📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ.

അങ്ഗുത്തരനികായേ

ദുകനിപാത-ടീകാ

൧. പഠമപണ്ണാസകം

൧. കമ്മകാരണവഗ്ഗോ

൧. വജ്ജസുത്തവണ്ണനാ

൧. ദുകനിപാതസ്സ ¶ ¶ പഠമേ പഹാരസാധനത്ഥന്തി ദണ്ഡപ്പഹാരസ്സ സുഖസിദ്ധി-അത്ഥം. കഞ്ജിതോ നിബ്ബത്തം കഞ്ജിയം, ആരനാലം, യം ബിലങ്ഗന്തിപി വുച്ചതി, തം യത്ഥ സിഞ്ചതി, സാ കഞ്ജിയഉക്ഖലികാ ബിലങ്ഗഥാലികാ, തംസദിസം കാരണം ബിലങ്ഗഥാലികം. സീസകടാഹം ഉപ്പാടേത്വാതി അയോഗുളപ്പവേസപ്പമാണം ഛിദ്ദം കത്വാ. സങ്ഖമുണ്ഡകമ്മകാരണന്തി സങ്ഖം വിയ മുണ്ഡകരണം കമ്മകാരണം. രാഹുമുഖകമ്മകാരണന്തി രാഹുമുഖഗതസൂരിയസദിസകമ്മകാരണം.

ജോതിമാലികന്തി ¶ ജോതിമാലവന്തം കമ്മകാരണം. ഹത്ഥപജ്ജോതികന്തി ഹത്ഥസ്സ പജ്ജോതനകമ്മകാരണം. ഏരകവത്തകമ്മകാരണന്തി ഏരകവത്തസദിസേ സരീരതോ ചമ്മവത്തേ ഉപ്പാടനകമ്മകാരണം. ചീരകവാസികകമ്മകാരണന്തി സരീരതോ ഉപ്പാടിതവത്തചീരകേഹി നിവാസാപനകമ്മകാരണം. തം കരോന്താ യഥാ ഗീവതോ പട്ഠായ വദ്ധേ കന്തിത്വാ കടിയം ഠപേന്തി, ഏവം ഗോപ്ഫകതോ പട്ഠായ കന്തിത്വാപി കടിയമേവ ഠപേന്തി. അട്ഠകഥായം പന ¶ ‘‘കടിതോ പട്ഠായ കന്തിത്വാ ഗോപ്ഫകേസു ഠപേന്തീ’’തി വുത്തം. ഏണേയ്യകകമ്മകാരണന്തി ഏണിമിഗസദിസകമ്മകാരണം. അയവലയാനി ദത്വാതി അയവലയാനി പടിമുഞ്ചിത്വാ. അയസൂലാനി കോട്ടേന്തീതി കപ്പരജണ്ണുകകോടീസു അയസൂലാനി പവേസേന്തി. തന്തി തം തഥാകതകമ്മകാരണം സത്തം.

ബളിസമംസികന്തി ബലിസേഹി മംസുപ്പാടനകമ്മകാരണം. കഹാപണികന്തി കഹാപണമത്തസോ ഛിന്ദനകമ്മകാരണം. കോട്ടേന്തീതി ഛിന്ദന്തി. ഖാരാപതച്ഛികന്തി തച്ഛേത്വാ ഖാരാപസിഞ്ചനകമ്മകാരണം. പലിഘപരിവത്തികന്തി പലിഘസ്സ വിയ പരിവത്തനകമ്മകാരണം. ഏകാബദ്ധം കരോന്തി അയസൂലസ്സ കോട്ടനേന. പലാലപീഠകന്തി പലാലപീഠസ്സ വിയ സരീരസ്സ സംവേല്ലനകമ്മകാരണം. കാരണികാതി ഘാതനകാരകാ. പലാലവട്ടിം വിയ കത്വാതി യഥാ പലാലപീഠം കരോന്താ പലാലം വട്ടിം കത്വാ സംവേല്ലനവസേന പുന വേഠേന്തി, ഏവം കരോന്തീതി അത്ഥോ. ഛാതകസുനഖേഹീതി ഖുദ്ദകേഹി കോലേയ്യകസുനഖേഹി. തേ ഹി ബലവന്താ ജവയോഗാ സൂരാ ച ഹോന്തി. സഹസ്സഭണ്ഡികന്തി സഹസ്സത്ഥവികം.

യാഹന്തി യം അഹം. യന്തി ച കാരണവചനം. തേനാഹ ‘‘യേന അഹ’’ന്തി. ഛിന്നമൂലകേതി തണ്ഹാമൂലസ്സ ഉച്ഛിന്നത്താ സഞ്ഛിന്നമൂലകേ.

വജ്ജസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. പധാനസുത്തവണ്ണനാ

൨. ദുതിയേ ഉഭതോബ്യൂള്ഹസങ്ഗാമപ്പവേസനസദിസന്തി യുദ്ധത്ഥായ ഉഭതോരാസികതചതുരങ്ഗിനിസേനാമജ്ഝപ്പവേസനസദിസം. ദാനഞ്ച യുദ്ധഞ്ച സമാനമാഹൂതി ഏത്ഥ കഥം പനീദമുഭയം സമാനം? ജീവിതവിനാസഭീരുകോ ഹി യുജ്ഝിതും ന സക്കോതി, ഭോഗക്ഖയഭീരുകോ ദാനം ദാതും ന സക്കോതി. ‘‘ജീവിതഞ്ച രക്ഖിസ്സാമി, യുജ്ഝിസ്സാമീ’’തി ഹി വദന്തോ ന യുജ്ഝതി, ജീവിതേ പന ആലയം വിസ്സജ്ജേത്വാ ‘‘ഹത്ഥപാദാദിച്ഛേദോ വാ ഹോതു മരണം വാ, ഗണ്ഹിസ്സാമേതം ഇസ്സരിയ’’ന്തി ഉസ്സഹന്തോവ യുജ്ഝതി ¶ . ‘‘ഭോഗേ ച രക്ഖിസ്സാമി, ദാനഞ്ച ദസ്സാമീ’’തി വദന്തോപി ന ദദാതി, ഭോഗേസു പന ആലയം പിസ്സജ്ജേത്വാ ‘‘മഹാദാനം ദസ്സാമീ’’തി ഉസ്സഹന്തോവ ദേതി. ഏവം ¶ ദാനഞ്ച യുദ്ധഞ്ച സമം ഹോതി. കിഞ്ച ഭിയ്യോ – അപ്പാപി സന്താ ബഹുകേ ജിനന്തി, യഥാ ച യുദ്ധേ അപ്പകാപി വീരപുരിസാ ബഹുകേ ഭീരുപുരിസേ ജിനന്തി, ഏവം സദ്ധാദിസമ്പന്നോ അപ്പകമ്പി ദാനം ദദന്തോ ബഹുവിധം ലോഭദോസഇസ്സാമച്ഛരിയദിട്ഠിവിചികിച്ഛാദിഭേദം തപ്പടിപക്ഖം അഭിഭവതി, ബഹുഞ്ച ദാനവിപാകം അധിഗച്ഛതി. ഏവമ്പി ദാനഞ്ച യുദ്ധഞ്ച സമാനം. തേനാഹ ‘‘അപ്പമ്പി ചേ സദ്ദഹാനോ ദദാതി, തേനേവ സോ ഹോതി സുഖീ പരത്ഥാ’’തി.

അഗാരസ്സ ഹിതം കസിഗോരക്ഖാദി അഗാരിയം, തം നത്ഥി ഏത്ഥാതി അനഗാരിയം, പബ്ബജ്ജാതി ആഹ ‘‘അഗാരസ്സ…പേ… അനഗാരിയം പബ്ബജ്ജ’’ന്തി. സബ്ബൂപധിപടിനിസ്സഗ്ഗത്ഥായാതി ഏത്ഥ ചത്താരോ ഉപധീ – കാമുപധി, ഖന്ധുപധി, കിലേസുപധി, അഭിസങ്ഖാരുപധീതി. കാമാപി ഹി ‘‘യം പഞ്ച കാമഗുണേ പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സുഖം സോമനസ്സം, അയം കാമാനം അസ്സാദോ’’തി (അ. നി. ൯.൩൪) ഏവം വുത്തസ്സ സുഖസ്സ, തദസ്സാദനിമിത്തസ്സ വാ ദുക്ഖസ്സ അധിട്ഠാനഭാവതോ ഉപധീയതി ഏത്ഥ സുഖന്തി ഇമിനാ വചനത്ഥേന ‘‘ഉപധീ’’തി വുച്ചന്തി. ഖന്ധാപി ഖന്ധമൂലകസ്സ ദുക്ഖസ്സ അധിട്ഠാനഭാവതോ, കിലേസാപി അപായദുക്ഖസ്സ അധിട്ഠാനഭാവതോ, അഭിസങ്ഖാരാപി ഭവദുക്ഖസ്സ അധിട്ഠാനഭാവതോ ‘‘ഉപധീ’’തി വുച്ചന്തി. സബ്ബേസം ഉപധീനം പടിനിസ്സഗ്ഗോ പഹാനം ഏത്ഥാതി സബ്ബൂപധിപടിനിസ്സഗ്ഗം, നിബ്ബാനം. തേനാഹ ‘‘സബ്ബേസം ഖന്ധൂപധി…പേ… നിബ്ബാനസ്സ അത്ഥായാ’’തി.

പധാനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. തപനീയസുത്തവണ്ണനാ

൩. തതിയേ തപനീയാതി ഏത്ഥ കത്തുഅത്ഥേ അനീയ-സദ്ദോതി ആഹ ‘‘തപന്തീതി തപനീയാ’’തി. തപന്തീതി വിബാധേന്തി, വിഹേഠേന്തീതി അത്ഥോ. തപനം വാ ദുക്ഖം, ദിട്ഠേ ചേവ ധമ്മേ അഭിസമ്പരായഞ്ച തസ്സ ഉപ്പാദനേന ചേവ അനുബലപ്പദാനേന ച ഹിതാതി തപനീയാ. അഥ വാ തപന്തി തേനാതി തപനം, അനുതാപോ, വിപ്പടിസാരോതി അത്ഥോ. തസ്സ ഹേതുഭാവതോ ഹിതാതി തപനീയാ. അനുസോചതീതി വിപ്പടിസാരീ ഹുത്വാ കതാകതം അനുഗമ്മ സോചതി. സോചനഞ്ഹി കതത്താ ച ഹോതി അകതത്താ ച. തഥാ ചേവ പാളിയം വിഭത്തം. നന്ദയക്ഖാദീനം വത്ഥൂനി പാകടാനീതി താനി ¶ അദസ്സേത്വാ ¶ ദ്വേഭാതികവത്ഥും ദസ്സേന്തോ ‘‘തേ കിരാ’’തി ആദിമാഹ. തത്ഥ തേതി ദ്വേ ഭാതരോ. പുന കിം മഗ്ഗസീതി പുന കിം ഇച്ഛസി.

തപനീയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ഉപഞ്ഞാതസുത്തവണ്ണനാ

൫. പഞ്ചമേ ഇമഞ്ഹി ധമ്മദ്വയന്തി കുസലേസു ധമ്മേസു അസന്തുട്ഠിതാ, പധാനസ്മിം അനോസക്കനസങ്ഖാതം ധമ്മദ്വയം. ഇമിനാതി ‘‘അസന്തുട്ഠിതാ കുസലേസു ധമ്മേസൂ’’തി വചനേന. ഇമം ദീപേതീതി ‘‘യാവ സോ ഉപ്പജ്ജതി, ന താവാഹം സന്തുട്ഠോ അഹോസി’’ന്തി ഏതം പരിയന്തം കത്വാ വക്ഖമാനത്ഥം ദീപേതി. പധാനസ്മിന്തി വീരിയാരമ്ഭേ. ഇമമത്ഥന്തി ‘‘പധാനസ്മിഞ്ചാ’’തിആദിനാ വുത്തമത്ഥം. വീരിയപ്പവാഹേ വത്തമാനേ അന്തരാ ഏവ പടിഗമനം നിവത്തനം പടിവാനം, തദസ്സ അത്ഥീതി പടിവാനീ, ന പടിവാനീ അപ്പടിവാനീ, തസ്സ ഭാവോ അപ്പടിവാനിതാ, അനോസക്കനാതി ആഹ ‘‘അപ്പടിവാനിതാതി അപ്പടിക്കമനാ അനോസക്കനാ’’തി. തത്ഥ അനോസക്കനാതി അപ്പടിനിവത്തി.

ആഗമനീയപടിപദാതി സമഥവിപസ്സനാസങ്ഖാതാ പുബ്ബഭാഗപടിപത്തി. സാ ഹി ആഗച്ഛന്തി വിസേസമധിഗച്ഛന്തി ഏതായ, ആഗച്ഛതി വാ വിസേസാധിഗമോ ഏതായാതി ആഗമനീയാ, സാ ഏവ പടിപജ്ജിതബ്ബതോ പടിപദാതി ആഗമനീയപടിപദാ. അപ്പടിവാനപധാനന്തി ഓസക്കനാരഹിതപ്പധാനം, അന്തരാ അനോസക്കിത്വാ കതവീരിയന്തി അത്ഥോ.

ഉപഞ്ഞാതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. സംയോജനസുത്തവണ്ണനാ

൬. ഛട്ഠേ സംയോജനാനം ഹിതാ പച്ചയഭാവേനാതി സംയോജനിയാ, തേഭൂമകാ ധമ്മാ. തേനാഹ ‘‘ദസന്നം സംയോജനാന’’ന്തിആദി. സംയോജനിയേ ധമ്മേ അസ്സാദതോ അനുപസ്സതി സീലേനാതി അസ്സാദാനുപസ്സീ, തസ്സ ഭാവോ അസ്സാദാനുപസ്സിതാ. നിബ്ബിദാനുപസ്സിതാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ഉക്കണ്ഠനവസേനാതി സംയോജനിയേസു തേഭൂമകധമ്മേസു നിബ്ബിന്ദനവസേന. ജനനം ജാതി, ഖന്ധാനം പാതുഭാവോതി ആഹ ‘‘ജാതിയാതി ഖന്ധനിബ്ബത്തിതോ’’തി, ഖന്ധാനം തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ അപരാപരം നിബ്ബത്തിതോതി അത്ഥോ. ഖന്ധപരിപാകോ ¶ ഏകഭവപരിയാപന്നാനം ഖന്ധാനം പുരാണഭാവോ. ഏകഭവപരിയാപന്നജീവിതിന്ദ്രിയപ്പബന്ധവിച്ഛേദവസേന ¶ ഖന്ധാനം ഭേദോ ഇധ മരണന്തി ആഹ ‘‘മരണേനാതി ഖന്ധഭേദതോ’’തി. അന്തോനിജ്ഝാനം ചിത്തസന്താപോ. പരിദേവോ നാമ ഞാതിബ്യസനാദീഹി ഫുട്ഠസ്സ വാചാവിപ്പലാപോ. സോ ച സോകസമുട്ഠാനോതി ആഹ ‘‘തന്നിസ്സിതലാലപ്പിതലക്ഖണേഹി പരിദേവേഹീ’’തി. ലാലപ്പിതം വാചാവിപ്പലാപോ, സോ ച അത്ഥതോ സദ്ദോയേവ.

ദുക്ഖന്തി ഇധ കായികം ദുക്ഖം അധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘കായപടിപീളനദുക്ഖേഹീ’’തി. മനോവിഘാതദോമനസ്സേഹീതി മനസോ വിഘാതകരേഹി ദോമനസ്സേഹി. ബ്യാപാദസമ്പയോഗേന മനസോ വിഹനനരസഞ്ഹി ദോമനസ്സം. ഭുസോ ആയാസോ ഉപായാസോ യഥാ ‘‘ഭുസമാദാനം ഉപാദാന’’ന്തി, സോ ച അത്ഥതോ ഞാതിബ്യസനാദീഹി ഫുട്ഠസ്സ അധിമത്തചേതോദുക്ഖപ്പഭാവിതോ ദോസോയേവ. കായചിത്താനഞ്ഹി ആയാസനവസേന ദോസസ്സേവ പവത്തിആകാരോ ഉപായാസോതി വുച്ചതി സങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിയാപന്നോ. തം ചുദ്ദസഹി അകുസലചേതസികേഹി അഞ്ഞോ ഏകോ ചേതസികധമ്മോതി ഏകേ. യം വിസാദോതി ച വദന്തി.

സംയോജനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. കണ്ഹസുത്തവണ്ണനാ

൭. സത്തമേ യഥാ ‘‘കണ്ഹാ ഗാവീ’’തിആദീസു കാളവണ്ണേന സമന്നാഗതാ ‘‘കണ്ഹാ’’തി വുച്ചതി, ന ഏവം കാളവണ്ണതായ ധമ്മാ ‘‘കണ്ഹാ’’തി വുച്ചന്തി, അഥ ഖോ കണ്ഹാഭിജാതിനിബ്ബത്തിഹേതുതോ അപ്പഭസ്സരഭാവകരണതോ വാ ‘‘കണ്ഹാ’’തി വുച്ചന്തീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ന കാളവണ്ണതായാ’’തിആദിമാഹ. കണ്ഹതായാതി കണ്ഹാഭിജാതിതായ. കണ്ഹാഭിജാതീതി ച അപായാ വുച്ചന്തി മനുസ്സേസു ച ദോഭഗ്ഗിയം. സരസേനാതി സഭാവേന. ന ഹിരീയതി ന ലജ്ജതീതി അഹിരികോ, പുഗ്ഗലോ, ചിത്തം, തം സമ്പയുത്തധമ്മസമുദായോ വാ. തസ്സ ഭാവോ അഹിരിക്കന്തി വത്തബ്ബേ ഏകസ്സ ക-കാരസ്സ ലോപം കത്വാ അഹിരികന്തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘അഹിരികന്തി അഹിരികഭാവോ’’തി. ന ഓത്തപ്പതീതി അനോത്താപീ, പുഗ്ഗലോ, യഥാവുത്തധമ്മസമുദായോ വാ, തസ്സ ഭാവോ അനോത്തപ്പന്തി ആഹ ‘‘അനോത്താപിഭാവോ’’തി.

കണ്ഹസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. സുക്കസുത്തവണ്ണനാ

൮. അട്ഠമേ ¶ ‘‘സുക്കം വത്ഥ’’ന്തിആദീസു വിയ ന വണ്ണസുക്കതായ ധമ്മാനം സുക്കതാ, അഥ ഖോ ¶ സുക്കാഭിജാതിഹേതുതോ പഭസ്സരഭാവകരണതോ ചാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ന വണ്ണസുക്കതായാ’’തിആദിമാഹ. സുക്കതായാതി സുക്കാഭിജാതിതായ. ഹിരീ പാപധമ്മേ ഗൂഥം വിയ പസ്സന്തീ ജിഗുച്ഛതീതി ആഹ ‘‘പാപതോ ജിഗുച്ഛനലക്ഖണാ ഹിരീ’’തി. ഓത്തപ്പം തേ ഉണ്ഹം വിയ പസ്സന്തം തതോ ഭായതീതി വുത്തം ‘‘ഭായനലക്ഖണം ഓതപ്പ’’ന്തി. ഇദഞ്ച ഹിരോത്തപ്പം അഞ്ഞമഞ്ഞവിപ്പയോഗീ പാപതോ വിമുഖഭൂതഞ്ച, തസ്മാ നേസം ഇദം നാനാകരണം – അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനാ ഹിരീ, ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനം ഓത്തപ്പം. അത്താധിപതി ഹിരീ, ലോകാധിപതി ഓതപ്പം. ലജ്ജാസഭാവസണ്ഠിതാ ഹിരീ, ഭയസഭാവസണ്ഠിതം ഓത്തപ്പം. സപ്പതിസ്സവലക്ഖണാ ഹിരീ, വജ്ജഭീരുകഭയദസ്സാവിലക്ഖണം ഓത്തപ്പന്തി.

തത്ഥ അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനം ഹിരിം ചതൂഹി കാരണേഹി സമുട്ഠാപേതി ജാതിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ, വയം, സൂരഭാവം, ബാഹുസച്ചം പച്ചവേക്ഖിത്വാ. കഥം? ‘‘പാപകരണം നാമേതം ന ജാതിസമ്പന്നാനം കമ്മം, ഹീനജച്ചാനം കേവട്ടാദീനം കമ്മം, മാദിസസ്സ ജാതിസമ്പന്നസ്സ ഇദം കാതും ന യുത്ത’’ന്തി ഏവം താവ ജാതിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാപം അകരോന്തോ ഹിരിം സമുട്ഠാപേതി. തഥാ ‘‘പാപകരണം നാമേതം ദഹരേഹി കത്തബ്ബം കമ്മം, മാദിസസ്സ വയേ ഠിതസ്സ ഇദം കാതും ന യുത്ത’’ന്തി ഏവം വയം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാപം അകരോന്തോ ഹിരിം സമുട്ഠാപേതി. തഥാ ‘‘പാപകരണം നാമേതം ദുബ്ബലജാതികാനം കമ്മം, മാദിസസ്സ സൂരഭാവസമ്പന്നസ്സ ഇദം കാതും ന യുത്ത’’ന്തി ഏവം സൂരഭാവം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാപം അകരോന്തോ ഹിരിം സമുട്ഠാപേതി. തഥാ ‘‘പാപകമ്മം നാമേതം അന്ധബാലാനം കമ്മം, ന പണ്ഡിതാനം, മാദിസസ്സ പണ്ഡിതസ്സ ബഹുസ്സുതസ്സ ഇദം കാതും ന യുത്ത’’ന്തി ഏവം ബാഹുസച്ചം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാപം അകരോന്തോ ഹിരിം സമുട്ഠാപേതി. ഏവം അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനം ഹിരിം ചതൂഹി കാരണേഹി സമുട്ഠാപേതി, സമുട്ഠാപേന്തോ ച ഹിരിം നിസ്സായ പാപകമ്മം ന കരോതി.

കഥം ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനം ഓത്തപ്പം? ‘‘സചേ ത്വം പാപകമ്മം കരിസ്സസി, ചതൂസു പരിസാസു ഗരഹപ്പത്തോ ഭവിസ്സസി, തതോ തം സീലവന്തോ സബ്രഹ്മചാരീ വിവജ്ജിസ്സന്തീ’’തി പച്ചവേക്ഖിത്വാ ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനം ഓത്തപ്പം നിസ്സായ പാപകമ്മം ന കരോതി. ഏവം ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനം ഓത്തപ്പം.

കഥം ¶ അത്താധിപതി ഹിരീ? ഇധേകച്ചോ കുലപുത്തോ അത്താനം അധിപതിം ജേട്ഠകം കത്വാ ‘‘മാദിസസ്സ സദ്ധാപബ്ബജിതസ്സ ബഹുസ്സുതസ്സ ധുതധരസ്സ ന യുത്തം പാപകമ്മം കാതു’’ന്തി പാപം ന കരോതി. ഏവം അത്താധിപതി ഹിരീ. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘സോ അത്താനംയേവ അധിപതിം കരിത്വാ അകുസലം പജഹതി, കുസലം ഭാവേതി, സാവജ്ജം പജഹതി, അനവജ്ജം ഭാവേതി, സുദ്ധം അത്താനം പരിഹരതീ’’തി (അ. നി. ൩.൪൦).

കഥം ¶ ലോകാധിപതി ഓത്തപ്പം? ഇധേകച്ചോ കുലപുത്തോ ലോകം അധിപതിം ജേട്ഠകം കത്വാ ‘‘സചേ ഖോ ത്വം പാപകമ്മം കരേയ്യാസി, സബ്രഹ്മചാരിനോ താവ തം ജാനിസ്സന്തി, മഹിദ്ധികാ മഹാനുഭാവാ ലോകേ ച സമണബ്രാഹ്മണാ ദേവതാ ച, തസ്മാ തേ ന യുത്തം പാപം കാതു’’ന്തി പാപകമ്മം ന കരോതി. യഥാഹ – ‘‘മഹാ ഖോ പനായം ലോകസന്നിവാസോ, മഹന്തസ്മിം ഖോ പന ലോകസന്നിവാസേ സന്തി സമണബ്രാഹ്മണാ ഇദ്ധിമന്തോ ദിബ്ബചക്ഖുകാ പരചിത്തവിദുനോ. തേ ദൂരതോപി പസ്സന്തി, ആസന്നാപി ന ദിസ്സന്തി, ചേതസാപി ചിത്തം ജാനന്തി, തേപി മം ഏവം ജാനിസ്സന്തി ‘പസ്സഥ, ഭോ, ഇമം കുലപുത്തം, സദ്ധാ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ സമാനോ വോകിണ്ണോ വിഹരതി പാപകേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’തി. സന്തി ദേവതാ ഇദ്ധിമന്തിനിയോ ദിബ്ബചക്ഖുകാ പരചിത്തവിദുനിയോ, താ ദൂരതോപി പസ്സന്തി, ആസന്നാപി ന ദിസ്സന്തി, ചേതസാപി ചിത്തം ജാനന്തി, താപി മം ജാനിസ്സന്തി ‘പസ്സഥ, ഭോ, ഇമം കുലപുത്തം, സദ്ധാ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ സമാനോ വോകിണ്ണോ വിഹരതി പാപകേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’തി…പേ… സോ ലോകംയേവ അധിപതിം കരിത്വാ അകുസലം…പേ… പരിഹരതീ’’തി. ഏവം ലോകാധിപതി ഓത്തപ്പം.

ലജ്ജാസഭാവസണ്ഠിതാതി ഏത്ഥ ലജ്ജാതി ലജ്ജനാകാരോ, തേന സഭാവേന സണ്ഠിതാ ഹിരീ. ഭയന്തി അപായഭയം, തേന സഭാവേന സണ്ഠിതം ഓത്തപ്പം. തദുഭയം പാപപരിവജ്ജനേ പാകടം ഹോതി. തത്ഥ യഥാ ദ്വീസു അയോഗുളേസു ഏകോ സീതലോ ഭവേയ്യ ഗൂഥമക്ഖിതോ, ഏകോ ഉണ്ഹോ ആദിത്തോ. തേസു യഥാ സീതലം ഗൂഥമക്ഖിതത്താ ജിഗുച്ഛന്തോ വിഞ്ഞുജാതികോ ന ഗണ്ഹാതി, ഇതരം ഡാഹഭയേന. ഏവം പണ്ഡിതോ ലജ്ജായ ജിഗുച്ഛന്തോ പാപം ന കരോതി, ഓത്തപ്പേന അപായഭയഭീതോ പാപം ന കരോതി, ഏവം ലജ്ജാസഭാവസണ്ഠിതാ ഹിരീ, ഭയസഭാവസണ്ഠിതം ഓത്തപ്പം.

കഥം ¶ സപ്പതിസ്സവലക്ഖണാ ഹിരീ, വജ്ജഭീരുകഭയദസ്സാവിലക്ഖണം ഓത്തപ്പം? ഏകച്ചോ ഹി ജാതിമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാ, സത്ഥുമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാ, ദായജ്ജമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാ, സബ്രഹ്മചാരിമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാതി ഏവം ചതൂഹി കാരണേഹി തത്ഥ ഗാരവേന സപ്പതിസ്സവലക്ഖണം ഹിരിം സമുട്ഠാപേത്വാ പാപം ന കരോതി. ഏകച്ചോ അത്താനുവാദഭയം, പരാനുവാദഭയം, ദണ്ഡഭയം, ദുഗ്ഗതിഭയന്തി ഏവം ചതൂഹി കാരണേഹി വജ്ജതോ ഭായന്തോ വജ്ജഭീരുകഭയദസ്സാവിലക്ഖണം ഓത്തപ്പം പച്ചുപട്ഠാപേത്വാ പാപകമ്മം ന കരോതി. ഏത്ഥ ച അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനാദിതാ ഹിരോത്തപ്പാനം തത്ഥ തത്ഥ പാകടഭാവേന വുത്താ, ന പന നേസം കദാചി അഞ്ഞമഞ്ഞവിപ്പയോഗോ. ന ഹി ലജ്ജനം നിബ്ഭയം, പാപഭയം വാ അലജ്ജനം അത്ഥീതി. ഏവമേത്ഥ വിത്ഥാരതോ അത്ഥവണ്ണനാ വേദിതബ്ബാ.

സുക്കസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ചരിയസുത്തവണ്ണനാ

൯. നവമേ ¶ ലോകന്തി സത്തലോകം. സന്ധാരേന്തീതി ആചാരസന്ധാരണവസേന ധാരേന്തി. ഠപേന്തീതി മരിയാദായം ഠപേന്തി. രക്ഖന്തീതി ആചാരസന്ധാരണേന മരിയാദായം ഠപേത്വാ രക്ഖന്തി. ഗരുചിത്തീകാരവസേന ന പഞ്ഞായേഥാതി ഗരും കത്വാ ചിത്തേ കരണവസേന ന പഞ്ഞായേഥ, അയമാചാരോ ന ലബ്ഭേയ്യ. മാതുച്ഛാതി വാതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ആദ്യത്ഥോ. തേന മാതുലാനീതി വാ ആചരിയഭരിയാതി വാ ഗരൂനം ദാരാതി വാതി ഇമേ സങ്ഗണ്ഹാതി. തത്ഥ മാതു ഭഗിനീ മാതുച്ഛാ. മാതുലഭരിയാ മാതുലാനീ. ഗരൂനം ദാരാ മഹാപിതുചൂളപിതുജേട്ഠഭാതുആദീനം ഗരുട്ഠാനിയാനം ഭരിയാ. യഥാ അജേളകാതിആദീസു അയം സങ്ഖേപത്ഥോ – യഥാ അജേളകാദയോ തിരച്ഛാനാ ഹിരോത്തപ്പരഹിതാ മാതാതി സഞ്ഞം അകത്വാ ഭിന്നമരിയാദാ സബ്ബത്ഥ സമ്ഭേദേന വത്തന്തി, ഏവമയം മനുസ്സലോകോ യദി ലോകപാലധമ്മാ ന ഭവേയ്യും, സബ്ബത്ഥ സമ്ഭേദേന വത്തേയ്യ. യസ്മാ പനിമേ ലോകപാലകധമ്മാ ലോകം പാലേന്തി, തസ്മാ നത്ഥി സമ്ഭേദോതി.

ചരിയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. വസ്സൂപനായികസുത്തവണ്ണനാ

൧൦. ദസമേ ¶ അപഞ്ഞത്താതി അനനുഞ്ഞാതാ, അവിഹിതാ വാ. വസ്സേതി വസ്സാരത്തം സന്ധായ വദതി, ഉതുവസ്സേതി ഹേമന്തം സന്ധായ. ഏകിന്ദ്രിയം ജീവം വിഹേഠേന്താതി രുക്ഖലതാദീസു ജീവസഞ്ഞിതായ ഏവമാഹംസു. ഏകിന്ദ്രിയന്തി ച കായിന്ദ്രിയം അത്ഥീതി മഞ്ഞമാനാ വദന്തി. സങ്ഘാതം ആപാദേന്താതി വിനാസം ആപാദേന്താ. സംകസായിസ്സന്തീതി അപ്പോസ്സുക്കാ നിബദ്ധവാസം വസിസ്സന്തി. അപരജ്ജുഗതായ ആസാള്ഹിയാ ഉപഗന്തബ്ബാതി ഏത്ഥ അപരജ്ജു ഗതായ അസ്സാതി അപരജ്ജുഗതാ, തസ്സാ അപരജ്ജുഗതായ അതിക്കന്തായ, അപരസ്മിം ദിവസേതി അത്ഥോ, തസ്മാ ആസാള്ഹിപുണ്ണമായ അനന്തരേ പാടിപദദിവസേ ഉപഗന്തബ്ബാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. മാസഗതായ ആസാള്ഹിയാ ഉപഗന്തബ്ബാതി മാസോ ഗതായ അസ്സാതി മാസഗതാ, തസ്സാ മാസഗതായ അതിക്കന്തായ, മാസേ പരിപുണ്ണേതി അത്ഥോ. തസ്മാ ആസാള്ഹിപുണ്ണമതോ പരായ പുണ്ണമായ അനന്തരേ പാടിപദദിവസേ ഉപഗന്തബ്ബാതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

വസ്സൂപനായികസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

കമ്മകാരണവഗ്ഗവണ്ണനായ ലീനത്ഥപ്പകാസനാ നിട്ഠിതാ.

൨. അധികരണവഗ്ഗവണ്ണനാ

൧൧. ദുതിയവഗ്ഗസ്സ ¶ പഠമേ അപ്പടിസങ്ഖാനേ ന കമ്പതീതി പടിസങ്ഖാനബലം, ഉപപരിക്ഖനപഞ്ഞായേതം നാമം. വീരിയസീസേന സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗേ ഭാവേന്തസ്സ ഉപ്പന്നം ബലം ഭാവനാബലം. വീരിയുപത്ഥമ്ഭേന ഹി കുസലഭാവനാ ബലവതീ ഥിരാ ഉപ്പജ്ജതി, തഥാ ഉപ്പന്നാ ബലവതീ കുസലഭാവനാ ബലവന്തോ സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാതിപി വുച്ചന്തി. അത്ഥതോ വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസീസേന സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ ഹോന്തി. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘തത്ഥ കതമം ഭാവനാബലം? യാ കുസലാനം ധമ്മാനം ആസേവനാ ഭാവനാ ബഹുലീകമ്മം, ഇദം വുച്ചതി ഭാവനാബലം. സത്തപി ബോജ്ഝങ്ഗാ ഭാവനാബല’’ന്തി (ധ. സ. ൧൩൬൧).

അകമ്പിയട്ഠേനാതി പടിപക്ഖേഹി അകമ്പനീയട്ഠേന. ദുരഭിഭവനട്ഠേനാതി ദുരഭിഭവനീയട്ഠേന. അനജ്ഝോമദ്ദനട്ഠേനാതി അധിഭവിത്വാ അനവമദ്ദനട്ഠേന. ഏതാനീതി ¶ ഏതാനി യഥാവുത്താനി ദ്വേപി ബലാനി. ഏതദഗ്ഗം നാഗതന്തി ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, ദ്വിന്നം ബലാനം യദിദം ഭാവനാബല’’ന്തി ഏവമേത്ഥ ഏതദഗ്ഗം നാഗതന്തി അത്ഥോ.

൧൨. ദുതിയേ വിവേകം നിസ്സിതന്തി വിവേകനിസ്സിതം, യഥാ വാ വിവേകവസേന പവത്തം ഝാനം ‘‘വിവേകജ’’ന്തി വുത്തം, ഏവം വിവേകവസേന പവത്തോ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ‘‘വിവേകനിസ്സിതോ’’തി ദട്ഠബ്ബോ. നിസ്സയട്ഠോ ച വിപസ്സനാമഗ്ഗാനം വസേന മഗ്ഗഫലാനം വേദിതബ്ബോ, അസതിപി വാ പുബ്ബാപരഭാവേ ‘‘പടിച്ചസമുപ്പാദോ’’തി ഏത്ഥ പച്ചയേന സമുപ്പാദനം വിയ അവിനാഭാവിധമ്മബ്യാപാരാ നിസ്സയനഭാവനാ സമ്ഭവന്തീതി. ‘‘തദങ്ഗസമുച്ഛേദനിസ്സരണവിവേകനിസ്സിത’’ന്തി വത്വാ പടിപ്പസ്സദ്ധിവിവേകനിസ്സിതസ്സ അവചനം ‘‘സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതീ’’തിആദിനാ ഇധ ഭാവേതബ്ബാനം സമ്ബോജ്ഝങ്ഗാനം വുത്തത്താ. ഭാവിതബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഹി സച്ഛികാതബ്ബാ ബലബോജ്ഝങ്ഗാ, തേസം കിച്ചം പടിപ്പസ്സദ്ധിവിവേകോ. അജ്ഝാസയതോതി ‘‘നിബ്ബാനം സച്ഛികരിസ്സാമീ’’തി പവത്തഅജ്ഝാസയതോ. യദിപി ഹി വിപസ്സനാക്ഖണേ സങ്ഖാരാരമ്മണം ചിത്തം, സങ്ഖാരേസു പന ആദീനവം ദിസ്വാ തപ്പടിപക്ഖേ നിബ്ബാനേ നിന്നതായ അജ്ഝാസയതോ നിസ്സരണവിവേകനിസ്സിതോ ഹോതി ഉണ്ഹാഭിഭൂതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സീതനിന്നചിത്തതാ വിയ.

‘‘പഞ്ചവിധവിവേകനിസ്സിതമ്പീതി ഏകേ’’തി വത്വാ തത്ഥ യഥാവുത്തവിവേകത്തയതോ അഞ്ഞം വിവേകദ്വയം ¶ ഉദ്ധരിത്വാ ദസ്സേതും ‘‘തേ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഝാനക്ഖണേ താവ കിച്ചതോ വിക്ഖമ്ഭനവിവേകനിസ്സിതം, വിപസ്സനാക്ഖണേ അജ്ഝാസയതോ പടിപ്പസ്സദ്ധിവിവേകനിസ്സിതം ഭാവേതീതി വത്തബ്ബം ‘‘ഏവാഹം അനുത്തരം വിമോക്ഖം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിസ്സാമീ’’തി തത്ഥ നിന്നജ്ഝാസയതായ. തേനാഹ ‘‘തസ്മാ തേസം മതേനാ’’തിആദി. ഹേട്ഠാ കസിണജ്ഝാനഗ്ഗഹണേന ആരുപ്പാനമ്പി ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം, തസ്മാ ‘‘ഏതേസം ഝാനാന’’ന്തി ഇമിനാപി തേസം സങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. യസ്മാ പഹാനവിനയോ വിയ വിരാഗനിരോധാപി ഇധാധിപ്പേതവിവേകേന അത്ഥതോ നിബ്ബിസിട്ഠാ, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ഏസ നയോ വിരാഗനിസ്സിതന്തിആദീസൂ’’തി. തേനാഹ ‘‘വിവേകത്ഥാ ഏവ ഹി വിരാഗാദയോ’’തി.

വോസ്സഗ്ഗ-സദ്ദോ പരിച്ചാഗത്ഥോ പക്ഖന്ദനത്ഥോ ചാതി വോസ്സഗ്ഗസ്സ ദുവിധതാ വുത്താ. വോസ്സജ്ജനഞ്ഹി പഹാനം വിസ്സട്ഠഭാവേന നിരോധനപക്ഖന്ദനമ്പി ച ¶ . തസ്മാ വിപസ്സനാക്ഖണേ തദങ്ഗവസേന മഗ്ഗക്ഖണേ സമുച്ഛേദവസേന പടിപക്ഖസ്സ പഹാനം വോസ്സഗ്ഗോ, തഥാ വിപസ്സനാക്ഖണേ തന്നിന്നഭാവേന, മഗ്ഗക്ഖണേ ആരമ്മണകരണേന വിസ്സട്ഠസഭാവതാ വോസ്സഗ്ഗോതി വേദിതബ്ബം. തേനേവാഹ ‘‘തത്ഥ പരിച്ചാഗവോസ്സഗ്ഗോ’’തിആദി. അയം സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോതി അയം മിസ്സകവസേന വുത്തോ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ. യഥാവുത്തേന പകാരേനാതി തദങ്ഗപ്പഹാനസമുച്ഛേദപ്പഹാനപ്പകാരേന തന്നിന്നതദാരമ്മണപ്പകാരേന ച. പുബ്ബേ വോസ്സഗ്ഗവചനസ്സേവ അത്ഥസ്സ വുത്തത്താ ആഹ ‘‘സകലേന വചനേനാ’’തി. പരിണമന്തന്തി വിപസ്സനാക്ഖണേ തദങ്ഗതന്നിന്നപ്പകാരേന പരിണമന്തം. പരിണതന്തി മഗ്ഗക്ഖണേ സമുച്ഛേദതദാരമ്മണപ്പകാരേന പരിണതം. പരിണാമോ നാമ ഇധ പരിപാകോതി ആഹ ‘‘പരിപച്ചന്തം പരിപക്കഞ്ചാ’’തി. പരിപാകോ ച ആസേവനലാഭേന ലദ്ധസാമത്ഥിയസ്സ കിലേസേ പരിച്ചജിതും നിബ്ബാനം പക്ഖന്ദിതും തിക്ഖവിസദഭാവോ. തേനാഹ ‘‘അയഞ്ഹീ’’തിആദി. ഏസ നയോതി യ്വായം നയോ ‘‘വിവേകനിസ്സിത’’ന്തിആദിനാ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗേ വുത്തോ, സേസേസു ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദീസുപി ഏസേവ നയോ, ഏവം തത്ഥ നേതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

‘‘വിവേകനിസ്സിത’’ന്തിആദീസു ലബ്ഭമാനമത്ഥം സാമഞ്ഞതോ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഇധാധിപ്പേതമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇധ പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സബ്ബസങ്ഖതേഹീതി സബ്ബേഹി പച്ചയസമുപ്പന്നധമ്മേഹി. സബ്ബേസന്തി സങ്ഖതധമ്മാനം. വിവേകം ആരമ്മണം കത്വാതി നിബ്ബാനസങ്ഖാതം വിവേകം ആരമ്മണം കത്വാ. തഞ്ച ഖോതി തദേവ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം.

൧൩. തതിയേ ചിത്തേകഗ്ഗത്ഥായാതി ചിത്തസമാധാനത്ഥായ, ദിട്ഠധമ്മേ സുഖവിഹാരായാതി അത്ഥോ. ചിത്തേകഗ്ഗതാസീസേന ഹി ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരോ വുത്തോ. സുക്ഖവിപസ്സകഖീണാസവാനം വസേന ഹേതം വുത്തം. തേ ഹി സമാപജ്ജിത്വാ ‘‘ഏകഗ്ഗചിത്താ സുഖം ദിവസം വിഹരിസ്സാമാ’’തി ഇച്ചേവ കസിണപരികമ്മം ¶ കത്വാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേന്തി. വിപസ്സനാപാദകത്ഥായാതിആദീസു പന സേക്ഖപുഥുജ്ജനാ ‘‘സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ സമാഹിതേന ചിത്തേന വിപസ്സാമാ’’തി നിബ്ബത്തേന്താ വിപസ്സനാപാദകത്ഥായ ഭാവേന്തി.

യേ പന അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ‘‘ഏകോപി ഹുത്വാ ബഹുധാ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൩൮; മ. നി. ൧.൧൪൭; സം. നി. ൨.൭൦; ൫.൮൩൪, ൮൪൨) വുത്തനയാ ¶ അഭിഞ്ഞായോ പത്ഥേന്താ നിബ്ബത്തേന്തി, തേ അഭിഞ്ഞാപാദകത്ഥായ ഭാവേന്തി. യേ അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ ‘‘സത്താഹം അചിത്താ ഹുത്വാ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ നിരോധം നിബ്ബാനം പത്വാ സുഖം വിഹരിസ്സാമാ’’തി നിബ്ബത്തേന്തി, തേ നിരോധപാദകത്ഥായ ഭാവേന്തി. യേ പന അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ ‘‘അപരിഹീനജ്ഝാനാ ബ്രഹ്മലോകേ ഉപ്പജ്ജിസ്സാമാ’’തി നിബ്ബത്തേന്തി, തേ ഭവവിസേസത്ഥായ ഭാവേന്തി.

യുത്തം താവ ചിത്തേകഗ്ഗതായ ഭവവിസേസത്ഥതാ വിയ വിപസ്സനാപാദകത്ഥതാപി ചതുക്കജ്ഝാനസാധാരണാതി തേസം വസേന ‘‘ചത്താരി ഝാനാനീ’’തി വചനം, അഭിഞ്ഞാപാദകത്ഥതാ പന നിരോധപാദകത്ഥതാ ച ചതുത്ഥസ്സേവ ഝാനസ്സ ആവേണികാ, സാ കഥം ചതുക്കജ്ഝാനസാധാരണാ വുത്താതി? പരമ്പരാധിട്ഠാനഭാവതോ. പദട്ഠാനപദട്ഠാനമ്പി ഹി പദട്ഠാനന്തി വുച്ചതി കാരണകാരണന്തി യഥാ ‘‘തിണേഹി ഭത്തം സിദ്ധ’’ന്തി.

൧൪. ചതുത്ഥേ സസകസ്സ ഉപ്പതനം വിയ ഹോതീതി പഥവിജിഗുച്ഛനസസകസ്സ ഉപ്പതനം വിയ ഹോതി. തത്ഥായം അത്ഥസല്ലാപികാ ഉപമാ – പഥവീ കിര സസകം ആഹ – ‘‘ഹേ സസകാ’’തി. സസകോ ആഹ – ‘‘കോ ഏസോ’’തി. കസ്മാ മമേവ ഉപരി സബ്ബഇരിയാപഥേ കപ്പേന്തോ ഉച്ചാരപസ്സാവം കരോന്തോ മം ന ജാനാസീതി? സുട്ഠു തയാ അഹം ദിട്ഠോ, മയാ അക്കന്തട്ഠാനഞ്ഹി അങ്ഗുലഗ്ഗേഹി ഫുട്ഠട്ഠാനം വിയ ഹോതി, വിസ്സട്ഠഉദകം അപ്പമത്തകം, കരീസം കടകഫലമത്തം, ഹത്ഥിഅസ്സാദീഹി പന അക്കന്തട്ഠാനമ്പി മഹന്തം, പസ്സാവോപി നേസം ഘടമത്തോ, ഉച്ചാരോപി പച്ഛിമത്തോ ഹോതി, അലം മയ്ഹം തയാതി ഉപ്പതിത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ഠാനേ പതിതോ. തതോ നം പഥവീ ആഹ – ‘‘അഹോ ദൂരം ഗതോപി നനു മയ്ഹംയേവ ഉപരി പതിതോസീ’’തി? സോ പുന തം ജിഗുച്ഛന്തോ ഉപ്പതിത്വാ അഞ്ഞത്ഥ പതിതോ. ഏവം വസ്സസഹസ്സമ്പി ഉപ്പതിത്വാ ഉപ്പതിത്വാ പതമാനോ സസകോ നേവ പഥവിയാ അന്തം പാപുണിതും സക്കോതി. ന കോടിന്തി ന പുബ്ബകോടിം. ഇതരേസന്തി വിപഞ്ചിതഞ്ഞുനേയ്യപദപരമാനം.

൧൫. പഞ്ചമേ ¶ സമഥേഹി അധികരീയതി വൂപസമ്മതീതി അധികരണം, അട്ഠാരസ ഭേദകരവത്ഥൂനി നിസ്സായ ഉപ്പന്നോ വിവാദോയേവ വിവാദാധികരണം. ‘‘ഇധ ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖും അനുവദന്തി സീലവിപത്തിയാ വാ’’തിആദിനാ (ചൂളവ. ൨൧൫) ചതസ്സോ ¶ വിപത്തിയോ നിസ്സായ ഉപ്പന്നോ അനുവാദോയേവ അനുവാദാധികരണം. പഞ്ചപി ആപത്തിക്ഖന്ധാ ആപത്താധികരണം. ‘‘സത്തപി ആപത്തിക്ഖന്ധാ ആപത്താധികരണ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൧൫) വചനതോ ആപത്തിയേവ ആപത്താധികരണം. ‘‘യാ സങ്ഘസ്സ കിച്ചയതാ കരണീയതാ അപലോകനകമ്മം ഞത്തികമ്മം ഞത്തിദുതിയകമ്മം ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൧൫) ഏവമാഗതം ചതുബ്ബിധം സങ്ഘകിച്ചം കിച്ചാധികരണന്തി വേദിതബ്ബം. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

൧൬. ഛട്ഠേ അപാകടനാമോതി ‘‘സേലോ, കൂടദന്തോ’’തിആദിനാ അനഭിഞ്ഞാതോ. യേന വാ കാരണേനാതി ഹേതുമ്ഹി ഇദം കരണവചനം. ഹേതുഅത്ഥോ ഹി കിരിയാകാരണം, ന കരണം വിയ കിരിയത്ഥോ, തസ്മാ നാനപ്പകാരഗുണവിസേസാധിഗമത്ഥാ ഇധ ഉപസങ്കമനകിരിയാതി ‘‘അന്നേന വസതി, അജ്ഝേനേന വസതീ’’തിആദീസു വിയ ഹേതുഅത്ഥമേവേതം കരണവചനം യുത്തം, ന കരണത്ഥം തസ്സ അയുജ്ജമാനത്താതി വുത്തം ‘‘യേന വാ കാരണേനാ’’തി. അവിഭാഗതോ സതതം പവത്തിതനിരതിസയസാദുവിപുലാമതരസസദ്ധമ്മഫലതായ സാദുഫലനിച്ചഫലിതമഹാരുക്ഖേന ഭഗവാ ഉപമിതോ. സാദുഫലൂപഭോഗാധിപ്പായഗ്ഗഹണേനേവ ഹി രുക്ഖസ്സ സാദുഫലതാ ഗഹിതാതി. ഉപസങ്കമീതി ഉപസങ്കന്തോ. സമ്പത്തകാമതായ ഹി കിഞ്ചി ഠാനം ഗച്ഛന്തോ തംതംപദേസാതിക്കമനേന ഉപസങ്കമി, ഉപസങ്കന്തോതി ച വത്തബ്ബതം ലഭതി. തേനാഹ ‘‘ഗതോതി വുത്തം ഹോതീ’’തി, ഉപഗതോതി അത്ഥോ. ഉപസങ്കമിത്വാതി പുബ്ബകാലകിരിയാനിദ്ദേസോതി ആഹ ‘‘ഉപസങ്കമനപരിയോസാനദീപന’’ന്തി. തതോതി യം ഠാനം പത്തോ ‘‘ഉപസങ്കമീ’’തി വുത്തോ, തതോ ഉപഗതട്ഠാനതോ.

യഥാ ഖമനീയാദീനി പുച്ഛന്തോതി യഥാ ഭഗവാ ‘‘കച്ചി തേ, ബ്രാഹ്മണ, ഖമനീയം, കച്ചി യാപനീയ’’ന്തിആദിനാ ഖമനീയാദീനി പുച്ഛന്തോ തേന ബ്രാഹ്മണേന സദ്ധിം സമപ്പവത്തമോദോ അഹോസി പുബ്ബഭാസിതായ, ഏവം സോപി ബ്രാഹ്മണോ തദനുകരണേന ഭഗവതാ സദ്ധിം സമപ്പവത്തമോദോ അഹോസീതി യോജനാ. തം പന സമപ്പവത്തമോദതം ഉപമായ ദസ്സേതും ‘‘സീതോദകം വിയാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സമ്മോദിതന്തി സംസന്ദിതം. ഏകീഭാവന്തി സമ്മോദനകിരിയായ സമാനതം. ഖമനീയന്തി ‘‘ഇദം ചതുചക്കം നവദ്വാരം സരീരയന്തം ദുക്ഖബഹുലതായ സഭാവതോ ദുസ്സഹം, കച്ചി ഖമിതും സക്കുണേയ്യ’’ന്തി ¶ പുച്ഛതി. യാപനീയന്തി ആഹാരാദിപ്പടിബദ്ധവുത്തികം ചിരപ്പബന്ധസങ്ഖാതായ യാപനായ കച്ചി യാപേതും സക്കുണേയ്യം. സീസരോഗാദിആബാധാഭാവേന കച്ചി അപ്പാബാധം. ദുക്ഖജീവികാഭാവേന കച്ചി അപ്പാതങ്കം. തംതംകിച്ചകരണേ ഉട്ഠാനസുഖതായ കച്ചി ലഹുട്ഠാനം. തദനുരൂപബലയോഗതോ കച്ചി ബലം ¶ . സുഖവിഹാരസമ്ഭവേന കച്ചി ഫാസുവിഹാരോ അത്ഥീതി സബ്ബത്ഥ കച്ചി-സദ്ദം യോജേത്വാ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ബലപ്പത്താ പീതി പീതിയേവ. തരുണപീതി പാമോജ്ജം. സമ്മോദം ജനേതി കരോതീതി സമ്മോദനീകം, തദേവ സമ്മോദനീയം. സമ്മോദിതബ്ബതോ സമ്മോദനീയന്തി ഇമം പന അത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘സമ്മോദിതും യുത്തഭാവതോ’’തി ആഹ. സരിതബ്ബഭാവതോതി അനുസ്സരിതബ്ബഭാവതോ. ‘‘സരണീയ’’ന്തി വത്തബ്ബേ ദീഘം കത്വാ ‘‘സാരണീയ’’ന്തി വുത്തം. സുയ്യമാനസുഖതോതി ആപാഥഗതമധുരതം ആഹ, അനുസ്സരിയമാനസുഖതോതി വിമദ്ദരമണീയതം. ബ്യഞ്ജനപരിസുദ്ധതായാതി സഭാവനിരുത്തിഭാവേന തസ്സാ കഥായ വചനചാതുരിയമാഹ. അത്ഥപരിസുദ്ധതായാതി അത്ഥസ്സ നിരുപക്കിലേസതം. അനേകേഹി പരിയായേഹീതി അനേകേഹി കാരണേഹി.

അതിദൂരഅച്ചാസന്നപ്പടിക്ഖേപേന നാതിദൂരം നച്ചാസന്നം നാമ ഗഹിതം, തം പന അവകംസതോ ഉഭിന്നം പസാരിതഹത്ഥാസങ്ഘട്ടനേന ദട്ഠബ്ബം. ഗീവം പസാരേത്വാതി ഗീവം പരിവട്ടനവസേന പസാരേത്വാ.

ഏതദവോചാതി ഏതം ‘‘കോ നു ഖോ, ഭന്തേ, ഹേതൂ’’തിആദിപുച്ഛാവചനം അവോച. തേനേവ ‘‘ഏതദവോചാ’’തി പദം ഉദ്ധരിത്വാ ദുവിധാ ഹി പുച്ഛാതിആദിനാ പുച്ഛാവിഭാഗം ദസ്സേതി. തത്ഥ അഗാരേ നിയുത്തോ അഗാരികോ, തസ്സ പുച്ഛാ അഗാരികപുച്ഛാ. അഗാരികതോ അഞ്ഞോ അനഗാരികോ പബ്ബജ്ജൂപഗതോ, തസ്സ പുച്ഛാ അനഗാരികപുച്ഛാ. കിഞ്ചാപി അഞ്ഞത്ഥ ‘‘ജനകോ ഹേതു, പഗ്ഗാഹകോ പച്ചയോ. അസാധാരണോ ഹേതു, സാധാരണോ പച്ചയോ. സഭാഗോ ഹേതു, അസഭാഗോ പച്ചയോ. പുബ്ബകാലികോ ഹേതു, സഹപവത്തോ പച്ചയോ’’തിആദിനാ ഹേതുപച്ചയാ വിഭജ്ജ വുച്ചന്തി. ഇധ പന ‘‘ചത്താരോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, മഹാഭൂതാ ഹേതു ചത്താരോ മഹാഭൂതാ പച്ചയോ രൂപക്ഖന്ധസ്സ പഞ്ഞാപനായാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൮൬) വിയ ഹേതുപച്ചയസദ്ദാ സമാനത്ഥാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഉഭയമ്പേതം കാരണവേവചനമേവാ’’തി ആഹ. വിസമചരിയാതി ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ.

അഭിക്കന്താതി ¶ അതിക്കന്താ, വിഗതാതി അത്ഥോതി ആഹ ‘‘ഖയേ ദിസ്സതീ’’തി. തഥാ ഹി ‘‘നിക്ഖന്തോ പഠമോ യാമോ’’തി ഉപരി വുത്തം. അഭിക്കന്തതരോതി അതിവിയ കന്തതരോ മനോരമോ, താദിസോ ച സുന്ദരോ ഭദ്ദകോ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സുന്ദരേ ദിസ്സതീ’’തി. കോതി ദേവനാഗയക്ഖഗന്ധബ്ബാദീസു കോ കതമോ? മേതി മമ. പാദാനീതി പാദേ. ഇദ്ധിയാതി ഇമായ ഏവരൂപായ ദേവിദ്ധിയാ. യസസാതി ഇമിനാ ഏദിസേന പരിവാരേന പരിച്ഛേദേന ച. ജലന്തി വിജ്ജോതമാനോ. അഭിക്കന്തേനാതി അതിവിയ കന്തേന കമനീയേന അഭിരൂപേന. വണ്ണേനാതി ഛവിവണ്ണേന ¶ സരീരവണ്ണനിഭായ. സബ്ബാ ഓഭാസയം ദിസാതി ദസ ദിസാ പഭാസേന്തോ, ചന്ദോ വിയ സൂരിയോ വിയ ച ഏകോഭാസം ഏകാലോകം കരോന്തോതി ഗാഥായ അത്ഥോ. അഭിരൂപേതി ഉളാരരൂപേ സമ്പന്നരൂപേ.

‘‘ചോരോ, ചോരോ; സപ്പോ, സപ്പോ’’തിആദീസു ഭയേ ആമേഡിതം. ‘‘വിജ്ഝ, വിജ്ഝ; പഹര, പഹരാ’’തിആദീസു കോധേ. ‘‘സാധു, സാധൂ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩൨൭.സം. നി. ൨.൧൨൭; ൩.൩൫; ൫.൧൦൮൫) പസംസായം. ‘‘ഗച്ഛ, ഗച്ഛ; ലുനാഹി, ലുനാഹീ’’തിആദീസു തുരിതേ. ‘‘ആഗച്ഛ, ആഗച്ഛാ’’തിആദീസു കോതൂഹലേ. ‘‘ബുദ്ധോ, ബുദ്ധോതി ചിന്തേന്തോ’’തിആദീസു (ബു. വം. ൨.൪൪) അച്ഛരേ. ‘‘അഭിക്കമഥായസ്മന്തോ, അഭിക്കമഥായസ്മന്തോ’’തിആദീസു ഹാസേ. ‘‘കഹം ഏകപുത്തക, കഹം ഏകപുത്തകാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൨.൩൫൩; സം. നി. ൨.൬൩) സോകേ. ‘‘അഹോ സുഖം, അഹോ സുഖ’’ന്തിആദീസു (ഉദാ. ൨൦; ദീ. നി. ൩.൩൦൫; ചൂളവ. ൩൩൨) പസാദേ. ച-സദ്ദോ അവുത്തസമുച്ചയത്തോ. തേന ഗരഹാഅസമ്മാനാദീനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. തത്ഥ ‘‘പാപോ, പാപോ’’തിആദീസു ഗരഹായം. ‘‘അഭിരൂപക, അഭിരൂപകാ’’തിആദീസു അസമ്മാനേ ദട്ഠബ്ബം.

നയിദം ആമേഡിതവസേന ദ്വിക്ഖത്തും വുത്തം, അഥ ഖോ അത്ഥദ്വയവസേനാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘അഥ വാ’’തിആദിമാഹ. ‘‘അഭിക്കന്ത’’ന്തി വചനം അപേക്ഖിത്വാ നപുംസകവസേന വുത്തം, തം പന ഭഗവതോ വചനം ധമ്മസ്സ ദേസനാതി കത്വാ തഥാ വുത്തം ‘‘ഭോതോ ഗോതമസ്സ ധമ്മദേസനാ’’തി. ദുതിയപദേപി ഏസേവ നയോ. ദോസനാസനതോതി രാഗാദികിലേസവിധമനതോ. ഗുണാധിഗമനതോതി സീലാദിഗുണാനം സമ്പാപനതോ. യേ ഗുണേ ദേസനാ അധിഗമേതി, തേസു പധാനഭൂതേ താവ ദസ്സേതും ‘‘സദ്ധാജനനതോ പഞ്ഞാജനനതോ’’തി വുത്തം. സദ്ധാപമുഖാ ഹി ലോകിയാ ഗുണാ, പഞ്ഞാപമുഖാ ലോകുത്തരാ ¶ .

സീലാദിഅത്ഥസമ്പത്തിയാ സാത്ഥതോ, സഭാവനിരുത്തിസമ്പത്തിയാ സബ്യഞ്ജനതോ. സുവിഞ്ഞേയ്യസദ്ദപ്പയോഗതായ ഉത്താനപദതോ, സണ്ഹസുഖുമഭാവേന ദുവിഞ്ഞേയ്യത്ഥതായ ഗമ്ഭീരത്ഥതോ. സിനിദ്ധമുദുമധുരസദ്ദപ്പയോഗതായ കണ്ണസുഖതോ, വിപുലവിസുദ്ധപേമനീയത്ഥതായ ഹദയങ്ഗമതോ. മാനാതിമാനവിധമനേന അനത്തുക്കംസനതോ, ഥമ്ഭസാരമ്ഭനിമ്മദ്ദനേന അപരവമ്ഭനതോ. ഹിതാധിപ്പായപ്പവത്തിയാ പരേസം രാഗപരിളാഹാദിവൂപസമനേന കരുണാസീതലതോ, കിലേസന്ധകാരവിധമനേന പഞ്ഞാവദാതതോ. കരവീകരുതമഞ്ജുതായ ആപാഥരമണീയതോ, പുബ്ബാപരാവിരുദ്ധസുവിസുദ്ധത്ഥതായ വിമദ്ദക്ഖമതോ. ആപാഥരമണീയതായ ഏവം സുയ്യമാനസുഖതോ, വിമദ്ദക്ഖമതായ ഹിതജ്ഝാസയപ്പവത്തിതതായ ച വീമംസിയമാനഹിതതോ ¶ . ഏവമാദീഹീതി ആദി-സദ്ദേന സംസാരചക്കനിവത്തനതോ, സദ്ധമ്മചക്കപ്പവത്തനതോ, മിച്ഛാവാദവിഗമനതോ, സമ്മാവാദപതിട്ഠാപനതോ, അകുസലമൂലസമുദ്ധരണതോ, കുസലമൂലസംരോപനതോ, അപായദ്വാരപിധാനതോ, സഗ്ഗമോക്ഖദ്വാരവിവരണതോ, പരിയുട്ഠാനവൂപസമനതോ, അനുസയസമുഗ്ഘാതനതോതി ഏവമാദീനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ.

അധോമുഖട്ഠപിതന്തി കേനചി അധോമുഖം ഠപിതം. ഹേട്ഠാമുഖജാതന്തി സഭാവേനേവ ഹേട്ഠാമുഖജാതം. ഉപരിമുഖന്തി ഉദ്ധംമുഖം. ഉഗ്ഘാടേയ്യാതി വിവടം കരേയ്യ. ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാതി ‘‘പുരത്ഥാഭിമുഖോ ഉത്തരാഭിമുഖോ വാ ഗച്ഛാ’’തിആദീനി അവത്വാ ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ ‘‘നിസ്സന്ദേഹം ഏസ മഗ്ഗോ, ഏവം ഗച്ഛേയ്യാ’’തി വദേയ്യ. കാളപക്ഖചാതുദ്ദസീതി കാളപക്ഖേ ചാതുദ്ദസീ.

നിക്കുജ്ജിതം ആധേയ്യസ്സ അനാധാരഭൂതം ഭാജനം ആധാരഭാവാപാദനവസേന ഉക്കുജ്ജേയ്യ. ഹേട്ഠാമുഖജാതതായ സദ്ധമ്മവിമുഖം, അധോമുഖഠപിതതായ അസദ്ധമ്മേ പതിതന്തി ഏവം പദദ്വയം യഥാരഹം യോജേതബ്ബം, ന യഥാസങ്ഖ്യം. കാമം കാമച്ഛന്ദാദയോപി പടിച്ഛാദകാ നീവരണഭാവതോ, മിച്ഛാദിട്ഠി പന സവിസേസം പടിച്ഛാദികാ സത്തേ മിച്ഛാഭിനിവേസനവസേനാതി ആഹ ‘‘മിച്ഛാദിട്ഠിഗഹനപടിച്ഛന്ന’’ന്തി. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘മിച്ഛാദിട്ഠിപരമാഹം, ഭിക്ഖവേ, വജ്ജം വദാമീ’’തി (അ. നി. ൧.൩൧൦). സബ്ബോ അപായഗാമിമഗ്ഗോ കുമ്മഗ്ഗോ ‘‘കുച്ഛിതോ മഗ്ഗോ’’തി കത്വാ. സമ്മാദിട്ഠിആദീനം ഉജുപടിപക്ഖതായ മിച്ഛാദിട്ഠിആദയോ അട്ഠ മിച്ഛത്തധമ്മാ മിച്ഛാമഗ്ഗോ. തേനേവ ഹി തദുഭയപ്പടിപക്ഖതം സന്ധായ ‘‘സഗ്ഗമോക്ഖമഗ്ഗം ആവികരോന്തേനാ’’തി വുത്തം. സപ്പിആദിസന്നിസ്സയോ പദീപോ ¶ ന തഥാ ഉജ്ജലോ, യഥാ തേലസന്നിസ്സയോതി തേലപജ്ജോതഗ്ഗഹണം. ഏതേഹി പരിയായേഹീതി ഏതേഹി നിക്കുജ്ജിതുക്കുജ്ജനപ്പടിച്ഛന്നവിവരണാദിഉപമോപമിതബ്ബാകാരേഹി.

പസന്നകാരന്തി പസന്നേഹി കാതബ്ബം സക്കാരം. സരണന്തി പടിസരണം. തേനാഹ ‘‘പരായണ’’ന്തി. പരായണഭാവോ ച അനത്ഥനിസേധനേന അത്ഥസമ്പടിപാദനേന ച ഹോതീതി ആഹ ‘‘അഘസ്സ, താതാ, ഹിതസ്സ ച വിധാതാ’’തി. അഘസ്സാതി ദുക്ഖതോതി വദന്തി, പാപതോതി പന അത്ഥോ യുത്തോ. നിസ്സക്കേ ചേതം സാമിവചനം. ഏത്ഥ ച നായം ഗമി-സദ്ദോ നീ-സദ്ദാദയോ വിയ ദ്വികമ്മകോ, തസ്മാ യഥാ ‘‘അജം ഗാമം നേതീ’’തി വുച്ചതി, ഏവം ‘‘ഭഗവന്തം സരണം ഗച്ഛാമീ’’തി വത്തും ന സക്കാ. ‘‘സരണന്തി ഗച്ഛാമീ’’തി പന വത്തബ്ബം. ഇതി-സദ്ദോ ചേത്ഥ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ. തസ്സ ചായമത്ഥോ – ഗമനഞ്ച തദധിപ്പായേന ഭജനം ജാനനം വാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇതി ഇമിനാ അധിപ്പായേനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭജാമീതിആദീസു പുരിമസ്സ പുരിമസ്സ പച്ഛിമം പച്ഛിമം അത്ഥവചനം. ഭജനം വാ സരണാധിപ്പായേന ഉപസങ്കമനം. സേവനം സന്തികാവചരതാ. പയിരുപാസനം വത്തപ്പടിവത്തകരണേന ഉപട്ഠാനന്തി ¶ ഏവം സബ്ബഥാപി അനഞ്ഞസരണതംയേവ ദീപേതി. ‘‘ഗച്ഛാമീ’’തി പദസ്സ ബുജ്ഝാമീതി അയമത്ഥോ കഥം ലബ്ഭതീതി ആഹ ‘‘യേസം ഹീ’’തിആദി.

അധിഗതമഗ്ഗേ സച്ഛികതനിരോധേതി പദദ്വയേനപി ഫലട്ഠാ ഏവ ദസ്സിതാ, ന മഗ്ഗട്ഠാതി തേ ദസ്സേന്തോ ‘‘യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജമാനേ ചാ’’തി ആഹ. നനു ച കല്യാണപുഥുജ്ജനോപി യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജതീതി വുച്ചതീതി? കിഞ്ചാപി വുച്ചതി, നിപ്പരിയായേന പന മഗ്ഗട്ഠാ ഏവ തഥാ വത്തബ്ബാ, ന ഇതരേ സമ്മത്തനിയാമോക്കമനാഭാവതോ. തഥാ ഹി തേ ഏവ വുത്താ ‘‘അപായേസു അപതമാനേ ധാരേതീ’’തി. സമ്മത്തനിയാമോക്കമനേന ഹി അപായവിനിമുത്തിസമ്ഭവോ. അക്ഖായതീതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ആദ്യത്ഥോ, പകാരത്ഥോ വാ. തേന ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സങ്ഖതാ വാ അസങ്ഖതാ വാ, വിരാഗോ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തി (ഇതിവു. ൯൦; അ. നി. ൪.൩൪) സുത്തപദം സങ്ഗണ്ഹാതി, ‘‘വിത്ഥാരോ’’തി വാ ഇമിനാ. ഏത്ഥ ച അരിയമഗ്ഗോ നിയ്യാനികതായ, നിബ്ബാനം തസ്സ തദത്ഥസിദ്ധിഹേതുതായാതി ഉഭയമേവ നിപ്പരിയായേന ധമ്മോതി വുത്തോ. നിബ്ബാനഞ്ഹി ആരമ്മണപച്ചയഭൂതം ലഭിത്വാ അരിയമഗ്ഗോ തദത്ഥസിദ്ധിയാ സംവത്തതി, തഥാപി യസ്മാ അരിയഫലാനം ‘‘തായ സദ്ധായ അവൂപസന്തായാ’’തിആദിവചനതോ മഗ്ഗേന ¶ സമുച്ഛിന്നാനം കിലേസാനം പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനകിച്ചതായ നിയ്യാനാനുഗുണതായ നിയ്യാനപരിയോസാനതായ ച. പരിയത്തിധമ്മസ്സ പന നിയ്യാനികധമ്മസമധിഗമഹേതുതായാതി ഇമിനാ പരിയായേന വുത്തനയേന ധമ്മഭാവോ ലബ്ഭതി ഏവ. സ്വായമത്ഥോ പാഠാരുള്ഹോ ഏവാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ന കേവല’’ന്തിആദിമാഹ.

കാമരാഗോ ഭവരാഗോതി ഏവമാദിഭേദോ സബ്ബോപി രാഗോ വിരജ്ജതി പഹീയതി ഏതേനാതി രാഗവിരാഗോതി മഗ്ഗോ കഥിതോ. ഏജാസങ്ഖാതായ തണ്ഹായ അന്തോനിജ്ഝാനലക്ഖണസ്സ സോകസ്സ ച തദുപ്പത്തിയം സബ്ബസോ പരിക്ഖീണത്താ അനേജമസോകന്തി ഫലം കഥിതം. അപ്പടികൂലന്തി അവിരോധദീപനതോ കേനചി അവിരുദ്ധം, ഇട്ഠം പണീതന്തി വാ അത്ഥോ. പഗുണരൂപേന പവത്തിതത്താ, പകട്ഠഗുണവിഭാവനതോ വാ പഗുണം. സബ്ബധമ്മക്ഖന്ധാ കഥിതാതി യോജനാ.

ദിട്ഠിസീലസങ്ഘാതേനാതി ‘‘യായം ദിട്ഠി അരിയാ നിയ്യാനികാ നിയ്യാതി തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായ, തഥാരൂപായ ദിട്ഠിയാ ദിട്ഠിസാമഞ്ഞഗതോ വിഹരതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൨൪, ൩൫൭; മ. നി. ൧.൪൯൨; ൩.൫൪; അ. നി. ൬.൧൨; പരി. ൨൭൪) ഏവം ¶ വുത്തായ ദിട്ഠിയാ, ‘‘യാനി താനി സീലാനി അഖണ്ഡാനി അച്ഛിദ്ദാനി അസബലാനി അകമ്മാസാനി ഭുജിസ്സാനി വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാനി അപരാമട്ഠാനി സമാധിസംവത്തനികാനി, തഥാരൂപേഹി സീലേഹി സീലസാമഞ്ഞഗതോ വിഹരതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൨൪; മ. നി. ൧.൪൯൨; ൩.൫൪; അ. നി. ൬.൧൨; പരി. ൨൭൪) ച ഏവം വുത്താനം സീലാനഞ്ച സംഹതഭാവേന, ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞേനാതി അത്ഥോ. സംഹതോതി ഘടിതോ, സമേതോതി അത്ഥോ. അരിയപുഗ്ഗലാ ഹി യത്ഥ കത്ഥചി ദൂരേ ഠിതാപി അത്തനോ ഗുണസാമഗ്ഗിയാ സംഹതാ ഏവ. അട്ഠ ച പുഗ്ഗല ധമ്മദസാ തേതി തേ പുരിസയുഗവസേന ചത്താരോപി പുഗ്ഗലവസേന അട്ഠേവ അരിയധമ്മസ്സ പച്ചക്ഖദസ്സാവിതായ ധമ്മദസാ. തീണി വത്ഥൂനി സരണന്തി ഗമനേന തിക്ഖത്തും ഗമനേന ച തീണി സരണഗമനാനി. പടിവേദേസീതി അത്തനോ ഹദയഗതം വാചായ പവേദേസി.

സരണഗമനസ്സ വിസയപ്പഭേദഫലസംകിലേസഭേദാനം വിയ കത്തുവിഭാവനാ തത്ഥ കോസല്ലായ ഹോതീതി സരണഗമനേസു അത്ഥകോസല്ലത്ഥം ‘‘സരണം, സരണഗമനം, യോ ച സരണം ഗച്ഛതി, സരണഗമനപ്പഭേദോ, സരണഗമനഫലം, സംകിലേസോ, ഭേദോതി അയം വിധി വേദിതബ്ബോ’’തി ¶ വുത്തം തേന വിനാ സരണഗമനസ്സേവ അസമ്ഭവതോ. കസ്മാ പനേത്ഥ വോദാനം ന ഗഹിതം, നനു വോദാനവിഭാവനാപി തത്ഥ കോസല്ലായ ഹോതീതി? സച്ചമേതം, തം പന സംകിലേസഗ്ഗഹണേന അത്ഥതോ ദീപിതം ഹോതീതി ന ഗഹിതം. യാനി ഹി നേസം സംകിലേസകാരണാനി അഞ്ഞാണാദീനി, തേസം സബ്ബേന സബ്ബം അനുപ്പന്നാനം അനുപ്പാദനേന, ഉപ്പന്നാനഞ്ച പഹാനേന വോദാനം ഹോതീതി.

ഹിംസത്ഥസ്സ ധാതുസദ്ദസ്സ വസേനേതം പദം ദട്ഠബ്ബന്തി ‘‘ഹിംസതീതി സരണ’’ന്തി വത്വാ തം പന ഹിംസനം കേസം, കഥം, കസ്സ വാതി ചോദനം സോധേന്തോ ‘‘സരണഗതാന’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭയന്തി വട്ടഭയം. സന്താസന്തി ചിത്തുത്രാസം. തേനേവ ചേതസികദുക്ഖസ്സ ഗഹിതത്താ ദുക്ഖന്തി കായികം ദുക്ഖം. ദുഗ്ഗതിപരികിലേസന്തി ദുഗ്ഗതിപരിയാപന്നം സബ്ബമ്പി ദുക്ഖം. തയിദം സബ്ബം പരതോ ഫലകഥായ ആവി ഭവിസ്സതി. ഏതന്തി സരണന്തി പദം. ഏവം അവിസേസതോ സരണസദ്ദസ്സ പദത്ഥം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി വിസേസതോ ദസ്സേതും ‘‘അഥ വാ’’തിആദി വുത്തം. ഹിതേ പവത്തനേനാതി ‘‘സമ്പന്നസീലാ, ഭിക്ഖവേ, വിഹരഥാ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൬൪, ൬൯) അത്ഥേ നിയോജനേന. അഹിതാ നിവത്തനേനാതി ‘‘പാണാതിപാതസ്സ ഖോ പാപകോ വിപാകോ അഭിസമ്പരായ’’ന്തിആദിനാ ആദീനവദസ്സനാദിമുഖേന അനത്ഥതോ നിവത്തനേന. ഭയം ഹിംസതീതി ഹിതാഹിതേസു അപ്പവത്തിപ്പവത്തിഹേതുകം ബ്യസനം അപ്പവത്തികരണേന വിനാസേതി ബുദ്ധോ. ഭവകന്താരാ ഉത്താരണേന മഗ്ഗസങ്ഖാതോ ധമ്മോ. ഇതരോ അസ്സാസദാനേന സത്താനം ഭയം ഹിംസതീതി യോജനാ. കാരാനന്തി ദാനവസേന പൂജാവസേന ച ഉപനീതാനം സക്കാരാനം. വിപുലഫലപ്പടിലാഭകരണേന സത്താനം ഭയം ഹിംസതി സങ്ഘോ അനുത്തരദക്ഖിണേയ്യഭാവതോതി അധിപ്പായോ. ഇമിനാപി പരിയായേനാതി ഇമിനാപി വിഭജിത്വാ വുത്തേന കാരണേന.

‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ¶ ഭഗവാ, സ്വാക്ഖാതോ ധമ്മോ, സുപ്പടിപന്നോ സങ്ഘോ’’തി ഏവം പവത്തോ തത്ഥ രതനത്തയേ പസാദോ തപ്പസാദോ, തദേവ രത്തനത്തയം ഗരു ഏതസ്സാതി തഗ്ഗരു, തബ്ഭാവോ തഗ്ഗരുതാ, തപ്പസാദോ ച തഗ്ഗരുതാ ച തപ്പസാദതഗ്ഗരുതാ. താഹി തപ്പസാദതഗ്ഗരുതാഹി. വിധുതദിട്ഠിവിചികിച്ഛാസമ്മോഹഅസ്സദ്ധിയാദിതായ വിഹതകിലേസോ. തദേവ രതനത്തയം പരായണം ഗതി താണം ലേണന്തി ഏവം പവത്തിയാ തപ്പരായണതാകാരപ്പവത്തോ ചിത്തുപ്പാദോ ¶ സരണഗമനം സരണന്തി ഗച്ഛതി ഏതേനാതി. തംസമങ്ഗീതി തേന യഥാവുത്തചിത്തുപ്പാദേന സമന്നാഗതോ. ഏവം ഉപേതീതി ഏവം ഭജതി സേവതി പയിരുപാസതി, ഏവം വാ ജാനാതി ബുജ്ഝതീതി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഏത്ഥ ച പസാദഗ്ഗഹണേന ലോകിയസരണഗമനമാഹ. തഞ്ഹി പസാദപ്പധാനം. ഗരുതാഗഹണേന ലോകുത്തരം. അരിയാ ഹി രതനത്തയഗുണാഭിഞ്ഞതായ പാസാണച്ഛത്തം പിയ ഗരും കത്വാ പസ്സന്തി, തസ്മാ തപ്പസാദേന വിക്ഖമ്ഭനവസേന വിഹതകിലേസോ, തഗ്ഗരുതായ സമുച്ഛേദവസേനാതി യോജേതബ്ബം അഗാരവകരണഹേതൂനം സമുച്ഛിന്ദനതോ. തപ്പരായണതാ പനേത്ഥ തഗ്ഗതികതാതി തായ ചതുബ്ബിധമ്പി വക്ഖമാനം സരണഗമനം ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. അവിസേസേന വാ പസാദഗരുതാ ജോതിതാതി പസാദഗ്ഗഹണേന അവേച്ചപ്പസാദസ്സ ഇതരസ്സ ച ഗഹണം, തഥാ ഗരുതാഗഹണേനാതി ഉഭയേനപി ഉഭയം സരണഗമനം യോജേതബ്ബം.

മഗ്ഗക്ഖണേ ഇജ്ഝതീതി യോജനാ. നിബ്ബാനാരമ്മണം ഹുത്വാതി ഏതേന അത്ഥതോ ചതുസച്ചാധിഗമോ ഏവ ലോകുത്തരസരണഗമനന്തി ദസ്സേതി. തത്ഥ ഹി നിബ്ബാനധമ്മോ സച്ഛികിരിയാഭിസമയവസേന, മഗ്ഗധമ്മോ ഭാവനാഭിസമയവസേന പടിവിജ്ഝിയമാനോയേവ സരണഗമനത്തം സാധേതി, ബുദ്ധഗുണാ പന സാവകഗോചരഭൂതാ പരിഞ്ഞാഭിസമയവസേന, തഥാ അരിയസങ്ഘഗുണാ. തേനാഹ ‘‘കിച്ചതോ സകലേപി രതനത്തയേ ഇജ്ഝതീ’’തി. ഇജ്ഝന്തഞ്ച സഹേവ ഇജ്ഝതി, ന ലോകിയം വിയ പടിപാടിയാ അസമ്മോഹപ്പടിവേധേന പടിവിദ്ധത്താതി അധിപ്പായോ. യേ പന വദന്തി ‘‘ന സരണഗമനം നിബ്ബാനാരമ്മണം ഹുത്വാ പവത്തതി, മഗ്ഗസ്സ അധിഗതത്താ പന അധിഗതമേവ ഹോതി ഏകച്ചാനം തേവിജ്ജാദീനം ലോകിയവിജ്ജാദയോ വിയാ’’തി, തേസം ലോകിയമേവ സരണഗമനം സിയാ, ന ലോകുത്തരം, തഞ്ച അയുത്തം ദുവിധസ്സപി ഇച്ഛിതബ്ബത്താ.

തന്തി ലോകിയസരണഗമനം. സദ്ധാപടിലാഭോ ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഭഗവാ’’തിആദിനാ. സദ്ധാമൂലികാതി യഥാവുത്തസദ്ധാപുബ്ബങ്ഗമാ. സമ്മാദിട്ഠി ബുദ്ധസുബുദ്ധതം, ധമ്മസുധമ്മതം, സങ്ഘസുപ്പടിപത്തിഞ്ച ലോകിയാവബോധവസേനേവ സമ്മാ ഞായേന ദസ്സനതോ. സദ്ധാമൂലികാ ച സമ്മാദിട്ഠീതി ഏതേന സദ്ധൂപനിസ്സയാ യഥാവുത്തലക്ഖണാ പഞ്ഞാ ലോകിയസരണഗമനന്തി ദസ്സേതി. തേനാഹ ¶ ‘‘ദിട്ഠിജുകമ്മന്തി വുച്ചതീ’’തി. ദിട്ഠിയേവ അത്തനോ പച്ചയേഹി ഉജു കരീയതീതി കത്വാ ¶ , ദിട്ഠി വാ ഉജു കരീയതി ഏതേനാതി ദിട്ഠിജുകമ്മം, തഥാപവത്തോ ചിത്തുപ്പാദോ. ഏവഞ്ച കത്വാ ‘‘തപ്പരായണതാകാരപ്പവത്തോ ചിത്തുപ്പാദോ’’തി ഇദഞ്ച വചനം സമത്ഥിതം ഹോതി, സദ്ധാപുബ്ബങ്ഗമസമ്മാദിട്ഠിഗ്ഗഹണം പന ചിത്തുപ്പാദസ്സ തപ്പധാനതായാതി ദട്ഠബ്ബം. സദ്ധാപടിലാഭോതി ഇമിനാ മാതാദീഹി ഉസ്സാഹിതദാരകാദീനം വിയ ഞാണവിപ്പയുത്തം സരണഗമനം ദസ്സേതി, സമ്മാദിട്ഠീതി ഇമിനാ ഞാണസമ്പയുത്തം സരണഗമനം.

തയിദം ലോകിയം സരണഗമനം. അത്താ സന്നിയ്യാതീയതി അപ്പീയതി പരിച്ചജീയതി ഏതേനാതി അത്തസന്നിയ്യാതനം, യഥാവുത്തം ദിട്ഠിജുകമ്മം. തം രതനത്തയം പരായണം പടിസരണം ഏതസ്സാതി തപ്പരായണോ, പുഗ്ഗലോ ചിത്തുപ്പാദോ വാ, തസ്സ ഭാവോ തപ്പരായണതാ, യഥാവുത്തം ദിട്ഠിജുകമ്മമേവ. സരണന്തി അധിപ്പായേന സിസ്സഭാവം അന്തേവാസികഭാവം ഉപഗച്ഛതി ഏതേനാതി സിസ്സഭാവൂപഗമനം. സരണഗമനാധിപ്പായേനേവ പണിപതതി ഏതേനാതി പണിപാതോ. സബ്ബത്ഥ യഥാവുത്തദിട്ഠിജുകമ്മവസേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അത്തപരിച്ചജനന്തി സംസാരദുക്ഖനിസ്സരണത്ഥം അത്തനോ അത്ഥഭാവസ്സ പരിച്ചജനം. ഏസ നയോ സേസേസുപി. ബുദ്ധാദീനംയേവാതി അവധാരണം അത്തസന്നിയ്യാതനാദീസുപി തത്ഥ തത്ഥ വത്തബ്ബം. ഏവഞ്ഹി തദഞ്ഞനിവത്തനം കതം ഹോതി.

ഏവം അത്തസന്നിയ്യാതനാദീനി ഏകേന പകാരേന ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അപരേഹിപി പകാരേഹി ദസ്സേതും ‘‘അപിചാ’’തിആദി ആരദ്ധം. തേന പരിയായന്തരേഹിപി അത്തസന്നിയ്യാതനം കതമേവ ഹോതി അത്ഥസ്സ അഭിന്നത്താതി ദസ്സേതി. ആളവകാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന സാതാഗിരിഹേമവതാദീനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. നനു ചേതേ ആളവകാദയോ മഗ്ഗേനേവ ആഗതസരണഗമനാ, കഥം തേസം തപ്പരായണതാസരണഗമനം വുത്തന്തി? മഗ്ഗേനാഗതസരണഗമനേഹിപി ‘‘സോ അഹം വിചരിസ്സാമി…പേ… സുധമ്മതം (സം. നി. ൧.൨൪൬; സു. നി. ൧൯൪). തേ മയം വിചരിസ്സാമ, ഗാമാ ഗാമം നഗാ നഗം…പേ… സുധമ്മത’’ന്തി (സു. നി. ൧൮൨) ച തേഹി തപ്പരായണതാകാരസ്സ പവേദിതത്താ തഥാ വുത്തം.

സോ പനേസ ഞാതി…പേ… വസേനാതി ഏത്ഥ ഞാതിവസേന, ഭയവസേന, ആചരിയവസേന, ദക്ഖിണേയ്യവസേനാതി പച്ചേകം ‘‘വസേനാ’’തി പദം യോജേതബ്ബം. തത്ഥ ഞാതിവസേനാതി ഞാതിഭാവവസേന. ഏവം സേസേസുപി ¶ . ദക്ഖിണേയ്യപണിപാതേനാതി ദക്ഖിണേയ്യതാഹേതുകേന പണിപതനേനാതി അത്ഥോ. ഇതരേഹീതി ഞാതിഭാവാദിവസപ്പവത്തേഹി തീഹി പണിപാതേഹി. ഇതരേഹീതിആദിനാ സങ്ഖേപതോ വുത്തമത്ഥം വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും ‘‘തസ്മാ’’തിആദി വുത്തം. വന്ദതീതി പണിപാതസ്സ ലക്ഖണവചനം ¶ . ഏവരൂപന്തി ദിട്ഠധമ്മികം സന്ധായ വദതി. സമ്പരായികഞ്ഹി നിയ്യാനികം വാ അനിയ്യാനികം വാ അനുസാസനിം പച്ചാസീസന്തോ ദക്ഖിണേയ്യപണിപാതമേവ കരോതീതി അധിപ്പായോ. സരണഗമനപ്പഭേദോതി സരണഗമനവിഭാഗോ.

അരിയമഗ്ഗോ ഏവ ലോകുത്തരം സരണഗമനന്തി ആഹ ‘‘ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി വിപാകഫല’’ന്തി. സബ്ബദുക്ഖക്ഖയോതി സകലസ്സ വട്ടദുക്ഖസ്സ അനുപ്പാദനിരോധോ. ഏതന്തി ‘‘ചത്താരി അരിയസച്ചാനി, സമ്മപ്പഞ്ഞായ പസ്സതീ’’തി (ധ. പ. ൧൯൦) ഏവം വുത്തം അരിയസച്ചാനം ദസ്സനം.

നിച്ചതോ അനുപഗമനാദിവസേനാതി നിച്ചന്തി അഗ്ഗഹണാദിവസേന. അട്ഠാനന്തി ഹേതുപ്പടിക്ഖേപോ. അനവകാസോതി പച്ചയപ്പടിക്ഖേപോ. ഉഭയേനപി കാരണമേവ പടിക്ഖിപതി. യന്തി യേന കാരണേന. ദിട്ഠിസമ്പന്നോതി മഗ്ഗദിട്ഠിയാ സമന്നാഗതോ സോതാപന്നോ. കഞ്ചി സങ്ഖാരന്തി ചതുഭൂമകേസു സങ്ഖതസങ്ഖാരേസു ഏകസങ്ഖാരമ്പി. നിച്ചതോ ഉപഗച്ഛേയ്യാതി നിച്ചോതി ഗണ്ഹേയ്യ. സുഖതോ ഉപഗച്ഛേയ്യാതി ‘‘ഏകന്തസുഖീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൭൬, ൭൯) ഏവം അത്തദിട്ഠിവസേന സുഖതോ ഗാഹം സന്ധായേതം വുത്തം. ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തചിത്തേന പന അരിയസാവകോ പരിളാഹവൂപസമനത്ഥം മത്തഹത്ഥിപരിതാസിതോ വിയ ചോക്ഖബ്രാഹ്മണോ ഉക്കാരഭൂമിം കഞ്ചി സങ്ഖാരം സുഖതോ ഉപഗച്ഛതി. അത്തവാരേ കസിണാദിപഞ്ഞത്തിസങ്ഗഹത്ഥം ‘‘സങ്ഖാര’’ന്തി അവത്വാ ‘‘കഞ്ചി ധമ്മ’’ന്തി വുത്തം. ഇമേസുപി ഠാനേസു ചതുഭൂമകവസേനേവ പരിച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ തേഭൂമകവസേനേവ വാ. യം യഞ്ഹി പുഥുജ്ജനോ ഗാഹവസേന ഗണ്ഹാതി, തതോ തതോ അരിയസാവകോ ഗാഹം വിനിവേഠേതി.

മാതരന്തിആദീസു ജനികാ മാതാ, ജനകോ പിതാ, മനുസ്സഭൂതോ ഖീണാസവോ അരഹാതി അധിപ്പേതോ. കിം പന അരിയസാവകോ അഞ്ഞം ജീവിതാ വോരോപേയ്യാതി? ഏതമ്പി അട്ഠാനം, പുഥുജ്ജനഭാവസ്സ പന മഹാസാവജ്ജഭാവദസ്സനത്ഥം അരിയഭാവസ്സ ച ഫലദസ്സനത്ഥം ഏവം വുത്തം. പദുട്ഠചിത്തോതി വധകചിത്തേന പദുട്ഠചിത്തോ. ലോഹിതം ഉപ്പാദേയ്യാതി ജീവമാനകസരീരേ ¶ ഖുദ്ദകമക്ഖികായ പിവനമത്തമ്പി ലോഹിതം ഉപ്പാദേയ്യ. സങ്ഘം ഭിന്ദേയ്യാതി സമാനസംവാസകം സമാനസീമായം ഠിതം സങ്ഘം ‘‘കമ്മേന ഉദ്ദേസേന വോഹരന്തോ അനുസ്സാവനേന സലാകഗ്ഗാഹേനാ’’തി (പരി. ൪൫൮) ഏവം വുത്തേഹി പഞ്ചഹി കാരണേഹി ഭിന്ദേയ്യ. അഞ്ഞം സത്ഥാരന്തി അഞ്ഞം തിത്ഥകരം ‘‘അയം മേ സത്ഥാ’’തി ഏവം ഗണ്ഹേയ്യാതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീതി അത്ഥോ.

ന തേ ¶ ഗമിസ്സന്തി അപായന്തി തേ ബുദ്ധം സരണം ഗതാ തന്നിമിത്തം അപായം ന ഗമിസ്സന്തി, ദേവകായം പന പരിപൂരേസ്സന്തീതി അത്ഥോ. ദസഹി ഠാനേഹീതി ദസഹി കാരണേഹി. അധിഗണ്ഹന്തീതി അധിഭവന്തി.

വേലാമസുത്താദിവസേനാതി ഏത്ഥ ‘‘കരീസസ്സ ചതുത്ഥഭാഗപ്പമാണാനം ചതുരാസീതിസഹസ്സസങ്ഖാനം സുവണ്ണപാതിരൂപിയപാതികംസപാതീനം യഥാക്കമം രൂപിയസുവണ്ണഹിരഞ്ഞപൂരാനം സബ്ബാലങ്കാരപ്പടിമണ്ഡിതാനം ചതുരാസീതിയാ ഹത്ഥിസഹസ്സാനം, ചതുരാസീതിയാ അസ്സസഹസ്സാനം, ചതുരാസീതിയാ രഥസഹസ്സാനം, ചതുരാസീതിയാ ധേനുസഹസ്സാനം, ചതുരാസീതിയാ കഞ്ഞാസഹസ്സാനം, ചതുരാസീതിയാ പല്ലങ്കസഹസ്സാനം, ചതുരാസീതിയാ വത്ഥകോടിസഹസ്സാനം, അപരിമാണസ്സ ച ഖജ്ജഭോജ്ജാദിഭേദസ്സ ആഹാരസ്സ പരിച്ചജനവസേന സത്തമാസാധികാനി സത്ത സംവച്ഛരാനി നിരന്തരം പവത്തവേലാമമഹാദാനതോ ഏകസ്സ സോതാപന്നസ്സ ദിന്നദാനം മഹപ്ഫലതരം. തതോ സതം സോതാപന്നാനം ദിന്നദാനതോ ഏകസ്സ സകദാഗാമിനോ, തതോ ഏകസ്സ അനാഗാമിനോ, തതോ ഏകസ്സ അരഹതോ, തതോ ഏകസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ, തതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ, തതോ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ സങ്ഘസ്സ ദിന്നദാനം മഹപ്ഫലതരം, തതോ ചാതുദ്ദിസം സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ വിഹാരകരണം, തതോ സരണഗമനം മഹപ്ഫലതര’’ന്തി ഇമമത്ഥം പകാസേന്തസ്സ വേലാമസുത്തസ്സ (അ. നി. ൯.൨൦) വസേന. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘യം, ഗഹപതി, വേലാമോ ബ്രാഹ്മണോ ദാനം അദാസി മഹാദാനം, യോ ഏകം ദിട്ഠിസമ്പന്നം ഭോജേയ്യ, ഇദം തതോ മഹപ്ഫലതര’’ന്തിആദി (അ. നി. ൯.൨൦). വേലാമസുത്താദീതി ആദി-സദ്ദേന അഗ്ഗപ്പസാദസുത്താദീനം (അ. നി. ൪.൩൪; ഇതിവു. ൯൦) സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ.

അഞ്ഞാണം വത്ഥുത്തയസ്സ ഗുണാനം അജാനനം തത്ഥ സമ്മോഹോ, ‘‘ബുദ്ധോ നു ഖോ, ന നു ഖോ’’തിആദിനാ വിചികിച്ഛാ സംസയോ. മിച്ഛാഞാണം തസ്സ ഗുണാനം അഗുണഭാവപരികപ്പനേന വിപരീതഗ്ഗാഹോ. ആദി-സദ്ദേന അനാദരാഗാരവാദീനം ¶ സങ്ഗഹോ. ന മഹാജുതികന്തി ന ഉജ്ജലം, അപരിസുദ്ധം അപരിയോദാതന്തി അത്ഥോ. ന മഹാവിപ്ഫാരന്തി അനുളാരം. സാവജ്ജോതി ദിട്ഠിതണ്ഹാദിവസേന സദോസോ. ലോകിയം സരണഗമനം സിക്ഖാസമാദാനം വിയ അഗ്ഗഹിതകാലപരിച്ഛേദം ജീവിതപരിയന്തമേവ ഹോതി, തസ്മാ തസ്സ ഖന്ധഭേദേന ഭേദോതി ആഹ ‘‘അനവജ്ജോ കാലകിരിയായാ’’തി. സോതി അനവജ്ജോ സരണഗമനഭേദോ. സതിപി അനവജ്ജത്തേ ഇട്ഠഫലോപി ന ഹോതീതി ആഹ ‘‘അഫലോ’’തി. കസ്മാ? അവിപാകത്താ. ന ഹി തം അകുസലന്തി.

കോ ഉപാസകോതി സരൂപപുച്ഛാ, തസ്മാ ‘‘കിംലക്ഖണോ ഉപാസകോ’’തി വുത്തം ഹോതി. കസ്മാതി ഹേതുപുച്ഛാ. തേന കേന പവത്തിനിമിത്തേന ഉപാസകസദ്ദോ തസ്മിം പുഗ്ഗലേ നിരുള്ഹോതി ദസ്സേതി ¶ . തേനാഹ ‘‘കസ്മാ ഉപാസകോതി വുച്ചതീ’’തി. സദ്ദസ്സ അഭിധേയ്യോ പവത്തിനിമിത്തം തദത്ഥസ്സ തബ്ഭാവകാരണം. കിമസ്സ സീലന്തി കീദിസം അസ്സ ഉപാസകസ്സ സീലം, കിത്തകേന സീലേനായം സീലസമ്പന്നോ നാമ ഹോതീതി അത്ഥോ. കോ ആജീവോതി കോ അസ്സ സമ്മാആജീവോ? സോ പന മിച്ഛാജീവസ്സ പരിവജ്ജനേന ഹോതീതി സോപി വിഭജീയതീതി. കാ വിപത്തീതി കാ സീലസ്സ, ആജീവസ്സ വാ വിപത്തി. അനന്തരസ്സ ഹി വിധി വാ പടിസേധോ വാതി. കാ സമ്പതീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ.

യോ കോചീതി ഖത്തിയാദീസു യോ കോചി. തേന സരണഗമനമേവേത്ഥ കാരണം, ന ജാതിആദിവിസേസോതി ദസ്സേതി. ഉപാസനതോതി തേനേവ സരണഗമനേന തത്ഥ ച സക്കച്ചകിരിയായ ആദരഗാരവബഹുമാനാദിയോഗേന പയിരുപാസനതോ. വേരമണിയോതി വേരം വുച്ചതി പാണാതിപാതാദിദുസ്സീല്യം, തസ്സ മണനതോ ഹനനതോ വിനാസനതോ വേരമണിയോ, പഞ്ച വിരതിയോ വിരതിപ്പധാനത്താ തസ്സ സീലസ്സ. തേനേവാഹ ‘‘പടിവിരതോ ഹോതീ’’തി.

മിച്ഛാവണിജ്ജാതി ന സമ്മാവണിജ്ജാ അയുത്തവണിജ്ജാ അസാരുപ്പവണിജ്ജാ. പഹായാതി അകരണേനേവ പജഹിത്വാ. ധമ്മേനാതി ധമ്മതോ അനപേതേന. തേന അഞ്ഞമ്പി അധമ്മികം ജീവികം പടിക്ഖിപതി. സമേനാതി അവിസമേന. തേന കായവിസമാദിദുച്ചരിതം വജ്ജേത്വാ കായസമാദിനാ സുചരിതേന ആജീവം ദസ്സേതി. സത്ഥവണിജ്ജാതി ആയുധഭണ്ഡം കത്വാ വാ കാരേത്വാ വാ യഥാകതം ¶ വാ പടിലഭിത്വാ തസ്സ വിക്കയോ. സത്തവണിജ്ജാതി മനുസ്സവിക്കയോ. മംസവണിജ്ജാതി സൂനകാരാദയോ വിയ മിഗസൂകരാദികേ പോസേത്വാ മംസം സമ്പാദേത്വാ വിക്കയോ. മജ്ജവണിജ്ജാതി യം കിഞ്ചി മജ്ജം യോജേത്വാ തസ്സ വിക്കയോ. വിസവണിജ്ജാതി വിസം യോജേത്വാ വിസം ഗഹേത്വാ വാ തസ്സ വിക്കയോ. തത്ഥ സത്ഥവണിജ്ജാ പരോപരോധനിമിത്തതായ അകരണീയാ വുത്താ. സത്തവണിജ്ജാ അഭുജിസ്സഭാവകരണതോ, മംസവിസവണിജ്ജാ വധഹേതുതോ, മജ്ജവണിജ്ജാ പമാദട്ഠാനതോ.

തസ്സേവാതി പഞ്ചവേരമണിലക്ഖണസ്സ സീലസ്സ ചേവ പഞ്ചമിച്ഛാവണിജ്ജാലക്ഖണസ്സ ആജീവസ്സ ച. വിപത്തീതി ഭേദോ പകോപോ ച. യായാതി യായ പടിപത്തിയാ. ചണ്ഡാലോതി ഉപാസകചണ്ഡാലോ. മലന്തി ഉപാസകമലം. പടികുട്ഠോതി ഉപാസകനിഹീനോ. ബുദ്ധാദീസു കമ്മകമ്മഫലേസു ച സദ്ധാവിപരിയായോ അസ്സദ്ധിയം മിച്ഛാധിമോക്ഖോ, യഥാവുത്തേന അസ്സദ്ധിയേന സമന്നാഗതോ അസ്സദ്ധോ. യഥാവുത്തസീലവിപത്തിആജീവവിപത്തിവസേന ദുസ്സീലോ. ‘‘ഇമിനാ ദിട്ഠാദിനാ ഇദം നാമ മങ്ഗലം ഹോതീ’’തി – ഏവം ബാലജനപരികപ്പിതകോതൂഹലസങ്ഖാതേന ദിട്ഠസുതമുതമങ്ഗലേന സമന്നാഗതോ കോതൂഹലമങ്ഗലികോ. മങ്ഗലം പച്ചേതീതി ദിട്ഠമങ്ഗലാദിഭേദം മങ്ഗലമേവ പത്തിയായതി. നോ കമ്മന്തി ¶ കമ്മസ്സകതം നോ പത്തിയായതി. ഇതോ ബഹിദ്ധാതി ഇതോ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധസാസനതോ ബഹിദ്ധാ ബാഹിരകസമയേ. ദക്ഖിണേയ്യം പരിയേസതീതി ദുപ്പടിപന്നം ദക്ഖിണാരഹസഞ്ഞീ ഗവേസതി. പുബ്ബകാരം കരോതീതി ദാനമാനനാദികം കുസലകിരിയം പഠമതരം കരോതി. ഏത്ഥ ച ദക്ഖിണേയ്യപരിയേസനപുബ്ബകാരേ ഏകം കത്വാ പഞ്ച ധമ്മാ വേദിതബ്ബാ.

വിപത്തിയം വുത്തവിപരിയായേന സമ്പത്തി വേദിതബ്ബാ. അയം പന വിസേസോ – ചതുന്നമ്പി പരിസാനം രതിജനനട്ഠേന ഉപാസകോവ രതനം ഉപാസകരതനം. ഗുണസോഭാകിത്തിസദ്ദസുഗന്ധതാഹി ഉപാസകോവ പദുമം ഉപാസകപദുമം. തഥാ ഉപാസകപുണ്ഡരീകോ.

