അട്ഠകഥാ > സുത്തപിടക (അട്ഠകഥാ) > ഖുദ്ദകനികായ (അട്ഠകഥാ)

സാവത്ഥിയം കിര മഹാസുവണ്ണോ നാമ കുടുമ്ബികോ അഹോസി അഡ്ഢോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ അപുത്തകോ. സോ ഏകദിവസം ന്ഹാനതിത്ഥം ന്ഹത്വാ നത്വാ ആഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ സമ്പന്നപത്തസാഖം ഏകം വനപ്പതിം ദിസ്വാ ‘‘അയം മഹേസക്ഖായ ദേവതായ പരിഗ്ഗഹിതോ ഭവിസ്സതീ’’തി തസ്സ ഹേട്ഠാഭാഗം സോധാപേത്വാ പാകാരപരിക്ഖേപം കാരാപേത്വാ വാലുകം ഓകിരാപേത്വാ ധജപടാകം ഉസ്സാപേത്വാ വനപ്പതിം അലങ്കരിത്വാ അഞ്ജലിം കരിത്വാ ‘‘സചേ പുത്തം വാ ധീതരം വാ ലഭേയ്യം, തുമ്ഹാകം മഹാസക്കാരം കരിസ്സാമീ’’തി പത്ഥനം കത്വാ പക്കാമി.

അഥസ്സ ന ചിരസ്സേവ ഭരിയായ കുച്ഛിയം ഗബ്ഭോ പതിട്ഠാസി. സാ ¶ ഗബ്ഭസ്സ പതിട്ഠിതഭാവം ഞത്വാ തസ്സ ആരോചേസി. സോ തസ്സാ ഗബ്ഭസ്സ പരിഹാരമദാസി. സാ ദസമാസച്ചയേന പുത്തം വിജായി. തം നാമഗ്ഗഹണദിവസേ ¶ സേട്ഠി അത്തനാ പാലിതം വനപ്പതിം നിസ്സായ ലദ്ധത്താ തസ്സ പാലോതി നാമം അകാസി. സാ അപരഭാഗേ അഞ്ഞമ്പി പുത്തം ലഭി. തസ്സ ചൂളപാലോതി നാമം കത്വാ ഇതരസ്സ മഹാപാലോതി നാമം അകാസി. തേ വയപ്പത്തേ ഘരബന്ധനേന ബന്ധിംസു. അപരഭാഗേ മാതാപിതരോ കാലമകംസു. സബ്ബമ്പി വിഭവം ഇതരേയേവ വിചാരിംസു.

തസ്മിം സമയേ സത്ഥാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ അനുപുബ്ബേനാഗന്ത്വാ അനാഥപിണ്ഡികേന മഹാസേട്ഠിനാ ചതുപണ്ണാസകോടിധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ കാരിതേ ജേതവനമഹാവിഹാരേ വിഹരതി മഹാജനം സഗ്ഗമഗ്ഗേ ച മോക്ഖമഗ്ഗേ ച പതിട്ഠാപയമാനോ. തഥാഗതോ ഹി മാതിപക്ഖതോ അസീതിയാ, പിതിപക്ഖതോ ¶ അസീതിയാതി ദ്വേഅസീതിഞാതികുലസഹസ്സേഹി കാരിതേ നിഗ്രോധമഹാവിഹാരേ ഏകമേവ വസ്സാവാസം വസി, അനാഥപിണ്ഡികേന കാരിതേ ജേതവനമഹാവിഹാരേ ഏകൂനവീസതിവസ്സാനി, വിസാഖായ സത്തവീസതികോടിധനപരിച്ചാഗേന കാരിതേ പുബ്ബാരാമേ ഛബ്ബസ്സാനീതി ദ്വിന്നം കുലാനം ഗുണമഹത്തതം പടിച്ച സാവത്ഥിം നിസ്സായ പഞ്ചവീസതിവസ്സാനി വസ്സാവാസം വസി. അനാഥപിണ്ഡികോപി വിസാഖാപി മഹാഉപാസികാ നിബദ്ധം ദിവസസ്സ ദ്വേ വാരേ തഥാഗതസ്സ ഉപട്ഠാനം ഗച്ഛന്തി, ഗച്ഛന്താ ച ‘‘ദഹരസാമണേരാ നോ ഹത്ഥേ ഓലോകേസ്സന്തീ’’തി തുച്ഛഹത്ഥാ ന ഗതപുബ്ബാ. പുരേഭത്തം ഗച്ഛന്താ ഖാദനീയഭോജനീയാദീനി ¶ ഗഹേത്വാവ ഗച്ഛന്തി, പച്ഛാഭത്തം ഗച്ഛന്താ പഞ്ച ഭേസജ്ജാനി അട്ഠ ച പാനാനി. നിവേസനേസു പന തേസം ദ്വിന്നം ദ്വിന്നം ഭിക്ഖുസഹസ്സാനം നിച്ചം പഞ്ഞത്താസനാനേവ ഹോന്തി. അന്നപാനഭേസജ്ജേസു യോ യം ഇച്ഛതി, തസ്സ തം യഥിച്ഛിതമേവ സമ്പജ്ജതി. തേസു അനാഥപിണ്ഡികേന ഏകദിവസമ്പി സത്ഥാ പഞ്ഹം ന പുച്ഛിതപുബ്ബോ. സോ കിര ‘‘തഥാഗതോ ബുദ്ധസുഖുമാലോ ഖത്തിയസുഖുമാലോ, ‘ബഹൂപകാരോ മേ, ഗഹപതീ’തി മയ്ഹം ധമ്മം ദേസേന്തോ കിലമേയ്യാ’’തി സത്ഥരി അധിമത്തസിനേഹേന പഞ്ഹം ന പുച്ഛതി. സത്ഥാ പന തസ്മിം നിസിന്നമത്തേയേവ ‘‘അയം സേട്ഠി മം അരക്ഖിതബ്ബട്ഠാനേ രക്ഖതി. അഹഞ്ഹി കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി അലങ്കതപടിയത്തം അത്തനോ സീസം ഛിന്ദിത്വാ അക്ഖീനി ഉപ്പാടേത്വാ ഹദയമംസം ഉപ്പാടേത്വാ പാണസമം പുത്തദാരം പരിച്ചജിത്വാ പാരമിയോ പൂരേന്തോ പരേസം ധമ്മദേസനത്ഥമേവ പൂരേസിം. ഏസ മം അരക്ഖിതബ്ബട്ഠാനേ രക്ഖതീ’’തി ഏകം ധമ്മദേസനം കഥേതിയേവ.

തദാ ¶ സാവത്ഥിയം സത്ത മനുസ്സകോടിയോ വസന്തി. തേസു സത്ഥു ധമ്മകഥം സുത്വാ പഞ്ചകോടിമത്താ മനുസ്സാ അരിയസാവകാ ജാതാ, ദ്വേകോടിമത്താ മനുസ്സാ പുഥുജ്ജനാ. തേസു അരിയസാവകാനം ദ്വേയേവ കിച്ചാനി അഹേസും – പുരേഭത്തം ദാനം ദേന്തി, പച്ഛാഭത്തം ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ വത്ഥഭേസജ്ജപാനകാദീനി ഗാഹാപേത്വാ ധമ്മസ്സവനത്ഥായ ഗച്ഛന്തി. അഥേകദിവസം മഹാപാലോ അരിയസാവകേ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥേ ¶ വിഹാരം ഗച്ഛന്തേ ദിസ്വാ ‘‘അയം മഹാജനോ കുഹിം ഗച്ഛതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ധമ്മസ്സവനായാ’’തി സുത്വാ ‘‘അഹമ്പി ഗമിസ്സാമീ’’തി ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പരിസപരിയന്തേ നിസീദി.

ബുദ്ധാ ച നാമ ധമ്മം ദേസേന്താ സരണസീലപബ്ബജ്ജാദീനം ഉപനിസ്സയം ഓലോകേത്വാ അജ്ഝാസയവസേന ധമ്മം ദേസേന്തി, തസ്മാ തം ദിവസം സത്ഥാ തസ്സ ഉപനിസ്സയം ഓലോകേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ അനുപുബ്ബികഥം കഥേസി. സേയ്യഥിദം – ദാനകഥം, സീലകഥം, സഗ്ഗകഥം, കാമാനം ആദീനവം, ഓകാരം സംകിലേസം, നേക്ഖമ്മേ ആനിസംസം പകാസേസി. തം സുത്വാ മഹാപാലോ കുടുമ്ബികോ ചിന്തേസി – ‘‘പരലോകം ഗച്ഛന്തം പുത്തധീതരോ വാ ഭാതരോ വാ ഭോഗാ വാ നാനുഗച്ഛന്തി, സരീരമ്പി അത്തനാ ¶ സദ്ധിം ന ഗച്ഛതി, കിം മേ ഘരാവാസേന പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. സോ ദേസനാപരിയോസാനേ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. അഥ നം സത്ഥാ – ‘‘അത്ഥി തേ കോചി ആപുച്ഛിതബ്ബയുത്തകോ ഞാതീ’’തി ആഹ. ‘‘കനിട്ഠഭാതാ മേ അത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി തം ആപുച്ഛാഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഗേഹം ഗന്ത്വാ കനിട്ഠം പക്കോസാപേത്വാ – ‘‘താത, യം മയ്ഹം ഇമസ്മിം ഗേഹേ സവിഞ്ഞാണകമ്പി അവിഞ്ഞാണകമ്പി ധനം കിഞ്ചി അത്ഥി, സബ്ബം തം തവ ഭാരോ, പടിപജ്ജാഹി ന’’ന്തി. ‘‘തുമ്ഹേ പന കിം കരിസ്സഥാ’’തി ആഹ. ‘‘അഹം സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. ‘‘കിം കഥേസി ഭാതിക, ത്വം മേ മാതരി മതായ മാതാ വിയ, പിതരി മതേ പിതാ വിയ ലദ്ധോ, ഗേഹേ തേ മഹാവിഭവോ, സക്കാ ഗേഹം അജ്ഝാവസന്തേഹേവ പുഞ്ഞാനി കാതും ¶ , മാ ഏവം കരിത്ഥാ’’തി. ‘‘താത, അഹം സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ ഘരാവാസേ വസിതും ന സക്കോമി. സത്ഥാരാ ഹി അതിസണ്ഹസുഖുമം തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനകല്യാണോ ധമ്മോ ദേസിതോ, ന സക്കാ സോ അഗാരമജ്ഝേ വസന്തേന പൂരേതും ¶ , പബ്ബജിസ്സാമി, താതാ’’തി. ‘‘ഭാതിക, തരുണായേവ താവത്ഥ, മഹല്ലകകാലേ പബ്ബജിസ്സഥാ’’തി. ‘‘താത, മഹല്ലകസ്സ ഹി അത്തനോ ഹത്ഥപാദാപി അനസ്സവാ ഹോന്തി, ന അത്തനോ വസേ വത്തന്തി, കിമങ്ഗം പന ഞാതകാ, സ്വാഹം തവ കഥം ന കരോമി, സമണപടിപത്തിംയേവ പൂരേസ്സാമി’’.

‘‘ജരാജജ്ജരിതാ ഹോന്തി, ഹത്ഥപാദാ അനസ്സവാ;

യസ്സ സോ വിഹതത്ഥാമോ, കഥം ധമ്മം ചരിസ്സതി’’. –

പബ്ബജിസ്സാമേവാഹം, താതാതി തസ്സ വിരവന്തസ്സേവ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ ലദ്ധപബ്ബജ്ജൂപസമ്പദോ ആചരിയുപജ്ഝായാനം സന്തികേ പഞ്ച വസ്സാനി വസിത്വാ വുട്ഠവസ്സോ പവാരേത്വാ സത്ഥാരമുപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, ഇമസ്മിം സാസനേ കതി ധുരാനീ’’തി? ‘‘ഗന്ഥധുരം, വിപസ്സനാധുരന്തി ദ്വേയേവ ധുരാനി ഭിക്ഖൂ’’തി. ‘‘കതമം പന, ഭന്തേ, ഗന്ഥധുരം, കതമം വിപസ്സനാധുര’’ന്തി? ‘‘അത്തനോ പഞ്ഞാനുരൂപേന ഏകം വാ ദ്വേ വാ നികായേ സകലം വാ പന തേപിടകം ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ തസ്സ ധാരണം, കഥനം, വാചനന്തി ¶ ഇദം ഗന്ഥധുരം നാമ, സല്ലഹുകവുത്തിനോ പന പന്തസേനാസനാഭിരതസ്സ അത്തഭാവേ ഖയവയം പട്ഠപേത്വാ സാതച്ചകിരിയവസേന വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തഗ്ഗഹണന്തി ഇദം വിപസ്സനാധുരം നാമാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, അഹം മഹല്ലകകാലേ പബ്ബജിതോ ഗന്ഥധുരം പൂരേതും ന സക്ഖിസ്സാമി, വിപസ്സനാധുരം പന പൂരേസ്സാമി, കമ്മട്ഠാനം മേ കഥേഥാ’’തി. അഥസ്സ സത്ഥാ യാവ അരഹത്തം കമ്മട്ഠാനം കഥേസി.

സോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ അത്തനാ സഹഗാമിനോ ഭിക്ഖൂ പരിയേസന്തോ സട്ഠി ഭിക്ഖൂ ലഭിത്വാ തേഹി ¶ സദ്ധിം നിക്ഖമിത്വാ വീസയോജനസതമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ഏകം മഹന്തം പച്ചന്തഗാമം പത്വാ തത്ഥ സപരിവാരോ പിണ്ഡായ പാവിസി. മനുസ്സാ വത്തസമ്പന്നേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാവ പസന്നചിത്താ ആസനാനി പഞ്ഞാപേത്വാ നിസീദാപേത്വാ പണീതേനാഹാരേന പരിവിസിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കുഹിം അയ്യാ ഗച്ഛന്തീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘യഥാഫാസുകട്ഠാനം ഉപാസകാ’’തി വുത്തേ പണ്ഡിതാ മനുസ്സാ ‘‘വസ്സാവാസം സേനാസനം പരിയേസന്തി ഭദന്താ’’തി ഞത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, സചേ അയ്യാ ഇമം തേമാസം ഇധ വസേയ്യും, മയം സരണേസു പതിട്ഠായ സീലാനി ഗണ്ഹേയ്യാമാ’’തി ആഹംസു. തേപി ‘‘മയം ഇമാനി കുലാനി നിസ്സായ ഭവനിസ്സരണം കരിസ്സാമാ’’തി അധിവാസേസും.

മനുസ്സാ ¶ തേസം പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ വിഹാരം പടിജഗ്ഗിത്വാ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനാനി സമ്പാദേത്വാ അദംസു. തേ നിബദ്ധം തമേവ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസന്തി. അഥ നേ ഏകോ വേജ്ജോ ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ബഹൂനം വസനട്ഠാനേ അഫാസുകമ്പി നാമ ഹോതി, തസ്മിം ഉപ്പന്നേ മയ്ഹം കഥേയ്യാഥ, ഭേസജ്ജം കരിസ്സാമീ’’തി പവാരേസി. ഥേരോ വസ്സൂപനായികദിവസേ തേ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ പുച്ഛി, ‘‘ആവുസോ ¶ , ഇമം തേമാസം കതിഹി ഇരിയാപഥേഹി വീതിനാമേസ്സഥാ’’തി? ‘‘ചതൂഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം പനേതം, ആവുസോ, പതിരൂപം, നനു അപ്പമത്തേഹി ഭവിതബ്ബം’’? ‘‘മയഞ്ഹി ധരമാനകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സന്തികാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ആഗതാ, ബുദ്ധാ ച നാമ ന സക്കാ പമാദേന ആരാധേതും, കല്യാണജ്ഝാസയേന തേ വോ ആരാധേതബ്ബാ. പമത്തസ്സ ച നാമ ചത്താരോ അപായാ സകഗേഹസദിസാ, അപ്പമത്താ ഹോഥാവുസോ’’തി. ‘‘കിം തുമ്ഹേ പന, ഭന്തേ’’തി? ‘‘അഹം തീഹി ഇരിയാപഥേഹി വീതിനാമേസ്സാമി, പിട്ഠിം ന പസാരേസ്സാമി, ആവുസോ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ, അപ്പമത്താ ഹോഥാ’’തി.

അഥ ഥേരസ്സ നിദ്ദം അനോക്കമന്തസ്സ പഠമമാസേ അതിക്കന്തേ മജ്ഝിമമാസേ സമ്പത്തേ അക്ഖിരോഗോ ഉപ്പജ്ജി. ഛിദ്ദഘടതോ ഉദകധാരാ വിയ അക്ഖീഹി അസ്സുധാരാ പഗ്ഘരന്തി. സോ സബ്ബരത്തിം സമണധമ്മം കത്വാ അരുണുഗ്ഗമനേ ഗബ്ഭം പവിസിത്വാ നിസീദി. ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖാചാരവേലായ ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖാചാരവേലാ, ഭന്തേ’’തി ആഹംസു. ‘‘തേന ഹി, ആവുസോ, ഗണ്ഹഥ പത്തചീവര’’ന്തി. അത്തനോ പത്തചീവരം ഗാഹാപേത്വാ നിക്ഖമി. ഭിക്ഖൂ തസ്സ അക്ഖീഹി അസ്സൂനി പഗ്ഘരന്തേ ദിസ്വാ, ‘‘കിമേതം, ഭന്തേ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘അക്ഖീനി മേ, ആവുസോ, വാതാ വിജ്ഝന്തീ’’തി. ‘‘നനു, ഭന്തേ, വേജ്ജേന പവാരിതമ്ഹാ, തസ്സ കഥേമാ’’തി. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ¶ തേ വേജ്ജസ്സ കഥയിംസു. സോ തേലം പചിത്വാ പേസേസി. ഥേരോ നാസായ തേലം ആസിഞ്ചന്തോ നിസിന്നകോവ ആസിഞ്ചിത്വാ അന്തോഗാമം പാവിസി. വേജ്ജോ തം ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, അയ്യസ്സ കിര അക്ഖീനി വാതോ വിജ്ഝതീ’’തി? ‘‘ആമ, ഉപാസകാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മയാ തേലം പചിത്വാ പേസിതം, നാസായ വോ തേലം ആസിത്ത’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഉപാസകാ’’തി. ‘‘ഇദാനി ¶ കീദിസ’’ന്തി? ‘‘രുജ്ജതേവ ഉപാസകാ’’തി. വേജ്ജോ ‘‘മയാ ഏകവാരേനേവ വൂപസമനസമത്ഥം തേലം പഹിതം, കിം നു ഖോ രോഗോ ന വൂപസന്തോ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, നിസീദിത്വാ വോ തേലം ആസിത്തം, നിപജ്ജിത്വാ’’തി പുച്ഛി. ഥേരോ തുണ്ഹീ അഹോസി, പുനപ്പുനം പുച്ഛിയമാനോപി ന കഥേസി. സോ ‘‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ ¶ വസനട്ഠാനം ഓലോകേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ – ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ഗച്ഛഥാ’’തി ഥേരം വിസ്സജ്ജേത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം ഓലോകേന്തോ ചങ്കമനനിസീദനട്ഠാനമേവ ദിസ്വാ സയനട്ഠാനം അദിസ്വാ, ‘‘ഭന്തേ, നിസിന്നേഹി വോ ആസിത്തം, നിപന്നേഹീ’’തി പുച്ഛി. ഥേരോ തുണ്ഹീ അഹോസി. ‘‘മാ, ഭന്തേ, ഏവം കരിത്ഥ, സമണധമ്മോ നാമ സരീരം യാപേന്തേന സക്കാ കാതും, നിപജ്ജിത്വാ ആസിഞ്ചഥാ’’തി പുനപ്പുനം യാചി. ‘‘ഗച്ഛ ത്വം താവാവുസോ, മന്തേത്വാ ജാനിസ്സാമീ’’തി വേജ്ജം ഉയ്യോജേസി. ഥേരസ്സ ച തത്ഥ നേവ ഞാതീ, ന സാലോഹിതാ അത്ഥി, തേന സദ്ധിം മന്തേയ്യ? കരജകായേന പന സദ്ധിം മന്തേന്തോ ¶ ‘‘വദേഹി താവ, ആവുസോ പാലിത, ത്വം കിം അക്ഖീനി ഓലോകേസ്സസി, ഉദാഹു ബുദ്ധസാസനം? അനമതഗ്ഗസ്മിഞ്ഹി സംസാരവട്ടേ തവ അക്ഖികാണസ്സ ഗണനാ നാമ നത്ഥി, അനേകാനി പന ബുദ്ധസതാനി ബുദ്ധസഹസ്സാനി അതീതാനി. തേസു തേ ഏകബുദ്ധോപി ന പരിചിണ്ണോ, ഇദാനി ഇമം അന്തോവസ്സം തയോ മാസേ ന നിപജ്ജിസ്സാമീതി തേമാസം നിബദ്ധവീരിയം കരിസ്സാമി. തസ്മാ തേ ചക്ഖൂനി നസ്സന്തു വാ ഭിജ്ജന്തു വാ, ബുദ്ധസാസനമേവ ധാരേഹി, മാ ചക്ഖൂനീ’’തി ഭൂതകായം ഓവദന്തോ ഇമാ ഗാഥായോ അഭാസി –

സബ്ബമ്പിദം ഹായതു ദേഹനിസ്സിതം,

സബ്ബമ്പിദം ജീരതു ദേഹനിസ്സിതം,

‘‘ചക്ഖൂനി ഭിജ്ജന്തു മമായിതാനി,

സബ്ബമ്പിദം ¶ ഭിജ്ജതു ദേഹനിസ്സിതം,

കിം കാരണാ പാലിത ത്വം പമജ്ജസീ’’തി.

