അട്ഠകഥാ > സുത്തപിടക (അട്ഠകഥാ) > ഖുദ്ദകനികായ (അട്ഠകഥാ)

സാവത്ഥിയം കിര മഹാസുവണ്ണോ നാമ കുടുമ്ബികോ അഹോസി അഡ്ഢോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ അപുത്തകോ. സോ ഏകദിവസം ന്ഹാനതിത്ഥം ന്ഹത്വാ നത്വാ ആഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ സമ്പന്നപത്തസാഖം ഏകം വനപ്പതിം ദിസ്വാ ‘‘അയം മഹേസക്ഖായ ദേവതായ പരിഗ്ഗഹിതോ ഭവിസ്സതീ’’തി തസ്സ ഹേട്ഠാഭാഗം സോധാപേത്വാ പാകാരപരിക്ഖേപം കാരാപേത്വാ വാലുകം ഓകിരാപേത്വാ ധജപടാകം ഉസ്സാപേത്വാ വനപ്പതിം അലങ്കരിത്വാ അഞ്ജലിം കരിത്വാ ‘‘സചേ പുത്തം വാ ധീതരം വാ ലഭേയ്യം, തുമ്ഹാകം മഹാസക്കാരം കരിസ്സാമീ’’തി പത്ഥനം കത്വാ പക്കാമി.

അഥസ്സ ന ചിരസ്സേവ ഭരിയായ കുച്ഛിയം ഗബ്ഭോ പതിട്ഠാസി. സാ ¶ ഗബ്ഭസ്സ പതിട്ഠിതഭാവം ഞത്വാ തസ്സ ആരോചേസി. സോ തസ്സാ ഗബ്ഭസ്സ പരിഹാരമദാസി. സാ ദസമാസച്ചയേന പുത്തം വിജായി. തം നാമഗ്ഗഹണദിവസേ ¶ സേട്ഠി അത്തനാ പാലിതം വനപ്പതിം നിസ്സായ ലദ്ധത്താ തസ്സ പാലോതി നാമം അകാസി. സാ അപരഭാഗേ അഞ്ഞമ്പി പുത്തം ലഭി. തസ്സ ചൂളപാലോതി നാമം കത്വാ ഇതരസ്സ മഹാപാലോതി നാമം അകാസി. തേ വയപ്പത്തേ ഘരബന്ധനേന ബന്ധിംസു. അപരഭാഗേ മാതാപിതരോ കാലമകംസു. സബ്ബമ്പി വിഭവം ഇതരേയേവ വിചാരിംസു.

തസ്മിം സമയേ സത്ഥാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ അനുപുബ്ബേനാഗന്ത്വാ അനാഥപിണ്ഡികേന മഹാസേട്ഠിനാ ചതുപണ്ണാസകോടിധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ കാരിതേ ജേതവനമഹാവിഹാരേ വിഹരതി മഹാജനം സഗ്ഗമഗ്ഗേ ച മോക്ഖമഗ്ഗേ ച പതിട്ഠാപയമാനോ. തഥാഗതോ ഹി മാതിപക്ഖതോ അസീതിയാ, പിതിപക്ഖതോ ¶ അസീതിയാതി ദ്വേഅസീതിഞാതികുലസഹസ്സേഹി കാരിതേ നിഗ്രോധമഹാവിഹാരേ ഏകമേവ വസ്സാവാസം വസി, അനാഥപിണ്ഡികേന കാരിതേ ജേതവനമഹാവിഹാരേ ഏകൂനവീസതിവസ്സാനി, വിസാഖായ സത്തവീസതികോടിധനപരിച്ചാഗേന കാരിതേ പുബ്ബാരാമേ ഛബ്ബസ്സാനീതി ദ്വിന്നം കുലാനം ഗുണമഹത്തതം പടിച്ച സാവത്ഥിം നിസ്സായ പഞ്ചവീസതിവസ്സാനി വസ്സാവാസം വസി. അനാഥപിണ്ഡികോപി വിസാഖാപി മഹാഉപാസികാ നിബദ്ധം ദിവസസ്സ ദ്വേ വാരേ തഥാഗതസ്സ ഉപട്ഠാനം ഗച്ഛന്തി, ഗച്ഛന്താ ച ‘‘ദഹരസാമണേരാ നോ ഹത്ഥേ ഓലോകേസ്സന്തീ’’തി തുച്ഛഹത്ഥാ ന ഗതപുബ്ബാ. പുരേഭത്തം ഗച്ഛന്താ ഖാദനീയഭോജനീയാദീനി ¶ ഗഹേത്വാവ ഗച്ഛന്തി, പച്ഛാഭത്തം ഗച്ഛന്താ പഞ്ച ഭേസജ്ജാനി അട്ഠ ച പാനാനി. നിവേസനേസു പന തേസം ദ്വിന്നം ദ്വിന്നം ഭിക്ഖുസഹസ്സാനം നിച്ചം പഞ്ഞത്താസനാനേവ ഹോന്തി. അന്നപാനഭേസജ്ജേസു യോ യം ഇച്ഛതി, തസ്സ തം യഥിച്ഛിതമേവ സമ്പജ്ജതി. തേസു അനാഥപിണ്ഡികേന ഏകദിവസമ്പി സത്ഥാ പഞ്ഹം ന പുച്ഛിതപുബ്ബോ. സോ കിര ‘‘തഥാഗതോ ബുദ്ധസുഖുമാലോ ഖത്തിയസുഖുമാലോ, ‘ബഹൂപകാരോ മേ, ഗഹപതീ’തി മയ്ഹം ധമ്മം ദേസേന്തോ കിലമേയ്യാ’’തി സത്ഥരി അധിമത്തസിനേഹേന പഞ്ഹം ന പുച്ഛതി. സത്ഥാ പന തസ്മിം നിസിന്നമത്തേയേവ ‘‘അയം സേട്ഠി മം അരക്ഖിതബ്ബട്ഠാനേ രക്ഖതി. അഹഞ്ഹി കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി അലങ്കതപടിയത്തം അത്തനോ സീസം ഛിന്ദിത്വാ അക്ഖീനി ഉപ്പാടേത്വാ ഹദയമംസം ഉപ്പാടേത്വാ പാണസമം പുത്തദാരം പരിച്ചജിത്വാ പാരമിയോ പൂരേന്തോ പരേസം ധമ്മദേസനത്ഥമേവ പൂരേസിം. ഏസ മം അരക്ഖിതബ്ബട്ഠാനേ രക്ഖതീ’’തി ഏകം ധമ്മദേസനം കഥേതിയേവ.

തദാ ¶ സാവത്ഥിയം സത്ത മനുസ്സകോടിയോ വസന്തി. തേസു സത്ഥു ധമ്മകഥം സുത്വാ പഞ്ചകോടിമത്താ മനുസ്സാ അരിയസാവകാ ജാതാ, ദ്വേകോടിമത്താ മനുസ്സാ പുഥുജ്ജനാ. തേസു അരിയസാവകാനം ദ്വേയേവ കിച്ചാനി അഹേസും – പുരേഭത്തം ദാനം ദേന്തി, പച്ഛാഭത്തം ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ വത്ഥഭേസജ്ജപാനകാദീനി ഗാഹാപേത്വാ ധമ്മസ്സവനത്ഥായ ഗച്ഛന്തി. അഥേകദിവസം മഹാപാലോ അരിയസാവകേ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥേ ¶ വിഹാരം ഗച്ഛന്തേ ദിസ്വാ ‘‘അയം മഹാജനോ കുഹിം ഗച്ഛതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ധമ്മസ്സവനായാ’’തി സുത്വാ ‘‘അഹമ്പി ഗമിസ്സാമീ’’തി ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പരിസപരിയന്തേ നിസീദി.

ബുദ്ധാ ച നാമ ധമ്മം ദേസേന്താ സരണസീലപബ്ബജ്ജാദീനം ഉപനിസ്സയം ഓലോകേത്വാ അജ്ഝാസയവസേന ധമ്മം ദേസേന്തി, തസ്മാ തം ദിവസം സത്ഥാ തസ്സ ഉപനിസ്സയം ഓലോകേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ അനുപുബ്ബികഥം കഥേസി. സേയ്യഥിദം – ദാനകഥം, സീലകഥം, സഗ്ഗകഥം, കാമാനം ആദീനവം, ഓകാരം സംകിലേസം, നേക്ഖമ്മേ ആനിസംസം പകാസേസി. തം സുത്വാ മഹാപാലോ കുടുമ്ബികോ ചിന്തേസി – ‘‘പരലോകം ഗച്ഛന്തം പുത്തധീതരോ വാ ഭാതരോ വാ ഭോഗാ വാ നാനുഗച്ഛന്തി, സരീരമ്പി അത്തനാ ¶ സദ്ധിം ന ഗച്ഛതി, കിം മേ ഘരാവാസേന പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. സോ ദേസനാപരിയോസാനേ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. അഥ നം സത്ഥാ – ‘‘അത്ഥി തേ കോചി ആപുച്ഛിതബ്ബയുത്തകോ ഞാതീ’’തി ആഹ. ‘‘കനിട്ഠഭാതാ മേ അത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി തം ആപുച്ഛാഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഗേഹം ഗന്ത്വാ കനിട്ഠം പക്കോസാപേത്വാ – ‘‘താത, യം മയ്ഹം ഇമസ്മിം ഗേഹേ സവിഞ്ഞാണകമ്പി അവിഞ്ഞാണകമ്പി ധനം കിഞ്ചി അത്ഥി, സബ്ബം തം തവ ഭാരോ, പടിപജ്ജാഹി ന’’ന്തി. ‘‘തുമ്ഹേ പന കിം കരിസ്സഥാ’’തി ആഹ. ‘‘അഹം സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. ‘‘കിം കഥേസി ഭാതിക, ത്വം മേ മാതരി മതായ മാതാ വിയ, പിതരി മതേ പിതാ വിയ ലദ്ധോ, ഗേഹേ തേ മഹാവിഭവോ, സക്കാ ഗേഹം അജ്ഝാവസന്തേഹേവ പുഞ്ഞാനി കാതും ¶ , മാ ഏവം കരിത്ഥാ’’തി. ‘‘താത, അഹം സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ ഘരാവാസേ വസിതും ന സക്കോമി. സത്ഥാരാ ഹി അതിസണ്ഹസുഖുമം തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനകല്യാണോ ധമ്മോ ദേസിതോ, ന സക്കാ സോ അഗാരമജ്ഝേ വസന്തേന പൂരേതും ¶ , പബ്ബജിസ്സാമി, താതാ’’തി. ‘‘ഭാതിക, തരുണായേവ താവത്ഥ, മഹല്ലകകാലേ പബ്ബജിസ്സഥാ’’തി. ‘‘താത, മഹല്ലകസ്സ ഹി അത്തനോ ഹത്ഥപാദാപി അനസ്സവാ ഹോന്തി, ന അത്തനോ വസേ വത്തന്തി, കിമങ്ഗം പന ഞാതകാ, സ്വാഹം തവ കഥം ന കരോമി, സമണപടിപത്തിംയേവ പൂരേസ്സാമി’’.

‘‘ജരാജജ്ജരിതാ ഹോന്തി, ഹത്ഥപാദാ അനസ്സവാ;

യസ്സ സോ വിഹതത്ഥാമോ, കഥം ധമ്മം ചരിസ്സതി’’. –

പബ്ബജിസ്സാമേവാഹം, താതാതി തസ്സ വിരവന്തസ്സേവ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ ലദ്ധപബ്ബജ്ജൂപസമ്പദോ ആചരിയുപജ്ഝായാനം സന്തികേ പഞ്ച വസ്സാനി വസിത്വാ വുട്ഠവസ്സോ പവാരേത്വാ സത്ഥാരമുപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, ഇമസ്മിം സാസനേ കതി ധുരാനീ’’തി? ‘‘ഗന്ഥധുരം, വിപസ്സനാധുരന്തി ദ്വേയേവ ധുരാനി ഭിക്ഖൂ’’തി. ‘‘കതമം പന, ഭന്തേ, ഗന്ഥധുരം, കതമം വിപസ്സനാധുര’’ന്തി? ‘‘അത്തനോ പഞ്ഞാനുരൂപേന ഏകം വാ ദ്വേ വാ നികായേ സകലം വാ പന തേപിടകം ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ തസ്സ ധാരണം, കഥനം, വാചനന്തി ¶ ഇദം ഗന്ഥധുരം നാമ, സല്ലഹുകവുത്തിനോ പന പന്തസേനാസനാഭിരതസ്സ അത്തഭാവേ ഖയവയം പട്ഠപേത്വാ സാതച്ചകിരിയവസേന വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തഗ്ഗഹണന്തി ഇദം വിപസ്സനാധുരം നാമാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, അഹം മഹല്ലകകാലേ പബ്ബജിതോ ഗന്ഥധുരം പൂരേതും ന സക്ഖിസ്സാമി, വിപസ്സനാധുരം പന പൂരേസ്സാമി, കമ്മട്ഠാനം മേ കഥേഥാ’’തി. അഥസ്സ സത്ഥാ യാവ അരഹത്തം കമ്മട്ഠാനം കഥേസി.

സോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ അത്തനാ സഹഗാമിനോ ഭിക്ഖൂ പരിയേസന്തോ സട്ഠി ഭിക്ഖൂ ലഭിത്വാ തേഹി ¶ സദ്ധിം നിക്ഖമിത്വാ വീസയോജനസതമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ഏകം മഹന്തം പച്ചന്തഗാമം പത്വാ തത്ഥ സപരിവാരോ പിണ്ഡായ പാവിസി. മനുസ്സാ വത്തസമ്പന്നേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാവ പസന്നചിത്താ ആസനാനി പഞ്ഞാപേത്വാ നിസീദാപേത്വാ പണീതേനാഹാരേന പരിവിസിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കുഹിം അയ്യാ ഗച്ഛന്തീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘യഥാഫാസുകട്ഠാനം ഉപാസകാ’’തി വുത്തേ പണ്ഡിതാ മനുസ്സാ ‘‘വസ്സാവാസം സേനാസനം പരിയേസന്തി ഭദന്താ’’തി ഞത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, സചേ അയ്യാ ഇമം തേമാസം ഇധ വസേയ്യും, മയം സരണേസു പതിട്ഠായ സീലാനി ഗണ്ഹേയ്യാമാ’’തി ആഹംസു. തേപി ‘‘മയം ഇമാനി കുലാനി നിസ്സായ ഭവനിസ്സരണം കരിസ്സാമാ’’തി അധിവാസേസും.

മനുസ്സാ ¶ തേസം പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ വിഹാരം പടിജഗ്ഗിത്വാ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനാനി സമ്പാദേത്വാ അദംസു. തേ നിബദ്ധം തമേവ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസന്തി. അഥ നേ ഏകോ വേജ്ജോ ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ബഹൂനം വസനട്ഠാനേ അഫാസുകമ്പി നാമ ഹോതി, തസ്മിം ഉപ്പന്നേ മയ്ഹം കഥേയ്യാഥ, ഭേസജ്ജം കരിസ്സാമീ’’തി പവാരേസി. ഥേരോ വസ്സൂപനായികദിവസേ തേ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ പുച്ഛി, ‘‘ആവുസോ ¶ , ഇമം തേമാസം കതിഹി ഇരിയാപഥേഹി വീതിനാമേസ്സഥാ’’തി? ‘‘ചതൂഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം പനേതം, ആവുസോ, പതിരൂപം, നനു അപ്പമത്തേഹി ഭവിതബ്ബം’’? ‘‘മയഞ്ഹി ധരമാനകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സന്തികാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ആഗതാ, ബുദ്ധാ ച നാമ ന സക്കാ പമാദേന ആരാധേതും, കല്യാണജ്ഝാസയേന തേ വോ ആരാധേതബ്ബാ. പമത്തസ്സ ച നാമ ചത്താരോ അപായാ സകഗേഹസദിസാ, അപ്പമത്താ ഹോഥാവുസോ’’തി. ‘‘കിം തുമ്ഹേ പന, ഭന്തേ’’തി? ‘‘അഹം തീഹി ഇരിയാപഥേഹി വീതിനാമേസ്സാമി, പിട്ഠിം ന പസാരേസ്സാമി, ആവുസോ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ, അപ്പമത്താ ഹോഥാ’’തി.

അഥ ഥേരസ്സ നിദ്ദം അനോക്കമന്തസ്സ പഠമമാസേ അതിക്കന്തേ മജ്ഝിമമാസേ സമ്പത്തേ അക്ഖിരോഗോ ഉപ്പജ്ജി. ഛിദ്ദഘടതോ ഉദകധാരാ വിയ അക്ഖീഹി അസ്സുധാരാ പഗ്ഘരന്തി. സോ സബ്ബരത്തിം സമണധമ്മം കത്വാ അരുണുഗ്ഗമനേ ഗബ്ഭം പവിസിത്വാ നിസീദി. ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖാചാരവേലായ ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖാചാരവേലാ, ഭന്തേ’’തി ആഹംസു. ‘‘തേന ഹി, ആവുസോ, ഗണ്ഹഥ പത്തചീവര’’ന്തി. അത്തനോ പത്തചീവരം ഗാഹാപേത്വാ നിക്ഖമി. ഭിക്ഖൂ തസ്സ അക്ഖീഹി അസ്സൂനി പഗ്ഘരന്തേ ദിസ്വാ, ‘‘കിമേതം, ഭന്തേ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘അക്ഖീനി മേ, ആവുസോ, വാതാ വിജ്ഝന്തീ’’തി. ‘‘നനു, ഭന്തേ, വേജ്ജേന പവാരിതമ്ഹാ, തസ്സ കഥേമാ’’തി. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ¶ തേ വേജ്ജസ്സ കഥയിംസു. സോ തേലം പചിത്വാ പേസേസി. ഥേരോ നാസായ തേലം ആസിഞ്ചന്തോ നിസിന്നകോവ ആസിഞ്ചിത്വാ അന്തോഗാമം പാവിസി. വേജ്ജോ തം ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, അയ്യസ്സ കിര അക്ഖീനി വാതോ വിജ്ഝതീ’’തി? ‘‘ആമ, ഉപാസകാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മയാ തേലം പചിത്വാ പേസിതം, നാസായ വോ തേലം ആസിത്ത’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഉപാസകാ’’തി. ‘‘ഇദാനി ¶ കീദിസ’’ന്തി? ‘‘രുജ്ജതേവ ഉപാസകാ’’തി. വേജ്ജോ ‘‘മയാ ഏകവാരേനേവ വൂപസമനസമത്ഥം തേലം പഹിതം, കിം നു ഖോ രോഗോ ന വൂപസന്തോ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, നിസീദിത്വാ വോ തേലം ആസിത്തം, നിപജ്ജിത്വാ’’തി പുച്ഛി. ഥേരോ തുണ്ഹീ അഹോസി, പുനപ്പുനം പുച്ഛിയമാനോപി ന കഥേസി. സോ ‘‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ ¶ വസനട്ഠാനം ഓലോകേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ – ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ഗച്ഛഥാ’’തി ഥേരം വിസ്സജ്ജേത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം ഓലോകേന്തോ ചങ്കമനനിസീദനട്ഠാനമേവ ദിസ്വാ സയനട്ഠാനം അദിസ്വാ, ‘‘ഭന്തേ, നിസിന്നേഹി വോ ആസിത്തം, നിപന്നേഹീ’’തി പുച്ഛി. ഥേരോ തുണ്ഹീ അഹോസി. ‘‘മാ, ഭന്തേ, ഏവം കരിത്ഥ, സമണധമ്മോ നാമ സരീരം യാപേന്തേന സക്കാ കാതും, നിപജ്ജിത്വാ ആസിഞ്ചഥാ’’തി പുനപ്പുനം യാചി. ‘‘ഗച്ഛ ത്വം താവാവുസോ, മന്തേത്വാ ജാനിസ്സാമീ’’തി വേജ്ജം ഉയ്യോജേസി. ഥേരസ്സ ച തത്ഥ നേവ ഞാതീ, ന സാലോഹിതാ അത്ഥി, തേന സദ്ധിം മന്തേയ്യ? കരജകായേന പന സദ്ധിം മന്തേന്തോ ¶ ‘‘വദേഹി താവ, ആവുസോ പാലിത, ത്വം കിം അക്ഖീനി ഓലോകേസ്സസി, ഉദാഹു ബുദ്ധസാസനം? അനമതഗ്ഗസ്മിഞ്ഹി സംസാരവട്ടേ തവ അക്ഖികാണസ്സ ഗണനാ നാമ നത്ഥി, അനേകാനി പന ബുദ്ധസതാനി ബുദ്ധസഹസ്സാനി അതീതാനി. തേസു തേ ഏകബുദ്ധോപി ന പരിചിണ്ണോ, ഇദാനി ഇമം അന്തോവസ്സം തയോ മാസേ ന നിപജ്ജിസ്സാമീതി തേമാസം നിബദ്ധവീരിയം കരിസ്സാമി. തസ്മാ തേ ചക്ഖൂനി നസ്സന്തു വാ ഭിജ്ജന്തു വാ, ബുദ്ധസാസനമേവ ധാരേഹി, മാ ചക്ഖൂനീ’’തി ഭൂതകായം ഓവദന്തോ ഇമാ ഗാഥായോ അഭാസി –

സബ്ബമ്പിദം ഹായതു ദേഹനിസ്സിതം,

സബ്ബമ്പിദം ജീരതു ദേഹനിസ്സിതം,

‘‘ചക്ഖൂനി ഭിജ്ജന്തു മമായിതാനി,

സബ്ബമ്പിദം ¶ ഭിജ്ജതു ദേഹനിസ്സിതം,

കിം കാരണാ പാലിത ത്വം പമജ്ജസീ’’തി.

ഏവം ¶ ¶ തീഹി ഗാഥാഹി അത്തനോ ഓവാദം ദത്വാ നിസിന്നകോവ നത്ഥുകമ്മം കത്വാ ഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസി. വേജ്ജോ തം ദിസ്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, നത്ഥുകമ്മം കത’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ഉപാസകാ’’തി. ‘‘കീദിസം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘രുജ്ജതേവ ഉപാസകാ’’തി. ‘‘നിസീദിത്വാ വോ, ഭന്തേ, നത്ഥുകമ്മം കതം, നിപജ്ജിത്വാ’’തി. ഥേരോ തുണ്ഹീ അഹോസി, പുനപ്പുനം പുച്ഛിയമാനോപി ന കിഞ്ചി കഥേസി. അഥ നം വേജ്ജോ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേ സപ്പായം ന കരോഥ, അജ്ജതോ പട്ഠായ ‘അസുകേന മേ തേലം പക്ക’ന്തി മാ വദിത്ഥ, അഹമ്പി ‘മയാ വോ തേലം പക്ക’ന്തി ന വക്ഖാമീ’’തി ആഹ. സോ വേജ്ജേന പച്ചക്ഖാതോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ത്വം വേജ്ജേനാപി പച്ചക്ഖാതോസി, ഇരിയാപഥം മാ വിസ്സജ്ജി സമണാതി.

‘‘പടിക്ഖിത്തോ തികിച്ഛായ, വേജ്ജേനാപി വിവജ്ജിതോ;

നിയതോ മച്ചുരാജസ്സ, കിം പാലിത പമജ്ജസീ’’തി. –

ഇമായ ഗാഥായ അത്താനം ഓവദിത്വാ സമണധമ്മം അകാസി. അഥസ്സ മജ്ഝിമയാമേ അതിക്കന്തേ അപുബ്ബം അചരിമം അക്ഖീനി ചേവ കിലേസാ ച ഭിജ്ജിംസു. സോ സുക്ഖവിപസ്സകോ അരഹാ ഹുത്വാ ഗബ്ഭം പവിസിത്വാ നിസീദി.

ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖാചാരവേലായ ആഗന്ത്വാ ‘‘ഭിക്ഖാചാരകാലോ, ഭന്തേ’’തി ആഹംസു. ‘‘കാലോ, ആവുസോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഗച്ഛഥാ’’തി. ‘‘കിം തുമ്ഹേ പന, ഭന്തേ’’തി? ‘‘അക്ഖീനി മേ, ആവുസോ, പരിഹീനാനീ’’തി. തേ തസ്സ അക്ഖീനി ഓലോകേത്വാ അസ്സുപുണ്ണനേത്താ ഹുത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മാ ചിന്തയിത്ഥ, മയം ¶ വോ പടിജഗ്ഗിസ്സാമാ’’തി ഥേരം സമസ്സാസേത്വാ കത്തബ്ബയുത്തകം വത്തപടിവത്തം കത്വാ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിംസു. മനുസ്സാ ഥേരം അദിസ്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹാകം അയ്യോ കുഹി’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ തം പവത്തിം സുത്വാ യാഗും പേസേത്വാ സയം പിണ്ഡപാതമാദായ ഗന്ത്വാ ഥേരം വന്ദിത്വാ പാദമൂലേ പരിവത്തമാനാ രോദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മയം വോ പടിജഗ്ഗിസ്സാമ, തുമ്ഹേ മാ ചിന്തയിത്ഥാ’’തി സമസ്സാസേത്വാ പക്കമിംസു.

തതോ പട്ഠായ നിബദ്ധം യാഗുഭത്തം വിഹാരമേവ പേസേന്തി. ഥേരോപി ഇതരേ സട്ഠി ഭിക്ഖൂ നിരന്തരം ഓവദതി. തേ തസ്സോവാദേ ഠത്വാ ഉപകട്ഠായ പവാരണായ സബ്ബേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിംസു ¶ . തേ വുട്ഠവസ്സാ ച പന സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമാ ഹുത്വാ ഥേരമാഹംസു, ‘‘ഭന്തേ, സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമമ്ഹാ’’തി ¶ . ഥേരോ തേസം വചനം സുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ദുബ്ബലോ, അന്തരാമഗ്ഗേ ച അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതാ അടവീ അത്ഥി, മയി ഏതേഹി സദ്ധിം ഗച്ഛന്തേ സബ്ബേ കിലമിസ്സന്തി, ഭിക്ഖമ്പി ലഭിതും ന സക്ഖിസ്സന്തി, ഇമേ പുരേതരമേവ പേസേസ്സാമീ’’തി. അഥ നേ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, തുമ്ഹേ പുരതോ ഗച്ഛഥാ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേ പന ഭന്തേ’’തി? ‘‘അഹം ദുബ്ബലോ, അന്തരാമഗ്ഗേ ച അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതാ അടവീ അത്ഥി, മയി തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം ഗച്ഛന്തേ സബ്ബേ കിലമിസ്സഥ, തുമ്ഹേ പുരതോ ഗച്ഛഥാ’’തി. ‘‘മാ, ഭന്തേ, ഏവം കരിത്ഥ, മയം തുമ്ഹേഹി സദ്ധിംയേവ ഗമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘മാ വോ, ആവുസോ, ഏവം രുച്ചിത്ഥ, ഏവം സന്തേ മയ്ഹം അഫാസുകം ഭവിസ്സതി, മയ്ഹം കനിട്ഠോ പന തുമ്ഹേ ദിസ്വാ പുച്ഛിസ്സതി, അഥസ്സ മമ ചക്ഖൂനം ¶ പരിഹീനഭാവം ആരോചേയ്യാഥ, സോ മയ്ഹം സന്തികം കഞ്ചിദേവ പഹിണിസ്സതി, തേന സദ്ധിം ആഗച്ഛിസ്സാമി, തുമ്ഹേ മമ വചനേന ദസബലഞ്ച അസീതിമഹാഥേരേ ച വന്ദഥാ’’തി തേ ഉയ്യോജേസി.

തേ ഥേരം ഖമാപേത്വാ അന്തോഗാമം പവിസിംസു. മനുസ്സാ തേ ദിസ്വാ നിസീദാപേത്വാ ഭിക്ഖം ദത്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, അയ്യാനം ഗമനാകാരോ പഞ്ഞായതീ’’തി? ‘‘ആമ, ഉപാസകാ, സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമമ്ഹാ’’തി. തേ പുനപ്പുനം യാചിത്വാ തേസം ഗമനഛന്ദമേവ ഞത്വാ അനുഗന്ത്വാ പരിദേവിത്വാ നിവത്തിംസു. തേപി അനുപുബ്ബേന ജേതവനം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരഞ്ച അസീതിമഹാഥേരേ ച ഥേരസ്സ വചനേന വന്ദിത്വാ പുനദിവസേ യത്ഥ ഥേരസ്സ കനിട്ഠോ വസതി, തം വീഥിം പിണ്ഡായ പവിസിംസു. കുടുമ്ബികോ തേ സഞ്ജാനിത്വാ നിസീദാപേത്വാ കതപടിസന്ഥാരോ ‘‘ഭാതികത്ഥേരോ മേ, ഭന്തേ, കുഹി’’ന്തി പുച്ഛി. അഥസ്സ തേ തം പവത്തിം ആരോചേസും. സോ തം സുത്വാവ തേസം പാദമൂലേ പരിവത്തേന്തോ രോദിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘ഇദാനി, ഭന്തേ, കിം കാതബ്ബ’’ന്തി? ‘‘ഥേരോ ഇതോ കസ്സചി ആഗമനം പച്ചാസീസതി, തസ്സ ഗതകാലേ തേന സദ്ധിം ആഗമിസ്സതീ’’തി. ‘‘അയം മേ, ഭന്തേ, ഭാഗിനേയ്യോ പാലിതോ നാമ, ഏതം പേസേഥാ’’തി. ‘‘ഏവം പേസേതും ന സക്കാ, മഗ്ഗേ പരിപന്ഥോ അത്ഥി, തം പബ്ബാജേത്വാ പേസേതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘ഏവം കത്വാ പേസേഥ, ഭന്തേ’’തി. അഥ നം പബ്ബാജേത്വാ അഡ്ഢമാസമത്തം പത്തചീവരഗ്ഗഹണാദീനി സിക്ഖാപേത്വാ മഗ്ഗം ആചിക്ഖിത്വാ പഹിണിംസു.

സോ അനുപുബ്ബേന തം ഗാമം പത്വാ ഗാമദ്വാരേ ഏകം മഹല്ലകം ദിസ്വാ, ‘‘ഇമം ഗാമം നിസ്സായ കോചി ആരഞ്ഞകോ വിഹാരോ അത്ഥീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കോ നാമ തത്ഥ വസതീ’’തി? ‘‘പാലിതത്ഥേരോ നാമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘മഗ്ഗം മേ ആചിക്ഖഥാ’’തി. ‘‘കോസി ത്വം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ഥേരസ്സ ഭാഗിനേയ്യോമ്ഹീ’’തി. അഥ ¶ നം ഗഹേത്വാ വിഹാരം ¶ നേസി. സോ ഥേരം വന്ദിത്വാ അഡ്ഢമാസമത്തം വത്തപടിവത്തം കത്വാ ഥേരം സമ്മാ പടിജഗ്ഗിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മാതുലകുടുമ്ബികോ മേ തുമ്ഹാകം ¶ ആഗമനം പച്ചാസീസതി, ഏഥ, ഗച്ഛാമാ’’തി ആഹ. ‘‘തേന ഹി ഇമം മേ യട്ഠികോടിം ഗണ്ഹാഹീ’’തി. സോ യട്ഠികോടിം ഗഹേത്വാ ഥേരേന സദ്ധിം അന്തോഗാമം പാവിസി. മനുസ്സാ ഥേരം നിസീദാപേത്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, ഗമനാകാരോ വോ പഞ്ഞായതീ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘ആമ, ഉപാസകാ, ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിസ്സാമീ’’തി. തേ നാനപ്പകാരേന യാചിത്വാ അലഭന്താ ഥേരം ഉയ്യോജേത്വാ ഉപഡ്ഢപഥം ഗന്ത്വാ രോദിത്വാ നിവത്തിംസു. സാമണേരോ ഥേരം യട്ഠികോടിയാ ആദായ ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ അടവിയം കട്ഠനഗരം നാമ ഥേരേന ഉപനിസ്സായ വുട്ഠപുബ്ബം ഗാമം സമ്പാപുണി, സോ ഗാമതോ നിക്ഖമിത്വാ അരഞ്ഞേ ഗീതം ഗായിത്വാ ദാരൂനി ഉദ്ധരന്തിയാ ഏകിസ്സാ ഇത്ഥിയാ ഗീതസദ്ദം സുത്വാ സരേ നിമിത്തം ഗണ്ഹി. ഇത്ഥിസദ്ദോ വിയ ഹി അഞ്ഞോ സദ്ദോ പുരിസാനം സകലസരീരം ഫരിത്വാ ഠാതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകസദ്ദമ്പി സമനുപസ്സാമി, യം ഏവം പുരിസസ്സ ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠതി, യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, ഇത്ഥിസദ്ദോ’’തി (അ. നി. ൧.൨).

സാമണേരോ തത്ഥ നിമിത്തം ഗഹേത്വാ യട്ഠികോടിം വിസ്സജ്ജേത്വാ ‘‘തിട്ഠഥ താവ, ഭന്തേ, കിച്ചം മേ അത്ഥീ’’തി തസ്സാ സന്തികം ¶ ഗതോ. സാ തം ദിസ്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. സോ തായ സദ്ധിം സീലവിപത്തിം പാപുണി. ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇദാനേവ ഏകോ ഗീതസദ്ദോ സുയ്യിത്ഥ. സോ ച ഖോ ഇത്ഥിയാ സദ്ദോ ഛിജ്ജി, സാമണേരോപി ചിരായതി, സോ തായ സദ്ധിം സീലവിപത്തിം പത്തോ ഭവിസ്സതീ’’തി. സോപി അത്തനോ കിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ ആഗന്ത്വാ ‘‘ഗച്ഛാമ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. അഥ നം ഥേരോ പുച്ഛി – ‘‘പാപോജാതോസി സാമണേരാ’’തി. സോ തുണ്ഹീ ഹുത്വാ ഥേരേന പുനപ്പുനം പുട്ഠോപി ന കിഞ്ചി കഥേസി. അഥ നം ഥേരോ ആഹ – ‘‘താദിസേന പാപേന മമ യട്ഠികോടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥീ’’തി. സോ സംവേഗപ്പത്തോ കാസായാനി അപനേത്വാ ഗിഹിനിയാമേന പരിദഹിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അഹം പുബ്ബേ സാമണേരോ, ഇദാനി പനമ്ഹി ഗിഹീ ജാതോ, പബ്ബജന്തോപി ച സ്വാഹം ന സദ്ധായ പബ്ബജിതോ, മഗ്ഗപരിപന്ഥഭയേന പബ്ബജിതോ, ഏഥ ഗച്ഛാമാ’’തി ആഹ. ‘‘ആവുസോ, ഗിഹിപാപോപി സമണപാപോപി പാപോയേവ, ത്വം സമണഭാവേ ഠത്വാപി സീലമത്തം പൂരേതും നാസക്ഖി, ഗിഹീ ഹുത്വാ കിം ¶ നാമ കല്യാണം കരിസ്സസി, താദിസേന പാപേന മമ യട്ഠികോടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥീ’’തി ആഹ. ‘‘ഭന്തേ, അമനുസ്സുപദ്ദവോ മഗ്ഗോ, തുമ്ഹേ ച അന്ധാ അപരിണായകാ, കഥം ഇധ വസിസ്സഥാ’’തി? അഥ നം ഥേരോ, ‘‘ആവുസോ, ത്വം മാ ഏവം ചിന്തയി, ഇധേവ മേ നിപജ്ജിത്വാ മരന്തസ്സാപി അപരാപരം പരിവത്തന്തസ്സാപി തയാ സദ്ധിം ഗമനം നാമ നത്ഥീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘ഹന്ദാഹം ¶ ഹതചക്ഖുസ്മി, കന്താരദ്ധാനമാഗതോ;

സേയ്യമാനോ ന ഗച്ഛാമി, നത്ഥി ബാലേ സഹായതാ.

‘‘ഹന്ദാഹം ¶ ഹതചക്ഖുസ്മി, കന്താരദ്ധാനമാഗതോ;

മരിസ്സാമി നോ ഗമിസ്സാമി, നത്ഥി ബാലേ സഹായതാ’’തി.

തം സുത്വാ ഇതരോ സംവേഗജാതോ ‘‘ഭാരിയം വത മേ സാഹസികം അനനുച്ഛവികം കമ്മം കത’’ന്തി ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തോ വനസണ്ഡം പക്ഖന്ദിത്വാ തഥാ പക്കന്തോവ അഹോസി. ഥേരസ്സാപി സീലതേജേന സട്ഠിയോജനായാമം പഞ്ഞാസയോജനവിത്ഥതം പന്നരസയോജനബഹലം ജയസുമനപുപ്ഫവണ്ണം നിസീദനുട്ഠഹനകാലേസു ഓനമനുന്നമനപകതികം സക്കസ്സ ദേവരഞ്ഞോ പണ്ഡുകമ്ബലസിലാസനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സക്കോ ‘‘കോ നു ഖോ മം ഠാനാ ചാവേതുകാമോ’’തി ഓലോകേന്തോ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഥേരം അദ്ദസ. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘സഹസ്സനേത്തോ ദേവിന്ദോ, ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധയി;

പാപഗരഹീ അയം പാലോ, ആജീവം പരിസോധയി.

‘‘സഹസ്സനേത്തോ ദേവിന്ദോ, ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധയി;

ധമ്മഗരുകോ അയം പാലോ, നിസിന്നോ സാസനേ രതോ’’തി.

അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘സചാഹം ഏവരൂപസ്സ പാപഗരഹിനോ ധമ്മഗരുകസ്സ അയ്യസ്സ സന്തികം ന ഗമിസ്സാമി, മുദ്ധാ മേ സത്തധാ ഫലേയ്യ, ഗമിസ്സാമി തസ്സ സന്തിക’’ന്തി. തതോ –

‘‘സഹസ്സനേത്തോ ദേവിന്ദോ, ദേവരജ്ജസിരിന്ധരോ;

തങ്ഖണേന ആഗന്ത്വാന, ചക്ഖുപാലമുപാഗമി’’. –

ഉപഗന്ത്വാ ¶ ച പന ഥേരസ്സ അവിദൂരേ പദസദ്ദമകാസി. അഥ നം ഥേരോ പുച്ഛി – ‘‘കോ ഏസോ’’തി? ‘‘അഹം, ഭന്തേ, അദ്ധികോ’’തി. ‘‘കുഹിം യാസി ഉപാസകാ’’തി ¶ ? ‘‘സാവത്ഥിയം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘യാഹി, ആവുസോ’’തി. ‘‘അയ്യോ പന, ഭന്തേ, കുഹിം ഗമിസ്സതീ’’തി? ‘‘അഹമ്പി തത്ഥേവ ഗമിസ്സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഏകതോവ ഗച്ഛാമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അഹം, ആവുസോ, ദുബ്ബലോ, മയാ സദ്ധിം ഗച്ഛന്തസ്സ തവ പപഞ്ചോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘മയ്ഹം അച്ചായികം നത്ഥി, അഹമ്പി അയ്യേന ¶ സദ്ധിം ഗച്ഛന്തോ ദസസു പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂസു ഏകം ലഭിസ്സാമി, ഏകതോവ ഗച്ഛാമ, ഭന്തേ’’തി. ഥേരോ ‘‘ഏസോ സപ്പുരിസോ ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ – ‘‘തേന ഹി സദ്ധിം ഗമിസ്സാമി, യട്ഠികോടിം ഗണ്ഹ ഉപാസകാ’’തി ആഹ. സക്കോ തഥാ കത്വാ പഥവിം സങ്ഖിപന്തോ സായന്ഹസമയേ ജേതവനം സമ്പാപേസി. ഥേരോ സങ്ഖപണവാദിസദ്ദം സുത്വാ ‘‘കത്ഥേസോ സദ്ദോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സാവത്ഥിയം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘പുബ്ബേ മയം ഗമനകാലേ ചിരേന ഗമിമ്ഹാ’’തി. ‘‘അഹം ഉജുമഗ്ഗം ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. തസ്മിം ഖണേ ഥേരോ ‘‘നായം മനുസ്സോ, ദേവതാ ഭവിസ്സതീ’’തി സല്ലക്ഖേസി.

‘‘സഹസ്സനേത്തോ ദേവിന്ദോ, ദേവരജ്ജസിരിന്ധരോ;

സങ്ഖിപിത്വാന തം മഗ്ഗം, ഖിപ്പം സാവത്ഥിമാഗമീ’’തി.

സോ ഥേരം നേത്വാ ഥേരസ്സേവത്ഥായ കനിട്ഠകുടുമ്ബികേന കാരിതം ¶ പണ്ണസാലം നേത്വാ ഫലകേ നിസീദാപേത്വാ പിയസഹായകവണ്ണേന തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘സമ്മ, ചൂളപാലാ’’തി പക്കോസി. ‘‘കിം, സമ്മാ’’തി? ‘‘ഥേരസ്സാഗതഭാവം ജാനാസീ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി, കിം പന ഥേരോ ആഗതോ’’തി? ‘‘ആമ, സമ്മ, ഇദാനി അഹം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഥേരം തയാ കാരിതപണ്ണസാലായ നിസിന്നകം ദിസ്വാ ആഗതോമ്ഹീ’’തി വത്വാ പക്കാമി. കുടുമ്ബികോപി വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഥേരം ദിസ്വാ പാദമൂലേ പരിവത്തന്തോ രോദിത്വാ ‘‘ഇദം ദിസ്വാ അഹം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം പബ്ബജിതും നാദാസി’’ന്തിആദീനി വത്വാ ദ്വേ ദാസദാരകേ ഭുജിസ്സേ കത്വാ ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബാജേത്വാ ‘‘അന്തോഗാമതോ യാഗുഭത്താദീനി ആഹരിത്വാ ഥേരം ഉപട്ഠഹഥാ’’തി പടിയാദേസി. സാമണേരാ വത്തപടിവത്തം കത്വാ ഥേരം ഉപട്ഠഹിംസു.

അഥേകദിവസം ദിസാവാസിനോ ഭിക്ഖൂ ‘‘സത്ഥാരം പസ്സിസ്സാമാ’’തി ജേതവനം ആഗന്ത്വാ തഥാഗതം വന്ദിത്വാ അസീതിമഹാഥേരേ ച, വന്ദിത്വാ വിഹാരചാരികം ചരന്താ ചക്ഖുപാലത്ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം പത്വാ ‘‘ഇദമ്പി പസ്സിസ്സാമാ’’തി സായം ¶ തദഭിമുഖാ അഹേസും. തസ്മിം ഖണേ മഹാമേഘോ ഉട്ഠഹി. തേ ‘‘ഇദാനി അതിസായന്ഹോ, മേഘോ ച ഉട്ഠിതോ, പാതോവ ഗന്ത്വാ പസ്സിസ്സാമാ’’തി നിവത്തിംസു. ദേവോ പഠമയാമം വസ്സിത്വാ മജ്ഝിമയാമേ വിഗതോ. ഥേരോ ആരദ്ധവീരിയോ ആചിണ്ണചങ്കമനോ, തസ്മാ പച്ഛിമയാമേ ചങ്കമനം ഓതരി. തദാ ച പന നവവുട്ഠായ ഭൂമിയാ ബഹൂ ഇന്ദഗോപകാ ¶ ഉട്ഠഹിംസു. തേ ഥേരേ ചങ്കമന്തേ യേഭുയ്യേന വിപജ്ജിംസു. അന്തേവാസികാ ഥേരസ്സ ചങ്കമനട്ഠാനം കാലസ്സേവ ന സമ്മജ്ജിംസു. ഇതരേ ഭിക്ഖൂ ‘‘ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം പസ്സിസ്സാമാ’’തി ആഗന്ത്വാ ചങ്കമനേ മതപാണകേ ദിസ്വാ ‘‘കോ ഇമസ്മിം ചങ്കമതീ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘അമ്ഹാകം ഉപജ്ഝായോ, ഭന്തേ’’തി. തേ ഉജ്ഝായിംസു ‘‘പസ്സഥാവുസോ, സമണസ്സ കമ്മം, സചക്ഖുകകാലേ നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായന്തോ ¶ കിഞ്ചി അകത്വാ ഇദാനി ചക്ഖുവികലകാലേ ‘ചങ്കമാമീ’തി ഏത്തകേ പാണകേ മാരേസി ‘അത്ഥം കരിസ്സാമീ’തി അനത്ഥം കരോതീ’’തി.

അഥ ഖോ തേ ഗന്ത്വാ തഥാഗതസ്സ ആരോചേസും, ‘‘ഭന്തേ, ചക്ഖുപാലത്ഥേരോ ‘ചങ്കമാമീ’തി ബഹൂ പാണകേ മാരേസീ’’തി. ‘‘കിം പന സോ തുമ്ഹേഹി മാരേന്തോ ദിട്ഠോ’’തി? ‘‘ന ദിട്ഠോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘യഥേവ തുമ്ഹേ തം ന പസ്സഥ, തഥേവ സോപി തേ പാണേ ന പസ്സതി. ഖീണാസവാനം മരണചേതനാ നാമ നത്ഥി, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയേ സതി കസ്മാ അന്ധോ ജാതോ’’തി? ‘‘അത്തനോ കതകമ്മവസേന, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, തേന കത’’ന്തി? തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, സുണാഥ –

അതീതേ ബാരാണസിയം കാസിരഞ്ഞേ രജ്ജം കാരേന്തേ ഏകോ വേജ്ജോ ഗാമനിഗമേസു ചരിത്വാ വേജ്ജകമ്മം കരോന്തോ ഏകം ചക്ഖുദുബ്ബലം ഇത്ഥിം ദിസ്വാ പുച്ഛി – ‘‘കിം തേ അഫാസുക’’ന്തി? ‘‘അക്ഖീഹി ന പസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഭേസജ്ജം തേ കരിസ്സാമീ’’തി? ‘‘കരോഹി, സാമീ’’തി. ‘‘കിം മേ ദസ്സസീ’’തി? ‘‘സചേ മേ അക്ഖീനി പാകതികാനി കാതും സക്ഖിസ്സസി, അഹം തേ സദ്ധിം പുത്തധീതാഹി ദാസീ ഭവിസ്സാമീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി ഭേസജ്ജം സംവിദഹി, ഏകഭേസജ്ജേനേവ അക്ഖീനി പാകതികാനി അഹേസും. സാ ¶ ചിന്തേസി – ‘‘അഹമേതസ്സ സപുത്തധീതാ ദാസീ ഭവിസ്സാമീ’’തി പടിജാനിം, ‘‘ന ഖോ പന മം സണ്ഹേന സമ്മാചാരേന സമുദാചരിസ്സതി, വഞ്ചേസ്സാമി ന’’ന്തി. സാ വേജ്ജേനാഗന്ത്വാ ‘‘കീദിസം, ഭദ്ദേ’’തി പുട്ഠാ ‘‘പുബ്ബേ മേ അക്ഖീനി ഥോകം രുജ്ജിംസു, ഇദാനി പന അതിരേകതരം രുജ്ജന്തീ’’തി ആഹ. വേജ്ജോ ‘‘അയം മം വഞ്ചേത്വാ കിഞ്ചി അദാതുകാമാ, ന മേ ഏതായ ദിന്നായ ¶ ഭതിയാ അത്ഥോ, ഇദാനേവ നം അന്ധം കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ഭരിയായ ഏതമത്ഥം ആചിക്ഖി. സാ തുണ്ഹീ അഹോസി. സോ ഏകം ഭേസജ്ജം യോജേത്വാ തസ്സാ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ഭദ്ദേ, ഇമം ഭേസജ്ജം അഞ്ജേഹീ’’തി അഞ്ജാപേസി. അഥസ്സാ ദ്വേ അക്ഖീനി ദീപസിഖാ വിയ വിജ്ഝായിംസു. സോ വേജ്ജോ ചക്ഖുപാലോ അഹോസി.

ഭിക്ഖവേ, തദാ മമ പുത്തേന കതകമ്മം പച്ഛതോ പച്ഛതോ അനുബന്ധി. പാപകമ്മഞ്ഹി നാമേതം ധുരം വഹതോ ബലിബദ്ദസ്സ പദം ചക്കം വിയ അനുഗച്ഛതീതി ഇദം വത്ഥും കഥേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ പതിട്ഠാപിതമത്തികം സാസനം രാജമുദ്ദായ ലഞ്ഛന്തോ വിയ ധമ്മരാജാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ¶ ധമ്മാ, മനോസേട്ഠാ മനോമയാ;

മനസാ ചേ പദുട്ഠേന, ഭാസതി വാ കരോതി വാ;

തതോ നം ദുക്ഖമന്വേതി, ചക്കംവ വഹതോ പദ’’ന്തി.

തത്ഥ മനോതി കാമാവചരകുസലാദിഭേദം സബ്ബമ്പി ചതുഭൂമികചിത്തം. ഇമസ്മിം പന പദേ തദാ തസ്സ വേജ്ജസ്സ ഉപ്പന്നചിത്തവസേന നിയമിയമാനം വവത്ഥാപിയമാനം ¶ പരിച്ഛിജ്ജിയമാനം ദോമനസ്സസഹഗതം പടിഘസമ്പയുത്തചിത്തമേവ ലബ്ഭതി. പുബ്ബങ്ഗമാതി തേന പഠമഗാമിനാ ഹുത്വാ സമന്നാഗതാ. ധമ്മാതി ഗുണദേസനാപരിയത്തിനിസ്സത്തനിജ്ജീവവസേന ചത്താരോ ധമ്മാ നാമ. തേസു –

‘‘ന ഹി ധമ്മോ അധമ്മോ ച, ഉഭോ സമവിപാകിനോ;

അധമ്മോ നിരയം നേതി, ധമ്മോ പാപേതി സുഗ്ഗതി’’ന്തി. (ഥേരഗാ. ൩൦൪; ജാ. ൧.൧൫.൩൮൬) –

അയം ഗുണധമ്മോ നാമ. ‘‘ധമ്മം വോ, ഭിക്ഖവേ, ദേസേസ്സാമി ആദികല്യാണ’’ന്തി (മ. നി. ൩.൪൨൦) അയം ദേസനാധമ്മോ നാമ. ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഏകച്ചേ കുലപുത്താ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി സുത്തം ഗേയ്യ’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൩൯) അയം പരിയത്തിധമ്മോ നാമ. ‘‘തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ധമ്മാ ഹോന്തി, ഖന്ധാ ഹോന്തീ’’തി (ധ. സ. ൧൨൧) അയം നിസ്സത്തധമ്മോ നാമ, നിജ്ജീവധമ്മോതിപി ഏസോ ഏവ. തേസു ഇമസ്മിം ഠാനേ നിസ്സത്തനിജ്ജീവധമ്മോ അധിപ്പേതോ. സോ അത്ഥതോ തയോ അരൂപിനോ ഖന്ധാ വേദനാക്ഖന്ധോ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോതി. ഏതേ ഹി മനോ പുബ്ബങ്ഗമോ ഏതേസന്തി മനോപുബ്ബങ്ഗമാ നാമ.

കഥം ¶ പനേതേഹി സദ്ധിം ഏകവത്ഥുകോ ഏകാരമ്മണോ അപുബ്ബം അചരിമം ഏകക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജമാനോ മനോ പുബ്ബങ്ഗമോ നാമ ഹോതീതി? ഉപ്പാദപച്ചയട്ഠേന. യഥാ ഹി ബഹൂസു ഏകതോ ഗാമഘാതാദീനി കമ്മാനി കരോന്തേസു ‘‘കോ ഏതേസം പുബ്ബങ്ഗമോ’’തി വുത്തേ യോ നേസം പച്ചയോ ഹോതി, യം നിസ്സായ തേ തം കമ്മം കരോന്തി, സോ ദത്തോ വാ മിത്തോ വാ തേസം പുബ്ബങ്ഗമോതി വുച്ചതി, ഏവംസമ്പദമിദം ¶ വേദിതബ്ബം. ഇതി ഉപ്പാദപച്ചയട്ഠേന മനോ പുബ്ബങ്ഗമോ ഏതേസന്തി മനോപുബ്ബങ്ഗമാ. ന ഹി തേ മനേ അനുപ്പജ്ജന്തേ ഉപ്പജ്ജിതും സക്കോന്തി, മനോ പന ഏകച്ചേസു ചേതസികേസു അനുപജ്ജന്തേസുപി ഉപ്പജ്ജതിയേവ. അധിപതിവസേന പന മനോ സേട്ഠോ ഏതേസന്തി മനോസേട്ഠോ. യഥാ ഹി ചോരാദീനം ചോരജേട്ഠകാദയോ അധിപതിനോ സേട്ഠാ. തഥാ തേസമ്പി മനോ അധിപതി മനോവ സേട്ഠാ. യഥാ പന ദാരുആദീഹി ¶ നിപ്ഫന്നാനി താനി താനി ഭണ്ഡാനി ദാരുമയാദീനി നാമ ഹോന്തി, തഥാ തേപി മനതോ നിപ്ഫന്നത്താ മനോമയാ നാമ.

പദുട്ഠേനാതി ആഗന്തുകേഹി അഭിജ്ഝാദീഹി ദോസേഹി പദുട്ഠേന. പകതിമനോ ഹി ഭവങ്ഗചിത്തം, തം അപദുട്ഠം. യഥാ ഹി പസന്നം ഉദകം ആഗന്തുകേഹി നീലാദീഹി ഉപക്കിലിട്ഠം നീലോദകാദിഭേദം ഹോതി, ന ച നവം ഉദകം, നാപി പുരിമം പസന്നഉദകമേവ, തഥാ തമ്പി ആഗന്തുകേഹി അഭിജ്ഝാദീഹി ദോസേഹി പദുട്ഠം ഹോതി, ന ച നവം ചിത്തം, നാപി പുരിമം ഭവങ്ഗചിത്തമേവ, തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘പഭസ്സരമിദം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്തം, തഞ്ച ഖോ ആഗന്തുകേഹി ഉപക്കിലേസേഹി ഉപക്കിലിട്ഠ’’ന്തി (അ. നി. ൧.൪൯). ഏവം മനസാ ചേ പദുട്ഠേന, ഭാസതി വാ കരോതി വാ സോ ഭാസമാനോ ചതുബ്ബിധം വചീദുച്ചരിതമേവ ഭാസതി, കരോന്തോ തിവിധം കായദുച്ചരിതമേവ കരോതി, അഭാസന്തോ അകരോന്തോ തായ അഭിജ്ഝാദീഹി പദുട്ഠമാനസതായ തിവിധം മനോദുച്ചരിതം പൂരേതി. ഏവമസ്സ ദസ അകുസലകമ്മപഥാ പാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി.

തതോ നം ദുക്ഖമന്വേതീതി ¶ തതോ തിവിധദുച്ചരിതതോ തം പുഗ്ഗലം ദുക്ഖം അന്വേതി, ദുച്ചരിതാനുഭാവേന ചതൂസു അപായേസു, മനുസ്സേസു വാ തമത്തഭാവം ഗച്ഛന്തം കായവത്ഥുകമ്പി ഇതരമ്പീതി ഇമിനാ പരിയായേന കായികചേതസികം വിപാകദുക്ഖം അനുഗച്ഛതി. യഥാ കിം? ചക്കംവ വഹതോ പദന്തി ധുരേ യുത്തസ്സ ധുരം വഹതോ ബലിബദ്ദസ്സ പദം ചക്കം വിയ. യഥാ ഹി സോ ഏകമ്പി ദിവസം ദ്വേപി പഞ്ചപി ദസപി അഡ്ഢമാസമ്പി മാസമ്പി വഹന്തോ ചക്കം നിവത്തേതും ജഹിതും ന സക്കോതി ¶ , അഥ ഖ്വസ്സ പുരതോ അഭിക്കമന്തസ്സ യുഗം ഗീവം ബാധതി, പച്ഛതോ പടിക്കമന്തസ്സ ചക്കം ഊരുമംസം പടിഹനതി. ഇമേഹി ദ്വീഹി ആകാരേഹി ബാധന്തം ചക്കം തസ്സ പദാനുപദികം ഹോതി; തഥേവ മനസാ പദുട്ഠേന തീണി ദുച്ചരിതാനി പൂരേത്വാ ഠിതം പുഗ്ഗലം നിരയാദീസു തത്ഥ തത്ഥ ഗതഗതട്ഠാനേ ദുച്ചരിതമൂലകം കായികമ്പി ചേതസികമ്പി ദുക്ഖമനുബന്ധതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ തിംസസഹസ്സാ ഭിക്ഖൂ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിംസു. സമ്പത്തപരിഭായപി ദേസനാ സാത്ഥികാ സഫലാ അഹോസീതി.

൨. മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ¶ ധമ്മാതി ദുതിയഗാഥാപി ¶ സാവത്ഥിയംയേവ മട്ഠകുണ്ഡലിം ആരബ്ഭ ഭാസിതാ.

സാവത്ഥിയം കിര അദിന്നപുബ്ബകോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ അഹോസി. തേന കസ്സചി കിഞ്ചി ന ദിന്നപുബ്ബം, തേന തം ‘‘അദിന്നപുബ്ബകോ’’ത്വേവ സഞ്ജാനിംസു. തസ്സ ഏകപുത്തകോ അഹോസി പിയോ മനാപോ. അഥസ്സ പിലന്ധനം കാരേതുകാമോ ‘‘സചേ സുവണ്ണകാരേ കാരേസ്സാമി, ഭത്തവേതനം ദാതബ്ബം ഭവിസ്സതീ’’തി സയമേവ സുവണ്ണം കോട്ടേത്വാ മട്ഠാനി കുണ്ഡലാനി കത്വാ അദാസി. തേനസ്സ പുത്തോ മട്ഠകുണ്ഡലീത്വേവ പഞ്ഞായിത്ഥ. തസ്സ സോളസവസ്സികകാലേ പണ്ഡുരോഗോ ഉദപാദി. തസ്സ മാതാ പുത്തം ഓലോകേത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, പുത്തസ്സ തേ രോഗോ ഉപ്പന്നോ, തികിച്ഛാപേഹി ന’’ന്തി ആഹ. ‘‘ഭോതി സചേ വേജ്ജം ആനേസ്സാമി, ഭത്തവേതനം ദാതബ്ബം ഭവിസ്സതി; കിം ത്വം മമ ധനച്ഛേദം ന ഓലോകേസ്സസീ’’തി? ‘‘അഥ നം കിം കരിസ്സസി, ബ്രാഹ്മണാ’’തി? ‘‘യഥാ മേ ധനച്ഛേദോ ന ഹോതി, തഥാ കരിസ്സാമീ’’തി. സോ വേജ്ജാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘അസുകരോഗസ്സ നാമ തുമ്ഹേ കിം ഭേസജ്ജം കരോഥാ’’തി പുച്ഛി. അഥസ്സ തേ യം വാ തം വാ രുക്ഖതചാദിം ആചിക്ഖന്തി. സോ തമാഹരിത്വാ പുത്തസ്സ ഭേസജ്ജം കരോതി. തം കരോന്തസ്സേവസ്സ രോഗോ ബലവാ അഹോസി, അതേകിച്ഛഭാവം ഉപാഗമി. ബ്രാഹ്മണോ ¶ തസ്സ ദുബ്ബലഭാവം ഞത്വാ ഏകം വേജ്ജം പക്കോസി. സോ തം ഓലോകേത്വാവ ‘‘അമ്ഹാകം ഏകം കിച്ചം അത്ഥി, അഞ്ഞം വേജ്ജം പക്കോസിത്വാ തികിച്ഛാപേഹീ’’തി തം ¶ പഹായ നിക്ഖമി. ബ്രാഹ്മണോ തസ്സ മരണസമയം ഞത്വാ ‘‘ഇമസ്സ ദസ്സനത്ഥായ ആഗതാ അന്തോഗേഹേ സാപതേയ്യം പസ്സിസ്സന്തി, ബഹി നം കരിസ്സാമീ’’തി പുത്തം നീഹരിത്വാ ബഹിആളിന്ദേ നിപജ്ജാപേസി.

തം ദിവസം ഭഗവാ ബലവപച്ചൂസസമയേ മഹാകരുണാസമാപത്തിതോ വുട്ഠായ പുബ്ബബുദ്ധേസു കതാധികാരാനം ഉസ്സന്നകുസലമൂലാനം വേനേയ്യബന്ധവാനം ദസ്സനത്ഥം ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേന്തോ ദസസഹസ്സചക്കവാളേസു ഞാണജാലം പത്ഥരി. മട്ഠകുണ്ഡലീ ബഹിആളിന്ദേ നിപന്നാകാരേനേവ തസ്സ അന്തോ പഞ്ഞായി. സത്ഥാ തം ദിസ്വാ തസ്സ അന്തോഗേഹാ നീഹരിത്വാ തത്ഥ നിപജ്ജാപിതഭാവം ഞത്വാ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ മയ്ഹം ഏത്ഥ ഗതപച്ചയേന അത്ഥോ’’തി ഉപധാരേന്തോ ഇദം അദ്ദസ – അയം മാണവോ മയി ചിത്തം പസാദേത്വാ കാലം കത്വാ താവതിംസദേവലോകേ തിംസയോജനികേ കനകവിമാനേ നിബ്ബത്തിസ്സതി, അച്ഛരാസഹസ്സപരിവാരോ ഭവിസ്സതി, ബ്രാഹ്മണോപി തം ഝാപേത്വാ രോദന്തോ ആളാഹനേ വിചരിസ്സതി. ദേവപുത്തോ തിഗാവുതപ്പമാണം സട്ഠിസകടഭാരാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതം അച്ഛരാസഹസ്സപരിവാരം അത്തഭാവം ഓലോകേത്വാ ‘‘കേന നു ഖോ കമ്മേന മയാ അയം സിരിസമ്പത്തി ലദ്ധാ’’തി ഓലോകേത്വാ മയി ¶ ചിത്തപ്പസാദേന ലദ്ധഭാവം ഞത്വാ ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ ധനച്ഛേദഭയേന മമ ഭേസജ്ജമകത്വാ ഇദാനി ആളാഹനം ഗന്ത്വാ രോദതി, വിപ്പകാരപ്പത്തം നം കരിസ്സാമീ’’തി പിതരി രോദന്തേ മട്ഠകുണ്ഡലിവണ്ണേന ആഗന്ത്വാ ആളാഹനസ്സാവിദൂരേ ¶ നിപജ്ജിത്വാ രോദിസ്സതി. അഥ നം ബ്രാഹ്മണോ ‘‘കോസി ത്വ’’ന്തി പുച്ഛിസ്സതി. ‘‘അഹം തേ പുത്തോ മട്ഠകുണ്ഡലീ’’തി ആചിക്ഖിസ്സതി. ‘‘കുഹിം നിബ്ബത്തോസീ’’തി? ‘‘താവസിംസഭവനേ’’തി. ‘‘കിം കമ്മം കത്വാ’’തി വുത്തേ മയി ചിത്തപ്പസാദേന നിബ്ബത്തഭാവം ആചിക്ഖിസ്സതി. ബ്രാഹ്മണോ ‘‘തുമ്ഹേസു ചിത്തം പസാദേത്വാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തോ നാമ അത്ഥീ’’തി മം പുച്ഛിസ്സതി. അഥസ്സാഹം ‘‘ഏത്തകാനി സതാനി വാ സഹസ്സാനി വാ സതസഹസ്സാനി വാതി ന സക്കാ ഗണനാ പരിച്ഛിന്ദിതു’’ന്തി വത്വാ ധമ്മപദേ ഗാഥം ഭാസിസ്സാമി. ഗാഥാപരിയോസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ ഭവിസ്സതി, മട്ഠ കുണ്ഡലീ സോതാപന്നോ ഭവിസ്സതി. തഥാ അദിന്നപുബ്ബകോ ബ്രാഹ്മണോ. ഇതി ¶ ഇമം കുലപുത്തം നിസ്സായ മഹാധമ്മാഭിസമയോ ഭവിസ്സതീതി ദിസ്വാ പുനദിവസേ കതസരീരപടിജഗ്ഗനോ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ സാവത്ഥിം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ അനുപുബ്ബേന ബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹദ്വാരം ഗതോ.

തസ്മിം ഖണേ മട്ഠകുണ്ഡലീ അന്തോഗേഹാഭിമുഖോ നിപന്നോ ഹോതി. അഥസ്സ സത്ഥാ അത്തനോ അപസ്സനഭാവം ഞത്വാ ഏകം രസ്മിം വിസ്സജ്ജേസി. മാണവോ ‘‘കിം ഓഭാസോ നാമേസോ’’തി പരിവത്തേത്വാ നിപന്നോവ സത്ഥാരം ദിസ്വാ, ‘‘അന്ധബാലപിതരം നിസ്സായ ഏവരൂപം ബുദ്ധം ഉപസങ്കമിത്വാ കായവേയ്യാവടികം വാ കാതും ദാനം വാ ദാതും ധമ്മം വാ സോതും നാലത്ഥം, ഇദാനി മേ ഹത്ഥാപി അനധിപതേയ്യാ, അഞ്ഞം കത്തബ്ബം നത്ഥീ’’തി മനമേവ പസാദേസി. സത്ഥാ ‘‘അലം ഏത്തകേന ചിത്തപ്പസാദേന ഇമസ്സാ’’തി പക്കാമി. സോ തഥാഗതേ ചക്ഖുപഥം വിജഹന്തേയേവ ¶ പസന്നമനോ കാലം കത്വാ സുത്തപ്പബുദ്ധോ വിയ ദേവലോകേ തിംസയോജനികേ കനകവിമാനേ നിബ്ബത്തി.

ബ്രാഹ്മണോപിസ്സ സരീരം ഝാപേത്വാ ആളാഹനേ രോദനപരായണോ അഹോസി, ദേവസികം ആളാഹനം ഗന്ത്വാ രോദതി – ‘‘കഹം ഏകപുത്തക, കഹം ഏകപുത്തകാ’’തി. ദേവപുത്തോപി അത്തനോ സമ്പത്തിം ഓലോകേത്വാ, ‘‘കേന മേ കമ്മേന ലദ്ധാ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘സത്ഥരി മനോപസാദേനാ’’തി ഞത്വാ ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ മമ അഫാസുകകാലേ ഭേസജ്ജമകാരേത്വാ ഇദാനി ആളാഹനം ഗന്ത്വാ രോദതി, വിപ്പകാരപ്പത്തമേവ നം കാതും വട്ടതീ’’തി മട്ഠകുണ്ഡലിവണ്ണേന ആഗന്ത്വാ ആളാഹനസ്സാവിദൂരേ ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ രോദന്തോ അട്ഠാസി. ബ്രാഹ്മണോ തം ദിസ്വാ ‘‘അഹം താവ പുത്തസോകേന രോദാമി, ഏസ കിമത്ഥം രോദതി, പുച്ഛിസ്സാമി ന’’ന്തി പുച്ഛന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

വനമജ്ഝേ കിം ദുക്ഖിതോ തുവ’’ന്തി. (വി. വ. ൧൨൦൭; പേ. വ. ൧൮൬);

തേന ദുക്ഖേന ജഹാമി ജീവിത’’ന്തി. (വ. ൧൨൦൮; പേ. വ. ൧൮൭);

ചക്കയുഗം പടിപാദയാമി തേ’’തി. (വി. വ. ൧൨൦൯; പേ. വ. ൧൮൮);

തം സുത്വാ മാണവോ ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ പുത്തസ്സ ഭേസജ്ജമകത്വാ പുത്തപതിരൂപകം മം ദിസ്വാ രോദന്തോ ‘സുവണ്ണാദിമയം രഥചക്കം കരോമീ’തി വദതി, ഹോതു നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമി ന’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ‘‘കീവ മഹന്തം മേ ചക്കയുഗം കരിസ്സസീ’’തി വത്വാ ‘‘യാവ മഹന്തം ആകങ്ഖസി, താവ മഹന്തം കരിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘ചന്ദിമസൂരിയേഹി മേ അത്ഥോ, തേ മേ ദേഹീ’’തി യാചന്തോ ആഹ –

തേന ചക്കയുഗേന സോഭതീ’’തി. (വി. വ. ൧൨൧൦; പേ. വ. ൧൮൯);

ന ഹി ത്വം ലച്ഛസി ചന്ദസൂരിയേ’’തി. (വി. വ. ൧൨൧൧; പേ. വ. ൧൯൦);

‘‘കിം പന പഞ്ഞായമാനസ്സത്ഥായ രോദന്തോ ബാലോ ഹോതി, ഉദാഹു അപഞ്ഞായമാനസ്സത്ഥായാ’’തി വത്വാ –

കോ നിധ കന്ദതം ബാല്യതരോ’’തി. (വി. വ. ൧൨൧൨; പേ. വ. ൧൯൧);

തം സുത്വാ ബ്രാഹ്മണോ ‘‘യുത്തം ഏസ വദതീ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ –

പേതം കാലകതാഭിപത്ഥയി’’ന്തി. (വി. വ. ൧൨൧൩; പേ. വ. ൧൯൨) –

വത്വാ ¶ തസ്സ കഥായ നിസ്സോകോ ഹുത്വാ മാണവസ്സ ഥുതിം കരോന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘ആദിത്തം വത മം സന്തം, ഘതസിത്തംവ പാവകം;

വാരിനാ വിയ ഓസിഞ്ചം, സബ്ബം നിബ്ബാപയേ ദരം.

‘‘അബ്ബഹീ വത മേ സല്ലം, സോകം ഹദയനിസ്സിതം;

യോ മേ സോകപരേതസ്സ, പുത്തസോകം അപാനുദി.

‘‘സ്വാഹം അബ്ബൂള്ഹസല്ലോസ്മി, സീതിഭൂതോസ്മി നിബ്ബുതോ;

ന സോചാമി ന രോദാമി, തവ സുത്വാന മാണവാ’’തി. (വി. വ. ൧൨൧൪-൧൨൧൬; പേ. വ. ൧൯൩-൧൯൫);

അഥ ¶ നം ‘‘കോ നാമ ത്വ’’ന്തി പുച്ഛന്തോ –

‘‘ദേവതാനുസി ഗന്ധബ്ബോ, അദു സക്കോ പുരിന്ദദോ;

കോ വാ ത്വം കസ്സ വാ പുത്തോ, കഥം ജാനേമു തം മയ’’ന്തി. (വി. വ. ൧൨൧൭; പേ. വ. ൧൯൬) –

തിദസാനം സഹബ്യതം ഗതോ’’തി. (വി. വ. ൧൨൧൮; പേ. വ. ൧൯൭) –

കേന കമ്മേന ഗതോസി ദേവലോക’’ന്തി. (വി. വ. ൧൨൧൯; പേ. വ. ൧൯൮);

‘‘സ്വാഹം മുദിതധനോ പസന്നചിത്തോ,

തിദസാനം സഹബ്യതം ഗതോ’’തി. (വി. വ. ൧൨൨൦-൧൨൨൧; പേ. വ. ൧൯൯-൨൦൦);

തസ്മിം ¶ കഥേന്തേയേവ ബ്രാഹ്മണസ്സ സകലസരീരം പീതിയാ പരിപൂരി. സോ തം പീതിം പവേദേന്തോ –

അഞ്ജലികമ്മസ്സ അയമീദിസോ വിപാകോ;

അഹമ്പി പമുദിതമനോ പസന്നചിത്തോ,

അജ്ജേവ ബുദ്ധം സരണം വജാമീ’’തി. (വി. വ. ൧൨൨൨; പേ. വ. ൨൦൧) –

സകേന ദാരേന ച ഹോഹി തുട്ഠോ’’തി. (വി. വ. ൧൨൨൩-൧൨൨൪; പേ. വ. ൨൦൨-൨൦൩) –

ആഹ ¶ . സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘അത്ഥകാമോസി മേ യക്ഖ, ഹിതകാമോസി ദേവതേ;

കരോമി തുയ്ഹം വചനം, ത്വംസി ആചരിയോ മമ.

‘‘ഉപേമി സരണം ബുദ്ധം, ധമ്മഞ്ചാപി അനുത്തരം;

സങ്ഘഞ്ച നരദേവസ്സ, ഗച്ഛാമി സരണം അഹം.

സകേന ദാരേന ച ഹോമി തുട്ഠോ’’തി. (വി. വ. ൧൨൨൫-൧൨൨൭; പേ. വ. ൨൦൪-൨൦൬);

അഥ ¶ നം ദേവപുത്തോ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, തേ ഗേഹേ ബഹും ധനം അത്ഥി, സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ദാനം ദേഹി, ധമ്മം സുണാഹി, പഞ്ഹം പുച്ഛാഹീ’’തി വത്വാ തത്ഥേവ അന്തരധായി.

ബ്രാഹ്മണോപി ഗേഹം ഗന്ത്വാ ബ്രാഹ്മണിം ആമന്തേത്വാ, ‘‘ഭദ്ദേ, അഹം അജ്ജ സമണം ഗോതമം നിമന്തേത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സാമി, സക്കാരം കരോഹീ’’തി വത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം നേവ അഭിവാദേത്വാ ന പടിസന്ഥാരം കത്വാ ഏകമന്തം ഠിതോ, ‘‘ഭോ ഗോതമ, അധിവാസേഹി അജ്ജതനായ ഭത്തം സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേനാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ അധിവാസേസി. സോ സത്ഥു അധിവാസനം വിദിത്വാ വേഗേനാഗന്ത്വാ ¶ സകേ നിവേസനേ പണീതം ഖാദനീയം ഭോജനീയഞ്ച പടിയാദാപേസി. സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ തസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി. ബ്രാഹ്മണോ സക്കച്ചം പരിവിസി, മഹാജനോ സന്നിപതി. മിച്ഛാദിട്ഠികേന കിര തഥാഗതേ നിമന്തിതേ ദ്വേ ജനകായാ സന്നിപതന്തി മിച്ഛാദിട്ഠികാ ‘‘അജ്ജ സമണം ഗോതമം പഞ്ഹം പുച്ഛനായ വിഹേഠിയമാനം പസ്സിസ്സാമാ’’തി സന്നിപതന്തി, സമ്മാദിട്ഠികാ ‘‘അജ്ജ ബുദ്ധവിസയം ബുദ്ധലീളം പസ്സിസ്സാമാ’’തി സന്നിപതന്തി. അഥ ഖോ ബ്രാഹ്മണോ കതഭത്തകിച്ചം തഥാഗതമുപസങ്കമിത്വാ നീചാസനേ നിസിന്നോ പഞ്ഹം പുച്ഛി – ‘‘ഭോ ഗോതമ, തുമ്ഹാകം ദാനം അദത്വാ പൂജം അകത്വാ ധമ്മം അസുത്വാ ഉപോസഥവാസം അവസിത്വാ കേവലം മനോപസാദമത്തേനേവ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്താ നാമ ഹോന്തീ’’തി? ‘‘ബ്രാഹ്മണ, കസ്മാ മം പുച്ഛസി, നനു തേ പുത്തേന മട്ഠകുണ്ഡലിനാ മയി മനം പസാദേത്വാ ¶ അത്തനോ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തഭാവോ കഥിതോ’’തി? ‘‘കദാ, ഭോ ഗോതമാ’’തി? നനു ത്വം അജ്ജ സുസാനം ഗന്ത്വാ കന്ദന്തോ അവിദൂരേ ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തം ഏകം മാണവം ദിസ്വാ ‘‘അലങ്കതോ മട്ഠകുണ്ഡലീ, മാലധാരീ ¶ ഹരിചന്ദനുസ്സദോ’’തി ദ്വീഹി ജനേഹി കഥിതകഥം പകാസേന്തോ സബ്ബം മട്ഠകുണ്ഡലിവത്ഥും കഥേസി. തേനേവേതം ബുദ്ധഭാസിതം നാമ ജാതം.

തം കഥേത്വാ ച പന ‘‘ന ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, ഏകസതം വാ ന ദ്വേസതം, അഥ ഖോ മയി മനം പസാദേത്വാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്താനം ഗണനാ നാമ നത്ഥീ’’തി ആഹ. അഥ മഹാജനോ ന നിബ്ബേമതികോ ഹോതി, അഥസ്സ അനിബ്ബേമതികഭാവം വിദിത്വാ സത്ഥാ ‘‘മട്ഠകുണ്ഡലിദേവപുത്തോ വിമാനേനേവ സദ്ധിം ആഗച്ഛതൂ’’തി അധിട്ഠാസി. സോ തിഗാവുതപ്പമാണേനേവ ദിബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതേന അത്തഭാവേന ആഗന്ത്വാ വിമാനതോ ഓരുയ്ഹ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ത്വം ഇമം സമ്പത്തിം കിം കമ്മം കത്വാ പടിലഭീ’’തി പുച്ഛന്തോ –

‘‘അഭിക്കന്തേന വണ്ണേന, യാ ത്വം തിട്ഠസി ദേവതേ;

ഓഭാസേന്തീ ദിസാ സബ്ബാ, ഓസധീ വിയ താരകാ;

പുച്ഛാമി തം ദേവ മഹാനുഭാവ, മനുസ്സഭൂതോ കിമകാസി പുഞ്ഞ’’ന്തി. –

ഗാഥമാഹ. ‘‘ദേവപുത്തോ അയം മേ, ഭന്തേ, സമ്പത്തി തുമ്ഹേസു ചിത്തം പസാദേത്വാ ലദ്ധാ’’തി. ‘‘മയി ചിത്തം പസാദേത്വാ ലദ്ധാ തേ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. മഹാജനോ ദേവപുത്തം ഓലോകേത്വാ ‘‘അച്ഛരിയാ വത, ഭോ, ബുദ്ധഗുണാ, അദിന്നപുബ്ബകബ്രാഹ്മണസ്സ നാമ പുത്തോ അഞ്ഞം ¶ കിഞ്ചി പുഞ്ഞം അകത്വാ സത്ഥരി ചിത്തം പസാദേത്വാ ഏവരൂപം സമ്പത്തിം പടിലഭീ’’തി തുട്ഠിം പവേദേസി.

അഥ ¶ നേസം കുസലാകുസലകമ്മകരണേ മനോവ പുബ്ബങ്ഗമോ, മനോവ സേട്ഠോ. പസന്നേന ഹി മനേന കതം കമ്മം ദേവലോകം മനുസ്സലോകം ഗച്ഛന്തം പുഗ്ഗലം ഛായാവ ന വിജഹതീതി ഇദം വത്ഥും കഥേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ പതിട്ഠാപിതമത്തികം സാസനം രാജമുദ്ദായ ലഞ്ഛന്തോ വിയ ധമ്മരാജാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨. ‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ധമ്മാ, മനോസേട്ഠാ മനോമയാ.

മനസാ ചേ പസന്നേന, ഭാസതി വാ കരോതി വാ;

തതോ നം സുഖമന്വേതി, ഛായാവ അനപായിനീ’’തി.

തത്ഥ ¶ കിഞ്ചാപി മനോതി അവിസേസേന സബ്ബമ്പി ചതുഭൂമികചിത്തം വുച്ചതി, ഇമസ്മിം പന പദേ നിയമിയമാനം വവത്ഥാപിയമാനം പരിച്ഛിജ്ജിയമാനം അട്ഠവിധം കാമാവചരകുസലചിത്തം ലബ്ഭതി. വത്ഥുവസേന പനാഹരിയമാനം തതോപി സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തചിത്തമേവ ലബ്ഭതി. പുബ്ബങ്ഗമാതി തേന പഠമഗാമിനാ ഹുത്വാ സമന്നാഗതാ. ധമ്മാതി വേദനാദയോ തയോ ഖന്ധാ. ഏതേ ഹി ഉപ്പാദപച്ചയട്ഠേന സോമനസ്സസമ്പയുത്തമനോ പുബ്ബങ്ഗമോ ഏതേസന്തി മനോപുബ്ബങ്ഗമാ നാമ. യഥാ ഹി ബഹൂസു ഏകതോ ഹുത്വാ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ചീവരദാനാദീനി വാ ഉളാരപൂജാധമ്മസ്സവനാദീനി വാ മാലാഗന്ധസക്കാരകരണാദീനി വാ പുഞ്ഞാനി കരോന്തേസു ‘‘കോ ഏതേസം പുബ്ബങ്ഗമോ’’തി വുത്തേ യോ തേസം പച്ചയോ ഹോതി, യം നിസ്സായ തേ താനി പുഞ്ഞാനി കരോന്തി, സോ തിസ്സോ വാ ഫുസ്സോ വാ തേസം പുബ്ബങ്ഗമോതി വുച്ചതി, ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം. ഇതി ഉപ്പാദപച്ചയട്ഠേന മനോ പുബ്ബങ്ഗമോ ഏതേസന്തി ¶ മനോപുബ്ബങ്ഗമാ. ന ഹി തേ മനേ അനുപ്പജ്ജന്തേ ഉപ്പജ്ജിതും സക്കോന്തി, മനോ പന ഏകച്ചേസു ചേതസികേസു അനുപ്പജ്ജന്തേസുപി ഉപ്പജ്ജതിയേവ. ഏവം അധിപതിവസേന പന മനോ സേട്ഠോ ഏതേസന്തി മനോസേട്ഠാ. യഥാ ഹി ഗണാദീനം അധിപതി പുരിസോ ഗണസേട്ഠോ സേണിസേട്ഠോതി വുച്ചതി, തഥാ തേസമ്പി മനോവ സേട്ഠോ. യഥാ പന സുവണ്ണാദീഹി നിപ്ഫാദിതാനി ഭണ്ഡാനി സുവണ്ണമയാദീനി നാമ ഹോന്തി, തഥാ ഏതേപി മനതോ നിപ്ഫന്നത്താ മനോമയാ നാമ.

പസന്നേനാതി അനഭിജ്ഝാദീഹി ഗുണേഹി പസന്നേന. ഭാസതി വാ കരോതി വാതി ഏവരൂപേന മനേന ഭാസന്തോ ചതുബ്ബിധം വചീസുചരിതമേവ ഭാസതി, കരോന്തോ തിവിധം കായസുചരിതമേവ കരോതി, അഭാസന്തോ അകരോന്തോ തായ അനഭിജ്ഝാദീഹി പസന്നമാനസതായ തിവിധം മനോസുചരിതം പൂരേതി. ഏവമസ്സ ദസ കുസലകമ്മപഥാ പാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി.

തതോ നം സുഖമന്വേതീതി തതോ തിവിധസുചരിതതോ നം പുഗ്ഗലം സുഖ മന്വേതി. ഇധ തേഭൂമികമ്പി ¶ കുസലം അധിപ്പേതം, തസ്മാ തേഭൂമികസുചരിതാനുഭാവേന സുഗതിഭവേ നിബ്ബത്തം പുഗ്ഗലം, ദുഗ്ഗതിയം വാ സുഖാനുഭവനട്ഠാനേ ഠിതം കായവത്ഥുകമ്പി ഇതരവത്ഥുകമ്പി അവത്ഥുകമ്പീതി കായികചേതസികം വിപാകസുഖം അനുഗച്ഛതി, ന വിജഹതീതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. യഥാ കിം? ഛായാവ അനപായിനീതി യഥാ ഹി ഛായാ നാമ സരീരപ്പടിബദ്ധാ സരീരേ ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛതി, തിട്ഠന്തേ തിട്ഠതി ¶ , നിസീദന്തേ നിസീദതി, ന സക്കോതി, ‘‘സണ്ഹേന വാ ഫരുസേന ¶ വാ നിവത്താഹീ’’തി വത്വാ വാ പോഥേത്വാ വാ നിവത്താപേതും. കസ്മാ? സരീരപ്പടിബദ്ധത്താ. ഏവമേവ ഇമേസം ദസന്നം കുസലകമ്മപഥാനം ആചിണ്ണസമാചിണ്ണകുസലമൂലികം കാമാവചരാദിഭേദം കായികചേതസികസുഖം ഗതഗതട്ഠാനേ അനപായിനീ ഛായാ വിയ ഹുത്വാ ന വിജഹതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, മട്ഠകുണ്ഡലിദേവപുത്തോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, തഥാ അദിന്നപുബ്ബകോ ബ്രാഹ്മണോ. സോ താവമഹന്തം വിഭവം ബുദ്ധസാസനേ വിപ്പകിരീതി.

അക്കോച്ഛി മന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ തിസ്സത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിരായസ്മാ തിസ്സത്ഥേരോ ഭഗവതോ പിതുച്ഛാപുത്തോ അഹോസി, മഹല്ലകകാലേ പബ്ബജിത്വാ ബുദ്ധാനം ഉപ്പന്നലാഭസക്കാരം പരിഭുഞ്ജന്തോ ഥൂലസരീരോ ആകോടിതപച്ചാകോടിതേഹി ചീവരേഹി നിവാസേത്വാ യേഭുയ്യേന വിഹാരമജ്ഝേ ഉപട്ഠാനസാലായം നിസീദതി. തഥാഗതം ദസ്സനത്ഥായ ആഗതാ ആഗന്തുകഭിക്ഖൂ തം ദിസ്വാ ‘‘ഏകോ മഹാഥേരോ ഭവിസ്സതീ’’തി സഞ്ഞായ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ വത്തം ആപുച്ഛന്തി, പാദസമ്ബാഹനാദീനി ആപുച്ഛന്തി. സോ തുണ്ഹീ അഹോസി. അഥ നം ഏകോ ദഹരഭിക്ഖു ‘‘കതിവസ്സാ തുമ്ഹേ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘വസ്സം നത്ഥി, മഹല്ലകകാലേ പബ്ബജിതാ മയ’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘ആവുസോ, ദുബ്ബിനീത, മഹല്ലക ¶ , അത്തനോ പമാണം ന ജാനാസി, ഏത്തകേ മഹാഥേരേ ദിസ്വാ സാമീചികമ്മമത്തമ്പി ന കരോസി, വത്തേ ആപുച്ഛിയമാനേ തുണ്ഹീ ഹോസി, കുക്കുച്ചമത്തമ്പി തേ നത്ഥീ’’തി അച്ഛരം പഹരി. സോ ഖത്തിയമാനം ജനേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ കസ്സ സന്തികം ആഗതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സത്ഥു സന്തിക’’ന്തി വുത്തേ ‘‘മം പന ‘കോ ഏസോ’തി സല്ലക്ഖേഥ, മൂലമേവ വോ ഛിന്ദിസ്സാമീ’’തി വത്വാ രുദന്തോ ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ സത്ഥു സന്തികം അഗമാസി ¶ . അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം നു ത്വം തിസ്സ ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ അസ്സുമുഖോ രോദമാനോ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛി. തേപി ഭിക്ഖൂ ‘‘ഏസ ഗന്ത്വാ കിഞ്ചി ആലോളം കരേയ്യാ’’തി തേനേവ ¶ സദ്ധിം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. സോ സത്ഥാരാ പുച്ഛിതോ ‘‘ഇമേ മം, ഭന്തേ, ഭിക്ഖൂ അക്കോസന്തീ’’തി ആഹ. ‘‘കഹം പന ത്വം നിസിന്നോസീ’’തി? ‘‘വിഹാരമജ്ഝേ ഉപട്ഠാനസാലായം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഇമേ തേ ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛന്താ ദിട്ഠാ’’തി? ‘‘ആമ, ദിട്ഠാ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം ഉട്ഠായ തേ പച്ചുഗ്ഗമനം കത’’ന്തി? ‘‘ന കതം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘പരിക്ഖാരഗ്ഗഹണം ആപുച്ഛിത’’ന്തി? ‘‘നാപുച്ഛിതം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘വത്തം വാ പാനീയം വാ ആപുച്ഛിത’’ന്തി. ‘‘നാപുച്ഛിതം ഭന്തേ’’തി? ‘‘ആസനം നീഹരിത്വാ അഭിവാദേത്വാ പാദസമ്ബാഹനം കത’’ന്തി? ‘‘ന കതം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തിസ്സ മഹല്ലകഭിക്ഖൂനം സബ്ബം ഏതം വത്തം കാതബ്ബം, ഏതം വത്തം അകരോന്തേന വിഹാരമജ്ഝേ നിസീദിതും ന വട്ടതി, തവേവ ദോസോ, ഏതേ ഭിക്ഖൂ ഖമാപേഹീ’’തി? ‘‘ഏതേ മം, ഭന്തേ, അക്കോസിംസു ¶ , നാഹം ഏതേ ഖമാപേമീ’’തി. ‘‘തിസ്സ മാ ഏവം കരി, തവേവ ദോസോ, ഖമാപേഹി നേ’’തി? ‘‘ന ഖമാപേമി, ഭന്തേ’’തി. അഥ സത്ഥാ ‘‘ദുബ്ബചോ ഏസ, ഭന്തേ’’തി ഭിക്ഖൂഹി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ ദുബ്ബചോ ഏസ, പുബ്ബേപി ഏസ ദുബ്ബചോയേവാ’’തി വത്വാ ‘‘ഇദാനി താവസ്സ, ഭന്തേ, ദുബ്ബചഭാവോ അമ്ഹേഹി ഞാതോ, അതീതേ ഏസ കിം അകാസീ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, സുണാഥാ’’തി വത്വാ അതീതമാഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബാരാണസിരഞ്ഞേ രജ്ജം കാരേന്തേ ദേവിലോ നാമ താപസോ അട്ഠ മാസേ ഹിമവന്തേ വസിത്വാ ലോണമ്ബിലസേവനത്ഥായ ചത്താരോ മാസേ നഗരമുപനിസ്സായ വസിതുകാമോ ഹിമവന്തതോ ആഗന്ത്വാ നഗരദ്വാരേ ദാരകേ ദിസ്വാ പുച്ഛി – ‘‘ഇമം നഗരം സമ്പത്തപബ്ബജിതാ കത്ഥ വസന്തീ’’തി? ‘‘കുമ്ഭകാരസാലായം, ഭന്തേ’’തി. താപസോ കുമ്ഭകാരസാലം ഗന്ത്വാ ദ്വാരേ ഠത്വാ ‘‘സചേ തേ ഭഗ്ഗവ അഗരു, വസേയ്യാമ ഏകരത്തിം സാലായ’’ന്തി ആഹ. കുമ്ഭകാരോ ‘‘മയ്ഹം രത്തിം സാലായം കിച്ചം നത്ഥി, മഹതീ സാലാ, യഥാസുഖം വസഥ, ഭന്തേ’’തി സാലം നിയ്യാദേസി. തസ്മിം പവിസിത്വാ നിസിന്നേ അപരോപി നാരദോ നാമ താപസോ ഹിമവന്തതോ ആഗന്ത്വാ കുമ്ഭകാരം ഏകരത്തിവാസം യാചി. കുമ്ഭകാരോ ‘‘പഠമം ആഗതോ ഇമിനാ സദ്ധിം ഏകതോ വസിതുകാമോ ഭവേയ്യ വാ നോ വാ, അത്താനം പരിമോചേസ്സാമീ’’തി ¶ ചിന്തേത്വാ ‘‘സചേ, ഭന്തേ, പഠമം ഉപഗതോ രോചേസ്സതി, തസ്സ രുചിയാ വസഥാ’’തി ആഹ. സോ തമുപസങ്കമിത്വാ ‘‘സചേ തേ, ആചരിയ അഗരു, മയഞ്ചേത്ഥ ഏകരത്തിം വസേയ്യാമാ’’തി യാചി. ‘‘മഹതീ സാലാ, പവിസിത്വാ ¶ ഏകമന്തേ വസാഹീ’’തി വുത്തേ പവിസിത്വാ പുരേതരം പവിട്ഠസ്സ ദേവിലസ്സ അപരഭാഗേ നിസീദി. ഉഭോപി സാരണീയകഥം കഥേത്വാ നിപജ്ജിംസു.

സയനകാലേ ¶ നാരദോ ദേവിലസ്സ നിപജ്ജനട്ഠാനഞ്ച ദ്വാരഞ്ച സല്ലക്ഖേത്വാ നിപജ്ജി. സോ പന ദേവിലോ നിപജ്ജമാനോ അത്തനോ നിപജ്ജനട്ഠാനേ അനിപജ്ജിത്വാ ദ്വാരമജ്ഝേ തിരിയം നിപജ്ജി. നാരദോ രത്തിം നിക്ഖമന്തോ തസ്സ ജടാസു അക്കമി. ‘‘കോ മം അക്കമീ’’തി ച വുത്തേ, ‘‘ആചരിയ, അഹ’’ന്തി ആഹ. ‘‘കൂടജടില, അരഞ്ഞതോ ആഗന്ത്വാ മമ ജടാസു അക്കമസീ’’തി. ‘‘ആചരിയ, തുമ്ഹാകം ഇധ നിപന്നഭാവം ന ജാനാമി, ഖമഥ മേ’’തി വത്വാ തസ്സ കന്ദന്തസ്സേവ ബഹി നിക്ഖമി. ഇതരോ ‘‘അയം പവിസന്തോപി മം അക്കമേയ്യാ’’തി പരിവത്തേത്വാ പാദട്ഠാനേ സീസം കത്വാ നിപജ്ജി. നാരദോപി പവിസന്തോ ‘‘പഠമംപാഹം ആചരിയേ അപരജ്ഝിം, ഇദാനിസ്സ പാദപസ്സേന പവിസിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ആഗച്ഛന്തോ ഗീവായ അക്കമി. ‘‘കോ ഏസോ’’തി ച വുത്തേ ‘‘അഹം, ആചരിയാ’’തി വത്വാ ‘‘കൂടജടില, പഠമം മമ ജടാസു അക്കമിത്വാ ഇദാനി ഗീവായ അക്കമസി, അഭിസപിസ്സാമി ത’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘ആചരിയ, മയ്ഹം ദോസോ നത്ഥി, അഹം തുമ്ഹാകം ഏവം നിപന്നഭാവം ന ജാനാമി, ‘പഠമമ്പി മേ അപരദ്ധം, ഇദാനി പാദപസ്സേന ¶ പവിസിസ്സാമീ’തി പവിട്ഠോമ്ഹി, ഖമഥ മേ’’തി ആഹ. ‘‘കൂടജടില, അഭിസപിസ്സാമി ത’’ന്തി. ‘‘മാ ഏവം കരിത്ഥ ആചരിയാ’’തി. സോ തസ്സ വചനം അനാദിയിത്വാ –

‘‘സഹസ്സരംസീ സതതേജോ, സൂരിയോ തമവിനോദനോ;

പാതോദയന്തേ സൂരിയേ, മുദ്ധാ തേ ഫലതു സത്തധാ’’തി. –

തം അഭിസപി ഏവ. നാരദോ, ‘‘ആചരിയ, മയ്ഹം ദോസോ നത്ഥീതി മമ വദന്തസ്സേവ തുമ്ഹേ അഭിസപഥ, യസ്സ ദോസോ അത്ഥി, തസ്സ മുദ്ധാ ഫലതു, മാ നിദ്ദോസസ്സാ’’തി വത്വാ –

‘‘സഹസ്സരംസീ സതതേജോ, സൂരിയോ തമവിനോദനോ;

പാതോദയന്തേ സൂരിയേ, മുദ്ധാ തേ ഫലതു സത്തധാ’’തി. –

അഭിസപി. സോ പന മഹാനുഭാവോ അതീതേ ചത്താലീസ, അനാഗതേ ചത്താലീസാതി അസീതികപ്പേ അനുസ്സരതി. തസ്മാ ‘‘കസ്സ നു ഖോ ഉപരി അഭിസപോ പതിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘ആചരിയസ്സാ’’തി ഞത്വാ തസ്മിം അനുകമ്പം പടിച്ച ഇദ്ധിബലേന അരുണുഗ്ഗമനം നിവാരേതി.

നാഗരാ ¶ അരുണേ അനുഗ്ഗച്ഛന്തേ രാജദ്വാരം ഗന്ത്വാ, ‘‘ദേവ, തയി രജ്ജം കാരേന്തേ അരുണോ ന ഉട്ഠഹതി, അരുണം നോ ഉട്ഠാപേഹീ’’തി കന്ദിംസു. രാജാ അത്തനോ കായകമ്മാദീനി ഓലോകേന്തോ കിഞ്ചി അയുത്തം അദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ‘‘പബ്ബജിതാനം വിവാദേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ¶ പരിസങ്കമാനോ ‘‘കച്ചി ഇമസ്മിം നഗരേ പബ്ബജിതാ അത്ഥീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഹിയ്യോ സായം കുമ്ഭകാരസാലായം ആഗതാ അത്ഥി ദേവാ’’തി വുത്തേ തംഖണഞ്ഞേവ രാജാ ¶ ഉക്കാഹി ധാരിയമാനാഹി തത്ഥ ഗന്ത്വാ നാരദം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നോ ആഹ –

‘‘കമ്മന്താ നപ്പവത്തന്തി, ജമ്ബുദീപസ്സ നാരദ;

കേന ലോകോ തമോഭൂതോ, തം മേ അക്ഖാഹി പുച്ഛിതോ’’തി.

നാരദോ സബ്ബം തം പവത്തിം ആചിക്ഖിത്വാ ഇമിനാ കാരണേന അഹം ഇമിനാ അഭിസപിതോ, അഥാഹം ‘‘മയ്ഹം ദോസോ നത്ഥി, യസ്സ ദോസോ അത്ഥി, തസ്സേവ ഉപരി അഭിസപോ പതതൂ’’തി വത്വാ അഭിസപിം. അഭിസപിത്വാ ച പന ‘‘കസ്സ നു ഖോ ഉപരി അഭിസപോ പതിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘സൂരിയുഗ്ഗമനവേലായ ആചരിയസ്സ മുദ്ധാ സത്തധാ ഫലിസ്സതീ’’തി ദിസ്വാ ഏതസ്മിം അനുകമ്പം പടിച്ച അരുണസ്സ ഉഗ്ഗമനം ന ദേമീതി. ‘‘കഥം പന അസ്സ, ഭന്തേ, അന്തരായോ ന ഭവേയ്യാ’’തി. ‘‘സചേ മം ഖമാപേയ്യ, ന ഭവേയ്യാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഖമാപേഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘ഏസോ, മഹാരാജ, മം ജടാസു ച ഗീവായ ച അക്കമി, നാഹം ഏതം കൂടജടിലം ഖമാപേമീ’’തി. ‘‘ഖമാപേഹി, ഭന്തേ, മാ ഏവം കരിത്ഥാ’’തി. ‘‘ന ഖമാപേമീ’’തി. ‘‘മുദ്ധാ തേ സത്തധാ ഫലിസ്സതീ’’തി വുത്തേപി ന ഖമാപേതിയേവ. അഥ നം രാജാ ‘‘ന ത്വം അത്തനോ രുചിയാ ഖമാപേസ്സസീ’’തി ഹത്ഥപാദകുച്ഛിഗീവാസു ഗാഹാപേത്വാ നാരദസ്സ പാദമൂലേ ഓനമാപേസി. നാരദോപി ‘‘ഉട്ഠേഹി, ആചരിയ, ഖമാമി തേ’’തി വത്വാ, ‘‘മഹാരാജ, നായം യഥാമനേന ഖമാപേതി, നഗരസ്സ അവിദൂരേ ¶ ഏകോ സരോ അത്ഥി, തത്ഥ നം സീസേ മത്തികാപിണ്ഡം കത്വാ ഗലപ്പമാണേ ഉദകേ ഠപാപേഹീ’’തി ആഹ. രാജാ തഥാ കാരേസി. നാരദോ ദേവിലം ആമന്തേത്വാ, ‘‘ആചരിയ, മയാ ഇദ്ധിയാ വിസ്സട്ഠായ സൂരിയസന്താപേ ഉട്ഠഹന്തേ ഉദകേ നിമുജ്ജിത്വാ അഞ്ഞേന ഠാനേന ഉത്തരിത്വാ ഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി ആഹ. ‘‘തസ്സ സൂരിയരംസീഹി സംഫുട്ഠമത്തോവ മത്തികാപിണ്ഡോ സത്തധാ ഫലി, സോ നിമുജ്ജിത്വാ അഞ്ഞേന ഠാനേന പലായീ’’തി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘തദാ, ഭിക്ഖവേ, രാജാ ആനന്ദോ അഹോസി, ദേവിലോ തിസ്സോ, നാരദോ അഹമേവാതി ഏവം തദാപേസ ദുബ്ബചോയേവാ’’തി ¶ വത്വാ തിസ്സത്ഥേരം ആമന്തേത്വാ, ‘‘തിസ്സ, ഭിക്ഖുനോ നാമ ‘അസുകേനാഹം അക്കുട്ഠോ, അസുകേന പഹടോ, അസുകേന ജിതോ, അസുകോ ഖോ മേ ഭണ്ഡം അഹാസീ’തി ചിന്തേന്തസ്സ വേരം നാമ ന വൂപസമ്മതി, ഏവം പന അനുപനയ്ഹന്തസ്സേവ ഉപസമ്മതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘അക്കോച്ഛി ¶ മം അവധി മം, അജിനി മം അഹാസി മേ;

യേ ച തം ഉപനയ്ഹന്തി, വേരം തേസം ന സമ്മതി.

‘‘അക്കോച്ഛി മം അവധി മം, അജിനി മം അഹാസി മേ;

യേ ച തം നുപനയ്ഹന്തി, വേരം തേസൂപസമ്മതീ’’തി.

തത്ഥ അക്കോച്ഛീതി അക്കോസി. അവധീതി പഹരി. അജിനീതി ¶ കൂടസക്ഖിഓതാരണേന വാ വാദപടിവാദേന വാ കരണുത്തരിയകരണേന വാ അജേസി. അഹാസി മേതി മമ സന്തകം പത്താദീസു കിഞ്ചിദേവ അവഹരി. യേ ച തന്തി യേ കേചി ദേവതാ വാ മനുസ്സാ വാ ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ തം ‘‘അക്കോച്ഛി മ’’ന്തിആദിവത്ഥുകം കോധം സകടധുരം വിയ നദ്ധിനാ പൂതിമച്ഛാദീനി വിയ ച കുസാദീഹി പുനപ്പുനം വേഠേത്വാ ഉപനയ്ഹന്തി, തേസം സകിം ഉപ്പന്നം വേരം ന സമ്മതീതി വൂപസമ്മതി. യേ ച തം നുപനയ്ഹന്തീതി അസതിയാ അമനസികാരവസേന വാ കമ്മപച്ചവേക്ഖണാദിവസേന വാ യേ തം അക്കോസാദിവത്ഥുകം കോധം തയാപി കോചി നിദ്ദോസോ പുരിമഭവേ അക്കുട്ഠോ ഭവിസ്സതി, പഹടോ ഭവിസ്സതി, കൂടസക്ഖിം ഓതാരേത്വാ ജിതോ ഭവിസ്സതി, കസ്സചി തേ പസയ്ഹ കിഞ്ചി അച്ഛിന്നം ഭവിസ്സതി, തസ്മാ നിദ്ദോസോ ഹുത്വാപി അക്കോസാദീനി പാപുണാസീതി ഏവം ന ഉപനയ്ഹന്തി. തേസു പമാദേന ഉപ്പന്നമ്പി വേരം ഇമിനാ അനുപനയ്ഹനേന നിരിന്ധനോ വിയ ജാതവേദോ വൂപസമ്മതീതി.

ദേസനാപരിയോസാനേ സതസഹസ്സഭിക്ഖൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി ¶ പാപുണിംസു. ധമ്മദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ അഹോസി. ദുബ്ബചോപി സുബ്ബചോയേവ ജാതോതി.

ന ഹി വേരേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം വഞ്ഝിത്ഥിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകോ ¶ കിര കുടുമ്ബികപുത്തോ പിതരി കാലകതേ ഖേത്തേ ച ഘരേ ച സബ്ബകമ്മാനി അത്തനാവ കരോന്തോ മാതരം പടിജഗ്ഗി. അഥസ്സ മാതാ ‘‘കുമാരികം തേ, താത, ആനേസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘അമ്മ ¶ , മാ ഏവം വദേഥ, അഹം യാവജീവം തുമ്ഹേ പടിജഗ്ഗിസ്സാമീ’’തി. ‘‘താത, ഖേത്തേ ച ഘരേ ച കിച്ചം ത്വമേവ കരോസി, തേന മയ്ഹം ചിത്തസുഖം നാമ ന ഹോതി, ആനേസ്സാമീ’’തി. സോ പുനപ്പുനം പടിക്ഖിപിത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. സാ ഏകം കുലം ഗന്തുകാമാ ഗേഹാ നിക്ഖമി. അഥ നം പുത്തോ ‘‘കതരം കുലം ഗച്ഛഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അസുകകുലം നാമാ’’തി വുത്തേ തത്ഥ ഗമനം പടിസേധേത്വാ അത്തനോ അഭിരുചിതം കുലം ആചിക്ഖി. സാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ കുമാരികം വാരേത്വാ ദിവസം വവത്ഥപേത്വാ തം ആനേത്വാ തസ്സ ഘരേ അകാസി. സാ വഞ്ഝാ അഹോസി. അഥ നം മാതാ, പുത്ത, ത്വം അത്തനോ രുചിയാ കുമാരികം ആണാപേസി, സാ ഇദാനി വഞ്ഝാ ജാതാ, അപുത്തകഞ്ച നാമ കുലം വിനസ്സതി ¶ , പവേണീ ന ഘടീയതി, തേന അഞ്ഞം തേ കുമാരികം ആനേമീതി. തേന ‘‘അലം, അമ്മാ’’തി വുച്ചമാനാപി പുനപ്പുനം കഥേസി. വഞ്ഝിത്ഥീ തം കഥം സുത്വാ ‘‘പുത്താ നാമ മാതാപിതൂനം വചനം അതിക്കമിതും ന സക്കോന്തി, ഇദാനി അഞ്ഞം വിജായിനിം ഇത്ഥിം ആനേത്വാ മം ദാസിഭോഗേന ഭുഞ്ജിസ്സതി. യംനൂനാഹം സയമേവ ഏകം കുമാരികം ആനേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ഏകം കുലം ഗന്ത്വാ തസ്സത്ഥായ കുമാരികം വാരേത്വാ ‘‘കിം നാമേതം, അമ്മ, വദേസീ’’തി തേഹി പടിക്ഖിത്താ ‘‘അഹം വഞ്ഝാ, അപുത്തകം നാമ കുലം വിനസ്സതി, തുമ്ഹാകം പന ധീതാ പുത്തം വാ ധീതരം വാ ലഭിത്വാ കുടുമ്ബികസ്സ സാമിനീ ഭവിസ്സതി, മയ്ഹം സാമികസ്സ നം ദേഥാ’’തി യാചിത്വാ സമ്പടിച്ഛാപേത്വാ ആനേത്വാ സാമികസ്സ ഘരേ അകാസി.

അഥസ്സാ ഏതദഹോസി – ‘‘സചായം പുത്തം വാ ധീതരം വാ ലഭിസ്സതി, അയമേവ കുടുമ്ബസ്സ സാമിനീ ഭവിസ്സതി. യഥാ ദാരകം ന ലഭതി, തഥേവ നം കാതും വട്ടതീ’’തി. അഥ നം സാ ആഹ – ‘‘അമ്മ, യദാ തേ കുച്ഛിയം ഗബ്ഭോ പതിട്ഠാതി, അഥ മേ ആരോചേയ്യാസീ’’തി. സാ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ ഗബ്ഭേ പതിട്ഠിതേ തസ്സാ ആരോചേസി. ഇതരിസ്സാ പന സാ സയമേവ നിച്ചം യാഗുഭത്തം ദേതി, അഥസ്സാ ¶ ആഹാരേനേവ സദ്ധിം ഗബ്ഭപാതനഭേസജ്ജമദാസി, ഗബ്ഭോ പതി. ദുതിയമ്പി ഗബ്ഭേ പതിട്ഠിതേ ആരോചേസി ¶ , ഇതരാ ദുതിയമ്പി തഥേവ പാതേസി. അഥ നം പടിവിസ്സകിത്ഥിയോ പുച്ഛിംസു – ‘‘കച്ചി തേ സപത്തി അന്തരായം കരോതീ’’തി? സാ തമത്ഥം ആരോചേത്വാ ‘‘അന്ധബാലേ, കസ്മാ ഏവമകാസി, അയം തവ ഇസ്സരിയഭയേന ഗബ്ഭസ്സ പാതനഭേസജ്ജം യോജേത്വാ ദേതി, തേന തേ ഗബ്ഭോ പതതി, മാ പുന ഏവമകത്ഥാ’’തി വുത്താ തതിയവാരേ ന കഥേസി. അഥ സാ ഇതരിസ്സാ ഉദരം ദിസ്വാ ‘‘കസ്മാ മയ്ഹം ഗബ്ഭസ്സ പതിട്ഠിതഭാവം ന കഥേസീ’’തി വത്വാ ‘‘ത്വം മം ആനേത്വാ വഞ്ചേത്വാ ദ്വേ വാരേ ഗബ്ഭം പാതേസി, കിമത്ഥം തുയ്ഹം കഥേമീ’’തി വുത്തേ ‘‘നട്ഠാ ദാനിമ്ഹീ’’തി ചിന്തേത്വാ തസ്സാ പമാദം ഓലോകേന്തീ പരിണതേ ഗബ്ഭേ ഓകാസം ലഭിത്വാ ഭേസജ്ജം യോജേത്വാ അദാസി. ഗബ്ഭോ പരിണതത്താ പതിതും അസക്കോന്തോ തിരിയം നിപതി, ഖരാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജി, ജീവിതസംസയം പാപുണി. സാ ‘‘നാസിതമ്ഹി തയാ, ത്വമേവ മം ആനേത്വാ ത്വമേവ തയോപി വാരേ ¶ ദാരകേ നാസേസി, ഇദാനി അഹമ്പി നസ്സാമി, ഇതോ ദാനി ചുതാ യക്ഖിനീ ഹുത്വാ തവ ദാരകേ ഖാദിതും സമത്ഥാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം പട്ഠപേത്വാ കാലം കത്വാ തസ്മിംയേവ ¶ ഗേഹേ മജ്ജാരീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ഇതരമ്പി സാമികോ ഗഹേത്വാ ‘‘തയാ മേ കുലൂപച്ഛേദോ കതോ’’തി കപ്പരജണ്ണുകാദീഹി സുപോഥിതം പോഥേസി. സാ തേനേവാബാധേന കാലം കത്വാ തത്ഥേവ കുക്കുടീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്താ.

കുക്കുടീ ന ചിരസ്സേവ അണ്ഡാനി വിജായി, മജ്ജാരീ ആഗന്ത്വാ താനി അണ്ഡാനി ഖാദി. ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി ഖാദിയേവ. കുക്കുടീ ചിന്തേസി – ‘‘തയോ വാരേ മമ അണ്ഡാനി ഖാദിത്വാ ഇദാനി മമ്പി ഖാദിതുകാമാസീ’’തി. ‘‘ഇതോ ചുതാ സപുത്തകം തം ഖാദിതും ലഭേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം കത്വാ തതോ ചുതാ അരഞ്ഞേ ദീപിനീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ഇതരാ മിഗീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തസ്സാ വിജാതകാലേ ദീപിനീ ആഗന്ത്വാ തയോ വാരേ പുത്തകേ ഖാദി. മിഗീ മരണകാലേ ‘‘അയം മേ തിക്ഖത്തും പുത്തകേ ഖാദിത്വാ ഇദാനി മമ്പി ഖാദിസ്സതി, ഇതോ ദാനി ചുതാ ഏതം സപുത്തകം ഖാദിതും ലഭേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം കത്വാ ഇതോ ചുതാ യക്ഖിനീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ദീപിനീപി തഥേവ തതോ ചുതാ സാവത്ഥിയം കുലധീതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, സാ വുദ്ധിപ്പത്താ ദ്വാരഗാമകേ പതികുലം അഗമാസി, അപരഭാഗേ ച പുത്തം വിജായി. യക്ഖിനീപി തസ്സാ പിയസഹായികാവണ്ണേന ആഗന്ത്വാ ‘‘കുഹിം മേ സഹായികാ’’തി ‘‘അന്തോഗബ്ഭേ വിജാതാ’’തി വുത്തേ ‘‘പുത്തം നു ഖോ വിജാതാ, ഉദാഹു ധീതരന്തി പസ്സിസ്സാമി ന’’ന്തി ഗബ്ഭം പവിസിത്വാ പസ്സന്തീ വിയ ദാരകം ഗഹേത്വാ ¶ ഖാദിത്വാ ഗതാ. പുന ദുതിയവാരേപി തഥേവ ഖാദി. തതിയവാരേ ഇതരാ ഗരുഭാരാ ഹുത്വാ സാമികം ആമന്തേത്വാ, ‘‘സാമി, ഇമസ്മിം ഠാനേ ഏകാ യക്ഖിനീ മമ ദ്വേ പുത്തേ ഖാദിത്വാ ഗതാ, ഇദാനി ¶ മമ കുലഗേഹം ഗന്ത്വാ വിജായിസ്സാമീ’’തി കുലഗേഹം ഗന്ത്വാ വിജായി.

തദാ സാ യക്ഖിനീ ഉദകവാരം ഗതാ ഹോതി. വേസ്സവണസ്സ ഹി യക്ഖിനിയോ വാരേന അനോതത്തദഹതോ സീസപരമ്പരായ ഉദകമാഹരന്തി. താ ചതുമാസച്ചയേനപി പഞ്ചമാസച്ചയേനപി മുച്ചന്തി. അപരാ യക്ഖിനിയോ കിലന്തകായാ ജീവിതക്ഖയമ്പി പാപുണന്തി. സാ പന ഉദകവാരതോ മുത്തമത്താവ വേഗേന തം ഘരം ഗന്ത്വാ ‘‘കുഹിം മേ സഹായികാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘കുഹിം നം പസ്സിസ്സസി, തസ്സാ ഇമസ്മിം ഠാനേ ജാതജാതദാരകേ യക്ഖിനീ ആഗന്ത്വാ ഖാദതി, തസ്മാ കുലഗേഹം ഗതാ’’തി. സാ ‘‘യത്ഥ വാ തത്ഥ വാ ഗച്ഛതു, ന മേ മുച്ചിസ്സതീ’’തി വേരവേഗസമുസ്സാഹിതമാനസാ നഗരാഭിമുഖീ പക്ഖന്ദി. ഇതരാപി നാമഗ്ഗഹണദിവസേ നം ദാരകം ന്ഹാപേത്വാ നാമം കത്വാ, ‘‘സാമി, ഇദാനി സകഘരം ഗച്ഛാമാ’’തി പുത്തമാദായ സാമികേന സദ്ധിം വിഹാരമജ്ഝേ ഗതമഗ്ഗേന ഗച്ഛന്തീ പുത്തം സാമികസ്സ ദത്വാ വിഹാരപോക്ഖരണിയാ ന്ഹാത്വാ സാമികേ ന്ഹായന്തേ ¶ ഉത്തരിത്വാ പുത്തസ്സ ഥഞ്ഞം പായമാനാ ഠിതാ യക്ഖിനിം ആഗച്ഛന്തിം ദിസ്വാ സഞ്ജാനിത്വാ, ‘‘സാമി, വേഗേന ഏഹി, അയം സാ യക്ഖിനീ, വേഗേന ഏഹി, അയം സാ യക്ഖിനീ’’തി ഉച്ചാസദ്ദം കത്വാ യാവ തസ്സ ആഗമനം ¶ സണ്ഠാതും അസക്കോന്തീ നിവത്തേത്വാ അന്തോവിഹാരാഭിമുഖീ പക്ഖന്ദി.

തസ്മിം സമയേ സത്ഥാ പരിസമജ്ഝേ ധമ്മം ദേസേസി. സാ പുത്തം തഥാഗതസ്സ പാദപിട്ഠേ നിപജ്ജാപേത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം മയാ ഏസ ദിന്നോ, പുത്തസ്സ മേ ജീവിതം ദേഥാ’’തി ആഹ. ദ്വാരകോട്ഠകേ അധിവത്ഥോ സുമനദേവോ നാമ യക്ഖിനിയാ അന്തോ പവിസിതും നാദാസി. സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരം ആമന്തേത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, ആനന്ദ, തം യക്ഖിനിം പക്കോസാഹീ’’തി ആഹ. ഥേരോ പക്കോസി. ഇതരാ ‘‘അയം, ഭന്തേ, ആഗച്ഛതീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘ഏതു, മാ സദ്ദമകാസീ’’തി വത്വാ തം ആഗന്ത്വാ ഠിതം ‘‘കസ്മാ ഏവം കരോസി, സചേ തുമ്ഹേ മാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ സമ്മുഖീഭാവം നാഗമിസ്സഥ, അഹിനകുലാനം വിയ അച്ഛഫന്ദനാനം വിയ കാകോലൂകാനം വിയ ച കപ്പട്ഠിതികം വോ വേരം അഭവിസ്സ ¶ , കസ്മാ വേരം പടിവേരം കരോഥ. വേരഞ്ഹി അവേരേന ഉപസമ്മതി, നോ വേരേനാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ന ഹി വേരേന വേരാനി, സമ്മന്തീധ കുദാചനം;

അവേരേന ച സമ്മന്തി, ഏസ ധമ്മോ സനന്തനോ’’തി.

തത്ഥ ന ഹി വേരേനാതി യഥാ ഹി ഖേളസിങ്ഘാണികാദീഹി അസുചീഹി മക്ഖിതം ഠാനം തേഹേവ അസുചീഹി ധോവന്താ സുദ്ധം ¶ നിഗ്ഗന്ധം കാതും ന സക്കോന്തി, അഥ ഖോ തം ഠാനം ഭിയ്യോസോമത്തായ അസുദ്ധതരഞ്ചേവ ദുഗ്ഗന്ധതരഞ്ച ഹോതി; ഏവമേവ അക്കോസന്തം പച്ചക്കോസന്തോ പഹരന്തം പടിപഹരന്തോ വേരേന വേരം വൂപസമേതും ന സക്കോതി, അഥ ഖോ ഭിയ്യോ ഭിയ്യോ വേരമേവ കരോതി. ഇതി വേരാനി നാമ വേരേന കിസ്മിഞ്ചി കാലേ ന സമ്മന്തി, അഥ ഖോ വഡ്ഢന്തിയേവ. അവേരേന ച സമ്മന്തീതി യഥാ പന താനി ഖേളാദീനി അസുചീനി വിപ്പസന്നേന ഉദകേന ധോവിയമാനാനി നസ്സന്തി, തം ഠാനം സുദ്ധം ഹോതി സുഗന്ധം; ഏവമേവ അവേരേന ഖന്തിമേത്തോദകേന യോനിസോ മനസികാരേന പച്ചവേക്ഖണേന വേരാനി വൂപസമ്മന്തി പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തി അഭാവം ഗച്ഛന്തി. ഏസ ധമ്മോ സനന്തനോതി ഏസ അവേരേന വേരൂപസമനസങ്ഖാതോ പോരാണകോ ധമ്മോ; സബ്ബേസം ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധഖീണാസവാനം ഗതമഗ്ഗോതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ യക്ഖിനീ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. സമ്പത്തപരിസായപി ധമ്മദേസനാ സാത്ഥികാ അഹോസി.

സത്ഥാ ¶ തം ഇത്ഥിം ആഹ – ‘‘ഏതിസ്സാ തവ പുത്തം ദേഹീ’’തി. ‘‘ഭായാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘മാ ഭായി, നത്ഥി തേ ഏതം നിസ്സായ പരിപന്ഥോ’’തി ആഹ. സാ തസ്സാ പുത്തമദാസി. സാ തം ചുമ്ബിത്വാ ആലിങ്ഗേത്വാ പുന മാതുയേവ ദത്വാ രോദിതും ആരഭി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിമേത’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ഭന്തേ, അഹം പുബ്ബേ യഥാ വാ തഥാ വാ ജീവികം കപ്പേന്തീപി കുച്ഛിപൂരം നാലത്ഥം, ഇദാനി കഥം ജീവിസ്സാമീ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘മാ ചിന്തയീ’’തി സമസ്സാസേത്വാ തം ഇത്ഥിമാഹ – ‘‘ഇമം നേത്വാ ¶ അത്തനോ ഗേഹേ നിവാസാപേത്വാ അഗ്ഗയാഗുഭത്തേഹി പടിജഗ്ഗാഹീ’’തി. സാ തം നേത്വാ പിട്ഠിവംസേ പതിട്ഠാപേത്വാ അഗ്ഗയാഗുഭത്തേഹി പടിജഗ്ഗി, തസ്സാ വീഹിപഹരണകാലേ മുസലഗ്ഗേന മുദ്ധം പഹരന്തം വിയ ഉപട്ഠാസി. സാ സഹായികം ആമന്തേത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ വസിതും ന സക്കോമി, അഞ്ഞത്ഥ മം പതിട്ഠാപേഹീ’’തി വത്വാ മുസലസാലായ ഉദകചാടിയം ഉദ്ധനേ നിബ്ബകോസേ സങ്കാരകൂടേ ഗാമദ്വാരേ ചാതി ഏതേസു ഠാനേസു ¶ പതിട്ഠാപിതാപി ഇധ മേ മുസലേന സീസം ഭിന്ദന്തം വിയ ഉപട്ഠാതി, ഇധ ദാരകാ ഉച്ഛിട്ഠോദകം ഓതാരേന്തി, ഇധ സുനഖാ നിപജ്ജന്തി, ഇധ ദാരകാ അസുചിം കരോന്തി, ഇധ കചവരം ഛഡ്ഡേന്തി, ഇധ ഗാമദാരകാ ലക്ഖയോഗ്ഗം കരോന്തീതി സബ്ബാനി താനി പടിക്ഖിപി. അഥ നം ബഹിഗാമേ വിവിത്തോകാസേ പതിട്ഠാപേത്വാ തത്ഥ തസ്സാ അഗ്ഗയാഗുഭത്താദീനി ഹരിത്വാ പടിജഗ്ഗി. സാ യക്ഖിനീ ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘അയം മേ സഹായികാ ഇദാനി ബഹൂപകാരാ, ഹന്ദാഹം കിഞ്ചി പടിഗുണം കരോമീ’’തി. സാ ‘‘ഇമസ്മിം സംവച്ഛരേ സുബ്ബുട്ഠികാ ഭവിസ്സതി, ഥലട്ഠാനേ സസ്സം കരോഹി, ഇമസ്മിം സംവച്ഛരേ ദുബ്ബുട്ഠികാ ഭവിസ്സതി, നിന്നട്ഠാനേയേവ സസ്സം കരോഹീ’’തി സഹായികായ ആരോചേതി. സേസജനേഹി കതസസ്സം അതിഉദകേന വാ അനോദകേന വാ നസ്സതി, തസ്സാ അതിവിയ സമ്പജ്ജതി. അഥ നം സേസജനാ, ‘‘അമ്മ, തയാ കതസസ്സം നേവ അച്ചോദകേന, ന അനുദകേന നസ്സതി, സുബ്ബുട്ഠിദുബ്ബുട്ഠിഭാവം ഞത്വാ കമ്മം കരോസി, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി പുച്ഛിംസു. ‘‘അമ്ഹാകം സഹായികാ യക്ഖിനീ സുബ്ബുട്ഠിദുബ്ബുട്ഠിഭാവം ¶ ആചിക്ഖതി, മയം തസ്സാ വചനേന ഥലേസു നിന്നേസു സസ്സാനി കരോമ, തേന നോ സമ്പജ്ജതി. കിം ന പസ്സഥ? നിബദ്ധം അമ്ഹാകം ഗേഹതോ യാഗുഭത്താദീനി ഹരിയമാനാനി, താനി ഏതിസ്സാ ഹരീയന്തി, തുമ്ഹേപി ഏതിസ്സാ അഗ്ഗയാഗുഭത്താദീനി ഹരഥ, തുമ്ഹാകമ്പി കമ്മന്തേ ഓലോകേസ്സതീ’’തി. അഥസ്സാ സകലനഗരവാസിനോ സക്കാരം കരിംസു. സാപി തതോ പട്ഠായ സബ്ബേസം കമ്മന്തേ ഓലോകേന്തീ ലാഭഗ്ഗപ്പത്താ അഹോസി മഹാപരിവാരാ. സാ അപരഭാഗേ അട്ഠ സലാകഭത്താനി പട്ഠപേസി. താനി യാവജ്ജകാലാ ദീയന്തിയേവാതി.

പരേ ¶ ച ന വിജാനന്തീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കോസമ്ബകേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

കോസമ്ബിയഞ്ഹി ഘോസിതാരാമേ പഞ്ചസതപഞ്ചസതപരിവാരാ ദ്വേ ഭിക്ഖൂ വിഹരിംസു വിനയധരോ ച ധമ്മകഥികോ ച. തേസു ധമ്മകഥികോ ഏകദിവസം ¶ സരീരവലഞ്ജം കത്വാ ഉദകകോട്ഠകേ ആചമനഉദകാവസേസം ഭാജനേ ഠപേത്വാവ നിക്ഖമി. പച്ഛാ വിനയധരോ തത്ഥ ¶ പവിട്ഠോ തം ഉദകം ദിസ്വാ നിക്ഖമിത്വാ ഇതരം പുച്ഛി, ‘‘ആവുസോ, തയാ ഉദകം ഠപിത’’ന്തി? ‘‘ആമ, ആവുസോ’’തി. ‘‘കിം പനേത്ഥ ആപത്തിഭാവം ന ജാനാസീ’’തി? ‘‘ആമ, ന ജാനാമീ’’തി. ‘‘ഹോതി, ആവുസോ, ഏത്ഥ ആപത്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി പടികരിസ്സാമി ന’’ന്തി. ‘‘സചേ പന തേ, ആവുസോ, അസഞ്ചിച്ച അസ്സതിയാ കതം, നത്ഥി ആപത്തീ’’തി. സോ തസ്സാ ആപത്തിയാ അനാപത്തിദിട്ഠി അഹോസി. വിനയധരോപി അത്തനോ നിസ്സിതകാനം ‘‘അയം ധമ്മകഥികോ ആപത്തിം ആപജ്ജമാനോപി ന ജാനാതീ’’തി ആരോചേസി. തേ തസ്സ നിസ്സിതകേ ദിസ്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം ഉപജ്ഝായോ ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാപി ആപത്തിഭാവം ന ജാനാതീ’’തി ആഹംസു. തേ ഗന്ത്വാ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ ആരോചേസും. സോ ഏവമാഹ – ‘‘അയം വിനയധരോ പുബ്ബേ അനാപത്തീതി വത്വാ ഇദാനി ആപത്തീതി വദതി, മുസാവാദീ ഏസോ’’തി. തേ ഗന്ത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം ഉപജ്ഝായോ മുസാവാദീ’’തി ആഹംസു. തേ ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞം കലഹം വഡ്ഢയിംസു. കതോ വിനയധരോ ഓകാസം ലഭിത്വാ ധമ്മകഥികസ്സ ആപത്തിയാ അദസ്സനേ ഉക്ഖേപനീയകമ്മമകാസി. തതോ പട്ഠായ തേസം പച്ചയദായകാ ഉപട്ഠാകാപി ദ്വേ കോട്ഠാസാ അഹേസും, ഓവാദപടിഗ്ഗാഹകാ ഭിക്ഖുനിയോപി ആരക്ഖദേവതാപി താസം സന്ദിട്ഠസമ്ഭത്താ ആകാസട്ഠദേവതാപീതി യാവ ബ്രഹ്മലോകാ സബ്ബേപി പുഥുജ്ജനാ ദ്വേ പക്ഖാ അഹേസും. ചാതുമഹാരാജികം ആദിം കത്വാ യാവ അകനിട്ഠഭാവനാ പന ഏകനിന്നാദം കോലാഹലം അഗമാസി.

അഥേകോ അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു തഥാഗതമുപസങ്കമിത്വാ ഉക്ഖേപകാനം വിനയധരഅന്തേവാസികാനം ‘‘ധമ്മികേനേവായം വിനയകമ്മേന ഉക്ഖിത്തോ’’തി ലദ്ധിഞ്ച, ഉക്ഖിത്താനുവത്തകാനം ¶ ധമ്മകഥികഅന്തേവാസികാനം പന ‘‘അധമ്മികേനേവ കമ്മേന ഉക്ഖിത്തോ’’തി ലദ്ധിഞ്ച, ഉക്ഖേപകേഹി വാരിയമാനാനമ്പി ച തേസം തം അനുപരിവാരേത്വാ വിചരണഭാവഞ്ച ആരോചേസി ഭഗവാ ‘‘സമഗ്ഗാ കിര ഹോന്തൂ’’തി ദ്വേ വാരേ പേസേത്വാ ‘‘ന ഇച്ഛന്തി, ഭന്തേ, സമഗ്ഗാ ഭവിതു’’ന്തി സുത്വാ തതിയവാരേ ‘‘ഭിന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, ഭിന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ’’തി തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ ഉക്ഖേപകാനം ഉക്ഖേപനേ, ഇതരേസഞ്ച ആപത്തിയാ അദസ്സനേ ആദീനവം കഥേത്വാ പുന തേസം തത്ഥേവ ¶ ഏകസീമായം ഉപോസഥാദീനി ¶ അനുജാനിത്വാ ഭത്തഗ്ഗാദീസു ഭണ്ഡനജാതാനം ‘‘ആസനന്തരികായ നിസീദിതബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. ൪൫൬) ഭത്തഗ്ഗേ വത്തം പഞ്ഞാപേത്വാ ‘‘ഇദാനിപി ഭണ്ഡനജാതാവ വിഹരന്തീ’’തി സുത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ‘‘അലം, ഭിക്ഖവേ, മാ ഭണ്ഡന’’ന്തിആദീനി വത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഭണ്ഡനകലഹവിഗ്ഗഹവിവാദാ നാമേതേ അനത്ഥകാരകാ. കലഹം നിസ്സായ ഹി ലടുകികാപി സകുണികാ ഹത്ഥിനാഗം ജീവിതക്ഖയം പാപേസീ’’തി ലടുകികജാതകം (ജാ. ൧.൫.൩൯ ആദയോ) കഥേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സമഗ്ഗാ ഹോഥ, മാ വിവദഥ. വിവാദം നിസ്സായ ഹി അനേകസതസഹസ്സാ വട്ടകാപി ജീവിതക്ഖയം പത്താ’’തി വട്ടകജാതകം (ജാ. ൧.൧.൧൧൮) കഥേസി. ഏവമ്പി തേസു ഭഗവതോ വചനം അനാദിയന്തേസു അഞ്ഞതരേന ധമ്മവാദിനാ തഥാഗതസ്സ വിഹേസം അനിച്ഛന്തേന ‘‘ആഗമേതു, ഭന്തേ ഭഗവാ, ധമ്മസാമി, അപ്പോസ്സുക്കോ, ഭന്തേ ഭഗവാ, ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരമനുയുത്തോ ¶ വിഹരതു, മയമേവ തേന ഭണ്ഡനേന കലഹേന വിഗ്ഗഹേന വിവാദേന പഞ്ഞായിസ്സാമാ’’തി (മഹാവ. ൪൫൭; മ. നി. ൩.൨൩൬) വുത്തേ അതീതം ആഹരി –

ഭൂതപുബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തോ നാമ കാസിരാജാ അഹോസി. ബ്രഹ്മദത്തേന ദീഘീതിസ്സ കോസലരഞ്ഞോ രജ്ജം അച്ഛിന്ദിത്വാ അഞ്ഞാതകവേസേന വസന്തസ്സ പിതുനോ മാരിതഭാവഞ്ചേവ ദീഘാവുകുമാരേന അത്തനോ ജീവിതേ ദിന്നേ തതോ പട്ഠായ തേസം സമഗ്ഗഭാവഞ്ച കഥേത്വാ ‘‘തേസഞ്ഹി നാമ, ഭിക്ഖവേ, രാജൂനം ആദിന്നദണ്ഡാനം ആദിന്നസത്ഥാനം ഏവരൂപം ഖന്തിസോരച്ചം ഭവിസ്സതി. ഇധ ഖോ തം, ഭിക്ഖവേ, സോഭേഥ, യം തുമ്ഹേ ഏവം സ്വാഖാതേ ധമ്മവിനയേ പബ്ബജിതാ സമാനാ ഖമാ ച ഭവേയ്യാഥ സോരതാ ചാ’’തി ഓവദിത്വാപി നേവ തേ സമഗ്ഗേ കാതും അസക്ഖി. സോ തായ ആകിണ്ണവിഹാരതായ ഉക്കണ്ഠിതോ ‘‘അഹം ഖോ ഇദാനി ആകിണ്ണോ ദുക്ഖം വിഹരാമി, ഇമേ ച ഭിക്ഖൂ മമ വചനം ന കരോന്തി. യംനൂനാഹം ഏകകോവ ഗണമ്ഹാ വൂപകട്ഠോ വിഹരേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ കോസമ്ബിയം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ അനപലോകേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഏകകോവ അത്തനോ പത്തചീവരമാദായ ബാലകലോണകഗാമം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ഭഗുത്ഥേരസ്സ ഏകചാരികവത്തം കഥേത്വാ പാചിനവംസമിഗദായേ തിണ്ണം കുലപുത്താനം സാമഗ്ഗിയാനിസംസം കഥേത്വാ യേന ¶ പാലിലേയ്യകം ¶ അത്ഥി, തദവസരി. തത്ര സുദം ഭഗവാ പാലിലേയ്യകം ഉപനിസ്സായ രക്ഖിതവനസണ്ഡേ ഭദ്ദസാലമൂലേ പാലിലേയ്യകേന ഹത്ഥിനാ ഉപട്ഠിയമാനോ ഫാസുകം വസ്സാവാസം വസി.

കോസമ്ബിവാസിനോപി ഖോ ഉപാസകാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം അപസ്സന്താ ‘‘കുഹിം, ഭന്തേ, സത്ഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘പാലിലേയ്യകവനസണ്ഡം ഗതോ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘അമ്ഹേ സമഗ്ഗേ കാതും വായമി, മയം പന ന സമഗ്ഗാ അഹുമ്ഹാ’’തി. ‘‘കിം, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ തസ്മിം സാമഗ്ഗിം കരോന്തേ സമഗ്ഗാ നാഹുവത്ഥാ’’തി? ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി. ‘‘മനുസ്സാ ഇമേ ¶ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ തസ്മിം സാമഗ്ഗിം കരോന്തേപി സമഗ്ഗാ ന ജാതാ, മയം ഇമേ നിസ്സായ സത്ഥാരം ദട്ഠും ന ലഭിമ്ഹാ, ഇമേസം നേവ ആസനം ദസ്സാമ, ന അഭിവാദനാദീനി കരിസ്സാമാ’’തി തതോ പട്ഠായ തേസം സാമീചിമത്തമ്പി ന കരിംസു. തേ അപ്പാഹാരതായ സുസ്സമാനാ കതിപാഹേനേവ ഉജുകാ ഹുത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അച്ചയം ദേസേത്വാ ഖമാപേത്വാ ‘‘ഉപാസകാ മയം സമഗ്ഗാ ജാതാ, തുമ്ഹേപി നോ പുരിമസദിസാ ഹോഥാ’’തി ആഹംസു. ‘‘ഖമാപിതോ പന വോ, ഭന്തേ, സത്ഥാ’’തി. ‘‘ന ഖമാപിതോ, ആവുസോ’’തി. ‘‘തേന ഹി സത്ഥാരം ഖമാപേഥ, സത്ഥു ഖമാപിതകാലേ മയമ്പി തുമ്ഹാകം പുരിമസദിസാ ഭവിസ്സാമാ’’തി. തേ അന്തോവസ്സഭാവേന സത്ഥു സന്തികം ഗന്തും അവിസഹന്താ ദുക്ഖേന തം അന്തോവസ്സം വീതിനാമേസും. സത്ഥാ പന തേന ഹത്ഥിനാ ഉപട്ഠിയമാനോ സുഖം വസി. സോപി ഹി ഹത്ഥിനാഗോ ഗണം പഹായ ഫാസുവിഹാരത്ഥായേവ ¶ തം വനസണ്ഡം പാവിസി.

യഥാഹ – ‘‘അഹം ഖോ ആകിണ്ണോ വിഹരാമി ഹത്ഥീഹി ഹത്ഥീനീഹി ഹത്ഥികലഭേഹി ഹത്ഥിച്ഛാപേഹി, ഛിന്നഗ്ഗാനി ചേവ തിണാനി ഖാദാമി, ഓഭഗ്ഗോഭഗ്ഗഞ്ച മേ സാഖാഭങ്ഗം ഖാദന്തി, ആവിലാനി ച പാനീയാനി പിവാമി, ഓഗാഹാ ചസ്സ മേ ഉത്തിണ്ണസ്സ ഹത്ഥിനിയോ കായം ഉപനിഘംസന്തിയോ ഗച്ഛന്തി, യംനൂനാഹം ഏകോവ ഗണമ്ഹാ വൂപകട്ഠോ വിഹരേയ്യ’’ന്തി (മഹാവ. ൪൬൭; ഉദാ. ൩൫). അഥ ഖോ സോ ഹത്ഥിനാഗോ യൂഥാ അപക്കമ്മ യേന പാലിലേയ്യകം രക്ഖിതവനസണ്ഡം ഭദ്ദസാലമൂലം, യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ പന ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ഓലോകേന്തോ അഞ്ഞം കിഞ്ചി അദിസ്വാ ഭദ്ദസാലമൂലം പാദേനേവ പഹരന്തോ തച്ഛേത്വാ സോണ്ഡായ സാഖം ഗഹേത്വാ സമ്മജ്ജി. തതോ പട്ഠായ സോണ്ഡായ ¶ ഘടം ഗഹേത്വാ പാനീയം പരിഭോജനീയം ഉപട്ഠാപേതി, ഉണ്ഹോദകേന അത്ഥേ സതി ഉണ്ഹോദകം പടിയാദേതി. കഥം? ഹത്ഥേന കട്ഠാനി ഘംസിത്വാ അഗ്ഗിം സമ്പാദേതി, തത്ഥ ദാരൂനി പക്ഖിപന്തോ അഗ്ഗിം ജാലേത്വാ തത്ഥ പാസാണേ പക്ഖിപിത്വാ പചിത്വാ ദാരുദണ്ഡകേന പവട്ടേത്വാ പരിച്ഛിന്നായ ഖുദ്ദകസോണ്ഡികായ ഖിപതി, തതോ ഹത്ഥം ഓതാരേത്വാ ഉദകസ്സ തത്തഭാവം ജാനിത്വാ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദതി. സത്ഥാ ‘‘ഉദകം തേ താപിതം പാലിലേയ്യകാ’’തി വത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ന്ഹായതി ¶ . അഥസ്സ നാനാവിധാനി ഫലാനി ആഹരിത്വാ ദേതി. യദാ പന സത്ഥാ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസതി, തദാ സത്ഥു പത്തചീവരമാദായ കുമ്ഭേ പതിട്ഠപേത്വാ സത്ഥാരാ സദ്ധിംയേവ ഗച്ഛതി. സത്ഥാ ഗാമൂപചാരം പത്വാ ‘‘പാലിലേയ്യക ഇതോ പട്ഠായ തയാ ഗന്തും ന സക്കാ, ആഹാര മേ പത്തചീവര’’ന്തി ആഹരാപേത്വാ ഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസി. സോപി യാവ സത്ഥു നിക്ഖമനാ തത്ഥേവ ഠത്വാ ആഗമനകാലേ പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ പുരിമനയേനേവ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ വസനട്ഠാനേ ഓതാരേത്വാ വത്തം ദസ്സേത്വാ സാഖായ ബീജതി, രത്തിം വാളമിഗപരിപന്ഥനിവാരണത്ഥം മഹന്തം ദണ്ഡം സോണ്ഡായ ഗഹേത്വാ ‘‘സത്ഥാരം രക്ഖിസ്സാമീ’’തി യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ വനസണ്ഡസ്സ അന്തരന്തരേന വിചരതി, തതോ ¶ പട്ഠായയേവ കിര സോ വനസണ്ഡോ പാലിലേയ്യകരക്ഖിതവനസണ്ഡോ നാമ ജാതോ. അരുണേ ഉഗ്ഗതേ മുഖോദകദാനം ആദിം കത്വാ തേനേവൂപായേന സബ്ബവത്താനി കരോതി.

അഥേകോ മക്കടോ തം ഹത്ഥിം ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ ദിവസേ ദിവസേ തഥാഗതസ്സ ആഭിസമാചാരികം കരോന്തം ദിസ്വാ ‘‘അഹമ്പി കിഞ്ചിദേവ കരിസ്സാമീ’’തി വിചരന്തോ ഏകദിവസം നിമ്മക്ഖികം ദണ്ഡകമധും ദിസ്വാ ദണ്ഡകം ഭഞ്ജിത്വാ ദണ്ഡകേനേവ സദ്ധിം മധുപടലം സത്ഥു സന്തികം ആഹരിത്വാ കദലിപത്തം ഛിന്ദിത്വാ തത്ഥ ഠപേത്വാ അദാസി ¶ . സത്ഥാ ഗണ്ഹി. മക്കടോ ‘‘കരിസ്സതി നു ഖോ പരിഭോഗം ന കരിസ്സതീ’’തി ഓലോകേന്തോ ഗഹേത്വാ നിസിന്നം ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ’’തി ചിന്തേത്വാ ദണ്ഡകോടിയം ഗഹേത്വാ പരിവത്തേത്വാ ഉപധാരേന്തോ അണ്ഡകാനി ദിസ്വാ താനി സണികം അപനേത്വാ പുന അദാസി. സത്ഥാ പരിഭോഗമകാസി. സോ തുട്ഠമാനസോ തം തം സാഖം ഗഹേത്വാ നച്ചന്തോവ അട്ഠാസി. അഥസ്സ ഗഹിതസാഖാപി അക്കന്തസാഖാപി ഭിജ്ജിംസു. സോ ഏകസ്മിം ഖാണുമത്ഥകേ പതിത്വാ നിവിട്ഠഗത്തോ സത്ഥരി പസന്നേനേവ ചിത്തേന ¶ കാലം കത്വാ താവതിംസഭവനേ തിംസയോജനികേ കനകവിമാനേ നിബ്ബത്തി, അച്ഛരാസഹസ്സപരിവാരോ മക്കടദേവപുത്തോ നാമ അഹോസി.

തഥാഗതസ്സ തത്ഥ ഹത്ഥിനാഗേന ഉപട്ഠിയമാനസ്സ വസനഭാവോ സകലജമ്ബുദീപേ പാകടോ അഹോസി. സാവത്ഥിനഗരതോ ‘‘അനാഥപിണ്ഡികോ വിസാഖാ ച മഹാഉപാസികാ’’തിഏവമാദീനി മഹാകുലാനി ആനന്ദത്ഥേരസ്സ സാസനം പഹിണിംസു ‘‘സത്ഥാരം നോ, ഭന്തേ, ദസ്സേഥാ’’തി. ദിസാവാസിനോപി പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ വുട്ഠവസ്സാ ആനന്ദത്ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ചിരസ്സുതാ നോ, ആവുസോ ആനന്ദ, ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ധമ്മീ കഥാ, സാധു മയം, ആവുസോ ആനന്ദ, ലഭേയ്യാമ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ധമ്മിം കഥം സവനായാ’’തി യാചിംസു. ഥേരോ തേ ഭിക്ഖൂ ആദായ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ‘‘തേമാസം ഏകവിഹാരിനോ തഥാഗതസ്സ സന്തികം ഏത്തകേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ഉപസങ്കമിതും ¶ അയുത്ത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ബഹി ഠപേത്വാ ഏകകോവ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമി. പാലിലേയ്യകോ തം ദിസ്വാ ദണ്ഡമാദായ പക്ഖന്ദി. സത്ഥാ ഓലോകേത്വാ അപേഹി ‘‘അപേഹി പാലിലേയ്യക, മാ നിവാരയി, ബുദ്ധുപട്ഠാകോ ഏസോ’’തി ആഹ. സോ തത്ഥേവ ദണ്ഡം ഛഡ്ഡേത്വാ പത്തചീവരപടിഗ്ഗഹണം ആപുച്ഛി. ഥേരോ നാദാസി. നാഗോ ‘‘സചേ ഉഗ്ഗഹിതവത്തോ ഭവിസ്സതി, സത്ഥു നിസീദനപാസാണഫലകേ അത്തനോ പരിക്ഖാരം ന ഠപേസ്സതീ’’തി ചിന്തേസി. ഥേരോ പത്തചീവരം ഭൂമിയം ഠപേസി. വത്തസമ്പന്നാ ഹി ഗരൂനം ആസനേ വാ സയനേ വാ അത്തനോ പരിക്ഖാരം ന ഠപേന്തി.

ഥേരോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. സത്ഥാ ‘‘ആനന്ദ, ഏകോവ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ പഞ്ചസതേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ആഗതഭാവം സുത്വാ ‘‘കഹം പനേതേ’’തി വത്വാ ¶ ‘‘തുമ്ഹാകം ചിത്തം അജാനന്തോ ബഹി ഠപേത്വാ ആഗതോമ്ഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘പക്കോസാഹി നേ’’തി ആഹ. ഥേരോ തഥാ അകാസി. തേ ഭിക്ഖൂ ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. സത്ഥാ തേഹി സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കത്വാ തേഹി ഭിക്ഖൂഹി, ‘‘ഭന്തേ ഭഗവാ, ഹി ബുദ്ധസുഖുമാലോ ചേവ ഖത്തിയസുഖുമാലോ ച, തുമ്ഹേഹി തേമാസം ഏകകേഹി തിട്ഠന്തേഹി നിസീദന്തേഹി ച ദുക്കരം കതം, വത്തപടിവത്തകാരകോപി മുഖോദകാദിദായകോപി നാഹോസി മഞ്ഞേ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, പാലിലേയ്യകഹത്ഥിനാ മമ സബ്ബകിച്ചാനി കതാനി. ഏവരൂപഞ്ഹി സഹായം ലഭന്തേന ¶ ഏകതോവ വസിതും യുത്തം, അലഭന്തസ്സ ഏകചാരികഭാവോവ ¶ സേയ്യോ’’തി വത്വാ ഇമാ നാഗവഗ്ഗേ തിസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി –

അപ്പോസ്സുക്കോ മാതങ്ഗരഞ്ഞേവ നാഗോ’’തി. (മഹാവ. ൪൬൪; മ. നി. ൩.൨൩൭; ധ. പ. ൩൨൮-൩൩൦; സു. നി. ൪൫-൪൬);

ഗാഥാപരിയോസാനേ പഞ്ചസതാപി തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു. ആനന്ദത്ഥേരോപി അനാഥപിണ്ഡികാദീഹി പേസിതസാസനം ആരോചേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അനാഥപിണ്ഡികപ്പമുഖാ തേ പഞ്ച അരിയസാവകകോടിയോ തുമ്ഹാകം ആഗമനം പച്ചാസീസന്തീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘തേന ഹി ഗണ്ഹാഹി പത്തചീവര’’ന്തി പത്തചീവരം ഗാഹാപേത്വാ നിക്ഖമി. നാഗോ ഗന്ത്വാ ഗതമഗ്ഗേ തിരിയം അട്ഠാസി. ‘‘കിം കരോതി, ഭന്തേ, നാഗോ’’തി? ‘‘തുമ്ഹാകം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖം ദാതും പച്ചാസീസതി, ദീഘരത്തം ഖോ പനായം ¶ മയ്ഹം ഉപകാരകോ, നാസ്സ ചിത്തം കോപേതും വട്ടതി, നിവത്തഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി സത്ഥാ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ ¶ നിവത്തി. ഹത്ഥീപി വനസണ്ഡം പവിസിത്വാ പനസകദലിഫലാദീനി നാനാഫലാനി സംഹരിത്വാ രാസിം കത്വാ പുനദിവസേ ഭിക്ഖൂനം അദാസി. പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ സബ്ബാനി ഖേപേതും നാസക്ഖിംസു. ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ സത്ഥാ പത്തചീവരം ഗാഹേത്വാ നിക്ഖമി. നാഗോ ഭിക്ഖൂനം അന്തരന്തരേന ഗന്ത്വാ സത്ഥു പുരതോ തിരിയം അട്ഠാസി. ‘‘കിം കരോതി, ഭന്തേ, നാഗോ’’തി? ‘‘അയഞ്ഹി ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേ പേസേത്വാ മം നിവത്തേതുകാമോ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘പാലിലേയ്യക, ഇദം പന ¶ മമ അനിവത്തഗമനം, തവ ഇമിനാ അത്തഭാവേന ഝാനം വാ വിപസ്സനം വാ മഗ്ഗഫലം വാ നത്ഥി, തിട്ഠ ത്വ’’ന്തി ആഹ. തം സുത്വാ നാഗോ മുഖേ സോണ്ഡം പക്ഖിപിത്വാ രോദന്തോ പച്ഛതോ പച്ഛതോ അഗമാസി. സോ ഹി സത്ഥാരം നിവത്തേതും ലഭന്തോ തേനേവ നിയാമേന യാവജീവം പടിജഗ്ഗേയ്യ, സത്ഥാ പന തം ഗാമൂപചാരം പത്വാ ‘‘പാലിലേയ്യക ഇതോ പട്ഠായ തവ അഭൂമി, മനുസ്സാവാസോ സപരിപന്ഥോ, തിട്ഠ ത്വ’’ന്തി ആഹ. സോ രോദമാനോ തത്ഥേവ ഠത്വാ സത്ഥരി ചക്ഖുപഥം വിജഹന്തേ ഹദയേന ഫലിതേന കാലം കത്വാ സത്ഥരി പസാദേന താവതിംസഭവനേ തിംസയോജനികേ കനകവിമാനേ അച്ഛരാസഹസ്സമജ്ഝേ നിബ്ബത്തി, പാലിലേയ്യകദേവപുത്തോയേവസ്സ നാമം അഹോസി.

സത്ഥാപി അനുപുബ്ബേന ജേതവനം അഗമാസി. കോസമ്ബകാ ഭിക്ഖൂ ¶ ‘‘സത്ഥാ കിര സാവത്ഥിം ആഗതോ’’തി സുത്വാ സത്ഥാരം ഖമാപേതും തത്ഥ അഗമംസു. കോസലരാജാ ‘‘തേ കിര കോസമ്ബകാ ഭണ്ഡനകാരകാ ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛന്തീ’’തി സുത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തേസം മമ വിജിതം പവിസിതും ന ദസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘മഹാരാജ, സീലവന്താ ഏതേ ഭിക്ഖൂ, കേവലം അഞ്ഞമഞ്ഞം വിവാദേന മമ വചനം ന ഗണ്ഹിംസു, ഇദാനി മം ഖമാപേതും ആഗച്ഛന്തി, ആഗച്ഛന്തു മഹാരാജാ’’തി. അനാഥപിണ്ഡികോപി ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തേസം വിഹാരം പവിസിതും ന ദസ്സാമീ’’തി വത്വാ തഥേവ ഭഗവതാ പടിക്ഖിത്തോ തുണ്ഹീ അഹോസി. സാവത്ഥിയം അനുപ്പത്താനം പന തേസം ഭഗവാ ഏകമന്തേ വിവിത്തം കാരാപേത്വാ സേനാസനം ദാപേസി. അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ തേഹി സദ്ധിം നേവ ഏകതോ നിസീദന്തി, ന തിട്ഠന്തി, ആഗതാഗതാ സത്ഥാരം പുച്ഛന്തി – ‘‘കതമേതേ, ഭന്തേ, ഭണ്ഡനകാരകാ കോസമ്ബകാ ഭിക്ഖൂ’’തി? സത്ഥാ ‘‘ഏതേ’’തി ദസ്സേതി. ‘‘ഏതേ കിര തേ, ഏതേ കിര തേ’’തി ആഗതാഗതേഹി അങ്ഗുലികാ ദസ്സിയമാനാ ലജ്ജായ സീസം ഉക്ഖിപിതും അസക്കോന്താ ഭഗവതോ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ഭഗവന്തം ഖമാപേസും. സത്ഥാ ‘‘ഭാരിയം വോ, ഭിക്ഖവേ, കതം, തുമ്ഹേ ഹി നാമ മാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ മയി സാമഗ്ഗിം കരോന്തേ മമ വചനം ന കരിത്ഥ, പോരാണകപണ്ഡിതാപി വജ്ഝപ്പത്താനം മാതാപിതൂനം ഓവാദം ¶ സുത്വാ തേസു ജീവിതാ വോരോപിയമാനേസുപി തം അനതിക്കമിത്വാ പച്ഛാ ദ്വീസു രട്ഠേസു രജ്ജം കാരയിംസൂ’’തി വത്വാ പുനദേവ ¶ കോസമ്ബികജാതകം (ജാ. ൧.൯.൧൦ ആദയോ) കഥേത്വാ ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, ദീഘാവുകുമാരോ മാതാപിതൂസു ¶ ജീവിതാ വോരോപിയമാനേസുപി തേസം ഓവാദം അനതിക്കമിത്വാ പച്ഛാ ബ്രഹ്മദത്തസ്സ ധീതരം ലഭിത്വാ ദ്വീസു കാസികോസലരട്ഠേസു രജ്ജം കാരേസി, തുമ്ഹേഹി പന മമ വചനം അകരോന്തേഹി ഭാരിയം കത’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘പരേ ച ന വിജാനന്തി, മയമേത്ഥ യമാമസേ;

യേ ച തത്ഥ വിജാനന്തി, തതോ സമ്മന്തി മേധഗാ’’തി.

തത്ഥ പരേതി പണ്ഡിതേ ഠപേത്വാ തതോ അഞ്ഞേ ഭണ്ഡനകാരകാ പരേ നാമ. തേ തത്ഥ സങ്ഘമജ്ഝേ കോലാഹലം കരോന്താ ‘‘മയം യമാമസേ ഉപരമാമ വിനസ്സാമ സതതം സമിതം മച്ചുസന്തികം ഗച്ഛാമാ’’തി ന വിജാനന്തി. യേ ച തത്ഥ വിജാനന്തീതി യേ തത്ഥ പണ്ഡിതാ ‘‘മയം മച്ചുസന്തികം ഗച്ഛാമാ’’തി വിജാനന്തി. തതോ സമ്മന്തി മേധഗാതി ഏവഞ്ഹി തേ ജാനന്താ യോനിസോമനസികാരം ഉപ്പാദേത്വാ മേധഗാനം കലഹാനം വൂപസമായ പടിപജ്ജന്തി. അഥ നേസം തായ പടിപത്തിയാ തേ മേധഗാ സമ്മന്തീതി. അഥ വാ പരേ ചാതി പുബ്ബേ മയാ ‘‘മാ, ഭിക്ഖവേ, ഭണ്ഡന’’ന്തിആദീനി വത്വാ ഓവദിയമാനാപി മമ ഓവാദസ്സ അപടിഗ്ഗഹണേന അതിക്കമനേന അമാമകാ ¶ പരേ നാമ. ‘‘മയം ഛന്ദാദിവസേന മിച്ഛാഗാഹം ഗഹേത്വാ ഏത്ഥ സങ്ഘമജ്ഝേ യമാമസേ ഭണ്ഡനാദീനം വുദ്ധിയാ വായമാമാ’’തി ന വിജാനന്തി. ഇദാനി പന യോനിസോ പച്ചവേക്ഖമാനാ തത്ഥ തുമ്ഹാകം അന്തരേ യേ ച പണ്ഡിതപുരിസാ ‘‘പുബ്ബേ മയം ഛന്ദാദിവസേന വായമന്താ അയോനിസോ പടിപന്നാ’’തി വിജാനന്തി, തതോ തേസം സന്തികാ തേ പണ്ഡിതപുരിസേ നിസ്സായ ഇമേ ദാനി കലഹസങ്ഖാതാ മേധഗാ സമ്മന്തീതി അയമേത്ഥ അത്ഥോതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ സമ്പത്തഭിക്ഖൂ സോതാപത്തിഫലാദീസു പതിട്ഠഹിംസൂതി.

സുഭാനുപസ്സിന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സേതബ്യനഗരം ഉപനിസ്സായ സിംസപാവനേ വിഹരന്തോ ചൂളകാളമഹാകാളേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സേതബ്യനഗരവാസിനോ ¶ ഹി ചൂളകാളോ, മജ്ഝിമകാളോ, മഹാകാളോതി തയോ ഭാതരോ കുടുമ്ബികാ ¶ . തേസു ജേട്ഠകനിട്ഠാ ദിസാസു വിചരിത്വാ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി ഭണ്ഡം ആഹരന്തി, മജ്ഝിമകാളോ ആഭതം വിക്കിണാതി. അഥേകസ്മിം സമയേ തേ ഉഭോപി ഭാതരോ ¶ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി നാനാഭണ്ഡം ഗഹേത്വാ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ സാവത്ഥിയാ ച ജേതവനസ്സ ച അന്തരേ സകടാനി മോചയിംസു. തേസു മഹാകാളോ സായന്ഹസമയേ മാലാഗന്ധാദിഹത്ഥേ സാവത്ഥിവാസിനോ അരിയസാവകേ ധമ്മസ്സവനായ ഗച്ഛന്തേ ദിസ്വാ ‘‘കുഹിം ഇമേ ഗച്ഛന്തീ’’തി പുച്ഛിത്വാ തമത്ഥം സുത്വാ ‘‘അഹമ്പി ഗമിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ കനിട്ഠം ആമന്തേത്വാ, ‘‘താത, തേസു സകടേസു അപ്പമത്തോ ഹോഹി, അഹം ധമ്മം സോതും ഗച്ഛാമീ’’തി വത്വാ ഗന്ത്വാ തഥാഗതം വന്ദിത്വാ പരിസപരിയന്തേ നിസീദി. സത്ഥാ തം ദിസ്വാ തസ്സ അജ്ഝാസയവസേന അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേന്തോ ദുക്ഖക്ഖന്ധസുത്താദിവസേന (മ. നി. ൧.൧൬൩ ആദയോ) അനേകപരിയായേന കാമാനം ആദീനവം ഓകാരം സംകിലേസഞ്ച കഥേസി. തം സുത്വാ മഹാകാളോ ‘‘സബ്ബം കിര പഹായ ഗന്തബ്ബം, പരലോകം ഗച്ഛന്തം നേവ ഭോഗാ, ന ഞാതകാ ച അനുഗച്ഛന്തി, കിം മേ ഘരാവാസേന പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ മഹാജനേ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പക്കന്തേ സത്ഥാരം പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ സത്ഥാരാ ‘‘നത്ഥി തേ കോചി അപലോകേതബ്ബോ’’തി വുത്തേ, ‘‘കനിട്ഠോ മേ, ഭന്തേ, അത്ഥീ’’തി വത്വാ തേന ഹി ‘‘അപലോകേഹി ന’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി വത്വാ ഗന്ത്വാ കനിട്ഠം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘താത, ഇമം സബ്ബം സാപതേയ്യം പടിപജ്ജാഹീ’’തി ആഹ. ‘‘തുമ്ഹേ ¶ പന കിം കരിസ്സഥ ഭാതികാ’’തി? ‘‘അഹം സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. സോ തം നാനപ്പകാരേഹി യാചിത്വാ നിവത്തേതും അസക്കോന്തോ ‘‘സാധു, സാമി, യഥാ അജ്ഝാസയം കരോഥാ’’തി ആഹ. മഹാകാളോ ഗന്ത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജി. ‘‘അഹം ഭാതികം ഗഹേത്വാവ ഉപ്പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ചൂളകാളോപി പബ്ബജി. അപരഭാഗേ മഹാകാളോ ഉപസമ്പദം ലഭിത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ സാസനേ ധുരാനി പുച്ഛിത്വാ സത്ഥാരാ ദ്വീസു ധുരേസു കഥിതേസു ‘‘അഹം, ഭന്തേ, മഹല്ലകകാലേ പബ്ബജിതത്താ ഗന്ഥധുരം പൂരേതും ന സക്ഖിസ്സാമി, വിപസ്സനാധുരം പന പൂരേസ്സാമീ’’തി യാവ അരഹത്താ കമ്മട്ഠാനം കഥാപേത്വാ സോസാനികധുതങ്ഗം സമാദായ പഠമയാമാതിക്കന്തേ സബ്ബേസു നിദ്ദം ഓക്കന്തേസു സുസാനം ഗന്ത്വാ പച്ചൂസകാലേ സബ്ബേസു അനുട്ഠിതേസുയേവ വിഹാരം ആഗച്ഛതി.

അഥേകാ ¶ സുസാനഗോപികാ കാലീ നാമ ഛവഡാഹികാ ഥേരസ്സ ഠിതട്ഠാനം നിസിന്നട്ഠാനം ചങ്കമിതട്ഠാനഞ്ച ദിസ്വാ ‘‘കോ നു ഖോ ഇധാഗച്ഛതി, പരിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമി ന’’ന്തി പരിഗ്ഗണ്ഹിതും അസക്കോന്തീ ഏകദിവസം സുസാനകുടികായമേവ ദീപം ജാലേത്വാ പുത്തധീതരോ ആദായ ഗന്ത്വാ ഏകമന്തേ നിലീയമാനാ മജ്ഝിമയാമേ ഥേരം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ, ‘‘അയ്യോ, നോ, ഭന്തേ, ഇമസ്മിം ഠാനേ വിഹരതീ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ, ഉപാസികേ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, സുസാനേ വിഹരന്തേഹി ¶ നാമ വത്തം ഉഗ്ഗണ്ഹിതും വട്ടതീ’’തി. ഥേരോ ‘‘കിം പന മയം തയാ കഥിതവത്തേ വത്തിസ്സാമാ’’തി അവത്വാ ‘‘കിം കാതും വട്ടതി ഉപാസികേ’’തി ആഹ. ‘‘ഭന്തേ, സോസാനികേഹി നാമ ¶ സുസാനേ വസനഭാവോ സുസാനഗോപകാനഞ്ച വിഹാരേ മഹാഥേരസ്സ ച ഗാമഭോജകസ്സ ച കഥേതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘ഥേരോ കിം കാരണാ’’തി? ‘‘കതകമ്മാ ചോരാ ധനസാമികേഹി പദാനുപദം അനുബദ്ധാ സുസാനേ ഭണ്ഡകം ഛഡ്ഡേത്വാ പലായന്തി, അഥ മനുസ്സാ സോസാനികാനം പരിപന്ഥം കരോന്തി, ഏതേസം പന കഥിതേ ‘മയം ഇമസ്സ ഭദ്ദന്തസ്സ ഏത്തകം നാമ കാലം ഏത്ഥ വസനഭാവം ജാനാമ, അചോരോ ഏസോ’തി ഉപദ്ദവം നിവാരേന്തി. തസ്മാ ഏതേസം കഥേതും വട്ടതീ’’തി.

‘‘ഥേരോ അഞ്ഞം കിം കാതബ്ബ’’ന്തി? ‘‘ഭന്തേ, സുസാനേ വസന്തേന നാമ അയ്യേന മച്ഛമംസതിലപിട്ഠതേലഗുളാദീനി വജ്ജേതബ്ബാനി, ദിവാ ന നിദ്ദായിതബ്ബം, കുസീതേന ന ഭവിതബ്ബം, ആരദ്ധവീരിയേന ഭവിതബ്ബം, അസഠേന അമായാവിനാ ഹുത്വാ കല്യാണജ്ഝാസയേന ഭവിതബ്ബം, സായം സബ്ബേസു സുത്തേസു വിഹാരതോ ആഗന്തബ്ബം, പച്ചൂസകാലേ സബ്ബേസു അനുട്ഠിതേസുയേവ വിഹാരം ഗന്തബ്ബം. സചേ, ഭന്തേ, അയ്യോ ഇമസ്മിം ഠാനേ ഏവം വിഹരന്തോ പബ്ബജിതകിച്ചം മത്ഥകം പാപേതും സക്ഖിസ്സതി, സചേ മതസരീരം ആനേത്വാ ഛഡ്ഡേന്തി, അഹം കമ്ബലകൂടാഗാരം ആരോപേത്വാ ഗന്ധമാലാദീഹി സക്കാരം കത്വാ സരീരകിച്ചം കരിസ്സാമി. നോ ചേ സക്ഖിസ്സതി, ചിതകം ആരോപേത്വാ അഗ്ഗിം ജാലേത്വാ സങ്കുനാ ആകഡ്ഢിത്വാ ബഹി ¶ ഖിപിത്വാ ഫരസുനാ കോട്ടേത്വാ ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം ഛിന്ദിത്വാ അഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിപിത്വാ ഝാപേസ്സാമീ’’തി ആഹ. അഥ നം ഥേരോ ‘‘സാധു ഭദ്ദേ, ഏകം പന രൂപാരമ്മണം ദിസ്വാ മയ്ഹം കഥേയ്യാസീ’’തി ആഹ. സാ ‘‘സാധൂ’’തി പച്ചസ്സോസി. ഥേരോ യഥാജ്ഝാസയേന സുസാനേ സമണധമ്മം കരോതി. ചൂളകാളത്ഥേരോ ¶ പന ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ ഘരാവാസം ചിന്തേതി, പുത്തദാരം അനുസ്സരതി. ‘‘ഭാതികോ മേ അതിഭാരിയം കമ്മം കരോതീ’’തി ചിന്തേതി.

അഥേകാ കുലധീതാ തംമുഹുത്തസമുട്ഠിതേന ബ്യാധിനാ സായന്ഹസമയേ അമിലാതാ അകിലന്താ കാലമകാസി. തമേനം ഞാതകാദയോ ദാരുതേലാദീഹി സദ്ധിം സായം സുസാനം നേത്വാ സുസാനഗോപികായ ‘‘ഇമം ഝാപേഹീ’’തി ഭതിം ദത്വാ നിയ്യാദേത്വാ പക്കമിംസു. സാ തസ്സാ പാരുതവത്ഥം അപനേത്വാ തംമുഹുത്തമതം പീണിതപീണിതം സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം ദിസ്വാ, ‘‘ഇമം അയ്യസ്സ ദസ്സേതും പതിരൂപം ആരമ്മണ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ഗന്ത്വാ ഥേരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഏവരൂപം നാമ ആരമ്മണം അത്ഥി, ഓലോകേഥ അയ്യാ’’തി ആഹ. ഥേരോ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ പാരുപനം നീഹരാപേത്വാ പാദതലതോ യാവ കേസഗ്ഗാ ഓലോകേത്വാ ‘‘അതിപീണിതമേതം ¶ രൂപം സുവണ്ണവണ്ണം അഗ്ഗിമ്ഹി നം പക്ഖിപിത്വാ മഹാജാലാഹി ഗഹിതമത്തകാലേ മയ്ഹം ആരോചേയ്യാസീ’’തി വത്വാ സകട്ഠാനമേവ ഗന്ത്വാ നിസീദി. സാ തഥാ കത്വാ ഥേരസ്സ ആരോചേസി. ഥേരോ ഗന്ത്വാ ഓലോകേസി. ജാലായ പഹടപഹടട്ഠാനം കബരഗാവിയാ വിയ സരീരവണ്ണം അഹോസി, പാദാ നമിത്വാ ഓലമ്ബിംസു, ഹത്ഥാ പടികുടിംസു, ഊരുനലാടം നിച്ചമ്മം അഹോസി ¶ . ഥേരോ ‘‘ഇദം സരീരം ഇദാനേവ ഓലോകേന്താനം അപരിയന്തകരം ഹുത്വാ ഇദാനേവ ഖയം പത്തം വയം പത്ത’’ന്തി രത്തിട്ഠാനം ഗന്ത്വാ നിസീദിത്വാ ഖയവയം സമ്പസ്സമാനോ –

‘‘അനിച്ചാ വത സങ്ഖാരാ, ഉപ്പാദവയധമ്മിനോ;

ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝന്തി, തേസം വൂപസമോ സുഖോ’’തി. (ദീ. നി. ൨.൨൨൧, ൨൭൨; സം. നി. ൧.൧൮൬; ൨.൧൪൩; ജാ. ൧.൧.൯൫) –

ഗാഥം വത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി.

തസ്മിം അരഹത്തം പത്തേ സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ചാരികം ചരമാനോ സേതബ്യം ഗന്ത്വാ സിംസപാവനം പാവിസി. ചൂളകാളസ്സ ഭരിയായോ ‘‘സത്ഥാ കിര അനുപ്പത്തോ സിംസപാവന’’ന്തി സുത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം സാമികം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി പേസേത്വാ സത്ഥാരം നിമന്താപേസും. ബുദ്ധാനം പന അപരിചിണ്ണട്ഠാനേ ആസനപഞ്ഞത്തിം ആചിക്ഖന്തേന ഏകേന ഭിക്ഖുനാ പഠമതരം ഗന്തും വട്ടതി. ബുദ്ധാനഞ്ഹി മജ്ഝിമട്ഠാനേ ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ തസ്സ ദക്ഖിണതോ ¶ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ, വാമതോ ¶ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ, തതോ പട്ഠായ ഉഭോസു പസ്സേസു ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആസനം പഞ്ഞാപേതബ്ബം ഹോതി. തസ്മാ മഹാകാളത്ഥേരോ ചീവരപാരുപനട്ഠാനേ ഠത്വാ, ‘‘ചൂളകാള, ത്വം പുരതോ ഗന്ത്വാ ആസനപഞ്ഞത്തിം ആചിക്ഖാ’’തി ചൂളകാളം പേസേസി. തസ്സ ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ ഗേഹജനാ തേന സദ്ധിം പരിഹാസം കരോന്താ നീചാസനാനി സങ്ഘത്ഥേരസ്സ കോടിയം അത്ഥരന്തി, ഉച്ചാസനാനി സങ്ഘനവകസ്സ കോടിയം. ഇതരോ ‘‘മാ ഏവം കരോഥ, നീചാസനാനി ഉപരി മാ പഞ്ഞാപേഥ, ഉച്ചാസനാനി ഉപരി പഞ്ഞാപേഥ, നീചാസനാനി ഹേട്ഠാ’’തി ആഹ. ഇത്ഥിയോ തസ്സ വചനം അസുണന്തിയോ വിയ ‘‘ത്വം കിം കരോന്തോ വിചരസി, കിം തവ ആസനാനി പഞ്ഞാപേതും ന വട്ടതി, ത്വം കം ആപുച്ഛിത്വാ പബ്ബജിതോ, കേന പബ്ബജിതോസി, കസ്മാ ഇധാഗതോസീ’’തി വത്വാ നിവാസനപാരുപനം അച്ഛിന്ദിത്വാ സേതകാനി നിവാസേത്വാ സീസേ ച മാലാചുമ്ബുടകം ഠപേത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ സത്ഥാരം ആനേഹി, മയം ആസനാനി പഞ്ഞാപേസ്സാമാ’’തി പഹിണിംസു. ന ചിരം ഭിക്ഖുഭാവേ ഠത്വാ അവസ്സികോവ ഉപ്പബ്ബജിതത്താ ലജ്ജിതും ന ജാനാതി, തസ്മാ സോ തേന ആകപ്പേന നിരാസങ്കോവ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ആദായ ആഗതോ. ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പന ഭത്തകിച്ചാവസാനേ മഹാകാളസ്സ ഭരിയായോ ‘‘ഇമാഹി അത്തനോ സാമികോ ഗഹിതോ, മയമ്പി അമ്ഹാകം സാമികം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി ¶ ചിന്തേത്വാ പുനദിവസേ സത്ഥാരം നിമന്തയിംസു. തദാ പന ആസനപഞ്ഞാപനത്ഥം അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു അഗമാസി. താ തസ്മിം ഖണേ ഓകാസം അലഭിത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിസീദാപേത്വാ ഭിക്ഖം അദംസു. ചൂളകാളസ്സ പന ദ്വേ ഭരിയായോ, മജ്ഝിമകാളസ്സ ¶ ചതസ്സോ, മഹാകാളസ്സ പന അട്ഠ. ഭിക്ഖൂപി ഭത്തകിച്ചം കാതുകാമാ നിസീദിത്വാ ഭത്തകിച്ചമകംസു, ബഹി ഗന്തുകാമാ ഉട്ഠായ അഗമംസു. സത്ഥാ പന നിസീദിത്വാ ഭത്തകിച്ചം കരി. തസ്സ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ താ ഇത്ഥിയോ, ‘‘ഭന്തേ, മഹാകാളോ അമ്ഹാകം അനുമോദനം കത്വാ ആഗച്ഛിസ്സതി, തുമ്ഹേ പുരതോ ഗച്ഛഥാ’’തി വദിംസു. സത്ഥാ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ പുരതോ അഗമാസി. ഗാമദ്വാരം പത്വാ ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝായിംസു ‘‘കിം നാമേതം സത്ഥാരാ കതം, ഞത്വാ നു ഖോ കതം, ഉദാഹു അജാനിത്വാ. ഹിയ്യോ ചൂളകാളസ്സ പുരതോ ഗതത്താ പബ്ബജ്ജന്തരായോ ജാതോ, അജ്ജ അഞ്ഞസ്സ പുരതോ ഗതത്താ അന്തരായോ നാഹോസി. ഇദാനി മഹാകാളം ഠപേത്വാ ആഗതോ, സീലവാ ഖോ പന ഭിക്ഖു ആചാരസമ്പന്നോ, കരിസ്സതി നു ഖോ തസ്സ പബ്ബജ്ജന്തരായ’’ന്തി. സത്ഥാ തേസം വചനം സുത്വാ നിവത്തിത്വാ ഠിതോ ‘‘കിം കഥേഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി പുച്ഛി ¶ . തേ തമത്ഥം ആരോചേസും. ‘‘കിം പന തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, ചൂളകാളം വിയ മഹാകാളം സല്ലക്ഖേഥാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’. തസ്സ ഹി ദ്വേ പജാപതിയോ, ഇമസ്സ അട്ഠ. ‘‘അട്ഠഹി പരിക്ഖിപിത്വാ ഗഹിതോ കിം കരിസ്സതി, ഭന്തേ’’തി? സത്ഥാ ‘‘മാ, ഭിക്ഖവേ, ഏവം അവചുത്ഥ, ചൂളകാളോ ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ സുഭാരമ്മണബഹുലോ വിഹരതി, പപാതേ ഠിതോ ദുബ്ബലരുക്ഖസദിസോ. മയ്ഹം പന പുത്തോ മഹാകാളോ ¶ അസുഭാനുപസ്സീ വിഹരതി, ഘനസേലപബ്ബതോ വിയ അചലോ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘സുഭാനുപസ്സിം വിഹരന്തം, ഇന്ദ്രിയേസു അസംവുതം;

ഭോജനമ്ഹി ചാമത്തഞ്ഞും, കുസീതം ഹീനവീരിയം;

തം വേ പസഹതി മാരോ, വാതോ രുക്ഖംവ ദുബ്ബലം.

‘‘അസുഭാനുപസ്സിം വിഹരന്തം, ഇന്ദ്രിയേസു സുസംവുതം;

ഭോജനമ്ഹി ച മത്തഞ്ഞും, സദ്ധം ആരദ്ധവീരിയം;

തം വേ നപ്പസഹതീ മാരോ, വാതോ സേലംവ പബ്ബത’’ന്തി.

തത്ഥ സുഭാനുപസ്സിം വിഹരന്തന്തി സുതം അനുപസ്സന്തം, ഇട്ഠാരമ്മണേ മാനസം വിസ്സജ്ജേത്വാ വിഹരന്തന്തി അത്ഥോ. യോ ഹി പുഗ്ഗലോ നിമിത്തഗ്ഗാഹം അനുബ്യഞ്ജനഗ്ഗാഹം ഗണ്ഹന്തോ ‘‘നഖാ സോഭനാ’’തി ഗണ്ഹാതി, ‘‘അങ്ഗുലിയോ സോഭനാ’’തി ഗണ്ഹാതി, ‘‘ഹത്ഥപാദാ, ജങ്ഘാ, ഊരു, കടി, ഉദരം, ഥനാ, ഗീവാ, ഓട്ഠാ, ദന്താ, മുഖം, നാസാ, അക്ഖീനി, കണ്ണാ, ഭമുകാ, നലാടം, കേസാ, സോഭനാ’’തി ഗണ്ഹാതി, ‘‘കേസാ, ലോമാ, നഖാ, ദന്താ, തചോ, സോഭനാ’’തി ¶ ഗണ്ഹാതി, വണ്ണോ സുഭോ, സണ്ഠാനം സുഭന്തി, അയം സുഭാനുപസ്സീ നാമ. ഏവം തം സുഭാനുപസ്സിം വിഹരന്തം. ഇന്ദ്രിയേസൂതി ¶ ചക്ഖാദീസു ഛസു ഇന്ദ്രിയേസു. അസംവുതന്തി ചക്ഖുദ്വാരാദീനി അരക്ഖന്തം. പരിയേസനമത്താ പടിഗ്ഗഹണമത്താ പരിഭോഗമത്താതി ഇമിസ്സാ മത്തായ അജാനനതോ ഭോജനമ്ഹി ചാമത്തഞ്ഞും. അപിച പച്ചവേക്ഖണമത്താ വിസ്സജ്ജനമത്താതി ഇമിസ്സാപി മത്തായ അജാനനതോ അമത്തഞ്ഞും, ഇദം ഭോജനം ധമ്മികം, ഇദം അധമ്മികന്തിപി അജാനന്തം. കാമച്ഛന്ദബ്യാപാദവിഹിംസാവിതക്കവസിതായ കുസീതം. ഹീനവീരിയന്തി നിബ്ബീരിയം ചതൂസു ഇരിയാപഥേസു വീരിയകരണരഹിതം. പസഹതീതി അഭിഭവതി അജ്ഝോത്ഥരതി. വാതോ രുക്ഖംവ ദുബ്ബലന്തി ബലവവാതോ ഛിന്നപപാതേ ജാതം ദുബ്ബലരുക്ഖം വിയ. യഥാ ഹി സോ വാതോ തസ്സ ദുബ്ബലരുക്ഖസ്സ പുപ്ഫഫലപല്ലവാദീനിപി പാതേതി, ഖുദ്ദകസാഖാപി ഭഞ്ജതി, മഹാസാഖാപി ¶ ഭഞ്ജതി, സമൂലകമ്പി തം രുക്ഖം ഉപ്പാടേത്വാ ഉദ്ധംമൂലം അധോസാഖം കത്വാ ഗച്ഛതി, ഏവമേവ ഏവരൂപം പുഗ്ഗലം അന്തോ ഉപ്പന്നോ കിലേസമാരോ പസഹതി, ബലവവാതോ ദുബ്ബലരുക്ഖസ്സ ¶ പുപ്ഫഫലപല്ലവാദിപാതനം വിയ ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാപത്തിആപജ്ജനമ്പി കരോതി, ഖുദ്ദകസാഖാഭഞ്ജനം വിയ നിസ്സഗ്ഗിയാദിആപത്തിആപജ്ജനമ്പി കരോതി, മഹാസാഖാഭഞ്ജനം വിയ തേരസസങ്ഘാദിസേസാപത്തിആപജ്ജനമ്പി കരോതി, ഉപ്പാടേത്വാ ഉദ്ധം, മൂലകം ഹേട്ഠാസാഖം കത്വാ പാതനം വിയ പാരാജികാപത്തിആപജ്ജനമ്പി കരോതി, സ്വാക്ഖാതസാസനാ നീഹരിത്വാ കതിപാഹേനേവ ഗിഹിഭാവം പാപേതീതി ഏവം ഏവരൂപം പുഗ്ഗലം കിലേസമാരോ അത്തനോ വസേ വത്തേതീതി അത്ഥോ.

അസുഭാനുപസ്സിന്തി ദസസു അസുഭേസു അഞ്ഞതരം അസുഭം പസ്സന്തം പടികൂലമനസികാരേ യുത്തം കേസേ അസുഭതോ പസ്സന്തം ലോമേ നഖേ ദന്തേ തചം വണ്ണം സണ്ഠാനം അസുഭതോ പസ്സന്തം. ഇന്ദ്രിയേസൂതി ഛസു ഇന്ദ്രിയേസു. സുസംവുതന്തി നിമിത്താദിഗ്ഗാഹരഹിതം പിഹിതദ്വാരം. അമത്തഞ്ഞുതാപടിക്ഖേപേന ഭോജനമ്ഹി ച മത്തഞ്ഞും. സദ്ധന്തി കമ്മസ്സ ചേവ ഫലസ്സ ച സദ്ദഹനലക്ഖണായ ലോകികായ സദ്ധായ ചേവ തീസു വത്ഥൂസു അവേച്ചപ്പസാദസങ്ഖാതായ ലോകുത്തരസദ്ധായ ച സമന്നാഗതം. ആരദ്ധവീരിയന്തി പഗ്ഗഹിതവീരിയം പരിപുണ്ണവീരിയം. തം വേതി ഏവരൂപം തം പുഗ്ഗലം യഥാ ദുബ്ബലവാതോ സണികം പഹരന്തോ ഏകഗ്ഘനം സേലം ചാലേതും ന സക്കോതി, തഥാ ¶ അബ്ഭന്തരേ ഉപ്പജ്ജമാനോപി ദുബ്ബലകിലേസമാരോ നപ്പസഹതി, ഖോഭേതും വാ ചാലേതും വാ ന സക്കോതീതി അത്ഥോ.

താപി ഖോ തസ്സ പുരാണദുതിയികായോ ഥേരം പരിവാരേത്വാ ‘‘ത്വം കം ആപുച്ഛിത്വാ പബ്ബജിതോ, ഇദാനി ഗിഹീ ഭവിസ്സസി ന ഭവിസ്സസീ’’തിആദീനി വത്വാ കാസാവം നീഹരിതുകാമാ അഹേസും. ഥേരോ താസം ആകാരം സല്ലക്ഖേത്വാ നിസിന്നാസനാ വുട്ഠായ ഇദ്ധിയാ ഉപ്പത്തിത്വാ കൂടാഗാരകണ്ണികം ദ്വിധാ ഭിന്ദിത്വാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ സത്ഥരി ഗാഥാ പരിയോസാപേന്തേയേവ സത്ഥു സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം അഭിത്ഥവന്തോ ആകാസതോ ഓതരിത്വാ തഥാഗതസ്സ പാദേ വന്ദി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ സമ്പത്തഭിക്ഖൂ സോതാപത്തിഫലാദീസു പതിട്ഠഹിംസൂതി.

അനിക്കസാവോതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ രാജഗഹേ ദേവദത്തസ്സ കാസാവലാഭം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ പഞ്ചസതേ പഞ്ചസതേ അത്തനോ അത്തനോ പരിവാരേ ആദായ സത്ഥാരം ആപുച്ഛിത്വാ വന്ദിത്വാ ജേതവനതോ രാജഗഹം അഗമംസു. രാജഗഹവാസിനോ ദ്വേപി തയോപി ബഹൂപി ഏകതോ ഹുത്വാ ആഗന്തുകദാനം അദംസു. അഥേകദിവസം ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ അനുമോദനം കരോന്തോ ¶ ‘‘ഉപാസകാ ഏകോ സയം ദാനം ദേതി, പരം ന സമാദപേതി, സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ ഭോഗസമ്പദം ലഭതി, നോ പരിവാരസമ്പദം. ഏകോ സയം ന ദേതി, പരം സമാദപേതി, സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ പരിവാരസമ്പദം ലഭതി, നോ ഭോഗസമ്പദം. ഏകോ സയമ്പി ന ദേതി, പരമ്പി ന സമാദപേതി, സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ കഞ്ജികമത്തമ്പി കുച്ഛിപൂരം ന ലഭതി, അനാഥോ ഹോതി നിപ്പച്ചയോ. ഏകോ സയമ്പി ദേതി, പരമ്പി സമാദപേതി, സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ അത്തഭാവസതേപി അത്തഭാവസഹസ്സേപി അത്തഭാവസതസഹസ്സേപി ഭോഗസമ്പദഞ്ചേവ പരിവാരസമ്പദഞ്ച ലഭതീ’’തി ഏവം ധമ്മം ദേസേസി.

തമേകോ പണ്ഡിതപുരിസോ ധമ്മം സുത്വാ ‘‘അച്ഛരിയാ വത ഭോ, അബ്ഭുതാ വത ഭോ ധമ്മദേസനാ, സുകാരണം കഥിതം, മയാ ഇമാസം ദ്വിന്നം സമ്പത്തീനം നിപ്ഫാദകം കമ്മം കാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ – ‘‘ഭന്തേ, സ്വേ മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി ഥേരം നിമന്തേസി. ‘‘കിത്തകേഹി തേ ഭിക്ഖൂഹി അത്ഥോ ഉപാസകാ’’തി. ‘‘കിത്തകാ പന വോ, ഭന്തേ, പരിവാരാ’’തി? ‘‘സഹസ്സമത്താ ഉപാസകാ’’തി. ‘‘സബ്ബേഹി സദ്ധിംയേവ സ്വേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഥേരോ അധിവാസേസി’’. ഉപാസകോ നഗരവീഥിയം ചരന്തോ – ‘‘അമ്മാ, താതാ, മയാ ഭിക്ഖുസഹസ്സം നിമന്തിതം, തുമ്ഹേ കിത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖം ദാതും സക്ഖിസ്സഥ, തുമ്ഹേ കിത്തകാന’’ന്തി സമാദപേസി. മനുസ്സാ അത്തനോ അത്തനോ പഹോനകനിയാമേന ¶ – ‘‘മയം ദസന്നം ദസ്സാമ, മയം വീസതിയാ, മയം സതസ്സാ’’തി ആഹംസു. ഉപാസകോ – ‘‘തേന ഹി ഏകസ്മിം ഠാനേ സമാഗമം കത്വാ ഏകതോവ പരിവിസിസ്സാമ ¶ , സബ്ബേ തിലതണ്ഡുലസപ്പിമധുഫാണിതാദീനി സമാഹരഥാ’’തി ഏകസ്മിം ഠാനേ സമാഹരാപേസി.

അഥസ്സ ¶ ഏകോ കുടുമ്ബികോ സതസഹസ്സഗ്ഘനികം ഗന്ധകാസാവവത്ഥം ദത്വാ – ‘‘സചേ തേ ദാനവത്തം നപ്പഹോതി, ഇദം വിസ്സജ്ജേത്വാ യം ഊനം, തം പൂരേയ്യാസി. സചേ പഹോതി, യസ്സിച്ഛസി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദദേയ്യാസീ’’തി ആഹ. തദാ തസ്സ സബ്ബം ദാനവത്തം പഹോസി, കിഞ്ചി ഊനം നാമ നാഹോസി. സോ മനുസ്സേ പുച്ഛി – ‘‘ഇദം, അയ്യാ, കാസാവം ഏകേന കുടുമ്ബികേന ഏവം നാമ വത്വാ ദിന്നം അതിരേകം ജാതം, കസ്സ നം ദേമാ’’തി. ഏകച്ചേ ‘‘സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സാ’’തി ആഹംസു. ഏകച്ചേ ‘‘ഥേരോ സസ്സപാകസമയേ ആഗന്ത്വാ ഗമനസീലോ, ദേവദത്തോ അമ്ഹാകം മങ്ഗലാമങ്ഗലേസു സഹായോ ഉദകമണികോ വിയ നിച്ചം പതിട്ഠിതോ, തസ്സ തം ദേമാ’’തി ആഹംസു. സമ്ബഹുലികായ കഥായപി ‘‘ദേവദത്തസ്സ ദാതബ്ബ’’ന്തി വത്താരോ ബഹുതരാ അഹേസും, അഥ നം ദേവദത്തസ്സ അദംസു. സോ തം ഛിന്ദിത്വാ സിബ്ബിത്വാ രജിത്വാ നിവാസേത്വാ പാരുപിത്വാ വിചരതി. തം ദിസ്വാ മനുസ്സാ ‘‘നയിദം ദേവദത്തസ്സ അനുച്ഛവികം, സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ അനുച്ഛവികം. ദേവദത്തോ അത്തനോ അനനുച്ഛവികം നിവാസേത്വാ പാരുപിത്വാ വിചരതീ’’തി വദിംസു. അഥേകോ ¶ ദിസാവാസികോ ഭിക്ഖു രാജഗഹാ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ കതപടിസന്ഥാരോ സത്ഥാരാ ദ്വിന്നം അഗ്ഗസാവകാനം ഫാസുവിഹാരം പുച്ഛിതോ ആദിതോ പട്ഠായ സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേസി. സത്ഥാ ‘‘ന ഖോ ഭിക്ഖു ഇദാനേവേസോ അത്തനോ അനനുച്ഛവികം വത്ഥം ധാരേതി, പുബ്ബേപി ധാരേസിയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബാരാണസിവാസീ ഏകോ ഹത്ഥിമാരകോ ഹത്ഥിം മാരേത്വാ മാരേത്വാ ദന്തേ ച നഖേ ച അന്താനി ച ഘനമംസഞ്ച ആഹരിത്വാ വിക്കിണന്തോ ജീവിതം കപ്പേതി. അഥേകസ്മിം അരഞ്ഞേ അനേകസഹസ്സാ ഹത്ഥിനോ ഗോചരം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്താ പച്ചേകബുദ്ധേ ദിസ്വാ തതോ പട്ഠായ ഗച്ഛമാനാ ഗമനാഗമനകാലേ ജണ്ണുകേഹി നിപതിത്വാ വന്ദിത്വാ പക്കമന്തി. ഏകദിവസഞ്ഹി ഹത്ഥിമാരകോ തം കിരിയം ദിസ്വാ – ‘‘അഹം ഇമേ കിച്ഛേന മാരേമി, ഇമേ ച ഗമനാഗമനകാലേ പച്ചേകബുദ്ധേ വന്ദന്തി, കിം നു ഖോ ദിസ്വാ വന്ദന്തീ’’തി ചിന്തേന്തോ – ‘‘കാസാവ’’ന്തി സല്ലക്ഖേത്വാ, ‘‘മയാപി ഇദാനി കാസാവം ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏകസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ജാതസ്സരം ഓരുയ്ഹ ന്ഹായന്തസ്സ തീരേ ഠപിതേസു കാസാവേസു ചീവരം ഥേനേത്വാ ¶ തേസം ഹത്ഥീനം ഗമനാഗമനമഗ്ഗേ സത്തിം ഗഹേത്വാ സസീസം പാരുപിത്വാ നിസീദതി. ഹത്ഥിനോ തം ദിസ്വാ – ‘‘പച്ചേകബുദ്ധോ’’തി സഞ്ഞായ വന്ദിത്വാ പക്കമന്തി. സോ തേസം സബ്ബപച്ഛതോ ഗച്ഛന്തം സത്തിയാ പഹരിത്വാ മാരേത്വാ ദന്താദീനി ഗഹേത്വാ സേസം ഭൂമിയം ¶ നിഖണിത്വാ ഗച്ഛതി. അപരഭാഗേ ബോധിസത്തോ ¶ ഹത്ഥിയോനിയം പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ ഹത്ഥിജേട്ഠകോ യൂഥപതി അഹോസി. തദാപി സോ തഥേവ കരോതി. മഹാപുരിസോ അത്തനോ പരിസായ പരിഹാനിം ഞത്വാ, ‘‘കുഹിം ഇമേ ഹത്ഥീ ഗതാ, മന്ദാ ജാതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ന ജാനാമ, സാമീ’’തി വുത്തേ, ‘‘കുഹിഞ്ചി ഗച്ഛന്താ മം അനാപുച്ഛിത്വാ ന ഗമിസ്സന്തി, പരിപന്ഥേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ, ‘‘ഏകസ്മിം ഠാനേ കാസാവം പാരുപിത്വാ നിസിന്നസ്സ സന്തികാ പരിപന്ഥേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി പരിസങ്കിത്വാ, ‘‘തം പരിഗ്ഗണ്ഹിതും വട്ടതീ’’തി സബ്ബേ ഹത്ഥീ പുരതോ പേസേത്വാ സയം പച്ഛതോ വിലമ്ബമാനോ ആഗച്ഛതി. സോ സേസഹത്ഥീസു വന്ദിത്വാ ഗതേസു മഹാപുരിസം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ചീവരം സംഹരിത്വാ സത്തിം വിസ്സജ്ജി. മഹാപുരിസോ സതിം ഉപ്പട്ഠപേത്വാ ആഗച്ഛന്തോ പച്ഛതോ പടിക്കമിത്വാ സത്തിം വിവജ്ജേസി. അഥ നം ‘‘ഇമിനാ ഇമേ ഹത്ഥീ നാസിതാ’’തി ഗണ്ഹിതും പക്ഖന്ദി. ഇതരോ ഏകം രുക്ഖം പുരതോ കത്വാ നിലീയി. അഥ ‘‘നം രുക്ഖേന സദ്ധിം സോണ്ഡായ പരിക്ഖിപിത്വാ ഗഹേത്വാ ഭൂമിയം പോഥേസ്സാമീ’’തി തേന നീഹരിത്വാ ദസ്സിതം കാസാവം ദിസ്വാ – ‘‘സചാഹം ഇമസ്മിം ദുബ്ഭിസ്സാമി, അനേകസഹസ്സേസു മേ ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധഖീണാസവേസു ലജ്ജാ നാമ ഭിന്നാ ഭവിസ്സതീ’’തി അധിവാസേത്വാ – ‘‘തയാ മേ ഏത്തകാ ഞാതകാ നാസിതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, സാമീ’’തി. ‘‘കസ്മാ ഏവം ഭാരിയകമ്മമകാസി, അത്തനോ അനനുച്ഛവികം വീതരാഗാനം അനുച്ഛവികം വത്ഥം പരിദഹിത്വാ ഏവരൂപം കമ്മം കരോന്തേന ഭാരിയം തയാ കത’’ന്തി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ ഉത്തരിപി നം നിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ‘‘അനിക്കസാവോ ¶ കാസാവം…പേ… സ വേ കാസാവമരഹതീ’’തി ഗാഥം വത്വാ – ‘‘അയുത്തം തേ കത’’ന്തി വത്വാ തം വിസ്സജ്ജേസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ, ‘‘തദാ ഹത്ഥിമാരകോ ദേവദത്തോ അഹോസി, തസ്സ നിഗ്ഗാഹകോ ഹത്ഥിനാഗോ അഹമേവാ’’തി ജാതകം സമോധാനേത്വാ, ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ദേവദത്തോ അത്തനോ അനനുച്ഛവികം വത്ഥം ധാരേസിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘അനിക്കസാവോ ¶ കാസാവം, യോ വത്ഥം പരിദഹിസ്സതി;

അപേതോ ദമസച്ചേന, ന സോ കാസാവമരഹതി.

‘‘യോ ച വന്തകസാവസ്സ, സീലേസു സുസമാഹിതോ;

ഉപേതോ ദമസച്ചേന, സ വേ കാസാവമരഹതീ’’തി.

ഛദ്ദന്തജാതകേനാപി (ജാ. ൧.൧൬.൧൨൨-൧൨൩) ച അയമത്ഥോ ദീപേതബ്ബോ.

തത്ഥ ¶ അനിക്കസാവോതി രാഗാദീഹി കസാവേഹി സകസാവോ. പരിദഹിസ്സതീതി നിവാസനപാരുപനഅത്ഥരണവസേന പരിഭുഞ്ജിസ്സതി. പരിധസ്സതീതിപി പാഠോ. അപേതോ ദമസച്ചേനാതി ഇന്ദ്രിയദമേന ചേവ പരമത്ഥസച്ചപക്ഖികേന വചീസച്ചേന ച അപേതോ, വിയുത്തോ പരിച്ചത്ഥോതി അത്ഥോ. ന സോതി സോ ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ കാസാവം പരിദഹിതും നാരഹതി. വന്തകസാവസ്സാതി ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി വന്തകസാവോ ഛഡ്ഡിതകസാവോ പഹീനകസാവോ അസ്സ. സീലേസൂതി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേസു. സുസമാഹിതോതി സുട്ഠു സമാഹിതോ സുട്ഠിതോ. ഉപേതോതി ഇന്ദ്രിയദമേന ചേവ വുത്തപ്പകാരേന ച സച്ചേന ഉപഗതോ. സ വേതി സോ ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ തം ഗന്ധകാസാവവത്ഥം അരഹതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ സോ ദിസാവാസികോ ഭിക്ഖു സോതാപന്നോ അഹോസി, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു. ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ അഹോസീതി.

അസാരേ സാരമതിനോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ അഗ്ഗസാവകേഹി നിവേദിതം സഞ്ചയസ്സ അനാഗമനം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തത്രായം അനുപുബ്ബികഥാ – അമ്ഹാകഞ്ഹി സത്ഥാ ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ചതുന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ അമരവതിയാ നാമ നഗരേ സുമേധോ നാമ ബ്രാഹ്മണകുമാരോ ഹുത്വാ സബ്ബസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം പത്വാ മാതാപിതൂനം ¶ അച്ചയേന അനേകകോടിസങ്ഖ്യം ധനം പരിച്ചജിത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തേ വസന്തോ ഝാനാഭിഞ്ഞാ നിബ്ബത്തേത്വാ ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ ദീപങ്കരദസബലസ്സ സുദസ്സനവിഹാരതോ രമ്മവതീനഗരം പവിസനത്ഥായ മഗ്ഗം സോധയമാനം ജനം ദിസ്വാ സയമ്പി ഏകം പദേസം ഗഹേത്വാ മഗ്ഗം സോധേതി. തസ്മിം അസോധിതേയേവ ആഗതസ്സ സത്ഥുനോ അത്താനം സേതും കത്വാ കലലേ അജിനചമ്മം അത്ഥരിത്വാ ‘‘സത്ഥാ സസാവകസങ്ഘോ കലലം അനക്കമിത്വാ മം അക്കമന്തോ ഗച്ഛതൂ’’തി നിപന്നോ. സത്ഥാരാ തം ദിസ്വാവ ‘‘ബുദ്ധങ്കുരോ ഏസ, അനാഗതേ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ചതുന്നം ¶ അസങ്ഖ്യേയ്യാനം പരിയോസാനേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകതോ. തസ്സ സത്ഥുനോ അപരഭാഗേ ‘‘കോണ്ഡഞ്ഞോ മങ്ഗലോ സുമനോ രേവതോ സോഭിതോ അനോമദസ്സീ പദുമോ നാരദോ പദുമുത്തരോ സുമേധോ സുജാതോ പിയദസ്സീ അത്ഥദസ്സീ ധമ്മദസ്സീ സിദ്ധത്ഥോ തിസ്സോ ഫുസ്സോ വിപസ്സീ സിഖീ വേസ്സഭൂ കകുസന്ധോ കോണാഗമനോ കസ്സപോ’’തി ലോകം ഓഭാസേത്വാ ഉപ്പന്നാനം ഇമേസമ്പി തേവീസതിയാ ¶ ബുദ്ധാനം സന്തികേ ലദ്ധബ്യാകരണോ, ‘‘ദസ പാരമിയോ, ദസ ഉപപാരമിയോ, ദസ പരമത്ഥപാരമിയോ’’തി സമത്തിംസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ വേസ്സന്തരത്തഭാവേ ഠിതോ പഥവികമ്പനാനി മഹാദാനാനി ദത്വാ പുത്തദാരം പരിച്ചജിത്വാ ആയുപരിയോസാനേ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തിത്വാ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ ദസ സഹസ്സചക്കവാളദേവതാഹി സന്നിപതിത്വാ –

‘‘കാലോ ദേവ മഹാവീര, ഉപ്പജ്ജ മാതുകുച്ഛിയം;

സദേവകം താരയന്തോ, ബുജ്ഝസ്സു അമതം പദ’’ന്തി. (ബു. വം. ൧.൬൭) –

‘‘കാലം ദേസഞ്ച ദീപഞ്ച, കുലം മാതരമേവ ച;

ഇമേ പഞ്ച വിലോകേത്വാ, ഉപ്പജ്ജതി മഹായസോ’’തി. –

പഞ്ച മഹാവിലോകനാനി വിലോകേത്വാ തതോ ചുതോ സക്യരാജകുലേ പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ ദസമാസച്ചയേന മാതുകുച്ഛിതോ വിജായി. സോളസവസ്സകാലേ തത്ഥ മഹാസമ്പത്തിയാ പരിഹരിയമാനോ അനുക്കമേന ഭദ്രയോബ്ബനം പത്വാ തിണ്ണം ഉതൂനം അനുച്ഛവികേസു തീസു പാസാദേസു ദേവലോകസിരിം ¶ വിയ രജ്ജസിരിം അനുഭവന്തോ ഉയ്യാനകീളായ ഗമനസമയേ അനുക്കമേന ജിണ്ണബ്യാധിമതസങ്ഖാതേ തയോ ¶ ദേവദൂതേ ദിസ്വാ സഞ്ജാതസംവേഗോ നിവത്തിത്വാ ചതുത്ഥവാരേ പബ്ബജിതം ദിസ്വാ, ‘‘സാധു പബ്ബജ്ജാ’’തി പബ്ബജ്ജായ രുചിം ഉപ്പാദേത്വാ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ദിവസം ഖേപേത്വാ മങ്ഗലപോക്ഖരണീതീരേ നിസിന്നോ കപ്പകവേസം ഗഹേത്വാ ആഗതേന വിസ്സകമ്മേന ദേവപുത്തേന അലങ്കതപടിയത്തോ രാഹുലകുമാരസ്സ ജാതസാസനം സുത്വാ പുത്തസിനേഹസ്സ ബലവഭാവം ഞത്വാ, ‘‘യാവ ഇദം ബന്ധനം ന വഡ്ഢതി, താവദേവ നം ഛിന്ദിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ സായം നഗരം പവിസന്തോ –

‘‘നിബ്ബുതാ നൂന സാ മാതാ, നിബ്ബുതോ നൂന സോ പിതാ;

നിബ്ബുതാ നൂന സാ നാരീ, യസ്സായം ഈദിസോ പതീ’’തി. –

കിസാഗോതമിയാ നാമ പിതുച്ഛാധീതായ ഭാസിതം ഇമം ഗാഥം സുത്വാ, ‘‘അഹം ഇമായ നിബ്ബുതപദം സാവിതോ’’തി മുത്താഹാരം ഓമുഞ്ചിത്വാ തസ്സാ പേസേത്വാ അത്തനോ ഭവനം പവിസിത്വാ സിരിസയനേ നിസിന്നോ നിദ്ദോപഗതാനം നാടകിത്ഥീനം വിപ്പകാരം ദിസ്വാ നിബ്ബിന്നഹദയോ ഛന്നം ഉട്ഠാപേത്വാ കണ്ഡകം ആഹരാപേത്വാ തം ആരുയ്ഹ ഛന്നസഹായോ ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാഹി പരിവുതോ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ ¶ അനോമാനദീതീരേ പബ്ബജിത്വാ അനുക്കമേന രാജഗഹം ഗന്ത്വാ തത്ഥ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പണ്ഡവപബ്ബതപബ്ഭാരേ നിസിന്നോ മഗധരഞ്ഞാ രജ്ജേന നിമന്തിയമാനോ തം പടിക്ഖിപിത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്വാ അത്തനോ വിജിതം ആഗമനത്ഥായ തേന ഗഹിതപടിഞ്ഞോ ആളാരഞ്ച ഉദകഞ്ച ഉപസങ്കമിത്വാ തേസം സന്തികേ അധിഗതവിസേസം അനലങ്കരിത്വാ ഛബ്ബസ്സാനി മഹാപധാനം പദഹിത്വാ വിസാഖപുണ്ണമദിവസേ ¶ പാതോവ സുജാതായ ദിന്നപായസം പരിഭുഞ്ജിത്വാ നേരഞ്ജരായ നദിയാ സുവണ്ണപാതിം പവാഹേത്വാ നേരഞ്ജരായ നദിയാ തീരേ മഹാവനസണ്ഡേ നാനാസമാപത്തീഹി ദിവസഭാഗം വീതിനാമേത്വാ സായന്ഹസമയേ സോത്തിയേന ദിന്നം തിണം ഗഹേത്വാ കാളേന നാഗരാജേന അഭിത്ഥുതഗുണോ ബോധിമണ്ഡം ആരുയ്ഹ തിണാനി സന്ഥരിത്വാ ‘‘ന താവിമം പല്ലങ്കം ഭിന്ദിസ്സാമി, യാവ മേ അനുപാദായ ¶ ആസവേഹി ചിത്തം ന മുച്ചിസ്സതീ’’തി പടിഞ്ഞം കത്വാ പുരത്ഥാഭിമുഖോ നിസീദിത്വാ സൂരിയേ അനത്ഥങ്ഗമിതേയേവ മാരബലം വിധമിത്വാ പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസഞാണം, മജ്ഝിമയാമേ ചുതൂപപാതഞാണം പത്വാ പച്ഛിമയാമാവസാനേ പച്ചയാകാരേ ഞാണം ഓതാരേത്വാ അരുണുഗ്ഗമനേ ദസബലചതുവേസാരജ്ജാദിസബ്ബഗുണപടിമണ്ഡിതം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝിത്വാ സത്തസത്താഹം ബോധിമണ്ഡേ വീതിനാമേത്വാ അട്ഠമേ സത്താഹേ അജപാലനിഗ്രോധമൂലേ നിസിന്നോ ധമ്മഗമ്ഭീരതാപച്ചവേക്ഖണേന അപ്പോസ്സുക്കതം ആപജ്ജമാനോ ദസസഹസ്സചക്കവാളമഹാബ്രഹ്മപരിവാരേന സഹമ്പതിബ്രഹ്മുനാ ആയാചിതധമ്മദേസനോ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേത്വാ ബ്രഹ്മുനോ അജ്ഝേസനം അധിവാസേത്വാ, ‘‘കസ്സ നു ഖോ അഹം പഠമം ധമ്മം ദേസേയ്യ’’ന്തി ഓലോകേന്തോ ആളാരുദകാനം കാലകതഭാവം ഞത്വാ പഞ്ചവഗ്ഗിയാനം ഭിക്ഖൂനം ബഹൂപകാരതം അനുസ്സരിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ കാസിപുരം ¶ ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഉപകേന സദ്ധിം മന്തേത്വാ ആസാള്ഹിപുണ്ണമദിവസേ ഇസിപതനേ മിഗദായേ പഞ്ചവഗ്ഗിയാനം വസനട്ഠാനം പത്വാ തേ അനനുച്ഛവികേന സമുദാചാരേന സമുദാചരന്തേ സഞ്ഞാപേത്വാ അഞ്ഞാതകോണ്ഡഞ്ഞപ്പമുഖേ അട്ഠാരസ ബ്രഹ്മകോടിയോ അമതപാനം പായേന്തോ ധമ്മചക്കം പവത്തേത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ പഞ്ചമിയം പക്ഖസ്സ സബ്ബേപി തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ തം ദിവസമേവ യസകുലപുത്തസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിം ദിസ്വാ തം രത്തിഭാഗേ നിബ്ബിന്ദിത്വാ ഗേഹം പഹായ നിക്ഖന്തം ദിസ്വാ, ‘‘ഏഹി യസാ’’തി പക്കോസിത്വാ തസ്മിംയേവ രത്തിഭാഗേ സോതാപത്തിഫലം പാപേത്വാ പുനദിവസേ അരഹത്തം പാപേത്വാ അപരേപി തസ്സ സഹായകേ ചതുപണ്ണാസ ജനേ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബാജേത്വാ അരഹത്തം പാപേസി.

ഏവം ലോകേ ഏകസട്ഠിയാ അരഹന്തേസു ജാതേസു വുട്ഠവസ്സോ പവാരേത്വാ, ‘‘ചരഥ, ഭിക്ഖവേ, ചാരിക’’ന്തി സട്ഠി ഭിക്ഖൂ ദിസാസു പേസേത്വാ സയം ഉരുവേലം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ കപ്പാസികവനസണ്ഡേ തിംസ ജനേ ഭദ്ദവഗ്ഗിയകുമാരേ വിനേസി. തേസു സബ്ബപച്ഛിമകോ സോതാപന്നോ സബ്ബുത്തമോ അനാഗാമീ അഹോസി. തേ സബ്ബേപി ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേനേവ പബ്ബാജേത്വാ ദിസാസു പേസേത്വാ സയം ¶ ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ അഡ്ഢുഡ്ഢാനി പാടിഹാരിയസഹസ്സാനി ദസ്സേത്വാ ഉരുവേലകസ്സപാദയോ ¶ സഹസ്സജടിലപരിവാരേ തേഭാതികജടിലേ വിനേത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേനേവ പബ്ബാജേത്വാ ഗയാസീസേ ¶ നിസീദാപേത്വാ ആദിത്തപരിയായദേസനായ (മഹാവ. ൫൪; സം. നി. ൪.൨൮) അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ തേന അരഹന്തസഹസ്സേന പരിവുതോ ‘‘ബിമ്ബിസാരരഞ്ഞോ ദിന്നം പടിഞ്ഞം മോചേസ്സാമീ’’തി രാജഗഹനഗരൂപചാരേ ലട്ഠിവനുയ്യാനം ഗന്ത്വാ, ‘‘സത്ഥാ കിര ആഗതോ’’തി സുത്വാ ദ്വാദസനഹുതേഹി ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേഹി സദ്ധിം ആഗതസ്സ രഞ്ഞോ മധുരധമ്മകഥം കഥേന്തോ രാജാനം ഏകാദസഹി നഹുതേഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപേത്വാ ഏകനഹുതം സരണേസു പതിട്ഠാപേത്വാ പുനദിവസേ സക്കേന ദേവരാജേന മാണവകവണ്ണം ഗഹേത്വാ അഭിത്ഥുതഗുണോ രാജഗഹനഗരം പവിസിത്വാ രാജനിവേസനേ കതഭത്തകിച്ചോ വേളുവനാരാമം പടിഗ്ഗഹേത്വാ തത്ഥേവ വാസം കപ്പേസി. തത്ഥ നം സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാ ഉപസങ്കമിംസു.

തത്രായം അനുപുബ്ബികഥാ – അനുപ്പന്നേയേവ ഹി ബുദ്ധേ രാജഗഹതോ അവിദൂരേ ഉപതിസ്സഗാമോ കോലിതഗാമോതി ദ്വേ ബ്രാഹ്മണഗാമാ അഹേസും. തേസു ഉപതിസ്സഗാമേ സാരിയാ നാമ ബ്രാഹ്മണിയാ ഗബ്ഭസ്സ പതിട്ഠിതദിവസേയേവ കോലിതഗാമേ മോഗ്ഗലിയാ നാമ ബ്രാഹ്മണിയാപി ഗബ്ഭോ പതിട്ഠാസി. താനി കിര ദ്വേപി കുലാനി യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ ആബദ്ധപടിബദ്ധസഹായകാനേവ അഹേസും, താസം ദ്വിന്നമ്പി ഏകദിവസമേവ ഗബ്ഭപരിഹാരം അദംസു. താ ഉഭോപി ദസമാസച്ചേയേന പുത്തേ വിജായിംസു. നാമഗ്ഗഹണദിവസേ സാരിയാ ബ്രാഹ്മണിയാ പുത്തസ്സ ഉപതിസ്സഗാമകേ ജേട്ഠകുലസ്സ പുത്തത്താ ഉപതിസ്സോതി നാമം കരിംസു ¶ , ഇതരസ്സ കോലിതഗാമേ ജേട്ഠകുലസ്സ പുത്തത്താ കോലിതോതി നാമം കരിംസു. തേ ഉഭോപി വുഡ്ഢിമന്വായ സബ്ബസിപ്പാനം പാരം അഗമംസു. ഉപതിസ്സമാണവസ്സ കീളനത്ഥായ നദിം വാ ഉയ്യാനം വാ ഗമനകാലേ പഞ്ച സുവണ്ണസിവികസതാനി പരിവാരാനി ഹോന്തി, കോലിതമാണവസ്സ പഞ്ച ആജഞ്ഞയുത്തരഥസതാനി. ദ്വേപി ജനാ പഞ്ചപഞ്ചമാണവകസതപരിവാരാ ഹോന്തി. രാജഗഹേ ച അനുസംവച്ഛരം ഗിരഗ്ഗസമജ്ജോ നാമ അഹോസി. തേസം ദ്വിന്നമ്പി ഏകട്ഠാനേയേവ മഞ്ചം ബന്ധന്തി. ദ്വേപി ഏകതോ നിസീദിത്വാ സമജ്ജം പസ്സന്താ ഹസിതബ്ബട്ഠാനേ ഹസന്തി, സംവേഗട്ഠാനേ സംവേജേന്തി, ദായം ദാതും യുത്തട്ഠാനേ ദായം ദേന്തി. തേസം ഇമിനാവ നിയാമേന ഏകദിവസം സമജ്ജം പസ്സന്താനം പരിപാകഗതത്താ ഞാണസ്സ പുരിമദിവസേസു വിയ ഹസിതബ്ബട്ഠാനേ ഹാസോ വാ സംവേഗട്ഠാനേ സംവേഗോ വാ ദാതും യുത്തട്ഠാനേ ദാനം വാ നാഹോസി ¶ . ദ്വേപി പന ജനാ ഏവം ചിന്തയിംസു – ‘‘കിമേത്ഥ ഓലോകേതബ്ബം അത്ഥി, സബ്ബേപിമേ അപ്പത്തേ വസ്സസതേ അപ്പണ്ണത്തികഭാവം ഗമിസ്സന്തി, അമ്ഹേഹി പന ഏകം മോക്ഖധമ്മം പരിയേസിതും വട്ടതീ’’തി ആരമ്മണം ഗഹേത്വാ നിസീദിംസു. തതോ കോലിതോ ഉപതിസ്സം ആഹ – ‘‘സമ്മ ഉപതിസ്സ, ന ത്വം അഞ്ഞേസു ദിവസേസു വിയ ഹട്ഠപഹട്ഠോ, ഇദാനി അനത്തമനധാതുകോസി, കിം തേ സല്ലക്ഖിത’’ന്തി? ‘‘സമ്മ കോലിത, ഏതേസം വോലോകനേ സാരോ നത്ഥി ¶ ¶ , നിരത്ഥകമേതം, അത്തനോ മോക്ഖധമ്മം ഗവേസിതും വട്ടതീ’’തി ഇദം ചിന്തയന്തോ നിസിന്നോമ്ഹി. ത്വം പന കസ്മാ അനത്തമനോസീതി? സോപി തഥേവ ആഹ. അഥസ്സ അത്തനാ സദ്ധിം ഏകജ്ഝാസയതം ഞത്വാ ഉപതിസ്സോ ആഹ – ‘‘അമ്ഹാകം ഉഭിന്നമ്പി സുചിന്തികം, മോക്ഖധമ്മം പന ഗവേസന്തേഹി ഏകാ പബ്ബജ്ജാ ലദ്ധും വട്ടതി. കസ്സ സന്തികേ പബ്ബജാമാ’’തി?

തേന ഖോ പന സമയേന സഞ്ചയോ നാമ പരിബ്ബാജകോ രാജഗഹേ പടിവസതി മഹതിയാ പരിബ്ബാജകപരിസായ സദ്ധിം. തേ ‘‘തസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമാ’’തി പഞ്ചമാണവകസതാനി ‘‘സിവികായോ ച രഥേ ച ഗഹേത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി ഉയ്യോജേത്വാ ഏകായ സിവികായ ഏകേന രഥേന ഗന്ത്വാ സഞ്ചയസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിംസു. തേസം പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ സഞ്ചയോ അതിരേകലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്തോ അഹോസി. തേ കതിപാഹേനേവ സബ്ബം സഞ്ചയസ്സ സമയം പരിമദ്ദിത്വാ, ‘‘ആചരിയ, തുമ്ഹാകം ജാനനസമയോ ഏത്തകോവ, ഉദാഹു ഉത്തരിമ്പി അത്ഥീ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘ഏത്തകോവ സബ്ബം തുമ്ഹേഹി ഞാത’’ന്തി വുത്തേ ചിന്തയിംസു – ‘‘ഏവം സതി ഇമസ്സ സന്തികേ ബ്രഹ്മചരിയവാസോ നിരത്ഥകോ, മയം യം മോക്ഖധമ്മം ഗവേസിതും നിക്ഖന്താ, സോ ഇമസ്സ സന്തികേ ഉപ്പാദേതും ന സക്കാ, മഹാ ഖോ പന ജമ്ബുദീപോ, ഗാമനിഗമരാജധാനിയോ ചരന്താ അദ്ധാ മോക്ഖധമ്മദേസകം കഞ്ചി ആചരിയം ലഭിസ്സാമാ’’തി. തതോ പട്ഠായ, ‘‘യത്ഥ യത്ഥ പണ്ഡിതാ സമണബ്രാഹ്മണാ അത്ഥീ’’തി വദന്തി, തത്ഥ തത്ഥ ഗന്ത്വാ സാകച്ഛം കരോന്തി. തേഹി പുട്ഠം പഞ്ഹം അഞ്ഞേ കഥേതും ¶ ന സക്കോന്തി, തേ പന തേസം പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തി. ഏവം സകലജമ്ബുദീപം പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ നിവത്തിത്വാ സകട്ഠാനമേവ ആഗന്ത്വാ, ‘‘സമ്മ കോലിത, അമ്ഹേസു യോ പഠമം അമതം അധിഗച്ഛതി, സോ ഇതരസ്സ ആരോചേതൂ’’തി കതികം അകംസും.

ഏവം തേസു കതികം കത്വാ വിഹരന്തേസു സത്ഥാ വുത്താനുക്കമേന രാജഗഹം പത്വാ വേളുവനം പടിഗ്ഗഹേത്വാ വേളുവനേ വിഹരതി. തദാ ‘‘ചരഥ, ഭിക്ഖവേ, ചാരികം ¶ ബഹുജനഹിതായാ’’തി രതനത്തയഗുണപകാസനത്ഥം ഉയ്യോജിതാനം ഏകസട്ഠിയാ അരഹന്താനം അന്തരേ പഞ്ചവഗ്ഗിയാനം അബ്ഭന്തരോ അസ്സജിത്ഥേരോ പടിനിവത്തിത്വാ രാജഗഹം ആഗതോ, പുനദിവസേ പാതോവ പത്തചീവരമാദായ രാജഗഹം പിണ്ഡായ പാവിസി. തസ്മിം സമയേ ഉപതിസ്സപരിബ്ബാജകോപി പാതോവ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ പരിബ്ബാജകാരാമം ഗച്ഛന്തോ ഥേരം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘മയാ ഏവരൂപോ പബ്ബജിതോ നാമ ന ദിട്ഠപുബ്ബോയേവ, യേ ലോകേ അരഹന്തോ വാ അരഹത്തമഗ്ഗം വാ സമാപന്നാ, അയം തേസം ഭിക്ഖൂനം അഞ്ഞതരോ, യംനൂനാഹം ഇമം ഭിക്ഖും ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛേയ്യം – ‘കംസി ത്വം, ആവുസോ, ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിതോ, കോ വാ തേ സത്ഥാ, കസ്സ വാ ത്വം ധമ്മം രോചേസീ’’’തി? അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അകാലോ ഖോ ഇമം ഭിക്ഖും പഞ്ഹം പുച്ഛിതും, അന്തരഘരം പവിട്ഠോ പിണ്ഡായ ചരതി, യംനൂനാഹം ഇമം ¶ ഭിക്ഖും പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ അനുബന്ധേയ്യം, അത്ഥികേഹി ഉപഞ്ഞാതം മഗ്ഗ’’ന്തി. സോ ഥേരം ലദ്ധപിണ്ഡപാതം അഞ്ഞതരം ഓകാസം ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ നിസീദിതുകാമതഞ്ചസ്സ ഞത്വാ അത്തനോ ¶ പരിബ്ബാജകപീഠകം പഞ്ഞാപേത്വാ അദാസി, സോ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേപിസ്സ അത്തനോ കുണ്ഡികായ ഉദകം അദാസി.

ഏവം ആചരിയവത്തം കത്വാ കതഭത്തകിച്ചേന ഥേരേന സദ്ധിം മധുരപടിസന്ഥാരം കത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘വിപ്പസന്നാനി ഖോ പന തേ, ആവുസോ, ഇന്ദ്രിയാനി, പരിസുദ്ധോ ഛവിവണ്ണോ പരിയോദാതോ, കംസി ത്വം, ആവുസോ, ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിതോ, കോ വാ തേ സത്ഥാ, കസ്സ വാ ത്വം ധമ്മം രോചേസീ’’തി പുച്ഛി. ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ പരിബ്ബാജകാ നാമ സാസനസ്സ പടിപക്ഖഭൂതാ, ഇമസ്സ സാസനസ്സ ഗമ്ഭീരതം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി. അത്തനോ നവകഭാവം ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘അഹം ഖോ, ആവുസോ, നവോ അചിരപബ്ബജിതോ, അധുനാഗതോ ഇമം ധമ്മവിനയം, ന താവാഹം സക്ഖിസ്സാമി വിത്ഥാരേന ധമ്മം ദേസേതു’’ന്തി. പരിബ്ബാജകോ – ‘‘അഹം ഉപതിസ്സോ നാമ, ത്വം യഥാസത്തിയാ അപ്പം വാ ബഹും വാ വദ, ഏതം നയസതേന നയസഹസ്സേന പടിവിജ്ഝിതും മയ്ഹം ഭാരോ’’തി ചിന്തേത്വാ ആഹ –

‘‘അപ്പം വാ ബഹും വാ ഭാസസ്സു, അത്ഥംയേവ മേ ബ്രൂഹി;

അത്ഥേനേവ മേ അത്ഥോ, കിം കാഹസി ബ്യഞ്ജനം ബഹു’’ന്തി. (മഹാവ. ൬൦);

ഏവം ¶ വുത്തേ ഥേരോ – ‘‘യേ ധമ്മാ ഹേതുപ്പഭവാ’’തി (മഹാവ. ൬൦; അപ. ഥേര ൧.൧.൨൮൬) ഗാഥമാഹ. പരിബ്ബാജകോ പഠമപദദ്വയമേവ സുത്വാ സഹസ്സനയപടിമണ്ഡിതേ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, ഇതരം പദദ്വയം ¶ സോതാപന്നകാലേ നിട്ഠാപേസി. സോ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ ഉപരിവിസേസേ അപ്പവത്തന്തേ ‘‘ഭവിസ്സതി ഏത്ഥ കാരണ’’ന്തി സല്ലക്ഖേത്വാ ഥേരം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, മാ ഉപരി ധമ്മദേസനം വഡ്ഢയിത്ഥ, ഏത്തകമേവ ഹോതു, കുഹിം അമ്ഹാകം സത്ഥാ വസതീ’’തി? ‘‘വേളുവനേ, ആവുസോ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ പുരതോ യാഥ, മയ്ഹം ഏകോ സഹായകോ അത്ഥി, അമ്ഹേഹി ച അഞ്ഞമഞ്ഞം കതികാ കതാ ‘അമ്ഹേസു യോ അമതം പഠമം അധിഗച്ഛതി, സോ ഇതരസ്സ ആരോചേതൂ’തി. അഹം തം പടിഞ്ഞം മോചേത്വാ സഹായകം ഗഹേത്വാ തുമ്ഹാകം ഗതമഗ്ഗേനേവ സത്ഥു സന്തികം ആഗമിസ്സാമീതി പഞ്ചപതിട്ഠിതേന ഥേരസ്സ പാദേസു നിപതിത്വാ തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ ഥേരം ഉയ്യോജേത്വാ പരിബ്ബാജകാരാമാഭിമുഖോ അഗമാസി’’.