ആദിമ്ഹീതി ആദിഅത്ഥേ. കോടിയന്തി പരിയന്തകോടിയം. വിഹാരഗ്ഗേനാതി ഓവരകകോട്ഠാസേന, ‘‘ഇമസ്മിം ഗബ്ഭേ വസന്താനം ഇദം നാമ ഫലം പാപുണാതീ’’തിആദീനാ തം തം വസനട്ഠാനകോട്ഠാസേനാതി അത്ഥോ. അജ്ജതന്തി അജ്ജ ഇച്ചേവ അത്ഥോ.

പാണേഹി ¶ ഉപേതന്തി ഇമിനാ തസ്സ സരണഗമനസ്സ ആപാണകോടികതം ദസ്സേന്തോ ‘‘യാവ മേ ജീവിതം പവത്തതീ’’തിആദീനി വത്വാ പുന ജീവിതേനപി തം വത്ഥുത്തയം പടിപൂജേന്തോ സരണഗമനം രക്ഖാമീതി ഉപ്പന്നം തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ അധിപ്പായം വിഭാവേന്തോ ‘‘അഹഞ്ഹീ’’തിആദിമാഹ. പാണേഹി ഉപേതന്തി ഹി യാവ മേ പാണാ ധരന്തി, താവ സരണം ഉപേതം. ഉപേന്തോ ച ന വാചാമത്തേന ന ഏകവാരം ചിത്തുപ്പാദമത്തേന, അഥ ഖോ പാണാനം പരിച്ചജനവസേനപി യാവജീവം ഉപേതന്തി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൧൭-൧൯. സത്തമേ ജാണുസ്സോണീതി നേതം തസ്സ മാതാപിതൂഹി കതം നാമം, അപിച ഖോ ഠാനന്തരപ്പടിലാഭലദ്ധന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ജാണുസ്സോണീതി ഠാനന്തരം കിരാ’’തിആദി. ഏകം ഠാനന്തരന്തി ഏകം പുരോഹിതട്ഠാനം. ഉണ്ഹീസആദികകുധഭണ്ഡേഹി സദ്ധിം ലദ്ധം തഥാ ചസ്സ രഞ്ഞാ ദിന്നന്തി വദന്തി. തേനാഹ ‘‘രഞ്ഞോ സന്തികേ ച ലദ്ധജാണുസ്സോണിസക്കാരത്താ’’തി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ. അട്ഠമനവമേസു നത്ഥി വത്തബ്ബം.

൨൦-൨൧. ദസമേ ദുന്നിക്ഖിത്തന്തി ദുട്ഠു നിക്ഖിത്തം പദപച്ചാഭട്ഠം കത്വാ മനസി ഠപിതം. പജ്ജതി ഞായതി അത്ഥോ ഏതേനാതി പദം, അത്ഥം ബ്യഞ്ജയതി പകാസേതീതി ബ്യഞ്ജനം, പദമേവ. തേനേവാഹ ‘‘ഉപ്പടിപാടിയാ…പേ… ബ്യഞ്ജനന്തി വുച്ചതീ’’തി. പദസമുദായബ്യതിരേകേന വിസും പാളി നാമ ¶ നത്ഥീതി ആഹ ‘‘ഉഭയമേതം പാളിയാവ നാമ’’ന്തി. പകട്ഠാനഞ്ഹി വചനപ്പബന്ധാനം ആളിയേവ പാളീതി വുച്ചതി. സേസമേത്ഥ ഏകാദസമഞ്ച ഉത്താനത്ഥമേവ.

അധികരണവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ബാലവഗ്ഗവണ്ണനാ

൨൨-൨൪. തതിയസ്സ പഠമദുതിയതതിയാനി ഉത്താനത്ഥാനേവ.

൨൫. ചതുത്ഥേ നേതബ്ബോതി അഞ്ഞതോ ആഹരിത്വാ ബോധേതബ്ബോ, ഞാപേതബ്ബോതി അത്ഥോ.

൨൭. ഛട്ഠേ നോ ചേപി പടിച്ഛാദേത്വാ കരോന്തീതി പാണാതിപാതാദീനി കരോന്തോ സചേപി അപ്പടിച്ഛാദേത്വാ കരോന്തി. പടിച്ഛന്നമേവാതി വിഞ്ഞൂഹി ഗരഹിതബ്ബഭാവതോ ¶ പടിച്ഛാദനാരഹത്താ പടിച്ഛന്നമേവാതി വുച്ചതി. അവീചിആദയോ പദേസവിസേസാ തത്ഥൂപപന്നാ സത്താ ച നിരയഗ്ഗഹണേന ഗഹിതാതി ആഹ ‘‘നിരയോതി സഹോകാസകാ ഖന്ധാ’’തി. തിരച്ഛാനയോനി നാമ വിസും പദേസവിസേസോ നത്ഥീതി ആഹ ‘‘തിരച്ഛാനയോനിയം ഖന്ധാവ ലബ്ഭന്തീ’’തി.

൩൧. ദസമേ അത്ഥോ ഫലം തദധീനവുത്തിതായ വസോ ഏതസ്സാതി അത്ഥവസോ, ഹേതൂതി ആഹ ‘‘അത്ഥവസേതി കാരണാനീ’’തി. അരഞ്ഞവനപത്ഥാനീതി അരഞ്ഞലക്ഖണപ്പത്താനി വനപത്ഥാനി. വനപത്ഥ-സദ്ദോ ഹി സണ്ഡഭൂതേ രുക്ഖസമൂഹേപി വത്തതീതി അരഞ്ഞഗ്ഗഹണം. വനീയതി വിവേകകാമേഹി ഭജീയതി, വനുതേ വാ തേ അത്തസമ്പത്തിയാ വസനത്ഥായ യാചന്തോ വിയ ഹോതീതി വനം, പതിട്ഠഹന്തി ഏത്ഥ വിവേകകാമാ യഥാധിപ്പേതവിസേസാധിഗമേനാതി പത്ഥം, വനേസു പത്ഥം ഗഹനട്ഠാനേ സേനാസനം വനപത്ഥം. കിഞ്ചാപീതി അനുജാനനസമ്ഭാവനത്ഥേ നിപാതോ. കിം അനുജാനാതി? നിപ്പരിയായതോ അരഞ്ഞഭാവം ഗാമതോ ബഹി അരഞ്ഞന്തി. തേനാഹ ‘‘നിപ്പരിയായേനാ’’തിആദി. കിം സമ്ഭാവേതി? ആരഞ്ഞകങ്ഗനിപ്ഫാദകത്തം. യഞ്ഹി ആരഞ്ഞകങ്ഗനിപ്ഫാദകം, തം വിസേസതോ അരഞ്ഞന്തി വത്തബ്ബന്തി. തേനാഹ ‘‘യം തം പഞ്ചധനുസതിക’’ന്തിആദി. നിക്ഖമിത്വാ ബഹി ഇന്ദഖീലാതി ഇന്ദഖീലതോ ബഹി നിക്ഖമിത്വാ, തതോ ബഹി പട്ഠായാതി അത്ഥോ. ബഹി ഇന്ദഖീലാതി വാ യത്ഥ ദ്വേ തീണി ഇന്ദഖീലാനി, ¶ തത്ഥ ബഹിദ്ധാ ഇന്ദഖീലതോ പട്ഠായ. യത്ഥ തം നത്ഥി, തദരഹട്ഠാനതോ പട്ഠായാതി വദന്തി. ഗാമന്തന്തി ഗാമസമീപം. അനുപചാരട്ഠാനന്തി നിച്ചകിച്ചവസേന ന ഉപചരിതബ്ബട്ഠാനം. തേനാഹ ‘‘യത്ഥ ന കസീയതി ന വപീയതീ’’തി.

അത്തനോ ച ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരന്തി ഏതേന സത്ഥാ അത്തനോ വിവേകാഭിരതിം പകാസേതി. തത്ഥ ദിട്ഠധമ്മോ നാമ അയം പച്ചക്ഖോ അത്തഭാവോ, സുഖവിഹാരോ നാമ ചതുന്നം ഇരിയാപഥവിഹാരാനം ഫാസുതാ. ഏകകസ്സ ഹി അരഞ്ഞേ അന്തമസോ ഉച്ചാരവസ്സാവകിച്ചം ഉപാദായ സബ്ബേ ഇരിയാപഥാ ഫാസുകാ ഹോന്തി, തസ്മാ ദിട്ഠധമ്മേ സുഖവിഹാരം ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരന്തി ഏവം വാ ഏത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

പച്ഛിമഞ്ച ജനതം അനുകമ്പമാനോതി കഥം അരഞ്ഞവാസേന പച്ഛിമാ ജനതാ അനുകമ്പിതാ ഹോതി? സദ്ധാപബ്ബജിതാ ഹി കുലപുത്താ ഭഗവതോ അരഞ്ഞവാസം ¶ ദിസ്വാ ‘‘ഭഗവാപി നാമ അരഞ്ഞസേനാസനാനി ന മുഞ്ചതി, യസ്സ നേവത്ഥി പരിഞ്ഞാതബ്ബം ന പഹാതബ്ബം ന ഭാവേതബ്ബം ന സച്ഛികാതബ്ബം, കിമങ്ഗം പന മയ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ തത്ഥ വസിതബ്ബമേവ മഞ്ഞിസ്സന്തി, ഏവം ഖിപ്പമേവ ദുക്ഖസ്സന്തകരാ ഭവിസ്സന്തി. ഏവം പച്ഛിമാ ജനതാ അനുകമ്പിതാ ഹോതി. ഏതമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പച്ഛിമേ മമ സാവകേ അനുകമ്പന്തോ’’തി.

൩൨. ഏകാദസമേ വിജ്ജം ഭജന്തീതി വിജ്ജാഭാഗിയാ, വിജ്ജാഭാഗേ വിജ്ജാകോട്ഠാസേ വത്തന്തീതിപി വിജ്ജാഭാഗിയാ. പദം പച്ഛിന്ദതീതി മഗ്ഗചിത്തസ്സ പതിട്ഠം ഉപച്ഛിന്ദതി, മഗ്ഗചിത്തം പതിട്ഠാപേതും ന ദേതീതി അത്ഥോ. ഉബ്ബട്ടേത്വാതി സമുച്ഛേദവസേന സമൂലം ഉദ്ധരിത്വാ. അട്ഠസു ഠാനേസൂതി ബുദ്ധാദീസു അട്ഠസു ഠാനേസു. രാഗസ്സ ഖയവിരാഗേനാതി രാഗസ്സ ഖയസങ്ഖാതേന വിരാഗേന, രാഗസ്സ അനുപ്പത്തിധമ്മതാപാദനേനാതി വുത്തം ഹോതി.

ബാലവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. സമചിത്തവഗ്ഗവണ്ണനാ

൩൩. ചതുത്ഥസ്സ ¶ പഠമേ ഭവന്തി ഏത്ഥ പതിട്ഠഹന്തീതി ഭൂമി, അസപ്പുരിസാനം ഭൂമി അസപ്പുരിസഭൂമി. സപ്പുരിസഭൂമിയമ്പി ഏസേവ നയോ. കതം ന ജാനാതീതി അകതഞ്ഞൂ, അസമത്ഥസമാസോയം ഗമകത്താ ‘‘അസൂരിയപസ്സാ’’തിആദീസു വിയ. തേനാഹ ‘‘കതം ന ജാനാതീ’’തി. അകതവേദീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. പാകടം കത്വാ ന ജാനാതീതി ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച മയ്ഹം ഇമിനാ കത’’ന്തി സങ്ഘമജ്ഝഗണമജ്ഝാദീസു പാകടം കത്വാ ന ജാനാതി, ന പകാസേതീതി വുത്തം ഹോതി. ഉപഞ്ഞാതന്തി ഥോമനാവസേന ഉപഗന്ത്വാ ഞാതം. തേനാഹ ‘‘വണ്ണിത’’ന്തിആദി.

൩൪. ദുതിയേ വസ്സസതപരിമാണമായു അസ്സാതി വസ്സസതായുകോ, വസ്സസതായുകതഞ്ച വസ്സസതായുകകാലേ ജാതസ്സേവ ഹോതി, നാഞ്ഞസ്സാതി ആഹ ‘‘വസ്സസതായുകകാലേ ജാതോ’’തി. വസ്സസതം ജീവതി സീലേനാതി വസ്സസതജീവീ. വസ്സസതന്തി ച അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം. തേനാഹ ‘‘സകലം വസ്സസതം ജീവന്തോ’’തി. മാതാപിതൂനം മാതാവ ബഹൂപകാരതരാതി തസ്സായേവ പധാനഭാവേന പടികാതബ്ബത്താ ദക്ഖിണം അംസകൂടം വദന്തി. ഹദയലോഹിതം പായേത്വാതി ഖീരം സന്ധായ ¶ വദതി. ലോഹിതഞ്ഹി ഖീരഭാവേന പരിണാമം ഗച്ഛതി. ത്യാസ്സാതി തേ അസ്സ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

൩൫. തതിയേ തേനുപസങ്കമീതി ഏത്ഥ യേനാധിപ്പായേന സോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമി, തം പാകടം കത്വാ ദസ്സേതും ‘‘സോ ഹി ബ്രാഹ്മണോ’’തിആദിമാഹ. വിരജ്ഝനപഞ്ഹന്തി യം പഞ്ഹം പുട്ഠോ വിരജ്ഝിത്വാ കഥേസി, അവിപരീതം കത്വാ സമ്പാദേതും ന സക്കോതി, താദിസം പഞ്ഹന്തി അത്ഥോ. ഉഭതോകോടികം പഞ്ഹന്തി ഉഭോഹി കോടീഹി യുത്തം പഞ്ഹം. ‘‘കിംവാദീ ഭവം ഗോതമോ’’തി ഹി പുട്ഠോ ‘‘കിരിയവാദിമ്ഹീ’’തി വാ വദേയ്യ ‘‘അകിരിയവാദിമ്ഹീ’’തി വാ, തസ്മാ ഇമസ്സ പഞ്ഹസ്സ വിസ്സജ്ജനേ ‘‘കിരിയവാദിമ്ഹീ’’തി ഏകാ കോടി, ‘‘അകിരിയവാദിമ്ഹീ’’തി ദുതിയാതി കോടിദ്വയയുത്തോ അയം പഞ്ഹോ. ഉഗ്ഗിലിതുന്തി ദ്വേ കോടിയോ മോചേത്വാ കഥേതും അസക്കോന്തോ ബഹി നീഹരിതും അത്ഥതോ അപനേതും ന സക്ഖിസ്സതി. ദ്വേ കോടിയോ മോചേന്തോ ഹി തം ബഹി നീഹരതി നാമ. നിഗ്ഗിലിതുന്തി പുച്ഛായ ദോസം ദത്വാ ഹാരേതും അസക്കോന്തോ പവേസേതും ന സക്ഖിസ്സതി. തത്ഥ ദോസം ദത്വാ ഹാരേന്തോ ഹി ഗിലിത്വാ വിയ അദസ്സനം ഗമേന്തോ പവേസേതി നാമ. കിംലദ്ധികോതി കിംദ്ദിട്ഠികോ. വദന്തി ഏതേനാതി വാദോ, ദിട്ഠി. കോ വാദോ ഏതസ്സാതി കിംവാദീ. കിമക്ഖായീതി കിമഭിധായീ, കീദിസീ ധമ്മകഥാ. തേനാഹ ‘‘കിം നാമ…പേ… പുച്ഛതീ’’തി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

൩൬. ചതുത്ഥേ ¶ ദക്ഖിണം അരഹന്തീതി ദക്ഖിണേയ്യാ. ആഹുനം വുച്ചതി ദാനം, തം അരഹന്തീതി ആഹുനേയ്യാ.

൩൭. പഞ്ചമേ കഥമയം മിഗാരമാതാ നാമ ജാതാതി ആഹ ‘‘സാ ഹീ’’തിആദി. സബ്ബജേട്ഠകസ്സ പുത്തസ്സാതി അത്തനോ പുത്തേസു സബ്ബപഠമം ജാതസ്സ പുത്തസ്സ. അയ്യകസേട്ഠിനോവ സമാനനാമകത്താതി മിഗാരസേട്ഠിനാ ഏവ സദിസനാമകത്താ. തസ്സാ കിര സബ്ബജേട്ഠസ്സ പുത്തസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ അയ്യകസ്സ മിഗാരസേട്ഠിസ്സേവ നാമം അകംസു. അനിബദ്ധവാസോ ഹുത്വാതി ഏകസ്മിംയേവ വിഹാരേ നിബദ്ധവാസോ അഹുത്വാ. ധുവപരിഭോഗാനീതി നിയതപരിഭോഗാനി. നനു ഭഗവാ കദാചി ചാരികമ്പി പക്കമതി, കഥം താനി സേനാസനാനി ധുവപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജീതി ആഹ ‘‘ഉതുവസ്സം ചാരികം ചരിത്വാപീ’’തിആദി. തത്ഥ ഉതുവസ്സന്തി ഹേമന്തഗിമ്ഹേ സന്ധായ വദതി. മഗ്ഗം ഠപേത്വാതി ഥേരസ്സ ആഗമനമഗ്ഗം ഠപേത്വാ. ഉണ്ഹവലാഹകാതി ഉണ്ഹഉതുനോ ¶ പച്ചയഭൂതമേഘമാലാസമുട്ഠാപകാ ദേവപുത്താ. തേസം കിര തഥാചിത്തുപ്പാദസമകാലമേവ യഥിച്ഛിതം ഠാനം ഉണ്ഹം ഫരമാനാ, വലാഹകമാലാ നാതിബഹലാ ഇതോ ചിതോ നഭം ഛാദേന്തീ വിധാവതി. ഏസ നയോ സീതവലാഹകവസ്സവലാഹകാസു. അബ്ഭവലാഹകാ പന ദേവതാ സീതുണ്ഹവസ്സേഹി വിനാ കേവലം അബ്ഭപടലസ്സേവ സമുട്ഠാപകാ വേദിതബ്ബാ. കേവലം വാ വാതസ്സേവ, തേനേവ ദേവതാ വാതവലാഹകാ.

ഏത്ഥ ച യം വസ്സാനേ ച സിസിരേ ച അബ്ഭം ഉപ്പജ്ജതി, തം ഉതുസമുട്ഠാനം പാകതികമേവ. യം പന അബ്ഭമ്ഹിയേവ അതിഅബ്ഭം സത്താഹമ്പി ചന്ദസൂരിയേ ഛാദേത്വാ ഏകന്ധകാരം കരോതി, യഞ്ച ചിത്തവേസാഖമാസേസു അബ്ഭം, തം ദേവതാനുഭാവേന ഉപ്പന്നം അബ്ഭന്തി വേദിതബ്ബം. യോ ച തസ്മിം തസ്മിം ഉതുമ്ഹി ഉത്തരദക്ഖിണാദിപകതിവാതോ ഹോതി, അയം ഉതുസമുട്ഠാനോ. വാതേപി വനരുക്ഖക്ഖന്ധാദിപ്പദാലനോ അതിവാതോ നാമ അത്ഥി. അയഞ്ചേവ, യോ ച അഞ്ഞോപി അകാലവാതോ, അയഞ്ച ദേവതാനുഭാവേന നിബ്ബത്തോ. യം ഗിമ്ഹാനേ ഉണ്ഹം, തം ഉതുസമുട്ഠാനികം പാകതിമേവ. യം പന ഉണ്ഹേപി അതിഉണ്ഹം സീതകാലേ ച ഉപ്പന്നം ഉണ്ഹം, തം ദേവതാനുഭാവേന നിബ്ബത്തം. യം വസ്സാനേ ച ഹേമന്തേ ച സീതം ഹോതി, തം ഉതുസമുട്ഠാനമേവ. യം പന സീതേപി അതിസീതം, ഗിമ്ഹേ ച ഉപ്പന്നം സീതം, തം ദേവതാനുഭാവേന നിബ്ബത്തം. യം വസ്സികേ ചത്താരോ മാസേ വസ്സം, തം ഉതുസമുട്ഠാനമേവ, യം പന വസ്സേയേവ അതിവസ്സം, യഞ്ച ചിത്തവേസാഖമാസേസു വസ്സം, തം ദേവതാനുഭാവേന നിബ്ബത്തം.

തത്രിദം വത്ഥു – ഏകോ കിര വസ്സവലാഹകദേവപുത്തോ തഗരകൂടവാസിഖീണാസവത്ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി. ഥേരോ – ‘‘കോസി ത്വ’’ന്തി പുച്ഛി. അഹം, ഭന്തേ, വസ്സവലാഹകോ ദേവപുത്തോതി ¶ . തുമ്ഹാകം കിര ചിത്തേന ദേവോ വസ്സതീതി? ആമ, ഭന്തേതി. പസ്സിതുകാമാ മയന്തി. തേമിസ്സഥ, ഭന്തേതി. മേഘസീസം വാ ഗജ്ജിതം വാ ന പഞ്ഞായതി, കഥം തേമിസ്സാമാതി? ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ചിത്തേന ദേവോ വസ്സതി, തുമ്ഹേ പണ്ണസാലം പവിസഥാതി. സാധു ദേവപുത്താതി പാദേ ധോവിത്വാ പണ്ണസാലം പാവിസി. ദേവപുത്തോ തസ്മിം പവിസന്തേയേവ ഏകം ഗീതം ഗായിത്വാ ഹത്ഥം ഉക്ഖിപി, സമന്താ തിയോജനട്ഠാനം ഏകമേഘം അഹോസി. ഥേരോ അഡ്ഢതിന്തോ പണ്ണസാലം പവിട്ഠോതി.

കാമം ¶ ഹേട്ഠാ വുത്താപി ദേവതാ ചാതുമഹാരാജികാവ, താ പന തേന തേന വിസേസേന വത്വാ ഇദാനി തദഞ്ഞേ പഠമഭൂമികേ കാമാവചരദേവേ സാമഞ്ഞതോ ഗണ്ഹന്തോ ‘‘ചാതുമഹാരാജികാ’’തി ആഹ. ധതരട്ഠവിരൂള്ഹകവിരൂപക്ഖകുവേരസങ്ഖാതാ ചത്താരോ മഹാരാജാനോ ഏതേസന്തി ചാതുമഹാരാജികാ, തേ സിനേരുസ്സ പബ്ബതസ്സ വേമജ്ഝേ ഹോന്തി. തേസു പബ്ബതട്ഠകാപി അത്ഥി ആകാസട്ഠകാപി. തേസം പരമ്പരാ ചക്കവാളപബ്ബതം പത്താ. ഖിഡ്ഡാപദോസികാ മനോപദോസികാ ചന്ദിമാ ദേവപുത്തോ സൂരിയോ ദേവപുത്തോതി ഏതേ സബ്ബേപി ചാതുമഹാരാജികദേവലോകട്ഠാ ഏവ.

താവതിംസാതി താവതിംസാനം ദേവാനം നാമം, തേപി അത്ഥി പബ്ബതട്ഠകാ, അത്ഥി ആകാസട്ഠകാ, തേസം പരമ്പരാ ചക്കവാളപബ്ബതം പത്താ. തഥാ യാമാദീനം. ഏകദേവലോകേപി ഹി ദേവാനം പരമ്പരാ ചക്കവാളപബ്ബതം അപ്പത്താ നാമ നത്ഥി. തത്ഥ മഘേന മാണവേന സദ്ധിം മചലഗാമേ കാലം കത്വാ തേത്തിംസ സഹപുഞ്ഞകാരിനോ ഏത്ഥ നിബ്ബത്താതി തം സഹചാരിതം ഠാനം തേത്തിംസം, തദേവ താവതിംസം, തം നിവാസോ ഏതേസന്തി താവതിംസാതി വദന്തി. യസ്മാ പന സേസചക്കവാളേസുപി ഛകാമാവചരദേവലോകാ അത്ഥി. വുത്തമ്പി ചേതം ‘‘സഹസ്സം ചാതുമഹാരാജികാനം സഹസ്സം താവതിംസാന’’ന്തി (അ. നി. ൩.൮൧). തസ്മാ നാമപണ്ണത്തിയേവേസാ തസ്സ ദേവലോകസ്സാതി വേദിതബ്ബാ. ദുക്ഖതോ യാതാ അപയാതാതി യാമാ. അത്തനോ സിരിസമ്പത്തിയാ തുസം ഇതാ ഗതാതി തുസിതാ. നിമ്മാനേ രതി ഏതേസന്തി നിമ്മാനരതിനോ. വസവത്തീ ദേവതാതി പരനിമ്മിതവസവത്തിനോ ദേവാ. പരനിമ്മിതേസു ഭോഗേസു വസം വത്തേന്തീതി പരനിമ്മിതവസവത്തിനോ.

ബ്രൂഹിതോ പരിവുദ്ധോ തേഹി തേഹി ഝാനാദീഹി വിസിട്ഠേഹി ഗുണേഹീതി ബ്രഹ്മാ. വണ്ണവന്തതായ ചേവ ദീഘായുകതായ ച ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജാദീഹി മഹന്തോ ബ്രഹ്മാതി മഹാബ്രഹ്മാ. തസ്സ പരിസായം ഭവാ പരിചാരികാതി ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജാ. തസ്സേവ പുരോഹിതട്ഠാനേ ഠിതാതി ബ്രഹ്മപുരോഹിതാ. ആഭസ്സരേഹി പരിത്താ ആഭാ ഏതേസന്തി പരിത്താഭാ. അപ്പമാണാ ആഭാ ഏതേസന്തി അപ്പമാണാഭാ. ദീപികായ അച്ചി വിയ ഏതേസം സരീരതോ ആഭാ ഛിജ്ജിത്വാ ഛിജ്ജിത്വാ പതന്തീ വിയ സരതി വിസ്സരതീതി ആഭസ്സരാ, യഥാവുത്തപ്പഭായ ആഭാസനസീലാ വാ ആഭസ്സരാ. സുഭാതി സോഭനാ പഭാ. സുഭാതി ഹി ¶ ഏകഗ്ഘനാ നിച്ചലാ സരീരാഭാ വുച്ചതി ¶ , സാ പരിത്താ സുഭാ ഏതേസന്തി പരിത്തസുഭാ. അപ്പമാണാ സുഭാ ഏതേസന്തി അപ്പമാണസുഭാ. സുഭേന ഓകിണ്ണാ വികിണ്ണാ, സുഭേന സരീരപ്പഭാവണ്ണേന ഏകഗ്ഘനാ സുവണ്ണമഞ്ജൂസായ ഠപിതസമ്പജ്ജലിതകഞ്ചനപിണ്ഡസസ്സിരികാതി സുഭകിണ്ണാ. തത്ഥ സോഭനായ പഭായ കിണ്ണാ സുഭാകിണ്ണാതി വത്തബ്ബേ ഭാ-സദ്ദസ്സ രസ്സത്തം അന്തിമ ണ-കാരസ്സ ഹ-കാരഞ്ച കത്വാ ‘‘സുഭകിണ്ഹാ’’തി വുത്തം. വിപുലഫലാ വേഹപ്ഫലാ. വിപുലഫലാതി ച വിപുലസന്തസുഖവണ്ണാദിഫലാ. അപ്പകേന കാലേന അത്തനോ ഠാനം ന വിജഹന്തീതി അവിഹാ. കേനചി ന തപനീയാതി അതപ്പാ. അകിച്ഛേന സുഖേന പസ്സിതബ്ബാ മനുഞ്ഞരൂപതായാതി സുദസ്സാ. സുപരിസുദ്ധദസ്സനതായ സമ്മാ പസ്സന്തി സീലേനാതി സുദസ്സീ. ഉക്കട്ഠസമ്പത്തീഹി യോഗതോ നത്ഥി ഏതേസം കനിട്ഠാ സമ്പത്തീതി അകനിട്ഠാ.

കായസക്ഖീഹീതി നാമകായേന ദേസനായ സമ്പടിച്ഛനവസേന സക്ഖിഭൂതേഹി. ഹലാഹലന്തി കോലാഹലം. മഹഗ്ഗതചിത്തേനാതി ചതുത്ഥജ്ഝാനപാദകേന അഭിഞ്ഞാചിത്തേന.

നനു ച ‘‘അജ്ഝത്തന്തി കാമഭവോ, ബഹിദ്ധാതി രൂപാരൂപഭവോ’’തി ച അയുത്തമേതം? യസ്മിഞ്ഹി ഭവേ സത്താ ബഹുതരം കാലം വസന്തി, സോ നേസം അജ്ഝത്തം. യസ്മിഞ്ച അപ്പതരം കാലം വസന്തി, സോ നേസം ബഹിദ്ധാതി വത്തും യുത്തം. രൂപാരൂപഭവേ ച സത്താ ചിരതരം വസന്തി, അപ്പതരം കാമഭവേ, തസ്മാ ‘‘അജ്ഝത്തന്തി കാമഭവോ, ബഹിദ്ധാതി രൂപാരൂപഭവോ’’തി കസ്മാ വുത്തന്തി ആഹ ‘‘കിഞ്ചാപീ’’തിആദി. ചതുത്ഥമേവ കോട്ഠാസന്തി വിവട്ടട്ഠായിസങ്ഖാതം ചതുത്ഥം അസങ്ഖ്യേയ്യകപ്പം. ഇതരേസൂതി സംവട്ടസംവട്ടട്ഠായിവിവട്ടസങ്ഖാതേസു തീസു അസങ്ഖ്യേയ്യകപ്പേസു. ആലയോതി സങ്ഗോ. പത്ഥനാതി ‘‘കഥം നാമ തത്രൂപപന്നാ ഭവിസ്സാമാ’’തി അഭിപത്ഥനാ. അഭിലാസോതി തത്രൂപപജ്ജിതുകാമതാ. തസ്മാതിആദിനാ യഥാവുത്തമത്ഥം നിഗമേതി.

ഏത്ഥായം അധിപ്പായോ – കസ്സചിപി കിലേസസ്സ അവിക്ഖമ്ഭിതത്താ കേനചിപി പകാരേന വിക്ഖമ്ഭനമത്തേനപി അവിമുത്തോ കാമഭവോ അജ്ഝത്തഗ്ഗഹണസ്സ അത്താനം അധികിച്ച ഉദ്ദിസ്സ പവത്തഗ്ഗാഹസ്സ വിസേസപച്ചയോതി അജ്ഝത്തം നാമ. തത്ഥ ബന്ധനം അജ്ഝത്തസംയോജനം, തേന സംയുത്തോ അജ്ഝത്തസംയോജനോ. തബ്ബിപരിയായതോ ബഹിദ്ധാസംയോജനോതി.

ഛന്ദരാഗവസേനേവ ¶ അജ്ഝത്തസംയോജനം ബഹിദ്ധാസംയോജനഞ്ച പുഗ്ഗലം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഓരമ്ഭാഗിയഉദ്ധമ്ഭാഗിയസംയോജനവസേനപി ദസ്സേതും ‘‘ഓരമ്ഭാഗിയാനി വാ’’തിആദിമാഹ. ഓരം വുച്ചതി കാമധാതു, പടിസന്ധിയാ പച്ചയഭാവേന തം ഓരം ഭജന്തീതി ഓരമ്ഭാഗിയാനി. തത്ഥ ച കമ്മുനാ ¶ വിപാകം സത്തേന ച ദുക്ഖം സംയോജേന്തീതി സംയോജനാനി, സക്കായദിട്ഠിവിചികിച്ഛാസീലബ്ബതപരാമാസകാമരാഗപടിഘാ. ഉദ്ധം വുച്ചതി രൂപാരൂപധാതു, വുത്തനയേനേതം ഉദ്ധം ഭജന്തീതി ഉദ്ധമ്ഭാഗിയാനി, സംയോജനാനി. രൂപരാഗാരൂപരാഗമാനുദ്ധച്ചാവിജ്ജാ. അഥ വാ ഓരമ്ഭാഗോ വുച്ചതി കാമധാതു രൂപാരൂപഭവതോ ഹേട്ഠാഭൂതത്താ, തത്രൂപപത്തിയാ പച്ചയഭാവതോ ഓരമ്ഭാഗസ്സ ഹിതാനീതി ഓരമ്ഭാഗിയാനി യഥാ ‘‘വച്ഛായോഗോ ദുഹകോ’’തി. ഉദ്ധമ്ഭാഗോ നാമ മഹഗ്ഗതഭാവോ, തസ്സ ഹിതാനി ഉദ്ധമ്ഭാഗിയാനി. പാദേസു ബദ്ധപാസാണോ വിയ പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയസംയോജനാനി ഹേട്ഠാ ആകഡ്ഢമാനാകാരാനി ഹോന്തി. ഹത്ഥേഹി ഗഹിതരുക്ഖസാഖാ വിയ പഞ്ചുദ്ധമ്ഭാഗിയസംയോജനാനി ഉപരി ആകഡ്ഢമാനാകാരാനി. യേസഞ്ഹി സക്കായദിട്ഠിആദീനി അപ്പഹീനാനി, തേ ഭവഗ്ഗേപി നിബ്ബത്തേ ഏതാനി ആകഡ്ഢിത്വാ കാമഭവേയേവ പാതേന്തി, തസ്മാ ഏതാനി പഞ്ച ഗച്ഛന്തം വാരേന്തി, ഗതം പുന ആനേന്തി. രൂപരാഗാദീനി പഞ്ച ഗച്ഛന്തം ന വാരേന്തി, ആഗന്തും പന ന ദേന്തി.

അസമുച്ഛിന്നേസു ഓരമ്ഭാഗിയസംയോജനേസു ലദ്ധപച്ചയേസു ഉദ്ധമ്ഭാഗിയാനി സംയോജനാനി അഗണനൂപഗാനി ഹോന്തീതി ലബ്ഭമാനാനമ്പി പുഥുജ്ജനാനം വസേന അവിഭജിത്വാ അരിയാനം യോഗവസേന വിഭജിതുകാമോ ‘‘ഉഭയമ്പി ചേത’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ വട്ടനിസ്സിതമഹാജനസ്സാതി പുഥുജ്ജനേ സന്ധായ വദതി. ദ്വേധാ പരിച്ഛിന്നോതി കാമസുഗതിരൂപാരൂപഭവവസേന ദ്വീഹി പകാരേഹി പരിച്ഛിന്നോ.

വച്ഛകസാലോപമം ഉത്താനത്ഥമേവ. ഓപമ്മസംസന്ദനേ പന കസ്സചി കിലേസസ്സ അവിക്ഖമ്ഭിതത്താ, കഥഞ്ചിപി അവിമുത്തോ കാമഭവോ അജ്ഝത്തഗ്ഗഹണസ്സ വിസേസപച്ചയത്താ, ഇമേസം സത്താനം അബ്ഭന്തരട്ഠേന അന്തോ നാമ. രൂപാരൂപഭവോ തബ്ബിപരിയായതോ ബഹി നാമ. തഥാ ഹി യസ്സ ഓരമ്ഭാഗിയാനി സംയോജനാനി അപ്പഹീനാനി, സോ അജ്ഝത്തസംയോജനോ വുത്തോ. യസ്സ താനി പഹീനാനി, സോ ബഹിദ്ധാസംയോജനോ. തസ്മാ അന്തോ അസമുച്ഛിന്നബന്ധനതായ ബഹി ച പവത്തമാനഭവങ്ഗസന്താനതായ അന്തോബദ്ധോ ബഹിസയിതോ ¶ നാമ. നിരന്തരപ്പവത്തഭവങ്ഗസന്താനവസേന ഹി സയിതവോഹാരോ. കാമം നേസം ബഹിബന്ധനമ്പി അസമുച്ഛിന്നം, അന്തോബന്ധനസ്സ പന മൂലതായ ഏവം വുത്തം. തേനാഹ ‘‘സംയോജനം പന തേസം കാമാവചരൂപനിബദ്ധമേവാ’’തി. ഇമിനാ നയേന സേസത്തയേപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഏത്താവതാ ച കിരാതി കിര-സദ്ദോ അരുചിസംസൂചനത്ഥോ. തേനേത്ഥ ആചരിയവാദസ്സ അത്തനോ അരുച്ചനഭാവം ദീപേതി. ‘‘സീലവാ’’തി അനാമട്ഠവിസേസസാമഞ്ഞതോ സീലസങ്ഖേപേന ഗഹിതം, തഞ്ച ചതുബ്ബിധന്തി ആചരിയത്ഥേരോ ‘‘ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം ഉദ്ദിസിത്വാ’’തി ആഹ. തത്ഥാതി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേസു. ജേട്ഠകസീലന്തി പധാനസീലം. ഉഭയത്ഥാതി ഉദ്ദേസനിദ്ദേസേസു, നിദ്ദേസേ വിയ ഉദ്ദേസേപി ¶ പാതിമോക്ഖസംവരോവ ഥേരേന വുത്തോ ‘‘സീലവാ’’തി വുത്തത്താതി അധിപ്പായോ. സീലഗ്ഗഹണഞ്ഹി പാളിയം പാതിമോക്ഖസംവരവസേനേവ ആഗതം. തേനാഹ ‘‘പാതിമോക്ഖസംവരോയേവാ’’തിആദി. തത്ഥ അവധാരണേന ഇതരേസം തിണ്ണം ഏകദേസേന പാതിമോക്ഖന്തോഗധഭാവം ദീപേതി. തഥാ ഹി അനോലോകിയോലോകനേ ആജീവഹേതു ച സിക്ഖാപദവീതിക്കമേ ഗിലാനപച്ചയസ്സ അപച്ചവേക്ഖിതപരിഭോഗേ ച ആപത്തി വിഹിതാതി. തീണീതി ഇന്ദ്രിയസംവരസീലാദീനി. സീലന്തി വുത്തട്ഠാനം നാമ അത്ഥീതി സീലപരിയായേന തേസം കത്ഥചി സുത്തേ ഗഹിതട്ഠാനം നാമ കിം അത്ഥി യഥാ ‘‘പാതിമോക്ഖസംവരോ’’തി? ആചരിയസ്സ സമ്മുഖതായ അപ്പടിക്ഖിപന്തോ ഉപചാരേന പുച്ഛന്തോ വിയ വദതി. തേനാഹ ‘‘അനനുജാനന്തോ’’തി. ഛദ്വാരരക്ഖാമത്തകമേവാതി തസ്സ സല്ലഹുകഭാവമാഹ ചിത്താധിട്ഠാനഭാവമത്തേന പടിപാകതികഭാവാപത്തിതോ. ഇതരദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. പച്ചയുപ്പത്തിമത്തകന്തി ഫലേന ഹേതും ദസ്സേതി. ഉപ്പാദനഹേതുകാ ഹി പച്ചയാനം ഉപ്പത്തി. ഇദമത്ഥന്തി ഇദം പയോജനം ഇമസ്സ പച്ചയസ്സ പരിഭുഞ്ജനേതി അധിപ്പായോ. നിപ്പരിയായേനാതി ഇമിനാ ഇന്ദ്രിയസംവരാദീനി തീണി പധാനസ്സ സീലസ്സ പരിപാലനവസേന പവത്തിയാ പരിയായസീലാനി നാമാതി ദസ്സേതി. ഇദാനി പാതിമോക്ഖസംവരസ്സേവ പധാനഭാവം ബ്യതിരേകതോ അന്വയതോ ച ഉപമായ വിഭാവേതും ‘‘യസ്സാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സോ പാതിമോക്ഖസംവരോ. സേസാനി ഇന്ദ്രിയസംവരാദീനി.

പാതിമോക്ഖസംവരസംവുതോതി ¶ യോ ഹി നം പാതി രക്ഖതി, തം മോക്ഖേതി മോചേതി ആപായികാദീഹി ദുക്ഖേഹീതി പാതിമോക്ഖന്തി ലദ്ധനാമേന സിക്ഖാപദസീലേന പിഹിതകായവചീദ്വാരോ. സോ പന യസ്മാ ഏവംഭൂതോ തേന സമന്നാഗതോ നാമ ഹോതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘പാതീമോക്ഖസംവരേന സമന്നാഗതോ’’തി.

അപരോ നയോ – കിലേസാനം ബലവഭാവതോ, പാപകിരിയായ ച സുകരഭാവതോ, പുഞ്ഞകിരിയായ ച ദുക്കരഭാവതോ ബഹുക്ഖത്തും അപായേസു പതനസീലോതി പാതീ, പുഥുജ്ജനോ. അനിച്ചതായ വാ ഭവാദീസു കമ്മവേഗക്ഖിത്തോ ഘടിയന്തം വിയ അനവട്ഠാനേന പരിബ്ഭമനതോ ഗമനതോ ഗമനസീലോതി പാതീ, മരണവസേന തമ്ഹി തമ്ഹി സത്തനികായേ അത്തഭാവസ്സ പാതനസീലോ വാ പാതീ, സത്തസന്താനോ, ചിത്തമേവ വാ. തം പാതിം സംസാരദുക്ഖതോ മോക്ഖേതീതി പാതിമോക്ഖം. ചിത്തസ്സ ഹി വിമോക്ഖേന സത്തോ വിമുത്തോതി വുച്ചതി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ചിത്തവോദാനാ വിസുജ്ഝന്തീ’’തി, ‘‘അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുത്ത’’ന്തി (മഹാവ. ൨൮) ച.

അഥ വാ അവിജ്ജാദിനാ ഹേതുനാ സംസാരേ പതതി ഗച്ഛതി പവത്തതീതി പാതി, ‘‘അവിജ്ജാനീവരണാനം സത്താനം തണ്ഹാസംയോജനാനം സന്ധാവതം സംസരത’’ന്തി ¶ (സം. നി. ൨.൧൨൪) ഹി വുത്തം, തസ്സ പാതിനോ സത്തസ്സ തണ്ഹാദിസംകിലേസത്തയതോ മോക്ഖോ ഏതേനാതി പാതിമോക്ഖോ. ‘‘കണ്ഠേകാളോ’’തിആദീനം വിയസ്സ സമാസസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ.

അഥ വാ പാതേതി വിനിപാതേതി ദുക്ഖേതി പാതി, ചിത്തം. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘ചിത്തേന നീയതേ ലോകോ, ചിത്തേന പരികസ്സതീ’’തി; (സം. നി. ൧.൬൨);

തസ്സ പാതിനോ മോക്ഖോ ഏതേനാതി പാതിമോക്ഖോ. പതതി വാ ഏതേന അപായദുക്ഖേ സംസാരദുക്ഖേ ചാതി പാതി, തണ്ഹാദിസംകിലേസോ. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘തണ്ഹാ ജനേഹി പുരിസം, (സം. നി. ൧.൫൬-൫൭) തണ്ഹാദുതിയോ പുരിസോ’’തി (ഇതിവു. ൧൫, ൧൦൫; അ. നി. ൪.൯) ച ആദി;

തതോ പാതിതോ മോക്ഖോതി പാതിമോക്ഖോ.

അഥ ¶ വാ പതതി ഏത്ഥാതി പാതി, ഛ അജ്ഝത്തികബാഹിരാനി ആയതനാനി. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘ഛസു ലോകോ സമുപ്പന്നോ, ഛസു കുബ്ബതി സന്ഥവ’’ന്തി (സം. നി. ൧.൭൦; സു. നി. ൧൭൧);

തതോ ഛഅജ്ഝത്തികബാഹിരായതനസങ്ഖാതതോ പാതിതോ മോക്ഖോതി പാതിമോക്ഖോ.

അഥ വാ പാതോ വിനിപാതോ അസ്സ അത്ഥീതി പാതീ, സംസാരോ. തതോ മോക്ഖോതി പാതിമോക്ഖോ.

അഥ വാ സബ്ബലോകാധിപതിഭാവതോ ധമ്മിസ്സരോ ഭഗവാ ‘‘പതീ’’തി വുച്ചതി, മുച്ചതി ഏതേനാതി മോക്ഖോ, പതിനോ മോക്ഖോ പതിമോക്ഖോ തേന പഞ്ഞത്തത്താതി, പതിമോക്ഖോ ഏവ പാതിമോക്ഖോ. സബ്ബഗുണാനം വാ മൂലഭാവതോ ഉത്തമട്ഠേന പതി ച സോ യഥാവുത്തട്ഠേന മോക്ഖോ ചാതി പതിമോക്ഖോ, പതിമോക്ഖോ ഏവ പാതിമോക്ഖോ. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘പാതിമോക്ഖന്തി ആദിമേതം മുഖമേതം പമുഖമേത’’ന്തി (മഹാവ. ൧൩൫) വിത്ഥാരോ.

അഥ ¶ വാ പ-ഇതി പകാരേ, അതീതി അച്ചന്തത്ഥേ നിപാതോ, തസ്മാ പകാരേഹി അച്ചന്തം മോക്ഖേതീതി പാതിമോക്ഖോ. ഇദഞ്ഹി സീലം സയം തദങ്ഗവസേന, സമാധിസഹിതം പഞ്ഞാസഹിതഞ്ച വിക്ഖമ്ഭനവസേന, സമുച്ഛേദവസേന ച അച്ചന്തം മോക്ഖേതി മോചേതീതി പാതിമോക്ഖോ. പതി പതി മോക്ഖോതി വാ പതിമോക്ഖോ, തമ്ഹാ തമ്ഹാ വീതിക്കമദോസതോ പച്ചേകം മോക്ഖോതി അത്ഥോ. പതിമോക്ഖോ ഏവ പാതിമോക്ഖോ. മോക്ഖോ വാ നിബ്ബാനം, തസ്സ മോക്ഖസ്സ പതിബിമ്ബഭൂതോതി പതിമോക്ഖോ. സീലസംവരോ ഹി സൂരിയസ്സ അരുണുഗ്ഗമനം വിയ നിബ്ബാനസ്സ ഉദയഭൂതോ തപ്പടിഭാഗോ വിയ യഥാരഹം കിലേസനിബ്ബാപനതോ പതിമോക്ഖം, പതിമോക്ഖംയേവ പാതിമോക്ഖം.

അഥ വാ മോക്ഖം പതി വത്തതി, മോക്ഖാഭിമുഖന്തി വാ പതിമോക്ഖം, പതിമോക്ഖമേവ പാതിമോക്ഖന്തി ഏവമേത്ഥ പാതിമോക്ഖസദ്ദസ്സ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ആചാരഗോചരസമ്പന്നോതി കായികവാചസികഅവീതിക്കമസങ്ഖാതേന ആചാരേന, നവേസിയാദിഗോചരതാദിസങ്ഖാതേന ഗോചരേന സമ്പന്നോ, സമ്പന്നആചാരഗോചരോതി ¶ അത്ഥോ. അപ്പമത്തകേസൂതി പരിത്തകേസു അനാപത്തിഗമനീയേസു. ‘‘ദുക്കടദുബ്ഭാസിതമത്തേസൂ’’തി അപരേ. വജ്ജേസൂതി ഗാരയ്ഹേസു. തേ പന ഏകന്തതോ അകുസലസഭാവാ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘അകുസലധമ്മേസൂ’’തി. ഭയദസ്സീതി ഭയതോ ദസ്സനസീലോ, പരമാണുമത്തമ്പി വജ്ജം സിനേരുപ്പമാണം വിയ കത്വാ ഭായനസീലോ. സമ്മാ ആദിയിത്വാതി സമ്മദേവ സക്കച്ചം സബ്ബസോവ ആദിയിത്വാ. സിക്ഖാപദേസൂതി നിദ്ധാരണേ ഭുമ്മന്തി സമുദായതോ അവയവനിദ്ധാരണം ദസ്സേന്തോ ‘‘സിക്ഖാപദേസു തം തം സിക്ഖാപദം സമാദിയിത്വാ സിക്ഖതീ’’തി അത്ഥമാഹ, സിക്ഖാപദമേവ ഹി സമാദാതബ്ബം സിക്ഖിതബ്ബഞ്ചാതി അധിപ്പായോ. യം കിഞ്ചി സിക്ഖാപദേസൂതി സിക്ഖാകോട്ഠാസേസു മൂലപഞ്ഞത്തിഅനുപഞ്ഞത്തിസബ്ബത്ഥപഞ്ഞത്തിപദേസപഞ്ഞത്തിആദിഭേദം യം കിഞ്ചി സിക്ഖിതബ്ബം. യം പടിപജ്ജിതബ്ബം പൂരേതബ്ബം സീലം, തം പന ദ്വാരവസേന ദുവിധമേവാതി ആഹ ‘‘കായികം വാ വാചസികം വാ’’തി. ഇമസ്മിം അത്ഥവികപ്പേ സിക്ഖാപദേസൂതി ആധാരേ ഭുമ്മം സിക്ഖാഭാഗേസു കസ്സചി വിസും അഗ്ഗഹണതോ. തേനാഹ ‘‘തം സബ്ബ’’ന്തി.

അഞ്ഞതരം ദേവഘടന്തി അഞ്ഞതരം ദേവനികായം. ആഗാമീ ഹോതീതി പടിസന്ധിവസേന ആഗമനസീലോ ഹോതി. ആഗന്താതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ഇമിനാ അങ്ഗേനാതി ഇമിനാ കാരണേന.

സുക്ഖവിപസ്സകോ യേഭുയ്യേന ചതുധാതുവവത്ഥാനമുഖേന കമ്മട്ഠാനാഭിനിവേസീ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സുക്ഖവിപസ്സകസ്സ ധാതുകമ്മട്ഠാനികഭിക്ഖുനോ’’തി. വുത്തമേവത്ഥം സമ്പിണ്ഡേത്വാ നിഗമേന്തോ ‘‘പഠമേന അങ്ഗേനാ’’തിആദിമാഹ.

ചിത്തസ്സ ¶ സുഖുമഭാവോ ഇധ സുഖമത്തഭാവമാപന്നേന ദട്ഠബ്ബോതി ആഹ ‘‘സബ്ബാപി ഹി താ’’തിആദി. തന്തിവസേനാതി കേവലം തന്തിട്ഠപനവസേന, ന പന ഥേരസ്സ കസ്സചി മഗ്ഗസ്സ വാ ഫലസ്സ വാ ഉപ്പാദനത്ഥായ, നാപി സമ്മാപടിപത്തിയം യോജനത്ഥായാതി അധിപ്പായോ.

൩൮. ഛട്ഠേ മഹാകച്ചാനോതി ഗിഹികാലേ ഉജ്ജേനിരഞ്ഞോ പുരോഹിതപുത്തോ അഭിരൂപോ ദസ്സനീയോ പാസാദികോ സുവണ്ണവണ്ണോ ച. വരണാ നാമ രുക്ഖോ, തസ്സ അവിദൂരേ ഭവത്താ നഗരമ്പി വരണസദ്ദേന വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘വരണാ നാമ ഏകം നഗര’’ന്തി. ദ്വന്ദപദസ്സ പച്ചേകം അഭിസമ്ബന്ധോ ഹോതീതി ¶ ഹേതുസദ്ദം പച്ചേകം യോജേത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘കാമരാഗാഭിനിവേസഹേതൂ’’തിആദിമാഹ. ഹേതുസദ്ദേന സമ്ബന്ധേ സതി യോ അത്ഥോ സമ്ഭവതി, തം ദസ്സേതും ‘‘ഇദം വുത്തം ഹോതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കാമരാഗേന അഭിനിവിട്ഠത്താതി ഏതേന കാമരാഗാഭിനിവേസഹേതൂതി ഇമസ്സ അത്ഥം ദീപേതി, തഥാ വിനിബദ്ധത്താതിആദീഹി കാമരാഗവിനിബദ്ധഹേതൂതിആദീനം. തതോ മുഖോതി തദഭിമുഖോ. മാനന്തി ആള്ഹകാദിമാനഭണ്ഡം. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

൩൯. സത്തമേ മധുരായന്തി ഉത്തരമധുരായം. ഗുന്ദാവനേതി കണ്ഹഗുന്ദാവനേ, കാളപിപ്പലിവനേതി അത്ഥോ. ജരാജിണ്ണേതി ജരായ ജിണ്ണേ, ന ബ്യാധിആദീനം വസേന ജിണ്ണസദിസേ നാപി അകാലികേന ജരായ അഭിഭൂതേ. വയോവുദ്ധേതി ജിണ്ണത്താ ഏവ ചസ്സ വയോവുദ്ധിപ്പത്തിയാ വുദ്ധേന സീലാദിവുദ്ധിയാ. ജാതിമഹല്ലകേതി ജാതിയാ മഹന്തതായ ചിരരത്തതായ മഹല്ലകേ, ന ഭോഗപരിവാരാദീഹീതി അത്ഥോ. അദ്ധഗതേതി ഏത്ഥ അദ്ധ-സദ്ദോ ദീഘകാലവാചീതി ആഹ ‘‘ദീഘകാലദ്ധാനം അതിക്കന്തേ’’തി. വയോതി പുരിമപദലോപേനായം നിദ്ദേസോതി ആഹ ‘‘പച്ഛിമവയ’’ന്തി, വസ്സസതസ്സ തതിയകോട്ഠാസസങ്ഖാതം പച്ഛിമവയം അനുപ്പത്തേതി അത്ഥോ.

ഭവതി ഏത്ഥ ഫലം തദായത്തവുത്തിതായാതി ഭൂമി, കാരണന്തി ആഹ ‘‘യേന കാരണേനാ’’തിആദി. പരിപക്കോതി പരിണതോ, വുദ്ധിഭാവം പത്തോതി അത്ഥോ. മോഘജിണ്ണോതി അന്തോ ഥിരകരണാനം ധമ്മാനം അഭാവേന തുച്ഛജിണ്ണോ നാമ. ബാലദാരകോപി ദഹരോതി വുച്ചതീതി തതോ വിസേസനത്ഥം ‘‘യുവാ’’തി വുത്തം. അതിക്കന്തപഠമവയാ ഏവ സത്താ സഭാവേന പലിതസിരാ ഹോന്തീതി പഠമവയേ ഠിതഭാവം ദസ്സേതും ‘‘സുസുകാളകേസോ’’തി വുത്തം. ഭദ്രേനാതി ലദ്ധകേന. ഏകച്ചോ ഹി ദഹരോപി സമാനോ കാണോ വാ ഹോതി കുണിആദീനം വാ അഞ്ഞതരോ, സോ ന ഭദ്രേന യോബ്ബനേന സമന്നാഗതോ നാമ ഹോതി. യോ പന അഭിരൂപോ ഹോതി ദസ്സനീയോ പാസാദികോ സബ്ബസമ്പത്തിസമ്പന്നോ യം യദേവ അലങ്കാരപരിഹാരം ഇച്ഛതി, തേന തേന അലങ്കതോ ദേവപുത്തോ വിയ ചരതി, അയം ഭദ്രേന യോബ്ബനേന സമന്നാഗതോ നാമ ഹോതി. തേനേവാഹ ‘‘യേന യോബ്ബനേന സമന്നാഗതോ’’തിആദി.

യമ്ഹി ¶ സച്ചഞ്ച ധമ്മോ ചാതി യമ്ഹി പുഗ്ഗലേ സോളസഹാകാരേഹി പടിവിദ്ധത്താ ചതുബ്ബിധം സച്ചം, ഞാണേന സച്ഛികതത്താ നവവിധലോകുത്തരധമ്മോ ച അത്ഥി. അഹിംസാതി ¶ ദേസനാമത്തമേതം, യമ്ഹി പന ചതുബ്ബിധാപി അപ്പമഞ്ഞാഭാവനാ അത്ഥീതി അത്ഥോ. സംയമോ ദമോതി സീലഞ്ചേവ ഇന്ദ്രിയസംവരോ ച. വന്തമലോതി മഗ്ഗഞാണേന നീഹടമലോ. ധീരോതി ധിതിസമ്പന്നോ. ഥേരോതി സോ ഇമേഹി ഥിരഭാവകാരണേഹി സമന്നാഗതത്താ ഥേരോതി പവുച്ചതീതി അത്ഥോ.

൪൦. അട്ഠമേ ‘‘ചോരാ ബലവന്തോ ഹോന്തീ’’തി പദം ഉദ്ധരിത്വാ യേഹി കാരണേഹി തേ ബലവന്തോ ഹോന്തി, തേസം സബ്ഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘പക്ഖസമ്പന്നാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ നിവാസട്ഠാനസമ്പന്നതാ ഗിരിദുഗ്ഗാദിസബ്ഭാവതോ. അതിയാതുന്തി അന്തോ യാതും, ഗന്തും പവിസിതുന്തി അത്ഥോ. തം പന അന്തോപവിസനം കേനചി കാരണേന ബഹിഗതസ്സ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ബഹിദ്ധാ ജനപദചാരികം ചരിത്വാ’’തിആദി. നിയ്യാതുന്തി ബഹി നിക്ഖമിതും. തഞ്ച ബഹിനിക്ഖമനം ബഹിദ്ധാകരണീയേ സതി സമ്ഭവതീതി ആഹ ‘‘ചോരാ ജനപദം വിലുമ്പന്തീ’’തിആദി. അനുസഞ്ഞാതുന്തി അനുസഞ്ചരിതും. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

൪൧. നവമേ മിച്ഛാപടിപത്താധികരണഹേതൂതി ഏത്ഥ അധി-സദ്ദോ അനത്ഥകോതി ആഹ ‘‘മിച്ഛാപടിപത്തിയാ കരണഹേതൂ’’തി. ന ആരാധകോതി ന സമ്പാദകോ ന പരിപൂരകോ. ഞായതി പടിവിജ്ഝനവസേന നിബ്ബാനം ഗച്ഛതീതി ഞായോ, സോ ഏവ തംസമങ്ഗിനം വട്ടദുക്ഖപാതതോ ധാരണട്ഠേന ധമ്മോതി ഞായോ ധമ്മോ, അരിയമഗ്ഗോ. സോ പനേത്ഥ സഹ വിപസ്സനായ അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘സഹവിപസ്സനകം മഗ്ഗ’’ന്തി. ആരാധനം നാമ സംസിദ്ധി, സാ പന യസ്മാ സമ്പാദനേന പരിപൂരണേന ഇച്ഛിതാ, തസ്മാ വുത്തം ‘‘സമ്പാദേതും പൂരേതു’’ന്തി.

൪൨. ദസമേ ദുഗ്ഗഹിതേഹീതി അത്ഥതോ ബ്യഞ്ജനതോ ച ദുട്ഠു ഗഹിതേഹി, ഊനാധികവിപരീതപദപച്ചാഭട്ഠാദിവസേന വിലോമേത്വാ ഗഹിതേഹീതി അത്ഥോ. ഉപ്പടിപാടിയാ ഗഹിതേഹീതി ഇദം പന നിദസ്സനമത്തം ദുഗ്ഗഹസ്സ ഊനാധികാദിവസേനപി സമ്ഭവതോ. തേനേവാഹ ‘‘അത്തനോ ദുഗ്ഗഹിതസുത്തന്താനംയേവ അത്ഥഞ്ച പാളിഞ്ച ഉത്തരിതരം കത്വാ ദസ്സേന്തീ’’തി.

സമചിത്തവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. പരിസവഗ്ഗവണ്ണനാ

൪൩. പഞ്ചമസ്സ ¶ പഠമേ ഉദ്ധച്ചേന സമന്നാഗതാതി അകപ്പിയേ കപ്പിയസഞ്ഞിതായ, കപ്പിയേ അകപ്പിയസഞ്ഞിതായ, അവജ്ജേ വജ്ജസഞ്ഞിതായ, വജ്ജേ അവജ്ജസഞ്ഞിതായ ¶ ഉദ്ധച്ചപ്പകതികാ. യേ ഹി വിനയേ അപകതഞ്ഞുനോ സംകിലേസവോദാനിയേസു ധമ്മേസു ന കുസലാ സകിഞ്ചനകാരിനോ വിപ്പടിസാരബഹുലാ, തേസം അനുപ്പന്നഞ്ച ഉദ്ധച്ചം ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നഞ്ച ഭിയ്യോഭാവം വേപുല്ലം ആപജ്ജതി. സാരാഭാവേന തുച്ഛത്താ നളോ വിയാതി നളോ, മാനോതി ആഹ ‘‘ഉന്നളാതി ഉഗ്ഗതനളാ’’തി. തേനാഹ ‘‘ഉട്ഠിതതുച്ഛമാനാ’’തി. മാനോ ഹി സേയ്യസ്സ സേയ്യോതി സദിസോതി ച പവത്തിയാ വിസേസതോ തുച്ഛോ. ചാപല്ലേനാതി ചപലഭാവേന, തണ്ഹാലോലുപ്പേനാതി അത്ഥോ. മുഖഖരാതി മുഖേന ഫരുസാ, ഫരുസവാദിനോതി അത്ഥോ.

വികിണ്ണവാചാതി വിസ്സടവചനാ സമ്ഫപ്പലാപിതായ അപരിയന്തവചനാ. തേനാഹ ‘‘അസംയതവചനാ’’തിആദി. വിസ്സട്ഠസതിനോതി സതിവിരഹിതാ. പച്ചയവേകല്ലേന വിജ്ജമാനായപി സതിയാ സതികിച്ചം കാതും അസമത്ഥതായ ഏവം വുത്താ. ന സമ്പജാനന്തീതി അസമ്പജാനാ, തംയോഗനിവത്തിയം ചായം അകാരോ ‘‘അഹേതുകാ ധമ്മാ (ധ. സ. ദുകമാതികാ ൨), അഭിക്ഖുകോ ആവാസോ’’തിആദീസു (ചൂളവ. ൭൬) വിയാതി ആഹ ‘‘നിപ്പഞ്ഞാ’’തി, പഞ്ഞാരഹിതാതി അത്ഥോ. പാളിയം വിബ്ഭന്തചിത്താതി ഉബ്ഭന്തചിത്താ. സമാധിവിരഹേന ലദ്ധോകാസേന ഉദ്ധച്ചേന തേസം സമാധിവിരഹാനം ചിത്തം നാനാരമ്മണേസു പരിബ്ഭമതി വനമക്കടോ വിയ വനസാഖാസു. പാകതിന്ദ്രിയാതി സംവരാഭാവേന ഗിഹികാലേ വിയ വിവടഇന്ദ്രിയാ. തേനാഹ ‘‘പകതിയാ ഠിതേഹീ’’തിആദി. വിവടേഹീതി അസംവുതേഹി.

൪൪. ദുതിയേ ഭണ്ഡനം വുച്ചതി കലഹസ്സ പുബ്ബഭാഗോതി കലഹസ്സ ഹേതുഭൂതാ പരിഭാസാ തംസദിസീ ച അനിട്ഠകിരിയാ ഭണ്ഡനം നാമ. കലഹജാതാതി ഹത്ഥപരാമാസാദിവസേന മത്ഥകപ്പത്തോ കലഹോ ജാതോ ഏതേസന്തി കലഹജാതാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. വിരുദ്ധവാദന്തി ‘‘അയം ധമ്മോ, നായം ധമ്മോ’’തിആദിനാ വിരുദ്ധവാദഭൂതം വിവാദം. മുഖസന്നിസ്സിതതായ വാചാ ഇധ ‘‘മുഖ’’ന്തി അധിപ്പേതാതി ആഹ ‘‘ദുബ്ഭാസിതാ വാചാ മുഖസത്തിയോതി വുച്ചന്തീ’’തി. ചതുബ്ബിധമ്പി സങ്ഘകമ്മം സീമാപരിച്ഛിന്നേഹി പകതത്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി ഏകതോ കത്തബ്ബത്താ ഏകകമ്മം നാമ. പഞ്ചവിധോപി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ ഏകതോ ഉദ്ദിസിതബ്ബത്താ ഏകുദ്ദേസോ നാമ. പഞ്ഞത്തം പന സിക്ഖാപദം സബ്ബേഹിപി ലജ്ജീപുഗ്ഗലേഹി സമം സിക്ഖിതബ്ബഭാവതോ സമസിക്ഖതാ നാമ ¶ . പാളിയം ഖീരോദകീഭൂതാതി യഥാ ഖീരഞ്ച ¶ ഉദകഞ്ച അഞ്ഞമഞ്ഞം സംസന്ദതി, വിസും ന ഹോതി, ഏകത്തം വിയ ഉപേതി. സതിപി ഹി ഉഭയേസം കലാപാനം പരമത്ഥതോ ഭേദേ പചുരജനേഹി പന ദുവിഞ്ഞേയ്യനാനത്തം ഖീരോദകം സമോദിതം അച്ചന്തമേവ സംസട്ഠം വിയ ഹുത്വാ തിട്ഠതി, ഏവം സാമഗ്ഗിവസേന ഏകത്തൂപഗതചിത്തുപ്പാദാ വിയാതി ഖീരോദകീഭൂതാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. മേത്താചക്ഖൂഹീതി മേത്താചിത്തം പച്ചുപട്ഠപേത്വാ ഓലോകനചക്ഖൂഹി. താനി ഹി പിയഭാവദീപനതോ ‘‘പിയചക്ഖൂനീ’’തി വുച്ചന്തി.

൪൫. തതിയേ അഗ്ഗവതീതി ഏത്ഥ അഗ്ഗ-സദ്ദോ ഉത്തമപരിയായോ, തേന വിസിട്ഠസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ, വിസിട്ഠായ വാ പടിപത്തിയാ ഗഹണം ഇധാധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘അഗ്ഗവതീതി ഉത്തമപുഗ്ഗലവതീ’’തിആദി. അവിഗതതണ്ഹതായ തം തം പരിക്ഖാരജാതം ബഹും ലന്തി ആദിയന്തീതി ബഹുലാ, ബഹുലാ ഏവ ബാഹുലികാ യഥാ ‘‘വേനയികോ’’തി (അ. നി. ൮.൧൧; പാരാ. ൮; മ. നി. ൧.൨൪൬). തേ പന യസ്മാ പച്ചയബഹുഭാവായ യുത്തപ്പയുത്താ നാമ ഹോന്തി, തസ്മാ ആഹ ‘‘ചീവരാദിബാഹുല്ലായ പടിപന്നാ’’തി. സിക്ഖായ ആദരഗാരവാഭാവതോ സിഥിലം അദള്ഹം ഗണ്ഹന്തീതി സാഥലികാതി വുത്തം. സിഥിലന്തി ച ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ, സിഥിലസദ്ദേന വാ സമാനത്ഥസ്സ സാഥലസദ്ദസ്സ വസേന സാഥലികാതി പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ. അവഗമനട്ഠേനാതി അധോഗമനട്ഠേന, ഓരമ്ഭാഗിയഭാവേനാതി അത്ഥോ. ഉപധിവിവേകേതി സബ്ബൂപധിപടിനിസ്സഗ്ഗതായ ഉപധിവിവിത്തേ. ഓരോപിതധുരാതി ഉജ്ഝിതുസ്സാഹാ. ദുവിധമ്പി വീരിയന്തി കായികം ചേതസികഞ്ച വീരിയം.

൪൬. ചതുത്ഥേ ഇദം ദുക്ഖന്തി ദുക്ഖസ്സ അരിയസച്ചസ്സ പച്ചക്ഖതോ അഗ്ഗഹിതഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഏത്തകമേവ ദുക്ഖന്തി തസ്സ പരിച്ഛിജ്ജ അഗ്ഗഹിതഭാവദസ്സനത്ഥം. ഇതോ ഉദ്ധം ദുക്ഖം നത്ഥീതി അനവസേസേത്വാ അഗ്ഗഹിതഭാവദസ്സനത്ഥം. യഥാസഭാവതോ നപ്പജാനന്തീതി സരസലക്ഖണപ്പടിവേധേന അസമ്മോഹതോ നപ്പടിവിജ്ഝന്തി. അസമ്മോഹപടിവേധോ ച യഥാ തസ്മിം ഞാണേ പവത്തേ പച്ചാ ദുക്ഖസ്സ രൂപാദിപരിച്ഛേദേ സമ്മോഹോ ന ഹോതി, തഥാ പവത്തി. അച്ചന്തക്ഖയോതി അച്ചന്തക്ഖയനിമിത്തം നിബ്ബാനം. അസമുപ്പത്തീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. യം നിബ്ബാനം മഗ്ഗസ്സ ആരമ്മണപച്ചയട്ഠേന കാരണഭൂതം ആഗമ്മ തദുഭയമ്പി നിരുജ്ഝതി, തം തേസം അസമുപ്പത്തി നിബ്ബാനം ദുക്ഖനിരോധോതി വുച്ചതി.

൪൭. പഞ്ചമേ ¶ വിസേസനസ്സ പരനിപാതേന ‘‘പരിസാകസടോ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘കസടപരിസാ’’തിആദി. ‘‘കസടപരിസാ’’തി ഹി വത്തബ്ബേ ‘‘പരിസാകസടോ’’തി വുത്തം. പരിസാമണ്ഡോതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

൪൮. ഛട്ഠേ ¶ ഗമ്ഭീരാതി അഗാധാ ദുക്ഖോഗാള്ഹാ. പാളിവസേനാതി ഇമിനാ യോ ധമ്മപടിസമ്ഭിദായ വിസയോ ഗമ്ഭീരഭാവോ, തമാഹ. ധമ്മപ്പടിവേധസ്സ ഹി ദുക്കരഭാവതോ ധമ്മസ്സ പാളിയാ ദുക്ഖോഗാള്ഹതായ ഗമ്ഭീരഭാവോ. ‘‘പാളിവസേന ഗമ്ഭീരാ’’തി വത്വാ ‘‘സല്ലസുത്തസദിസാ’’തി വുത്തം തസ്സ ‘‘അനിമിത്തമനഞ്ഞാത’’ന്തിആദിനാ (സു. നി. ൫൭൯) പാളിവസേന ഗമ്ഭീരതായ ലബ്ഭനതോ. തഥാ ഹി തത്ഥ താ ഗാഥാ ദുവിഞ്ഞേയ്യരൂപാ തിട്ഠന്തി. ദുവിഞ്ഞേയ്യഞ്ഹി ഞാണേന ദുക്ഖോഗാള്ഹന്തി കത്വാ ‘‘ഗമ്ഭീര’’ന്തി വുച്ചതി. പുബ്ബാപരമ്പേത്ഥ കാസഞ്ചി ഗാഥാനം ദുവിഞ്ഞേയ്യതായ ദുക്ഖോഗാള്ഹമേവ, തസ്മാ തം ‘‘പാളിവസേന ഗമ്ഭീരാ’’തി വുത്തം. ഇമിനാവ നയേന ‘‘അത്ഥവസേന ഗമ്ഭീരാ’’തി ഏത്ഥാപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. മഹാവേദല്ലസുത്തസ്സ (മ. നി. ൧.൪൪൯ ആദയോ) അത്ഥവസേന ഗമ്ഭീരതാ സുവിഞ്ഞേയ്യാവ. ലോകം ഉത്തരതീതി ലോകുത്തരോ, നവവിധോ അപ്പമാണധമ്മോ. സോ അത്ഥഭൂതോ ഏതേസം അത്ഥീതി ലോകുത്തരാ. തേനാഹ ‘‘ലോകുത്തരഅത്ഥദീപകാ’’തി.

സത്തസുഞ്ഞം ധമ്മമത്തമേവാതി സത്തേന അത്തനാ സുഞ്ഞം കേവലം ധമ്മമത്തമേവ. ഉഗ്ഗഹേതബ്ബം പരിയാപുണിതബ്ബന്തി ലിങ്ഗവചനവിപല്ലാസേന വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഉഗ്ഗഹേതബ്ബേ ച പരിയാപുണിതബ്ബേ ചാ’’തി. കവിനോ കമ്മം കവിതാ. യം പനസ്സ കമ്മം, തം തേന കതന്തി വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘കവിതാതി കവീഹി കതാ’’തി. ഇതരന്തി കാവേയ്യാതി പദം, കാബ്യന്തി വുത്തം ഹോതി. കാബ്യന്തി ച കവിനാ വുത്തന്തി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘തസ്സേവ വേവചന’’ന്തി. വിചിത്രഅക്ഖരാതി വിചിത്താകാരക്ഖരാ വിഞ്ഞാപനീയാ. സാസനതോ ബഹിഭൂതാതി ന സാസനാവചരാ. തേസം സാവകേഹീതി ബുദ്ധാനം സാവകാതി അപഞ്ഞാതാനം യേസം കേസഞ്ചി സാവകേഹി. ന ചേവ അഞ്ഞമഞ്ഞം പടിപുച്ഛന്തീതി യേ വാചേന്തി, യേ ച സുണന്തി, തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം അത്ഥാദിം നപ്പടിപുച്ഛന്തി, കേവലം വാചനസവനമത്തേനേവ പരിതുട്ഠാ ഹോന്തി. ചാരികം ന വിചരന്തീതി അസുകസ്മിം ഠാനേ അത്ഥാദിം ജാനന്താ അത്ഥീതി പുച്ഛനത്ഥായ ചാരികം ന ഗച്ഛന്തി താദിസസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അഭാവതോ തസ്സ ച പുബ്ബാപരവിരോധതോ. കഥം രോപേതബ്ബന്തി കേന പകാരേന നിക്ഖിപിതബ്ബം. അത്ഥോ നാമ സഭാവതോ അനുസന്ധിതോ സമ്ബന്ധതോ ¶ പുബ്ബാപരതോ ആദിപരിയോസാനതോ ച ഞാതോ സമ്മാഞാതോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘കോ അത്ഥോ’’തിആദി. അനുത്താനീകതന്തി അക്ഖരസന്നിവേസാദിനാ അനുത്താനീകതം. കങ്ഖായാതി സംസയസ്സ.

൪൯. സത്തമേ കിലേസേഹീ ആമസിതബ്ബതോ ആമിസം, ചത്താരോ പച്ചയാ. തദേവ ഗരു ഗരുകാതബ്ബം ഏതേസം, ന ധമ്മോതി ആമിസഗരൂ. തേനാഹ ‘‘ലോകുത്തരധമ്മം ലാമകതോ ഗഹേത്വാ ഠിതപരിസാ’’തി. ഉഭതോ ഭാഗതോ വിമുത്തോതി ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ. ദ്വീഹി ഭാഗേഹി ദ്വേ വാരേ വിമുത്തോ. പഞ്ഞായ വിമുത്തോതി സമഥസന്നിസ്സയേന വിനാ അഗ്ഗമഗ്ഗപഞ്ഞായ വിമുത്തോ. തേനാഹ ‘‘സുക്ഖവിപസ്സകഖീണാസവോ’’തി ¶ . കായേനാതി നാമകായേന. ഝാനഫസ്സം ഫുസിത്വാതി അട്ഠസമാപത്തിസഞ്ഞിതം ഝാനഫസ്സം അധിഗമവസേന ഫുസിത്വാ. പച്ഛാ നിരോധം നിബ്ബാനം യഥാ ആലോചിതം നാമകായേന സച്ഛികരോതീതി കായസക്ഖീ. ന തു വിമുത്തോ ഏകച്ചാനം ആസവാനം അപരിക്ഖീണത്താ. ദിട്ഠന്തം പത്തോതി ദിട്ഠസ്സ അന്തോ അനന്തരോ കാലോ ദിട്ഠന്തോ, ദസ്സനസങ്ഖാതസ്സ സോതാപത്തിമഗ്ഗഞാണസ്സ അനന്തരം പത്തോതി അത്ഥോ. പഠമഫലതോ പട്ഠായ ഹി യാവ അഗ്ഗമഗ്ഗാ ദിട്ഠിപ്പത്തോ. തേനാഹ ‘‘ഇമേ ദ്വേപി ഛസു ഠാനേസു ലബ്ഭന്തീ’’തി.

സദ്ദഹന്തോ വിമുത്തോതി ഏതേന സബ്ബഥാ അവിമുത്തസ്സ സദ്ധാമത്തേന വിമുത്തഭാവദസ്സനേന സദ്ധാവിമുത്തസ്സ സേക്ഖഭാവമേവ വിഭാവേതി. സദ്ധാവിമുത്തോതി വാ സദ്ധായ അവിമുത്തോതി അത്ഥോ. ഛസു ഠാനേസൂതി പഠമഫലതോ പട്ഠായ ഛസു ഠാനേസു. ധമ്മം അനുസ്സരതീതി പഠമമഗ്ഗപഞ്ഞാസങ്ഖാതം ധമ്മം അനുസ്സരതി. സദ്ധം അനുസ്സരതീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ഉഭോപി ഹേതേ സോതാപത്തിമഗ്ഗട്ഠായേവ. ഇമം കസ്മാ ഗണ്ഹന്തീതി ഏവം ഏകന്തപാസംസേസു അരിയേസു ഗയ്ഹമാനേസു ഇമം ഏകന്തനിന്ദിതം ലാമകം ദുസ്സീലം കസ്മാ ഗണ്ഹന്തി. സബ്ബേസു സബ്ബതാ സദിസേസു ലബ്ഭമാനോപി വിസേസോ ന പഞ്ഞായതി, വിസഭാഗേ പന സതി ഏവ പഞ്ഞായതി പടഭാവേന വിയ ചിത്തപടസ്സാതി ആഹ ‘‘ഏകച്ചേസു പനാ’’തിആദി. ഗന്ഥിതാതി അവബദ്ധാ. മുച്ഛിതാതി മുച്ഛം സമ്മോഹം ആപന്നാ. ഛന്ദരാഗഅപകഡ്ഢനായാതി ഛന്ദരാഗസ്സ അപനയനത്ഥം. നിസ്സരണപഞ്ഞായാതി തതോ നിസ്സരണാവഹായ പഞ്ഞായ വിരഹിതാ.

പഞ്ഞാധുരേനാതി ¶ വിപസ്സനാഭിനിവേസേന. അഭിനിവിട്ഠോതി വിപസ്സനാമഗ്ഗം ഓതിണ്ണോ. തസ്മിം ഖണേതി സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ. ധമ്മാനുസാരീ നാമ പഞ്ഞാസങ്ഖാതേന ധമ്മേന അരിയമഗ്ഗസോതസ്സ അനുസ്സരണതോ. കായസക്ഖീ നാമ നാമകായേന സച്ഛികാതബ്ബസ്സ നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികരണതോ. വിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദാനം വസേന ദ്വിക്ഖത്തും. അരൂപജ്ഝാനേഹി രൂപകായതോ, അഗ്ഗമഗ്ഗേന സേസകായതോതി ദ്വീഹി ഭാഗേഹി നിസ്സക്കവചനഞ്ചേതം. ദിട്ഠന്തം പത്തോ, ദിട്ഠത്താ വാ പത്തോതി ദിട്ഠിപ്പത്തോ. തത്ഥ ദിട്ഠന്തം പത്തോതി ദസ്സനസങ്ഖാതസ്സ സോതാപത്തിമഗ്ഗഞാണസ്സ അനന്തരം പത്തോതി അത്ഥോ. ദിട്ഠത്താതി ചതുസച്ചദസ്സനസങ്ഖാതായ പഞ്ഞായ നിരോധസ്സ ദിട്ഠത്താ. ഝാനഫസ്സരഹിതായ സാതിസയായ പഞ്ഞായ ഏവ വിമുത്തോതി പഞ്ഞാവിമുത്തോ. സേസം വുത്തനയത്താ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൫൦. അട്ഠമേ ന സമാതി വിസമാ. കായകമ്മാദീനം വിസമത്താ തതോ ഏവ തത്ഥ പക്ഖലനം സുലഭന്തി ആഹ ‘‘സപക്ഖലനട്ഠേനാ’’തി. നിപ്പക്ഖലനട്ഠേനാതി പക്ഖലനാഭാവേന. ഉദ്ധമ്മാനീതി ധമ്മതോ അപേതാനി. ഉബ്ബിനയാനീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ.

൫൧. നവമേ ¶ അധമ്മികാതി അധമ്മേ നിയുത്താ. തേനാഹ ‘‘നിദ്ധമ്മാ’’തി, ധമ്മരഹിതാതി അത്ഥോ.

൫൨. ദസമേ ഗണ്ഹന്തീതി പവത്തേന്തി. ന ചേവ അഞ്ഞമഞ്ഞം സഞ്ഞാപേന്തീതി മൂലതോ പട്ഠായ തം അധികരണം യഥാ വൂപസമ്മതി, ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞം ഇതരീതരേ ന സമ്മാ ജാനാപേന്തി. സഞ്ഞാപനത്ഥം സന്നിപാതേ സതി തത്ഥ യുത്തപത്തകരണേന സഞ്ഞത്തിയാ ഭവിതബ്ബം, തേ പന സഞ്ഞാപനത്ഥം ന സന്നിപതന്തി. ന പേക്ഖാപേന്തീതി തം അധികരണം മൂലതോ പട്ഠായ അഞ്ഞമഞ്ഞം ന പേക്ഖാപേന്തി. അസഞ്ഞത്തിയേവ അത്തനാ ഗഹിതപക്ഖസ്സ ബലം ഏതേസന്തി അസഞ്ഞത്തിബലാ. ന തഥാ മന്തേന്തീതി സന്ദിട്ഠിപരാമാസിആധാനഗ്ഗാഹിദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗിഭാവേന തഥാ ന മന്തേന്തി. തേനാഹ ‘‘ഥാമസാ’’തിആദി. ഉത്താനത്ഥോയേവ കണ്ഹപക്ഖേ വുത്തപ്പടിപക്ഖേന ഗഹേതബ്ബത്താ.

പരിസവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഠമപണ്ണാസകം നിട്ഠിതം.

൨. ദുതിയപണ്ണാസകം

(൬) ൧. പുഗ്ഗലവഗ്ഗവണ്ണനാ

൫൩. ദുതിയപണ്ണാസകസ്സ ¶ ¶ പഠമേ ഹിതഗ്ഗഹണേന മേത്താ വുത്താ ഹോതി, ന കരുണാ, അനുകമ്പാഗഹണേന പന കരുണാതി ചക്കവത്തിനാ സദ്ധിം ഗഹിതത്താ ‘‘ലോകാനുകമ്പായാ’’തി ന വുത്തം. നിപ്പരിയായതോ ലോകാനുകമ്പാ നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാധീനാതി. ദ്വേതി മനുസ്സദേവസമ്പത്തിവസേന ദ്വേ സമ്പത്തിയോ. താ ദ്വേ, നിബ്ബാനസമ്പത്തി ചാതി തിസ്സോ.

൫൪. ദുതിയേ ബഹുസോ ലോകേ ന ചിണ്ണാ ന പവത്താ മനുസ്സാതി ആചിണ്ണമനുസ്സാ. കദാചിദേവ ഹി നേസം ലോകേ നിബ്ബത്തി അഭൂതപുബ്ബാ ഭൂതാതി അബ്ഭുതമനുസ്സാ.

൫൫. തതിയേ ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു അനുതാപം കരോതി തസ്സ ഏകബുദ്ധഖേത്തഭാവതോ.

൫൬. ചതുത്ഥേ ഥൂപസ്സ യുത്താതി ധാതുയോ പക്ഖിപിത്വാ ഥൂപകരണസ്സ യുത്താ.

൫൭. പഞ്ചമേ അത്തനോ ആനുഭാവേനാതി സയമ്ഭുഞാണേന. ബുദ്ധാതി ബുദ്ധവന്തോ.

൫൮. ഛട്ഠേ പഹീനത്താ ന ഭായതീതി അത്തസിനേഹാഭാവതോ ന ഭായതി. സക്കായദിട്ഠിഗ്ഗഹണഞ്ചേത്ഥ നിദസ്സനമത്തം, അത്തസിനേഹസ്സ പടിഘസ്സ തദേകട്ഠസമ്മോഹസ്സ ച വസേന ഭായനം ഹോതീതി തേസമ്പി പഹീനത്താ ന ഭായതി, അഞ്ഞഥാ സോതാപന്നാദീനം അഭയേന ഭവിതബ്ബം സിയാ. സക്കായദിട്ഠിയാ ബലവത്താതി ഏത്ഥ അഹംകാരസമ്മോഹനതാദീനമ്പി ബലവത്താതി വത്തബ്ബം.

൫൯. സത്തമേ അസ്സാജാനീയോതി ലിഖന്തി, ഉസഭാജാനീയോതി പന പാഠോതി.

൬൧. നവമേ തത്ഥാതി അന്തരാപണേ. ഏകോതി ദ്വീസു കിന്നരേസു ഏകോ. അമ്ബിലികാഫലഞ്ച അദ്ദസാതി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധോ. അമ്ബിലികാഫലന്തി തിന്തിണീഫലന്തി ¶ വദന്തി, ചതുരമ്ബിലന്തി അപരേ. ദ്വേ അത്ഥേതി പാളിയം വുത്തേ ദ്വേ അത്ഥേ.

൬൨. ദസമേ ¶ യഥാആരദ്ധേ കിച്ചേ വത്തമാനേ അന്തരാ ഏവ പടിഗമനം പടിവാനം, നത്ഥി ഏതസ്സ പടിവാനന്തി അപ്പടിവാനോ. തത്ഥ അസംകോചപ്പത്തോ. തേനാഹ ‘‘അനുക്കണ്ഠിതോ’’തിആദി.

൬൩. ഏകാദസമേ സന്നിവാസന്തി സഹവാസം. യഥാ അസപ്പുരിസാ സഹ വസന്താ അഞ്ഞമഞ്ഞം അഗാരവേന അനാദരിയം കരോന്തി, തപ്പടിക്ഖേപേന സപ്പുരിസാനം സഗാരവപ്പടിപത്തിദസ്സനപരമിദം സുത്തം ദട്ഠബ്ബം.

൬൪. ദ്വാദസമേ ദ്വീസുപി പക്ഖേസൂതി വിവാദാപന്നാനം ഭിക്ഖൂനം ദ്വീസുപി പക്ഖേസു. സംസരമാനാതി പവത്തമാനാ. ദിട്ഠിപളാസോതി ദിട്ഠിസന്നിസ്സയോ പളാസോ യുഗഗ്ഗാഹോ. ആഘാതേന്തോതി ആഹനന്തോ ബാധേന്തോ. അനഭിരാധനവസേനാതി യസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ തദഞ്ഞേസഞ്ച അത്ഥസ്സ അനഭിരാധനവസേന. സബ്ബമ്പേതന്തി വചീസംസാരോതി സബ്ബമ്പേതം. അത്തനോ ചിത്തേ പരിസായ ച ചിത്തേതി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധോ.

പുഗ്ഗലവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

(൭) ൨. സുഖവഗ്ഗവണ്ണനാ

൬൫. ദുതിയസ്സ പഠമേ സബ്ബകാമനിപ്ഫത്തിമൂലകം സുഖന്തി അനവസേസഉപഭോഗപരിഭോഗവത്ഥുനിപ്ഫത്തിഹേതുകം കാമസുഖം. പബ്ബജ്ജാമൂലകം സുഖന്തി പബ്ബജ്ജാഹേതുകം പവിവേകസുഖം.

൬൬. ദുതിയേ കാമേതി പഞ്ച കാമഗുണേ, സബ്ബേപി വാ തേഭൂമകേ ധമ്മേ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘സബ്ബേപി തേഭൂമകാ ധമ്മാ കമനീയട്ഠേന കാമാ’’തി (മഹാനി. ൧). നേക്ഖമ്മം വുച്ചതി പബ്ബജ്ജാ ഘരബന്ധനതോ നിക്ഖന്തത്താ. നിബ്ബാനമേവ വാ –

‘‘പബ്ബജ്ജാ പഠമം ഝാനം, നിബ്ബാനഞ്ച വിപസ്സനാ;

സബ്ബേപി കുസലാ ധമ്മാ, നേക്ഖമ്മന്തി പവുച്ചരേ’’തി. (ഇതിവു. അട്ഠ. ൧൦൯) –

ഹി വുത്തം.

൬൭. തതിയേ ¶ ¶ ഉപധീ വുച്ചന്തി പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ, തന്നിസ്സിതം സുഖം ഉപധിസുഖം. തപ്പടിപക്ഖതോ നിരുപധിസുഖം ലോകുത്തരസുഖം.

൬൮. ചതുത്ഥേ വട്ടപരിയാപന്നം സുഖം വട്ടസുഖം. നിബ്ബാനാരമ്മണം സുഖം വിവട്ടസുഖം.

൬൯. പഞ്ചമേ സംകിലേസന്തി സംകിലിട്ഠം. തേനാഹ ‘‘വട്ടഗാമിസുഖ’’ന്തി. വിവട്ടസുഖന്തി മഗ്ഗഫലസഹഗതം സുഖം.

൭൦. ഛട്ഠേ അരിയാനമേവ സുഖം അരിയസുഖം, അരിയഞ്ച തം സുഖഞ്ചാതിപി അരിയസുഖം. അനരിയാനമേവ സുഖം അനരിയസുഖം. അനരിയഞ്ച തം സുഖഞ്ചാതിപി അനരിയസുഖം.

൭൧. സത്തമേ തന്തി ചേതസികസുഖം.

൭൨. അട്ഠമേ സഹ പീതിയാ വത്തതീതി സപ്പീതികം, പീതിസഹഗതം സുഖം. സഭാവതോ വിരാഗതോ ച നത്ഥി ഏതസ്സ പീതീതി നിപ്പീതികം സുഖം. അട്ഠകഥായം പനേത്ഥ ഝാനസുഖമേവ ഉദ്ധടം, തഥാ ച ‘‘ലോകിയസപ്പീതികസുഖതോ ലോകിയനിപ്പീതികസുഖം അഗ്ഗ’’ന്തി വുത്തം. ലോകിയനിപ്പീതികമ്പി ഹി അഗ്ഗം ലബ്ഭതേവാതി ഭൂമന്തരം ഭിന്ദിത്വാ അഗ്ഗഭാവോ വേദിതബ്ബോ.

൭൩. നവമേ സാതസഭാവമേവ സുഖം സാതസുഖം, ന ഉപേക്ഖാസുഖം വിയ അസാതസഭാവം. കാമഞ്ചേത്ഥ കായവിഞ്ഞാണസഹഗതമ്പി സാതസുഖമേവ, അട്ഠകഥായം പന ‘‘തീസു ഝാനേസു സുഖ’’ന്തേവ വുത്തം.

൭൪. ദസമേ സമാധിസമ്പയുത്തം സുഖം സമാധിസുഖം. ന സമാധിസമ്പയുത്തം സുഖം അസമാധിസുഖം.

൭൫. ഏകാദസമേ സുത്തന്തകഥാ ഏസാതി ‘‘സപ്പീതികം ഝാനദ്വയ’’ന്തി വുത്തം.

൭൭. തേരസമേ രൂപജ്ഝാനം രൂപം ഉത്തരപദലോപേന, തം ആരമ്മണം ഏതസ്സാതി രൂപാരമ്മണം. ചതുത്ഥജ്ഝാനഗ്ഗഹണം പന യദസ്സ പടിയോഗീ, തേന സമാനയോഗക്ഖമദസ്സനപരം. യം കിഞ്ചി രൂപന്തി യം കിഞ്ചി രുപ്പനലക്ഖണം രൂപം. തപ്പടിക്ഖേപേന അരൂപം വേദിതബ്ബം.

സുഖവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

(൮) ൩. സനിമിത്തവഗ്ഗവണ്ണനാ

൭൮-൭൯. തതിയസ്സ ¶ ¶ പഠമേ നിമീയതി ഏത്ഥ ഫലം അവസേസപച്ചയേഹി പക്ഖിപീയതി വിയാതി നിമിത്തം, കാരണന്തി ആഹ ‘‘സനിമിത്താതി സകാരണാ’’തി. ദുതിയാദീസൂതി ദുതിയസുത്താദീസു. ഏസേവ നയോതി ഇമിനാ നിദാനാദിപദാനമ്പി കാരണപരിയായമേവ ദീപേതി. നിദദാതി ഫലന്തി നിദാനം, ഹിനോതി ഫലം പതിട്ഠാതി ഏതേനാതി ഹേതു, സങ്ഖരോതി ഫലന്തി സങ്ഖാരോ, പടിച്ച ഏതസ്മാ ഫലം ഏതീതി പച്ചയോ, രുപ്പതി നിരുപ്പതി ഫലം ഏത്ഥാതി രൂപന്തി ഏവം നിദാനാദിപദാനമ്പി ഹേതുപരിയായതാ വേദിതബ്ബാ.

൮൪. സത്തമേ പച്ചയഭൂതായാതി സഹജാതാദിപച്ചയഭൂതായ.

൮൭. ദസമേ സമേച്ച സമ്ഭുയ്യ പച്ചയേഹി കതോതി സങ്ഖതോ, സങ്ഖതോ ധമ്മോ ആരമ്മണം ഏതേസന്തി സങ്ഖതാരമ്മണാ. മഗ്ഗക്ഖണേ ന ഹോന്തി നാമ പഹീയന്തീതി കത്വാ. നാഹേസുന്തി ഏത്ഥ ‘‘വുച്ചന്തീ’’തി അജ്ഝാഹരിതബ്ബം. യാവ അരഹത്താ ദേസനാ ദേസിതാ തംതംസുത്തപരിയോസാനേ ‘‘ന ഹോന്തീ’’തി വുത്തത്താ.

സനിമിത്തവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

(൯) ൪. ധമ്മവഗ്ഗവണ്ണനാ

൮൮. ചതുത്ഥസ്സ പഠമേ ഫലസമാധീതി ചതൂസുപി അരിയഫലേസു സമാധി. തഥാ ഫലപഞ്ഞാ വേദിതബ്ബാ.

൮൯. ദുതിയേ സമ്പയുത്തധമ്മേ പരിഗ്ഗണ്ഹാതീതി പഗ്ഗാഹോ. ന വിക്ഖിപതീതി അവിക്ഖേപോ.

൯൦. തതിയേ നമനട്ഠേന നാമം. രുപ്പനട്ഠേന രൂപം. സമ്മസനചാരസ്സ അധിപ്പേതത്താ ‘‘ചത്താരോ അരൂപക്ഖന്ധാ’’ത്വേവ വുത്തം. തേനാഹ ‘‘ധമ്മ-കോട്ഠാസപരിച്ഛേദഞാണം നാമ കഥിത’’ന്തി.

൯൧. ചതുത്ഥേ ¶ വിജാനനട്ഠേന വിജ്ജാ. വിമുച്ചനട്ഠേന വിമുത്തി.

൯൨. പഞ്ചമേ ¶ ഭവോ നാമ സസ്സതം സദാ ഭാവതോ, സസ്സതവസേന ഉപ്പജ്ജനദിട്ഠി ഭവദിട്ഠി. വിഭവോ നാമ ഉച്ഛേദോ വിനാസനട്ഠേന, വിഭവവസേന ഉപ്പജ്ജനദിട്ഠി വിഭവദിട്ഠി. ഉത്താനത്ഥാനേവ ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ.

൯൫. അട്ഠമേ ദുക്ഖം വചോ ഏതസ്മിം വിപ്പടികൂലഗാഹിമ്ഹി വിപച്ചനീകസാതേ അനാദരേ പുഗ്ഗലേതി ദുബ്ബചോ, തസ്സ കമ്മം ദോവചസ്സം, തസ്സ ദുബ്ബചസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അനാദരിയവസേന പവത്താ ചേതനാ. തസ്സ ഭാവോ ദോവചസ്സതാ. തസ്സ ഭാവോതി ച തസ്സ യഥാവുത്തസ്സ ദോവചസ്സസ്സ അത്ഥിഭാവോ, അത്ഥതോ ദോവചസ്സമേവ. വിത്ഥാരതോ പനേസാ ‘‘തത്ഥ കതമാ ദോവചസ്സതാ? സഹധമ്മികേ വുച്ചമാനേ ദോവചസ്സായ’’ന്തി അഭിധമ്മേ ആഗതാ. സാ അത്ഥതോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ ഹോതി. ചതുന്നം വാ ഖന്ധാനം ഏതേനാകാരേന പവത്താനം ഏതം അധിവചനന്തി വദന്തി.

പാപയോഗതോ പാപാ അസ്സദ്ധാദയോ പുഗ്ഗലാ ഏതസ്സ മിത്താതി പാപമിത്തോ, തസ്സ ഭാവോ പാപമിത്തതാ. വിത്ഥാരതോ പനേസാ ‘‘തത്ഥ കതമാ പാപമിത്തതാ? യേ തേ പുഗ്ഗലാ അസ്സദ്ധാ ദുസ്സീലാ അപ്പസ്സുതാ മച്ഛരിനോ ദുപ്പഞ്ഞാ. യാ തേസം സേവനാ നിസേവനാ സംസേവനാ ഭജനാ സമ്ഭജനാ ഭത്തി സമ്ഭത്തി തംസമ്പവങ്കതാ’’തി (ധ. സ. ൧൩൩൩) ഏവം ആഗതാ. സാപി അത്ഥതോ ദോവചസ്സതാ വിയ ദട്ഠബ്ബാ. യായ ഹി ചേതനായ പുഗ്ഗലോ പാപസമ്പവങ്കോ നാമ ഹോതി, സാ ചേതനാ ചത്താരോപി വാ അരൂപിനോ ഖന്ധാ തദാകാരപ്പവത്താ പാപമിത്തതാ.

൯൬. നവമേ സുഖം വചോ ഏതസ്മിം പദക്ഖിണഗാഹിമ്ഹി അനുലോമസാതേ സാദരേ പുഗ്ഗലേതി സുബ്ബചോതിആദിനാ, കല്യാണാ സദ്ധാദയോ പുഗ്ഗലാ ഏതസ്സ മിത്താതി കല്യാണമിത്തോതിആദിനാ വുത്തവിപരിയായേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൯൭. ദസമേ പഥവീധാതുആദയോ സുഖധാതുകാമധാതുആദയോ ച ഏതാസ്വേവ അന്തോഗധാതി ഏതാസു കോസല്ലേ ദസ്സിതേ താസുപി കോസല്ലം ദസ്സിതമേവ ഹോതീതി ‘‘അട്ഠാരസ ധാതുയോ’’തി വുത്തം. ധാതൂതി ജാനനന്തി ഇമിനാ അട്ഠാരസന്നം ധാതൂനം സഭാവപരിച്ഛേദികാ സവനധാരണസമ്മസനപ്പടിവേധപഞ്ഞാ വുത്താ. തത്ഥ ധാതൂനം സവനധാരണപഞ്ഞാ സുതമയാ, ഇതരാ ഭാവനാമയാ. തത്ഥാപി സമ്മസനപഞ്ഞാ ലോകിയാ ¶ . വിപസ്സനാ ഹി സാ, ഇതരാ ലോകുത്തരാ. ലക്ഖണാദിവസേന അനിച്ചാദിവസേന ച മനസികരണം മനസികാരോ, തത്ഥ കോസല്ലം മനസികാരകുസലതാ. അട്ഠാരസന്നംയേവ ¶ ധാതൂനം സമ്മസനപ്പടിവേധപച്ചവേക്ഖണപഞ്ഞാ മനസികാരകുസലതാ, സാ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനവസേന തിധാ ഭിന്നാ. തഥാ ഹി സമ്മസനപഞ്ഞാ തസ്സാ ആദി, പടിവേധപഞ്ഞാ മജ്ഝേ, പച്ചവേക്ഖണപഞ്ഞാ പരിയോസാനം.

൯൮. ഏകാദസമേ ആപത്തിയോവ ആപത്തിക്ഖന്ധാ. താ പന അന്തരാപത്തീനം അഗ്ഗഹണേന പഞ്ച, താസം ഗഹണേന സത്ത ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘പഞ്ചന്നഞ്ച സത്തന്നഞ്ച ആപത്തിക്ഖന്ധാന’’ന്തി. ജാനനന്തി ‘‘ഇമാ ആപത്തിയോ, ഏത്തകാ ആപത്തിയോ, ഏവഞ്ച താസം ആപജ്ജനം ഹോതീ’’തി ജാനനം. ഏവം തിപ്പകാരേന ജാനനപഞ്ഞാ ഹി ആപത്തികുസലതാ നാമ. ആപത്തിതോ വുട്ഠാപനപ്പയോഗതായ കമ്മഭൂതാ വാചാ കമ്മവാചാ, തഥാഭൂതാ അനുസ്സാവനവാചാ. ‘‘ഇമായ കമ്മവാചായ ഇതോ ആപത്തിതോ വുട്ഠാനം ഹോതി, ഹോന്തഞ്ച പഠമേ, തതിയേ വാ അനുസ്സാവനേ യ്യ-കാരം പത്തേ, ‘സംവരിസ്സാമീ’തി വാ പദേ പരിയോസിതേ ഹോതീ’’തി ഏവം തം തം ആപത്തീഹി വുട്ഠാനപരിച്ഛേദജാനനപഞ്ഞാ ആപത്തിവുട്ഠാനകുസലതാ. വുട്ഠാനന്തി ച യഥാപന്നായ ആപത്തിയാ യഥാ തഥാ അനന്തരായതാപാദനം. ഏവം വുട്ഠാനഗ്ഗഹണേനേവ ദേസനായപി സങ്ഗഹോ സിദ്ധോ ഹോതി.

ധമ്മവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

(൧൦) ൫. ബാലവഗ്ഗവണ്ണനാ

൯൯. പഞ്ചമസ്സ പഠമേ അനാഗതം ഭാരം വഹതീതി അത്തനോ അസമ്പത്തം ഭാരം വഹതി. അഥേരോവ സമാനോ ഥേരേഹി വഹിതബ്ബം ബീജനഗ്ഗാഹധമ്മജ്ഝേസനാദിഭാരം വഹതീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൫൯-൧൬൦) പന യസ്മാ സമ്മജ്ജനാദിനവവിധം പുബ്ബകിച്ചം ആണത്തേനേവ കാതബ്ബം, പാതിമോക്ഖഞ്ച ആണത്തേനേവ ഉദ്ദിസിതബ്ബം, തസ്മാ തം സബ്ബം വിനാ ആണത്തിയാ കരോന്തോ അനാഗതം ഭാരം വഹതി നാമാതി ദസ്സേതും ‘‘സമ്മജ്ജനീ പദീപോ’’തിആദി വുത്തം. യഞ്ഹി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഉപോസഥാഗാരം സമ്മജ്ജിതു’’ന്തിആദിനാ നയേന പാളിയം ആഗതം. അട്ഠകഥാസു ച –

‘‘സമ്മജ്ജനീ ¶ ¶ പദീപോ ച, ഉദകം ആസനേന ച;

ഉപോസഥസ്സ ഏതാനി, ‘പുബ്ബകരണ’ന്തി വുച്ചതി.

‘‘ഛന്ദപാരിസുദ്ധിഉതുക്ഖാനം, ഭിക്ഖുഗണനാ ച ഓവാദോ;

ഉപോസഥസ്സ ഏതാനി, ‘പുബ്ബകിച്ച’ന്തി വുച്ചതീ’’തി. (മഹാവ. അട്ഠ ൧൬൮) –

ഏവം ദ്വീഹി നാമേഹി നവവിധം പുബ്ബകിച്ചം ദസ്സിതം, തം അകത്വാ ഉപോസഥം കാതും ന വട്ടതി. തസ്മാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഥേരേന ഭിക്ഖുനാ നവം ഭിക്ഖും ആണാപേതു’’ന്തി വചനതോ ഥേരേന ആണത്തേന അഗിലാനേന ഭിക്ഖുനാ ഉപോസഥാഗാരം സമ്മജ്ജിതബ്ബം, പാനീയം പരിഭോജനീയം ഉപട്ഠപേതബ്ബം, ആസനം പഞ്ഞാപേതബ്ബം, പദീപോ കാതബ്ബോ, അകരോന്തോ ദുക്കടം ആപജ്ജതി.