ഏവം ¶ ¶ തീഹി ഗാഥാഹി അത്തനോ ഓവാദം ദത്വാ നിസിന്നകോവ നത്ഥുകമ്മം കത്വാ ഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസി. വേജ്ജോ തം ദിസ്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, നത്ഥുകമ്മം കത’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ഉപാസകാ’’തി. ‘‘കീദിസം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘രുജ്ജതേവ ഉപാസകാ’’തി. ‘‘നിസീദിത്വാ വോ, ഭന്തേ, നത്ഥുകമ്മം കതം, നിപജ്ജിത്വാ’’തി. ഥേരോ തുണ്ഹീ അഹോസി, പുനപ്പുനം പുച്ഛിയമാനോപി ന കിഞ്ചി കഥേസി. അഥ നം വേജ്ജോ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേ സപ്പായം ന കരോഥ, അജ്ജതോ പട്ഠായ ‘അസുകേന മേ തേലം പക്ക’ന്തി മാ വദിത്ഥ, അഹമ്പി ‘മയാ വോ തേലം പക്ക’ന്തി ന വക്ഖാമീ’’തി ആഹ. സോ വേജ്ജേന പച്ചക്ഖാതോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ത്വം വേജ്ജേനാപി പച്ചക്ഖാതോസി, ഇരിയാപഥം മാ വിസ്സജ്ജി സമണാതി.

‘‘പടിക്ഖിത്തോ തികിച്ഛായ, വേജ്ജേനാപി വിവജ്ജിതോ;

നിയതോ മച്ചുരാജസ്സ, കിം പാലിത പമജ്ജസീ’’തി. –

ഇമായ ഗാഥായ അത്താനം ഓവദിത്വാ സമണധമ്മം അകാസി. അഥസ്സ മജ്ഝിമയാമേ അതിക്കന്തേ അപുബ്ബം അചരിമം അക്ഖീനി ചേവ കിലേസാ ച ഭിജ്ജിംസു. സോ സുക്ഖവിപസ്സകോ അരഹാ ഹുത്വാ ഗബ്ഭം പവിസിത്വാ നിസീദി.

ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖാചാരവേലായ ആഗന്ത്വാ ‘‘ഭിക്ഖാചാരകാലോ, ഭന്തേ’’തി ആഹംസു. ‘‘കാലോ, ആവുസോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഗച്ഛഥാ’’തി. ‘‘കിം തുമ്ഹേ പന, ഭന്തേ’’തി? ‘‘അക്ഖീനി മേ, ആവുസോ, പരിഹീനാനീ’’തി. തേ തസ്സ അക്ഖീനി ഓലോകേത്വാ അസ്സുപുണ്ണനേത്താ ഹുത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മാ ചിന്തയിത്ഥ, മയം ¶ വോ പടിജഗ്ഗിസ്സാമാ’’തി ഥേരം സമസ്സാസേത്വാ കത്തബ്ബയുത്തകം വത്തപടിവത്തം കത്വാ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിംസു. മനുസ്സാ ഥേരം അദിസ്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹാകം അയ്യോ കുഹി’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ തം പവത്തിം സുത്വാ യാഗും പേസേത്വാ സയം പിണ്ഡപാതമാദായ ഗന്ത്വാ ഥേരം വന്ദിത്വാ പാദമൂലേ പരിവത്തമാനാ രോദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മയം വോ പടിജഗ്ഗിസ്സാമ, തുമ്ഹേ മാ ചിന്തയിത്ഥാ’’തി സമസ്സാസേത്വാ പക്കമിംസു.

തതോ പട്ഠായ നിബദ്ധം യാഗുഭത്തം വിഹാരമേവ പേസേന്തി. ഥേരോപി ഇതരേ സട്ഠി ഭിക്ഖൂ നിരന്തരം ഓവദതി. തേ തസ്സോവാദേ ഠത്വാ ഉപകട്ഠായ പവാരണായ സബ്ബേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിംസു ¶ . തേ വുട്ഠവസ്സാ ച പന സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമാ ഹുത്വാ ഥേരമാഹംസു, ‘‘ഭന്തേ, സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമമ്ഹാ’’തി ¶ . ഥേരോ തേസം വചനം സുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ദുബ്ബലോ, അന്തരാമഗ്ഗേ ച അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതാ അടവീ അത്ഥി, മയി ഏതേഹി സദ്ധിം ഗച്ഛന്തേ സബ്ബേ കിലമിസ്സന്തി, ഭിക്ഖമ്പി ലഭിതും ന സക്ഖിസ്സന്തി, ഇമേ പുരേതരമേവ പേസേസ്സാമീ’’തി. അഥ നേ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, തുമ്ഹേ പുരതോ ഗച്ഛഥാ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേ പന ഭന്തേ’’തി? ‘‘അഹം ദുബ്ബലോ, അന്തരാമഗ്ഗേ ച അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതാ അടവീ അത്ഥി, മയി തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം ഗച്ഛന്തേ സബ്ബേ കിലമിസ്സഥ, തുമ്ഹേ പുരതോ ഗച്ഛഥാ’’തി. ‘‘മാ, ഭന്തേ, ഏവം കരിത്ഥ, മയം തുമ്ഹേഹി സദ്ധിംയേവ ഗമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘മാ വോ, ആവുസോ, ഏവം രുച്ചിത്ഥ, ഏവം സന്തേ മയ്ഹം അഫാസുകം ഭവിസ്സതി, മയ്ഹം കനിട്ഠോ പന തുമ്ഹേ ദിസ്വാ പുച്ഛിസ്സതി, അഥസ്സ മമ ചക്ഖൂനം ¶ പരിഹീനഭാവം ആരോചേയ്യാഥ, സോ മയ്ഹം സന്തികം കഞ്ചിദേവ പഹിണിസ്സതി, തേന സദ്ധിം ആഗച്ഛിസ്സാമി, തുമ്ഹേ മമ വചനേന ദസബലഞ്ച അസീതിമഹാഥേരേ ച വന്ദഥാ’’തി തേ ഉയ്യോജേസി.

തേ ഥേരം ഖമാപേത്വാ അന്തോഗാമം പവിസിംസു. മനുസ്സാ തേ ദിസ്വാ നിസീദാപേത്വാ ഭിക്ഖം ദത്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, അയ്യാനം ഗമനാകാരോ പഞ്ഞായതീ’’തി? ‘‘ആമ, ഉപാസകാ, സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമമ്ഹാ’’തി. തേ പുനപ്പുനം യാചിത്വാ തേസം ഗമനഛന്ദമേവ ഞത്വാ അനുഗന്ത്വാ പരിദേവിത്വാ നിവത്തിംസു. തേപി അനുപുബ്ബേന ജേതവനം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരഞ്ച അസീതിമഹാഥേരേ ച ഥേരസ്സ വചനേന വന്ദിത്വാ പുനദിവസേ യത്ഥ ഥേരസ്സ കനിട്ഠോ വസതി, തം വീഥിം പിണ്ഡായ പവിസിംസു. കുടുമ്ബികോ തേ സഞ്ജാനിത്വാ നിസീദാപേത്വാ കതപടിസന്ഥാരോ ‘‘ഭാതികത്ഥേരോ മേ, ഭന്തേ, കുഹി’’ന്തി പുച്ഛി. അഥസ്സ തേ തം പവത്തിം ആരോചേസും. സോ തം സുത്വാവ തേസം പാദമൂലേ പരിവത്തേന്തോ രോദിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘ഇദാനി, ഭന്തേ, കിം കാതബ്ബ’’ന്തി? ‘‘ഥേരോ ഇതോ കസ്സചി ആഗമനം പച്ചാസീസതി, തസ്സ ഗതകാലേ തേന സദ്ധിം ആഗമിസ്സതീ’’തി. ‘‘അയം മേ, ഭന്തേ, ഭാഗിനേയ്യോ പാലിതോ നാമ, ഏതം പേസേഥാ’’തി. ‘‘ഏവം പേസേതും ന സക്കാ, മഗ്ഗേ പരിപന്ഥോ അത്ഥി, തം പബ്ബാജേത്വാ പേസേതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘ഏവം കത്വാ പേസേഥ, ഭന്തേ’’തി. അഥ നം പബ്ബാജേത്വാ അഡ്ഢമാസമത്തം പത്തചീവരഗ്ഗഹണാദീനി സിക്ഖാപേത്വാ മഗ്ഗം ആചിക്ഖിത്വാ പഹിണിംസു.

സോ അനുപുബ്ബേന തം ഗാമം പത്വാ ഗാമദ്വാരേ ഏകം മഹല്ലകം ദിസ്വാ, ‘‘ഇമം ഗാമം നിസ്സായ കോചി ആരഞ്ഞകോ വിഹാരോ അത്ഥീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കോ നാമ തത്ഥ വസതീ’’തി? ‘‘പാലിതത്ഥേരോ നാമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘മഗ്ഗം മേ ആചിക്ഖഥാ’’തി. ‘‘കോസി ത്വം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ഥേരസ്സ ഭാഗിനേയ്യോമ്ഹീ’’തി. അഥ ¶ നം ഗഹേത്വാ വിഹാരം ¶ നേസി. സോ ഥേരം വന്ദിത്വാ അഡ്ഢമാസമത്തം വത്തപടിവത്തം കത്വാ ഥേരം സമ്മാ പടിജഗ്ഗിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മാതുലകുടുമ്ബികോ മേ തുമ്ഹാകം ¶ ആഗമനം പച്ചാസീസതി, ഏഥ, ഗച്ഛാമാ’’തി ആഹ. ‘‘തേന ഹി ഇമം മേ യട്ഠികോടിം ഗണ്ഹാഹീ’’തി. സോ യട്ഠികോടിം ഗഹേത്വാ ഥേരേന സദ്ധിം അന്തോഗാമം പാവിസി. മനുസ്സാ ഥേരം നിസീദാപേത്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, ഗമനാകാരോ വോ പഞ്ഞായതീ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘ആമ, ഉപാസകാ, ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിസ്സാമീ’’തി. തേ നാനപ്പകാരേന യാചിത്വാ അലഭന്താ ഥേരം ഉയ്യോജേത്വാ ഉപഡ്ഢപഥം ഗന്ത്വാ രോദിത്വാ നിവത്തിംസു. സാമണേരോ ഥേരം യട്ഠികോടിയാ ആദായ ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ അടവിയം കട്ഠനഗരം നാമ ഥേരേന ഉപനിസ്സായ വുട്ഠപുബ്ബം ഗാമം സമ്പാപുണി, സോ ഗാമതോ നിക്ഖമിത്വാ അരഞ്ഞേ ഗീതം ഗായിത്വാ ദാരൂനി ഉദ്ധരന്തിയാ ഏകിസ്സാ ഇത്ഥിയാ ഗീതസദ്ദം സുത്വാ സരേ നിമിത്തം ഗണ്ഹി. ഇത്ഥിസദ്ദോ വിയ ഹി അഞ്ഞോ സദ്ദോ പുരിസാനം സകലസരീരം ഫരിത്വാ ഠാതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകസദ്ദമ്പി സമനുപസ്സാമി, യം ഏവം പുരിസസ്സ ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠതി, യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, ഇത്ഥിസദ്ദോ’’തി (അ. നി. ൧.൨).

സാമണേരോ തത്ഥ നിമിത്തം ഗഹേത്വാ യട്ഠികോടിം വിസ്സജ്ജേത്വാ ‘‘തിട്ഠഥ താവ, ഭന്തേ, കിച്ചം മേ അത്ഥീ’’തി തസ്സാ സന്തികം ¶ ഗതോ. സാ തം ദിസ്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. സോ തായ സദ്ധിം സീലവിപത്തിം പാപുണി. ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇദാനേവ ഏകോ ഗീതസദ്ദോ സുയ്യിത്ഥ. സോ ച ഖോ ഇത്ഥിയാ സദ്ദോ ഛിജ്ജി, സാമണേരോപി ചിരായതി, സോ തായ സദ്ധിം സീലവിപത്തിം പത്തോ ഭവിസ്സതീ’’തി. സോപി അത്തനോ കിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ ആഗന്ത്വാ ‘‘ഗച്ഛാമ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. അഥ നം ഥേരോ പുച്ഛി – ‘‘പാപോജാതോസി സാമണേരാ’’തി. സോ തുണ്ഹീ ഹുത്വാ ഥേരേന പുനപ്പുനം പുട്ഠോപി ന കിഞ്ചി കഥേസി. അഥ നം ഥേരോ ആഹ – ‘‘താദിസേന പാപേന മമ യട്ഠികോടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥീ’’തി. സോ സംവേഗപ്പത്തോ കാസായാനി അപനേത്വാ ഗിഹിനിയാമേന പരിദഹിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അഹം പുബ്ബേ സാമണേരോ, ഇദാനി പനമ്ഹി ഗിഹീ ജാതോ, പബ്ബജന്തോപി ച സ്വാഹം ന സദ്ധായ പബ്ബജിതോ, മഗ്ഗപരിപന്ഥഭയേന പബ്ബജിതോ, ഏഥ ഗച്ഛാമാ’’തി ആഹ. ‘‘ആവുസോ, ഗിഹിപാപോപി സമണപാപോപി പാപോയേവ, ത്വം സമണഭാവേ ഠത്വാപി സീലമത്തം പൂരേതും നാസക്ഖി, ഗിഹീ ഹുത്വാ കിം ¶ നാമ കല്യാണം കരിസ്സസി, താദിസേന പാപേന മമ യട്ഠികോടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥീ’’തി ആഹ. ‘‘ഭന്തേ, അമനുസ്സുപദ്ദവോ മഗ്ഗോ, തുമ്ഹേ ച അന്ധാ അപരിണായകാ, കഥം ഇധ വസിസ്സഥാ’’തി? അഥ നം ഥേരോ, ‘‘ആവുസോ, ത്വം മാ ഏവം ചിന്തയി, ഇധേവ മേ നിപജ്ജിത്വാ മരന്തസ്സാപി അപരാപരം പരിവത്തന്തസ്സാപി തയാ സദ്ധിം ഗമനം നാമ നത്ഥീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘ഹന്ദാഹം ¶ ഹതചക്ഖുസ്മി, കന്താരദ്ധാനമാഗതോ;

സേയ്യമാനോ ന ഗച്ഛാമി, നത്ഥി ബാലേ സഹായതാ.

‘‘ഹന്ദാഹം ¶ ഹതചക്ഖുസ്മി, കന്താരദ്ധാനമാഗതോ;

മരിസ്സാമി നോ ഗമിസ്സാമി, നത്ഥി ബാലേ സഹായതാ’’തി.

തം സുത്വാ ഇതരോ സംവേഗജാതോ ‘‘ഭാരിയം വത മേ സാഹസികം അനനുച്ഛവികം കമ്മം കത’’ന്തി ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തോ വനസണ്ഡം പക്ഖന്ദിത്വാ തഥാ പക്കന്തോവ അഹോസി. ഥേരസ്സാപി സീലതേജേന സട്ഠിയോജനായാമം പഞ്ഞാസയോജനവിത്ഥതം പന്നരസയോജനബഹലം ജയസുമനപുപ്ഫവണ്ണം നിസീദനുട്ഠഹനകാലേസു ഓനമനുന്നമനപകതികം സക്കസ്സ ദേവരഞ്ഞോ പണ്ഡുകമ്ബലസിലാസനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സക്കോ ‘‘കോ നു ഖോ മം ഠാനാ ചാവേതുകാമോ’’തി ഓലോകേന്തോ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഥേരം അദ്ദസ. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘സഹസ്സനേത്തോ ദേവിന്ദോ, ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധയി;

പാപഗരഹീ അയം പാലോ, ആജീവം പരിസോധയി.

‘‘സഹസ്സനേത്തോ ദേവിന്ദോ, ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധയി;

ധമ്മഗരുകോ അയം പാലോ, നിസിന്നോ സാസനേ രതോ’’തി.

അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘സചാഹം ഏവരൂപസ്സ പാപഗരഹിനോ ധമ്മഗരുകസ്സ അയ്യസ്സ സന്തികം ന ഗമിസ്സാമി, മുദ്ധാ മേ സത്തധാ ഫലേയ്യ, ഗമിസ്സാമി തസ്സ സന്തിക’’ന്തി. തതോ –

‘‘സഹസ്സനേത്തോ ദേവിന്ദോ, ദേവരജ്ജസിരിന്ധരോ;

തങ്ഖണേന ആഗന്ത്വാന, ചക്ഖുപാലമുപാഗമി’’. –

ഉപഗന്ത്വാ ¶ ച പന ഥേരസ്സ അവിദൂരേ പദസദ്ദമകാസി. അഥ നം ഥേരോ പുച്ഛി – ‘‘കോ ഏസോ’’തി? ‘‘അഹം, ഭന്തേ, അദ്ധികോ’’തി. ‘‘കുഹിം യാസി ഉപാസകാ’’തി ¶ ? ‘‘സാവത്ഥിയം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘യാഹി, ആവുസോ’’തി. ‘‘അയ്യോ പന, ഭന്തേ, കുഹിം ഗമിസ്സതീ’’തി? ‘‘അഹമ്പി തത്ഥേവ ഗമിസ്സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഏകതോവ ഗച്ഛാമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അഹം, ആവുസോ, ദുബ്ബലോ, മയാ സദ്ധിം ഗച്ഛന്തസ്സ തവ പപഞ്ചോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘മയ്ഹം അച്ചായികം നത്ഥി, അഹമ്പി അയ്യേന ¶ സദ്ധിം ഗച്ഛന്തോ ദസസു പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂസു ഏകം ലഭിസ്സാമി, ഏകതോവ ഗച്ഛാമ, ഭന്തേ’’തി. ഥേരോ ‘‘ഏസോ സപ്പുരിസോ ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ – ‘‘തേന ഹി സദ്ധിം ഗമിസ്സാമി, യട്ഠികോടിം ഗണ്ഹ ഉപാസകാ’’തി ആഹ. സക്കോ തഥാ കത്വാ പഥവിം സങ്ഖിപന്തോ സായന്ഹസമയേ ജേതവനം സമ്പാപേസി. ഥേരോ സങ്ഖപണവാദിസദ്ദം സുത്വാ ‘‘കത്ഥേസോ സദ്ദോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സാവത്ഥിയം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘പുബ്ബേ മയം ഗമനകാലേ ചിരേന ഗമിമ്ഹാ’’തി. ‘‘അഹം ഉജുമഗ്ഗം ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. തസ്മിം ഖണേ ഥേരോ ‘‘നായം മനുസ്സോ, ദേവതാ ഭവിസ്സതീ’’തി സല്ലക്ഖേസി.

‘‘സഹസ്സനേത്തോ ദേവിന്ദോ, ദേവരജ്ജസിരിന്ധരോ;

സങ്ഖിപിത്വാന തം മഗ്ഗം, ഖിപ്പം സാവത്ഥിമാഗമീ’’തി.

സോ ഥേരം നേത്വാ ഥേരസ്സേവത്ഥായ കനിട്ഠകുടുമ്ബികേന കാരിതം ¶ പണ്ണസാലം നേത്വാ ഫലകേ നിസീദാപേത്വാ പിയസഹായകവണ്ണേന തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘സമ്മ, ചൂളപാലാ’’തി പക്കോസി. ‘‘കിം, സമ്മാ’’തി? ‘‘ഥേരസ്സാഗതഭാവം ജാനാസീ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി, കിം പന ഥേരോ ആഗതോ’’തി? ‘‘ആമ, സമ്മ, ഇദാനി അഹം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഥേരം തയാ കാരിതപണ്ണസാലായ നിസിന്നകം ദിസ്വാ ആഗതോമ്ഹീ’’തി വത്വാ പക്കാമി. കുടുമ്ബികോപി വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഥേരം ദിസ്വാ പാദമൂലേ പരിവത്തന്തോ രോദിത്വാ ‘‘ഇദം ദിസ്വാ അഹം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം പബ്ബജിതും നാദാസി’’ന്തിആദീനി വത്വാ ദ്വേ ദാസദാരകേ ഭുജിസ്സേ കത്വാ ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബാജേത്വാ ‘‘അന്തോഗാമതോ യാഗുഭത്താദീനി ആഹരിത്വാ ഥേരം ഉപട്ഠഹഥാ’’തി പടിയാദേസി. സാമണേരാ വത്തപടിവത്തം കത്വാ ഥേരം ഉപട്ഠഹിംസു.

അഥേകദിവസം ദിസാവാസിനോ ഭിക്ഖൂ ‘‘സത്ഥാരം പസ്സിസ്സാമാ’’തി ജേതവനം ആഗന്ത്വാ തഥാഗതം വന്ദിത്വാ അസീതിമഹാഥേരേ ച, വന്ദിത്വാ വിഹാരചാരികം ചരന്താ ചക്ഖുപാലത്ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം പത്വാ ‘‘ഇദമ്പി പസ്സിസ്സാമാ’’തി സായം ¶ തദഭിമുഖാ അഹേസും. തസ്മിം ഖണേ മഹാമേഘോ ഉട്ഠഹി. തേ ‘‘ഇദാനി അതിസായന്ഹോ, മേഘോ ച ഉട്ഠിതോ, പാതോവ ഗന്ത്വാ പസ്സിസ്സാമാ’’തി നിവത്തിംസു. ദേവോ പഠമയാമം വസ്സിത്വാ മജ്ഝിമയാമേ വിഗതോ. ഥേരോ ആരദ്ധവീരിയോ ആചിണ്ണചങ്കമനോ, തസ്മാ പച്ഛിമയാമേ ചങ്കമനം ഓതരി. തദാ ച പന നവവുട്ഠായ ഭൂമിയാ ബഹൂ ഇന്ദഗോപകാ ¶ ഉട്ഠഹിംസു. തേ ഥേരേ ചങ്കമന്തേ യേഭുയ്യേന വിപജ്ജിംസു. അന്തേവാസികാ ഥേരസ്സ ചങ്കമനട്ഠാനം കാലസ്സേവ ന സമ്മജ്ജിംസു. ഇതരേ ഭിക്ഖൂ ‘‘ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം പസ്സിസ്സാമാ’’തി ആഗന്ത്വാ ചങ്കമനേ മതപാണകേ ദിസ്വാ ‘‘കോ ഇമസ്മിം ചങ്കമതീ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘അമ്ഹാകം ഉപജ്ഝായോ, ഭന്തേ’’തി. തേ ഉജ്ഝായിംസു ‘‘പസ്സഥാവുസോ, സമണസ്സ കമ്മം, സചക്ഖുകകാലേ നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായന്തോ ¶ കിഞ്ചി അകത്വാ ഇദാനി ചക്ഖുവികലകാലേ ‘ചങ്കമാമീ’തി ഏത്തകേ പാണകേ മാരേസി ‘അത്ഥം കരിസ്സാമീ’തി അനത്ഥം കരോതീ’’തി.

അഥ ഖോ തേ ഗന്ത്വാ തഥാഗതസ്സ ആരോചേസും, ‘‘ഭന്തേ, ചക്ഖുപാലത്ഥേരോ ‘ചങ്കമാമീ’തി ബഹൂ പാണകേ മാരേസീ’’തി. ‘‘കിം പന സോ തുമ്ഹേഹി മാരേന്തോ ദിട്ഠോ’’തി? ‘‘ന ദിട്ഠോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘യഥേവ തുമ്ഹേ തം ന പസ്സഥ, തഥേവ സോപി തേ പാണേ ന പസ്സതി. ഖീണാസവാനം മരണചേതനാ നാമ നത്ഥി, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയേ സതി കസ്മാ അന്ധോ ജാതോ’’തി? ‘‘അത്തനോ കതകമ്മവസേന, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, തേന കത’’ന്തി? തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, സുണാഥ –

അതീതേ ബാരാണസിയം കാസിരഞ്ഞേ രജ്ജം കാരേന്തേ ഏകോ വേജ്ജോ ഗാമനിഗമേസു ചരിത്വാ വേജ്ജകമ്മം കരോന്തോ ഏകം ചക്ഖുദുബ്ബലം ഇത്ഥിം ദിസ്വാ പുച്ഛി – ‘‘കിം തേ അഫാസുക’’ന്തി? ‘‘അക്ഖീഹി ന പസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഭേസജ്ജം തേ കരിസ്സാമീ’’തി? ‘‘കരോഹി, സാമീ’’തി. ‘‘കിം മേ ദസ്സസീ’’തി? ‘‘സചേ മേ അക്ഖീനി പാകതികാനി കാതും സക്ഖിസ്സസി, അഹം തേ സദ്ധിം പുത്തധീതാഹി ദാസീ ഭവിസ്സാമീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി ഭേസജ്ജം സംവിദഹി, ഏകഭേസജ്ജേനേവ അക്ഖീനി പാകതികാനി അഹേസും. സാ ¶ ചിന്തേസി – ‘‘അഹമേതസ്സ സപുത്തധീതാ ദാസീ ഭവിസ്സാമീ’’തി പടിജാനിം, ‘‘ന ഖോ പന മം സണ്ഹേന സമ്മാചാരേന സമുദാചരിസ്സതി, വഞ്ചേസ്സാമി ന’’ന്തി. സാ വേജ്ജേനാഗന്ത്വാ ‘‘കീദിസം, ഭദ്ദേ’’തി പുട്ഠാ ‘‘പുബ്ബേ മേ അക്ഖീനി ഥോകം രുജ്ജിംസു, ഇദാനി പന അതിരേകതരം രുജ്ജന്തീ’’തി ആഹ. വേജ്ജോ ‘‘അയം മം വഞ്ചേത്വാ കിഞ്ചി അദാതുകാമാ, ന മേ ഏതായ ദിന്നായ ¶ ഭതിയാ അത്ഥോ, ഇദാനേവ നം അന്ധം കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ഭരിയായ ഏതമത്ഥം ആചിക്ഖി. സാ തുണ്ഹീ അഹോസി. സോ ഏകം ഭേസജ്ജം യോജേത്വാ തസ്സാ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ഭദ്ദേ, ഇമം ഭേസജ്ജം അഞ്ജേഹീ’’തി അഞ്ജാപേസി. അഥസ്സാ ദ്വേ അക്ഖീനി ദീപസിഖാ വിയ വിജ്ഝായിംസു. സോ വേജ്ജോ ചക്ഖുപാലോ അഹോസി.

ഭിക്ഖവേ, തദാ മമ പുത്തേന കതകമ്മം പച്ഛതോ പച്ഛതോ അനുബന്ധി. പാപകമ്മഞ്ഹി നാമേതം ധുരം വഹതോ ബലിബദ്ദസ്സ പദം ചക്കം വിയ അനുഗച്ഛതീതി ഇദം വത്ഥും കഥേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ പതിട്ഠാപിതമത്തികം സാസനം രാജമുദ്ദായ ലഞ്ഛന്തോ വിയ ധമ്മരാജാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ¶ ധമ്മാ, മനോസേട്ഠാ മനോമയാ;

മനസാ ചേ പദുട്ഠേന, ഭാസതി വാ കരോതി വാ;

തതോ നം ദുക്ഖമന്വേതി, ചക്കംവ വഹതോ പദ’’ന്തി.

തത്ഥ മനോതി കാമാവചരകുസലാദിഭേദം സബ്ബമ്പി ചതുഭൂമികചിത്തം. ഇമസ്മിം പന പദേ തദാ തസ്സ വേജ്ജസ്സ ഉപ്പന്നചിത്തവസേന നിയമിയമാനം വവത്ഥാപിയമാനം ¶ പരിച്ഛിജ്ജിയമാനം ദോമനസ്സസഹഗതം പടിഘസമ്പയുത്തചിത്തമേവ ലബ്ഭതി. പുബ്ബങ്ഗമാതി തേന പഠമഗാമിനാ ഹുത്വാ സമന്നാഗതാ. ധമ്മാതി ഗുണദേസനാപരിയത്തിനിസ്സത്തനിജ്ജീവവസേന ചത്താരോ ധമ്മാ നാമ. തേസു –

‘‘ന ഹി ധമ്മോ അധമ്മോ ച, ഉഭോ സമവിപാകിനോ;

അധമ്മോ നിരയം നേതി, ധമ്മോ പാപേതി സുഗ്ഗതി’’ന്തി. (ഥേരഗാ. ൩൦൪; ജാ. ൧.൧൫.൩൮൬) –

അയം ഗുണധമ്മോ നാമ. ‘‘ധമ്മം വോ, ഭിക്ഖവേ, ദേസേസ്സാമി ആദികല്യാണ’’ന്തി (മ. നി. ൩.൪൨൦) അയം ദേസനാധമ്മോ നാമ. ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഏകച്ചേ കുലപുത്താ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി സുത്തം ഗേയ്യ’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൩൯) അയം പരിയത്തിധമ്മോ നാമ. ‘‘തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ധമ്മാ ഹോന്തി, ഖന്ധാ ഹോന്തീ’’തി (ധ. സ. ൧൨൧) അയം നിസ്സത്തധമ്മോ നാമ, നിജ്ജീവധമ്മോതിപി ഏസോ ഏവ. തേസു ഇമസ്മിം ഠാനേ നിസ്സത്തനിജ്ജീവധമ്മോ അധിപ്പേതോ. സോ അത്ഥതോ തയോ അരൂപിനോ ഖന്ധാ വേദനാക്ഖന്ധോ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോതി. ഏതേ ഹി മനോ പുബ്ബങ്ഗമോ ഏതേസന്തി മനോപുബ്ബങ്ഗമാ നാമ.

കഥം ¶ പനേതേഹി സദ്ധിം ഏകവത്ഥുകോ ഏകാരമ്മണോ അപുബ്ബം അചരിമം ഏകക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജമാനോ മനോ പുബ്ബങ്ഗമോ നാമ ഹോതീതി? ഉപ്പാദപച്ചയട്ഠേന. യഥാ ഹി ബഹൂസു ഏകതോ ഗാമഘാതാദീനി കമ്മാനി കരോന്തേസു ‘‘കോ ഏതേസം പുബ്ബങ്ഗമോ’’തി വുത്തേ യോ നേസം പച്ചയോ ഹോതി, യം നിസ്സായ തേ തം കമ്മം കരോന്തി, സോ ദത്തോ വാ മിത്തോ വാ തേസം പുബ്ബങ്ഗമോതി വുച്ചതി, ഏവംസമ്പദമിദം ¶ വേദിതബ്ബം. ഇതി ഉപ്പാദപച്ചയട്ഠേന മനോ പുബ്ബങ്ഗമോ ഏതേസന്തി മനോപുബ്ബങ്ഗമാ. ന ഹി തേ മനേ അനുപ്പജ്ജന്തേ ഉപ്പജ്ജിതും സക്കോന്തി, മനോ പന ഏകച്ചേസു ചേതസികേസു അനുപജ്ജന്തേസുപി ഉപ്പജ്ജതിയേവ. അധിപതിവസേന പന മനോ സേട്ഠോ ഏതേസന്തി മനോസേട്ഠോ. യഥാ ഹി ചോരാദീനം ചോരജേട്ഠകാദയോ അധിപതിനോ സേട്ഠാ. തഥാ തേസമ്പി മനോ അധിപതി മനോവ സേട്ഠാ. യഥാ പന ദാരുആദീഹി ¶ നിപ്ഫന്നാനി താനി താനി ഭണ്ഡാനി ദാരുമയാദീനി നാമ ഹോന്തി, തഥാ തേപി മനതോ നിപ്ഫന്നത്താ മനോമയാ നാമ.

പദുട്ഠേനാതി ആഗന്തുകേഹി അഭിജ്ഝാദീഹി ദോസേഹി പദുട്ഠേന. പകതിമനോ ഹി ഭവങ്ഗചിത്തം, തം അപദുട്ഠം. യഥാ ഹി പസന്നം ഉദകം ആഗന്തുകേഹി നീലാദീഹി ഉപക്കിലിട്ഠം നീലോദകാദിഭേദം ഹോതി, ന ച നവം ഉദകം, നാപി പുരിമം പസന്നഉദകമേവ, തഥാ തമ്പി ആഗന്തുകേഹി അഭിജ്ഝാദീഹി ദോസേഹി പദുട്ഠം ഹോതി, ന ച നവം ചിത്തം, നാപി പുരിമം ഭവങ്ഗചിത്തമേവ, തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘പഭസ്സരമിദം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്തം, തഞ്ച ഖോ ആഗന്തുകേഹി ഉപക്കിലേസേഹി ഉപക്കിലിട്ഠ’’ന്തി (അ. നി. ൧.൪൯). ഏവം മനസാ ചേ പദുട്ഠേന, ഭാസതി വാ കരോതി വാ സോ ഭാസമാനോ ചതുബ്ബിധം വചീദുച്ചരിതമേവ ഭാസതി, കരോന്തോ തിവിധം കായദുച്ചരിതമേവ കരോതി, അഭാസന്തോ അകരോന്തോ തായ അഭിജ്ഝാദീഹി പദുട്ഠമാനസതായ തിവിധം മനോദുച്ചരിതം പൂരേതി. ഏവമസ്സ ദസ അകുസലകമ്മപഥാ പാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി.

തതോ നം ദുക്ഖമന്വേതീതി ¶ തതോ തിവിധദുച്ചരിതതോ തം പുഗ്ഗലം ദുക്ഖം അന്വേതി, ദുച്ചരിതാനുഭാവേന ചതൂസു അപായേസു, മനുസ്സേസു വാ തമത്തഭാവം ഗച്ഛന്തം കായവത്ഥുകമ്പി ഇതരമ്പീതി ഇമിനാ പരിയായേന കായികചേതസികം വിപാകദുക്ഖം അനുഗച്ഛതി. യഥാ കിം? ചക്കംവ വഹതോ പദന്തി ധുരേ യുത്തസ്സ ധുരം വഹതോ ബലിബദ്ദസ്സ പദം ചക്കം വിയ. യഥാ ഹി സോ ഏകമ്പി ദിവസം ദ്വേപി പഞ്ചപി ദസപി അഡ്ഢമാസമ്പി മാസമ്പി വഹന്തോ ചക്കം നിവത്തേതും ജഹിതും ന സക്കോതി ¶ , അഥ ഖ്വസ്സ പുരതോ അഭിക്കമന്തസ്സ യുഗം ഗീവം ബാധതി, പച്ഛതോ പടിക്കമന്തസ്സ ചക്കം ഊരുമംസം പടിഹനതി. ഇമേഹി ദ്വീഹി ആകാരേഹി ബാധന്തം ചക്കം തസ്സ പദാനുപദികം ഹോതി; തഥേവ മനസാ പദുട്ഠേന തീണി ദുച്ചരിതാനി പൂരേത്വാ ഠിതം പുഗ്ഗലം നിരയാദീസു തത്ഥ തത്ഥ ഗതഗതട്ഠാനേ ദുച്ചരിതമൂലകം കായികമ്പി ചേതസികമ്പി ദുക്ഖമനുബന്ധതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ തിംസസഹസ്സാ ഭിക്ഖൂ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിംസു. സമ്പത്തപരിഭായപി ദേസനാ സാത്ഥികാ സഫലാ അഹോസീതി.

൨. മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ¶ ധമ്മാതി ദുതിയഗാഥാപി ¶ സാവത്ഥിയംയേവ മട്ഠകുണ്ഡലിം ആരബ്ഭ ഭാസിതാ.