അഥ ഖോ കോലിതപരിബ്ബാജകോ തം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ, ‘‘അജ്ജ മയ്ഹം സഹായകസ്സ ¶ മുഖവണ്ണോ ന അഞ്ഞദിവസേസു വിയ, അദ്ധാ തേന അമതം അധിഗതം ഭവിസ്സതീ’’തി അമതാധിഗമം പുച്ഛി. സോപിസ്സ ‘‘ആമാവുസോ, അമതം അധിഗത’’ന്തി പടിജാനിത്വാ തമേവ ഗാഥം അഭാസി. ഗാഥാപരിയോസാനേ കോലിതോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിത്വാ ആഹ – ‘‘കുഹിം കിര, സമ്മ, അമ്ഹാകം സത്ഥാ വസതീ’’തി? ‘‘വേളുവനേ കിര, സമ്മ, ഏവം നോ ആചരിയേന അസ്സജിത്ഥേരേന കഥിത’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി, സമ്മ, ആയാമ, സത്ഥാരം പസ്സിസ്സാമാ’’തി. സാരിപുത്തത്ഥേരോ ച നാമേസ സദാപി ആചരിയപൂജകോവ, തസ്മാ സഹായം ഏവമാഹ – ‘‘സമ്മ, അമ്ഹേഹി അധിഗതം അമതം അമ്ഹാകം ആചരിയസ്സ സഞ്ചയപരിബ്ബാജകസ്സാപി കഥേസ്സാമ, ബുജ്ഝമാനോ ¶ പടിവിജ്ഝിസ്സതി, അപ്പടിവിജ്ഝന്തോ അമ്ഹാകം സദ്ദഹിത്വാ സത്ഥു, സന്തികം ഗമിസ്സതി, ബുദ്ധാനം ദേസനം സുത്വാ മഗ്ഗഫലപടിവേധം കരിസ്സതീ’’തി. തതോ ദ്വേപി ജനാ സഞ്ചയസ്സ സന്തികം അഗമംസു.

സഞ്ചയോ തേ ദിസ്വാവ – ‘‘കിം, താതാ, കോചി വോ അമതമഗ്ഗദേസകോ ലദ്ധോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ആചരിയ, ലദ്ധോ, ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ, ധമ്മോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ, സങ്ഘോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ, തുമ്ഹേ തുച്ഛേ അസാരേ വിചരഥ, തസ്മാ ഏഥ, സത്ഥു സന്തികം ഗമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ, നാഹം സക്ഖിസ്സാമീ’’തി ¶ . ‘‘കിം കാരണാഹി’’? ‘‘അഹം മഹാജനസ്സ ആചരിയോ ഹുത്വാ വിചരിം, വിചരന്തസ്സ മേ അന്തേവാസികവാസോ ചാടിയാ ഉദഞ്ചനഭാവപ്പത്തി വിയ ഹോതി, ന സക്ഖിസ്സാമഹം അന്തേവാസികവാസം വസിതു’’ന്തി. ‘‘മാ ഏവം കരിത്ഥ, ആചരിയാ’’തി. ‘‘ഹോതു, താതാ, ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ, നാഹം സക്ഖിസ്സാമീ’’തി. ആചരിയ, ലോകേ ബുദ്ധസ്സ ഉപ്പന്നകാലതോ പട്ഠായ മഹാജനോ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥോ ഗന്ത്വാ തമേവ പൂജേസ്സതി, മയമ്പി തത്ഥേവ ഗമിസ്സാമ. ‘‘തുമ്ഹേ കിം കരിസ്സഥാ’’തി? ‘‘താതാ, കിം നു ഖോ ഇമസ്മിം ലോകേ ദന്ധാ ബഹൂ, ഉദാഹു പണ്ഡിതാ’’തി. ‘‘ദന്ധാ, ആചരിയ, ബഹൂ, പണ്ഡിതാ ച നാമ കതിപയാ ഏവ ഹോന്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, താതാ, പണ്ഡിതാ പണ്ഡിതസ്സ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സന്തികം ഗമിസ്സന്തി, ദന്ധാ ദന്ധസ്സ മമ സന്തികം ആഗമിസ്സന്തി ¶ , ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ, നാഹം ഗമിസ്സാമീ’’തി. തേ ‘‘പഞ്ഞായിസ്സഥ തുമ്ഹേ, ആചരിയാ’’തി പക്കമിംസു. തേസു ഗച്ഛന്തേസു സഞ്ചയസ്സ പരിസാ ഭിജ്ജി, തസ്മിം ഖണേ ആരാമോ തുച്ഛോ അഹോസി. സോ തുച്ഛം ആരാമം ദിസ്വാ ഉണ്ഹം ലോഹിതം ഛഡ്ഡേസി. തേഹിപി സദ്ധിം ഗച്ഛന്തേസു പഞ്ചസു പരിബ്ബാജകസതേസു സഞ്ചയസ്സ അഡ്ഢതേയ്യസതാനി നിവത്തിംസു, അഥ ഖോ തേ അത്തനോ അന്തേവാസികേഹി അഡ്ഢതേയ്യേഹി പരിബ്ബാജകസതേഹി സദ്ധിം വേളുവനം അഗമംസു.

സത്ഥാ ചതുപരിസമജ്ഝേ നിസിന്നോ ധമ്മം ദേസേന്തോ തേ ദൂരതോവ ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഏതേ, ഭിക്ഖവേ, ദ്വേ സഹായകാ ആഗച്ഛന്തി കോലിതോ ച ഉപതിസ്സോ ച, ഏതം മേ സാവകയുഗം ഭവിസ്സതി അഗ്ഗം ഭദ്ദയുഗ’’ന്തി. തേ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു, നിസീദിത്വാ ച പന ¶ ഭഗവന്തം ഏതദവോചും – ‘‘ലഭേയ്യാമ മയം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം, ലഭേയ്യാമ ഉപസമ്പദ’’ന്തി. ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ഭഗവാ അവോച – ‘‘സ്വാക്ഖാതോ ധമ്മോ, ചരഥ ബ്രഹ്മചരിയം സമ്മാ ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയായാ’’തി. സബ്ബേപി ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ സട്ഠിവസ്സികത്ഥേരാ വിയ അഹേസും.

അഥ നേസം പരിസായ ചരിതവസേന സത്ഥാ ധമ്മദേസനം വഡ്ഢേസി. ഠപേത്വാ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകേ അവസേസാ അരഹത്തം പാപുണിംസു, അഗ്ഗസാവകാനം പന ഉപരിമഗ്ഗത്തയകിച്ചം ന നിട്ഠാസി. കിം കാരണാ? സാവകപാരമിഞാണസ്സ മഹന്തതായ. അഥായസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ പബ്ബജിതദിവസതോ ¶ ¶ സത്തമേ ദിവസേ മഗധരട്ഠേ കല്ലവാലഗാമകം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തോ ഥിനമിദ്ധേ ഓക്കമന്തേ സത്ഥാരാ സംവേജിതോ ഥിനമിദ്ധം വിനോദേത്വാ തഥാഗതേന ദിന്നം ധാതുകമ്മട്ഠാനം സുണന്തോവ ഉപരിമഗ്ഗത്തയകിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ സാവകപാരമിഞാണസ്സ മത്ഥകം പത്തോ. സാരിപുത്തത്ഥേരോപി പബ്ബജിതദിവസതോ അഡ്ഢമാസം അതിക്കമിത്വാ സത്ഥാരാ സദ്ധിം തമേവ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ സൂകരഖതലേണേ വിഹരന്തോ അത്തനോ ഭാഗിനേയ്യസ്സ ദീഘനഖപരിബ്ബാജകസ്സ വേദനാപരിഗ്ഗഹസുത്തന്തേ ദേസിയമാനേ സുത്താനുസാരേന ഞാണം പേസേത്വാ പരസ്സ വഡ്ഢിതഭത്തം പരിഭുഞ്ജന്തോ വിയ സാവകപാരമിഞാണസ്സ മത്ഥകം പത്തോ. നനു ചായസ്മാ മഹാപഞ്ഞോ, അഥ കസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനതോ ചിരതരേന സാവകപാരമിഞാണം പാപുണീതി? പരികമ്മമഹന്തതായ. യഥാ ഹി ദുഗ്ഗതമനുസ്സാ യത്ഥ കത്ഥചി ഗന്തുകാമാ ഖിപ്പമേവ നിക്ഖമന്തി, രാജൂനം പന ഹത്ഥിവാഹനകപ്പനാദിം മഹന്തം പരികമ്മം ലദ്ധും വട്ടതി, ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം.

തം ദിവസഞ്ഞേവ പന സത്ഥാ വഡ്ഢമാനകച്ഛായായ വേളുവനേ സാവകസന്നിപാതം കത്വാ ദ്വിന്നം ഥേരാനം അഗ്ഗസാവകട്ഠാനം ദത്വാ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി. ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝായിംസു – ‘‘സത്ഥാ മുഖോലോകനേന ഭിക്ഖം ദേതി, അഗ്ഗസാവകട്ഠാനം ദദന്തേന നാമ പഠമം പബ്ബജിതാനം പഞ്ചവഗ്ഗിയാനം ദാതും വട്ടതി, ഏതേ അനോലോകേന്തേന യസഥേരപ്പമുഖാനം പഞ്ചപണ്ണാസഭിക്ഖൂനം ദാതും വട്ടതി, ഏതേ അനോലോകേന്തേന ഭദ്ദവഗ്ഗിയാനം ¶ തിംസജനാനം, ഏതേ അനോലോകേന്തേന ഉരുവേലകസ്സപാദീനം തേഭാതികാനം, ഏതേ പന ഏത്തകേ മഹാഥേരേ പഹായ സബ്ബപച്ഛാ പബ്ബജിതാനം അഗ്ഗസാവകട്ഠാനം ദദന്തേന മുഖം ഓലോകേത്വാ ദിന്ന’’ന്തി. സത്ഥാ, ‘‘കിം കഥേഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇദം നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, മുഖം ഓലോകേത്വാ ഭിക്ഖം ദേമി, ഏതേസം പന അത്തനാ അത്തനാ പത്ഥിതപത്ഥിതമേവ ദേമി. അഞ്ഞാതകോണ്ഡഞ്ഞോ ഹി ഏകസ്മിം സസ്സേ നവ വാരേ അഗ്ഗസസ്സദാനം ദദന്തോ അഗ്ഗസാവകട്ഠാനം പത്ഥേത്വാ നാദാസി, അഗ്ഗധമ്മം പന അരഹത്തം സബ്ബപഠമം പടിവിജ്ഝിതും പത്ഥേത്വാ അദാസീ’’തി. ‘‘കദാ പന ഭഗവാ’’തി? ‘‘സുണിസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി, ഭഗവാ അതീതം ആഹരി –

ഭിക്ഖവേ ¶ , ഇതോ ഏകനവുതികപ്പേ വിപസ്സീ നാമ ഭഗവാ ലോകേ ഉദപാദി. തദാ മഹാകാളോ ചൂളകാളോതി ദ്വേഭാതികാ കുടുമ്ബികാ മഹന്തം സാലിക്ഖേത്തം ¶ വപാപേസും. അഥേകദിവസം ചൂളകാളോ സാലിക്ഖേത്തം ഗന്ത്വാ ഏകം സാലിഗബ്ഭം ഫാലേത്വാ ഖാദി, തം അതിമധുരം അഹോസി. സോ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ സങ്ഘസ്സ സാലിഗബ്ഭദാനം ദാതുകാമോ ഹുത്വാ ജേട്ഠഭാതികം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭാതിക, സാലിഗബ്ഭം ഫാലേത്വാ ബുദ്ധാനം അനുച്ഛവികം കത്വാ പചാപേത്വാ ദാനം ദേമാ’’തി ആഹ. ‘‘കിം വദേസി, താത, സാലിഗബ്ഭം ഫാലേത്വാ ദാനം നാമ നേവ അതീതേ ഭൂതപുബ്ബം, ന അനാഗതേപി ഭവിസ്സതി, മാ സസ്സം നാസയീ’’തി; വുത്തോപി സോ പുനപ്പുനം യാചിയേവ ¶ . അഥ നം ഭാതാ, ‘‘തേന ഹി സാലിക്ഖേത്തം ദ്വേ കോട്ഠാസേ കത്വാ മമ കോട്ഠാസം അനാമസിത്വാ അത്തനോ കോട്ഠാസേ ഖേത്തേ യം ഇച്ഛസി, തം കരോഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധൂ’’തി ഖേത്തം വിഭജിത്വാ ബഹൂ മനുസ്സേ ഹത്ഥകമ്മം യാചിത്വാ സാലിഗബ്ഭം ഫാലേത്വാ നിരുദകേന ഖീരേന പചാപേത്വാ സപ്പിമധുസക്ഖരാദീഹി യോജേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം ദത്വാ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ – ‘‘ഇദം, ഭന്തേ, മമ അഗ്ഗദാനം അഗ്ഗധമ്മസ്സ സബ്ബപഠമം പടിവേധായ സംവത്തതൂ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി അനുമോദനമകാസി.

സോ ഖേത്തം ഗന്ത്വാ ഓലോകേന്തോ സകലക്ഖേത്തം കണ്ണികബദ്ധേഹി വിയ സാലിസീസേഹി സഞ്ഛന്നം ദിസ്വാ പഞ്ചവിധപീതിം പടിലഭിത്വാ, ‘‘ലാഭാ വത മേ’’തി ചിന്തേത്വാ പുഥുകകാലേ പുഥുകഗ്ഗം നാമ അദാസി, ഗാമവാസീഹി സദ്ധിം അഗ്ഗസസ്സദാനം നാമ അദാസി, ലായനേ ലായനഗ്ഗം, വേണികരണേ വേണഗ്ഗം, കലാപാദീസു കലാപഗ്ഗം, ഖലഗ്ഗം, ഖലഭണ്ഡഗ്ഗം, കോട്ഠഗ്ഗന്തി. ഏവം ഏകസസ്സേ നവ വാരേ അഗ്ഗദാനം അദാസി. തസ്സ സബ്ബവാരേസു ഗഹിതഗഹിതട്ഠാനം പരിപൂരി, സസ്സം അതിരേകം ഉട്ഠാനസമ്പന്നം അഹോസി. ധമ്മോ ഹി നാമേസ അത്താനം രക്ഖന്തം രക്ഖതി. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘ധമ്മോ ¶ ഹവേ രക്ഖതി ധമ്മചാരിം,

ന ദുഗ്ഗതിം ഗച്ഛതി ധമ്മചാരീ’’തി. (ഥേരഗാ. ൩൦൩; ജാ. ൧.൧൦.൧൦൨) –

‘‘ഏവമേസ ¶ വിപസ്സീസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ അഗ്ഗധമ്മം പഠമം പടിവിജ്ഝിതും പത്ഥേന്തോ നവ വാരേ അഗ്ഗദാനാനി അദാസി. ഇതോ സതസഹസ്സകപ്പമത്ഥകേ പന ഹംസവതീനഗരേ പദുമുത്തരസമ്ബുദ്ധകാലേപി സത്താഹം മഹാദാനം ദത്വാ തസ്സ ഭഗവതോ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ അഗ്ഗധമ്മസ്സ പഠമം പടിവിജ്ഝനത്ഥമേവ ¶ പത്ഥനം ഠപേസി. ഇതി ഇമിനാ പത്ഥിതമേവ മയാ ദിന്നം, നാഹം, ഭിക്ഖവേ, മുഖം ഓലോകേത്വാ ദേമീ’’തി.

‘‘യസകുലപുത്തപ്പമുഖാ പഞ്ചപഞ്ഞാസ ജനാ കിം കമ്മം കരിംസു, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ഏതേപി ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ അരഹത്തം പത്ഥേന്താ ബഹും പുഞ്ഞകമ്മം കത്വാ അപരഭാഗേ അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ സഹായകാ ഹുത്വാ വഗ്ഗബന്ധനേന പുഞ്ഞാനി കരോന്താ അനാഥമതസരീരാനി പടിജഗ്ഗന്താ വിചരിംസു. തേ ഏകദിവസം സഗബ്ഭം ഇത്ഥിം കാലകതം ദിസ്വാ, ‘ഝാപേസ്സാമാ’തി സുസാനം ഹരിംസു. തേസു പഞ്ച ജനേ ‘തുമ്ഹേ ഝാപേഥാ’തി സുസാനേ ഠപേത്വാ സേസാ ഗാമം പവിട്ഠാ. യസദാരകോ തം മതസരീരം സൂലേഹി വിജ്ഝിത്വാ പരിവത്തേത്വാ പരിവത്തേത്വാ ഝാപേന്തോ അസുഭസഞ്ഞം പടിലഭി, ഇതരേസമ്പി ചതുന്നം ജനാനം – ‘പസ്സഥ, ഭോ, ഇമം സരീരം തത്ഥ തത്ഥ വിദ്ധംസിതചമ്മം, കബരഗോരൂപം വിയ അസുചിം ദുഗ്ഗന്ധം പടികൂല’ന്തി ¶ ദസ്സേസി. തേപി തത്ഥ അസുഭസഞ്ഞം പടിലഭിംസു. തേ പഞ്ചപി ജനാ ഗാമം ഗന്ത്വാ സേസസഹായകാനം കഥയിംസു. യസോ പന ദാരകോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ മാതാപിതൂനഞ്ച ഭരിയായ ച കഥേസി. തേ സബ്ബേപി അസുഭം ഭാവയിംസു. ഇദമേതേസം പുബ്ബകമ്മം. തേനേവ യസസ്സ ഇത്ഥാഗാരേ സുസാനസഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജി, തായ ച ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിയാ സബ്ബേസമ്പി വിസേസാധിഗമോ നിബ്ബത്തി. ഏവം ഇമേപി അത്തനാ പത്ഥിതമേവ ലഭിംസു. നാഹം മുഖം ഓലോകേത്വാ ദമ്മീ’’തി.

‘‘ഭദ്ദവഗ്ഗിയസഹായകാ പന കിം കമ്മം കരിംസു, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ഏതേപി പുബ്ബബുദ്ധാനം സന്തികേ അരഹത്തം പത്ഥേത്വാ പുഞ്ഞാനി കത്വാ അപരഭാഗേ അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ തിംസ ധുത്താ ഹുത്വാ തുണ്ഡിലോവാദം സുത്വാ സട്ഠിവസ്സസഹസ്സാനി പഞ്ച സീലാനി രക്ഖിംസു. ഏവം ഇമേപി അത്തനാ പത്ഥിതമേവ ലഭിംസു. നാഹം മുഖം ഓലോകേത്വാ ദമ്മീ’’തി.

‘‘ഉരുവേലകസ്സപാദയോ പന കിം കമ്മം കരിംസു, ഭന്തേ’’തി? ‘‘തേപി അരഹത്തമേവ പത്ഥേത്വാ പുഞ്ഞാനി കരിംസു. ഇതോ ഹി ദ്വേനവുതികപ്പേ തിസ്സോ ¶ ഫുസ്സോതി ദ്വേ ബുദ്ധാ ഉപ്പജ്ജിംസു. ഫുസ്സബുദ്ധസ്സ മഹിന്ദോ നാമ രാജാ പിതാ അഹോസി. തസ്മിം പന സമ്ബോധിം പത്തേ രഞ്ഞോ കനിട്ഠപുത്തോ പഠമഅഗ്ഗസാവകോ പുരോഹിതപുത്തോ ദുതിയഅഗ്ഗസാവകോ അഹോസി. രാജാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ – ‘ജേട്ഠപുത്തോ മേ ബുദ്ധോ, കനിട്ഠപുത്തോ പഠമഅഗ്ഗസാവകോ, പുരോഹിതപുത്തോ ദുതിയഅഗ്ഗസാവകോ’തി തേ ഓലോകേത്വാ, ‘മമേവ ബുദ്ധോ, മമേവ ധമ്മോ, മമേവ സങ്ഘോ, നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സാ’തി തിക്ഖത്തും ഉദാനം ഉദാനേത്വാ സത്ഥു പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ¶ , ‘ഭന്തേ, ഇദാനി മേ നവുതിവസ്സസഹസ്സപരിമാണസ്സ ആയുനോ കോടിയം നിസീദിത്വാ നിദ്ദായനകാലോ വിയ അഞ്ഞേസം ഗേഹദ്വാരം അഗന്ത്വാ യാവാഹം ജീവാമി, താവ മേ ചത്താരോ പച്ചയേ അധിവാസേഥാ’തി ¶ പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ നിബദ്ധം ബുദ്ധുപട്ഠാനം കരോതി. രഞ്ഞോ പന അപരേപി തതോ പുത്താ അഹേസും. തേസു ജേട്ഠസ്സ പഞ്ച യോധസതാനി പരിവാരാനി, മജ്ഝിമസ്സ തീണി, കനിട്ഠസ്സ ദ്വേ. തേ ‘മയമ്പി ഭാതികം ഭോജേസ്സാമാ’തി പിതരം ഓകാസം യാചിത്വാ അലഭമാനാ പുനപ്പുനം യാചന്താപി അലഭിത്വാ പച്ചന്തേ കുപിതേ തസ്സ വൂപസമനത്ഥായ പേസിതാ പച്ചന്തം വൂപസമേത്വാ പിതു സന്തികം ആഗമിംസു. അഥ നേ പിതാ ആലിങ്ഗിത്വാ സീസേ ചുമ്ബിത്വാ, ‘വരം വോ, താതാ, ദമ്മീ’തി ആഹ.

‘‘തേ ‘സാധു ദേവാ’തി വരം ഗഹിതകം കത്വാ പുന കതിപാഹച്ചയേന പിതരാ ‘ഗണ്ഹഥ, താതാ, വര’ന്തി വുത്താ, ‘‘ദേവ, അമ്ഹാകം അഞ്ഞേന കേനചി അത്ഥോ നത്ഥി, ഇതോ പട്ഠായ മയം ഭാതികം ഭോജേസ്സാമ, ഇമം നോ വരം ദേഹീ’’തി ആഹംസു. ‘ന ദേമി, താതാ’തി. ‘നിച്ചകാലം അദേന്തോ സത്ത സംവച്ഛരാനി ദേഥ, ദേവാ’തി. ‘ന ദേമി, താതാ’തി. ‘തേന ഹി ഛ പഞ്ച ചത്താരി തീണി ദ്വേ ഏകം സംവച്ഛരം ദേഥ, ദേവാ’തി. ‘ന ദേമി, താതാ’തി. ‘തേന ഹി, ദേവ, സത്ത മാസേ ദേഥാ’തി. ‘ഛ മാസേ പഞ്ച മാസേ ചത്താരോ മാസേ തയോ മാസേ ദേഥ, ദേവാ’തി. ‘ന ദേമി, താതാ’തി. ‘ഹോതു, ദേവ, ഏകേകസ്സ നോ ഏകേകം മാസം കത്വാ തയോ മാസേ ദേഥാ’തി. ‘സാധു, താതാ, തേന ഹി തയോ മാസേ ഭോജേഥാ’തി ആഹ. തേ തുട്ഠാ രാജാനം വന്ദിത്വാ സകട്ഠാനമേവ ഗതാ. തേസം പന തിണ്ണമ്പി ഏകോവ കോട്ഠാഗാരികോ, ഏകോവ ആയുത്തകോ, തസ്സ ദ്വാദസനഹുതാ പുരിസപരിവാരാ. തേ തേ പക്കോസാപേത്വാ ¶ , ‘മയം ഇമം തേമാസം ദസ സീലാനി ഗഹേത്വാ ദ്വേ കാസാവാനി ¶ നിവാസേത്വാ സത്ഥാരാ സഹവാസം വസിസ്സാമ, തുമ്ഹേ ഏത്തകം നാമ ദാനവത്തം ഗഹേത്വാ ദേവസികം നവുതിസഹസ്സാനം ഭിക്ഖൂനം യോധസഹസ്സസ്സ ച സബ്ബം ഖാദനീയഭോജനീയം പവത്തേയ്യാഥ. മയഞ്ഹി ഇതോ പട്ഠായ ന കിഞ്ചി വക്ഖാമാ’തി വദിംസു.

‘‘തേ തയോപി ജനാ പരിവാരസഹസ്സം ഗഹേത്വാ ദസ സീലാനി സമാദായ കാസായവത്ഥാനി നിവാസേത്വാ വിഹാരേയേവ വസിംസു. കോട്ഠാഗാരികോ ച ആയുത്തകോ ച ഏകതോ ഹുത്വാ തിണ്ണം ഭാതികാനം കോട്ഠാഗാരേഹി വാരേന വാരേന ദാനവത്തം ഗഹേത്വാ ദാനം ദേന്തി, കമ്മകാരാനം പന പുത്താ യാഗുഭത്താദീനം അത്ഥായ രോദന്തി. തേ തേസം ഭിക്ഖുസങ്ഘേ അനാഗതേയേവ യാഗുഭത്താദീനി ദേന്തി. ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ കിഞ്ചി അതിരേകം ന ഭൂതപുബ്ബം. തേ ‘അപരഭാഗേ ദാരകാനം ദേമാ’തി അത്തനാപി ഗഹേത്വാ ഖാദിംസു. മനുഞ്ഞം ആഹാരം ദിസ്വാ അധിവാസേതും നാസക്ഖിംസു. തേ പന ചതുരാസീതിസഹസ്സാ അഹേസും. തേ സങ്ഘസ്സ ദിന്നദാനവത്തം ഖാദിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ പേത്തിവിസയേ നിബ്ബത്തിംസു. തേഭാതികാ പന പുരിസസഹസ്സേന സദ്ധിം കാലം കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ദേവലോകാ മനുസ്സലോകം, മനുസ്സലോകാ ദേവലോകം സംസരന്താ ദ്വേനവുതികപ്പേ ഖേപേസും. ‘ഏവം ¶ തേ തയോ ഭാതരോ അരഹത്തം പത്ഥേന്താ തദാ കല്യാണകമ്മം കരിംസു. തേ അത്തനാ പത്ഥിതമേവ ലഭിംസു. നാഹം മുഖം ഓലോകേത്വാ ദമ്മീ’’’തി.

തദാ പന ¶ തേസം ആയുത്തകോ ബിമ്ബിസാരോ രാജാ അഹോസി, കോട്ഠാഗാരികോ വിസാഖോ ഉപാസകോ. തയോ രാജകുമാരാ തയോ ജടിലാ അഹേസും. തേസം കമ്മകാരാ തദാ പേതേസു നിബ്ബത്തിത്വാ സുഗതിദുഗ്ഗതിവസേന സംസരന്താ ഇമസ്മിം കപ്പേ ചത്താരി ബുദ്ധന്തരാനി പേതലോകേയേവ നിബ്ബത്തിംസു. തേ ഇമസ്മിം കപ്പേ സബ്ബപഠമം ഉപ്പന്നം ചത്താലീസവസ്സസഹസ്സായുകം കകുസന്ധം ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘അമ്ഹാകം ആഹാരം ലഭനകാലം ആചിക്ഖഥാ’’തി പുച്ഛിംസു. സോ ‘‘മമ താവ കാലേ ന ലഭിസ്സഥ, മമ പച്ഛതോ മഹാപഥവിയാ യോജനമത്തം അഭിരുള്ഹായ കോണാഗമനോ നാമ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തം പുച്ഛേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. തേ തത്തകം കാലം ഖേപേത്വാ തസ്മിം ഉപ്പന്നേ തം പുച്ഛിംസു. സോപി ‘‘മമ കാലേ ന ലഭിസ്സഥ, മമ പച്ഛതോ മഹാപഥവിയാ യോജനമത്തം അഭിരുള്ഹായ കസ്സപോ നാമ ¶ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തം പുച്ഛേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. തേ തത്തകം കാലം ഖേപേത്വാ തസ്മിം ഉപ്പന്നേ തം പുച്ഛിംസു. സോപി ‘‘മമ കാലേ ന ലഭിസ്സഥ, മമ പന പച്ഛതോ മഹാപഥവിയാ യോജനമത്തം അഭിരുള്ഹായ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തദാ തുമ്ഹാകം ഞാതകോ ബിമ്ബിസാരോ നാമ രാജാ ഭവിസ്സതി, സോ സത്ഥു ദാനം ദത്വാ തുമ്ഹാകം പത്തിം പാപേസ്സതി, തദാ ലഭിസ്സഥാ’’തി ആഹ. തേസം ഏകം ബുദ്ധന്തരം സ്വേദിവസസദിസം അഹോസി. തേ തഥാഗതേ ഉപ്പന്നേ ബിമ്ബിസാരരഞ്ഞാ പഠമദിവസം ദാനേ ദിന്നേ പത്തിം അലഭിത്വാ രത്തിഭാഗേ ഭേരവസദ്ദം കത്വാ രഞ്ഞോ അത്താനം ദസ്സയിംസു. സോ പുനദിവസേ വേളുവനം ഗന്ത്വാ തഥാഗതസ്സ ¶ തം പവത്തിം ആരോചേസി.

സത്ഥാ, ‘‘മഹാരാജ, ഇതോ ദ്വേനവുതികപ്പമത്ഥകേ ഫുസ്സബുദ്ധകാലേ ഏതേ തവ ഞാതകാ, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദിന്നദാനവത്തം ഖാദിത്വാ പേതലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ സംസരന്താ കകുസന്ധാദയോ ബുദ്ധേ പുച്ഛിത്വാ തേഹി ഇദഞ്ചിദഞ്ച വുത്താ ഏത്തകം കാലം തവ ദാനം പച്ചാസീസമാനാ ഹിയ്യോ തയാ ദാനേ ദിന്നേ പത്തിം അലഭമാനാ ഏവമകംസൂ’’തി ആഹ. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, ഇദാനിപി ദിന്നേ ലഭിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. രാജാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ പുനദിവസേ മഹാദാനം ദത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇതോ തേസം പേതാനം ദിബ്ബഅന്നപാനം സമ്പജ്ജതൂ’’തി പത്തിം അദാസി, തേസം തഥേവ നിബ്ബത്തി. പുനദിവസേ നഗ്ഗാ ഹുത്വാ അത്താനം ദസ്സേസും. രാജാ ‘‘അജ്ജ, ഭന്തേ, നഗ്ഗാ ഹുത്വാ അത്താനം ദസ്സേസു’’ന്തി ആരോചേസി. ‘‘വത്ഥാനി തേ ന ദിന്നാനി, മഹാരാജാ’’തി. രാജാപി പുനദിവസേ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ചീവരദാനം ദത്വാ, ‘‘ഇതോ തേസം പേതാനം ദിബ്ബവത്ഥാനി ഹോന്തൂ’’തി പാപേസി. തങ്ഖണഞ്ഞേവ തേസം ദിബ്ബവത്ഥാനി ഉപ്പജ്ജിംസു. തേ പേതത്തഭാവം ¶ വിജഹിത്വാ ദിബ്ബത്തഭാവേ സണ്ഠഹിംസു. സത്ഥാ അനുമോദനം കരോന്തോ ‘‘തിരോകുട്ടേസു തിട്ഠന്തീ’’തിആദിനാ (ഖു. പാ. ൭.൧; പേ. വ. ൧൪) തിരോകുട്ടാനുമോദനം അകാസി. അനുമോദനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഇതി സത്ഥാ തേഭാതികജടിലാനം വത്ഥും കഥേത്വാ ഇമമ്പി ധമ്മദേസനം ആഹരി.

അഗ്ഗസാവകാ പന, ‘‘ഭന്തേ, കിം കരിംസൂ’’തി? ‘‘അഗ്ഗസാവകഭാവായ പത്ഥനം കരിംസു’’. ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികസ്സ ഹി കപ്പാനം അസങ്ഖ്യേയ്യസ്സ മത്ഥകേ സാരിപുത്തോ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലകുലേ നിബ്ബത്തി, നാമേന സരദമാണവോ ¶ നാമ അഹോസി. മോഗ്ഗല്ലാനോ ഗഹപതിമഹാസാലകുലേ ¶ നിബ്ബത്തി, നാമേന സിരിവഡ്ഢനകുടുമ്ബികോ നാമ അഹോസി. തേ ഉഭോപി സഹപംസുകീളകാ സഹായകാ അഹേസും. തേസു സരദമാണവോ പിതു അച്ചയേന കുസലന്തകം മഹാധനം പടിപജ്ജിത്വാ ഏകദിവസം രഹോഗതോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഇധലോകത്തഭാവമേവ ജാനാമി, നോ പരലോകത്തഭാവം. ജാതസത്താനഞ്ച മരണം നാമ ധുവം, മയാ ഏകം പബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ മോക്ഖധമ്മഗവേസനം കാതും വട്ടതീ’’തി. സോ സഹായകം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘സമ്മ സിരിവഡ്ഢന, അഹം പബ്ബജിത്വാ മോക്ഖധമ്മം ഗവേസിസ്സാമി, ത്വം മയാ സദ്ധിം പബ്ബജിതും സക്ഖിസ്സസി, ന സക്ഖിസ്സസീ’’തി? ‘‘ന സക്ഖിസ്സാമി, സമ്മ, ത്വംയേവ പബ്ബജാഹീ’’തി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘പരലോകം ഗച്ഛന്തോ സഹായേ വാ ഞാതിമിത്തേ വാ ഗഹേത്വാ ഗതോ നാമ നത്ഥി, അത്തനാ കതം അത്തനോവ ഹോതീ’’തി. തതോ രതനകോട്ഠാഗാരം വിവരാപേത്വാ കപണദ്ധികവണിബ്ബകയാചകാനം മഹാദാനം ദത്വാ പബ്ബതപാദം പവിസിത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജി. തസ്സ ഏകോ ദ്വേ തയോതി ഏവം അനുപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിതാ ചതുസത്തതിസഹസ്സമത്താ ജടിലാ അഹേസും. സോ പഞ്ച അഭിഞ്ഞാ, അട്ഠ ച സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ തേസം ജടിലാനം കസിണപരികമ്മം ആചിക്ഖി. തേപി സബ്ബേ പഞ്ച അഭിഞ്ഞാ അട്ഠ ച സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേസും.

തേന സമയേന അനോമദസ്സീ നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ലോകേ ഉദപാദി. നഗരം ചന്ദവതീ നാമ അഹോസി, പിതാ യസവാ നാമ ഖത്തിയോ, മാതാ യസോധരാ നാമ ദേവീ, ബോധി അജ്ജുനരുക്ഖോ, നിസഭോ ച അനോമോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, വരുണോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, സുന്ദരാ ച സുമനാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ അഹേസും. ആയു വസ്സസതസഹസ്സം അഹോസി, സരീരം അട്ഠപഞ്ഞാസഹത്ഥുബ്ബേധം ¶ , സരീരപ്പഭാ ദ്വാദസയോജനം ഫരി, ഭിക്ഖുസതസഹസ്സപരിവാരോ അഹോസി. സോ ഏകദിവസം പച്ചൂസകാലേ മഹാകരുണാസമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ലോകം വോലോകേന്തോ സരദതാപസം ദിസ്വാ, ‘‘അജ്ജ മയ്ഹം സരദതാപസസ്സം സന്തികം ഗതപച്ചയേന ധമ്മദേസനാ ച മഹതീ ഭവിസ്സതി, സോ ച അഗ്ഗസാവകട്ഠാനം പത്ഥേസ്സതി, തസ്സ സഹായകോ സിരിവഡ്ഢനകുടുമ്ബികോ ദുതിയസാവകട്ഠാനം, ദേസനാപരിയോസാനേ ¶ ചസ്സ പരിവാരാ ചതുസത്തതിസഹസ്സമത്താ ജടിലാ അരഹത്തം പാപുണിസ്സന്തി, മയാ തത്ഥ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി അത്തനോ പത്തചീവരമാദായ അഞ്ഞം കഞ്ചി അനാമന്തേത്വാ സീഹോ വിയ ഏകചരോ ഹുത്വാ സരദതാപസസ്സ ¶ അന്തേവാസികേസു ഫലാഫലത്ഥായ ഗതേസു ‘‘ബുദ്ധഭാവം മേ ജാനാതൂ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ പസ്സന്തസ്സേവ സരദതാപസസ്സ ആകാസതോ ഓതരിത്വാ പഥവിയം പതിട്ഠാസി. സരദതാപസോ ബുദ്ധാനുഭാവഞ്ചേവ സരീരനിപ്ഫത്തിഞ്ചസ്സ ദിസ്വാ ലക്ഖണമന്തേ സമ്മസിത്വാ ‘‘ഇമേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ നാമ അഗാരമജ്ഝേ വസന്തോ രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ, പബ്ബജന്തോ ലോകേ വിവട്ടച്ഛദോ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോ ഹോതി. അയം പുരിസോ നിസ്സംസയം ബുദ്ധോ’’തി ജാനിത്വാ പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ അഗ്ഗാസനം പഞ്ഞാപേത്വാ അദാസി. നിസീദി ഭഗവാ പഞ്ഞത്തേ അഗ്ഗാസനേ. സരദതാപസോപി അത്തനോ അനുച്ഛവികം ആസനം ഗഹേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി.

തസ്മിം സമയേ ചതുസത്തതിസഹസ്സജടിലാ പണീതപണീതാനി ഓജവന്താനി ഫലാഫലാനി ഗഹേത്വാ ആചരിയസ്സ സന്തികം സമ്പത്താ ബുദ്ധാനഞ്ചേവ ആചരിയസ്സ ച നിസിന്നാസനം ഓലോകേത്വാ ആഹംസു – ‘‘ആചരിയ ¶ , മയം ‘ഇമസ്മിം ലോകേ തുമ്ഹേഹി മഹന്തതരോ നത്ഥീ’തി വിചരാമ, അയം പന പുരിസോ തുമ്ഹേഹി മഹന്തതരോ മഞ്ഞേ’’തി? ‘‘താതാ, കിം വദേഥ, സാസപേന സദ്ധിം അട്ഠസട്ഠിയോജനസതസഹസ്സുബ്ബേധം സിനേരും സമം കാതും ഇച്ഛഥ, സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധേന സദ്ധിം മമം ഉപമം മാ കരിത്ഥ പുത്തകാ’’തി. അഥ തേ താപസാ, ‘‘സചായം ഇത്തരസത്തോ അഭവിസ്സ, അമ്ഹാകം ആചരിയോ ന ഏവരൂപം ഉപമം ആഹരിസ്സ, യാവ മഹാ വതായം പുരിസോ’’തി സബ്ബേവ പാദേസു നിപതിത്വാ സിരസാ വന്ദിംസു. അഥ നേ ആചരിയോ ആഹ – ‘‘താതാ, അമ്ഹാകം ബുദ്ധാനം അനുച്ഛവികോ ദേയ്യധമ്മോ നത്ഥി, സത്ഥാ ച ഭിക്ഖാചാരവേലായം ഇധാഗതോ, മയം യഥാസത്തി യഥാബലം ദേയ്യധമ്മം ദസ്സാമ, തുമ്ഹേ യം യം പണീതം ഫലാഫലം, തം തം ആഹരഥാ’’തി ആഹരാപേത്വാ ഹത്ഥേ ധോവിത്വാ സയം തഥാഗതസ്സ പത്തേ പതിട്ഠാപേസി. സത്ഥാരാ ഫലാഫലേ പടിഗ്ഗഹിതമത്തേ ദേവതാ ദിബ്ബോജം പക്ഖിപിംസു. സോ താപസോ ഉദകമ്പി സയമേവ പരിസ്സാവേത്വാ അദാസി. തതോ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ നിസിന്നേ സത്ഥരി സബ്ബേ അന്തേവാസികേ പക്കോസിത്വാ സത്ഥു സന്തികേ സാരണീയകഥം കഥേന്തോ നിസീദി. സത്ഥാ ‘‘ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം ആഗച്ഛന്തൂ’’തി ചിന്തേസി. തേ സത്ഥു ചിത്തം ഞത്വാ സതസഹസ്സഖീണാസവപരിവാരാ ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠംസു.

തതോ ¶ സരദതാപസോ ¶ അന്തേവാസികേ ആമന്തേസി – ‘‘താതാ, ബുദ്ധാനം നിസിന്നാസനമ്പി നീചം, സമണസതസഹസ്സാനമ്പി ആസനം നത്ഥി, അജ്ജ തുമ്ഹേഹി ഉളാരം ബുദ്ധസക്കാരം കാതും വട്ടതി, പബ്ബതപാദതോ വണ്ണഗന്ധസമ്പന്നാനി പുപ്ഫാനി ആഹരഥാ’’തി. കഥനകാലോ പപഞ്ചോ വിയ ഹോതി, ഇദ്ധിമതോ ¶ പന ഇദ്ധിവിസയോ അചിന്തേയ്യോതി മുഹുത്തമത്തേനേവ തേ താപസാ വണ്ണഗന്ധസമ്പന്നാനി പുപ്ഫാനി ആഹരിത്വാ ബുദ്ധാനം യോജനപ്പമാണം പുപ്ഫാസനം പഞ്ഞാപേസും. ഉഭിന്നം അഗ്ഗസാവകാനം തിഗാവുതം, സേസഭിക്ഖൂനം അഡ്ഢയോജനികാദിഭേദം, സങ്ഘനവകസ്സ ഉസഭമത്തം അഹോസി. ‘‘കഥം ഏകസ്മിം അസ്സമപദേ താവ മഹന്താനി ആസനാനി പഞ്ഞത്താനീ’’തി ന ചിന്തേതബ്ബം. ഇദ്ധിവിസയോ ഹേസ. ഏവം പഞ്ഞത്തേസു ആസനേസു സരദതാപസോ തഥാഗതസ്സ പുരതോ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ഠിതോ, ‘‘ഭന്തേ, മയ്ഹം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഇമം പുപ്ഫാസനം അഭിരുഹഥാ’’തി ആഹ. തേന വുത്തം –

‘‘നാനാപുപ്ഫഞ്ച ഗന്ധഞ്ച, സമ്പാദേത്വാന ഏകതോ;

പുപ്ഫാസനം പഞ്ഞാപേത്വാ, ഇദം വചനമബ്രവി.

‘‘ഇദം മേ ആസനം വീര, പഞ്ഞത്തം തവനുച്ഛവിം;

മമ ചിത്തം പസാദേന്തോ, നിസീദ പുപ്ഫമാസനേ.

‘‘സത്തരത്തിന്ദിവം ബുദ്ധോ, നിസീദി പുപ്ഫമാസനേ;

മമ ചിത്തം പസാദേത്വാ, ഹാസയിത്വാ സദേവകേ’’തി.

ഏവം നിസിന്നേ സത്ഥരി ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ സേസഭിക്ഖൂ ച ¶ അത്തനോ അത്തനോ പത്താസനേ നിസീദിംസു. സരദതാപസോ മഹന്തം പുപ്ഫച്ഛത്തം ഗഹേത്വാ തഥാഗതസ്സ മത്ഥകേ ധാരേന്തോ അട്ഠാസി. സത്ഥാ ‘‘ജടിലാനം അയം സക്കാരോ മഹപ്ഫലോ ഹോതൂ’’തി നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജി. സത്ഥു സമാപത്തിം സമാപന്നഭാവം ഞത്വാ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാപി സേസഭിക്ഖൂപി സമാപത്തിം സമാപജ്ജിംസു. തഥാഗതേ സത്താഹം നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ നിസിന്നേ അന്തേവാസികാ ഭിക്ഖാചാരകാലേ സമ്പത്തേ വനമൂലഫലാഫലം പരിഭുഞ്ജിത്വാ സേസകാലേ ബുദ്ധാനം അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠന്തി. സരദതാപസോ പന ഭിക്ഖാചാരമ്പി അഗന്ത്വാ പുപ്ഫച്ഛത്തം ധാരയമാനോവ സത്താഹം പീതിസുഖേന വീതിനാമേസി. സത്ഥാ നിരോധതോ വുട്ഠായ ദക്ഖിണപസ്സേ നിസിന്നം പഠമഅഗ്ഗസാവകം നിസഭത്ഥേരം ആമന്തേസി – ‘‘നിസഭ, സക്കാരകാരകാനം ¶ താപസാനം പുപ്ഫാസനാനുമോദനം കരോഹീ’’തി. ഥേരോ ചക്കവത്തിരഞ്ഞോ സന്തികാ പടിലദ്ധമഹാലാഭോ മഹായോധോ വിയ തുട്ഠമാനസോ സാവകപാരമിഞാണേ ഠത്വാ പുപ്ഫാസനാനുമോദനം ആരഭി. തസ്സ ദേസനാവസാനേ ദുതിയസാവകം ആമന്തേസി – ‘‘ത്വമ്പി ഭിക്ഖു ധമ്മം ദേസേഹീ’’തി. അനോമത്ഥേരോ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം സമ്മസിത്വാ ധമ്മം കഥേസി. ദ്വിന്നം അഗ്ഗസാവകാനം ദേസനായ ഏകസ്സാപി അഭിസമയോ നാഹോസി. അഥ സത്ഥാ അപരിമാണേ ബുദ്ധവിസയേ ഠത്വാ ധമ്മദേസനം ആരഭി. ദേസനാപരിയോസാനേ ഠപേത്വാ സരദതാപസം സബ്ബേപി ചതുസത്തതിസഹസ്സജടിലാ അരഹത്തം പാപുണിംസു ¶ , സത്ഥാ ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ഹത്ഥം പസാരേസി. തേസം താവദേവ കേസമസ്സൂനി അന്തരധായിംസു, അട്ഠപരിക്ഖാരാ കായേ പടിമുക്കാവ അഹേസും.

സരദതാപസോ ‘‘കസ്മാ അരഹത്തം ന പത്തോ’’തി? വിക്ഖിത്തചിത്തത്താ. സോ കിര ബുദ്ധാനം ദുതിയാസനേ ¶ നിസീദിത്വാ സാവകപാരമിഞാണേ ഠത്വാ ധമ്മം ദേസയതോ അഗ്ഗസാവകസ്സ ധമ്മദേസനം സോതും ആരദ്ധകാലതോ പട്ഠായ, ‘‘അഹോ വതാഹമ്പി അനാഗതേ ഉപ്പജ്ജനകബുദ്ധസ്സ സാസനേ ഇമിനാ സാവകേന പടിലദ്ധധുരം ലഭേയ്യ’’ന്തി ചിത്തം ഉപ്പാദേസി. സോ തേന പരിവിതക്കേന മഗ്ഗഫലപടിവേധം കാതും നാസക്ഖി. തഥാഗതം പന വന്ദിത്വാ സമ്മുഖേ ഠത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം അനന്തരാസനേ നിസിന്നോ ഭിക്ഖു തുമ്ഹാകം സാസനേ കോ നാമ ഹോതീ’’തി? ‘‘മയാ പവത്തിതം ധമ്മചക്കം അനുപവത്തേന്തോ സാവകപാരമിഞാണസ്സ കോടിപ്പത്തോ സോളസ പഞ്ഞാ പടിവിജ്ഝിത്വാ ഠിതോ മയ്ഹം സാസനേ അഗ്ഗസാവകോ നിസഭോ നാമ ഏസോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, യ്വായം മയാ സത്താഹം പുപ്ഫച്ഛത്തം ധാരേന്തേന സക്കാരോ കതോ, അഹം ഇമസ്സ ഫലേന അഞ്ഞം സക്കത്തം വാ ബ്രഹ്മത്തം വാ ന പത്ഥേമി, അനാഗതേ പന അയം നിസഭത്ഥേരോ വിയ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ അഗ്ഗസാവകോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസിന്തി. സത്ഥാ ‘‘സമജ്ഝിസ്സതി നു ഖോ ഇമസ്സ പുരിസസ്സ പത്ഥനാ’’തി അനാഗതംസഞാണം പേസേത്വാ ഓലോകേന്തോ കപ്പസതസഹസ്സാധികം ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ സമിജ്ഝനഭാവം അദ്ദസ. ദിസ്വാന സരദതാപസം ആഹ – ‘‘ന തേ അയം പത്ഥനാ മോഘാ ഭവിസ്സതി, അനാഗതേ പന കപ്പസതസഹസ്സാധികം ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ മാതാ മഹാമായാ ¶ നാമ ദേവീ ഭവിസ്സതി, പിതാ സുദ്ധോദനോ നാമ മഹാരാജാ, പുത്തോ രാഹുലോ നാമ, ഉപട്ഠാകോ ആനന്ദോ നാമ, ദുതിയഅഗ്ഗസാവകോ മോഗ്ഗല്ലാനോ നാമ, ത്വം പനസ്സ പഠമഅഗ്ഗസാവകോ ധമ്മസേനാപതി സാരിപുത്തോ നാമ ഭവിസ്സസീ’’തി ¶ . ഏവം താപസം ബ്യാകരിത്വാ ധമ്മകഥം കഥേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ആകാസം പക്ഖന്ദി.

സരദതാപസോപി അന്തേവാസികത്ഥേരാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ സഹായകസ്സ സിരിവഡ്ഢനകുടുമ്ബികസ്സ സാസനം പേസേസി, ‘‘ഭന്തേ, മമ സഹായകസ്സ വദേഥ, സഹായകേന തേ സരദതാപസേന അനോമദസ്സീബുദ്ധസ്സ പാദമൂലേ അനാഗതേ ഉപ്പജ്ജനകസ്സ ഗോതമബുദ്ധസ്സ സാസനേ പഠമഅഗ്ഗസാവകട്ഠാനം പത്ഥിതം, ത്വം ദുതിയഅഗ്ഗസാവകട്ഠാനം പത്ഥേഹീ’’തി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ ഥേരേഹി പുരേതരമേവ ഏകപസ്സേന ഗന്ത്വാ സിരിവഡ്ഢനസ്സ നിവേസനദ്വാരേ അട്ഠാസി. സിരിവഡ്ഢനോ ‘‘ചിരസ്സം വത മേ അയ്യോ ആഗതോ’’തി ആസനേ നിസീദാപേത്വാ അത്തനാ നീചാസനേ നിസിന്നോ, ‘‘അന്തേവാസികപരിസാ പന വോ, ഭന്തേ, ന പഞ്ഞായതീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, സമ്മ, അമ്ഹാകം അസ്സമം അനോമദസ്സീ ബുദ്ധോ ആഗതോ, മയം തസ്സ അത്തനോ ബലേന സക്കാരം അകരിമ്ഹാ, സത്ഥാ സബ്ബേസം ¶ ധമ്മം ദേസേസി, ദേസനാപരിയോസാനേ ഠപേത്വാ മം സേസാ അരഹത്തം പത്വാ പബ്ബജിംസു. അഹം സത്ഥു പഠമഅഗ്ഗസാവകം നിസഭത്ഥേരം ദിസ്വാ അനാഗതേ ഉപ്പജ്ജനകസ്സ ഗോതമബുദ്ധസ്സ നാമ സാസനേ പഠമഅഗ്ഗസാവകട്ഠാനം പത്ഥേസിം, ത്വമ്പി തസ്സ സാസനേ ദുതിയഅഗ്ഗസാവകട്ഠാനം പത്ഥേഹീ’’തി. ‘‘മയ്ഹം ബുദ്ധേഹി സദ്ധിം പരിചയോ നത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ബുദ്ധേഹി സദ്ധിം കഥനം മയ്ഹം ഭാരോ ഹോതു, ത്വം മഹന്തം സക്കാരം സജ്ജേഹീ’’തി.

സിരിവഡ്ഢനോ തസ്സ വചനം സുത്വാ അത്തനോ നിവേസനദ്വാരേ രാജമാനേന അട്ഠകരീസമത്തം ഠാനം സമതലം കാരേത്വാ വാലുകം ഓകിരാപേത്വാ ¶ ലാജപഞ്ചമാനിപുപ്ഫാനി വികിരാപേത്വാ നീലുപ്പലച്ഛദനം മണ്ഡപം കാരേത്വാ ബുദ്ധാസനം പഞ്ഞാപേത്വാ സേസഭിക്ഖൂനമ്പി ആസനാനി പടിയാദേത്വാ മഹന്തം സക്കാരസമ്മാനം സജ്ജേത്വാ ബുദ്ധാനം നിമന്തനത്ഥായ സരദതാപസസ്സ സഞ്ഞം അദാസി. താപസോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഗഹേത്വാ തസ്സ നിവേസനം അഗമാസി. സിരിവഡ്ഢനോപി പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ തഥാഗതസ്സ ഹത്ഥതോ പത്തം ഗഹേത്വാ മണ്ഡപം പവേസേത്വാ പഞ്ഞത്താസനേസു നിസിന്നസ്സ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദക്ഖിണോദകം ¶ ദത്വാ പണീതേന ഭോജനേന പരിവിസിത്വാ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം മഹാരഹേഹി വത്ഥേഹി അച്ഛാദേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, നായം ആരബ്ഭോ അപ്പമത്തകട്ഠാനത്ഥായ, ഇമിനാവ നിയാമേന സത്താഹം അനുകമ്പം കരോഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ അധിവാസേസി. സോ തേനേവ നിയാമേന സത്താഹം മഹാദാനം പവത്തേത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ഠിതോ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, മമ സഹായോ സരദതാപസോ യസ്സ സത്ഥുസ്സ പഠമഅഗ്ഗസാവകോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥേസി, അഹമ്പി ‘‘തസ്സേവ ദുതിയഅഗ്ഗസാവകോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥേമീതി.

സത്ഥാ അനാഗതം ഓലോകേത്വാ തസ്സ പത്ഥനായ സമിജ്ഝനഭാവം ദിസ്വാ ബ്യാകാസി – ‘‘ത്വം ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ ഗോതമബുദ്ധസ്സ ദുതിയഅഗ്ഗസാവകോ ഭവിസ്സസീ’’തി. ബുദ്ധാനം ബ്യാകരണം സുത്വാ സിരിവഡ്ഢനോ ഹട്ഠപഹട്ഠോ അഹോസി. സത്ഥാപി ഭത്താനുമോദനം കത്വാ സപരിവാരോ വിഹാരമേവ ഗതോ. ‘‘അയം, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തേഹി തദാ പത്ഥിതപത്ഥനാ. തേ യഥാപത്ഥിതമേവ ലഭിംസു. നാഹം മുഖം ഓലോകേത്വാ ദേമീ’’തി.

ഏവം ¶ വുത്തേ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മയം അഗാരിയഭൂതാ സമാനാ ഗിരഗ്ഗസമജ്ജം ദസ്സനായ ഗതാ’’തി യാവ അസ്സജിത്ഥേരസ്സ സന്തികാ സോതാപത്തിഫലപടിവേധാ സബ്ബം പച്ചുപ്പന്നവത്ഥും കഥേത്വാ, ‘‘തേ മയം, ഭന്തേ, ആചരിയസ്സ സഞ്ചയസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തം തുമ്ഹാകം പാദമൂലേ ആനേതുകാമാ തസ്സ ലദ്ധിയാ നിസ്സാരഭാവം കഥേത്വാ ഇധാഗമനേ ആനിസംസം കഥയിമ്ഹാ. സോ ഇദാനി മയ്ഹം അന്തേവാസികവാസോ നാമ ചാടിയാ ഉദഞ്ചനഭാവപ്പത്തിസദിസോ, ന സക്ഖിസ്സാമി ¶ അന്തേവാസിവാസം വസിതു’’ന്തി വത്വാ, ‘‘ആചരിയ, ഇദാനി മഹാജനോ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥോ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരമേവ പൂജേസ്സതി, തുമ്ഹേ കഥം ഭവിസ്സഥാ’’തി വുത്തേ ‘‘കിം പന ഇമസ്മിം ലോകേ പണ്ഡിതാ ബഹൂ, ഉദാഹു ദന്ധാ’’തി? ‘‘ദന്ധാ’’തി കഥിതേ ‘‘തേന ഹി പണ്ഡിതാ പണ്ഡിതസ്സ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സന്തികം ഗമിസ്സന്തി, ദന്ധാ ദന്ധസ്സ മമ സന്തികം ആഗമിസ്സന്തി, ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ’’തി വത്വാ ‘‘ആഗന്തും ന ഇച്ഛി, ഭന്തേ’’തി. തം സുത്വാ സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സഞ്ചയോ അത്തനോ മിച്ഛാദിട്ഠിതായ അസാരം സാരോതി, സാരഞ്ച അസാരോതി ഗണ്ഹി. തുമ്ഹേ പന അത്തനോ പണ്ഡിതതായ സാരഞ്ച സാരതോ, അസാരഞ്ച അസാരതോ ഞത്വാ അസാരം പഹായ സാരമേവ ഗണ്ഹിത്ഥാ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘അസാരേ ¶ സാരമതിനോ, സാരേ ചാസാരദസ്സിനോ;

തേ സാരം നാധിഗച്ഛന്തി, മിച്ഛാസങ്കപ്പഗോചരാ.

‘‘സാരഞ്ച ¶ സാരതോ ഞത്വാ, അസാരഞ്ച അസാരതോ;

തേ സാരം അധിഗച്ഛന്തി, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരാ’’തി.

തത്ഥ അസാരേ സാരമതിനോതി ചത്താരോ പച്ചയാ, ദസവത്ഥുകാ മിച്ഛാദിട്ഠി, തസ്സാ ഉപനിസ്സയഭൂതാ ധമ്മദേസനാതി അയം അസാരോ നാമ, തസ്മിം സാരദിട്ഠിനോതി അത്ഥോ. സാരേ ചാസാരദസ്സിനോതി ദസവത്ഥുകാ സമ്മാദിട്ഠി, തസ്സാ ഉപനിസ്സയഭൂതാ ധമ്മദേസനാതി അയം സാരോ നാമ, തസ്മിം ‘‘നായം സാരോ’’തി അസാരദസ്സിനോ. തേ സാരന്തി തേ പന തം മിച്ഛാദിട്ഠിഗ്ഗഹണം ഗഹേത്വാ ഠിതാ കാമവിതക്കാദീനം വസേന മിച്ഛാസങ്കപ്പഗോചരാ ഹുത്വാ സീലസാരം, സമാധിസാരം, പഞ്ഞാസാരം, വിമുത്തിസാരം, വിമുത്തിഞാണദസ്സനസാരം, ‘‘പരമത്ഥസാരം, നിബ്ബാനഞ്ച നാധിഗച്ഛ’’ന്തി. സാരഞ്ചാതി തമേവ സീലസാരാദിസാരം ‘‘സാരോ നാമായ’’ന്തി, വുത്തപ്പകാരഞ്ച അസാരം ‘‘അസാരോ അയ’’ന്തി ഞത്വാ. തേ സാരന്തി തേ പണ്ഡിതാ ഏവം സമ്മാദസ്സനം ഗഹേത്വാ ഠിതാ നേക്ഖമ്മസങ്കപ്പാദീനം വസേന സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരാ ഹുത്വാ തം വുത്തപ്പകാരം സാരം അധിഗച്ഛന്തീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു. സന്നിപതിതാനം സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

യഥാ ¶ ¶ അഗാരന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ആയസ്മന്തം നന്ദം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സത്ഥാ ഹി പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ – ‘‘പുത്തം മേ ആനേത്വാ ദസ്സേഥാ’’തി സുദ്ധോദനമഹാരാജേന പേസിതാനം സഹസ്സസഹസ്സപരിവാരാനം ദസന്നം ദൂതാനം സബ്ബപച്ഛതോ ഗന്ത്വാ അരഹത്തപ്പത്തേന കാളുദായിത്ഥേരേന ഗമനകാലം ഞത്വാ മഗ്ഗവണ്ണം വണ്ണേത്വാ വീസതിസഹസ്സഖീണാസവപരിവുതോ ¶ കപിലപുരം നീതോ ഞാതിസമാഗമേ പോക്ഖരവസ്സം അത്ഥുപ്പത്തിം കത്വാ വേസ്സന്തരജാതകം (ജാ. ൨.൨൨.൧൬൫൫ ആദയോ) കഥേത്വാ പുനദിവസേ പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ, ‘‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യാ’’തി (ധ. പ. ൧൬൮) ഗാഥായ പിതരം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപേത്വാ, ‘‘ധമ്മഞ്ചരേ’’തി (ധ. പ. ൧൬൯) ഗാഥായ മഹാപജാപതിം സോതാപത്തിഫലേ, രാജാനഞ്ച സകദാഗാമിഫലേ പതിട്ഠാപേസി. ഭത്തകിച്ചാവസാനേ പന രാഹുലമാതുഗുണകഥം നിസ്സായ ചന്ദകിന്നരീജാതകം (ജാ. ൧.൧൪.൧൮ ആദയോ) കഥേത്വാ തതോ തതിയദിവസേ നന്ദകുമാരസ്സ അഭിസേകഗേഹപ്പവേസനവിവാഹമങ്ഗലേസു പവത്തമാനേസു പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ നന്ദകുമാരസ്സ ഹത്ഥേ പത്തം ദത്വാ മങ്ഗലം വത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കമന്തോ നന്ദകുമാരസ്സ ഹത്ഥതോ പത്തം ന ഗണ്ഹി. സോപി തഥാഗതഗാരവേന ‘‘പത്തം വോ, ഭന്തേ, ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്തും നാസക്ഖി. ഏവം പന ചിന്തേസി – ‘‘സോപാനസീസേ പത്തം ഗണ്ഹിസ്സതീ’’തി. സത്ഥാ തസ്മിമ്പി ഠാനേ ന ഗണ്ഹി. ഇതരോ ‘‘സോപാനപാദമൂലേ ഗണ്ഹിസ്സതീ’’തി ചിന്തേസി. സത്ഥാ തത്ഥാപി ന ¶ ഗണ്ഹി. ഇതരോ ‘‘രാജങ്ഗണേ ഗണ്ഹിസ്സതീ’’തി ചിന്തേസി. സത്ഥാ തത്ഥാപി ന ഗണ്ഹി. കുമാരോ നിവത്തിതുകാമോ അരുചിയാ ഗച്ഛന്തോ സത്ഥുഗാരവേന ‘‘പത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്തും ന സക്കോതി. ‘‘ഇധ ഗണ്ഹിസ്സതി, ഏത്ഥ ഗണ്ഹിസ്സതീ’’തി ചിന്തേന്തോ ഗച്ഛതി.

തസ്മിം ഖണേ അഞ്ഞാ ഇത്ഥിയോ തം ദിസ്വാ ജനപദകല്യാണിയാ ആചിക്ഖിംസു – ‘‘അയ്യേ, ഭഗവാ നന്ദകുമാരം ഗഹേത്വാ ഗതോ, തുമ്ഹേഹി തം വിനാ കരിസ്സതീ’’തി. സാ ഉദകബിന്ദൂഹി പഗ്ഘരന്തേഹേവ അഡ്ഢുല്ലിഖിതേഹി കേസേഹി വേഗേന ഗന്ത്വാ, ‘‘തുവടം ഖോ, അയ്യപുത്ത, ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി ആഹ. തം തസ്സാ വചനം തസ്സ ഹദയേ തിരിയം പതിത്വാ വിയ ഠിതം. സത്ഥാപിസ്സ ഹത്ഥതോ പത്തം അഗ്ഗണ്ഹിത്വാവ തം വിഹാരം നേത്വാ, ‘‘പബ്ബജിസ്സസി നന്ദാ’’തിആഹ. സോ ബുദ്ധഗാരവേന ‘‘ന പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി അവത്വാ, ‘‘ആമ, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘തേന ഹി നന്ദം പബ്ബാജേഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ കപിലപുരം ഗന്ത്വാ തതിയദിവസേ നന്ദം പബ്ബാജേസി.

സത്തമേ ¶ ദിവസേ രാഹുലമാതാ കുമാരം അലങ്കരിത്വാ ഭഗവതോ സന്തികം പേസേസി – ‘‘പസ്സ, താത, ഏതം വീസതിസഹസ്സസമണപരിവുതം സുവണ്ണവണ്ണം ബ്രഹ്മരൂപിവണ്ണം സമണം, അയം തേ പിതാ, ഏതസ്സ മഹന്താ നിധികുമ്ഭിയോ അഹേസും. ത്യാസ്സ നിക്ഖമനതോ പട്ഠായ ന പസ്സാമ, ഗച്ഛ നം ദായജ്ജം യാചസ്സു – ‘അഹം ¶ , താത, കുമാരോ, അഭിസേകം പത്വാ ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സാമി, ധനേന മേ അത്ഥോ, ധനം മേ ദേഹി. സാമികോ ഹി പുത്തോ പിതുസന്തകസ്സാ’’’തി. കുമാരോ ഭഗവതോ സന്തികം ഗന്ത്വാവ പിതുസിനേഹം പടിലഭിത്വാ ഹട്ഠചിത്തോ ‘‘സുഖാ തേ, സമണ, ഛായാ’’തി വത്വാ അഞ്ഞമ്പി ¶ ബഹും അത്തനോ അനുരൂപം വദന്തോ അട്ഠാസി. ഭഗവാ കതഭത്തകിച്ചോ അനുമോദനം കത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. കുമാരോപി ‘‘ദായജ്ജം മേ, സമണ, ദേഹി, ദായജ്ജം മേ, സമണ, ദേഹീ’’തി ഭഗവന്തം അനുബന്ധി. ഭഗവാപി കുമാരം ന നിവത്താപേസി. പരിജനോപി ഭഗവതാ സദ്ധിം ഗച്ഛന്തം നിവത്തേതും നാസക്ഖി. ഇതി സോ ഭഗവതാ സദ്ധിം ആരാമമേവ അഗമാസി.

തതോ ഭഗവാ ചിന്തേസി – ‘‘യം അയം പിതുസന്തകം ധനം ഇച്ഛതി, തം വട്ടാനുഗതം സവിഘാതം, ഹന്ദസ്സ ബോധിതലേ പടിലദ്ധം സത്തവിധം അരിയധനം ദേമി, ലോകുത്തരദായജ്ജസ്സ നം സാമികം കരോമീ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ആമന്തേസി – ‘‘തേന ഹി ത്വം, സാരിപുത്ത, രാഹുലകുമാരം പബ്ബാജേഹീ’’തി. ഥേരോ കുമാരം പബ്ബാജേസി. പബ്ബജിതേ ച പന കുമാരേ രഞ്ഞോ അധിമത്തം ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജി. തം അധിവാസേതും അസക്കോന്തോ ഭഗവതോ നിവേദേത്വാ, ‘‘സാധു, ഭന്തേ, അയ്യാ, മാതാപിതൂഹി അനനുഞ്ഞാതം പുത്തം ന പബ്ബാജേയ്യു’’ന്തി വരം യാചി. ഭഗവാ തസ്സ തം വരം ദത്വാ പുനേകദിവസം രാജനിവേസനേ കതപാതരാസോ ഏകമന്തം നിസിന്നേന രഞ്ഞാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ദുക്കരകാരികകാലേ ഏകാ ദേവതാ മം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘പുത്തോ തേ കാലകതോ’തി ആഹ. അഹം തസ്സാ വചനം അസദ്ദഹന്തോ ‘ന മയ്ഹം പുത്തോ ബോധിം അപ്പത്വാ കാലം കരോതീ’തി പടിക്ഖിപി’’ന്തി വുത്തേ – ‘‘ഇദാനി കിം സദ്ദഹിസ്സഥ, പുബ്ബേപി അട്ഠികാനി ദസ്സേത്വാ, ‘പുത്തോ തേ മതോ’തി വുത്തേ ന സദ്ദഹിത്വാ’’തി ഇമിസ്സാ അത്ഥുപ്പത്തിയാ മഹാധമ്മപാലജാതകം (ജാ. ൧.൧൦.൯൨ ആദയോ) കഥേസി. ഗാഥാപരിയോസാനേ രാജാ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹി. ഇതി ഭഗവാ പിതരം തീസു ഫലേസു പതിട്ഠാപേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ¶ പുനദേവ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ തതോ അനാഥപിണ്ഡികേന സാവത്ഥിം ആഗമനത്ഥായ ഗഹിതപടിഞ്ഞോ നിട്ഠിതേ ജേതവനേ വിഹാരേ തത്ഥ ഗന്ത്വാ വാസം കപ്പേസി.

ഏവം സത്ഥരി ജേതവനേ വിഹരന്തേ ആയസ്മാ നന്ദോ ഉക്കണ്ഠിത്വാ ഭിക്ഖൂനം ഏതമത്ഥം ആരോചേസി – ‘‘അനഭിരതോ അഹം, ആവുസോ, ബ്രഹ്മചരിയം ചരാമി, ന ¶ സക്കോമി ബ്രഹ്മചരിയം സന്ധാരേതും, സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ ഹീനായാവത്തിസ്സാമീ’’തി. ഭഗവാ തം പവത്തിം സുത്വാ ആയസ്മന്തം നന്ദം പക്കോസാപേത്വാ ഏതദവോച – ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, നന്ദ, സമ്ബഹുലാനം ഭിക്ഖൂനം ഏവം ആരോചേസി ¶ – ‘അനഭിരതോ, ആവുസോ, ബ്രഹ്മചരിയം ചരാമി, ന സക്കോമി ബ്രഹ്മചരിയം സന്ധാരേതും, സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ ഹീനായാവത്തിസ്സാമീ’’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന ത്വം, നന്ദ, അനഭിരതോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരസി, ന സക്കോസി ബ്രഹ്മചരിയം സന്ധാരേതും, സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ ഹീനായാവത്തിസ്സസീ’’തി? ‘‘സാകിയാനീ മം, ഭന്തേ, ജനപദകല്യാണീ ഘരാ നിക്ഖമന്തസ്സ അഡ്ഢുല്ലിഖിതേഹി കേസേഹി അപലോകേത്വാ മം ഏതദവോച – ‘തുവടം ഖോ, അയ്യപുത്ത, ആഗച്ഛേയ്യാസീ’തി, സോ ഖോ അഹം, ഭന്തേ, തം അനുസ്സരമാനോ അനഭിരതോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരാമി, ന സക്കോമി ബ്രഹ്മചരിയം സന്ധാരേതും, സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ ഹീനായാവത്തിസ്സാമീ’’തി.

അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം നന്ദം ബാഹായം ഗഹേത്വാ ഇദ്ധിബലേന താവതിംസദേവലോകം ആനേന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഏകസ്മിം ഝാമക്ഖേത്തേ ഝാമഖാണുകേ നിസിന്നം ഛിന്നകണ്ണനാസനങ്ഗുട്ഠം ഏകം പലുട്ഠമക്കടിം ദസ്സേത്വാ താവതിംസഭവനേ സക്കസ്സ ദേവരഞ്ഞോ ഉപട്ഠാനം ആഗതാനി കകുടപാദാനി പഞ്ച അച്ഛരാസതാനി ദസ്സേസി. കകുടപാദാനീതി ¶ രത്തവണ്ണതായ പാരേവതപാദസദിസപാദാനി. ദസ്സേത്വാ ച പനാഹ – ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, നന്ദ, കതമാ നു ഖോ അഭിരൂപതരാ വാ ദസ്സനീയതരാ വാ പാസാദികതരാ വാ സാകിയാനീ വാ ജനപദകല്യാണീ, ഇമാനി വാ പഞ്ച അച്ഛരാസതാനി കകുടപാദാനീ’’തി? തം സുത്വാ ആഹ – ‘‘സേയ്യഥാപി സാ, ഭന്തേ, ഛിന്നകണ്ണനാസനങ്ഗുട്ഠാ പലുട്ഠമക്കടീ, ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ, സാകിയാനീ ജനപദകല്യാണീ, ഇമേസം പഞ്ചന്നം അച്ഛരാസതാനം ഉപനിധായ സങ്ഖ്യമ്പി ന ഉപേതി, കലമ്പി ന ഉപേതി, കലഭാഗമ്പി ന ഉപേതി. അഥ ഖോ ഇമാനേവ പഞ്ച അച്ഛരാസതാനി അഭിരൂപതരാനി ചേവ ദസ്സനീയതരാനി ച പാസാദികതരാനി ചാ’’തി. ‘‘അഭിരമ, നന്ദ, അഭിരമ, നന്ദ, അഹം തേ പാടിഭോഗോ പഞ്ചന്നം അച്ഛരാസതാനം പടിലാഭായ കകുടപാദാന’’ന്തി. ‘‘സചേ മേ, ഭന്തേ ഭഗവാ, പാടിഭോഗോ പഞ്ചന്നം അച്ഛരാസതാനം പടിലാഭായ കകുടപാദാനം, അഭിരമിസ്സാമഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയേ’’തി.

അഥ ¶ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം നന്ദം ഗഹേത്വാ തത്ഥ അന്തരഹിതോ ജേതവനേയേവ പാതുരഹോസി. അസ്സോസും ഖോ ഭിക്ഖൂ, ‘‘ആയസ്മാ കിര നന്ദോ ഭഗവതോ ഭാതാ മാതുച്ഛാപുത്തോ അച്ഛരാനം ഹേതു ബ്രഹ്മചരിയം ചരതി. ഭഗവാ കിരസ്സ പാടിഭോഗോ പഞ്ചന്നം അച്ഛരാസതാനം പടിലാഭായ കകുടപാദാന’’ന്തി. അഥ ഖോ ആയസ്മതോ നന്ദസ്സ സഹായകാ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മന്തം നന്ദം ഭതകവാദേന ച ഉപക്കിതകവാദേന ച സമുദാചരന്തി, ‘‘ഭതകോ കിരായസ്മാ നന്ദോ, ഉപക്കിതകോ കിരായസ്മാ നന്ദോ, അച്ഛരാനം ഹേതു ബ്രഹ്മചരിയം ചരതി. ഭഗവാ കിരസ്സ പാടിഭോഗോ പഞ്ചന്നം അച്ഛരാസതാനം പടിലാഭായ കകുടപാദാന’’ന്തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ നന്ദോ സഹായകാനം ഭിക്ഖൂനം ¶ ഭതകവാദേന ച ഉപക്കിതകവാദേന ച അട്ടിയമാനോ ഹരായമാനോ ജിഗുച്ഛമാനോ ¶ ഏകോ വൂപകട്ഠോ അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ ന ചിരസ്സേവ യസ്സത്ഥായ കുലപുത്താ സമ്മദേവ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജന്തി, തദനുത്തരം ബ്രഹ്മചരിയപരിയോസാനം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസി, ‘‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം, നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’’തി അബ്ഭഞ്ഞാസി. അഞ്ഞതരോ ച ഖോ പനായസ്മാ നന്ദോ അരഹതം അഹോസി.

അഥേകാ ദേവതാ രത്തിഭാഗേ സകലം ജേതവനം ഓഭാസേത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ആരോചേസി – ‘‘ആയസ്മാ, ഭന്തേ, നന്ദോ ഭഗവതോ ഭാതാ മാതുച്ഛാപുത്തോ ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തി. ഭഗവതോപി ഖോ ഞാണം ഉദപാദി ‘‘നന്ദോ ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തി. സോപായസ്മാ നന്ദോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏതദവോച – ‘‘യം മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ പാടിഭോഗോ പഞ്ചന്നം അച്ഛരാസതാനം പടിലാഭായ കകുടപാദാനം, മുഞ്ചാമഹം, ഭന്തേ, ഭഗവന്തം ഏതസ്മാ പടിസ്സവാ’’തി. ‘‘മയാപി ഖോ തേ, നന്ദ, ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച വിദിതോ ‘നന്ദോ ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം ¶ പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’തി. ദേവതാപി മേ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി – ‘ആയസ്മാ, ഭന്തേ, നന്ദോ ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’തി. യദേവ ഖോ തേ, നന്ദ, അനുപാദായ ആസവേഹി ¶ ചിത്തം വിമുത്തം, അഥാഹം മുത്തോ ഏതസ്മാ പടിസ്സവാ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഏതമത്ഥം വിദിത്വാ തായം വേലായം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –

‘‘യസ്സ നിത്തിണ്ണോ പങ്കോ, മദ്ദിതോ കാമകണ്ടകോ;

മോഹക്ഖയം അനുപ്പത്തോ, സുഖദുക്ഖേസു ന വേധതീ സ ഭിക്ഖൂ’’തി. (ഉദാ. ൨൨);

അഥേകദിവസം ഭിക്ഖൂ തം ആയസ്മന്തം നന്ദം പുച്ഛിംസു – ‘‘ആവുസോ നന്ദ, പുബ്ബേ ത്വം ‘ഉക്കണ്ഠിതോമീ’തി വദേസി, ഇദാനി തേ കഥ’’ന്തി? ‘‘നത്ഥി മേ, ആവുസോ, ഗിഹിഭാവായ ആലയോ’’തി. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ – ‘‘അഭൂതം ആയസ്മാ നന്ദോ കഥേതി, അഞ്ഞം ബ്യാകരോതി, അതീതദിവസേസു ‘ഉക്കണ്ഠിതോമ്ഹീ’തി വത്വാ ഇദാനി ‘നത്ഥി മേ ഗിഹിഭാവായ ആലയോ’തി കഥേതീ’’തി ഗന്ത്വാ ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും. ഭഗവാ ‘‘ഭിക്ഖവേ, അതീതദിവസേസു നന്ദസ്സ അത്തഭാവോ ദുച്ഛന്നഗേഹസദിസോ അഹോസി, ഇദാനി സുച്ഛന്നഗേഹസദിസോ ജാതോ. അയഞ്ഹി ദിബ്ബച്ഛരാനം ¶ ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ പബ്ബജിതകിച്ചസ്സ മത്ഥകം പാപേതും ¶ വായമന്തോ തം കിച്ചം പത്തോ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘യഥാ അഗാരം ദുച്ഛന്നം, വുട്ഠീ സമതിവിജ്ഝതി;

ഏവം അഭാവിതം ചിത്തം, രാഗോ സമതിവിജ്ഝതി.

‘‘യഥാ അഗാരം സുച്ഛന്നം, വുട്ഠീ ന സമതിവിജ്ഝതി;

ഏവം സുഭാവിതം ചിത്തം, രാഗോ ന സമതിവിജ്ഝതീ’’തി.

തത്ഥ അഗാരന്തി യംകിഞ്ചി ഗേഹം. ദുച്ഛന്നന്തി വിരളച്ഛന്നം ഛിദ്ദാവഛിദ്ദം. സമതിവിജ്ഝതീതി വസ്സവുട്ഠി വിനിവിജ്ഝതി. അഭാവിതന്തി തം അഗാരം വുട്ഠി വിയ ഭാവനായ രഹിതത്താ അഭാവിതം ചിത്തം രാഗോ സമതി വിജ്ഝതി. ന കേവലം രാഗോവ, ദോസമോഹമാനാദയോ സബ്ബകിലേസാ തഥാരൂപം ചിത്തം അതിവിയ വിജ്ഝന്തിയേവ. സുഭാവിതന്തി സമഥവിപസ്സനാഭാവനാഹി സുഭാവിതം. ഏവരൂപം ചിത്തം സുച്ഛന്നം ഗേഹം വുട്ഠി വിയ രാഗാദയോ കിലേസാ അതിവിജ്ഝിതും ന സക്കോന്തീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു. മഹാജനസ്സ ദേസനാ സാത്ഥികാ അഹോസി.

അഥ ഖോ ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘ആവുസോ, ബുദ്ധാ നാമ അച്ഛരിയാ, ജനപദകല്യാണിം നിസ്സായ ഉക്കണ്ഠിതോ നാമായസ്മാ നന്ദോ ¶ സത്ഥാരാ ദേവച്ഛരാ ആമിസം കത്വാ വിനീതോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ – ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ ¶ , പുബ്ബേപേസ മയാ മാതുഗാമേന പലോഭേത്വാ വിനീതോയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബാരാണസിവാസീ കപ്പടോ നാമ വാണിജോ അഹോസി. തസ്സേകോ ഗദ്രഭോ കുമ്ഭഭാരം വഹതി, ഏകദിവസേന സത്ത യോജനാനി ഗച്ഛതി. സോ ഏകസ്മിം സമയേ ഗദ്രഭഭാരകേഹി സദ്ധിം തക്കസിലം ഗന്ത്വാ യാവ ഭണ്ഡസ്സ വിസ്സജ്ജനം, താവ ഗദ്രഭം ചരിതും വിസ്സജ്ജേസി. അഥസ്സ സോ ഗദ്രഭോ പരിഖാപിട്ഠേ ചരമാനോ ഏകം ഗദ്രഭിം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമി. സാ തേന സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കരോന്തീ ആഹ – ‘‘കുതോ ആഗതോസീ’’തി? ‘‘ബാരാണസിതോ’’തി. ‘‘കേന കമ്മേനാ’’തി? ‘‘വാണിജ്ജകമ്മേനാ’’തി. ‘‘കിത്തകം ഭാരം വഹസീ’’തി ¶ ? ‘‘കുമ്ഭഭാര’’ന്തി? ‘‘ഏത്തകം ഭാരം വഹന്തോ കതി യോജനാനി ഗച്ഛസീ’’തി? ‘‘സത്ത യോജനാനീ’’തി. ‘‘ഗതഗതട്ഠാനേ തേ കാചി പാദപരികമ്മപിട്ഠിപരികമ്മകരാ അത്ഥീ’’തി? ‘‘നത്ഥീ’’തി. ‘‘ഏവം സന്തേ മഹാദുക്ഖം നാമ അനുഭോസീ’’തി? ‘‘കിഞ്ചാപി ഹി തിരച്ഛാനഗതാനം പാദപരികമ്മാദികാരകാ നാമ നത്ഥി, കാമസംയോജനഘട്ടനത്ഥായ പന ഏവരൂപം കഥം കഥേസി’’? സോ തസ്സാ കഥായ ഉക്കണ്ഠി. കപ്പടോപി ഭണ്ഡം വിസ്സജ്ജേത്വാ തസ്സ സന്തികം ആഗന്ത്വാ – ‘‘ഏഹി, താത, ഗമിസ്സാമാ’’തി ആഹ. ‘‘ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ, നാഹം ഗമിസ്സാമീ’’തി. അഥ നം ¶ പുനപ്പുനം യാചിത്വാ, ‘‘അനിച്ഛന്തം പരിഭാസേത്വാ നം നേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഗാഥമാഹ –

‘‘പതോദം തേ കരിസ്സാമി, സാളസങ്ഗുലികണ്ടകം;

സഞ്ഛിന്ദിസ്സാമി തേ കായം, ഏവം ജാനാഹി ഗദ്രഭാ’’തി.

തം സുത്വാ ഗദ്രഭോ ‘‘ഏവം സന്തേ അഹമ്പി തേ കത്തബ്ബം ജാനിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘പതോദം മേ കരിസ്സസി, സോളസങ്ഗുലികണ്ടകം;

പുരതോ പതിട്ഠഹിത്വാന, ഉദ്ധരിത്വാന പച്ഛതോ;

ദന്തം തേ പാതയിസ്സാമി, ഏവം ജാനാഹി കപ്പടാ’’തി.

തം ¶ സുത്വാ വാണിജോ – ‘‘കേന നു ഖോ കാരണേന ഏസ ഏവം വദതീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ തം ഗദ്രഭിം ദിസ്വാ, ‘‘ഇമായേസ ഏവം സിക്ഖാപിതോ ഭവിസ്സതി, ‘ഏവരൂപിം നാമ തേ ഗദ്രഭിം ആനേസ്സാമീ’തി മാതുഗാമേന നം പലോഭേത്വാ നേസ്സാമീ’’തി ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ചതുപ്പദിം സങ്ഖമുഖിം, നാരിം സബ്ബങ്ഗസോഭിനിം;

ഭരിയം തേ ആനയിസ്സാമി, ഏവം ജാനാഹി ഗദ്രഭാ’’തി.

തം സുത്വാ തുട്ഠചിത്തോ ഗദ്രഭോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ചതുപ്പദിം സങ്ഖമുഖിം, നാരിം സബ്ബങ്ഗസോഭിനിം;

ഭരിയം മേ ആനയിസ്സസി, ഏവം ജാനാഹി കപ്പട;

കപ്പട ഭിയ്യോ ഗമിസ്സാമി, യോജനാനി ചതുദ്ദസാ’’തി.

അഥ ¶ ¶ നം കപ്പടോ, ‘‘തേന ഹി ഏഹീ’’തി ഗഹേത്വാ സകട്ഠാനം അഗമാസി. സോ കതിപാഹച്ചയേന നം ആഹ – ‘‘നനു മം തുമ്ഹേ ‘ഭരിയം തേ ആനയിസ്സാമീ’തി അവോചുത്ഥാ’’തി? ‘‘ആമ, വുത്തം, നാഹം അത്തനോ കഥം ഭിന്ദിസ്സാമി, ഭരിയം തേ ആനേസ്സാമി, വേതനം പന തുയ്ഹം ഏകകസ്സേവ ദസ്സാമി, തുയ്ഹം വേതനം ദുതിയസ്സ പഹോതു വാ മാ വാ, ത്വമേവ ജാനേയ്യാസി. ഉഭിന്നം പന വോ സംവാസമന്വായ പുത്താ വിജായിസ്സന്തി, തേഹിപി ബഹൂഹി സദ്ധിം തുയ്ഹം തം പഹോതു വാ മാ വാ, ത്വമേവ ജാനേയ്യാസീ’’തി. ഗദ്രഭോ തസ്മിം കഥേന്തേയേവ അനപേക്ഖോ അഹോസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ, ‘‘തദാ, ഭിക്ഖവേ, ഗദ്രഭീ ജനപദകല്യാണീ അഹോസി, ഗദ്രഭോ നന്ദോ, വാണിജോ അഹമേവ. ഏവം പുബ്ബേപേസ മയാ മാതുഗാമേന പലോഭേത്വാ വിനീതോ’’തി ജാതകം നിട്ഠാപേസീതി.

ഇധ സോചേതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ചുന്ദസൂകരികം നാമ പുരിസം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിര പഞ്ചപണ്ണാസ വസ്സാനി സൂകരേ വധിത്വാ ഖാദന്തോ ച വിക്കിണന്തോ ച ജീവികം കപ്പേസി. ഛാതകാലേ സകടേന വീഹിം ആദായ ജനപദം ഗന്ത്വാ ഏകനാളിദ്വേനാളിമത്തേന ഗാമസൂകരപോതകേ ¶ കിണിത്വാ സകടം പൂരേത്വാ ആഗന്ത്വാ പച്ഛാനിവേസനേ വജം വിയ ഏകം ഠാനം പരിക്ഖിപിത്വാ തത്ഥേവ തേസം നിവാപം രോപേത്വാ, തേസു നാനാഗച്ഛേ ച സരീരമലഞ്ച ഖാദിത്വാ വഡ്ഢിതേസു യം യം മാരേതുകാമോ ഹോതി, തം തം ആളാനേ നിച്ചലം ബന്ധിത്വാ സരീരമംസസ്സ ഉദ്ധുമായിത്വാ ബഹലഭാവത്ഥം ചതുരസ്സമുഗ്ഗരേന പോഥേത്വാ, ‘‘ബഹലമംസോ ജാതോ’’തി ഞത്വാ മുഖം വിവരിത്വാ അന്തരേ ദണ്ഡകം ദത്വാ ലോഹഥാലിയാ പക്കുഥിതം ഉണ്ഹോദകം മുഖേ ആസിഞ്ചതി. തം കുച്ഛിം പവിസിത്വാ പക്കുഥിതം കരീസം ആദായ അധോഭാഗേന നിക്ഖമതി, യാവ ഥോകമ്പി കരീസം അത്ഥി, താവ ആവിലം ഹുത്വാ നിക്ഖമതി, സുദ്ധേ ഉദരേ അച്ഛം അനാവിലം ഹുത്വാ നിക്ഖമതി. അഥസ്സ അവസേസം ഉദകം പിട്ഠിയം ആസിഞ്ചതി. തം കാളചമ്മം ഉപ്പാടേത്വാ ഗച്ഛതി. തതോ തിണുക്കായ ലോമാനി ഝാപേത്വാ തിഖിണേന അസിനാ സീസം ഛിന്ദതി. പഗ്ഘരണതം ലോഹിതം ഭാജനേന പടിഗ്ഗഹേത്വാ മംസം ലോഹിതേന മദ്ദിത്വാ പചിത്വാ പുത്തദാരമജ്ഝേ നിസിന്നോ ഖാദിത്വാ സേസം വിക്കിണാതി. തസ്സ ഇമിനാവ നിയാമേന ജീവികം കപ്പേന്തസ്സ പഞ്ചപണ്ണാസ വസ്സാനി അതിക്കന്താനി ¶ . തഥാഗതേ ധുരവിഹാരേ വസന്തേ ഏകദിവസമ്പി പുപ്ഫമുട്ഠിമത്തേന പൂജാ വാ കടച്ഛുമത്തം ഭിക്ഖദാനം വാ അഞ്ഞം വാ കിഞ്ചി പുഞ്ഞം നാമ നാഹോസി. അഥസ്സ സരീരേ രോഗോ ഉപ്പജ്ജി, ജീവന്തസ്സേവ ¶ അവീചിമഹാനിരയസന്താപോ ഉപട്ഠഹി. അവീചിസന്താപോ നാമ യോജനസതേ ഠത്വാ ഓലോകേന്തസ്സ അക്ഖീനം ഭിജ്ജനസമത്ഥോ പരിളാഹോ ഹോതി. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘തസ്സ അയോമയാ ഭൂമി, ജലിതാ തേജസായുതാ;

സമന്താ യോജനസതം, ഫരിത്വാ തിട്ഠതി സബ്ബദാ’’തി. (മ. നി. ൩.൨൬൭; അ. നി. ൩.൩൬);

നാഗസേനത്ഥേരേന പനസ്സ പാകതികഗ്ഗിസന്താപതോ അധിമത്തതായ അയം ഉപമാ വുത്താ – ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കൂടാഗാരമത്തോ പാസാണോപി നേരയികഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിത്തോ ഖണേന വിലയം ഗച്ഛതി, നിബ്ബത്തസത്താ പനേത്ഥ കമ്മബലേന ¶ മാതുകുച്ഛിഗതാ വിയ ന വിലീയന്തീ’’തി (മി. പ. ൨.൪.൬). തസ്സ തസ്മിം സന്താപേ ഉപട്ഠിതേ കമ്മസരിക്ഖകോ ആകാരോ ഉപ്പജ്ജി. ഗേഹമജ്ഝേയേവ സൂകരരവം രവിത്വാ ജണ്ണുകേഹി വിചരന്തോ പുരത്ഥിമവത്ഥുമ്പി പച്ഛിമവത്ഥുമ്പി ഗച്ഛതി. അഥസ്സ ഗേഹമാനുസകാ തം ദള്ഹം ഗഹേത്വാ മുഖം പിദഹന്തി. കമ്മവിപാകോ നാമ ന സക്കാ കേനചി പടിബാഹിതും. സോ വിരവന്തോവ ഇതോ ചിതോ ച വിചരതി. സമന്താ സത്തസു ഘരേസു മനുസ്സാ നിദ്ദം ന ലഭന്തി. മരണഭയേന തജ്ജിതസ്സ പന ബഹിനിക്ഖമനം നിവാരേതും അസക്കോന്തോ സബ്ബോ ഗേഹജനോ യഥാ അന്തോഠിതോ ബഹി വിചരിതും ന സക്കോതി, തഥാ ഗേഹദ്വാരാനി ഥകേത്വാ ബഹിഗേഹം പരിവാരേത്വാ രക്ഖന്തോ അച്ഛതി. ഇതരോ അന്തോഗേഹേയേവ നിരയസന്താപേന വിരവന്തോ ഇതോ ചിതോ ച വിചരതി. ഏവം സത്തദിവസാനി വിചരിത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ കാലം കത്വാ അവീചിമഹാനിരയേ നിബ്ബത്തി. അവീചിമഹാനിരയോ ദേവദൂതസുത്തേന (മ. നി. ൩.൨൬൧ ആദയോ; അ. നി. ൩.൩൬) വണ്ണേതബ്ബോതി.

ഭിക്ഖൂ തസ്സ ഘരദ്വാരേന ഗച്ഛന്താ ¶ തം സദ്ദം സുത്വാ, ‘‘സൂകരസദ്ദോ’’തി സഞ്ഞിനോ ഹുത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥു സന്തികേ നിസിന്നാ ഏവമാഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, ചുന്ദസൂകരിതസ്സ ഗേഹദ്വാരം പിദഹിത്വാ സൂകരാനം മാരിയമാനാനം അജ്ജ സത്തമോ ദിവസോ, ഗേഹേ കാചി മങ്ഗലകിരിയാ ഭവിസ്സതി മഞ്ഞേ. ഏത്തകേ നാമ, ഭന്തേ, സൂകരേ മാരേന്തസ്സ ഏകമ്പി മേത്തചിത്തം വാ കാരുഞ്ഞം വാ നത്ഥി, ന വത നോ ഏവരൂപോ കക്ഖളോ ഫരുസോ സത്തോ ദിട്ഠപുബ്ബോ’’തി. സത്ഥാ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, സോ ഇമേ സത്തദിവസേ സൂകരേ മാരേതി, കമ്മസരിക്ഖകം പനസ്സ വിപാകം ഉദപാദി, ജീവന്തസ്സേവ അവീചിമഹാനിരയസന്താപോ ഉപട്ഠാസി. സോ തേന സന്താപേന സത്ത ദിവസാനി സൂകരരവം ¶ രവന്തോ അന്തോനിവേസനേ വിചരിത്വാ അജ്ജ കാലം കത്വാ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തോ’’തി വത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇധ ലോകേ ഏവം സോചിത്വാ പുന ഗന്ത്വാ സോചനട്ഠാനേയേവ നിബ്ബത്തോ’’തി വുത്തേ, ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, പമത്താ നാമ ഗഹട്ഠാ വാ ഹോന്തു പബ്ബജിതാ വാ, ഉഭയത്ഥ സോചന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

ദിസ്വാ കമ്മകിലിട്ഠമത്തനോ’’തി.

തത്ഥ ¶ പാപകാരീതി നാനപ്പകാരസ്സ പാപകമ്മസ്സ കാരകോ പുഗ്ഗലോ ‘‘അകതം വത മേ കല്യാണം, കതം പാപ’’ന്തി ഏകംസേനേവ മരണസമയേ ഇധ സോചതി, ഇദമസ്സ കമ്മസോചനം. വിപാകം അനുഭവന്തോ പന പേച്ച സോചതി. ഇദമസ്സ പരലോകേ വിപാകസോചനം. ഏവം സോ ഉഭയത്ഥ സോചതിയേവ. തേനേവ കാരണേന ജീവമാനോയേവ സോ ചുന്ദസൂകരികോപി സോചതി. ദിസ്വാ കമ്മകിലിട്ഠന്തി ¶ അത്തനോ കിലിട്ഠകമ്മം പസ്സിത്വാ നാനപ്പകാരകം വിലപന്തോ വിഹഞ്ഞതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും. മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ ജാതാതി.

ഇധ മോദതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ധമ്മികഉപാസകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിര പഞ്ചസതാ ധമ്മികഉപാസകാ നാമ അഹേസും. തേസു ഏകേകസ്സ പഞ്ച പഞ്ച ഉപാസകസതാനി പരിവാരാ. യോ തേസം ജേട്ഠകോ, തസ്സ സത്ത പുത്താ സത്ത ധീതരോ. തേസു ഏകേകസ്സ ഏകേകാ സലാകയാഗു സലാകഭത്തം പക്ഖികഭത്തം നിമന്തനഭത്തം ഉപോസഥികഭത്തം ആഗന്തുകഭത്തം സങ്ഘഭത്തം വസ്സാവാസികം അഹോസി. തേപി സബ്ബേവ അനുജാതപുത്താ നാമ അഹേസും. ഇതി ചുദ്ദസന്നം പുത്താനം ഭരിയായ ഉപാസകസ്സാതി സോളസ സലാകയാഗുആദീനി പവത്തന്തി. ഇതി സോ സപുത്തദാരോ സീലവാ ¶ കല്യാണധമ്മോ ദാനസംവിഭാഗരതോ അഹോസി. അഥസ്സ അപരഭാഗേ രോഗോ ഉപ്പജ്ജി, ആയുസങ്ഖാരോ പരിഹായി. സോ ധമ്മം ¶ സോതുകാമോ ‘‘അട്ഠ വാ മേ സോളസ വാ ഭിക്ഖൂ പേസേഥാ’’തി സത്ഥു സന്തികം പഹിണി. സത്ഥാ പേസേസി. തേ ഗന്ത്വാ തസ്സ മഞ്ചം പരിവാരേത്വാ പഞ്ഞത്തേസു ആസനേസു നിസിന്നാ. ‘‘ഭന്തേ, അയ്യാനം മേ ദസ്സനം ദുല്ലഭം ഭവിസ്സതി, ദുബ്ബലോമ്ഹി, ഏകം മേ സുത്തം സജ്ഝായഥാ’’തി വുത്തേ ‘‘കതരം സുത്തം സോതുകാമോ ഉപാസകാ’’തി? ‘‘സബ്ബബുദ്ധാനം അവിജഹിതം സതിപട്ഠാനസുത്ത’’ന്തി വുത്തേ – ‘‘ഏകായനോ അയം, ഭിക്ഖവേ, മഗ്ഗോ സത്താനം വിസുദ്ധിയാ’’തി ¶ (ദീ. നി. ൨.൩൭൩; മ. നി. ൧.൧൦൬) സുത്തന്തം പട്ഠപേസും. തസ്മിം ഖണേ ഛഹി ദേവലോകേഹി സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതാ സഹസ്സസിന്ധവയുത്താ ദിയഡ്ഢയോജനസതികാ ഛ രഥാ ആഗമിംസു. തേസു ഠിതാ ദേവതാ ‘‘അമ്ഹാകം ദേവലോകം നേസ്സാമ, അമ്ഹാകം ദേവലോകം നേസ്സാമ, അമ്ഭോ മത്തികഭാജനം ഭിന്ദിത്വാ സുവണ്ണഭാജനം ഗണ്ഹന്തോ വിയ അമ്ഹാകം ദേവലോകേ അഭിരമിതും ഇധ നിബ്ബത്താഹി, അമ്ഹാകം ദേവലോകേ അഭിരമിതും ഇധ നിബ്ബത്താഹീ’’തി വദിംസു. ഉപാസകോ ധമ്മസ്സവനന്തരായം അനിച്ഛന്തോ – ‘‘ആഗമേഥ ആഗമേഥാ’’തി ആഹ. ഭിക്ഖൂ ‘‘അമ്ഹേ വാരേതീ’’തി സഞ്ഞായ തുണ്ഹീ അഹേസും.

അഥസ്സ പുത്തധീതരോ ‘‘അമ്ഹാകം പിതാ പുബ്ബേ ധമ്മസ്സവനേന അതിത്തോ അഹോസി, ഇദാനി പന ഭിക്ഖൂ പക്കോസാപേത്വാ സജ്ഝായം കാരേത്വാ സയമേവ വാരേതി, മരണസ്സ അഭായനകസത്തോ നാമ നത്ഥീ’’തി വിരവിംസു. ഭിക്ഖൂ ‘‘ഇദാനി അനോകാസോ’’തി ഉട്ഠായാസനാ പക്കമിംസു. ഉപാസകോ ഥോകം വീതിനാമേത്വാ സതിം പടിലഭിത്വാ പുത്തേ പുച്ഛി – ‘‘കസ്മാ കന്ദഥാ’’തി? ‘‘താത, തുമ്ഹേ ഭിക്ഖൂ പക്കോസാപേത്വാ ധമ്മം സുണന്താ സയമേവ വാരയിത്ഥ, അഥ മയം ‘മരണസ്സ അഭായനകസത്തോ നാമ നത്ഥീ’തി കന്ദിമ്ഹാ’’തി ¶ . ‘‘അയ്യാ പന കുഹി’’ന്തി? ‘‘‘അനോകാസോ’തി ഉട്ഠായാസനാ പക്കന്താ, താതാ’’തി. ‘‘നാഹം, അയ്യേഹി സദ്ധിം കഥേമീ’’തി വുത്തേ ‘‘അഥ കേന സദ്ധിം കഥേഥാ’’തി. ‘‘ഛഹി ദേവലോകേഹി ദേവതാ ഛ രഥേ അലങ്കരിത്വാ ആദായ ആകാസേ ഠത്വാ ‘അമ്ഹാഹി ദേവലോകേ അഭിരമ, അമ്ഹാകം ദേവലോകേ അഭിരമാ’തി സദ്ദം കരോന്തി, താഹി സദ്ധിം കഥേമീ’’തി. ‘‘കുഹിം, താത, രഥാ, ന മയം പസ്സാമാ’’തി? ‘‘അത്ഥി പന മയ്ഹം ഗന്ഥിതാനി പുപ്ഫാനീ’’തി? ‘‘അത്ഥി, താതാ’’തി. ‘‘കതരോ ദേവലോകോ രമണീയോ’’തി? ‘‘സബ്ബബോധിസത്താനം ബുദ്ധമാതാപിതൂനഞ്ച വസിതട്ഠാനം തുസിതഭവനം രമണീയം, താതാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ‘തുസിതഭവനതോ ആഗതരഥേ ലഗ്ഗതൂ’തി പുപ്ഫദാമം ഖിപഥാ’’തി. തേ ഖിപിംസു. തം രഥധുരേ ലഗ്ഗിത്വാ ആകാസേ ഓലമ്ബി. മഹാജനോ തദേവ പസ്സതി, രഥം ന പസ്സതി. ഉപാസകോ ‘‘പസ്സഥേതം പുപ്ഫദാമ’’ന്തി വത്വാ, ‘‘ആമ, പസ്സാമാ’’തി വുത്തേ – ‘‘ഏതം തുസിതഭവനതോ ആഗതരഥേ ഓലമ്ബതി, അഹം തുസിതഭവനം ഗച്ഛാമി ¶ , തുമ്ഹേ മാ ചിന്തയിത്ഥ, മമ സന്തികേ നിബ്ബത്തിതുകാമാ ഹുത്വാ മയാ കതനിയാമേനേവ പുഞ്ഞാനി കരോഥാ’’തി വത്വാ കാലം കത്വാ രഥേ പതിട്ഠാസി.

താവദേവസ്സ ¶ തിഗാവുതപ്പമാണോ സട്ഠിസകടഭാരാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതോ അത്തഭാവോ നിബ്ബത്തി, അച്ഛരാസഹസ്സം പരിവാരേസി, പഞ്ചവീസതിയോജനികം കനകവിമാനം പാതുരഹോസി. തേപി ഭിക്ഖൂ വിഹാരം അനുപ്പത്തേ സത്ഥാ പുച്ഛി – ‘‘സുതാ, ഭിക്ഖവേ, ഉപാസകേന ധമ്മദേസനാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അന്തരായേവ പന ‘ആഗമേഥാ’തി വാരേസി. അഥസ്സ പുത്തധീതരോ കന്ദിംസു ¶ . മയം ‘ഇദാനി അനോകാസോ’തി ഉട്ഠായാസനാ നിക്ഖന്താ’’തി. ‘‘ന സോ, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം കഥേസി, ഛഹി ദേവലോകേഹി ദേവതാ ഛ രഥേ അലങ്കരിത്വാ ആഹരിത്വാ തം ഉപാസകം പക്കോസിംസു. സോ ധമ്മദേസനായ അന്തരായം അനിച്ഛന്തോ താഹി സദ്ധിം കഥേസീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ഇദാനി കുഹിം നിബ്ബത്തോ’’തി? ‘‘തുസിതഭവനേ, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഇദാനി ഇധ ഞാതിമജ്ഝേ മോദമാനോ വിചരിത്വാ ഇദാനേവ ഗന്ത്വാ പുന മോദനട്ഠാനേയേവ നിബ്ബത്തോ’’തി. ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, അപ്പമത്താ ഹി ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ സബ്ബത്ഥ മോദന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

ദിസ്വാ കമ്മവിസുദ്ധിമത്തനോ’’തി.

തത്ഥ കതപുഞ്ഞോതി നാനപ്പകാരസ്സ കുസലസ്സ കാരകോ പുഗ്ഗലോ ‘‘അകതം വത മേ പാപം, കതം മേ കല്യാണ’’ന്തി ഇധ കമ്മമോദനേന, പേച്ച വിപാകമോദനേന മോദതി. ഏവം ഉഭയത്ഥ മോദതി നാമ. കമ്മവിസുദ്ധിന്തി ധമ്മികഉപാസകോപി അത്തനോ കമ്മവിസുദ്ധിം പുഞ്ഞകമ്മസമ്പത്തിം ദിസ്വാ കാലകിരിയതോ പുബ്ബേ ഇധലോകേപി മോദതി, കാലം കത്വാ ഇദാനി പരലോകേപി അതിമോദതിയേവാതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ ജാതാതി.

ഇധ ¶ ¶ ¶ തപ്പതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ദേവദത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ദേവദത്തസ്സ വത്ഥു പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ യാവ പഥവിപ്പവേസനാ ദേവദത്തം ആരബ്ഭ ഭാസിതാനി സബ്ബാനി ജാതകാനി വിത്ഥാരേത്വാ കഥിതം. അയം പനേത്ഥ സങ്ഖേപോ – സത്ഥരി അനുപിയം നാമ മല്ലാനം നിഗമോ അത്ഥി. തം നിസ്സായ അനുപിയമ്ബവനേ വിഹരന്തേയേവ തഥാഗതസ്സ ലക്ഖണപടിഗ്ഗഹണദിവസേയേവ അസീതിസഹസ്സേഹി ഞാതികുലേഹി ‘‘രാജാ വാ ഹോതു, ബുദ്ധോ വാ, ഖത്തിയപരിവാരോവ വിചരിസ്സതീ’’തി അസീതിസഹസ്സപുത്താ പടിഞ്ഞാതാ. തേസു യേഭുയ്യേന പബ്ബജിതേസു ഭദ്ദിയം നാമ രാജാനം, അനുരുദ്ധം, ആനന്ദം, ഭഗും, കിമിലം, ദേവദത്തന്തി ഇമേ ഛ സക്യേ അപബ്ബജന്തേ ദിസ്വാ, ‘‘മയം അത്തനോ പുത്തേ പബ്ബാജേമ, ഇമേ ഛ സക്യാ ന ഞാതകാ മഞ്ഞേ, കസ്മാ ന പബ്ബജന്തീ’’തി? കഥം സമുട്ഠാപേസും. അഥ ഖോ മഹാനാമോ സക്യോ അനുരുദ്ധം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘താത, അമ്ഹാകം കുലാ പബ്ബജിതോ നത്ഥി, ത്വം വാ പബ്ബജ, അഹം വാ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ആഹ. സോ പന സുഖുമാലോ ഹോതി സമ്പന്നഭോഗോ, ‘‘നത്ഥീ’’തി വചനമ്പി തേന ന സുതപുബ്ബം. ഏകദിവസഞ്ഹി തേസു ഛസു ഖത്തിയേസു ഗുളകീളം കീളന്തേസു അനുരുദ്ധോ പൂവേന പരാജിതോ പൂവത്ഥായ പഹിണി, അഥസ്സ മാതാ പൂവേ സജ്ജേത്വാ പഹിണി ¶ . തേ ഖാദിത്വാ പുന കീളിംസു. പുനപ്പുനം തസ്സേവ പരാജയോ ഹോതി. മാതാ പനസ്സ പഹിതേ പഹിതേ തിക്ഖത്തും പൂവേ പഹിണിത്വാ ചതുത്ഥവാരേ ‘‘പൂവാ നത്ഥീ’’തി പഹിണി. സോ ‘‘നത്ഥീ’’തി വചനസ്സ അസുകപുബ്ബത്താ ‘‘ഏസാപേകാ പൂവവികതി ഭവിസ്സതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ ‘‘നത്ഥിപൂവം മേ ആഹരഥാ’’തി പേസേസി. മാതാ പനസ്സ ‘‘നത്ഥിപൂവം കിര, അയ്യേ, ദേഥാ’’തി വുത്തേ, ‘‘മമ പുത്തേന ‘നത്ഥീ’തി പദം ന സുതപുബ്ബം, ഇമിനാ പന ഉപായേന നം ഏതമത്ഥം ജാനാപേസ്സാമീ’’തി തുച്ഛം സുവണ്ണപാതിം അഞ്ഞായ സുവണ്ണപാതിയാ പടികുജ്ജിത്വാ പേസേസി. നഗരപരിഗ്ഗാഹികാ ദേവതാ ചിന്തേസും – ‘‘അനുരുദ്ധസക്യേന അന്നഭാരകാലേ അത്തനോ ഭാഗഭത്തം ഉപരിട്ഠപച്ചേകബുദ്ധസ്സ ദത്വാ ‘‘‘നത്ഥീ’തി മേ വചനസ്സ സവനം മാ ഹോതു, ഭോജനുപ്പത്തിട്ഠാനജാനനം മാ ‘ഹോതൂ’തി പത്ഥനാ കതാ, സചായം തുച്ഛപാതിം പസ്സിസ്സതി, ദേവസമാഗമം പവിസിതും ന ലഭിസ്സാമ, സീസമ്പി നോ സത്തധാ ഫലേയ്യാ’’തി. അഥ ¶ നം പാതിം ദിബ്ബപൂവേഹി പുണ്ണം അകംസു. കസ്സാ ഗുളമണ്ഡലേ ഠപേത്വാ ഉഗ്ഘാടിതമത്തായ പൂവഗന്ധോ സകലനഗരേ ഛാദേത്വാ ഠിതോ. പൂവഖണ്ഡം മുഖേ ഠപിതമത്തമേവ സത്തരസഹരണീസഹസ്സാനി അനുഫരി.

സോ ചിന്തേസി – ‘‘നാഹം മാതു പിയോ, ഏത്തകം മേ കാലം ഇമം നത്ഥിപൂവം ¶ നാമ ന പചി, ഇതോ പട്ഠായ അഞ്ഞം പൂവം നാമ ന ഖാദിസ്സാമീ’’തി, സോ ഗേഹം ഗന്ത്വാവ മാതരം പുച്ഛി – ‘‘അമ്മ ¶ , തുമ്ഹാകം അഹം പിയോ, അപ്പിയോ’’തി? ‘‘താത, ഏകക്ഖിനോ അക്ഖി വിയ ച ഹദയം വിയ ച അതിവിയ പിയോ മേ അഹോസീ’’തി. ‘‘അഥ കസ്മാ ഏത്തകം കാലം മയ്ഹം നത്ഥി പൂവം ന പചിത്ഥ, അമ്മാ’’തി? സാ ചൂളൂപട്ഠാകം പുച്ഛി – ‘‘അത്ഥി കിഞ്ചി പാതിയം, താതാ’’തി? ‘‘പരിപുണ്ണാ, അയ്യേ, പാതി പൂവേഹി, ഏവരൂപാ പൂവാ നാമ മേ ന ദിട്ഠപുബ്ബാ’’തി ആരോചേസി. സാ ചിന്തേസി – ‘‘മയ്ഹം പുത്തോ പുഞ്ഞവാ കതാഭിനീഹാരോ ഭവിസ്സതി, ദേവതാഹി പാതിം പൂരേത്വാ പൂവാ പഹിതാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി. ‘‘അഥ നം പുത്തോ, അമ്മ, ഇതോ പട്ഠായാഹം അഞ്ഞം പൂവം നാമ ന ഖാദിസ്സാമി, നത്ഥിപൂവമേവ പചേയ്യാസീ’’തി. സാപിസ്സ തതോ പട്ഠായ ‘‘പൂവം ഖാദിതുകാമോമ്ഹീ’’തി വുത്തേ തുച്ഛപാതിമേവ അഞ്ഞായ പാതിയാ പടികുച്ഛിത്വാ പേസേസി. യാവ അഗാരമജ്ഝേ വസി, താവസ്സ ദേവതാവ പൂവേ പഹിണിംസു.

സോ ഏത്തകമ്പി അജാനന്തോ പബ്ബജ്ജം നാമ കിം ജാനിസ്സതി? തസ്മാ ‘‘കാ ഏസാ പബ്ബജ്ജാ നാമാ’’തി ഭാതരം പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഓഹാരിതകേസമസ്സുനാ കാസായനിവത്ഥേന കട്ഠത്ഥരകേ വാ ബിദലമഞ്ചകേ വാ നിപജ്ജിത്വാ പിണ്ഡായ ചരന്തേന വിഹരിതബ്ബം. ഏസാ പബ്ബജ്ജാ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭാതിക, അഹം സുഖുമാലോ. നാഹം സക്ഖിസ്സാമി പബ്ബജിതു’’ന്തി ¶ ആഹ. ‘‘തേന ഹി, താത, കമ്മന്തം ഉഗ്ഗഹേത്വാ ഘരാവാസം വസ. ന ഹി സക്കാ അമ്ഹേസു ഏകേന അപബ്ബജിതു’’ന്തി. അഥ നം ‘‘കോ ഏസ കമ്മന്തോ നാമാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഭത്തുട്ഠാനട്ഠാനമ്പി അജാനന്തോ കുലപുത്തോ കമ്മന്തം നാമ കിം ജാനിസ്സതീ’’തി? ഏകദിവസഞ്ഹി തിണ്ണം ഖത്തിയാനം കഥാ ഉദപാദി – ‘‘ഭത്തം നാമ കുഹിം ഉട്ഠഹതീ’’തി? കിമിലോ ആഹ – ‘‘കോട്ഠേ ഉട്ഠഹതീ’’തി. അഥ നം ഭദ്ദിയോ ‘‘ത്വം ഭത്തസ്സ ഉട്ഠാനട്ഠാനം ന ജാനാസി, ഭത്തം നാമ ഉക്ഖലിയം ഉട്ഠഹതീ’’തി ആഹ. അനുരുദ്ധോ ‘‘തുമ്ഹേ ദ്വേപി ന ജാനാഥ, ഭത്തം നാമ രതനമകുളായ സുവണ്ണപാതിയം ഉട്ഠഹതീ’’തി ആഹ.

തേസു ¶ കിര ഏകദിവസം കിമിലോ കോട്ഠതോ വീഹീ ഓതാരിയമാനേ ദിസ്വാ, ‘‘ഏതേ കോട്ഠേയേവ ജാതാ’’തി സഞ്ഞീ അഹോസി. ഭദ്ദിയോ ഏകദിവസം ഉക്ഖലിതോ ഭത്തം വഡ്ഢിയമാനം ദിസ്വാ ‘‘ഉക്ഖലിയഞ്ഞേവ ഉപ്പന്ന’’ന്തി സഞ്ഞീ അഹോസി. അനുരുദ്ധേന പന നേവ വീഹീ കോട്ടേന്താ, ന ഭത്തം പചന്താ, ന വഡ്ഢേന്താ ദിട്ഠപുബ്ബാ, വഡ്ഢേത്വാ പന പുരതോ ഠപിതമേവ പസ്സതി. സോ ഭുഞ്ജിതുകാമകാലേ ‘‘ഭത്തം പാതിയം ഉട്ഠഹതീ’’തി സഞ്ഞമകാസി. ഏവം തയോപി തേ ഭത്തുട്ഠാനട്ഠാനം ന ജാനന്തി. തേനായം ‘‘കോ ഏസ കമ്മന്തോ നാമാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘പഠമം ഖേത്തം കസാപേതബ്ബ’’ന്തിആദികം സംവച്ഛരേ സംവച്ഛരേ കത്തബ്ബം കിച്ചം സുത്വാ, ‘‘കദാ കമ്മന്താനം അന്തോ പഞ്ഞായിസ്സതി, കദാ മയം അപ്പോസ്സുക്കാ ഭോഗേ ഭുഞ്ജിസ്സാമാ’’തി വത്വാ കമ്മന്താനം അപരിയന്തതായ അക്ഖാതായ ‘‘തേന ഹി ത്വഞ്ഞേവ ഘരാവാസം വസ, ന മയ്ഹം ഏതേനത്ഥോ’’തി മാതരം ഉപസങ്കമിത്വാ ¶ ¶ , ‘‘അനുജാനാഹി മം, അമ്മ, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി വത്വാ തായ നാനപ്പകാരേഹി തിക്ഖത്തും പടിക്ഖിപിത്വാ, ‘‘സചേ തേ സഹായകോ ഭദ്ദിയരാജാ പബ്ബജിസ്സതി, തേന സദ്ധിം പബ്ബജാഹീ’’തി വുത്തേ തം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘മമ ഖോ, സമ്മ, പബ്ബജ്ജാ തവ പടിബദ്ധാ’’തി വത്വാ തം നാനപ്പകാരേഹി സഞ്ഞാപേത്വാ സത്തമേ ദിവസേ അത്തനാ സദ്ധിം പബ്ബജനത്ഥായ പടിഞ്ഞം ഗണ്ഹി.

തതോ ഭദ്ദിയോ സക്യരാജാ അനുരുദ്ധോ ആനന്ദോ ഭഗു കിമിലോ ദേവദത്തോതി ഇമേ ഛ ഖത്തിയാ ഉപാലികപ്പകസത്തമാ ദേവാ വിയ ദിബ്ബസമ്പത്തിം സത്താഹം സമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്താ വിയ ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ നിക്ഖമിത്വാ പരവിസയം പത്വാ രാജാണായ സേനം നിവത്താപേത്വാ പരവിസയം ഓക്കമിംസു. തത്ഥ ഛ ഖത്തിയാ അത്തനോ അത്തനോ ആഭരണാനി ഓമുഞ്ചിത്വാ ഭണ്ഡികം കത്വാ, ‘‘ഹന്ദ ഭണേ, ഉപാലി, നിവത്തസ്സു, അലം തേ ഏത്തകം ജീവികായാ’’തി തസ്സ അദംസു. സോ തേസം പാദമൂലേ പരിവത്തിത്വാ പരിദേവിത്വാ തേസം ആണം അതിക്കമിതും അസക്കോന്തോ ഉട്ഠായ തം ഗഹേത്വാ നിവത്തി. തേസം ദ്വിധാ ജാതകാലേ, വനം ആരോദനപ്പത്തം വിയ പഥവീകമ്പമാനാകാരപ്പത്താ വിയ അഹോസി. ഉപാലി കപ്പകോപി ഥോകം ഗന്ത്വാ നിവത്തിത്വാ ‘‘ചണ്ഡാ ഖോ സാകിയാ, ‘ഇമിനാ കുമാരാ നിപ്പാതിതാ’തി ഘാതേയ്യുമ്പി മം. ഇമേ ഹി നാമ സക്യകുമാരാ ഏവരൂപം സമ്പത്തിം പഹായ ഇമാനി അനഗ്ഘാനി ആഭരണാനി ഖേളപിണ്ഡം വിയ ഛഡ്ഡേത്വാ പബ്ബജിസ്സന്തി, കിമങ്ഗം ¶ ¶ പനാഹ’’ന്തി ഭണ്ഡികം ഓമുഞ്ചിത്വാ താനി ആഭരണാനി രുക്ഖേ ലഗ്ഗേത്വാ ‘‘അത്ഥികാ ഗണ്ഹന്തൂ’’തി വത്വാ തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ തേഹി ‘‘കസ്മാ നിവത്തോസീ’’തി പുട്ഠോ തമത്ഥം ആരോചേസി. അഥ നം തേ ആദായ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘മയം, ഭന്തേ, സാകിയാ നാമ മാനനിസ്സിതാ, അയം അമ്ഹാകം ദീഘരത്തം പരിചാരകോ, ഇമം പഠമതരം പബ്ബാജേഥ, മയമസ്സ അഭിവാദനാദീനി കരിസ്സാമ, ഏവം നോ മാനോ നിമ്മാനായിസ്സതീ’’തി വത്വാ തം പഠമതരം പബ്ബാജേത്വാ പച്ഛാ സയം പബ്ബജിംസു. തേസു ആയസ്മാ ഭദ്ദിയോ തേനേവ അന്തരവസ്സേന തേവിജ്ജോ അഹോസി. ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ദിബ്ബചക്ഖുകോ ഹുത്വാ പച്ഛാ മഹാവിതക്കസുത്തം (അ. നി. ൮.൩൦) സുത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. ആയസ്മാ ആനന്ദോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. ഭഗുത്ഥേരോ ച കിമിലത്ഥേരോ ച അപരഭാഗേ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണിംസു. ദേവദത്തോ പോഥുജ്ജനികം ഇദ്ധിം പത്തോ.

അപരഭാഗേ സത്ഥരി കോസമ്ബിയം വിഹരന്തേ സസാവകസങ്ഘസ്സ തഥാഗതസ്സ മഹന്തോ ലാഭസക്കാരോ നിബ്ബത്തി. വത്ഥഭേസജ്ജാദിഹത്ഥാ മനുസ്സാ വിഹാരം പവിസിത്വാ ‘‘കുഹിം സത്ഥാ, കുഹിം സാരിപുത്തത്ഥേരോ, കുഹിം മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ, കുഹിം മഹാകസ്സപത്ഥേരോ, കുഹിം ഭദ്ദിയത്ഥേരോ, കുഹിം അനുരുദ്ധത്ഥേരോ, കുഹിം ആനന്ദത്ഥേരോ, കുഹിം ഭഗുത്ഥേരോ, കുഹിം കിമിലത്ഥേരോ’’തി അസീതിമഹാസാവകാനം നിസിന്നട്ഠാനം ¶ ഓലോകേന്താ വിചരന്തി. ‘‘ദേവദത്തത്ഥേരോ കുഹിം നിസിന്നോ വാ, ഠിതോ വാ’’തി പുച്ഛന്തോ നാമ നത്ഥി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹമ്പി ഏതേഹി സദ്ധിഞ്ഞേവ പബ്ബജിതോ, ഏതേപി ഖത്തിയപബ്ബജിതാ, അഹമ്പി ഖത്തിയപബ്ബജിതോ, ലാഭസക്കാരഹത്ഥാ ¶ മനുസ്സാ ഏതേയേവ പരിയേസന്തി, മമ നാമം ഗഹേതാപി നത്ഥി. കേന നു ഖോ സദ്ധിം ഏകതോ ഹുത്വാ കം പസാദേത്വാ മമ ലാഭസക്കാരം നിബ്ബത്തേയ്യ’’ന്തി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അയം ഖോ രാജാ ബിമ്ബിസാരോ പഠമദസ്സനേനേവ ഏകാദസഹി നഹുതേഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠിതോ, ന സക്കാ ഏതേന സദ്ധിം ഏകതോ ഭവിതും, കോസലരഞ്ഞാപി സദ്ധിം ന സക്കാ ഭവിതും. അയം ഖോ പന രഞ്ഞോ പുത്തോ അജാതസത്തു കുമാരോ കസ്സചി ഗുണദോസേ ന ജാനാതി, ഏതേന സദ്ധിം ഏകതോ ഭവിസ്സാമീ’’തി. സോ കോസമ്ബിതോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ കുമാരകവണ്ണം അഭിനിമ്മിനിത്വാ ചത്താരോ ആസീവിസേ ചതൂസു ഹത്ഥപാദേസു ഏകം ഗീവായ പിലന്ധിത്വാ ¶ ഏകം സീസേ ചുമ്ബടകം കത്വാ ഏകം ഏകംസം കരിത്വാ ഇമായ അഹിമേഖലായ ആകാസതോ ഓരുയ്ഹ അജാതസത്തുസ്സ ഉച്ഛങ്ഗേ നിസീദിത്വാ തേന ഭീതേന ‘‘കോസി ത്വ’’ന്തി വുത്തേ ‘‘അഹം ദേവദത്തോ’’തി വത്വാ തസ്സ ഭയവിനോദനത്ഥം തം അത്തഭാവം പടിസംഹരിത്വാ സങ്ഘാടിപത്തചീവരധരോ പുരതോ ഠത്വാ തം പസാദേത്വാ ലാഭസക്കാരം നിബ്ബത്തേസി. സോ ലാഭസക്കാരാഭിഭൂതോ ‘‘അഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരിസ്സാമീ’’തി പാപകം ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ സഹ ചിത്തുപ്പാദേന ഇദ്ധിതോ പരിഹായിത്വാ സത്ഥാരം വേളുവനവിഹാരേ സരാജികായ പരിസായ ധമ്മം ദേസേന്തം വന്ദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ – ‘‘ഭഗവാ, ഭന്തേ, ഏതരഹി ജിണ്ണോ വുഡ്ഢോ മഹല്ലകോ, അപ്പോസ്സുക്കോ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരം അനുയുഞ്ജതു, അഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരിസ്സാമി, നിയ്യാദേഥ മേ ഭിക്ഖുസങ്ഘ’’ന്തി ¶ വത്വാ സത്ഥാരാ ഖേളാസകവാദേന അപസാദേത്വാ പടിക്ഖിത്തോ അനത്തമനോ ഇമം പഠമം തഥാഗതേ ആഘാതം ബന്ധിത്വാ പക്കാമി.

അഥസ്സ ഭഗവാ രാജഗഹേ പകാസനീയകമ്മം കാരേസി. സോ ‘‘പരിച്ചത്തോ ദാനി അഹം സമണേന ഗോതമേന, ഇദാനിസ്സ അനത്ഥം കരിസ്സാമീ’’തി അജാതസത്തും ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘പുബ്ബേ ഖോ, കുമാര, മനുസ്സാ ദീഘായുകാ, ഏതരഹി അപ്പായുകാ. ഠാനം ഖോ പനേതം വിജ്ജതി, യം ത്വം കുമാരോവ സമാനോ കാലം കരേയ്യാസി, തേന ഹി ത്വം, കുമാര, പിതരം ഹന്ത്വാ രാജാ ഹോഹി, അഹം ഭഗവന്തം ഹന്ത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി വത്വാ തസ്മിം രജ്ജേ പതിട്ഠിതേ തഥാഗതസ്സ വധായ പുരിസേ പയോജേത്വാ തേസു സോതാപത്തിഫലം പത്വാ നിവത്തേസു സയം ഗിജ്ഝകൂടപബ്ബതം അഭിരുഹിത്വാ, ‘‘അഹമേവ സമണം ഗോതമം ജീവിതാ വോരോപേസ്സാമീ’’തി സിലം പവിജ്ഝിത്വാ രുഹിരുപ്പാദകകമ്മം കത്വാ ഇമിനാപി ഉപായേന മാരേതും അസക്കോന്തോ പുന നാളാഗിരിം വിസ്സജ്ജാപേസി. തസ്മിം ആഗച്ഛന്തേ ആനന്ദത്ഥേരോ അത്തനോ ജീവിതം സത്ഥു പരിച്ചജിത്വാ പുരതോ അട്ഠാസി. സത്ഥാ നാഗം ദമേത്വാ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ അനേകസഹസ്സേഹി ഉപാസകേഹി അഭിഹടം മഹാദാനം പരിഭുഞ്ജിത്വാ തസ്മിം ¶ ദിവസേ സന്നിപതിതാനം അട്ഠാരസകോടിസങ്ഖാതാനം രാജഗഹവാസീനം അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേത്വാ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയേ ജാതേ ‘‘അഹോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ മഹാഗുണോ, തഥാരൂപേ നാമ ഹത്ഥിനാഗേ ആഗച്ഛന്തേ അത്തനോ ജീവിതം പരിച്ചജിത്വാ ¶ ¶ സത്ഥു പുരതോവ അട്ഠാസീ’’തി ഥേരസ്സ ഗുണകഥം സുത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപേസ മമത്ഥായ ജീവിതം പരിച്ചജിയേവാ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖൂഹി യാചിതോ ചൂളഹംസ (ജാ. ൧.൧൫.൧൩൩ ആദയോ; ൨.൨൧.൧ ആദയോ) – മഹാഹംസ (ജാ. ൨.൨൧.൮൯ ആദയോ) – കക്കടകജാതകാനി (ജാ. ൧.൩.൪൯ ആദയോ) കഥേസി. ദേവദത്തസ്സാപി കമ്മം നേവ പാകടം, തഥാ രഞ്ഞോ മാരാപിതത്താ, ന വധകാനം പയോജിതത്താ ന സിലായ പവിദ്ധത്താ പാകടം അഹോസി, യഥാ നാളാഗിരിഹത്ഥിനോ വിസ്സജ്ജിതത്താ. തദാ ഹി മഹാജനോ ‘‘രാജാപി ദേവദത്തേനേവ മാരാപിതോ, വധകോപി പയോജിതോ, സിലാപി അപവിദ്ധാ. ഇദാനി പന തേന നാളാഗിരി വിസ്സജ്ജാപിതോ, ഏവരൂപം നാമ പാപകം ഗഹേത്വാ രാജാ വിചരതീ’’തി കോലാഹലമകാസി.

രാജാ മഹാജനസ്സ കഥം സുത്വാ പഞ്ച ഥാലിപാകസതാനി നീഹരാപേത്വാ ന പുന തസ്സൂപട്ഠാനം അഗമാസി, നാഗരാപിസ്സ കുലം ഉപഗതസ്സ ഭിക്ഖാമത്തമ്പി ന അദംസു. സോ പരിഹീനലാഭസക്കാരോ കോഹഞ്ഞേന ജീവിതുകാമോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ച വത്ഥൂനി യാചിത്വാ ഭഗവതോ ‘‘അലം, ദേവദത്ത, യോ ഇച്ഛതി, സോ ആരഞ്ഞകോ ഹോതൂ’’തി പടിക്ഖിത്തോ കസ്സാവുസോ, വചനം സോഭനം, കിം തഥാഗതസ്സ ഉദാഹു മമ, അഹഞ്ഹി ഉക്കട്ഠവസേന ഏവം വദാമി, ‘‘സാധു, ഭന്തേ, ഭിക്ഖൂ യാവജീവം ആരഞ്ഞകാ അസ്സു, പിണ്ഡപാതികാ, പംസുകൂലികാ, രുക്ഖമൂലികാ, മച്ഛമംസം ന ഖാദേയ്യു’’ന്തി. ‘‘യോ ദുക്ഖാ മുച്ചിതുകാമോ, സോ മയാ സദ്ധിം ആഗച്ഛതൂ’’തി വത്വാ പക്കാമി. തസ്സ വചനം ¶ സുത്വാ ഏകച്ചേ നവകപബ്ബജിതാ മന്ദബുദ്ധിനോ ‘‘കല്യാണം ദേവദത്തോ ആഹ, ഏതേന സദ്ധിം വിചരിസ്സാമാ’’തി തേന സദ്ധിം ഏകതോ അഹേസും. ഇതി സോ പഞ്ചസതേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം തേഹി പഞ്ചഹി വത്ഥൂഹി ലൂഖപ്പസന്നം ജനം സഞ്ഞാപേന്തോ കുലേസു വിഞ്ഞാപേത്വാ വിഞ്ഞാപേത്വാ ഭുഞ്ജന്തോ സങ്ഘഭേദായ പരക്കമി. സോ ഭഗവതാ, ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, ദേവദത്ത, സങ്ഘഭേദായ പരക്കമസി ചക്കഭേദായാ’’തി പുട്ഠോ ‘‘സച്ചം ഭഗവാ’’തി വത്വാ, ‘‘ഗരുകോ ഖോ, ദേവദത്ത, സങ്ഘഭേദോ’’തിആദീഹി ഓവദിതോപി സത്ഥു വചനം അനാദിയിത്വാ പക്കന്തോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ, ‘‘അജ്ജതഗ്ഗേ ദാനാഹം, ആവുസോ ആനന്ദ, അഞ്ഞത്രേവ ഭഗവതാ, അഞ്ഞത്ര, ഭിക്ഖുസങ്ഘാ ഉപോസഥം കരിസ്സാമി, സങ്ഘകമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ഥേരോ തമത്ഥം ഭഗവതോ ആരോചേസി. തം വിദിത്വാ സത്ഥാ ഉപ്പന്നധമ്മസംവേഗോ ഹുത്വാ, ‘‘ദേവദത്തോ ¶ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അനത്ഥനിസ്സിതം അത്തനോ അവീചിമ്ഹി പച്ചനകകമ്മം കരോതീ’’തി വിതക്കേത്വാ –

‘‘സുകരാനി ¶ അസാധൂനി, അത്തനോ അഹിതാനി ച;

യം വേ ഹിതഞ്ച സാധുഞ്ച, തം വേ പരമദുക്കര’’ന്തി. (ധ. പ. ൧൬൩) –

ഇമം ഗാഥം വത്വാ പുന ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –

‘‘സുകരം സാധുനാ സാധു, സാധു പാപേന ദുക്കരം;

പാപം പാപേന സുകരം, പാപമരിയേഹി ദുക്കര’’ന്തി. (ഉദാ. ൪൮; ചൂളവ. ൩൪൩);

അഥ ഖോ ദേവദത്തോ ഉപോസഥദിവസേ അത്തനോ പരിസായ സദ്ധിം ഏകമന്തം നിസീദിത്വാ, ‘‘യസ്സിമാനി പഞ്ച വത്ഥൂനി ഖമന്തി ¶ , സോ സലാകം ഗണ്ഹതൂ’’തി വത്വാ പഞ്ചസതേഹി വജ്ജിപുത്തകേഹി നവകേഹി അപ്പകതഞ്ഞൂഹി സലാകായ ഗഹിതായ സങ്ഘം ഭിന്ദിത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ആദായ ഗയാസീസം അഗമാസി. തസ്സ തത്ഥ ഗതഭാവം സുത്വാ സത്ഥാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ആനയനത്ഥായ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകേ പേസേസി. തേ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ആദേസനാപാടിഹാരിയാനുസാസനിയാ ചേവ ഇദ്ധിപാടിഹാരിയാനുസാസനിയാ ച അനുസാസന്താ തേ അമതം പായേത്വാ ആദായ ആകാസേന ആഗമിംസു. കോകാലികോപി ഖോ ‘‘ഉട്ഠേഹി, ആവുസോ ദേവദത്ത, നീതാ തേ ഭിക്ഖൂ സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനേഹി, നനു ത്വം മയാ വുത്തോ ‘മാ, ആവുസോ, സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനേ വിസ്സാസീ’തി. പാപിച്ഛാ സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാ, പാപികാനം ഇച്ഛാനം വസം ഗതാ’’തി വത്വാ ജണ്ണുകേന ഹദയമജ്ഝേ പഹരി, തസ്സ തത്ഥേവ ഉണ്ഹം ലോഹിതം മുഖതോ ഉഗ്ഗഞ്ഛി. ആയസ്മന്തം പന സാരിപുത്തം ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതം ആകാസേന ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഗമനകാലേ അത്തദുതിയോ ഗതോ, ഇദാനി മഹാപരിവാരോ ആഗച്ഛന്തോ സോഭതീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ സാരിപുത്തോ സോഭതി, പുബ്ബേ തിരച്ഛാനയോനിയം നിബ്ബത്തകാലേപി മയ്ഹം പുത്തോ മമ സന്തികം ആഗച്ഛന്തോ സോഭിയേവാ’’തി വത്വാ –

‘‘ഹോതി സീലവതം അത്ഥോ, പടിസന്ഥാരവുത്തിനം;

ലക്ഖണം പസ്സ ആയന്തം, ഞാതിസങ്ഘപുരക്ഖതം;

അഥ പസ്സസിമം കാളം, സുവിഹീനംവ ഞാതിഭീ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൧൧) –

ഇദം ¶ ¶ ജാതകം കഥേസി. പുന ഭിക്ഖൂഹി, ‘‘ഭന്തേ, ദേവദത്തോ കിര ദ്വേ അഗ്ഗസാവകേ ഉഭോസു പസ്സേസു നിസീദാപേത്വാ ‘ബുദ്ധലീളായ ധമ്മം ദേസേസ്സാമീ’തി തുമ്ഹാകം അനുകിരിയം കരോതീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ന ¶ , ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപേസ മമ അനുകിരിയം കാതും വായമി, ന പന സക്ഖീ’’തി വത്വാ –

‘‘അപി വീരക പസ്സേസി, സകുണം മഞ്ജുഭാണകം;

മയൂരഗീവസങ്കാസം, പതിം മയ്ഹം സവിട്ഠകം.

സേവാലേ പലിഗുണ്ഠിതോ മതോ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൧൦൭-൧൦൮) –

ആദിനാ ജാതകം വത്വാ അപരാപരേസുപി ദിവസേസു തഥാനുരൂപമേവ കഥം ആരബ്ഭ –

യത്ഥബ്ഭിദാ ഗരുളോ ഉത്തമങ്ഗ’’ന്തി. (ജാ. ൧.൨.൧൨൦);

‘‘ലസീ ¶ ച തേ നിപ്ഫലികാ, മത്ഥകോ ച പദാലിതോ;

സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാ, അജ്ജ ഖോ ത്വം വിരോചസീ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൧൪൩) –

ഏവമാദീനി ജാതകാനി കഥേസി. പുന ‘‘അകതഞ്ഞൂ ദേവദത്തോ’’തി കഥം ആരബ്ഭ –

‘‘അകരമ്ഹസ തേ കിച്ചം, യം ബലം അഹുവമ്ഹസേ;

മിഗരാജ നമോ ത്യത്ഥു, അപി കിഞ്ചി ലഭാമസേ.

‘‘മമ ലോഹിതഭക്ഖസ്സ, നിച്ചം ലുദ്ദാനി കുബ്ബതോ;

ദന്തന്തരഗതോ സന്തോ, തം ബഹും യമ്പി ജീവസീ’’തി. (ജാ. ൧.൪.൨൯-൩൦) –

ആദീനി ¶ ജാതകാനി കഥേസി. പുന വധായ പരിസക്കനമസ്സ ആരബ്ഭ –

‘‘ഞാതമേതം കുരുങ്ഗസ്സ, യം ത്വം സേപണ്ണി സിയ്യസി;

അഞ്ഞം സേപണ്ണി ഗച്ഛാമി, ന മേ തേ രുച്ചതേ ഫല’’ന്തി. (ജാ. ൧.൧.൨൧) –

ആദീനി ¶ ജാതകാനി കഥേസി. പുനദിവസേ ‘‘ഉഭതോ പരിഹീനോ ദേവദത്തോ ലാഭസക്കാരതോ ച സാമഞ്ഞതോ ചാ’’തി കഥാസു പവത്തമാനാസു ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ ദേവദത്തോ പരിഹീനോ, പുബ്ബേപേസ പരിഹീനോയേവാ’’തി വത്വാ –

‘‘അക്ഖീ ¶ ഭിന്നാ പടോ നട്ഠോ, സഖിഗേഹേ ച ഭണ്ഡനം;

ഉഭതോ പദുട്ഠാ കമ്മന്താ, ഉദകമ്ഹി ഥലമ്ഹി ചാ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൧൩൯) –

ആദീനി ജാതകാനി കഥേസി. ഏവം രാജഗഹേ വിഹരന്തോവ ദേവദത്തം ആരബ്ഭ ബഹൂനി ജാതകാനി കഥേത്വാ രാജഗഹതോ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ ജേതവനേ വിഹാരേ വാസം കപ്പേസി. ദേവദത്തോപി ഖോ നവ മാസേ ഗിലാനോ പച്ഛിമേ കാലേ സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമോ ഹുത്വാ അത്തനോ സാവകേ ആഹ – ‘‘അഹം സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമോ, തം മേ ദസ്സേഥാ’’തി. ‘‘ത്വം സമത്ഥകാലേ സത്ഥാരാ സദ്ധിം വേരീ ഹുത്വാ അചരി, ന മയം തത്ഥ നേസ്സാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘മാ മം നാസേഥ, മയാ സത്ഥരി ആഘാതോ കതോ, സത്ഥു പന മയി കേസഗ്ഗമത്തോപി ആഘാതോ നത്ഥി’’. സോ ഹി ഭഗവാ –

‘‘വധകേ ദേവദത്തമ്ഹി, ചോരേ അങ്ഗുലിമാലകേ;

ധനപാലേ രാഹുലേ ച, സബ്ബത്ഥ സമമാനസോ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൧.൫൮൫; മി. പ. ൬.൬.൫) –

‘‘ദസ്സേഥ മേ ഭഗവന്ത’’ന്തി പുനപ്പുനം യാചി. അഥ നം തേ മഞ്ചകേനാദായ നിക്ഖമിംസു. തസ്സ ആഗമനം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥു ആരോചേസും – ‘‘ഭന്തേ, ദേവദത്തോ കിര തുമ്ഹാകം ദസ്സനത്ഥായ ആഗച്ഛതീ’’തി. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, സോ തേനത്തഭാവേന മം പസ്സിതും ലഭിസ്സതീ’’തി. ദേവദത്തോ കിര പഞ്ചന്നം വത്ഥൂനം ആയാചിതകാലതോ പട്ഠായ പുന ബുദ്ധം ദട്ഠും ന ലഭതി, അയം ¶ ധമ്മതാ. ‘‘അസുകട്ഠാനഞ്ച അസുകട്ഠാനഞ്ച ആഗതോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘യം ഇച്ഛതി, തം കരോതു, ന സോ മം പസ്സിതും ലഭിസ്സതീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഇതോ യോജനമത്തം ആഗതോ, അഡ്ഢയോജനം, ഗാവുതം, ജേതവനപോക്ഖരണീസമീപം ആഗതോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സചേപി അന്തോജേതവനം പവിസതി, നേവ മം പസ്സിതും ¶ ലഭിസ്സതീ’’തി. ദേവദത്തം ഗഹേത്വാ ആഗതാ ജേതവനപോക്ഖരണീതീരേ മഞ്ചം ഓതാരേത്വാ പോക്ഖരണിം ന്ഹായിതും ഓതരിംസു. ദേവദത്തോപി ഖോ മഞ്ചതോ വുട്ഠായ ഉഭോ പാദേ ഭൂമിയം ഠപേത്വാ നിസീദി. പാദാ പഥവിം പവിസിംസു ¶ . സോ അനുക്കമേന യാവ ഗോപ്ഫകാ, യാവ ജണ്ണുകാ, യാവ കടിതോ, യാവ ഥനതോ, യാവ ഗീവതോ പവിസിത്വാ ഹനുകട്ഠികസ്സ ഭൂമിയം പവിട്ഠകാലേ –

‘‘ഇമേഹി അട്ഠീഹി തമഗ്ഗപുഗ്ഗലം,

പാണേഹി ബുദ്ധം സരണം ഉപേമീ’’തി. (മി. പ. ൪.൧.൩) –

ഇമം ഗാഥമാഹ. ഇദം കിര ഠാനം ദിസ്വാ തഥാഗതോ ദേവദത്തം പബ്ബാജേസി. സചേ ഹി ന സോ പബ്ബജിസ്സ, ഗിഹീ ഹുത്വാ കമ്മഞ്ച ഭാരിയം അകരിസ്സ, ആയതിം ഭവനിസ്സരണപച്ചയം കാതും ന സക്ഖിസ്സ, പബ്ബജിത്വാ ച പന കിഞ്ചാപി കമ്മം ഭാരിയം കരിസ്സതി, ആയതിം ഭവനിസ്സരണപച്ചയം കാതും ¶ സക്ഖിസ്സതീതി തം സത്ഥാ പബ്ബാജേസി. സോ ഹി ഇതോ സതസഹസ്സകപ്പമത്ഥകേ അട്ഠിസ്സരോ നാമ പച്ചേകബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി, സോ പഥവിം പവിസിത്വാ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തി. നിച്ചലേ ബുദ്ധേ അപരജ്ഝഭാവേന പന നിച്ചലോവ ഹുത്വാ പച്ചതൂതി യോജനസതികേ അന്തോ അവീചിമ്ഹി യോജനസതുബ്ബേധമേവസ്സ സരീരം നിബ്ബത്തി. സീസം യാവ കണ്ണസക്ഖലിതോ ഉപരി അയകപല്ലം പാവിസി, പാദാ യാവ ഗോപ്ഫകാ ഹേട്ഠാ അയപഥവിയം പവിട്ഠാ, മഹാതാലക്ഖന്ധപരിമാണം അയസൂലം പച്ഛിമഭിത്തിതോ നിക്ഖമിത്വാ പിട്ഠിമജ്ഝം ഭിന്ദിത്വാ ഉരേന നിക്ഖമിത്വാ പുരിമഭിത്തിം പാവിസി, അപരം ദക്ഖിണഭിത്തിതോ നിക്ഖമിത്വാ ദക്ഖിണപസ്സം ഭിന്ദിത്വാ വാമപസ്സേന നിക്ഖമിത്വാ ഉത്തരഭിത്തിം പാവിസി, അപരം ഉപരി കപല്ലതോ നിക്ഖമിത്വാ മത്ഥകം ഭിന്ദിത്വാ അധോഭാഗേന നിക്ഖമിത്വാ അയപഥവിം പാവിസി. ഏവം സോ തത്ഥ നിച്ചലോവ പച്ചി.

ഭിക്ഖൂ ‘‘ഏത്തകം ഠാനം ദേവദത്തോ ആഗച്ഛന്തോ സത്ഥാരം ദട്ഠും അലഭിത്വാവ പഥവിം പവിട്ഠോ’’തി കഥം സമുട്ഠാപേസും. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ദേവദത്തോ ഇദാനേവ മയി അപരജ്ഝിത്വാ പഥവിം പാവിസി, പുബ്ബേപി പവിട്ഠോയേവാ’’തി വത്വാ ഹത്ഥിരാജകാലേ മഗ്ഗമൂള്ഹം പുരിസം സമസ്സാസേത്വാ അത്തനോ പിട്ഠിം ആരോപേത്വാ ഖേമന്തം പാപിതസ്സ പുന തിക്ഖത്തും ആഗന്ത്വാ അഗ്ഗട്ഠാനേ മജ്ഝിമട്ഠാനേ ¶ മൂലേഹി ഏവം ദന്തേ ഛിന്ദിത്വാ തതിയവാരേ മഹാപുരിസസ്സ ചക്ഖുപഥം അതിക്കമന്തസ്സ തസ്സ പഥവിം പവിട്ഠഭാവം ദീപേതും –

‘‘അകതഞ്ഞുസ്സ ¶ ¶ പോസസ്സ, നിച്ചം വിവരദസ്സിനോ;

സബ്ബം ചേ പഥവിം ദജ്ജാ, നേവ നം അഭിരാധയേ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൭൨; ൧.൯.൧൦൭) –

ഇദം ജാതകം കഥേത്വാ പുനപി തഥേവ കഥായ സമുട്ഠിതായ ഖന്തിവാദിഭൂതേ അത്തനി അപരജ്ഝിത്വാ കലാബുരാജഭൂതസ്സ തസ്സ പഥവിം പവിട്ഠഭാവം ദീപേതും ഖന്തിവാദിജാതകഞ്ച (ജാ. ൧.൪.൪൯ ആദയോ), ചൂളധമ്മപാലഭൂതേ അത്തനി അപരജ്ഝിത്വാ മഹാപതാപരാജഭൂതസ്സ തസ്സ പഥവിം പവിട്ഠഭാവം ദീപേതും ചൂളധമ്മപാലജാതകഞ്ച (ജാ. ൧.൫.൪൪ ആദയോ) കഥേസി.

പഥവിം പവിട്ഠേ പന ദേവദത്തേ മഹാജനോ ഹട്ഠതുട്ഠോ ധജപടാകകദലിയോ ഉസ്സാപേത്വാ പുണ്ണഘടേ ഠപേത്വാ ‘‘ലാഭാ വത നോ’’തി മഹന്തം ഛണം അനുഭോതി. തമത്ഥം ഭഗവതോ ആരോചേസും. ഭഗവാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ ദേവദത്തേ മതേ മഹാജനോ തുസ്സതി, പുബ്ബേപി തുസ്സിയേവാ’’തി വത്വാ സബ്ബജനസ്സ അപ്പിയേ ചണ്ഡേ ഫരുസേ ബാരാണസിയം പിങ്ഗലരഞ്ഞേ നാമ മതേ മഹാജനസ്സ തുട്ഠഭാവം ദീപേതും –

സോ ഹിംസിതോ ആനേയ്യ പുന ഇധാ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൧൭൯-൧൮൦) –

ഇദം പിങ്ഗലജാതകം കഥേസി. ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരം പുച്ഛിംസു – ‘‘ഇദാനി, ഭന്തേ, ദേവദത്തോ കുഹിം നിബ്ബത്തോ’’തി? ‘‘അവീചിമഹാനിരയേ, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഇധ തപ്പന്തോ വിചരിത്വാ പുന ഗന്ത്വാ തപ്പനട്ഠാനേയേവ നിബ്ബത്തോ’’തി. ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, പബ്ബജിതാ വാ ഹോന്തു ഗഹട്ഠാ വാ, പമാദവിഹാരിനോ ഉഭയത്ഥ തപ്പന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഇധ ¶ ¶ തപ്പതി പേച്ച തപ്പതി, പാപകാരീ ഉഭയത്ഥ തപ്പതി;

പാപം മേ കതന്തി തപ്പതി, ഭിയ്യോ തപ്പതി ദുഗ്ഗതിം ഗതോ’’തി.

തത്ഥ ഇധ തപ്പതീതി ഇധ കമ്മതപ്പനേന ദോമനസ്സമത്തേന തപ്പതി. പേച്ചാതി പരലോകേ പന വിപാകതപ്പനേന അതിദാരുണേന അപായദുക്ഖേന തപ്പതി. പാപകാരീതി നാനപ്പകാരസ്സ പാപസ്സ കത്താ. ഉഭയത്ഥാതി ഇമിനാ വുത്തപ്പകാരേന തപ്പനേന ഉഭയത്ഥ തപ്പതി നാമ. പാപം മേതി സോ ഹി കമ്മതപ്പനേന കപ്പന്തോ ‘‘പാപം മേ കത’’ന്തി തപ്പതി. തം അപ്പമത്തകം തപ്പനം, വിപാകതപ്പനേന പന തപ്പന്തോ ഭിയ്യോ തപ്പതി ദുഗ്ഗതിം ഗതോ അതിഫരുസേന തപ്പനേന അതിവിയ തപ്പതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും. ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ജാതാതി.

ഇധ ¶ നന്ദതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സുമനാദേവിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയഞ്ഹി ദേവസികം അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ഗേഹേ ദ്വേ ഭിക്ഖൂസഹസ്സാനി ഭുഞ്ജന്തി, തഥാ വിസാഖായ മഹാഉപാസികായ. സാവത്ഥിയം യോ യോ ദാനം ദാതുകാമോ ഹോതി, സോ സോ തേസം ഉഭിന്നം ഓകാസം ലഭിത്വാവ കരോതി. കിം കാരണാ? ‘‘തുമ്ഹാകം ദാനഗ്ഗം അനാഥപിണ്ഡികോ വാ വിസാഖാ വാ ആഗതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘നാഗതാ’’തി വുത്തേ സതസഹസ്സം വിസ്സജ്ജേത്വാ കതദാനമ്പി ‘‘കിം ദാനം നാമേത’’ന്തി ഗരഹന്തി. ഉഭോപി ഹി തേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ രുചിഞ്ച അനുച്ഛവികകിച്ചാനി ച അതിവിയ ജാനന്തി, തേസു വിചാരേന്തേസു ഭിക്ഖൂ ചിത്തരൂപം ഭുഞ്ജന്തി. തസ്മാ സബ്ബേ ദാനം ദാതുകാമാ തേ ഗഹേത്വാവ ഗച്ഛന്തി. ഇതി തേ അത്തനോ അത്തനോ ഘരേ ഭിക്ഖൂ പരിവിസിതും ന ലഭന്തി. തതോ വിസാഖാ, ‘‘കോ നു ഖോ മമ ഠാനേ ഠത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തീ പുത്തസ്സ ധീതരം ദിസ്വാ തം അത്തനോ ഠാനേ ഠപേസി. സാ തസ്സാ നിവേസനേ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസതി. അനാഥപിണ്ഡികോപി മഹാസുഭദ്ദം നാമ ജേട്ഠധീതരം ഠപേസി. സാ ഭിക്ഖൂനം ¶ വേയ്യാവച്ചം കരോന്തീ ധമ്മം സുണന്തീ സോതാപന്നാ ഹുത്വാ പതികുലം അഗമാസി. തതോ ചൂളസുഭദ്ദം ഠപേസി. സാപി തഥേവ കരോന്തീ സോതാപന്നാ ഹുത്വാ പതികുലം ഗതാ. അഥ സുമനദേവിം നാമ കനിട്ഠധീതരം ഠപേസി. സാ പന ധമ്മം സുത്വാ സകദാഗാമിഫലം പത്വാ കുമാരികാവ ഹുത്വാ തഥാരൂപേന ¶ അഫാസുകേന ആതുരാ ആഹാരുപച്ഛേദം കത്വാ ¶ പിതരം ദട്ഠുകാമാ ഹുത്വാ പക്കോസാപേസി. സോ ഏകസ്മിം ദാനഗ്ഗേ തസ്സാ സാസനം സുത്വാവ ആഗന്ത്വാ, ‘‘കിം, അമ്മ സുമനേ’’തി ആഹ. സാപി നം ആഹ – ‘‘കിം, താത കനിട്ഠഭാതികാ’’തി? ‘‘വിലപസി അമ്മാ’’തി? ‘‘ന വിലപാമി, കനിട്ഠഭാതികാ’’തി. ‘‘ഭായസി, അമ്മാ’’തി? ‘‘ന ഭായാമി, കനിട്ഠഭാതികാ’’തി. ഏത്തകം വത്വായേവ പന സാ കാലമകാസി. സോ സോതാപന്നോപി സമാനോ സേട്ഠിധീതരി ഉപ്പന്നസോകം അധിവാസേതും അസക്കോന്തോ ധീതു സരീരകിച്ചം കാരേത്വാ രോദന്തോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘കിം, ഗഹപതി, ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ അസ്സുമുഖോ രോദമാനോ ആഗതോസീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ധീതാ മേ, ഭന്തേ, സുമനദേവീ കാലകതാ’’തി ആഹ. ‘‘അഥ കസ്മാ സോചസി, നനു സബ്ബേസം ഏകംസികം മരണ’’ന്തി? ‘‘ജാനാമേതം, ഭന്തേ, ഏവരൂപാ നാമ മേ ഹിരിഓത്തപ്പസമ്പന്നാ ധീതാ, സാ മരണകാലേ സതിം പച്ചുപട്ഠാപേതും അസക്കോന്തീ വിലപമാനാ മതാ, തേന മേ അനപ്പകം ദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി. ‘‘കിം പന തായ കഥിതം മഹാസേട്ഠീ’’തി? ‘‘അഹം തം, ഭന്തേ, ‘അമ്മ, സുമനേ’തി ആമന്തേസിം. അഥ മം ആഹ – ‘കിം, താത, കനിട്ഠഭാതികാ’തി? ‘വിലപസി, അമ്മാ’തി? ‘ന വിലപാമി, കനിട്ഠഭാതികാ’തി. ‘ഭായസി, അമ്മാ’തി? ‘ന ഭായാമി കനിട്ഠഭാതികാ’തി. ഏത്തകം വത്വാ കാലമകാസീ’’തി. അഥ നം ഭഗവാ ആഹ – ‘‘ന തേ മഹാസേട്ഠി ധീതാ വിലപതീ’’തി. ‘‘അഥ കസ്മാ ഭന്തേ ഏവമാഹാ’’തി? ‘‘കനിട്ഠത്തായേവ ¶ . ധീതാ ഹി തേ, ഗഹപതി, മഗ്ഗഫലേഹി തയാ മഹല്ലികാ. ത്വഞ്ഹി സോതാപന്നോ, ധീതാ പന തേ സകദാഗാമിനീ. സാ മഗ്ഗഫലേഹി തയാ മഹല്ലികത്താ തം ഏവമാഹാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ഏവം, ഗഹപതീ’’തി. ‘‘ഇദാനി കുഹിം നിബ്ബത്താ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘തുസിതഭവനേ, ഗഹപതീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മമ ധീതാ ഇധ ഞാതകാനം അന്തരേ നന്ദമാനാ വിചരിത്വാ ഇതോ ഗന്ത്വാപി നന്ദനട്ഠാനേയേവ നിബ്ബത്താ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ആമ, ഗഹപതി, അപ്പമത്താ നാമ ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ ഇധ ലോകേ ച പരലോകേ ച നന്ദന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഇധ ¶ നന്ദതി പേച്ച നന്ദതി, കതപുഞ്ഞോ ഉഭയത്ഥ നന്ദതി;

പുഞ്ഞം മേ കതന്തി നന്ദതി, ഭിയ്യോ നന്ദതി സുഗ്ഗതിം ഗതോ’’തി.

തത്ഥ ഇധാതി ഇധ ലോകേ കമ്മനന്ദനേന നന്ദതി. പേച്ചാതി പരലോകേ വിപാകനന്ദനേന നന്ദതി. കതപുഞ്ഞോതി നാനപ്പകാരസ്സ പുഞ്ഞസ്സ കത്താ. ഉഭയത്ഥാതി ഇധ ‘‘കതം മേ കുസലം, അകതം മേ പാപ’’ന്തി നന്ദതി, പരത്ഥ വിപാകം അനുഭവന്തോ നന്ദതി. പുഞ്ഞം മേതി ഇധ നന്ദന്തോ പന ‘‘പുഞ്ഞം മേ കത’’ന്തി സോമനസ്സമത്തേനേവ കമ്മനന്ദനം ഉപാദായ നന്ദതി. ഭിയ്യോതി വിപാകനന്ദനേന പന സുഗതിം ഗതോ സത്തപഞ്ഞാസവസ്സകോടിയോ സട്ഠിവസ്സസതസഹസ്സാനി ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ തുസിതപുരേ അതിവിയ നന്ദതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ ¶ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും. മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ ജാതാതി.

ബഹുമ്പി ചേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ദ്വേ സഹായകേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിവാസിനോ ഹി ദ്വേ കുലപുത്താ സഹായകാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ കാമേ പഹായ സാസനേ ഉരം ദത്വാ പബ്ബജിത്വാ പഞ്ച വസ്സാനി ആചരിയുപജ്ഝായാനം സന്തികേ വസിത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ സാസനേ ധുരം പുച്ഛിത്വാ വിപസ്സനാധുരഞ്ച ഗന്ഥധുരഞ്ച വിത്ഥാരതോ സുത്വാ ഏകോ താവ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, മഹല്ലകകാലേ പബ്ബജിതോ ന സക്ഖിസ്സാമി ഗന്ഥധുരം പൂരേതും, വിപസ്സനാധുരം പന പൂരേസ്സാമീ’’തി യാവ അരഹത്താ വിപസ്സനാധുരം കഥാപേത്വാ ഘടേന്തോ വായമന്തോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. ഇതരോ പന ‘‘അഹം ഗന്ഥധുരം പൂരേസ്സാമീ’’തി അനുക്കമേന തേപിടകം ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ഗതഗതട്ഠാനേ ധമ്മം കഥേതി, സരഭഞ്ഞം ഭണതി, പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ധമ്മം വാചേന്തോ വിചരതി. അട്ഠാരസന്നം മഹാഗണാനം ആചരിയോ അഹോസി. ഭിക്ഖൂ സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ¶ ഇതരസ്സ ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ തസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ അരഹത്തം പത്വാ ഥേരം വന്ദിത്വാ, ‘‘സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമമ്ഹാ’’തി ¶ വദന്തി. ഥേരോ ‘‘ഗച്ഛഥ, ആവുസോ, മമ വചനേന സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ അസീതി മഹാഥേരേ വന്ദഥ, സഹായകത്ഥേരമ്പി മേ ‘അമ്ഹാകം ആചരിയോ തുമ്ഹേ വന്ദതീ’തി വദഥാ’’തി പേസേതി. തേ ഭിക്ഖൂ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരഞ്ചേവ അസീതി മഹാഥേരേ ച വന്ദിത്വാ ഗന്ഥികത്ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ആചരിയോ തുമ്ഹേ വന്ദതീ’’തി വദന്തി. ഇതരേന ച ‘‘കോ നാമ സോ’’തി വുത്തേ, ‘‘തുമ്ഹാകം സഹായകഭിക്ഖു, ഭന്തേ’’തി വദന്തി. ഏവം ഥേരേ പുനപ്പുനം സാസനം പഹിണന്തേ സോ ഭിക്ഖു ഥോകം കാലം സഹിത്വാ അപരഭാഗേ സഹിതും അസക്കോന്തോ ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയോ തുമ്ഹേ വന്ദതീ’’തി വുത്തേ, ‘‘കോ ഏസോ’’തി വത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം സഹായകഭിക്ഖൂ’’തി വുത്തേ, ‘‘കിം പന തുമ്ഹേഹി തസ്സ സന്തികേ ഉഗ്ഗഹിതം, കിം ദീഘനികായാദീസു അഞ്ഞതരോ നികായോ, കിം തീസു പിടകേസു ഏകം പിടക’’ന്തി വത്വാ ‘‘ചതുപ്പദികമ്പി ഗാഥം ന ജാനാതി, പംസുകൂലം ഗഹേത്വാ പബ്ബജിതകാലേയേവ അരഞ്ഞം പവിട്ഠോ, ബഹൂ വത അന്തേവാസികേ ലഭി, തസ്സ ആഗതകാലേ മയാ പഞ്ഹം പുച്ഛിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേസി.

അഥ അപരഭാഗേ ഥേരോ സത്ഥാരം ദട്ഠും ആഗതോ. സഹായകസ്സ ഥേരസ്സ സന്തികേ പത്തചീവരം ഠപേത്വാ ¶ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരഞ്ചേവ അസീതി മഹാഥേരേ ച വന്ദിത്വാ സഹായകസ്സ വസനട്ഠാനം പച്ചാഗമി. അഥസ്സ സോ വത്തം കാരേത്വാ സമപ്പമാണം ആസനം ഗഹേത്വാ, ‘‘പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി നിസീദി. തസ്മിം ഖണേ സത്ഥാ ‘‘ഏസ ഏവരൂപം മമ പുത്തം വിഹേഠേത്വാ നിരയേ നിബ്ബത്തേയ്യാ’’തി തസ്മിം അനുകമ്പായ വിഹാരചാരികം ചരന്തോ വിയ തേസം നിസിന്നട്ഠാനം ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസീദി. തത്ഥ തത്ഥ നിസീദന്താ ഹി ഭിക്ഖൂ ബുദ്ധാസനം പഞ്ഞാപേത്വാവ നിസീദന്തി. തേന ¶ സത്ഥാ പകതിപഞ്ഞത്തേയേവ ആസനേ നിസീദി. നിസജ്ജ ഖോ പന ഗന്ഥികഭിക്ഖും പഠമജ്ഝാനേ പഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ തസ്മിം അകഥിതേ ദുതിയജ്ഝാനം ആദിം കത്വാ അട്ഠസുപി സമാപത്തീസു രൂപാരൂപേസു ച പഞ്ഹം പുച്ഛി. ഗന്ഥികത്ഥേരോ ഏകമ്പി കഥേതും നാസക്ഖി. ഇതരോ തം സബ്ബം കഥേസി. അഥ നം സോതാപത്തിമഗ്ഗേ പഞ്ഹം പുച്ഛി. ഗന്ഥികത്ഥേരോ കഥേതും നാസക്ഖി. തതോ ഖീണാസവത്ഥേരം പുച്ഛി. ഥേരോ കഥേസി. സത്ഥാ ‘‘സാധു സാധു, ഭിക്ഖൂ’’തി അഭിനന്ദിത്വാ സേസമഗ്ഗേസുപി പടിപാടിയാ ¶ പഞ്ഹം പുച്ഛി. ഗന്ഥികോ ഏകമ്പി കഥേതും നാസക്ഖി, ഖീണാസവോ പുച്ഛിതം പുച്ഛിതം കഥേസി. സത്ഥാ ചതൂസുപി ഠാനേസു തസ്സ സാധുകാരം അദാസി. തം സുത്വാ ഭുമ്മദേവേ ആദിം കത്വാ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ സബ്ബാ ദേവതാ ചേവ നാഗസുപണ്ണാ ച സാധുകാരം അദംസു. തം സാധുകാരം സുത്വാ തസ്സ അന്തേവാസികാ ചേവ സദ്ധിവിഹാരിനോ ച സത്ഥാരം ഉജ്ഝായിംസു – ‘‘കിം നാമേതം സത്ഥാരാ കതം, കിഞ്ചി അജാനന്തസ്സ മഹല്ലകത്ഥേരസ്സ ചതൂസു ഠാനേസു സാധുകാരം അദാസി, അമ്ഹാകം പനാചരിയസ്സ സബ്ബപരിയത്തിധരസ്സ പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം പാമോക്ഖസ്സ പസംസാമത്തമ്പി ന കരീ’’തി. അഥ നേ സത്ഥാ ‘‘കിം നാമേതം, ഭിക്ഖവേ, കഥേഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ തസ്മിം അത്ഥേ ആരോചിതേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹാകം ആചരിയോ മമ സാസനേ ഭതിയാ ഗാവോ രക്ഖണസദിസോ, മയ്ഹം പന പുത്തോ യഥാരുചിയാ പഞ്ച ഗോരസേ പരിഭുഞ്ജനകസാമിസദിസോ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

സമ്മപ്പജാനോ സുവിമുത്തചിത്തോ.

തത്ഥ സംഹിതന്തി തേപിടകസ്സ ബുദ്ധവചനസ്സേതം നാമം. തം ആചരിയേ ഉപസങ്കമിത്വാ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ബഹുമ്പി പരേസം ഭാസമാനോ വാചേന്തോ തം ധമ്മം സുത്വാ യം കാരകേന പുഗ്ഗലേന കത്തബ്ബം, തക്കരോ ന ഹോതി. കുക്കുടസ്സ പക്ഖപഹരണമത്തമ്പി അനിച്ചാദിവസേന യോനിസോമനസികാരം നപ്പവത്തേതി. ഏസോ യഥാ നാമ ദിവസം ഭതിയാ ഗാവോ രക്ഖന്തോ ഗോപോ പാതോവ നിരവസേസം സമ്പടിച്ഛിത്വാ സായം ഗഹേത്വാ സാമികാനം നിയ്യാദേത്വാ ദിവസഭതിമത്തം ഗണ്ഹാതി, യഥാരുചിയാ പന പഞ്ച ഗോരസേ പരിഭുഞ്ജിതും ¶ ന ലഭതി, ഏവമേവ കേവലം അന്തേവാസികാനം സന്തികാ വത്തപടിവത്തകരണമത്തസ്സ ഭാഗീ ഹോതി, സാമഞ്ഞസ്സ പന ഭാഗീ ന ഹോതി. യഥാ പന ഗോപാലകേന നിയ്യാദിതാനം ¶ ഗുന്നം ഗോരസം സാമികാവ പരിഭുഞ്ജന്തി, തഥാ തേന കഥിതം ധമ്മം സുത്വാ കാരകപുഗ്ഗലാ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജിത്വാ കേചി പഠമജ്ഝാനാദീനി പാപുണന്തി, കേചി വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ മഗ്ഗഫലാനി പാപുണന്തി, ഗോണസാമികാ ഗോരസസ്സേവ സാമഞ്ഞസ്സ ഭാഗിനോ ഹോന്തി.

ഇതി സത്ഥാ സീലസമ്പന്നസ്സ ബഹുസ്സുതസ്സ പമാദവിഹാരിനോ അനിച്ചാദിവസേന യോനിസോമനസികാരേ പമത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ വസേന പഠമം ഗാഥം കഥേസി, ന ദുസ്സീലസ്സ. ദുതിയഗാഥാ പന അപ്പസ്സുതസ്സപി യോനിസോമനസികാരേ കമ്മം കരോന്തസ്സ കാരകപുഗ്ഗലസ്സ വസേന കഥിതാ.

തത്ഥ അപ്പമ്പീ ചേതി ഥോകം ഏകവഗ്ഗദ്വിവഗ്ഗമത്തമ്പി. ധമ്മസ്സ ഹോതി അനുധമ്മചാരീതി അത്ഥമഞ്ഞായ ധമ്മമഞ്ഞായ നവലോകുത്തരധമ്മസ്സ അനുരൂപം ധമ്മം പുബ്ബഭാഗപടിപദാസങ്ഖാതം ചതുപാരിസുദ്ധിസീലധുതങ്ഗഅസുഭകമ്മട്ഠാനാദിഭേദം ചരന്തോ അനുധമ്മചാരീ ഹോതി. സോ ‘‘അജ്ജ അജ്ജേവാ’’തി പടിവേധം ആകങ്ഖന്തോ വിചരതി. സോ ഇമായ സമ്മാപടിപത്തിയാ രാഗഞ്ച ദോസഞ്ച പഹായ മോഹം സമ്മാ ഹേതുനാ നയേന പരിജാനിതബ്ബേ ധമ്മേ പരിജാനന്തോ തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണവിമുത്തീനം വസേന സുവിമുത്തചിത്തോ, അനുപാദിയാനോ ഇധ വാ ഹുരം വാതി ഇധലോകപരലോകപരിയാപന്നാ വാ അജ്ഝത്തികബാഹിരാ വാ ഖന്ധായതനധാതുയോ ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി അനുപാദിയന്തോ മഹാഖീണാസവോ മഗ്ഗസങ്ഖാതസ്സ സാമഞ്ഞസ്സ വസേന ആഗതസ്സ ഫലസാമഞ്ഞസ്സ ¶ ചേവ പഞ്ചഅസേക്ഖധമ്മക്ഖന്ധസ്സ ച ഭാഗവാ ഹോതീതി രതനകൂടേന വിയ അഗാരസ്സ അരഹത്തേന ദേസനായ കൂടം ഗണ്ഹീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും. ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ജാതാതി.

ദ്വേസഹായകഭിക്ഖുവത്ഥു ചുദ്ദസമം.

അപ്പമാദോ ¶ ¶ ¶ അമതപദന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ കോസമ്ബിം ഉപനിസ്സായ ഘോസിതാരാമേ വിഹരന്തോ സാമാവതിപ്പമുഖാനം പഞ്ചന്നം ഇത്ഥിസതാനം, മാഗണ്ഡിയപ്പമുഖാനഞ്ച ഏതിസ്സാ പഞ്ചന്നം ഞാതിസതാനം മരണബ്യസനം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തത്രായം അനുപുബ്ബികഥാ – അതീതേ അല്ലകപ്പരട്ഠേ അല്ലകപ്പരാജാ നാമ, വേഠദീപകരട്ഠേ വേഠദീപകരാജാ നാമാതി ഇമേ ദ്വേ ദഹരകാലതോ പട്ഠായ സഹായകാ ഹുത്വാ ഏകാചരിയകുലേ സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ അത്തനോ അത്തനോ പിതൂനം അച്ചയേന ഛത്തം ഉസ്സാപേത്വാ ആയാമേന ദസദസയോജനികേ രട്ഠേ രാജാനോ അഹേസും. തേ കാലേന കാലം സമാഗന്ത്വാ ഏകതോ തിട്ഠന്താ നിസീദന്താ നിപജ്ജന്താ മഹാജനം ജായമാനഞ്ച ജീയമാനഞ്ച മീയമാനഞ്ച ദിസ്വാ ‘‘പരലോകം ഗച്ഛന്തം അനുഗച്ഛന്തോ നാമ നത്ഥി, അന്തമസോ ¶ അത്തനോ സരീരമ്പി നാനുഗച്ഛതി, സബ്ബം പഹായ ഗന്തബ്ബം, കിം നോ ഘരാവാസേന, പബ്ബജിസ്സാമാ’’തി മന്തേത്വാ രജ്ജാനി പുത്തദാരാനം നിയ്യാദേത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തപ്പദേസേ വസന്താ മന്തയിംസു – ‘‘മയം രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിതാ, ന ജീവിതും അസക്കോന്താ. തേ മയം ഏകട്ഠാനേ വസന്താ അപബ്ബജിതസദിസായേവ ഹോമ, തസ്മാ വിസും വസിസ്സാമ. ത്വം ഏതസ്മിം പബ്ബതേ വസ, അഹം ഇമസ്മിം പബ്ബതേ വസിസ്സാമി. അന്വഡ്ഢമാസം പന ഉപോസഥദിവസേ ഏകതോ ഭവിസ്സാമാ’’തി. അഥ ഖോ നേസം ഏതദഹോസി – ‘‘ഏവമ്പി നോ ഗണസങ്ഗണികാവ ഭവിസ്സതി, ത്വം പന തവ പബ്ബതേ അഗ്ഗിം ജാലേയ്യാസി, അഹം മമ പബ്ബതേ അഗ്ഗിം ജാലേസ്സാമി, തായ സഞ്ഞായ അത്ഥിഭാവം ജാനിസ്സാമാ’’തി. തേ തഥാ കരിംസു.

അഥ അപരഭാഗേ വേഠദീപകതാപസോ കാലം കത്വാ മഹേസക്ഖോ ദേവരാജാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ. തതോ അഡ്ഢമാസേ സമ്പത്തേ അഗ്ഗിം അദിസ്വാവ ഇതരോ ‘‘സഹായകോ മേ കാലകതോ’’തി അഞ്ഞാസി. ഇതരോപി നിബ്ബത്തക്ഖണേയേവ അത്തനോ ദേവസിരിം ഓലോകേത്വാ കമ്മം ഉപധാരേന്തോ നിക്ഖമനതോ പട്ഠായ അത്തനോ തപചരിയം ദിസ്വാ ‘‘ഗന്ത്വാ മമ സഹായകം പസ്സിസ്സാമീ’’തി ¶ തം അത്തഭാവം വിജഹിത്വാ മഗ്ഗികപുരിസോ വിയ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. അഥ നം സോ ¶ ആഹ – ‘‘കുതോ ആഗതോസീ’’തി? ‘‘മഗ്ഗികപുരിസോ ¶ അഹം, ഭന്തേ, ദൂരതോവ ആഗതോമ്ഹി. കിം പന, ഭന്തേ, അയ്യോ ഇമസ്മിം ഠാനേ ഏകകോവ വസതി, അഞ്ഞോപി കോചി അത്ഥീ’’തി? ‘‘അത്ഥി മേ ഏകോ സഹായകോ’’തി. ‘‘കുഹിം സോ’’തി? ‘‘ഏതസ്മിം പബ്ബതേ വസതി, ഉപോസഥദിവസേ പന അഗ്ഗിം ന ജാലേതി, മതോ നൂന ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി. ‘‘അഹം സോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കുഹിം നിബ്ബത്തോസീ’’തി? ‘‘ദേവലോകേ മഹേസക്ഖോ ദേവരാജാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോസ്മി, ഭന്തേ, ‘അയ്യം പസ്സിസ്സാമീ’തി പുന ആഗതോമ്ഹി. അപി നു ഖോ അയ്യാനം ഇമസ്മിം ഠാനേ വസന്താനം കോചി ഉപദ്ദവോ അത്ഥീ’’തി? ‘‘ആമ, ആവുസോ, ഹത്ഥീ നിസ്സായ കിലമാമീ’’തി. ‘‘കിം വോ, ഭന്തേ, ഹത്ഥീ കരോന്തീ’’തി? ‘‘സമ്മജ്ജനട്ഠാനേ ലണ്ഡം പാതേന്തി, പാദേഹി ഭൂമിയം പഹരിത്വാ പംസും ഉദ്ധരന്തി, സ്വാഹം ലണ്ഡം ഛഡ്ഡേന്തോ പംസും സമം കരോന്തോ കിലമാമീ’’തി. ‘‘കിം പന തേസം അനാഗമനം ഇച്ഛഥാ’’തി? ‘‘ആമാവുസോ’’തി. ‘‘തേന ഹി തേസം അനാഗമനം കരിസ്സാമീ’’തി താപസസ്സ ഹത്ഥികന്തവീണഞ്ചേവ ഹത്ഥികന്തമന്തഞ്ച അദാസി. ദദന്തോ ച പന വീണായ തിസ്സോ തന്തിയോ ദസ്സേത്വാ തയോ മന്തേ ഉഗ്ഗണ്ഹാപേത്വാ ‘‘ഇമം തന്തിം പഹരിത്വാ ഇമസ്മിം മന്തേ വുത്തേ നിവത്തിത്വാ ഓലോകേതുമ്പി അസക്കോന്താ ഹത്ഥീ പലായന്തി, ഇമം തന്തിം പഹരിത്വാ ഇമസ്മിം മന്തേ വുത്തേ നിവത്തിത്വാ പച്ഛതോ ഓലോകേന്താ ഓലോകേന്താ പലായന്തി, ഇമം തന്തിം പഹരിത്വാ ഇമസ്മിം മന്തേ വുത്തേ ഹത്ഥിയൂഥപതി പിട്ഠിം ഉപനാമേന്തോ ആഗച്ഛതീ’’തി ആചിക്ഖിത്വാ, ‘‘യം വോ രുച്ചതി, തം കരേയ്യാഥാ’’തി ¶ വത്വാ താപസം വന്ദിത്വാ പക്കാമി. താപസോ പലായനമന്തം വത്വാ പലായനതന്തിം പഹരിത്വാ ഹത്ഥീ പലാപേത്വാ വസി.

തസ്മിം സമയേ കോസമ്ബിയം പൂരന്തപ്പോ നാമ രാജാ ഹോതി. സോ ഏകദിവസം ഗബ്ഭിനിയാ ദേവിയാ സദ്ധിം ബാലസൂരിയതപം തപ്പമാനോ അബ്ഭോകാസതലേ നിസീദി. ദേവീ രഞ്ഞോ പാരുപനം സതസഹസ്സഗ്ഘനികം രത്തകമ്ബലം പാരുപിത്വാ നിസിന്നാ രഞ്ഞാ സദ്ധിം സമുല്ലപമാനാ രഞ്ഞോ അങ്ഗുലിതോ സതസഹസ്സഗ്ഘനികം രാജമുദ്ദികം നീഹരിത്വാ അത്തനോ അങ്ഗുലിയം പിലന്ധി. തസ്മിം സമയേ ഹത്ഥിലിങ്ഗസകുണോ ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ ദൂരതോ രത്തകമ്ബലപാരുപനം ദേവിം ദിസ്വാ ‘‘മംസപേസീ’’തി സഞ്ഞായ പക്ഖേ വിസ്സജ്ജേത്വാ ഓതരി. രാജാ ¶ തസ്സ ഓതരണസദ്ദേന ഭീതോ ഉട്ഠായ അന്തോനിവേസനം പാവിസി. ദേവീ ഗരുഗബ്ഭതായ ചേവ ഭീരുകജാതികതായ ച വേഗേന ഗന്തും നാസക്ഖി. അഥ നം സോ സകുണോ അജ്ഝപ്പത്തോ നഖപഞ്ജരേ നിസീദാപേത്വാ ആകാസം പക്ഖന്ദി. തേ കിര സകുണാ പഞ്ചന്നം ഹത്ഥീനം ബലം ധാരേന്തി. തസ്മാ ആകാസേന നേത്വാ യഥാരുചിതട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ മംസം ഖാദന്തി. സാപി തേന നീയമാനാ മരണഭയഭീതാ ചിന്തേസി – ‘‘സചാഹം വിരവിസ്സാമി, മനുസ്സസദ്ദോ നാമ തിരച്ഛാനഗതാനം ഉബ്ബേജനീയോ, തം സുത്വാ മം ഛഡ്ഡേസ്സതി. ഏവം സന്തേ ¶ സഹ ഗബ്ഭേന ജീവിതക്ഖയം പാപുണിസ്സാമി, യസ്മിം പന ഠാനേ നിസീദിത്വാ മം ഖാദിതും ആരഭിസ്സതി, തത്ര നം സദ്ദം കത്വാ പലാപേസ്സാമീ’’തി. സാ അത്തനോ പണ്ഡിതതായ അധിവാസേസി.

തദാ ച ഹിമവന്തപദേസേ ഥോകം വഡ്ഢിത്വാ മണ്ഡപാകാരേന ¶ ഠിതോ ഏകോ മഹാനിഗ്രോധോ ഹോതി. സോ സകുണോ മിഗരൂപാദീനി തത്ഥ നേത്വാ ഖാദതി, തസ്മാ തമ്പി തത്ഥേവ നേത്വാ വിടപബ്ഭന്തരേ ഠപേത്വാ ആഗതമഗ്ഗം ഓലോകേസി. ആഗതമഗ്ഗോലോകനം കിര തേസം ധമ്മതാ. തസ്മിം ഖണേ ദേവീ, ‘‘ഇദാനി ഇമം പലാപേതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഉഭോ ഹത്ഥേ ഉക്ഖിപിത്വാ പാണിസദ്ദഞ്ചേവ മുഖസദ്ദഞ്ച കത്വാ തം പലാപേസി. അഥസ്സാ സൂരിയത്ഥങ്ഗമനകാലേ ഗബ്ഭേ കമ്മജവാതാ ചലിംസു. സബ്ബദിസാസു ഗജ്ജന്തോ മഹാമേഘോ ഉട്ഠഹി. സുഖേധിതായ രാജമഹേസിയാ ‘‘മാ ഭായി, അയ്യേ’’തി വചനമത്തമ്പി അലഭമാനായ ദുക്ഖപരേതായ സബ്ബരത്തിം നിദ്ദാ നാമ നാഹോസി. വിഭാതായ പന രത്തിയാ വലാഹകവിഗമോ ച അരുണുഗ്ഗമനഞ്ച തസ്സാ ഗബ്ഭവുട്ഠാനഞ്ച ഏകക്ഖണേയേവ അഹോസി. സാ മേഘഉതുഞ്ച പബ്ബതഉതുഞ്ച അരുണഉതുഞ്ച ഗഹേത്വാ ജാതത്താ പുത്തസ്സ ഉതേനോതി നാമം അകാസി.

അല്ലകപ്പതാപസസ്സപി ഖോ തതോ അവിദൂരേ വസനട്ഠാനം ഹോതി. സോ പകതിയാവ വസ്സദിവസേ സീതഭയേന ഫലാഫലത്ഥായ വനം ന പവിസതി, തം രുക്ഖമൂലം ഗന്ത്വാ സകുണേഹി ഖാദിതമംസാനം അട്ഠിം ആഹരിത്വാ കോട്ടേത്വാ രസം കത്വാ പിവതി. തസ്മാ തം ദിവസം ‘‘അട്ഠിം ആഹരിസ്സാമീ’’തി തത്ഥ ഗന്ത്വാ രുക്ഖമൂലേ അട്ഠിം പരിയേസേന്തോ ¶ ഉപരി ദാരകസദ്ദം സുത്വാ ഉല്ലോകേന്തോ ദേവിം ദിസ്വാ ‘‘കാസി ത്വ’’ന്തി വത്വാ ‘‘മാനുസിത്ഥിമ്ഹീ’’തി. ‘‘കഥം ആഗതാസീ’’തി? ‘‘ഹത്ഥിലിങ്ഗസകുണേനാനീതാമ്ഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘ഓതരാഹീ’’തി ആഹ ¶ . ‘‘ജാതിസമ്ഭേദതോ ഭായാമി, അയ്യാ’’തി. ‘‘കാസി ത്വ’’ന്തി? ‘‘ഖത്തിയാമ്ഹീ’’തി. ‘‘അഹമ്പി ഖത്തിയോയേവാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഖത്തിയമായം കഥേഹീ’’തി. സോ ഖത്തിയമായം കഥേസി. ‘‘തേന ഹി ആരുയ്ഹ പുത്തം മേ ഓതാരേഹീ’’തി. സോ ഏകേന പസ്സേന അഭിരുഹനമഗ്ഗം കത്വാ അഭിരുഹിത്വാ ദാരകം ഗണ്ഹി. ‘‘മാ മം ഹത്ഥേന ഛുപീ’’തി ച വുത്തേ തം അഛുപിത്വാവ ദാരകം ഓതാരേസി. ദേവീപി ഓതരി. അഥ നം അസ്സമപദം നേത്വാ സീലഭേദം അകത്വാവ അനുകമ്പായ പടിജഗ്ഗി, നിമ്മക്ഖികമധും ആഹരിത്വാ സയംജാതസാലിം ആഹരിത്വാ യാഗും പചിത്വാ അദാസി. ഏവം തസ്മിം പടിജഗ്ഗന്തേ സാ അപരഭാഗേ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം നേവ ആഗതമഗ്ഗം ജാനാമി, ന ഗമനമഗ്ഗം ജാനാമി, ഇമിനാപി മേ സദ്ധിം വിസ്സാസമത്തമ്പി നത്ഥി. സചേ പനായം അമ്ഹേ പഹായ കത്ഥചി ഗമിസ്സതി, ഉഭോപി ഇധേവ മരണം പാപുണിസ്സാമ, യംകിഞ്ചി കത്വാ ഇമസ്സ സീലം ഭിന്ദിത്വാ യഥാ മം ¶ ന മുഞ്ചതി, തഥാ തം കാതും വട്ടതീ’’തി. അഥ നം ദുന്നിവത്ഥദുപ്പാരുതദസ്സനേന പലോഭേത്വാ സീലവിനാസം പാപേസി. തതോ പട്ഠായ ദ്വേപി സമഗ്ഗവാസം വസിംസു.

അഥേകദിവസം താപസോ നക്ഖത്തയോഗം ഉല്ലോകേന്തോ പൂരന്തപ്പസ്സ നക്ഖത്തമിലായനം ദിസ്വാ ‘‘ഭദ്ദേ കോസമ്ബിയം പൂരന്തപ്പരാജാ ¶ മതോ’’തി ആഹ. ‘‘കസ്മാ, അയ്യ, ഏവം വദേസി? കിം തേ തേന സദ്ധിം ആഘാതോ അത്ഥീ’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭദ്ദേ, നക്ഖത്തമിലായനമസ്സ ദിസ്വാ ഏവം വദാമീ’’തി, സാ പരോദി. അഥ നം ‘‘കസ്മാ രോദസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ തായ തസ്സ അത്തനോ സാമികഭാവേ അക്ഖാതേ ആഹ – ‘‘മാ, ഭദ്ദേ, രോദി, ജാതസ്സ നാമ നിയതോ മച്ചൂ’’തി. ‘‘ജാനാമി, അയ്യാ’’തി വുത്തേ ‘‘അഥ കസ്മാ രോദസീ’’തി? ‘‘പുത്തോ മേ കുലസന്തകസ്സ രജ്ജസ്സ അനുച്ഛവികോ, ‘സചേ തത്ര അഭവിസ്സ, സേതച്ഛത്തം ഉസ്സാപയിസ്സ. ഇദാനി മഹാജാനികോ വത ജാതോ’തി സോകേന രോദാമി, അയ്യാ’’തി. ‘‘ഹോതു, ഭദ്ദേ, മാ ചിന്തയി, സചസ്സ രജ്ജം പത്ഥേസി, അഹമസ്സ രജ്ജലഭനാകാരം കരിസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ ഹത്ഥികന്തവീണഞ്ചേവ ഹത്ഥികന്തമന്തേ ച അദാസി. തദാ അനേകാനി ഹത്ഥിസഹസ്സാനി ആഗന്ത്വാ വടരുക്ഖമൂലേ നിസീദന്തി. അഥ നം ആഹ – ‘‘ഹത്ഥീസു അനാഗതേസുയേവ രുക്ഖം അഭിരുഹിത്വാ തേസു ആഗതേസു ഇമം മന്തം വത്വാ ഇമം തന്തിം പഹര, സബ്ബേ നിവത്തിത്വാ ഓലോകേതുമ്പി അസക്കോന്താ പലായിസ്സന്തി, അഥ ഓതരിത്വാ ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി. സോ തഥാ കത്വാ ആഗന്ത്വാ തം പവത്തിം ആരോചേസി. അഥ നം ദുതിയദിവസേ ആഹ – ‘‘അജ്ജ ഇമം മന്തം വത്വാ ഇമം തന്തിം പഹരേയ്യാസി ¶ , സബ്ബേ നിവത്തിത്വാ ഓലോകേന്താ പലായിസ്സന്തീ’’തി. തദാപി തഥാ കത്വാ ആഗന്ത്വാ ആരോചേസി ¶ . അഥ നം തതിയദിവസേ ആഹ – ‘‘അജ്ജ ഇമം മന്തം വത്വാ ഇമം തന്തിം പഹരേയ്യാസി, യൂഥപതി പിട്ഠിം ഉപനാമേന്തോ ആഗമിസ്സതീ’’തി. തദാപി തഥാ കത്വാ ആരോചേസി.

അഥസ്സ മാതരം ആമന്തേത്വാ, ‘‘ഭദ്ദേ, പുത്തസ്സ തേ സാസനം വദേഹി, ഏത്തോവ ഗന്ത്വാ രാജാ ഭവിസ്സതീ’’തി ആഹ. സാ പുത്തം ആമന്തേത്വാ, ‘‘താത, ത്വം കോസമ്ബിയം പൂരന്തപ്പരഞ്ഞോ പുത്തോ, മം സഗബ്ഭം ഹത്ഥിലിങ്ഗസകുണോ ആനേസീ’’തി വത്വാ സേനാപതിആദീനം നാമാനി ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘അസദ്ദഹന്താനം ഇമം പിതു പാരുപനകമ്ബലഞ്ചേവ പിലന്ധനമുദ്ദികഞ്ച ദസ്സേയ്യാസീ’’തി വത്വാ ഉയ്യോജേസി. കുമാരോ താപസം ‘‘ഇദാനി കിം കരോമീ’’തി ആഹ. ‘‘രുക്ഖസ്സ ഹേട്ഠിമസാഖായ നിസീദിത്വാ ഇമം മന്തം വത്വാ ഇമം തന്തിം പഹര, ജേട്ഠകഹത്ഥീ തേ പിട്ഠിം ഉപനാപേത്വാ ഉപസങ്കമിസ്സതി, തസ്സ പിട്ഠിയം നിസിന്നോവ രട്ഠം ഗന്ത്വാ രജ്ജം ഗണ്ഹാഹീ’’തി. സോ മാതാപിതരോ വന്ദിത്വാ തഥാ കത്വാ ആഗതസ്സ ഹത്ഥിനോ പിട്ഠിയം നിസീദിത്വാ കണ്ണേ മന്തയി – ‘‘അഹം കോസമ്ബിയം പൂരന്തപ്പരഞ്ഞോ പുത്തോ, പേത്തികം മേ രജ്ജം ഗണ്ഹിത്വാ ദേഹി സാമീ’’തി. സോ തം സുത്വാ ‘‘അനേകാനി ¶ ഹത്ഥിസഹസ്സാനി സന്നിപതന്തൂ’’തി ഹത്ഥിരവം രവി, അനേകാനി ഹത്ഥിസഹസ്സാനി സന്നിപതിംസു. പുന ‘‘ജിണ്ണാ ഹത്ഥീ പടിക്കമന്തൂ’’തി ഹത്ഥിരവം രവി, ജിണ്ണാ ഹത്ഥീ പടിക്കമിംസു. പുന ‘‘അതിതരുണാ ഹത്ഥീ നിവത്തന്തൂ’’തി ഹത്ഥിരവം രവി, തേപി നിവത്തിംസു. സോ അനേകേഹി യൂഥഹത്ഥിസഹസ്സേഹേവ പരിവുതോ പച്ചന്തഗാമം പത്വാ ‘‘അഹം രഞ്ഞോ പുത്തോ, സമ്പത്തിം ¶ പത്ഥയമാനാ മയാ സദ്ധിം ആഗച്ഛന്തൂ’’തി ആഹ. ‘‘തതോ പട്ഠായ മനുസ്സാനം സങ്ഗഹം കരോന്തോ ഗന്ത്വാ നഗരം പരിവാരേത്വാ ‘യുദ്ധം വാ മേ ദേതു, രജ്ജം വാ’’’തി സാസനം പേസേസി. നാഗരാ ആഹംസു – ‘‘മയം ദ്വേപി ന ദസ്സാമ. അമ്ഹാകഞ്ഹി ദേവീ ഗരുഗബ്ഭാ ഹത്ഥിലിങ്ഗസകുണേന നീതാ, തസ്സാ അത്ഥിഭാവം വാ നത്ഥിഭാവം വാ മയം ന ജാനാമ. യാവ തസ്സാ പവത്തിം ന സുണാമ. താവ നേവ യുദ്ധം ദസ്സാമ, ന രജ്ജ’’ന്തി. തദാ കിര തം പവേണിരജ്ജം അഹോസി. തതോ കുമാരോ ‘‘അഹം തസ്സാ പുത്തോ’’തി വത്വാ സേനാപതിആദീനം നാമാനി കഥേത്വാ തഥാപി അസദ്ദഹന്താനം കമ്ബലഞ്ച മുദ്ദികഞ്ച ദസ്സേസി. തേ കമ്ബലഞ്ച മുദ്ദികഞ്ച സഞ്ജാനിത്വാ നിക്കങ്ഖാ ഹുത്വാ ദ്വാരം വിവരിത്വാ തം രജ്ജേ അഭിസിഞ്ചിംസു. അയം താവ ഉതേനസ്സ ഉപ്പത്തി.

അല്ലകപ്പരട്ഠേ ¶ പന ദുബ്ഭിക്ഖേ ജീവിതും അസക്കോന്തോ ഏകോ കോതുഹലികോ നാമ മനുസ്സോ കാപിം നാമ തരുണപുത്തഞ്ച കാളിം നാമ ഭരിയഞ്ച ആദായ ‘‘കോസമ്ബിം ഗന്ത്വാ ജീവിസ്സാമീ’’തി പാഥേയ്യം ഗഹേത്വാ നിക്ഖമി. ‘‘അഹിവാതരോഗേന മഹാജനേ മരന്തേ ദിസ്വാ നിക്ഖമീ’’തിപി വദന്തിയേവ. തേ ഗച്ഛന്താ പാഥേയ്യേ പരിക്ഖീണേ ഖുദാഭിഭൂതാ ദാരകം വഹിതും നാസക്ഖിംസു. അഥ സാമികോ പജാപതിം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, മയം ജീവന്താ പുന പുത്തം ലഭിസ്സാമ, ഛഡ്ഡേത്വാ നം ഗച്ഛാമാ’’തി. മാതു ഹദയം നാമ മുദുകം ഹോതി. തസ്മാ സാ ആഹ – ‘‘നാഹം ജീവന്തമേവ പുത്തം ഛഡ്ഡേതും സക്ഖിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അഥ കിം കരോമാ’’തി? ‘‘വാരേന നം വഹാമാ’’തി. മാതാ അത്തനോ വാരേ പുപ്ഫദാമം വിയ നം ഉക്ഖിപിത്വാ ഉരേ നിപജ്ജാപേത്വാ ¶ അങ്കേന വഹിത്വാ പിതുനോ ദേതി. തസ്സ തം ഗഹേത്വാ ഗമനകാലേ ഛാതകതോപി ബലവതരാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജി. സോ പുനപ്പുനം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, മയം ജീവന്താ പുത്തം ലഭിസ്സാമ, ഛഡ്ഡേമ ന’’ന്തി. സാപി പുനപ്പുനം പടിക്ഖിപിത്വാ പടിവചനം നാദാസി. ദാരകോ വാരേന പരിവത്തിയമാനോ കിലന്തോ പിതു ഹത്ഥേ നിദ്ദായി. സോ തസ്സ നിദ്ദായനഭാവം ഞത്വാ മാതരം പുരതോ കത്വാ ഏകസ്സ ഗച്ഛസ്സ ഹേട്ഠാ പണ്ണസന്ഥരേ തം നിപജ്ജാപേത്വാ പായാസി. മാതാ നിവത്തിത്വാ ഓലോകേന്തീ പുത്തം അദിസ്വാ, ‘‘സാമി, കുഹിം മേ പുത്തോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഏകസ്സ മേ ഗച്ഛസ്സ ഹേട്ഠാ നിപജ്ജാപിതോ’’തി. ‘‘സാമി, മാ മം നാസയി, പുത്തം വിനാ ജീവിതും ന സക്ഖിസ്സാമി, ആനേഹി മേ പുത്ത’’ന്തി ഉരം പഹരിത്വാ പരിദേവി. അഥ നം നിവത്തിത്വാ ആനേസി. പുത്തോപി അന്തരാമഗ്ഗേ മതോ ഹോതി. ഇതി സോ ഏത്തകേ ഠാനേ പുത്തം ഛഡ്ഡേത്വാ തസ്സ നിസ്സന്ദേന ഭവന്തരേ സത്ത വാരേ ഛഡ്ഡിതോ. ‘‘പാപകമ്മം നാമേതം അപ്പക’’ന്തി ന അവമഞ്ഞിതബ്ബം.

തേ ¶ ഗച്ഛന്താ ഏകം ഗോപാലകുലം പാപുണിംസു. തം ദിവസഞ്ച ഗോപാലകസ്സ ധേനുമങ്ഗലം ഹോതി. ഗോപാലകസ്സ ഗേഹേ നിബദ്ധം ഏകോ പച്ചേകബുദ്ധോ ഭുഞ്ജതി. സോ തം ഭോജേത്വാ മങ്ഗലമകാസി. ബഹു പായാസോ പടിയത്തോ ഹോതി. ഗോപാലകോ തേ ആഗതേ ദിസ്വാ, ‘‘കുതോ ആഗതത്ഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ സബ്ബം പവത്തിം സുത്വാ മുദുജാതികോ കുലപുത്തോ തേസു അനുകമ്പം കത്വാ ബഹുകേന സപ്പിനാ പായാസം ദാപേസി. ഭരിയാ ‘‘സാമി, തയി ജീവന്തേ അഹമ്പി ജീവാമി നാമ, ദീഘരത്തം ഊനോദരോസി, യാവദത്ഥം ഭുഞ്ജാഹീ’’തി സപ്പിഞ്ച ദധിഞ്ച തദഭിമുഖഞ്ഞേവ കത്വാ അത്തനാ മന്ദസപ്പിനാ ¶ ഥോകമേവ ഭുഞ്ജി. ഇതരോ ബഹും ഭുഞ്ജിത്വാ സത്തട്ഠദിവസേ ഛാതതായ ആഹാരതണ്ഹം ഛിന്ദിതും നാസക്ഖി. ഗോപാലകോ തേസം പായാസം ദാപേത്വാ സയം ¶ ഭുഞ്ജിതും ആരഭി. കോതുഹലികോ തം ഓലോകേന്തോ നിസീദിത്വാ ഹേട്ഠാപീഠേ നിപന്നായ സുനഖിയാ ഗോപാലകേന വഡ്ഢേത്വാ ദിയ്യമാനം പായാസപിണ്ഡം ദിസ്വാ ‘‘പുഞ്ഞാ വതായം സുനഖീ, നിബദ്ധം ഏവരൂപം ഭോജനം ലഭതീ’’തി ചിന്തേസി. സോ രത്തിഭാഗേ തം പായാസം ജീരാപേതും അസക്കോന്തോ കാലം കത്വാ തസ്സാ സുനഖിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തി.

അഥസ്സ ഭരിയാ സരീരകിച്ചം കത്വാ തസ്മിംയേവ ഗേഹേ ഭതിം കത്വാ തണ്ഡുലനാളിം ലഭിത്വാ പചിത്വാ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ പത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ, ‘‘ദാസസ്സ വോ പാപുണാതൂ’’തി വത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘മയാ ഇധേവ വസിതും വട്ടതി, നിബദ്ധം, അയ്യോ, ഇധാഗച്ഛതി, ദേയ്യധമ്മോ ഹോതു വാ, മാ വാ, ദേവസികം വന്ദന്തീ വേയ്യാവച്ചം കരോന്തീ ചിത്തം പസാദേന്തീ ബഹും പുഞ്ഞം പസവിസ്സാമീ’’തി. സാ തത്ഥേവ ഭതിം കരോന്തീ വസി. സാപി സുനഖീ ഛട്ഠേ വാ സത്തമേ വാ മാസേ ഏകമേവ കുക്കുരം വിജായി. ഗോപാലകോ തസ്സ ഏകധേനുയാ ഖീരം ദാപേസി. സോ ന ചിരസ്സേവ വഡ്ഢി. അഥസ്സ പച്ചേകബുദ്ധോ ഭുഞ്ജന്തോ നിബദ്ധം ഏകം ഭത്തപിണ്ഡം ദേതി. സോ ഭത്തപിണ്ഡം നിസ്സായ പച്ചേകബുദ്ധേ സിനേഹമകാസി. ഗോപാലകോപി നിബദ്ധം ദ്വേ വാരേ പച്ചേകബുദ്ധസ്സുപട്ഠാനം യാതി. ഗച്ഛന്തോപി അന്തരാമഗ്ഗേ വാളമിഗട്ഠാനേ ദണ്ഡേന ഗച്ഛേ ച ഭൂമിഞ്ച പഹരിത്വാ ‘‘സുസൂ’’തി തിക്ഖത്തും സദ്ദം കത്വാ വാളമിഗേ പലാപേതി. സുനഖോപി തേന സദ്ധിം ഗച്ഛതി.

സോ ഏകദിവസം പച്ചേകബുദ്ധം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, യദാ മേ ഓകാസോ ന ഭവിസ്സതി, തദാ ഇമം സുനഖം പേസേസ്സാമി, തേന സഞ്ഞാണേന ആഗച്ഛേയ്യാഥാ’’തി. തതോ പട്ഠായ അനോകാസദിവസേ, ‘‘ഗച്ഛ, താത, അയ്യം ആനേഹീ’’തി സുനഖം പേസേസി. സോ ഏകവചനേനേവ പക്ഖന്ദിത്വാ സാമികസ്സ ഗച്ഛപോഥനഭൂമിപോഥനട്ഠാനേ തിക്ഖത്തും ഭുസ്സിത്വാ തേന സദ്ദേന വാളമിഗാനം പലാതഭാവം ഞത്വാ ¶ പാതോവ സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ നിസിന്നസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ പണ്ണസാലദ്വാരേ തിക്ഖത്തും ഭുസ്സിത്വാ അത്തനോ ആഗതഭാവം ജാനാപേത്വാ ഏകമന്തേ നിപജ്ജതി, പച്ചേകബുദ്ധേ വേലം സല്ലക്ഖേത്വാ നിക്ഖന്തേ ഭുസ്സന്തോ പുരതോ ഗച്ഛതി. അന്തരന്തരാ പച്ചേകബുദ്ധോ ¶ തം വീമംസന്തോ അഞ്ഞം മഗ്ഗം പടിപജ്ജതി. അഥസ്സ പുരതോ ¶ തിരിയം ഠത്വാ ഭുസ്സിത്വാ ഇതരമഗ്ഗമേവ നം ആരോപേതി. അഥേകദിവസം അഞ്ഞം മഗ്ഗം പടിപജ്ജിത്വാ തേന പുരതോ തിരിയം ഠത്വാ വാരിയമാനോപി അനിവത്തിത്വാ സുനഖം പാദേന പഹരിത്വാ പായാസി. സുനഖോ തസ്സ അനിവത്തനഭാവം ഞത്വാ നിവാസനകണ്ണേ ഡംസിത്വാ ആകഡ്ഢന്തോ ഇതരമഗ്ഗമേവ നം ആരോപേസി. ഏവം സോ തസ്മിം ബലവസിനേഹം ഉപ്പാദേസി.

തതോ അപരഭാഗേ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ചീവരം ജീരി. അഥസ്സ ഗോപാലകോ ചീവരവത്ഥാനി അദാസി. തമേനം പച്ചേകബുദ്ധോ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, ചീവരം നാമ ഏകകേന കാതും ദുക്കരം, ഫാസുകട്ഠാനം ഗന്ത്വാ കാരേസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഇധേവ, ഭന്തേ, കരോഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ആവുസോ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, മാ ചിരം ബഹി വസിത്ഥാ’’തി. സുനഖോ തേസം കഥം സുണന്തോവ അട്ഠാസി, പച്ചേകബുദ്ധോപി ‘‘തിട്ഠ, ഉപാസകാ’’തി ഗോപാലകം നിവത്താപേത്വാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഗന്ധമാദനാഭിമുഖോ പായാസി. സുനഖസ്സ തം ആകാസേന ഗച്ഛന്തം ¶ ദിസ്വാ ഭുക്കരിത്വാ ഠിതസ്സ തസ്മിം ചക്ഖുപഥം വിജഹന്തേ ഹദയം ഫലിത്വാ മതോ. തിരച്ഛാനാ കിര നാമേതേ ഉജുജാതികാ ഹോന്തി അകുടിലാ. മനുസ്സാ പന അഞ്ഞം ഹദയേന ചിന്തേന്തി, അഞ്ഞം മുഖേന കഥേന്തി. തേനേവാഹ – ‘‘ഗഹനഞ്ഹേതം, ഭന്തേ, യദിദം മനുസ്സാ, ഉത്താനകഞ്ഹേതം, ഭന്തേ, യദിദം പസവോ’’തി (മ. നി. ൨.൩).

ഇതി സോ തായ ഉജുചിത്തതായ അകുടിലതായ കാലം കത്വാ താവതിംസഭവനേ നിബ്ബത്തോ അച്ഛരാസഹസ്സപരിവുതോ മഹാസമ്പത്തിം അനുഭോസി. തസ്സ കണ്ണമൂലേ മന്തയന്തസ്സ സദ്ദോ സോളസയോജനട്ഠാനം ഫരതി, പകതികഥാസദ്ദോ പന സകലം ദസയോജനസഹസ്സം ദേവനഗരം ഛാദേതി. തേനേവസ്സ ‘‘ഘോസകദേവപുത്തോ’’തി നാമം അഹോസി. ‘‘കിസ്സ പനേസ നിസ്സന്ദോ’’തി. പച്ചേകബുദ്ധേ പേമേന ഭുക്കരണസ്സ നിസ്സന്ദോ. സോ തത്ഥ ന ചിരം ഠത്വാ ചവി. ദേവലോകതോ ഹി ദേവപുത്താ ആയുക്ഖയേന പുഞ്ഞക്ഖയേന ആഹാരക്ഖയേന കോപേനാതി ചതൂഹി കാരണേഹി ചവന്തി.

തത്ഥ യേന ബഹും പുഞ്ഞകമ്മം കതം ഹോതി, സോ ദേവലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ യാവതായുകം ഠത്വാ ഉപരൂപരി നിബ്ബത്തതി. ഏവം ആയുക്ഖയേന ചവതി നാമ. യേന പരിത്തം പുഞ്ഞം കതം ഹോതി, തസ്സ രാജകോട്ഠാഗാരേ പക്ഖിത്തം തിചതുനാളിമത്തം ധഞ്ഞം വിയ അന്തരാവ തം പുഞ്ഞംഖീയതി, അന്തരാവ കാലം കരോതി ¶ . ഏവം പുഞ്ഞക്ഖയേന ചവതി നാമ. അപരോപി കാമഗുണേ പരിഭുഞ്ജമാനോ സതിസമ്മോസേന ആഹാരം അപരിഭുഞ്ജിത്വാ കിലന്തകായോ കാലം കരോതി. ഏവം ആഹാരക്ഖയേന ചവതി നാമ. അപരോപി പരസ്സ സമ്പത്തിം അസഹന്തോ ¶ കുജ്ഝിത്വാ കാലം കരോതി. ഏവം കോപേന ചവതി നാമ.

അയം ¶ പന കാമഗുണേ പരിഭുഞ്ജന്തോ മുട്ഠസ്സതി ഹുത്വാ ആഹാരക്ഖയേന ചവി, ചവിത്വാ ച പന കോസമ്ബിയം നഗരസോഭിനിയാ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. സാപി ജാതദിവസേ ‘‘കിം ഏത’’ന്തി ദാസിം പുച്ഛിത്വാ, ‘‘പുത്തോ, അയ്യേ’’തി വുത്തേ – ‘‘ഹന്ദ, ജേ, ഇമം ദാരകം കത്തരസുപ്പേ ആരോപേത്വാ സങ്കാരകൂടേ ഛഡ്ഡേഹീ’’തി ഛഡ്ഡാപേസി. നഗരസോഭിനിയോ ഹി ധീതരം പടിജഗ്ഗന്തി, ന പുത്തം. ധീതരാ ഹി താസം പവേണീ ഘടീയതി. ദാരകം കാകാപി സുനഖാപി പരിവാരേത്വാ നിസീദിംസു. പച്ചേകബുദ്ധേ സിനേഹപ്പഭവസ്സ ഭുക്കരണസ്സ നിസ്സന്ദേന ഏകോപി ഉപഗന്തും ന വിസഹി. തസ്മിം ഖണേ ഏകോ മനുസ്സോ ബഹി നിക്ഖന്തോ തം കാകസുനഖസന്നിപാതം ദിസ്വാ, ‘‘കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ഗന്ത്വാ ദാരകം ദിസ്വാ പുത്തസിനേഹം പടിലഭിത്വാ ‘‘പുത്തോ മേ ലദ്ധോ’’തി ഗേഹം നേസി. തദാ കോസമ്ബകസേട്ഠി രാജകുലം ഗച്ഛന്തോ രാജനിവേസനതോ ആഗച്ഛന്തം പുരോഹിതം ദിസ്വാ, ‘‘കിം, ആചരിയ, അജ്ജ തേ തിഥികരണനക്ഖത്തയോഗോ ഓലോകിതോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, മഹാസേട്ഠി, അമ്ഹാകം കിം അഞ്ഞം കിച്ചന്തി? ജനപദസ്സ കിം ഭവിസ്സതീ’’തി? ‘‘അഞ്ഞം നത്ഥി, ഇമസ്മിം പന നഗരേ അജ്ജ ജാതദാരകോ ജേട്ഠകസേട്ഠി ഭവിസ്സതീ’’തി. തദാ സേട്ഠിനോ ഭരിയാ ഗരുഗബ്ഭാ ഹോതി. തസ്മാ സോ സീഘം ഗേഹം പുരിസം പേസേസി – ‘‘ഗച്ഛ ഭണേ, ജാനാഹി നം വിജാതാ വാ, നോ വാ’’തി. ‘‘ന വിജായതീ’’തി സുത്വാ രാജാനം ദിസ്വാവ വേഗേന ഗേഹം ഗന്ത്വാ കാളിം നാമ ദാസിം പക്കോസിത്വാ സഹസ്സം ദത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ ¶ ജേ, ഇമസ്മിം നഗരേ ഉപധാരേത്വാ സഹസ്സം ദത്വാ അജ്ജ ജാതദാരകം ഗണ്ഹിത്വാ ഏഹീ’’തി. സാ ഉപധാരേന്തീ തം ഗേഹം ഗന്ത്വാ ദാരകം ദിസ്വാ, ‘‘അയം ദാരകോ കദാ ജാതോ’’തി ഗഹപതാനിം പുച്ഛിത്വാ ‘‘അജ്ജ ജാതോ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഇമം മയ്ഹം ദേഹീ’’തി ഏകകഹാപണം ആദിം കത്വാ മൂലം വഡ്ഢേന്തീ സഹസ്സം ദത്വാ തം ആനേത്വാ സേട്ഠിനോ ദസ്സേസി. സേട്ഠി ‘‘സചേ മേ ധീതാ വിജായിസ്സതി, തായ നം സദ്ധിം നിവേസേത്വാ സേട്ഠിട്ഠാനസ്സ സാമികം കരിസ്സാമി. സചേ മേ പുത്തോ വിജായിസ്സതി, മാരേസ്സാമി ന’’ന്തി ചിന്തേത്വാ തം ഗേഹേ കാരേസി.

അഥസ്സ ¶ ഭരിയാ കതിപാഹച്ചയേന പുത്തം വിജായി. സേട്ഠി ‘‘ഇമസ്മിം അസതി മമ പുത്തോവ സേട്ഠിട്ഠാനം ലഭിസ്സതി, ഇദാനേവ തം മാരേതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ കാളിം ആമന്തേത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, ജേ, വജതോ ഗുന്നം നിക്ഖമനവേലായ വജദ്വാരമജ്ഝേ ഇമം തിരിയം നിപജ്ജാപേഹി, ഗാവിയോ നം മദ്ദിത്വാ മാരേസ്സന്തി, മദ്ദിതാമദ്ദിതഭാവം പനസ്സ ഞത്വാ ഏഹീ’’തി ആഹ. സാ ഗന്ത്വാ ഗോപാലകേന വജദ്വാരേ വിവടമത്തേയേവ തം തഥാ നിപജ്ജാപേസി. ഗോഗണജേട്ഠകോ ഉസഭോ അഞ്ഞസ്മിം കാലേ സബ്ബപച്ഛാ നിക്ഖമന്തോപി തം ദിവസം സബ്ബപഠമം നിക്ഖമിത്വാ ദാരകം ചതുന്നം പാദാനം അന്തരേ കത്വാ അട്ഠാസി. അനേകസതഗാവിയോ ഉസഭസ്സ ദ്വേ പസ്സാനി ഘംസന്തിയോ നിക്ഖമിംസു. ഗോപാലകോപി ‘‘അയം ഉസഭോ പുബ്ബേ സബ്ബപച്ഛാ നിക്ഖമതി, അജ്ജ പന സബ്ബപഠമം നിക്ഖമിത്വാ ¶ വജദ്വാരമജ്ഝേ നിച്ചലോവ ഠിതോ, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ഗന്ത്വാ തസ്സ ഹേട്ഠാ നിപന്നം ദാരകം ദിസ്വാ പുത്തസിനേഹം പടിലഭിത്വാ, ‘‘പുത്തോ മേ ലദ്ധോ’’തി ഗേഹം നേസി.

കാളീ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിനാ പുച്ഛിതാ തമത്ഥം ആരോചേത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, നം പുന സഹസ്സം ദത്വാ ആനേഹീ’’തി വുത്താ സഹസ്സം ദത്വാ പുന ആനേത്വാ അദാസി. അഥ ¶ നം ആഹ – ‘‘അമ്മ, കാളി ഇമസ്മിം നഗരേ പഞ്ച സകടസതാനി പച്ചൂസകാലേ ഉട്ഠായ വാണിജ്ജായ ഗച്ഛന്തി, ത്വം ഇമം നേത്വാ ചക്കമഗ്ഗേ നിപജ്ജാപേഹി, ഗോണാ വാ നം മദ്ദിസ്സന്തി, ചക്കാ വാ ഛിന്ദിസ്സന്തി, പവത്തിം ചസ്സ ഞത്വാവ ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി. സാ തം നേത്വാ ചക്കമഗ്ഗേ നിപജ്ജാപേസി. തദാ സാകടികജേട്ഠകോ പുരതോ അഹോസി. അഥസ്സ ഗോണാ തം ഠാനം പത്വാ ധുരം ഛഡ്ഡേസും, പുനപ്പുനം ആരോപേത്വാ പാജിയമാനാപി പുരതോ ന ഗച്ഛിംസു. ഏവം തസ്സ തേഹി സദ്ധിം വായമന്തസ്സേവ അരുണം ഉട്ഠഹി. സോ ‘‘കിം നാമേതം ഗോണാ കരിംസൂ’’തി മഗ്ഗം ഓലോകേന്തോ ദാരകം ദിസ്വാ, ‘‘ഭാരിയം വത മേ കമ്മ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘പുത്തോ മേ ലദ്ധോ’’തി തുട്ഠമാനസോ തം ഗേഹം നേസി.

കാളീ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിനാ പുച്ഛിതാ തം പവത്തിം ആചിക്ഖിത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, നം പുന സഹസ്സം ദത്വാ ആനേഹീ’’തി വുത്താ തഥാ അകാസി. അഥ നം സോ ആഹ – ‘‘ഇദാനി നം ആമകസുസാനം നേത്വാ ഗച്ഛന്തരേ നിപജ്ജാപേഹി, തത്ഥ സുനഖാദീഹി വാ ഖാദിതോ, അമനുസ്സേഹി വാ പഹടോ മരിസ്സതി, മാതാമതഭാവഞ്ചസ്സ ജാനിത്വാവ ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി. സാ തം നേത്വാ തത്ഥ നിപജ്ജാപേത്വാ ഏകമന്തേ അട്ഠാസി. തം സുനഖോ വാ കാകോ വാ അമനുസ്സോ വാ ഉപസങ്കമിതും ¶ നാസക്ഖി. ‘‘നനു ചസ്സ നേവ മാതാ ന പിതാ ന ഭാതികാദീസു കോചി രക്ഖിതാ നാമ അത്ഥി, കോ തം രക്ഖതീ’’തി? സുനഖകാലേ പച്ചേകബുദ്ധേ സിനേഹേന പവത്തിതഭുക്കരണമത്തമേവ തം രക്ഖതി. അഥേകോ അജപാലകോ അനേകസഹസ്സാ അജാ ഗോചരം നേന്തോ സുസാനപസ്സേന ഗച്ഛതി. ഏകാ അജാ പണ്ണാനി ഖാദമാനാ ഗച്ഛന്തരം പവിട്ഠാ ദാരകം ദിസ്വാ ജണ്ണുകേഹി ഠത്വാ ദാരകസ്സ ഥനം അദാസി, അജപാലകേന ‘‘ഹേ ഹേ’’തി സദ്ദേ കതേപി ന നിക്ഖമി. സോ ‘‘യട്ഠിയാ നം പഹരിത്വാ നീഹരിസ്സാമീ’’തി ഗച്ഛന്തരം പവിട്ഠോ ജണ്ണുകേഹി ¶ ഠത്വാ ദാരകം ഖീരം പായന്തിം അജിം ദിസ്വാ ദാരകേ പുത്തസിനേഹം പടിലഭിത്വാ, ‘‘പുത്തോ മേ ലദ്ധോ’’തി ആദായ പക്കാമി.

കാളീ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിനാ പുച്ഛിതാ തം പവത്തിം ആചിക്ഖിത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, തം പുന സഹസ്സം ദത്വാ ആനേഹീ’’തി വുത്താ തഥാ അകാസി. അഥ നം ആഹ – ‘‘അമ്മ കാളി, ഇമം ആദായ ചോരപപാതപബ്ബതം അഭിരുഹിത്വാ പപാതേ ഖിപ, പബ്ബതകുച്ഛിയം പടിഹഞ്ഞമാനോ ഖണ്ഡാഖണ്ഡികോ ഹുത്വാ ഭൂമിയം പതിസ്സതി, മതാമതഭാവഞ്ചസ്സ ഞത്വാവ ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി. സാ തം തത്ഥ നേത്വാ പബ്ബതമത്ഥകേ ¶ ഠത്വാ ഖിപി. തം ഖോ പന പബ്ബതകുച്ഛിം നിസ്സായ മഹാവേളുഗുമ്ബോ പബ്ബതാനുസാരേനേവ വഡ്ഢി, തസ്സ മത്ഥകം ഘനജാതോ ജിഞ്ജുകഗുമ്ബോ അവത്ഥരി. ദാരകോ പതന്തോ കോജവകേ വിയ തസ്മിം പതി. തം ദിവസഞ്ച നളകാരജേട്ഠകസ്സ വേളുബലി പത്തോ ഹോതി. സോ പുത്തേന സദ്ധിം ഗന്ത്വാ തം വേളുഗുമ്ബം ഛിന്ദിതും ആരഭി. തസ്മിം ചലന്തേ ദാരകോ സദ്ദമകാസി. സോ ‘‘ദാരകസദ്ദോ വിയാ’’തി ഏകേന പസ്സേന അഭിരുഹിത്വാ തം ദിസ്വാ, ‘‘പുത്തോ മേ ലദ്ധോ’’തി തുട്ഠചിത്തോ ആദായ ഗതോ.