ഥേരേനപി പതിരൂപം ഞത്വാ ആണാപേതബ്ബം, ആണാപേന്തേനപി യം കിഞ്ചി കമ്മം കരോന്തോ വാ സദാ കാലമേവ ഏകോ വാ ഭാരനിത്ഥരണകോ വാ സരഭാണകധമ്മകഥികാദീസു വാ അഞ്ഞതരോ ന ഉപോസഥാഗാരസമ്മജ്ജനത്ഥം ആണാപേതബ്ബോ, അവസേസാ പന വാരേന ആണാപേതബ്ബാ. സചേ ആണത്തോ സമ്മജ്ജനിം താവകാലികമ്പി ന ലഭതി, സാഖാഭങ്ഗം കപ്പിയം കാരേത്വാ സമ്മജ്ജിതബ്ബം, തമ്പി അലഭന്തസ്സ ലദ്ധകപ്പിയം ഹോതി. പദീപകരണേപി വുത്തനയേനേവ ആണാപേതബ്ബോ, ആണാപേന്തേന ച ‘‘അമുകസ്മിം നാമ ഓകാസേ തേലം വാ കപല്ലികാ വാ അത്ഥി, തം ഗഹേത്വാ കരോഹീ’’തി വത്തബ്ബോ. സചേ തേലാദീനി നത്ഥി, പരിയേസിതബ്ബാനി. പരിയേസിത്വാ അലഭന്തസ്സ ലദ്ധകപ്പിയം ഹോതി. അപി ച കപാലേ അഗ്ഗി ജാലേതബ്ബോ. ആസനപഞ്ഞാപനാണത്തിയമ്പി വുത്തനയേനേവ ആണാപേതബ്ബോ, ആണത്തേന ച സചേ ഉപോസഥാഗാരേ ആസനാനി നത്ഥി, സങ്ഘികാവാസതോ ആഹരിത്വാ പഞ്ഞാപേത്വാ പുന ആഹരിതബ്ബാനി, ആസനേസു അസതി കടസാരകേപി തട്ടികായോപി പഞ്ഞാപേതും വട്ടതി, താസുപി അസതി സാഖാഭങ്ഗാനി കപ്പിയം കാരേത്വാ പഞ്ഞാപേതബ്ബാനി. കപ്പിയകാരകം അലഭന്തസ്സ ലദ്ധകപ്പിയം ഹോതി.

ഛന്ദപാരിസുദ്ധീതി ഏത്ഥ ഉപോസഥകരണത്ഥം സന്നിപതിതേ സങ്ഘേ ബഹി ഉപോസഥം കത്വാ ആഗതേന സന്നിപാതട്ഠാനം ഗന്ത്വാ കായസാമഗ്ഗിം അദേന്തേന ഛന്ദോ ദാതബ്ബോ. യോപി ഗിലാനോ വാ കിച്ചപ്പസുതോ വാ, തേന പാരിസുദ്ധിം ദേന്തേന ഛന്ദോ ദാതബ്ബോ. കഥം ദാതബ്ബോ? ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ¶ സന്തികേ ‘‘ഛന്ദം ദമ്മി, ഛന്ദം മേ ഹര, ഛന്ദം മേ ആരോചേഹീ’’തി അയമത്ഥോ കായേന വാ വാചായ വാ ഉഭയേന വാ വിഞ്ഞാപേതബ്ബോ. ഏവം ദിന്നോ ഹോതി ഛന്ദോ. അകതൂപോസഥേന പന ഗിലാനേന വാ കിച്ചപ്പസുതേന വാ പാരിസുദ്ധി ¶ ദാതബ്ബാ. കഥം ദാതബ്ബാ? ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്തികേ ‘‘പാരിസുദ്ധിം ദമ്മി, പാരിസുദ്ധിം മേ ഹര, പാരിസുദ്ധിം മേ ആരോചേഹീ’’തി അയമത്ഥോ കായേന വാ വാചായ വാ ഉഭയേന വാ വിഞ്ഞാപേതബ്ബോ. ഏവം ദിന്നാ ഹോതി പാരിസുദ്ധി. തം പന ദേന്തേന ഛന്ദോപി ദാതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തദഹുപോസഥേ പാരിസുദ്ധിം ദേന്തേന ഛന്ദമ്പി ദാതും, സന്തി സങ്ഘസ്സ കരണീയ’’ന്തി. തത്ഥ പാരിസുദ്ധിദാനം സങ്ഘസ്സപി അത്തനോപി ഉപോസഥകരണം സമ്പാദേതി, ന അവസേസം സങ്ഘകിച്ചം. ഛന്ദദാനം സങ്ഘസ്സേവ ഉപോസഥകരണഞ്ച സേസകിച്ചഞ്ച സമ്പാദേതി, അത്തനോ പന ഉപോസഥോ അകതോയേവ ഹോതി, തസ്മാ പാരിസുദ്ധിം ദേന്തേന ഛന്ദോപി ദാതബ്ബോ.

ഉതുക്ഖാനന്തി ‘‘ഹേമന്താദീനം ഉതൂനം ഏത്തകം അതിക്കന്തം, ഏത്തകം അവസിട്ഠ’’ന്തി ഏവം ഉതൂനം ആചിക്ഖനം. ഭിക്ഖുഗണനാതി ‘‘ഏത്തകാ ഭിക്ഖൂ ഉപോസഥഗ്ഗേ സന്നിപതിതാ’’തി ഭിക്ഖൂനം ഗണനാ. ഇദമ്പി ഉഭയം കത്വാവ ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ. ഓവാദോതി ഭിക്ഖുനോവാദോ. ന ഹി ഭിക്ഖൂനീഹി യാചിതം ഓവാദം അനാരോചേത്വാ ഉപോസഥം കാതും വട്ടതി. ഭിക്ഖുനിയോ ഹി ‘‘സ്വേ ഉപോസഥോ’’തി ആഗന്ത്വാ ‘‘അയം ഉപോസഥോ ചാതുദ്ദസോ, പന്നരസോ’’തി പുച്ഛിത്വാ പുന ഉപോസഥദിവസേ ആഗന്ത്വാ ‘‘ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ, അയ്യ, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പാദേ വന്ദതി, ഓവാദൂപസങ്കമനഞ്ച യാചതി, ലഭതു കിര, അയ്യ, ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ഓവാദൂപസങ്കമന’’ന്തി ഏവം ഓവാദം യാചന്തി. തം ഠപേത്വാ ബാലഗിലാനഗമിയേ അഞ്ഞോ സചേപി ആരഞ്ഞകോ ഹോതി, അപ്പടിഗ്ഗഹേതും ന ലഭതി, തസ്മാ യേന സോ പടിഗ്ഗഹിതോ, തേന ഭിക്ഖുനാ ഉപോസഥഗ്ഗേ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകോ ഭിക്ഖു ഏവം വത്തബ്ബോ ‘‘ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പാദേ വന്ദതി, ഓവാദൂപസങ്കമനഞ്ച യാചതി, ലഭതു കിര, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ഓവാദൂപസങ്കമന’’ന്തി.

പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകേന വത്തബ്ബം – ‘‘അത്ഥി കോചി ഭിക്ഖു ഭിക്ഖുനോവാദകോ സമ്മതോ’’തി. സചേ ഹോതി കോചി ഭിക്ഖു ഭിക്ഖുനോവാദകോ സമ്മതോ, തതോ തേന സോ വത്തബ്ബോ – ‘‘ഇത്ഥന്നാമകോ ഭിക്ഖു ¶ ഭിക്ഖുനോവാദകോ സമ്മതോ, തം ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ഉപസങ്കമതൂ’’തി. സചേ നത്ഥി, തതോ തേന പുച്ഛിതബ്ബം – ‘‘കോ ആയസ്മാ ഉസ്സഹതി ഭിക്ഖുനിയോ ഓവദിതു’’ന്തി. സചേ കോചി ഉസ്സഹതി, സോപി ച അട്ഠഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ, തം തത്ഥേവ സമ്മന്നിത്വാ ഓവാദപ്പടിഗ്ഗാഹകോ വത്തബ്ബോ – ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖുനോവാദകോ സമ്മതോ, തം ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ഉപസങ്കമതൂ’’തി. സചേ പന ന കോചി ഉസ്സഹതി, പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകേന വത്തബ്ബം – ‘‘നത്ഥി കോചി ഭിക്ഖു ഭിക്ഖുനോവാദകോ സമ്മതോ, പാസാദികേന ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ സമ്പാദേതൂ’’തി. ഏത്താവതാ ഹി സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹിതം സകലം സാസനം ആരോചിതം ഹോതി. തേന ഭിക്ഖുനാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ പാടിപദേ ഭിക്ഖുനീനം ആരോചേതബ്ബം. പാതിമോക്ഖമ്പി ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അനജ്ഝിട്ഠേന പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതബ്ബം, യോ ഉദ്ദിസേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വചനതോ അനാണത്തേന ന ഉദ്ദിസിതബ്ബം. ‘‘ഥേരാധേയ്യം പാതിമോക്ഖ’’ന്തി ഹി വചനതോ സങ്ഘത്ഥേരോ വാ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസേയ്യ ¶ , ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യോ തത്ഥ ഭിക്ഖു ബ്യത്തോ പടിബലോ, തസ്സാധേയ്യം പാതിമോക്ഖ’’ന്തി വചനതോ നവകതരോ വാ ഥേരേന ആണത്തോ. ദുതിയാദീനി ഉത്താനത്ഥാനേവ.

൧൦൯. ഏകാദസമേ ന കുക്കുച്ചായിതബ്ബം കുക്കുച്ചായതീതി ന കുക്കുച്ചായിതും യുത്തകം കുക്കുച്ചായതി. സൂകരമംസം ലഭിത്വാ ‘‘അച്ഛമംസ’’ന്തി കുക്കുച്ചായതി, ‘‘സൂകരമംസ’’ന്തി ജാനന്തോപി ‘‘അച്ഛമംസ’’ന്തി കുക്കുച്ചായതി, ന പരിഭുഞ്ജതീതി വുത്തം ഹോതി. ഏവം മിഗമംസം ‘‘ദീപിമംസ’’ന്തി, കാലേ സന്തേയേവ ‘‘കാലോ നത്ഥീ’’തി, അപ്പവാരേത്വാ ‘‘പവാരിതോമ്ഹീ’’തി, പത്തേ രജസ്മിം അപതിതേയേവ ‘‘പതിത’’ന്തി, അത്താനം ഉദ്ദിസ്സ മച്ഛമംസേ അകതേയേവ ‘‘മം ഉദ്ദിസ്സ കത’’ന്തി കുക്കുച്ചായതി. കുക്കുച്ചായിതബ്ബം ന കുക്കുച്ചായതീതി കുക്കുച്ചായിതും യുത്തം ന കുക്കുച്ചായതി. അച്ഛമംസം ലഭിത്വാ ‘‘സൂകരമംസ’’ന്തി ന കുക്കുച്ചായതി, ‘‘അച്ഛമംസ’’ന്തി ജാനന്തോപി ‘‘സൂകരമംസ’’ന്തി ന കുക്കുച്ചായതി, മദ്ദിത്വാ വീതിക്കമതീതി വുത്തം ഹോതി. ഏവം ദീപിമംസം മിഗമംസന്തി…പേ… അത്താനം ഉദ്ദിസ്സ മച്ഛമംസേ കതേ ‘‘മം ഉദ്ദിസ്സ കത’’ന്തി ന കുക്കുച്ചായതീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അട്ഠകഥായം പന ‘‘ന കുക്കുച്ചായിതബ്ബന്തി സങ്ഘഭോഗസ്സ അപട്ഠപനം അവിചാരണം ന കുക്കുച്ചായിതബ്ബം നാമ, തം കുക്കുച്ചായതി. കുക്കുച്ചായിതബ്ബന്തി തസ്സേവ പട്ഠപനം വിചാരണം, തം ന കുക്കുച്ചായതീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം. തത്ഥ ¶ സങ്ഘഭോഗസ്സാതി സങ്ഘസ്സ ചതുപച്ചയപരിഭോഗത്ഥായ ദിന്നഖേത്തവത്ഥുതളാകാദികസ്സ, തതോ ഉപ്പന്നധഞ്ഞഹിരഞ്ഞാദികസ്സ ച സങ്ഘസ്സ ഭോഗസ്സ. അപട്ഠപനന്തി അസംവിദഹനം. തേനാഹ ‘‘അവിചാരണ’’ന്തി. തസ്സേവാതി യഥാവുത്തസ്സേവ സങ്ഘഭോഗസ്സ.

ബാലവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദുതിയപണ്ണാസകം നിട്ഠിതം.

൩. തതിയപണ്ണാസകം

(൧൧) ൧. ആസാദുപ്പജഹവഗ്ഗവണ്ണനാ

൧൧൯. തതിയപണ്ണാസകസ്സ ¶ ¶ പഠമേ ദുക്ഖേന പജഹിതബ്ബാതി ദുപ്പജഹാ. ദുച്ചജാതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. ദ്വിന്നം ആസാനം ദുച്ചജഭാവോ കഥം ജാനിതബ്ബോതി പഠമം താവ ലാഭാസായ ദുച്ചജഭാവം വിഭാവേതി ‘‘ലാഭാസായാ’’തിആദിനാ. ഉഭതോബ്യൂള്ഹന്തി യുദ്ധത്ഥായ ഉഭതോ സന്നിപതിതം. പക്ഖന്ദന്തീതി അനുപ്പവിസന്തി. ജീവിതാസായ ദുപ്പജഹത്താതിആദിനാ ജീവിതാസായ ദുച്ചജഭാവം വിഭാവേതി.

൧൨൦. ദുതിയേ ദുല്ലഭാതി ന സുലഭാ. ഇണം ദേമീതി സഞ്ഞം കരോതീതി ഏവം സഞ്ഞം കരോന്തോ വിയ ഹോതീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച ‘‘പുബ്ബകാരീതി പഠമം ഉപകാരസ്സ കാരകോ. കതഞ്ഞൂ കതവേദീതി തേന കതം ഞത്വാ പച്ഛാ കാരകോ. തേസു പുബ്ബകാരീ ‘ഇണം ദേമീ’തി സഞ്ഞം കരോതി, പച്ഛാ കാരകോ ‘ഇണം ജീരാപേമീ’തി സഞ്ഞം കരോതീ’’തി ഏത്തകമേവ ഇധ വുത്തം. പുഗ്ഗലപണ്ണത്തിസംവണ്ണനായം (പു. പ. അട്ഠ. ൮൩) പന –

‘‘പുബ്ബകാരീതി പഠമമേവ കാരകോ. കതവേദീതി കതം വേദേതി, വിദിതം പാകടം കരോതി. തേ അഗാരിയാനഗാരിയേഹി ദീപേതബ്ബാ. അഗാരികേസു ഹി മാതാപിതരോ പുബ്ബകാരിനോ നാമ, പുത്തധീതരോ പന മാതാപിതരോ പടിജഗ്ഗന്താ അഭിവാദനാദീനി തേസം കുരുമാനാ കതവേദിനോ നാമ. അനഗാരിയേസു ആചരിയുപജ്ഝായാ പുബ്ബകാരിനോ നാമ, അന്തേവാസികസദ്ധിവിഹാരികാ ആചരിയുപജ്ഝായേ പടിജഗ്ഗന്താ അഭിവാദനാദീനി ച തേസം കുരുമാനാ കതവേദിനോ നാമ. തേസം ആവിഭാവത്ഥായ ഉപജ്ഝായപോസകസോണത്ഥേരാദീനം വത്ഥൂനി കഥേതബ്ബാനി.

‘‘അപരോ നയോ – പരേന അകതേയേവ ഉപകാരേ അത്തനി കതം ഉപകാരം അനപേക്ഖിത്വാ കാരകോ പുബ്ബകാരീ, സേയ്യഥാപി മാതാപിതരോ ചേവ ആചരിയുപജ്ഝായാ ച. സോ ദുല്ലഭോ സത്താനം തണ്ഹാഭിഭൂതത്താ. പരേന കതസ്സ ഉപകാരസ്സ അനുരൂപപ്പവത്തിം ¶ അത്തനി ¶ കതം ഉപകാരം ഉപകാരതോ ജാനന്തോ വേദിയന്തോ കതഞ്ഞുകതവേദീ സേയ്യഥാപി മാതാപിതുആചരിയുപജ്ഝായേസു സമ്മാപടിപന്നോ. സോപി ദുല്ലഭോ സത്താനം അവിജ്ജാഭിഭൂതത്താ. അപിച അകാരണവച്ഛലോ പുബ്ബകാരീ, സകാരണവച്ഛലോ കതഞ്ഞുകതവേദീ. ‘കരിസ്സതി മേ’തി ഏവമാദികാരണനിരപേക്ഖകിരിയോ പുബ്ബകാരീ, ‘കരിസ്സതി മേ’തി ഏവമാദികാരണസാപേക്ഖകിരിയോ കതഞ്ഞുകതവേദീ. തമോജോതിപരായണോ പുബ്ബകാരീ, ജോതിജോതിപരായണോ കതഞ്ഞുകതവേദീ. ദേസേതാ പുബ്ബകാരീ, പടിപജ്ജിതാ കതഞ്ഞുകതവേദീ. സദേവകേ ലോകേ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പുബ്ബകാരീ, അരിയസാവകോ കതഞ്ഞുകതവേദീ’’തി വുത്തം.

തത്ഥ കാരണേന വിനാ പവത്തഹിതചിത്തോ അകാരണവച്ഛലോ. അനാഗതമ്ഹി പയോജനം അപേക്ഖമാനോ ‘‘കരിസ്സതി മേ’’തിആദിനാ ചിത്തേന പഠമം ഗഹിതം താദിസം കതം ഉപാദായ കതഞ്ഞൂ ഏവ നാമ ഹോതി, ന പുബ്ബകാരീതി അധിപ്പായേന ‘‘കരിസ്സതി മേതി ഏവമാദികാരണസാപേക്ഖകിരിയോ കതഞ്ഞുകതവേദീ’’തി വുത്തം. തമോജോതിപരായണോ പുഞ്ഞഫലാനി അനുപജീവന്തോ ഏവ പുഞ്ഞാനി കരോതീതി ‘‘പുബ്ബകാരീ’’തി വുത്തോ. പുഞ്ഞഫലം ഉപജീവന്തോ ഹി കതഞ്ഞുപക്ഖേ തിട്ഠതി.

൧൨൧. തതിയേ തിത്തോതി സുഹിതോ പരിയോസിതോ നിട്ഠിതകിച്ചതായ നിരുസ്സുക്കോ. ഗുണപാരിപൂരിയാ ഹി പരിപുണ്ണോ യാവദത്ഥോ ഇധ തിത്തോ വുത്തോ. തപ്പേതാതി അഞ്ഞേസമ്പി തിത്തികരോ. പച്ചേകബുദ്ധോ ച തഥാഗതസാവകോ ച ഖീണാസവോ തിത്തോതി ഏത്ഥ പച്ചേകബുദ്ധോ നവലോകുത്തരധമ്മേഹി സയം തിത്തോ പരിപുണ്ണോ, അഞ്ഞം പന തപ്പേതും ന സക്കോതി. തസ്സ ഹി ധമ്മകഥായ അഭിസമയോ ന ഹോതി, സാവകാനം പന ധമ്മകഥായ അപരിമാണാനം ദേവമനുസ്സാനം അഭിസമയോ ഹോതി. ഏവം സന്തേപി യസ്മാ തേ ധമ്മം ദേസേന്താ ന അത്തനോ വചനം കത്വാ കഥേന്തി, ബുദ്ധാനം വചനം കത്വാ കഥേന്തി, സോതും നിസിന്നപരിസാപി – ‘‘അയം ഭിക്ഖു ന അത്തനാ പടിവിദ്ധം ധമ്മം കഥേതീ’’തി ചിത്തീകാരം കരോതി. ഇതി സോ ചിത്തീകാരോ ബുദ്ധാനംയേവ ഹോതി. ഏവം തത്ഥ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോവ തപ്പേതാ നാമ. യഥാ ഹി ‘‘അസുകസ്സ നാമ ഇദഞ്ചിദഞ്ച ദേഥാ’’തി രഞ്ഞാ ആണത്തേ ¶ കിഞ്ചാപി ആനേത്വാ ദേന്തി, അഥ ഖോ രാജാവ തത്ഥ ദായകോ. യേഹിപി ലദ്ധം ഹോതി, തേ ‘‘രഞ്ഞാ അമ്ഹാകം ഠാനന്തരം ദിന്നം, ഇസ്സരിയവിഭവോ ദിന്നോ’’ത്വേവ ഗണ്ഹന്തി, ന ‘‘രാജപുരിസേഹീ’’തി ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം.

൧൨൨. ചതുത്ഥേ ദുത്തപ്പയാതി അതപ്പയാ, ന സക്കാ കേനചി തപ്പേതും. യോ ഹി ഉപട്ഠാകകുലം വാ ഞാതികുലം വാ നിസ്സായ വസമാനോ ചീവരേ ജിണ്ണേ തേഹി ദിന്നം ചീവരം നിക്ഖിപതി, ന പരിഭുഞ്ജതി ¶ . പുനപ്പുനം ദിന്നമ്പി ഗഹേത്വാ നിക്ഖിപതേവ. യോ ച തേനേവ നയേന ലദ്ധം ലദ്ധം വിസ്സജ്ജേതി, പരസ്സ ദേതി, പുനപ്പുനം ലദ്ധമ്പി തഥേവ കരോതി. ഇമേ ദ്വേ പുഗ്ഗലാ സകടേഹിപി പച്ചയേ ഉപനേന്തേന തപ്പേതും ന സക്കാതി ദുത്തപ്പയാ.

൧൨൩. പഞ്ചമേ ന വിസ്സജ്ജേതീതി അത്തനോ അകത്വാ പരസ്സ ന ദേതി, അതിരേകേ പന സതി ന നിക്ഖിപതി, പരസ്സ ദേതി. തേനേവാഹ ‘‘സബ്ബംയേവ പരേസം ന ദേതീ’’തിആദി. ഇദം വുത്തം ഹോതി ‘‘യോ ഭിക്ഖു ഉപട്ഠാകകുലാ വാ ഞാതികുലാ വാ ജിണ്ണചീവരോ സാടകം ലഭിത്വാ ചീവരം കത്വാ പരിഭുഞ്ജതി ന നിക്ഖിപതി, അഗ്ഗളം ദത്വാ പാരുപന്തോപി പുനപി ദിയ്യമാനേ സഹസാ നപ്പടിഗ്ഗണ്ഹാതി. യോ ച ലദ്ധം ലദ്ധം അത്തനാ പരിഭുഞ്ജതി, പരേസം ന ദേതി. ഇമേ ദ്വേപി സുഖേന സക്കാ തപ്പേതുന്തി സുതപ്പയാ’’തി.

൧൨൪-൧൨൭. ഛട്ഠസത്തമാദീനി ഉത്താനത്ഥാനേവ.

ആസാദുപ്പജഹവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

(൧൨) ൨. ആയാചനവഗ്ഗവണ്ണനാ

൧൩൧. സദ്ധോ ഭിക്ഖൂതി സദ്ധായ സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു. യോ ഭിക്ഖു സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനേഹി സദിസഭാവം പത്ഥേതി, സോ യേഹി ഗുണേഹി സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതാ, തേ ഗുണേ അത്തനോ അഭികങ്ഖേയ്യാതി ആഹ ‘‘യാദിസോ സാരിപുത്തത്ഥേരോ പഞ്ഞായാ’’തിആദി. ഇതോ ഉത്തരി പത്ഥേന്തോ മിച്ഛാ പത്ഥേയ്യാതി സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാനം യേ പഞ്ഞാദയോ ഗുണാ ഉപലബ്ഭന്തി, തതോ ഉത്തരി പത്ഥേന്തോ മിച്ഛാ പത്ഥേയ്യ. അഗ്ഗസാവകഗുണപരമാ ഹി സാവകഗുണമരിയാദാ. തേസം സാവകഗുണാനം ¶ യദിദം അഗ്ഗസാവകഗുണാ, ന തതോ പരം സാവകഗുണാ നാമ അത്ഥി. തേനേവാഹ ‘‘യം നത്ഥി, തസ്സ പത്ഥിതത്താ’’തി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

൧൩൫. പഞ്ചമേ യസ്സ ഗുണാ ഖതാ ഉപഹതാ ച, സോ ഖതോ ഉപഹതോ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഗുണാനം ഖതത്താ’’തിആദി. ഖതത്താതി ഛിന്നത്താ. ഉപഹതത്താതി നട്ഠത്താ. തേനാഹ ‘‘ഛിന്നഗുണം നട്ഠഗുണന്തി ¶ അത്ഥോ’’തി. അപുഞ്ഞസ്സ പസവോ നാമ അത്ഥതോ പടിലാഭോതി ആഹ ‘‘പസവതീതി പടിലഭതീ’’തി, അത്തനോ സന്താനേ ഉപ്പാദേതീതി അത്ഥോ. അനനുപവിസിത്വാതി ഞാണേന അനോഗാഹേത്വാ. സേസമേത്ഥ ഛട്ഠാദീനി ച സുവിഞ്ഞേയ്യാനേവ.

ആയാചനവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

(൧൩) ൩. ദാനവഗ്ഗവണ്ണനാ

൧൪൨. തതിയസ്സ പഠമേ ദീയതീതി ദാനം, ദേയ്യധമ്മസ്സേതം അധിവചനം. ദീയതി അനേനാതി വാ ദാനം, പരിച്ചാഗചേതനായേതം അധിവചനം. അയം ദുവിധോപി അത്ഥോ ഇധാധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘ദിയ്യനകവസേന ദാനാനീ’’തിആദി. തത്ഥ ദിയ്യനകവസേനാതി ദാതബ്ബവസേന. അമതപത്തിപടിപദന്തി അമതപ്പത്തിഹേതുഭൂതം സമ്മാപടിപദം.

൧൪൩-൧൫൧. ദുതിയാദീനി ച സുവിഞ്ഞേയ്യാനേവ.

ദാനവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

(൧൪) ൪. സന്ഥാരവഗ്ഗവണ്ണനാ

൧൫൨. ചതുത്ഥസ്സ പഠമേ ആമിസസ്സ ച ധമ്മസ്സ ച അലാഭേന അത്തനോ പരസ്സ ച അന്തരേ സമ്ഭവന്തസ്സ ഛിദ്ദസ്സ വിവരസ്സ ഭേദസ്സ സന്ഥരണം പിദഹനം സങ്ഗണ്ഹനം സന്ഥാരോ. അയഞ്ഹി ലോകസന്നിവാസോ അലബ്ഭമാനേന ആമിസേന ധമ്മേന ചാതി ദ്വീഹി ഛിദ്ദോ. തസ്സ തം ഛിദ്ദം യഥാ ന പഞ്ഞായതി ¶ , ഏവം പീഠസ്സ വിയ പച്ചത്ഥരണേന ആമിസേന ധമ്മേന ച സന്ഥരണം സങ്ഗണ്ഹനം സന്ഥാരോതി വുച്ചതി. ഏത്ഥ ച ആമിസേന സങ്ഗഹോ ആമിസസന്ഥാരോ നാമ. തം കരോന്തേന മാതാപിതൂനം ഭിക്ഖുഗതികസ്സ ¶ വേയ്യാവച്ചകരസ്സ രഞ്ഞോ ചോരാനഞ്ച അഗ്ഗം അഗ്ഗഹേത്വാപി ദാതും വട്ടതി. ആമസിത്വാ ദിന്നേഹി രാജാനോ ച ചോരാ ച അനത്ഥമ്പി കരോന്തി, ജീവിതക്ഖയമ്പി പാപേന്തി. അനാമസിത്വാ ദിന്നേന അത്തമനാ ഹോന്തി, ചോരനാഗവത്ഥുആദീനി ചേത്ഥ വത്ഥൂനി കഥേതബ്ബാനി. താനി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായം (പാരാ. ൧൮൫) വിത്ഥാരിതാനി. സക്കച്ചം ഉദ്ദേസദാനം പാളിവണ്ണനാ ധമ്മകഥാകഥനന്തി ഏവം ധമ്മേന സങ്ഗഹോ ധമ്മസന്ഥാരോ നാമ.

൧൫൩-൧൬൩. ദുതിയാദീനി ഉത്താനത്ഥാനേവ.

സന്ഥാരവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

(൧൫) ൫. സമാപത്തിവഗ്ഗവണ്ണനാ

൧൬൪. പഞ്ചമസ്സ പഠമേ ‘‘ഇതോ പുബ്ബേ പരികമ്മം പവത്തം, ഇതോ പരം ഭവങ്ഗം മജ്ഝേ സമാപത്തീ’’തി ഏവം സഹ പരികമ്മേന അപ്പനാപരിച്ഛേദപ്പജാനനാ പഞ്ഞാ സമാപത്തികുസലതാ. വുട്ഠാനേ കുസലഭാവോ വുട്ഠാനകുസലതാ. പഗേവ വുട്ഠാനപരിച്ഛേദകഞാണന്തി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

൧൬൫. ദുതിയേ ഉജുനോ ഭാവോ അജ്ജവം, അജിമ്ഹതാ അകുടിലതാ അവങ്കതാതി അത്ഥോ. അഭിധമ്മേപി (ധ. സ. ൧൩൪൬) വുത്തം – ‘‘തത്ഥ കതമോ അജ്ജവോ? യാ അജ്ജവതാ അജിമ്ഹതാ അകുടിലതാ അവങ്കതാ, അയം വുച്ചതി അജ്ജവോ’’തി. അനജ്ജവഞ്ച അജ്ജവപ്പടിക്ഖേപേന വേദിതബ്ബം. ഗോമുത്തവങ്കതാ, ചന്ദലേഖാവങ്കതാ, നങ്ഗലകോടിവങ്കതാതി ഹി തയോ അനജ്ജവാ. ഏകച്ചോ ഹി ഭിക്ഖു പഠമവയേ മജ്ഝിമ-പച്ഛിമവയേ ച ഏകവീസതിയാ അനേസനാസു ഛസു ച അഗോചരേസു ചരതി, അയം ഗോമുത്തവങ്കതാ നാമ, ആദിതോ പട്ഠായ യാവ പരിയോസാനാ പടിപത്തിയാ വങ്കഭാവതോ. ഏകോ പഠമവയേ പച്ഛിമവയേ ച ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം പൂരേതി, ലജ്ജീ കുക്കുച്ചകോ സിക്ഖാകാമോ ഹോതി, മജ്ഝിമവയേ പുരിമസദിസോ, അയം ചന്ദലേഖാവങ്കതാ നാമ, പടിപത്തിയാ മജ്ഝട്ഠാനേ ¶ വങ്കഭാവാപത്തിതോ. ഏകോ പഠമവയേപി മജ്ഝിമവയേപി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം പൂരേതി, ലജ്ജീ കുക്കുച്ചകോ സിക്ഖാകാമോ ഹോതി, പച്ഛിമവയേ പുരിമസദിസോ, അയം നങ്ഗലകോടിവങ്കതാ നാമ, പരിയോസാനേ വങ്കഭാവാപത്തിതോ. ഏകോ സബ്ബമ്പേതം വങ്കതം പഹായ തീസു വയേസു ¶ പേസലോ ലജ്ജീ കുക്കുച്ചകോ സിക്ഖാകാമോ ഹോതി, തസ്സ യോ സോ ഉജുഭാവോ, ഇദം അജ്ജവം നാമ, സബ്ബത്ഥ ഉജുഭാവസിദ്ധിതോ.

മദ്ദവന്തി ഏത്ഥ ‘‘ലജ്ജവ’’ന്തിപി പഠന്തി. ഏവം പനേത്ഥ അത്ഥോ – ‘‘തത്ഥ കതമോ ലജ്ജവോ? യോ ഹിരീയതി ഹിരീയിതബ്ബേന ഹിരീയതി പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം സമാപത്തിയാ, അയം വുച്ചതി ലജ്ജവോ’’തി ഏവം വുത്തോ ലജ്ജിഭാവോ ലജ്ജവം നാമ. ഇദം പനേത്ഥ നിബ്ബചനം – ലജ്ജതീതി ലജ്ജോ, ഹിരിമാ, തസ്സ ഭാവോ ലജ്ജവം, ഹിരീതി അത്ഥോ. ലജ്ജാ ഏതസ്സ അത്ഥീതി ലജ്ജീ യഥാ ‘‘മാലീ മായീ’’തി, തസ്സ ഭാവോ ലജ്ജിഭാവോ, സാ ഏവ ലജ്ജാ.

൧൬൬. തതിയേ അധിവാസനഖന്തീതി ഏത്ഥ അധിവാസനം വുച്ചതി ഖമനം. തഞ്ഹി പരേസം ദുക്കടം ദുരുത്തഞ്ച പടിവിരോധാകരണേന അത്തനോ ഉപരി ആരോപേത്വാ വാസനതോ ‘‘അധിവാസന’’ന്തി വുച്ചതി. അധിവാസനലക്ഖണാ ഖന്തി അധിവാസനഖന്തി. സുചിസീലതാ സോരച്ചം. സാ ഹി സോഭനകമ്മരതതാ. സുട്ഠു വാ പാപതോ ഓരതഭാവോ വിരതതാതി ആഹ ‘‘സുരതഭാവോ’’തി. തേനേവ അഭിധമ്മേപി (ധ. സ. ൧൩൪൯) –

‘‘തത്ഥ കതമം സോരച്ചം? യോ കായികോ അവീതിക്കമോ വാചസികോ അവീതിക്കമോ കായികവാചസികോ അവീതിക്കമോ, ഇദം വുച്ചതി സോരച്ചം, സബ്ബോപി സീലസംവരോ സോരച്ച’’ന്തി – ആഗതോ.

൧൬൭. ചതുത്ഥേ സഖിലോ വുച്ചതി സണ്ഹവാചോ, തസ്സ ഭാവോ സാഖല്യം, സണ്ഹവാചതാ. തേനാഹ ‘‘സണ്ഹവാചാവസേന സമ്മോദമാനഭാവോ’’തി. സണ്ഹവാചാവസേന ഹി സമ്മോദമാനസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഭാവോ നാമ സണ്ഹവാചതാ. തേനേവ അഭിധമ്മേ (ധ. സ. ൧൩൫൦) –

‘‘തത്ഥ കതമം സാഖല്യം? യാ സാ വാചാ അണ്ഡകാ കക്കസാ പരകടുകാ പരാഭിസജ്ജനീ കോധസാമന്താ അസമാധിസംവത്തനികാ, തഥാരൂപിം ¶ വാചം പഹായ യാ സാ വാചാ നേലാ കണ്ണസുഖാ പേമനീയാ ഹദയങ്ഗമാ പോരീ ബഹുജനകന്താ ബഹുജനമനാപാ, തഥാരൂപിം വാചം ഭാസിതാ ഹോതി, യാ തത്ഥ സണ്ഹവാചതാ സഖിലവാചതാ അഫരുസവാചതാ, ഇദം വുച്ചതി സാഖല്യ’’ന്തി വുത്തം.

തത്ഥ അണ്ഡകാതി സദോസേ സവണേ രുക്ഖേ നിയ്യാസപിണ്ഡോ, അഹിച്ഛത്താദീനി വാ ഉട്ഠിതാനി അണ്ഡകാനീതി ¶ വദന്തി, ഫേഗ്ഗുരുക്ഖസ്സ പന കുഥിതസ്സ അണ്ഡാനി വിയ ഉട്ഠിതാ ചുണ്ണപിണ്ഡിയോ വാ ഗണ്ഠിയോ വാ അണ്ഡകാ. ഇധ പന ബ്യാപജ്ജനകക്കസാദിസഭാവതോ കണ്ടകപ്പടിഭാഗേന വാചാ അണ്ഡകാതി വുത്താ. പദുമനാളം വിയ സോതം ഘംസയമാനാ പവിസന്തീ കക്കസാ ദട്ഠബ്ബാ. കോധേന നിബ്ബത്താ തസ്സ പരിവാരഭൂതാ കോധസാമന്താ. പുരേ സംവദ്ധനാരീ പോരീ. സാ വിയ സുകുമാരാ മുദുകാ വാചാ പോരീ വിയാതി പോരീ. സണ്ഹവാചതാതിആദിനാ തം വാചം പവത്തമാനം ദസ്സേതി.

൧൬൮. പഞ്ചമേ ‘‘അവിഹിംസാതി കരുണാപുബ്ബഭാഗോ’’തി ഏത്തകമേവ ഇധ വുത്തം, ദീഘനികായട്ഠകഥായ സങ്ഗീതിസുത്തവണ്ണനായം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൩൦൪) പന ‘‘അവിഹിംസാതി കരുണാപി കരുണാപുബ്ബഭാഗോപീ’’തി വുത്തം. അഭിധമ്മേപി (വിഭ. ൧൮൨) ‘‘തത്ഥ കതമാ അവിഹിംസാ? യാ സത്തേസു കരുണാ കരുണായനാ കരുണായിതത്തം കരുണാചേതോവിമുത്തി, അയം വുച്ചതി അവിഹിംസാ’’തി ആഗതം. ഏത്ഥാപി ഹി യാ കാചി കരുണാ ‘‘കരുണാ’’തി വുത്താ, കരുണാചേതോവിമുത്തി പന അപ്പനാപ്പത്താവ.

സുചിസദ്ദതോ ഭാവേ യകാരം ഇകാരസ്സ ച ഉകാരാദേസം കത്വാ അയം നിദ്ദേസോതി ആഹ ‘‘സോചബ്യം സുചിഭാവോ’’തി. ഏത്ഥ ച സോചബ്യന്തി സീലവസേന സുചിഭാവോതി വുത്തം. ദീഘനികായട്ഠകഥായ സങ്ഗീതിസുത്തവണ്ണനായം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൩൦൪) പന ‘‘സോചേയ്യന്തി മേത്തായ ച മേത്താപുബ്ബഭാഗസ്സ ച വസേന സുചിഭാവോ’’തി വുത്തം. തേനേവ അഭിധമ്മേപി ‘‘തത്ഥ കതമം സോചബ്യം? യാ സത്തേസു മേത്തി മേത്തായനാ മേത്തായിതത്തം മേത്താചേതോവിമുത്തി, ഇദം വുച്ചതി സോചബ്യ’’ന്തി നിദ്ദേസോ കതോ. ഏത്ഥാപി ഹി ‘‘മേത്തീ’’തിആദിനാ യാ കാചി മേത്താ വുത്താ, മേത്താചേതോവിമുത്തി പന അപ്പനാപ്പത്താവ.

൧൬൯-൧൭൧. ഛട്ഠസത്തമഅട്ഠമാനി ¶ ഹേട്ഠാ വുത്തനയാനേവ.

൧൭൨. നവമേ കാമം സമ്പയുത്തധമ്മേസു ഥിരഭാവോപി ബലട്ഠോ ഏവ, പടിപക്ഖേഹി പന അകമ്പനീയതം സാതിസയം ബലട്ഠോതി വുത്തം ‘‘മുട്ഠസ്സച്ചേ അകമ്പനേനാ’’തിആദി.

൧൭൩. ദസമേ പച്ചനീകധമ്മസമനതോ സമഥോ, സമാധീതി ആഹ ‘‘സമഥോതി ചിത്തേകഗ്ഗതാ’’തി. അനിച്ചാദിനാ വിവിധേനാകാരേന ദസ്സനതോ പസ്സനതോ വിപസ്സനാ, പഞ്ഞാതി ആഹ ‘‘സങ്ഖാരപരിഗ്ഗാഹകഞാണ’’ന്തി.

൧൭൪. ഏകാദസമേ ¶ ദുസ്സീല്യന്തി സമാദിന്നസ്സ സീലസ്സ ഭേദകരോ വീതിക്കമോ. ദിട്ഠിവിപത്തീതി ‘‘അത്ഥി ദിന്ന’’ന്തിആദിനയപ്പവത്തായ സമ്മാദിട്ഠിയാ ദൂസികാ മിച്ഛാദിട്ഠീതി ആഹ ‘‘ദിട്ഠിവിപത്തീതി മിച്ഛാദിട്ഠീ’’തി.

൧൭൫. ദ്വാദസമേ സീലസമ്പദാതി സബ്ബഭാഗതോ തസ്സ അനൂനതാപത്തി പരിപുണ്ണഭാവോ സീലസമ്പദാ. പരിപൂരണത്ഥോ ഹേത്ഥ സമ്പദാസദ്ദോ. തേനേവാഹ ‘‘പരിപുണ്ണസീലതാ’’തി. ദിട്ഠിസമ്പദാതി അത്ഥികദിട്ഠിആദിസമ്മാദിട്ഠിപാരിപൂരിഭാവേന പവത്തം ഞാണം. തഞ്ച കമ്മസ്സകതാസമ്മാദിട്ഠിആദിവസേന പഞ്ചവിധം ഹോതീതി ആഹ ‘‘തേന കമ്മസ്സകതാ’’തി.

൧൭൬. തേരസമേ സീലവിസുദ്ധീതി വിസുദ്ധിം പാപേതും സമത്ഥം സീലം, ചിത്തവിസുദ്ധിആദിഉപരിവിസുദ്ധിയാ പച്ചയോ ഭവിതും സമത്ഥം വിസുദ്ധസീലന്തി വുത്തം ഹോതി. സുവിസുദ്ധമേവ ഹി സീലം തസ്സാ പദട്ഠാനം ഹോതി. തേനാഹ ‘‘സീലവിസുദ്ധീഹി വിസുദ്ധിസമ്പാപകം സീല’’ന്തി. ഏത്ഥാപി വിസുദ്ധിസമ്പാപകന്തി ചിത്തവിസുദ്ധിആദിഉപരിവിസുദ്ധിയാ സമ്പാപകന്തി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അഭിധമ്മേ (ധ. സ. ൧൩൭൨) പനായം ‘‘തത്ഥ കതമാ സീലവിസുദ്ധി? കായികോ അവീതിക്കമോ വാചസികോ അവീതിക്കമോ കായികവാചസികോ അവീതിക്കമോ, അയം വുച്ചതി സീലവിസുദ്ധീ’’തി ഏവം വിഭത്താ.

ദിട്ഠിവിസുദ്ധീതി വിസുദ്ധിം പാപേതും സമത്ഥം ദസ്സനഞാണം ദസ്സനവിസുദ്ധി, പരമത്ഥവിസുദ്ധിം നിബ്ബാനഞ്ച പാപേതും ഉപനേതും സമത്ഥം കമ്മസ്സകതഞാണാദി സമ്മാദസ്സനന്തി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘വിസുദ്ധിസമ്പാപികാ…പേ… പഞ്ചവിധാപി വാ സമ്മാദിട്ഠീ’’തി. ഏത്ഥാപി വിസുദ്ധിസമ്പാപികാതി ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിയാ ദസ്സനനിബ്ബാനസങ്ഖാതായ ¶ പരമത്ഥവിസുദ്ധിയാ ച സമ്പാപികാതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അഭിധമ്മേ (ധ. സ. ൧൩൭൩) പനായം ‘‘തത്ഥ കതമാ ദിട്ഠിവിസുദ്ധി? കമ്മസ്സകതഞാണം, സച്ചാനുലോമികം ഞാണം, മഗ്ഗസ്സ മഗ്ഗസമങ്ഗിസ്സ ഞാണം, ഫലസമങ്ഗിസ്സ ഞാണ’’ന്തി ഏവം വുത്തം.

ഏത്ഥ ച ഇദം അകുസലകമ്മം നോ സകം, ഇദം പന കമ്മം സകന്തി ഏവം ബ്യതിരേകതോ അന്വയതോ ച കമ്മസ്സകതജാനനഞാണം കമ്മസ്സകതഞാണം. തിവിധദുച്ചരിതഞ്ഹി അത്തനാ കതമ്പി പരേന കതമ്പി നോ സകകമ്മം നാമ ഹോതി അത്ഥഭഞ്ജനതോ, സുചരിതം സകകമ്മം നാമ അത്ഥജനനതോ. വിപസ്സനാഞാണം പന വചീസച്ചഞ്ച അനുലോമേതി, പരമത്ഥസച്ചഞ്ച ന വിലോമേതീതി സച്ചാനുലോമികഞാണന്തി വുത്തം. വിപസ്സനാഞാണഞ്ഹി ലക്ഖണാനി പടിവിജ്ഝനത്ഥം ആരമ്ഭകാലേ ¶ ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ’’തി പവത്തം വചീസച്ചഞ്ച അനുലോമേതി, തഥേവ പടിവിജ്ഝനതോ പരമത്ഥസച്ചം നിബ്ബാനഞ്ച ന വിലോമേതി ന വിരാധേതി ഏകന്തേനേവ സമ്പാപനതോ.

൧൭൭. ചുദ്ദസമേ ദിട്ഠിവിസുദ്ധീതി പഠമമഗ്ഗസമ്മാദിട്ഠി വുത്താ. യഥാദിട്ഠിസ്സ ച പധാനന്തി തംസമ്പയുത്തമേവ വീരിയം. തേനേവ ദീഘനികായട്ഠകഥായം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൩൦൪) ‘‘ദിട്ഠിവിസുദ്ധീതി ഞാണദസ്സനം കഥിതം. യഥാദിട്ഠിസ്സ ച പധാനന്തി തംസമ്പയുത്തമേവ വീരിയ’’ന്തി വുത്തം. ഏത്ഥ ഹി ഞാണദസ്സനന്തി ഞാണഭൂതം ദസ്സനം. തേന ദസ്സനമഗ്ഗം വദതി. തംസമ്പയുത്തമേവ വീരിയന്തി പഠമമഗ്ഗസമ്പയുത്തവീരിയമാഹ. അപിച ദിട്ഠിവിസുദ്ധീതി സബ്ബാപി മഗ്ഗസമ്മാദിട്ഠി. യഥാദിട്ഠിസ്സ ച പധാനന്തി തംസമ്പയുത്തമേവ വീരിയം. തേനേവ ദീഘനികായട്ഠകഥായം ‘‘അപിച പുരിമപദേന ചതുമഗ്ഗഞാണം, പച്ഛിമപദേന തംസമ്പയുത്തം വീരിയ’’ന്തി വുത്തം.

അഥ വാ ദിട്ഠീവിസുദ്ധീതി കമ്മസ്സകതഞാണാദിസങ്ഖാതാ സബ്ബാപി സമ്മാദിട്ഠി വുത്താ. യഥാദിട്ഠിസ്സ ച പധാനന്തി യോ ചേതസികോ വീരിയാരമ്ഭോ…പേ… സമ്മാവായാമോതി. അയമേവ പാളിയാ സമേതി. അഭിധമ്മേ ഹി ‘‘ദിട്ഠിവിസുദ്ധി ഖോ പനാതി യാ പഞ്ഞാ പജാനനാ…പേ… അമോഹോ ധമ്മവിചയോ സമ്മാദിട്ഠി. യഥാദിട്ഠിസ്സ ച പധാനന്തി യോ ചേതസികോ വീരിയാരമ്ഭോ…പേ… സമ്മാവായാമോ’’തി ഏവമയം ദുകോ വിഭത്തോ. തേനേവ അഭിധമ്മട്ഠകഥായം (ധ. സ. അട്ഠ. ൧൩൭൪) ‘‘യാ പഞ്ഞാ പജാനനാതിആദീഹി ഹേട്ഠാ വുത്താനി കമ്മസ്സകതഞാണാദീനേവ ചത്താരി ഞാണാനി വിഭത്താനി. ‘യോ ചേതസികോ വീരിയാരമ്ഭോ’തിആദീഹി ¶ പദേഹി നിദ്ദിട്ഠം വീരിയം ഗഹിതം പഞ്ഞായ ലോകിയട്ഠാനേ ലോകിയം, ലോകുത്തരട്ഠാനേ ലോകുത്തര’’ന്തി വുത്തം.

ഇധാപി വിസുദ്ധിസമ്പാപികാ ചതുമഗ്ഗസമ്മാദിട്ഠി, പഞ്ചവിധാപി വാ സമ്മാദിട്ഠി ദിട്ഠിവിസുദ്ധീതി അധിപ്പായേന ‘‘ദിട്ഠിവിസുദ്ധീതി വിസുദ്ധിസമ്പാപികാ സമ്മാദിട്ഠിയേവാ’’തി വുത്തം. ഹേട്ഠിമമഗ്ഗസമ്പയുത്തം വീരിയന്തി ഇദം പന ‘‘യഥാദിട്ഠിസ്സ ച പധാനന്തി പഠമമഗ്ഗസമ്പയുത്തം വീരിയന്തി വുത്ത’’ന്തി അധിപ്പായേന വദതി. ഏത്ഥ ച തംതംഭാണകാനം മതഭേദേനായം വണ്ണനാഭേദോതി ന അട്ഠകഥാവചനാനം അഞ്ഞമഞ്ഞവിരോധോ സങ്കിതബ്ബോ. അഥ യഥാദിട്ഠിസ്സ ച പധാനന്തി ഹേട്ഠിമമഗ്ഗസമ്പയുത്തമേവ വീരിയം കസ്മാ വുത്തന്തി ആഹ ‘‘തഞ്ഹി തസ്സാ ദിട്ഠിയാ അനുരൂപത്താ’’തിആദി. തത്ഥ തസ്സാ ദിട്ഠിയാതി ഹേട്ഠിമമഗ്ഗസമ്പയുത്തായ ദിട്ഠിയാ. യഥാദിട്ഠിസ്സാതി അനുരൂപദിട്ഠിസ്സ കല്യാണദിട്ഠിസ്സ നിബ്ബത്തിതപ്പകാരദിട്ഠിസ്സ വാ നിബ്ബത്തേതബ്ബപധാനാനുരൂപദിട്ഠിസ്സ യഥാദിട്ഠിപ്പവത്തകിരിയസ്സ വാതി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥം സംവണ്ണയന്തി.

൧൭൮. പന്നരസമേ ¶ സമത്തം തുസ്സനം തിത്തി സന്തുട്ഠി, നത്ഥി ഏതസ്സ സന്തുട്ഠീതി അസന്തുട്ഠി, അസന്തുട്ഠിസ്സ ഭാവോ അസന്തുട്ഠിതാ. യാ കുസലാനം ധമ്മാനം ഭാവനായ അസന്തുട്ഠസ്സ ഭിയ്യോകമ്യതാ, തസ്സാ ഏതം അധിവചനം. തായ ഹി സമങ്ഗിഭൂതോ പുഗ്ഗലോ സീലം പൂരേത്വാ ഝാനം ഉപ്പാദേതി, ഝാനം ലഭിത്വാ വിപസ്സനം ആരഭതി, ആരദ്ധവിപസ്സകോ അരഹത്തം അഗ്ഗഹേത്വാ അന്തരാ വോസാനം നാപജ്ജതി, ‘‘അലമേത്താവതാ കതമേത്താവതാ’’തി സങ്കോചം ന പാപുണാതി. തേനാഹ ‘‘അഞ്ഞത്ര അരഹത്തമഗ്ഗാ കുസലേസു ധമ്മേസു അസന്തുട്ഠിഭാവോ’’തി. തത്ര അഞ്ഞത്ര അരഹത്തമഗ്ഗാതി അരഹത്തമഗ്ഗസമ്പത്തം വിനാതി അത്ഥോ. ‘‘അപ്പടിവാനിതാ ച പധാനസ്മി’’ന്തി ഇദം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവാതി ന വിഭത്തം.

൧൭൯. സോളസമേ മുട്ഠാ നട്ഠാ സതി ഏതസ്സാതി മുട്ഠസ്സതി, തസ്സ ഭാവോ മുട്ഠസ്സച്ചന്തി ആഹ ‘‘മുട്ഠസ്സച്ചന്തി മുട്ഠസ്സതിഭാവോ’’തി. മുട്ഠസ്സതിഭാവോതി ച സതിപ്പടിപക്ഖോ ധമ്മോ, ന സതിയാ അഭാവമത്തം. അസമ്പജഞ്ഞന്തി ‘‘തത്ഥ കതമം അസമ്പജഞ്ഞം? യം അഞ്ഞാണം അദസ്സനം…പേ… അവിജ്ജാലങ്ഘീ മോഹോ അകുസലമൂല’’ന്തി (ധ. സ. ൧൩൫൭) ഏവം വുത്താ അവിജ്ജായേവ. തഥാ ഹി വിജ്ജാപടിപക്ഖോ അവിജ്ജാ വിജ്ജായ പഹാതബ്ബതോ, ഏവം സമ്പജഞ്ഞപ്പടിപക്ഖോ അസമ്പജഞ്ഞം ¶ . യസ്മാ പന സമ്പജഞ്ഞപ്പടിപക്ഖേ സതി തസ്സ വസേന ഞാണസ്സ അഭാവോ ഹോതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘അഞ്ഞാണഭാവോ’’തി.

൧൮൦. സത്തരസമേ അപിലാപനലക്ഖണാ സതീതി ഉദകേ ലാബു വിയ യേന ചിത്തം ആരമ്മണേ പിലവിത്വാ വിയ തിട്ഠതി, ന ഓഗാഹതി, തം പിലാപനം. ന പിലാപനം അപിലാപനം, തം ലക്ഖണം സഭാവോ ഏതിസ്സാതി അപിലാപനലക്ഖണാ.

സമാപത്തിവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തതിയപണ്ണാസകം നിട്ഠിതം.

൧. കോധപേയ്യാലം

൧൮൧. ഇതോ പരേസു കോധവഗ്ഗാദീസു ഉപനന്ധനലക്ഖണോതി കുജ്ഝനവസേന ‘‘അക്കോച്ഛി മം അവധി ¶ മ’’ന്തിആദിനാ (ധ. പ. ൩, ൪) ചിത്തപരിയോനന്ധനലക്ഖണോ. പുബ്ബകാലികം കോധം ഉപനയ്ഹതി ബന്ധതി, കുജ്ഝനാകാരം പബന്ധതി ഘടേതി. ആഘാതവത്ഥുനാ ചിത്തം ബന്ധന്തീ വിയ ഹോതീതി അപരകാലോ കോധോ ഉപനാഹോ. സുട്ഠു കതം കാരണം ഉപകാരോ സുകതകാരണം, തസ്സ പുബ്ബകാരിതാലക്ഖണസ്സ ഗുണസ്സ മക്ഖനം ഉദകപുഞ്ഛനിയാ വിയ സരീരാനുഗതസ്സ ഉദകസ്സ പുഞ്ഛനം വിനാസനം ലക്ഖണമേതസ്സാതി സുകതകരണമക്ഖനലക്ഖണോ. തഥാ ഹി സോ പരേസം ഗുണാനം മക്ഖനട്ഠേന മക്ഖോതി വുച്ചതി. ബഹുസ്സുതേപി പുഗ്ഗലേ അജ്ഝോത്ഥരിംസു, ‘‘ഈദിസസ്സ ച ബഹുസ്സുതസ്സ അനിയതാ ഗഹിതാ, തവ ച മമ ച കോ വിസേസോ’’തിആദിനാ നയേന ഉപ്പജ്ജമാനോ യുഗഗ്ഗാഹീ പലാസോതി ആഹ ‘‘യുഗഗ്ഗാഹലക്ഖണോ പലാസോ’’തി. തത്ഥ യുഗഗ്ഗാഹോ നാമ സമധുരഗ്ഗാഹോ, അസമമ്പി അത്തനാ സമം കത്വാ ഗണ്ഹനം. പലാസതീതി പലാസോ, പരേസം ഗുണേ ഡംസിത്വാ ദന്തേഹി വിയ ഛിന്ദിത്വാ അത്തനോ ഗുണേഹി സമേ കരോതീതി അത്ഥോ.

ഉസൂയനലക്ഖണാതി പരേസം സക്കാരാദീനി ഖിയ്യനലക്ഖണാ. മച്ഛേരസ്സ ഭാവോ മച്ഛരിയം. തഞ്ച ആവാസമച്ഛരിയാദിവസേന പഞ്ചവിധന്തി ആഹ ‘‘പഞ്ചമച്ഛേരഭാവോ മച്ഛരിയ’’ന്തി. മച്ഛരായനലക്ഖണന്തി അത്തനോ സമ്പത്തിയാ ¶ പരേഹി സാധാരണഭാവേ അസഹനലക്ഖണം. കതപ്പടിച്ഛാദനലക്ഖണാതി കതപാപപ്പടിച്ഛാദനലക്ഖണാ. കേരാടികഭാവേന ഉപ്പജ്ജമാനം സാഠേയ്യന്തി ആഹ ‘‘കേരാടികലക്ഖണം സാഠേയ്യ’’ന്തി. അഞ്ഞഥാ അത്തനോ പവേദനപുഗ്ഗലോ കേരാടികോ നേകതികവാണിജോതി വദന്തി. കേരാടികോ ഹി പുഗ്ഗലോ ആനന്ദമച്ഛോ വിയ ഹോതി.

൧൮൭. യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോ ഏവം നിരയേതി യഥാ ആഭതം കഞ്ചി ആഹരിത്വാ ഠപിതോ, ഏവം അത്തനോ കമ്മുനാ നിക്ഖിത്തോ നിരയേ ഠപിതോയേവാതി അത്ഥോ.

൨. അകുസലപേയ്യാലം

൧൯൧-൨൦൦. ദുക്ഖസ്സ വഡ്ഢി ഏതേസന്തി ദുക്ഖവഡ്ഢികാ. യേ ഹി ദുക്ഖം വഡ്ഢേന്തി, പുനപ്പുനം ഉപ്പാദേന്തി, ദുക്ഖസ്സ വഡ്ഢി തേസം അത്ഥീതി ഏവം വുത്തം. സുഖവഡ്ഢികാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ.

൩. വിനയപേയ്യാലം

൨൦൧. അത്ഥവസേതി ¶ വുദ്ധിവിസേസേ ആനിസംസവിസേസേ. തേസം പന സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തികാരണത്താ ആഹ ‘‘ദ്വേ കാരണാനി സന്ധായാ’’തി. അത്ഥോയേവ വാ അത്ഥവസോ, ദ്വേ അത്ഥേ ദ്വേ കാരണാനീതി വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ അത്ഥോ ഫലം തദധീനവുത്തിതായ വസോ ഏതസ്സാതി അത്ഥവസോ, കാരണന്തി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. യഥാ ‘‘അനഭിജ്ഝാ ധമ്മപദ’’ന്തി വുത്തേ അനഭിജ്ഝാ ഏകോ ധമ്മകോട്ഠാസോതി അത്ഥോ ഹോതി. ഏവമിധാപി സിക്ഖാപദന്തി സിക്ഖാകോട്ഠാസോ സിക്ഖായ ഏകോ പദേസോതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോതി ആഹ ‘‘സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തന്തി സിക്ഖാകോട്ഠാസോ ഠപിതോ’’തി.

സങ്ഘസുട്ഠു നാമ സങ്ഘസ്സ സുട്ഠുഭാവോ ‘‘സുട്ഠു ദേവാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൩൯) ആഗതട്ഠാനേ വിയ ‘‘സുട്ഠു, ഭന്തേ’’തി വചനസമ്പടിച്ഛനഭാവോ. തേനാഹ ‘‘സങ്ഘസുട്ഠുതായാതി സങ്ഘസ്സ സുട്ഠുഭാവായാ’’തിആദി. ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാതി ദുമ്മങ്കൂ നാമ ദുസ്സീലപുഗ്ഗലാ. യേ മങ്കുതം ആപാദിയമാനാപി ദുക്ഖേന ആപജ്ജന്തി, വീതിക്കമം കരോന്താ വാ കത്വാ വാ ¶ ന ലജ്ജന്തി, തേസം നിഗ്ഗഹത്ഥായ. തേ ഹി സിക്ഖാപദേ അസതി ‘‘കിം തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠം, കിം സുതം, കിം അമ്ഹേഹി കതം, കതരസ്മിം വത്ഥുസ്മിം കതമം ആപത്തിം രോപേത്വാ അമ്ഹേ നിഗ്ഗണ്ഹഥാ’’തി സങ്ഘം വിഹേഠേസ്സന്തി, സിക്ഖാപദേ പന സതി തേസം സങ്ഘോ സിക്ഖാപദം ദസ്സേത്വാ ധമ്മേന വിനയേന സത്ഥുസാസനേന നിഗ്ഗഹേസ്സതി. തേന വുത്തം ‘‘ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാ’’തി.

പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം ഫാസുവിഹാരായാതി പേസലാനം പിയസീലാനം ഭിക്ഖൂനം ഫാസുവിഹാരത്ഥായ. പിയസീലാ ഹി ഭിക്ഖൂ കത്തബ്ബാകത്തബ്ബം സാവജ്ജാനവജ്ജം വേലം മരിയാദം അജാനന്താ സിക്ഖത്തയപാരിപൂരിയാ ഘടമാനാ കിലമന്തി, ഉബ്ബാള്ഹാ ഹോന്തി, കത്തബ്ബാകത്തബ്ബം പന സാവജ്ജാനവജ്ജം വേലം മരിയാദഞ്ച ഞത്വാ സിക്ഖത്തയപാരിപൂരിയാ ഘടേന്താ ന കിലമന്തി, ന ഉബ്ബാള്ഹാ ഹോന്തി. തേന തേസം സിക്ഖാപദപ്പഞ്ഞാപനാ ഫാസുവിഹാരായ സംവത്തതി. യോ വാ ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹോ, സ്വേവ ഏതേസം ഫാസുവിഹാരോ. ദുസ്സീലപുഗ്ഗലേ നിസ്സായ ഹി ഉപോസഥോ ന തിട്ഠതി, പവാരണാ ന തിട്ഠതി, സങ്ഘകമ്മാനി നപ്പവത്തന്തി, സാമഗ്ഗീ ന ഹോതി, ഭിക്ഖൂ അനേകഗ്ഗാ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാകമ്മട്ഠാനാദീനി അനുയുഞ്ജിതും ന സക്കോന്തി. ദുസ്സീലേസു പന നിഗ്ഗഹിതേസു സബ്ബോപി അയം ഉപദ്ദവോ ന ഹോതി, തതോ പേസലാ ഭിക്ഖൂ ഫാസു വിഹരന്തി. ഏവം ‘‘പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം ഫാസുവിഹാരായാ’’തി ഏത്ഥ ദ്വിധാ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

‘‘ന ¶ വോ അഹം, ചുന്ദ, ദിട്ഠധമ്മികാനംയേവ ആസവാനം സംവരായ ധമ്മം ദേസേമീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൧൮൨) ഏത്ഥ വിവാദമൂലഭൂതാ കിലേസാ ആസവാതി ആഗതാ.

‘‘യേന ദേവൂപപത്യസ്സ, ഗന്ധബ്ബോ വാ വിഹങ്ഗമോ;

യക്ഖത്തം യേന ഗച്ഛേയ്യം, മനുസ്സത്തഞ്ച അബ്ബജേ;

തേ മയ്ഹം ആസവാ ഖീണാ, വിദ്ധസ്താ വിനളീകതാ’’തി. (അ. നി. ൪.൩൬) –

ഏത്ഥ തേഭൂമകം കമ്മം അവസേസാ ച അകുസലാ ധമ്മാ. ഇധ പന പരൂപവാദവിപ്പടിസാരവധബന്ധനാദയോ ചേവ അപായദുക്ഖഭൂതാ ച നാനപ്പകാരാ ഉപദ്ദവാ ആസവാതി ആഹ – ‘‘ദിട്ഠധമ്മേ ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ വീതിക്കമപച്ചയാ പടിലദ്ധബ്ബാന’’ന്തിആദി. യദി ഹി ഭഗവാ സിക്ഖാപദം ന പഞ്ഞാപേയ്യ, തതോ അസദ്ധമ്മപ്പടിസേവനഅദിന്നാദാനപാണാതിപാതാദിഹേതു യേ ഉപ്പജ്ജേയ്യും പരൂപവാദാദയോ ദിട്ഠധമ്മികാ നാനപ്പകാരാ അനത്ഥാ, യേ ച തന്നിമിത്തമേവ ¶ നിരയാദീസു നിബ്ബത്തസ്സ പഞ്ഞവിധബന്ധനകമ്മകാരണാദിവസേന മഹാദുക്ഖാനുഭവനപ്പകാരാ അനത്ഥാ, തേ സന്ധായ ഇദം വുത്തം ‘‘ദിട്ഠധമ്മികാനം ആസവാനം സംവരായ സമ്പരായികാനം ആസവാനം പടിഘാതായാ’’തി. ദിട്ഠധമ്മോ വുച്ചതി പച്ചക്ഖോ അത്തഭാവോ, തത്ഥ ഭവാ ദിട്ഠധമ്മികാ. സമ്പരേതബ്ബതോ പേച്ച ഗന്തബ്ബതോ സമ്പരായോ, പരലോകോ, തത്ഥ ഭവാ സമ്പരായികാ.

അകുസലവേരാനന്തി പാണാതിപാതാദിപഞ്ചദുച്ചരിതാനം. താനി വേരകാരണത്താ ‘‘വേരാനീ’’തി വുച്ചന്തി, പുഗ്ഗലേസു പന ഉപ്പജ്ജമാനാനി വേരാനി. തേ ഏവ വാ ദുക്ഖധമ്മാതി ഹേട്ഠാ വുത്താ വധബന്ധനാദയോ. തേസം പക്ഖുപച്ഛേദനത്ഥായാതി തേസം പാപിച്ഛാനം പക്ഖുപച്ഛേദായ ഗണഭോജനസദിസം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം. പണ്ഡിതമനുസ്സാനന്തി ലോകിയപരിക്ഖകജനാനം. തേ ഹി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ സതി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിം ഞത്വാ വാ യഥാപഞ്ഞത്തം പടിപജ്ജമാനേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ വാ – ‘‘യാനി വത ലോകേ മഹാജനസ്സ രജ്ജനദുസ്സനമുയ്ഹനട്ഠാനാനി, തേഹി ഇമേ സമണാ സക്യപുത്തിയാ ആരകാ വിഹരന്തി, ദുക്കരം വത കരോന്തി, ഭാരിയം വത കരോന്തീ’’തി പസാദം ആപജ്ജന്തി വിനയപിടകേ പോത്ഥകം ദിസ്വാ മിച്ഛാദിട്ഠികതവേദിബ്രാഹ്മണോ വിയ. ഉപരൂപരിപസാദഭാവായാതി ഭിയ്യോ ഭിയ്യോ പസാദുപ്പാദനത്ഥം. യേപി ഹി സാസനേ പസന്നാ കുലപുത്താ, തേപി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിം വാ ഞത്വാ യഥാപഞ്ഞത്തം പടിപജ്ജമാനേ ഭിക്ഖൂ വാ ദിസ്വാ ‘‘അഹോ, അയ്യാ, ദുക്കരകാരിനോ, യേ യാവജീവം ഏകഭത്തം ബ്രഹ്മചരിയം വിനയസംവരം അനുപാലേന്തീ’’തി ഭിയ്യോ ഭിയ്യോ പസീദന്തി.

സദ്ധമ്മസ്സ ¶ ചിരട്ഠിതത്ഥന്തി പരിയത്തിസദ്ധമ്മോ, പടിപത്തിസദ്ധമ്മോ, അധിഗമസദ്ധമ്മോതി തിവിധസ്സപി സദ്ധമ്മസ്സ ചിരട്ഠിതത്ഥം. തത്ഥ പിടകത്തയസങ്ഗഹിതം സബ്ബമ്പി ബുദ്ധവചനം പരിയത്തിസദ്ധമ്മോ നാമ. തേരസ ധുതഗുണാ, ചുദ്ദസ ഖന്ധകവത്താനി, ദ്വേഅസീതി മഹാവത്താനി, സീലസമാധിവിപസ്സനാതി അയം പടിപത്തിസദ്ധമ്മോ നാമ. ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗാ ചത്താരി ച സാമഞ്ഞഫലാനി നിബ്ബാനഞ്ചാതി അയം അധിഗമസദ്ധമ്മോ നാമ. സോ സബ്ബോ യസ്മാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ സതി ഭിക്ഖൂ സിക്ഖാപദഞ്ച തസ്സ വിഭങ്ഗഞ്ച തദത്ഥജോതനത്ഥം അഞ്ഞഞ്ച ബുദ്ധവചനം പരിയാപുണന്തി, യഥാപഞ്ഞത്തഞ്ച പടിപജ്ജമാനാ പടിപത്തിം പൂരേത്വാ പടിപത്തിയാ അധിഗന്തബ്ബം ലോകുത്തരധമ്മം അധിഗച്ഛന്തി, തസ്മാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ചിരട്ഠിതികോ ഹോതി.

പഞ്ചവിധസ്സപി ¶ വിനയസ്സാതി തദങ്ഗവിനയാദിവസേന പഞ്ചപ്പകാരസ്സ വിനയസ്സ. വിനയട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൩൯) പന സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ സതി സംവരവിനയോ ച പഹാനവിനയോ ച സമഥവിനയോ ച പഞ്ഞത്തിവിനയോ ചാതി ചതുബ്ബിധോപി വിനയോ അനുഗ്ഗഹിതോ ഹോതി ഉപത്ഥമ്ഭിതോ സുപത്ഥമ്ഭിതോ. തേന വുത്തം ‘‘വിനയാനുഗ്ഗഹായാ’’തി. തത്ഥ സംവരവിനയോതി സീലസംവരോ, സതിസംവരോ, ഞാണസംവരോ, ഖന്തിസംവരോ, വീരിയസംവരോതി പഞ്ചവിധോപി സംവരോ യഥാസകം സംവരിതബ്ബാനം വിനേതബ്ബാനഞ്ച കായദുച്ചരിതാദീനം സംവരണതോ സംവരോ, വിനയനതോ വിനയോതി വുച്ചതി. പഹാനവിനയോതി തദങ്ഗപ്പഹാനം, വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനം, സമുച്ഛേദപ്പഹാനം, പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനം, നിസ്സരണപ്പഹാനന്തി പഞ്ചവിധമ്പി പഹാനം യസ്മാ ചാഗട്ഠേന പഹാനം, വിനയനട്ഠേന വിനയോ, തസ്മാ പഹാനവിനയോതി വുച്ചതി. സമഥവിനയോതി സത്ത അധികരണസമഥാ. പഞ്ഞത്തിവിനയോതി സിക്ഖാപദമേവ. സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ഹി വിജ്ജമാനായ ഏവ സിക്ഖാപദസമ്ഭവതോ സിക്ഖാപദസങ്ഖാതോ പഞ്ഞത്തിവിനയോതി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ അനുഗ്ഗഹിതോ ഹോതി.

൨൦൨-൨൩൦. ഭിക്ഖൂനം പഞ്ചാതി നിദാനപാരാജികസങ്ഘാദിസേസാനിയതവിത്ഥാരുദ്ദേസവസേന പഞ്ച ഭിക്ഖൂനം ഉദ്ദേസാ. ഭിക്ഖുനീനം ചത്താരോതി ഭിക്ഖൂനം വുത്തേസു അനിയതുദ്ദേസം ഠപേത്വാ അവസേസാ ചത്താരോ.

ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദാതി ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖൂ’’തി വചനമത്തേന പഞ്ഞത്തഉപസമ്പദാ. ഭഗവാ ഹി ഏഹിഭിക്ഖുഭാവായ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നം പുഗ്ഗലം ദിസ്വാ രത്തപംസുകൂലന്തരതോ സുവണ്ണവണ്ണം ദക്ഖിണഹത്ഥം നീഹരിത്വാ ബ്രഹ്മഘോസം നിച്ഛാരേന്തോ ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖു, ചര ബ്രഹ്മചരിയം സമ്മാ ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയായാ’’തി വദതി. തസ്സ സഹേവ ഭഗവതോ വചനേന ഗിഹിലിങ്ഗം അന്തരധായതി, പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച രുഹതി, ഭണ്ഡു കാസാവവസനോ ഹോതി – ഏകം നിവാസേത്വാ ഏകം പാരുപിത്വാ ഏകം അംസേ ഠപേത്വാ വാമഅംസകൂടേ ആസത്തനീലുപ്പലവണ്ണമത്തികാപത്തോ.

‘‘തിചീവരഞ്ച ¶ പത്തോ ച, വാസി സൂചി ച ബന്ധനം;

പരിസ്സാവനേന അട്ഠേതേ, യുത്തയോഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൧൫; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൯൪; ൨.൩൪൯; അ. നി. അട്ഠ. ൨.൪.൧൯൮; പാരാ. അട്ഠ. ൪൫ പദഭാജനീയവണ്ണനാ; അപ. അട്ഠ. ൧.അവിദൂരേനിദാനകഥാ; ബു. വം. അട്ഠ. ൨൭.അവിദൂരേനിദാനകഥാ; ജാ. അട്ഠ. ൧.അവിദൂരേനിദാനകഥാ; മഹാനി. അട്ഠ. ൨൦൬) –

ഏവം ¶ വുത്തേഹി അട്ഠഹി പരിക്ഖാരേഹി സരീരേ പടിമുക്കേഹിയേവ വസ്സസതികത്ഥേരോ വിയ ഇരിയാപഥസമ്പന്നോ ബുദ്ധാചരിയകോ ബുദ്ധുപജ്ഝായകോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധം വന്ദമാനോയേവ തിട്ഠതി.

സരണഗമനൂപസമ്പദാതി ‘‘ബുദ്ധം സരണം ഗച്ഛാമീ’’തിആദിനാ നയേന തിക്ഖത്തും വാചം ഭിന്ദിത്വാ വുത്തേഹി തീഹി സരണഗമനേഹി അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദാ. ഓവാദൂപസമ്പദാതി ഓവാദപ്പടിഗ്ഗഹണഉപസമ്പദാ. സാ ച ‘‘തസ്മാതിഹ തേ, കസ്സപ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം ‘തിബ്ബം മേ ഹിരോത്തപ്പം, പച്ചുപട്ഠിതം ഭവിസ്സതി ഥേരേസു നവേസു മജ്ഝിമേസൂ’തി. ഏവഞ്ഹി തേ, കസ്സപ, സിക്ഖിതബ്ബം. തസ്മാതിഹ തേ, കസ്സപ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം ‘യം കിഞ്ചി ധമ്മം സുണിസ്സാമി കുസലൂപസംഹിതം, സബ്ബം തം അട്ഠിം കത്വാ മനസി കരിത്വാ സബ്ബചേതസാ സമന്നാഹരിത്വാ ഓഹിതസോതോ ധമ്മം സുണിസ്സാമീ’തി, ഏവഞ്ഹി തേ, കസ്സപ, സിക്ഖിതബ്ബം. തസ്മാതിഹ തേ, കസ്സപ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം ‘സാതസഹഗതാ ച മേ കായഗതാസതി ന വിജഹിസ്സതീ’തി, ഏവഞ്ഹി തേ, കസ്സപ, സിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി (സം. നി. ൨.൧൫൪) ഇമിനാ ഓവാദപ്പടിഗ്ഗഹണേന മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദാ.

പഞ്ഹബ്യാകരണൂപസമ്പദാ നാമ സോപാകസ്സ അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദാ. ഭഗവാ കിര പുബ്ബാരാമേ അനുചങ്കമന്തം സോപാകസാമണേരം ‘‘ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാതി വാ, സോപാക, രൂപസഞ്ഞാതി വാ ഇമേ ധമ്മാ നാനത്ഥാ നാനാബ്യഞ്ജനാ, ഉദാഹു ഏകത്ഥാ ബ്യഞ്ജനമേവ നാന’’ന്തി ദസ അസുഭനിസ്സിതേ പഞ്ഹേ പുച്ഛി. സോ ബ്യാകാസി. ഭഗവാ തസ്സ സാധുകാരം ദത്വാ ‘‘കതിവസ്സോസി, ത്വം സോപാകാ’’തി പുച്ഛി. സത്തവസ്സോഹം ഭഗവാതി. സോപാക, ത്വം മമ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ പഞ്ഹേ ബ്യാകാസീതി ആരദ്ധചിത്തോ ഉപസമ്പദം അനുജാനി. അയം പഞ്ഹബ്യാകരണൂപസമ്പദാ.

ഞത്തിചതുത്ഥഉപസമ്പദാ നാമ ഭിക്ഖൂനം ഏതരഹി ഉപസമ്പദാ. ഗരുധമ്മൂപസമ്പദാതി ഗരുധമ്മപ്പടിഗ്ഗഹണേന ഉപസമ്പദാ. സാ ച മഹാപജാപതിയാ അട്ഠഗരുധമ്മപ്പടിഗ്ഗഹണേന അനുഞ്ഞാതാ ¶ . ഉഭതോസങ്ഘേ ഉപസമ്പദാ നാമ ഭിക്ഖുനിയാ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘതോ ഞത്തിചതുത്ഥേന, ഭിക്ഖുസങ്ഘതോ ഞത്തിചതുത്ഥേനാതി ഇമേഹി ദ്വീഹി കമ്മേഹി അനുഞ്ഞാതാ അട്ഠവാചികൂപസമ്പദാ. ദൂതേന ഉപസമ്പദാ നാമ അഡ്ഢകാസിയാ ഗണികായ അനുഞ്ഞാതാ ഉപസമ്പദാ.

ഞത്തികമ്മം ¶ നവ ഠാനാനി ഗച്ഛതീതി കതമാനി നവ ഠാനാനി ഗച്ഛതി? ഓസാരണം, നിസ്സാരണം, ഉപോസഥോ, പവാരണാ, സമ്മുതി, ദാനം, പടിഗ്ഗഹം, പച്ചുക്കഡ്ഢനം, കമ്മലക്ഖണഞ്ഞേവ നവമന്തി ഏവം വുത്താനി നവ ഠാനാനി ഗച്ഛതി. തത്ഥ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ആയസ്മതോ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ, അനുസിട്ഠോ സോ മയാ, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, ഇത്ഥന്നാമോ ആഗച്ഛേയ്യ, ആഗച്ഛാഹീതി വത്തബ്ബോ’’തി (മഹാവ. ൧൨൬) ഏവം ഉപസമ്പദാപേക്ഖസ്സ ഓസാരണാ ഓസാരണാ നാമ.

‘‘സുണന്തു മേ, ആയസ്മന്താ, അയം ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു ധമ്മകഥികോ, ഇമസ്സ നേവ സുത്തം ആഗച്ഛതി, നോ സുത്തവിഭങ്ഗോ, സോ അത്ഥം അസല്ലക്ഖേത്വാ ബ്യഞ്ജനച്ഛായായ അത്ഥം പടിബാഹതി. യദായസ്മന്താനം പത്തകല്ലം, ഇത്ഥന്നാമം ഭിക്ഖും വുട്ഠാപേത്വാ അവസേസാ ഇമം അധികരണം വൂപസമേയ്യാമാ’’തി ഏവം ഉബ്ബാഹികവിനിച്ഛയേ ധമ്മകഥികസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിസ്സാരണാ നിസ്സാരണാ നാമ.

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, അജ്ജുപോസഥോ പന്നരസോ. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഉപോസഥം കരേയ്യാ’’തി ഏവം ഉപോസഥകമ്മവസേന ഠപിതാ ഞത്തി ഉപോസഥോ നാമ.

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, അജ്ജ പവാരണാ പന്നരസീ. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ പവാരേയ്യാ’’തി ഏവം പവാരണാകമ്മവസേന ഠപിതാ ഞത്തി പവാരണാ നാമ.

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ആയസ്മതോ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ഇത്ഥന്നാമം അനുസാസേയ്യ’’ന്തി, ‘‘യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമം അനുസാസേയ്യാ’’തി, ‘‘യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ഇത്ഥന്നാമം അന്തരായികേ ധമ്മേ പുച്ഛേയ്യ’’ന്തി, ‘‘യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമം അന്തരായികേ ധമ്മേ പുച്ഛേയ്യാ’’തി, ‘‘യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ഇത്ഥന്നാമം വിനയം പുച്ഛേയ്യ’’ന്തി, ‘‘യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമം വിനയം പുച്ഛേയ്യാ’’തി, ‘‘യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ഇത്ഥന്നാമേന വിനയം പുട്ഠോ ¶ വിസ്സജ്ജേയ്യ’’ന്തി, ‘‘യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമേന വിനയം പുട്ഠോ ¶ വിസ്സജ്ജേയ്യാ’’തി ഏവം അത്താനം വാ പരം വാ സമ്മന്നിതും ഠപിതാ ഞത്തി സമ്മുതി നാമ.

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, ഇദം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിസ്സഗ്ഗിയം സങ്ഘസ്സ നിസ്സട്ഠം. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദദേയ്യാ’’തി, ‘‘യദായസ്മന്താനം പത്തകല്ലം, ആയസ്മന്താ ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദദേയ്യു’’ന്തി ഏവം നിസ്സട്ഠചീവരപത്താദീനം ദാനം ദാനം നാമ.

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, അയം ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു ആപത്തിം സരതി വിവരതി ഉത്താനിം കരോതി ദേസേതി. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആപത്തിം പടിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ’’ന്തി, ‘‘യദായസ്മന്താനം പത്തകല്ലം, അഹം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആപതിം പടിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ’’ന്തി, തേന വത്തബ്ബോ ‘‘പസ്സസീ’’തി? ആമ പസ്സാമീതി. ‘‘ആയതിം സംവരേയ്യാസീ’’തി ഏവം ആപത്തിപ്പടിഗ്ഗഹോ പടിഗ്ഗഹോ നാമ.

‘‘സുണന്തു മേ, ആയസ്മന്താ ആവാസികാ, യദായസ്മന്താനം പത്തകല്ലം, ഇദാനി ഉപോസഥം കരേയ്യാമ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസേയ്യാമ, ആഗമേ കാലേ പവാരേയ്യാമാ’’തി, തേ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ഭണ്ഡനകാരകാ കലഹകാരകാ സങ്ഘേ അധികരണകാരകാ തം കാലം അനുവസേയ്യും, ആവാസികേന ഭിക്ഖുനാ ബ്യത്തേന പടിബലേന ആവാസികാ ഭിക്ഖൂ ഞാപേതബ്ബാ ‘‘സുണന്തു മേ, ആയസ്മന്താ ആവാസികാ, യദായസ്മന്താനം പത്തകല്ലം, ഇദാനി ഉപോസഥം കരേയ്യാമ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസേയ്യാമ, ആഗമേ ജുണ്ഹേ പവാരേയ്യാമാ’’തി ഏവം കതാ പവാരണാ പച്ചുക്കഡ്ഢനാ നാമ.

സബ്ബേഹേവ ഏകജ്ഝം സന്നിപതിതബ്ബം, സന്നിപതിത്വാ ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, അമ്ഹാകം ഭണ്ഡനജാതാനം കലഹജാതാനം വിവാദാപന്നാനം വിഹരതം ബഹു അസ്സാമണകം അജ്ഝാചിണ്ണം ഭാസിതപരിക്കന്തം. സചേ മയം ഇമാഹി ആപത്തീഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം കാരേസ്സാമ, സിയാപി തം അധികരണം കക്ഖളത്തായ വാളത്തായ ഭേദായ സംവത്തേയ്യ. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇമം അധികരണം തിണവത്ഥാരകേന വൂപസമേയ്യ ഠപേത്വാ ഥുല്ലവജ്ജം, ഠപേത്വാ ഗിഹിപടിസംയുത്ത’’ന്തി ഏവം തിണവത്ഥാരകസമഥേ കതാ സബ്ബപഠമാ സബ്ബസങ്ഗാഹികഞത്തി കമ്മലക്ഖണം നാമ.

ഞത്തിദുതിയം ¶ കമ്മം സത്ത ഠാനാനി ഗച്ഛതീതി കതമാനി സത്ത ഠാനാനി ഗച്ഛതി? ഓസാരണം ¶ , നിസ്സാരണം, സമ്മുതി, ദാനം, ഉദ്ധരണം, ദേസനം, കമ്മലക്ഖണഞ്ഞേവ സത്തമന്തി ഏവം വുത്താനി സത്ത ഠാനാനി ഗച്ഛതി. തത്ഥ വഡ്ഢസ്സ ലിച്ഛവിനോ പത്തനിക്കുജ്ജനവസേന ഖന്ധകേ വുത്താ നിസ്സാരണാ, തസ്സേവ പതഉക്കുജ്ജനവസേന വുത്താ ഓസാരണാ ച വേദിതബ്ബാ. സീമാസമ്മുതി തിചീവരേന അവിപ്പവാസസമ്മുതി സന്ഥതസമ്മുതി ഭത്തുദ്ദേസകസേനാസനഗ്ഗാഹാപകഭണ്ഡാഗാരിക- ചീവരപ്പടിഗ്ഗാഹക-ചീവരഭാജക-യാഗുഭാജക-ഫലഭാജക-ഖജ്ജഭാജക-അപ്പമത്തകവിസ്സജ്ജക- സാടിയഗ്ഗാഹാപക-പത്തഗ്ഗാഹാപക-ആരാമികപേസക-സാമണേരപേസകസമ്മുതീതി ഏതാസം സമ്മുതീനം വസേന സമ്മുതി വേദിതബ്ബാ. കഠിനചീവരദാനമതകചീവരദാനവസേന ദാനം വേദിതബ്ബം. കഠിനുദ്ധാരണവസേന ഉദ്ധാരോ വേദിതബ്ബോ. കുടിവത്ഥുവിഹാരവത്ഥുദേസനാവസേന ദേസനാ വേദിതബ്ബാ. യാ പന തിണവത്ഥാരകസമഥേ സബ്ബസങ്ഗാഹികഞത്തിഞ്ച ഏകേകസ്മിം പക്ഖേ ഏകേകം ഞത്തിഞ്ചാതി തിസ്സോപി ഞത്തിയോ ഠപേത്വാ പുന ഏകസ്മിം പക്ഖേ ഏകാ, ഏകസ്മിം പക്ഖേ ഏകാതി ദ്വേപി ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചാ വുത്താ. താസം വസേന കമ്മലക്ഖണം വേദിതബ്ബം.

ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മം സത്ത ഠാനാനി ഗച്ഛതീതി കതമാനി സത്ത ഠാനാനി ഗച്ഛതി? ഓസാരണം, നിസ്സാരണം, സമ്മുതി, ദാനം, നിഗ്ഗഹം, സമനുഭാസനം, കമ്മലക്ഖണഞ്ഞേവ സത്തമന്തി ഏവം വുത്താനി സത്ത ഠാനാനി ഗച്ഛതി. തത്ഥ തജ്ജനീയകമ്മാദീനം സത്തന്നം കമ്മാനം വസേന നിസ്സാരണാ, തേസംയേവ ച കമ്മാനം പടിപ്പസ്സമ്ഭനവസേന ഓസാരണാ വേദിതബ്ബാ. ഭിക്ഖുനോവാദകസമ്മുതിവസേന സമ്മുതി വേദിതബ്ബാ. പരിവാസദാനമാനത്തദാനവസേന ദാനം വേദിതബ്ബം. മൂലായപടികസ്സനകമ്മവസേന നിഗ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. ഉക്ഖിത്താനുവത്തകാ, അട്ഠ യാവതതിയകാ, അരിട്ഠോ, ചണ്ഡകാളീ ച ഇമേതേ യാവതതിയകാതി ഇമാസം ഏകാദസന്നം സമനുഭാസനാനം വസേന സമനുഭാസനാ വേദിതബ്ബാ. ഉപസമ്പദകമ്മഅബ്ഭാനകമ്മവസേന കമ്മലക്ഖണം വേദിതബ്ബം.

ധമ്മസമ്മുഖതാതിആദീസു യേന ധമ്മേന, യേന വിനയേന, യേന സത്ഥുസാസനേന സങ്ഘോ കമ്മം കരോതി, അയം ധമ്മസമ്മുഖതാ, വിനയസമ്മുഖതാ, സത്ഥുസാസനസമ്മുഖതാ. തത്ഥ ധമ്മോതി ഭൂതവത്ഥു. വിനയോതി ചോദനാ ചേവ സാരണാ ച. സത്ഥുസാസനം നാമ ഞത്തിസമ്പദാ ചേവ അനുസാവനസമ്പദാ ച. യാവതികാ ഭിക്ഖൂ കമ്മപ്പത്താ, തേ ആഗതാ ഹോന്തി, ഛന്ദാരഹാനം ¶ ഛന്ദോ ആഹടോ ഹോതി, സമ്മുഖീഭൂതാ നപ്പടിക്കോസന്തി, അയം സങ്ഘസമ്മുഖതാ. യസ്സ സങ്ഘോ കമ്മം കരോതി, തസ്സ സമ്മുഖീഭാവോ പുഗ്ഗലസമ്മുഖതാ. സേസമേത്ഥ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവ.

ഇതി മനോരഥപൂരണിയാ അങ്ഗുത്തരനികായ-അട്ഠകഥായ

ദുകനിപാതവണ്ണനായ അനുത്താനത്ഥദീപനാ സമത്താ.

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ.

അങ്ഗുത്തരനികായേ

തികനിപാത-ടീകാ

൧. പഠമപണ്ണാസകം

൧. ബാലവഗ്ഗോ

൧. ഭയസുത്തവണ്ണനാ

൧. തികനിപാതസ്സ ¶ ¶ പഠമേ ഭയന്തി ഭീതി ചേതസോ ബ്യധോതി ആഹ ‘‘ചിത്തുത്രാസോ’’തി. ഉപദ്ദവോതി അന്തരായോ. തസ്സ പന വിക്ഖേപകാരണത്താ വുത്തം ‘‘അനേകഗ്ഗതാകാരോ’’തി. ഉപസഗ്ഗോതി ഉപസജ്ജനം, ദേവതോപപീളാദിനാ അപ്പടികാരവിഘാതാപത്തി. സാ പന യസ്മാ പടികാരാഭാവേന വിഹഞ്ഞമാനസ്സ കിഞ്ചി കാതും അസമത്ഥസ്സ ഓസീദനകാരണം, തസ്മാ വുത്തം ‘‘തത്ഥ തത്ഥ ലഗ്ഗനാകാരോ’’തി. യഥാവുത്തേ ദിവസേ അനാഗച്ഛന്തേസൂതി വഞ്ചേത്വാ ആഗന്തും നിയമിതദിവസേ അനാഗച്ഛന്തേസു. ദ്വാരേ അഗ്ഗിം ദത്വാതി ബഹി അനിക്ഖമനത്ഥായ ദ്വാരേ അഗ്ഗിം ദത്വാ.

നളേഹി ¶ ഛന്നപടിച്ഛന്നാതി നളേഹി തിണച്ഛദനസങ്ഖേപേന ഉപരി ഛാദേത്വാ തേഹിയേവ ദാരുകുടികനിയാമേന പരിതോപി ഛാദിതാ. ഏസേവ നയോതി ഇമിനാ തിണേഹി ഛന്നതം സേസസമ്ഭാരാനം രുക്ഖമയതഞ്ച അതിദിസതി.

വിധവപുത്തേതി അന്തഭാവോപലക്ഖണം. തേ ഹി നിപ്പിതികാ അവിനീതാ അസംയതാ യം കിഞ്ചി കാരിനോ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

ഭയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ലക്ഖണസുത്തവണ്ണനാ

൨. ദുതിയേ ലക്ഖീയതി ബാലോ അയന്തി ഞായതി ഏതേനാതി ലക്ഖണം, കമ്മം ലക്ഖണമേതസ്സാതി കമ്മലക്ഖണോതി ആഹ ‘‘കായദ്വാരാദിപവത്തം കമ്മ’’ന്തിആദി. അപദീയന്തി ദോസാ ഏതേന രക്ഖീയന്തി, ലൂയന്തി ഛിജ്ജന്തി വാതി അപദാനം, സത്താനം സമ്മാ, മിച്ഛാ വാ പവത്തപ്പയോഗോ. തേന സോഭതീതി അപദാനസോഭനീ ¶ . തേനാഹ ‘‘പഞ്ഞാ നാമാ’’തിആദി. അത്തനോ ചരിതേനേവാതി അത്തനോ ചരിയായ ഏവ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

ലക്ഖണസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩-൪. ചിന്തീസുത്താദിവണ്ണനാ

൩-൪. തതിയേ ഏതേഹീതി ദുച്ചിന്തിതചിന്തിതാദീഹി. ഏതേന ലക്ഖണസദ്ദസ്സ സരണത്ഥതമാഹ. താനേവാതി ലക്ഖണാനി ഏവ. അസ്സാതി ബാലസ്സ. ബാലോ അയന്തി നിമീയതി സഞ്ജാനീയതി ഏതേഹീതി ബാലനിമിത്താനി. അപദാനം വുച്ചതി, വിഖ്യാതം കമ്മം, ദുച്ചിന്തിതചിന്തിതാദീനി ച ബാലേ വിഖ്യാതാനി അസാധാരണഭാവേന. തസ്മാ ‘‘ബാലസ്സ അപദാനാനീ’’തി. അഭിജ്ഝാദീഹി ദുട്ഠം ദൂസിതം ചിന്തിതം ദുച്ചിന്തിതം, തം ചിന്തേതീതി ദുച്ചിന്തിതചിന്തീ. ലോഭാദീഹി ദുട്ഠം ഭാസിതം മുസാവാദാദിം ഭാസതീതി ദുബ്ഭാസിതഭാസീ. തേസംയേവ വസേന കത്തബ്ബതോ ദുക്കടകമ്മം പാണാതിപാതാദിം കരോതീതി ദുക്കടകമ്മകാരീ. തേനാഹ ‘‘ചിന്തയന്തോ’’തിആദി. വുത്താനുസാരേനാതി ‘‘ബാലോ അയ’’ന്തിആദിനാ വുത്തസ്സ അത്ഥവചനസ്സ ‘‘പണ്ഡിതോ അയന്തി ഏതേഹി ലക്ഖീയതീ’’തിആദിനാ അനുസ്സരണേന. മനോസുചരിതാദീനം വസേനാതി ‘‘ചിന്തയന്തോ അനഭിജ്ഝാബ്യാപാദസമ്മാദസ്സനവസേന ¶ സുചിന്തിതമേവ ചിന്തേതീ’’തിആദിനാ മനോസുചരിതാദീനം തിണ്ണം സുചരിതാനം വസേന യോജേതബ്ബാനി. ചതുത്ഥം വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവ.

ചിന്തീസുത്താദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫-൧൦. അയോനിസോസുത്താദിവണ്ണനാ

൫-൧൦. പഞ്ചമേ കതി നു ഖോ അനുസ്സതിട്ഠാനാനീതിആദി ഛക്കേ ആവി ഭവിസ്സതീതി. ഏവം ചിന്തിതന്തി അയോനിസോ ചിന്തിതം. അപഞ്ഹമേവ പഞ്ഹന്തി കഥേസീതി അപഞ്ഹമേവ പഞ്ഹോ അയന്തി മഞ്ഞമാനോ വിസ്സജ്ജേസി. ദസവിധം ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിം അപരിഹാപേത്വാതി –

‘‘സിഥിലം ¶ ധനിതഞ്ച ദീഘരസ്സം, ഗരുകം ലഹുകഞ്ച നിഗ്ഗഹീതം;

സമ്ബന്ധം വവത്ഥിതം വിമുത്തം, ദസധാ ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയാ പഭേദോ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൯൦; മ. നി. അട്ഠ. ൨.൨൯൧; പരി. അട്ഠ. ൪൮൫; വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൫൨) –

ഏവം വുത്തം ദസവിധം ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിം അപരിഹാപേത്വാ.

തത്ഥ ഠാനകരണാനി സിഥിലാനി കത്വാ ഉച്ചാരേതബ്ബം അക്ഖരം സിഥിലം, താനിയേവ ധനിതാനി അസിഥിലാനി കത്വാ ഉച്ചാരേതബ്ബം അക്ഖരം ധനിതം. ദ്വിമത്തകാലം ദീഘം, ഏകമത്തകാലം രസ്സം. ഗരുകന്തി ദീഘമേവ, യം വാ ‘‘ആയസ്മതോ ബുദ്ധരക്ഖിതത്ഥേരസ്സാ’’തി സംയോഗപരം കത്വാ വുച്ചതി, ലഹുകന്തി രസ്സമേവ, യം വാ ‘‘ആയസ്മതോ ബുദ്ധരക്ഖിതഥേരസ്സാ’’തി ഏവം വിസംയോഗപരം കത്വാ വുച്ചതി. നിഗ്ഗഹീതന്തി യം കരണാനി നിഗ്ഗഹേത്വാ അവിസ്സജ്ജേത്വാ അവിവടേന മുഖേന സാനുനാസികം കത്വാ വത്തബ്ബം. സമ്ബന്ധന്തി യം പരപദേന സമ്ബന്ധിത്വാ ‘‘തുണ്ഹസ്സാ’’തി വുച്ചതി. വവത്ഥിതന്തി യം പരപദേന അസമ്ബന്ധം കത്വാ വിച്ഛിന്ദിത്വാ ‘‘തുണ്ഹീ അസ്സാ’’തി വുച്ചതി. വിമുത്തന്തി യം കരണാനി അനിഗ്ഗഹേത്വാ വിസ്സജ്ജേത്വാ വിവടേന മുഖേന സാനുനാസികം അകത്വാ വുച്ചതി. ദസധാ ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയാ പഭേദോതി ഏവം സിഥിലാദിവസേന ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയാ അക്ഖരുപ്പാദകചിത്തസ്സ ദസപ്പകാരേന പഭേദോ. സബ്ബാനി ഹി അക്ഖരാനി ചിത്തസമുട്ഠാനാനി യഥാധിപ്പേതത്ഥബ്യഞ്ജനതോ ബ്യഞ്ജനാനി ച.

‘‘അട്ഠാനം ¶ ഖോ ഏതം, ആവുസോ സാരിപുത്താ’’തിആദി പഞ്ചകേ ആവി ഭവിസ്സതി. ‘‘കതി നു ഖോ, ആനന്ദ, അനുസ്സതിട്ഠാനാനീ’’തിആദി പന ഛക്കേ ആവി ഭവിസ്സതി. ഛട്ഠാദീസു നത്ഥി വത്തബ്ബം.

അയോനിസോസുത്താദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ബാലവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. രഥകാരവഗ്ഗോ

൧. ഞാതസുത്തവണ്ണനാ

൧൧. ദുതിയസ്സ പഠമേ ഞാതോയേവ പഞ്ഞാതോതി ആഹ ‘‘ഞാതോ പഞ്ഞാതോ’’തി. കസ്സ അനനുലോമികേതി ആഹ ‘‘സാസനസ്സാ’’തി, സാസനസ്സ അനനുലോമികേ അപ്പതിരൂപേതി അത്ഥോ. ഇദാനി അനനുലോമികസദ്ദസ്സ നിബ്ബചനം ദസ്സേന്തോ ‘‘ന അനുലോമേതീതി അനനുലോമിക’’ന്തി ആഹ ¶ . സാസനസ്സാതി വാ സാസനന്തി അത്ഥോ. സാസനം ന അനുലോമേതീതി അനനുലോമികന്തി ഏവമേത്ഥ സമ്ബന്ധോ ദട്ഠബ്ബോ. സഭാഗവിസഭാഗന്തി ലിങ്ഗതോ സഭാഗവിസഭാഗം. ‘‘വിയപുഗ്ഗലേ’’തി ആഹാതി ലിങ്ഗസഭാഗേഹി അവിസേസേത്വാ ആഹ. ഉമ്മാദം പാപുണീതി സോ കിര സീലം അധിട്ഠായ പിഹിതദ്വാരഗബ്ഭേ സയനപിട്ഠേ നിസീദിത്വാ ഭരിയം ആരബ്ഭ മേത്തം ഭാവേന്തോ മേത്താമുഖേന ഉപ്പന്നേന രാഗേന അന്ധീകതോ ഭരിയായ സന്തികം ഗന്തുകാമോ ദ്വാരം അസല്ലക്ഖേത്വാ ഭിത്തിം ഭിന്ദിത്വാപി നിക്ഖമിതുകാമതായ ഭിത്തിം പഹരന്തോ സബ്ബരത്തിം ഭിത്തിയുദ്ധമകാസി. സേസമേത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ഞാതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. സാരണീയസുത്തവണ്ണനാ

൧൨. ദുതിയേ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലമ്പി പബ്ബജ്ജാനിസ്സിതമേവാതി ഇമിനാ പബ്ബജ്ജൂപഗതസമനന്തരമേവ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലമ്പി സമാദിന്നമേവ ഹോതീതി ദസ്സേതി. മഗ്ഗസന്നിസ്സിതാനേവ ഹോന്തീതി ¶ മഗ്ഗാധിഗമത്ഥായ പടിപജ്ജിതബ്ബത്താ കസിണപരികമ്മാദീനി മഗ്ഗസന്നിസ്സിതാനേവ ഹോന്തി, തസ്മാ മഗ്ഗഗ്ഗഹണേനേവ തേസമ്പി ഗഹണം വേദിതബ്ബം, തേഹി വിനാ മഗ്ഗാധിഗമസ്സ അസമ്ഭവതോതി അധിപ്പായോ.

അഗ്ഗമഗ്ഗാധിഗമേന അസമ്മോഹപ്പടിവേധസ്സ സിഖാപത്തത്താ മഗ്ഗധമ്മേസു വിയ ഫലധമ്മേസുപി സാതിസയോ അസമ്മോഹോതി ‘‘സയം അഭിഞ്ഞാ’’തി വുത്തം, സാമം ജാനിത്വാതി അത്ഥോ. തഥാ ജാനനാ പനസ്സ സച്ഛികരണം അത്തപച്ചക്ഖകിരിയാതി ‘‘സച്ഛികത്വാ’’തി വുത്തം. തേനാഹ ‘‘അത്തനാവ അഭിവിസിട്ഠായ പഞ്ഞായ പച്ചക്ഖം കത്വാ’’തി. തഥാ സച്ഛികിരിയാ ചസ്സ അത്തനി പടിലാഭോതി ‘‘ഉപസമ്പജ്ജാ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘പടിലഭിത്വാ’’തി.

സാരണീയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ആസംസസുത്തവണ്ണനാ

൧൩. തതിയേ സന്തോതി ഏത്ഥ സന്ത-സദ്ദോ ‘‘ദീഘം സന്തസ്സ യോജന’’ന്തിആദീസു (ധ. പ. ൬൦) കിലന്തഭാവേ ആഗതോ. ‘‘അയഞ്ച വിതക്കോ, അയഞ്ച വിചാരോ ¶ സന്തോ ഹോന്തി സമിതാ’’തിആദീസു (വിഭ. ൫൭൬) നിരുദ്ധഭാവേ. ‘‘അധിഗതോ ഖോ മ്യായം ധമ്മോ, ഗമ്ഭീരോ ദുദ്ദസോ ദുരനുബോധോ സന്തോ പണീതോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൬൭; മ. നി. ൧.൨൮൧; സം. നി. ൧.൧൭൨; മഹാവ. ൭-൮) സന്തഞാണഗോചരതായം. ‘‘ഉപസന്തസ്സ സദാ സതിമതോ’’തിആദീസു (ഉദാ. ൨൭) കിലേസവൂപസമേ. ‘‘സന്തോ ഹവേ സബ്ഭി പവേദയന്തീ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൧൫൧) സാധൂസു. ‘‘പഞ്ചിമേ, ഭിക്ഖവേ, മഹാചോരാ സന്തോ സംവിജ്ജമാനാ’’തിആദീസു (പാരാ. ൧൯൫) അത്ഥിഭാവേ. ഇധാപി അത്ഥിഭാവേയേവാതി ആഹ ‘‘സന്തോതി അത്ഥി ഉപലബ്ഭന്തീ’’തി. തത്ഥ അത്ഥീതി ലോകസങ്കേതവസേന സംവിജ്ജന്തി. അത്ഥിഭാവോ ഹേത്ഥ പുഗ്ഗലസമ്ബന്ധേന വുത്തത്താ ലോകസമഞ്ഞാവസേനേവ വേദിതബ്ബോ, ന പരമത്ഥവസേന. അത്ഥീതി ചേതം നിപാതപദം ദട്ഠബ്ബം ‘‘അത്ഥി ഇമസ്മിം കായേ കേസാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൧൧൦) വിയ.

സംവിജ്ജമാനാതി ഉപലബ്ഭമാനാ. യഞ്ഹി സംവിജ്ജതി, തം ഉപലബ്ഭതി. തേനാഹ ‘‘സംവിജ്ജമാനാതി തസ്സേവ വേവചന’’ന്തി. അനാസോതി പത്ഥനാരഹിതോ. തേനാഹ ‘‘അപത്ഥനോ’’തി. ആസംസതി പത്ഥേതീതി ആസംസോ. വേണുവേത്താദിവിലീവേഹി സുപ്പാദിഭാജനകാരകാ വിലീവകാരകാ. മിഗമച്ഛാദീനം നിസാദനതോ നേസാദാ, മാഗവികമച്ഛബന്ധാദയോ. രഥേസു ചമ്മേന നഹനകരണതോ രഥകാരാ ¶ , ധമ്മകാരാ. പുഇതി കരീസസ്സ നാമം, തം കുസേന്തി അപനേന്തീതി പുക്കുസാ, പുപ്ഫച്ഛഡ്ഡകാ.

ദുബ്ബണ്ണോതി വിരൂപോ. ഓകോടിമകോതി ആരോഹാഭാവേന ഹേട്ഠിമകോ, രസ്സകായോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘ലകുണ്ഡകോ’’തി. ലകു വിയ ഘടികാ വിയ ഡേതി പവത്തതീതി ഹി ലകുണ്ഡകോ, രസ്സോ. കണതി നിമീലതീതി കാണോ. തം പനസ്സ നിമീലനം ഏകേന അക്ഖിനാ ദ്വീഹിപി ചാതി ആഹ ‘‘ഏകക്ഖികാണോ വാ ഉഭയക്ഖികാണോ വാ’’തി. കുണനം കുണോ, ഹത്ഥവേകല്ലം. തം ഏതസ്സ അത്ഥീതി കുണീ. ഖഞ്ജോ വുച്ചതി പാദവികലോ. ഹേട്ഠിമകായസങ്ഖാതോ സരീരസ്സ പക്ഖോ പദേസോ ഹതോ അസ്സാതി പക്ഖഹതോ. തേനാഹ ‘‘പീഠസപ്പീ’’തി. പദീപേ പദീപനേ ഏതബ്ബം നേതബ്ബന്തി പദീപേയ്യം, തേലാദിഉപകരണം.

ആസം ന കരോതീതി രജ്ജാഭിസേകേ കനിട്ഠോ പത്ഥനം ന കരോതി ജേട്ഠേ സതി കനിട്ഠസ്സ അനധികാരത്താ. അഭിസേകം അരഹതീതി അഭിസേകാരഹോ, ന അഭിസേകാരഹോ കാണകുണിആദിദോസസമന്നാഗതോ.

സീലസ്സ ¶ ദുട്ഠു നാമ നത്ഥി, തസ്മാ അഭാവത്ഥോ ഇധ ദു-സദ്ദോതി ആഹ ‘‘നിസ്സീലോ’’തി. ‘‘പാപം പാപേന സുകര’’ന്തിആദീസു (ഉദാ. ൪൮; ചൂളവ. ൩൪൩) വിയ പാപ-സദ്ദോ നിഹീനപരിയായോതി ആഹ ‘‘ലാമകധമ്മോ’’തി. സീലവിപത്തിയാ വാ ദുസ്സീലോ. ദിട്ഠിവിപത്തിയാ പാപധമ്മോ. കായവാചാസംവരഭേദേന വാ ദുസ്സീലോ, മനോസംവരഭേദേന, സതിസംവരാദിഭേദേന വാ പാപധമ്മോ. അസുദ്ധപ്പയോഗതായ ദുസ്സീലോ, അസുദ്ധാസയതായ പാപധമ്മോ. കുസലസീലവിരഹേന ദുസ്സീലോ, അകുസലസീലസമന്നാഗമേന പാപധമ്മോ. അസുചീഹീതി അപരിസുദ്ധേഹി. സങ്കാഹി സരിതബ്ബസമാചാരോതി ‘‘ഇമസ്സ മഞ്ഞേ ഇദം കമ്മ’’ന്തി ഏവം പരേഹി സങ്കായ സരിതബ്ബസമാചാരോ. തേനാഹ ‘‘കിഞ്ചിദേവാ’’തിആദി. അത്തനായേവ വാ സങ്കാഹി സരിതബ്ബസമാചാരോതി ഏതേനപി കമ്മസാധനതംയേവ സങ്കസ്സരസദ്ദസ്സ ദസ്സേതി. അത്തനോ സങ്കായ പരേസം സമാചാരകിരിയം സരതി ആസങ്കതി വിധാവതീതിപി സങ്കസ്സരസമാചാരോതി ഏവമേത്ഥ കത്തുസാധനതാപി ദട്ഠബ്ബാ. തസ്സ ഹി ദ്വേ തയോ ജനേ കഥേന്തേ ദിസ്വാ ‘‘മമ ദോസം മഞ്ഞേ കഥേന്തീ’’തി തേസം സമാചാരം സങ്കായ സരതി ധാവതി.

ഏവംപടിഞ്ഞോതി സലാകഗ്ഗഹണാദീസു ‘‘കിത്തകാ വിഹാരേ സമണാ’’തി ഗണനായ ആരദ്ധായ ‘‘അഹമ്പി സമണോ, അഹമ്പി സമണോ’’തി പടിഞ്ഞം ദത്വാ സലാകഗ്ഗഹണാദീനി കരോതീതി സമണോ അഹന്തി ¶ ഏവംസമണപ്പടിഞ്ഞോ. സുമ്ഭകപത്തധരേതി മത്തികാപത്തധരേ. പൂതിനാ കമ്മേനാതി സംകിലിട്ഠകമ്മേന, നിഗ്ഗുണതായ വാ ഗുണസാരവിരഹിതത്താ അന്തോപൂതി. കസമ്ബുകചവരോ ജാതോ സഞ്ജാതോ അസ്സാതി കസമ്ബുജാതോതി ആഹ ‘‘സഞ്ജാതരാഗാദികചവരോ’’തി. അഥ വാ കസമ്ബു വുച്ചതി തിന്തകുണപകസടം ഉദകം, ഇമസ്മിഞ്ച സാസനേ ദുസ്സീലോ നാമ ജിഗുച്ഛനീയത്താ തിന്തകുണപഉദകസദിസോ, തസ്മാ കസമ്ബു വിയ ജാതോതി കസമ്ബുജാതോ. ലോകുത്തരധമ്മഉപനിസ്സയസ്സ നത്ഥിതായാതി യത്ഥ പതിട്ഠിതേന സക്കാ ഭവേയ്യ അരഹത്തം ലദ്ധും, തസ്സാ പതിട്ഠായ ഭിന്നത്താ വുത്തം. മഹാസീലസ്മിം പരിപൂരകാരിതായാതി യത്ഥ പതിട്ഠിതേന സക്കാ ഭവേയ്യ അരഹത്തം പാപുണിതും, തസ്മിം പരിപൂരകാരിതായ.

ആസംസസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ചക്കവത്തിസുത്തവണ്ണനാ

൧൪. ചതുത്ഥേ ¶ ചതൂഹി സങ്ഗഹവത്ഥൂഹീതി ദാനപിയവചനഅത്ഥചരിയാസമാനത്തതാസങ്ഖാതേഹി ചതൂഹി സങ്ഗഹകാരണേഹി. ചക്കം വത്തേതീതി ആണാചക്കം പവത്തേതി. ചക്കന്തി വാ ഇധ രതനചക്കം വേദിതബ്ബം. അയഞ്ഹി ചക്കസദ്ദോ സമ്പത്തിയം, ലക്ഖണേ, രഥങ്ഗേ, ഇരിയാപഥേ, ദാനേ, രതനധമ്മഖുരചക്കാദീസു ച ദിസ്സതി. ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ചക്കാനി, യേഹി സമന്നാഗതാനം ദേവമനുസ്സാന’’ന്തിആദീസു (അ. നി. ൪.൩൧) ഹി സമ്പത്തിയം ദിസ്സതി. ‘‘പാദതലേസു ചക്കാനി ജാതാനീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൩൫; ൩.൨൦൪) ഏത്ഥ ലക്ഖണേ. ‘‘ചക്കംവ വഹതോ പദ’’ന്തി (ധ. പ. ൧) ഏത്ഥ രഥങ്ഗേ. ‘‘ചതുചക്കം നവദ്വാര’’ന്തി (സം. നി. ൧.൨൯) ഏത്ഥ ഇരിയാപഥേ. ‘‘ദദം ഭുഞ്ജ മാ ച പമാദോ, ചക്കം വത്തയ സബ്ബപാണിന’’ന്തി (ജാ. ൧.൭.൧൪൯) ഏത്ഥ ദാനേ. ‘‘ദിബ്ബം ചക്കരതനം പാതുരഹോസീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൪൩) ഏത്ഥ രതനചക്കേ. ‘‘മയാ പവത്തിതം ചക്ക’’ന്തി (സു. നി. ൫൬൨) ഏത്ഥ ധമ്മചക്കേ. ‘‘ഇച്ഛാഹതസ്സ പോസസ്സ, ചക്കം ഭമതി മത്ഥകേ’’തി (ജാ. ൧.൫.൧൦൩) ഏത്ഥ ഖുരചക്കേ. ‘‘ഖുരപരിയന്തേന ചക്കേനാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧൬൬) ഏത്ഥ പഹരണചക്കേ. ‘‘അസനിവിചക്ക’’ന്തി (ദീ. നി. ൩.൬൧) ഏത്ഥ അസനിമണ്ഡലേ. ഇധ പനായം രതനചക്കേ ദട്ഠബ്ബോ.

കിത്താവതാ പനായം ചക്കവത്തീ നാമ ഹോതി? ഏകങ്ഗുലദ്വങ്ഗുലമത്തമ്പി ചക്കരതനം ആകാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പവത്തതി. സബ്ബചക്കവത്തീനഞ്ഹി നിസിന്നാസനതോ ഉട്ഠഹിത്വാ ചക്കരതനസമീപം ഗന്ത്വാ ഹത്ഥിസോണ്ഡസദിസപനാളിം സുവണ്ണഭിങ്ഗാരം ഉക്ഖിപിത്വാ ഉദകേന അബ്ഭുക്കിരിത്വാ ‘‘അഭിവിജിനാതു ¶ ഭവം ചക്കരതന’’ന്തി വചനസമനന്തരമേവ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ചക്കരതനം പവത്തതീതി. യസ്സ പവത്തിസമകാലമേവ, സോ രാജാ ചക്കവത്തീ നാമ ഹോതി.

ധമ്മോതി ദസകുസലകമ്മപഥധമ്മോ, ദസവിധം വാ ചക്കവത്തിവത്തം. ദസവിധേ വാ കുസലധമ്മേ അഗരഹിതേ വാ രാജധമ്മേ നിയുത്തോതി ധമ്മികോ. തേന ച ധമ്മേന സകലലോകം രഞ്ജേതീതി ധമ്മരാജാ. ധമ്മേന വാ ലദ്ധരജ്ജത്താ ധമ്മരാജാ. ചക്കവത്തീഹി ധമ്മേന ഞായേന രജ്ജം അധിഗച്ഛതി, ന അധമ്മേന. ദസവിധേന ചക്കവത്തിവത്തേനാതി ദസപ്പഭേദേന ചക്കവത്തീനം വത്തേന.

കിം ¶ പന തം ദസവിധം ചക്കവത്തിവത്തന്തി? വുച്ചതേ –

‘‘കതമം പന തം, ദേവ, അരിയം ചക്കവത്തിവത്തന്തി? തേന ഹി ത്വം, താത, ധമ്മംയേവ നിസ്സായ ധമ്മം സക്കരോന്തോ ധമ്മം ഗരും കരോന്തോ ധമ്മം മാനേന്തോ ധമ്മം പൂജേന്തോ ധമ്മം അപചായമാനോ ധമ്മദ്ധജോ ധമ്മകേതു ധമ്മാധിപതേയ്യോ ധമ്മികം രക്ഖാവരണഗുത്തിം സംവിദഹസ്സു അന്തോജനസ്മിം ബലകായസ്മിം ഖത്തിയേസു അനുയന്തേസു ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേസു നേഗമജാനപദേസു സമണബ്രാഹ്മണേസു മിഗപക്ഖീസു. മാ ച തേ, താത, വിജിതേ അധമ്മകാരോ പവത്തിത്ഥ. യേ ച തേ, താത, വിജിതേ അധനാ അസ്സു, തേസഞ്ച ധനമനുപ്പദേയ്യാസി. യേ ച തേ, താത, വിജിതേ സമണബ്രാഹ്മണാ മദപ്പമാദാ പടിവിരതാ ഖന്തിസോരച്ചേ നിവിട്ഠാ ഏകമത്താനം ദമേന്തി, ഏകമത്താനം സമേന്തി, ഏകമത്താനം പരിനിബ്ബാപേന്തി. തേ കാലേന കാലം ഉപസങ്കമിത്വാ പരിപുച്ഛേയ്യാസി പരിഗ്ഗണ്ഹേയ്യാസി – ‘കിം, ഭന്തേ, കുസലം കിം അകുസലം, കിം സാവജ്ജം കിം അനവജ്ജം, കിം സേവിതബ്ബം കിം ന സേവിതബ്ബം, കിം മേ കരിയമാനം ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായ അസ്സ, കിം വാ പന മേ കരിയമാനം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ അസ്സാ’തി. തേസം സുത്വാ യം അകുസലം, തം അഭിനിവജ്ജേയ്യാസി, യം കുസലം, തം സമാദായ വത്തേയ്യാസി. ഇദം ഖോ, താത, തം അരിയം ചക്കവത്തിവത്ത’’ന്തി –

ഏവം ചക്കവത്തിസുത്തേ (ദീ. നി. ൩.൮൪) ആഗതനയേന അന്തോജനസ്മിം ബലകായേ ഏകം, ഖത്തിയേസു ഏകം, അനുയന്തേസു ഏകം, ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേസു ഏകം, നേഗമജാനപദേസു ഏകം, സമണബ്രാഹ്മണേസു ഏകം, മിഗപക്ഖീസു ഏകം, അധമ്മകാരപ്പടിക്ഖേപോ ഏകം, അധനാനം ധനാനുപ്പദാനം ഏകം, സമണബ്രാഹ്മണേ ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഹപുച്ഛനം ഏകന്തി ഏവമേവം തം ചക്കവത്തിവത്തം ദസവിധം ഹോതി. ഗഹപതികേ പന പക്ഖിജാതേ ച വിസും കത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ ദ്വാദസവിധം ഹോതി.

അഞ്ഞഥാ ¶ വത്തിതും അദേന്തോ സോ ധമ്മോ അധിട്ഠാനം ഏതസ്സാതി തദധിട്ഠാനം. തേന തദധിട്ഠാനേന ചേതസാ. സക്കരോന്തോതി ആദരകിരിയാവസേന കരോന്തോ. തേനാഹ ‘‘യഥാ’’തിആദി. ഗരും കരോന്തോതി പാസാണച്ഛത്തം വിയ ഗരുകരണവസേന ഗരും കരോന്തോ. തേനേവാഹ ¶ ‘‘തസ്മിം ഗാരവുപ്പത്തിയാ’’തി. ധമ്മാധിപതിഭൂതാഗതഭാവേനാതി ഇമിനാ യഥാവുത്തധമ്മസ്സ ജേട്ഠകഭാവേന പുരിമതരം അത്തഭാവേസു സക്കച്ചം സമുപചിതഭാവം ദസ്സേതി. ധമ്മവസേനേവ ച സബ്ബകിരിയാനം കരണേനാതി ഏതേന ഠാനനിസജ്ജാദീസു യഥാവുത്തധമ്മനിന്നപോണപബ്ഭാരഭാവം ദസ്സേതി. അസ്സാതി രക്ഖാവരണഗുത്തിയാ. പരം രക്ഖന്തോതി അഞ്ഞം ദിട്ഠധമ്മികാദിഅനത്ഥതോ രക്ഖന്തോ. തേനേവ പരരക്ഖസാധനേന ഖന്തിആദിഗുണേന അത്താനം തതോ ഏവ രക്ഖതി. മേത്തചിത്തതാതി മേത്തചിത്തതായ. നിവാസനപാരുപനഗേഹാദീനി സീതുണ്ഹാദിപ്പടിബാഹനേന ആവരണം.

അന്തോജനസ്മിന്തി അബ്ഭന്തരഭൂതേ പുത്തദാരാദിജനേ. സീലസംവരേ പതിട്ഠാപേന്തോതി ഇമിനാ രക്ഖം ദസ്സേതി. വത്ഥഗന്ധമാലാദീനി ചസ്സ ദദമാനോതി ഇമിനാ ആവരണം, ഇതരേന ഗുത്തിം. സമ്പദാനേനപീതി പി-സദ്ദേന സീലസംവരേസു പതിട്ഠാപനാദീനം സമ്പിണ്ഡേതി. ഏസ നയോ പരേസുപി പി-സദ്ദഗ്ഗഹണേ. നിഗമോ നിവാസോ ഏതേസന്തി നേഗമാ. ഏവം ജാനപദാതി ആഹ ‘‘തഥാ നിഗമവാസിനോ’’തിആദിനാ.

രക്ഖാവരണഗുത്തിയാ കായകമ്മാദീസു സംവിദഹനം ഠപനം നാമ തദുപദേസോയേവാതി വുത്തം ‘‘കഥേത്വാ’’തി. ഏതേസൂതി പാളിയം വുത്തേസു സമണാദീസു. പടിവത്തേതും ന സക്കാ ഖീണാനം കിലേസാനം പുന അനുപ്പജ്ജനതോ. സേസമേത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ചക്കവത്തിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. സചേതനസുത്തവണ്ണനാ

൧൫. പഞ്ചമേ ഇസയോ പതന്തി സന്നിപതന്തി ഏത്ഥാതി ഇസിപതനന്തി ആഹ ‘‘ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസങ്ഖാതാന’’ന്തിആദി. സബ്ബൂപകരണാനി സജ്ജേത്വാതി സബ്ബാനി രുക്ഖസ്സ ഛേദനതച്ഛനാദിസാധനാനി ഉപകരണാനി രഞ്ഞാ ആണത്തദിവസേയേവ സജ്ജേത്വാ. നാനാ കരീയതി ഏതേനാതി നാനാകരണം, നാനാഭാവോതി ആഹ ‘‘നാനത്ത’’ന്തി. നേസന്തി സരലോപേനായം നിദ്ദേസോതി ആഹ ‘‘ന ഏസ’’ന്തി. തഥാ അത്ഥേസന്തി ഏത്ഥാപീതി ആഹ ‘‘അത്ഥി ഏസ’’ന്തി. പവത്തനത്ഥം അഭിസങ്ഖരണം അഭിസങ്ഖാരോ, തസ്സ ഗതി വേഗസാ പവത്തി. തം സന്ധായാഹ ‘‘പയോഗസ്സ ഗമന’’ന്തി.

സഗണ്ഡാതി ¶ ¶ ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകഗണ്ഡാ. തേനാഹ ‘‘ഉണ്ണതോണതട്ഠാനയുത്താ’’തി. സകസാവാതി സകസടാ. തേനാഹ ‘‘പൂതിസാരേനാ’’തിആദി. ഏവം ഗുണപതനേന പതിതാതി യഥാ തം ചക്കം നാഭിഅരനേമീനം സദോസതായ ന പതിട്ഠാസി, ഏവമേകച്ചേ പുഗ്ഗലാ കായവങ്കാദിവസേന സദോസതായ ഗുണപതനേന പതിതാ സകട്ഠാനേ ന തിട്ഠന്തി. ഏത്ഥ ച ഫരുസവാചാദയോപി അപായഗമനീയാ സോതാപത്തിമഗ്ഗേനേവ പഹീയന്തീതി ദട്ഠബ്ബാ.

സചേതനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. അപണ്ണകസുത്തവണ്ണനാ

൧൬. ഛട്ഠേ വിരജ്ഝനകിരിയാ നാമ പച്ഛാ സമാദാതബ്ബതായ അപണ്ണകപ്പയോഗസമാദാനാ വിയ ഹോതി, അവിരജ്ഝനകിരിയാ പന പച്ഛാ അസമാദാതബ്ബതായ അനൂനാതി തംസമങ്ഗിപുഗ്ഗലോ അപണ്ണകോ, തസ്സ ഭാവോ അപണ്ണകതാതി ആഹ ‘‘അപണ്ണകപടിപദന്തി അവിരദ്ധപടിപദ’’ന്തിആദി. യസ്മാ സാ അധിപ്പേതത്ഥസാധനേന ഏകംസികാ വട്ടതോ നിയ്യാനാവഹാ, തത്ഥ ച യുത്തിയുത്താ അസാരാപഗതാ അവിരുദ്ധതായ അപച്ചനീകാ അനുലോമികാ അനുധമ്മഭൂതാ ച, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ഏകംസപടിപദ’’ന്തിആദി. ന തക്കഗ്ഗാഹേന വാ നയഗ്ഗാഹേന വാതി തക്കഗ്ഗാഹേന വാ പടിപന്നോ ന ഹോതി നയഗ്ഗാഹേന വാ അപണ്ണകപടിപദം പടിപന്നോ. തത്ഥ തക്കഗ്ഗാഹേന വാതി ആചരിയം അലഭിത്വാ ‘‘ഏവം മേ സുഗതി, നിബ്ബാനം വാ ഭവിസ്സതീ’’തി അത്തനോ തക്കഗ്ഗഹണമത്തേന. നയഗ്ഗാഹേനാതി പച്ചക്ഖതോ അദിസ്വാ നയതോ അനുമാനതോ ഗഹണേന. ഏവം ഗഹേത്വാ പടിപന്നോതി തക്കമത്തേന, നയഗ്ഗാഹേന വാ പടിപന്നോ. പണ്ഡിതസത്ഥവാഹോ വിയ സമ്പത്തീഹി ന പരിഹായതീതി യോജനാ.

യം സന്ധായ വുത്തന്തി പരിഹാനഞ്ച അപരിഹാനഞ്ച സന്ധായ ജാതകേ (ജാ. ൧.൧.൧) വുത്തം. അയം പനേത്ഥ ഗാഥായ അത്ഥയോജനാ – അപണ്ണകം ഠാനം അവിരദ്ധകാരണം നിയ്യാനികകാരണം ഏകേ ബോധിസത്തപ്പമുഖാ പണ്ഡിതമനുസ്സാ ഗണ്ഹിംസു. യേ പന തേ ബാലസത്ഥവാഹപുത്തപ്പമുഖാ തക്കികാ ആഹു, തേ ദുതിയം സാപരാധം ¶ അനേകംസികം ഠാനം അനിയ്യാനികം കാരണം അഗ്ഗഹേസും, തേ കണ്ഹപടിപദം പടിപന്നാ. തത്ഥ സുക്കപടിപദാ അപരിഹാനിപടിപദാ, കണ്ഹപടിപദാ പരിഹാനിപടിപദാ, തസ്മാ യേ സുക്കപടിപദം പടിപന്നാ, തേ അപരിഹീനാ സോത്ഥിഭാവം പത്താ. യേ പന കണ്ഹപടിപദം പടിപന്നാ, തേ പരിഹീനാ അനയബ്യസനം ആപന്നാതി ഇമമത്ഥം ഭഗവാ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ഗഹപതിനോ വത്വാ ഉത്തരി ഇദമാഹ ‘‘ഏതദഞ്ഞായ മേധാവീ, തം ഗണ്ഹേ യദപണ്ണക’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ ഏതദഞ്ഞായ മേധാവീതി മേധാതി ലദ്ധനാമായ വിസുദ്ധായ ഉത്തമായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ കുലപുത്തോ ഏതം അപണ്ണകം ഠാനം ദുതിയഞ്ചാതി ദ്വീസു അതക്കഗ്ഗാഹതക്കഗ്ഗാഹസങ്ഖാതേസു ഠാനേസു ഗുണദോസം വുദ്ധിഹാനിം അത്ഥാനത്ഥം ഞത്വാതി അത്ഥോ. തം ഗണ്ഹേ യദപണ്ണകന്തി യം അപണ്ണകം ഏകംസികം സുക്കപടിപദാഅപരിഹാനിയപടിപദാസങ്ഖാതം നിയ്യാനികകാരണം, തദേവ ഗണ്ഹേയ്യ. കസ്മാ? ഏകംസികാദിഭാവതോയേവ. ഇതരം പന ന ഗണ്ഹേയ്യ. കസ്മാ? അനേകംസികാദിഭാവതോയേവ.

യവന്തി തായ സത്താ അമിസ്സിതാപി സമാനജാതിതായ മിസ്സിതാ വിയ ഹോന്തീതി യോനി. സാ പന അത്ഥതോ അണ്ഡാദിഉപ്പത്തിട്ഠാനവിസിട്ഠോ ഖന്ധാനം ഭാഗസോ പവത്തിവിസേസോതി ആഹ ‘‘ഖന്ധകോട്ഠാസോ യോനി നാമാ’’തി. കാരണം യോനി നാമ, യോനീതി തം തം ഫലം അനുപചിതഞാണസമ്ഭാരേഹി ദുരവഗാധഭേദതായ മിസ്സിതം വിയ ഹോതീതി. യതോ ഏകത്തനയേന സോ ഏവായന്തി ബാലാനം മിച്ഛാഗാഹോ. പസ്സാവമഗ്ഗോ യോനി നാമ യവന്തി തായ സത്താ യോനിസമ്ബന്ധേന മിസ്സിതാ ഹോന്തീതി. പഗ്ഗഹിതാ അനുട്ഠാനേന, പുനപ്പുനം ആസേവനായ പരിപുണ്ണാ.

‘‘ചക്ഖുതോപീ’’തിആദിമ്ഹി പന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദിവീഥീസു തദനുഗതമനോവിഞ്ഞാണവീഥീസു ച കിഞ്ചാപി കുസലാദീനം പവത്തി അത്ഥി, കാമാസവാദയോ ഏവ പന വണതോ യൂസം വിയ പഗ്ഘരനകഅസുചിഭാവേന സന്ദന്തി, തസ്മാ തേ ഏവ ‘‘ആസവാ’’തി വുച്ചന്തി. തത്ഥ ഹി പഗ്ഘരനകഅസുചിമ്ഹി ആസവസദ്ദോ നിരുള്ഹോതി. ധമ്മതോ യാവ ഗോത്രഭൂതി തതോ പരം മഗ്ഗഫലേസു അപ്പവത്തനതോ വുത്തം. ഏതേ ഹി ആരമ്മണകരണവസേന ധമ്മേ ഗച്ഛന്താ തതോ പരം ന ഗച്ഛന്തി. നനു തതോ പരം ഭവങ്ഗാദീനിപി ഗച്ഛന്തീതി ചേ? ന, തേസമ്പി പുബ്ബേ ആലമ്ബിതേസു ലോകിയധമ്മേസു ¶ സാസവഭാവേന അന്തോഗധത്താ തതോ പരതാഭാവതോ. ഏത്ഥ ച ഗോത്രഭുവചനേന ഗോത്രഭുവോദാനഫലസമാപത്തിപുരേചാരികപരികമ്മാനി വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി. പഠമമഗ്ഗപുരേചാരികമേവ വാ ഗോത്രഭു അവധിനിദസ്സനഭാവേന ഗഹിതം, തതോ പരം പന മഗ്ഗഫലസമാനതായ അഞ്ഞേസു മഗ്ഗേസു മഗ്ഗവീഥിയം സമാപത്തിവീഥീയം നിരോധാനന്തരഞ്ച പവത്തമാനേസു ഫലേസു നിബ്ബാനേ ച ആസവാനം പവത്തി നിവാരിതാതി വേദിതബ്ബം. സവന്തീതി ഗച്ഛന്തി, ആരമ്മണകരണവസേന പവത്തന്തീതി അത്ഥോ. അവധിഅത്ഥോ ആ-കാരോ, അവധി ച മരിയാദാഭിവിധിഭേദതോ ദുവിധോ. തത്ഥ മരിയാദം കിരിയം ബഹി കത്വാ പവത്തതി യഥാ ‘‘ആപാടലീപുത്തം വുട്ഠോ ദേവോ’’തി. അഭിവിധി പന കിരിയം ബ്യാപേത്വാ പവത്തതി യഥാ ‘‘ആഭവഗ്ഗം ഭഗവതോ യസോ പവത്തതീ’’തി. അഭിവിധിഅത്ഥോ ചായമാ-കാരോ ഇധ ഗഹിതോതി വുത്തം ‘‘അന്തോകരണത്ഥോ’’തി.

മദിരാദയോതി ¶ ആദി-സദ്ദേന സിന്ധവകാദമ്ബരികാപോതികാദീനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. ചിരപാരിവാസിയട്ഠോ ചിരപരിവുട്ഠതാ പുരാണഭാവോ. അവിജ്ജാ നാഹോസീതിആദീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ‘‘പുരിമാ, ഭിക്ഖവേ, കോടി ന പഞ്ഞായതി ഭവതണ്ഹായാ’’തി (അ. നി. ൧൦.൬൨) ഇദം സുത്തം സങ്ഗഹിതം. അവിജ്ജാസവഭവാസവാനം ചിരപരിവുട്ഠതായ ദസ്സിതായ തബ്ഭാവഭാവിനോ കാമാസവസ്സ ചിരപരിവുട്ഠതാ ദസ്സിതാവ ഹോതി. അഞ്ഞേസു ച യഥാവുത്തേ ധമ്മേ ഓകാസഞ്ച ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തമാനേസു മാനാദീസു വിജ്ജമാനേസു അത്തത്തനിയാദിഗ്ഗാഹവസേന അഭിബ്യാപനം മദകരണവസേന ആസവസദിസതാ ച ഏതേസംയേവ, ന അഞ്ഞേസന്തി ഏതേസ്വേവ ആസവസദ്ദോ നിരുള്ഹോതി ദട്ഠബ്ബോ. ആയതം അനാദികാലികത്താ. പസവന്തീതി ഫലന്തി. ന ഹി കിഞ്ചി സംസാരദുക്ഖം അത്ഥി, യം ആസവേഹി വിനാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ. പുരിമാനി ചേത്ഥാതി ഏതേസു ചതൂസു അത്ഥവികപ്പേസു പുരിമാനി തീണി. യത്ഥാതി യേസു സുത്താഭിധമ്മപ്പദേസേസു. തത്ഥ യുജ്ജന്തി കിലേസേസുയേവ യഥാവുത്തസ്സ അത്ഥത്തയസ്സ സമ്ഭവതോ. പച്ഛിമം കമ്മേപീതി പച്ഛിമം ‘‘ആയതം വാ സംസാരദുക്ഖം സവന്തി പസവന്തീ’’തി വുത്തനിബ്ബചനം കമ്മേപി യുജ്ജതി ദുക്ഖപ്പസവനസ്സ കിലേസകമ്മസാധാരണത്താ.

ദിട്ഠധമ്മാ വുച്ചന്തി പച്ചക്ഖഭൂതാ ഖന്ധാ, ദിട്ഠധമ്മേ ഭവാ ദിട്ഠധമ്മികാ. വിവാദമൂലഭൂതാതി വിവാദസ്സ മൂലകാരണഭൂതാ കോധൂപനാഹമക്ഖപലാസഇസ്സാമച്ഛരിയമായാസാഠേയ്യഥമ്ഭസാരമ്ഭമാനാതിമാനാ. യേന ദേവൂപപത്യസ്സാതി ¶ യേന കമ്മകിലേസപ്പകാരേന ആസവേന ദേവേസു ഉപപത്തി നിബ്ബത്തി അസ്സ മയ്ഹന്തി സമ്ബന്ധോ. ഗന്ധബ്ബോ വാ വിഹങ്ഗമോ ആകാസചാരീ അസ്സന്തി വിഭത്തിം വിപരിണാമേത്വാ യോജേതബ്ബം. ഏത്ഥ ച യക്ഖഗന്ധബ്ബവിനിമുത്താ സബ്ബാ ദേവതാ ദേവഗ്ഗഹണേന ഗഹിതാ. നളോ വുച്ചതി മൂലം, തസ്മാ വിനളീകതാതി വിഗതനളാ വിഗതമൂലാ കതാതി അത്ഥോ. അവസേസാ ച അകുസലാ ധമ്മാതി അകുസലകമ്മതോ അവസേസാ അകുസലാ ധമ്മാ ആസവാതി ആഗതാതി സമ്ബന്ധോ.

പടിഘാതായാതി പടിസേധനായ. പരൂപവാദ…പേ… ഉപദ്ദവാതി ഇദം യദി ഭഗവാ സിക്ഖാപദം ന പഞ്ഞാപേയ്യ, തതോ അസദ്ധമ്മപ്പടിസേവനഅദിന്നാദാനപാണാതിപാതാദിഹേതു യേ ഉപ്പജ്ജേയ്യും പരൂപവാദാദയോ ദിട്ഠധമ്മികാ നാനപ്പകാരാ അനത്ഥാ, യേ ച തന്നിമിത്തമേവ നിരയാദീസു നിബ്ബത്തസ്സ പഞ്ചവിധബന്ധനകമ്മകാരണാദിവസേന മഹാദുക്ഖാനുഭവാദിപ്പകാരാ അനത്ഥാ, തേ സന്ധായ വുത്തം.

തേ ¶ പനേതേതി ഏതേ കാമരാഗാദികിലേസതേഭൂമകകമ്മപരൂപവാദാദിഉപ്പദ്ദവപ്പകാരാ ആസവാ. യത്ഥാതി യസ്മിം വിനയാദിപാളിപ്പദേസേ. യഥാതി യേന ദുവിധാദിപ്പകാരേന അവസേസേസു ച സുത്തന്തേസു തിധാ ആഗതാതി സമ്ബന്ധോ. നിരയം ഗമേന്തീതി നിരയഗാമിനിയാ. ഛക്കനിപാതേതി ഛക്കനിപാതേ ആഹുനേയ്യസുത്തേ (അ. നി. ൬.൫൮). തത്ഥ ഹി ആസവാ ഛധാ ആഗതാ.

സരസഭേദോതി ഖണികനിരോധോ. ഖീണാകാരോതി അച്ചന്തായ ഖീണതാ. ആസവാ ഖീയന്തി പഹീയന്തി ഏതേനാതി ആസവക്ഖയോ, മഗ്ഗോ. ആസവാനം ഖയന്തേ ഉപ്പജ്ജനതോ ആസവക്ഖയോ, ഫലം. ആസവക്ഖയേന പത്തബ്ബതോ ആസവാ ഖീയന്തി ഏത്ഥാതി ആസവക്ഖയോ, നിബ്ബാനം. വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൨.൫൫൭-൫൬൦) വിത്ഥാരിതോ, തസ്മാ തത്ഥ, തം സംവണ്ണനായ ച വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ.

തഥാതി ഇമിനാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വിത്ഥാരിതതം ഉപസംഹരതി. കുസലപ്പവത്തിം ആവരന്തി നിവാരേന്തീതി ആവരണീയാ. പുരിമപ്പവത്തിവസേനാതി നിദ്ദോക്കമനതോ പുബ്ബേ കമ്മട്ഠാനസ്സ പവത്തിവസേന. ഠപേത്വാതി ഹത്ഥഗതം കിഞ്ചി ഠപേന്തോ വിയ കമ്മട്ഠാനം സതിസമ്പജഞ്ഞവസേന ഠപേത്വാ കമ്മട്ഠാനമേവ മനസികരോന്തോ നിദ്ദം ഓക്കമതി, ഝാനസമാപന്നോ വിയ യഥാപരിച്ഛിന്നേനേവ കാലേന ¶ പബുജ്ഝമാനോ കമ്മട്ഠാനം ഠപിതട്ഠാനേ ഗണ്ഹന്തോയേവ പബുജ്ഝതി നാമ. തേന വുത്തം ‘‘തസ്മാ…പേ… നാമ ഹോതീ’’തി. മൂലകമ്മട്ഠാനേതി ആദിതോ പട്ഠായ പരിഹരിയമാനകമ്മട്ഠാനേ. പരിഗ്ഗഹകമ്മട്ഠാനവസേനാതി സയനം ഉപഗച്ഛന്തേന പരിഗ്ഗഹമാനകമ്മട്ഠാനമനസികാരവസേന. സോ പന ധാതുമനസികാരവസേന ഇച്ഛിതബ്ബോതി ദസ്സേതും ‘‘അയം ഹീ’’തിആദി വുത്തം.

അപണ്ണകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. അത്തബ്യാബാധസുത്തവണ്ണനാ

൧൭. സത്തമേ ബ്യാബാധനം ദുക്ഖാപനന്തി ആഹ ‘‘അത്തബ്യാബാധായാതി അത്തദുക്ഖായാ’’തി. മഗ്ഗഫലചിത്തുപ്പാദാപി കായസുചരിതാദിസങ്ഗഹോ ഏവാതി ആഹ ‘‘അവാരിതാനേവാ’’തി.

അത്തബ്യാബാധസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. ദേവലോകസുത്തവണ്ണനാ

൧൮. അട്ഠമേ ¶ ഇതീതി പദസന്ധിബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതാതി പുരിമപദാനം പച്ഛിമപദേഹി അത്ഥതോ സഹിതതായ ബ്യഞ്ജനാനം വാക്യാനം സിലിട്ഠതായ ദീപനേ നിപാതോ.

ദേവലോകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. പഠമപാപണികസുത്തവണ്ണനാ

൧൯. നവമേ ഉഗ്ഘാടേത്വാതി ആസനദ്വാരഞ്ചേവ ഭണ്ഡപസിബ്ബകേ ച വിവരിത്വാ. നാധിട്ഠാതീതി തംതംകയവിക്കയേ അത്തനാ വോയോഗം നാപജ്ജതി. ദിവാകാലേതി മജ്ഝന്ഹികസമയേ. അസ്സാമികോ ഹോതി തീസുപി കാലേസു ലദ്ധബ്ബലാഭസ്സ അലഭനതോ. അപതിവാതാബാധം രത്തിട്ഠാനം. ഛായുദകസമ്പന്നം ദിവാട്ഠാനം. വിപസ്സനാപി വട്ടതി വിപസ്സനാകമ്മികോയേവ. തേനപി ഹി നവധാ ഇന്ദ്രിയാനം തിക്ഖത്തം ആപാദേന്തേന സമാധിനിമിത്തം ഗഹേതബ്ബം, വിപസ്സനാനിമിത്തം സമാഹിതാകാരസല്ലക്ഖണായ.

പഠമപാപണികസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ദുതിയപാപണികസുത്തവണ്ണനാ

൨൦. ദസമേ ¶ വിസിട്ഠധുരോതി വിസിട്ഠധുരസമ്പഗ്ഗാഹോ വീരിയസമ്പന്നോ. ഞാണവീരിയായത്താ ഹി അത്ഥസിദ്ധിയോ. തേനാഹ ‘‘ഉത്തമധുരോ’’തിആദി. വിക്കായികഭണ്ഡന്തി വിക്കയേതബ്ബഭണ്ഡം. നിക്ഖിത്തധനേനാതി നിദഹിത്വാ ഠപിതധനവസേന. വളഞ്ജനകവസേനാതി ദിവസേ ദിവസേ ദാനൂപഭോഗവസേന വളഞ്ജിതബ്ബധനവസേന. ഉപഭോഗപരിഭോഗഭണ്ഡേനാതി ഉപഭോഗപരിഭോഗൂപകരണേന. നിപതന്തീതി നിപാതേന്തി, അത്തനോ ധനഗ്ഗഹേന നിപാതവുത്തികേ കരോന്തി. തേനാഹ ‘‘നിമന്തേന്തീ’’തി.

ഞാണഥാമേനാതി ഞാണസ്സ ഥിരഭാവേന. ഞാണപരക്കമേനാതി ഞാണസഹിതേന വീരിയേന. ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥഭേദഞ്ഹി യേന സുതേന ഇജ്ഝതി, തം സുതം നാമ. ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏകനികായ…പേ… ബഹുസ്സുതാ’’തി ആഹ. ആഗതോതി സുപ്പവത്തിഭാവേന സ്വാഗതോ. തേനാഹ ‘‘പഗുണോ പവത്തിതോ’’തി. അഭിധമ്മേ ആഗതാ കുസലാദിക്ഖന്ധാദിഭേദഭിന്നാ ധമ്മാ സുത്തന്തപിടകേപി ഓതരന്തീതി ‘‘ധമ്മധരാതി സുത്തന്തപിടകധരാ’’ഇച്ചേവ വുത്തം. ന ഹി ആഭിധമ്മികഭാവേന ¶ വിനാ നിപ്പരിയായതോ സുത്തന്തപിടകഞ്ഞുതാ സമ്ഭവതി. ദ്വേമാതികാധരാതി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനിമാതികാവസേന ദ്വേമാതികാധരാതി വദന്തി, ‘‘വിനയാഭിധമ്മമാതികാധരാ’’തി യുത്തം. പരിപുച്ഛതീതി സബ്ബഭാഗേന പുച്ഛിതബ്ബം പുച്ഛതി. തേനാഹ ‘‘അത്ഥാനത്ഥം കാരണാകാരണം പുച്ഛതീ’’തി. പരിഗ്ഗണ്ഹാതീതി വിചാരേതി.

ന ഏവം അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോതി ഏവം ദേസനാനുക്കമേന അത്ഥോ ന ഗഹേതബ്ബോ. അഞ്ഞോ ഹി ദേസനാക്കമോ വേനേയ്യജ്ഝാസയവസേന പവത്തനതോ, അഞ്ഞോ പടിപത്തിക്കമോ. ഹേട്ഠിമേന വാ പരിച്ഛേദോതി സീലസമാധിപഞ്ഞാസങ്ഖാതേസു തീസു ഭാഗേസു കത്ഥചി ഹേട്ഠിമനയേന ദേസനായ പരിച്ഛേദം വേദിതബ്ബം സീലേന, കത്ഥചി ഉപരിമേന ഭാഗേന പഞ്ഞായ, കത്ഥചി ദ്വീഹിപി ഭാഗേഹി സീലപഞ്ഞാവസേന. ഇധ പന സുത്തേ ഉപരിമേന ഭാഗേന പരിച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോതി വത്വാ തം ദസ്സേന്തോ ‘‘തസ്മാ’’തിആദിമാഹ. യസ്മാ വാ ഭഗവാ വേനേയ്യജ്ഝാസയവസേന പഠമം കല്യാണമിത്തം ദസ്സേന്തോ അരഹത്തം പവേദേത്വാ ‘‘തയിദം അരഹത്തം ഇമായ ആരദ്ധവീരിയതായ ഹോതീ’’തി ദസ്സേന്തോ വീരിയാരമ്ഭം പവേദേത്വാ ‘‘സ്വായം വീരിയാരമ്ഭോ ഇമിനാ കല്യാണമിത്തസന്നിസ്സയേന ¶ ഭവതീ’’തി ദസ്സേന്തോ നിസ്സയസമ്പത്തിം പവേദേതി ഹേട്ഠാ ദസ്സിതനിദസ്സനാനുരൂപന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ദുതിയപാപണികസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

രഥകാരവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. പുഗ്ഗലവഗ്ഗോ

൧. സമിദ്ധസുത്തവണ്ണനാ

൨൧. തതിയസ്സ പഠമേ രുച്ചതീതി കായസക്ഖിആദീസു പുഗ്ഗലേസു അതിവിയ സുന്ദരതരപണീതതരഭാവേന തേ ചിത്തസ്സ അഭിരുചിഉപ്പാദകോ കതമോതി പുച്ഛതി. സദ്ധിന്ദ്രിയം ധുരം അഹോസി സദ്ധാധുരം മഗ്ഗവുട്ഠാനന്തി കത്വാ, സേസിന്ദ്രിയാനി പന കഥന്തി ആഹ ‘‘സേസാനീ’’തിആദി. പടിവിദ്ധമഗ്ഗോവാതി തീഹിപി ഥേരേഹി അത്തനോ അത്തനോ പടിവിദ്ധഅരഹത്തമഗ്ഗോ ഏവ കഥിതോ, തസ്മാ ന ¶ സുകരം ഏകംസേന ബ്യാകാതും ‘‘അയം…പേ… പണീതതരോ ചാ’’തി. ഭുമ്മന്തരേനേവ കഥേസി ‘‘തീസുപി പുഗ്ഗലേസു അഗ്ഗമഗ്ഗട്ഠോവ പണീതതരോ’’തി.

സമിദ്ധസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ഗിലാനസുത്തവണ്ണനാ

൨൨. ദുതിയേ ഹിതാനീതി ഭബ്യാനി. വുദ്ധികരാനീതി ആരോഗ്യാദിവുദ്ധികരാനി. അനുച്ഛവികന്തി ഉപട്ഠാനകിരിയായ അനുരൂപം. വാതാപമാരരോഗേനാതി വാതരോഗേന ച അപമാരരോഗേന ച, വാതനിദാനേന വാ അപമാരരോഗേന. നിട്ഠപ്പത്തഗിലാനോതി ‘‘ഇമിനാ രോഗേന ന ചിരസ്സേവ മരിസ്സതീ’’തി നിട്ഠം പത്തോ ഗിലാനോ. ഖിപിതകം നാമ വമഥുരോഗോ. കച്ഛൂതി ഥുല്ലകച്ഛുആബാധോ. തിണപുപ്ഫകജരോ വിസമവാതസമ്ഫസ്സജരോഗോ. യേസന്തി യേസം രോഗാനം. പടിജഗ്ഗനേനാതി പടികാരമത്തേന. ഫാസുകന്തി ബ്യാധിവൂപസമനേന സരീരസ്സ ഫാസുഭാവോ. ബ്യാധിനിദാനസമുട്ഠാനജാനനേന പണ്ഡിതോ, പടികാരകിരിയായ യുത്തകാരിതായ ദക്ഖോ, ഉട്ഠാനവീരിയസമ്പത്തിയാ അനലസോ.

പദപരമോ ¶ പുഗ്ഗലോ കഥിതോ സമ്മത്തനിയാമോക്കമനസ്സ അയോഗ്ഗഭാവതോ. അലഭന്തോവ തഥാഗതപ്പവേദിതം ധമ്മവിനയം സവനായ ഓക്കമതി നിയാമം കുസലേസു ധമ്മേസു സമ്മത്തം പച്ചേകബോധിം. യന്തി, യതോ. ഓവാദം ലഭിത്വാതി ആഭിസമാചാരികവത്തം ഓവാദമത്തം. ഏത്തകോപി ഹി തസ്സ ഹിതാവഹോതി. തന്നിസ്സിതോവാതി വിപഞ്ചിതഞ്ഞുനിസ്സിതോവ ഹോതി. പുനപ്പുനം ദേസേതബ്ബോവ സമ്മത്തനിയാമോക്കമനസ്സ യോഗ്ഗഭാവതോ.

ഗിലാനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. സങ്ഖാരസുത്തവണ്ണനാ

൨൩. തതിയേ വിവിധേഹി ആകാരേഹി ആബാധനതോ ബ്യാബാധോവ ബ്യാബജ്ഝം, കായികം ചേതസികഞ്ച ദുക്ഖം. സഹ ബ്യാബജ്ഝേന വത്തതീതി സബ്യാബജ്ഝം. തേനാഹ ‘‘സദുക്ഖ’’ന്തി. ചേതനാരാസിന്തി പുബ്ബചേതനാദിരാസിം. ചേതനം പുനപ്പുനം പവത്തേന്തോ ‘‘രാസിം കരോതി പിണ്ഡം കരോതീ’’തി ച വുത്തോ. സദുക്ഖന്തി നിരന്തരദുക്ഖം. തേനാഹ ‘‘സാബാധം നിരസ്സാദ’’ന്തി. അത്ഥീതി ഉജുകം ദുക്ഖവേദനാ ¶ നത്ഥീതി അവത്തബ്ബത്താ വുത്തം. അനിട്ഠസഭാവത്താ അനിട്ഠാരമ്മണത്താ ച ദുക്ഖപക്ഖികാവ സാ ദട്ഠബ്ബാ. ന ഹി അകുസലവിപാകാ ഇട്ഠാ നാമ അത്ഥീ, കുസലവിപാകാ പന ഉപേക്ഖാവേദനാ തത്ഥ അപ്പാവസരാ. അട്ഠകഥായം പന നിരയസ്സ ദുക്ഖബഹുലത്താ ദുക്ഖസ്സ ച തത്ഥ ബലവതായ സാ അബ്ബോഹാരികട്ഠാനേ ഠിതാതി വുത്തം. ഉപമം കത്വാ ആഹടോ വിസേസോ വിയ സാമഞ്ഞസ്സ യഥാ അയോപിണ്ഡിരോഹിനോ വിയ രൂപാനന്തി. പടിഭാഗഉപമാതി പടിബിമ്ബഉപമാ.

തേ അഗ്ഗഹേത്വാതി ഹേട്ഠിമബ്രഹ്മലോകേ അഗ്ഗഹേത്വാ. വോമിസ്സകസുഖദുക്ഖന്തി വിമിസ്സകസുഖദുക്ഖം പീതിമിസ്സകഭാവതോ. കമ്മന്തി പാപകമ്മം. കമ്മസീസേന ഫലം വദതി. കാമഞ്ചേത്ഥ ‘‘അബ്യാബജ്ഝം ലോകം ഉപപജ്ജതീ’’തി ആഗതം, ‘‘അബ്യാബജ്ഝാ ഫസ്സാ ഫുസന്തീ’’തി പന വചനേന ലോകുത്തരഫസ്സാപി സങ്ഗയ്ഹന്തീതി ‘‘തീണി സുചരിതാനി ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകാനി കഥിതാനീ’’തി വുത്തം.

സങ്ഖാരസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ബഹുകാരസുത്തവണ്ണനാ

൨൪. ചതുത്ഥേ ¶ അവസ്സയം ഗതോതി വട്ടദുക്ഖപരിമുത്തിയാ അവസ്സയോ മയ്ഹന്തി സരണഗമനക്കമേന ഉപഗതോ ഹോതി. സതന്തികന്തി സപരിയത്തിധമ്മം. അഗ്ഗഹിതസരണപുബ്ബസ്സാതി അഗ്ഗഹിതപുബ്ബസരണസ്സ. അകതാഭിനിവേസസ്സ വസേന വുത്തന്തി തസ്മിം അത്തഭാവേ ന കതോ സരണഗമനാഭിനിവേസോ യേനാതി അകതാഭിനിവേസോ, തസ്സ വസേന വുത്തം. കാമം പുബ്ബേപി സരണദായകോ ആചരിയോ വുത്തോ, പബ്ബജ്ജാദായകോപി സരണദായകോവ. പുബ്ബേ പന ഉപാസകഭാവാപാദകവസേന സരണദായകോ അധിപ്പേതോ. ഇദം പന ഗഹിതപബ്ബജ്ജസ്സ സരണഗമനം. പബ്ബജാ ഹി സവിസേസം സരണഗമനന്തി പബ്ബജ്ജാദായകോ പുന വുത്തോ. ഏതേതി പബ്ബജ്ജാദായകാദയോ. ദുവിധേന പരിച്ഛിന്നാതി ലോകിയധമ്മസമ്പാപകോ ലോകുത്തരധമ്മസമ്പാപകോതി ദ്വിപ്പകാരേന പരിച്ഛിന്നാ, കതാഭിനിവേസഅകതാഭിനിവേസവസേന വാ. ഉപരീതി പഠമമഗ്ഗതോ ഉപരി. നേവ സക്കോതീതി ആചരിയേന കതസ്സ ഉപകാരസ്സ മഹാനുഭാവത്താ തസ്സ പതികാരം നാമ കാതും ന സക്കോതി.

ബഹുകാരസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. വജിരൂപമസുത്തവണ്ണനാ

൨൫. പഞ്ചമേ ¶ അരുഇതി പുരാണം ദുട്ഠവണം വുച്ചതി. ക-കാരോ പദസന്ധികരോതി അരുകൂപമം ചിത്തം ഏതസ്സാതി അരുകൂപമചിത്തോ അപ്പമത്തകസ്സപി ദുക്ഖസ്സ അസഹനതോ. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. ഇത്തരകാലോഭാസേനാതി പരിത്തമേവ കാലോ ഞാണോഭാസവിരഹേന. ലഗതീതി കോധാസങ്ഗവസേന കുപ്പന്തോ പുഗ്ഗലോ സമ്മുഖാ, ‘‘കിം വദസീ’’തിആദിനാ പരമ്മുഖാ ച ഉപനയ്ഹനവസേന ലഗതി, ന തണ്ഹാസങ്ഗവസേന. കുപ്പതീതി കുജ്ഝതി. ബ്യാപജ്ജതീതി വിപന്നചിത്തോ ഹോതി. ഥദ്ധഭാവം ആപജ്ജതി ഈസകമ്പി മുദുത്താഭാവതോ. ദുട്ഠാരുകോതി മംസലോഹിതാനം ദുട്ഠഭാവേന പകതിഭാവം ജഹിത്വാ ഠിതോ ദുട്ഠവണോ. ‘‘ദുട്ഠാരുതാ’’തിപി പഠന്തി, തത്ഥാപി താകാരോ പദസന്ധികരോ.

തസ്സാതി ദുട്ഠാരുകസ്സ. സവനന്തി അസുചിവിസന്ദനം. ഉദ്ധുമാതസ്സ വിയാതി കോധേന ഉദ്ധം ഉദ്ധം ധുമാതകസ്സ വിയ കോധൂപായാസസ്സ അവിസ്സജ്ജനതോ. ചണ്ഡികതസ്സാതി ¶ കുപിതസ്സ. ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി ഹേട്ഠിമമഗ്ഗവജ്ഝാപി കിലേസാ തേഹി അനുപ്പത്തിധമ്മതം ആപാദിതത്താ സമുച്ഛിന്നാ, തഥാപി തസ്മിം സന്താനേ അഗ്ഗമഗ്ഗസ്സ അനുപ്പന്നത്താ തത്ഥ അപ്പഹീനാപി കിലേസാ അത്ഥേവാതി കത്വാ തേസം ഞാണാനം വിജ്ജൂപമതാ വുത്താ, ന തേഹി മഗ്ഗേഹി പഹീനാനം കിലേസാനം അത്ഥിഭാവതോതി ദട്ഠബ്ബം.

വജിരൂപമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. സേവിതബ്ബസുത്തവണ്ണനാ

൨൬. ഛട്ഠേ ഉപസങ്കമിതബ്ബോതി കാലേന കാലം ഉപസങ്കമിതബ്ബോ. അല്ലീയിതബ്ബോതി ഛായായ വിയ വിനാ ഭാവനായ നില്ലീയിതബ്ബോ. പുനപ്പുനം ഉപാസിതബ്ബോതി അഭിണ്ഹസോ ഉപനിസീദിതബ്ബോ. അനുദ്ദയാതി മേത്താപുബ്ബഭാഗോ. ഉപസങ്കമിതും വട്ടതീതി ‘‘ഏതസ്സ സീലേന അഭിവുദ്ധി ഭവിസ്സതീ’’തി ഉപകാരത്ഥം ഉപസേവനാദി വട്ടതി.

ന പടിഹഞ്ഞിസ്സതീതി ‘‘അപേഹി, കിം ഏതേനാ’’തി പടിക്ഖേപാഭാവതോ പിയസീലത്താ ന പടിഹഞ്ഞിസ്സതി. ഫാസു ഭവിസ്സതീതി ദ്വീസു ഹി സീലവന്തേസു ഏകേന സീലസ്സ വണ്ണേ കഥിതേ ഇതരോ അനുമോദതി. തേന തേസം കഥാ ഫാസു ചേവ ഹോതി പവത്തിനീ ച. ഏകസ്മിം പന ദുസ്സീലേ സതി ദുസ്സീലസ്സ സീലകഥാ ദുക്കഥാ, നേവ സീലകഥാ ഹോതി, ന ഫാസു ഹോതി, ന പവത്തിനീ. ദുസ്സീലസ്സ ഹി സീലകഥാ അഫാസു ഭവിസ്സതി. സീലകഥായ വുത്തമത്ഥം സമാധിപഞ്ഞാകഥാസുപി അതിദിസതി ¶ ‘‘സമാധിപഞ്ഞാകഥാസുപി ഏസേവ നയോ’’തി. ദ്വേ ഹി സമാധിലാഭിനോ സമാധികഥം സപ്പഞ്ഞാ ച പഞ്ഞാകഥം കഥേന്താ രത്തിം വാ ദിവസം വാ അതിക്കമന്തമ്പി ന ജാനന്തി.

തത്ഥ തത്ഥ പഞ്ഞായ അനുഗ്ഗഹേസ്സാമീതി തസ്മിം തസ്മിം അനുഗ്ഗഹേതബ്ബേ പഞ്ഞായ സോധേതബ്ബേ വഡ്ഢേതബ്ബേ ച അധികസീലം നിസ്സായ ഉപ്പന്നപഞ്ഞായ അനുഗ്ഗഹേസ്സാമീതി അത്ഥോ. തഞ്ച അനുഗ്ഗണ്ഹനം സീലസ്സ അസപ്പായാനുപകാരധമ്മേ വജ്ജേത്വാ തപ്പടിപക്ഖസേവനേന ഹോതീതി ആഹ ‘‘സീലസ്സ അസപ്പായേ’’തിആദി. സീലസ്സ അസപ്പായാനുപകാരധമ്മാ നാമ അനാചാരാഗോചരാദയോ, തപ്പടിപക്ഖതോ ഉപകാരധമ്മാ വേദിതബ്ബാ. തസ്മിം തസ്മിം ¶ ഠാനേതി തംതംസിക്ഖാകോട്ഠാസപദട്ഠാനേ. അനുഗ്ഗണ്ഹാതി നാമാതി അഭിന്നം അസംകിലിട്ഠം കത്വാ അനുഗ്ഗണ്ഹാതി നാമ. ഖാരപരിസ്സാവനേതി രജകാനം ഊസഖാരാദിഖാരപരിസ്സാവനപടേ. ഹായതീതി സീലാദിനാ പരിഹായതി. സേട്ഠം പുഗ്ഗലന്തി സീലാദിഗുണേഹി സേട്ഠം ഉത്തരിതരം ഉത്തമം പുഗ്ഗലം.

സേവിതബ്ബസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. ജിഗുച്ഛിതബ്ബസുത്തവണ്ണനാ

൨൭. സത്തമേ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛതീതി ഏത്ഥ അഭി-സദ്ദാപേക്ഖായ ‘‘ന’’ന്തി സാമിഅത്ഥേ ഉപയോഗവചനന്തി ആഹ ‘‘അസ്സാ’’തി ‘‘തം ഖോ പന ഭവന്ത’’ന്തിആദീസു വിയ. പാപകോ കിത്തിസദ്ദോതി ലാമകഭാവേന കഥേതബ്ബസദ്ദോ. ഗൂഥകൂപോ വിയ ദുസ്സീല്യന്തി ഏതേന ദുസ്സീലസ്സ ഗൂഥസദിസത്തമേവ ദസ്സേതി. വചനന്തി അനിട്ഠവചനം. പുരിമനയേനേവാതി ‘‘ഗൂഥകൂപോ വിയ ദുസ്സീല്യ’’ന്തിആദിനാ പുബ്ബേ വുത്തനയേന. സുചിമിത്തോതി സീലാചാരസുദ്ധിയാ സുചിമിത്തോ. സഹ അയന്തി പവത്തന്തീതി സഹായാതി ആഹ ‘‘സഹഗാമിനോ’’തി.

ജിഗുച്ഛിതബ്ബസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. ഗൂഥഭാണീസുത്തവണ്ണനാ

൨൮. അട്ഠമേ ഗൂഥഭാണീതി ഗൂഥസദിസവചനത്താ ഗൂഥഭാണീ. യഥാ ഹി ഗൂഥം നാമ മഹാജനസ്സ അനിട്ഠം ഹോതി, ഏവമേവ ഇമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ വചനം ദേവമനുസ്സാനം അനിട്ഠം ഹോതി. ദുഗ്ഗന്ധകഥന്തി കിലേസാസുചിസംകിലിട്ഠതായ ഗൂഥം വിയ ദുഗ്ഗന്ധവായനകഥം. പുപ്ഫഭാണീതി സുപുപ്ഫസദിസവചനത്താ പുപ്ഫഭാണീ ¶ . യഥാ ഹി ഫുല്ലാനി വസ്സികാനി വാ അധിമുത്തികാനി വാ മഹാജനസ്സ ഇട്ഠാനി കന്താനി ഹോന്തി, ഏവമേവ ഇമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ വചനം ദേവമനുസ്സാനം ഇട്ഠം ഹോതി കന്തം. പുപ്ഫാനി വിയാതി ചമ്പകസുമനാദിസുഗന്ധപുപ്ഫാനി വിയ. സുഗന്ധകഥന്തി സുചിഗന്ധവായനകഥം കിലേസദുഗ്ഗന്ധാഭാവതോ. മധുഭാണീതി ഏത്ഥ ‘‘മുദുഭാണീ’’തിപി പഠന്തി. ഉഭയത്ഥാപി ഹി മധുരവചനോതി അത്ഥോ. യഥാ ഹി ¶ ചതുമധുരം നാമ മധുരം പണീതം, ഏവമേവ ഇമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ വചനം ദേവമനുസ്സാനം മധുരം ഹോതി. മധുരകഥന്തി കണ്ണസുഖതായ പേമനീയതായ ച സദ്ദതോ അത്ഥതോ ച മധുരസഭാവകഥം. അത്തഹേതു വാതി അത്തനോ വാ ഹത്ഥപാദാദിച്ഛേദനഹരണഹേതു. പരഹേതു വാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. തേനാഹ ‘‘അത്തനോ വാ’’തിആദി.

‘‘നേലങ്ഗോതി ഖോ, ഭന്തേ, സീലാനമേതം അധിവചന’’ന്തി സുത്തേ (സം. നി. ൪.൩൪൭) ആഗതത്താ വുത്തം ‘‘ഏത്ഥ വുത്തസീലം വിയാ’’തി. പൂരേതി ഗുണാനം പാരിപൂരിയം. സുകുമാരാതി അഫരുസതായ മുദുകാ കോമലാ. പുരസ്സാതി ഏത്ഥ പുര-സദ്ദോ തന്നിവാസിവാചകോ ദട്ഠബ്ബോ ‘‘ഗാമോ ആഗതോ’’തിആദീസു വിയ. തേനാഹ ‘‘നഗരവാസീന’’ന്തി. മനം അപ്പായതി വഡ്ഢേതീതി മനാപാ. തേനാഹ ‘‘ചിത്തവുദ്ധികരാ’’തി.

ഗൂഥഭാണീസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. അന്ധസുത്തവണ്ണനാ

൨൯. നവമേ അന്ധോതിആദീസു പാളിപദേസു പഠമോ ദിട്ഠധമ്മികഭോഗസംഹരണപഞ്ഞാചക്ഖുനോ ച സമ്പരായികത്ഥസാധനപഞ്ഞാചക്ഖുനോ ച അഭാവാ ‘‘അന്ധോ’’തി വുച്ചതി ദുതിയോപി, തതിയോ പന ദ്വിന്നമ്പി ഭാവാ ‘‘ദ്വിചക്ഖൂ’’തി വുച്ചതി. പഞ്ഞാചക്ഖൂതി ആയകോസല്ലഭൂതാ പഞ്ഞാചക്ഖു. തേനാഹ ‘‘ഫാതിം കരേയ്യാ’’തി. അധമുത്തമേതി അധമേ ചേവ ഉത്തമേ ച. പടിപക്ഖവസേനാതി പടിപക്ഖസ്സ അത്ഥിതാവസേന. സുക്കസപ്പടിഭാഗാതി സുക്കധമ്മേഹി പഹായകേഹി സപ്പടിഭാഗാതി ജാനേയ്യ. കണ്ഹസപ്പടിഭാഗാതി കണ്ഹധമ്മേഹി പഹാതബ്ബേഹി സപ്പടിഭാഗാതി ജാനേയ്യ.

തഥാജാതികാതി യാദിസേഹി സപുത്തദാരപരിജനസഞാതിമിത്തബന്ധവഗ്ഗം അത്താനം സുഖേതി പീണേതി, താദിസാ ഭോഗാപി ന സന്തി. പുഞ്ഞാനി ച ന കരോതീതി സമണബ്രാഹ്മണകപണദ്ധികയാചകാനം സന്തപ്പനവസേന പുഞ്ഞാനി ന കരോതി. ഉഭയത്ഥാതി ഉഭയസ്മിം ലോകേ, ഉഭയസ്മിം വാ അത്ഥേതി വിഗ്ഗഹോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇധലോകേ’’തിആദിമാഹ. ഉഭയേനാതി വുത്തമത്ഥം ¶ യോജേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘കഥ’’ന്തിആദി വുത്തം. യസ്മിം ഠാനേതി യസ്മിംയേവ ¶ ഠാനേ. ന സോചതീതി സോകഹേതൂനം തത്ഥ അഭാവതോ ന സോചതി.

അന്ധസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. അവകുജ്ജസുത്തവണ്ണനാ

൩൦. ദസമേ അവകുജ്ജപഞ്ഞോതി നിക്കുജ്ജപഞ്ഞോ. തേനാഹ ‘‘അധോമുഖപഞ്ഞോ’’തി. പുബ്ബപട്ഠപനാതി പഠമാരമ്ഭോ. സന്നിട്ഠാനന്തി കഥാപരിയോസാനം. അപ്പനാതി ദേസനായ നിട്ഠാപനം. അനേകേ വാ അനുസന്ധിയോതി യോജേതബ്ബം. സമാധി വാതിആദീസു ലോകുത്തരധമ്മാ പരമത്ഥതോ സാസനന്തി തദത്ഥോപാദകസമാധി തസ്സ ആദീതി വുത്തോ, തദാസന്നത്താ വിപസ്സനാ, തസ്സ മൂലഭാവേന ഏകദേസത്താ മഗ്ഗോ.

സാസനസ്സ പാരിപൂരിസുദ്ധിയോ നാമ സത്ഥാരാ ദേസിതനിയാമേനേവ സിദ്ധാ, താ പനേത്ഥ കഥേന്തസ്സ വസേന ഗഹേതബ്ബാതി ദസ്സേതും ‘‘അനൂനം കത്വാ ദേസേന്തീ’’തി, ‘‘നിഗ്ഗണ്ഠിം കത്വാ ദേസേന്തീ’’തി ച വുത്തം. തത്ഥ നിജ്ജടന്തി നിഗ്ഗുമ്ബം അനാകുലം. നിഗ്ഗണ്ഠിന്തി ഗണ്ഠിട്ഠാനരഹിതം സുവിഞ്ഞേയ്യം കത്വാ.

ആകിണ്ണാനീതി ആകിരിത്വാ സംകിരിത്വാ ഠപിതാനീതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘പക്ഖിത്താനീ’’തി. ഉച്ഛങ്ഗോ വിയ ഉച്ഛങ്ഗപഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ ദട്ഠബ്ബോതി ഉച്ഛങ്ഗസദിസപഞ്ഞതായ ഉച്ഛങ്ഗപഞ്ഞോ. ഏവം പഞ്ഞാ വിയ പുഗ്ഗലോപി ഉച്ഛങ്ഗോ വിയ ഹോതി, തസ്മിം ധമ്മാനം അചിരട്ഠാനതോതി അധിപ്പായേന വുത്തം. യഥാ ച ഉച്ഛങ്ഗസദിസാ പഞ്ഞാ, ഏവം നിക്കുജ്ജകുമ്ഭസദിസാ പഞ്ഞാ ഏവാതി ദട്ഠബ്ബാ.

സംവിദഹനപഞ്ഞായാതി ‘‘ഏവം കതേ ഇദം നാമ ഭവിസ്സതീ’’തി ഏവം തംതംഅത്ഥകിച്ചം സംവിധാതും സമത്ഥതായ വിചാരണപഞ്ഞായ രഹിതോ. സേയ്യോതി സേട്ഠോ പാസംസോ. പുബ്ബഭാഗപടിപദന്തി ചിത്തവിസുദ്ധിആദികം അരിയമഗ്ഗസ്സ അധിഗമായ പുബ്ബഭാഗപടിപത്തിം.

അവകുജ്ജസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പുഗ്ഗലവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ദേവദൂതവഗ്ഗോ

൧. സബ്രഹ്മകസുത്തവണ്ണനാ

൩൧. ചതുത്ഥസ്സ ¶ ¶ പഠമേ സബ്രഹ്മകാനീതി സസേട്ഠകാനി. യേസന്തി യേസം കുലാനം. പുത്താനന്തി പുത്തേഹി. പൂജിതസദ്ദയോഗേന ഹി ഇദം കരണത്ഥേ സാമിവചനം. തേനാതി ആഹാരാദിനാ. പടിജഗ്ഗിതാ ഗോപിതാതി യഥാകാലം തസ്സ തസ്സ ദാതബ്ബസ്സ ദാനേന വേയ്യാവച്ചസ്സ ച കരണേന പടിജഗ്ഗിതാ ചേവ ഉപ്പന്നാനത്ഥപ്പഹരണേന ഗോപിതാ ച ഹോന്തി. തേസന്തി മാതാപിതൂനം. ബ്രഹ്മാദിഭാവസാധനത്ഥന്തി തേസം ഗുണാനം അത്ഥിതായ ലോകേ ബ്രഹ്മാ നാമ വുച്ചതി, ആചരിയോ നാമ വുച്ചതി, ആഹുനേയ്യോ നാമ വുച്ചതി, തേ മാതാപിതൂനം പുത്തകം പടിലഭന്തീതി ദസ്സനവസേന നേസം ബ്രഹ്മാദിഭാവസാധനത്ഥം ‘‘ബഹുകാരാ’’തി, വത്വാ തം തേസം ബഹുകാരതം നാനാകാരതോ ദസ്സേതും ‘‘ആപാദകാ’’തിആദി വുത്തം. മാതാപിതരോ ഹി പുത്താനം ജീവിതസ്സ ആപാദകാ, സരീരസ്സ പോസകാ, ആചാരസമാചാരാനം സിക്ഖാപകാ സകലസ്സപി ഇമസ്സ ലോകസ്സ ദസ്സേതാരോ. തേനാഹ ‘‘പുത്താനം ഹീ’’തിആദി. ഇട്ഠാരമ്മണം താവ തേ ദസ്സേന്തു, അനിട്ഠാരമ്മണം കഥന്തി? തമ്പി ദസ്സേതബ്ബമേവ വജ്ജനീയഭാവജാനാപനത്ഥം.

അവിജഹിതാ ഹോന്തീതി താസം ഭാവനായ ബ്രഹ്മാനം ബ്രഹ്മലോകേ ഉപ്പന്നത്താ അവിജഹിതാ ഹോന്തി ഭാവനാ. ലോഭനീയവയസ്മിം പഠമയോബ്ബനേ അതിവിയ മുദുഭാവപ്പത്തദസ്സനത്ഥം സതവിഹതഗ്ഗഹണം. പാടിയേക്കന്തി വിസും. ഇമിനാ കാരണേനാതി ഇമിനാ യഥാവുത്തേന പുത്തേസു പവത്തിതേഹി അതിക്കമേന മേത്താദിസമുപ്പത്തിസങ്ഖാതേന കാരണേന.

ഥരുസിപ്പന്തി അസിസത്തികുന്തകലാപാദിആയുധസിപ്പം. മുദ്ദാഗണനാതി അങ്ഗുലിസംകോചനാദിനാ ഹത്ഥമുദ്ദായ ഗണനാ. ആദിസദ്ദേന പാണാദീനം സങ്ഗഹോ. പച്ഛാചരിയാ നാമ മാതാപിതൂനം സന്തികേ ഉഗ്ഗഹിതഗഹട്ഠവത്തസ്സേവ പുഗ്ഗലസ്സ യഥാസകം ഹത്ഥാചരിയാദീനം സിപ്പഗ്ഗാഹാപനന്തി കത്വാ സബ്ബപഠമം ആചരിയാ നാമാതി യോജേതബ്ബം. ആനീയ ഹുതം ആഹുതം. പകാരേഹി ഹുതം പാഹുതം. അഭിസങ്ഖതന്തി തസ്സേവ വേവചനം.

നമോ കരേയ്യാതി സായം പാതം ഉപട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ‘‘ഇദം മയ്ഹം ഉത്തമപുഞ്ഞക്ഖേത്ത’’ന്തി നമക്കാരം കരേയ്യ. തായ നം പാരിചരിയായാതി ഏത്ഥ നന്തി നിപാതമത്തം, യഥാവുത്തപരിചരണേനാതി അത്ഥോ ¶ . അഥ വാ പാരിചരിയായാതി ¶ ഭരണകിച്ചകരണകുലവംസപ്പതിട്ഠാനാപനാദിനാ പഞ്ചവിധഉപട്ഠാനേന. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘പഞ്ചഹി ഖോ, ഗഹപതിപുത്ത, ഠാനേഹി പുത്തേന പുരത്ഥിമാ ദിസാ മാതാപിതരോ പച്ചുപട്ഠാതബ്ബാ – ‘ഭതോ നേസം ഭരിസ്സാമി, കിച്ചം നേസം കരിസ്സാമി, കുലവംസം ഠപേസ്സാമി, ദായജ്ജം പടിപജ്ജാമി, അഥ വാ പന പേതാനം കാലകതാനം ദക്ഖിണം അനുപ്പദസ്സാമീ’തി. ഇമേഹി ഖോ, ഗഹപതിപുത്ത, പഞ്ചഹി ഠാനേഹി പുത്തേന പുരത്ഥിമാ ദിസാ മാതാപിതരോ പച്ചുപട്ഠിതാ പഞ്ചഹി ഠാനേഹി പുത്തം അനുകമ്പന്തി, പാപാ നിവാരേന്തി, കല്യാണേ നിവേസേന്തി, സിപ്പം സിക്ഖാപേന്തി, പതിരൂപേന ദാരേന സംയോജേന്തി, സമയേ ദായജ്ജം നിയ്യാദേന്തീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൨൬൭).

അപിച യോ മാതാപിതരോ തീസു വത്ഥൂസു അഭിപ്പസന്നേ കത്വാ സീലേസു വാ പതിട്ഠാപേത്വാ പബ്ബജ്ജായ വാ നിയോജേത്വാ ഉപട്ഠഹതി, അയം മാതാപിതൂപട്ഠാകാനം അഗ്ഗോതി വേദിതബ്ബോ. സാ പനായം പാരിചരിയാ പുത്തസ്സ ഉഭയലോകഹിതസുഖാവഹാതി തം ദസ്സേതും ‘‘ഇധേവ നം പസംസന്തി, പേച്ച സഗ്ഗേ പമോദതീ’’തി വുത്തം. പസംസന്തീതി ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ മത്തേയ്യോ പേത്തേയ്യോ സഗ്ഗസംവത്തനിയം പടിപദം പൂരേതീ’’തി ഇധേവ നം പസംസന്തി. ആമോദതി ആദിതോ പട്ഠായ മോദപ്പത്തിയാ. പമോദതി നാനപ്പകാരമോദസമ്പവത്തിയാ.

സബ്രഹ്മകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ആനന്ദസുത്തവണ്ണനാ

൩൨. ദുതിയേ തഥാജാതികോതി തഥാസഭാവോ. ചിത്തേകഗ്ഗതാലാഭോതി ചിത്തേകഗ്ഗതായ അധിഗമോ. രൂപമേവ കിലേസുപ്പത്തിയാ കാരണഭാവതോ രൂപനിമിത്തം. ഏസ നയോ സേസേസുപി. സസ്സതാദിനിമിത്തന്തി സസ്സതുച്ഛേദഭാവനിമിത്തം. പുഗ്ഗലനിമിത്തന്തി പുഗ്ഗലാഭിനിവേസനനിമിത്തം. ധമ്മനിമിത്തന്തി ധമ്മാരമ്മണസങ്ഖാതം നിമിത്തം. ‘‘സിയാ നു ഖോ, ഭന്തേ’’തി ഥേരേന പുട്ഠോ ഭഗവാ ‘‘സിയാ’’തി അവോച ലോകുത്തരസമാധിപ്പടിലാഭം സന്ധായ. സോ ഹി നിബ്ബാനം സന്തം പണീതന്തി ച പസ്സതി. തേനാഹ ‘‘ഇധാനന്ദാ’’തിആദി.

നിബ്ബാനം ¶ സന്തന്തി സമാപത്തിം അപ്പേത്വാതി നിബ്ബാനം സന്തന്തി ആഭുജിത്വാ ഫലസമാപത്തിം അപ്പേത്വാ ¶ . ദിവസമ്പീതിആദിനാ അസങ്ഖതായ ധാതുയാ അച്ചന്തസന്തപണീതാദിഭാവം ദസ്സേതി. അട്ഠവിധേതി ‘‘സന്തം പണീതം സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോ സബ്ബൂപധിപടിനിസ്സഗ്ഗോ തണ്ഹാക്ഖയോ വിരാഗോ നിരോധോ നിബ്ബാന’’ന്തി ഏവം അട്ഠവിധേ ആഭോഗസഞ്ഞിതേ സമന്നാഹാരേ. നിദ്ധാരണേ ചേതം ഭുമ്മം. ഇമസ്മിം ഠാനേ…പേ… ലബ്ഭന്തേവാതി ‘‘ഇധാനന്ദ, ഭിക്ഖുനോ ഏവം ഹോതീ’’തി ആഗതേ ഇമസ്മിം സുത്തപ്പദേസേ ഏകോപി ആഭോഗസമന്നാഹാരോ ചേപി സബ്ബേ അട്ഠപി ആഭോഗസമന്നാഹാരാ ലബ്ഭന്തേവ സമന്നാഹരതം അത്ഥാവഹത്താ.

ഞാണേന ജാനിത്വാതി വിപസ്സനാഞാണസഹിതേന മഗ്ഗഞാണേന ജാനിത്വാ. പരാനി ച ഓപരാനി ച ചക്ഖാദീനി ആയതനാനി. സന്തതായാതി പടിപ്പസ്സദ്ധിതായ. കായദുച്ചരിതാദിധൂമവിരഹിതോതി കായദുച്ചരിതാദി ഏവ സന്താപനട്ഠേന ധൂമോ, തേന വിരഹിതോ. അനീഘോതി അപാപോ. ജാതിജരാഗഹണേനേവ ബ്യാധിമരണമ്പി ഗഹിതമേവാതി തബ്ഭാവഭാവതോതി വുത്തം.

ആനന്ദസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. സാരിപുത്തസുത്തവണ്ണനാ

൩൩. തതിയേ, ‘‘സാരിപുത്ത, മയാ സംഖിത്തേന ദേസിതം ധമ്മം താദിസേനപി ന സുകരം വിഞ്ഞാതു’’ന്തി ഇമിനാ അധിപ്പായേനേവ വദന്തോ ഥേരസ്സ ഞാണം സബ്ബമതിക്കമം. അഞ്ഞാതാരോ ച ദുല്ലഭാതി ഹി ഇമിനാ സാമഞ്ഞവചനേന സാരിപുത്തത്ഥേരമ്പി അന്തോഗധം കത്വാ ദസ്സേന്തോ തേനപി അത്തനോ ദേസനായ ദുപ്പടിവിദ്ധഭാവം ദസ്സേതി.

സമ്മാതി ഹേതുനാ കാരണേന. തേനാഹ ‘‘ഉപായേനാ’’തിആദി. മാനാഭിസമയാതി മാനസ്സ ദസ്സനാഭിസമയാ. പഹാനാഭിസമയോതി ച ദസ്സനാഭിസമയോതി ച പരിഞ്ഞാഭിസമയോ വുത്തോ. അരഹത്തമഗ്ഗോ ഹി പരിഞ്ഞാകിച്ചസിദ്ധിയാ കിച്ചവസേന മാനം പസ്സതി, അസമ്മോഹപ്പടിവേധവസേനാതി വുത്തം ഹോതി, അയമസ്സ ദസ്സനാഭിസമയോ. തേന ദിട്ഠോ പന പഹാനാഭിസമയോ ച. ദസ്സനാഭിസമയേന ഹി പരിഞ്ഞാഭിസമയമേവ പഹീയതി. ദിട്ഠവിസേന ദിട്ഠസത്താനം ജീവിതം വിയ അയമസ്സ പഹാനാഭിസമയോ ¶ . അട്ഠകഥായം പന പഹാനാഭിസമയസ്സ ദസ്സനാഭിസമയനാനന്തരിയകത്താ ‘‘പഹാനാഭിസമയേന’’ഇച്ചേവ വുത്തം. പഹാനാഭിസമയേ ഹി ഗഹിതേ ദസ്സനാഭിസമയോ ഗഹിതോവ ഹോതി.

അന്തമകാസി ¶ ദുക്ഖസ്സാതി അരഹത്തമഗ്ഗേന മാനസ്സ പഹീനത്താ യേ ഇമേ ‘‘കായബന്ധനസ്സ അന്തോ ജീരതി (ചൂളവ. ൨൭൮), ഹരിതന്തം വാ’’തി (മ. നി. ൧.൩൦൪) ഏവം വുത്തഅന്തിമമരിയാദന്തോ ച ‘‘അന്തമിദം, ഭിക്ഖവേ, ജീവികാന’’ന്തി (സം. നി. ൩.൮൦; ഇതിവു. ൯൧) ഏവം വുത്തലാമകന്തോ ച ‘‘സക്കായോ ഏകോ അന്തോ’’തി (സം. നി. ൩.൧൦൩) ഏവം വുത്തകോട്ഠാസന്തോ ച ‘‘ഏസേവന്തോ ദുക്ഖസ്സ സപച്ചയസങ്ഖയാ’’തി ഏവം വുത്തകോട്ഠാസന്തോ ചാതി ചത്താരോ അന്താ, തേസു സബ്ബസ്സേവ വട്ടദുക്ഖസ്സ അദും ചതുത്ഥകോടിസങ്ഖാതം അന്തമകാസി, പരിച്ഛേദം പരിവടുമം അകാസി, അന്തിമസമുദയമത്താവസേസം ദുക്ഖമകാസീതി വുത്തം ഹോതി. തേനാഹ ‘‘വട്ടദുക്ഖസ്സ അന്തമകാസീ’’തി.

നനു ച ‘‘പഹാന’’ന്തി ഇമസ്സ നിദ്ദേസേ നിബ്ബാനം ആഗതം? ഇധ പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനസങ്ഖാതം അരഹത്തഫലം വുത്തം, തസ്മാ നിദ്ദേസേനായം വണ്ണനാ വിരുജ്ഝതീതി ആഹ ‘‘നിദ്ദേസേ പനാ’’തിആദി. തത്ഥ താനി പദാനി ആഗതാനീതി തസ്മിം നിദ്ദേസേ ‘‘പഹാനം വൂപസമം പടിനിസ്സഗ്ഗ’’ന്തിആദീനി (ചൂളനി. ൭൫ ഉദയമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസോ) പദാനി ആഗതാനി.

ധമ്മതക്കപുരേജവന്തി ഇമിനാ തസ്മിം ചതുത്ഥജ്ഝാനവിമോക്ഖേ ഠത്വാ ഝാനങ്ഗാനി വിപസ്സിത്വാ അധിഗതം അരഹത്തവിമോക്ഖം വദതി. അരഹത്തവിമോക്ഖസ്സ ഹി മഗ്ഗസമ്പയുത്തസമ്മാസങ്കപ്പസങ്ഖാതോ ധമ്മതക്കോ പുരേജവോ ഹോതി.

സാരിപുത്തസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. നിദാനസുത്തവണ്ണനാ

൩൪. ചതുത്ഥേ പിണ്ഡകരണത്ഥായാതി ആയൂഹനവസേന രാസികരണത്ഥായ. അഭിന്നാനീതി ഏകദേസേനപി അഖണ്ഡിതാനി. ഭിന്നകാലതോ പട്ഠായ ഹി ബീജം ബീജകിച്ചായ ന ഉപകപ്പതി. അപൂതീനീതി ഉദകതേമനേന പൂതിഭാവം ന ഉപഗതാനി. പൂതിബീജഞ്ഹി ബീജത്ഥായ ന ഉപകപ്പതി. തേനാഹ ‘‘പൂതിഭാവേന അബീജത്തം അപ്പത്താനീ’’തി. ന വാതേന ന ച ആതപേന ഹതാനീതി ¶ വാതേന ച ആതപേന ച ന ഹതാനി, നിരോജതം ന പാപിതാനി. നിരോജഞ്ഹി കസടബീജം ബീജത്ഥായ ന ഉപകപ്പതി. സാരാദാനീതി തണ്ഡുലസാരസ്സ ആദാനതോ സാരാദാനി. നിസ്സാരഞ്ഹി ബീജം ബീജത്ഥായ ന ഉപകപ്പതി. തേനാഹ ‘‘ഗഹിതസാരാനീ’’തി, പതിട്ഠിതസാരാനീതി അത്ഥോ. സന്നിചയഭാവേന സുഖം സയിതാനീതി ചത്താരോ മാസേ കോട്ഠപക്ഖിത്തനിയാമേനേവ സുഖസയിതാനി.

കമ്മവിഭത്തീതി ¶ കമ്മവിഭാഗോ. ദിട്ഠധമ്മോ വുച്ചതി പച്ചക്ഖഭൂതോ പച്ചുപ്പന്നോ അത്തഭാവോ, തത്ഥ വേദിതബ്ബഫലം കമ്മം ദിട്ഠധമ്മവേദനീയം. പച്ചുപന്നഭവതോ അനന്തരം വേദിതബ്ബഫലം കമ്മം ഉപപജ്ജവേദനീയം. അപരപരിയായവേദനീയന്തി ദിട്ഠധമ്മാനന്തരഭവതോ അഞ്ഞസ്മിം അത്തഭാവപരിയായേ അത്തഭാവപരിവത്തേ വേദിതബ്ബഫലം കമ്മം. പടിപക്ഖേഹി അനഭിഭൂതതായ പച്ചയവിസേസേന പടിലദ്ധവിസേസതായ ച ബലവഭാവപ്പത്താ താദിസസ്സ പുബ്ബാഭിസങ്ഖാരസ്സ വസേന സാതിസയാ ഹുത്വാ പവത്താ പഠമജവനചേതനാ തസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ ഫലദായിനീ ദിട്ഠധമ്മവേദനീയകമ്മം നാമ. സാ ഹി വുത്താകാരേന ബലവതീ ജവനസന്താനേ ഗുണവിസേസയുത്തേസു ഉപകാരാനുപകാരവസപ്പവത്തിയാ ആസേവനാലാഭേന അപ്പവിപാകതായ ച പഠമജവനചേതനാ ഇതരദ്വയം വിയ പവത്തസന്താനുപരമാപേക്ഖം ഓകാസലാഭാപേക്ഖഞ്ച കമ്മം ന ഹോതീതി ഇധേവ പുപ്ഫമത്തം വിയ പവത്തിവിപാകമത്തം ഫലം ദേതി. തഥാ അസക്കോന്തന്തി കമ്മസ്സ വിപാകദാനം നാമ ഉപധിപ്പയോഗാദിപച്ചയന്തരസമവായേനേവ ഹോതീതി തദഭാവതോ തസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ വിപാകം ദാതും അസക്കോന്തം. അഹോസികമ്മന്തി അഹോസി ഏവ കമ്മം, ന തസ്സ വിപാകോ അഹോസി അത്ഥി ഭവിസ്സതി ചാതി ഏവം വേദിതബ്ബം കമ്മം.

അത്ഥസാധികാതി ദാനാദിപാണാതിപാതാദിഅത്ഥസ്സ നിപ്ഫാദികാ. കാ പന സാതി ആഹ ‘‘സത്തമജവനചേതനാ’’തി. സാ ഹി സന്നിട്ഠാപകചേതനാ വുത്തനയേന പടിലദ്ധവിസേസാ പുരിമജവനചേതനാഹി ലദ്ധാസേവനാ ച സമാനാ അനന്തരത്തഭാവേ വിപാകദായിനീ ഉപപജ്ജവേദനീയകമ്മം നാമ. പുരിമഉപമായയേവാതി മിഗലുദ്ദകോപമായയേവ.

സതി സംസാരപ്പവത്തിയാതി ഇമിനാ അസതി സംസാരപ്പവത്തിയം അഹോസികമ്മപക്ഖേ തിട്ഠതി വിപച്ചനോകാസസ്സ അഭാവതോതി ദീപേതി. യം ഗരുകന്തി ¶ യം അകുസലം മഹാസാവജ്ജം, കുസലഞ്ച മഹാനുഭാവം കമ്മം. കുസലം വാ ഹി ഹോതു അകുസലം വാ, യം ഗരുകം മാതുഘാതാദികമ്മം വാ മഹഗ്ഗതകമ്മം വാ, തദേവ പഠമം വിപച്ചതി. തേനാഹ ‘‘കുസലാകുസലേസു പനാ’’തിആദി. യം ബഹുലന്തി യം ബഹുലം അഭിണ്ഹസോ കതം സമാസേവിതം. തേനാഹ ‘‘കുസലാകുസലേസു പന യം ബഹുലം ഹോതീ’’തിആദി. യദാസന്നം നാമ മരണകാലേ അനുസ്സരിതം കമ്മം, ആസന്നകാലേ കതേ പന വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി ആഹ ‘‘യം പന കുസലാകുസലേസു ആസന്നമരണേ’’തിആദി. അനുസ്സരിതുന്തി പരിബ്യത്തഭാവേന അനുസ്സരിതും.

തേസം അഭാവേതി തേസം യംഗരുകാദീനം തിണ്ണം കമ്മാനം അഭാവേ. യത്ഥ കത്ഥചി വിപാകം ദേതീതി പടിസന്ധിജനകവസേന വിപാകം ദേതി. പടിസന്ധിജനകവസേന ഹി ഗരുകാദികമ്മചതുക്കം വുത്തം. തത്ഥ ഗരുകം സബ്ബപഠമം വിപച്ചതി, ഗരുകേ അസതി ബഹുലീകതം, തസ്മിം അസതി യദാസന്നം ¶ , തസ്മിം അസതി ‘‘കടത്താ വാ പനാ’’തി വുത്തം പുരിമജാതീസു കതകമ്മം വിപച്ചതി. ബഹുലാസന്നപുബ്ബകതേസു ച ബലാബലം ജാനിതബ്ബം. പാപതോ പാപന്തരം കല്യാണഞ്ച, കല്യാണതോ കല്യാണന്തരം പാപഞ്ച ബഹുലീകതം. തതോ മഹതോവ പുബ്ബകതാദി അപ്പഞ്ച ബഹുലാനുസ്സരണേന വിപ്പടിസാരാദിജനനതോ, പടിപക്ഖസ്സ അപരിപുണ്ണതായ ആരദ്ധവിപാകസ്സ കമ്മസ്സ കമ്മസേസസ്സ വാ അപരപരിയായവേദനീയസ്സ അപരിക്ഖീണതായ സന്തതിയാ പരിണാമവിസേസതോതി തേഹി തേഹി കാരണേഹി ആയൂഹിതഫലം പഠമം വിപച്ചതി. മഹാനാരദകസ്സപജാതകേ (ജാ. ൨.൨൨.൧൧൫൩ ആദയോ) വിദേഹരഞ്ഞോ സേനാപതി അലാതോ, ബീജകോ ദാസോ, രാജകഞ്ഞാ രുചാ ച ഏത്ഥ നിദസ്സനം. തഥാ ഹി വുത്തം ഭഗവതാ –

‘‘തത്രാനന്ദ, യ്വായം പുഗ്ഗലോ ഇധ പാണാതിപാതീ…പേ… മിച്ഛാദിട്ഠി. കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജതി, പുബ്ബേ വാസ്സ തം കതം ഹോതി പാപകമ്മം ദുക്ഖവേദനീയം, പച്ഛാ വാസ്സ തം കതം ഹോതി പാപകമ്മം ദുക്ഖവേദനീയം, മരണകാലേ വാസ്സ ഹോതി മിച്ഛാദിട്ഠി സമത്താ സമാദിന്നാ, തേന സോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജതീ’’തി –

ആദി ¶ . സബ്ബം മഹാകമ്മവിഭങ്ഗസുത്തം (മ. നി. ൩.൩൦൩) വിത്ഥാരേതബ്ബം. കിം ബഹുനാ. യം തം തഥാഗതസ്സ മഹാകമ്മവിഭങ്ഗഞാണം, തസ്സേവായം വിസയോ, യദിദം തസ്സ തസ്സ കമ്മസ്സ തേന തേന കാരണേന പുബ്ബാപരവിപാകതാ സമത്ഥീയതി.

ഇദാനി ജനകാദികമ്മചതുക്കം വിഭജന്തോ ‘‘ജനകം നാമാ’’തിആദിമാഹ. പവത്തിം ന ജനേതീതി പവത്തിവിപാകം ന ജനേതി. പഠമനയേ ജനകകമ്മസ്സ പടിസന്ധിവിപാകമത്തസ്സേവ വുത്തത്താ തസ്സ പവത്തിവിപാകദായകത്തമ്പി അനുജാനന്തോ ‘‘അപരോ നയോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പടിസന്ധിദാനാദിവസേന വിപാകസന്താനസ്സ നിബ്ബത്തകം ജനകം. സുഖദുക്ഖസന്താനസ്സ നാമരൂപപ്പബന്ധസ്സ വാ ചിരതരം പവത്തിഹേതുഭൂതം ഉപത്ഥമ്ഭകം. തേനാഹ ‘‘സുഖദുക്ഖം ഉപത്ഥമ്ഭേതി, അദ്ധാനം പവത്തേതീ’’തി. ഉപപീളകം സുഖദുക്ഖപ്പബന്ധേ പവത്തമാനേ സണികം സണികം ഹാപേതി. തേനാഹ ‘‘സുഖദുക്ഖം പീളേതി ബാധേതി, അദ്ധാനം പവത്തിതും ന ദേതീ’’തി.

വാതകാളകോ മഹല്ലകോ ചോരേ ഘാതേതും ന സക്കോതീതി സോ കിര മഹല്ലകകാലേ ഏകപ്പഹാരേന സീസം ഛിന്ദിതും ന സക്കോതി, ദ്വേ തയോ വാരേ പഹരന്തോ മനുസ്സേ കിലമേതി, തസ്മാ തേ ഏവമാഹംസു. അനുലോമികം ഖന്തിം പടിലഭിത്വാതി സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ ഓരതോ അനുലോമികം ഖന്തിം ലഭിത്വാ ¶ . തരുണവച്ഛായ ഗാവിയാ മദ്ദിത്വാ ജീവിതക്ഖയം പാപിതോതി ഏകാ കിര യക്ഖിനീ ധേനുവേസേന ആഗന്ത്വാ ഉരേ പഹരിത്വാ മാരേസി, തം സന്ധായേതം വുത്തം. നഗരേ ഭവോ നാഗരിയോ.

ഘാതേത്വാതി ഉപച്ഛിന്ദിത്വാ. കമ്മസ്സ ഉപച്ഛിന്ദനം നാമ തസ്സ വിപാകപ്പടിബാഹനമേവാതി ആഹ ‘‘തസ്സ വിപാകം പടിബാഹിത്വാ’’തി. തഞ്ച അത്തനോ വിപാകുപ്പത്തിയാ ഓകാസകരണന്തി വുത്തം ‘‘അത്തനോ വിപാകസ്സ ഓകാസം കരോതീ’’തി. വിപച്ചനായ കതോകാസം കമ്മം വിപക്കമ്മേവ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഏവം പന കമ്മേന കതേ ഓകാസേ തം വിപാകം ഉപ്പന്നം നാമ വുച്ചതീ’’തി. ഉപപീളകം അഞ്ഞസ്സ വിപാകം ഉപച്ഛിന്ദതി, ന സയം അത്തനോ വിപാകം ദേതി. ഉപഘാതകം പന ദുബ്ബലകമ്മം ഉപച്ഛിന്ദിത്വാ അത്തനോ വിപാകം ഉപ്പാദേതീതി അയമേതേസം വിസേസോ. കിഞ്ചി ബഹ്വാബാധതാദിപച്ചയൂപസന്നിപാതേന വിപാകസ്സ വിബാധകം ഉപപീളകം, തഥാ വിപാകസ്സേവ ഉപച്ഛേദകം. ഉപഘാതകകമ്മം പന ഉപഘാതേത്വാ അത്തനോ വിപാകസ്സ ഓകാസകരണേന വിപച്ചനേ ¶ സതി ജനകമേവ സിയാ. ജനകാദിഭാവോ നാമ വിപാകം പതി ഇച്ഛിതബ്ബോ, ന കമ്മം പതീതി വിപാകസ്സേവ ഉപഘാതകതാ യുത്താ വിയ ദിസ്സതി, വീമംസിതബ്ബം.

അപരോ നയോ – യസ്മിം കമ്മേ കതേ പടിസന്ധിയം പവത്തേ ച വിപാകകടത്താരൂപാനം ഉപ്പത്തി ഹോതി, തം ജനകം. യസ്മിം പന കതേ അഞ്ഞേന ജനിതസ്സ ഇട്ഠസ്സ വാ അനിട്ഠസ്സ വാ ഫലസ്സ വിബാധകവിച്ഛേദകപച്ചയാനുപ്പത്തിയാ ഉപബ്രൂഹനപച്ചയുപ്പത്തിയാ ജനകസാമത്ഥിയാനുരൂപം പരിസുദ്ധിചിരതരപ്പബന്ധാ ഹോതി, തം ഉപത്ഥമ്ഭകം. ജനകേന നിബ്ബത്തിതം കുസലഫലം വാ അകുസലഫലം വാ യേന പച്ചനീകഭൂതേന രോഗധാതുവിസമതാദിനിമിത്തതായ വിബാധയതി, തം ഉപപീളകം. യേന പന കമ്മുനാ ജനകസാമത്ഥിയവസേന ചിരതരപ്പബന്ധാരഹമ്പി സമാനം ഫലം വിച്ഛേദകപച്ചയുപ്പത്തിയാ ഉപഹഞ്ഞതി വിച്ഛിജ്ജതി, തം ഉപഘാതകന്തി അയമേത്ഥ സാരോ.

തത്ഥ കേചി ദുതിയസ്സ കുസലഭാവം ഇത്ഥത്തമാഗതസ്സ അപ്പാബാധദീഘായുകതാസംവത്തനവസേന, പച്ഛിമാനം ദ്വിന്നം അകുസലഭാവം ബഹ്വാബാധഅപ്പായുകതാസംവത്തനവസേന വണ്ണേന്തി. തഥാ ച വുത്തം മജ്ഝിമനികായേ ചൂളകമ്മവിഭങ്ഗസുത്തവണ്ണനായം (മ. നി. അട്ഠ. ൩.൨൯൦) –

‘‘ചത്താരി ഹി കമ്മാനി – ഉപപീളകം, ഉപച്ഛേദകം, ജനകം, ഉപത്ഥമ്ഭകന്തി. ബലവകമ്മേന ഹി നിബ്ബത്തം പവത്തേ ഉപപീളകം ആഗന്ത്വാ അത്ഥതോ ഏവം വദതി നാമ ‘സചാഹം പഠമതരം ജാനേയ്യം, ന തേ ഇധ നിബ്ബത്തിതും ദദേയ്യം, ചതൂസുയേവ തം അപായേസു നിബ്ബത്താപേയ്യം. ഹോതു, ത്വം യത്ഥ കത്ഥചി നിബ്ബത്ത, അഹം ഉപപീളകകമ്മം നാമ തം പീളേത്വാ ¶ നിരോജം നിയൂസം കസടം കരിസ്സാമീ’തി. തതോ പട്ഠായ തം താദിസം കരോതി. കിം കരോതി? പരിസ്സയം ഉപനേതി, ഭോഗേ വിനാസേതി.

‘‘തത്ഥ ദാരകസ്സ മാതുകുച്ഛിയം നിബ്ബത്തകാലതോ പട്ഠായ മാതു അസ്സാദോ വാ സുഖം വാ ന ഹോതി, മാതാപിതൂനം പീളാവ ഉപ്പജ്ജതി. ഏവം പരിസ്സയം ഉപനേതി. ദാരകസ്സ പന മാതുകുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തകാലതോ പട്ഠായ ഗേഹേ ഭോഗാ ഉദകം പത്വാ ലോണം വിയ രാജാദീനം വസേന നസ്സന്തി, കുമ്ഭദോഹനധേനുയോ ¶ ഖീരം ന ദേന്തി, സൂരതാ ഗോണാ ചണ്ഡാ ഹോന്തി, കാണാ ഹോന്തി, ഖഞ്ജാ ഹോന്തി, ഗോമണ്ഡലേ രോഗോ പതതി, ദാസാദയോ വചനം ന കരോന്തി, വാപിതം സസ്സം ന ജായതി, ഗേഹഗതം ഗേഹേ, അരഞ്ഞഗതം അരഞ്ഞേ നസ്സതി, അനുപുബ്ബേന ഘാസച്ഛാദനമത്തം ദുല്ലഭം ഹോതി, ഗബ്ഭപരിഹാരോ ന ഹോതി, വിജാതകാലേ മാതു ഥഞ്ഞം ഛിജ്ജതി, ദാരകോ പരിഹാരം അലഭന്തോ പീളിതോ നിരോജോ നിയൂസോ കസടോ ഹോതി. ഇദം ഉപപീളകകമ്മം നാമ.