സാവത്ഥിയം കിര അദിന്നപുബ്ബകോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ അഹോസി. തേന കസ്സചി കിഞ്ചി ന ദിന്നപുബ്ബം, തേന തം ‘‘അദിന്നപുബ്ബകോ’’ത്വേവ സഞ്ജാനിംസു. തസ്സ ഏകപുത്തകോ അഹോസി പിയോ മനാപോ. അഥസ്സ പിലന്ധനം കാരേതുകാമോ ‘‘സചേ സുവണ്ണകാരേ കാരേസ്സാമി, ഭത്തവേതനം ദാതബ്ബം ഭവിസ്സതീ’’തി സയമേവ സുവണ്ണം കോട്ടേത്വാ മട്ഠാനി കുണ്ഡലാനി കത്വാ അദാസി. തേനസ്സ പുത്തോ മട്ഠകുണ്ഡലീത്വേവ പഞ്ഞായിത്ഥ. തസ്സ സോളസവസ്സികകാലേ പണ്ഡുരോഗോ ഉദപാദി. തസ്സ മാതാ പുത്തം ഓലോകേത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, പുത്തസ്സ തേ രോഗോ ഉപ്പന്നോ, തികിച്ഛാപേഹി ന’’ന്തി ആഹ. ‘‘ഭോതി സചേ വേജ്ജം ആനേസ്സാമി, ഭത്തവേതനം ദാതബ്ബം ഭവിസ്സതി; കിം ത്വം മമ ധനച്ഛേദം ന ഓലോകേസ്സസീ’’തി? ‘‘അഥ നം കിം കരിസ്സസി, ബ്രാഹ്മണാ’’തി? ‘‘യഥാ മേ ധനച്ഛേദോ ന ഹോതി, തഥാ കരിസ്സാമീ’’തി. സോ വേജ്ജാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘അസുകരോഗസ്സ നാമ തുമ്ഹേ കിം ഭേസജ്ജം കരോഥാ’’തി പുച്ഛി. അഥസ്സ തേ യം വാ തം വാ രുക്ഖതചാദിം ആചിക്ഖന്തി. സോ തമാഹരിത്വാ പുത്തസ്സ ഭേസജ്ജം കരോതി. തം കരോന്തസ്സേവസ്സ രോഗോ ബലവാ അഹോസി, അതേകിച്ഛഭാവം ഉപാഗമി. ബ്രാഹ്മണോ ¶ തസ്സ ദുബ്ബലഭാവം ഞത്വാ ഏകം വേജ്ജം പക്കോസി. സോ തം ഓലോകേത്വാവ ‘‘അമ്ഹാകം ഏകം കിച്ചം അത്ഥി, അഞ്ഞം വേജ്ജം പക്കോസിത്വാ തികിച്ഛാപേഹീ’’തി തം ¶ പഹായ നിക്ഖമി. ബ്രാഹ്മണോ തസ്സ മരണസമയം ഞത്വാ ‘‘ഇമസ്സ ദസ്സനത്ഥായ ആഗതാ അന്തോഗേഹേ സാപതേയ്യം പസ്സിസ്സന്തി, ബഹി നം കരിസ്സാമീ’’തി പുത്തം നീഹരിത്വാ ബഹിആളിന്ദേ നിപജ്ജാപേസി.

തം ദിവസം ഭഗവാ ബലവപച്ചൂസസമയേ മഹാകരുണാസമാപത്തിതോ വുട്ഠായ പുബ്ബബുദ്ധേസു കതാധികാരാനം ഉസ്സന്നകുസലമൂലാനം വേനേയ്യബന്ധവാനം ദസ്സനത്ഥം ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേന്തോ ദസസഹസ്സചക്കവാളേസു ഞാണജാലം പത്ഥരി. മട്ഠകുണ്ഡലീ ബഹിആളിന്ദേ നിപന്നാകാരേനേവ തസ്സ അന്തോ പഞ്ഞായി. സത്ഥാ തം ദിസ്വാ തസ്സ അന്തോഗേഹാ നീഹരിത്വാ തത്ഥ നിപജ്ജാപിതഭാവം ഞത്വാ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ മയ്ഹം ഏത്ഥ ഗതപച്ചയേന അത്ഥോ’’തി ഉപധാരേന്തോ ഇദം അദ്ദസ – അയം മാണവോ മയി ചിത്തം പസാദേത്വാ കാലം കത്വാ താവതിംസദേവലോകേ തിംസയോജനികേ കനകവിമാനേ നിബ്ബത്തിസ്സതി, അച്ഛരാസഹസ്സപരിവാരോ ഭവിസ്സതി, ബ്രാഹ്മണോപി തം ഝാപേത്വാ രോദന്തോ ആളാഹനേ വിചരിസ്സതി. ദേവപുത്തോ തിഗാവുതപ്പമാണം സട്ഠിസകടഭാരാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതം അച്ഛരാസഹസ്സപരിവാരം അത്തഭാവം ഓലോകേത്വാ ‘‘കേന നു ഖോ കമ്മേന മയാ അയം സിരിസമ്പത്തി ലദ്ധാ’’തി ഓലോകേത്വാ മയി ¶ ചിത്തപ്പസാദേന ലദ്ധഭാവം ഞത്വാ ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ ധനച്ഛേദഭയേന മമ ഭേസജ്ജമകത്വാ ഇദാനി ആളാഹനം ഗന്ത്വാ രോദതി, വിപ്പകാരപ്പത്തം നം കരിസ്സാമീ’’തി പിതരി രോദന്തേ മട്ഠകുണ്ഡലിവണ്ണേന ആഗന്ത്വാ ആളാഹനസ്സാവിദൂരേ ¶ നിപജ്ജിത്വാ രോദിസ്സതി. അഥ നം ബ്രാഹ്മണോ ‘‘കോസി ത്വ’’ന്തി പുച്ഛിസ്സതി. ‘‘അഹം തേ പുത്തോ മട്ഠകുണ്ഡലീ’’തി ആചിക്ഖിസ്സതി. ‘‘കുഹിം നിബ്ബത്തോസീ’’തി? ‘‘താവസിംസഭവനേ’’തി. ‘‘കിം കമ്മം കത്വാ’’തി വുത്തേ മയി ചിത്തപ്പസാദേന നിബ്ബത്തഭാവം ആചിക്ഖിസ്സതി. ബ്രാഹ്മണോ ‘‘തുമ്ഹേസു ചിത്തം പസാദേത്വാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തോ നാമ അത്ഥീ’’തി മം പുച്ഛിസ്സതി. അഥസ്സാഹം ‘‘ഏത്തകാനി സതാനി വാ സഹസ്സാനി വാ സതസഹസ്സാനി വാതി ന സക്കാ ഗണനാ പരിച്ഛിന്ദിതു’’ന്തി വത്വാ ധമ്മപദേ ഗാഥം ഭാസിസ്സാമി. ഗാഥാപരിയോസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ ഭവിസ്സതി, മട്ഠ കുണ്ഡലീ സോതാപന്നോ ഭവിസ്സതി. തഥാ അദിന്നപുബ്ബകോ ബ്രാഹ്മണോ. ഇതി ¶ ഇമം കുലപുത്തം നിസ്സായ മഹാധമ്മാഭിസമയോ ഭവിസ്സതീതി ദിസ്വാ പുനദിവസേ കതസരീരപടിജഗ്ഗനോ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ സാവത്ഥിം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ അനുപുബ്ബേന ബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹദ്വാരം ഗതോ.

തസ്മിം ഖണേ മട്ഠകുണ്ഡലീ അന്തോഗേഹാഭിമുഖോ നിപന്നോ ഹോതി. അഥസ്സ സത്ഥാ അത്തനോ അപസ്സനഭാവം ഞത്വാ ഏകം രസ്മിം വിസ്സജ്ജേസി. മാണവോ ‘‘കിം ഓഭാസോ നാമേസോ’’തി പരിവത്തേത്വാ നിപന്നോവ സത്ഥാരം ദിസ്വാ, ‘‘അന്ധബാലപിതരം നിസ്സായ ഏവരൂപം ബുദ്ധം ഉപസങ്കമിത്വാ കായവേയ്യാവടികം വാ കാതും ദാനം വാ ദാതും ധമ്മം വാ സോതും നാലത്ഥം, ഇദാനി മേ ഹത്ഥാപി അനധിപതേയ്യാ, അഞ്ഞം കത്തബ്ബം നത്ഥീ’’തി മനമേവ പസാദേസി. സത്ഥാ ‘‘അലം ഏത്തകേന ചിത്തപ്പസാദേന ഇമസ്സാ’’തി പക്കാമി. സോ തഥാഗതേ ചക്ഖുപഥം വിജഹന്തേയേവ ¶ പസന്നമനോ കാലം കത്വാ സുത്തപ്പബുദ്ധോ വിയ ദേവലോകേ തിംസയോജനികേ കനകവിമാനേ നിബ്ബത്തി.

ബ്രാഹ്മണോപിസ്സ സരീരം ഝാപേത്വാ ആളാഹനേ രോദനപരായണോ അഹോസി, ദേവസികം ആളാഹനം ഗന്ത്വാ രോദതി – ‘‘കഹം ഏകപുത്തക, കഹം ഏകപുത്തകാ’’തി. ദേവപുത്തോപി അത്തനോ സമ്പത്തിം ഓലോകേത്വാ, ‘‘കേന മേ കമ്മേന ലദ്ധാ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘സത്ഥരി മനോപസാദേനാ’’തി ഞത്വാ ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ മമ അഫാസുകകാലേ ഭേസജ്ജമകാരേത്വാ ഇദാനി ആളാഹനം ഗന്ത്വാ രോദതി, വിപ്പകാരപ്പത്തമേവ നം കാതും വട്ടതീ’’തി മട്ഠകുണ്ഡലിവണ്ണേന ആഗന്ത്വാ ആളാഹനസ്സാവിദൂരേ ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ രോദന്തോ അട്ഠാസി. ബ്രാഹ്മണോ തം ദിസ്വാ ‘‘അഹം താവ പുത്തസോകേന രോദാമി, ഏസ കിമത്ഥം രോദതി, പുച്ഛിസ്സാമി ന’’ന്തി പുച്ഛന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

വനമജ്ഝേ കിം ദുക്ഖിതോ തുവ’’ന്തി. (വി. വ. ൧൨൦൭; പേ. വ. ൧൮൬);

തേന ദുക്ഖേന ജഹാമി ജീവിത’’ന്തി. (വ. ൧൨൦൮; പേ. വ. ൧൮൭);

ചക്കയുഗം പടിപാദയാമി തേ’’തി. (വി. വ. ൧൨൦൯; പേ. വ. ൧൮൮);

തം സുത്വാ മാണവോ ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ പുത്തസ്സ ഭേസജ്ജമകത്വാ പുത്തപതിരൂപകം മം ദിസ്വാ രോദന്തോ ‘സുവണ്ണാദിമയം രഥചക്കം കരോമീ’തി വദതി, ഹോതു നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമി ന’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ‘‘കീവ മഹന്തം മേ ചക്കയുഗം കരിസ്സസീ’’തി വത്വാ ‘‘യാവ മഹന്തം ആകങ്ഖസി, താവ മഹന്തം കരിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘ചന്ദിമസൂരിയേഹി മേ അത്ഥോ, തേ മേ ദേഹീ’’തി യാചന്തോ ആഹ –

തേന ചക്കയുഗേന സോഭതീ’’തി. (വി. വ. ൧൨൧൦; പേ. വ. ൧൮൯);

ന ഹി ത്വം ലച്ഛസി ചന്ദസൂരിയേ’’തി. (വി. വ. ൧൨൧൧; പേ. വ. ൧൯൦);

‘‘കിം പന പഞ്ഞായമാനസ്സത്ഥായ രോദന്തോ ബാലോ ഹോതി, ഉദാഹു അപഞ്ഞായമാനസ്സത്ഥായാ’’തി വത്വാ –

കോ നിധ കന്ദതം ബാല്യതരോ’’തി. (വി. വ. ൧൨൧൨; പേ. വ. ൧൯൧);

തം സുത്വാ ബ്രാഹ്മണോ ‘‘യുത്തം ഏസ വദതീ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ –

പേതം കാലകതാഭിപത്ഥയി’’ന്തി. (വി. വ. ൧൨൧൩; പേ. വ. ൧൯൨) –

വത്വാ ¶ തസ്സ കഥായ നിസ്സോകോ ഹുത്വാ മാണവസ്സ ഥുതിം കരോന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘ആദിത്തം വത മം സന്തം, ഘതസിത്തംവ പാവകം;

വാരിനാ വിയ ഓസിഞ്ചം, സബ്ബം നിബ്ബാപയേ ദരം.

‘‘അബ്ബഹീ വത മേ സല്ലം, സോകം ഹദയനിസ്സിതം;

യോ മേ സോകപരേതസ്സ, പുത്തസോകം അപാനുദി.

‘‘സ്വാഹം അബ്ബൂള്ഹസല്ലോസ്മി, സീതിഭൂതോസ്മി നിബ്ബുതോ;

ന സോചാമി ന രോദാമി, തവ സുത്വാന മാണവാ’’തി. (വി. വ. ൧൨൧൪-൧൨൧൬; പേ. വ. ൧൯൩-൧൯൫);

അഥ ¶ നം ‘‘കോ നാമ ത്വ’’ന്തി പുച്ഛന്തോ –

‘‘ദേവതാനുസി ഗന്ധബ്ബോ, അദു സക്കോ പുരിന്ദദോ;

കോ വാ ത്വം കസ്സ വാ പുത്തോ, കഥം ജാനേമു തം മയ’’ന്തി. (വി. വ. ൧൨൧൭; പേ. വ. ൧൯൬) –

തിദസാനം സഹബ്യതം ഗതോ’’തി. (വി. വ. ൧൨൧൮; പേ. വ. ൧൯൭) –

കേന കമ്മേന ഗതോസി ദേവലോക’’ന്തി. (വി. വ. ൧൨൧൯; പേ. വ. ൧൯൮);

‘‘സ്വാഹം മുദിതധനോ പസന്നചിത്തോ,

തിദസാനം സഹബ്യതം ഗതോ’’തി. (വി. വ. ൧൨൨൦-൧൨൨൧; പേ. വ. ൧൯൯-൨൦൦);

തസ്മിം ¶ കഥേന്തേയേവ ബ്രാഹ്മണസ്സ സകലസരീരം പീതിയാ പരിപൂരി. സോ തം പീതിം പവേദേന്തോ –

അഞ്ജലികമ്മസ്സ അയമീദിസോ വിപാകോ;

അഹമ്പി പമുദിതമനോ പസന്നചിത്തോ,

അജ്ജേവ ബുദ്ധം സരണം വജാമീ’’തി. (വി. വ. ൧൨൨൨; പേ. വ. ൨൦൧) –

സകേന ദാരേന ച ഹോഹി തുട്ഠോ’’തി. (വി. വ. ൧൨൨൩-൧൨൨൪; പേ. വ. ൨൦൨-൨൦൩) –

ആഹ ¶ . സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘അത്ഥകാമോസി മേ യക്ഖ, ഹിതകാമോസി ദേവതേ;

കരോമി തുയ്ഹം വചനം, ത്വംസി ആചരിയോ മമ.

‘‘ഉപേമി സരണം ബുദ്ധം, ധമ്മഞ്ചാപി അനുത്തരം;

സങ്ഘഞ്ച നരദേവസ്സ, ഗച്ഛാമി സരണം അഹം.

സകേന ദാരേന ച ഹോമി തുട്ഠോ’’തി. (വി. വ. ൧൨൨൫-൧൨൨൭; പേ. വ. ൨൦൪-൨൦൬);

അഥ ¶ നം ദേവപുത്തോ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, തേ ഗേഹേ ബഹും ധനം അത്ഥി, സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ദാനം ദേഹി, ധമ്മം സുണാഹി, പഞ്ഹം പുച്ഛാഹീ’’തി വത്വാ തത്ഥേവ അന്തരധായി.

ബ്രാഹ്മണോപി ഗേഹം ഗന്ത്വാ ബ്രാഹ്മണിം ആമന്തേത്വാ, ‘‘ഭദ്ദേ, അഹം അജ്ജ സമണം ഗോതമം നിമന്തേത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സാമി, സക്കാരം കരോഹീ’’തി വത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം നേവ അഭിവാദേത്വാ ന പടിസന്ഥാരം കത്വാ ഏകമന്തം ഠിതോ, ‘‘ഭോ ഗോതമ, അധിവാസേഹി അജ്ജതനായ ഭത്തം സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേനാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ അധിവാസേസി. സോ സത്ഥു അധിവാസനം വിദിത്വാ വേഗേനാഗന്ത്വാ ¶ സകേ നിവേസനേ പണീതം ഖാദനീയം ഭോജനീയഞ്ച പടിയാദാപേസി. സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ തസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി. ബ്രാഹ്മണോ സക്കച്ചം പരിവിസി, മഹാജനോ സന്നിപതി. മിച്ഛാദിട്ഠികേന കിര തഥാഗതേ നിമന്തിതേ ദ്വേ ജനകായാ സന്നിപതന്തി മിച്ഛാദിട്ഠികാ ‘‘അജ്ജ സമണം ഗോതമം പഞ്ഹം പുച്ഛനായ വിഹേഠിയമാനം പസ്സിസ്സാമാ’’തി സന്നിപതന്തി, സമ്മാദിട്ഠികാ ‘‘അജ്ജ ബുദ്ധവിസയം ബുദ്ധലീളം പസ്സിസ്സാമാ’’തി സന്നിപതന്തി. അഥ ഖോ ബ്രാഹ്മണോ കതഭത്തകിച്ചം തഥാഗതമുപസങ്കമിത്വാ നീചാസനേ നിസിന്നോ പഞ്ഹം പുച്ഛി – ‘‘ഭോ ഗോതമ, തുമ്ഹാകം ദാനം അദത്വാ പൂജം അകത്വാ ധമ്മം അസുത്വാ ഉപോസഥവാസം അവസിത്വാ കേവലം മനോപസാദമത്തേനേവ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്താ നാമ ഹോന്തീ’’തി? ‘‘ബ്രാഹ്മണ, കസ്മാ മം പുച്ഛസി, നനു തേ പുത്തേന മട്ഠകുണ്ഡലിനാ മയി മനം പസാദേത്വാ ¶ അത്തനോ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തഭാവോ കഥിതോ’’തി? ‘‘കദാ, ഭോ ഗോതമാ’’തി? നനു ത്വം അജ്ജ സുസാനം ഗന്ത്വാ കന്ദന്തോ അവിദൂരേ ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തം ഏകം മാണവം ദിസ്വാ ‘‘അലങ്കതോ മട്ഠകുണ്ഡലീ, മാലധാരീ ¶ ഹരിചന്ദനുസ്സദോ’’തി ദ്വീഹി ജനേഹി കഥിതകഥം പകാസേന്തോ സബ്ബം മട്ഠകുണ്ഡലിവത്ഥും കഥേസി. തേനേവേതം ബുദ്ധഭാസിതം നാമ ജാതം.

തം കഥേത്വാ ച പന ‘‘ന ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, ഏകസതം വാ ന ദ്വേസതം, അഥ ഖോ മയി മനം പസാദേത്വാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്താനം ഗണനാ നാമ നത്ഥീ’’തി ആഹ. അഥ മഹാജനോ ന നിബ്ബേമതികോ ഹോതി, അഥസ്സ അനിബ്ബേമതികഭാവം വിദിത്വാ സത്ഥാ ‘‘മട്ഠകുണ്ഡലിദേവപുത്തോ വിമാനേനേവ സദ്ധിം ആഗച്ഛതൂ’’തി അധിട്ഠാസി. സോ തിഗാവുതപ്പമാണേനേവ ദിബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതേന അത്തഭാവേന ആഗന്ത്വാ വിമാനതോ ഓരുയ്ഹ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ത്വം ഇമം സമ്പത്തിം കിം കമ്മം കത്വാ പടിലഭീ’’തി പുച്ഛന്തോ –

‘‘അഭിക്കന്തേന വണ്ണേന, യാ ത്വം തിട്ഠസി ദേവതേ;

ഓഭാസേന്തീ ദിസാ സബ്ബാ, ഓസധീ വിയ താരകാ;

പുച്ഛാമി തം ദേവ മഹാനുഭാവ, മനുസ്സഭൂതോ കിമകാസി പുഞ്ഞ’’ന്തി. –

ഗാഥമാഹ. ‘‘ദേവപുത്തോ അയം മേ, ഭന്തേ, സമ്പത്തി തുമ്ഹേസു ചിത്തം പസാദേത്വാ ലദ്ധാ’’തി. ‘‘മയി ചിത്തം പസാദേത്വാ ലദ്ധാ തേ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. മഹാജനോ ദേവപുത്തം ഓലോകേത്വാ ‘‘അച്ഛരിയാ വത, ഭോ, ബുദ്ധഗുണാ, അദിന്നപുബ്ബകബ്രാഹ്മണസ്സ നാമ പുത്തോ അഞ്ഞം ¶ കിഞ്ചി പുഞ്ഞം അകത്വാ സത്ഥരി ചിത്തം പസാദേത്വാ ഏവരൂപം സമ്പത്തിം പടിലഭീ’’തി തുട്ഠിം പവേദേസി.