കാളീ സേട്ഠിസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തേന പുച്ഛിതാ തം പവത്തിം ആചിക്ഖിത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, നം പുന സഹസ്സം ദത്വാ ആനേഹീ’’തി വുത്താ തഥാ അകാസി. സേട്ഠിനോ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കരോന്തസ്സേവ ദാരകോ വഡ്ഢിതോ ‘‘ഘോസകോ’’ത്വേവസ്സ നാമം അഹോസി. സോ സേട്ഠിനോ അക്ഖിമ്ഹി കണ്ടകോ വിയ ഖായി, ഉജുകം തം ഓലോകേതുമ്പി ന വിസതി. അഥസ്സ മാരണൂപായം ചിന്തേന്തോ അത്തനോ സഹായകസ്സ കുമ്ഭകാരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘കദാ ത്വം ആവാപം ആലിമ്പേസ്സസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ – ‘‘സ്വേ’’തി വുത്തേ, ‘‘തേന ¶ ഹി ഇദം സഹസ്സം ഗഹേത്വാ മമ ഏകം ¶ കമ്മം കരോഹീ’’തി ആഹ. ‘‘കിം, സാമീ’’തി? ‘‘ഏകോ മേ അവജാതപുത്തോ അത്ഥി, തം തവ സന്തികം പേസേസ്സാമി, അഥ നം ഗഹേത്വാ ഗബ്ഭം പവേസേത്വാ തിഖിണായ വാസിയാ ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം ഛിന്ദിത്വാ ചാടിയം പക്ഖിപിത്വാ ആവാപേ പചേയ്യാസി, ഇദം തേ സഹസ്സം സച്ചകാരസദിസം. ഉത്തരിം പന തേ കത്തബ്ബയുത്തകം പച്ഛാ കരിസ്സാമീ’’തി. കുമ്ഭകാരോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി. സേട്ഠി പുനദിവസേ ഘോസകം പക്കോസിത്വാ, ‘‘ഹിയ്യോ മയാ കുമ്ഭകാരോ ഏകം കമ്മം ആണത്തോ, ഏഹി, ത്വം തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏവം വദേഹി – ‘ഹിയ്യോ കിര മേ പിതരാ ആണത്തം കമ്മം നിപ്ഫാദേഹീ’’’തി പഹിണി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി അഗമാസി. തം തത്ഥ ഗച്ഛന്തം ഇതരോ സേട്ഠിനോ പുത്തോ ദാരകേഹി സദ്ധിം ഗുളം കീളന്തോ ദിസ്വാ തം പക്കോസിത്വാ, ‘‘കുഹിം ഗച്ഛസി ഭാതികാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘പിതു സാസനം ഗഹേത്വാ കുമ്ഭകാരസ്സ സന്തിക’’ന്തി വുത്തേ ‘‘അഹം തത്ഥ ഗമിസ്സാമി. ഇമേ മം ദാരകാ ബഹും ലക്ഖം ജിനിംസു, തം മേ പടിജിനിത്വാ ദേഹീ’’തി ആഹ. ‘‘അഹം പിതു ഭായാമീ’’തി. ‘‘മാ ഭായി, ഭാതിക, അഹം തം സാസനം ഹരിസ്സാമി. ബഹൂഹി ജിതോ, യാവാഹം ആഗച്ഛാമി, താവ മേ ലക്ഖം പടിജിനാ’’തി.

ഘോസകോ കിര ഗുളകീളായ ഛേകോ, തേന നം ഏവം നിബന്ധി. സോപി തം ‘‘തേന ഹി ഗന്ത്വാ കുമ്ഭകാരം വദേഹി – ‘പിതരാ കിര മേ ഹിയ്യോ ഏകം കമ്മം ആണത്തം, തം നിപ്ഫാദേഹീ’’’തി വത്വാ ഉയ്യോജേസി. സോ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തഥാ അവച. അഥ നം കുമ്ഭകാരോ സേട്ഠിനാ വുത്തനിയാമേനേവ മാരേത്വാ ആവാപേ ഖിപി. ഘോസകോപി ദിവസഭാഗം കീളിത്വാ സായന്ഹസമയേ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ¶ ¶ ‘‘കിം, താത, ന ഗതോസീ’’തി വുത്തേ അത്തനോ അഗതകാരണഞ്ച കനിട്ഠസ്സ ഗതകാരണഞ്ച ആരോചേസി. തം സുത്വാ സേട്ഠി ‘‘അഹം ധീ’’തി മഹാവിരവം വിരവിത്വാ സകലസരീരേ പക്കുഥിതലോഹിതോ വിയ ഹുത്വാ, ‘‘അമ്ഭോ, കുമ്ഭകാര, മാ മം നാസയി, മാ മം നാസയീ’’തി ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തോ തസ്സ സന്തികം അഗമാസി. കുമ്ഭകാരോ തം തഥാ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ, ‘‘സാമി, മാ സദ്ദം കരി, കമ്മം തേ നിപ്ഫന്ന’’ന്തി ആഹ. സോ പബ്ബതേന വിയ മഹന്തേന സോകേന അവത്ഥടോ ഹുത്വാ അനപ്പകം ദോമനസ്സം പടിസംവേദേസി. യഥാ തം അപ്പദുട്ഠസ്സ പദുസ്സമാനോ. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘യോ ¶ ദണ്ഡേന അദണ്ഡേസു, അപ്പദുട്ഠേസു ദുസ്സതി;

ദസന്നമഞ്ഞതരം ഠാനം, ഖിപ്പമേവ നിഗച്ഛതി.

‘‘വേദനം ഫരുസം ജാനിം, സരീരസ്സ ച ഭേദനം;

ഗരുകം വാപി ആബാധം, ചിത്തക്ഖേപഞ്ച പാപുണേ.

‘‘രാജതോ വാ ഉപസഗ്ഗം, അബ്ഭക്ഖാനഞ്ച ദാരുണം;

പരിക്ഖയഞ്ച ഞാതീനം, ഭോഗാനഞ്ച പഭങ്ഗുരം.

‘‘അഥ വാസ്സ അഗാരാനി, അഗ്ഗി ഡഹതി പാവകോ;

കായസ്സ ഭേദാ ദുപ്പഞ്ഞോ, നിരയം സോപപജ്ജതീ’’തി. (ധ. പ. ൧൩൭-൧൪൦);

ഏവം ¶ സന്തേപി പുന നം സേട്ഠി ഉജുകം ഓലോകേതും ന സക്കോതി. ‘‘കിന്തി നം മാരേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേന്തോ, ‘‘മമ ഗാമസതേ ആയുത്തകസ്സ സന്തികം പേസേത്വാ മാരേസ്സാമീ’’തി ഉപായം ദിസ്വാ, ‘‘അയം മേ അവജാതപുത്തോ, ഇമം മാരേത്വാ വച്ചകൂപേ ഖിപതു, ഏവം കതേ അഹം മാതുലസ്സ കത്തബ്ബയുത്തകം പച്ഛാ ജാനിസ്സാമീ’’തി തസ്സ പണ്ണം ലിഖിത്വാ, ‘‘താത ഘോസക, അമ്ഹാകം ഗാമസതേ ആയുത്തകോ അത്ഥി, ഇമം പണ്ണം ഹരിത്വാ തസ്സ ദേഹീ’’തി വത്വാ പണ്ണം തസ്സ ദുസ്സന്തേ ബന്ധി. സോ പന അക്ഖരസമയം ന ജാനാതി. ദഹരകാലതോ പട്ഠായ ഹി നം മാരാപേന്തോവ സേട്ഠി മാരേതും നാസക്ഖി, കിം അക്ഖരസമയം സിക്ഖാപേസ്സതി? ഇതി സോ അത്തനോ മാരാപനപണ്ണമേവ ദുസ്സന്തേ ബന്ധിത്വാ നിക്ഖമന്തോ ആഹ – ‘‘പാഥേയ്യം മേ, താത, നത്ഥീ’’തി. ‘‘പാഥേയ്യേന തേ കമ്മം നത്ഥി, അന്തരാമഗ്ഗേ ‘അസുകഗാമേ നാമ മമസഹായകോ സേട്ഠി അത്ഥി, തസ്സ ഘരേ പാതരാസം കത്വാ പുരതോ ഗച്ഛാഹീ’’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി പിതരം വന്ദിത്വാ നിക്ഖന്തോ തം ഗാമം പത്വാ സേട്ഠിസ്സ ഘരം ¶ പുച്ഛിത്വാ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിജായം പസ്സി. ‘‘ത്വം കുതോ ആഗതോസീ’’തി ച വുത്തേ, ‘‘അന്തോനഗരതോ’’തി ആഹ. ‘‘കസ്സ പുത്തോസീ’’തി? ‘‘തുമ്ഹാകം സഹായകസേട്ഠിനോ, അമ്മാ’’തി. ‘‘ത്വംസി ഘോസകോ നാമാ’’തി? ‘‘ആമ, അമ്മാ’’തി. തസ്സാ സഹ ദസ്സനേനേവ തസ്മിം പുത്തസിനേഹോ ഉപ്പജ്ജി. സേട്ഠിനോ പനേകാ ധീതാ അത്ഥി പന്നരസസോളസവസ്സുദ്ദേസികാ അഭിരൂപാ പാസാദികാ, തം രക്ഖിതും ഏകമേവ പേസനകാരികം ദാസിം ദത്വാ സത്തഭൂമികസ്സ പാസാദസ്സ ഉപരിമതലേ സിരിഗബ്ഭേ വസാപേന്തി. സേട്ഠിധീതാ തസ്മിം ¶ ഖണേ തം ദാസിം അന്തരാപണം പേസേസി. അഥ നം സേട്ഠിജായാ ദിസ്വാ, ‘‘കുഹിം ഗച്ഛസീ’’തി ¶ പുച്ഛിത്വാ, ‘‘അയ്യധീതായ പേസനേനാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഇതോ താവ ഏഹി, തിട്ഠതു പേസനം, പുത്തസ്സ മേ പീഠകം അത്ഥരിത്വാ പാദേ ധോവിത്വാ തേലം മക്ഖിത്വാ സയനം അത്ഥരിത്വാ ദേഹി, പച്ഛാ പേസനം കരിസ്സസീ’’തി ആഹ. സാ തഥാ അകാസി.

അഥ നം ചിരേനാഗതം സേട്ഠിധീതാ സന്തജ്ജേസി. അഥ നം സാ ആഹ – ‘‘മാ മേ കുജ്ഝി, സേട്ഠിപുത്തോ ഘോസകോ ആഗതോ, തസ്സ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ആഗതാമ്ഹീ’’തി. സേട്ഠിധീതായ ‘‘സേട്ഠിപുത്തോ ഘോസകോ’’തി നാമം സുത്വാവ പേമം ഛവിയാദീനി ഛിന്ദിത്വാ അട്ഠിമിഞ്ജം ആഹച്ച ഠിതം. കോതുഹലകാലസ്മിഞ്ഹി സാ തസ്സ പജാപതീ ഹുത്വാ നാളികോദനം പച്ചേകബുദ്ധസ്സ അദാസി, തസ്സാനുഭാവേനാഗന്ത്വാ ഇമസ്മിം സേട്ഠികുലേ നിബ്ബത്താ. ഇതി തം സോ പുബ്ബസിനേഹോ അവത്ഥരിത്വാ ഗണ്ഹി. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘പുബ്ബേവ സന്നിവാസേന, പച്ചുപ്പന്നഹിതേന വാ;

ഏവം തം ജായതേ പേമം, ഉപ്പലംവ യഥോദകേ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൧൭൪);

അഥ നം പുച്ഛി – ‘‘കുഹിം സോ, അമ്മാ’’തി? ‘‘സയനേ നിപന്നോ നിദ്ദായതീ’’തി. ‘‘അത്ഥി പനസ്സ ഹത്ഥേ കിഞ്ചീ’’തി? ‘‘ദുസ്സന്തേ പണ്ണം അത്ഥീ’’തി. സാ ‘‘കിം പണ്ണം നു ഖോ ഏത’’ന്തി തസ്മിം നിദ്ദായന്തേ മാതാപിതൂനം അഞ്ഞവിഹിതതായ അപസ്സന്താനം ഓതരിത്വാ സമീപം ഗന്ത്വാ തം പണ്ണം മോചേത്വാ ആദായ അത്തനോ ഗബ്ഭം പവിസിത്വാ ദ്വാരം പിധായ വാതപാനം വിവരിത്വാ അക്ഖരസമയേ കുസലതായ പണ്ണം വാചേത്വാ, ‘‘അഹോ വത ബാലോ, അത്തനോ മരണപണ്ണം ദുസ്സന്തേ ബന്ധിത്വാ ¶ വിചരതി, സചേ മയാ ന ദിട്ഠം അസ്സ, നത്ഥിസ്സ ജീവിത’’ന്തി തം പണ്ണം ഫാലേത്വാ സേട്ഠിസ്സ വചനേന അപരം പണ്ണം ലിഖി – ‘‘അയം മമ പുത്തോ ഘോസകോ നാമ, ഗാമസതതോ പണ്ണാകാരം ആഹരാപേത്വാ ഇമസ്സ ജനപദസേട്ഠിനോ ധീതരാ സദ്ധിം മങ്ഗലം കത്വാ അത്തനോ വസനഗാമസ്സ മജ്ഝേ ദ്വിഭൂമകം ഗേഹം കാരേത്വാ പാകാരപരിക്ഖേപേന ചേവ പുരിസഗുത്തിയാ ച സുസംവിഹിതാരക്ഖം കരോതു, മയ്ഹഞ്ച ‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച മയാ കത’ന്തി സാസനം പേസേതു, ഏവം കതേ അഹം ¶ മാതുലസ്സ കത്തബ്ബയുത്തകം പച്ഛാ ജാനിസ്സാമീ’’തി, ലിഖിത്വാ ച പന സങ്ഘരിത്വാ ഓതരിത്വാ ദുസ്സന്തേയേവസ്സ ബന്ധി.

സോ ¶ ദിവസഭാഗം നിദ്ദായിത്വാ ഉട്ഠായ ഭുഞ്ജിത്വാ പക്കാമി. പുനദിവസേ പാതോവ തം ഗാമം ഗന്ത്വാ ആയുത്തകം ഗാമകിച്ചം കരോന്തംയേവ പസ്സി. സോ തം ദിസ്വാ, ‘‘കിം, താതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘പിതരാ മേ തുമ്ഹാകം പണ്ണം പേസിത’’ന്തി. ‘‘കിം പണ്ണം, താത, ആഹരാ’’തി പണ്ണം ഗഹേത്വാ വാചേത്വാ തുട്ഠമാനസോ ‘‘പസ്സഥ, ഭോ, മമ സാമിനോ മയി സിനേഹം കത്വാ ജേട്ഠപുത്തസ്സ മേ മങ്ഗലം കരോതൂ’’തി മമ സന്തികം പഹിണി. ‘‘സീഘം ദാരുആദീനി ആഹരഥാ’’തി ഗഹപതികേ വത്വാ ഗാമമജ്ഝേ വുത്തപകാരം ഗേഹം കാരാപേത്വാ ഗാമസതതോ പണ്ണാകാരം ആഹരാപേത്വാ ജനപദസേട്ഠിനോ സന്തികാ ധീതരം ആനേത്വാ മങ്ഗലം കത്വാ സേട്ഠിസ്സ സാസനം പഹിണി ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച മയാ കത’’ന്തി.

തം സുത്വാ സേട്ഠിനോ ‘‘യം കാരേമി, തം ന ഹോതി; യം ന കാരേമി, തദേവ ഹോതീ’’തി മഹന്തം ദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജി. പുത്തസോകേന സദ്ധിം സോ സോകോ ഏകതോ ഹുത്വാ കുച്ഛിഡാഹം ഉപ്പാദേത്വാ അതിസാരം ജനേസി. സേട്ഠിധീതാപി ‘‘സചേ കോചി സേട്ഠിനോ സന്തികാ ആഗച്ഛതി, മമ അകഥേത്വാ സേട്ഠിപുത്തസ്സ പഠമതരം മാ കഥയിത്ഥാ’’തി ¶ ജനേ ആണാപേസി. സേട്ഠിപി ഖോ ‘‘ദാനി തം ദുട്ഠപുത്തം മമ സാപതേയ്യസ്സ സാമികം ന കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏകം ആയുത്തകം ആഹ – ‘‘മാതുല, പുത്തം മേ ദട്ഠുകാമോമ്ഹി, ഏകം പാദമൂലികം പേസേത്വാ മമ പുത്തം പക്കോസാപേഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ പണ്ണം ദത്വാ ഏകം പുരിസം പേസേസി. സേട്ഠിധീതാപി തസ്സ ആഗന്ത്വാ ദ്വാരേ ഠിതഭാവം സുത്വാ തം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘കിം, താതാ’’തി പുച്ഛി. സോ ആഹ – ‘‘സേട്ഠി ഗിലാനോ, പുത്തം പസ്സിതും പക്കോസാപേസി, അയ്യേ’’തി. ‘‘കിം, താത, ബലവാ, ദുബ്ബലോ’’തി? ‘‘ബലവാ താവ, ആഹാരം ഭുഞ്ജതിയേവ, അയ്യേ’’തി. സാ സേട്ഠിപുത്തം അജാനാപേത്വാവ തസ്സ നിവേസനഞ്ച പരിബ്ബയഞ്ച ദാപേത്വാ ‘‘മയാ പേസിതകാലേ ഗമിസ്സസി, അച്ഛസ്സു താവാ’’തി ആഹ. സേട്ഠി പുന ആയുത്തകം അവച, ‘‘കിം, മാതുല, ന തേ മമ പുത്തസ്സ സന്തികം പഹിത’’ന്തി? ‘‘പഹിതം, സാമി, ഗതപുരിസോ ന താവ ഏതീ’’തി. ‘‘തേന ഹി പുന അപരം പേസേഹീ’’തി. സോ പേസേസി. സേട്ഠിധീതാ തസ്മിമ്പി തഥേവ പടിപജ്ജി. അഥ സേട്ഠിനോ രോഗോ ബലവാ ജാതോ, ഏകം ഭാജനം പവിസതി, ഏകം നിക്ഖമതി. പുന സേട്ഠി ആയുത്തകം പുച്ഛി – ‘‘കിം, മാതുല, ന തേ മമ പുത്തസ്സ സന്തികം പഹിത’’ന്തി? ‘‘പഹിതം, സാമി, ഗതപുരിസോ ന താവ ¶ ഏതീ’’തി. ‘‘തേന ഹി പുന അപരം പേസേഹീ’’തി. സോ പേസേസി. സേട്ഠിധീതാ തതിയവാരേ ആഗതമ്പി തം പവത്തിം പുച്ഛി. സോ ‘‘ബാള്ഹഗിലാനോ, അയ്യേ, സേട്ഠി ആഹാരം പച്ഛിന്ദിത്വാ മച്ചുപരായണോ ജാതോ, ഏകം ഭാജനം നിക്ഖമതി ¶ , ഏകം പവിസതീ’’തി ആഹ. സേട്ഠിധീതാ ‘‘ഇദാനി ഗന്തും കാലോ’’തി സേട്ഠിപുത്തസ്സ ‘‘പിതാ തേ കിര ഗിലാനോ’’തി ആരോചേത്വാ ‘‘കിം വദേസി ഭദ്ദേ’’തി വുത്തേ ‘‘അഫാസുകമസ്സ, സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘ഇദാനി കിം കാതബ്ബ’’ന്തി. സാമി? ‘‘ഗാമസതതോ വുട്ഠാനകപണ്ണാകാരം ¶ ആദായ ഗന്ത്വാ പസ്സിസ്സാമ ന’’ന്തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി പണ്ണാകാരം ആഹരാപേത്വാ സകടേഹി ആദായ പക്കാമി.

അഥ നം സാ ‘‘പിതാ തേ ദുബ്ബലോ, ഏത്തകം പണ്ണാകാരം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്താനം പപഞ്ചോ ഭവിസ്സതി, ഏതം നിവത്താപേഹീ’’തി വത്വാ തം സബ്ബം അത്തനോ കുലഗേഹം പേസേത്വാ പുന തം ആഹ – ‘‘സാമി, ത്വം അത്തനോ പിതു പാദപസ്സേ തിട്ഠേയ്യാസി, അഹം ഉസ്സീസകപസ്സേ ഠസ്സാമീ’’തി. ഗേഹം പവിസമാനായേവ ച ‘‘ഗേഹസ്സ പുരതോ ച പച്ഛതോ ച ആരക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി അത്തനോ പുരിസേ ആണാപേസി. പവിട്ഠകാലേ പന സേട്ഠിപുത്തോ പിതു പാദപസ്സേ അട്ഠാസി, ഇതരാ ഉസ്സീസകപസ്സേ.

തസ്മിം ഖണേ സേട്ഠി ഉത്താനകോ നിപന്നോ ഹോതി. ആയുത്തകോ പന തസ്സ പാദേ പരിമജ്ജന്തോ ‘‘പുത്തോ തേ, സാമി, ആഗതോ’’തി ആഹ. ‘‘കുഹിം സോ’’തി? ‘‘ഏസ പാദമൂലേ ഠിതോ’’തി. അഥ നം ദിസ്വാ ആയകമ്മികം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘മമ ഗേഹേ കിത്തകം ധന’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘സാമി, ധനസ്സേവ ചത്താലീസകോടിയോ, ഉപഭോഗപരിഭോഗഭണ്ഡാനം പന വനഗാമക്ഖേത്തദ്വിപദചതുപ്പദയാനവാഹനാനഞ്ച അയഞ്ച അയഞ്ച പരിച്ഛേദോ’’തി വുത്തേ, ‘‘അഹം ഏത്തകം ധനം മമ പുത്തസ്സ ഘോസകസ്സ ന ദേമീ’’തി വത്തുകാമോ ‘‘ദേമീ’’തി ആഹ. തം സുത്വാ സേട്ഠിധീതാ ‘‘അയം പുന കഥേന്തോ അഞ്ഞം കിഞ്ചി കഥേയ്യാ’’തി ചിന്തേത്വാ സോകാതുരാ വിയ കേസേ വികിരിത്വാ രോദമാനാ ‘‘കിം നാമേതം, താത, വദേഥ, ഇദമ്പി നാമ വോ വചനം സുണോമ, അലക്ഖികാ വതമ്ഹാ’’തി വത്വാ മത്ഥകേന നം ഉരമജ്ഝേ പഹരന്തീ പതിത്വാ യഥാ പുന വത്തും ന സക്കോതി, തഥാസ്സ ഉരമജ്ഝേ മത്ഥകേന ഘംസേന്തീ ആരോദനം ദസ്സേസി. സേട്ഠി തംഖണഞ്ഞേവ കാലമകാസി. ‘‘സേട്ഠി മതോ’’തി ഗന്ത്വാ ¶ ¶ ഉതേനസ്സ രഞ്ഞോ ആരോചയിംസു. രാജാ തസ്സ സരീരകിച്ചം കാരാപേത്വാ, ‘‘അത്ഥി പനസ്സ പുത്തോ വാ ധീതാ വാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അത്ഥി, ദേവ, ഘോസകോ നാമ തസ്സ പുത്തോ, സബ്ബം സാപതേയ്യം തസ്സ നിയ്യാദേത്വാവ മതോ, ദേവാ’’തി.

രാജാ അപരഭാഗേ സേട്ഠിപുത്തം പക്കോസാപേസി. തസ്മിഞ്ച ദിവസേ ദേവോ വസ്സി. രാജങ്ഗണേ തത്ഥ തത്ഥ ഉദകം സണ്ഠാതി. സേട്ഠിപുത്തോ ‘‘രാജാനം പസ്സിസ്സാമീ’’തി പായാസി. രാജാ വാതപാനം വിവരിത്വാ തം ആഗച്ഛന്തം ഓലോകേന്തോ രാജങ്ഗണേ ഉദകം ലങ്ഘിത്വാ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ആഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഠിതം ‘‘ത്വം ഘോസകോ നാമ, താതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി വുത്തേ ‘‘പിതാ മേ ¶ മതോതി മാ സോചി, തവ പേത്തികം സേട്ഠിട്ഠാനം തുയ്ഹമേവ ദസ്സാമീ’’തി തം സമസ്സാസേത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, താതാ’’തി ഉയ്യോജേസി. രാജാ ഗച്ഛന്തഞ്ച നം ഓലോകേന്തോവ അട്ഠാസി. സോ ആഗമനകാലേ ലങ്ഘിതം ഉദകം ഗമനകാലേ ഓതരിത്വാ സണികം അഗമാസി. അഥ നം രാജാ തതോവ പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘കിം നു ഖോ, താത, ത്വം മമ സന്തികം ആഗച്ഛന്തോ ഉദകം ലങ്ഘിത്വാ ആഗമ്മ ഗച്ഛന്തോ ഓതരിത്വാ സണികം ഗച്ഛസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ദേവ, അഹം തസ്മിം ഖണേ കുമാരകോ, കീളനകാലോ നാമ, സോ ഇദാനി പന മേ ദേവേന ഠാനന്തരം പടിസ്സുതം. തസ്മാ യഥാ പുരേ അചരിത്വാ ഇദാനി സന്നിസിന്നേന ഹുത്വാ ചരിതും വട്ടതീ’’തി. തം സുത്വാ രാജാ ‘‘ധിതിമായം പുരിസോ, ഇദാനേവസ്സ ഠാനന്തരം ദസ്സാമീ’’തി പിതരാ ഭുത്തം ഭോഗം ദത്വാ സബ്ബസതേന സേട്ഠിട്ഠാനം അദാസി.

സോ രഥേ ഠത്വാ നഗരം പദക്ഖിണം അകാസി. ഓലോകിതോലോകിതട്ഠാനം കമ്പതി. സേട്ഠിധീതാ കാളിദാസിയാ സദ്ധിം മന്തയമാനാ നിസിന്നാ ¶ ‘‘അമ്മ കാളി, പുത്തസ്സ തേ ഏത്തികാ സമ്പത്തി മം നിസ്സായ ഉപ്പന്നാ’’തി ആഹ. ‘‘കിം കാരണാ, അമ്മാ’’തി? ‘‘അയഞ്ഹി അത്തനോ മരണപണ്ണം ദുസ്സന്തേ ബന്ധിത്വാ അമ്ഹാകം ഘരം ആഗതോ, അഥസ്സ മയാ തം പണ്ണം ഫാലേത്വാ മയാ സദ്ധിം മങ്ഗലകരണത്ഥായ അഞ്ഞം പണ്ണം ലിഖിത്വാ ഏത്തകം കാലം തത്ഥ ആരക്ഖോ കതോ’’തി. ‘‘അമ്മ, ത്വം ഏത്തകം പസ്സസി, ഇമം പന സേട്ഠി ദഹരകാലതോ പട്ഠായ മാരേതുകാമോ മാരേതും നാസക്ഖി, കേവലം ഇമം നിസ്സായ ബഹും ധനം ഖീയീ’’തി. ‘‘അമ്മ, അതിഭാരിയം വത സേട്ഠിനാ കത’’ന്തി. നഗരം പദക്ഖിണം കത്വാ ഗേഹം പവിസന്തം പന നം ദിസ്വാ, ‘‘അയം ഏത്തികാ സമ്പത്തി മം നിസ്സായ ¶ ഉപ്പന്നാ’’തി ഹസിതം അകാസി. അഥ നം സേട്ഠിപുത്തോ ദിസ്വാ, ‘‘കിം കാരണാ ഹസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഏകം കാരണം നിസ്സായാ’’തി. ‘‘കഥേഹി ന’’ന്തി? ‘‘സാ ന കഥേസി’’. സോ ‘‘സചേ ന കഥേസ്സസി, ദ്വിധാ തം ഛിന്ദിസ്സാമീ’’തി തജ്ജേത്വാ അസിം നിക്കഡ്ഢി. സാ ‘‘അയം ഏത്തികാ സമ്പത്തി തയാ മം നിസ്സായ ലദ്ധാതി ചിന്തേത്വാ ഹസിത’’ന്തി ആഹ. ‘‘യദി മമ പിതരാ അത്തനോ സന്തകം മയ്ഹം നിയ്യാദിതം, ത്വം ഏത്ഥ കിം ഹോസീ’’തി? സോ കിര ഏത്തകം കാലം കിഞ്ചി ന ജാനാതി, തേനസ്സാ വചനം ന സദ്ദഹി. അഥസ്സ സാ ‘‘തുമ്ഹാകം പിതരാ മരണപണ്ണം ദത്വാ പേസിതാ, തുമ്ഹേ മയാ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കത്വാ രക്ഖിതാ’’തി സബ്ബം കഥേസി. ‘‘ത്വം അഭൂതം കഥേസീ’’തി അസദ്ദഹന്തോ ‘‘മാതരം കാളിം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഏവം കിര, അമ്മാ’’തി. ‘‘ആമ, താത, ദഹരകാലതോ പട്ഠായ തം മാരേതുകാമോ മാരേതും അസക്കോന്തോ തം നിസ്സായ ബഹും ധനം ഖീയി, സത്തസു ഠാനേസു ത്വം മരണതോ മുത്തോ, ഇദാനി ഭോഗഗാമതോ ആഗമ്മ ¶ സബ്ബസതേന സദ്ധിം സേട്ഠിട്ഠാനം പത്തോ’’തി. സോ തം സുത്വാ ‘‘ഭാരിയം വത കമ്മം, ഏവരൂപാ ഖോ പന മരണാ മുത്തസ്സ മമ പമാദജീവിതം ജീവിതും അയുത്തം, അപ്പമത്തോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ദേവസികം സഹസ്സം ¶ വിസ്സജ്ജേത്വാ അദ്ധികകപണാദീനം ദാനം പട്ഠപേസി. മിത്തോ നാമസ്സ കുടുമ്ബികോ ദാനബ്യാവടോ അഹോസി. അയം ഘോസകസേട്ഠിനോ ഉപ്പത്തി.

തസ്മിം പന കാലേ ഭദ്ദവതീനഗരേ ഭദ്ദവതിയസേട്ഠി നാമ ഘോസകസേട്ഠിനോ അദിട്ഠപുബ്ബസഹായകോ അഹോസി. ഭദ്ദവതീനഗരതോ ആഗതാനം വാണിജാനം സന്തികേ ഘോസകസേട്ഠി ഭദ്ദവതിയസേട്ഠിനോ സമ്പത്തിഞ്ച വയപ്പദേസഞ്ച സുത്വാ തേന സദ്ധിം സഹായകഭാവം ഇച്ഛന്തോ പണ്ണാകാരം പേസേസി. ഭദ്ദവതിയസേട്ഠിപി കോസമ്ബിതോ ആഗതാനം വാണിജാനം സന്തികേ ഘോസകസേട്ഠിനോ സമ്പത്തിഞ്ച വയപ്പദേസഞ്ച സുത്വാ തേന സദ്ധിം സഹായകഭാവം ഇച്ഛന്തോ പണ്ണാകാരം പേസേസി. ഏവം തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം അദിട്ഠപുബ്ബസഹായകാ ഹുത്വാ വസിംസു. അപരഭാഗേ ഭദ്ദവതിയസേട്ഠിനോ ഗേഹേ അഹിവാതരോഗോ പതിതോ. തസ്മിം പതിതേ പഠമം മക്ഖികാ മരന്തി, തതോ അനുക്കമേനേവ കീടാ മൂസികാ കുക്കുടാ സൂകരാ ഗാവോ ദാസീ ദാസാ സബ്ബപച്ഛാ ഘരമാനുസകാപി മരന്തി. തേസു യേ ഭിത്തിം ഭിന്ദിത്വാ പലായന്തി, തേ ജീവിതം ലഭന്തി, തദാ പന സേട്ഠി ച ഭരിയാ ച ധീതാ ചസ്സ തഥാ പലായിത്വാ ¶ ഘോസകസേട്ഠിം പസ്സിതും പത്ഥേന്താ കോസമ്ബിമഗ്ഗം ¶ പടിപജ്ജിംസു. തേ അന്തരാമഗ്ഗേയേവ ഖീണപാഥേയ്യാ വാതാതപേന ചേവ ഖുപ്പിപാസാഹി ച കിലന്തസരീരാ കിച്ഛേന കോസമ്ബിം പത്വാ ഉദകഫാസുകട്ഠാനേ ഠത്വാ ന്ഹത്വാ നഗരദ്വാരേ ഏകം സാലം പവിസിംസു.

തതോ സേട്ഠി ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, ഇമിനാ നീഹാരേന ഗച്ഛന്താ വിജാതമാതുയാപി അമനാപാ ഹോന്തി, സഹായകോ കിര മേ അദ്ധികകപണാദീനം ദേവസികം സഹസ്സം വിസ്സജ്ജേത്വാ ദാനം ദാപേസി. തത്ഥ ധീതരം പേസേത്വാ ആഹാരം ആഹരാപേത്വാ ഏകാഹം ദ്വീഹം ഇധേവ സരീരം സന്തപ്പേത്വാ സഹായകം പസ്സിസ്സാമാ’’തി. സാ ‘‘സാധു, സാമീ’’തി. തേ സാലായമേവ വസിംസു. പുനദിവസേ കാലേ ആരോചിതേ കപണദ്ധികാദീസു ആഹാരത്ഥായ ഗച്ഛന്തേസു മാതാപിതരോ, ‘‘അമ്മ, ഗന്ത്വാ അമ്ഹാകം ആഹാരം ആഹരാ’’തി ധീതരം പേസയിംസു. മഹാഭോഗകുലസ്സ ധീതാ വിപത്തിയാ അച്ഛിന്നലജ്ജിതായ അലജ്ജമാനാ പാതിം ഗഹേത്വാ കപണജനേന സദ്ധിം ആഹാരത്ഥായ ഗന്ത്വാ ‘‘കതി പടിവീസേ ഗണ്ഹിസ്സസി, അമ്മാ’’തി പുട്ഠാ ച പന ‘‘തയോ’’തി ആഹ. അഥസ്സാ തയോ പടിവീസേ അദാസി. തായ ഭത്തേ ആഹടേ തയോപി ഏകതോ ഭുഞ്ജിതും നിസീദിംസു.

അഥ മാതാധീതരോ സേട്ഠിം ആഹംസു – ‘‘സാമി, വിപത്തി നാമ മഹാകുലാനമ്പി ഉപ്പജ്ജതി, മാ അമ്ഹേ ഓലോകേത്വാ ഭുഞ്ജ, മാ ചിന്തയീ’’തി. ഇതി നം നാനപ്പകാരേഹി യാചിത്വാ ഭോജേസും. സോ ഭുഞ്ജിത്വാ ആഹാരം ജീരാപേതും അസക്കോന്തോ അരുണേ ഉഗ്ഗച്ഛന്തേ കാലമകാസി. മാതാധീതരോ നാനപ്പകാരേഹി പരിദേവിത്വാ രോദിംസു. കുമാരികാ പുനദിവസേ രോദമാനാ ആഹാരത്ഥായ ഗന്ത്വാ, ‘‘കതി ¶ പടിവീസേ ഗണ്ഹിസ്സസീ’’തി ¶ വുത്താ, ‘‘ദ്വേ’’തി വത്വാ ആഹാരം ആഹരിത്വാ മാതരം യാചിത്വാ ഭോജേസി. സാപി തായ യാചിയമാനാ ഭുഞ്ജിത്വാ ആഹാരം ജീരാപേതും അസക്കോന്തീ തം ദിവസമേവ കാലമകാസി. കുമാരികാ ഏകികാവ രോദിത്വാ പരിദേവിത്വാ തായ ദുക്ഖുപ്പത്തിയാ അതിവിയ സഞ്ജാതഛാതകദുക്ഖാ പുനദിവസേ യാചകേഹി സദ്ധിം രോദന്തീ ആഹാരത്ഥായ ഗന്ത്വാ, ‘‘കതി പടിവീസേ ഗണ്ഹിസ്സസി, അമ്മാ’’തി വുത്താ ‘‘ഏക’’ന്തി ആഹ. മിത്തകുടുമ്ബികോ തം തയോ ദിവസേ ഭത്തം ഗണ്ഹന്തിം സഞ്ജാനാതി, തേന തം ‘‘അപേഹി നസ്സ, വസലി, അജ്ജ തവ കുച്ഛിപ്പമാണം അഞ്ഞാസീ’’തി ആഹ. ഹിരോത്തപ്പസമ്പന്നാ കുലധീതാ ¶ പച്ചോരസ്മിം സത്തിപഹാരം വിയ വണേ ഖാരോദകസേചനകം വിയ ച പത്വാ ‘‘കിം, സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘തയാ പുരേ തയോ കോട്ഠാസാ ഗഹിതാ, ഹിയ്യോ ദ്വേ, അജ്ജ ഏകം ഗണ്ഹാസി. അജ്ജ തേ അത്തനോ കുച്ഛിപ്പമാണം ഞാത’’ന്തി. ‘‘മാ മം, സാമി, ‘അത്തനോവ അത്ഥായ ഗണ്ഹീ’തി മഞ്ഞിത്ഥാ’’തി. ‘‘അഥ കസ്മാ ഏവം ഗണ്ഹീ’’തി? ‘‘പുരേ തയോ ജനാ അഹുമ്ഹ, സാമി, ഹിയ്യോ ദ്വേ, അജ്ജ ഏകികാവ ജാതാമ്ഹീ’’തി. സോ ‘‘കേന കാരണേനാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ആദിതോ പട്ഠായ തായ കഥിതം സബ്ബം പവത്തിം സുത്വാ അസ്സൂനി സന്ധാരേതും അസക്കോന്തോ സഞ്ജാതബലവദോമനസ്സോ ഹുത്വാ, ‘‘അമ്മ, ഏവം സന്തേ മാ ചിന്തയി, ത്വം ഭദ്ദവതിയസേട്ഠിനോ ധീതാ അജ്ജകാലതോ പട്ഠായ മമ ധീതായേവ നാമാ’’തി വത്വാ സീസേ ചുമ്ബിത്വാ ഘരം നേത്വാ അത്തനോ ജേട്ഠധീതുട്ഠാനേ ഠപേസി.

സാ ദാനഗ്ഗേ ഉച്ചാസദ്ദം മഹാസദ്ദം സുത്വാ, ‘‘താത, കസ്മാ ഏതം ജനം നിസ്സദ്ദം കത്വാ ദാനം ന ദേഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ന സക്കാ കാതും, അമ്മാ’’തി. ‘‘സക്കാ, താതാ’’തി. ‘‘കഥം സക്കാ, അമ്മാ’’തി? ‘‘താത ദാനഗ്ഗം പരിക്ഖിപിത്വാ ¶ ഏകേകസ്സേവ പവേസനപ്പമാണേന ദ്വേ ദ്വാരാനി യോജേത്വാ, ‘ഏകേന ദ്വാരേന പവിസിത്വാ ഏകേന നിക്ഖമഥാ’തി വദേഥ, ഏവം നിസ്സദ്ദാ ഹുത്വാവ ഗണ്ഹിസ്സന്തീ’’തി. സോ തം സുത്വാ, ‘‘ഭദ്ദകോവ, അമ്മ, ഉപായോ’’തി തഥാ കാരേസി. സാപി പുബ്ബേ സാമാ നാമ. വതിയാ പന കാരിതത്താ സാമാവതീ നാമ ജാതാ. തതോ പട്ഠായ ദാനഗ്ഗേ കോലാഹലം പച്ഛിന്ദീ. ഘോസകസേട്ഠി പുബ്ബേ തം സദ്ദം സുണന്തോ ‘‘മയ്ഹം ദാനഗ്ഗേ സദ്ദോ’’തി തുസ്സതി. ദ്വീഹതീഹം പന സദ്ദം അസുണന്തോ മിത്തകുടുമ്ബികം അത്തനോ ഉപട്ഠാനം ആഗതം പുച്ഛി – ‘‘ദിയ്യതി കപണദ്ധികാദീനം ദാന’’ന്തി? ‘‘ആമ, സാമീ’’തി. ‘‘അഥ കിം ദ്വീഹതീഹം സദ്ദോ ന സുയ്യതീ’’തി? ‘‘യഥാ നിസ്സദ്ദാ ഹുത്വാ ഗണ്ഹന്തി, തഥാ മേ ഉപായോ കതോ’’തി. ‘‘അഥ പുബ്ബേവ കസ്മാ നാകാസീ’’തി? ‘‘അജാനനതായ, സാമീ’’തി. ‘‘ഇദാനി കഥം തേ ഞാതോ’’തി? ‘‘ധീതരാ മേ അക്ഖാതോ, സാമീ’’തി. മയ്ഹം അവിദിതാ ‘‘തവ ധീതാ നാമ അത്ഥീ’’തി. സോ അഹിവാതരോഗുപ്പത്തിതോ പട്ഠായ സബ്ബം ഭദ്ദവതിയസേട്ഠിനോ പവത്തിം ആചിക്ഖിത്വാ തസ്സാ അത്തനോ ജേട്ഠധീതുട്ഠാനേ ഠപിതഭാവം ആരോചേസി. അഥ നം സേട്ഠി ‘‘ഏവം സന്തേ മമ കസ്മാ ന കഥേസി, മമ സഹായകസ്സ ¶ ധീതാ മമ ധീതാ നാമാ’’തി തം പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘അമ്മ, സേട്ഠിനോ ധീതാസീ’’തി? ‘‘ആമ, താതാ’’തി. ‘‘തേന ഹി മാ ചിന്തയി, ത്വം മമ ¶ ധീതാസീ’’തി തം സീസേ ചുമ്ബിത്വാ പരിവാരത്ഥായ തസ്സാ പഞ്ച ഇത്ഥിസതാനി ദത്വാ തം അത്തനോ ജേട്ഠധീതുട്ഠാനേ ഠപേസി.

അഥേകദിവസം തസ്മിം നഗരേ നക്ഖത്തം സങ്ഘുട്ഠം ഹോതി. തസ്മിം പന നക്ഖത്തേ ബഹി അനിക്ഖമനകാ കുലധീതരോപി അത്തനോ പരിവാരേന സദ്ധിം പദസാവ ¶ നദിം ഗന്ത്വാ ന്ഹായന്തി. തസ്മാ തം ദിവസം സാമാവതീപി പഞ്ചഹി ഇത്ഥിസതേഹി പരിവാരിതാ രാജങ്ഗണേനേവ ന്ഹായിതും അഗമാസി. ഉതേനോ സീഹപഞ്ജരേ ഠിതോ തം ദിസ്വാ ‘‘കസ്സിമാ നാടകിത്ഥിയോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ന കസ്സചി നാടകിത്ഥിയോ, ദേവാ’’തി. ‘‘അഥ കസ്സ ധീതരോ’’തി? ‘‘ഘോസകസേട്ഠിനോ ധീതാ ദേവ, സാമാവതീ നാമേസാ’’തി. സോ ദിസ്വാവ ഉപ്പന്നസിനേഹോ സേട്ഠിനോ സാസനം പാഹേസി – ‘‘ധീതരം കിര മേ പേസേതൂ’’തി. ‘‘ന പേസേമി, ദേവാ’’തി. ‘‘മാ കിര ഏവം കരോതു, പേസേതുയേവാ’’തി. ‘‘മയം ഗഹപതികാ നാമ കുമാരികാനം പോഥേത്വാ വിഹേഠേത്വാ കഡ്ഢനഭയേന ന ദേമ, ദേവാ’’തി. രാജാ കുജ്ഝിത്വാ ഗേഹം ലഞ്ഛാപേത്വാ സേട്ഠിഞ്ച ഭരിയഞ്ച ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ ബഹി കാരാപേസി. സാമാവതീ, ന്ഹായിത്വാ ആഗന്ത്വാ ഗേഹം പവിസിതും ഓകാസം അലഭന്തീ, ‘‘കിം ഏതം, താതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അമ്മ, രാജാ തവ കാരണാ പഹിണി. അഥ ‘ന മയം ദസ്സാമാ’തി വുത്തേ ഘരം ലഞ്ഛാപേത്വാ അമ്ഹേ ബഹി കാരാപേസീ’’തി. ‘‘താത, ഭാരിയം വോ കമ്മം കതം, രഞ്ഞാ നാമ പഹിതേ ‘ന, ദേമാ’തി അവത്വാ ‘സചേ മേ ധീതരം സപരിവാരം ഗണ്ഹഥ, ദേമാ’തി വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ, താതാ’’തി. ‘‘സാധു, അമ്മ, തവ രുചിയാ സതി ഏവം കരിസ്സാമീ’’തി രഞ്ഞോ തഥാ സാസനം പാഹേസി. രാജാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ തം സപരിവാരം ആനേത്വാ അഭിസിഞ്ചിത്വാ അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനേ ഠപേസി. സേസാ തസ്സായേവ പരിവാരിത്ഥിയോ അഹേസും. അയം സാമാവതിയാ ഉപ്പത്തി.

ഉതേനസ്സ പന അപരാപി വാസുലദത്താ നാമ ദേവീ അഹോസി ¶ ചണ്ഡപജ്ജോതസ്സ ധീതാ. ഉജ്ജേനിയഞ്ഹി ചണ്ഡപജ്ജോതോ നാമ രാജാ അഹോസി. സോ ഏകദിവസം ഉയ്യാനതോ ആഗച്ഛന്തോ അത്തനോ സമ്പത്തിം ഓലോകേത്വാ, ‘‘അത്ഥി നു ഖോ അഞ്ഞസ്സപി കസ്സചി ഏവരൂപാ സമ്പത്തീ’’തി വത്വാ തം സുത്വാ മനുസ്സേഹി ‘‘കിം സമ്പത്തി നാമേസാ, കോസമ്ബിയം ഉതേനസ്സ രഞ്ഞോ അതിമഹതീ സമ്പതീ’’തി വുത്തേ രാജാ ആഹ – ‘‘തേന ഹി ഗണ്ഹിസ്സാമ ന’’ന്തി? ‘‘ന സക്കാ സോ ഗഹേതു’’ന്തി. ‘‘കിഞ്ചി കത്വാ ഗണ്ഹിസ്സാമയേവാ’’തി? ‘‘ന സക്കാ ദേവാ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘സോ ഹത്ഥികന്തം നാമ സിപ്പം ജാനാതി, മന്തം ¶ പരിവത്തേത്വാ ഹത്ഥികന്തവീണം വാദേന്തോ നാഗേ പലാപേതിപി ഗണ്ഹാതിപി. ഹത്ഥിവാഹനസമ്പന്നോ തേന സദിസോ നാമ നത്ഥീ’’തി. ‘‘ന സക്കാ മയാ സോ ഗഹേതു’’ന്തി. ‘‘സചേ തേ, ദേവ, ഏകന്തേന അയം നിച്ഛയോ, തേന ഹി ദാരുഹത്ഥിം കാരേത്വാ ¶ തസ്സാസന്നട്ഠാനം പേസേഹി. സോ ഹത്ഥിവാഹനം വാ അസ്സവാഹനം വാ സുത്വാ ദൂരമ്പി ഗച്ഛതി. തത്ഥ നം ആഗതം ഗഹേതും സക്കാ ഭവിസ്സതീ’’തി.

രാജാ ‘‘അത്ഥേസോ ഉപായോ’’തി ദാരുമയം യന്തഹത്ഥിം കാരാപേത്വാ ബഹി പിലോതികാഹി വേഠേത്വാ കതചിത്തകമ്മം കത്വാ തസ്സ വിജിതേ ആസന്നട്ഠാനേ ഏകസ്മിം സരതീരേ വിസ്സജ്ജാപേസി. ഹത്ഥിനോ അന്തോകുച്ഛിയം സട്ഠി പുരിസാ അപരാപരം ചങ്കമന്തി, ഹത്ഥിലണ്ഡം ആഹരിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ഛഡ്ഡേസും. ഏകോ വനചരകോ ഹത്ഥിം ദിസ്വാ, ‘‘അമ്ഹാകം രഞ്ഞോ അനുച്ഛവികോ’’തി ചിന്തേത്വാ, ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി – ‘‘ദേവ, മയാ സബ്ബസേതോ കേലാസകൂടപടിഭാഗോ തുമ്ഹാകഞ്ഞേവ അനുച്ഛവികോ വരവാരണോ ദിട്ഠോ’’തി. ഉതേനോ തമേവ മഗ്ഗദേസകം കത്വാ ഹത്ഥിം അഭിരുയ്ഹ സപരിവാരോ നിക്ഖമി. തസ്സ ആഗമനം ഞത്വാ ¶ ചരപുരിസാ ഗന്ത്വാ ചണ്ഡപജ്ജോതസ്സ ആരോചേസും. സോ ആഗന്ത്വാ മജ്ഝേ തുച്ഛം കത്വാ ഉഭോസു പസ്സേസു ബലകായം പയോജേസി. ഉതേനോ തസ്സാഗമനം അജാനന്തോ ഹത്ഥിം അനുബന്ധി. അന്തോ ഠിതമനുസ്സാ വേഗേന പലാപേസും. കട്ഠഹത്ഥീ രഞ്ഞോ മന്തം പരിവത്തേത്വാ വീണം വാദേന്തസ്സ തന്തിസദ്ദം അസുണന്തോ വിയ പലായതിയേവ. രാജാ ഹത്ഥിനാഗം പാപുണിതും അസക്കോന്തോ അസ്സം ആരുയ്ഹ അനുബന്ധി. തസ്മിം വേഗേന അനുബന്ധന്തേ ബലകായോ ഓഹീയി. രാജാ ഏകകോവ അഹോസി. അഥ നം ഉഭോസു പസ്സേസു പയുത്താ ചണ്ഡപജ്ജോതസ്സ പുരിസാ ഗണ്ഹിത്വാ അത്തനോ രഞ്ഞോ അദംസു. അഥസ്സ ബലകായോ അമിത്തവസം ഗതഭാവം ഞത്വാ ബഹിനഗരേവ ഖന്ധാവാരം നിവേസേത്വാ അച്ഛി.

ചണ്ഡപജ്ജോതോപി ഉതേനം ജീവഗ്ഗാഹമേവ ഗാഹാപേത്വാ ഏകസ്മിം ചോരഗേഹേ പക്ഖിപിത്വാ ദ്വാരം പിദഹാപേത്വാ തയോ ദിവസേ ജയപാനം പിവി. ഉതേനോ തതിയദിവസേ ആരക്ഖകേ പുച്ഛി – ‘‘കഹം വോ, താത, രാജാ’’തി? ‘‘‘പച്ചാമിത്തോ മേ ഗഹിതോ’തി ജയപാനം പിവതീ’’തി. ‘‘കാ നാമേസാ മാതുഗാമസ്സ വിയ തുമ്ഹാകം രഞ്ഞോ കിരിയാ, നനു പടിരാജൂനം ഗഹേത്വാ ¶ വിസ്സജ്ജേതും വാ മാരേതും വാ വട്ടതി, അമ്ഹേ ദുക്ഖം നിസീദാപേത്വാ ജയപാനം കിര പിവതീ’’തി. തേ ഗന്ത്വാ തമത്ഥം രഞ്ഞോ ആരോചേസും. സോ ആഗന്ത്വാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഏവം വദസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘സാധു തം വിസ്സജ്ജേസ്സാമി, ഏവരൂപോ കിര തേ മന്തോ അത്ഥി, തം മയ്ഹം ദസ്സസീ’’തി. ‘‘സാധു ദസ്സാമി, ഗഹണസമയേ മം വന്ദിത്വാ തം ഗണ്ഹാഹി. കിം പന ത്വം വന്ദിസ്സസീ’’തി? ‘‘ക്യാഹം തം വന്ദിസ്സാമി, ന വന്ദിസ്സാമീ’’തി? ‘‘അഹമ്പി തേ ന ദസ്സാമീ’’തി ¶ . ‘‘ഏവം സന്തേ രാജാണം തേ കരിസ്സാമീ’’തി. ‘‘കരോഹി, സരീരസ്സ മേ ഇസ്സരോ, ന പന ചിത്തസ്സാ’’തി. രാജാ തസ്സ സൂരഗജ്ജിതം സുത്വാ, ‘‘കഥം നു ഖോ ഇമം മന്തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘ഇമം മന്തം അഞ്ഞം ജാനാപേതും ന സക്കാ, മമ ധീതരം ഏതസ്സ സന്തികേ ¶ ഉഗ്ഗണ്ഹാപേത്വാ അഹം തസ്സാ സന്തികേ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. അഥ നം ആഹ – ‘‘അഞ്ഞസ്സ വന്ദിത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ ദസ്സസീ’’തി. ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘തേന ഹി അമ്ഹാകം ഘരേ ഏകാ ഖുജ്ജാ അത്ഥി തസ്സാ അന്തോസാണിയം വന്ദിത്വാ നിസിന്നായ ത്വം ബഹിസാണിയം ഠിതോവ മന്തം വാചേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, മഹാരാജ, ഖുജ്ജാ വാ ഹോതു പീഠസപ്പി വാ, വന്ദന്തിയാ ദസ്സാമീ’’തി. തതോ രാജാ ഗന്ത്വാ ധീതരം വാസുലദത്തം ആഹ – ‘‘അമ്മ, ഏകോ സങ്ഖകുട്ഠീ അനഗ്ഘമന്തം ജാനാതി, തം അഞ്ഞം ജാനാപേതും ന സക്കാ. ത്വം അന്തോസാണിയം നിസീദിത്വാ തം വന്ദിത്വാ മന്തം ഗണ്ഹ, സോ ബഹിസാണിയം ഠത്വാ തുയ്ഹം വാചേസ്സതി. തവ സന്തികാ അഹം തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി.

ഏവം സോ തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം സന്ഥവകരണഭയേന ധീതരം ഖുജ്ജം, ഇതരം സങ്ഖകുട്ഠിം കത്വാ കഥേസി. സോ തസ്സാ അന്തോസാണിയം വന്ദിത്വാ നിസിന്നായ ബഹി ഠിതോ മന്തം വാചേസി. അഥ നം ഏകദിവസം പുനപ്പുനം വുച്ചമാനമ്പി മന്തപദം വത്തും അസക്കോന്തിം ‘‘അരേ ഖുജ്ജേ അതിബഹലോട്ഠകപോലം തേ മുഖം, ഏവം നാമ വദേഹീ’’തി ആഹ. ‘‘സാ കുജ്ഝിത്വാ അരേ ദുട്ഠസങ്ഖകുട്ഠി ¶ കിം വദേസി, കിം മാദിസാ ഖുജ്ജാ നാമ ഹോതീ’’തി? സാണികണ്ണം ഉക്ഖിപിത്വാ ‘‘കാസി ത്വ’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘രഞ്ഞോ ധീതാ വാസുലദത്താ നാമാഹ’’ന്തി ആഹ. ‘‘പിതാ തേ തം മയ്ഹം കഥേന്തോ ‘ഖുജ്ജാ’തി കഥേസീ’’തി. ‘‘മയ്ഹമ്പി കഥേന്തോ തം സങ്ഖകുട്ഠിം കത്വാ കഥേസീ’’തി. തേ ഉഭോപി ‘‘തേന ഹി അമ്ഹാകം സന്ഥവകരണഭയേന കഥിതം ഭവിസ്സതീ’’തി അന്തോസാണിയഞ്ഞേവ സന്ഥവം കരിംസു.

തതോ പട്ഠായ മന്തഗ്ഗഹണം വാ സിപ്പഗ്ഗഹണം വാ നത്ഥി. രാജാപി ധീതരം നിച്ചം പുച്ഛതി – ‘‘സിപ്പം ഗണ്ഹസി, അമ്മാ’’തി? ‘‘ഗണ്ഹാമി, താതാ’’തി. അഥ നം ഏകദിവസം ഉതേനോ ¶ ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, സാമികേന കത്തബ്ബം നാമ നേവ മാതാപിതരോ ന ഭാതുഭഗിനിയോ കാതും സക്കോന്തി, സചേ മയ്ഹം ജീവിതം ദസ്സസി, പഞ്ച തേ ഇത്ഥിസതാനി പരിവാരം ദത്വാ അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനം ദസ്സാമീ’’തി. ‘‘സചേ ഇമസ്മിം വചനേ പതിട്ഠാതും സക്ഖിസ്സഥ, ദസ്സാമി വോ ജീവിത’’ന്തി. ‘‘സക്ഖിസ്സാമി, ഭദ്ദേ’’തി. സാ ‘‘സാധു, സാമീ’’തി പിതു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. അഥ നം സോ പുച്ഛി – ‘‘അമ്മ, നിട്ഠിതം സിപ്പ’’ന്തി? ‘‘ന താവ നിട്ഠിതം, താത, സിപ്പ’’ന്തി. അഥ നം സോ പുച്ഛി – ‘‘കിം, അമ്മാ’’തി? ‘‘അമ്ഹാകം ഏകം ദ്വാരഞ്ച ഏകം വാഹനഞ്ച ലദ്ധും വട്ടതി, താതാ’’തി. ‘‘ഇദം കിം, അമ്മാ’’തി? ‘‘താത, രത്തിം കിര താരകസഞ്ഞായ മന്തസ്സ ഉപചാരത്ഥായ ഏകം ഓസധം ഗഹേതബ്ബം അത്ഥി. തസ്മാ അമ്ഹാകം വേലായ ¶ വാ അവേലായ വാ നിക്ഖമനകാലേ ഏകം ദ്വാരഞ്ചേവ ഏകം വാഹനഞ്ച ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി. രാജാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി. തേ അത്തനോ അഭിരുചിതം ഏകം ദ്വാരം ഹത്ഥഗതം കരിംസു. രഞ്ഞോ പന പഞ്ച വാഹനാനി അഹേസും. ഭദ്ദവതീ നാമ കരേണുകാ ¶ ഏകദിവസം പഞ്ഞാസ യോജനാനി ഗച്ഛതി, കാകോ നാമ ദാസോ സട്ഠി യോജനാനി ഗച്ഛതി, ചേലകട്ഠി ച മുഞ്ചകേസീ ചാതി ദ്വേ അസ്സാ യോജനസതം ഗച്ഛന്തി, നാളാഗിരി ഹത്ഥീ വീസതി യോജനസതന്തി.

സോ കിര രാജാ അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ ഏകസ്സ ഇസ്സരസ്സ ഉപട്ഠാകോ അഹോസി. അഥേകദിവസം ഇസ്സരേ ബഹിനഗരം ഗന്ത്വാ ന്ഹത്വാ ആഗച്ഛന്തേ ഏകോ പച്ചേകബുദ്ധോ നഗരം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ സകലനഗരവാസീനം മാരേന ആവട്ടിതത്താ ഏകം ഭിക്ഖാമ്പി അലഭിത്വാ യഥാധോതേന പത്തേന നിക്ഖമി. അഥ നം നഗരദ്വാരം പത്തകാലേ മാരോ അഞ്ഞാതകവേസേന ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘അപി, ഭന്തേ, വോ കിഞ്ചി ലദ്ധ’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘കിം പന മേ ത്വം അലഭനാകാരം കരീ’’തി? ‘‘തേന ഹി നിവത്തിത്വാ പുന പവിസഥ, ഇദാനി ന കരിസ്സാമീ’’തി. ‘‘നാഹം പുന നിവത്തിസ്സാമീ’’തി. സചേ ഹി നിവത്തേയ്യ, പുന സോ സകലനഗരവാസീനം സരീരേ അധിമുഞ്ചിത്വാ പാണിം പഹരിത്വാ ഹസനകേളിം കരേയ്യ. പച്ചേകബുദ്ധേ അനിവത്തിത്വാ ഗതേ മാരോ തത്ഥേവ അന്തരധായി. അഥ സോ ഇസ്സരോ യഥാധോതേനേവ പത്തേന ¶ ആഗച്ഛന്തം പച്ചേകബുദ്ധം ദിസ്വാ വന്ദിത്വാ, ‘‘അപി, ഭന്തേ, കിഞ്ചി ലദ്ധ’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ചരിത്വാ നിക്ഖന്തമ്ഹാവുസോ’’തി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘അയ്യോ, മയാ പുച്ഛിതം അകഥേത്വാ അഞ്ഞം വദതി, ന കിഞ്ചി ലദ്ധം ഭവിസ്സതീ’’തി. അഥസ്സ പത്തം ഓലോകേന്തോ തുച്ഛം ദിസ്വാ ഗേഹേ ഭത്തസ്സ ¶ നിട്ഠിതാനിട്ഠിതഭാവം അജാനനതായ സൂരോ ഹുത്വാ പത്തം ഗഹേതും അവിസഹന്തോ ‘‘ഥോകം, ഭന്തേ, അധിവാസേഥാ’’തി വത്വാ വേഗേന ഘരം ഗന്ത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം ഭത്തം നിട്ഠിത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘നിട്ഠിത’’ന്തി വുത്തേ തം ഉപട്ഠാകം ആഹ – ‘‘താത, അഞ്ഞോ തയാ സമ്പന്നവേഗതരോ നാമ നത്ഥി, സീഘേന ജവേന ഭദന്തം പത്വാ ‘പത്തം മേ, ഭന്തേ, ദേഥാ’തി വത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ വേഗേന ഏഹീ’’തി. സോ ഏകവചനേനേവ പക്ഖന്ദിത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ ആഹരി. ഇസ്സരോപി അത്തനോ ഭോജനസ്സ പത്തം പൂരേത്വാ ‘‘ഇമം സീഘം ഗന്ത്വാ അയ്യസ്സ സമ്പാദേഹി, അഹം തേ ഇതോ പത്തിം ദമ്മീ’’തി ആഹ.

സോപി തം ഗഹേത്വാ ജവേന ഗന്ത്വാ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ പത്തം ദത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ‘വേലാ ഉപകട്ഠാ’തി അഹം അതിസീഘേന ജവേന ആഗതോ ച ഗതോ ച, ഏതസ്സ മേ ജവസ്സ ഫലേന യോജനാനം പണ്ണാസസട്ഠിസതവീസസതഗമനസമത്ഥാനി പഞ്ച വാഹനാനി നിബ്ബത്തന്തു, ആഗച്ഛന്തസ്സ ച മേ ഗച്ഛന്തസ്സ ച സരീരം സൂരിയതേജേന തത്ഥം, തസ്സ മേ ഫലേന നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ ആണാ സൂരിയതേജസദിസാ ഹോതു, ഇമസ്മിം മേ പിണ്ഡപാതേ സാമിനാ പത്തി ദിന്നാ, തസ്സാ മേ നിസ്സന്ദേന തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠധമ്മസ്സ ¶ ഭാഗീ ഹോമീ’’തി ആഹ. പച്ചേകബുദ്ധോ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി വത്വാ –

‘‘ഇച്ഛിതം ¶ പത്ഥിതം തുയ്ഹം, സബ്ബമേവ സമിജ്ഝതു;

സബ്ബേ പൂരേന്തു സങ്കപ്പാ, ചന്ദോ പന്നരസോ യഥാ. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൯൫ പുബ്ബൂപനിസ്സയസമ്പത്തികഥാ; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧. ൧൯൨);

‘‘ഇച്ഛിതം പത്ഥിതം തുയ്ഹം, ഖിപ്പമേവ സമിജ്ഝതു;

സബ്ബേ പൂരേന്തു സങ്കപ്പാ, മണിജോതിരസോ യഥാ’’തി. –

അനുമോദനം അകാസി. പച്ചേകബുദ്ധാനം കിര ഇധാവ ദ്വേ ഗാഥാ അനുമോദനഗാഥാ നാമ ഹോന്തി. തത്ഥ ജോതിരസോതി സബ്ബകാമദദം മണിരതനം വുച്ചതി. ഇദം തസ്സ പുബ്ബചരിതം. സോ ഏതരഹി ചണ്ഡപജ്ജോതോ അഹോസി. തസ്സ ച കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന ഇമാനി പഞ്ച വാഹനാനി നിബ്ബത്തിംസു. അഥേകദിവസം രാജാ ഉയ്യാനകീളായ നിക്ഖമി. ഉതേനോ ‘‘അജ്ജ പലായിതബ്ബ’’ന്തി മഹന്താമഹന്തേ ചമ്മപസിബ്ബകേ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണസ്സ പൂരേത്വാ കരേണുകാപിട്ഠേ ഠപേത്വാ വാസുലദത്തം ആദായ പലായി. അന്തേപുരപാലകാ പലായന്തം തം ദിസ്വാ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ ‘‘സീഘം ഗച്ഛഥാ’’തി ബലം പഹിണി. ഉതേനോ ¶ ബലസ്സ പക്ഖന്ദഭാവം ഞത്വാ കഹാപണപസിബ്ബകം മോചേത്വാ പാതേസി, മനുസ്സാ കഹാപണേ ഉച്ചിനിത്വാ പുന പക്ഖന്ദിംസു. ഇതരോ സുവണ്ണപസിബ്ബകം മോചേത്വാ പാതേത്വാ നേസം സുവണ്ണലോഭേന പപഞ്ചേന്താനഞ്ഞേവ ¶ ബഹി നിവുട്ഠം അത്തനോ ഖന്ധാവാരം പാപുണി. അഥ നം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാവ അത്തനോ ബലകായോ പരിവാരേത്വാ നഗരം പവേസേസി. സോ പത്വാവ വാസുലദത്തം അഭിസിഞ്ചിത്വാ അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനേ ഠപേസീതി. അയം വാസുലദത്തായ ഉപ്പത്തി.

അപരാ പന മാഗണ്ഡിയാ നാമ രഞ്ഞോ സന്തികാ അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനം ലഭി. സാ കിര കുരുരട്ഠേ മാഗണ്ഡിയബ്രാഹ്മണസ്സ ധീതാ. മാതാപിസ്സാ മാഗണ്ഡിയായേവ നാമം. ചൂളപിതാപിസ്സാ മാഗണ്ഡിയോവ, സാ അഭിരൂപാ അഹോസി ദേവച്ഛരപടിഭാഗാ. പിതാ പനസ്സാ അനുച്ഛവികം സാമികം അലഭന്തോ മഹന്തേഹി മഹന്തേഹി കുലേഹി യാചിതോപി ‘‘ന മയ്ഹം ധീതു തുമ്ഹേ അനുച്ഛവികാ’’തി തജ്ജേത്വാ ഉയ്യോജേസി. അഥേകദിവസം സത്ഥാ പച്ചൂസസമയേ ലോകം വോലോകേന്തോ മാഗണ്ഡിയബ്രാഹ്മണസ്സ സപജാപതികസ്സ അനാഗാമിഫലൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ അത്തനോ പത്തചീവരമാദായ തസ്സ ബഹിനിഗമേ അഗ്ഗിപരിചരണട്ഠാനം അഗമാസി. സോ തഥാഗതസ്സ രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്തം അത്തഭാവം ഓലോകേത്വാ, ‘‘ഇമസ്മിം ലോകേ ഇമിനാ പുരിസേന സദിസോ അഞ്ഞോ പുരിസോ നാമ നത്ഥി, അയം മയ്ഹം ധീതു അനുച്ഛവികോ, ഇമസ്സ പോസാപനത്ഥായ ധീതരം ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘സമണ, ഏകാ മേ ധീതാ അത്ഥി, അഹം ഏത്തകം കാലം തസ്സാ അനുച്ഛവികം പുരിസം ന പസ്സാമി, തുമ്ഹേ തസ്സാ അനുച്ഛവികാ, സാ ച തുമ്ഹാകഞ്ഞേവ അനുച്ഛവികാ. തുമ്ഹാകഞ്ഹി ¶ പാദപരിചാരികാ, തസ്സാ ച ഭത്താ ¶ ലദ്ധും വട്ടതി, തം വോ അഹം ദസ്സാമി, യാവ മമാഗമനാ ഇധേവ തിട്ഠഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ കിഞ്ചി അവത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. ബ്രാഹ്മണോ വേഗേന ഘരം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭോതി, ഭോതി ധീതു മേ അനുച്ഛവികോ പുരിസോ ദിട്ഠോ, സീഘം സീഘം നം അലങ്കരോഹീ’’തി തം അലങ്കാരാപേത്വാ സദ്ധിം ബ്രാഹ്മണിയാ ആദായ സത്ഥു സന്തികം പായാസി. സകലനഗരം സങ്ഖുഭി. അയം ‘‘ഏത്തകം കാലം മയ്ഹം ധീതു അനുച്ഛവികോ നത്ഥീ’’തി കസ്സചി അദത്വാ ‘‘അജ്ജ മേ ധീതു അനുച്ഛവികോ ദിട്ഠോ’’തി കിര വദേതി, ‘‘കീദിസോ നു ഖോ സോ പുരിസോ, പസ്സിസ്സാമ ന’’ന്തി മഹാജനോ തേനേവ സദ്ധിം നിക്ഖമി.

തസ്മിം ¶ ധീതരം ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛന്തേ സത്ഥാ തേന വുത്തട്ഠാനേ അട്ഠത്വാ തത്ഥ പദചേതിയം ദസ്സേത്വാ ഗന്ത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ഠാനേ അട്ഠാസി. ബുദ്ധാനഞ്ഹി പദചേതിയം അധിട്ഠഹിത്വാ അക്കന്തട്ഠാനേയേവ പഞ്ഞായതി, ന അഞ്ഞത്ഥ. യേസഞ്ചത്ഥായ അധിട്ഠിതം ഹോതി, തേയേവ നം പസ്സന്തി. തേസം പന അദസ്സനകരണത്ഥം ഹത്ഥിആദയോ വാ അക്കമന്തു, മഹാമേഘോ വാ പവസ്സതു, വേരമ്ഭവാതാ വാ പഹരന്തു, ന തം കോചി മക്ഖേതും സക്കോതി. അഥ ബ്രാഹ്മണീ ബ്രാഹ്മണം ആഹ – ‘‘കുഹിം സോ പുരിസോ’’തി. ‘‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ തിട്ഠാഹീ’തി നം അവചം, കുഹിം നു ഖോ സോ ഗതോ’’തി ഇതോ ചിതോ ഓലോകേന്തോ പദചേതിയം ദിസ്വാ ‘‘അയമസ്സ പദവലഞ്ജോ’’തി ¶ ആഹ. ബ്രാഹ്മണീ സലക്ഖണമന്താനം തിണ്ണം വേദാനം പഗുണതായ ലക്ഖണമന്തേ പരിവത്തേത്വാ പദലക്ഖണം ഉപധാരേത്വാ, ‘‘നയിദം, ബ്രാഹ്മണ, പഞ്ചകാമഗുണസേവിനോ പദ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘രത്തസ്സ ഹി ഉക്കുടികം പദം ഭവേ,

വിവട്ടച്ഛദസ്സ ഇദമീദിസം പദ’’ന്തി. (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൬൦-൨൬൧; വിസുദ്ധി. ൧.൪൫);

അഥ നം ബ്രാഹ്മണോ ഏവമാഹ – ‘‘ഭോതി ത്വം ഉദകപാതിയം കുമ്ഭീലം, ഗേഹമജ്ഝേ ച പന ചോരം വിയ മന്തേ പസ്സനസീലാ, തുണ്ഹീ ഹോഹീ’’തി. ബ്രാഹ്മണ, യം ഇച്ഛസി, തം വദേഹി, നയിദം പഞ്ചകാമഗുണസേവിനോ പദന്തി. തതോ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ, ‘‘അയം സോ പുരിസോ’’തി വത്വാ ബ്രാഹ്മണോ ഗന്ത്വാ, ‘‘സമണ, ധീതരം മേ തവ പോസാപനത്ഥായ ദേമീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘ധീതരാ തേ മയ്ഹം അത്ഥോ അത്ഥി വാ നത്ഥി വാ’’തി അവത്വാവ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, ഏകം തേ കാരണം കഥേമീ’’തി വത്വാ, ‘‘കഥേഹി സമണാ’’തി വുത്തേ മഹാഭിനിക്ഖമനതോ പട്ഠായ യാവ അജപാലനിഗ്രോധമൂലാ ¶ മാരേന അനുബദ്ധഭാവം അജപാലനിഗ്രോധമൂലേ ച പന ‘‘അതീതോ ദാനി മേ ഏസ വിസയ’’ന്തി തസ്സ സോകാതുരസ്സ സോകവൂപസമനത്ഥം ആഗതാഹി മാരധീതാഹി കുമാരികവണ്ണാദിവസേന ¶ പയോജിതം പലോഭനം ആചിക്ഖിത്വാ, ‘‘തദാപി മയ്ഹം ഛന്ദോ നാഹോസീ’’തി വത്വാ –

പാദാപി നം സമ്ഫുസിതും ന ഇച്ഛേ’’തി. (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൬൦-൨൬൧; സു. നി. ൮൪൧) –

ഇമം ഗാഥമാഹ. ഗാഥാപരിയോസാനേ ബ്രാഹ്മണോ ച ബ്രാഹ്മണീ ച അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു. മാഗണ്ഡിയാപി ഖോ ‘‘സചസ്സ മയാ അത്ഥോ നത്ഥി, അനത്ഥികഭാവോവ വത്തബ്ബോ, അയം പന മം മുത്തകരീസപുണ്ണം കരോതി, പാദാപി നം സമ്ഫുസിതും ന ഇച്ഛേതി, ഹോതു, അത്തനോ ജാതികുലപദേസഭോഗയസവയസമ്പത്തിം ആഗമ്മ തഥാരൂപം ഭത്താരം ലഭിത്വാ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ കത്തബ്ബയുത്തകം ജാനിസ്സാമീ’’തി സത്ഥരി ആഘാതം ബന്ധി. ‘‘കിം പന സത്ഥാ തായ അത്തനി ആഘാതുപ്പത്തിം ജാനാതി, നോ’’തി? ‘‘ജാനാതിയേവ. ജാനന്തോ കസ്മാ ഗാഥമാഹാ’’തി? ഇതരേസം ദ്വിന്നം വസേന. ബുദ്ധാ ഹി ആഘാതം അഗണേത്വാ മഗ്ഗഫലാധിഗമാരഹാനം വസേന ധമ്മം ദേസേന്തിയേവ. മാതാപിതരോ തം നേത്വാ ചൂളമാഗണ്ഡിയം കനിട്ഠം പടിച്ഛാപേത്വാ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണിംസു. ചൂളമാഗണ്ഡിയോപി ¶ ചിന്തേസി – ‘‘മമ ധീതാ ഓമകസത്തസ്സ ന അനുച്ഛവികാ, ഏകസ്സ രഞ്ഞോവ അനുച്ഛവികാ’’തി. തം ആദായ കോസമ്ബിം ഗന്ത്വാ സബ്ബാലങ്കാരേഹി അലങ്കരിത്വാ, ‘‘ഇമം ഇത്ഥിരതനം ദേവസ്സ അനുച്ഛവിക’’ന്തി ഉതേനസ്സ രഞ്ഞോ അദാസി. സോ തം ദിസ്വാവ ഉപ്പന്നബലവസിനേഹോ അഭിസേകം കത്വാ പഞ്ചസതമാതുഗാമപരിവാരം ദത്വാ അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനേ ഠപേസി. അയം മാഗണ്ഡിയായ ഉപ്പത്തി.

ഏവമസ്സ ദിയഡ്ഢസഹസ്സനാടകിത്ഥിപരിവാരാ തിസ്സോ അഗ്ഗമഹേസിയോ അഹേസും. തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ഘോസകസേട്ഠി കുക്കുടസേട്ഠി പാവാരികസേട്ഠീതി കോസമ്ബിയം തയോ സേട്ഠിനോ ഹോന്തി. തേ ഉപകട്ഠായ വസ്സൂപനായികായ പഞ്ചസതതാപസേ ഹിമവന്തതോ ആഗന്ത്വാ നഗരേ ഭിക്ഖായ ചരന്തേ ദിസ്വാ പസീദിത്വാ നിസീദാപേത്വാ ഭോജേത്വാ പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ ചത്താരോ മാസേ അത്തനോ സന്തികേ വസാപേത്വാ പുന വസ്സാരത്തേ ആഗമനത്ഥായ പടിജാനാപേത്വാ ഉയ്യോജേസും. താപസാപി തതോ പട്ഠായ അട്ഠ മാസേ ഹിമവന്തേ വസിത്വാ ചത്താരോ മാസേ തേസം സന്തികേ ¶ വസിംസു. തേ അപരഭാഗേ ഹിമവന്തതോ ആഗച്ഛന്താ ¶ അരഞ്ഞായതനേ ഏകം മഹാനിഗ്രോധം ദിസ്വാ തസ്സ മൂലേ നിസീദിംസു. തേസു ജേട്ഠകതാപസോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമസ്മിം രുക്ഖേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ ഓരമത്തികാ ന ഭവിസ്സതി, മഹേസക്ഖേനേവേത്ഥ ദേവരാജേന ഭവിതബ്ബം ¶ , സാധു വത സചായം ഇസിഗണസ്സ പാനീയം ദദേയ്യാ’’തി. സോപി പാനീയം അദാസി. താപസോ ന്ഹാനോദകം ചിന്തേസി, തമ്പി അദാസി. തതോ ഭോജനം ചിന്തേസി, തമ്പി അദാസി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അയം ദേവരാജാ അമ്ഹേഹി ചിന്തിതം ചിന്തിതം സബ്ബം ദേതി, അഹോ വത നം പസ്സേയ്യാമാ’’തി. സോ രുക്ഖക്ഖന്ധം പദാലേത്വാ അത്താനം ദസ്സേസി. അഥ നം താപസാ, ‘‘ദേവരാജ, മഹതീ തേ സമ്പത്തി, കിം നു ഖോ കത്വാ അയം തേ ലദ്ധാ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘മാ പുച്ഛഥ, അയ്യാ’’തി. ‘‘ആചിക്ഖ, ദേവരാജാ’’തി. സോ അത്തനാ കതകമ്മസ്സ പരിത്തകത്താ ലജ്ജമാനോ കഥേതും ന വിസഹി. തേഹി പുനപ്പുനം നിപ്പീളിയമാനോ പന ‘‘തേന ഹി സുണാഥാ’’തി വത്വാ കഥേസി.

സോ കിരേകോ ദുഗ്ഗതമനുസ്സോ ഹുത്വാ ഭതിം പരിയേസന്തോ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ സന്തികേ ഭതികമ്മം ലഭിത്വാ തം നിസ്സായ ജീവികം കപ്പേസി. അഥേകസ്മിം ഉപോസഥദിവസേ സമ്പത്തേ അനാഥപിണ്ഡികോ വിഹാരതോ ആഗന്ത്വാ പുച്ഛി – ‘‘തസ്സ ഭതികസ്സ അജ്ജുപോസഥദിവസഭാവോ കേനചി കഥിതോ’’തി? ‘‘ന കഥിതോ, സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹിസ്സ സായമാസം പചഥാ’’തി. അഥസ്സ പത്ഥോദനം പചിംസു. സോ ദിവസം അരഞ്ഞേ കമ്മം കത്വാ സായം ആഗന്ത്വാ ഭത്തേ വഡ്ഢേത്വാ ദിന്നേ ‘‘ഛാതോമ്ഹീ’’തി സഹസാ അഭുഞ്ജിത്വാവ ‘‘അഞ്ഞേസു ദിവസേസു ഇമസ്മിം ഗേഹേ ‘ഭത്തം ദേഥ, സൂപം ദേഥ, ബ്യഞ്ജനം ദേഥാ’തി മഹാകോലാഹലം അഹോസി, അജ്ജ തേ സബ്ബേ നിസ്സദ്ദാ നിപജ്ജിംസു, മയ്ഹമേവ ഏകസ്സാഹാരം വഡ്ഢയിംസു, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘അവസേസാ ഭുഞ്ജിംസു, ന ഭുഞ്ജിംസൂ’’തി? ‘‘ന ഭുഞ്ജിംസു, താതാ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ഇമസ്മിം ഗേഹേ ഉപോസഥദിവസേസു സായമാസം ¶ ന ഭുഞ്ജന്തി, സബ്ബേവ ഉപോസഥികാ ഹോന്തി. അന്തമസോ ഥനപായിനോപി ദാരകേ മുഖം വിക്ഖാലാപേത്വാ ചതുമധുരം മുഖേ പക്ഖിപാപേത്വാ മഹാസേട്ഠി ഉപോസഥികേ കാരേതി. ഗന്ധതേലപ്പദീപേ ജാലന്തേ ഖുദ്ദകമഹല്ലകദാരകാ സയനഗതാ ദ്വത്തിംസാകാരം സജ്ഝായന്തി. തുയ്ഹം പന ഉപോസഥദിവസഭാവം കഥേതും സതിം ന കരിമ്ഹാ. തസ്മാ തവേവ ഭത്തം പക്കം, നം ഭുഞ്ജസ്സൂതി. സചേ ഇദാനി ഉപോസഥികേന ¶ ഭവിതും വട്ടതി, അഹമ്പി ഭവേയ്യന്തി. ‘‘ഇദം സേട്ഠി ജാനാതീ’’തി. ‘‘തേന ഹി നം പുച്ഛഥാ’’തി. തേ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിം പുച്ഛിംസു. സോ ഏവമാഹ – ‘‘ഇദാനി പന അഭുഞ്ജിത്വാ മുഖം വിക്ഖാലേത്വാ ഉപോസഥങ്ഗാനി അധിട്ഠഹന്തോ ഉപഡ്ഢം ഉപോസഥകമ്മം ലഭിസ്സതീ’’തി. ഇതരോ തം സുത്വാ തഥാ അകാസി.

തസ്സ സകലദിവസം കമ്മം കത്വാ ഛാതസ്സ സരീരേ വാതാ കുപ്പിംസു. സോ യോത്തേന ഉരം ബന്ധിത്വാ യോത്തകോടിയം ഗഹേത്വാ പരിവത്തതി. സേട്ഠി തം പവത്തിം സുത്വാ ഉക്കാഹി ധാരിയമാനാഹി ചതുമധുരം ഗാഹാപേത്വാ ¶ തസ്സ സന്തികം ആഗന്ത്വാ, ‘‘കിം, താതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സാമി, വാതാ മേ കുപ്പിതാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഉട്ഠായ ഇദം ഭേസജ്ജം ഖാദാഹീ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേപി ഖാദഥ, സാമീ’’തി. ‘‘അമ്ഹാകം അഫാസുകം നത്ഥി, ത്വം ഖാദാഹീ’’തി. ‘‘സാമി, അഹം ഉപോസഥകമ്മം കരോന്തോ ¶ സകലം കാതും നാസക്ഖിം, ഉപഡ്ഢകമ്മമ്പി മേ വികലം മാ അഹോസീ’’തി ന ഇച്ഛി. ‘‘മാ ഏവം കരി, താതാ’’തി വുച്ചമാനോപി അനിച്ഛിത്വാ അരുണേ ഉട്ഠഹന്തേ മിലാതമാലാ വിയ കാലം കത്വാ തസ്മിം നിഗ്രോധരുക്ഖേ ദേവതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തസ്മാ ഇമമത്ഥം കഥേത്വാ ‘‘സോ സേട്ഠി ബുദ്ധമാമകോ, ധമ്മമാമകോ, സങ്ഘമാമകോ, തം നിസ്സായ കതസ്സ ഉപഡ്ഢുപോസഥകമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേനേസാ സമ്പത്തി മയാ ലദ്ധാ’’തി ആഹ.

‘‘ബുദ്ധോ’’തി വചനം സുത്വാവ പഞ്ചസതാ താപസാ ഉട്ഠായ ദേവതായ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ‘‘ബുദ്ധോതി വദേസി, ബുദ്ധോതി വദേസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ബുദ്ധോതി വദാമി, ബുദ്ധോതി വദാമീ’’തി തിക്ഖത്തും പടിജാനാപേത്വാ ‘‘ഘോസോപി ഖോ ഏസോ ദുല്ലഭോ ലോകസ്മി’’ന്തി ഉദാനം ഉദാനേത്വാ ‘‘ദേവതേ അനേകേസു കപ്പസതസഹസ്സേസു അസുതപുബ്ബം സദ്ദം തയാ സുണാപിതമ്ഹാ’’തി ആഹംസു. അഥ അന്തേവാസിനോ ആചരിയം ഏതദവോചും – ‘‘തേന ഹി സത്ഥു സന്തികം ഗച്ഛാമാ’’തി. ‘‘താതാ, തയോ സേട്ഠിനോ അമ്ഹാകം ബഹൂപകാരാ, സ്വേ തേസം നിവേസനേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹിത്വാ തേസമ്പി ആചിക്ഖിത്വാ ഗമിസ്സാമ, അധിവാസേഥ, താതാ’’തി. തേ അധിവാസയിംസു. പുനദിവസേ സേട്ഠിനോ യാഗുഭത്തം സമ്പാദേത്വാ ആസനാനി പഞ്ഞാപേത്വാ ‘‘അജ്ജ നോ അയ്യാനം ആഗമനദിവസോ’’തി ഞത്വാ പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ തേ ആദായ നിവേസനം ഗന്ത്വാ നിസീദാപേത്വാ ഭിക്ഖം അദംസു. തേ കതഭത്തകിച്ചാ മഹാസേട്ഠിനോ ‘‘മയം ഗമിസ്സാമാ’’തി വദിംസു. ‘‘നനു, ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി ചത്താരോ ¶ വസ്സികേ മാസേ അമ്ഹാകം ഗഹിതാവ പടിഞ്ഞാ, ഇദാനി കുഹിം ഗച്ഛഥാ’’തി? ‘‘ലോകേ ¶ കിര ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ, ധമ്മോ ഉപ്പന്നോ, സങ്ഘോ ഉപ്പന്നോ, തസ്മാ സത്ഥു സന്തികം ഗമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘കിം പന തസ്സ സത്ഥുനോ സന്തികം തുമ്ഹാകഞ്ഞേവ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി? ‘‘അഞ്ഞേസമ്പി അവാരിതം, ആവുസോ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ആഗമേഥ, മയമ്പി ഗമനപരിവച്ഛം കത്വാ ഗച്ഛാമാ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേസു പരിവച്ഛം കരോന്തേസു അമ്ഹാകം പപഞ്ചോ ഹോതി, മയം പുരതോ ഗച്ഛാമ, തുമ്ഹേ പച്ഛാ ആഗച്ഛേയ്യാഥാ’’തി വത്വാ തേ പുരേതരം ഗന്ത്വാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ദിസ്വാ അഭിത്ഥവിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. അഥ നേസം സത്ഥാ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേത്വാ ധമ്മം ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ സബ്ബേപി സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി വചനസമനന്തരംയേവ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ ഏഹിഭിക്ഖൂ അഹേസും.

തേപി ഖോ തയോ സേട്ഠിനോ പഞ്ചഹി പഞ്ചഹി സകടസതേഹി ഭത്തച്ഛാദനസപ്പിമധുഫാണിതാദീനി ദാനൂപകരണാനി ആദായ സാവത്ഥിം പത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ധമ്മകഥം സുത്വാ കഥാപരിയോസാനേ സോതാപത്തിഫലേ ¶ പതിട്ഠായ അദ്ധമാസമത്തമ്പി ദാനം ദദമാനാ സത്ഥു സന്തികേ വസിത്വാ കോസമ്ബിം ആഗമനത്ഥായ സത്ഥാരം യാചിത്വാ സത്ഥാരാ പടിഞ്ഞം ദദന്തേന ¶ ‘‘സുഞ്ഞാഗാരേ ഖോ ഗഹപതയോ തഥാഗതാ അഭിരമന്തീ’’തി വുത്തേ, ‘‘അഞ്ഞാതം, ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി പഹിതസാസനേന ആഗന്തും വട്ടതീ’’തി വത്വാ കോസമ്ബിം ഗന്ത്വാ ഘോസകസേട്ഠി ഘോസിതാരാമം, കുക്കുടസേട്ഠി കുക്കുടാരാമം, പാവാരികസേട്ഠി പാവാരികാരാമന്തി തയോ മഹാവിഹാരേ കാരേത്വാ സത്ഥു ആഗമനത്ഥായ സാസനം പഹിണിംസു. സത്ഥാ തേസം സാസനം സുത്വാ തത്ഥ അഗമാസി. തേ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വിഹാരം പവേസേത്വാ വാരേന വാരേന പടിജഗ്ഗന്തി. സത്ഥാ ദേവസികം ഏകേകസ്മിം വിഹാരേ വസതി. യസ്സ വിഹാരേ വുട്ഠോ ഹോതി, തസ്സേവ ഘരദ്വാരേ പിണ്ഡായ ചരതി. തേസം പന തിണ്ണം സേട്ഠീനം ഉപട്ഠാകോ സുമനോ നാമ മാലാകാരോ അഹോസി. സോ തേ സേട്ഠിനോ ഏവമാഹ – ‘‘അഹം തുമ്ഹാകം ദീഘരത്തം ഉപകാരകോ, സത്ഥാരം ഭോജേതുകാമോമ്ഹി, മയ്ഹമ്പി ഏകദിവസം സത്ഥാരം ദേഥാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഭണേ സ്വേ ഭോജേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, സാമീ’’തി സോ സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ സക്കാരം പടിയാദേസി.

തദാ ¶ രാജാ സാമാവതിയാ ദേവസികം പുപ്ഫമൂലേ അട്ഠ കഹാപണേ ദേതി. തസ്സാ ഖുജ്ജുത്തരാ നാമ ദാസീ സുമനമാലാകാരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ നിബദ്ധം പുപ്ഫാനി ഗണ്ഹാതി. അഥ നം തസ്മിം ദിവസേ ആഗതം മാലാകാരോ ആഹ – ‘‘മയാ സത്ഥാ നിമന്തിതോ, അജ്ജ പുപ്ഫേഹി സത്ഥാരം പൂജേസ്സാമി, തിട്ഠ താവ, ത്വം പരിവേസനായ സഹായികാ ഹുത്വാ ധമ്മം സുത്വാ അവസേസാനി പുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ ഗമിസ്സസീ’’തി ¶ . സാ ‘‘സാധൂ’’തി അധിവാസേസി. സുമനോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസിത്വാ അനുമോദനകരണത്ഥായ പത്തം അഗ്ഗഹേസി. സത്ഥാ അനുമോദനധമ്മദേസനം ആരഭി. ഖുജ്ജുത്തരാപി സത്ഥു ധമ്മകഥം സുണന്തീയേവ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. സാ അഞ്ഞേസു ദിവസേസു ചത്താരോ കഹാപണേ അത്തനോ ഗഹേത്വാ ചതൂഹി പുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, തം ദിവസം അട്ഠഹിപി പുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ ഗതാ. അഥ നം സാമാവതീ ആഹ – ‘‘കിം നു ഖോ, അമ്മ, അജ്ജ അമ്ഹാകം രഞ്ഞാ ദ്വിഗുണം പുപ്ഫമൂലം ദിന്ന’’ന്തി? ‘‘നോ, അയ്യേ’’തി. ‘‘അഥ കസ്മാ ബഹൂനി പുപ്ഫാനീ’’തി? ‘‘അഞ്ഞേസു ദിവസേസു അഹം ചത്താരോ കഹാപണേ അത്തനോ ഗഹേത്വാ ചതൂഹി പുപ്ഫാനി ആഹരാമീ’’തി. ‘‘അജ്ജ കസ്മാ ന ഗണ്ഹീ’’തി? ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ ധമ്മസ്സ അധിഗതത്താ’’തി. അഥ നം ‘‘അരേ, ദുട്ഠദാസി ഏത്തകം കാലം തയാ ഗഹിതകഹാപണേ മേ ദേഹീ’’തി അതജ്ജേത്വാ, ‘‘അമ്മ, തയാ പിവിതം അമതം അമ്ഹേപി പായേഹീ’’തി വത്വാ ‘‘തേന ഹി മം ന്ഹാപേഹീ’’തി വുത്തേ സോളസഹി ഗന്ധോദകഘടേഹി ന്ഹാപേത്വാ ദ്വേ മട്ഠസാടകേ ദാപേസി. സാ ഏകം നിവാസേത്വാ ഏകം ഏകംസം പാരുപിത്വാ ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ ഏകം ബീജനിം ആഹരാപേത്വാ ആസനേ നിസീദിത്വാ ചിത്രബീജനിം ആദായ പഞ്ച മാതുഗാമസതാനി ആമന്തേത്വാ താസം സത്ഥാരാ ദേസിതനിയാമേനേവ ധമ്മം ദേസേസി. തസ്സാ ധമ്മകഥം സുത്വാ താ സബ്ബാപി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു.

താ ¶ സബ്ബാപി ഖുജ്ജുത്തരം വന്ദിത്വാ, ‘‘അമ്മ ¶ , അജ്ജതോ പട്ഠായ ത്വം കിലിട്ഠകമ്മം മാ കരി, അമ്ഹാകം മാതുട്ഠാനേ ച ആചരിയട്ഠാനേ ച ഠത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരാ ദേസിതം ധമ്മം സുത്വാ അമ്ഹാകം കഥേഹീ’’തി വദിംസു. സാ തഥാ കരോന്തീ അപരഭാഗേ തിപിടകധരാ ജാതാ. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവികാനം ഉപാസികാനം ബഹുസ്സുതാനം ധമ്മകഥികാനം യദിദം ഖുജ്ജുത്തരാ’’തി ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി. താപി ഖോ പഞ്ചസതാ ഇത്ഥിയോ തം ഏവമാഹംസു – ‘‘അമ്മ, സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമാമ്ഹാ, തം നോ ദസ്സേഹി, ഗന്ധമാലാദീഹി ¶ തം പൂജേസ്സാമാ’’തി. ‘‘അയ്യേ, രാജകുലം നാമ ഭാരിയം, തുമ്ഹേ ഗഹേത്വാ ബഹി ഗന്തും ന സക്കാ’’തി. ‘‘അമ്മ, നോ മാ നാസേഹി, ദസ്സേഹേവ അമ്ഹാകം സത്ഥാര’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി തുമ്ഹാകം വസനഗബ്ഭാനം ഭിത്തീസു യത്തകേന ഓലോകേതും സക്കാ ഹോതി, തത്തകം ഛിദ്ദം കത്വാ ഗന്ധമാലാദീനി ആഹരാപേത്വാ സത്ഥാരം തിണ്ണം സേട്ഠീനം ഘരദ്വാരം ഗച്ഛന്തം തുമ്ഹേ തേസു തേസു ഠാനേസു ഠത്വാ ഓലോകേഥ ചേവ, ഹത്ഥേ ച പസാരേത്വാ വന്ദഥ, പൂജേഥ ചാ’’തി. താ തഥാ കത്വാ സത്ഥാരം ഗച്ഛന്തഞ്ച ആഗച്ഛന്തഞ്ച ഓലോകേത്വാ വന്ദിംസു ചേവ പൂജേസുഞ്ച.

അഥേകദിവസം മാഗണ്ഡിയാ അത്തനോ പാസാദതലതോ നിക്ഖമിത്വാ ചങ്കമമാനാ താസം വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഗബ്ഭേസു ഛിദ്ദം ദിസ്വാ, ‘‘ഇദം കി’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ, താഹി തസ്സാ സത്ഥരി ആഘാതബദ്ധഭാവം അജാനന്തീഹി ‘‘സത്ഥാ ¶ ഇമം നഗരം ആഗതോ, മയം ഏത്ഥ ഠത്വാ സത്ഥാരം വന്ദാമ ചേവ പൂജേമ ചാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ആഗതോ നാമ ഇമം നഗരം സമണോ ഗോതമോ, ഇദാനിസ്സ കത്തബ്ബം ജാനിസ്സാമി, ഇമാപി തസ്സ ഉപട്ഠായികാ, ഇമാസമ്പി കത്തബ്ബം ജാനിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി – ‘‘മഹാരാജ, സാമാവതിമിസ്സികാനം ബഹിദ്ധാ പത്ഥനാ അത്ഥി, കതിപാഹേനേവ തേ ജീവിതം മാരേസ്സന്തീ’’തി. രാജാ ‘‘ന താ ഏവരൂപം കരിസ്സന്തീ’’തി ന സദ്ദഹി. പുനപ്പുനം വുത്തേപി ന സദ്ദഹി ഏവ. അഥ നം ഏവം തിക്ഖത്തും വുത്തേപി അസദ്ദഹന്തം ‘‘സചേ മേ ന സദ്ദഹസി, താസം വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഉപചാരേഹി, മഹാരാജാ’’തി ആഹ. രാജാ ഗന്ത്വാ ഗബ്ഭേസു ഛിദ്ദം ദിസ്വാ, ‘‘ഇദം കി’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ, തസ്മിം അത്ഥേ ആരോചിതേ താസം അകുജ്ഝിത്വാ, കിഞ്ചി അവത്വാവ ഛിദ്ദാനി പിദഹാപേത്വാ സബ്ബഗബ്ഭേസു ഉദ്ധച്ഛിദ്ദകവാതപാനാനി കാരേസി. ഉദ്ധച്ഛിദ്ദകവാതപാനാനി കിര തസ്മിം കാലേ ഉപ്പന്നാനി. മാഗണ്ഡിയാ താസം കിഞ്ചി കാതും അസക്കുണിത്വാ, ‘‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സേവ കത്തബ്ബം കരിസ്സാമീ’’തി നാഗരാനം ലഞ്ജം ദത്വാ, ‘‘സമണം ഗോതമം അന്തോനഗരം പവിസിത്വാ വിചരന്തം ദാസകമ്മകരപോരിസേഹി അക്കോസേത്വാ പരിഭാസേത്വാ പലാപേഥാ’’തി ആണാപേസി. മിച്ഛാദിട്ഠികാ തീസു രതനേസു അപ്പസന്നാ അന്തോനഗരം പവിട്ഠം സത്ഥാരം അനുബന്ധിത്വാ ¶ , ‘‘ചോരോസി ¶ , ബാലോസി, മൂള്ഹോസി, ഓട്ഠോസി, ഗോണോസി, ഗദ്രഭോസി, നേരയികോസി, തിരച്ഛാനഗതോസി, നത്ഥി തുയ്ഹം സുഗതി, ദുഗ്ഗതിയേവ തുയ്ഹം പാടികങ്ഖാ’’തി ദസഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി അക്കോസന്തി പരിഭാസന്തി.

തം ¶ സുത്വാ ആയസ്മാ ആനന്ദോ സത്ഥാരം ഏതദവോച – ‘‘ഭന്തേ, ഇമേ നാഗരാ അമ്ഹേ അക്കോസന്തി പരിഭാസന്തി, ഇതോ അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛാമാ’’തി. ‘‘കുഹിം, ആനന്ദോതി’’? ‘‘അഞ്ഞം നഗരം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തത്ഥ മനുസ്സേസു അക്കോസന്തേസു പുന കത്ഥ ഗമിസ്സാമ, ആനന്ദോ’’തി? ‘‘തതോപി അഞ്ഞം നഗരം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തത്ഥാപി മനുസ്സേസു അക്കോസന്തേസു കുഹിം ഗമിസ്സാമാ’’തി? ‘‘തതോപി അഞ്ഞം നഗരം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ആനന്ദ, ഏവം കാതും ന വട്ടതി. യത്ഥ അധികരണം ഉപ്പന്നം, തത്ഥേവ തസ്മിം വൂപസന്തേ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും വട്ടതി. കേ പന തേ, ആനന്ദ, അക്കോസന്തീ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, ദാസകമ്മകരേ ഉപാദായ സബ്ബേ അക്കോസന്തീ’’തി. ‘‘അഹം, ആനന്ദ, സങ്ഗാമം ഓതിണ്ണഹത്ഥിസദിസോ, സങ്ഗാമം ഓതിണ്ണഹത്ഥിനോ ഹി ചതൂഹി ദിസാഹി ആഗതേ സരേ സഹിതും ഭാരോ, തഥേവ ബഹൂഹി ദുസ്സീലേഹി കഥിതകഥാനം സഹനം നാമ മയ്ഹം ഭാരോ’’തി വത്വാ അത്താനം ആരബ്ഭ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ നാഗവഗ്ഗേ തിസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘അഹം നാഗോവ സങ്ഗാമേ, ചാപതോ പതിതം സരം;

അതിവാക്യം തിതിക്ഖിസ്സം, ദുസ്സീലോ ഹി ബഹുജ്ജനോ.

‘‘ദന്തം ¶ നയന്തി സമിതിം, ദന്തം രാജാഭിരൂഹതി;

ദന്തോ സേട്ഠോ മനുസ്സേസു, യോതിവാക്യം തിതിക്ഖതി.

‘‘വരമസ്സതരാ ദന്താ, ആജാനീയാ ച സിന്ധവാ;

കുഞ്ജരാ ച മഹാനാഗാ, അത്തദന്തോ തതോ വര’’ന്തി. (ധ. പ. ൩൨൦-൩൨൨);

ധമ്മകഥാ സമ്പത്തമഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ അഹോസി. ഏവം ധമ്മം ദേസേത്വാ മാ ചിന്തയി, ആനന്ദ, ഏതേ സത്താഹമത്തമേവ അക്കോസിസ്സന്തി, അട്ഠമേ ദിവസേ തുണ്ഹീ ഭവിസ്സന്തി, ബുദ്ധാനഞ്ഹി ഉപ്പന്നം അധികരണം സത്താഹതോ ഉത്തരി ന ഗച്ഛതി. മാഗണ്ഡിയാ സത്ഥാരം അക്കോസാപേത്വാ പലാപേതും അസക്കോന്തീ, ‘‘കിം നു ഖോ കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘ഇമാ ഏതസ്സ ഉപത്ഥമ്ഭഭൂതാ, ഏതാസമ്പി ബ്യസനം കരിസ്സാമീ’’തി ഏകദിവസം രഞ്ഞോ സുരാപാനട്ഠാനേ ഉപട്ഠാനം കരോന്തീ ചൂളപിതു സാസനം പഹിണി ‘‘അത്ഥോ മേ കിര കുക്കുടേഹി ¶ , അട്ഠ മതകുക്കുടേ, അട്ഠ സജീവകുക്കുടേ ച ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛതു, ആഗന്ത്വാ ച സോപാനമത്ഥകേ ഠത്വാ ആഗതഭാവം നിവേദേത്വാ ‘പവിസതൂ’തി വുത്തേപി അപവിസിത്വാ പഠമം അട്ഠ സജീവകുക്കുടേ പഹിണതു, ‘പച്ഛാ ഇതരേ’’’തി. ചൂളാപട്ഠാകസ്സ ച ‘‘മമ വചനം കരേയ്യാസീ’’തി ലഞ്ജം അദാസി. മാഗണ്ഡിയോ ആഗന്ത്വാ, രഞ്ഞോ നിവേദാപേത്വാ, ‘‘പവിസതൂ’’തി വുത്തേ, ‘‘രഞ്ഞോ ആപാനഭൂമിം ന പവിസിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ഇതരാ ചൂളുപട്ഠാകം ¶ പഹിണി ¶ – ‘‘ഗച്ഛ, താത, മമ ചൂളപിതു സന്തിക’’ന്തി. സോ ഗന്ത്വാ തേന ദിന്നേ അട്ഠ സജീവകുക്കുടേ ആനേത്വാ, ‘‘ദേവ, പുരോഹിതേന പണ്ണാകാരോ പഹിതോ’’തി ആഹ. രാജാ ‘‘ഭദ്ദകോ വത നോ ഉത്തരിഭങ്ഗോ ഉപ്പന്നോ, കോ നു ഖോ പചേയ്യാ’’തി ആഹ. മാഗണ്ഡിയാ, ‘‘മഹാരാജ, സാമാവതിപ്പമുഖാ പഞ്ചസതാ ഇത്ഥിയോ നിക്കമ്മികാ വിചരന്തി, താസം പേസേഹി, താ പചിത്വാ ആഹരിസ്സന്തീ’’തി ആഹ. രാജാ ‘‘ഗച്ഛ, താസം ദത്വാ അഞ്ഞസ്സ കിര ഹത്ഥേ അദത്വാ സയമേവ മാരേത്വാ പചന്തൂ’’തി പേസേസി. ചൂളുപട്ഠാകോ ‘‘സാധു ദേവാ’’തി ഗന്ത്വാ തഥാ വത്വാ താഹി ‘‘മയം പാണാതിപാതം ന കരോമാ’’തി പടിക്ഖിത്തോ ആഗന്ത്വാ തമത്ഥം രഞ്ഞോ ആരോചേസി. മാഗണ്ഡിയാ ‘‘ദിട്ഠം തേ, മഹാരാജ, ഇദാനി താസം പാണാതിപാതസ്സ കരണം വാ അകരണം വാ ജാനിസ്സസി, ‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പചിത്വാ പേസേന്തൂ’തി വദേഹി ദേവാ’’തി ആഹ. രാജാ തഥാ വത്വാ പേസേസി. ഇതരോ തേ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തോ വിയ ഹുത്വാ ഗന്ത്വാ തേ കുക്കുടേ പുരോഹിതസ്സ ദത്വാ മതകുക്കുടേ താസം സന്തികം നേത്വാ, ‘‘ഇമേ കിര കുക്കുടേ പചിത്വാ സത്ഥു സന്തികം പഹിണഥാ’’തി ആഹ. താ, ‘‘സാമി, ആഹര, ഇദം നാമ അമ്ഹാകം കിച്ച’’ന്തി പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ ഗണ്ഹിംസു. സോ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘കിം, താതാ’’തി പുട്ഠോ, ‘‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പചിത്വാ പേസേഥാതി വുത്തമത്തേയേവ പടിമഗ്ഗം ആഗന്ത്വാ ഗണ്ഹിംസൂ’’തി ആചിക്ഖി. മാഗണ്ഡിയാ ‘‘പസ്സ, മഹാരാജ, ന താ തുമ്ഹാദിസാനം കരോന്തി, ബഹിദ്ധാ പത്ഥനാ താസം അത്ഥീതി വുത്തേ ന സദ്ദഹസീ’’തി ആഹ. രാജാ തം സുത്വാപി അധിവാസേത്വാ ¶ തുണ്ഹീയേവ അഹോസി. മാഗണ്ഡിയാ ‘‘കിം നു ഖോ കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി.

തദാ പന രാജാ ‘‘സാമാവതിയാ വാസുലദത്തായ മാഗണ്ഡിയായ ചാ’’തി തിസ്സന്നമ്പി ഏതാസം പാസാദതലേ വാരേന വാരേന സത്താഹം സത്താഹം വീതിനാമേതി ¶ . അഥ നം ‘‘സ്വേ വാ പരസുവേ വാ സാമാവതിയാ പാസാദതലം ഗമിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ മാഗണ്ഡിയാ ചൂളപിതു സാസനം പഹിണി – ‘‘അഗദേന കിര ദാഠാ ധോവിത്വാ ഏകം സപ്പം പേസേതൂ’’തി. സോ തഥാ കത്വാ പേസേസി. രാജാ അത്തനോ ഗമനട്ഠാനം ഹത്ഥികന്തവീണം ആദായയേവ ഗച്ഛതി, തസ്സാ പോക്ഖരേ ഏകം ഛിദ്ദം അത്ഥി. മാഗണ്ഡിയാ തേന ഛിദ്ദേന സപ്പം പവേസേത്വാ ഛിദ്ദം മാലാഗുളേന ഥകേസി. സപ്പോ ദ്വീഹതീഹം അന്തോവീണായമേവ അഹോസി. മാഗണ്ഡിയാ രഞ്ഞോ ഗമനദിവസേ ‘‘അജ്ജ കതരിസ്സിത്ഥിയാ പാസാദം ഗമിസ്സസി ദേവാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സാമാവതിയാ’’തി വുത്തേ, ‘‘അജ്ജ മയാ, മഹാരാജ, അമനാപോ സുപിനോ ദിട്ഠോ. ന സക്കാ തത്ഥ ഗന്തും, ദേവാ’’തി? ‘‘ഗച്ഛാമേവാ’’തി. സാ യാവ തതിയം വാരേത്വാ, ‘‘ഏവം സന്തേ അഹമ്പി തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം ഗമിസ്സാമി, ദേവാ’’തി വത്വാ നിവത്തിയമാനാപി അനിവത്തിത്വാ, ‘‘ന ജാനാമി, കിം ഭവിസ്സതി ദേവാ’’തി രഞ്ഞാ സദ്ധിംയേവ അഗമാസി.

രാജാ സാമാവതിമിസ്സികാഹി ദിന്നാനി വത്ഥപുപ്ഫഗന്ധാഭരണാനി ധാരേത്വാ സുഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ വീണം ¶ ഉസ്സീസകേ ഠപേത്വാ സയനേ നിപജ്ജി. മാഗണ്ഡിയാ അപരാപരം വിചരന്തീ വിയ ഹുത്വാ വീണാഛിദ്ദതോ പുപ്ഫഗുളം അപനേസി. സപ്പോ ദ്വീഹതീഹം നിരാഹാരോ തേന ഛിദ്ദേന നിക്ഖമിത്വാ പസ്സസന്തോ ഫണം കത്വാ സയനപിട്ഠേ നിപജ്ജി ¶ . മാഗണ്ഡിയാ തം ദിസ്വാ, ‘‘ധീ ധീ, ദേവ, സപ്പോ’’തി മഹാസദ്ദം കത്വാ രാജാനഞ്ച താ ച അക്കോസന്തീ, ‘‘അയം അന്ധബാലരാജാ അലക്ഖികോ മയ്ഹം വചനം ന സുണാതി, ഇമാപി നിസ്സിരീകാ ദുബ്ബിനീതാ, കിം നാമ രഞ്ഞോ സന്തികാ ന ലഭന്തി, കിം നു തുമ്ഹേ ഇമസ്മിം മതേയേവ സുഖം ജീവിസ്സഥ, ജീവന്തേ ദുക്ഖം ജീവഥ, ‘അജ്ജ മയാ പാപസുപിനോ ദിട്ഠോ, സാമാവതിയാ പാസാദം ഗന്തും ന വട്ടതീ’തി വാരേന്തിയാപി മേ വചനം ന സുണസി, ദേവാ’’തി ആഹ. രാജാ സപ്പം ദിസ്വാ മരണഭയതജ്ജിതോ ‘‘ഏവരൂപമ്പി നാമ ഇമാ കരിസ്സന്തി, അഹോ പാപാ, അഹം ഇമാസം പാപഭാവം ആചിക്ഖന്തിയാപി ഇമിസ്സാ വചനം ന സദ്ദഹിം, പഠമം അത്തനോ ഗബ്ഭേസു ഛിദ്ദാനി കത്വാ നിസിന്നാ, പുന മയാ പേസിതേ കുക്കുടേ പടിപഹിണിംസു, അജ്ജ സയനേ സപ്പം വിസ്സജ്ജിംസൂ’’തി കോധേന സമ്പജ്ജലിതോ വിയ അഹോസി.

സാമാവതീപി ¶ പഞ്ചന്നം ഇത്ഥിസതാനം ഓവാദം അദാസി – ‘‘അമ്മാ, അമ്ഹാകം അഞ്ഞം പടിസരണം നത്ഥി, നരിന്ദേ ച ദേവിയാ ച അത്തനി ച സമമേവ മേത്തചിത്തം പവത്തേഥ, മാ കസ്സചി കോപം കരിത്ഥാ’’തി. രാജാ സഹസ്സഥാമം സിങ്ഗധനും ആദായ ജിയം പോഥേത്വാ വിസപീതം സരം സന്നയ്ഹിത്വാ സാമാവതിം ധുരേ കത്വാ സബ്ബാ ¶ താ പടിപാടിയാ ഠപാപേത്വാ സാമാവതിയാ ഉരേ സരം വിസ്സജ്ജേസി. സോ തസ്സാ മേത്താനുഭാവേന പടിനിവത്തിത്വാ ആഗതമഗ്ഗാഭിമുഖോവ ഹുത്വാ രഞ്ഞോ ഹദയം പവിസന്തോ വിയ അട്ഠാസി. രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘മയാ ഖിത്തോ സരോ സിലമ്പി വിനിവിജ്ഝിത്വാ ഗച്ഛതി, ആകാസേ പടിഹനനകട്ഠാനം നത്ഥി, അഥ ച പനേസ നിവത്തിത്വാ മമ ഹദയാഭിമുഖോ ജാതോ, അയഞ്ഹി നാമ നിസ്സത്തോ നിജ്ജീവോ സരോപി ഏതിസ്സാ ഗുണം ജാനാതി, അഹം മനുസ്സഭൂതോപി ന ജാനാമീ’’തി, സോ ധനും ഛഡ്ഡേത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ സാമാവതിയാ പാദമൂലേ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സമ്മുയ്ഹാമി പമുയ്ഹാമി, സബ്ബാ മുയ്ഹന്തി മേ ദിസാ;

സാമാവതി മം തായസ്സു, ത്വഞ്ച മേ സരണം ഭവാ’’തി.

സാ തസ്സ വചനം സുത്വാ, ‘‘സാധു, ദേവ, മം സരണം ഗച്ഛാ’’തി അവത്വാ, ‘‘യമഹം, മഹാരാജ, സരണം ഗതാ, തമേവ ത്വമ്പി സരണം ഗച്ഛാഹീ’’തി ഇദം വത്വാ സാമാവതീ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാവികാ –

‘‘മാ ¶ മം ത്വം സരണം ഗച്ഛ, യമഹം സരണം ഗതാ;

ഏസ ബുദ്ധോ മഹാരാജ, ഏസ ബുദ്ധോ അനുത്തരോ;

സരണം ഗച്ഛ തം ബുദ്ധം, ത്വഞ്ച മേ സരണം ഭവാ’’തി. –

ആഹ ¶ . രാജാ തസ്സ വചനം സുത്വാ, ‘‘ഇദാനാഹം അതിരേകതരം ഭായാമീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഏസ ഭിയ്യോ പമുയ്ഹാമി, സബ്ബാ മുയ്ഹന്തി മേ ദിസാ;

സാമാവതി മം തായസ്സു, ത്വഞ്ച മേ സരണം ഭവാ’’തി.

അഥ നം സാ പുരിമനയേനേവ പുന പടിക്ഖിപിത്വാ, ‘‘തേന ഹി ത്വഞ്ച സരണം ഗച്ഛാമി, സത്ഥാരഞ്ച സരണം ഗച്ഛാമി, വരഞ്ച തേ ദമ്മീ’’തി വുത്തേ, ‘‘വരോ ഗഹിതോ ഹോതു, മഹാരാജാ’’തി ആഹ. സോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ സരണം ഗന്ത്വാ നിമന്തേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സത്താഹം മഹാദാനം ദത്വാ ¶ സാമാവതിം ആമന്തേത്വാ, ‘‘ഉട്ഠേഹി, വരം ഗണ്ഹാ’’തി ആഹ. ‘‘മഹാരാജ, മയ്ഹം ഹിരഞ്ഞാദീഹി അത്ഥോ നത്ഥി, ഇമം പന മേ വരം ദേഹി, തഥാ കരോഹി, യഥാ സത്ഥാ നിബദ്ധം പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം ഇധാഗച്ഛതി, ധമ്മം സുണിസ്സാമീ’’തി. രാജാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം നിബദ്ധം ഇധാഗച്ഛഥ, സാമാവതിമിസ്സികാ ‘ധമ്മം സുണിസ്സാമാ’തി വദന്തീ’’തി ആഹ. ‘‘മഹാരാജ, ബുദ്ധാനം നാമ ഏകസ്മിം ഠാനേ നിബദ്ധം ഗന്തും ന വട്ടതി, മഹാജനോ സത്ഥാരം ആഗമനത്ഥായ പച്ചാസീസതീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ഏകം ഭിക്ഖും ആണാപേഥാ’’തി. സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരം ആണാപേസി. സോ തതോ പട്ഠായ പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി ആദായ നിബദ്ധം രാജകുലം ഗച്ഛതി. താപി ദേവിയോ നിബദ്ധം ഥേരം സപരിവാരം ഭോജേന്തി, ധമ്മം സുണന്തി. താ ഏകദിവസം ഥേരസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ പസീദിത്വാ, പഞ്ചഹി ഉത്തരാസങ്ഗസതേഹി ധമ്മപൂജം അകംസു ¶ . ഏകേകോ ഉത്തരാസങ്ഗോ പഞ്ച സതാനി പഞ്ച സതാനി അഗ്ഘതി.

താ ഏകവത്ഥാ ദിസ്വാ രാജാ പുച്ഛി – ‘‘കുഹിം വോ ഉത്തരാസങ്ഗോ’’തി. ‘‘അയ്യസ്സ നോ ദിന്നാ’’തി. ‘‘തേന സബ്ബേ ഗഹിതാ’’തി? ‘‘ആമ, ഗഹിതാ’’തി. രാജാ ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ താഹി ഉത്തരാസങ്ഗാനം ദിന്നഭാവം പുച്ഛിത്വാ താഹി ദിന്നഭാവഞ്ച ഥേരേന ഗഹിതഭാവഞ്ച സുത്വാ, ‘‘നനു, ഭന്തേ, അതിബഹൂനി വത്ഥാനി, ഏത്തകേഹി കിം കരിസ്സഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അമ്ഹാകം പഹോനകാനി വത്ഥാനി ഗണ്ഹിത്വാ സേസാനി ജിണ്ണചീവരികാനം ഭിക്ഖൂനം ദസ്സാമി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘തേ അത്തനോ ജിണ്ണചീവരാനി കിം കരിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘ജിണ്ണതരചീവരികാനം ദസ്സന്തീ’’തി. ‘‘തേ ¶ അത്തനോ ജിണ്ണതരചീവരാനി കിം കരിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘പച്ചത്ഥരണാനി കരിസ്സന്തീ’’തി. ‘‘പുരാണപച്ചത്ഥരണാനി കിം കരിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘ഭൂമത്ഥരണാനി കരിസ്സന്തീ’’തി. ‘‘പുരാണഭൂമത്ഥരണാനി കിം കരിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘പാദപുഞ്ഛനാനി കരിസ്സന്തി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘പുരാണപാദപുഞ്ഛനാനി കിം കരിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം കോട്ടേത്വാ മത്തികായ മദ്ദിത്വാ ഭിത്തിം ലിമ്പിസ്സന്തീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഏത്തകാനി കത്വാപി അയ്യാനം ദിന്നാനി ന നസ്സന്തീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. രാജാ പസന്നോ അപരാനിപി പഞ്ച വത്ഥസതാനി ആഹരാപേത്വാ ഥേരസ്സ പാദമൂലേ ഠപാപേസി. ഥേരോ കിര പഞ്ചസതഗ്ഘനകാനേവ വത്ഥാനി പഞ്ചസതഭാഗേന ¶ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ദിന്നാനി പഞ്ചസതക്ഖത്തും ലഭി, സഹസ്സഗ്ഘനകാനി സഹസ്സഭാഗേന പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ദിന്നാനി ¶ സഹസ്സക്ഖത്തും ലഭി, സതസഹസ്സഗ്ഘനകാനി സതസഹസ്സഭാഗേന പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ദിന്നാനി സതസഹസ്സക്ഖത്തും ലഭി. ഏകം ദ്വേ തീണി ചത്താരി പഞ്ച ദസാതിആദിനാ നയേന ലദ്ധാനം പന ഗണനാ നാമ നത്ഥി. തഥാഗതേ കിര പരിനിബ്ബുതേ ഥേരോ സകലജമ്ബുദീപം വിചരിത്വാ സബ്ബവിഹാരേസു ഭിക്ഖൂനം അത്തനോ സന്തകാനേവ പത്തചീവരാനി അദാസി.

തദാ മാഗണ്ഡിയാപി ‘‘യമഹം കരോമി. തം തഥാ അഹുത്വാ അഞ്ഞഥാവ ഹോതി, ഇദാനി കിം നു ഖോ കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘അത്ഥേസോ ഉപായോ’’തി രഞ്ഞേ ഉയ്യാനകീളം ഗച്ഛന്തേ ചൂളപിതു സാസനം പഹിണി – ‘‘സാമാവതിയാ പാസാദം ഗന്ത്വാ, ദുസ്സകോട്ഠാഗാരാനി ച തേലകോട്ഠാഗാരാനി ച വിവരാപേത്വാ, ദുസ്സാനി തേലചാടീസു തേമേത്വാ തേമേത്വാ ഥമ്ഭേ വേഠേത്വാ താ സബ്ബാപി ഏകതോ കത്വാ ദ്വാരം പിദഹിത്വാ ബഹി യന്തകം ദത്വാ ദണ്ഡദീപികാഹി ഗേഹേ അഗ്ഗിം ദദമാനോ ഓതരിത്വാ ഗച്ഛതൂ’’തി. സോ പാസാദം അഭിരുയ്ഹ കോട്ഠാഗാരാനി ¶ വിവരിത്വാ വത്ഥാനി തേലചാടീസു തേമേത്വാ തേമേത്വാ ഥമ്ഭേ വേഠേതും ആരഭി. അഥ നം സാമാവതിപ്പമുഖാ ഇത്ഥിയോ ‘‘കിം ഏതം ചൂളപിതാ’’തി വദന്തിയോ ഉപസങ്കമിംസു. ‘‘അമ്മാ, രാജാ ദള്ഹികമ്മത്ഥായ ഇമേ ഥമ്ഭേ തേലപിലോതികാഹി വേഠാപേതി, രാജഗേഹേ നാമ സുയുത്തം ദുയുത്തം ദുജ്ജാനം, മാ മേ സന്തികേ ഹോഥ, അമ്മാ’’തി ഏവം വത്വാ താ ആഗതാ ഗബ്ഭേ പവേസേത്വാ ദ്വാരാനി പിദഹിത്വാ ബഹി യന്തകം ദത്വാ ആദിതോ പട്ഠായ അഗ്ഗിം ദേന്തോ ഓതരി. സാമാവതീ താസം ഓവാദം അദാസി – ‘‘അമ്ഹാകം അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ വിചരന്തീനം ഏവമേവ അഗ്ഗിനാ ഝായമാനാനം അത്തഭാവാനം പരിച്ഛേദോ ബുദ്ധഞാണേനപി ന സുകരോ, അപ്പമത്താ ഹോഥാ’’തി. താ ഗേഹേ ഝായന്തേ വേദനാപരിഗ്ഗഹകമ്മട്ഠാനം മനസികരോന്തിയോ കാചി ദുതിയഫലം, കാചി തതിയഫലം പാപുണിംസു. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്താ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു, ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു, ഏകമന്തം നിസിന്നാ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവന്തം ഏതദവോചും – ‘ഇധ, ഭന്തേ, രഞ്ഞോ ഉതേനസ്സ ഉയ്യാനഗതസ്സ അന്തേപുരം ദഡ്ഢം, പഞ്ച ച ഇത്ഥിസതാനി കാലകതാനി ¶ സാമാവതിപ്പമുഖാനി. താസം, ഭന്തേ, ഉപാസികാനം കാ ഗതി, കോ അഭിസമ്പരായോ’തി? സന്തേത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഉപാസികായോ സോതാപന്നാ ¶ , സന്തി സകദാഗാമിയോ, സന്തി അനാഗാമിയോ, സബ്ബാ താ, ഭിക്ഖവേ ¶ , ഉപാസികായോ അനിപ്ഫലാ കാലകതാ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഏതമത്ഥം വിദിത്വാ തായം വേലായം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –

‘‘മോഹസമ്ബന്ധനോ ലോകോ, ഭബ്ബരൂപോവ ദിസ്സതി;

ഉപധീബന്ധനോ ബാലോ, തമസാ പരിവാരിതോ;

സസ്സതോരിവ ഖായതി, പസ്സതോ നത്ഥി കിഞ്ചന’’ന്തി. (ഉദാ. ൭൦);

ഏവഞ്ച പന വത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സത്താ നാമ വട്ടേ വിചരന്താ നിച്ചകാലം അപ്പമത്താ ഹുത്വാ പുഞ്ഞകമ്മമേവ ന കരോന്തി, പമാദിനോ ഹുത്വാ പാപകമ്മമ്പി കരോന്തി. തസ്മാ വട്ടേ വിചരന്താ സുഖമ്പി ദുക്ഖമ്പി അനുഭവന്തീ’’തി ധമ്മം ദേസേസി.

രാജാ ‘‘സാമാവതിയാ ഗേഹം കിര ഝായതീ’’തി സുത്വാ വേഗേനാഗച്ഛന്തോപി അദഡ്ഢേ സമ്പാപുണിതും നാസക്ഖി. ആഗന്ത്വാ പന ഗേഹം നിബ്ബാപേന്തോ ഉപ്പന്നബലവദോമനസ്സോ അമച്ചഗണപരിവുതോ നിസീദിത്വാ സാമാവതിയാ ഗുണേ അനുസ്സരന്തോ, ‘‘കസ്സ നു ഖോ ഇദം കമ്മ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ – ‘‘മാഗണ്ഡിയായ കാരിതം ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ, ‘‘താസേത്വാ പുച്ഛിയമാനാ ന കഥേസ്സതി, സണികം ഉപായേന പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ അമച്ചേ ¶ ആഹ – ‘‘അമ്ഭോ, അഹം ഇതോ പുബ്ബേ ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ ആസങ്കിതപരിസങ്കിതോവ ഹോമി, സാമാവതീ മേ നിച്ചം ഓതാരമേവ ഗവേസതി, ഇദാനി പന മേ ചിത്തം നിബ്ബുതം ഭവിസ്സതി, സുഖേന ച വസിതും ലഭിസ്സാമീ’’തി, തേ ‘‘കേന നു ഖോ, ദേവ, ഇദം കത’’ന്തി ആഹംസു. ‘‘മയി സിനേഹേന കേനചി കതം ഭവിസ്സതീ’’തി. മാഗണ്ഡിയാപി സമീപേ ഠിതാ തം സുത്വാ, ‘‘നാഞ്ഞോ കോചി കാതും സക്ഖിസ്സതി, മയാ കതം, ദേവ, അഹം ചൂളപിതരം ആണാപേത്വാ കാരേസി’’ന്തി ആഹ. ‘‘തം ഠപേത്വാ അഞ്ഞോ മയി സിനേഹോ സത്തോ നാമ നത്ഥി, പസന്നോസ്മി, വരം തേ ദമ്മി, അത്തനോ ഞാതിഗണം പക്കോസാപേഹീ’’തി. സാ ഞാതകാനം സാസനം പഹിണി – ‘‘രാജാ മേ പസന്നോ വരം ദേതി, സീഘം ആഗച്ഛന്തൂ’’തി. രാജാ ആഗതാഗതാനം മഹന്തം സക്കാരം കാരേസി. തം ദിസ്വാ തസ്സാ അഞ്ഞാതകാപി ലഞ്ജം ദത്വാ ‘‘മയം മാഗണ്ഡിയായ ഞാതകാ’’തി ആഗച്ഛിംസു. രാജാ തേ സബ്ബേ ഗാഹാപേത്വാ രാജങ്ഗണേ നാഭിപ്പമാണേ ആവാടേ ഖണാപേത്വാ തേ തത്ഥ നിസീദാപേത്വാ പംസൂഹി പൂരേത്വാ ഉപരി പലാലേ വികിരാപേത്വാ അഗ്ഗിം ദാപേസി. ചമ്മസ്സ ദഡ്ഢകാലേ അയനങ്ഗലേന ¶ കസാപേത്വാ ഖണ്ഡാഖണ്ഡം ഹീരാഹീരം കാരേസി. മാഗണ്ഡിയായ ¶ സരീരതോപി തിഖിണേന ¶ സത്ഥേന ഘനഘനട്ഠാനേസു മംസം ഉപ്പാടേത്വാ തേലകപാലം ഉദ്ധനം ആരോപേത്വാ പൂവേ വിയ പചാപേത്വാ തമേവ ഖാദാപേസി.

ധമ്മസഭായമ്പി ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘അനനുച്ഛവികം വത, ആവുസോ, ഏവരൂപായ സദ്ധായ പസന്നായ ഉപാസികായ ഏവരൂപം മരണ’’ന്തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ, ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ സാമാവതിപ്പമുഖാനം ഇത്ഥീനം ഏതം അയുത്തം സമ്പത്തം. പുബ്ബേ കതകമ്മസ്സ പന യുത്തമേവ ഏതാഹി ലദ്ധ’’ന്തി വത്വാ, ‘‘കിം, ഭന്തേ, ഏതാഹി പുബ്ബേ കതം, തം ആചിക്ഖഥാ’’തി തേഹി യാചിതോ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ രാജഗേഹേ നിബദ്ധം അട്ഠ പച്ചേകബുദ്ധാ ഭുഞ്ജന്തി. പഞ്ചസതാ ഇത്ഥിയോ തേ ഉപട്ഠഹന്തി. തേസു സത്ത പച്ചേകബുദ്ധാ ഹിമവന്തം ഗച്ഛന്തി, ഏകോ നദീതീരേ ഏകം തിണഗഹനം അത്ഥി, തത്ഥ ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ നിസീദി. അഥേകദിവസം രാജാ പച്ചേകബുദ്ധേസു ഗതേസു താ ഇത്ഥിയോ ആദായ നദിയം ഉദകകീളം ¶ കീളിതും ഗതോ. തത്ഥ താ ഇത്ഥിയോ ദിവസഭാഗം ഉദകേ കീളിത്വാ ഉത്തരിത്വാ സീതപീളിതാ അഗ്ഗിം വിസിബ്ബേതുകാമാ ‘‘അമ്ഹാകം അഗ്ഗികരണട്ഠാനം ഓലോകേഥാ’’തി അപരാപരം വിചരന്തിയോ തം തിണഗഹനം ദിസ്വാ, ‘‘തിണരാസീ’’തി സഞ്ഞായ തം പരിവാരേത്വാ ഠിതാ അഗ്ഗിം അദംസു. തിണേസു ഝായിത്വാ പതന്തേസു പച്ചേകബുദ്ധം ദിസ്വാ, ‘‘നട്ഠാമ്ഹാ, അമ്ഹാകം രഞ്ഞോ പച്ചേകബുദ്ധോ ഝായതി, രാജാ ഞത്വാ അമ്ഹേ നാസേസ്സതി, സുദഡ്ഢം നം കരിസ്സാമാ’’തി സബ്ബാ താ ഇത്ഥിയോ ഇതോ ചിതോ ച ദാരൂനി ആഹരിത്വാ തസ്സ ഉപരി ദാരുരാസിം കരിംസു. മഹാദാരുരാസി അഹോസി. അഥ നം ആലിമ്പേത്വാ, ‘‘ഇദാനി ഝായിസ്സതീ’’തി പക്കമിംസു. താ പഠമം അസഞ്ചേതനികാ ഹുത്വാ കമ്മുനാ ന ബജ്ഝിംസു, ഇദാനി പച്ഛാ സഞ്ചേതനായ കമ്മുനാ ബജ്ഝിംസു. പച്ചേകബുദ്ധം പന അന്തോസമാപത്തിയം സകടസഹസ്സേഹി ദാരൂനി ആഹരിത്വാ ആലിമ്പേന്താപി ഉസ്മാകാരമത്തമ്പി ഗഹേതും ന സക്കോന്തി. തസ്മാ സോ സത്തമേ ദിവസേ ഉട്ഠായ യഥാസുഖം അഗമാസി. താ തസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ ബഹൂനി വസ്സസതസഹസ്സാനി നിരയേ പച്ചിത്വാ തസ്സേവ കമ്മസ്സ വിപാകാവസേസേന അത്തഭാവസതേ ഇമിനാവ നിയാമേന ഗേഹേ ഝായമാനേ ഝായിംസു. ഇദം ഏതാസം പുബ്ബകമ്മന്തി.

ഏവം ¶ വുത്തേ ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരം പടിപുച്ഛിംസു – ‘‘ഖുജ്ജുത്തരാ പന, ഭന്തേ, കേന കമ്മേന ഖുജ്ജാ ജാതാ, കേന കമ്മേന മഹാപഞ്ഞാ, കേന കമ്മേന സോതാപത്തിഫലം അധിഗതാ, കേന കമ്മേന പരേസം പേസനകാരിതാ ¶ ജാതാ’’തി? ഭിക്ഖവേ, തസ്സേവ രഞ്ഞോ ബാരാണസിയം രജ്ജം കരണകാലേ സ്വേവ ¶ പച്ചേകബുദ്ധോ ഥോകം ഖുജ്ജധാതുകോ അഹോസി. അഥേകാ ഉപട്ഠായികാ ഇത്ഥീ കമ്ബലം പാരുപിത്വാ സുവണ്ണസരണം ഗഹേത്വാ, ‘‘അമ്ഹാകം പച്ചേകബുദ്ധോ ഏവഞ്ച ഏവഞ്ച വിചരതീ’’തി ഖുജ്ജാ ഹുത്വാ തസ്സ വിചരണാകാരം ദസ്സേസി. തസ്സ നിസ്സന്ദേന ഖുജ്ജാ ജാതാ. തേ പന പച്ചേകബുദ്ധേ പഠമദിവസേ രാജഗേഹേ നിസീദാപേത്വാ പത്തേ ഗാഹാപേത്വാ പായാസസ്സ പൂരേത്വാ ദാപേസി. ഉണ്ഹപായാസസ്സ പൂരേ പത്തേ പച്ചേകബുദ്ധാ പരിവത്തേത്വാ പരിവത്തേത്വാ ഗണ്ഹന്തി. സാ ഇത്ഥീ തേ തഥാ കരോന്തേ ദിസ്വാ അത്തനോ സന്തകാനി അട്ഠ ദന്തവലയാനി ദത്വാ, ‘‘ഇധ ഠപേത്വാ ഗണ്ഹഥാ’’തി ആഹ. തേസു തഥാ കത്വാ തം ഓലോകേത്വാ ഠിതേസു തേസം അധിപ്പായം ഞത്വാ, ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ഏതേഹി അത്ഥോ. തുമ്ഹാകഞ്ഞേവ ഏതാനി പരിച്ചത്താനി, ഗഹേത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി ആഹ. തേ ഗഹേത്വാ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരം അഗമംസു. അജ്ജതനാപി താനി വലയാനി അരോഗാനേവ. സാ തസ്സ കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന ഇദാനി തിപിടകധരാ മഹാപഞ്ഞാ ജാതാ. പച്ചേകബുദ്ധാനം കതഉപട്ഠാനസ്സ നിസ്സന്ദേന പന സോതാപത്തിഫലം പത്താ. ഇദമസ്സാ ബുദ്ധന്തരേ പുബ്ബകമ്മം.

കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ പന ഏകാ ബാരാണസിസേട്ഠിനോ ധീതാ വഡ്ഢമാനകച്ഛായായ ആദാസം ഗഹേത്വാ അത്താനം അലങ്കരോന്തീ നിസീദി. അഥസ്സാ വിസ്സാസികാ ഏകാ ഖീണാസവാ ¶ ഭിക്ഖുനീ തം ദട്ഠും അഗമാസി. ഭിക്ഖുനിയോ ഹി ഖീണാസവാപി സായന്ഹസമയേ ഉപട്ഠാകകുലാനി ദട്ഠുകാമാ ഹോന്തി. തസ്മിം പന ഖണേ സേട്ഠിധീതായ സന്തികേ കാചി പേസനകാരികാ നത്ഥി, സാ ‘‘വന്ദാമി, അയ്യേ, ഏതം താവ മേ പസാധനപേളകം ഗഹേത്വാ ദേഥാ’’തി ആഹ. ഥേരീ ചിന്തേസി – ‘‘സചസ്സാ ഇമം ഗണ്ഹിത്വാ ന ദസ്സാമി, മയി ആഘാതം കത്വാ നിരയേ നിബ്ബത്തിസ്സതി. സചേ പന ദസ്സാമി, പരസ്സ പേസനകാരികാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തിസ്സതി. നിരയസന്താപതോ ഖോ പന പരസ്സ പേസനഭാവോവ സേയ്യോ’’തി. ‘‘സാ അനുദയം പടിച്ച തം ഗഹേത്വാ തസ്സാ അദാസി. തസ്സ കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന പരേസം പേസനകാരികാ ജാതാ’’തി.

അഥ ¶ പുനേകദിവസം ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘സാമാവതിപ്പമുഖാ പഞ്ചസതാ ഇത്ഥിയോ ഗേഹേ അഗ്ഗിനാ ഝായിംസു, മാഗണ്ഡിയായ ഞാതകാ ഉപരി പലാലഗ്ഗിം ദത്വാ അയനങ്ഗലേഹി ഭിന്നാ, മാഗണ്ഡിയാ പക്കുഥിതതേലേ പക്കാ, കേ നു ഖോ ഏത്ഥ ജീവന്തി നാമ, കേ മതാ നാമാ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ, ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, യേ കേചി പമത്താ, തേ വസ്സസതം ജീവന്താപി മതായേവ നാമ. യേ അപ്പമത്താ, തേ മതാപി ജീവന്തിയേവ. തസ്മാ മാഗണ്ഡിയാ ജീവന്തീപി മതായേവ നാമ, സാമാവതിപ്പമുഖാ പഞ്ചസതാ ഇത്ഥിയോ മതാപി ജീവന്തിയേവ നാമ. ന ഹി, ഭിക്ഖവേ, അപ്പമത്താ മരന്തി നാമാ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘അപ്പമാദോ ¶ ¶ അമതപദം, പമാദോ മച്ചുനോ പദം;

അപ്പമത്താ ന മീയന്തി, യേ പമത്താ യഥാ മതാ.

‘‘ഏവം വിസേസതോ ഞത്വാ, അപ്പമാദമ്ഹി പണ്ഡിതാ;

അപ്പമാദേ പമോദന്തി, അരിയാനം ഗോചരേ രതാ.

‘‘തേ ഝായിനോ സാതതികാ, നിച്ചം ദള്ഹപരക്കമാ;

ഫുസന്തി ധീരാ നിബ്ബാനം, യോഗക്ഖേമം അനുത്തര’’ന്തി.

തത്ഥ അപ്പമാദോതി പദം മഹന്തം അത്ഥം ദീപേതി, മഹന്തം അത്ഥം ഗഹേത്വാ തിട്ഠതി. സകലമ്പി ഹി തേപിടകം ബുദ്ധവചനം ആഹരിത്വാ കഥിയമാനം അപ്പമാദപദമേവ ഓതരതി. തേന വുത്തം –

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, യാനി കാനിചി ജങ്ഗലാനം പാണാനം പദജാതാനി, സബ്ബാനി താനി ഹത്ഥിപദേ സമോധാനം ഗച്ഛന്തി, ഹത്ഥിപദം തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതി യദിദം മഹന്തത്തേന. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേതേ അപ്പമാദമൂലകാ അപ്പമാദസമോസരണാ, അപ്പമാദോ തേസം ധമ്മാനം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൪൦).

സോ പനേസ അത്ഥതോ സതിയാ അവിപ്പവാസോ നാമ. നിച്ചം ഉപട്ഠിതായ സതിയാ ചേതം നാമം. അമതപദന്തി അമതം വുച്ചതി നിബ്ബാനം. തഞ്ഹി അജാതത്താ നു ജീയതി ന മീയതി, തസ്മാ അമതന്തി വുച്ചതി. പജ്ജന്തി ഇമിനാതി പദം, അമതം ¶ പാപുണന്തീതി അത്ഥോ. അമതസ്സ പദം അമതപദം, അമതസ്സ അധിഗമൂപായോതി വുത്തം ഹോതി, പമാദോതി പമജ്ജനഭാവോ, മുട്ഠസ്സതിസങ്ഖാതസ്സ സതിയാ വോസഗ്ഗസ്സേതം നാമം. മച്ചുനോതി ¶ മരണസ്സ. പദന്തി ഉപായോ മഗ്ഗോ. പമത്തോ ഹി ജാതിം നാതിവത്തതി, ജാതോ ജീയതി ചേവ മീയതി ചാതി പമാദോ മച്ചുനോ പദം നാമ ഹോതി, മരണം ഉപേതി. അപ്പമത്താ ന മീയന്തീതി സതിയാ സമന്നാഗതാ ഹി അപ്പമത്താ ന മരന്തി. അജരാ അമരാ ഹോന്തീതി ന സല്ലക്ഖേതബ്ബം. ന ഹി കോചി സത്തോ അജരോ അമരോ നാമ അത്ഥി, പമത്തസ്സ പന വട്ടം നാമ അപരിച്ഛിന്നം, അപ്പമത്തസ്സ പരിച്ഛിന്നം. തസ്മാ പമത്താ ജാതിആദീഹി അപരിമുത്തത്താ ജീവന്താപി മതായേവ നാമ. അപ്പമത്താ പന അപ്പമാദലക്ഖണം വഡ്ഢേത്വാ ഖിപ്പം മഗ്ഗഫലാനി സച്ഛികത്വാ ദുതിയതതിയഅത്തഭാവേസു ന നിബ്ബത്തന്തി. തസ്മാ തേ ജീവന്താപി മതാപി ന മീയന്തിയേവ നാമ. യേ പമത്താ യഥാ മതാതി യേ പന സത്താ പമത്താ, തേ പമാദമരണേന മതത്താ, യഥാ ഹി ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദേന മതാ ദാരുക്ഖന്ധസദിസാ അപഗതവിഞ്ഞാണാ ¶ , തഥേവ ഹോന്തി. തേസമ്പി ഹി മതാനം വിയ ഗഹട്ഠാനം താവ ‘‘ദാനം ദസ്സാമ, സീലം രക്ഖിസ്സാമ, ഉപോസഥകമ്മം കരിസ്സാമാ’’തി ഏകചിത്തമ്പി ന ഉപ്പജ്ജതി, പബ്ബജിതാനമ്പി ‘‘ആചരിയുപജ്ഝായവത്താദീനി പൂരേസ്സാമ, ധുതങ്ഗാനി സമാദിയിസ്സാമ, ഭാവനം വഡ്ഢേസ്സാമാ’’തി ന ഉപ്പജ്ജതീതി മതേന തേ കിം നാനാകരണാവ ഹോന്തി. തേന വുത്തം – ‘‘യേ പമത്താ യഥാ മതാ’’തി.

ഏവം വിസേസതോ ഞത്വാതി പമത്തസ്സ വട്ടതോ നിസ്സരണം നത്ഥി, അപ്പമത്തസ്സ അത്ഥീതി ഏവം ¶ വിസേസതോവ ജാനിത്വാ. കേ പനേതം വിസേസം ജാനന്തീതി? അപ്പമാദമ്ഹി പണ്ഡിതാതി യേ പണ്ഡിതാ മേധാവിനോ സപ്പഞ്ഞാ അത്തനോ അപ്പമാദേ ഠത്വാ അപ്പമാദം വഡ്ഢേന്തി, തേ ഏവം വിസേസകാരണം ജാനന്തി. അപ്പമാദേ പമോദന്തീതി തേ ഏവം ഞത്വാ തസ്മിം അത്തനോ അപ്പമാദേ പമോദന്തി, പഹംസിതമുഖാ തുട്ഠപഹട്ഠാ ഹോന്തി. അരിയാനം ഗോചരേ രതാതി തേ ഏവം അപ്പമാദേ പമോദന്താ തം അപ്പമാദം വഡ്ഢേത്വാ അരിയാനം ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധബുദ്ധസാവകാനം ഗോചരസങ്ഖാതേ ചതുസതിപട്ഠാനാദിഭേദേ സത്തതിംസ ബോധിപക്ഖിയധമ്മേ നവവിധലോകുത്തരധമ്മേ ച രതാ നിരതാ, അഭിരതാ ഹോന്തീതി അത്ഥോ.

തേ ¶ ഝായിനോതി തേ അപ്പമത്താ പണ്ഡിതാ അട്ഠസമാപത്തിസങ്ഖാതേന ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനേന വിപസ്സനാമഗ്ഗഫലസങ്ഖാതേന ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനേന ചാതി ദുവിധേനപി ഝാനേന ഝായിനോ. സാതതികാതി അഭിനിക്ഖമനകാലതോ പട്ഠായ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗാ സതതം പവത്തകായികചേതസികവീരിയാ. നിച്ചം ദള്ഹപരക്കമാതി യം തം പുരിസഥാമേന പുരിസവീരിയേന പുരിസപരക്കമേന പത്തബ്ബം, ന തം അപാപുണിത്വാ വീരിയസ്സ സണ്ഠാനം ഭവിസ്സതീതി ഏവരൂപേന വീരിയേന അന്തരാ അനോസക്കിത്വാ നിച്ചപ്പവത്തേന ദള്ഹപരക്കമേന സമന്നാഗതാ. ഫുസന്തീതി ഏത്ഥ ദ്വേ ഫുസനാ ഞാണഫുസനാ ച, വിപാകഫുസനാ ച. തത്ഥ ചത്താരോ മഗ്ഗാ ഞാണഫുസനാ നാമ, ചത്താരി ഫലാനി വിപാകഫുസനാ നാമ. തേസു ഇധ വിപാകഫുസനാ അധിപ്പേതാ. അരിയഫലേന നിബ്ബാനം സച്ഛികരോന്തോ ¶ ധീരാ പണ്ഡിതാ തായ വിപാകഫുസനായ ഫുസന്തി, നിബ്ബാനം സച്ഛികരോന്തി. യോഗക്ഖേമം അനുത്തരന്തി യേ ചത്താരോ യോഗാ മഹാജനം വട്ടേ ഓസീദാപേന്തി, തേഹി ഖേമം നിബ്ഭയം സബ്ബേഹി ലോകിയലോകുത്തരധമ്മേഹി സേട്ഠത്താ അനുത്തരന്തി.

ദേസനാപരിയോസാനേ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും. ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ജാതാതി.

ഉട്ഠാനവതോതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ കുമ്ഭഘോസകം ആരബ്ഭ കഥേസി. രാജഗഹനഗരസ്മിഞ്ഹി രാജഗഹസേട്ഠിനോ ഗേഹേ അഹിവാതരോഗോ ഉപ്പജ്ജി, തസ്മിം ഉപ്പന്നേ മക്ഖികാ ആദിം കത്വാ യാവ ഗാവാ പഠമം തിരച്ഛാനഗതാ മരന്തി, തതോ ദാസകമ്മകരോ, സബ്ബപച്ഛാ ഗേഹസാമികാ, തസ്മാ സോ രോഗോ സബ്ബപച്ഛാ സേട്ഠിഞ്ച ജായഞ്ച ഗണ്ഹി. തേ രോഗേന ഫുട്ഠാ പുത്തം സന്തികേ ഠിതം ഓലോകേത്വാ അസ്സുപുണ്ണേഹി നേത്തേഹി തം ആഹംസു – ‘‘താത, ഇമസ്മിം കിര രോഗേ ഉപ്പന്നേ ഭിത്തിം ഭിന്ദിത്വാ പലായന്താവ ജീവിതം ലഭന്തി, ത്വം അമ്ഹേ അനോലോകേത്വാ പലായിത്വാ ജീവന്തോ പുനാഗന്ത്വാ അമ്ഹാകം അസുകട്ഠാനേ നാമ ചത്താലീസ ധനകോടിയോ ¶ നിദഹിത്വാ ഠപിതാ, താ ഉദ്ധരിത്വാ ജീവികം കപ്പേയ്യാസീ’’തി. സോ ¶ തേസം വചനം സുത്വാ രുദമാനോ മാതാപിതരോ വന്ദിത്വാ മരണഭയഭീതോ ഭിത്തിം ഭിന്ദിത്വാ പലായിത്വാ പബ്ബതഗഹനം ഗന്ത്വാ ദ്വാദസ വസ്സാനി തത്ഥ വസിത്വാ മാതാപിതുവസനട്ഠാനം പച്ചാഗഞ്ഛി.

അഥ നം ദഹരകാലേ ഗന്ത്വാ പരൂള്ഹകേസമസ്സുകാലേ ആഗതത്താ ന കോചി സഞ്ജാനി. സോ മാതാപിതൂഹി ദിന്നസഞ്ഞാവസേന ധനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ധനസ്സ അരോഗഭാവം ഞത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘മം ന കോചി സഞ്ജാനാതി, സചാഹം ധനം ഉദ്ധരിത്വാ വലഞ്ജിസ്സാമി, ‘ഏകേന ദുഗ്ഗതേന നിധി ഉദ്ധടോ’തി മം ഗഹേത്വാ വിഹേഠേയ്യും, യംനൂനാഹം ഭതിം കത്വാ ജീവേയ്യ’’ന്തി. അഥേകം പിലോതികം നിവാസേത്വാ, ‘‘അത്ഥി കോചി ഭതകേന അത്ഥികോ’’തി പുച്ഛന്തോ ഭതകവീഥിം പാപുണി. അഥ നം ഭതകാ ദിസ്വാ, ‘‘സചേ അമ്ഹാകം ഏകം കമ്മം കരിസ്സസി, ഭത്തവേതനം തേ ദസ്സാമാ’’തി ആഹംസു. ‘‘കിം കമ്മം നാമാ’’തി? ‘‘പബോധനചോദനകമ്മം. സചേ ഉസ്സഹസി, പാതോവ ഉട്ഠായ ‘താതാ, ഉട്ഠഹഥ, സകടാനി സന്നയ്ഹഥ, ഗോണേ യോജേഥ, ഹത്ഥിഅസ്സാനം തിണത്ഥായ ഗമനവേലാ; അമ്മാ, തുമ്ഹേപി ഉട്ഠഹഥ, യാഗും പചഥ, ഭത്തം പചഥാ’തി വിചരിത്വാ ആരോചേഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി. അഥസ്സ വസനത്ഥായ ഏകം ഘരം അദംസു. സോ ദേവസികം തം കമ്മം അകാസി.

അഥസ്സ ഏകദിവസം രാജാ ബിമ്ബിസാരോ സദ്ദമസ്സോസി. സോ പന സബ്ബരവഞ്ഞൂ അഹോസി. തസ്മാ ‘‘മഹാധനസ്സ പുരിസസ്സേസ സദ്ദോ’’തി ആഹ. അഥസ്സ സന്തികേ ഠിതാ ഏകാ പരിചാരികാ ‘‘രാജാ യം വാ ¶ തം വാ ന കഥേസ്സതി, ഇദം മയാ ഞാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ – ‘‘ഗച്ഛ, താത, ഏതം ജാനാഹീ’’തി ഏകം പുരിസം പഹിണി. സോ വേഗേന ഗന്ത്വാ തം ദിസ്വാ ആഗന്ത്വാ, ‘‘ഏകോ ഭതകാനം ഭതികാരകോ കപണമനുസ്സോ ഏസോ’’തി ആരോചേസി. രാജാ തസ്സ വചനം സുത്വാ തുണ്ഹീ ഹുത്വാ ദുതിയദിവസേപി തതിയദിവസേപി തം തസ്സ സദ്ദം സുത്വാ തഥേവ ആഹ. സാപി പരിചാരികാ ¶ തഥേവ ചിന്തേത്വാ പുനപ്പുനം പേസേത്വാ, ‘‘കപണമനുസ്സോ ഏസോ’’തി വുത്തേ ചിന്തേസി – ‘‘രാജാ ‘കപണമനുസ്സോ ഏസോ’തി വചനം സുത്വാപി ന സദ്ദഹതി, പുനപ്പുനം ‘മഹാധനസ്സ പുരിസസ്സേസ സദ്ദോ’തി വദതി, ഭവിതബ്ബമേത്ഥ കാരണേന, യഥാസഭാവതോ ഏതം ഞാതും വട്ടതീ’’തി. സാ രാജാനം ആഹ, ‘‘ദേവ ¶ , അഹം സഹസ്സം ലഭമാനാ ധീതരം ആദായ ഗന്ത്വാ ഏതം ധനം രാജകുലം പവേസേസ്സാമീ’’തി. രാജാ തസ്സാ സഹസ്സം ദാപേസി.

സാ തം ഗഹേത്വാ ധീതരം ഏകം മലിനധാതുകം വത്ഥം നിവാസാപേത്വാ തായ സദ്ധിം രാജഗേഹതോ നിക്ഖമിത്വാ മഗ്ഗപടിപന്നാ വിയ ഭതകവീഥിം ഗന്ത്വാ ഏകം ഘരം പവിസിത്വാ, ‘‘അമ്മ, മയം മഗ്ഗപടിപന്നാ, ഏകാഹദ്വീഹം ഇധ വിസ്സമിത്വാ ഗമിസ്സാമാ’’തി ആഹ. ‘‘അമ്മ, ബഹൂനി ഘരമാനുസകാനി, ന സക്കാ ഇധ വസിതും, ഏതം കുമ്ഭഘോസകസ്സ ഗേഹം തുച്ഛം, തത്ഥ ഗച്ഛഥാ’’തി. സാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ, ‘‘സാമി, മയം മഗ്ഗപടിപന്നകാ, ഏകാഹദ്വീഹം ഇധ വസിസ്സാമാ’’തി വത്വാ തേന പുനപ്പുനം പടിക്ഖിത്താപി, ‘‘സാമി, അജ്ജേകദിവസമത്തം വസിത്വാ പാതോവ ഗമിസ്സാമാ’’തി നിക്ഖമിതും ന ഇച്ഛി. സാ തത്ഥേവ വസിത്വാ പുനദിവസേ തസ്സ അരഞ്ഞഗമനവേലായ, ‘‘സാമി, തവ നിവാപം ദത്വാ യാഹി ¶ , ആഹാരം തേ പചിസ്സാമീ’’തി വത്വാ, ‘‘അലം, അമ്മ, അഹമേവ പചിത്വാ ഭുഞ്ജിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ പുനപ്പുനം നിബന്ധിത്വാ തേന ദിന്നേ ഗഹിതമത്തകേയേവ കത്വാ അന്തരാപണതോ ഭാജനാനി ചേവ പരിസുദ്ധതണ്ഡുലാദീനി ച ആഹരാപേത്വാ രാജകുലേ പചനനിയാമേന സുപരിസുദ്ധം ഓദനം, സാധുരസാനി ച ദ്വേ തീണി സൂപബ്യഞ്ജനാനി പചിത്വാ തസ്സ അരഞ്ഞതോ ആഗതസ്സ അദാസി. അഥ നം ഭുഞ്ജിത്വാ മുദുചിത്തതം ആപന്നം ഞത്വാ, ‘‘സാമി, കിലന്തമ്ഹ, ഏകാഹദ്വീഹം ഇധേവ ഹോമാ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി.

അഥസ്സ സായമ്പി പുനദിവസേപി മധുരഭത്തം പചിത്വാ അദാസി. അഥ മുദുചിത്തതം തസ്സ ഞത്വാ ‘‘സാമി, കതിപാഹം ഇധേവ വസിസ്സാമാ’’തി. തത്ഥ വസമാനാ തിഖിണേന സത്ഥേന തസ്സ മഞ്ചവാണം ഹേട്ഠാഅടനിയം തഹം തഹം ഛിന്ദി. മഞ്ചോ തസ്മിം ആഗന്ത്വാ നിസിന്നമത്തേയേവ ഹേട്ഠാ ഓലമ്ബി. സോ ‘‘കസ്മാ അയം മഞ്ചോ ഏവം ഛിജ്ജിത്വാ ഗതോ’’തി ആഹ. ‘‘സാമി, ദഹരദാരകേ വാരേതും ന സക്കോമി, ഏത്ഥേവ സന്നിപതന്തീ’’തി. ‘‘അമ്മ, ഇദം മേ ദുക്ഖം തുമ്ഹേ നിസ്സായ ജാതം. അഹഞ്ഹി പുബ്ബേ കത്ഥചി ഗച്ഛന്തോ ദ്വാരം പിദഹിത്വാ ഗച്ഛാമീ’’തി. ‘‘കിം കരോമി, താത, വാരേതും ന സക്കോമീ’’തി. സാ ഇമിനാവ നിയാമേന ദ്വേ തയോ ദിവസേ ഛിന്ദിത്വാ തേന ഉജ്ഝായിത്വാ ഖീയിത്വാ വുച്ചമാനാപി തഥേവ വത്വാ പുന ഏകം ദ്വേ രജ്ജുകേ ഠപേത്വാ സേസേ ഛിന്ദി. തം ദിവസം ¶ തസ്മിം നിസിന്നമത്തേയേവ സബ്ബം വാണം ഭൂമിയം പതി, സീസം ജണ്ണുകേഹി സദ്ധിം ഏകതോ അഹോസി, സോ ഉട്ഠായ, ‘‘കിം കരോമി, ഇദാനി കുഹിം ഗമിസ്സാമി ¶ , നിപജ്ജനമഞ്ചസ്സപി തുമ്ഹേഹി അസാമികോ ¶ വിയ കതോമ്ഹീ’’തി ആഹ. ‘‘താത, കിം കരോമി, പടിവിസ്സകദാരകേ വാരേതും ന സക്കോമി, ഹോതു, മാ ചിന്തയി, ഇമായ നാമ വേലായ കുഹിം ഗമിസ്സസീ’’തി ധീതരം ആമന്തേത്വാ, ‘‘അമ്മ, തവ ഭാതികസ്സ നിപജ്ജനോകാസം കരോഹീ’’തി ആഹ. സാ ഏകപസ്സേ സയിത്വാ ‘‘ഇധാഗച്ഛ, സാമീ’’തി ആഹ. ഇതരോപി നം ‘‘ഗച്ഛ, താത, ഭഗിനിയാ സദ്ധിം നിപജ്ജാ’’തി വദേസി. സോ തായ സദ്ധിം ഏകമഞ്ചേ നിപജ്ജിത്വാ തം ദിവസഞ്ഞേവ സന്ഥവം അകാസി, കുമാരികാ പരോദി. അഥ നം മാതാ പുച്ഛി – ‘‘കിം, അമ്മ, രോദസീ’’തി? ‘‘അമ്മ, ഇദം നാമ ജാത’’ന്തി. ‘‘ഹോതു, അമ്മ, കിം സക്കാ കാതും, തയാപി ഏകം ഭത്താരം ഇമിനാപേകം പാദപരിചാരികം ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി തം ജാമാതരം അകാസി. തേ സമഗ്ഗവാസം വസിംസു.

സാ കതിപാഹച്ചയേന രഞ്ഞോ സാസനം പേസേസി – ‘‘ഭതകവീഥിയം ഛണം കരോന്തു. യസ്സ പന ഘരേ ഛണോ ന കരീയതി, തസ്സ ഏത്തകോ നാമ ദണ്ഡോതി ഘോസനം കാരേതൂ’’തി. രാജാ തഥാ കാരേസി. അഥ നം സസ്സു ആഹ – ‘‘താത, ഭതകവീഥിയം രാജാണായ ഛണോ കത്തബ്ബോ ജാതോ, കിം കരോമാ’’തി? ‘‘അമ്മ, അഹം ഭതിം കരോന്തോപി ജീവിതും ന സക്കോമി, കിം കരിസ്സാമീ’’തി? ‘‘താത, ഘരാവാസം വസന്താ നാമ ഇണമ്പി ഗണ്ഹന്തി, രഞ്ഞോ ¶ ആണാ അകാതും ന ലബ്ഭാ. ഇണതോ നാമ യേന കേനചി ഉപായേന മുച്ചിതും സക്കാ, ഗച്ഛ, കുതോചി ഏകം വാ ദ്വേ വാ കഹാപണേ ആഹരാ’’തി ആഹ. സോ ഉജ്ഝായന്തോ ഖീയന്തോ ഗന്ത്വാ ചത്താലീസകോടിധനട്ഠാനതോ ഏകമേവ കഹാപണം ആഹരി. സാ തം കഹാപണം രഞ്ഞോ പേസേത്വാ അത്തനോ കഹാപണേന ഛണം കത്വാ പുന കതിപാഹച്ചയേന തഥേവ സാസനം പഹിണി. പുന രാജാ തഥേവ ‘‘ഛണം കരോന്തു, അകരോന്താനം ഏത്തകോ ദണ്ഡോ’’തി ആണാപേസി. പുനപി സോ തായ തഥേവ വത്വാ നിപ്പീളിയമാനോ ഗന്ത്വാ തയോ കഹാപണേ ആഹരി. സാ തേപി കഹാപണേ രഞ്ഞോ പേസേത്വാ പുന കതിപാഹച്ചയേന തഥേവ സാസനം പഹിണി – ‘‘ഇദാനി പുരിസേ പേസേത്വാ ഇമം പക്കോസാപേതൂ’’തി. രാജാ പേസേസി. പുരിസാ ഗന്ത്വാ, ‘‘കുമ്ഭഘോസകോ നാമ കതരോ’’തി പുച്ഛിത്വാ പരിയേസന്താ തം ദിസ്വാ ‘‘ഏഹി, ഭോ രാജാ, തം പക്കോസതീ’’തി ആഹംസു. സോ ഭീതോ ‘‘ന മം രാജാ ജാനാതീ’’തിആദീനി വത്വാ ഗന്തും ന ഇച്ഛി. അഥ നം ബലക്കാരേന ഹത്ഥാദീസു ഗഹേത്വാ ¶ ആകഡ്ഢിംസു. സാ ഇത്ഥീ തേ ദിസ്വാ, ‘‘അരേ, ദുബ്ബിനീതാ, തുമ്ഹേ മമ ജാമാതരം ഹത്ഥാദീസു ഗഹേതും അനനുച്ഛവികാ’’തി തജ്ജേത്വാ, ‘‘ഏഹി, താത, മാ ഭായി, രാജാനം ദിസ്വാ തവ ഹത്ഥാദിഗാഹകാനം ഹത്ഥേയേവ ഛിന്ദാപേസ്സാമീ’’തി ധീതരം ആദായ പുരതോ ഹുത്വാ രാജഗേഹം പത്വാ വേസം പരിവത്തേത്വാ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഇതരമ്പി പരികഡ്ഢിത്വാ ആനയിംസുയേവ.

അഥ നം വന്ദിത്വാ ഠിതം രാജാ ആഹ – ‘‘ത്വം കുമ്ഭഘോസകോ നാമാ’’തി? ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി ¶ . ‘‘കിം കാരണാ മഹാധനം വഞ്ചേത്വാ ഖാദസീ’’തി ¶ ? ‘‘കുതോ മേ, ദേവ, ധനം ഭതിം കത്വാ ജീവന്തസ്സാ’’തി? ‘‘മാ ഏവം കരി, കിം അമ്ഹേ വഞ്ചേസീ’’തി? ‘‘ന വഞ്ചേമി, ദേവ, നത്ഥി മേ ധന’’ന്തി. അഥസ്സ രാജാ തേ കഹാപണേ ദസ്സേത്വാ, ‘‘ഇമേ കസ്സ കഹാപണാ’’തി ആഹ. സോ സഞ്ജാനിത്വാ, ‘‘അഹോ ബാലോമ്ഹി, കഥം നു ഖോ ഇമേ രഞ്ഞോ ഹത്ഥം പത്താ’’തി ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ താ ദ്വേപി പടിമണ്ഡിതപസാധനാ ഗബ്ഭദ്വാരമൂലേ ഠിതാ ദിസ്വാ, ‘‘ഭാരിയം വതിദം കമ്മം, ഇമാഹി രഞ്ഞാ പയോജിതാഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ചിന്തേസി. അഥ നം രാജാ ‘‘വദേഹി, ഭോ, കസ്മാ ഏവം കരോസീ’’തി ആഹ. ‘‘നിസ്സയോ മേ നത്ഥി, ദേവാ’’തി. ‘‘മാദിസോ നിസ്സയോ ഭവിതും ന വട്ടതീ’’തി. ‘‘കല്യാണം, ദേവ, സചേ മേ ദേവോ അവസ്സയോ ഹോതീ’’തി. ‘‘ഹോമി, ഭോ, കിത്തകം തേ ധന’’ന്തി? ‘‘ചത്താലീസകോടിയോ, ദേവാ’’തി. ‘‘കിം ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി? ‘‘സകടാനി ദേവാ’’തി? രാജാ അനേകസതാനി സകടാനി യോജാപേത്വാ പഹിണിത്വാ തം ധനം ആഹരാപേത്വാ രാജങ്ഗണേ രാസിം കാരാപേത്വാ രാജഗഹവാസിനോ സന്നിപാതാപേത്വാ, ‘‘അത്ഥി കസ്സചി ഇമസ്മിം നഗരേ ‘‘ഏത്തകം ധന’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘നത്ഥി, ദേവാ’’തി. ‘‘കിം പനസ്സ കാതും വട്ടതീ’’തി? ‘‘സക്കാരം, ദേവാ’’തി വുത്തേ മഹന്തേന സക്കാരേന തം സേട്ഠിട്ഠാനേ ഠപേത്വാ ധീതരം തസ്സേവ ദത്വാ തേന സദ്ധിം സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, പസ്സഥിമം പുരിസം, ഏവരൂപോ ധിതിമാ നാമ നത്ഥി, ചത്താലീസകോടിവിഭവോ ഹോന്തോപി ഉപ്പിലാവിതാകാരം വാ അസ്മിമാനമത്തം വാ ന കരോതി, കപണോ വിയ പിലോതികം ¶ നിവാസേത്വാ ഭതകവീഥിയം ഭതിം കത്വാ ജീവന്തോ മയാ ഇമിനാ നാമ ഉപായേന ഞാതോ. ജാനിത്വാ ച പന പക്കോസാപേത്വാ സധനഭാവം സമ്പടിച്ഛാപേത്വാ തം ധനം ആഹരാപേത്വാ ¶ സേട്ഠിട്ഠാനേ ഠപിതോ, ധീതാ ചസ്സ മയാ ദിന്നാ. ഭന്തേ, മയാ ച ഏവരൂപോ ധിതിമാ ന ദിട്ഠപുബ്ബോ’’തി ആഹ.

തം സുത്വാ സത്ഥാ ‘‘ഏവം ജീവന്തസ്സ ജീവികം ധമ്മികജീവികം നാമ, മഹാരാജ, ചോരികാദികമ്മം പന ഇധലോകേ ചേവ പീളേതി ഹിംസേതി, പരലോകേ ച, തതോനിദാനം സുഖം നാമ നത്ഥി. പുരിസസ്സ ഹി ധനപാരിജുഞ്ഞകാലേ കസിം വാ ഭതിം വാ കത്വാ ജീവികമേവ ധമ്മികജീവികം നാമ. ഏവരൂപസ്സ ഹി വീരിയസമ്പന്നസ്സ സതിസമ്പന്നസ്സ കായവാചാഹി പരിസുദ്ധകമ്മസ്സ പഞ്ഞായ നിസമ്മകാരിനോ കായാദീഹി സഞ്ഞതസ്സ ധമ്മജീവികം ജീവന്തസ്സ സതിഅവിപ്പവാസേ ഠിതസ്സ ഇസ്സരിയം വഡ്ഢതിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

അപ്പമത്തസ്സ യസോഭിവഡ്ഢതീ’’തി.

തത്ഥ ഉട്ഠാനവതോതി ഉട്ഠാനവീരിയവന്തസ്സ. സതിമതോതി സതിസമ്പന്നസ്സ. സുചികമ്മസ്സാതി നിദ്ദോസേഹി നിരപരാധേഹി കായകമ്മാദീഹി സമന്നാഗതസ്സ. നിസമ്മകാരിനോതി ഏവഞ്ചേ ഭവിസ്സതി, ഏവം കരിസ്സാമീതി വാ, ഇമസ്മിം കമ്മേ ഏവം കതേ ഇദം നാമ ഭവിസ്സതീതി വാ ഏവം നിദാനം സല്ലക്ഖേത്വാ രോഗതികിച്ഛനം ¶ വിയ സബ്ബകമ്മാനി നിസാമേത്വാ ഉപധാരേത്വാ കരോന്തസ്സ. സഞ്ഞതസ്സാതി കായാദീഹി സഞ്ഞതസ്സ നിച്ഛിദ്ദസ്സ. ധമ്മജീവിനോതി അഗാരികസ്സ തുലാകൂടാദീനി വജ്ജേത്വാ കസിഗോരക്ഖാദീഹി, അനഗാരികസ്സ വേജ്ജകമ്മദൂതകമ്മാദീനി വജ്ജേത്വാ ധമ്മേന സമേന ഭിക്ഖാചരിയായ ജീവികം കപ്പേന്തസ്സ. അപ്പമത്തസ്സാതി അവിപ്പവുത്ഥസതിനോ. യസോഭിവഡ്ഢതീതി ഇസ്സരിയഭോഗസമ്പന്നസങ്ഖാതോ ചേവ കിത്തിവണ്ണഭണനസങ്ഖാതോ ച യസോ അഭിവഡ്ഢതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ കുമ്ഭഘോസകോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു. ഏവം മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ ജാതാതി.

കുമ്ഭഘോസകസേട്ഠിവത്ഥു ദുതിയം.

ഉട്ഠാനേനപ്പമാദേനാതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ചൂളപന്ഥകത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

രാജഗഹേ കിര ധനസേട്ഠികുലസ്സ ധീതാ വയപ്പത്തകാലേ മാതാപിതൂഹി സത്തഭൂമികസ്സ പാസാദസ്സ ഉപരിമതലേ അതിവിയ രക്ഖിയമാനാ യോബ്ബനമദമത്തതായ പുരിസലോലാ ഹുത്വാ അത്തനോ ¶ ദാസേനേവ സദ്ധിം സന്ഥവം കത്വാ, ‘‘അഞ്ഞേപി മേ ഇദം കമ്മം ജാനേയ്യു’’ന്തി ഭീതാ ഏവമാഹ – ‘‘അമ്ഹേഹി ഇമസ്മിം ഠാനേ ന സക്കാ വസിതും. സചേ മേ മാതാപിതരോ ഇമം ദോസം ജാനിസ്സന്തി, ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം മം കരിസ്സന്തി. വിദേസം ഗന്ത്വാ വസിസ്സാമാ’’തി. തേ ഹത്ഥസാരം ഗഹേത്വാ അഗ്ഗദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ, ‘‘യത്ഥ വാ തത്ഥ വാ അഞ്ഞേഹി അജാനനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ വസിസ്സാമാ’’തി ഉഭോപി അഗമംസു. തേസം ഏകസ്മിം ഠാനേ വസന്താനം സംവാസമന്വായ തസ്സാ കുച്ഛിസ്മിം ഗബ്ഭോ പതിട്ഠാസി. സാ ഗബ്ഭപരിപാകം ആഗമ്മ തേന സദ്ധിം മന്തേസി, ‘‘ഗബ്ഭോ മേ പരിപാകം ഗതോ, ഞാതിബന്ധുവിരഹിതേ ¶ ഠാനേ ഗബ്ഭവുട്ഠാനം നാമ ഉഭിന്നമ്പി അമ്ഹാകം ദുക്ഖാവഹം, കുലഗേഹമേവ ഗച്ഛാമാ’’തി. സോ ‘‘സചാഹം തത്ഥ ഗമിസ്സാമി, ജീവിതം മേ നത്ഥീ’’തി ഭയേന ‘‘അജ്ജ ഗച്ഛാമ, സ്വേ ഗച്ഛാമാ’’തി ദിവസേ അതിക്കാമേസി. സാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ബാലോ അത്തനോ ദോസമഹന്തതായ ഗന്തും ന ഉസ്സഹതി, മാതാപിതരോ നാമ ഏകന്തഹിതാവ, അയം ഗച്ഛതു വാ, മാ വാ, അഹം ഗമിസ്സാമീ’’തി. സാ തസ്മിം ഗേഹാ നിക്ഖന്തേ ഗേഹപരിക്ഖാരം പടിസാമേത്വാ അത്തനോ കുലഘരം ഗതഭാവം അനന്തരഗേഹവാസീനം ആരോചേത്വാ മഗ്ഗം പടിപജ്ജി.

സോപി ഘരം ആഗന്ത്വാ തം അദിസ്വാ പടിവിസ്സകേ പുച്ഛിത്വാ, ‘‘സാ കുലഘരം ഗതാ’’തി സുത്വാ വേഗേന അനുബന്ധിത്വാ അന്തരാമഗ്ഗേ സമ്പാപുണി. തസ്സാപി തത്ഥേവ ഗബ്ഭവുട്ഠാനം അഹോസി. സോ ‘‘കിം ഇദം, ഭദ്ദേ’’തി ¶ പുച്ഛി. ‘‘സാമി, മേ ഏകോ പുത്തോ ജാതോ’’തി. ‘‘ഇദാനി കിം കരിസ്സാമാ’’തി? ‘‘യസ്സത്ഥായ മയം കുലഘരം ഗച്ഛേയ്യാമ, തം കമ്മം അന്തരാമഗ്ഗേവ നിപ്ഫന്നം, തത്ഥ ഗന്ത്വാ കിം കരിസ്സാമ, നിവത്തിസ്സാമാ’’തി ദ്വേപി ഏകചിത്താ ഹുത്വാ നിവത്തിംസു. തസ്സ ച ദാരകസ്സ പന്ഥേ ജാതത്താ പന്ഥകോതി നാമം കരിംസു. തസ്സാ നചിരസ്സേവ അപരോപി ഗബ്ഭോ പതിട്ഠഹി. സബ്ബം ¶ പുരിമനയേനേവ വിത്ഥാരേതബ്ബം. തസ്സപി ദാരകസ്സ പന്ഥേ ജാതത്താ പഠമജാതസ്സ മഹാപന്ഥകോതി നാമം കത്വാ ഇതരസ്സ ചൂളപന്ഥകോതി നാമം കരിംസു. തേ ദ്വേപി ദാരകേ ഗഹേത്വാ അത്തനോ വസനട്ഠാനമേവ ഗതാ. തേസം തത്ഥ വസന്താനം മഹാപന്ഥകദാരകോ അഞ്ഞേ ദാരകേ ‘‘ചൂളപിതാ മഹാപിതാതി, അയ്യകോ അയ്യികാ’’തി ച വദന്തേ സുത്വാ മാതരം പുച്ഛി – ‘‘അമ്മ, അഞ്ഞേ ദാരകാ ‘അയ്യകോ അയ്യികാ’തിപി, ‘മഹാപിതാ ചൂളപിതാ’തിപി വദന്തി, കച്ചി അമ്ഹാകഞ്ഞേവ ഞാതകാ നത്ഥീ’’തി? ‘‘ആമ, താത, അമ്ഹാകം ഏത്ഥ ഞാതകാ നത്ഥി. രാജഗഹനഗരേ പന വോ ധനസേട്ഠി നാമ അയ്യകോ, തത്ഥ അമ്ഹാകം ബഹൂ ഞാതകാ’’തി. ‘‘കസ്മാ തത്ഥ ന ഗച്ഛഥ, അമ്മാ’’തി? സാ അത്തനോ അഗമനകാരണം പുത്തസ്സ അകഥേത്വാ പുത്തേസു പുനപ്പുനം കഥേന്തേസു സാമികം ആഹ – ‘‘ഇമേ ദാരകാ ¶ മം അതിവിയ കിലമേന്തി, കിം നോ മാതാപിതരോ ദിസ്വാ മംസം ഖാദിസ്സന്തി, ഏഹി, ദാരകാനം അയ്യകകുലം ദസ്സേസ്സാമാ’’തി? ‘‘അഹം സമ്മുഖാ ഭവിതും ന സക്ഖിസ്സാമി, തേ പന നയിസ്സാമീ’’തി. ‘‘സാധു യേന കേനചി ഉപായേന ദാരകാനം അയ്യകകുലമേവ ദട്ഠും വട്ടതീ’’തി. ദ്വേപി ജനാ ദാരകേ ആദായ അനുപുബ്ബേന രാജഗഹം പത്വാ നഗരദ്വാരേ ഏകിസ്സാ സാലായ പവിസിത്വാ ദാരകമാതാ ദ്വേ ദാരകേ ഗഹേത്വാ അത്തനോ ആഗതഭാവം മാതാപിതൂനം ആരോചാപേസി. തേ തം സാസനം സുത്വാ, ‘‘സംസാരേ വിചരന്താനം ന പുത്തോ ന ധീതാ ഭൂതപുബ്ബാ നാമ നത്ഥി, തേ അമ്ഹാകം മഹാപരാധികാ, ന സക്കാ തേഹി അമ്ഹാകം ചക്ഖുപഥേ ഠാതും, ഏത്തകം നാമ ധനം ഗഹേത്വാ ദ്വേപി ജനാ ഫാസുകട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ജീവന്തു, ദാരകേ പന ഇധ പേസേന്തൂ’’തി ധനം ദത്വാ ദൂതം പാഹേസും.

തേഹി ¶ പേസിതം ധനം ഗഹേത്വാ ദാരകേ ആഗതദൂതാനഞ്ഞേവ ഹത്ഥേ ദത്വാ പഹിണിംസു. ദാരകാ അയ്യകകുലേ വഡ്ഢന്തി. തേസു ചൂളപന്ഥകോ അതിദഹരോ, മഹാപന്ഥകോ പന അയ്യകേന സദ്ധിം ദസബലസ്സ ധമ്മകഥം സോതും ഗച്ഛതി. തസ്സ നിച്ചം സത്ഥു സന്തികം ഗച്ഛന്തസ്സ പബ്ബജ്ജായ ചിത്തം നമി. സോ അയ്യകം ആഹ – ‘‘സചേ മം അനുജാനേയ്യാഥ, അഹം പബ്ബജേയ്യ’’ന്തി ¶ . ‘‘കിം വദേസി, താത, സകലസ്സ ലോകസ്സപി മേ പബ്ബജ്ജാതോ തവ പബ്ബജ്ജാ ഭദ്ദികാ. സചേ സക്കോസി പബ്ബജാഹീ’’തി. തം ¶ സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ, ‘‘കിം, ഗഹപതി, ദാരകോ തേ ലദ്ധോ’’തി വുത്തേ, ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അയം മേ നത്താ തുമ്ഹാകം സന്തികേ പബ്ബജിതുകാമോ’’തി ആഹ. സത്ഥാ അഞ്ഞതരം പിണ്ഡപാതചാരികം ഭിക്ഖും ‘‘ഇമം ദാരകം പബ്ബാജേഹീ’’തി ആണാപേസി. ഥേരോ തസ്സ തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം ആചിക്ഖിത്വാ പബ്ബാജേസി. സോ ബഹും ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ പരിപുണ്ണവസ്സോ ഉപസമ്പദം ലഭിത്വാ യോനിസോമനസികാരേന കമ്മട്ഠാനം കരോന്തോ അരഹത്തം പാപുണി. സോ ഝാനസുഖേന ഫലസുഖേന വീതിനാമേന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘സക്കാ നു ഖോ ഇദം സുഖം ചൂളപന്ഥകസ്സ ദാതു’’ന്തി! തതോ അയ്യകസേട്ഠിസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘മഹാസേട്ഠി, സചേ അനുജാനേയ്യാഥ, അഹം ചൂളപന്ഥകം പബ്ബാജേയ്യ’’ന്തി. ‘‘പബ്ബാജേഥ, ഭന്തേ’’തി. സേട്ഠി കിര സാസനേ ച സുപ്പസന്നോ, ‘‘കതരധീതായ വോ ഏതേ പുത്താ’’തി പുച്ഛിയമാനോ ച ‘‘പലാതധീതായാ’’തി വത്തും ലജ്ജതി, തസ്മാ സുഖേനേവ തേസം പബ്ബജ്ജം അനുജാനി. ഥേരോ ചൂളപന്ഥകം പബ്ബാജേത്വാ ¶ സീലേസു പതിട്ഠാപേസി. സോ പബ്ബജിത്വാവ ദന്ധോ അഹോസി.

തപന്തമാദിച്ചമിവന്തലിക്ഖേ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൨൩; അ. നി. ൫.൧൯൫) –

ഇമം ഏകം ഗാഥം ചതൂഹി മാസേഹി ഉഗ്ഗണ്ഹിതും നാസക്ഖി. സോ കിര കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ പബ്ബജിത്വാ പഞ്ഞവാ ഹുത്വാ അഞ്ഞതരസ്സ ദന്ധഭിക്ഖുനോ ഉദ്ദേസഗ്ഗഹണകാലേ പരിഹാസകേളിം അകാസി. സോ ഭിക്ഖു തേന പരിഹാസേന ലജ്ജിതോ നേവ ഉദ്ദേസം ഗണ്ഹി, ന സജ്ഝായമകാസി. തേന കമ്മേന അയം പബ്ബജിത്വാവ ദന്ധോ ജാതോ, ഗഹിതഗഹിതം പദം ഉപരൂപരിപദം ഗണ്ഹന്തസ്സ നസ്സതി. തസ്സ ഇമമേവ ഗാഥം ഉഗ്ഗഹേതും വായമന്തസ്സ ചത്താരോ മാസാ അതിക്കന്താ. അഥ നം മഹാപന്ഥകോ, ‘‘ചൂളപന്ഥക, ത്വം ഇമസ്മിം സാസനേ അഭബ്ബോ, ചതൂഹി മാസേഹി ഏകം ഗാഥമ്പി ഗണ്ഹിതും ¶ ന സക്കോസി, പബ്ബജിതകിച്ചം പന കഥം മത്ഥകം പാപേസ്സസി, നിക്ഖമ ഇതോ’’തി വിഹാരാ നിക്കഡ്ഢി. ചൂളപന്ഥകോ ബുദ്ധസാസനേ സിനേഹേന ഗിഹിഭാവം ന പത്ഥേതി.

തസ്മിഞ്ച കാലേ മഹാപന്ഥകോ ഭത്തുദ്ദേസകോ അഹോസി. ജീവകോ കോമാരഭച്ചോ ബഹും മാലാഗന്ധവിലേപനം ആദായ അത്തനോ അമ്ബവനം ¶ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം പൂജേത്വാ ധമ്മം സുത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ദസബലം വന്ദിത്വാ മഹാപന്ഥകം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘കിത്തകാ ¶ , ഭന്തേ, സത്ഥു സന്തികേ ഭിക്ഖൂ’’തി പുച്ഛി. ‘‘പഞ്ചമത്താനി ഭിക്ഖുസതാനീ’’തി. ‘‘സ്വേ, ഭന്തേ, ബുദ്ധപ്പമുഖാനി പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി ആദായ അമ്ഹാകം നിവേസനേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി. ‘‘ഉപാസക, ചൂളപന്ഥകോ നാമ ഭിക്ഖു ദന്ധോ അവിരുള്ഹിധമ്മോ, തം ഠപേത്വാ സേസാനം നിമന്തനം സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി ഥേരോ ആഹ. തം സുത്വാ ചൂളപന്ഥകോ ചിന്തേസി – ‘‘ഥേരോ ഏത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം നിമന്തനം സമ്പടിച്ഛന്തോ മം ബാഹിരം കത്വാ സമ്പടിച്ഛതി, നിസ്സംസയം മയ്ഹം ഭാതികസ്സ മയി ചിത്തം ഭിന്നം ഭവിസ്സതി, കിം ദാനി മയ്ഹം ഇമിനാ സാസനേന, ഗിഹീ ഹുത്വാ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ ജീവിസ്സാമീ’’തി? സോ പുനദിവസേ പാതോവ വിബ്ഭമിതും പായാസി.

സത്ഥാ പച്ചൂസകാലേയേവ ലോകം വോലോകേന്തോ ഇമം കാരണം ദിസ്വാ പഠമതരം ഗന്ത്വാ ചൂളപന്ഥകസ്സ ഗമനമഗ്ഗേ ദ്വാരകോട്ഠകേ ചങ്കമന്തോ അട്ഠാസി. ചൂളപന്ഥകോ ഗച്ഛന്തോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കുഹിം പന ത്വം, ചൂളപന്ഥക, ഇമായ വേലായ ഗച്ഛസീ’’തി ആഹ. ‘‘ഭാതാ മം, ഭന്തേ, നിക്കഡ്ഢതി, തേനാഹം വിബ്ഭമിതും ഗച്ഛാമീ’’തി. ‘‘ചൂളപന്ഥക, തവ പബ്ബജ്ജാ നാമ മമ സന്തകാ, ഭാതരാ നിക്കഡ്ഢിതോ കസ്മാ മമ സന്തികം നാഗഞ്ഛി, ഏഹി, കിം തേ ഗിഹിഭാവേന, മമ സന്തികേ ഭവിസ്സസീ’’തി ചക്കങ്കിതതലേന പാണിനാ തം സിരസി പരാമസിത്വാ ആദായ ഗന്ത്വാ ഗന്ധകുടിപ്പമുഖേ നിസീദാപേത്വാ, ‘‘ചൂളപന്ഥക, പുരത്ഥാഭിമുഖോ ഹുത്വാ ഇമം പിലോതികം ‘രജോഹരണം രജോഹരണ’ന്തി പരിമജ്ജന്തോ ഇധേവ ഹോഹീ’’തി ഇദ്ധിയാ അഭിസങ്ഖതം പരിസുദ്ധം ¶ പിലോതികം ദത്വാ കാലേ ആരോചിതേ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ജീവകസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി. ചൂളപന്ഥകോപി സൂരിയം ഓലോകേന്തോ തം പിലോതികം ‘‘രജോഹരണം രജോഹരണ’’ന്തി പരിമജ്ജന്തോ നിസീദി. തസ്സ തം പിലോതികഖണ്ഡം പരിമജ്ജന്തസ്സ കിലിട്ഠം അഹോസി. തതോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇദം പിലോതികഖണ്ഡം അതിവിയ പരിസുദ്ധം, ഇമം പന അത്തഭാവം നിസ്സായ പുരിമപകതിം വിജഹിത്വാ ഏവം കിലിട്ഠം ജാതം, അനിച്ചാ വത സങ്ഖാരാ’’തി ഖയവയം പട്ഠപേന്തോ വിപസ്സനം വഡ്ഢേസി. സത്ഥാ ‘‘ചൂളപന്ഥകസ്സ ചിത്തം വിപസ്സനം ആരുള്ഹ’’ന്തി ഞത്വാ, ‘‘ചൂളപന്ഥക, ത്വം പിലോതികഖണ്ഡമേവ സംകിലിട്ഠം ‘രജം രജ’ന്തി ¶ മാ സഞ്ഞം കരി, അബ്ഭന്തരേ പന തേ രാഗരജാദയോ അത്ഥി, തേ ഹരാഹീ’’തി ¶ വത്വാ ഓഭാസം വിസ്സജ്ജേത്വാ പുരതോ നിസിന്നോ വിയ പഞ്ഞായമാനരൂപോ ഹുത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

ഏതം രജ്ജം വിപ്പജഹിത്വ ഭിക്ഖവോ,

വിഹരന്തി തേ വിഗതരജസ്സ സാസനേ’’തി. (മഹാനി. ൨൦൯);

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ ചൂളപന്ഥകോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. സഹ പടിസമ്ഭിദാഹിയേവസ്സ തീണി പിടകാനി ആഗമിംസു.

സോ കിര പുബ്ബേ രാജാ ഹുത്വാ നഗരം പദക്ഖിണം കരോന്തോ നലാടതോ സേദേ മുച്ചന്തേ പരിസുദ്ധേന സാടകേന നലാടന്തം പുഞ്ഛി, സാടകോ കിലിട്ഠോ അഹോസി. സോ ‘‘ഇമം സരീരം നിസ്സായ ഏവരൂപോ പരിസുദ്ധോ സാടകോ പകതിം ജഹിത്വാ കിലിട്ഠോ ജാതോ, അനിച്ചാ വത സങ്ഖാരാ’’തി അനിച്ചസഞ്ഞം പടിലഭി. തേ കാരണേനസ്സ രജോഹരണമേവ പച്ചയോ ജാതോ.

ജീവകോപി ഖോ കോമാരഭച്ചോ ദസബലസ്സ ദക്ഖിണോദകം ഉപനാമേസി. സത്ഥാ ‘‘നനു, ജീവക, വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ അത്ഥീ’’തി ഹത്ഥേന പത്തം പിദഹി. മഹാപന്ഥകോ ‘‘നനു, ഭന്തേ, വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ നത്ഥീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘അത്ഥി, ജീവകാ’’തി ആഹ. ജീവകോ ‘‘തേന ഹി ഭണേ ഗച്ഛ, വിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം അത്ഥിഭാവം വാ നത്ഥിഭാവം വാ ത്വഞ്ഞേവ ജാനാഹീ’’തി പുരിസം പേസേസി. തസ്മിം ¶ ഖണേ ചൂളപന്ഥകോ ‘‘മയ്ഹം ഭാതികോ ‘വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ നത്ഥീ’തി ഭണതി ¶ , വിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം അത്ഥിഭാവമസ്സ പകാസേസ്സാമീ’’തി സകലം അമ്ബവനം ഭിക്ഖൂനഞ്ഞേവ പൂരേസി. ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ചീവരകമ്മം കരോന്തി, ഏകച്ചേ രജനകമ്മം കരോന്തി, ഏകച്ചേ സജ്ഝായം കരോന്തി. ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞഅസദിസം ഭിക്ഖുസഹസ്സം മാപേസി. സോ പുരിസോ വിഹാരേ ബഹൂ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ നിവത്തിത്വാ, ‘‘അയ്യ, സകലം അമ്ബവനം ഭിക്ഖൂഹി പരിപുണ്ണ’’ന്തി ജീവകസ്സ ആരോചേസി. ഥേരോപി ഖോ തത്ഥേവ –

‘‘സഹസ്സക്ഖത്തുമത്താനം ¶ , നിമ്മിനിത്വാന പന്ഥകോ;

നിസീദമ്ബവനേ രമ്മേ, യാവ കാലപ്പവേദനാ’’തി.

അഥ സത്ഥാ തം പുരിസം ആഹ – ‘‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ ‘സത്ഥാ ചൂളപന്ഥകം നാമ പക്കോസതീ’തി വദേഹീ’’തി. തേന ഗന്ത്വാ തഥാ വുത്തേ, ‘‘അഹം ചൂളപന്ഥകോ, അഹം ചൂളപന്ഥകോ’’തി മുഖസഹസ്സം ഉട്ഠഹി. സോ പുരിസോ പുന ഗന്ത്വാ, ‘‘സബ്ബേപി കിര, ഭന്തേ, ചൂളപന്ഥകായേവ നാമാ’’തി ആഹ. ‘‘തേന ഹി ഗന്ത്വാ യോ ‘അഹം ചൂളപന്ഥകോ’തി പഠമം വദതി, തം ഹത്ഥേ ഗണ്ഹ, അവസേസാ അന്തരധായിസ്സന്തീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. താവദേവ സഹസ്സമത്താ ഭിക്ഖൂ അന്തരധായിംസു. ഥേരോപി തേന പുരിസേന സദ്ധിം അഗമാസി. സത്ഥാ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ ജീവകം ആമന്തേസി – ‘‘ജീവക, ചൂളപന്ഥകസ്സ പത്തം ഗണ്ഹാഹി, അയം തേ അനുമോദനം കരിസ്സതീ’’തി. ജീവകോ തഥാ അകാസി. ഥേരോ സീഹനാദം നദന്തോ തരുണസീഹോ വിയ തീഹി പിടകേഹി സങ്ഖോഭേത്വാ അനുമോദനമകാസി. സത്ഥാ ഉട്ഠായാസനാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂഹി വത്തേ ദസ്സിതേ ഗന്ധകുടിപ്പമുഖേ ഠത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സുഗതോവാദം ദത്വാ കമ്മട്ഠാനം കഥേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഉയ്യോജേത്വാ സുരഭിഗന്ധവാസിതം ഗന്ധകുടിം പവിസിത്വാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന സീഹസേയ്യം ഉപഗതോ. അഥ സായന്ഹസമയേ ഭിക്ഖൂ ഇതോ ചിതോ ച സമോസരിത്വാ രത്തകമ്ബലസാണിയാ പരിക്ഖിത്താ വിയ ¶ നിസീദിത്വാ സത്ഥു ഗുണകഥം ആരഭിംസു, ‘‘ആവുസോ, മഹാപന്ഥകോ ചൂളപന്ഥകസ്സ അജ്ഝാസയം അജാനന്തോ ചതൂഹി മാസേഹി ഏകം ഗാഥം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേതും ന സക്കോതി, ‘ദന്ധോ അയ’ന്തി വിഹാരാ നിക്കഡ്ഢി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പന അത്തനോ അനുത്തരധമ്മരാജതായ ഏകസ്മിംയേവസ്സ അന്തരഭത്തേ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം അദാസി, തീണി പിടകാനി സഹ പടിസമ്ഭിദാഹിയേവ ആഗതാനി, അഹോ ബുദ്ധാനം ബലം നാമ മഹന്ത’’ന്തി.

അഥ ¶ ഭഗവാ ധമ്മസഭായം ഇമം കഥാപവത്തിം ഞത്വാ, ‘‘അജ്ജ മയാ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ബുദ്ധസേയ്യായ ഉട്ഠായ സുരത്തദുപട്ടം നിവാസേത്വാ വിജ്ജുലതം വിയ കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ രത്തകമ്ബലസദിസം സുഗതമഹാചീവരം പാരുപിത്വാ സുരഭിഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമ്മ മത്തവരവാരണസീഹവിജമ്ഭിതവിലാസേന ¶ അനന്തായ ബുദ്ധലീളായ ധമ്മസഭം ഗന്ത്വാ അലങ്കതമണ്ഡലമാളമജ്ഝേ സുപഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനം അഭിരുയ്ഹ ഛബ്ബണ്ണബുദ്ധരംസിയോ വിസ്സജ്ജേന്തോ അണ്ണവകുച്ഛിം ഖോഭയമാനോ യുഗന്ധരമത്ഥകേ ബാലസൂരിയോ വിയ ആസനമജ്ഝേ നിസീദി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ പന ആഗതമത്തേ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ കഥം പച്ഛിന്ദിത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. സത്ഥാ മുദുകേന മേത്തചിത്തേന ¶ പരിസം ഓലോകേത്വാ, ‘‘അയം പരിസാ അതിവിയ സോഭതി, ഏകസ്സപി ഹത്ഥകുക്കുച്ചം വാ പാദകുക്കുച്ചം വാ ഉക്കാസിതസദ്ദോ വാ ഖിപിതസദ്ദോ വാ നത്ഥി, സബ്ബേപി ഇമേ ബുദ്ധഗാരവേന സഗാരവാ, ബുദ്ധതേജേന തജ്ജിതാ. മയി ആയുകപ്പമ്പി അകഥേത്വാ നിസിന്നേ പഠമം കഥം സമുട്ഠാപേത്വാ ന കഥേസ്സന്തി. കഥാസമുട്ഠാപനവത്തം നാമ മയാവ ജാനിതബ്ബം, അഹമേവ പഠമം കഥേസ്സാമീ’’തി മധുരേന ബ്രഹ്മസ്സരേന ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ, ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ, കാ ച പന വോ അന്തരാകഥാ വിപ്പകതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ചൂളപന്ഥകോ ഇദാനേവ ദന്ധോ, പുബ്ബേപി ദന്ധോയേവ. ന കേവലഞ്ചസ്സാഹം ഇദാനേവ അവസ്സയോ ജാതോ, പുബ്ബേപി അവസ്സയോ അഹോസിമേവ. പുബ്ബേ പനാഹം ഇമം ലോകിയകുടുമ്ബസ്സ സാമികം അകാസിം, ഇദാനി ലോകുത്തരകുടുമ്ബസ്സാ’’തി വത്വാ തമത്ഥം വിത്ഥാരതോ സോതുകാമേഹി ഭിക്ഖൂഹി ആയാചിതോ അതീതം ആഹരി –

‘‘അതീതേ, ഭിക്ഖവേ, ബാരാണസിനഗരവാസീ ഏകോ മാണവോ തക്കസിലം ഗന്ത്വാ സിപ്പുഗ്ഗഹണത്ഥായ ദിസാപാമോക്ഖസ്സ ആചരിയസ്സ ധമ്മന്തേവാസികോ ഹുത്വാ പഞ്ചന്നം മാണവകസതാനം അന്തരേ അതിവിയ ആചരിയസ്സ ഉപകാരകോ അഹോസി, പാദപരികമ്മാദീനി സബ്ബകിച്ചാനി കരോതി. ദന്ധതായ പന കിഞ്ചി ഉഗ്ഗണ്ഹിതും ന സക്കോ’’തി. ആചരിയോ ‘‘അയം മമ ബഹൂപകാരോ, സിക്ഖാപേസ്സാമി ന’’ന്തി വായമന്തോപി കിഞ്ചി സിക്ഖാപേതും ¶ ന സക്കോതി. സോ ചിരം വസിത്വാ ഏകഗാഥമ്പി ഉഗ്ഗണ്ഹിതും അസക്കോന്തോ ഉക്കണ്ഠിത്വാ ‘‘ഗമിസ്സാമീ’’തി ആചരിയം ആപുച്ഛി. ആചരിയോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം മയ്ഹം ഉപകാരകോ, പണ്ഡിതഭാവമസ്സ പച്ചാസീസാമി, ന നം കാതും സക്കോമി ¶ , അവസ്സം മയാ ഇമസ്സ പച്ചുപകാരോ കാതബ്ബോ, ഏകമസ്സ മന്തം ബന്ധിത്വാ ദസ്സാമീ’’തി സോ തം അരഞ്ഞം നേത്വാ ‘‘ഘട്ടേസി ഘട്ടേസി, കിം കാരണാ ഘട്ടേസി? അഹമ്പി തം ജാനാമി ജാനാമീ’’തി ഇമം മന്തം ബന്ധിത്വാ ഉഗ്ഗണ്ഹാപേന്തോ അനേകസതക്ഖത്തും പരിവത്താപേത്വാ, ‘‘പഞ്ഞായതി തേ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ആമ, പഞ്ഞായതീ’’തി വുത്തേ ‘‘ദന്ധേന നാമ വായാമം കത്വാ പഗുണം കതം സിപ്പം ന പലായതീ’’തി ചിന്തേത്വാ മഗ്ഗപരിബ്ബയം ദത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, ഇമം മന്തം നിസ്സായ ജീവിസ്സസി, അപലായനത്ഥായ പനസ്സ നിച്ചം സജ്ഝായം കരേയ്യാസീ’’തി വത്വാ തം ഉയ്യോജേസി. അഥസ്സ മാതാ ബാരാണസിയം സമ്പത്തകാലേ ‘‘പുത്തോ മേ സിപ്പം സിക്ഖിത്വാ ആഗതോ’’തി മഹാസക്കാരസമ്മാനം അകാസി.

തദാ ¶ ബാരാണസിരാജാ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ മേ കായകമ്മാദീസു കോചി ദോസോ’’തി പച്ചവേക്ഖന്തോ അത്തനോ അരുച്ചനകം കിഞ്ചി കമ്മം അദിസ്വാ ‘‘അത്തനോ വജ്ജം നാമ അത്തനോ ന പഞ്ഞായതി, പരേസം പഞ്ഞായതി, നാഗരാനം പരിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ സായം അഞ്ഞാതകവേസേന നിക്ഖമിത്വാ, ‘‘സായമാസം ഭുഞ്ജിത്വാ നിസിന്നമനുസ്സാനം കഥാസല്ലാപോ നാമ നാനപ്പകാരകോ ഹോതി, ‘സചാഹം അധമ്മേന രജ്ജം കാരേമി, പാപേന അധമ്മികേന രഞ്ഞാ ദണ്ഡബലിആദീഹി ഹതമ്ഹാ’തി വക്ഖന്തി. ‘സചേ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേമി, ദീഘായുകോ ഹോതു നോ രാജാ’തിആദീനി ¶ വത്വാ മമ ഗുണം കഥേസ്സന്തീ’’തി തേസം തേസം ഗേഹാനം ഭിത്തിഅനുസാരേനേവ വിചരതി.

തസ്മിം ഖണേ ഉമങ്ഗചോരാ ദ്വിന്നം ഗേഹാനം അന്തരേ ഉമങ്ഗം ഭിന്ദന്തി ഏകഉമങ്ഗേനേവ ദ്വേ ഗേഹാനി പവിസനത്ഥായ. രാജാ തേ ദിസ്വാ ഗേഹച്ഛായായ അട്ഠാസി. തേസം ഉമങ്ഗം ഭിന്ദിത്വാ ഗേഹം പവിസിത്വാ ഭണ്ഡകം ഓലോകിതകാലേ മാണവോ പബുജ്ഝിത്വാ തം മന്തം സജ്ഝായന്തോ ‘‘ഘട്ടേസി ഘട്ടേസി, കിം കാരണാ ഘട്ടേസി? അഹമ്പി തം ജാനാമി ജാനാമീ’’തി ആഹ. തേ തം സുത്വാ, ‘‘ഇമിനാ കിരമ്ഹാ ഞാതാ, ഇദാനി നോ നാസേസ്സതീ’’തി നിവത്ഥവത്ഥാനിപി ഛഡ്ഡേത്വാ ഭീതാ സമ്മുഖസമ്മുഖട്ഠാനേനേവ പലായിംസു. രാജാ തേ പലായന്തേ ദിസ്വാ ഇതരസ്സ ച മന്തസജ്ഝായനസദ്ദം സുത്വാ ഗേഹഞ്ഞേവ വവത്ഥപേത്വാ നാഗരാനം പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ നിവേസനം പാവിസി. സോ വിഭാതായ പന രത്തിയാ പാതോവേകം പുരിസം പക്കോസിത്വാ ആഹ – ‘‘ഗച്ഛ ഭണേ, അസുകവീഥിയം നാമ യസ്മിം ഗേഹേ ഉമങ്ഗോ ഭിന്നോ, തത്ഥ തക്കസിലതോ സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ആഗതമാണവോ അത്ഥി, തം ആനേഹീ’’തി. സോ ¶ ഗന്ത്വാ ‘‘രാജാ തം പക്കോസതീ’’തി വത്വാ മാണവം ആനേസി. അഥ നം രാജാ ആഹ – ‘‘ത്വം, താത, തക്കസിലതോ സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ആഗതമാണവോ’’തി? ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി. ‘‘അമ്ഹാകമ്പി തം സിപ്പം ദേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, ദേവ, സമാനാസനേ നിസീദിത്വാ ഗണ്ഹാഹീ’’തി. രാജാപി തഥാ കത്വാ മന്തം ഗഹേത്വാ ‘‘അയം തേ ¶ ആചരിയഭാഗോ’’തി സഹസ്സം അദാസി.

തദാ സേനാപതി രഞ്ഞോ കപ്പകം ആഹ – ‘‘കദാ രഞ്ഞോ മസ്സും കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘സ്വേ വാ പരസുവേ വാ’’തി. സോ തസ്സ സഹസ്സം ദത്വാ ‘‘കിച്ചം മേ അത്ഥീ’’തി വത്വാ, ‘‘കിം, സാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘രഞ്ഞോ മസ്സുകമ്മം കരോന്തോ വിയ ഹുത്വാ ഖുരം അതിവിയ പഹംസിത്വാ ഗലനാളിം ഛിന്ദ, ത്വം സേനാപതി ഭവിസ്സസി, അഹം രാജാ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ രഞ്ഞോ മസ്സുകമ്മകരണദിവസേ ഗന്ധോദകേന മസ്സും തേമേത്വാ ഖുരം പഹംസിത്വാ നലാടന്തേ ഗഹേത്വാ, ‘‘ഖുരോ ഥോകം കുണ്ഠധാരോ, ഏകപ്പഹാരേനേവ ഗലനാളിം ഛിന്ദിതും വട്ടതീ’’തി പുന ഏകമന്തം ഠത്വാ ഖുരം പഹംസി. തസ്മിം ഖണേ രാജാ അത്തനോ മന്തം സരിത്വാ സജ്ഝായം കരോന്തോ ‘‘ഘട്ടേസി ഘട്ടേസി, കിം കാരണാ ¶ ഘട്ടേസി? അഹമ്പി തം ജാനാമി ജാനാമീ’’തി ആഹ. ന്ഹാപിതസ്സ നലാടതോ സേദാ മുച്ചിംസു. സോ ‘‘ജാനാതി മമ കാരണം രാജാ’’തി ഭീതോ ഖുരം ഭൂമിയം ഖിപിത്വാ പാദമൂലേ ഉരേന നിപജ്ജി. രാജാനോ നാമ ഛേകാ ഹോന്തി, തേന തം ഏവമാഹ – ‘‘അരേ, ദുട്ഠ, ന്ഹാപിത, ‘ന മം രാജാ ജാനാതീ’തി സഞ്ഞം കരോസീ’’തി. ‘‘അഭയം മേ ദേഹി, ദേവാ’’തി. ‘‘ഹോതു, മാ ഭായി, കഥേഹീ’’തി. സേനാപതി മേ, ദേവ, സഹസ്സം ദത്വാ, ‘‘രഞ്ഞോ മസ്സും കരോന്തോ വിയ ഗലനാളിം ഛിന്ദ, അഹം രാജാ ഹുത്വാ തം സേനാപതിം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹാതി. രാജാ തം സുത്വാ ‘‘ആചരിയം മേ നിസ്സായ ജീവിതം ലദ്ധ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ സേനാപതിം ¶ പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘അമ്ഭോ, സേനാപതി, കിം നാമ തയാ മമ സന്തികാ ന ലദ്ധം, ഇദാനി തം ദട്ഠും ന സക്കോമി, മമ രട്ഠാ നിക്ഖമാഹീ’’തി തം രട്ഠാ പബ്ബാജേത്വാ ആചരിയം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘ആചരിയ, തം നിസ്സായ മയാ ജീവിതം ലദ്ധ’’ന്തി വത്വാ മഹന്തം സക്കാരം കരിത്വാ തസ്സ സേനാപതിട്ഠാനം അദാസി. ‘‘സോ തദാ ചൂളപന്ഥകോ അഹോസി, സത്ഥാ ദിസാപാമോക്ഖോ ആചരിയോ’’തി.

സത്ഥാ ഇമം അതീതം ആഹരിത്വാ, ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, പുബ്ബേപി ചൂളപന്ഥകോ ദന്ധോയേവ അഹോസി, തദാപിസ്സാഹം അവസ്സയോ ഹുത്വാ തം ലോകിയകുടുമ്ബേ ¶ പതിട്ഠാപേസി’’ന്തി വത്വാ പുന ഏകദിവസം ‘‘അഹോ സത്ഥാ ചൂളപന്ഥകസ്സ അവസ്സയോ ജാതോ’’തി കഥായ സമുട്ഠിതായ ചൂളസേട്ഠിജാതകേ അതീതവത്ഥും കഥേത്വാ –

‘‘അപ്പകേനാപി മേധാവീ, പാഭതേന വിചക്ഖണോ;

സമുട്ഠാപേതി അത്താനം, അണും അഗ്ഗിംവ സന്ധമ’’ന്തി. (ജാ. ൧.൧.൪) –

ഗാഥം വത്വാ, ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവാഹം ഇമസ്സ അവസ്സയോ ജാതോ, പുബ്ബേപി അവസ്സയോ അഹോസിമേവ. പുബ്ബേ പനാഹം ഇമം ലോകിയകുടുമ്ബസ്സ സാമികം അകാസിം, ഇദാനി ലോകുത്തരകുടുമ്ബസ്സ. തദാ ഹി ചൂളന്തേവാസികോ ചൂളപന്ഥകോ അഹോസി, ചൂളസേട്ഠി പന പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ നക്ഖത്തകോവിദോ അഹമേവാ’’തി ജാതകം സമോധാനേസി.

പുനേകദിവസം ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘ആവുസോ, ചൂളപന്ഥകോ ചതൂഹി മാസേഹി ചതുപ്പദം ഗാഥം ഗഹേതും അസക്കോന്തോപി വീരിയം അനോസ്സജ്ജിത്വാവ അരഹത്തേ പതിട്ഠിതോ ¶ , ഇദാനി ലോകുത്തരധമ്മകുടുമ്ബസ്സ സാമികോ ജാതോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ, ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മമ സാസനേ ആരദ്ധവീരിയോ ഭിക്ഖു ലോകുത്തരധമ്മസ്സ സാമികോ ഹോതിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഉട്ഠാനേനപ്പമാദേന ¶ , സംയമേന ദമേന ച;

ദീപം കയിരാഥ മേധാവീ, യം ഓഘോ നാഭികീരതീ’’തി.

തത്ഥ ദീപം കയിരാഥാതി വീരിയസങ്ഖാതേന ഉട്ഠാനേന, സതിയാ അവിപ്പവാസാകാരസങ്ഖാതേന അപ്പമാദേന, ചതുപാരിസുദ്ധിസീലസങ്ഖാതേന സംയമേന, ഇന്ദ്രിയദമേന ചാതി ഇമേഹി കാരണഭൂതേഹി ചതൂഹി ധമ്മേഹി ധമ്മോജപഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ മേധാവീ ഇമസ്മിം അതിവിയ ദുല്ലഭപതിട്ഠതായ അതിഗമ്ഭീരേ സംസാരസാഗരേ അത്തനോ പതിട്ഠാനഭൂതം അരഹത്തഫലം ദീപം കയിരാഥ കരേയ്യ, കാതും സക്കുണേയ്യാതി അത്ഥോ. കീദിസം? യം ഓഘോ നാഭികീരതീതി യം ചതുബ്ബിധോപി കിലേസോഘോ അഭികിരിതും വിദ്ധംസേതും ന സക്കോതി. ന ഹി സക്കാ അരഹത്തം ഓഘേന അഭികിരിതുന്തി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും. ഏവം ദേസനാ സമ്പത്തപരിസായ സാത്ഥികാ ജാതാതി.

പമാദമനുയുഞ്ജന്തീതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ബാലനക്ഖത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ സാവത്ഥിയം ബാലനക്ഖത്തം നാമ സങ്ഘുട്ഠം. തസ്മിം നക്ഖത്തേ ബാലാ ദുമ്മേധിനോ ജനാ ഛാരികായ ചേവ ഗോമയേന ച സരീരം മക്ഖേത്വാ സത്താഹം അസബ്ഭം ഭണന്താ വിചരന്തി. കിഞ്ചി ഞാതി സുഹജ്ജം വാ പബ്ബജിതം വാ ദിസ്വാ ലജ്ജന്താ നാമ നത്ഥി. ദ്വാരേ ദ്വാരേ ഠത്വാ അസബ്ഭം ഭണന്തി. മനുസ്സാ തേസം അസബ്ഭം സോതും അസക്കോന്താ യഥാബലം അഡ്ഢം വാ പാദം വാ കഹാപണം വാ പേസേന്തി. തേ തേസം ദ്വാരേ ലദ്ധം ലദ്ധം ഗഹേത്വാ പക്കമന്തി. തദാ പന സാവത്ഥിയം പഞ്ച കോടിമത്താ അരിയസാവകാ വസന്തി, തേ സത്ഥു സന്തികം സാസനം പേസയിംസു – ‘‘ഭഗവാ, ഭന്തേ, സത്താഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം നഗരം അപ്പവിസിത്വാ വിഹാരേയേവ ഹോതൂ’’തി. തഞ്ച പന സത്താഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ വിഹാരേയേവ യാഗുഭത്താദീനി സമ്പാദേത്വാ പഹിണിംസു, സയമ്പി ഗേഹാ ന നിക്ഖമിംസു. തേ നക്ഖത്തേ പന പരിയോസിതേ അട്ഠമേ ദിവസേ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ നഗരം പവേസേത്വാ മഹാദാനം ദത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നാ, ‘‘ഭന്തേ, അതിദുക്ഖേന നോ സത്ത ദിവസാനി അതിക്കന്താനി, ബാലാനം അസബ്ഭാനി സുണന്താനം ¶ കണ്ണാ ഭിജ്ജനാകാരപ്പത്താ ഹോന്തി, കോചി കസ്സചി ¶ ന ലജ്ജതി, തേന മയം തുമ്ഹാകം അന്തോനഗരം പവിസിതും നാദമ്ഹ, മയമ്പി ഗേഹതോ ന നിക്ഖമിമ്ഹാ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ, ‘‘ബാലാനം ദുമ്മേധാനം കിരിയാ നാമ ഏവരൂപാ ഹോതി, മേധാവിനോ പന ധനസാരം വിയ അപ്പമാദം രക്ഖിത്വാ അമതമഹാനിബ്ബാനസമ്പത്തിം പാപുണന്തീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘പമാദമനുയുഞ്ജന്തി, ബാലാ ദുമ്മേധിനോ ജനാ;

അപ്പമാദഞ്ച മേധാവീ, ധനം സേട്ഠംവ രക്ഖതി.

‘‘മാ ¶ പമാദമനുയുഞ്ജേഥ, മാ കാമരതിസന്ഥവം;

അപ്പമത്തോ ഹി ഝായന്തോ, പപ്പോതി വിപുലം സുഖ’’ന്തി.

തത്ഥ ബാലാതി ബാല്യേന സമന്നാഗതാ ഇധലോകപരലോകത്ഥം അജാനന്താ. ദുമ്മേധിനോതി നിപ്പഞ്ഞാ. തേ പമാദേ ആദീനവം അപസ്സന്താ പമാദം അനുയുഞ്ജന്തി പവത്തേന്തി, പമാദേന കാലം വീതിനാമേന്തി. മേധാവീതി ധമ്മോജപഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ പന പണ്ഡിതോ കുലവംസാഗതം സേട്ഠം ഉത്തമം സത്തരതനധനം വിയ അപ്പമാദം രക്ഖതി. യഥാ ഹി ഉത്തമം ധനം നിസ്സായ ‘‘കാമഗുണസമ്പത്തിം പാപുണിസ്സാമ, പുത്തദാരം പോസേസ്സാമ, പരലോകഗമനമഗ്ഗം സോധേസ്സാമാ’’തി ധനേ ആനിസംസം പസ്സന്താ തം രക്ഖന്തി, ഏവം പണ്ഡിതോപി അപ്പമത്തോ ‘‘പഠമജ്ഝാനാദീനി ¶ പടിലഭിസ്സാമി, മഗ്ഗഫലാദീനി പാപുണിസ്സാമി, തിസ്സോ വിജ്ജാ, ഛ അഭിഞ്ഞാ സമ്പാദേസ്സാമീ’’തി അപ്പമാദേ ആനിസംസം പസ്സന്തോ ധനം സേട്ഠംവ അപ്പമാദം രക്ഖതീതി അത്ഥോ. മാ പമാദന്തി തസ്മാ തുമ്ഹേ മാ പമാദമനുയുഞ്ജേഥ മാ പമാദേന കാലം വീതിനാമയിത്ഥ. മാ കാമരതിസന്ഥവന്തി വത്ഥുകാമകിലേസകാമേസു രതിസങ്ഖാതം തണ്ഹാസന്ഥവമ്പി മാ അനുയുഞ്ജേഥ മാ ചിന്തയിത്ഥ മാ പടിലഭിത്ഥ. അപ്പമത്തോ ഹീതി ഉപട്ഠിതസ്സതിതായ ഹി അപ്പമത്തോ ഝായന്തോ പുഗ്ഗലോ വിപുലം ഉളാരം നിബ്ബാനസുഖം പാപുണാതീതി.

ബാലനക്ഖത്തസങ്ഘുട്ഠവത്ഥു ചതുത്ഥം.

പമാദം ¶ അപ്പമാദേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മഹാകസ്സപത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ദിവസേ ഥേരോ പിപ്ഫലിഗുഹായം വിഹരന്തോ രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ ആലോകം വഡ്ഢേത്വാ പമത്തേ ച അപ്പമത്തേ ച ഉദകപഥവീപബ്ബതാദീസു ചവനകേ ഉപപജ്ജനകേ ച സത്തേ ¶ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തോ നിസീദി. സത്ഥാ ജേതവനേ നിസിന്നകോവ ¶ ‘‘കേന നു ഖോ വിഹാരേന അജ്ജ മമ പുത്തോ കസ്സപോ വിഹരതീ’’തി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഉപധാരേന്തോ ‘‘സത്താനം ചുതൂപപാതം ഓലോകേന്തോ വിഹരതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘സത്താനം ചുതൂപപാതോ നാമ ബുദ്ധഞാണേനപി അപരിച്ഛിന്നോ, മാതുകുച്ഛിയം പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ മാതാപിതരോ അജാനാപേത്വാ ചവനസത്താനം പരിച്ഛേദോ കാതും ന സക്കാ, തേ ജാനിതും തവ അവിസയോ, കസ്സപ, അപ്പമത്തകോ തവ വിസയോ, സബ്ബസോ പന ചവന്തേ ച ഉപപജ്ജന്തേ ച ജാനിതും പസ്സിതും ബുദ്ധാനമേവ വിസയോ’’തി വത്വാ ഓഭാസം ഫരിത്വാ സമ്മുഖേ നിസിന്നോ വിയ ഹുത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘പമാദം അപ്പമാദേന, യദാ നുദതി പണ്ഡിതോ;

പഞ്ഞാപാസാദമാരുയ്ഹ, അസോകോ സോകിനിം പജം;

പബ്ബതട്ഠോവ ഭൂമട്ഠേ, ധീരോ ബാലേ അവേക്ഖതീ’’തി.

തത്ഥ നുദതീതി യഥാ നാമ പോക്ഖരണിം പവിസന്തം നവോദകം പുരാണോദകം ഖോഭേത്വാ തസ്സോകാസം അദത്വാ തം അത്തനോ മത്ഥകമത്ഥകേന പലായന്തം നുദതി നീഹരതി, ഏവമേവ പണ്ഡിതോ അപ്പമാദലക്ഖണം ബ്രൂഹേന്തോ പമാദസ്സോകാസം അദത്വാ യദാ അപ്പമാദവേഗേന തം നുദതി നീഹരതി, അഥ സോ പനുന്നപമാദോ അച്ചുഗ്ഗതത്ഥേന പരിസുദ്ധം ദിബ്ബചക്ഖുസങ്ഖാതം പഞ്ഞാപാസാദം തസ്സ അനുച്ഛവികം പടിപദം പൂരേന്തോ തായ പടിപദായ നിസ്സേണിയാ പാസാദം വിയ ആരുയ്ഹ പഹീനസോകസല്ലതായ അസോകോ, അപ്പഹീനസോകസല്ലതായ സോകിനിം പജം സത്തനികായം ചവമാനഞ്ചേവ ഉപപജ്ജമാനഞ്ച ദിബ്ബചക്ഖുനാ അവേക്ഖതി പസ്സതി. യഥാ കിം? പബ്ബതട്ഠോവ ¶ ഭൂമട്ഠേതി പബ്ബതമുദ്ധനി ഠിതോ ഭൂമിയം ഠിതേ, ഉപരിപാസാദേ വാ പന ഠിതോ പാസാദപരിവേണേ ഠിതേ അകിച്ഛേന അവേക്ഖതി, തഥാ സോപി ധീരോ പണ്ഡിതോ മഹാഖീണാസവോ അസമുച്ഛിന്നവട്ടബീജേ ബാലേ ചവന്തേ ച ഉപപജ്ജന്തേ ച അകിച്ഛേന അവേക്ഖതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി സച്ഛികരിംസൂതി.

൬. പമത്താപമത്തദ്വേസഹായകവത്ഥു

അപ്പമത്തോ ¶ പമത്തേസൂതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ദ്വേ സഹായകേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ കിര സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ആരഞ്ഞകവിഹാരം പവിസിംസു. തേസു ഏകോ കിര കാലസ്സേവ ദാരൂനി ആഹരിത്വാ അങ്ഗാരകപല്ലം സജ്ജേത്വാ ദഹരസാമണേരേഹി സദ്ധിം സല്ലപന്തോ പഠമയാമം വിസിബ്ബമാനോ നിസീദതി. ഏകോ അപ്പമത്തോ സമണധമ്മം കരോന്തോ ഇതരം ഓവദതി, ‘‘ആവുസോ, മാ ഏവം കരി, പമത്തസ്സ ഹി ചത്താരോ അപായാ സകഘരസദിസാ. ബുദ്ധാ നാമ സാഠേയ്യേന ആരാധേതും ന സക്കാ’’തി സോ തസ്സോവാദം ന സുണാതി. ഇതരോ ‘‘നായം വചനക്ഖമോ’’തി തം അവത്വാ അപ്പമത്തോവ സമണധമ്മമകാസി. അലസത്ഥേരോപി ¶ പഠമയാമേ വിസിബ്ബേത്വാ ഇതരസ്സ ചങ്കമിത്വാ ഗബ്ഭം പവിട്ഠകാലേ പവിസിത്വാ, ‘‘മഹാകുസീത, ത്വം നിപജ്ജിത്വാ സയനത്ഥായ അരഞ്ഞം പവിട്ഠോസി, കിം ബുദ്ധാനം സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ഉട്ഠായ സമണധമ്മം കാതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ അത്തനോ വസനട്ഠാനം പവിസിത്വാ നിപജ്ജിത്വാ സുപതി. ഇതരോപി മജ്ഝിമയാമേ വിസ്സമിത്വാ പച്ഛിമയാമേ പച്ചുട്ഠായ സമണധമ്മം കരോതി. സോ ഏവം അപ്പമത്തോ വിഹരന്തോ ന ചിരസ്സേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. ഇതരോ പമാദേനേവ കാലം വീതിനാമേസി. തേ വുട്ഠവസ്സാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. സത്ഥാ തേഹി സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കത്വാ, ‘‘കച്ചി, ഭിക്ഖവേ, അപ്പമത്താ സമണധമ്മം കരിത്ഥ, കച്ചി വോ പബ്ബജിതകിച്ചം മത്ഥകം പത്ത’’ന്തി പുച്ഛി. പഠമം പമത്തോ ഭിക്ഖു ആഹ – ‘‘കുതോ, ഭന്തേ, ഏതസ്സ അപ്പമാദോ, ഗതകാലതോ പട്ഠായ നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായന്തോ കാലം വീതിനാമേസീ’’തി. ‘‘ത്വം പന ഭിക്ഖൂ’’തി. ‘‘അഹം, ഭന്തേ, കാലസ്സേവ ദാരൂനി ആഹരിത്വാ അങ്ഗാരകപല്ലം സജ്ജേത്വാ പഠമയാമേ വിസിബ്ബേന്തോ നിസീദിത്വാ അനിദ്ദായന്തോവ കാലം വീതിനാമേസി’’ന്തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ത്വം പമത്തോ കാലം വീതിനാമേത്വാ ‘അപ്പമത്തോമ്ഹീ’തി വദസി, അപ്പമത്തം പന പമത്തം കരോസീ’’തി ആഹ. പുന പമാദേ ദോസേ, അപ്പമാദേ ആനിസംസേ പകാസേതും, ‘‘ത്വം മമ പുത്തസ്സ ¶ സന്തികേ ജവച്ഛിന്നോ ദുബ്ബലസ്സോ വിയ, ഏസ പന തവ സന്തികേ സീഘജവസ്സോ വിയാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അപ്പമത്തോ ¶ ¶ പമത്തേസു, സുത്തേസു ബഹുജാഗരോ;

അബലസ്സംവ സീഘസ്സോ, ഹിത്വാ യാതി സുമേധസോ’’തി.