‘‘ദീഘായുകകമ്മേന പന നിബ്ബത്തസ്സ ഉപച്ഛേദകകമ്മം ആഗന്ത്വാ ആയും ഛിന്ദതി. യഥാ ഹി പുരിസോ അട്ഠുസഭഗമനം കത്വാ സരം ഖിപേയ്യ, തമഞ്ഞോ ധനുതോ മുത്തമത്തം മുഗ്ഗരേന പഹരിത്വാ തത്ഥേവ പാതേയ്യ, ഏവം ദീഘായുകകമ്മേന നിബ്ബത്തസ്സ ഉപച്ഛേദകകമ്മം ആയും ഛിന്ദതി. കിം കരോതി? ചോരാനം അടവിം പവേസേതി, വാളമച്ഛോദകം ഓതാരേതി, അഞ്ഞതരം വാ പന സപരിസ്സയഠാനം ഉപനേതി. ഇദം ഉപച്ഛേദകകമ്മം നാമ. ‘ഉപഘാതക’ന്തിപി ഏതസ്സേവ നാമം. പടിസന്ധിനിബ്ബത്തകം പന കമ്മം ജനകകമ്മം നാമ. അപ്പഭോഗകുലാദീസു നിബ്ബത്തസ്സ ഭോഗസമ്പദാദികരണേന ഉപത്ഥമ്ഭകകമ്മം ഉപത്ഥമ്ഭകകമ്മം നാമ.

‘‘പരിത്തകമ്മേനപി നിബ്ബത്തം ഏതം പവത്തേ പാണാതിപാതാദിവിരതികമ്മം ആഗന്ത്വാ അത്ഥതോ ഏവം വദതി നാമ ‘സചാഹം പഠമതരം ജാനേയ്യം, ന തേ ഇധ നിബ്ബത്തിതും ദദേയ്യം, ദേവലോകേയേവ തം നിബ്ബത്താപേയ്യം, ഹോതു, ത്വം യത്ഥ കത്ഥചി നിബ്ബത്ത, അഹം ഉപത്ഥമ്ഭകകമ്മം നാമ ഉപത്ഥമ്ഭം തേ കരിസ്സാമീ’തി ഉപത്ഥമ്ഭം കരോതി. കിം കരോതി? പരിസ്സയം നാസേതി, ഭോഗേ ഉപ്പാദേതി.

‘‘തത്ഥ ദാരകസ്സ മാതുകുച്ഛിയം നിബ്ബത്തകാലതോ പട്ഠായ മാതാപിതൂനം സുഖമേവ സാതമേവ ഹോതി. യേപി പകതിയാ മനുസ്സാമനുസ്സപരിസ്സയാ ഹോന്തി, തേ സബ്ബേ അപഗച്ഛന്തി ¶ . ഏവം പരിസ്സയം നാസേതി. ദാരകസ്സ പന മാതുകുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തകാലതോ പട്ഠായ ഗേഹേ ഭോഗാനം പമാണം ന ഹോതി, നിധികുമ്ഭിയോ പുരതോപി പച്ഛതോപി ഗേഹം പരിവട്ടമാനാ പവിസന്തി. മാതാപിതരോ ¶ പരേഹി ഠപിതധനസ്സപി സമ്മുഖീഭാവം ഗച്ഛന്തി, ധേനുയോ ബഹുഖീരാ ഹോന്തി, ഗോണാ സുഖസീലാ ഹോന്തി, വപ്പട്ഠാനേ സസ്സാനി സമ്പജ്ജന്തി, വഡ്ഢിയാ വാ സമ്പയുത്തം, താവകാലികം വാ ദിന്നം ധനം അചോദിതാ സയമേവ ആഹരിത്വാ ദേന്തി, ദാസാദയോ സുബ്ബചാ ഹോന്തി, കമ്മന്താ ന പരിഹായന്തി, ദാരകോ ഗബ്ഭതോ പട്ഠായ പരിഹാരം ലഭതി, കോമാരികവേജ്ജാ സന്നിഹിതാവ ഹോന്തി. ഗഹപതികുലേ ജാതോ സേട്ഠിട്ഠാനം, അമച്ചകുലാദീസു ജാതോ സേനാപതിട്ഠാനാദീനി ലഭതി. ഏവം ഭോഗേ ഉപ്പാദേതി. സോ അപരിസ്സയോ സഭോഗോ ചിരം ജീവതി. ഇദം ഉപത്ഥമ്ഭകകമ്മം നാമ. ഇമേസു ചതൂസു പുരിമാനി ദ്വേ അകുസലാനേവ, ജനകം കുസലമ്പി അകുസലമ്പി, ഉപത്ഥമ്ഭകം കുസലമേവാ’’തി.

ഏത്ഥ വിബാധൂപഘാതാ നാമ കുസലവിപാകമ്ഹി ന യുത്താതി അധിപ്പായേന ‘‘ദ്വേ അകുസലാനേവാ’’തി വുത്തം. ദേവദത്താദീനം പന നാഗാദീനം ഇതോ അനുപ്പദിന്നയാപനകപേതാനഞ്ച നരകാദീസു അകുസലവിപാകൂപത്ഥമ്ഭനൂപപീളനൂപഘാതകാനി സന്തീതി ചതുന്നമ്പി കുസലാകുസലഭാവോ ന വിരുജ്ഝതി. ഏവഞ്ച കത്വാ യാ ബഹൂസു ആനന്തരിയേസു കതേസു ഏകേന ഗഹിതപ്പടിസന്ധികസ്സ ഇതരേസം തസ്സ അനുബലപ്പദായിതാ വുത്താ, സാപി സമത്ഥിതാ ഹോതി.

സുത്തന്തപരിയായേന ഏകാദസ കമ്മാനി വിഭജിത്വാ ഇദാനി അഭിധമ്മപരിയാപന്നം ദസ്സേന്തോ ‘‘അത്ഥേകച്ചാനി പാപകാനി കമ്മസമാദാനാനീ’’തിആദിനാ വിഭങ്ഗപാളിം (വിഭ. ൮൧൦) ദസ്സേതി. തത്ഥ ഗതിസമ്പത്തിപടിബാള്ഹാനീതി ഗതിസമ്പത്തിയാ പടിബാഹിതാനി നിവാരിതാനി പടിസേധിതാനി. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. തത്ഥ ച ഗതിസമ്പത്തീതി സമ്പന്നഗതി ദേവലോകോ ച മനുസ്സലോകോ ച. ഗതിവിപത്തീതി വിപന്നഗതി ചത്താരോ അപായാ. ഉപധിസമ്പത്തീതി അത്തഭാവസമിദ്ധി. ഉപധിവിപത്തീതി ഹീനഅത്തഭാവതാ. കാലസമ്പത്തീതി സുരാജസുമനുസ്സകാലസങ്ഖാതോ സമ്പന്നകാലോ. കാലവിപത്തീതി ദുരാജദുമ്മനുസ്സകാലസങ്ഖാതോ വിപന്നകാലോ. പയോഗസമ്പത്തീതി സമ്മാപയോഗോ. പയോഗവിപത്തീതി മിച്ഛാപയോഗോ.

ഇദാനി ¶ യഥാവുത്തപാളിയാ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അനിട്ഠാരമ്മണാനുഭവനാരഹേ കമ്മേ വിജ്ജമാനേയേവാതി ഇമിനാ അനിട്ഠാരമ്മണാനുഭവനനിമ്മിത്തകസ്സ പാപകമ്മസ്സ സബ്ഭാവം ദസ്സേതി. തം കമ്മന്തി തം പാപകം കമ്മം. ഏകച്ചസ്സ ഹി അനിട്ഠാരമ്മണാനുഭവനനിമിത്തം ¶ ബഹുപാപകമ്മം വിജ്ജമാനമ്പി ഗതിവിപത്തിയം ഠിതസ്സേവ വിപച്ചതി. യദി പന സോ ഏകേന കല്യാണകമ്മേന ഗതിസമ്പത്തിയം ദേവേസു വാ മനുസ്സേസു വാ നിബ്ബത്തേയ്യ, താദിസേ ഠാനേ അകുസലസ്സ വാരോ നത്ഥി, ഏകന്തം കുസലസ്സേവാതി തം കമ്മം ഗതിസമ്പത്തിപടിബാള്ഹം ന വിപച്ചതി. പതിബാഹിതം ഹുത്വാതി ബാധിതം ഹുത്വാ. അത്തഭാവസമിദ്ധിയന്തി സരീരസമ്പത്തിയം. കിലിട്ഠകമ്മസ്സാതി ഹത്ഥിമേണ്ഡഅസ്സബന്ധകഗോപാലകാദികമ്മസ്സ. പലായിതബ്ബയുത്തകാലേതി ഹത്ഥിആദിപച്ചത്ഥികസമാഗമകാലേ. ലഞ്ജം ദേതീതി ഏവം മേ ബാധതം പരേസം വസേ ന ഹോതീതി ദേതി. ചോരികയുത്തകാലേതി പക്ഖബലാദീനം ലബ്ഭമാനകാലേ. അന്തരകപ്പേതി പരിയോസാനപ്പത്തേ അന്തരകപ്പേ.

അഭിധമ്മനയേന സോളസ കമ്മാനി വിഭജിത്വാ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗപരിയായേന (പടി. മ. ൧.൨൩൪-൨൩൫) ദ്വാദസ കമ്മാനി വിഭജിത്വാ ദസ്സേതും ‘‘അപരാനിപീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അതീതഭവേസു കതസ്സ കമ്മസ്സ അതീതഭവേസുയേവ വിപക്കവിപാകം ഗഹേത്വാ ‘‘അഹോസി കമ്മം അഹോസി കമ്മവിപാകോ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘യം കമ്മം അതീതേ ആയൂഹിത’’ന്തിആദി. വിപാകവാരന്തി വിപച്ചനാവസരം വിപാകവാരം. ‘‘വിപാകവാരം ലഭതീ’’തി ഇമിനാ വുത്തമേവത്ഥം ‘‘പടിസന്ധിം ജനേസീ’’തിആദിനാ വിഭാവേതി. തത്ഥ പടിസന്ധിം ജനേസീതി ഇമിനാ ച പടിസന്ധിദായകസ്സ കമ്മസ്സ പവത്തിവിപാകദായിതാപി വുത്താ ഹോതി. പവത്തിവിപാകസ്സേവ പന ദായകം രൂപജനകസീസേന വദതി. തസ്സേവ അതീതസ്സ കമ്മസ്സ ദിട്ഠധമ്മവേദനീയസ്സ ഉപപജ്ജവേദനീയസ്സ ച പച്ചയവേകല്ലേന അതീതഭവേസുയേവ അവിപക്കവിപാകഞ്ച, അതീതേയേവ പരിനിബ്ബുതസ്സ ദിട്ഠധമ്മവേദനീയഉപപജ്ജവേദനീയഅപരപരിയായവേദനീയസ്സ കമ്മസ്സ അവിപക്കവിപാകഞ്ച ഗഹേത്വാ ‘‘അഹോസി കമ്മം നാഹോസി കമ്മവിപാകോ’’തിപി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘യം പന വിപാകവാരം ന ലഭീ’’തിആദി.

അതീതസ്സേവ കമ്മസ്സ അവിപക്കവിപാകസ്സ പച്ചുപ്പന്നഭവേ പച്ചയസമ്പത്തിയാ വിപച്ചമാനം വിപാകം ഗഹേത്വാ ‘‘അഹോസി കമ്മം അത്ഥി കമ്മവിപാകോ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘യം പന അതീതേ ആയൂഹിത’’ന്തിആദിമാഹ. അതീതസ്സേവ കമ്മസ്സ ¶ അതിക്കന്തവിപാകകാലസ്സ ച പച്ചുപ്പന്നഭവേ പരിനിബ്ബായന്തസ്സ ച അവിപച്ചമാനവിപാകം ഗഹേത്വാ ‘‘അഹോസി കമ്മം നത്ഥി കമ്മവിപാകോ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘അലദ്ധവിപാകവാര’’ന്തിആദി. അതീതസ്സേവ കമ്മസ്സ വിപാകാരഹസ്സ അവിപക്കവിപാകസ്സ അനാഗതഭവേ പച്ചയസമ്പത്തിയാ വിപച്ചിതബ്ബം വിപാകം ഗഹേത്വാ ‘‘അഹോസി കമ്മം ഭവിസ്സതി കമ്മവിപാകോ’’തി വുത്തന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘യം പന അതീതേ ആയൂഹിത’’ന്തിആദിമാഹ. അതീതസ്സേവ കമ്മസ്സ അതിക്കന്തവിപാകകാലസ്സ ച അനാഗതഭവേ പരിനിബ്ബായിതബ്ബസ്സ അവിപച്ചിതബ്ബവിപാകഞ്ച ഗഹേത്വാ ‘‘അഹോസി കമ്മം ന ഭവിസ്സതി കമ്മവിപാകോ’’തി ¶ വുത്തന്തി ആഹ ‘‘യം അനാഗതേ വിപാകവാരം ന ലഭിസ്സതീ’’തിആദി. ഏവം താവ അതീതകമ്മം അതീതപച്ചുപ്പന്നാനാഗതവിപാകാവിപാകവസേന ഛധാ ദസ്സിതം.

ഇദാനി പച്ചുപ്പന്നഭവേ കതസ്സ ദിട്ഠധമ്മവേദനീയസ്സ ഇധേവ വിപച്ചമാനം വിപാകം ഗഹേത്വാ ‘‘അത്ഥി കമ്മം അത്ഥി കമ്മവിപാകോ’’തി വുത്തന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘യം പന ഏതരഹി ആയൂഹിത’’ന്തിആദിമാഹ. യം പന ഏതരഹി വിപാകവാരം ന ലഭതീതിആദിനാ തസ്സേവ പച്ചുപ്പന്നസ്സ കമ്മസ്സ പച്ചയവേകല്ലേന ഇധ അവിപച്ചമാനഞ്ച ദിട്ഠേവ ധമ്മേ പരിനിബ്ബായന്തസ്സ ഇധ അവിപച്ചമാനഞ്ച വിപാകം ഗഹേത്വാ ‘‘അത്ഥി കമ്മം നത്ഥി കമ്മവിപാകോ’’തി വുത്തന്തി ദസ്സേതി. പച്ചുപ്പന്നസ്സേവ കമ്മസ്സ ഉപപജ്ജവേദനീയസ്സ അപരപരിയായവേദനീയസ്സ ച അനാഗതഭവേ വിപച്ചിതബ്ബവിപാകം ഗഹേത്വാ ‘‘അത്ഥി കമ്മം ഭവിസ്സതി കമ്മവിപാകോ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘യം പന ഏതരഹി ആയൂഹിതം അനാഗതേ വിപാകവാരം ലഭിസ്സതീ’’തിആദി. പച്ചുപ്പന്നസ്സേവ കമ്മസ്സ ഉപപജ്ജവേദനീയസ്സ പച്ചയവേകല്ലേന അനാഗതഭവേ അവിപച്ചിതബ്ബഞ്ച അനാഗതഭവേ പരിനിബ്ബായിതബ്ബസ്സ അപരപരിയായവേദനീയസ്സ അവിപച്ചിതബ്ബഞ്ച വിപാകം ഗഹേത്വാ ‘‘അത്ഥി കമ്മം ന ഭവിസ്സതി കമ്മവിപാകോ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘യം പന വിപാകവാരം ന ലഭിസ്സതീ’’തിആദി.

ഏവഞ്ച പച്ചുപ്പന്നകമ്മം പച്ചുപ്പന്നാനാഗതവിപാകാവിപാകവസേന ചതുധാ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അനാഗതഭവേ കതസ്സ കമ്മസ്സ അനാഗതേ വിപച്ചിതബ്ബവിപാകം ഗഹേത്വാ ‘‘ഭവിസ്സതി കമ്മം ഭവിസ്സതി കമ്മവിപാകോ’’തി വുത്തന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘യം പനാനാഗതേ ആയൂഹിസ്സതീ’’തിആദിമാഹ. തസ്സേവ അനാഗതസ്സ കമ്മസ്സ പച്ചയവേകല്ലേന അവിപച്ചിതബ്ബഞ്ച അനാഗതഭവേ പരിനിബ്ബായിതബ്ബസ്സ അവിപച്ചിതബ്ബഞ്ച വിപാകം ഗഹേത്വാ ‘‘ഭവിസ്സതി കമ്മം ന ഭവിസ്സതി കമ്മവിപാകോ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘യം പന വിപാകവാരം ന ലഭിസ്സതീ’’തിആദി ¶ . ഏവം അനാഗതകമ്മം അനാഗതവിപാകാവിപാകവസേന ദ്വിധാ ദസ്സിതം. ഏവന്തിആദിനാ യഥാവുത്തദ്വാദസകമ്മാനി നിഗമേതി.

ഇദാനി സബ്ബേസു യഥാവുത്തപ്പഭേദേസു കമ്മേസു യാനി അഭിധമ്മനയേന വിഭത്താനി സോളസ കമ്മാനി, യാനി ച പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗപരിയായേന വിഭത്താനി ദ്വാദസ കമ്മാനി, താനി സബ്ബാനി സുത്തന്തികപരിയായേന വിഭത്തേസു ഏകാദസവിധേസുയേവ കമ്മേസു അന്തോഗധാനി, താനി ച ദിട്ഠധമ്മവേദനീയഉപപജ്ജവേദനീയഅപരപരിയായവേദനീയേസു തീസുയേവ അന്തോഗധാനീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇതി ഇമാനി ചേവാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അത്തനോ ഠാനാ ഓസക്കിത്വാതി അത്തനോ യഥാവുത്തദ്വാദസസോളസപ്പഭേദസങ്ഖാതട്ഠാനതോ പരിഹാപേത്വാ, തം തം പഭേദം ഹിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ഏകാദസ കമ്മാനിയേവ ¶ ഭവന്തീതി തംസഭാവാനംയേവ കമ്മാനം ദ്വാദസധാ സോളസധാ ച വിഭജിത്വാ വുത്തത്താ ഏവമാഹ. യസ്മാ ഏകാദസധാ വുത്തകമ്മാനി ദിട്ഠധമ്മവേദനീയാനി വാ സിയും ഉപപജ്ജവേദനീയാനി വാ അപരപരിയായവേദനീയാനി വാ, തസ്മാ വുത്തം ‘‘തീണിയേവ കമ്മാനി ഹോന്തീ’’തി.

തേസം സങ്കമനം നത്ഥീതി തേസം ദിട്ഠധമ്മവേദനീയാദീനം സങ്കമനം നത്ഥി, സങ്കമനം ഉപപജ്ജവേദനീയാദിഭാവാപത്തി. തേനാഹ ‘‘യഥാഠാനേയേവ തിട്ഠന്തീ’’തി, അത്തനോ ദിട്ഠധമ്മവേദനീയാദിട്ഠാനേയേവ തിട്ഠന്തീതി അത്ഥോ. ദിട്ഠധമ്മവേദനീയമേവ ഹി പഠമജവനചേതനാ, ഉപപജ്ജവേദനീയമേവ സത്തമജവനചേതനാ, മജ്ഝേ പഞ്ച അപരപരിയായവേദനീയമേവാതി നത്ഥി തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം സങ്ഗഹോ, തസ്മാ അത്തനോ അത്തനോ ദിട്ഠധമ്മവേദനീയാദിസഭാവേയേവ തിട്ഠന്തി. തേനേവ ഭഗവതാ – ‘‘ദിട്ഠേ വാ ധമ്മേ, ഉപപജ്ജ വാ, അപരേ വാ പരിയായേ’’തി തയോ വികപ്പാ ദസ്സിതാ. തേനേവാഹ ‘‘ദിട്ഠധമ്മവേദനീയം കമ്മ’’ന്തിആദി. തത്ഥ ‘‘ദിട്ഠേ വാ ധമ്മേ’’തി സത്ഥാ ന വദേയ്യാതി അസതി നിയാമേ ന വദേയ്യ. യസ്മാ പന തേസം സങ്കമനം നത്ഥി, നിയതസഭാവാ ഹി താനി, തസ്മാ സത്ഥാ ‘‘ദിട്ഠേ വാ ധമ്മേ’’തിആദിമവോച.

സുക്കപക്ഖേതി ‘‘അലോഭോ നിദാനം കമ്മാനം സമുദയായാ’’തിആദിനാ ആഗതേ കുസലപക്ഖേ. നിരുദ്ധേതി അരിയമഗ്ഗാധിഗമേന അനുപ്പാദനിരോധേന നിരുദ്ധേ. താലവത്ഥു വിയ കതന്തി യഥാ താലേ ഛിന്നേ ഠിതട്ഠാനേ കിഞ്ചി ന ഹോതി, ഏവം കമ്മേ പഹീനേ കിഞ്ചി ന ഹോതീതി അത്ഥോ. താലവത്ഥൂതി വാ മത്ഥകച്ഛിന്നോ താലോ വുത്തോ പത്തഫലമകുലസൂചിആദീനം അഭാവതോ. തതോ ഏവ സോ അവിരുള്ഹിധമ്മോ. ഏവം പഹീനകമ്മോ സത്തസന്താനോ. തേനാഹ ¶ ‘‘മത്ഥകച്ഛിന്നതാലോ വിയാ’’തി. അനുഅഭാവം കതം പച്ഛതോ ധമ്മപ്പവത്തിയാ അഭാവതോ. തേനാഹ ‘‘യഥാ’’തിആദി. അപ്പവത്തികതകാലോ വിയാതി ബീജാനം സബ്ബസോ അപ്പവത്തിയാ കതകാലോ വിയ. ഛിന്നമൂലകാനന്തി കിലേസമൂലസ്സ സബ്ബസോ ഛിന്നത്താ ഛിന്നമൂലകാനം. കിലേസാ ഹി ഖന്ധാനം മൂലാനി.

വേദനീയന്തി വേദിതബ്ബം. അഞ്ഞം വത്ഥു നത്ഥീതി അഞ്ഞം അധിട്ഠാനം നത്ഥി. സുഗതിസഞ്ഞിതാപി ഹേട്ഠിമന്തേന സങ്ഖാരദുക്ഖതോ അനപഗതത്താ ദുഗ്ഗതിയോ ഏവാതി വുത്തം ‘‘സബ്ബാ ദുഗ്ഗതിയോ’’തി, ഏവം വാ ഏത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ലോഭോ ഏതസ്സ കാരണഭൂതോ അത്ഥീതി ലോഭം, ലോഭനിമിത്തം കമ്മം. തഥാ ദോസന്തി ഏത്ഥാപി. തേനാഹ ‘‘ലോഭദോസസീസേന ലോഭജഞ്ച ദോസജഞ്ച കമ്മമേവ നിദ്ദിട്ഠ’’ന്തി. വട്ടവിവട്ടന്തി വട്ടഞ്ച വിവട്ടഞ്ച.

നിദാനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ഹത്ഥകസുത്തവണ്ണനാ

൩൫. പഞ്ചമേ ¶ ആളവിയന്തി ആളവിരട്ഠേ, ന ആളവിനഗരേ. തേനാഹ ‘‘ആളവിയന്തി ആളവിരട്ഠേ’’തി. അഥാതി അവിച്ഛേദത്ഥേ നിപാതോ. തത്ഥ ഭഗവതോ നിസജ്ജായ അവിച്ഛിന്നായ ഏവാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘ഏവ’’ന്തിആദി. ഹത്ഥതോ ഹത്ഥം ഗതത്താതി ആളവകസ്സ യക്ഖസ്സ ഹത്ഥതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഹത്ഥം, തതോ രാജപുരിസാനം ഹത്ഥം ഗതത്താ.

മാഘസ്സാതി മാഘമാസസ്സ. ഏവം ഫഗ്ഗുനസ്സാതി ഏത്ഥാപി. ഖുരന്തരേഹി കദ്ദമോ ഉഗ്ഗന്ത്വാ തിട്ഠതീതി കദ്ദമോ ഖുരന്തരേഹി ഉഗ്ഗന്ത്വാ തിട്ഠതി. ചതൂഹി ദിസാഹി വായന്തോ വാതോ വേരമ്ഭോതി വുച്ചതി വേരമ്ഭവാതസദിസത്താ.

പഞ്ചദ്വാരകായന്തി പഞ്ചദ്വാരാനുസാരേന പവത്തം വിഞ്ഞാണകായം. ഖോഭയമാനാതി കിലേസഖോഭവസേന ഖോഭയമാനാ ചിത്തം സങ്ഖോഭം കരോന്താ. ചേതസികാതി മനോദ്വാരികചിത്തസന്നിസ്സിതാ. തേനാഹ ‘‘മനോദ്വാരം ഖോഭയമാനാ’’തി. സോ രാഗോതി തംസദിസോ രാഗോ. ഭവതി ഹി തംസദിസേ തബ്ബോഹാരോ യഥാ ‘‘സാ ഏവ തിത്തിരികാ, താനി ഏവ ഓസധാനീ’’തി. യാദിസോ ഹി ഏകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഉപ്പജ്ജനകരാഗോ, താദിസോ ഏവ തതോ അഞ്ഞസ്സ രാഗഭാവസാമഞ്ഞതോ. തേന വുത്തം ‘‘തഥാരൂപോ ¶ രാഗോ’’തിആദി. ഇച്ഛിതാലാഭേന രജനീയേസു വാ നിരുദ്ധേസു വത്ഥൂസു ദോമനസ്സുപ്പത്തിയാ ദോസപരിളാഹാനം സമ്ഭവോ വേദിതബ്ബോ.

ന ലിമ്പതി അനുപലിത്തചിത്തത്താ. സീതിഭൂതോ നിബ്ബുതസബ്ബപരിളാഹത്താ. ആസത്തിയോ വുച്ചന്തി തണ്ഹായോ തത്ഥ തത്ഥ ആസഞ്ജനട്ഠേന. ദരഥന്തി പരിളാഹജാതം. ചേതസോതി സാമിവചനം.

ഹത്ഥകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. ദേവദൂതസുത്തവണ്ണനാ

൩൬. ഛട്ഠേ ദേവദൂതാനീതി ലിങ്ഗവിപല്ലാസം കത്വാ വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ദേവദൂതാ’’തി, ഉഭയലിങ്ഗം വാ ഏതം പദം, തസ്മാ നപുംസകലിങ്ഗവസേന പാളിയം വുത്തസ്സ പുല്ലിങ്ഗവസേന അത്ഥദസ്സനം കതം. ദേവോതി മച്ചൂതി അഭിഭവനട്ഠേന സത്താനം അത്തനോ വസേ വത്താപനതോ മച്ചുരാജാ ‘‘ദേവോ’’തി വുച്ചതി. യഥാ ഹി ദേവോ പകതിസത്തേ അഭിഭവതി, ഏവം മച്ചു സബ്ബസത്തേ അഭിഭവതി, തസ്മാ ദേവോ ¶ വിയാതി ദേവോ. ‘‘തസ്സ ദൂതാ’’തി വത്വാ ഇദാനിസ്സ ദൂതേ തേസം ദൂതഭാവഞ്ച വിഭാവേതും ‘‘ജിണ്ണബ്യാധിമതാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. തേന ചോദനത്ഥേന ദേവസ്സ ദൂതാ വിയാതി ദേവദൂതാതി ദസ്സേതി. ‘‘അഹം അസുകം പമദ്ദിതും ആഗമിസ്സാമി, തുവം തസ്സ കേസേ ഗഹേത്വാ മാ വിസ്സജ്ജേഹീ’’തി മച്ചുദേവസ്സ ആണാകരാ ദൂതാ വിയാതി ഹി ദൂതാതി വുച്ചന്തി.

ഇദാനി സദ്ധാതബ്ബട്ഠേന ദേവാ വിയ ദൂതാതി ദേവദൂതാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ദേവാ വിയ ദൂതാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അലങ്കതപ്പടിയത്തായാതി ഇദം അത്തനോ ദിബ്ബാനുഭാവം ആവികത്വാ ഠിതായാതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ദേവതായ ബ്യാകരണസദിസമേവ ഹോതി ന ചിരസ്സേവ ജരാബ്യാധിമരണസ്സ സമ്ഭവതോ. വിസുദ്ധിദേവാനന്തി ഖീണാസവബ്രഹ്മാനം. തേ ഹി ചരിമഭവേ ബോധിസത്താനം ജിണ്ണാദിഭേദം ദസ്സേന്തി, തസ്മാ അന്തിമഭവികബോധിസത്താനം വിസുദ്ധിദേവേഹി ഉപട്ഠാപിതഭാവം ഉപാദായ തദഞ്ഞേസമ്പി തേഹി അനുപട്ഠാപിതാനമ്പി തഥാ വോഹരിതബ്ബതാ പരിയായസിദ്ധാതി വേദിതബ്ബാ. ദിസ്വാവാതി ¶ വിസുദ്ധിദേവേഹി ദസ്സിതേ ദിസ്വാവ. തതോയേവ ഹി തേ വിസുദ്ധിദേവാനം ദൂതാ വുത്താ.

കസ്മാ ആരദ്ധന്തി കേവലം ദേവദൂതേ ഏവ സരൂപതോ അദസ്സേത്വാതി അധിപ്പായോ. ദേവാനം ദൂതാനം ദസ്സനൂപായത്താ തഥാ വുത്തന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘ദേവദൂതാ…പേ… സമനുയുഞ്ജതീ’’തി ആഹ. തത്ഥ ദേവദൂതാ…പേ… ദസ്സനത്ഥന്തി ദേവദൂതാനം അനുയുഞ്ജനട്ഠാനൂപഗസ്സ കമ്മസ്സ ദസ്സനത്ഥം.

ഏകച്ചേ ഥേരാതി അന്ധകാദികേ വിഞ്ഞാണവാദിനോ ച സന്ധായ വദതി. നേരയികേ നിരയേ പാലേന്തി തതോ നിഗ്ഗന്തും അപ്പദാനവസേന രക്ഖന്തീതി നിരയപാലാ. അഥ വാ നിരയപാലതായ നേരയികാനം നിരയദുക്ഖേന പരിയോനദ്ധായ അലം സമത്ഥാതി നിരയപാലാ. തന്തി ‘‘നത്ഥി നിരയപാലാ’’തി വചനം. പടിസേധിതമേവാതി ‘‘അത്ഥി നിരയേസു നിരയപാലാ അത്ഥി ച കാരണികാ’’തിആദിനാ നയേന അഭിധമ്മേ (കഥാ. ൮൬൬) പടിസേധിതമേവ. യദി നിരയപാലാ നാമ ന സിയും, കമ്മകാരണാപി ന ഭവേയ്യ. സതി ഹി കാരണികേ കമ്മകാരണായ ഭവിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദി. ഏത്ഥാഹ – ‘‘കിം പനേതേ നിരയപാലാ നേരയികാ, ഉദാഹു അനേരയികാ’’തി. കിഞ്ചേത്ഥ – യദി താവ നേരയികാ നിരയസംവത്തനിയേന കമ്മേന നിബ്ബത്താ, സയമ്പി നിരയദുക്ഖം പച്ചനുഭവേയ്യും, തഥാ സതി അഞ്ഞേസം നേരയികാനം ഘാതനായ അസമത്ഥാ സിയും, ‘‘ഇമേ നേരയികാ ഇമേ നിരയപാലാ’’തി വവത്ഥാനഞ്ച ന സിയാ. യേ ച യേ ഘാതേന്തി, തേഹി സമാനരൂപബലപ്പമാണേഹി ഇതരേസം ഭയസന്താസാ ന സിയും. അഥ അനേരയികാ, നേസം തത്ഥ കഥം സമ്ഭവോതി? വുച്ചതേ – അനേരയികാ നിരയപാലാ അനിരയഗതിസംവത്തനിയകമ്മനിബ്ബത്തിതോ. നിരയൂപപത്തിസംവത്തനിയകമ്മതോ ¶ ഹി അഞ്ഞേനേവ കമ്മുനാ തേ നിബ്ബത്തന്തി രക്ഖസജാതികത്താ. തഥാ ഹി വദന്തി സബ്ബത്ഥിവാദിനോ –

‘‘കോധാ കുരൂരകമ്മന്താ, പാപാഭിരുചിനോ തഥാ;

ദുക്ഖിതേസു ച നന്ദന്തി, ജായന്തി യമരക്ഖസാ’’തി.

തത്ഥ യദേകേ വദന്തി ‘‘യാതനാദുക്ഖം പടിസംവേദേയ്യും, അഥ വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഘാതേയ്യു’’ന്തിആദി, തയിദം അസാരം നിരയപാലാനം നേരയികഭാവസ്സേവ ¶ അഭാവതോ. യദിപി അനേരയികാ നിരയപാലാ, അയോമയായ പന ആദിത്തായ സമ്പജ്ജലിതായ സജോതിഭൂതായ നിരയഭൂമിയാ പരിക്കമമാനാ കഥം ദാഹദുക്ഖം നാനുഭവന്തീതി? കമ്മാനുഭാവതോ. യഥാ ഹി ഇദ്ധിമന്തോ ചേതോവസിപ്പത്താ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനാദയോ നേരയികേ അനുകമ്പന്താ ഇദ്ധിബലേന നിരയഭൂമിം ഉപഗതാ ദാഹദുക്ഖേന ന ബാധീയന്തി, ഏവം സമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം.

ഇദ്ധിവിസയസ്സ അചിന്തേയ്യഭാവതോതി ചേ? ഇദമ്പി തംസമാനം കമ്മവിപാകസ്സ അചിന്തേയ്യഭാവതോ. തഥാരൂപേന ഹി കമ്മുനാ തേ നിബ്ബത്താ യഥാ നിരയദുക്ഖേന അബാധിതാ ഏവ ഹുത്വാ നേരയികേ ഘാതേന്തി, ന ചേത്തകേന ബാഹിരവിസയാഭാവോ യുജ്ജതി ഇട്ഠാനിട്ഠതായ പച്ചേകം ദ്വാരപുരിസേസുപി വിഭത്തസഭാവത്താ. തഥാ ഹി ഏകച്ചസ്സ ദ്വാരസ്സ പുരിസസ്സ ച ഇട്ഠം ഏകച്ചസ്സ അനിട്ഠം, ഏകച്ചസ്സ ച അനിട്ഠം ഏകച്ചസ്സ ഇട്ഠം ഹോതി. ഏവഞ്ച കത്വാ യദേകേ വദന്തി ‘‘നത്ഥി കമ്മവസേന തേജസാ പരൂപതാപന’’ന്തിആദി, തദപാഹതം ഹോതി. യം പന വദന്തി ‘‘അനേരയികാനം തേസം കഥം തത്ഥ സമ്ഭവോ’’തി നിരയേ നേരയികാനം യാതനാസബ്ഭാവഭാവതോ. നേരയികസത്തയാതനായോഗ്ഗഞ്ഹി അത്തഭാവം നിബ്ബത്തേന്തം കമ്മം താദിസനികന്തി വിനാമിതം നിരയട്ഠാനേ ഏവ നിബ്ബത്തേതി. തേ ഹി നേരയികേഹി അധികതരബലാരോഹപരിണാഹാ അതിവിയ ഭയാനകദസ്സനാ കുരൂരതരപയോഗാ ച ഹോന്തി. ഏതേനേവ തത്ഥ നേരയികാനം വിബാധകകാകസുനഖാദീനമ്പി നിബ്ബത്തിയാ അത്ഥിഭാവോ സംവണ്ണിതോതി ദട്ഠബ്ബോ.

കഥമഞ്ഞഗതികേഹി അഞ്ഞഗതികബാധനന്തി ച ന വത്തബ്ബം അഞ്ഞത്ഥാപി തഥാ ദസ്സനതോ. യം പനേകേ വദന്തി ‘‘അസത്തസഭാവാ ഏവ നിരയേ നിരയപാലാ നിരയേ സുനഖാദയോ ചാ’’തി, തമ്പേതേസം മതിമത്തം അഞ്ഞത്ഥ തഥാ അദസ്സനതോ. ന ഹി കാചി അത്ഥി താദിസീ ധമ്മപ്പവത്തി, യാ അസത്തസഭാവാ, സമ്പതിസത്തേഹി അപ്പയോജിതാ ച അത്ഥകിച്ചം സാധേന്തീ ദിട്ഠപുബ്ബാ. പേതാനം പാനീയനിവാരകാനം ദണ്ഡാദിഹത്ഥാനഞ്ച പുരിസാനം സബ്ഭാവേ അസത്തഭാവേ ച വിസേസകാരണം നത്ഥീതി താദിസാനം ¶ സബ്ഭാവേ കിം പാപകാനം വത്തബ്ബം. സുപിനോപഘാതോപി അത്ഥകിച്ചസമത്ഥതായ അപ്പമാണം ദസ്സനാദിമത്തേനപി ¶ തദത്ഥസിദ്ധിതോ. തഥാ ഹി സുപിനേ ആഹാരൂപഭോഗാദിനാ ന അത്ഥസിദ്ധി, ഇദ്ധിനിമ്മാനരൂപം പനേത്ഥ ലദ്ധപരിഹാരം ഇദ്ധിവിസയസ്സ അചിന്തേയ്യഭാവതോ. ഇധാപി കമ്മവിപാകസ്സ അചിന്തേയ്യഭാവതോതി ചേ? തം ന, അസിദ്ധത്താ. നേരയികാനം കമ്മവിപാകോ നിരയപാലാതി സിദ്ധമേത്തം, വുത്തനയേന പാളിതോ ച തേസം സത്തഭാവോ ഏവ സിദ്ധോ. സക്കാ ഹി വത്തും സത്തസങ്ഖാതാ നിരയപാലസഞ്ഞിതാ ധമ്മപ്പവത്തി സാഭിസന്ധികപരൂപഘാതി അത്ഥകിച്ചസബ്ഭാവതോ ഓജാഹാരാദി രക്ഖസസന്തതി വിയ. അഭിസന്ധിപുബ്ബകതാ ചേത്ഥ ന സക്കാ പടിക്ഖിപിതും തഥാ തഥാ അഭിസന്ധിയാ ഘാതനതോ. തതോ ഏവ ന സങ്ഘാതപബ്ബതേഹി അനേകന്തികതാ. യേ പന വദന്തി ‘‘ഭൂതവിസേസാ ഏവ തേ വണ്ണസണ്ഠാനാദിവിസേസവന്തോ ഭേരവാകാരാ നരകപാലാതി സമഞ്ഞം ലഭന്തീ’’തി, തദസിദ്ധം ഉജുകമേവ പാളിയം ‘‘അത്ഥി നിരയേ നിരയപാലാ’’തി വാദസ്സ പതിട്ഠാപിതത്താ.

അപിച യഥാ അരിയവിനയേ നരകപാലാനം ഭൂതമത്തതാ അസിദ്ധാ, തഥാ പഞ്ഞത്തിമത്തവാദിനോപി ഭൂതമത്തതാ അസിദ്ധാ സബ്ബസോ രൂപധമ്മാനം അത്ഥിഭാവസ്സേവ അപ്പടിജാനനതോ. ന ഹി തസ്സ ഭൂതാനി നാമ പരമത്ഥതോ സന്തി. യദി പരമത്ഥം ഗഹേത്വാ വോഹരതി, അഥ കസ്മാ ചക്ഖുരൂപാദീനി പടിക്ഖിപതീതി? തിട്ഠതേസാ അനവട്ഠിതതക്കാനം അപ്പഹീനവിപല്ലാസാനം വാദവീമംസാ. ഏവം അത്ഥേവ നിരയേ നിരയപാലാതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം. സതി ച നേസം സബ്ഭാവേ അസതിപി ബാഹിരേ വിസയേ നരകേ വിയ ദേസാദിനിയമോ ഹോതീതി വാദോ ന സിജ്ഝതി, സതി ഏവ പന ബാഹിരേ വിസയേ ദേസാദിനിയമോതി ദട്ഠബ്ബം.

ദേവദൂതസരാപനവസേന സത്തേ യഥൂപചിതേ പുഞ്ഞകമ്മേ യമേതി നിയമേതീതി യമോ. തസ്സ യമസ്സ വേമാനികപേതാനം രാജഭാവതോ രഞ്ഞോ. തേനാഹ ‘‘യമരാജാ നാമ വേമാനികപേതരാജാ’’തി. കമ്മവിപാകന്തി അകുസലകമ്മവിപാകം. വേമാനികപേതാ ഹി കണ്ഹസുക്കവസേന മിസ്സകം കമ്മം കത്വാ വിനിപാതികദേവതാ വിയ സുക്കേന കമ്മുനാ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹന്തി. തഥാ ഹി മഗ്ഗഫലഭാഗിനോപി ഹോന്തി, പവത്തിയം പന കമ്മാനുരൂപം കദാചി പുഞ്ഞഫലം, കദാചി അപുഞ്ഞഫലം പച്ചനുഭവന്തി. യേസം പന അരിയമഗ്ഗോ ഉപ്പജ്ജതി, തേസം മഗ്ഗാധിഗമതോ പട്ഠായ പുഞ്ഞഫലമേവ ഉപ്പജ്ജതീതി ദട്ഠബ്ബം. അപുഞ്ഞഫലം പുബ്ബേ വിയ കടുകം ന ഹോതി, മനുസ്സത്തഭാവേ ഠിതാനം ¶ വിയ മുദുകമേവ ഹോതീതി അപരേ. ധമ്മികോ രാജാതി ഏത്ഥ തസ്സ ധമ്മികഭാവോ ധമ്മദേവപുത്തസ്സ വിയ ഉപ്പത്തിനിയതോ ധമ്മതാവസേന വേദിതബ്ബോ. ദ്വാരേസൂതി അവീചിമഹാനരകസ്സ ചതൂസു ദ്വാരേസു. ഖീണാസവാ ബ്രാഹ്മണാ നാമ ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസേന.

അനുയോഗവത്തന്തി ¶ അനുയോഗേ കതേ വത്തിതബ്ബവത്തം. ആരോപേന്തോതി കാരാപേന്തോ, അത്തനോ പുച്ഛം ഉദ്ദിസ്സ പടിവചനം ദാപേന്തോ പുച്ഛതി. പരസ്സ ഹി അധിപ്പായം ഞാതും ഇച്ഛന്തോ തദുപഗം പയോഗം കരോന്തോ പുച്ഛതി നാമ. ലദ്ധിന്തി ഗാഹം. പതിട്ഠാപേന്തോതി തത്ഥ നിച്ചകാലം കാരാപേന്തോ. കാരണം പുച്ഛന്തോതി യുത്തിം പുച്ഛന്തോ. സമനുഭാസതീതി യഥാനുയുത്തമത്ഥം വിഭൂതം കത്വാ കഥേതി.

ജിണ്ണന്തി ജരാപത്തിയാ ജിണ്ണം. ഏകച്ചോ ദഹരകാലതോ പട്ഠായ പണ്ഡുരോഗാദിനാ അഭിഭൂതകായതായ ജിണ്ണസദിസോ ഹോതി, അയം ന തഥാ ജരാപത്തിയാ ജിണ്ണോതി ദസ്സേതി. ഗോപാനസീ വിയ വങ്കന്തി വങ്കഗോപാനസീ വിയ വങ്കം. ന ഹി വങ്കഭാവസ്സ നിദസ്സനത്ഥം അവങ്കഗോപാനസീ ഗയ്ഹതി. ഭഗ്ഗന്തി ഭഗ്ഗസരീരം കടിയം ഭഗ്ഗകായത്താ. തേനാഹ ‘‘ഇമിനാപിസ്സ വങ്കഭാവമേവ ദീപേതീ’’തി. ദണ്ഡപടിസരണന്തി ഠാനഗമനേസു ദണ്ഡോ പടിസരണം ഏതസ്സാതി ദണ്ഡപടിസരണം തേന വിനാ വത്തിതും അസമത്ഥത്താ. തേനാഹ ‘‘ദണ്ഡദുതിയ’’ന്തി. ജരാതുരന്തി ജരായ പത്ഥതസംകിലന്തകായം. സബ്ബസോ കിമിഹതം വിയ മഹാഖല്ലാടം സീസമസ്സാതി മഹാഖല്ലാടസീസം. സഞ്ജാതവലിന്തി സമന്തതോ ജാതവലികം. ജരാധമ്മോതി ജരാപകതികോ. തേനാഹ ‘‘ജരാസഭാവോ’’തി. സഭാവോ ച നാമ തേജോധാതുയാ ഉണ്ഹതാ വിയ ന കദാചി വിഗച്ഛതീതി ആഹ ‘‘അപരിമുത്തോ ജരായാ’’തിആദി.

അത്ഥതോ ഏവം വദതി നാമ, വാചായ അവദന്തോപി അത്ഥാപത്തിതോ ഏവം വദന്തോ വിയ ഹോതി വിഞ്ഞൂനന്തി അത്ഥോ. തരുണോ അഹോസിം യോബ്ബനേന സമന്നാഗതോ. ഊരൂനം ബലം ഏതസ്സ അത്ഥീതി ഊരുബലീ. തേന ദൂരേപി ഗമനാഗമനലങ്ഘനാദിസമത്ഥതം ദസ്സേതി, ബാഹുബലീതി പന ഇമിനാ ഹത്ഥേഹി കാതബ്ബകിച്ചസമത്ഥതം, ജവഗ്ഗഹണേന വേഗസാ പവത്തിസമത്ഥതം. അന്തരഹിതാതി നട്ഠാ. ഏത്ഥ ച ന ഖോ പനാഹന്തിആദി ജരായ ദേവദൂതഭാവദസ്സനം. തേനാഹ ‘‘തേനേസ ദേവദൂതോ നാമ ജാതോ’’തി. ആബാധസ്സ ¶ അത്ഥിതായ ആബാധികം. വിവിധം ദുക്ഖം ആദഹതീതി ബ്യാധി, വിസേസേന വാ ആധിയതി ഏതേനാതി ബ്യാധി, ബ്യാധി സംജാതോ ഏതസ്സാതി ബ്യാധിതം. ഏസ നയോ ദുക്ഖിതന്തി ഏത്ഥാപി.

ദുതിയം ദേവദൂതന്തി ഏത്ഥാപി വുത്തനയേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ബ്യാധിനാ അഭിഹതോതി ബ്യാധിനാ ബാധിതോ, ഉപദ്ദുതോതി അത്ഥോ.

വിപരിഭിന്നവണ്ണോതി വിപരിഭിന്നനീലവണ്ണോ. തഞ്ഹി യത്ഥ യത്ഥ ഗഹിതപുബ്ബകം, തത്ഥ തത്ഥ പണ്ഡുവണ്ണം, മംസുസ്സദട്ഠാനേ രത്തവണ്ണം, യേഭുയ്യേന ച നീലസാടകപാരുതം വിയ ഹോതി. തേന വുത്തം ‘‘വിപരിഭിന്നനീലവണ്ണോ’’തി.

‘‘കോ ¶ ലഭതി, കോ ന ലഭതീ’’തി നിരയുപഗസ്സേവ വസേനായം വിചാരണാതി ‘‘യേന താവ ബഹു പാപം കത’’ന്തിആദി ആരദ്ധം. ബഹു പാപം കതന്തി ബഹുസോ പാപം കതം. തേന പാപസ്സ ബഹുലീകരണമാഹ. ബഹൂതി വാ മഹന്തം. മഹത്ഥോപി ഹി ബഹുസദ്ദോ ദിസ്സതി ‘‘ബഹു വത കതം അസ്സാ’’തിആദീസു, ഗരുകന്തി വുത്തം ഹോതി. സോ ഗരുകം ബഹുലം വാ പാപം കത്വാ ഠിതോ നിരയേ നിബ്ബത്തതിയേവ, ന യമപുരിസേഹി യമസ്സ സന്തികം നീയതീതി. പരിത്തന്തി പമാണപരിത്തതായ കാലപരിത്തതായ ച പരിത്തം. പുരിമസ്മിം അത്ഥേ അഗരൂതി അത്ഥോ, ദുതിയസ്മിം അബഹുലന്തി. യഥാവുത്തമത്ഥം ഉപമായ വിഭാവേതും ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. കത്തബ്ബമേവ കരോന്തീതി ദണ്ഡമേവ കരോന്തി. അനുവിജ്ജിത്വാതി വീമംസിത്വാ. വിനിച്ഛയട്ഠാനന്തി അട്ടകരണട്ഠാനം. പരിത്തപാപകമ്മാതി ദുബ്ബലപാപകമ്മാ. അത്തനോ ധമ്മതായാതി പരേഹി അസാരിയമാനേപി അത്തനോ ധമ്മതായ സരന്തി. തേ ഹി പാപകമ്മസ്സ ദുബ്ബലഭാവതോ കതൂപചിതസ്സ ച ഓകാസാരഹകുസലകമ്മസ്സ ബലവഭാവതോ അത്തനോ ധമ്മതായപി സരന്തി. സാരിയമാനാപീതി ‘‘ഇദം നാമ തയാ കതം പുഞ്ഞകമ്മ’’ന്തി പരേഹി സാരിയമാനാപി.

ആകാസചേതിയന്തി ഗിരിസിഖരേ അബ്ഭോകാസേ വിവടങ്ഗണേ കതചേതിയം. രത്തപടേനാതി രത്തവണ്ണേന പടേന പൂജേസി പടാകം കത്വാ. അഗ്ഗിജാലസദ്ദന്തി പടപടായന്തം നരകേ അഗ്ഗിജാലസദ്ദം സുത്വാവ. അത്തനാ പൂജിതപടം അനുസ്സരീതി തദാ പടാകായ വാതപ്പഹാരസദ്ദേ നിമിത്തസ്സ ഗഹിതത്താ ‘‘മയാ തദാ ആകാസചേതിയേ പൂജിതരത്തപടസദ്ദോ വിയാ’’തി അത്തനാ പൂജിതപടം അനുസ്സരി.

സുമനപുപ്ഫകുമ്ഭേനാതി ¶ കുമ്ഭപരിമാണേന സുമനപുപ്ഫരാസിനാ. ‘‘ദസാധികം നാളിസഹസ്സകുമ്ഭ’’ന്തി കേചി, ‘‘പഞ്ചഅമ്ബണ’’ന്തി അപരേ. തീഹിപി ന സരതി ബലവതോ പാപകമ്മേന ബ്യാമോഹിതോ. തുണ്ഹീ അഹോസീതി ‘‘കമ്മാരഹോ അയ’’ന്തി തത്ഥ പടികാരം അപസ്സന്തോ തുണ്ഹീ അഹോസി.

ഏകപക്ഖച്ഛദനമത്താഹീതി മജ്ഝിമപ്പമാണസ്സ ഗേഹസ്സ ഏകച്ഛദനപ്പമാണേഹി. സുത്താഹതം കരിത്വാതി കാളസുത്തം പാതേത്വാ. യഥാ രഥോ സബ്ബസോ പജ്ജലിതോ ഹോതി അയോമയോ, ഏവം യുഗാദയോപിസ്സ പജ്ജലിതാ സജോതിഭൂതാ ഏവ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘സദ്ധിം…പേ… രഥേ യോജേത്വാ’’തി. മഹാകൂടാഗാരപ്പമാണന്തി സത്തഭൂമകമഹാകൂടാഗാരപ്പമാണം.

വിഭത്തോതി സത്താനം സാധാരണേന പാപകമ്മുനാ വിഭത്തോ. ഹീനം കായന്തി ഹീനം സത്തനികായം, ഹീനം വാ അത്തഭാവം. ഉപാദാനേതി ചതുബ്ബിധേ ഉപാദാനേ. അത്ഥതോ പന തണ്ഹാദിട്ഠിഗ്ഗാഹോതി ആഹ ‘‘തണ്ഹാദിട്ഠിഗ്ഗഹണേ’’തി ¶ . സമ്ഭവതി ജരാമരണം ഏതേനാതി സമ്ഭവോ, ഉപാദാനന്തി ആഹ ‘‘ജാതിയാ ച മരണസ്സ ഛ കാരണഭൂതേ’’തി. അനുപാദാതി അനുപാദായ. തേനാഹ ‘‘അനുപാദിയിത്വാ’’തി. സകലവട്ടദുക്ഖം അതിക്കന്താതി ചരിമചിത്തനിരോധേന വട്ടദുക്ഖസ്സ കിലേസാനമ്പി അസമ്ഭവതോ സബ്ബം വട്ടദുക്ഖം അതിക്കന്താ.

ദേവദൂതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. ചതുമഹാരാജസുത്തവണ്ണനാ

൩൭. സത്തമേ അമാ സഹ വത്തന്തി തസ്മിം തസ്മിം കിച്ചേതി അമച്ചാ, സഹിതാ. പരിസതി ഭവാതി പാരിസജ്ജാ, പരിവാരട്ഠാനിയാ പരിസാപരിയാപന്നാ. തേനാഹ ‘‘പരിചാരികദേവതാ’’തി. താതാതി ആലപനം. ഏവന്തി ‘‘കച്ചി ബഹൂ മനുസ്സാ’’തിആദിനാ വുത്താകാരേന. അട്ഠ വാരേതി ഏകസ്മിം അഡ്ഢമാസേ ചതുക്ഖത്തും തഥാ ഇതരസ്മിന്തി ഏവം അട്ഠ വാരേ. അധിട്ഠഹന്തീതി അധിതിട്ഠന്തി. പടിജാഗരോന്തീതി പടി പടി ജാഗരോന്തി. പുഞ്ഞം കരോന്താ ഹി സത്താ ജാഗരോന്തി നാമ കാതബ്ബകിച്ചപ്പസുതത്താ, ഇതരേ പന സുപന്തി നാമ സഹിതപരഹിതവിമുത്തത്താ. ചാതുദ്ദസിഉപോസഥസ്സ അനുഗമനം വിയ പന്നരസിഉപോസഥസ്സ പച്ചുഗ്ഗമനം ന ലബ്ഭതി ദിവസാഭാവതോ.

തതോതി ¶ തതോ തതോ. തം ഉപനിസ്സായാതി താ താ ഗാമനിഗമരാജധാനിയോ ഉപനിസ്സായ. അധിവത്ഥാതി ആരാമവനരുക്ഖാദീസു അധിവത്ഥാ ദേവതാ. തേതി തേ ദേവാ. സന്ധായ കഥേതീതി ഭഗവാ കഥേതി. വുത്തന്തി അട്ഠകഥായം വുത്തം.

നിച്ചം നിബദ്ധം ഉപോസഥോ സംവച്ഛരേ സംവച്ഛരേ പടി പടി ഹരിതബ്ബതോ പവത്തേതബ്ബതോ പാടിഹാരിയപക്ഖോ നാമ. ഗുണങ്ഗേഹീതി ഉപോസഥങ്ഗേഹി.

വുത്ഥവാസോതി വുസിതബ്രഹ്മചരിയവാസോ. കത്തബ്ബകിച്ചന്തി ദുക്ഖാദീസു പരിഞ്ഞാതാദികിച്ചം. ഓതാരേത്വാതി ഛഡ്ഡേത്വാ. പരിക്ഖീണഭവസംയോജനോതി സബ്ബസോ ഖീണഭവബന്ധനോ. കാരണേന ജാനിത്വാതി വിപസ്സനാപഞ്ഞാസഹിതായ മഗ്ഗപഞ്ഞായ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി ജാനിത്വാ.

ജാനന്തോതി ‘‘അരഹന്താനം അനുകരണപ്പടിപത്തി ഏസാ, യദിദം സമ്മദേവ ഉപോസഥാനുട്ഠാന’’ന്തി ഏവം ഉപോസഥകമ്മസ്സ ഗുണം ജാനന്തോ. ഏവരൂപേനാതി യാദിസോ ഭഗവതോ ഉപോസഥഭാവോ വിഹിതോ, ഏവരൂപേന ¶ അരഹന്താനുകരണേന ഉപോസഥകമ്മേന. സക്കാ പഹിതത്തോ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ ഖീണാസവസമ്പത്തിം പാപുണിതും. അട്ഠമം ഉത്താനത്ഥമേവ സത്തമേ വുത്തനയത്താ.

ചതുമഹാരാജസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. സുഖുമാലസുത്തവണ്ണനാ

൩൯. നവമേ നിദ്ദുക്ഖോതി കായികചേതസികദുക്ഖവിരഹിതോ. സദുക്ഖേ ഹി സവിഘാതേ സുഖുമാലത്താ അനവസരാ, തസ്മാ സുഖിതോ നിദ്ദുക്ഖതായ സുഖുമാലോ നാമ. യാവസ്സ സുഖുമാലത്താ പരമുക്കംസഗതാതി ആഹ ‘‘പരമസുഖുമാലോ’’തി. അതിവിയ സുഖുമാലോതി അത്ഥോ. അന്തമതീതം അച്ചന്തം. സബ്ബദാ സുഖുമാലോതി ആഹ ‘‘സതതനിദ്ദുക്ഖോ’’തി. ചരിയകാലേതി ബോധിചരിയായ ചരണകാലേ. തേനാതി ബോധിസത്തേന. അഞ്ഞത്ഥ പന പദുമന്തി രത്തം കമലം. പുണ്ഡരീകന്തി സേതം വുച്ചതി. ഇതരാതി ഇതരപോക്ഖരണിയോ. ‘‘ബോധിസത്തസ്സ കിരാ’’തിആദികം പോക്ഖരണീനം ¶ ഉപ്പത്തിദസ്സനം. കുദ്ദാലകമ്മകാരേതി ഖണകേ. പോക്ഖരണിട്ഠാനാനീതി പോക്ഖരണിഖണനയോഗ്ഗട്ഠാനാനി. ഗണ്ഹാപേസീതി ഖണാപേസി. പോക്ഖരണിസദ്ദോ ചേത്ഥ താദിസേ ജലാസയേ നിരുള്ഹോ ദട്ഠബ്ബോ പങ്കജാദിസദ്ദാ വിയ. സോപാനബാഹുകാനം മത്ഥകട്ഠാനം ഉണ്ഹീസന്തി അധിപ്പേതം. ഉദകസേചനനാളികാതി ഉദകച്ഛടാവിസ്സജ്ജനനാളിയന്താനി. പഞ്ചവിധാതി വണ്ണവസേന ജാതിവസേന ച.

ഖോ പനസ്സാതി നിപാതമത്തം. കാസിക-സദ്ദോ അതിവിയ സണ്ഹേ സുഖുമേ മഹഗ്ഘവത്ഥേ നിരുള്ഹോ, അഞ്ഞസ്മിമ്പി തഥാജാതികേ രുള്ഹിവസേന പവത്തതീതി ദട്ഠബ്ബം. തേനാഹ ‘‘അകാസികം ചന്ദന’’ന്തി. ഹേമന്തേ വാസോ ഹേമന്തം, ഹേമന്തം അരഹതീതി ഹേമന്തികോ, പാസാദോ. ‘‘ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ’’തി വത്വാ തദേവ നേസം അരഹതം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ ഹേമന്തികോ’’തിആദി വുത്തം. സജാലാനീതി സജാലവാതപാനാനി, ഉദകയന്താനീതി ഉദകധാരാവിസ്സന്ദനകയന്താനി. പാസാദമത്ഥകേതി പാസാദസ്സ ഉപരിആകാസതലേ. ബന്ധിത്വാതി പയോജിതയന്തേ സുക്ഖമഹിംസചമ്മം ബന്ധിത്വാ. യന്തം പരിവത്തേത്വാതി യഥാപയോജിതം യന്തം പാസാണാരോപനത്ഥഞ്ചേവ പുന തേസം വിസ്സജ്ജനത്ഥഞ്ച പരിവത്തേത്വാ. തസ്മിം വിസ്സജ്ജേന്തീതി ഛദനപിട്ഠേ ബദ്ധസുക്ഖമഹിംസചമ്മേ വിസ്സജ്ജേന്തി.

സഹസ്സഥാമന്തി പുരിസസഹസ്സബലം, പുരിസസഹസ്സേന വഹിതബ്ബഭാരവഹം. പല്ലങ്കേ നിസിന്നോവാതി രതനമയപല്ലങ്കേ യഥാനിസിന്നോ ഏവ. ഉപ്പതനാകാരപത്തന്തി ഉപ്പതിത്വാ ഠിതം വിയ. ജിയം പോഥേന്തസ്സാതി ജിയാഘാതം കരോന്തസ്സ. ജിയപ്പഹാരസദ്ദോതി ജിയാഘാതസദ്ദോ. യന്തേ ബദ്ധന്തി യന്തബദ്ധം കത്വാ ¶ ഠപിതം. സദ്ദന്തരേതി ഥാമമജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ സദ്ദസവനട്ഠാനേ. ഗാവുതസ്സ ചതുത്ഥോ ഭാഗോ കോസോതിപി വുച്ചതി ദ്വിസഹസ്സദണ്ഡപ്പമാണട്ഠാനം.

സബ്ബട്ഠാനാനീതി മഹാപുരിസസ്സ താനി താനി സബ്ബാനി വസനട്ഠാനാനി. സിഖാബദ്ധോതി പുരിസസഭാവസ്സേവ വിസേസതോ ദസ്സനമേതം. ന ഉപ്പിലാവിതഭാവത്ഥന്തി ഉപ്പിലാവിതഭാവസങ്ഖാതം അത്ഥം ന കഥേസീതി അത്ഥോ. തസ്സ ഹി ബോധിമൂലേയേവ സേതുഘാതോ. തേനേവാതി അപ്പമാദലക്ഖണസ്സ ¶ ദീപനതോ ഏവ. അത്താനം അതിക്കമിത്വാതി അത്തനോ ജരാപത്തിം അചിന്തേത്വാ അട്ടീയതി. ന പനേസ മഗ്ഗേന പഹീനോ തദാ മഗ്ഗസ്സ അനധിഗതത്താ. സിക്ഖം പടിക്ഖിപിത്വാതി യഥാസമാദിന്നസിക്ഖം പഹായ.

അവിപരീതബ്യാധിആദിസഭാവാവാതി ഏകന്തേന ബ്യാധിആദിസഭാവാ ഏവ. ഏവം ജിഗുച്ഛാവിഹാരേനാതി ഏവം സകലസ്സേവ വട്ടദുക്ഖസ്സ ജിഗുച്ഛനവിഹാരേന വിഹരന്തസ്സ. ഏവം ജിഗുച്ഛനന്തി ഏവം പരസ്സ ജിഗുച്ഛനം. പരം അജിഗുച്ഛമാനോതി കരുണായനേന ഏവം പരം അജിഗുച്ഛന്തോ. അഭിഭോസ്മീതി അഭിഭവിതാ അസ്മി. ഉസ്സാഹോ അഹൂതി ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതം വീരിയമേവ ചതുബ്ബിധസമ്മപ്പധാനവീരിയഞ്ച അഹോസി, യേന മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയപരായണോ ജാതോ.

സുഖുമാലസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ആധിപതേയ്യസുത്തവണ്ണനാ

൪൦. ദസമേ അഭിഭവിത്വാ പവത്തനട്ഠേന അധിപതി യം കിഞ്ചി ജേട്ഠകം ന കാരകം അത്താനം അധിപതീതി കത്വാ അത്താ ഏവ അധിപതി, തതോ ആഗതം അത്താധിപതേയ്യം. തേനാഹ ‘‘അത്താന’’ന്തിആദി. ലോകന്തി സത്തലോകം. സോ ച ഖോ ഇദ്ധിവിധാദിഗുണവിസേസയുത്തോ അധിപ്പേതോ അധിപതിഭാവസ്സ അധിപ്പേതത്താ. നവവിധം ലോകുത്തരധമ്മന്തി ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസേന വുത്തം. ഇതി ഭവോതി ഏവം സമ്പത്തിഭവോ, തത്ഥ ഏവം അഭിവുദ്ധീതി. സമ്പത്തിഭവസ്സ ഹേതൂതി തംതംസമ്പത്തിഭവസ്സ തത്ഥ ച അഭിവുദ്ധിയാ ഹേതു. ജാതിനിമിത്തസ്സ കമ്മഭവസ്സ കതൂപചിതത്താ ജാതി അന്തോപവിട്ഠാ. ജരാദീസുപി ഏസേവ നയോ ഹേതുസിദ്ധിയാ ഫലസിദ്ധിതോ.

അസല്ലീനന്തി ന സങ്കോചപ്പത്തം. ഉപട്ഠിതാതി കായാദിസഭാവസല്ലക്ഖണവസേന ഉപട്ഠിതാ. അസമ്മുട്ഠാ സമ്മോസാഭാവതോ. അസാരദ്ധോതി സാരമ്ഭസ്സ സാരമ്ഭഹേതൂനഞ്ച വിക്ഖമ്ഭനേന അസാരദ്ധോ. ഏകഗ്ഗം ¶ അനേകഗ്ഗഭാവസ്സ ദൂരസമുസ്സാപിതത്താ. നിമ്മലം കത്വാതി രാഗാദിമലാനം അപനയനേന മലരഹിതം കത്വാ. ഗോപായതീതി സംകിലേസാനത്ഥതോ രക്ഖതി. അയന്തി ഏവംപടിപന്നോ ഭിക്ഖു. സുദ്ധമത്താനം പരിഹരതി അസുദ്ധഭാവസ്സ കിലേസസ്സപി അഭാവതോ.

അതിക്കമിത്വാ ¶ മഞ്ഞസീതി അസക്ഖിം കത്വാ മഞ്ഞസി. തായ തണ്ഹായ നിബ്ബത്തോതി തമ്മയോ, തണ്ഹാവസികോ. തസ്സ ഭാവോ തമ്മയതാ, തസ്സാ തമ്മയതായ അഭാവേന. ന ഹായതി പഞ്ഞാദിഗുണവേപുല്ലപ്പത്തിയാ.

ആധിപതേയ്യസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദേവദൂതവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ചൂളവഗ്ഗോ

൧. സമ്മുഖീഭാവസുത്തവണ്ണനാ

൪൧. പഞ്ചമസ്സ പഠമേ സമ്മുഖോ ഭവതി യേന സോ സമ്മുഖീഭാവോ, പുരതോ വിജ്ജമാനതാ, തസ്മാ സമ്മുഖീഭാവാ. പുഞ്ഞകമ്മന്തി ദാനസങ്ഖാതം പുഞ്ഞകമ്മം. ദ്വേ ധമ്മാ സുലഭാ ബാഹിരത്താ യഥാസകം പച്ചയസമവായേന ലബ്ഭനതോ. സദ്ധാ പന ദുല്ലഭാ പചുരജനസ്സ അനവട്ഠിതകിച്ചത്താ. തേനേവാഹ ‘‘പുഥുജ്ജനസ്സാ’’തിആദി.

സമ്മുഖീഭാവസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. തിഠാനസുത്തവണ്ണനാ

൪൨. ദുതിയേ മച്ഛരിയമേവ മലം മച്ഛരിയമലം, ചിത്തസ്സ മലീനസഭാവാപാദനതോ വിഗതം മച്ഛരിയമലം ഏത്ഥാതി വിഗതമച്ഛരിയമലം. ഗേധാഭാവേന കോചി കിഞ്ചി ദേന്തോപി തത്ഥ ആസത്തിം ന വിസ്സജ്ജേതി, അയം പന ന താദിസോതി ആഹ ‘‘വിസ്സട്ഠചാഗോ’’തി. മലീനഹത്ഥോവ ചിത്തവിസുദ്ധിയാ ¶ അഭാവതോ. ധോതഹത്ഥോവ ധോതഹത്ഥേന കാതബ്ബകിച്ചസാധനതോ. തേന വുത്തം – ‘‘ചിത്തേ സുദ്ധേ വിസുജ്ഝന്തി, ഇതി വുത്തം മഹേസിനാ’’തി. യാചിതും യുത്തോ യാചകാനം മനോരഥപൂരണതോ. യാചയോഗോ പയോഗാസഹേഹി യാചകേഹി സുട്ഠു യുത്തഭാവതോ. തംസമങ്ഗീ ഏവ തത്ഥ രതോ നാമ, ന ചിത്തമത്തേനേവാതി ആഹ ‘‘ദാനം…പേ… രതോ നാമ ഹോതീ’’തി.

‘‘ഉച്ചാ, ഭന്തേ’’തി വത്വാ അയം മം ഉച്ചതോ വദതീതി ചിന്തേയ്യാതി പുന ‘‘നാതിഉച്ചാ തുമ്ഹേ’’തി ആഹ, സരീരേനാതി അധിപ്പായോ. മേചകവണ്ണസ്സാതി നീലോഭാസസ്സ. പുച്ഛീതി ഭിക്ഖൂ പുച്ഛി. ഭൂമിയം ലേഖം ലിഖന്തോ അച്ഛീതി പഠമം ¶ മഞ്ചേ നിപജ്ജിത്വാ ഉട്ഠായ ഭൂമിയം ലേഖം ലിഖന്തോ അച്ഛി ‘‘അഖീണാസവോതി മഞ്ഞനാ ഹോതൂ’’തി. തഥാ ഹി രാജാ ഖീണാസവസ്സ നാമ…പേ… നിവത്തി. ധജപഗ്ഗഹിതാവാതി പഗ്ഗഹിതധജാവ. സിലാചേതിയട്ഠാനന്തി ഥൂപാരാമസ്സ ച മഹാചേതിയസ്സ ച അന്തരേ സിലായ കതചേതിയട്ഠാനം. ചേതിയം…പേ… അട്ഠാസി സാവകസ്സ തം കൂടാഗാരന്തി കത്വാ.

പച്ഛാഭാഗേനാതി ധമ്മകഥികസ്സ ഥേരസ്സ പിട്ഠിപസ്സേന. ഗോനസോതി മണ്ഡലസപ്പോ. ധമ്മസ്സവനന്തരായ ബഹൂനം സഗ്ഗമഗ്ഗപ്പടിലാഭന്തരായോ ഭവേയ്യാതി അധിപ്പായേന ‘‘ധമ്മസ്സവനന്തരായം ന കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. വിസം വിക്ഖമ്ഭേത്വാതി വിപസ്സനാതേജേന വിസവേഗം വിക്ഖമ്ഭേത്വാ. ഗാഥാസഹസ്സന്തി ഗാഥാസഹസ്സവന്തം. പട്ഠാനഗാഥായാതി പട്ഠാപനഗാഥായ, ആദിഗാഥായാതി അത്ഥോ. പട്ഠാന…പേ… അവസാനഗാഥം ഏവ വവത്ഥപേസി, ന ദ്വിന്നം അന്തരേ വുത്തം കിലന്തകായത്താ. സരഭാണം സായന്ഹധമ്മകഥാ. പഗ്ഗണ്ഹാതീതി പച്ചക്ഖം കരോന്തീ ഗണ്ഹാതി, സക്കച്ചം സുണാതീതി അത്ഥോ. ധമ്മകഥനദിവസേ ധമ്മകഥികാനം അകിലമനത്ഥം സദ്ധാ ഉപാസകാ സിനിദ്ധഭോജനം മധുപാനകഞ്ച ദേന്തി സരസ്സ മധുരഭാവായ സപ്പിമധുകതേലാദിഞ്ച ഭേസജ്ജം. തേനാഹ ‘‘അരിയവംസം കഥേസ്സാമീ’’തിആദി. ചതൂഹി ദാഠാഹി ഡംസിത്വാതി ദള്ഹദട്ഠഭാവദസ്സനം. ചരിസ്സാമീതി സമ്മാനേസ്സാമി, സക്കച്ചം സുണിസ്സാമീതി അത്ഥോ. നിമ്മഥേത്വാതി നിമ്മദ്ദിത്വാ, അപനേത്വാതി അത്ഥോ.

തിഠാനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. അത്ഥവസസുത്തവണ്ണനാ

൪൩. തതിയേ അത്ഥോ നാമ ഫലം, തം ഏതസ്സ വസോതി അത്ഥവസോ. ഹേതു, അത്ഥോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി അത്ഥോ, സോ ഏവാതി ആഹ ‘‘തയോ അത്ഥേ തീണി കാരണാനീ’’തി. ധമ്മദേസനാ നാമ ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസേന ¶ ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം പകാസനാതി ആഹ ‘‘ചതുസച്ചധമ്മം പകാസേതീ’’തി. അട്ഠകഥം ഞാണേന പടിസംവേദീതി പാളിപദാനം അത്ഥം വിവരണഞാണേന പടി പടി സംവേദനസീലോ ‘‘അയം ഇമസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ’’തി. ഏതേന അത്ഥപടിസമ്ഭിദാബ്യാപാരമാഹ. പാളിധമ്മം പടിസംവേദീതി പാളിഗതിം പാളിം പദവിവരണം പടി പടി സംവേദനസീലോ. ഏതേന ധമ്മപടിസമ്ഭിദാബ്യാപാരമാഹ.

അത്ഥവസസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. കഥാപവത്തിസുത്തവണ്ണനാ

൪൪. ചതുത്ഥേ ¶ പവത്തിനീതി യാവ അധിപ്പേതത്ഥനിഗമനാ അവിച്ഛേദേന പവത്തിനീ. പടിഘാതാഭാവേന അപ്പടിഹതാ. നിയ്യാനികാ സപ്പാടിഹീരകാ.

കഥാപവത്തിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. പണ്ഡിതസുത്തവണ്ണനാ

൪൫. പഞ്ചമേ പണ്ഡിതപഞ്ഞത്താനീതി പണ്ഡിതേഹി പഠമം പഞ്ഞത്താനി. കഥിതാനീതി സേയ്യസോ കഥിതാനി. മഹാപുരിസേഹീതി ബുദ്ധബോധിസത്തേഹി. കരുണാതി കരുണാചേതോവിമുത്തി വുത്താ. പുബ്ബഭാഗോതി തസ്സ ഉപചാരോ. ദമോതി ഇന്ദ്രിയസംവരോ ‘‘മനച്ഛട്ഠാനം ഇന്ദ്രിയാനം ദമന’’ന്തി കത്വാ. അത്തദമനന്തി ചിത്തദമനം. പുണ്ണോവാദേ (മ. നി. ൩.൩൯൬) ‘‘സക്ഖിസ്സസി ഖോ, ത്വം പുണ്ണ, ഇമിനാ ദമൂപസമേനാ’’തി ആഗതത്താ ദമോതി വുത്താ ഖന്തിപി. ആളവകേ ആളവകസുത്തേ (സം. നി. ൧.൨൪൬; സു. നി. ൧൯൦) ‘‘സച്ചാ ദമാ ചാഗാ’’തി ഏവം വുത്താ പഞ്ഞാപി ഇമസ്മിം സുത്തേ ‘‘ദമോ’’തി വത്തും വട്ടതി. രക്ഖനം ഗോപനം പടിജഗ്ഗനന്തി മാതാപിതൂനം മനുസ്സാമനുസ്സകതൂപദ്ദവതോ രക്ഖനം, ബ്യാധിആദിഅനത്ഥതോ ഗോപനം, ഘാസച്ഛാദനാദീഹി വേയ്യാവച്ചകരണേന പടിജഗ്ഗനം. സന്തോ നാമ സബ്ബകിലേസദരഥപരിളാഹൂപസമേന ഉപസന്തകായവചീസമാചാരതായ ച. ഉത്തമട്ഠേന സന്താനന്തി മത്തേയ്യതാദീഹി സേട്ഠട്ഠേന സന്താനം.

ഇധ ഇമേസംയേവ തിണ്ണം ഠാനാനം കരണേനാതി ഇമസ്മിം സുത്തേ ആഗതാനം തിണ്ണം ഠാനാനം കരണേന നിബ്ബത്തനേന. ഏതാനി…പേ… കാരണാനീതി മാതുപട്ഠാനം പിതുപട്ഠാനന്തി ഏതാനി ദ്വേ ഉത്തമപുരിസാനം ¶ കാരണാനി. ഉത്തമകിച്ചകരണേന ഹി മാതാപിതുഉപട്ഠാകാ ‘‘ഉത്തമപുരിസാ’’തി വുത്താ. തേനാഹ ‘‘മാതാപിതു…പേ… വുത്തോ’’തി. അനുപദ്ദവഭാവേന ഖേമം.

പണ്ഡിതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. സീലവന്തസുത്തവണ്ണനാ

൪൬. ഛട്ഠേ ¶ ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകന്തി ഏത്ഥ ‘‘മനുസ്സാ പുഞ്ഞം പസവന്തീ’’തി അവിസേസേന വുത്തത്താ ഭാവനാമയസ്സപി പുഞ്ഞസ്സ സങ്ഗണ്ഹനതോ ലോകുത്തരസ്സപി സമ്ഭവോ ദട്ഠബ്ബോ.

സീലവന്തസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. സങ്ഖതലക്ഖണസുത്തവണ്ണനാ

൪൭. സത്തമേ സമേച്ച സമ്ഭൂയ പച്ചയേഹി കതം സങ്ഖതം. നിമിത്താനീതി സഞ്ജാനനസ്സ നിമിത്താനി. ഹേതുപച്ചയസമവായേ ഉപ്പജ്ജനം ഉപ്പാദോ, അത്തലാഭോ. വയോതി ഭങ്ഗോ. ഠിതസ്സാതി ഉപ്പാദക്ഖണതോ ഉദ്ധം ഠിതിക്ഖണപത്തസ്സ. സാ പനസ്സ അവത്ഥാ ഉപ്പാദാവത്ഥായ ഭിന്നാതി കത്വാ അഞ്ഞഥത്തം ജരാതി ച വുത്താ. യസ്മാ ധമ്മോ ഉപ്പജ്ജമാനോ ഏവ ഭിജ്ജതി, തഥാ സതി ഉപ്പാദഭങ്ഗാ സമാനക്ഖണാ സിയും, ന ച തം യുജ്ജതി, തസ്മാ ഉപ്പാദാവത്ഥായ ഭിന്നാ ഭങ്ഗാഭിമുഖാവത്ഥാ ജരാതി വേദിതബ്ബാ. യേ പന ‘‘സങ്ഖാരാനം ഠിതി നത്ഥീ’’തി വദന്തി, തേസം തം മിച്ഛാ. യഥാ ഹി തസ്സേവ ധമ്മസ്സ ഉപ്പാദാവത്ഥായ ഭിന്നാ ഭങ്ഗാവത്ഥാ ഇച്ഛിതാ, അഞ്ഞഥാ ‘‘അഞ്ഞം ഉപ്പജ്ജതി, അഞ്ഞം നിരുജ്ഝതീ’’തി ആപജ്ജതി, ഏവം ഉപ്പജ്ജമാനസ്സ ഭങ്ഗാഭിമുഖാ ധമ്മാ ഇച്ഛിതബ്ബാ. സാ ച ഠിതിക്ഖണോ. ന ഹി ഉപ്പജ്ജമാനോ ഭിജ്ജതീതി സക്കാ വിഞ്ഞാതുന്തി.

സങ്ഖതന്തി തേഭൂമകാ ധമ്മാ പച്ചയസമുപ്പന്നത്താ. യദി ഏവം മഗ്ഗഫലധമ്മാ കഥന്തി ആഹ ‘‘മഗ്ഗഫലാനി പനാ’’തിആദി. ലക്ഖണകഥാ ഹി യാവദേവ സമ്മസനത്ഥാ. ഉപ്പാദക്ഖണേ ഉപ്പാദോ, ന ഠാനഭങ്ഗക്ഖണേസു. കസ്മാ? ഉപ്പാദഉപ്പാദക്ഖണാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം പരിച്ഛിന്നത്താ. യഥാ ഹി ഉപ്പാദസങ്ഖാതേന വികാരേന ഉപ്പാദക്ഖണോ പരിച്ഛിന്നോ, ഏവം ഉപ്പാദക്ഖണേനപി ഉപ്പാദോ പരിച്ഛിന്നോ. സേസദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. ധമ്മപ്പവത്തിമത്തതായപി കാലസ്സ ലോകസമഞ്ഞാവസേനേവ വുത്തം. ലക്ഖണം ന സങ്ഖതം, സങ്ഖതം ന ലക്ഖണന്തി നേസം ഭേദദസ്സനം. അവത്ഥാവതോ ഹി അവത്ഥാ ഭിന്നാവാതി ¶ . പരിച്ഛിന്നന്തി ഏത്ഥ ഉപ്പാദവയേഹി താവ സങ്ഖതം പരിച്ഛിന്നം ഹോതു, ജരായ പന തം കഥം പരിച്ഛിന്നന്തി വുച്ചതി? ന വുച്ചതി പരിച്ഛേദോ പുബ്ബന്താപരന്തമത്തേന, അഥ ഖോ സഭാവഭേദേനാതി നായം ദോസോ. സങ്ഖതം ധമ്മജാതം പരിച്ഛിന്നം തബ്ബന്തം ധമ്മജാതം ¶ സങ്ഖതന്തി പഞ്ഞായതി ഏവം തേസം അഭാവേന നിബ്ബാനമേതന്തി ലക്ഖിതബ്ബതോ സഞ്ജാനിതബ്ബതോ. ഇദാനി ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദിനാ യഥാവുത്തമത്തം ഉപമാഹി വിഭാവേതി.

സങ്ഖതലക്ഖണസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. അസങ്ഖതലക്ഖണസുത്തവണ്ണനാ

൪൮. അട്ഠമേ അസങ്ഖതസ്സാതി വുത്തനയേന ന സങ്ഖതസ്സ. തേനാഹ ‘‘പച്ചയേഹീ’’തിആദി. യഥാ ഉപ്പാദാദീനം ഭാവേന സങ്ഖതധമ്മജാതം സങ്ഖതന്തി പഞ്ഞായതി, ഏവം തേസം അഭാവേന നിബ്ബാനം അസങ്ഖതന്തി പഞ്ഞായതി.

അസങ്ഖതലക്ഖണസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. പബ്ബതരാജസുത്തവണ്ണനാ

൪൯. നവമേ ഇധ സാല-സദ്ദോ രുക്ഖസാമഞ്ഞപരിയായോ, ന രുക്ഖവിസേസപരിയായോതി ആഹ ‘‘മഹാസാലാതി മഹാരുക്ഖാ’’തി. കുലജേട്ഠകന്തി തസ്മിം കുലേ ജേട്ഠഭൂതം സാമിഭൂതം. സിലാമയോ ന പംസുമയോ മിസ്സകോ ച. ഗാമം ഗാമൂപചാരഞ്ച ഠപേത്വാ സബ്ബം അരഞ്ഞന്തി ആഹ ‘‘അരഞ്ഞസ്മിന്തി അഗാമകട്ഠാനേ’’തി. മഹന്തോ പബ്ബതോ സേലോതി യോജനാ.

പബ്ബതരാജസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ആതപ്പകരണീയസുത്തവണ്ണനാ

൫൦. ദസമേ സരീരസമ്ഭവാനന്തി സരീരേ സമ്ഭൂതാനം. ദുക്ഖാനന്തി അനിട്ഠാനം. ബഹലാനന്തി നിരന്തരപ്പവത്തിയാ അവിരളാനം. താപനവസേനാതി ദുക്ഖാപനവസേന. തിബ്ബാനന്തി കുരൂരാനം. താസം യഥാവുത്താനം അധിവാസനായ പഹാതബ്ബദുക്ഖവേദനാനം പജഹനം നാമ ഖമനമേവാതി ആഹ ‘‘ഖമനത്ഥായാ’’തി ¶ . ആണാപേത്വാതി ‘‘ആതപ്പം കരണീയ’’ന്തി ബുദ്ധാണം വിധായ. ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകാ കഥിതാ സസമ്ഭാരാനം മഗ്ഗധമ്മാനം കഥിതത്താ.

ആതപ്പകരണീയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧. മഹാചോരസുത്തവണ്ണനാ

൫൧. ഏകാദസമേ ¶ മഹാബലവചോരോ മഹാചോരോതി ആഹ ‘‘മഹന്തോ ബലവചോരോ’’തി. ബലവചോരോതി ച മഹാഥാമതായ മഹാപരിവാരതായ മഹാചോരിയകമ്മസമത്ഥതായ ച വേദിതബ്ബോ. മഹതം ഗാമനിഗമാനം വിലുപ്പനം മഹാവിലോപോ. തം തം കാരണം പക്ഖിപിത്വാതി തം തം അകരണമേവ കാരണം കത്വാ തപ്പടിബദ്ധായ കഥായ പക്ഖിപിത്വാ. അത്ഥം കഥയിസ്സന്തീതി തസ്സ തസ്സ അത്ഥഞ്ച കഥയിസ്സന്തി. ഹരന്താതി അപനേന്താ പരിഹരന്താ. ദസവത്ഥുകായാതി ‘‘സസ്സതോ ലോകോ’’തി (മ. നി. ൧.൨൬൯) ആദിദസവത്ഥുസന്നിസ്സിതായ. അന്തം ഗഹേത്വാ ഠിതദിട്ഠിയാതി തമേവ സസ്സതാദിഅന്തം ഗഹേത്വാ അവിസ്സജ്ജേത്വാ ഠിതദിട്ഠിയാ.

മഹാചോരസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ചൂളവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഠമപണ്ണാസകം നിട്ഠിതം.

൨. ദുതിയപണ്ണാസകം

(൬) ൧. ബ്രാഹ്മണവഗ്ഗോ

൧. പഠമദ്വേബ്രാഹ്മണസുത്തവണ്ണനാ

൫൨. ബ്രാഹ്മണവഗ്ഗസ്സ ¶ ¶ പഠമേ ജരാജിണ്ണാതി ജരാവസേന ജിണ്ണാ, ന ബ്യാധിആദീനം വസേന ജിണ്ണസദിസത്താ ജിണ്ണാ. വയോവുദ്ധാതി വയസോ വുദ്ധിപ്പത്തിയാ വുദ്ധാ, ന സീലാദിവുദ്ധിയാ. ജാതിമഹല്ലകാതി ജാതിയാ മഹന്തതായ ചിരരത്തഞ്ഞുതായ ജാതിമഹല്ലകാ. തയോ അദ്ധേ അതിക്കന്താതി പഠമോ, മജ്ഝിമോ, പച്ഛിമോതി തയോ അദ്ധേ അതീതാ. തതിയം വയം അനുപ്പത്താതി തതോ ഏവ പച്ഛിമം വയം അനുപ്പത്താ. അകതഭയപരിത്താണാതി ഏത്ഥ ഭയപരിത്താണന്തി ദുഗ്ഗതിഭയതോ പരിത്തായകം പുഞ്ഞം, തം അകതം ഏതേഹീതി അകതഭയപരിത്താണാ. പതിട്ഠാകമ്മന്തി സുഗതിസങ്ഖാതപ്പതിട്ഠാവഹം കമ്മം. ഉപസംഹരീയതീതി സമ്പാപീയതി. ‘‘ഉപനീയതീ’’തി വുത്തം, കിം കേന ഉപനീയതീതി ആഹ ‘‘അയഞ്ഹി ജാതിയാ ജരം ഉപനീയതീ’’തിആദി. അയന്തി ലോകോ. ജാതോ ന ജാതഭാവേനേവ തിട്ഠതി, അഥ ഖോ തതോ പരം ജരം പാപീയതി, ജരായ ബ്യാധിം പാപീയതി. ഏവം പരതോ പരം ദുക്ഖമേവ ഉപനീയതി.

തായനട്ഠേനാതി രക്ഖനട്ഠേന. നിലീയനട്ഠേനാതി നിലീനട്ഠാനഭാവേന. പതിട്ഠാനട്ഠേനാതി പതിട്ഠാനഭാവേന. അവസ്സയനട്ഠേനാതി അവസ്സയിതബ്ബഭാവേന. ഉത്തമഗതിവസേനാതി പരമഗതിഭാവേന.

പഠമദ്വേബ്രാഹ്മണസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ദുതിയദ്വേബ്രാഹ്മണസുത്തവണ്ണനാ

൫൩. ദുതിയേ ഭജിതബ്ബട്ഠേന പരേസം ഭാജിതബ്ബട്ഠേന ഭാജനം, ഭണ്ഡകം.

ദുതിയദ്വേബ്രാഹ്മണസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩-൪. അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണസുത്താദിവണ്ണനാ

൫൪-൫൫. തതിയേ ¶ ¶ യേസം രാഗാദീനം അപ്പഹാനേന പുരിസസ്സ അത്തബ്യാബാധാദീനം സമ്ഭവോ, പഹാനേന അസമ്ഭവോതി ഏവം രാഗാദീനം പഹായകോ അരിയധമ്മോ മഹാനുഭാവതായ മഹാനിസംസതായ ച സാമം പസ്സിതബ്ബോതി സന്ദിട്ഠികോ. ഇമിനാ നയേന സേസേസു പദേസുപി യഥാരഹം നീഹരിത്വാ വത്തബ്ബോ. സദ്ദത്ഥോ പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗസംവണ്ണനാസു (വിസുദ്ധി. മഹാടീ. ൧.൧൪൭) വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ. ചതുത്ഥം ഉത്താനത്ഥമേവ.

അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണസുത്താദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. നിബ്ബുതസുത്തവണ്ണനാ

൫൬. പഞ്ചമേ ന കാലന്തരേ പത്തബ്ബന്തി യദാ സച്ചപ്പടിവേധോ, തദാ ഏവ ലദ്ധബ്ബത്താ ന കാലന്തരേ പത്തബ്ബം. മഗ്ഗഞാണേന ഉപനേതബ്ബത്താ ഉപനേയ്യം. ഉപനേയ്യമേവ ഓപനേയ്യികന്തി ആഹ ‘‘പടിപത്തിയാ ഉപഗന്തബ്ബ’’ന്തി.

നിബ്ബുതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. പലോകസുത്തവണ്ണനാ

൫൭. ഛട്ഠേ ആചരിയപാചരിയാനന്തി ആചരിയാനമ്പി ആചരിയാനം. നിരന്തരഫുടോ നേരയികസത്തേഹി നിരയഗാമികമ്മസ്സ കാരകാനം ബഹുഭാവാ. ഉഭയമ്പേതന്തി യഥാവുത്തം അത്ഥദ്വയം. ഘനനിവാസതന്തി ഗാമാനം ഘനസന്നിവാസതം. ഏകന്തേനേവ അധമ്മോതി അയോനിസോമനസികാരഹേതുകത്താ അനത്ഥഹേതുതായ ച നിയമേനേവ അധമ്മോ. ന അധമ്മരാഗോതി അധിപ്പേതോതി പരപരിക്ഖാരേസു രാഗോ വിയ ന മഹാസാവജ്ജോതി കത്വാ വുത്തം. തഥാ ഹി സകസകപരിക്ഖാരവിസയോ രാഗോ വിസമലോഭോ വിയ ന ഏകന്തതോ അപായുപ്പത്തിജനകോ. പരപരിക്ഖാരേസു ഉപ്പജ്ജമാനസ്സ മഹാസാവജ്ജതായ അധമ്മരാഗതാ. ലോഭസ്സ സമകാലോ നാമ നത്ഥി കായദുച്ചരിതാദീനം വിയ അയോനിസോമനസികാരസമുട്ഠാനത്താ. ഏസാതി ഏസോ പാപധമ്മോ. സമലോഭോ വിസമലക്ഖണാഭാവതോ. തഥാ ഹി തംസമുട്ഠാനോ പയോഗോ മിച്ഛാചാരോതി ¶ ന വുച്ചതി. അവത്ഥുപടിസേവനസങ്ഖാതേനാതി യം ലോകിയസാധുസമനുഞ്ഞാതം രാഗസ്സ വത്ഥുട്ഠാനം, തതോ അഞ്ഞസ്മിം വത്ഥുസ്മിം പടിസേവനസങ്ഖാതേന.

വിവിധസസ്സാനന്തി ¶ സാലിവീഹിആദിനാനപ്പകാരസസ്സാനം. ദുസ്സസ്സന്തി പച്ചയദൂസേന ദൂസിതം സസ്സം. സമ്പജ്ജമാനേതി നിപ്ഫജ്ജനതോ പഗേവ ഗബ്ഭപരിവുദ്ധികാലേ. പാണകാതി സലഭാദിപാണകാ. പതന്തീതി സസ്സാനം മത്ഥകേ പതന്തി. സലാകാമത്തമേവ സമ്പജ്ജതീതി വഡ്ഢിത്വാ ഗബ്ഭം ഗഹേതും അസമത്ഥം സമ്പജ്ജതി. തേതി വാളഅമനുസ്സാ. ലദ്ധോകാസാതി യക്ഖാധിപതീഹി അനുഞ്ഞാതത്താ ലദ്ധോകാസാ.

പലോകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. വച്ഛഗോത്തസുത്തവണ്ണനാ

൫൮. സത്തമേ മഹാവിപാകന്തി ഉളാരഫലം ബഹുവിപാകം. ധമ്മോ നാമ കഥിതകഥാ ‘‘അത്ഥം ദഹതി വിദഹതീ’’തി കത്വാ. അനുധമ്മോ നാമ പടികഥനം ‘‘തം അനുഗതോ ധമ്മോ’’തി കത്വാ. സഹ ധമ്മേനാതി സഹധമ്മോ, സോ ഏവ സഹധമ്മികോ. ധമ്മസദ്ദോ ചേത്ഥ കാരണപരിയായോതി ആഹ ‘‘സകാരണോ’’തി. വാദസ്സാതി വചനസ്സ. അനുപാതോ അനുപച്ഛാ പവത്തി.

പരിപന്ഥേ തിട്ഠതീതി പാരിപന്ഥികോ. പന്ഥേ ഠത്വാ പരേസം സാപതേയ്യം ഛിന്ദനതോ പന്ഥദൂഹനചോരോ. യദി പച്ചവേക്ഖണഞാണം, കഥം തം അസേക്ഖന്തി ആഹ ‘‘അസേക്ഖസ്സ പവത്തത്താ’’തി. ഇതരാനീതി സീലക്ഖന്ധാദീനി. സയമ്പീതി പി-സദ്ദോ ‘‘അസേക്ഖസ്സ പവത്താ ചാ’’തി ഇമമത്ഥം സമ്പിണ്ഡേതി.

നിബ്ബിസേവനോതി വിസേവനരഹിതോ വിഗതവിലോമഭാവോ. ന ഉപപരിക്ഖന്തീതി ന വിചാരേന്തി. ജാതിം നിബ്ബത്തിം യാതി ഉപഗച്ഛതീതി ജാതിയോ, ജാതോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘യത്ഥ കത്ഥചി കുലജാതേ’’തി.

കേവലീതി കേവലവാ, പാരിപൂരിമാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘പരിപുണ്ണഭാവേന യുത്തോ’’തി. ഏതം കേവലീതി പദം. അഭിഞ്ഞാപാരന്തി അഭിജാനസ്സ പാരം. പരിയന്തം ഗതത്താ പാരഗൂ. ഏസ നയോ സേസപദേസുപി. ഖേത്തവിനിച്ഛയസവനേനാതി ¶ ‘‘ഇമേഹി സീലാദിഗുണസമ്പന്നാ സദേവകേ ലോകേ പുഞ്ഞസ്സ ഖേത്തം, തദഞ്ഞോ ന ഖേത്ത’’ന്തി ഏവം ഖേത്തവിനിച്ഛയസവനേന രഹിതാ.

വച്ഛഗോത്തസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. തികണ്ണസുത്തവണ്ണനാ

൫൯. അട്ഠമേ ¶ ദുരാസദാതി ദുരുപസങ്കമനാ. ഗരഹാ മുച്ചിസ്സതീതി മയി ഏവം കഥേന്തേ സമണോ ഗോതമോ കിഞ്ചി കഥേസ്സതി, ഏവം മേ വചനമത്തമ്പി ന ലദ്ധന്തി അയം ഗരഹാ മുച്ചിസ്സതീതി. പണ്ഡിതാതി പണ്ഡിച്ചേന സമന്നാഗതാ. ധീരാതി ധിതിസമ്പന്നാ. ബ്യത്താതി പരവാദമദ്ദനസമത്ഥേന വേയ്യത്തിയേന സമന്നാഗതാ. ബഹുസ്സുതാതി ബാഹുസച്ചവന്തോ. വാദിനോതി വാദിമഗ്ഗകുസലാ. സമ്മതാതി ബഹുനോ ജനസ്സ സാധുസമ്മതാ. പണ്ഡിതാദിആകാരപരിച്ഛേദന്തി തേസം തേവിജ്ജാനം പണ്ഡിതാകാരാദിആകാരപരിച്ഛേദം. ആകാരസദ്ദോ കാരണപരിയായോ, പരിച്ഛേദസദ്ദോ പരിമാണത്ഥോതി ആഹ ‘‘ഏത്തകേന കാരണേനാ’’തി.

യഥാതി യേനാകാരേന, യേന കാരണേനാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘യഥാതി കാരണവചന’’ന്തി. ‘‘ദ്വീഹിപി പക്ഖേഹീ’’തി വത്വാ തേ പക്ഖേ സരൂപതോ ദസ്സേന്തോ ‘‘മാതിതോ ച പിതിതോ ചാ’’തി ആഹ. തേസം പക്ഖാനം വസേനസ്സ സുജാതതം ദസ്സേതും ‘‘യസ്സ മാതാ’’തിആദി വുത്തം. ജനകജനികാഭാവേന വിനാപി ലോകേ മാതാപിതുസമഞ്ഞാ ദിസ്സതി, ഇധ പന സാ ഓരസപുത്തവസേനേവ ഇച്ഛിതാതി ദസ്സേതും ‘‘സംസുദ്ധഗഹണികോ’’തി വുത്തം. ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാതി ധാരേതീതി ഗഹണീ, ഗബ്ഭാസയസഞ്ഞിതോ മാതുകുച്ഛിപ്പദേസോ. യഥാഭുത്തസ്സ ആഹാരസ്സ വിപാചനവസേന ഗണ്ഹനതോ അഛഡ്ഡനതോ ഗഹണീ, കമ്മജതേജോധാതു.

പിതാ ച മാതാ ച പിതരോ, പിതൂനം പിതരോ പിതാമഹാ, തേസം യുഗോ പിതാമഹയുഗോ, തസ്മാ ‘‘യാവ സത്തമാ പിതാമഹയുഗാ പിതാമഹദ്വന്ദാ’’തി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അട്ഠകഥായം പന ദ്വന്ദം അഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘യുഗന്തി ആയുപ്പമാണം വുച്ചതീ’’തി വുത്തം. യുഗ-സദ്ദസ്സ ച അത്ഥകഥാ ദസ്സിതാ ‘‘പിതാമഹോയേവ ¶ പിതാമഹയുഗ’’ന്തി. പുബ്ബപുരിസാതി പുരിസഗ്ഗഹണഞ്ചേത്ഥ ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസവസേന കതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏവഞ്ഹി ‘‘മാതിതോ’’തി പാളിവചനം സമത്ഥിതം ഹോതി. അക്ഖിത്തോതി അക്ഖേപോ. അനവക്ഖിത്തോതി സദ്ധഥാലിപാകാദീസു അനവക്ഖിത്തോ ന ഛഡ്ഡിതോ. ജാതിവാദേനാതി ഹേതുമ്ഹി കരണവചനന്തി ദസ്സേതും ‘‘കേന കാരണേനാ’’തിആദി വുത്തം. ഏത്ഥ ച ‘‘ഉഭതോ…പേ… പിതാമഹയുഗാ’’തി ഏതേന ബ്രാഹ്മണസ്സ യോനിദോസാഭാവോ ദസ്സിതോ സംസുദ്ധഗഹണികതാകിത്തനതോ. ‘‘അക്ഖിത്തോ’’തി ഇമിനാ കിരിയാപരാധാഭാവോ. സംസുദ്ധജാതികാപി ഹി സത്താ കിരിയാപരാധേന ഖേപം പാപുണന്തി. ‘‘അനുപക്കുട്ഠോ’’തി ഇമിനാ അയുത്തസംസഗ്ഗാഭാവോ. അയുത്തസംസഗ്ഗഞ്ഹി പടിച്ച സത്താ സുദ്ധജാതികാ കിരിയാപരാധരഹിതാപി അക്കോസം ലഭന്തി.

തന്തി ¶ ഗരഹാവചനം. മന്തേ പരിവത്തേതീതി വേദേ സജ്ഝായതി, പരിയാപുണാതീതി അത്ഥോ. മന്തേ ധാരേതീതി യഥാഅധീതേ മന്തേ അസമ്മുട്ഠേ കത്വാ ഹദയേ ഠപേതി.

ഓട്ഠപഹതകരണവസേനാതി അത്ഥാവധാരണവസേന. സനിഘണ്ഡുകേടുഭാനന്തി ഏത്ഥ വചനീയവാചകഭാവേന അത്ഥം സദ്ദഞ്ച ഖണ്ഡതി ഭിന്ദതി വിഭജ്ജ ദസ്സേതീതി നിഖണ്ഡു, സോ ഏവ ഇധ ഖ-കാരസ്സ ഘ-കാരം കത്വാ ‘‘നിഘണ്ഡൂ’’തി വുത്തോ. കിടതി ഗമേതി കിരിയാദിവിഭാഗം, തം വാ അനവസേസപരിയാദാനതോ ഗമേന്തോ പൂരേതീതി കേടുഭം. വേവചനപ്പകാസകന്തി പരിയായസദ്ദദീപകം, ഏകേകസ്സ അത്ഥസ്സ അനേകപരിയായവചനവിഭാവകന്തി അത്ഥോ. നിദസ്സനമത്തഞ്ചേതം അനേകേസമ്പി അത്ഥാനം ഏകസദ്ദവചനീയതാവിഭാവനവസേനപി തസ്സ ഗന്ഥസ്സ പവത്തത്താ. വചീഭേദാദിലക്ഖണാ കിരിയാ കപ്പീയതി വികപ്പീയതി ഏതേനാതി കിരിയാകപ്പോ, സോ പന വണ്ണപദസമ്ബന്ധപദത്ഥാദിവിഭാഗതോ ബഹുകപ്പോതി ആഹ ‘‘കിരിയാകപ്പവികപ്പോ’’തി. ഇദഞ്ച മൂലകിരിയാകപ്പഗന്ഥം സന്ധായ വുത്തം. സോ ഹി മഹാവിസയോ സതസഹസ്സപരിമാണോ നമാചരിയാദിപ്പകരണം. ഠാനകരണാദിവിഭാഗതോ നിബ്ബചനവിഭാഗതോ ച അക്ഖരാ പഭേദീയന്തി ഏതേഹീതി അക്ഖരപ്പഭേദാ, സിക്ഖാനിരുത്തിയോ. ഏതേസന്തി ചതുന്നം വേദാനം.