അഥ ¶ നേസം കുസലാകുസലകമ്മകരണേ മനോവ പുബ്ബങ്ഗമോ, മനോവ സേട്ഠോ. പസന്നേന ഹി മനേന കതം കമ്മം ദേവലോകം മനുസ്സലോകം ഗച്ഛന്തം പുഗ്ഗലം ഛായാവ ന വിജഹതീതി ഇദം വത്ഥും കഥേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ പതിട്ഠാപിതമത്തികം സാസനം രാജമുദ്ദായ ലഞ്ഛന്തോ വിയ ധമ്മരാജാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨. ‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ധമ്മാ, മനോസേട്ഠാ മനോമയാ.

മനസാ ചേ പസന്നേന, ഭാസതി വാ കരോതി വാ;

തതോ നം സുഖമന്വേതി, ഛായാവ അനപായിനീ’’തി.

തത്ഥ ¶ കിഞ്ചാപി മനോതി അവിസേസേന സബ്ബമ്പി ചതുഭൂമികചിത്തം വുച്ചതി, ഇമസ്മിം പന പദേ നിയമിയമാനം വവത്ഥാപിയമാനം പരിച്ഛിജ്ജിയമാനം അട്ഠവിധം കാമാവചരകുസലചിത്തം ലബ്ഭതി. വത്ഥുവസേന പനാഹരിയമാനം തതോപി സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തചിത്തമേവ ലബ്ഭതി. പുബ്ബങ്ഗമാതി തേന പഠമഗാമിനാ ഹുത്വാ സമന്നാഗതാ. ധമ്മാതി വേദനാദയോ തയോ ഖന്ധാ. ഏതേ ഹി ഉപ്പാദപച്ചയട്ഠേന സോമനസ്സസമ്പയുത്തമനോ പുബ്ബങ്ഗമോ ഏതേസന്തി മനോപുബ്ബങ്ഗമാ നാമ. യഥാ ഹി ബഹൂസു ഏകതോ ഹുത്വാ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ചീവരദാനാദീനി വാ ഉളാരപൂജാധമ്മസ്സവനാദീനി വാ മാലാഗന്ധസക്കാരകരണാദീനി വാ പുഞ്ഞാനി കരോന്തേസു ‘‘കോ ഏതേസം പുബ്ബങ്ഗമോ’’തി വുത്തേ യോ തേസം പച്ചയോ ഹോതി, യം നിസ്സായ തേ താനി പുഞ്ഞാനി കരോന്തി, സോ തിസ്സോ വാ ഫുസ്സോ വാ തേസം പുബ്ബങ്ഗമോതി വുച്ചതി, ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം. ഇതി ഉപ്പാദപച്ചയട്ഠേന മനോ പുബ്ബങ്ഗമോ ഏതേസന്തി ¶ മനോപുബ്ബങ്ഗമാ. ന ഹി തേ മനേ അനുപ്പജ്ജന്തേ ഉപ്പജ്ജിതും സക്കോന്തി, മനോ പന ഏകച്ചേസു ചേതസികേസു അനുപ്പജ്ജന്തേസുപി ഉപ്പജ്ജതിയേവ. ഏവം അധിപതിവസേന പന മനോ സേട്ഠോ ഏതേസന്തി മനോസേട്ഠാ. യഥാ ഹി ഗണാദീനം അധിപതി പുരിസോ ഗണസേട്ഠോ സേണിസേട്ഠോതി വുച്ചതി, തഥാ തേസമ്പി മനോവ സേട്ഠോ. യഥാ പന സുവണ്ണാദീഹി നിപ്ഫാദിതാനി ഭണ്ഡാനി സുവണ്ണമയാദീനി നാമ ഹോന്തി, തഥാ ഏതേപി മനതോ നിപ്ഫന്നത്താ മനോമയാ നാമ.

പസന്നേനാതി അനഭിജ്ഝാദീഹി ഗുണേഹി പസന്നേന. ഭാസതി വാ കരോതി വാതി ഏവരൂപേന മനേന ഭാസന്തോ ചതുബ്ബിധം വചീസുചരിതമേവ ഭാസതി, കരോന്തോ തിവിധം കായസുചരിതമേവ കരോതി, അഭാസന്തോ അകരോന്തോ തായ അനഭിജ്ഝാദീഹി പസന്നമാനസതായ തിവിധം മനോസുചരിതം പൂരേതി. ഏവമസ്സ ദസ കുസലകമ്മപഥാ പാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി.

തതോ നം സുഖമന്വേതീതി തതോ തിവിധസുചരിതതോ നം പുഗ്ഗലം സുഖ മന്വേതി. ഇധ തേഭൂമികമ്പി ¶ കുസലം അധിപ്പേതം, തസ്മാ തേഭൂമികസുചരിതാനുഭാവേന സുഗതിഭവേ നിബ്ബത്തം പുഗ്ഗലം, ദുഗ്ഗതിയം വാ സുഖാനുഭവനട്ഠാനേ ഠിതം കായവത്ഥുകമ്പി ഇതരവത്ഥുകമ്പി അവത്ഥുകമ്പീതി കായികചേതസികം വിപാകസുഖം അനുഗച്ഛതി, ന വിജഹതീതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. യഥാ കിം? ഛായാവ അനപായിനീതി യഥാ ഹി ഛായാ നാമ സരീരപ്പടിബദ്ധാ സരീരേ ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛതി, തിട്ഠന്തേ തിട്ഠതി ¶ , നിസീദന്തേ നിസീദതി, ന സക്കോതി, ‘‘സണ്ഹേന വാ ഫരുസേന ¶ വാ നിവത്താഹീ’’തി വത്വാ വാ പോഥേത്വാ വാ നിവത്താപേതും. കസ്മാ? സരീരപ്പടിബദ്ധത്താ. ഏവമേവ ഇമേസം ദസന്നം കുസലകമ്മപഥാനം ആചിണ്ണസമാചിണ്ണകുസലമൂലികം കാമാവചരാദിഭേദം കായികചേതസികസുഖം ഗതഗതട്ഠാനേ അനപായിനീ ഛായാ വിയ ഹുത്വാ ന വിജഹതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, മട്ഠകുണ്ഡലിദേവപുത്തോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, തഥാ അദിന്നപുബ്ബകോ ബ്രാഹ്മണോ. സോ താവമഹന്തം വിഭവം ബുദ്ധസാസനേ വിപ്പകിരീതി.

അക്കോച്ഛി മന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ തിസ്സത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിരായസ്മാ തിസ്സത്ഥേരോ ഭഗവതോ പിതുച്ഛാപുത്തോ അഹോസി, മഹല്ലകകാലേ പബ്ബജിത്വാ ബുദ്ധാനം ഉപ്പന്നലാഭസക്കാരം പരിഭുഞ്ജന്തോ ഥൂലസരീരോ ആകോടിതപച്ചാകോടിതേഹി ചീവരേഹി നിവാസേത്വാ യേഭുയ്യേന വിഹാരമജ്ഝേ ഉപട്ഠാനസാലായം നിസീദതി. തഥാഗതം ദസ്സനത്ഥായ ആഗതാ ആഗന്തുകഭിക്ഖൂ തം ദിസ്വാ ‘‘ഏകോ മഹാഥേരോ ഭവിസ്സതീ’’തി സഞ്ഞായ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ വത്തം ആപുച്ഛന്തി, പാദസമ്ബാഹനാദീനി ആപുച്ഛന്തി. സോ തുണ്ഹീ അഹോസി. അഥ നം ഏകോ ദഹരഭിക്ഖു ‘‘കതിവസ്സാ തുമ്ഹേ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘വസ്സം നത്ഥി, മഹല്ലകകാലേ പബ്ബജിതാ മയ’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘ആവുസോ, ദുബ്ബിനീത, മഹല്ലക ¶ , അത്തനോ പമാണം ന ജാനാസി, ഏത്തകേ മഹാഥേരേ ദിസ്വാ സാമീചികമ്മമത്തമ്പി ന കരോസി, വത്തേ ആപുച്ഛിയമാനേ തുണ്ഹീ ഹോസി, കുക്കുച്ചമത്തമ്പി തേ നത്ഥീ’’തി അച്ഛരം പഹരി. സോ ഖത്തിയമാനം ജനേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ കസ്സ സന്തികം ആഗതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സത്ഥു സന്തിക’’ന്തി വുത്തേ ‘‘മം പന ‘കോ ഏസോ’തി സല്ലക്ഖേഥ, മൂലമേവ വോ ഛിന്ദിസ്സാമീ’’തി വത്വാ രുദന്തോ ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ സത്ഥു സന്തികം അഗമാസി ¶ . അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം നു ത്വം തിസ്സ ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ അസ്സുമുഖോ രോദമാനോ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛി. തേപി ഭിക്ഖൂ ‘‘ഏസ ഗന്ത്വാ കിഞ്ചി ആലോളം കരേയ്യാ’’തി തേനേവ ¶ സദ്ധിം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. സോ സത്ഥാരാ പുച്ഛിതോ ‘‘ഇമേ മം, ഭന്തേ, ഭിക്ഖൂ അക്കോസന്തീ’’തി ആഹ. ‘‘കഹം പന ത്വം നിസിന്നോസീ’’തി? ‘‘വിഹാരമജ്ഝേ ഉപട്ഠാനസാലായം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഇമേ തേ ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛന്താ ദിട്ഠാ’’തി? ‘‘ആമ, ദിട്ഠാ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം ഉട്ഠായ തേ പച്ചുഗ്ഗമനം കത’’ന്തി? ‘‘ന കതം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘പരിക്ഖാരഗ്ഗഹണം ആപുച്ഛിത’’ന്തി? ‘‘നാപുച്ഛിതം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘വത്തം വാ പാനീയം വാ ആപുച്ഛിത’’ന്തി. ‘‘നാപുച്ഛിതം ഭന്തേ’’തി? ‘‘ആസനം നീഹരിത്വാ അഭിവാദേത്വാ പാദസമ്ബാഹനം കത’’ന്തി? ‘‘ന കതം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തിസ്സ മഹല്ലകഭിക്ഖൂനം സബ്ബം ഏതം വത്തം കാതബ്ബം, ഏതം വത്തം അകരോന്തേന വിഹാരമജ്ഝേ നിസീദിതും ന വട്ടതി, തവേവ ദോസോ, ഏതേ ഭിക്ഖൂ ഖമാപേഹീ’’തി? ‘‘ഏതേ മം, ഭന്തേ, അക്കോസിംസു ¶ , നാഹം ഏതേ ഖമാപേമീ’’തി. ‘‘തിസ്സ മാ ഏവം കരി, തവേവ ദോസോ, ഖമാപേഹി നേ’’തി? ‘‘ന ഖമാപേമി, ഭന്തേ’’തി. അഥ സത്ഥാ ‘‘ദുബ്ബചോ ഏസ, ഭന്തേ’’തി ഭിക്ഖൂഹി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ ദുബ്ബചോ ഏസ, പുബ്ബേപി ഏസ ദുബ്ബചോയേവാ’’തി വത്വാ ‘‘ഇദാനി താവസ്സ, ഭന്തേ, ദുബ്ബചഭാവോ അമ്ഹേഹി ഞാതോ, അതീതേ ഏസ കിം അകാസീ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, സുണാഥാ’’തി വത്വാ അതീതമാഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബാരാണസിരഞ്ഞേ രജ്ജം കാരേന്തേ ദേവിലോ നാമ താപസോ അട്ഠ മാസേ ഹിമവന്തേ വസിത്വാ ലോണമ്ബിലസേവനത്ഥായ ചത്താരോ മാസേ നഗരമുപനിസ്സായ വസിതുകാമോ ഹിമവന്തതോ ആഗന്ത്വാ നഗരദ്വാരേ ദാരകേ ദിസ്വാ പുച്ഛി – ‘‘ഇമം നഗരം സമ്പത്തപബ്ബജിതാ കത്ഥ വസന്തീ’’തി? ‘‘കുമ്ഭകാരസാലായം, ഭന്തേ’’തി. താപസോ കുമ്ഭകാരസാലം ഗന്ത്വാ ദ്വാരേ ഠത്വാ ‘‘സചേ തേ ഭഗ്ഗവ അഗരു, വസേയ്യാമ ഏകരത്തിം സാലായ’’ന്തി ആഹ. കുമ്ഭകാരോ ‘‘മയ്ഹം രത്തിം സാലായം കിച്ചം നത്ഥി, മഹതീ സാലാ, യഥാസുഖം വസഥ, ഭന്തേ’’തി സാലം നിയ്യാദേസി. തസ്മിം പവിസിത്വാ നിസിന്നേ അപരോപി നാരദോ നാമ താപസോ ഹിമവന്തതോ ആഗന്ത്വാ കുമ്ഭകാരം ഏകരത്തിവാസം യാചി. കുമ്ഭകാരോ ‘‘പഠമം ആഗതോ ഇമിനാ സദ്ധിം ഏകതോ വസിതുകാമോ ഭവേയ്യ വാ നോ വാ, അത്താനം പരിമോചേസ്സാമീ’’തി ¶ ചിന്തേത്വാ ‘‘സചേ, ഭന്തേ, പഠമം ഉപഗതോ രോചേസ്സതി, തസ്സ രുചിയാ വസഥാ’’തി ആഹ. സോ തമുപസങ്കമിത്വാ ‘‘സചേ തേ, ആചരിയ അഗരു, മയഞ്ചേത്ഥ ഏകരത്തിം വസേയ്യാമാ’’തി യാചി. ‘‘മഹതീ സാലാ, പവിസിത്വാ ¶ ഏകമന്തേ വസാഹീ’’തി വുത്തേ പവിസിത്വാ പുരേതരം പവിട്ഠസ്സ ദേവിലസ്സ അപരഭാഗേ നിസീദി. ഉഭോപി സാരണീയകഥം കഥേത്വാ നിപജ്ജിംസു.

സയനകാലേ ¶ നാരദോ ദേവിലസ്സ നിപജ്ജനട്ഠാനഞ്ച ദ്വാരഞ്ച സല്ലക്ഖേത്വാ നിപജ്ജി. സോ പന ദേവിലോ നിപജ്ജമാനോ അത്തനോ നിപജ്ജനട്ഠാനേ അനിപജ്ജിത്വാ ദ്വാരമജ്ഝേ തിരിയം നിപജ്ജി. നാരദോ രത്തിം നിക്ഖമന്തോ തസ്സ ജടാസു അക്കമി. ‘‘കോ മം അക്കമീ’’തി ച വുത്തേ, ‘‘ആചരിയ, അഹ’’ന്തി ആഹ. ‘‘കൂടജടില, അരഞ്ഞതോ ആഗന്ത്വാ മമ ജടാസു അക്കമസീ’’തി. ‘‘ആചരിയ, തുമ്ഹാകം ഇധ നിപന്നഭാവം ന ജാനാമി, ഖമഥ മേ’’തി വത്വാ തസ്സ കന്ദന്തസ്സേവ ബഹി നിക്ഖമി. ഇതരോ ‘‘അയം പവിസന്തോപി മം അക്കമേയ്യാ’’തി പരിവത്തേത്വാ പാദട്ഠാനേ സീസം കത്വാ നിപജ്ജി. നാരദോപി പവിസന്തോ ‘‘പഠമംപാഹം ആചരിയേ അപരജ്ഝിം, ഇദാനിസ്സ പാദപസ്സേന പവിസിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ആഗച്ഛന്തോ ഗീവായ അക്കമി. ‘‘കോ ഏസോ’’തി ച വുത്തേ ‘‘അഹം, ആചരിയാ’’തി വത്വാ ‘‘കൂടജടില, പഠമം മമ ജടാസു അക്കമിത്വാ ഇദാനി ഗീവായ അക്കമസി, അഭിസപിസ്സാമി ത’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘ആചരിയ, മയ്ഹം ദോസോ നത്ഥി, അഹം തുമ്ഹാകം ഏവം നിപന്നഭാവം ന ജാനാമി, ‘പഠമമ്പി മേ അപരദ്ധം, ഇദാനി പാദപസ്സേന ¶ പവിസിസ്സാമീ’തി പവിട്ഠോമ്ഹി, ഖമഥ മേ’’തി ആഹ. ‘‘കൂടജടില, അഭിസപിസ്സാമി ത’’ന്തി. ‘‘മാ ഏവം കരിത്ഥ ആചരിയാ’’തി. സോ തസ്സ വചനം അനാദിയിത്വാ –

‘‘സഹസ്സരംസീ സതതേജോ, സൂരിയോ തമവിനോദനോ;

പാതോദയന്തേ സൂരിയേ, മുദ്ധാ തേ ഫലതു സത്തധാ’’തി. –

തം അഭിസപി ഏവ. നാരദോ, ‘‘ആചരിയ, മയ്ഹം ദോസോ നത്ഥീതി മമ വദന്തസ്സേവ തുമ്ഹേ അഭിസപഥ, യസ്സ ദോസോ അത്ഥി, തസ്സ മുദ്ധാ ഫലതു, മാ നിദ്ദോസസ്സാ’’തി വത്വാ –

‘‘സഹസ്സരംസീ സതതേജോ, സൂരിയോ തമവിനോദനോ;

പാതോദയന്തേ സൂരിയേ, മുദ്ധാ തേ ഫലതു സത്തധാ’’തി. –

അഭിസപി. സോ പന മഹാനുഭാവോ അതീതേ ചത്താലീസ, അനാഗതേ ചത്താലീസാതി അസീതികപ്പേ അനുസ്സരതി. തസ്മാ ‘‘കസ്സ നു ഖോ ഉപരി അഭിസപോ പതിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘ആചരിയസ്സാ’’തി ഞത്വാ തസ്മിം അനുകമ്പം പടിച്ച ഇദ്ധിബലേന അരുണുഗ്ഗമനം നിവാരേതി.

നാഗരാ ¶ അരുണേ അനുഗ്ഗച്ഛന്തേ രാജദ്വാരം ഗന്ത്വാ, ‘‘ദേവ, തയി രജ്ജം കാരേന്തേ അരുണോ ന ഉട്ഠഹതി, അരുണം നോ ഉട്ഠാപേഹീ’’തി കന്ദിംസു. രാജാ അത്തനോ കായകമ്മാദീനി ഓലോകേന്തോ കിഞ്ചി അയുത്തം അദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ‘‘പബ്ബജിതാനം വിവാദേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ¶ പരിസങ്കമാനോ ‘‘കച്ചി ഇമസ്മിം നഗരേ പബ്ബജിതാ അത്ഥീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഹിയ്യോ സായം കുമ്ഭകാരസാലായം ആഗതാ അത്ഥി ദേവാ’’തി വുത്തേ തംഖണഞ്ഞേവ രാജാ ¶ ഉക്കാഹി ധാരിയമാനാഹി തത്ഥ ഗന്ത്വാ നാരദം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നോ ആഹ –

‘‘കമ്മന്താ നപ്പവത്തന്തി, ജമ്ബുദീപസ്സ നാരദ;

കേന ലോകോ തമോഭൂതോ, തം മേ അക്ഖാഹി പുച്ഛിതോ’’തി.