തത്ഥ അപ്പമത്തോതി സതിവേപുല്ലപ്പത്തതായ അപ്പമാദസമ്പന്നേ ഖീണാസവോ. പമത്തേസൂതി സതിവോസഗ്ഗേ ഠിതേസു സത്തേസു. സുത്തേസൂതി സതിജാഗരിയാഭാവേന സബ്ബിരിയാപഥേസു നിദ്ദായന്തേസു. ബഹുജാഗരോതി മഹന്തേ സതിവേപുല്ലേ ജാഗരിയേ ഠിതോ. അബലസ്സംവാതി കുണ്ഠപാദം ഛിന്നജവം ദുബ്ബലസ്സം സീഘജവോ സിന്ധവാജാനീയോ വിയ. സുമേധസോതി ഉത്തമപഞ്ഞോ. തഥാരൂപം പുഗ്ഗലം ആഗമേനപി അധിഗമേനപി ഹിത്വാ യാതി. മന്ദപഞ്ഞസ്മിഞ്ഹി ഏകം സുത്തം ഗഹേതും വായമന്തേയേവ സുമേധസോ ഏകം വഗ്ഗം ഗണ്ഹാതി, ഏവം താവ ആഗമേന ഹിത്വാ യാതി. മന്ദപഞ്ഞേ പന രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനാനി കാതും വായമന്തേയേവ കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ സജ്ഝായന്തേയേവ ച സുമേധസോ പുബ്ബഭാഗേപി പരേന കതം രത്തിട്ഠാനം വാ ദിവാട്ഠാനം വാ പവിസിത്വാ കമ്മട്ഠാനം സമ്മസന്തോ സബ്ബകിലേസേ ഖേപേത്വാ നേവ ലോകുത്തരധമ്മേ ഹത്ഥഗതേ ¶ കരോതി, ഏവം അധിഗമേനപി ഹിത്വാ യാതി. വട്ടേ പന നം ഹിത്വാ ഛഡ്ഡേത്വാ വട്ടതോ നിസ്സരന്തോ യാതിയേവാതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

പമത്താപമത്തദ്വേസഹായകവത്ഥു ഛട്ഠം.

അപ്പമാദേന മഘവാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേസാലിയം ഉപനിസ്സായ കൂടാഗാരസാലായം വിഹരന്തോ സക്കം ദേവരാജാനം ആരബ്ഭ കഥേസി.

വേസാലിയഞ്ഹി മഹാലി നാമ ലിച്ഛവീ വസതി, സോ തഥാഗതസ്സ സക്കപഞ്ഹസുത്തന്തദേസനം (ദീ. നി. ൨.൩൪൪ ആദയോ) സുത്വാ ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ സക്കസമ്പത്തിം മഹതിം കത്വാ കഥേസി, ‘ദിസ്വാ നു ഖോ കഥേസി, ഉദാഹു അദിസ്വാ. ജാനാതി നു ഖോ സക്കം, ഉദാഹു നോ’തി പുച്ഛിസ്സാമി ന’’ന്തി ചിന്തേസി. അഥ ഖോ, മഹാലി, ലിച്ഛവീ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി, ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ, മഹാലി, ലിച്ഛവീ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ദിട്ഠോ ¶ ഖോ, ഭന്തേ, ഭഗവതാ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ’’തി? ‘‘ദിട്ഠോ ഖോ മേ ¶ , മഹാലി, സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ’’തി. ‘‘സോ ഹി നുന, ഭന്തേ, സക്കപതിരൂപകോ ഭവിസ്സതി ¶ . ദുദ്ദസോ ഹി, ഭന്തേ, സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ’’തി. ‘‘സക്കഞ്ച ഖ്വാഹം, മഹാലി, പജാനാമി സക്കകരണേ ച ധമ്മേ, യേസം ധമ്മാനം സമാദിന്നത്താ സക്കോ സക്കത്തം അജ്ഝഗാ, തഞ്ച പജാനാമി’’.

സക്കോ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദോ പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ മഘോ നാമ മാണവോ അഹോസി, തസ്മാ ‘‘മഘവാ’’തി വുച്ചതി.

സക്കോ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദോ പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ പുരേ ദാനം അദാസി, തസ്മാ ‘‘പുരിന്ദദോ’’തി വുച്ചതി.

സക്കോ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദോ പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ സക്കച്ചം ദാനം അദാസി, തസ്മാ ‘‘സക്കോ’’തി വുച്ചതി.

സക്കോ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദോ പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ ആവസഥം അദാസി, തസ്മാ ‘‘വാസവോ’’തി വുച്ചതി.

സക്കോ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദോ സഹസ്സമ്പി അത്ഥം മുഹുത്തേന ചിന്തേതി, തസ്മാ ‘‘സഹസ്സക്ഖോ’’തി വുച്ചതി.

സക്കസ്സ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദസ്സ സുജാ നാമ അസുരകഞ്ഞാ, പജാപതി, തസ്മാ ‘‘സുജമ്പതീ’’തി വുച്ചതി.

സക്കോ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദോ ദേവാനം താവതിംസാനം ഇസ്സരിയാധിപച്ചം രജ്ജം കാരേതി, തസ്മാ ‘‘ദേവാനമിന്ദോ’’തി വുച്ചതി.

സക്കസ്സ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദസ്സ പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതസ്സ സത്ത വതപദാനി സമത്താനി സമാദിന്നാനി അഹേസും, യേസം സമാദിന്നത്താ സക്കോ സക്കത്തം ¶ അജ്ഝഗാ. കതമാനി സത്ത വതപദാനി? യാവജീവം മാതാപേത്തിഭരോ അസ്സം, യാവജീവം കുലേ ജേട്ഠാപചായീ അസ്സം, യാവജീവം സണ്ഹവാചോ അസ്സം, യാവജീവം അപിസുണവാചോ അസ്സം, യാവജീവം വിഗതമലമച്ഛേരേന ചേതസാ അഗാരം അജ്ഝാവസേയ്യം, മുത്തചാഗോ പയതപാണി വോസഗ്ഗരതോ യാചയോഗോ ദാനസംവിഭാഗരതോ അസ്സം. യാവജീവം ¶ സച്ചവാചോ അസ്സം, യാവജീവം അക്കോധനോ അസ്സം, ‘‘സചേപി മേ കോധോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, ഖിപ്പമേവ ന പടിവിനേയ്യ’’ന്തി. സക്കസ്സ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദസ്സ പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതസ്സ ഇമാനി ¶ സത്ത വതപദാനി സമത്താനി സമാദിന്നാനി അഹേസും, യേസം സമാദിന്നത്താ സക്കോ സക്കത്തം അജ്ഝഗാതി.

‘‘മാതാപേത്തിഭരം ജന്തും, കുലേ ജേട്ഠാപചായിനം;

സണ്ഹം സഖിലസമ്ഭാസം, പേസുണേയ്യപ്പഹായിനം.

‘‘മച്ഛേരവിനയേ യുത്തം, സച്ചം കോധാഭിഭും നരം;

തം വേ ദേവാ താവതിംസാ, ആഹു സപ്പുരിസോ ഇതീ’’തി. (സം. നി. ൧.൨൫൭) –

ഇദം, മഹാലി, സക്കേന മഘമാണവകാലേ കതകമ്മന്തി വത്വാ പുന തേന ‘‘കഥം, ഭന്തേ, മഘമാണവോ പടിപജ്ജീ’’തി? തസ്സ പടിപത്തിം വിത്ഥാരതോ സോതുകാമേന പുട്ഠോ ‘‘തേന ഹി, മഹാലി, സുണാഹീ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ മഗധരട്ഠേ മചലഗാമേ മഘോ നാമ മാണവോ ¶ ഗാമകമ്മകരണട്ഠാനം ഗന്ത്വാ അത്തനോ ഠിതട്ഠാനം പാദന്തേന പംസും വിയൂഹിത്വാ രമണീയം കത്വാ അട്ഠാസി. അപരോ തം ബാഹുനാ പഹരിത്വാ തതോ അപനേത്വാ സയം തത്ഥ അട്ഠാസി. സോ തസ്സ അകുജ്ഝിത്വാവ അഞ്ഞം ഠാനം രമണീയം കത്വാ ഠിതോ. തതോപി നം അഞ്ഞോ ആഗന്ത്വാ ബാഹുനാ പഹരിത്വാ അപനേത്വാ സയം അട്ഠാസി. സോ തസ്സപി അകുജ്ഝിത്വാവ അഞ്ഞം ഠാനം രമണീയം കത്വാ ഠിതോ, ഇതി തം ഗേഹതോ നിക്ഖന്താ നിക്ഖന്താ പുരിസാ ബാഹുനാ പഹരിത്വാ ഠിതഠിതട്ഠാനതോ അപനേസും. സോ ‘‘സബ്ബേപേതേ മം നിസ്സായ സുഖിതാ ജാതാ, ഇമിനാ കമ്മേന മയ്ഹം സുഖദായകേന പുഞ്ഞകമ്മേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ, പുനദിവസേ കുദാലം ആദായ ഖലമണ്ഡലമത്തം ഠാനം രമണീയം അകാസി. സബ്ബേ ഗന്ത്വാ തത്ഥേവ അട്ഠംസു. അഥ നേസം സീതസമയേ അഗ്ഗിം കത്വാ അദാസി, ഗിമ്ഹകാലേ ഉദകം. തതോ ‘‘രമണീയം ഠാനം നാമ സബ്ബേസം പിയം, കസ്സചി അപ്പിയം നാമ നത്ഥി, ഇതോ പട്ഠായ മയാ മഗ്ഗം സമം കരോന്തേന വിചരിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ, പാതോവ നിക്ഖമിത്വാ, മഗ്ഗം സമം കരോന്തോ ഛിന്ദിത്വാ, ഹരിതബ്ബയുത്തകാ രുക്ഖസാഖാ ഹരന്തോ വിചരതി. അഥ നം അപരോ ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘സമ്മ, കിം കരോസീ’’തി? ‘‘മയ്ഹം സഗ്ഗഗാമിനം മഗ്ഗം കരോമി, സമ്മാ’’തി. ‘‘തേന ഹി അഹമ്പി തേ സഹായോ ഹോമീ’’തി. ‘‘ഹോഹി, സമ്മ, സഗ്ഗോ നാമ ബഹൂനമ്പി മനാപോ സുഖബഹുലോ’’തി. തതോ പട്ഠായ ദ്വേ ജനാ ¶ അഹേസും. തേ ദിസ്വാ ¶ തഥേവ പുച്ഛിത്വാ ച സുത്വാ ച അപരോപി ¶ തേസം സഹായോ ജാതോ, ഏവം അപരോപി അപരോപീതി സബ്ബേപി തേത്തിംസ ജനാ ജാതാ. തേ സബ്ബേപി കുദാലാദിഹത്ഥാ മഗ്ഗം സമം കരോന്താ ഏകയോജനദ്വിയോജനമത്തട്ഠാനം ഗച്ഛന്തി.

തേ ദിസ്വാ ഗാമഭോജകോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ മനുസ്സാ അയോഗേ യുത്താ, സചേ ഇമേ അരഞ്ഞതോ മച്ഛമംസാദീനി വാ ആഹരേയ്യും. സുരം വാ കത്വാ പിവേയ്യും, അഞ്ഞം വാ താദിസം കമ്മം കരേയ്യും, അഹമ്പി കിഞ്ചി കിഞ്ചി ലഭേയ്യ’’ന്തി. അഥ നേ പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കിം കരോന്താ വിചരഥാ’’തി? ‘‘സഗ്ഗമഗ്ഗം, സാമീ’’തി. ‘‘ഘരാവാസം വസന്തേഹി നാമ ഏവം കാതും ന വട്ടതി, അരഞ്ഞതോ മച്ഛമംസാദീനി ആഹരിതും, സുരം കത്വാ പാതും, നാനപ്പകാരേ ച കമ്മന്തേ കാതും വട്ടതീ’’തി. തേ തസ്സ വചനം പടിക്ഖിപിംസു, ഏവം പുനപ്പുനം വുച്ചമാനാപി പടിക്ഖിപിംസുയേവ. സോ കുജ്ഝിത്വാ ‘‘നാസേസ്സാമി നേ’’തി രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ചോരേ തേ, ദേവ, വഗ്ഗബന്ധനേന വിചരന്തേ പസ്സാമീ’’തി വത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, തേ ഗഹേത്വാ ആനേഹീ’’തി വുത്തേ തഥാ കത്വാ സബ്ബേ തേ ബന്ധിത്വാ ആനേത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സേസി. രാജാ അവീമംസിത്വാവ ‘‘ഹത്ഥിനാ മദ്ദാപേഥാ’’തി ആണാപേസി. മഘോ സേസാനം ഓവാദമദാസി – ‘‘സമ്മാ, ഠപേത്വാ മേത്തം അഞ്ഞോ അമ്ഹാകം അവസ്സയോ നത്ഥി, തുമ്ഹേ കത്ഥചി കോപം അകത്വാ രഞ്ഞേ ച ഗാമഭോജകേ ച മദ്ദനഹത്ഥിമ്ഹി ച അത്തനി ച മേത്തചിത്തേന സമചിത്താവ ഹോഥാ’’തി. തേ തഥാ കരിംസു. അഥ നേസം മേത്താനുഭാവേന ഹത്ഥീ ഉപ്പസങ്കമിതുമ്പി ന വിസഹി. രാജാ തമത്ഥം സുത്വാ ബഹൂ ¶ മനുസ്സേ ദിസ്വാ മദ്ദിതും ന വിസഹിസ്സതി? ‘‘ഗച്ഛഥ, നേ കിലഞ്ജേന പടിച്ഛാദേത്വാ മദ്ദാപേഥാ’’തി ആഹ. തേ കിലഞ്ജേന പടിച്ഛാദേത്വാ മദ്ദിതും പേസിയമാനോപി ഹത്ഥീ ദൂരതോവ പടിക്കമി.

രാജാ തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘കാരണേനേത്ഥ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി തേ പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘താതാ, മം നിസ്സായ തുമ്ഹേ കിം ന ലഭഥാ’’തി? ‘‘കിം നാമേതം, ദേവാ’’തി? ‘‘തുമ്ഹേ കിര വഗ്ഗബന്ധനേന ചോരാ ഹുത്വാ അരഞ്ഞേ വിചരഥാ’’തി? ‘‘കോ ഏവമാഹ, ദേവാ’’തി? ‘‘ഗാമഭോജകോ, താതാ’’തി. ‘‘ന മയം, ദേവ, ചോരാ, മയം പന അത്തനോ സഗ്ഗമഗ്ഗം സോധേന്താ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കരോമ, ഗാമഭോജകോ അമ്ഹേ അകുസലകിരിയായ നിയോജേത്വാ അത്തനോ വചനം അകരോന്തേ നാസേതുകാമോ കുജ്ഝിത്വാ ഏവമാഹാ’’തി. അഥ രാജാ തേസം കഥം സുത്വാ സോമനസ്സപ്പത്തോ ഹുത്വാ, ‘‘താതാ, അയം തിരച്ഛാനോ തുമ്ഹാകം ¶ ഗുണേ ജാനാതി, അഹം മനുസ്സഭൂതോ ജാനിതും നാസക്ഖിം, ഖമഥ മേ’’തി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ സപുത്തദാരം ഗാമഭോജകം തേസം ദാസം, ഹത്ഥിം ആരോഹനിയം, തഞ്ച ഗാമം യഥാസുഖം പരിഭോഗം കത്വാ അദാസി. തേ ‘‘ഇധേവ നോ കതപുഞ്ഞസ്സാനിസംസോ ദിട്ഠോ’’തി ഭിയ്യോസോമത്തായ പസന്നമാനസാ ഹുത്വാ തം ഹത്ഥിം വാരേന വാരേന അഭിരുയ്ഹ ഗച്ഛന്താ മന്തയിംസു ¶ ‘‘ഇദാനി അമ്ഹേഹി ¶ അതിരേകതരം പുഞ്ഞം കാതബ്ബം, കിം കരോമ? ചതുമഹാപഥേ ഥാവരം കത്വാ മഹാജനസ്സ വിസ്സമനസാലം കരിസ്സാമാ’’തി. തേ വഡ്ഢകിം പക്കോസാപേത്വാ സാലം പട്ഠപേസും. മാതുഗാമേസു പന വിഗതച്ഛന്ദതായ തസ്സാ സാലായ മാതുഗാമാനം പത്തിം നാദംസു.

മഘസ്സ പന ഗേഹേ നന്ദാ, ചിത്താ, സുധമ്മാ, സുജാതി ചതസ്സോ ഇത്ഥിയോ ഹോന്തി. താസു സുധമ്മാ വഡ്ഢകിനാ സദ്ധിം ഏകതോ ഹുത്വാ, ‘‘ഭാതിക, ഇമിസ്സാ സാലായ മം ജേട്ഠികം കരോഹീ’’തി വത്വാ ലഞ്ജം അദാസി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ പഠമമേവ കണ്ണികത്ഥായ രുക്ഖം സുക്ഖാപേത്വാ തച്ഛേത്വാ വിജ്ഝിത്വാ കണ്ണികം നിട്ഠാപേത്വാ, ‘‘സുധമ്മാ നാമ അയം സാലാ’’തി അക്ഖരാനി ഛിന്ദിത്വാ വത്ഥേന പലിവേഠേത്വാ ഠപേസി. അഥ നേ വഡ്ഢകീ സാലം നിട്ഠാപേത്വാ കണ്ണികാരോപനദിവസേ ‘‘അഹോ, അയ്യാ, ഏകം കരണീയം ന സരിമ്ഹാ’’തി ആഹ. ‘‘കിം നാമ, ഭോ’’തി? ‘‘കണ്ണിക’’ന്തി. ‘‘ഹോതു തം ആഹരിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഇദാനി ഛിന്നരുക്ഖേന കാതും ന സക്കാ, പുബ്ബേയേവ തം ഛിന്ദിത്വാ തച്ഛേത്വാ വിജ്ഝിത്വാ ഠപിതകണ്ണികാ ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി. ‘‘ഇദാനി കിം കാതബ്ബ’’ന്തി? ‘‘സചേ കസ്സചി ഗേഹേ നിട്ഠാപേത്വാ ഠപിതാ വിക്കായികകണ്ണികാ ¶ അത്ഥി, സാ പരിയേസിതബ്ബാ’’തി. തേ പരിയേസന്താ സുധമ്മായ ഗേഹേ ദിസ്വാ സഹസ്സം ദത്വാപി മൂലേന ന ലഭിംസു. ‘‘സചേ മം സാലായ പത്തിം കരോഥ, ദസ്സാമീ’’തി വുത്തേ പന ‘‘മയം മാതുഗാമാനം പത്തിം ന ദമ്മാ’’തി ആഹംസു.

അഥ നേ വഡ്ഢകീ ആഹ – ‘‘അയ്യാ, തുമ്ഹേ കിം കഥേഥ, ഠപേത്വാ ബ്രഹ്മലോകം അഞ്ഞം മാതുഗാമരഹിതട്ഠാനം നാമ നത്ഥി, ഗണ്ഹഥ കണ്ണികം. ഏവം സന്തേ അമ്ഹാകം കമ്മം നിട്ഠം ഗമിസ്സതീ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി കണ്ണികം ഗഹേത്വാ സാലം നിട്ഠാപേത്വാ തിധാ വിഭജിംസു. ഏകസ്മിം കോട്ഠാസേ ഇസ്സരാനം വസനട്ഠാനം കരിംസു, ഏകസ്മിം ദുഗ്ഗതാനം, ഏകസ്മിം ഗിലാനാനം. തേത്തിംസ ജനാ തേത്തിംസ ഫലകാനി പഞ്ഞപേത്വാ ഹത്ഥിസ്സ സഞ്ഞം അദംസു – ‘‘ആഗന്തുകോ ആഗന്ത്വാ യസ്സ അത്ഥതഫലകേ നിസീദതി, തം ഗഹേത്വാ ഫലകസാമികസ്സേവ ¶ ഗേഹേ പതിട്ഠപേഹി, തസ്സ പാദപരികമ്മപിട്ഠിപരികമ്മപാനീയഖാദനീയഭോജനീയസയനാനി സബ്ബാനി ഫലകസാമികസ്സേവ ഭാരോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ഹത്ഥീ ആഗതാഗതം ഗഹേത്വാ ഫലകസാമികസ്സേവ ഘരം നേതി. സോ തസ്സ തം ദിവസം കത്തബ്ബം കരോതി. മഘോ സാലായ അവിദൂരേ കോവിളാരരുക്ഖം രോപേത്വാ തസ്സ മൂലേ പാസാണഫലകം അത്ഥരി. സാലം പവിട്ഠപവിട്ഠാ ജനാ കണ്ണികം ഓലോകേത്വാ അക്ഖരാനി വാചേത്വാ, ‘‘സുധമ്മാ നാമേസാ സാലാ’’തി വദന്തി. തേത്തിംസജനാനം നാമം ന പഞ്ഞായതി. നന്ദാ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ സാലം കരോന്താ അമ്ഹേ അപത്തികാ കരിംസു, സുധമ്മാ ¶ പന അത്തനോ ബ്യത്തതായ കണ്ണികം കത്വാ പത്തികാ ജാതാ, മയാപി കിഞ്ചി കാതും വട്ടതി, കിം നു ഖോ കരിസ്സാമീ’’തി? അഥസ്സാ ഏതദഹോസി ¶ – ‘‘സാലം ആഗതാഗതാനം പാനീയഞ്ചേവ ന്ഹാനോദകഞ്ച ലദ്ധും വട്ടതി, പോക്ഖരണിം ഖണാപേസ്സാമീ’’തി. സാ പോക്ഖരണിം കാരേസി. ചിത്താ ചിന്തേസി – ‘‘സുധമ്മായ കണ്ണികാ ദിന്നാ, നന്ദായ പോക്ഖരണീ കാരിതാ, മയാപി കിഞ്ചി കാതും വട്ടതി, കിം നു ഖോ കരിസ്സാമീ’’തി? അഥസ്സാ ഏതദഹോസി – ‘‘സാലം ആഗതാഗതേഹി പാനീയം പിവിത്വാ ന്ഹത്വാ ഗമനകാലേപി മാലം പിലന്ധിത്വാ ഗന്തും വട്ടതി, പുപ്ഫാരാമം കാരാപേസ്സാമീ’’തി. സാ രമണീയം പുപ്ഫാരാമം കാരേസി. യേഭുയ്യേന തസ്മിം ആരാമേ ‘‘അസുകോ നാമ പുപ്ഫൂപഗഫലൂപഗരുക്ഖോ നത്ഥീ’’തി നാഹോസി.

സുജാ പന ‘‘അഹം മഘസ്സ മാതുലധീതാ ചേവ പാദപരിചാരികാ ച, ഏതേന കതം കമ്മം മയ്ഹമേവ, മയാ കതം ഏതസ്സേവാ’’തി ചിന്തേത്വാ, കിഞ്ചി അകത്വാ അത്തഭാവമേവ മണ്ഡയമാനാ കാലം വീതിനാമേസി. മഘോപി മാതാപിതുഉപട്ഠാനം കുലേ ജേട്ഠാപചായനകമ്മം സച്ചവാചം അഫരുസവാചം അപി, സുണവാചം മച്ഛേരവിനയം അക്കോധനന്തി ഇമാനി സത്ത വതപദാനി പൂരേത്വാ –

‘‘മാതാപേത്തിഭരം ¶ ജന്തും, കുലേ ജേട്ഠാപചായിനം;

സണ്ഹം സഖിലസമ്ഭാസം, പേസുണേയ്യപ്പഹായിനം.

‘‘മച്ഛേരവിനയേ യുത്തം, സച്ചം കോധാഭിഭും നരം;

തം വേ ദേവാ താവതിംസാ, ആഹു ‘സപ്പുരിസോ’ഇതീ’’തി. (സം. നി. ൧.൨൫൭) –

ഏവം പസംസിയഭാവം ആപജ്ജിത്വാ ജീവിതപരിയോസാനേ താവതിംസഭവനേ സക്കോ ദേവരാജാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, തേപിസ്സ സഹായകാ തത്ഥേവ ¶ നിബ്ബത്തിംസു, വഡ്ഢകീ വിസ്സകമ്മദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തദാ താവതിംസഭവനേ അസുരാ വസന്തി. തേ ‘‘അഭിനവാ ദേവപുത്താ നിബ്ബത്താ’’തി ദിബ്ബപാനം സജ്ജയിംസു. സക്കോ അത്തനോ പരിസായ കസ്സചി അപിവനത്ഥായ സഞ്ഞമദാസി. അസുരാ ദിബ്ബപാനം പിവിത്വാ മജ്ജിംസു. സക്കോ ‘‘കിം മേ ഇമേഹി സാധാരണേന രജ്ജേനാ’’തി അത്തനോ പരിസായ സഞ്ഞം ദത്വാ തേ പാദേസു ഗാഹാപേത്വാ മഹാസമുദ്ദേ ഖിപാപേസി. തേ അവംസിരാ സമുദ്ദേ പതിംസു. അഥ നേസം പുഞ്ഞാനുഭാവേന സിനേരുനോ ഹേട്ഠിമതലേ അസുരവിമാനം നാമ നിബ്ബത്തി, ചിത്തപാടലി നാമ നിബ്ബത്തി.

ദേവാസുരസങ്ഗാമേ പന അസുരേസു പരാജിതേസു ദസയോജനസഹസ്സം താവതിംസദേവനഗരം നാമ നിബ്ബത്തി. തസ്സ പന നഗരസ്സ പാചീനപച്ഛിമദ്വാരാനം അന്തരാ ദസയോജനസഹസ്സം ഹോതി, തഥാ ദക്ഖിണുത്തരദ്വാരാനം. തം ഖോ പന നഗരം ദ്വാരസഹസ്സയുത്തം അഹോസി ആരാമപോക്ഖരണിപടിമണ്ഡിതം. തസ്സ ¶ മജ്ഝേ സാലായ ¶ നിസ്സന്ദേന തിയോജനസതുബ്ബേധേഹി ധജേഹി പടിമണ്ഡിതോ സത്തരതനമയോ സത്തയോജനസതുബ്ബേധോ വേജയന്തോ നാമ പാസാദോ ഉഗ്ഗഞ്ഛി. സുവണ്ണയട്ഠീസു മണിധജാ അഹേസും, മണിയട്ഠീസു സുവണ്ണധജാ; പവാളയട്ഠീസു മുത്തധജാ, മുത്തയട്ഠീസു പവാളധജാ; സത്തരതനമയാസു യട്ഠീസു സത്തരതനധജാ, മജ്ഝേ ഠിതോ ധജോ തിയോജനസതുബ്ബേധോ അഹോസി. ഇതി സാലായ നിസ്സന്ദേന യോജനസഹസ്സുബ്ബേധോ പാസാദോ സത്തരതനമയോവ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, കോവിളാരരുക്ഖസ്സ നിസ്സന്ദേന സമന്താ തിയോജനസതപരിമണ്ഡലോ പാരിച്ഛത്തകോ നിബ്ബത്തി, പാസാണഫലകസ്സ നിസ്സന്ദേന പാരിച്ഛത്തകമൂലേ ദീഘതോ സട്ഠിയോജനാ പുഥുലതോ പണ്ണാസയോജനാ ബഹലതോ പഞ്ചദസയോജനാ ജയസുമനരത്തകമ്ബലവണ്ണാ പണ്ഡുകമ്ബലസിലാ നിബ്ബത്തി. തത്ഥ നിസിന്നകാലേ ഉപഡ്ഢകായോ പവിസതി, ഉട്ഠിതകാലേ ഊനം പരിപൂരതി.

ഹത്ഥീ പന ഏരാവണോ നാമ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ദേവലോകസ്മിഞ്ഹി തിരച്ഛാനഗതാ ന ഹോന്തി. തസ്മാ സോ ഉയ്യാനകീളായ നിക്ഖമനകാലേ അത്തഭാവം വിജഹിത്വാ ദിയഡ്ഢയോജനസതികോ ഏരാവണോ നാമ ഹത്ഥീ അഹോസി. സോ തേത്തിംസജനാനം അത്ഥായ തേത്തിംസ കുമ്ഭേ മാപേസി ¶ ആവട്ടേന തിഗാവുതഅഡ്ഢയോജനപ്പമാണേ, സബ്ബേസം മജ്ഝേ സക്കസ്സ അത്ഥായ സുദസ്സനം നാമ തിംസയോജനികം കുമ്ഭം മാപേസി. തസ്സ ഉപരി ദ്വാദസയോജനികോ രതനമണ്ഡപോ ¶ ഹോതി. തത്ഥ അന്തരന്തരാ സത്തരതനമയാ യോജനുബ്ബേധാ ധജാ ഉട്ഠഹന്തി. പരിയന്തേ കിങ്കിണികജാലം ഓലമ്ബതി. യസ്സ മന്ദവാതേരിതസ്സ പഞ്ചങ്ഗികതൂരിയസദ്ദസംമിസ്സോ ദിബ്ബഗീതസദ്ദോ വിയ രവോ നിച്ഛരതി. മണ്ഡപമജ്ഝേ സക്കസ്സത്ഥായ യോജനികോ മണിപല്ലങ്കോ പഞ്ഞത്തോ ഹോതി, തത്ഥ സക്കോ നിസീദി. തേത്തിംസ ദേവപുത്താ അത്തനോ കുമ്ഭേ രതനപല്ലങ്കേ നിസീദിംസു. തേത്തിംസായ കുമ്ഭാനം ഏകേകസ്മിം കുമ്ഭേ സത്ത സത്ത ദന്തേ മാപേസി. തേസു ഏകേകോ പണ്ണാസയോജനായാമോ, ഏകേകസ്മിഞ്ചേത്ഥ ദന്തേ സത്ത സത്ത പോക്ഖരണിയോ ഹോന്തി, ഏകേകായ പോക്ഖരണിയാ സത്ത സത്ത പദുമിനീഗച്ഛാനി, ഏകേകസ്മിം ഗച്ഛേ സത്ത സത്ത പുപ്ഫാനി ഹോന്തി, ഏകേകസ്മിം പുപ്ഫേ സത്ത സത്ത പത്താനി, ഏകേകസ്മിം പത്തേ സത്ത സത്ത ദേവധീതരോ നച്ചന്തി. ഏവം സമന്താ പണ്ണാസയോജനഠാനേസു ഹത്ഥിദന്തേസുയേവ നടസമജ്ജാ ഹോന്തി. ഏവം മഹന്തം യസം അനുഭവന്തോ സക്കോ ദേവരാജാ വിചരതി.

സുധമ്മാപി കാലം കത്വാ ഗന്ത്വാ തത്ഥേവ നിബ്ബത്തി. തസ്സാ സുധമ്മാ നാമ നവ യോജനസതികാ ദേവസഭാ നിബ്ബത്തി. തതോ രമണീയതരം കിര അഞ്ഞം ഠാനം നാമ നത്ഥി ¶ , മാസസ്സ അട്ഠ ദിവസേ ധമ്മസ്സവനം തത്ഥേവ ഹോതി. യാവജ്ജതനാ അഞ്ഞതരം രമണീയം ഠാനം ദിസ്വാ, ‘‘സുധമ്മാ ദേവസഭാ വിയാ’’തി വദന്തി. നന്ദാപി കാലം കത്വാ ഗന്ത്വാ തത്ഥേവ നിബ്ബത്തി, തസ്സാ പഞ്ചയോജനസതികാ നന്ദാ നാമ പോക്ഖരണീ നിബ്ബത്തി. ചിത്താപി കാലം കത്വാ ഗന്ത്വാ തത്ഥേവ നിബ്ബത്തി ¶ , തസ്സാപി പഞ്ചയോജനസതികം ചിത്തലതാവനം നാമ നിബ്ബത്തി, തത്ഥ ഉപ്പന്നപുബ്ബനിമിത്തേ ദേവപുത്തേ നേത്വാ മോഹയമാനാ വിചരന്തി. സുജാ പന കാലം കത്വാ ഏകിസ്സാ ഗിരികന്ദരായ ഏകാ ബകസകുണികാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സക്കോ അത്തനോ പരിചാരികാ ഓലോകേന്തോ ‘‘സുധമ്മാ ഇധേവ നിബ്ബത്താ, തഥാ നന്ദാ ച ചിത്താ ച, സുജാ നു ഖോ കുഹിം നിബ്ബത്താ’’തി ചിന്തേന്തോ തം തത്ഥ നിബ്ബത്തം ദിസ്വാ, ‘‘ബാലാ കിഞ്ചി പുഞ്ഞം അകത്വാ ഇദാനി തിരച്ഛാനയോനിയം നിബ്ബത്താ, ഇദാനി പന തം പുഞ്ഞം കാരേത്വാ ഇധാനേതും വട്ടതീ’’തി അത്തഭാവം വിജഹിത്വാ അഞ്ഞാതകവേസേന തസ്സാ ¶ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘കിം കരോന്തീ ഇധ വിചരസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘കോ പന ത്വം, സാമീ’’തി? ‘‘അഹം തേ സാമികോ മഘോ’’തി. ‘‘കുഹിം നിബ്ബത്തോസി, സാമീ’’തി? ‘‘അഹം താവതിംസദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ’’. ‘‘തവ സഹായികാനം പന നിബ്ബത്തട്ഠാനം ജാനാസീ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി, സാമീ’’തി. ‘‘താപി മമേവ സന്തികേ നിബ്ബത്താ, പസ്സിസ്സസി താ സഹായികാ’’തി. ‘‘കഥാഹം തത്ഥ ഗമിസ്സാമീ’’തി? സക്കോ ‘‘അഹം തം തത്ഥ നേസ്സാമീ’’തി വത്വാ ഹത്ഥതലേ ഠപേത്വാ ദേവലോകം നേത്വാ നന്ദായ പോക്ഖരണിയാ തീരേ വിസ്സജ്ജേത്വാ ഇതരാസം തിസ്സന്നം ആരോചേസി – ‘‘തുമ്ഹാകം സഹായികം സുജം പസ്സിസ്സഥാ’’തി. ‘‘കുഹിം സാ, ദേവാ’’തി ¶ ? ‘‘നന്ദായ പോക്ഖരണിയാ തീരേ ഠിതാ’’തി ആഹ. താ തിസ്സോപി ഗന്ത്വാ, ‘‘അഹോ അയ്യായ ഏവരൂപം അത്തഭാവമണ്ഡനസ്സ ഫലം, ഇദാനിസ്സാ തുണ്ഡം പസ്സഥ, പാദേ പസ്സഥ, ജങ്ഘാ പസ്സഥ, സോഭതി വതസ്സാ അത്തഭാവോ’’തി കേളിം കത്വാ പക്കമിംസു.

പുന സക്കോ തസ്സാ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ദിട്ഠാ തേ സഹായികാ’’തി വത്വാ ‘‘ദിട്ഠാ മം ഉപ്പണ്ഡേത്വാ ഗതാ, തത്ഥേവ മം നേഹീ’’തി വുത്തേ തം തത്ഥേവ നേത്വാ ഉദകേ വിസ്സജ്ജേത്വാ, ‘‘ദിട്ഠാ തേ താസം സമ്പത്തീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ദിട്ഠാ, ദേവാ’’തി? ‘‘തയാപി തത്ഥ നിബ്ബത്തനൂപായം കാതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘കിം കരോമി, ദേവാ’’തി? ‘‘മയാ ദിന്നം ഓവാദം രക്ഖിസ്സസീ’’തി. ‘‘രക്ഖിസ്സാമി, ദേവാ’’തി. അഥസ്സാ പഞ്ച സീലാനി ദത്വാ, ‘‘അപ്പമത്താ രക്ഖാഹീ’’തി വത്വാ പക്കാമി. സാ തതോ പട്ഠായ സയംമതമച്ഛകേയേവ പരിയേസിത്വാ ഖാദതി. സക്കോ കതിപാഹച്ചയേന തസ്സാ വീമംസനത്ഥായ ഗന്ത്വാ, വാലുകാപിട്ഠേ മതമച്ഛകോ വിയ ഹുത്വാ ഉത്താനോ നിപജ്ജി. സാ തം ദിസ്വാ ‘‘മതമച്ഛകോ’’തി സഞ്ഞായ അഗ്ഗഹേസി. മച്ഛോ ഗിലനകാലേ നങ്ഗുട്ഠം ചാലേസി. സാ ‘‘സജീവമച്ഛകോ’’തി ഉദകേ വിസ്സജ്ജേസി. സോ ഥോകം വീതിനാമേത്വാ പുന തസ്സാ പുരതോ ഉത്താനോ ഹുത്വാ നിപജ്ജി. പുന സാ ‘‘മതമച്ഛകോ’’തി സഞ്ഞായ ഗഹേത്വാ ഗിലനകാലേ അഗ്ഗനങ്ഗുട്ഠം ചാലേസി. തം ദിസ്വാ ‘‘സജീവമച്ഛോ’’തി വിസ്സജ്ജേസി. ഏവം തിക്ഖത്തും വീമംസിത്വാ ‘‘സാധുകം സീലം രക്ഖതീ’’തി അത്താനം ജാനാപേത്വാ ‘‘അഹം തവ വീമംസനത്ഥായ ആഗതോ, സാധുകം സീലം രക്ഖസി, ഏവം രക്ഖമാനാ ¶ ന ചിരസ്സേവ മമ സന്തികേ നിബ്ബത്തിസ്സസി, അപ്പമത്താ ഹോഹീ’’തി വത്വാ പക്കാമി.

സാ ¶ ¶ തതോ പട്ഠായ പന സയംമതമച്ഛം ലഭതി വാ, ന വാ. അലഭമാനാ കതിപാഹച്ചയേനേവ സുസ്സിത്വാ കാലം കത്വാ തസ്സ സീലസ്സ ഫലേന ബാരാണസിയം കുമ്ഭകാരസ്സ ധീതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. അഥസ്സാ പന്നരസസോളസവസ്സുദ്ദേസികകാലേ സക്കോ ‘‘കുഹിം നു ഖോ സാ നിബ്ബത്താ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ദിസ്വാ, ‘‘ഇദാനി മയാ തത്ഥ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ഏളാലുകവണ്ണേന പഞ്ഞായമാനേഹി സത്തഹി രതനേഹി യാനകം പൂരേത്വാ തം പാജേന്തോ ബാരാണസിം പവിസിത്വാ, ‘‘അമ്മതാതാ, ഏളാലുകാനി ഗണ്ഹഥ ഗണ്ഹഥാ’’തി ഉഗ്ഘോസേന്തോ വീഥിം പടിപജ്ജി. മുഗ്ഗമാസാദീനി ഗഹേത്വാ ആഗതേ പന ‘‘മൂലേന ന ദേമീ’’തി വത്വാ, ‘‘കഥം ദേസീ’’തി വുത്തേ, ‘‘സീലരക്ഖികായ ഇത്ഥിയാ ദമ്മീ’’തി ആഹ. ‘‘സീലം നാമ, സാമി, കീദിസം, കിം കാളം, ഉദാഹു നീലാദിവണ്ണ’’ന്തി? ‘‘തുമ്ഹേ ‘സീലം കീദിസ’ന്തിപി ന ജാനാഥ, കിമേവ നം രക്ഖിസ്സഥ, സീലരക്ഖികായ പന ദസ്സാമീ’’തി. ‘‘സാമി, ഏസാ കുമ്ഭകാരസ്സ ധീതാ ‘സീലം രക്ഖാമീ’തി വിചരതി, ഏതിസ്സാ ദേഹീ’’തി. സാപി നം ‘‘തേന ഹി മയ്ഹം ദേഹി, സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘കാസി ത്വ’’ന്തി? ‘‘അഹം അവിജഹിതപഞ്ചസീലാ’’തി. ‘‘തുയ്ഹമേവേതാനി ¶ മയാ ആനീതാനീ’’തി യാനകം പാജേന്തോ തസ്സാ ഘരം ഗന്ത്വാ അഞ്ഞേഹി അനാഹരിയം കത്വാ ഏളാലുകവണ്ണേന ദേവദത്തിയം ധനം ദത്വാ അത്താനം ജാനാപേത്വാ, ‘‘ഇദം തേ ജീവിതവുത്തിയാ ധനം, പഞ്ചസീലാനി അഖണ്ഡാദീനി കത്വാ രക്ഖാഹീ’’തി വത്വാ പക്കാമി.

സാപി തതോ ചവിത്വാ അസുരഭവനേ അസുരജേട്ഠകസ്സ ധീതാ ഹുത്വാ സക്കസ്സ വേരിഘരേ നിബ്ബത്തി. ദ്വീസു പന അത്തഭാവേസു സീലസ്സ സുരക്ഖിതത്താ അഭിരൂപാ അഹോസി സുവണ്ണവണ്ണാ അസാധാരണായ രൂപസിരിയാ സമന്നാഗതാ. വേപചിത്തിഅസുരിന്ദോ ആഗതാഗതാനം അസുരാനം ‘‘തുമ്ഹേ മമ ധീതു അനുച്ഛവികാ ന ഹോഥാ’’തി തം കസ്സചി അദത്വാ, ‘‘മമ ധീതാ അത്തനാവ അത്തനോ അനുച്ഛവികം സാമികം ഗഹേസ്സതീ’’തി അസുരബലം സന്നിപാതാപേത്വാ, ‘‘തുയ്ഹം അനുച്ഛവികം സാമികം ഗണ്ഹാ’’തി തസ്സാ, ഹത്ഥേ പുപ്ഫദാമം അദാസി. തസ്മിം ഖണേ സക്കോ തസ്സാ നിബ്ബത്തട്ഠാനം ഓലോകേന്തോ തം പവത്തിം ഞത്വാ, ‘‘ഇദാനി മയാ ഗന്ത്വാ തം ആനേതും വട്ടതീ’’തി മഹല്ലകഅസുരവണ്ണം നിമ്മിനിത്വാ ഗന്ത്വാ പരിസപരിയന്തേ അട്ഠാസി. സാപി ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തീ തം ദിട്ഠമത്താവ പുബ്ബസന്നിവാസവസേന ഉപ്പന്നേന പേമേന മഹോഘേനേവ അജ്ഝോത്ഥടഹദയാ ഹുത്വാ, ‘‘ഏസോ മേ സാമികോ’’തി തസ്സ ഉപരി പുപ്ഫദാമം ഖിപി ¶ . അസുരാ ‘‘അമ്ഹാകം രാജാ ഏത്തകം കാലം ധീതു അനുച്ഛവികം അലഭിത്വാ ഇദാനി ലഭി, അയമേവസ്സ ധീതു പിതാമഹതോ മഹല്ലകോ അനുച്ഛവികോ’’തി ലജ്ജമാനാ ¶ അപക്കമിംസു. സക്കോപി തം ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ ‘‘സക്കോഹമസ്മീ’’തി നദിത്വാ ആകാസേ പക്ഖന്ദി. അസുരാ ‘‘വഞ്ചിതമ്ഹാ ജരസക്കേനാ’’തി തം അനുബന്ധിംസു. മാതലി, സങ്ഗാഹകോ വേജയന്തരഥം ആഹരിത്വാ അന്തരാമഗ്ഗേ അട്ഠാസി. സക്കോ തം തത്ഥ ആരോപേത്വാ ദേവനഗരാഭിമുഖോ പായാസി. അഥസ്സ സിപ്പലിവനം സമ്പത്തകാലേ രഥസദ്ദം സുത്വാ ഭീതാ ഗരുളപോതകാ ¶ വിരവിംസു. തേസം സദ്ദം സുത്വാ സക്കോ മാതലിം പുച്ഛി – ‘‘കേ ഏതേ വിരവന്തീ’’തി? ‘‘ഗരുളപോതകാ, ദേവാ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘രഥസദ്ദം സുത്വാ മരണഭയേനാ’’തി. ‘‘മം ഏകം നിസ്സായ ഏത്തകോ ദിജോ രഥവേഗേന വിചുണ്ണിതോ മാ നസ്സി, നിവത്തേഹി രഥ’’ന്തി. സോപി സിന്ധവസഹസ്സസ്സ ദണ്ഡകസഞ്ഞം ദത്വാ രഥം നിവത്തേസി. തം ദിസ്വാ അസുരാ ‘‘ജരസക്കോ അസുരപുരതോ പട്ഠായ പലായന്തോ ഇദാനി രഥം നിവത്തേസി, അദ്ധാ തേന ഉപത്ഥമ്ഭോ ലദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി നിവത്തേത്വാ ആഗമനമഗ്ഗേനേവ അസുരപുരം പവിസിത്വാ പുന സീസം ന ഉക്ഖിപിംസു.

സക്കോപി സുജം അസുരകഞ്ഞം ദേവനഗരം നേത്വാ അഡ്ഢതേയ്യാനം അച്ഛരാകോടീനം ജേട്ഠികട്ഠാനേ ഠപേസി. സാ സക്കം വരം യാചി – ‘‘മഹാരാജ, മമ ഇമസ്മിം ദേവലോകേ മാതാപിതരോ വാ ഭാതികഭഗിനിയോ വാ നത്ഥി, യത്ഥ യത്ഥ ഗച്ഛസി, തത്ഥ തത്ഥ മം ഗഹേത്വാവ ¶ ഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി തസ്സാ പടിഞ്ഞം അദാസി. തതോ പട്ഠായ ചിത്തപാടലിയാ പുപ്ഫിതായ അസുരാ ‘‘അമ്ഹാകം നിബ്ബത്തട്ഠാനേ ദിബ്ബപാരിച്ഛത്തകസ്സ പുപ്ഫനകാലോ’’തി യുദ്ധത്ഥായ സഗ്ഗം അഭിരുഹന്തി. സക്കോ ഹേട്ഠാസമുദ്ദേ നാഗാനം ആരക്ഖം അദാസി, തതോ സുപണ്ണാനം, തതോ കുമ്ഭണ്ഡാനം, തതോ യക്ഖാനം. തതോ ചതുന്നം മഹാരാജാനം. സബ്ബൂപരി പന ഉപദ്ദവനിവത്തനത്ഥായ ദേവനഗരദ്വാരേസു വജിരഹത്ഥാ ഇന്ദപടിമാ ഠപേസി. അസുരാ നാഗാദയോ ജിനിത്വാ ആഗതാപി ഇന്ദപടിമാ ദൂരതോ ദിസ്വാ ‘‘സക്കോ നിക്ഖന്തോ’’തി പലായന്തി. ഏവം, മഹാലി, മഘോ മാണവോ അപ്പമാദപടിപദം പടിപജ്ജി. ഏവം അപ്പമത്തോ പനേസ ഏവരൂപം ഇസ്സരിയം പത്വാ ദ്വീസു ദേവലോകേസു രജ്ജം കാരേസി. അപ്പമാദോ നാമേസ ബുദ്ധാദീഹി പസത്ഥോ. അപ്പമാദഞ്ഹി നിസ്സായ സബ്ബേസമ്പി ലോകിയലോകുത്തരാനം വിസേസാനം അധിഗമോ ഹോതീതി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അപ്പമാദേന ¶ മഘവാ, ദേവാനം സേട്ഠതം ഗതോ;

അപ്പമാദം പസംസന്തി, പമാദോ ഗരഹിതോ സദാ’’തി.

തത്ഥ അപ്പമാദേനാതി മചലഗാമേ ഭൂമിപ്പദേസസോധനം ആദിം കത്വാ കതേന അപ്പമാദേന. മഘവാതി ഇദാനി ‘‘മഘവാ’’തിപഞ്ഞാതോ മഘോ മാണവോ ദ്വിന്നം ദേവലോകാനം രാജഭാവേന ദേവാനം സേട്ഠതം ഗതോ. പസംസന്തീതി ബുദ്ധാദയോ പണ്ഡിതാ അപ്പമാദമേവ ഥോമേന്തി ¶ വണ്ണയന്തി. കിം കാരണാ? സബ്ബേസം ലോകിയലോകുത്തരാനം വിസേസാനം പടിലാഭകാരണത്താ. പമാദോ ഗരഹിതോ സദാതി പമാദോ പന തേഹി അരിയേഹി നിച്ചം ഗരഹിതോ നിന്ദിതോ. കിം കാരണാ? സബ്ബവിപത്തീനം മൂലഭാവതോ. മനുസ്സദോഭഗ്ഗം വാ ഹി അപായുപ്പത്തി വാ സബ്ബാ പമാദമൂലികായേവാതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ മഹാലി ലിച്ഛവീ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ ജാതാതി.

അപ്പമാദരതോ ഭിക്ഖൂതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര സത്ഥു സന്തികേ യാവ അരഹത്താ കമ്മട്ഠാനം കഥാപേത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഘടേന്തോ വായമന്തോ അരഹത്തം പത്തും നാസക്ഖി. സോ ‘‘വിസേസേത്വാ കമ്മട്ഠാനം കഥാപേസ്സാമീ’’തി തതോ നിക്ഖമിത്വാ സത്ഥു സന്തികം ആഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ മഹന്തം ദാവഗ്ഗിം ഉട്ഠിതം ദിസ്വാ വേഗേന ഏകം മുണ്ഡപബ്ബതമത്ഥകം അഭിരുയ്ഹ നിസിന്നോ അരഞ്ഞം ¶ ഡയ്ഹമാനം അഗ്ഗിം ദിസ്വാ ആരമ്മണം ഗണ്ഹി – ‘‘യഥാ അയം അഗ്ഗി മഹന്താനി ച ഖുദ്ദകാനി ച ഉപാദാനാനി ഡഹന്തോ ഗച്ഛതി, ഏവം അരിയമഗ്ഗഞാണഗ്ഗിനാപി മഹന്താനി ച ഖുദ്ദകാനി ച സംയോജനാനി ഡഹന്തേന ഗന്തബ്ബം ഭവിസ്സതീ’’തി. സത്ഥാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ തസ്സ ചിത്താചാരം ഞത്വാ, ‘‘ഏവമേവ, ഭിക്ഖു, മഹന്താനിപി ഖുദ്ദകാനിപി ഉപാദാനാനി വിയ ഇമേസം സത്താനം അബ്ഭന്തരേ ഉപ്പജ്ജമാനാനി അണുംഥൂലാനി സംയോജനാനി, താനി ¶ ഞാണഗ്ഗിനാ ഝാപേത്വാ അഭബ്ബുപ്പത്തികാനി കാതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഓഭാസം വിസ്സജ്ജേത്വാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ അഭിമുഖേ നിസിന്നോ വിയ പഞ്ഞായമാനോ ഇമം ഓഭാസഗാഥമാഹ –

‘‘അപ്പമാദരതോ ഭിക്ഖു, പമാദേ ഭയദസ്സി വാ;

സംയോജനം അണും ഥൂലം, ഡഹം അഗ്ഗീവ ഗച്ഛതീ’’തി.

തത്ഥ അപ്പമാദരതോതി അപ്പമാദേ രതോ അഭിരതോ, അപ്പമാദേന വീതിനാമേന്തോതി അത്ഥോ. പമാദേ ഭയദസ്സി വാതി നിരയുപ്പത്തിആദികം പമാദേ ഭയം ഭയതോ പസ്സന്തോ, താസം വാ ഉപ്പത്തീനം മൂലത്താ പമാദം ഭയതോ പസ്സന്തോ. സംയോജനന്തി വട്ടദുക്ഖേന സദ്ധിം യോജനം ബന്ധനം പജാനം വട്ടേ ഓസീദാപനസമത്ഥം ദസവിധം സംയോജനം. അണും ഥൂലന്തി മഹന്തഞ്ച ഖുദ്ദകഞ്ച. ഡഹം അഗ്ഗീവ ഗച്ഛതീതി യഥാ അയം അഗ്ഗീ ഏതം മഹന്തഞ്ച ¶ ഖുദ്ദകഞ്ച ഉപാദാനം ഡഹന്തോവ ഗച്ഛതി. ഏവമേസോ ¶ അപ്പമാദരതോ ഭിക്ഖു അപ്പമാദാധിഗതേന ഞാണഗ്ഗിനാ ഏതം സംയോജനം ഡഹന്തോ അഭബ്ബുപ്പത്തികം കരോന്തോ ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ.

ഗാഥാപരിയോസാനേ സോ ഭിക്ഖു യഥാനിസിന്നോവ സബ്ബസംയോജനാനി ഝാപേത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ തഥാഗതസ്സ സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം ഥോമേത്വാ വണ്ണേത്വാ വന്ദമാനോവ പക്കാമീതി.

അപ്പമാദരതോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ നിഗമവാസിതിസ്സത്ഥേരം നാമ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സാവത്ഥിതോ അവിദൂരേ നിഗമഗാമേ ജാതസംവഡ്ഢോ ഏകോ കുലപുത്തോ സത്ഥു സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ ‘‘നിഗമവാസിതിസ്സത്ഥേരോ നാമ അപ്പിച്ഛോ സന്തുട്ഠോ പവിവിത്തോ ആരദ്ധവീരിയോ’’തി പഞ്ഞായി. സോ നിബദ്ധം ഞാതിഗാമേയേവ പിണ്ഡായ വിചരതി. അനാഥപിണ്ഡികാദീസു മഹാദാനാനി കരോന്തേസു, പസേനദികോസലേ അസദിസദാനം കരോന്തേപി ¶ സാവത്ഥിം നാഗച്ഛതി. ഭിക്ഖൂ ‘‘അയം നിഗമവാസിതിസ്സത്ഥേരോ ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ ഞാതിസംസട്ഠോ വിഹരതി, അനാഥപിണ്ഡികാദീസു മഹാദാനാദീനി കരോന്തേസു, പസേനദികോസലേ അസദിസദാനം കരോന്തേപി നേവ ആഗച്ഛതീ’’തി കഥം സമുട്ഠാപേത്വാ ¶ സത്ഥു ആരോചയിംസു. സത്ഥാ തം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, ഭിക്ഖു, ഏവം കരോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ, മയ്ഹം ഞാതിസംസഗ്ഗോ, അഹം ഏതേ മനുസ്സേ നിസ്സായ അജ്ഝോഹരണീയമത്തം ആഹാരം ലഭാമി ലൂഖേ വാ പണീതേ വാ. യാപനമത്തേ ലദ്ധേ പുന കിം ആഹാരപരിയേസനേനാതി ന ഗച്ഛാമി, ഞാതീഹി പന മേ സംസഗ്ഗോ നാമ നത്ഥി, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ സത്ഥാ പകതിയാപി തസ്സ അജ്ഝാസയം വിജാനന്തോ – ‘‘സാധു സാധു, ഭിക്ഖൂ’’തി തസ്സ സാധുകാരം ദത്വാ, ‘‘അനച്ഛരിയം ഖോ പനേതം ഭിക്ഖു, യം ത്വം മാദിസം ആചരിയം ലഭിത്വാ അപ്പിച്ഛോ അഹോസി. അയഞ്ഹി അപ്പിച്ഛതാ നാമ മമ തന്തി, മമ പവേണീ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖൂഹി യാചിതോ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ ഹിമവന്തേ ഗങ്ഗാതീരേ ഏകസ്മിം ഉദുമ്ബരവനേ അനേകസഹസ്സാ സുവാ വസിംസു. തത്രേകോ സുവരാജാ ¶ അത്തനോ നിവാസരുക്ഖസ്സ ഫലേസു ഖീണേസു യം യദേവ അവസിട്ഠം ഹോതി അങ്കുരോ വാ പത്തം വാ തചോ വാ, തം തം ഖാദിത്വാ ഗങ്ഗായം പാനീയം പിവിത്വാ പരമപ്പിച്ഛോ സന്തുട്ഠോ ഹുത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ന ഗച്ഛതി. തസ്സ അപ്പിച്ഛസന്തുട്ഠഭാവഗുണേന സക്കസ്സ ഭവനം കമ്പി. സക്കോ ആവജ്ജമാനോ തം ദിസ്വാ തസ്സ വീമംസനത്ഥം അത്തനോ ആനുഭാവേന തം രുക്ഖം സുക്ഖാപേസി. രുക്ഖോ ഓഭഗ്ഗോ ഖാണുമത്തോ ഛിദ്ദാവഛിദ്ദോവ ഹുത്വാ വാതേ പഹരന്തേ ആകോടിതോ വിയ സദ്ദം നിച്ഛാരേന്തോ അട്ഠാസി. തസ്സ ഛിദ്ദേഹി ചുണ്ണാനി നിക്ഖമന്തി. സുവരാജാ ¶ താനി ഖാദിത്വാ ഗങ്ഗായം പാനീയം പിവിത്വാ അഞ്ഞത്ഥ അഗന്ത്വാ വാതാതപം അഗണേത്വാ ഉദുമ്ബരഖാണുമത്ഥകേ നിസീദതി. സക്കോ തസ്സ പരമപ്പിച്ഛഭാവം ഞത്വാ, ‘‘മിത്തധമ്മഗുണം കഥാപേത്വാ വരമസ്സ ദത്വാ ഉദുമ്ബരം അമതഫലം കത്വാ ആഗമിസ്സാമീ’’തി ഏകോ ഹംസരാജാ ഹുത്വാ സുജം അസുരകഞ്ഞം പുരതോ കത്വാ ഉദുമ്ബരവനം ഗന്ത്വാ അവിദൂരേ ഏകസ്സ രുക്ഖസ്സ സാഖായ നിസീദിത്വാ തേന സദ്ധിം കഥേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സന്തി രുക്ഖാ ഹരിപത്താ, ദുമാനേകഫലാ ബഹൂ;

കസ്മാ നു സുക്ഖേ കോളാപേ, സുവസ്സ നിരതോ മനോ’’തി. (ജാ. ൧.൯.൩൦);

സബ്ബം ¶ സുവജാതകം നവകനിപാതേ ആഗതനയേനേവ വിത്ഥാരേതബ്ബം. അട്ഠുപ്പത്തിയേവ ഹി തത്ഥ ച ഇധ ച നാനാ, സേസം താദിസമേവ. സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ, ‘‘തദാ സക്കോ ആനന്ദോ അഹോസി, സുവരാജാ അഹമേവാ’’തി വത്വാ, ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, അപ്പിച്ഛതാ നാമേസാ മമ തന്തി, മമ പവേണീ, അനച്ഛരിയാ മമ പുത്തസ്സ നിഗമവാസിതിസ്സസ്സ മാദിസം ആചരിയം ലഭിത്വാ അപ്പിച്ഛതാ, ഭിക്ഖുനാ നാമ നിഗമവാസിതിസ്സേന വിയ അപ്പിച്ഛേനേവ ഭവിതബ്ബം. ഏവരൂപോ ഹി ഭിക്ഖു അഭബ്ബോ സമഥവിപസ്സനാധമ്മേഹി വാ മഗ്ഗഫലേഹി വാ പരിഹാനായ, അഞ്ഞദത്ഥു നിബ്ബാനസ്സേവ സന്തികേ ഹോതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അപ്പമാദരതോ ഭിക്ഖു, പമാദേ ഭയദസ്സി വാ;

അഭബ്ബോ പരിഹാനായ, നിബ്ബാനസ്സേവ സന്തികേ’’തി.

തത്ഥ അഭബ്ബോ പരിഹാനായാതി സോ ഏവരൂപോ ഭിക്ഖു സമഥവിപസ്സനാധമ്മേഹി വാ മഗ്ഗഫലേഹി വാ പരിഹാനായ ¶ അഭബ്ബോ, നാപി പത്തേഹി പരിഹായതി, ന അപ്പത്താനി ന പാപുണാതി. നിബ്ബാനസ്സേവ സന്തികേതി കിലേസപരിനിബ്ബാനസ്സപി അനുപാദാപരിനിബ്ബാനസ്സാപി സന്തികേയേവാതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ നിഗമവാസിതിസ്സത്ഥേരോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും. മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ ജാതാതി.

നിഗമവാസിതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു നവമം.

അപ്പമാദവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ. ദുതിയോ വഗ്ഗോ.

ഫന്ദനം ¶ ¶ ¶ ചപലം ചിത്തന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ചാലികായ പബ്ബതേ വിഹരന്തോ ആയസ്മന്തം മേഘിയം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സ വത്ഥും വിഭാവനത്ഥം സബ്ബം മേഘിയസുത്തന്തം (ഉദാ. ൩൧) വിത്ഥാരേതബ്ബം. സത്ഥാ പന തീഹി വിതക്കേഹി അന്വാസത്തതായ തസ്മിം അമ്ബവനേ പധാനം അനുയുഞ്ജിതും അസക്കുണിത്വാ ആഗതം മേഘിയത്ഥേരം ആമന്തേത്വാ, ‘‘അതിഭാരിയം തേ, മേഘിയ, കതം ‘ആഗമേഹി താവ, മേഘിയ, ഏകകോമ്ഹി യാവ അഞ്ഞോപി കോചി ഭിക്ഖു ആഗച്ഛതീ’തി മം യാചന്തം ഏകകം പഹായ ഗച്ഛന്തേന ഭിക്ഖുനാ നാമ ഏവം ചിത്തവസികേന ഭവിതും ന വട്ടതി, ചിത്തം നാമേതം ലഹുകം, തം അത്തനോ വസേ വത്തേതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘ഫന്ദനം ചപലം ചിത്തം, ദൂരക്ഖം ദുന്നിവാരയം;

ഉജും കരോതി മേധാവീ, ഉസുകാരോവ തേജനം.

‘‘വാരിജോവ ഥലേ ഖിത്തോ, ഓകമോകതഉബ്ഭതോ;

പരിപ്ഫന്ദതിദം ചിത്തം, മാരധേയ്യം പഹാതവേ’’തി.

തത്ഥ ¶ ഫന്ദനന്തി രൂപാദീസു ആരമ്മണേസു വിപ്ഫന്ദമാനം. ചപലന്തി ഏകഇരിയാപഥേന അസണ്ഠഹന്തോ ഗാമദാരകോ വിയ ഏകസ്മിം ആരമ്മണേ അസണ്ഠഹനതോ ചപലം. ചിത്തന്തി വിഞ്ഞാണം, ഭൂമിവത്ഥുആരമ്മണകിരിയാദിവിചിത്തതായ പനേതം ‘‘ചിത്ത’’ന്തി വുത്തം. ദൂരക്ഖന്തി കിട്ഠസമ്ബാധേ ഠാനേ കിട്ഠഖാദകഗോണം വിയ ഏകേകസ്മിം സപ്പായാരമ്മണേയേവ ദുട്ഠപനതോ ദൂരക്ഖം. ദുന്നിവാരയന്തി വിസഭാഗാരമ്മണം ഗച്ഛന്തം പടിസേധേതും ദുക്ഖത്താ ദുന്നിവാരയം. ഉസുകാരോവ തേജനന്തി യഥാ നാമ ഉസുകാരോ അരഞ്ഞതോ ഏകം വങ്കദണ്ഡകം ആഹരിത്വാ നിത്തചം കത്വാ കഞ്ജിയതേലേന മക്ഖേത്വാ അങ്ഗാരകപല്ലേ താപേത്വാ രുക്ഖാലകേ ഉപ്പീളേത്വാ നിവങ്കം ഉജും വാലവിജ്ഝനയോഗ്ഗം കരോതി, കത്വാ ച ¶ പന രാജരാജമഹാമത്താനം സിപ്പം ദസ്സേത്വാ മഹന്തം സക്കാരസമ്മാനം ലഭതി, ഏവമേവ ¶ മേധാവീ പണ്ഡിതോ വിഞ്ഞൂ പുരിസോ ഫന്ദനാദിസഭാവമേതം ചിത്തം ധുതങ്ഗാരഞ്ഞാവാസവസേന, നിത്തചം അപഗതഓളാരികകിലേസം കത്വാ സദ്ധാസിനേഹേന തേമേത്വാ കായികചേതസികവീരിയേന താപേത്വാ സമഥവിപസ്സനാലകേ ഉപ്പീളേത്വാ ഉജും അകുടിലം നിബ്ബിസേവനം കരോതി, കത്വാ ച പന സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ മഹന്തം അവിജ്ജക്ഖന്ധം പദാലേത്വാ, ‘‘തിസ്സോ വിജ്ജാ, ഛ അഭിഞ്ഞാ, നവ ലോകുത്തരധമ്മേ’’തി ഇമം വിസേസം ഹത്ഥഗതമേവ കത്വാ അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യഭാവം ¶ ലഭതി.

വാരിജോവാതി മച്ഛോ വിയ, ഥലേ ഖിത്തോതി ഹത്ഥേന വാ പാദേന വാ ജാലാദീനം വാ അഞ്ഞതരേന ഥലേ ഛഡ്ഡിതോ. ഓകമോകതഉബ്ഭതോതി ‘‘ഓകപുണ്ണേഹി ചീവരേഹീ’’തി ഏത്ഥ (മഹാവ. ൩൦൬) ഉദകം ഓകം, ‘‘ഓകം പഹായ അനികേതസാരീ’’തി ഏത്ഥ (സു. നി. ൮൫൦) ആലയോ, ഏത്ഥ ഉഭയമ്പി ലബ്ഭതി. ‘‘ഓകമോകതഉബ്ഭതോ’’തി ഹി ഏത്ഥ ഓകമോകതോതി ഉദകസങ്ഖാതാ ആലയാതി അയമത്ഥോ. ഉബ്ഭതോതി ഉദ്ധടോ. പരിപ്ഫന്ദതിദം ചിത്തന്തി യഥാ സോ ഉദകാലയതോ ഉബ്ഭതോ ഥലേ ഖിത്തോ മച്ഛോ ഉദകം അലഭന്തോ പരിപ്ഫന്ദതി, ഏവമിദം പഞ്ചകാമഗുണാലയാഭിരതം ചിത്തം തതോ ഉദ്ധരിത്വാ മാരധേയ്യസങ്ഖാതം വട്ടം പഹാതും വിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനേ ഖിത്തം കായികചേതസികവീരിയേന സന്താപിയമാനം പരിപ്ഫന്ദതി, സണ്ഠാതും ന സക്കോതി. ഏവം സന്തേപി ധുരം അനിക്ഖിപിത്വാ മേധാവീ പുഗ്ഗലോ തം വുത്തനയേനേവ ഉജും കമ്മനിയം കരോതീതി അത്ഥോ. അപരോ നയോ – ഇദം മാരധേയ്യം കിലേസവട്ടം അവിജഹിത്വാ ഠിതം ചിത്തം സോ വാരിജോ വിയ പരിപ്ഫന്ദതി, തസ്മാ മാരധേയ്യം പഹാതവേ, യേന കിലേസവട്ടസങ്ഖാതേന മാരധേയ്യേനേവ പരിപ്ഫന്ദതി, തം പഹാതബ്ബന്തി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ മേഘിയത്ഥേരോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠിതോ, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ ജാതാതി.

ദുന്നിഗ്ഗഹസ്സ ¶ ലഹുനോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

കോസലരഞ്ഞോ ¶ കിര വിജിതേ പബ്ബതപാദേ മാതികഗാമോ നാമ ഏകോ ഘനവാസോ ഗാമോ അഹോസി. അഥേകദിവസം സട്ഠിമത്താ ഭിക്ഖൂ സത്ഥു സന്തികേ യാവ അരഹത്താ കമ്മട്ഠാനം കഥാപേത്വാ തം ¶ ഗാമം ഗന്ത്വാ പിണ്ഡായ പവിസിംസു. അഥ നേ യോ തസ്സ ഗാമസ്സ സാമികോ മാതികോ നാമ, തസ്സ മാതാ ദിസ്വാ ഗേഹേ നിസീദാപേത്വാ നാനഗ്ഗരസേന യാഗുഭത്തേന പരിവിസിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കത്ഥ ഗന്തുകാമാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘യഥാ ഫാസുകട്ഠാനം മഹാഉപാസികേ’’തി. സാ ‘‘വസ്സാവാസട്ഠാനം, അയ്യാ, പരിയേസന്തി മഞ്ഞേ’’തി ഞത്വാ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ, ‘‘സചേ, അയ്യാ, ഇമം തേമാസം ഇധ വസിസ്സന്തി, അഹം തീണി സരണാനി, പഞ്ച സീലാനി ഗഹേത്വാ ഉപോസഥകമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ഭിക്ഖൂ ‘‘മയം ഇമം നിസ്സായ ഭിക്ഖായ അകിലമന്താ ഭവനിസ്സരണം കാതും സക്ഖിസ്സാമാ’’തി അധിവാസയിംസു. സാ തേസം വസനട്ഠാനം വിഹാരം പടിജഗ്ഗിത്വാ അദാസി.

തേ തത്ഥേവ വസന്താ ഏകദിവസം സന്നിപതിത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഓവദിംസു, ‘‘ആവുസോ, അമ്ഹേഹി പമാദചാരം ചരിതും ന വട്ടതി. അമ്ഹാകഞ്ഹി സകഗേഹം വിയ അട്ഠ മഹാനിരയാ വിവടദ്വാരായേവ, ധരമാനകബുദ്ധസ്സ ഖോ പന സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ മയം ആഗതാ, ബുദ്ധാ ച നാമ പദാനുപദികം വിചരന്തേനാപി സഠേന ആരാധേതും ന സക്കാ, യഥാജ്ഝാസയേനേവ ആരാധേതും സക്കാ, അപ്പമത്താ ഹോഥ, ദ്വീഹി ഏകട്ഠാനേ ന ഠാതബ്ബം, ന നിസീദിതബ്ബം, സായം ഖോ പന ഥേരൂപട്ഠാനകാലേ പാതോവ ഭിക്ഖാചാരകാലേ ഏകതോ ഭവിസ്സാമ, സേസകാലേ ദ്വേ ഏകതോ ന ഭവിസ്സാമ, അപിച ഖോ പന അഫാസുകേന ഭിക്ഖുനാ ¶ ആഗന്ത്വാ വിഹാരമജ്ഝേ ഘണ്ഡിയാ പഹതായ ഘണ്ഡിസഞ്ഞായ ആഗന്ത്വാ തസ്സ ഭേസജ്ജം കരിസ്സാമാ’’തി.

തേസു ഏവം കതികം കത്വാ വിഹരന്തേസു ഏകദിവസം സാ ഉപാസികാ സപ്പിതേലഫാണിതാദീനി ഗാഹാപേത്വാ ദാസദാസികമ്മകരാദീഹി പരിവുതാ സായന്ഹസമയേ തം വിഹാരം ഗന്ത്വാ വിഹാരമജ്ഝേ ഭിക്ഖൂ അദിസ്വാ, ‘‘കഹം നു ഖോ, അയ്യാ, ഗതാ’’തി പുരിസേ പുച്ഛിത്വാ, ‘‘അത്തനോ അത്തനോ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനേസു നിസിന്നാ ഭവിസ്സന്തി, അയ്യേ’’തി വുത്തേ, ‘‘കിം നു ഖോ കത്വാ ദട്ഠും ¶ സക്ഖിസ്സാമീ’’തി ആഹ. അഥ നം ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ കതികവത്തം ജാനനമനുസ്സാ ആഹംസു – ‘‘ഘണ്ഡിയാ പഹതായ സന്നിപതിസ്സന്തി, അയ്യേ’’തി. സാ ച ഘണ്ഡിം പഹരാപേസി. ഭിക്ഖൂ ഘണ്ഡിസദ്ദം സുത്വാ, ‘‘കസ്സചി അഫാസുകം ഭവിസ്സതീ’’തി സകസകട്ഠാനേഹി നിക്ഖമിത്വാ വിഹാരമജ്ഝേ സന്നിപതിംസു. ദ്വേപി ജനാ ഏകമഗ്ഗേനാഗതാ നാമ നത്ഥി. ഉപാസികാ ഏകേകട്ഠാനതോ ഏകേകമേവ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ, ‘‘മമ പുത്തേഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം കലഹോ കതോ ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം വന്ദിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കലഹം നു ഖോ, ഭന്തേ, കരിത്ഥാ’’തി? ‘‘ന കരോമ, മഹാഉപാസികേ’’തി. ‘‘സചേ വോ, ഭന്തേ, കലഹോ നത്ഥി, അഥ കസ്മാ യഥാ അമ്ഹാകം ഗേഹം ആഗച്ഛന്താ സബ്ബേ ഏകതോവ ആഗച്ഛഥ, ഏവം അനാഗന്ത്വാ ഏകേകട്ഠാനതോ ഏകേകാവ ആഗതാ’’തി? ‘‘മഹാഉപാസികേ, ഏകേകസ്മിം ഠാനേ നിസീദിത്വാ സമണധമ്മം കരിമ്ഹാ’’തി. ‘‘കോ ഏസ ¶ , ഭന്തേ, സമണധമ്മോ നാമാ’’തി? ‘‘ദ്വത്തിംസാകാരേ സജ്ഝായം കരോമ, അത്തഭാവേ ച ഖയവയം പട്ഠപേമ, മഹാഉപാസികേ’’തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, ദ്വത്തിംസാകാരേ സജ്ഝായം കാതും, അത്തഭാവേ ച ഖയവയം പട്ഠപേതും തുമ്ഹാകമേവ വട്ടതി, ഉദാഹു അമ്ഹാകമ്പീതി, കസ്സചിപി ¶ അവാരിതോ ഏസ ധമ്മോ, മഹാഉപാസികേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, മയ്ഹമ്പി ദ്വത്തിംസാകാരം ദേഥ, അത്തഭാവേ ച ഖയവയപട്ഠപനം ആചിക്ഖഥാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഉഗ്ഗണ്ഹ, മഹാഉപാസികേ’’തി സബ്ബം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേസും.

സാ തതോ പട്ഠായ ദ്വത്തിംസാകാരേ സജ്ഝായം കത്വാ അത്തനി ഖയവയം പട്ഠപേത്വാ തേഹി ഭിക്ഖൂഹി പുരേതരമേവ തയോ മഗ്ഗേ, തീണി ച ഫലാനി പാപുണി. മഗ്ഗേനേവ ചസ്സാ ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ ലോകിയഅഭിഞ്ഞാ ച ആഗമിംസു. സാ മഗ്ഗഫലസുഖതോ വുട്ഠായ ദിബ്ബചക്ഖുനാ ഓലോകേത്വാ, ‘‘കദാ നു ഖോ മമ പുത്തേഹി അയം ധമ്മോ അധിഗതോ’’തി ഉപധാരേന്തീ സബ്ബേപിമേ സരാഗാ സദോസാ സമോഹാ ഝാനവിപസ്സനാമത്തമ്പി തേസം നത്ഥി, ‘‘കിം നു ഖോ മയ്ഹം പുത്താനം അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയോ അത്ഥി, നത്ഥീ’’തി ആവജ്ജേത്വാ, ‘‘അത്ഥീ’’തി ദിസ്വാ, ‘‘സേനാസനസപ്പായം നു ഖോ അത്ഥി, നത്ഥീ’’തി ആവജ്ജേത്വാ തമ്പി ദിസ്വാ, ‘‘പുഗ്ഗലസപ്പായം നു ഖോ ലഭന്തി, ന ലഭന്തീ’’തി ആവജ്ജേസി, പുഗ്ഗലസപ്പായമ്പി ദിസ്വാ, ‘‘ആഹാരസപ്പായം നു ഖോ ലഭന്തി, ന ലഭന്തീ’’തി ഉപധാരേന്തീ ‘‘ആഹാരസപ്പായം നേസം നത്ഥീ’’തി ദിസ്വാ തതോ പട്ഠായ നാനാവിധം യാഗും, അനേകപ്പകാരം ഖജ്ജകം, നാനഗ്ഗരസഞ്ച ഭോജനം സമ്പാദേത്വാ ഗേഹേ ഭിക്ഖൂ നിസീദാപേത്വാ ദക്ഖിണോദകം ദത്വാ, ‘‘ഭന്തേ ¶ , തുമ്ഹാകം യം യം രുച്ചതി, തം തം ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി നിയ്യാദേസി. തേ യഥാരുചി യാഗുആദീനി ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തി. തേസം സപ്പായാഹാരം ലഭന്താനം ചിത്തം ഏകഗ്ഗം അഹോസി.

തേ ഏകഗ്ഗേന ചിത്തേന വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ ന ചിരസ്സേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ ചിന്തയിംസു – ‘‘അഹോ മഹാഉപാസികാ അമ്ഹാകം പതിട്ഠാ ജാതാ, സചേ മയം സപ്പായാഹാരം ന ലഭിമ്ഹ, ന നോ മഗ്ഗഫലപടിവേധോ അഭവിസ്സ, ഇദാനി വുട്ഠവസ്സാ പവാരേത്വാ സത്ഥു ¶ സന്തികം ഗമിസ്സാമാ’’തി. തേ ‘‘സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമമ്ഹാ’’തി മഹാഉപാസികം ആപുച്ഛിംസു. ‘‘മഹാഉപാസികാ സാധു, അയ്യാ’’തി. തേ അനുഗന്ത്വാ പുനപി, ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹേ ഓലോകേയ്യാഥാ’’തി ബഹൂനി പിയവചനാനി വത്വാ പടിനിവത്തി. തേപി ഖോ ഭിക്ഖൂ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നാ ‘‘കച്ചി, ഭിക്ഖവേ, ഖമനീയം, കച്ചി യാപനീയം, ന ച പിണ്ഡകേന കിലമിത്ഥാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഖമനീയം, ഭന്തേ, യാപനീയം, ഭന്തേ, പിണ്ഡകേന പന നേവ കിലമിമ്ഹ. അമ്ഹാകഞ്ഹി മാതികമാതാ നാമേകാ ഉപാസികാ ചിത്താചാരം ഞത്വാ, ‘അഹോ വത നോ ഏവരൂപം നാമ ¶ ആഹാരം പടിയാദേയ്യാ’തി ചിന്തിതേ യഥാചിന്തിതം ആഹാരം പടിയാദേത്വാ അദാസീ’’തി തസ്സാ ഗുണകഥം കഥയിംസു.

അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു തസ്സാ ഗുണകഥം സുത്വാ തത്ഥ ഗന്തുകാമോ ഹുത്വാ സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തം ഗാമം ഗമിസ്സാമീ’’തി സത്ഥാരം ആപുച്ഛിത്വാ ജേതവനതോ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന തം ഗാമം പത്വാ വിഹാരം പവിസനദിവസേയേവ ചിന്തേസി – ‘‘അയം കിര ഉപാസികാ ചിന്തിതചിന്തിതം ജാനാതി, അഹഞ്ച മഗ്ഗകിലന്തോ വിഹാരം പടിജഗ്ഗിതും ന സക്ഖിസ്സാമി, അഹോ വത മേ വിഹാരപടിജഗ്ഗകം മനുസ്സം പേസേയ്യാ’’തി. ഉപാസികാ ഗേഹേ നിസിന്നാവ ആവജ്ജേന്തീ തമത്ഥം ഞത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, വിഹാരം പടിജഗ്ഗിത്വാ ഏഹീ’’തി മനുസ്സം പേസേസി. ഇതരോപി പാനീയം പിവിതുകാമോ ‘‘അഹോ വത മേ സക്ഖരപാനകം കത്വാ പേസേയ്യാ’’തി ചിന്തേസി. ഉപാസികാ തമ്പി പേസേസി. സോ പുനദിവസേ ‘‘പാതോവ സിനിദ്ധയാഗും മേ സഉത്തരിഭങ്ഗം പേസേതൂ’’തി ചിന്തേസി. ഉപാസികാ തഥാ അകാസി ¶ . സോ യാഗും പിവിത്വാ, ‘‘അഹോ വത മേ ഏവരൂപം ഖജ്ജകം പേസേയ്യാ’’തി ചിന്തേസി. ഉപാസികാ തമ്പി പേസേസി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ഉപാസികാ മയാ സബ്ബം ചിന്തിതചിന്തിതം പേസേസി, അഹം ¶ ഏതം ദട്ഠുകാമോ, അഹോ വത മേ നാനഗ്ഗരസഭോജനം ഗാഹാപേത്വാ സയമേവ ആഗച്ഛേയ്യാ’’തി. ഉപാസികാ ‘‘മമ പുത്തോ മം ദട്ഠുകാമോ, ആഗമനം മേ പച്ചാസീസതീ’’തി ഭോജനം ഗാഹാപേത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ തസ്സ അദാസി. സോ കതഭത്തകിച്ചോ ‘‘മാതികമാതാ നാമ ത്വം, മഹാഉപാസികേ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, താതാ’’തി. ‘‘ത്വം പരചിത്തം ജാനാസീ’’തി? ‘‘കിം മം പുച്ഛസി, താതാ’’തി? ‘‘മയാ ചിന്തിതചിന്തിതം സബ്ബമകാസി, തേന തം പുച്ഛാമീ’’തി. ‘‘പരചിത്തജാനനകഭിക്ഖൂ ബഹൂ, താതാ’’തി? ‘‘നാഹം അഞ്ഞേ പുച്ഛാമി, തുവം പുച്ഛാമി, ഉപാസികേ’’തി. ഏവം സന്തേപി ഉപാസികാ ‘‘പരചിത്തം ജാനാമീ’’തി അവത്വാ ‘‘പരചിത്തം ജാനന്താ നാമ ഏവം കരോന്തി പുത്താ’’തി ആഹ. സോ ‘‘ഭാരിയം വതിദം കമ്മം, പുഥുജ്ജനാ നാമ സോഭനമ്പി അസോഭനമ്പി ചിന്തേന്തി, സചാഹം കിഞ്ചി അയുത്തം ചിന്തയിസ്സാമി, സഹ ഭണ്ഡകേന ചോരം ചൂളായ ഗണ്ഹന്തീ വിയ മം വിപ്പകാരം പാപേയ്യ, മയാ ഇതോ പലായിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘ഉപാസികേ, അഹം ഗമിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘കഹം, അയ്യാ’’തി? ‘‘സത്ഥു സന്തികം, ഉപാസികേ’’തി. ‘‘വസഥ താവ, ഭന്തേ, ഇധാ’’തി. ‘‘ന വസിസ്സാമി, ഉപാസികേ, ഗമിസ്സാമേവാ’’തി നിക്ഖമിത്വാ സത്ഥു സന്തികം അഗമാസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം ഭിക്ഖു ന ത്വം തത്ഥ വസസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ന സക്കാ തത്ഥ വസിതു’’ന്തി. ‘‘കിം കാരണാ ഭിക്ഖൂ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, സാ ഉപാസികാ ചിന്തിതചിന്തിതം സബ്ബം ജാനാതി, പുഥുജ്ജനാ ച നാമ സോഭനമ്പി അസോഭനമ്പി ചിന്തേന്തി, സചാഹം കിഞ്ചി അയുത്തം ചിന്തേസ്സാമി, സഹ ഭണ്ഡകേന ചോരം ചൂളായ ഗണ്ഹന്തീ വിയ മം വിപ്പകാരം പാപേസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ¶ ആഗതോമ്ഹീതി. ‘‘ഭിക്ഖു, തത്ഥേവ തയാ വസിതും വട്ടതീ’’തി ¶ , ‘‘ന സക്കോമി, ഭന്തേ, നാഹം തത്ഥ വസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി ത്വം, ഭിക്ഖു, ഏകമേവ രക്ഖിതും സക്ഖിസ്സസീ’’തി. ‘‘കിം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘തവ ചിത്തമേവ രക്ഖ, ചിത്തം നാമേതം ദുരക്ഖം, ത്വം അത്തനോ ചിത്തമേവ നിഗ്ഗണ്ഹ, മാ അഞ്ഞം കിഞ്ചി ചിന്തയി, ചിത്തം നാമേതം ദുന്നിഗ്ഗഹ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ദുന്നിഗ്ഗഹസ്സ ലഹുനോ, യത്ഥകാമനിപാതിനോ;

ചിത്തസ്സ ദമഥോ സാധു, ചിത്തം ദന്തം സുഖാവഹ’’ന്തി.

തത്ഥ ചിത്തം നാമേതം ദുക്ഖേന നിഗ്ഗയ്ഹതീതി ദുന്നിഗ്ഗഹം. ലഹും ഉപ്പജ്ജതി ച നിരുജ്ഝതി ചാതി ലഹു. തസ്സ ദുന്നിഗ്ഗഹസ്സ ലഹുനോ. യത്ഥകാമനിപാതിനോതി യത്ഥ കത്ഥചിദേവ നിപതനസീലസ്സ. ഏതഞ്ഹി ലഭിതബ്ബട്ഠാനം വാ അലഭിതബ്ബട്ഠാനം വാ യുത്തട്ഠാനം വാ അയുത്തട്ഠാനം വാ ന ജാനാതി, നേവ ജാതിം ¶ ഓലോകേതി, ന ഗോത്തം, ന വയം. യത്ഥ യത്ഥ ഇച്ഛതി, തത്ഥ തത്ഥേവ നിപതതീതി ‘‘യത്ഥകാമനിപാതീ’’തി വുച്ചതി. തസ്സ ഏവരൂപസ്സ ചിത്തസ്സ ദമഥോ സാധു ചതൂഹി അരിയമഗ്ഗേഹി ദന്തഭാവോ യഥാ നിബ്ബിസേവനം ഹോതി, തഥാ കതഭാവോ സാധു. കിം കാരണാ? ഇദഞ്ഹി ചിത്തം ദന്തം സുഖാവഹം നിബ്ബിസേവനം കതം മഗ്ഗഫലസുഖം പരമത്ഥനിബ്ബാനസുഖഞ്ച ആവഹതീതി.

ദേസനാപരിയോസാനേ സമ്പത്തപരിസായ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും, മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ ജാതാതി.

സത്ഥാ തസ്സ ¶ ഭിക്ഖുനോ ഇമം ഓവാദം ദത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, ഭിക്ഖു, അഞ്ഞം കിഞ്ചി അചിന്തയിത്വാ തത്ഥേവ വസാഹീ’’തി പഹിണി. സോ ഭിക്ഖു സത്ഥു സന്തികാ ഓവാദം ലഭിത്വാ തത്ഥ അഗമാസി. കിഞ്ചി ബഹിദ്ധാ ചിന്തനം നാമ ന ചിന്തേസി. മഹാഉപാസികാപി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തീ ഥേരം ദിസ്വാ, ‘‘ഇദാനി ഓവാദദായകം ആചരിയം ലഭിത്വാ പുനാഗതോ മമ പുത്തോ’’തി അത്തനോ ഞാണേനേവ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ തസ്സ സപ്പായാഹാരം പടിയാദേത്വാ അദാസി. സോ സപ്പായഭോജനം സേവിത്വാ കതിപാഹേനേവ അരഹത്തം പത്വാ മഗ്ഗഫലസുഖേന വീതിനാമേന്തോ ‘‘അഹോ മഹാഉപാസികാ മയ്ഹം പതിട്ഠാ ജാതാ, അഹം ഇമം നിസ്സായ ഭവനിസ്സരണം പത്തോമ്ഹീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘ഇമസ്മിം താവ മേ അത്തഭാവേ പതിട്ഠാ ജാതാ, സംസാരേ പന മേ സംസരന്തസ്സ അഞ്ഞേസുപി അത്തഭാവേസു അയം പതിട്ഠാ ഭൂതപുബ്ബാ, നോ’’തി ഉപധാരേന്തോ ഏകൂനഅത്തഭാവസതം അനുസ്സരി. സാപി ഏകൂനഅത്തഭാവസതേ തസ്സ പാദപരിചാരികാ അഞ്ഞേസു പടിബദ്ധചിത്താ ഹുത്വാ തം ജീവിതാ വോരോപേസി. ഥേരോ ¶ തസ്സാ ഏത്തകം അഗുണം ദിസ്വാ, ‘‘അഹോ മയം മഹാഉപാസികാ ഭാരിയം കമ്മം അകാസീ’’തി ചിന്തേസി.

മഹാഉപാസികാപി ഗേഹേ നിസിന്നാവ ‘‘കിം നു ഖോ മയ്ഹം പുത്തസ്സ പബ്ബജിതകിച്ചം മത്തകം പത്തം, നോ’’തി ഉപധാരയമാനാ തസ്സ അരഹത്തപത്തിം ഞത്വാ ഉത്തരി ഉപധാരിയമാനാ, ‘‘മമ പുത്തോ അരഹത്തം പത്വാ അഹോ വത മേ അയം ഉപാസികാ മഹതീ പതിട്ഠാ ജാതാ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘അതീതേപി നു ഖോ മേ അയം പതിട്ഠാ ഭൂതപുബ്ബാ, നോ’’തി ഉപധാരേന്തോ ഏകൂനഅത്തഭാവസതം അനുസ്സരി, ‘‘അഹം ഖോ പന ഏകൂനഅത്തഭാവസതേ അഞ്ഞേഹി സദ്ധിം ഏകതോ ¶ ഹുത്വാ ഏതം ജീവിതാ വോരോപേസിം, അയം മേ ഏത്തകം അഗുണം ¶ ദിസ്വാ ‘അഹോ ഭാരിയം കമ്മം കതം ഉപാസികായാ’’തി ചിന്തേസി. ‘‘അത്ഥി നു ഖോ ഏവം സംസാരേ സംസരന്തിയാ മമ പുത്തസ്സ ഉപകാരോ കതപുബ്ബോ’’തി ഉപധാരയമാനാ തതോ ഉത്തരിം സതമം അത്തഭാവം അനുസ്സരിത്വാ സതമേ അത്തഭാവേ മയാ ഏതസ്സ പാദപരിചാരികായ ഹുത്വാ ഏതസ്മിം ജീവിതാ വോരോപനട്ഠാനേ ജീവിതദാനം ദിന്നം, അഹോ മയാ മമ പുത്തസ്സ മഹാഉപകാരോ കതപുബ്ബോ’’തി ഗേഹേ നിസിന്നാവ ഉത്തരിം വിസേസേത്വാ ‘‘ഉപധാരേഥാ’’തി ആഹ. സോ ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ സദ്ദം സുത്വാ വിസേസേത്വാ സതമം അത്തഭാവം അനുസ്സരിത്വാ തത്ഥ തായ അത്തനോ ജീവിതസ്സ ദിന്നഭാവം ദിസ്വാ, ‘‘അഹോ മമ ഇമായ മഹാഉപാസികായ ഉപകാരോ കതപുബ്ബോ’’തി അത്തമനോ ഹുത്വാ തസ്സാ തത്ഥേവ ചതൂസു മഗ്ഗഫലേസു പഞ്ഹം കഥേത്വാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായീതി.

൩. അഞ്ഞതരഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖുവത്ഥു

സുദുദ്ദസന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സത്ഥരി കിര സാവത്ഥിയം വിഹരന്തേ ഏകോ സേട്ഠിപുത്തോ അത്തനോ കുലൂപഗത്ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അഹം ദുക്ഖാ മുച്ചിതുകാമോ, ഏകം മേ ദുക്ഖതോ മുച്ചനകാരണം കഥേഥാ’’തി ¶ ആഹ. ‘‘സാധാവുസോ, സചേസി ദുക്ഖാ മുച്ചിതുകാമോ, സലാകഭത്തം ദേഹി, പക്ഖികഭത്തം ദേഹി, വസ്സാവാസികം ദേഹി, ചീവരാദയോ പച്ചയേ ദേഹി, അത്തനോ സാപതേയ്യം തയോ കോട്ഠാസേ കത്വാ ഏകേന കമ്മന്തം പയോജേഹി, ഏകേന പുത്തദാരം പോസേഹി, ഏകം ബുദ്ധസാസനേ ദേഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ¶ വുത്തപടിപാടിയാ സബ്ബം കത്വാ പുന ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘തതോ ഉത്തരിം അഞ്ഞം കിം കരോമി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ആവുസോ, തീണി സരണാനി ഗണ്ഹ, പഞ്ച സീലാനി ഗണ്ഹാഹീ’’തി. താനിപി പടിഗ്ഗഹേത്വാ തതോ ഉത്തരിം പുച്ഛി. ‘‘തേന ഹി ദസ സീലാനി ഗണ്ഹാഹീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഗണ്ഹി. സോ ഏവം അനുപുബ്ബേന പുഞ്ഞകമ്മസ്സ കതത്താ അനുപുബ്ബസേട്ഠിപുത്തോ നാമ ജാതോ. തതോ ‘‘ഉത്തരിമ്പി കത്തബ്ബം അത്ഥി, ഭന്തേ’’തി പുന പുച്ഛിത്വാ, ‘‘തേന ഹി പബ്ബജാഹീ’’തി വുത്തോ നിക്ഖമിത്വാ ¶ പബ്ബജി. തസ്സേകോ ആഭിധമ്മികഭിക്ഖു ആചരിയോ അഹോസി. ഏകോ വിനയധരോ ഉപജ്ഝായോ. തസ്സ ലദ്ധൂപസമ്പദസ്സ ആചരിയോ അത്തനോ സന്തികം ആഗതകാലേ അഭിധമ്മേ പഞ്ഹം കഥേസി – ‘‘ബുദ്ധസാസനേ നാമ ഇദം കാതും വട്ടതി, ഇദം ന വട്ടതീ’’തി. ഉപജ്ഝായോപിസ്സ അത്തനോ സന്തികം ആഗതകാലേ വിനയേ പഞ്ഹം കഥേസി – ‘‘ബുദ്ധസാസനേ നാമ ഇദം കാതും വട്ടതി, ഇദം ന വട്ടതി, ഇദം കപ്പതി, ഇദം ന കപ്പതീ’’തി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ ഭാരിയം ഇദം കമ്മം, അഹം ദുക്ഖാ മുച്ചിതുകാമോ പബ്ബജിതോ, ഇധ ച മമ ഹത്ഥപസാരണട്ഠാനമ്പി ന പഞ്ഞായതി, ഗേഹേ ¶ ഠത്വാവ ദുക്ഖാ മുച്ചിതും സക്കാ, മയാ ഗിഹിനാ ഭവിതും വട്ടതീ’’തി. സോ തതോ പട്ഠായ ഉക്കണ്ഠിതോ അനഭിരതോ ദ്വത്തിംസാകാരേ സജ്ഝായം ന കരോതി, ഉദ്ദേസം ന ഗണ്ഹാതി, കിസോ ലൂഖോ ധമനിസന്ഥതഗത്തോ ആലസ്സിയാഭിഭൂതോ കച്ഛുപരികിണ്ണോ അഹോസി.

അഥ നം ദഹരസാമണേരാ, ‘‘ആവുസോ, കിം ത്വം ഠിതട്ഠാനേ ഠിതോവ നിസിന്നട്ഠാനേ നിസിന്നോവ അഹോസി, പണ്ഡുരോഗാഭിഭൂതോ കിസോ ലൂഖോ ധമനിസന്ഥതഗത്തോ ആലസ്സിയാഭിഭൂതോ കച്ഛുപരികിണ്ണോ, കിം തേ കത’’ന്തി പുച്ഛിംസു. ‘‘ഉക്കണ്ഠിതോമ്ഹി, ആവുസോ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? സോ തം പവത്തിം ആരോചേസി. തേ തസ്സ ആചരിയുപജ്ഝായാനം ആചിക്ഖിംസു. ആചരിയുപജ്ഝായാ തം ആദായ സത്ഥു സന്തികം അഗമംസു. സത്ഥാ ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, ആഗതത്ഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ഭന്തേ, അയം ഭിക്ഖു തുമ്ഹാകം സാസനേ ഉക്കണ്ഠിതോ’’തി. ‘‘ഏവം കിര ഭിക്ഖൂ’’തി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ദുക്ഖാ മുച്ചിതുകാമോവ പബ്ബജിതോ, തസ്സ മേ ആചരിയോ അഭിധമ്മകഥം കഥേസി, ഉപജ്ഝായോ വിനയകഥം കഥേസി, സ്വാഹം ‘ഇധ മേ ഹത്ഥപസാരണട്ഠാനമ്പി നത്ഥി, ഗിഹിനാ ഹുത്വാ സക്കാ ദുക്ഖാ മുച്ചിതും, ഗിഹി ഭവിസ്സാമീ’തി സന്നിട്ഠാനമകാസിം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സചേ ത്വം, ഭിക്ഖു, ഏകമേവ രക്ഖിതും സക്ഖിസ്സസി, അവസേസാനം രക്ഖനകിച്ചം നത്ഥീ’’തി. ‘‘കിം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘തവ ചിത്തമേവ രക്ഖിതും സക്ഖിസ്സസീ’’തി. ‘‘സക്ഖിസ്സാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി അത്തനോ ചിത്തമേവ രക്ഖാഹി, സക്കാ ദുക്ഖാ മുച്ചിതു’’ന്തി ഇമം ഓവാദം ദത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സുദുദ്ദസം ¶ സുനിപുണം, യത്ഥകാമനിപാതിനം;

ചിത്തം രക്ഖേഥ മേധാവീ, ചിത്തം ഗുത്തം സുഖാവഹ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ സുദുദ്ദസന്തി ¶ സുട്ഠു ദുദ്ദസം. സുനിപുണന്തി സുട്ഠു നിപുണം പരമസണ്ഹം. യത്ഥകാമനിപാതിനന്തി ജാതിആദീനി അനോലോകേത്വാ ലഭിതബ്ബാലഭിതബ്ബയുത്തായുത്തട്ഠാനേസു യത്ഥ കത്ഥചി നിപതനസീലം. ചിത്തം രക്ഖേഥ മേധാവീതി അന്ധബാലോ ദുമ്മേധോ അത്തനോ ചിത്തം രക്ഖിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി, ചിത്തവസികോ ഹുത്വാ അനയബ്യസനം പാപുണാതി. മേധാവീ പന പണ്ഡിതോവ ചിത്തം രക്ഖിതും സക്കോതി, തസ്മാ ത്വമ്പി ചിത്തമേവ ഗോപേഹി. ഇദഞ്ഹി ചിത്തം ഗുത്തം സുഖാവഹം മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനസുഖാനി ആവഹതീതി.

ദേസനാപരിയോസാനേ സോ ഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലം പാപുണി, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും, ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ അഹോസീതി.

അഞ്ഞതരഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖുവത്ഥു തതിയം.

൪. സങ്ഘരക്ഖിതഭാഗിനേയ്യത്ഥേരവത്ഥു

ദൂരങ്ഗമന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ സങ്ഘരക്ഖിതം നാമ ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിരേകോ കുലപുത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിതോ ലദ്ധൂപസമ്പദോ സങ്ഘരക്ഖിതത്ഥേരോ നാമ ഹുത്വാ കതിപാഹേനേവ അരഹത്തം പാപുണി. തസ്സ ¶ കനിട്ഠഭഗിനീ പുത്തം ലഭിത്വാ ഥേരസ്സ നാമം അകാസി. സോ ഭാഗിനേയ്യസങ്ഘരക്ഖിതോ നാമ ഹുത്വാ വയപ്പത്തോ ഥേരസ്സേവ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ അഞ്ഞതരസ്മിം ഗാമകാരാമേ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ, ‘‘ഏകം സത്തഹത്ഥം, ഏകം അട്ഠഹത്ഥ’’ന്തി ദ്വേ വസ്സാവാസികസാടകേ ലഭിത്വാ അട്ഠഹത്ഥം ‘‘ഉപജ്ഝായസ്സ മേ ഭവിസ്സതീ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘സത്തഹത്ഥം മയ്ഹം ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ വുട്ഠവസ്സോ ‘‘ഉപജ്ഝായം പസ്സിസ്സാമീ’’തി ആഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ പിണ്ഡായ ചരന്തോ ആഗന്ത്വാ ഥേരേ വിഹാരം അനാഗതേയേവ വിഹാരം പവിസിത്വാ ഥേരസ്സ ദിവാട്ഠാനം സമ്മജ്ജിത്വാ പാദോദകം ഉപട്ഠപേത്വാ ആസനം പഞ്ഞപേത്വാ ആഗമനമഗ്ഗം ഓലോകേന്തോ നിസീദി. അഥസ്സാഗമനഭാവം ദിസ്വാ പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ പത്തചീവരം ¶ പടിഗ്ഗഹേത്വാ, ‘‘നിസീദഥ, ഭന്തേ’’തി ഥേരം നിസീദാപേത്വാ താലവണ്ടം ആദായ ¶ ബീജിത്വാ പാനീയം ദത്വാ പാദേ ധോവിത്വാ തം സാടകം ആനേത്വാ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമം പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി വത്വാ ബീജയമാനോ അട്ഠാസി.

അഥ നം ഥേരോ ആഹ – ‘‘സങ്ഘരക്ഖിത, മയ്ഹം ചീവരം പരിപുണ്ണം, ത്വമേവ പരിഭുഞ്ജാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മയാ ലദ്ധകാലതോ പട്ഠായ അയം തുമ്ഹാകമേവ സല്ലക്ഖിതോ, പരിഭോഗം കരോഥാ’’തി. ‘‘ഹോതു, സങ്ഘരക്ഖിത, പരിപുണ്ണം മേ ചീവരം, ത്വമേവ പരിഭുഞ്ജാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മാ ഏവം കരോഥ, തുമ്ഹേഹി പരിഭുത്തേ മയ്ഹം മഹപ്ഫലം ഭവിസ്സതീ’’തി. അഥ നം തസ്സ പുനപ്പുനം കഥേന്തസ്സപി ¶ ഥേരോ ന ഇച്ഛിയേവ.

ഏവം സോ ബീജയമാനോ ഠിതോവ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഥേരസ്സ ഗിഹികാലേ ഭാഗിനേയ്യോ, പബ്ബജിതകാലേ സദ്ധിവിഹാരികോ, ഏവമ്പി മയാ സദ്ധിം ഉപജ്ഝായോ പരിഭോഗം ന കത്തുകാമോ. ഇമസ്മിം മയാ സദ്ധിം പരിഭോഗം അകരോന്തേ കിം മേ സമണഭാവേന, ഗിഹി ഭവിസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘ദുസ്സണ്ഠാപിതോ ഘരാവാസോ, കിം നു ഖോ കത്വാ ഗിഹിഭൂതോ ജീവിസ്സാമീ’’തി. തതോ ചിന്തേസി – ‘‘അട്ഠഹത്ഥസാടകം വിക്കിണിത്വാ ഏകം ഏളികം ഗണ്ഹിസ്സാമി, ഏളികാ നാമ ഖിപ്പം വിജായതി, സ്വാഹം വിജാതം വിജാതം വിക്കിണിത്വാ മൂലം കരിസ്സാമി, മൂലേ ബഹൂ കത്വാ ഏകം പജാപതിം ആനേസ്സാമി, സാ ഏകം പുത്തം വിജായിസ്സതി. അഥസ്സ മമ മാതുലസ്സ നാമം കത്വാ ചൂളയാനകേ നിസീദാപേത്വാ മമ പുത്തഞ്ച ഭരിയഞ്ച ആദായ മാതുലം വന്ദിതും ആഗമിസ്സാമി, ആഗച്ഛന്തേ അന്തരാമഗ്ഗേ മമ ഭരിയം ഏവം വക്ഖാമി – ‘ആനേഹി താവ മേ പുത്തം വഹിസ്സാമിന’ന്തി. സാ ‘കിം തേ പുത്തേന, ഏഹി, ഇമം യാനകം പാജേഹീ’തി വത്വാ പുത്തം ഗഹേത്വാ, ‘അഹം നേസ്സാമി ന’ന്തി നേത്വാ സന്ധാരേതും അസക്കോന്തീ ചക്കപഥേ ഛഡ്ഡേസ്സതി. അഥസ്സ സരീരം അഭിരുഹിത്വാ ചക്കം ഗമിസ്സതി, അഥ നം ‘ത്വം മമ പുത്തം നേവ മയ്ഹം അദാസി, നം സന്ധാരേതും നാസക്ഖി നാസിതോസ്മി തയാ’തി വത്വാ പതോദയട്ഠിയാ പിട്ഠിയം പഹരിസ്സാമീ’’തി.

സോ ഏവം ചിന്തേന്തോവ ഠത്വാ ¶ ബീജയമാനോ ഥേരസ്സ സീസേ താലവണ്ടേന പഹരി. ഥേരോ ‘‘കിം നു ഖോ അഹം സങ്ഘരക്ഖിതേന സീസേ പഹതോ’’തി ¶ ഉപധാരേന്തോ തേന ചിന്തിതചിന്തിതം സബ്ബം ഞത്വാ, ‘‘സങ്ഘരക്ഖിത, മാതുഗാമസ്സ പഹാരം ദാതും നാസക്ഖി, കോ ഏത്ഥ മഹല്ലകത്ഥേരസ്സ ദോസോ’’തി ആഹ. സോ ‘‘അഹോ നട്ഠോമ്ഹി, ഞാതം കിര മേ ഉപജ്ഝായേന ചിന്തിതചിന്തിതം, കിം മേ സമണഭാവേനാ’’തി താലവണ്ടം ഛഡ്ഡേത്വാ പലായിതും ആരദ്ധോ.

അഥ നം ദഹരാ ച സാമണേരാ ച അനുബന്ധിത്വാ ആദായ സത്ഥു സന്തികം അഗമംസു. സത്ഥാ തേ ¶ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാവ ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, ആഗതത്ഥ, ഏകോ വോ ഭിക്ഖു ലദ്ധോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ഇമം ദഹരം ഉക്കണ്ഠിത്വാ പലായന്തം ഗഹേത്വാ തുമ്ഹാകം സന്തികം ആഗതമ്ഹാ’’തി. ‘‘ഏവം കിര ഭിക്ഖൂ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിമത്ഥം തേ ഭിക്ഖു ഏവം ഭാരിയം കമ്മം കതം, നനു ത്വം ആരദ്ധവീരിയസ്സ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ പുത്തോ, മാദിസസ്സ നാമ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ അത്താനം ദമേത്വാ സോതാപന്നോതി വാ സകദാഗാമീതി വാ അനാഗാമീതി വാ അരഹാതി വാ വദാപേതും നാസക്ഖി, കിമത്ഥം ഏവം ഭാരിയം കമ്മമകാസീ’’തി? ‘‘ഉക്കണ്ഠിതോസ്മി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ ഉക്കണ്ഠിതോസീ’’തി? സോ ഏവം വസ്സാവാസികസാടകാനം ലദ്ധദിവസതോ പട്ഠായ യാവ ഥേരസ്സ താലവണ്ടേന പഹാരാ സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേത്വാ, ‘‘ഇമിനാ കാരണേന പലാതോസ്മി, ഭന്തേ’’തി ¶ ആഹ. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖു, മാ ചിന്തയി ചിത്തം നാമേതം ദൂരേ ഹോന്തമ്പി ആരമ്മണം സമ്പടിച്ഛനകജാതികം, രാഗദോസമോഹബന്ധനാ മുച്ചനത്ഥായ വായമിതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ദൂരങ്ഗമം ഏകചരം, അസരീരം ഗുഹാസയം;

യേ ചിത്തം സംയമേസ്സന്തി, മോക്ഖന്തി മാരബന്ധനാ’’തി.

തത്ഥ ദൂരങ്ഗമന്തി ചിത്തസ്സ ഹി മക്കടസുത്തമത്തകമ്പി പുരത്ഥിമാദിദിസാഭാഗേന ഗമനാഗമനം നാമ നത്ഥി, ദൂരേ സന്തമ്പി പന ആരമ്മണം സമ്പടിച്ഛതീതി ദൂരങ്ഗമം നാമ ജാതം. സത്തട്ഠചിത്താനി പന ഏകതോ കണ്ണികബദ്ധാനി ഏകക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജിതും സമത്ഥാനി നാമ നത്ഥി. ഉപ്പത്തികാലേ ഏകേകമേവ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മിം നിരുദ്ധേ പുന ഏകേകമേവ ഉപ്പജ്ജതീതി ഏകചരം നാമ ജാതം. ചിത്തസ്സ സരീരസണ്ഠാനം വാ നീലാദിപ്പകാരോ വണ്ണഭേദോ വാ നത്ഥീതി അസരീരം നാമ ജാതം. ഗുഹാ നാമ ചതുമഹാഭൂതഗുഹാ, ഇദഞ്ച ഹദയരൂപം നിസ്സായ പവത്തതീതി ഗുഹാസയം ¶ നാമ ജാതം. യേ ചിത്തന്തി യേ കേചി പുരിസാ വാ ഇത്ഥിയോ വാ ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ അനുപ്പജ്ജനകകിലേസസ്സ ഉപ്പജ്ജിതും അദേന്താ സതിസമ്മോസേന ഉപ്പന്നകിലേസം പജഹന്താ ചിത്തം സംയമേസ്സന്തി സംയതം അവിക്ഖിത്തം കരിസ്സന്തി. മോക്ഖന്തി മാരബന്ധനാതി ¶ സബ്ബേതേ കിലേസബന്ധനാഭാവേന മാരബന്ധനസങ്ഖാതാ തേഭൂമകവട്ടാ മുച്ചിസ്സന്തീതി.

ദേസനാപരിയോസാനേ ഭാഗിനേയ്യസങ്ഘരക്ഖിതത്ഥേരോ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ ജാതാ, മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

സങ്ഘരക്ഖിതഭാഗിനേയ്യത്ഥേരവത്ഥു ചതുത്ഥം.

അനവട്ഠിതചിത്തസ്സാതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ ചിത്തഹത്ഥത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകോ കിര സാവത്ഥിവാസീ കുലപുത്തോ നട്ഠഗോണം പരിയേസന്തോ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ മജ്ഝന്ഹികേ കാലേ ഗോണം ദിസ്വാ ഗോയൂഥേ വിസ്സജ്ജേത്വാ, ‘‘അവസ്സം അയ്യാനം സന്തികേ ആഹാരമത്തം ലഭിസ്സാമീ’’തി ഖുപ്പിപാസാപീളിതോ വിഹാരം പവിസിത്വാ ഭിക്ഖൂനം സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ഭിക്ഖൂനം അവക്കാരപാതിയം ഭുത്താവസേസകം ഭത്തം ഹോതി, തേ തം ഛാതകപീളിതം ദിസ്വാ, ‘‘ഇതോ ഭത്തം ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജാഹീ’’തി വദിംസു. ബുദ്ധകാലേ ച പന അനേകസൂപബ്യഞ്ജനം ഭത്തം ഉപ്പജ്ജതി, സോ തതോ യാപനമത്തം ¶ ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ പാനീയം പിവിത്വാ ഹത്ഥേ ധോവിത്വാ ഭിക്ഖൂ വന്ദിത്വാ, ‘‘കിം, ഭന്തേ, അജ്ജ, അയ്യാ, നിമന്തനട്ഠാനം അഗമംസൂ’’തി പുച്ഛി. ‘‘നത്ഥി, ഉപാസക, ഭിക്ഖൂ ഇമിനാവ നീഹാരേന നിബദ്ധം ലഭന്തീ’’തി. സോ ‘‘മയം ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ രത്തിന്ദിവം നിബദ്ധം കമ്മം കരോന്താപി ഏവം മധുരബ്യഞ്ജനം ഭത്തം ന ലഭാമ, ഇമേ കിര നിബദ്ധം ഭുഞ്ജന്തി, കിം മേ ഗിഹിഭാവേന, ഭിക്ഖു ഭവിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഭിക്ഖൂ ഉപസങ്കമിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ ‘‘സാധു ഉപാസകാ’’തി പബ്ബാജേസും.

സോ ¶ ലദ്ധൂപസമ്പദോ സബ്ബപ്പകാരം വത്തപടിവത്തം അകാസി. സോ ബുദ്ധാനം ഉപ്പന്നേന ലാഭസക്കാരേന കതിപാഹച്ചയേന ഥൂലസരീരോ അഹോസി. തതോ ചിന്തേസി – ‘‘കിം മേ ഭിക്ഖായ ചരിത്വാ ജീവിതേന, ഗിഹീ ഭവിസ്സാമീ’’തി. സോ വിബ്ഭമിത്വാ ഗേഹം പാവിസി. തസ്സ ഗേഹേ കമ്മം കരോന്തസ്സ കതിപാഹേനേവ സരീരം മിലായി. തതോ ‘‘കിം മേ ഇമിനാ ദുക്ഖേന, സമണോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പുന ഗന്ത്വാ പബ്ബജി. സോ കതിപാഹം വീതിനാമേത്വാ പുന ഉക്കണ്ഠിത്വാ വിബ്ഭമി, പബ്ബജിതകാലേ പന ഭിക്ഖൂനം ഉപകാരകോ ഹോതി. സോ കതിപാഹേനേവ പുനപി ഉക്കണ്ഠിത്വാ, ‘‘കിം മേ ഗിഹിഭാവേന, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂ വന്ദിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ ഉപകാരവസേന പുന പബ്ബാജയിംസു. ഏവം സോ ഇമിനാ നിയാമേനേവ ഛക്ഖത്തും പബ്ബജിത്വാ ഉപ്പബ്ബജിതോ. തസ്സ ഭിക്ഖൂ ‘‘ഏസ ചിത്തവസികോ ഹുത്വാ വിചരതീ’’തി ചിത്തഹത്ഥത്ഥേരോതി നാമം കരിംസു.

തസ്സേവം അപരാപരം വിചരന്തസ്സേവ ഭരിയാ ഗബ്ഭിനീ അഹോസി. സോ സത്തമേ വാരേ അരഞ്ഞതോ കസിഭണ്ഡമാദായ ¶ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ഭണ്ഡകം ഠപേത്വാ ‘‘അത്തനോ കാസാവം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഗബ്ഭം പാവിസി ¶ . തസ്മിം ഖണേ തസ്സ ഭരിയാ നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായതി. തസ്സാ നിവത്ഥസാടകോ അപഗതോ ഹോതി, മുഖതോ ച ലാലാ പഗ്ഘരതി, നാസാ ഘുരഘുരായതി, മുഖം വിവട്ടം, ദന്തം ഘംസതി, സാ തസ്സ ഉദ്ധുമാതകസരീരം വിയ ഉപട്ഠാസി. സോ ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖം ഇദ’’ന്തി സഞ്ഞം ലഭിത്വാ, ‘‘അഹം ഏത്തകം കാലം പബ്ബജിത്വാ ഇമം നിസ്സായ ഭിക്ഖുഭാവേ സണ്ഠാതും നാസക്ഖി’’ന്തി കാസായകോടിയം ഗഹേത്വാ ഉദരേ ബന്ധിത്വാ ഗേഹാ നിക്ഖമി.

അഥസ്സ അനന്തരഗേഹേ ഠിതാ സസ്സു തം തഥാ ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ, ‘‘അയം പടിഉക്കണ്ഠിതോ ഭവിസ്സതി, ഇദാനേവ അരഞ്ഞതോ ആഗന്ത്വാ കാസാവം ഉദരേ ബന്ധിത്വാവ ഗേഹാ നിക്ഖന്തോ വിഹാരാഭിമുഖോ ഗച്ഛതി, കിം നു ഖോ’’തി ഗേഹം പവിസിത്വാ നിദ്ദായമാനം ധീതരം പസ്സിത്വാ ‘‘ഇമം ദിസ്വാ സോ വിപ്പടിസാരീ ഹുത്വാ ഗതോ’’തി ഞത്വാ ധീതരം പഹരിത്വാ ‘‘ഉട്ഠേഹി കാളകണ്ണി, സാമികോ തേ തം നിദ്ദായമാനം ദിസ്വാ വിപ്പടിസാരീ ഹുത്വാ ഗതോ, നത്ഥി സോ ഇതോ പട്ഠായ തുയ്ഹ’’ന്തി ആഹ. ‘‘അപേഹി അപേഹി, അമ്മ, കുതോ തസ്സ ഗമനം അത്ഥി, കതിപാഹേനേവ പുനാഗമിസ്സതീ’’തി ആഹ. സോപി ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖ’’ന്തി വത്വാ ¶ ഗച്ഛന്തോ ഗച്ഛന്തോവ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി. സോ ¶ ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂ വന്ദിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. ‘‘ന സക്ഖിസ്സാമ മംയം തം പബ്ബാജേതും, കുതോ തുയ്ഹം സമണഭാവോ, സത്ഥകനിസാനപാസാണസദിസം തവ സീസ’’ന്തി. ‘‘ഭന്തേ, ഇദാനി മം അനുകമ്പായ ഏകവാരം പബ്ബാജേഥാ’’തി. തേ തം ഉപകാരവസേന പബ്ബാജയിംസു. സോ കതിപാഹേനേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി.

തേപി നം ആഹംസു – ‘‘ആവുസോ ചിത്തഹത്ഥ, തവ ഗമനസമയം ത്വമേവ ജാനേയ്യാസി, ഇമസ്മിം വാരേ തേ ചിരായിത’’ന്തി. ‘‘ഭന്തേ, സംസഗ്ഗസ്സ അത്ഥിഭാവകാലേ ഗതമ്ഹാ, സോ നോ സംസഗ്ഗോ ഛിന്നോ, ഇദാനി അഗമനധമ്മാ ജാതമ്ഹാ’’തി. ഭിക്ഖൂ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അയം ഭിക്ഖു അമ്ഹേഹി ഏവം വുത്തോ ഏവം നാമ കഥേസി, അഞ്ഞം ബ്യാകരോതി, അഭൂതം വദതീ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ അത്തനോ അനവട്ഠിതചിത്തകാലേ സദ്ധമ്മം അജാനനകാലേ ഗമനാഗമനം അകാസി, ഇദാനിസ്സ പുഞ്ഞഞ്ച പാപഞ്ച പഹീന’’ന്തി വത്വാ ഇമാ ദ്വേ ഗാഥാ ആഹ –

‘‘അനവട്ഠിതചിത്തസ്സ, സദ്ധമ്മം അവിജാനതോ;

പരിപ്ലവപസാദസ്സ, പഞ്ഞാ ന പരിപൂരതി.

‘‘അനവസ്സുതചിത്തസ്സ, അനന്വാഹതചേതസോ;

പുഞ്ഞപാപപഹീനസ്സ, നത്ഥി ജാഗരതോ ഭയ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ അനവട്ഠിതചിത്തസ്സാതി ചിത്തം നാമേതം കസ്സചി നിബദ്ധം വാ ഥാവരം വാ നത്ഥി. യോ പന പുഗ്ഗലോ അസ്സപിട്ഠേ ¶ ഠപിതകുമ്ഭണ്ഡം വിയ ച ഥുസരാസിമ്ഹി കോട്ടിതഖാണുകോ വിയ ച ഖല്ലാടസീസേ ഠപിതകദമ്ബപുപ്ഫം വിയ ച ന കത്ഥചി സണ്ഠാതി, കദാചി ബുദ്ധസാവകോ ഹോതി, കദാചി ആജീവകോ, കദാചി നിഗണ്ഠോ, കദാചി താപസോ. ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ അനവട്ഠിതചിത്തോ നാമ. തസ്സ അനവട്ഠിതചിത്തസ്സ. സദ്ധമ്മം അവിജാനതോതി സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മഭേദം ഇമം സദ്ധമ്മം അവിജാനന്തസ്സ പരിത്തസദ്ധതായ വാ ഉപ്ലവസദ്ധതായ വാ പരിപ്ലവപസാദസ്സ കാമാവചരരൂപാവചരാദിഭേദാ പഞ്ഞാ ന പരിപൂരതി. കാമാവചരായപി അപരിപൂരയമാനായ കുതോവ രൂപാവചരാരൂപാവചരലോകുത്തരപഞ്ഞാ പരിപൂരിസ്സതീതി ദീപേതി. അനവസ്സുതചിത്തസ്സാതി രാഗേന അതിന്തചിത്തസ്സ. അനന്വാഹതചേതസോതി ‘‘ആഹതചിത്തോ ഖിലജാതോ’’തി ¶ (ദീ. നി. ൩.൩൧൯; വിഭ. ൯൪൧; മ. നി. ൧.൧൮൫) ആഗതട്ഠാനേ ദോസേന ചിത്തസ്സ പഹതഭാവോ വുത്തോ, ഇധ പന ദോസേന അപ്പടിഹതചിത്തസ്സാതി അത്ഥോ. പുഞ്ഞപാപപഹീനസ്സാതി ചതുത്ഥമഗ്ഗേന പഹീനപുഞ്ഞസ്സ ചേവ പഹീനപാപസ്സ ച ഖീണാസവസ്സ. നത്ഥി ജാഗരതോ ഭയന്തി ഖീണാസവസ്സ ജാഗരന്തസ്സേവ അഭയഭാവോ കഥിതോ വിയ. സോ പന സദ്ധാദീഹി പഞ്ചഹി ജാഗരധമ്മേഹി സമന്നാഗതത്താ ജാഗരോ ¶ നാമ. തസ്മാ തസ്സ ജാഗരന്തസ്സാപി അജാഗരന്തസ്സാപി കിലേസഭയം നത്ഥി കിലേസാനം അപച്ഛാവത്തനതോ. ന ഹി തം കിലേസാ അനുബന്ധന്തി തേന തേന മഗ്ഗേന പഹീനാനം കിലേസാനം പുന അനുപഗമനതോ. തേനേവാഹ – ‘‘സോതാപത്തിമഗ്ഗേന യേ കിലേസാ പഹീനാ, തേ കിലേസേ ന പുനേതി ന പച്ചേതി ന പച്ചാഗച്ഛതി, സകദാഗാമിഅനാഗാമിഅരഹത്തമഗ്ഗേന യേ കിലേസാ പഹീനാ, തേ കിലേസേ ന പുനേതി ന പച്ചേതി ന പച്ചാഗച്ഛതീ’’തി (ചൂളനി. മേത്തഗൂമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൨൭).

ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ സഫലാ അഹോസി.

അഥേകദിവസം ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘ഭാരിയാ വതിമേ, ആവുസോ, കിലേസാ നാമ, ഏവരൂപസ്സ അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സായസമ്പന്നോ കുലപുത്തോ കിലേസേഹി ആലോളിതോ സത്തവാരേ ഗിഹീ ഹുത്വാ സത്തവാരേ പബ്ബജിതോ’’തി. സത്ഥാ തേസം തം കഥാപവത്തിം സുത്വാ തങ്ഖണാനുരൂപേന ഗമനേന ധമ്മസഭം ഗന്ത്വാ ബുദ്ധാസനേ നിസിന്നോ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ഏവമേവ, ഭിക്ഖവേ, കിലേസാ നാമ ഭാരിയാ, സചേ ഏതേ രൂപിനോ ഹുത്വാ കത്ഥചി പക്ഖിപിതും സക്കാ ഭവേയ്യും, ചക്കവാളം അതിസമ്ബാധം, ബ്രഹ്മലോകോ അതിനീചകോതി ഓകാസോ നേസം ന ഭവേയ്യ, മാദിസമ്പി നാമേതേ പഞ്ഞാസമ്പന്നം പുരിസാജാനേയ്യം ആലോളേന്തി, അവസേസേസു കാ കഥാ? ‘‘അഹഞ്ഹി അഡ്ഢനാളിമത്തം വരകചോരകം ¶ കുണ്ഠകുദാലഞ്ച നിസ്സായ ¶ ഛ വാരേ പബ്ബജിത്വാ ഉപ്പബ്ബജിതപുബ്ബോ’’തി. ‘‘കദാ, ഭന്തേ, കദാ സുഗതാ’’തി? ‘‘സുണിസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി സുണാഥാ’’തി അതീതം ആഹരി –

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ കുദാലപണ്ഡിതോ നാമ ബാഹിരകപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അട്ഠ മാസേ ഹിമവന്തേ വസിത്വാ വസ്സാരത്തസമയേ ഭൂമിയാ തിന്തായ ‘‘ഗേഹേ മേ അഡ്ഢനാളിമത്തോ വരകചോരകോ ച കുണ്ഠകുദാലകോ ¶ ച അത്ഥി, വരകചോരകബീജം മാ നസ്സീ’’തി ഉപ്പബ്ബജിത്വാ ഏകം ഠാനം കുദാലേന കസിത്വാ തം ബീജം വപിത്വാ വതിം കത്വാ പക്കകാലേ ഉദ്ധരിത്വാ നാളിമത്തബീജം ഠപേത്വാ സേസം ഖാദി. സോ ‘‘കിം മേ ദാനി ഗേഹേന, പുന അട്ഠ മാസേ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജി. ഇമിനാവ നീഹാരേന നാളിമത്തം വരകചോരകഞ്ച കുണ്ഠകുദാലഞ്ച നിസ്സായ സത്തവാരേ ഗിഹീ ഹുത്വാ സത്തവാരേ പബ്ബജിത്വാ സത്തമേ പന വാരേ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഛ വാരേ ഇമം കുണ്ഠകുദാലം നിസ്സായ ഗിഹീ ഹുത്വാ പബ്ബജിതോ, കത്ഥചിദേവ നം ഛഡ്ഡേസ്സാമീ’’തി. സോ ഗങ്ഗായ തീരം ഗന്ത്വാ, ‘‘പതിതട്ഠാനം പസ്സന്തോ ഓതരിത്വാ ഗണ്ഹേയ്യം, യഥാസ്സ പതിതട്ഠാനം ന പസ്സാമി, തഥാ നം ഛഡ്ഡേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ നാളിമത്തം ബീജം പിലോതികായ ബന്ധിത്വാ പിലോതികം കുദാലഫലകേ ബന്ധിത്വാ കുദാലം അഗ്ഗദണ്ഡകേ ഗഹേത്വാ ഗങ്ഗായ തീരേ ഠിതോ അക്ഖീനി നിമീലേത്വാ ഉപരിസീസേ തിക്ഖത്തും ആവിജ്ഝിത്വാ ഗങ്ഗായം ഖിപിത്വാ ¶ നിവത്തിത്വാ ഓലോകേന്തോ പതിതട്ഠാനം അദിസ്വാ ‘‘ജിതം മേ, ജിതം മേ’’തി തിക്ഖത്തും സദ്ദമകാസി.

തസ്മിം ഖണേ ബാരാണസിരാജാ പച്ചന്തം വൂപസമേത്വാ ആഗന്ത്വാ നദീതീരേ ഖന്ധാവാരം നിവാസേത്വാ ന്ഹാനത്ഥായ നദിം ഓതിണ്ണോ തം സദ്ദം അസ്സോസി. രാജൂനഞ്ച നാമ ‘‘ജിതം മേ’’തി സദ്ദോ അമനാപോ ഹോതി, സോ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘അഹം ഇദാനി അമിത്തമദ്ദനം കത്വാ ‘ജിതം മേ’തി ആഗതോ, ത്വം പന ‘ജിതം മേ, ജിതം മേ’തി വിരവസി, കിം നാമേത’’ന്തി പുച്ഛി. കുദാലപണ്ഡിതോ ‘‘ത്വം ബാഹിരകചോരേ ജിനി, തയാ ജിതം പുന അവജിതമേവ ഹോതി, മയാ പന അജ്ഝത്തികോ ലോഭചോരോ ജിതോ, സോ പുന മം ന ജിനിസ്സതി, തസ്സേവ ജയോ സാധൂ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ന തം ജിതം സാധു ജിതം, യം ജിതം അവജീയതി;

തം ഖോ ജിതം സാധു ജിതം, യം ജിതം നാവജീയതീ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൭൦);

തം ഖണംയേവ ച ഗങ്ഗം ഓലോകേന്തോ ആപോകസിണം നിബ്ബത്തേത്വാ അധിഗതവിസേസോ ആകാസേ പല്ലങ്കേന നിസീദി. രാജാ മഹാപുരിസസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ വന്ദിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ സദ്ധിം ബലകായേന ¶ പബ്ബജി. യോജനമത്താ പരിസാ അഹോസി. അപരോപി സാമന്തരാജാ തസ്സ പബ്ബജിതഭാവം സുത്വാ, ‘‘തസ്സ രജ്ജം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ആഗന്ത്വാ തഥാ സമിദ്ധം നഗരം ¶ സുഞ്ഞം ദിസ്വാ, ‘‘ഏവരൂപം നഗരം ഛഡ്ഡേത്വാ പബ്ബജിതോ രാജാ ഓരകേ ഠാനേ ന പബ്ബജിസ്സതി, മയാപി പബ്ബജിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ മഹാപുരിസം ഉപസങ്കമിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ സപരിവാരോ പബ്ബജി. ഏതേനേവ നീഹാരേന സത്ത രാജാനോ പബ്ബജിംസു. സത്തയോജനികോ അസ്സമോ അഹോസി. സത്ത രാജാനോ ഭോഗേ ¶ ഛഡ്ഡേത്വാ ഏത്തകം ജനം ഗഹേത്വാ പബ്ബജിംസു. മഹാപുരിസോ ബ്രഹ്മചരിയവാസം വസിത്വാ ബ്രഹ്മലോകൂപഗോ അഹോസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ, ‘‘അഹം, ഭിക്ഖവേ, തദാ കുദാലപണ്ഡിതോ അഹോസിം, കിലേസാ നാമേതേ ഏവം ഭാരിയാ’’തി ആഹ.

കുമ്ഭൂപമന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ ആരദ്ധവിപസ്സകേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിര പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥു സന്തികേ യാവ അരഹത്താ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ, ‘‘സമണധമ്മം കരിസ്സാമാ’’തി യോജനസതമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ഏകം മഹാവാസഗാമം അഗമംസു. അഥ തേ മനുസ്സാ ദിസ്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദാപേത്വാ പണീതേഹി യാഗുഭത്താദീഹി പരിവിസിത്വാ, ‘‘കഹം, ഭന്തേ, ഗച്ഛഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘യഥാഫാസുകട്ഠാന’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമം തേമാസം ഇധേവ വസഥ, മയമ്പി തുമ്ഹാകം സന്തികേ സരണേസു പതിട്ഠായ പഞ്ച സീലാനി രക്ഖിസ്സാമാ’’തി യാചിത്വാ തേസം അധിവാസനം വിദിത്വാ, ‘‘അവിദൂരേ ഠാനേ മഹന്തോ വനസണ്ഡോ അത്ഥി, ഏത്ഥ വസഥ, ഭന്തേ’’തി വത്വാ ഉയ്യോജേസും. ഭിക്ഖൂ തം വനസണ്ഡം പവിസിംസു. തസ്മിം വനസണ്ഡേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ ‘‘സീലവന്തോ, അയ്യാ, ഇമം വനസണ്ഡം ¶ അനുപ്പത്താ, അയുത്തം ഖോ പന അസ്മാകം അയ്യേസു ഇധ വസന്തേസു പുത്തദാരേ ഗഹേത്വാ രുക്ഖേ അഭിരുയ്ഹ വസിതു’’ന്തി രുക്ഖതോ ഓതരിത്വാ ഭൂമിയം നിസീദിത്വാ ചിന്തയിംസു, ‘‘അയ്യാ, ഇമസ്മിം ഠാനേ അജ്ജേകരത്തിം വസിത്വാ അദ്ധാ സ്വേ ഗമിസ്സന്തീ’’തി. ഭിക്ഖൂപി പുനദിവസേ അന്തോഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പുന തമേവ വനസണ്ഡം ആഗമിംസു. ദേവതാ ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ¶ സ്വാതനായ കേനചി നിമന്തിതോ ഭവിസ്സതി, തസ്മാ പുനാഗച്ഛതി ¶ , അജ്ജ ഗമനം ന ഭവിസ്സതി, സ്വേ ഗമിസ്സതി മഞ്ഞേ’’തി ഇമിനാ ഉപായേന അഡ്ഢമാസമത്തം ഭൂമിയമേവ അച്ഛിംസു.

തതോ ചിന്തയിംസു – ‘‘ഭദന്താ ഇമം തേമാസം ഇധേവ മഞ്ഞേ വസിസ്സന്തി, ഇധേവ ഖോ പന ഇമേസു വസന്തേസു അമ്ഹാകം രുക്ഖേ അഭിരുഹിത്വാ നിസീദിതുമ്പി ന യുത്തം, തേമാസം പുത്തദാരേ ഗഹേത്വാ ഭൂമിയം നിസീദനട്ഠാനാനിപി ദുക്ഖാനി, കിഞ്ചി കത്വാ ഇമേ ഭിക്ഖൂ പലാപേതും വട്ടതീ’’തി. താ തേസു തേസു രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനേസു ചേവ ചങ്കമനകോടീസു ച ഛിന്നസീസാനി കബന്ധാനി ദസ്സേതും അമനുസ്സസദ്ദഞ്ച ഭാവേതും ആരഭിംസു. ഭിക്ഖൂനം ഖിപിതകാസാദയോ രോഗാ പവത്തിംസു. തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം ‘‘തുയ്ഹം, ആവുസോ, കിം രുജ്ജതീ’’തി പുച്ഛന്താ, ‘‘മയ്ഹം ഖിപിതരോഗോ, മയ്ഹം കാസോ’’തി വത്വാ, ‘‘ആവുസോ, അഹം അജ്ജ ചങ്കമനകോടിയം ഛിന്നസീസം അദ്ദസം, അഹം രത്തിട്ഠാനേ കബന്ധം അദ്ദസം ¶ , അഹം ദിവാട്ഠാനേ അമനുസ്സസദ്ദം അസ്സോസിം, പരിവജ്ജേതബ്ബയുത്തകമിദം ഠാനം, അമ്ഹാകം ഇധ അഫാസുകം അഹോസി, സത്ഥു സന്തികം ഗമിസ്സാമാ’’തി നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു.

അഥ നേ സത്ഥാ ആഹ – ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, തസ്മിം ഠാനേ വസിതും ന സക്ഖിസ്സഥാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം തസ്മിം ഠാനേ വസന്താനം ഏവരൂപാനി ഭേരവാരമ്മണാനി ഉപട്ഠഹന്തി, ഏവരൂപം അഫാസുകം ഹോതി, തേന മയം ‘വജ്ജേതബ്ബയുത്തകമിദം ഠാന’ന്തി തം ഛഡ്ഡേത്വാ തുമ്ഹാകം സന്തികം ആഗതാ’’തി. ‘‘ഭിക്ഖവേ, തത്ഥേവ തുമ്ഹാകം ഗന്തും വട്ടതീ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേ ആവുധം അഗ്ഗഹേത്വാ ഗതാ, ഇദാനി ആവുധം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി. ‘‘കതരാവുധം, ഭന്തേ’’തി? സത്ഥാ ‘‘അഹം ആവുധം വോ ദസ്സാമി, മയാ ദിന്നം ആവുധം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി വത്വാ –

‘‘കരണീയമത്ഥകുസലേന, യന്ത സന്തം പദം അഭിസമേച്ച;

സക്കോ ഉജൂ ച സുഹുജൂ ച, സുവചോ ചസ്സ മുദു അനതിമാനീ’’തി. (ഖു. പാ. ൯.൧; സു. നി. ൧൪൩) –

സകലം മേത്തസുത്തം കഥേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഇമം തുമ്ഹേ ബഹി വിഹാരസ്സ വനസണ്ഡതോ പട്ഠായ സജ്ഝായന്താ അന്തോവിഹാരം പവിസേയ്യാഥാ’’തി ഉയ്യോജേസി. തേ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന തം ഠാനം പത്വാ ബഹിവിഹാരേ ഗണസജ്ഝായം കത്വാ സജ്ഝായമാനാ വനസണ്ഡം പവിസിംസു. സകലവനസണ്ഡേ ദേവതാ മേത്തചിത്തം പടിലഭിത്വാ തേസം പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ പത്തചീവരപടിഗ്ഗഹണം ¶ ആപുച്ഛിംസു, ഹത്ഥപാദസമ്ബാഹനം ¶ ആപുച്ഛിംസു, തേസം തത്ഥ തത്ഥ ആരക്ഖം സംവിദഹിംസു, പക്കധൂപനതേലം ¶ വിയ സന്നിസിന്നാ അഹേസും. കത്ഥചി അമനുസ്സസദ്ദോ നാമ നാഹോസി. തേസം ഭിക്ഖൂനം ചിത്തം ഏകഗ്ഗം അഹോസി. തേ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനേസു നിസിന്നാ വിപസ്സനായ ചിത്തം ഓതാരേത്വാ അത്തനി ഖയവയം പട്ഠപേത്വാ, ‘‘അയം അത്തഭാവോ നാമ ഭിജ്ജനകട്ഠേന അഥാവരട്ഠേന കുലാലഭാജനസദിസോ’’തി വിപസ്സനം വഡ്ഢയിംസു. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഗന്ധകുടിയാ നിസിന്നോവ തേസം വിപസ്സനായ ആരദ്ധഭാവം ഞത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ, ‘‘ഏവമേവ, ഭിക്ഖവേ, അയം അത്തഭാവോ നാമ ഭിജ്ജനകട്ഠേന അഥാവരട്ഠേന കുലാലഭാജനസദിസോ ഏവാ’’തി വത്വാ ഓഭാസം ഫരിത്വാ യോജനസതേ ഠിതോപി അഭിമുഖേ നിസിന്നോ വിയ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ വിസ്സജ്ജേത്വാ ദിസ്സമാനേന രൂപേന ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘കുമ്ഭൂപമം കായമിംമ വിദിത്വാ, നഗരൂപമം ചിത്തമിദം ഠപേത്വാ;

യോധേഥ മാരം പഞ്ഞാവുധേന, ജിതഞ്ച രക്ഖേ അനിവേസനോ സിയാ’’തി.

തത്ഥ കുമ്ഭൂപമന്തി അബലദുബ്ബലട്ഠേന അനദ്ധനിയതാവകാലികട്ഠേന ഇമം കേസാദിസമൂഹസങ്ഖാതം ¶ കായം കുമ്ഭൂപമം കുലാലഭാജനസദിസം വിദിത്വാ. നഗരൂപമം ചിത്തമിദം ഠപേത്വാതി നഗരം നാമ ബഹിദ്ധാ ഥിരം ഹോതി, ഗമ്ഭീരപരിഖം പാകാരപരിക്ഖിത്തം ദ്വാരട്ടാലകയുത്തം, അന്തോസുവിഭത്തവീഥിചതുക്കസിങ്ഘാടകസമ്പന്നം അന്തരാപണം, തം ‘‘വിലുമ്പിസ്സാമാ’’തി ബഹിദ്ധാ ചോരാ ആഗന്ത്വാ പവിസിതും അസക്കോന്താ പബ്ബതം ആസജ്ജ പടിഹതാ വിയ ഗച്ഛന്തി, ഏവമേവ പണ്ഡിതോ കുലപുത്തോ അത്തനോ വിപസ്സനാചിത്തം ഥിരം നഗരസദിസം കത്വാ ഠപേത്വാ നഗരേ ഠിതോ ഏകതോധാരാദിനാനപ്പകാരാവുധേന ചോരഗണം വിയ വിപസ്സനാമയേന ച അരിയമഗ്ഗമയേന ച പഞ്ഞാവുധേന തംതംമഗ്ഗവജ്ഝം കിലേസമാരം പടിബാഹന്തോ തം തം കിലേസമാരം യോധേഥ, പഹരേയ്യാഥാതി അത്ഥോ. ജിതഞ്ച രക്ഖേതി ജിതഞ്ച ഉപ്പാദിതം തരുണവിപസ്സനം ആവാസസപ്പായഉതുസപ്പായഭോജനസപ്പായപുഗ്ഗലസപ്പായധമ്മസ്സവനസപ്പായാദീനി ആസേവന്തോ അന്തരന്തരാ സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠായ സുദ്ധചിത്തേന സങ്ഖാരേ സമ്മസന്തോ രക്ഖേയ്യ.

അനിവേസനോ ¶ സിയാതി അനാലയോ ഭവേയ്യ. യഥാ നാമ യോധോ സങ്ഗാമസീസേ ബലകോട്ഠകം കത്വാ അമിത്തേഹി സദ്ധിം യുജ്ഝന്തോ ഛാതോ വാ പിപാസിതോ ¶ വാ ഹുത്വാ സന്നാഹേ വാ സിഥിലേ ആവുധേ വാ പതിതേ ബലകോട്ഠകം പവിസിത്വാ വിസ്സമിത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ പിവിത്വാ സന്നഹിത്വാ ആവുധം ഗഹേത്വാ പുന നിക്ഖമിത്വാ യുജ്ഝന്തോ പരസേനം മദ്ദതി, അജിതം ജിനാതി, ജിതം രക്ഖതി. സോ ഹി സചേ ബലകോട്ഠകേ ഠിതോ ഏവം വിസ്സമന്തോ തം അസ്സാദേന്തോ അച്ഛേയ്യ, രജ്ജം പരഹത്ഥഗതം കരേയ്യ, ഏവമേവ, ഭിക്ഖു, പടിലദ്ധം തരുണവിപസ്സനം പുനപ്പുനം സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠായ ¶ സുദ്ധചിത്തേന സങ്ഖാരേ സമ്മസന്തോ രക്ഖിതും സക്കോതി, ഉത്തരിമഗ്ഗഫലപടിലാഭേന കിലേസമാരം ജിനാതി. സചേ പന സോ സമാപത്തിമേവ അസ്സാദേതി, സുദ്ധചിത്തേന പുനപ്പുനം സങ്ഖാരേ ന സമ്മസതി, മഗ്ഗഫലപടിവേധം കാതും ന സക്കോതി. തസ്മാ രക്ഖിതബ്ബയുത്തകം രക്ഖന്തോ അനിവേസനോ സിയാ, സമാപത്തിം നിവേസനം കത്വാ തത്ഥ ന നിവേസേയ്യ, ആലയം ന കരേയ്യാതി അത്ഥോ. ‘‘അദ്ധാ തുമ്ഹേപി ഏവം കരോഥാ’’തി ഏവം സത്ഥാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേസി.

ദേസനാവസാനേ പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ നിസിന്നട്ഠാനേ നിസിന്നായേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ തഥാഗതസ്സ സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം വണ്ണയന്താ ഥോമേന്താ വന്ദന്താവ ആഗച്ഛിംസൂതി.

അചിരം ¶ വതയം കായോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ പൂതിഗത്തതിസ്സത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകോ കിര സാവത്ഥിവാസീ കുലപുത്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ സാസനേ ഉരം ദത്വാ പബ്ബജിതോ, സോ ലദ്ധൂപസമ്പദോ തിസ്സത്ഥേരോ നാമ അഹോസി. ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛന്തേ കാലേ തസ്സ സരീരേ രോഗോ ഉദപാദി. സാസപമത്തിയോ പിളകാ ഉട്ഠഹിംസു. താ അനുപുബ്ബേന മുഗ്ഗമത്താ കലായമത്താ കോലട്ഠിമത്താ ആമലകമത്താ ബേളുവസലാടുമത്താ ബേളുവമത്താ ഹുത്വാ പഭിജ്ജിംസു, സകലസരീരം ഛിദ്ദാവഛിദ്ദം അഹോസി. പൂതിഗത്തതിസ്സത്ഥേരോത്വേവസ്സ നാമം ഉദപാദി. അഥസ്സ അപരഭാഗേ അട്ഠീനി ഭിജ്ജിംസു. സോ അപ്പടിജഗ്ഗിയോ ¶ അഹോസി. നിവാസനപാരുപനം പുബ്ബലോഹിതമക്ഖിതം ജാലപൂവസദിസം അഹോസി. സദ്ധിവിഹാരികാദയോ പടിജഗ്ഗിതും അസക്കോന്താ ഛഡ്ഡയിംസു. സോ അനാഥോ ഹുത്വാ നിപജ്ജി.

ബുദ്ധാനഞ്ച നാമ ദ്വേ വാരേ ലോകവോലോകനം അവിജഹിതം ഹോതി. പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേന്താ ചക്കവാളമുഖവട്ടിതോ പട്ഠായ ഗന്ധകുടിഅഭിമുഖം ഞാണം കത്വാ ഓലോകേന്തി, സായം ഓലോകേന്താ ഗന്ധകുടിതോ പട്ഠായ ബാഹിരാഭിമുഖം ഞാണം കത്വാ ഓലോകേന്തി. തസ്മിം പന സമയേ ഭഗവതോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പൂതിഗത്തതിസ്സത്ഥേരോ പഞ്ഞായി. സത്ഥാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ, ‘‘അയം സദ്ധിവിഹാരികാദീഹി ഛഡ്ഡിതോ, ഇദാനിസ്സ മം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം പടിസരണം ¶ നത്ഥീ’’തി ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമിത്വാ വിഹാരചാരികം ചരമാനോ വിയ അഗ്ഗിസാലം ഗന്ത്വാ ഉക്ഖലിം ധോവിത്വാ ഉദകം ദത്വാ ഉദ്ധനം ആരോപേത്വാ ഉദകസ്സ തത്തഭാവം ആഗമയമാനോ അഗ്ഗിസാലായമേവ അട്ഠാസി. തത്തഭാവം ജാനിത്വാ ഗന്ത്വാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിപന്നമഞ്ചകോടിയം ¶ ഗണ്ഹി, തദാ ഭിക്ഖൂ ‘‘അപേഥ, ഭന്തേ, മയം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി മഞ്ചകം ഗഹേത്വാ അഗ്ഗിസാലം ആനയിംസു. സത്ഥാ അമ്ബണം ആഹരാപേത്വാ ഉണ്ഹോദകം ആസിഞ്ചിത്വാ തേഹി ഭിക്ഖൂഹി തസ്സ പാരുപനം ഗാഹാപേത്വാ ഉണ്ഹോദകേ മദ്ദാപേത്വാ മന്ദാതപേ വിസ്സജ്ജാപേസി. അഥസ്സ സന്തികേ ഠത്വാ സരീരം ഉണ്ഹോദകേന തേമേത്വാ ഘംസിത്വാ ന്ഹാപേസി, തസ്സ നഹാനപരിയോസാനേ പാരുപനം സുക്ഖി. അഥ നം തം നിവാസാപേത്വാ നിവത്ഥകാസാവം ഉദകേ മദ്ദാപേത്വാ ആതപേ വിസ്സജ്ജാപേസി. അഥസ്സ ഗത്തേ ഉദകേ ഛിന്നമത്തേ തമ്പി സുക്ഖി. സോ ഏകം കാസാവം നിവാസേത്വാ ഏകം പാരുപിത്വാ സല്ലഹുകസരീരോ ഏകഗ്ഗചിത്തോ മഞ്ചകേ നിപജ്ജി. സത്ഥാ തസ്സ ഉസ്സീസകേ ഠത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖു അയം തവ കായോ അപേതവിഞ്ഞാണോ നിരുപകാരോ ഹുത്വാ കലിങ്ഗരം വിയ പഥവിയം സേസ്സതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അചിരം വതയം കായോ, പഥവിം അധിസേസ്സതി;

ഛുദ്ധോ അപേതവിഞ്ഞാണോ, നിരത്ഥംവ കലിങ്ഗര’’ന്തി.

തത്ഥ അചിരം വതാതി ഭിക്ഖു ന ചിരസ്സേവ അയം കായോ പഥവിം അധിസേസ്സതി, ഇമിസ്സാ പകതിസയനേന സയിതായ പഥവിയാ ഉപരി സയിസ്സതി ¶ . ഛുദ്ധോതി അപവിദ്ധോ, അപഗതവിഞ്ഞാണതായ ¶ തുച്ഛോ ഹുത്വാ സേസ്സതീതി ദസ്സേതി. യഥാ കിം? നിരത്ഥംവ കലിങ്ഗരം നിരുപകാരം നിരത്ഥകം കട്ഠഖണ്ഡം വിയ. ദബ്ബസമ്ഭാരത്ഥികാ ഹി മനുസ്സാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഉജുകം ഉജുകസണ്ഠാനേന വങ്കം വങ്കസണ്ഠാനേന ഛിന്ദിത്വാ ദബ്ബസമ്ഭാരം ഗണ്ഹന്തി, അവസേസം പന സുസിരഞ്ച പൂതികഞ്ച അസാരകഞ്ച ഗണ്ഠിജാതഞ്ച ഛിന്ദിത്വാ തത്ഥേവ ഛഡ്ഡേന്തി. അഞ്ഞേ ദബ്ബസമ്ഭാരത്ഥികാ ആഗന്ത്വാ തം ഗഹേതാരോ നാമ നത്ഥി, ഓലോകേത്വാ അത്തനോ ഉപകാരകമേവ ഗണ്ഹന്തി, ഇതരം പഥവീഗതമേവ ഹോതി. തം പന തേന തേന ഉപായേന മഞ്ചപടിപാദകം വാ പാദകഥലികം വാ ഫലകപീഠം വാ കാതും സക്കാപി ഭവേയ്യ. ഇമസ്മിം പന അത്തഭാവേ ദ്വത്തിംസായ കോട്ഠാസേസു ഏകകോട്ഠാസോപി മഞ്ചപടിപാദകാദിവസേന അഞ്ഞേന വാ ഉപകാരമുഖേന ഗയ്ഹൂപഗോ നാമ നത്ഥി, കേവലം നിരത്ഥംവ കലിങ്ഗരം അയം കായോ അപഗതവിഞ്ഞാണോ കതിപാഹേനേവ പഥവിയം സേസ്സതീതി.

ദേസനാവസാനേ പൂതിഗത്തതിസ്സത്ഥേരോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ ¶ അഹേസും. ഥേരോപി അരഹത്തം പത്വാവ പരിനിബ്ബായി. സത്ഥാ തസ്സ സരീരകിച്ചം കാരാപേത്വാ ധാതുയോ ഗഹേത്വാ ചേതിയം കാരാപേസി. ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരം പുച്ഛിംസു – ‘‘ഭന്തേ, പൂതിഗത്തതിസ്സത്ഥേരോ കുഹിം നിബ്ബത്തോ’’തി. ‘‘പരിനിബ്ബുതോ, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഏവരൂപസ്സ പന അരഹത്തൂപനിസ്സയസമ്പന്നസ്സ ഭിക്ഖുനോ കിം കാരണാ ഗത്തം പുതികം ജാതം, കിം കാരണാ അട്ഠീനി ഭിന്നാനി, കിമസ്സ കാരണം അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയഭാവം പത്ത’’ന്തി? ‘‘ഭിക്ഖവേ, സബ്ബമേതം ഏതസ്സ അത്തനാ കതകമ്മേനേവ നിബ്ബത്ത’’ന്തി. ‘‘കിം പന തേന, ഭന്തേ, കത’’ന്തി? ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, സുണാഥാ’’തി അതീതം ആഹരി –

അയം ¶ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ സാകുണികോ ഹുത്വാ ബഹൂ സകുണേ വധിത്വാ ഇസ്സരജനം ഉപട്ഠഹി. തേസം ദിന്നാവസേസേ വിക്കിണാതി, ‘‘വിക്കിതാവസേസാ മാരേത്വാ ഠപിതാ പൂതികാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി യഥാ ഉപ്പതിതും ന സക്കോന്തി, തഥാ തേസം ജങ്ഘട്ഠീനി ച പക്ഖട്ഠീനി ച ഭിന്ദിത്വാ രാസിം കത്വാ ഠപേതി, തേ പുനദിവസേ വിക്കിണാതി. അതിബഹൂനം പന ലദ്ധകാലേ അത്തനോപി അത്ഥായ പചാപേതി. തസ്സേകദിവസം രസഭോജനേ പക്കേ ഏകോ ഖീണാസവോ പിണ്ഡായ ചരന്തോ ഗേഹദ്വാരേ അട്ഠാസി. സോ ഥേരം ദിസ്വാ ¶ ചിത്തം പസാദേത്വാ, ‘‘മയാ ബഹൂ പാണാ മാരേത്വാ ഖാദിതാ, അയ്യോ ച മേ ഗേഹദ്വാരേ ഠിതോ, അന്തോഗേഹേ ച രസഭോജനം സംവിജ്ജതി, പിണ്ഡപാതമസ്സ ദസ്സാമീ’’തി തസ്സ പത്തം ആദായ പൂരേത്വാ രസപിണ്ഡപാതം ദത്വാ ഥേരം പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠധമ്മസ്സ മത്ഥകം പാപുണേയ്യ’’ന്തി ആഹ. ഥേരോ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി അനുമോദനം അകാസി. ‘‘ഭിക്ഖവേ, തദാ കതകമ്മവസേനേതം തിസ്സസ്സ നിപ്ഫന്നം, സകുണാനം അട്ഠിഭേദനനിസ്സന്ദേന തിസ്സസ്സ ഗത്തഞ്ച പൂതികം ജാതം, അട്ഠീനി ച ഭിന്നാനി, ഖീണാസവസ്സ രസപിണ്ഡപാതദാനനിസ്സന്ദേന അരഹത്തം പത്തോ’’തി.

പൂതിഗത്തതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു സത്തമം.

ദിസോ ദിസന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ കോസലജനപദേ നന്ദഗോപാലകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിര അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ഗഹപതിനോ നന്ദോ നാമ ¶ ഗോപാലകോ ഗോയൂഥം രക്ഖതി അഡ്ഢോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ. സോ കിര യഥാ കേണിയോ ജടിലോ പബ്ബജ്ജാവേസേന, ഏവം ഗോപാലകത്തേന രാജബലിം പരിഹരന്തോ അത്തനോ കുടുമ്ബം രക്ഖതി. സോ കാലേന കാലം പഞ്ച ഗോരസേ ആദായ ¶ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ സന്തികം ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം പസ്സതി, ധമ്മം സുണാതി, അത്തനോ വസനട്ഠാനം ആഗമനത്ഥായ സത്ഥാരം യാചതി. സത്ഥാ തസ്സ ഞാണപരിപാകം ആഗമയമാനോ ആഗന്ത്വാ പരിപക്കഭാവം ഞത്വാ ഏകദിവസം മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ചാരികം ചരന്തോ മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ തസ്സ വസനട്ഠാനാസന്നേ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസീദി. നന്ദോ സത്ഥു സന്തികം അഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ പടിസന്ഥാരം കത്വാ സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ സത്ഥാഹം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പണീതം പഞ്ചഗോരസദാനം അദാസി. സത്തമേ ദിവസേ സത്ഥാ അനുമോദനം കത്വാ ദാനകഥാദിഭേദം അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി. കഥാപരിയോസാനേ നന്ദഗോപാലകോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ സത്ഥു പത്തം ഗഹേത്വാ സത്ഥാരം അനുഗച്ഛന്തോ ദൂരം ഗന്ത്വാ, ‘‘തിട്ഠ, ഉപാസകാ’’തി നിവത്തിയമാനോ വന്ദിത്വാ നിവത്തി. അഥ നം ഏകോ ലുദ്ദകോ വിജ്ഝിത്വാ മാരേസി. പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്താ ഭിക്ഖൂ നം ദിസ്വാ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം ¶ ആഹംസു – ‘‘നന്ദോ, ഭന്തേ, ഗോപാലകോ തുമ്ഹാകം ഇധാഗതത്താ മഹാദാനം ദത്വാ അനുഗന്ത്വാ നിവത്തേന്തോ മാരിതോ, സചേ തുമ്ഹേ നാഗച്ഛിസ്സഥ, നാസ്സ മരണം അഭവിസ്സാ’’തി. സത്ഥാ ¶ , ‘‘ഭിക്ഖവേ, മയി ആഗതേപി അനാഗതേപി തസ്സ ചതസ്സോ ദിസാ ചതസ്സോ അനുദിസാ ച ഗച്ഛന്തസ്സാപി മരണതോ മുച്ചനൂപായോ നാമ നത്ഥി. യഞ്ഹി നേവ ചോരാ, ന വേരിനോ കരോന്തി, തം ഇമേസം സത്താനം അന്തോപദുട്ഠം മിച്ഛാപണിഹിതം ചിത്തമേവ കരോതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ദിസോ ദിസം യം തം കയിരാ, വേരീ വാ പന വേരിനം;

മിച്ഛാപണിഹിതം ചിത്തം, പാപിയോ നം തതോ കരേ’’തി.

തത്ഥ ദിസോ ദിസന്തി ചോരോ ചോരം. ‘‘ദിസ്വാ’’തി പാഠസേസോ. യം തം കയിരാതി യം തം തസ്സ അനയബ്യസനം കരേയ്യ. ദുതിയപദേപി ഏസേവ നയോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഏകോ ഏകസ്സ മിത്തദുബ്ഭീ ചോരോ പുത്തദാരഖേത്തവത്ഥു ഗോമഹിംസാദീസു അപരജ്ഝന്തോ യസ്സ അപരജ്ഝതി, തമ്പി തഥേവ അത്തനി അപരജ്ഝന്തം ചോരം ദിസ്വാ, വേരി വാ പന കേനചിദേവ കാരണേന ബദ്ധവേരം വേരിം ദിസ്വാ അത്തനോ കക്ഖളതായ ദാരുണതായ യം തം തസ്സ അനയബ്യസനം കരേയ്യ, പുത്തദാരം വാ പീളേയ്യ, ഖേത്താദീനി വാ നാസേയ്യ, ജീവിതാ വാ പന നം വോരോപേയ്യ, ദസസു അകുസലകമ്മപഥേസു മിച്ഛാഠപിതത്താ മിച്ഛാപഹിണിതം ചിത്തം പാപിയോ നം തതോ കരേ തം പുരിസം തതോ പാപതരം കരേയ്യ. വുത്തപ്പകാരേഹി, ദിസോ ദിസസ്സ വാ വേരീ വേരിനോ വാ ഇമസ്മിംയേവ ¶ അത്തഭാവേ ദുക്ഖം വാ ഉപ്പാദേയ്യ, ജീവിതക്ഖയം വാ കരേയ്യ. ഇദം പന അകുസലകമ്മപഥേസു മിച്ഛാഠപിതം ചിത്തം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അനയബ്യസനം പാപേതി, അത്തഭാവസതസഹസ്സേസുപി ചതൂസു അപായേസു ഖിപിത്വാ സീസം ഉക്ഖിപിതും ന ദേതീതി.

ദേസനാപരിയോസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പത്താ. മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ദേസനാ ജാതാ. ഉപാസകേന പന ഭവന്തരേ കതകമ്മം ഭിക്ഖൂഹി ന പുച്ഛിതം, തസ്മാ സത്ഥാരാ ന കഥിതന്തി.

ന ¶ തം മാതാ പിതാ കയിരാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം ജേതവനേ വിഹരന്തോ സോരേയ്യത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

വത്ഥു സോരേയ്യനഗരേ സമുട്ഠിതം, സാവത്ഥിയം നിട്ഠാപേസി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തേ സോരേയ്യനഗരേ സോരേയ്യസേട്ഠിപുത്തോ ഏകേന സഹായകേന സദ്ധിം സുഖയാനകേ നിസീദിത്വാ മഹന്തേന പരിവാരേന ന്ഹാനത്ഥായ നഗരാ നിക്ഖമി. തസ്മിം ഖണേ മഹാകച്ചായനത്ഥേരോ സോരേയ്യനഗരം പിണ്ഡായ പവിസിതുകാമോ ഹുത്വാ ബഹിനഗരേ സങ്ഘാടിം പാരുപതി. ഥേരസ്സ ച സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം. സോരേയ്യസേട്ഠിപുത്തോ തം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ വത അയം വാ ഥേരോ മമ ഭരിയാ ഭവേയ്യ, മമ വാ ഭരിയായ സരീരവണ്ണോ ഏതസ്സ സരീരവണ്ണോ ¶ വിയ ഭവേയ്യാ’’തി. തസ്സ ചിന്തിതമത്തേയേവ പുരിസലിങ്ഗം അന്തരധായി, ഇത്ഥിലിങ്ഗം പാതുരഹോസി. സോ ലജ്ജമാനോ യാനകാ ഓരുയ്ഹ പലായി. പരിജനോ തം അസഞ്ജാനന്തോ ‘‘കിമേത’’ന്തി ആഹ. സാപി തക്കസിലമഗ്ഗം പടിപജ്ജി. സഹായകോപിസ്സാ ഇതോ ചിതോ ച വിചരിത്വാപി നാദ്ദസ. സബ്ബേ ന്ഹായിത്വാ ഗേഹം അഗമിംസു. ‘‘കഹം സേട്ഠിപുത്തോ’’തി ച വുത്തേ, ‘‘ന്ഹത്വാ ആഗതോ ഭവിസ്സതീതി മഞ്ഞിമ്ഹാ’’തി വദിംസു. അഥസ്സ മാതാപിതരോ തത്ഥ തത്ഥ പരിയേസിത്വാ അപസ്സന്താ രോദിത്വാ പരിദേവിത്വാ, ‘‘മതോ ഭവിസ്സതീ’’തി മതകഭത്തം അദംസു. സാ ഏകം തക്കസിലഗാമിം സത്ഥവാഹം ദിസ്വാ യാനകസ്സ പച്ഛതോ പച്ഛതോ അനുബന്ധി.

അഥ നം മനുസ്സാ ദിസ്വാ, ‘‘അമ്ഹാകം യാനകസ്സ പച്ഛതോ പച്ഛതോ അനുഗച്ഛതി, മയം ‘കസ്സേസാ ദാരികാ’തി തം ന ജാനാമാ’’തി വദിംസു. സാപി ‘‘തുമ്ഹേ അത്തനോ യാനകം പാജേഥ, അഹം പദസാ ഗമിസ്സാമീ’’തി ഗച്ഛന്തീ അങ്ഗുലിമുദ്ദികം ദത്വാ ഏകസ്മിം യാനകേ ഓകാസം കാരേസി. മനുസ്സാ ചിന്തയിംസു – ‘‘തക്കസിലനഗരേ അമ്ഹാകം സേട്ഠിപുത്തസ്സ ഭരിയാ നത്ഥി, തസ്സ ആചിക്ഖിസ്സാമ, മഹാപണ്ണാകാരോ നോ ഭവിസ്സതീ’’തി. തേ ഗേഹം ഗന്ത്വാ, ‘‘സാമി, അമ്ഹേഹി തുമ്ഹാകം ¶ ഏകം ഇത്ഥിരതനം ആനീത’’ന്തി ആഹംസു. സോ തം സുത്വാ തം പക്കോസാപേത്വാ അത്തനോ വയാനുരൂപം ¶ അഭിരൂപം പാസാദികം ദിസ്വാ ഉപ്പന്നസിനേഹോ ഗേഹേ അകാസി. പുരിസാ ഹി ഇത്ഥിയോ, ഇത്ഥിയോ ¶ വാ പുരിസാ അഭൂതപുബ്ബാ നാമ നത്ഥി. പുരിസാ ഹി പരസ്സ ദാരേസു അതിചരിത്വാ കാലം കത്വാ ബഹൂനി വസ്സസതസഹസ്സാനി നിരയേ പച്ചിത്വാ മനുസ്സജാതിം ആഗച്ഛന്താ അത്തഭാവസതേ ഇത്ഥിഭാവം ആപജ്ജന്തി.

ആനന്ദത്ഥേരോപി കപ്പസതസഹസ്സം പൂരിതപാരമീ അരിയസാവകോ സംസാരേ സംസരന്തോ ഏകസ്മിം അത്തഭാവേ കമ്മാരകുലേ നിബ്ബത്തോ. പരദാരകമ്മം കത്വാ നിരയേ പച്ചിത്വാ പക്കാവസേസേന ചുദ്ദസസു അത്തഭാവേസു പുരിസസ്സ പാദപരിചാരികാ ഇത്ഥീ അഹോസി, സത്തസു അത്തഭാവേസു ബീജുദ്ധരണം പാപുണി. ഇത്ഥിയോ പന ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ ഇത്ഥിഭാവേ ഛന്ദം വിരാജേത്വാ, ‘‘ഇദം നോ പുഞ്ഞം പുരിസത്തഭാവപടിലാഭായ സംവത്തതൂ’’തി ചിത്തം അധിട്ഠഹിത്വാ കാലം കത്വാ പുരിസത്തഭാവം പടിലഭന്തി, പതിദേവതാ ഹുത്വാ സാമികേ സമ്മാപടിപത്തിവസേനാപി പുരിസത്തഭാവം പടിലഭന്തേവ.

അയം പന സേട്ഠിപുത്തോ ഥേരേ അയോനിസോ ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ ഇത്ഥിഭാവം പടിലഭി. തക്കസിലായം സേട്ഠിപുത്തേന സദ്ധിം സംവാസമന്വായ പന തസ്സാ കുച്ഛിയം ഗബ്ഭോ പതിട്ഠാസി. സാ ദസമാസച്ചയേന പുത്തം ലഭിത്വാ തസ്സ പദസാ ഗമനകാലേ അപരമ്പി പുത്തം പടിലഭി. ഏവമസ്സാ കുച്ഛിയം വുത്ഥാ ദ്വേ, സോരേയ്യനഗരേ തം പടിച്ച നിബ്ബത്താ ദ്വേതി ചത്താരോ പുത്താ അഹേസും. തസ്മിം കാലേ സോരേയ്യനഗരതോ തസ്സാ സഹായകോ സേട്ഠിപുത്തോ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി തക്കസിലം ¶ ഗന്ത്വാ സുഖയാനകേ നിസിന്നോ നഗരം പാവിസി. അഥ നം സാ ഉപരിപാസാദതലേ വാതപാനം വിവരിത്വാ അന്തരവീഥിം ഓലോകയമാനാ ഠിതാ ദിസ്വാ സഞ്ജാനിത്വാ ദാസിം പേസേത്വാ പക്കോസാപേത്വാ മഹാതലേ നിസീദാപേത്വാ മഹന്തം സക്കാരസമ്മാനം അകാസി. അഥ നം സോ ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, ത്വം ഇതോ പുബ്ബേ അമ്ഹേഹി ന ദിട്ഠപുബ്ബാ, അഥ ച പന നോ മഹന്തം സക്കാരം കരോസി, ജാനാസി ത്വം അമ്ഹേ’’തി. ‘‘ആമ, സാമി, ജാനാമി, നനു തുമ്ഹേ സോരേയ്യനഗരവാസിനോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭദ്ദേ’’തി. സാ മാതാപിതൂനഞ്ച ഭരിയായ ച പുത്താനഞ്ച അരോഗഭാവം പുച്ഛി. ഇതരോ ‘‘ആമ, ഭദ്ദേ, അരോഗാ’’തി വത്വാ ‘‘ജാനാസി ത്വം ഏതേ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ സാമി, ജാനാമി. തേസം ഏകോ പുത്തോ അത്ഥി, സോ കഹം, സാമീ’’തി? ‘‘ഭദ്ദേ, മാ ഏതം കഥേഹി, മയം തേന സദ്ധിം ഏകദിവസം സുഖയാനകേ നിസീദിത്വാ ന്ഹായിതും നിക്ഖന്താ നേവസ്സ ഗതിം ജാനാമ, ഇതോ ചിതോ ച വിചരിത്വാ തം അദിസ്വാ മാതാപിതൂനം ¶ ആരോചയിമ്ഹാ, തേപിസ്സ രോദിത്വാ കന്ദിത്വാ പേതകിച്ചം കിരിംസൂ’’തി. ‘‘അഹം സോ, സാമീ’’തി. ‘‘അപേഹി, ഭദ്ദേ, കിം കഥേസി മയ്ഹം സഹായോ ദേവകുമാരോ വിയ ഏകോ പുരിസോ’’തി? ‘‘ഹോതു, സാമി, അഹം സോ’’തി. ‘‘അഥ ഇദം കിം നാമാ’’തി? ‘‘തം ദിവസം തേ അയ്യോ മഹാകച്ചായനത്ഥേരോ ദിട്ഠോ’’തി? ‘‘ആമ, ദിട്ഠോ’’തി. അഹം അയ്യം ¶ മഹാകച്ചായനത്ഥേരം ഓലോകേത്വാ, ‘‘അഹോ വത അയം വാ ഥേരോ മമ ഭരിയാ ഭവേയ്യ ¶ , ഏതസ്സ വാ സരീരവണ്ണോ വിയ മമ ഭരിയായ സരീരവണ്ണോ ഭവേയ്യാ’’തി ചിന്തേസിം. ചിന്തിതക്ഖണേയേവ മേ പുരിസലിങ്ഗം അന്തരധായി, ഇത്ഥിലിങ്ഗം പാതുഭവി. അഥാഹം ലജ്ജമാനാ കസ്സചി കിഞ്ചി വത്തും അസക്കുണിത്വാ തതോ പലായിത്വാ ഇധാഗതാ, സാമീതി.

‘‘അഹോ വത തേ ഭാരിയം കമ്മം കതം, കസ്മാ മയ്ഹം നാചിക്ഖി, അപിച പന തേ ഥേരോ ഖമാപിതോ’’തി? ‘‘ന ഖമാപിതോ, സാമി. ജാനാസി പന ത്വം കഹം ഥേരോ’’തി? ‘‘ഇമമേവ നഗരം ഉപനിസ്സായ വിഹരതീ’’തി. ‘‘സചേ പിണ്ഡായ ചരന്തോ ഇധാഗച്ഛേയ്യ, അഹം മമ അയ്യസ്സ ഭിക്ഖാഹാരം ദദേയ്യം, സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി സീഘം സക്കാരം കരോഹി, അമ്ഹാകം അയ്യം ഖമാപേസ്സാമാ’’തി സോ ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നോ, ‘‘ഭന്തേ, സ്വേ മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി ആഹ. ‘‘നനു ത്വം, സേട്ഠിപുത്ത, ആഗന്തുകോസീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മാ അമ്ഹാകം ആഗന്തുകഭാവം പുച്ഛഥ, സ്വേ മേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി. ഥേരോ അധിവാസേസി, ഗേഹേപി ഥേരസ്സ മഹാസക്കാരോ പടിയത്തോ. ഥേരോ പുനദിവസേ തം ഗേഹദ്വാരം അഗമാസി. അഥ നം നിസീദാപേത്വാ പണീതേനാഹാരേന പരിവിസിത്വാ സേട്ഠിപുത്തോ തം ഇത്ഥിം ഗഹേത്വാ ഥേരസ്സ പാദമൂലേ നിപജ്ജാപേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മയ്ഹം സഹായികായ ഖമഥാ’’തി ആഹ. ‘‘കിമേത’’ന്തി? ‘‘അയം, ഭന്തേ, പുബ്ബേ മയ്ഹം പിയസഹായകോ ഹുത്വാ തുമ്ഹേ ഓലോകേത്വാ ഏവം നാമ ചിന്തേസി, അഥസ്സ പുരിസലിങ്ഗം അന്തരധായി, ഇത്ഥിലിങ്ഗം പാതുഭവി, ഖമഥ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഉട്ഠഹഥ, ഖമാമി വോ അഹ’’ന്തി. ഥേരേന ¶ ‘‘ഖമാമീ’’തി വുത്തമത്തേയേവ ഇത്ഥിലിങ്ഗം അന്തരധായി, പുരിസലിങ്ഗം പാതുഭവി.

പുരിസലിങ്ഗേ പാതുഭൂതമത്തേയേവ തം തക്കസിലായ സേട്ഠിപുത്തോ ആഹ – ‘‘സമ്മ സഹായക, ഇമേ ദ്വേ ദാരകാ തവ കുച്ഛിയം വുത്ഥത്താ മം പടിച്ച നിബ്ബത്തത്താ ഉഭിന്നമ്പിനോ പുത്താ ഏവ, ഇധേവ വസിസ്സാമ, മാ ഉക്കണ്ഠീ’’തി. ‘‘സമ്മ, അഹം ഏകേനത്തഭാവേന പഠമം പുരിസോ ഹുത്വാ ഇത്ഥിഭാവം പത്വാ പുന ¶ പുരിസോ ജാതോതി വിപ്പകാരപ്പത്തോ, പഠമം മം പടിച്ച ദ്വേ പുത്താ നിബ്ബത്താ, ഇദാനി മേ കുച്ഛിതോ ദ്വേ പുത്താ നിക്ഖന്താ, സ്വാഹം ഏകേനത്തഭാവേന വിപ്പകാരപ്പത്തോ, പുന ‘ഗേഹേ വസിസ്സതീ’തി സഞ്ഞം മാ കരി, അഹം മമ അയ്യസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമി. ഇമേ ദ്വേ ദാരകാ തവ ഭാരാതി, ഇമേസു മാ പമജ്ജീ’’തി വത്വാ പുത്തേ സീസേ പരിചുമ്ബിത്വാ പരിമജ്ജിത്വാ ഉരേ നിപജ്ജാപേത്വാ പിതു നിയ്യാദേത്വാ നിക്ഖമിത്വാ ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം യാചി. ഥേരോപി നം പബ്ബാജേത്വാ ഉപസമ്പാദേത്വാ ഗണ്ഹിത്വാവ ചാരികം ചരമാനോ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിം അഗമാസി. തസ്സ സോരേയ്യത്ഥേരോതി നാമം അഹോസി. ജനപദവാസിനോ തം പവത്തിം ഞത്വാ സങ്ഖുഭിത്വാ കോതൂഹലജാതാ തം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛിംസു ¶ – ‘‘ഏവം കിര, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ആമ, ആവുസോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഏവരൂപമ്പി കാരണം നാമ ഹോതി’’? ‘‘തുമ്ഹാകം കുച്ഛിയം കിര ദ്വേ പുത്താ നിബ്ബത്താ, തുമ്ഹേ പടിച്ച ¶ ദ്വേ ജാതാ, തേസം വോ കതരേസു ബലവസിനേഹോ ഹോതീ’’തി? ‘‘കുച്ഛിയം വുത്ഥകേസു, ആവുസോ’’തി. ആഗതാഗതാ നിബദ്ധം തഥേവ പുച്ഛിംസു.

ഥേരോ ‘‘കുച്ഛിയം വുത്തകേസു ഏവ സിനേഹോ ബലവാ’’തി പുനപ്പുനം കഥേന്തോ ഹരായമാനോ ഏകോവ നിസീദതി, ഏകോവ തിട്ഠതി. സോ ഏവം ഏകത്തൂപഗതോ അത്തഭാവേ ഖയവയം സമുട്ഠാപേത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. അഥ നം ആഗതാഗതാ പുച്ഛന്തി – ‘‘ഭന്തേ, ഏവം കിര നാമ അഹോസീ’’തി? ‘‘ആമാവുസോ’’തി. ‘‘കതരേസു സിനേഹോ ബലവാ’’തി? ‘‘മയ്ഹം കത്ഥചി സിനേഹോ നാമ നത്ഥീ’’തി. ഭിക്ഖൂ ‘‘അയം അഭൂതം കഥേസി, പുരിമദിവസേസു ‘കുച്ഛിയം വുത്ഥപുത്തേസു സിനേഹോ ബലവാ’തി വത്വാ ഇദാനി ‘മയ്ഹം കത്ഥചി സിനേഹോ നത്ഥീ’തി വദതി, അഞ്ഞം ബ്യാകരോതി, ഭന്തേ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ അഞ്ഞം ബ്യാകരോതി, മമ പുത്തസ്സ സമ്മാപണിഹിതേന ചിത്തേന മഗ്ഗസ്സ ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ ന കത്ഥചി സിനേഹോ ജാതോ, യം സമ്പത്തിം നേവ മാതാ, ന പിതാ കാതും സക്കോതി, തം ഇമേസം സത്താനം അബ്ഭന്തരേ പവത്തം സമ്മാപണിഹിതം ചിത്തമേവ ദേതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ന ¶ തം മാതാ പിതാ കയിരാ, അഞ്ഞേ വാപി ച ഞാതകാ;

സമ്മാപണിഹിതം ചിത്തം, സേയ്യസോ നം തതോ കരേ’’തി.

തത്ഥന തന്തി തം കാരണം നേവ മാതാ കരേയ്യ, ന പിതാ, ന അഞ്ഞേ ഞാതകാ. സമ്മാപണിഹിതന്തി ദസസു കുസലകമ്മപഥേസു സമ്മാ ഠപിതം. സേയ്യസോ ¶ നം തതോ കരേതി തതോ കാരണതോ സേയ്യസോ നം വരതരം ഉത്തരിതരം കരേയ്യ, കരോതീതി അത്ഥോ. മാതാപിതരോ ഹി പുത്താനം ധനം ദദമാനാ ഏകസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ കമ്മം അകത്വാ സുഖേന ജീവികകപ്പനം ധനം ദാതും സക്കോന്തി. വിസാഖായ മാതാപിതരോപി താവ മഹദ്ധനാ മഹാഭോഗാ, തസ്സാ ഏകസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ സുഖേന ജീവികകപ്പനം ധനം അദംസു. ചതൂസു പന ദീപേസു ചക്കവത്തിസിരിം ദാതും സമത്ഥാ മാതാപിതരോപി നാമ പുത്താനം നത്ഥി, പഗേവ ദിബ്ബസമ്പത്തിം വാ പഠമജ്ഝാനാദിസമ്പത്തിം വാ, ലോകുത്തരസമ്പത്തിദാനേ കഥാവ നത്ഥി, സമ്മാപണിഹിതം പന ചിത്തം സബ്ബമ്പേതം സമ്പത്തിം ദാതും സക്കോതി. തേന വുത്തം ‘‘സേയ്യസോ നം തതോ കരേ’’തി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പത്താ. ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ജാതാതി.

൧. പഥവികഥാപസുതപഞ്ചസതഭിക്ഖുവത്ഥു

കോ ¶ ¶ ¶ ഇമം പഥവിം വിചേസ്സതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ പഥവികഥാപസുതേ പഞ്ചസതേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ കിര ഭഗവതാ സദ്ധിം ജനപദചാരികം ചരിത്വാ ജേതവനം ആഗന്ത്വാ സായന്ഹസമയേ ഉപട്ഠാനസാലായം സന്നിസിന്നാ അത്തനാ ഗതഗതട്ഠാനേസു ‘‘അസുകഗാമതോ അസുകഗാമഗമനട്ഠാനേ സമം വിസമം കദ്ദമബഹുലം സക്ഖരബഹുലം കാളമത്തികം തമ്ബമത്തിക’’ന്തി പഥവികഥം കഥേസും. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ, ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി വിചരിതട്ഠാനേ പഥവികഥായാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഏസാ ബാഹിരപഥവീ നാമ, തുമ്ഹേഹി അജ്ഝുത്തികപഥവിയം പരികമ്മം കാതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

തത്ഥ കോ ഇമന്തി കോ ഇമം അത്തഭാവസങ്ഖാതം പഥവിം. വിചേസ്സതീതി അത്തനോ ഞാണേന വിചിനിസ്സതി വിജാനിസ്സതി, പടിവിജ്ഝിസ്സതി, സച്ഛികരിസ്സതീതി അത്ഥോ. യമലോകഞ്ചാതി ചതുബ്ബിധം അപായലോകഞ്ച. ഇമം സദേവകന്തി ഇമം മനുസ്സലോകഞ്ച ദേവലോകേന സദ്ധിം കോ വിചേസ്സതി ¶ വിചിനിസ്സതി വിജാനിസ്സതി പടിവിജ്ഝിസ്സതി സച്ഛികരിസ്സതീതി പുച്ഛി. കോ ധമ്മപദം സുദേസിതന്തി യഥാസഭാവതോ കഥിതത്താ സുദേസിതം സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മസങ്ഖാതം ധമ്മപദം കുസലോ മാലാകാരോ പുപ്ഫം വിചിനന്തോ വിയ കോ ¶ പചേസ്സതി വിചിനിസ്സതി വിജാനിസ്സതി ഉപപരിക്ഖിസ്സതി പടിവിജ്ഝിസ്സതി, സച്ഛികരിസ്സതീതി അത്ഥോ. സേഖോതി അധിസീലസിക്ഖാ, അധിചിത്തസിക്ഖാ, അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാതി ഇമാ തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖനതോ സോതാപത്തിമഗ്ഗട്ഠം ആദിം കത്വാ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗട്ഠാ സത്തവിധോ സേഖോ ഇമം അത്തഭാവസങ്ഖാതം പഥവിം അരഹത്തമഗ്ഗേന തതോ ഛന്ദരാഗം അപകഡ്ഢന്തോ വിചേസ്സതി വിചിനിസ്സതി വിജാനിസ്സതി ¶ പടിവിജ്ഝിസ്സതി സച്ഛികരിസ്സതി. യമലോകഞ്ചാതി തം യഥാവുത്തപകാരം യമലോകഞ്ച ഇമം മനുസ്സലോകഞ്ച സഹ ദേവേഹി സദേവകം സ്വേവ വിചേസ്സതി വിചിനിസ്സതി വിജാനിസ്സതി പടിവിജ്ഝിസ്സതി സച്ഛികരിസ്സതി. സേഖോതി സ്വേവ സത്തവിധോ സേഖോ, യഥാ നാമ കുസലോ മാലാകാരോ പുപ്ഫാരാമം പവിസിത്വാ തരുണമകുളാനി ച പാണകവിദ്ധാനി ച മിലാതാനി ച ഗണ്ഠികജാതാനി ച പുപ്ഫാനി വജ്ജേത്വാ സോഭനാനി സുജാതസുജാതാനേവ പുപ്ഫാനി വിചിനാതി, ഏവമേവ ഇമം സുകഥിതം സുനിദ്ദിട്ഠം ബോധിപക്ഖിയധമ്മപദമ്പി പഞ്ഞായ പചേസ്സതി വിചിനിസ്സതി ഉപപരിക്ഖിസ്സതി പടിവിജ്ഝിസ്സതി സച്ഛികരിസ്സതീതി സത്ഥാ സയമേവ പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേസി.

ദേസനാവസാനേ പഞ്ചസതാപി ഭിക്ഖൂ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിംസു. സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

പഥവികഥാപസുതപഞ്ചസതഭിക്ഖുവത്ഥു പഠമം.

൨. മരീചികമ്മട്ഠാനികത്ഥേരവത്ഥു

ഫേണൂപമന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം മരീചികമ്മട്ഠാനികം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിര ഭിക്ഖു സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ, ‘‘സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഘടേത്വാ വായമിത്വാ അരഹത്തം പത്തും അസക്കോന്തോ ‘‘വിസേസേത്വാ കമ്മട്ഠാനം കഥാപേസ്സാമീ’’തി സത്ഥു സന്തികം ആഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ മരീചിം ദിസ്വാ, ‘‘യഥാ അയം ഗിമ്ഹസമയേ ഉട്ഠിതാ മരീചി ദൂരേ ഠിതാനം രൂപഗതാ വിയ പഞ്ഞായതി, സന്തികം ആഗച്ഛന്താനം നേവ പഞ്ഞായതി, അയം അത്തഭാവോപി ഉപ്പാദവയട്ഠേന ഏവരൂപോ’’തി മരീചികമ്മട്ഠാനം ഭാവേന്തോ ആഗന്ത്വാ ¶ മഗ്ഗകിലന്തോ അചിരവതിയം ന്ഹായിത്വാ ഏകസ്മിം ¶ ചണ്ഡസോതതീരേ രുക്ഖഛായായ നിസിന്നോ ഉദകവേഗാഭിഘാതേന ഉട്ഠഹിത്വാ മഹന്തേ മഹന്തേ ഫേണപിണ്ഡേ ഭിജ്ജമാനേ ദിസ്വാ, ‘‘അയം അത്തഭാവോപി ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഭിജ്ജനട്ഠേന ഏവരൂപോയേവാ’’തി ആരമ്മണം അഗ്ഗഹേസി. സത്ഥാ ഗന്ധകുടിയം ഠിതോവ തം ഥേരം ദിസ്വാ, ‘‘ഏവമേവ, ഭിക്ഖു, ഏവരൂപോവായം അത്തഭാവോ ഫേണപിണ്ഡോ വിയ മരീചി വിയ ഉപ്പജ്ജനഭിജ്ജനസഭാവോയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

അദസ്സനം മച്ചുരാജസ്സ ഗച്ഛേ’’തി.

തത്ഥ ഫേണൂപമന്തി ഇമം കേസാദിസമൂഹസങ്ഖാതം കായം അബലദുബ്ബലട്ഠേന അനദ്ധനിയതാവകാലികട്ഠേന ഫേണപിണ്ഡസരിക്ഖകോതി ¶ വിദിത്വാ. മരീചിധമ്മന്തി യഥാ മരീചി ദൂരേ ഠിതാനം രൂപഗതാ വിയ ഗയ്ഹൂപഗാ വിയ ഹോതി, സന്തികേ ഉപഗച്ഛന്താനം രിത്താ തുച്ഛാ അഗയ്ഹൂപഗാ സമ്പജ്ജതി, ഏവമേവ ഖണികഇത്തരപച്ചുപട്ഠാനട്ഠേന അയം കായോപി മരീചിധമ്മോതി അഭിസമ്ബുധാനോ ബുജ്ഝന്തോ, ജാനന്തോതി അത്ഥോ. മാരസ്സ പപുപ്ഫകാനീതി മാരസ്സ പപുപ്ഫകസങ്ഖാതാനി തേഭൂമകാനി വട്ടാനി അരിയമഗ്ഗേന ഛിന്ദിത്വാ ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു മച്ചുരാജസ്സ അദസ്സനം അവിസയം അമതമഹാനിബ്ബാനം ഗച്ഛേയ്യാതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ഥേരോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ സത്ഥു സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം ഥോമേന്തോ വണ്ണേന്തോ വന്ദന്തോവ ആഗതോതി.

മരീചികമ്മട്ഠാനികത്ഥേരവത്ഥു ദുതിയം.

പുപ്ഫാനിഹേവ പചിനന്തന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ സപരിസം മഹോഘേന അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ മാരിതം വിടടൂഭം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തത്രായം ¶ അനുപുബ്ബികഥാ – സാവത്ഥിയഞ്ഹി മഹാകോസലരഞ്ഞോ പുത്തോ പസേനദികുമാരോ നാമ. വേസാലിയം ¶ ലിച്ഛവിരഞ്ഞോ പുത്തോ ലിച്ഛവികുമാരോ ¶ മഹാലി നാമ, കുസിനാരായം മല്ലരാജപുത്തോ ബന്ധുലോ നാമാതി ഇമേ തയോ ദിസാപാമോക്ഖസ്സാചരിയസ്സ സന്തികേ സിപ്പുഗ്ഗഹണത്ഥം തക്കസിലം ഗന്ത്വാ ബഹിനഗരേ സാലായ സമാഗതാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ആഗതകാരണഞ്ച കുലഞ്ച നാമഞ്ച പുച്ഛിത്വാ സഹായകാ ഹുത്വാ ഏകതോവ ആചരിയം ഉപസങ്കമിത്വാ സിപ്പം സിക്ഖന്താ ന ചിരസ്സേവ ഉഗ്ഗഹിതസിപ്പാ ആചരിയം ആപുച്ഛിത്വാ ഏകതോവ നിക്ഖമിത്വാ സകസകട്ഠാനാനി അഗമംസു. തേസു പസേനദികുമാരോ പിതു സിപ്പം ദസ്സേത്വാ പസന്നേന പിതരാ രജ്ജേ അഭിസിത്തോ. മഹാലികുമാരോ ലിച്ഛവീനം സിപ്പം ദസ്സേന്തോ മഹന്തേന ഉസ്സാഹേന ദസ്സേസി, തസ്സ അക്ഖീനി ഭിജ്ജിത്വാ അഗമംസു. ലിച്ഛവിരാജാനോ ‘‘അഹോ വത അമ്ഹാകം ആചരിയോ അക്ഖിവിനാസം പത്തോ, ന നം പരിച്ചജിസ്സാമ, ഉപട്ഠഹിസ്സാമ ന’’ന്തി തസ്സ സതസഹസ്സുട്ഠാനകം ഏകം ദ്വാരം അദംസു. സോ തം നിസ്സായ പഞ്ചസതേ ലിച്ഛവിരാജപുത്തേ സിപ്പം സിക്ഖാപേന്തോ വസി. ബന്ധുലകുമാരോ സട്ഠിം സട്ഠിം വേളൂ ഗഹേത്വാ മജ്ഝേ അയസലാകം പക്ഖിപിത്വാ സട്ഠികലാപേ ഉസ്സാപേത്വാ ഠപിതേ മല്ലരാജകുലേഹി ‘‘ഇമേ കപ്പേതൂ’’തി വുത്തോ അസീതിഹത്ഥം ആകാസം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ അസിനാ കപ്പേന്തോ അഗമാസി. സോ ഓസാനകലാപേ ¶ അയസലാകായ ‘‘കിരീ’’തി സദ്ദം സുത്വാ, ‘‘കിം ഏത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ സബ്ബകലാപേസു അയസലാകാനം ഠപിതഭാവം ഞത്വാ അസിം ഛഡ്ഡേത്വാ രോദമാനോ ‘‘മയ്ഹം ഏത്തകേസു ഞാതിസുഹജ്ജേസു ഏകോപി സസിനേഹോ ഹുത്വാ ഇമം കാരണം നാചിക്ഖി. സചേ ഹി അഹം ജാനേയ്യം, അയസലാകായ സദ്ദം അനുട്ഠാപേന്തോവ ഛിന്ദേയ്യ’’ന്തി വത്വാ, ‘‘സബ്ബേപിമേ മാരേത്വാ രജ്ജം കരേയ്യ’’ന്തി മാതാപിതൂനം കഥേസി. തേഹി ‘‘പവേണിരജ്ജം നാമ, താത, ഇദം ന ലബ്ഭാ ഏവം കാതു’’ന്തി നാനപ്പകാരേന വാരിതോ ‘‘തേന ഹി മമ സഹായകസ്സ സന്തികം ഗമിസ്സാമീ’’തി സാവത്ഥിം അഗമാസി.

പസേനദി കോസലോ രാജാ തസ്സാഗമനം സുത്വാ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ മഹന്തേന സക്കാരേന തം നഗരം പവേസേത്വാ സേനാപതിട്ഠാനേ ഠപേസി. സോ മാതാപിതരോ പക്കോസാപേത്വാ തത്ഥേവ വാസം കപ്പേസി. അഥേകദിവസം രാജാ ¶ ഉപരിപാസാദേ ഠിതോ അന്തരവീഥിം ഓലോകയമാനോ ‘‘അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികസ്സ വിസാഖായ സുപ്പവാസായാ’’തി ഏതേസം ഗേഹേ നിച്ചം ഭത്തകിച്ചത്ഥായ ഗച്ഛന്തേ അനേകസഹസ്സേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ, ‘‘കഹം, അയ്യാ, ഗച്ഛന്തീ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ദേവ, അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ഗേഹേ നിച്ചഭത്തസലാകഭത്തഗിലാനഭത്താദീനം അത്ഥായ ദേവസികം ദ്വേ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി ഗച്ഛന്തി, ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികസ്സ ഗേഹേ പഞ്ചസതാനി, തഥാ വിസാഖായ തഥാ സുപ്പവാസായാ’’തി വുത്തേ സയമ്പി ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഉപട്ഠഹിതുകാമോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുസഹസ്സേന സദ്ധിം ¶ സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ സത്താഹം സഹത്ഥാ ദാനം ദത്വാ സത്തമേ ദിവസേ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, പഞ്ചഹി മേ ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം നിബദ്ധം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി ആഹ. ‘‘മഹാരാജ ബുദ്ധാ ¶ നാമ ഏകട്ഠാനേ നിബദ്ധം ഭിക്ഖം ന ഗണ്ഹന്തി, ബഹൂ ജനാ ബുദ്ധാനം ആഗമനം പച്ചാസീസന്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഏകം ഭിക്ഖും നിബദ്ധം പേസേഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ഭാരം അകാസി. രാജാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ആഗതേ പത്തം ഗഹേത്വാ, ‘‘ഇമേ നാമ പരിവിസന്തൂ’’തി അവിചാരേത്വാവ സത്താഹം സയമേവ പരിവിസിത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ വിക്ഖിത്തചിത്തോ പമജ്ജമകാസി. രാജകുലേ നാമ അനാണത്താ ആസനാനി പഞ്ഞാപേത്വാ ഭിക്ഖൂ നിസീദാപേത്വാ പരിവിസിതും ന ലഭന്തി ‘‘ന മയം ഇധ ഠാതും സക്ഖിസ്സാമാ’’തി ബഹൂ ഭിക്ഖൂ പക്കമിംസു. രാജാ ദുതിയദിവസേപി പമജ്ജി, ദുതിയദിവസേപി ബഹൂ ഭിക്ഖൂ പക്കമിംസു. തതിയദിവസേപി പമജ്ജി, തദാ ആനന്ദത്ഥേരം ഏകകമേവ ഠപേത്വാ അവസേസാ പക്കമിംസു. പുഞ്ഞവന്താ നാമ കാരണവസികാ ഹോന്തി, കുലാനം പസാദം രക്ഖന്തി. തഥാഗതസ്സ ച സാരിപുത്തത്ഥേരോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോതി ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, ഖേമാ ഉപ്പലവണ്ണാതി ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, ഉപാസകേസു ചിത്തോ, ഗഹപതി, ഹത്ഥകോ ആളവകോതി ദ്വേ അഗ്ഗഉപാസകാ, ഉപാസികാസു വേളുകണ്ഠകീ നന്ദമാതാ, ഖുജ്ജുത്തരാതി ദ്വേ അഗ്ഗഉപാസികാ, ഇതി ഇമേ അട്ഠ ജനേ ആദിം കത്വാ ഠാനന്തരപത്താ സബ്ബേപി സാവകാ ഏകദേസേന ദസന്നം പാരമീനം പൂരിതത്താ മഹാപുഞ്ഞാ അഭിനീഹാരസമ്പന്നാ. ആനന്ദത്ഥേരോപി ¶ കപ്പസതസഹസ്സം പൂരിതപാരമീ അഭിനീഹാരസമ്പന്നോ മഹാപുഞ്ഞോ അത്തനോ കാരണവസികതായ കുലസ്സ പസാദം രക്ഖന്തോ അട്ഠാസി. തം ഏകകമേവ നിസീദാപേത്വാ പരിവിസിംസു.

രാജാ ¶ ഭിക്ഖൂനം ഗതകാലേ ആഗന്ത്വാ ഖാദനീയഭോജനീയാനി തഥേവ ഠിതാനി ദിസ്വാ, ‘‘കിം, അയ്യാ, നാഗമിംസൂ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ആനന്ദത്ഥേരോ ഏകകോവ ആഗതോ ദേവാ’’തി സുത്വാ, ‘‘അദ്ധാ ഏത്തകം മേ ഭത്തച്ഛേദനമകംസൂ’’തി ഭിക്ഖൂനം കുദ്ധോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മയാ പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ഭിക്ഖാ പടിയത്താ, ആനന്ദത്ഥേരോ കിര ഏകകോവാഗതോ, പടിയത്താ ഭിക്ഖാ തഥേവ ഠിതാ, പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ മമ ഗേഹേ സഞ്ഞം ന കരിംസു, കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി ആഹ. സത്ഥാ ഭിക്ഖൂനം ദോസം അവത്വാ, ‘‘മഹാരാജ, മമ സാവകാനം തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം വിസ്സാസോ നത്ഥി, തേന ന ഗതാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി വത്വാ കുലാനം അനുപഗമനകാരണഞ്ച ഉപഗമനകാരണഞ്ച പകാസേന്തോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ ഇമം സുത്തമാഹ –

‘‘നവഹി, ഭിക്ഖവേ, അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം കുലം അനുപഗന്ത്വാ വാ നാലം ഉപഗന്തും, ഉപഗന്ത്വാ വാ നാലം ഉപനിസീദിതും. കതമേഹി നവഹി? ന മനാപേന പച്ചുട്ഠേന്തി, ന മനാപേന അഭിവാദേന്തി, ന മനാപേന ആസനം ദേന്തി, സന്തമസ്സ പരിഗുഹന്തി, ബഹുകമ്പി ഥോകം ദേന്തി, പണീതമ്പി ലൂഖം ദേന്തി, അസക്കച്ചം ദേന്തി നോ സക്കച്ചം, ന ഉപനിസീദന്തി ധമ്മസ്സവനായ, ഭാസിതമസ്സ ന സുസ്സൂസന്തി ¶ . ഇമേഹി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, നവഹങ്ഗേഹി ¶ സമന്നാഗതം കുലം അനുപഗന്ത്വാ വാ നാലം ഉപഗന്തും, ഉപഗന്ത്വാ വാ നാലം ഉപനിസീദിതും.

‘‘നവഹി, ഭിക്ഖവേ, അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം കുലം അനുപഗന്ത്വാ വാ അലം ഉപഗന്തും, ഉപഗന്ത്വാ വാ അലം ഉപനിസീദിതും. കതമേഹി നവഹി? മനാപേന പച്ചുട്ഠേന്തി, മനാപേന അഭിവാദേന്തി, മനാപേന ആസനം ദേന്തി, സന്തമസ്സ ന പരിഗുഹന്തി, ബഹുകമ്പി ബഹുകം ദേന്തി, പണീതമ്പി പണീതം ദേന്തി, സക്കച്ചം ദേന്തി നോ അസക്കച്ചം, ഉപനിസീദന്തി ധമ്മസ്സവനായ, ഭാസിതമസ്സ സുസ്സൂസന്തി. ഇമേഹി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, നവഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം കുലം അനുപഗന്ത്വാ വാ അലം ഉപഗന്തും, ഉപഗന്ത്വാ വാ അലം ഉപനിസീദിതു’’ന്തി (അ. നി. ൯.൧൭).

ഇതി ഖോ, മഹാരാജ, മമ സാവകാ തുമ്ഹാകം സന്തികാ വിസ്സാസം അലഭന്താ ന ഗതാ ഭവിസ്സന്തീതി. പോരാണകപണ്ഡിതാപി ഹി അവിസ്സാസികട്ഠാനേ സക്കച്ചം ഉപട്ഠിയമാനാപി മാരണന്തികം വേദനം പത്വാ വിസ്സാസികട്ഠാനമേവ അഗമിംസൂതി. ‘‘കദാ, ഭന്തേ’’തി രഞ്ഞാ പുട്ഠോ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ ¶ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ കേസവോ നാമ രാജാ രജ്ജം പഹായ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജി. തം പഞ്ച പുരിസസതാനി അനുപബ്ബജിംസു. സോ കേസവതാപസോ നാമ അഹോസി. പസാധനകപ്പകോ പനസ്സ അനുപബ്ബജിത്വാ കപ്പകോ നാമ അന്തേവാസികോ അഹോസി. കേസവതാപസോ പരിസായ സദ്ധിം അട്ഠ മാസേ ഹിമവന്തേ വസിത്വാ വസ്സാരത്തസമയേ ലോണമ്ബിലസേവനത്ഥായ ¶ ബാരാണസിം പത്വാ ഭിക്ഖായ പാവിസി. അഥ നം രാജാ ദിസ്വാ പസീദിത്വാ ചതുമാസം അത്തനോ സന്തികേ വസനത്ഥായ പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ ഉയ്യാനേവ വസാപേന്തോ സയം സായംപാതം അസ്സ ഉപട്ഠാനം ഗച്ഛതി. അവസേസാ താപസാ കതിപാഹം വസിത്വാ ഹത്ഥിസദ്ദാദീഹി ഉബ്ബാള്ഹാ ഹുത്വാ ഉക്കണ്ഠിത്വാ, ‘‘ആചരിയ, ഉക്കണ്ഠിതമ്ഹാ, ഗച്ഛാമാ’’തി ആഹംസു. ‘‘കഹം, താതാ’’തി? ‘‘ഹിമവന്തം, ആചരിയാ’’തി. രാജാ അമ്ഹാകം ആഗതദിവസേയേവ ചതുമാസം ഇധ വസനത്ഥായ പടിഞ്ഞം ഗണ്ഹി. ‘‘കഥം ഗമിസ്സഥ, താതാ’’തി? ‘‘തുമ്ഹേഹി അമ്ഹാകം അനാചിക്ഖിത്വാവ പടിഞ്ഞാ ദിന്നാ, മയം ഇധ ന സക്കോമ വസിതും, ഇതോ അവിദൂരേ തുമ്ഹാകം പവത്തിസ്സവനട്ഠാനേ വസിസ്സാമാ’’തി വന്ദിത്വാ പക്കമിംസു. കപ്പന്തേവാസികേന സദ്ധിം ആചരിയോ ഓഹീയി.

രാജാ ഉപട്ഠാനം ആഗതോ, ‘‘കഹം, അയ്യാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സബ്ബേ ഉക്കണ്ഠിതമ്ഹാതി വത്വാ ഹിമവന്തം ¶ ഗതാ, മഹാരാജാ’’തി ആഹ. കപ്പകോപി ന ചിരസ്സേവ ഉക്കണ്ഠിത്വാ ആചരിയേന പുനപ്പുനം വാരിയമാനോപി ‘‘ന സക്കോമീ’’തി വത്വാ പക്കാമി. ഇതരേസം പന സന്തികം അഗന്ത്വാ ആചരിയസ്സ പവത്തിം സുണന്തോ അവിദൂരേ ഠാനേ വസി. അപരഭാഗേ ആചരിയസ്സ അന്തേവാസികേ അനുസ്സരന്തസ്സ കുച്ഛിരോഗോ ഉപ്പജ്ജി. രാജാ വേജ്ജേഹി തികിച്ഛാപേസി, രോഗോ ന വൂപസമ്മതി. താപസോ ആഹ – ‘‘കിം, മഹാരാജ, ഇച്ഛസി മേ രോഗവൂപസമ’’ന്തി? ‘‘ഭന്തേ, സചാഹം സക്കുണേയ്യം, ഇദാനേവ വോ ഫാസുകം കരേയ്യ’’ന്തി. ‘‘മഹാരാജ, സചേ മേ ഫാസുകം ഇച്ഛസി, മം അന്തേവാസികാനം സന്തികം പേസേഹീ’’തി. രാജാ ‘‘സാധു ¶ , ഭന്തേ’’തി തം മഞ്ചകേ നിപജ്ജാപേത്വാ നാരദഅമച്ചപ്പമുഖേ ചത്താരോ അമച്ചേ ‘‘മമ അയ്യസ്സ പവത്തിം ഞത്വാ, മയ്ഹം സാസനം പഹിണേയ്യാഥാ’’തി ഉയ്യോജേസി. കപ്പന്തേവാസികോ ആചരിയസ്സ ആഗമനം സുത്വാ പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ ഇതരേ ‘‘കഹ’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘അസുകട്ഠാനേ കിര വസന്തീ’’തി ആഹ. തേപി ആചരിയസ്സാഗമനഭാവം സുത്വാ തത്ഥേവ സമോസരിത്വാ ആചരിയസ്സ ഉണ്ഹോദകം ദത്വാ ഫലാഫലം അദംസു. തം ¶ ഖണഞ്ഞേവ രോഗോ വൂപസമ്മതി. സോ കതിപാഹേനേവ സുവണ്ണവണ്ണോ അഹോസി. അഥ നം നാരദോ പുച്ഛി –

‘‘മനുസ്സിന്ദം ജഹിത്വാന, സബ്ബകാമസമിദ്ധിനം;

കഥം നു ഭഗവാ കേസീ, കപ്പസ്സ രമതി അസ്സമേ.

‘‘സാദൂനി രമണീയാനി, സന്തി വക്ഖാ മനോരമാ;

സുഭാസിതാനി കപ്പസ്സ, നാരദ രമയന്തി മം.

‘‘സാലീനം ഓദനം ഭുഞ്ജേ, സുചിം മംസൂപസേചനം;

കഥം സാമാകനീവാരം, അലോണം ഛാദയന്തി തം.

‘‘സാദും വാ യദി വാസാദും, അപ്പം വാ യദി വാ ബഹും;

വിസ്സത്ഥോ യത്ഥ ഭുഞ്ജേയ്യ, വിസ്സാസപരമാ രസാ’’തി. (ജാ. ൧.൪.൧൮൧-൧൮൪);

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ജാതകം സമോധാനേന്തോ ‘‘തദാ രാജാ മോഗ്ഗല്ലാനോ അഹോസി, നാരദോ സാരിപുത്തോ, കപ്പന്തേവാസികോ ¶ ആനന്ദോ, കേസവതാപസോ അഹമേവാ’’തി വത്വാ, ‘‘ഏവം, മഹാരാജ, പുബ്ബേപി പണ്ഡിതാ മാരണന്തികം വേദനം പത്വാ വിസ്സാസികട്ഠാനം ഗമിംസു, മമ സാവകാ ¶ തുമ്ഹാകം സന്തികേ വിസ്സാസം ന ലഭന്തി മഞ്ഞേ’’തി ആഹ. രാജാ ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം മയാ വിസ്സാസം കാതും വട്ടതി, കഥം നു ഖോ കരിസ്സാമീതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഞാതിധീതരം മമ ഗേഹേ കാതും വട്ടതി, ഏവം സന്തേ ‘ദഹരാ ച സാമണേരാ ച സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഞാതിരാജാ’തി മമ സന്തികം വിസ്സത്ഥാ നിബദ്ധം ആഗമിസ്സന്തീ’’തി ചിന്തേത്വാ – ‘‘ഏകം മേ ധീതരം ദേന്തൂ’’തി സാകിയാനം സന്തികം സാസനം പേസേസി. ‘‘കതരസ്സ സക്യസ്സ ധീതാ’’തി ച പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഞത്വാ ആഗച്ഛേയ്യാഥാ’’തി വത്വാ ദൂതേ ആണാപേസി. ദൂതാ ഗന്ത്വാ സാകിയേ ദാരികം യാചിംസു. തേ സന്നിപതിത്വാ, ‘‘പക്ഖന്തരികോ രാജാ, സചേ ന ദസ്സാമ, വിനാസേസ്സതി നോ, ന ഖോ പന അമ്ഹേഹി കുലേന സദിസോ, കിം നു ഖോ കാതബ്ബ’’ന്തി മന്തയിംസു. മഹാനാമോ ‘‘മമ ദാസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി ജാതാ വാസഭഖത്തിയാ നാമ ധീതാ രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്താ അത്ഥി, തം ദസ്സാമാ’’തി വത്വാ ദൂതേ ആഹ – ‘‘സാധു, രഞ്ഞോ ദാരികം ദസ്സാമാ’’തി. ‘‘സാ കസ്സ, ധീതാ’’തി? ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ചൂളപിതുപുത്തസ്സ മഹാനാമസ്സ സക്കസ്സ ധീതാ വാസഭഖത്തിയാ നാമാ’’തി.

തേ ¶ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചയിംസു. രാജാ ‘‘യദി ഏവം, സാധു, സീഘം ആനേഥ, ഖത്തിയാ ച നാമ ബഹുമായാ, ദാസിധീതരമ്പി പഹിണേയ്യും, പിതരാ സദ്ധിം ഏകഭാജനേ ഭുഞ്ജന്തിം ആനേയ്യാഥാ’’തി ¶ പേസേസി. തേ ഗന്ത്വാ, ‘‘ദേവ, തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം ഏകതോ ഭുഞ്ജന്തിം രാജാ ഇച്ഛതീ’’തി ആഹംസു. മഹാനാമോ ‘‘സാധു, താതാ’’തി തം അലങ്കാരാപേത്വാ അത്തനോ ഭോജനകാലേ പക്കോസാപേത്വാ തായ സദ്ധിം ഏകതോ ഭുഞ്ജനാകാരം ദസ്സേത്വാ ദൂതാനം നിയ്യാദേസി. തേ തം ആദായ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ തം പവത്തിം രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ തുട്ഠമാനസോ തം പഞ്ചന്നം ഇത്ഥിസതാനം ജേട്ഠികം കത്വാ അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനേ അഭിസിഞ്ചി. സാ ന ചിരസ്സേവ സുവണ്ണവണ്ണം പുത്തം വിജായി.

അഥസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ രാജാ ദാരകസ്സ അയ്യകസ്സ സന്തികം പേസേസി ‘‘സക്യരാജധീതാ വാസഭഖത്തിയാ പുത്തം വിജാതാ, കിമസ്സ നാമം കരോമാ’’തി? തം പന സാസനം ഗഹേത്വാ ഗതോ അമച്ചോ ഥോകം ബധിരധാതുകോ, സോ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ അയ്യകസ്സ ആരോചേസി, സോ തം സുത്വാ ‘‘വാസഭഖത്തിയാ പുത്തം അവിജായിത്വാപി സബ്ബജനം അഭിഭവി, ഇദാനി പന രഞ്ഞോ അതിവിയ വല്ലഭാ ഭവിസ്സതീ’’തി ആഹ. ബധിരോ അമച്ചോ ‘‘വല്ലഭാ’’തി വചനം ദുസ്സുതം സുത്വാ ‘‘വിടടൂഭോ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ രാജാനം ഉപഗന്ത്വാ, ‘‘ദേവ, കുമാരസ്സ കിര ‘വിടടൂഭോ’തി നാമം കരോഥാ’’തി ആഹ. രാജാ ‘‘പോരാണകം നോ കുലസന്തകം നാമം ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തം നാമം അകാസി. അഥസ്സ ദഹരകാലേയേവ രാജാ ‘‘സത്ഥു പിയം കരോമീ’’തി സേനാപതിട്ഠാനം അദാസി.

സോ കുമാരപരിഹാരേന വഡ്ഢന്തോ സത്തവസ്സികകാലേ അഞ്ഞേസം കുമാരാനം മാതാമഹകുലതോ ഹത്ഥിരൂപകഅസ്സരൂപകാദീനി ¶ ആഹരിയമാനാനി ദിസ്വാ മാതരം പുച്ഛി – ‘‘അമ്മ, അഞ്ഞേസം മാതാമഹകുലതോ ¶ പണ്ണാകാരോ ആഹരീയതി, മയ്ഹം കോചി കിഞ്ചി ന പേസേസി, കിം ത്വം നിമാതാ നിപിതാ’’തി? അഥ നം സാ, ‘‘താത, തവ സക്യരാജാനോ മാതാമഹാ ദൂരേ പന വസന്തി, തേന തേ കിഞ്ചി ന പേസേന്തീ’’തി വഞ്ചേസി. സോളസവസ്സികകാലേ, ‘‘അമ്മ, തവ മാതാമഹകുലം പസ്സിതുകാമോമ്ഹീ’’തി വത്വാ, ‘‘അലം, താത, കിം തത്ഥ ഗന്ത്വാ കരിസ്സതീ’’തി വാരിയമാനോപി പുനപ്പുനം യാചി. അഥസ്സ മാതാ ‘‘തേന ഹി ഗച്ഛാ’’തി സമ്പടിച്ഛി. സോ പിതു ആരോചേത്വാ മഹന്തേന പരിവാരേന നിക്ഖമി. വാസഭഖത്തിയാ പുരേതരം പണ്ണം പേസേസി – ‘‘അഹം ¶ ഇധ സുഖം വസാമി, മാസ്സ കിഞ്ചി സാമിനോ അന്തരം ദസ്സയിംസൂ’’തി. സാകിയാ വിടടൂഭസ്സ ആഗമനം ഞത്വാ, ‘‘വന്ദിതും ന സക്കോമാ’’തി തസ്സ ദഹരദഹരേ കുമാരേ ജനപദം പഹിണിത്വാ തസ്മിം കപിലപുരം സമ്പത്തേ സന്ഥാഗാരേ സന്നിപതിംസു. കുമാരോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ അട്ഠാസി.

അഥ നം ‘‘അയം തേ, താത, മാതാമഹോ, അയം മാതുലോ’’തി വത്വാ വന്ദാപേസും. സോ സബ്ബേ വന്ദമാനോ വിചരിത്വാ ഏകമ്പി അത്താനം വന്ദന്തം അദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ മം വന്ദന്താ നത്ഥീ’’തി പുച്ഛി. സാകിയാ, ‘‘താത, തേ കനിട്ഠകുമാരാ ജനപദം ഗതാ’’തി വത്വാ തസ്സ മഹന്തം സക്കാരം ¶ കരിംസു. സോ കതിപാഹം വസിത്വാ മഹന്തേന പരിവാരേന നിക്ഖമി. അഥേകാ ദാസീ സന്ഥാഗാരേ തേന നിസിന്നഫലകം ‘‘ഇദം വാസഭഖത്തിയായ ദാസിയാ പുത്തസ്സ നിസിന്നഫലക’’ന്തി അക്കോസിത്വാ പരിഭാസിത്വാ ഖീരോദകേന ധോവി. ഏകോ പുരിസോ അത്തനോ ആവുധം പമുസ്സിത്വാ നിവത്തോ തം ഗണ്ഹന്തോ വിടടൂഭകുമാരസ്സ അക്കോസനസദ്ദം സുത്വാ തം കാരണം പുച്ഛിത്വാ, ‘‘വാസഭഖത്തിയാ ദാസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി മഹാനാമസക്കം പടിച്ച ജാതാ’’തി ഞത്വാ ബലകായസ്സ കഥേസി. ‘‘വാസഭഖത്തിയാ കിര ദാസിധീതാ’’തി മഹാകോലാഹലം അഹോസി. തം സുത്വാ വിടടൂഭോ ‘‘ഏതേ താവ മമ നിസിന്നഫലകം ഖീരോദകേന ധോവന്തു, അഹം പന രജ്ജേ പതിട്ഠിതകാലേ ഏതേസം ഗലലോഹിതം ഗഹേത്വാ മമ നിസിന്നഫലകം ധോവിസ്സാമീ’’തി ചിത്തം പട്ഠപേസി. തസ്മിം സാവത്ഥിം ഗതേ അമച്ചാ തം പവത്തിം രഞ്ഞോ ആരോചയിംസു. രാജാ ‘‘മയ്ഹം ദാസിധീതരം അദംസൂ’’തി സാകിയാനം കുജ്ഝിത്വാ വാസഭഖത്തിയായ ച പുത്തസ്സ ച ദിന്നപരിഹാരം അച്ഛിന്ദിത്വാ ദാസദാസീഹി ലദ്ധബ്ബമത്തമേവ ദാപേസി.

തതോ കതിപാഹച്ചയേന സത്ഥാ രാജനിവേസനം ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി. രാജാ ആഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം കിര ഞാതകേഹി ദാസിധീതാ മയ്ഹം ¶ ദിന്നാ, തേനസ്സാ അഹം സപുത്തായ പരിഹാരം അച്ഛിന്ദിത്വാ ദാസദാസീഹി ലദ്ധബ്ബമത്തമേവ ദാപേസി’’ന്തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘അയുത്തം, മഹാരാജ, സാകിയേഹി കതം, ദദന്തേഹി നാമ സമാനജാതികാ ദാതബ്ബാ അസ്സ, തം പന ¶ , മഹാരാജ, വദാമി, വാസഭഖത്തിയാ ഖത്തിയരാജധീതാ ഖത്തിയരഞ്ഞോ ഗേഹേ അഭിസേകം ലഭി. വിടടൂഭോപി ഖത്തിയരാജാനമേവ പടിച്ച ജാതോ, മാതുഗോത്തം ¶ നാമ കിം കരിസ്സതി, പിതുഗോത്തമേവ പമാണന്തി. പോരാണകപണ്ഡിതാ ദലിദ്ദിത്ഥിയാ കട്ഠഹാരികായ അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനം അദംസു, തസ്സാ ച കുച്ഛിമ്ഹി ജാതകുമാരോ ദ്വാദസയോജനികായ ബാരാണസിയാ രജ്ജം പത്വാ കട്ഠവാഹനരാജാ നാമ ജാതോ’’തി കട്ഠഹാരിജാതകം (ജാ. ൧.൧.൭) കഥേസി. രാജാ ധമ്മകഥം സുത്വാ ‘‘പിതുഗോത്തമേവ കിര പമാണ’’ന്തി തുസ്സിത്വാ വാസഭഖത്തിയായ ച പുത്തസ്സ ച പകതിപരിഹാരമേവ ദാപേസി.

ബന്ധുലസേനാപതിസ്സപി ഖോ കുസിനാരായം മല്ലരാജധീതാ മല്ലികാ നാമ ഭരിയാ ദീഘരത്തം പുത്തം ന വിജായി. അഥ നം ബന്ധുലോ ‘‘അത്തനോ കുലഘരമേവ ഗച്ഛാ’’തി ഉയ്യോജേസി. സാ ‘‘സത്ഥാരം ദിസ്വാവ ഗമിസ്സാമീ’’തി ജേതവനം പവിസിത്വാ തഥാഗതം വന്ദിത്വാ ഠിതാ, ‘‘കഹം ഗച്ഛസീ’’തി വുത്താ ‘‘സാമികോ മം ¶ ഭന്തേ, കുലഘരം പേസേതീ’’ ആഹ. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘വഞ്ഝാ കിരസ്മി അപുത്തികാ’’തി. ‘‘യദി ഏവം, ഗമനകിച്ചം നത്ഥി, നിവത്തസ്സൂ’’തി. സാ തുട്ഠമാനസാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിവേസനം ഗന്ത്വാ ‘‘കസ്മാ നിവത്താസീ’’തി വുത്താ ‘‘ദസബലേന നിവത്തിതാമ്ഹീ’’തി ആഹ ബന്ധുലോ ‘‘ദിട്ഠം ഭവിസ്സതി ദീഘദസ്സിനാ കാരണ’’ന്തി സമ്പടിച്ഛി. സാ ന ചിരസ്സേവ ഗബ്ഭം പടിലഭിത്വാ ഉപ്പന്നദാഹളാ ‘‘ദോഹളോ മേ ഉപ്പന്നോ’’തി ആരോചേസി. ‘‘കിം ദോഹളോ’’തി? ‘‘വേസാലിനഗരേ ഗണരാജകുലാനം അഭിസേകമങ്ഗലപോക്ഖരണിയം ഓതരിത്വാ ന്ഹത്വാ പാനീയം പാതുകാമാമ്ഹി, സാമീ’’തി. ബന്ധുലോ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ സഹസ്സഥാമധനും ഗഹേത്വാ തം രഥം ആരോപേത്വാ സാവത്ഥിതോ നിക്ഖമിത്വാ രഥം പാജേന്തോ മഹാലിലിച്ഛവിനോ ദിന്നദ്വാരേന വേസാലിം പാവിസി. മഹാലിലിച്ഛവിനോ ച ദ്വാരസമീപേ ഏവ നിവേസനം ഹോതി. സോ രഥസ്സ ഉമ്മാരേ പനിഘാതസദ്ദം സുത്വാവ ‘‘ബന്ധുലസ്സ രഥസദ്ദോ ഏസോ, അജ്ജ ലിച്ഛവീനം ഭയം ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ആഹ.

പോക്ഖരണിയാ അന്തോ ച ബഹി ച ആരക്ഖാ ബലവതീ, ഉപരി ലോഹജാലം പത്ഥടം, സകുണാനമ്പി ഓകാസോ നത്ഥി. ബന്ധുലസേനാപതി ¶ പന രഥാ ഓതരിത്വാ ആരക്ഖകേ മനുസ്സേ വേത്തേന പഹരന്തോ പലാപേത്വാ ലോഹജാലം ഛിന്ദിത്വാ അന്തോപോക്ഖരണീയം ഭരിയം ന്ഹാപേത്വാ സയമ്പി ന്ഹത്വാ പുന തം രഥം ആരോപേത്വാ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ ആഗതമഗ്ഗേനേവ പായാസി. തേ ആരക്ഖമനുസ്സാ ലിച്ഛവിരാജൂനം ആരോചേസും. ലിച്ഛവിരാജാനോ കുജ്ഝിത്വാ പഞ്ച രഥസതാനി ആരുയ്ഹ ‘‘ബന്ധുലമല്ലം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി നിക്ഖമിംസു. തം പവത്തിം ¶ മഹാലിസ്സ ആരോചേസും. മഹാലി, ‘‘മാ ഗമിത്ഥ, സോ ഹി വോ സബ്ബേ ഘോതേസ്സതീ’’തി ആഹ. തേപി ‘‘മയം ഗമിസ്സാമ ഏവാ’’തി വദിംസു. ‘‘തേന ഹി തസ്സ രഥചക്കസ്സ യാവ നാഭിതോ പഥവിം പവിട്ഠട്ഠാനം ദിസ്വാ നിവത്തേയ്യാഥ, തതോ ¶ അനിവത്തന്താ പുരതോ അസനിസദ്ദം വിയ സുണിസ്സഥ, തമ്ഹാ ഠാനാ നിവത്തേയ്യാഥ. തതോ അനിവത്തന്താ തുമ്ഹാകം രഥധുരേസു ഛിദ്ദം പസ്സിസ്സഥ, തമ്ഹാ ഠാനാ നിവത്തേയ്യാഥ, പുരതോ മാ ഗമിത്ഥാ’’തി. തേ തസ്സ വചനേന അനിവത്തിത്വാ തം അനുബന്ധിംസു ¶ ഏവ. മല്ലികാ ദിസ്വാ, ‘‘രഥാ, സാമി, പഞ്ഞായന്തീ’’തി ആഹ. ‘‘തേന ഹി ഏകസ്സേവ രഥസ്സ പഞ്ഞായനകാലേ മം ആരോചേയ്യാസീ’’തി. സാ യദാ സബ്ബേ രഥാ ഏകോ വിയ ഹുത്വാ പഞ്ഞായിംസു, തദാ ‘‘ഏകമേവ, സാമി, രഥസീസം പഞ്ഞായതീ’’തി ആഹ. ബന്ധുലോ ‘‘തേന ഹി ഇമാ രസ്മിയോ ഗണ്ഹാഹീ’’തി തസ്സാ രസ്മിയോ ദത്വാ രഥേ ഠിതോവ ധനും ആരോപേസി, രഥചക്കം യാവ നാഭിതോ പഥവിം പാവിസി.