പദന്തി ¶ ചതുബ്ബിധം, പഞ്ചവിധം വാ പദം, തം പദം കായതീതി പദകോ, തേയേവ വാ വേദേ പദസോ കായതീതി പദകോ. തദവസേസന്തി വുത്താവസേസം വാക്യം. ഏത്താവതാ സദ്ദബ്യാകരണം വത്വാ പുന ‘‘ബ്യാകരണ’’ന്തി അത്ഥബ്യാകരണമാഹ. തം തം സദ്ദം തദത്ഥഞ്ച ബ്യാകരോതി ബ്യാചിക്ഖതി ഏതേനാതി ബ്യാകരണം, സദ്ദസത്ഥം. ആയതിം ഹിതം തേന ലോകോ ന യതതി ന ഈഹതീതി ലോകായതം. തഞ്ഹി ഗന്ഥം നിസ്സായ സത്താ പുഞ്ഞകിരിയായ ചിത്തമ്പി ന ഉപ്പാദേന്തി.

അസീതി മഹാസാവകാതി അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞോ, വപ്പോ, ഭദ്ദിയോ, മഹാനാമോ, അസ്സജി, നാളകോ, യസോ, വിമലോ, സുബാഹു, പുണ്ണജി, ഗവമ്പതി, ഉരുവേലകസ്സപോ, നദീകസ്സപോ, ഗയാകസ്സപോ, സാരിപുത്തോ, മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ, മഹാകസ്സപോ, മഹാകച്ചാനോ, മഹാകോട്ഠികോ, മഹാകപ്പിനോ, മഹാചുന്ദോ, അനുരുദ്ധോ, കങ്ഖാരേവതോ, ആനന്ദോ, നന്ദകോ, ഭഗു, നന്ദിയോ, കിമിലോ, ഭദ്ദിയോ, രാഹുലോ, സീവലി, ഉപാലി, ദബ്ബോ, ഉപസേനോ, ഖദിരവനിയരേവതോ, പുണ്ണോ മന്താനിപുത്തോ, പുണ്ണോ സുനാപരന്തകോ, സോണോ കുടികണ്ണോ, സോണോ കോളിവിസോ, രാധോ, സുഭൂതി, അങ്ഗുലിമാലോ, വക്കലി, കാളുദായീ, മഹാഉദായീ, പിലിന്ദവച്ഛോ, സോഭിതോ, കുമാരകസ്സപോ, രട്ഠപാലോ, വങ്ഗീസോ, സഭിയോ, സേലോ, ഉപവാണോ, മേഘിയോ, സാഗതോ, നാഗിതോ, ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയോ, പിണ്ഡോലോ ഭാരദ്വാജോ, മഹാപന്ഥകോ, ചൂളപന്ഥകോ, ബാകുലോ, കുണ്ഡധാനോ, ദാരുചീരിയോ, യസോജോ, അജിതോ ¶ , തിസ്സമേത്തേയ്യോ, പുണ്ണകോ, മേത്തഗു, ധോതകോ, ഉപസീവോ, നന്ദോ, ഹേമകോ, തോദേയ്യോ, കപ്പോ, ജതുകണ്ണീ, ഭദ്രാവുധോ, ഉദയോ, പോസലോ, മോഘരാജാ, പിങ്ഗിയോതി ഏതേ അസീതി മഹാസാവകാ നാമ.

കസ്മാ പനേതേ ഏവ ഥേരാ ‘‘മഹാസാവകാ’’തി വുച്ചന്തീതി? അഭിനീഹാരസ്സ മഹന്തഭാവതോ. തഥാ ഹി ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാപി മഹാസാവകേസു അന്തോഗധാ. തേ ഹി സാവകപാരമിഞാണസ്സ മത്ഥകപ്പത്തിയാ സാവകേസു അഗ്ഗധമ്മാധിഗമേന അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠിതാപി അഭിനീഹാരമഹന്തതാസാമഞ്ഞേന ‘‘മഹാസാവകാ’’തിപി വുച്ചന്തി, ഇതരേ പന പകതിസാവകേഹി സാതിസയം മഹാഭിനീഹാരാ. തഥാ ഹി തേ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കതപണിധാനാ, തതോ ഏവ സാതിസയം അഭിഞ്ഞാസമാപത്തീസു വസിനോ പഭിന്നപ്പടിസമ്ഭിദാ ച. കാമം സബ്ബേപി അരഹന്തോ സീലവിസുദ്ധിആദികേ സമ്പാദേത്വാ ചതൂസു ¶ സതിപട്ഠാനേസു സുപ്പതിട്ഠിതചിത്താ സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗേ യഥാഭൂതം ഭാവേത്വാ മഗ്ഗപ്പടിപാടിയാ അനവസേസതോ കിലേസേ ഖേപേത്വാ അഗ്ഗഫലേ പതിട്ഠഹന്തി, തഥാപി യഥാ സദ്ധാവിമുത്തതോ ദിട്ഠിപ്പത്തസ്സ, പഞ്ഞാവിമുത്തതോ ച ഉഭതോഭാഗവിമുത്തസ്സ പുബ്ബഭാഗഭാവനാവിസേസസിദ്ധോ മഗ്ഗഭാവനാവിസേസോ, ഏവം അഭിനീഹാരമഹന്തത്തപുബ്ബയോഗമഹന്തത്താ ഹി സസന്താനേ സാതിസയസ്സ ഗുണവിസേസസ്സ നിപ്ഫാദിതത്താ സീലാദീഹി ഗുണേഹി മഹന്താ സാവകാതി മഹാസാവകാ. തേസുയേവ പന യേ ബോധിപക്ഖിയധമ്മേസു പാമോക്ഖഭാവേന ധുരഭൂതാനം സമ്മാദിട്ഠിസങ്കപ്പാദീനം സാതിസയം കിച്ചാനുഭാവനിപ്ഫത്തിയാ കാരണഭൂതായ തജ്ജാഭിനീഹാരാഭിനീഹടായ സക്കച്ചം നിരന്തരം ചിരകാലസമ്ഭാവിതായ സമ്മാപടിപത്തിയാ യഥാക്കമം പഞ്ഞായ സമാധിസ്മിഞ്ച ഉക്കട്ഠപാരമിപ്പത്തിയാ സവിസേസം സബ്ബഗുണേഹി അഗ്ഗഭാവേ ഠിതാ, തേ സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാ. ഇതരേ അട്ഠസത്തതി ഥേരാ സാവകപാരമിയാ മത്ഥകേ സബ്ബസാവകാനം അഗ്ഗഭാവേന അട്ഠിതത്താ ‘‘മഹാസാവകാ’’ഇച്ചേവ വുച്ചന്തി. പകതിസാവകാ പന അഭിനീഹാരമഹന്തത്താഭാവതോ പുബ്ബയോഗമഹന്തത്താഭാവതോ ച ‘‘സത്ഥുസാവകാ’’ഇച്ചേവ വുച്ചന്തി. തേ പന അഗ്ഗസാവകാ വിയ മഹാസാവകാ വിയ ച ന പരിമിതാ, അഥ ഖോ അനേകസതാ അനേകസഹസ്സാ.

വയതീതി വയോ, ആദിമജ്ഝപരിയോസാനേസു കത്ഥചി അപരികിലമന്തോ അവിത്ഥായന്തോ തേ ഗന്ഥേ സന്താനേതി പണേതീതി അത്ഥോ. ദ്വേ പടിസേധാ പകതിം ഗമേന്തീതി ദസ്സേതും ‘‘അവയോ ന ഹോതീ’’തി വത്വാ തത്ഥ അവയം ദസ്സേതും ‘‘അവയോ നാമ…പേ… ന സക്കോതീ’’തി വുത്തം.

ഇധാതി ഇമസ്മിം സുത്തേ. ഏതന്തി ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹീ’’തിആദിവചനം. തതിയവിജ്ജാധിഗമായ പടിപത്തിക്കമോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൭൦) സാതിസയം വിത്ഥാരിതോ, തഥാ ¶ ഇധ അവത്തുകാമതായ ഭയഭേരവസുത്താദീസു (മ. നി. ൧.൩൪ ആദയോ) വിയ സങ്ഖേപതോ ച വത്തുകാമതായ ‘‘ദ്വിന്നം വിജ്ജാന’’മിച്ചേവ വുത്തം.

വിജ്ജാതി പുബ്ബേനിവാസപ്പടിച്ഛാദകസ്സ മോഹക്ഖന്ധസ്സ വിജ്ജനട്ഠേനപി വിജ്ജാ. മോഹോ പടിച്ഛാദകട്ഠേന തമോതി വുച്ചതി തമോ വിയാതി കത്വാ. കാതബ്ബതോ കരണം, ഓഭാസോവ കരണം ഓഭാസകരണം, അത്തനോ പച്ചയേഹി ഓഭാസഭാവേന നിബ്ബത്തേതബ്ബട്ഠേനാതി അത്ഥോ. അയം അത്ഥോതി ¶ അയമേവ അധിപ്പേതത്ഥോ. പസംസാവചനന്തി തസ്സേവ അത്ഥസ്സ ഥോമനാവചനം പടിപക്ഖവിധമനപവത്തിവിസേസാനം ബോധനതോ. യോജനാതി പസംസാവസേന വുത്തപദാനം അത്ഥദസ്സനവസേന വുത്തപദസ്സ ച യോജനാ. അവിജ്ജാ വിഹതാതി ഏതേന വിജ്ജനട്ഠേന വിജ്ജാതി അയമ്പി അത്ഥോ ദീപിതോതി ദട്ഠബ്ബം. യസ്മാ വിജ്ജാ ഉപ്പന്നാതി ഏതേന വിജ്ജാപടിപക്ഖാ അവിജ്ജാ, പടിപക്ഖതാ ചസ്സാ പഹാതബ്ബഭാവേന വിജ്ജായ ച പഹായകഭാവേനാതി ദസ്സേതി. ഇതരസ്മിമ്പി പദദ്വയേതി ‘‘തമോ വിഹതോ, ആലോകോ ഉപ്പന്നോ’’തി പദദ്വയേപി. ഏസേവ നയോതി യഥാവുത്തയോജനം അതിദിസതി. തത്ഥായം യോജനാ – ഏവം അധിഗതവിജ്ജസ്സ തമോ വിഹതോ വിദ്ധസ്തോ. കസ്മാ? യസ്മാ ആലോകോ ഉപ്പന്നോ ഞാണാലോകോ പാതുഭൂതോതി. പേസിതത്തസ്സാതി യഥാധിപ്പേതത്ഥസിദ്ധിപ്പത്തിം വിസ്സട്ഠചിത്തസ്സ, പഠമവിജ്ജാധിഗമായ പേസിതചിത്തസ്സാതി വുത്തം ഹോതി.

വിപസ്സനാപാദകന്തി ഇമിനാ തസ്സ ഝാനചിത്തസ്സ നിബ്ബേധഭാഗിയതമാഹ. വിപസ്സനാ തിവിധാ വിപസ്സകപുഗ്ഗലഭേദേന. മഹാബോധിസത്താനഞ്ഹി പച്ചേകബോധിസത്താനഞ്ച വിപസ്സനാ ചിന്താമയഞാണസംവഡ്ഢിതത്താ സയമ്ഭുഞാണഭൂതാ, ഇതരേസം സുതമയഞാണസംവഡ്ഢിതത്താ പരോപദേസസമ്ഭൂതാ. സാ ‘‘ഠപേത്വാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം അവസേസരൂപാരൂപജ്ഝാനാനം അഞ്ഞതരതോ വുട്ഠായാ’’തിആദിനാ അനേകധാ അരൂപമുഖവസേന ചതുധാതുവവത്ഥാനേ വുത്താനം തേസം തേസം ധാതുപരിഗ്ഗഹമുഖാനം അഞ്ഞതരമുഖവസേന ച അനേകധാവ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൩൦൬) നാനാനയതോ വിഭാവിതാ. മഹാബോധിസത്താനം പന ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സമുഖേന പഭേദഗമനതോ നാനാനയം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസന്നിസ്സയസ്സ അരിയമഗ്ഗഞാണസ്സ അധിട്ഠാനഭൂതം പുബ്ബഭാഗഞാണഗബ്ഭം ഗണ്ഹാപേന്തം പരിപാകം ഗച്ഛന്തം പരമഗമ്ഭീരം സണ്ഹസുഖുമതരം അനഞ്ഞസാധാരണം വിപസ്സനാഞാണം ഹോതി, യം അട്ഠകഥാസു ‘‘മഹാവജിരഞാണ’’ന്തി വുച്ചതി. യസ്സ ച പവത്തിവിഭാഗേന ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സപ്പഭേദസ്സ പാദകഭാവേന സമാപജ്ജിയമാനാ ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സസങ്ഖാ ദേവസികം സത്ഥു വളഞ്ജനകസമാപത്തിയോ വുച്ചന്തി, സ്വായം ബുദ്ധാനം വിപസ്സനാചാരോ പരമത്ഥമഞ്ജൂസായം വിസുദ്ധിമഗ്ഗസംവണ്ണനായം (വിസുദ്ധി. മഹാടീ. ൧.൧൪൪) ദസ്സിതോ, അത്ഥികേഹി തതോ ഗഹേതബ്ബോതി. ഇധ പന സാവകാനം വിപസ്സനാചാരം സന്ധായ ‘‘വിപസ്സനാപാദക’’ന്തി വുത്തം.

കാമം ¶ ¶ ഹേട്ഠിമമഗ്ഗഞാണാനിപി ആസവാനം ഖേപനഞാണാനി ഏവ, അനവസേസതോ പന തേസം ഖേപനം അഗ്ഗമഗ്ഗഞാണേനേവാതി ആഹ ‘‘അരഹത്തമഗ്ഗഞാണത്ഥായാ’’തി. ആസവവിനാസനതോതി ആസവാനം നിസ്സേസം സമുച്ഛിന്ദനതോ. ആസവാനം ഖയേ ഞാണം ആസവക്ഖയഞാണന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ര ചേതം ഞാണ’’ന്തി വത്വാ ‘‘ഖയേ’’തി ആധാരേ ഭുമ്മം, ന വിസയേതി ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥ പരിയാപന്നത്താ’’തി ആഹ. അഭിനീഹരതീതി അഭിമുഖം നീഹരതി, യഥാ മഗ്ഗാഭിസമയോ ഹോതി, സവനം തദഭിമുഖം പവത്തേതി. ഇദം ദുക്ഖന്തി ദുക്ഖസ്സ അരിയസച്ചസ്സ തദാ ഭിക്ഖുനാ പച്ചക്ഖതോ ഗഹിതഭാവദസ്സനം. ഏത്തകം ദുക്ഖന്തി തസ്സ പരിച്ഛിജ്ജ ഗഹിതഭാവദസ്സനം. ന ഇതോ ഭിയ്യോതി തസ്സ അനവസേസതോ ഗഹിതഭാവദസ്സനം. തേനാഹ ‘‘സബ്ബമ്പി ദുക്ഖസച്ച’’ന്തിആദി. സരസലക്ഖണപടിവേധേനാതി സഭാവസങ്ഖാതസ്സ ലക്ഖണസ്സ അസമ്മോഹതോ പടിവിജ്ഝനേന. അസമ്മോഹപടിവേധോതി ച യഥാ തസ്മിം ഞാണേ പവത്തേ പച്ഛാ ദുക്ഖസച്ചസ്സ സരൂപാദിപരിച്ഛേദേ സമ്മോഹോ ന ഹോതി, തഥാ പവത്തി. തേനേവാഹ ‘‘യഥാഭൂതം പജാനാതീ’’തി. ദുക്ഖം സമുദേതി ഏതസ്മാതി ദുക്ഖസമുദയോ. യം ഠാനം പത്വാതി യം നിബ്ബാനം മഗ്ഗസ്സ ആരമ്മണപച്ചയട്ഠേന കാരണഭൂതം ആഗമ്മ. പത്വാതി ച തദുഭയവതോ പുഗ്ഗലസ്സ പവത്തിയാതി കത്വാ വുത്തം. പത്വാതി വാ പാപുണനഹേതു. അപ്പവത്തിന്തി അപ്പവത്തിനിമിത്തം. തേ വാ ന പവത്തന്തി ഏത്ഥാതി അപ്പവത്തി, നിബ്ബാനം. തസ്സാതി ദുക്ഖനിരോധസ്സ. സമ്പാപകന്തി സച്ഛികിരിയാവസേന സമ്മദേവ പാപകം.

കിലേസവസേനാതി ആസവസങ്ഖാതകിലേസവസേന. യസ്മാ ആസവാനം ദുക്ഖസച്ചപരിയായോ തപ്പരിയാപന്നത്താ സേസസച്ചാനഞ്ച തംസമുദയാദിപരിയായോ അത്ഥി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘പരിയായതോ’’തി. ദസ്സേന്തോ സച്ചാനീതി യോജനാ. ആസവാനഞ്ചേത്ഥ ഗഹണം ‘‘ആസവാനം ഖയഞാണായാ’’തി ആരദ്ധത്താ. തഥാ ഹി ‘‘കാമാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതീ’’തിആദിനാ ആസവവിമുത്തിസീസേനേവ സബ്ബകിലേസവിമുത്തി വുത്താ. ‘‘ഇദം ദുക്ഖന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതീ’’തിആദിനാ മിസ്സകമഗ്ഗോ ഇധ കഥിതോതി ‘‘സഹ വിപസ്സനായ കോടിപ്പത്തം മഗ്ഗം കഥേസീ’’തി വുത്തം. ജാനതോ പസ്സതോതി ഇമിനാ പരിഞ്ഞാസച്ഛികിരിയാഭാവനാഭിസമയാ വുത്താ. വിമുച്ചതീതി ഇമിനാ പഹാനാഭിസമയോ വുത്തോതി ആഹ ‘‘ഇമിനാ മഗ്ഗക്ഖണം ദസ്സേതീ’’തി. ജാനതോ ¶ പസ്സതോതി വാ ഹേതുനിദ്ദേസോ. യം ജാനനഹേതു കാമാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതീതി യോജനാ. ധമ്മാനഞ്ഹി സമാനകാലികാനമ്പി പച്ചയപച്ചയുപ്പന്നതാ സഹജാതകോടിയാ ലബ്ഭതി. ഭവാസവഗ്ഗഹണേനേവ ഏത്ഥ ഭവരാഗസ്സ വിയ ഭവദിട്ഠിയാപി സമവരോധോതി ദിട്ഠാസവസ്സപി സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ.

ഖീണാ ജാതീതിആദീഹി പദേഹി. തസ്സാതി പച്ചവേക്ഖണഞാണസ്സ. ഭൂമിന്തി പവത്തിട്ഠാനം. യേനാധിപ്പായേന ‘‘കതമാ പനസ്സാ’’തിആദിനാ ചോദനാ കതാ, തം വിവരന്തോ ‘‘ന താവസ്സാ’’തിആദിമാഹ ¶ . തത്ഥ ന താവസ്സ അതീതാ ജാതി ഖീണാ മഗ്ഗഭാവനായാതി അധിപ്പായോ. തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘പുബ്ബേവ ഖീണത്താ’’തി. ന അനാഗതാ അസ്സ ജാതി ഖീണാതി യോജനാ. ന അനാഗതാതി ച അനാഗതഭാവസാമഞ്ഞം ഗഹേത്വാ ലേസേന ചോദേതി. തേനാഹ ‘‘അനാഗതേ വായാമാഭാവതോ’’തി. അനാഗതവിസേസോ പനേത്ഥ അധിപ്പേതോ, തസ്സ ഖേപനേ വായാമോ ലബ്ഭതേവ. തേനാഹ ‘‘യാ പന മഗ്ഗസ്സാ’’തിആദി. ഏകചതുപഞ്ചവോകാരഭവേസൂതി ഭവത്തയഗ്ഗഹണം വുത്തനയേന അനവസേസതോ ജാതിയാ ഖീണഭാവദസ്സനത്ഥം. തന്തി യഥാവുത്തം ജാതിം. സോതി ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു.

ബ്രഹ്മചരിയവാസോ നാമ ഇധ മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ നിബ്ബത്തനമേവാതി ആഹ ‘‘പരിവുത്ഥ’’ന്തി. സമ്മാദിട്ഠിയാ ചതൂസു സച്ചേസു പരിഞ്ഞാദികിച്ചസാധനവസേന പവത്തമാനായ സമ്മാസങ്കപ്പാദീനമ്പി ദുക്ഖസച്ചേ പരിഞ്ഞാഭിസമയാനുഗുണാ പവത്തി, ഇതരേസു ച സച്ചേസു നേസം പഹാനാഭിസമയാദിവസേന പവത്തി പാകടാ ഏവ. തേന വുത്തം ‘‘ചതൂസു സച്ചേസു ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി പരിഞ്ഞാപഹാനസച്ഛികിരിയാഭാവനാഭിസമയവസേനാ’’തി. പുഥുജ്ജനകല്യാണകാദയോതി ആദി-സദ്ദേന സത്തസേഖം സങ്ഗണ്ഹാതി.

ഇത്ഥത്തായാതി ഇമേ പകാരാ ഇത്ഥം, തബ്ഭാവോ ഇത്ഥത്തം, തദത്ഥന്തി വുത്തം ഹോതി. തേ പന പകാരാ അരിയമഗ്ഗബ്യാപാരഭൂതാ പരിഞ്ഞാദയോ ഇധാധിപ്പേതാതി ആഹ ‘‘ഏവംസോളസവിധകിച്ചഭാവായാ’’തി. തേ ഹി മഗ്ഗം പച്ചവേക്ഖതോ മഗ്ഗാനുഭാവേന പാകടാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തി, പരിഞ്ഞാദീസു ച പഹാനമേവ പധാനം തദത്ഥത്താ ഇതരേസന്തി ആഹ ‘‘കിലേസക്ഖയായ വാ’’തി. പഹീനകിലേസപച്ചവേക്ഖണവസേന വാ ഏതം വുത്തം. ദുതിയവികപ്പേ ഇത്ഥത്തായാതി നിസ്സക്കേ സമ്പദാനവചനന്തി ആഹ ‘‘ഇത്ഥഭാവതോ’’തി ¶ . അപരന്തി അനാഗതം. ഇമേ പന ചരിമകത്തഭാവസങ്ഖാതാ പഞ്ചക്ഖന്ധാ. പരിഞ്ഞാതാ തിട്ഠന്തീതി ഏതേന തേസം അപ്പതിട്ഠതം ദസ്സേതി. അപരിഞ്ഞാമൂലകാ ഹി പതിട്ഠാ. യഥാഹ ‘‘കബളീകാരേ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ആഹാരേ അത്ഥി രാഗോ, അത്ഥി നന്ദീ, അത്ഥി തണ്ഹാ, പതിട്ഠിതം തത്ഥ വിഞ്ഞാണം വിരുള്ഹ’’ന്തിആദി (സം. നി. ൨.൬൪; കഥാ. ൨൯൬; മഹാനി. ൭). തേനേവാഹ – ‘‘ഛിന്നമൂലകാ രുക്ഖാ വിയാ’’തിആദി.

യസ്സാതി പുഥുജ്ജനസ്സ. തസ്സ ഹി സീലം കദാചി വഡ്ഢതി, കദാചി ഹായതി. സേക്ഖാപി പന സീലേസു പരിപൂരകാരിനോവ, അസേക്ഖേസു വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. തേനാഹ ‘‘ഖീണാസവസ്സാ’’തിആദി. വസിപ്പത്തന്തി വസീഭാവപ്പത്തം. സുട്ഠു സമാഹിതന്തി അഗ്ഗഫലസമാധിനാ സമ്മദേവ സമാഹിതം. ധിതിസമ്പന്നന്തി അഗ്ഗഫലധിതിയാ സമന്നാഗതം. മച്ചും ജഹിത്വാ ഠിതന്തി ആയതിം പുനബ്ഭവാഭാവതോ വുത്തം. കഥം പുനബ്ഭവാഭാവോതി ആഹ ‘‘സബ്ബേ പാപധമ്മേ പജഹിത്വാ ഠിത’’ന്തി. സബ്ബസ്സപി ഞേയ്യധമ്മസ്സ ചതുസച്ചന്തോഗധത്താ വുത്തം ‘‘ബുദ്ധന്തി ചതുസച്ചബുദ്ധ’’ന്തി. ബുദ്ധസാവകാതി സാവകബുദ്ധാ നമസ്സന്തി, ¶ പഗേവ ഇതരാ പജാ. ഇതരാ ഹി പജാ സാവകേപി നമസ്സന്തി. ഇതി ഏത്തകേന ഠാനേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ വസേന ഗാഥാനം അത്ഥം വത്വാ ഇദാനി സാവകസ്സപി വസേന അത്ഥം യോജേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘അഥ വാ’’തിആദി വുത്തം. സാവകോപി ഗോതമോ മുഖനിബ്ബത്തേന സമ്പത്തേന സമ്ബന്ധേന, യതോ സബ്ബേപി അരിയസാവകാ ഭഗവതോ ഓരസപുത്താതി വുച്ചന്തീതി.

നിവുസ്സതീതി നിവാസോ, നിവുത്ഥോ ഖന്ധസന്താനോതി ആഹ ‘‘നിവുത്ഥക്ഖന്ധപരമ്പര’’ന്തി. അവേതി, അവേദീതി പാഠദ്വയേനപി പുബ്ബേനിവാസഞാണസ്സ കിച്ചസിദ്ധിംയേവ ദസ്സേതി. ഏകത്തകായഏകത്തസഞ്ഞിഭാവസാമഞ്ഞതോ വേഹപ്ഫലാപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തീതി ‘‘ഛ കാമാവചരേ, നവ ബ്രഹ്മലോകേ’’ഇച്ചേവ വുത്തം. ഇതരേ പന അപചുരഭാവതോ ന വുത്താ. ഏകച്ചാനം അവിസയഭാവതോ ച അവചനം ദട്ഠബ്ബം. ജാതി ഖീയതി ഏതേനാതി ജാതിക്ഖയോ, അരഹത്തന്തി ആഹ ‘‘അരഹത്തം പത്തോ’’തി. ‘‘അഭിഞ്ഞായാ’’തി വത്തബ്ബേ യകാരലോപേന ‘‘അഭിഞ്ഞാ’’തി നിദ്ദേസോ കതോതി ആഹ ‘‘ജാനിത്വാ’’തി. കിച്ചവോസാനേനാതി ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി കത്തബ്ബസ്സ സോളസവിധസ്സ കിച്ചസ്സ പരിയോസാനേന. വോസിതോതി പരിയോസിതോ, നിട്ഠിതോതി അത്ഥോ. മോനേയ്യേന സമന്നാഗതോതി കായമോനേയ്യാദീഹി സമന്നാഗതോ. ലപിതം ¶ ലപതീതി ലപിതലാപനോ. അത്തപച്ചക്ഖതോ ഞത്വാതി ഇമിനാ തേസം വിജ്ജാനം പടിലദ്ധഭാവം ദീപേതി.

തികണ്ണസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ജാണുസ്സോണിസുത്തവണ്ണനാ

൬൦. നവമേ ദേയ്യധമ്മസ്സേതം നാമന്തി യാഗം കരോന്തേന ദാതബ്ബദേയ്യധമ്മം സന്ധായ വദതി തദഞ്ഞസ്സ പാളിയം ദേയ്യധമ്മഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതത്താ. മതകഭത്തന്തി മതകേ ഉദ്ദിസ്സ ദാതബ്ബഭത്തം, പിതുപിണ്ഡന്തി വുത്തം ഹോതി. വരപുരിസാനന്തി വിസിട്ഠപുരിസാനം, ഉത്തമപുരിസാനന്തി അത്ഥോ. സബ്ബമേതം ദാനന്തി യഥാവുത്തഭേദം യഞ്ഞസദ്ധാദിദാനം.

ജാണുസ്സോണിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. സങ്ഗാരവസുത്തവണ്ണനാ

൬൧. ദസമേ ജിണ്ണാനം ഹത്ഥിസാലാദീനം പടിസങ്ഖരണം പുന പാകതികകരണം ജിണ്ണപടിസങ്ഖരണം ¶ , തസ്സ കാരകോ ജിണ്ണപടിസങ്ഖരണകാരകോ. ബാഹിരസമയേതി സത്ഥുസാസനതോ ബാഹിരേ അഞ്ഞതിത്ഥിയസമയേ. സബ്ബചതുക്കേനാതിആദീസു സബ്ബേസു ദ്വിപദചതുപ്പദാദിഭേദേസു പാണേസു ഏകേകസ്മിം ചത്താരോ ചത്താരോ പാണേ വധിത്വാ യജിതബ്ബം യഞ്ഞം സബ്ബചതുക്കം നാമ. സേസേസുപി ഇമിനാ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. യസ്സ വാ തസ്സ വാതി നിസ്സക്കേ സാമിവചനന്തി ആഹ ‘‘യസ്മാ വാ തസ്മാ വാ’’തി. ഏവമസ്സായന്തി ഏത്ഥ അസ്സൂതി നിപാതമത്തന്തി ആഹ ‘‘ഏവം സന്തേപി അയ’’ന്തി.

വഡ്ഢേന്തോതി പട്ഠപേന്തോ. മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ ഓഗധം മൂലം പതിട്ഠാഭൂതം ബ്രഹ്മചരിയോഗധം. തേനാഹ ‘‘അരഹത്തമഗ്ഗസങ്ഖാതസ്സാ’’തിആദി. ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസേന ചേത്ഥ അരഹത്തമഗ്ഗസ്സേവ ഗഹണം കതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഉത്തമം പതിട്ഠാഭൂതം ആരമ്മണൂപനിസ്സയഭാവേന.

അപ്പേഹി വേയ്യാവച്ചകരാദീഹി അത്ഥോ ഏതിസ്സാതി അപ്പട്ഠാ ത്ഥ-കാരസ്സ ട്ഠ-കാരം കത്വാ. തേനാഹ ‘‘യത്ഥ ബഹൂ’’തിആദി. യത്ഥാതി യസ്സം പടിപദായം ¶ . അപ്പോ സമാരമ്ഭോ ഏതസ്സാതി അപ്പസമാരമ്ഭോ. പാസംസാതി പസംസാരഹാ. ഏതം യേവ കഥാപേസ്സാമീതി ഏതേനേവ ബ്രാഹ്മണേന കഥാപേസ്സാമി.

സോപ്പേനാതി നിദ്ദായ. പമാദേനാതി ജാഗരിയാദീസു അനനുയുഞ്ജനതോ സതിവിപ്പവാസലക്ഖണേന പമാദേന. പച്ചനീകപടിഹരണവസേനാതി പടിപക്ഖാപനയനവസേന. തഥാ ഹി ഭഗവതോ ച സാസനസ്സ ച പടിപക്ഖാ തിത്ഥിയാ, തേസം ഹരണതോ പടിഹാരിയം. തേ ഹി ദിട്ഠിഹരണവസേന ദിട്ഠിപ്പകാസനേ അസമത്ഥഭാവേന ച ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനീഹി ഹരിതാ അപനീതാ ഹോന്തീതി. ‘‘പടീ’’തി വാ അയം സദ്ദോ ‘‘പച്ഛാ’’തി ഏതസ്സ അത്ഥം ബോധേതി ‘‘തസ്മിം പടിപവിട്ഠസ്മിം, അഞ്ഞോ ആഗഞ്ഛി ബ്രാഹ്മണോ’’തിആദീസു (സു. നി. ൯൮൫; ചൂളനി. വത്ഥുഗാഥാ ൪) വിയ, തസ്മാ സമാഹിതേ ചിത്തേ വിഗതൂപക്കിലേസേ കതകിച്ചേന പച്ഛാ ഹരിതബ്ബം പവത്തേതബ്ബന്തി പടിഹാരിയം, അത്തനോ വാ ഉപക്കിലേസേസു ചതുത്ഥജ്ഝാനമഗ്ഗേഹി ഹരിതേസു പച്ഛാഹരണം പടിഹാരിയം, ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനിയോ ച വിഗതൂപക്കിലേസേന കതകിച്ചേന ച സത്തഹിതത്ഥം പുന പവത്തേതബ്ബാ, ഹരിതേസു ച അത്തനോ ഉപക്കിലേസേസു പരസത്താനം ഉപക്കിലേസഹരണാനി ഹോന്തീതി പടിഹാരിയാനി ഭവന്തി, പടിഹാരിയമേവ പാടിഹാരിയം. പടിഹാരിയേ വാ ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനിസമുദായേ ഭവം ഏകേകം പാടിഹാരിയന്തി വുച്ചതി. പടിഹാരിയം വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനം മഗ്ഗോ ച പടിപക്ഖഹരണതോ, തത്ഥ ജാതം നിമിത്തഭൂതേ, തതോ വാ ആഗതന്തി പാടിഹാരിയം.

ആഗതനിമിത്തേനാതി ആഗതാകാരസല്ലക്ഖണവസേന. ഏസ നയോ സേസേസുപി. ഏകോ രാജാതി ദക്ഖിണമധുരാധിപതി ¶ ഏകോ പണ്ഡുരാജാ. ഏവമ്പി തേ മനോതി ഇമിനാ ആകാരേന തവ മനോ പവത്തോതി അത്ഥോ. തേന പകാരേന പവത്തോതി ആഹ ‘‘സോമനസ്സിതോ വാ’’തിആദി. സാമഞ്ഞജോതനാ വിസേസേ അവതിട്ഠതീതി അധിപ്പായേനേവം വുത്തം. ‘‘ഏവം തവ മനോ’’തി ഇദഞ്ച മനസോ സോമനസ്സിതതാദിമത്തദസ്സനം, ന പന യേന സോ സോമനസ്സിതോ വാ ദോമനസ്സിതോ വാ, തംദസ്സനം. സോമനസ്സഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ തദേകട്ഠാ രാഗാദയോ സദ്ധാദയോ ച ദസ്സിതാ ഹോന്തി, ദോമനസ്സഗ്ഗഹണേന ദോസാദയോ. ദുതിയന്തി ‘‘ഇത്ഥമ്പി തേ മനോ’’തി പദം. ഇതിപീതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ നിദസ്സനത്ഥോ ‘‘അത്ഥീതി ¶ ഖോ, കച്ചാന, അയമേകോ അന്തോ’’തിആദീസു (സം. നി. ൨.൧൫; ൩.൯൦) വിയ. തേനാഹ ‘‘ഇമഞ്ച ഇമഞ്ച അത്ഥം ചിന്തയമാന’’ന്തി. പി-സദ്ദോ വുത്തത്ഥസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ.

കഥേന്താനം സുത്വാതി കഥേന്താനം സദ്ദം സുത്വാ. തസ്സ വസേനാതി തസ്സ വിതക്കിതസ്സ വസേന. അട്ടകാരകേനാതി വിനിച്ഛയകാരകേന.

ന അരിയാനന്തി അരിയാനം മഗ്ഗഫലചിത്തം ന ജാനാതീതി അത്ഥോ. തഞ്ഹി തേന അനധിഗതത്താ ചേതോപരിയഞാണേനപി ന സക്കാ വിഞ്ഞാതും, അഞ്ഞം പന ചിത്തം ജാനാതിയേവ. ഹേട്ഠിമോ ഉപരിമസ്സ ചിത്തം ന ജാനാതീതിആദീനിപി മഗ്ഗഫലചിത്തമേവ സന്ധായ വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി. സോതാപന്നാദയോപി ഹി അത്തനാ അധിഗതമേവ മഗ്ഗഫലം പരേഹി ഉപ്പാദിതം സമ്മാ ചേതോപരിയഞാണേന ജാനിതും സക്കോന്തി, ന അത്തനാ അനധിഗതം. സബ്ബേപി അരിയാ അത്തനോ ഫലം സമാപജ്ജന്തി അധിഗതത്താതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏതേസു ചാ’’തിആദിമാഹ. യദി അരിയാ അത്തനാ അധിഗതഫലം സമാപജ്ജന്തി, ഉപരിമാപി ഹേട്ഠിമം ഫലം സമാപജ്ജന്തി അധിഗതത്താ ലോകിയസമാപത്തിയോ വിയാതി കസ്സചി ആസങ്കാ സിയാ, തന്നിവത്തനത്ഥമാഹ ‘‘ഉപരിമോ ഹേട്ഠിമം ന സമാപജ്ജതീ’’തി.

ഉപരിമോതി സകദാഗാമിആദിഅരിയപുഗ്ഗലോ. ഹേട്ഠിമന്തി സോതാപത്തിഫലാദിം. ന സമാപജ്ജതീതി സതിപി അധിഗതത്തേ ന സമാപജ്ജതി. കസ്മാതി ചേ? കാരണമാഹ ‘‘തേസഞ്ഹീ’’തിആദി, തേസം സകദാഗാമിആദീനം ഹേട്ഠിമാ ഹേട്ഠിമാ ഫലസമാപത്തി തേസു തേസുയേവ ഹേട്ഠിമേസു അരിയപുഗ്ഗലേസു പവത്തതി, ന ഉപരിമേസൂതി അത്ഥോ. ഇമിനാ ഹേട്ഠിമം ഫലചിത്തം ഉപരിമസ്സ ന ഉപ്പജ്ജതീതി ദസ്സേതി. കസ്മാതി ചേ? പുഗ്ഗലന്തരഭാവൂപഗമനേന പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ. ഏതേന ഉപരിമോ അരിയോ ഹേട്ഠിമം ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജതി അത്തനാ അധിഗതത്താ യഥാ തം ലോകിയസമാപത്തിന്തി ഏവം പവത്തോ ഹേതു ബ്യഭിചാരിതോതി ദട്ഠബ്ബം. ന ഹി ലോകിയജ്ഝാനേസു പുഗ്ഗലന്തരഭാവൂപഗമനം നാമ അത്ഥി വിസേസാഭാവതോ, ഇധ പന അസമുഗ്ഘാടിതകമ്മകിലേസനിരോധനേന പുഥുജ്ജനേഹി ¶ വിയ സോതാപന്നസ്സ സോതാപന്നാദീഹി സകദാഗാമിആദീനം പുഗ്ഗലന്തരഭാവൂപഗമനം അത്ഥി. യതോ ഹേട്ഠിമാ ഹേട്ഠിമാ ഫലധമ്മാ ഉപരൂപരിമഗ്ഗധമ്മേഹി നിവത്തിതാ പടിപക്ഖേഹി വിയ അഭിഭൂതാ അപ്പവത്തിധമ്മതംയേവ ആപന്നാ. തേനേവ വുത്തം ‘‘പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ’’തി.

അപിച ¶ കുസലകിരിയപ്പവത്തി നാമ അഞ്ഞാ, വിപാകപ്പവത്തി ച അഞ്ഞാതി അനന്തരഫലത്താ ച ലോകുത്തരകുസലാനം ഹേട്ഠിമതോ ഉപരിമോ ഭവന്തരഗതോ വിയ ഹോതി. തംതംഫലവസേനേവ ഹി അരിയാനം സോതാപന്നാദിനാമലാഭോ. തേ സചേ അഞ്ഞഫലസമങ്ഗിനോപി ഹോന്തി, സോതാപന്നാദിനാമമ്പി തേസം അവവത്ഥിതം സിയാ. തസ്സ തസ്സ വാ അരിയസ്സ തം തം ഫലം സദിസന്തി കത്വാ ന ഉപരിമസ്സ ഹേട്ഠിമഫലസമങ്ഗിതായ ലേസോപി സമ്ഭവതി, കുതോ തസ്സാ സമാപജ്ജനന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഹേട്ഠിമാ ച സോതാപന്നാദയോ ഉപരിമം സകദാഗാമിഫലാദിം ന സമാപജ്ജന്തി അനധിഗതത്താ. ന ഹി അനധിഗതം സമാപത്തിം സമാപജ്ജിതും സക്കാ, തസ്മാ സബ്ബേപി അരിയാ അത്തനോയേവ ഫലം സമാപജ്ജന്തീതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം.

പവത്തേന്താതി പവത്തകാ ഹുത്വാ, പവത്തനവസേനാതി അത്ഥോ. ഏവന്തി യഥാനുസിട്ഠായ അനുസാസനിയാ വിധിവസേന പടിസേധവസേന ച പവത്തിതാകാരപരാമസനം. സാ ച സമ്മാവിതക്കാ നാമ മിച്ഛാവിതക്കാനഞ്ച പവത്തിആകാരദസ്സനവസേന പവത്തതി. തത്ഥ ആനിസംസസ്സ ആദീനവസ്സ ച വിഭാവനത്ഥം അനിച്ചസഞ്ഞമേവ, ന നിച്ചസഞ്ഞന്തി അത്ഥോ. പടിയോഗിനിവത്തനത്ഥഞ്ഹി ഏവ-കാരഗ്ഗഹണം. ഇധാപി ഏവസദ്ദഗ്ഗഹണസ്സ അത്ഥോ പയോജനഞ്ച വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. ഇദം-ഗഹണേപി ഏസേവ നയോ. പഞ്ചകാമഗുണരാഗന്തി നിദസ്സനമത്തം ദട്ഠബ്ബം തദഞ്ഞരാഗസ്സ ദോസാദീനഞ്ച പഹാനസ്സ ഇച്ഛിതത്താ തപ്പഹാനസ്സ ച തദഞ്ഞരാഗാദിഖേപസ്സ ഉപായഭാവതോ. തഥാ വുത്തം ദുട്ഠലോഹിതവിമോചനസ്സ പുബ്ബദുട്ഠമംസഖേപനൂപായതാ വിയ. ലോകുത്തരധമ്മമേവാതി അവധാരണം പടിക്ഖേപഭാവതോ സാവജ്ജധമ്മനിവത്തനപരം ദട്ഠബ്ബം, തസ്സ അധിഗമൂപായാനിസംസഭൂതാനം തദഞ്ഞേസം അനവജ്ജധമ്മാനം നാനന്തരിയഭാവതോ.

ചിന്താമണികവിജ്ജാസരിക്ഖകതന്തി ഇമിനാ ‘‘ചിന്താമണീ’’തി ഏവം ലദ്ധനാമാ ലോകേ ഏകാ വിജ്ജാ അത്ഥി, യായ പരേസം ചിത്തം വിജാനന്തീതി ദീപേതി. ‘‘തസ്സാ കിര വിജ്ജായ സാധകോ പുഗ്ഗലോ താദിസേ ദേസകാലേ മന്തം പരിജപ്പിത്വാ യസ്സ ചിത്തം ജാനിതുകാമോ, തസ്സ ദിട്ഠഹത്ഥാദിവിസേസസഞ്ജാനനമുഖേന ചിത്താചാരം അനുമിനന്തോ കഥേതീ’’തി കേചി. അപരേ ‘‘വാചം നിച്ഛരാപേത്വാ തത്ഥ അക്ഖരസല്ലക്ഖണവസേനാ’’തി വദന്തി.

ഇദഞ്ച ¶ ¶ പന സബ്ബന്തി ‘‘ഭവം ഗോതമോ അനേകവിഹിതം ഇദ്ധിവിധം പച്ചനുഭോതീ’’തിആദിനയപ്പവത്തം സബ്ബമ്പി.

സങ്ഗാരവസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ബ്രാഹ്മണവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

(൭) ൨. മഹാവഗ്ഗോ

൧. തിത്ഥായതനസുത്തവണ്ണനാ

൬൨. ദുതിയസ്സ പഠമേ തിത്ഥം നാമ ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിയോ തബ്ബിനിമുത്തസ്സ കസ്സചി ദിട്ഠിവിപ്ഫന്ദിതസ്സ അഭാവതോ. ഏത്ഥ ഹി സത്താ തരന്തി ഉപ്പിലവന്തി ഉമ്മുജ്ജനിമുജ്ജം കരോന്തി, തസ്മാ ‘‘തിത്ഥ’’ന്തി വുച്ചതി. പാരഗമനസങ്ഖാതഞ്ഹി തരണം ദിട്ഠിഗതികാനം നത്ഥി, തത്ഥേവ അപരാപരം നിമുജ്ജനുമ്മുജ്ജനവസേന പിലവനമേവ തേസം തരണം നാമ. ഉപ്പാദകാതി പൂരണകസ്സപാദയോ. തിത്ഥേ ജാതാ തിത്ഥിയാ, യഥാവുത്തം വാ ദിട്ഠിഗതസങ്ഖാതം തിത്ഥം ഏതേസം അത്ഥീതി തിത്ഥികാ, തിത്ഥികാ ഏവ തിത്ഥിയാ. മനോരമേതി സാദുഫലഭരിതതായ അഭയദിസതായ ച മനോരമേ. ഇമേസുയേവ തീസു ഠാനേസൂതി യഥാവുത്തേസു തിത്ഥായതനേസു.

യോ യഥാ ജാനാതി, തസ്സ തഥാ വുച്ചതീതി ഇമിനാ പുഗ്ഗലജ്ഝാസയവസേന തഥാ വുത്തന്തി ദസ്സേതി. പുഗ്ഗല-സദ്ദോ ച തിസ്സന്നമ്പി പകതീനം സാധാരണോ, തസ്മാ പുരിസഗ്ഗഹണേന തതോ വിസേസനം യഥാ ‘‘അട്ഠ പുരിസപുഗ്ഗലാ’’തി. പടിസംവിദിതം കരോതീതി കേവലം ജാനനവസേന വിദിതം കരോതി. അനുഭവതി വാതി വിപാകലക്ഖണപ്പത്തം അനുഭവതി. പുബ്ബേകതഹേതൂതി അന്തോഗധാവധാരണം പദന്തി ആഹ ‘‘പുബ്ബേകതകമ്മപച്ചയേനേവാ’’തി. ഇമിനാതി ‘‘സബ്ബം തം പുബ്ബേകതഹേതൂ’’തി ഇമിനാ വചനേന. കമ്മവേദനന്തി കുസലാകുസലകമ്മസഹജം വേദനം. കിരിയവേദനന്തി ‘‘നേവ കുസലാകുസലാ ന ച കമ്മവിപാകാ’’തി ഏവം വുത്തം കിരിയചിത്തസഹജം വേദനം. ന കേവലഞ്ച തേ കമ്മകിരിയവേദനാ ഏവ പടിക്ഖിപന്തി, അഥ ഖോ സാസനേ ലോകേ ച പാകടേ വാതാബാധാദിരോഗേ ച പടിക്ഖിപന്തി ഏവാതി ദസ്സേതും ‘‘യേ വാ ഇമേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പിത്തസമുട്ഠാനാതി പിത്തവികാരാധികസമ്ഭൂതാ ¶ . അനന്തരദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. സന്നിപാതികാതി പിത്താദീനം തിണ്ണമ്പി ¶ വികാരാനം സന്നിപാതതോ ജാതാ. ഉതുപരിണാമജാതി സീതാദിഉതുനോ വിപരിണാമതോ വിസമപരിവുത്തിതോ ജാതാ. വിസമപരിഹാരജാതി അസപ്പായാഹാരയോഗപടിസേവനവസേന കായസ്സ വിസമം പരിഹരണതോ ജാതാ. ഓപക്കമികാതി ഉപക്കമതോ നിബ്ബത്താ. കമ്മവിപാകജാതി കമ്മസ്സ വിപാകഭൂതക്ഖന്ധതോ ജാതാ. വിരോധിപച്ചയസമുട്ഠാനാ ധാതൂനം വികാരാവത്ഥാ, തപ്പച്ചയാ വാ ദുക്ഖാ വേദനാ ആബാധനട്ഠേന ആബാധോ, സോ ഏവ രുജ്ജനട്ഠേന രോഗോ. തത്ഥ ‘‘യോ യാപ്യലക്ഖണോ, സോ രോഗോ, ഇതരോ ആബാധോ’’തി വദന്തി. സബ്ബേസഞ്ച നേസം തംതംധാതൂനം വിസമം ആസന്നകാരണം, ന തഥാ ഇതരാനി. തത്ഥാപി ച പകോപാവത്ഥാ ധാതുയോ ആസന്നകാരണം, ന തഥാ പരപച്ചയാവത്ഥാതി ദട്ഠബ്ബം. അട്ഠമംയേവ കമ്മവിപാകജം ആബാധം സമ്പടിച്ഛന്തി ‘‘സബ്ബം തം പുബ്ബേകതഹേതൂ’’തി വിപല്ലാസഗ്ഗാഹേന. ‘‘പുബ്ബേ’’തി പുരാതനസ്സേവ കമ്മസ്സ ഗഹിതത്താ ഉപപജ്ജവേദനീയമ്പി തേ പടിക്ഖിപന്തീതി വുത്തം ‘‘ദ്വേ പടിബാഹിത്വാ’’തി. സമ്പടിച്ഛന്തീതി അനുജാനന്തി.

അത്തനാ കതമൂലകേനാതി സാഹത്ഥികകമ്മഹേതു. ആണത്തിമൂലകേനാതി പരസ്സ ആണാപനവസേന കതകമ്മഹേതു. ഇമാതി തിസ്സോ വേദനാ. സബ്ബേ പടിബാഹന്തീതി സബ്ബേ രോഗേ പടിസേധേന്തി സബ്ബേസമ്പി തേസം ഏകേന ഇസ്സരേനേവ നിമ്മിതത്താ തബ്ഭാവീഭാവാസമ്ഭവതോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. സബ്ബം പടിബാഹന്തീതി ഹേതുപച്ചയപടിസേധനതോ സബ്ബം നിസേധേന്തി.

മാതികം നിക്ഖിപിത്വാതി തിണ്ണമ്പി വേദാനം അസാരഭാവദസ്സനത്ഥം ഉദ്ദേസം കത്വാ. തന്തി തം മാതികം. വിഭജിത്വാ ദസ്സേതുന്തി ദോസദസ്സനവസേനേവ വിഭാഗതോ ദസ്സേതും. ലദ്ധിപതിട്ഠാപനത്ഥന്തി അത്തനോ ലദ്ധിയാ പടിജാനാപനത്ഥം. ലദ്ധിതോ ലദ്ധിം സങ്കമന്തീതി മൂലലദ്ധിതോ അഞ്ഞലദ്ധിം ഉപഗച്ഛന്തി പടിജാനന്തി. പുബ്ബേകതഹേതുയേവ പടിസംവേദേതീതി കമ്മവേദനമ്പി വിപാകവേദനം കത്വാ വദന്തി. ദിട്ഠിഗതികാ ഹി ബ്യാമൂള്ഹചിത്താ കമ്മന്തരവിപാകന്തരാദീനി ആലോളേന്തി, അസങ്കരതോ സഞ്ഞാപേതും ന സക്കോന്തി. യഥാ ച അകുസലകമ്മേ, ഏവം കുസലകമ്മേപീതി ദസ്സേതും ‘‘ഏവം പാണാതിപാതാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഏവന്തി യഥാ പുബ്ബേകതഹേതു ഏവ പാണാതിപാതിനോ നാമ ഹോന്തി, ന ഇദാനി സയംകതകാരണാ, ഏവം പാണാതിപാതാ വിരമണമ്പി പുബ്ബേകതഹേതു ഏവാതി വിചാരിയമാനോ പുബ്ബേകതവാദോ അകിരിയവാദോ ഏവ സമ്പജ്ജതി.

കത്തുകമ്യതാഛന്ദോ ¶ ന തണ്ഹാഛന്ദോ. കത്തുകമ്യതാതി കാതുമിച്ഛാ. പച്ചത്തപുരിസകാരോതി തേന തേന പുരിസേന കത്തബ്ബകിച്ചം ന ഹോതി പുബ്ബേകതഹേതു ഏവ സിജ്ഝനതോ. ഉഭയമ്പി തം ഏസ ന ലബ്ഭതീതി കത്തബ്ബകരണം സുചരിതപൂരണം, അകത്തബ്ബഅകരണം ദുച്ചരിതവിരതീതി ഇദം ഉഭയമ്പി ഏസ ¶ ന ലഭതി. സമണാപി ഹി പുബ്ബേകതകാരണായേവ ഹോന്തീതി പുബ്ബേകതകാരണായേവ സമണാപി ഹോന്തി, ന ഇദാനി സംവരസമാദാനാദിനാ. അസ്സമണാപി പുബ്ബേകതകാരണായേവാതി പുബ്ബേകതകാരണായേവ അസ്സമണാപി ഹോന്തി, ന സംവരഭേദേന.

യഥാ പുബ്ബേകതവാദേ ഛന്ദവായാമാനം അസമ്ഭവതോ പച്ചത്തപുരിസകാരാനം അഭാവോ, ഏവം ഇസ്സരനിമ്മാനവാദേപി ഇസ്സരേനേവ സബ്ബസ്സ നിമ്മിതഭാവാനുജാനനതോതി വുത്തം ‘‘പുബ്ബേകതവാദേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ’’തി. ഏസ നയോ അഹേതുകവാദേപീതി ആഹ ‘‘തഥാ അഹേതുകവാദേപീ’’തി.

ഇമേസന്തിആദിനാ ഇമേസം തിത്ഥായതനാനം തുച്ഛാസാരതായ ഥുസകോട്ടനേന കുണ്ഡകമത്തസ്സപി അലാഭോ വിയ പരമത്ഥലേസസ്സപി അഭാവോ, തഥാ ഖജ്ജോപനകോഭാസതോ തേജസോ ഫുലിങ്ഗമത്തസ്സപി അഭാവോ വിയ അന്ധവേണികസ്സപി മഗ്ഗസ്സ അപ്പടിലാഭോ വിയ സദ്ദമത്തം നിസ്സായ മിച്ഛാഭാഗേന വിപല്ലത്ഥതായ ദദ്ദരജാതകേ (ജാ. ൧.൨.൪൩-൪൩) സസകസദിസതാ ച വിഭാവിതാ ഹോതി. സാരഭാവന്തി സീലസാരാദിസമ്പത്തിയാ സാരസബ്ഭാവം. നിയ്യാനികഭാവന്തി ഏകന്തേനേവ വട്ടതോ നിയ്യാനാവഹഭാവം. അനിഗ്ഗഹിതോതി ന നിഗ്ഗഹേതബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘നിഗ്ഗഹേതും അസക്കുണേയ്യോ’’തി. അസംകിലിട്ഠോതി സംകിലേസവിരഹിതോ. തേനാഹ ‘‘നിക്കിലേസോ’’തിആദി. അനുപവജ്ജോതി ധമ്മതോ ന ഉപവദിതബ്ബോ. അപ്പടികുട്ഠോ നാമ അപ്പടിസേധനം വാ സിയാ അനക്കോസനം വാതി തദുഭയം ദസ്സേന്തോ ‘‘അപ്പടിബാഹിതോ അനുപക്കുട്ഠോ’’തി ആഹ.

തസ്സ ധമ്മസ്സാതി ‘‘അയം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ’’തിആദിനാ ഉദ്ധടസ്സ ധമ്മസ്സ. പഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാതി കഥേതുകമ്യതാവസേന പഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ. യഥാപടിപാടിയാതി മാതികായ യഥാനിക്ഖിത്തപ്പടിപാടിയാ. ധാതുയോതി സഭാവധാരണട്ഠേന ധാതുയോ. താ പന യസ്മാ തണ്ഹാദിട്ഠികപ്പനാപരികപ്പിതഅത്തസുഭസുഖസസ്സതാദിപകതിആദിധുവാദിജീവാദികായാദികാ വിയ ¶ ന ഇച്ഛാസഭാവാ ദിട്ഠിആദിരഹിതേഹി വിമുച്ചമാനഉദുമ്ബരപുപ്ഫാദിലോകവോഹാരവത്ഥൂനി വിയ ച വാചാവത്ഥുമത്താ, അഥ ഖോ സച്ചപരമത്ഥഭൂതാതി ആഹ ‘‘സഭാവാ’’തി, സച്ചസഭാവാതി അത്ഥോ. അത്തനോ സഭാവം ധാരേന്തീതി ഹി ധാതുയോ. നിജ്ജീവനിസ്സത്തഭാവപ്പകാസകോതി ബാഹിരപരികപ്പിതജീവാഭാവപ്പകാസകോ ലോകിയമഹാജനസംകപ്പിതസത്താഭാവപ്പകാസകോ ച. ആകരട്ഠേനാതി ഉപ്പജ്ജനട്ഠാനഭാവേന. ഉപ്പത്തിട്ഠാനമ്പി ഹി ആകരോ ആയതനന്തി വുച്ചതി യഥാ ‘‘കമ്ബോജോ അസ്സാനം ആയതന’’ന്തി. മനോപവിചാരാതി തം തം ആരമ്മണം ഉപേച്ച മനസോ വിവിധചരണാകാരോ. കേഹി കത്ഥാതി ആഹ ‘‘വിതക്കവിചാരപാദേഹീ’’തിആദി. അട്ഠാരസസു ഠാനേസൂതി ഛ സോമനസ്സട്ഠാനിയാനി ¶ , ഛ ദോമനസ്സട്ഠാനിയാനി, ഛ ഉപേക്ഖാട്ഠാനിയാനീതി ഏവം അട്ഠാരസസു ഠാനേസു.

പതിട്ഠാധാതൂതി സേസഭൂതത്തയസ്സ ചേവ സബ്ബൂപാദാരൂപാനഞ്ച പതിട്ഠാസഭാവാ ധാതു. ഇമിനാ നയേന ആബന്ധനധാതൂതിആദീസുപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അപിച കക്ഖളഭാവസിദ്ധോ സഹജാതധമ്മാനം ആധാരഭാവോ പതിട്ഠാഭാവോ. ദ്രവഭാവസിദ്ധം സമ്പിണ്ഡനം ആബന്ധനം. ഉണ്ഹഭാവസിദ്ധം മുദുതാപക്കതാവഹം പരിപാചനം. ഥദ്ധഭാവാവഹം ഉദ്ധുമാതനം വിത്ഥമ്ഭനം. രൂപവിവിത്തോ രൂപപരിയന്തോ ആകാസോതി യേസം സോ പരിച്ഛേദോ, തേഹി സോ അസമ്ഫുട്ഠോവാതി വുത്തം ‘‘ആകാസധാതൂതി അസമ്ഫുട്ഠധാതൂ’’തി. സഞ്ജാനനവിധുരാ ആരമ്മണൂപലദ്ധി വിജാനനധാതു. വിത്ഥാരതോപി കഥേതും വട്ടതി സങ്ഖേപന്തോഗധത്താ വിത്ഥാരസ്സ. സങ്ഖേപതോ കഥേതും ന വട്ടതി കഥേതബ്ബസ്സ അത്ഥസ്സ അനവസേസപരിയാദാനാഭാവതോ. തേനാഹ ‘‘വിത്ഥാരതോവ വട്ടതീ’’തി. ഉഭയഥാതി സങ്ഖേപതോ വിത്ഥാരതോ ച.

അനിപ്ഫന്നാപി ആകാസധാതു ഭൂതാനി ഉപാദായ ഗഹേതബ്ബതാമത്തേന ‘‘ഉപാദാരൂപ’’ന്തേവ വുച്ചതി. ദിട്ഠാനേവാതി സല്ലക്ഖേതബ്ബാനി ഉപാദാരൂപഭാവസാമഞ്ഞതോ. തേന സഹജാതാ വേദനാ വേദനാക്ഖന്ധോ സമുദായേ പവത്തവോഹാരസ്സ അവയവേപി ദിസ്സനതോ യഥാ ‘‘വത്ഥേകദേസേ ദഡ്ഢേ വത്ഥം ദഡ്ഢ’’ന്തി. ‘‘ഫസ്സോ ച ചേതനാ ച സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ’’തി വുത്തം മഹാഭൂമകത്താ തേസം തപ്പധാനത്താ ച സങ്ഖാരക്ഖന്ധസ്സ. അരൂപക്ഖന്ധാ നാമം ആരമ്മണാഭിമുഖം നമനതോ നാമാധീനഗ്ഗഹണതോ ച. രൂപക്ഖന്ധോ രൂപം പരിബ്യത്തം രുപ്പനട്ഠേന. പച്ചയന്തി നിസ്സയഭൂതം പച്ചയം. വിഭാഗേന ദ്വാചത്താലീസ. ഏകാസീതി ¶ ചിത്താനി ‘‘സമ്മസനചാരോയ’’ന്തി കത്വാ. അനുക്കമേന പടിപജ്ജമാനോതി ഏവം കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധിയം ഠിതോ ഉപരിമേന തിസ്സന്നം വിസുദ്ധീനം സമ്പാദനവസേന വിസുദ്ധിഭാവനം ഉസ്സുക്കാപേന്തോ.

ഫസ്സായതനന്തി ഫസ്സസ്സ ഉപ്പത്തിട്ഠാനം. സുവണ്ണാദീനന്തി സുവണ്ണമണിവജിരാദീനം. ആകിണ്ണം വിയ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തി ഏത്ഥാതി ആകരോ. യഥാ ചക്ഖു വിപാകഫസ്സസ്സ വിസേസപച്ചയോ, ന തഥാ ഇതരേസന്തി കത്വാ വുത്തം ‘‘ദ്വേ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാനീ’’തിആദി. ഏസ നയോ സേസവാരേസുപി. ദ്വത്തിംസായ വിപാകഫസ്സേസു ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണസഹഗതഫസ്സേ ഠപേത്വാ സേസാ ദ്വാവീസതി വിപാകഫസ്സാ വേദിതബ്ബാ. ദിട്ഠമേവ ഹോതി തേന സമാനയോഗക്ഖമത്താ. ‘‘സങ്ഖേപതോ താവാ’’തി സങ്ഖേപകഥം ആരഭിത്വാപി വിത്ഥാരകഥാപേത്ഥ വുത്തനയത്താ സുവിഞ്ഞേയ്യാവാതി വുത്തം ‘‘ഹേട്ഠാ…പേ… വേദിതബ്ബ’’ന്തി.

സോമനസ്സസ്സ ¶ ഉപ്പത്തിട്ഠാനഭൂതം സോമനസ്സട്ഠാനിയം. തേനാഹ ‘‘സോമനസ്സസ്സ കാരണഭൂത’’ന്തി. ഉപവിചരതീതി ഉപേച്ച പവത്തതി. സഭാവതോ സങ്കപ്പതോ ച സോമനസ്സാദിഉപ്പത്തിഹേതുകാ സോമനസ്സട്ഠാനിയാദിതാതി ആഹ ‘‘ഇട്ഠം വാ ഹോതൂ’’തിആദി. ചതുത്ഥം ദിട്ഠമേവ ഹോതി തദവിനാഭാവതോ.

അരിയസച്ചാനീതി പുരിമപദേ ഉത്തരപദലോപേനായം നിദ്ദേസോതി ആഹ ‘‘അരിയഭാവകരാനീ’’തിആദി. വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൨.൫൩൧) പകാസിതം, തസ്മാ ന ഇധ പകാസേതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. സുഖാവബോധനത്ഥന്തി ദേസിയമാനായ വട്ടകഥായ സുഖേന അവബോധനത്ഥം. തേനാഹ ‘‘യസ്സ ഹീ’’തിആദി. ദ്വാദസപദന്തി അവിജ്ജാദീഹി പദേഹി ദ്വാദസപദം. പച്ചയവട്ടന്തി പച്ചയപ്പബന്ധം. കഥേതുകാമോ ഹോതി പച്ചയാകാരമുഖേന സച്ചാനി ദസ്സേതുകാമതായ. ഗബ്ഭാവക്കന്തിവട്ടന്തി ഗബ്ഭോക്കന്തിമുഖേന വിപാകവട്ടം ദസ്സേതി ‘‘ഗബ്ഭസ്സാവക്കന്തി ഹോതീ’’തിആദിനാ. തസ്മാ പനേത്ഥ ഗബ്ഭാവക്കന്തിവസേനേവ വട്ടം ദസ്സിതന്തി ആഹ ‘‘ഗബ്ഭാവക്കന്തിവട്ടസ്മിം ഹീ’’തിആദി. ഗബ്ഭാവക്കന്തിവട്ടസ്മിന്തി മാതുകുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തനവസേന പവത്തധമ്മപ്പബന്ധേ. ദസ്സിതേതി ദേസനാവസേന ദസ്സിതേ. പുരിമാ ദ്വേ യോനിയോ ഇതരാഹി ഓളാരികതായ ¶ പരിബ്യത്തതരാതി വുത്തം ‘‘ഗബ്ഭാവക്കന്തി…പേ… അവബോധേതുമ്പീ’’തി.

പച്ചയമത്തന്തി ഛന്നം ധാതൂനം സാധാരണം പച്ചയഭാവമത്തം, ന തേഹി ഭാഗസോ നിപ്ഫാദിയമാനം പച്ചയവിസേസം ‘‘കുതോ പനേതം ഛന്നം ധാതൂന’’ന്തി അവിഭാഗേന വുത്തത്താ. തേനാഹ ‘‘ഇദം വുത്തം ഹോതീ’’തിആദി. ന മാതു ന പിതു താസം ധാതൂനം ഇമസ്സ സത്തസ്സ ബാഹിരഭാവതോ. ഗബ്ഭസ്സാതി ഏത്ഥ ഗബ്ഭതി അത്തഭാവഭാവേന വത്തതീതി ഗബ്ഭോ, കലലാദിഅവത്ഥോ ധമ്മപ്പബന്ധോ. തന്നിസ്സിതത്താ പന സത്തസന്താനോ ഗബ്ഭോതി വുത്തോ യഥാ മഞ്ചനിസ്സിതാ ‘‘മഞ്ചാ ഉക്കുട്ഠിം കരോന്തീ’’തി. തന്നിസ്സയഭാവതോ മാതുകുച്ഛി ഗബ്ഭോതി വുച്ചതി ‘‘ഗബ്ഭേ വസതി മാണവോ’’തിആദീസു (ജാ. ൧.൧൫.൩൬൩). ഗബ്ഭോ വിയാതി വാ ഗബ്ഭോ. യഥാ ഹി നിവാസട്ഠാനതായ സത്താനം ഓവരകോ ‘‘ഗബ്ഭോ’’തി വുച്ചതി, ഏവം ഗബ്ഭസേയ്യകാനം സത്താനം യാവ അഭിജാതി നിവാസട്ഠാനതായ മാതുകുച്ഛി ‘‘ഗബ്ഭോ’’തി വുച്ചതി. ഇധ പന പഠമം വുത്തഅത്ഥേനേവ ഗബ്ഭോതി വേദിതബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘ഗബ്ഭോ ച നാമാ’’തിആദി.

നിരതിഅത്ഥേന നിരയോ ച സോ യഥാവുത്തേന അത്ഥേന ഗബ്ഭോ ചാതി നിരയഗബ്ഭോ. ഏസ നയോ സേസപദേസുപി. അയം പന വിസേസോ – ദേവമനുജാദയോ വിയ ഉദ്ധം ദീഘാ അഹുത്വാ തിരിയം അഞ്ചിതാ ദീഘാതി തിരച്ഛാനാ. തേ ഏവ ഖന്ധകോട്ഠാസഭാവേന യോനി ച സോ വുത്തനയേന ഗബ്ഭോ ചാതി ¶ തിരച്ഛാനയോനിഗബ്ഭോ. പകട്ഠതോ സുഖതോ അപേതം അപഗമോ പേതഭാവോ, തം പത്താനം വിസയോതി പേത്തിവിസയോ, പേതയോനി. മനസ്സ ഉസ്സന്നതായ സൂരഭാവാദിഗുണേഹി ഉപചിതമാനസതായ ഉക്കട്ഠഗുണചിത്തതായ മനുസ്സാ. ദിബ്ബന്തി കാമഗുണാദീഹി കീളന്തി ലളന്തി ജോതന്തീതി ദേവാ. ഗബ്ഭസദ്ദോ വുത്തനയോ ഏവ. നാനപ്പകാരോതി യഥാവുത്തേന തദനന്തരഭേദേന ച നാനപ്പകാരകോ. മനുസ്സഗബ്ഭോ അധിപ്പേതോ സുപാകടതായ പച്ചക്ഖഭാവതോ. ഓക്കന്തി മാതുകുച്ഛിം ഓക്കമിത്വാ വിയ ഉപ്പതിത്വാതി കത്വാ. നിബ്ബത്തനം നിബ്ബത്തി. പാതുഭാവോ ഉപ്പത്തിപ്പകാസകോ ച.

സന്നിപാതോ നാമ അവേകല്ലജാതിഹീനവേകല്ലേതി ദസ്സേതും ‘‘ഇധ മാതാപിതരോ’’തിആദി വുത്തം. ഇധാതി ഇമസ്മിം സത്തലോകേ. സന്നിപതിതാതി ¶ സമോധാനഭാവതോ സന്നിപതിതാ സമാഗതാ സംസിലിട്ഠാ. ഉതുനീതി ഉതുമതീ സഞ്ജാതപുപ്ഫാ. ഇദഞ്ച ഉതുസമയം സന്ധായ വുത്തം, ന ലോകസമഞ്ഞാകരജസ്സ ലഗ്ഗനദിവസമത്തം. മാതുഗാമസ്സ ഹി യസ്മിം ഗബ്ഭാസഹസഞ്ഞിതേ ഓകാസേ ദാരകോ നിബ്ബത്തതി, തത്ഥ മഹതീ ലോഹിതപീളകാ സണ്ഠഹിത്വാ അഗ്ഗഹിതപുബ്ബാ ഏവ ഭിജ്ജിത്വാ പഗ്ഘരതി, വത്ഥു സുദ്ധം ഹോതി പഗ്ഘരിതലോഹിതത്താ അനാമയത്താ ച. വിസുദ്ധേ വത്ഥുമ്ഹി മാതാപിതൂസു ഏകവാരം സന്നിപതിതേസു യാവ സത്ത ദിവസാനി ഖേത്തമേവ ഹോതി. സുദ്ധം വത്ഥു നഹാനതോ പരമ്പി കതിപയാനി ദിവസാനി ഗബ്ഭസണ്ഠഹനതായ ഖേത്തമേവ ഹോതി പരിത്തസ്സ ലോഹിതലേസസ്സ വിജ്ജമാനത്താ. തസ്മിം സമയേ ഹത്ഥഗ്ഗാഹവേണിഗ്ഗാഹാദിനാ അങ്ഗപരാമസനേനപി ദാരകോ നിബ്ബത്തതിയേവ. ഇത്ഥിസന്താനേപി ഹി സത്തപി ധാതൂ ലബ്ഭന്തേവ. തഥാ ഹി പാരികായ നാഭിപരാമസനേന സാമസ്സ ബോധിസത്തസ്സ, ദിട്ഠമങ്ഗലികായ നാഭിപരാമസനേന (ജാ. അട്ഠ. ൪.൧൫.മാതങ്ഗജാതകവണ്ണനാ; മ. നി. അട്ഠ. ൨.൬൫) മണ്ഡബ്യസ്സ നിബ്ബത്തി അഹോസി. ഗന്ധനതോ ഉപ്പന്നഗതിയാ നിമിത്തൂപട്ഠാനേന സൂചനതോ ദീപനതോ ഗന്ധോതി ലദ്ധനാമേന ഭവഗാമികമ്മുനാ അബ്ബതി പവത്തതീതി ഗന്ധബ്ബോ, തത്ഥ ഉപ്പജ്ജമാനകസത്തോ. പച്ചുപട്ഠിതോ ഹോതീതി ന മാതാപിതൂനം സന്നിപാതം ഓലോകയമാനോ സമീപേ ഠിതോ പച്ചുപട്ഠിതോ നാമ ഹോതി, കമ്മയന്തയന്തിതോ പന ഏകോ സത്തോ തസ്മിം ഓകാസേ നിബ്ബത്തനകോ ഹോതീതി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ. തദാ ഹി തത്രൂപഗസത്തോ തത്രൂപപത്തിആവഹന്തകമ്മസങ്ഖാതേന പേല്ലകയന്തേന തഥത്ഥായ പേല്ലിതോ ഉപനീതോ വിയ ഹോതി.

വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപന്തി ഏത്ഥ വിഞ്ഞാണസ്സ പച്ചയഭാവേന ഗഹിതത്താ ‘‘തയോ അരൂപിനോ ഖന്ധാ’’തി വുത്തം. ഇധ പന വിഞ്ഞാണം പച്ചയഭാവേന അഗ്ഗഹേത്വാ ഗബ്ഭോക്കന്തിയാ ഏവ പച്ചയഭാവേന ഗഹിതത്താ ‘‘വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധമ്പി പക്ഖിപിത്വാ’’തി വുത്തം. ഇധ പന മനുസ്സഗബ്ഭസ്സ ഓക്കന്തിയാ അധിപ്പേതത്താ ‘‘ഗബ്ഭസേയ്യകാനം പടിസന്ധിക്ഖണേ’’തി വുത്തം.

തണ്ഹായ ¶ സമുദയസച്ചഭാവേന ഗഹിതത്താ ‘‘ഠപേത്വാ തണ്ഹ’’ന്തി വുത്തം. തസ്സേവ പഭാവികാതി തസ്സേവ യഥാവുത്തസ്സ ദുക്ഖസച്ചസ്സ ഉപ്പാദികാ. ദുക്ഖനിരോധോതി ¶ ഏത്ഥ ദുക്ഖഗ്ഗഹണേന തണ്ഹാപി ഗഹിതാതി ആഹ ‘‘തേസം ദ്വിന്നമ്പി…പേ… ദുക്ഖനിരോധോ’’തി. അവിസേസേന ഹി തേഭൂമകവട്ടം ഇധ ദുക്ഖന്തി അധിപ്പേതം. അഥ വാ ദുക്ഖസ്സ അനുപ്പത്തിനിരോധോ തബ്ഭാവികായ തണ്ഹായ അനുപ്പത്തിനിരോധേന വിനാ ന ഹോതീതി വുത്തം ‘‘തേസം ദ്വിന്നമ്പി…പേ… ദുക്ഖനിരോധോ’’തി. അനുപ്പത്തിനിരോധോതി ച അനുപ്പത്തിനിരോധനിമിത്തം നിബ്ബാനം ദസ്സേതി.

‘‘തത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ ഉഭയത്ഥ പാളിയാ പവത്തിആകാരഭേദം ദസ്സേതും ‘‘അയം പന വിസേസോ’’തി ആഹ. തത്ഥാതി വിസദ്ധിമഗ്ഗേ. ഇധാതി ഇമസ്മിം സുത്തേ. അവിജ്ജായ ത്വേവാതി അവിജ്ജായ തു ഏവ. അസേസവിരാഗനിരോധാതി ഏത്ഥ അച്ചന്തമേവ സങ്ഖാരേ വിരജ്ജതി ഏതേനാതി വിരാഗോ, മഗ്ഗോ, തസ്മാ വിരാഗസങ്ഖാതേന മഗ്ഗേന അസേസനിരോധാ അസേസേത്വാ നിരോധാ സമുച്ഛിന്ദനാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

സകലസ്സാതി അനവസേസസ്സ. കേവലസ്സാതി വാ സുദ്ധസ്സ, പരപരികപ്പിതസത്തജീവാദിവിരഹിതസ്സാതി അത്ഥോ. ഖീണാകാരോപി വുച്ചതി ‘‘നിരുജ്ഝനം നിരോധോ’’തി ഇമിനാ അത്ഥേന. അരഹത്തമ്പി നിരോധോതി വുച്ചതി നിരോധന്തേ ഉപ്പന്നത്താ. നിബ്ബാനമ്പി നിരോധോതി വുച്ചതി അവിജ്ജാദീനം നിരോധസ്സ നിമിത്തഭാവതോ അവിജ്ജാദയോ നിരുജ്ഝന്തി ഏത്ഥാതി നിരോധോതി കത്വാ. ഖീണാകാരദസ്സനവസേനാതി അവിജ്ജാദീനം അനുപ്പത്തിനിരോധേന നിരുജ്ഝനാകാരദസ്സനവസേന. നിബ്ബാനമേവ സന്ധായ, ന പന അരഹത്തന്തി അധിപ്പായോ. സഭാവധമ്മാനം നിഗ്ഗഹോ നാമ യഥാവുത്തധമ്മപരിച്ഛേദതോ ഊനാധികഭാവപ്പകാസനേന അത്തസഭാവവിഭാവനേനേവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘നിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ഹീ’’തിആദി.

തിത്ഥായതനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ഭയസുത്തവണ്ണനാ

൬൩. ദുതിയേ പരിത്താതും സമത്ഥഭാവേനാതി ഉപ്പന്നഭയതോ രക്ഖിതും സമത്ഥഭാവേന. നത്ഥി ഏത്ഥ മാതാപുത്തം അഞ്ഞമഞ്ഞം തായിതും സമത്ഥന്തി അമാതാപുത്താനി, താനിയേവ അമാതാപുത്തികാനി. തേനാഹ ‘‘നത്ഥി ഏത്ഥാ’’തിആദി. യന്തി ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനന്തി ആഹ ‘‘യസ്മിം സമയേ’’തി. മാതാപി പുത്തം പസ്സിതും ന ലഭതി, പരിത്താതും ന സമത്ഥന്തി അധിപ്പായോ ¶ . പുത്തോപി മാതരന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ചിത്തുത്രാസോയേവ ഭയം ചിത്തുത്രാസഭയം. ഇമിനാ ഓത്തപ്പഭയാദിം നിവത്തേതി. അടവിഗ്ഗഹണേന അടവിവാസിനോ ¶ വുത്താ ‘‘സബ്ബോ ഗാമോ ആഗതോ’’തിആദീസു വിയാതി ആഹ ‘‘അടവീതി ചേത്ഥ അടവിവാസിനോ ചോരാ വേദിതബ്ബാ’’തി. ഏതേതി അടവിവാസിനോ ചോരാ. ഏതം വുത്തന്തി ‘‘അടവിസങ്കോപോ’’തി ഇദം വുത്തം. ഠാനഗമനാദിഇരിയാപഥചക്കസമങ്ഗിനോ ഇരിയാപഥചക്കസമാരുള്ഹാ നാമ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘ഇരിയാപഥചക്കമ്പി വട്ടതീ’’തി. ഇരിയാപഥോയേവ പവത്തനട്ഠേന ചക്കന്തി ഇരിയാപഥചക്കം.

പരിയായന്തീതി പരിതോ തേന തേന ദിസാഭാഗേന ഗച്ഛന്തി. തേനാഹ ‘‘ഇതോ ചിതോ ച ഗച്ഛന്തീ’’തി. മാതുപേമേന ഗന്തും അവിസഹിത്വാ അത്തനോ സന്തികം ആഗച്ഛന്തം. അത്തസിനേഹസ്സ ബലവഭാവതോ മാതരമ്പി അനപേക്ഖിത്വാ ‘‘അത്താനംയേവ രക്ഖിസ്സാമീ’’തി ഗച്ഛന്തം. ഏകസ്മിം ഠാനേ നിലീനന്തി വുത്തനയേനേവ ഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം ഖേമേ പദേസേ നിസിന്നം. കുല്ലേ വാതിആദീസു കൂലം പരതീരം വഹതി പാപേതീഹി കുല്ലോ, തരണത്ഥായ വേളുനളാദീഹി കലാപം കത്വാ ബദ്ധോ. പത്ഥരിത്വാ ബദ്ധോ പന ഉളുമ്പോ, ചാടിആദി മത്തികാഭാജനം. വുയ്ഹമാനന്തി ഉദകോഘേന അധോസോതം നീയമാനം.

യഥാവുത്താനി തീണി ഭയാനി സമാതാപുത്തികാനിയേവ അസ്സുതവതോ പുഥുജ്ജനസ്സ വസേന അമാതാപുത്തികാനി ദസ്സിതാനീതി ആഹ ‘‘ഏവം പരിയായതോ അമാതാപുത്തികാനി ഭയാനി ദസ്സേത്വാ’’തി.

ഭയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. വേനാഗപുരസുത്തവണ്ണനാ

൬൪. തതിയേ ഏവംനാമകേ ജനപദേതി യത്ഥ നാമഗ്ഗഹണേന കോസലസദ്ദസ്സ രുള്ഹീസദ്ദതം ദസ്സേതി. തഥാ ഹി കോസലാ നാമ ജാനപദിനോ രാജകുമാരാ, തേസം നിവാസോ ഏകോപി ജനപദോ രുള്ഹീസദ്ദേന ‘‘കോസലാ’’തി വുച്ചതി. അക്ഖരചിന്തകാ ഹി ഈദിസേസു ഠാനേസു യുത്തേ വിയ സലിങ്ഗവചനാനി (പാണിനി ൧.൨.൫൧) ഇച്ഛന്തി. അയമേത്ഥ രുള്ഹീ യഥാ അഞ്ഞത്ഥാപി ‘‘കുരൂസു വിഹരതി, അങ്ഗേസു വിഹരതീ’’തി ച. തബ്ബിസേസനേ പന ജനപദസദ്ദേ ജാതിസദ്ദേ ഏകവചനമേവ ¶ യഥാ ‘‘കോസലേസു ജനപദേ’’തി. ചാരികന്തി ചരണം. ചരണം വാ ചാരോ, സോ ഏവ ചാരികാ. തയിദം മഗ്ഗഗമനം ഇധാധിപ്പേതം, ന ചുണ്ണികഗമനമത്തന്തി ആഹ ‘‘അദ്ധാനഗമനം ഗച്ഛന്തോ’’തി. തം വിഭാഗേന ദസ്സേതും ‘‘ചാരികാ ച നാമേസാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ദൂരേപീതി ദൂരേപി നാതിദൂരേപി. സഹസാ ഗമനന്തി സീഘഗമനം. മഹാകസ്സപപച്ചുഗ്ഗമനാദീസൂതി ആദി-സദ്ദേന ആളവകാദീനം അത്ഥായ ഗമനം സങ്ഗണ്ഹാതി. ഭഗവാ ഹി മഹാകസ്സപത്ഥേരം പച്ചുഗ്ഗച്ഛന്തോ മുഹുത്തേന തിഗാവുതമഗ്ഗമഗമാസി. ആളവകസ്സത്ഥായ ¶ തിംസയോജനം, തഥാ അങ്ഗുലിമാലസ്സ, പുക്കുസാതിസ്സ പന പഞ്ചചത്താലീസയോജനം, മഹാകപ്പിനസ്സ വീസയോജനസതം, ധനിയസ്സത്ഥായ സത്ത യോജനസതാനി, ധമ്മസേനാപതിനോ സദ്ധിവിഹാരികസ്സ വനവാസിസ്സ തിസ്സസാമണേരസ്സ തിഗാവുതാധികം വീസയോജനസതം അഗമാസി. ഇമം സന്ധായാതി ഇമം അതുരിതചാരികം സന്ധായ.

ഉപലഭിംസൂതി ഏത്ഥ സവനവസേന ഉപലഭിംസൂതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘സോതദ്വാര…പേ… ജാനിംസൂ’’തി ആഹ. സബ്ബമ്പി വാക്യം അവധാരണഫലത്താ അന്തോഗധാവധാരണന്തി ആഹ ‘‘പദപൂരണമത്തേ വാ നിപാതോ’’തി. അവധാരണത്ഥേനാതി പന ഇമിനാ ഇട്ഠത്ഥതോവധാരണത്ഥം ഖോ-സദ്ദഗ്ഗഹണന്തി ദസ്സേതി. അസ്സോസീതി പദം ഖോ-സദ്ദേ ഗഹിതേ തേന ഫുല്ലിതമണ്ഡിതവിഭൂസിതം വിയ ഹോന്തം പൂരിതം നാമ ഹോതി, തേന ച പുരിമപച്ഛിമപദാനി സംസിലിട്ഠാനി നാമ ഹോന്തി, ന തസ്മിം അഗ്ഗഹിതേതി ആഹ ‘‘പദപൂരണേന ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതാമത്തമേവാ’’തി. മത്തസദ്ദോ വിസേസനിവത്തിഅത്ഥോ. തേനസ്സ അനത്ഥന്തരദീപനതാ ദസ്സിതാ ഹോതി, ഏവസദ്ദേന പന ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതായ ഏകന്തികതാ.

സമിതപാപത്താതി അച്ചന്തം അനവസേസതോ സവാസനം സമിതപാപത്താ. ഏവഞ്ഹി ബാഹിരകവീതരാഗസേക്ഖാസേക്ഖപാപസമനതോ ഭഗവതോ പാപസമനം വിസേസിതം ഹോതി. തേനസ്സ യഥാഭൂതഗുണാധിഗതമേതം നാമം യദിദം സമണോതി ദീപേതി. അനേകത്ഥത്താ നിപാതാനം ഇധ അനുസ്സവത്ഥോ അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘ഖലൂതി അനുസ്സവത്ഥേ നിപാതോ’’തി. ആലപനമത്തന്തി പിയാലാപവചനമത്തം. പിയസമുദാഹാരാ ഹേതേ ‘‘ഭോ’’തി വാ ‘‘ആവുസോ’’തി വാ ‘‘ദേവാനം പിയാ’’തി വാ. ഗോത്തവസേനാതി ഏത്ഥ ഗം തായതീതി ഗോത്തം. ഗോതമോതി ഹി പവത്തമാനം വചനം ബുദ്ധിഞ്ച തായതി ഏകംസികവിസയതായ രക്ഖതീതി ഗോത്തം. യഥാ ഹി ബുദ്ധി ആരമ്മണഭൂതേന അത്ഥേന ¶ വിനാ ന വത്തതി, തഥാ അഭിധാനം അഭിധേയ്യഭൂതേന, തസ്മാ സോ ഗോത്തസങ്ഖാതോ അത്ഥോ താനി തായതി രക്ഖതീതി വുച്ചതി. കോ പന സോതി? അഞ്ഞകുലപരമ്പരാസാധാരണം തസ്സ കുലസ്സ ആദിപുരിസസമുദാഗതം തംകുലപരിയാപന്നസാധാരണം സാമഞ്ഞരൂപന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏത്ഥ ച സമണോതി ഇമിനാ പരിക്ഖകജനേഹി ഭഗവതോ ബഹുമതഭാവോ ദസ്സിതോ സമിതപാപതാകിത്തനതോ. ഗോതമോതി ഇമിനാ ലോകിയജനേഹി ഉച്ചാകുലസമ്ഭൂതതാ ദീപിതാ തേന ഉദിതോദിതവിപുലഖത്തിയകുലവിഭാവനതോ. സബ്ബഖത്തിയാനഞ്ഹി ആദിഭൂതമഹാസമ്മതമഹാരാജതോ പട്ഠായ അസമ്ഭിന്നം ഉളാരതമം സക്യരാജകുലം.

കേനചി പാരിജുഞ്ഞേനാതി ഞാതിപാരിജുഞ്ഞഭോഗപാരിജുഞ്ഞാദിനാ കേനചിപി പാരിജുഞ്ഞേന പരിഹാനിയാ അനഭിഭൂതോ അനജ്ഝോത്ഥടോ. തഥാ ഹി തസ്സ കുലസ്സ ന കിഞ്ചി പാരിജുഞ്ഞം ലോകനാഥസ്സ അഭിജാതിയം, അഥ ഖോ വഡ്ഢിയേവ. അഭിനിക്ഖമനേ ച തതോപി സമിദ്ധതമഭാവോ ലോകേ ¶ പാകടോ പഞ്ഞാതോതി. സക്യകുലാ പബ്ബജിതോതി ഇദം വചനം ഭഗവതോ സദ്ധാപബ്ബജിതഭാവദീപനം വുത്തം മഹന്തം ഞാതിപരിവട്ടം മഹന്തഞ്ച ഭോഗക്ഖന്ധം പഹായ പബ്ബജിതഭാവസിദ്ധിതോ.

ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനത്ഥേതി ഇത്ഥം ഏവംപകാരോ ഭൂതോ ജാതോതി ഏവം കഥനത്ഥേ. ഉപയോഗവചനന്തി ‘‘അബ്ഭുഗ്ഗതോ’’തി ഏത്ഥ അഭി-സദ്ദോ ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനത്ഥജോതകോ, തേന യോഗതോ ‘‘തം ഖോ പന ഭവന്ത’’ന്തി ഇദം സാമിഅത്ഥേ ഉപയോഗവചനം. തേനാഹ ‘‘തസ്സ ഖോ പന ഭോതോ ഗോതമസ്സാതി അത്ഥോ’’തി. കല്യാണഗുണസമന്നാഗതോതി കല്യാണേഹി ഗുണേഹി യുത്തോ, തന്നിസ്സിതോ തബ്ബിസയതായാതി അധിപ്പായോ. സേട്ഠോതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. കിത്തേതബ്ബതോ കിത്തി, സാ ഏവ സദ്ദനീയതോ സദ്ദോതി ആഹ ‘‘കിത്തിസദ്ദോതി കിത്തിയേവാ’’തി. അഭിത്ഥവനവസേന പവത്തോ സദ്ദോ ഥുതിഘോസോ. സദേവകം ലോകം അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ ഉഗ്ഗതോതി അനഞ്ഞസാധാരണേ ഗുണേ ആരബ്ഭ പവത്തത്താ സദേവകം ലോകം അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ അഭിഭവിത്വാ ഉഗ്ഗതോ.

സോ ഭഗവാതി യോ സോ സമതിംസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ സബ്ബകിലേസേ ഭഞ്ജിത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ ദേവാനം അതിദേവോ ¶ സക്കാനം അതിസക്കോ ബ്രഹ്മാനം അതിബ്രഹ്മാ ലോകനാഥോ ഭാഗ്യവന്തതാദീഹി കാരണേഹി സദേവകേ ലോകേ ‘‘ഭഗവാ’’തി പത്ഥടകിത്തിസദ്ദോ, സോ ഭഗവാ. ‘‘ഭഗവാ’’തി ച ഇദം സത്ഥു നാമകിത്തനം. തേനാഹ ആയസ്മാ ധമ്മസേനാപതി ‘‘ഭഗവാതി നേതം നാമം മാതരാ കത’’ന്തിആദി (മഹാനി. ൮൪). പരതോ പന ഭഗവാതി ഗുണകിത്തനം. യഥാ കമ്മട്ഠാനികേന ‘‘അരഹ’’ന്തിആദീസു നവസു ഠാനേസു പച്ചേകം ഇതി-സദ്ദം യോജേത്വാ ബുദ്ധഗുണാ അനുസ്സരിയന്തി, ഏവം ബുദ്ധഗുണസംകിത്തനേനപീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇതിപി അരഹം ഇതിപി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ…പേ… ഇതിപി ഭഗവാ’’തി ആഹ. ‘‘ഇതിപേതം ഭൂതം ഇതിപേതം തച്ഛ’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൬) വിയ ഇധ ഇതിസദ്ദോ ആസന്നപച്ചക്ഖകരണത്ഥോ, പി-സദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, തേന ച തേസം ഗുണാനം ബഹുഭാവോ ദീപിതോ, താനി ച സംകിത്തേന്തേന വിഞ്ഞുനാ ചിത്തസ്സ സമ്മുഖീഭൂതാനേവ കത്വാ സംകിത്തേതബ്ബാനീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇമിനാ ച ഇമിനാ ച കാരണേനാതി വുത്തം ഹോതീ’’തി ആഹ. ഏവം നിരൂപേത്വാ കിത്തേന്തോ യോ കിത്തേതി, തസ്സ ഭഗവതി അതിവിയ അഭിപ്പസാദോ ഹോതി.

ആരകത്താതി സുവിദൂരത്താ. അരീനന്തി കിലേസാരീനം. അരാനന്തി സംസാരചക്കസ്സ അരാനം. ഹതത്താതി വിദ്ധംസിതത്താ. പച്ചയാദീനന്തി ചീവരാദിപച്ചയാനഞ്ചേവ പൂജാവിസേസാനഞ്ച. തതോതി വിസുദ്ധിമഗ്ഗതോ (വിസുദ്ധി. ൧.൧൨൫-൧൨൭). യഥാ ച വിസുദ്ധിമഗ്ഗതോ, ഏവം തംസംവണ്ണനാതോപി നേസം വിത്ഥാരോ ഗഹേതബ്ബോ.

ഇമം ¶ ലോകന്തി നയിദം മഹാജനസ്സ സമ്മുഖമത്തം സന്ധായ വുത്തം, അഥ ഖോ അനവസേസം പരിയാദായാതി ദസ്സേതും ‘‘സദേവക’’ന്തിആദി വുത്തം. തേനാഹ ‘‘ഇദാനി വത്തബ്ബം നിദസ്സേതീ’’തി. പജാതത്താതി യഥാസകം കമ്മകിലേസേഹി നിബ്ബത്തത്താ. പഞ്ചകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണം പാരിസേസനയേന ഇതരേസം പദന്തരേന ഗഹിതത്താ. സദേവകന്തി ച അവയവേന വിഗ്ഗഹോ സമുദായോ സമാസത്ഥോ. ഛട്ഠകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണം പച്ചാസത്തിനയേന. തത്ഥ ഹി സോ ജാതോ തന്നിവാസീ ച. സബ്രഹ്മകവചനേന ബ്രഹ്മകായികാദിബ്രഹ്മഗ്ഗഹണന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. പച്ചത്ഥികസമണബ്രാഹ്മണഗ്ഗഹണന്തി നിദസ്സനമത്തമേതം അപച്ചത്ഥികാനം സമിതബാഹിതപാപാനഞ്ച സമണബ്രാഹ്മണാനം സമണബ്രാഹ്മണവചനേന ഗഹിതത്താ. കാമം ‘‘സദേവക’’ന്തിആദിവിസേസനാനം വസേന സത്തവിസയോ ലോകസദ്ദോതി വിഞ്ഞായതി തുല്യയോഗവിസയത്താ ¶ തേസം, ‘‘സലോമകോ സപക്ഖകോ’’തിആദീസു പന അതുല്യയോഗേപി അയം സമാസോ ലബ്ഭതീതി ബ്യഭിചാരദസ്സനതോ പജാഗഹണന്തി ആഹ ‘‘പജാവചനേന സത്തലോകഗ്ഗഹണ’’ന്തി.

അരൂപിനോ സത്താ അത്തനോ ആനേഞ്ജവിഹാരേന വിഹരന്താ ദിബ്ബന്തീതി ദേവാതി ഇമം നിബ്ബചനം ലഭന്തീതി ആഹ ‘‘സദേവകഗ്ഗഹണേന അരൂപാവചരലോകോ ഗഹിതോ’’തി. തേനാഹ ‘‘ആകാസാനഞ്ചായതനൂപഗാനം ദേവാനം സഹബ്യത’’ന്തി (അ. നി. ൩.൧൧൭). സമാരകഗ്ഗഹണേന ഛകാമാവചരദേവലോകോ ഗഹിതോ തസ്സ സവിസേസം മാരസ്സ വസേ വത്തനതോ. സബ്രഹ്മകഗ്ഗഹണേന രൂപീബ്രഹ്മലോകോ ഗഹിതോ അരൂപീബ്രഹ്മലോകസ്സ ഗഹിതത്താ. ചതുപരിസവസേനാതി ഖത്തിയാദിചതുപരിസവസേന. ഇതരാ പന ചതസ്സോ പരിസാ സമാരകാദിഗ്ഗഹണേന ഗഹിതാ ഏവാതി. അവസേസസത്തലോകോ നാഗഗരുളാദിഭേദോ. തീഹാകാരേഹീതി ദേവമാരബ്രഹ്മസഹിതതാസങ്ഖാതേഹി തീഹി പകാരേഹി. തീസു പദേസൂതി ‘‘സദേവക’’ന്തിആദീസു തീസു പദേസു. തേന തേനാകാരേനാതി സദേവകത്താദിനാ തേന തേന പകാരേന. തേധാതുകമേവ പരിയാദിന്നന്തി പോരാണാ ആഹൂതി യോജനാ.

അഭിഞ്ഞാതി യകാരലോപേനായം നിദ്ദേസോ, അഭിജാനിത്വാതി അയമേത്ഥ അത്ഥോതി ആഹ ‘‘അഭിഞ്ഞായ അധികേന ഞാണേന ഞത്വാ’’തി. അനുമാനാദിപടിക്ഖേപോതി അനുമാനഅത്ഥാപത്തിആദിപ്പടിക്ഖേപോ ഏകപ്പമാണത്താ. സബ്ബത്ഥ അപ്പടിഹതഞാണചാരതായ ഹി സബ്ബപച്ചക്ഖാ ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ.

അനുത്തരം വിവേകസുഖന്തി ഫലസമാപത്തിസുഖം. തേന വിമിസ്സാപി കദാചി ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാ ഹോതീതി ‘‘ഹിത്വാപീ’’തി പി-സദ്ദഗ്ഗഹണം. ഭഗവാ ഹി ധമ്മം ദേസേന്തോ യസ്മിം ഖണേ പരിസാ സാധുകാരം വാ ദേതി, യഥാസുതം വാ ധമ്മം പച്ചവേക്ഖതി, തം ഖണം പുബ്ബഭാഗേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജതി, യഥാപരിച്ഛേദഞ്ച സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ഠിതട്ഠാനതോ പട്ഠായ ¶ ധമ്മം ദേസേതി. അപ്പം വാ ബഹും വാ ദേസേന്തോതി ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞുസ്സ വസേന അപ്പം വാ, വിപഞ്ചിതഞ്ഞുസ്സ നേയ്യസ്സ വാ വസേന ബഹും വാ ദേസേന്തോ. ധമ്മസ്സ കല്യാണതാ ച നിയ്യാനികതാ ച സബ്ബസോ അനവജ്ജഭാവേനേവാതി ആഹ ‘‘അനവജ്ജമേവ കത്വാ’’തി.

ദേസകായത്തേന ¶ ആണാദിവിധിനാ അതിസജ്ജനം പബോധനം ദേസനാതി സാ പരിയത്തിധമ്മവസേന വേദിതബ്ബാതി ആഹ ‘‘ദേസനായ താവ ചാതുപ്പദികഗാഥായപീ’’തിആദി. നിദാനനിഗമാനിപി സത്ഥു ദേസനായ അനുവിധാനതോ തദന്തോഗധാനി ഏവാതി ആഹ ‘‘നിദാനം ആദി, ഇദമവോചാതി പരിയോസാന’’ന്തി.

സാസിതബ്ബപുഗ്ഗലഗതേന യഥാപരാധാദിസാസിതബ്ബഭാവേന അനുസാസനം തദങ്ഗവിനയാദിവസേന വിനയനം സാസനന്തി തം പടിപത്തിധമ്മവസേന വേദിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘സീലസമാധിവിപസ്സനാ’’തിആദി. കുസലാനന്തി അനവജ്ജധമ്മാനം സീലസമഥവിപസ്സനാനം സീലദിട്ഠീനഞ്ച ആദിഭാവോ തംമൂലികത്താ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാനം. അരിയമഗ്ഗസ്സ അന്തദ്വയവിഗമേന മജ്ഝിമാപടിപദാഭാവോ വിയ സമ്മാപടിപത്തിയാ ആരബ്ഭ നിബ്ബത്തീനം വേമജ്ഝതാപി മജ്ഝഭാവോതി വുത്തം ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ…പേ… മജ്ഝിമം നാമാ’’തി. ഫലം പരിയോസാനം നാമ സഉപാദിസേസതാവസേന. നിബ്ബാനം പരിയോസാനം നാമ അനുപാദിസേസതാവസേന. ഇദാനി തേസം ദ്വിന്നമ്പി സാസനസ്സ പരിയോസാനതം ആഗമേന ദസ്സേതും ‘‘തസ്മാതിഹ ത്വ’’ന്തിആദി വുത്തം. ‘‘സാത്ഥം സബ്യഞ്ജന’’ന്തിആദിവചനതോ ധമ്മദേസനായ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനം അധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘ഇധ…പേ… അധിപ്പേത’’ന്തി. തസ്മിം തസ്മിം അത്ഥേ കഥാവധിസദ്ദപ്പബന്ധോ ഗാഥാവസേന സുത്തവസേന ച വവത്ഥിതോ പരിയത്തിധമ്മോ, സോ ഇധ ദേസനാതി വുത്തോ, തസ്സ പന അത്ഥോ വിസേസതോ സീലാദി ഏവാതി ആഹ ‘‘ഭഗവാ ഹി ധമ്മം ദേസേന്തോ…പേ… ദസ്സേതീ’’തി. തത്ഥ സീലം ദസ്സേത്വാതി സീലഗ്ഗഹണേന സസമ്ഭാരം സീലം ഗഹിതം, തഥാ മഗ്ഗഗ്ഗഹണേന സസമ്ഭാരോ മഗ്ഗോതി തദുഭയവസേന അനവസേസതോ പരിയത്തിഅത്ഥം പരിയാദായ തിട്ഠതി. തേനാതി സീലാദിദസ്സനേന. അത്ഥവസേന ഹി ഇധ ദേസനായ ആദികല്യാണാദിഭാവോ അധിപ്പേതോ. കഥികസണ്ഠിതീതി കഥികസ്സ സണ്ഠാനം കഥനവസേന സമവട്ഠാനം.

ന സോ സാത്ഥം ദേസേതി നിയ്യാനത്ഥവിരഹതോ തസ്സാ ദേസനായ. ഏകബ്യഞ്ജനാദിയുത്താ വാതി സിഥിലാദിഭേദേസു ബ്യഞ്ജനേസു ഏകപ്പകാരേനേവ ദ്വിപ്പകാരേനേവ വാ ബ്യഞ്ജനേന യുത്താ ദമിളഭാസാ വിയ. വിവടകരണതായ ഓട്ഠേ അഫുസാപേത്വാ ഉച്ചാരേതബ്ബതോ സബ്ബനിരോട്ഠബ്യഞ്ജനാ വാ കിരാതഭാസാ വിയ. സബ്ബസ്സേവ വിസ്സജ്ജനീയയുത്തതായ സബ്ബവിസ്സട്ഠബ്യഞ്ജനാ ¶ വാ യവനഭാസാ വിയ. സബ്ബസ്സേവ സാനുസാരതായ ¶ സബ്ബനിഗ്ഗഹിതബ്യഞ്ജനാ വാ പാരസികാദിമിലക്ഖഭാസാ വിയ. സബ്ബാപേസാ ബ്യഞ്ജനേകദേസവസേനേവ പവത്തിയാ അപരിപുണ്ണബ്യഞ്ജനാതി കത്വാ ‘‘അബ്യഞ്ജനാ’’തി വുത്താ.

ഠാനകരണാനി സിഥിലാനി കത്വാ ഉച്ചാരേതബ്ബം അക്ഖരം പഞ്ചസു വഗ്ഗേസു പഠമതതിയന്തി ഏവമാദി സിഥിലം. താനി അസിഥിലാനി കത്വാ ഉച്ചാരേതബ്ബം അക്ഖരം വഗ്ഗേസു ദുതിയചതുത്ഥന്തി ഏവമാദി ധനിതം. ദ്വിമത്തകാലം ദീഘം. ഏകമത്തകാലം രസ്സം. തദേവ ലഹുകം ലഹുകമേവ. സംയോഗപരം ദീഘഞ്ച ഗരുകം. ഠാനകരണാനി നിഗ്ഗഹേത്വാ ഉച്ചാരേതബ്ബം നിഗ്ഗഹിതം. പരേന സമ്ബന്ധം കത്വാ ഉച്ചാരേതബ്ബം സമ്ബന്ധം. തഥാ ന സമ്ബന്ധം വവത്ഥിതം. ഠാനകരണാനി വിസ്സട്ഠാനി കത്വാ ഉച്ചാരേതബ്ബം വിമുത്തം. ദസധാ ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയാ പഭേദോതി ഏവം സിഥിലാദിവസേന ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയാ അക്ഖരുപ്പാദകചിത്തസ്സ ദസപ്പകാരേന പഭേദോ. സബ്ബാനി ഹി അക്ഖരാനി ചിത്തസമുട്ഠാനാനി യഥാധിപ്പേതത്ഥബ്യഞ്ജനതോ ബ്യഞ്ജനാനി ച.