നാരദോ സബ്ബം തം പവത്തിം ആചിക്ഖിത്വാ ഇമിനാ കാരണേന അഹം ഇമിനാ അഭിസപിതോ, അഥാഹം ‘‘മയ്ഹം ദോസോ നത്ഥി, യസ്സ ദോസോ അത്ഥി, തസ്സേവ ഉപരി അഭിസപോ പതതൂ’’തി വത്വാ അഭിസപിം. അഭിസപിത്വാ ച പന ‘‘കസ്സ നു ഖോ ഉപരി അഭിസപോ പതിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘സൂരിയുഗ്ഗമനവേലായ ആചരിയസ്സ മുദ്ധാ സത്തധാ ഫലിസ്സതീ’’തി ദിസ്വാ ഏതസ്മിം അനുകമ്പം പടിച്ച അരുണസ്സ ഉഗ്ഗമനം ന ദേമീതി. ‘‘കഥം പന അസ്സ, ഭന്തേ, അന്തരായോ ന ഭവേയ്യാ’’തി. ‘‘സചേ മം ഖമാപേയ്യ, ന ഭവേയ്യാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഖമാപേഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘ഏസോ, മഹാരാജ, മം ജടാസു ച ഗീവായ ച അക്കമി, നാഹം ഏതം കൂടജടിലം ഖമാപേമീ’’തി. ‘‘ഖമാപേഹി, ഭന്തേ, മാ ഏവം കരിത്ഥാ’’തി. ‘‘ന ഖമാപേമീ’’തി. ‘‘മുദ്ധാ തേ സത്തധാ ഫലിസ്സതീ’’തി വുത്തേപി ന ഖമാപേതിയേവ. അഥ നം രാജാ ‘‘ന ത്വം അത്തനോ രുചിയാ ഖമാപേസ്സസീ’’തി ഹത്ഥപാദകുച്ഛിഗീവാസു ഗാഹാപേത്വാ നാരദസ്സ പാദമൂലേ ഓനമാപേസി. നാരദോപി ‘‘ഉട്ഠേഹി, ആചരിയ, ഖമാമി തേ’’തി വത്വാ, ‘‘മഹാരാജ, നായം യഥാമനേന ഖമാപേതി, നഗരസ്സ അവിദൂരേ ¶ ഏകോ സരോ അത്ഥി, തത്ഥ നം സീസേ മത്തികാപിണ്ഡം കത്വാ ഗലപ്പമാണേ ഉദകേ ഠപാപേഹീ’’തി ആഹ. രാജാ തഥാ കാരേസി. നാരദോ ദേവിലം ആമന്തേത്വാ, ‘‘ആചരിയ, മയാ ഇദ്ധിയാ വിസ്സട്ഠായ സൂരിയസന്താപേ ഉട്ഠഹന്തേ ഉദകേ നിമുജ്ജിത്വാ അഞ്ഞേന ഠാനേന ഉത്തരിത്വാ ഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി ആഹ. ‘‘തസ്സ സൂരിയരംസീഹി സംഫുട്ഠമത്തോവ മത്തികാപിണ്ഡോ സത്തധാ ഫലി, സോ നിമുജ്ജിത്വാ അഞ്ഞേന ഠാനേന പലായീ’’തി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘തദാ, ഭിക്ഖവേ, രാജാ ആനന്ദോ അഹോസി, ദേവിലോ തിസ്സോ, നാരദോ അഹമേവാതി ഏവം തദാപേസ ദുബ്ബചോയേവാ’’തി ¶ വത്വാ തിസ്സത്ഥേരം ആമന്തേത്വാ, ‘‘തിസ്സ, ഭിക്ഖുനോ നാമ ‘അസുകേനാഹം അക്കുട്ഠോ, അസുകേന പഹടോ, അസുകേന ജിതോ, അസുകോ ഖോ മേ ഭണ്ഡം അഹാസീ’തി ചിന്തേന്തസ്സ വേരം നാമ ന വൂപസമ്മതി, ഏവം പന അനുപനയ്ഹന്തസ്സേവ ഉപസമ്മതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘അക്കോച്ഛി ¶ മം അവധി മം, അജിനി മം അഹാസി മേ;

യേ ച തം ഉപനയ്ഹന്തി, വേരം തേസം ന സമ്മതി.

‘‘അക്കോച്ഛി മം അവധി മം, അജിനി മം അഹാസി മേ;

യേ ച തം നുപനയ്ഹന്തി, വേരം തേസൂപസമ്മതീ’’തി.

തത്ഥ അക്കോച്ഛീതി അക്കോസി. അവധീതി പഹരി. അജിനീതി ¶ കൂടസക്ഖിഓതാരണേന വാ വാദപടിവാദേന വാ കരണുത്തരിയകരണേന വാ അജേസി. അഹാസി മേതി മമ സന്തകം പത്താദീസു കിഞ്ചിദേവ അവഹരി. യേ ച തന്തി യേ കേചി ദേവതാ വാ മനുസ്സാ വാ ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ തം ‘‘അക്കോച്ഛി മ’’ന്തിആദിവത്ഥുകം കോധം സകടധുരം വിയ നദ്ധിനാ പൂതിമച്ഛാദീനി വിയ ച കുസാദീഹി പുനപ്പുനം വേഠേത്വാ ഉപനയ്ഹന്തി, തേസം സകിം ഉപ്പന്നം വേരം ന സമ്മതീതി വൂപസമ്മതി. യേ ച തം നുപനയ്ഹന്തീതി അസതിയാ അമനസികാരവസേന വാ കമ്മപച്ചവേക്ഖണാദിവസേന വാ യേ തം അക്കോസാദിവത്ഥുകം കോധം തയാപി കോചി നിദ്ദോസോ പുരിമഭവേ അക്കുട്ഠോ ഭവിസ്സതി, പഹടോ ഭവിസ്സതി, കൂടസക്ഖിം ഓതാരേത്വാ ജിതോ ഭവിസ്സതി, കസ്സചി തേ പസയ്ഹ കിഞ്ചി അച്ഛിന്നം ഭവിസ്സതി, തസ്മാ നിദ്ദോസോ ഹുത്വാപി അക്കോസാദീനി പാപുണാസീതി ഏവം ന ഉപനയ്ഹന്തി. തേസു പമാദേന ഉപ്പന്നമ്പി വേരം ഇമിനാ അനുപനയ്ഹനേന നിരിന്ധനോ വിയ ജാതവേദോ വൂപസമ്മതീതി.

ദേസനാപരിയോസാനേ സതസഹസ്സഭിക്ഖൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി ¶ പാപുണിംസു. ധമ്മദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ അഹോസി. ദുബ്ബചോപി സുബ്ബചോയേവ ജാതോതി.

ന ഹി വേരേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം വഞ്ഝിത്ഥിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകോ ¶ കിര കുടുമ്ബികപുത്തോ പിതരി കാലകതേ ഖേത്തേ ച ഘരേ ച സബ്ബകമ്മാനി അത്തനാവ കരോന്തോ മാതരം പടിജഗ്ഗി. അഥസ്സ മാതാ ‘‘കുമാരികം തേ, താത, ആനേസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘അമ്മ ¶ , മാ ഏവം വദേഥ, അഹം യാവജീവം തുമ്ഹേ പടിജഗ്ഗിസ്സാമീ’’തി. ‘‘താത, ഖേത്തേ ച ഘരേ ച കിച്ചം ത്വമേവ കരോസി, തേന മയ്ഹം ചിത്തസുഖം നാമ ന ഹോതി, ആനേസ്സാമീ’’തി. സോ പുനപ്പുനം പടിക്ഖിപിത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. സാ ഏകം കുലം ഗന്തുകാമാ ഗേഹാ നിക്ഖമി. അഥ നം പുത്തോ ‘‘കതരം കുലം ഗച്ഛഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അസുകകുലം നാമാ’’തി വുത്തേ തത്ഥ ഗമനം പടിസേധേത്വാ അത്തനോ അഭിരുചിതം കുലം ആചിക്ഖി. സാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ കുമാരികം വാരേത്വാ ദിവസം വവത്ഥപേത്വാ തം ആനേത്വാ തസ്സ ഘരേ അകാസി. സാ വഞ്ഝാ അഹോസി. അഥ നം മാതാ, പുത്ത, ത്വം അത്തനോ രുചിയാ കുമാരികം ആണാപേസി, സാ ഇദാനി വഞ്ഝാ ജാതാ, അപുത്തകഞ്ച നാമ കുലം വിനസ്സതി ¶ , പവേണീ ന ഘടീയതി, തേന അഞ്ഞം തേ കുമാരികം ആനേമീതി. തേന ‘‘അലം, അമ്മാ’’തി വുച്ചമാനാപി പുനപ്പുനം കഥേസി. വഞ്ഝിത്ഥീ തം കഥം സുത്വാ ‘‘പുത്താ നാമ മാതാപിതൂനം വചനം അതിക്കമിതും ന സക്കോന്തി, ഇദാനി അഞ്ഞം വിജായിനിം ഇത്ഥിം ആനേത്വാ മം ദാസിഭോഗേന ഭുഞ്ജിസ്സതി. യംനൂനാഹം സയമേവ ഏകം കുമാരികം ആനേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ഏകം കുലം ഗന്ത്വാ തസ്സത്ഥായ കുമാരികം വാരേത്വാ ‘‘കിം നാമേതം, അമ്മ, വദേസീ’’തി തേഹി പടിക്ഖിത്താ ‘‘അഹം വഞ്ഝാ, അപുത്തകം നാമ കുലം വിനസ്സതി, തുമ്ഹാകം പന ധീതാ പുത്തം വാ ധീതരം വാ ലഭിത്വാ കുടുമ്ബികസ്സ സാമിനീ ഭവിസ്സതി, മയ്ഹം സാമികസ്സ നം ദേഥാ’’തി യാചിത്വാ സമ്പടിച്ഛാപേത്വാ ആനേത്വാ സാമികസ്സ ഘരേ അകാസി.

അഥസ്സാ ഏതദഹോസി – ‘‘സചായം പുത്തം വാ ധീതരം വാ ലഭിസ്സതി, അയമേവ കുടുമ്ബസ്സ സാമിനീ ഭവിസ്സതി. യഥാ ദാരകം ന ലഭതി, തഥേവ നം കാതും വട്ടതീ’’തി. അഥ നം സാ ആഹ – ‘‘അമ്മ, യദാ തേ കുച്ഛിയം ഗബ്ഭോ പതിട്ഠാതി, അഥ മേ ആരോചേയ്യാസീ’’തി. സാ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ ഗബ്ഭേ പതിട്ഠിതേ തസ്സാ ആരോചേസി. ഇതരിസ്സാ പന സാ സയമേവ നിച്ചം യാഗുഭത്തം ദേതി, അഥസ്സാ ¶ ആഹാരേനേവ സദ്ധിം ഗബ്ഭപാതനഭേസജ്ജമദാസി, ഗബ്ഭോ പതി. ദുതിയമ്പി ഗബ്ഭേ പതിട്ഠിതേ ആരോചേസി ¶ , ഇതരാ ദുതിയമ്പി തഥേവ പാതേസി. അഥ നം പടിവിസ്സകിത്ഥിയോ പുച്ഛിംസു – ‘‘കച്ചി തേ സപത്തി അന്തരായം കരോതീ’’തി? സാ തമത്ഥം ആരോചേത്വാ ‘‘അന്ധബാലേ, കസ്മാ ഏവമകാസി, അയം തവ ഇസ്സരിയഭയേന ഗബ്ഭസ്സ പാതനഭേസജ്ജം യോജേത്വാ ദേതി, തേന തേ ഗബ്ഭോ പതതി, മാ പുന ഏവമകത്ഥാ’’തി വുത്താ തതിയവാരേ ന കഥേസി. അഥ സാ ഇതരിസ്സാ ഉദരം ദിസ്വാ ‘‘കസ്മാ മയ്ഹം ഗബ്ഭസ്സ പതിട്ഠിതഭാവം ന കഥേസീ’’തി വത്വാ ‘‘ത്വം മം ആനേത്വാ വഞ്ചേത്വാ ദ്വേ വാരേ ഗബ്ഭം പാതേസി, കിമത്ഥം തുയ്ഹം കഥേമീ’’തി വുത്തേ ‘‘നട്ഠാ ദാനിമ്ഹീ’’തി ചിന്തേത്വാ തസ്സാ പമാദം ഓലോകേന്തീ പരിണതേ ഗബ്ഭേ ഓകാസം ലഭിത്വാ ഭേസജ്ജം യോജേത്വാ അദാസി. ഗബ്ഭോ പരിണതത്താ പതിതും അസക്കോന്തോ തിരിയം നിപതി, ഖരാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജി, ജീവിതസംസയം പാപുണി. സാ ‘‘നാസിതമ്ഹി തയാ, ത്വമേവ മം ആനേത്വാ ത്വമേവ തയോപി വാരേ ¶ ദാരകേ നാസേസി, ഇദാനി അഹമ്പി നസ്സാമി, ഇതോ ദാനി ചുതാ യക്ഖിനീ ഹുത്വാ തവ ദാരകേ ഖാദിതും സമത്ഥാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം പട്ഠപേത്വാ കാലം കത്വാ തസ്മിംയേവ ¶ ഗേഹേ മജ്ജാരീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ഇതരമ്പി സാമികോ ഗഹേത്വാ ‘‘തയാ മേ കുലൂപച്ഛേദോ കതോ’’തി കപ്പരജണ്ണുകാദീഹി സുപോഥിതം പോഥേസി. സാ തേനേവാബാധേന കാലം കത്വാ തത്ഥേവ കുക്കുടീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്താ.

കുക്കുടീ ന ചിരസ്സേവ അണ്ഡാനി വിജായി, മജ്ജാരീ ആഗന്ത്വാ താനി അണ്ഡാനി ഖാദി. ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി ഖാദിയേവ. കുക്കുടീ ചിന്തേസി – ‘‘തയോ വാരേ മമ അണ്ഡാനി ഖാദിത്വാ ഇദാനി മമ്പി ഖാദിതുകാമാസീ’’തി. ‘‘ഇതോ ചുതാ സപുത്തകം തം ഖാദിതും ലഭേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം കത്വാ തതോ ചുതാ അരഞ്ഞേ ദീപിനീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ഇതരാ മിഗീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തസ്സാ വിജാതകാലേ ദീപിനീ ആഗന്ത്വാ തയോ വാരേ പുത്തകേ ഖാദി. മിഗീ മരണകാലേ ‘‘അയം മേ തിക്ഖത്തും പുത്തകേ ഖാദിത്വാ ഇദാനി മമ്പി ഖാദിസ്സതി, ഇതോ ദാനി ചുതാ ഏതം സപുത്തകം ഖാദിതും ലഭേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം കത്വാ ഇതോ ചുതാ യക്ഖിനീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ദീപിനീപി തഥേവ തതോ ചുതാ സാവത്ഥിയം കുലധീതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, സാ വുദ്ധിപ്പത്താ ദ്വാരഗാമകേ പതികുലം അഗമാസി, അപരഭാഗേ ച പുത്തം വിജായി. യക്ഖിനീപി തസ്സാ പിയസഹായികാവണ്ണേന ആഗന്ത്വാ ‘‘കുഹിം മേ സഹായികാ’’തി ‘‘അന്തോഗബ്ഭേ വിജാതാ’’തി വുത്തേ ‘‘പുത്തം നു ഖോ വിജാതാ, ഉദാഹു ധീതരന്തി പസ്സിസ്സാമി ന’’ന്തി ഗബ്ഭം പവിസിത്വാ പസ്സന്തീ വിയ ദാരകം ഗഹേത്വാ ¶ ഖാദിത്വാ ഗതാ. പുന ദുതിയവാരേപി തഥേവ ഖാദി. തതിയവാരേ ഇതരാ ഗരുഭാരാ ഹുത്വാ സാമികം ആമന്തേത്വാ, ‘‘സാമി, ഇമസ്മിം ഠാനേ ഏകാ യക്ഖിനീ മമ ദ്വേ പുത്തേ ഖാദിത്വാ ഗതാ, ഇദാനി ¶ മമ കുലഗേഹം ഗന്ത്വാ വിജായിസ്സാമീ’’തി കുലഗേഹം ഗന്ത്വാ വിജായി.

തദാ സാ യക്ഖിനീ ഉദകവാരം ഗതാ ഹോതി. വേസ്സവണസ്സ ഹി യക്ഖിനിയോ വാരേന അനോതത്തദഹതോ സീസപരമ്പരായ ഉദകമാഹരന്തി. താ ചതുമാസച്ചയേനപി പഞ്ചമാസച്ചയേനപി മുച്ചന്തി. അപരാ യക്ഖിനിയോ കിലന്തകായാ ജീവിതക്ഖയമ്പി പാപുണന്തി. സാ പന ഉദകവാരതോ മുത്തമത്താവ വേഗേന തം ഘരം ഗന്ത്വാ ‘‘കുഹിം മേ സഹായികാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘കുഹിം നം പസ്സിസ്സസി, തസ്സാ ഇമസ്മിം ഠാനേ ജാതജാതദാരകേ യക്ഖിനീ ആഗന്ത്വാ ഖാദതി, തസ്മാ കുലഗേഹം ഗതാ’’തി. സാ ‘‘യത്ഥ വാ തത്ഥ വാ ഗച്ഛതു, ന മേ മുച്ചിസ്സതീ’’തി വേരവേഗസമുസ്സാഹിതമാനസാ നഗരാഭിമുഖീ പക്ഖന്ദി. ഇതരാപി നാമഗ്ഗഹണദിവസേ നം ദാരകം ന്ഹാപേത്വാ നാമം കത്വാ, ‘‘സാമി, ഇദാനി സകഘരം ഗച്ഛാമാ’’തി പുത്തമാദായ സാമികേന സദ്ധിം വിഹാരമജ്ഝേ ഗതമഗ്ഗേന ഗച്ഛന്തീ പുത്തം സാമികസ്സ ദത്വാ വിഹാരപോക്ഖരണിയാ ന്ഹാത്വാ സാമികേ ന്ഹായന്തേ ¶ ഉത്തരിത്വാ പുത്തസ്സ ഥഞ്ഞം പായമാനാ ഠിതാ യക്ഖിനിം ആഗച്ഛന്തിം ദിസ്വാ സഞ്ജാനിത്വാ, ‘‘സാമി, വേഗേന ഏഹി, അയം സാ യക്ഖിനീ, വേഗേന ഏഹി, അയം സാ യക്ഖിനീ’’തി ഉച്ചാസദ്ദം കത്വാ യാവ തസ്സ ആഗമനം ¶ സണ്ഠാതും അസക്കോന്തീ നിവത്തേത്വാ അന്തോവിഹാരാഭിമുഖീ പക്ഖന്ദി.