ലിച്ഛവിനോ തം ഠാനം ദിസ്വാപി ന നിവത്തിംസു. ഇതരോ ഥോകം ഗന്ത്വാ ജിയം പോഥേസി, അസനിസദ്ദോ വിയ അഹോസി. തേ തതോപി ന നിവത്തിംസു, അനുബന്ധന്താ ഗച്ഛന്തേവ. ബന്ധുലോ രഥേ ഠിതകോവ ഏകസരം ഖിപി, സോ പഞ്ചന്നം രഥസതാനം രഥസീസേ ഛിദ്ദം കത്വാ പഞ്ച രാജസതാനി പരികരബന്ധനട്ഠാനേ വിനിവിജ്ഝിത്വാ പഥവിം പാവിസി. തേ അത്തനോ പവിദ്ധഭാവം അജാനിത്വാ, ‘‘തിട്ഠ, രേ, തിട്ഠ, രേ’’തി വദന്താ അനുബന്ധിംസു ഏവ. ബന്ധുലോ രഥം ഠപേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ മതകാ, മതകേഹി സദ്ധിം മയ്ഹം യുദ്ധം നാമ നത്ഥീ’’തി ആഹ. ‘‘മതകാ നാമ അമ്ഹാദിസാ ന ഹോന്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി സബ്ബപച്ഛിമസ്സ പരികരം മോചേഥാ’’തി. തേ മോചയിംസു. സോ മുത്തമത്തേ ഏവ മരിത്വാ പതിതോ. അഥ തേ സബ്ബേപി ‘‘തുമ്ഹേ ഏവരൂപാ, അത്തനോ ഘരാനി ഗന്ത്വാ സംവിധാതബ്ബം സംവിദഹിത്വാ പുത്തദാരം അനുസാസിത്വാ സന്നാഹം ¶ മോചേഥാ’’തി ആഹ. തേ തഥാ കത്വാ സബ്ബേപി ജീവിതക്ഖയം പത്താ. ബന്ധുലോപി മല്ലികം സാവത്ഥിം ആനേസി. സാ സോളസക്ഖത്തും യമകേ യമകേ പുത്തേ വിജായി. സബ്ബേപി സൂരാ ഥാമസമ്പന്നാ അഹേസും, സബ്ബസിപ്പാനം നിപ്ഫത്തിം പാപുണിംസു. ഏകേകസ്സ പുരിസസഹസ്സം പരിവാരോ അഹോസി. പിതരാ സദ്ധിം രാജനിവേസനം ഗച്ഛന്തേഹി തേഹേവ രാജങ്ഗണം പരിപൂരി.

അഥേകദിവസം ¶ വിനിച്ഛയേ കൂടട്ടപരാജിതാ മനുസ്സാ ബന്ധുലം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ മഹാവിരവം വിരവന്താ വിനിച്ഛയഅമച്ചാനം കൂടട്ടകരണം തസ്സ ആരോചേസും. സോ വിനിച്ഛയം ഗന്ത്വാ തം അട്ടം വിചാരേത്വാ സാമികമേവ സാമികം അകാസി. മഹാജനോ മഹാസദ്ദേന സാധുകാരം പവത്തേതി. രാജാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ തമത്ഥം സുത്വാ തുസ്സിത്വാ സബ്ബേപി തേ അമച്ചേ ഹാരേത്വാ ബന്ധുലസ്സേവ വിനിച്ഛയം നിയ്യാദേസി. സോ തതോ പട്ഠായ സമ്മാ വിനിച്ഛയി. തതോ തേ പോരാണകവിനിച്ഛയികാ അമച്ചാ കിഞ്ചി ലഞ്ജം അലഭന്താ അപ്പലാഭാ ഹുത്വാ ‘‘ബന്ധുലോ രജ്ജം പത്ഥേതീ’’തി രാജകുലേ പരിഭിന്ദിംസു. രാജാ തേസം കഥം സദ്ദഹിത്വാ ചിത്തം നിഗ്ഗഹേതും നാസക്ഖി. ‘‘ഇമസ്മിം ഇധേവ ഘാതിയമാനേ ഗരഹാ മേ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി പുന ചിന്തേത്വാ പയുത്തപുരിസേഹി പച്ചന്തം പഹാരാപേത്വാ ബന്ധുലം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘പച്ചന്തോ കിര കുപിതോ, തവ പുത്തേഹി സദ്ധിം ഗന്ത്വാ ¶ , ചോരേ ഗണ്ഹാഹീ’’തി ¶ പഹിണിത്വാ, ‘‘ഏത്ഥേവസ്സ ദ്വത്തിംസായ പുത്തേഹി സദ്ധിം സീസം ഛിന്ദിത്വാ ആഹരഥാ’’തി തേഹി സദ്ധിം അഞ്ഞേപി സമത്ഥേ മഹായോധേ പേസേസി. തസ്മിം പച്ചന്തം ഗച്ഛന്തേയേവ ‘‘സേനാപതി കിര ആഗച്ഛതീ’’തി പയുത്തചോരാ പലായിംസു. സോ തം പദേസം ആവാസാപേത്വാ സണ്ഠാപേത്വാ നിവത്തി.

അഥസ്സ നഗരതോ അവിദൂരേ ഠാനേ തേ യോധാ പുത്തേഹി സദ്ധിം സീസം ഛിന്ദിംസു. തം ദിവസം മല്ലികായ പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ നിമന്തിതാ ഹോന്തി. അഥസ്സാ പുബ്ബണ്ഹേ ഏവ ‘‘സാമികസ്സ തേ സദ്ധിം പുത്തേഹി സീസം ഛിന്ന’’ന്തി പണ്ണം ആഹരിത്വാ അദംസു. സാ തം പവത്തിം ഞത്വാ കസ്സചി കിഞ്ചി അവത്വാ പണ്ണം ഉച്ഛങ്ഗേ ഠപേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘമേവ പരിവിസി. അഥസ്സാ പരിചാരികായോ ഭിക്ഖൂനം ഭത്തം ദത്വാ സപ്പിചാടിം ആഹരന്തിയോ ഥേരാനം പുരതോ സപ്പിചാടിം ഭിന്ദിംസു. ധമ്മസേനാപതി ‘‘ഭേദനധമ്മം ഭിന്നം, ന ചിന്തിതബ്ബ’’ന്തി ആഹ. സാ ഉച്ഛങ്ഗതോ പണ്ണം നീഹരിത്വാ ‘‘ദ്വത്തിംസായ പുത്തേഹി സദ്ധിം പിതുസീസം ഛിന്നന്തി മേ ഇമം പണ്ണം ആഹരിംസു, അഹം ഇദം സുത്വാപി ന ചിന്തേമി, സപ്പിചാടിയാ ഭിന്നായ കിം ചിന്തയിസ്സാമി, ഭന്തേ’’തി ആഹ. ധമ്മസേനാപതി ‘‘അനിമിത്തമനഞ്ഞാതം ¶ , മച്ചാനം ഇധ ജീവിത’’ന്തിആദീനി (സു. നി. ൫൭൯) വത്വാ ധമ്മം ദേസേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം അഗമാസി. സാപി ദ്വത്തിംസ സുണിസായോ പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘തുമ്ഹാകം സാമികാ നിരപരാധാ അത്തനോ പുരിമകമ്മഫലം ലഭിംസു ¶ , തുമ്ഹേ മാ സോചയിത്ഥ, മാ പരിദേവിത്ഥ, രഞ്ഞോ ഉപരി മനോപദോസം മാ കരിത്ഥാ’’തി ഓവദി.

രഞ്ഞോ ചരപുരിസാ തം കഥം സുത്വാ ഗന്ത്വാ തേസം നിദ്ദോസഭാവം രഞ്ഞോ കഥയിംസു. രാജാ സംവേഗപ്പത്തോ തസ്സാ നിവേസനം ഗന്ത്വാ മല്ലികഞ്ച സുണിസായോ ചസ്സാ ഖമാപേത്വാ മല്ലികായ വരം അദാസി. സാ ‘‘വരോ ഗഹിതോ മേ ഹോതൂ’’തി വത്വാ തസ്മിം ഗതേ മതകഭത്തം ദത്വാ ന്ഹത്വാ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ, ‘‘ദേവ, തുമ്ഹേഹി മയ്ഹം വരോ ദിന്നോ, മയ്ഹഞ്ച അഞ്ഞേന അത്ഥോ നത്ഥി, ദ്വത്തിംസായ മേ സുണിസാനം മമഞ്ച കുലഘരഗമനം അനുജാനാഥാ’’തി ആഹ. രാജാ സമ്പടിച്ഛി. സാ ദ്വത്തിംസ സുണിസായോ യഥാസകാനി കുലാനി പേസേസി, സയമ്പി കുസിനാരാനഗരേ അത്തനോ കുലഘരം അഗമാസി.

രാജാപി ബന്ധുലസേനാപതിനോ ഭാഗിനേയ്യസ്സ ദീഘകാരായനസ്സ നാമ സേനാപതിട്ഠാനം അദാസി. സോ പന ‘‘മാതുലോ മേ ഇമിനാ മാരിതോ’’തി രഞ്ഞോ ഓതാരം ഗവേസന്തോ വിചരതി. രാജാപി നിരപരാധസ്സ ¶ ബന്ധുലസ്സ മാരിതകാലതോ പട്ഠായ വിപ്പടിസാരീ ഹുത്വാ ചിത്തസ്സാദം ന ലഭതി, രജ്ജസുഖം നാനുഭോതി. തദാ സത്ഥാ സക്യാനം മേദാളുപം നാമ നിഗമം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി. രാജാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ആരാമതോ അവിദൂരേ ഖന്ധാവാരം നിവാസേത്വാ, ‘‘മന്ദേന പരിവാരേന സത്ഥാരം വന്ദിസ്സാമീ’’തി ¶ വിഹാരം ഗന്ത്വാ പഞ്ചരാജാകകുധഭണ്ഡാനി ദീഘകാരായനസ്സ ദത്വാ ഏകകോവ ഗന്ധകുടിം പാവിസി. സബ്ബം ധമ്മചേതിയസുത്തനിയാമേന (മ. നി. ൨.൩൬൪ ആദയോ) ദീപേതബ്ബം. തസ്മിം ഗന്ധകുടിം പവിട്ഠേ ദീഘകാരായനോ താനി പഞ്ച രാജകകുധഭണ്ഡാനി ഗഹേത്വാ വിടടൂഭം രാജാനം കത്വാ രഞ്ഞോ ഏകം അസ്സം ഏകഞ്ച ഉപട്ഠാനകാരികം മാതുഗാമം ഠപേത്വാ നിവത്തേത്വാ സാവത്ഥിം അഗമാസി.

രാജാ സത്ഥാരാ സദ്ധിം പിയകഥം കഥേത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിക്ഖന്തോ സേനം അദിസ്വാ തം മാതുഗാമം പുച്ഛിത്വാ തം പവത്തിം സുത്വാ, ‘‘അഹം ഭാഗിനേയ്യം ആദായ ഗന്ത്വാ, വിടടൂഭം ഗഹേസ്സാമീ’’തി രാജഗഹനഗരം ഗച്ഛന്തോ വികാലേ ദ്വാരേസു പിദഹിതേസു നഗരം പത്വാ ഏകിസ്സാ സാലായ നിപജ്ജിത്വാ വാതാതപേഹി കിലന്തോ രത്തിഭാഗേ തത്ഥേവ കാലമകാസി. വിഭാതായ രത്തിയാ, ‘‘ദേവ, കോസലനരിന്ദ അനാഥോ ജാതോസീ’’തി വിപ്പലപന്തിയാ ¶ തസ്സാ ഇത്ഥിയാ സദ്ദം സുത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും. സോ മാതുലസ്സ മഹന്തേന സക്കാരേന സരീരകിച്ചം കാരേസി.

വിടടൂഭോപി ¶ രജ്ജം ലഭിത്വാ തം വേരം സരിത്വാ ‘‘സബ്ബേപി സാകിയേ മാരേസ്സാമീ’’തി മഹതിയാ സേനായ നിക്ഖമി. തം ദിവസം സത്ഥാ പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേന്തോ ഞാതിസങ്ഘസ്സ വിനാസം ദിസ്വാ, ‘‘ഞാതിസങ്ഗഹം കാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ പുബ്ബണ്ഹസമയേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ, പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ ഗന്ധകുടിയം സീഹസേയ്യം കപ്പേത്വാ, സായന്ഹസമയേ ആകാസേന ഗന്ത്വാ, കപിലവത്ഥുസാമന്തേ ഏകസ്മിം കബരച്ഛായേ രുക്ഖമൂലേ നിസീദി. തതോ വിടടൂഭസ്സ രജ്ജസീമായ മഹന്തോ സന്ദച്ഛായോ നിഗ്രോധോ അത്ഥി. വിടടൂഭോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കിം കാരണാ ഏവരൂപായ ഉണ്ഹവേലായ ഇമസ്മിം കബരച്ഛായേ രുക്ഖമൂലേ നിസീദഥ, ഏതസ്മിം സന്ദച്ഛായേ നിഗ്രോധമൂലേ നിസീദഥ, ഭന്തേ’’തി വത്വാ, ‘‘ഹോതു, മഹാരാജ, ഞാതകാനം ഛായാ നാമ സീതലാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഞാതകാനുരക്ഖനത്ഥായ സത്ഥാ ആഗതോ ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിവത്തിത്വാ സാവത്ഥിംയേവ പച്ചാഗമി. സത്ഥാപി ഉപ്പതിത്വാ ജേതവനമേവ ഗതോ.

രാജാ സാകിയാനം ദോസം സരിത്വാ ദുതിയമ്പി നിക്ഖമിത്വാ തഥേവ സത്ഥാരം പസ്സിത്വാ പുന നിവത്തി. തതിയവാരേപി നിക്ഖമിത്വാ തഥേവ സത്ഥാരം പസ്സിത്വാ പുന നിവത്തി. ചതുത്ഥവാരേ പന തസ്മിം നിക്ഖന്തേ സത്ഥാ സാകിയാനം പുബ്ബകമ്മം ഓലോകേത്വാ തേസം ഏകദിവസം നദിയം വിസപക്ഖിപനപാപകമ്മസ്സ അപ്പടിബാഹിയഭാവം ഞത്വാ ചതുത്ഥവാരേ നാഗമാസി. വിടടൂഭോ ‘‘സാകിയേ ഘാതേസ്സാമീ’’തി മഹന്തേന ബലകായേന ¶ നിക്ഖമി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പന ഞാതകാ അസത്തഘാതകാ നാമ, അത്തനാ മരന്താപി പരേസം ജീവിതം ന വോരോപേന്തി. തേ ചിന്തയിംസു – ‘‘മയം സുസിക്ഖിതാ ¶ കതഹത്ഥാ കതൂപാസനാ മഹിസ്സാസാ, ന ഖോ പന സക്കാ അമ്ഹേഹി പരം ജീവിതാ വോരോപേതും, അത്തനോ കമ്മം ദസ്സേത്വാ പലാപേസ്സാമാ’’തി തേ കതസന്നാഹാ നിക്ഖമിത്വാ യുദ്ധം ആരഭിംസു. തേഹി ഖിത്താ സരാ വിടടൂഭസ്സ പുരിസാനം അന്തരന്തരേന ഗച്ഛന്തി, ഫലകന്തരകണ്ണഛിദ്ദന്തരാദീഹി നിക്ഖമന്തി. വിടടൂഭോ ദിസ്വാ നനു ഭണേ ‘‘സാകിയാ അസത്തഘാതകാമ്ഹാ’’തി വദന്തി, അഥ ച പന മേ പുരിസേ നാസേന്തീതി.

അഥ ¶ നം ഏകോ പുരിസോ ആഹ – ‘‘കിം സാമി, നിവത്തിത്വാ ഓലോകേസീ’’തി? ‘‘സാകിയാ മേ പുരിസേ നാസേന്തീ’’തി. ‘‘തുമ്ഹാകം കോചി പുരിസോ മതോ നാമ നത്ഥി. ഇങ്ഘ തേ ഗണാപേഥാ’’തി. ഗണാപേന്തോ ഏകസ്സപി ഖയം ന പസ്സി. സോ തതോ നിവത്തിത്വാ ‘‘യേ യേ പന ഭണേ ‘സാകിയമ്ഹാ’തി ഭണന്തി, സബ്ബേ മാരേഥ, മാതാമഹസ്സ പന മഹാനാമസക്കസ്സ സന്തികേ ഠിതാനം ജീവിതം ദേഥാ’’തി ആഹ. സാകിയാ ഗഹേതബ്ബഗഹണം അപസ്സന്താ ഏകച്ചേ തിണം ഡംസിത്വാ, ഏകച്ചേ നളം ഗഹേത്വാ അട്ഠംസു. ‘‘തുമ്ഹേ സാകിയാ, നോ’’തി പുച്ഛിതാ യസ്മാ തേ മരന്താപി മുസാവാദം ന ഭണന്തി, തസ്മാ തിണം ഡംസിത്വാ ഠിതാ ‘‘നോ സാകോ, തിണ’’ന്തി ¶ വദന്തി. നളം ഗഹേത്വാ ഠിതാ ‘‘നോ സാകോ, നളോ’’തി വദന്തി. യേ ച മഹാനാമസ്സ സന്തികേ ഠിതാ, തേ ച ജീവിതം ലഭിംസു. തേസു തിണം ഡംസിത്വാ ഠിതാ തിണസാകിയാ നാമ, നളം ഗഹേത്വാ ഠിതാ നളസാകിയാ നാമ ജാതാതി, വിടടൂഭോ അവസേസേ ഖീരപകേപി ദാരകേ അവിസ്സജ്ജേത്വാ ഘാതാപേന്തോ ലോഹിതനദിം പവത്തേത്വാ തേസം ഗലലോഹിതേന ഫലകം ധോവാപേസി. ഏവം സാകിയവംസോ വിടടൂഭേന ഉപച്ഛിന്നോ.

സോ മഹാനാമസക്കം ഗാഹാപേത്വാ നിവത്തോ ‘‘പാതരാസവേലായ പാതരാസം കരിസ്സാമീ’’തി ഏകസ്മിം ഠാനേ ഓതരിത്വാ ഭോജനേ ഉപനീതേ ‘‘ഏകതോവ ഭുഞ്ജിസ്സാമാ’’തി അയ്യകം പക്കോസാപേസി. ഖത്തിയാ പന ജീവിതം ചജന്താപി ദാസിപുത്തേഹി സദ്ധിം ന ഭുഞ്ജന്തി. തസ്മാ മഹാനാമോ ഏകം സരം ഓലോകേത്വാ ‘‘കിലിട്ഠഗത്തോമ്ഹി, ന്ഹായിസ്സാമി, താതാ’’തി ആഹ. ‘‘സാധു, അയ്യക, ന്ഹായഥാ’’തി. സോ ‘‘അയം മം ഏകതോ അഭുഞ്ജന്തം ഘാതേസ്സതി, സയമേവ മേ മതം സേയ്യോ’’തി കേസേ മുഞ്ചിത്വാ അഗ്ഗേ ഗണ്ഠിം കത്വാ കേസേസു പാദങ്ഗുട്ഠകേ പവേസേത്വാ ഉദകേ നിമുജ്ജി. തസ്സ ഗുണതേജേന നാഗഭവനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. നാഗരാജാ ‘‘കിം നു ഖോ’’തി ഉപധാരേന്തോ തം ഞത്വാ തസ്സ സന്തികം ആഗന്ത്വാ തം അത്തനോ ഫണേ നിസീദാപേത്വാ നാഗഭവനം പവേസേസി. സോ ദ്വാദസ്സ വസ്സാനി തത്ഥേവ വസി. വിടടൂഭോപി ‘‘മയ്ഹം അയ്യകോ ഇദാനി ആഗമിസ്സതി, ഇദാനി ആഗമിസ്സതീ’’തി ആഗമയമാനോവ നിസീദി. തസ്മിം അതിചിരായന്തേ സരം വിചിനാപേത്വാ ദീപാലോകേന പുരിസബ്ഭന്തരാനിപി ഓലോകേത്വാ അദിസ്വാ ‘‘ഗതോ ഭവിസ്സതീ’’തി പക്കാമി. സോ ¶ രത്തിഭാഗേ അചിരവതിം ¶ പത്വാ ഖന്ധാവാരം നിവാസേസി. ഏകച്ചേ അന്തോനദിയം വാലുകാപുലിനേ നിപജ്ജിംസു ¶ , ഏകച്ചേ ബഹിഥലേ, അന്തോനിപന്നേസുപി പുബ്ബേ അകതപാപകമ്മാ അത്ഥി, ബഹിനിപന്നേസുപി പുബ്ബേ കതപാപകമ്മാ അത്ഥി, തേസം നിപന്നട്ഠാനേസു കിപില്ലികാ ഉട്ഠഹിംസു. തേ ‘‘മയ്ഹം നിപന്നട്ഠാനേ കിപില്ലികാ, മയ്ഹം നിപന്നട്ഠാനേ കിപില്ലികാ’’തി ഉട്ഠഹിത്വാ അകതപാപകമ്മാ ഉത്തരിത്വാ ഥലേ നിപജ്ജിംസു, കതപാപകമ്മാ ഓതരിത്വാ വാലുകാപുലിനേ നിപജ്ജിംസു. തസ്മിം ഖണേ മഹാമേഘോ ഉട്ഠഹിത്വാ ഘനവസ്സം വസ്സി. നദിയാ ഓഘോ ആഗന്ത്വാ വിടടൂഭം സദ്ധിം പരിസായ സമുദ്ദമേവ പാപേസി. സബ്ബേ തത്ഥ മച്ഛകച്ഛപഭക്ഖാ അഹേസും.

മഹാജനോ കഥം സമുട്ഠാപേസി ‘‘സാകിയാനം മരണം അയുത്തം, ‘ഏവം നാമ കോട്ടേത്വാ കോട്ടേത്വാ സാകിയാ മാരേതബ്ബാ’തി അനനുച്ഛവികമേത’’ന്തി. സത്ഥാ തം കഥം സുത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ കിഞ്ചാപി സാകിയാനം ഏവം മരണം അയുത്തം, പുബ്ബേ കതപാപകമ്മവസേന പന യുത്തമേവേതേഹി ലദ്ധ’’ന്തി ആഹ. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, ഏതേ പുബ്ബേ അകംസൂ’’തി? സബ്ബേ ഏകതോ ഹുത്വാ നദിയം വിസം പക്ഖിപിംസൂതി. പുനേകദിവസം ധമ്മസഭായം ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘വിടടൂഭോ ഏത്തകേ സാകിയേ മാരേത്വാ ആഗച്ഛന്തോ അത്തനോ മനോരഥേ മത്ഥകം അപ്പത്തേയേവ ഏത്തകം ജനം ആദായ മഹാസമുദ്ദേ മച്ഛകച്ഛപഭക്ഖോ ജാതോ’’തി ¶ . സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഇമേസം സത്താനം മനോരഥേ മത്ഥകം അപ്പത്തേയേവ മച്ചുരാജാ സുത്തം ഗാമം അജ്ഝോത്ഥരന്തോ മഹോഘോ വിയ ജീവിതിന്ദ്രിയം ഛിന്ദിത്വാ ചതൂസു അപായസമുദ്ദേസു നിമുജ്ജാപേതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘പുപ്ഫാനി ഹേവ പചിനന്തം, ബ്യാസത്തമനസം നരം;

സുത്തം ഗാമം മഹോഘോവ, മച്ചു ആദായ ഗച്ഛതീ’’തി.

തത്ഥ ബ്യാസത്തമനസം നരന്തി സമ്പത്തേ വാ അസമ്പത്തേ വാ ലഗ്ഗമാനസം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ മാലാകാരോ പുപ്ഫാരാമം പവിസിത്വാ ‘‘പുപ്ഫാനി പചിനിസ്സാമീ’’തി തതോ പുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം വാ ഗച്ഛം പത്ഥേന്തോ സകലേ പുപ്ഫാരാമേ മനം പേസേതി, ‘‘ഇതോ ചിതോ ച പുപ്ഫാനി പചിനിസ്സാമീ’’തി തതോ പുപ്ഫാനി അഗ്ഗഹേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ മനം പേസേസി, തമേവ ഗച്ഛം പചിനന്തോ ¶ പമാദമാപജ്ജതി, ഏവമേവ ഏകച്ചോ പുപ്ഫാരാമസദിസം പഞ്ചകാമഗുണമജ്ഝം ഓതരിത്വാ മനോരമം രൂപം ലഭിത്വാ മനോരമാനം സദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബാനം അഞ്ഞതരം പത്ഥേതി. അഞ്ഞോ തേസു വാ അഞ്ഞതരം ലഭിത്വാ അഞ്ഞതരം പത്ഥേതി ¶ , രൂപമേവ വാ ലഭിത്വാ അഞ്ഞം അപത്ഥേന്തോ തമേവ അസ്സാദേതി, സദ്ദാദീസു വാ അഞ്ഞതരം. ഏസേവ നയോ ഗോമഹിംസദാസിദാസഖേത്തവത്ഥുഗാമനിഗമജനപദാദീസു, പബ്ബജിതാനമ്പി പരിവേണവിഹാരപത്തചീവരാദീസൂതി ഏവം പഞ്ചകാമഗുണസങ്ഖാതാനി പുപ്ഫാനി ഏവ പചിനന്തം ¶ സമ്പത്തേ വാ അസമ്പത്തേ വാ കാമഗുണേ ബ്യാസത്തമനസം നരം. സുത്തം ഗാമന്തി ഗാമസ്സ ഗേഹഭിത്തിആദീനം പന സുപനവസേന സുപനം നാമ നത്ഥി, സത്താനം പന സുത്തപമത്തതം ഉപാദായ സുത്തോ നാമ ഹോതി. ഏവം സുത്തം ഗാമം ദ്വേ തീണി യോജനാനി ആയതഗമ്ഭീരോ മഹോഘോവ മച്ചു ആദായ ഗച്ഛതി. യഥാ സോ മഹോഘോ ഇത്ഥിപുരിസഗോമഹിംസകുക്കുടാദീസു കിഞ്ചി അനവസേസേത്വാ സബ്ബം തം ഗാമം സമുദ്ദം പാപേത്വാ മച്ഛകച്ഛപഭക്ഖം കരോതി, ഏവമേവ ബ്യാസത്തമനസം നരം മച്ചു ആദായ ജീവിതിന്ദ്രിയമസ്സ ഛിന്ദിത്വാ ചതൂസു അപായസമുദ്ദേസു നിമുജ്ജാപേതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പത്താ. മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ദേസനാ ജാതാതി.

പുപ്ഫാനി ഹേവാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ പതിപൂജികം നാമ കുമാരികം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു ¶ താവതിംസദേവലോകേ സമുട്ഠിതം.

തത്ഥ കിര മാലഭാരീ നാമ ദേവപുത്തോ അച്ഛരാസഹസ്സപരിവുതോ ഉയ്യാനം പാവിസി. പഞ്ചസതാ ദേവധീതരോ രുക്ഖം ആരുയ്ഹ പുപ്ഫാനി പാതേന്തി, പഞ്ചസതാ പതിതാനി പുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ ദേവപുത്തം അലങ്കരോന്തി. താസു ഏകാ ദേവധീതാ രുക്ഖസാഖായമേവ ചുതാ, സരീരം ദീപസിഖാ വിയ നിബ്ബായി. സാ സാവത്ഥിയം ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ ജാതകാലേ ¶ ജാതിസ്സരാ ഹുത്വാ ‘‘മാലഭാരീദേവപുത്തസ്സ ഭരിയാമ്ഹീ’’തി അനുസ്സരന്തീ വുഡ്ഢിമന്വായ ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജം കത്വാ സാമികസ്സ സന്തികേ അഭിനിബ്ബത്തിം പത്ഥേസി. സാ സോളസവസ്സകാലേ പരകുലം ഗതാപി സലാകഭത്തപക്ഖികഭത്തവസ്സാവാസികാദീനി ദത്വാ, ‘‘അയം മേ സാമികസ്സ സന്തികേ നിബ്ബത്തനത്ഥായ പച്ചയോ ഹോതൂ’’തി വദതി. അഥസ്സാ ഭിക്ഖൂ ‘‘അയം കുമാരികാ ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ പതിമേവ പത്ഥേതീതി പതിപൂജികാ’’തി നാമം കരിംസു. സാപി നിബദ്ധം ആസനസാലം പടിജഗ്ഗതി, പാനീയം ഉപട്ഠപേതി, ആസനാനി പഞ്ഞപേതി. അഞ്ഞേപി മനുസ്സാ സലാകഭത്താദീനി ദാതുകാമാ, ‘‘അമ്മ, ഇമാനിപി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പടിപാദേയ്യാസീ’’തി വത്വാ ആഹരിത്വാ ദേന്തി. സാപി ഏതേന നിയാമേന ആഗച്ഛന്തീ ഗച്ഛന്തീ ഏകപദവാരേ ഛപഞ്ഞാസ കുസലധമ്മേ (ധ. സ. ൧; ധ. സ. അട്ഠ. ൧ യേവാപനകവണ്ണനാ) പടിലഭതി. തസ്സാ കുച്ഛിയം ഗബ്ഭോ പതിട്ഠഹി. സാ ദസമാസച്ചയേന പുത്തം വിജായി. തസ്സ പദസാ ഗമനകാലേ അഞ്ഞമ്പി അഞ്ഞമ്പീതി ചത്താരോ പുത്തേ പടിലഭി.

സാ ¶ ഏകദിവസം ദാനം ദത്വാ പൂജം കത്വാ ധമ്മം സുത്വാ ¶ സിക്ഖാപദാനി രക്ഖിത്വാ ദിവസപരിയോസാനേ തം ഖണം നിബ്ബത്തേന കേനചി രോഗേന കാലം കത്വാ അത്തനോ സാമികസ്സേവ സന്തികേ നിബ്ബത്തി. ഇതരാപി ഏത്തകം കാലം ദേവപുത്തം അലങ്കരോന്തി ഏവ. ദേവപുത്തോ തം ദിസ്വാ ‘‘ത്വം പാതോവ പട്ഠായ ന ദിസ്സസി, കുഹിം ഗതാസീ’’തി ആഹ. ‘‘ചുതാമ്ഹി സാമീ’’തി. ‘‘കിം വദേസീ’’തി? ‘‘ഏവമേതം, സാമീ’’തി. ‘‘കുഹിം നിബ്ബത്താസീ’’തി? ‘‘സാവത്ഥിയം കുലഗേഹേ’’തി. ‘‘കിത്തകം കാലം തത്ഥ ഠിതാസീ’’തി? ‘‘ദസമാസച്ചയേന മാതു കുച്ഛിതോ നിക്ഖമിത്വാ സോളസവസ്സകാലേ പരകുലം ഗന്ത്വാ ചത്താരോ പുത്തേ വിജായിത്വാ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ തുമ്ഹേ പത്ഥേത്വാ ആഗന്ത്വാ തുമ്ഹാകമേവ സന്തികേ നിബ്ബത്താമ്ഹി, സാമീ’’തി. ‘‘മനുസ്സാനം കിത്തകം ആയൂ’’തി? ‘‘വസ്സസതമത്ത’’ന്തി. ‘‘ഏത്തകമേവാ’’തി? ‘‘ആമ, സാമീ’’തി. ‘‘ഏത്തകം ആയും ഗഹേത്വാ നിബ്ബത്തമനുസ്സാ കിം നു ഖോ സുത്തപമത്താ കാലം അതിക്കാമേന്തി, ഉദാഹു ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കരോന്തീ’’തി. ‘‘കിം വദേഥ, സാമി’’? ‘‘അസങ്ഖ്യേയ്യം ആയും ഗഹേത്വാ നിബ്ബത്താ വിയ അജരാമരാ വിയ ച നിച്ചം പമത്താ, മനുസ്സാ’’തി. മാലഭാരീദേവപുത്തസ്സ മഹാസംവേഗോ ഉദപാദി ‘‘വസ്സസതമത്തമായും ഗഹേത്വാ നിബ്ബത്തമനുസ്സാ കിര പമത്താ നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായന്തി, കദാ നു ഖോ ദുക്ഖാ മുച്ചിസ്സന്തീ’’തി? മനുസ്സാനം ¶ പന വസ്സസതം താവതിംസാനം ദേവാനം ഏകോ രത്തിന്ദിവോ, തായ രത്തിയാ തിംസരത്തിയോ മാസോ, തേന മാസേന ദ്വാദസമാസികോ സംവച്ഛരോ, തേന സംവച്ഛരേന ദിബ്ബവസ്സസഹസ്സം ആയുപ്പമാണം ¶ , തം മനുസ്സഗണനായ തിസ്സോ വസ്സകോടിയോ, സട്ഠി ച വസ്സസതസഹസ്സാനി ഹോന്തി. തസ്മാ തസ്സ ദേവപുത്തസ്സ ഏകദിവസോപി നാതിക്കന്തോ മുഹുത്തസദിസോവ കാലോ അഹോസി. ഏവം അപ്പായുകമനുസ്സാനം പമാദോ നാമ അതിവിയ അയുത്തോതി.

പുനദിവസേ ഭിക്ഖൂ ഗാമം പവിട്ഠാ ആസനസാലം അപടിജഗ്ഗിതം, ആസനാനി അപഞ്ഞത്താനി, പാനീയം അനുട്ഠപിതം ദിസ്വാ, ‘‘കഹം പതിപൂജികാ’’തി ആഹംസു. ‘‘ഭന്തേ, കഹം തുമ്ഹേ തം ദക്ഖിസ്സഥ, ഹിയ്യോ അയ്യേസു ഭുഞ്ജിത്വാ ഗതേസു സായന്ഹസമയേ മതാ’’തി. തം സുത്വാ പുഥുജ്ജനാ ഭിക്ഖൂ തസ്സാ ഉപകാരം സരന്താ അസ്സൂനി സന്ധാരേതും നാസക്ഖിംസു. ഖീണാസവാനം ധമ്മസംവേഗോ ഉദപാദി. തേ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പുച്ഛിംസു – ‘‘ഭന്തേ, പതിപൂജികാ നാമ ഉപാസികാ ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ നാനപ്പകാരാനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ സാമികമേവ പത്ഥേസി, സാ ഇദാനി മതാ, കഹം നു ഖോ നിബ്ബത്താ’’തി? ‘‘അത്തനോ സാമികസ്സേവ സന്തികേ, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ, സാമികസ്സ സന്തികേ’’തി. ‘‘ന സാ, ഭിക്ഖവേ, ഏതം സാമികം പത്ഥേതി, താവതിംസഭവനേ തസ്സാ മാലഭാരീദേവപുത്തോ നാമ സാമികോ, സാ തസ്സ പുപ്ഫപിലന്ധനട്ഠാനതോ ചവിത്വാ പുന ഗന്ത്വാ തസ്സേവ സന്തികേ നിബ്ബത്താ’’തി. ‘‘ഏവം കിര, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘അഹോ പരിത്തം, ഭന്തേ, സത്താനം ജീവിതം, പാതോവ അമ്ഹേ പരിവിസിത്വാ ¶ സായം ഉപ്പന്നബ്യാധിനാ മതാ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, പരിത്തം സത്താനം ജീവിതം നാമ, തേനേവ ഇമേ സത്തേ വത്ഥുകാമേഹി ചേവ കിലേസകാമേഹി ച അതിത്തേ ഏവ അന്തകോ അത്തനോ വസേ ¶ വത്തേത്വാ കന്ദന്തേ പരിദേവന്തേ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘പുപ്ഫാനി ഹേവ പചിനന്തം, ബ്യാസത്തമനസം നരം;

അതിത്തംയേവ കാമേസു, അന്തകോ കുരുതേ വസ’’ന്തി.

തത്ഥ പുപ്ഫാനി ഹേവ പചിനന്തന്തി പുപ്ഫാരാമേ മാലാകാരോ നാനാപുപ്ഫാനി വിയ അത്തഭാവപടിബദ്ധാനി ചേവ ഉപകരണപടിബദ്ധാനി ച കാമഗുണപുപ്ഫാനി ഓചിനന്തമേവ ¶ . ബ്യാസത്തമനസം നരന്തി അസമ്പത്തേസു പത്ഥനാവസേന, സമ്പത്തേസു ഗേധവസേന വിവിധേനാകാരേന ആസത്തചിത്തം. അതിത്തംയേവ കാമേസൂതി വത്ഥുകാമകിലേസകാമേസു പരിയേസനേനപി പടിലാഭേനപി പരിഭോഗേനപി നിധാനേനപി അതിത്തം ഏവ സമാനം. അന്തകോ കുരുതേ വസന്തി മരണസങ്ഖാതോ അന്തകോ കന്ദന്തം പരിദേവന്തം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തോ അത്തനോ വസം പാപേതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പത്താ, ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ജാതാതി.

പതിപൂജികകുമാരിവത്ഥു ചതുത്ഥം.

യഥാപി ഭമരോ പുപ്ഫന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ മച്ഛരിയകോസിയസേട്ഠിം ആരബ്ഭ കഥേസി. തസ്സ വത്ഥു രാജഗഹേ സമുട്ഠിതം.

രാജഗഹനഗരസ്സ ¶ കിര അവിദൂരേ സക്കാരം നാമ നിഗമോ അഹോസി. തത്ഥേകോ മച്ഛരിയകോസിയോ നാമ സേട്ഠി അസീതികോടിവിഭവോ പടിവസതി. സോ തിണഗ്ഗേന തേലബിന്ദുമ്പി പരേസം ന ദേതി, ന അത്തനാ പരിഭുഞ്ജതി. ഇതിസ്സ തം വിഭവജാതം നേവ പുത്തദാരാദീനം, ന സമണബ്രാഹ്മണാനം അത്ഥം അനുഭോതി, രക്ഖസപരിഗ്ഗഹിതാ പോക്ഖരണീ വിയ അപരിഭോഗം തിട്ഠതി. സത്ഥാ ഏകദിവസം പച്ചൂസസമയേ മഹാകരുണാസമാപത്തിതോ വുട്ഠായ സകലലോകധാതുയം ബോധനേയ്യബന്ധവേ ഓലോകേന്തോ പഞ്ചചത്താലീസയോജനമത്ഥകേ വസന്തസ്സ സേട്ഠിനോ സപജാപതികസ്സ സോതാപത്തിഫലസ്സ ഉപനിസ്സയം അദ്ദസ. തതോ പുരിമദിവസേ പന സോ രാജാനം ഉപട്ഠാതും രാജഗേഹം ഗന്ത്വാ രാജൂപട്ഠാനം കത്വാ ¶ ആഗച്ഛന്തോ ഏകം ഛാതജ്ഝത്തം ജനപദമനുസ്സം കുമ്മാസപൂരം കപല്ലകപൂവം ഖാദന്തം ദിസ്വാ തത്ഥ പിപാസം ഉപ്പാദേത്വാ അത്തനോ ഘരം ഗന്ത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘സചാഹം കപല്ലകപൂവം ഖാദിതുകാമോമ്ഹീതി വക്ഖാമി, ബഹൂ മനുസ്സാ മയാ സദ്ധിം ഖാദിതുകാമാ ഭവിസ്സന്തി, ഏവം മേ ബഹൂനി തിലതണ്ഡുലസപ്പിഫാണിതാദീനി പരിക്ഖയം ഗമിസ്സന്തി, ന ¶ കസ്സചി കഥേസ്സാമീ’’തി തണ്ഹം അധിവാസേന്തോ ചരതി. സോ ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛന്തേ കാലേ ഉപ്പണ്ഡുപ്പണ്ഡുകജാതോ ധമനിസന്ഥതഗത്തോ ജാതോ. തതോ തണ്ഹം അധിവാസേതും അസക്കോന്തോ ഗബ്ഭം പവിസിത്വാ മഞ്ചകേ ഉപഗൂഹിത്വാ നിപജ്ജി. ഏവം ഗതോപി ¶ ധനഹാനിഭയേന ന കസ്സചി കിഞ്ചി കഥേസി.

അഥ നം ഭരിയാ ഉപസങ്കമിത്വാ പിട്ഠിം പരിമജ്ജിത്വാ, ‘‘കിം തേ, സാമി, അഫാസുകം ജാത’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ന മേ കിഞ്ചി അഫാസുകം അത്ഥീ’’തി. ‘‘കിം നു ഖോ തേ രാജാ കുപിതോ’’തി? ‘‘രാജാപി മേ ന കുപ്പതീ’’തി. ‘‘അഥ കിം തേ പുത്തധീതാഹി വാ ദാസകമ്മകരാദീഹി വാ കിഞ്ചി അമനാപം കതം അത്ഥീ’’തി? ‘‘ഏവരൂപമ്പി നത്ഥീ’’തി. ‘‘കിസ്മിഞ്ചി പന തേ തണ്ഹാ അത്ഥീ’’തി? ഏവം വുത്തേപി ധനഹാനിഭയേന കിഞ്ചി അവത്വാ നിസ്സദ്ദോവ നിപജ്ജി, അഥ നം ഭരിയാ ‘‘കഥേഹി, സാമി കിസ്മിഞ്ചി തേ തണ്ഹാ അത്ഥീ’’തി ആഹ. സോ വചനം പരിഗിലന്തോ വിയ ‘‘അത്ഥി മേ തണ്ഹാ’’തി ആഹ. ‘‘കിം തണ്ഹാ, സാമീ’’തി? ‘‘കപല്ലകപൂവം ഖാദിതുകാമോമ്ഹീ’’തി. ‘‘അഥ കിമത്ഥം മേ ന കഥേസി, കിം ത്വം ദലിദ്ദോസി, ഇദാനി സകലനിഗമവാസീനം പഹോനകേ കപല്ലകപൂവേ പചിസ്സാമീ’’തി. ‘‘കിം തേ ഏതേഹി, അത്തനോ കമ്മം കത്വാ ഖാദിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘തേന ഹി ഏകരച്ഛവാസീനം പഹോനകേ പചിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ജാനാമഹം തവ മഹദ്ധനഭാവ’’ന്തി. ‘‘ഇമസ്മിം ഗേഹസാമന്തേ സബ്ബേസം പഹോനകം കത്വാ പചാമീ’’തി. ‘‘ജാനാമഹം തവ മഹജ്ഝാസയഭാവ’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി തേ പുത്തദാരമത്തസ്സേവ പഹോനകം കത്വാ പചാമീ’’തി. ‘‘കിം തേ ഏതേഹീ’’തി? ‘‘കിം പന തുയ്ഹഞ്ച മയ്ഹഞ്ച പഹോനകം കത്വാ പചാമീ’’തി? ‘‘ത്വം കിം കരിസ്സസീ’’തി ¶ ? ‘‘തേന ഹി ഏകകസ്സേവ തേ പഹോനകം കത്വാ പചാമീ’’തി. ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ പചമാനേ ബഹൂ പച്ചാസീസന്തി. സകലതണ്ഡുലേ ഠപേത്വാ ഭിന്നതണ്ഡുലേ ച ഉദ്ധനകപല്ലാനി ച ആദായ ഥോകം ഖീരസപ്പിമധുഫാണിതഞ്ച ഗഹേത്വാ സത്തഭൂമികസ്സ പാസാദസ്സ ഉപരിമതലം ആരുയ്ഹ പച, തത്ഥാഹം ഏകകോവ നിസീദിത്വാ ഖാദിസ്സാമീ’’തി. സാ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ ഗഹേതബ്ബം ഗാഹാപേത്വാ പാസാദം അഭിരുയ്ഹ ദാസിയോ വിസ്സജ്ജേത്വാ സേട്ഠിം പക്കോസാപേസി, സോ ആദിതോ പട്ഠായ ദ്വാരാനി പിദഹന്തോ സബ്ബദ്വാരേസു സൂചിഘടികം ദത്വാ സത്തമതലം അഭിരുഹിത്വാ തത്ഥപി ദ്വാരം പിദഹിത്വാ നിസീദി. ഭരിയാപിസ്സ ഉദ്ധനേ അഗ്ഗിം ജാലേത്വാ കപല്ലം ആരോപേത്വാ പൂവേ പചിതും ആരഭി.

അഥ ¶ ¶ സത്ഥാ പാതോവ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം ആമന്തേസി – ‘‘ഏസോ, മോഗ്ഗല്ലാന, രാജഗഹസ്സ അവിദൂരേ സക്കാരനിഗമേ മച്ഛരിയസേട്ഠി ‘കപല്ലകപൂവേ ഖാദിസ്സാമീ’തി അഞ്ഞേസം ദസ്സനഭയേന സത്തഭൂമികേ പാസാദേ കപല്ലകപൂവേ പചാപേതി, ത്വം തത്ഥ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിം ദമേത്വാ നിബ്ബിസേവനം കത്വാ ഉഭോപി ജായമ്പതികേ പൂവേ ച ഖീരസപ്പിമധുഫാണിതാനി ച ഗാഹാപേത്വാ അത്തനോ ബലേന ജേതവനം ആനേഹി, അജ്ജാഹം പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം വിഹാരേ ഏവ നിസീദിസ്സാമി, പൂവേഹേവ ഭത്തകിച്ചം കരിസ്സാമീ’’തി.

ഥേരോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി സത്ഥു വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ ¶ താവദേവ ഇദ്ധിബലേന തം നിഗമം ഗന്ത്വാ തസ്സ പാസാദസ്സ സീഹപഞ്ജരദ്വാരേ സുനിവത്ഥോ സുപാരുതോ ആകാസേ ഏവ മണിരൂപകം വിയ അട്ഠാസി. മഹാസേട്ഠിനോ ഥേരം ദിസ്വാവ ഹദയമംസം കമ്പി. സോ അഹം ഏവരൂപാനംയേവ ദസ്സനഭയേന ഇമം ഠാനമാഗതോ, അയഞ്ച ഭിക്ഖു ആകാസേനാഗന്ത്വാ വാതപാനദ്വാരേ ഠിതോതി. സോ ഗഹേതബ്ബഗഹണം അപസ്സന്തോ അഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിത്തലോണസക്ഖരാ വിയ ദോസേന തടതടായന്തോ ഏവമാഹ – ‘‘സമണ, ആകാസേ ഠത്വാപി കിം ലഭിസ്സസി, ആകാസേ അപദേ പദം ദസ്സേത്വാ ചങ്കമന്തോപി നേവ ലഭിസ്സസീ’’തി. ഥേരോ തസ്മിം ഏവ ഠാനേ അപരാപരം ചങ്കമി. സേട്ഠി ‘‘ചങ്കമന്തോ കിം ലഭിസ്സസി, ആകാസേ പല്ലങ്കേന നിസീദന്തോപി ന ലഭിസ്സസിയേവാ’’തി ആഹ. ഥേരോ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസീദി. അഥ നം ‘‘ആകാസേ നിസിന്നോ കിം ലഭിസ്സസി, ആഗന്ത്വാ വാതപാനസ്സ ഉമ്മാരേ ഠിതോപി ന ലഭിസ്സസീ’’തി ആഹ. ഥേരോ ഉമ്മാരേ ഠിതോ. ‘‘ഉമ്മാരേ ഠിതോപി കിം ലഭിസ്സസി, ധൂമായന്തോപി ന ലഭിസ്സസി ഏവാ’’തി ആഹ. ഥേരോപി ധൂമായി. സകലപാസാദോ ഏകധൂമോ അഹോസി. സേട്ഠിനോ അക്ഖീനം സൂചിയാ വിജ്ഝനകാലോ വിയ അഹോസി, ഗേഹജ്ഝായനഭയേന പന ‘‘ത്വം പജ്ജലന്തോപി ന ലഭിസ്സസീ’’തി അവത്വാ ‘‘അയം സമണോ സുട്ഠു ലഗ്ഗോ, അലദ്ധാ ന ഗമിസ്സതി ¶ , ഏകമസ്സ പൂവം ദാപേസ്സാമീ’’തി ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ ഏകം ഖുദ്ദകപൂവം പചിത്വാ സമണസ്സ ദത്വാ ഉയ്യോജേഹി ന’’ന്തി. സാ ഥോകം ഏവ പിട്ഠം കപല്ലപാതിയം പക്ഖിപി, മഹാപൂവോ ഹുത്വാ സകലപാതിം പൂരേത്വാ ഉദ്ധുമാതോ ഹുത്വാ അട്ഠാസി.

സേട്ഠി തം ദിസ്വാ ‘‘ബഹും തയാ പിട്ഠം ഗഹിതം ഭവിസ്സതീ’’തി സയമേവ ദബ്ബികണ്ണേന ഥോകം പിട്ഠം ഗഹേത്വാ പക്ഖിപി, പൂവോ പുരിമപൂവതോ മഹന്തതരോ ജാതോ ¶ . ഏവം യം യം പചതി, സോ സോ മഹന്തമഹന്തോവ ഹോതി. സോ നിബ്ബിന്നോ ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, ഇമസ്സ ഏകം പൂവം ദേഹീ’’തി. തസ്സാ പച്ഛിതോ ഏകം പൂവം ഗണ്ഹന്തിയാ സബ്ബേ ഏകാബദ്ധാ അല്ലീയിംസു. സാ സേട്ഠിം ആഹ – ‘‘സാമി, സബ്ബേ പൂവാ ഏകതോ ലഗ്ഗാ, വിസും കാതും ന സക്കോമീ’’തി. ‘‘അഹം കരിസ്സാമീ’’തി സോപി കാതും നാസക്ഖി. ഉഭോപി ജനാ കോടിയം ഗഹേത്വാ കഡ്ഢന്താപി വിയോജേതും നാസക്ഖിംസു ഏവ ¶ . അഥസ്സ പൂവേഹി സദ്ധിം വായമന്തസ്സേവ സരീരതോ സേദാ മുച്ചിംസു, പിപാസാ ഉപച്ഛിജ്ജി. തതോ ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, ന മേ പൂവേഹി അത്ഥോ, പച്ഛിയാ സദ്ധിംയേവ ഇമസ്സ ദേഹീ’’തി. സാ പച്ഛിം ആദായ ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ അദാസി. ഥേരോ ഉഭിന്നമ്പി ധമ്മം ദേസേസി, തിണ്ണം രതനാനം ഗുണം കഥേസി, ‘‘അത്ഥി ¶ ദിന്നം, അത്ഥി യിട്ഠ’’ന്തി ദിന്നദാനാദീനം ഫലം ഗഗനതലേ പുണ്ണചന്ദം വിയ ദസ്സേസി.

തം സുത്വാ പസന്നചിത്തോ ഹുത്വാ സേട്ഠി ‘‘ഭന്തേ, ആഗന്ത്വാ ഇമസ്മിം പല്ലങ്കേ നിസീദിത്വാ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി ആഹ. ഥേരോ, ‘‘മഹാസേട്ഠി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ‘പൂവേ ഖാദിസ്സാമീ’തി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം വിഹാരേ നിസിന്നോ, തുമ്ഹാകം രുചിയാ സതി അഹം വോ നേസ്സാമി, സേട്ഠിഭരിയം പൂവേ ച ഖീരാദീനി ച ഗണ്ഹാപേഥ, സത്ഥു സന്തികം ഗമിസ്സാമാ’’തി ആഹ. ‘‘കഹം പന, ഭന്തേ, ഏതരഹി സത്ഥാ’’തി? ‘‘ഇതോ പഞ്ചചത്താലീസയോജനമത്ഥകേ ജേതവനവിഹാരേ, മഹാസേട്ഠീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, കാലം അനതിക്കമിത്വാ ഏത്തകം അദ്ധാനം കഥം ഗമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘മഹാസേട്ഠി, തുമ്ഹാകം രുചിയാ സതി അഹം വോ അത്തനോ ഇദ്ധിബലേന നേസ്സാമി, തുമ്ഹാകം പാസാദേ സോപാനസീസം അത്തനോ ഠാനേ ഏവ ഭവിസ്സതി, സോപാനപരിയോസാനം പന വോ ജേതവനദ്വാരകോട്ഠകേ ഭവിസ്സതി, ഉപരിപാസാദാ ഹേട്ഠാപാസാദം ഓതരണകാലമത്തേനേവ ജേതവനം നേസ്സാമീ’’തി. സോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി സമ്പടിച്ഛി.

ഥേരോ സോപാനസീസം തത്ഥേവ കത്വാ ‘‘സോപാനപാദമൂലം ജേതവനദ്വാരകോട്ഠകേ ഹോതൂ’’തി അധിട്ഠാസി. തഥേവ അഹോസി. ഇതി ഥേരോ സേട്ഠിഞ്ച സേട്ഠിഭരിയഞ്ച ഉപരിപാസാദാ ഹേട്ഠാപാസാദം ഓതരണകാലതോ ഖിപ്പതരം ജേതവനം സമ്പാപേസി. തേ ഉഭോപി സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ കാലം ആരോചേസും. സത്ഥാ ഭത്തഗ്ഗം പവിസിത്വാ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസീദി സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന. മഹാസേട്ഠി ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദക്ഖിണോദകം ¶ അദാസി. ഭരിയാപിസ്സ തഥാഗതസ്സ പത്തേ പൂവം പതിട്ഠാപേസി. സത്ഥാ അത്തനോ ¶ യാപനമത്തം ഗണ്ഹി, പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂപി യാപനമത്തം ഗണ്ഹിംസു. സേട്ഠി ഖീരസപ്പിമധുസക്ഖരാദീനി ദദമാനോ ന ഖയം അഗമാസി. സത്ഥാ പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം ഭത്തകിച്ചം നിട്ഠാപേസി. മഹാസേട്ഠിപി സദ്ധിം ഭരിയായ യാവദത്ഥം ഖാദി. പൂവാനം പരിയോസാനമേവ ന പഞ്ഞായതി. സകലവിഹാരേ ഭിക്ഖൂനഞ്ച വിഘാസാദാനഞ്ച ദിന്നേസുപി പരിയന്തോ ന പഞ്ഞായതേവ. ‘‘ഭന്തേ, പൂവാ പരിക്ഖയം ന ഗച്ഛന്തീ’’തി ഭഗവതോ ആരോചേസും. ‘‘തേന ഹി ജേതവനദ്വാരകോട്ഠകേ ഛഡ്ഡേഥാ’’തി. അഥ നേ ദ്വാരകോട്ഠകസ്സ അവിദൂരേ പബ്ഭാരട്ഠാനേ ഛഡ്ഡയിംസു. യാവജ്ജതനാപി തം ഠാനം കപല്ലകപൂവപബ്ഭാരന്തേവ പഞ്ഞായതി. മഹാസേട്ഠി സഹ ഭരിയായ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഭഗവാ അനുമോദനമകാസി. അനുമോദനാവസാനേ ഉഭോപി ¶ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ദ്വാരകോട്ഠകേ സോപാനം ആരുയ്ഹ അത്തനോ പാസാദേയേവ പതിട്ഠഹിംസു.

തതോ പട്ഠായ സേട്ഠി അസീതികോടിധനം ബുദ്ധസാസനേയേവ വിക്കിരി. പുനദിവസേ സായന്ഹസമയേ ധമ്മസഭായം സന്നിസിന്നാ ഭിക്ഖൂ ‘‘പസ്സഥാവുസോ, മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ ആനുഭാവം, അനുപഹച്ച നാമ സദ്ധം, അനുപഹച്ച ഭോഗേ മച്ഛരിയസേട്ഠിം ¶ മുഹുത്തേനേവ ദമേത്വാ നിബ്ബിസേവനം കത്വാ പൂവേ ഗാഹാപേത്വാ ജേതവനം ആനേത്വാ സത്ഥു സമ്മുഖം കത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപേസി, അഹോ മഹാനുഭാവോ ഥേരോ’’തി ഥേരസ്സ ഗുണം കഥേന്താ നിസീദിംസു. സത്ഥാ ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ കഥം സുത്വാ ആഗന്ത്വാ, ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, കുലദമകേന നാമ ഭിക്ഖുനാ അനുപഹച്ച സദ്ധം, അനുപഹച്ച ഭോഗേ, കുലം അകിലമേത്വാ അവിഹേഠേത്വാ പുപ്ഫതോ രേണും ഗണ്ഹന്തേന ഭമരേന വിയ ഉപസങ്കമിത്വാ ബുദ്ധഗുണം ജാനാപേതബ്ബം, താദിസോ മമ പുത്തോ മോഗ്ഗല്ലാനോ’’തി ഥേരം പസംസിത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യഥാപി ഭമരോ പുപ്ഫം, വണ്ണഗന്ധമഹേഠയം;

പലേതി രസമാദായ, ഏവം ഗാമേ മുനീ ചരേ’’തി.

തത്ഥ ഭമരോതി യാ കാചി മധുകരജാതി. പുപ്ഫന്തി പുപ്ഫാരാമേ ചരന്തോ പുപ്ഫഞ്ച വണ്ണഞ്ച ഗന്ധഞ്ച അഹേഠയന്തോ അവിനാസേന്തോ വിചരതീതി അത്ഥോ. പലേതീതി ഏവം ചരിത്വാ യാവദത്ഥം രസം പിവിത്വാ അപരമ്പി മധുകരണത്ഥായ ¶ ആദായ ¶ പലേതി, സോ ഏവം വനഗഹനം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ ഏകസ്മിം രുക്ഖസുസിരേ തം രജമിസ്സകം രസം ഠപേത്വാ അനുപുബ്ബേന മധുരരസം മധും കരോതി, ന തസ്സ പുപ്ഫാരാമേ വിചരിതപച്ചയാ പുപ്ഫം വാ വണ്ണഗന്ധം വാസ്സ വിഗച്ഛതി, അഥ ഖോ സബ്ബം പാകതികമേവ ഹോതി. ഏവം ഗാമേ മുനീ ചരേതി ഏവം സേഖാസേഖഭേദോ അനാഗാരിയമുനി കുലപടിപാടിയാ ഗാമേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹന്തോ വിചരതീതി അത്ഥോ. ന ഹി തസ്സ ഗാമേ ചരണപച്ചയാ കുലാനം സദ്ധാഹാനി വാ ഭോഗഹാനി വാ ഹോന്തി. സദ്ധാപി ഭോഗാപി പാകതികാവ ഹോന്തി. ഏവം ചരിത്വാ ച പന നിക്ഖമിത്വാ സേഖമുനി താവ ബഹിഗാമേ ഉദകഫാസുകട്ഠാനേ സങ്ഘാടിം പഞ്ഞാപേത്വാ നിസിന്നോ അക്ഖഭഞ്ജനവണപടിച്ഛാദനപുത്തമംസൂപമാദിവസേന പച്ചവേക്ഖന്തോ പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ തഥാരൂപം വനസണ്ഡം അനുപവിസിത്വാ അജ്ഝത്തികകമ്മട്ഠാനം സമ്മസന്തോ ചത്താരോ മഗ്ഗേ, ചത്താരി ച സാമഞ്ഞഫലാനി ഹത്ഥഗതാനേവ കരോതി. അസേഖമുനി പന ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരമനുയുഞ്ജതി ¶ . അയമസ്സ ഭമരേന സദ്ധിം മധുകരണസരിക്ഖതാ വേദിതബ്ബാ. ഇധ പന ഖീണാസവോവ അധിപ്പേതോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം വത്വാ ഉത്തരിപി ഥേരസ്സ ഗുണം പകാസേതും ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ മോഗ്ഗല്ലാനേന മച്ഛരിയസേട്ഠി ദമിതോ, പുബ്ബേപി നം ദമേത്വാ കമ്മഫലസമ്ബന്ധം ജാനാപേസി ഏവാ’’തി വത്വാ ഇമമത്ഥം പകാസേന്തോ അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘ഉഭോ ഖഞ്ജാ ഉഭോ കുണീ, ഉഭോ വിസമചക്ഖുകാ;

ഉഭിന്നം പിളകാ ജാതാ, നാഹം പസ്സാമി ഇല്ലിസ’’ന്തി. (ജാ. ൧.൧.൭൮) –

മച്ഛരിയകോസിയസേട്ഠിവത്ഥു പഞ്ചമം.

ന പരേസം വിലോമാനീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ പാവേയ്യം നാമ ആജീവകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം ¶ കിരേകാ ഗഹപതാനീ പുത്തട്ഠാനേ ഠപേത്വാ പാവേയ്യം നാമ ആജീവകം പടിജഗ്ഗി. തസ്സാനന്തരഘരേസു മനുസ്സാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ ആഗന്ത്വാ, ‘‘അഹോ അച്ഛരിയാ ബുദ്ധാനം ധമ്മദേസനാ’’തി നാനപ്പകാരേഹി ബുദ്ധഗുണേ വണ്ണേന്തി. സാ ബുദ്ധാനം ഗുണകഥം സുത്വാ വിഹാരം ¶ ഗന്ത്വാ ധമ്മം സോതുകാമാ ആജീവകസ്സ ഏതമത്ഥം കഥേത്വാ, ‘‘ഗച്ഛിസ്സാമി അഹം ബുദ്ധസന്തികം, അയ്യാ’’തി ആഹ. സോ ‘‘മാ ഗച്ഛാഹീ’’തി നിവാരേത്വാ തം പുനപ്പുനം യാചമാനമ്പി നിവാരേസി ഏവ. സാ ‘‘അയം മമ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സോതും ന ദേതി, സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ ഇധേവ ധമ്മം സുണിസ്സാമീ’’തി സായന്ഹസമയേ പുത്തം പക്കോസിത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, താത, സ്വാതനായ സത്ഥാരം നിമന്തേഹീ’’തി പേസേസി. സോ ഗച്ഛന്തോ പഠമതരം ആജീവകസ്സ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ തം വന്ദിത്വാ നിസീദി. അഥ നം സോ ‘‘കഹം ഗച്ഛസീ’’തി ആഹ. ‘‘മാതു വചനേന സത്ഥാരം നിമന്തേതും ഗച്ഛാമീ’’തി ആഹ. ‘‘മാ തസ്സ സന്തികം ഗച്ഛാഹീ’’തി. ‘‘അലം, അയ്യ, മമ മാതു ഭായാമി, ഗച്ഛിസ്സാമഹ’’ന്തി. ‘‘ഏതസ്സ കതസക്കാരം ഉഭോപി ഖാദിസ്സാമ, മാ ഗച്ഛാഹീ’’തി. ‘‘അലം, അയ്യ, മാതാ മേ തജ്ജേസ്സതീ’’തി. തേന ഹി ഗച്ഛ, ഗന്ത്വാ പന നിമന്തേത്വാ, ‘‘അമ്ഹാകം ഗേഹം അസുകട്ഠാനേ ¶ വാ അസുകവീഥിയം വാ അസുകമഗ്ഗേന വാ ഗന്തബ്ബ’’ന്തി മാ ആചിക്ഖി. ‘‘സന്തികേ ഠിതോ വിയ അഞ്ഞേന മഗ്ഗേന ഗച്ഛന്തോ വിയ പലായിത്വാ ഏഹീ’’തി. സോ ആജീവകസ്സ വചനം സുത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ നിമന്തേത്വാ ആജീവകേന വുത്തനിയാമേനേവ സബ്ബം കത്വാ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘കിം തേ കത’’ന്തി പുട്ഠോ, ‘‘സബ്ബം കതം, അയ്യാ’’തി ആഹ. ‘‘ഭദ്ദകം തേ കതം, തസ്സ സക്കാരം ഉഭോപി ഖാദിസ്സാമാ’’തി വത്വാ പുനദിവസേ ആജീവകോ പാതോവ തം ഗേഹം അഗമാസി. തം ഗഹേത്വാ പച്ഛാഗബ്ഭേ നിസീദാപേസും.

പടിവിസ്സകമനുസ്സാ തം ഗേഹം അല്ലഗോമയേന ഉപലിമ്പിത്വാ ലാജപഞ്ചമാനി ¶ പുപ്ഫാനി വികിരിത്വാ സത്ഥു നിസീദനത്ഥായ മഹാരഹം ആസനം പഞ്ഞാപേസും. ബുദ്ധേഹി സദ്ധിം അപരിചിതമനുസ്സാ ഹി ആസനപഞ്ഞത്തിം ന ജാനന്തി, ബുദ്ധാനഞ്ച മഗ്ഗദേസകേന കിച്ചം നാമ നത്ഥി, ബോധിമൂലേ ദസസഹസ്സിസോകധാതും കമ്പേത്വാ സമ്ബോധിം പത്തദിവസേയേവ ഹി നേസം ‘‘അയം മഗ്ഗോ നിരയം ഗച്ഛതി, അയം തിരച്ഛാനയോനിം, അയം പേത്തിവിസയം, അയം മനുസ്സലോകം, അയം ദേവലോകം, അയം അമതമഹാനിബ്ബാന’’ന്തി സബ്ബേ മഗ്ഗാ ആവിഭൂതാ. ഗാമനിഗമാദീനം പന മഗ്ഗേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. തസ്മാ സത്ഥാ പാതോവ പത്തചീവരമാദായ മഹാഉപാസികായ ഗേഹദ്വാരം ഗതോ. സാ ഗേഹാ നിക്ഖമിത്വാ സത്ഥാരം ¶ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ അന്തോനിവേസനം പവേസേത്വാ ആസനേ നിസീദാപേത്വാ ദക്ഖിണോദകം ദത്വാ പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന പരിവിസി. ഉപാസികാ കതഭത്തകിച്ചസ്സ സത്ഥുനോ അനുമോദനം കാരേതുകാമാ പത്തം ഗണ്ഹി. സത്ഥാ മധുരസ്സരേന അനുമോദനധമ്മകഥം ആരഭി. ഉപാസികാ ‘‘സാധു, സാധൂ’’തി സാധുകാരം ദദമാനാ ധമ്മം സുണി. ആജീവകോപി പച്ഛാഗബ്ഭേ നിസിന്നോവ തസ്സാ സാധുകാരം ദത്വാ ധമ്മം സുണന്തിയാ സദ്ദം സുത്വാ സന്ധാരേതും നാസക്ഖി. ‘‘ന ഇദാനേസാ മയ്ഹ’’ന്തി നിക്ഖമിത്വാ ‘‘നട്ഠാസി കാളകണ്ണി, ഏതസ്സ ഏവം സക്കാരം കരോതീ’’തി നാനപ്പകാരേന ഉപാസികഞ്ച സത്ഥാരഞ്ച അക്കോസന്തോ പലായി. ഉപാസികാ തസ്സ കഥായ ലജ്ജിതാ അഞ്ഞഥത്തം ഗതം ചിത്തം ദേസനാനുസാരേന ഞാണം പേസേതും നാസക്ഖി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം ഉപാസികേ ചിത്തം ദേസനാനുഗതം കാതും ന സക്കോസീ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, ഏതസ്സ മേ കഥായ ചിത്തം അഞ്ഞഥത്തം ഉപഗത’’ന്തി ¶ . സത്ഥാ ‘‘ഏവരൂപസ്സ വിസഭാഗജനസ്സ കഥിതം കഥം നാമ ആവജ്ജിതും ന വട്ടതി, ഏവരൂപം അസമന്നാഹരിത്വാ അത്തനോ കതാകതമേവ ഓലോകേതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ന പരേസം വിലോമാനി, ന പരേസം കതാകതം;

അത്തനോവ അവേക്ഖേയ്യ, കതാനി അകതാനി ചാ’’തി.

തത്ഥ ¶ ന പരേസം വിലോമാനീതി പരേസം വിലോമാനി ഫരുസാനി മമ്മച്ഛേദകവചനാനി ന മനസികാതബ്ബാനി. ന പരേസം കതാകതന്തി ‘‘അസുകോ ഉപാസകോ അസ്സദ്ധോ അപ്പസന്നോ, നാപിസ്സ ഗേഹേ കടച്ഛുഭിക്ഖാദീനി ദിയ്യന്തി, ന സലാകഭത്താദീനി, ന ചീവരാദിപച്ചയദാനം ഏതസ്സ അത്ഥി, തഥാ അസുകാ ഉപാസികാ അസ്സദ്ധാ അപ്പസന്നാ, നാപിസ്സാ ഗേഹേ കടച്ഛുഭിക്ഖാദീനി ദിയ്യന്തി, ന സലാകഭത്താദീനി, ന ചീവരാദിപച്ചയദാനം ഏതിസ്സാ അത്ഥി, തഥാ അസുകോ ഭിക്ഖു അസ്സദ്ധോ അപ്പസന്നോ, നാപി ഉപജ്ഝായവത്തം കരോതി, ന ആചരിയവത്തം, ന ആഗന്തുകവത്തം, ന ഗമികവത്തം, ന ചേതിയങ്ഗണവത്തം, ന ഉപോസഥാഗാരവത്തം, ന ഭോജനസാലാവത്തം, ന ജന്താഘരവത്താദീനി, നാപിസ്സ കിഞ്ചി ധുതങ്ഗം അത്ഥി, ന ഭാവനാരാമതായ ഉസ്സാഹമത്തമ്പീ’’തി ഏവം പരേസം കതാകതം നാമ ന ഓലോകേതബ്ബം. അത്തനോവ അവേക്ഖേയ്യാതി ‘‘കഥം ഭൂതസ്സ മേ രത്തിന്ദിവാ വീതിവത്തന്തീതി പബ്ബജിതേന അഭിണ്ഹം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി (അ. നി. ൧൦.൪൮) ഇമം ഓവാദം അനുസ്സരന്തോ സദ്ധാപബ്ബജിതോ കുലപുത്തോ ‘‘കിം നു ഖോ അഹം ‘അനിച്ചം ¶ ദുക്ഖം അനത്താ’തി തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ യോഗേ കമ്മം കാതും സക്ഖിം ¶ , നാസക്ഖി’’ന്തി ഏവം അത്തനോ കതാകതാനി ഓലോകേയ്യാതി.

ദേസനാവസാനേ സാ ഉപാസികാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠിതാ, ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ജാതാതി.

യഥാപി രുചിരം പുപ്ഫന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ ഛത്തപാണിഉപാസകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയഞ്ഹി ഛത്തപാണി നാമ ഉപാസകോ തിപിടകധരോ അനാഗാമീ. സോ പാതോവ ഉപോസഥികോ ഹുത്വാ സത്ഥു ഉപട്ഠാനം അഗമാസി. അനാഗാമിഅരിയസാവകാനഞ്ഹി സമാദാനവസേന ഉപോസഥകമ്മം നാമ നത്ഥി, മഗ്ഗേനേവ തേസം ബ്രഹ്മചരിയഞ്ച ഏകഭത്തികഞ്ച ആഗതം. തേനേവാഹ – ‘‘ഘടികാരോ ഖോ, മഹാരാജ, കുമ്ഭകാരോ ഏകഭത്തികോ ബ്രഹ്മചാരീ സീലവാ കല്യാണധമ്മോ’’തി (മ. നി. ൨.൨൮൮). ഏവം അനാഗാമിനോ പകതിയാവ ഏകഭത്തികാ ച ബ്രഹ്മചാരിനോ ച ഹോന്തി. സോപി തഥേവ ഉപോസഥികോ ഹുത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ധമ്മകഥം സുണന്തോ നിസീദി. തസ്മിം സമയേ രാജാ പസേനദി കോസലോ സത്ഥു ഉപട്ഠാനം അഗമാസി. ഛത്തപാണി ഉപാസകോ ¶ തം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘ഉട്ഠാതബ്ബം നു ഖോ, നോ’’തി ചിന്തേത്വാ – ‘‘അഹം അഗ്ഗരാജസ്സ സന്തികേ നിസിന്നോ, തസ്സ മേ പദേസരാജാനം ദിസ്വാ ഉട്ഠാതും ന യുത്തം, രാജാ ഖോ പന മേ അനുട്ഠഹന്തസ്സ കുജ്ഝിസ്സതി, ഏതസ്മിം കുജ്ഝന്തേപി നേവ ഉട്ഠഹിസ്സാമി ¶ . രാജാനം ദിസ്വാ ഉട്ഠഹന്തേന ഹി രാജാ ഗരുകതോ ഹോതി, നോ സത്ഥാ, തസ്മാ നേവ ഉട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി ന ഉട്ഠഹി. പണ്ഡിതപുരിസാ നാമ ഗരുതരാനം സന്തികേ നിസീദിത്വാ അനുട്ഠഹന്തം ദിസ്വാ ന കുജ്ഝന്തി. രാജാ പന തം അനുട്ഠഹന്തം ദിസ്വാ കുപിതമാനസോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. സത്ഥാ കുപിതഭാവം ഞത്വാ, ‘‘മഹാരാജ, അയം ഛത്തപാണി ഉപാസകോ പണ്ഡിതോ ദിട്ഠധമ്മോ തിപിടകധരോ അത്ഥാനത്ഥകുസലോ’’തി ഉപാസകസ്സ ഗുണം കഥേസി. രഞ്ഞോ തസ്സ ഗുണകഥം സുണന്തസ്സേവ ചിത്തം മുദുകം ജാതം.

അഥേകദിവസം ¶ രാജാ ഉപരിപാസാദേ ഠിതോ ഛത്തപാണിം ഉപാസകം കതഭത്തകിച്ചം ഛത്തമാദായ ഉപാഹനമാരുയ്ഹ രാജങ്ഗണേന ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ പക്കോസാപേസി. സോ ഛത്തുപാഹനം അപനേത്വാ രാജാനമുപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. അഥ നം രാജാ ആഹ – ‘‘ഭോ ഉപാസക, കിന്തേ ഛത്തുപാഹനം അപനീത’’ന്തി. ‘‘‘രാജാ പക്കോസതീ’തി സുത്വാ അപനേത്വാ ആഗതോമ്ഹീ’’തി. ‘‘അജ്ജ അമ്ഹാകം രാജഭാവോ തുമ്ഹേഹി ഞാതോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘സദാപി മയം, ദേവ, തുമ്ഹാകം രാജഭാവം ജാനാമാ’’തി. ‘‘യദി ഏവം കസ്മാ പുരിമദിവസേ സത്ഥു സന്തികേ നിസിന്നോ മം ദിസ്വാ ന ഉട്ഠഹീ’’തി? ‘‘മഹാരാജ, അഹം അഗ്ഗരാജസ്സ സന്തികേ നിസിന്നോ, പദേസരാജാനം ദിസ്വാ ഉട്ഠഹന്തോ സത്ഥരി അഗാരവം പവേദേയ്യം, തസ്മാ ന ഉട്ഠഹി’’ന്തി. ‘‘ഹോതു, ഭോ, തിട്ഠതേതം’’. ‘‘തുമ്ഹേ കിര ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികാനം ¶ അത്ഥാനത്ഥാനം കുസലാ തിപിടകധരാ അമ്ഹാകം അന്തേപുരേ ധമ്മം വാചേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കോമി, ദേവാ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘രാജഗേഹം നാമ മഹാസാവജ്ജം, ദുയുത്തസുയുത്തകാനി ഗരുകാനേത്ഥ, ദേവാ’’തി. ‘‘മാ ഏവം വദേഥ, ‘പുരിമദിവസേ മം ദിസ്വാ ന ഉട്ഠിതോമ്ഹീ’തി മാ കുക്കുച്ചം കരോഥാ’’തി. ‘‘ദേവ, ഗിഹീനം വിചരണട്ഠാനം നാമ മഹാസാവജ്ജം, ഏകം പബ്ബജിതം പക്കോസാപേത്വാ ധമ്മം വാചാപേഥാ’’തി. രാജാ ‘‘സാധു, ഭോ, ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ’’തി തം ഉയ്യോജേത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം യാചി, ‘‘ഭന്തേ, മല്ലികാ ച ദേവീ വാസഭഖത്തിയാ ച ധമ്മം പരിയാപുണിസ്സാമാതി വദന്തി, പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം നിബദ്ധം മമ ഗേഹം ഗന്ത്വാ താസം ധമ്മം ഉദ്ദിസഥാ’’തി. ‘‘ബുദ്ധാനം നിബദ്ധം ഏകട്ഠാനഗമനം നാമ നത്ഥി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, അഞ്ഞം ഏകം ഭിക്ഖും ദേഥാ’’തി. സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ഭാരമകാസി. ഥേരോ നിബദ്ധം ഗന്ത്വാ താസം ഉദ്ദേസം ഉദ്ദിസതി. താസു മല്ലികാ സക്കച്ചം ഗഹേത്വാ സജ്ഝായിത്വാ ഉദ്ദേസം പടിച്ഛാപേസി. വാസഭഖത്തിയാ പന നേവ സക്കച്ചം ഗണ്ഹാതി, ന സജ്ഝായതി, ന ഉദ്ദേസം പടിച്ഛാപേതും സക്കോതി.

അഥേകദിവസം ¶ സത്ഥാ ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘കിമാനന്ദ, ഉപാസികാ ധമ്മം പരിയാപുണന്തീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കാ സക്കച്ചം ഗണ്ഹാതീ’’തി? ‘‘മല്ലികാ, ഭന്തേ, സക്കച്ചം ഗണ്ഹാതി, സക്കച്ചം സജ്ഝായതി, സക്കച്ചം ഉദ്ദേസം പടിച്ഛാപേതും സക്കോതി. തുമ്ഹാകം പന ഞാതിധീതാ നേവ സക്കച്ചം ഗണ്ഹാതി, ന സജ്ഝായതി, ന ഉദ്ദേസം പടിച്ഛാപേതും സക്കോതീ’’തി. സത്ഥാ ഥേരസ്സ വചനം സുത്വാ, ‘‘ആനന്ദ, മയാ കഥിതധമ്മോ നാമ സക്കച്ചമസുണന്തസ്സ അഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ അസജ്ഝായന്തസ്സ ¶ അദേസേന്തസ്സ വണ്ണസമ്പന്നം അഗന്ധകപുപ്ഫം വിയ അഫലോ ഹോതി, സക്കച്ചം പന ¶ സവനാദീനി കരോന്തസ്സ മഹപ്ഫലോ ഹോതി മഹാനിസംസോ’’തി വത്വാ ഇമാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘യഥാപി രുചിരം പുപ്ഫം, വണ്ണവന്തം അഗന്ധകം;

ഏവം സുഭാസിതാ വാചാ, അഫലാ ഹോതി അകുബ്ബതോ.

‘‘യഥാപി രുചിരം പുപ്ഫം, വണ്ണവന്തം സഗന്ധകം;

ഏവം സുഭാസിതാ വാചാ, സഫലാ ഹോതി കുബ്ബതോ’’തി.

തത്ഥ രുചിരന്തി സോഭനം. വണ്ണവന്തന്തി വണ്ണസണ്ഠാനസമ്പന്നം, അഗന്ധകന്തി ഗന്ധവിരഹിതം പാലിഭദ്ദകഗിരികണ്ണികജയസുമനാദിഭേദം. ഏവം സുഭാസിതാ വാചാതി സുഭാസിതാ വാചാ നാമ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം. തം വണ്ണസണ്ഠാനസമ്പന്നം അഗന്ധകപുപ്ഫസദിസം. യഥാ പന അഗന്ധകപുപ്ഫം യോ നം ധാരേതി, തസ്സ സരീരേ ഗന്ധം ന ഫരതി, ഏവം ഏതമ്പി യോ നം സക്കച്ചം സവനാദീഹി ന സമാചരതി, തസ്സ സക്കച്ചം അസമാചരന്തസ്സ യം തത്ഥ കത്തബ്ബം, തം അകുബ്ബതോ സുതഗന്ധഞ്ച വാചാഗന്ധഞ്ച പടിപത്തിഗന്ധഞ്ച ന ആവഹതി അഫലാ ഹോതി. തേന വുത്തം – ‘‘ഏവം ¶ സുഭാസിതാ വാചാ, അഫലാ ഹോതി അകുബ്ബതോ’’തി. സഗന്ധകന്തി ചമ്പകനീലുപ്പലാദിഭേദം. ഏവന്തി യഥാ തം പുപ്ഫം ധാരേന്തസ്സ സരീരേ ഗന്ധോ ഫരതി, ഏവം തേപിടകബുദ്ധവചനസങ്ഖാതാ സുഭാസിതാ വാചാപി. കുബ്ബതോതി യോ സക്കച്ചം സവനാദീഹി തത്ഥ കത്തബ്ബം കരോതി, സാ അസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സഫലാ ഹോതി, സുതഗന്ധവാചാഗന്ധപടിപത്തിഗന്ധാനം ആവഹനതോ മഹപ്ഫലാ ഹോതി, മഹാനിസംസാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പത്താ. ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ജാതാതി.

യഥാപി ¶ പുപ്ഫരാസിമ്ഹാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം ഉപനിസ്സായ പുബ്ബാരാമേ വിഹരന്തോ വിസാഖം ഉപാസികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാ ¶ കിര അങ്ഗരട്ഠേ ഭദ്ദിയനഗരേ മേണ്ഡകസേട്ഠിപുത്തസ്സ ധനഞ്ചയസേട്ഠിനോ അഗ്ഗമഹേസിയാ സുമനദേവിയാ കുച്ഛിസ്മിം നിബ്ബത്തി. തസ്സാ സത്തവസ്സികകാലേ സത്ഥാ സേലബ്രാഹ്മണാദീനം ബോധനേയ്യബന്ധവാനം ഉപനിസ്സയസമ്പദം ദിസ്വാ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ ചാരികം ചരമാനോ തം നഗരം പാപുണി.

തസ്മിഞ്ച സമയേ മേണ്ഡകോ, ഗഹപതി, തസ്മിം നഗരേ പഞ്ചന്നം മഹാപുഞ്ഞാനം ജേട്ഠകോ ¶ ഹുത്വാ സേട്ഠിട്ഠാനം കരോതി. പഞ്ച മഹാപുഞ്ഞാ നാമ മേണ്ഡകോ സേട്ഠി, ചന്ദപദുമാ നാമ തസ്സേവ ജേട്ഠകഭരിയാ, തസ്സേവ ജേട്ഠകപുത്തോ ധനഞ്ചയോ നാമ, തസ്സ ഭരിയാ സുമനദേവീ നാമ, മേണ്ഡകസേട്ഠിനോ ദാസോ പുണ്ണോ നാമാതി. ന കേവലഞ്ച മേണ്ഡകസേട്ഠിയേവ, ബിമ്ബിസാരരഞ്ഞോ പന വിജിതേ പഞ്ച അമിതഭോഗാ നാമ അഹേസും – ജോതികോ, ജടിലോ, മേണ്ഡകോ, പുണ്ണകോ, കാകവലിയോതി. തേസു അയം മേണ്ഡകസേട്ഠി ദസബലസ്സ അത്തനോ നഗരം സമ്പത്തഭാവം ഞത്വാ പുത്തസ്സ ധനഞ്ചയസേട്ഠിനോ ധീതരം വിസാഖം ദാരികം പക്കോസാപേത്വാ ആഹ – ‘‘അമ്മ, തുയ്ഹമ്പി മങ്ഗലം, അമ്ഹാകമ്പി മങ്ഗലം, തവ പരിവാരേഹി പഞ്ചഹി ദാരികാസതേഹി സദ്ധിം പഞ്ച രഥസതാനി ആരുയ്ഹ പഞ്ചഹി ദാസിസതേഹി പരിവുതാ ദസബലസ്സ പച്ചുഗ്ഗമനം കരോഹീ’’തി. സാ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ തഥാ അകാസി. കാരണാകാരണേസു പന കുസലത്താ യാവതികാ യാനസ്സ ഭൂമി, യാനേന ഗന്ത്വാ യാനാ പച്ചോരോഹിത്വാ പത്തികാവ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. അഥസ്സാ ചരിയാവസേന സത്ഥാ ധമ്മം ദേസേസി. സാ ദേസനാവസാനേ പഞ്ചഹി ദാരികാസതേഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. മേണ്ഡകസേട്ഠിപി ഖോ സത്ഥാരമുപസങ്കമിത്വാ ധമ്മകഥം സുത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ സ്വാതനായ നിമന്തേത്വാ പുനദിവസേ അത്തനോ നിവേസനേ പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസിത്വാ ഏതേനേവ ഉപായേന അഡ്ഢമാസം മഹാദാനമദാസി. സത്ഥാ ഭദ്ദിയനഗരേ യഥാഭിരന്തം വിഹരിത്വാ പക്കാമി.

തേന ഖോ പന സമയേന ബിമ്ബിസാരോ ച പസേനദി കോസലോ ച അഞ്ഞമഞ്ഞം ഭഗിനിപതികാ ഹോന്തി. അഥേകദിവസം കോസലരാജാ ¶ ചിന്തേസി – ‘‘ബിമ്ബിസാരസ്സ വിജിതേ പഞ്ച അമിതഭോഗാ മഹാപുഞ്ഞാ വസന്തി, മയ്ഹം വിജിതേ ഏകോപി താദിസോ നത്ഥി, യംനൂനാഹം ബിമ്ബിസാരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ¶ ഏകം മഹാപുഞ്ഞം യാചേയ്യ’’ന്തി. സോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞാ കതപടിസന്ഥാരോ ‘‘കിം കാരണാ ആഗതോസീ’’തി ¶ പുട്ഠോ ‘‘‘തുമ്ഹാകം വിജിതേ പഞ്ച അമിതഭോഗാ മഹാപുഞ്ഞാ വസന്തി, തതോ ഏകം ഗഹേത്വാ ഗമിസ്സാമീ’തി ആഗതോമ്ഹി, തേസു മേ ഏകം ദേഥാ’’തി ആഹ. ‘‘മഹാകുലാനി അമ്ഹേഹി ചാലേതും ന സക്കാ’’തി ആഹ. ‘‘അഹം അലദ്ധാ ന ഗമിസ്സാമീ’’തി ആഹ. രാജാ അമച്ചേഹി സദ്ധിം മന്തേത്വാ ‘‘ജോതികാദീനം മഹാകുലാനം ചാലനം നാമ മഹാപഥവിയാ ചാലനസദിസം, മേണ്ഡകമഹാസേട്ഠിസ്സ പുത്തോ ധനഞ്ചയസേട്ഠി നാമ അത്ഥി, തേന സദ്ധിം മന്തേത്വാ പടിവചനം തേ ദസ്സാമീ’’തി വത്വാ തം പക്കോസാപേത്വാ, താത, കോസലരാജാ ‘‘‘ഏകം ധനസേട്ഠിം ഗഹേത്വാ ഗമിസ്സാമീ’തി വദതി, ത്വം തേന സദ്ധിം ഗച്ഛാഹീ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേസു പഹിണന്തേസു ഗമിസ്സാമി, ദേവാ’’തി. ‘‘തേന ഹി പരിവച്ഛം കത്വാ ഗച്ഛ, താതാ’’തി. സോ അത്തനോ കത്തബ്ബയുത്തകമകാസി. രാജാപിസ്സ മഹന്തം സക്കാരം കത്വാ, ‘‘ഇമം ആദായ ഗച്ഛഥാ’’തി പസേനദിരാജാനം ഉയ്യോജേസി. സോ തം ആദായ സബ്ബത്ഥ ഏകരത്തിവാസേന ഗച്ഛന്തോ ഏകം ഫാസുകട്ഠാനം പത്വാ നിവാസം ഗണ്ഹി, അഥ നം ധനഞ്ചയസേട്ഠി പുച്ഛി – ‘‘ഇദം കസ്സ വിജിത’’ന്തി? ‘‘മയ്ഹം, സേട്ഠീ’’തി. ‘‘കീവ ദൂരോ ഇതോ സാവത്ഥീ’’തി ¶ ? ‘‘സത്തയോജനമത്ഥകേ’’തി. ‘‘അന്തോനഗരം സമ്ബാധം, അമ്ഹാകം പരിജനോ മഹന്തോ, സചേ രോചേഥ, ഇധേവ വസേയ്യാമ, ദേവാ’’തി. രാജാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ തസ്മിം ഠാനേ നഗരം മാപേത്വാ തസ്സ ദത്വാ അഗമാസി. തസ്മിം പദേസേ സയം വസനട്ഠാനസ്സ ഗഹിതത്താ നഗരസ്സ സാകേതന്ത്വേവ നാമം അഹോസി.

സാവത്ഥിയമ്പി ഖോ മിഗാരസേട്ഠിനോ പുത്തോ പുണ്ണവഡ്ഢനകുമാരോ നാമ വയപ്പത്തോ അഹോസി. അഥ നം മാതാപിതരോ വദിംസു – ‘‘താത, തവ രുച്ചനട്ഠാനേ ഏകം ദാരികം ഉപധാരേഹീ’’തി. ‘‘‘മയ്ഹം ഏവരൂപായ ഭരിയായ കിച്ചം നത്ഥീ’തി, പുത്ത, മാ ഏവം കരി, കുലം നാമ അപുത്തകം ന തിട്ഠതീ’’തി. സോ പുനപ്പുനം വുച്ചമാനോ ‘‘തേന ഹി പഞ്ചകല്യാണസമന്നാഗതം ദാരികം ലഭമാനോ തുമ്ഹാകം വചനം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘കാനി പനേതാനി പഞ്ച കല്യാണാനി നാമ, താതാ’’തി. കേസകല്യാണം, മംസകല്യാണം, അട്ഠികല്യാണം, ഛവികല്യാണം, വയകല്യാണന്തി. മഹാപുഞ്ഞായ ഹി ഇത്ഥിയാ കേസാ മോരകലാപസദിസാ ഹുത്വാ മുഞ്ചിത്വാ വിസ്സട്ഠാ നിവാസനന്തം പഹരിത്വാ നിവത്തിത്വാ ഉദ്ധഗ്ഗാ തിട്ഠന്തി, ഇദം കേസകല്യാണം നാമ, ദന്താവരണം ബിമ്ബഫലസദിസം വണ്ണസമ്പന്നം സമം സുഫുസിതം ഹോതി ¶ , ഇദം മംസകല്യാണം നാമ, ദന്താ സുക്കാ സമാ അവിരളാ ഉസ്സാപേത്വാ ഠപിതവജിരപന്തി വിയ സമച്ഛിന്നസങ്ഖപന്തി വിയ ച സോഭന്തി, ഇദം അട്ഠികല്യാണം നാമ, കാളിയാ ചുണ്ണകാദീഹി അവിലിത്തോ ഏവ ¶ ഛവിവണ്ണോ സിനിദ്ധോ നീലുപ്പലദാമസദിസോ ഹോതി, ഓദാതായ ച കണികാരപുപ്ഫദാമസദിസോ ഹോതി, ഇദം ഛവികല്യാണം നാമ, ദസക്ഖത്തും വിജാതാപി ഖോ പന സകിം വിജാതാ വിയ അവിഗതയോബ്ബനായേവ ഹോതി, ഇദം വയകല്യാണം നാമ ഹോതി. അഥസ്സ ¶ മാതാപിതരോ അട്ഠുത്തരസതബ്രാഹ്മണേ നിമന്തേത്വാ ഭോജേത്വാ ‘‘പഞ്ചകല്യാണസമന്നാഗതാ ഇത്ഥിയോ നാമ ഹോന്തീ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘ആമ, ഹോന്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഏവരൂപം ദാരികം പരിയേസിതും അട്ഠ ജനാ ഗച്ഛന്തൂ’’തി ബഹും ധനം ദത്വാ ‘‘ആഗതകാലേ വോ കത്തബ്ബം ജാനിസ്സാമ, ഗച്ഛഥ, ഏവരൂപം ദാരികം പരിയേസഥ, ദിട്ഠകാലേ ച ഇമം പിലന്ധനം ദദേയ്യാഥാ’’തി സതസഹസ്സഗ്ഘനികം സുവണ്ണമാലം ദത്വാ ഉയ്യോജേസും.

തേ മഹന്തമഹന്താനി നഗരാനി ഗന്ത്വാ പരിയേസമാനാ പഞ്ചകല്യാണസമന്നാഗതം ദാരികം അദിസ്വാ നിവത്തിത്വാ ആഗച്ഛന്താ വിവടനക്ഖത്തദിവസേ സാകേതം അനുപ്പത്താ – ‘‘അജ്ജ അമ്ഹാകം കമ്മം നിപ്ഫജ്ജിസ്സതീ’’തി ചിന്തയിംസു. തസ്മിം പന നഗരേ അനുസംവച്ഛരം വിവടനക്ഖത്തം നാമ ഹോതി. തദാ ബഹി അനിക്ഖമനകുലാനിപി പരിവാരേന സദ്ധിം ഗേഹാ നിക്ഖമിത്വാ അപ്പടിച്ഛന്നേന സരീരേന പദസാവ നദീതീരം ഗച്ഛന്തി. തസ്മിം ദിവസേ ഖത്തിയമഹാസാലാദീനം പുത്താപി ‘‘അത്തനോ സമാനജാതികം മനാപം കുലദാരികം ദിസ്വാ മാലാഗുളേന പരിക്ഖിപിസ്സാമാ’’തി തം തം മഗ്ഗം നിസ്സായ തിട്ഠന്തി. തേപി ഖോ ബ്രാഹ്മണാ നദീതീരേ ഏകം സാലം പവിസിത്വാ അട്ഠംസു. ‘‘തസ്മിം ഖണേ വിസാഖാ പന്നരസസോളസവസ്സുദ്ദേസികാ ഹുത്വാ സബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതാ പഞ്ചഹി കുമാരികാസതേഹി പരിവുതാ നദിം ഗന്ത്വാ ന്ഹായിസ്സാമീ’’തി തം പദേസം പത്താ, അഥ ഖോ മേഘോ ¶ ഉട്ഠഹിത്വാ പാവസ്സി. പഞ്ചസതാ കുമാരികായോ വേഗേന ഗന്ത്വാ സാലം പവിസിംസു. ബ്രാഹ്മണാ ഓലോകേന്താ താസു ഏകമ്പി പഞ്ചകല്യാണസമന്നാഗതം ന പസ്സിംസു. അഥ വിസാഖാ പകതിഗമനേനേവ സാലം പാവിസി, വത്ഥാഭരണാനി തേമിംസു. ബ്രാഹ്മണാ തസ്സാ ചത്താരി കല്യാണാനി ദിസ്വാ ദന്തേ പസ്സിതുകാമാ ‘‘അലസജാതികാ അമ്ഹാകം ധീതാ, ഏതിസ്സാ സാമികോ കഞ്ജികമത്തമ്പി ന ലഭിസ്സതി മഞ്ഞേ’’തി അഞ്ഞമഞ്ഞം കഥയിംസു. അഥ നേ വിസാഖാ ആഹ – ‘‘കം വദേഥ തുമ്ഹേ’’തി? ‘‘തം കഥേമ, അമ്മാ’’തി. മധുരോ ഹി തസ്സാ സദ്ദോ കംസതാളസരോ വിയ നിച്ഛരതി. അഥ നേ ¶ പുന മധുരസദ്ദേന ‘‘കിം കാരണാ ഭണഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘തവ പരിവാരിത്ഥിയോ വത്ഥാലങ്കാരേ അതേമേത്വാ വേഗേന സാലം പവിട്ഠാ, തുയ്ഹം ഏത്തകം ഠാനം വേഗേന ആഗമനമത്തമ്പി നത്ഥി, വത്ഥാഭരണാനി തേമേത്വാ ആഗതാസി. തസ്മാ കഥേമ, അമ്മാ’’തി.

‘‘താതാ, ഏവം മാ വദേഥ, അഹം ഏതാഹി ബലവതരാ, കാരണം പന സല്ലക്ഖേത്വാ ജവേന നാഗതാമ്ഹീ’’തി. ‘‘കിം, അമ്മാ’’തി? ‘‘താതാ, ചത്താരോ ജനാ ജവമാനാ ന സോഭന്തി, അപരമ്പി കാരണം അത്ഥീ’’തി. ‘‘കതമേ ചത്താരോ ജനാ ജവമാനാ ന സോഭന്തി, അമ്മാ’’തി? താതാ, അഭിസിത്തരാജാ താവ സബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതോ കച്ഛം ബന്ധിത്വാ രാജങ്ഗണേ ജവമാനോ ന സോഭതി, ‘‘കിം അയം രാജാ ഗഹപതികോ വിയ ധാവതീ’’തി അഞ്ഞദത്ഥു ഗരഹം ലഭതി, സണികം ഗച്ഛന്തോവ ¶ സോഭതി. രഞ്ഞോ മങ്ഗലഹത്ഥീപി അലങ്കതോ ജവമാനോ ന സോഭതി, വാരണലീളായ ഗച്ഛന്തോവ സോഭതി. പബ്ബജിതോ ജവമാനോ ന സോഭതി, ‘‘കിം അയം സമണോ ഗിഹീ വിയ ധാവതീ’’തി കേവലം ഗരഹമേവ ¶ ലഭതി, സമിതഗമനേന പന സോഭതി. ഇത്ഥീ ജവമാനാ ന സോഭതി, ‘‘കിം ഏസാ ഇത്ഥീ പുരിസോ വിയ ധാവതീ’’തി ഗരഹിതബ്ബാവ ഹോതി, ‘‘ഇമേ ചത്താരോ ജനാ ജവമാനാ ന സോഭന്തി, താതാ’’തി. ‘‘കതമം പന അപരം കാരണം, അമ്മാ’’തി? ‘‘താതാ, മാതാപിതരോ നാമ ധീതരം അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനി സണ്ഠാപേത്വാ പോസേന്തി. മയഞ്ഹി വിക്കിണേയ്യഭണ്ഡം നാമ, അമ്ഹേ പരകുലപേസനത്ഥായ പോസേന്തി. സചേ ജവമാനാനം നിവത്ഥദുസ്സകണ്ണേ വാ അക്കമിത്വാ ഭൂമിയം വാ പക്ഖലിത്വാ പതിതകാലേ ഹത്ഥോ വാ പാദോ വാ ഭിജ്ജേയ്യ, കുലസ്സേവ ഭാരോ ഭവേയ്യ, പസാധനഭണ്ഡം പന മേ തേമേത്വാ സുസ്സിസ്സതി. ഇമം കാരണം സല്ലക്ഖേത്വാ ന ധാവിതാമ്ഹി, താതാ’’തി.

ബ്രാഹ്മണാ തസ്സാ കഥനകാലേ ദന്തസമ്പത്തിം ദിസ്വാ ‘‘ഏവരൂപാ നോ ദന്തസമ്പത്തി ദിട്ഠപുബ്ബാ’’തി തസ്സാ സാധുകാരം ദത്വാ, ‘‘അമ്മ, തുയ്ഹമേവേസാ അനുച്ഛവികാ’’തി വത്വാ തം സുവണ്ണമാലം പിലന്ധയിംസു. അഥ നേ പുച്ഛി – ‘‘കതരനഗരതോ ആഗതാത്ഥ, താതാ’’തി? ‘‘സാവത്ഥിതോ, അമ്മാ’’തി. ‘‘സേട്ഠികുലം കതരം നാമാ’’തി? ‘‘മിഗാരസേട്ഠി നാമ, അമ്മാ’’തി. ‘‘അയ്യപുത്തോ കോ ¶ നാമാ’’തി? ‘‘പുണ്ണവഡ്ഢനകുമാരോ നാമ, അമ്മാ’’തി. സാ ‘‘സമാനജാതികം നോ കുല’’ന്തി അധിവാസേത്വാ പിതു സാസനം പഹിണി ‘‘അമ്ഹാകം രഥം പേസേതൂ’’തി ¶ . കിഞ്ചാപി ഹി സാ ആഗമനകാലേ പദസാ ആഗതാ, സുവണ്ണമാലായ പന പിലന്ധനകാലതോ പട്ഠായ തഥാ ഗന്തും ന ലഭതി, ഇസ്സരദാരികാ രഥാദീഹി ഗച്ഛന്തി, ഇതരാ പകതിയാനകം വാ അഭിരുഹന്തി, ഛത്തം വാ താലപണ്ണം വാ ഉപരി കരോന്തി, തസ്മിമ്പി അസതി നിവത്ഥസാടകസ്സ ദസന്തം ഉക്ഖിപിത്വാ അംസേ ഖിപന്താ ഗച്ഛന്തി ഏവ. തസ്സാ പന പിതാ പഞ്ച രഥസതാനി പേസേസി. സാ സപരിവാരാ രഥം ആരുയ്ഹ ഗതാ. ബ്രാഹ്മണാപി ഏകതോവ അഗമംസു. അഥ നേ സേട്ഠി പുച്ഛി – ‘‘കുതോ ആഗതാത്ഥാ’’തി? ‘‘സാവത്ഥിതോ മഹാസേട്ഠീ’’തി. ‘‘സേട്ഠി കതരോ നാമാ’’തി? ‘‘മിഗാരസേട്ഠി നാമാ’’തി. ‘‘പുത്തോ കോ നാമാ’’തി? ‘‘പുണ്ണവഡ്ഢനകുമാരോ നാമ മഹാസേട്ഠീ’’തി. ‘‘ധനം കിത്തക’’ന്തി? ‘‘ചത്താലീസകോടിയോ മഹാസേട്ഠീ’’തി. ‘‘ധനം താവ അമ്ഹാകം ധനം ഉപാദായ കാകണികമത്തം, ദാരികായ പന ആരക്ഖമത്തായ ലദ്ധകാലതോ പട്ഠായ കിം അഞ്ഞേന കാരണേനാ’’തി അധിവാസേസി. സോ തേസം സക്കാരം കത്വാ ഏകാഹദ്വീഹം വസാപേത്വാ ഉയ്യോജേസി.

തേ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ മിഗാരസേട്ഠിസ്സ ‘‘ലദ്ധാ നോ ദാരികാ’’തി ആരോചയിംസു. ‘‘കസ്സ ധീതാ’’തി? ‘‘ധനഞ്ചയസേട്ഠിനോ’’തി. സോ ‘‘മഹാകുലസ്സ മേ ദാരികാ ലദ്ധാ, ഖിപ്പമേവ നം ആനേതും ¶ വട്ടതീ’’തി തത്ഥ ഗമനത്ഥം രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ ‘‘‘മഹാകുലം ഏതം മയാ ബിമ്ബിസാരസ്സ സന്തികാ ആനേത്വാ സാകേതേ നിവേസിതം, തസ്സ ¶ സമ്മാനം കാതും വട്ടതീ’തി അഹമ്പി ആഗമിസ്സാമീ’’തി ആഹ, സോ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി വത്വാ ധനഞ്ചയസേട്ഠിനോ സാസനം പേസേസി – ‘‘മയി ആഗച്ഛന്തേ രാജാപി ആഗമിസ്സതി, മഹന്തം രാജബലം ഏത്തകസ്സ ജനസ്സ കത്തബ്ബയുത്തകം കാതും സക്ഖിസ്സസി, ന സക്ഖിസ്സസീ’’തി? ഇതരോപി ‘‘സചേപി ദസ രാജാനോ ആഗച്ഛന്തി, ആഗച്ഛന്തൂ’’തി പടിസാസനം പേസേസി. മിഗാരസേട്ഠി താവ മഹന്തേ നഗരേ ഗേഹഗോപകമത്തം ഠപേത്വാ സേസജനം ആദായ ഗന്ത്വാ അഡ്ഢയോജനമത്തേ ഠാനേ ഠത്വാ ‘‘ആഗതാമ്ഹാ’’തി സാസനം പഹിണി. ധനഞ്ചയസേട്ഠി ബഹുപണ്ണാകാരം പേസേത്വാ ധീതരാ സദ്ധിം മന്തേസി, ‘‘അമ്മ, സസുരോ കിര തേ കോസലരഞ്ഞാ സദ്ധിം ആഗതോ, തസ്സ കതരം ഗേഹം പടിജഗ്ഗിതബ്ബം, രഞ്ഞോ കതരം ¶ , ഉപരാജാദീനം കതരാനീ’’തി? പണ്ഡിതാ സേട്ഠിധീതാ വജിരഗ്ഗതിഖിണഞാണാ കപ്പസതസഹസ്സം പത്ഥിതപത്ഥനാ അഭിനീഹാരസമ്പന്നാ ‘‘സസുരസ്സ മേ അസുകഗേഹം പടിജഗ്ഗഥ, രഞ്ഞോ അസുകഗേഹം, ഉപരാജാദീനം അസുകാനീ’’തി സംവിദഹിത്വാ ദാസകമ്മകരേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘ഏത്തകാ രഞ്ഞോ കത്തബ്ബകിച്ചം കരോഥ, ഏത്തകാ ഉപരാജാദീനം, ഹത്ഥിഅസ്സാദയോപി തുമ്ഹേയേവ പടിജഗ്ഗഥ, അസ്സബന്ധാദയോപി ആഗന്ത്വാ മങ്ഗലഛണം അനുഭവിസ്സന്തീ’’തി സംവിദഹി. ‘‘കിം കാരണാ’’? ‘‘‘മയം വിസാഖായ മങ്ഗലട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ന കിഞ്ചി ലഭിമ്ഹ, അസ്സരക്ഖണാദീനി കരോന്താ സുഖം ന വിചരിമ്ഹാ’തി കേചി വത്തും മാ ലഭിംസൂ’’തി.

തം ദിവസമേവ വിസാഖായ പിതാ പഞ്ചസതേ സുവണ്ണകാരേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘ധീതു മേ മഹാലതാപസാധനം നാമ ¶ കരോഥാ’’തി രത്തസുവണ്ണസ്സ നിക്ഖസഹസ്സം, തദനുരൂപാനി ച രജതമണിമുത്താപവാളവജിരാദീനി ദാപേസി. രാജാ കതിപാഹം വസിത്വാവ ധനഞ്ചയസേട്ഠിസ്സ സാസനം പഹിണി ‘‘ന സക്കാ സേട്ഠിനാ അമ്ഹാകം ചിരം പോസനം നാമ കാതും, ദാനി ദാരികായ ഗമനകാലം ജാനാതൂ’’തി. സോപി രഞ്ഞോ സാസനം പേസേസി – ‘‘ഇദാനി വസ്സകാലോ ആഗതോ, ന സക്കാ ചതുമാസം വിചരിതും, തുമ്ഹാകം ബലകായസ്സ യം യം ലദ്ധും വട്ടതി, സബ്ബം തം മമ ഭാരോ, മയാ പേസിതകാലേ ദേവോ ഗമിസ്സതീ’’തി. തതോ പട്ഠായ സാകേതനഗരം നിച്ചനക്ഖത്തം വിയ അഹോസി. രാജാനം ആദിം കത്വാ സബ്ബേസം മാലാഗന്ധവത്ഥാദീനി പടിയത്താനേവ ഹോന്തി. തതോ തേ ജനാ ചിന്തയിംസു – ‘‘സേട്ഠി അമ്ഹാകമേവ സക്കാരം കരോതീ’’തി, ഏവം തയോ മാസാ അതിക്കന്താ, പസാധനം പന താവ ന നിട്ഠാതി. കമ്മന്താധിട്ഠായകാ ആഗന്ത്വാ സേട്ഠിനോ ആരോചേസും – ‘‘അഞ്ഞം അസന്തം നാമ നത്ഥി, ബലകായസ്സ പന ഭത്തപചനദാരൂനി നപ്പഹോന്തീ’’തി. ‘‘ഗച്ഛഥ, താതാ, ഇമസ്മിം നഗരേ പരിജിണ്ണാ ഹത്ഥിസാലാദയോ ചേവ പരിജിണ്ണകാനി ച ഗേഹാനി ഗഹേത്വാ പചഥാ’’തി. ഏവം പചന്താനമ്പി അഡ്ഢമാസോ അതിക്കന്തോ. തതോ പുനപി ‘‘ദാരൂനി നത്ഥീ’’തി ആരോചയിംസു ¶ . ‘‘ഇമസ്മിം കാലേ ന സക്കാ ദാരൂനി ലദ്ധും, ദുസ്സകോട്ഠാഗാരാനി വിവരിത്വാ ഥൂലസാടകേഹി വട്ടിയോ കത്വാ തേലചാടീസു ¶ തേമേത്വാ ഭത്തം പചഥാ’’തി. തേ അഡ്ഢമാസം തഥാ അകംസു. ഏവം ചത്താരോ മാസാ അതിക്കന്താ, പസാധനമ്പി നിട്ഠിതം.

തസ്മിം പസാധനേ ചതസ്സോ വജിരനാളിയോ ഉപയോഗം അഗമംസു, മുത്താനം ഏകാദസ നാളിയോ, പവാളസ്സ ബാവീസതി നാളിയോ, മണീനം തേത്തിംസ ¶ നാളിയോ. ഇതി ഏതേഹി ച അഞ്ഞേഹി ച രതനേഹി നിട്ഠാനം അഗമാസി. അസുത്തമയം പസാധനം രജതേന സുത്തകിച്ചം കരിംസു. തം സീസേ പടിമുക്കം പാദപിട്ഠിം ഗച്ഛതി. തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ മുദ്ദികാ യോജേത്വാ കതാ സുവണ്ണമയാ ഗണ്ഠികാ ഹോന്തി, രജതമയാ പാസകാ, മത്ഥകമജ്ഝേ ഏകാ മുദ്ദികാ, ദ്വീസു കണ്ണപിട്ഠീസു ദ്വേ, ഗലവാടകേ ഏകാ, ദ്വീസു ജത്തൂസു ദ്വേ, ദ്വീസു കപ്പരേസു ദ്വേ, ദ്വീസു കടിപസ്സേസു ദ്വേതി. തസ്മിം ഖോ പന പസാധനേ ഏകം മോരം കരിംസു, തസ്സ ദക്ഖിണപക്ഖേ രത്തസുവണ്ണമയാനി പഞ്ച പത്തസതാനി അഹേസും, വാമപക്ഖേ പഞ്ച പത്തസതാനി, തുണ്ഡം പവാളമയം, അക്ഖീനി മണിമയാനി, തഥാ ഗീവാ ച പിഞ്ഛാനി ച, പത്തനാളിയോ രജതമയാ, തഥാ ജങ്ഘായോ. സോ വിസാഖായ മത്ഥകമജ്ഝേ പബ്ബതകൂടേ ഠത്വാ നച്ചനമയൂരോ വിയ ഖായതി. പത്തനാളിസഹസ്സസ്സ സദ്ദോ ദിബ്ബസങ്ഗീതം വിയ പഞ്ചങ്ഗികതൂരിയഘോസോ വിയ ച പവത്തതി. സന്തികം ഉപഗതായേവ തസ്സാ അമോരഭാവം ജാനന്തി. പസാധനം ¶ നവകോടിഅഗ്ഘനകം അഹോസി, സതസഹസ്സം ഹത്ഥകമ്മമൂലം ദീയിത്ഥ.

‘‘കിസ്സ പന നിസ്സന്ദേന തായേതം പസാധനം ലദ്ധ’’ന്തി? സാ കിര കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ വീസതിയാ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനം ചീവരസാടകം ദത്വാ സുത്തമ്പി സൂചിയോപി രജനമ്പി അത്തനോ സന്തകമേവ അദാസി. തസ്സ ചീവരദാനസ്സ നിസ്സന്ദേന ഇമം മഹാലതാപസാധനം ലഭി. ഇത്ഥീനഞ്ഹി ചീവരദാനം മഹാലതാപസാധനഭണ്ഡേന മത്ഥകം പപ്പോതി, പുരിസാനം ഇദ്ധിമയപത്തചീവരേനാതി. ഏവം മഹാസേട്ഠി ചതൂഹി മാസേഹി ധീതു പരിവച്ഛം കത്വാ തസ്സാ ദേയ്യധമ്മം ദദമാനോ കഹാപണപൂരാനി പഞ്ച സകടസതാനി അദാസി, സുവണ്ണഭാജനപൂരാനി പഞ്ച, രജതഭാജനപൂരാനി പഞ്ച, തമ്ബഭാജനപൂരാനി പഞ്ച, പത്തുണ്ണവത്ഥകോസേയ്യവത്ഥപൂരാനി പഞ്ച, സപ്പിപൂരാനി പഞ്ച, തേലപൂരാനി പഞ്ച, സാലിതണ്ഡുലപൂരാനി പഞ്ച, നങ്ഗലഫാലാദിഉപകരണപൂരാനി പഞ്ചസകടസതാനി അദാസി. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘മമ ധീതു ഗതട്ഠാനേ ‘അസുകേന നാമ മേ അത്ഥോ’തി മാ പരസ്സ ഗേഹദ്വാരം പഹിണീ’’തി. തസ്മാ സബ്ബൂപകരണാനി ദാപേസി. ഏകേകസ്മിം രഥേ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതാ തിസ്സോ തിസ്സോ വണ്ണദാസിയോ ഠപേത്വാ പഞ്ച രഥസതാനി അദാസി. ‘‘ഏതം ന്ഹാപേന്തിയോ ഭോജേന്തിയോ അലങ്കരോന്തിയോ വിചരഥാ’’തി ദിയഡ്ഢസഹസ്സപരിചാരികായോ ¶ അദാസി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മമ ധീതു ഗാവോ ദസ്സാമീ’’തി. സോ പുരിസേ ¶ ആണാപേസി – ‘‘ഗച്ഛഥ ¶ ഭണേ ചൂളവജസ്സ ദ്വാരം വിവരിത്വാ തീസു ഗാവുതേസു തിസ്സോ ഭേരിയോ ഗഹേത്വാ തിട്ഠഥ, പുഥുലതോ ഉസഭമത്തേ ഠാനേ ഉഭോസു പസ്സേസു തിട്ഠഥ. ഗാവീനം തതോ പരം ഗന്തും മാ അദത്ഥ. ഏവം ഠിതകാലേ ഭേരിസഞ്ഞം കരേയ്യാഥാ’’തി. തേ തഥാ അകംസു. തേ ഗാവീനം വജതോ നിക്ഖമിത്വാ ഗാവുതം ഗതകാലേ ഭേരിസഞ്ഞം അകംസു, പുന അഡ്ഢയോജനം ഗതകാലേ അകംസു. പുനപി തിഗാവുതം ഗതകാലേ ഭേരിസഞ്ഞം അകംസു, പുഥുലതോ ഗമനഞ്ച നിവാരേസും. ഏവം ദീഘതോ തിഗാവുതേ, പുഥുലതോ ഉസഭമത്തേ ഠാനേ ഗാവിയോ അഞ്ഞമഞ്ഞം നിഘംസന്തിയോ അട്ഠംസു.

മഹാസേട്ഠി ‘‘മമ ധീതു ഏത്തകാ ഗാവോ അലം, ദ്വാരം പിദഹഥാ’’തി വജദ്വാരം പിദഹാപേസി. ദ്വാരസ്മിം പിദഹിതേ വിസാഖായ പുഞ്ഞബലേന ബലവഗാവോ ച ധേനുയോ ച ഉപ്പതിത്വാ ഉപ്പതിത്വാ നിക്ഖമിംസു. മനുസ്സാനം വാരേന്താനം വാരേന്താനമേവ സട്ഠിസഹസ്സാ ബലവഗാവോ ച സട്ഠിസഹസ്സാ ധേനുയോ ച നിക്ഖന്താ, തത്തകാ ബലവവച്ഛാ താസം ധേനൂനം ഉസഭാ ഉപ്പതിത്വാ അനുബന്ധാ അഹേസും. ‘‘കിസ്സ പന നിസ്സന്ദേന ഏവം ഗാവോ ഗതാ’’തി? നിവാരേന്താനം നിവാരേന്താനം ദിന്നദാനസ്സ. സാ കിര കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ കികിസ്സ രഞ്ഞോ സത്തന്നം ധീതാനം കനിട്ഠാ സങ്ഘദാസീ നാമ ഹുത്വാ വീസതിയാ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനം പഞ്ചഗോരസദാനം ¶ ദദമാനാ ഥേരാനഞ്ച ദഹരാനഞ്ച സാമണേരാനഞ്ച പത്തം പിദഹിത്വാ, ‘‘അലം, അല’’ന്തി നിവാരേന്താനമ്പി ‘‘ഇദം മധുരം, ഇദം മനാപ’’ന്തി അദാസി. ഏവം തസ്സ നിസ്സന്ദേന വാരിയമാനാപി ഗാവോ നിക്ഖമിംസു. സേട്ഠിനാ ഏത്തകസ്സ ധനസ്സ ദിന്നകാലേ സേട്ഠിഭരിയാ ആഹ – ‘‘തുമ്ഹേഹി മയ്ഹം ധീതു സബ്ബം സംവിദഹിതം, വേയ്യാവച്ചകരാ പന ദാസദാസിയോ ന സംവിദഹിതാ, കിം കാരണാ’’തി? ‘‘മമ ധീതരി സസിനേഹനിസ്സിനേഹാനം ജാനനത്ഥം. അഹഞ്ഹി തായ സദ്ധിം ആഗച്ഛമാനകേ ഗീവായ ഗഹേത്വാ ന പഹിണാമി, യാനം ആരുയ്ഹ ഗമനകാലേയേവ ഏതായ സദ്ധിം ഗന്തുകാമാ ഗച്ഛന്തു, മാ അഗന്തുകാമാതി വക്ഖാമീ’’തി ആഹ.

അഥ ‘‘സ്വേ മമ ധീതാ ഗമിസ്സതീ’’തി ഗബ്ഭേ നിസിന്നോ ധീതരം സമീപേ നിസീദാപേത്വാ, ‘‘അമ്മ, പതികുലേ വസന്തിയാ നാമ ഇമഞ്ച ഇമഞ്ച ആചാരം രക്ഖിതും ¶ വട്ടതീ’’തി ഓവാദമദാസി. അയമ്പി മിഗാരസേട്ഠി അനന്തരഗബ്ഭേ നിസിന്നോ ധനഞ്ചയസേട്ഠിനോ ഓവാദം അസ്സോസി. സോപി സേട്ഠി ധീതരം ഏവം ഓവദി –

‘‘അമ്മ, സസുരകുലേ വസന്തിയാ നാമ അന്തോഅഗ്ഗി ബഹി ന നീഹരിതബ്ബോ, ബഹിഅഗ്ഗി അന്തോ ന പവേസേതബ്ബോ, ദദന്തസ്സേവ ദാതബ്ബം, അദദന്തസ്സ ന ദാതബ്ബം, ദദന്തസ്സാപി ¶ അദദന്തസ്സാപി ദാതബ്ബം, സുഖം നിസീദിതബ്ബം, സുഖം ഭുഞ്ജിതബ്ബം, സുഖം നിപജ്ജിതബ്ബം, അഗ്ഗി പരിചരിതബ്ബോ, അന്തോദേവതാ നമസ്സിതബ്ബാ’’തി.

ഇമം ¶ ദസവിധം ഓവാദം ദത്വാ പുനദിവസേ സബ്ബാ സേനിയോ സന്നിപാതേത്വാ രാജസേനായ മജ്ഝേ അട്ഠ കുടുമ്ബികേ പാടിഭോഗേ ഗഹേത്വാ, ‘‘സചേ മേ ഗതട്ഠാനേ ധീതു ദോസോ ഉപ്പജ്ജതി, തുമ്ഹേഹി സോധേതബ്ബോ’’തി വത്വാ നവകോടിഅഗ്ഘനകേന മഹാലതാപസാധനേന ധീതരം പസാധേത്വാ ന്ഹാനചുണ്ണമൂലകം ചതുപണ്ണാസകോടിധനം ദത്വാ യാനം ആരോപേത്വാ സാകേതസ്സ സാമന്താ അത്തനോ സന്തകേസു അനുരാധപുരമത്തേസു ചുദ്ദസസു ഭത്തഗാമേസു ഭേരിം ചരാപേസി – ‘‘മമ ധീതരാ സദ്ധിം ഗന്തുകാമാ ഗച്ഛന്തൂ’’തി. തേ സദ്ദം സുത്വാവ – ‘‘അമ്ഹാകം അയ്യായ ഗമനകാലേ കിം അമ്ഹാകം ഇധാ’’തി ചുദ്ദസ ഗാമകാ കിഞ്ചി അസേസേത്വാ നിക്ഖമിംസു? ധനഞ്ചയസേട്ഠിപി രഞ്ഞോ ച മിഗാരസേട്ഠിനോ ച സക്കാരം കത്വാ ഥോകം അനുഗന്ത്വാ തേഹി സദ്ധിം ധീതരം ഉയ്യോജേസി.

മിഗാരസേട്ഠിപി സബ്ബപച്ഛതോ യാനകേ നിസീദിത്വാ ഗച്ഛന്തോ ബലകായം ദിസ്വാ, ‘‘കേ നാമേതേ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സുണിസായ വോ വേയ്യാവച്ചകരാ ദാസിദാസാ’’തി. ‘‘ഏത്തകേ കോ പോസേസ്സ’’തി? ‘‘പോഥേത്വാ തേ പലാപേഥ, അപലായന്തേ ഇതോ ദണ്ഡം കരോഥാ’’തി. വിസാഖാ പന ‘‘അപേഥ, മാ വാരേഥ, ബലമേവ ബലസ്സ ഭത്തം ദസ്സതീ’’തി ആഹ. സേട്ഠി ഏവം ¶ വുത്തേപി, ‘‘അമ്മ, നത്ഥി അമ്ഹാകം ഏതേഹി അത്ഥോ, കോ ഏതേ പോസേസ്സതീ’’തി ലേഡ്ഡുദണ്ഡാദീഹി പോഥേത്വാ പലാപേത്വാ സേസകേ ‘‘അലം അമ്ഹാകം ഏത്തകേഹീ’’തി ഗഹേത്വാ പായാസി. അഥ വിസാഖാ സാവത്ഥിനഗരദ്വാരം സമ്പത്തകാലേ ചിന്തേസി – ‘‘പടിച്ഛന്നയാനസ്മിം നു ഖോ നിസീദിത്വാ പവിസിസ്സാമി, ഉദാഹു രഥേ ഠത്വാ’’തി. അഥസ്സാ ഏതദഹോസി – ‘‘പടിച്ഛന്നയാനേന മേ പവിസന്തിയാ മഹാലതാപസാധനസ്സ വിസേസോ ന പഞ്ഞായിസ്സതീ’’തി. സാ ¶ സകലനഗരസ്സ അത്താനം ദസ്സേന്തീ രഥേ ഠത്വാ നഗരം പാവിസി. സാവത്ഥിവാസിനോ വിസാഖായ സമ്പത്തിം ദിസ്വാ, ‘‘ഏസാ കിര വിസാഖാ നാമ, ഏവരൂപാ അയം സമ്പത്തി ഏതിസ്സാവ അനുച്ഛവികാ’’തി ആഹംസു. ഇതി സാ മഹാസമ്പത്തിയാ സേട്ഠിനോ ഗേഹം പാവിസി. ഗതദിവസേ ചസ്സാ സകലനഗരവാസിനോ ‘‘അമ്ഹാകം ധനഞ്ചയസേട്ഠി അത്തനോ നഗരം സമ്പത്താനം മഹാസക്കാരം അകാസീ’’തി യഥാസത്തി യഥാബലം പണ്ണാകാരം പഹിണിംസു. വിസാഖാ പഹിതപഹിതം പണ്ണാകാരം തസ്മിംയേവ നഗരേ അഞ്ഞമഞ്ഞേസു കുലേസു സബ്ബത്ഥകമേവ ദാപേസി. ഇതി സാ ‘‘ഇദം മയ്ഹം മാതു ദേഥ, ഇദം മയ്ഹം പിതു ദേഥ, ഇദം മയ്ഹം ഭാതു ദേഥ, ഇദം മയ്ഹം ഭഗിനിയാ ദേഥാ’’തി തേസം തേസം വയാനുരൂപം പിയവചനം വത്വാ പണ്ണാകാരം പേസേന്തീ സകലനഗരവാസിനോ ഞാതകേ വിയ അകാസി. അഥസ്സാ രത്തിഭാഗസമനന്തരേ ആജഞ്ഞവളവായ ഗബ്ഭവുട്ഠാനം അഹോസി. സാ ദാസീഹി ദണ്ഡദീപികാ ഗാഹാപേത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ വളവം ഉണ്ഹോദകേന ന്ഹാപേത്വാ തേലേന ¶ മക്ഖാപേത്വാ അത്തനോ വസനട്ഠാനമേവ അഗമാസി.

മിഗാരസേട്ഠിപി പുത്തസ്സ ആവാഹമങ്ഗലം കരോന്തോ ധുരവിഹാരേ വസന്തമ്പി തഥാഗതം അമനസികരിത്വാ ¶ ദീഘരത്തം നഗ്ഗസമണകേസു പതിട്ഠിതേന പേമേന ചോദിയമാനോ ‘‘മയ്ഹം അയ്യാനമ്പി സക്കാരം കരിസ്സാമീ’’തി ഏകദിവസം അനേകസതേസു നവഭാജനേസു നിരുദകപായാസം പചാപേത്വാ പഞ്ചസതേ അചേലകേ നിമന്താപേത്വാ അന്തോഗേഹം പവേസേത്വാ, ‘‘ആഗച്ഛതു മേ സുണിസാ, അരഹന്തേ വന്ദതൂ’’തി വിസാഖായ സാസനം പഹിണി. സാ ‘‘അരഹന്തോ’’തി വചനം സുത്വാ സോതാപന്നാ അരിയസാവികാ ഹട്ഠതുട്ഠാ ഹുത്വാ തേസം ഭോജനട്ഠാനം ആഗന്ത്വാ തേ ഓലോകേത്വാ, ‘‘ഏവരൂപാ ഹിരോത്തപ്പവിരഹിതാ അരഹന്താ നാമ ന ഹോന്തി, കസ്മാ മം സസുരോ പക്കോസാപേസീ’’തി, ‘‘ധീ, ധീ’’തി സേട്ഠിം ഗരഹിത്വാ അത്തനോ വസനട്ഠാനമേവ ഗതാ. അചേലകാ തം ദിസ്വാ സബ്ബേ ഏകപ്പഹാരേനേവ സേട്ഠിം ഗരഹിംസു – ‘‘കിം ത്വം, ഗഹപതി, അഞ്ഞം നാലത്ഥ, സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവികം മഹാകാളകണ്ണിം ഇധ പവേസേസി, വേഗേന നം ഇമസ്മാ ഗേഹാ നിക്കഡ്ഢാപേഹീ’’തി. സോ ‘‘ന സക്കാ മയാ ഇമേസം വചനമത്തേനേവ നിക്കഡ്ഢാപേതും, മഹാകുലസ്സ സാ ധീതാ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘അയ്യാ, ദഹരാ നാമ ജാനിത്വാ വാ അജാനിത്വാ വാ കരേയ്യും, തുമ്ഹേ തുണ്ഹീ ഹോഥാ’’തി തേ ഉയ്യോജേത്വാ ¶ സയം മഹാരഹേ ആസനേ നിസീദിത്വാ സുവണ്ണപാതിയം നിരുദകം മധുപായാസം പരിഭുഞ്ജി.

തസ്മിം സമയേ ഏകോ പിണ്ഡപാതികത്ഥേരോ പിണ്ഡായ ¶ ചരന്തോ തം നിവേസനം പാവിസി. വിസാഖാ സസുരം ബീജയമാനാ ഠിതാ തം ദിസ്വാ ‘‘സസുരസ്സ ആചിക്ഖിതും അയുത്ത’’ന്തി യഥാ സോ ഥേരം പസ്സതി, ഏവം അപഗന്ത്വാ അട്ഠാസി. സോ പന ബാലോ ഥേരം ദിസ്വാപി അപസ്സന്തോ വിയ ഹുത്വാ അധോമുഖോ ഭുഞ്ജതേവ. വിസാഖാ ‘‘ഥേരം ദിസ്വാപി മേ സസുരോ സഞ്ഞം ന കരോതീ’’തി ഞത്വാ, ‘‘അതിച്ഛഥ, ഭന്തേ, മയ്ഹം സസുരോ പുരാണം ഖാദതീ’’തി ആഹ. സോ നിഗണ്ഠേഹി കഥിതകാലേ അധിവാസേത്വാപി ‘‘പുരാണം ഖാദതീ’’തി വുത്തക്ഖണേയേവ ഹത്ഥം അപനേത്വാ, ‘‘ഇമം പായാസം ഇതോ നീഹരഥ, ഏതം ഇമസ്മാ ഗേഹാ നിക്കഡ്ഢഥ, അയം മം ഏവരൂപേ മങ്ഗലകാലേ അസുചിഖാദകം നാമ കരോതീ’’തി ആഹ. തസ്മിം ഖോ പന നിവേസനേ സബ്ബേപി ദാസകമ്മകരാ വിസാഖായ സന്തകാവ, കോ നം ഹത്ഥേ വാ പാദേ വാ ഗണ്ഹിസ്സതി, മുഖേന കഥേതും സമത്ഥോപി നത്ഥി. വിസാഖാ സസുരസ്സ കഥം സുത്വാ ആഹ – ‘‘താത, ന ഏത്തകേനേവ മയം നിക്ഖമാമ, നാഹം തുമ്ഹേഹി ഉദകതിത്ഥതോ കുമ്ഭദാസീ വിയ ആനീതാ, ധരമാനകമാതാപിതൂനം ധീതരോ നാമ ന ഏത്തകേനേവ നിക്ഖമന്തി, ഏതേനേവ മേ കാരണേന പിതാ ഇധാഗമനകാലേ അട്ഠ കുടുമ്ബികേ പക്കോസാപേത്വാ ‘സചേ മേ ധീതു ദോസോ ഉപ്പജ്ജതി, സോധേയ്യാഥാ’തി വത്വാ മം തേസം ഹത്ഥേ ഠപേസി, തേ പക്കോസാപേത്വാ മയ്ഹം ദോസാദോസം സോധാപേഥാ’’തി.

സേട്ഠി ‘‘കല്യാണം ഏസാ കഥേതീ’’തി അട്ഠ കുടുമ്ബികേ പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘അയം ദാരികാ മങ്ഗലകാലേ നിസീദിത്വാ സുവണ്ണപാതിയം നിരുദകപായാസം പരിഭുഞ്ജന്തം മം ‘അസുചിഖാദകോ’തി വദതീ’’തി ¶ ¶ ആഹ, ‘‘ഇമിസ്സാ ദോസം ആരോപേത്വാ ഇമം ഗേഹതോ നിക്കഡ്ഢഥാ’’തി. ‘‘ഏവം കിര, അമ്മാ’’തി. നാഹം ഏവം വദാമി, ഏകസ്മിം പന പിണ്ഡപാതികത്ഥേരേ ഘരദ്വാരേ ഠിതേ സസുരോ മേ അപ്പോദകം മധുപായാസം പരിഭുഞ്ജന്തോ തം ന മനസികരോതി, അഹം ‘‘മയ്ഹം സസുരോ ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ പുഞ്ഞം ന കരോതി, പുരാണപുഞ്ഞമേവ ഖാദതീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘അതിച്ഛഥ, ഭന്തേ, മയ്ഹം സസുരോ പുരാണം ഖാദതീ’’തി അവചം, ‘‘ഏത്ഥ മേ കോ ദോസോ’’തി? ‘‘അയ്യ, ഇധ ദോസോ നത്ഥി, അമ്ഹാകം ധീതാ യുത്തം കഥേതി, ത്വം കസ്മാ കുജ്ഝസീ’’തി? ‘‘അയ്യാ, ഏസ താവ ദോസോ ¶ മാ ഹോതു, അയം പന ഏകദിവസം മജ്ഝിമയാമേ ദാസീപരിവുതാ പച്ഛാഗേഹം അഗമാസീ’’തി. ‘‘ഏവം കിര, അമ്മാ’’തി. ‘‘താതാ, നാഹം അഞ്ഞേന കാരണേന ഗതാ, ഇമസ്മിം പന ഗേഹേ ആജാനേയ്യവളവായ വിജാതായ സഞ്ഞമ്പി അകത്വാ നിസീദിതും നാമ അയുത്ത’’ന്തി ദണ്ഡദീപികാ ഗാഹാപേത്വാ ഉണ്ഹോദകാദീനിപി ഗാഹാപേത്വാ ദാസീഹി സദ്ധിം ഗന്ത്വാ വളവായ വിജാതപരിഹാരം കാരാപേസിം, ‘‘ഏത്ഥ മേ കോ ദോസോ’’തി? ‘‘അയ്യ, ഇധ ദോസോ നത്ഥി, അമ്ഹാകം ധീതാ തവ ഗേഹേ ദാസീഹിപി അകത്തബ്ബയുത്തകം കമ്മം കരോതി, ത്വം കിം ഏത്ഥ ദോസം പസ്സസീ’’തി?

അയ്യാ, ഇധാപി താവ ദോസോ മാ ഹോതു, ഇമിസ്സാ പന പിതാ ഇധാഗമനകാലേ ഇമം ഓവദന്തോ ഗുയ്ഹേ പടിച്ഛന്നേ ദസ ഓവാദേ അദാസി, തേസം അത്ഥം ന ജാനാമി, തേസം മേ അത്ഥം കഥേതു. ഇമിസ്സാ പന ¶ പിതാ ‘‘അന്തോഅഗ്ഗി ബഹി ന നീഹരിതബ്ബോ’’തി ആഹ, ‘‘സക്കാ നു ഖോ അമ്ഹേഹി ഉഭതോ പടിവിസ്സകഗേഹാനം അഗ്ഗിം അദത്വാ വസിതു’’ന്തി? ‘‘ഏവം കിര, അമ്മാ’’തി. ‘‘താതാ, മയ്ഹം പിതാ ന ഏതം സന്ധായ കഥേസി. ഇദം പന സന്ധായ കഥേസി – ‘അമ്മ, തവ സസ്സുസസുരസാമികാനം അഗുണം ദിസ്വാ ബഹി തസ്മിം തസ്മിം ഗേഹേ ഠത്വാ മാ കഥേസി. ഏവരൂപോ ഹി അഗ്ഗിസദിസോ അഗ്ഗി നാമ നത്ഥീ’’’തി.

അയ്യാ, ഏതം താവ ഏവം ഹോതു, ഇമിസ്സാ പന പിതാ ‘‘ബാഹിരതോ അഗ്ഗി ന അന്തോ പവേസേതബ്ബോ’’തി ആഹ, ‘‘കിം സക്കാ അമ്ഹേഹി അന്തോ അഗ്ഗിമ്ഹി നിബ്ബുതേ ബാഹിരതോ അഗ്ഗിം അനാഹരിതു’’ന്തി? ‘‘ഏവം കിര, അമ്മാ’’തി. താതാ, മയ്ഹം പിതാ ന ഏതം സന്ധായ കഥേസി, ഇദം പന സന്ധായ കഥേസി – സചേ പടിവിസ്സകഗേഹേസു ഇത്ഥിയോ വാ പുരിസാ വാ സസ്സുസസുരസാമികാനം അഗുണം കഥേന്തി, തേഹി കഥിതം ആഹരിത്വാ ‘‘അസുകോ നാമ തുമ്ഹാകം ഏവഞ്ച ഏവഞ്ച അഗുണം കഥേതീ’’തി പുന മാ കഥേയ്യാസി. ‘‘ഏതേന ഹി അഗ്ഗിനാ സദിസോ അഗ്ഗി നാമ നത്ഥീ’’തി. ഏവം ഇമസ്മിമ്പി കാരണേ സാ നിദ്ദോസാവ അഹോസി. യഥാ ച ഏത്ഥ, ഏവം സേസേസുപി.

തേസു പന അയമധിപ്പായോ – യമ്പി ഹി തസ്സാ പിതരാ ‘‘യേ ദദന്തി, തേസംയേവ ദാതബ്ബ’’ന്തി ¶ വുത്തം. തം ‘‘യാചിതകം ഉപകരണം ഗഹേത്വാ യേ പടിദേന്തി, തേസഞ്ഞേവ ദാതബ്ബ’’ന്തി സന്ധായ വുത്തം.

‘‘യേ ന ദേന്തി, തേസം ന ദാതബ്ബ’’ന്തി ഇദമ്പി യേ യാചിതകം ഗഹേത്വാ ന പടിദേന്തി, തേസം ന ദാതബ്ബന്തി സന്ധായ വുത്തം.

‘‘ദദന്തസ്സാപി ¶ അദദന്തസ്സാപി ദാതബ്ബ’’ന്തി ഇദം പന ദലിദ്ദേസു ഞാതിമിത്തേസു ¶ സമ്പത്തേസു തേ പടിദാതും സക്കോന്തു വാ മാ വാ, തേസം ദാതുമേവ വട്ടതീതി സന്ധായ വുത്തം.

‘‘സുഖം നിസീദിതബ്ബ’’ന്തി ഇദമ്പി സസ്സുസസുരസാമികേ ദിസ്വാ വുട്ഠാതബ്ബട്ഠാനേ നിസീദിതും ന വട്ടതീതി സന്ധായ വുത്തം.

‘‘സുഖം ഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ഇദം പന സസ്സുസസുരസാമികേഹി പുരേതരം അഭുഞ്ജിത്വാ തേ പരിവിസിത്വാ സബ്ബേഹി ലദ്ധാലദ്ധം ഞത്വാ പച്ഛാ സയം ഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി സന്ധായ വുത്തം.

‘‘സുഖം നിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ഇദമ്പി സസ്സുസസുരസാമികേഹി പുരേതരം സയനം ആരുയ്ഹ ന നിപജ്ജിതബ്ബം, തേസം കത്തബ്ബയുത്തകം വത്തപടിവത്തം കത്വാ പച്ഛാ സയം നിപജ്ജിതും യുത്തന്തി സന്ധായ വുത്തം.

‘‘അഗ്ഗി പരിചരിതബ്ബോ’’തി ഇദം പന സസ്സുമ്പി സസുരമ്പി സാമികമ്പി അഗ്ഗിക്ഖന്ധം വിയ ഉരഗരാജാനം വിയ ച കത്വാ പസ്സിതും വട്ടതീതി സന്ധായ വുത്തം.

‘‘അന്തോദേവതാ നമസ്സിതബ്ബാ’’തി ഇദമ്പി സസ്സുഞ്ച സസുരഞ്ച സാമികഞ്ച ദേവതാ വിയ കത്വാ ദട്ഠും വട്ടതീതി സന്ധായ വുത്തം. ഏവം സേട്ഠി ഇമേസം ദസഓവാദാനം അത്ഥം സുത്വാ പടിവചനം അപസ്സന്തോ അധോമുഖോ നിസീദി.

അഥ നം കുടുമ്ബികാ ‘‘കിം സേട്ഠി അഞ്ഞോപി അമ്ഹാകം ധീതു ദോസോ അത്ഥീ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘നത്ഥി, അയ്യാ’’തി. ‘‘അഥ കസ്മാ നം നിദ്ദോസം അകാരണേന ഗേഹാ നിക്കഡ്ഢാപേസീ’’തി ഏവം വുത്തേ വിസാഖാ ആഹ – ‘‘താതാ, കിഞ്ചാപി മയ്ഹം സസുരസ്സ വചനേന പഠമമേവ ഗമനം ന യുത്തം, പിതാ പന മേ ആഗമനകാലേ മമ ദോസസോധനത്ഥായ മം തുമ്ഹാകം ഹത്ഥേ ഠപേസി, തുമ്ഹേഹി ച മേ നിദ്ദോസഭാവോ ¶ ഞാതോ, ഇദാനി ച മയ്ഹം ഗന്തും യുത്ത’’ന്തി ദാസിദാസേ ‘‘യാനാദീഹി സജ്ജാപേഥാ’’തി ആണാപേസി. അഥ നം സേട്ഠി കുടുമ്ബികേ ഗഹേത്വാ ‘‘അമ്മ, മയാ ¶ അജാനിത്വാവ കഥിതം, ഖമാഹി മേ’’തി ആഹ. ‘‘താത, തുമ്ഹാകം ഖമിതബ്ബം താവ ഖമാമി, അഹം പന ബുദ്ധസാസനേ അവേച്ചപ്പസന്നസ്സ കുലസ്സ ധീതാ, ന മയം വിനാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന വത്താമ, സചേ മമ രുചിയാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പടിജഗ്ഗിതും ലഭാമി, വസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അമ്മ, ത്വം യഥാരുചിയാ തവ സമണേ പടിജഗ്ഗാ’’തി ആഹ.

വിസാഖാ ¶ ദസബലം നിമന്താപേത്വാ പുനദിവസേ നിവേസനം പവേസേസി. നഗ്ഗസമണാപി സത്ഥു മിഗാരസേട്ഠിനോ ഗേഹം ഗമനഭാവം സുത്വാ ഗന്ത്വാ ഗേഹം പരിവാരേത്വാ നിസീദിംസു. വിസാഖാ ദക്ഖിണോദകം ദത്വാ ‘‘സബ്ബോ സക്കാരോ പടിയാദിതോ, സസുരോ മേ ആഗന്ത്വാ ദസബലം പരിവിസതൂ’’തി സാസനം പേസേസി. അഥ നം ഗന്തുകാമം ആജീവകാ ‘‘മാ ഖോ ത്വം, ഗഹപതി, സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സന്തികം ഗച്ഛാ’’തി നിവാരേസും. സോ ‘‘സുണ്ഹാ മേ സയമേവ പരിവിസതൂ’’തി സാസനം പഹിണി. സാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസിത്വാ നിട്ഠിതേ ഭത്തകിച്ചേ പുന സാസനം പേസേസി – ‘‘സസുരോ മേ ആഗന്ത്വാ ധമ്മകഥം സുണാതൂ’’തി. അഥ നം ‘‘ഇദാനി അഗമനം നാമ അതിവിയ അയുത്ത’’ന്തി ധമ്മം സോതുകാമതായ ഗച്ഛന്തം പുന തേ ആഹംസു – ‘‘തേന ഹി സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ധമ്മം സുണന്തോ ബഹിസാണിയാ നിസീദിത്വാ സുണാഹീ’’തി. പുരേതരമേവസ്സ ഗന്ത്വാ സാണിം പരിക്ഖിപിംസു. സോ ഗന്ത്വാ ബഹിസാണിയം നിസീദി. സത്ഥാ ‘‘ത്വം ബഹിസാണിയം വാ നിസീദ, പരകുട്ടേ വാ പരസേലേ വാ പരചക്കവാളേ വാ പന നിസീദ, അഹം ബുദ്ധോ നാമ സക്കോമി തം മമ സദ്ദം സാവേതു’’ന്തി ¶ മഹാജമ്ബും ഖന്ധേ ഗഹേത്വാ ചാലേന്തോ വിയ അമതവസ്സം വസ്സേന്തോ വിയ ച ധമ്മം ദേസേതും അനുപുബ്ബിം കഥം ആരഭി.

സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ ച പന ധമ്മം ദേസേന്തേ പുരതോ ഠിതാപി പച്ഛതോ ഠിതാപി ചക്കവാളസതം ചക്കവാളസഹസ്സം അതിക്കമിത്വാ ഠിതാപി അകനിട്ഠഭവനേ ഠിതാപി ‘‘സത്ഥാ മമഞ്ഞേവ ഓലോകേതി, മയ്ഹമേവ ധമ്മം ദേസേതീ’’തി വദന്തി. സത്ഥാ ഹി തം തം ഓലോകേന്തോ വിയ തേന തേന സദ്ധിം സല്ലപന്തോ വിയ ച അഹോസി. ചന്ദസമാ കിര ബുദ്ധാ. യഥാ ചന്ദോ ഗഗനമജ്ഝേ ഠിതോ ‘‘മയ്ഹം ഉപരി ചന്ദോ, മയ്ഹം ഉപരി ചന്ദോ’’തി സബ്ബസത്താനം ഖായതി, ഏവമേവ യത്ഥ കത്ഥചി ഠിതാനം അഭിമുഖേ ഠിതാ വിയ ഖായന്തി. ഇദം കിര തേസം അലങ്കതസീസം ഛിന്ദിത്വാ അഞ്ജിതഅക്ഖീനി ഉപ്പാടേത്വാ ഹദയമംസം ഉപ്പാടേത്വാ പരസ്സ ദാസത്ഥായ ജാലിസദിസേ പുത്തേ കണ്ഹാജിനാസദിസാ ധീതരോ മദ്ദിസദിസാ പജാപതിയോ പരിച്ചജിത്വാ ദിന്നദാനസ്സ ഫലം. മിഗാരസേട്ഠിപി ഖോ തഥാഗതേ ധമ്മദേസനം വിനിവത്തേന്തേ ബഹിസാണിയം നിസിന്നോവ സഹസ്സ നയപടിമണ്ഡിതേ ¶ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ അചലായ സദ്ധായ സമന്നാഗതോ തീസു രതനേസു നിക്കങ്ഖോ ഹുത്വാ സാണികണ്ണം ഉക്ഖിപിത്വാ ആഗന്ത്വാ സുണ്ഹായ ഥനം മുഖേന ഗഹേത്വാ, ‘‘ത്വം മേ അജ്ജതോ പട്ഠായ മാതാ’’തി ¶ തം മാതുട്ഠാനേ ഠപേസി. തതോ പട്ഠായ മിഗാരമാതാ നാമ ജാതാ. പച്ഛാഭാഗേ ¶ പുത്തം ലഭിത്വാപി മിഗാരോതിസ്സ നാമമകാസി.

മഹാസേട്ഠി സുണ്ഹായ ഥനം വിസ്സജ്ജേത്വാ ഗന്ത്വാ ഭഗവതോ ദ്വീസു പാദേസു സിരസാ നിപതിത്വാ പാദേ പാണീഹി ച പരിസമ്ബാഹന്തോ മുഖേന ച പരിചുമ്ബന്തോ ‘‘മിഗാരോ അഹം, ഭന്തേ, മിഗാരോ അഹം, ഭന്തേ’’തി തിക്ഖത്തും നാമം സാവേത്വാ, ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ഏത്തകം കാലം യത്ഥ നാമ ദ്വിന്നം മഹപ്ഫലന്തി ന ജാനാമി, ഇദാനി ച മേ സുണിസം നിസ്സായ ഞാതം, സബ്ബാ അപായദുക്ഖാ മുത്തോമ്ഹി, സുണിസാ മേ ഇമം ഗേഹം ആഗച്ഛന്തീ മമ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ആഗതാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സോഹം അജ്ജ പജാനാമി, യത്ഥ ദിന്നം മഹപ്ഫലം;

അത്ഥായ വത മേ ഭദ്ദാ, സുണിസാ ഘരമാഗതാ’’തി.

വിസാഖാ പുനദിവസത്ഥായപി സത്ഥാരം നിമന്തേസി. അഥസ്സാ പുനദിവസേപി സസ്സു സോതാപത്തിഫലം പത്താ. തതോ പട്ഠായ തം ഗേഹം സാസനസ്സ വിവടദ്വാരം അഹോസി. തതോ സേട്ഠി ചിന്തേസി – ‘‘ബഹൂപകാരാ മേ സുണിസാ പസന്നാകാരമസ്സാ കരിസ്സാമി, ഏതിസ്സാ ഭാരിയം പസാധനം നിച്ചകാലം പസാധേതും ന സക്കാ, സല്ലഹുകമസ്സാ ദിവാ ച രത്തോ ച സബ്ബഇരിയാപഥേസു പസാധനയോഗ്ഗം പസാധനം കാരേസ്സാമീ’’തി സതസഹസ്സഗ്ഘനകം ഘനമട്ഠകം നാമ പസാധനം കാരേത്വാ തസ്മിം നിട്ഠിതേ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ സക്കച്ചം ഭോജേത്വാ വിസാഖം സോളസഹി ഗന്ധോദകഘടേഹി ന്ഹാപേത്വാ സത്ഥു സമ്മുഖേ ഠപേത്വാ പസാധേത്വാ സത്ഥാരം വന്ദാപേസി. സത്ഥാ അനുമോദനം ¶ കത്വാ വിഹാരമേവ ഗതോ. വിസാഖാപി തതോ പട്ഠായ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കരോന്തീ സത്ഥു സന്തികാ അട്ഠ വരേ (മഹാവ. ൩൫൦) ലഭിത്വാ ഗഗനതലേ ചന്ദലേഖാ വിയ പഞ്ഞായമാനാ പുത്തധീതാഹി വുഡ്ഢിം പാപുണി. തസ്സാ കിര ദസ പുത്താ ദസ ധീതരോ ച അഹേസും. തേസു ഏകേകസ്സ ദസ ദസ പുത്താ ദസ ദസ ധീതരോ അഹേസും. തേസു തേസുപി ഏകേകസ്സ ദസ ദസ പുത്താ ദസ ദസ ധീതരോ ചാതി ഏവമസ്സാ പുത്തനത്തപനത്തസന്താനവസേന പവത്താനി വീസാധികാനി ചത്താരി സതാനി അട്ഠ ച പാണസഹസ്സാനി അഹേസും. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘വിസാഖാ ¶ ¶ വീസതി പുത്താ, നത്താ ച ചതുരോ സതാ;

പനത്താ അട്ഠസഹസ്സാ, ജമ്ബുദീപേ സുപാകടാ’’തി.

ആയു വീസവസ്സസതം അഹോസി, സീസേ ഏകമ്പി പലിതം നാമ നാഹോസി, നിച്ചം സോളസവസ്സുദ്ദേസികാ വിയ അഹോസി. തം പുത്തനത്തപനത്തപരിവാരം വിഹാരം ഗച്ഛന്തിം ദിസ്വാ, ‘‘കതമാ ഏത്ഥ വിസാഖാ’’തി പരിപുച്ഛിതാരോ ഹോന്തി? യേ നം ഗച്ഛന്തിം പസ്സന്തി, ‘‘ഇദാനി ഥോകം ഗച്ഛതു, ഗച്ഛമാനാവ നോ, അയ്യാ സോഭതീ’’തി, ചിന്തേന്തി. യേ നം ഠിതം നിസിന്നം നിപന്നം പസ്സന്തി, ‘‘ഇദാനി ഥോകം നിപജ്ജതു, നിപന്നാവ നോ, അയ്യാ, സോഭതീ’’തി ചിന്തേന്തി. ഇതി സാ ‘‘ചതൂസു ഇരിയാപഥേസു അസുകഇരിയാപഥേന നാമ ന സോഭതീ’’തി വത്തബ്ബാ ന ഹോതി. പഞ്ചന്നം ഖോ പന ഹത്ഥീനം ¶ ബലം ധാരേതി. രാജാ ‘‘വിസാഖാ കിര പഞ്ചന്നം ഹത്ഥീനം ബലം ധാരേതീ’’തി സുത്വാ തസ്സാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുത്വാ ആഗമനവേലായ ഥാമം വീമംസിതുകാമോ ഹത്ഥിം വിസ്സജ്ജാപേസി, സോ സോണ്ഡം ഉക്ഖിപിത്വാ വിസാഖാഭിമുഖോ അഗമാസി. തസ്സാ പരിവാരിത്ഥിയോ പഞ്ചസതാ ഏകച്ചാ പലായിംസു, ഏകച്ചാ ന പരിസ്സജ്ജിത്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി വുത്തേ – ‘‘രാജാ കിര തേ, അയ്യേ, ബലം വീമംസിതുകാമോ ഹത്ഥിം വിസ്സജ്ജാപേസീ’’തി വദിംസു. വിസാഖാ ഇമം ദിസ്വാ, ‘‘കിം പലായിതേന, കഥം നു ഖോ തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘സചേ തം ദള്ഹം ഗണ്ഹിസ്സാമി, വിനസ്സേയ്യാ’’തി ദ്വീഹി അങ്ഗുലീഹി സോണ്ഡായ ഗഹേത്വാ പടിപണാമേസി. ഹത്ഥീ അത്താനം സന്ധാരേത്വാ ഠാതും നാസക്ഖി, രാജങ്ഗണേ ഉക്കുടികോ ഹുത്വാ പതിതോ. മഹാജനോ സാധുകാരം അദാസി. സാപി സപരിവാരാ സോത്ഥിനാ ഗേഹം അഗമാസി.

തേന ഖോ പന സമയേന സാവത്ഥിയം വിസാഖാ മിഗാരമാതാ ബഹുപുത്താ ഹോതി ബഹുനത്താ അരോഗപുത്താ അരോഗനത്താ അഭിമങ്ഗലസമ്മതാ, താവതകേസു പുത്തനത്തേസു ഏകോപി അന്തരാ മരണം പത്തോ നാമ നാഹോസി. സാവത്ഥിവാസിനോ മങ്ഗലേസു ഛണേസു വിസാഖം പഠമം നിമന്തേത്വാ ഭോജേന്തി. അഥേകസ്മിം ഉസ്സവദിവസേ മഹാജനേ മണ്ഡിതപസാധിതേ ധമ്മസ്സവനായ വിഹാരം ഗച്ഛന്തേ വിസാഖാപി ¶ നിമന്തിതട്ഠാനേ ഭുഞ്ജിത്വാ മഹാലതാപസാധനം പസാധേത്വാ മഹാജനേന സദ്ധിം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ആഭരണാനി ഓമുഞ്ചിത്വാ ഉത്തരാസങ്ഗേന ഭണ്ഡികം ബന്ധിത്വാ ദാസിയാ അദാസി. യം സന്ധായ വുത്തം –

‘‘തേന ¶ ഖോ പന സമയേന സാവത്ഥിയം ഉസ്സവോ ഹോതി, മനുസ്സാ അലങ്കതപടിയത്താ ആരാമം ഗച്ഛന്തി, വിസാഖാപി മിഗാരമാതാ അലങ്കതപടിയത്താ വിഹാരം ഗച്ഛതി. അഥ ഖോ ¶ വിസാഖാ മിഗാരമാതാ ആഭരണാനി ഓമുഞ്ചിത്വാ ഉത്തരാസങ്ഗേന ഭണ്ഡികം ബന്ധിത്വാ ദാസിയാ അദാസി ‘ഹന്ദ ജേ ഇമം ഭണ്ഡികം ഗണ്ഹാഹീ’’’തി (പാചി. ൫൦൩).

സാ കിര വിഹാരം ഗച്ഛന്തീ ചിന്തേസി – ‘‘ഏവരൂപം മഹഗ്ഘം പസാധനം സീസേ പടിമുക്കം യാവ പാദപിട്ഠിം അലങ്കാരം അലങ്കരിത്വാ വിഹാരം പവിസിതും അയുത്ത’’ന്തി നം ഓമുഞ്ചിത്വാ ഭണ്ഡികം കത്വാ അത്തനോ പുഞ്ഞേനേവ നിബ്ബത്തായ പഞ്ചഹത്ഥിഥാമധരായ ദാസിയാ ഹത്ഥേ അദാസി. സാ ഏവ കിര തം ഗണ്ഹിതും സക്കോതി. തേന നം ആഹ – ‘‘അമ്മ, ഇമം പസാധനം ഗണ്ഹ, സത്ഥുസന്തികാ നിവത്തനകാലേ പസാധേസ്സാമി ന’’ന്തി. തം പന ദത്വാ ഘനമട്ഠകം പസാധനം പസാധേത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം അസ്സോസി, ധമ്മസ്സവനാവസാനേ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ഉട്ഠായ പക്കാമി. സാപിസ്സാ ദാസീ തം പസാധനം പമുട്ഠാ. ധമ്മം സുത്വാ പന പക്കന്തായ പരിസായ സചേ കിഞ്ചി പമുട്ഠം ഹോതി, തം ആനന്ദത്ഥേരോ പടിസാമേതി. ഇതി സോ തം ദിവസം മഹാലതാപസാധനം ദിസ്വാ സത്ഥു ആരോചേസി – ‘‘ഭന്തേ, വിസാഖാ പസാധനം പമുസ്സിത്വാ ഗതാ’’തി. ‘‘ഏകമന്തം ഠപേഹി, ആനന്ദാ’’തി. ഥേരോ തം ഉക്ഖിപിത്വാ സോപാനപസ്സേ ലഗ്ഗേത്വാ ¶ ഠപേസി.

വിസാഖാപി സുപ്പിയായ സദ്ധിം ‘‘ആഗന്തുകഗമികഗിലാനാദീനം കത്തബ്ബയുത്തകം ജാനിസ്സാമീ’’തി അന്തോവിഹാരേ വിചരി. താ പന ഉപാസികായോ അന്തോവിഹാരേ ദിസ്വാ സപ്പിമധുതേലാദീഹി അത്ഥികാ പകതിയാവ ദഹരാ ച സാമണേരാ ച ഥാലകാദീനി ഗഹേത്വാ ഉപസങ്കമന്തി. തസ്മിമ്പി ദിവസേ തഥേവ കരിംസു. അഥേകം ഗിലാനം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ സുപ്പിയാ (മഹാവ. ൨൮൦) ‘‘കേനത്ഥോ അയ്യസ്സാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘പടിച്ഛാദനീയേനാ’’തി വുത്തേ ഹോതു, അയ്യ, പേസേസ്സാമീതി ദുതിയദിവസേ കപ്പിയമംസം അലഭന്തീ അത്തനോ ഊരുമംസേന കത്തബ്ബകിച്ചം കത്വാ പുന സത്ഥരി പസാദേന പാകതികസരീരാവ അഹോസി. വിസാഖാപി ഗിലാനേ ച ദഹരേ ച സാമണേരേ ച ഓലോകേത്വാ അഞ്ഞേന ദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ വിഹാരൂപചാരേ ഠിതാ, ‘‘അമ്മ, പസാധനം ആഹര പസാധേസ്സാമീ’’തി ആഹ. തസ്മിം ഖണേ സാ ദാസീ പമുസ്സിത്വാ നിക്ഖന്തഭാവം ഞത്വാ, ‘‘അയ്യേ, പമുട്ഠാമ്ഹീ’’തി ആഹ. ‘‘തേന ഹി ഗന്ത്വാ ഗണ്ഹിത്വാ ഏഹി, സചേ പന ¶ മയ്ഹം അയ്യേന ആനന്ദത്ഥേരേന ഉക്ഖിപിത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ഠാനേ ഠപിതം ഹോതി, മാ ആഹരേയ്യാസി, അയ്യസ്സേവ തം മയാ പരിച്ചത്ത’’ന്തി. ജാനാതി കിര സാ ‘‘കുലമനുസ്സാനം പമുട്ഠഭണ്ഡകം ഥേരോ പടിസാമേതീ’’തി; തസ്മാ ഏവമാഹ. ഥേരോപി തം ദാസിം ദിസ്വാവ ‘‘കിമത്ഥം ആഗതാസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘അയ്യായ മേ പസാധനം പമുസ്സിത്വാ ആഗതാമ്ഹീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഏതസ്മിം മേ സോപാനപസ്സേ ഠപിതം, ഗച്ഛ നം ഗണ്ഹാഹീ’’തി ആഹ. സാ, ‘‘അയ്യ, തുമ്ഹാകം ഹത്ഥേന ആമട്ഠഭണ്ഡകം മയ്ഹം അയ്യായ ¶ അനാഹാരിയം കത’’ന്തി വത്വാ തുച്ഛഹത്ഥാവ ഗന്ത്വാ, ‘‘കിം, അമ്മാ’’തി വിസാഖായ പുട്ഠാ തമത്ഥം ആരോചേസി. ‘‘അമ്മ ¶ , നാഹം മമ അയ്യേന ആമട്ഠഭണ്ഡം പിലന്ധിസ്സാമി, പരിച്ചത്തം മയാ. അയ്യാനം പന പടിജഗ്ഗിതും ദുക്ഖം, തം വിസ്സജ്ജേത്വാ കപ്പിയഭണ്ഡം ഉപനേസ്സാമി, ഗച്ഛ, തം ആഹരാഹീ’’തി. സാ ഗന്ത്വാ ആഹരി. വിസാഖാ തം അപിലന്ധിത്വാവ കമ്മാരേ പക്കോസാപേത്വാ അഗ്ഘാപേസി. തേഹി ‘‘നവ കോടിയോ അഗ്ഘതി, ഹത്ഥകാരാപണിയം പനസ്സ സതസഹസ്സ’’ന്തി വുത്തേ പസാധനം യാനേ ഠപാപേത്വാ ‘‘തേന ഹി തം വിക്കിണഥാ’’തി ആഹ. ഭത്തകം ധനം ദത്വാ ഗണ്ഹിംതു ന കോചി സക്ഖിസ്സതി. തഞ്ഹി പസാധനം പസാധേതും അനുച്ഛവികാ ഇത്ഥിയോ നാമ ദുല്ലഭാ. പഥവിമണ്ഡലസ്മിഞ്ഹി തിസ്സോവ ഇത്ഥിയോ മഹാലതാപസാധനം ലഭിംസു വിസാഖാ മഹാഉപാസികാ, ബന്ധുലമല്ലസേനാപതിസ്സ ഭരിയാ, മല്ലികാ, ബാരാണസീസേട്ഠിനോ ധീതാതി.

തസ്മാ വിസാഖാ സയമേവ തസ്സ മൂലം ദത്വാ സതസഹസ്സാധികാ നവ കോടിയോ സകടേ ആരോപേത്വാ വിഹാരം നേത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മയ്ഹം അയ്യേന ആനന്ദത്ഥേരേന മമ പസാധനം ഹത്ഥേന ആമട്ഠം, തേന ആമട്ഠകാലതോ പട്ഠായ ന സക്കാ തം മയാ പിലന്ധിതും. തം പന വിസ്സജ്ജേത്വാ കപ്പിയം ഉപനേസ്സാമീതി വിക്കിണാപേന്തീ അഞ്ഞം തം ഗണ്ഹിതും സമത്ഥം അദിസ്വാ അഹമേവ തസ്സ മൂലം ഗാഹാപേത്വാ ആഗതാ, ചതൂസു പച്ചയേസു കതരപച്ചയേന ഉപനേസ്സാമി, ഭന്തേ’’തി. പാചീനദ്വാരേ സങ്ഘസ്സ വസനട്ഠാനം ¶ കാതും തേ യുത്തം വിസാഖേതി ‘‘യുത്തം, ഭന്തേ’’തി വിസാഖാ തുട്ഠമാനസാ നവകോടീഹി ഭൂമിമേവ ഗണ്ഹി. അപരാഹി നവകോടീഹി വിഹാരം കാതും ആരഭി.

അഥേകദിവസം സത്ഥാ പച്ചൂസസമയേ ലോകം വോലോകേന്തോ ദേവലോകാ ചവിത്വാ ഭദ്ദിയനഗരേ സേട്ഠികുലേ നിബ്ബത്തസ്സ ഭദ്ദിയസ്സ നാമ സേട്ഠിപുത്തസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിം ദിസ്വാ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ഗേഹേ ഭത്തകിച്ചം ¶ കത്വാ ഉത്തരദ്വാരാഭിമുഖോ അഹോസി. പകതിയാ ഹി സത്ഥാ വിസാഖായ ഗേഹേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹിത്വാ ദക്ഖിണദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ ജേതവനേ വസതി. അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ഗേഹേ ഭിക്ഖം ഗഹേത്വാ പാചീനദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ പുബ്ബാരാമേ വസതി. ഉത്തരദ്വാരം സന്ധായ ഗച്ഛന്തംയേവ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ, ‘‘ചാരികം പക്കമിസ്സതീ’’തി ജാനന്തി. വിസാഖാപി തം ദിവസം ‘‘സത്ഥാ ഉത്തരദ്വാരാഭിമുഖോ ഗതോ’’തി സുത്വാ വേഗേന ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘ചാരികം ഗന്തുകാമത്ഥ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ആമ, വിസാഖേ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഏത്തകം ധനം പരിച്ചജിത്വാ തുമ്ഹാകം വിഹാരം കാരേമി, നിവത്തഥ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അനിവത്തഗമനം ഇദം വിസാഖേ’’തി. സാ ‘‘അദ്ധാ ഹേതുസമ്പന്നം കഞ്ചി പസ്സിസ്സതി ഭഗവാ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, മയ്ഹം കതാകതവിജാനനകം ഏകം ഭിക്ഖും നിവത്തേത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി ആഹ. ‘‘യം രുച്ചസി, തസ്സ പത്തം ¶ ഗണ്ഹ വിസാഖേ’’തി ആഹ. സാ കിഞ്ചാപി ആനന്ദത്ഥേരം പിയായതി, ‘‘മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ ഇദ്ധിമാ, ഏതം മേ നിസ്സായ കമ്മം ലഹും ¶ നിപ്ഫജ്ജിസ്സതീ’’തി പന ചിന്തേത്വാ ഥേരസ്സ പത്തം ഗണ്ഹി. ഥേരോ സത്ഥാരം ഓലോകേസി. സത്ഥാ ‘‘തവ പരിവാരേ പഞ്ചസതേ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ നിവത്ത മോഗ്ഗല്ലാനാ’’തി ആഹ. സോ തഥാ അകാസി. തസ്സാനുഭാവേന പഞ്ഞാസസട്ഠിയോജനാനിപി രുക്ഖത്ഥായ ച പാസാണത്ഥായ ച ഗതാ മനുസ്സാ മഹന്തേ മഹന്തേ രുക്ഖേ ച പാസാണേ ച ഗഹേത്വാ തം ദിവസമേവ ആഗച്ഛന്തി, നേവ സകടേ രുക്ഖപാസാണേ ആരോപേന്താ കിലമന്തി, ന അക്ഖോ ഭിജ്ജതി. ന ചിരസ്സേവ ദ്വേഭൂമികം പാസാദം കരിംസു. ഹേട്ഠാഭൂമിയം പഞ്ച ഗബ്ഭസതാനി, ഉപരിഭൂമിയം പഞ്ച ഗബ്ഭസതാനീതി ഗബ്ഭസഹസ്സപടിമണ്ഡിതോ പാസാദോ അഹോസി. അട്ഠകരീസേ പരിസുദ്ധേ ഭൂമിഭാഗേ പാസാദം കാരാപേസി, ‘‘സുദ്ധപാസാദോ പന ന സോഭതീ’’തി തം പരിവാരേത്വാ പഞ്ച പധാനവേത്തഗേഹസതാനി, പഞ്ച ചൂളപാസാദസതാനി, പഞ്ച ദീഘമാളകസതാനി കാരാപേസി.

അഥ സത്ഥാ നവഹി മാസേഹി ചാരികം ചരിത്വാ പുന സാവത്ഥിം അഗമാസി. വിസാഖായപി പാസാദേ കമ്മം നവഹി മാസേഹി നിട്ഠിതം. പാസാദകൂടം ഘനകോട്ടിതരത്തസുവണ്ണേനേവ സട്ഠിഉദകഘടഗണ്ഹനകം ¶ കാരാപേസി. ‘‘സത്ഥാ ജേതവനവിഹാരം ഗച്ഛതീ’’തി ച സുത്വാ പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ സത്ഥാരം അത്തനോ വിഹാരം നേത്വാ പടിഞ്ഞം ഗണ്ഹി, ‘‘ഭന്തേ, ഇമം ചതുമാസം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഗഹേത്വാ ഇധേവ വസഥ, പാസാദമഹം കരിസ്സാമീ’’തി. സത്ഥാ അധിവാസേസി. സാ ¶ തതോ പട്ഠായ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ വിഹാരേ ഏവ ദാനം ദേതി. അഥസ്സാ ഏകാ സഹായികാ സതസഹസ്സഗ്ഘനകം ഏകം വത്ഥം ആദായ ആഗന്ത്വാ, ‘‘സഹായികേ അഹം ഇമം വത്ഥം തവ പാസാദേ ഭൂമത്ഥരണസങ്ഖേപേന അത്ഥരിതുകാമാ, അത്ഥരണട്ഠാനം മേ ആചിക്ഖഥാ’’തി ആഹ. ‘‘സാധു സഹായികേ, സചേ ത്യാഹം ‘ഓകാസോ നത്ഥീ’തി വക്ഖാമി, ത്വം ‘മേ ഓകാസം അദാതുകാമാ’തി മഞ്ഞിസ്സസി, സയമേവ പാസാദസ്സ ദ്വേ ഭൂമിയോ ഗബ്ഭസഹസ്സഞ്ച ഓലോകേത്വാ അത്ഥരണട്ഠാനം ജാനാഹീ’’തി ആഹ. സാ സതസഹസ്സഗ്ഘനകം വത്ഥം ഗഹേത്വാ തത്ഥ തത്ഥ വിചരന്തീ തതോ അപ്പതരമൂലം വത്ഥം അദിസ്വാ ‘‘നാഹം ഇമസ്മിം പാസാദേ പുഞ്ഞഭാഗം ലഭാമീ’’തി ദോമനസ്സപ്പത്താ ഏകസ്മിം ഠാനേ രോദന്തീ അട്ഠാസി. അഥ നം ആനന്ദത്ഥേരോ ദിസ്വാ, ‘‘കസ്മാ രോദസീ’’തി പുച്ഛി. സാ തമത്ഥം ആരോചേസി. ഥേരോ ‘‘മാ ചിന്തയി, അഹം തേ അത്ഥരണട്ഠാനം ആചിക്ഖിസ്സാമീ’’തി വത്വാ, ‘‘സോപാനപാദമൂലേ പാദധോവനട്ഠാനേ ഇമം പാദപുഞ്ഛനകം കത്വാ അത്ഥരാഹി, ഭിക്ഖൂ പാദേ ധോവിത്വാ പഠമം ഏത്ഥ പാദം പുഞ്ഛിത്വാ ¶ അന്തോ പവിസിസ്സന്തി, ഏവം തേ മഹപ്ഫലം ഭവിസ്സതീ’’തി ആഹ. വിസാഖായ കിരേതം അസല്ലക്ഖിതട്ഠാനം.

വിസാഖാ ചത്താരോ മാസേ അന്തോവിഹാരേ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം അദാസി, അവസാനദിവസേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ചീവരസാടകേ അദാസി. സങ്ഘനവകേന ലദ്ധചീവരസാടകാ സഹസ്സഗ്ഘനകാ ¶ ഹോന്തി. സബ്ബേസം പത്താനി പൂരേത്വാ ഭേസജ്ജം അദാസി. ദാനപരിച്ചാഗേ നവ കോടിയോ അഗമംസു. ഇതി വിഹാരസ്സ ഭൂമിഗ്ഗഹണേ നവ കോടിയോ, വിഹാരസ്സ കാരാപനേ നവ, വിഹാരമഹേ നവാതി സബ്ബാപി സത്തവീസതി കോടിയോ സാ ബുദ്ധസാസനേ പരിച്ചജി. ഇത്ഥിഭാവേ ഠത്വാ മിച്ഛാദിട്ഠികസ്സ ഗേഹേ വസമാനായ ഏവരൂപോ മഹാപരിച്ചാഗോ നാമ അഞ്ഞിസ്സാ നത്ഥി. സാ വിഹാരമഹസ്സ നിട്ഠിതദിവസേ വഡ്ഢമാനകച്ഛായായ പുത്തനത്തപനത്തപരിവുതാ ‘‘യം യം മയാ പുബ്ബേ പത്ഥിതം, സബ്ബമേവ മത്ഥകം പത്ത’’ന്തി പാസാദം അനുപരിയായന്തീ പഞ്ചഹി ഗാഥാഹി മധുരസദ്ദേന ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –

‘‘കദാഹം പാസാദം രമ്മം, സുധാമത്തികലേപനം;

വിഹാരദാനം ദസ്സാമി, സങ്കപ്പോ മയ്ഹ പൂരിതോ.

‘‘കദാഹം ¶ മഞ്ചപീഠഞ്ച, ഭിസിബിമ്ബോഹനാനി ച;

സേനാസനഭണ്ഡം ദസ്സാമി, സങ്കപ്പോ മയ്ഹ പൂരിതോ.

‘‘കദാഹം ¶ സലാകഭത്തം, സുചിം മംസൂപസേചനം;

ഭോജനദാനം ദസ്സാമി, സങ്കപ്പോ മയ്ഹ പൂരിതോ.

‘‘കദാഹം കാസികം വത്ഥം, ഖോമകപ്പാസികാനി ച;

ചീവരദാനം ദസ്സാമി, സങ്കപ്പോ മയ്ഹ പൂരിതോ.

‘‘കദാഹം സപ്പിനവനീതം, മധുതേലഞ്ച ഫാണിതം;

ഭേസജ്ജദാനം ദസ്സാമി, സങ്കപ്പോ മയ്ഹ പൂരിതോ’’തി.

ഭിക്ഖൂ തസ്സാ സദ്ദം സുത്വാ സത്ഥു ആരോചയിംസു – ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി ഏത്തകേ അദ്ധാനേ വിസാഖായ ഗായനം നാമ ന ദിട്ഠപുബ്ബം, സാ അജ്ജ പുത്തനത്തപനത്തപരിവുതാ ഗായമാനാ പാസാദം അനുപരിയായതി, കിം നു ഖ്വസ്സാ പിത്തം വാ കുപിതം, ഉദാഹു ഉമ്മത്തികാ ജാതാ’’തി? സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മയ്ഹം ധീതാ ഗായതി, അത്തനോ പനസ്സാ അജ്ഝാസയോ പരിപുണ്ണോ, സാ ‘പത്ഥിതപത്ഥനാ മേ മത്ഥകം പത്താ’തി തുട്ഠമാനസാ ഉദാനം ഉദാനേന്തീ വിചരതീ’’തി വത്വാ ‘‘കദാ പന, ഭന്തേ, തായ പത്ഥനാ പത്ഥിതാ’’തി? ‘‘സുണിസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘സുണിസ്സാമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ അതീതം ആഹരി –

‘‘അതീതേ ¶ , ഭിക്ഖവേ, ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സമത്ഥകേ പദുമുത്തരോ നാമ ബുദ്ധോ ലോകേ നിബ്ബത്തി. തസ്സ വസ്സസതസഹസ്സം ആയു അഹോസി, ഖീണാസവാനം സതസഹസ്സപരിവാരോ, നഗരം ഹംസവതീ നാമ, പിതാ സുനന്ദോ നാമ രാജാ, മാതാ സുജാതാ നാമ ദേവീ, തസ്സ അഗ്ഗഉപട്ഠായികാ ഏകാ ഉപാസികാ അട്ഠ വരേ യാചിത്വാ മാതുട്ഠാനേ ഠത്വാ സത്ഥാരം ചതൂഹി പച്ചയേഹി പടിജഗ്ഗന്തീ സായംപാതം ഉപട്ഠാനം ഗച്ഛതി. തസ്സാ ഏകാ സഹായികാ തായ സദ്ധിം വിഹാരം നിബദ്ധം ഗച്ഛതി. സാ തസ്സാ സത്ഥാരാ സദ്ധിം വിസ്സാസേന കഥനഞ്ച വല്ലഭഭാവഞ്ച ദിസ്വാ, ‘കിം നു ഖോ കത്വാ ഏവം ബുദ്ധാനം വല്ലതാ ഹോതീ’തി ചിന്തേത്വാ സത്ഥാരം പുച്ഛി – ‘ഭന്തേ, ഏസാ ഇത്ഥീ തുമ്ഹാകം കിം ഹോതീ’’’തി? ‘‘ഉപട്ഠായികാനം ¶ അഗ്ഗാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, കിം കത്വാ ഉപട്ഠായികാനം അഗ്ഗാ ഹോതീ’’തി? ‘‘കപ്പസതസഹസ്സം പത്ഥനം പത്ഥേത്വാ’’തി. ‘‘ഇദാനി പത്ഥേത്വാ ലദ്ധും സക്കാ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ആമ, സക്കാ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുസതസഹസ്സേന സദ്ധിം സത്താഹം മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ അധിവാസേസി. സാ സത്താഹം ദാനം ദത്വാ ഓസാനദിവസേ ചീവരസാടകേ ദത്വാ സത്ഥാരം ¶ വന്ദിത്വാ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, നാഹം ഇമസ്സ ദാനസ്സ ഫലേന ദേവിസ്സരിയാദീനം അഞ്ഞതരം പത്ഥേമി, തുമ്ഹാദിസസ്സ പനേകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ അട്ഠ വരേ ലഭിത്വാ മാതുട്ഠാനേ ഠത്വാ ചതൂഹി പച്ചയേഹി പടിജഗ്ഗിതും സമത്ഥാനം അഗ്ഗാ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം പട്ഠപേസി. സത്ഥാ ‘‘സമിജ്ഝിസ്സതി നു ഖോ ഇമിസ്സാ പത്ഥനാ’’തി അനാഗതം ആവജ്ജേന്തോ കപ്പസതസഹസ്സം ഓലോകേത്വാ ‘‘കപ്പസതസഹസ്സപരിയോസാനേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തദാ ത്വം വിസാഖാ നാമ ഉപാസികാ ഹുത്വാ തസ്സ സന്തികേ അട്ഠ വരേ ലഭിത്വാ മാതുട്ഠാനേ ഠത്വാ ചതൂഹി പച്ചയേഹി പടിജഗ്ഗന്തീനം ഉപട്ഠായികാനം അഗ്ഗാ ഭവിസ്സസീ’’തി ആഹ. തസ്സാ സാ സമ്പത്തി സ്വേവ ലദ്ധബ്ബാ വിയ അഹോസി.

സാ യാവതായുകം പുഞ്ഞം കത്വാ തതോ ചുതാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തീ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ കികിസ്സ കാസിരഞ്ഞോ സത്തന്നം ധീതാനം കനിട്ഠാ സങ്ഘദാസീ നാമ ഹുത്വാ പരകുലം അഗന്ത്വാ താഹി ജേട്ഠഭഗിനീഹി സദ്ധിം ദീഘരത്തം ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പാദമൂലേപി ‘‘അനാഗതേ തുമ്ഹാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ മാതുട്ഠാനേ ഠത്വാ ചതുപച്ചയദായികാനം അഗ്ഗാ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസി. സാ തതോ പട്ഠായ പന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തീ ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ മേണ്ഡകസേട്ഠിപുത്തസ്സ ¶ ധനഞ്ചയസേട്ഠിനോ ധീതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്താ. മയ്ഹം സാസനേ ബഹൂനി പുഞ്ഞാനി അകാസി. ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ‘‘ന മയ്ഹം ധീതാ ഗായതി, പത്ഥിതപത്ഥനായ പന നിപ്ഫത്തിം ദിസ്വാ ഉദാനം ഉദാനേതീ’’തി വത്വാ സത്ഥാ ധമ്മം ദേസേന്തോ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, യഥാ നാമ ഛേകോ മാലാകാരോ നാനാപുപ്ഫാനം മഹന്തം രാസിം കത്വാ നാനപ്പകാരേ മാലാഗുണേ കരോതി, ഏവമേവ വിസാഖായ നാനപ്പകാരാനി പുഞ്ഞാനി കാതും ചിത്തം നമതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യഥാപി ¶ പുപ്ഫരാസിമ്ഹാ, കയിരാ മാലാഗുണേ ബഹൂ;

ഏവം ജാതേന മച്ചേന, കത്തബ്ബം കുസലം ബഹു’’ന്തി.

തത്ഥ പുപ്ഫരാസിമ്ഹാതി നാനപ്പകാരാനം പുപ്ഫാനം രാസിമ്ഹാ. കയിരാതി കരേയ്യ. മാലാഗുണേ ബഹൂതി ഏകതോ വണ്ടികമാലാദിഭേദാ നാനപ്പകാരാ മാലാവികതിയോ. മച്ചേനാതി മരിതബ്ബസഭാവതായ ‘‘മച്ചോ’’തി ലദ്ധനാമേന സത്തേന ചീവരദാനാദിഭേദം ബഹും കുസലം കത്തബ്ബം. തത്ഥ പുപ്ഫരാസിഗ്ഗഹണം ബഹുപുപ്ഫദസ്സനത്ഥം. സചേ ഹി അപ്പാനി പുപ്ഫാനി ഹോന്തി, മാലാകാരോ ച ഛേകോ ¶ നേവ ബഹൂ മാലാഗുണേ കാതും സക്കോതി, അഛേകോ പന അപ്പേസു ബഹൂസുപി പുപ്ഫേസു ന സക്കോതിയേവ. ബഹൂസു പന പുപ്ഫേസു സതി ഛേകോ മാലാകാരോ ദക്ഖോ കുസലോ ബഹൂ മാലാഗുണേ കരോതി, ഏവമേവ സചേ ഏകച്ചസ്സ സദ്ധാ മന്ദാ ഹോതി, ഭോഗാ ച ബഹൂ സംവിജ്ജന്തി, നേവ സക്കോതി ബഹൂനി കുസലാനി കാതും, മന്ദായ ച ¶ പന സദ്ധായ മന്ദേസു ച പന ഭോഗേസു ന സക്കോതി. ഉളാരായ ച പന സദ്ധായ മന്ദേസു ച ഭോഗേസു ന സക്കോതിയേവ. ഉളാരായ ച പന സദ്ധായ ഉളാരേസു ച ഭോഗേസു സതി സക്കോതി. തഥാരൂപാ ച വിസാഖാ ഉപാസികാ. തം സന്ധായേതം വുത്തം – ‘‘യഥാപി…പേ… കത്തബ്ബം കുസലം ബഹു’’ന്തി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും. മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ ജാതാതി.

ന പുപ്ഫഗന്ധോ പടിവാതമേതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തോ കഥേസി.

ഥേരോ കിര സായന്ഹസമയേ പടിസല്ലീനോ ചിന്തേസി – ‘‘ഭഗവതാ മൂലഗന്ധോ, സാരഗന്ധോ, പുപ്ഫഗന്ധോതി തയോ ഉത്തമഗന്ധാ വുത്താ, തേസം അനുവാതമേവ ഗന്ധോ ഗച്ഛതി, നോ പടിവാതം. അത്ഥി നു ഖോ തം ഗന്ധജാതം, യസ്സ പടിവാതമ്പി ഗന്ധോ ഗച്ഛതീ’’തി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘കിം മയ്ഹം അത്തനാ വിനിച്ഛിതേന, സത്ഥാരംയേവ പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി. സോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി. തേന വുത്തം –

‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ സായന്ഹസമയേ പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി ¶ , ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി, ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ¶ ഏതദവോച –

‘‘തീണിമാനി, ഭന്തേ, ഗന്ധജാതാനി, യേസം അനുവാതമേവ ഗന്ധോ ഗച്ഛതി, നോ പടിവാതം. കതമാനി തീണി? മൂലഗന്ധോ, സാരഗന്ധോ, പുപ്ഫഗന്ധോ ¶ , ഇമാനി ഖോ, ഭന്തേ, തീണി ഗന്ധജാതാനി. യേസം അനുവാതമേവ ഗന്ധോ ഗച്ഛതി, നോ പടിവാതം. അത്ഥി നു ഖോ, ഭന്തേ, കിഞ്ചി ഗന്ധജാതം യസ്സ അനുവാതമ്പി ഗന്ധോ ഗച്ഛതി, പടിവാതമ്പി ഗന്ധോ ഗച്ഛതി, അനുവാതപടിവാതമ്പി ഗന്ധോ ഗച്ഛതീ’’തി? (അ. നി. ൩.൮൦)

അഥസ്സ ഭഗവാ പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തോ –

‘‘അത്ഥാനന്ദ, കിഞ്ചി ഗന്ധജാതം, യസ്സ അനുവാതമ്പി ഗന്ധോ ഗച്ഛതി, പടിവാതമ്പി ഗന്ധോ ഗച്ഛതി, അനുവാതപടിവാതമ്പി ഗന്ധോ ഗച്ഛതീ’’തി. ‘‘കതമം പന തം, ഭന്തേ, ഗന്ധജാതം’’? ‘‘യസ്സ അനുവാതമ്പി ഗന്ധോ ഗച്ഛതി, പടിവാതമ്പി ഗന്ധോ ഗച്ഛതി, അനുവാതപടിവാതമ്പി ഗന്ധോ ഗച്ഛതീ’’തി?

‘‘ഇധാനന്ദ, യസ്മിം ഗാമേ വാ നിഗമേ വാ ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ ബുദ്ധം സരണം ഗതോ ഹോതി, ധമ്മം സരണം ഗതോ ഹോതി, സങ്ഘം സരണം ഗതോ ഹോതി, പാണാതിപാതാ പടിവിരതോ ഹോതി, അദിന്നാദാനാ പടിവിരതോ ഹോതി, കാമേസുമിച്ഛാചാരാ പടിവിരതോ ഹോതി, മുസാവാദാ പടിവിരതോ ഹോതി, സുരാമേരയമജ്ജപമാദട്ഠാനാ പടിവിരതോ ഹോതി, സീലവാ ഹോതി കല്യാണധമ്മോ, വിഗതമലമച്ഛേരേന ചേതസാ അഗാരം അജ്ഝാവസതി മുത്തചാഗോ പയതപാണി വോസ്സഗ്ഗരതോ യാചയോഗോ ദാനസംവിഭാഗരതോ.

‘‘തസ്സ ദിസാസു സമണബ്രാഹ്മണാ വണ്ണം ഭാസന്തി, ‘അമുകസ്മിം നാമ ഗാമേ വാ നിഗമേ വാ ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ ബുദ്ധം സരണം ഗതോ ഹോതി, ധമ്മം സരണം ഗതോ ഹോതി, സങ്ഘം സരണം ഗതോ ഹോതി…പേ… ദാനസംവിഭാഗരതോ’’’തി.

‘‘ദേവതാപിസ്സ വണ്ണം ഭാസന്തി, ‘അമുകസ്മിം നാമ ¶ ഗാമേ വാ നിഗമേ വാ ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ ബുദ്ധം സരണം ഗതോ ഹോതി, ധമ്മം സരണം ഗതോ ഹോതി, സങ്ഘം സരണം ഗതോ ഹോതി…പേ… ദാനസംവിഭാഗരതോ’’’തി. ‘‘ഇദം ഖോ തം, ആനന്ദ, ഗന്ധജാതം, യസ്സ അനുവാതമ്പി ¶ ഗന്ധോ ഗച്ഛതി, പടിവാതമ്പി ഗന്ധോ ഗച്ഛതി ¶ , അനുവാതപടിവാതമ്പി ഗന്ധോ ഗച്ഛതീ’’തി (അ. നി. ൩.൮൦) വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

സബ്ബാ ദിസാ സപ്പുരിസോ പവായതി. (അ. നി. ൩.൮൦);

‘‘ചന്ദനം തഗരം വാപി, ഉപ്പലം അഥ വസ്സികീ;

ഏതേസം ഗന്ധജാതാനം, സീലഗന്ധോ അനുത്തരോ’’തി.

തത്ഥ ന പുപ്ഫഗന്ധോതി താവതിംസഭവനേ പരിച്ഛത്തകരുക്ഖോ ആയാമതോ ച വിത്ഥാരതോ ച യോജനസതികോ, തസ്സ പുപ്ഫാനം ആഭാ പഞ്ഞാസ യോജനാനി ഗച്ഛതി, ഗന്ധോ യോജനസതം, സോപി അനുവാതമേവ ഗച്ഛതി, പടിവാതം പന അട്ഠങ്ഗുലമത്തമ്പി ഗന്തും ന സക്കോതി, ഏവരൂപോപി ന പുപ്ഫഗന്ധോ പടിവാതമേതി. ചന്ദനന്തി ചന്ദനഗന്ധോ. തഗരമല്ലികാ വാതി ഇമേസമ്പി ഗന്ധോ ഏവ അധിപ്പേതോ. സാരഗന്ധാനം അഗ്ഗസ്സ ഹി ലോഹിതചന്ദനസ്സാപി തഗരസ്സപി മല്ലികായപി അനുവാതമേവ വായതി, നോ പടിവാതം. സതഞ്ച ഗന്ധോതി സപ്പുരിസാനം പന ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസാവകാനം സീലഗന്ധോ പടിവാതമേതി. കിം കാരണാ? സബ്ബാ ദിസാ സപ്പുരിസോ പവായതി യസ്മാ പന സപ്പുരിസോ സീലഗന്ധേന സബ്ബാപി ദിസാ അജ്ഝോത്ഥരിത്വാവ ഗച്ഛതി, തസ്മാ ‘‘തസ്സ ഗന്ധോ ന പടിവാതമേതീ’’തി ന വത്തബ്ബോ ¶ . തേന വുത്തം ‘‘പടിവാതമേതീ’’തി. വസ്സികീതി ജാതിസുമനാ. ഏതേസന്തി ഇമേസം ചന്ദനാദീനം ഗന്ധജാതാനം ഗന്ധതോ സീലവന്താനം സപ്പുരിസാനം സീലഗന്ധോവ അനുത്തരോ അസദിസോ അപടിഭാഗോതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പത്താ. ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ജാതാതി.

൧൦. മഹാകസ്സപത്ഥേരപിണ്ഡപാതദിന്നവത്ഥു

അപ്പമത്തോ ¶ ¶ അയം ഗന്ധോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ പിണ്ഡപാതദാനം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ദിവസേ ഥേരോ സത്താഹച്ചയേന നിരോധാ വുട്ഠായ ‘‘രാജഗഹേ സപദാനം പിണ്ഡായ ചരിസ്സാമീ’’തി നിക്ഖമി. തസ്മിം പന സമയേ സക്കസ്സ ദേവരഞ്ഞോ പരിചാരികാ കകുടപാദിനിയോ പഞ്ചസതാ അച്ഛരായോ ‘‘ഥേരസ്സ പിണ്ഡപാതം ദസ്സാമാ’’തി ഉസ്സാഹജാതാ പഞ്ച പിണ്ഡപാതസതാനി സജ്ജേത്വാ ആദായ അന്തരാമഗ്ഗേ ഠത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമം പിണ്ഡപാതം ഗണ്ഹഥ, സങ്ഗഹം നോ കരോഥാ’’തി വദിംസു. ‘‘ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ, അഹം ദുഗ്ഗതാനം സങ്ഗഹം കരിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മാ നോ നാസേഥ, സങ്ഗഹം നോ കരോഥാ’’തി. ഥേരോ ഞത്വാ പുന പടിക്ഖിപിത്വാ പുനപി അപഗന്തും അനിച്ഛമാനാ ¶ യാചന്തിയോ ‘‘അത്തനോ പമാണം ന ജാനാഥ, അപഗച്ഛഥാ’’തി അച്ഛരം പഹരി. താ ഥേരസ്സ അച്ഛരസദ്ദം സുത്വാ സന്ഥമ്ഭിത്വാ സമ്മുഖാ ഠാതും അസക്കോന്തിയോ പലായിത്വാ ദേവലോകമേവ ഗന്ത്വാ, സക്കേന ‘‘കഹം ഗതാത്ഥാ’’തി പുട്ഠാ, ‘‘‘സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതസ്സ ഥേരസ്സ പിണ്ഡപാതം ദസ്സാമാ’തി ഗതാമ്ഹാ, ദേവാ’’തി. ‘‘ദിന്നോ പന വാ’’തി? ‘‘ഗണ്ഹിതും ന ഇച്ഛതീ’’തി. ‘‘കിം കഥേസീ’’തി? ‘‘‘ദുഗ്ഗതാനം സങ്ഗഹം കരിസ്സാമീ’തി ആഹ, ദേവാ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേ കേനാകാരേന ഗതാ’’തി. ‘‘ഇമിനാവ, ദേവാ’’തി. സക്കോ ‘‘തുമ്ഹാദിസിയോ ഥേരസ്സ പിണ്ഡപാതം കിം ദസ്സന്തീ’’തി സയം ദാതുകാമോ ഹുത്വാ, ജരാജിണ്ണോ മഹല്ലകോ ഖണ്ഡദന്തോ പലിതകേസോ ഓതഗ്ഗസരീരോ മഹല്ലകതന്ത വായോ ഹുത്വാ സുജമ്പി ദേവധീതരം തഥാരൂപമേവ മഹല്ലികം കത്വാ ഏകം പേസകാരവീഥിം മാപേത്വാ തന്തം പസാരേന്തോ അച്ഛി.

ഥേരോപി ‘‘ദുഗ്ഗതാനം സങ്ഗഹം കരിസ്സാമീ’’തി നഗരാഭിമുഖോ ഗച്ഛന്തോ ബഹിനഗരേ ഏവ തം വീഥിം ദിസ്വാ ഓലോകേന്തോ ദ്വേ ജനേ അദ്ദസ. തസ്മിം ഖണേ സക്കോ തന്തം പസാരേതി, സുജാ തസരം വട്ടേതി. ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ മഹല്ലകകാലേപി കമ്മം കരോന്തിയേവ ഇമസ്മിം നഗരേ ഇമേഹി ദുഗ്ഗതതരാ നത്ഥി മഞ്ഞേ, ഇമേഹി ¶ ദിന്നം ഉളുങ്കമത്തമ്പി സാകമത്തമ്പി ഗഹേത്വാ ഇമേസം സങ്ഗഹം കരിസ്സാമീ’’തി. സോ തേസം ഗേഹാഭിമുഖോ അഹോസി. സക്കോ തം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ സുജം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, മയ്ഹം അയ്യോ ഇതോ ആഗച്ഛതി, ത്വം അപസ്സന്തീ വിയ തുണ്ഹീ ഹുത്വാ നിസീദ, ഖണേന ഥേരം വഞ്ചേത്വാ പിണ്ഡപാതം ദസ്സാമാ’’തി. ഥേരോ ആഗന്ത്വാ ഗേഹദ്വാരേ ¶ അട്ഠാസി. തേപി അപസ്സന്താ വിയ അത്തനോ കമ്മമേവ കരോന്താ ഥോകം ആഗമിംസു.

അഥ ¶ സക്കോ ‘‘ഗേഹദ്വാരേ ഏകോ ഥേരോ വിയ ഠിതോ, ഉപധാരേഹി താവാ’’തി ആഹ. ‘‘ഗന്ത്വാ ഉപധാരേഥ, സാമീ’’തി. സോ ഗേഹാ നിക്ഖമിത്വാ ഥേരം പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി ജണ്ണുകാനി ഓലമ്ബിത്വാ നിത്ഥുനന്തോ ഉട്ഠായ ‘‘കതരോ ഥേരോ നു ഖോ അയ്യോ’’തി ഥോകം ഓസക്കിത്വാ ‘‘അക്ഖീനി മേ ധൂമായന്തീ’’തി വത്വാ നലാടേ ഹത്ഥം ഠപേത്വാ ഉദ്ധം ഓലോകേത്വാ ‘‘അഹോ ദുക്ഖം, അയ്യോ നോ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ചിരസ്സം മേ കുടിദ്വാരം ആഗതോ, അത്ഥി നു ഖോ കിഞ്ചി ഗേഹേ’’തി ആഹ. സുജാ ഥോകം ആകുലം വിയ ഹുത്വാ ‘‘അത്ഥി, സാമീ’’തി പടിവചനം അദാസി. സക്കോ, ‘‘ഭന്തേ, ലൂഖം വാ പണീതം വാതി അചിന്തേത്വാ സങ്ഗഹം നോ കരോഥാ’’തി പത്തം ഗണ്ഹി. ഥേരോ ‘‘ഏതേഹി ദിന്നം സാകം വാ ഹോതു കുണ്ഡകമുട്ഠി വാ, സങ്ഗഹം ¶ നേസം കരിസ്സാമീ’’തി പത്തം അദാസി. സോ അന്തോഘരം പവിസിത്വാ ഘടിഓദനം നാമ ഘടിയാ ഉദ്ധരിത്വാ പത്തം പൂരേത്വാ ഥേരസ്സ ഹത്ഥേ ഠപേസി. സോ അഹോസി പിണ്ഡപാതോ അനേകസൂപബ്യഞ്ജനോ, സകലം രാജഗഹനഗരം ഗന്ധേന അജ്ഝോത്ഥരി.

തദാ ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം പുരിസോ അപ്പേസക്ഖോ, പിണ്ഡപാതോ മഹേസക്ഖോ, സക്കസ്സ ഭോജനസദിസോ, കോ നു ഖോ ഏസോ’’തി. അഥ നം ‘‘സക്കോ’’തി ഞത്വാ ആഹ – ‘‘ഭാരിയം തേ കമ്മം കതം ദുഗ്ഗതാനം സമ്പത്തിം വിലുമ്പന്തേന, അജ്ജ മയ്ഹം ദാനം ദത്വാ കോചിദേവ ദുഗ്ഗതോ സേനാപതിട്ഠാനം വാ സേട്ഠിട്ഠാനം വാ ലഭേയ്യാ’’തി. ‘‘മയാ ദുഗ്ഗതതരോ നത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ ത്വം ദുഗ്ഗതോ ദേവലോകേ രജ്ജസിരിം അനുഭവന്തോ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, ഏവം നാമേതം, മയാ പന അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ കല്യാണകമ്മം കതം, ബുദ്ധുപ്പാദേ വത്തമാനേ കല്യാണകമ്മം കത്വാ ചൂളരഥദേവപുത്തോ മഹാരഥദേവപുത്തോ അനേകവണ്ണദേവപുത്തോതി ഇമേ തയോ സമാനദേവപുത്താ മമ ആസന്നട്ഠാനേ നിബ്ബത്താ, മയാ തേജവന്തതരാ. അഹഞ്ഹി തേസു ദേവപുത്തേസു ‘നക്ഖത്തം കീളിസ്സാമാ’തി പരിചാരികായോ ഗഹേത്വാ ¶ അന്തരവീഥിം ഓതിണ്ണേസു പലായിത്വാ ഗേഹം പവിസാമി. തേസഞ്ഹി സരീരതോ തേജോ മമ സരീരം ഓത്ഥരതി, മമ സരീരതോ തേജോ തേസം സരീരം ന ഓത്ഥരതി, ‘കോ മയാ ദുഗ്ഗതതരോ, ഭന്തേ’തി. ‘ഏവം സന്തേപി ഇതോ പട്ഠായ ¶ മയ്ഹം മാ ഏവം വഞ്ചേത്വാ ദാനമദാസീ’’’തി. ‘‘വഞ്ചേത്വാ തുമ്ഹാകം ദാനേ ദിന്നേ മയ്ഹം കുസലം അത്ഥി, ന അത്ഥീ’’തി? ‘‘അത്ഥാവുസോ’’തി. ‘‘ഏവം സന്തേ കുസലകമ്മകരണം നാമ മയ്ഹം ഭാരോ, ഭന്തേ’’തി. സോ ഏവം വത്വാ ഥേരം വന്ദിത്വാ സുജം ഗഹേത്വാ ഥേരം പദക്ഖിണം കത്വാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ‘‘അഹോ ദാനം പരമദാനം കസ്സപേ സുപ്പതിട്ഠിത’’ന്തി ഉദാനം ഉദാനേസി. തേന വുത്തം –

‘‘ഏകം സമയം ഭഗവാ രാജഗഹേ വിഹരതി വേളുവനേ കലന്ദകനിവാപേ. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ പിപ്പലിഗുഹായം വിഹരതി, സത്താഹം ഏകപല്ലങ്കേന നിസിന്നോ ¶ ഹോതി അഞ്ഞതരം സമാധിം സമാപജ്ജിത്വാ. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ തസ്സ സത്താഹസ്സ അച്ചയേന തമ്ഹാ സമാധിമ്ഹാ വുട്ഠാസി. അഥ ഖോ ആയസ്മതോ മഹാകസ്സപസ്സ തമ്ഹാ സമാധിമ്ഹാ വുട്ഠിതസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘യംനൂനാഹം രാജഗഹം പിണ്ഡായ പവിസേയ്യ’’ന്തി.

‘‘തേന ഖോ പന സമയേന പഞ്ചമത്താനി ദേവതാസതാനി ഉസ്സുക്കം ആപന്നാനി ഹോന്തി ആയസ്മതോ മഹാകസ്സപസ്സ പിണ്ഡപാതപടിലാഭായ. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ താനി പഞ്ചമത്താനി ദേവതാസതാനി ¶ പടിക്ഖിപിത്വാ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ രാജഗഹം പിണ്ഡായ പാവിസി.

‘‘തേന ഖോ പന സമയേന സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ആയസ്മതോ മഹാകസ്സപസ്സ പിണ്ഡപാതം ദാതുകാമോ ഹോതി. പേസകാരവണ്ണം അഭിനിമ്മിനിത്വാ തന്തം വിനാതി, സുജാ അസുരകഞ്ഞാ തസരം പൂരേതി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ രാജഗഹേ സപദാനം പിണ്ഡായ ചരമാനോ യേന സക്കസ്സ ദേവാനമിന്ദസ്സ നിവേസനം തേനുപസങ്കമി, അദ്ദസാ ഖോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ആയസ്മന്തം മഹാകസ്സപം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം, ദിസ്വാ ഘരാ നിക്ഖമിത്വാ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ ഹത്ഥതോ പത്തം ഗഹേത്വാ ഘരം പവിസിത്വാ ഘടിയാ ഓദനം ഉദ്ധരിത്വാ പത്തം പൂരേത്വാ ആയസ്മതോ മഹാകസ്സപസ്സ അദാസി. സോ അഹോസി പിണ്ഡപാതോ അനേകസൂപോ അനേകബ്യഞ്ജനോ അനേകരസബ്യഞ്ജനോ. അഥ ഖോ ആയസ്മതോ മഹാകസ്സപസ്സ ഏതദഹോസി – ‘കോ നു ഖോ അയം സത്തോ, യസ്സായം ഏവരൂപോ ഇദ്ധാനുഭാവോ’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മതോ ¶ മഹാകസ്സപസ്സ ഏതദഹോസി – ‘സക്കോ ഖോ അയം ദേവാനമിന്ദോ’തി വിദിത്വാ സക്കം ദേവാനമിന്ദം ഏതദവോച – ‘കതം ഖോ ¶ തേ ഇദം, കോസിയ, മാ പുനപി ഏവരൂപമകാസീ’’’തി. ‘‘അമ്ഹാകമ്പി, ഭന്തേ കസ്സപ, പുഞ്ഞേന അത്ഥോ, അമ്ഹാകമ്പി പുഞ്ഞേന കരണീയ’’ന്തി.

‘‘അഥ ഖോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ആയസ്മന്തം മഹാകസ്സപം അഭിവാദേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ആകാസേ അന്തലിക്ഖേ തിക്ഖത്തും ഉദാനം ഉദാനേസി – ‘അഹോ ദാനം പരമദാനം കസ്സപേ സുപ്പതിട്ഠിതം, അഹോ ദാനം പരമദാനം കസ്സപേ സുപ്പതിട്ഠിതം, അഹോ ദാനം പരമദാനം കസ്സപേ സുപ്പതിട്ഠിത’’’ന്തി (ഉദാ. ൨൭).

അഥ ഖോ ഭഗവാ വിഹാരേ ഠിതോ ഏവ തസ്സ തം സദ്ദം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ – ‘‘പസ്സഥ ¶ , ഭിക്ഖവേ, സക്കം ദേവാനമിന്ദം ഉദാനം ഉദാനേത്വാ ആകാസേന ഗച്ഛന്ത’’ന്തി ആഹ. ‘‘കിം പന തേന കതം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘വഞ്ചേത്വാ തേന മയ്ഹം പുത്തസ്സ കസ്സപസ്സ പിണ്ഡപാതോ ദിന്നോ, തം ദത്വാ തുട്ഠമാനസോ ഉദാനം ഉദാനേന്തോ ഗച്ഛതീ’’തി. ‘‘ഥേരസ്സ പിണ്ഡപാതം ദാതും വട്ടതീ’’തി കഥം, ഭന്തേ, തേന ഞാതന്തി. ‘‘ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തേന സദിസം നാമ പിണ്ഡപാതികം ദേവാപി മനുസ്സാപി പിഹയന്തീതി വത്വാ സയമ്പി ഉദാനം ഉദാനേ’’സി. സുത്തേ പന ഏത്ഥകമേവ ആഗതം –

‘‘അസ്സോസി ഖോ ഭഗവാ ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ വിസുദ്ധായ അതിക്കന്തമാനുസികായ സക്കസ്സ ദേവാനമിന്ദസ്സ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ആകാസേ അന്തലിക്ഖേ തിക്ഖത്തും ഉദാനം ഉദാനേന്തസ്സ ‘‘അഹോ ദാനം പരമദാനം കസ്സപേ സുപ്പതിട്ഠിതം, അഹോ ദാനം പരമദാനം കസ്സപേ സുപ്പതിട്ഠിതം, അഹോ ദാനം പരമദാനം കസ്സപേ സുപ്പതിട്ഠിത’’ന്തി (ഉദാ. ൨൭).

അഥ ¶ ഖോ ഭഗവാ ഏതമത്ഥം വിദിത്വാ തായം വേലായം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –

ഉപസന്തസ്സ സദാ സതീമതോ’’തി. (ഉദാ. ൨൭);

ഇമഞ്ച പന ഉദാനം ഉദാനേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ മമ പുത്തസ്സ സീലഗന്ധേന ആഗന്ത്വാ പിണ്ഡപാതം അദാസീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അപ്പമത്തോ അയം ഗന്ധോ, യ്വായം തഗരചന്ദനം;

യോ ച സീലവതം ഗന്ധോ, വാതി ദേവേസു ഉത്തമോ’’തി.

തത്ഥ അപ്പമത്തോതി പരിത്തപ്പമാണോ. യോ ച സീലവതന്തി യോ പന സീലവന്താനം സീലഗന്ധോ, സോ തഗരം വിയ ലോഹിതചന്ദനം വിയ ച പരിത്തകോ ന ഹോതി, അതിവിയ ഉളാരോ വിപ്ഫാരിതോ. തേനേവ കാരണേന വാതി ദേവേസു ഉത്തമോതി പവരോ സേട്ഠോ ഹുത്വാ ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച സബ്ബത്ഥമേവ വായതി, ഓത്ഥരന്തോ ഗച്ഛതീതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പത്താ. ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ജാതാതി.

മഹാകസ്സപത്ഥേരപിണ്ഡപാതദിന്നവത്ഥു ദസമം.

൧൧. ഗോധികത്ഥേരപരിനിബ്ബാനവത്ഥു

തേസം ¶ സമ്പന്നസീലാനന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ഗോധികത്ഥേരസ്സ പരിനിബ്ബാനം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ഹി ആയസ്മാ ഇസിഗിലിപസ്സേ കാളസിലായം വിഹരന്തോ അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ സാമായികം ചേതോവിമുത്തിം ഫുസിത്വാ ഏകസ്സ അനുസ്സായികസ്സ രോഗസ്സ വസേന തതോ പരിഹായി. സോ ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി ഛക്ഖത്തും ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ പരിഹീനോ, സത്തമേ വാരേ ഉപ്പാദേത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഛക്ഖത്തും ഝാനാ പരിഹീനോ, പരിഹീനജ്ഝാനസ്സ ഖോ ¶ പന അനിയതാ ഗതി, ഇദാനേവ സത്ഥം ആഹരിസ്സാമീ’’തി കേസോരോപനസത്ഥകം ഗഹേത്വാ ഗലനാളിം ഛിന്ദിതും പഞ്ചകേ നിപജ്ജി. മാരോ തസ്സ ചിത്തം ഞത്വാ ‘‘അയം ഭിക്ഖു സത്ഥം ആഹരിതുകാമോ, സത്ഥം ആഹരന്താ ഖോ പന ജീവിതേ നിരപേക്ഖാ ഹോന്തി, തേ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ അരഹത്തമ്പി പാപുണന്തി, സചാഹം ഏതം വാരേസ്സാമി, ന മേ വചനം കരിസ്സതി, സത്ഥാരം വാരാപേസ്സാമീ’’തി അഞ്ഞാതകവേസേന സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹ –

‘‘മഹാവീര ¶ മഹാപഞ്ഞ, ഇദ്ധിയാ യസസാ ജലം;

സബ്ബവേരഭയാതീത, പാദേ വന്ദാമി ചക്ഖുമ.

‘‘സാവകോ തേ മഹാവീര, മരണം മരണാഭിഭൂ;

ആകങ്ഖതി ചേതയതി, തം നിസേധ ജുതിന്ധര.

‘‘കഥഞ്ഹി ഭഗവാ തുയ്ഹം, സാവകോ സാസനേ രതോ;

അപ്പത്തമാനസോ സേക്ഖോ, കാലം കയിരാ ജനേ സുതാ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൫൯);

തസ്മിം ¶ ഖണേ ഥേരേന സത്ഥം ആഹരിതം ഹോതി. സത്ഥാ ‘‘മാരോ അയ’’ന്തി വിദിത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഏവഞ്ഹി ധീരാ കുബ്ബന്തി, നാവകങ്ഖന്തി ജീവിതം;

സമൂലം തണ്ഹമബ്ബുയ്ഹ, ഗോധികോ പരിനിബ്ബുതോ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൫൯);

അഥ ഖോ ഭഗവാ സമ്ബഹുലേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ഥേരസ്സ സത്ഥം ആഹരിത്വാ നിപന്നട്ഠാനം അഗമാസി. തസ്മിം ഖണേ മാരോ പാപിമാ ‘‘കത്ഥ നു ഖോ ഇമസ്സ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണം പതിട്ഠിത’’ന്തി ധൂമരാസി വിയ തിമിരപുഞ്ജോ വിയ ച ഹുത്വാ സബ്ബദിസാസു ഥേരസ്സ വിഞ്ഞാണം സമന്വേസതി. ഭഗവാ തം ധൂമതിമിരഭാവം ഭിക്ഖൂനം ദസ്സേത്വാ ‘‘ഏസോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, മാരോ പാപിമാ ഗോധികസ്സ കുലപുത്തസ്സ വിഞ്ഞാണം സമന്വേസതി ‘കത്ഥ ഗോധികസ്സ കുലപുത്തസ്സ വിഞ്ഞാണം പതിട്ഠിത’ന്തി. അപതിട്ഠിതേന ച, ഭിക്ഖവേ, വിഞ്ഞാണേന ഗോധികോ കുലപുത്തോ പരിനിബ്ബുതോ’’തി ആഹ. മാരോപി തസ്സ വിഞ്ഞാണട്ഠാനം ദട്ഠും അസക്കോന്തോ കുമാരകവണ്ണോ ഹുത്വാ ¶ ബേലുവപണ്ഡുവീണം ആദായ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി –

‘‘ഉദ്ധം ¶ അധോ ച തിരിയം, ദിസാ അനുദിസാ സ്വഹം;

അന്വേസം നാധിഗച്ഛാമി, ഗോധികോ സോ കുഹിം ഗതോ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൫൯);

‘‘യോ ധീരോ ധിതിസമ്പന്നോ, ഝായീ ഝാനരതോ സദാ;

അഹോരത്തം അനുയുഞ്ജം, ജീവിതം അനികാമയം.

‘‘ജേത്വാന മച്ചുനോ സേനം, അനാഗന്ത്വാ പുനബ്ഭവം;

സമൂലം തണ്ഹമബ്ബുയ്ഹ, ഗോധികോ പരിനിബ്ബുതോ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൫൯);

ഏവം വുത്തേ മാരോ പാപിമാ ഭഗവന്തം ഗാഥായ അജ്ഝഭാസി –

‘‘തസ്സ ¶ സോകപരേതസ്സ, വീണാ കച്ഛാ അഭസ്സഥ;

തതോ സോ ദുമ്മനോ യക്ഖോ, തത്ഥേവന്തരധായഥാ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൫൯);

സത്ഥാപി ‘‘കിം തേ, പാപിമ, ഗോധികസ്സ കുലപുത്തസ്സ നിബ്ബത്തട്ഠാനേന? തസ്സ ഹി നിബ്ബത്തട്ഠാനം തുമ്ഹാദിസാനം സതമ്പി സഹസ്സമ്പി ദട്ഠും ന സക്കോതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘തേസം സമ്പന്നസീലാനം, അപ്പമാദവിഹാരിനം;

സമ്മദഞ്ഞാ വിമുത്താനം, മാരോ മഗ്ഗം ന വിന്ദതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ തേസന്തി യഥാ അപ്പതിട്ഠിതേന വിഞ്ഞാണേന ഗോധികോ കുലപുത്തോ പരിനിബ്ബുതോ, യേ ച ഏവം പരിനിബ്ബായന്തി, തേസം സമ്പന്നസീലാനന്തി പരിപുണ്ണസീലാനം. അപ്പമാദവിഹാരിനന്തി സതിഅവിപ്പവാസസങ്ഖാതേന അപ്പമാദേന വിഹരന്താനം. സമ്മദഞ്ഞാ വിമുത്താനന്തി ഹേതുനാ ഞായേന കാരണേന ജാനിത്വാ ‘‘തദങ്ഗവിമുത്തിയാ, വിക്ഖമ്ഭനവിമുത്തിയാ, സമുച്ഛേദവിമുത്തിയാ, പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമുത്തിയാ, നിസ്സരണവിമുത്തിയാ’’തി ഇമാഹി പഞ്ചഹി വിമുത്തീഹി വിമുത്താനം. മാരോ മഗ്ഗം ന വിന്ദതീതി ഏവരൂപാനം മഹാഖീണാസവാനം സബ്ബഥാമേന മഗ്ഗന്തോപി മാരോ ഗതമഗ്ഗം ന വിന്ദതി ന ലഭതി ന പസ്സതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പത്താ. ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ജാതാതി.

ഗോധികത്ഥേരപരിനിബ്ബാനവത്ഥു ഏകാദസമം.

യഥാ ¶ സങ്കാരട്ഠാനസ്മിന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഗരഹദിന്നം നാമ നിഗണ്ഠസാവകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയഞ്ഹി സിരിഗുത്തോ ച ഗരഹദിന്നോ ചാതി ദ്വേ സഹായകാ അഹേസും. തേസു സിരിഗുത്തോ ഉപാസകോ ബുദ്ധസാവകോ, ഗരഹദിന്നോ നിഗണ്ഠസാവകോ ¶ . തം നിഗണ്ഠാ അഭിക്ഖണം ഏവം വദന്തി – ‘‘തവ സഹായകം സിരിഗുത്തം ‘കിം ത്വം സമണം ഗോതമം ഉപസങ്കമസി, തസ്സ സന്തികേ കിം ലഭിസ്സസീ’തി ¶ വത്വാ യഥാ അമ്ഹേ ഉപസങ്കമിത്വാ അമ്ഹാകഞ്ച ദേയ്യധമ്മം ദസ്സതി, കിം ഏവം ഓവദിതും ന വട്ടതീ’’തി. ഗരഹദിന്നോ തേസം വചനം സുത്വാ അഭിക്ഖണം ഗന്ത്വാ ഠിതനിസിന്നട്ഠാനാദീസു സിരിഗുത്തം ഏവം ഓവദതി – ‘‘സമ്മ, കിം തേ സമണേന ഗോതമേന, തം ഉപസങ്കമിത്വാ കിം ലഭിസ്സസി, കിം തേ മമ, അയ്യേ, ഉപസങ്കമിത്വാ തേസം ദാനം ദാതും ന വട്ടതീ’’തി? സിരിഗുത്തോ തസ്സ കഥം സുത്വാപി ബഹൂ ദിവസേ തുണ്ഹീ ഹുത്വാ നിബ്ബിജ്ജിത്വാ ഏകദിവസം, ‘‘സമ്മ, ത്വം അഭിക്ഖണം ആഗന്ത്വാ മം ഠിതട്ഠാനാദീസു ഏവം വദേസി, ‘സമണം ഗോതമം ഉപസങ്കമിത്വാ കിം ലഭിസ്സസി, മമ, അയ്യേ, ഉപസങ്കമിത്വാ തേസം ദാനം ദേഹീ’തി, കഥേഹി താവ മേ, തവ, അയ്യാ, കിം ജാനന്തീ’’തി? ‘‘‘അഹോ, സാമി, മാ ഏവം വദ, മമ അയ്യാനം അഞ്ഞാതം നാമ നത്ഥി, സബ്ബം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം സബ്ബം കായവചീമനോകമ്മം ഇദം ഭവിസ്സതി, ഇദം ന ഭവിസ്സതീ’തി സബ്ബം ഭബ്ബാഭബ്ബം ജാനന്തീ’’തി? ‘‘ഏവം വദേസീ’’തി. ‘‘ആമ, വദേമീ’’തി. ‘‘യദി ഏവം, അതിഭാരിയം തേ കതം, ഏത്തകം കാലം മയ്ഹം ഏതമത്ഥം അനാചിക്ഖന്തേന, അജ്ജ മയാ ¶ അയ്യാനം ഞാണാനുഭാവോ ഞാതോ, ഗച്ഛ, സമ്മ, അയ്യേ, മമ വചനേന നിമന്തേഹീ’’തി. സോ നിഗണ്ഠാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ തേ വന്ദിത്വാ ‘‘മയ്ഹം സഹായകോ സിരിഗുത്തോ സ്വാതനായ തുമ്ഹേ നിമന്തേതീ’’തി ആഹ. ‘‘സിരിഗുത്തേന സാമം ത്വം വുത്തോ’’തി? ‘‘ആമ, അയ്യാ’’തി. തേ ഹട്ഠതുട്ഠാ ഹുത്വാ ‘‘നിപ്ഫന്നം നോ കിച്ചം, സിരിഗുത്തസ്സ അമ്ഹേസു പസന്നകാലതോ പട്ഠായ കാ നാമ സമ്പത്തി അമ്ഹാകം ന ഭവിസ്സതീ’’തി വദിംസു.

സിരിഗുത്തസ്സാപി മഹന്തം നിവേസനം. സോ തസ്മിം ദ്വിന്നം ഗേഹാനം അന്തരേ ഉഭതോ ദീഘം ആവാടം ഖണാപേത്വാ ഗൂഥകലലസ്സ പൂരാപേസി. ബഹിആവാടേ ദ്വീസു പരിയന്തേസു ഖാണുകേ കോട്ടാപേത്വാ തേസു രജ്ജുയോ ബന്ധാപേത്വാ ആസനാനം പുരിമപാദേ ആവാടസ്സ പുരിമപസ്സേ ഠപാപേത്വാ പച്ഛിമപാദേ രജ്ജുകേസു ഠപാപേസി. ‘‘ഏവം നിസിന്നകാലേ ഏവം അവംസിരാ പതിസ്സന്തീ’’തി ¶ മഞ്ഞമാനോ യഥാ ആവാടോ ന പഞ്ഞായതി, ഏവം ആസനാനം ഉപരി പച്ചത്ഥരണാനി ദാപേസി. മഹന്താ മഹന്താ ചാടിയോ ഠപാപേത്വാ കദലിപണ്ണേഹി ച സേതപിലോതികാഹി ച മുഖാനി ബന്ധാപേത്വാ താ തുച്ഛാ ഏവ ഗേഹസ്സ പച്ഛിമഭാഗേ ബഹി യാഗുഭത്തസിത്ഥസപ്പിതേലമധുഫാണിതപൂവചുണ്ണമക്ഖിതാ കത്വാ ഠപാപേസി. ഗരഹദിന്നോ പാതോവ തസ്സ ഘരം വേഗേന ഗന്ത്വാ, ‘‘അയ്യാനം സക്കാരോ സജ്ജിതോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, സമ്മ, സജ്ജിതോ’’തി. ‘‘കഹം പന ഏസോ’’തി. ‘‘ഏതാസു ഏത്തികാസു ചാടീസു യാഗു, ഏത്തികാസു ഭത്തം, ഏത്തികാസു സപ്പിഫാണിതപൂവാദീനി ¶ പൂരിതാനി, ആസനാനി പഞ്ഞത്താനീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ ഗതോ തസ്സ ഗതകാലേ പഞ്ചസതാ നിഗണ്ഠാ ആഗമിംസു. സിരിഗുത്തോ ഗേഹാ നിക്ഖമിത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന നിഗണ്ഠേ വന്ദിത്വാ തേസം പുരതോ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ഠിതോ ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘തുമ്ഹേ കിര അതീതാദിഭേദം സബ്ബം ജാനാഥ, ഏവം തുമ്ഹാകം ഉപട്ഠാകേന മയ്ഹം ¶ കഥിതം. സചേ സബ്ബം തുമ്ഹേ ജാനാഥ, മയ്ഹം ഗേഹം മാ പവിസിത്ഥ. മമ ഗേഹം പവിട്ഠാനഞ്ഹി വോ നേവ യാഗു അത്ഥി, ന ഭത്താദീനി. സചേ അജാനിത്വാ പവിസിസ്സഥ, ഗൂഥആവാടേ വോ പാതേത്വാ പോഥേസ്സാമീ’’തി ഏവം ചിന്തേത്വാ പുരിസാനം സഞ്ഞം അദാസി. ഏവം തേസം നിസീദനഭാവം ഞത്വാ പച്ഛിമപസ്സേ ഠത്വാ ആസനാനം ഉപരി പച്ചത്ഥരണാനി അപനേയ്യാഥ, മാ താനി അസുചിനാ മക്ഖയിംസൂതി.

അഥ നിഗണ്ഠേ ‘‘ഇതോ ഏഥ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. നിഗണ്ഠാ പവിസിത്വാ പഞ്ഞത്താസനേസു നിസീദിതും ആരഭിംസു. അഥ നേ മനുസ്സാ വദിംസു – ‘‘ആഗമേഥ, ഭന്തേ, മാ താവ നിസീദഥാ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘അമ്ഹാകം ഗേഹം പവിട്ഠാനം അയ്യാനം വത്തം ഞത്വാ നിസീദിതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘കിം കാതും വട്ടതി, ആവുസോ’’തി? ‘‘അത്തനോ അത്തനോ പത്താസനമൂലേസു ഠത്വാ സബ്ബേപി ഏകപ്പഹാരേനേവ നിസീദിതും വട്ടതീ’’തി. ഇദം കിരസ്സ അധിപ്പായോ – ‘‘ഏകസ്മിം ആവാടേ പതിതേ ‘മാ, ആവുസോ, അവസേസാ ആസനേ നിസീദന്തൂ’തി ¶ വത്തും മാ ലഭതൂ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ ‘‘ഇമേഹി കഥിതകഥം അമ്ഹേഹി കാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തയിംസു. അഥ സബ്ബേ അത്തനോ അത്തനോ പത്താസനമൂലേ പടിപാടിയാ അട്ഠംസു. അഥ നേ, ‘‘ഭന്തേ, ഖിപ്പം ഏകപ്പഹാരേനേവ നിസീദഥാ’’തി വത്വാ തേസം നിസിന്നഭാവം ഞത്വാ ആസനാനം ഉപരി പച്ചത്ഥരണാനി നീഹരിംസു. നിഗണ്ഠാ ഏകപ്പഹാരേനേവ നിസിന്നാ, രജ്ജൂനം ഉപരി ഠപിതാ ആസനപാദാ ഭട്ഠാ, നിഗണ്ഠാ അവംസിരാ ആവാടേ പതിംസു. സിരിഗുത്തോ തേസു പതിതേസു ദ്വാരം പിദഹിത്വാ ¶ തേ ഉത്തിണ്ണുത്തിണ്ണേ ‘‘അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം കസ്മാ ന ജാനാഥാ’’തി ദണ്ഡേഹി പാഥേത്വാ ‘‘ഏത്തകം ഏതേസം വട്ടിസ്സതീ’’തി ദ്വാരം വിവരാപേസി. തേ നിക്ഖമിത്വാ പലായിതും ആരഭിംസു. ഗമനമഗ്ഗേ പന തേസം സുധാപരികമ്മകതം ഭൂമിം പിച്ഛിലം കാരാപേസി. തേ തത്ഥ അസണ്ഠഹിത്വാ പതിതേ പതിതേ പുന പോഥാപേത്വാ ‘‘അലം ഏത്തകം തുമ്ഹാക’’ന്തി ഉയ്യോജേസി. തേ ‘‘നാസിതമ്ഹാ തയാ, നാസിതമ്ഹാ തയാ’’തി കന്ദന്താ ഉപട്ഠാകസ്സ ഗേഹദ്വാരം അഗമംസു.