അമക്ഖേത്വാതി അമിലേച്ഛേത്വാ, അവിനാസേത്വാ, അഹാപേത്വാതി അത്ഥോ. ഭഗവാ യമത്ഥം ഞാപേതും ഏകഗാഥം ഏകവാക്യമ്പി ദേസേതി, തമത്ഥം തായ ദേസനായ പരിമണ്ഡലപദബ്യഞ്ജനായ ഏവ ദേസേതീതി ആഹ ‘‘പരിപുണ്ണബ്യഞ്ജനമേവ കത്വാ ധമ്മം ദേസേതീ’’തി. ഇധ കേവലസദ്ദോ അനവസേസവാചകോ, ന അവോമിസ്സതാദിവാചകോതി ആഹ ‘‘സകലാധിവചന’’ന്തി. പരിപുണ്ണന്തി സബ്ബസോ പുണ്ണം. തം പന കിഞ്ചി ഊനം വാ അധികം വാ ന ഹോതീതി ‘‘അനൂനാധികവചന’’ന്തി വുത്തം. തത്ഥ യദത്ഥം ദേസിതം, തസ്സ സാധകത്താ അനൂനതാ വേദിതബ്ബാ, തബ്ബിധുരസ്സ പന അസാധകത്താ അനധികതാ. സകലന്തി സബ്ബഭാഗവന്തം. പരിപുണ്ണമേവാതി സബ്ബസോ പരിപുണ്ണമേവ. തേനാഹ ‘‘ഏകദേസനാപി അപരിപുണ്ണാ നത്ഥീ’’തി. അപരിസുദ്ധാ ദേസനാ നാമ ഹോതി തണ്ഹാസംകിലേസത്താ. ലോകാമിസം ചീവരാദയോ പച്ചയാ, തത്ഥ അഗധിതചിത്തതായ ലോകാമിസനിരപേക്ഖോ. ഹിതഫരണേനാതി ഹിതൂപസംഹരണേന. മേത്താഭാവനായ മുദുഹദയോതി മേത്താഭാവനായ കരുണായ വാ മുദുഹദയോ. ഉല്ലുമ്പനസഭാവസണ്ഠിതേനാതി സകലസംകിലേസതോ വട്ടദുക്ഖതോ ച ഉദ്ധരണാകാരാവട്ഠിതേന ചിത്തേന, കരുണാധിപ്പായേനാതി അത്ഥോ. തസ്മാതി യസ്മാ ¶ സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹം സകലം സാസനം ഇധ ബ്രഹ്മചരിയന്തി അധിപ്പേതം, തസ്മാ. ബ്രഹ്മചരിയന്തി ഇമിനാ സമാനാധികരണാനി സബ്ബപദാനി യോജേത്വാ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘സോ ധമ്മം ദേസേതി…പേ… പകാസേതീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി ആഹ.

സുന്ദരന്തി ഭദ്ദകം. ഭദ്ദകതാ ച പസ്സന്തസ്സ ഹിതസുഖാവഹഭാവേന വേദിതബ്ബാതി ആഹ ‘‘അത്ഥാവഹം സുഖാവഹ’’ന്തി. തത്ഥ അത്ഥാവഹന്തി ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥസംഹിതഹിതാവഹം. സുഖാവഹന്തി യഥാവുത്തതിവിധസുഖാവഹം. തഥാനുരൂപാനന്തി താദിസാനം. യാദിസേഹി പന ഗുണേഹി ഭഗവാ ¶ സമന്നാഗതോ, തേഹി ചതുപ്പമാണികസ്സ ലോകസ്സ സബ്ബഥാപി അച്ചന്തപ്പസാദനീയോ തേസം യഥാഭൂതസഭാവത്താതി ദസ്സേന്തോ ‘‘യഥാരൂപോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാഭൂത…പേ… അരഹതന്തി ഇമിനാ ധമ്മപ്പമാണലൂഖപ്പമാണാനം സത്താനം ഭഗവതോ പസാദാവഹതാ ദസ്സിതാ, ഇതരേന ഇതരേസം. ദസ്സനമത്തമ്പി സാധു ഹോതീതി ഏത്ഥ കോസിയവത്ഥു കഥേതബ്ബം. ഉഭതോപക്ഖികാതി മിച്ഛാദിട്ഠിസമ്മാദിട്ഠിവസേന ഉഭയപക്ഖികാ. കേരാടികാതി സഠാ.

അനേകത്ഥത്താ നിപാതാനം യാവഞ്ചിദന്തി നിപാതസമുദായോ അധിമത്തപ്പമാണപരിച്ഛേദം ദീപേതീതി ആഹ ‘‘അധിമത്തപ്പമാണപരിച്ഛേദവചനമേത’’ന്തി. അധിമത്തവിപ്പസന്നാനീതി അധികപ്പമാണേന വിപ്പസന്നാനി. വിപ്പസന്നാനീതി ച പകതിആകാരം അതിക്കമിത്വാ വിപ്പസന്നാനീതി അത്ഥോ. നനു ച ചക്ഖാദീനം ഇന്ദ്രിയാനം മനോവിഞ്ഞേയ്യത്താ കഥം തേന തേസം വിപ്പസന്നതാ വിഞ്ഞായതീതി ആഹ ‘‘തസ്സ ഹീ’’തിആദി. തസ്സാതി ബ്രാഹ്മണസ്സ. തേസന്തി ചക്ഖാദീനം പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം. ഏവമ്പി മനിന്ദ്രിയേന പതിട്ഠിതോകാസസ്സ അദിട്ഠത്താ കഥം മനിന്ദ്രിയസ്സ വിപ്പസന്നതാ തേന വിഞ്ഞായതീതി ആഹ ‘‘യസ്മാ പനാ’’തിആദി. നയഗ്ഗാഹപഞ്ഞാ ഹേസാ തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ. മനേ വിപ്പസന്നേയേവ ഹോതി പസന്നചിത്തസമുട്ഠിതരൂപസമ്പദാഹി ഏവ ചക്ഖാദീനം പതിട്ഠിതോകാസസ്സ പസന്നതാസമ്ഭവതോ.

ജമ്ബോനദസുവണ്ണം രത്തവണ്ണമേവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സുരത്തവണ്ണസ്സാ’’തി. ജമ്ബോനദസുവണ്ണസ്സ ഘടികാതി ജമ്ബോനദസുവണ്ണപിണ്ഡം. ഇമിനാ നേക്ഖന്തി നേക്ഖപ്പമാണജമ്ബോനദസുവണ്ണേന കതം അകതഭണ്ഡം വുത്തന്തി ദസ്സേതി. നേക്ഖന്തി വാ അതിരേകപഞ്ചസുവണ്ണേന കതപിലന്ധനം കതഭണ്ഡം വുത്തം. തഞ്ഹി ഘട്ടനമജ്ജനക്ഖമം ഹോതീതി. സുവണ്ണന്തി ച പഞ്ചധരണസ്സ ¶ സമഞ്ഞാ, തസ്മാ പഞ്ചവീസതിധരണഹിരഞ്ഞവിചിതം ആഭരണം ഇധ നേക്ഖന്തി അധിപ്പേതം. ജമ്ബോനദന്തി മഹാജമ്ബുസാഖായ പവത്തനദിയം നിബ്ബത്തം. തം കിര രതനം രത്തം. സുവണ്ണാകാരേ മഹാജമ്ബുഫലരസേ വാ പഥവിയം പവിട്ഠേ സുവണ്ണങ്കുരാ ഉട്ഠഹന്തി, തേന സുവണ്ണേന കതപിലന്ധനന്തിപി അത്ഥോ. സുപരികമ്മകതന്തി സുട്ഠു കതപരികമ്മം. സമ്പഹട്ഠന്തി സമ്മാ പഹട്ഠം ഘട്ടനാദിവസേന സുകതപരികമ്മം. തേനാഹ ‘‘സുവണ്ണകാര…പേ… സുപരിമജ്ജിതന്തി അത്ഥോ’’തി.

വാളരൂപാനീതി ആഹരിമാനി വാളരൂപാനി. ‘‘അകപ്പിയരൂപാകുലോ അകപ്പിയമഞ്ചോ പല്ലങ്കോതി സാരസമാസേ. രതനചിത്രന്തി ഭിത്തിച്ഛേദാദിവസേന രതനചിത്രം. രുക്ഖതൂലലതാതൂലപോടകിതൂലാനം വസേന തിണ്ണം തൂലാനം. ഉദ്ദലോമിയം കേചീതി സാരസമാസാചരിയാ ഉത്തരവിഹാരിനോ ച. തഥാ ഏകന്തലോമിയം. കോസേയ്യകട്ടിസ്സമയന്തി കോസേയ്യകസടമയം. അജിനചമ്മേഹീതി ¶ അജിനമിഗചമ്മേഹി. താനി കിര ചമ്മാനി സുഖുമതരാനി. തസ്മാ ദുപട്ടതിപട്ടാനി കത്വാ സിബ്ബന്തി. തേന വുത്തം ‘‘അജിനപ്പവേണീ’’തിആദി.

നികാമലാഭീതി യഥിച്ഛിതലാഭീ. തേനാഹ ‘‘ഇച്ഛിതിച്ഛിതലാഭീ’’തി. വിപുലലാഭീതി ഉളാരലാഭീ. കസിരന്തി ഹി പരിത്തം വുച്ചതി, തപ്പടിക്ഖേപേന അകസിരം ഉളാരം. തേനാഹ ‘‘മഹന്തലാഭീ’’തിആദി.

ലദ്ധാ ച ന കപ്പന്തീതി സാമഞ്ഞേന പടിസിദ്ധത്താ സബ്ബഥാ ന കപ്പതീതി കസ്സചി ആസങ്കാ സിയാ, തന്നിവത്തനത്ഥം ‘‘കിഞ്ചി കിഞ്ചി കപ്പതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സുദ്ധകോസേയ്യന്തി രതനപരിസിബ്ബനരഹിതം. ഏത്ഥ ച ‘‘സുദ്ധകോസേയ്യം പന വട്ടതീ’’തി വിനയേ (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൫൪) വുത്തത്താ ഇധാപി ഏത്തകമേവ വുത്തം. ദീഘനികായട്ഠകഥായം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൫) പന ‘‘ഠപേത്വാ തൂലികം സബ്ബാനേവ ഗോനകാദീനി രതനപരിസിബ്ബിതാനി ന വട്ടന്തീ’’തി വുത്തം. തത്ഥ ‘‘ഠപേത്വാ തൂലിക’’ന്തി ഏതേന രതനസിബ്ബനരഹിതാപീ തൂലികാ ന വട്ടതീതി ദീപേതി. വചനതോതി ഏതേന വിനയേ (ചൂളവ. ൨൯൭) വുത്തഭാവം ദസ്സേതി. ഏകേന വിധാനേനാതി യഥാവുത്തമേവ വിധാനം സന്ധായ വദതി. യദി ഏവം കസ്മാ ഭഗവതാ ‘‘ലദ്ധാ ച ന കപ്പന്തീ’’തി സാമഞ്ഞേന പടിസേധോ കതോതി ആഹ ‘‘അകപ്പിയം പന ഉപാദായാ’’തിആദി.

പല്ലങ്കന്തി ഏത്ഥ പരി-സദ്ദോ സമന്തതോതി ഏതസ്മിം അത്ഥേ വത്തതി, തസ്മാ വാമൂരും ദക്ഖിണൂരുഞ്ച സമം ഠപേത്വാ ഉഭോ പാദേ അഞ്ഞമഞ്ഞസമ്ബന്ധേ കത്വാ ¶ നിസജ്ജാ പല്ലങ്കന്തി ആഹ ‘‘സമന്തതോ ഊരുബദ്ധാസന’’ന്തി. ഊരൂനം ബന്ധനവസേന നിസജ്ജാ. പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാതി ച യഥാ പല്ലങ്കവസേന നിസജ്ജാ ഹോതി, ഏവം ഉഭോ പാദേ ആഭുജേ സമിഞ്ജിതേ കത്വാതി അത്ഥോ. തം പന ഉഭിന്നം പാദാനം തഥാ സമ്ബന്ധതാകരണന്തി ആഹ ‘‘ബന്ധിത്വാ’’തി. ഉജും കായം പണിധായാതി ഉപരിമം സരീരം ഉജുകം ഠപേത്വാ അട്ഠാരസ പിട്ഠികണ്ടകേ കോടിയാ കോടിം പടിപാദേത്വാ. ഏവഞ്ഹി നിസിന്നസ്സ ചമ്മമംസന്ഹാരൂനി ന പണമന്തി. അഥസ്സ യാ തേസം പണമനപച്ചയാ ഖണേ ഖണേ വേദനാ ഉപ്പജ്ജേയ്യും, താ ന ഉപ്പജ്ജന്തി. താസു അനുപ്പജ്ജമാനാസു ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ഹോതി, കമ്മട്ഠാനം ന പരിപതതി, വുദ്ധിം ഫാതിം ഗച്ഛതി. തേനാഹ ‘‘അട്ഠാരസ പിട്ഠികണ്ടകേ’’തിആദി. ഉജും കായം ഠപേത്വാതി ഉപരിമം കായം ഉജുകം ഠപേത്വാ, അയമേവ വാ പാഠോ. ഹേട്ഠിമകായസ്സ ഹി അനുജുകട്ഠപനം നിസജ്ജാവചനേനേവ ബോധിതന്തി. ഉജും കായന്തി ഏത്ഥ കായ-സദ്ദോ ഉപരിമകായവിസയോ.

പരിമുഖന്തി ¶ ഏത്ഥ പരി-സദ്ദോ അഭിസദ്ദേന സമാനത്ഥോതി ആഹ ‘‘കമ്മട്ഠാനാഭിമുഖ’’ന്തി, ബഹിദ്ധാ പുഥുത്താരമ്മണതോ നിവാരേത്വാ കമ്മട്ഠാനംയേവ പുരക്ഖത്വാതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ യഥാ ‘‘വനന്തഞ്ഞേവ പവിസാമീ’’തിആദിനാ ഭാവനാനുരൂപം സേനാസനം ദസ്സിതം, ഏവം ‘‘നിസീദാമീ’’തി ഇമിനാ അലീനാനുദ്ധച്ചപക്ഖിയോ സന്തോ ഇരിയാപഥോ ദസ്സിതോ, ‘‘പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ’’തി ഇമിനാ നിസജ്ജായ ദള്ഹഭാവോ, ‘‘പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ’’തി ഇമിനാ ആരമ്മണപരിഗ്ഗഹൂപായോ. പരിഗ്ഗഹിതനിയ്യാനന്തി സബ്ബഥാ ഗഹിതാസമ്മോസം പരിച്ചത്തസമ്മോസം സതിം കത്വാ, പരമസതിനേപക്കം ഉപട്ഠപേത്വാതി അത്ഥോ. പരീതി പരിഗ്ഗഹട്ഠോ ‘‘പരിണായികാ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൧൬.൨൦) വിയ. മുഖന്തി നിയ്യാനട്ഠോ ‘‘സുഞ്ഞതവിമോക്ഖ’’ന്തിആദീസു (പടി. മ. ൧.൨൦൯-൨൧൦) വിയ. പടിപക്ഖതോ നിഗ്ഗമനട്ഠോ ഹി നിയ്യാനട്ഠോ.

ചത്താരി രൂപാവചരജ്ഝാനാനി ദിബ്ബഭാവാവഹത്താ ദിബ്ബവിഹാരാ നാമ ഹോന്തീതി തദാസന്നപ്പവത്തചങ്കമോപി തദുപചാരതോ ദിബ്ബോ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ചത്താരി ഹി രൂപജ്ഝാനാനീ’’തിആദി. സമാപജ്ജിത്വാ ചങ്കമന്തസ്സാതി ഇദഞ്ച ചങ്കമന്തസ്സ അന്തരന്തരാ സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ ഉട്ഠായുട്ഠായ ചങ്കമനം സന്ധായ വുത്തം. ന ഹി സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ അവുട്ഠിതേന സക്കാ ചങ്കമിതും. സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ചങ്കമന്തസ്സപി ചങ്കമോതി ഇദം പന സമാപത്തിതോ വുട്ഠഹിത്വാ അന്തരന്തരാ സമാപജ്ജിത്വാ ചങ്കമന്തസ്സ വസേന വുത്തം. ദ്വീസു വിഹാരേസൂതി ¶ ബ്രഹ്മവിഹാരേ, അരിയവിഹാരേ ച. മേത്താഝാനാദയോ ഹിതൂപസംഹാരാദിവസേന പവത്തിയാ ബ്രഹ്മഭൂതാ സേട്ഠഭൂതാ വിഹാരാതി ബ്രഹ്മവിഹാരാ. അനഞ്ഞസാധാരണത്താ പന അരിയാനം വിഹാരാതി അരിയവിഹാരാ, ചതസ്സോപി ഫലസമാപത്തിയോ. ഇധ പന അരഹത്തഫലസമാപത്തിയേവ ആഗതാ.

പച്ചവേക്ഖണായ ഫലസമാപത്തി കഥിതാ സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠിതസ്സ പച്ചവേക്ഖണാസമ്ഭവതോ. ചങ്കമാദയോതി ഫലസമാപത്തിം സമാപന്നസ്സപി സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതസ്സപി ചങ്കമട്ഠാനനിസജ്ജാദയോ. അരിയചങ്കമാദയോ ഹോന്തി ന പന പച്ചവേക്ഖന്തസ്സാതി അധിപ്പായോ.

വേനാഗപുരസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. സരഭസുത്തവണ്ണനാ

൬൫. ചതുത്ഥേ ഗിജ്ഝാ ഏത്ഥ സന്തീതി ഗിജ്ഝം, കൂടം. തം ഏതസ്സാതി ഗിജ്ഝകൂടോ. ഗിജ്ഝോ വിയാതി വാ ഗിജ്ഝം, കൂടം. തം ഏതസ്സാതി ഗിജ്ഝകൂടോ, പബ്ബതോ. തസ്മിം ഗിജ്ഝകൂടേ. തേനാഹ ‘‘ഗിജ്ഝാ ¶ വാ’’തിആദി. അചിരപക്കന്തോതി ഏത്ഥ ന ദേസന്തരപക്കമനം അധിപ്പേതം, അഥ ഖോ സാസനപക്കമനന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇമസ്മിം സാസനേ പബ്ബജിത്വാ’’തിആദിമാഹ, തേനേവ ഹി ‘‘ഇമസ്സാ ധമ്മവിനയാ’’തി വുത്തം. ലബ്ഭതീതി ലാഭോ, ചതുന്നം പച്ചയാനമേതം അധിവചനം. സക്കച്ചം കാതബ്ബോ ദാതബ്ബോതി സക്കാരോ. പച്ചയാ ഏവ ഹി പണീതപണീതാ സുന്ദരസുന്ദരാ അഭിസങ്ഖരിത്വാ കതാ സക്കാരാതി വുച്ചന്തി. സക്കാരോതി വാ സുന്ദരകാരോ, പരേഹി അത്തനോ ഗാരവകിരിയാ പുപ്ഫാദീഹി വാ പൂജാ. ലാഭോ ച സക്കാരോ ച ലാഭസക്കാരാ, തേ നട്ഠാ പഹീനാ ഏതേസന്തി നട്ഠലാഭസക്കാരാ.

മഹാലാഭസക്കാരോ ഉപ്പജ്ജീതി തദാ കിര ഭഗവതോ മഹാലാഭസക്കാരോ ഉപ്പജ്ജി യഥാ തം ചത്താരോ അസങ്ഖേയ്യേ പൂരിതദാനപാരമിസഞ്ചയസ്സ. സബ്ബദിസാസു ഹി യമകമഹാമേഘോ വുട്ഠഹിത്വാ മഹോഘോ വിയ സബ്ബപാരമിയോ ‘‘ഏകസ്മിം അത്തഭാവേ വിപാകം ദസ്സാമാ’’തി സമ്പിണ്ഡിതാ വിയ ലാഭസക്കാരമഹോഘം നിബ്ബത്തയിംസു. തതോ തതോ അന്നപാനയാനവത്ഥമാലാഗന്ധവിലേപനാദിഹത്ഥാ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണാദയോ ആഗന്ത്വാ ‘‘കഹം ബുദ്ധോ ¶ , കഹം ഭഗവാ, കഹം ദേവദേവോ നരാസഭോ പുരിസസീഹോ’’തി ഭഗവന്തം പരിയേസന്തി, സകടസതേഹിപി പച്ചയേ ആഹരിത്വാ ഓകാസം അലഭമാനാ സമന്താ ഗാവുതപ്പമാണമ്പി സകടധുരേന സകടധുരം ആഹച്ച തിട്ഠന്തി ചേവ അനുബന്ധന്തി ച അന്ധകവിന്ദബ്രാഹ്മണോ വിയ. യഥാ ച ഭഗവതോ, ഏവം ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സപി. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഭഗവാ സക്കതോ ഹോതി ഗരുകതോ മാനിതോ പൂജിതോ അപചിതോ ലാഭീ ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാനം, ഭിക്ഖുസങ്ഘോപി സക്കതോ ഹോതി…പേ… പരിക്ഖാരാന’’ന്തി (ഉദാ. ൩൮).

തഥാ –

‘‘യാവതാ ഖോ പന, ചുന്ദ, ഏതരഹി സങ്ഘോ വാ ഗണോ വാ ലോകേ ഉപ്പന്നോ, നാഹം, ചുന്ദ, അഞ്ഞം ഏകം സങ്ഘമ്പി സമനുപസ്സാമി ഏവംലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്തം യഥരിവായം, ചുന്ദ, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ’’തി (ദീ. നി. ൩.൧൭൬).

സ്വായം ഭഗവതോ ച സങ്ഘസ്സ ച ഉപ്പന്നോ ലാഭസക്കാരോ ഏകതോ ഹുത്വാ ദ്വിന്നം മഹാനദീനം ഉദകം വിയ അപ്പമേയ്യോ അഹോസി, ഭഗവതോ പന ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ഉപ്പന്നോ ലാഭസക്കാരോ ധമ്മസ്സപി ¶ ഉപ്പന്നോയേവ. ധമ്മധരാനഞ്ഹി കതോ സക്കാരോ ധമ്മസ്സ കതോ നാമ ഹോതി. തേന വുത്തം ‘‘തിണ്ണം രതനാനം മഹാലാഭസക്കാരോ ഉപ്പജ്ജീ’’തി.

വുത്തമത്ഥം പാളിയാ നിദസ്സേന്തോ ‘‘യഥാഹാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സക്കതോതി സക്കാരപ്പത്തോ. യസ്സ ഹി ചത്താരോ പച്ചയേ സക്കത്വാ സുഅഭിസങ്ഖതേ പണീതപണീതേ ഉപനേതി, സോ സക്കതോ. ഗരുകതോതി ഗരുഭാവഹേതൂനം ഉത്തമഗുണാനം മത്ഥകപ്പത്തിയാ അനഞ്ഞസാധാരണേന ഗരുകാരേന സബ്ബദേവമനുസ്സേഹി പാസാണച്ഛത്തം വിയ ഗരുകതോ. യസ്മിഞ്ഹി ഗരുഭാവം പച്ചുപട്ഠപേത്വാ പച്ചയേ ദേന്തി, സോ ഗരുകതോ. മാനിതോതി സമ്മാപടിപത്തിയാ മാനിതോ മനേന പിയായിതോ. തായ ഹി വിഞ്ഞൂനം മനാപതാ. പൂജിതോതി മാനനാദിപൂജായ ചേവ ചതുപച്ചയപൂജായ ച പൂജിതോ. യസ്സ ഹി സബ്ബമേതം പൂജനഞ്ച കരോന്തി, സോ പൂജിതോ. അപചിതോതി നീചവുത്തികരണേന അപചിതോ. സത്ഥാരഞ്ഹി ദിസ്വാ മനുസ്സാ ഹത്ഥിക്ഖന്ധാദീഹി ഓതരന്തി, മഗ്ഗം ദേന്തി, അംസകൂടതോ സാടകം അപനേന്തി. ആസനതോ ¶ വുട്ഠഹന്തി, വന്ദന്തീതി ഏവം സോ തേഹി അപചിതോ നാമ ഹോതി.

അവണ്ണം പത്ഥരിത്വാതി അവണ്ണം തത്ഥ തത്ഥ സംകിത്തനവസേന പത്ഥരിത്വാ. ആവട്ടനിമായന്തി ആവട്ടേത്വാ ഗഹണമായം. ആവട്ടേതി പുരിമാകാരതോ നിവത്തേതി അത്തനോ വസേ വത്തേതി ഏതായാതി ആവട്ടനീ, മായാ, തം ആവട്ടനിമായം ഓസാരേത്വാ പരിജപ്പേത്വാതി അത്ഥോ. കോടിതോ പട്ഠായാതി അന്തിമകോടിതോ പട്ഠായ. ഥദ്ധകായേന ഫരുസവാചായ തിണ്ണം രതനാനം അവണ്ണകഥനം അനത്ഥാവഹത്താ വിസസിഞ്ചനസദിസാ ഹോതീതി ആഹ ‘‘വിസം സിഞ്ചിത്വാ’’തി. അഞ്ഞാതോതി ആഞാതോ. തേനാഹ ‘‘ഞാതോ’’തിആദി.

കായങ്ഗന്തി കായമേവ അങ്ഗം, കായസ്സ വാ അങ്ഗം, സീസാദി. വാചങ്ഗന്തി ‘‘ഹോതു, സാധൂ’’തി ഏവമാദിവാചായ അവയവം. ഏകകേനാതി അസഹായേന. ഇമസ്സ പനത്ഥസ്സാതി ‘‘ചരിയം ചരണകാലേ’’തിആദിനാ വുത്തസ്സ. യതോ യതോ ഗരു ധുരന്തി യസ്മിം യസ്മിം ഠാനേ ധുരം ഗരു ഭാരികം ഹോതി, അഞ്ഞേ ബലിബദ്ദാ ഉക്ഖിപിതും ന സക്കോന്തി. യതോ ഗമ്ഭീരവത്തനീതി വത്തന്തി ഏത്ഥാതി വത്തനീ, ദുമ്മഗ്ഗസ്സേതം നാമം, യസ്മിം ഠാനേ ഉദകചിക്ഖല്ലമഹന്തതായ വാ വിസമച്ഛിന്നതടഭാവേന വാ മഗ്ഗോ ഗമ്ഭീരോ ഹോതീതി അത്ഥോ. തദാസ്സു കണ്ഹം യുഞ്ജേന്തീതി അസ്സൂതി നിപാതമത്തം, തദാ കണ്ഹം യുഞ്ജേന്തീതി അത്ഥോ. യദാ ധുരഞ്ച ഗരു ഹോതി മഗ്ഗോ ച ഗമ്ഭീരോ, തദാ അഞ്ഞേ ബലിബദ്ദേ അപനേത്വാ കണ്ഹമേവ യുഞ്ജേന്തീതി വുത്തം ഹോതി. സ്വാസ്സു തം വഹതേ ധുരന്തി ഏത്ഥപി അസ്സൂതി നിപാതമത്തമേവ, സോ തം ധുരം വഹതീതി അത്ഥോ.

ഗേഹവേതനന്തി ¶ ഗേഹേ നിവുട്ഠഭാവഹേതു ദാതബ്ബം. കാളകോ നാമ നാമേനാതി അഞ്ജനവണ്ണോ കിരേസ, തേനസ്സ ‘‘കാളകോ’’തി നാമം അകംസു. കാളകം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹാതി കാളകോ കിര ഏകദിവസം ചിന്തേസി ‘‘മയ്ഹം മാതാ ദുഗ്ഗതാ മം പുത്തട്ഠാനേ ഠപേത്വാ ദുക്ഖേന പോസേതി, യംനൂനാഹം ഭതിം കത്വാ ഇമം ദുഗ്ഗതഭാവതോ മോചേയ്യ’’ന്തി. സോ തതോ പട്ഠായ ഭതിം ഉപധാരേന്തോ വിചരതി. അഥ തസ്മിം ദിവസേ ഗാമഗോരൂപേഹി സദ്ധിം തത്ഥ സമീപേ ചരതി. സത്ഥവാഹപുത്തോപി ഗോസുത്തവിത്തകോ, സോ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ ഏതേസം ഗുന്നം അന്തരേ സകടാനി ഉത്താരേതും സമത്ഥോ ¶ ഉസഭാജാനീയോ’’തി ഉപധാരയമാനോ ബോധിസത്തം ദിസ്വാ ‘‘അയം ആജാനീയോ സക്ഖിസ്സതി മയ്ഹം സകടാനി ഉത്താരേതു’’ന്തി അഞ്ഞാസി. തേന തം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹ. സോ അഞ്ഞേസം…പേ… ഗേഹമേവ അഗമാസീതി തദാ കിര ഗാമദാരകാ ‘‘കിം നാമേതം കാളകസ്സ ഗലേ’’തി തസ്സ സന്തികം ആഗച്ഛന്തി. സോ തേ അനുബന്ധിത്വാ ദൂരതോവ പലാപേന്തോ മാതു സന്തികം ഗതോ. തം സന്ധായേതം വുത്തം.

സായന്ഹസമയന്തി സായന്ഹകാലേ. ഭുമ്മത്ഥേ ഏതം ഉപയോഗവചനം. ന ഹേത്ഥ അച്ചന്തസംയോഗോ സമ്ഭവതി. പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോതി ഏത്ഥ തേഹി തേഹി സദ്ധിവിഹാരികഅന്തേവാസികഉപാസകഉപാസികാദിസത്തേഹി ചേവ രൂപാരമ്മണാദിസങ്ഖാരേഹി ച പടിനിവത്തേത്വാ അപസക്കിത്വാ നിലീയനം വിവേചനം കായചിത്തേഹി തതോ വിവിത്തതായ പടിസല്ലാനം കായവിവേകോ, ചിത്തവിവേകോ ച. യോ തതോ ദുവിധവിവേകതോ വുട്ഠിതോ ഭവങ്ഗപ്പത്തിയാ സബ്രഹ്മചാരീഹി സമാഗമേന ച അപേതോ. സോ പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ നാമ ഹോതി. അയം പന യസ്മാ പടിസല്ലാനാനം ഉത്തമതോ ഫലസമാപത്തിതോ വുട്ഠാസി, തസ്മാ ‘‘ഫലസമാപത്തിതോ’’തി വുത്തം. കായസക്ഖിനോ ഭവിസ്സാമാതി നാമകായേന ദേസനാസമ്പടിച്ഛനവസേന സക്ഖിഭൂതാ ഭവിസ്സാമ. നനു ച ‘‘പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദീ’’തി ഇദം കസ്മാ വുത്തം. തിത്ഥിയാ ഹി ഭഗവതോ പടിപക്ഖാ, തേ കസ്മാ തസ്സ ആസനം പഞ്ഞാപേന്തീതി ആഹ ‘‘തഥാഗതോ ഹീ’’തിആദി.

വിഗ്ഗാഹികകഥന്തി വിഗ്ഗാഹസംവത്തനികം സാരമ്ഭകഥം. ആയാചേയ്യാസീതി വചീഭേദം കത്വാ യാചേയ്യാസി. പത്ഥേയ്യാസീതി മനസാ ആസീസേയ്യാസി. പിഹേയ്യാസീതി തസ്സേവ വേവചനം. നിത്തേജതം ആപന്നോതി തേജഹാനിയാ നിത്തേജഭാവം ആപന്നോ, നിത്തേജഭൂതോതി അത്ഥോ. തതോ ഏവ ഭിക്ഖുആദയോപി സമ്മുഖാ ഓലോകേതും അസമത്ഥതായ പത്തക്ഖന്ധോ, പതിതക്ഖന്ധോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘ഓനതഗീവോ’’തി. ദസ്സിതധമ്മേസൂതി വുത്തധമ്മേസു. വചനമത്തമേവ ഹി തേസം, ന പന ദസ്സനം താദിസസ്സേവ ധമ്മസ്സ അഭാവതോ. ഭഗവതോ ഏവ വാ ‘‘ഇമേ ധമ്മാ അനഭിസമ്ബുദ്ധാ’’തി പരസ്സ വചനവസേന ദസ്സിതധമ്മേസു. പടിചരിസ്സതീതി പടിച്ഛാദനവസേ ചരിസ്സതി പവത്തിസ്സതി, പടിച്ഛാദനത്ഥോ ¶ ഏവ വാ ചരതി-സദ്ദോ അനേകത്ഥത്താ ധാതൂനന്തി ആഹ ‘‘പടിച്ഛാദേസ്സതീ’’തി. അഞ്ഞേന ¶ വാ അഞ്ഞന്തി പന പടിച്ഛാദനാകാരദസ്സനന്തി ആഹ ‘‘അഞ്ഞേന വാ വചനേനാ’’തിആദി.

തത്ഥ അഞ്ഞം വചനന്തി യം സമനുയുഞ്ജന്തേന ഭഗവതാ പരസ്സ ദോസവിഭാവനം വചനം വുത്തം, തം തതോ അഞ്ഞേനേവ വചനേന പടിച്ഛാദേതി. ‘‘ആപത്തിം ആപന്നോസീ’’തി ചോദകേന വുത്തവചനം വിയ ‘‘കോ ആപന്നോ, കിം ആപന്നോ, കിസ്മിം ആപന്നോ, കം ഭണഥ, കിം ഭണഥാ’’തിആദിവചനേന അഞ്ഞം ആഗന്തുകകഥം ആഹരന്തോ ‘‘ത്വം ഇത്ഥന്നാമം ആപത്തിം ആപന്നോസീ’’തി പുട്ഠോ ‘‘പാടലിപുത്തം ഗതോമ്ഹീ’’തി വത്വാ പുന ‘‘ന തവ പാടലിപുത്തഗമനം പുച്ഛാമ, ആപത്തിം പുച്ഛാമാ’’തി വുത്തേ തതോ രാജഗഹം ഗതോമ്ഹി. രാജഗഹം വാ യാഹി ബ്രാഹ്മണഗേഹം വാ, ആപത്തിം ആപന്നോസീതി. ‘‘തത്ഥ മേ സൂകരമംസം ലദ്ധ’’ന്തിആദീനി വദന്തോ വിയ സമനുയുഞ്ജകേന വുത്തവചനതോ അഞ്ഞം ആഗന്തുകകഥം ആഹരന്തോ അപനാമേസ്സതി, വിക്ഖേപം ഗമയിസ്സതി. അപ്പതീതാ ഹോന്തി തേന അതുട്ഠാ അസോമനസ്സികാതി അപച്ചയോ, ദോമനസ്സേതം അധിവചനം. നേവ അത്തനോ, ന പരേസം ഹിതം അഭിരാധയതീതി അനഭിരദ്ധി, ദോമനസ്സമേവ. തേനേവാഹ ‘‘അപച്ചയേന ദോമനസ്സം വുത്ത’’ന്തി.

യസ്സ ഖോ പന തേ അത്ഥായ ധമ്മോ ദേസിതോതി ഏത്ഥ ധമ്മ-സദ്ദേന ചതുസച്ചധമ്മോ വുത്തോതി ആഹ ‘‘യസ്സ മഗ്ഗസ്സ വാ ഫലസ്സ വാ അത്ഥായാ’’തി. ചതുസച്ചധമ്മോ ഹി മഗ്ഗഫലാധിഗമത്ഥായ ദേസീയതി. ന നിഗ്ഗച്ഛതീതി ന പവത്തേതി. നന്തി നം ധമ്മം. ഇദാനി ‘‘യസ്സ ഖോ പന തേ അത്ഥായ ധമ്മോ ദേസിതോ’’തി ഏത്ഥ ധമ്മ-സദ്ദേന പടിപത്തിധമ്മോ ദസ്സിതോ, ന പന ചതുസച്ചധമ്മോതി അധിപ്പായേന അത്ഥവികപ്പം ദസ്സേന്തോ ‘‘അഥ വാ’’തിആദിമാഹ. പഞ്ച ധമ്മാതി ഗമ്ഭീരഞാണചരിയഭൂതാനം ഖന്ധാദീനം ഉഗ്ഗഹസവനധാരണപരിചയയോനിസോമനസികാരേ സന്ധായാഹ. തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായാതി ഏത്ഥ സമ്മാസദ്ദോ ഉഭയത്ഥാപി യോജേതബ്ബോ ‘‘സമ്മാ തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായാ’’തി. യോ ഹി സമ്മാ ധമ്മം പടിപജ്ജതി, തസ്സേവ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയോ ഹോതീതി. യോ പന വുത്തനയേന തക്കരോ, തസ്സ നിയ്യാനം അത്ഥതോ ധമ്മസ്സേവ നിയ്യാനന്തി തപ്പടിക്ഖേപേന ‘‘സോ ധമ്മോ…പേ… ന നിയ്യാതി ന നിഗ്ഗച്ഛതീ’’തി ആഹ.

യദി തിരച്ഛാനസീഹസ്സ നാദോ സബ്ബതിരച്ഛാനഏകച്ചമനുസ്സാമനുസ്സനാദതോ സേട്ഠത്താ സേട്ഠനാദോ, കിമങ്ഗം പന തഥാഗതസീഹസ്സ നാദോതി ¶ ആഹ ‘‘സീഹനാദന്തി സേട്ഠനാദ’’ന്തി. യദി വാ തിരച്ഛാനസീഹനാദസ്സ സേട്ഠനാദതാ നിബ്ഭയതായ അപ്പടിസത്തുതായ ഇച്ഛിതാ, തഥാഗതസീഹനാദസ്സേവ അയമത്ഥോ സാതിസയോതി ആഹ ‘‘അഭീതനാദം അപ്പടിനാദ’’ന്തി. ‘‘അട്ഠാനമേതം അനവകാസോ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൩.൧൨൯; അ. നി. ൧.൨൬൮-൨൭൧) ഹി യോ അത്ഥോ വുത്തോ, തസ്സ ഭൂതതായ ¶ അയം നാദോ സേട്ഠനാദോ നാമ ഹോതി ഉത്തമനാദോ. ഭൂതത്ഥോ ഹി ഉത്തമത്ഥോതി. ഇമമത്ഥം പന വദന്തസ്സ ഭഗവതോ അഞ്ഞതോ ഭയം വാ ആസങ്കാ വാ നത്ഥീതി അഭീതനാദോ നാമ ഹോതി. അഭൂതഞ്ഹി വദതോ കുതോചി ഭയം വാ ആസങ്കാ വാ സിയാ, ഏവം പന വദന്തം ഭഗവന്തം കോചി ഉട്ഠഹിത്വാ പടിബാഹിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥീതി അയം നാദോ അപ്പടിനാദോ നാമ ഹോതി.

സമന്തതോ നിഗ്ഗണ്ഹനവസേന തോദനം വിജ്ഝനം സന്നിതോദകം, സമ്മാ വാ നിതുദന്തി പീളേന്തി ഏതേനാതി സന്നിതോദകം. വാചായാതി ച പച്ചത്തേ കരണവചനം. തേനാഹ ‘‘വചനപതോദേനാ’’തി. സഞ്ജമ്ഭരിമകംസൂതി സമന്തതോ സമ്ഭരിതം അകംസു, സബ്ബേ പരിബ്ബാജകാ വാചാതോദനേഹി തുദിംസൂതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘സമ്ഭരിതം…പേ… വിജ്ഝിംസൂ’’തി. സിങ്ഗാലകംയേവാതി സിങ്ഗാലമേവ, ‘‘സേഗാലകംയേവാ’’തിപി പാഠോ. തസ്സേവാതി സിങ്ഗാലരവസ്സേവ. അഥ വാ ഭേരണ്ഡകംയേവാതി ഭേദണ്ഡസകുണിസദിസംയേവാതി അത്ഥോ. ഭേദണ്ഡം നാമ ഏകോ പക്ഖീ ദ്വിമുഖോ, തസ്സ കിര സദ്ദോ അതിവിയ വിരൂപോ അമനാപോ. തേനാഹ ‘‘അപിച ഭിന്നസ്സരം അമനാപസദ്ദം നദതീ’’തി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

സരഭസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. കേസമുത്തിസുത്തവണ്ണനാ

൬൬. പഞ്ചമേ കേസമുത്തം നിവാസോ ഏതേസന്തി കേസമുത്തിയാതി ആഹ ‘‘കേസമുത്തനിഗമവാസിനോ’’തി. അട്ഠവിധപാനകാനീതി അമ്ബപാനാദിഅട്ഠവിധാനി പാനാനി.

‘‘മാ അനുസ്സവേനാ’’തിആദീസു പന ഏകോ ദഹരകാലതോ പട്ഠായ ഏവം അനുസ്സവോ അത്ഥി, ഏവം ചിരകാലകതായ അനുസ്സുതിയാ ലബ്ഭമാനം കഥമിദം ¶ അഞ്ഞഥാ സിയാ, തസ്മാ ഭൂതമേതന്തി അനുസ്സവേന ഗണ്ഹാതി, തഥാ ഗഹണം പടിക്ഖിപന്തോ ‘‘മാ അനുസ്സവേനാ’’തി ആഹ. അനു അനു സവനം അനുസ്സവോ. അപരോ ‘‘അമ്ഹാകം പിതുപിതാമഹാദിവുദ്ധാനം ഉപദേസപരമ്പരായ ഇദമാഭതം, ഏവം പരമ്പരാഭതകഥം നാമ ന അഞ്ഞഥാ സിയാ, തസ്മാ ഭൂതമേത’’ന്തി ഗണ്ഹാതി, തം പടിക്ഖിപന്തോ ‘‘മാ പരമ്പരായാ’’തി ആഹ. ഏകോ കേനചി കിസ്മിഞ്ചി വുത്തമത്തേ ‘‘ഏവം കിര ഏത’’ന്തി ഗണ്ഹാതി, തം നിസേധേന്തോ ‘‘മാ ഇതികിരായാ’’തി ആഹ. പിടകം ഗന്ഥോ സമ്പദീയതി ഏതസ്സാതി പിടകസമ്പദാനം, ഗന്ഥസ്സ ഉഗ്ഗണ്ഹനകോ. തേന പിടകഉഗ്ഗണ്ഹനകഭാവേന ഏകച്ചോ താദിസം ഗന്ഥം പഗുണം കത്വാ തേന തം സമേന്തം സമേതി, തസ്മാ ‘‘ഭൂതമേത’’ന്തി ഗണ്ഹാതി, തം സന്ധായേസ പടിക്ഖേപോ ‘‘മാ പിടകസമ്പദാനേനാ’’തി, അത്തനോ ഉഗ്ഗഹഗന്ഥസമ്പത്തിയാ മാ ഗണ്ഹിത്ഥാതി വുത്തം ഹോതി. സമേതന്തി സംഗതം.

കോചി ¶ കഞ്ചി വിതക്കേന്തോ ‘‘ഏവമേവ തേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി കേവലം അത്തനോ സങ്കപ്പവസേന ‘‘ഭൂതമിദ’’ന്തി ഗണ്ഹാതി, തം സന്ധായേതം വുത്തം ‘‘മാ തക്കഹേതൂ’’തി. അഞ്ഞോ ‘‘ഇമായ യുത്തിയാ ഭൂതമിദ’’ന്തി കേവലം അനുമാനതോ നയഗ്ഗാഹേന ഗണ്ഹാതി, തം പടിക്ഖിപന്തോ ‘‘മാ നയഹേതൂ’’തി ആഹ. കസ്സചി ‘‘ഏവമേതം സിയാ’’തി പരികപ്പേന്തസ്സ ഏകം കാരണം ഉപട്ഠാതി, സോ ‘‘അത്ഥേത’’ന്തി അത്തനോ പരികപ്പിതാകാരേന ഗണ്ഹാതി, തം പടിസേധേന്തോ ‘‘മാ ആകാരപരിവിതക്കേനാ’’തി ആഹ. അപരസ്സ ചിന്തയതോ യഥാപരികപ്പിതം കഞ്ചി അത്ഥം ‘‘ഏവമേതം ന അഞ്ഞഥാ’’തി അഭിനിവിസന്തസ്സ ഏകാ ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി. യാ യസ്സ തം കാരണം നിജ്ഝായന്തസ്സ പച്ചക്ഖം വിയ നിരൂപേത്വാ ചിന്തേന്തസ്സ ഖമതി. സോ ‘‘അത്ഥേത’’ന്തി ദിട്ഠിനിജ്ഝാനക്ഖന്തിയാ ഗണ്ഹാതി, തം സന്ധായാഹ ‘‘മാ ദിട്ഠിനിജ്ഝാനക്ഖന്തിയാ’’തി.

അകുസലവേരസ്സാതി പാണാതിപാതാദിപഞ്ചവിധം വേരം സന്ധായ വദതി. കോധോ നാമ ചേതസോ ദുക്ഖന്തി ആഹ ‘‘കോധചിത്തസ്സ അഭാവേനാ’’തി. കിലേസസ്സാതി ചിത്തം വിബാധേന്തസ്സ ഉപതാപേന്തസ്സ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചാദികിലേസസ്സ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

കേസമുത്തിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. സാള്ഹസുത്തവണ്ണനാ

൬൭. ഛട്ഠേ ¶ പാതോ അസിതബ്ബഭോജനം പാതരാസം, ഭുത്തം പാതരാസം ഏതേസന്തി ഭുത്തപാതരാസാ. ദാസാ നാമ അന്തോജാതാ വാ ധനക്കീതാ വാ കരമരാനീതാ വാ സയം വാ ദാസബ്യം ഉപഗതാ. ഭത്തവേതനഭതാ കമ്മകാരാ നാമ.

നിച്ഛാതോതി ഏത്ഥ ഛാതം വുച്ചതി തണ്ഹാ ജിഘച്ഛാഹേതുതായ, സാ അസ്സ നത്ഥീതി നിച്ഛാതോ. തേനാഹ ‘‘നിത്തണ്ഹോ’’തി. അബ്ഭന്തരേ സന്താപകരാനം കിലേസാനന്തി അത്തനോ സന്താനേ ദരഥപരിളാഹജനനേന സന്താപനകിലേസാനം. അന്തോതാപനകിലേസാനം അഭാവാ സീതോ സീതലോ ഭൂതോ ജാതോതി സീതിഭൂതോ. തേനാഹ ‘‘സീതലീഭൂതോ’’തി. മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനസുഖാനി വാ പടിസംവേദേതീതി സുഖപ്പടിസംവേദീ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

സാള്ഹസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. കഥാവത്ഥുസുത്തവണ്ണനാ

൬൮. സത്തമേ ¶ കഥാവത്ഥൂനീതി കഥായ പവത്തിട്ഠാനാനി. യസ്മാ തേഹി വിനാ കഥാ ന പവത്തതി, തസ്മാ ‘‘കഥാകാരണാനീ’’തി വുത്തം. അതതി സതതി സതതം ഗച്ഛതി പവത്തതീതി അദ്ധാ, കാലോതി ആഹ ‘‘അതീതമദ്ധാനം നാമ കാലോപി വത്തതീ’’തി. ധമ്മപ്പവത്തിമത്തതായ ഹി പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനോപി കാലോ തസ്സേവ ധമ്മസ്സ പവത്തിഅവത്ഥാവിസേസം ഉപാദായ തേനേവ വോഹാരേന അതീതോതിആദിനാ വോഹരീയതി, അതീതാദിഭേദോ ച നാമായം നിപ്പരിയായതോ ധമ്മാനംയേവ ഹോതി, ന കാലസ്സാതി ആഹ ‘‘ഖന്ധാപി വത്തന്തീ’’തി. യഥാവുത്തമത്ഥം ഇതരേസു ദ്വീസു അതിദിസതി ‘‘അനാഗതപച്ചുപ്പന്നേസുപി ഏസേവ നയോ’’തി. അതീതമദ്ധാനന്തിആദീസു ച ദ്വേ പരിയായാ സുത്തന്തപരിയായോ, അഭിധമ്മപരിയായോ ച. സുത്തന്തപരിയായേന പടിസന്ധിതോ പുബ്ബേ അതീതോ അദ്ധാ നാമ, ചുതിതോ പച്ഛാ അനാഗതോ അദ്ധാ നാമ, സഹ ചുതിപടിസന്ധീതി തദന്തരം പച്ചുപ്പന്നോ അദ്ധാ നാമ. അഭിധമ്മപരിയായേന തീസു ഖണേസു ഉപ്പാദതോ പുബ്ബേ അതീതോ അദ്ധാ നാമ, ഉപ്പാദതോ ഉദ്ധം അനാഗതോ അദ്ധാ ¶ നാമ, ഖണത്തയം പച്ചുപ്പന്നോ അദ്ധാ നാമ. തത്ഥായം സുത്തന്തദേസനാതി സുത്തന്തപരിയായേനേവ അതീതാദിവിസയം കഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘അതീതേ കസ്സപോ നാമാ’’തിആദിമാഹ.

ഏകംസേനേവ ബ്യാകാതബ്ബോ വിസ്സജ്ജേതബ്ബോതി ഏകംസബ്യാകരണീയോ. ‘‘ചക്ഖു അനിച്ച’’ന്തി പഞ്ഹേ ഉത്തരപദാവധാരണം സന്ധായ ‘‘ഏകംസേനേവ ബ്യാകാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം നിച്ചതായ ലേസസ്സപി തത്ഥ അഭാവതോ, പുരിമപദാവധാരണേ പന വിഭജ്ജബ്യാകരണീയതായ. തേനാഹ ‘‘അനിച്ചം നാമ ചക്ഖൂതി പുട്ഠേന പനാ’’തിആദി. ചക്ഖുസോതേ വിസേസത്ഥസാമഞ്ഞത്ഥാനം അസാധാരണഭാവതോ ദ്വിന്നം തേസം സദിസചോദനാ പടിച്ഛന്നമുഖേനേവ ബ്യാകരണീയാ പടിക്ഖേപവസേന അനുഞ്ഞാതവസേന ച വിസ്സജ്ജിതബ്ബതോതി ആഹ ‘‘യഥാ ചക്ഖു, തഥാ സോതം…പേ… അയം പടിപുച്ഛാബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ’’തി. തം ജീവം തം സരീരന്തി ജീവസരീരാനം അനഞ്ഞതാപഞ്ഹേ യസ്സ യേന അനഞ്ഞതാ ചോദിതാ, സോ ഏവ പരമത്ഥതോ നുപലബ്ഭതീതി ച ഝാനത്തയസ്സ മേത്തേയ്യതാകിത്തനസദിസോതി അബ്യാകാതബ്ബതായ ഠപനീയോ വുത്തോ. ഏവരൂപോ ഹി പഞ്ഹോ തിധാ അവിസ്സജ്ജനീയത്താ ബ്യാകരണം അകത്വാ ഠപേതബ്ബോ.

തിട്ഠതി ഏത്ഥ ഫലം തദായത്തവുത്തിതായാതി ഠാനം, കാരണന്തി ആഹ ‘‘കാരണാകാരണേ’’തി. യുത്തേന കാരണേനാതി അനുരൂപേന കാരണേന. പഹോതീതി നിഗ്ഗണ്ഹിതും സമത്ഥോ ഹോതി. സസ്സതവാദിഭാവമേവ ദീപേതീതി അത്തനാ ഗഹിതേ ഉച്ഛേദവാദേ ദോസം ദിസ്വാ അത്തനോപി സസ്സതവാദിഭാവമേവ ¶ ദീപേതി. പുഗ്ഗലവാദിമ്ഹീതി ഇമിനാ വച്ഛകുത്തിയവാദിം ദസ്സേതി. പഞ്ഹം പുച്ഛന്തേഹി പടിപജ്ജിതബ്ബാ പടിപദാ പഞ്ഹപുച്ഛനകാനം വത്തം.

പടിചരതീതി പടിച്ഛാദനവസേന ചരതി പവത്തതി. പടിച്ഛാദനത്ഥോ ഏവ വാ ചരതിസദ്ദോ അനേകത്ഥത്താ ധാതൂനന്തി ആഹ ‘‘പടിച്ഛാദേതീ’’തി. അഞ്ഞേനഞ്ഞന്തി പന പടിച്ഛാദനാകാരദസ്സനന്തി ആഹ ‘‘അഞ്ഞേന വചനേനാ’’തിആദി. തത്ഥ അഞ്ഞേന വചനേനാതി യം ചോദകേന ചുദിതകസ്സ ദോസവിഭാവനം വചനം വുത്തം, തം തതോ അഞ്ഞേന വചനേന പടിച്ഛാദേതി. യോ ഹി ‘‘ആപത്തിം ആപന്നോസീ’’തി വുത്തേ ‘‘കോ ആപന്നോ, കിം ആപന്നോ, കിസ്മിം ആപന്നോ, കം ഭണഥ, കിം ഭണഥാ’’തി വദതി. ‘‘ഏവരൂപം കിഞ്ചി തയാ ദിട്ഠ’’ന്തി വുത്തേ ‘‘ന സുണാമീ’’തി സോതം വാ ഉപനേതി, അയം അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരതി നാമ. ‘‘കോ ആപന്നോ’’തിആദിനാ ഹി ചോദനം അവിസ്സജ്ജേത്വാവ വിക്ഖേപാപജ്ജനം അഞ്ഞേനഞ്ഞം ¶ പടിചരണം, ബഹിദ്ധാ കഥാപനാമനം വിസ്സജ്ജേത്വാതി അയമേതേസം വിസേസോ. തേനേവാഹ ‘‘ആഗന്തുകകഥം ഓതാരേന്തോ’’തിആദി. തത്ഥ അപനാമേതീതി വിക്ഖേപേതി. തത്രാതി തസ്മിം ബഹിദ്ധാകഥായ അപനാമനേ.

ഉപനിസീദതി ഫലം ഏത്ഥാതി കാരണം ഉപനിസാ, ഉപേച്ച നിസ്സയതീതി വാ ഉപനിസാ, സഹ ഉപനിസായാതി സഉപനിസോതി ആഹ ‘‘സഉപനിസ്സയോ സപച്ചയോ’’തി.

ഓഹിതസോതോതി അനഞ്ഞവിഹിതത്താ ധമ്മസ്സവനായ അപനാമിതസോതോ. തതോ ഏവ തദത്ഥം ഠപിതസോതോ. കുസലധമ്മന്തി അരിയമഗ്ഗോ അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘അരിയമഗ്ഗ’’ന്തി.

കഥാവത്ഥുസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. അഞ്ഞതിത്ഥിയസുത്തവണ്ണനാ

൬൯. അട്ഠമേ ഭഗവാ മൂലം കാരണം ഏതേസം യാഥാവതോ അധിഗമായാതി ഭഗവംമൂലകാ. തേനാഹ ‘‘ഭഗവന്തഞ്ഹി നിസ്സായ മയം ഇമേ ധമ്മേ ആജാനാമ പടിവിജ്ഝാമാ’’തി. അമ്ഹാകം ധമ്മാതി തേഹി അത്തനാ അധിഗന്തബ്ബതായ വുത്തം. സേവിതബ്ബാസേവിതബ്ബാനഞ്ഹി യാഥാവതോ അധിഗമഞ്ഞാണാനി അധിഗച്ഛനകസമ്ബന്ധീനി, താനി ച സമ്മാസമ്ബുദ്ധമൂലകാനി അനഞ്ഞവിസയത്താ. തേനാഹ ‘‘പുബ്ബേ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധേനാ’’തിആദി. ഇമേ ധമ്മാതി ഇമേ ഞാണധമ്മാ. ആജാനാമാതി അഭിമുഖം പച്ചക്ഖതോ ജാനാമ. പടിവിജ്ഝാമാതി തസ്സേവ വേവചനം, അധിഗച്ഛാമാതി അത്ഥോ. ഭഗവാ നേതാ ഏതേസന്തി ¶ ഭഗവംനേത്തികാ. നേതാതി സേവിതബ്ബധമ്മേ വേനേയ്യസന്താനം പാപേതാ. വിനേതാതി അസേവിതബ്ബധമ്മേ വേനേയ്യസന്താനതോ അപനേതാ. തദങ്ഗവിനയാദിവസേന വാ വിനേതാ. അഥ വാ യഥാ അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസോ ഹോതി, ഏവം വിസേസതോ നേതാ. അനുനേതാതി ‘‘ഇമേ ധമ്മാ സേവിതബ്ബാ, ഇമേ ന സേവിതബ്ബാ’’തി ഉഭയസമ്പാപനാപനയനത്ഥം പഞ്ഞാപേതാ. തേനാഹ ‘‘യഥാസഭാവതോ’’തിആദി.

പടിസരന്തി ¶ ഏത്ഥാതി പടിസരണം, ഭഗവാ പടിസരണം ഏതേസന്തി ഭഗവംപടിസരണാ. ആപാഥം ഉപഗച്ഛന്താ ഹി ഭഗവാ പടിസരണം സമോസരണട്ഠാനം. തേനാഹ ‘‘ചതുഭൂമകധമ്മാ’’തിആദി. പടിസരതി സഭാവസമ്പടിവേധവസേന പച്ചേകം ഉപഗച്ഛതീതി വാ പടിസരണം, ഭഗവാ പടിസരണം ഏതേസന്തി ഭഗവംപടിസരണാ. പടിസരതി പടിവിജ്ഝതീതി വാ പടിസരണം, തസ്മാ പടിവിജ്ഝനവസേന ഭഗവാ പടിസരണം ഏതേസന്തി ഭഗവംപടിസരണാ. തേനാഹ ‘‘അപിചാ’’തിആദി. പടിവേധവസേനാതി പടിവിജ്ഝിതബ്ബതാവസേന. അസതിപി മുഖേ അത്ഥതോ ഏവം വദന്തോ വിയ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഫസ്സോ ആഗച്ഛതി അഹം ഭഗവാ കിന്നാമോ’’തി. ഫസ്സോ ഞാണസ്സ ആപാഥം ആഗച്ഛന്തോയേവ ഹി അത്തനോ ‘‘അഹം കിന്നാമോ’’തി നാമം പുച്ഛന്തോ വിയ, ഭഗവാ ചസ്സ നാമം കരോന്തോ വിയ ഹോതി.

പടിഭാതൂതി ഏത്ഥ പടിസദ്ദാപേക്ഖായ ‘‘ഭഗവന്ത’’ന്തി ഉപയോഗവചനം, അത്ഥോ പന സാമിവചനവസേനേവ വേദിതബ്ബോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഭഗവതോ’’തി. പടിഭാതൂതി ച ഭാഗോ ഹോതു. ഭഗവതോ ഹി ഏസ ഭാഗോ, യദിദം ധമ്മസ്സ ദേസനാ, അമ്ഹാകം പന ഭാഗോ സവനന്തി അധിപ്പായോ. ഏവഞ്ഹി സദ്ദലക്ഖണേന സമേതി. കേചി പന പടിഭാതൂതി പദസ്സ ദിസ്സതൂതി അത്ഥം വദന്തി, ഞാണേന ദിസ്സതു, ദേസീയതൂതി വാ അത്ഥോ. ഉപട്ഠാതൂതി ഞാണസ്സ പച്ചുപതിട്ഠതു. പാളിയം കോ അധിപ്പയാസോതി ഏത്ഥ കോ അധികപ്പയോഗോതി അത്ഥോ.

ലോകവജ്ജവസേനാതി ലോകിയജനേഹി പകതിയാ ഗരഹിതബ്ബവജ്ജവസേന. വിപാകവജ്ജവസേനാതി വിപാകസ്സ അപായസംവത്തനികവജ്ജവസേന. കഥന്തിആദിനാ ഉഭയവജ്ജവസേനപി അപ്പസാവജ്ജതായ വിസയം ദസ്സേതി. സേസമേത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

അഞ്ഞതിത്ഥിയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. അകുസലമൂലസുത്തവണ്ണനാ

൭൦. നവമേ ലുബ്ഭതീതി ലോഭോ. ദുസ്സതീതി ദോസോ. മുയ്ഹതീതി മോഹോ. ലോഭാദീനി പനേതാനി ¶ അസഹജാതാനം പാണാതിപാതാദീനം കേസഞ്ചി അകുസലാനം ഉപനിസ്സയപച്ചയട്ഠേന, സഹജാതാനം അദിന്നാദാനാദീനം കേസഞ്ചി ¶ സമ്പയുത്താ ഹുത്വാ ഉപ്പാദകട്ഠേന, സയഞ്ച അകുസലാനീതി സാവജ്ജദുക്ഖവിപാകട്ഠേനാതി ആഹ ‘‘അകുസലാനം മൂലാനി, അകുസലാനി ച താനി മൂലാനീ’’തി. വുത്തമ്പി ചേതം ‘‘രത്തോ ഖോ, ആവുസോ, രാഗേന അഭിഭൂതോ പരിയാദിന്നചിത്തോ പാണമ്പി ഹനതീ’’തിആദി. യദപീതി ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന വുത്തന്തി ആഹ ‘‘യോപി, ഭിക്ഖവേ, ലോഭോ’’തി. തദപീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോതി ആഹ ‘‘സോപി അകുസലമൂല’’ന്തി. വിനാപി ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന അത്ഥയോജനം ദസ്സേന്തോ ‘‘അകുസലമൂലം വാ’’തിആദിമാഹ. സബ്ബത്ഥാതി ‘‘യദപി, ഭിക്ഖവേ, ദോസോ, തദപി അകുസലമൂല’’ന്തിആദീസു. അഭിസങ്ഖരോതീതി ഏത്ഥ ആയൂഹതീതി അത്ഥം വത്വാ തഞ്ച ആയൂഹനം പച്ചയസമവായസിദ്ധിതോ സമ്പിണ്ഡനം രാസികരണം വിയ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സമ്പിണ്ഡേതി രാസിം കരോതീ’’തി.

പാളിയം ‘‘വധേനാ’’തിആദീസു വധേനാതി മാരണേന വാ പോഥനേന വാ. വധസദ്ദോ ഹി ഹിംസനത്ഥോ വിഹേഠനത്ഥോ ച ഹോതി. ബന്ധനേനാതി അദ്ദുബന്ധനാദിനാ. ജാനിയാതി ധനജാനിയാ, ‘‘സതം ഗണ്ഹഥ, സഹസ്സം ഗണ്ഹഥാ’’തി ഏവം പവത്തിതദണ്ഡേനാതി അത്ഥോ. ഗരഹായാതി പഞ്ചസിഖമുണ്ഡകകരണം, ഗോമയസിഞ്ചനം, ഗീവായ കുരണ്ഡകബന്ധനന്തി ഏവമാദീനി കത്വാ ഗരഹപാപനേന. തത്ഥ പഞ്ചസിഖമുണ്ഡകകരണം നാമ കാകപക്ഖകരണം. ഗോമയസിഞ്ചനം സീസേന കണോദകാവസേചനം. കുരണ്ഡകബന്ധനം ഗദ്ദുലബന്ധനം.

കാലസ്മിം ന വദതീതി യുത്തകാലേ ന വദതി, വത്തബ്ബകാലസ്സ പുബ്ബേ വാ പച്ഛാ വാ അയുത്തകാലേ വത്താ ഹോതി. അഭൂതവാദീതി യം നത്ഥി, തസ്സ വത്താ. തേനാഹ ‘‘ഭൂതം ന വദതീ’’തി. അത്ഥം ന വദതീതി കാരണം ന വദതി, അകാരണനിസ്സിതം നിപ്ഫലം വത്താ ഹോതി. ധമ്മം ന വദതീതി സഭാവം ന വദതി, അസഭാവം വത്താ അയഥാവാദീതി അത്ഥോ. വിനയം ന വദതീതി സംവരവിനയം ന വദതി, ന സംവരവിനയപ്പടിസംയുത്തസ്സ വത്താ ഹോതി, അത്തനോ സുണന്തസ്സ ച ന സംവരവിനയാവഹസ്സ വത്താതി അത്ഥോ.

അതച്ഛന്തി അഭൂതത്ഥം. തേനാഹ ‘‘ഇതരം തസ്സേവ വേവചന’’ന്തി. അഥ വാ അഭൂതന്തി അസന്തം അവിജ്ജമാനം. അതച്ഛന്തി അതഥാകാരം.

പുഞ്ഞകമ്മതോ ഏതി ഉപ്പജ്ജതീതി അയോ, വഡ്ഢി. തപ്പടിക്ഖേപേന അനയോ, അവഡ്ഢീതി ആഹ ‘‘അനയം ആപജ്ജതീതി അവഡ്ഢിം ആപജ്ജതീ’’തി. മാലുവാസിപാടികാ നാമ ദീഘസണ്ഠാനം മാലുവാപക്കം ¶ , മാലുവാഫലപോട്ഠലികാതി അത്ഥോ ¶ . ഫലിതായാതി ആതപേന സുസ്സിത്വാ ഭിന്നായ. വടരുക്ഖാദീനം മൂലേതി വടരുക്ഖാദീനം സമീപേ. സകഭാവേന സണ്ഠാതും ന സക്കോന്തീതി കസ്മാ ന സക്കോന്തി? ഭവനവിനാസഭയാ. രുക്ഖമൂലേ പതിതമാലുവാബീജതോ ഹി ലതാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ രുക്ഖം അഭിരുഹതി. സാ മഹാപത്താ ചേവ ബഹുപത്താ ച മഹാകോലിരപത്തസണ്ഠാനേഹി തതോ ച മഹന്തതരേഹി സാഖാവിടപന്തരേഹി പത്തേഹി സമന്നാഗതാ. അഥ നം രുക്ഖം മൂലതോ പട്ഠായ വിനന്ധമാനാ സബ്ബവിടപാനി സഞ്ഛാദേത്വാ മഹന്തം ഭാരം ജനേത്വാ തിട്ഠതി, സാ വാതേ വായന്തേ ദേവേ വാ വസ്സന്തേ ഓഘനഹേട്ഠാഗതാ ഓലമ്ബനഹേതുഭൂതം ഘനഭാവം ജനേത്വാ തസ്സ രുക്ഖസ്സ സബ്ബസാഖം ഭിജ്ജതി, ഭൂമിയം നിപാതേതി. തതോ തസ്മിം രുക്ഖേ പതിട്ഠിതവിമാനം ഭിജ്ജതി വിനസ്സതി. ഇതി താ ദേവതായോ ഭവനവിനാസഭയാ സകഭാവേന സണ്ഠാതും ന സക്കോന്തി. ഏത്ഥ ച യം സാഖട്ഠകവിമാനം ഹോതി, തം സാഖാസു ഭിജ്ജമാനാസു തത്ഥ തത്ഥേവ ഭിജ്ജിത്വാ സബ്ബസാഖാസു ഭിന്നാസു സബ്ബം ഭിജ്ജതി, രുക്ഖട്ഠകവിമാനം പന യാവ രുക്ഖസ്സ മൂലമത്തമ്പി തിട്ഠതി, താവ ന നസ്സതീതി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ തത്ഥ പലുജ്ജിത്വാതി തത്ഥ തത്ഥ ഭിജ്ജിത്വാ. സേസമേത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

അകുസലമൂലസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ഉപോസഥസുത്തവണ്ണനാ

൭൧. ദസമേ തദഹൂതി ഏത്ഥ തസ്മിം അഹനീതി അത്ഥോതി ആഹ ‘‘തസ്മിം അഹു ഉപോസഥേ’’തി. ഉപവസന്തി ഏത്ഥാതി ഉപോസഥോ, ഉപോസഥദിവസോ. ഉപവസന്തീതി ച സീലേന വാ അനസനേന വാ ഖീരസായനാദിവിധിനാ വാ ഉപേതാ ഹുത്വാ വസന്തീതി അത്ഥോ. ഉപോസഥദിവസേ ഹി സാസനികാ സീലേന, ബാഹിരകാ സബ്ബസോ ആഹാരസ്സ അഭുഞ്ജനേന ഖീരസായനമധുസായനാദിവിധിനാ വാ ഉപേതാ ഹുത്വാ വിഹരന്തി. സോ പനേസ ഉപോസഥദിവസോ അട്ഠമിചാതുദ്ദസിപന്നരസിഭേദേന തിവിധോ, തസ്മാ സേസദ്വയനിവാരണത്ഥം ‘‘പന്നരസികഉപോസഥദിവസേ’’തി വുത്തം. വവസ്സഗ്ഗത്ഥേതി വചസായത്ഥേ. ദിവസദ്ദോ ദിവാസദ്ദോ വിയ ദിവസപരിയായോ, തസ്സ വിസേസനഭാവേന വുച്ചമാനോ ദിവാസദ്ദോ സവിസേസേന ദീപേതീതി ആഹ ‘‘ദിവസസ്സ ദിവാ ¶ , മജ്ഝന്ഹികേ കാലേതി അത്ഥോ’’തി. പടിച്ഛാപേത്വാതി സമ്പടിച്ഛനം കാരേത്വാ. വിപാകഫലേനാതി സദിസഫലേന. ന മഹപ്ഫലോ ഹോതി മനോദുച്ചരിതദുസ്സീല്യേന ഉപക്കിലിട്ഠഭാവതോ. വിപാകാനിസംസേനാതി ഉദ്രയഫലേന. വിപാകോഭാസേനാതി പടിപക്ഖവിഗമജനിതേന സഭാവസങ്ഖാതേന വിപാകോഭാസേന. ന മഹാഓഭാസോ അപരിസുദ്ധഭാവതോ. വിപാകവിപ്ഫാരസ്സാതി വിപാകവേപുല്ലസ്സ.

നാഹം ¶ ക്വചനീതിആദിവചനസ്സ മിച്ഛാഭിനിവേസവസേന പവത്തത്താ ‘‘ഇദം തസ്സ മുസാവാദസ്മിം വദാമീ’’തി പാളിയം വുത്തം, ചതുകോടികസുഞ്ഞതാദസ്സനവസേന പവത്തം പന അരിയദസ്സനമേവാതി ന തത്ഥ മുസാവാദോ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതി ‘നാഹം ക്വചനി, കസ്സചി കിഞ്ചനതസ്മിം, ന ച മമ ക്വചനി, കിസ്മിഞ്ചി കിഞ്ചനതത്ഥീ’’’തിആദി (മ. നി. ൩.൭൦).

ഏത്ഥ ഹി ചതുകോടികസുഞ്ഞതാ കഥിതാ. കഥം? അരിയോ (വിസുദ്ധി. ൨.൭൬൦; മ. നി. അട്ഠ. ൩.൭൦) ഹി നാഹം ക്വചനീതി ക്വചി അത്താനം ന പസ്സതി, കസ്സചി കിഞ്ചനതസ്മിന്തി അത്തനോ അത്താനം കസ്സചി പരസ്സ കിഞ്ചനഭാവേ ഉപനേതബ്ബം ന പസ്സതി, ഭാതിട്ഠാനേ ഭാതരം, സഹായട്ഠാനേ സഹായം, പരിക്ഖാരട്ഠാനേ പരിക്ഖാരം മഞ്ഞിത്വാ ഉപനേതബ്ബം ന പസ്സതീതി അത്ഥോ. ന ച മമ ക്വചനീതി ഏത്ഥ മമ-സദ്ദം താവ ഠപേത്വാ ക്വചനി പരസ്സ ച അത്താനം ക്വചി ന പസ്സതീതി അയമത്ഥോ. ഇദാനി മമ-സദ്ദം ആഹരിത്വാ ‘‘മമ കിസ്മിഞ്ചി കിഞ്ചനതത്ഥീ’’തി സോ പരസ്സ അത്താനം ‘‘മമ കിസ്മിഞ്ചി കിഞ്ചനഭാവേന അത്ഥീ’’തി ന പസ്സതി, അത്തനോ ഭാതികട്ഠാനേ ഭാതരം, സഹായട്ഠാനേ സഹായം, പരിക്ഖാരട്ഠാനേ പരിക്ഖാരന്തി കിസ്മിഞ്ചി ഠാനേ പരസ്സ അത്താനം ഇമിനാ കിഞ്ചനഭാവേന ഉപനേതബ്ബം ന പസ്സതീതി അത്ഥോ. ഏവമയം യസ്മാ നേവ കത്ഥചി അത്താനം പസ്സതി, ന തം പരസ്സ കിഞ്ചനഭാവേ ഉപനേതബ്ബം പസ്സതി. ന കത്ഥചി പരസ്സ അത്താനം പസ്സതി, ന പരസ്സ അത്താനം അത്തനോ കിഞ്ചനഭാവേ ഉപനേതബ്ബം പസ്സതി, തസ്മാ അയം സുഞ്ഞതാ ചതുകോടികാതി വേദിതബ്ബാ.

യസ്മാ പന മിച്ഛാദിട്ഠികാനം യാഥാവദസ്സനസ്സ അസമ്ഭവതോ യഥാവുത്തചതുകോടികസുഞ്ഞതാദസ്സനം ന സമ്ഭവതി, തസ്മാ ‘‘നത്ഥി മാതാ, നത്ഥി പിതാ’’തിആദിവചനം ¶ (ദീ. നി. ൧.൧൭൧) വിയ മിച്ഛാഗാഹവസേന ‘‘നാഹം ക്വചനീ’’തിആദി വുത്തന്തി യുത്തോ ചേത്ഥ മുസാവാദസമ്ഭവോ. കത്ഥചീതി ഠാനേ, കാലേ വാ. അഥ ‘‘നിപ്ഫലോ’’തി കസ്മാ വുത്തം. ‘‘ന മഹപ്ഫലോ’’തി സദ്ദേന ഹി മഹപ്ഫലാഭാവോവ ജോതിതോ, ന പന സബ്ബഥാ ഫലാഭാവോതി ആഹ ‘‘ബ്യഞ്ജനമേവ ഹി ഏത്ഥ സാവസേസ’’ന്തിആദി. സേസപദേസുപീതി ‘‘ന മഹാനിസംസോ’’തിആദീസുപി.

അട്ഠഹി കാരണേഹീതി –

‘‘അഥ ¶ ഖോ, ഭന്തേ, സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ദേവാനം താവതിംസാനം ഭഗവതോ അട്ഠ യഥാഭുച്ചേ വണ്ണേ പയിരുദാഹാസി – ‘തം കിം മഞ്ഞന്തി, ഭോന്തോ ദേവാ താവതിംസാ, യാവഞ്ച സോ ഭഗവാ ബഹുജനഹിതായ പടിപന്നോ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാനം, ഏവം ബഹുജനഹിതായ പടിപന്നം ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാനം ഇമിനാപങ്ഗേന സമന്നാഗതം സത്ഥാരം നേവ അതീതംസേ സമനുപസ്സാമി, ന പനേതരഹി അഞ്ഞത്ര തേന ഭഗവതാ’’തി –

ആദിനാ മഹാഗോവിന്ദസുത്തേ (ദീ. നി. ൨.൨൯൬) വിത്ഥാരിതേഹി ബഹുജനഹിതായ പടിപന്നാദീഹി ബുദ്ധാനുഭാവദീപകേഹി അട്ഠഹി കാരണേഹി. അഥ ‘‘നവഹി കാരണേഹീ’’തി അവത്വാ ‘‘അട്ഠഹി കാരണേഹീ’’തി കസ്മാ വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഏത്ഥ ഹി…പേ… സബ്ബേ ലോകിയലോകുത്തരാ ബുദ്ധഗുണാ സങ്ഗഹിതാ’’തി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഇമസ്മിം സുത്തേ ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തി ഇമിനാ വചനേന അവിസേസതോ സബ്ബേപി ലോകിയലോകുത്തരാ ബുദ്ധഗുണാ ദീപിതാ, തസ്മാ തേന ദീപിതഗുണേ സന്ധായ ‘‘അട്ഠഹി കാരണേഹീ’’തി വുത്തന്തി. അരഹന്തിആദീഹി പാടിയേക്കഗുണാവ നിദ്ദിട്ഠാതി അരഹന്തിആദീഹി ഏകേകേഹി പദേഹി ഏകേകേ ഗുണാവ നിദ്ദിട്ഠാതി അത്ഥോ.

സഹതന്തികന്തി പാളിധമ്മസഹിതം. പുരിമനയേനേവ യോജനാ കാതബ്ബാതി ‘‘കിലിട്ഠസ്മിഞ്ഹി കായേ പസാധനം പസാധേത്വാ നക്ഖത്തം കീളമാനാ ന സോഭന്തീ’’തിആദിനാ നയേന യോജനാ കാതബ്ബാതി അത്ഥോ.

സങ്ഘസ്സ ¶ അനുസ്സരണം നാമ തസ്സ ഗുണാനുസ്സരണമേവാതി ആഹ ‘‘അട്ഠന്നം അരിയപുഗ്ഗലാനം ഗുണേ അനുസ്സരതീ’’തി. ദ്വേ തയോ വാരേ ഗാഹാപിതം ഉസുമന്തി ദ്വേ തയോ വാരേ ഉദ്ധനം ആരോപേത്വാ സേദനവസേന ഗാഹാപിതം ഉസുമം. പുരിമനയേനേവ യോജനാ കാതബ്ബാതി ‘‘കിലിട്ഠസ്മിഞ്ഹി വത്ഥേ പസാധനം പസാധേത്വാ നക്ഖത്തം കീളമാനാ ന സോഭന്തീ’’തിആദിനാ നയേന യോജനാ കാതബ്ബാ.

പഹീനകാലതോ പട്ഠായ…പേ… വിരതാവാതി ഏതേന പഹാനഹേതുകാ ഇധാധിപ്പേതാ വിരതീതി ദസ്സേതി. കമ്മക്ഖയകരഞാണേന ഹി പാണാതിപാതദുസ്സീല്യസ്സ പഹീനത്താ അരഹന്തോ അച്ചന്തമേവ തതോ പടിവിരതാതി വുച്ചതി സമുച്ഛേദവസേന പഹാനവിരതീനം അധിപ്പേതത്താ. കിഞ്ചാപി പഹാനവിരമണാനം പുരിമപച്ഛിമകാലതാ നത്ഥി, മഗ്ഗധമ്മാനം പന സമ്മാദിട്ഠിആദീനം സമ്മാവാചാദീനഞ്ച പച്ചയപച്ചയുപ്പന്നഭാവേ അപേക്ഖിതേ സഹജാതാനമ്പി പച്ചയപച്ചയുപ്പന്നഭാവേന ഗഹണം പുരിമപച്ഛിമഭാവേനേവ ഹോതീതി, ഗഹണപ്പവത്തിആകാരവസേന പച്ചയഭൂതേസു സമ്മാദിട്ഠിആദീസു ¶ പഹായകധമ്മേസു പഹാനകിരിയായ പുരിമകാലവോഹാരോ, പച്ചയുപ്പന്നാസു ച വിരതീസു വിരമണകിരിയായ അപരകാലവോഹാരോ ച ഹോതീതി പഹാനം വാ സമുച്ഛേദവസേന, വിരതി പടിപ്പസ്സദ്ധിവസേന യോജേതബ്ബാ.

അഥ വാ പാണോ അതിപാതീയതി ഏതേനാതി പാണാതിപാതോ, പാണഘാതഹേതുഭൂതോ ധമ്മസമൂഹോ. കോ പന സോ? അഹിരികാനോത്തപ്പദോസമോഹവിഹിംസാദയോ കിലേസാ. തേ ഹി അരഹന്തോ അരിയമഗ്ഗേന പഹായ സമുഗ്ഘാതേത്വാ പാണാതിപാതദുസ്സീല്യതോ അച്ചന്തമേവ പടിവിരതാതി വുച്ചന്തി, കിലേസേസു പഹീനേസു കിലേസനിമിത്തസ്സ കമ്മസ്സ അനുപ്പജ്ജനതോ. അദിന്നാദാനം പഹായാതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. വിരതാവാതി അവധാരണേന തസ്സാ വിരതിയാ കാലാദിവസേന അപരിയന്തതം ദസ്സേതി. യഥാ ഹി അഞ്ഞേ സമാദിന്നവിരതികാപി അനവട്ഠിതചിത്തതായ ലാഭജീവിതാദിഹേതു സമാദാനം ഭിന്ദന്തി, ന ഏവം അരഹന്തോ, അരഹന്തോ പന സബ്ബസോ പഹീനപാണാതിപാതത്താ അച്ചന്തവിരതാ ഏവാതി.

ദണ്ഡനസങ്ഖാതസ്സ പരവിഹേഠനസ്സ ച പരിവജ്ജനഭാവദീപനത്ഥം ദണ്ഡസത്ഥാനം നിക്ഖേപവചനന്തി ആഹ ‘‘പരൂപഘാതത്ഥായാ’’തിആദി. ലജ്ജീതി ഏത്ഥ വുത്തലജ്ജായ ¶ ഓത്തപ്പമ്പി വുത്തമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ന ഹി പാപജിഗുച്ഛനപാപുത്താസരഹിതം, പാപഭയം വാ അലജ്ജനം അത്ഥീതി. ധമ്മഗരുതായ വാ അരഹന്താനം ധമ്മസ്സ ച അത്താ ധീനത്താ അത്താധിപതിഭൂതാ ലജ്ജാവ വുത്താ, ന പന ലോകാധിപതി ഓത്തപ്പം. ‘‘ദയം മേത്തചിത്തതം ആപന്നാ’’തി കസ്മാ വുത്തം, നനു ദയാ-സദ്ദോ ‘‘അദയാപന്നോ’’തിആദീസു കരുണായ പവത്തതീതി? സച്ചമേതം, അയം പന ദയാ-സദ്ദോ അനുരക്ഖണത്ഥം അന്തോനീതം കത്വാ പവത്തമാനോ മേത്തായ കരുണായ ച പവത്തതീതി ഇധ മേത്തായ പവത്തമാനോ വുത്തോ. മിജ്ജതി സിനിയ്ഹതീതി മേത്താ, മേത്താ ഏതസ്സ അത്ഥീതി മേത്തം, മേത്തം ചിത്തം ഏതസ്സാതി മേത്തചിത്തോ, തസ്സ ഭാവോ മേത്തചിത്തതാ, മേത്താഇച്ചേവ അത്ഥോ.

സബ്ബപാണഭൂതഹിതാനുകമ്പീതി ഏതേന തസ്സാ വിരതിയാ പവത്തവസേന അപരിയന്തതം ദസ്സേതി. പാണഭൂതേതി പാണജാതേ. അനുകമ്പകാതി കരുണായനകാ, യസ്മാ പന മേത്താ കരുണായ വിസേസപച്ചയോ ഹോതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘തായ ഏവ ദയാപന്നതായാ’’തി. ഏവം യേഹി ധമ്മേഹി പാണാതിപാതാ വിരതി സമ്പജ്ജതി, തേഹി ലജ്ജാമേത്താകരുണാധമ്മേഹി സമങ്ഗിഭാവോ ദസ്സിതോ.

പരപരിഗ്ഗഹിതസ്സ ആദാനന്തി പരസന്തകസ്സ ആദാനം. ഥേനോ വുച്ചതി ചോരോ, തസ്സ ഭാവോ ഥേയ്യം, കാമഞ്ചേത്ഥ ‘‘ലജ്ജീ ദയാപന്നോ’’തി ന വുത്തം, അധികാരവസേന പന അത്ഥതോ വുത്തമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. യഥാ ഹി ലജ്ജാദയോ പാണാതിപാതപ്പഹാനസ്സ വിസേസപച്ചയാ, ഏവം അദിന്നാദാനപ്പഹാനസ്സപീതി ¶ , തസ്മാ സാപി പാളി ആനേത്വാ വത്തബ്ബാ. ഏസ നയോ ഇതോ പരേസുപി. അഥ വാ സുചിഭൂതേനാതി ഏതേന ഹിരോത്തപ്പാദീഹി സമന്നാഗമോ, അഹിരികാദീനഞ്ച പഹാനം വുത്തമേവാതി ‘‘ലജ്ജീ’’തിആദി ന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

അസേട്ഠചരിയന്തി അസേട്ഠാനം ഹീനാനം, അസേട്ഠം വാ ലാമകം ചരിയം, നിഹീനവുത്തിം മേഥുനന്തി അത്ഥോ. ബ്രഹ്മം സേട്ഠം ആചാരന്തി മേഥുനവിരതിമാഹ. ആരാചാരീ മേഥുനാതി ഏതേന – ‘‘ഇധേകച്ചോ ന ഹേവ ഖോ മാതുഗാമേന സദ്ധിം ദ്വയംദ്വയസമാപത്തിം സമാപജ്ജതി, അപിച ഖോ മാതുഗാമസ്സ ഉച്ഛാദനപരിമദ്ദനന്ഹാപനസമ്ബാഹനം സാദിയതി, സോ തം അസ്സാദേതി, തം നികാമേതി, തേന ച വിത്തിം ആപജ്ജതീ’’തിആദിനാ (അ. നി. ൭.൫൦) വുത്താ സത്തവിധമേഥുനസംയോഗാപി പടിവിരതി ദസ്സിതാതി ദട്ഠബ്ബം.

‘‘സച്ചതോ ¶ ഥേതതോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൧൯) വിയ ഥേത-സദ്ദോ ഥിരപരിയായോ, ഥിരഭാവോ ച സച്ചവാദിതായ ഠിതകഥത്താ കഥാവസേന വേദിതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ഠിതകഥാതി അത്ഥോ’’തി. ന ഠിതകഥോതി യഥാ ഹലിദ്ദിരാഗാദയോ അനവട്ഠിതസഭാവതായ ന ഠിതാ, ഏവം ന ഠിതാ കഥാ യസ്സ സോ ന ഠിതകഥോതി ഹലിദ്ദിരാഗാദയോ യഥാ കഥായ ഉപമാ ഹോന്തി, ഏവം യോജേതബ്ബം. ഏസ നയോ ‘‘പാസാണലേഖാ വിയാ’’തിആദീസുപി. സദ്ധാ അയതി പവത്തതി ഏത്ഥാതി സദ്ധായാ, സദ്ധായാ ഏവ സദ്ധായികാ യഥാ വേനയികാ. സദ്ധായ വാ അയിതബ്ബാ സദ്ധായികാ, സദ്ധേയ്യാതി അത്ഥോ. വത്തബ്ബതം ആപജ്ജതി വിസംവാദനതോതി അധിപ്പായോ.

ഏകം ഭത്തം ഏകഭത്തം, തം ഏതേസമത്ഥീതി ഏകഭത്തികാ, ഏകസ്മിം ദിവസേ ഏകവാരമേവ ഭുഞ്ജനകാ. തയിദം രത്തിഭോജനേനപി സിയാതി ആഹ ‘‘രത്തൂപരതാ’’തി. ഏവമ്പി സായന്ഹഭോജനേനപി സിയും ഏകഭത്തികാതി തദാസങ്കാനിവത്തനത്ഥം ‘‘വിരതാ വികാലഭോജനാ’’തി വുത്തം. അരുണുഗ്ഗമനതോ പട്ഠായ യാവ മജ്ഝന്ഹികാ അയം ബുദ്ധാനം അരിയാനം ആചിണ്ണസമാചിണ്ണോ ഭോജനസ്സ കാലോ നാമ, തദഞ്ഞോ വികാലോ. അട്ഠകഥായം പന ദുതിയപദേന രത്തിഭോജനസ്സ പടിക്ഖിത്തത്താ അപരണ്ഹോ ‘‘വികാലോ’’തി വുത്തോ.

സങ്ഖേപതോ ‘‘സബ്ബപാപസ്സ അകരണ’’ന്തിആദിനയപ്പവത്തം (ദീ. നി. ൨.൯൦; ധ. പ. ൧൮൩) ഭഗവതോ സാസനം സച്ഛന്ദരാഗപ്പവത്തിതോ നച്ചാദീനം ദസ്സനം ന അനുലോമേതീതി ആഹ ‘‘സാസനസ്സ അനനുലോമത്താ’’തി. അത്തനാ പയോജിയമാനം പരേഹി പയോജാപീയമാനഞ്ച നച്ചം നച്ചഭാവസാമഞ്ഞതോ പാളിയം ഏകേനേവ നച്ചസദ്ദേന ഗഹിതം, തഥാ ഗീതവാദിതസദ്ദാ ചാതി ആഹ ‘‘നച്ചനനച്ചാപനാദിവസേനാ’’തി ¶ . ആദി-സദ്ദേന ഗായനഗായാപനവാദനവാദാപനാനി സങ്ഗണ്ഹാതി. ദസ്സനേന ചേത്ഥ സവനമ്പി സങ്ഗഹിതം വിരൂപേകസേസനയേന. ആലോചനസഭാവതായ വാ പഞ്ചന്നം വിഞ്ഞാണാനം സവനകിരിയായപി ദസ്സനസങ്ഖേപസബ്ഭാവതോ ദസ്സനാഇച്ചേവ വുത്തം. അവിസൂകഭൂതസ്സ ഗീതസ്സ സവനം കദാചി വട്ടതീതി ആഹ ‘‘വിസൂകഭൂതം ദസ്സന’’ന്തി. തഥാ ഹി വുത്തം പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദകപാഠട്ഠകഥായ ‘‘ധമ്മൂപസംഹിതം ഗീതം വട്ടതി, ഗീതൂപസംഹിതോ ധമ്മോ ന വട്ടതീ’’തി.

യം ¶ കിഞ്ചീതി ഗന്ഥിതം വാ അഗന്ഥിതം വാ യം കിഞ്ചി പുപ്ഫം. ഗന്ധജാതന്തി ഗന്ധജാതിയം. തസ്സാപി ‘‘യം കിഞ്ചീ’’തി വചനതോ ധൂപിതസ്സപി അധൂപിതസ്സപി യസ്സ കസ്സചി വിലേപനാദി ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഉച്ചാതി ഉച്ചസദ്ദേന സമാനത്ഥം ഏകം സദ്ദന്തരം. സേതി ഏത്ഥാതി സയനം. ഉച്ചാസയനം മഹാസയനഞ്ച സമണസാരുപ്പരഹിതം അധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘പമാണാതിക്കന്തം അകപ്പിയത്ഥരണ’’ന്തി, ആസന്ദാദിആസനഞ്ചേത്ഥ സയനേന സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. യസ്മാ പന ആധാരേ പടിക്ഖിത്തേ തദാധാരകിരിയാ പടിക്ഖിത്താവ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ഉച്ചാസയനമഹാസയനാ’’ഇച്ചേവ വുത്തം. അത്ഥതോ പന തദുപഭോഗഭൂതനിസജ്ജാനിപജ്ജനേഹി വിരതി ദസ്സിതാതി ദട്ഠബ്ബാ. അഥ വാ ‘‘ഉച്ചാസയനാസനമഹാസയനാസനാ’’തി, ഏതസ്മിം അത്ഥേ ഏകസേസനയേന അയം നിദ്ദേസോ കതോ യഥാ ‘‘നാമരൂപപച്ചയാ സളായതന’’ന്തി. (മ. നി. ൩.൧൨൬; സം. നി. ൨.൧) ആസനകിരിയാപുബ്ബകത്താ വാ സയനകിരിയായ സയനഗ്ഗഹണേനേവ ആസനമ്പി സങ്ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം.

‘‘കീവാ’’തി അയം നിപാതോ. ‘‘കിത്തക’’ന്തി ഇമസ്സ അത്ഥം ബോധേതീതി ആഹ ‘‘കീവമഹപ്ഫലോതി കിത്തകം മഹപ്ഫലോ’’തി. സേസപദേസൂതി ‘‘കീവമഹാനിസംസോ’’തിആദീസു. രത്ത-സദ്ദോ രതനപരിയായോതി ആഹ ‘‘പഹൂതരത്തരതനാനന്തി പഹൂതേന രത്തസങ്ഖാതേന രതനേന സമന്നാഗതാന’’ന്തി. പാളിയം പന ‘‘പഹൂതസത്തരതനാന’’ന്തിപി പാഠോ ദിസ്സതി. ഭേരിതലസദിസം കത്വാതി ഭേരിതലം വിയ സമം കത്വാ. തതോ ഏകം ഭാഗം ന അഗ്ഘതീതി യഥാവുത്തം ചക്കവത്തിരജ്ജം തതോ സോളസഭാഗതോ ഏകം ഭാഗം ന അഗ്ഘതി. തതോ ബഹുതരം ഹോതീതി ചക്കവത്തിരജ്ജസിരിതോ ബഹുതരം ഹോതി.

ചാതുമഹാരാജീകാനന്തിആദീസു ചാതുമഹാരാജികാ നാമ സിനേരുപബ്ബതസ്സ വേമജ്ഝേ ഹോന്തി, തേസു ബഹൂ പബ്ബതട്ഠാപി ആകാസട്ഠാപി, തേസം പരമ്പരാ ചക്കവാളപബ്ബതം പത്താ, ഖിഡ്ഡാപദോസികാ, മനോപദോസികാ, സീതവലാഹകാ, ഉണ്ഹവലാഹകാ, ചന്ദിമാ, ദേവപുത്തോ, സൂരിയോ, ദേവപുത്തോതി ഏതേ സബ്ബേ ¶ ചാതുമഹാരാജികദേവലോകട്ഠകാ ഏവ. തേത്തിംസ ജനാ തത്ഥ ഉപ്പന്നാതി താവതിംസാ. അപിച താവതിംസാതി തേസം ദേവാനം നാമമേവാതി വുത്തം. തേപി അത്ഥി പബ്ബതട്ഠകാ, അത്ഥി ആകാസട്ഠകാ, തേസം പരമ്പരാ ചക്കവാളപബ്ബതം പത്താ, തഥാ യാമാദീനം. ഏകദേവലോകേപി ¶ ഹി ദേവാനം പരമ്പരാ ചക്കവാളപബ്ബതം അപ്പത്താ നാമ നത്ഥി. തത്ഥ ദിബ്ബസുഖം യാതാ പയാതാ സമ്പത്താതി യാമാ. തുട്ഠാ പഹട്ഠാതി തുസിതാ. പകതിപടിയത്താരമ്മണതോ അതിരേകേന രമിതുകാമകാലേ യഥാരുചിതേ ഭോഗേ നിമ്മിനിത്വാ നിമ്മിനിത്വാ രമന്തീതി നിമ്മാനരതി. ചിത്താചാരം ഞത്വാ പരേഹി നിമ്മിതേസു ഭോഗേസു വസം വത്തേന്തീതി പരനിമ്മിതവസവത്തീ.

തത്ഥ ചാതുമഹാരാജികാനം ദേവാനം മനുസ്സഗണനായ നവുതിവസ്സസതസഹസ്സാനി ആയുപ്പമാണം. താവതിംസാനം ദേവാനം തിസ്സോ ച വസ്സകോടിയോ സട്ഠി ച വസ്സസതസഹസ്സാനി. യാമാനം ദേവാനം ചുദ്ദസ ച വസ്സകോടിയോ ചത്താരി ച വസ്സസതസഹസ്സാനി. തുസിതാനം ദേവാനം സത്തപഞ്ഞാസ ച വസ്സകോടിയോ സട്ഠി ച വസ്സസതസഹസ്സാനി. നിമ്മാനരതീനം ദേവാനം ദ്വേ ച വസ്സകോടിസതാനി തിസ്സോ ച വസ്സകോടിയോ ചത്താരി ച വസ്സസതസഹസ്സാനി. പരനിമ്മിതവസവത്തീനം ദേവാനം നവ ച വസ്സകോടിസതാനി ഏകവീസ കോടിയോ ച സട്ഠി ച വസ്സസതസഹസ്സാനി.

മുട്ഠിഹത്ഥപാദകേതി പാദതലതോ യാവ അടനിയാ ഹേട്ഠിമന്തോ, താവ മുട്ഠിരതനപ്പമാണപാദകേ. തഞ്ച ഖോ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ഹത്ഥേന, യസ്സിദാനി വഡ്ഢകീഹത്ഥോതി സമഞ്ഞാ. സീലസമാദാനതോ പട്ഠായ അഞ്ഞം കിഞ്ചി അകത്വാ ധമ്മസ്സവനേന വാ കമ്മട്ഠാനമനസികാരേന വാ വീതിനാമേതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘തം പന ഉപവസന്തേന…പേ… വിചാരേതബ്ബ’’ന്തി.

വാചം ഭിന്ദിത്വാ ഉപോസഥങ്ഗാനി സമാദാതബ്ബാനീതി ‘‘ഇമഞ്ച രത്തിം ഇമഞ്ച ദിവസ’’ന്തി കാലപരിച്ഛേദം കത്വാ ‘‘ഉപോസഥങ്ഗവസേന അട്ഠ സിക്ഖാപദാനി സമാദിയാമീ’’തി ഏകതോ കത്വാ പുന പച്ചേകം ‘‘പാണാതിപാതാ വേരമണിസിക്ഖാപദം സമാദിയാമി…പേ… ഉച്ചാസയനമഹാസയനാ വേരമണിസിക്ഖാപദം സമാദിയാമീ’’തി ഏവം വചീഭേദം കത്വാ യഥാപാളി സമാദാതബ്ബാനി. പാളിം അജാനന്തേന പന അത്തനോ ഭാസായ പച്ചേകം വാ ‘‘ബുദ്ധപഞ്ഞത്തം ഉപോസഥം അധിട്ഠാമീ’’തി ഏകതോ അധിട്ഠാനവസേന വാ സമാദാതബ്ബാനി, അഞ്ഞം അലഭന്തേന അധിട്ഠാതബ്ബാനി. ഉപാസകസീലഞ്ഹി അത്തനാ സമാദിയന്തേനപി സമാദിന്നം പരസന്തികേ സമാദിയന്തേനപി, ഏകജ്ഝം സമാദിന്നമ്പി സമാദിന്നമേവ ഹോതി പച്ചേകം സമാദിന്നമ്പി. തം പന ഏകജ്ഝം സമാദിയതോ ഏകായേവ വിരതി ഏകാ ചേതനാ ഹോതി. സാ പന സബ്ബവിരതിചേതനാനം കിച്ചകാരീതി തേനപി സബ്ബസിക്ഖാപദാനി സമാദിന്നാനേവ. പച്ചേകം സമാദിയതോ പന നാനാവിരതിചേതനായോ യഥാസകം കിച്ചവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി ¶ , സബ്ബസമാദാനേ പന ¶ വചീഭേദോ കാതബ്ബോയേവ. പരൂപരോധപടിസംയുത്താ പരവിഹിംസാസംയുത്താ.

നനു ച ‘‘മണി’’ന്തി വുത്തേ വേളുരിയമ്പി സങ്ഗഹിതമേവ, കിമത്ഥം പന വേളുരിയന്തി ആഹ ‘‘വേളുരിയന്തി…പേ… ദസ്സേതീ’’തി. ‘‘മണി’’ന്തി വത്വാവ ‘‘വേളുരിയ’’ന്തി ഇമിനാ ജാതിമണിഭാവം ദസ്സേതീതി യോജേതബ്ബം. ഏകവസ്സികവേളുവണ്ണന്തി ജാതിതോ ഏകവസ്സാതിക്കന്തവേളുവണ്ണം. ലദ്ധകന്തി സുന്ദരം. ചന്ദപ്പഭാ താരഗണാവ സബ്ബേതി യഥാ ചന്ദപ്പഭായ കലം സബ്ബേ താരാഗണാ നാനുഭവന്തീതി അയമേത്ഥ അത്ഥോതി ആഹ ‘‘ചന്ദപ്പഭാതി സാമിഅത്ഥേ പച്ചത്ത’’ന്തി.

ഉപോസഥസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

മഹാവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

(൮) ൩. ആനന്ദവഗ്ഗോ

൧. ഛന്നസുത്തവണ്ണനാ

൭൨. തതിയസ്സ പഠമേ ഛന്നപരിബ്ബാജകോതി ന നഗ്ഗപരിബ്ബാജകോ. ബാഹിരകസമയം ലുഞ്ചിത്വാ ഹരന്തോതി ബാഹിരകാനം സമയം നിസേധേത്വാ ആപന്നോ.

പഞ്ഞാചക്ഖുസ്സ വിബന്ധനതോ അന്ധം കരോതീതി അന്ധകരണോതി ആഹ ‘‘യസ്സ രാഗോ ഉപ്പജ്ജതീ’’തിആദി. അചക്ഖുകരണോതി അസമത്ഥസമാസോയം ‘‘അസൂരിയപസ്സാനി മുഖാനീ’’തിആദീസു വിയാതി ആഹ ‘‘പഞ്ഞാചക്ഖും ന കരോതീതി അചക്ഖുകരണോ’’തി. പഞ്ഞാനിരോധികോതി അനുപ്പന്നായ ലോകിയലോകുത്തരായ പഞ്ഞായ ഉപ്പജ്ജിതും ന ദേതി, ലോകിയപഞ്ഞം പന അട്ഠസമാപത്തിപഞ്ചാഭിഞ്ഞാവസേന ഉപ്പന്നമ്പി സമുച്ഛിന്ദിത്വാ ഖിപതീതി പഞ്ഞാനിരോധികോതി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അനുപ്പന്നാനുപ്പാദഉപ്പന്നപരിഹാനിനിമിത്തതായ ഹി പഞ്ഞം നിരോധേതീതി പഞ്ഞാനിരോധികോ. വിഹനതി വിബാധതീതി വിഘാതോ, ദുക്ഖന്തി ആഹ ‘‘ദുക്ഖസങ്ഖാതസ്സ വിഘാതസ്സാ’’തി. കിലേസനിബ്ബാനന്തി ഇമിനാ അസങ്ഖതനിബ്ബാനമേവ വദതി. അസങ്ഖതഞ്ഹി നിബ്ബാനം നാമ, തം പച്ചക്ഖം ¶ കാതും ന ദേതീതി അനിബ്ബാനസംവത്തനികോ. ലോകുത്തരമിസ്സകോ കഥിതോ പുബ്ബഭാഗിയസ്സപി അരിയമഗ്ഗസ്സ കഥിതത്താ.