തസ്മിം സമയേ സത്ഥാ പരിസമജ്ഝേ ധമ്മം ദേസേസി. സാ പുത്തം തഥാഗതസ്സ പാദപിട്ഠേ നിപജ്ജാപേത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം മയാ ഏസ ദിന്നോ, പുത്തസ്സ മേ ജീവിതം ദേഥാ’’തി ആഹ. ദ്വാരകോട്ഠകേ അധിവത്ഥോ സുമനദേവോ നാമ യക്ഖിനിയാ അന്തോ പവിസിതും നാദാസി. സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരം ആമന്തേത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, ആനന്ദ, തം യക്ഖിനിം പക്കോസാഹീ’’തി ആഹ. ഥേരോ പക്കോസി. ഇതരാ ‘‘അയം, ഭന്തേ, ആഗച്ഛതീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘ഏതു, മാ സദ്ദമകാസീ’’തി വത്വാ തം ആഗന്ത്വാ ഠിതം ‘‘കസ്മാ ഏവം കരോസി, സചേ തുമ്ഹേ മാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ സമ്മുഖീഭാവം നാഗമിസ്സഥ, അഹിനകുലാനം വിയ അച്ഛഫന്ദനാനം വിയ കാകോലൂകാനം വിയ ച കപ്പട്ഠിതികം വോ വേരം അഭവിസ്സ ¶ , കസ്മാ വേരം പടിവേരം കരോഥ. വേരഞ്ഹി അവേരേന ഉപസമ്മതി, നോ വേരേനാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ന ഹി വേരേന വേരാനി, സമ്മന്തീധ കുദാചനം;

അവേരേന ച സമ്മന്തി, ഏസ ധമ്മോ സനന്തനോ’’തി.

തത്ഥ ന ഹി വേരേനാതി യഥാ ഹി ഖേളസിങ്ഘാണികാദീഹി അസുചീഹി മക്ഖിതം ഠാനം തേഹേവ അസുചീഹി ധോവന്താ സുദ്ധം ¶ നിഗ്ഗന്ധം കാതും ന സക്കോന്തി, അഥ ഖോ തം ഠാനം ഭിയ്യോസോമത്തായ അസുദ്ധതരഞ്ചേവ ദുഗ്ഗന്ധതരഞ്ച ഹോതി; ഏവമേവ അക്കോസന്തം പച്ചക്കോസന്തോ പഹരന്തം പടിപഹരന്തോ വേരേന വേരം വൂപസമേതും ന സക്കോതി, അഥ ഖോ ഭിയ്യോ ഭിയ്യോ വേരമേവ കരോതി. ഇതി വേരാനി നാമ വേരേന കിസ്മിഞ്ചി കാലേ ന സമ്മന്തി, അഥ ഖോ വഡ്ഢന്തിയേവ. അവേരേന ച സമ്മന്തീതി യഥാ പന താനി ഖേളാദീനി അസുചീനി വിപ്പസന്നേന ഉദകേന ധോവിയമാനാനി നസ്സന്തി, തം ഠാനം സുദ്ധം ഹോതി സുഗന്ധം; ഏവമേവ അവേരേന ഖന്തിമേത്തോദകേന യോനിസോ മനസികാരേന പച്ചവേക്ഖണേന വേരാനി വൂപസമ്മന്തി പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തി അഭാവം ഗച്ഛന്തി. ഏസ ധമ്മോ സനന്തനോതി ഏസ അവേരേന വേരൂപസമനസങ്ഖാതോ പോരാണകോ ധമ്മോ; സബ്ബേസം ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധഖീണാസവാനം ഗതമഗ്ഗോതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ യക്ഖിനീ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. സമ്പത്തപരിസായപി ധമ്മദേസനാ സാത്ഥികാ അഹോസി.

സത്ഥാ ¶ തം ഇത്ഥിം ആഹ – ‘‘ഏതിസ്സാ തവ പുത്തം ദേഹീ’’തി. ‘‘ഭായാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘മാ ഭായി, നത്ഥി തേ ഏതം നിസ്സായ പരിപന്ഥോ’’തി ആഹ. സാ തസ്സാ പുത്തമദാസി. സാ തം ചുമ്ബിത്വാ ആലിങ്ഗേത്വാ പുന മാതുയേവ ദത്വാ രോദിതും ആരഭി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിമേത’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ഭന്തേ, അഹം പുബ്ബേ യഥാ വാ തഥാ വാ ജീവികം കപ്പേന്തീപി കുച്ഛിപൂരം നാലത്ഥം, ഇദാനി കഥം ജീവിസ്സാമീ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘മാ ചിന്തയീ’’തി സമസ്സാസേത്വാ തം ഇത്ഥിമാഹ – ‘‘ഇമം നേത്വാ ¶ അത്തനോ ഗേഹേ നിവാസാപേത്വാ അഗ്ഗയാഗുഭത്തേഹി പടിജഗ്ഗാഹീ’’തി. സാ തം നേത്വാ പിട്ഠിവംസേ പതിട്ഠാപേത്വാ അഗ്ഗയാഗുഭത്തേഹി പടിജഗ്ഗി, തസ്സാ വീഹിപഹരണകാലേ മുസലഗ്ഗേന മുദ്ധം പഹരന്തം വിയ ഉപട്ഠാസി. സാ സഹായികം ആമന്തേത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ വസിതും ന സക്കോമി, അഞ്ഞത്ഥ മം പതിട്ഠാപേഹീ’’തി വത്വാ മുസലസാലായ ഉദകചാടിയം ഉദ്ധനേ നിബ്ബകോസേ സങ്കാരകൂടേ ഗാമദ്വാരേ ചാതി ഏതേസു ഠാനേസു ¶ പതിട്ഠാപിതാപി ഇധ മേ മുസലേന സീസം ഭിന്ദന്തം വിയ ഉപട്ഠാതി, ഇധ ദാരകാ ഉച്ഛിട്ഠോദകം ഓതാരേന്തി, ഇധ സുനഖാ നിപജ്ജന്തി, ഇധ ദാരകാ അസുചിം കരോന്തി, ഇധ കചവരം ഛഡ്ഡേന്തി, ഇധ ഗാമദാരകാ ലക്ഖയോഗ്ഗം കരോന്തീതി സബ്ബാനി താനി പടിക്ഖിപി. അഥ നം ബഹിഗാമേ വിവിത്തോകാസേ പതിട്ഠാപേത്വാ തത്ഥ തസ്സാ അഗ്ഗയാഗുഭത്താദീനി ഹരിത്വാ പടിജഗ്ഗി. സാ യക്ഖിനീ ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘അയം മേ സഹായികാ ഇദാനി ബഹൂപകാരാ, ഹന്ദാഹം കിഞ്ചി പടിഗുണം കരോമീ’’തി. സാ ‘‘ഇമസ്മിം സംവച്ഛരേ സുബ്ബുട്ഠികാ ഭവിസ്സതി, ഥലട്ഠാനേ സസ്സം കരോഹി, ഇമസ്മിം സംവച്ഛരേ ദുബ്ബുട്ഠികാ ഭവിസ്സതി, നിന്നട്ഠാനേയേവ സസ്സം കരോഹീ’’തി സഹായികായ ആരോചേതി. സേസജനേഹി കതസസ്സം അതിഉദകേന വാ അനോദകേന വാ നസ്സതി, തസ്സാ അതിവിയ സമ്പജ്ജതി. അഥ നം സേസജനാ, ‘‘അമ്മ, തയാ കതസസ്സം നേവ അച്ചോദകേന, ന അനുദകേന നസ്സതി, സുബ്ബുട്ഠിദുബ്ബുട്ഠിഭാവം ഞത്വാ കമ്മം കരോസി, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി പുച്ഛിംസു. ‘‘അമ്ഹാകം സഹായികാ യക്ഖിനീ സുബ്ബുട്ഠിദുബ്ബുട്ഠിഭാവം ¶ ആചിക്ഖതി, മയം തസ്സാ വചനേന ഥലേസു നിന്നേസു സസ്സാനി കരോമ, തേന നോ സമ്പജ്ജതി. കിം ന പസ്സഥ? നിബദ്ധം അമ്ഹാകം ഗേഹതോ യാഗുഭത്താദീനി ഹരിയമാനാനി, താനി ഏതിസ്സാ ഹരീയന്തി, തുമ്ഹേപി ഏതിസ്സാ അഗ്ഗയാഗുഭത്താദീനി ഹരഥ, തുമ്ഹാകമ്പി കമ്മന്തേ ഓലോകേസ്സതീ’’തി. അഥസ്സാ സകലനഗരവാസിനോ സക്കാരം കരിംസു. സാപി തതോ പട്ഠായ സബ്ബേസം കമ്മന്തേ ഓലോകേന്തീ ലാഭഗ്ഗപ്പത്താ അഹോസി മഹാപരിവാരാ. സാ അപരഭാഗേ അട്ഠ സലാകഭത്താനി പട്ഠപേസി. താനി യാവജ്ജകാലാ ദീയന്തിയേവാതി.

പരേ ¶ ച ന വിജാനന്തീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കോസമ്ബകേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

കോസമ്ബിയഞ്ഹി ഘോസിതാരാമേ പഞ്ചസതപഞ്ചസതപരിവാരാ ദ്വേ ഭിക്ഖൂ വിഹരിംസു വിനയധരോ ച ധമ്മകഥികോ ച. തേസു ധമ്മകഥികോ ഏകദിവസം ¶ സരീരവലഞ്ജം കത്വാ ഉദകകോട്ഠകേ ആചമനഉദകാവസേസം ഭാജനേ ഠപേത്വാവ നിക്ഖമി. പച്ഛാ വിനയധരോ തത്ഥ ¶ പവിട്ഠോ തം ഉദകം ദിസ്വാ നിക്ഖമിത്വാ ഇതരം പുച്ഛി, ‘‘ആവുസോ, തയാ ഉദകം ഠപിത’’ന്തി? ‘‘ആമ, ആവുസോ’’തി. ‘‘കിം പനേത്ഥ ആപത്തിഭാവം ന ജാനാസീ’’തി? ‘‘ആമ, ന ജാനാമീ’’തി. ‘‘ഹോതി, ആവുസോ, ഏത്ഥ ആപത്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി പടികരിസ്സാമി ന’’ന്തി. ‘‘സചേ പന തേ, ആവുസോ, അസഞ്ചിച്ച അസ്സതിയാ കതം, നത്ഥി ആപത്തീ’’തി. സോ തസ്സാ ആപത്തിയാ അനാപത്തിദിട്ഠി അഹോസി. വിനയധരോപി അത്തനോ നിസ്സിതകാനം ‘‘അയം ധമ്മകഥികോ ആപത്തിം ആപജ്ജമാനോപി ന ജാനാതീ’’തി ആരോചേസി. തേ തസ്സ നിസ്സിതകേ ദിസ്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം ഉപജ്ഝായോ ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാപി ആപത്തിഭാവം ന ജാനാതീ’’തി ആഹംസു. തേ ഗന്ത്വാ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ ആരോചേസും. സോ ഏവമാഹ – ‘‘അയം വിനയധരോ പുബ്ബേ അനാപത്തീതി വത്വാ ഇദാനി ആപത്തീതി വദതി, മുസാവാദീ ഏസോ’’തി. തേ ഗന്ത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം ഉപജ്ഝായോ മുസാവാദീ’’തി ആഹംസു. തേ ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞം കലഹം വഡ്ഢയിംസു. കതോ വിനയധരോ ഓകാസം ലഭിത്വാ ധമ്മകഥികസ്സ ആപത്തിയാ അദസ്സനേ ഉക്ഖേപനീയകമ്മമകാസി. തതോ പട്ഠായ തേസം പച്ചയദായകാ ഉപട്ഠാകാപി ദ്വേ കോട്ഠാസാ അഹേസും, ഓവാദപടിഗ്ഗാഹകാ ഭിക്ഖുനിയോപി ആരക്ഖദേവതാപി താസം സന്ദിട്ഠസമ്ഭത്താ ആകാസട്ഠദേവതാപീതി യാവ ബ്രഹ്മലോകാ സബ്ബേപി പുഥുജ്ജനാ ദ്വേ പക്ഖാ അഹേസും. ചാതുമഹാരാജികം ആദിം കത്വാ യാവ അകനിട്ഠഭാവനാ പന ഏകനിന്നാദം കോലാഹലം അഗമാസി.

അഥേകോ അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു തഥാഗതമുപസങ്കമിത്വാ ഉക്ഖേപകാനം വിനയധരഅന്തേവാസികാനം ‘‘ധമ്മികേനേവായം വിനയകമ്മേന ഉക്ഖിത്തോ’’തി ലദ്ധിഞ്ച, ഉക്ഖിത്താനുവത്തകാനം ¶ ധമ്മകഥികഅന്തേവാസികാനം പന ‘‘അധമ്മികേനേവ കമ്മേന ഉക്ഖിത്തോ’’തി ലദ്ധിഞ്ച, ഉക്ഖേപകേഹി വാരിയമാനാനമ്പി ച തേസം തം അനുപരിവാരേത്വാ വിചരണഭാവഞ്ച ആരോചേസി ഭഗവാ ‘‘സമഗ്ഗാ കിര ഹോന്തൂ’’തി ദ്വേ വാരേ പേസേത്വാ ‘‘ന ഇച്ഛന്തി, ഭന്തേ, സമഗ്ഗാ ഭവിതു’’ന്തി സുത്വാ തതിയവാരേ ‘‘ഭിന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, ഭിന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ’’തി തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ ഉക്ഖേപകാനം ഉക്ഖേപനേ, ഇതരേസഞ്ച ആപത്തിയാ അദസ്സനേ ആദീനവം കഥേത്വാ പുന തേസം തത്ഥേവ ¶ ഏകസീമായം ഉപോസഥാദീനി ¶ അനുജാനിത്വാ ഭത്തഗ്ഗാദീസു ഭണ്ഡനജാതാനം ‘‘ആസനന്തരികായ നിസീദിതബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. ൪൫൬) ഭത്തഗ്ഗേ വത്തം പഞ്ഞാപേത്വാ ‘‘ഇദാനിപി ഭണ്ഡനജാതാവ വിഹരന്തീ’’തി സുത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ‘‘അലം, ഭിക്ഖവേ, മാ ഭണ്ഡന’’ന്തിആദീനി വത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഭണ്ഡനകലഹവിഗ്ഗഹവിവാദാ നാമേതേ അനത്ഥകാരകാ. കലഹം നിസ്സായ ഹി ലടുകികാപി സകുണികാ ഹത്ഥിനാഗം ജീവിതക്ഖയം പാപേസീ’’തി ലടുകികജാതകം (ജാ. ൧.൫.൩൯ ആദയോ) കഥേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സമഗ്ഗാ ഹോഥ, മാ വിവദഥ. വിവാദം നിസ്സായ ഹി അനേകസതസഹസ്സാ വട്ടകാപി ജീവിതക്ഖയം പത്താ’’തി വട്ടകജാതകം (ജാ. ൧.൧.൧൧൮) കഥേസി. ഏവമ്പി തേസു ഭഗവതോ വചനം അനാദിയന്തേസു അഞ്ഞതരേന ധമ്മവാദിനാ തഥാഗതസ്സ വിഹേസം അനിച്ഛന്തേന ‘‘ആഗമേതു, ഭന്തേ ഭഗവാ, ധമ്മസാമി, അപ്പോസ്സുക്കോ, ഭന്തേ ഭഗവാ, ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരമനുയുത്തോ ¶ വിഹരതു, മയമേവ തേന ഭണ്ഡനേന കലഹേന വിഗ്ഗഹേന വിവാദേന പഞ്ഞായിസ്സാമാ’’തി (മഹാവ. ൪൫൭; മ. നി. ൩.൨൩൬) വുത്തേ അതീതം ആഹരി –

ഭൂതപുബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തോ നാമ കാസിരാജാ അഹോസി. ബ്രഹ്മദത്തേന ദീഘീതിസ്സ കോസലരഞ്ഞോ രജ്ജം അച്ഛിന്ദിത്വാ അഞ്ഞാതകവേസേന വസന്തസ്സ പിതുനോ മാരിതഭാവഞ്ചേവ ദീഘാവുകുമാരേന അത്തനോ ജീവിതേ ദിന്നേ തതോ പട്ഠായ തേസം സമഗ്ഗഭാവഞ്ച കഥേത്വാ ‘‘തേസഞ്ഹി നാമ, ഭിക്ഖവേ, രാജൂനം ആദിന്നദണ്ഡാനം ആദിന്നസത്ഥാനം ഏവരൂപം ഖന്തിസോരച്ചം ഭവിസ്സതി. ഇധ ഖോ തം, ഭിക്ഖവേ, സോഭേഥ, യം തുമ്ഹേ ഏവം സ്വാഖാതേ ധമ്മവിനയേ പബ്ബജിതാ സമാനാ ഖമാ ച ഭവേയ്യാഥ സോരതാ ചാ’’തി ഓവദിത്വാപി നേവ തേ സമഗ്ഗേ കാതും അസക്ഖി. സോ തായ ആകിണ്ണവിഹാരതായ ഉക്കണ്ഠിതോ ‘‘അഹം ഖോ ഇദാനി ആകിണ്ണോ ദുക്ഖം വിഹരാമി, ഇമേ ച ഭിക്ഖൂ മമ വചനം ന കരോന്തി. യംനൂനാഹം ഏകകോവ ഗണമ്ഹാ വൂപകട്ഠോ വിഹരേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ കോസമ്ബിയം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ അനപലോകേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഏകകോവ അത്തനോ പത്തചീവരമാദായ ബാലകലോണകഗാമം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ഭഗുത്ഥേരസ്സ ഏകചാരികവത്തം കഥേത്വാ പാചിനവംസമിഗദായേ തിണ്ണം കുലപുത്താനം സാമഗ്ഗിയാനിസംസം കഥേത്വാ യേന ¶ പാലിലേയ്യകം ¶ അത്ഥി, തദവസരി. തത്ര സുദം ഭഗവാ പാലിലേയ്യകം ഉപനിസ്സായ രക്ഖിതവനസണ്ഡേ ഭദ്ദസാലമൂലേ പാലിലേയ്യകേന ഹത്ഥിനാ ഉപട്ഠിയമാനോ ഫാസുകം വസ്സാവാസം വസി.

കോസമ്ബിവാസിനോപി ഖോ ഉപാസകാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം അപസ്സന്താ ‘‘കുഹിം, ഭന്തേ, സത്ഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘പാലിലേയ്യകവനസണ്ഡം ഗതോ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘അമ്ഹേ സമഗ്ഗേ കാതും വായമി, മയം പന ന സമഗ്ഗാ അഹുമ്ഹാ’’തി. ‘‘കിം, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ തസ്മിം സാമഗ്ഗിം കരോന്തേ സമഗ്ഗാ നാഹുവത്ഥാ’’തി? ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി. ‘‘മനുസ്സാ ഇമേ ¶ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ തസ്മിം സാമഗ്ഗിം കരോന്തേപി സമഗ്ഗാ ന ജാതാ, മയം ഇമേ നിസ്സായ സത്ഥാരം ദട്ഠും ന ലഭിമ്ഹാ, ഇമേസം നേവ ആസനം ദസ്സാമ, ന അഭിവാദനാദീനി കരിസ്സാമാ’’തി തതോ പട്ഠായ തേസം സാമീചിമത്തമ്പി ന കരിംസു. തേ അപ്പാഹാരതായ സുസ്സമാനാ കതിപാഹേനേവ ഉജുകാ ഹുത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അച്ചയം ദേസേത്വാ ഖമാപേത്വാ ‘‘ഉപാസകാ മയം സമഗ്ഗാ ജാതാ, തുമ്ഹേപി നോ പുരിമസദിസാ ഹോഥാ’’തി ആഹംസു. ‘‘ഖമാപിതോ പന വോ, ഭന്തേ, സത്ഥാ’’തി. ‘‘ന ഖമാപിതോ, ആവുസോ’’തി. ‘‘തേന ഹി സത്ഥാരം ഖമാപേഥ, സത്ഥു ഖമാപിതകാലേ മയമ്പി തുമ്ഹാകം പുരിമസദിസാ ഭവിസ്സാമാ’’തി. തേ അന്തോവസ്സഭാവേന സത്ഥു സന്തികം ഗന്തും അവിസഹന്താ ദുക്ഖേന തം അന്തോവസ്സം വീതിനാമേസും. സത്ഥാ പന തേന ഹത്ഥിനാ ഉപട്ഠിയമാനോ സുഖം വസി. സോപി ഹി ഹത്ഥിനാഗോ ഗണം പഹായ ഫാസുവിഹാരത്ഥായേവ ¶ തം വനസണ്ഡം പാവിസി.