ഗരഹദിന്നോ തം വിപ്പകാരം ദിസ്വാ കുദ്ധോ ‘‘നാസിതമ്ഹി സിരിഗുത്തേന, ഹത്ഥം പസാരേത്വാ വന്ദന്താനം സദേവകേ ലോകേ യഥാരുചിയാ ദാതും സമത്ഥേ നാമ പുഞ്ഞക്ഖേത്തഭൂതേ മമ, അയ്യേ ¶ , പോഥാപേത്വാ ബ്യസനം പാപേസീ’’തി രാജകുലം ഗന്ത്വാ തസ്സ കഹാപണസഹസ്സം ദണ്ഡം കാരേസി. അഥസ്സ രാജാ സാസനം പേസേസി. സോ ഗന്ത്വാ രാജാനം വന്ദിത്വാ, ‘‘ദേവ, ഉപപരിക്ഖിത്വാ ദണ്ഡം ഗണ്ഹഥ, മാ അനുപപരിക്ഖിത്വാ’’തി ആഹ. ‘‘ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഗണ്ഹാഹീ’’തി. ദേവ, മയ്ഹം സഹായകോ നിഗണ്ഠസാവകോ മം ഉപസങ്കമിത്വാ ഠിതനിസിന്നട്ഠാനാദീസു അഭിണ്ഹം ഏവം വദേസി – ‘‘സമ്മ, കിം തേ സമണേന ഗോതമേന, തം ഉപസങ്കമിത്വാ കിം ലഭിസ്സസീ’’തി ഇദം ¶ ആദിം കത്വാ സിരിഗുത്തോ സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേത്വാ ‘‘ദേവ, സചേ ഇമസ്മിം കാരണേ ദണ്ഡം ഗഹേതും യുത്തം, ഗണ്ഹഥാ’’തി. രാജാ ഗരഹദിന്നം ഓലോകേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര തേ ഏവം വുത്ത’’ന്തി ആഹ. ‘‘സച്ചം, ദേവാ’’തി. ത്വം ഏത്തകമ്പി അജാനന്തേ സത്ഥാരോതി ഗഹേത്വാ വിചരന്തോ ‘‘സബ്ബം ജാനന്തീ’’തി കിം കാരണാ തഥാഗതസാവകസ്സ കഥേസി. ‘‘തയാ ആരോപിതദണ്ഡോ തുയ്ഹമേവ ഹോതൂ’’തി ഏവം സ്വേവ ദണ്ഡം പാപിതോ, തസ്സേവ കുലൂപകാ പോഥേത്വാ നീഹടാ.

സോ തം കുജ്ഝിത്വാ തതോ പട്ഠായ അഡ്ഢമാസമത്തമ്പി സിരിഗുത്തേന സദ്ധിം അകഥേത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ഏവം വിചരിതും മയ്ഹം അയുത്തം, ഏതസ്സ കുലൂപകാനമ്പി മയാ ബ്യസനം കാതും വട്ടതീ’’തി സിരിഗുത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘സഹായ സിരിഗുത്താ’’തി. ‘‘കിം, സമ്മാ’’തി? ‘‘ഞാതിസുഹജ്ജാനം ¶ നാമ കലഹോപി ഹോതി വിവാദോപി, കിം ത്വം കിഞ്ചി ന കഥേസി, കസ്മാ ഏവം കരോസീ’’തി? ‘‘സമ്മ, തവ മയാ സദ്ധിം അകഥനതോ ന കഥേമീ’’തി. ‘‘യം, സമ്മ, കതം, കതമേവ തം ന മയം മേത്തിം ഭിന്ദിസ്സാമാ’’തി. തതോ പട്ഠായ ഉഭോപി ഏകട്ഠാനേ തിട്ഠന്തി നിസീദന്തി ¶ . അഥേകദിവസം സിരിഗുത്തോ ഗരഹദിന്നം ആഹ – ‘‘കിം തേ നിഗണ്ഠേഹി, തേ ഉപസങ്കമിത്വാ കിം ലഭിസ്സസി, മമ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിതും വാ അയ്യാനം ദാനം ദാതും വാ കിം തേ ന വട്ടതീ’’തി? സോപി ഏതമേവ പച്ചാസീസതി, തേനസ്സ കണ്ഡുവനട്ഠാനേ നഖേന വിലേഖിതം വിയ അഹോസി. സോ, ‘‘സിരിഗുത്ത, തവ സത്ഥാ കിം ജാനാതീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അമ്ഭോ, മാ ഏവം വദ, സത്ഥു മേ അജാനിതബ്ബം നാമ നത്ഥി, അതീതാദിഭേദം സബ്ബം ജാനാതി, സോളസഹാകാരേഹി സത്താനം ചിത്തം പരിച്ഛിന്ദതീ’’തി. ‘‘അഹം ഏവം ന ജാനാമി, കസ്മാ മയ്ഹം ഏത്തകം കാലം ന കഥേസി, തേന ഹി ത്വം ഗച്ഛ, തവ സത്ഥാരം സ്വാതനായ നിമന്തേഹി, ഭോജേസ്സാമി, പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം മമ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹിതും വദേഹീ’’തി.

സിരിഗുത്തോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ഭന്തേ, മമ സഹായകോ ഗരഹദിന്നോ തുമ്ഹേ നിമന്താപേതി, പഞ്ചഹി കിര ഭിക്ഖുസതേഹി ¶ സദ്ധിം സ്വേ തസ്സ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥ, പുരിമദിവസേ ഖോ പന തസ്സ കുലൂപകാനം മയാ ഇദം നാമ കതം, മയാ കതസ്സ പടികരണമ്പി ന ജാനാമി, തുമ്ഹാകം സുദ്ധചിത്തേന ഭിക്ഖം ദാതുകാമതമ്പി ന ജാനാമി, ആവജ്ജേത്വാ യുത്തം ചേ, അധിവാസേഥ. നോ ചേ, മാ അധിവാസയിത്ഥാ’’തി. സത്ഥാ ‘‘കിം നു ഖോ സോ അമ്ഹാകം കാതു കാമോ’’തി ആവജ്ജേത്വാ അദ്ദസ ‘‘ദ്വിന്നം ഗേഹാനം അന്തരേ മഹന്തം ആവാടം ഖണാപേത്വാ അസീതിസകടമത്താനി ഖദിരദാരൂനി ആഹരാപേത്വാ പൂരാപേത്വാ അഗ്ഗിം ദത്വാ അമ്ഹേ അങ്ഗാരആവാടേ പാതേത്വാ നിഗ്ഗണ്ഹിതുകാമോ’’തി. പുന ആവജ്ജേസി – ‘‘കിം നു ഖോ തത്ഥ ഗതപച്ചയാ അത്ഥോ അത്ഥി, നത്ഥീ’’തി. തതോ ഇദം അദ്ദസ – ‘‘അഹം അങ്ഗാരആവാടേ പാദം പസാരേസ്സാമി, തം പടിച്ഛാദേത്വാ ¶ ഠപിതകിലഞ്ജം അന്തരധായിസ്സതി, അങ്ഗാരകാസും ഭിന്ദിത്വാ ചക്കമത്തം മഹാപദുമം ഉട്ഠഹിസ്സതി, അഥാഹം പദുമകണ്ണികാ അക്കമന്തോ ആസനേ നിസീദിസ്സാമി, പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂപി തഥേവ ഗന്ത്വാ നിസീദിസ്സന്തി, മഹാജനോ സന്നിപതിസ്സതി, അഹം തസ്മിം സമാഗമേ ദ്വീഹി ഗാഥാഹി അനുമോദനം കരിസ്സാമി, അനുമോദനപരിയോസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ ഭവിസ്സതി, സിരിഗുത്തോ ച ഗരഹദിന്നോ ച സോതാപന്നാ ഭവിസ്സന്തി, അത്തനോ ച ധനരാസിം സാസനേ വികിരിസ്സന്തി, ഇമം കുലപുത്തം നിസ്സായ മയാ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ¶ ഭിക്ഖം അധിവാസേസി.

സിരിഗുത്തോ ഗന്ത്വാ സത്ഥു അധിവാസനം ഗരഹദിന്നസ്സ ആരോചേത്വാ ‘‘ലോകജേട്ഠസ്സ സക്കാരം കരോഹീ’’തി ആഹ. ഗരഹദിന്നോ ‘‘ഇദാനിസ്സ ¶ കത്തബ്ബയുത്തകം ജാനിസ്സാമീ’’തി ദ്വിന്നം ഗേഹാനം അന്തരേ മഹന്തം ആവാടം ഖണാപേത്വാ അസീതിസകടമത്താനി ഖദിരദാരൂനി ആഹരാപേത്വാ പൂരാപേത്വാ അഗ്ഗിം ദത്വാ ഖദിരങ്ഗാരരാസീനം യോജാപേത്വാ സബ്ബരത്തിം ധമാപേത്വാ ഖദിരങ്ഗാരരാസിം കാരാപേത്വാ ആവാടമത്ഥകേ രുക്ഖപദരാനി ഠപാപേത്വാ കിലഞ്ജേന പടിച്ഛാദേത്വാ ഗോമയേന ലിമ്പാപേത്വാ ഏകേന പസ്സേന ദുബ്ബലദണ്ഡകേ അത്ഥരിത്വാ ഗമനമഗ്ഗം കാരേസി, ‘‘ഏവം അക്കന്തഅക്കന്തകാലേ ദണ്ഡകേസു ഭഗ്ഗേസു പരിവട്ടേത്വാ അങ്ഗാരകാസുയം പതിസ്സന്തീ’’തി മഞ്ഞമാനോ ഗേഹപച്ഛാഭാഗേ സിരിഗുത്തേന ഠപിതനിയാമേനേവ ചാടിയോ ഠപാപേസി, ആസനാനിപി തഥേവ പഞ്ഞാപേസി. സിരിഗുത്തോ പാതോവ തസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ‘‘കതോ തേ, സമ്മ, സക്കാരോ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ, സമ്മാ’’തി. ‘‘കഹം പന സോ’’തി? ‘‘ഏഹി, പസ്സാമാ’’തി സബ്ബം സിരിഗുത്തേന ദസ്സിതനയേനേവ ദസ്സേസി. സിരിഗുത്തോ ‘‘സാധു, സമ്മാ’’തി ആഹ. മഹാജനോ സന്നിപതി. മിച്ഛാദിട്ഠികേന ഹി നിമന്തിതേ മഹന്തോ സന്നിപാതോ അഹോസി. മിച്ഛാദിട്ഠികാപി ‘‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ വിപ്പകാരം ¶ പസ്സിസ്സാമാ’’തി സന്നിപതന്തി, സമ്മാദിട്ഠികാപി ‘‘അജ്ജ സത്ഥാ മഹാധമ്മദേസനം ദേസേസ്സതി, ബുദ്ധവിസയം ബുദ്ധലീലം ഉപധാരേസ്സാമാ’’തി സന്നിപതന്തി.

പുനദിവസേ സത്ഥാ പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം ഗരഹദിന്നസ്സ ഗേഹദ്വാരം അഗമാസി. സോ ഗേഹാ നിക്ഖമിത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ പുരതോ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ഠിതോ ചിന്തേസി – ‘‘ഭന്തേ, ‘തുമ്ഹേ കിര അതീതാദിഭേദം സബ്ബം ജാനാഥ, സത്താനം സോളസഹാകാരേഹി ചിത്തം പരിച്ഛിന്ദഥാ’തി ഏവം തുമ്ഹാകം ഉപട്ഠാകേന മയ്ഹം കഥിതം. സചേ ജാനാഥ, മയ്ഹം ഗേഹം മാ പവിസിത്ഥ. പവിട്ഠാനഞ്ഹി വോ നേവ യാഗു അത്ഥി, ന ഭത്താദീനി, സബ്ബേ ഖോ പന തുമ്ഹേ അങ്ഗാരകാസുയം പാതേത്വാ നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. ഏവം ചിന്തേത്വാ സത്ഥു പത്തം ഗഹേത്വാ ‘‘ഇതോ ഏഥ ഭഗവാ’’തി വത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ഗേഹം ആഗതാനം വത്തം ഞത്വാ ആഗന്തും വട്ടതീ’’തി ആഹ. ‘‘കിം കാതും വട്ടതി, ആവുസോ’’തി? ‘‘ഏകേകസ്സ പവിസിത്വാ പുരതോ ഗന്ത്വാ നിസിന്നകാലേ പച്ഛാ അഞ്ഞേന ¶ ആഗന്തും വട്ടതീ’’തി. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘പുരതോ ഗച്ഛന്തം അങ്ഗാരകാസുയം പതിതം ദിസ്വാ അവസേസാ ന ആഗച്ഛിസ്സന്തി, ഏകേകമേവ പാതേത്വാ നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ ഏകകോവ പായാസി. ഗരഹദിന്നോ അങ്ഗാരകാസും പത്വാ അപസക്കിത്വാ ഠിതോ ¶ ‘‘പുരതോ യാഥ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. അഥ സത്ഥാ അങ്ഗാരകാസുമത്ഥകേ പാദം പസാരേസി, കിലഞ്ജം അന്തരധായി, അങ്ഗാരകാസും ഭിന്ദിത്വാ ചക്കമത്താനി പദുമാനി ഉട്ഠഹിംസു ¶ . സത്ഥാ പദുമകണ്ണികാ അക്കമന്തോ ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്തേ ബുദ്ധാസനേ നിസീദി, ഭിക്ഖൂപി തഥേവ ഗന്ത്വാ നിസീദിംസു. ഗരഹദിന്നസ്സ കായതോ ഡാഹോ ഉട്ഠഹി.

സോ വേഗേന ഗന്ത്വാ സിരിഗുത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘സാമി, മേ താണം ഹോഹീ’’തി ആഹ. ‘‘കിം ഏത’’ന്തി? ‘‘പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ഗേഹേ യാഗു വാ ഭത്താദീനി വാ നത്ഥി, കിം നു ഖോ കരോമീ’’തി? ‘‘കിം പന തയാ കത’’ന്തി ആഹ. അഹം ദ്വിന്നം ഗേഹാനം അന്തരേ മഹന്തം ആവാടം അങ്ഗാരസ്സ പൂരം കാരേസിം – ‘‘തത്ഥ പാതേത്വാ നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അഥ നം ഭിന്ദിത്വാ മഹാപദുമാനി ഉട്ഠഹിംസു. സബ്ബേ പദുമകണ്ണികാ അക്കമിത്വാ ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേസു നിസിന്നാ, ഇദാനി കിം കരോമി, സാമീ’’തി? നനു ത്വം ഇദാനേവ മയ്ഹം ‘‘‘ഏത്തികാ ചാടിയോ, ഏത്തികാ യാഗു, ഏത്തകാനി സത്താദീനീ’തി ദസ്സേസീ’’തി. ‘‘മുസാ തം, സാമി, തുച്ഛാവ ചാടിയോ’’തി. ഹോതു, ‘‘ഗച്ഛ, താസു ചാടീസു യാഗുആദീനി ഓലോകേഹീ’’തി. തം ഖണഞ്ഞേവ തേന യാസു ചാടീസു ‘‘യാഗൂ’’തി വുത്തം, താ യാഗുയാ പൂരയിംസു, യാസു ‘‘ഭത്താദീനീ’’തി വുത്തം, താ ഭത്താദീനം പരിപുണ്ണാവ ¶ അഹേസും. തം സമ്പത്തിം ദിസ്വാവ ഗരഹദിന്നസ്സ സരീരം പീതിപാമോജ്ജേന പരിപൂരിതം, ചിത്തം പസന്നം. സോ സക്കച്ചം ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസിത്വാ കതഭത്തകിച്ചസ്സ സത്ഥുനോ അനുമോദനം കാരേതുകാമോ പത്തം ഗണ്ഹി. സത്ഥാ അനുമോദനം കരോന്തോ ‘‘ഇമേ സത്താ പഞ്ഞാചക്ഖുനോ അഭാവേനേവ മമ സാവകാനം ബുദ്ധസാസനസ്സ ഗുണം ന ജാനന്തി. പഞ്ഞാചക്ഖുവിരഹിതാ ഹി അന്ധാ നാമ, പഞ്ഞവന്തോ സചക്ഖുകാ നാമാ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘യഥാ സങ്കാരധാനസ്മിം, ഉജ്ഝിതസ്മിം മഹാപഥേ;

പദുമം തത്ഥ ജായേഥ, സുചിഗന്ധം മനോരമം.

‘‘ഏവം സങ്കാരഭൂതേസു, അന്ധഭൂതേ പുഥുജ്ജനേ;

അതിരോചതി പഞ്ഞായ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാവകോ’’തി.

തത്ഥ സങ്കാരധാനസ്മിന്തി സങ്കാരഠാനസ്മിം, കചവരരാസിമ്ഹീതി അത്ഥോ. ഉജ്ഝിതസ്മിം മഹാപഥേതി മഹാമഗ്ഗേ ¶ ഛഡ്ഡിതസ്മിം. സുചിഗന്ധന്തി സുരഭിഗന്ധം. മനോ ഏത്ഥ രമതീതി മനോരമം. സങ്കാരഭൂതേസൂതി സങ്കാരമിവ ഭൂതേസു. പുഥുജ്ജനേതി ¶ പുഥൂനം കിലേസാനം ജനനതോ ഏവംലദ്ധനാമേ ¶ ലോകിയമഹാജനേ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ നാമ മഹാപഥേ ഛഡ്ഡിതേ സങ്കാരരാസിമ്ഹി അസുചിജേഗുച്ഛിയപടികൂലേപി സുചിഗന്ധം പദുമം ജായേഥ, തം രാജരാജമഹാമത്താദീനം മനോരമം പിയം മനാപം ഉപരിമത്ഥകേ പതിട്ഠാനാരഹമേവ ഭവേയ്യ, ഏവമേവ സങ്കാരഭൂതേസുപി പുഥുജ്ജനേസു ജാതോ നിപ്പഞ്ഞസ്സ മഹാജനസ്സ അചക്ഖുകസ്സ അന്തരേ നിബ്ബത്തോപി അത്തനോ പഞ്ഞാബലേന കാമേസു ആദീനവം, നേക്ഖമ്മേ ച ആനിസംസം ദിസ്വാ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിതോ പബ്ബജ്ജാമത്തേനപി, കതോ ഉത്തരിം സീലസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിവിമുത്തിഞാണദസ്സനാനി ആരാധേത്വാപി അതിരോചതി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാവകോ ഹി ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു അന്ധഭൂതേ പുഥുജ്ജനേ അതിക്കമിത്വാ രോചതി വിരോചതി സോഭതീതി.

ദേസനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഗരഹദിന്നോ ച സിരിഗുത്തോ ച സോതാപത്തിഫലം പാപുണിംസു. തേ സബ്ബം അത്തനോ ധനം ബുദ്ധസാസനേ വിപ്പകിരിംസു. സത്ഥാ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരമഗമാസി. ഭിക്ഖൂ സായന്ഹസമയേ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘അഹോ അച്ഛരിയാ ബുദ്ധഗുണാ നാമ, തഥാരൂപം നാമ ഖദിരങ്ഗാരരാസിം ഭിന്ദിത്വാ പദുമാനി ഉട്ഠഹിംസൂ’’തി. സത്ഥാ ¶ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ – ‘‘അനച്ഛരിയം, ഭിക്ഖവേ, യം മമ ഏതരഹി ബുദ്ധഭൂതസ്സ അങ്ഗാരരാസിമ്ഹാ പദുമാനി ഉട്ഠിതാനി, അപരിപക്കേ ഞാണേ വത്തമാനസ്സ ബോധിസത്തഭൂതസ്സപി മേ ഉട്ഠഹിംസൂ’’തി വത്വാ, ‘‘കദാ, ഭന്തേ, ആചിക്ഖഥ നോ’’തി യാചിതോ അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘കാമം പതാമി നിരയം, ഉദ്ധംപാദോ അവംസിരോ;

നാനരിയം കരിസ്സാമി, ഹന്ദ പിണ്ഡം പടിഗ്ഗഹാ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൪൦) –

ഇദം ഖദിരങ്ഗാരജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ കഥേസീതി.

ദീഘാ ¶ ¶ ¶ ജാഗരതോ രത്തീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പസേനദികോസലഞ്ചേവ അഞ്ഞതരഞ്ച പുരിസം ആരബ്ഭ കഥേസി.

രാജാ കിര പസേനദി കോസലോ ഏകസ്മിം ഛണദിവസേ അലങ്കതപടിയത്തം സബ്ബസേതം ഏകം പുണ്ഡരീകം നാമ ഹത്ഥിം അഭിരുയ്ഹ മഹന്തേന രാജാനുഭാവേന നഗരം പദക്ഖിണം കരോതി. ഉസ്സാരണായ വത്തമാനായ ലേഡ്ഡുദണ്ഡാദീഹി പോഥിയമാനോ മഹാജനോ പലായന്തോ ഗീവം പരിവട്ടേത്വാപി ഓലോകേതിയേവ. രാജൂനം കിര സുദിന്നദാനസ്സേതം ഫലം. അഞ്ഞതരസ്സാപി ദുഗ്ഗതപുരിസസ്സ ഭരിയാ സത്തഭൂമികസ്സ പാസാദസ്സ ഉപരിതലേ ഠിതാ ഏകം വാതപാനകവാടം വിവരിത്വാ രാജാനം ഓലോകേത്വാവ അപഗച്ഛി. രഞ്ഞോ പുണ്ണചന്ദോ വലാഹകന്തരം പവിട്ഠോ വിയ ഉപട്ഠാസി. സോ തസ്സാ പടിബദ്ധചിത്തോ ഹത്ഥിക്ഖന്ധതോ പതനാകാരപ്പത്തോ വിയ ഹുത്വാ ഖിപ്പം ¶ നഗരം പദക്ഖിണം കത്വാ അന്തേപുരം പവിസിത്വാ ഏകം വിസ്സാസകം അമച്ചം ആഹ – ‘‘അസുകട്ഠാനേ തേ മയാ ഓലോകിതപാസാദോ ദിട്ഠോ’’തി? ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി. ‘‘തത്ഥേകം ഇത്ഥിം അദ്ദസാ’’തി? ‘‘അദ്ദസം, ദേവാ’’തി. ‘‘ഗച്ഛ, തസ്സാ സസാമികഅസാമികഭാവം ജാനാഹീ’’തി. സോ ഗന്ത്വാ തസ്സാ സസാമികഭാവം ഞത്വാ ആഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ‘‘സസാമികാ’’തി ആരോചേസി. അഥ രഞ്ഞാ ‘‘തേന ഹി തസ്സാ സാമികം പക്കോസാഹീ’’തി വുത്തേ സോ ഗന്ത്വാ, ‘‘ഏഹി, ഭോ, രാജാ തം പക്കോസതീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘ഭരിയം മേ നിസ്സായ ഭയേന ഉപ്പന്നേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ രഞ്ഞോ ആണം പടിബാഹിതും അസക്കോന്തോ ഗന്ത്വാ രാജാനം വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി. അഥ നം രാജാ ‘‘മം ഇതോ പട്ഠായ ഉപട്ഠാഹീ’’തി ആഹ. ‘‘അലം, ദേവ, അഹം അത്തനോ കമ്മം കത്വാ തുമ്ഹാകം സുങ്കം ദദാമി, ഘരേയേവ മേ ജീവികാ ഹോതൂ’’തി. ‘‘തവ സുങ്കേന മയ്ഹം അത്ഥോ നത്ഥി, അജ്ജതോ പട്ഠായ മം ഉപട്ഠാഹീ’’തി തസ്സ ഫലകഞ്ച ആവുധഞ്ച ദാപേസി. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘കഞ്ചിദേവസ്സ ദോസം ആരോപേത്വാ ഘാതേത്വാ ഭരിയം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. അഥ നം സോ മരണഭയഭീതോ അപ്പമത്തോ ഹുത്വാ ഉപട്ഠാസി.

രാജാ ¶ ¶ തസ്സ ദോസം അപസ്സന്തോ കാമപരിളാഹേ വഡ്ഢന്തേ ‘‘ഏകമസ്സ ¶ ദോസം ആരോപേത്വാ രാജാണം കരിസ്സാമീ’’തി പക്കോസാപേത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘അമ്ഭോ ഇതോ യോജനമത്ഥകേ നദിയാ അസുകട്ഠാനം നാമ ഗന്ത്വാ സായം മമ ന്ഹാനവേലായ കുമുദുപ്പലാനി ചേവ അരുണവതീമത്തികഞ്ച ആഹര. സചേ തസ്മിം ഖണേ നാഗച്ഛസി, ആണം തേ കരിസ്സാമീ’’തി. സേവകോ കിര ചതൂഹിപി ദാസേഹി പതികിട്ഠതരോ. ധനക്കീതാദയോ ഹി ദാസാ ‘‘സീസം മേ രുജ്ജതി, പിട്ഠി മേ രുജ്ജതീ’’തി വത്വാ അച്ഛിതും ലഭന്തിയേവ. സേവകസ്സേതം നത്ഥി, ആണത്തകമ്മം കാതുമേവ വട്ടതി. തസ്മാ സോ ‘‘അവസ്സം മയാ ഗന്തബ്ബം, കുമുദുപ്പലേഹി സദ്ധിം അരുണവതീമത്തികാ നാമ നാഗഭവനേ ഉപ്പജ്ജതി, അഹം കുഹിം ലഭിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേന്തോ മരണഭയഭീതോ വേഗേന ഗേഹം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭദ്ദേ, നിട്ഠിതം മേ ഭത്ത’’ന്തി ആഹ. ‘‘ഉദ്ധനമത്ഥകേ, സാമീ’’തി. സോ യാവ ഭത്തം ഓതരതി, താവ സന്ധാരേതും അസക്കോന്തോ ഉളുങ്കേന കഞ്ജികം ഹരാപേത്വാ യഥാലദ്ധേന ബ്യഞ്ജനേന സദ്ധിം അല്ലമേവ ഭത്തം പച്ഛിയം ഓപീളേത്വാ ആദായ യോജനികം മഗ്ഗം പക്ഖന്ദോ, തസ്സ ഗച്ഛന്തസ്സേവ ഭത്തം പക്കം അഹോസി. സോ അനുച്ഛിട്ഠം കത്വാവ ഥോകം ഭത്തം അപനേത്വാ ഭുഞ്ജന്തോ ഏകം അദ്ധികം ദിസ്വാ മയാ അപനേത്വാ ഠപിതം ഥോകം അനുച്ഛിട്ഠം ഭത്തമേവ അത്ഥി ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജ സാമീതി. സോ ഗണ്ഹിത്വാ ഭുഞ്ജി. ഇതരോപി ഭുഞ്ജിത്വാ ഏകം ഭത്തമുട്ഠിം ¶ ഉദകേ ഖിപിത്വാ മുഖം വിക്ഖാലേത്വാ മഹന്തേന സദ്ദേന ‘‘ഇമസ്മിം നദീപദേസേ അധിവത്ഥാ നാഗാ സുപണ്ണാ ദേവതാ ച വചനം മേ സുണന്തു, രാജാ മയ്ഹം ആണം കാതുകാമോ ‘കുമുദുപ്പലേഹി സദ്ധിം അരുണവതീമത്തികം ആഹരാ’തി മം ആണാപേസി, അദ്ധികമനുസ്സസ്സ ച മേ ഭത്തം ദിന്നം, തം സഹസ്സാനിസംസം, ഉദകേ മച്ഛാനം ദിന്നം, തം സതാനിസംസം. ഏത്തകം പുഞ്ഞഫലം തുമ്ഹാകം പത്തിം കത്വാ ദമ്മി, മയ്ഹം കുമുദുപ്പലേഹി സദ്ധിം അരുണവതീമത്തികം ആഹരഥാ’’തി തിക്ഖത്തും അനുസ്സാവേസി. തത്ഥ അധിവത്ഥോ നാഗരാജാ തം സദ്ദം സുത്വാ മഹല്ലകവേസേന തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കിം വദേസീ’’തി ആഹ. സോ പുനപി തഥേവ വത്വാ ‘‘മയ്ഹം തം പത്തിം ദേഹീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ദേമീ’’തി ആഹ. പുനപി ‘‘ദേഹീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ദേമി, സാമീ’’തി ആഹ. ഏവം സോ ദ്വേ തയോ വാരേ പത്തിം ആഹരാപേത്വാ കുമുദുപ്പലേഹി സദ്ധിം അരുണവതീമത്തികം അദാസി.

രാജാ ¶ പന ചിന്തേസി – ‘‘മനുസ്സാ നാമ ബഹുമായാ, സചേ സോ കേനചി ഉപായേന ലഭേയ്യ, കിച്ചം മേ ന നിപ്ഫജ്ജേയ്യാ’’തി. സോ കാലസ്സേവ ദ്വാരം പിദഹാപേത്വാ മുദ്ദികം അത്തനോ സന്തികം ആഹരാപേസി. ഇതരോപി പുരിസോ രഞ്ഞോ ന്ഹാനവേലായമേവാഗന്ത്വാ ദ്വാരം അലഭന്തോ ദ്വാരപാലം പക്കോസേത്വാ ‘‘ദ്വാരം വിവരാ’’തി ആഹ. ‘‘ന സക്കാ വിവരിതും, രാജാ കാലസ്സേവ മുദ്ദികം ദത്വാ രാജഗേഹം ആഹരാപേസീ’’തി. സോ ‘‘രാജദൂതോ അഹം, ദ്വാരം വിവരാ’’തി വത്വാപി ‘‘ദ്വാരം അലഭന്തോ നത്ഥി മേ ഇദാനി ജീവിതം. കിം നു ഖോ കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ദ്വാരസ്സ ഉപരിഉമ്മാരേ ¶ മത്തികാപിണ്ഡം ¶ ഖിപിത്വാ തസ്സൂപരി പുപ്ഫാനി ലഗ്ഗേത്വാ മഹാസദ്ദം കരോന്തോ, ‘‘അമ്ഭോ, നഗരവാസിനോ രഞ്ഞോ മയാ ആണത്തിയാ ഗതഭാവം ജാനാഥ, രാജാ മം അകാരണേന വിനാസേതുകാമോ’’തി തിക്ഖത്തും വിരവിത്വാ ‘‘കത്ഥ നു ഖോ ഗച്ഛിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖൂ നാമ മുദുഹദയാ, വിഹാരം ഗന്ത്വാ നിപജ്ജിസ്സാമീ’’തി സന്നിട്ഠാനമകാസി. ഇമേ ഹി നാമ സത്താ സുഖിതകാലേ ഭിക്ഖൂനം അത്ഥിഭാവമ്പി അജാനിത്വാ ദുക്ഖാഭിഭൂതകാലേ വിഹാരം ഗന്തുകാമാ ഹോന്തി, തസ്മാ സോപി ‘‘മേ അഞ്ഞം താണം നത്ഥീ’’തി വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം ഫാസുകട്ഠാനേ നിപജ്ജി. അഥ രഞ്ഞോപി തം രത്തിം നിദ്ദം അലഭന്തസ്സ തം ഇത്ഥിം അനുസ്സരന്തസ്സ കാമപരിളാഹോ ഉപ്പജ്ജി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘വിഭാതക്ഖണേയേവ തം പുരിസം ഘാതാപേത്വാ തം ഇത്ഥിം ആനേസ്സാമീ’’തി.

തസ്മിം ഖണേയേവ സട്ഠിയോജനികായ ലോഹകുമ്ഭിയാ നിബ്ബത്താ ചത്താരോ പുരിസാ പക്കുഥിതായ ഉക്ഖലിയാ തണ്ഡുലാ വിയ സമ്പരിവത്തകം പച്ചമാനാ തിംസായ വസ്സസഹസ്സേഹി ഹേട്ഠിമതലം പത്വാ അപരേഹി തിംസായ വസ്സസഹസ്സേഹി പുന മുഖവട്ടിയം പാപുണിംസു. തേ സീസം ഉക്ഖിപിത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഓലോകേത്വാ ഏകേകം ഗാഥം വത്തുകാമാ വത്തും അസക്കോന്താ ഏകേകം അക്ഖരം വത്വാ പരിവത്തിത്വാ ലോഹകുമ്ഭിമേവ പവിട്ഠാ. രാജാ നിദ്ദം അലഭന്തോ മജ്ഝിമയാമസമനന്തരേ തം സദ്ദം സുത്വാ ¶ ഭീതോ ഉത്രസ്തമാനസോ ‘‘കിം നു ഖോ മയ്ഹം ജീവിതന്തരായോ ഭവിസ്സതി, ഉദാഹു മേ അഗ്ഗമഹേസിയാ, ഉദാഹു മേ രജ്ജം വിനസ്സിസ്സതീ’’തി ചിന്തേന്തോ സകലരത്തിം അക്ഖീനി നിമീലേതും നാസക്ഖി. സോ അരുണുഗ്ഗമനവേലായ ഏവ പുരോഹിതം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘ആചരിയ, മയാ മജ്ഝിമയാമസമനന്തരേ മഹന്താ ഭേരവസദ്ദാ സുതാ, ‘രജ്ജസ്സ വാ അഗ്ഗമഹേസിയാ വാ മയ്ഹം വാ കസ്സ അന്തരായോ ¶ ഭവിസ്സതീ’തി ന ജാനാമി, തേന മേ ത്വം പക്കോസാപിതോ’’തി ആഹ. മഹാരാജ, കിം തേ സദ്ദാ സുതാതി? ‘‘ആചരിയ, ദു-ഇതി സ-ഇതി ന-ഇതി സോ-ഇതീതി ഇമേ സദ്ദേ അസ്സോസിം, ഇമേസം നിപ്ഫത്തിം ഉപധാരേഹീ’’തി. ബ്രാഹ്മണസ്സ മഹാഅന്ധകാരം പവിട്ഠസ്സ വിയ ന കിഞ്ചി പഞ്ഞായതി, ‘‘ന ജാനാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘പന ലാഭസക്കാരോ മേ പരിഹായിസ്സതീ’’തി ഭായിത്വാ ‘‘ഭാരിയം, മഹാരാജാ’’തി ആഹ. ‘‘കിം, ആചരിയാ’’തി? ‘‘ജീവിതന്തരായോ തേ പഞ്ഞായതീ’’തി. സോ ദ്വിഗുണം ഭീതോ, ‘‘ആചരിയ, അത്ഥി കിഞ്ചി പന പടിഘാതകാരണ’’ന്തി ആഹ. ‘‘അത്ഥി, മഹാരാജ, മാ ഭായി, അഹം തയോ വേദേ ജാനാമീ’’തി. ‘‘കിം പന ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി? ‘‘സബ്ബസതയഞ്ഞം യജിത്വാ ജീവിതം ലഭിസ്സസി, ദേവാ’’തി. ‘‘കിം ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി? ഹത്ഥിസതം അസ്സസതം ഉസഭസതം ധേനുസതം അജസതം ഉരബ്ഭസതം കുക്കുടസതം സൂകരസതം ദാരകസതം ദാരികാസതന്തി ഏവം ഏകേകം പാണജാതിം സതം സതം കത്വാ ¶ ഗണ്ഹാപേന്തോ ‘‘സചേ മിഗജാതിമേവ ഗണ്ഹാപേസ്സാമി, ‘അത്തനോ ഖാദനീയമേവ ഗണ്ഹാപേതീ’തി വക്ഖന്തീ’’തി ഹത്ഥിഅസ്സമനുസ്സേപി ഗണ്ഹാപേതി. രാജാ ‘‘മമ ജീവിതമേവ മയ്ഹം ലാഭോ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘സബ്ബപാണേ ¶ സീഘം ഗണ്ഹഥാ’’തി ആഹ. ആണത്തമനുസ്സാ അധികതരം ഗണ്ഹിംസു. വുത്തമ്പി ചേതം കോസലസംയുത്തേ –

‘‘തേന ഖോ പന സമയേന രഞ്ഞോ പസേനദിസ്സ കോസലസ്സ മഹായഞ്ഞോ പച്ചുപട്ഠിതോ ഹോതി, പഞ്ച ച ഉസഭസതാനി പഞ്ച ച വച്ഛതരസതാനി പഞ്ച ച വച്ഛതരിസതാനി പഞ്ച ച അജസതാനി പഞ്ച ച ഉരബ്ഭസതാനി ഥൂണൂപനീതാനി ഹോന്തി യഞ്ഞത്ഥായ. യേപിസ്സ തേ ഹോന്തി ദാസാതി വാ പേസ്സാതി വാ കമ്മകരാതി വാ, തേപി ദണ്ഡതജ്ജിതാ ഭയതജ്ജിതാ അസ്സുമുഖാ രുദമാനാ പരികമ്മാനി കരോന്തീ’’തി (സം. നി. ൧.൧൨൦).

മഹാജനോ അത്തനോ അത്തനോ പുത്തധീതുഞാതീനം അത്ഥായ പരിദേവമാനോ മഹാസദ്ദമകാസി, മഹാപഥവീഉന്ദ്രിയനസദ്ദോ വിയ അഹോസി. അഥ മല്ലികാ ദേവീ തം സദ്ദം സുത്വാ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ തേ, മഹാരാജ, ഇന്ദ്രിയാനി അപാകതികാനി, കിലന്തരൂപാനി വിയ പഞ്ഞായന്തീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘കിം തുയ്ഹം ¶ , മല്ലികേ, ത്വം മമ കണ്ണമൂലേന ആസിവിസമ്പി ഗച്ഛന്തം ന ജാനാസീ’’തി? ‘‘കിം പനേതം, ദേവാ’’തി? ‘‘രത്തിഭാഗേ മേ ഏവരൂപോ നാമ സദ്ദോ സുതോ ¶ , സ്വാഹം പുരോഹിതം പുച്ഛിത്വാ ജീവിതന്തരായോ തേ പഞ്ഞായതി, സബ്ബസതയഞ്ഞം യജിത്വാ ജീവിതം ലഭിസ്സസീ’’തി സുത്വാ ‘‘മമ ജീവിതമേവ മയ്ഹം ലാഭോ’’തി ഇമേ പാണേ ഗണ്ഹാപേസിന്തി. മല്ലികാ ദേവീ, ‘‘അന്ധബാലോസി, മഹാരാജ, കിഞ്ചാപി മഹാഭക്ഖോസി, അനേകസൂപബ്യഞ്ജനവികതികം ദോണപാകം ഭോജനം ഭുഞ്ജസി, ദ്വീസു രട്ഠേസു രജ്ജം കാരേസി, പഞ്ഞാ പന തേ മന്ദാ’’തി ആഹ. ‘‘കസ്മാ ഏവം വദേസി, ദേവീ’’തി? ‘‘കഹം തയാ അഞ്ഞസ്സ മരണേന അഞ്ഞസ്സ ജീവിതലാഭോ ദിട്ഠപുബ്ബോ, അന്ധബാലസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ കഥം ഗഹേത്വാ കസ്മാ മഹാജനസ്സ ഉപരി ദുക്ഖം ഖിപസി, ധുരവിഹാരേ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ അതീതാദീസു അപ്പടിഹതഞാണോ സത്ഥാ വസതി, തം പുച്ഛിത്വാ തസ്സോവാദം കരോഹീ’’തി വുത്തേ രാജാ സല്ലഹുകേഹി യാനേഹി മല്ലികായ സദ്ധിം വിഹാരം ഗന്ത്വാ മരണഭയതജ്ജിതോ കിഞ്ചി വത്തും അസക്കോന്തോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി.

അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ഹന്ദ കുതോ നു ത്വം, മഹാരാജ, ആഗച്ഛസി ദിവാ ദിവസ്സാ’’തി പഠമതരം ആലപി. സോ തുണ്ഹീയേവ നിസീദി. തതോ മല്ലികാ ഭഗവതോ ആരോചേസി – ‘‘ഭന്തേ, രഞ്ഞാ കിര മജ്ഝിമയാമസമനന്തരേ സദ്ദോ സുതോ. അഥ നം പുരോഹിതസ്സ ആരോചേസി. പുരോഹിതോ ‘ജീവിതന്തരായോ തേ ഭവിസ്സതി, തസ്സ പടിഘാതത്ഥായ സബ്ബസതേ ¶ പാണേ ഗഹേത്വാ തേസം ഗലലോഹിതേന യഞ്ഞേ യജിതേ ജീവിതം ലഭിസ്സസീ’തി ആഹ. രാജാ പാണേ ഗണ്ഹാപേസി, തേനായം മയാ ¶ ഇധാനീതോ’’തി. ‘‘ഏവം കിര, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിന്തി തേ സദ്ദോ സുതോ’’തി? സോ അത്തനാ സുതനിയാമേനേവ ആചിക്ഖി. തഥാഗതസ്സ തം സുത്വാവ ഏകോഭാസോ അഹോസി. അഥ നം സത്താ ആഹ – ‘‘മാ ഭായി, മഹാരാജ, തവ അന്തരായോ നത്ഥി, പാപകമ്മിനോ സത്ഥാ അത്തനോ ദുക്ഖം ആവീകരോന്താ ഏവമാഹംസൂ’’തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, തേഹി കത’’ന്തി? അഥ ഖോ ഭഗവാ തേസം കമ്മം ആചിക്ഖിതും ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, സുണാഹീ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ വീസതിവസ്സസഹസ്സായുകേസു മനുസ്സേസു കസ്സപോ ഭഗവാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ വീസതിയാ ഖീണാസവസഹസ്സേഹി സദ്ധിം ചാരികം ചരമാനോ ബാരാണസിമഗമാസി. ബാരാണസിവാസിനോ ദ്വേപി തയോപി ബഹുതരാപി ¶ ഏകതോ ഹുത്വാ ആഗന്തുകദാനം പവത്തയിംസു. തദാ ബാരാണസിയം ചത്താലീസകോടിവിഭവാ ചത്താരോ സേട്ഠിപുത്താ സഹായകാ അഹേസും. തേ മന്തയിംസു – ‘‘അമ്ഹാകം ഗേഹേ ബഹുധനം, തേന കിം കരോമാ’’തി? ‘‘ഏവരൂപേ ബുദ്ധേ ചാരികം ചരമാനേ ദാനം ദസ്സാമ, സീലം രക്ഖിസ്സാമ, പൂജം കരിസ്സാമാ’’തി ഏകോപി അവത്വാ തേസു ഏകോ താവ ഏവമാഹ – ‘‘തിഖിണസുരം പിവന്താ മധുരമംസം ഖാദന്താ വിചരിസ്സാമ, ഇദം അമ്ഹാകം ജീവിതഫല’’ന്തി. അപരോപി ഏവമാഹ – ‘‘ദേവസികം തിവസ്സികഗന്ധസാലിഭത്തം ¶ നാനഗ്ഗരസേഹി ഭുഞ്ജന്താ വിചരിസ്സാമാ’’തി. അപരോപി ഏവമാഹ – ‘‘നാനപ്പകാരം പൂവഖജ്ജകവികതിം പചാപേത്വാ ഖാദന്താ വിചരിസ്സാമാ’’തി. അപരോപി ഏവമാഹ – ‘‘സമ്മാ മയം അഞ്ഞം കിഞ്ചി ന കരിസ്സാമ, ‘ധനം ദസ്സാമാ’തി വുത്തേ അനിച്ഛമാനാ ഇത്ഥീ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ ധനേന പലോഭേത്വാ പാരദാരികകമ്മം കരിസ്സാമാ’’തി. ‘‘സാധു, സാധൂ’’തി സബ്ബേവ തസ്സ കഥായ അട്ഠംസു.

തേ തതോ പട്ഠായ അഭിരൂപാനം ഇത്ഥീനം ധനം പേസേത്വാ വീസതിവസ്സസഹസ്സാനി പാരദാരികകമ്മം കത്വാ കാലം കത്വാ അവീചിനിരയേ നിബ്ബത്താ. തേ ഏകം ബുദ്ധന്തരം നിരയേ പച്ചിത്വാ തത്ഥ കാലം കത്വാ പക്കാവസേസേന സട്ഠിയോജനികായ ലോഹകുമ്ഭിയാ നിബ്ബത്തിത്വാ തിംസായ വസ്സസഹസ്സേഹി ഹേട്ഠിമതലം പത്വാ പുനപി തിംസായ വസ്സസഹസ്സേഹി ലോഹകുമ്ഭിമുഖം പത്വാ ഏകേകം ഗാഥം വത്തുകാമാ ഹുത്വാ വത്തും അസക്കോന്താ ഏകേകം അക്ഖരം വത്വാ പുന പരിവത്തിത്വാ, ലോഹകുമ്ഭിമേവ പവിട്ഠാ. ‘‘വദേഹി, മഹാരാജ, പഠമം തേ കിം സദ്ദോ നാമ സുതോ’’തി? ‘‘ദു-ഇതി, ഭന്തേ’’തി. സത്ഥാ തേന അപരിപുണ്ണം കത്വാ വുത്തം ഗാഥം പരിപുണ്ണം കത്വാ ദസ്സേന്തോ ഏവമാഹ –

‘‘ദുജ്ജീവിതമജീവിമ്ഹ ¶ , യേ സന്തേ ന ദദമ്ഹസേ;

വിജ്ജമാനേസു ഭോഗേസു, ദീപം നാകമ്ഹ അത്തനോ’’തി. (ജാ. ൧.൪.൫൩; പേ. വ. ൮൦൪);

അഥ ¶ രഞ്ഞോ ഇമിസ്സാ ഗാഥായ അത്ഥം പകാസേത്വാ, ‘‘കിം തേ, മഹാരാജ, ദുതിയസദ്ദോ തതിയസദ്ദോ ചതുത്ഥസദ്ദോ സുതോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏവം നാമാ’’തി വുത്തേ അവസേസം പരിപൂരേന്തോ –

‘‘സട്ഠിവസ്സസഹസ്സാനി, പരിപുണ്ണാനി സബ്ബസോ;

നിരയേ പച്ചമാനാനം, കദാ അന്തോ ഭവിസ്സതി.

‘‘നത്ഥി ¶ അന്തോ കുതോ അന്തോ, ന അന്തോ പടിദിസ്സതി;

തദാ ഹി പകതം പാപം, മമ തുയ്ഹഞ്ച മാരിസാ.

‘‘സോഹം നൂന ഇതോ ഗന്ത്വാ, യോനിം ലദ്ധാന മാനുസിം;

വദഞ്ഞൂ സീലസമ്പന്നോ, കാഹാമി കുസലം ബഹു’’ന്തി. (ജാ. ൧.൪.൫൪-൫൬; പേ. വ. ൮൦൨, ൮൦൩, ൮൦൫) –

പടിപാടിയാ ഇമാ ഗാഥാ വത്വാ താസം അത്ഥം പകാസേത്വാ ‘‘ഇതി ഖോ, മഹാരാജ, തേ ചത്താരോ ജനാ ഏകേകം ഗാഥം വത്തുകാമാപി വത്തും അസക്കോന്താ ഏകകമേവ അക്ഖരം വത്വാ പുന ലോഹകുമ്ഭിമേവ പവിട്ഠാ’’തി ആഹ.

രഞ്ഞാ കിര പസേനദികോസലേന തസ്സ സദ്ദസ്സ സുതകാലതോ പട്ഠായ തേ ഹേട്ഠാ ഭസ്സന്തി ഏവ, അജ്ജാപി ഏകം വസ്സസഹസ്സം നാതിക്കമന്തി. രഞ്ഞോ തം ദേസനം സുത്വാ മഹാസംവേഗോ ഉപ്പജ്ജി. സോ ‘‘ഭാരിയം വതിദം പാരദാരികകമ്മം നാമ, ഏകം കിര ബുദ്ധന്തരം നിരയേ പച്ചിത്വാ തതോ ചുതാ സട്ഠിയോജനികായ ലോഹകുമ്ഭിയാ നിബ്ബത്തിത്വാ തത്ഥ സട്ഠിവസ്സസഹസ്സാനി പച്ചിത്വാ ഏവമ്പി നേസം ദുക്ഖാ മുച്ചനകാലോ ന പഞ്ഞായതി, അഹമ്പി പരദാരേ സിനേഹം കത്വാ സബ്ബരത്തിം ¶ നിദ്ദം ന ലഭിം, ഇദാനി ഇതോ പട്ഠായ പരദാരേ മാനസം ന ബന്ധിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ തഥാഗതം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, അജ്ജ മേ രത്തിയാ ദീഘഭാവോ ഞാതോ’’തി. സോപി പുരിസോ തത്ഥേവ നിസിന്നോ തം കഥം സുത്വാ ‘‘ലദ്ധോ മേ ബലവപ്പച്ചയോ’’തി സത്ഥാരം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, രഞ്ഞാ താവ അജ്ജ രത്തിയാ ദീഘഭാവോ ഞാതോ, അഹം പന ഹിയ്യോ സയമേവ യോജനസ്സ ദീഘഭാവം അഞ്ഞാസി’’ന്തി. സത്ഥാ ദ്വിന്നമ്പി ¶ കഥം സംസന്ദിത്വാ ‘‘ഏകച്ചസ്സ രത്തി ദീഘാ ഹോതി, ഏകച്ചസ്സ യോജനം ദീഘം ഹോതി, ബാലസ്സ പന സംസാരോ ദീഘോ ഹോതീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ദീഘാ ജാഗരതോ രത്തി, ദീഘം സന്തസ്സ യോജനം;

ദീഘോ ബാലാന സംസാരോ, സദ്ധമ്മം അവിജാനത’’ന്തി.

തത്ഥ ദീഘാതി രത്തി നാമേസാ തിയാമമത്താവ, ജാഗരന്തസ്സ പന ദീഘാ ഹോതി, ദ്വിഗുണതിഗുണാ വിയ ഹുത്വാ ഖായതി. തസ്സാ ദീഘഭാവം അത്താനം മങ്കുണസങ്ഘസ്സ ഭത്തം കത്വാ യാവ സൂരിയുഗ്ഗമനാ സമ്പരിവത്തകം സേമാനോ ¶ മഹാകുസീതോപി, സുഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ സിരിസയനേ സയമാനോ കാമഭോഗീപി ന ജാനാതി, സബ്ബരത്തിം പന പധാനം പദഹന്തോ യോഗാവചരോ ച, ധമ്മകഥം കഥേന്തോ ¶ ധമ്മകഥികോ ച, ആസനസമീപേ ഠത്വാ ധമ്മം സുണന്തോ ച, സീസരോഗാദിഫുട്ഠോ വാ ഹത്ഥപാദച്ഛേദനാദിം പത്തോ വാ വേദനാഭിഭൂതോ ച, രത്തിം മഗ്ഗപടിപന്നോ അദ്ധികോ ച ജാനാതി. യോജനന്തി യോജനമ്പി ചതുഗാവുതമത്തമേവ, സന്തസ്സ പന കിലന്തസ്സ ദീഘം ഹോതി, ദ്വിഗുണതിഗുണം വിയ ഖായതി. സകലദിവസഞ്ഹി മഗ്ഗം ഗന്ത്വാ കിലന്തോ പടിപഥം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘പുരതോ ഗാമോ കീവദൂരോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘യോജന’’ന്തി വുത്തേ ഥോകം ഗന്ത്വാ അപരമ്പി പുച്ഛിത്വാ തേനാപി ‘‘യോജന’’ന്തി വുത്തേ പുന ഥോകം ഗന്ത്വാ അപരമ്പി പുച്ഛതി. സോപി ‘‘യോജന’’ന്തി വദതി. സോ പുച്ഛിതപുച്ഛിതാ യോജനന്തേവ വദന്തി, ദീഘം വതിദം യോജനം, ഏകയോജനം ദ്വേ തീണി യോജനാനി വിയ മഞ്ഞേതി. ബാലാനന്തി ഇധലോകപരലോകത്ഥം പന അജാനന്താനം ബാലാനം സംസാരവട്ടസ്സ പരിയന്തം കാതും അസക്കോന്താനം യം സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയഭേദം സദ്ധമ്മം ഞത്വാ സംസാരസ്സ അന്തം കരോന്തി, തം സദ്ധമ്മം അവിജാനതം സംസാരോ ദീഘോ നാമ ഹോതി. സോ ഹി അത്തനോ ധമ്മതായ ഏവ ദീഘോ നാമ. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘അനമതഗ്ഗോയം, ഭിക്ഖവേ, സംസാരോ, പുബ്ബാ കോടി ന പഞ്ഞായതീ’’തി (സം. നി. ൨.൧൨൪). ബാലാനം പന പരിയന്തം കാതും അസക്കോന്താനം അതിദീഘോയേവാതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ സോ പുരിസോ സോതാപത്തിഫലം പത്തോ, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പത്താ. മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ ജാതാതി.

രാജാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഗച്ഛന്തോയേവ തേ സത്തേ ബന്ധനാ മോചേസി. തത്ഥ ഇത്ഥിപുരിസാ ബന്ധനാ മുത്താ സീസം ന്ഹത്വാ സകാനി ഗേഹാനി ഗച്ഛന്താ ‘‘ചിരം ജീവതു നോ, അയ്യാ, മല്ലികാ ദേവീ, തം നിസ്സായ ജീവിതം ലഭിമ്ഹാ’’തി മല്ലികായ ഗുണകഥം കഥയിംസു. സായന്ഹസമയേ ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘അഹോ പണ്ഡിതാ വതായം, മല്ലികാ, അത്തനോ പഞ്ഞം നിസ്സായ ഏത്തകസ്സ ¶ ജനസ്സ ജീവിതദാനം അദാസീ’’തി. സത്ഥാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ തേസം ഭിക്ഖൂനം കഥം സുത്വാ ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമിത്വാ ധമ്മസഭം പവിസിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദിത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ ¶ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മല്ലികാ, ഇദാനേവ അത്തനോ പഞ്ഞം നിസ്സായ മഹാജനസ്സ ജീവിതദാനം ദേതി, പുബ്ബേപി അദാസിയേവാ’’തി വത്വാ തമത്ഥം പകാസന്തോ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ ബാരാണസിയം രഞ്ഞോ പുത്തോ ഏകം നിഗ്രോധരുക്ഖം ഉപസങ്കമിത്വാ തത്ഥ നിബ്ബത്തായ ദേവതായ ആയാചി – ‘‘സാമി ദേവരാജ, ഇമസ്മിം ജമ്ബുദീപേ ഏകസതരാജാനോ ഏകസതഅഗ്ഗമഹേസിയോ, സചാഹം പിതു അച്ചയേന രജ്ജം ലഭിസ്സാമീ, ഏതേസം ഗലലോഹിതേന ബലിം കരിസ്സാമീ’’തി. സോ പിതരി കാലകതേ രജ്ജം പത്വാ ‘‘ദേവതായ മേ ആനുഭാവേന രജ്ജം പത്തം, ബലിമസ്സാ കരിസ്സാമീ’’തി മഹതിയാ സേനായ നിക്ഖമിത്വാ ഏകം രാജാനം അത്തനോ വസേ വത്തേത്വാ തേന സദ്ധിം അപരമ്പി ¶ അപരമ്പീതി സബ്ബേ രാജാനോ അത്തനോ വസേ കത്വാ സദ്ധിം അഗ്ഗമഹേസീഹി ആദായ ഗച്ഛന്തോ ഉഗ്ഗസേനസ്സ നാമ സബ്ബകനിട്ഠസ്സ രഞ്ഞോ ധമ്മദിന്നാ നാമ അഗ്ഗമഹേസീ ഗരുഗബ്ഭാ, തം ഓഹായ ആഗന്ത്വാ ‘‘ഏത്തകജനം വിസപാനകം പായേത്വാ മാരേസ്സാമീ’’തി രുക്ഖമൂലം സോധാപേസി. ദേവതാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം രാജാ ഏത്തകേ രാജാനോ ഗണ്ഹന്തോ ‘മം നിസ്സായ ഗഹിതാ ഇമേ’തി ചിന്തേത്വാ തേസം ഗലലോഹിതേന മയ്ഹം ബലിം കാതുകാമോ, സചേ പനായം ഏതേ ഘാതേസ്സതി, ജമ്ബുദീപേ രാജവംസോ ഉപച്ഛിജ്ജിസ്സതി, രുക്ഖമൂലേപി, മേ അസുചി ഭവിസ്സതി, സക്ഖിസ്സാമി നു ഖോ ഏതം നിവാരേതു’’ന്തി. സാ ഉപധാരേന്തീ ‘‘നാഹം സക്ഖിസ്സാമീ’’തി ഞത്വാ അഞ്ഞമ്പി ദേവതം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏതമത്ഥം ആരോചേത്വാ ‘‘ത്വം സക്ഖിസ്സസീ’’തി ആഹ. തായപി പടിക്ഖിത്താ അഞ്ഞമ്പി അഞ്ഞമ്പീതി ഏവം സകലചക്കവാളദേവതായോ ഉപസങ്കമിത്വാ താഹിപി പടിക്ഖിത്താ ചതുന്നം മഹാരാജൂനം സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘മയം ന സക്കോമ, അമ്ഹാകം പന രാജാ അമ്ഹേഹി പുഞ്ഞേന ച പഞ്ഞായ ച വിസിട്ഠോ, തം പുച്ഛാ’’തി തേഹിപി പടിക്ഖിത്തകാലേ സക്കം ഉപസങ്കമിത്വാ തമത്ഥം ആരോചേത്വാ, ‘‘ദേവ, തുമ്ഹേസു അപ്പോസ്സുക്കതം ആപന്നേസു ഖത്തിയവംസോ ഉപച്ഛിജ്ജിസ്സതി, തസ്സ പടിസരണം ഹോഥാ’’തി ¶ ആഹ. സക്കോ ‘‘അഹമ്പി നം പടിബാഹിതും ന സക്ഖിസ്സാമി, ഉപായം പന തേ വക്ഖാമീ’’തി വത്വാ ഉപായം ആചിക്ഖി – ‘‘ഗച്ഛ, ത്വം രഞ്ഞോ പസ്സന്തസ്സേവ രത്തവത്ഥം നിവാസേത്വാ അത്തനോ രുക്ഖതോ നിക്ഖമിത്വാ ഗമനാകാരം ദസ്സേഹി. അഥ തം രാജാ ‘ദേവതാ ഗച്ഛതി, നിവത്താപേസ്സാമി ന’ന്തി നാനപ്പകാരേന യാചിസ്സതി. അഥ നം വദേയ്യാസി ‘ത്വം ഏകസതരാജാനോ ¶ സദ്ധിം അഗ്ഗമഹേസീഹി ആനേത്വാ തേസം ഗലലോഹിതേന ബലിം കരിസ്സാമീ’തി മയ്ഹം ആയാചിത്വാ ഉഗ്ഗസേനസ്സ രഞ്ഞോ ദേവിം ഓഹായ ആഗതോ, നാഹം താദിസസ്സ മുസാവാദസ്സ ബലിം സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി, ‘‘ഏവം കിര വുത്തേ രാജാ തം ആണാപേസ്സതി, സാ രഞ്ഞോ ധമ്മം ദേസേത്വാ ഏത്തകസ്സ ¶ ജനസ്സ ജീവിതദാനം ദസ്സതീ’’തി. ഇമിനാ കാരണേന സക്കോ ദേവതായ ഇമം ഉപായം ആചിക്ഖി. ദേവതാ തഥാ അകാസി.

രാജാപി തം ആണാപേസി. സാ ആഗന്ത്വാ തേസം രാജൂനം പരിയന്തേ നിസിന്നമ്പി അത്തനോ രാജാനമേവ വന്ദി. രാജാ ‘‘മയി സബ്ബരാജജേട്ഠകേ ഠിതേ സബ്ബകനിട്ഠം അത്തനോ സാമികം വന്ദതീ’’തി തസ്സാ കുജ്ഝി. അഥ നം സാ ആഹ – ‘‘കിം മയ്ഹം തയി പടിബദ്ധം, അയം പന മേ സാമികോ ഇസ്സരിയസ്സ ദായകോ, ഇമം അവന്ദിത്വാ കസ്മാ തം വന്ദിസ്സാമീ’’തി? രുക്ഖദേവതാ പസ്സന്തസ്സേവ മഹാജനസ്സ ‘‘ഏവം, ഭദ്ദേ, ഏവം, ഭദ്ദേ’’തി വത്വാ തം പുപ്ഫമുട്ഠിനാ പൂജേസി ¶ . പുന രാജാ ആഹ – ‘‘സചേ മം ന വന്ദസി, മയ്ഹം രജ്ജസിരിദായികം ഏവം മഹാനുഭാവം ദേവതം കസ്മാ ന വന്ദസീ’’തി? ‘‘മഹാരാജ, തയാ അത്തനോ പുഞ്ഞേ ഠത്വാ രാജാനോ ഗഹിതാ, ന ദേവതായ ഗഹേത്വാ ദിന്നാ’’തി. പുനപി തം ദേവതാ ‘‘ഏവം, ഭദ്ദേ, ഏവം, ഭദ്ദേ’’തി വത്വാ തഥേവ പൂജേസി. പുന സാ രാജാനം ആഹ – ‘‘ത്വം ‘ദേവതായ മേ ഏത്തകാ രാജാനോ ഗഹേത്വാ ദിന്നാ’തി വദേസി, ഇദാനി തേ ദേവതായ ഉപരി വാമപസ്സേ രുക്ഖോ അഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢോ, സാ തം അഗ്ഗിം നിബ്ബാപേതും കസ്മാ നാസക്ഖി, യദി ഏവം മഹാനുഭാവാ’’തി. പുനപി തം ദേവതാ ‘‘ഏവം, ഭദ്ദേ, ഏവം, ഭദ്ദേ’’തി വത്വാ തഥേവ പൂജേസി.

സാ കഥയമാനാ ഠിതാ രോദി ചേവ ഹസി ച. അഥ നം രാജാ ‘‘കിം ഉമ്മത്തികാസീ’’തി ആഹ. ‘‘കസ്മാ ദേവ ഏവം വദേസി’’? ‘‘ന മാദിസിയോ ഉമ്മത്തികാ ഹോന്തീ’’തി. അഥ ‘‘നം കിം കാരണാ രോദസി ചേവ ഹസസി ചാ’’തി? ‘‘സുണാഹി, മഹാരാജ, അഹഞ്ഹി അതീതേ കുലധീതാ ഹുത്വാ പതികുലേ വസന്തീ സാമികസ്സ സഹായകം പാഹുനകം ആഗതം ദിസ്വാ തസ്സ ഭത്തം പചിതുകാമാ ‘മംസം ആഹരാ’തി ദാസിയാ കഹാപണം ദത്വാ തായ മംസം അലഭിത്വാ ആഗതായ ‘നത്ഥി മംസ’ന്തി വുത്തേ ഗേഹസ്സ പച്ഛിമഭാഗേ സയിതായ ഏളികായ സീസം ഛിന്ദിത്വാ ഭത്തം സമ്പാദേസിം. സാഹം ഏകിസ്സായ ഏളികായ സീസം ഛിന്ദിത്വാ നിരയേ പച്ചിത്വാ പക്കാവസേസേന തസ്സാ ലോമഗണനായ സീസച്ഛേദം പാപുണിം, ‘ത്വം ഏത്തകം ജനം വധിത്വാ കദാ ദുക്ഖാ ¶ മുച്ചിസ്സസീ’തി ¶ ഏവമഹം തവ ദുക്ഖം അനുസ്സരന്തീ രോദി’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഏകിസ്സാ കണ്ഠം ഛേത്വാന, ലോമഗണനായ പച്ചിസം;

ബഹൂനം കണ്ഠേ ഛേത്വാന, കഥം കാഹസി ഖത്തിയാ’’തി.

അഥ ‘‘കസ്മാ ത്വം ഹസസീ’’തി? ‘‘‘ഏതസ്മാ ദുക്ഖാ മുത്താമ്ഹീ’തി തുസ്സിത്വാ, മഹാരാജാ’’തി ¶ . പുനപി തം ദേവതാ ‘‘ഏവം, ഭദ്ദേ, ഏവം, ഭദ്ദേ’’തി വത്വാ പുപ്ഫമുട്ഠിനാ പൂജേസി. രാജാ ‘‘അഹോ മേ ഭാരിയം കതം കമ്മം, അയം കിര ഏകം ഏളികം വധിത്വാ നിരയേ പക്കാവസേസേന തസ്സാ ലോമഗണനായ സീസച്ഛേദം പാപുണി, അഹം ഏത്തകം ജനം വധിത്വാ കദാ സോത്ഥിം പാപുണിസ്സാമീ’’തി സബ്ബേ രാജാനോ മോചേത്വാ അത്തനോ മഹല്ലകതരേ വന്ദിത്വാ ദഹരദഹരാനം അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ സബ്ബേ ഖമാപേത്വാ സകസകട്ഠാനമേവ പഹിണി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, ന ഇദാനേവ, മല്ലികാ ദേവീ, അത്തനോ പഞ്ഞം നിസ്സായ മഹാജനസ്സ ജീവിതദാനം ദേതി, പുബ്ബേപി അദാസിയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ ബാരാണസിരാജാ പസേനദി കോസലോ അഹോസി, ധമ്മദിന്നാ, ദേവീ മല്ലികാ, രുക്ഖദേവതാ അഹമേവാ’’തി. ഏവം അതീതം സമോധാനേത്വാ പുന ധമ്മം ദേസേന്തോ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, പാണാതിപാതോ ¶ നാമ ന കത്തബ്ബയുത്തകോ. പാണാതിപാതിനോ ഹി ദീഘരത്തം സോചന്തീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ ആഹ –

ദിസ്വാ കമ്മകിലിട്ഠമത്തനോ’’തി. (ധ. പ. ൧൫);

‘‘ഏവം ചേ സത്താ ജാനേയ്യും, ദുക്ഖായം ജാതിസമ്ഭവോ;

ന പാണോ പാണിനം ഹഞ്ഞേ, പാണഘാതീ ഹി സോചതീ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൧൮);

൨. മഹാകസ്സപത്ഥേരസദ്ധിവിഹാരികവത്ഥു

ചരഞ്ചേ ¶ നാധിഗച്ഛേയ്യാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം ജേതവനേ വിഹരന്തോ മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികം ആരബ്ഭ കഥേസി. ദേസനാ രാജഗഹേ സമുട്ഠിതാ.

ഥേരം കിര രാജഗഹം നിസ്സായ പിപ്പലിഗുഹായം വസന്തം ദ്വേ സദ്ധിവിഹാരികാ ഉപട്ഠഹിംസു. തേസു ഏകോ സക്കച്ചം വത്തം കരോതി, ഏകോ തേന കതം കതം അത്തനാ കതം വിയ ദസ്സേന്തോ മുഖോദകദന്തകട്ഠാനം ¶ പടിയാദിതഭാവം ഞത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മുഖോദകദന്തകട്ഠാനി മേ പടിയാദിതാനി, മുഖം ധോവഥാ’’തി വദതി, പാദധോവനന്ഹാനാദികാലേപി ഏവമേവ വദതി. ഇതരോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം നിച്ചകാലം മയാ കതം കതം അത്തനാ കതം വിയ കത്വാ ദസ്സേതി, ഹോതു, കത്തബ്ബയുത്തകമസ്സ കരിസ്സാമീ’’തി. തസ്സ ഭുഞ്ജിത്വാ സുപന്തസ്സേവ ന്ഹാനോദകം താപേത്വാ ഏകസ്മിം ഘടേ കത്വാ പിട്ഠികോട്ഠകേ ഠപേസി, ഉദകതാപനഭാജനേ പന നാളിമത്തം ഉദകം ¶ സേസേത്വാ ഉസുമം മുഞ്ചന്തം ഠപേസി. തം ഇതരോ സായന്ഹസമയേ പബുജ്ഝിത്വാ ഉസുമം നിക്ഖന്തം ദിസ്വാ ‘‘ഉദകം താപേത്വാ കോട്ഠകേ ഠപിതം ഭവിസ്സതീ’’തി വേഗേന ഗന്ത്വാ ഥേരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കോട്ഠകേ ഉദകം ഠപിതം, ന്ഹായഥാ’’തി വത്വാ ഥേരേന സദ്ധിംയേവ കോട്ഠകം പാവിസി. ഥേരോ ഉദകം അപസ്സന്തോ ‘‘കഹം ഉദകം, ആവുസോ’’തി ആഹ. ദഹരോ അഗ്ഗിസാലം ഗന്ത്വാ ഭാജനേ ഉളുങ്കം ഓതാരേത്വാ തുച്ഛഭാവം ഞത്വാ ‘‘പസ്സഥ ദുട്ഠസ്സ കമ്മം തുച്ഛഭാജനം ഉദ്ധനേ ആരോപേത്വാ കുഹിം ഗതോ, അഹം ‘കോട്ഠകേ ഉദക’ന്തി സഞ്ഞായ ആരോചേസി’’ന്തി ഉജ്ഝായന്തോ ഘടം ആദായ തിത്ഥം അഗമാസി. ഇതരോപി പിട്ഠികോട്ഠകതോ ഉദകം ആഹരിത്വാ കോട്ഠകേ ഠപേസി.

ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ദഹരോ ‘ഉദകം മേ താപേത്വാ കോട്ഠകേ ഠപിതം, ഏഥ, ഭന്തേ, ന്ഹായഥാ’തി വത്വാ ഇദാനി ഉജ്ഝായന്തോ ഘടം ആദായ തിത്ഥം ഗച്ഛതി, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘ഏത്തകം കാലം ഏസ ദഹരോ ഇമിനാ കതം വത്തം അത്തനാവ കതം വിയ പകാസേതീ’’തി ഞത്വാ സായം ആഗന്ത്വാ നിസിന്നസ്സ ഓവാദമദാസി, ‘‘ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ നാമ ‘അത്തനാ കതമേവ കത’ന്തി വത്തും വട്ടതി, നോ അകതം, ത്വം ഇദാനേവ ‘കോട്ഠകേ ഉദകം ഠപിതം, ന്ഹായഥ, ഭന്തേ’തി വത്വാ മയി പവിസിത്വാ ഠിതേ ഘടം ¶ ആദായ ഉജ്ഝായന്തോ ഗച്ഛസി, പബ്ബജിതസ്സ നാമ ഏവം കാതും ന വട്ടതീ’’തി. സോ ‘‘പസ്സഥ ഥേരസ്സ കമ്മം, ഉദകമത്തകം നാമ നിസ്സായ മം ഏവം വദേസീ’’തി കുജ്ഝിത്വാ പുനദിവസേ ഥേരേന സദ്ധിം പിണ്ഡായ ന പാവിസി. ഥേരോ ഇതരേന സദ്ധിം ഏകം പദേസം അഗമാസി. സോ തസ്മിം ഗതേ ഥേരസ്സ ഉപട്ഠാകകുലം ഗന്ത്വാ ‘‘ഥേരോ കഹം, ഭന്തേ’’തി പുട്ഠോ ¶ ‘‘ഥേരസ്സ അഫാസുകം ജാതം, വിഹാരേയേവ നിസിന്നോ’’തി ആഹ. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി? ‘‘ഏവരൂപം കിര നാമ ആഹാരം ദേഥാ’’തി വുത്തേ തേന വുത്തനിയാമേനേവ സമ്പാദേത്വാ അദംസു. സോ അന്തരാമഗ്ഗേവ തം ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ വിഹാരം ഗതോ. ഥേരോപി ഗതട്ഠാനേ മഹന്തം സുഖുമവത്ഥം ലഭിത്വാ അത്തനാ സദ്ധിം ഗതദഹരസ്സ അദാസി. സോ തം രജിത്വാ അത്തനോ നിവാസനപാരുപനം അകാസി.

ഥേരോ പുനദിവസേ തം ഉപട്ഠാകകുലം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ‘തുമ്ഹാകം കിര അഫാസുകം ജാത’ന്തി അമ്ഹേഹി ദഹരേന വുത്തനിയാമേനേവ പടിയാദേത്വാ ആഹാരോ പേസിതോ, പരിഭുഞ്ജിത്വാ വോ ഫാസുകം ജാത’’ന്തി ¶ വുത്തേ തുണ്ഹീ അഹോസി. വിഹാരം പന ഗന്ത്വാ തം ദഹരം വന്ദിത്വാ നിസിന്നം ഏവമാഹ – ‘‘ആവുസോ, തയാ കിര ഹിയ്യോ, ഇദം നാമ കതം, ഇദം പബ്ബജിതാനം ന അനുച്ഛവികം, വിഞ്ഞത്തിം കത്വാ ഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതീ’’തി. സോ കുജ്ഝിത്വാ ഥേരേ ആഘാതം ബന്ധിത്വാ ‘‘പുരിമദിവസേ ഉദകമത്തം നിസ്സായ മം മുസാവാദിം കത്വാ അജ്ജ അത്തനോ ഉപട്ഠാകകുലേ ഭത്തമുട്ഠിയാ ഭുത്തകാരണാ മം ‘വിഞ്ഞത്തിം കത്വാ ഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതീ’തി വദതി, വത്ഥമ്പി തേന അത്തനോ ഉപട്ഠാകസ്സേവ ദിന്നം, അഹോ ഥേരസ്സ ഭാരിയം കമ്മം, ജാനിസ്സാമിസ്സ കത്തബ്ബയുത്തക’’ന്തി പുനദിവസേ ഥേരേ ഗാമം പവിസന്തേ സയം വിഹാരേ ഓഹീയിത്വാ ദണ്ഡം ഗഹേത്വാ പരിഭോഗഭാജനാനി ഭിന്ദിത്വാ ഥേരസ്സ പണ്ണസാലായ അഗ്ഗിം ദത്വാ യം ന ഝായതി, തം മുഗ്ഗരേന പഹരന്തോ ഭിന്ദിത്വാ നിക്ഖമിത്വാ പലാതോ. സോ കാലം കത്വാ അവീചിമഹാനിരയേ നിബ്ബത്തി.

മഹാജനോ ¶ കഥം സമുട്ഠാപേസി – ‘‘ഥേരസ്സ കിര സദ്ധിവിഹാരികോ ഓവാദമത്തം അസഹന്തോ കുജ്ഝിത്വാ പണ്ണസാലം ഝാപേത്വാ പലാതോ’’തി. അഥേകോ ഭിക്ഖു അപരഭാഗേ രാജഗഹാ നിക്ഖമിത്വാ സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമോ ജേതവനം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ സത്ഥാരാ പടിസന്ഥാരം കത്വാ ‘‘കുതോ ആഗതോസീ’’തി പുട്ഠോ ‘‘രാജഗഹതോ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. ‘‘മമ പുത്തസ്സ മഹാകസ്സപസ്സ ഖമനീയ’’ന്തി? ‘‘ഖമനീയം, ഭന്തേ, ഏകോ പന സദ്ധിവിഹാരികോ ഓവാദമത്തേന ¶ കുജ്ഝിത്വാ പണ്ണസാലം ഝാപേത്വാ പലാതോ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ന സോ ഇദാനേവ ഓവാദം സുത്വാ കുജ്ഝതി, പുബ്ബേപി കുജ്ഝിയേവ. ന ഇദാനേവ കുടിം ദൂസേതി, പുബ്ബേപി ദൂസേസിയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ഹിമവന്തപദേസേ ഏകോ സിങ്ഗിലസകുണോ കുലാവകം കത്വാ വസി. അഥേകദിവസം ദേവേ വസ്സന്തേ ഏകോ മക്കടോ സീതേന കമ്പമാനോ തം പദേസം അഗമാസി. സിങ്ഗിലോ തം ദിസ്വാ ഗാഥമാഹ –

‘‘മനുസ്സസ്സേവ തേ സീസം, ഹത്ഥപാദാ ച വാനര;

അഥ കേന നു വണ്ണേന, അഗാരം തേ ന വിജ്ജതീ’’തി. (ജാ. ൧.൪.൮൧);

മക്കടോ ‘‘കിഞ്ചാപി മേ ഹത്ഥപാദാ അത്ഥി, യായ പന പഞ്ഞായ വിചാരേത്വാ അഗാരം കരേയ്യം, സാ മേ പഞ്ഞാ നത്ഥീ’’തി ചിന്തേത്വാ തമത്ഥം വിഞ്ഞാപേതുകാമോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘മനുസ്സസ്സേവ മേ സീസം, ഹത്ഥപാദാ ച സിങ്ഗില;

യാഹു സേട്ഠാ മനുസ്സേസു, സാ മേ പഞ്ഞാ ന വിജ്ജതീ’’തി. (ജാ. ൧.൪.൮൨);

അഥ ¶ നം ‘‘ഏവരൂപസ്സ തവ കഥം ഘരാവാസോ ഇജ്ഝിസ്സതീ’’തി ഗരഹന്തോ സിങ്ഗിലോ ഇമം ഗാഥാദ്വയമാഹ –

‘‘അനവട്ഠിതചിത്തസ്സ ¶ , ലഹുചിത്തസ്സ ദുബ്ഭിനോ;

നിച്ചം അദ്ധുവസീലസ്സ, സുഖഭാവോ ന വിജ്ജതി.

‘‘സോ കരസ്സു ആനുഭാവം, വീതിവത്തസ്സു സീലിയം;

സീതവാതപരിത്താണം, കരസ്സു കുടവം കപീ’’തി. (ജാ. ൧.൪.൮൩-൮൪);

മക്കടോ ‘‘അയം മം അനവട്ഠിതചിത്തം ലഹുചിത്തം മിത്തദുബ്ഭിം അദ്ധുവസീലം കരോതി, ഇദാനിസ്സ മിത്തദുബ്ഭിഭാവം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി കുലാവകം വിദ്ധംസേത്വാ വിപ്പകിരി. സകുണോ തസ്മിം കുലാവകം ഗണ്ഹന്തേ ഏവ ഏകേന പസ്സേന നിക്ഖമിത്വാ പലായി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ മക്കടോ കുടിദൂസകഭിക്ഖു അഹോസി, സിങ്ഗിലസകുണോ കസ്സപോ അഹോസീ’’തി ¶ . ജാതകം സമോധാനേത്വാ ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, ന ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി സോ ഓവാദക്ഖണേ കുജ്ഝിത്വാ കുടിം ദൂസേസി, മമ പുത്തസ്സ കസ്സപസ്സ ഏവരൂപേന ബാലേന സദ്ധിം വസനതോ ഏകകസ്സേവ നിവാസോ സേയ്യോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ചരഞ്ചേ നാധിഗച്ഛേയ്യ, സേയ്യം സദിസമത്തനോ;

ഏകചരിയം ദള്ഹം കയിരാ, നത്ഥി ബാലേ സഹായതാ’’തി.

തത്ഥ ചരന്തി ഇരിയാപഥചാരം അഗ്ഗഹേത്വാ മനസാചാരോ വേദിതബ്ബോ, കല്യാണമിത്തം പരിയേസന്തോതി അത്ഥോ. സേയ്യം സദിസമത്തനോതി അത്തനോ സീലസമാധിപഞ്ഞാഗുണേഹി അധികതരം ¶ വാ സദിസം വാ ന ലഭേയ്യ ചേ. ഏകചരിയന്തി ഏതേസു ഹി സേയ്യം ലഭമാനോ സീലാദീഹി വഡ്ഢതി, സദിസം ലഭമാനോ ന പരിഹായതി, ഹീനേന പന സദ്ധിം ഏകതോ വസന്തോ ഏകതോ സംഭോഗപരിഭോഗം കരോന്തോ സീലാദീഹി പരിഹായതി. തേന വുത്തം – ‘‘ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ന സേവിതബ്ബോ ന ഭജിതബ്ബോ ന പയിരുപാസിതബ്ബോ അഞ്ഞത്ര അനുദ്ദയാ അഞ്ഞത്ര അനുകമ്പാ’’തി (പു. പ. ൧൨൧; അ. നി. ൩.൨൬). തസ്മാ സചേ കാരുഞ്ഞം പടിച്ച ‘‘അയം മം നിസ്സായ സീലാദീഹി വഡ്ഢിസ്സതീ’’തി തമ്ഹാ പുഗ്ഗലാ കിഞ്ചി അപച്ചാസീസന്തോ തം സങ്ഗണ്ഹിതും സക്കോതി, ഇച്ചേതം കുസലം ¶ . നോ ചേ സക്കോതി, ഏകചരിയം ദള്ഹം കയിരാ ഏകീഭാവമേവ ഥിരം കത്വാ സബ്ബഇരിയാപഥേസു ഏകകോവ വിഹരേയ്യ. കിം കാരണാ? നത്ഥി ബാലേ സഹായതാതി സഹായതാ നാമ ചൂളസീലം മജ്ഝിമസീലം മഹാസീലം ദസ കഥാവത്ഥൂനി തേരസ ധുതങ്ഗഗുണാ വിപസ്സനാഗുണാ ചത്താരോ മഗ്ഗാ ചത്താരി ഫലാനി തിസ്സോ വിജ്ജാ ഛ അഭിഞ്ഞാ. അയം സഹായതാഗുണോ ബാലം നിസ്സായ നത്ഥീതി.

ദേസനാവസാനേ ആഗന്തുകോ ഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലം പത്തോ, അഞ്ഞേപി ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു, ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ അഹോസീതി.

മഹാകസ്സപത്ഥേരസദ്ധിവിഹാരികവത്ഥു ദുതിയം.

പുത്താ ¶ മത്ഥീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ ആനന്ദസേട്ഠിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിര ആനന്ദസേട്ഠി നാമ ചത്താലീസകോടിവിഭവോ മഹാമച്ഛരീ അഹോസി. സോ അന്വഡ്ഢമാസം ഞാതകേ സന്നിപാതേത്വാ പുത്തം മൂലസിരിം നാമ തീസു വേലാസു ഏവം ഓവദതി – ‘‘ഇദം ചത്താലീസകോടിധനം ‘ബഹൂ’’’തി മാ സഞ്ഞം കരി, വിജ്ജമാനം ധനം ന ദാതബ്ബം, നവം ധനം ഉപ്പാദേതബ്ബം. ഏകേകമ്പി ഹി കഹാപണം വയം കരോന്തസ്സ പന ഖീയതേവ. തസ്മാ –

‘‘അഞ്ജനാനം ഖയം ദിസ്വാ, ഉപചികാനഞ്ച ആചയം;

മധൂനഞ്ച സമാഹാരം, പണ്ഡിതോ ഘരമാവസേ’’തി.

സോ അപരേന സമയേന അത്തനോ പഞ്ച മഹാനിധിയോ പുത്തസ്സ അനാചിക്ഖിത്വാ ധനനിസ്സിതോ മച്ഛേരമലമലിനോ കാലം കത്വാ തസ്സേവ നഗരസ്സ ഏകസ്മിം ദ്വാരഗാമകേ ചണ്ഡാലാനം കുലസഹസ്സം പടിവസതി. തത്ഥേകിസ്സാ ചണ്ഡാലിയാ കുച്ഛിസ്മിം ¶ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. രാജാ തസ്സ കാലകിരിയം സുത്വാ പുത്തമസ്സ മൂലസിരിം പക്കോസാപേത്വാ സേട്ഠിട്ഠാനേ ഠപേസി. തമ്പി ചണ്ഡാലകുലസഹസ്സം ഏകതോവ ഭതിയാ കമ്മം കത്വാ ജീവമാനം തസ്സ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണതോ പട്ഠായ നേവ ഭതിം ലഭതി, ന യാപനമത്തതോ പരം ഭത്തപിണ്ഡമ്പി. തേ ‘‘മയം ഏതരഹി കമ്മം കരോന്താപി പിണ്ഡഭത്തമ്പി ന ലഭാമ, അമ്ഹാകം അന്തരേ കാളകണ്ണിയാ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ദ്വേ കോട്ഠാസാ ഹുത്വാ യാവ തസ്സ മാതാപിതരോ ¶ വിസും ഹോന്തി, താവ വിഭജിത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം കുലേ കാളകണ്ണീ ഉപ്പന്നാ’’തി തസ്സ മാതരം നീഹരിംസു.

സാപി യാവസ്സാ സോ കുച്ഛിഗതോ, താവ യാപനമത്തമ്പി കിച്ഛേന ലഭിത്വാ പുത്തം വിജായി. തസ്സ ഹത്ഥാ ച പാദാ ച അക്ഖീനി ച കണ്ണാ ച നാസാ ച മുഖഞ്ച യഥാഠാനേ ന അഹേസും. സോ ഏവരൂപേന അങ്ഗവേകല്ലേന സമന്നാഗതോ പംസുപിസാചകോ വിയ അതിവിരൂപോ അഹോസി. ഏവം സന്തേപി തം മാതാ ന പരിച്ചജി. കുച്ഛിയം വസിതപുത്തസ്മിഞ്ഹി സിനേഹോ ബലവാ ഹോതി. സാ തം കിച്ഛേന പോസയമാനാ തം ആദായ ഗതദിവസേ കിഞ്ചി അലഭിത്വാ ഗേഹേ കത്വാ സയമേവ ഗതദിവസേ ഭതിം ലഭതി. അഥ നം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ജീവിതും സമത്ഥകാലേ സാ കപാലകം ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ, ‘‘താത ¶ , മയം തം നിസ്സായ മഹാദുക്ഖം പത്താ, ഇദാനി ന സക്കോമി തം പോസേതും, ഇമസ്മിം നഗരേ കപണദ്ധികാദീനം ¶ പടിയത്തഭത്താനി അത്ഥി, തത്ഥ ഭിക്ഖായ ചരിത്വാ ജീവാഹീ’’തി തം വിസ്സജ്ജേസി. സോ ഘരപടിപാടിയാ ചരന്തോ ആനന്ദസേട്ഠികാലേ നിവുത്തട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ജാതിസ്സരോ ഹുത്വാ അത്തനോ ഗേഹം പാവിസി. തീസു പന ദ്വാരകോട്ഠകേസു ന കോചി സല്ലക്ഖേസി. ചതുത്ഥേ ദ്വാരകോട്ഠകേ മൂലസിരിസേട്ഠിനോ പുത്തകാ ദിസ്വാ ഉബ്ബിഗ്ഗഹദയാ പരോദിംസു. അഥ നം സേട്ഠിപുരിസാ ‘‘നിക്ഖമ കാളകണ്ണീ’’തി പോഥേത്വാ നീഹരിത്വാ സങ്കാരട്ഠാനേ ഖിപിംസു. സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരേന പച്ഛാസമണേന പിണ്ഡായ ചരന്തോ തം ഠാനം പത്തോ ഥേരം ഓലോകേത്വാ തേന പുട്ഠോ തം പവത്തിം ആചിക്ഖി. ഥേരോ മൂലസിരിം പക്കോസാപേസി. അഥ മഹാജനകായോ സന്നിപതി. സത്ഥാ മൂലസിരിം ആമന്തേത്വാ ‘‘ജാനാസി ഏത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ന ജാനാമീ’’തി വുത്തേ, ‘‘പിതാ തേ ആനന്ദസേട്ഠീ’’തി വത്വാ അസദ്ദഹന്തം ‘‘ആനന്ദസേട്ഠി പുത്തസ്സ തേ പഞ്ച മഹാനിധിയോ ആചിക്ഖാഹീ’’തി ആചിക്ഖാപേത്വാ സദ്ദഹാപേസി. സോ സത്ഥാരം സരണം അഗമാസി. തസ്സ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘പുത്താ മത്ഥി ധനമ്മത്ഥി, ഇതി ബാലോ വിഹഞ്ഞതി;

അത്താ ഹി അത്തനോ നത്ഥി, കുതോ പുത്താ കുതോ ധന’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ ¶ – പുത്താ മേ അത്ഥി, ധനം മേ അത്ഥി, ഇതി ബാലോ പുത്തതണ്ഹായ ചേവ ധനതണ്ഹായ ച ഹഞ്ഞതി വിഹഞ്ഞതി ദുക്ഖയതി, ‘‘പുത്താ മേ നസ്സിംസൂ’’തി വിഹഞ്ഞതി, ‘‘നസ്സന്തീ’’തി വിഹഞ്ഞതി, ‘‘നസ്സിസ്സന്തീ’’തി വിഹഞ്ഞതി. ധനേപി ഏസേവ നയോ. ഇതി ഛഹാകാരേഹി വിഹഞ്ഞതി. ‘‘പുത്തേ പോസേസ്സാമീ’’തി രത്തിഞ്ച ദിവാ ച ഥലജലപഥാദീസു നാനപ്പകാരതോ വായമന്തോപി വിഹഞ്ഞതി, ‘‘ധനം ഉപ്പാദേസ്സാമീ’’തി കസിവാണിജ്ജാദീനി കരോന്തോപി വിഹഞ്ഞതേവ. ഏവം ¶ വിഹഞ്ഞസ്സ ച അത്താ ഹി അത്തനോ നത്ഥി തേന വിഘാതേന ദുക്ഖിതം അത്താനം സുഖിതം കാതും അസക്കോന്തസ്സ പവത്തിയമ്പിസ്സ അത്താ ഹി അത്തനോ നത്ഥി, മരണമഞ്ചേ നിപന്നസ്സ മാരണന്തികാഹി വേദനാഹി അഗ്ഗിജാലാഹി വിയ പരിഡയ്ഹമാനസ്സ ഛിജ്ജമാനേസു സന്ധിബന്ധനേസു, ഭിജ്ജമാനേസു അട്ഠിസങ്ഘാടേസു നിമീലേത്വാ പരലോകം ഉമ്മീലേത്വാ ഇധലോകം പസ്സന്തസ്സാപി ദിവസേ ദിവസേ ദ്വിക്ഖത്തും ന്ഹാപേത്വാ തിക്ഖത്തും ഭോജേത്വാ ഗന്ധമാലാദീഹി അലങ്കരിത്വാ യാവജീവം പോസിതോപി സഹായഭാവേന ¶ ദുക്ഖപരിത്താണം കാതും അസമത്ഥതായ അത്താ ഹി അത്തനോ നത്ഥി. കുതോ ¶ പുത്താ കുതോ ധനം പുത്താ വാ ധനം വാ തസ്മിം സമയേ കിമേവ കരിസ്സന്തി, ആനന്ദസേട്ഠിനോപി കസ്സചി കിഞ്ചി അദത്വാ പുത്തസ്സത്ഥായ ധനം സണ്ഠപേത്വാ പുബ്ബേ വാ മരണമഞ്ചേ നിപന്നസ്സ, ഇദാനി വാ ഇമം ദുക്ഖം പത്തസ്സ കുതോ പുത്താ കുതോ ധനം. പുത്താ വാ ധനം വാ തസ്മിം സമയേ കിം ദുക്ഖം ഹരിംസു, കിം വാ സുഖം ഉപ്പാദയിംസൂതി.

ദേസനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ അഹോസീതി.

യോ ബാലോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഗണ്ഠിഭേദകചോരേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ കിര ദ്വേ സഹായകാ ധമ്മസ്സവനത്ഥായ ഗച്ഛന്തേന മഹാജനേന സദ്ധിം ജേതവനം ഗന്ത്വാ ഏകോ ധമ്മകഥം അസ്സോസി, ഏകോ അത്തനോ ഗയ്ഹൂപഗം ഓലോകേസി. തേസു ഏകോ ധമ്മം സുണമാനോ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി, ഇതരോ ഏകസ്സ ദുസ്സന്തേ ബദ്ധം പഞ്ചമാസകമത്തം ലഭി. തസ്സ തം ഗേഹേ പാകഭത്തം ജാതം, ഇതരസ്സ ഗേഹേ ന പച്ചതി. അഥ നം സഹായകചോരോ അത്തനോ ഭരിയായ സദ്ധിം ഉപ്പണ്ഡയമാനോ ‘‘ത്വം അതിപണ്ഡിതതായ അത്തനോ ഗേഹേ പാകഭത്തമൂലമ്പി ന നിപ്ഫാദേസീ’’തി ആഹ. ഇതരോ പന ‘‘ബാലഭാവേനേവ വതായം അത്തനോ പണ്ഡിതഭാവം മഞ്ഞതീ’’തി തം പവത്തിം സത്ഥു ആരോചേതും ¶ ഞാതീഹി സദ്ധിം ജേതവനം ഗന്ത്വാ ആരോചേസി. സത്ഥാ തസ്സ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യോ ¶ ബാലോ മഞ്ഞതി ബാല്യം, പണ്ഡിതോ വാപി തേന സോ;

ബാലോ ച പണ്ഡിതമാനീ, സ വേ ‘ബാലോ’തി വുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ യോ ബാലോതി യോ അന്ധബാലോ അപണ്ഡിതോ സമാനോ ‘‘ബാലോ അഹ’’ന്തി അത്തനോ ബാല്യം ബാലഭാവം മഞ്ഞതി ജാനാതി. തേന സോതി ¶ തേന കാരണേന സോ പുഗ്ഗലോ പണ്ഡിതോ വാപി ഹോതി പണ്ഡിതസദിസോ വാ. സോ ഹി ‘‘ബാലോ അഹ’’ന്തി ജാനമാനോ അഞ്ഞം പണ്ഡിതം ഉപസങ്കമന്തോ പയിരുപാസന്തോ തേന പണ്ഡിതഭാവത്ഥായ ഓവദിയമാനോ അനുസാസിയമാനോ തം ഓവാദം ഗണ്ഹിത്വാ പണ്ഡിതോ വാ ഹോതി പണ്ഡിതതരോ വാ. സ വേ ബാലോതി യോ ച ബാലോ സമാനോ ‘‘കോ അഞ്ഞോ മയാ സദിസോ ബഹുസ്സുതോ വാ ധമ്മകഥികോ വാ വിനയധരോ വാ ധുതങ്ഗധരോ വാ അത്ഥീ’’തി ഏവം പണ്ഡിതമാനീ ഹോതി. സോ അഞ്ഞം പണ്ഡിതം അനുപസങ്കമന്തോ അപയിരുപാസന്തോ നേവ പരിയത്തിം ഉഗ്ഗണ്ഹാതി, ന പടിപത്തിം പൂരേതി, ഏകന്തബാലഭാവമേവ പാപുണാതി. സോ ഗണ്ഠിഭേദകചോരോ വിയ. തേന വുത്തം ‘‘സ വേ ‘ബാലോ’തി വുച്ചതീ’’തി.

ദേസനാപരിയോസാനേ ഇതരസ്സ ഞാതകേഹി സദ്ധിം മഹാജനോ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണീതി.

യാവജീവമ്പി ചേ ബാലോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഉദായിത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിര മഹാഥേരേസു പടിക്കന്തേസു ധമ്മസഭം ഗന്ത്വാ ധമ്മാസനേ നിസീദി. അഥ നം ഏകദിവസം ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘‘അയം ബഹുസ്സുതോ മഹാഥേരോ ഭവിസ്സതീ’’തി മഞ്ഞമാനാ ഖന്ധാദിപടിസംയുത്തം പഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ കിഞ്ചി അജാനമാനം ‘‘കോ ഏസോ, ബുദ്ധേഹി സദ്ധിം ഏകവിഹാരേ വസമാനോ ഖന്ധധാതുആയതനമത്തമ്പി ന ജാനാതീ’’തി ഗരഹിത്വാ തം പവത്തിം തഥാഗതസ്സ ആരോചേസും. സത്ഥാ തേസം ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യാവജീവമ്പി ചേ ബാലോ, പണ്ഡിതം പയിരുപാസതി;

ന സോ ധമ്മം വിജാനാതി, ദബ്ബീ സൂപരസം യഥാ’’തി.

തസ്സത്ഥോ ¶ – ബാലോ നാമേസ യാവജീവമ്പി പണ്ഡിതം ഉപസങ്കമന്തോ പയിരുപാസന്തോ ‘‘ഇദം ബുദ്ധവചനം, ഏത്തകം ബുദ്ധവചന’’ന്തി ഏവം പരിയത്തിധമ്മം വാ ‘‘അയം ¶ ചാരോ, അയം വിഹാരോ, അയം ആചാരോ, അയം ഗോചരോ, ഇദം സാവജ്ജം, ഇദം അനവജ്ജം, ഇദം സേവിതബ്ബം, ഇദം ന സേവിതബ്ബം, ഇദം പടിവിജ്ഝിതബ്ബം, ഇദം സച്ഛികാതബ്ബ’’ന്തി ഏവം പടിപത്തിപടിവേധധമ്മം വാ ന ജാനാതി. യഥാ കിം? ദബ്ബീ സൂപരസം യഥാതി. യഥാ ഹി ദബ്ബീ യാവ പരിക്ഖയാ നാനപ്പകാരായ സൂപവികതിയാ സമ്പരിവത്തമാനാപി ‘‘ഇദം ലോണികം, ഇദം അലോണികം, ഇദം തിത്തകം, ഇദം ഖാരികം, ഇദം കടുകം, ഇദം അമ്ബിലം, ഇദം അനമ്ബിലം, ഇദം കസാവ’’ന്തി ¶ സൂപരസം ന ജാനാതി, ഏവമേവ ബാലോ യാവജീവമ്പി പണ്ഡിതം പയിരുപാസമാനോ വുത്തപ്പകാരം ധമ്മം ന ജാനാതീതി.

ദേസനാവസാനേ ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ ആസവേഹി ചിത്താനി വിമുച്ചിംസൂതി.

൬. തിംസമത്തപാവേയ്യകഭിക്ഖുവത്ഥു

മുഹുത്തമപി ചേ വിഞ്ഞൂതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ തിംസമത്തേ പാവേയ്യകേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേസഞ്ഹി ഭഗവാ ഇത്ഥിം പരിയേസന്താനം കപ്പാസികവനസണ്ഡേ പഠമം ധമ്മം ദേസേസി. തദാ തേ സബ്ബേവ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവം പത്വാ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ ഹുത്വാ തേരസ ധുതങ്ഗാനി സമാദായ വത്തമാനാ പുനപി ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേന സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ അനമതഗ്ഗധമ്മദേസനം സുത്വാ തസ്മിംയേവ ആസനേ അരഹത്തം പാപുണിംസു. ഭിക്ഖൂ ‘‘അഹോ വതിമേഹി ഭിക്ഖൂഹി ഖിപ്പമേവ ധമ്മോ വിഞ്ഞാതോ’’തി ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും. സത്ഥാ തം സുത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ഇമേ തിംസമത്താ സഹായകാ ധുത്താ ഹുത്വാ തുണ്ഡിലജാതകേ (ജാ. ൧.൬.൮൮ ആദയോ) മഹാതുണ്ഡിലസ്സ ധമ്മദേസനം സുത്വാപി ഖിപ്പമേവ ¶ ധമ്മം വിഞ്ഞായ പഞ്ച സീലാനി സമാദിയിംസു, തേ തേനേവ ഉപനിസ്സയേന ഏതരഹി നിസിന്നാസനേയേവ അരഹത്തം പത്താ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘മുഹുത്തമപി ചേ വിഞ്ഞൂ, പണ്ഡിതം പയിരുപാസതി;

ഖിപ്പം ധമ്മം വിജാനാതി, ജിവ്ഹാ സൂപരസം യഥാ’’തി.

തസ്സത്ഥോ ¶ ¶ – വിഞ്ഞൂ പണ്ഡിതപുരിസോ മുഹുത്തമപി ചേ അഞ്ഞം പണ്ഡിതം പയിരുപാസതി, സോ തസ്സ സന്തികേ ഉഗ്ഗണ്ഹന്തോ പരിപുച്ഛന്തോ ഖിപ്പമേവ പരിയത്തിധമ്മം വിജാനാതി. തതോ കമ്മട്ഠാനം കഥാപേത്വാ പടിപത്തിയം ഘടേന്തോ വായമന്തോ യഥാ നാമ അനുപഹതജിവ്ഹാപസാദോ പുരിസോ രസവിജാനനത്ഥം ജിവ്ഹഗ്ഗേ ഠപേത്വാ ഏവ ലോണികാദിഭേദം രസം വിജാനാതി, ഏവം പണ്ഡിതോ ഖിപ്പമേവ ലോകുത്തരധമ്മമ്പി വിജാനാതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തം പാപുണിംസൂതി.

തിംസമത്തപാവേയ്യകഭിക്ഖുവത്ഥു ഛട്ഠം.

ചരന്തി ബാലാ ദുമ്മേധാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ സുപ്പബുദ്ധകുട്ഠിം ആരബ്ഭ കഥേസി. സുപ്പബുദ്ധകുട്ഠിവത്ഥു ഉദാനേ (ഉദാ. ൪൩) ആഗതമേവ.

തദാ ഹി സുപ്പബുദ്ധകുട്ഠി പരിസപരിയന്തേ നിസിന്നോ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനം സുത്വാ സോതാപത്തിഫലം പത്വാ അത്തനാ പടിലദ്ധഗുണം ¶ സത്ഥു ആരോചേതുകാമോ പരിസമജ്ഝേ ഓഗാഹിതും അവിസഹന്തോ മഹാജനസ്സ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ അനുഗന്ത്വാ നിവത്തനകാലേ വിഹാരം അഗമാസി. തസ്മിം ഖണേ സക്കോ ദേവരാജാ ‘‘അയം സുപ്പബുദ്ധകുട്ഠി അത്തനോ സത്ഥു സാസനേ പടിലദ്ധഗുണം പാകടം കാതുകാമോ’’തി ഞത്വാ ‘‘വീമംസിസ്സാമി ന’’ന്തി ഗന്ത്വാ ആകാസേ ഠിതോവ ഏതദവോച – ‘‘സുപ്പബുദ്ധ, ത്വം മനുസ്സദലിദ്ദോ മനുസ്സവരാകോ, അഹം തേ അപരിയന്തം ധനം ദസ്സാമി, ‘ബുദ്ധോ ന ബുദ്ധോ, ധമ്മോ ന ധമ്മോ, സങ്ഘോ ന സങ്ഘോ, അലം മേ ബുദ്ധേന, അലം മേ ധമ്മേന, അലം മേ സങ്ഘേനാ’തി വദേഹീ’’തി. അഥ നം സോ ആഹ – ‘‘കോസി ത്വ’’ന്തി? ‘‘അഹം സക്കോ’’തി. അന്ധബാല, അഹിരിക ത്വം മയാ സദ്ധിം കഥേതും ന യുത്തരൂപോ, ത്വം മം ‘‘ദുഗ്ഗതോ ദലിദ്ദോ കപണോ’’തി വദേസി, നേവാഹം ദുഗ്ഗതോ, ന ദലിദ്ദോ, സുഖപ്പത്തോ അഹമസ്മി മഹദ്ധനോ –

‘‘സദ്ധാധനം സീലധനം, ഹിരീ ഓത്തപ്പിയം ധനം;

സുതധനഞ്ച ചാഗോ ച, പഞ്ഞാ വേ സത്തമം ധനം.

‘‘യസ്സ ¶ ¶ ഏതേ ധനാ അത്ഥി, ഇത്ഥിയാ പുരിസസ്സ വാ;

‘അദലിദ്ദോ’തി തം ആഹു, അമോഘം തസ്സ ജീവിത’’ന്തി. (അ. നി. ൭.൫-൬) –

ഇമാനി മേ സത്തവിധഅരിയധനാനി സന്തി, യേസഞ്ഹി ഇമാനി സത്ത ധനാനി സന്തി, ന തേ ബുദ്ധേഹി വാ പച്ചേകബുദ്ധേഹി വാ ‘‘ദലിദ്ദാ’’തി ¶ വുച്ചന്തീതി. സക്കോ തസ്സ കഥം സുത്വാ തം അന്തരാമഗ്ഗേ ഓഹായ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സബ്ബം തം വചനപടിവചനം ആരോചേസി. അഥ നം ഭഗവാ ആഹ – ‘‘ന ഖോ, സക്ക, സക്കാ താദിസാനം സതേനപി സഹസ്സേനപി സുപ്പബുദ്ധകുട്ഠിം ‘ബുദ്ധോ ന ബുദ്ധോ’തി വാ, ‘ധമ്മോ ന ധമ്മോ’തി വാ, ‘സങ്ഘോ ന സങ്ഘോ’തി വാ കഥാപേതു’’ന്തി. സുപ്പബുദ്ധോപി ഖോ കുട്ഠി സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരാ കതപടിസന്ഥാരോ സമ്മോദമാനോ അത്തനാ പടിലദ്ധഗുണം ആരോചേത്വാ വുട്ഠായാസനാ പക്കാമി. അഥ നം അചിരപക്കന്തം ഗാവീ തരുണവച്ഛാ ജീവിതാ വോരോപേസി.

സാ കിര ഏകാ യക്ഖിനീ പുക്കുസാതികുലപുത്തം, ബാഹിയം ദാരുചീരിയം, തമ്ബദാഠികചോരഘാതകം, സുപ്പബുദ്ധകുട്ഠിന്തി ഇമേസം ചതുന്നം ജനാനം അനേകസതേ അത്തഭാവേ ഗാവീ ഹുത്വാ ജീവിതാ വോരോപേസി. തേ കിര അതീതേ ചത്താരോ സേട്ഠിപുത്താ ഹുത്വാ ഏകം നഗരസോഭിനിം ഗണികം ഉയ്യാനം നേത്വാ ദിവസം സമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ സായന്ഹസമയേ ഏവം സമ്മന്തയിംസു – ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ അഞ്ഞോ നത്ഥി, ഇമിസ്സാ അമ്ഹേഹി ദിന്നം കഹാപണസഹസ്സഞ്ച സബ്ബഞ്ച പസാധനഭണ്ഡം ഗഹേത്വാ ഇമം മാരേത്വാ ഗച്ഛാമാ’’തി. സാ തേസം കഥം സുത്വാ ‘‘ഇമേ നില്ലജ്ജാ, മയാ സദ്ധിം അഭിരമിത്വാ ഇദാനി മം മാരേതുകാമാ, ജാനിസ്സാമി നേസം കത്തബ്ബയുത്തക’’ന്തി തേഹി മാരിയമാനാ ¶ ‘‘അഹം യക്ഖിനീ ഹുത്വാ യഥാ മം ഏതേ മാരേന്തി, ഏവമേവ തേ മാരേതും സമത്ഥാ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസി. തസ്സ നിസ്സന്ദേന ഇമേ മാരേസി. സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ തസ്സ കാലകിരിയം ഭഗവതോ ആരോചേത്വാ ‘‘തസ്സ കാ ഗതി, കേന ച കാരണേന കുട്ഠിഭാവം പത്തോ’’തി പുച്ഛിംസു. സത്ഥാ സോതാപത്തിഫലം പത്വാ തസ്സ താവതിംസഭവനേ ഉപ്പന്നഭാവഞ്ച തഗരസിഖിപച്ചേകബുദ്ധം ദിസ്വാ നിട്ഠുഭിത്വാ അപസബ്യം കത്വാ ദീഘരത്തം നിരയേ പച്ചിത്വാ വിപാകാവസേസേന ഇദാനി കുട്ഠിഭാവപ്പത്തിഞ്ച ബ്യാകരിത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഇമേ സത്താ അത്തനാവ ¶ അത്തനോ കടുകവിപാകകമ്മം കരോന്താ വിചരന്തീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ഉത്തരി ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ചരന്തി ബാലാ ദുമ്മേധാ, അമിത്തേനേവ അത്തനാ;

കരോന്താ പാപകം കമ്മം, യം ഹോതി കടുകപ്ഫല’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ ചരന്തീതി ചതൂഹി ഇരിയാപഥേഹി അകുസലമേവ കരോന്താ വിചരന്തി. ബാലാതി ഇധലോകത്ഥഞ്ച പരലോകത്ഥഞ്ച അജാനന്താ ഇധ ബാലാ നാമ. ദുമ്മേധാതി ദുപ്പഞ്ഞാ. അമിത്തേനേവ ¶ അത്തനാതി അത്തനാ അമിത്തഭൂതേന വിയ വേരിനാ ഹുത്വാ. കടുകപ്ഫലന്തി തിഖിണഫലം ദുക്ഖഫലന്തി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സുപ്പബുദ്ധകുട്ഠിവത്ഥു സത്തമം.

ന തം കമ്മം കതം സാധൂതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം കസ്സകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര സാവത്ഥിതോ അവിദൂരേ ഏകം ഖേത്തം കസതി. ചോരാ ഉദകനിദ്ധമനേന നഗരം പവിസിത്വാ ഏകസ്മിം അഡ്ഢകുലേ ഉമങ്ഗം ഭിന്ദിത്വാ ബഹും ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം ഗഹേത്വാ ഉദകനിദ്ധമനേനേവ നിക്ഖമിംസു. ഏകോ ചോരോ തേ വഞ്ചേത്വാ ഏകം സഹസ്സത്ഥവികം ഓവട്ടികായ കത്വാ തം ഖേത്തം ഗന്ത്വാ തേഹി സദ്ധിം ഭണ്ഡം ഭാജേത്വാ ആദായ ഗച്ഛന്തോ ഓവട്ടികതോ പതമാനം സഹസ്സത്ഥവികം ന സല്ലക്ഖേസി. തം ദിവസം സത്ഥാ പച്ചൂസസമയേ ലോകം വോലോകേന്തോ തം കസ്സകം അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോപവിട്ഠം ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഉപധാരയമാനോ ഇദം അദ്ദസ – ‘‘അയം കസ്സകോ പാതോവ കസിതും ഗമിസ്സതി, ഭണ്ഡസാമികാ ചോരാനം അനുപദം ഗന്ത്വാ ഓവട്ടികതോ പതമാനം സഹസ്സത്ഥവികം ദിസ്വാ ഏതം ഗണ്ഹിസ്സന്തി, മം ഠപേത്വാ തസ്സ അഞ്ഞോ സക്ഖീ നാമ ¶ ന ഭവിസ്സതി, സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ ഉപനിസ്സയോപിസ്സ അത്ഥി, തത്ഥ മയാ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി. സോപി കസ്സകോ പാതോവ കസിതും ഗതോ. സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരേന പച്ഛാസമണേന തത്ഥ അഗമാസി. കസ്സകോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം ¶ വന്ദിത്വാ പുന കസിതും ആരഭി. സത്ഥാ തേന സദ്ധിം കിഞ്ചി അവത്വാവ സഹസ്സത്ഥവികായ പതിതട്ഠാനം ഗന്ത്വാ തം ദിസ്വാ ആനന്ദത്ഥേരം ആഹ – ‘‘പസ്സ, ആനന്ദ, ആസീവിസോ’’തി. ‘‘പസ്സാമി, ഭന്തേ, ഘോരവിസോ’’തി.

കസ്സകോ തം കഥം സുത്വാ ‘‘മമ വേലായ വാ അവേലായ വാ വിചരണട്ഠാനമേതം, ആസീവിസോ കിരേത്ഥ അത്ഥീ’’തി ചിന്തേത്വാ സത്ഥരി ഏത്തകം വത്വാ പക്കന്തേ ‘‘മാരേസ്സാമി ന’’ന്തി പതോദലട്ഠിം ആദായ ഗതോ സഹസ്സഭണ്ഡികം ദിസ്വാ ‘‘ഇമം സന്ധായ സത്ഥാരാ കഥിതം ഭവിസ്സതീ’’തി തം ആദായ ¶ നിവത്തോ, അബ്യത്തതായ ഏകമന്തേ ഠപേത്വാ പംസുനാ പടിച്ഛാദേത്വാ പുന കസിതും ആരഭി. മനുസ്സാ ച വിഭാതായ രത്തിയാ ഗേഹേ ചോരേഹി കതകമ്മം ദിസ്വാ പദാനുപദം ഗച്ഛന്താ തം ഖേത്തം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ചോരേഹി ഭണ്ഡസ്സ ഭാജിതട്ഠാനം ദിസ്വാ കസ്സകസ്സ പദവലഞ്ജം അദ്ദസംസു. തേ തസ്സ പദാനുസാരേന ഗന്ത്വാ ഥവികായ ഠപിതട്ഠാനം ദിസ്വാ പംസും വിയൂഹിത്വാ ഥവികം ആദായ ‘‘ത്വം ഗേഹം വിലുമ്പിത്വാ ഖേത്തം കസമാനോ വിയ വിചരസീ’’തി തജ്ജേത്വാ പോഥേത്വാ നേത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സയിംസു. രാജാ തം പവത്തിം സുത്വാ ¶ തസ്സ വധം ആണാപേസി. രാജപുരിസാ തം പച്ഛാബാഹം ബന്ധിത്വാ കസാഹി താളേന്താ ആഘാതനം നയിംസു. സോ കസാഹി താളിയമാനോ അഞ്ഞം കിഞ്ചി അവത്വാ ‘‘പസ്സാനന്ദ, ആസീവിസോതി, പസ്സാമി ഭഗവാ ഘോരവിസോ’’തി വദന്തോ ഗച്ഛതി. അഥ നം രാജപുരിസാ ‘‘ത്വം സത്ഥു ചേവ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ച കഥം കഥേസി, കിം നാമേത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ – ‘‘രാജാനം ദട്ഠും ലഭമാനോ കഥേസ്സാമീ’’തി വുത്തേ രഞ്ഞോ സന്തികം നേത്വാ രഞ്ഞോ തം പവത്തിം കഥയിംസു. അഥ നം രാജാ ‘‘കസ്മാ ഏവം കഥേസീ’’തി പുച്ഛി. സോ ‘‘നാഹം, ദേവ, ചോരോ’’തി വത്വാ കസനത്ഥായ നിക്ഖന്തകാലതോ പട്ഠായ സബ്ബം തം പവത്തിം രഞ്ഞോ ആചിക്ഖി. രാജാ തസ്സ കഥം സുത്വാ ‘‘അയം ഭണേ ലോകേ അഗ്ഗപുഗ്ഗലം സത്ഥാരം സക്ഖിം അപദിസതി, ന യുത്തം ഏതസ്സ ദോസം ആരോപേതും, അഹമേത്ഥ കത്തബ്ബം ജാനിസ്സാമീ’’തി തം ആദായ സായന്ഹസമയേ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം പുച്ഛി – ‘‘ഭഗവാ കച്ചി തുമ്ഹേ ആനന്ദത്ഥേരേന സദ്ധിം ഏതസ്സ കസ്സകസ്സ കസനട്ഠാനം ഗതാ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കിം വോ തത്ഥ ദിട്ഠ’’ന്തി? ‘‘സഹസ്സത്ഥവികാ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ദിസ്വാ കിം അവോചുത്ഥാ’’തി? ‘‘ഇദം നാമ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, സചായം പുരിസോ തുമ്ഹാദിസം അപദിസം നാകരിസ്സ, ന ജീവിതം അലഭിസ്സ, തുമ്ഹേഹി പന കഥിതകഥം ¶ കഥേത്വാ തേന ജീവിതം ലദ്ധ’’ന്തി. തം സുത്വാ സത്ഥാ ‘‘ആമ, മഹാരാജ, അഹമ്പി ഏത്തകമേവ വത്വാ ഗതോ, പണ്ഡിതേന നാമ യം കമ്മം കത്വാ പച്ഛാനുതപ്പം ¶ ഹോതി, തം ന കത്തബ്ബ’’ന്തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ന തം കമ്മം കതം സാധു, യം കത്വാ അനുതപ്പതി;

യസ്സ അസ്സുമുഖോ രോദം, വിപാകം പടിസേവതീ’’തി.

തത്ഥ ന തം കമ്മന്തി യം നിരയാദീസു നിബ്ബത്തനസമത്ഥം ദുക്ഖുദ്രയം കമ്മം കത്വാ അനുസ്സരന്തോ അനുസ്സരിതാനുസ്സരിതക്ഖണേ അനുതപ്പതി അനുസോചതി, തം കതം ന സാധു ന സുന്ദരം നിരത്ഥകം. യസ്സ അസ്സുമുഖോതി യസ്സ അസ്സൂഹി തിന്തമുഖോ രോദന്തോ വിപാകം അനുഭോതീതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ കസ്സകോ ഉപാസകോ സോതാപത്തിഫലം പത്തോ, സമ്പത്തഭിക്ഖൂപി സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

തഞ്ച കമ്മം കതം സാധൂതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ സുമനം നാമ മാലാകാരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിര ദേവസികം ബിമ്ബിസാരരാജാനം പാതോവ അട്ഠഹി സുമനപുപ്ഫനാളീഹി ഉപട്ഠഹന്തോ അട്ഠ കഹാപണേ ലഭതി. അഥേകദിവസം തസ്മിം പുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ നഗരം പവിട്ഠമത്തേ ഭഗവാ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ വിസ്സജ്ജേത്വാ മഹതാ ബുദ്ധാനുഭാവേന മഹതിയാ ബുദ്ധലീളായ നഗരം പിണ്ഡായ പാവിസി. ഭഗവാ ഹി ഏകദാ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ ചീവരേന പടിച്ഛാദേത്വാ അഞ്ഞതരോ പിണ്ഡപാതികോ വിയ ചരതി തിംസയോജനമഗ്ഗം അങ്ഗുലിമാലസ്സ പച്ചുഗ്ഗമനം ഗച്ഛന്തോ വിയ, ഏകദാ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ വിസ്സജ്ജേത്വാ കപിലവത്ഥുപ്പവേസനാദീസു വിയ. തസ്മിമ്പി ദിവസേ സരീരതോ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ വിസ്സജ്ജേന്തോ മഹന്തേന ബുദ്ധാനുഭാവേന മഹതിയാ ബുദ്ധലീളായ രാജഗഹം പാവിസി. മാലാകാരോ ഭഗവതോ രതനഗ്ഘിയസദിസം അത്തഭാവം ദിസ്വാ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണഅസീതാനുബ്യഞ്ജനസരീരസോഭഗ്ഗം ¶ ഓലോകേത്വാ പസന്നചിത്തോ ‘‘കിം നു ഖോ സത്ഥു അധികാരം കരോമീ’’തി ചിന്തേത്വാ അഞ്ഞം അപസ്സന്തോ ‘‘ഇമേഹി പുപ്ഫേഹി ഭഗവന്തം പൂജേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പുന ചിന്തേസി – ‘‘ഇമാനി രഞ്ഞോ നിബദ്ധം ഉപട്ഠാനപുപ്ഫാനി, രാജാ ഇമാനി അലഭന്തോ മം ബന്ധാപേയ്യ വാ ഘാതാപേയ്യ വാ രട്ഠതോ വാ പബ്ബാജേയ്യ, കിം നു ഖോ കരോമീ’’തി? അഥസ്സ ഏതദഹോസി ‘‘രാജാ മം ഘാതേതു വാ ബന്ധാപേതു വാ രട്ഠതോ പബ്ബാജേതു വാ, സോ ഹി മയ്ഹം ദദമാനോപി ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ ജീവിതമത്തം ധനം ദദേയ്യ, സത്ഥുപൂജാ പന മേ അനേകാസു കപ്പകോടീസു അലം ഹിതായ ചേവ സുഖായ ചാ’’തി അത്തനോ ¶ ജീവിതം തഥാഗതസ്സ പരിച്ചജി.

സോ ‘‘യാവ മേ പസന്നം ചിത്തം ന പതികുടതി, തം താവദേവ പൂജം കരിസ്സാമീ’’തി ഹട്ഠതുട്ഠോ ഉദഗ്ഗുദഗ്ഗോ സത്ഥാരം പൂജേസി. കഥം? പഠമം താവ ദ്വേവ പുപ്ഫമുട്ഠിയോ തഥാഗതസ്സ ഉപരി ഖിപി, താ ഉപരിമത്ഥകേ വിതാനം ഹുത്വാ അട്ഠംസു. അപരാ ദ്വേ മുട്ഠിയോ ഖിപി, താ ദക്ഖിണഹത്ഥപസ്സേന മാലാപടച്ഛന്നേന ¶ ഓതരിത്വാ അട്ഠംസു. അപരാ ദ്വേ മുട്ഠിയോ ഖിപി, താ പിട്ഠിപസ്സേന ഓതരിത്വാ തഥേവ അട്ഠംസു. അപരാ ദ്വേ മുട്ഠിയോ ഖിപി, താ വാമഹത്ഥപസ്സേന ഓതരിത്വാ തഥേവ അട്ഠംസു. ഏവം അട്ഠ നാളിയോ അട്ഠ മുട്ഠിയോ ഹുത്വാ ചതൂസു ഠാനേസു തഥാഗതം പരിക്ഖിപിംസു. പുരതോ ഗമനദ്വാരമത്തമേവ അഹോസി. പുപ്ഫാനം വണ്ടാനി അന്തോ അഹേസും, പത്താനി ബഹിമുഖാനി. ഭഗവാ രജതപത്തപരിക്ഖിത്തോ വിയ ഹുത്വാ പായാസി. പുപ്ഫാനി അചിത്തകാനിപി സചിത്തകം നിസ്സായ സചിത്തകാനി വിയ അഭിജ്ജിത്വാ അപതിത്വാ സത്ഥാരാ സദ്ധിംയേവ ഗച്ഛന്തി, ഠിതഠിതട്ഠാനേ തിട്ഠന്തി. സത്ഥു സരീരതോ സതസഹസ്സവിജ്ജുലതാ വിയ രംസിയോ നിക്ഖമിംസു. പുരതോ ച പച്ഛതോ ച ദക്ഖിണതോ ച വാമതോ ച സീസമത്ഥകതോ ച നിരന്തരം നിക്ഖന്തരംസീസു ഏകാപി സമ്മുഖസമ്മുഖട്ഠാനേനേവ അപലായിത്വാ സബ്ബാപി സത്ഥാരം തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ തരുണതാലക്ഖന്ധപ്പമാണാ ¶ ഹുത്വാ പുരതോ ഏവ ധാവന്തി. സകലനഗരം സങ്ഖുഭി. അന്തോനഗരേ നവ കോടിയോ, ബഹിനഗരേ നവ കോടിയോതി അട്ഠാരസസു കോടീസു ഏകോപി പുരിസോ വാ ഇത്ഥീ വാ ഭിക്ഖം ഗഹേത്വാ അനിക്ഖന്തോ നാമ നത്ഥി. മഹാജനോ സീഹനാദം നദന്തോ ചേലുക്ഖേപസഹസ്സാനി കരോന്തോ സത്ഥു പുരതോവ ഗച്ഛതി. സത്ഥാപി മാലാകാരസ്സ ഗുണം പാകടം കാതും തിഗാവുതപ്പമാണേ നഗരേ ഭേരിചരണമഗ്ഗേനേവ ¶ അചരി. മാലാകാരസ്സ സകലസരീരം പഞ്ചവണ്ണായ പീതിയാ പരിപൂരി.

സോ ഥോകഞ്ഞേവ തഥാഗതേന സദ്ധിം ചരിത്വാ മനോസിലാരസേ നിമുഗ്ഗോ വിയ ബുദ്ധരസ്മീനം അന്തോ പവിട്ഠോ സത്ഥാരം ഥോമേത്വാ വന്ദിത്വാ തുച്ഛപച്ഛിമേവ ഗഹേത്വാ ഗേഹം അഗമാസി. അഥ നം ഭരിയാ പുച്ഛി ‘‘കഹം പുപ്ഫാനീ’’തി? ‘‘സത്ഥാ മേ പൂജിതോ’’തി. ‘‘രഞ്ഞോ ദാനി കിം കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘രാജാ മം ഘാതേതു വാ രട്ഠതോ വാ നീഹരതു, അഹം ജീവിതം പരിച്ചജിത്വാ സത്ഥാരം പൂജേസിം, സബ്ബപുപ്ഫാനി അട്ഠ മുട്ഠിയോവ അഹേസും, ഏവരൂപാ നാമ പൂജാ ജാതാ. മഹാജനോ ഉക്കുട്ഠിസഹസ്സാനി കരോന്തോ സത്ഥാരാ സദ്ധിം ചരതി, യോ ഏസ മഹാജനസ്സ ഉക്കുട്ഠിസദ്ദോ, തസ്മിം ഠാനേ ഏസോ’’തി. അഥസ്സ ഭരിയാ അന്ധബാലതായ ഏവരൂപേ പാടിഹാരിയേ ¶ പസാദം നാമ അജനേത്വാ തം അക്കോസിത്വാ പരിഭാസിത്വാ ‘‘രാജാനോ നാമ ചണ്ഡാ, സകിം കുദ്ധാ ഹത്ഥപാദാദിച്ഛേദനേന ബഹുമ്പി അനത്ഥം കരോന്തി, തയാ കതകമ്മേന മയ്ഹമ്പി അനത്ഥോ സിയാ’’തി പുത്തേ ആദായ രാജകുലം ഗന്ത്വാ രഞ്ഞാ പക്കോസിത്വാ ‘‘കിം ഏത’’ന്തി പുച്ഛിതാ ആഹ – ‘‘മമ സാമികോ തുമ്ഹാകം ഉപട്ഠാനപുപ്ഫേഹി സത്ഥാരം പൂജേത്വാ തുച്ഛഹത്ഥോ ഘരം ആഗന്ത്വാ ‘കഹം പുപ്ഫാനീ’തി മയാ പുട്ഠോ ഇദം നാമ വദേസി, അഹം തം പരിഭാസിത്വാ ‘രാജാനോ നാമ ചണ്ഡാ, സകിം കുദ്ധാ ഹത്ഥപാദാദിച്ഛേദനേന ബഹുമ്പി അനത്ഥം കരോന്തി, തയാ കതകമ്മേന മയ്ഹമ്പി അനത്ഥോ സിയാ’തി തം ഛഡ്ഡേത്വാ ഇധാഗതാ, തേന കതം കമ്മം സുകതം വാ ഹോതു, ദുക്കടം വാ, തസ്സേവേതം, മയാ തസ്സ ഛഡ്ഡിതഭാവം ജാനാഹി, ദേവാ’’തി. രാജാ പഠമദസ്സനേനേവ സോതാപത്തിഫലം പത്തോ സദ്ധോ പസന്നോ അരിയസാവകോ ചിന്തേസി ¶ – ‘‘അഹോ അയം ഇത്ഥീ അന്ധബാലാ, ഏവരൂപേ ഗുണേ പസാദം ന ഉപ്പാദേസീ’’തി. സോ കുദ്ധോ വിയ ഹുത്വാ, ‘‘അമ്മ, കിം വദേസി, മയ്ഹം ഉപട്ഠാനപുപ്ഫേഹി തേന പൂജാ കതാ’’തി? ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി. ‘‘ഭദ്ദകം തേ കതം തം ഛഡ്ഡേന്തിയാ, മമ പുപ്ഫേഹി പൂജാകാരസ്സ അഹം കത്തബ്ബയുത്തകം ജാനിസ്സാമീ’’തി തം ഉയ്യോജേത്വാ വേഗേന സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ സത്ഥാരാ ¶ സദ്ധിംയേവ വിചരി.

സത്ഥാ രഞ്ഞോ ചിത്തപ്പസാദം ഞത്വാ ഭേരിചരണവീഥിയാ നഗരം ചരിത്വാ രഞ്ഞോ ഘരദ്വാരം അഗമാസി. രാജാ പത്തം ഗഹേത്വാ സത്ഥാരം ഗേഹം പവേസേതുകാമോ അഹോസി. സത്ഥാ പന രാജങ്ഗണേയേവ നിസീദനാകാരം ദസ്സേസി ¶ . രാജാ തം ഞത്വാ ‘‘സീഘം മണ്ഡപം കരോഥാ’’തി തങ്ഖണഞ്ഞേവ മണ്ഡപം കാരാപേസി. നിസീദി സത്ഥാ സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന. കസ്മാ പന സത്ഥാ രാജഗേഹം ന പാവിസി?

ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘സചാഹം അന്തോ പവിസിത്വാ നിസീദേയ്യം, മഹാജനോ മം ദട്ഠും ന ലഭേയ്യ, മാലാകാരസ്സ ഗുണോ പാകടോ ന ഭവേയ്യ, രാജങ്ഗണേ പന മം നിസിന്നം മഹാജനോ ദട്ഠും ലഭിസ്സതി, മാലാകാരസ്സ ഗുണോ പാകടോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ഗുണവന്താനഞ്ഹി ഗുണം ബുദ്ധാ ഏവ പാകടം കാതും സക്കോന്തി, അവസേസജനോ ഗുണവന്താനം ഗുണം കഥേന്തോ മച്ഛരായതി. ചത്താരോ പുപ്ഫപടാ ചതുദ്ദിസം അട്ഠംസു. മഹാജനോ സത്ഥാരം പരിവാരേസി. രാജാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പണീതേനാഹാരേന പരിവിസി. സത്ഥാ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ അനുമോദനം കത്വാ പുരിമനയേനേവ ചതൂഹി പുപ്ഫപടേഹി പരിക്ഖിത്തോ സീഹനാദം നദന്തോ മഹാജനേന പരിവുതോ വിഹാരം അഗമാസി. രാജാ സത്ഥാരം അനുഗന്ത്വാ നിവത്തോ മാലാകാരം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘മമ ആഹരിതപുപ്ഫേഹി കിന്തി കത്വാ സത്ഥാരം പൂജേസീ’’തി പുച്ഛി. മാലാകാരോ ‘‘രാജാ മം ഘാതേതു വാ രട്ഠതോ വാ പബ്ബാജേതൂതി ജീവിതം പരിച്ചജിത്വാ പൂജേസിം ദേവാ’’തി ആഹ. രാജാ ‘‘ത്വം മഹാപുരിസോ നാമാ’’തി വത്വാ അട്ഠ ഹത്ഥീ ച അസ്സേ ച ദാസേ ച ദാസിയോ ¶ ച മഹാപസാധനാനി ച അട്ഠ കഹാപണസഹസ്സാനി ച രാജകുലതോ നീഹരിത്വാ സബ്ബാലങ്കാരപ്പടിമണ്ഡിതാ അട്ഠ നാരിയോ ച അട്ഠ ഗാമവരേ ചാതി ഇദം സബ്ബട്ഠകം നാമ ദാനം അദാസി.

ആനന്ദത്ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘അജ്ജ പാതോവ പട്ഠായ സീഹനാദസഹസ്സാനി ചേവ ചേലുക്ഖേപസഹസ്സാനി ച പവത്തന്തി, കോ നു ഖോ മാലാകാരസ്സ വിപാകോ’’തി? സോ സത്ഥാരം പുച്ഛി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ – ‘‘ആനന്ദ, ഇമിനാ മാലാകാരേന അപ്പമത്തകം കമ്മം കത’’ന്തി മാ സല്ലക്ഖേസി, അയഞ്ഹി മയ്ഹം ജീവിതം പരിച്ചജിത്വാ പൂജം അകാസി. സോ ഏവം മയി ചിത്തം പസാദേത്വാ –

‘‘കപ്പാനം ¶ സതസഹസ്സം, ദുഗ്ഗതിം ന ഗമിസ്സതി;

ഠത്വാ ദേവമനുസ്സേസു, ഫലം ഏതസ്സ കമ്മുനോ;

പച്ഛാ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ, സുമനോ നാമ ഭവിസ്സതീ’’തി. –

ആഹ. സത്ഥു പന വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഗന്ധകുടിപവിസനകാലേ താനി പുപ്ഫാനി ദ്വാരകോട്ഠകേ പതിംസു. സായന്ഹസമയേ ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ¶ – ‘‘അഹോ അച്ഛരിയം മാലാകാരസ്സ കമ്മം, ധരമാനകബുദ്ധസ്സ ജീവിതം പരിച്ചജിത്വാ പുപ്ഫപൂജം കത്വാ തങ്ഖണഞ്ഞേവ സബ്ബട്ഠകം നാമ ലഭതീ’’തി. സത്ഥാ ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമിത്വാ തിണ്ണം ഗമനാനം അഞ്ഞതരേന ഗമനേന ധമ്മസഭം ¶ ഗന്ത്വാ ബുദ്ധാസനേ നിസീദിത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, യസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ പച്ഛാനുതപ്പം ന ഹോതി, അനുസ്സരിതാനുസ്സരിതക്ഖണേ സോമനസ്സമേവ ഉപ്പജ്ജതി, ഏവരൂപം കമ്മം കത്തബ്ബമേവാ’’തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘തഞ്ച കമ്മം കതം സാധു, യം കത്വാ നാനുതപ്പതി;

യസ്സ പതീതോ സുമനോ, വിപാകം പടിസേവതീ’’തി.

തത്ഥ യം കത്വാതി യം ദേവമനുസ്സസമ്പത്തീനഞ്ചേവ നിബ്ബാനസമ്പത്തിയാ ച നിബ്ബത്തനസമത്ഥം സുഖുദ്രയം കമ്മം കത്വാ നാനുതപ്പതി, അഥ ഖോ ദിട്ഠധമ്മേയേവ അനുസ്സരിതാനുസ്സരിതക്ഖണേയേവ പീതിവേഗേന പതീതോ സോമനസ്സവേഗേന ച സുമനോ ഹുത്വാ ആയതിം പീതിസോമനസ്സജാതോ ഹുത്വാ വിപാകം പടിസേവതി, തം കമ്മം കതം സാധു ഭദ്ദകന്തി.

ദേസനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.

മധുവാ ¶ മഞ്ഞതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഉപ്പലവണ്ണത്ഥേരിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാ ¶ കിര പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സ പാദമൂലേ പത്ഥനം പട്ഠപേത്വാ കപ്പസതസഹസ്സം പുഞ്ഞാനി കുരുമാനാ ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച സംസരന്തീ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ദേവലോകതോ ചവിത്വാ സാവത്ഥിയം സേട്ഠികുലേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. നീലുപ്പലഗബ്ഭസമാനവണ്ണതായ ചസ്സാ ഉപ്പലവണ്ണാത്വേവ നാമം അകംസു. അഥസ്സാ വയപ്പത്തകാലേ സകലജമ്ബുദീപേ രാജാനോ ച സേട്ഠിനോ ച സേട്ഠിസ്സ സന്തികം സാസനം പഹിണിംസു – ‘‘ധീതരം അമ്ഹാകം ദേതൂ’’തി ¶ . അപഹിണന്തോ നാമ നാഹോസി. തതോ സേട്ഠി ചിന്തേസി – ‘‘അഹം സബ്ബേസം മനം ഗഹേതും ന സക്ഖിസ്സാമി, ഉപായം പനേകം കരിസ്സാമീ’’തി ധീതരം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘അമ്മ, പബ്ബജിതും സക്ഖിസ്സസീ’’തി ആഹ. തസ്സാ പച്ഛിമഭവികത്താ തം വചനം സീസേ ആസിത്തം സതപാകതേലം വിയ അഹോസി. തസ്മാ പിതരം ‘‘പബ്ബജിസ്സാമി, താതാ’’തി ആഹ. സോ തസ്സാ മഹന്തം സക്കാരം കത്വാ ഭിക്ഖുനീഉപസ്സയം നേത്വാ പബ്ബാജേസി ¶ . തസ്സാ അചിരപബ്ബജിതായ ഏവ ഉപോസഥാഗാരേ കാലവാരോ പാപുണി. സാ ദീപം ജാലേത്വാ ഉപോസഥാഗാരം സമ്മജ്ജിത്വാ ദീപസിഖായ നിമിത്തം ഗണ്ഹിത്വാ ഠിതാവ പുനപ്പുനം ഓലോകയമാനാ തേജോകസിണാരമ്മണം ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ തമേവ പാദകം കത്വാ അരഹത്തം പാപുണി സദ്ധിം പടിസമ്ഭിദാഹി ചേവ അഭിഞ്ഞാഹി ച.

സാ അപരേന സമയേന ജനപദചാരികം ചരിത്വാ പച്ചാഗന്ത്വാ അന്ധവനം പാവിസി. തദാ ഭിക്ഖുനീനം അരഞ്ഞവാസോ അപ്പടിക്ഖിത്തോ ഹോതി. അഥസ്സാ തത്ഥ കുടികം കത്വാ മഞ്ചകം പഞ്ഞാപേത്വാ സാണിയാ പരിക്ഖിപിംസു. സാ സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ നിക്ഖമി. മാതുലപുത്തോ പനസ്സാ നന്ദമാണവോ നാമ ഗിഹികാലതോ പട്ഠായ പടിബദ്ധചിത്തോ. സോ തസ്സാ ആഗതഭാവം സുത്വാ ഥേരിയാ ആഗമനതോ പുരേതരമേവ അന്ധവനം ഗന്ത്വാ തം കുടികം പവിസിത്വാ ഹേട്ഠാമഞ്ചകേ നിലീനോ ഥേരിയാ ആഗന്ത്വാ കുടികം പവിസിത്വാ ദ്വാരം പിധായ മഞ്ചകേ നിസിന്നമത്തായ ബഹി ആതപതോ ആഗതത്താ ചക്ഖുപഥേ അന്ധകാരേ അവിഗതേയേവ ഹേട്ഠാമഞ്ചകതോ നിക്ഖമിത്വാ മഞ്ചകം അഭിരുയ്ഹ ‘‘മാ നസ്സി ബാല, മാ നസ്സി ബാലാ’’തി ഥേരിയാ വാരിയമാനോയേവ അഭിഭവിത്വാ അത്തനാ പത്ഥിതകമ്മം കത്വാ പായാസി. അഥസ്സ അഗുണം ധാരേതും അസക്കോന്തീ ¶ വിയ മഹാപഥവീ ദ്വേധാ ഭിജ്ജി. സോ പഥവിം പവിട്ഠോ ഗന്ത്വാ മഹാഅവീചിമ്ഹി ഏവ നിബ്ബത്തി. ഥേരീപി തമത്ഥം ഭിക്ഖുനീനം ആരോചേസി. ഭിക്ഖുനിയോ ഭിക്ഖൂനം ഏതമത്ഥം ആരോചേസും. ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ആരോചയിംസു. തം സുത്വാ സത്ഥാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുഭിക്ഖൂനീ ഉപാസകഉപാസികാസു യോ കോചി ബാലോ പാപകമ്മം കരോന്തോ മധുസക്ഖരാദീസു കിഞ്ചി ദേവ മധുരരസം ഖാദമാനോ പുരിസോ വിയ തുട്ഠഹട്ഠോ ഉദഗ്ഗുദഗ്ഗോ വിയ കരോതീ’’തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘മധുവാ ¶ ¶ മഞ്ഞതി ബാലോ, യാവ പാപം ന പച്ചതി;

യദാ ച പച്ചതി പാപം, ബാലോ ദുക്ഖം നിഗച്ഛതീ’’തി.

തത്ഥ മധുവാതി ബാലസ്സ ഹി പാപം അകുസലകമ്മം കരോന്തസ്സ തം കമ്മം മധു വിയ മധുരരസം വിയ ഇട്ഠം കന്തം മനാപം വിയ ഉപട്ഠാതി. ഇതി നം സോ മധുംവ മഞ്ഞതി. യാവാതി യത്തകം കാലം. പാപം ന പച്ചതീതി ദിട്ഠധമ്മേ വാ സമ്പരായേ വാ വിപാകം ന ദേതി, താവ നം ഏവം മഞ്ഞതി. യദാ ചാതി യദാ പനസ്സ ദിട്ഠധമ്മേ വാ വിവിധാ കമ്മകാരണാ കയിരമാനസ്സ, സമ്പരായേ വാ നിരയാദീസു മഹാദുക്ഖം അനുഭവന്തസ്സ തം പാപം പച്ചതി, അഥ സോ ബാലോ ദുക്ഖം നിഗച്ഛതി വിന്ദതി പടിലഭതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു.

അപരേന ¶ പന സമയേന ധമ്മസഭായം മഹാജനോ കഥം സമുട്ഠാപേസി ‘‘ഖീണാസവാപി മഞ്ഞേ കാമസുഖം സാദിയന്തി, കാമം സേവന്തി, കിം ന സേവിസ്സന്തി, ന ഹി ഏതേ കോളാപരുക്ഖാ, ന ച വമ്മികാ അല്ലമംസസരീരാവ, തസ്മാ ഏതേപി കാമസുഖം സാദിയന്തി, കാമം സേവന്തീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവാ കാമസുഖം സാദിയന്തി, ന കാമം സേവന്തി. യഥാ ഹി പദുമപത്തേ പതിതം ഉദകബിന്ദു, ന വിലിമ്പതി, ന സണ്ഠാതി, വിനിവത്തേത്വാ പതതേവ, യഥാ ച ആരഗ്ഗേ സാസപോ ന വിലിമ്പതി, ന സണ്ഠാതി, വിനിവത്തേത്വാ പതതേവ, ഏവം ഖീണാസവസ്സ ചിത്തേ ദുവിധോപി കാമോ ന വിലിമ്പതി, ന സണ്ഠാതീ’’തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ബ്രാഹ്മണവഗ്ഗേ ഗാഥമാഹ –

‘‘വാരി പോക്ഖരപത്തേവ, ആരഗ്ഗേരിവ സാസപോ;

യോ ന ലിമ്പതി കാമേസു, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി. (ധ. പ. ൪൦൧);

ഇമിസ്സാ അത്ഥോ ബ്രാഹ്മണവഗ്ഗേയേവ ആവി ഭവിസ്സതി. സത്ഥാ പന രാജാനം പസേനദികോസലം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘മഹാരാജ, ഇമസ്മിം സാസനേ യഥേവ കുലപുത്താ, ഏവം കുലധീതരോപി മഹന്തം ഞാതിഗണഞ്ച ഭോഗക്ഖന്ധഞ്ച ¶ പഹായ പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞേ വിഹരന്തി. താ ഏവം വിഹരമാനാ രാഗരത്താ പാപപുഗ്ഗലാ ഓമാനാതിമാനവസേന വിഹേഠേന്തിപി, ബ്രഹ്മചരിയന്തരായമ്പി പാപേന്തി, തസ്മാ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സ അന്തോനഗരേ വസനട്ഠാനം കാതും ¶ വട്ടതീ’’തി. രാജാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ നഗരസ്സ ¶ ഏകപസ്സേ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സ വസനട്ഠാനം കാരാപേസി. തതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖുനിയോ അന്തോഗാമേയേവ വസന്തീതി.

മാസേ മാസേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ജമ്ബുകം ആജീവകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

അതീതേ കിര കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ ഗാമവാസീ ഏകോ കുടുമ്ബികോ ഏകസ്സ ഥേരസ്സ വിഹാരം കത്വാ തം തത്ഥ വിഹരന്തം ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹി. ഥേരോ തസ്സ ഗേഹേ നിബദ്ധം ഭുഞ്ജതി. അഥേകോ ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു ദിവാ പിണ്ഡായ ചരന്തോ തസ്സ ഗേഹദ്വാരം പാപുണി. കുടുമ്ബികോ തം ദിസ്വാ തസ്സ ഇരിയാപഥേ പസന്നോ ഗേഹം പവേസേത്വാ സക്കച്ചം പണീതേന ഭോജനേന പരിവിസിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമം സാടകം രജിത്വാ നിവാസേയ്യാഥാ’’തി മഹന്തം സാടകം ദത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കേസാ ¶ വോ ദീഘാ, തുമ്ഹാകം കേസോരോപനത്ഥായ ന്ഹാപിതം ആനേസ്സാമി, സയനത്ഥായ ച വോ മഞ്ചകം ഗാഹാപേത്വാ ആഗമിസ്സാമീ’’തി ആഹ. നിബദ്ധം ഗേഹേ ഭുഞ്ജന്തോ കുലൂപകോ ഭിക്ഖു തം തസ്സ സക്കാരം ദിസ്വാ ചിത്തം പസാദേതും നാസക്ഖി, ‘‘അയം തം മുഹുത്തം ദിട്ഠകസ്സ ഏവരൂപം സക്കാരം കരോതി, നിബദ്ധം ഗേഹേ ഭുഞ്ജന്തസ്സ പന മയ്ഹം ന കരോതീ’’തി ചിന്തേത്വാ വിഹാരം അഗമാസി. ഇതരോപി തേനേവ സദ്ധിം ഗന്ത്വാ കുടുമ്ബികേന ദിന്നസാടകം രജിത്വാ നിവാസേസി. കുടമ്ബികോപി ന്ഹാപിതം ആദായ ഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ കേസേ ഓഹാരാപേത്വാ മഞ്ചകം അത്ഥരാപേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമസ്മിംയേവ മഞ്ചകേ സയഥാ’’തി വത്വാ ദ്വേപി ഥേരേ സ്വാതനായ നിമന്തേത്വാ പക്കാമി.

നേവാസികോ തസ്സ തം സക്കാരം കയിരമാനം അധിവാസേതും നാസക്ഖി. അഥസ്സ സോ സായം ഥേരസ്സ നിപന്നട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ചതൂഹാകാരേഹി ഥേരം അക്കോസി, ‘‘ആവുസോ, ആഗന്തുക കുടുമ്ബികസ്സ തേ ഗേഹേ ഭത്തം ഭുഞ്ജനതോ വരതരം മീള്ഹം ഖാദിതും, കുടുമ്ബികേന ആനീതന്ഹാപിതേന കേസോഹാരാപനതോ വരതരം താലട്ഠികേന കേസേ ലുഞ്ചാപേതും. കുടുമ്ബികേന ദിന്നസാടകനിവാസനതോ വരതരം നഗ്ഗേന വിചരിതും, കുടുമ്ബികേന ആഭതമഞ്ചകേ നിപജ്ജനതോ വരതരം ¶ ഭൂമിയം നിപജ്ജിതു’’ന്തി. ഥേരോപി ‘‘മാ ഏസ ബാലോ മം നിസ്സായ നസ്സീ’’തി നിമന്തനം അനാദിയിത്വാ പാതോവ ഉട്ഠായ യഥാസുഖം അഗമാസി ¶ . നേവാസികോപി പാതോവ വിഹാരേ കത്തബ്ബവത്തം കത്വാ ഭിക്ഖാചാരവേലായ ¶ ‘‘ഇദാനിപി ആഗന്തുകോ നിദ്ദായതി, ഘണ്ഡികസദ്ദേന പബുജ്ഝേയ്യാ’’തി സഞ്ഞായ നഖപിട്ഠേനേവ ഘണ്ഡിം പഹരിത്വാ ഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസി. കുടുമ്ബികോപി സക്കാരം കത്വാ ഥേരാനം ആഗമനമഗ്ഗം ഓലോകേന്തോ നേവാസികം ദിസ്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഥേരോ കുഹി’’ന്തി പുച്ഛി. അഥ നം നേവാസികോ ‘‘മാ, ആവുസോ, കിഞ്ചി അവച, തുയ്ഹം കുലൂപകോ ഹിയ്യോ, തവ നിക്ഖന്തവേലായ ഓവരകം പവിസിത്വാ നിദ്ദം ഓക്കന്തോ പാതോവ ഉട്ഠായ മമ വിഹാരസമ്മജ്ജനസദ്ദമ്പി പാനീയഘടപരിഭോജനീയഘടേസു ഉദകസിഞ്ചനസദ്ദമ്പി ഘണ്ഡികസദ്ദമ്പി കരോന്തസ്സ ന ജാനാതീ’’തി ആഹ. കുടുമ്ബികോ ചിന്തേസി – ‘‘താദിസായ ഇരിയാപഥസമ്പത്തിയാ സമന്നാഗതസ്സ മേ അയ്യസ്സ യാവ ഇമമ്ഹാ കാലാ നിദ്ദായനം നാമ നത്ഥി, മം പന തസ്സ സക്കാരം കരോന്തം ദിസ്വാ അദ്ധാ ഇമിനാ ഭദന്തേന കിഞ്ചി വുത്തം ഭവിസ്സതീ’’തി. സോ അത്തനോ പണ്ഡിതഭാവേന തം സക്കച്ചം ഭോജേത്വാ തസ്സ പത്തം സാധുകം ധോവിത്വാ നാനഗ്ഗരസഭോജനസ്സ പൂരേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, സചേ മേ അയ്യം പസ്സേയ്യാഥ, ഇമമസ്സ പിണ്ഡപാതം ദദേയ്യാഥാ’’തി ആഹ.

ഇതരോ തം ഗഹേത്വാവ ചിന്തേസി – ‘‘സചേ സോ ഏവരൂപം പിണ്ഡപാതം ഭുഞ്ജിസ്സതി, ഇമസ്മിംയേവ ഠാനേ പലുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി അന്തരാമഗ്ഗേ തം പിണ്ഡപാതം ഛഡ്ഡേത്വാ ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ തം തത്ഥ ഓലോകേന്തോ ന അദ്ദസ. അഥ നം ഏത്തകസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ വീസതിവസ്സസഹസ്സാനി ¶ കതോപി സമണധമ്മോ രക്ഖിതും നാസക്ഖി. ആയുപരിയോസാനേ പന കാലം കത്വാ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തിത്വാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം മഹാദുക്ഖം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹനഗരേ ഏകസ്മിം ബഹ്വന്നപാനേ കുലഘരേ നിബ്ബത്തി. സോ പദസാ ഗമനകാലതോ പട്ഠായ നേവ സയനേ സയിതും, ന ഭത്തം ഭുഞ്ജിതും ഇച്ഛതി, അത്തനോ സരീരവലഞ്ജമേവ ഖാദതി. ‘‘ബാലതായ അജാനന്തോ കരോതീ’’തി തം പോസയിംസു. മഹല്ലകകാലേപി വത്ഥം നിവാസേതും ന ഇച്ഛതി, നഗ്ഗോവ വിചരതി, ഭൂമിയം സയതി, അത്തനോ സരീരവലഞ്ജമേവ ഖാദതി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ ‘‘നായം കുലഘരസ്സ അനുച്ഛവികോ, കേവലം അലജ്ജനകോ ആജീവകാനം ഏസ അനുച്ഛവികോ’’തി തേസം സന്തികം നേത്വാ ‘‘ഇമം ദാരകം പബ്ബാജേഥാ’’തി അദംസു. അഥ നം തേ പബ്ബാജേസും. പബ്ബാജേന്താ ച ¶ പന ഗലപ്പമാണേ ആവാടേ ഠപേത്വാ ദ്വിന്നം അംസകൂടാനം ഉപരിം പദരാനി ദത്വാ തേസം ഉപരി നിസീദിത്വാ താലട്ഠിഖണ്ഡേന കേസേ ലുഞ്ചിംസു. അഥ നേ തസ്സ മാതാപിതരോ സ്വാതനായ നിമന്തേത്വാ പക്കമിംസു.

പുനദിവസേ ആജീവകാ ‘‘ഏഹി, ഗാമം പവിസിസ്സാമാ’’തി തം വദിംസു. സോ ‘‘ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ, അഹം ഇധേവ ഭവിസ്സാമീ’’തി ന ഇച്ഛി. അഥ നം പുനപ്പുനം വത്വാ അനിച്ഛമാനം ഓഹായ അഗമംസു. സോപി തേസം ഗതഭാവം ഞത്വാ വച്ചകുടിയാ പദരം വിവരിത്വാ ഓരുയ്ഹ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി ആലോപം ¶ ആലോപം കത്വാ ഗൂഥം ഖാദി ¶ . ആജീവകാ തസ്സ അന്തോഗാമതോ ആഹാരം പഹിണിംസു. തമ്പി ന ഇച്ഛി. പുനപ്പുനം വുച്ചമാനോപി ‘‘ന മേ ഇമിനാ അത്ഥോ. ലദ്ധോ മേ ആഹാരോ’’തി ആഹ. ‘‘കഹം ലദ്ധോ’’തി? ‘‘ഇധേവ ലദ്ധോ’’തി. ഏവം ദുതിയേ തതിയേ ചതുത്ഥേപി ദിവസേ തേഹി ബഹുമ്പി വുച്ചമാനോ ‘‘അഹം ഇധേവ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഗാമം ഗന്തും ന ഇച്ഛി. ആജീവകാ ‘‘അയം ദിവസേ ദിവസേ നേവ ഗാമം പവിസിതും ഇച്ഛതി, ന അമ്ഹേഹി പഹിതാഹാരം ആഹരിതും ഇച്ഛതി, ‘ഇധേവ മേ ലദ്ധോ’തി വദതി, കിം നു ഖോ കരോതി, പരിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമ ന’’ന്തി ഗാമം പവിസന്താ ഏകം ദ്വേ ജനേ തസ്സ പരിഗ്ഗണ്ഹനത്ഥം ഓഹായ ഗമിംസു. തേ പച്ഛതോ ഗച്ഛന്താ വിയ ഹുത്വാ നിലീയിംസു. സോപി തേസം ഗതഭാവം ഞത്വാ പുരിമനയേനേവ വച്ചകുടിം ഓരുയ്ഹ ഗൂഥം ഖാദി.

ഇതരേ തസ്സ കിരിയം ദിസ്വാ ആജീവകാനം ആരോചയിംസു. തം സുത്വാ ആജീവകാ ‘‘അഹോ ഭാരിയം കമ്മം, സചേ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവകാ ജാനേയ്യും, ‘ആജീവകാ ഗൂഥം ഖാദമാനാ വിചരന്തീ’തി അമ്ഹാകം അകിത്തിം പകാസേയ്യും, നായം അമ്ഹാകം അനുച്ഛവികോ’’തി തം അത്തനോ സന്തികാ നീഹരിംസു. സോ തേഹി നീഹരിതോ മഹാജനസ്സ ഉച്ചാരകരണട്ഠാനേ പത്ഥരിതോ ഏകോ പിട്ഠിപാസാണോ അത്ഥി. തസ്മിം മഹന്തം സോണ്ഡി, പിട്ഠിപാസാണം നിസ്സായ മഹാജനസ്സ ഉച്ചാരകരണട്ഠാനം. സോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ രത്തിം ഗൂഥം ഖാദിത്വാ മഹാജനസ്സ സരീരവലഞ്ജനത്ഥായ ആഗമനകാലേ ഏകേന ഹത്ഥേന പാസാണസ്സ ഏകം അന്തം ഓലുബ്ഭ ¶ ഏകം പാദം ഉക്ഖിപിത്വാ ജണ്ണുകേ ഠപേത്വാ ഉദ്ധംവാതാഭിമുഖോ മുഖം വിവരിത്വാ തിട്ഠതി. മഹാജനോ തം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കസ്മാ അയ്യോ മുഖം വിവരിത്വാ ഠിതോ’’തി പുച്ഛതി. ‘‘അഹം വാതഭക്ഖോ, അഞ്ഞോ മേ ആഹാരോ നത്ഥീ’’തി. അഥ ‘‘കസ്മാ ഏകം പാദം ജണ്ണുകേ കത്വാ ഠിതോസി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘അഹം ഉഗ്ഗതപോ ¶ ഘോരതപോ, മയാ ദ്വീഹി പാദേഹി അക്കന്താ പഥവീ കമ്പതി, തസ്മാ ഏകം പാദം ഉക്ഖിപിത്വാ ജണ്ണുകേ ഠപേത്വാ ഠിതോമ്ഹി. അഹഞ്ഹി രത്തിന്ദിവം ഠിതകോവ വീതിനാമേമി, ന നിസീദാമി, ന നിപജ്ജാമീ’’തി. മനുസ്സാ നാമ യേഭുയ്യേന വചനമത്തമേവ സദ്ദഹന്തി, തസ്മാ ‘‘അഹോ അച്ഛരിയം, ഏവരൂപാപി നാമ തപസ്സിനോ ഹോന്തി, ന നോ ഏവരൂപാ ദിട്ഠപുബ്ബാ’’തി യേഭുയ്യേന അങ്ഗമഗധവാസിനോ സങ്ഖുഭിത്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ മാസേ മാസേ മഹന്തം സക്കാരം അഭിഹരന്തി. സോ ‘‘അഹം വാതമേവ ഭക്ഖാമി, ന അഞ്ഞം ആഹാരം. അഞ്ഞഞ്ഹി മേ ഖാദന്തസ്സ തപോ നസ്സതീ’’തി തേഹി അഭിഹടം ന കിഞ്ചി ഇച്ഛതി. മനുസ്സാ ‘‘മാ നോ, ഭന്തേ, നാസേഥ, തുമ്ഹാദിസേന ഘോരതപേന പരിഭോഗേ കതേ അമ്ഹാകം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ സംവത്തതീ’’തി പുനപ്പുനം യാചന്തി. തസ്സ അഞ്ഞോ ആഹാരോ ന രുച്ചതി. മഹാജനസ്സ പന യാചനായ പീളിതോ തേഹി ആഭതാനി സപ്പിഫാണിതാദീനി കുസഗ്ഗേന ജിവ്ഹഗ്ഗേ ഠപേത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, അലം ¶ വോ ഏത്തകം ഹിതായ സുഖായ ചാ’’തി ഉയ്യോജേസി. ഏവം സോ പഞ്ചപഞ്ഞാസ വസ്സാനി നഗ്ഗോ ഗൂഥം ഖാദന്തോ കേസേ ലുഞ്ചന്തോ ഭൂമിയം സയമാനോ വീതിനാമേസി.

ബുദ്ധാനമ്പി ¶ ഖോ പച്ചൂസകാലേ ലോകവോലോകനം അവിജഹിതമേവ ഹോതി. തസ്മാ ഏകദിവസം ഭഗവതോ പച്ചൂസസമയേ ലോകം വോലോകേന്തസ്സ അയം ജമ്ബുകാജീവകോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പഞ്ഞായി. സത്ഥാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ആവജ്ജേത്വാ തസ്സ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തസ്സൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ ‘‘അഹം ഏതം ആദിം കത്വാ ഏകം ഗാഥം ഭാസിസ്സാമി, ഗാഥാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ ഭവിസ്സതി. ഇമം കുലപുത്തം നിസ്സായ മഹാജനോ സോത്ഥിഭാവം പാപുണിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ പുനദിവസേ രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ ആനന്ദത്ഥേരം ആമന്തേസി – ‘‘ആനന്ദ, ജമ്ബുകാജീവകസ്സ സന്തികം ഗമിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, കിം തുമ്ഹേയേവ ഗമിസ്സഥാ’’തി? ‘‘ആമ, അഹമേവാ’’തി ഏവം വത്വാ സത്ഥാ വഡ്ഢമാനകച്ഛായായ തസ്സ സന്തികം പായാസി.

ദേവതാ ചിന്തയിംസു – ‘‘സത്ഥാ സായം ജമ്ബുകാജീവകസ്സ സന്തികം ഗച്ഛതി, സോ ച ജേഗുച്ഛേ ഉച്ചാരപസ്സാവദന്തകട്ഠകിലിട്ഠേ പിട്ഠിപാസാണേ വസതി, ദേവം വസ്സാപേതും വട്ടതീ’’തി അത്തനോ ആനുഭാവേന തം മുഹുത്തംയേവ ദേവം വസ്സാപേസും. പിട്ഠിപാസാണോ സുചി നിമ്മലോ അഹോസി. അഥസ്സ ഉപരി ¶ പഞ്ചവണ്ണം പുപ്ഫവസ്സം വസ്സാപേസും. സത്ഥാ സായം ജമ്ബുകാജീവകസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ജമ്ബുകാ’’തി സദ്ദമകാസി. ജമ്ബുകോ ‘‘കോ നു ഖോ ഏസ, ദുജ്ജനോ മം ജമ്ബുകവാദേന വദതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘കോ ഏസോ’’തി ആഹ. ‘‘അഹം സമണോ’’തി. ‘‘കിം മഹാസമണാ’’തി? ‘‘അജ്ജ മേ ഏകരത്തിം ഇധ വസനട്ഠാനം ദേഹീ’’തി. ‘‘നത്ഥി, മഹാസമണ, ഇമസ്മിം ഠാനേ വസനട്ഠാന’’ന്തി ¶ . ‘‘ജമ്ബുക, മാ ഏവം കരി, ഏകരത്തിം മേ വസനട്ഠാനം ദേഹി, പബ്ബജിതാ നാമ പബ്ബജിതം പത്ഥേന്തി, മനുസ്സാ മനുസ്സം, പസവോ പസവ’’ന്തി. ‘‘കിം പന ത്വം പബ്ബജിതോ’’തി? ‘‘ആമ, പബ്ബജിതോമ്ഹീ’’തി. ‘‘സചേ ത്വം പബ്ബജിതോ, കഹം തേ ലാബുകം, കഹം ധൂമകടച്ഛുകോ, കഹം യഞ്ഞസുത്തക’’ന്തി? ‘‘‘അത്ഥേതം മയ്ഹം, വിസും വിസും പന ഗഹേത്വാ വിചരണം ദുക്ഖ’ന്തി അബ്ഭന്തരേനേവ ഗഹേത്വാ ചരാമീ’’തി. സോ ‘‘ചരിസ്സസി ത്വം ഏതം അഗ്ഗണ്ഹിത്വാ’’തി കുജ്ഝി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ – ‘‘ഹോതു, ജമ്ബുക, മാ കുജ്ഝ, വസനട്ഠാനം മേ ആചിക്ഖാ’’തി. ‘‘നത്ഥി, മഹാസമണ, ഏത്ഥ വസനട്ഠാന’’ന്തി.

സത്ഥാ തസ്സ വസനട്ഠാനതോ അവിദൂരേ ഏകം പബ്ഭാരം അത്ഥി, തം നിദ്ദിസന്തോ ‘‘ഏതസ്മിം പബ്ഭാരേ കോ വസതീ’’തി ആഹ. ‘‘നത്ഥി കോചി, മഹാസമണാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഏതം മയ്ഹം ദേഹീ’’തി ¶ . ‘‘ത്വഞ്ഞേവ ജാന, മഹാസമണാ’’തി. സത്ഥാ പബ്ഭാരേ നിസീദനം പഞ്ഞാപേത്വാ നിസീദി. പഠമയാമേ ചത്താരോ മഹാരാജാനോ ചതുദ്ദിസം ഏകോഭാസം കരോന്താ സത്ഥു ഉപട്ഠാനം ആഗമിംസു. ജമ്ബുകോ ഓഭാസം ദിസ്വാ ‘‘കോ ഓഭാസോ നാമേസോ’’തി ചിന്തേസി. മജ്ഝിമയാമേ സക്കോ ദേവരാജാ ആഗമി. ജമ്ബുകോ തമ്പി ദിസ്വാ ‘‘കോ നാമേസോ’’തി ചിന്തേസി. പച്ഛിമയാമേ ഏകായ അങ്ഗുലിയാ ഏകം, ദ്വീഹി ദ്വേ, ദസഹി ദസ ചക്കവാളാനി ഓഭാസേതും സമത്ഥോ മഹാബ്രഹ്മാ സകലം അരഞ്ഞം ഏകോഭാസം കരോന്തോ ആഗമി. ജമ്ബുകോ തമ്പി ¶ ദിസ്വാ ‘‘കോ നു ഖോ ഏസോ’’തി ചിന്തേത്വാ പാതോവ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ പടിസന്ഥാരം കത്വാ ഏകമന്തം ഠിതോ സത്ഥാരം പുച്ഛി – ‘‘മഹാസമണ, തുമ്ഹാകം സന്തികം ചതസ്സോ ദിസാ ഓഭാസേന്തോ കേ ആഗതാ’’തി? ‘‘ചത്താരോ മഹാരാജാനോ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘മം ഉപട്ഠാതു’’ന്തി. ‘‘കിം പന ത്വം ചതൂഹി മഹാരാജേഹി ഉത്തരിതരോ’’തി? ‘‘ആമ, ജമ്ബുക, മഹാരാജൂനമ്പി അതിരാജാ’’തി. ‘‘മജ്ഝിമയാമേ പന കോ ആഗതോ’’തി? ‘‘സക്കോ ദേവരാജാ, ജമ്ബുകാ’’തി ¶ . ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘മം ഉപട്ഠാതുമേവാ’’തി. ‘‘കിം പന ത്വം സക്കദേവരാജതോപി ഉത്തരിതരോ’’തി? ‘‘ആമ, ജമ്ബുക, സക്കതോപി ഉത്തരിതരോമ്ഹി, ഏസോ പന മയ്ഹം ഗിലാനുപട്ഠാകോ കപ്പിയകാരകസാമണേരസദിസോ’’തി. ‘‘പച്ഛിമയാമേ സകലം അരഞ്ഞം ഓഭാസേത്വാ കോ ആഗതോ’’തി? ‘‘യം ലോകേ ബ്രാഹ്മണാദയോ ഖിപിത്വാ പക്ഖലിത്വാ ‘നമോ മഹാബ്രഹ്മുനോ’തി വദന്തി, സോ ഏവ മഹാബ്രഹ്മാ’’തി. ‘‘കിം പന ത്വം മഹാബ്രഹ്മതോപി ഉത്തരിതരോ’’തി? ‘‘ആമ, ജമ്ബുക, അഹഞ്ഹി ബ്രഹ്മുനാപി അതിബ്രഹ്മാ’’തി. ‘‘അച്ഛരിയോസി ത്വം, മഹാസമണ, മയ്ഹം പന പഞ്ച പഞ്ഞാസ വസ്സാനി ഇധ വസന്തസ്സ ഏതേസു ഏകോപി മം ഉപട്ഠാതും നാഗതപുബ്ബോ. അഹഞ്ഹി ഏത്തകം അദ്ധാനം വാതഭക്ഖോ ഹുത്വാ ഠിതകോവ വീതിനാമേസിം, ന താവ തേ മയ്ഹം ഉപട്ഠാനം ആഗതപുബ്ബാ’’തി.

അഥ നം സത്ഥാ ആഹ – ജമ്ബുക, ത്വം ലോകസ്മിം അന്ധബാലം മഹാജനം വഞ്ചയമാനോ മമ്പി വഞ്ചേതുകാമോ ജാതോ, നനു ത്വം പഞ്ചപഞ്ഞാസ വസ്സാനി ഗൂഥമേവ ഖാദി, ഭൂമിയംയേവ നിപജ്ജി, നഗ്ഗോ ഹുത്വാ വിചരി, താലട്ഠിഖണ്ഡേന കേസേ ലുഞ്ചി. അഥ ¶ ച പന ലോകം വഞ്ചേന്തോ ‘‘അഹം വാതഭക്ഖോ, ഏകപാദേന തിട്ഠാമി, ന നിസീദാമി, ന നിപജ്ജാമീ’’തി വദേസി, ‘‘മമമ്പി വഞ്ചേതുകാമോസി പുബ്ബേപി ത്വം പാപികം ലാമികം ദിട്ഠിം നിസ്സായ ഏത്തകം കാലം ഗൂഥഭക്ഖോ ഭൂമിസയോ നഗ്ഗോ വിചരന്തോ താലട്ഠിഖണ്ഡേന കേസലുഞ്ചനം പത്തോ, ഇദാനിപി പാപികം ലാമികം ദിട്ഠിമേവ ഗണ്ഹാസീ’’തി. ‘‘കിം പന മയാ കതം, മഹാസമണാ’’തി? അഥസ്സ സത്ഥാ പുബ്ബേ കതകമ്മം ആചിക്ഖി. തസ്സ സത്ഥരി കഥേന്തേയേവ സംവേഗോ ഉപ്പജ്ജി, ഹിരോത്തപ്പം ഉപട്ഠിതം, സോ ഉക്കുടികോ നിസീദി. അഥസ്സ സത്ഥാ ഉദകസാടികം ഖിപിത്വാ അദാസി. സോ തം നിവാസേത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. സത്ഥാപിസ്സ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേത്വാ ധമ്മം ദേസേസി. സോ ദേസനാവസാനേ ¶ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പബ്ബജ്ജഞ്ച ഉപസമ്പദഞ്ച യാചി. ഏത്താവതാ തസ്സ പുരിമകമ്മം പരിക്ഖീണം. അയഞ്ഹി ഖീണാസവമഹാഥേരം ചതൂഹി അക്കോസേഹി അക്കോസിത്വാ യാവായം മഹാപഥവീ തിഗാവുതാധികം യോജനം ഉസ്സന്നാ, താവ അവീചിമ്ഹി പച്ചിത്വാ തത്ഥ പക്കാവസേസേന പഞ്ചപഞ്ഞാസ വസ്സാനി ഇമം വിപ്പകാരം പത്തോ. തേനസ്സ തം കമ്മം ഖീണം. വീസതി പന വസ്സസഹസ്സാനി ഇമിനാ കതസ്സ സമണധമ്മസ്സ ഫലം നാസേതും ന സക്കാ. തസ്മാ സത്ഥാ ദക്ഖിണഹത്ഥം പസാരേത്വാ ‘‘ഏഹി, ഭിക്ഖു, ചര ബ്രഹ്മചരിയം സമ്മാ ദുക്ഖസ്സ ¶ അന്തകിരിയായാ’’തി ആഹ. താവദേവസ്സ ഗിഹിലിങ്ഗം അന്തരധായി അട്ഠപരിക്ഖാരധരോ സട്ഠിവസ്സികമഹാഥേരോ ¶ വിയ അഹോസി.

അങ്ഗമഗധവാസീനം തസ്സ സക്കാരം ഗഹേത്വാ ആഗതദിവസോ കിരേസ, തസ്മാ ഉഭയരട്ഠവാസിനോ സക്കാരം ഗഹേത്വാ ആഗതാ തഥാഗതം ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ അമ്ഹാകം അയ്യോ ജമ്ബുകോ മഹാ, ഉദാഹു സമണോ ഗോതമോ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘സചേ സമണോ ഗോതമോ മഹാ ഭവേയ്യ, അയം സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സന്തികം ഗച്ഛേയ്യ, ജമ്ബുകാജീവകസ്സ പന മഹന്തതായ സമണോ ഗോതമോ ഇമസ്സ സന്തികം ആഗതോ’’തി ചിന്തയിംസു. സത്ഥാ മഹാജനസ്സ പരിവിതക്കം ഞത്വാ, ‘‘ജമ്ബുക, തവ ഉപട്ഠാകാനം കങ്ഖം ഛിന്ദാഹീ’’തി ആഹ, സോ ‘‘അഹമ്പി, ഭന്തേ, ഏത്തകമേവ പച്ചാസീസാമീ’’തി വത്വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ ഉട്ഠായ താലപ്പമാണം വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ‘‘സത്ഥാ മേ, ഭന്തേ ഭഗവാ, സാവകോഹമസ്മീ’’തി വത്വാ ഓരുയ്ഹ വന്ദിത്വാ പുന ദ്വിതാലമത്തം തിതാലമത്തന്തി ഏവം സത്തതാലമത്തം വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഓരുയ്ഹ അത്തനോ സാവകഭാവം ജാനാപേസി. തം ദിസ്വാ മഹാജനോ ‘‘അഹോ ബുദ്ധാ നാമ അച്ഛരിയാ അനോപമഗുണാ’’തി ചിന്തേസി. സത്ഥാ മഹാജനേന സദ്ധിം കഥേന്തോ ഏവമാഹ – ‘‘അയം ഏത്തകം കാലം തുമ്ഹേഹി ആഭതം സക്കാരം കുസഗ്ഗേന ജിവ്ഹഗ്ഗേ ഠപേത്വാ ‘തപചരണം പൂരേമീ’തി ഇധ നിവുട്ഠോ, സചേപി ഇമിനാ ഉപായേന വസ്സസതം തപചരണം പൂരേയ്യ, യാ ചസ്സ ഇദാനി കാലം വാ ഭത്തം വാ കുക്കുച്ചായിത്വാ അഭുഞ്ജന്തസ്സ ഭത്തച്ഛേദനകുസലചേതനാ, തസ്സാ തം തപചരണം സോളസിം കലമ്പി ന അഗ്ഘതീ’’തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘മാസേ മാസേ കുസഗ്ഗേന, ബാലോ ഭുഞ്ജേയ്യ ഭോജനം;

ന സോ സങ്ഖാതധമ്മാനം, കലം അഗ്ഘതി സോളസി’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ ¶ – സചേ ബാലോ അപരിഞ്ഞാതധമ്മോ സീലാദിഗുണാ പരിബാഹിരോ തിത്ഥായതനേ പബ്ബജിതോ ‘‘തപചരണം പൂരേസ്സാമീ’’തി മാസേ മാസേ പത്തേ കുസഗ്ഗേന ഭോജനം ഭുഞ്ജന്തോ വസ്സസതം ഭുഞ്ജേയ്യ ¶ ഭോജനം. ന സോ സങ്ഖാതധമ്മാനം, കലം അഗ്ഘതി സോളസിന്തി സങ്ഖാതധമ്മാ വുച്ചന്തി ഞാതധമ്മാ തുലിതധമ്മാ. തേസു ഹേട്ഠിമകോടിയാ സോതാപന്നോ സങ്ഖാതധമ്മോ, ഉപരിമകോടിയാ ഖീണാസവോ. ഇമേസം സങ്ഖാതധമ്മാനം സോ ബാലോ കലം ന ¶ അഗ്ഘതി സോളസിന്തി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനാ ദേസനാ. അയം പനേത്ഥ അത്ഥോ – യാ ചസ്സ തഥാ തപചരണം പൂരേന്തസ്സ വസ്സസതം ചേതനാ യാ ച സങ്ഖാതധമ്മാനം കാലം വാ ഭത്തം വാ കുക്കുച്ചായിത്വാ അഭുഞ്ജന്താനം ഏകാ ഭത്തച്ഛേദനകുസലചേതനാ, തസ്സാ ചേതനായ സാ താവ ദീഘരത്തം പവത്തചേതനാ സോളസിം കലം ന അഗ്ഘതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യം തസ്സാ സങ്ഖാതധമ്മാനം ചേതനായ ഫലം, തം സോളസ കോട്ഠാസേ കത്വാ തതോ ഏകേകം പുന സോളസ സോളസ കോട്ഠാസേ കത്വാ തതോ ഏകസ്സ കോട്ഠാസസ്സ യം ഫലം, തദേവ തസ്സ ബാലസ്സ തപചരണതോ മഹപ്ഫലതരന്തി.

ദേസനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.

ന ഹി പാപം കതം കമ്മന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം അഹിപേതം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ¶ ദിവസേ ജടിലസഹസ്സസ്സ അബ്ഭന്തരോ ആയസ്മാ ലക്ഖണത്ഥേരോ ച മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ ച ‘‘രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരിസ്സാമാ’’തി ഗിജ്ഝകൂടതോ ഓതരന്തി. തേസു ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ ഏകം അഹിപേതം ദിസ്വാ സിതം പാത്വാകാസി. അഥ നം ലക്ഖണത്ഥേരോ ‘‘കസ്മാ, ആവുസോ, സിതം പാതുകരോസീ’’തി സിതകാരണം പുച്ഛി. ‘‘അകാലോ, ആവുസോ ലക്ഖണ, ഇമസ്സ പഞ്ഹസ്സ, ഭഗവതോ സന്തികേ മം പുച്ഛേയ്യാസീ’’തി ഥേരോ ആഹ. തേസു രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഭഗവതോ സന്തികം ഗന്ത്വാ നിസിന്നേസു ലക്ഖണത്ഥേരോ പുച്ഛി, ‘‘ആവുസോ, മോഗ്ഗല്ലാനം ത്വം ഗിജ്ഝകൂടാ ഓതരന്തോ സിതം പാതുകരിത്വാ മയാ സിതകാരണം പുട്ഠോ ‘ഭഗവതോ സന്തികേ മം പുച്ഛേയ്യാസീ’തി അവച, കഥേഹി ഇദാനി തം കാരണ’’ന്തി. ഥേരോ ആഹ – ‘‘അഹം, ആവുസോ, ഏകം പേതം ദിസ്വാ സിതം പാത്വാകാസിം. തസ്സ ഏവരൂപോ അത്തഭാവോ – മനുസ്സസീസം വിയ അസ്സ സീസം, അഹിസ്സ വിയ ¶ സേസോ അത്തഭാവോ, അഹിപേതോ നാമേസ പമാണതോ പഞ്ചവീസതിയോജനികോ, തസ്സ സീസതോ ഉട്ഠിതാ അഗ്ഗിജാലാ യാവ നങ്ഗുട്ഠാ ഗച്ഛന്തി, നങ്ഗുട്ഠതോ ഉട്ഠിതാ അഗ്ഗിജാലാ യാവ സീസാ, മജ്ഝേസീസതോ ഉട്ഠിതാ ദ്വേ പസ്സാനി ഗച്ഛന്തി, ദ്വീഹി പസ്സേഹി ഉട്ഠിതാ മജ്ഝേ ഓതരന്തീ’’തി ¶ . ദ്വിന്നംയേവ കിര പേതാനം അത്തഭാവോ പഞ്ചവീസതിയോജനികോ, അവസേസാനം തിഗാവുതപ്പമാണോ. ഇമസ്സ ചേവ അഹിപേതസ്സ കാകപേതസ്സ ച പഞ്ചവീസതിയോജനികോ. തേസു അയം താവ അഹിപേതോ. കാകപേതമ്പി മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ഗിജ്ഝകൂടമത്ഥകേ പച്ചമാനം ദിസ്വാ തസ്സ പുബ്ബകമ്മം പുച്ഛന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘പഞ്ചയോജനികാ ¶ ജിവ്ഹാ, സീസം തേ നവയോജനം;

കായോ അച്ചുഗ്ഗതോ തുയ്ഹം, പഞ്ചവീസതിയോജനം;

കിം നു കമ്മം കരിത്വാന, പത്തോസി ദുക്ഖമീദിസ’’ന്തി.

‘‘അഹം ഭന്തേ മോഗ്ഗല്ലാന, കസ്സപസ്സ മഹേസിനോ;

സങ്ഘസ്സ ആഭതം ഭത്തം, ആഹാരേസിം യദിച്ഛക’’ന്തി. –

ഗാഥം വത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, കസ്സപബുദ്ധകാലേ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിംസു,. മനുസ്സാ ഥേരേ ദിസ്വാ സമ്പിയായമാനാ ആസനസാലായം നിസീദാപേത്വാ പാദേ ധോവിത്വാ തേലം മക്ഖേത്വാ യാഗും പായേത്വാ ഖജ്ജകം ദത്വാ പിണ്ഡപാതകാലം ആഗമയമാനാ ധമ്മം സുണന്താ നിസീദിംസു. ധമ്മകഥാവസാനേ ഥേരാനം പത്തേ ആദായ അത്തനോ അത്തനോ ഗേഹാ നാനഗ്ഗരസഭോജനസ്സ പൂരേത്വാ ആഹരിംസു. തദാ അഹം കാകോ ഹുത്വാ ആസനസാലായ ഛദനപിട്ഠേ നിലീനോ തം ദിസ്വാ ഏകേന ഗഹിതപത്തതോ തിക്ഖത്തും മുഖം പൂരേന്തോ തയോ കബളേ അഗ്ഗഹേസിം. തം പന ഭത്തം നേവ സങ്ഘസ്സ സന്തകം, ന സങ്ഘസ്സ നിയമേത്വാ ദിന്നം, ന ഭിക്ഖൂഹി ഗഹിതാവസേസകം. അത്തനോ അത്തനോ ഗേഹം നേത്വാ മനുസ്സേഹി ഭുഞ്ജിതബ്ബകം, കേവലം സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ അഭിഹടമത്തമേവ. തതോ മയാ തയോ കബളാ ഗഹിതാ, ഏത്തകം മേ പുബ്ബകമ്മം. സ്വാഹം കാലം കത്വാ തസ്സ കമ്മസ്സ വിപാകേന അവീചിമ്ഹി ¶ പച്ചിത്വാ തത്ഥ പക്കാവസേസേന ഇദാനി ഗിജ്ഝകൂടേ കാകപേതോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ ഇമം ദുക്ഖം പച്ചാനുഭോമീ’’തി. ഇദം കാകപേതസ്സ വത്ഥു.

ഇധ ¶ പന ഥേരോ ‘‘അഹിപേതം ദിസ്വാ സിതം പാത്വാകാസി’’ന്തി ആഹ. അഥസ്സ സത്ഥാ സക്ഖീ ഹുത്വാപി ഉട്ഠായ ‘‘സച്ചം, ഭിക്ഖവേ, മോഗ്ഗല്ലാനോ ആഹ. മയാപേസ സമ്ബോധിപത്തദിവസേയേവ ദിട്ഠോ, അപിചാഹം ‘യേ മേ വചനം ന സദ്ദഹേയ്യും, തേസം അഹിതായ ഭവേയ്യാ’തി പരാനുദ്ദയായ ന കഥേസി’’ന്തി ആഹ. ലക്ഖണസംയുത്തേപി (സം. നി. ൨.൨൦൨ ആദയോ) ഹി മഹാമോഗ്ഗല്ലാനേന ദിട്ഠകാലേയേവ ¶ സത്ഥാ തസ്സ സക്ഖീ ഹുത്വാ വിനീതവത്ഥൂനി കഥേസി, ഇദമ്പി തേന തഥേവ കഥിതം. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ തസ്സ പുബ്ബകമ്മം പുച്ഛിംസു. സത്ഥാപി തേസം കഥേസി –

അതീതേ കിര ബാരാണസിം നിസ്സായ നദീതീരേ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ പണ്ണസാലം കരിംസു. സോ തത്ഥ വിഹരന്തോ നിബദ്ധം നഗരേ പിണ്ഡായ ചരതി. നാഗരാപി സായംപാതം ഗന്ധപുപ്ഫാദിഹത്ഥാ പച്ചേകബുദ്ധസ്സൂപട്ഠാനം ഗച്ഛന്തി. ഏകോ ബാരാണസിവാസീ പുരിസോ തം മഗ്ഗം നിസ്സായ ഖേത്തം കസി. മഹാജനോ സായംപാതം പച്ചേകബുദ്ധസ്സൂപട്ഠാനം ഗച്ഛന്തോ തം ഖേത്തം മദ്ദന്തോ ഗച്ഛതി. കസ്സകോ ച ‘‘മാ മേ ഖേത്തം മദ്ദഥാ’’തി വാരേന്തോപി വാരേതും നാസക്ഖി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘സചേ ഇമസ്മിം ഠാനേ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ പണ്ണസാലാ ന ഭവേയ്യ, ന മേ ഖേത്തം മദ്ദേയ്യു’’ന്തി. സോ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ പിണ്ഡായ പവിട്ഠകാലേ പരിഭോഗഭാജനാനി ഭിന്ദിത്വാ പണ്ണസാലം ഝാപേസി. പച്ചേകബുദ്ധോ ¶ തം ഝാമം ദിസ്വാ യഥാസുഖം പക്കാമി. മഹാജനോ ഗന്ധമാലം ആദായ ആഗതോ ഝാമപണ്ണസാലം ദിസ്വാ ‘‘കഹം നു ഖോ നോ അയ്യോ ഗതോ’’തി ആഹ. സോപി മഹാജനേനേവ സദ്ധിം ഗതോ മഹാജനമജ്ഝേ ഠിതകോവ ഏവമാഹ – ‘‘മയാ തസ്സ പണ്ണസാലാ ഝാപിതാ’’തി. അഥ നം ‘‘ഗണ്ഹഥ, ഇമം പാപിമം നിസ്സായ മയം പച്ചേകബുദ്ധം ദട്ഠും ന ലഭിമ്ഹാ’’തി ദണ്ഡാദീഹി പോഥേത്വാ ജീവിതക്ഖയം പാപേസും. സോ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തിത്വാ യാവായം മഹാപഥവീ യോജനമത്തം ഉസ്സന്നാ, താവ നിരയേ പച്ചിത്വാ പക്കാവസേസേന ഗിജ്ഝകൂടേ അഹിപേതോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സത്ഥാ ഇദം തസ്സ പുബ്ബകമ്മം കഥേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, പാപകമ്മം നാമേതം ഖീരസദിസം, യഥാ ഖീരം ദുയ്ഹമാനമേവ ന പരിണമതി. തഥാ കമ്മം കയിരമാനമേവ ന വിപച്ചതി. യദാ പന വിപച്ചതി, തദാ ഏവരൂപേന ദുക്ഖേന സോചതീ’’തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ന ¶ ഹി പാപം കതം കമ്മം, സജ്ജുഖീരംവ മുച്ചതി;

ഡഹന്തം ബാലമന്വേതി, ഭസ്മച്ഛന്നോവ പാവകോ’’തി.

തത്ഥ സജ്ജുഖീരം വാതി തം ഖണംയേവ ധേനുയാ ഥനേഹി നിക്ഖന്തം അബ്ഭുണ്ഹം ഖീരം ന മുച്ചതി ന പരിണമതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ ഇദം സജ്ജുഖീരം തം ഖണഞ്ഞേവ ന മുച്ചതി ന പരിണമതി ന പകതിം വിജഹതി. യസ്മിം പന ഭാജനേ ദുഹിത്വാ ഗഹിതം യാവ തത്ഥ ¶ തക്കാദിഅമ്ബിലം ന പക്ഖിപതി, യാവ ദധിഭാജനാദികം അമ്ബിലഭാജനം ന പാപുണാതി, താവ പകതിം അവിജഹിത്വാ പച്ഛാ ജഹതി, ഏവമേവ പാപകമ്മമ്പി കരിയമാനമേവ ന വിപച്ചതി. യദി വിപച്ചേയ്യ, ന കോചി പാപകമ്മം കാതും വിസഹേയ്യ. യാവ പന കുസലാഭിനിബ്ബത്താ ഖന്ധാ ധരന്തി, താവ നം തേ രക്ഖന്തി. തേസം ഭേദാ അപായേ നിബ്ബത്തക്ഖന്ധേസു വിപച്ചതി, വിപച്ചമാനഞ്ച ¶ ഡഹന്തം ബാലമന്വേതി.‘‘കിം വിയാ’’തി? ‘‘ഭസ്മച്ഛന്നോവ പാവകോ’’തി. യഥാ ഹി ഛാരികായ പടിച്ഛന്നോ വീതച്ചിതങ്ഗാരോ അക്കന്തോപി ഛാരികായ പടിച്ഛന്നത്താ ന താവ ഡഹതി, ഛാരികം പന താപേത്വാ ചമ്മാദീനം ഡഹനവസേന യാവ മത്ഥലുങ്ഗാ ഡഹന്തോ ഗച്ഛതി, ഏവമേവ പാപകമ്മമ്പി യേന കതം ഹോതി, തം ബാലം ദുതിയേ വാ തതിയേ വാ അത്തഭാവേ നിരയാദീസു നിബ്ബത്തം ഡഹന്തം അനുഗച്ഛതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസുന്തി.

യാവദേവ അനത്ഥായാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ സട്ഠികൂടപേതം ആരബ്ഭ കഥേസി.

പുരിമനയേനേവ ഹി മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ ലക്ഖണത്ഥേരേന സദ്ധിം ഗിജ്ഝകൂടാ ഓരോഹന്തോ അഞ്ഞതരസ്മിം പദേസേ സിതം പാത്വാകാസി. ഥേരേന സിതകാരണം പുട്ഠോ ‘‘ഭഗവതോ സന്തികേ ¶ മം പുച്ഛേയ്യാസീ’’തി വത്വാ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ നിസിന്നകാലേ പുന പുട്ഠോ ആഹ – ‘‘അഹം, ആവുസോ, ഏകം പേതം അദ്ദസം തിഗാവുതപ്പമാണേന അത്തഭാവേന, തസ്സ സട്ഠി അയകൂടസഹസ്സാനി ആദിത്താനി സമ്പജ്ജലിതാനി ഉപരിമത്ഥകേ പതിത്വാ പതിത്വാ ഉട്ഠഹന്തി സീസം ഭിന്ദന്തി, ഭിന്നം ഭിന്നം പുന സമുട്ഠഹതി ¶ , ഇമിനാ അത്തഭാവേന മയാ ഏവരൂപോ അത്തഭാവോ ന ദിട്ഠപുബ്ബോ, അഹം തം ദിസ്വാ സിതം പാത്വാകാസി’’ന്തി. പേതവത്ഥുസ്മിഞ്ഹി –

‘‘സട്ഠി കൂടസഹസ്സാനി, പരിപുണ്ണാനി സബ്ബസോ;

സീസേ തുയ്ഹം നിപതന്തി, വോഭിന്ദന്തേവ മത്ഥക’’ന്തി. (പേ. വ. ൮൦൮, ൮൧൦, ൮൧൩) ആദി –

ഇമമേവ പേതം സന്ധായ വുത്തം. സത്ഥാ ഥേരസ്സ കഥം സുത്വാവ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മയാപേസ സത്തോ ബോധിമണ്ഡേ നിസിന്നേനേവ ദിട്ഠോ ‘യേ ച പന മേ വചനം ന സദ്ദഹേയ്യും, തേസം അഹിതായ ഭവേയ്യാ’തി പരേസം അനുകമ്പായ ¶ ന കഥേസിം, ഇദാനി പന മോഗ്ഗല്ലാനസ്സ സക്ഖീ ഹുത്വാ കഥേമീ’’തി ആഹ. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ തസ്സ പുബ്ബകമ്മം പുച്ഛിംസു. സത്ഥാപി നേസം കഥേസി –

അതീതേ കിര ബാരാണസിയം സാളിത്തകസിപ്പേ നിപ്ഫത്തിം പത്തോ ഏകോ പീഠസപ്പി അഹോസി. സോ നഗരദ്വാരേ ഏകസ്സ വടരുക്ഖസ്സ ഹേട്ഠാ നിസിന്നോ സക്ഖരാനി ഖിപിത്വാ തസ്സ പണ്ണാനി ഛിന്ദന്തോ ‘‘ഹത്ഥിരൂപകം നോ ദസ്സേഹി, അസ്സരൂപകം നോ ദസ്സേഹീ’’തി ഗാമദാരകേഹി ¶ വുച്ചമാനോ ഇച്ഛിതിച്ഛിതാനി രൂപാനി ദസ്സേത്വാ തേസം സന്തികാ ഖാദനീയാദീനി ലഭതി. അഥേകദിവസം രാജാ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ തം പദേസം പാപുണി. ദാരകാ പീഠസപ്പിം പാരോഹന്തരേ കത്വാ പലായിംസു. രഞ്ഞോ ഠിതമജ്ഝന്ഹികേ രുക്ഖമൂലം പവിട്ഠസ്സ ഛിദ്ദാവഛിദ്ദച്ഛായാ സരീരം ഫരി. സോ ‘‘കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ഉദ്ധം ഓലോകേന്തോ രുക്ഖപണ്ണേസു ഹത്ഥിരൂപകാദീനി ദിസ്വാ ‘‘കസ്സേതം കമ്മ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘പീഠസപ്പിനോ’’തി സുത്വാ തം പക്കോസാപേത്വാ ആഹ – ‘‘മയ്ഹം പുരോഹിതോ അതിമുഖരോ അപ്പമത്തകേപി വുത്തേ ബഹും ഭണന്തോ മം ഉപദ്ദവേതി, സക്ഖിസ്സസി തസ്സ മുഖേ നാളിമത്താ അജലണ്ഡികാ ഖിപിതു’’ന്തി? ‘‘സക്ഖിസ്സാമി, ദേവ. അജലണ്ഡികാ ആഹരാപേത്വാ പുരോഹിതേന സദ്ധിം തുമ്ഹേ അന്തോസാണിയം നിസീദഥ, അഹമേത്ഥ കത്തബ്ബം ജാനിസ്സാമീ’’തി. അഥ രാജാ തഥാ കാരേസി. ഇതരോ കത്തരിയഗ്ഗേന സാണിയാ ഛിദ്ദം കത്വാ പുരോഹിതസ്സ രഞ്ഞാ സദ്ധിം കഥേന്തസ്സ മുഖേ വിവടമത്തേ ഏകേകം അജലണ്ഡികം ഖിപി. പുരോഹിതോ മുഖം പവിട്ഠം പവിട്ഠം ഗിലി. പീഠസപ്പീ ഖീണാസു അജലണ്ഡികാസു സാണിം ചാലേസി. രാജാ തായ സഞ്ഞായ അജലണ്ഡികാനം ഖീണഭാവം ഞത്വാ ആഹ – ‘‘ആചരിയ, അഹം തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം കഥേന്തോ കഥം ¶ നിത്ഥരിതും ന സക്ഖിസ്സാമി, തുമ്ഹേ അതിമുഖരതായ നാളിമത്താ അജലണ്ഡികാ ഗിലന്താപി തുണ്ഹീഭാവം നാപജ്ജഥാ’’തി. ബ്രാഹ്മണോ ¶ മങ്ഗുഉഭാവം ആപജ്ജിത്വാ തതോ പട്ഠായ മുഖം വിവരിത്വാ രഞ്ഞാ സദ്ധിം സല്ലപിതും നസക്ഖി. രാജാ പീഠസപ്പിഗുണം അനുസ്സരിത്വാ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘തം നിസ്സായ മേ സുഖം ലദ്ധ’’ന്തി തുട്ഠോ തസ്സ സബ്ബട്ഠകം നാമ ധനം ദത്വാ നഗരസ്സ ചതൂസു ദിസാസു ചത്താരോ വരഗാമേ അദാസി. തമത്ഥം വിദിത്വാ രഞ്ഞോ അത്ഥധമ്മാനുസാസകോ അമച്ചോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സാധു ഖോ സിപ്പകം നാമ, അപി യാദിസ കീദിസം;

പസ്സ ഖഞ്ജപ്പഹാരേന, ലദ്ധാ ഗാമാ ചതുദ്ദിസാ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൧൦൭);

സോ പന അമച്ചോ തേന സമയേന അയമേവ ഭഗവാ അഹോസി. അഥേകോ പുരിസോ പീഠസപ്പിനാ ലദ്ധസമ്പത്തിം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം നാമ പീഠസപ്പീ ഹുത്വാ ഇമം സിപ്പം നിസ്സായ മഹാസമ്പത്തിം പത്തോ, മയാപേതം സിക്ഖിതും വട്ടതീ’’തി. സോ തം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘ഇദം മേ ¶ , ആചരിയ, സിപ്പം ദേഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ന സക്കാ, താത, ദാതു’’ന്തി. സോ തേന പടിക്ഖിത്തോ ‘‘ഹോതു, ആരാധേസ്സാമി ന’’ന്തി തസ്സ ഹത്ഥപാദപരികമ്മാദീനി കരോന്തോ ചിരസ്സം തം ആരാധേത്വാ പുനപ്പുനം യാചി, പീഠസപ്പീ ‘‘അയം മേ അതിവിയ ഉപകാരോ’’തി തം പടിബാഹിതും അസക്കോന്തോ സിപ്പം സിക്ഖാപേത്വാ ‘‘നിപ്ഫന്നം തേ, താത, സിപ്പം, ഇദാനി കിം കരിസ്സസീ’’തി ആഹ. ‘‘ബഹി ഗന്ത്വാ സിപ്പം വീമംസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘കിം കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘ഗാവിം വാ മനുസ്സം വാ പഹരിത്വാ മാരേസ്സാമീ’’തി. ‘‘താതാ, ഗാവിം മാരേന്തസ്സ സതം ദണ്ഡോ ഹോതി മനുസ്സം മാരേന്തസ്സ സഹസ്സം, ത്വം സപുത്തദാരോപി തം നിത്ഥരിതും ന സക്ഖിസ്സസി, മാ വിനസ്സ, യമ്ഹി ¶ പഹടേ ദണ്ഡോ നത്ഥി, താദിസം നിമാതാപിതികം കഞ്ചി ഉപധാരേഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സക്ഖരാ ഉച്ഛങ്ഗേ കത്വാ താദിസം ഉപധാരയമാനോ വിചരന്തോ ഗാവിം ദിസ്വാ ‘‘അയം സസാമികാ’’തി പഹരിതും ന വിസഹി, മനുസ്സം ദിസ്വാ ‘‘അയം സമാതാപിതികോ’’തി പഹരിതും ന വിസതി.

തേന സമയേന സുനേത്തോ നാമ പച്ചേകബുദ്ധോ തം നഗരം നിസ്സായ പണ്ണസാലായ വിഹരതി. സോ തം പിണ്ഡായ പവിസന്തം നഗരദ്വാരന്തരേ ദിസ്വാ ‘‘അയം നിമാതാപിതികോ, ഇമസ്മിം പഹടേ ദണ്ഡോ നത്ഥി, ഇമം പഹരിത്വാ സിപ്പം വീമംസിസ്സാമീ’’തി പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ദക്ഖിണകണ്ണസോതം സന്ധായ സക്ഖരം ¶ ഖിപി. സാ ദക്ഖിണകണ്ണസോതേന പവിസിത്വാ വാമേന നിക്ഖമി, ദുക്ഖാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജി. പച്ചേകബുദ്ധോ ഭിക്ഖായ ചരിതും നാസക്ഖി, ആകാസേന പണ്ണസാലം ഗന്ത്വാ പരിനിബ്ബായി. മനുസ്സാ പച്ചേകബുദ്ധേ അനാഗച്ഛന്തേ ‘‘കിഞ്ചി അഫാസുകം ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ തം പരിനിബ്ബുതം ദിസ്വാ രോദിംസു പരിദേവിംസു. സോപി മഹാജനം ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ പച്ചേകബുദ്ധം സഞ്ജാനിത്വാ ‘‘അയം പിണ്ഡായ പവിസന്തോ ദ്വാരന്തരേ മമ സമ്മുഖീഭൂതോ, അഹം അത്തനോ സിപ്പം വീമംസന്തോ ഇമം പഹരി’’ന്തി ആഹ. മനുസ്സാ ‘‘ഇമിനാ കിര പാപകേന പച്ചേകബുദ്ധോ പഹടോ, ഗണ്ഹഥ ഗണ്ഹഥാ’’തി പോഥേത്വാ തത്ഥേവ നം ജീവിതക്ഖയം പാപേസും. സോ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തിത്വാ യാവായം മഹാപഥവീ യോജനമത്തം ഉസ്സന്നാ, താവ പച്ചിത്വാ വിപാകാവസേസേന ഗിജ്ഝകൂടമത്ഥകേ സട്ഠികൂടപേതോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സത്ഥാ തസ്സ ഇമം പുബ്ബകമ്മം കഥേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ബാലസ്സ ¶ നാമ സിപ്പം വാ ഇസ്സരിയം വാ ഉപ്പജ്ജമാനം അനത്ഥായ ഉപ്പജ്ജതി. ബാലോ ഹി സിപ്പം വാ ഇസ്സരിയം വാ ലഭിത്വാ അത്തനോ അനത്ഥമേവ കരോതീ’’തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ.

‘‘യാവദേവ അനത്ഥായ, ഞത്തം ബാലസ്സ ജായതി;

ഹന്തി ബാലസ്സ സുക്കംസം, മുദ്ധമസ്സ വിപാതയ’’ന്തി.

തത്ഥ യാവദേവാതി അവധിപരിച്ഛേദനത്ഥേ നിപാതോ. ഞത്തന്തി ജാനനസഭാവോ. യം സിപ്പം ജാനാതി ¶ , യമ്ഹി വാ ഇസ്സരിയേ യസേ സമ്പത്തിയഞ്ച ഠിതോ ജനേന ഞായതി, പാകടോ പഞ്ഞാതോ ഹോതി, തസ്സേതം നാമം. സിപ്പം വാ ഹി ഇസ്സരിയാദിഭാവോ വാ ബാലസ്സ അനത്ഥായേവ ജായതി. തം നിസ്സായ സോ അത്തനോ അനത്ഥമേവ കരോതി. ഹന്തീതി വിനാസേതി. സുക്കംസന്തി കുസലകോട്ഠാസം, ബാലസ്സ ഹി സിപ്പം വാ ഇസ്സരിയം വാ ഉപ്പജ്ജമാനം കുസലകോട്ഠാസം ഘാതേന്തമേവ ഉപ്പജ്ജതി. മുദ്ധന്തി പഞ്ഞായേതം നാമം. വിപാതയന്തി വിദ്ധംസയമാനം. തസ്സ ഹി തം സുക്കംസം ഹനന്തം പഞ്ഞാസങ്ഖാതം മുദ്ധം വിപാതേന്തം വിദ്ധംസേന്തമേവ ഹന്തീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു.

അസന്തം ¶ ¶ ഭാവനമിച്ഛേയ്യാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സുധമ്മത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി. ദേസനാ മച്ഛികാസണ്ഡേ സമുട്ഠായ സാവത്ഥിയം നിട്ഠിതാ.

മച്ഛികാസണ്ഡനഗരസ്മിഞ്ഹി ചിത്തോ നാമ ഗഹപതി പഞ്ചവഗ്ഗിയാനം അബ്ഭന്തരം മഹാനാമത്ഥേരം നാമ പിണ്ഡായ ചരമാനം ദിസ്വാ തസ്സ ഇരിയാപഥേ പസീദിത്വാ പത്തം ആദായ ഗേഹം പവേസേത്വാ ഭോജേത്വാ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ ധമ്മകഥം സുണന്തോ സോതാപത്തിഫലം പത്വാ അചലസദ്ധോ ഹുത്വാ അമ്ബാടകവനം നാമ അത്തനോ ഉയ്യാനം സങ്ഘാരാമം കത്തുകാമോ ഥേരസ്സ ഹത്ഥേ ഉദകം പാതേത്വാ നിയ്യാദേസി. തസ്മിം ഖണേ ‘‘പതിട്ഠിതം ബുദ്ധസാസന’’ന്തി ഉദകപരിയന്തം കത്വാ മഹാപഥവീ കമ്പി. മഹാസേട്ഠി ഉയ്യാനേ മഹാവിഹാരം കാരേത്വാ സബ്ബദിസാഹി ആഗതാനം ഭിക്ഖൂനം വിവടദ്വാരോ അഹോസി. മച്ഛികാസണ്ഡേ സുധമ്മത്ഥേരോ നാമ നേവാസികോ അഹോസി.

അപരേന സമയേന ചിത്തസ്സ ഗുണകഥം സുത്വാ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ തസ്സ സങ്ഗഹം കത്തുകാമാ മച്ഛികാസണ്ഡം അഗമംസു. ചിത്തോ ഗഹപതി തേസം ആഗമനം സുത്വാ അഡ്ഢയോജനമഗ്ഗം പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ തേ ആദായ അത്തനോ വിഹാരം പവേസേത്വാ ആഗന്തുകവത്തം കത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഥോകം ധമ്മകഥം സോതുകാമോമ്ഹീ’’തി ധമ്മസേനാപതിം യാചി. അഥ നം ഥേരോ, ‘‘ഉപാസക, അദ്ധാനേന ആഗതാമ്ഹാ കിലന്തരൂപാ. അപിച ഥോകം സുണാഹീ’’തി തസ്സ ധമ്മം കഥേസി. സോ ഥേരസ്സ ധമ്മം സുണന്തോവ അനാഗാമിഫലം പാപുണി. സോ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകേ വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, സ്വേ ഭിക്ഖുസഹസ്സേന സദ്ധിം മമ ¶ ഗേഹേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി നിമന്തേത്വാ ¶ പച്ഛാ നേവാസികം സുധമ്മത്ഥേരം ‘‘തുമ്ഹേപി, ഭന്തേ, സ്വേ ഥേരേഹി സദ്ധിം ആഗച്ഛേയ്യാഥാ’’തി നിമന്തേസി. സോ ‘‘അയം മം പച്ഛാ നിമന്തേതീ’’തി കുദ്ധോ പടിക്ഖിപിത്വാ പുനപ്പുനം യാചിയമാനോപി പടിക്ഖിപി ഏവ. ഉപാസകോ ‘‘പഞ്ഞായിസ്സഥ, ഭന്തേ’’തി പക്കമിത്വാ പുനദിവസേ അത്തനോ നിവേസനേ മഹാദാനം സജ്ജേസി. സുധമ്മത്ഥേരോപി പച്ചൂസകാലേയേവ ‘‘കീദിസോ നു ഖോ ഗഹപതിനാ അഗ്ഗസാവകാനം സക്കാരോ സജ്ജിതോ, സ്വേ ഗന്ത്വാ പസ്സിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പാതോവ പത്തചീവരം ആദായ തസ്സ ഗേഹം അഗമാസി.

സോ ഗഹപതിനാ ‘‘നിസീദഥ, ഭന്തേ’’തി വുച്ചമാനോപി ‘‘നാഹം നിസീദാമി, പിണ്ഡായ ചരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ അഗ്ഗസാവകാനം പടിയാദിതം സക്കാരം ഓലോകേത്വാ ¶ ഗഹപതിം ജാതിയാ ഘട്ടേതുകാമോ ‘‘ഉളാരോ തേ, ഗഹപതി, സക്കാരോ, അപിചേത്ഥ ഏകഞ്ഞേവ നത്ഥീ’’തി ആഹ. ‘‘കിം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘തിലസംഗുളികാ, ഗഹപതീ’’തി വത്വാ ഗഹപതിനാ കാകോപമായ അപസാദിതോ കുജ്ഝിത്വാ ‘‘ഏസോ തേ, ഗഹപതി, ആവാസോ, പക്കമിസ്സാമഹ’’ന്തി വത്വാ യാവതതിയം വാരിയമാനോപി പക്കമിത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ചിത്തേന ച അത്തനാ ച വുത്തവചനം ആരോചേസി. സത്ഥാ ‘‘തയാ ഉപാസകോ സദ്ധോ പസന്നോ ഹീനേന ഖുംസിതോ’’തി തസ്സേവ ദോസം ആരോപേത്വാ പടിസാരണീയകമ്മം കാരാപേത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, ചിത്തഗഹപതിം ഖമാപേഹീ’’തി പേസേസി. സോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ, ‘‘ഗഹപതി, മയ്ഹമേവ സോ ദോസോ, ഖമാഹി മേ’’തി വത്വാപി ‘‘നാഹം ഖമാമീ’’തി ¶ തേന പടിക്ഖിത്തോ മങ്കുഭൂതോ തം ഖമാപേതും നാസക്ഖി. പുനദേവ സത്ഥു സന്തികം പച്ചാഗമാസി. സത്ഥാ ‘‘നാസ്സ ഉപാസകോ ഖമിസ്സതീ’’തി ജാനന്തോപി ‘‘മാനഥദ്ധോ ഏസ, തിംസയോജനം താവ മഗ്ഗം ഗന്ത്വാ പച്ചാഗച്ഛതൂ’’തി ഖമനൂപായം അനാചിക്ഖിത്വാവ ഉയ്യോജേസി. അഥസ്സ പുനാഗതകാലേ നിഹതമാനസ്സ അനുദൂതം ദത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, ഇമിനാ സദ്ധിം ഗന്ത്വാ ഉപാസകം ഖമാപേഹീ’’തി വത്വാ ‘‘സമണേന നാമ ‘മയ്ഹം വിഹാരോ, മയ്ഹം നിവാസട്ഠാനം, മയ്ഹം ഉപാസകോ, മയ്ഹം ഉപാസികാ’തി മാനം വാ ഇസ്സം വാ കാതും ന വട്ടതി. ഏവം കരോന്തസ്സ ഹി ഇച്ഛാമാനാദയോ കിലേസാ വഡ്ഢന്തീ’’തി അനുസന്ധിം ഘട്ടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘അസന്തം ഭാവനമിച്ഛേയ്യ, പുരേക്ഖാരഞ്ച ഭിക്ഖുസു;

ആവാസേസു ഇസ്സരിയം, പൂജാ പരകുലേസു ച.

‘‘മമേവ കത മഞ്ഞന്തു, ഗിഹീ പബ്ബജിതാ ഉഭോ.

മമേവാതിവസാ അസ്സു, കിച്ചാകിച്ചേസു കിസ്മിചി;

ഇതി ബാലസ്സ സങ്കപ്പോ, ഇച്ഛാ മാനോ ച വഡ്ഢതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ അസന്തന്തി യോ ബാലോ ഭിക്ഖു അവിജ്ജമാനം സമ്ഭാവനം ഇച്ഛേയ്യ, ‘‘അസ്സദ്ധോവ സമാനോ ‘സദ്ധോതി മം ജനോ ¶ ജാനാതൂ’തി ഇച്ഛതീ’’തി. പാപിച്ഛതാനിദ്ദേസേ (വിഭ. ൮൫൧) വുത്തനയേനേവ ബാലോ ‘‘അസദ്ധോ ദുസ്സീലോ അപ്പസ്സുതോ അപ്പവിവിത്തോ കുസീതോ അനുപട്ഠിതസ്സതി അസമാഹിതോ ദുപ്പഞ്ഞോ അഖീണാസവോവ സമാനോ ‘അഹോ വത മം ജനോ അയം സദ്ധോ, സീലവാ, ബഹുസ്സുതോ, പവിവിത്തോ, ആരദ്ധവീരിയോ, ഉപട്ഠിതസ്സതി, സമാഹിതോ, പഞ്ഞവാ ¶ , ഖീണാസവോ’തി ജാനേയ്യാ’’തി ഇദം അസന്തസമ്ഭാവനം ഇച്ഛതി. പുരേക്ഖാരന്തി പരിവാരം. ‘‘അഹോ വത മം സകലവിഹാരേ ഭിക്ഖൂ പരിവാരേത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛന്താ വിഹരേയ്യു’’ന്തി ഏവം ഇച്ഛാചാരേ ഠത്വാ പുരേക്ഖാരഞ്ച ഭിക്ഖൂസു ഇച്ഛതി. ആവാസേസൂതി സങ്ഘികേസു ച ആവാസേസു യാനി വിഹാരമജ്ഝേ പണീതസേനാസനാനി, താനി അത്തനോ സന്ദിട്ഠസമ്ഭത്താദീനം ഭിക്ഖൂനം ‘‘തുമ്ഹേ ഇധ വസഥാ’’തി വിചാരേന്തോ സയമ്പി വരതരം സേനാസനം പലിബോധേന്തോ, സേസാനം ആഗന്തുകഭിക്ഖൂനം പച്ചന്തിമാനി ലാമകസേനാസനാനി ചേവ അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതാനി ച ‘‘തുമ്ഹേ ഇധ വസഥാ’’തി വിചാരേന്തോ ആവാസേസു ഇസ്സരിയം ഇച്ഛതി. പൂജാ പരകുലേസു ചാതി നേവ മാതാപിതൂനം ന ഞാതകാനം പരേസുയേവ കുലേസു ‘‘അഹോ വതിമേ മയ്ഹമേവ ദദേയ്യും, ന അഞ്ഞേസ’’ന്തി ഏവം ചതുപ്പച്ചയേഹി പൂജം ഇച്ഛതി.

മമേവ കത മഞ്ഞന്തൂതി യസ്സ ച ബാലസ്സ ¶ ‘‘യംകിഞ്ചി വിഹാരേ ഉപോസഥാഗാരാദികരണവസേന കതം നവകമ്മം, തം സബ്ബം അമ്ഹാകം ഥേരേന കതന്തി ഏവം ഗിഹീ ച പബ്ബജിതാ ച ഉഭോപി മമേവ നിസ്സായ കതം പരികമ്മം നിട്ഠിതം മഞ്ഞന്തൂ’’തി സങ്കപ്പോ ഉപ്പജ്ജതി. മമേവാതിവസാ അസ്സൂതി ‘‘ഗിഹീ ച പബ്ബജിതാ ച സബ്ബേപി മമേവ വസേ വത്തന്തു, സകടഗോണവാസിഫരസുആദീനി വാ ലദ്ധബ്ബാനി ഹോന്തു, അന്തമസോ യാഗുമത്തമ്പി താപേത്വാ പിവനാദീനി വാ, ഏവരൂപേസു കിച്ചാകിച്ചേസു ഖുദ്ദകമഹന്തേസു കരണീയേസു കിസ്മിഞ്ചി ഏകകിച്ചേപി മമേവ വസേ വത്തന്തു, മമേവ ആപുച്ഛിത്വാ കരോന്തൂ’’തി സങ്കപ്പോ ഉപ്പജ്ജതി. ഇതി ബാലസ്സാതി യസ്സ ബാലസ്സ സാ ച ഇച്ഛാ അയഞ്ച ഏവരൂപോ സങ്കപ്പോ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ നേവ വിപസ്സനാ, ന മഗ്ഗഫലാനി വഡ്ഢന്തി. കേവലം പനസ്സ ചന്ദോദയേ സമുദ്ദസ്സ ഉദകം വിയ ഛസു ദ്വാരേസു ഉപ്പജ്ജമാനാ തണ്ഹാ ചേവ നവവിധമാനോ ച വഡ്ഢതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സുധമ്മത്ഥേരോപി ഇമം ഓവാദം സുത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പദക്ഖിണം കത്വാ തേന അനുദൂതേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഗന്ത്വാ ഉപാസകസ്സ ചക്ഖുപഥേ ആപത്തിം പടികരിത്വാ ഉപാസകം ഖമാപേസി. സോ ഉപാസകേന ‘‘ഖമാമഹം, ഭന്തേ, സചേ മയ്ഹം ദോസോ അത്ഥി, ഖമഥ മേ’’തി പടിഖമാപിതോ ¶ സത്ഥാരാ ദിന്നേ ഓവാദേ ഠത്വാ കതിപാഹേനേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം ¶ പാപുണി. ഉപാസകോപി ¶ ചിന്തേസി – ‘‘മയാ സത്ഥാരം അദിസ്വാവ സോതാപത്തിഫലം പത്തം, അദിസ്വാ ഏവ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠിതോ, സത്ഥാരം മേ ദട്ഠും വട്ടതീ’’തി. സോ തിലതണ്ഡുലസപ്പിഫാണിതവത്ഥച്ഛാദനാദീഹി പരിപൂരാനി പഞ്ച സകടസതാനി യോജാപേത്വാ ‘‘സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമാ ആഗച്ഛന്തു, പിണ്ഡപാതാദീഹി ന കിലമിസ്സന്തീ’’തി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരോചാപേത്വാ ഭിക്ഖുനീസങ്ഘസ്സാപി ഉപാസകാനമ്പി ഉപാസികാനമ്പി ആരോചാപേസി. തേന സദ്ധിം പഞ്ചസതാ പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ ച ഭിക്ഖുനിയോ ച ഉപാസകാ ച ഉപാസികായോ ച നിക്ഖമിംസു. സോ തേസഞ്ചേവ അത്തനോ പരിസായ ചാതി തിണ്ണം ജനസഹസ്സാനം യഥാ തിംസയോജനേ മഗ്ഗേ യാഗുഭത്താദീഹി കിഞ്ചി വേകല്ലം ന ഹോതി, തഥാ സംവിദഹി. തസ്സ പന നിക്ഖന്തഭാവം ഞത്വാ യോജനേ യോജനേ ദേവതാ ഖന്ധാവാരം ബന്ധിത്വാ ദിബ്ബേഹി യാഗുഖജ്ജകഭത്തപാനകാദീഹി തം മഹാജനം ഉപട്ഠഹിംസു, കസ്സചി കേനചി വേകല്ലം ന ഹോതി. ഏവം ദേവതാഹി ഉപട്ഠിയമാനോ ദേവസികം യോജനം ഗച്ഛന്തോ മാസേന സാവത്ഥിം പാപുണി, പഞ്ച സകടസതാനി യഥാപൂരിതാനേവ അഹേസും. ദേവതാഹി ചേവ മനുസ്സേഹി ച അഭിഹടം പണ്ണാകാരം വിസ്സജ്ജേന്തോവ അഗമാസി.

സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരം ആഹ – ‘‘ആനന്ദ, അജ്ജ വഡ്ഢമാനകച്ഛായായ ചിത്തോ ഗഹപതി പഞ്ചഹി ഉപാസകസതേഹി പരിവുതോ ആഗന്ത്വാ മം വന്ദിസ്സതീ’’തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, തസ്സ തുമ്ഹാകം ¶ വന്ദനകാലേ കിഞ്ചി പാടിഹാരിയം ഭവിസ്സതീ’’തി? ‘‘ഭവിസ്സതി, ആനന്ദാ’’തി. ‘‘കിം, ഭന്തേ’’തി? തസ്സ ആഗന്ത്വാ ‘‘മം വന്ദനകാലേ രാജമാനേന അട്ഠകരീസമത്തേ പദേസേ ജണ്ണുകമത്തേന ഓധിനാ പഞ്ചവണ്ണാനം ദിബ്ബപുപ്ഫാനം ഘനവസ്സം വസ്സിസ്സതീ’’തി. തം കഥം സുത്വാ നഗരവാസിനോ ‘‘ഏവം മഹാപുഞ്ഞോ കിര ചിത്തോ നാമ ഗഹപതി ആഗന്ത്വാ അജ്ജ സത്ഥാരം വന്ദിസ്സതി, ഏവരൂപം കിര പാടിഹാരിയം ഭവിസ്സതി, മയമ്പി തം മഹാപുഞ്ഞം ദട്ഠും ലഭിസ്സാമാ’’തി പണ്ണാകാരം ആദായ മഗ്ഗസ്സ ഉഭോസു പസ്സേസു അട്ഠംസു. വിഹാരസമീപേ ആഗതകാലേ പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി പഠമം ആഗമിംസു. ചിത്തോ ഗഹപതി, ‘‘അമ്മാ, തുമ്ഹേ പച്ഛതോ ആഗച്ഛഥാ’’തി മഹാഉപാസികായോ ഠപേത്വാ പഞ്ചഹി ഉപാസകസതേഹി പരിവുതോ സത്ഥു സന്തികം അഗമാസി. ബുദ്ധാനം സമ്മുഖട്ഠാനേ പന ഠിതാ വാ നിസിന്നാ വാ ഇതോ വാ ഏത്തോ വാ ന ഹോന്തി, ബുദ്ധവീഥിയാ ദ്വീസു പസ്സേസു നിച്ചലാവ തിട്ഠന്തി. ചിത്തോ ഗഹപതി മഹന്തം ബുദ്ധവീഥിം ഓക്കമി. തീണി ഫലാനി പത്തേന അരിയസാവകേന ഓലോകിതോലോകിതട്ഠാനം കമ്പി. ‘‘ഏസോ കിര ചിത്തോ ഗഹപതീ’’തി മഹാജനോ ഓലോകേസി ¶ . സോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഛബ്ബണ്ണാനം ബുദ്ധരസ്മീനം അന്തോ പവിസിത്വാ ദ്വീസു ഗോപ്ഫകേസു സത്ഥു പാദേ ഗഹേത്വാ വന്ദി. തം ഖണഞ്ഞേവ വുത്തപ്പകാരം പുപ്ഫവസ്സം വസ്സി, സാധുകാരസഹസ്സാനി പവത്തയിംസു. സോ ഏകമാസം സത്ഥു സന്തികേ വസി, വസമാനോ ച സകലം ബുദ്ധപ്പമുഖം ¶ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ¶ വിഹാരേയേവ നിസീദാപേത്വാ മഹാദാനം അദാസി, അത്തനാ സദ്ധിം ആഗതേപി അന്തോവിഹാരേയേവ കത്വാ പടിജഗ്ഗി. ഏകദിവസമ്പി അത്തനോ സകടേസു കിഞ്ചി ഗഹേതബ്ബം നാഹോസി, ദേവമനുസ്സേഹി ആഭതപണ്ണാകാരേനേവ ദാനം അദാസി, സബ്ബകിച്ചാനി അകാസി. സോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, അഹം ‘തുമ്ഹാകം ദാനം ദസ്സാമീ’തി ആഗച്ഛന്തോ മാസം അന്തരാമഗ്ഗേ അഹോസിം. ഇധേവ മേ മാസോ വീതിവത്തോ, മയാ ആഭതം പണ്ണാകാരം കിഞ്ചി ഗഹേതും ന ലഭാമി, ഏത്തകം കാലം ദേവമനുസ്സേഹി ആഭതപണ്ണാകാരേനേവ ദാനം അദാസിം, സോഹം സചേപി ഇധ സംവച്ഛരം വസിസ്സാമി, നേവ മമ ദേയ്യധമ്മം ദാതും ലഭിസ്സാമി. അഹം സകടാനി ഓതാരേത്വാ ഗന്തും ഇച്ഛാമി, പടിസാമനട്ഠാനം മേ ആരോചാപേഥാ’’തി.

സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരം ആഹ – ‘‘ആനന്ദ, ഉപാസകസ്സ ഏകം പദേസം തുച്ഛം കാരേത്വാ ദേഹീ’’തി. ഥേരോ തഥാ അകാസി. കപ്പിയഭൂമി (മഹാവ. ൨൯൫) കിര ചിത്തസ്സ ഗഹപതിനോ അനുഞ്ഞാതാ. ഉപാസകോപി അത്തനാ സദ്ധിം ആഗതേഹി തീഹി ജനസഹസ്സേഹി സദ്ധിം തുച്ഛസകടേഹി പുന മഗ്ഗം പടിപജ്ജി. ദേവമനുസ്സാ ഉട്ഠായ, ‘‘അയ്യ, തയാ തുച്ഛസകടേഹി ഗമനകമ്മം കത’’ന്തി സത്തഹി രതനേഹി സകടാനി പൂരയിംസു. സോ അത്തനോ ആഭതപണ്ണാകാരേനേവ മഹാജനം പടിജഗ്ഗന്തോ അഗമാസി. ആനന്ദത്ഥേരോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം സന്തികം ആഗച്ഛന്തോപി മാസേന ആഗതോ, ഇധാപി മാസമേവ വുട്ഠോ, ഏത്തകം കാലം ദേവമനുസ്സേഹി അഭിഹടപണ്ണാകാരേനേവ മഹാവദാനം അദാസി, ഇദാനി പഞ്ച സകടസതാനി തുച്ഛാനി കത്വാ മാസേനേവ കിര ഗമിസ്സതി, ദേവമനുസ്സാ പനസ്സ ഉട്ഠായ, ‘അയ്യ ¶ , തയാ തുച്ഛസകടേഹി ഗമനകമ്മം കത’ന്തി പഞ്ച സകടസതാനി സത്തരതനേഹി പൂരയിംസു. സോ പുന അത്തനോ ആഭതപണ്ണാകാരേനേവ കിര മഹാജനം പടിജഗ്ഗന്തോ ഗമിസ്സതീ’’തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, ഏതസ്സ തുമ്ഹാകം സന്തികം ആഗച്ഛന്തസ്സേവായം സക്കാരോ ഉപ്പജ്ജതി, ഉദാഹു അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തസ്സാപി ഉപ്പജ്ജതീ’’തി? ‘‘ആനന്ദ, മമ സന്തികം ആഗച്ഛന്തസ്സാപി അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തസ്സാപി ഏതസ്സ ¶ ഉപ്പജ്ജതേവ. അയഞ്ഹി ഉപാസകോ സദ്ധോ പസന്നോ സമ്പന്നസീലോ, ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ യം യം പദേസം ഭജതി, തത്ഥ തത്ഥേവസ്സ ലാഭസക്കാരോ നിബ്ബത്തതീ’’തി വത്വാ സത്ഥാ ഇമം പകിണ്ണകവഗ്ഗേ ഗാഥമാഹ –

‘‘സദ്ധോ സീലേന സമ്പന്നോ, യസോ ഭോഗസമപ്പിതോ;

യം യം പദേസം ഭജതി, തത്ഥ തത്ഥേവ പൂജിതോ’’തി. (ധ. പ. ൩൦൩);

അത്ഥോ പനസ്സാ തത്ഥേവ ആവിഭവിസ്സതി.