ഛന്നസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ആജീവകസുത്തവണ്ണനാ

൭൩. ദുതിയേ ¶ ന അഞ്ഞാതുകാമോതി ന ആജാനിതുകാമോയേവാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘പരിഗ്ഗണ്ഹനത്ഥം പന ആഗതോ’’തി, പഞ്ഞായ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഗണ്ഹനത്ഥന്തി അത്ഥോ. കാരണാപദേസോതി കാരണനിദ്ദേസോ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

ആജീവകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. മഹാനാമസക്കസുത്തവണ്ണനാ

൭൪. തതിയേ ഗിലാനസ്സ ഭാവോ ഗേലഞ്ഞന്തി ആഹ ‘‘ഗിലാനഭാവതോ’’തി. ദീപേതീതി ദേസനാക്കമേനേവ പഞ്ഞാപേതി. പഠമഞ്ഹി സേഖസീലസമാധിപഞ്ഞായോ വത്വാ പച്ഛാ അസേഖസീലാദീനി വദന്തോ ഇമമത്ഥം ദീപേതി.

മഹാനാമസക്കസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. നിഗണ്ഠസുത്തവണ്ണനാ

൭൫. ചതുത്ഥേ ഹംസവട്ടകച്ഛന്നേനാതി ഹംസവട്ടകപരിച്ഛന്നേന, ഹംസമണ്ഡലാകാരേനാതി അത്ഥോ. നത്ഥി ഏതസ്സ പരിസേസന്തി അപരിസേസം. തേനാഹ ‘‘അപ്പമത്തകമ്പി അസേസേത്വാ’’തി. അപരിസേസധമ്മജാനനതോ വാ അപരിസേസസങ്ഖാതം ഞാണദസ്സനം പടിജാനാതീതി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സതതന്തി നിച്ചം. സമിതന്തി തസ്സേവ വേവചനന്തി ആഹ ‘‘സതതം സമിതന്തി സബ്ബകാലം നിരന്തര’’ന്തി. അഥ വാ നിച്ചട്ഠേന സതത-സദ്ദേന അഭിണ്ഹപ്പവത്തി ജോതിതാ സിയാതി ‘‘സമിത’’ന്തി വുത്തം. തേന നിരന്തരപ്പവത്തിം ദസ്സേതീതി ആഹ ‘‘സബ്ബകാലം നിരന്തര’’ന്തി.

വിസുദ്ധിസമ്പാപനത്ഥായാതി ¶ രാഗാദീഹി മലേഹി അഭിജ്ഝാവിസമലോഭാദീഹി ച ഉപക്കിലിട്ഠചിത്താനം സത്താനം വിസുദ്ധിപാപനത്ഥായ. സമതിക്കമനത്ഥായാതി സോകസ്സ ച പരിദേവസ്സ ച പഹാനത്ഥായ. അത്ഥം ഗമനത്ഥായാതി കായികദുക്ഖസ്സ ച ചേതസികദോമനസ്സസ്സ ചാതി ഇമേസം ദ്വിന്നം അത്ഥങ്ഗമനായ, നിരോധായാതി അത്ഥോ. ഞായതി നിച്ഛയേന കമതി നിബ്ബാനം. തം വാ ¶ ഞായതി പടിവിജ്ഝതി ഏതേനാതി ഞായോ, അരിയമഗ്ഗോതി ആഹ ‘‘മഗ്ഗസ്സ അധിഗമനത്ഥായാ’’തി. അപച്ചയനിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികരണത്ഥായാതി പച്ചയരഹിതത്താ അപച്ചയസ്സ അസങ്ഖതസ്സ തണ്ഹാവാനവിരഹിതത്താ നിബ്ബാനന്തി ലദ്ധനാമസ്സ അമതസ്സ സച്ഛികിരിയായ, അത്തപച്ചക്ഖതായാതി വുത്തം ഹോതി. ഫുസിത്വാ ഫുസിത്വാതി പത്വാ പത്വാ. സേസമേത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

നിഗണ്ഠസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. നിവേസകസുത്തവണ്ണനാ

൭൬. പഞ്ചമേ കിച്ചകരണീയേസു സഹഭാവട്ഠേന അമാ ഹോന്തീതി അമച്ചാ. ‘‘അയം അജ്ഝത്തികോ’’തി ഏവം ജാനന്തി, ഞായന്തി വാതി ഞാതീ. സസ്സുസസുരപക്ഖികാതി സസ്സുസസുരാ ച തപ്പക്ഖികോ ച സസ്സുസസുരപക്ഖികാ. ലോഹിതേന സമ്ബദ്ധാതി സാലോഹിതാ. പിതുപക്ഖികാ വാ ഞാതീ, മാതുപക്ഖികാ സാലോഹിതാ. മാതുപിതുപക്ഖികാ വാ ഞാതീ, സസ്സുസസുരപക്ഖികാ സാലോഹിതാ. അവേച്ച രതനസ്സ ഗുണേ യാഥാവതോ ഞത്വാ പസാദോ അവേച്ചപ്പസാദോ. സോ പന യസ്മാ മഗ്ഗേനാഗതത്താ കേനചി അകമ്പനീയോ ച അപ്പധംസിയോ ച ഹോതി, തസ്മാ ഏവം വുത്തം ‘‘അചലപ്പസാദോ’’തി. ഭാവഞ്ഞഥത്തന്തി സഭാവസ്സ അഞ്ഞഥത്തം.

വീസതിയാ കോട്ഠാസേസൂതി കേസാദിമത്ഥലുങ്ഗപരിയന്തേസു. ദ്വാദസസു കോട്ഠാസേസൂതി പിത്താദിമുത്തപരിയന്തേസു. ചതൂസു കോട്ഠാസേസൂതി ‘‘യേന ച സന്തപ്പതി, യേന ച ജീരീയതി, യേന ച പരിദയ്ഹതി, യേന ച അസിതപീതഖായിതസായിതം സമ്മാ പരിണാമം ഗച്ഛതീ’’തി (മ. നി. ൧.൩൦൪) ഏവം വുത്തേസു ചതൂസു കോട്ഠാസേസു. ഛസു കോട്ഠാസേസൂതി ‘‘ഉദ്ധങ്ഗമാ വാതാ, അധോഗമാ വാതാ, കുച്ഛിസയാ വാതാ, കോട്ഠാസയാ വാതാ, അങ്ഗമങ്ഗാനുസാരിനോ വാതാ, അസ്സാസോ പസ്സാസോ’’തി (മ. നി. ൨.൩൦൫) ഏവം വുത്തേസു ഛസു കോട്ഠാസേസു. വിത്ഥമ്ഭനം സേസഭൂതത്തയസന്ഥമ്ഭിതതാപാദനം, ‘‘ഉപകീളന’’ന്തി ഏകേ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

നിവേസകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬-൭. പഠമഭവസുത്താദിവണ്ണനാ

൭൭-൭൮. ഛട്ഠേ ¶ ¶ അഭിസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണന്തി കമ്മസഹജാതം വിഞ്ഞാണം. സേസമേത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. സത്തമേ നത്ഥി വത്തബ്ബം.

പഠമഭവസുത്താദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. സീലബ്ബതസുത്തവണ്ണനാ

൭൯. അട്ഠമേ ദുക്കരകാരികാനുയോഗോതി ദുക്കരകിരിയായ അനുയോഗോ. ഉപട്ഠാനേന സാരന്തി ഉപട്ഠാനാകാരേന സാരം. ‘‘ഇദം വര’’ന്തിആദിനാ ഉപട്ഠാനാകാരം വിഭാവേതി. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം സത്ഥാരാ പുച്ഛിതേ പഞ്ഹേ.

സീലബ്ബതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ഗന്ധജാതസുത്തവണ്ണനാ

൮൦. നവമേ മൂലേ, മൂലസ്സ വാ ഗന്ധോ മൂലഗന്ധോതി ആഹ ‘‘മൂലവത്ഥുകോ ഗന്ധോ’’തി. മൂലം വത്ഥു ഏതസ്സാതി മൂലവത്ഥുകോ. ഇദാനി മൂലം ഗന്ധയോഗതോ ഗന്ധോതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഗന്ധസമ്പന്നം വാ മൂലമേവ മൂലഗന്ധോ’’തി ആഹ. പച്ഛിമോയേവേത്ഥ അത്ഥവികപ്പോ യുത്തതരോതി ദസ്സേതും ‘‘തസ്സ ഹി ഗന്ധോ’’തിആദിമാഹ. വസ്സികപുപ്ഫാദീനന്തി സുമനപുപ്ഫാദീനം.

ഗന്ധജാതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ചൂളനികാസുത്തവണ്ണനാ

൮൧. ദസമേ അരുണവതിസുത്തന്തഅട്ഠുപ്പത്തിയന്തി ‘‘ഭൂതപുബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, രാജാ അഹോസി അരുണവാ നാമ. രഞ്ഞോ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, അരുണവതോ അരുണവതീ നാമ രാജധാനീ അഹോസി. അരുണവതിം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, രാജധാനിം സിഖീ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഉപനിസ്സായ വിഹാസി. സിഖിസ്സ ¶ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ അഭിഭൂസമ്ഭവം നാമ സാവകയുഗം അഹോസി അഗ്ഗം ഭദ്ദയുഗം. അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സിഖീ ഭഗവാ അരഹം ¶ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അഭിഭും ഭിക്ഖും ആമന്തേസീ’’തിആദിനാ ബ്രഹ്മസംയുത്തേ (സം. നി. ൧.൧൮൫) ആഗതസ്സ അരുണവതിസുത്തന്തസ്സ അട്ഠുപ്പത്തിയം. അതിപ്പഗോതി അതിവിയ പഗോ, അതിവിയ പാതോതി അത്ഥോ, ന താവ കുലേസു ഭത്തം നിട്ഠാതീതി വുത്തം ഹോതി.

ഉജ്ഝായന്തീതി അവഝായന്തി, ഹേട്ഠാ കത്വാ ചിന്തേന്തി, ലാമകതോ ചിന്തേന്തി. അനേകവിഹിതം ഇദ്ധിവികുബ്ബനം കത്വാതി ‘‘പകതിവണ്ണം വിജഹിത്വാ നാഗവണ്ണം വാ ദസ്സേതി, സുപണ്ണവണ്ണം വാ ദസ്സേതീ’’തിആദിനാ (പടി. മ. ൩.൧൩) നയേന ആഗതം അനേകപ്പകാരം ഇദ്ധിവികുബ്ബനം കത്വാ. സഹസ്സിലോകധാതുന്തി ചക്കവാളസഹസ്സം. ഗാഥാദ്വയം അഭാസീതി ഥേരോ കിര ‘‘കഥം ദേസിതാ ഖോ ധമ്മദേസനാ സബ്ബേസം പിയാ മനാപാ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘സബ്ബേപി പാസണ്ഡാ സബ്ബേ ദേവമനുസ്സാ അത്തനോ അത്തനോ സമയേ പുരിസകാരം വണ്ണയന്തി, വീരിയസ്സ അവണ്ണവാദീ നാമ നത്ഥി, വീരിയപ്പടിസംയുത്തം കത്വാ ദേസേസ്സാമി. ഏവമസ്സ ധമ്മദേസനാ സബ്ബേസം പിയാ ഭവിസ്സതി മനാപാ’’തി ഞത്വാ തീസു പിടകേസു വിചിനിത്വാ ‘‘ആരമ്ഭഥ നിക്കമഥാ’’തി (സം. നി. ൧.൧൮൬) ഇദം ഗാഥാദ്വയം അഭാസി.

കിം ആലോകോ അയന്തി കസ്സ നു ഖോ അയം ആലോകോതി. വിചിനന്താനന്തി ചിന്തേന്താനം. സബ്ബേതി ലോകധാതുയം സബ്ബേ ദേവാ ച മനുസ്സാ ച. ഓസടായ പരിസായാതി ധമ്മസ്സവനത്ഥം സമോസടായ പരിമിതപരിച്ഛിന്നായ പരിസായ. അത്ഥോപി നേസം പാകടോ അഹോസീതി ന കേവലം തേ സദ്ദമേവ അസ്സോസും, അഥ ഖോ അത്ഥോപി തേസം പകതിസവനൂപചാരേ വിയ പാകടോ അഹോസി. തേന സഹസ്സം ലോകധാതും വിഞ്ഞാപേതീതി അധിപ്പായോ.

പരിഹരന്തീതി സിനേരും ദക്ഖിണതോ കത്വാ പരിവത്തേന്തി. വിരോചമാനാതി അത്തനോ ജുതിയാ ദിബ്ബമാനാ, സോഭമാനാ വാ. താവ സഹസ്സധാ ലോകോതി യത്തകോ ചന്ദിമസൂരിയേഹി ഓഭാസിയമാനോ ലോകധാതുസങ്ഖാതോ ഏകേകോ ലോകോ, തത്തകേന പമാണേന സഹസ്സധാ ലോകോ, ഇമിനാ ചക്കവാളേന സദ്ധിം ചക്കവാളസഹസ്സന്തി അത്ഥോ. കസ്മാ പനേസാ ആനീതാതി ഏസാ ചൂളനികാ ലോകധാതു ¶ കസ്മാ ഭഗവതാ ആനീതാ, ദേസിതാതി അത്ഥോ. മജ്ഝിമികായ ലോകധാതുയാ പരിച്ഛേദദസ്സനത്ഥന്തി ദ്വിസഹസ്സിലോകധാതുയാ പരിമാണദസ്സനത്ഥം.

സഹസ്സിലോകധാതുയാ സഹസ്സീ ദ്വിസഹസ്സിലോകധാതു, സാ ചക്കവാളഗണനായ ദസസതസഹസ്സചക്കവാളപരിമാണാ. തേനാഹ ‘‘സഹസ്സചക്കവാളാനി സഹസ്സഭാഗേന ഗണേത്വാ’’തിആദി. കമ്പനദേവതൂപസങ്കമനാദിനാ ജാതചക്കവാളേന സഹ യോഗക്ഖേമം ഠാനം ജാതിക്ഖേത്തം. തത്തകായ ഏവ ജാതിക്ഖേത്തഭാവോ ¶ ധമ്മതാവസേനേവ വേദിതബ്ബോ, ‘‘പരിഗ്ഗഹവസേനാ’’തി കേചി. സബ്ബേസമ്പി ബുദ്ധാനം ഏവം ജാതിക്ഖേത്തം തന്നിവാസീനംയേവ ച ദേവതാനം ധമ്മാഭിസമയോതി വദന്തി. പടിസന്ധിഗ്ഗഹണാദീനം സത്തന്നംയേവ ഗഹണം നിദസ്സനമത്തം മഹാഭിനീഹാരാദികാലേപി തസ്സ പകമ്പനസ്സ ലബ്ഭനതോ.

സഹസ്സം സഹസ്സധാ കത്വാ ഗണിതം മജ്ഝിമികന്തിആദിനാ മജ്ഝിമികായ ലോകധാതുയാ സഹസ്സം തിസഹസ്സിലോകധാതു, സായേവ ച മഹാസഹസ്സിലോകധാതൂതി ദസ്സേതി. സരസേനേവ ആണാപവത്തനം ആണാക്ഖേത്തം, യം ഏകജ്ഝം സംവട്ടതി വിവട്ടതി ച. ആണാ ഫരതീതി തന്നിവാസിദേവതാനം സിരസാ സമ്പടിച്ഛനേന വത്തതി, തഞ്ച ഖോ കേവലം ബുദ്ധാനുഭാവേനേവ, അധിപ്പായവസേന ച പന ‘‘യാവതാ പന ആകങ്ഖേയ്യാ’’തി (അ. നി. ൩.൮൧) വചനതോ ബുദ്ധാനം അവിസയോ നാമ നത്ഥി, വിസയക്ഖേത്തസ്സ പമാണപരിച്ഛേദോ നാമ നത്ഥി. വിസമോതി സൂരിയുഗ്ഗമനാദീനം വിസമഭാവതോ വിസമോ. തേനേവാഹ ‘‘ഏകസ്മിം ഠാനേ സൂരിയോ ഉഗ്ഗതോ ഹോതീ’’തിആദി. സേസമേത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ചൂളനികാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആനന്ദവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

(൯) ൪. സമണവഗ്ഗോ

൧-൫. സമണസുത്താദിവണ്ണനാ

൮൨-൮൬. ചതുത്ഥസ്സ പഠമേ സമ്മാ ആദാനം ഗഹണം സമാദാനന്തി ആഹ ‘‘സമാദാനം വുച്ചതി ഗഹണ’’ന്തി. അധികം വിസിട്ഠം സീലന്തി അധിസീലം. ലോകിയസീലസ്സ ¶ അധിസീലഭാവോ പരിയായേനാതി നിപ്പരിയായമേവ തം ദസ്സേതും ‘‘അപിച സബ്ബമ്പി ലോകിയസീല’’ന്തിആദി വുത്തം. സിക്ഖിതബ്ബതോതി ആസേവിതബ്ബതോ. പഞ്ചപി ദസപി വാ സീലാനി സീലം നാമ, പാതിമോക്ഖസംവരോ അധിസീലം നാമ അനവസേസകായികചേതസികസംവരഭാവതോ മഗ്ഗസീലസ്സ പദട്ഠാനഭാവതോ ച. അട്ഠ സമാപത്തിയോ ചിത്തം, വിപസ്സനാപാദകജ്ഝാനം അധിചിത്തം മഗ്ഗസമാധിസ്സ അധിട്ഠാനഭാവതോ. കമ്മസ്സകതഞാണം പഞ്ഞാ, വിപസ്സനാ അധിപഞ്ഞാ മഗ്ഗപഞ്ഞായ അധിട്ഠാനഭാവതോ. അപിച നിബ്ബാനം ¶ പത്ഥയന്തേന സമാദിന്നം പഞ്ചസീലം ദസസീലമ്പി അധിസീലമേവ നിബ്ബാനാധിഗമസ്സ പച്ചയഭാവതോ. നിബ്ബാനം പത്ഥയന്തേന സമാപന്നാ അട്ഠ സമാപത്തിയോപി അധിചിത്തമേവ.

‘‘കല്യാണകാരീ കല്യാണം, പാപകാരീ ച പാപകം;

അനുഭോതി ദ്വയമേതം, അനുബന്ധഞ്ഹി കാരണ’’ന്തി. –

ഏവം അതീതേ അനാഗതേ ച വട്ടമൂലകദുക്ഖസല്ലക്ഖണവസേന സംവേഗവത്ഥുതായ വിമുത്തിആകങ്ഖായ പച്ചയഭൂതാ കമ്മസ്സകതപഞ്ഞാപി അധിപഞ്ഞാതി വദന്തി. ദുതിയതതിയചതുത്ഥപഞ്ചമാനി ഉത്താനത്ഥാനേവ.

സമണസുത്താദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. പഠമസിക്ഖാസുത്തവണ്ണനാ

൮൭. ഛട്ഠേ സമത്തകാരീതി അനൂനേന പരിപൂരേന ആകാരേന സമന്നാഗതോ. സിക്ഖാപദാനം ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകത്തം അപേക്ഖാസിദ്ധന്തി ആഹ ‘‘തത്രാപി സങ്ഘാദിസേസം ഖുദ്ദക’’ന്തിആദി. അങ്ഗുത്തരമഹാനികായവളഞ്ജനകആചരിയാതി അങ്ഗുത്തരനികായം പരിഹരന്താ ആചരിയാ, അങ്ഗുത്തരഭാണകാതി വുത്തം ഹോതി. ലോകവജ്ജം നാപജ്ജതി ലോകവജ്ജസിക്ഖാപദാനം വീതിക്കമസാധകസ്സ കിലേസഗഹനസ്സ സബ്ബസോ പഹീനത്താ. പണ്ണത്തിവജ്ജമേവ ആപജ്ജതി പണ്ണത്തിവീതിക്കമം വാ അജാനതോപി ആപത്തിസമ്ഭവതോ. ചിത്തേന ആപജ്ജന്തോ രൂപിയപ്പടിഗ്ഗഹണം ആപജ്ജതീതി ഉപനിക്ഖിത്തസാദിയേന ആപജ്ജതി.

ബ്രഹ്മചരിയസ്സ ആദിഭൂതാനി ആദിബ്രഹ്മചരിയാനി, താനി ഏവ ആദിബ്രഹ്മചരിയകാനി യഥാ ‘‘വിനയോ ഏവ വേനയികോ’’തി ആഹ ‘‘മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സാ’’തിആദി. ചത്താരി മഹാസീലസിക്ഖാപദാനീതി ചത്താരി പാരാജികാനി സന്ധായ ¶ വദതി. പടിപക്ഖധമ്മാനം അനവസേസതോ സവനതോ പഗ്ഘരണതോ സോതോ, അരിയമഗ്ഗോതി ആഹ ‘‘സോതസങ്ഖാതേന മഗ്ഗേനാ’’തി. വിനിപാതേതി വിരൂപം സദുക്ഖം സഉപായാസം നിപാതേതീതി വിനിപാതോ, അപായദുക്ഖേ ഖിപനകോ. ധമ്മോതി സഭാവോ. നാസ്സ വിനിപാതോ ധമ്മോതി അവിനിപാതധമ്മോ, ന അത്താനം അപായേസു വിനിപാതനസഭാവോതി വുത്തം ഹോതി. കസ്മാ? യേ ധമ്മാ അപായഗമനീയാ, തേസം പഹീനത്താ. തേനാഹ ‘‘അവിനിപാതധമ്മോതി ചതൂസു അപായേസു അപതനസഭാവോ’’തി. തത്ഥ അപതനസഭാവോതി അനുപ്പജ്ജനസഭാവോ. സോതാപത്തിമഗ്ഗനിയാമേന ¶ നിയതോതി ഉപരിമഗ്ഗാധിഗമസ്സ അവസ്സംഭാവീഭാവതോ നിയതോ. തേനേവാഹ ‘‘സമ്ബോധിപരായണോ’’തി. ഹേട്ഠിമന്തതോ സത്തമഭവതോ ഉപരി അനുപ്പജ്ജനധമ്മതായ വാ നിയതോ. സമ്ബുജ്ഝതീതി സമ്ബോധി, അരിയമഗ്ഗോ. സോ പന പഠമമഗ്ഗസ്സ അധിഗതത്താ അവസിട്ഠോ ച അധിഗന്തബ്ബഭാവേന ഇച്ഛിതബ്ബോതി ഉപരിമഗ്ഗത്തയസങ്ഖാതാ സമ്ബോധി പരം അയനം പരാ ഗതി അസ്സാതി സമ്ബോധിപരായണോ. തേനാഹ ‘‘ഉപരിമഗ്ഗത്തയസമ്ബോധിപരായണോ’’തി.

തനുഭാവാതി പരിയുട്ഠാനമന്ദതായ ച കദാചി കരഹചി ഉപ്പത്തിയാ ച തനുഭാവേന. തനുത്തഞ്ഹി ദ്വീഹി കാരണേഹി വേദിതബ്ബം അധിച്ചുപ്പത്തിയാ ച പരിയുട്ഠാനമന്ദതായ ച. സകദാഗാമിസ്സ ഹി വട്ടാനുസാരിമഹാജനസ്സ വിയ കിലേസാ അഭിണ്ഹം ന ഉപ്പജ്ജന്തി, കദാചി കരഹചി ഉപ്പജ്ജന്തി വിരളാകാരാ ഹുത്വാ വിരളവാപിതേ ഖേത്തേ അങ്കുരാ വിയ. ഉപ്പജ്ജമാനാപി ച വട്ടാനുസാരിമഹാജനസ്സേവ മദ്ദന്താ ഫരന്താ ഛാദേന്താ അന്ധകാരം കരോന്താ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, മന്ദമന്ദാ ഉപ്പജ്ജന്തി തനുകാകാരാ ഹുത്വാ അബ്ഭപടലമിവ മക്ഖികാപത്തമിവ ച. തത്ഥ കേചി ഥേരാ ഭണന്തി ‘‘സകദാഗാമിസ്സ കിലേസാ കിഞ്ചാപി ചിരേന ഉപ്പജ്ജന്തി, ബഹലാവ ഉപ്പജ്ജന്തി. തഥാ ഹിസ്സ പുത്താ ച ധീതരോ ച ദിസ്സന്തീ’’തി. ഏതം പന അപ്പമാണം. പുത്തധീതരോ ഹി അങ്ഗപച്ചങ്ഗപരാമസനമത്തേനപി ഹോന്തീതി. ദ്വീഹിയേവ കാരണേഹിസ്സ കിലേസാനം തനുത്തം വേദിതബ്ബം അധിച്ചുപ്പത്തിയാ ച പരിയുട്ഠാനമന്ദതായ ചാതി.

ഹേട്ഠാഭാഗിയാനന്തി ഏത്ഥ ഹേട്ഠാതി മഹഗ്ഗതഭൂമിതോ ഹേട്ഠാ, കാമഭൂമിയന്തി അത്ഥോ. തേസം പച്ചയഭാവേന ഹേട്ഠാഭാഗസ്സ ഹിതാതി ഹേട്ഠാഭാഗിയാ, തേസം ഹേട്ഠാഭാഗിയാനം, ഹേട്ഠാഭാഗസ്സ കാമഭവസ്സ പച്ചയഭാവേന ഗഹിതാനന്തി അത്ഥോ. സംയോജേന്തി ബന്ധന്തി ഖന്ധഗതിഭവാദീഹി ¶ ഖന്ധഗതിഭവാദയോ, കമ്മം വാ ഫലേനാതി സംയോജനാനീതി ആഹ ‘‘സംയോജനാനന്തി ബന്ധനാന’’ന്തി. അസമുച്ഛിന്നരാഗാദികസ്സ ഹി ഏതരഹി ഖന്ധാദീനം ആയതിം ഖന്ധാദീഹി സമ്ബന്ധോ, സമുച്ഛിന്നരാഗാദികസ്സ പന തം നത്ഥി, കതാനമ്പി കമ്മാനം അസമത്ഥഭാവാപത്തിതോ രാഗാദീനം അന്വയതോ ബ്യതിരേകതോ ച സംയോജനട്ഠോ സിദ്ധോ. പരിക്ഖയേനാതി സമുച്ഛേദേന.

ഓപപാതികോതി ഉപപാതികയോനികോ ഉപപതനേ സാധുകാരീ. സേസയോനിപടിക്ഖേപവചനമേതം. തേന ഗബ്ഭവാസദുക്ഖാഭാവമാഹ. തത്ഥ പരിനിബ്ബായീതി ഇമിനാ സേസദുക്ഖാഭാവം. തത്ഥ പരിനിബ്ബായിതാ ചസ്സ കാമലോകേ ഖന്ധബീജസ്സ അപുനാഗമനവസേനേവാതി ദസ്സേതും ‘‘അനാവത്തിധമ്മോ’’തി വുത്തം. ഉപരിയേവാതി ബ്രഹ്മലോകേയേവ. അനാവത്തിധമ്മോതി തതോ ബ്രഹ്മലോകാ പുനപ്പുനം പടിസന്ധിവസേന ന ആവത്തനധമ്മോ. തേനാഹ ‘‘യോനിഗതിവസേന അനാഗമനധമ്മോ’’തി.

പദേസം ¶ പദേസകാരീ ആരാധേതീതി സീലക്ഖന്ധാദീനം പാരിപൂരിയാ ഏകദേസഭൂതം ഹേട്ഠിമമഗ്ഗത്തയം പദേസോ, തം കരോന്തോ പദേസം ഏകദേസഭൂതം ഹേട്ഠിമം ഫലത്തയമേവ ആരാധേതി, നിപ്ഫാദേതീതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘പദേസകാരീ പുഗ്ഗലോ നാമ സോതാപന്നോ’’തിആദി. പരിപൂരം പരിപൂരകാരീതി സീലക്ഖന്ധാദീഹി സദ്ധിന്ദ്രിയാദീഹി ച പരിതോ പൂരണേന പരിപൂരസങ്ഖാതം അരഹത്തമഗ്ഗം കരോന്തോ നിബ്ബത്തേന്തോ പരിപൂരം അരഹത്തഫലം ആരാധേതി, നിപ്ഫാദേതീതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘പരിപൂരകാരീ നാമ അരഹാ’’തിആദി.

പഠമസിക്ഖാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭-൧൦. ദുതിയസിക്ഖാസുത്താദിവണ്ണനാ

൮൮-൯൧. സത്തമേ കുലാ കുലം ഗമനകോതി കുലതോ കുലം ഗച്ഛന്തോ. ദ്വേ വാ തയോ വാ ഭവേതി ദേവമനുസ്സവസേന ദ്വേ വാ തയോ വാ ഭവേ. മിസ്സകഭവവസേന ഹേതം വുത്തം. ദേസനാമത്തമേവ ചേതം ‘‘ദ്വേ വാ തീണി വാ’’തി. യാവ ഛട്ഠഭവാ സംസരന്തോപി കോലംകോലോവ ഹോതി. തേനേവാഹ ‘‘അയഞ്ഹി ദ്വേ വാ ഭവേ…പേ… ഏവമേത്ഥ വികപ്പോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി. ഉളാരകുലവചനോ വാ ഏത്ഥ കുലസദ്ദോ, കുലതോ കുലം ഗച്ഛതീതി ¶ കോലംകോലോ. സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയതോ പട്ഠായ ഹി നീചകുലേ ഉപ്പത്തി നാമ നത്ഥി, മഹാഭോഗകുലേസു ഏവ നിബ്ബത്തതീതി അത്ഥോ. കേവലോ ഹി കുലസദ്ദോ മഹാകുലമേവ വദതി ‘‘കുലപുത്തോ’’തിആദീസു വിയ. ഏകബീജീതി ഏത്ഥ ഖന്ധബീജം നാമ കഥിതം, ഖന്ധബീജന്തി ച പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണം വുച്ചതി. യസ്സ ഹി സോതാപന്നസ്സ ഏകം ഖന്ധബീജം അത്ഥി, ഏകം ഭവഗ്ഗഹണം, സോ ഏകബീജീ നാമ. തേനാഹ ‘‘ഏകസ്സേവ ഭവസ്സ ബീജം ഏതസ്സ അത്ഥീതി ഏകബീജീ’’തി. ‘‘മാനുസകം ഭവ’’ന്തി ഇദം പനേത്ഥ ദേസനാമത്തമേവ, ‘‘ദേവഭവം നിബ്ബത്തേതീ’’തിപി പന വത്തും വട്ടതിയേവ.

ഉദ്ധംവാഹിഭാവേന ഉദ്ധമസ്സ തണ്ഹാസോതം വട്ടസോതം വാതി ഉദ്ധംസോതോ, ഉദ്ധം വാ ഗന്ത്വാ പടിലഭിതബ്ബതോ ഉദ്ധമസ്സ മഗ്ഗസോതന്തി ഉദ്ധംസോതോ. പടിസന്ധിവസേന അകനിട്ഠഭവം ഗച്ഛതീതി അകനിട്ഠഗാമീ. യത്ഥ കത്ഥചീതി അവിഹാദീസു യത്ഥ കത്ഥചി. സപ്പയോഗേനാതി വിപസ്സനാഞാണാഭിസങ്ഖാരസങ്ഖാതേന പയോഗേന സഹ, മഹതാ വിപസ്സനാപയോഗേനാതി അത്ഥോ. ഉപഹച്ചാതി ഏതസ്സ ഉപഗന്ത്വാതി അത്ഥോ. തേന വേമജ്ഝാതിക്കമോ കാലകിരിയാപഗമനഞ്ച സങ്ഗഹിതം ഹോതി, തസ്മാ ആയുവേമജ്ഝം അതിക്കമിത്വാ പരിനിബ്ബായന്തോ ഉപഹച്ചപരിനിബ്ബായീ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘യോ പന കപ്പസഹസ്സായുകേസു അവിഹേസൂ’’തിആദി. സോ തിവിധോ ഹോതീതി ഞാണസ്സ തിക്ഖമജ്ഝമുദുഭാവേന തിവിധോ ഹോതി. തേനാഹ ‘‘കപ്പസഹസ്സായുകേസൂ’’തിആദി.

സദ്ധാധുരേന ¶ അഭിനിവിസിത്വാതി ‘‘സചേ സദ്ധായ സക്കാ നിബ്ബത്തേതും, നിബ്ബത്തേസ്സാമി ലോകുത്തരമഗ്ഗ’’ന്തി ഏവം സദ്ധാധുരവസേന അഭിനിവിസിത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ. പഞ്ഞാധുരേന അഭിനിവിട്ഠോതി ‘‘സചേ പഞ്ഞായ സക്കാ, നിബ്ബത്തേസ്സാമി ലോകുത്തരമഗ്ഗ’’ന്തി ഏവം പഞ്ഞാധുരം കത്വാ അഭിനിവിട്ഠോ. യഥാവുത്തമേവ അട്ഠവിധത്തം കോലംകോലസത്തക്ഖത്തുപരമേസു അതിദിസന്തോ ‘‘തഥാ കോലംകോലാ സത്തക്ഖത്തുപരമാ ചാ’’തി ആഹ. വുത്തനയേനേവ അട്ഠ കോലംകോലാ, അട്ഠ സത്തക്ഖത്തുപരമാതി വുത്തം ഹോതി.

തത്ഥ സത്തക്ഖത്തും പരമാ ഭവൂപപത്തി അത്തഭാവഗ്ഗഹണം അസ്സ, തതോ പരം അട്ഠമം ഭവം നാദിയതീതി സത്തക്ഖത്തുപരമോ. ഭഗവതാ ഗഹിതനാമവസേനേവ ചേതാനി അരിയായ ജാതിയാ ജാതാനം തേസം നാമാനി ജാതാനി കുമാരാനം മാതാപിതൂഹി ഗഹിതനാമാനി വിയ. ഏത്തകഞ്ഹി ഠാനം ഗതോ ¶ ഏകബീജീ നാമ ഹോതി, ഏത്തകം കോലംകോലോ, ഏത്തകം സത്തക്ഖത്തുപരമോതി ഭഗവതാ ഏതേസം നാമം ഗഹിതം. നിയമതോ പന അയം ഏകബീജീ, അയം കോലംകോലോ, അയം സത്തക്ഖത്തുപരമോതി നത്ഥി. കോ പന നേസം ഏതം പഭേദം നിയമേതീതി? കേചി താവ ഥേരാ ‘‘പുബ്ബഹേതു നിയമേതീ’’തി വദന്തി, കേചി പഠമമഗ്ഗോ, കേചി ഉപരി തയോ മഗ്ഗാ, കേചി തിണ്ണം മഗ്ഗാനം വിപസ്സനാതി.

തത്ഥ ‘‘പുബ്ബഹേതു നിയമേതീ’’തി വാദേ പഠമമഗ്ഗസ്സ ഉപനിസ്സയോ കതോ നാമ ഹോതി, ‘‘ഉപരി തയോ മഗ്ഗാ നിരുപനിസ്സയാ ഉപ്പന്നാ’’തി വചനം ആപജ്ജതി. ‘‘പഠമമഗ്ഗോ നിയമേഹീ’’തി വാദേ ഉപരി തിണ്ണം മഗ്ഗാനം നിരത്ഥകതാ ആപജ്ജതി. ‘‘ഉപരി തയോ മഗ്ഗാ നിയമേന്തീ’’തി വാദേ പഠമമഗ്ഗേ അനുപ്പന്നേയേവ ഉപരി തയോ മഗ്ഗാ ഉപ്പന്നാതി ആപജ്ജതീതി. ‘‘തിണ്ണം മഗ്ഗാനം വിപസ്സനാ നിയമേതീ’’തി വാദോ പന യുജ്ജതി. സചേ ഹി ഉപരി തിണ്ണം മഗ്ഗാനം വിപസ്സനാ ബലവതീ ഹോതി, ഏകബീജീ നാമ ഹോതി, തതോ മന്ദതരായ കോലംകോലോ, തതോ മന്ദതരായ സത്തക്ഖത്തുപരമോതി.

ഏകച്ചോ ഹി സോതാപന്നോ വട്ടജ്ഝാസയോ ഹോതി വട്ടാഭിരതോ, പുനപ്പുനം വട്ടസ്മിംയേവ ചരതി സന്ദിസ്സതി. അനാഥപിണ്ഡികോ സേട്ഠി, വിസാഖാ ഉപാസികാ, ചൂളരഥമഹാരഥാ ദേവപുത്താ, അനേകവണ്ണോ ദേവപുത്തോ, സക്കോ ദേവരാജാ, നാഗദത്തോ ദേവപുത്തോതി ഇമേ ഹി ഏത്തകാ ജനാ വട്ടജ്ഝാസയാ വട്ടാഭിരതാ ആദിതോ പട്ഠായ ഛ ദേവലോകേ സോധേത്വാ അകനിട്ഠേ ഠത്വാ പരിനിബ്ബായിസ്സന്തി, ഇമേ ഇധ ന ഗഹിതാ. ന കേവലഞ്ചിമേവ, യോപി മനുസ്സേസുയേവ സത്തക്ഖത്തും സംസരിത്വാ അരഹത്തം പാപുണാതി, യോപി ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ ദേവേസുയേവ സത്തക്ഖത്തും അപരാപരം സംസരിത്വാ അരഹത്തം പാപുണാതി. ഇമേപി ഇധ ന ഗഹിതാ, കാലേന ദേവേ, കാലേന മനുസ്സേ സംസരിത്വാ ¶ പന അരഹത്തം പാപുണന്തോവ ഇധ ഗഹിതോ, തസ്മാ ‘‘സത്തക്ഖത്തുപരമോ’’തി ഇദം ഇധട്ഠകവോകിണ്ണഭവൂപപത്തികസുക്ഖവിപസ്സകസ്സ നാമം കഥിതന്തി വേദിതബ്ബം.

‘‘സകിദേവ ഇമം ലോകം ആഗന്ത്വാ’’തി (പു. പ. ൩൪) വചനതോ പഞ്ചസു സകദാഗാമീസു ചത്താരോ വജ്ജേത്വാ ഏകോവ ഗഹിതോ. ഏകച്ചോ ഹി ഇധ സകദാഗാമിഫലം പത്വാ ഇധേവ പരിനിബ്ബായതി, ഏകച്ചോ ഇധ പത്വാ ദേവലോകേ പരിനിബ്ബായതി ¶ , ഏകച്ചോ ദേവലോകേ പത്വാ തത്ഥേവ പരിനിബ്ബായതി, ഏകച്ചോ ദേവലോകേ പത്വാ ഇധൂപപജ്ജിത്വാ പരിനിബ്ബായതി. ഇമേ ചത്താരോപി ഇധ ന ഗഹിതാ. യോ പന ഇധ പത്വാ ദേവലോകേ യാവതായുകം വസിത്വാ പുന ഇധൂപപജ്ജിത്വാ പരിനിബ്ബായിസ്സതി, അയം ഏകോവ ഇധ ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ.

ഇദാനി തസ്സ പഭേദം ദസ്സേന്തോ ‘‘തീസു പന വിമോക്ഖേസൂ’’തിആദിമാഹ. ഇമസ്സ പന സകദാഗാമിനോ ഏകബീജിനാ സദ്ധിം കിം നാനാകരണന്തി? ഏകബീജിസ്സ ഏകാവ പടിസന്ധി, സകദാഗാമിസ്സ ദ്വേ പടിസന്ധിയോ, ഇദം തേസം നാനാകരണം. സുഞ്ഞതവിമോക്ഖേന വിമുത്തഖീണാസവോ പടിപദാവസേന ചതുബ്ബിധോ ഹോതി, തഥാ അനിമിത്തഅപ്പണിഹിതവിമോക്ഖേഹീതി ഏവം ദ്വാദസ അരഹന്താ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘യഥാ പന സകദാഗാമിനോ, തഥേവ അരഹന്തോ ദ്വാദസ വേദിതബ്ബാ’’തി. അട്ഠമനവമദസമാനി ഉത്താനത്ഥാനേവ.

ദുതിയസിക്ഖാസുത്താദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧. സങ്കവാസുത്തവണ്ണനാ

൯൨. ഏകാദസമേ വിഹാരപടിബദ്ധനവകമ്മാദിഭാരം ഹരതി പവത്തേതീതി ഭാരഹാരോ. തേനേവാഹ ‘‘നവേ ആവാസേ സമുട്ഠാപേതി, പുരാണേ പടിജഗ്ഗതീ’’തി. സിക്ഖിതബ്ബതോ സിക്ഖാ, പജ്ജിതബ്ബതോ, പജ്ജന്തി ഏതേഹീതി വാ പദാനി, സിക്ഖായേവ പദാനി സിക്ഖാപദാനീതി ആഹ ‘‘സിക്ഖാസങ്ഖാതേഹി പദേഹീ’’തി. ദസ്സേതീതി പച്ചക്ഖതോ ദസ്സേതി, ഹത്ഥാമലകം വിയ പാകടേ വിഭൂതേ കത്വാ വിഭാവേതി. ഗണ്ഹാപേതീതി തേ ധമ്മേ മനസാ അനുപക്ഖിതേ ദിട്ഠിയാ സുപ്പടിവിദ്ധേ കാരേന്തോ ഉഗ്ഗണ്ഹാപേതി. സമുസ്സാഹേതീതി സമാധിമ്ഹി ഉസ്സാഹം ജനേതി. പടിലദ്ധഗുണേഹീതി തായ ദേസനായ തന്നിസ്സയപച്ചത്തപുരിസകാരേന ച തേസം പടിവിദ്ധഗുണേഹി. വോദാപേതീതി തേസം ചിത്തസന്താനം അസ്സദ്ധിയാദികിലേസമലാപഗമനേന പഭസ്സരം കരോതി. സണ്ഹം സണ്ഹം കഥേതീതി അതിവിയ സുഖുമം കത്വാ കഥേതി.

അച്ചയനം ¶ സാധുമരിയാദം മദ്ദിത്വാ വീതിക്കമനം അച്ചയോതി ആഹ ‘‘അപരാധോ’’തി. അച്ചേതി അതിക്കമതി ഏതേനാതി വാ അച്ചയോ, വീതിക്കമസ്സ പവത്തനകോ അകുസലധമ്മോ. സോ ഏവ അപരജ്ഝതി ഏതേനാതി അപരാധോ. സോ ഹി അപരജ്ഝന്തം പുരിസം അധിഭവിത്വാ പവത്തതി. തേനാഹ ‘‘അതിക്കമ്മ ¶ അധിഭവിത്വാ പവത്തോ’’തി. പടിഗ്ഗണ്ഹാതൂതി അധിവാസനവസേന സമ്പടിച്ഛതൂതി അത്ഥോതി ആഹ ‘‘ഖമതൂ’’തി. സദേവകേന ലോകേന നിസ്സരണന്തി അരണീയതോ അരിയോ, തഥാഗതോതി ആഹ ‘‘അരിയസ്സ വിനയേതി ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ’’തി. പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനം കരോന്തോതി കാമം ‘‘വുദ്ധി ഹേസാ’’തി ധമ്മാധിട്ഠാനവസേന വാക്യം ആരദ്ധം, തഥാപി ദേസനം പന പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനം കരോന്തോ ‘‘സംവരം ആപജ്ജതീ’’തി ആഹാതി യോജനാ.

സങ്കവാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സമണവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

(൧൦) ൫. ലോണകപല്ലവഗ്ഗോ

൧. അച്ചായികസുത്തവണ്ണനാ

൯൩. പഞ്ചമസ്സ പഠമേ അതിപാതികാനീതി സീഘം പവത്തേതബ്ബാനി. കരണീയാനീതി ഏത്ഥ അവസ്സകേ അനീയസദ്ദോ ദട്ഠബ്ബോതി ആഹ ‘‘അവസ്സകിച്ചാനീ’’തി. നിക്ഖന്തസേതങ്കുരാനീതി ബീജതോ നിക്ഖന്തസേതങ്കുരാനി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

അച്ചായികസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. പവിവേകസുത്തവണ്ണനാ

൯൪. ദുതിയേ സാണേഹി വാകേഹി നിബ്ബത്തിതാനി സാണാനി. മിസ്സസാണാനി മസാണാനി ന ഭങ്ഗാനി. ഏരകതിണാദീനീതി ആദി-സദ്ദേന അക്കമകചികദലിവാകാദീനം സങ്ഗഹോ. ഏരകാദീഹി കതാനി ഹി ഛവാനി ലാമകാനി ദുസ്സാനീതി ‘‘ഛവദുസ്സാനീ’’തി വത്തബ്ബതം ലഭന്തി. കുണ്ഡകന്തി തനുതരം ¶ തണ്ഡുലപ്പകരണം. പഞ്ച ദുസ്സീല്യാനീതി പാണാതിപാതാദീനി പഞ്ച. ചത്താരോ ആസവാതി കാമാസവാദയോ ചത്താരോ ആസവാ. സീലഗ്ഗപ്പത്തോതി സീലേന, സീലസ്സ വാ അഗ്ഗപ്പത്തോ.

പവിവേകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. സരദസുത്തവണ്ണനാ

൯൫. തതിയേ ¶ വിദ്ധേതി ദൂരീഭൂതേ. ദൂരഭാവോ ച ആകാസസ്സ വലാഹകവിഗമേന ഹോതീതി ആഹ ‘‘വലാഹകവിഗമേന ദൂരീഭൂതേ’’തി. തേനേവ ഹി ‘‘വിദ്ധേ വിഗതവലാഹകേ’’തി വുത്തം. നഭം അബ്ഭുസ്സക്കമാനോതി ആകാസം അഭിലങ്ഘന്തോ. ഇമിനാ തരുണസൂരിയഭാവോ ദസ്സിതോ. നാതിദൂരോദിതേ ഹി ആദിച്ചേ തരുണസൂരിയസമഞ്ഞാ. ദുവിധമേവസ്സ സംയോജനം നത്ഥീതി ഓരമ്ഭാഗിയഉദ്ധമ്ഭാഗിയവസേന ദുവിധമ്പി സംയോജനം അസ്സ പഠമജ്ഝാനലാഭിനോ അരിയസാവകസ്സ നത്ഥി. കസ്മാ പനസ്സ ഉദ്ധമ്ഭാഗിയസംയോജനമ്പി നത്ഥീതി വുത്തം. ഓരമ്ഭാഗിയസംയോജനാനമേവ ഹേത്ഥ പഹാനം വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഇതരമ്പീ’’തിആദി, ഇതരം ഉദ്ധമ്ഭാഗിയസംയോജനം പുന ഇമം ലോകം പടിസന്ധിവസേന ആനേതും അസമത്ഥതായ നത്ഥീതി വുത്തന്തി അത്ഥോ. ഝാനലാഭിനോ ഹി സബ്ബേപി അരിയാ ബ്രഹ്മലോകൂപപന്നാ ഹേട്ഠാ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, ഉദ്ധം ഉദ്ധം ഉപ്പജ്ജന്താപി വേഹപ്ഫലം അകനിട്ഠം ഭവഗ്ഗഞ്ച പത്വാ ന പുനഞ്ഞത്ഥ ജായന്തി, തത്ഥ തത്ഥേവ അരഹത്തം പത്വാ പരിനിബ്ബായന്തി. തേനേവാഹ ‘‘ഇമസ്മിം സുത്തേ ഝാനാനാഗാമീ നാമ കഥിതോ’’തി. ഝാനവസേന ഹി ഹേട്ഠാ ന ആഗച്ഛതീതി ഝാനാനാഗാമീ.

സരദസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. പരിസാസുത്തവണ്ണനാ

൯൬. ചതുത്ഥേ പച്ചയബാഹുല്ലികാതി ചീവരാദിബാഹുല്ലായ പടിപന്നാ. അവീതതണ്ഹതായ ഹി തം തം പരിക്ഖാരജാതം ബഹും ലന്തി ആദിയന്തീതി ബഹുലാ, തേ ഏവ ബാഹുലികാ യഥാ ‘‘വേനയികോ’’തി (മ. നി. ൧.൨൪൬; അ. നി. ൮.൧൧; പാരാ. ൮). തേ പച്ചയബാഹുല്ലായ യുത്തപ്പയുത്താ ഹോന്തീതി ചീവരാദിബാഹുല്ലായ പടിപന്നാ നാമ ഹോന്തി. സിക്ഖായ അഗാരവഭാവതോ സിഥിലം അഗാള്ഹം ഗണ്ഹന്തീതി സാഥലികാ. സിഥിലന്തി ച ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ. സിഥിലസദ്ദേന സമാനത്ഥസ്സ സഥലസദ്ദസ്സ വസേന സാഥലികാതി പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ. അവഗമനട്ഠേനാതി അധോഗമനട്ഠേന, ഓരമ്ഭാഗിയഭാവേനാതി ¶ അത്ഥോ. നിക്ഖിത്തധുരാതി ഓരോപിതധുരാ ഉജ്ജിതുസ്സാഹാ. ഉപധിവിവേകോ നിബ്ബാനം. ദുവിധമ്പി വീരിയന്തി കായികം ചേതസികഞ്ച വീരിയം.

ഭണ്ഡനം ¶ ജാതം ഏതേസന്തി ഭണ്ഡനജാതാ. വിസേസനസ്സ പരനിപാതവസേന ചേതം വുത്തം. അട്ഠകഥായം പന വിസേസനസ്സ പുബ്ബനിപാതവസേനേവ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘ജാതഭണ്ഡനാ’’തി ആഹ. കലഹോ ജാതോ ഏതേസന്തി കലഹജാതാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. കലഹസ്സ പുബ്ബഭാഗോതി കലഹസ്സ ഹേതുഭൂതാ പടിഭാഗാ തംസദിസീ ച അനിട്ഠകിരിയാ. ഹത്ഥപരാമാസാദിവസേനാതി കുജ്ഝിത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ പലപനഅച്ഛിന്ദനാദിവസേന. ‘‘അയം ധമ്മോ, നായം ധമ്മോ’’തിആദിനാ വിരുദ്ധവാദഭൂതം വിവാദം ആപന്നാതി വിവാദപന്നാ. തേനാഹ ‘‘വിരുദ്ധവാദം ആപന്നാ’’തി. മുഖസന്നിസ്സിതതായ വാചാ ഇധ ‘‘മുഖ’’ന്തി അധിപ്പേതാതി ആഹ ‘‘ഫരുസാ വാചാ മുഖസത്തിയോ’’തി.

സതിപി ഉഭയേസം കലാപാനം പരമത്ഥതോ ഭേദേ പചുരജനേഹി പന ദുവിഞ്ഞേയ്യനാനത്തം ഖീരോദകസമ്മോദിതം അച്ചന്തമേതം സംസട്ഠം വിയ ഹുത്വാ തിട്ഠതീതി ആഹ ‘‘ഖീരോദകം വിയ ഭൂതാ’’തി. യഥാ ഖീരഞ്ച ഉദകഞ്ച അഞ്ഞമഞ്ഞം സംസന്ദതി, വിസും ന ഹോതി, ഏകത്തം വിയ ഉപേതി, ഏവം സാമഗ്ഗിവസേന ഏകത്തൂപഗതചിത്തുപ്പാദാതി അത്ഥോ. മേത്തചിത്തം പച്ചുപട്ഠാപേത്വാ ഓലോകനം ചക്ഖൂനി വിയ ചക്ഖൂനി നാമാതി ആഹ ‘‘ഉപസന്തേഹി മേത്തചക്ഖൂഹീ’’തി. പിയഭാവദീപകാനി ഹി ചക്ഖൂനി പിയചക്ഖൂനി. പമുദിതസ്സ പീതി ജായതീതി പമോദപച്ചയബലവപീതിമാഹ. പഞ്ചവണ്ണാ പീതി ഉപ്പജ്ജതീതി ഖുദ്ദികാദിഭേദേന പഞ്ചപ്പകാരാ പീതി ഉപ്പജ്ജതി. പീതിമനസ്സാതി തായ പീതിയാ പീണിതമനസ്സ, പസ്സദ്ധിആവഹേഹി ഉളാരേഹി പീതിവേഗേഹി തിന്തചിത്തസ്സാതി അത്ഥോ. വിഗതദരഥോതി കിലേസപരിളാഹാനം ദൂരീഭാവേന വൂപസന്തദരഥോ.

കേന ഉദകേന ദാരിതോ പബ്ബതപ്പദേസോതി കത്വാ ആഹ ‘‘കന്ദരോ നാമാ’’തിആദി. ഉദകസ്സ യഥാനിന്നം പവത്തിയാ നദിനിബ്ബത്തനഭാവേന ‘‘നദികുഞ്ജോ’’തിപി വുച്ചതി. സാവട്ടാ നദിയോ പദരാ. അട്ഠ മാസേതി ഹേമന്തഗിമ്ഹഉതുവസേന അട്ഠ മാസേ. ഖുദ്ദകാ ഉദകവാഹിനിയോ സാഖാ വിയാതി സാഖാ. ഖുദ്ദകസോബ്ഭാ കുസുബ്ഭാ ഓകാരസ്സ ഉകാരം കത്വാ. യത്ഥ ഉപരി ഉന്നതപ്പദേസതോ ഉദകം ആഗന്ത്വാ തിട്ഠതി ചേവ സന്ദതി ച, തേ ¶ കുസുബ്ഭാ ഖുദ്ദകആവാടാ. ഖുദ്ദകനദിയോതി പബ്ബതപാദാദിതോ നിക്ഖന്താ ഖുദ്ദകാ നദിയോ.

പരിസാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫-൭. പഠമആജാനീയസുത്താദിവണ്ണനാ

൯൭-൯൯. പഞ്ചമേ ¶ അനുച്ഛവികോതി രഞ്ഞോ പരിഭുഞ്ജനയോഗ്ഗോ. ഹത്ഥപാദാദിഅങ്ഗസമതായാതി ഹത്ഥപാദാദിഅവയവസമതായ, രഞ്ഞോ വാ സേനായ അങ്ഗഭൂതത്താ രഞ്ഞോ അങ്ഗന്തി വുച്ചതി. ആനേത്വാ ഹുനിതബ്ബന്തി ആഹുനം, ആഹുതീതി അത്ഥതോ ഏകന്തി ആഹ ‘‘ആഹുതിസങ്ഖാതം പിണ്ഡപാത’’ന്തി. ദൂരതോപി ആനേത്വാ സീലവന്തേസു ദാതബ്ബസ്സേതം അധിവചനം. പിണ്ഡപാതന്തി ച നിദസ്സനമത്തം. ആനേത്വാ ഹുനിതബ്ബാനഞ്ഹി ചീവരാദീനം ചതുന്നം പച്ചയാനമേതം അധിവചനം ആഹുനന്തി. തം അരഹതീതി ആഹുനേയ്യോ. പടിഗ്ഗഹേതും യുത്തോതി തസ്സ മഹപ്ഫലഭാവകരണതോ പടിഗ്ഗണ്ഹിതും അനുച്ഛവികോ.

പാഹുനകഭത്തസ്സാതി ദിസവിദിസതോ ആഗതാനം പിയമനാപാനം ഞാതിമിത്താനം അത്ഥായ സക്കാരേ പടിയത്തസ്സ ആഗന്തുകഭത്തസ്സ. തഞ്ഹി ഠപേത്വാ തേ തഥാരൂപേ പാഹുനകേ സങ്ഘസ്സേവ ദാതും യുത്തം, സങ്ഘോവ തം പടിഗ്ഗഹേതും യുത്തോ. സങ്ഘസദിസോ ഹി പാഹുനകോ നത്ഥി. തഥാ ഹേസ ഏകസ്മിം ബുദ്ധന്തരേ വീതിവത്തേ ദിസ്സതി, കദാചി അസങ്ഖ്യേയ്യേപി കപ്പേ വീതിവത്തേ. അബ്ബോകിണ്ണഞ്ച പിയമനാപതാദികരേഹി ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ. ഏവം പാഹുനമസ്സ ദാതും യുത്തം, പാഹുനഞ്ച പടിഗ്ഗഹേതും യുത്തോതി പാഹുനേയ്യോ. അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ ‘‘ഞാതിമിത്താ വിപ്പവുട്ഠാ ന ചിരസ്സേവ സമാഗച്ഛന്തി, അനവട്ഠിതാ ച തേസു പിയമനാപതാ, ന ഏവമരിയസങ്ഘോ, തസ്മാ സങ്ഘോവ പാഹുനേയ്യോ’’തി.

ദക്ഖന്തി ഏതായ സത്താ യഥാധിപ്പേതാഹി സമ്പത്തീഹി വഡ്ഢന്തീതി ദക്ഖിണാ, പരലോകം സദ്ദഹിത്വാ ദാനം. തം ദക്ഖിണം അരഹതി, ദക്ഖിണായ വാ ഹിതോ യസ്മാ മഹപ്ഫലകരണതായ വിസോധേതീതി ദക്ഖിണേയ്യോ.

പുഞ്ഞത്ഥികേഹി അഞ്ജലി കരണീയോ ഏത്ഥാതി അഞ്ജലികരണീയോ. ഉഭോ ഹേത്ഥ സിരസി പതിട്ഠാപേത്വാ സബ്ബലോകേന കയിരമാനം അഞ്ജലികമ്മം അരഹതീതി ¶ വാ അഞ്ജലികരണീയോ. തേനാഹ ‘‘അഞ്ജലിപഗ്ഗഹണസ്സ അനുച്ഛവികോ’’തി.

യദിപി പാളിയം ‘‘അനുത്തര’’ന്തി വുത്തം, നത്ഥി ഇതോ ഉത്തരം വിസിട്ഠന്തി ഹി അനുത്തരം, സമമ്പിസ്സ പന നത്ഥീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘അസദിസ’’ന്തി ആഹ. ഖിത്തം വുത്തം ബീജം മഹപ്ഫലഭാവകരണേന തായതി രക്ഖതി, ഖിപന്തി വപന്തി ഏത്ഥ ബീജാനീതി വാ ഖേത്തം, കേദാരാദി, ഖേത്തം വിയ ഖേത്തം, പുഞ്ഞാനം ഖേത്തം പുഞ്ഞക്ഖേത്തം. യഥാ ഹി രഞ്ഞോ വാ അമച്ചസ്സ വാ ¶ സാലീനം വാ യവാനം വാ വിരുഹനട്ഠാനം ‘‘രഞ്ഞോ സാലിക്ഖേതം യവക്ഖേത’’ന്തി വുച്ചതി, ഏവം സങ്ഘോ സബ്ബലോകസ്സ പുഞ്ഞാനം വിരുഹനട്ഠാനം. സങ്ഘം നിസ്സായ ഹി ലോകസ്സ നാനപ്പകാരഹിതസുഖസംവത്തനികാനി പുഞ്ഞാനി വിരുഹന്തി, തസ്മാ സങ്ഘോ അനുത്തരം പുഞ്ഞക്ഖേത്തം ലോകസ്സ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. ഛട്ഠസത്തമാനി ഉത്താനത്ഥാനേവ.

പഠമആജാനീയസുത്താദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. പോത്ഥകസുത്തവണ്ണനാ

൧൦൦. അട്ഠമേ നവോതി നവവായിമോ. തേനാഹ ‘‘കരണം ഉപാദായ വുച്ചതീ’’തി. വാകമയവത്ഥന്തി സാണാദിവാകസാടകം. ദുബ്ബണ്ണോതി വിവണ്ണോ. ദുക്ഖസമ്ഫസ്സോതി ഖരസമ്ഫസ്സോ. അപ്പം അഗ്ഘതീതി അപ്പഗ്ഘോ. അതിബഹും അഗ്ഘന്തോ കഹാപണഗ്ഘനകോ ഹോതി. പരിഭോഗമജ്ഝിമോതി പരിഭോഗകാലവസേന മജ്ഝിമോ. സോ ഹി നവഭാവം അതിക്കമിത്വാ ജിണ്ണഭാവം അപ്പത്തോ മജ്ഝേ പരിഭോഗകാലേപി ദുബ്ബണ്ണോ ച ദുക്ഖസമ്ഫസ്സോ ച അപ്പഗ്ഘോയേവ ഹോതി. അതിബഹും അഗ്ഘന്തോ അഡ്ഢം അഗ്ഘതി, ജിണ്ണകാലേ പന അഡ്ഢമാസകം വാ കാകണികം വാ അഗ്ഘതി. ഉക്ഖലിപരിപുഞ്ഛനന്തി കാളുക്ഖലിപരിപുഞ്ഛനം. നവോതിപി ഉപസമ്പദായ പഞ്ചവസ്സകാലതോ ഹേട്ഠാ ജാതിയാ സട്ഠിവസ്സോപി നവോയേവ. ദുബ്ബണ്ണതായാതി സരീരവണ്ണേനപി ഗുണവണ്ണേനപി ദുബ്ബണ്ണതായ. ദുസ്സീലസ്സ ഹി പരിസമജ്ഝേ നിത്തേജതായ സരീരവണ്ണോപി ന സമ്പജ്ജതി, ഗുണവണ്ണേന വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. അട്ഠകഥായം പന സരീരവണ്ണേന ദുബ്ബണ്ണതാപി ഗുണവണ്ണസ്സ അഭാവേന ദുബ്ബണ്ണതായാതി വുത്തം.

യേ ഖോ പനസ്സാതി യേ ഖോ പന തസ്സ ഉപട്ഠാകാ വാ ഞാതിമിത്താദയോ വാ ഏതം പുഗ്ഗലം സേവന്തി. തേസന്തി തേസം പുഗ്ഗലാനം ഛ സത്ഥാരേ സേവന്താനം ¶ മിച്ഛാദിട്ഠികാനം വിയ. ദേവദത്തേ സേവന്താനം കോകാലികാദീനം വിയ ച തം സേവനം ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായ ഹോതി. മജ്ഝിമോതി പഞ്ചവസ്സകാലതോ പട്ഠായ യാവ നവവസ്സകാലാ മജ്ഝിമോ നാമ. ഥേരോതി ദസവസ്സതോ പട്ഠായ ഥേരോ നാമ. ഏവമാഹംസൂതി ഏവം വദന്തി. കിം നു ഖോ തുയ്ഹന്തി തുയ്ഹം ബാലസ്സ ഭണിതേന കോ അത്ഥോതി വുത്തം ഹോതി. തഥാരൂപന്തി തഥാജാതികം തഥാസഭാവം ഉക്ഖേപനീയകമ്മസ്സ കാരണഭൂതം.

തീഹി കപ്പാസഅംസൂഹി സുത്തം കന്തിത്വാ കതവത്ഥന്തി തയോ കപ്പാസഅംസൂ ഗഹേത്വാ കന്തിതസുത്തേന വായിതം സുഖുമവത്ഥം, തം നവവായിമം അനഗ്ഘം ഹോതി, പരിഭോഗമജ്ഝിമം വീസമ്പി തിംസമ്പി സഹസ്സാനി അഗ്ഘതി, ജിണ്ണകാലേ, അട്ഠപി ദസപി സഹസ്സാനി അഗ്ഘതി.

തേസം ¶ തം ഹോതീതി തേസം സമ്മാസമ്ബുദ്ധാദയോ സേവന്താ വിയ തം സേവനം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഹോതി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധഞ്ഹി ഏകം നിസ്സായ യാവജ്ജകാലാ മുച്ചനകസത്താനം പമാണം നത്ഥി, തഥാ സാരിപുത്തത്ഥേരമഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരേ അവസേസേ ച അസീതി മഹാസാവകേ നിസ്സായ സഗ്ഗഗതസത്താനം പമാണം നത്ഥി, യാവജ്ജകാലാ തേസം ദിട്ഠാനുഗതിം പടിപന്നസത്താനമ്പി പമാണം നത്ഥിയേവ. ആധേയ്യം ഗച്ഛതീതി തസ്സ മഹാഥേരസ്സ തം അത്ഥനിസ്സിതം വചനം യഥാ ഗന്ധകരണ്ഡകേ കാസികവത്ഥം ആധാതബ്ബതം ഠപേതബ്ബതം ഗച്ഛതി, ഏവം ഉത്തമങ്ഗേ സിരസ്മിം ഹദയേ ച ആധാതബ്ബതം ഠപേതബ്ബതം ഗച്ഛതി.

പോത്ഥകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ലോണകപല്ലസുത്തവണ്ണനാ

൧൦൧. നവമേ യഥാ യഥാ കമ്മം കരോതീതി യേന യേന പകാരേന പാണഘാതാദിപാപകമ്മം കരോതി. വിപാകം പടിസംവേദിയതേവാതി അവധാരണേന കമ്മസിദ്ധിയം തബ്ബിപാകസ്സ അപ്പവത്തി നാമ നത്ഥീതി ദീപേതി. തേനേവാഹ ‘‘ന ഹി സക്കാ’’തിആദി. ഏവം സന്തന്തി ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനന്തി ആഹ ‘‘ഏവം സന്തേ’’തി. അഭിസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണനിരോധേനാതി കമ്മവിഞ്ഞാണസ്സ ആയതിം അനുപ്പത്തിധമ്മതാപജ്ജനേന.

‘‘അയമ്പി ¶ ഖോ കായോ ഏവംധമ്മോ ഏവംഭാവീ ഏവംഅനതീതോ’’തിആദിനാ കായസ്സ അസുഭാനിച്ചാദിആകാരഅനുപസ്സനാ കായഭാവനാതി ആഹ ‘‘കായാനുപസ്സനാസങ്ഖാതായ തായ ഭാവനായാ’’തി. രാഗാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന ദോസമോഹാനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘രാഗോ ഖോ, ആവുസോ, പമാണകരണോ, ദോസോ പമാണകരണോ, മോഹോ പമാണകരണോ, തേ ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുനോ പഹീനാ ഉച്ഛിന്നമൂലാ താലാവത്ഥുകതാ അനഭാവംകതാ ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൫൯) ഹി വുത്തം.

യഥാ ഹി പബ്ബതപാദേ പൂതിപണ്ണസ്സ ഉദകം നാമ ഹോതി, കാളവണ്ണം ഓലോകേന്താനം ബ്യാമസതം ഗമ്ഭീരം വിയ ഖായതി, യട്ഠിം വാ രജ്ജും വാ ഗഹേത്വാ മിനന്തസ്സ പിട്ഠിപാദോദ്ധരണമത്തമ്പി ന ഹോതി, ഏവമേവ ഏകച്ചസ്സ യാവ രാഗാദയോ നുപ്പജ്ജന്തി, താവ തം പുഗ്ഗലം സഞ്ജാനിതും ന സക്കാ ഹോതി, സോതാപന്നോ വിയ സകദാഗാമീ വിയ അനാഗാമീ വിയ ച ഖായതി. യദാ പനസ്സ രാഗാദയോ ഉപ്പജ്ജന്തി, തദാ രത്തോ ദുട്ഠോ മൂള്ഹോതി പഞ്ഞായതി. ഇതി ¶ തേ രാഗാദയോ ‘‘ഏത്തകോ അയ’’ന്തി പുഗ്ഗലസ്സ പമാണം ദസ്സേന്താവ ഉപ്പജ്ജന്തീതി പമാണകരണാ നാമ വുത്താ.

ജാപേതുന്തി ജിനധനം കാതും. സോതി രാജാ, മഹാമത്തോ വാ. അസ്സാതി അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ യാചന്തസ്സ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

ലോണകപല്ലസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. പംസുധോവകസുത്തവണ്ണനാ

൧൦൨. ദസമേ അനീഹതദോസന്തി അനപനീതഥൂലകാളകം. അനപനീതകസാവന്തി അനപഗതസുഖുമകാളകം. പഹടമത്തന്തി ആഹടമത്തം.

ദസകുസലകമ്മപഥവസേന ഉപ്പന്നം ചിത്തം ചിത്തമേവ, വിപസ്സനാപാദകഅട്ഠസമാപത്തിചിത്തം വിപസ്സനാചിത്തഞ്ച തതോ ചിത്തതോ അധികം ചിത്തന്തി അധിചിത്തന്തി ആഹ ‘‘അധിചിത്തന്തി സമഥവിപസ്സനാചിത്ത’’ന്തി. അനുയുത്തസ്സാതി അനുപ്പന്നസ്സ ഉപ്പാദനവസേന ഉപ്പന്നസ്സ പടിബ്രൂഹനവസേന അനു അനു യുത്തസ്സ, തത്ഥ യുത്തപ്പയുത്തസ്സാതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച പുരേഭത്തം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപ്പടിക്കന്തോ ¶ നിസീദനം ആദായ ‘‘അസുകസ്മിം രുക്ഖമൂലേ വാ വനസണ്ഡേ വാ പബ്ഭാരേ വാ സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി നിക്ഖമന്തോപി തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഹത്ഥേഹി വാ പാദേഹി വാ നിസജ്ജട്ഠാനതോ തിണപണ്ണാനി അപനേന്തോപി അധിചിത്തം അനുയുത്തോയേവ. നിസീദിത്വാ പന ഹത്ഥപാദേ ധോവിത്വാ മൂലകമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ഭാവനം അനുയുഞ്ജന്തോ ഭാവനായ അപ്പനം അപ്പത്തായപി അധിചിത്തമനുയുത്തോയേവ തദത്ഥേനപി തംസദ്ദവോഹാരതോ. ചിത്തസമ്പന്നോതി ധമ്മചിത്തസ്സ സമന്നാഗതത്താ സമ്പന്നചിത്തോ. പണ്ഡിതജാതികോതി പണ്ഡിതസഭാവോ.

കാമേ ആരബ്ഭാതി വത്ഥുകാമേ ആരബ്ഭ. കാമരാഗസങ്ഖാതേന വാ കാമേന പടിസംയുത്തോ വിതക്കോ കാമവിതക്കോ. ബ്യാപജ്ജതി ചിത്തം ഏതേനാതി ബ്യാപാദോ, ദോസോ. വിഹിംസന്തി ഏതായ സത്തേ, വിഹിംസനം വാ തേസം ഏതന്തി വിഹിംസാ, പരേസം വിഹേഠനാകാരേന പവത്തസ്സ കരുണാപടിപക്ഖസ്സ പാപധമ്മസ്സേതം അധിവചനം. ഞാതകേ ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നോ വിതക്കോതി ഞാതകേ ആരബ്ഭ ഗേഹസ്സിതപേമവസേന ഉപ്പന്നോ വിതക്കോ. ജനപദമാരബ്ഭ ഉപ്പന്നോ വിതക്കോതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. അഹോ വത മം…പേ… ഉപ്പന്നോ വിതക്കോതി ‘‘അഹോ വത മം പരേ ന അവജാനേയ്യും, ന ഹേട്ഠാ കത്വാ മഞ്ഞേയ്യും, പാസാണച്ഛത്തം വിയ ¶ ഗരും കരേയ്യു’’ന്തി ഏവം ഉപ്പന്നവിതക്കോ. ദസവിപസ്സനുപക്കിലേസവിതക്കാതി ഓഭാസാദിദസവിപസ്സനുപക്കിലേസേ ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നവിതക്കാ.

അവസിട്ഠാ ധമ്മവിതക്കാ ഏതസ്സാതി അവസിട്ഠധമ്മവിതക്കോ, വിപസ്സനാസമാധി. ന ഏകഗ്ഗഭാവപ്പത്തോ ന ഏകഗ്ഗതം പത്തോ. ഏകം ഉദേതീതി ഹി ഏകോദി, പടിപക്ഖേഹി അനഭിഭൂതത്താ അഗ്ഗം സേട്ഠം ഹുത്വാ ഉദേതീതി അത്ഥോ. സേട്ഠോപി ഹി ലോകേ ഏകോതി വുച്ചതി, ഏകസ്മിം ആരമ്മണേ സമാധാനവസേന പവത്തചിത്തസ്സേതം അധിവചനം. ഏകോദിസ്സ ഭാവോ ഏകോദിഭാവോ, ഏകഗ്ഗതായേതം അധിവചനം.

നിയകജ്ഝത്തന്തി അത്തസന്താനസ്സേതം അധിവചനം. ഗോചരജ്ഝത്തന്തി ഇധ നിബ്ബാനം അധിപ്പേതം. തേനാഹ ‘‘ഏകസ്മിം നിബ്ബാനഗോചരേയേവ തിട്ഠതീ’’തി. സുട്ഠു നിസീദതീതി സമാധിപടിപക്ഖേ കിലേസേ സന്നിസീദേന്തോ സുട്ഠു നിസീദതി. ഏകഗ്ഗം ഹോതീതി അബ്യഗ്ഗഭാവപ്പത്തിയാ ഏകഗ്ഗം ഹോതി. സമ്മാ ആധിയതീതി യഥാ ആരമ്മണേ സുട്ഠു അപ്പിതം ഹോതി, ഏവം സമ്മാ സമ്മദേവ ആധിയതി.

അഭിഞ്ഞാ ¶ സച്ഛികരണീയസ്സാതി ഏത്ഥ ‘‘അഭിഞ്ഞായ സച്ഛികരണീയസ്സാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘അഭിഞ്ഞാ’’തി യ-കാരലോപേന പന പുന കാലകിരിയാനിദ്ദേസോ കതോതി ആഹ ‘‘അഭിജാനിത്വാ പച്ചക്ഖം കാതബ്ബസ്സാ’’തി. അഭിഞ്ഞായ ഇദ്ധിവിധാദിഞാണേന സച്ഛികിരിയം ഇദ്ധിവിധപച്ചനുഭവനാദികം അഭിഞ്ഞാസച്ഛികരണീയന്തി ഏവം വാ ഏത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സക്ഖിഭബ്ബതം പാപുണാതീതി ഏത്ഥ പന യസ്സ പച്ചക്ഖം അത്ഥി, സോ സക്ഖീ, സക്ഖിനോ ഭബ്ബതാ സക്ഖിഭബ്ബതാ, സക്ഖിഭവനന്തി വുത്തം ഹോതി. സക്ഖീ ച സോ ഭബ്ബോ ചാതി സക്ഖിഭബ്ബോ. അയഞ്ഹി ഇദ്ധിവിധാദീനം ഭബ്ബോ തത്ഥ ച സക്ഖീതി സക്ഖിഭബ്ബോ, തസ്സ ഭാവോ സക്ഖിഭബ്ബതാ, തം പാപുണാതീതി അത്ഥോ.

അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനാദിഭേദേതി ഏത്ഥ അഭിഞ്ഞാപാദാ ച അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനഞ്ച അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനാനി. ആദി-സദ്ദേന അരഹത്തഞ്ച അരഹത്തസ്സ വിപസ്സനാ ച സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബം. തേനേവ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായം (മ. നി. അട്ഠ. ൨.൧൯൮) –

‘‘സതി സതിആയതനേതി സതി സതികാരണേ. കിഞ്ചേത്ഥ കാരണം? അഭിഞ്ഞാ വാ അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനം വാ, അവസാനേ പന അരഹത്തം വാ കാരണം അരഹത്തസ്സ വിപസ്സനാ വാതി വേദിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം.

യഞ്ഹി തം തത്ര തത്ര സക്ഖിഭബ്ബതാസങ്ഖാതം ഇദ്ധിവിധപച്ചനുഭവനാദി, തസ്സ അഭിഞ്ഞാ കാരണം ¶ . അഥ ഇദ്ധിവിധപച്ചനുഭവനാദി അഭിഞ്ഞാ, ഏവം സതി അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനം കാരണം. അവസാനേ ഛട്ഠാഭിഞ്ഞായ പന അരഹത്തം, അരഹത്തസ്സ വിപസ്സനാ വാ കാരണം. അരഹത്തഞ്ഹി ‘‘കുദാസ്സു നാമാഹം തദായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിസ്സാമി, യദരിയാ ഏതരഹി ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരന്തീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൬൫; ൩.൩൦൭) അനുത്തരേസു വിമോക്ഖേസു പിഹം ഉപട്ഠപേത്വാ അഭിഞ്ഞാ നിബ്ബത്തേന്തസ്സ കാരണം. ഇദഞ്ച സാധാരണം ന ഹോതി, സാധാരണവസേന പന അരഹത്തസ്സ വിപസ്സനാ കാരണം. ഇമസ്മിഞ്ഹി സുത്തേ അരഹത്തഫലവസേന ഛട്ഠാഭിഞ്ഞാ വുത്താ. തേനേവാഹ ‘‘ആസവാനം ഖയാതിആദി ചേത്ഥ ഫലസമാപത്തിവസേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി.

പംസുധോവകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧. നിമിത്തസുത്തവണ്ണനാ

൧൦൩. ഏകാദസമേ ¶ യേഹി ഫലം നിമീയതി, ഉപ്പജ്ജനട്ഠാനേ പക്ഖിപമാനം വിയ ഹോതി, താനി നിമിത്താനി. തേനാഹ ‘‘തീണി കാരണാനീ’’തി. കാലേന കാലന്തി ഏത്ഥ കാലേനാതി ഭുമ്മത്ഥേ കരണവചനം. കാലന്തി ച ഉപയോഗവചനന്തി ആഹ ‘‘കാലേ കാലേ’’തി. മനസി കാതബ്ബാതി ചിത്തേ കാതബ്ബാ, ഉപ്പാദേതബ്ബാതി അത്ഥോ. ഉപലക്ഖിതസമാധാനാകാരോ സമാധിയേവ ഇധ സമാധിനിമിത്തന്തി ആഹ ‘‘ഏകഗ്ഗതാ ഹി ഇധ സമാധിനിമിത്തന്തി വുത്താ’’തി. ഠാനം തം ചിത്തം കോസജ്ജായ സംവത്തേയ്യാതി ഏത്ഥ ഠാനം അത്ഥീതി വചനസേസോ. തം ഭാവനാചിത്തം കോസജ്ജായ സംവത്തേയ്യ, തസ്സ സംവത്തനസ്സ കാരണം അത്ഥീതി അത്ഥോ. തം വാ മനസികരണം ചിത്തം കോസജ്ജായ സംവത്തേയ്യ, ഏതസ്സ ഠാനം കാരണം അത്ഥീതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘കാരണം വിജ്ജതീ’’തിആദി. ഞാണജവന്തി സങ്ഖാരേസു അനിച്ചാദിവസേന പവത്തമാനം പഞ്ഞാജവം.

യം കിഞ്ചി സുവണ്ണതാപനയോഗ്ഗഅങ്ഗാരഭാജനം ഇധ ‘‘ഉക്കാ’’തി അധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘അങ്ഗാരകപല്ല’’ന്തി. സജ്ജേയ്യാതി യഥാ തത്ഥ പക്ഖിത്തം സുവണ്ണം തപ്പതി, ഏവം പടിയാദിയേയ്യ. ആലിമ്പേയ്യാതി ആദിയേയ്യ, ജലേയ്യാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘തത്ഥ അങ്ഗാരേ…പേ… ഗാഹാപേയ്യാ’’തി. മൂസായ വാ പക്ഖിപേയ്യാതി തത്തകേ വാ പക്ഖിപേയ്യ. ഉപധാരേതീതി സല്ലക്ഖേതി.

നിമിത്തസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ലോണകപല്ലവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദുതിയപണ്ണാസകം നിട്ഠിതം.

൩. തതിയപണ്ണാസകം

(൧൧) ൧. സമ്ബോധവഗ്ഗോ

൧-൩. പുബ്ബേവസമ്ബോധസുത്താദിവണ്ണനാ

൧൦൪-൧൦൬. തതിയസ്സ ¶ ¶ പഠമേ സമ്ബോധിതോ പുബ്ബേവാതി സമ്ബോധോ വുച്ചതി ചതൂസു മഗ്ഗേസു ഞാണം ‘‘സാമം സമ്മാ ബുജ്ഝി ഏതേനാ’’തി കത്വാ, തതോ പുബ്ബേയേവാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘അരിയമഗ്ഗപ്പത്തിതോ അപരഭാഗേയേവാ’’തി. ബോധിസത്തസ്സേവ സതോതി ഏത്ഥ യഥാ ഉദകതോ ഉഗ്ഗന്ത്വാ ഠിതം പരിപാകഗതം പദുമം സൂരിയരസ്മിസമ്ഫസ്സേന അവസ്സം ബുജ്ഝിസ്സതീതി ബുജ്ഝനകപദുമന്തി വുച്ചതി. ഏവം ബുദ്ധാനം സന്തികേ ബ്യാകരണസ്സ ലദ്ധത്താ അവസ്സം അനന്തരായേന പാരമിയോ പൂരേത്വാ ബുജ്ഝിസ്സതീതി ബുജ്ഝനകസത്തോതി ബോധിസത്തോ. തേനാഹ ‘‘ബുജ്ഝനകസത്തസ്സേവ…പേ… ആരഭന്തസ്സേവ സതോ’’തി. യാ വാ ഏസാ ചതുമഗ്ഗഞാണസങ്ഖാതാ ബോധി, ‘‘തം ബോധിം കുദാസ്സു നാമാഹം പാപുണിസ്സാമീ’’തി പത്ഥയമാനോ പടിപജ്ജതീതി ബോധിയം സത്തോ ആസത്തോതിപി ബോധിസത്തോ. തേനാഹ ‘‘സമ്ബോധിയാ വാ സത്തസ്സേവ ലഗ്ഗസ്സേവ സതോ’’തി.

അഥ വാ ബോധീതി ഞാണം ‘‘ബുജ്ഝതി ഏതേനാ’’തി കത്വാ, ബോധിമാ സത്തോ ബോധിസത്തോ, പുരിമപദേ ഉത്തരപദലോപം കത്വാ യഥാ ‘‘ഞാണസത്തോ’’തി, ഞാണവാ പഞ്ഞവാ പണ്ഡിതോ സത്തോതി അത്ഥോ. ബുദ്ധാനഞ്ഹി പാദമൂലേ അഭിനീഹാരതോ പട്ഠായ പണ്ഡിതോവ സോ സത്തോ, ന അന്ധബാലോതി ബോധിസത്തോ. ഏവം ഗുണവതോ ഉപ്പന്നനാമവസേന ബോധിസത്തസ്സേവ സതോ. അസ്സാദീയതീതി അസ്സാദോ, സുഖം. തഞ്ച സാതാകാരലക്ഖണന്തി ആഹ ‘‘അസ്സാദോതി മധുരാകാരോ’’തി. ഛന്ദരാഗോ വിനീയതി ചേവ പഹീയതി ച ഏത്ഥാതി നിബ്ബാനം ‘‘ഛന്ദരാഗവിനയോ ഛന്ദരാഗപ്പഹാനഞ്ചാ’’തി വുച്ചതി. തേനാഹ ‘‘നിബ്ബാന’’ന്തിആദി. തത്ഥ ആഗമ്മാതി ഇദം യോ ജനോ രാഗം വിനേതി പജഹതി ച, തസ്സ ആരമ്മണകരണം സന്ധായ വുത്തം. ദുതിയതതിയാനി ഉത്താനത്ഥാനേവ.

പുബ്ബേവസമ്ബോധസുത്താദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪-൯. സമണബ്രാഹ്മണസുത്താദിവണ്ണനാ

൧൦൭-൧൧൨. ചതുത്ഥേ ¶ ¶ സാമഞ്ഞന്തി അരിയമഗ്ഗോ, തേന അരണീയതോ ഉപഗന്തബ്ബതോ സാമഞ്ഞത്ഥം, അരിയഫലന്തി ആഹ ‘‘സാമഞ്ഞത്ഥന്തി ചതുബ്ബിധം അരിയഫല’’ന്തി. ബ്രഹ്മഞ്ഞത്ഥന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. തേനാഹ ‘‘ഇതരം തസ്സേവ വേവചന’’ന്തി. അരിയമഗ്ഗസങ്ഖാതം സാമഞ്ഞമേവ വാ അരണീയതോ സാമഞ്ഞത്ഥന്തി ആഹ ‘‘സാമഞ്ഞത്ഥേന വാ ചത്താരോ മഗ്ഗാ’’തി. പഞ്ചമാദീനി ഉത്താനത്ഥാനേവ.

സമണബ്രാഹ്മണസുത്താദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ദുതിയനിദാനസുത്തവണ്ണനാ

൧൧൩. ദസമേ വിവട്ടഗാമികമ്മാനന്തി വിവട്ടൂപനിസ്സയകമ്മാനം. തദഭിനിവത്തേതീതി ഏത്ഥ തം-സദ്ദേന പച്ചാമസനസ്സ വിപാകസ്സ പരാമാസോതി ആഹ ‘‘തം അഭിനിവത്തേതീ’’തി, തം വിപാകം അഭിഭവിത്വാ നിവത്തേതീതി അത്ഥോ. ഇദാനി ന കേവലം വിപാകസ്സേവ പരാമാസോ തം-സദ്ദേന, അഥ ഖോ ഛന്ദരാഗട്ഠാനിയാനം ധമ്മാനം തബ്ബിപാകസ്സ ച പരാമാസോ ദട്ഠബ്ബോതി ആഹ ‘‘യദാ വാ തേനാ’’തിആദി. തേ ചേവ ധമ്മേതി തേ ഛന്ദരാഗട്ഠാനിയേ ധമ്മേ. നിബ്ബിജ്ഝിത്വാ പസ്സതീതി കിലേസേ നിബ്ബിജ്ഝിത്വാ വിഭൂതം പാകടം കത്വാ പസ്സതീതി.

ദുതിയനിദാനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സമ്ബോധവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

(൧൨) ൨. ആപായികവഗ്ഗോ

൧. ആപായികസുത്തവണ്ണനാ

൧൧൪. ദുതിയസ്സ പഠമേ അപായേസു നിബ്ബത്തനസീലതായ അപായൂപഗാ ആപായികാതി ആഹ ‘‘അപായം ഗച്ഛിസ്സന്തീതി ആപായികാ’’തി. അഞ്ഞേ ബ്രഹ്മചാരിനോ സുനിവത്ഥേ സുപാരുതേ സുമ്ഭകപത്തധരേ ഗാമനിഗമരാജധാനീസു ¶ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ജീവികം കപ്പേന്തേ ദിസ്വാ സയമ്പി താദിസേന ആകാരേന ¶ തഥാപടിപജ്ജനതോ ‘‘അഹം ബ്രഹ്മചാരീ’’തി പടിഞ്ഞം ദേന്തോ വിയ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ബ്രഹ്മചാരിപടിഞ്ഞോതി ബ്രഹ്മചാരിപടിരൂപകോ’’തി. ‘‘അഹമ്പി ഭിക്ഖൂ’’തി വത്വാ ഉപോസഥങ്ഗാദീനി പവിസന്തോ പന ബ്രഹ്മചാരിപടിഞ്ഞോ ഹോതിയേവ, തഥാ സങ്ഘികം ലാഭം ഗണ്ഹന്തോ. തേനാഹ ‘‘തേസം വാ…പേ… ഏവംപടിഞ്ഞോ’’തി. അക്കോസതീതി ‘‘അസ്സമണോസി, സമണപടിഞ്ഞോസീ’’തിആദിനാ അക്കോസതി. പരിഭാസതീതി ‘‘സോ ത്വം ‘ഹോതു, മുണ്ഡകസമണോ അഹ’ന്തി മഞ്ഞസി, ഇദാനി തേ അസ്സമണഭാവം ആരോപേസ്സാമീ’’തിആദിനാ വദന്തോ പരിഭാസതി.

കിലേസകാമോപി അസ്സാദിയമാനോ വത്ഥുകാമന്തോഗധോയേവ, കിലേസകാമവസേന ച തേസം അസ്സാദനം സിയാതി ആഹ ‘‘കിലേസകാമേന വത്ഥുകാമേ സേവന്തസ്സാ’’തി. കിലേസകാമേനാതി കരണത്ഥേ കരണവചനം. നത്ഥി ദോസോതി അസ്സാദേത്വാ വിസയപരിഭോഗേ നത്ഥി ആദീനവോ, തപ്പച്ചയാ ന കോചി അന്തരായോതി അധിപ്പായോ. പാതബ്ബതം ആപജ്ജതീതി പരിഭുഞ്ജനകതം ഉപഗച്ഛതി. പരിഭോഗത്ഥോ ഹി അയം പാ-സദ്ദോ, കത്തുസാധനോ ച തബ്ബ-സദ്ദോ, യഥാരുചി പരിഭുഞ്ജതീതി അത്ഥോ. പിവിതബ്ബതം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബതന്തി ഏത്ഥാപി കത്തുവസേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ആപായികസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ദുല്ലഭസുത്തവണ്ണനാ

൧൧൫. ദുതിയേ പരേന കതസ്സ ഉപകാരസ്സ അനുരൂപപ്പവത്തി അത്തനി കതം ഉപകാരം ഉപകാരതോ ജാനന്തോ വേദിയന്തോ കതഞ്ഞൂ കതവേദീതി ആഹ ‘‘ഇമിനാ മയ്ഹം കത’’ന്തിആദി.

ദുല്ലഭസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. അപ്പമേയ്യസുത്തവണ്ണനാ

൧൧൬. തതിയേ സുഖേന മേതബ്ബോതി യഥാ പരിത്തസ്സ ഉദകസ്സ സുഖേന പമാണം ഗയ്ഹതി, ഏവമേവ ‘‘ഉദ്ധതോ’’തിആദിനാ യഥാവുത്തേഹി അഗുണങ്ഗേഹി ¶ സമന്നാഗതസ്സ സുഖേന പമാണം ഗയ്ഹതീതി, സുഖേന മേതബ്ബോ. ദുക്ഖേന മേതബ്ബോതി യഥാ മഹാസമുദ്ദസ്സ ദുക്ഖേന പമാണം ഗയ്ഹതി, ഏവമേവ ‘‘അനുദ്ധതോ’’തിആദിനാ ദസ്സിതേഹി ഗുണങ്ഗേഹി സമന്നാഗതസ്സ ദുക്ഖേന പമാണം ഗയ്ഹതി, ‘‘അനാഗാമീ ¶ നു ഖോ ഖീണാസവോ നു ഖോ’’തി വത്തബ്ബതം ഗച്ഛതി, തേനേസ ദുക്ഖേന മേതബ്ബോ. പമേതും ന സക്കോതീതി യഥാ ആകാസസ്സ ന സക്കാ പമാണം ഗഹേതും, ഏവം ഖീണാസവസ്സ, തേനേസ പമേതും ന സക്കാതി അപ്പമേയ്യോ.

സാരാഭാവേന തുച്ഛത്താ നളോ വിയ നളോ, മാനോതി ആഹ ‘‘ഉന്നളോതി ഉഗ്ഗതനളോ’’തി, ഉട്ഠിതതുച്ഛമാനോതി വുത്തം ഹോതി. തേനാഹ ‘‘തുച്ഛമാനം ഉക്ഖിപിത്വാ ഠിതോതി അത്ഥോ’’തി. മനോ ഹി സേയ്യസ്സ സേയ്യോതി സദിസോതി ച പവത്തിയാ വിസേസതോ തുച്ഛോ. ചാപല്ലേനാതി ചപലഭാവേന, തണ്ഹാലോലുപ്പേനാതി അത്ഥോ. മുഖരോതി മുഖേന ഫരുസോ, ഫരുസവാചോതി അത്ഥോ. വികിണ്ണവാചോതി വിസടവചനോ സമ്ഫപ്പലാപിതായ അപരിയന്തവചനോ. തേനാഹ ‘‘അസഞ്ഞതവചനോ’’തി, ദിവസമ്പി നിരത്ഥകവചനം പലാപീതി വുത്തം ഹോതി. ചിത്തേകഗ്ഗതാരഹിതോതി ഉപചാരപ്പനാസമാധിരഹിതോ ചണ്ഡസോതേ ബദ്ധനാവാ വിയ അനവട്ഠിതകിരിയോ. ഭന്തചിത്തോതി അനവട്ഠിതചിത്തോ പണ്ണാരുള്ഹവാലമിഗസദിസോ. വിവടിന്ദ്രിയോതി സംവരാഭാവേന ഗിഹികാലേ വിയ അസംവുതചക്ഖാദിഇന്ദ്രിയോ.

അപ്പമേയ്യസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ആനേഞ്ജസുത്തവണ്ണനാ

൧൧൭. ചതുത്ഥേ സഹ ബ്യയതി ഗച്ഛതീതി സഹബ്യോ, സഹപവത്തനകോ. തസ്സ ഭാവോ സഹബ്യതാ, സഹപവത്തീതി ആഹ ‘‘സഹഭാവം ഉപപജ്ജതീ’’തി. ‘‘യാവതകം തേസം ദേവാനം ആയുപ്പമാണം, തം സബ്ബം ഖേപേത്വാ നിരയമ്പി ഗച്ഛതീ’’തിആദിവചനതോ അരൂപഭവതോ ചുതസ്സ അപായൂപപത്തി വുത്താ വിയ ദിസ്സതീതി തന്നിവത്തനത്ഥം ഭഗവതോ അധിപ്പായം വിവരന്തോ ‘‘സന്ധായഭാസിതമിദം വചന’’ന്തി ദീപേതി ‘‘നിരയാദീഹി അവിപ്പമുത്തത്താ’’തിആദിനാ. ന ഹി തസ്സ ഉപചാരജ്ഝാനതോ ബലവതരം അകുസലം അത്ഥീതി. ഇമിനാ തതോ ചവന്താനം ഉപചാരജ്ഝാനമേവ പടിസന്ധിജനകം കമ്മന്തി ദീപേതി. അധികം ¶ പയസതി പയുജ്ജതി ഏതേനാതി അധിപ്പയാസോ, സവിസേസം ഇതികത്തബ്ബകിരിയാ. തേനാഹ ‘‘അധികപ്പയോഗോ’’തി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

ആനേഞ്ജസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. വിപത്തിസമ്പദാസുത്തവണ്ണനാ

൧൧൮. പഞ്ചമേ ¶ ദിന്നന്തി ദേയ്യധമ്മസീസേന ദാനം വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ദിന്നസ്സ ഫലാഭാവം സന്ധായ വദതീ’’തി. ദിന്നം പന അന്നാദിവത്ഥും കഥം പടിക്ഖിപതി. ഏസ നയോ ‘‘യിട്ഠം ഹുത’’ന്തി ഏത്ഥാപി. മഹായാഗോതി സബ്ബസാധാരണം മഹാദാനം. പഹേണകസക്കാരോതി പാഹുനകാനം കാതബ്ബസക്കാരോ. ഫലന്തി ആനിസംസഫലം നിസ്സന്ദഫലഞ്ച. വിപാകോതി സദിസഫലം. പരലോകേ ഠിതസ്സ അയം ലോകോ നത്ഥീതി പരലോകേ ഠിതസ്സ കമ്മുനാ ലദ്ധബ്ബോ അയം ലോകോ ന ഹോതി. ഇധലോകേ ഠിതസ്സപി പരലോകോ നത്ഥീതി ഇധലോകേ ഠിതസ്സ കമ്മുനാ ലദ്ധബ്ബോ പരലോകോ ന ഹോതി. തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘സബ്ബേ തത്ഥ തത്ഥേവ ഉച്ഛിജ്ജന്തീ’’തി. ഇമേ സത്താ യത്ഥ യത്ഥ ഭവയോനിഗതിആദീസു ഠിതാ, തത്ഥ തത്ഥേവ ഉച്ഛിജ്ജന്തി, ദ്വയവിനാസേന വിനസ്സന്തി.

ഫലാഭാവവസേനാതി മാതാപിതൂസു സമ്മാപടിപത്തിമിച്ഛാപടിപത്തീനം ഫലസ്സ അഭാവവസേന ‘‘നത്ഥി മാതാ, നത്ഥി പിതാ’’തി വദതി, ന മാതാപിതൂനം, നാപി തേസു സമ്മാപടിപത്തിമിച്ഛാപടിപത്തീനം അഭാവവസേന തേസം ലോകപച്ചക്ഖത്താ. പുബ്ബുളകസ്സ വിയ ഇമേസം സത്താനം ഉപ്പാദോ നാമ കേവലോ, ന ച ഖനപുബ്ബകോതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘നത്ഥി സത്താ ഓപപാതികാ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ചവിത്വാ ഉപ്പജ്ജനകാ സത്താ നാമ നത്ഥീതി വദതീ’’തി. സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ പവേദേന്തീതി യേ ഇമഞ്ച ലോകം പരഞ്ച ലോകം അഭിവിസിട്ഠായ പഞ്ഞായ സയം പച്ചക്ഖം കത്വാ പവേദേന്തി, തേ നത്ഥീതി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാനം അഭാവം ദീപേതി.

വിപത്തിസമ്പദാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬-൭. അപണ്ണകസുത്താദിവണ്ണനാ

൧൧൯-൧൨൦. ഛട്ഠേ ¶ ഛഹി തലേഹി സമന്നാഗതോ പാസകോതി ചതൂസു പസ്സേസു ചത്താരി തലാനി, ദ്വീസു കോടീസു ദ്വേ തലാനീതി ഏവം ഛഹി തലേഹി സമന്നാഗതോ പാസകകീളാപസുതാനം മണിസദിസോ പാസകവിസേസോ. സത്തമം ഉത്താനമേവ.

അപണ്ണകസുത്താദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. പഠമസോചേയ്യസുത്തവണ്ണനാ

൧൨൧. അട്ഠമേ ¶ സുചിഭാവോതി കിലേസാസുചിവിഗമേന സുദ്ധഭാവോ അസംകിലിട്ഠഭാവോ, അത്ഥതോ കായസുചരിതാദീനി.

പഠമസോചേയ്യസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ദുതിയസോചേയ്യസുത്തവണ്ണനാ

൧൨൨. നവമേ സമുച്ഛേദവസേന പഹീനസബ്ബകായദുച്ചരിതതായ കായേ, കായേന വാ സുചി കായസുചി. തേനാഹ ‘‘കായദ്വാരേ’’തിആദി. സോചേയ്യസമ്പന്നന്തി പടിപ്പസ്സദ്ധകിലേസത്താ പരിസുദ്ധായ സോചേയ്യസമ്പത്തിയാ ഉപേതം. നിന്ഹാതാ അഗ്ഗമഗ്ഗസലിലേന വിക്ഖാലിതാ പാപാ ഏതേനാതി നിന്ഹാതപാപകോ, ഖീണാസവോ. തേനാഹ ‘‘ഖീണാസവോവ കഥിതോ’’തി.

ദുതിയസോചേയ്യസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. മോനേയ്യസുത്തവണ്ണനാ

൧൨൩. ദസമേ മുനിനോ ഭാവാ മോനേയ്യാനി, യേഹി ധമ്മേഹി ഉഭയഹിതമുനനതോ മുനി നാമ ഹോതി, തേ മുനിഭാവകരാ മോനേയ്യാ പടിപദാ ധമ്മാ ഏവ വുത്താ. മുനിനോ വാ ഏതാനി മോനേയ്യാനി, യഥാവുത്തധമ്മാ ഏവ. തത്ഥ യസ്മാ കായേന അകത്തബ്ബസ്സ അകരണം, കത്തബ്ബസ്സ ച കരണം ¶ , ‘‘അത്ഥി ഇമസ്മിം കായേ കേസാ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൨.൩൭൭; മ. നി. ൧.൧൧൦; സം. നി. ൪.൧൨൭; ഖു. പാ. ൩.ദ്വത്തിംസാകാര) കായസങ്ഖാതസ്സ ആരമ്മണസ്സ ജാനനം, കായസ്സ ച സമുദയതോ അത്ഥങ്ഗമതോ അസ്സാദതോ ആദീനവതോ നിസ്സരണതോ ച യാഥാവതോ പരിജാനനതാ, തഥാ പരിജാനനവസേന പന പവത്തോ വിപസ്സനാമഗ്ഗോ, തേന ച കായേ ഛന്ദരാഗസ്സ പജഹനം, കായസങ്ഖാരം നിരോധേത്വാ പത്തബ്ബസമാപത്തി വാ, സബ്ബേ ഏതേ കായമുഖേന പവത്താ മോനേയ്യപ്പടിപദാ ധമ്മാ കായമോനേയ്യം നാമ. തസ്മാ തമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘കതമം കായമോനേയ്യം? തിവിധകായദുച്ചരിതസ്സ പഹാനം കായമോനേയ്യം, തിവിധകായസുചരിതമ്പി കായമോനേയ്യ’’ന്തിആദിനാ (മഹാനി. ൧൪) പാളി ആഗതാ. ഇധാപി തേനേവ പാളിനയേന അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘തിവിധകായദുച്ചരിതപ്പഹാനം കായമോനേയ്യം നാമാ’’തിആദിമാഹ.

ഇദാനി ¶ ‘‘കതമം വചീമോനേയ്യം? ചതുബ്ബിധവചീദുച്ചരിതസ്സ പഹാനം വചീമോനേയ്യം, ചതുബ്ബിധം വചീസുചരിതം, വാചാരമ്മണേ ഞാണം, വാചാപരിഞ്ഞാ, പരിഞ്ഞാസഹഗതോ മഗ്ഗോ, വാചായ ഛന്ദരാഗസ്സ പഹാനം, വചീസങ്ഖാരനിരോധോ ദുതിയജ്ഝാനസമാപത്തി വചീമോനേയ്യ’’ന്തി ഇമായ പാളിയാ വുത്തമത്ഥം അതിദീപേന്തോ ‘‘വചീമോനേയ്യേപി ഏസേവ നയോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ചോപനവാചഞ്ചേവ സദ്ദവാചഞ്ച ആരബ്ഭ പവത്താ പഞ്ഞാ വാചാരമ്മണേ ഞാണം. തസ്സാ വാചായ സമുദയാദിതോ പരിജാനനം വാചാപരിഞ്ഞാ.

‘‘കതമം മനോമോനേയ്യം? തിവിധമനോദുച്ചരിതസ്സ പഹാനം മനോമോനേയ്യം, തിവിധം മനോസുച്ചരിതം, മനാരമ്മണേ ഞാണം, മനപരിഞ്ഞാ, പരിഞ്ഞാസഹഗതോ മഗ്ഗോ, മനസ്മിം ഛന്ദരാഗസ്സ പഹാനം, ചിത്തസങ്ഖാരനിരോധോ സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധസമാപത്തി മനോമോനേയ്യ’’ന്തി ഇമായ പാളിയാ ആഗതനയേന അത്ഥം വിഭാവേന്തോ ‘‘മനോമോനേയ്യേപി ഇമിനാവ നയേന അത്ഥം ഞത്വാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ച ഏകാസീതിവിധം ലോകിയചിത്തം ആരബ്ഭ പവത്തഞാണം മനാരമ്മണേ ഞാണം. തസ്സ സമുദയാദിതോ പരിജാനനം മനപരിഞ്ഞാതി അയം വിസേസോ.

മോനേയ്യസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആപായികവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

(൧൩) ൩. കുസിനാരവഗ്ഗോ

൧-൨. കുസിനാരസുത്താദിവണ്ണനാ

൧൨൪-൧൨൫. തതിയസ്സ ¶ പഠമേ തണ്ഹാഗേധേന ഗഥിതോതി തണ്ഹാബന്ധനേന ബദ്ധോ. തണ്ഹാമുച്ഛനായാതി തണ്ഹായ വസേന മുച്ഛാപത്തിയാ. മുച്ഛിതോതി മുച്ഛം മോഹം പമാദം ആപന്നോ. അജ്ഝോപന്നോതി അധിഓപന്നോ. തണ്ഹായ അധിഭവിത്വാ അജ്ഝോത്ഥടോ ഗിലിത്വാ പരിനിട്ഠപേത്വാ വിയ ഠിതോ. തേനാഹ ‘‘അജ്ഝോപന്നോതി