ഏവം ¶ വുത്തേ ആനന്ദത്ഥേരോ ചിത്തസ്സ പുബ്ബകമ്മം പുച്ഛി. അഥസ്സ സത്ഥാ ആചിക്ഖന്തോ ആഹ –

ആനന്ദ, അയം പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ പാദമൂലേ കതാഭിനീഹാരോ കപ്പസതസഹസ്സം ദേവമനുസ്സേസു സംസരിത്വാ കസ്സപബുദ്ധകാലേ മിഗലുദ്ദകകുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ ഏകദിവസം ദേവേ വസ്സന്തേ മിഗാനം മാരണത്തായ സത്തിം ആദായ അരഞ്ഞം ഗന്ത്വാ മിഗേ ഓലോകേന്തോ ഏകസ്മിം അകടപബ്ഭാരേ സസീസം പാരുപിത്വാ ഏകം ഭിക്ഖും നിസിന്നം ദിസ്വാ ‘‘ഏകോ, അയ്യോ, സമണധമ്മം കരോന്തോ നിസിന്നോ ഭവിസ്സതി, ഭത്തമസ്സ ആഹരിസ്സാമീ’’തി വേഗേന ഗേഹം ഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം ഉദ്ധനേ ഹിയ്യോ, ആഭതമംസം, ഏകസ്മിം ഭത്തം പചാപേത്വാ അഞ്ഞേ പിണ്ഡപാതചാരികേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ തേസമ്പി പത്തേ ആദായ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദാപേത്വാ ഭിക്ഖം സമ്പാദേത്വാ, ‘‘അയ്യേ, പരിവിസഥാ’’തി അഞ്ഞം ആണാപേത്വാ തം ഭത്തം പുടകേ പക്ഖിപിത്വാ ആദായ ¶ ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ നാനാപുപ്ഫാനി ഓചിനിത്വാ പത്തപുടേ കത്വാ ഥേരസ്സ നിസിന്നട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ‘‘മയ്ഹം, ഭന്തേ, സങ്ഗഹം കരോഥാ’’തി വത്വാ പത്തം ആദായ പൂരേത്വാ ഥേരസ്സ ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ തേഹി പുപ്ഫേഹി പൂജം കത്വാ ‘‘യഥാ മേ അയം രസപിണ്ഡപാതോ പുപ്ഫപൂജായ സദ്ധിം ചിത്തം തോസേസി, ഏവം നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ പണ്ണാകാരസഹസ്സാനി ആദായ ആഗന്ത്വാ മയ്ഹം ചിത്തം തോസേന്തു, പഞ്ചവണ്ണകുസുമവസ്സഞ്ച വസ്സതൂ’’തി പത്ഥനം പട്ഠപേസി. സോ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തി, നിബ്ബത്തട്ഠാനേ ജണ്ണുകമത്തേന ഓധിനാ ദിബ്ബപുപ്ഫവസ്സം വസ്സി. ഇദാനിപിസ്സ ജാതദിവസേ ചേവ ഇധ ച ആഗതസ്സ പുപ്ഫവസ്സവസ്സനഞ്ച പണ്ണാകാരാഭിഹാരോ ച സത്തഹി രതനേഹി സകടപൂരണഞ്ച തസ്സേവ കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദോതി.

അഞ്ഞാ ¶ ¶ ഹി ലാഭൂപനിസാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ വനവാസികതിസ്സത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി. ദേസനാ രാജഗഹേ സമുട്ഠിതാ.

സാരിപുത്തത്ഥേരസ കിര പിതു വങ്ഗന്തബ്രാഹ്മണസ്സ സഹായകോ മഹാസേനബ്രാഹ്മണോ നാമ രാജഗഹേ വസതി. സാരിപുത്തത്ഥേരോ ഏകദിവസം പിണ്ഡായ ചരന്തോ തസ്മിം അനുകമ്പായ തസ്സ ഗേഹദ്വാരം അഗമാസി. സോ പന പരിക്ഖീണവിഭവോ ദലിദ്ദോ. സോ ‘‘മമ പുത്തോ മയ്ഹം ഗേഹദ്വാരം പിണ്ഡായ ചരിതും ആഗതോ ഭവിസ്സതി, അഹഞ്ചമ്ഹി ദുഗ്ഗതോ, മയ്ഹം ദുഗ്ഗതഭാവം ന ജാനാതി മഞ്ഞേ, നത്ഥി മേ കോചി ദേയ്യധമ്മോ’’തി ഥേരസ്സ സമ്മുഖാ ഭവിതും അസക്കോന്തോ നിലീയി. ഥേരോ അപരമ്പി ദിവസം ¶ അഗമാസി, ബ്രാഹ്മണോ തഥേവ നിലീയി. ‘‘കിഞ്ചിദേവ ലഭിത്വാ ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേന്തോപി നാലഭി. അഥേകദിവസം ഏകസ്മിം ബ്രാഹ്മണവാചകേ ഥൂലസാടകേന സദ്ധിം പായസപാതിം ലഭിത്വാ ആദായ ഗേഹം ഗന്ത്വാവ ഥേരം അനുസ്സരി, ‘‘ഇമം പിണ്ഡപാതം മയാ ഥേരസ്സ ദാതും വട്ടതീ’’തി. ഥേരോപി തം ഖണം ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ തം ബ്രാഹ്മണം ദിസ്വാ ‘‘ബ്രാഹ്മണോ ദേയ്യധമ്മം ലഭിത്വാ മമ ആഗമനം പച്ചാസീസതി, മയാ തത്ഥ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി സങ്ഘാടിം പാരുപിത്വാ പത്തം ആദായ തസ്സ ഗേഹദ്വാരേ ഠിതമേവ അത്താനം ദസ്സേസി.

ബ്രാഹ്മണോ ഥേരം ദിസ്വാവ ചിത്തം പസീദി. അഥ നം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ പടിസന്ഥാരം കത്വാ അന്തോഗേഹേ നിസീദാപേത്വാ പായസപാതിം ഗഹേത്വാ ഥേരസ്സ പത്തേ ആകിരി ¶ . ഥേരോ ഉപഡ്ഢം സമ്പടിച്ഛിത്വാ ഹത്ഥേന പത്തം പിദഹി. അഥ നം ബ്രാഹ്മണോ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ഏകപടിവീസമത്തോവ അയം പായസോ, പരലോകസങ്ഗഹം മേ കരോഥ, മാ ഇധലോകസങ്ഗഹം, നിരവസേസമേവ ദാതുകാമോമ്ഹീ’’തി സബ്ബം ആകിരി. ഥേരോ തത്ഥേവ പരിഭുഞ്ജി. അഥസ്സ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ തമ്പി സാടകം ദത്വാ വന്ദിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ഭന്തേ, അഹമ്പി തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠധമ്മമേവ പാപുണേയ്യ’’ന്തി. ഥേരോ ‘‘ഏവം ഹോതു ബ്രാഹ്മണാ’’തി തസ്സ അനുമോദനം കത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കമന്തോ അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരന്തോ ജേതവനം അഗമാസി. ‘‘ദുഗ്ഗതകാലേ ദിന്നദാനം പന അതിവിയ തോസേതീ’’തി ബ്രാഹ്മണോപി തം ദാനം ദത്വാ പസന്നചിത്തോ സോമനസ്സജാതോ ഥേരേ അധിമത്തം സിനേഹമകാസി. സോ ഥേരേ സിനേഹേനേവ കാലം കത്വാ സാവത്ഥിയം ഥേരസ്സൂപട്ഠാകകുലേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി ¶ . തംഖണേയേവ പനസ്സ മാതാ ‘‘കുച്ഛിയം മേ ഗബ്ഭോ പതിട്ഠിതോ’’തി ഞത്വാ സാമികസ്സ ആരോചേസി. സോ തസ്സാ ഗബ്ഭപരിഹാരം അദാസി.

തസ്സാ അച്ചുണ്ഹഅതിസീതഅതിഅമ്ബിലാദിപരിഭോഗം വജ്ജേത്വാ സുഖേന ഗബ്ഭം പരിഹരിയമാനായ ഏവരൂപോ ദോഹളോ ഉപ്പജ്ജി ‘‘അഹോ വതാഹം സാരിപുത്തത്ഥേരപ്പമുഖാനി പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി നിമന്തേത്വാ ഗേഹേ നിസീദാപേത്വാ അസമ്ഭിന്നഖീരപായസം ദത്വാ സയമ്പി കാസായവത്ഥാനി പരിദഹിത്വാ സുവണ്ണസരകം ആദായ ആസനപരിയന്തേ നിസീദിത്വാ ഏത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം ഉച്ഛിട്ഠപായസം പരിഭുഞ്ജേയ്യ’’ന്തി. തസ്സാ കിര സോ കാസായവത്ഥപരിദഹനേ ദോഹളോ കുച്ഛിയം പുത്തസ്സ ബുദ്ധസാസനേ പബ്ബജ്ജായ പുബ്ബനിമിത്തം അഹോസി. അഥസ്സാ ഞാതകാ ¶ ‘‘ധമ്മികോ നോ ധീതായ ദോഹളോ’’തി സാരിപുത്തത്ഥേരം സങ്ഘത്ഥേരം കത്വാ പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം അസമ്ഭിന്നഖീരപായസം അദംസു. സാപി ഏകം കാസാവം നിവാസേത്വാ ഏകം പാരുപിത്വാ സുവണ്ണസരകം ഗഹേത്വാ ആസനപരിയന്തേ നിസിന്നാ ഉച്ഛിട്ഠപായസം പരിഭുഞ്ജി, ദോഹളോ പടിപ്പസ്സമ്ഭി. തസ്സാ യാവ ഗബ്ഭവുട്ഠാനാ അന്തരന്തരാ കതമങ്ഗലേസുപി, ദസമാസച്ചയേന പുത്തം വിജാതായ കതമങ്ഗലേസുപി സാരിപുത്തത്ഥേരപ്പമുഖാനം ¶ പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം അപ്പോദകമധുപായസമേവ അദംസു. പുബ്ബേ കിരേസ ദാരകേന ബ്രാഹ്മണകാലേ ദിന്നപായസസ്സ നിസ്സന്ദോ.

ജാതമങ്ഗലദിവസേ പന തം ദാരകം പാതോവ ന്ഹാപേത്വാ മണ്ഡേത്വാ സിരിസയനേ സതസഹസ്സഗ്ഘനികസ്സ കമ്ബലസ്സ ഉപരി നിപജ്ജാപേസും. സോ തത്ഥ നിപന്നകോവ ഥേരം ഓലോകേത്വാ ‘‘അയം മേ പുബ്ബാചരിയോ, മയാ ഥേരം നിസ്സായ അയം സമ്പത്തി ലദ്ധാ, മയാ ഇമസ്സ ഏകം പരിച്ചാഗം കാതും വട്ടതീ’’തി സിക്ഖാപദഗഹണത്ഥായ ആനീയമാനോ തം കമ്ബലം ചൂളങ്ഗുലിയാ വേഠേത്വാ അഗ്ഗഹേസി. അഥസ്സ ‘‘അങ്ഗുലിയം കമ്ബലോ ലഗ്ഗോ’’തി തേ തം ഹരിതും ആരഭിംസു. സോ പരോദി. ഞാതകാ ‘‘അപേഥ, മാ ദാരകം രോദാപേഥാ’’തി കമ്ബലേനേവ സദ്ധിം ആനയിംസു. സോ ഥേരം വന്ദനകാലേ കമ്ബലതോ അങ്ഗുലിം അപകഡ്ഢിത്വാ കമ്ബലം ഥേരസ്സ പാദമൂലേ പാതേസി. ഞാതകാ ‘‘ദഹരകുമാരേന അജാനിത്വാ കത’’ന്തി അവത്വാ ‘‘പുത്തേന നോ ദിന്നം, പരിച്ചത്തമേവ ഹോതു, ഭന്തേ’’തി വത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, സതസഹസ്സഗ്ഘനികേന കമ്ബലേന പൂജാകാരകസ്സ തുമ്ഹാകം ദാസസ്സ സിക്ഖാപദാനി ദേഥാ’’തി ¶ ആഹംസു. ‘‘കോ നാമോ അയം ദാരകോ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, അയ്യേന സമാനനാമകോ ¶ , തിസ്സോ നാമേസ ഭവിസ്സതീ’’തി. ഥേരോ കിര ഗിഹികാലേ ഉപതിസ്സമാണവോ നാമ അഹോസി. മാതാപിസ്സ ചിന്തേസി – ‘‘ന മയാ പുത്തസ്സ അജ്ഝാസയോ ഭിന്ദിതബ്ബോ’’തി. ഏവം ദാരകസ്സ നാമകരണമങ്ഗലം കത്വാ പുന തസ്സ ആഹാരപരിഭോഗമങ്ഗലേപി പുന തസ്സ കണ്ണവിജ്ഝനമങ്ഗലേപി ദുസ്സഗഹണമങ്ഗലേപി ചൂളാകപ്പനമങ്ഗലേപി സാരിപുത്തത്ഥേരപ്പമുഖാനം പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം അപ്പോദകമധുപായസമേവ അദംസു.

ദാരകോ വുദ്ധിമന്വായ സത്തവസ്സികകാലേ മാതരം ആഹ – ‘‘അമ്മ, ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. ‘‘സാധു, താത, പുബ്ബേവാഹം ‘ന മയാ പുത്തസ്സ അജ്ഝാസയോ ഭിന്ദിതബ്ബോ’തി മനം അകാസിം, പബ്ബജ, പുത്താ’’തി ഥേരം നിമന്താപേത്വാ തസ്സ ആഗതസ്സ ഭിക്ഖഞ്ച ദത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ദാസോ ‘പബ്ബജിസ്സാമീ’തി വദതി, ഇമം ആദായ സായം വിഹാരം ആഗമിസ്സാമാ’’തി ഥേരം ഉയ്യോജേത്വാ സായന്ഹസമയേ മഹന്തേന സക്കാരസമ്മാനേന പുത്തം ആദായ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ നിയ്യാദേസി. ഥേരോ തേന സദ്ധിം കഥേസി – ‘‘തിസ്സ, പബ്ബജ്ജാ നാമ ദുക്കരാ, ഉണ്ഹേന അത്ഥേ സതി സീതം ലഭതി, സീതേന അത്ഥേ സതി ഉണ്ഹം ലഭതി, പബ്ബജിതാ കിച്ഛേന ജീവന്തി, ത്വഞ്ച സുഖേധിതോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, അഹം തുമ്ഹേഹി വുത്തനിയാമേനേവ സബ്ബം കാതും സക്ഖിസ്സാമീ’’തി. ഥേരോ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ തസ്സ പടികൂലമനസികാരവസേന തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം ¶ ആചിക്ഖിത്വാ തം പബ്ബാജേസി. സകലമ്പി ഹി ദ്വത്തിംസാകാരം കഥേതും വട്ടതിയേവ. സബ്ബം കഥേതും അസക്കോന്തേന പന തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം കഥേതബ്ബമേവ. ഇദഞ്ഹി കമ്മട്ഠാനം ¶ സബ്ബബുദ്ധാനം അവിജഹിതമേവ. കേസാദീസു ഏകേകകോട്ഠാസേസു അരഹത്തം പത്താനം ഭിക്ഖൂനമ്പി ഭിക്ഖുനീനമ്പി ഉപാസകാനമ്പി ഉപാസികാനമ്പി പരിച്ഛേദോ നത്ഥി. അബ്യത്താ ഭിക്ഖൂ പന പബ്ബജേന്താ അരഹത്തസ്സൂപനിസ്സയം നാസേന്തി. തസ്മാ ഥേരോ കമ്മട്ഠാനം ആചിക്ഖിത്വാ പബ്ബാജേത്വാ ദസസു സീലേസു പതിട്ഠാപേസി.

മാതാപിതരോ പുത്തസ്സ പബ്ബജിതസക്കാരം കരോന്താ സത്താഹം വിഹാരേയേവ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അപ്പോദകമധുപായസമേവ അദംസു. ഭിക്ഖൂപി ‘‘നിബദ്ധം അപ്പോദകമധുപായസം പരിഭുഞ്ജിതും ന സക്കോമാ’’തി ഉജ്ഝായിംസു. തസ്സപി മാതാപിതരോ സത്തമേ ദിവസേ സായം ഗേഹം അഗമംസു. സാമണേരോ അട്ഠമേ ദിവസേ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം പിണ്ഡായ പാവിസി. സാവത്ഥിവാസിനോ ‘‘സാമണേരോ കിര അജ്ജ പിണ്ഡായ പവിസിസ്സതി, സക്കാരമസ്സ ¶ കരിസ്സാമാ’’തി പഞ്ചഹി സാടകസതേഹി ചുമ്ബടകാനി കത്വാ പഞ്ച പിണ്ഡപാതസതാനി സജ്ജേത്വാ ആദായ പടിപഥേ ഠത്വാ അദംസു, പുനദിവസേ വിഹാരസ്സ ഉപവനം ആഗന്ത്വാ അദംസു. ഏവം സാമണേരോ ദ്വീഹേവ ദിവസേഹി സാടകസഹസ്സേഹി സദ്ധിം പിണ്ഡപാതസഹസ്സം ലഭിത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാപേസി. ബ്രാഹ്മണകാലേ ദിന്നഥൂലസാടകസ്സ കിരേസ നിസ്സന്ദോ. അഥസ്സ ഭിക്ഖൂ ‘‘പിണ്ഡപാതദായകതിസ്സോ’’തി നാമം കരിംസു.

പുനേകദിവസം സാമണേരോ സീതകാലേ വിഹാരചാരികം ചരന്തോ ഭിക്ഖൂ തത്ഥ തത്ഥ അഗ്ഗിസാലാദീസു ¶ വിസിബ്ബേന്തേ ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘കിം, ഭന്തേ, വിസിബ്ബേന്താ നിസിന്നാത്ഥാ’’തി? ‘‘സീതം നോ പീളേതി സാമണേരോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, സീതകാലേ നാമ കമ്ബലം പാരുപിതും വട്ടതി. സോ ഹി സീതം പടിബാഹിതും സമത്ഥോ’’തി. സാമണേര ‘‘ത്വം മഹാപുഞ്ഞോ കമ്ബലം ലഭേയ്യാസി, അമ്ഹാകം കുതോ കമ്ബലോ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, കമ്ബലത്ഥികാ മയാ സദ്ധിം ആഗച്ഛന്തൂ’’തി സകലവിഹാരേ ആരോചാപേസി. അഥ ഭിക്ഖൂ ‘‘സാമണേരേന സദ്ധിം ഗന്ത്വാ കമ്ബലം ആഹരിസ്സാമാ’’തി സത്തവസ്സികസാമണേരം നിസ്സായ സഹസ്സമത്താ ഭിക്ഖൂ നിക്ഖമിംസു. സോ ‘‘ഏത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം കുതോ കമ്ബലം ലഭിസ്സാമീ’’തി ചിത്തമ്പി അനുപ്പാദേത്വാ തേ ആദായ നഗരാഭിമുഖോ പായാസി. സുദിന്നസ്സ ഹി ദാനസ്സ ഏവരൂപോ ആനുഭാവോ ഹോതി. സോ ബഹിനഗരേയേവ ഘരപടിപാടിയാ ചരന്തോ പഞ്ച കമ്ബലസതാനി ലഭിത്വാ അന്തോനഗരം പാവിസി. മനുസ്സാ ഇതോ ചിതോ ച കമ്ബലേ ആഹരന്തി.

ഏകോ പന പുരിസോ ആപണദ്വാരേന ആഗച്ഛന്തോ പഞ്ച കമ്ബലസതാനി പസാരേത്വാ നിസിന്നം ഏകം ആപണികം ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘അമ്ഭോ, ഏകോ സാമണേരോ കമ്ബലേ സംഹരന്തോ ആഗച്ഛതി, തവ കമ്ബലേ പടിച്ഛാദേഹീ’’തി? ‘‘കിം പന സോ ദിന്നകേ ഗണ്ഹാതി, ഉദാഹു അദിന്നകേ’’തി? ‘‘ദിന്നകേ ഗണ്ഹാതീ’’തി ¶ . ‘‘ഏവം സന്തേ സചേ ഇച്ഛാമി, ദസ്സാമി, നോ ചേ, ന ദസ്സാമി, ഗച്ഛ ത്വ’’ന്തി ഉയ്യോജേസി. മച്ഛരിനോ ഹി അന്ധബാലാ ഏവരൂപേസു ദാനം ദദമാനേസു മച്ഛരായിത്വാ അസദിസദാനം ദിസ്വാ മച്ഛരായന്തോ കാളോ (ധ. പ. ൧൭൭) വിയ നിരയേ നിബ്ബത്തന്തി. ആപണികോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം പുരിസോ അത്തനോ ധമ്മതായ ആഗച്ഛമാനോ ‘തവ കമ്ബലേ പടിച്ഛാദേഹീ’തി മം ആഹ. ‘സചേപി സോ ദിന്നകം ¶ ഗണ്ഹാ’തി, അഹം പന ‘മമ സന്തകം സചേ ഇച്ഛാമി, ദസ്സാമി, നോ ചേ, ന ¶ ദസ്സാമീ’തി അവചം, ദിട്ഠകം പന അദേന്തസ്സ ലജ്ജാ ഉപ്പജ്ജതി, അത്തനോ സന്തകം പടിച്ഛാദേന്തസ്സ ദോസോ നത്ഥി, ഇമേസു പഞ്ചകമ്ബലസതേസു ദ്വേ കമ്ബലാനി സതസഹസ്സഗ്ഘനികാനി, ഇമാനേവ പടിച്ഛാദേതും വട്ടതീ’’തി. ദ്വേപി കമ്ബലേ ദസായ ദസം സമ്ബന്ധിത്വാ തേസം അന്തരേ പക്ഖിപിത്വാ പടിച്ഛാദേസി. സാമണേരോപി ഭിക്ഖുസഹസ്സേന സദ്ധിം തം പദേസം പാപുണി. ആപണികസ്സ സാമണേരം ദിസ്വാവ പുത്തസിനേഹോ ഉപ്പജ്ജി, സകലസരീരം സിനേഹേന പരിപുണ്ണം അഹോസി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘തിട്ഠതു കമ്ബലാനി, ഇമം ദിസ്വാ ഹദയമംസമ്പി ദാതും യുത്ത’’ന്തി. തേ ദ്വേപി കമ്ബലേ നീഹരിത്വാ സാമണേരസ്സ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തയാ ദിട്ഠധമ്മസ്സ ഭാഗീ അസ്സ’’ന്തി അവച. സോപിസ്സ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി അനുമോദനം അകാസി.

സാമണേരോ അന്തോനഗരേപി പഞ്ച കമ്ബലസതാനി ലഭി. ഏവം ഏകദിവസംയേവ കമ്ബലസഹസ്സം ലഭിത്വാ ഭിക്ഖുസഹസ്സസ്സ അദാസി. അഥസ്സ കമ്ബലദായകതിസ്സത്ഥേരോതി നാമം കരിംസു. ഏവം നാമകരണദിവസേ ദിന്നകമ്ബലോ സത്തവസ്സികകാലേ കമ്ബലസഹസ്സഭാവം പാപുണി. ബുദ്ധസാസനഞ്ഹി ഠപേത്വാ നത്ഥഞ്ഞം തം ഠാനം, യത്ഥ അപ്പം ദിന്നം ബഹും ഹോതി, ബഹും ദിന്നം ബഹുതരം. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘തഥാരൂപോയം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, യഥാരൂപേ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ അപ്പം ദിന്നം ബഹും ഹോതി, ബഹും ദിന്നം ബഹുതര’’ന്തി ¶ (മ. നി. ൩.൧൪൬) –

ഏവം സാമണേരോ ഏകകമ്ബലസ്സ നിസ്സന്ദേന സത്തവസ്സികോവ കമ്ബലസഹസ്സം ലഭി. തസ്സ ജേതവനേ വിഹരന്തസ്സ അഭിക്ഖണം ഞാതിദായകാ സന്തികം ആഗന്ത്വാ കഥാസല്ലാപം കരോന്തി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘മയാ ഇധ വസന്തേന ഞാതിദായകേസു ആഗന്ത്വാ കഥേന്തേസു അകഥേതുമ്പി ന സക്കാ, ഏതേഹി സദ്ധിം കഥാപപഞ്ചേന അത്തനോ പതിട്ഠം കാതും ന സക്കാ, യംനൂനാഹം സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ അരഞ്ഞം പവിസേയ്യ’’ന്തി. സോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ യാവ അരഹത്താ കമ്മട്ഠാനം കഥാപേത്വാ ഉപജ്ഝായം വന്ദിത്വാ പത്തചീവരമാദായ വിഹാരാ നിക്ഖമിത്വാ ‘‘സചേ ആസന്നട്ഠാനേ വസിസ്സാമി, ഞാതകാ മം പക്കോസിസ്സന്തീ’’തി വീസതി യോജനസതം മഗ്ഗം അഗമാസി. അഥേകേന ഗാമദ്വാരേന ഗച്ഛന്തോ ഏകം മഹല്ലകപുരിസം ദിസ്വാ പുച്ഛി – ‘‘കിം നു ഖോ, മഹാഉപാസക ¶ , ഇമസ്മിം പദേസേ വസന്താനം ¶ ആരഞ്ഞകവിഹാരോ അത്ഥീ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി മേ മഗ്ഗം ആചിക്ഖാഹീ’’തി. മഹല്ലകഉപാസകസ്സ പന തം ദിസ്വാവ പുത്തസിനേഹോ ഉദപാദി. അഥസ്സ തത്ഥേവ ഠിതോ അനാചിക്ഖിത്വാ ‘‘ഏഹി, ഭന്തേ, ആചിക്ഖിസ്സാമി ¶ തേ’’തി ഗഹേത്വാ അഗമാസി. സാമണേരോ തേന സദ്ധിം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ നാനാപുപ്ഫഫലപടിമണ്ഡിതേ രുക്ഖപബ്ബതപദേസേ ദിസ്വാ ‘‘അയം, ഉപാസക, കിം പദേസോ നാമ, അയം ഉപാസക കിം പദേസോ നാമാ’’തി പുച്ഛി. സോപിസ്സ തേസം നാമാനി ആചിക്ഖന്തോ ആരഞ്ഞകവിഹാരം പത്വാ ‘‘ഇദം, ഭന്തേ, ഫാസുകട്ഠാനം, ഇധേവ വസാഹീ’’തി വത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കോ നാമോ ത്വ’’ന്തി നാമം പുച്ഛിത്വാ ‘‘അഹം വനവാസീതിസ്സോ നാമ ഉപാസകാ’’തി വുത്തേ, ‘‘സ്വേ അമ്ഹാകം ഗാമേ ഭിക്ഖായ ചരിതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ നിവത്തിത്വാ അന്തോഗാമമേവ ഗതോ. ‘‘വനവാസീതിസ്സോ നാമ വിഹാരം ആഗതോ, തസ്സ യാഗുഭത്താദീനി പടിയാദേഥാ’’തി മനുസ്സാനം ആരോചേസി.

സാമണേരോ പഠമമേവ തിസ്സോ നാമ ഹുത്വാ തതോ പിണ്ഡപാതദായകതിസ്സോ കമ്ബലദായകതിസ്സോ വനവാസീതിസ്സോതി തീണി നാമാനി ലഭിത്വാ സത്തവസ്സബ്ഭന്തരേ ചത്താരി നാമാനി ലഭി. സോ പുനദിവസേ പാതോവ തം ഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസി. മനുസ്സാ ഭിക്ഖം ദത്വാ വന്ദിംസു. സാമണേരോ ‘‘സുഖിതാ ഹോഥ, ദുക്ഖാ മുച്ചഥാ’’തി ആഹ. ഏകമനുസ്സോപി തസ്സ ഭിക്ഖം ദത്വാ പുന ഗേഹം ഗന്തും നാസക്ഖി, സബ്ബേവ ഓലോകേന്താ അട്ഠംസു. സോപി അത്തനോ യാപനമത്തമേവ ഗണ്ഹി. സകലഗാമവാസിനോ തസ്സ പാദമൂലേ ഉരേന നിപജ്ജിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേസു ഇമം തേമാസം ഇധ വസന്തേസു മയം തീണി സരണാനി ഗഹേത്വാ പഞ്ചസു സീലേസു പതിട്ഠായ മാസസ്സ അട്ഠ ഉപോസഥകമ്മാനി ¶ ഉപവസിസ്സാമ, ഇധ വസനത്ഥായ നോ പടിഞ്ഞം ദേഥാ’’തി. സോ ഉപകാരം സല്ലക്ഖേത്വാ തേസം പടിഞ്ഞം ദത്വാ നിബദ്ധം തത്ഥേവ പിണ്ഡപാതചാരം ചരി. വന്ദിതവന്ദിതക്ഖണേ ച ‘‘സുഖിതാ ഹോഥ, ദുക്ഖാ മുച്ചഥാ’’തി പദദ്വയമേവ കഥേത്വാ പക്കാമി. സോ തത്ഥേവപഠമമാസഞ്ച ദുതിയമാസഞ്ച വീതിനാമേത്വാ തതിയമാസേ ഗച്ഛന്തേ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി.

അഥസ്സ പവാരേത്വാ വുട്ഠവസ്സകാലേ ഉപജ്ഝായോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തിസ്സസാമണേരസ്സ സന്തികം ഗച്ഛാമീ’’തി. ‘‘ഗച്ഛ, സാരിപുത്താ’’തി. സോ അത്തനോ പരിവാരേ പഞ്ചസതേ ഭിക്ഖൂ ¶ ആദായ പക്കന്തോ, ‘‘ആവുസോ മോഗ്ഗല്ലാന, അഹം തിസ്സസാമണേരസ്സ സന്തികം ഗച്ഛാമീ’’തി ആഹ. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ ‘‘അഹമ്പി, ആവുസോ, ഗച്ഛാമീ’’തി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം നിക്ഖമി. ഏതേനുപായേന മഹാകസ്സപത്ഥേരോ അനുരുദ്ധത്ഥേരോ ഉപാലിത്ഥേരോ പുണ്ണത്ഥേരോതി സബ്ബേ മഹാസാവകാ പഞ്ചഹി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം നിക്ഖമിംസു. സബ്ബേപി മഹാസാവകാനം പരിവാരാ ചത്താലീസ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി അഹേസും. തേ വീസതിയോജനസതം മഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ¶ ഗോചരഗാമം സമ്പത്താ. സാമണേരസ്സ നിബദ്ധൂപട്ഠാകോ ഉപാസകോ ദ്വാരേയേവ ¶ ദിസ്വാ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ വന്ദി.

അഥ നം സാരിപുത്തത്ഥേരോ പുച്ഛി – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, ഉപാസക, ഇമസ്മിം പദേസേ ആരഞ്ഞകവിഹാരോ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സഭിക്ഖുകോ, അഭിക്ഖുകോ’’തി? ‘‘സഭിക്ഖുകോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കോ നാമോ തത്ഥ വസതീ’’തി? ‘‘വനവാസീതിസ്സോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി മഗ്ഗം നോ ആചിക്ഖാ’’തി. ‘‘കേ തുമ്ഹേ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘മയം സാമണേരസ്സ സന്തികം ആഗതാ’’തി. ഉപാസകോ ഓലോകേത്വാ ധമ്മസേനാപതിം ആദിം കത്വാ സബ്ബേപി മഹാസാവകേ സഞ്ജാനിത്വാ നിരന്തരം പീതിയാ ഫുട്ഠസരീരോ ഹുത്വാ ‘‘തിട്ഠഥ താവ, ഭന്തേ’’തി വേഗേന ഗാമം പവിസിത്വാ ‘‘ഏതേ, അയ്യാ, സാരിപുത്തത്ഥേരം ആദിം കത്വാ അസീതി മഹാസാവകാ അത്തനോ അത്തനോ പരിവാരേഹി സദ്ധിം സാമണേരസ്സ സന്തികം ആഗതാ, മഞ്ചപീഠപച്ചത്ഥരണദീപതേലാദീനി ഗഹേത്വാ വേഗേന നിക്ഖമഥാ’’തി ഉഗ്ഘോസേസി. മനുസ്സാ ‘‘താവദേവ മഞ്ചാദീനി ഗഹേത്വാ ഥേരാനം പദാനുപദികാ ഹുത്വാ ഥേരേഹി സദ്ധിംയേവ വിഹാരം പവിസിംസു. സാമണേരോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സഞ്ജാനിത്വാ കതിപയാനം മഹാഥേരാനം പത്തചീവരാനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ വത്തമകാസി. തസ്സ ഥേരാനം വസനട്ഠാനം സംവിദഹന്തസ്സ പത്തചീവരം പടിസാമേന്തസ്സേവ അന്ധകാരോ ജാതാ’’തി. സാരിപുത്തത്ഥേരോ ഉപാസകേ ആഹ – ‘‘ഗച്ഛഥ, ഉപാസകാ, തുമ്ഹാകം അന്ധകാരോ ജാതോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, അജ്ജ ധമ്മസ്സവനദിവസോ, ന മയം ഗമിസ്സാമ, ധമ്മം സുണിസ്സാമ, ഇതോ പുബ്ബേ ധമ്മസ്സവനമ്പി നത്ഥീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, സാമണേര, ദീപം ജാലേത്വാ ധമ്മസ്സവനസ്സ കാലം ഘോസേഹീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. അഥ നം ഥേരോ ആഹ – ‘‘തിസ്സ തവ ഉപട്ഠാകാ ‘ധമ്മം സോതുകാമാമ്ഹാ’തി വദന്തി ¶ , കഥേഹി തേസം ധമ്മ’’ന്തി. ഉപാസകാ ഏകപ്പഹാരേനേവ ഉട്ഠായ, ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹാകം അയ്യോ ‘സുഖിതാ ഹോഥ, ദുക്ഖാ മുച്ചഥാ’തി ഇമാനി ദ്വേ പദാനി ഠപേത്വാ അഞ്ഞം ധമ്മകഥം ന ജാനാതി ¶ , അമ്ഹാകം അഞ്ഞം ധമ്മകഥികം ദേഥാ’’തി വദിംസു. ‘‘സാമണേരോ പന അരഹത്തം പത്വാപി നേവ തേസം ധമ്മകഥം കഥേസീ’’തി.

തദാ പന നം ഉപജ്ഝായോ, ‘‘സാമണേര, കഥം പന സുഖിതാ ഹോന്തി, ‘കഥം പന ദുക്ഖാ മുച്ചന്തീ’തി ഇമേസം നോ ദ്വിന്നം പദാനം അത്ഥം കഥേഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ചിത്തബീജനിം ഗഹേത്വാ ധമ്മാസനം ആരുയ്ഹ പഞ്ചഹി നികായേഹി അത്ഥഞ്ച കാരണഞ്ച ആകഡ്ഢിത്വാ ഘനവസ്സം വസ്സന്തോ ചാതുദ്ദീപകമഹാമേഘോ വിയ ഖന്ധധാതുആയതനബോധിപക്ഖിയധമ്മേ വിഭജന്തോ അരഹത്തകൂടേന ധമ്മകഥം കഥേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഏവം അരഹത്തപ്പത്തസ്സ സുഖം ഹോതി, അരഹത്തം പത്തോയേവ ദുക്ഖാ മുച്ചതി, സേസജനാ ജാതിദുക്ഖാദീഹി ചേവ നിരയദുക്ഖാദീഹി ച ന പരിമുച്ചന്തീ’’തി ആഹ. ‘‘സാധു, സാമണേര, സുകഥിതോ തേ പടിഭാണോ, ഇദാനി സരഭഞ്ഞം ഭണാഹീ’’തി. സോ സരഭഞ്ഞമ്പി ¶ ഭണി. അരുണേ ഉഗ്ഗച്ഛന്തേ സാമണേരസ്സ ഉപട്ഠാകമനുസ്സാ ദ്വേ ഭാഗാ അഹേസും. ഏകച്ചേ ‘‘ന വത നോ ഇതോ പുബ്ബേ ഏവരൂപോ കക്ഖളോ ദിട്ഠപുബ്ബോ. കഥഞ്ഹി നാമ ഏവരൂപം ധമ്മകഥം ജാനന്തോ ഏത്തകം കാലം മാതാപിതുട്ഠാനേ ഠത്വാ ഉപട്ഠഹന്താനം മനുസ്സാനം ഏകമ്പി ധമ്മപദം ന കഥേസീ’’തി കുജ്ഝിംസു. ഏകച്ചേ ‘‘ലാഭാ വത നോ, യേ മയം ഏവരൂപം ഭദന്തം ഗുണം വാ അഗുണം വാ അജാനന്താപി ഉപട്ഠഹിമ്ഹ ¶ , ഇദാനി ച പനസ്സ സന്തികേ ധമ്മം സോതും ലഭിമ്ഹാ’’തി തുസ്സിംസു.

സമ്മാസമ്ബുദ്ധോപി തം ദിവസം പച്ചൂസസമയേ ലോകം വോലോകേന്തോ വനവാസീതിസ്സസ്സ ഉപട്ഠാകേ അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠേ ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ഇമമത്ഥം ഉപധാരേസി ‘‘വനവാസീതിസ്സസാമണേരസ്സ ഉപട്ഠാകാ ഏകച്ചേ തുട്ഠാ, ഏകച്ചേ കുദ്ധാ, മയ്ഹം പുത്തസ്സ പന സാമണേരസ്സ കുദ്ധാ നിരയഭാഗിനോ ഭവിസ്സന്തി, ഗന്തബ്ബമേവ തത്ഥ മയാ, മയി ഗതേ സബ്ബേപി തേ സാമണേരേ മേത്തചിത്തം കത്വാ ദുക്ഖാ മുച്ചിസ്സന്തീ’’തി. തേപി മനുസ്സാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ ഗാമം ഗന്ത്വാ മണ്ഡപം കാരേത്വാ യാഗുഭത്താദീനി സമ്പാദേത്വാ ആസനാനി പഞ്ഞാപേത്വാ സങ്ഘസ്സ ആഗമനമഗ്ഗം ഓലോകേന്താ നിസീദിംസു. ഭിക്ഖൂപി സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ ഭിക്ഖാചാരവേലായ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസന്താ സാമണേരം പുച്ഛിംസു – ‘‘കിം, തിസ്സ, ത്വം അമ്ഹേഹി സദ്ധിം ഗമിസ്സസി, ഉദാഹു പച്ഛാ’’തി? ‘‘മമ ഗമനവേലായമേവ ഗമിസ്സാമി, ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ, ഭന്തേ’’തി. ഭിക്ഖൂ പത്തചീവരമാദായ പവിസിംസു.

സത്ഥാ ¶ ജേതവനസ്മിംയേവ ചീവരം പാരുപിത്വാ പത്തമാദായ ഏകചിത്തക്ഖണേനേവ ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂനം പുരതോ ഠിതമേവ അത്താനം ദസ്സേസി. ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ആഗതോ’’തി സകലഗാമോ സങ്ഖുഭിത്വാ ഏകകോലാഹലോ അഹോസി. മനുസ്സാ ഉദഗ്ഗചിത്താ ബുദ്ധപ്പമുഖം ¶ ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിസീദാപേത്വാ യാഗും ദത്വാ ഖജ്ജകം അദംസു. സാമണേരോ ഭത്തേ അനിട്ഠിതേയേവ അന്തോഗാമം പാവിസി. ഗാമവാസിനോ നീഹരിത്വാ തസ്സ സക്കച്ചം ഭിക്ഖം അദംസു. സോ യാപനമത്തം ഗഹേത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ പത്തം ഉപനാമേസി. സത്ഥാ ‘‘ആഹര, തിസ്സാ’’തി ഹത്ഥം പസാരേത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ ‘‘പസ്സ, സാരിപുത്ത, തവ സാമണേരസ്സ പത്ത’’ന്തി ഥേരസ്സ ദസ്സേസി. ഥേരോ സത്ഥു ഹത്ഥതോ പത്തം ഗഹേത്വാ സാമണേരസ്സ ദത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, അത്തനോ പത്തട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ ഭത്തകിച്ചം കരോഹീ’’തി ആഹ.

ഗാമവാസിനോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ അനുമോദനം യാചിംസു. സത്ഥാ അനുമോദനം കരോന്തോ ഏവമാഹ – ‘‘ലാഭാ വത വോ ഉപാസകാ, യേ തുമ്ഹേ അത്തനോ കുലൂപകം സാമണേരം നിസ്സായ സാരിപുത്തം മോഗ്ഗല്ലാനം കസ്സപം അനുരുദ്ധന്തി അസീതിമഹാസാവകേ ¶ ദസ്സനായ ലഭഥ, അഹമ്പി തുമ്ഹാകം കുലൂപകമേവ നിസ്സായ ആഗതോ, ബുദ്ധദസ്സനമ്പി വോ ഇമം നിസ്സായേവ ലദ്ധം, ലാഭാ വോ, സുലദ്ധം വോ’’തി. മനുസ്സാ ചിന്തയിംസു – ‘‘അഹോ അമ്ഹാകം ലാഭാ, ബുദ്ധാനഞ്ചേവ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ആരാധനസമത്ഥം അമ്ഹാകം അയ്യം ദസ്സനായ ലഭാമ, ദേയ്യധമ്മഞ്ചസ്സ ദാതും ലഭാമാ’’തി സാമണേരസ്സ കുദ്ധാ മനുസ്സാ തുസ്സിംസു. തുട്ഠാ മനുസ്സാ ഭിയ്യോസോമത്തായ പസീദിംസു. അനുമോദനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു. സത്ഥാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. മനുസ്സാ സത്ഥാരം അനുഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ നിവത്തിംസു. സത്ഥാ സാമണേരേന സദ്ധിം സമധുരേന ഗച്ഛന്തോ ¶ , ‘‘സാമണേര, അയം പദേസോ കോനാമോ, അയം പദേസോ കോനാമോ’’തി പുബ്ബേ തസ്സ ഉപാസകേന ദസ്സിതപദേസേ പുച്ഛന്തോ അഗമാസി. സാമണേരോപി, ‘‘ഭന്തേ, അയം ഇത്ഥന്നാമോ, അയം ഇത്ഥന്നാമോ’’തി ആചിക്ഖമാനോവ അഗമാസി. സത്ഥാ തസ്സ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ പബ്ബതമത്ഥകം അഭിരുഹി. തത്ഥ ഠിതാനം പന മഹാസമുദ്ദോ പഞ്ഞായതി. സത്ഥാ സാമണേരം പുച്ഛി – ‘‘തിസ്സ, പബ്ബതമത്ഥകേ ഠിതോ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേത്വാ കിം പസ്സസീ’’തി? ‘‘മഹാസമുദ്ദം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘മഹാസമുദ്ദം ദിസ്വാ കിം ചിന്തേസീ’’തി? ‘‘മമ ദുക്ഖിതകാലേ രോദന്തസ്സ ചതൂഹി മഹാസമുദ്ദേഹി അതിരേകതരേന ¶ അസ്സുനാ ഭവിതബ്ബന്തി ഇദം, ഭന്തേ, ചിന്തേസി’’ന്തി. ‘‘സാധു സാധു, തിസ്സ, ഏവമേതം. ഏകേകസ്സ ഹി സത്തസ്സ ദുക്ഖിതകാലേ പഗ്ഘരിതഅസ്സൂനി ചതൂഹി മഹാസമുദ്ദേഹി അതിരേകതരാനേവാ’’തി. ഇദഞ്ച പന വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ചതൂസു സമുദ്ദേസു ജലം പരിത്തകം,

കിംകാരണാ സമ്മ തുവം പമജ്ജസീ’’തി.

അഥ നം പുന പുച്ഛി – ‘‘തിസ്സ, കഹം വസസീ’’തി? ‘‘ഇമസ്മിം പബ്ഭാരേ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തത്ഥ പന വസന്തോ കിം ചിന്തേസീ’’തി? ‘‘മയാ മരന്തേന ഇമസ്മിം ഠാനേ കതസ്സ സരീരനിക്ഖേപസ്സ പരിച്ഛേദോ ‘നത്ഥീ’തി ചിന്തേസിം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സാധു സാധു, തിസ്സ, ഏവമേതം. ഇമേസഞ്ഹി സത്താനം പഥവിയം ¶ നിപജ്ജിത്വാ അമതട്ഠാനം നാമ നത്ഥീ’’തി വത്വാ –

‘‘ഉപസാളകനാമാനി, സഹസ്സാനി ചതുദ്ദസ;

അസ്മിം പദേസേ ദഡ്ഢാനി, നത്ഥി ലോകേ അനാമതം.

‘‘യമ്ഹി ¶ സച്ചഞ്ച ധമ്മോ ച, അഹിംസാ സംയമോ ദമോ;

ഏതം അരിയാ സേവന്തി, ഏതം ലോകേ അനാമത’’ന്തി. (ജാ.൧.൨.൩൧-൩൨) –

ഇമം ദുകനിപാതേ ഉപസാളകജാതകം കഥേസി. ഇതി പഥവിയം സരീരനിക്ഖേപം കത്വാ മരന്തേസു സത്തേസു അമതപുബ്ബപദേസേ മരന്താ നാമ നത്ഥി, ആനന്ദത്ഥേരസദിസാ പന അമതപുബ്ബപദേസേ പരിനിബ്ബായന്തി.

ആനന്ദത്ഥേരോ കിര വീസവസ്സസതികകാലേ ആയുസങ്ഖാരം ഓലോകേന്തോ പരിക്ഖീണഭാവം ഞത്വാ ‘‘ഇതോ സത്തമേ ദിവസേ പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി ആരോചേസി. തം പവത്തിം സുത്വാ രോഹിണീനദിയാ ഉഭയതീരവാസികേസു മനുസ്സേസു ഓരിമതീരവാസികാ ‘‘മയം ഥേരസ്സ ബഹൂപകാരാ, അമ്ഹാകം സന്തികേ പരിനിബ്ബായിസ്സതീ’’തി വദിംസു. പരതീരവാസികാപി ‘‘മയം ഥേരസ്സ ബഹൂപകാരാ, അമ്ഹാകം സന്തികേ പരിനിബ്ബായിസ്സതീ’’തി വദിംസു. ഥേരോ തേസം വചനം സുത്വാ ‘‘ഉഭയതീരവാസിനോ മയ്ഹം ഉപകാരാ, ഇമേ നാമ അനുപകാരാതി ന സക്കാ വത്തും, സചാഹം ഓരിമതീരേ ¶ പരിനിബ്ബായിസ്സാമി, പരതീരവാസിനോ ധാതുഗഹണത്ഥം തേഹി സദ്ധിം കലഹം കരിസ്സന്തി. സചേ പരതീരേ പരിനിബ്ബായിസ്സാമി, ഓരിമതീരവാസിനോപി തഥാ കരിസ്സന്തി, കലഹോ ഉപ്പജ്ജമാനോപി മം നിസ്സായേവ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, വൂപസമമാനോപി മം നിസ്സായേവ ¶ വൂപസമിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഓരിമതീരവാസിനോപി മയ്ഹം ഉപകാരാ, പരതീരവാസിനോപി മയ്ഹം ഉപകാരാ, അനുപകാരാപി നാമ നത്ഥി, ഓരിമതീരവാസിനോ ഓരിമതീരേയേവ സന്നിപതന്തു, പരതീരവാസിനോപി പരതീരേയേവാ’’തി ആഹ. തതോ സത്തമേ ദിവസേ മജ്ഝേനദിയാ സത്തതാലപ്പമാണേ ആകാസേ പല്ലങ്കേന നിസീദിത്വാ മഹാജനസ്സ ധമ്മം കഥേത്വാ ‘‘മമ സരീരം മജ്ഝേ ഭിജ്ജിത്വാ ഏകോ ഭാഗോ ഓരിമതീരേ പതതു, ഏകോ ഭാഗോ പരതീരേ’’തി അധിട്ഠായ യഥാനിസിന്നോവ തേജോധാതും സമാപജ്ജി, ജാലാ ഉട്ഠഹിംസു. സരീരം മജ്ഝേ ഭിജ്ജിത്വാ ഏകോ ഭാഗോ ഓരിമതീരേ പതി, ഏകോ ഭാഗോ പരതീരേ. തതോ മഹാജനോ പരിദേവി, പഥവിഉന്ദ്രിയനസദ്ദോ വിയ ആരോദനസദ്ദോ അഹോസി. സത്ഥു പരിനിബ്ബാനേ ആരോദനസദ്ദതോപി കാരുഞ്ഞതരോ അഹോസി. മനുസ്സാ ചത്താരോ മാസേ രോദന്താ പരിദേവന്താ ‘‘സത്ഥു പത്തചീവരഗ്ഗാഹകേ തിട്ഠന്തേ സത്ഥു ഠിതകാലോ വിയ നോ അഹോസി, ഇദാനി നോ സത്ഥാ പരിനിബ്ബുതോ’’തി വിപ്പലപന്താ വിരവന്താ വിചരിംസൂതി.

പുന സത്ഥാ സാമണേരം പുച്ഛി – ‘‘തിസ്സ, ഇമസ്മിം വനസണ്ഡേ ദീപിആദീനം സദ്ദേന ഭായസി, ന ഭായസീ’’തി? ‘‘ന ഭായാമി ഭഗവാ, അപിച ഖോ പന മേ ഏതേസം സദ്ദം സുത്വാ വനരതി നാമ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വത്വാ സട്ഠിമത്താഹി ഗാഥാഹി വനവണ്ണനം നാമ കഥേസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘തിസ്സാ’’തി ആമന്തേസി. ‘‘കിം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘മയം ഗച്ഛാമ, ത്വം ഗമിസ്സസി, നിവത്തിസ്സസീ’’തി. ‘‘മയ്ഹം ഉപജ്ഝായേ മം ആദായ ഗച്ഛന്തേ ഗമിസ്സാമി, നിവത്തേന്തേ നിവത്തിസ്സാമി ¶ , ഭന്തേ’’തി ¶ . സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം പക്കാമി. സാമണേരസ്സ പന നിവത്തിതുമേവ അജ്ഝാസയോ, ഥേരോ തം ഞത്വാ ‘‘തിസ്സ, സചേ നിവത്തിതുകാമോ, നിവത്താ’’തി ആഹ. സോ സത്ഥാരഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച വന്ദിത്വാ നിവത്തി. സത്ഥാ ജേതവനമേവ അഗമാസി.

ഭിക്ഖൂനം ധമ്മസഭായം കഥാ ഉദപാദി – ‘‘അഹോ വത വനവാസീതിസ്സസാമണേരോ ദുക്കരം കരോതി, പടിസന്ധിഗ്ഗഹണതോ പട്ഠായസ്സ ഞാതകാ സത്തസു മങ്ഗലേസു പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം അപ്പോദകമധുപായസമേവ അദംസു, പബ്ബജിതകാലേ അന്തോവിഹാരേ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സത്ത ദിവസാനി അപ്പോദകമധുപായസമേവ ¶ അദംസു. പബ്ബജിത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ അന്തോഗാമം പവിസന്തോ ദ്വീഹേവ ദിവസേഹി സാടകസഹസ്സേന സദ്ധിം പിണ്ഡപാതസഹസ്സം ലഭി, പുനേകദിവസം കമ്ബലസഹസ്സം ലഭി. ഇതിസ്സ ഇധ വസനകാലേ മഹാലാഭസക്കാരോ ഉപ്പജ്ജി, ഇദാനി ഏവരൂപം ലാഭസക്കാരം ഛഡ്ഡേത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ മിസ്സകാഹാരേന യാപേതി, ദുക്കരകാരകോ വത തിസ്സസാമണേരോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ, ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, ലാഭൂപനിസാ നാമേസാ അഞ്ഞാ, നിബ്ബാനഗാമിനീ പടിപദാ അഞ്ഞാ. ‘ഏവം ലാഭം ലഭിസ്സാമീ’തി ഹി ആരഞ്ഞികാദിധുതങ്ഗസമാദാനവസേന ലാഭൂപനിസം രക്ഖന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ചത്താരോ അപായാ വിവടദ്വാരാ ഏവ തിട്ഠന്തി, നിബ്ബാനഗാമിനിയാ പന പടിപദായ ഉപ്പന്നം ലാഭസക്കാരം പഹായ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഘടേന്തോ വായമന്തോ അരഹത്തം ഗണ്ഹാതീ’’തി അനുസന്ധിം ¶ ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അഞ്ഞാ ഹി ലാഭൂപനിസാ, അഞ്ഞാ നിബ്ബാനഗാമിനീ;

ഏവമേതം അഭിഞ്ഞായ, ഭിക്ഖു ബുദ്ധസ്സ സാവകോ;

സക്കാരം നാഭിനന്ദേയ്യ, വിവേകമനുബ്രൂഹയേ’’തി.

തത്ഥ അഞ്ഞാ ഹി ലാഭൂപനിസാ, അഞ്ഞാ നിബ്ബാനഗാമിനീതി ലാഭൂപനിസാ നാമേസാ അഞ്ഞാ ഏവ, അഞ്ഞാ നിബ്ബാനഗാമിനീ പടിപദാ. ലാഭുപ്പാദകേന ഹി ഭിക്ഖുനാ ഥോകം അകുസലകമ്മം കാതും വട്ടതി, കായവങ്കാദീനി കാതബ്ബാനി ഹോന്തി. യസ്മിഞ്ഹി കാലേ കായവങ്കാദീസു കിഞ്ചി കരോതി, തദാ ലാഭോ ഉപ്പജ്ജതി. പായസപാതിയഞ്ഹി വങ്കം അകത്വാ ഉജുകമേവ ഹത്ഥം ഓതാരേത്വാ ഉക്ഖിപന്തസ്സ ഹത്ഥോ മക്ഖിതമത്തകോവ ഹോതി, വങ്കം കത്വാ ഓതാരേത്വാ ഉക്ഖിപന്തസ്സ പന പായസപിണ്ഡം ഉദ്ധരന്തോവ നിക്ഖമതി, ഏവം കായവങ്കാദീനി കരണകാലേയേവ ലാഭോ ഉപ്പജ്ജതി. അയം അധമ്മികാ ലാഭൂപനിസ്സാ നാമ. ഉപധിസമ്പദാ ചീവരധാരണം ബാഹുസച്ചം പരിവാരോ അരഞ്ഞവാസോതി ഏവരൂപേഹി പന കാരണേഹി ഉപ്പന്നോ ലാഭോ ധമ്മികോ നാമ ഹോതി. നിബ്ബാനഗാമിനിം ¶ പടിപദം പൂരേന്തേന പന ഭിക്ഖുനാ കായവങ്കാദീനി പഹാതബ്ബാനി. അനന്ധേനേവ അന്ധേന വിയ, അമൂഗേനേവ മൂഗേന വിയ, അബധിരേനേവ ബധിരേന വിയ ഭവിതും വട്ടതി. അസഠേന അമായേന ഭവിതും വട്ടതി. ഏവമേതന്തി ഏതം ലാഭുപ്പാദനം പടിപദഞ്ച നിബ്ബാനഗാമിനിം പടിപദഞ്ച ¶ ഏവം ഞത്വാ സബ്ബേസം സങ്ഖതാസങ്ഖതധമ്മാനം ബുജ്ഝനട്ഠേന ¶ ബുദ്ധസ്സ സവനന്തേ ജാതട്ഠേന ഓവാദാനുസാസനിം വാ സവനട്ഠേന സാവകോ ഭിക്ഖു അധമ്മികം ചതുപച്ചയസക്കാരം നാഭിനന്ദേയ്യ, ന ചേവ ധമ്മികം പടിക്കോസേയ്യ, കായവിവേകാദികം വിവേകം അനുബ്രൂഹയേ. തത്ഥ കായവിവേകോതി കായസ്സ ഏകീഭാവോ. ചിത്തവിവേകോതി അട്ഠ സമാപത്തിയോ. ഉപധിവിവേകോതി നിബ്ബാനം. തേസു കായവിവേകോ ഗണസങ്ഗണികം വിനോദേതി, ചിത്തവിവേകോ കിലേസസങ്ഗണികം വിനോദേതി, ഉപധിവിവേകോ സങ്ഖാരസങ്ഗണികം വിനോദേതി. കായവിവേകോ ചിത്തവിവേകസ്സ പച്ചയോ ഹോതി, ചിത്തവിവേകോ ഉപധിവിവേകസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. വുത്തമ്പിഹേതം –

‘‘കായവിവേകോ ച വിവേകട്ഠകായാനം നേക്ഖമ്മാഭിരതാനം, ചിത്തവിവേകോ ച പരിസുദ്ധചിത്താനം പരമവോദാനപ്പത്താനം, ഉപധിവിവേകോ ച നിരുപധീനം പുഗ്ഗലാനം വിസങ്ഖാരഗതാന’’ന്തി (മഹാനി. ൧൫൦). –

ഇമം തിവിധമ്പി വിവേകം ബ്രൂഹേയ്യ വഡ്ഢേയ്യ, ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

വനവാസീതിസ്സസാമണേരവത്ഥു പന്നരസമം.

നിധീനംവ ¶ ¶ ¶ പവത്താരന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ആയസ്മന്തം രാധത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഗിഹികാലേ സാവത്ഥിയം ദുഗ്ഗതബ്രാഹ്മണോ അഹോസി. സോ ‘‘ഭിക്ഖൂനം സന്തികേ ജീവിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ അപ്പഹരിതകം കരോന്തോ പരിവേണം സമ്മജ്ജന്തോ മുഖധോവനാദീനി ദദന്തോ അന്തോവിഹാരേയേവ വസി. ഭിക്ഖൂപി നം സങ്ഗണ്ഹിംസു, പബ്ബാജേതും പന ന ഇച്ഛന്തി. സോ പബ്ബജ്ജം അലഭമാനോ കിസോ അഹോസി. അഥേകദിവസം സത്ഥാ പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേന്തോ തം ബ്രാഹ്മണം ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘അരഹാ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ സായന്ഹസമയേ വിഹാരചാരികം ചരന്തോ വിയ ബ്രാഹ്മണസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, കിം കരോന്തോ വിചരസീ’’തി ആഹ. ‘‘ഭിക്ഖൂനം വത്തപടിവത്തം കരോന്തോ, ഭന്തേ’’തി ¶ . ‘‘ലഭസി നേസം സന്തികാ സങ്ഗഹ’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ആഹാരമത്തം ലഭാമി, ന പന മം പബ്ബാജേന്തീ’’തി. സത്ഥാ ഏതസ്മിം നിദാനേ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതാപേത്വാ തമത്ഥം പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, അത്ഥി കോചി ഇമസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ അധികാരം സരതീ’’തി പുച്ഛി. സാരിപുത്തത്ഥേരോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സരാമി, അയം മേ രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരന്തസ്സ അത്തനോ അഭിഹടം കടച്ഛുഭിക്ഖം ദാപേസി, ഇമമസ്സാഹം അധികാരം സരാമീ’’തി ആഹ. സോ സത്ഥാരാ ‘‘കിം പന തേ, സാരിപുത്ത, ഏവം കതൂപകാരം ദുക്ഖതോ മോചേതും ന വട്ടതീ’’തി വുത്തേ, ‘‘സാധു, ഭന്തേ, പബ്ബാജേസ്സാമീ’’തി തം ബ്രാഹ്മണം പബ്ബാജേസി. തസ്സ ഭത്തഗ്ഗേ ആസനപരിയന്തേ ആസനം പാപുണാതി, യാഗുഭത്താദീഹിപി കിലമതി. ഥേരോ തം ആദായ ചാരികം പക്കാമി, അഭിക്ഖണഞ്ച നം ‘‘ഇദം തേ കത്തബ്ബം, ഇദം തേ ന കത്തബ്ബ’’ന്തി ഓവദി അനുസാസി. സോ സുവചോ അഹോസി പദക്ഖിണഗ്ഗാഹീ. തസ്മാ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജമാനോ കതിപാഹേനേവ അരഹത്തം പാപുണി.

ഥേരോ തം ആദായ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ നിസീദി. അഥ നം സത്ഥാ പടിസന്ഥാരം കത്വാ ആഹ – ‘‘സുവചോ നു ഖോ, സാരിപുത്ത, തേ അന്തേവാസികോ’’തി ¶ . ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അതിവിയ ¶ സുവചോ, കിസ്മിഞ്ചി ദോസേ വുച്ചമാനേ ന കുദ്ധപുബ്ബോ’’തി. ‘‘സാരിപുത്ത ¶ , ഏവരൂപേ സദ്ധിവിഹാരികേ ലഭന്തോ കിത്തകേ ഗണ്ഹേയ്യാസീ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, ബഹുകേപി ഗണ്ഹേയ്യമേവാ’’തി. അഥേകദിവസം ധമ്മസഭായ കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘സാരിപുത്തത്ഥേരോ കിര കതഞ്ഞൂ കതവേദീ, കടച്ഛുഭിക്ഖാമത്തം ഉപകാരം സരിത്വാ ദുഗ്ഗതബ്രാഹ്മണം പബ്ബാജേസി. ഥേരോപി ഓവാദക്ഖമോ ഓവാദക്ഖമമേവ ലഭീ’’തി. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി സാരിപുത്തോ കതഞ്ഞൂ കതവേദീയേവാ’’തി വത്വാ തമത്ഥം പകാസേതും –

‘‘അലീനചിത്തം നിസ്സായ, പഹട്ഠാ മഹതീ ചമൂ;

കോസലം സേനാസന്തുട്ഠം, ജീവഗ്ഗാഹം അഗാഹയി.

‘‘ഏവം നിസ്സയസമ്പന്നോ, ഭിക്ഖു ആരദ്ധവീരിയോ;

ഭാവയം കുസലം ധമ്മം, യോഗക്ഖേമസ്സ പത്തിയാ;

പാപുണേ അനുപുബ്ബേന, സബ്ബസംയോജനക്ഖയ’’ന്തി. (ജാ. ൧.൨.൧൧-൧൨) –

ഇമം ദുകനിപാതേ അലീനചിത്തജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ കഥേസി. തദാ കിര വഡ്ഢകീഹി പാദസ്സ അരോഗകരണഭാവേന കഹം അത്തനോ ഉപകാരം ഞത്വാ സബ്ബസേതസ്സ ഹത്ഥിപോതകസ്സ ദായകോ ഏകചാരികോ ഹത്ഥീ സാരിപുത്തത്ഥേരോ അഹോസീതി ഏവം ഥേരം ആരബ്ഭ ജാതകം കഥേത്വാ രാധത്ഥേരം ആരബ്ഭ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ നാമ രാധേന വിയ സുവചേന ഭവിതബ്ബം, ദോസം ദസ്സേത്വാ ഓവദിയമാനേനപി ന കുജ്ഝിതബ്ബം, ഓവാദദായകോ പന നിധിആചിക്ഖണകോ വിയ ദട്ഠബ്ബോ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ¶ ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘നിധീനംവ പവത്താരം, യം പസ്സേ വജ്ജദസ്സിനം;

നിഗ്ഗയ്ഹവാദിം മേധാവിം, താദിസം പണ്ഡിതം ഭജേ;

താദിസം ഭജമാനസ്സ, സേയ്യോ ഹോതി ന പാപിയോ’’തി.

തത്ഥ നിധീനന്തി തത്ഥ തത്ഥ നിദഹിത്വാ ഠപിതാനം ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാദിപൂരാനം നിധികുമ്ഭീനം. പവത്താരന്തി കിച്ഛജീവികേ ദുഗ്ഗതമനുസ്സേ അനുകമ്പം കത്വാ ‘‘ഏഹി, സുഖേന ജീവനൂപായം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി നിധിട്ഠാനം നേത്വാ ഹത്ഥം പസാരേത്വാ ‘‘ഇമം ഗഹേത്വാ സുഖേന ജീവാ’’തി ആചിക്ഖിതാരം വിയ. വജ്ജദസ്സിനന്തി ദ്വേ വജ്ജദസ്സിനോ ‘‘ഇമിനാ നം അസാരുപ്പേന വാ ഖലിതേന വാ സങ്ഘമജ്ഝേ നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി രന്ധഗവേസകോ ¶ ച, അഞ്ഞാതം ഞാപനത്ഥായ ഞാതം അനുഗ്ഗഹണത്ഥായ ¶ സീലാദീനമസ്സ വുദ്ധികാമതായ തം തം വജ്ജം ഓലോകനേന ഉല്ലുമ്പനസഭാവസണ്ഠിതോ ച. അയം ഇധ അധിപ്പേതോ. യഥാ ഹി ദുഗ്ഗതമനുസ്സോ ‘‘ഇമം ഗണ്ഹാഹീ’’തി തജ്ജേത്വാപി പോഥേത്വാപി നിധിം ദസ്സേന്തേ കോപം ന കരോതി, പമുദിതോ ഏവ ഹോതി, ഏവമേവ ഏവരൂപേ പുഗ്ഗലേ അസാരുപ്പം വാ ഖലിതം വാ ദിസ്വാ ആചിക്ഖന്തേ കോപോ ന കാതബ്ബോ, തുട്ഠേനേവ ഭവിതബ്ബം, ‘‘ഭന്തേ, മഹന്തം വോ കമ്മം കതം ¶ , മയ്ഹം ആചരിയുപജ്ഝായട്ഠാനേ ഠത്വാ ഓവദന്തേഹി പുനപി മം വദേയ്യാഥാ’’തി പവാരേതബ്ബമേവ. നിഗ്ഗയ്ഹവാദിന്തി ഏകച്ചോ ഹി സദ്ധിവിഹാരികാദീനം അസാരുപ്പം വാ ഖലിതം വാ ദിസ്വാ ‘‘അയം മേ മുഖോദകദാനാദീഹി സക്കച്ചം ഉപട്ഠഹതി, സചേ നം വക്ഖാമി, ന മം ഉപട്ഠഹിസ്സതി, ഏവം മേ പരിഹാനി ഭവിസ്സതീ’’തി വത്ഥും അവിസഹന്തോ ന നിഗ്ഗയ്ഹവാദീ നാമ ഹോതി. സോ ഇമസ്മിം സാസനേ കചവരം ആകിരതി. യോ പന തഥാരൂപം വജ്ജം ദിസ്വാ വജ്ജാനുരൂപം തജ്ജേന്തോ പണാമേന്തോ ദണ്ഡകമ്മം കരോന്തോ വിഹാരാ തം നീഹരന്തോ സിക്ഖാപേതി, അയം നിഗ്ഗയ്ഹവാദീ നാമ സേയ്യഥാപി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘നിഗ്ഗയ്ഹ നിഗ്ഗയ്ഹാഹം, ആനന്ദ, വക്ഖാമി, പവയ്ഹ പവയ്ഹ, ആനന്ദ, വക്ഖാമി, യോ സാരോ സോ ഠസ്സതീ’’തി (മ. നി. ൩.൧൯൬). മേധാവിന്തി ധമ്മോജപഞ്ഞായ സമന്നാഗതം. താദിസന്തി ഏവരൂപം പണ്ഡിതം ഭജേയ്യ പയിരുപാസേയ്യ. താദിസഞ്ഹി ആചരിയം ഭജമാനസ്സ അന്തേവാസികസ്സ സേയ്യോ ഹോതി, ന പാപിയോ വഡ്ഢിയേവ ഹോതി, നോ പരിഹാനീതി.

ദേസനാപരിയോസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഓവദേയ്യാനുസാസേയ്യാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അസ്സജിപുനബ്ബസുകഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി. ദേസനാ ¶ പന കീടാഗിരിസ്മിം സമുട്ഠിതാ.

തേ കിര ദ്വേ ഭിക്ഖൂ കിഞ്ചാപി അഗ്ഗസാവകാനം സദ്ധിവിഹാരികാ, അലജ്ജിനോ പന അഹേസും പാപഭിക്ഖൂ. തേ പാപകേഹി അത്തനോ പരിവാരേഹി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി ¶ സദ്ധിം കീടാഗിരിസ്മിം വിഹരന്താ ‘‘മാലാവച്ഛം രോപേന്തിപി രോപാപേന്തിപീ’’തിആദികം (പാരാ. ൪൩൧; ചൂളവ. ൨൧) നാനപ്പകാരം അനാചാരം കരോന്താ കുലദൂസകകമ്മം കത്വാ തതോ ഉപ്പന്നേഹി പച്ചയേഹി ജീവികം കപ്പേന്താ തം ആവാസം പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം അനാവാസം അകംസു. സത്ഥാ തം പവത്തിം ¶ സുത്വാ തേസം പബ്ബാജനീയകമ്മകരണത്ഥായ സപരിവാരേ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകേ ആമന്തേത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, സാരിപുത്താ, തേസു യേ തുമ്ഹാകം വചനം ന കരോന്തി, തേസം പബ്ബാജനീയകമ്മം കരോഥ, യേ പന കരോന്തി, തേ ഓവദഥ അനുസാസഥ. ഓവദന്തോ ഹി അനുസാസന്തോ അപണ്ഡിതാനംയേവ അപ്പിയോ ഹോതി അമനാപോ, പണ്ഡിതാനം പന പിയോ ഹോതി മനാപോ’’തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഓവദേയ്യാനുസാസേയ്യ, അസബ്ഭാ ച നിവാരയേ;

സതഞ്ഹി സോ പിയോ ഹോതി, അസതം ഹോതി അപ്പിയോ’’തി.

തത്ഥ ഓവദേയ്യാതി ഉപ്പന്നേ വത്ഥുസ്മിം വദന്തോ ഓവദതി നാമ, അനുപ്പന്നേ വത്ഥുസ്മിം ‘‘അയസോപി തേ സിയാ’’തിആദിവസേന അനാഗതം ദസ്സേന്തോ അനുസാസതി നാമ. സമ്മുഖാ വദന്തോ ഓവദതി നാമ, പരമ്മുഖാ ദൂതം വാ സാസനം വാ പേസേന്തോ അനുസാസതി നാമ. സകിം വദന്തോ ഓവദതി നാമ, പുനപ്പുനം ¶ വദന്തോ അനുസാസതി നാമ. ഓവദന്തോ ഏവ വാ അനുസാസതി നാമാതി ഏവം ഓവദേയ്യ അനുസാസേയ്യ. അസബ്ഭാ ചാതി അകുസലധമ്മാ ച നിവാരേയ്യ, കുസലധമ്മേ പതിട്ഠാപേയ്യാതി അത്ഥോ. സതഞ്ഹി സോ പിയോ ഹോതീതി സോ ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ബുദ്ധാദീനം സപ്പുരിസാനം പിയോ ഹോതി. യേ പന അദിട്ഠധമ്മാ അവിതിണ്ണപരലോകാ ആമിസചക്ഖുകാ ജീവികത്ഥായ പബ്ബജിതാ, തേസം അസതം സോ ഓവാദകോ അനുസാസകോ, ‘‘‘ന ത്വം അമ്ഹാകം ഉപജ്ഝായോ, ന ആചരിയോ, കസ്മാ അമ്ഹേ ഓവദസീ’തി ഏവം മുഖസത്തീഹി വിജ്ഝന്താനം അപ്പിയോ ഹോതീ’’തി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി. സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാപി തത്ഥ ഗന്ത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ഓവദിംസു അനുസാസിംസു. തേസു ഏകച്ചേ ഓവാദം സമ്പടിച്ഛിത്വാ സമ്മാ വത്തിംസു, ഏകച്ചേ വിബ്ഭമിംസു, ഏകച്ചേ പബ്ബാജനീയകമ്മം പാപുണിംസൂതി.

അസ്സജിപുനബ്ബസുകവത്ഥു ദുതിയം.

ന ¶ ഭജേ പാപകേ മിത്തേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഛന്നത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിര ആയസ്മാ ‘‘അഹം അമ്ഹാകം അയ്യപുത്തേന സദ്ധിം മഹാഭിനിക്ഖമനം ¶ നിക്ഖന്തോ തദാ അഞ്ഞം ഏകമ്പി ന പസ്സാമി, ഇദാനി പന ‘അഹം സാരിപുത്തോ നാമ, അഹം മോഗ്ഗല്ലാനോ നാമ, മയം അഗ്ഗസാവകമ്ഹാ’തി വത്വാ ഇമേ വിചരന്തീ’’തി ദ്വേ അഗ്ഗസാവകേ അക്കോസതി. സത്ഥാ ഭിക്ഖൂനം സന്തികാ തം പവത്തിം സുത്വാ ഛന്നത്ഥേരം പക്കോസാപേത്വാ ഓവദതി. സോ തങ്ഖണേയേവ തുണ്ഹീ ഹുത്വാ പുന ഗന്ത്വാ ഥേരേ അക്കോസതിയേവ. ഏവം യാവതതിയം അക്കോസന്തം പക്കോസാപേത്വാ സത്ഥാ ഓവദിത്വാ ‘‘ഛന്ന, ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ നാമ തുയ്ഹം കല്യാണമിത്താ ഉത്തമപുരിസാ, ഏവരൂപേ കല്യാണമിത്തേ സേവസ്സു ഭജസ്സൂ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ന ഭജേ പാപകേ മിത്തേ, ന ഭജേ പുരിസാധമേ;

ഭജേഥ മിത്തേ കല്യാണേ, ഭജേഥ പുരിസുത്തമേ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – കായദുച്ചരിതാദിഅകുസലകമ്മാഭിരതാ പാപമിത്താ നാമ. സന്ധിച്ഛേദനാദികേ വാ ഏകവീസതിഅനേസനാദിഭേദേ വാ അട്ഠാനേ നിയോജകാ പുരിസാധമാ നാമ. ഉഭോപി വാ ഏതേ പാപമിത്താ ചേവ പുരിസാധമാ ച, തേ ന ഭജേയ്യ ന പയിരുപാസേയ്യ, വിപരീതാ പന കല്യാണമിത്താ ചേവ സപ്പുരിസാ ച, തേ ഭജേഥ പയിരുപാസേഥാതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഛന്നത്ഥേരോ പന തം ഓവാദം സുത്വാപി പുരിമനയേനേവ ഭിക്ഖൂ അക്കോസതി പരിഭാസതി. പുനപി സത്ഥു ആരോചേസും ¶ . സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മയി ധരന്തേ ഛന്നം സിക്ഖാപേതും ന സക്ഖിസ്സഥ, മയി പന പരിനിബ്ബുതേ സക്ഖിസ്സഥാ’’തി വത്വാ പരിനിബ്ബാനകാലേ ആയസ്മതാ ആനന്ദേന, ‘‘ഭന്തേ, കഥം ഛന്നത്ഥേരേ അമ്ഹേഹി പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘ആനന്ദ, ഛന്നസ്സ ഭിക്ഖുനോ ബ്രഹ്മദണ്ഡോ ദാതബ്ബോ’’തി ആണാപേസി. സോ സത്ഥരി പരിനിബ്ബുതേ ആനന്ദത്ഥേരേന ആരോചിതം ബ്രഹ്മദണ്ഡം സുത്വാ ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ തിക്ഖത്തും മുച്ഛിതോ പതിത്വാ ‘‘മാ ¶ മം, ഭന്തേ, നാസയിത്ഥാ’’തി യാചിത്വാ സമ്മാ വത്തം പൂരേന്തോ ന ചിരസ്സേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണീതി.

ധമ്മപീതി ¶ സുഖം സേതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മഹാകപ്പിനത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തത്രായം അനുപുബ്ബീ കഥാ – അതീതേ കിര ആയസ്മാ മഹാകപ്പിനോ പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സ പാദമൂലേ കതാഭിനീഹാരോ സംസാരേ സംസരന്തോ ബാരാണസിതോ അവിദൂരേ ഏകസ്മിം പേസകാരഗാമേ ജേട്ഠകപേസകാരോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തദാ സഹസ്സമത്താ പച്ചേകബുദ്ധാ അട്ഠ മാസേ ഹിമവന്തേ വസിത്വാ വസ്സികേ ചത്താരോ മാസേ ജനപദേ വസന്തി. തേ ഏകവാരം ബാരാണസിയാ അവിദൂരേ ഓതരിത്വാ ‘‘സേനാസനകരണത്ഥായ ഹത്ഥകമ്മം യാചഥാ’’തി ¶ രഞ്ഞോ സന്തികം അട്ഠ പച്ചേകബുദ്ധേ പഹിണിംസു. തദാ പന രഞ്ഞോ വപ്പമങ്ഗലകാലോ ഹോതി. സോ ‘‘പച്ചേകബുദ്ധാ കിര ആഗതാ’’തി സുത്വാ തസ്മിം ഖണേ നിക്ഖമിത്വാ ആഗതകാരണം പുച്ഛിത്വാ ‘‘അജ്ജ, ഭന്തേ, ഓകാസോ നത്ഥി, സ്വേ അമ്ഹാകം വപ്പമങ്ഗലം, തതിയദിവസേ കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ പച്ചേകബുദ്ധേ അനിമന്തേത്വാവ പാവിസി. പച്ചേകബുദ്ധാ ‘‘അഞ്ഞത്ഥ ഗമിസ്സാമാ’’തി പക്കമിംസു. തസ്മിം ഖണേ ജേട്ഠപേസകാരസ്സ ഭരിയാ കേനചിദേവ കരണീയേന ബാരാണസിം ഗച്ഛന്തീ തേ പച്ചേകബുദ്ധേ ദിസ്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, അവേലായ, അയ്യാ, ആഗതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ആദിതോ പട്ഠായ കഥേസും. തം പവത്തിം സുത്വാ സദ്ധാസമ്പന്നാ ഞാണസമ്പന്നാ ഇത്ഥീ ‘‘സ്വേ, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി നിമന്തേസി. ‘‘ബഹുകാ മയം ഭഗിനീ’’തി. ‘‘കിത്തകാ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘സഹസ്സമത്താ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഇമസ്മിം ഗാമേ സഹസ്സപേസകാരാ വസിമ്ഹ. ഏകേകോ ഏകേകസ്സ ഭിക്ഖം ദസ്സതി, ഭിക്ഖം അധിവാസേഥ, അഹമേവ വോ വസനട്ഠാനമ്പി കാരേസ്സാമീ’’തി ആഹ. പച്ചേകബുദ്ധാ അധിവാസയിംസു.

സാ ഗാമം പവിസിത്വാ ഉഗ്ഘോസേസി – ‘‘അഹം സഹസ്സമത്തേ പച്ചേകബുദ്ധേ ദിസ്വാ നിമന്തയിം, അയ്യാനം നിസീദനട്ഠാനം സംവിദഹഥ ¶ , യാഗുഭത്താദീനി സമ്പാദേഥാ’’തി ¶ . ഗാമമജ്ഝേ മണ്ഡപം കാരേത്വാ ആസനാനി പഞ്ഞാപേത്വാ പുനദിവസേ പച്ചേകബുദ്ധേ നിസീദാപേത്വാ പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന പരിവിസിത്വാ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ തസ്മിം ഗാമേ സബ്ബാ ഇത്ഥിയോ ആദായ താഹി സദ്ധിം പച്ചേകബുദ്ധേ വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തേമാസം വസനത്ഥായ പടിഞ്ഞം ദേഥാ’’തി തേസം പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ പുന ഗാമേ ഉഗ്ഘോസേസി – ‘‘അമ്മതാതാ, ഏകേകകുലതോ ഏകേകോ പുരിസോ ഫരസുവാസിആദീനി ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ദബ്ബസമ്ഭാരേ ആഹരിത്വാ അയ്യാനം വസനട്ഠാനം കരോതൂ’’തി. ഗാമവാസിനോ തസ്സായേവ വചനം സുത്വാ ഏകേകോ ഏകേകം കത്വാ സദ്ധിം രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനേഹി പണ്ണസാലസഹസ്സം കാരേത്വാ അത്തനോ അത്തനോ പണ്ണസാലായം വസ്സൂപഗതേ പച്ചേകബുദ്ധേ ‘‘അഹം സക്കച്ചം ഉപട്ഠഹിസ്സാമി, അഹം സക്കച്ചം ¶ ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി ഉപട്ഠഹിംസു. വസ്സംവുട്ഠകാലേ ‘‘അത്തനോ അത്തനോ പണ്ണസാലായ വസ്സംവുട്ഠാനം പച്ചേകബുദ്ധാനം ചീവരസാടകേ സജ്ജേഥാ’’തി സമാദപേത്വാ ഏകേകസ്സ സഹസ്സസഹസ്സമൂലം ചീവരം ദാപേസി. പച്ചേകബുദ്ധാ വുട്ഠവസ്സാ അനുമോദനം കത്വാ പക്കമിംസു.

ഗാമവാസിനോപി ഇദം പുഞ്ഞകമ്മം കത്വാ ഇതോ ചുതാ താവതിംസഭവനേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഗണദേവപുത്താ നാമ അഹേസും. തേ തത്ഥ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ ¶ ബാരാണസിയം കുടുമ്ബികഗേഹേസു നിബ്ബത്തിംസു. ജേട്ഠകപേസകാരോ ജേട്ഠകകുടുമ്ബികസ്സ പുത്തോ അഹോസി. ഭരിയാപിസ്സ ജേട്ഠകകുടുമ്ബികസ്സേവ ധീതാ അഹോസി. താ സബ്ബാപി വയപ്പത്താ പരകുലം ഗച്ഛന്തിയോ തേസം തേസംയേവ ഗേഹാനി അഗമിംസു. അഥേകദിവസം വിഹാരേ ധമ്മസ്സവനം സങ്ഘുട്ഠം. ‘‘സത്ഥാ ധമ്മം ദേസേസ്സതീ’’തി സുത്വാ സബ്ബേപി തേ കുടുമ്ബികാ ‘‘ധമ്മം സോസ്സാമാ’’തി ഭരിയാഹി സദ്ധിം വിഹാരം അഗമിംസു. തേസം വിഹാരമജ്ഝം പവിട്ഠക്ഖണേ വസ്സം ഉട്ഠഹി. യേസം കുലൂപകാ വാ ഞാതിസാമണേരാദയോ വാ അത്ഥി, തേ തേസം പരിവേണാനി പവിസിംസു. തേ പന തഥാരൂപാനം നത്ഥിതായ കത്ഥചി, പവിസിതും അവിസഹന്താ വിഹാരമജ്ഝേയേവ അട്ഠംസു. അഥ നേ ജേട്ഠകകുടുമ്ബികോ ആഹ – ‘‘പസ്സഥ അമ്ഹാകം വിപ്പകാരം, കുലപുത്തേഹി നാമ ഏത്തകേന ലജ്ജിതും യുത്ത’’ന്തി. ‘‘അയ്യ, കിം പന കരോമാ’’തി? ‘‘മയം വിസ്സാസികട്ഠാനസ്സ അഭാവേന ഇമം വിപ്പകാരം പത്താ, സബ്ബേ ¶ ധനം സംഹരിത്വാ പരിവേണം കരോമാ’’തി. ‘‘സാധു, അയ്യാ’’തി ജേട്ഠകോ സഹസ്സം അദാസി, സേസാ പഞ്ച പഞ്ച സതാനി. ഇത്ഥിയോ അഡ്ഢതേയ്യാനി അഡ്ഢതേയ്യാനി സതാനി. തേ തം ധനം സംഹരിത്വാ സഹസ്സകൂടാഗാരപരിവാരം ¶ സത്ഥു വസനത്ഥായ മഹാപരിവേണം നാമ ആരഭിംസു. നവകമ്മസ്സ മഹന്തതായ ധനേ അപ്പഹോന്തേ പുബ്ബേ ദിന്നധനതോ പുന ഉപഡ്ഢൂപഡ്ഢം അദംസു. നിട്ഠിതേ പരിവേണേ വിഹാരമഹം കരോന്താ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സത്താഹം മഹാദാനം ദത്വാ വീസതിയാ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനം ചീവരാനി സജ്ജിംസു.

ജേട്ഠകകുടുമ്ബികസ്സ പന ഭരിയാ സബ്ബേഹി സമാനം അകത്വാ അത്തനോ പഞ്ഞായ ഠിതാ ‘‘അതിരേകതരം കത്വാ സത്ഥാരം പൂജേസ്സാമീ’’തി അനോജപുപ്ഫവണ്ണേന സഹസ്സമൂലേന സാടകേന സദ്ധിം അനോജപുപ്ഫചങ്കോടകം ഗഹേത്വാ അനുമോദനകാലേ സത്ഥാരം അനോജപുപ്ഫേഹി പൂജേത്വാ തം സാടകം സത്ഥു പാദമൂലേ ഠപേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ അനോജപുപ്ഫവണ്ണംയേവ മേ സരീരം ഹോതു, അനോജാ ഏവ ച മേ നാമം ഹോതൂ’’തി പത്ഥനം പട്ഠപേസി. സത്ഥാ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി അനുമോദനം അകാസി. തേ സബ്ബേപി യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ദേവലോകാ ചവിത്വാ ജേട്ഠകകുടുമ്ബികോ കുക്കുടവതീനഗരേ രാജകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ മഹാകപ്പിനരാജാ നാമ അഹോസി, സേസാ അമച്ചകുലേ നിബ്ബത്തിംസു. ജേട്ഠകകുടുമ്ബികസ്സ ഭരിയാ മദ്ദരട്ഠേ സാഗലനഗരേ രാജകുലേ ¶ നിബ്ബത്തി, അനോജപുപ്ഫവണ്ണമേവസ്സാ സരീരം അഹോസി, അനോജാത്വേവസ്സാ നാമം കരിംസു. സാ ¶ വയപ്പത്താ മഹാകപ്പിനരഞ്ഞോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ അനോജാദേവീ നാമ അഹോസി. സേസിത്ഥിയോപി അമച്ചകുലേസു നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്താ തേസംയേവ അമച്ചപുത്താനം ഗേഹാനി അഗമംസു. തേ സബ്ബേ രഞ്ഞോ സമ്പത്തിസദിസം സമ്പത്തിം അനുഭവിംസു. യദാ രാജാ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതോ ഹത്ഥിം അഭിരുഹിത്വാ വിചരി, തദാ തേപി തഥേവ വിചരന്തി. തസ്മിം അസ്സേന വാ രഥേന വാ വിചരന്തേ തേപി തഥേവ വിചരന്തി? ഏവം തേ ഏകതോ ഹുത്വാ കതാനം പുഞ്ഞാനം ആനുഭാവേന ഏകതോവ സമ്പത്തിം അനുഭവിംസു. രഞ്ഞോ പന ബലോ, ബലവാഹനോ, പുപ്ഫോ, പുപ്ഫവാഹനോ, സുപത്തോതി പഞ്ച അസ്സാ ഹോന്തി. രാജാ തേസു സുപത്തം അസ്സം സയം ആരോഹതി, ഇതരേ ചത്താരോ അസ്സാരോഹാനം സാസനാഹരണത്ഥായ അദാസി. രാജാ തേ പാതോവ ഭോജേത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ ¶ ദ്വേ വാ തീണി വാ യോജനാനി ആഹിണ്ഡിത്വാ ബുദ്ധസ്സ വാ ധമ്മസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ ഉപ്പന്നഭാവം ഞത്വാ മയ്ഹം സുഖസാസനം ആഹരഥാ’’തി പേസേസി. തേ ചതൂഹി ദ്വാരേഹി നിക്ഖമിത്വാ തീണി യോജനാനി ആഹിണ്ഡിത്വാ സാസനം അലഭിത്വാ പച്ചാഗച്ഛന്തി.

അഥേകദിവസം രാജാ സുപത്തം അസ്സം ആരുയ്ഹ അമച്ചസഹസ്സപരിവുതോ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ കിലന്തരൂപേ പഞ്ചസതവാണിജകേ നഗരം പവിസന്തേ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ അദ്ധാനകിലന്താ, അദ്ധാ ഇമേസം സന്തികാ ഏകം ഭദ്ദകം സാസനം സോസ്സാമീ’’തി ¶ തേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘കുതോ ആഗച്ഛഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അത്ഥി, ദേവ, ഇതോ വീസതിയോജനസതമത്ഥകേ സാവത്ഥി നാമ നഗരം, തതോ ആഗച്ഛാമാ’’തി. ‘‘അത്ഥി പന വോ പദേസേ കിഞ്ചി സാസനം ഉപ്പന്ന’’ന്തി. ‘‘ദേവ, അഞ്ഞം കിഞ്ചി നത്ഥി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പന ഉപ്പന്നോ’’തി. രാജാ താവദേവ പഞ്ചവണ്ണായ പീതിയാ ഫുട്ഠസരീരോ കിഞ്ചി സല്ലക്ഖേതും അസക്കോന്തോ മുഹുത്തം വീതിനാമേത്വാ, ‘‘താതാ, കിം വദേഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ബുദ്ധോ, ദേവ, ഉപ്പന്നോ’’തി. രാജാ ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി തഥേവ വീതിനാമേത്വാ ചതുത്ഥേ വാരേ ‘‘കിം വദേഥ, താതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ബുദ്ധോ, ദേവ, ഉപ്പന്നോ’’തി വുത്തേ, ‘‘താതാ, വോ സതസഹസ്സം ദദാമീ’’തി വത്വാ ‘‘അഞ്ഞമ്പി കിഞ്ചി സാസനം അത്ഥീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അത്ഥി, ദേവ, ധമ്മോ ഉപ്പന്നോ’’തി. രാജാ തമ്പി സുത്വാ പുരിമനയേനേവ തയോ വാരേ വീതിനാമേത്വാ ചതുത്ഥേ വാരേ ‘‘ധമ്മോ ഉപ്പന്നോ’’തി വുത്തേ ‘‘ഇധാപി വോ സതസഹസ്സം ദമ്മീ’’തി വത്വാ ‘‘അപരമ്പി സാസനം അത്ഥി, താതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അത്ഥി, ദേവ, സങ്ഘരതനം ഉപ്പന്ന’’ന്തി. രാജാ തമ്പി സുത്വാ തയോ വാരേ വീതിനാമേത്വാ ചതുത്ഥേ വാരേ ‘‘സങ്ഘോ’’തി പദേ വുത്തേ ‘‘ഇധാപി വോ സതസഹസ്സം ദമ്മീ’’തി വത്വാ അമച്ചസഹസ്സം ഓലോകേത്വാ, ‘‘താതാ, കിം കരിസ്സഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ദേവ, തുമ്ഹേ കിം കരിസ്സഥാ’’തി? ‘‘അഹം, താതാ, ‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ, ധമ്മോ ഉപ്പന്നോ, സങ്ഘോ ഉപ്പന്നോ’തി സുത്വാ ന പുന നിവത്തിസ്സാമി, സത്ഥാരം ഉദ്ദിസ്സ ഗന്ത്വാ തസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. ‘‘മയമ്പി, ദേവ ¶ , തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം പബ്ബജിസ്സാമാ’’തി. രാജാ സുവണ്ണപട്ടേ അക്ഖരാനി ലിഖാപേത്വാ വാണിജകേ ആഹ ¶ – ‘‘അനോജാ നാമ ദേവീ തുമ്ഹാകം തീണി സതസഹസ്സാനി ദസ്സതി, ഏവഞ്ച പന നം വദേയ്യാഥ ‘രഞ്ഞോ കിര തേ ഇസ്സരിയം വിസ്സട്ഠം, യഥാസുഖം സമ്പത്തിം പരിഭുഞ്ജാഹീ’തി, സചേ പന വോ ‘രാജാ കഹ’ന്തി പുച്ഛതി, ‘സത്ഥാരം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിസ്സാമീതി വത്വാ ഗതോ’തി ആരോചേയ്യാഥാ’’തി. അമച്ചാപി അത്തനോ അത്തനോ ഭരിയാനം തഥേവ സാസനം പഹിണിംസു ¶ . രാജാ വാണിജകേ ഉയ്യോജേത്വാ അസ്സം അഭിരുയ്ഹ അമച്ചസഹസ്സപരിവുതോ തം ഖണംയേവ നിക്ഖമി.

സത്ഥാപി തം ദിവസം പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേന്തോ മഹാകപ്പിനരാജാനം സപരിവാരം ദിസ്വാ ‘‘അയം മഹാകപ്പിനോ വാണിജകാനം സന്തികാ തിണ്ണം രതനാനം ഉപ്പന്നഭാവം സുത്വാ തേസം വചനം തീഹി സതസഹസ്സേഹി പൂജേത്വാ രജ്ജം പഹായ അമച്ചസഹസ്സേഹി പരിവുതോ മം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിതുകാമോ സ്വേ നിക്ഖമിസ്സതി. സോ സപരിവാരോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിസ്സതി, പച്ചുഗ്ഗമനമസ്സ കരിസ്സാമീ’’തി പുനദിവസേ ചക്കവത്തീ വിയ ഖുദ്ദകഗാമഭോജകം പച്ചുഗ്ഗച്ഛന്തോ സയമേവ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ വീസയോജനസതം മഗ്ഗം പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ ചന്ദഭാഗായ നദിയാ തീരേ നിഗ്രോധരുക്ഖമൂലേ ഛബ്ബണ്ണരസ്മിയോ വിസ്സജ്ജേന്തോ നിസീദി. ‘‘രാജാപി ആഗച്ഛന്തോ ഏകം നദിം പത്വാ ‘‘കാ നാമേസാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അപരച്ഛാ നാമ, ദേവാ’’തി. ‘‘കിമസ്സാ പരിമാണം, താതാ’’തി? ‘‘ഗമ്ഭീരതോ ¶ ഗാവുതം, പുഥുലതോ ദ്വേ ഗാവുതാനി, ദേവാ’’തി. ‘‘അത്ഥി പനേത്ഥ നാവാ വാ ഉളുമ്പോ വാ’’തി? ‘‘നത്ഥി, ദേവാ’’തി. ‘‘നാവാദീനി ഓലോകേന്തേ അമ്ഹേ ജാതി ജരം ഉപനേതി, ജരാ മരണം. അഹം നിബ്ബേമതികോ ഹുത്വാ തീണി രതനാനി ഉദ്ദിസ്സ നിക്ഖന്തോ, തേസം മേ ആനുഭാവേന ഇമം ഉദകം ഉദകം വിയ മാ അഹോസീ’’തി തിണ്ണം രതനാനം ഗുണം ആവജ്ജേത്വാ ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി ബുദ്ധാനുസ്സതിം അനുസ്സരന്തോ സപരിവാരോ അസ്സസഹസ്സേന ഉദകപിട്ഠിം പക്ഖന്ദി. സിന്ധവാ പിട്ഠിപാസാണേ വിയ പക്ഖന്ദിംസു. ഖുരാനം അഗ്ഗാ നേവ തേമിംസു.

സോ തം ഉത്തരിത്വാ പുരതോ ഗച്ഛന്തോ അപരമ്പി നദിം ദിസ്വാ ‘‘അയം കാ നാമാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘നീലവാഹിനീ നാമ, ദേവാ’’തി. ‘‘കിമസ്സാ പരിമാണ’’ന്തി? ‘‘ഗമ്ഭീരതോപി പുഥുലതോപി അഡ്ഢയോജനം, ദേവാ’’തി. സേസം പുരിമസദിസമേവ. തം പന നദിം ദിസ്വാ ‘‘സ്വാക്ഖാതോ ഭഗവതാ ധമ്മോ’’തി ധമ്മാനുസ്സതിം അനുസ്സരന്തോ പക്ഖന്ദി. തമ്പി അതിക്കമിത്വാ ഗച്ഛന്തോ അപരമ്പി നദിം ദിസ്വാ ‘‘അയം കാ നാമാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ചന്ദഭാഗാ നാമ, ദേവാ’’തി. ‘‘കിമസ്സാ പരിമാണ’’ന്തി? ‘‘ഗമ്ഭീരതോപി പുഥുലതോപി യോജനം, ദേവാ’’തി. സേസം പുരിമസദിസമേവ. ഇമം ¶ പന നദിം ദിസ്വാ ‘‘സുപ്പടിപന്നോ ¶ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ’’തി സങ്ഘാനുസ്സതിം അനുസ്സരന്തോ ¶ പക്ഖന്ദി. തം പന നദിം അതിക്കമിത്വാ ഗച്ഛന്തോ സത്ഥു സരീരതോ നിക്ഖന്താ ഛബ്ബണ്ണരസ്മിയോ അദ്ദസ. നിഗ്രോധരുക്ഖസ്സ സാഖാവിടപപലാസാനി സോവണ്ണമയാനി വിയ അഹേസും. രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം പന ഓഭാസോ നേവ ചന്ദസ്സ, ന സൂരിയസ്സ, ന ദേവമാരബ്രഹ്മനാഗസുപണ്ണാദീനം അഞ്ഞതരസ്സ, അദ്ധാ അഹം സത്ഥാരം ഉദ്ദിസ്സ ആഗച്ഛന്തോ മഹാഗോതമബുദ്ധേന ദിട്ഠോ ഭവിസ്സാമീ’’തി. സോ താവദേവ അസ്സപിട്ഠിതോ ഓതരിത്വാ ഓനതസരീരോ രസ്മിഅനുസാരേന സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ മനോസിലാരസേ നിമുജ്ജന്തോ വിയ ബുദ്ധരസ്മീനം അന്തോ പവിസിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി സദ്ധിം അമച്ചസഹസ്സേന, സത്ഥാ തസ്സ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി. ദേസനാവസാനേ രാജാ സപരിവാരോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. അഥ സബ്ബേവ ഉട്ഠഹിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിംസു. സത്ഥാ ‘‘ആഗമിസ്സതി നു ഖോ ഇമേസം കുലപുത്താനം ഇദ്ധിമയപത്തചീവര’’ന്തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘ഇമേ കുലപുത്താ പച്ചേകബുദ്ധസഹസ്സസ്സ ചീവരസഹസ്സം അദംസു, കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ വീസതിയാ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനമ്പി വീസതിചീവരസഹസ്സാനിപി അദംസു. അനച്ഛരിയം ഇമേസം ഇദ്ധിമയപത്തചീവരാഗമന’’ന്തി ഞത്വാ ദക്ഖിണഹത്ഥം പസാരേത്വാ ¶ ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ, ചരഥ ബ്രഹ്മചരിയം സമ്മാ ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയായാ’’തി ആഹ. തേ താവദേവ അട്ഠപരിക്ഖാരധരാ വസ്സസട്ഠികത്ഥേരാ വിയ ഹുത്വാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പച്ചോരോഹിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിസീദിംസു.

തേപി വാണിജകാ രാജകുലം ഗന്ത്വാ രഞ്ഞാ പഹിതഭാവം ആരോചാപേത്വാ ദേവിയാ ‘‘ആഗച്ഛന്തൂ’’തി വുത്തേ പവിസിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠംസു. അഥ നേ ദേവീ പുച്ഛി – ‘‘താതാ, കിം കാരണാ ആഗതാത്ഥാ’’തി? ‘‘മയം രഞ്ഞാ തുമ്ഹാകം സന്തികം പഹിതാ, തീണി കിര നോ സതസഹസ്സാനി ദേഥാ’’തി. ‘‘താതാ, അതിബഹും ഭണഥ, കിം തുമ്ഹേഹി രഞ്ഞോ കതം, കിസ്മിം വോ രാജാ പസന്നോ ഏത്തകം ധനം ദാപേസീ’’തി? ‘‘ദേവി, ന അഞ്ഞം കിഞ്ചി കതം, രഞ്ഞോ പന ഏകം സാസനം ആരോചയിമ്ഹാ’’തി? ‘‘സക്കാ പന, താതാ, മയ്ഹം ആരോചേതു’’ന്തി. ‘‘സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, താതാ, വദേഥാ’’തി. ‘‘ദേവി ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ’’തി. സാപി ‘‘തം സുത്വാ പുരിമനയേനേവ പീതിയാ ഫുട്ഠസരീരാ തിക്ഖത്തും കിഞ്ചി അസല്ലക്ഖേത്വാ ചതുത്ഥേ വാരേ ‘ബുദ്ധോ’തി പദം സുത്വാ, താതാ, ഇമസ്മിം പദേ രഞ്ഞാ കിം ദിന്ന’’ന്തി? ‘‘സതസഹസ്സം, ദേവീ’’തി. ‘‘താതാ ¶ , അനനുച്ഛവികം രഞ്ഞാ കതം ഏവരൂപം സാസനം സുത്വാ തുമ്ഹാകം സതസഹസ്സം ദദമാനേന. അഹഞ്ഹി വോ മമ ദുഗ്ഗതപണ്ണാകാരേ തീണി സതസഹസ്സാനി ദമ്മി, അപരമ്പി തുമ്ഹേഹി രഞ്ഞോ കിം ആരോചിത’’ന്തി? തേ ഇദഞ്ചിദഞ്ചാതി ¶ ഇതരാനിപി ദ്വേ സാസനാനി ആരോചയിംസു. ദേവീ പുരിമനയേനേവ പീതിയാ ഫുട്ഠസരീരാ തിക്ഖത്തും കിഞ്ചി അസല്ലക്ഖേത്വാ ചതുത്ഥേ വാരേ തഥേവ സുത്വാ തീണി തീണി സതസഹസ്സാനി ദാപേസി, ഏവം തേ സബ്ബാനിപി ദ്വാദസ സതസഹസ്സാനി ലഭിംസു.

അഥ ¶ നേ ദേവീ പുച്ഛി – ‘‘രാജാ കഹം, താതാ’’തി? ദേവി, ‘‘സത്ഥാരം ഉദ്ദിസ്സ ‘പബ്ബജിസ്സാമീ’തി ഗതോ’’തി. ‘‘മയ്ഹം തേന കിം സാസനം ദിന്ന’’ന്തി? ‘‘സബ്ബം കിര തേന തുമ്ഹാകം ഇസ്സരിയം വിസ്സട്ഠം, തുമ്ഹേ കിര യഥാരുചിയാ സമ്പത്തിം അനുഭവഥാ’’തി. ‘‘അമച്ചാ പന കഹം, താതാ’’തി? തേപി ‘‘‘രഞ്ഞാ സദ്ധിംയേവ പബ്ബജിസ്സാമാ’തി ഗതാ, ദേവീ’’തി. സാ തേസം ഭരിയായോ പക്കോസാപേത്വാ, അമ്മാ, തുമ്ഹാകം സാമികാ ‘‘രഞ്ഞാ സദ്ധിം പബ്ബജിസ്സാമാ’’തി ഗതാ, ‘‘തുമ്ഹേ കിം കരിസ്സഥാ’’തി? ‘‘കിം പന തേഹി അമ്ഹാകം സാസനം പഹിതം, ദേവീ’’തി? ‘‘തേഹി കിര അത്തനോ സമ്പത്തി തുമ്ഹാകം വിസ്സട്ഠാ, തുമ്ഹേ കിര തം സമ്പത്തിം യഥാരുചി പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേ പന, ദേവി, കിം കരിസ്സഥാ’’തി? ‘‘അമ്മാ, സോ താവ രാജാ സാസനം സുത്വാ മഗ്ഗേ ഠിതകോവ തീഹി സതസഹസ്സേഹി തീണി രതനാനി പൂജേത്വാ ഖേളപിണ്ഡം വിയ സമ്പത്തിം പഹായ ‘പബ്ബജിസ്സാമീ’തി നിക്ഖന്തോ, മയാ പന തിണ്ണം രതനാനം സാസനം സുത്വാ തീണി രതനാനി നവഹി സതസഹസ്സേഹി പൂജിതാനി, ന ഖോ പനേസാ സമ്പത്തി നാമ രഞ്ഞോയേവ ദുക്ഖാ, മയ്ഹമ്പി ദുക്ഖായേവ. കോ രഞ്ഞാ ഛഡ്ഡിതഖേളപിണ്ഡം ജാണുകേഹി പതിട്ഠഹിത്വാ മുഖേന ഗണ്ഹിസ്സതി, ന മയ്ഹം സമ്പത്തിയാ അത്ഥോ, അഹമ്പി സത്ഥാരം ഉദ്ദിസ്സ ഗന്ത്വാ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ദേവി, മയമ്പി തുമ്ഹേഹേവ സദ്ധിം പബ്ബജിസ്സാമാ’’തി. ‘‘സചേ സക്കോഥ, സാധു, അമ്മാ’’തി? ‘‘സക്കോമ, ദേവീ’’തി. ‘‘സാധു, അമ്മാ, തേന ¶ ഹി ഏഥാ’’തി രഥസഹസ്സം യോജാപേത്വാ രഥം ആരുയ്ഹ താഹി സദ്ധിം നിക്ഖമിത്വാ അന്തരാമഗ്ഗേ പഠമം നദിം ദിസ്വാ യഥാ രഞ്ഞാ പുട്ഠം, തഥേവ പുച്ഛിത്വാ സബ്ബപവത്തിം സുത്വാ ‘‘രഞ്ഞോ ഗതമഗ്ഗം ഓലോകേഥാ’’തി വത്വാ ‘‘സിന്ധവാനം പദവലഞ്ജം ന പസ്സാമ, ദേവീ’’തി വുത്തേ ‘‘രാജാ തീണി രതനാനി ഉദ്ദിസ്സ നിക്ഖന്തോ സച്ചകിരിയം കത്വാ ഗതോ ഭവിസ്സതി. അഹമ്പി തീണി രതനാനി ഉദ്ദിസ്സ നിക്ഖന്താ, തേസമേവ അനുഭാവേന ഇദം ഉദകം വിയ മാ അഹോസീ’’തി ¶ തിണ്ണം രതനാനം ഗുണം അനുസ്സരിത്വാ രഥസഹസ്സം പേസേസി. ഉദകം പിട്ഠിപാസാണസദിസം അഹോസി. ചക്കാനം അഗ്ഗഗ്ഗനേമിവട്ടിയോ നേവ തേമിംസു. ഏതേനേവ ഉപായേന ഇതരാ ദ്വേ നദിയോ ഉത്തരി.

അഥ സത്ഥാ തസ്സാഗമനഭാവം ഞത്വാ യഥാ അത്തനോ സന്തികേ നിസിന്നാ ഭിക്ഖൂ ന പഞ്ഞായന്തി, ഏവമകാസി. സാപി ഗച്ഛന്തീ ഗച്ഛന്തീ സത്ഥു സരീരതോ നിക്ഖന്താ ഛബ്ബണ്ണരസ്മിയോ ദിസ്വാ തഥേവ ചിന്തേത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം ഠിതാ പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, മഹാകപ്പിനോ തുമ്ഹാകം ഉദ്ദിസ്സ നിക്ഖന്തോ ആഗതേത്ഥ മഞ്ഞേ, കഹം സോ, അമ്ഹാകമ്പി നം ദസ്സേഥാ’’തി? ‘‘നിസീദഥ താവ, ഇധേവ നം പസ്സിസ്സഥാ’’തി ¶ . താ സബ്ബാപി തുട്ഠചിത്താ ‘‘ഇധേവ കിര നിസിന്നാ സാമികേ പസ്സിസ്സാമാ’’തി നിസീദിംസു. സത്ഥാ താസം അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി, അനോജാദേവീ ദേസനാവസാനേ സപരിവാരാ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി. മഹാകപ്പിനത്ഥേരോ താസം വഡ്ഢിതധമ്മദേസനം ¶ സുണന്തോ സപരിവാരോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. തസ്മിം ഖണേ സത്ഥാ താസം തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തപ്പത്തേ ദസ്സേസി. താസം കിര ആഗതക്ഖണേയേവ അത്തനോ സാമികേ കാസാവധരേ മുണ്ഡകസീസേ ദിസ്വാ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ന ഭവേയ്യ, തേന മഗ്ഗഫലാനി പത്തും ന സക്കുണേയ്യും. തസ്മാ അചലസദ്ധായ പതിട്ഠിതകാലേ താസം തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തപ്പത്തേയേവ ദസ്സേസി.

താപി തേ ദിസ്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം താവ പബ്ബജിതകിച്ചം മത്ഥകം പത്ത’’ന്തി വത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം ഠിതാ പബ്ബജ്ജം യാചിംസു. ഏവം കിര വുത്തേ ‘‘സത്ഥാ ഉപ്പലവണ്ണായ ആഗമനം ചിന്തേസീ’’തി ഏകച്ചേ വദന്തി. സത്ഥാ പന താ ഉപാസികായോ ആഹ – ‘‘സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുനീഉപസ്സയേ പബ്ബജേഥാ’’തി. താ അനുപുബ്ബേന ജനപദചാരികം ചരമാനാ അന്തരാമഗ്ഗേ മഹാജനേന അഭിഹടസക്കാരസമ്മാനാ പദസാവ വീസയോജനസതികം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുനീഉപസ്സയേ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണിംസു. സത്ഥാപി ഭിക്ഖുസഹസ്സം ആദായ ആകാസേനേവ ജേതവനം അഗമാസി. തത്ര സുദം ആയസ്മാ മഹാകപ്പിനോ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനാദീസു ‘‘അഹോ സുഖം ¶ , അഹോ സുഖ’’ന്തി ഉദാനം ഉദാനേന്തോ വിചരതി. ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ആരോചേസും – ‘‘ഭന്തേ, മഹാകപ്പിനോ ‘അഹോ സുഖം, അഹോ സുഖ’ന്തി ഉദാനം ഉദാനേന്തോ വിചരതി, അത്തനോ കാമസുഖം രജ്ജസുഖം ആരബ്ഭ കഥേസി മഞ്ഞേ’’തി. സത്ഥാ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, കപ്പിന, കാമസുഖം രജ്ജസുഖം ¶ ആരബ്ഭ ഉദാനം ഉദാനേസീ’’തി. ‘‘ഭഗവാ മേ, ഭന്തേ, തം ആരബ്ഭ ഉദാനഭാവം വാ അനുദാനഭാവം വാ ജാനാതീ’’തി? സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ കാമസുഖം രജ്ജസുഖം ആരബ്ഭ ഉദാനം ഉദാനേതി, പുത്തസ്സ പന മേ ധമ്മപീതി നാമ ധമ്മരതി നാമ ഉപ്പജ്ജതി, സോ അമതമഹാനിബ്ബാനം ആരബ്ഭ ഏവ ഉദാനം ഉദാനേസീ’’തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ധമ്മപീതി സുഖം സേതി, വിപ്പസന്നേന ചേതസാ;

അരിയപ്പവേദിതേ ധമ്മേ, സദാ രമതി പണ്ഡിതോ’’തി.

തത്ഥ ധമ്മപീതീതി ധമ്മപായകോ, ധമ്മം പിവന്തോതി അത്ഥോ. ധമ്മോ ച നാമേസ ന സക്കാ ഭാജനേന യാഗുആദീനി വിയ പാതും? നവവിധം പന ലോകുത്തരധമ്മം നാമകായേന ഫുസന്തോ ആരമ്മണതോ സച്ഛികരോന്തോ പരിഞ്ഞാഭിസമയാദീഹി ദുക്ഖാദീനി അരിയസച്ചാനി പടിവിജ്ഝന്തോ ¶ ധമ്മം പിവതി നാമ. സുഖം സേതീതി ദേസനാമത്തമേവേതം, ചതൂഹിപി ഇരിയാപഥേഹി സുഖം വിഹരതീതി അത്ഥോ. വിപ്പസന്നേനാതി അനാവിലേന നിരുപക്കിലേസേന. അരിയപ്പവേദിതേതി ബുദ്ധാദീഹി അരിയേഹി പവേദിതേ ¶ സതിപട്ഠാനാദിഭേദേ ബോധിപക്ഖിയധമ്മേ. സദാ രമതീതി ഏവരൂപോ ധമ്മപീതി വിപ്പസന്നേന ചേതസാ വിഹരന്തോ പണ്ഡിച്ചേന സമന്നാഗതോ സദാ രമതി അഭിരമതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസുന്തി.

മഹാകപ്പിനത്ഥേരവത്ഥു ചതുത്ഥം.

ഉദകഞ്ഹി നയന്തീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പണ്ഡിതസാമണേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

അതീതേ കിര കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വീസതിഖീണാസവസഹസ്സപരിവാരോ ബാരാണസിം അഗമാസി. മനുസ്സാ അത്തനോ ബലം സല്ലക്ഖേത്വാ അട്ഠപി ദസപി ഏകതോ ഹുത്വാ അഗന്തുകദാനാദീനി അദംസു. അഥേകദിവസം സത്ഥാ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ ഏവം അനുമോദനമകാസി –

‘‘ഉപാസകാ ഇധ ഏകച്ചോ ‘അത്തനോ സന്തകമേവ ദാതും വട്ടതി, കിം പരേന സമാദപിതേനാ’തി അത്തനാവ ദാനം ദേതി, പരം ന സമാദപേതി ¶ . സോ ¶ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ ഭോഗസമ്പദം ലഭതി, നോ പരിവാരസമ്പദം. ഏകച്ചോ പരം സമാദപേതി, അത്തനാ ന ദേതി. സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ പരിവാരസമ്പദം ലഭതി, നോ ഭോഗസമ്പദം ഏകച്ചോ അത്തനാപി ന ദേതി, പരമ്പി ന സമാദപേതി. സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ നേവ ഭോഗസമ്പദം ലഭതി, ന പരിവാരസമ്പദം, വിഘാസാദോവ ഹുത്വാ ജീവതി. ഏകച്ചോ അത്തനാ ച ദേതി, പരഞ്ച സമാദപേതി. സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ ഭോഗസമ്പദമ്പി ലഭതി പരിവാരസമ്പദമ്പീ’’തി.

തം സുത്വാ സമീപേ ഠിതോ ഏകോ പണ്ഡിതപുരിസോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ദാനി തഥാ കരിസ്സാമി, യഥാ മേ ദ്വേപി സമ്പത്തിയോ ഭവിസ്സന്തീ’’തി. സോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, സ്വാതനായ മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി. ‘‘കിത്തകേഹി തേ ഭിക്ഖൂഹി അത്ഥോ’’തി? ‘‘കിത്തകോ പന വോ, ഭന്തേ, പരിവാരോ’’തി? ‘‘വീസതി ഭിക്ഖുസഹസ്സാനീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, സബ്ബേഹി സദ്ധിം സ്വാതനായ മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി. സത്ഥാ അധിവാസേസി. സോ ഗാമം പവിസിത്വാ, ‘‘അമ്മതാതാ, സ്വാതനായ മയാ ബുദ്ധപ്പമുഖോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ നിമന്തിതോ, തുമ്ഹേ യത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം ദാതും ¶ സക്ഖിസ്സഥ, തത്തകാനം ദാനം ദേഥാ’’തി ആരോചേത്വാ വിചരന്തോ അത്തനോ അത്തനോ ബലം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘മയം ദസന്നം ദസ്സാമ, മയം വീസതിയാ, മയം സതസ്സ, മയം പഞ്ചസതാന’’ന്തി വുത്തേ സബ്ബേസം വചനം ആദിതോ പട്ഠായ പണ്ണേ ആരോപേസി.

തേന ച സമയേന തസ്മിം നഗരേ അതിദുഗ്ഗതഭാവേനേവ ‘‘മഹാദുഗ്ഗതോ’’തി ¶ പഞ്ഞാതോ ഏകോ പുരിസോ അത്ഥി. സോ തമ്പി സമ്മുഖാഗതം ദിസ്വാ, സമ്മ മഹാദുഗ്ഗത, മയാ സ്വാതനായ ബുദ്ധപ്പമുഖോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ നിമന്തിതോ, സ്വേ നഗരവാസിനോ ദാനം ദസ്സന്തി, ‘‘ത്വം കതി ഭിക്ഖൂ ഭോജേസ്സസീ’’തി? ‘‘സാമി, മയ്ഹം കിം ഭിക്ഖൂഹി, ഭിക്ഖൂഹി നാമ സധനാനം അത്ഥോ, മയ്ഹം പന സ്വേ യാഗുഅത്ഥായ തണ്ഡുലനാളിമത്തമ്പി നത്ഥി, അഹം ഭതിം കത്വാ ജീവാമി, കിം മേ ഭിക്ഖൂഹീ’’തി? സമാദപകേന നാമ ബ്യത്തേന ഭവിതബ്ബം. തസ്മാ സോ തേന ‘‘നത്ഥീ’’തി വുത്തേപി തുണ്ഹീഭൂതോ അഹുത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘സമ്മ മഹാദുഗ്ഗത, ഇമസ്മിം നഗരേ സുഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ സുഖുമവത്ഥം നിവാസേത്വാ നാനാഭരണപടിമണ്ഡിതാ സിരിസയനേ സയമാനാ ബഹൂ ജനാ സമ്പത്തിം അനുഭവന്തി, ത്വം പന ദിവസം ഭതിം കത്വാ കുച്ഛിപൂരണമത്തമ്പി ന ലഭസി, ഏവം ¶ സന്തേപി ‘അഹം പുബ്ബേ പുഞ്ഞം അകതത്താ കിഞ്ചി ന ലഭാമീ’തി ന ജാനാസീ’’തി? ‘‘ജാനാമി, സാമീ’’തി. ‘‘അഥ കസ്മാ ഇദാനി പുഞ്ഞം ന കരോസി, ത്വം യുവാ ബലസമ്പന്നോ, കിം തയാ ഭതിം കത്വാപി യഥാബലം ദാനം ദാതും ന വട്ടതീ’’തി? സോ തസ്മിം കഥേന്തേയേവ സംവേഗപ്പത്തോ ഹുത്വാ ‘‘മയ്ഹമ്പി ഏകം ഭിക്ഖും പണ്ണേ ആരോപേഹി, കിഞ്ചിദേവ ഭതിം കത്വാ ഏകസ്സ ഭിക്ഖം ദസ്സാമീ’’തി ആഹ. ഇതരോ ‘‘കിം ഏകേന ഭിക്ഖുനാ പണ്ണേ ആരോപിതേനാ’’തി ന ആരോപേസി? മഹാദുഗ്ഗതോപി ¶ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, നഗരവാസിനോ സ്വേ സങ്ഘഭത്തം കരിസ്സന്തി, അഹമ്പി സമാദപകേന ‘ഏകസ്സ ഭിക്ഖം ദേഹീ’തി വുത്തോ, മയമ്പി സ്വേ ഏകസ്സ ഭിക്ഖം ദസ്സാമാ’’തി. അഥസ്സ ഭരിയാ ‘‘മയം ദലിദ്ദാ, കസ്മാ തയാ സമ്പടിച്ഛിത’’ന്തി അവത്വാവ, ‘‘സാമി, ഭദ്ദകം തേ കതം, മയം പുബ്ബേപി കിഞ്ചി അദത്വാ ഇദാനി ദുഗ്ഗതാ ജാതാ, മയം ഉഭോപി ഭതിം കത്വാ ഏകസ്സ ഭിക്ഖം ദസ്സാമ, സാമീ’’തി വത്വാ ഉഭോപി ഗേഹാ നിക്ഖമിത്വാ ഭതിട്ഠാനം അഗമംസു.

മഹാസേട്ഠി തം ദിസ്വാ ‘‘കിം, സമ്മ മഹാദുഗ്ഗത, ഭതിം കരിസ്സസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, അയ്യാ’’തി. ‘‘കിം കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘യം തുമ്ഹേ കാരേസ്സഥ, തം കരിസ്സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി മയം സ്വേ ദ്വേ തീണി ഭിക്ഖുസതാനി ഭോജേസ്സാമ, ഏഹി, ദാരൂനി ഫാലേഹീ’’തി വാസിഫരസും നീഹരിത്വാ ദാപേസി. മഹാദുഗ്ഗതോ ദള്ഹം കച്ഛം ബന്ധിത്വാ മഹുസ്സാഹപ്പത്തോ വാസിം പഹായ ഫരസും ഗണ്ഹന്തോ, ഫരസും പഹായ വാസിം ഗണ്ഹന്തോ ദാരൂനി ഫാലേതി. അഥ നം സേട്ഠി ആഹ – ‘‘സമ്മ, ത്വം അജ്ജ അതിവിയ ഉസ്സാഹപ്പത്തോ കമ്മം കരോസി, കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി? ‘‘സാമി, അഹം സ്വേ ¶ ഏകം ഭിക്ഖും ഭോജേസ്സാമീ’’തി. തം സുത്വാ സേട്ഠി പസന്നമാനസോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ ഇമിനാ ദുക്കരം കതം, ‘അഹം ദുഗ്ഗതോ’തി തുണ്ഹീഭാവം അനാപജ്ജിത്വാ ‘ഭതിം കത്വാ ഏകം ഭിക്ഖും ഭോജേസ്സാമീ’തി വദതീ’’തി. സേട്ഠിഭരിയാപി തസ്സ ഭരിയം ദിസ്വാ, ‘‘അമ്മ, കിം കമ്മം കരിസ്സസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘യം തുമ്ഹേ ¶ കാരേസ്സഥ, തം കരോമീ’’തി വുത്തേ ഉദുക്ഖലസാലം പവേസേത്വാ സുപ്പമുസലാദീനി ദാപേസി. സാ നച്ചന്തീ വിയ തുട്ഠപഹട്ഠാ വീഹിം കോട്ടേതി ചേവ ഓഫുണാതി ച. അഥ നം സേട്ഠിഭരിയാ പുച്ഛി – ‘‘അമ്മ, ത്വം അതിവിയ തുട്ഠപഹട്ഠാ കമ്മം കരോസി, കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി? ‘‘അയ്യേ, ഇമം ഭതിം കത്വാ മയമ്പി ഏകം ഭിക്ഖും ഭോജേസ്സാമാ’’തി. തം സുത്വാ സേട്ഠിഭരിയാപി തസ്സം ‘‘അഹോ വതായം ദുക്കരകാരികാ’’തി പസീദി. സേട്ഠി മഹാദുഗ്ഗതസ്സ ദാരൂനം ¶ ഫാലിതകാലേ ‘‘അയം തേ ഭതീ’’തി സാലീനം ചതസ്സോ നാളിയോ ദാപേത്വാ ‘‘അയം തേ തുട്ഠിദായോ’’തി അപരാപി ചതസ്സോ നാളിയോ ദാപേസി.

സോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ഭരിയം ആഹ – ‘‘മയാ ഭതിം കത്വാ സാലി ലദ്ധോ, അയം നിവാപോ ഭവിസ്സതി, തയാ ലദ്ധായ ഭതിയാ ദധിതേലകടുകഭണ്ഡാനി ഗണ്ഹാഹീ’’തി. സേട്ഠിഭരിയാപി പുന തസ്സാ ഏകം സപ്പികരോടികഞ്ചേവ ദധിഭാജനഞ്ച കടുകഭണ്ഡഞ്ച സുദ്ധതണ്ഡുളിനാളിഞ്ച ദാപേസി. ഇതി ച ഉഭിന്നമ്പി നവ തണ്ഡുലനാളിയോ അഹേസും. തേ ‘‘ദേയ്യധമ്മോ നോ ലദ്ധോ’’തി തുട്ഠഹട്ഠാ പാതോവ ഉട്ഠഹിംസു. ഭരിയാ മഹാദുഗ്ഗതം ആഹ – ‘‘ഗച്ഛ, സാമി, പണ്ണം പരിയേസിത്വാ ആഹരാ’’തി. സോ അന്തരാപണേ പണ്ണം അദിസ്വാ നദീതീരം ഗന്ത്വാ ‘‘അജ്ജ അയ്യാനം ഭോജനം ദാതും ലഭിസ്സാമീ’’തി പഹട്ഠമാനസോ ഗായന്തോ പണ്ണം ഉച്ചിനതി. മഹാജാലം ഖിപിത്വാ ഠിതോ കേവട്ടോ ¶ ‘‘മഹാദുഗ്ഗതസ്സ സദ്ദേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി തം പക്കോസിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘അതിവിയ തുട്ഠചിത്തോ ഗായസി, കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി? ‘‘പണ്ണം ഉച്ചിനാമി, സമ്മാ’’തി. ‘‘കിം കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘ഏകം ഭിക്ഖും ഭോജേസ്സാമീ’’തി. ‘‘അഹോ സുഖിതോ, ഭിക്ഖു, സോ തവ കിം പണ്ണം ഖാദിസ്സതീ’’തി? ‘‘കിം കരോമി, സമ്മ, അത്തനാ ലദ്ധപണ്ണേന ഭോജേസ്സാമീ’’തി? ‘‘തേന ഹി ഏഹീ’’തി. ‘‘കിം കരോമി, സമ്മാ’’തി? ‘‘ഇമേ മച്ഛേ ഗഹേത്വാ പാദഗ്ഘനകാനി അഡ്ഢഗ്ഘനകാനി കഹാപണഗ്ഘനകാനി ച ഉദ്ദാനാനി കരോഹീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. ബദ്ധബദ്ധേ മച്ഛേ നഗരവാസിനോ നിമന്തിതനിമന്തിതാനം ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായ ഹരിംസു. തസ്സ മച്ഛുദ്ദാനാനി കരോന്തസ്സേവ ഭിക്ഖാചാരവേലാ പാപുണി. സോ വേലം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘ഗമിസ്സാമഹം, സമ്മ, അയം ഭിക്ഖൂനം ആഗമനവേലാ’’തി ആഹ. ‘‘അത്ഥി പന കിഞ്ചി മച്ഛുദ്ദാന’’ന്തി? ‘‘നത്ഥി, സമ്മ, സബ്ബാനി ഖീണാനീ’’തി. ‘‘തേന ഹി മയാ അത്തനോ അത്ഥായ വാലുകായ നിഖണിത്വാ ചത്താരോ രോഹിതമച്ഛാ ഠപിതാ, സചേ ഭിക്ഖും ഭോജേതുകാമോസി, ഇമേ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛാ’’തി തേ മച്ഛേ തസ്സ അദാസി.

തം ¶ ദിവസം പന സത്ഥാ പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേന്തോ മഹാദുഗ്ഗതം അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠം ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ‘‘മഹാദുഗ്ഗതോ ‘ഏകം ഭിക്ഖും ഭോജേസ്സാമീ’തി ഭരിയായ ¶ സദ്ധിം ഹിയ്യോ ഭതിം അകാസി, കതരം നു ഖോ ഭിക്ഖും ലഭിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘മനുസ്സാ ¶ പണ്ണേ ആരോപിതസഞ്ഞായ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ അത്തനോ അത്തനോ ഗേഹേസു നിസീദാപേസ്സന്തി, മഹാദുഗ്ഗതോ മം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം ഭിക്ഖും ന ലഭിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേസി. ബുദ്ധാ കിര ദുഗ്ഗതേസു അനുകമ്പം കരോന്തി. തസ്മാ സത്ഥാ പാതോവ സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ ‘‘മഹാദുഗ്ഗതം സങ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഗന്ധകുടിം പവിസിത്വാ നിസീദി. മഹാദുഗ്ഗതേപി മച്ഛേ ഗഹേത്വാ ഗേഹം പവിസന്തേ സക്കസ്സ പണ്ഡുകമ്ബലസിലാസനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സോ ‘‘കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി ഓലോകേന്തോ ‘‘ഹിയ്യോ, മഹാദുഗ്ഗതോ ‘ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഭിക്ഖം ദസ്സാമീ’തി അത്തനോ ഭരിയായ സദ്ധിം ഭതിം അകാസി, കതരം നു ഖോ ഭിക്ഖും ലഭിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘നത്ഥേതസ്സ അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു, സത്ഥാ പന മഹാദുഗ്ഗതസ്സ സങ്ഗഹം കരിസ്സാമീ’’തി ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോ. മഹാദുഗ്ഗതോ അത്തനോ ഉപകപ്പനകം യാഗുഭത്തം പണ്ണസൂപേയ്യമ്പി തഥാഗതസ്സ ദദേയ്യ, ‘‘യംനൂനാഹം മഹാദുഗ്ഗതസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ഭത്തകാരകകമ്മം കരേയ്യ’’ന്തി അഞ്ഞാതകവേസേന തസ്സ ഗേഹസമീപം ഗന്ത്വാ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ കസ്സചി കിഞ്ചി ഭതിയാ കാതബ്ബ’’ന്തി പുച്ഛി. മഹാദുഗ്ഗതോ തം ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘സമ്മ, കിം കമ്മം കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘അഹം, സാമി, സബ്ബസിപ്പികോ, മയ്ഹം അജാനനസിപ്പം നാമ നത്ഥി, യാഗുഭത്താദീനിപി സമ്പാദേതും ജാനാമീ’’തി. ‘‘സമ്മ, മയം തവ കമ്മേന അത്ഥികാ, തുയ്ഹം പന കിഞ്ചി ദാതബ്ബം ഭതിം ന പസ്സാമാ’’തി. ‘‘കിം പന തേ കത്തബ്ബ’’ന്തി? ‘‘ഏകസ്സ ¶ ഭിക്ഖുസ്സ ഭിക്ഖം ദാതുകാമോമ്ഹി, തസ്സ യാഗുഭത്തസംവിധാനം ഇച്ഛാമീ’’തി. ‘‘സചേ ഭിക്ഖുസ്സ ഭിക്ഖം ദസ്സസി, ന മേ ഭതിയാ അത്ഥോ, കിം മമ പുഞ്ഞം ന വട്ടതീ’’തി? ‘‘ഏവം സന്തേ സാധു, സമ്മ, പവിസാ’’തി. സോ തസ്സ ഗേഹം പവിസിത്വാ തേലതണ്ഡുലാദീനി ആഹരാപേത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, അത്തനോ പത്തഭിക്ഖും ആനേഹീ’’തി തം ഉയ്യോജേസി. ദാനവേയ്യാവടികോപി പണ്ണേ ആരോപിതനിയാമേനേവ തേസം തേസം ഗേഹാനി ഭിക്ഖൂ പഹിണി.

മഹാദുഗ്ഗതോ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘മയ്ഹം പത്തഭിക്ഖും ദേഹീ’’തി ആഹ. സോ തസ്മിം ഖണേ സതിം ലഭിത്വാ ‘‘അഹം തവ ഭിക്ഖും പമുട്ഠോ’’തി ആഹ. മഹാദുഗ്ഗതോ തിഖിണായ സത്തിയാ കുച്ഛിയം പഹടോ വിയ, ‘‘സാമി, കസ്മാ മം നാസേസി, അഹം തയാ ഹിയ്യോ സമാദപിതോ ഭരിയായ സദ്ധിം ദിവസം ഭതിം കത്വാ അജ്ജ പാതോവ പണ്ണത്ഥായ നദീതീരേ ആഹിണ്ഡിത്വാ ആഗതോ, ദേഹി മേ ഏകം ഭിക്ഖു’’ന്തി ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ പരിദേവി. മനുസ്സാ സന്നിപതിത്വാ ¶ ‘‘കിമേതം, മഹാദുഗ്ഗതാ’’തി പുച്ഛിംസു. സോ തമത്ഥം ആരോചേസി. തേ വേയ്യാവടികം പുച്ഛിംസു – ‘‘സച്ചം കിര, സമ്മ, തയാ ഏസ ‘ഭതിം കത്വാ ഏകസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ഭിക്ഖം ദേഹീ’തി സമാദപിതോ’’തി? ‘‘ആമ ¶ , അയ്യാ’’തി. ‘‘ഭാരിയം തേ കമ്മം കതം, യോ ത്വം ഏത്തകേ ഭിക്ഖൂ സംവിദഹന്തോ ഏതസ്സ ഏകം ഭിക്ഖും നാദാസീ’’തി. സോ തേസം വചനേന മങ്കുഭൂതോ തം ആഹ – ‘‘സമ്മ മഹാദുഗ്ഗത, മാ മം നാസയി, അഹം ¶ തവ കാരണാ മഹാവിഹേസം പത്തോ, മനുസ്സാ പണ്ണേ ആരോപിതനിയാമേന അത്തനോ അത്തനോ പത്തഭിക്ഖൂ നയിംസു, അത്തനോ ഗേഹേ നിസിന്നഭിക്ഖും നീഹരിത്വാ ദേന്തോ നാമ നത്ഥി, സത്ഥാ പന മുഖം ധോവിത്വാ ഗന്ധകുടിയമേവ നിസിന്നോ, രാജയുവരാജസേനാപതിആദയോ സത്ഥു ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമനം ഓലോകേന്താ നിസിന്നാ സത്ഥു പത്തം ഗഹേത്വാ ‘ഗമിസ്സാമാ’തി. ബുദ്ധാ നാമ ദുഗ്ഗതേ അനുകമ്പം കരോന്തി, ത്വം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ‘ദുഗ്ഗതോമ്ഹി, ഭന്തേ, മമ സങ്ഗഹം കരോഥാ’തി സത്ഥാരം വന്ദ, സചേ തേ പുഞ്ഞം അത്ഥി, അദ്ധാ ലച്ഛസീ’’തി.

സോ വിഹാരം അഗമാസി. അഥ നം അഞ്ഞേസു ദിവസേസു വിഹാരേ വിഘാസാദഭാവേന ദിട്ഠത്താ രാജയുവരാജാദയോ, ‘‘മഹാദുഗ്ഗത, ന താവ ഭത്തകാലോ, കസ്മാ ത്വം ആഗച്ഛസീ’’തി ആഹംസു. സോ ‘‘ജാനാമി, സാമി, ‘ന താവ ഭത്തകാലോ’തി. സത്ഥാരം പന വന്ദിതും ആഗച്ഛാമീ’’തി വദന്തോ ഗന്ത്വാ ഗന്ധകുടിയാ ഉമ്മാരേ സീസം ഠപേത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമസ്മിം നഗരേ മയാ ദുഗ്ഗതതരോ നത്ഥി, അവസ്സയോ മേ ഹോഥ, കരോഥ മേ സങ്ഗഹ’’ന്തി ആഹ. സത്ഥാ ഗന്ധകുടിദ്വാരം വിവരിത്വാ പത്തം നീഹരിത്വാ തസ്സ ഹത്ഥേ ഠപേസി. സോ ചക്കവത്തിസിരിം പത്തോ വിയ അഹോസി, രാജയുവരാജാദയോ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ മുഖാനി ഓലോകയിംസു. സത്ഥാരാ ദിന്നപത്തഞ്ഹി ¶ കോചി ഇസ്സരിയവസേന ഗഹേതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. ഏവം പന വദിംസു, ‘‘സമ്മ മഹാദുഗ്ഗത, സത്ഥു പത്തം അമ്ഹാകം ദേഹി ഏത്തകം നാമ തേ ധനം ദസ്സാമ, ത്വം ദുഗ്ഗതോ ധനം ഗണ്ഹാഹി, കിം തേ പത്തേനാ’’തി? മഹാദുഗ്ഗതോ ‘‘ന കസ്സചി ദസ്സാമി, ന മേ ധനേന അത്ഥോ, സത്ഥാരംയേവ ഭോജേസ്സാമീ’’തി ആഹ. അവസേസാ തം യാചിത്വാ പത്തം അലഭിത്വാ നിവത്തിംസു. രാജാ പന ‘‘മഹാദുഗ്ഗതോ ധനേന പലോഭിയമാനോപി സത്ഥു പത്തം ന ദേതി, സത്ഥാരാ ച സയം ദിന്നപത്തം കോചി ഗഹേതും ന സക്കോതി, ഇമസ്സ ദേയ്യധമ്മോ നാമ കിത്തകോ ഭവിസ്സതി, ഇമിനാ ദേയ്യധമ്മസ്സ ദിന്നകാലേ സത്ഥാരം ആദായ ഗേഹം നേത്വാ മയ്ഹം സമ്പാദിതം ആഹാരം ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ സത്ഥാരാ സദ്ധിംയേവ ¶ അഗമാസി. സക്കോപി ദേവരാജാ യാഗുഖജ്ജകഭത്തസൂപേയ്യപണ്ണാദീനി സമ്പാദേത്വാ സത്ഥു നിസീദനാരഹം ആസനം പഞ്ഞപേത്വാ നിസീദി.

മഹാദുഗ്ഗതോ സത്ഥാരം നേത്വാ ‘‘പവിസഥ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. വസനഗേഹഞ്ചസ്സ നീചം ഹോതി, അനോനതേന പവിസിതും ന സക്കാ. ബുദ്ധാ ച നാമ ഗേഹം പവിസന്താ ന ഓനമിത്വാ പവിസന്തി. ഗേഹഞ്ഹി പവിസനകാലേ മഹാപഥവീ വാ ഹേട്ഠാ ഓഗച്ഛതി, ഗേഹം വാ ഉദ്ധം ഗച്ഛതി. ഇദം തേസം സുദിന്നദാനസ്സ ഫലം. പുന നിക്ഖമിത്വാ ഗതകാലേ സബ്ബം പാകതികമേവ ഹോതി. തസ്മാ സത്ഥാ ഠിതകോവ ¶ ¶ ഗേഹം പവിസിത്വാ സക്കേന പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി. സത്ഥരി നിസിന്നേ രാജാ ആഹ – ‘‘സമ്മ മഹാദുഗ്ഗത, തയാ അമ്ഹാകം യാചന്താനമ്പി സത്ഥു പത്തോ ന ദിന്നോ, പസ്സാമ താവ, കീദിസോ തേ സത്ഥു സക്കാരോ കതോ’’തി? അഥസ്സ സക്കോ യാഗുഖജ്ജകാദീനി വിവരിത്വാ ദസ്സേസി. തേസം വാസഗന്ധോ സകലനഗരം ഛാദേത്വാ അട്ഠാസി. രാജാ യാഗുആദീനി ഓലോകേത്വാ ഭഗവന്തം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ‘അഹം മഹാദുഗ്ഗതസ്സ ദേയ്യധമ്മോ കിത്തകോ ഭവിസ്സതി, ഇമിനാ ദേയ്യധമ്മേ ദിന്നേ സത്ഥാരം ഗേഹം നേത്വാ അത്തനോ സമ്പാദിതം ആഹാരം ദസ്സാമീ’തി ചിന്തേത്വാ ആഗതോ, മയാ ഏവരൂപോ ആഹാരോ ന ദിട്ഠപുബ്ബോ, മയി ഇധ ഠിതേ മഹാദുഗ്ഗതോ കിലമേയ്യ, ഗച്ഛാമഹ’’ന്തി സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പക്കാമി. സക്കോപി സത്ഥാരം യാഗുആദീനി ദത്വാ സക്കച്ചം പരിവിസി. സത്ഥാപി കതഭത്തകിച്ചോ അനുമോദനം കത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി.

സക്കോ മഹാദുഗ്ഗതസ്സ സഞ്ഞം അദാസി. സോ പത്തം ഗഹേത്വാ സത്ഥാരം അനുഗച്ഛി. സക്കോ നിവത്തിത്വാ മഹാദുഗ്ഗതസ്സ ഗേഹദ്വാരേ ഠിതോ ആകാസം ഓലോകേസി. താവദേവ ആകാസതോ സത്തരതനവസ്സം വസ്സിത്വാ തസ്സ ഗേഹേ സബ്ബഭാജനാനി പൂരേത്വാ സകലം ഗേഹം പൂരേസി. തസ്സ ഗേഹേ ഓകാസോ നാഹോസി. തസ്സ ഭരിയാ ദാരകേ ഹത്ഥേസു ഗഹേത്വാ നീഹരിത്വാ ബഹി അട്ഠാസി. സോ സത്ഥാരം അനുഗന്ത്വാ നിവത്തോ ദാരകേ ബഹി ദിസ്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘സാമി, സകലം നോ ഗേഹം സത്തഹി രതനേഹി പുണ്ണം, പവിസിതും ഓകാസോ നത്ഥീ’’തി. സോ ‘‘അജ്ജേവ മേ ദാനേന വിപാകോ ദിന്നോ’’തി ചിന്തേത്വാ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ ¶ വന്ദിത്വാ, ‘‘കസ്മാ ആഗതോസീ’’തി വുത്തേ ആഹ –‘‘ദേവ, ഗേഹം മേ സത്തഹി രതനേഹി പുണ്ണം, തം ധനം ഗണ്ഹഥാ’’തി. രാജാ ‘‘അഹോ ബുദ്ധാനം ¶ ദിന്നദാനം, അജ്ജേവ മത്ഥകം പത്ത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ തം ആഹ – ‘‘കിം തേ ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി? ‘‘ധനഹരണത്ഥായ സകടസഹസ്സം, ദേവാ’’തി. രാജാ സകടസഹസ്സം പേസേത്വാ ധനം ആഹരാപേത്വാ രാജങ്ഗണേ ഓകിരാപേസി. താലപ്പമാണോ രാസി അഹോസി. രാജാ നഗരേ സന്നിപാതാപേത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം നഗരേ അത്ഥി കസ്സചി ഏത്തകം ധന’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘നത്ഥി, ദേവാ’’തി. ‘‘ഏവം മഹാധനസ്സ കിം കാതും വട്ടതീ’’തി? ‘‘സേട്ഠിട്ഠാനം ദാതും വട്ടതി, ദേവാ’’തി. രാജാ തസ്സ മഹാസക്കാരം കത്വാ സേട്ഠിട്ഠാനം ദാപേസി.

അഥസ്സ പുബ്ബേ ഏകസ്സ സേട്ഠിനോ ഗേഹട്ഠാനം ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘ഏത്ഥ ജാതേ ഗച്ഛേ ഹരാപേത്വാ ഗേഹം ഉട്ഠാപേത്വാ വസാഹീ’’തി ആഹ. തസ്സ തം ഠാനം സോധേത്വാ സമം കത്വാ ഭൂമിയാ ഖഞ്ഞമാനായ അഞ്ഞമഞ്ഞം ആഹച്ച നിധികുമ്ഭിയോ ഉട്ഠഹിംസു. തേന രഞ്ഞോ ആരോചിതേ ‘‘തവ പുഞ്ഞേന നിബ്ബത്താ, ത്വമേവ ഗണ്ഹാഹീ’’തി ആഹ. സോ ഗേഹം കാരേത്വാ സത്താഹം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം അദാസി. തതോ പരമ്പി യാവതായുകം തിട്ഠന്തോ പുഞ്ഞാനി കരിത്വാ ആയുപരിയോസാനേ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ.

ഏകം ¶ ബുദ്ധന്തരം ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ തതോ ചുതോ ¶ സാവത്ഥിയം സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സൂപട്ഠാകകുലേ സേട്ഠിധീതു കുച്ഛിയം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. അഥസ്സാ മാതാപിതരോ ഗബ്ഭസ്സ പതിട്ഠിതഭാവം ഞത്വാ ഗബ്ഭപരിഹാരം അദംസു. തസ്സാ അപരേന സമയേന ഏവരൂപോ ദോഹളോ ഉപ്പജ്ജി – ‘‘അഹോ വതാഹം ധമ്മദേസനാപതിം ആദിം കത്വാ പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം രോഹിതമച്ഛരസേന ദാനം ദത്വാ കാസായാനി വത്ഥാനി നിവാസേത്വാ ആസനപരിയന്തേ നിസിന്നാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ഉച്ഛിട്ഠഭത്തം പരിഭുഞ്ജേയ്യ’’ന്തി. സാ മാതാപിതൂനം ആരോചേത്വാ തഥാ അകാസി, ദോഹളോ പടിപസ്സമ്ഭി. അഥസ്സാ തതോ അപരേസുപി സത്തസു മങ്ഗലേസു രോഹിതമച്ഛരസേനേവ ധമ്മസേനാപതിത്ഥേരപ്പമുഖാനി പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി ഭോജേസും. സബ്ബം തിസ്സകുമാരസ്സ വത്ഥുമ്ഹി വുത്തനിയാമേനേവ വേദിതബ്ബം. അയമസ്സ പന മഹാദുഗ്ഗതകാലേ ദിന്നസ്സ രോഹിതമച്ഛരസദാനസ്സേവ നിസ്സന്ദോ. നാമഗ്ഗഹണദിവസേ പനസ്സ, ‘‘ഭന്തേ, ദാസസ്സ വോ സിക്ഖാപദാനി ദേഥാ’’തി മാതരാ വുത്തേ ഥേരോ ആഹ – ‘‘കോനാമോ അയം ദാരകോ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, ഇമസ്സ ദാരകസ്സ കുച്ഛിയം പടിസന്ധിഗ്ഗഹണതോ പട്ഠായ ഇമസ്മിം ഗേഹേ ജളാ ഏളമൂഗാപി പണ്ഡിതാ ¶ ജാതാ, തസ്മാ മേ പുത്തസ്സ പണ്ഡിതോത്വേവ നാമം ഭവിസ്സതീ’’തി. ഥേരോ സിക്ഖാപദാനി അദാസി. ജാതദിവസതോ പട്ഠായ പനസ്സ ‘‘നാഹം മമ പുത്തസ്സ അജ്ഝാസയം ഭിന്ദിസ്സാമീ’’തി മാതു ചിത്തം ഉപ്പജ്ജി. സോ സത്തവസ്സികകാലേ മാതരം ¶ ആഹ – ‘‘അമ്മ, ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. ‘‘സാധു, താത, ‘അഹം തവ അജ്ഝാസയം ന ഭിന്ദിസ്സാമിച്ചേവ മനം ഉപ്പാദേസി’’’ന്തി വത്വാ ഥേരം നിമന്തേത്വാ ഭോജേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ദാസോ വോ പബ്ബജിതുകാമോ, അഹം ഇമം സായന്ഹസമയേ വിഹാരം ആനേസ്സാമീ’’തി ഥേരം ഉയ്യോജേത്വാ ഞാതകേ സന്നിപാതാപേത്വാ ‘‘മമ പുത്തസ്സ ഗിഹികാലേ കത്തബ്ബസക്കാരം അജ്ജേവ കരിസ്സാമാ’’തി മഹന്തം സക്കാരം കാരേത്വാ തം ആദായ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ‘‘ഇമം, ഭന്തേ, പബ്ബാജേഥാ’’തി ഥേരസ്സ അദാസി.

ഥേരോ പബ്ബജ്ജായ ദുക്കരഭാവം ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘കരിസ്സാമഹം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ഓവാദ’’ന്തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി ഏഹീ’’തി കേസേ തേമേത്വാ തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം ആചിക്ഖിത്വാ പബ്ബാജേസി. മാതാപിതരോപിസ്സ സത്താഹം വിഹാരേയേവ വസന്താ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ രോഹിതമച്ഛരസേനേവ ദാനം ദത്വാ സത്തമേ ദിവസേ സായം ഗേഹം അഗമംസു. ഥേരോ അട്ഠമേ ദിവസേ അന്തോഗാമം ഗച്ഛന്തോ തം ആദായ ഗച്ഛതി, ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം നാഗമാസി. കിം കാരണാ? ന താവസ്സ പത്തചീവരഗ്ഗഹണാനി വാ ഇരിയാപഥോ വാ പാസാദികോ ഹോതി, അപിച വിഹാരേ ഥേരസ്സ കത്തബ്ബവത്തം അത്ഥി. ഥേരോ ഹി ഭിക്ഖുസങ്ഘേ അന്തോഗാമം പവിട്ഠേ സകലവിഹാരം വിചരന്തോ അസമ്മജ്ജനട്ഠാനം സമ്മജ്ജിത്വാ തുച്ഛഭാജനേസു പാനീയപരിഭോജനീയാനി ഉപട്ഠപേത്വാ ദുന്നിക്ഖിത്താനി മഞ്ചപീഠാദീനി പടിസാമേത്വാ പച്ഛാ ഗാമം പവിസതി. അപിച ‘‘അഞ്ഞതിത്ഥിയാ ¶ തുച്ഛവിഹാരം പവിസിത്വാ ‘പസ്സഥ ¶ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവകാനം നിസിന്നട്ഠാനാനീ’തി വത്തും മാ ലഭിംസൂ’’തി സകലവിഹാരം പടിജഗ്ഗിത്വാ പച്ഛാ ഗാമം പവിസതി. തസ്മാ തം ദിവസമ്പി സാമണേരേന പത്തചീവരം ഗാഹാപേത്വാ ദിവാതരം പിണ്ഡായ പാവിസി.

സാമണേരോ ഉപജ്ഝായേന സദ്ധിം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ മാതികം ദിസ്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇദം കിം നാമാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘മാതികാ നാമ, സാമണേരാ’’തി. ‘‘ഇമായ കിം കരോന്തീ’’തി? ‘‘ഇതോ ചിതോ ച ഉദകം ആഹരിത്വാ അത്തനോ സസ്സകമ്മം സമ്പാദേന്തീ’’തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, ഉദകസ്സ ചിത്തം അത്ഥീ’’തി ¶ ? ‘‘നത്ഥാവുസോ’’തി. ‘‘ഏവരൂപം അചിത്തകം അത്തനോ ഇച്ഛിതട്ഠാനം ഹരന്തി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ആമാവുസോ’’തി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘സചേ ഏവരൂപമ്പി അചിത്തകം അത്തനോ ഇച്ഛിതിച്ഛിതട്ഠാനം ഹരിത്വാ കമ്മം കരോന്തി, കസ്മാ സചിത്തകാപി ചിത്തം അത്തനോ വസേ വത്തേത്വാ സമണധമ്മം കാതും ന സക്ഖിസ്സന്തീ’’തി. അഥേസോ പുരതോ ഗച്ഛന്തോ ഉസുകാരേ സരദണ്ഡകം അഗ്ഗിമ്ഹി താപേത്വാ അക്ഖികോടിയാ ഓലോകേത്വാ ഉജുകം കരോന്തേ ദിസ്വാ, ‘‘ഇമേ, ഭന്തേ, കേ നാമാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഉസുകാരാ നാമാവുസോ’’തി. ‘‘കിം പനേതേ കരോന്തീ’’തി? ‘‘അഗ്ഗിമ്ഹി താപേത്വാ സരദണ്ഡകം ഉജും കരോന്തീ’’തി. ‘‘സചിത്തകോ, ഭന്തേ, ഏസോ’’തി? ‘‘അചിത്തകോ, ആവുസോ’’തി ¶ . സോ ചിന്തേസി – ‘‘സചേ അചിത്തകം ഗഹേത്വാ അഗ്ഗിമ്ഹി താപേത്വാ ഉജും കരോന്തി, കസ്മാ സചിത്തകാപി അത്തനോ ചിത്തം വസേ വത്തേത്വാ സമണധമ്മം കാതും ന സക്ഖിസ്സന്തീ’’തി. അഥേസോ പുരതോ ഗച്ഛന്തോ ദാരൂനി അരനേമിനാഭിആദീനി തച്ഛന്തേ ദിസ്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമേ കേ നാമാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘തച്ഛകാ നാമാവുസോ’’തി. ‘‘കിം പനേതേ കരോന്തീ’’തി? ‘‘ദാരൂനി ഗഹേത്വാ യാനകാദീനം ചക്കാദീനി കരോന്തി, ആവുസോ’’തി. ‘‘ഏതാനി പന സചിത്തകാനി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘അചിത്തകാനി, ആവുസോ’’തി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘സചേ അചിത്തകാനി കട്ഠകലിങ്ഗരാനി ഗഹേത്വാ ചക്കാദീനി കരോന്തി, കസ്മാ സചിത്തകാ അത്തനോ ചിത്തം വസേ വത്തേത്വാ സമണധമ്മം കാതും ന സക്ഖിസ്സന്തീ’’തി. സോ ഇമാനി കാരണാനി ദിസ്വാ, ‘‘ഭന്തേ, സചേ തുമ്ഹാകം പത്തചീവരേ തുമ്ഹേ ഗണ്ഹേയ്യാഥ, അഹം നിവത്തേയ്യ’’ന്തി. ഥേരോ ‘‘അയം അധുനാ പബ്ബജിതോ ദഹരസാമണേരോ മം അനുബന്ധമാനോ ഏവം വദേതീ’’തി ചിത്തം അനുപ്പാദേത്വാവ ‘‘ആഹര, സാമണേരാ’’തി വത്വാ അത്തനോ പത്തചീവരം അഗ്ഗഹേസി.

സാമണേരോപി ഉപജ്ഝായം വന്ദിത്വാ നിവത്തന്തോ, ‘‘ഭന്തേ, മയ്ഹം ആഹാരം ആഹരന്തോ രോഹിതമച്ഛരസേനേവ ആഹരേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. ‘‘കഥം ലഭിസ്സാമാവുസോ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, അത്തനോ പുഞ്ഞേന അലഭന്താ മമ പുഞ്ഞേന ലഭിസ്സഥാ’’തി ആഹ. ഥേരോ ‘‘ദഹരസാമണേരസ്സ ബഹി നിസിന്നകസ്സ പരിപന്ഥോപി ¶ ഭവേയ്യാ’’തി കുഞ്ജികം ദത്വാ ‘‘മയ്ഹം വസനഗബ്ഭസ്സ ദ്വാരം വിവരിത്വാ അന്തോ ¶ പവിസിത്വാ നിസീദേയ്യാസീ’’തി ആഹ. സോ തഥാ കത്വാ അത്തനോ കരജകായേ ഞാണം ഓതാരേത്വാ അത്തഭാവം സമ്മസന്തോ നിസീദി. അഥസ്സ ഗുണതേജേന സക്കസ്സ ആസനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സോ ‘‘കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി ¶ ഉപധാരേന്തോ ‘‘പണ്ഡിതസാമണേരോ ഉപജ്ഝായസ്സ പത്തചീവരം ദത്വാ ‘സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’തി നിവത്തോ, മയാപി തത്ഥ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ചത്താരോ മഹാരാജേ ആമന്തേത്വാ ‘‘വിഹാരസ്സ ഉപവനേ വസന്തേ സകുണേ പലാപേത്വാ സമന്തതോ ആരക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്വാ ചന്ദദേവപുത്തം ‘‘ചന്ദമണ്ഡലം ആകഡ്ഢിത്വാ ഗണ്ഹാഹീ’’തി, സൂരിയദേവപുത്തം ‘‘സൂരിയമണ്ഡലം ആകഡ്ഢിത്വാ ഗണ്ഹാഹീ’’തി വത്വാ സയം ഗന്ത്വാ ആവിഞ്ഛനരജ്ജുട്ഠാനേ ആരക്ഖം ഗഹേത്വാ അട്ഠാസി, വിഹാരേ പുരാണപണ്ണസ്സ പതന്തസ്സപി സദ്ദോ നാഹോസി, സാമണേരസ്സ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം അഹോസി. സോ അന്തരാഭത്തേയേവ അത്തഭാവം സമ്മസിത്വാ തീണി ഫലാനി പാപുണി.

ഥേരോപി ‘‘സാമണേരോ വിഹാരേ നിസിന്നോ, തസ്സ ഉപകപ്പനകം ഭോജനം അസുകകുലേ നാമ സക്കാ ലദ്ധു’’ന്തി ഏകം പേമഗാരവയുത്തം ഉപട്ഠാകകുലം അഗമാസി. തത്ഥ ച മനുസ്സാ തം ദിവസം രോഹിതമച്ഛേ ലഭിത്വാ ഥേരസ്സേവ ആഗമനം ഓലോകേന്തോ നിസീദിംസു. തേ ഥേരം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ¶ , ‘‘ഭന്തേ, ഭദ്ദകം വോ കതം ഇധാഗച്ഛന്തേഹീ’’തി അന്തോഗേഹേ പവേസേത്വാ യാഗുഖജ്ജകാദീനി ദത്വാ രോഹിതമച്ഛരസേനസ്സ പിണ്ഡപാതം അദംസു. ഥേരോ ഹരണാകാരം ദസ്സേസി. മനുസ്സാ ‘‘പരിഭുഞ്ജഥ, ഭന്തേ, ഹരണകഭത്തമ്പി ലഭിസ്സഥാ’’തി വത്വാ ഥേരസ്സ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ പത്തം രോഹിതമച്ഛരസഭോജനസ്സ പൂരേത്വാ അദംസു. ഥേരോ ‘‘സാമണേരോ മേ ഛാതോ’’തി സീഘം അഗമാസി. സത്ഥാപി തം ദിവസം കാലസ്സേവ ഭുഞ്ജിത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഏവം ആവജ്ജേസി – ‘‘പണ്ഡിതസാമണേരോ ഉപജ്ഝായസ്സ പത്തചീവരം ദത്വാ ‘സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’തി നിവത്തോ, നിപ്ഫജ്ജിസ്സതി നു ഖോ അസ്സ പബ്ബജിതകിച്ച’’ന്തി ഉപധാരേന്തോ തിണ്ണം ഫലാനം പത്തഭാവം ഞത്വാ ‘‘അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയോ അത്ഥി, നത്ഥീ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ‘‘അത്ഥീ’’തി ദിസ്വാ ‘‘പുരേഭത്തമേവ അരഹത്തം പത്തും സക്ഖിസ്സതി, ന സക്ഖിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘സക്ഖിസ്സതീ’’തി അഞ്ഞാസി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘സാരിപുത്തോ സാമണേരസ്സ ഭത്തം ആദായ സീഘം ആഗച്ഛതി, അന്തരായമ്പിസ്സ കരേയ്യ ദ്വാരകോട്ഠകേ ആരക്ഖം ഗഹേത്വാ നിസീദിസ്സാമി, അഥ നം പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സാമി, തസ്മിം പഞ്ഹേ വിസ്സജ്ജിയമാനേ സാമണേരോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിസ്സതീ’’തി. തതോ ഗന്ത്വാ ¶ ദ്വാരകോട്ഠകേ ഠത്വാ സമ്പത്തം ഥേരം ചത്താരോ പഞ്ഹേ പുച്ഛി, പുട്ഠം പുട്ഠം പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേസി.

തത്രിദം പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനം – സത്ഥാ കിര നം ¶ ആഹ – ‘‘സാരിപുത്ത, കിം തേ ലദ്ധ’’ന്തി? ‘‘ആഹാരോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ആഹാരോ നാമ കിം ആഹരതി, സാരിപുത്താ’’തി? ‘‘വേദനം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘വേദനം കിം ആഹരതി, സാരിപുത്താ’’തി? ‘‘രൂപം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘രൂപം പന കിം ആഹരതി, സാരിപുത്താ’’തി ¶ ? ‘‘ഫസ്സം, ഭന്തേ’’തി. തത്രായം അധിപ്പായോ – ‘‘ജിഘച്ഛിതേന ഹി പരിഭുത്തോ ആഹാരോ തസ്സ ഖുദ്ദം പരിഹരിത്വാ സുഖം വേദനം ആഹരതി. ആഹാരപരിഭോഗേന സുഖിതസ്സ സുഖായ വേദനായ ഉപ്പജ്ജമാനായ സരീരേ വണ്ണസമ്പത്തി ഹോതി. ഏവം വേദനാ രൂപം ആഹരതി. സുഖിതോ പന ആഹാരജരൂപവസേന ഉപ്പന്നസുഖസോമനസ്സോ ‘ഇദാനി മേ അസ്സാദോ ജാതോ’തി നിപ്പജ്ജന്തോ വാ നിസീദന്തോ വാ സുഖസമ്ഫസ്സം പടിലഭതീ’’തി.

ഏവം ഇമേസു ചതൂസു പഞ്ഹേസു വിസ്സജ്ജികേസു സാമണേരോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്തോ. സത്ഥാപി ഥേരം ആഹ – ‘‘ഗച്ഛ, സാരിപുത്ത, തവ സാമണേരസ്സ ഭത്തം ദേഹീ’’തി. ഥേരോ ഗന്ത്വാ ദ്വാരം ആകോടേസി. സാമണേരോ നിക്ഖമിത്വാ ഥേരസ്സ ഹത്ഥതോ പത്തം ഗഹേത്വാ ഏകമന്തം ഠപേത്വാ താലവണ്ടേന ഥേരം ബീജി. അഥ നം ഥേരോ ആഹ – ‘‘സാമണേര, ഭത്തകിച്ചം കരോഹീ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേ പന, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കതം മയാ ഭത്തകിച്ചം, ത്വം കരോഹീ’’തി. സത്തവസ്സികദാരകോ പബ്ബജിത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ തം ഖണം വികസിതപദുമുപ്പലസദിസോ അരഹത്തം പത്തോ, പച്ചവേക്ഖിതട്ഠാനം പന പച്ചവേക്ഖന്തോ നിസീദിത്വാ ¶ ഭത്തകിച്ചമകാസി. തേന പത്തം ധോവിത്വാ പടിസാമിതകാലേ ചന്ദദേവപുത്തോ ചന്ദമണ്ഡലം വിസ്സജ്ജേസി, സൂരിയദേവപുത്തോ സൂരിയമണ്ഡലം. ചത്താരോ മഹാരാജാനോ ചതുദ്ദിസം ആരക്ഖം വിസ്സജ്ജേസും, സക്കോ ദേവരാജാ ആവിഞ്ഛനകേ ആരക്ഖം വിസ്സജ്ജേസി. സൂരിയോ മജ്ഝട്ഠാനതോ ഗലിത്വാ ഗതോ.

ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝായിംസു, ‘‘ഛായാ അധികപ്പമാണാ ജാതാ, സൂരിയോ മജ്ഝട്ഠാനതോ ഗലിത്വാ ഗതോ, സാമണേരേന ച ഇദാനേവ ഭുത്തം, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി. സത്ഥാ തം പവത്തിം ഞത്വാ ആഗന്ത്വാ പുച്ഛി – ‘‘ഭിക്ഖവേ, കിം കഥേഥാ’’തി? ‘‘ഇദം നാമ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, പുഞ്ഞവതോ സമണധമ്മം കരണകാലേ ¶ ചന്ദദേവപുത്തോ ചന്ദമണ്ഡലം, സൂരിയദേവപുത്തോ സൂരിയമണ്ഡലം ആകഡ്ഢിത്വാ ഗണ്ഹി, ചത്താരോ മഹാരാജാനോ വിഹാരോപവനേ ചതുദ്ദിസം ആരക്ഖം ഗണ്ഹിംസു, സക്കോ ദേവരാജാ ആവിഞ്ഛനകേ ആരക്ഖം ഗണ്ഹി, അഹമ്പി ‘ബുദ്ധോമ്ഹീ’തി അപ്പോസ്സുക്കോ നിസീദിതും നാലത്ഥം, ഗന്ത്വാ ദ്വാരകോട്ഠകേ മമ പുത്തസ്സ ആരക്ഖം അഗ്ഗഹേസിം, നേത്തികേ ച മാതികായ ഉദകം ഹരന്തേ, ഉസുകാരേ ച ഉസും ഉജും കരോന്തേ, തച്ഛകേ ച ദാരൂനി തച്ഛന്തേ ദിസ്വാ ഏത്തകം ആരമ്മണം ഗഹേത്വാ പണ്ഡിതാ അത്താനം ദമേത്വാ അരഹത്തം ഗണ്ഹന്തിയേവാ’’തി ¶ വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഉദകഞ്ഹി നയന്തി നേത്തികാ, ഉസുകാരാ നമയന്തി തേജനം;

ദാരും നമയന്തി തച്ഛകാ, അത്താനം ദമയന്തി പണ്ഡിതാ’’തി.

തത്ഥ ¶ ഉദകന്തി പഥവിയാ ഥലട്ഠാനം ഖണിത്വാ ആവാടട്ഠാനം പൂരേത്വാ മാതികം വാ കത്വാ രുക്ഖദോണിം വാ ഠപേത്വാ അത്തനാ ഇച്ഛിതിച്ഛിതട്ഠാനം ഉദകം. നേന്തീതി നേത്തികാ. തേജനന്തി കണ്ഡം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – നേത്തികാ അത്തനോ രുചിയാ ഉദകം നയന്തി, ഉസുകാരാപി താപേത്വാ തേജനം നമയന്തി ഉസും ഉജും കരോന്തി. തച്ഛകാപി നേമിആദീനം അത്ഥായ തച്ഛന്താ ദാരും നമയന്തി അത്തനോ രുചിയാ ഉജും വാ വങ്കം വാ കരോന്തി. ഏവം ഏത്തകം ആരമ്മണം കത്വാ പണ്ഡിതാ സോതാപത്തിമഗ്ഗാദീനി ഉപ്പാദേന്താ അത്താനം ദമയന്തി, അരഹത്തപ്പത്താ പന ഏകന്തദന്താ നാമ ഹോന്തീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സേലോ ¶ യഥാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

പുഥുജ്ജനാ ¶ കിര സാമണേരാദയോ ഥേരം ദിസ്വാ സീസേപി കണ്ണേസുപി നാസായപി ഗഹേത്വാ ‘‘കിം, ചൂളപിത, സാസനസ്മിം ന ഉക്കണ്ഠസി, അഭിരമസീ’’തി വദന്തി. ഥേരോ തേസു നേവ കുജ്ഝതി, ന ദുസ്സതി. ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘പസ്സഥാവുസോ, ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരം ദിസ്വാ സാമണേരാദയോ ഏവഞ്ചേവഞ്ച വിഹേഠേന്തി, സോ തേസു നേവ കുജ്ഝതി, ന ദുസ്സതീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കിം കഥേഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമം നാമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവാ നാമ നേവ കുജ്ഝന്തി, ന ദുസ്സന്തി. ഘനസേലസദിസാ ഹേതേ അചലാ അകമ്പിയാ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സേലോ യഥാ ഏകഘനോ, വാതേന ന സമീരതി;

ഏവം നിന്ദാപസംസാസു, ന സമിഞ്ജന്തി പണ്ഡിതാ’’തി.

തത്ഥ നിന്ദാപസംസാസൂതി കിഞ്ചാപി ഇധ ദ്വേ ലോകധമ്മാ വുത്താ, അത്ഥോ പന അട്ഠന്നമ്പി വസേന വേദിതബ്ബോ. യഥാ ഹി ഏകഘനോ അസുസിരോ സേലോ പുരത്ഥിമാദിഭേദേന ¶ വാതേന ന സമീരതി ന ഇഞ്ജതി ¶ ന ചലതി, ഏവം അട്ഠസുപി ലോകധമ്മേസു അജ്ഝോത്ഥരന്തേസു പണ്ഡിതാ ന സമിഞ്ജന്തി, പടിഘവസേന വാ അനുനയവസേന വാ ന ചലന്തി ന കമ്പന്തി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരവത്ഥു ഛട്ഠം.

യഥാപി രഹദോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കാണമാതരം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു വിനയേ (പാചി. ൨൩൦) ആഗതമേവ.

തദാ പന കാണമാതരാ അതുച്ഛഹത്ഥം ധീതരം പതികുലം പേസേതും പക്കേസു പൂവേസു ചതുക്ഖത്തും ചതുന്നം ഭിക്ഖൂനം ദിന്നകാലേ സത്ഥാരാ തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം സിക്ഖാപദേ പഞ്ഞത്തേ കാണായ സാമികേന അഞ്ഞായ പജാപതിയാ ആനീതായ കാണാ തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘ഇമേഹി മേ ഘരാവാസോ നാസിതോ’’തി ദിട്ഠദിട്ഠേ ഭിക്ഖൂ അക്കോസതി പരിഭാസതി. ഭിക്ഖൂ ¶ തം വീഥിം പടിപജ്ജിതും ന വിസഹിംസു. സത്ഥാ തം പവത്തിം ഞത്വാ തത്ഥ അഗമാസി. കാണമാതാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദാപേത്വാ യാഗുഖജ്ജകം അദാസി. സത്ഥാ കതപാതരാസോ ‘‘കഹം കാണാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഏസാ, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ ദിസ്വാ മങ്കുഭൂതാ രോദന്തീ ഠിതാ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘ഏസാ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖൂ ¶ അക്കോസതി പരിഭാസതി, തസ്മാ തുമ്ഹേ ദിസ്വാ മങ്കുഭൂതാ രോദമാനാ ഠിതാ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ പക്കോസാപേത്വാ – ‘‘കാണേ, കസ്മാ മം ദിസ്വാ മങ്കുഭൂതാ നിലീയിത്വാ രോദസീ’’തി. അഥസ്സാ മാതാ തായ കതകിരിയം ആരോചേസി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ – ‘‘കിം പന കാണമാതേ മമ സാവകാ തയാ ദിന്നകം ഗണ്ഹിംസു, അദിന്നക’’ന്തി? ‘‘ദിന്നകം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സചേ മമ സാവകാ പിണ്ഡായ ചരന്താ തവ ഗേഹദ്വാരം പത്താ തയാ ദിന്നകം ഗണ്ഹിംസു, കോ തേസം ദോസോ’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ, അയ്യാനം ദോസോ’’. ‘‘ഏതിസ്സായേവ ദോസോ’’തി. സത്ഥാ കാണം ആഹ – ‘‘കാണേ, മയ്ഹം കിര സാവകാ പിണ്ഡായ ചരമാനാ ഗേഹദ്വാരം ആഗതാ, അഥ നേസം തവ മാതരാ പൂവാ ദിന്നാ, കോ നാമേത്ഥ മമ സാവകാനം ദോസോ’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ, അയ്യാനം ദോസോ, മയ്ഹമേവ ദോസോ’’തി സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഖമാപേസി.

അഥസ്സാ സത്ഥാ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി, സാ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി. സത്ഥാ ഉട്ഠായാസനാ ¶ വിഹാരം ഗച്ഛന്തോ രാജങ്ഗണേന പായാസി. രാജാ ദിസ്വാ ‘‘സത്ഥാ വിയ ഭണേ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഗച്ഛഥ, മമ ആഗന്ത്വാ വന്ദനഭാവം ആരോചേഥാ’’തി പേസേത്വാ രാജങ്ഗണേ ഠിതം സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘കഹം, ഭന്തേ, ഗതാത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘കാണമാതായ ഗേഹം, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘കാണാ കിര ഭിക്ഖൂ അക്കോസതി പരിഭാസതി, തംകാരണാ ഗതോമ്ഹീ’’തി. ‘‘കിം പന വോ, ഭന്തേ, തസ്സാ അനക്കോസനഭാവോ കതോ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂനഞ്ച അനക്കോസികാ കതാ, ലോകുത്തരകുടുമ്ബസാമിനീ ചാ’’തി ¶ . ‘‘ഹോതു, ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി സാ ലോകുത്തരകുടുമ്ബസാമിനീ കതാ, അഹം പന നം ലോകിയകുടുമ്ബസാമിനിം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ രാജാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പടിനിവത്തോ പടിച്ഛന്നമഹായോഗ്ഗം പഹിണിത്വാ കാണം പക്കോസാപേത്വാ സബ്ബാഭരണേഹി അലങ്കരിത്വാ ജേട്ഠധീതുട്ഠാനേ ഠപേത്വാ ‘‘മമ ധീതരം പോസേതും ¶ സമത്ഥാ ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ആഹ. അഥേകോ സബ്ബത്ഥകമഹാമത്തോ ‘‘അഹം ദേവസ്സ ധീതരം പോസേസ്സാമീ’’തി തം അത്തനോ ഗേഹം നേത്വാ സബ്ബം ഇസ്സരിയം പടിച്ഛാപേത്വാ ‘‘യഥാരുചി പുഞ്ഞാനി കരോഹീ’’തി ആഹ. തതോ പട്ഠായ കാണാ ചതൂസു ദ്വാരേസു പുരിസേ ഠപേത്വാ അത്തനാ ഉപട്ഠാതബ്ബേ ഭിക്ഖൂ ച ഭിക്ഖുനിയോ ച പരിയേസമാനാപി ന ലഭതി. കാണായ ഗേഹദ്വാരേ പടിയാദേത്വാ ഠപിതം ഖാദനീയഭോജനീയം മഹോഘോ വിയ പവത്തതി. ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘പുബ്ബേ, ആവുസോ, ചത്താരോ മഹല്ലകത്ഥേരാ കാണായ വിപ്പടിസാരം കരിംസു, സാ ഏവം വിപ്പടിസാരിനീ ഹുത്വാപി സത്ഥാരം ആഗമ്മ സദ്ധാസമ്പദം ലഭി. സത്ഥാരാ പുന തസ്സാ ഗേഹദ്വാരം ഭിക്ഖൂനം ഉപസങ്കമനാരഹം കതം. ഇദാനി ഉപട്ഠാതബ്ബേ ഭിക്ഖൂ വാ ഭിക്ഖുനിയോ വാ പരിയേസമാനാപി ന ലഭതി, അഹോ ബുദ്ധാ നാമ അച്ഛരിയഗുണാ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി ¶ വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ തേഹി മഹല്ലകഭിക്ഖൂഹി കാണായ വിപ്പടിസാരോ കതോ, പുബ്ബേപി കരിംസുയേവ. ന ച ഇദാനേവ മയാ കാണാ മമ വചനകാരികാ കതാ, പുബ്ബേപി കതായേവാ’’തി വത്വാ തമത്ഥം സോതുകാമേഹി ഭിക്ഖൂഹി യാചിതോ –

‘‘യത്ഥേകോ ലഭതേ ബബ്ബു, ദുതിയോ തത്ഥ ജായതി;

തതിയോ ച ചതുത്ഥോ ച, ഇദം തേ ബബ്ബുകാ ബില’’ന്തി. (ജാ. ൧.൧.൧൩൭) –

ഇദം ബബ്ബുജാതകം വിത്ഥാരേന കഥേത്വാ ‘‘തദാ ചത്താരോ മഹല്ലകഭിക്ഖൂ ചത്താരോ ബിളാരാ അഹേസും, മൂസികാ കാണാ, മണികാരോ അഹമേവാ’’തി ജാതകം സമോധാനേത്വാ ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, അതീതേപി കാണാ ദുമ്മനാ ആവിലചിത്താ വിക്ഖിത്തചിത്താ ഹുത്വാ മമ വചനേന പസന്നഉദകരഹദോ വിയ വിപ്പസന്നചിത്താ അഹോസീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യഥാപി ¶ രഹദോ ഗമ്ഭീരോ, വിപ്പസന്നോ അനാവിലോ;

ഏവം ധമ്മാനി സുത്വാന, വിപ്പസീദന്തി പണ്ഡിതാ’’തി.

തത്ഥ ¶ രഹദോതി യോ ചതുരങ്ഗിനിയാപി സേനായ ഓഗാഹന്തിയാ നഖുഭതി ഏവരൂപോ ഉദകണ്ണവോ, സബ്ബാകാരേന പന ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സഗമ്ഭീരോ നീലമഹാസമുദ്ദോ രഹദോ നാമ. തസ്സ ഹി ഹേട്ഠാ ചത്താലീസയോജനസഹസ്സമത്തേ ഠാനേ ¶ ഉദകം മച്ഛേഹി ചലതി, ഉപരി താവത്തകേയേവ ഠാനേ ഉദകം വാതേന ചലതി, മജ്ഝേ ചതുയോജനസഹസ്സമത്തേ ഠാനേ ഉദകം നിച്ചലം തിട്ഠതി. അയം ഗമ്ഭീരോ രഹദോ നാമ. ഏവം ധമ്മാനീതി ദേസനാധമ്മാനി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ നാമ രഹദോ അനാകുലതായ വിപ്പസന്നോ, അചലതായ അനാവിലോ, ഏവം മമ ദേസനാധമ്മം സുത്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗാദിവസേന നിരുപക്കിലേസചിത്തതം ആപജ്ജന്താ വിപ്പസീദന്തി പണ്ഡിതാ, അരഹത്തപ്പത്താ പന ഏകന്തവിപ്പസന്നാവ ഹോന്തീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സബ്ബത്ഥ വേ സപ്പുരിസാ ചജന്തീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പഞ്ചസതേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി. ദേസനാ വേരഞ്ജായം സമുട്ഠിതാ.

പഠമബോധിയഞ്ഹി ഭഗവാ വേരഞ്ജം ഗന്ത്വാ വേരഞ്ജേന ബ്രാഹ്മണേന നിമന്തിതോ പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം വസ്സം ഉപഗഞ്ഛി. വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ മാരാവട്ടനേന ആവട്ടോ ഏകദിവസമ്പി സത്ഥാരം ആരബ്ഭ സതിം ന ഉപ്പാദേസി. വേരഞ്ജാപി ദുബ്ഭിക്ഖാ അഹോസി, ഭിക്ഖൂ സന്തരബാഹിരം ¶ വേരഞ്ജം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പിണ്ഡപാതം അലഭന്താ കിലമിംസു. തേസം അസ്സവാണിജകാ പത്ഥപത്ഥപുലകം ഭിക്ഖം പഞ്ഞാപേസും. തേ കിലമന്തേ ദിസ്വാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ പഥവോജം ഭോജേതുകാമോ, ഉത്തരകുരുഞ്ച പിണ്ഡായ പവേസേതുകാമോ അഹോസി, സത്ഥാ തം പടിക്ഖിപി. ഭിക്ഖൂനം ഏകദിവസമ്പി പിണ്ഡപാതം ആരബ്ഭ പരിത്താസോ നാഹോസി ¶ , ഇച്ഛാചാരം വജ്ജേത്വാ ഏവ വിഹരിംസു. സത്ഥാ തത്ഥ തേമാസം വസിത്വാ വേരഞ്ജം ബ്രാഹ്മണം അപലോകേത്വാ തേന കതസക്കാരസമ്മാനോ തം സരണേസു പതിട്ഠാപേത്വാ തതോ നിക്ഖന്തോ അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരമാനോ ഏകസ്മിം സമയേ സാവത്ഥിം പത്വാ ¶ ജേതവനേ വിഹാസി, സാവത്ഥിവാസിനോ സത്ഥു ആഗന്തുകഭത്താനി കരിംസു. തദാ പന പഞ്ചസതമത്താ വിഘാസാദാ ഭിക്ഖൂ നിസ്സായ അന്തോവിഹാരേയേവ വസന്തി. തേ ഭിക്ഖൂനം ഭുത്താവസേസാനി പണീതഭോജനാനി ഭുഞ്ജിത്വാ നിദ്ദായിത്വാ ഉട്ഠായ നദീതീരം ഗന്ത്വാ നദന്താ വഗ്ഗന്താ മല്ലമുട്ഠിയുദ്ധം യുജ്ഝന്താ കീളന്താ അന്തോവിഹാരേപി ബഹിവിഹാരേപി അനാചാരമേവ ചരന്താ വിചരന്തി. ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘പസ്സഥാവുസോ ¶ , ഇമേ വിഘാസാദാ ദുബ്ഭിക്ഖകാലേ വേരഞ്ജായം കഞ്ചി വികാരം ന ദസ്സേസും, ഇദാനി പന ഏവരൂപാനി പണീതഭോജനാനി ഭുഞ്ജിത്വാ അനേകപ്പകാരം വികാരം ദസ്സേന്താ വിചരന്തി. ഭിക്ഖൂ പന വേരഞ്ജായമ്പി ഉപസന്തരൂപാ വിഹരിത്വാ ഇദാനിപി ഉപസന്തുപസന്താവ വിഹരന്തീ’’തി. സത്ഥാ ധമ്മസഭം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, കിം കഥേഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇദം നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘പുബ്ബേപേതേ ഗദ്രഭയോനിയം നിബ്ബത്താ പഞ്ചസതാ ഗദ്രഭാ ഹുത്വാ പഞ്ചസതാനം ആജാനീയസിന്ധവാനം അല്ലരസമുദ്ദികപാനകപീതാവസേസം ഉച്ഛിട്ഠകസടം ഉദകേന മദ്ദിത്വാ മകചിപിലോതികാഹി പരിസ്സാവിതത്താ ‘വോലോദക’ന്തി സങ്ഖ്യം ഗതം അപ്പരസം നിഹീനം പിവിത്വാ മധുമത്താ വിയ നദന്താ വിചരിംസൂതി വത്വാ –

‘‘അപ്പം ¶ പിവിത്വാന നിഹീനജച്ചോ,

ന മജ്ജതീ അഗ്ഗരസം പിവിത്വാ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൬൫);

ഇദം വാലോദകജാതകം വിത്ഥാരേന കഥേത്വാ ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, സപ്പുരിസാ ലോകധമ്മം വിവജ്ജേത്വാ സുഖിതകാലേപി ദുക്ഖിതകാലേപി നിബ്ബികാരാവ ¶ ഹോന്തീ’’തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സബ്ബത്ഥ വേ സപ്പുരിസാ ചജന്തി,

ന ഉച്ചാവചം പണ്ഡിതാ ദസ്സയന്തീ’’തി.

തത്ഥ സബ്ബത്ഥാതി പഞ്ചക്ഖന്ധാദിഭേദേസു സബ്ബധമ്മേസു. സപ്പുരിസാതി സുപുരിസാ. ചജന്തീതി അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന അപകഡ്ഢന്താ ഛന്ദരാഗം വിജഹന്തി. കാമകാമാതി കാമേ കാമയന്താ കാമഹേതു കാമകാരണാ. ന ലപയന്തി സന്തോതി ബുദ്ധാദയോ സന്തോ കാമഹേതു നേവ അത്തനാ ¶ ലപയന്തി, ന പരം ലപാപേന്തി. യേ ഹി ഭിക്ഖായ പവിട്ഠാ ഇച്ഛാചാരേ ഠിതാ ‘‘കിം, ഉപാസക, സുഖം തേ പുത്തദാരസ്സ, രാജചോരാദീനം വസേന ദ്വിപദചതുപ്പദേസു നത്ഥി കോചി ഉപദ്ദവോ’’തിആദീനി വദന്തി, താവ തേ ലപയന്തി നാമ. തഥാ പന വത്വാ ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സബ്ബേസം നോ സുഖം, നത്ഥി കോചി ഉപദ്ദവോ, ഇദാനി നോ ഗേഹം പഹൂതഅന്നപാനം, ഇധേവ വസഥാ’’തി അത്താനം നിമന്താപേന്താ ലപാപേന്തി നാമ. സന്തോ പന ഇദം ഉഭയമ്പി ന കരോന്തി. സുഖേന ഫുട്ഠാ അഥ വാ ദുഖേനാതി ദേസനാമത്തമേതം, അട്ഠഹി പന ലോകധമ്മേഹി ഫുട്ഠാ തുട്ഠിഭാവമങ്കുഭാവവസേന വാ വണ്ണഭണനഅവണ്ണഭണനവസേന വാ ഉച്ചാവചം ആകാരം പണ്ഡിതാ ന ദസ്സയന്തീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ന അത്തഹേതൂതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ധമ്മികത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിരേകോ ഉപാസകോ ധമ്മേന സമേന അഗാരം അജ്ഝാവസതി. സോ പബ്ബജിതുകാമോ ഹുത്വാ ഏകദിവസം ഭരിയായ സദ്ധിം നിസീദിത്വാ ¶ സുഖകഥം കഥേന്തോ ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, ഇച്ഛാമഹം പബ്ബജിതു’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി, സാമി, ആഗമേഹി താവ ¶ , യാവാഹം കുച്ഛിഗതം ദാരകം വിജായാമീ’’തി. സോ ആഗമേത്വാ ദാരകസ്സ പദസാ ഗമനകാലേ പുന തം ആപുച്ഛിത്വാ ‘‘ആഗമേഹി താവ, സാമി, യാവായം വയപ്പത്തോ ഹോതീ’’തി വുത്തേ ‘‘കിം മേ ഇമായ അപലോകിതായ വാ അനപലോകിതായ വാ, അത്തനോ ദുക്ഖനിസ്സരണം കരിസ്സാമീ’’തി നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജി. സോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ഘടേന്തോ വായമന്തോ അത്തനോ പബ്ബജിതകിച്ചം നിട്ഠപേത്വാ തേസം ദസ്സനത്ഥായ പുന സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ പുത്തസ്സ ധമ്മകഥം കഥേസി. സോപി നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജി, പബ്ബജിത്വാ ച പന ന ¶ ചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. പുരാണദുതിയികാപിസ്സ ‘‘യേസം അത്ഥായ അഹം ഘരാവാസേ വസേയ്യം, തേ ഉഭോപി പബ്ബജിതാ, ഇദാനി മേ കിം ഘരാവാസേന, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജി, പബ്ബജിത്വാ ച പന ന ചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. അഥേകദിവസം ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘ആവുസോ, ധമ്മികഉപാസകോ അത്തനോ ധമ്മേ പതിട്ഠിതത്താ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പത്തോ പുത്തദാരസ്സാപി പതിട്ഠാ ജാതോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘ഇമായ നാമാ’’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതേന നാമ നേവ അത്തഹേതു, ന പരഹേതു സമിദ്ധി ഇച്ഛിതബ്ബാ, ധമ്മികേനേവ ¶ പന ധമ്മപടിസരണേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

ന ഇച്ഛേയ്യ അധമ്മേന സമിദ്ധിമത്തനോ,

സ സീലവാ പഞ്ഞവാ ധമ്മികോ സിയാ’’തി.

തത്ഥ ന അത്തഹേതൂതി പണ്ഡിതോ നാമ അത്തഹേതു വാ പരഹേതു വാ പാപം ന കരോതി. ന പുത്തമിച്ഛേതി പുത്തം വാ ധനം വാ രട്ഠം വാ പാപകമ്മേന ന ഇച്ഛേയ്യ, ഏതാനിപി ഇച്ഛതോ പാപകമ്മം ന കരോതിയേവാതി അത്ഥോ. സമിദ്ധിമത്തനോതി യാ അത്തനോ സമിദ്ധി, തമ്പി അധമ്മേന ന ഇച്ഛേയ്യ,സമിദ്ധികാരണാപി പാപം ന കരോതീതി അത്ഥോ. സ സീലവാതി യോ ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ¶ , സോ ഏവ സീലവാ ച പഞ്ഞവാ ച ധമ്മികോച സിയാ, ന അഞ്ഞോതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അപ്പകാ തേ മനുസ്സേസൂതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ധമ്മസ്സവനം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിര ഏകവീഥിവാസിനോ മനുസ്സാ സമഗ്ഗാ ഹുത്വാ ¶ ഗണബന്ധേന ദാനം ദത്വാ സബ്ബരത്തിം ¶ ധമ്മസ്സവനം കാരേസും, സബ്ബരത്തിം പന ധമ്മം സോതും നാസക്ഖിംസു. ഏകച്ചേ കാമരതിനിസ്സിതാ ഹുത്വാ, പുന ഗേഹമേവ ഗതാ, ഏകച്ചേ ദോസനിസ്സിതാ ഹുത്വാ, ഏകച്ചേ മാനനിസ്സിതാ ഹുത്വാ, ഏകച്ചേ ഥിനമിദ്ധസമങ്ഗിനോ ഹുത്വാ തത്ഥേവ നിസീദിത്വാ പചലായന്താ സോതും നാസക്ഖിംസു. പുനദിവസേ ഭിക്ഖൂ തം പവത്തിം ഞത്വാ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഇമാ സത്താ നാമ യേഭുയ്യേന ഭവനിസ്സിതാ, ഭവേസു ഏവ ലഗ്ഗാ വിഹരന്തി, പാരഗാമിനോ നാമ അപ്പകാ’’തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ ആഹ –

‘‘അപ്പകാ തേ മനുസ്സേസു, യേ ജനാ പാരഗാമിനോ;

അഥായം ഇതരാ പജാ, തീരമേവാനുധാവതി.

‘‘യേ ച ഖോ സമ്മദക്ഖാതേ, ധമ്മേ ധമ്മാനുവത്തിനോ;

തേ ജനാ പാരമേസ്സന്തി, മച്ചുധേയ്യം സുദുത്തര’’ന്തി.

തത്ഥ അപ്പകാതി ഥോകാ ന ബഹൂ. പാരഗാമിനോതി നിബ്ബാനപാരഗാമിനോ. അഥായം ഇതരാ പജാതി യാ പനായം അവസേസാ പജാ സക്കായദിട്ഠിതീരമേവ അനുധാവതി, അയമേവ ബഹുതരാതി ¶ അത്ഥോ. സമ്മദക്ഖാതേതി സമ്മാ അക്ഖാതേ സുകഥിതേ. ധമ്മേതി ദേസനാധമ്മേ. ധമ്മാനുവത്തിനോതി തം ധമ്മം ¶ സുത്വാ തദനുച്ഛവികം പടിപദം പൂരേത്വാ മഗ്ഗഫലസച്ഛികരണേന ധമ്മാനുവത്തിനോ. പാരമേസ്സന്തീതി തേ ഏവരൂപാ ജനാ നിബ്ബാനപാരം ഗമിസ്സന്തി. മച്ചുധേയ്യന്തി കിലേസമാരസങ്ഖാതസ്സ മച്ചുസ്സ നിവാസട്ഠാനഭൂതം തേഭൂമികവട്ടം. സുദുത്തരന്തി യേ ജനാ ധമ്മാനുവത്തിനോ, തേ ഏതം സുദുത്തരം ദുരതിക്കമം മാരധേയ്യം തരിത്വാ അതിക്കമിത്വാ നിബ്ബാനപാരം ഗമിസ്സന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

൧൧. പഞ്ചസതആഗന്തുകഭിക്ഖുവത്ഥു

കണ്ഹം ധമ്മം വിപ്പഹായാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പഞ്ചസതേ ആഗന്തുകേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

കോസലരട്ഠേ ¶ കിര പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ വസ്സം വസിത്വാ വുട്ഠവസ്സാ ‘‘സത്ഥാരം പസ്സിസ്സാമാ’’തി ജേതവനം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. സത്ഥാ തേസം ചരിയപടിപക്ഖം നിസാമേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘കണ്ഹം ധമ്മം വിപ്പഹായ, സുക്കം ഭാവേഥ പണ്ഡിതോ;

ഓകാ അനോകമാഗമ്മ, വിവേകേ യത്ഥ ദൂരമം.

‘‘തത്രാഭിരതിമിച്ഛേയ്യ ¶ , ഹിത്വാ കാമേ അകിഞ്ചനോ;

പരിയോദപേയ്യ അത്താനം, ചിത്തക്ലേസേഹി പണ്ഡിതോ.

‘‘യേസം സമ്ബോധിയങ്ഗേസു, സമ്മാ ചിത്തം സുഭാവിതം;

ആദാനപടിനിസ്സഗ്ഗേ, അനുപാദായ യേ രതാ;

ഖീണാസവാ ജുതിമന്തോ, തേ ലോകേ പരിനിബ്ബുതാ’’തി.

തത്ഥ കണ്ഹം ധമ്മന്തി കായദുചരിതാദിഭേദം അകുസലം ധമ്മം വിപ്പഹായ ജഹിത്വാ. സുക്കം ഭാവേഥാതി പണ്ഡിതോ ഭിക്ഖു അഭിനിക്ഖമനതോ പട്ഠായ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗാ കായസുചരിതാദിഭേദം സുക്കം ധമ്മം ഭാവേയ്യ. കഥം? ഓകാ ¶ അനോകമാഗമ്മാതി ഓകം വുച്ചതി ആലയോ, അനോകം വുച്ചതി അനാലയോ, ആലയതോ നിക്ഖമിത്വാ അനാലയസങ്ഖാതം നിബ്ബാനം പടിച്ച ആരബ്ഭ തം പത്ഥയമാനോ ഭാവേയ്യാതി അത്ഥോ. തത്രാഭിരതിമിച്ഛേയ്യാതി യസ്മിം അനാലയസങ്ഖാതേ വിവേകേ നിബ്ബാനേ ഇമേഹി സത്തേഹി ദുരഭിരമം, തത്ര അഭിരതിം ഇച്ഛേയ്യ. ഹിത്വാ കാമേതി വത്ഥുകാമകിലേസകാമേ ഹിത്വാ അകിഞ്ചനോ ഹുത്വാ വിവേകേ അഭിരതിം ഇച്ഛേയ്യാതി അത്ഥോ. ചിത്തക്ലേസേഹീതി പഞ്ചഹി നീവരണേഹി, അത്താനം പരിയോദപേയ്യ വോദാപേയ്യ, പരിസോധേയ്യാതി അത്ഥോ. സമ്ബോധിയങ്ഗേസൂതി സമ്ബോജ്ഝങ്ഗേസു. സമ്മാ ചിത്തം സുഭാവിതന്തി ഹേതുനാ നയേന ചിത്തം സുട്ഠു ഭാവിതം വഡ്ഢിതം. ആദാനപടിനിസ്സഗ്ഗേതി ¶ ആദാനം വുച്ചതി ഗഹണം, തസ്സ പടിനിസ്സഗ്ഗസങ്ഖാതേ അഗ്ഗഹണേ ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി കിഞ്ചി അനുപാദിയിത്വാ യേ രതാതി അത്ഥോ. ജുതിമന്തോതി ആനുഭാവവന്തോ, അരഹത്തമഗ്ഗഞാണജുതിയാ ഖന്ധാദിഭേദേ ധമ്മേ ജോതേത്വാ ഠിതാതി അത്ഥോ. തേ ലോകേതി ഇമസ്മിം ഖന്ധാദിലോകേ പരിനിബ്ബുതാ നാമ അരഹത്തപത്തിതോ പട്ഠായ കിലേസവട്ടസ്സ ഖേപിതത്താ സഉപാദിസേസേന, ചരിമചിത്തനിരോധേന ഖന്ധവട്ടസ്സ ഖേപിതത്താ അനുപാദിസേസേന ചാതി ദ്വീഹി പരിനിബ്ബാനേഹി പരിനിബ്ബുതാ, അനുപാദാനോ വിയ പദീപോ അപണ്ണത്തികഭാവം ഗതാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

പഞ്ചസതആഗന്തുകഭിക്ഖുവത്ഥു ഏകാദസമം.

ഗതദ്ധിനോതി ¶ ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജീവകമ്ബവനേ വിഹരന്തോ ജീവകേന പുട്ഠപഞ്ഹം ആരബ്ഭ കഥേസി. ജീവകവത്ഥു ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൨൬ ആദയോ) വിത്ഥാരിതമേവ.

ഏകസ്മിം പന സമയേ ദേവദത്തോ അജാതസത്തുനാ സദ്ധിം ഏകതോ ഹുത്വാ ഗിജ്ഝകൂടം അഭിരുഹിത്വാ പദുട്ഠചിത്തോ ‘‘സത്ഥാരം വധിസ്സാമീ’’തി സിലം പവിജ്ഝി. തം ദ്വേ പബ്ബതകൂടാനി സമ്പടിച്ഛിംസു. തതോ ഭിജ്ജിത്വാ ഗതാ പപടികാ ഭഗവതോ പാദം പഹരിത്വാ ലോഹിതം ഉപ്പാദേസി, ഭുസാ വേദനാ പവത്തിംസു. ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരം മദ്ദകുച്ഛിം നയിംസു. സത്ഥാ തതോപി ജീവകമ്ബവനം ഗന്തുകാമോ ‘‘തത്ഥ മം നേഥാ’’തി ആഹ. ഭിക്ഖൂ ഭഗവന്തം ആദായ ജീവകമ്ബവനം അഗമംസു. ജീവകോ തം പവത്തിം സുത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വണപടികമ്മത്ഥായ തിഖിണഭേസജ്ജം ¶ ദത്വാ വണം ബന്ധിത്വാ സത്ഥാരം ഏതദവോച – ‘‘ഭന്തേ, മയാ അന്തോനഗരേ ഏകസ്സ മനുസ്സസ്സ ഭേസജ്ജം കതം, തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ പുന ആഗമിസ്സാമി, ഇദം ഭേസജ്ജം യാവ മമാഗമനാ ബദ്ധനിയാമേനേവ തിട്ഠതൂ’’തി. സോ ഗന്ത്വാ തസ്സ പുരിസസ്സ കത്തബ്ബകിച്ചം കത്വാ ദ്വാരപിദഹനവേലായ ആഗച്ഛന്തോ ദ്വാരം ന സമ്പാപുണി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അഹോ മയാ ഭാരിയം കമ്മം കതം, യ്വാഹം അഞ്ഞതരസ്സ പുരിസസ്സ വിയ തഥാഗതസ്സ പാദേ തിഖിണഭേസജ്ജം ദത്വാ വണം ബന്ധിം, അയം തസ്സ മോചനവേലാ, തസ്മിം അമുച്ചമാനേ സബ്ബരത്തിം ഭഗവതോ സരീരേ പരിളാഹോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി. തസ്മിം ഖണേ സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരം ആമന്തേസി – ‘‘ആനന്ദ, ജീവകോ സായം ആഗച്ഛന്തോ ദ്വാരം ന സമ്പാപുണി, ‘അയം വണസ്സ മോചനവേലാ’തി പന ചിന്തേസി, മോചേസി ന’’ന്തി. ഥേരോ മോചേസി, വണോ രുക്ഖതോ ഛല്ലി വിയ അപഗതോ. ജീവകോ അന്തോഅരുണേയേവ സത്ഥു സന്തികം വേഗേന ആഗന്ത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ, ഭന്തേ, സരീരേ വോ പരിളാഹോ ഉപ്പന്നോ’’തി പുച്ഛി. സത്ഥാ ‘‘തഥാഗതസ്സ ഖോ, ജീവക, ബോധിമണ്ഡേയേവ സബ്ബപരിളാഹോ വൂപസന്തോ’’തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഗതദ്ധിനോ ¶ ¶ വിസോകസ്സ, വിപ്പമുത്തസ്സ സബ്ബധി;

സബ്ബഗന്ഥപ്പഹീനസ്സ, പരിളാഹോ ന വിജ്ജതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ ഗതദ്ധിനോതി ഗതമഗ്ഗസ്സ കന്താരദ്ധാ വട്ടദ്ധാതി ദ്വേ അദ്ധാ നാമ. തേസു കന്താരപടിപന്നോ യാവ ഇച്ഛിതട്ഠാനം ന പാപുണാതി, താവ അദ്ധികോയേവ, ഏതസ്മിം പന പത്തേ ഗതദ്ധി നാമ ഹോതി. വട്ടസന്നിസ്സിതാപി സത്താ യാവ വട്ടേ വസന്തി, താവ അദ്ധികാ ഏവ. കസ്മാ? വട്ടസ്സ അഖേപിതത്താ. സോതാപന്നാദയോപി അദ്ധികാ ഏവ, വട്ടം പന ഖേപേത്വാ ഠിതോ ഖീണാസവോ ഗതദ്ധി നാമ ഹോതി. തസ്സ ഗതദ്ധിനോ. വിസോകസ്സാതി വട്ടമൂലകസ്സ സോകസ്സ വിഗതത്താ വിസോകസ്സ. വിപ്പമുത്തസ്സ സബ്ബധീതി സബ്ബേസു ഖന്ധാദിധമ്മേസു വിപ്പമുത്തസ്സ, സബ്ബഗന്ഥപ്പഹീനസ്സാതി ചതുന്നമ്പി ഗന്ഥാനം പഹീനത്താ സബ്ബാഗന്ഥപ്പഹീനസ്സ. പരിളാഹോ ന വിജ്ജതീതി ദുവിധോ പരിളാഹോ കായികോ ചേതസികോ ചാതി. തേസു ഖീണാസവസ്സ സീതുണ്ഹാദിവസേന ഉപ്പന്നത്താ കായികപരിളാഹോ അനിബ്ബുതോവ, തം സന്ധായ ജീവകോ പുച്ഛതി. സത്ഥാ പന ധമ്മരാജതായ ദേസനാവിധികുസലതായ ചേതസികപരിളാഹവസേന ദേസനം വിനിവത്തേന്തോ, ‘‘ജീവക, പരമത്ഥേന ഏവരൂപസ്സ ഖീണാസവസ്സ പരിളാഹോ ന വിജ്ജതീ’’തി ആഹ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഉയ്യുഞ്ജന്തീതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ മഹാകസ്സപത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ സത്ഥാ രാജഗഹേ വുട്ഠവസ്സോ ‘‘അദ്ധമാസച്ചയേന ചാരികം പക്കമിസ്സാമീ’’തി ഭിക്ഖൂനം ആരോചാപേസി. വത്തം കിരേതം ബുദ്ധാനം ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ചാരികം ചരിതുകാമാനം ‘‘ഏവം ഭിക്ഖൂ അത്തനോ പത്തപചനചീവരരജനാദീനി കത്വാ സുഖം ഗമിസ്സന്തീ’’തി ‘‘ഇദാനി അദ്ധമാസച്ചയേന ചാരികം പക്കമിസ്സാമീ’’തി ഭിക്ഖൂനം ആരോചാപനം. ഭിക്ഖൂസു പന അത്തനോ പത്തചീവരാദീനി കരോന്തേസു ¶ മഹാകസ്സപത്ഥേരോപി ചീവരാനി ധോവി. ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝായിംസു ‘‘ഥേരോ കസ്മാ ചീവരാനി ധോവതി, ഇമസ്മിം നഗരേ അന്തോ ച ബഹി ച അട്ഠാരസ മനുസ്സകോടിയോ വസന്തി ¶ . തത്ഥ യേ ഥേരസ്സ ന ഞാതകാ, തേ ഉപട്ഠാകാ, യേ ന ഉപട്ഠാകാ, തേ ഞാതകാ. തേ ഥേരസ്സ ചതൂഹി പച്ചയേഹി സമ്മാനസക്കാരം കരോന്തി. ഏത്തകം ഉപകാരം പഹായ ഏസ കഹം ഗമിസ്സതി? സചേപി ഗച്ഛേയ്യ, മാപമാദകന്ദരതോ പരം ന ഗമിസ്സതീ’’തി. സത്ഥാ കിര യം കന്ദരം പത്വാ നിവത്തേതബ്ബയുത്തകേ ഭിക്ഖൂ ‘‘തുമ്ഹേ ഇതോ നിവത്തഥ, മാ പമജ്ജിത്ഥാ’’തി വദതി. തം ‘‘മാപമാദകന്ദര’’ന്തി വുച്ചതി, തം സന്ധായേതം വുത്തം.

സത്ഥാപി ചാരികം പക്കമന്തോ ¶ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമസ്മിം നഗരേ അന്തോ ച ബഹി ച അട്ഠാരസ മനുസ്സകോടിയോ വസന്തി. മനുസ്സാനം മങ്ഗലാമങ്ഗലട്ഠാനേസു ഭിക്ഖൂഹി ഗന്തബ്ബം ഹോതി, ന സക്കാ വിഹാരം തുച്ഛം കാതും, കം നു ഖോ നിവത്തേസ്സാമീ’’തി? അഥസ്സ ഏതദഹോസി –‘‘കസ്സപസ്സ ഹേതേ മനുസ്സാ ഞാതകാ ച ഉപട്ഠാകാ ച, കസ്സപം നിവത്തേതും വട്ടതീ’’തി. സോ ഥേരം ആഹ – ‘‘കസ്സപ, ന സക്കാ വിഹാരം തുച്ഛം കാതും, മനുസ്സാനം മങ്ഗലാമങ്ഗലട്ഠാനേസു ഭിക്ഖൂഹി അത്ഥോ ഹോതി, ത്വം അത്തനോ പരിസായ സദ്ധിം നിവത്തസ്സൂ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഥേരോ പരിസം ആദായ നിവത്തി. ഭിക്ഖൂ ഉപജ്ഝായിംസു ‘‘ദിട്ഠം വോ, ആവുസോ, നനു ഇദാനേവ അമ്ഹേഹി വുത്തം ‘മഹാകസ്സപോ കസ്മാ ചീവരാനി ധോവതി, ന ഏസോ സത്ഥാരാ സദ്ധിം ഗമിസ്സതീ’തി, യം അമ്ഹേഹി വുത്തം, തദേവ ജാത’’ന്തി. സത്ഥാ ഭിക്ഖൂനം കഥം സുത്വാ നിവത്തിത്വാ ഠിതോ ആഹ – ‘‘ഭിക്ഖവേ, കിം നാമേതം കഥേഥാ’’തി? ‘‘മഹാകസ്സപത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേമ, ഭന്തേ’’തി അത്തനാ കഥിതനിയാമേനേവ സബ്ബം ആരോചേസും. തം സുത്വാ സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേ കസ്സപം ‘കുലേസു ച പച്ചയേസു ച ലഗ്ഗോ’തി വദേഥ, സോ ‘മമ വചനം കരിസ്സാമീ’തി നിവത്തോ. ഏസോ ഹി പുബ്ബേ പത്ഥനം കരോന്തോയേവ ‘ചതൂസു പച്ചയേസു അലഗ്ഗോ ചന്ദൂപമോ ഹുത്വാ കുലാനി ഉപസങ്കമിതും സമത്ഥോ ഭവേയ്യ’ന്തി പത്ഥനം അകാസി. നത്ഥേതസ്സ ¶ കുലേ വാ പച്ചയേ വാ ലഗ്ഗോ, അഹം ചന്ദോപമപ്പടിപദഞ്ചേവ (സം. നി. ൨.൧൪൬) അരിയവംസപ്പടിപദഞ്ച കഥേന്തോ മമ പുത്തം കസ്സപം ആദിം കത്വാ കഥേസി’’ന്തി ആഹ.

ഭിക്ഖൂ ¶ സത്ഥാരം പുച്ഛിംസു – ‘‘ഭന്തേ, കദാ പന ഥേരേന പത്ഥനാ ഠപിതാ’’തി? ‘‘സോതുകാമാത്ഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. സത്ഥാ തേസം, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സമത്ഥകേ പദുമുത്തരോ നാമ ബുദ്ധോ ലോകേ ഉദപാദീ’’തി വത്വാ പദുമുത്തരപാദമൂലേ തേന ഠപിതപത്ഥനം ആദിം കത്വാ സബ്ബം ഥേരസ്സ പുബ്ബചരിതം കഥേസി. തം ഥേരപാളിയം (ഥേരഗാ. ൧൦൫൪ ആദയോ) വിത്ഥാരിതമേവ. സത്ഥാ പന ഇമം ഥേരസ്സ പുബ്ബചരിതം വിത്ഥാരേത്വാ ‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അഹം ചന്ദോപമപ്പടിപദഞ്ചേവ അരിയവംസപ്പടിപദഞ്ച മമ പുത്തം കസ്സപം ആദിം കത്വാ കഥേസിം, മമ പുത്തസ്സ കസ്സപസ്സ പച്ചയേസു വാ കുലേസു വാ വിഹാരേസു വാ പരിവേണേസു വാ ലഗ്ഗോ നാമ നത്ഥി ¶ , പല്ലലേ ഓതരിത്വാ തത്ഥ ചരിത്വാ ഗച്ഛന്തോ രാജഹംസോ വിയ കത്ഥചി അലഗ്ഗോയേവ മമ പുത്തോ’’തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഉയ്യുഞ്ജന്തി സതീമന്തോ, ന നികേതേ രമന്തി തേ;

ഹംസാവ പല്ലലം ഹിത്വാ, ഓകമോകം ജഹന്തി തേ’’തി.

തത്ഥ ¶ ഉയ്യുഞ്ജന്തി സതീമന്തോതി സതിവേപുല്ലപ്പത്താ ഖീണാസവാ അത്തനാ പടിവിദ്ധഗുണേസു ഝാനവിപസ്സനാദീസു ആവജ്ജനസമാപജ്ജനവുട്ഠാനാധിട്ഠാനപച്ചവേക്ഖണാഹി യുഞ്ജന്തി ഘടേന്തി. ന നികേതേ രമന്തി തേതി തേസം ആലയേ രതി നാമ നത്ഥി. ഹംസാവാതി ദേസനാസീസമേതം, അയം പനേത്ഥ അത്ഥോ – യഥാ ഗോചരസമ്പന്നേ പല്ലലേ സകുണാ അത്തനോ ഗോചരം ഗഹേത്വാ ഗമനകാലേ ‘‘മമ ഉദകം, മമ പദുമം, മമ ഉപ്പലം, മമ കണ്ണികാ’’തി തസ്മിം ഠാനേ കഞ്ചി ആലയം അകത്വാ അനപേക്ഖാവ തം ഠാനം പഹായ ഉപ്പതിത്വാ ആകാസേ കീളമാനാ ഗച്ഛന്തി; ഏവമേവം ഖീണാസവാ യത്ഥ കത്ഥചി വിഹരന്താപി കുലാദീസു അലഗ്ഗാ ഏവ വിഹരിത്വാ ഗമനസമയേപി തം ഠാനം പഹായ ഗച്ഛന്താ ‘‘മമ വിഹാരോ, മമ പരിവേണം, മമൂപട്ഠാകാ’’തി അനാലയാ അനുപേക്ഖാവ ഗച്ഛന്തി. ഓകമോകന്തി ആലയാലയം, സബ്ബാലയേ പരിച്ചജന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

യേസം ¶ സന്നിചയോ നത്ഥീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ആയസ്മന്തം ബേലട്ഠസീസം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിരായസ്മാ അന്തോഗാമേ ഏകം വീഥിം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ പുന അപരം വീഥിം ചരിത്വാ സുക്ഖം കൂരം ആദായ വിഹാരം ഹരിത്വാ പടിസാമേത്വാ ‘‘നിബദ്ധം പിണ്ഡപാതപരിയേസനം നാമ ദുക്ഖ’’ന്തി കതിപാഹം ഝാനസുഖേന വീതിനാമേത്വാ ആഹാരേന അത്ഥേ സതി തം പരിഭുഞ്ജതി. ഭിക്ഖൂ ഞത്വാ ഉജ്ഝായിത്വാ തമത്ഥം ഭഗവതോ ആരോചേസും. സത്ഥാ ഏതസ്മിം നിദാനേ ആയതിം സന്നിധികാരപരിവജ്ജനത്ഥായ ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേത്വാപി ഥേരേന പന അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേ ¶ അപ്പിച്ഛതം നിസ്സായ കതത്താ തസ്സ ദോസാഭാവം പകാസേന്തോ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യേസം സന്നിചയോ നത്ഥി, യേ പരിഞ്ഞാതഭോജനാ;

സുഞ്ഞതോ അനിമിത്തോ ച, വിമോക്ഖോ യേസം ഗോചരോ;

ആകാസേവ സകുന്താനം, ഗതി തേസം ദുരന്നയാ’’തി.

തത്ഥ സന്നിചയോതി ദ്വേ സന്നിചയാ – കമ്മസന്നിചയോ ച, പച്ചയസന്നിചയോ ച. തേസു കുസലാകുസലകമ്മം കമ്മസന്നിചയോ നാമ, ചത്താരോ പച്ചയാ പച്ചയസന്നിചയോ നാമ. തത്ഥ വിഹാരേ വസന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏകം ഗുളപിണ്ഡം, ചതുഭാഗമത്തം സപ്പിം, ഏകഞ്ച തണ്ഡുലനാളിം ഠപേന്തസ്സ പച്ചയസന്നിചയോ നത്ഥി, തതോ ഉത്തരി ഹോതി. യേസം അയം ദുവിധോപി സന്നിചയോ നത്ഥി. പരിഞ്ഞാതഭോജനാതി ¶ തീഹി പരിഞ്ഞാഹി പരിഞ്ഞാതഭോജനാ. യാഗുആദീനഞ്ഹി യാഗുഭാവാദിജാനനം ഞാതപരിഞ്ഞാ, ആഹാരേ പടികൂലസഞ്ഞാവസേന പന ഭോജനസ്സ പരിജാനനം തീരണപരിഞ്ഞാ, കബളീകാരാഹാരേ ഛന്ദരാഗഅപകഡ്ഢനഞാണം പഹാനപരിഞ്ഞാ. ഇമാഹി തീഹി പരിഞ്ഞാഹി യേ പരിഞ്ഞാതഭോജനാ. സുഞ്ഞതോ അനിമിത്തോ ചാതി ഏത്ഥ അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖോപി ഗഹിതോയേവ. തീണിപി ചേതാനി നിബ്ബാനസ്സേവ നാമാനി. നിബ്ബാനഞ്ഹി രാഗദോസമോഹാനം അഭാവേന സുഞ്ഞതോ, തേഹി ച വിമുത്തന്തി സുഞ്ഞതോ വിമോക്ഖോ, തഥാ രാഗാദിനിമിത്താനം അഭാവേന അനിമിത്തം, തേഹി ച വിമുത്തന്തി അനിമിത്തോ വിമോക്ഖോ, രാഗാദിപണിധീനം പന അഭാവേന അപ്പണിഹിതം ¶ , തേഹി ച വിമുത്തന്തി അപ്പണിഹിതോ വിമോക്ഖോതി വുച്ചതി. ഫലസമാപത്തിവസേന തം ആരമ്മണം കത്വാ വിഹരന്താനം അയം തിവിധോ വിമോക്ഖോ യേസം ഗോചരോ. ഗതി തേസം ദുരന്നയാതി യഥാ നാമ ആകാസേന ഗതാനം സകുണാനം പദനിക്ഖേപസ്സ അദസ്സനേന ഗതി ദുരന്നയാ ന സക്കാ ജാനിതും, ഏവമേവ യേസം അയം ദുവിധോ സന്നിചയോ നത്ഥി, ഇമാഹി ച തീഹി പരിഞ്ഞാഹി പരിഞ്ഞാതഭോജനാ, യേസഞ്ച ¶ അയം വുത്തപ്പകാരോ വിമോക്ഖോ ഗോചരോ, തേസം തയോ ഭവാ, ചതസ്സോ യോനിയോ, പഞ്ച ഗതിയോ, സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ, നവ സത്താവാസാതി ഇമേസു പഞ്ചസു കോട്ഠാസേസു ഇമിനാ നാമ ഗതാതി ഗമനസ്സ അപഞ്ഞായനതോ ഗതി ദുരന്നയാ ന സക്കാ പഞ്ഞാപേതുന്തി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

യസ്സാസവാതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ അനുരുദ്ധത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ദിവസേ ഥേരോ ജിണ്ണചീവരോ സങ്കാരകൂടാദീസു ചീവരം പരിയേസതി. തസ്സ ഇതോ തതിയേ അത്തഭാവേ പുരാണദുതിയികാ താവതിംസഭവനേ നിബ്ബത്തിത്വാ ജാലിനീ നാമ ദേവധീതാ അഹോസി. സാ ഥേരം ചോളകാനി പരിയേസമാനം ദിസ്വാ ഥേരസ്സ അത്ഥായ തേരസഹത്ഥായതാനി ചതുഹത്ഥവിത്ഥതാനി തീണി ദിബ്ബദുസ്സാനി ഗഹേത്വാ ‘‘സചാഹം ഇമാനി ഇമിനാ നീഹാരേന ദസ്സാമി, ഥേരോ ന ഗണ്ഹിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തസ്സ ചോളകാനി പരിയേസമാനസ്സ പുരതോ ഏകസ്മിം സങ്കാരകൂടേ യഥാ നേസം ദസന്തമത്തമേവ പഞ്ഞായതി, തഥാ ഠപേസി. ഥേരോ തേന മഗ്ഗേന ¶ ചോളകപരിയേസമാനം ചരന്തോ നേസം ദസന്തം ദിസ്വാ തത്ഥേവ ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢമാനോ വുത്തപ്പമാണാനി ദിബ്ബദുസ്സാനി ദിസ്വാ ‘‘ഉക്കട്ഠപംസുകൂലം വത ഇദ’’ന്തി ആദായ പക്കാമി. അഥസ്സ ചീവരകരണദിവസേ സത്ഥാ പഞ്ചസതഭിക്ഖുപരിവാരോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ നിസീദി, അസീതിമഹാഥേരാപി തത്ഥേവ നിസീദിംസു, ചീവരം സിബ്ബേതും മഹാകസ്സപത്ഥേരോ മൂലേ നിസീദി, സാരിപുത്തത്ഥേരോ മജ്ഝേ, ആനന്ദത്ഥേരോ അഗ്ഗേ, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ സുത്തം വട്ടേസി, സത്ഥാ സൂചിപാസകേ ¶ ആവുണി, മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ യേന യേന അത്ഥോ, തം തം ഉപനേന്തോ വിചരി.

ദേവധീതാപി അന്തോഗാമം പവിസിത്വാ ‘‘ഭോന്താ അയ്യസ്സ നോ അനുരുദ്ധത്ഥേരസ്സ ചീവരം കരോന്തോ സത്ഥാ അസീതിമഹാസാവകപരിവുതോ പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം വിഹാരേ നിസീദി, യാഗുആദീനി ആദായ വിഹാരം ഗച്ഛഥാ’’തി ഭിക്ഖം സമാദപേസി. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോപി അന്തരാഭത്തേ മഹാജമ്ബുപേസിം ആഹരി, പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ പരിക്ഖീണം ഖാദിതും നാസക്ഖിംസു. സക്കോ ചീവരകരണട്ഠാനേ ഭൂമിപരിഭണ്ഡമകാസി, ഭൂമി അലത്തകരസരഞ്ജിതാ വിയ അഹോസി. ഭിക്ഖൂഹി പരിഭുത്താവസേസാനം യാഗുഖജ്ജകഭത്താനം മഹാരാസി അഹോസി. ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝായിംസു ‘‘ഏത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം ¶ കിം ഏവംബഹുകേഹി യാഗുആദീഹി, നനു നാമ പമാണം സല്ലക്ഖേത്വാ ഏത്തകം നാമ ആഹരഥാ’’തി ഞാതകാ ച ഉപട്ഠാകാ ച വത്തബ്ബാ സിയും, അനുരുദ്ധത്ഥേരോ അത്തനോ ഞാതിഉപട്ഠാകാനം ബഹുഭാവം ഞാപേതുകാമോ മഞ്ഞേ’’തി, അഥ നേ സത്ഥാ ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, കഥേഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇദം നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘കിം പന തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, ‘ഇദം അനുരുദ്ധേന ആഹരാപിത’ന്തി മഞ്ഞഥാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ അനുരുദ്ധോ ഏവരൂപം വദേതി. ന ഹി ഖീണാസവാ പച്ചയപടിസംയുത്തം കഥം കഥേന്തി, അയം പന പിണ്ഡപാതോ ദേവതാനുഭാവേന നിബ്ബത്തോ’’തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യസ്സാസവാ ¶ പരിക്ഖീണാ, ആഹാരേ ച അനിസ്സിതോ;

സുഞ്ഞതോ അനിമിത്തോ ച, വിമോക്ഖോ യസ്സ ഗോചരോ;

ആകാസേവ സകുന്താനം, പദം തസ്സ ദുരന്നയ’’ന്തി.

തത്ഥ യസ്സാസവാതി യസ്സ ചത്താരോ ആസവാ പരിക്ഖീണാ. ആഹാരേ ച അനിസ്സിതോതി ആഹാരസ്മിഞ്ച തണ്ഹാദിട്ഠിനിസ്സയേഹി അനിസ്സിതോ. പദം തസ്സ ദുരന്നയന്തി യഥാ ആകാസേ ഗച്ഛന്താനം സകുണാനം ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ പാദേഹി അക്കമിത്വാ ഗതാ, ഇദം ഠാനം ഉരേന പഹരിത്വാ ഗതാ, ഇദം സീസേന, ഇദം പക്ഖേഹീ’’തി ന സക്കാ ഞാതും, ഏവമേവ ഏവരൂപസ്സ ഭിക്ഖുനോ ‘‘നിരയപദേന വാ ഗതോ, തിരച്ഛാനയോനിപദേന വാ’’തിആദിനാ നയേന പദം പഞ്ഞാപേതും നാമ ന സക്കോതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തി ഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

യസ്സിന്ദ്രിയാനീതി ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ പുബ്ബാരാമേ വിഹരന്തോ മഹാകച്ചായനത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ഭഗവാ മഹാപവാരണായ മിഗാരമാതുയാ പാസാദസ്സ ഹേട്ഠാ മഹാസാവകപരിവുതോ നിസീദി. തസ്മിം സമയേ മഹാകച്ചായനത്ഥേരോ അവന്തീസു വിഹരതി. സോ പനായസ്മാ ദൂരതോപി ആഗന്ത്വാ ധമ്മസ്സവനം പഗ്ഗണ്ഹാതിയേവ. തസ്മാ മഹാഥേരാ നിസീദന്താ മഹാകച്ചായനത്ഥേരസ്സ ആസനം ഠപേത്വാ നിസീദിംസു. സക്കോ ദേവരാജാ ദ്വീഹി ദേവലോകേഹി ദേവപരിസായ സദ്ധിം ആഗന്ത്വാ ദിബ്ബഗന്ധമാലാദീഹി സത്ഥാരം പൂജേത്വാ ഠിതോ മഹാകച്ചായനത്ഥേരം അദിസ്വാ കിം നു ഖോ മമ, അയ്യോ, ന ദിസ്സതി, സാധു ഖോ പനസ്സ സചേ ആഗച്ഛേയ്യാതി. ഥേരോപി തം ഖണഞ്ഞേവ ആഗന്ത്വാ അത്തനോ ആസനേ നിസിന്നമേവ അത്താനം ദസ്സേസി. സക്കോ ഥേരം ദിസ്വാ ഗോപ്ഫകേസു ദള്ഹം ഗഹേത്വാ ‘‘സാധു വത മേ, അയ്യോ, ആഗതോ, അഹം അയ്യസ്സ ആഗമനമേവ പച്ചാസീസാമീ’’തി വത്വാ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി പാദേ സമ്ബാഹിത്വാ ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജേത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝായിംസു. ‘‘സക്കോ മുഖം ¶ ഓലോകേത്വാ സക്കാരം കരോതി, അവസേസമഹാസാവകാനം ഏവരൂപം സക്കാരം അകരിത്വാ മഹാകച്ചായനം ദിസ്വാ വേഗേന ഗോപ്ഫകേസു ¶ ഗഹേത്വാ ‘സാധു വത മേ, അയ്യോ, ആഗതോ, അഹം അയ്യസ്സ ആഗമനമേവ പച്ചാസീസാമീ’തി വത്വാ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി പാദേ സമ്ബാഹിത്വാ പൂജേത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം ഠിതോ’’തി. സത്ഥാ തേസം തം കഥം സുത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തേന മഹാകച്ചായനേന സദിസാ ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരാ ഭിക്ഖൂ ദേവാനമ്പി മനുസ്സാനമ്പി പിയായേവാ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യസ്സിന്ദ്രിയാനി സമഥങ്ഗതാനി,

ദേവാപി തസ്സ പിഹയന്തി താദിനോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ ¶ – യസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഛേകേന സാരഥിനാ സുദന്താ അസ്സാ വിയ ഛ ഇന്ദ്രിയാനി സമഥം ദന്തഭാവം നിബ്ബിസേവനഭാവം ഗതാനി, തസ്സ നവവിധം മാനം പഹായ ഠിതത്താ പഹീനമാനസ്സ ചതുന്നം ആസവാനം അഭാവേന അനാസവസ്സ. താദിനോതി താദിഭാവസണ്ഠിതസ്സ തഥാരൂപസ്സ ദേവാപി പിഹയന്തി, മനുസ്സാപി ദസ്സനഞ്ച ആഗമനഞ്ച പത്ഥേന്തിയേവാതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മഹാകച്ചായനത്ഥേരവത്ഥു പഞ്ചമം.

പഥവിസമോതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സാരിപുത്തത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ വുട്ഠവസ്സോ ചാരികം പക്കമിതുകാമോ ഭഗവന്തം ആപുച്ഛിത്വാ വന്ദിത്വാ അത്തനോ പരിവാരേന സദ്ധിം നിക്ഖമി. അഞ്ഞേപി ബഹൂ ഭിക്ഖൂ ഥേരം അനുഗച്ഛിംസു. ഥേരോ ച നാമഗോത്തവസേന പഞ്ഞായമാനേ ഭിക്ഖൂ നാമഗോത്തവസേന കഥേത്വാ നിവത്താപേസി. അഞ്ഞതരോ നാമഗോത്തവസേന അപാകടോ ഭിക്ഖു ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ വത മമ്പി നാമഗോത്തവസേന പഗ്ഗണ്ഹന്തോ കഥേത്വാ നിവത്താപേയ്യാ’’തി ഥേരോ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അന്തരേ തം ന സല്ലക്ഖേസി. സോ ‘‘അഞ്ഞേ വിയ ഭിക്ഖൂ ന മം പഗ്ഗണ്ഹാതീ’’തി ഥേരേ ആഘാതം ബന്ധി. ഥേരസ്സപി സങ്ഘാടികണ്ണോ ¶ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ സരീരം ഫുസി, തേനാപി ആഘാതം ബന്ധിയേവ. സോ ‘‘ദാനി ഥേരോ വിഹാരൂപചാരം അതിക്കന്തോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ആയസ്മാ മം, ഭന്തേ, സാരിപുത്തോ തുമ്ഹാകം അഗ്ഗസാവകോമ്ഹീതി കണ്ണസക്ഖലിം ഭിന്ദന്തോ വിയ പഹരിത്വാ അഖമാപേത്വാവ ചാരികം പക്കന്തോ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ഥേരം പക്കോസാപേസി.

തസ്മിം ഖണേ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ ച ആനന്ദത്ഥേരോ ച ചിന്തേസും – ‘‘അമ്ഹാകം അഗ്ഗജേട്ഠഭാതരാ ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ അപഹടഭാവം സത്ഥാ നോ ന ജാനാതി, സീഹനാദം പന ¶ നദാപേതുകാമോ ഭവിസ്സതീതി പരിസം സന്നിപാതാപേസ്സാമാ’’തി. തേ കുഞ്ചികഹത്ഥാ പരിവേണദ്വാരാനി വിവരിത്വാ ‘‘അഭിക്കമഥായസ്മന്തോ ¶ , അഭിക്കമഥായസ്മന്തോ, ഇദാനായസ്മാ സാരിപുത്തോ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സീഹനാദം നദിസ്സതീ’’തി (അ. നി. ൯.൧൧) മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതേസും. ഥേരോപി ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിസീദി. അഥ നം സത്ഥാ തമത്ഥം പുച്ഛി. ഥേരോ ‘‘നായം ഭിക്ഖു മയാ പഹടോ’’തി അവത്വാവ അത്തനോ ഗുണകഥം കഥേന്തോ ‘‘യസ്സ നൂന, ഭന്തേ, കായേ കായഗതാസതി അനുപട്ഠിതാ അസ്സ, സോ ഇധ അഞ്ഞതരം സബ്രഹ്മചാരിം ആസജ്ജ അപ്പടിനിസ്സജ്ജ ചാരികം പക്കമേയ്യാ’’തി വത്വാ ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭന്തേ, പഥവിയം സുചിമ്പി നിക്ഖിപന്തി, അസുചിമ്പി നിക്ഖിപന്തീ’’തിആദിനാ നയേന അത്തനോ പഥവീസമചിത്തതഞ്ച ആപോതേജോവായോ രജോഹരണചണ്ഡാലകുമാരകഉസഭഛിന്നവിസാണസമചിത്തതഞ്ച അഹികുണപാദീഹി വിയ അത്തനോ കായേന അട്ടിയനഞ്ച മേദകഥാലികാ വിയ അത്തനോ കായപരിഹരണഞ്ച പകാസേസി. ഇമാഹി ച പന നവഹി ഉപമാഹി ഥേരേ അത്തനോ ഗുണേ കഥേന്തേ നവസുപി ഠാനേസു ഉദകപരിയന്തം കത്വാ മഹാപഥവീ കമ്പി. രജോഹരണചണ്ഡാലകുമാരകമേദകഥാലികോ പമാനം പന ആഹരണകാലേ പുഥുജ്ജനാ ഭിക്ഖൂ അസ്സൂനി സന്ധാരേതും നാസക്ഖിംസു, ഖീണാസവാനം ധമ്മസംവേഗോ ഉദപാദി.

ഥേരേ അത്തനോ ഗുണം കഥേന്തേയേവ അബ്ഭാചിക്ഖനകസ്സ ¶ ഭിക്ഖുനോ സകലസരീരേ ഡാഹോ ഉപ്പജ്ജി, സോ താവദേവ ഭഗവതോ പാദേസു പതിത്വാ അത്തനോ അബ്ഭാചിക്ഖനദോസം പകാസേത്വാ അച്ചയം ദേസേസി. സത്ഥാ ഥേരം ആമന്തേത്വാ, ‘‘സാരിപുത്ത, ഖമ ഇമസ്സ മോഘപുരിസസ്സ, യാവസ്സ സത്തധാ മുദ്ധാ ന ഫലതീ’’തി ആഹ. ഥേരോ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ‘‘ഖമാമഹം, ഭന്തേ, തസ്സ ആയസ്മതോ, ഖമതു ച മേ സോ ആയസ്മാ, സചേ മയ്ഹം ദോസോ അത്ഥീ’’തി ആഹ. ഭിക്ഖൂ കഥയിംസു ‘‘പസ്സഥ ദാനാവുസോ, ഥേരസ്സ അനോപമഗുണം, ഏവരൂപസ്സ നാമ മുസാവാദേന അബ്ഭാചിക്ഖനകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഉപരി അപ്പമത്തകമ്പി കോപം വാ ദോസം വാ അകത്വാ സയമേവ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ഖമാപേതീ’’തി. ‘‘സത്ഥാ തം കഥം സുത്വാ, ഭിക്ഖവേ, കിം കഥേഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇദം നാമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ, ‘‘ന ഭിക്ഖവേ, സക്കാ സാരിപുത്തസദിസാനം കോപം വാ ദോസം വാ ഉപ്പാദേതും ¶ , മഹാപഥവീസദിസം, ഭിക്ഖവേ, ഇന്ദഖീലസദിസം പസന്നഉദകരഹദസദിസഞ്ച ¶ സാരിപുത്തസ്സ ചിത്ത’’ന്തി വത്വാ അനുസന്ധിം ¶ ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

തസ്സത്ഥോ – ഭിക്ഖവേ, യഥാ നാമ പഥവിയം സുചീനി ഗന്ധമാലാദീനിപി നിക്ഖിപന്തി, അസുചീനി മുത്തകരീസാദീനിപി നിക്ഖിപന്തി, യഥാ നാമ നഗരദ്വാരേ നിഖാതം ഇന്ദഖീലം ദാരകാദയോ ഓമുത്തേന്തിപി ഊഹദന്തിപി, അപരേ പന തം ഗന്ധമാലാദീഹി സക്കരോന്തി. തത്ഥ പഥവിയാ ഇന്ദഖീലസ്സ ച നേവ അനുരോധോ ഉപ്പജ്ജതി, ന വിരോധോ; ഏവമേവ യ്വായം ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു അട്ഠഹി ലോകധമ്മേഹി അകമ്പിയഭാവേന താദി, വതാനം സുന്ദരതായ സുബ്ബതോ. സോ ‘‘ഇമേ മം ചതൂഹി പച്ചയേഹി സക്കരോന്തി, ഇമേ പന ന സക്കരോന്തീ’’തി സക്കാരഞ്ച അസക്കാരഞ്ച കരോന്തേസു നേവ അനുരുജ്ഝതി, നോ വിരുജ്ഝതി, അഥ ഖോ പഥവിസമോ ച ഇന്ദഖിലുപമോ ഏവ ച ഹോതി. യഥാ ¶ ച അപഗതകദ്ദമോ രഹദോ പസന്നോദകോ ഹോതി, ഏവം അപഗതകിലേസതായ രാഗകദ്ദമാദീഹി അകദ്ദമോ വിപ്പസന്നോവ ഹോതി. താദിനോതി തസ്സ പന ഏവരൂപസ്സ സുഗതിദുഗ്ഗതീസു സംസരണവസേന സംസാരാ നാമ ന ഹോന്തീതി.

ദേസനാവസാനേ നവ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിംസൂതി.

൭. കോസമ്ബിവാസീതിസ്സത്ഥേരസാമണേരവത്ഥു

സന്തം തസ്സ മനം ഹോതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ തിസ്സത്ഥേരസ്സ സാമണേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകോ കിര കോസമ്ബിവാസീ കുലപുത്തോ സത്ഥു സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധുപസമ്പദോ ‘‘കോസമ്ബിവാസീതിസ്സത്ഥേരോ’’തി പഞ്ഞായി. തസ്സ കോസമ്ബിയം വുട്ഠവസ്സസ്സ ¶ ഉപട്ഠാകോ തിചീവരഞ്ചേവ ¶ സപ്പിഫാണിതഞ്ച ആഹരിത്വാ പാദമൂലേ ഠപേസി. അഥ നം ഥേരോ ആഹ – ‘‘കിം ഇദം ഉപാസകാ’’തി. ‘‘നനു മയാ, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ വസ്സം വാസിതാ, അമ്ഹാകഞ്ച വിഹാരേ വുട്ഠവസ്സാ ഇമം ലാഭം ലഭന്തി, ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഹോതു, ഉപാസക, ന മയ്ഹം ഇമിനാ അത്ഥോ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘മമ സന്തികേ കപ്പിയകാരകോ സാമണേരോപി നത്ഥി, ആവുസോ’’തി. ‘‘സചേ, ഭന്തേ, കപ്പിയകാരകോ നത്ഥി, മമ പുത്തോ അയ്യസ്സ സന്തികേ സാമണേരോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ഥേരോ അധിവാസേസി. ഉപാസകോ സത്തവസ്സികം അത്തനോ പുത്തം ഥേരസ്സ സന്തികം നേത്വാ ‘‘ഇമം പബ്ബാജേഥാ’’തി അദാസി. അഥസ്സ ഥേരോ കേസേ തേമേത്വാ തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം ദത്വാ പബ്ബാജേസി ¶ . സോ ഖുരഗ്ഗേയേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി.

ഥേരോ തം പബ്ബാജേത്വാ അഡ്ഢമാസം തത്ഥ വസിത്വാ ‘‘സത്ഥാരം പസ്സിസ്സാമീ’’തി സാമണേരം ഭണ്ഡകം ഗാഹാപേത്വാ ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഏകം വിഹാരം പാവിസി. സാമണേരോ ഉപജ്ഝായസ്സ സേനാസനം ഗഹേത്വാ പടിജഗ്ഗി. തസ്സ തം പടിജഗ്ഗന്തസ്സേവ വികാലോ ജാതോ, തേന അത്തനോ സേനാസനം പടിജഗ്ഗിതും നാസക്ഖി. അഥ നം ഉപട്ഠാനവേലായം ആഗന്ത്വാ നിസിന്നം ഥേരോ പുച്ഛി – ‘‘സാമണേര, അത്തനോ വസനട്ഠാനം പടിജഗ്ഗിത’’ന്തി? ‘‘ഭന്തേ, പടിജഗ്ഗിതും ഓകാസം നാലത്ഥ’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി മമ വസനട്ഠാനേയേവ വസ, ദുക്ഖം തേ ആഗന്തുകട്ഠാനേ ബഹി വസിതു’’ന്തി തം ഗഹേത്വാവ സേനാസനം പാവിസി. ഥേരോ പന പുഥുജ്ജനോ നിപന്നമത്തോവ നിദ്ദം ഓക്കമി. സാമണേരോ ചിന്തേസി – ‘‘അജ്ജ മേ ഉപജ്ഝായേന സദ്ധിം തതിയോ ദിവസോ ഏകസേനാസനേ വസന്തസ്സ, ‘സചേ നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായിസ്സാമി, ഥേരോ സഹസേയ്യം ആപജ്ജേയ്യാ’തി നിസിന്നകോവ വീതിനാമേസ്സാമീ’’തി ഉപജ്ഝായസ്സ മഞ്ചകസമീപേ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസിന്നകോവ രത്തിം വീതിനാമേസി. ഥേരോ പച്ചൂസകാലേ പച്ചുട്ഠായ ‘‘സാമണേരം നിക്ഖമാപേതും വട്ടതീ’’തി മഞ്ചകപസ്സേ ഠപിതബീജനിം ഗഹേത്വാ ബീജനിപത്തസ്സ അഗ്ഗേന സാമണേരസ്സ കടസാരകം പഹരിത്വാ ബീജനിം ഉദ്ധം ഉക്ഖിപന്തോ ¶ ‘‘സാമണേര, ബഹി നിക്ഖമാ’’തി ആഹ, ബീജനിപത്തദണ്ഡകോ അക്ഖിമ്ഹി പടിഹഞ്ഞി, താവദേവ അക്ഖി ഭിജ്ജി. സോ ‘‘കിം, ഭന്തേ’’തി വത്വാ ഉട്ഠായ ‘‘ബഹി നിക്ഖമാ’’തി വുത്തേ ‘‘അക്ഖി മേ, ഭന്തേ, ഭിന്ന’’ന്തി അവത്വാ ഏകേന ഹത്ഥേന പടിച്ഛാദേത്വാ നിക്ഖമി. വത്തകരണകാലേ ച പന ‘‘അക്ഖി മേ ഭിന്ന’’ന്തി തുണ്ഹീ അനിസീദിത്വാ ഏകേന ഹത്ഥേന അക്ഖിം ഗഹേത്വാ ഏകേന ഹത്ഥേന ¶ മുട്ഠിസമ്മുഞ്ജനിം ആദായ വച്ചകുടിഞ്ച മുഖധോവനട്ഠാനഞ്ച സമ്മജ്ജിത്വാ മുഖധോവനോദകഞ്ച ഠപേത്വാ പരിവേണം സമ്മജ്ജി. സോ ഉപജ്ഝായസ്സ ദന്തകട്ഠം ദദമാനോ ഏകേനേവ ഹത്ഥേന അദാസി.

അഥ നം ഉപജ്ഝായോ ആഹ – ‘‘അസിക്ഖിതോ വതായം സാമണേരോ, ആചരിയുപജ്ഝായാനം ഏകേന ¶ ഹത്ഥേന ദന്തകട്ഠം ദാതും ന വട്ടതീ’’തി. ജാനാമഹം, ഭന്തേ, ‘‘ന ഏവം വട്ടതീ’’തി, ഏകോ പന മേ ഹത്ഥോ ന തുച്ഛോതി. ‘‘കിം സാമണേരാ’’തി? സോ ആദിതോ പട്ഠായ തം പവത്തിം ആരോചേസി. ഥേരോ സുത്വാവ സംവിഗ്ഗമാനസോ ‘‘അഹോ വത മയാ ഭാരിയം കമ്മം കത’’ന്തി വത്വാ ‘‘ഖമാഹി മേ, സപ്പുരിസ, നാഹമേതം ജാനാമി, അവസ്സയോ മേ ഹോഹീ’’തി അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ സത്തവസ്സികദാരകസ്സ പാദമൂലേ ഉക്കുടികം നിസീദി. അഥ നം സാമണേരോ ആഹ – ‘‘നാഹം, ഭന്തേ, ഏതദത്ഥായ കഥേസിം, തുമ്ഹാകം ചിത്തം ¶ അനുരക്ഖന്തേന മയാ ഏവം വുത്തം നേവേത്ഥ തുമ്ഹാകം ദോസോ അത്ഥി, ന മയ്ഹം. വട്ടസ്സേവേസോ ദോസോ, മാ ചിന്തയിത്ഥ, മയാ തുമ്ഹാകം വിപ്പടിസാരം രക്ഖന്തേനേവ നാരോചിത’’ന്തി. ഥേരോ സാമണേരേന അസ്സാസിയമാനോപി അനസ്സാസിത്വാ ഉപ്പന്നസംവേഗോ സാമണേരസ്സ ഭണ്ഡകം ഗഹേത്വാ സത്ഥു സന്തികം പായാസി. സത്ഥാപിസ്സ ആഗമനം ഓലോകേന്തോവ നിസീദി. സോ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ സത്ഥാരാ സദ്ധിം പടിസമ്മോദനം കത്വാ ‘‘ഖമനീയം തേ ഭിക്ഖു, കിഞ്ചി അതിരേകം അഫാസുകം അത്ഥീ’’തി പുച്ഛിതോ ആഹ – ‘‘ഖമനീയം, ഭന്തേ, നത്ഥി മേ കിഞ്ചി അതിരേകം അഫാസുകം, അപിച ഖോ പന മേ അയം ദഹരസാമണേരോ വിയ അഞ്ഞോ അതിരേകഗുണോ ന ദിട്ഠപുബ്ബോ’’തി. ‘‘കിം പന ഇമിനാ കതം ഭിക്ഖൂ’’തി. സോ ആദിതോ പട്ഠായ സബ്ബം തം പവത്തിം ഭഗവതോ ആരോചേന്തോ ആഹ – ‘‘ഏവം, ഭന്തേ, മയാ ഖമാപിയമാനോ മം ഏവം വദേസി ‘നേവേത്ഥ തുമ്ഹാകം ദോസോ അത്ഥി, ന മയ്ഹം. വട്ടസ്സേവേസോ ദോസോ, തുമ്ഹേ മാ ചിന്തയിത്ഥാ’തി, ഇതി മം അസ്സാസേസിയേവ, മയി നേവ കോപം, ന ദോസമകാസി, ന മേ, ഭന്തേ, ഏവരൂപോ ഗുണസമ്പന്നോ ദിട്ഠപുബ്ബോ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ഭിക്ഖു ഖീണാസവാ നാമ ന കസ്സചി കുപ്പന്തി, ന ദുസ്സന്തി, സന്തിന്ദ്രിയാ സന്തമാനസാവ ഹോന്തീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സന്തം ¶ തസ്സ മനം ഹോതി, സന്താ വാചാ ച കമ്മ ച;

സമ്മദഞ്ഞാ വിമുത്തസ്സ, ഉപസന്തസ്സ താദിനോ’’തി.

തത്ഥ സന്തം തസ്സാതി തസ്സ ഖീണാസവസാമണേരസ്സ അഭിജ്ഝാദീനം അഭാവേന മനം സന്തമേവ ഹോതി ഉപസന്തം നിബ്ബുതം ¶ . തഥാ മുസാവാദാദീനം അഭാവേന വാചാ ച പാണാതിപാതാദീനം അഭാവേന കായകമ്മഞ്ച സന്തമേവ ഹോതി. സമ്മദഞ്ഞാ വിമുത്തസ്സാതി നയേന ഹേതുനാ ജാനിത്വാ പഞ്ചഹി വിമുത്തീഹി വിമുത്തസ്സ. ഉപസന്തസ്സാതി അബ്ഭന്തരേ രാഗാദീനം ഉപസമേന ഉപസന്തസ്സ. താദിനോതി തഥാരൂപസ്സ ഗുണസമ്പന്നസ്സാതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ കോസമ്ബിവാസീതിസ്സത്ഥേരോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. സേസമഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

കോസമ്ബിവാസീതിസ്സത്ഥേരസാമണേരവത്ഥു സത്തമം.

അസ്സദ്ധോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സാരിപുത്തത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ തിംസമത്താ ആരഞ്ഞകാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥു സന്തികം ആഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ നിസീദിംസു. സത്ഥാ തേസം സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തസ്സൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ സാരിപുത്തത്ഥേരം ആമന്തേത്വാ ‘‘സദ്ദഹസി ത്വം, സാരിപുത്ത, സദ്ധിന്ദ്രിയം ഭാവിതം ബഹുലീകതം അമതോഗധം ഹോതി അമതപരിയോസാന’’ന്തി (സം. നി. ൫.൫൧൪) ഏവം പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ആരബ്ഭ പഞ്ഹം പുച്ഛി. ഥേരോ ‘‘ന ഖ്വാഹം, ഭന്തേ, ഏത്ഥ ഭഗവതോ സദ്ധായ ഗച്ഛാമി, സദ്ധിന്ദ്രിയം…പേ… അമതപരിയോസാനം. യേസഞ്ഹേതം, ഭന്തേ, അഞ്ഞാതം അസ്സ അദിട്ഠം അവിദിതം അസച്ഛികതം അഫസ്സിതം പഞ്ഞായ, തേ തത്ഥ പരേസം ¶ സദ്ധായ ഗച്ഛേയ്യും. സദ്ധിന്ദ്രിയം…പേ… അമതപരിയോസാന’’ന്തി (സം. നി. ൫.൫൧൪) ഏവം തം പഞ്ഹം ബ്യാകാസി. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘സാരിപുത്തത്ഥേരോ മിച്ഛാഗഹണം നേവ വിസ്സജ്ജേസി, അജ്ജാപി സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ന സദ്ദഹതിയേവാ’’തി. തം സുത്വാ സത്ഥാ ‘‘കിം നാമേതം, ഭിക്ഖവേ, വദേഥ. അഹഞ്ഹി ‘പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി അഭാവേത്വാ സമഥവിപസ്സനം അവഡ്ഢേത്വാ ¶ മഗ്ഗഫലാനി സച്ഛികാതും സമത്ഥോ നാമ അത്ഥീതി സദ്ദഹസി ത്വം സാരിപുത്തോ’തി പുച്ഛിം. സോ ‘ഏവം സച്ഛികരോന്തോ അത്ഥി നാമാതി ന സദ്ദഹാമി, ഭന്തേ’തി കഥേസി. ന ദിന്നസ്സ വാ കതസ്സ വാ ഫലം വിപാകം ന സദ്ദഹതി, നാപി ബുദ്ധാദീനം ഗുണം ന സദ്ദഹതി. ഏസോ പന അത്തനാ പടിവിദ്ധേസു ഝാനവിപസ്സനാമഗ്ഗഫലധമ്മേസു പരേസം സദ്ധായ ന ഗച്ഛതി. തസ്മാ അനുപവജ്ജോ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അസ്സദ്ധോ അകതഞ്ഞൂ ച, സന്ധിച്ഛേദോ ച യോ നരോ,

ഹതാവകാസോ വന്താസോ, സ വേ ഉത്തമപോരിസോ’’തി.

തസ്സഥോ – അത്തനോ പടിവിദ്ധഗുണം പരേസം കഥായ ന സദ്ദഹതീതി അസ്സദ്ധോ. അകതം നിബ്ബാനം ¶ ജാനാതീതി അകതഞ്ഞൂ ¶ , സച്ഛികതനിബ്ബാനോതി അത്ഥോ. വട്ടസന്ധിം, സംസാരസന്ധിം ഛിന്ദിത്വാ ഠിതോതി സന്ധിച്ഛേദോ. കുസലാകുസലകമ്മബീജസ്സ ഖീണത്താ നിബ്ബത്തനാവകാസോ ഹതോ അസ്സാതി ഹതാവകാസോ. ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി കത്തബ്ബകിച്ചസ്സ കതത്താ,സബ്ബാ ആസാ ഇമിനാ വന്താതി വന്താസോ. സോ ഏവരൂപോ നരോ. പടിവിദ്ധലോകുത്തരധമ്മതായ പുരിസേസു ഉത്തമഭാവം പത്തോതി പുരിസുത്തമോതി.

ഗാഥാവസാനേ തേ ആരഞ്ഞകാ തിംസമത്താ ഭിക്ഖൂ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിംസു. സേസജനസ്സാപി സത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ഗാമേ വാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഖദിരവനിയരേവതത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ആയസ്മാ ഹി സാരിപുത്തോ സത്താസീതികോടിധനം പഹായ പബ്ബജിത്വാ ചാലാ, ഉപചാലാ, സീസൂപചാലാതി തിസ്സോ ഭഗിനിയോ, ചുന്ദോ ഉപസേനോതി ഇമേ ദ്വേ ച ഭാതരോ പബ്ബാജേസി. രേവതകുമാരോ ഏകോവ ഗേഹേ അവസിട്ഠോ. അഥസ്സ മാതാ ചിന്തേസി – ‘‘മമ പുത്തോ ¶ ഉപതിസ്സോ ഏത്തകം ¶ ധനം പഹായ പബ്ബജിത്വാ തിസ്സോ ച ഭഗിനിയോ ദ്വേ ച ഭാതരോ പബ്ബാജേസി, രേവതോ ഏകോവ അവസേസോ. സചേ ഇമമ്പി പബ്ബാജേസ്സതി, ഏത്തകം നോ ധനം നസ്സിസ്സതി, കുലവംസോ പച്ഛിജ്ജിസ്സതി, ദഹരകാലേയേവ നം ഘരാവാസേന ബന്ധിസ്സാമീ’’തി. സാരിപുത്തത്ഥേരോപി പടികച്ചേവ ഭിക്ഖൂ ആണാപേസി ‘‘സചേ, ആവുസോ, രേവതോ പബ്ബജിതുകാമോ ആഗച്ഛതി, ആഗതമത്തമേവ നം പബ്ബാജേയ്യാഥ, മമ മാതാപിതരോ മിച്ഛാദിട്ഠികാ, കിം തേഹി ആപുച്ഛിതേഹി, അഹമേവ തസ്സ മാതാ ച പിതാ ചാ’’തി. മാതാപിസ്സ രേവതകുമാരം സത്തവസ്സികമേവ ഘരബന്ധനേന ബന്ധിതുകാമാ സമാനജാതികേ കുലേ ദാരികം വാരേത്വാ ദിവസം വവത്ഥപേത്വാ കുമാരം മണ്ഡേത്വാ പസാധേത്വാ മഹതാ പരിവാരേന സദ്ധിം ആദായ കുമാരികായ ഞാതിഘരം അഗമാസി. അഥ നേസം കതമങ്ഗലാനം ദ്വിന്നമ്പി ഞാതകേസു സന്നിപതിതേസു ഉദകപാതിയം ഹത്ഥേ ഓതാരേത്വാ മങ്ഗലാനി വത്വാ കുമാരികായ വുഡ്ഢിം ആകങ്ഖമാനാ ഞാതകാ ‘‘തവ അയ്യികായ ദിട്ഠധമ്മം പസ്സ, അയ്യികാ വിയ ചിരം ജീവ, അമ്മാ’’തി ആഹംസു. രേവതകുമാരോ ‘‘കോ നു ഖോ ഇമിസ്സാ അയ്യികായ ദിട്ഠധമ്മോ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘കതരാ ¶ ഇമിസ്സാ അയ്യികാ’’തി പുച്ഛി. അഥ നം ആഹംസു, ‘‘താത, കിം ന പസ്സസി ഇമം വീസവസ്സസതികം ഖണ്ഡദന്തം പലിതകേസം ¶ വലിത്തചം തിലകാഹതഗത്തം ഗോപാനസിവങ്കം, ഏസാ ഏതിസ്സാ അയ്യികാ’’തി. ‘‘കിം പന അയമ്പി ഏവരൂപാ ഭവിസ്സതീ’’തി? ‘‘സചേ ജീവിസ്സതി, ഭവിസ്സതി, താതാ’’തി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘ഏവരൂപമ്പി നാമ സരീരം ജരായ ഇമം വിപ്പകാരം പാപുണിസ്സതി, ഇമം മേ ഭാതരാ ഉപതിസ്സേന ദിട്ഠം ഭവിസ്സതി, അജ്ജേവ മയാ പലായിത്വാ പബ്ബജിതും വട്ടതീ’’തി. അഥ നം ഞാതകാ കുമാരികായ സദ്ധിം ഏകയാനം ആരോപേത്വാ ആദായ പക്കമിംസു.

സോ ഥോകം ഗന്ത്വാ സരീരകിച്ചം അപദിസിത്വാ ‘‘ഠപേഥ താവ യാനം, ഓതരിത്വാ ആഗമിസ്സാമീ’’തി യാനാ ഓതരിത്വാ ഏകസ്മിം ഗുമ്ബേ ഥോകം പപഞ്ചം കത്വാ അഗമാസി. പുനപി ഥോകം ഗന്ത്വാ തേനേവ അപദേസേന ഓതരിത്വാ അഭിരുഹി, പുനപി തഥേവ അകാസി. അഥസ്സ ഞാതകാ ‘‘അദ്ധാ ഇമസ്സ ഉട്ഠാനാനി വത്തന്തീ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ നാതിദള്ഹം ആരക്ഖം കരിംസു. സോ പുനപി ഥോകം ഗന്ത്വാ തേനേവ അപദേസേന ഓതരിത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ പാജേന്തോ പുരതോ ഗച്ഛഥ, മയം പച്ഛതോ സണികം ആഗമിസ്സാമാ’’തി വത്വാ ഓതരിത്വാ ഗുമ്ബാഭിമുഖോ അഹോസി. ഞാതകാപിസ്സ ‘‘പച്ഛതോ ആഗമിസ്സതീ’’തി സഞ്ഞായ യാനം പാജേന്താ ¶ ഗമിംസു. സോപി ¶ തതോ പലായിത്വാ ഏകസ്മിം പദേസേ തിംസമത്താ ഭിക്ഖൂ വസന്തി, തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘പബ്ബാജേഥ മം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ആവുസോ, ത്വം സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതോ, മയം തേ രാജപുത്തഭാവം വാ അമച്ചപുത്തഭാവം വാ ന ജാനാമ, കഥം പബ്ബാജേസ്സാമാ’’തി? ‘‘തുമ്ഹേ മം, ഭന്തേ, ന ജാനാഥാ’’തി? ‘‘ന ജാനാമാവുസോ’’തി. ‘‘അഹം ഉപതിസ്സസ്സ കനിട്ഠഭാതികോ’’തി. ‘‘കോ ഏസ ഉപതിസ്സോ നാമാ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, ഭദ്ദന്താ മമ ഭാതരം ‘സാരിപുത്തോ’തി വദന്തി, തസ്മാ മയാ ‘ഉപതിസ്സോ’തി വുത്തേ ന ജാനന്തീ’’തി. ‘‘കിം പന ത്വം സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ കനിട്ഠഭാതികോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഏഹി, ഭാതരാ തേ അനുഞ്ഞാതമേവാ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖൂ തസ്സ ആഭരണാനി ഓമുഞ്ചാപേത്വാ ഏകമന്തം ഠപേത്വാ തം പബ്ബാജേത്വാ ഥേരസ്സ സാസനം പഹിണിംസു. ഥേരോ തം സുത്വാ ഭഗവതോ ആരോചേസി – ‘‘ഭന്തേ, ‘ആരഞ്ഞികഭിക്ഖൂഹി കിര രേവതോ പബ്ബാജിതോ’തി സാസനം പഹിണിംസു, ഗന്ത്വാ തം പസ്സിത്വാ ആഗമിസ്സാമീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘അധിവാസേഹി താവ, സാരിപുത്താ’’തി ഗന്തും ന അദാസി. ഥേരോ പുന കതിപാഹച്ചയേന സത്ഥാരം ആപുച്ഛി. സത്ഥാ ‘‘അധിവാസേഹി താവ, സാരിപുത്ത, മയമ്പി ആഗമിസ്സാമാ’’തി നേവ ഗന്തും അദാസി.

സാമണേരോപി ‘‘സചാഹം ഇധ വസിസ്സാമി ¶ , ഞാതകാ മം അനുബന്ധിത്വാ പക്കോസിസ്സന്തീ’’തി തേസം ഭിക്ഖൂനം സന്തികേ യാവ അരഹത്താ കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ പത്തചീവരമാദായ ചാരികം ചരമാനോ ¶ തതോ തിംസയോജനികേ ഠാനേ ഖദിരവനം ഗന്ത്വാ അന്തോവസ്സേയേവ തേമാസബ്ഭന്തരേ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. ഥേരോപി പവാരേത്വാ സത്ഥാരം പുന തത്ഥ ഗമനത്ഥായ ആപുച്ഛി. സത്ഥാ ‘‘മയമ്പി ഗമിസ്സാമ, സാരിപുത്താ’’തി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം നിക്ഖമി. ഥോകം ഗതകാലേ ആനന്ദത്ഥേരോ ദ്വേധാപഥേ ഠത്വാ സത്ഥാരം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, രേവതസ്സ സന്തികം ഗമനമഗ്ഗേസു അയം പരിഹാരപഥോ സട്ഠിയോജനികോ മനുസ്സാവാസോ, അയം ഉജുമഗ്ഗോ തിംസയോജനികോ അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതോ, കതരേന ഗച്ഛാമാ’’തി. ‘‘സീവലി, പന, ആനന്ദ, അമ്ഹേഹി സദ്ധിം ആഗതോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സചേ, സീവലി, ആഗതോ, ഉജുമഗ്ഗമേവ ഗണ്ഹാഹീ’’തി. സത്ഥാ കിര ‘‘അഹം തുമ്ഹാകം യാഗുഭത്തം ഉപ്പാദേസ്സാമി, ഉജുമഗ്ഗം ഗണ്ഹാഹീ’’തി അവത്വാ ‘‘തേസം തേസം ജനാനം പുഞ്ഞസ്സ വിപാകദാനട്ഠാനം ഏത’’ന്തി ഞത്വാ ‘‘സചേ, സീവലി, ആഗതോ, ഉജുമഗ്ഗം ഗണ്ഹാഹീ’’തി ¶ ആഹ. സത്ഥരി പന തം മഗ്ഗം പടിപന്നേ ദേവതാ ‘‘അമ്ഹാകം അയ്യസ്സ സീവലിത്ഥേരസ്സ സക്കാരം കരിസ്സാമാ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏകേകയോജനേ വിഹാരേ കാരേത്വാ ഏകയോജനതോ ഉദ്ധം ഗന്തും അദത്വാ പാതോ വുട്ഠായ ദിബ്ബയാഗുആദീനി ¶ ഗഹേത്വാ, ‘‘അയ്യോ, നോ സീവലിത്ഥേരോ കഹം നിസിന്നോ’’തി വിചരന്തി. ഥേരോ അത്തനോ അഭിഹടം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാപേസി. ഏവം സത്ഥാ സപരിവാരോ തിംസയോജനികം കന്താരം സീവലിത്ഥേരസ്സ പുഞ്ഞം അനുഭവമാനോവ ആഗമാസി. രേവതത്ഥേരോപി സത്ഥു ആഗമനം ഞത്വാ ഭഗവതോ ഗന്ധകുടിം മാപേത്വാ പഞ്ച കൂടാഗാരസതാനി, പഞ്ച ചങ്കമനസതാനി, പഞ്ചരത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനസതാനി ച മാപേസി. സത്ഥാ തസ്സ സന്തികേ മാസമത്തമേവ വസി. തസ്മിം വസമാനോപി സീവലിത്ഥേരസ്സേവ പുഞ്ഞം അനുഭവി.

തത്ഥ പന ദ്വേ മഹല്ലകഭിക്ഖൂ സത്ഥു ഖദിരവനം പവിസനകാലേ ഏവം ചിന്തയിംസു – ‘‘അയം ഭിക്ഖു ഏത്തകം നവകമ്മം കരോന്തോ കിം സക്ഖിസ്സതി സമണധമ്മം കാതും, സത്ഥാ ‘സാരിപുത്തസ്സ കനിട്ഠോ’തി മുഖോലോകനകിച്ചം കരോന്തോ ഏവരൂപസ്സ നവകമ്മികസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ സന്തികം ആഗതോ’’തി. സത്ഥാപി തം ദിവസം പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ തേസം ചിത്താചാരം അഞ്ഞാസി. തസ്മാ തത്ഥ മാസമത്തം വസിത്വാ നിക്ഖമനദിവസേ യഥാ തേ ഭിക്ഖൂ അത്തനോ തേലനാളിഞ്ച ഉദകതുമ്ബഞ്ച ഉപാഹനാനി ച പമുസ്സന്തി, തഥാ അധിട്ഠഹിത്വാ നിക്ഖമന്തോ വിഹാരൂപചാരതോ ബഹി നിക്ഖന്തകാലേ ഇദ്ധിം വിസ്സജ്ജേസി. അഥ തേ ഭിക്ഖൂ ‘‘മയാ ഇദഞ്ചിദഞ്ച പമുട്ഠം ¶ , മയാപി പമുട്ഠ’’ന്തി ഉഭോപി നിവത്തിത്വാ തം ഠാനം അസല്ലക്ഖേത്വാ ഖദിരരുക്ഖകണ്ടകേഹി വിജ്ഝമാനാ വിചരിത്വാ ഏകസ്മിം ഖദിരരുക്ഖേ ഓലമ്ബന്തം അത്തനോ ഭണ്ഡകം ദിസ്വാ ആദായ പക്കമിംസു. സത്ഥാപി ഭിക്ഖുസങ്ഘം ആദായ പുന മാസമത്തേനേവ സീവലിത്ഥേരസ്സ പുഞ്ഞം അനുഭവമാനോ പടിഗന്ത്വാ പുബ്ബാരാമം പാവിസി.

അഥ ¶ തേ മഹല്ലകഭിക്ഖൂ പാതോവ മുഖം ധോവിത്വാ ‘‘ആഗന്തുകഭത്തദായികായ വിസാഖായ ഘരം യാഗും പിവിസ്സാമാ’’തി ഗന്ത്വാ യാഗും പിവിത്വാ ഖജ്ജകം ഖാദിത്വാ നിസീദിംസു. അഥ നേ വിസാഖാ പുച്ഛി – ‘‘തുമ്ഹേപി, ഭന്തേ, സത്ഥാരാ സദ്ധിം രേവതത്ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം അഗമിത്ഥാ’’തി. ‘‘ആമ, ഉപാസികേതി, രമണീയം, ഭന്തേ, ഥേരസ്സ വസനട്ഠാന’’ന്തി. ‘‘കുതോ തസ്സ രമണീയതാ സേതകണ്ടകഖദിരരുക്ഖഗഹനം പേതാനം നിവാസനട്ഠാനസദിസം ഉപാസികേ’’തി. അഥഞ്ഞേ ദ്വേ ദഹരഭിക്ഖൂ ആഗമിംസു. ഉപാസികാ തേസമ്പി യാഗുഖജ്ജകം ദത്വാ തഥേവ പടിപുച്ഛി ¶ . തേ ആഹംസു – ‘‘ന സക്കാ ഉപാസികേ വണ്ണേതും, സുധമ്മദേവസഭാസദിസം ഇദ്ധിയാ അഭിസങ്ഖതം വിയ ഥേരസ്സ വസനട്ഠാന’’ന്തി. ഉപാസികാ ചിന്തേസി – ‘‘പഠമം ആഗതാ ഭിക്ഖൂ അഞ്ഞഥാ വദിംസു, ഇമേ അഞ്ഞഥാ വദന്തി, പഠമം ആഗതാ ഭിക്ഖൂ കിഞ്ചിദേവ പമുസ്സിത്വാ ഇദ്ധിയാ വിസ്സട്ഠകാലേ പടിനിവത്തിത്വാ ഗതാ ഭവിസ്സന്തി, ഇമേ പന ഇദ്ധിയാ ¶ അഭിസങ്ഖരിത്വാ നിമ്മിതകാലേ ഗതാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി അത്തനോ പണ്ഡിതഭാവേന ഏതമത്ഥം ഞത്വാ ‘‘സത്ഥാരം ആഗതകാലേ പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി അട്ഠാസി. തതോ മുഹുത്തംയേവ സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ വിസാഖായ ഗേഹം ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി. സാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം സക്കച്ചം പരിവിസിത്വാ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പടിപുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം ഗതഭിക്ഖൂസു ഏകച്ചേ രേവതത്ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം ‘ഖദിരഗഹനം അരഞ്ഞ’ന്തി വദന്തി, ഏകച്ചേ ‘രമണീയ’ന്തി, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി? തം സുത്വാ സത്ഥാ ‘‘ഉപാസികേ ഗാമോ വാ ഹോതു അരഞ്ഞം വാ, യസ്മിം ഠാനേ അരഹന്തോ വിഹരന്തി, തം രമണീയമേവാ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഗാമേ വാ യദി വാരഞ്ഞേ, നിന്നേ വാ യദി വാ ഥലേ;

യത്ഥ അരഹന്തോ വിഹരന്തി, തം ഭൂമിരാമണേയ്യക’’ന്തി.

തത്ഥ കിഞ്ചാപി അരഹന്തോ ഗാമന്തേ കായവിവേകം ന ലഭന്തി, ചിത്തവിവേകം പന ലഭന്തേവ. തേസഞ്ഹി ദിബ്ബപടിഭാഗാനിപി ആരമ്മണാനി ചിത്തം ചാലേതും ന സക്കോന്തി. തസ്മാ ഗാമോ വാ ഹോതു അരഞ്ഞാദീനം വാ അഞ്ഞതരം, യത്ഥ അരഹന്തോ വിഹരന്തി, തം ഭൂമിരാമണേയ്യകന്തി സോ ഭൂമിപദേസോ രമണീയോ ഏവാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അപരേന ¶ സമയേന ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘ആവുസോ, കേന നു ഖോ കാരണേന ആയസ്മാ സീവലിത്ഥേരോ സത്തദിവസസത്തമാസാധികാനി സത്ത വസ്സാനി മാതു കുച്ഛിയം വസി, കേന നിരയേ ¶ പച്ചി, കേന നിസ്സന്ദേന ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്തോ ജാതോ’’തി? സത്ഥാ തം കഥം സുത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, കിം കഥേഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇദം നാമാ’’തി വുത്തേ തസ്സായസ്മതോ പുബ്ബകമ്മം കഥേന്തോ ആഹ –

ഭിക്ഖവേ ¶ , ഇതോ ഏകനവുതികപ്പേ വിപസ്സീ ഭഗവാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഏകസ്മിം സമയേ ജനപദചാരികം ചരിത്വാ പിതു നഗരം പച്ചാഗമാസി. രാജാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആഗന്തുകദാനം സജ്ജേത്വാ നാഗരാനം സാസനം പേസേസി ‘‘ആഗന്ത്വാ മയ്ഹം ദാനേ സഹായകാ ഹോന്തൂ’’തി. തേ തഥാ കത്വാ ‘‘രഞ്ഞാ ദിന്നദാനതോ അതിരേകതരം ദസ്സാമാ’’തി സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ പുനദിവസേ ദാനം പടിയാദേത്വാ രഞ്ഞോ സാസനം പഹിണിംസു. രാജാ ആഗന്ത്വാ തേസം ദാനം ദിസ്വാ ‘‘ഇതോ അധികതരം ദസ്സാമീ’’തി പുനദിവസത്ഥായ സത്ഥാരം നിമന്തേസി, നേവ രാജാ നാഗരേ പരാജേതും സക്ഖി, ന നാഗരാ രാജാനം. നാഗരാ ഛട്ഠേ വാരേ ‘‘സ്വേ ദാനി യഥാ ‘ഇമസ്മിം ദാനേ ഇദം നാമ നത്ഥീ’തി ന സക്കാ ഹോതി വത്തും, ഏവം ദാനം ദസ്സാമാ’’തി ചിന്തേത്വാ പുനദിവസേ ദാനം പടിയാദേത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഏത്ഥ നത്ഥീ’’തി ഓലോകേന്താ അല്ലമധുമേവ ¶ ന അദ്ദസംസു. പക്കമധു പന ബഹും അത്ഥി. തേ അല്ലമധുസ്സത്ഥായ ചതൂസു നഗരദ്വാരേസു ചത്താരി കഹാപണസഹസ്സാനി ഗാഹാപേത്വാ പഹിണിംസു. അഥേകോ ജനപദമനുസ്സോ ഗാമഭോജകം പസ്സിതും ആഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ മധുപടലം ദിസ്വാ മക്ഖികാ പലാപേത്വാ സാഖം ഛിന്ദിത്വാ സാഖാദണ്ഡകേനേവ സദ്ധിം മധുപടലം ആദായ ‘‘ഗാമഭോജകസ്സ ദസ്സാമീ’’തി നഗരം പാവിസി. മധുഅത്ഥായ ഗതോ തം ദിസ്വാ, ‘‘അമ്ഭോ, വിക്കിണിയം മധു’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ന വിക്കിണിയം, സാമീ’’തി. ‘‘ഹന്ദ, ഇമം കഹാപണം ഗഹേത്വാ ദേഹീ’’തി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമം മധുപടലം പാദമത്തമ്പി ന അഗ്ഘതി, അയം പന കഹാപണം ദേതി. ബഹുകഹാപണകോ മഞ്ഞേ, മയാ വഡ്ഢേതും വട്ടതീ’’തി. അഥ നം ‘‘ന ദേമീ’’തി ആഹ, ‘‘തേന ഹി ദ്വേ കഹാപണേ ഗണ്ഹാഹീ’’തി. ‘‘ദ്വീഹിപി ന ദേമീ’’തി. ഏവം താവ വഡ്ഢേസി, യാവ സോ ‘‘തേന ഹി ഇദം സഹസ്സം ഗണ്ഹാഹീ’’തി ഭണ്ഡികം ഉപനേസി.

അഥ നം സോ ആഹ – ‘‘കിം നു ഖോ ത്വം ഉമ്മത്തകോ ¶ , ഉദാഹു കഹാപണാനം ഠപനോകാസം ന ലഭസി, പാദമ്പി ന അഗ്ഘനകം മധും ‘സഹസ്സം ഗഹേത്വാ ദേഹീ’തി വദസി, ‘കിം നാമേത’’’ന്തി? ‘ജാനാമഹം, ഭോ, ഇമിനാ പന മേ കമ്മം അത്ഥി, തേനേവം വദാമീ’തി. ‘‘കിം കമ്മം, സാമീ’’തി? ‘‘അമ്ഹേഹി വിപസ്സീബുദ്ധസ്സ അട്ഠസട്ഠിസമണസഹസ്സപരിവാരസ്സ മഹാദാനം സജ്ജിതം, തത്രേകം അല്ലമധുമേവ നത്ഥി, തസ്മാ ഏവം ഗണ്ഹാമീ’’തി. ഏവം, സന്തേ, നാഹം മൂലേന ദസ്സാമി, സചേ ‘‘അഹമ്പി ദാനേ പത്തിം ലഭിസ്സാമി, ദസ്സാമീ’’തി. സോ ഗന്ത്വാ നാഗരാനം തമത്ഥം ആരോചേസി. നാഗരാ തസ്സ സദ്ധായ ബലവഭാവം ഞത്വാ, ‘‘സാധു, പത്തികോ ഹോതൂ’’തി ¶ പടിജാനിംസു, തേ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ¶ നിസീദാപേത്വാ യാഗുഖജ്ജകം ദത്വാ മഹതിം സുവണ്ണപാതിം ആഹരാപേത്വാ മധുപടലം പീളാപേസും. തേനേവ മനുസ്സേന പണ്ണാകാരത്ഥായ ദധിവാരകോപി ആഹടോ അത്ഥി, സോ തമ്പി ദധിം പാതിയം ആകിരിത്വാ തേന മധുനാ സംസന്ദിത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആദിതോ പട്ഠായ അദാസി. തം യാവദത്ഥം ഗണ്ഹന്താനം സബ്ബേസം പാപുണി ഉത്തരിമ്പി അവസിട്ഠം അഹോസിയേവ. ‘‘ഏവം ഥോകം മധു കഥം താവ ബഹൂനം ¶ പാപുണീ’’തി ന ചിന്തേതബ്ബം. തഞ്ഹി ബുദ്ധാനുഭാവേന പാപുണി. ബുദ്ധവിസയോ ന ചിന്തേതബ്ബോ. ചത്താരി ഹി ‘‘അചിന്തേയ്യാനീ’’തി (അ. നി. ൪.൭൭) വുത്താനി. താനി ചിന്തേന്തോ ഉമ്മാദസ്സേവ ഭാഗീ ഹോതീതി. സോ പുരിസോ ഏത്തകം കമ്മം കത്വാ ആയുപരിയോസാനേ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഏത്തകം കാലം സംസരന്തോ ഏകസ്മിം സമയേ ദേവലോകാ ചവിത്വാ ബാരാണസിയം രാജകുലേ നിബ്ബത്തോ പിതു അച്ചയേന രജ്ജം പാപുണി. സോ ‘‘ഏകം നഗരം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഗന്ത്വാ പരിവാരേസി, നാഗരാനഞ്ച സാസനം പഹിണി ‘‘രജ്ജം വാ മേ ദേന്തു യുദ്ധം വാ’’തി. തേ ‘‘നേവ രജ്ജം ദസ്സാമ, ന യുദ്ധ’’ന്തി വത്വാ ചൂളദ്വാരേഹി നിക്ഖമിത്വാ ദാരൂദകാദീനി ആഹരന്തി, സബ്ബകിച്ചാനി കരോന്തി.

ഇതരോപി ചത്താരി മഹാദ്വാരാനി രക്ഖന്തോ സത്തമാസാധികാനി സത്ത വസ്സാനി നഗരം ഉപരുന്ധി. അഥസ്സ മാതാ ‘‘കിം മേ പുത്തോ കരോതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇദം നാമ ദേവീ’’തി തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘ബാലോ മമ പുത്തോ, ഗച്ഛഥ, തസ്സ ‘ചൂളദ്വാരാനിപി പിധായ നഗരം ഉപരുന്ധതൂ’തി വദേഥാ’’തി. സോ മാതു സാസനം സുത്വാ തഥാ അകാസി. നാഗരാപി ബഹി നിക്ഖമിതും അലഭന്താ സത്തമേ ദിവസേ അത്തനോ രാജാനം മാരേത്വാ തസ്സ രജ്ജം അദംസു. സോ ഇമം കമ്മം കത്വാ ആയുപരിയോസാനേ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തിത്വാ യാവായം പഥവീ യോജനമത്തം ¶ ഉസ്സന്നാ, താവ നിരയേ പച്ചിത്വാ ചതുന്നം ചൂളദ്വാരാനം പിദഹിതത്താ തതോ ചുതോ തസ്സാ ഏവ മാതു കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ സത്തമാസാധികാനി സത്ത വസ്സാനി അന്തോകുച്ഛിസ്മിം വസിത്വാ സത്ത ദിവസാനി യോനിമുഖേ തിരിയം നിപജ്ജി. ഏവം, ഭിക്ഖവേ, സീവലി, തദാ നഗരം ഉപരുന്ധിത്വാ ഗഹിതകമ്മേന ഏത്തകം കാലം നിരയേ പച്ചിത്വാ ചതുന്നം ചൂളദ്വാരാനം പിദഹിതത്താ തതോ ചുതോ തസ്സാ ഏവ മാതു കുച്ഛിയം പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ ഏത്തകം കാലം കുച്ഛിയം വസി. നവമധുനോ ദിന്നത്താ ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്തോ ജാതോതി.

പുനേകദിവസം ¶ ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘അഹോ സാമണേരസ്സ ലാഭോ, അഹോ പുഞ്ഞം, യേന ഏകകേന പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം പഞ്ചകൂടാഗാരസതാദീനി കതാനീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മയ്ഹം പുത്തസ്സ നേവ പുഞ്ഞം അത്ഥി, ന പാപം, ഉഭയമസ്സ പഹീന’’ന്തി വത്വാ ബ്രാഹ്മണവഗ്ഗേ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യോധ ¶ പുഞ്ഞഞ്ച പാപഞ്ച, ഉഭോ സങ്ഗമുപച്ചഗാ;

അസോകം വിരജം സുദ്ധം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി. (ധ. പ. ൪൧൨);

ഖദിരവനിയരേവതത്ഥേരവത്ഥു നവമം.

രമണീയാനീതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ഇത്ഥിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകോ കിര പിണ്ഡപാതികോ ഭിക്ഖു സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ഏകം ജിണ്ണഉയ്യാനം പവിസിത്വാ സമണധമ്മം കരോതി. ഏകാ നഗരസോഭിനീ ഇത്ഥീ പുരിസേന സദ്ധിം ‘‘അഹം അസുകട്ഠാനം നാമ ഗമിസ്സാമി, ത്വം തത്ഥ ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി സങ്കേതം കത്വാ അഗമാസി. സോ പുരിസോ നാഗച്ഛി. സാ തസ്സ ആഗമനമഗ്ഗം ഓലോകേന്തീ തം അദിസ്വാ ഉക്കണ്ഠിത്വാ ഇതോ ചിതോ ച വിചരമാനാ തം ഉയ്യാനം പവിസിത്വാ ഥേരം പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസിന്നം ദിസ്വാ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകയമാനാ അഞ്ഞം കഞ്ചി അദിസ്വാ ‘‘അയഞ്ച പുരിസോ ഏവ, ഇമസ്സ ചിത്തം പമോഹേസ്സാമീ’’തി തസ്സ പുരതോ ഠത്വാ പുനപ്പുനം നിവത്ഥസാടകം മോചേത്വാ നിവാസേതി, കേസേ മുഞ്ചിത്വാ ബന്ധതി, പാണിം പഹരിത്വാ ഹസതി. ഥേരസ്സ സംവേഗോ ഉപ്പജ്ജിത്വാ സകലസരീരം ഫരി. സോ ‘‘കിം നു ഖോ ഇദ’’ന്തി ചിന്തേസി. സത്ഥാപി ‘‘മമ സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ‘സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’തി ഗതസ്സ ഭിക്ഖുനോ കാ നു ഖോ പവത്തീ’’തി ഉപധാരേന്തോ തം ഇത്ഥിം ദിസ്വാ തസ്സാ അനാചാരകിരിയം, ഥേരസ്സ ച സംവേഗുപ്പത്തിം ഞത്വാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ തേന സദ്ധിം കഥേസി ¶ – ‘‘ഭിക്ഖു, കാമഗവേസകാനം അരമണട്ഠാനമേവ വീതരാഗാനം രമണട്ഠാനം ഹോതീ’’തി ¶ . ഏവഞ്ച പന വത്വാ ഓഭാസം ഫരിത്വാ തസ്സ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘രമണീയാനി അരഞ്ഞാനി, യത്ഥ ന രമതീ ജനോ;

വീതരാഗാ രമിസ്സന്തി, ന തേ കാമഗവേസിനോ’’തി.

തത്ഥ അരഞ്ഞാനീതി സുപുപ്ഫിതതരുവനസണ്ഡപടിമണ്ഡിതാനി വിമലസലിലസമ്പന്നാനി അരഞ്ഞാനി നാമ രമണീയാനി. യത്ഥാതി യേസു അരഞ്ഞേസു വികസിതേസു പദുമവനേസു ഗാമമക്ഖികാ വിയ കാമഗവേസകോ ജനോ ന രമതി. വീതരാഗാതി വിഗതരാഗാ പന ഖീണാസവാ നാമ ഭമരമധുകരാ വിയ പദുമവനേസു ¶ തഥാരൂപേസു അരഞ്ഞേസു രമിസ്സന്തി. കിം കാരണാ? ന തേ കാമപവേസിനോ, യസ്മാ തേ കാമഗവേസിനോ ന ഹോന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ സോ ഥേരോ യഥാനിസിന്നോവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിത്വാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ഥുതിം കരോന്തോ തഥാഗതസ്സ പാദേ വന്ദിത്വാ അഗമാസീതി.

സഹസ്സമപി ¶ ¶ ¶ ചേ വാചാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ തമ്ബദാഠികചോരഘാതകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകൂനപഞ്ചസതാ കിര ചോരാ ഗാമഘാതകാദീനി കരോന്താ ജീവികം കപ്പേസും. അഥേകോ പുരിസോ നിബ്ബിദ്ധപിങ്ഗലോ തമ്ബദാഠികോ തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘അഹമ്പി തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം ജീവിസ്സാമീ’’തി ആഹ. അഥ നം ചോരജേട്ഠകസ്സ ദസ്സേത്വാ ‘‘അയമ്പി അമ്ഹാകം സന്തികേ വസിതും ഇച്ഛതീ’’തി ആഹംസു. അഥ നം ചോരജേട്ഠകോ ഓലോകേത്വാ ‘‘അയം മാതു ഥനം ഛിന്ദിത്വാ പിതു വാ ഗലലോഹിതം നീഹരിത്വാ ഖാദനസമത്ഥോ അതികക്ഖളോ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘നത്ഥേതസ്സ അമ്ഹാകം സന്തികേ വസനകിച്ച’’ന്തി പടിക്ഖിപി. സോ ഏവം പടിക്ഖിത്തോപി ആഗന്ത്വാ ഏകം തസ്സേവ അന്തേവാസികം ഉപട്ഠഹന്തോ ആരാധേസി. സോ തം ആദായ ചോരജേട്ഠകം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘സാമി, ഭദ്ദകോ ഏസ, അമ്ഹാകം ഉപകാരകോ, സങ്ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി യാചിത്വാ ചോരജേട്ഠകം പടിച്ഛാപേസി. അഥേകദിവസം ¶ നാഗരാ രാജപുരിസേഹി സദ്ധിം ഏകതോ ഹുത്വാ തേ ചോരേ ഗഹേത്വാ വിനിച്ഛയമഹാമച്ചാനം സന്തികം നയിംസു. അമച്ചാ തേസം ഫരസുനാ സീസച്ഛേദം ആണാപേസും. തതോ ‘‘കോ നു ഖോ ഇമേ മാരേസ്സതീ’’തി പരിയേസന്താ തേ മാരേതും ഇച്ഛന്തം കഞ്ചി അദിസ്വാ ചോരജേട്ഠകം ആഹംസു – ‘‘ത്വം ഇമേ മാരേത്വാ ജീവിതഞ്ചേവ ലഭിസ്സസി സമ്മാനഞ്ച, മാരേഹി നേ’’തി. സോപി അത്താനം നിസ്സായ വസിതത്താ തേ മാരേതും ന ഇച്ഛി. ഏതേനൂപായേന ഏകൂനപഞ്ചസതേ പുച്ഛിംസു, സബ്ബേപി ന ഇച്ഛിംസു. സബ്ബപച്ഛാ തം നിബ്ബിദ്ധപിങ്ഗലം തമ്ബദാഠികം പുച്ഛിംസു. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ തേ സബ്ബേപി മാരേത്വാ ജീവിതഞ്ചേവ സമ്മാനഞ്ച ലഭി. ഏതേനൂപായേന നഗരസ്സ ദക്ഖിണതോപി പഞ്ച ചോരസതാനി ആനേത്വാ അമച്ചാനം ദസ്സേത്വാ തേഹി തേസമ്പി സീസച്ഛേദേ ആണത്തേ ചോരജേട്ഠകം ആദിം കത്വാ പുച്ഛന്താ കഞ്ചി മാരേതും ഇച്ഛന്തം അദിസ്വാ ‘‘പുരിമദിവസേ ഏകോ പുരിസോ പഞ്ചസതേ ചോരേ മാരേസി, കഹം നു ഖോ സോ’’തി. ‘‘അസുകട്ഠാനേ അമ്ഹേതി ദിട്ഠോ’’തി വുത്തേ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘ഇമേ മാരേഹി, സമ്മാനം ലച്ഛസീ’’തി ആണാപേസും. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ തേ സബ്ബേപി മാരേത്വാ സമ്മാനം ലഭി. അഥ നം ‘‘ഭദ്ദകോ അയം ¶ പുരിസോ, നിബദ്ധം ചോരഘാതകമേവ ഏതം കരിസ്സാമാ’’തി ¶ മന്തേത്വാ തസ്സ തം ഠാനന്തരം ദത്വാവ ¶ സമ്മാനം കരിംസു. സോ പച്ഛിമദിസതോപി ഉത്തരദിസതോപി ആനീതേ പഞ്ചസതേ പഞ്ചസതേ ചോരേ ഘാതേസിയേവ. ഏവം ചതൂഹി ദിസാഹി ആനീതാനി ദ്വേ സഹസ്സാനി മാരേത്വാ തതോ പട്ഠായ ദേവസികം ഏകം ദ്വേതി ആനീതേ തേ മനുസ്സേ മാരേത്വാ പഞ്ചപണ്ണാസ സംവച്ഛരാനി ചോരഘാതകകമ്മം അകാസി.

സോ മഹല്ലകകാലേ ഏകപ്പഹാരേനേവ സീസം ഛിന്ദിതും ന സക്കോതി, ദ്വേ തയോ വാരേ പഹരന്തോ മനുസ്സേ കിലമേതി. നാഗരാ ചിന്തയിംസു – ‘‘അഞ്ഞോപി ചോരഘാതകോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, അയം അതിവിയ മനുസ്സേ കിലമേതി, കിം ഇമിനാ’’തി തസ്സ തം ഠാനന്തരം ഹരിംസു. സോ പുബ്ബേ ചോരഘാതകകമ്മം കരോന്തോ ‘‘അഹതസാടകേ നിവാസേതും, നവസപ്പിനാ സങ്ഖതം ഖീരയാഗും പിവിതും, സുമനപുപ്ഫാനി പിലന്ധിതും, ഗന്ധേ വിലിമ്പിതു’’ന്തി ഇമാനി ചത്താരി ന ലഭി. സോ ഠാനാ ചാവിതദിവസേ ‘‘ഖീരയാഗും മേ പചഥാ’’തി വത്വാ അഹതവത്ഥസുമനമാലാവിലേപനാനി ഗാഹാപേത്വാ നദിം ഗന്ത്വാ ന്ഹത്വാ അഹതവത്ഥാനി നിവാസേത്വാ മാലാ പിലന്ധിത്വാ ഗന്ധേഹി അനുലിത്തഗത്തോ ഗേഹം ആഗന്ത്വാ നിസീദി. അഥസ്സ നവസപ്പിനാ സങ്ഖതം ¶ ഖീരയാഗും പുരതോ ഠപേത്വാ ഹത്ഥധോവനോദകം ആഹരിംസു. തസ്മിം ഖണേ സാരിപുത്തത്ഥേരോ സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ‘‘കത്ഥ നു ഖോ അജ്ജ മയാ ഗന്തബ്ബ’’ന്തി അത്തനോ ഭിക്ഖാചാരം ഓലോകേന്തോ തസ്സ ഗേഹേ ഖീരയാഗും ദിസ്വാ ‘‘കരിസ്സതി നു ഖോ മേ പുരിസോ സങ്ഗഹ’’ന്തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘മം ദിസ്വാ മമ സങ്ഗഹം കരിസ്സതി, കരിത്വാ ച പന മഹാസമ്പത്തിം ലഭിസ്സതി അയം കുലപുത്തോ’’തി ഞത്വാ ചീവരം പാരുപിത്വാ പത്തം ആദായ തസ്സ ഗേഹദ്വാരേ ഠിതമേവ അത്താനം ദസ്സേസി.

സോ ഥേരം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ ചിന്തേസി – ‘‘മയാ ചിരം ചോരഘാതകകമ്മം കതം, ബഹൂ മനുസ്സാ മാരിതാ, ഇദാനി മേ ഗേഹേ ഖീരയാഗു പടിയത്താ, ഥേരോ ആഗന്ത്വാ മമ ഗേഹദ്വാരേ ഠിതോ, ഇദാനി മയാ അയ്യസ്സ ദേയ്യധമ്മം ദാതും വട്ടതീ’’തി പുരതോ ഠപിതയാഗും അപനേത്വാ ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ അന്തോഗേഹേ നിസീദാപേത്വാ പത്തേ ഖീരയാഗും ആകിരിത്വാ നവസപ്പിം ആസിഞ്ചിത്വാ ഥേരം ബീജമാനോ അട്ഠാസി. അഥസ്സ ച ദീഘരത്തം അലദ്ധപുബ്ബതായ ഖീരയാഗും പാതും ബലവഅജ്ഝാസയോ അഹോസി. ഥേരോ തസ്സ അജ്ഝാസയം ഞത്വാ ‘‘ത്വം, ഉപാസക, അത്തനോ യാഗും പിവാ’’തി ¶ ആഹ. സോ അഞ്ഞസ്സ ഹത്ഥേ ബീജനിം ദത്വാ യാഗും പിവി. ഥേരോ ബീജമാനം പുരിസം ‘‘ഗച്ഛ, ഉപാസകമേവ ബീജാഹീ’’തി ആഹ. സോ ബീജിയമാനോ കുച്ഛിപൂരം യാഗും പിവിത്വാ ആഗന്ത്വാ ഥേരം ബീജമാനോ ഠത്വാ കതാഹാരകിച്ചസ്സ ഥേരസ്സ ¶ പത്തം അഗ്ഗഹേസി. ഥേരോ തസ്സ അനുമോദനം ആരഭി. സോ അത്തനോ ചിത്തം ഥേരസ്സ ധമ്മദേസനാനുഗം കാതും നാസക്ഖി. ഥേരോ സല്ലക്ഖേത്വാ, ‘‘ഉപാസക, കസ്മാ ചിത്തം ദേസനാനുഗം കാതും ന സക്കോസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഭന്തേ, മയാ ദീഘരത്തം കക്ഖളകമ്മം കതം, ബഹൂ മനുസ്സാ മാരിതാ, തമഹം അത്തനോ കമ്മം അനുസ്സരന്തോ ചിത്തം ¶ അയ്യസ്സ ദേസനാനുഗം കാതും നാസക്ഖി’’ന്തി. ഥേരോ ‘‘വഞ്ചേസ്സാമി ന’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ‘‘കിം പന ത്വം അത്തനോ രുചിയാ അകാസി, അഞ്ഞേഹി കാരിതോസീ’’തി? ‘‘രാജാ മം കാരേസി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം നു ഖോ തേ, ഉപാസക, ഏവം സന്തേ അകുസലം ഹോതീ’’തി? മന്ദധാതുകോ ഉപാസകോ ഥേരേനേവം വുത്തേ ‘‘നത്ഥി മയ്ഹം അകുസല’’ന്തി സഞ്ഞീ ഹുത്വാ തേന ഹി, ‘‘ഭന്തേ, ധമ്മം കഥേഥാ’’തി. സോ ഥേരേ അനുമോദനം കരോന്തേ ഏകഗ്ഗചിത്തോ ഹുത്വാ ധമ്മം സുണന്തോ സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ ഓരതോ അനുലോമികം ഖന്തിം നിബ്ബത്തേസി. ഥേരോപി അനുമോദനം കത്വാ പക്കാമി.

ഉപാസകം ഥേരം അനുഗന്ത്വാ നിവത്തമാനം ഏകാ യക്ഖിനീ ധേനുവേസേന ആഗന്ത്വാ ഉരേ പഹരിത്വാ മാരേസി. സോ കാലം കത്വാ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തി. ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘ചോരഘാതകോ പഞ്ചപണ്ണാസ വസ്സാനി കക്ഖളകമ്മം കത്വാ അജ്ജേവ തതോ മുത്തോ, അജ്ജേവ ഥേരസ്സ ഭിക്ഖം ദത്വാ അജ്ജേവ കാലം കതോ, കഹം നു ഖോ നിബ്ബത്തോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ¶ , ‘‘ഭിക്ഖവേ, തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തോ’’തി ആഹ. ‘‘കിം, ഭന്തേ, വദേഥ, ഏത്തകം കാലം ഏത്തകേ മനുസ്സേ ഘാതേത്വാ തുസിതവിമാനേ നിബ്ബത്തോ’’തി. ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, മഹന്തോ തേന കല്യാണമിത്തോ ലദ്ധോ, സോ സാരിപുത്തസ്സ ധമ്മദേസനം സുത്വാ അനുലോമഞാണം നിബ്ബത്തേത്വാ ഇതോ ചുതോ തുസിതവിമാനേ നിബ്ബത്തോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സുഭാസിതം സുണിത്വാന, നഗരേ ചോരഘാതകോ;

അനുലോമഖന്തിം ലദ്ധാന, മോദതീ തിദിവം ഗതോ’’തി.

‘‘ഭന്തേ ¶ , അനുമോദനകഥാ നാമ ന ബലവാ, തേന കതം അകുസലകമ്മം മഹന്തം, കഥം ഏത്തകേന വിസേസം നിബ്ബത്തേസീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, ‘മയാ ദേസിതധമ്മസ്സ അപ്പം വാ ബഹും വാ’തി മാ പമാണം ഗണ്ഹഥ. ഏകവാചാപി ഹി അത്ഥനിസ്സിതാ സേയ്യാവാ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സഹസ്സമപി ചേ വാചാ, അനത്ഥപദസംഹിതാ;

ഏകം അത്ഥപദം സേയ്യോ, യം സുത്വാ ഉപസമ്മതീ’’തി.

തത്ഥ സഹസ്സമപീതി പരിച്ഛേദവചനം, ഏകം സഹസ്സം ദ്വേ സഹസ്സാനീതി ഏവം സഹസ്സേന ചേപി പരിച്ഛിന്നവാചാ ഹോന്തി, താ ച പന അനത്ഥപദസംഹിതാ ആകാസവണ്ണനാപബ്ബതവണ്ണനാവനവണ്ണനാദീനി ¶ ¶ പകാസകേഹി അനിയ്യാനദീപകേഹി അനത്ഥകേഹി പദേഹി സംഹിതാ യാവ ബഹുകാ ഹോതി, താവ പാപികാ ഏവാതി അത്ഥോ. ഏകം അത്ഥപദന്തി യം പന ‘‘അയം കായോ, അയം കായഗതാസതി, തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്തോ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി ഏവരൂപം ഏകം അത്ഥപദം സുത്വാ രാഗാദിവൂപസമേന ഉപസമ്മതി, തം അത്ഥസാധകം നിബ്ബാനപ്പടിസംയുത്തം ഖന്ധധാതുആയതനഇന്ദ്രിയബലബോജ്ഝങ്ഗസതിപട്ഠാനപരിദീപകം ഏകമ്പി പദം സേയ്യോയേവാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സഹസ്സമപി ചേ ഗാഥാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ദാരുചീരിയത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി കാലേ ബഹൂ മനുസ്സാ നാവായ മഹാസമുദ്ദം പക്ഖന്ദിത്വാ അന്തോമഹാസമുദ്ദേ ഭിന്നായ നാവായ മച്ഛകച്ഛപഭക്ഖാ ¶ അഹേസും. ഏകോവേത്ഥ ഏകം ഫലകം ഗഹേത്വാ വായമന്തോ സുപ്പാരകപട്ടനതീരം ഓക്കമി, തസ്സ നിവാസനപാരുപനം നത്ഥി. സോ അഞ്ഞം കിഞ്ചി അപസ്സന്തോ സുക്ഖകട്ഠദണ്ഡകേ വാകേഹി പലിവേഠേത്വാ നിവാസനപാരുപനം കത്വാ ദേവകുലതോ കപാലം ¶ ഗഹേത്വാ സുപ്പാരകപട്ടനം അഗമാസി, മനുസ്സാ തം ദിസ്വാ യാഗുഭത്താദീനി ദത്വാ ‘‘അയം ഏകോ അരഹാ’’തി സമ്ഭാവേസും. സോ വത്ഥേസു ഉപനീതേസു ‘‘സചാഹം നിവാസേസ്സാമി വാ പാരുപിസ്സാമി വാ, ലാഭസക്കാരോ മേ പരിഹായിസ്സതീ’’തി താനി വത്ഥാനി പടിക്ഖിപിത്വാ ദാരുചീരാനേവ പരിദഹി. അഥസ്സ ബഹൂഹി ‘‘അരഹാ അരഹാ’’തി വുച്ചമാനസ്സ ഏവം ചേതസോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി ‘‘യേ ഖോ കേചി ലോകേ അരഹന്തോ വാ അരഹത്തമഗ്ഗം വാ സമാപന്നാ, അഹം തേസം അഞ്ഞതരോ’’തി. അഥസ്സ പുരാണസാലോഹിതാ ദേവതാ ഏവം ചിന്തേസി.

പുരാണസാലോഹിതാതി പുബ്ബേ ഏകതോ കതസമണധമ്മാ. പുബ്ബേ കിര കസ്സപദസബലസ്സ സാസനേ ഓസക്കമാനേ സാമണേരാദീനം വിപ്പകാരം ദിസ്വാ സത്ത ഭിക്ഖൂ സംവേഗപ്പത്താ ‘‘യാവ സാസനസ്സ അന്തരധാനം ന ഹോതി, താവ അത്തനോ പതിട്ഠം കരിസ്സാമാ’’തി സുവണ്ണചേതിയം വന്ദിത്വാ അരഞ്ഞം പവിട്ഠാ ഏകം പബ്ബതം ദിസ്വാ ‘‘ജീവിതേ സാലയാ ¶ നിവത്തന്തു. നിരാലയാ ഇമം പബ്ബതം അഭിരുഹന്തൂ’’തി ¶ വത്വാ നിസ്സേണിം ബന്ധിത്വാ സബ്ബേപി തം അഭിരുയ്ഹ നിസ്സേണിം പാതേത്വാ സമണധമ്മം കരിംസു. തേസു സങ്ഘത്ഥേരോ ഏകരത്താതിക്കമേനേവ അരഹത്തം പാപുണി. സോ അനോതത്തദഹേ നാഗലതാദന്തകട്ഠം ഖാദിത്വാ ഉത്തരകുരുതോ പിണ്ഡപാതം ആഹരിത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, ഇമം ദന്തകട്ഠം ഖാദിത്വാ മുഖം ധോവിത്വാ ഇമം പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി. കിം പന, ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി ഏവം കതികാ കതാ ‘‘യോ പഠമം അരഹത്തം പാപുണാതി, തേനാഭതം പിണ്ഡപാതം അവസേസാ പരിഭുഞ്ജിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ആവുസോ’’തി. ‘‘തേന ഹി സചേ മയമ്പി തുമ്ഹേ വിയ വിസേസം നിബ്ബത്തേസ്സാമ, സയം ആഹരിത്വാ പരിഭുഞ്ജിസ്സാമാ’’തി ന ഇച്ഛിംസു. ദുതിയദിവസേ ദുതിയത്ഥേരോ അനാഗാമിഫലം പാപുണി. സോപി തഥേവ പിണ്ഡപാതം ആഹരിത്വാ ഇതരേ നിമന്തേസി. തേ ഏവമാഹംസു – ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി ഏവം കതികാ കതാ ‘മഹാഥേരേന ആഭതം പിണ്ഡപാതം അഭുഞ്ജിത്വാ അനുഥേരേന ആഭതം ഭുഞ്ജിസ്സാമാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ആവുസോ’’തി. ‘‘ഏവം സന്തേ തുമ്ഹേ വിയ മയമ്പി വിസേസം നിബ്ബത്തേത്വാ അത്തനോ പുരിസകാരേന ഭുഞ്ജിതും സക്കോന്താ ഭുഞ്ജിസ്സാമാ’’തി ന ഇച്ഛിംസു. തേസു അരഹത്തം പത്തോ ഭിക്ഖു പരിനിബ്ബായി, അനാഗാമീ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി. ഇതരേ ¶ പഞ്ച ഥേരാ വിസേസം നിബ്ബത്തേതും അസക്കോന്താ സുസ്സിത്വാ സത്തമേ ദിവസേ കാലം കത്വാ ¶ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ തതോ ചവിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ കുലഘരേസു നിബ്ബത്തിംസു. തേസു ഏകോ പുക്കുസാതി രാജാ (മ. നി. ൩.൩൪൨) അഹോസി, ഏകോ കുമാരകസ്സപോ (മ. നി. ൧.൨൪൯), ഏകോ ദാരുചീരിയോ (ഉദാ. ൧൦), ഏകോ ദബ്ബോ മല്ലപുത്തോ (പാരാ. ൩൮൦; ഉദാ. ൭൯) ഏകോ സഭിയോ പരിബ്ബാജകോതി (സു. നി. സഭിയസുത്തം). തത്ഥ യോ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തോ ഭിക്ഖു തം സന്ധായേതം വുത്തം ‘‘പുരാണസാലോഹിതാ ദേവതാ’’തി.

തസ്സ ഹി ബ്രഹ്മുനോ ഏതദഹോസി – ‘‘അയം മയാ സദ്ധിം നിസ്സേണിം ബന്ധിത്വാ പബ്ബതം അഭിരുഹിത്വാ സമണധമ്മം അകാസി, ഇദാനി ഇമം ലദ്ധിം ഗഹേത്വാ വിചരന്തോ വിനസ്സേയ്യ, സംവേജേസ്സാമി ന’’ന്തി. അഥ നം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘നേവ ഖോ ത്വം, ബാഹിയ, അരഹാ, നപി അരഹത്തമഗ്ഗം വാ സമാപന്നോ, സാപി തേ പടിപദാ നത്ഥി, യായ ത്വം അരഹാ വാ അസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗം വാ സമാപന്നോ’’തി. ബാഹിയോ ആകാസേ ഠത്വാ കഥേന്തം മഹാബ്രഹ്മാനം ഓലോകേത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ ഭാരിയം കമ്മം കതം, അഹം ‘അരഹന്തോമ്ഹീ’തി ചിന്തേസിം, അയഞ്ച മം ‘ന ത്വം അരഹാ, നപി അരഹത്തമഗ്ഗം വാ സമാപന്നോസീ’തി വദതി, അത്ഥി നു ഖോ ¶ ലോകേ അഞ്ഞോ അരഹാ’’തി. അഥ നം പുച്ഛി – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ ഏതരഹി ദേവതേ ലോകേ അരഹാ വാ അരഹത്തമഗ്ഗം വാ സമാപന്നോ’’തി. അഥസ്സ ദേവതാ ആചിക്ഖി – ‘‘അത്ഥി, ബാഹിയ, ഉത്തരേസു ജനപദേസു സാവത്ഥി നാമ നഗരം, തത്ഥ സോ ഭഗവാ ഏതരഹി വിഹരതി അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. സോ ഹി, ബാഹിയ, ഭഗവാ അരഹാ ചേവ അരഹത്തത്ഥായ ച ധമ്മം ദേസേതീ’’തി.

ബാഹിയോ ¶ രത്തിഭാഗേ ദേവതായ കഥം സുത്വാ സംവിഗ്ഗമാനസോ തം ഖണംയേവ സുപ്പാരകാ നിക്ഖമിത്വാ ഏകരത്തിവാസേന സാവത്ഥിം അഗമാസി, സബ്ബം വീസയോജനസതികം മഗ്ഗം ഏകരത്തിവാസേനേവ അഗമാസി. ഗച്ഛന്തോ ച പന ദേവതാനുഭാവേന ഗതോ. ‘‘ബുദ്ധാനുഭാവേനാ’’തിപി വദന്തിയേവ. തസ്മിം പന ഖണേ സത്ഥാ സാവത്ഥിം പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ ഹോതി. സോ ഭുത്തപാതരാസേ കായആലസിയവിമോചനത്ഥം അബ്ഭോകാസേ ചങ്കമന്തേ സമ്ബഹുലേ ഭിക്ഖൂ ‘‘കഹം ഏതരഹി സത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. ഭിക്ഖൂ ‘‘ഭഗവാ സാവത്ഥിം പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ’’തി വത്വാ തം പുച്ഛിംസു – ‘‘ത്വം പന കുതോ ആഗതോസീ’’തി? ‘‘സുപ്പാരകാ ആഗതോമ്ഹീ’’തി. ‘‘കദാ ¶ നിക്ഖന്തോസീ’’തി? ‘‘ഹിയ്യോ സായം ¶ നിക്ഖന്തോമ്ഹീ’’തി. ‘‘ദൂരതോസി ആഗതോ, നിസീദ, തവ പാദേ ധോവിത്വാ തേലേന മക്ഖേത്വാ ഥോകം വിസ്സമാഹി, ആഗതകാലേ സത്ഥാരം ദക്ഖിസ്സസീ’’തി. ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സത്ഥു വാ അത്തനോ വാ ജീവിതന്തരായം ന ജാനാമി, ഏകരത്തേനേവമ്ഹി കത്ഥചി അട്ഠത്വാ അനിസീദിത്വാ വീസയോജനസതികം മഗ്ഗം ആഗതോ, സത്ഥാരം പസ്സിത്വാവ വിസ്സമിസ്സാമീ’’തി. സോ ഏവം വത്വാ തരമാനരൂപോ സാവത്ഥിം പവിസിത്വാ ഭഗവന്തം അനോപമായ ബുദ്ധസിരിയാ പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ ‘‘ചിരസ്സം വത മേ ഗോതമോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ദിട്ഠോ’’തി ദിട്ഠട്ഠാനതോ പട്ഠായ ഓനതസരീരോ ഗന്ത്വാ അന്തരവീഥിയമേവ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ ഗോപ്ഫകേസു ദള്ഹം ഗഹേത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ദേസേതു മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ ധമ്മം, ദേസേതു സുഗതോ ധമ്മം, യം മമസ്സ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘അകാലോ ഖോ താവ, ബാഹിയ, അന്തരഘരം പവിട്ഠമ്ഹാ പിണ്ഡായാ’’തി പടിക്ഖിപി.

തം സുത്വാ ബാഹിയോ, ഭന്തേ, സംസാരേ സംസരന്തേന കബളീകാരാഹാരോ ന അലദ്ധപുബ്ബോ, തുമ്ഹാകം വാ മയ്ഹം വാ ജീവിതന്തരായം ന ജാനാമി, ദേസേതു മേ ധമ്മന്തി. സത്ഥാ ദുതിയമ്പി പടിക്ഖിപിയേവ. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘ഇമസ്സ മം ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ സകലസരീരം പീതിയാ നിരന്തരം അജ്ഝോത്ഥടം ഹോതി, ബലവപീതിവേഗോ ധമ്മം സുത്വാപി ന സക്ഖിസ്സതി പടിവിജ്ഝിതും, മജ്ഝത്തുപേക്ഖായ താവ ¶ തിട്ഠതു, ഏകരത്തേനേവ വീസയോജനസതികം മഗ്ഗം ആഗതത്താ ദരഥോപിസ്സ ബലവാ, സോപി താവ പടിപ്പസ്സമ്ഭതൂ’’തി. തസ്മാ ദ്വിക്ഖത്തും പടിക്ഖിപിത്വാ തതിയം യാചിതോ അന്തരവീഥിയം ഠിതോവ ‘‘തസ്മാതിഹ തേ, ബാഹിയ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം ‘ദിട്ഠേ ദിട്ഠമത്തം ഭവിസ്സതീ’’’തിആദിനാ (ഉദാ. ൧൦) നയേന ധമ്മം ദേസേസി. സോ സത്ഥു ധമ്മം സുണന്തോയേവ സബ്ബാസവേ ഖേപേത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. താവദേവ ച പന ഭഗവന്തം പബ്ബജ്ജം യാചി, ‘‘പരിപുണ്ണം തേ പത്തചീവര’’ന്തി പുട്ഠോ ‘‘ന പരിപുണ്ണ’’ന്തി ആഹ. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘തേന ഹി പത്തചീവരം പരിയേസാഹീ’’തി വത്വാ പക്കാമി.

‘‘സോ കിര വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി സമണധമ്മം കരോന്തോ ‘ഭിക്ഖുനാ നാമ അത്തനാ പച്ചയേ ¶ ലഭിത്വാ അഞ്ഞം അനോലോകേത്വാ സയമേവ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’തി ഏകഭിക്ഖുസ്സാപി പത്തേന വാ ചീവരേന വാ സങ്ഗഹം ന അകാസി ¶ , തേനസ്സ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരം ന ഉപജ്ജിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേന പബ്ബജ്ജം ന അദാസി. തമ്പി പത്തചീവരം പരിയേസമാനമേവ ഏകാ യക്ഖിനീ ധേനുരൂപേന ആഗന്ത്വാ ഉരമ്ഹി പഹരിത്വാ ജീവിതക്ഖയം പാപേസി. സത്ഥാ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കതഭത്തകിച്ചോ സമ്ബഹുലേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം നിക്ഖന്തോ ബാഹിയസ്സ ¶ സരീരം സങ്കാരട്ഠാനേ പതിതം ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂ ആണാപേസി, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഏകസ്മിം ഗേഹദ്വാരേ ഠത്വാ മഞ്ചകം ആഹരാപേത്വാ ഇമം സരീരം നഗരതോ നീഹരിത്വാ ഝാപേത്വാ ഥൂപം കരോഥാ’’തി. ഭിക്ഖൂ തഥാ കരിംസു, കത്വാ ച പന വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ അത്തനാ കതകിച്ചം ആരോചേത്വാ തസ്സ അഭിസമ്പരായം പുച്ഛിംസു. അഥ നേസം ഭഗവാ തസ്സ പരിനിബ്ബുതഭാവം ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ഖിപ്പാഭിഞ്ഞാനം യദിദം ബാഹിയോ ദാരുചീരിയോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൬) ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ പുച്ഛിംസു – ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേ ‘ബാഹിയോ അരഹത്തം പത്തോ’തി വദേഥ, കദാ സോ അരഹത്തം പത്തോ’’തി? ‘‘മമ ധമ്മം സുതകാലേ, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘കദാ പനസ്സ, ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി ധമ്മോ കഥിതോ’’തി? ‘‘പിണ്ഡായ ചരന്തേന അന്തരവീഥിയം ഠത്വാ’’തി. ‘‘അപ്പമത്തകോ ഹി, ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി അന്തരവീഥിയം ഠത്വാ കഥിതധമ്മോ കഥം സോ താവത്തകേന വിസേസം നിബ്ബത്തേസീ’’തി, അഥ നേ സത്ഥാ ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, മമ ധമ്മം ‘അപ്പം വാ ബഹും വാ’തി മാ പമാണം ഗണ്ഹഥ. അനേകാനിപി ഹി ഗാഥാസഹസ്സാനി അനത്ഥനിസ്സിതാനി ന സേയ്യോ, അത്ഥനിസ്സിതം പന ഏകമ്പി ഗാഥാപദം സേയ്യോ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സഹസ്സമപി ചേ ഗാഥാ, അനത്ഥപദസംഹിതാ;

ഏകം ഗാഥാപദം സേയ്യോ, യം സുത്വാ ഉപസമ്മതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ ഏകം ഗാഥാപദം സേയ്യോതി ‘‘അപ്പമാദോ അമതപദം…പേ… യഥാ മയാ’’തി (ധ. പ. ൨൧) ഏവരൂപാ ഏകാ ഗാഥാപി സേയ്യോതി അത്ഥോ. സേസം പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ബാഹിയദാരുചീരിയത്ഥേരവത്ഥു ദുതിയം.

യോ ¶ ¶ ച ഗാഥാസതം ഭാസേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കുണ്ഡലകേസിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

രാജഗഹേ കിര ഏകാ സേട്ഠിധീതാ സോളസവസ്സുദ്ദേസികാ അഭിരൂപാ അഹോസി ദസ്സനീയാ പാസാദികാ. തസ്മിഞ്ച വയേ ഠിതാ നാരിയോ പുരിസജ്ഝാസയാ ഹോന്തി പുരിസലോലാ. അഥ നം മാതാപിതരോ സത്തഭൂമികസ്സ പാസാദസ്സ ഉപരിമതലേ സിരിഗബ്ഭേ നിവാസാപേസും. ഏകമേവസ്സാ ദാസിം പരിചാരികം അദംസു. അഥേകം കുലപുത്തം ചോരകമ്മം കരോന്തം ഗഹേത്വാ പച്ഛാബാഹം ബന്ധിത്വാ ചതുക്കേ ചതുക്കേ കസാഹി പഹരിത്വാ ആഘാതനം നയിംസു. സേട്ഠിധീതാ മഹാജനസ്സ സദ്ദം സുത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി പാസാദതലേ ഠത്വാ ഓലോകേന്തീ തം ദിസ്വാ പടിബദ്ധചിത്താ ¶ ഹുത്വാ തം പത്ഥയമാനാ ആഹാരം പടിക്ഖിപിത്വാ മഞ്ചകേ നിപജ്ജി. അഥ നം മാതാ പുച്ഛി – ‘‘കിം ഇദം, അമ്മാ’’തി? ‘‘സചേ ഏതം ‘ചോരോ’തി ഗഹേത്വാ നിയ്യമാനം പുരിസം ലഭിസ്സാമി, ജീവിസ്സാമി. നോ ചേ ലഭിസ്സാമി, ജീവിതം മേ നത്ഥി, ഇധേവ മരിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അമ്മ, മാ ഏവം കരി, അമ്ഹാകം ജാതിയാ ച ഗോത്തേന ച ഭോഗേന ച സദിസം അഞ്ഞം സാമികം ലഭിസ്സസീ’’തി. ‘‘മയ്ഹം അഞ്ഞേന കിച്ചം നത്ഥി, ഇമം അലഭമാനാ മരിസ്സാമീ’’തി. മാതാ ധീതരം സഞ്ഞാപേതും അസക്കോന്തീ പിതുനോ ആരോചേസി. സോപി നം സഞ്ഞാപേതും അസക്കോന്തോ ‘‘കിം സക്കാ കാതു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ തം ചോരം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സ രാജപുരിസസ്സ സഹസ്സഭണ്ഡികം പേസേസി – ‘‘ഇമം ഗഹേത്വാ ഏതം പുരിസം മയ്ഹം ദേഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി കഹാപണേ ഗഹേത്വാ തം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞം മാരേത്വാ ‘‘മാരിതോ, ദേവ, ചോരോ’’തി രഞ്ഞോ ആരോചേസി. സേട്ഠിപി തസ്സ ധീതരം അദാസി.

സാ തതോ പട്ഠായ ‘‘സാമികം ആരാധേസ്സാമീ’’തി സബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതാ സയമേവ തസ്സ യാഗുആദീനി സംവിദഹതി, ചോരോ കതിപാഹച്ചയേന ചിന്തേസി – ‘‘കദാ നു ഖോ ഇമം മാരേത്വാ ഏതിസ്സാ ആഭരണാനി ഗഹേത്വാ ഏകസ്മിം സുരാഗേഹേ വിക്കിണിത്വാ ഖാദിതും ലഭിസ്സാമീ’’തി? സോ ‘‘അത്ഥേകോ ഉപായോ’’തി ചിന്തേത്വാ ആഹാരം പടിക്ഖിപിത്വാ മഞ്ചകേ നിപജ്ജി, അഥ നം സാ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘കിം തേ, സാമി, രുജ്ജതീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ന കിഞ്ചി മേ, ഭദ്ദേതി, കച്ചി പന മേ മാതാപിതരോ തുയ്ഹം കുദ്ധാ’’തി? ‘‘ന കുജ്ഝന്തി, ഭദ്ദേ’’തി ¶ . അഥ ‘‘കിം നാമേത’’ന്തി? ‘‘ഭദ്ദേ, അഹം തം ദിവസം ബന്ധിത്വാ നിയ്യമാനോ ¶ ചോരപപാതേ അധിവത്ഥായ ദേവതായ ബലികമ്മം പടിസ്സുണിത്വാ ജീവിതം ലഭിം, ത്വമ്പി മയാ തസ്സാ ഏവ ആനുഭാവേന ലദ്ധാ, ‘തം മേ ദേവതായ ബലികമ്മം ഠപിത’ന്തി ചിന്തേമി, ഭദ്ദേ’’തി. ‘‘സാമി, മാ ചിന്തയി, കരിസ്സാമി ബലികമ്മം, വദേഹി ¶ , കേനത്ഥോ’’തി? ‘‘അപ്പോദകമധുപായസേന ച ലാജപഞ്ചമകപുപ്ഫേഹി ചാ’’തി. ‘‘സാധു, സാമി, അഹം പടിയാദേസ്സാമീ’’തി സാ സബ്ബം ബലികമ്മം പടിയാദേത്വാ ‘‘ഏഹി, സാമി, ഗച്ഛാമാ’’തി ആഹ. ‘‘തേന ഹി, ഭദ്ദേ, തവ ഞാതകേ നിവത്തേത്വാ മഹഗ്ഘാനി വത്ഥാഭരണാനി ഗഹേത്വാ അത്താനം അലങ്കരോഹി, ഹസന്താ കീളന്താ സുഖം ഗമിസ്സാമാ’’തി. സാ തഥാ അകാസി.

അഥ നം സോ പബ്ബതപാദം ഗതകാലേ ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, ഇതോ പരം ഉഭോവ ജനാ ഗമിസ്സാമ, സേസജനം യാനകേന സദ്ധിം നിവത്താപേത്വാ ബലികമ്മഭാജനം സയം ഉക്ഖിപിത്വാ ഗണ്ഹാഹീ’’തി. സാ തഥാ അകാസി. ചോരോ തം ഗഹേത്വാ ചോരപപാതപബ്ബതം അഭിരുഹി. തസ്സ ഹി ഏകേന പസ്സേന മനുസ്സാ അഭിരുഹന്തി, ഏകം പസ്സം ഛിന്നപപാതം. പബ്ബതമത്ഥകേ ഠിതാ തേന പസ്സേന ചോരേ പാതേന്തി. തേ ഖണ്ഡാഖണ്ഡം ഹുത്വാ ഭൂമിയം പതന്തി. തസ്മാ ‘‘ചോരപപാതോ’’തി വുച്ചതി. സാ തസ്സ പബ്ബതസ്സ മത്ഥകേ ഠത്വാ ‘‘ബലികമ്മം തേ, സാമി, കരോഹീ’’തി ആഹ. സോ തുണ്ഹീ അഹോസി. പുന തായ ¶ ‘‘കസ്മാ, സാമി, തുണ്ഹീഭൂതോസീ’’തി വുത്തേ തം ആഹ – ‘‘ന മയ്ഹം ബലികമ്മേനത്ഥോ, വഞ്ചേത്വാ പന തം ആദായ ആഗതോമ്ഹീ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ, സാമീ’’തി? ‘‘തം മാരേത്വാ തവ ആഭരണാനി ഗഹേത്വാ പലായനത്ഥായാ’’തി. സാ മരണഭയതജ്ജിതാ ആഹ – ‘‘സാമി, അഹഞ്ച ആഭരണാനി ച തവ സന്തകാനേവ, കസ്മാ ഏവം വദേസീ’’തി? സോ, ‘‘മാ ഏവം കരോഹീ’’തി, പുനപ്പുനം യാചിയമാനോപി ‘‘മാരേമി ഏവാ’’തി ആഹ. ‘‘ഏവം സന്തേ കിം തേ മമ മരണേന? ഇമാനി ആഭരണാനി ഗഹേത്വാ മയ്ഹം ജീവിതം ദേഹി, ഇതോ പട്ഠായ മം ‘മതാ’തി ധാരേഹി, ദാസീ വാ തേ ഹുത്വാ കമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഇദം സുവണ്ണകേയൂരം, മുത്താ വേളുരിയാ ബഹൂ;

സബ്ബം ഹരസ്സു ഭദ്ദന്തേ, മം ച ദാസീതി സാവയാ’’തി. (അപ. ഥേരീ ൨.൩.൨൭);

തം ¶ സുത്വാ ചോരോ ‘‘ഏവം കതേ ത്വം ഗന്ത്വാ മാതാപിതൂനം ആചിക്ഖിസ്സസി, മാരേസ്സാമിയേവ, മാ ത്വം ബാള്ഹം പരിദേവസീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘മാ ബാള്ഹം പരിദേവേസി, ഖിപ്പം ബന്ധാഹി ഭണ്ഡികം;

ന തുയ്ഹം ജീവിതം അത്ഥി, സബ്ബം ഗണ്ഹാമി ഭണ്ഡക’’ന്തി. –

സാ ¶ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ ഇദം കമ്മം ഭാരിയം. പഞ്ഞാ നാമ ന പചിത്വാ ഖാദനത്ഥായ കതാ, അഥ ഖോ വിചാരണത്ഥായ കതാ, ജാനിസ്സാമിസ്സ കത്തബ്ബ’’ന്തി, അഥ നം ആഹ – ‘‘സാമി, യദാ ത്വം ¶ ‘ചോരോ’തി ഗഹേത്വാ നീയസി, തദാഹം മാതാപിതൂനം ആചിക്ഖിം, തേ സഹസ്സം വിസ്സജ്ജേത്വാ തം ആഹരാപേത്വാ ഗേഹേ കരിംസു. തതോ പട്ഠായ അഹം തുയ്ഹം ഉപകാരികാ, അജ്ജ മേ സുദിട്ഠം കത്വാ അത്താനം വന്ദിതും ദേഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധു, ഭദ്ദേ, സുദിട്ഠം കത്വാ വന്ദാഹീ’’തി വത്വാ പബ്ബതന്തേ അട്ഠാസി. അഥ നം സാ തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ ചതൂസു ഠാനേസു വന്ദിത്വാ, ‘‘സാമി, ഇദം തേ പച്ഛിമദസ്സനം, ഇദാനി തുയ്ഹം വാ മമ ദസ്സനം, മയ്ഹം വാ തവ ദസ്സനം നത്ഥീ’’തി പുരതോ ച പച്ഛതോ ച ആലിങ്ഗിത്വാ പമത്തം ഹുത്വാ പബ്ബതന്തേ ഠിതം പിട്ഠിപസ്സേ ഠത്വാ ഏകേന ഹത്ഥേന ഖന്ധേ ഗഹേത്വാ ഏകേന പിട്ഠികച്ഛായ ഗഹേത്വാ പബ്ബതപപാതേ ഖിപി. സോ പബ്ബതകുച്ഛിയം പടിഹതോ ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം ഹുത്വാ ഭൂമിയം പതി. ചോരപപാതമത്ഥകേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ തേസം ദ്വിന്നമ്പി കിരിയം ദിസ്വാ തസ്സാ ഇത്ഥിയാ സാധുകാരം ദത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ന ഹി സബ്ബേസു ഠാനേസു, പുരിസോ ഹോതി പണ്ഡിതോ;

ഇത്ഥീപി പണ്ഡിതാ ഹോതി, തത്ഥ തത്ഥ വിചക്ഖണാ’’തി. (അപ. ഥേരീ ൨.൩.൩൧);

സാപി ¶ ചോരം പപാതേ ഖിപിത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘സചാഹം ഗേഹം ഗമിസ്സാമി, ‘സാമികോ തേ കുഹി’ന്തി പുച്ഛിസ്സന്തി, സചാഹം ഏവം പുട്ഠാ ‘മാരിതോ മേ’തി വക്ഖാമി, ‘ദുബ്ബിനീതേ സഹസ്സം ദത്വാ തം ആഹരാപേത്വാ ഇദാനി നം മാരേസീ’തി മം മുഖസത്തീഹി വിജ്ഝിസ്സന്തി, ‘ആഭരണത്ഥായ സോ മം മാരേതുകാമോ അഹോസീ’തി വുത്തേപി ന സദ്ദഹിസ്സന്തി, അലം മേ ഗേഹേനാ’’തി തത്ഥേവാഭരണാനി ഛഡ്ഡേത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ അനുപുബ്ബേന വിചരന്തീ ഏകം പരിബ്ബാജകാനം അസ്സമം പത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘മയ്ഹം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം സന്തികേ പബ്ബജ്ജം ദേഥാ’’തി ആഹ. അഥ നം പബ്ബാജേസും. സാ പബ്ബജിത്വാവ പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം പബ്ബജ്ജായ കിം ഉത്തമ’’ന്തി? ‘‘ഭദ്ദേ, ദസസു വാ കസിണേസു പരികമ്മം കത്വാ ഝാനം നിബ്ബത്തേതബ്ബം ¶ , വാദസഹസ്സം വാ ഉഗ്ഗണ്ഹിതബ്ബം, അയം അമ്ഹാകം പബ്ബജ്ജായ ഉത്തമത്ഥോ’’തി. ‘‘ഝാനം താവ നിബ്ബത്തേതും അഹം ന സക്ഖിസ്സാമി, വാദസഹസ്സം പന ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമി, അയ്യാ’’തി. അഥ നം തേ വാദസഹസ്സം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേത്വാ ‘‘ഉഗ്ഗഹിതം തേ സിപ്പം, ഇദാനി ത്വം ജമ്ബുദീപതലേ വിചരിത്വാ അത്തനാ സദ്ധിം പഞ്ഹം കഥേതും സമത്ഥം ഓലോകേഹീ’’തി തസ്സ ഹത്ഥേ ജമ്ബുസാഖം ¶ ദത്വാ ഉയ്യോജേസും – ‘‘ഗച്ഛ, ഭദ്ദേ, സചേ കോചി ഗിഹിഭൂതോ തയാ സദ്ധിം പഞ്ഹം കഥേതും സക്കോതി, തസ്സേവ പാദപരിചാരികാ ഭവാഹി, സചേ പബ്ബജിതോ സക്കോതി, തസ്സ സന്തികേ പബ്ബജാഹീ’’തി.

സാ നാമേന ജമ്ബുപരിബ്ബാജികാ നാമ ഹുത്വാ തതോ നിക്ഖമിത്വാ ദിട്ഠേ ദിട്ഠേ പഞ്ഹം പുച്ഛന്തീ വിചരതി. തായ സദ്ധിം കഥേതും സമത്ഥോ നാമ നാഹോസി. ‘‘ഇതോ ജമ്ബുപരിബ്ബാജികാ ആഗച്ഛതീ’’തി ¶ സുത്വാവ മനുസ്സാ പലായന്തി. സാ ഗാമം വാ നിഗമം വാ ഭിക്ഖായ പവിസന്തീ ഗാമദ്വാരേ വാലുകരാസിം കത്വാ തത്ഥ ജമ്ബുസാഖം ഠപേത്വാ ‘‘മയാ സദ്ധിം കഥേതും സമത്ഥോ ജമ്ബുസാഖം മദ്ദതൂ’’തി വത്വാ ഗാമം പാവിസി. തം ഠാനം ഉപസങ്കമിതും സമത്ഥോ നാമ നാഹോസി. സാപി മിലാതായ ജമ്ബുസാഖായ അഞ്ഞം ജമ്ബുസാഖം ഗണ്ഹാതി, ഇമിനാ നീഹാരേന വിചരന്തീ സാവത്ഥിം പത്വാ ഗാമദ്വാരേ വാലുകരാസിം കത്വാ ജമ്ബുസാഖം ഠപേത്വാ വുത്തനയേനേവ വത്വാ ഭിക്ഖായ പാവിസി. സമ്ബഹുലാ ഗാമദാരകാ ജമ്ബുസാഖം പരിവാരേത്വാ അട്ഠംസു. തദാ സാരിപുത്തത്ഥേരോ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കതഭത്തകിച്ചോ നഗരാ നിക്ഖന്തോ തേ ദാരകേ ജമ്ബുസാഖം പരിവാരേത്വാ ഠിതേ ദിസ്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുച്ഛി. ദാരകാ ഥേരസ്സ തം പവത്തിം ആചിക്ഖിംസു. ‘‘തേന ഹി ദാരകാ ഇമം സാഖം മദ്ദഥാ’’തി. ‘‘ഭായാമ, ഭന്തേ’’തി ¶ . ‘‘അഹം പഞ്ഹം കഥേസ്സാമി, മദ്ദഥ തുമ്ഹേ’’തി. തേ ഥേരസ്സ വചനേന സഞ്ജാതുസ്സാഹാ തഥാ കത്വാ മദ്ദന്താ ജമ്ബുസാഖം ഉക്ഖിപിംസു. പരിബ്ബാജികാ ആഗന്ത്വാ തേ പരിഭാസിത്വാ ‘‘തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം മമ പഞ്ഹേന കിച്ചം നത്ഥി, കസ്മാ മേ സാഖം മദ്ദഥാ’’തി ആഹ. ‘‘അയ്യേനമ്ഹാ മദ്ദാപിതാ’’തി ആഹംസു. ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി മേ സാഖാ മദ്ദാപിതാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭഗിനീ’’തി. ‘‘തേന ഹി മയാ സദ്ധിം പഞ്ഹം കഥേഥാ’’തി. ‘‘സാധു കഥേസ്സാമീ’’തി.

സാ വഡ്ഢമാനകച്ഛായായ പഞ്ഹം പുച്ഛിതും ഥേരസ്സ സന്തികം അഗമാസി, സകലനഗരം സങ്ഖുഭി. ‘‘ദ്വിന്നം പണ്ഡിതാനം കഥം സുണിസ്സാമാ’’തി നാഗരാ തായ സദ്ധിംയേവ ഗന്ത്വാ ഥേരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. പരിബ്ബാജികാ ഥേരം ¶ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, പുച്ഛാമി തേ പഞ്ഹ’’ന്തി. ‘‘പുച്ഛ, ഭഗിനീ’’തി. സാ വാദസഹസ്സം പുച്ഛി, പുച്ഛിതം പുച്ഛിതം ഥേരോ വിസ്സജ്ജേസി. അഥ നം ഥേരോ ആഹ – ‘‘ഏത്തകാ ഏവ തേ പഞ്ഹാ, അഞ്ഞേപി അത്ഥീ’’തി? ‘‘ഏത്തകാ ഏവ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തയാ ബഹൂ പഞ്ഹാ പുട്ഠാ, മയമ്പി ഏകം പുച്ഛാമ, വിസ്സജ്ജിസ്സസി നോ’’തി? ‘‘ജാനമാനാ വിസ്സജ്ജിസ്സാമി പുച്ഛഥ, ഭന്തേ’’തി. ഥേരോ ‘‘ഏകം നാമ ¶ കി’’ന്തി (ഖു. പാ. ൪.൧) പഞ്ഹം പുച്ഛി. സാ ‘‘ഏവം നാമേസ വിസ്സജ്ജേതബ്ബോ’’തി അജാനന്തീ ‘‘കിം നാമേതം, ഭന്തേ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ബുദ്ധപഞ്ഹോ നാമ, ഭഗിനീ’’തി. ‘‘മയ്ഹമ്പി തം ദേഥ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സചേ മാദിസാ ഭവിസ്സസി, ദസ്സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി മം പബ്ബാജേഥാ’’തി. ഥേരോ ഭിക്ഖുനീനം ആചിക്ഖിത്വാ പബ്ബാജേസി. സാ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദാ കുണ്ഡലകേസിത്ഥേരീ നാമ ഹുത്വാ കതിപാഹച്ചയേനേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി.

ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘കുണ്ഡലകേസിത്ഥേരിയാ ധമ്മസ്സവനഞ്ച ബഹും നത്ഥി, പബ്ബജിതകിച്ചഞ്ചസ്സാ മത്ഥകം പത്തം, ഏകേന കിര ചോരേന സദ്ധിം മഹാസങ്ഗാമം കത്വാ ജിനിത്വാ ആഗതാ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ¶ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മയാ ദേസിതധമ്മം ‘അപ്പം വാ ബഹും വാ’തി പമാണം മാ ഗണ്ഹഥ, അനത്ഥകം പദസതമ്പി സേയ്യോ ന ഹോതി, ധമ്മപദം പന ഏകമ്പി സേയ്യോവ. അവസേസചോരേ ജിനന്തസ്സ ച ജയോ നാമ ന ഹോതി, അജ്ഝത്തികകിലേസചോരേ ജിനന്തസ്സേവ പന ജയോ നാമ ഹോതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘യോ ച ഗാഥാസതം ഭാസേ, അനത്ഥപദസംഹിതാ;

ഏകം ധമ്മപദം സേയ്യോ, യം സുത്വാ ഉപസമ്മതി.

‘‘യോ ¶ സഹസ്സം സഹസ്സേന, സങ്ഗാമേ മാനുസേ ജിനേ;

ഏകഞ്ച ജേയ്യമത്താനം, സ വേ സങ്ഗാമജുത്തമോ’’തി.

തത്ഥ ഗാഥാസതന്തി യോ ച പുഗ്ഗലോ സതപരിച്ഛേദാ ബഹൂപി ഗാഥാ ഭാസേയ്യാതി അത്ഥോ. അനത്ഥപദസംഹിതാതി ആകാസവണ്ണനാദിവസേന അനത്ഥകേഹി പദേഹി സംഹിതാ. ധമ്മപദന്തി അത്ഥസാധകം ഖന്ധാദിപടിസംയുത്തം, ‘‘ചത്താരിമാനി പരിബ്ബാജകാ ധമ്മപദാനി. കതമാനി ചത്താരി? അനഭിജ്ഝാ പരിബ്ബാജകാ ധമ്മപദം, അബ്യാപാദോ പരിബ്ബാജകാ ധമ്മപദം, സമ്മാസതി പരിബ്ബാജകാ ധമ്മപദം ¶ , സമ്മാസമാധി പരിബ്ബാജകാ ധമ്മപദ’’ന്തി (അ. നി. ൪.൩൦) ഏവം വുത്തേസു ചതൂസു ധമ്മപദേസു ഏകമ്പി ധമ്മപദം സേയ്യോ. യോ സഹസ്സം സഹസ്സേനാതി യോ ഏകോ സങ്ഗാമയോധോ സഹസ്സേന ഗുണിതം സഹസ്സം മാനുസേ ഏകസ്മിം സങ്ഗാമേ ജിനേയ്യ, ദസമനുസ്സസതസഹസ്സം ജിനിത്വാ ജയം ആഹരേയ്യ, അയമ്പി സങ്ഗാമജിനതം ഉത്തമോ പവരോ നാമ ന ഹോതി. ഏകഞ്ച ജേയ്യമത്താനന്തി യോ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനേസു അജ്ഝത്തികകമ്മട്ഠാനം സമ്മസന്തോ അത്തനോ ലോഭാദികിലേസജയേന അത്താനം ജിനേയ്യ ¶ . സ വേ സങ്ഗാമജുത്തമോതി സോ സങ്ഗാമജിനാനം ഉത്തമോ പവരോ സങ്ഗാമസീസയോധോതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

കുണ്ഡലകേസിത്ഥേരീവത്ഥു തതിയം.

അത്താ ഹവേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അനത്ഥപുച്ഛകം ബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിര ബ്രാഹ്മണോ ‘‘കിം നു ഖോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അത്ഥമേവ ജാനാതി, ഉദാഹു അനത്ഥമ്പി, പുച്ഛിസ്സാമി ന’’ന്തി സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേ അത്ഥമേവ ജാനാഥ മഞ്ഞേ, നോ അനത്ഥ’’ന്തി? ‘‘അത്ഥഞ്ചാഹം, ബ്രാഹ്മണ, ജാനാമി അനത്ഥഞ്ചാ’’തി. ‘‘തേന ഹി മേ അനത്ഥം കഥേഥാ’’തി. അഥസ്സ സത്ഥാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഉസ്സൂരസേയ്യം ആലസ്യം, ചണ്ഡിക്കം ദീഘസോണ്ഡിയം;

ഏകസ്സദ്ധാനഗമനം പരദാരൂപസേവനം;

ഏതം ബ്രാഹ്മണ സേവസ്സു, അനത്ഥം തേ ഭവിസ്സതീ’’തി.

തം സുത്വാ ബ്രാഹ്മണോ സാധുകാരമദാസി ‘‘സാധു സാധു, ഗണാചരിയ, ഗണജേട്ഠക, തുമ്ഹേ അത്ഥഞ്ച ജാനാഥ അനത്ഥഞ്ചാ’’തി ¶ . ‘‘ഏവം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, അത്ഥാനത്ഥജാനനകോ നാമ മയാ സദിസോ നത്ഥീ’’തി. അഥസ്സ സത്ഥാ അജ്ഝാസയം ഉപധാരേത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, കേന കമ്മേന ജീവസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ജൂതകമ്മേന, ഭോ ഗോതമാ’’തി. ‘‘കിം പന തേ ജയോ ഹോതി പരാജയോ’’തി ¶ . ‘‘ജയോപി ഹോതി പരാജയോപീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, അപ്പമത്തകോ ഏസ, പരം ജിനന്തസ്സ ജയോ നാമ ന സേയ്യോ. യോ പന കിലേസജയേന അത്താനം ജിനാതി, തസ്സ ജയോ സേയ്യോ. ന ഹി തം ജയം കോചി അപജയം കാതും സക്കോതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘അത്താ ഹവേ ജിതം സേയ്യോ, യാ ചായം ഇതരാ പജാ;

അത്തദന്തസ്സ പോസസ്സ, നിച്ചം സഞ്ഞതചാരിനോ.

‘‘നേവ ദേവോ ന ഗന്ധബ്ബോ, ന മാരോ സഹ ബ്രഹ്മുനാ;

ജിതം അപജിതം കയിരാ, തഥാരൂപസ്സ ജന്തുനോ’’തി.

തത്ഥ ഹവേതി നിപാതോ. ജിതന്തി ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ, അത്തനോ കിലേസജയേന അത്താ ജിതോ സേയ്യോതി അത്ഥോ. യാ ചായം ഇതരാ പജാതി യാ പനായം അവസേസാ പജാ ജൂതേന വാ ¶ ധനഹരണേന വാ സങ്ഗാമേന വാ ബലാഭിഭവേന വാ ജിതാ ഭവേയ്യ, തം ജിനന്തേന യം ജിതം, ന തം സേയ്യോതി അത്ഥോ. കസ്മാ പന തദേവ ജിതം സേയ്യോ, ഇദം ന സേയ്യോതി? യസ്മാ അത്തദന്തസ്സ…പേ… തഥാരൂപസ്സ ജന്തുനോതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യസ്മാ ഹി യ്വായം നിക്കിലേസതായ അത്തദന്തോ പോസോ, തസ്സ അത്തദന്തസ്സ കായാദീഹി നിച്ചം സഞ്ഞതചാരിനോ ഏവരൂപസ്സ ഇമേഹി കായസഞ്ഞമാദീഹി സഞ്ഞതസ്സ ജന്തുനോ ദേവോ വാ ഗന്ധബ്ബോ വാ മാരോ വാ ബ്രഹ്മുനാ സഹ ഉട്ഠഹിത്വാ ‘‘അഹമസ്സ ജിതം അപജിതം ¶ കരിസ്സാമി, മഗ്ഗഭാവനായ പഹീനേ കിലേസേ പുന ഉപ്പാദേസ്സാമീ’’തി ഘടേന്തോപി വായമന്തോപി യഥാ ധനാദീഹി പരാജിതോ പക്ഖന്തരോ ഹുത്വാ ഇതരേന ജിതം പുന ജിനന്തോ അപജിതം കരേയ്യ, ‘‘ഏവം അപജിതം കാതും നേവ സക്കുണേയ്യാ’’തി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അനത്ഥപുച്ഛകബ്രാഹ്മണവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ മാതുലബ്രാഹ്മണവത്ഥു

മാസേ ¶ ¶ മാസേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ മാതുലബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഥേരോ കിര തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ആഹ – ‘‘കിം നു ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, കിഞ്ചിദേവ കുസലം കരോസീ’’തി? ‘‘കരോമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം കരോസീ’’തി? ‘‘മാസേ മാസേ സഹസ്സപരിച്ചാഗേന ദാനം ദമ്മീ’’തി. ‘‘കസ്സ ദേസീ’’തി? ‘‘നിഗണ്ഠാനം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം പത്ഥയന്തോ’’തി? ‘‘ബ്രഹ്മലോകം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം പന ബ്രഹ്മലോകസ്സ അയം മഗ്ഗോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കോ ഏവമാഹാ’’തി? ‘‘ആചരിയേഹി മേ കഥിതം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘നോ ത്വം ബ്രഹ്മലോകസ്സ മഗ്ഗം ജാനാസി, നാപി തേ ആചരിയാ, സത്ഥാവ ഏകോ ജാനാതി, ഏഹി, ബ്രാഹ്മണ, ബ്രഹ്മലോകസ്സ തേ മഗ്ഗം കഥാപേസ്സാമീ’’തി തം ആദായ സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അയം ബ്രാഹ്മണോ ഏവമാഹാ’’തി, ‘‘തം പവത്തിം ആരോചേത്വാ സാധു വതസ്സ ബ്രഹ്മലോകസ്സ മഗ്ഗം കഥേഥാ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ഏവം കിര, ബ്രാഹ്മണാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, ഭോ ഗോതമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, തയാ ഏവം ദദമാനേന വസ്സസതം ദിന്നദാനതോപി മുഹുത്തമത്തം പസന്നചിത്തേന മമ സാവകസ്സ ¶ ഓലോകനം വാ കടച്ഛുഭിക്ഖാമത്തദാനം വാ മഹപ്ഫലതര’’ന്തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘മാസേ മാസേ സഹസ്സേന, യോ യജേഥ സതം സമം;

ഏകഞ്ച ഭാവിതത്താനം, മുഹുത്തമപി പൂജയേ;

സായേവ പൂജനാ സേയ്യോ, യഞ്ചേ വസ്സസതം ഹുത’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ സഹസ്സേനാഹി സഹസ്സപരിച്ചാഗേന. യോ യജേഥ സതം സമന്തി യോ വസ്സസതം മാസേ മാസേ സഹസ്സം പരിച്ചജന്തോ ലോകിയമഹാജനസ്സ ദാനം ദദേയ്യ, ഏകഞ്ച ഭാവിതത്താനന്തി യോ പന ഏകം സീലാദിഗുണവിസേസേന വഡ്ഢിതഅത്താനം ഹേട്ഠിമകോടിയാ സോതാപന്നം, ഉപരിമകോടിയാ ഖീണാസവം ഘരദ്വാരം സമ്പത്തം കടച്ഛുഭിക്ഖാദാനവസേന വാ യാപനമത്തആഹാരദാനവസേന വാ ഥൂലസാടകദാനമത്തേന വാ പൂജേയ്യ. യം ഇതരേന വസ്സസതം ഹുതം. തതോ സായേവ പൂജനാ സേയ്യോ. സേട്ഠോ ഉത്തമോതി അത്ഥോതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ സോ ബ്രാഹ്മണോ സോതാപത്തിഫലം പത്തോ, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ മാതുലബ്രാഹ്മണവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ ഭാഗിനേയ്യവത്ഥു

യോ ¶ ച വസ്സസതം ജന്തൂതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ ഭാഗിനേയ്യം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തമ്പി ഹി ഥേരോ ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘കിം, ബ്രാഹ്മണ, കുസലം കരോസീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം കരോസീ’’തി? ‘‘മാസേ മാസേ ഏകം ഏകം പസും ഘാതേത്വാ അഗ്ഗിം പരിചരാമീ’’തി. ‘‘കിമത്ഥം ഏവം കരോസീ’’തി? ‘‘ബ്രഹ്മലോകമഗ്ഗോ കിരേസോ’’തി. ‘‘കേനേവം കഥിത’’ന്തി? ‘‘ആചരിയേഹി മേ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘നേവ ത്വം ബ്രഹ്മലോകസ്സ മഗ്ഗം ജാനാസി, നാപി തേ ആചരിയാ, ഏഹി, സത്ഥു സന്തികം ഗമിസ്സാമാ’’തി തം സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ തം പവത്തിം ആരോചേത്വാ ‘‘ഇമസ്സ, ഭന്തേ, ബ്രഹ്മലോകസ്സ മഗ്ഗം കഥേഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘ഏവം കിരാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏവം, ഭോ ഗോതമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, വസ്സസതമ്പി ഏവം അഗ്ഗിം പരിചരന്തസ്സ തവ അഗ്ഗിപാരിചരിയാ മമ സാവകസ്സ തങ്ഖണമത്തം പൂജമ്പി ന പാപുണാതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യോ ച വസ്സസതം ജന്തു, അഗ്ഗിം പരിചരേ വനേ;

ഏകഞ്ച ഭാവിതത്താനം, മുഹുത്തമപി പൂജയേ;

സായേവ പൂജനാ സേയ്യോ, യഞ്ചേ വസ്സസതം ഹുത’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ ¶ ജന്തൂതി സത്താധിവചനമേതം. അഗ്ഗിം പരിചരേ വനേതി നിപ്പപഞ്ചഭാവപത്ഥനായ വനം പവിസിത്വാപി തത്ഥ അഗ്ഗിം പരിചരേയ്യ. സേസം പുരിമസദിസമേവാതി.

ദേസനാവസാനേ സോ ബ്രാഹ്മണോ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ ഭാഗിനേയ്യവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സഹായകബ്രാഹ്മണവത്ഥു

യം ¶ കിഞ്ചി യിട്ഠം വാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സഹായകബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തമ്പി ഹി ഥേരോ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘കിം, ബ്രാഹ്മണ, കിഞ്ചി കുസലം കരോസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം കരോസീ’’തി? ‘‘യിട്ഠയാഗം യജാമീ’’തി. ‘‘തദാ കിര തം യാഗം മഹാപരിച്ചാഗേന യജ’’ന്തി. ഇതോ പരം ഥേരോ പുരിമനയേനേവ പുച്ഛിത്വാ തം സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ തം പവത്തിം ആരോചേത്വാ ‘‘ഇമസ്സ, ഭന്തേ, ബ്രഹ്മലോകസ്സ മഗ്ഗം കഥേഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, ഏവം കിരാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏവം, ഭോ ഗോതമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, തയാ സംവച്ഛരം യിട്ഠയാഗം യജന്തേന ലോകിയമഹാജനസ്സ ദിന്നദാനം പസന്നചിത്തേന ¶ മമ സാവകാനം വന്ദന്താനം ഉപ്പന്നകുസലചേതനായ ചതുഭാഗമത്തമ്പി ന അഗ്ഘതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യം കിഞ്ചി യിട്ഠം വ ഹുതം വ ലോകേ,

അഭിവാദനാ ഉജ്ജുഗതേസു സേയ്യോ’’തി.

തത്ഥ യം കിഞ്ചീതി അനവസേസപരിയാദാനവചനമേതം. യിട്ഠന്തി യേഭുയ്യേന മങ്ഗലകിരിയാദിവസേസു ദിന്നദാനം. ഹുതന്തി അഭിസങ്ഖരിത്വാ കതം പാഹുനദാനഞ്ചേവ, കമ്മഞ്ച ഫലഞ്ച സദ്ദഹിത്വാ കതദാനഞ്ച. സംവച്ഛരം യജേഥാതി ഏകസംവച്ഛരം നിരന്തരമേവ വുത്തപ്പകാരം ദാനം സകലചക്കവാളേപി ¶ ലോകിയമഹാജനസ്സ ദദേയ്യ. പുഞ്ഞപേക്ഖോതി പുഞ്ഞം ഇച്ഛന്തോ. ഉജ്ജുഗതേസൂതി ഹേട്ഠിമകോടിയാ സോതാപന്നേസു ഉപരിമകോടിയാ ഖീണാസവേസു. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘ഏവരൂപേസു പസന്നചിത്തേന സരീരം ഓനമിത്വാ വന്ദന്തസ്സ കുസലചേതനായ യം ഫലം, തതോ ചതുഭാഗമ്പി സബ്ബം തം ദാനം ന അഗ്ഘതി, തസ്മാ ഉജുഗതേസു അഭിവാദനമേവ സേയ്യോ’’തി.

സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സഹായകബ്രാഹ്മണവത്ഥു സത്തമം.

അഭിവാദനസീലിസ്സാതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ദീഘലങ്ഘികം നിസ്സായ അരഞ്ഞകുടിയം വിഹരന്തോ ദീഘായുകുമാരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ദീഘലങ്ഘികനഗരവാസിനോ കിര ദ്വേ ബ്രാഹ്മണാ ബാഹിരകപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അട്ഠചത്താലീസ വസ്സാനി തപചരണം കരിംസു. തേസു ഏകോ ‘‘പവേണി മേ നസ്സിസ്സതി, വിബ്ഭമിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ അത്തനാ കതം തപം പരേസം വിക്കിണിത്വാ ഗോസതേന ചേവ കഹാപണസതേന ച സദ്ധിം ഭരിയം ലഭിത്വാ കുടുമ്ബം സണ്ഠപേസി. അഥസ്സ ഭരിയാ പുത്തം വിജായി. ഇതരോ പനസ്സ സഹായകോ പവാസം ഗന്ത്വാ പുനദേവ തം നഗരം പച്ചാഗമി. സോ തസ്സ ആഗതഭാവം സുത്വാ പുത്തദാരം ആദായ സഹായകസ്സ ദസ്സനത്ഥായ അഗമാസി. ഗന്ത്വാ പുത്തം മാതു ഹത്ഥേ ദത്വാ സയം താവ വന്ദി, മാതാപി പുത്തം പിതു ഹത്ഥേ ദത്വാ വന്ദി. സോ ‘‘ദീഘായുകാ ഹോഥാ’’തി ¶ ആഹ, പുത്തേ പന വന്ദാപിതേ തുണ്ഹീ അഹോസി. അഥ നം ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി വന്ദിതേ ‘ദീഘായുകാ ഹോഥാ’തി വത്വാ ഇമസ്സ വന്ദനകാലേ കിഞ്ചി ന വദേഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ഇമസ്സേകോ അന്തരായോ അത്ഥി, ബ്രാഹ്മണാ’’തി. ‘‘കിത്തകം ജീവിസ്സതി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘സത്താഹം, ബ്രാഹ്മണാ’’തി. ‘‘പടിബാഹനകാരണം അത്ഥി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘നാഹം പടിബാഹനകാരണം ജാനാമീ’’തി. ‘‘കോ പന ജാനേയ്യ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘സമണോ ഗോതമോ ജാനേയ്യ, തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ പുച്ഛാഹീ’’തി. ‘‘തത്ഥ ഗച്ഛന്തോ തപപരിഹാനിതോ ഭായാമീ’’തി. ‘‘സചേ തേ പുത്തസിനേഹോ അത്ഥി, തപപരിഹാനിം അചിന്തേത്വാ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ പുച്ഛാഹീ’’തി.

സോ ¶ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സയം താവ വന്ദി. സത്ഥാ ‘‘ദീഘായുകോ ഹോഹീ’’തി ആഹ, പജാപതിയാ വന്ദനകാലേപി തസ്സാ തഥേവ വത്വാ പുത്തസ്സ വന്ദാപനകാലേ തുണ്ഹീ അഹോസി. സോ പുരിമനയേനേവ സത്ഥാരം പുച്ഛി, സത്ഥാപി തഥേവ ബ്യാകാസി. സോ കിര ബ്രാഹ്മണോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം അപടിവിജ്ഝിത്വാവ അത്തനോ മന്തം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സംസന്ദേസി, പടിബാഹനൂപായം പന ന ജാനാതി. ബ്രാഹ്മണോ സത്ഥാരം പുച്ഛി – ‘‘അത്ഥി പന, ഭന്തേ, പടിബാഹനൂപായോ’’തി? ‘‘ഭവേയ്യ, ബ്രാഹ്മണാ’’തി. ‘‘കിം ഭവേയ്യാ’’തി? ‘‘സചേ ത്വം അത്തനോ ഗേഹദ്വാരേ മണ്ഡപം കാരേത്വാ തസ്സ മജ്ഝേ ¶ പീഠികം കാരേത്വാ തം പരിക്ഖിപന്തോ അട്ഠ വാ സോളസ വാ ആസനാനി ¶ പഞ്ഞാപേത്വാ തേസു മമ സാവകേ നിസീദാപേത്വാ സത്താഹം നിരന്തരം പരിത്തം കാതും സക്കുണേയ്യാസി, ഏവമസ്സ അന്തരായോ നസ്സേയ്യാ’’തി. ‘‘ഭോ ഗോതമ, മയാ മണ്ഡപാദീനി സക്കാ കാതും, തുമ്ഹാകം പന സാവകേ കഥം ലച്ഛാമീ’’തി? ‘‘തയാ ഏത്തകേ കതേ അഹം മമ സാവകേ പഹിണിസ്സാമീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭോ ഗോതമാ’’തി സോ അത്തനോ ഗേഹദ്വാരേ സബ്ബം കിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ സത്ഥു സന്തികം അഗമാസി. സത്ഥാ ഭിക്ഖൂ പഹിണി, തേ ഗന്ത്വാ തത്ഥ നിസീദിംസു, ദാരകമ്പി പീഠികായം നിപജ്ജാപേസും, ഭിക്ഖൂ സത്തരത്തിന്ദിവം നിരന്തരം പരിത്തം ഭണിംസു, സത്തമേ ദിവസേ സായം സത്ഥാ ആഗച്ഛി. തസ്മിം ആഗതേ സബ്ബചക്കവാളദേവതാ സന്നിപതിംസു. ഏകോ പന അവരുദ്ധകോ നാമ യക്ഖോ ദ്വാദസ സംവച്ഛരാനി വേസ്സവണം ഉപട്ഠഹിത്വാ തസ്സ സന്തികാ വരം ലഭന്തോ ‘‘ഇതോ സത്തമേ ദിവസേ ഇമം ദാരകം ഗണ്ഹേയ്യാസീ’’തി ലഭി. തസ്മാ സോപി ആഗന്ത്വാ അട്ഠാസി.

സത്ഥരി പന തത്ഥ ഗതേ മഹേസക്ഖാസു ദേവതാസു സന്നിപതിതാസു അപ്പേസക്ഖാ ദേവതാ ഓസക്കിത്വാ ഓസക്കിത്വാ ഓകാസം അലഭമാനാ ദ്വാദസ ¶ യോജനാനി പടിക്കമിംസു. അവരുദ്ധകോപി തഥേവ പടിക്കമി, സത്ഥാപി സബ്ബരത്തിം പരിത്തമകാസി. സത്താഹേ വീതിവത്തേ അവരുദ്ധകോ ദാരകം ന ലഭി. അട്ഠമേ പന ദിവസേ അരുണേ ഉഗ്ഗതമത്തേ ദാരകം ആനേത്വാ സത്ഥാരം വന്ദാപേസും. സത്ഥാ ‘‘ദീഘായുകോ ഹോഹീ’’തി ആഹ. ‘‘കീവചിരം പന, ഭോ ഗോതമ, ദാരകോ ഠസ്സതീ’’തി? ‘‘വീസവസ്സസതം, ബ്രാഹ്മണാ’’തി. അഥസ്സ ‘‘ആയുവഡ്ഢനകുമാരോ’’തി നാമം കരിംസു. സോ വുദ്ധിമന്വായ പഞ്ചഹി ഉപാസകസതേഹി പരിവുതോ വിചരി. അഥേകദിവസം ധമ്മസഭായം ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘പസ്സഥാവുസോ, ആയുവഡ്ഢനകുമാരേന കിര സത്തമേ ദിവസേ മരിതബ്ബം അഭവിസ്സ, സോ ഇദാനി വീസവസ്സസതട്ഠായീ ഹുത്വാ പഞ്ചഹി ഉപാസകസതേഹി പരിവുതോ വിചരതി, അത്ഥി മഞ്ഞേ ഇമേസം സത്താനം ആയുവഡ്ഢനകാരണ’’ന്തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ന കേവലം ആയുവഡ്ഢനമേവ, ഇമേ പന സത്താ ഗുണവന്തേ വന്ദന്താ അഭിവാദേന്താ ചതൂഹി കാരണേഹി വഡ്ഢന്തി, പരിസ്സയതോ ¶ മുച്ചന്തി, യാവതായുകമേവ തിട്ഠന്തീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അഭിവാദനസീലിസ്സ ¶ ¶ , നിച്ചം വുഡ്ഢാപചായിനോ;

ചത്താരോ ധമ്മാ വഡ്ഢന്തി, ആയു വണ്ണോ സുഖം ബല’’ന്തി.

തത്ഥ അഭിവാദനസീലിസ്സാതി വന്ദനസീലിസ്സ, അഭിണ്ഹം വന്ദനകിച്ചപസുതസ്സാതി അത്ഥോ. വുഡ്ഢാപചായിനോതി ഗിഹിസ്സ വാ തദഹുപബ്ബജിതേ ദഹരസാമണേരേപി, പബ്ബജിതസ്സ വാ പന പബ്ബജ്ജായ വാ ഉപസമ്പദായ വാ വുഡ്ഢതരേ ഗുണവുഡ്ഢേ അപചായമാനസ്സ, അഭിവാദനേന വാ നിച്ചം പൂജേന്തസ്സാതി അത്ഥോ. ചത്താരോ ധമ്മാ വഡ്ഢന്തീതി ആയുമ്ഹി വഡ്ഢമാനേ യത്തകം കാലം തം വഡ്ഢതി, തത്തകം ഇതരേപി വഡ്ഢന്തിയേവ. യേന ഹി പഞ്ഞാസവസ്സആയുസംവത്തനികം കുസലം കതം, പഞ്ചവീസതിവസ്സകാലേ ചസ്സ ജീവിതന്തരായോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, സോ അഭിവാദനസീലതായ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, സോ യാവതായുകമേവ തിട്ഠതി, വണ്ണാദയോപിസ്സ ആയുനാവ സദ്ധിം വഡ്ഢന്തി. ഇതോ ഉത്തരിപി ഏസേവ നയോ. അനന്തരായേന പവത്തസ്സായുനോ വഡ്ഢനം നാമ നത്ഥി.

ദേസനാവസാനേ ആയുവഡ്ഢനകുമാരോ പഞ്ചഹി ഉപാസകസതേഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

യോ ¶ ച വസ്സസതം ജീവേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സംകിച്ചസാമണേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിര തിംസമത്താ കുലപുത്താ സത്ഥു ധമ്മകഥം സുത്വാ സാസനേ ഉരം ദത്വാ പബ്ബജിംസു. തേ ഉപസമ്പദായ പഞ്ചവസ്സാ ഹുത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഗന്ഥധുരം വിപസ്സനാധുരന്തി ദ്വേ ധുരാനീതി സുത്വാ ‘‘മയം മഹല്ലകകാലേ പബ്ബജിതാ’’തി ഗന്ഥധുരേ ഉസ്സാഹം അകത്വാ വിപസ്സനാധുരം പൂരേതുകാമാ യാവ അരഹത്താ കമ്മട്ഠാനം കഥാപേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഏകം അരഞ്ഞായതനം ഗമിസ്സാമാ’’തി സത്ഥാരം ആപുച്ഛിംസു. സത്ഥാ ‘‘കതരം ഠാനം ഗമിസ്സഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അസുകം നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘തത്ഥ തേസം ¶ ഏകം വിഘാസാദം നിസ്സായ ഭയം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തഞ്ച പന സംകിച്ചസാമണേരേ ഗതേ വൂപസമിസ്സതി, അഥ നേസം പബ്ബജിതകിച്ചം പാരിപൂരിം ഗമിസ്സതീ’’തി അഞ്ഞാസി.

സംകിച്ചസാമണേരോ ¶ നാമ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സാമണേരോ സത്തവസ്സികോ ജാതിയാ. തസ്സ കിര മാതാ സാവത്ഥിയം അഡ്ഢകുലസ്സ ധീതാ. സാ തസ്മിം കുച്ഛിഗതേ ഏകേന ബ്യാധിനാ തങ്ഖണഞ്ഞേവ കാലമകാസി. തസ്സാ ഝാപിയമാനായ ഠപേത്വാ ഗബ്ഭമംസം സേസം ഝായി. അഥസ്സാ ഗബ്ഭമംസം ചിതകതോ ഓതാരേത്വാ ദ്വീസു തീസു ഠാനേസു സൂലേഹി വിജ്ഝിംസു. സൂലകോടി ദാരകസ്സ അക്ഖികോടിം പഹരി. ഏവം ഗബ്ഭമംസം ¶ വിജ്ഝിത്വാ അങ്ഗാരരാസിമ്ഹി ഖിപിത്വാ അങ്ഗാരേഹേവ പടിച്ഛാദേത്വാ പക്കമിംസു. ഗബ്ഭമംസം ഝായി, അങ്ഗാരമത്ഥകേ പന സുവണ്ണബിമ്ബസദിസോ ദാരകോ പദുമഗബ്ഭേ നിപന്നോ വിയ അഹോസി. പച്ഛിമഭവികസ്സ സത്തസ്സ ഹി സിനേരുനാ ഓത്ഥരിയമാനസ്സപി അരഹത്തം അപ്പത്വാ ജീവിതക്ഖയോ നാമ നത്ഥി. പുനദിവസേ ‘‘ചിതകം നിബ്ബാപേസ്സാമാ’’തി ആഗതാ തഥാനിപന്നം ദാരകം ദിസ്വാ അച്ഛരിയബ്ഭുതചിത്തജാതാ ‘‘കഥഞ്ഹി നാമ ഏത്തകേസു ദാരൂസു ഖീയമാനേസു സകലസരീരേ ഝാപിയമാനേ ദാരകോ ന ഝായി, കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ദാരകം ആദായ അന്തോഗാമം ഗന്ത്വാ നേമിത്തകേ പുച്ഛിംസു. നേമിത്തകാ ‘‘സചേ അയം ദാരകോ അഗാരം അജ്ഝാവസ്സിസ്സതി, യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ ഞാതകാ ദുഗ്ഗതാ ഭവിസ്സന്തി? സചേ പബ്ബജിസ്സതി, പഞ്ചഹി സമണസതേഹി പരിവുതോ വിചരിസ്സതീ’’തി ആഹംസു. തസ്സ സങ്കുനാ അക്ഖികോടിയാ ഭിന്നത്താ സംകിച്ചന്തി നാമം കരിംസു. സോ അപരേന സമയേന സംകിച്ചോതി പഞ്ഞായി. അഥ നം ഞാതകാ ‘‘ഹോതു, വഡ്ഢിതകാലേ അമ്ഹാകം അയ്യസ്സ സാരിപുത്തസ്സ സന്തികേ പബ്ബാജേസ്സാമാ’’തി പോസിംസു. സോ സത്തവസ്സികകാലേ ‘‘തവ മാതുകുച്ഛിയം ¶ വസനകാലേ മാതാ തേ കാലമകാസി, തസ്സാ സരീരേ ഝാപിയമാനേപി ത്വം ന ഝായീ’’തി കുമാരകാനം കഥം സുത്വാ ‘‘അഹം കിര ഏവരൂപാ ഭയാ മുത്തോ, കിം മേ ഘരാവാസേന, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ഞാതകാനം ആരോചേസി. തേ ‘‘സാധു, താതാ’’തി സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സന്തികം നേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമം പബ്ബാജേഥാ’’തി അദംസു. ഥേരോ തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം ദത്വാ പബ്ബാജേസി. സോ ഖുരഗ്ഗേയേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. അയം സംകിച്ചസാമണേരോ നാമ.

സത്ഥാ ‘‘ഏതസ്മിം ഗതേ തം ഭയം വൂപസമിസ്സതി, അഥ നേസം പബ്ബജിതകിച്ചം പാരിപൂരിം ഗമിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹാകം ജേട്ഠഭാതികം സാരിപുത്തത്ഥേരം ഓലോകേത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി ആഹ. തേ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ ഥേരസ്സ ¶ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കിം, ആവുസോ’’തി വുത്തേ മയം സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിതുകാമാ ഹുത്വാ ആപുച്ഛിമ്ഹാ, അഥ നോ സത്ഥാ ഏവമാഹ – ‘‘തുമ്ഹാകം ജേട്ഠഭാതികം ഓലോകേത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി? ‘‘തേനമ്ഹാ ഇധാഗതാ’’തി. ഥേരോ ‘‘സത്ഥാരാ ¶ ഇമേ ഏകം കാരണം ദിസ്വാ ഇധ പഹിതാ ഭവിസ്സന്തി, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ആവജ്ജേന്തോ തമത്ഥം ഞത്വാ ആഹ – ‘‘അത്ഥി പന വോ, ആവുസോ, സാമണേരോ’’തി? ‘‘നത്ഥി, ആവുസോ’’തി. ‘‘സചേ നത്ഥി, ഇമം സംകിച്ചസാമണേരം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി. ‘‘അലം, ആവുസോ, സാമണേരം നിസ്സായ നോ പലിബോധോ ഭവിസ്സതി, കിം അരഞ്ഞേ വസന്താനം സാമണേരേനാ’’തി? ‘‘നാവുസോ ¶ , ഇമം നിസ്സായ തുമ്ഹാകം പലിബോധോ, അപിച ഖോ പന തുമ്ഹേ നിസ്സായ ഇമസ്സ പലിബോധോ ഭവിസ്സതി. സത്ഥാപി തുമ്ഹേ മമ സന്തികം പഹിണന്തോ തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം സാമണേരസ്സ പഹിണനം പച്ചാസീസന്തോ പഹിണി, ഇമം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി അധിവാസേത്വാ സാമണേരേന സദ്ധിം ഏകതിംസ ജനാ ഥേരം അപലോകേത്വാ വിഹാരാ നിക്ഖമ്മ ചാരികം ചരന്താ വീസയോജനസതമത്ഥകേ ഏകം സഹസ്സകുലം ഗാമം പാപുണിംസു.

മനുസ്സാ തേ ദിസ്വാ പസന്നചിത്താ സക്കച്ചം പരിവിസിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കത്ഥ ഗമിസ്സഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘യഥാഫാസുകട്ഠാനം, ആവുസോ’’തി വുത്തേ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ‘‘മയം, ഭന്തേ, അയ്യേസു ഇമം ഠാനം നിസ്സായ അന്തോവസ്സം വസന്തേസു പഞ്ചസീലം സമാദായ ഉപോസഥകമ്മം കരിസ്സാമാ’’തി യാചിംസു. ഥേരാ അധിവാസേസും. അഥ നേസം മനുസ്സാ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനചങ്കമനപണ്ണസാലായോ സംവിദഹിത്വാ ‘‘അജ്ജ മയം, സ്വേ മയ’’ന്തി ഉസ്സാഹപ്പത്താ ഉപട്ഠാനമകംസു. ഥേരാ വസ്സൂപനായികദിവസേ കതികവത്തം കരിംസു, ‘‘ആവുസോ, അമ്ഹേഹി ധരമാനകബുദ്ധസ്സ സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹിതം, ന ഖോ പന സക്കാ അഞ്ഞത്ര പടിപത്തിസമ്പദായ ബുദ്ധേ ആരാധേതും, അമ്ഹാകഞ്ച അപായദ്വാരാനി വിവടാനേവ, തസ്മാ അഞ്ഞത്ര പാതോ ഭിക്ഖാചാരവേലം, സായം ഥേരൂപട്ഠാനവേലഞ്ച ¶ സേസകാലേ ദ്വേ ഏകട്ഠാനേ ന ഭവിസ്സാമ, യസ്സ അഫാസുകം ഭവിസ്സതി, തേന ഘണ്ഡിയാ പഹടായ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഭേസജ്ജം കരിസ്സാമ, ഇതോ അഞ്ഞസ്മിം രത്തിഭാഗേ വാ ദിവസഭാഗേ വാ അപ്പമത്താ കമ്മട്ഠാനമനുയുഞ്ജിസ്സാമാ’’തി.

തേസു ¶ ഏവം കതികം കത്വാ വിഹരന്തേസു ഏകോ ദുഗ്ഗതപുരിസോ ധീതരം ഉപനിസ്സായ ജീവന്തോ തസ്മിം ഠാനേ ദുബ്ഭിക്ഖേ ഉപ്പന്നേ അപരം ധീതരം ഉപനിസ്സായ ജീവിതുകാമോ മഗ്ഗം പടിപജ്ജി. ഥേരാപി ഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ വസനട്ഠാനം ആഗച്ഛന്താ അന്തരാമഗ്ഗേ ഏകിസ്സാ നദിയാ ന്ഹത്വാ വാലുകപുലിനേ നിസീദിത്വാ ഭത്തകിച്ചം കരിംസു. തസ്മിം ഖണേ സോ പുരിസോ തം ഠാനം പത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. അഥ നം ഥേരാ ‘‘കഹം ഗച്ഛസീ’’തി പുച്ഛിംസു. സോ തമത്ഥം ആരോചേസി. ഥേരാ തസ്മിം കാരുഞ്ഞം ഉപ്പാദേത്വാ, ‘‘ഉപാസക, അതിവിയ ഛാതോസി, ഗച്ഛ, പണ്ണം ആഹര, ഏകമേകം തേ ഭത്തപിണ്ഡം ദസ്സാമാ’’തി വത്വാ തേന പണ്ണേ ആഹടേ അത്തനാ അത്തനാ ഭുഞ്ജനനിയാമേനേവ സൂപബ്യഞ്ജനേഹി സന്നഹിത്വാ ഏകമേകം പിണ്ഡം അദംസു. ഏതദേവ കിര വത്തം, യം ഭോജനകാലേ ആഗതസ്സ ¶ ഭത്തം ദദമാനേന ¶ ഭിക്ഖുനാ അഗ്ഗഭത്തം അദത്വാ അത്തനാ ഭുഞ്ജനനിയാമേനേവ ഥോകം വാ ബഹും വാ ദാതബ്ബം. തസ്മാ തേപി തഥാ അദംസു. സോ കതഭത്തകിച്ചോ ഥേരേ വന്ദിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കിം, ഭന്തേ, അയ്യാ, കേനചി നിമന്തിതാ’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഉപാസക, നിമന്തനം, മനുസ്സാ ദേവസികം ഏവരൂപമേവ ആഹാരം ദേന്തീ’’തി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘മയം നിച്ചകാലം ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ കമ്മം കരോന്താപി ഏവരൂപം ആഹാരം ലദ്ധും ന സക്കോമ, കിം മേ അഞ്ഞത്ഥ ഗതേന, ഇമേസം സന്തികേയേവ ജീവിസ്സാമീ’’തി. അഥ നേ ആഹ – ‘‘അഹം വത്തപടിവത്തം കത്വാ അയ്യാനം സന്തികേ വസിതും ഇച്ഛാമീ’’തി. ‘‘സാധു, ഉപാസകാ’’തി. സോ തേഹി സദ്ധിം തേസം വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ സാധുകം വത്തപടിവത്തം കരോന്തോ ഭിക്ഖൂ അതിവിയ ആരാധേത്വാ ദ്വേമാസച്ചയേന ധീതരം ദട്ഠുകാമോ ഹുത്വാ ‘‘സചേ, അയ്യേ, ആപുച്ഛിസ്സാമി, ന മം വിസ്സജ്ജിസ്സന്തി, അനാപുച്ഛാ ഗമിസ്സാമീ’’തി തേസം അനാചിക്ഖിത്വാവ നിക്ഖമി. ഏത്തകമേവ കിരസ്സ ഓളാരികം ഖലിതം അഹോസി, യം ഭിക്ഖൂനം അനാരോചേത്വാ പക്കാമി.

തസ്സ പന ഗമനമഗ്ഗേ ഏകാ അടവീ അത്ഥി. തത്ഥ പഞ്ചസതാനം ചോരാനം ‘‘യോ ഇമം അടവിം പവിസതി, തം മാരേത്വാ തസ്സ മംസലോഹിതേന തുയ്ഹം ബലികമ്മം കരിസ്സാമാ’’തി ദേവതായ ആയാചനം കത്വാ വസന്താനം സത്തമോ ദിവസോ ഹോതി. തസ്മാ സത്തമേ ദിവസേ ചോരജേട്ഠകോ രുക്ഖം ആരുയ്ഹ ¶ ഓലോകേന്തോ തം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ചോരാനം സഞ്ഞമദാസി. തേ തസ്സ അടവിമജ്ഝം പവിട്ഠഭാവം ഞത്വാ പരിക്ഖിപിത്വാ തം ഗണ്ഹിത്വാ ഗാള്ഹബന്ധനം കത്വാ ¶ അരണിസഹിതേന അഗ്ഗിം നിബ്ബത്തേത്വാ ദാരൂനി സങ്കഡ്ഢിത്വാ മഹന്തം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം കത്വാ സൂലാനി തച്ഛിംസു. സോ തേസം തം കിരിയം ദിസ്വാ, ‘‘സാമി, ഇമസ്മിം ഠാനേ നേവ സൂകരാ, ന മിഗാദയോ ദിസ്സന്തി, കിം കാരണാ ഇദം കരോഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘തം മാരേത്വാ തവ മംസലോഹിതേന ദേവതായ ബലികമ്മം കരിസ്സാമാ’’തി. സോ മരണഭയതജ്ജിതോ ഭിക്ഖൂനം തം ഉപകാരം അചിന്തേത്വാ കേവലം അത്തനോ ജീവിതമേവ രക്ഖമാനോ ഏവമാഹ – ‘‘സാമി, അഹം വിഘാസാദോ, ഉച്ഛിട്ഠഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ വഡ്ഢിതോ, വിഘാസാദോ നാമ കാളകണ്ണികോ, അയ്യാ പന യതോ തതോ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിതാപി ഖത്തിയാവ, അസുകസ്മിം ഠാനേ ഏകതിംസ ഭിക്ഖൂ വസന്തി, തേ മാരേത്വാ ബലികമ്മം കരോഥ, അതിവിയ വോ ദേവതാ തുസ്സിസ്സതീ’’തി. തം സുത്വാ ചോരാ ‘‘ഭദ്ദകം ഏസ വദേതി, കിം ഇമിനാ കാളകണ്ണിനാ, ഖത്തിയേ മാരേത്വാ ബലികമ്മം കരിസ്സാമാ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഏഹി, നേസം വസനട്ഠാനം ദസ്സേഹീ’’തി തമേവ മഗ്ഗദേസകം കത്വാ തം ഠാനം പത്വാ വിഹാരമജ്ഝേ ഭിക്ഖൂ അദിസ്വാ ‘‘കഹം ഭിക്ഖൂ’’തി നം പുച്ഛിംസു. സോ ദ്വേ മാസേ വസിതത്താ തേസം കതികവത്തം ജാനന്തോ ഏവമാഹ ¶ – ‘‘അത്തനോ ദിവാട്ഠാനരത്തിട്ഠാനേസു നിസിന്നാ, ഏതം ഘണ്ഡിം പഹരഥ, ഘണ്ഡിസദ്ദേന സന്നിപതിസ്സന്തീ’’തി. ചോരജേട്ഠകോ ഘണ്ഡിം പഹരി.

ഭിക്ഖൂ ¶ ഘണ്ഡിസദ്ദം സുത്വാ ‘‘അകാലേ ഘണ്ഡി പഹടാ, കസ്സചി അഫാസുകം ഭവിസ്സതീ’’തി ആഗന്ത്വാ വിഹാരമജ്ഝേ പടിപാടിയാ പഞ്ഞത്തേസു പാസാണഫലകേസു നിസീദിംസു. സങ്ഘത്ഥേരോ ചോരേ ഓലോകേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘ഉപാസകാ കേനായം ഘണ്ഡി പഹടാ’’തി? ചോരജേട്ഠകോ ആഹ – ‘‘മയാ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘അമ്ഹേഹി അടവിദേവതായ ആയാചിതം അത്ഥി, തസ്സാ ബലികമ്മകരണത്ഥായ ഏകം ഭിക്ഖും ഗഹേത്വാ ഗമിസ്സാമാ’’തി. തം സുത്വാ മഹാഥേരോ ഭിക്ഖൂ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, ഭാതികാനം ഉപ്പന്നകിച്ചം നാമ ജേട്ഠഭാതികേന നിത്ഥരിതബ്ബം, അഹം അത്തനോ ജീവിതം തുമ്ഹാകം പരിച്ചജിത്വാ ഇമേഹി സദ്ധിം ഗമിസ്സാമി, മാ സബ്ബേസം അന്തരായോ ഹോതു, അപ്പമത്താ സമണധമ്മം കരോഥാ’’തി. അനുഥേരോ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ജേട്ഠഭാതു കിച്ചം നാമ കനിട്ഠസ്സ ഭാരോ, അഹം ഗമിസ്സാമി, തുമ്ഹേ അപ്പമത്താ ഹോഥാ’’തി. ഇമിനാ ഉപായേന ‘‘അഹമേവ അഹമേവാ’’തി വത്വാ പടിപാടിയാ തിംസപി ജനാ ഉട്ഠഹിംസു, ഏവം തേ നേവ ഏകിസ്സാ മാതുയാ പുത്താ, ന ¶ ഏകസ്സ പിതുനോ, നാപി വീതരാഗാ, അഥ ച പന അവസേസാനം അത്ഥായ പടിപാടിയാ ജീവിതം പരിച്ചജിംസു. തേസു ഏകോപി ‘‘ത്വം യാഹീ’’തി വത്തും സമത്ഥോ നാമ നാഹോസി.

സംകിച്ചസാമണേരോ തേസം കഥം സുത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേ തിട്ഠഥ ¶ , അഹം തുമ്ഹാകം ജീവിതം പരിച്ചജിത്വാ ഗമിസ്സാമീ’’തി ആഹ. തേ ആഹംസു – ‘‘ആവുസോ, മയം സബ്ബേ ഏകതോ മാരിയമാനാപി തം ഏകകം ന വിസ്സജ്ജേസ്സാമാ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘‘ആവുസോ, ത്വം ധമ്മസേനാപതിസാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സാമണേരോ, സചേ തം വിസ്സജ്ജേസ്സാമ, സാമണേരം മേ ആദായ ഗന്ത്വാ ചോരാനം നിയ്യാദിംസൂ’തി ഥേരോ നോ ഗരഹിസ്സതി, തം നിന്ദം നിത്ഥരിതും ന സക്ഖിസ്സാമ, തേന തം ന വിസ്സജ്ജേസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ തുമ്ഹേ മമ ഉപജ്ഝായസ്സ സന്തികം പഹിണന്തോപി, മമ ഉപജ്ഝായോ മം തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം പഹിണന്തോപി ഇദമേവ കാരണം ദിസ്വാ പഹിണി, തിട്ഠഥ തുമ്ഹേ, അഹമേവ ഗമിസ്സാമീ’’തി സോ തിംസ ഭിക്ഖൂ വന്ദിത്വാ ‘‘സചേ, ഭന്തേ, മേ ദോസോ അത്ഥി, ഖമഥാ’’തി വത്വാ നിക്ഖമി. തദാ ഭിക്ഖൂനം മഹാസംവേഗോ ഉപ്പജ്ജി, അക്ഖീനി അസ്സുപുണ്ണാനി ഹദയമംസം പവേധി. മഹാഥേരോ ചോരേ ആഹ – ‘‘ഉപാസകാ അയം ദഹരകോ തുമ്ഹേ അഗ്ഗിം കരോന്തേ, സൂലാനി തച്ഛന്തേ, പണ്ണാനി അത്ഥരന്തേ ദിസ്വാ ഭായിസ്സതി, ഇമം ഏകമന്തേ ഠപേത്വാ താനി കിച്ചാനി കരേയ്യാഥാ’’തി. ചോരാ സാമണേരം ആദായ ഗന്ത്വാ ഏകമന്തേ ഠപേത്വാ സബ്ബകിച്ചാനി കരിംസു.

കിച്ചപരിയോസാനേ ചോരജേട്ഠകോ ¶ അസിം അബ്ബാഹിത്വാ സാമണേരം ഉപസങ്കമി. സാമണേരോ നിസീദമാനോ ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാവ നിസീദി. ചോരജേട്ഠകോ അസിം പരിവത്തേത്വാ സാമണേരസ്സ ഖന്ധേ പാതേസി, അസി നമിത്വാ ധാരായ ധാരം പഹരി, സോ ‘‘ന സമ്മാ പഹരി’’ന്തി മഞ്ഞമാനോ പുന തം ഉജുകം ¶ കത്വാ പഹരി. അസി താലപണ്ണം വിയ വേഠയമാനോ ഥരുമൂലം അഗമാസി. സാമണേരഞ്ഹി തസ്മിം കാലേ സിനേരുനാ അവത്ഥരന്തോപി മാരേതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി, പഗേവ അസിനാ. തം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ ചോരജേട്ഠകോ ചിന്തേസി – ‘‘പുബ്ബേ മേ അസി സിലാഥമ്ഭം വാ ഖദിരഖാണും വാ കളീരം വിയ ഛിന്ദതി, ഇദാനി ഏകവാരം നമി, ഏകവാരം താലപത്തവേഠകോ വിയ ജാതോ. അയം നാമ അസി അചേതനാ ഹുത്വാപി ഇമസ്സ ഗുണം ജാനാതി, അഹം സചേതനോപി ന ജാനാമീ’’തി. സോ അസിം ഭൂമിയം ¶ ഖിപിത്വാ തസ്സ പാദമൂലേ ഉരേന നിപജ്ജിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മയം ധനകാരണാ അടവിം പവിട്ഠാമ്ഹാ, അമ്ഹേ ദൂരതോവ ദിസ്വാ സഹസ്സമത്താപി മനുസ്സാ പവേധന്തി, ദ്വേ ¶ തിസ്സോ കഥാ കഥേതും ന സക്കോന്തി. തവ പന സന്താസമത്തമ്പി നത്ഥി, ഉക്കാമുഖേ സുവണ്ണം വിയ സുപുപ്ഫിതകണികാരം വിയ ച തേ മുഖം വിരോചതി, കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി പുച്ഛന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘തസ്സ തേ നത്ഥി ഭീതത്തം, ഭിയ്യോ വണ്ണോ പസീദതി;

കസ്മാ ന പരിദേവേസി, ഏവരൂപേ മഹബ്ഭയേ’’തി. (ഥേരഗാ. ൭൦൬);

സാമണേരോ ഝാനാ വുട്ഠായ തസ്സ ധമ്മം ദേസേന്തോ, ‘‘ആവുസോ ഗാമണി, ഖീണാസവസ്സ അത്തഭാവോ നാമ സീസേ ഠപിതഭാരോ വിയ ഹോതി, സോ തസ്മിം ഭിജ്ജന്തേ വാ നസ്സന്തേ വാ തുസ്സതേവ, ന ഭായതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘നത്ഥി ചേതസികം ദുക്ഖം, അനപേക്ഖസ്സ ഗാമണി;

അതിക്കന്താ ഭയാ സബ്ബേ, ഖീണസംയോജനസ്സ വേ.

‘‘ഖീണായ ഭവനേത്തിയാ, ദിട്ഠേ ധമ്മേ യഥാതഥേ;

ന ഭയം മരണേ ഹോതി, ഭാരനിക്ഖേപനേ യഥാ’’തി. (ഥേരഗാ. ൭൦൭-൭൦൮);

സോ തസ്സ കഥം സുത്വാ പഞ്ച ചോരസതാനി ഓലോകേത്വാ ആഹ – ‘‘തുമ്ഹേ കിം കരിസ്സഥാ’’തി? ‘‘തുമ്ഹേ പന, സാമീ’’തി. ‘‘മമ താവ, ഭോ, ‘ഏവരൂപം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ അഗാരമജ്ഝേ കമ്മം നത്ഥി, അയ്യസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമീ’തി. മയമ്പി തഥേവ കരിസ്സാമാ’’തി. ‘‘സാധു, താതാ’’തി തതോ പഞ്ചസതാപി ചോരാ സാമണേരം വന്ദിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിംസു ¶ . സോ തേസം അസിധാരാഹി ഏവ കേസേ ചേവ വത്ഥദസാ ച ഛിന്ദിത്വാ തമ്ബമത്തികായ രജിത്വാ താനി കാസായാനി അച്ഛാദാപേത്വാ ദസസു സീലേസു പതിട്ഠാപേത്വാ തേ ആദായ ഗച്ഛന്തോ ചിന്തേസി ¶ – ‘‘സചാഹം ഥേരേ അദിസ്വാവ ഗമിസ്സാമി, തേ ¶ സമണധമ്മം കാതും ന സക്ഖിസ്സന്തി. ചോരാനഞ്ഹി മം ഗഹേത്വാ നിക്ഖന്തകാലതോ പട്ഠായ തേസു ഏകോപി അസ്സൂനി സന്ധാരേതും നാസക്ഖി, ‘മാരിതോ നു ഖോ സാമണേരോ, നോ’തി ചിന്തേന്താനം കമ്മട്ഠാനം അഭിമുഖം ന ഭവിസ്സതി, തസ്മാ ദിസ്വാവ നേ ഗമിസ്സാമീ’’തി. സോ പഞ്ചസതഭിക്ഖുപരിവാരോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ അത്തനോ ദസ്സനേന പടിലദ്ധഅസ്സാസേഹി തേഹി ‘‘കിം, സപ്പുരിസ, സംകിച്ച, ലദ്ധം തേ ജീവിത’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ഇമേ മം മാരേതുകാമാ ഹുത്വാ മാരേതും അസക്കോന്താ മമ ഗുണേ പസീദിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പബ്ബജിതാ, അഹം ‘തുമ്ഹേ ദിസ്വാവ ഗമിസ്സാമീ’തി ആഗതോ, അപ്പമത്താ സമണധമ്മം കരോഥ, അഹം സത്ഥു സന്തികം ഗമിസ്സാമീ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ വന്ദിത്വാ ഇതരേ ആദായ ഉപജ്ഝായസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കിം സംകിച്ച, അന്തേവാസികാ തേ ലദ്ധാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി തം പവത്തിം ആരോചേസി. ഥേരേന ‘‘ഗച്ഛ സംകിച്ച, സത്ഥാരം പസ്സാഹീ’’തി വുത്തേ, ‘‘സാധൂ’’തി ഥേരം വന്ദിത്വാ തേ ആദായ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരാപി ¶ ‘‘കിം സംകിച്ച, അന്തേവാസികാ തേ ലദ്ധാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി തം പവത്തിം ആരോചേസി. സത്ഥാ ‘‘ഏവം കിര, ഭിക്ഖവേ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹാകം ചോരകമ്മം കത്വാ ദുസ്സീലേ പതിട്ഠായ വസ്സസതം ജീവനതോ ഇദാനി സീലേ പതിട്ഠായ ഏകദിവസമ്പി ജീവിതം സേയ്യോ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യോ ച വസ്സസതം ജീവേ, ദുസ്സീലോ അസമാഹിതോ;

ഏകാഹം ജീവിതം സേയ്യോ, സീലവന്തസ്സ ഝായിനോ’’തി.

തത്ഥ ദുസ്സീലോതി നിസ്സീലോ. സീലവന്തസ്സാതി ദുസ്സീലസ്സ വസ്സസതം ജീവനതോ സീലവന്തസ്സ ദ്വീഹി ഝാനേഹി ഝായിനോ ഏകദിവസമ്പി ഏകമുഹുത്തമ്പി ജീവിതം സേയ്യോ, ഉത്തമന്തി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ തേ പഞ്ചസതാപി ഭിക്ഖൂ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിംസു, സമ്പത്തമഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അപരേന സമയേന സംകിച്ചോ ഉപസമ്പദം ലഭിത്വാ ദസവസ്സോ ഹുത്വാ സാമണേരം ഗണ്ഹി. സോ പന തസ്സേവ ഭാഗിനേയ്യോ അധിമുത്തസാമണേരോ നാമ. അഥ നം ഥേരോ പരിപുണ്ണവസ്സകാലേ ആമന്തേത്വാ ‘‘ഉപസമ്പദം തേ കരിസ്സാമി, ഗച്ഛ, ഞാതകാനം സന്തികേ വസ്സപരിമാണം പുച്ഛിത്വാ ¶ ഏഹീ’’തി ഉയ്യോജേസി. സോ മാതാപിതൂനം സന്തികം ¶ ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ പഞ്ചസതേഹി ചോരേഹി ബലികമ്മത്ഥായ മാരിയമാനോ തേസം ധമ്മം ദേസേത്വാ പസന്നചിത്തേഹി തേഹി ‘‘ന തേ ഇമസ്മിം ഠാനേ അമ്ഹാകം ¶ അത്ഥിഭാവോ കസ്സചി ആരോചേതബ്ബോ’’തി വിസ്സട്ഠോ പടിപഥേ മാതാപിതരോ ആഗച്ഛന്തേ ദിസ്വാ തമേവ മഗ്ഗം പടിപജ്ജന്താനമ്പി തേസം സച്ചമനുരക്ഖന്തോ നാരോചേസി. തേസം ചോരേഹി വിഹേഠിയമാനാനം ‘‘ത്വമ്പി ചോരേഹി സദ്ധിം ഏകതോ ഹുത്വാ മഞ്ഞേ, അമ്ഹാകം നാരോചേസീ’’തി പരിദേവന്താനം സദ്ദം സുത്വാ തേ മാതാപിതൂനമ്പി അനാരോചിതഭാവം ഞത്വാ പസന്നചിത്താ പബ്ബജ്ജം യാചിംസു. സോപി സംകിച്ചസാമണേരോ വിയ തേ സബ്ബേ പബ്ബാജേത്വാ ഉപജ്ഝായസ്സ സന്തികം ആനേത്വാ തേന സത്ഥു സന്തികം പേസിതോ ഗന്ത്വാ തം പവത്തിം ആരോചേസി. സത്ഥാ ‘‘ഏവം കിര, ഭിക്ഖവേ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ പുരിമനയേനേവ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമമേവ ഗാഥമാഹ –

‘‘യോ ച വസ്സസതം ജീവേ, ദുസ്സീലോ അസമാഹിതോ;

ഏകാഹം ജീവിതം സേയ്യോ, സീലവന്തസ്സ ഝായിനോ’’തി.

ഇദമ്പി അധിമുത്തസാമണേരവത്ഥു വുത്തനയമേവാതി.

യോ ¶ ച വസ്സസതം ജീവേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഖാണുകോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഥേരോ സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞേ വിഹരന്തോ അരഹത്തം പത്വാ ‘‘സത്ഥു ആരോചേസ്സാമീ’’തി തതോ ആഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ കിലന്തോ മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ ഏകസ്മിം പിട്ഠിപാസാണേ നിസിന്നോ ഝാനം സമാപജ്ജി. അഥേകം ഗാമം വിലുമ്പിത്വാ പഞ്ചസതാ ചോരാ അത്തനോ ബലാനുരൂപേന ഭണ്ഡികം ബന്ധിത്വാ സീസേനാദായ ഗച്ഛന്താ ദൂരം ഗന്ത്വാ കിലന്തരൂപാ ‘‘ദൂരം ആഗതാമ്ഹ, ഇമസ്മിം പിട്ഠിപാസാണേ വിസ്സമിസ്സാമാ’’തി മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ ¶ പിട്ഠിപാസാണസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഥേരം ദിസ്വാപി ‘‘ഖാണുകോ അയ’’ന്തി സഞ്ഞിനോ അഹേസും. അഥേകോ ചോരോ ഥേരസ്സ സീസേ ഭണ്ഡികം ഠപേസി, അപരോപി തം നിസ്സായ ഭണ്ഡികം ഠപേസി. ഏവം പഞ്ചസതാപി ചോരാ പഞ്ചഹി ഭണ്ഡികസതേഹി ഥേരം പരിക്ഖിപിത്വാ സയമ്പി നിസിന്നാ നിദ്ദായിത്വാ അരുണുഗ്ഗമനകാലേ പബുജ്ഝിത്വാ അത്തനോ അത്തനോ ഭണ്ഡികം ഗണ്ഹന്താ ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘അമനുസ്സോ’’തി സഞ്ഞായ പലായിതും ¶ ആരഭിംസു. അഥ നേ ഥേരോ ആഹ – ‘‘മാ ഭായിത്ഥ ഉപാസകാ, പബ്ബജിതോ അഹ’’ന്തി. തേ ഥേരസ്സ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ‘‘ഖമഥ, ഭന്തേ, മയം ഖാണുകസഞ്ഞിനോ അഹുമ്ഹാ’’തി ഥേരം ഖമാപേത്വാ ചോരജേട്ഠകേന ‘‘അഹം അയ്യസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ സേസാ ‘‘മയമ്പി പബ്ബജിസ്സാമാ’’തി ¶ വത്വാ സബ്ബേപി ഏകച്ഛന്ദാ ഹുത്വാ ഥേരം പബ്ബജ്ജം യാചിംസു. ഥേരോ സംകിച്ചസാമണേരോ വിയ സബ്ബേപി തേ പബ്ബാജേസി. തതോ പട്ഠായ ഖാണുകോണ്ഡഞ്ഞോതി പഞ്ഞായി. സോ തേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരാ ‘‘കിം, കോണ്ഡഞ്ഞ, അന്തേവാസികാ തേ ലദ്ധാ’’തി വുത്തേ തം പവത്തിം ആരോചേസി. സത്ഥാ ‘‘ഏവം കിര, ഭിക്ഖവേ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ന നോ അഞ്ഞസ്സ ഏവരൂപോ ആനുഭാവോ ദിട്ഠപുബ്ബോ, തേനമ്ഹാ പബ്ബജിതാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഏവരൂപേ ദുപ്പഞ്ഞകമ്മേ പതിട്ഠായ വസ്സസതം ജീവനതോ ഇദാനി വോ പഞ്ഞാസമ്പദായ വത്തമാനാനം ഏകാഹമ്പി ജീവിതം സേയ്യോ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യോ ച വസ്സസതം ജീവേ, ദുപ്പഞ്ഞോ അസമാഹിതോ;

ഏകാഹം ജീവിതം സേയ്യോ, പഞ്ഞവന്തസ്സ ഝായിനോ’’തി.

തത്ഥ ദുപ്പഞ്ഞോ നിപ്പഞ്ഞോ. പഞ്ഞവന്തസ്സാതി സപ്പഞ്ഞസ്സ. സേസം പുരിമസദിസമേവാതി.

ദേസനാവസാനേ പഞ്ചസതാപി തേ ഭിക്ഖൂ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിംസു. സമ്പത്തമഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ഖാണുകോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരവത്ഥു ദസമം.

യോ ¶ ച വസ്സസതം ജീവേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സപ്പദാസത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം ¶ കിരേകോ കുലപുത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ അപരേന സമയേന ഉക്കണ്ഠിത്വാ ‘‘മാദിസസ്സ കുലപുത്തസ്സ ഗിഹിഭാവോ നാമ അയുത്തോ, പബ്ബജ്ജായ ഠത്വാ മരണമ്ഹി മേ സേയ്യോ’’തി ചിന്തേത്വാ അത്തനോ മരണൂപായം ചിന്തേന്തോ വിചരതി. അഥേകദിവസം പാതോവ ¶ കതഭത്തകിച്ചാ ഭിക്ഖൂ വിഹാരം ഗന്ത്വാ അഗ്ഗിസാലായ സപ്പം ദിസ്വാ തം ഏകസ്മിം കുടേ പക്ഖിപിത്വാ കുടം പിദഹിത്വാ ആദായ വിഹാരാ നിക്ഖമിംസു. ഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖുപി ഭത്തകിച്ചം കത്വാ ആഗച്ഛന്തോ തേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘‘കിം ഇദം, ആവുസോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സപ്പോ, ആവുസോ’’തി വുത്തേ ഇമിനാ ‘‘കിം കരിസ്സഥാ’’തി? ‘‘ഛഡ്ഡേസ്സാമ ന’’ന്തി. തേസം വചനം സുത്വാ ‘‘ഇമിനാ അത്താനം ഡംസാപേത്വാ മരിസ്സാമീ’’തി ‘‘ആഹരഥ, അഹം തം ഛഡ്ഡേസ്സാമീ’’തി തേസം ഹത്ഥതോ കുടം ഗഹേത്വാ ഏകസ്മിം ഠാനേ നിസിന്നോ തേന സപ്പേന അത്താനം ഡംസാപേതി, സപ്പോ ഡംസിതും ന ഇച്ഛതി. സോ കുടേ ഹത്ഥം ഓതാരേത്വാ ഇതോ ചിതോ ച ആലോലേതി, ഘോരസപ്പസ്സ മുഖം വിവരിത്വാ അങ്ഗുലിം പക്ഖിപതി, നേവ നം സപ്പോ ഡംസി. സോ ‘‘നായം ആസീവിസോ, ഘരസപ്പോ ഏസോ’’തി തം പഹായ വിഹാരം അഗമാസി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ ‘‘ഛഡ്ഡിതോ തേ, ആവുസോ, സപ്പോ’’തി ആഹംസു. ‘‘ന സോ, ആവുസോ, ഘോരസപ്പോ, ഘരസപ്പോ ഏസോ’’തി. ‘‘ഘോരസപ്പോയേവാവുസോ, മഹന്തം ¶ ഫണം കത്വാ സുസുയന്തോ ദുക്ഖേന അമ്ഹേഹി ഗഹിതോ, കിം കാരണാ ഏവം ത്വം വദേസീ’’തി ആഹംസു. ‘‘അഹം, ആവുസോ, തേന അത്താനം ഡംസാപേന്തോപി മുഖേ അങ്ഗുലിം പക്ഖിപേന്തോപി തം ഡംസാപേതും നാസക്ഖി’’ന്തി. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ തുണ്ഹീ അഹേസും.

അഥേകദിവസം ന്ഹാപിതോ ദ്വേ തയോ ഖുരേ ആദായ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഏകം ഭൂമിയം ഠപേത്വാ ഏകേന ഭിക്ഖൂനം കേസേ ഓഹാരേതി. സോ ഭൂമിയം ഠപിതം ഖുരം ഗഹേത്വാ ‘‘ഇമിനാ ഗീവം ഛിന്ദിത്വാ മരിസ്സാമീ’’തി ഏകസ്മിം രുക്ഖേ ഗീവം ഉപനിധായ ഖുരധാരം ഗലനാളിയം കത്വാ ഠിതോ ഉപസമ്പദാമാളതോ പട്ഠായ അത്തനോ സീലം ആവജ്ജേന്തോ വിമലചന്ദമണ്ഡലം വിയ സുധോതമണിഖന്ധമിവ ച നിമ്മലം സീലം അദ്ദസ. തസ്സ തം ഓലോകേന്തസ്സ സകലസരീരം ഫരന്തീ പീതി ഉപ്പജ്ജി. സോ പീതിം വിക്ഖമ്ഭേത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേന്തോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ ഖുരം ആദായ വിഹാരമജ്ഝം പാവിസി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ ‘‘കഹം ഗതോസി, ആവുസോ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘‘ഇമിനാ ഖുരേന ഗലനാളിം ഛിന്ദിത്വാ ¶ മരിസ്സാമീ’തി ഗതോമ്ഹി ¶ , ആവുസോ’’തി. അഥ ‘‘കസ്മാ ന മതോസീ’’തി? ഇദാനിമ്ഹി സത്ഥം ആഹരിതും അഭബ്ബോ ജാതോ. അഹഞ്ഹി ‘‘ഇമിനാ ഖുരേന ഗലനാളിം ഛിന്ദിസ്സാമീ’’തി ഞാണഖുരേന സബ്ബകിലേസേ ഛിന്ദിന്തി. ഭിക്ഖൂ ‘‘അയം അഭൂതേന അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി ഭഗവതോ ആരോചേസും. ഭഗവാ തേസം കഥം സുത്വാ ആഹ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവാ നാമ സഹത്ഥാ അത്താനം ജീവിതാ വോരോപേന്തീ’’തി. ഭന്തേ, തുമ്ഹേ ഇമം ‘‘ഖീണാസവോ’’തി വദഥ, ഏവം അരഹത്തൂപനിസ്സയസമ്പന്നോ പനായം കസ്മാ ഉക്കണ്ഠതി, കിമസ്സ അരഹത്തൂപനിസ്സയകാരണം ‘‘കസ്മാ സോ സപ്പോ ഏതം ന ഡംസതീ’’തി? ‘‘ഭിക്ഖവേ, സോ താവ സപ്പോ ഇമസ്സ ഇതോ തതിയേ അത്തഭാവേ ദാസോ അഹോസി, സോ അത്തനോ സാമികസ്സ സരീരം ഡംസിതും ന വിസഹതീ’’തി. ഏവം ¶ താവ നേസം സത്ഥാ ഏകം കാരണം ആചിക്ഖി. തതോ പട്ഠായ ച സോ ഭിക്ഖു സപ്പദാസോ നാമ ജാതോ.

കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ കിരേകോ കുലപുത്തോ സത്ഥു ധമ്മകഥം സുത്വാ ഉപ്പന്നസംവേഗോ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ അപരേന സമയേന അനഭിരതിയാ ഉപ്പന്നായ ഏകസ്സ സഹായകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആരോചേസി. സോ തസ്സ അഭിണ്ഹം ഗിഹിഭാവേ ആദീനവം കഥേസി. തം സുത്വാ ഇതരോ സാസനേ അഭിരമിത്വാ പുബ്ബേ അനഭിരതകാലേ മലഗ്ഗഹിതേ സമണപരിക്ഖാരേ ഏകസ്മിം സോണ്ഡിതീരേ നിമ്മലേ കരോന്തോ നിസീദി. സഹായകോപിസ്സ സന്തികേയേവ നിസിന്നോ. അഥ നം സോ ഏവമാഹ – ‘‘അഹം, ആവുസോ, ഉപ്പബ്ബജന്തോ ഇമേ പരിക്ഖാരേ തുയ്ഹം ദാതുകാമോ ¶ അഹോസി’’ന്തി. സോ ലോഭം ഉപ്പാദേത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമിനാ മയ്ഹം പബ്ബജിതേന വാ ഉപ്പബ്ബജിതേന വാ കോ അത്ഥോ, ഇദാനി പരിക്ഖാരേ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. സോ തതോ പട്ഠായ ‘‘കിം ദാനാവുസോ, അമ്ഹാകം ജീവിതേന, യേ മയം കപാലഹത്ഥാ പരകുലേസു ഭിക്ഖായ ചരാമ, പുത്തദാരേഹി സദ്ധിം ആലാപസല്ലാപം ന കരോമാ’’തിആദീനി വദന്തോ ഗിഹിഭാവസ്സ ഗുണം കഥേസി. സോ തസ്സ കഥം സുത്വാ പുന ഉക്കണ്ഠിതോ ഹുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം മയാ ‘ഉക്കണ്ഠിതോമ്ഹീ’തി വുത്തേ പഠമം ഗിഹിഭാവേ ആദീനവം കഥേത്വാ ഇദാനി അഭിണ്ഹം ഗുണം കഥേതി, ‘കിം നു ഖോ കാരണ’’’ന്തി ചിന്തേന്തോ ‘‘ഇമേസു സമണപരിക്ഖാരേസു ലോഭേനാ’’തി ഞത്വാ സയമേവ അത്തനോ ചിത്തം നിവത്തേസി. ഏവമസ്സ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഉക്കണ്ഠാപിതത്താ ഇദാനി അനഭിരതി ¶ ഉപ്പന്നാ. യോ പന തേനേവ തദാ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി സമണധമ്മോ കതോ, സ്വസ്സ ഏതരഹി അരഹത്തൂപനിസ്സയോ ജാതോതി.

ഇമമത്ഥം തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ സന്തികാ സുത്വാ ഉത്തരിം പുച്ഛിംസു – ‘‘ഭന്തേ, അയം കിര ഭിക്ഖു ഖുരധാരം ഗലനാളിയം കത്വാ ഠിതോവ അരഹത്തം പാപുണാതി, ഉപ്പജ്ജിസ്സതി നു ഖോ ഏത്തകേന ഖണേന അരഹത്തമഗ്ഗോ’’തി. ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, ആരദ്ധവീരിയസ്സ ഭിക്ഖുനോ പാദം ഉക്ഖിപിത്വാ ഭൂമിയം ഠപേന്തസ്സ പാദേ ഭൂമിയം അസമ്പത്തേയേവ അരഹത്തമഗ്ഗോ ഉപ്പജ്ജതി. കുസീതസ്സ ¶ പുഗ്ഗലസ്സ ഹി വസ്സസതം ജീവനതോ ആരദ്ധവീരിയസ്സ ഖണമത്തമ്പി ജീവിതം സേയ്യോ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യോ ച വസ്സസതം ജീവേ, കുസീതോ ഹീനവീരിയോ;

ഏകാഹം ജീവികം സേയ്യോ, വീരിയമാരഭതോ ദള്ഹ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ കുസീതോതി കാമവിതക്കാദീഹി തീഹി വിതക്കേഹി വീതിനാമേന്തോ പുഗ്ഗലോ. ഹീനവീരിയോതി നിബ്ബീരിയോ. വീരിയമാരഭതോ ദള്ഹന്തി ദുവിധജ്ഝാനനിബ്ബത്തനസമത്ഥം ഥിരം വീരിയം ആരഭന്തസ്സ. സേസം പുരിമസദിസമേവ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

യോ ച വസ്സസതം ജീവേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പടാചാരം ഥേരിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാ കിര സാവത്ഥിയം ചത്താലീസകോടിവിഭവസ്സ സേട്ഠിനോ ധീതാ അഹോസി അഭിരൂപാ. തം സോളസവസ്സുദ്ദേസികകാലേ സത്തഭൂമികസ്സ പാസാദസ്സ ഉപരിമതലേ രക്ഖന്താ വസാപേസും. ഏവം സന്തേപി സാ ഏകേന അത്തനോ ചൂളൂപട്ഠാകേന സദ്ധിം വിപ്പടിപജ്ജി ¶ . അഥസ്സാ മാതാപിതരോ സമജാതികകുലേ ഏകസ്സ കുമാരസ്സ പടിസ്സുണിത്വാ വിവാഹദിവസം ഠപേസും. തസ്മിം ഉപകട്ഠേ സാ തം ചൂളൂപട്ഠാകം ആഹ – ‘‘മം കിര അസുകകുലസ്സ നാമ ദസ്സന്തി, മയി പതികുലം ഗതേ മമ പണ്ണാകാരം ഗഹേത്വാ ആഗതോപി തത്ഥ പവേസനം ന ലഭിസ്സസി, സചേ തേ മയി സിനേഹോ അത്ഥി, ഇദാനേവ ¶ മം ഗഹേത്വാ യേന വാ തേന വാ പലായസ്സൂ’’തി. ‘‘സോ സാധു, ഭദ്ദേ’’തി. ‘‘തേന ഹി അഹം സ്വേ പാതോവ നഗരദ്വാരസ്സ അസുകട്ഠാനേ നാമ ഠസ്സാമി, ത്വം ഏകേന ഉപായേന നിക്ഖമിത്വാ തത്ഥ ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി വത്വാ ദുതിയദിവസേ സങ്കേതട്ഠാനേ അട്ഠാസി. സാപി പാതോവ കിലിട്ഠം വത്ഥം നിവാസേത്വാ കേസേ വിക്കിരിത്വാ കുണ്ഡകേന സരീരം മക്ഖിത്വാ കുടം ആദായ ദാസീഹി സദ്ധിം ഗച്ഛന്തീ വിയ ഘരാ നിക്ഖമിത്വാ തം ഠാനം അഗമാസി. സോ തം ആദായ ദൂരം ഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം ഗാമേ നിവാസം കപ്പേത്വാ അരഞ്ഞേ ഖേത്തം കസിത്വാ ദാരുപണ്ണാദീനി ആഹരതി. ഇതരാ കുടേന ഉദകം ആഹരിത്വാ സഹത്ഥാ കോട്ടനപചനാദീനി കരോന്തീ അത്തനോ പാപസ്സ ഫലം അനുഭോതി. അഥസ്സാ കുച്ഛിയം ഗബ്ഭോ പതിട്ഠാസി. സാ പരിപുണ്ണഗബ്ഭാ ‘‘ഇധ മേ കോചി ഉപകാരകോ നത്ഥി, മാതാപിതരോ നാമ പുത്തേസു മുദുഹദയാ ഹോന്തി, തേസം സന്തികം മം നേഹി, തത്ഥ മേ ഗബ്ഭവുട്ഠാനം ഭവിസ്സതീ’’തി സാമികം ¶ യാചി. സോ ‘‘കിം, ഭദ്ദേ, കഥേസി, മം ദിസ്വാ തവ മാതാപിതരോ വിവിധാ കമ്മകാരണാ കരേയ്യും, ന സക്കാ മയാ തത്ഥ ഗന്തു’’ന്തി പടിക്ഖിപി. സാ പുനപ്പുനം യാചിത്വാപി ¶ ഗമനം അലഭമാനാ തസ്സ അരഞ്ഞം ഗതകാലേ പടിവിസ്സകേ ആമന്തേത്വാ ‘‘സചേ സോ ആഗന്ത്വാ മം അപസ്സന്തോ ‘കഹം ഗതാ’തി പുച്ഛിസ്സതി, മമ അത്തനോ കുലഘരം ഗതഭാവം ആചിക്ഖേയ്യാഥാ’’തി വത്വാ ഗേഹദ്വാരം പിദഹിത്വാ പക്കാമി. സോപി ആഗന്ത്വാ തം അപസ്സന്തോ പടിവിസ്സകേ പുച്ഛിത്വാ തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘നിവത്തേസ്സാമി ന’’ന്തി അനുബന്ധിത്വാ തം ദിസ്വാ നാനപ്പകാരം യാചിയമാനോപി നിവത്തേതും നാസക്ഖി. അഥസ്സാ ഏകസ്മിം ഠാനേ കമ്മജവാതാ ചലിംസു. സാ ഏകം ഗച്ഛന്തരം പവിസിത്വാ, ‘‘സാമി, കമ്മജവാതാ മേ ചലിതാ’’തി വത്വാ ഭൂമിയം നിപജ്ജിത്വാ സമ്പരിവത്തമാനാ കിച്ഛേന ദാരകം വിജായിത്വാ ‘‘യസ്സത്ഥായാഹം കുലഘരം ഗച്ഛേയ്യം, സോ അത്ഥോ നിപ്ഫന്നോ’’തി പുനദേവ തേന സദ്ധിം ഗേഹം ആഗന്ത്വാ വാസം കപ്പേസി.

തസ്സാ അപരേന സമയേന പുന ഗബ്ഭോ പതിട്ഠഹി. സാ പരിപുണ്ണഗബ്ഭാ ഹുത്വാ പുരിമനയേനേവ സാമികം യാചിത്വാ ഗമനം അലഭമാനാ പുത്തം അങ്കേനാദായ തഥേവ പക്കമിത്വാ തേന അനുബന്ധിത്വാ ‘‘തിട്ഠാഹീ’’തി വുത്തേ നിവത്തിതും ന ഇച്ഛി. അഥ നേസം ഗച്ഛന്താനം മഹാ അകാലമേഘോ ഉദപാദി സമന്താ വിജ്ജുലതാഹി ¶ ആദിത്തം വിയ മേഘത്ഥനിതേഹി, ഭിജ്ജമാനം വിയ ¶ ഉദകധാരാനിപാതനിരന്തരം നഭം അഹോസി. തസ്മിം ഖണേ തസ്സാ കമ്മജവാതാ ചലിംസു. സാ സാമികം ആമന്തേത്വാ, ‘‘സാമി, കമ്മജവാതാ മേ ചലിതാ, ന സക്കോമി സന്ധാരേതും, അനോവസ്സകട്ഠാനം മേ ജാനാഹീ’’തി ആഹ. സോ ഹത്ഥഗതായ വാസിയാ ഇതോ ചിതോ ച ഉപധാരേന്തോ ഏകസ്മിം വമ്മികമത്ഥകേ ജാതം ഗുമ്ബം ദിസ്വാ ഛിന്ദിതും ആരഭി. അഥ നം വമ്മികതോ നിക്ഖമിത്വാ ഘോരവിസോ ആസീവിസോ ഡംസി. തങ്ഖണഞ്ഞേവസ്സ സരീരം അന്തോസമുട്ഠിതാഹി അഗ്ഗിജാലാഹി ഡയ്ഹമാനം വിയ നീലവണ്ണം ഹുത്വാ തത്ഥേവ പതി. ഇതരാപി മഹാദുക്ഖം അനുഭവമാനാ തസ്സ ആഗമനം ഓലോകേന്തീപി തം അദിസ്വാവ അപരമ്പി പുത്തം വിജായി. ദ്വേ ദാരകാ വാതവുട്ഠിവേഗം അസഹമാനാ മഹാവിരവം വിരവന്തി. സാ ഉഭോപി തേ ഉരന്തരേ കത്വാ ദ്വീഹി ജണ്ണുകേഹി ചേവ ഹത്ഥേഹി ച ഭൂമിയം ഉപ്പീളേത്വാ തഥാ ഠിതാവ രത്തിം വീതിനാമേസി. സകലസരീരം നില്ലോഹിതം വിയ പണ്ഡുപലാസവണ്ണം അഹോസി. സാ ഉട്ഠിതേ അരുണേ മംസപേസിവണ്ണം ഏകം പുത്തം അങ്കേനാദായ ഇതരം അങ്ഗുലിയാ ഗഹേത്വാ ‘‘ഏഹി, താത, പിതാ തേ ഇതോ ഗതോ’’തി വത്വാ സാമികസ്സ ഗതമഗ്ഗേന ഗച്ഛന്തീ ¶ തം വമ്മികമത്ഥകേ കാലം കത്വാ പതിതം നീലവണ്ണം ഥദ്ധസരീരം ദിസ്വാ ‘‘മം നിസ്സായ മമ സാമികോ പന്ഥേ മതോ’’തി രോദന്തീ പരിദേവന്തീ പായാസി.

സാ സകലരത്തിം ദേവേന വുട്ഠത്താ അചിരവതിം നദിം ജണ്ണുപ്പമാണേന കടിപ്പമാണേന ഥനപ്പമാണേന ഉദകേന പരിപുണ്ണം ദിസ്വാ അത്തനോ മന്ദബുദ്ധിതായ ദ്വീഹി ദാരകേഹി സദ്ധിം ഉദകം ഓതരിതും അവിസഹന്തീ ജേട്ഠപുത്തം ഓരിമതീരേ ഠപേത്വാ ഇതരം ആദായ പരതീരം ഗന്ത്വാ സാഖാഭങ്ഗം അത്ഥരിത്വാ ¶ നിപജ്ജാപേത്വാ ‘‘ഇതരസ്സ സന്തികം ഗമിസ്സാമീ’’തി ബാലപുത്തകം പഹായ തരിതും അസക്കോന്തീ പുനപ്പുനം നിവത്തിത്വാ ഓലോകയമാനാ പായാസി. അഥസ്സാ നദീമജ്ഝം ഗതകാലേ ഏകോ സേനോ തം കുമാരം ദിസ്വാ ‘‘മംസപേസീ’’തി സഞ്ഞായ ആകാസതോ ഭസ്സി. സാ തം പുത്തസ്സത്ഥായ ഭസ്സന്തം ദിസ്വാ ഉഭോ ഹത്ഥേ ഉക്ഖിപിത്വാ ‘‘സൂസൂ’’തി തിക്ഖത്തും മഹാസദ്ദം നിച്ഛാരേസി. സേനോ ദൂരഭാവേന തം അസുത്വാവ കുമാരകം ഗഹേത്വാ വേഹാസം ഉപ്പതിത്വാ ഗതോ. ഓരിമതീരേ ഠിതപുത്തോ മാതരം നദീമജ്ഝേ ഉഭോ ഹത്ഥേ ഉക്ഖിപിത്വാ മഹാസദ്ദം നിച്ഛാരയമാനം ദിസ്വാ ¶ ‘‘മം പക്കോസതീ’’തി സഞ്ഞായ വേഗേന ഉദകേ പതി. ഇതിസ്സാ ബാലപുത്തം സേനോ ഹരി, ജേട്ഠപുത്തോ ഉദകേന വൂള്ഹോ.

സാ ‘‘ഏകോ മേ പുത്തോ സേനേന ഗഹിതോ, ഏകോ ഉദകേന ¶ വൂള്ഹോ, പന്ഥേ മേ പതി മതോ’’തി രോദന്തീ പരിദേവന്തീ ഗച്ഛമാനാ സാവത്ഥിതോ ആഗച്ഛന്തം ഏകം പുരിസം ദിസ്വാ പുച്ഛി – ‘‘കത്ഥ വാസികോസി, താതാ’’തി? ‘‘സാവത്ഥിവാസികോമ്ഹി, അമ്മാ’’തി. ‘‘സാവത്ഥിനഗരേ അസുകവീഥിയം ഏവരൂപം അസുകകുലം നാമ അത്ഥി, ജാനാസി, താതാ’’തി? ‘‘ജാനാമി, അമ്മ, തം പന മാ പുച്ഛി, സചേ അഞ്ഞം ജാനാസി പുച്ഛാ’’തി. ‘‘അഞ്ഞേന മേ കമ്മം നത്ഥി, തദേവ പുച്ഛാമി, താതാ’’തി. ‘‘അമ്മ, ത്വം അത്തനോ അനാചിക്ഖിതും ന ദേസി, അജ്ജ തേ സബ്ബരത്തിം ദേവോ വസ്സന്തോ ദിട്ഠോ’’തി. ‘‘ദിട്ഠോ മേ, താത, മയ്ഹമേവേസോ സബ്ബരത്തിം വുട്ഠോ, ന അഞ്ഞസ്സ. മയ്ഹം പന വുട്ഠകാരണം പച്ഛാ തേ കഥേസ്സാമി, ഏതസ്മിം താവ മേ സേട്ഠിഗേഹേ പവത്തിം കഥേഹീ’’തി. ‘‘അമ്മ, അജ്ജ രത്തിം സേട്ഠിഞ്ച സേട്ഠിഭരിയഞ്ച സേട്ഠിപുത്തഞ്ചാതി തയോപി ജനേ അവത്ഥരമാനം ഗേഹം പതി, തേ ഏകചിതകസ്മിം ഝായന്തി. ഏസ ധൂമോ പഞ്ഞായതി, അമ്മാ’’തി. സാ തസ്മിം ഖണേ നിവത്ഥവത്ഥം പതമാനം ന സഞ്ജാനി, ഉമ്മത്തികഭാവം ¶ പത്വാ യഥാജാതാവ രോദന്തീ പരിദേവന്തീ –

‘‘ഉഭോ പുത്താ കാലകതാ, പന്ഥേ മയ്ഹം പതീ മതോ;

മാതാ പിതാ ച ഭാതാ ച, ഏകചിതമ്ഹി ഡയ്ഹരേ’’തി. (അപ. ഥേരീ ൨.൨.൪൯൮) –

വിലപന്തീ പരിബ്ഭമി. മനുസ്സാ തം ദിസ്വാ ‘‘ഉമ്മത്തികാ ഉമ്മത്തികാ’’തി കചവരം ഗഹേത്വാ പംസും ഗഹേത്വാ മത്ഥകേ ഓകിരന്താ ലേഡ്ഡൂഹി പഹരന്തി. സത്ഥാ ജേതവനമഹാവിഹാരേ അട്ഠപരിസമജ്ഝേ നിസീദിത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ തം ആഗച്ഛമാനം അദ്ദസ കപ്പസതസഹസ്സം പൂരിതപാരമിം അഭിനീഹാരസമ്പന്നം.

സാ ¶ കിര പദുമുത്തരബുദ്ധകാലേ പദുമുത്തരസത്ഥാരാ ഏകം വിനയധരത്ഥേരിം ബാഹായ ഗഹേത്വാ നന്ദനവനേ ഠപേന്തം വിയ ഏതദഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപിയമാനം ദിസ്വാ ‘‘അഹമ്പി തുമ്ഹാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ വിനയധരത്ഥേരീനം അഗ്ഗട്ഠാനം ലഭേയ്യ’’ന്തി അധികാരം കത്വാ പത്ഥനം ഠപേസി. പദുമുത്തരബുദ്ധോ അനാഗതംസഞാണം പത്ഥരിത്വാ പത്ഥനായ സമിജ്ഝനഭാവം ഞത്വാ ‘‘അനാഗതേ ഗോതമബുദ്ധസ്സ നാമ സാസനേ അയം പടാചാരാ നാമേന വിനയധരത്ഥേരീനം അഗ്ഗാ ¶ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തം ¶ ഏവം പത്ഥിതപത്ഥനം അഭിനീഹാരസമ്പന്നം സത്ഥാ ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തിം ദിസ്വാ ‘‘ഇമിസ്സാ ഠപേത്വാ മം അഞ്ഞോ അവസ്സയോ ഭവിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥീ’’തി ചിന്തേത്വാ തം യഥാ വിഹാരാഭിമുഖം ആഗച്ഛതി, ഏവം അകാസി. പരിസാ തം ദിസ്വാവ ‘‘ഇമിസ്സാ ഉമ്മത്തികായ ഇതോ ആഗന്തും മാ ദദിത്ഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘അപേഥ, മാ നം വാരയിത്ഥാ’’തി വത്വാ അവിദൂരട്ഠാനം ആഗതകാലേ ‘‘സതിം പടിലഭ ഭഗിനീ’’തി ആഹ. സാ തം ഖണംയേവ ബുദ്ധാനുഭാവേന സതിം പടിലഭി. തസ്മിംകാലേ നിവത്ഥവത്ഥസ്സ പതിതഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ ഹിരോത്തപ്പം പച്ചുപട്ഠാപേത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദി. അഥസ്സാ ഏകോ പുരിസോ ഉത്തരസാടകം ഖിപി. സാ തം നിവാസേത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ സുവണ്ണവണ്ണേസു പാദേസു പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അവസ്സയോ മേ ഹോഥ, പതിട്ഠാ മേ ഹോഥ. ഏകഞ്ഹി മേ പുത്തം സേനോ ഗണ്ഹി, ഏകോ ഉദകേന വൂള്ഹോ, പന്ഥേ മേ പതി മതോ, മാതാപിതരോ ചേവ മേ ഭാതാ ച ഗേഹേന അവത്ഥടാ ഏകചിതകസ്മിം ഝായന്തീ’’തി.

സത്ഥാ തസ്സാ വചനം സുത്വാ ‘‘പടാചാരേ, മാ ചിന്തയി, തവ താണം സരണം അവസ്സയോ ഭവിതും സമത്ഥസ്സേവ സന്തികം ആഗതാസി. യഥാ ഹി തവ ഇദാനി ഏകോ പുത്തകോ സേനേന ഗഹിതോ, ഏകോ ഉദകേന വൂള്ഹോ, പന്ഥേ ¶ പതി മതോ, മാതാപിതരോ ചേവ ഭാതാ ച ഗേഹേന അവത്ഥടാ; ഏവമേവ ഇമസ്മിം സംസാരേ പുത്താദീനം മതകാലേ തവ രോദന്തിയാ പഗ്ഘരിതഅസ്സു ചതുന്നം മഹാസമുദ്ദാനം ഉദകതോ ബഹുതര’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ചതൂസു സമുദ്ദേസു ജലം പരിത്തകം,

കിം കാരണാ അമ്മ തുവം പമജ്ജസീ’’തി.

ഏവം സത്ഥരി അനമതഗ്ഗപരിയായം കഥേന്തേ തസ്സ സരീരേ സോകോ തനുത്തം അഗമാസി. അഥ നം തനുഭൂതസോകം ഞത്വാ പുന സത്ഥാ ആമന്തേത്വാ ‘‘പടാചാരേ പുത്താദയോ നാമ പരലോകം ഗച്ഛന്തസ്സ താണം വാ ലേണം വാ സരണം വാ ഭവിതും ന സക്കോന്തി, തസ്മാ വിജ്ജമാനാപി തേ ന സന്തിയേവ, പണ്ഡിതേന ¶ പന സീലം വിസോധേത്വാ അത്തനോ നിബ്ബാനഗാമിമഗ്ഗം ഖിപ്പമേവ സോധേതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘ന ¶ സന്തി പുത്താ താണായ, ന പിതാ നാപി ബന്ധവാ;

അന്തകേനാധിപന്നസ്സ, നത്ഥി ഞാതീസു താണതാ. (ധ. പ. ൨൮൮; അപ. ഥേരീ ൨.൨.൫൦൧);

‘‘ഏതമത്ഥവസ്സം ഞത്വാ, പണ്ഡിതോ സീലസംവുതോ;

നിബ്ബാനഗമനം മഗ്ഗം, ഖിപ്പമേവ വിസോധയേ’’തി. (ധ. പ. ൨൮൯);

ദേസനാവസാനേ ¶ പടാചാരാ മഹാപഥവിയം പംസുപരിമാണേ കിലേസേ ഝാപേത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി. സാ പന സോതാപന്നാ ഹുത്വാ സത്ഥാരം പബ്ബജ്ജം യാചി. സത്ഥാ തം ഭിക്ഖുനീനം സന്തികം പഹിണിത്വാ പബ്ബാജേസി. സാ ലദ്ധൂപസമ്പദാ പടിതാചാരത്താ പടാചാരാത്വേവ പഞ്ഞായി. സാ ഏകദിവസം കുടേന ഉദകം ആദായ പാദേ ധോവന്തീ ഉദകം ആസിഞ്ചി, തം ഥോകം ഗന്ത്വാ പച്ഛിജ്ജി. ദുതിയവാരേ ആസിത്തം തതോ ദൂരതരം അഗമാസി. തതിയവാരേ ആസിത്തം തതോപി ദൂരതരന്തി. സാ തദേവ ആരമ്മണം ഗഹേത്വാ തയോ വയേ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ‘‘മയാ പഠമം ആസിത്തം ഉദകം വിയ ഇമേ സത്താ പഠമവയേപി മരന്തി, തതോ ദൂരതരം ഗതം ദുതിയവാരേ ആസിത്തം ഉദകം വിയ മജ്ഝിമവയേപി മരന്തി, തതോപി ദൂരതരം ഗതം തതിയവാരേ ആസിത്തം ഉദകം വിയ പച്ഛിമവയേപി മരന്തിയേവാ’’തി ചിന്തേസി. സത്ഥാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ഓഭാസം ഫരിത്വാ തസ്സാ സമ്മുഖേ ഠത്വാ കഥേന്തോ വിയ ‘‘ഏവമേതം പടാചാരേ, പഞ്ചന്നമ്പി ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം അപസ്സന്തസ്സ വസ്സസതം ജീവനതോ തേസം ഉദയബ്ബയം പസ്സന്തസ്സ ഏകാഹമ്പി ഏകക്ഖണമ്പി ജീവിതം സേയ്യോ’’തി ¶ വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഗാഥമാഹ –

‘‘യോ ച വസ്സസതം ജീവേ, അപസ്സം ഉദയബ്ബയം;

ഏകാഹം ജീവിതം സേയ്യോ, പസ്സതോ ഉദയബ്ബയ’’ന്തി.

തത്ഥ അപസ്സം ഉദയബ്ബയന്തി പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം പഞ്ചവീസതിയാ ലക്ഖണേഹി ഉദയഞ്ച വയഞ്ച അപസ്സന്തോ. പസ്സതോ ഉദയബ്ബയന്തി തേസം ഉദയഞ്ച വയഞ്ച പസ്സന്തസ്സ. ഇതരസ്സ ജീവനതോ ഏകാഹമ്പി ജീവിതം സേയ്യോതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ പടാചാരാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി.

യോ ¶ ച വസ്സസതം ജീവേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കിസാഗോതമിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിരേകസ്സ സേട്ഠിസ്സ ഗേഹേ ചത്താലീസകോടിധനം അങ്ഗാരാ ഏവ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. സേട്ഠി തം ദിസ്വാ ഉപ്പന്നസോകോ ആഹാരം പടിക്ഖിപിത്വാ മഞ്ചകേ നിപജ്ജി. തസ്സേകോ സഹായകോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ, ‘‘സമ്മ, കസ്മാ സോചസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ തം പവത്തിം സുത്വാ, ‘‘സമ്മ, മാ സോചി, അഹം ഏകം ഉപായം ¶ ജാനാമി, തം കരോഹീ’’തി. ‘‘കിം കരോമി, സമ്മാ’’തി? അത്തനോ ആപണേ കിലഞ്ജം പസാരേത്വാ തത്ഥ തേ അങ്ഗാരേ രാസിം കത്വാ വിക്കിണന്തോ വിയ നിസീദ, ആഗതാഗതേസു മനുസ്സേസു യേ ഏവം വദന്തി – ‘‘സേസജനാ വത്ഥതേലമധുഫാണിതാദീനി വിക്കിണന്തി, ത്വം പന അങ്ഗാരേ വിക്കിണന്തോ നിസിന്നോ’’തി. തേ വദേയ്യാസി – ‘‘അത്തനോ സന്തകം അവിക്കിണന്തോ കിം കരോമീ’’തി? യോ പന തം ഏവം വദതി ‘‘സേസജനാ വത്ഥതേലമധുഫാണിതാദീനി വിക്കിണന്തി, ത്വം പന ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം വിക്കിണന്തോ നിസിന്നോ’’തി. തം വദേയ്യാസി ‘‘കഹം ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണ’’ന്തി. ‘‘ഇദ’’ന്തി ച വുത്തേ ‘‘ആഹര, താവ ന’’ന്തി ഹത്ഥേഹി പടിച്ഛേയ്യാസി. ഏവം ദിന്നം തവ ഹത്ഥേ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം ഭവിസ്സതി. സാ പന സചേ കുമാരികാ ഹോതി, തവ ഗേഹേ പുത്തസ്സ നം ആഹരിത്വാ ചത്താലീസകോടിധനം തസ്സാ നിയ്യാദേത്വാ തായ ദിന്നം വലഞ്ജേയ്യാസി. സചേ കുമാരകോ ഹോതി, തവ ഗേഹേ വയപ്പത്തം ധീതരം തസ്സ ദത്വാ ചത്താലീസകോടിധനം നിയ്യാദേത്വാ തേന ദിന്നം വലഞ്ജേയ്യാസീതി. സോ ‘‘ഭദ്ദകോ ഉപായോ’’തി അത്തനോ ¶ ആപണേ അങ്ഗാരേ രാസിം കത്വാ വിക്കിണന്തോ വിയ നിസീദി. യേ പന നം ഏവമാഹംസു – ‘‘സേസജനാ വത്ഥതേലമധുഫാണിതാദീനി വിക്കിണന്തി, കിം പന ത്വം അങ്ഗാരേ വിക്കിണന്തോ നിസിന്നോ’’തി? തേസം ‘‘അത്തനോ സന്തകം അവിക്കിണന്തോ കിം കരോമീ’’തി പടിവചനം അദാസി. അഥേകാ ഗോതമീ നാമ കുമാരികാ കിസസരീരതായ കിസാഗോതമീതി പഞ്ഞായമാനാ പരിജിണ്ണകുലസ്സ ധീതാ അത്തനോ ഏകേന കിച്ചേന ആപണദ്വാരം ഗന്ത്വാ തം സേട്ഠിം ദിസ്വാ ഏവമാഹ – ‘‘കിം, താത, സേസജനാ വത്ഥതേലമധുഫാണിതാദീനി വിക്കിണന്തി, ത്വം ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം വിക്കിണന്തോ നിസിന്നോ’’തി? ‘‘കഹം, അമ്മ, ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണ’’ന്തി ¶ ? ‘‘നനു ‘ത്വം തദേവ ഗഹേത്വാ നിസിന്നോസീ’തി, ആഹര, താവ നം, അമ്മാ’’തി. സാ ഹത്ഥപൂരം ഗഹേത്വാ തസ്സ ഹത്ഥേസു ഠപേസി, തം ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണമേവ അഹോസി.

അഥ ¶ നം സേട്ഠി ‘‘കതരം തേ, അമ്മ, ഗേഹ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അസുകം നാമാ’’തി വുത്തേ തസ്സാ അസ്സാമികഭാവം ഞത്വാ ധനം പടിസാമേത്വാ തം അത്തനോ പുത്തസ്സ ആനേത്വാ ചത്താലീസകോടിധനം പടിച്ഛാപേസി. സബ്ബം ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണമേവ അഹോസി. തസ്സാ അപരേന സമയേന ഗബ്ഭോ പതിട്ഠഹി. സാ ദസമാസച്ചയേന പുത്തം വിജായി. സോ പദസാ ഗമനകാലേ കാലമകാസി. സാ അദിട്ഠപുബ്ബമരണതായ തം ഝാപേതും നീഹരന്തേ വാരേത്വാ ‘‘പുത്തസ്സ മേ ഭേസജ്ജം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി മതകളേവരം അങ്കേനാദായ ‘‘അപി നു മേ പുത്തസ്സ ഭേസജ്ജം ¶ ജാനാഥാ’’തി പുച്ഛന്തീ ഘരപടിപാടിയാ വിചരതി. അഥ നം മനുസ്സാ, ‘‘അമ്മ, ത്വം ഉമ്മത്തികാ ജാതാ, മതകപുത്തസ്സ ഭേസജ്ജം പുച്ഛന്തീ വിചരസീ’’തി വദന്തി. സാ ‘‘അവസ്സം മമ പുത്തസ്സ ഭേസജ്ജം ജാനനകം ലഭിസ്സാമീ’’തി മഞ്ഞമാനാ വിചരതി. അഥ നം ഏകോ പണ്ഡിതപുരിസോ ദിസ്വാ, ‘‘അയം മമ ധീതാ പഠമം പുത്തകം വിജാതാ ഭവിസ്സതി അദിട്ഠപുബ്ബമരണാ, മയാ ഇമിസ്സാ അവസ്സയേന ഭവിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ആഹ – ‘‘അമ്മ, അഹം ഭേസജ്ജം ന ജാനാമി, ഭേസജ്ജജാനനകം പന ജാനാമീ’’തി. ‘‘കോ ജാനാതി, താതാ’’തി? ‘‘സത്ഥാ, അമ്മ, ജാനാതി, ഗച്ഛ, തം പുച്ഛാഹീ’’തി. സാ ‘‘ഗമിസ്സാമി, താത, പുച്ഛിസ്സാമി, താതാ’’തി വത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം ഠിതാ പുച്ഛി – ‘‘തുമ്ഹേ കിര മേ പുത്തസ്സ ഭേസജ്ജം ജാനാഥ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ആമ, ജാനാമീ’’തി. ‘‘കിം ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി? ‘‘അച്ഛരഗ്ഗഹണമത്തേ സിദ്ധത്ഥകേ ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി. ‘‘ലഭിസ്സാമി, ഭന്തേ’’. ‘‘കസ്സ പന ഗേഹേ ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി? ‘‘യസ്സ ഗേഹേ പുത്തോ വാ ധീതാ വാ ന കോചി മതപുബ്ബോ’’തി. സാ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ മതപുത്തകം അങ്കേനാദായ അന്തോഗാമം പവിസിത്വാ പഠമഗേഹസ്സ ദ്വാരേ ഠത്വാ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ ഇമസ്മിം ഗേഹേ സിദ്ധത്ഥകോ, പുത്തസ്സ കിര ¶ മേ ഭേസജ്ജം ഏത’’ന്തി വത്വാ ‘‘അത്ഥീ’’തി വുത്തേ തേന ഹി ദേഥാതി. തേഹി ആഹരിത്വാ സിദ്ധത്ഥകേസു ദിയ്യമാനേസു ‘‘ഇമസ്മിം ഗേഹേ പുത്തോ വാ ധീതാ വാ മതപുബ്ബോ കോചി നത്ഥി, അമ്മാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘കിം വദേസി, അമ്മ? ജീവമാനാ ഹി കതിപയാ, മതകാ ഏവ ബഹുകാ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി ഗണ്ഹഥ വോ സിദ്ധത്ഥകേ, നേതം മമ പുത്തസ്സ ഭേസജ്ജ’’ന്തി പടിഅദാസി.

സാ ഇമിനാ നീയാമേന ആദിതോ പട്ഠായ നം പുച്ഛന്തീ വിചരി. സാ ഏകഗേഹേപി സിദ്ധത്ഥകേ അഗഹേത്വാ സായന്ഹസമയേ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ ഭാരിയം ¶ കമ്മം, അഹം ‘മമേവ പുത്തോ മതോ’തി സഞ്ഞമകാസിം, സകലഗാമേപി പന ജീവന്തേഹി മതകാവ ബഹുതരാ’’തി. തസ്സാ ഏവം ചിന്തയമാനായ പുത്തസിനേഹം മുദുകഹദയം ഥദ്ധഭാവം അഗമാസി. സാ പുത്തം അരഞ്ഞേ ഛഡ്ഡേത്വാ സത്ഥു സന്തികം ¶ ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ലദ്ധാ തേ ഏകച്ഛരമത്താ സിദ്ധത്ഥകാ’’തി ആഹ. ‘‘ന ലദ്ധാ, ഭന്തേ, സകലഗാമേ ജീവന്തേഹി മതകാവ ബഹുതരാ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ത്വം ‘മമേവ പുത്തോ മതോ’തി സല്ലക്ഖേസി, ധുവധമ്മോ ഏസ സത്താനം. മച്ചുരാജാ ഹി സബ്ബസത്തേ അപരിപുണ്ണജ്ഝാസയേ ഏവ മഹോഘോ വിയ ¶ പരികഡ്ഢമാനോയേവ അപായസമുദ്ദേ പക്ഖിപതീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘തം പുത്തപസുസമ്മത്തം, ബ്യാസത്തമനസം നരം;

സുത്തം ഗാമം മഹോഘോവ, മച്ചു ആദായ ഗച്ഛതീ’’തി. (ധ. പ. ൨൮൭);

ഗാഥാപരിയോസാനേ കിസാഗോതമീ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സാ പന സത്ഥാരം പബ്ബജ്ജം യാചി, സത്ഥാ തം ഭിക്ഖുനീനം സന്തികം പേസേത്വാ പബ്ബാജേസി. സാ ലദ്ധൂപസമ്പദാ കിസാഗോതമീ ഥേരീതി പഞ്ഞായി. സാ ഏകദിവസം ഉപോസഥാഗാരേ വാരം പത്വാ ദീപം ജാലേത്വാ നിസിന്നാ ദീപജാലാ ഉപ്പജ്ജന്തിയോ ച ഭിജ്ജന്തിയോ ച ദിസ്വാ ‘‘ഏവമേവ ഇമേ സത്താ ഉപ്പജ്ജന്തി ചേവ നിരുജ്ഝന്തി ച, നിബ്ബാനപ്പത്താ ഏവ ന പഞ്ഞായന്തീ’’തി ആരമ്മണം അഗ്ഗഹേസി. സത്ഥാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ഓഭാസം ഫരിത്വാ തസ്സാ സമ്മുഖേ നിസീദിത്വാ കഥേന്തോ വിയ ‘‘ഏവമേവ, ഗോതമി, ഇമേ സത്താ ദീപജാലാ വിയ ഉപ്പജ്ജന്തി ചേവ നിരുജ്ഝന്തി ച, നിബ്ബാനപ്പത്താ ഏവ ന പഞ്ഞായന്തി, ഏവം നിബ്ബാനം അപസ്സന്താനം വസ്സസതം ജീവനതോ നിബ്ബാനം പസ്സന്തസ്സ ഖണമത്തമ്പി ജീവിതം സേയ്യോ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യോ ച വസ്സസതം ജീവേ, അപസ്സം അമതം പദം;

ഏകാഹം ജീവിതം സേയ്യോ, പസ്സതോ അമതം പദ’’ന്തി.

തത്ഥ അമതം പദന്തി മരണവിരഹിതകോട്ഠാസം, അമതമഹാനിബ്ബാനന്തി അത്ഥോ. സേസം പുരിമസദിസമേവ.

ദേസനാവസാനേ ¶ കിസാഗോതമീ യഥാനിസിന്നാവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തേ പതിട്ഠഹീതി.

യോ ¶ ¶ ച വസ്സസതം ജീവേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ബഹുപുത്തികം ഥേരിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിരേകസ്മിം കുലേ സത്ത പുത്താ സത്ത ച ധീതരോ അഹേസും. തേ സബ്ബേപി വയപ്പത്താ ഗേഹേ പതിട്ഠഹിത്വാ അത്തനോ ധമ്മതായ സുഖപ്പത്താ അഹേസും. തേസം അപരേന സമയേന പിതാ കാലമകാസി. മഹാഉപാസികാ സാമികേ നട്ഠേപി ന താവ കുടുമ്ബം വിഭജതി. അഥ നം പുത്താ ആഹംസു – ‘‘അമ്മ, അമ്ഹാകം പിതരി നട്ഠേ തുയ്ഹം കോ അത്ഥോ കുടുമ്ബേന, കിം മയം തം ഉപട്ഠാതും ന സക്കോമാ’’തി. സാ തേസം കഥം സുത്വാ തുണ്ഹീ ഹുത്വാ പുനപ്പുനം തേഹി വുച്ചമാനാ ‘‘പുത്താ മം പടിജഗ്ഗിസ്സന്തി, കിം മേ വിസും കുടുമ്ബേനാ’’തി സബ്ബം സാപതേയ്യം മജ്ഝേ ഭിന്ദിത്വാ അദാസി. അഥ നം കതിപാഹച്ചയേന ജേട്ഠപുത്തസ്സ ഭരിയാ ‘‘അഹോ അമ്ഹാകം, അയ്യാ, ‘ജേട്ഠപുത്തോ മേ’തി ദ്വേ കോട്ഠാസേ ദത്വാ വിയ ഇമമേവ ഗേഹം ആഗച്ഛതീ’’തി ആഹ. സേസപുത്താനം ഭരിയാപി ഏവമേവ വദിംസു. ജേട്ഠധീതരം ആദിം കത്വാ താസം ഗേഹം ഗതകാലേപി നം ഏവമേവ വദിംസു. സാ അവമാനപ്പത്താ ഹുത്വാ ‘‘കിം ഇമേസം സന്തികേ വുട്ഠേന, ഭിക്ഖുനീ ഹുത്വാ ജീവിസ്സാമീ’’തി ഭിക്ഖുനീഉപസ്സയം ഗന്ത്വാ ¶ പബ്ബജ്ജം യാചി. താ നം പബ്ബാജേസും. സാ ലദ്ധൂപസമ്പദാ ഹുത്വാ ബഹുപുത്തികത്ഥേരീതി പഞ്ഞായി. സാ ‘‘അഹം മഹല്ലകകാലേ പബ്ബജിതാ, അപ്പമത്തായ മേ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഭിക്ഖുനീനം വത്തപടിവത്തം കരോന്തീ ‘‘സബ്ബരത്തിം സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി ഹേട്ഠാപാസാദേ ഏകം ഥമ്ഭം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ തം ആവിഞ്ഛമാനാവ സമണധമ്മം കരോതി, ചങ്കമമാനാപി ‘‘അന്ധകാരട്ഠാനേ മേ രുക്ഖേ വാ കത്ഥചി വാ സീസം പടിഹഞ്ഞേയ്യാ’’തി തം രുക്ഖം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ തം ആവിഞ്ഛമാനാവ സമണധമ്മം കരോതി, ‘‘സത്ഥാരാ ദേസിതധമ്മമേവ കരിസ്സാമീ’’തി ധമ്മം ആവജ്ജേത്വാ ധമ്മം അനുസ്സരമാനാവ സമണധമ്മം കരോതി. അഥ ¶ സത്ഥാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ഓഭാസം ഫരിത്വാ സമ്മുഖേ നിസിന്നോ വിയ തായ സദ്ധിം കഥേന്തോ ‘‘ബഹുപുത്തികേ മയാ ദേസിതം ധമ്മം അനാവജ്ജേന്തസ്സ അപസ്സന്തസ്സ വസ്സസതം ജീവനതോ മയാ ദേസിതം ധമ്മം പസ്സന്തസ്സ മുഹുത്തമ്പി ജീവിതം സേയ്യോ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യോ ച വസ്സസതം ജീവേ, അപസ്സം ധമ്മമുത്തമം;

ഏകാഹം ജീവിതം സേയ്യോ, പസ്സതോ ധമ്മമുത്തമ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ ¶ ധമ്മമുത്തമന്തി നവവിധം ലോകുത്തരധമ്മം. സോ ഹി ഉത്തമോ ധമ്മോ നാമ. യോ ഹി തം ന പസ്സതി, തസ്സ വസ്സസതമ്പി ജീവനതോ തം ധമ്മം പസ്സന്തസ്സ പടിവിജ്ഝന്തസ്സ ഏകാഹമ്പി ഏകക്ഖണമ്പി ജീവിതം സേയ്യോതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ബഹുപുത്തികത്ഥേരീ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തേ പതിട്ഠഹീതി.

ബഹുപുത്തികത്ഥേരീവത്ഥു ചുദ്ദസമം.