യഥാഹ – ‘‘അഹം ഖോ ആകിണ്ണോ വിഹരാമി ഹത്ഥീഹി ഹത്ഥീനീഹി ഹത്ഥികലഭേഹി ഹത്ഥിച്ഛാപേഹി, ഛിന്നഗ്ഗാനി ചേവ തിണാനി ഖാദാമി, ഓഭഗ്ഗോഭഗ്ഗഞ്ച മേ സാഖാഭങ്ഗം ഖാദന്തി, ആവിലാനി ച പാനീയാനി പിവാമി, ഓഗാഹാ ചസ്സ മേ ഉത്തിണ്ണസ്സ ഹത്ഥിനിയോ കായം ഉപനിഘംസന്തിയോ ഗച്ഛന്തി, യംനൂനാഹം ഏകോവ ഗണമ്ഹാ വൂപകട്ഠോ വിഹരേയ്യ’’ന്തി (മഹാവ. ൪൬൭; ഉദാ. ൩൫). അഥ ഖോ സോ ഹത്ഥിനാഗോ യൂഥാ അപക്കമ്മ യേന പാലിലേയ്യകം രക്ഖിതവനസണ്ഡം ഭദ്ദസാലമൂലം, യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ പന ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ഓലോകേന്തോ അഞ്ഞം കിഞ്ചി അദിസ്വാ ഭദ്ദസാലമൂലം പാദേനേവ പഹരന്തോ തച്ഛേത്വാ സോണ്ഡായ സാഖം ഗഹേത്വാ സമ്മജ്ജി. തതോ പട്ഠായ സോണ്ഡായ ¶ ഘടം ഗഹേത്വാ പാനീയം പരിഭോജനീയം ഉപട്ഠാപേതി, ഉണ്ഹോദകേന അത്ഥേ സതി ഉണ്ഹോദകം പടിയാദേതി. കഥം? ഹത്ഥേന കട്ഠാനി ഘംസിത്വാ അഗ്ഗിം സമ്പാദേതി, തത്ഥ ദാരൂനി പക്ഖിപന്തോ അഗ്ഗിം ജാലേത്വാ തത്ഥ പാസാണേ പക്ഖിപിത്വാ പചിത്വാ ദാരുദണ്ഡകേന പവട്ടേത്വാ പരിച്ഛിന്നായ ഖുദ്ദകസോണ്ഡികായ ഖിപതി, തതോ ഹത്ഥം ഓതാരേത്വാ ഉദകസ്സ തത്തഭാവം ജാനിത്വാ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദതി. സത്ഥാ ‘‘ഉദകം തേ താപിതം പാലിലേയ്യകാ’’തി വത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ന്ഹായതി ¶ . അഥസ്സ നാനാവിധാനി ഫലാനി ആഹരിത്വാ ദേതി. യദാ പന സത്ഥാ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസതി, തദാ സത്ഥു പത്തചീവരമാദായ കുമ്ഭേ പതിട്ഠപേത്വാ സത്ഥാരാ സദ്ധിംയേവ ഗച്ഛതി. സത്ഥാ ഗാമൂപചാരം പത്വാ ‘‘പാലിലേയ്യക ഇതോ പട്ഠായ തയാ ഗന്തും ന സക്കാ, ആഹാര മേ പത്തചീവര’’ന്തി ആഹരാപേത്വാ ഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസി. സോപി യാവ സത്ഥു നിക്ഖമനാ തത്ഥേവ ഠത്വാ ആഗമനകാലേ പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ പുരിമനയേനേവ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ വസനട്ഠാനേ ഓതാരേത്വാ വത്തം ദസ്സേത്വാ സാഖായ ബീജതി, രത്തിം വാളമിഗപരിപന്ഥനിവാരണത്ഥം മഹന്തം ദണ്ഡം സോണ്ഡായ ഗഹേത്വാ ‘‘സത്ഥാരം രക്ഖിസ്സാമീ’’തി യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ വനസണ്ഡസ്സ അന്തരന്തരേന വിചരതി, തതോ ¶ പട്ഠായയേവ കിര സോ വനസണ്ഡോ പാലിലേയ്യകരക്ഖിതവനസണ്ഡോ നാമ ജാതോ. അരുണേ ഉഗ്ഗതേ മുഖോദകദാനം ആദിം കത്വാ തേനേവൂപായേന സബ്ബവത്താനി കരോതി.

അഥേകോ മക്കടോ തം ഹത്ഥിം ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ ദിവസേ ദിവസേ തഥാഗതസ്സ ആഭിസമാചാരികം കരോന്തം ദിസ്വാ ‘‘അഹമ്പി കിഞ്ചിദേവ കരിസ്സാമീ’’തി വിചരന്തോ ഏകദിവസം നിമ്മക്ഖികം ദണ്ഡകമധും ദിസ്വാ ദണ്ഡകം ഭഞ്ജിത്വാ ദണ്ഡകേനേവ സദ്ധിം മധുപടലം സത്ഥു സന്തികം ആഹരിത്വാ കദലിപത്തം ഛിന്ദിത്വാ തത്ഥ ഠപേത്വാ അദാസി ¶ . സത്ഥാ ഗണ്ഹി. മക്കടോ ‘‘കരിസ്സതി നു ഖോ പരിഭോഗം ന കരിസ്സതീ’’തി ഓലോകേന്തോ ഗഹേത്വാ നിസിന്നം ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ’’തി ചിന്തേത്വാ ദണ്ഡകോടിയം ഗഹേത്വാ പരിവത്തേത്വാ ഉപധാരേന്തോ അണ്ഡകാനി ദിസ്വാ താനി സണികം അപനേത്വാ പുന അദാസി. സത്ഥാ പരിഭോഗമകാസി. സോ തുട്ഠമാനസോ തം തം സാഖം ഗഹേത്വാ നച്ചന്തോവ അട്ഠാസി. അഥസ്സ ഗഹിതസാഖാപി അക്കന്തസാഖാപി ഭിജ്ജിംസു. സോ ഏകസ്മിം ഖാണുമത്ഥകേ പതിത്വാ നിവിട്ഠഗത്തോ സത്ഥരി പസന്നേനേവ ചിത്തേന ¶ കാലം കത്വാ താവതിംസഭവനേ തിംസയോജനികേ കനകവിമാനേ നിബ്ബത്തി, അച്ഛരാസഹസ്സപരിവാരോ മക്കടദേവപുത്തോ നാമ അഹോസി.

തഥാഗതസ്സ തത്ഥ ഹത്ഥിനാഗേന ഉപട്ഠിയമാനസ്സ വസനഭാവോ സകലജമ്ബുദീപേ പാകടോ അഹോസി. സാവത്ഥിനഗരതോ ‘‘അനാഥപിണ്ഡികോ വിസാഖാ ച മഹാഉപാസികാ’’തിഏവമാദീനി മഹാകുലാനി ആനന്ദത്ഥേരസ്സ സാസനം പഹിണിംസു ‘‘സത്ഥാരം നോ, ഭന്തേ, ദസ്സേഥാ’’തി. ദിസാവാസിനോപി പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ വുട്ഠവസ്സാ ആനന്ദത്ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ചിരസ്സുതാ നോ, ആവുസോ ആനന്ദ, ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ധമ്മീ കഥാ, സാധു മയം, ആവുസോ ആനന്ദ, ലഭേയ്യാമ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ധമ്മിം കഥം സവനായാ’’തി യാചിംസു. ഥേരോ തേ ഭിക്ഖൂ ആദായ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ‘‘തേമാസം ഏകവിഹാരിനോ തഥാഗതസ്സ സന്തികം ഏത്തകേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ഉപസങ്കമിതും ¶ അയുത്ത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ബഹി ഠപേത്വാ ഏകകോവ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമി. പാലിലേയ്യകോ തം ദിസ്വാ ദണ്ഡമാദായ പക്ഖന്ദി. സത്ഥാ ഓലോകേത്വാ അപേഹി ‘‘അപേഹി പാലിലേയ്യക, മാ നിവാരയി, ബുദ്ധുപട്ഠാകോ ഏസോ’’തി ആഹ. സോ തത്ഥേവ ദണ്ഡം ഛഡ്ഡേത്വാ പത്തചീവരപടിഗ്ഗഹണം ആപുച്ഛി. ഥേരോ നാദാസി. നാഗോ ‘‘സചേ ഉഗ്ഗഹിതവത്തോ ഭവിസ്സതി, സത്ഥു നിസീദനപാസാണഫലകേ അത്തനോ പരിക്ഖാരം ന ഠപേസ്സതീ’’തി ചിന്തേസി. ഥേരോ പത്തചീവരം ഭൂമിയം ഠപേസി. വത്തസമ്പന്നാ ഹി ഗരൂനം ആസനേ വാ സയനേ വാ അത്തനോ പരിക്ഖാരം ന ഠപേന്തി.

ഥേരോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. സത്ഥാ ‘‘ആനന്ദ, ഏകോവ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ പഞ്ചസതേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ആഗതഭാവം സുത്വാ ‘‘കഹം പനേതേ’’തി വത്വാ ¶ ‘‘തുമ്ഹാകം ചിത്തം അജാനന്തോ ബഹി ഠപേത്വാ ആഗതോമ്ഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘പക്കോസാഹി നേ’’തി ആഹ. ഥേരോ തഥാ അകാസി. തേ ഭിക്ഖൂ ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. സത്ഥാ തേഹി സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കത്വാ തേഹി ഭിക്ഖൂഹി, ‘‘ഭന്തേ ഭഗവാ, ഹി ബുദ്ധസുഖുമാലോ ചേവ ഖത്തിയസുഖുമാലോ ച, തുമ്ഹേഹി തേമാസം ഏകകേഹി തിട്ഠന്തേഹി നിസീദന്തേഹി ച ദുക്കരം കതം, വത്തപടിവത്തകാരകോപി മുഖോദകാദിദായകോപി നാഹോസി മഞ്ഞേ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, പാലിലേയ്യകഹത്ഥിനാ മമ സബ്ബകിച്ചാനി കതാനി. ഏവരൂപഞ്ഹി സഹായം ലഭന്തേന ¶ ഏകതോവ വസിതും യുത്തം, അലഭന്തസ്സ ഏകചാരികഭാവോവ ¶ സേയ്യോ’’തി വത്വാ ഇമാ നാഗവഗ്ഗേ തിസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി –

അപ്പോസ്സുക്കോ മാതങ്ഗരഞ്ഞേവ നാഗോ’’തി. (മഹാവ. ൪൬൪; മ. നി. ൩.൨൩൭; ധ. പ. ൩൨൮-൩൩൦; സു. നി. ൪൫-൪൬);

ഗാഥാപരിയോസാനേ പഞ്ചസതാപി തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു. ആനന്ദത്ഥേരോപി അനാഥപിണ്ഡികാദീഹി പേസിതസാസനം ആരോചേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അനാഥപിണ്ഡികപ്പമുഖാ തേ പഞ്ച അരിയസാവകകോടിയോ തുമ്ഹാകം ആഗമനം പച്ചാസീസന്തീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘തേന ഹി ഗണ്ഹാഹി പത്തചീവര’’ന്തി പത്തചീവരം ഗാഹാപേത്വാ നിക്ഖമി. നാഗോ ഗന്ത്വാ ഗതമഗ്ഗേ തിരിയം അട്ഠാസി. ‘‘കിം കരോതി, ഭന്തേ, നാഗോ’’തി? ‘‘തുമ്ഹാകം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖം ദാതും പച്ചാസീസതി, ദീഘരത്തം ഖോ പനായം ¶ മയ്ഹം ഉപകാരകോ, നാസ്സ ചിത്തം കോപേതും വട്ടതി, നിവത്തഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി സത്ഥാ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ ¶ നിവത്തി. ഹത്ഥീപി വനസണ്ഡം പവിസിത്വാ പനസകദലിഫലാദീനി നാനാഫലാനി സംഹരിത്വാ രാസിം കത്വാ പുനദിവസേ ഭിക്ഖൂനം അദാസി. പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ സബ്ബാനി ഖേപേതും നാസക്ഖിംസു. ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ സത്ഥാ പത്തചീവരം ഗാഹേത്വാ നിക്ഖമി. നാഗോ ഭിക്ഖൂനം അന്തരന്തരേന ഗന്ത്വാ സത്ഥു പുരതോ തിരിയം അട്ഠാസി. ‘‘കിം കരോതി, ഭന്തേ, നാഗോ’’തി? ‘‘അയഞ്ഹി ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേ പേസേത്വാ മം നിവത്തേതുകാമോ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘പാലിലേയ്യക, ഇദം പന ¶ മമ അനിവത്തഗമനം, തവ ഇമിനാ അത്തഭാവേന ഝാനം വാ വിപസ്സനം വാ മഗ്ഗഫലം വാ നത്ഥി, തിട്ഠ ത്വ’’ന്തി ആഹ. തം സുത്വാ നാഗോ മുഖേ സോണ്ഡം പക്ഖിപിത്വാ രോദന്തോ പച്ഛതോ പച്ഛതോ അഗമാസി. സോ ഹി സത്ഥാരം നിവത്തേതും ലഭന്തോ തേനേവ നിയാമേന യാവജീവം പടിജഗ്ഗേയ്യ, സത്ഥാ പന തം ഗാമൂപചാരം പത്വാ ‘‘പാലിലേയ്യക ഇതോ പട്ഠായ തവ അഭൂമി, മനുസ്സാവാസോ സപരിപന്ഥോ, തിട്ഠ ത്വ’’ന്തി ആഹ. സോ രോദമാനോ തത്ഥേവ ഠത്വാ സത്ഥരി ചക്ഖുപഥം വിജഹന്തേ ഹദയേന ഫലിതേന കാലം കത്വാ സത്ഥരി പസാദേന താവതിംസഭവനേ തിംസയോജനികേ കനകവിമാനേ അച്ഛരാസഹസ്സമജ്ഝേ നിബ്ബത്തി, പാലിലേയ്യകദേവപുത്തോയേവസ്സ നാമം അഹോസി.

സത്ഥാപി അനുപുബ്ബേന ജേതവനം അഗമാസി. കോസമ്ബകാ ഭിക്ഖൂ ¶ ‘‘സത്ഥാ കിര സാവത്ഥിം ആഗതോ’’തി സുത്വാ സത്ഥാരം ഖമാപേതും തത്ഥ അഗമംസു. കോസലരാജാ ‘‘തേ കിര കോസമ്ബകാ ഭണ്ഡനകാരകാ ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛന്തീ’’തി സുത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തേസം മമ വിജിതം പവിസിതും ന ദസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘മഹാരാജ, സീലവന്താ ഏതേ ഭിക്ഖൂ, കേവലം അഞ്ഞമഞ്ഞം വിവാദേന മമ വചനം ന ഗണ്ഹിംസു, ഇദാനി മം ഖമാപേതും ആഗച്ഛന്തി, ആഗച്ഛന്തു മഹാരാജാ’’തി. അനാഥപിണ്ഡികോപി ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തേസം വിഹാരം പവിസിതും ന ദസ്സാമീ’’തി വത്വാ തഥേവ ഭഗവതാ പടിക്ഖിത്തോ തുണ്ഹീ അഹോസി. സാവത്ഥിയം അനുപ്പത്താനം പന തേസം ഭഗവാ ഏകമന്തേ വിവിത്തം കാരാപേത്വാ സേനാസനം ദാപേസി. അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ തേഹി സദ്ധിം നേവ ഏകതോ നിസീദന്തി, ന തിട്ഠന്തി, ആഗതാഗതാ സത്ഥാരം പുച്ഛന്തി – ‘‘കതമേതേ, ഭന്തേ, ഭണ്ഡനകാരകാ കോസമ്ബകാ ഭിക്ഖൂ’’തി? സത്ഥാ ‘‘ഏതേ’’തി ദസ്സേതി. ‘‘ഏതേ കിര തേ, ഏതേ കിര തേ’’തി ആഗതാഗതേഹി അങ്ഗുലികാ ദസ്സിയമാനാ ലജ്ജായ സീസം ഉക്ഖിപിതും അസക്കോന്താ ഭഗവതോ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ഭഗവന്തം ഖമാപേസും. സത്ഥാ ‘‘ഭാരിയം വോ, ഭിക്ഖവേ, കതം, തുമ്ഹേ ഹി നാമ മാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ മയി സാമഗ്ഗിം കരോന്തേ മമ വചനം ന കരിത്ഥ, പോരാണകപണ്ഡിതാപി വജ്ഝപ്പത്താനം മാതാപിതൂനം ഓവാദം ¶ സുത്വാ തേസു ജീവിതാ വോരോപിയമാനേസുപി തം അനതിക്കമിത്വാ പച്ഛാ ദ്വീസു രട്ഠേസു രജ്ജം കാരയിംസൂ’’തി വത്വാ പുനദേവ ¶ കോസമ്ബികജാതകം (ജാ. ൧.൯.൧൦ ആദയോ) കഥേത്വാ ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, ദീഘാവുകുമാരോ മാതാപിതൂസു ¶ ജീവിതാ വോരോപിയമാനേസുപി തേസം ഓവാദം അനതിക്കമിത്വാ പച്ഛാ ബ്രഹ്മദത്തസ്സ ധീതരം ലഭിത്വാ ദ്വീസു കാസികോസലരട്ഠേസു രജ്ജം കാരേസി, തുമ്ഹേഹി പന മമ വചനം അകരോന്തേഹി ഭാരിയം കത’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘പരേ ച ന വിജാനന്തി, മയമേത്ഥ യമാമസേ;

യേ ച തത്ഥ വിജാനന്തി, തതോ സമ്മന്തി മേധഗാ’’തി.

തത്ഥ പരേതി പണ്ഡിതേ ഠപേത്വാ തതോ അഞ്ഞേ ഭണ്ഡനകാരകാ പരേ നാമ. തേ തത്ഥ സങ്ഘമജ്ഝേ കോലാഹലം കരോന്താ ‘‘മയം യമാമസേ ഉപരമാമ വിനസ്സാമ സതതം സമിതം മച്ചുസന്തികം ഗച്ഛാമാ’’തി ന വിജാനന്തി. യേ ച തത്ഥ വിജാനന്തീതി യേ തത്ഥ പണ്ഡിതാ ‘‘മയം മച്ചുസന്തികം ഗച്ഛാമാ’’തി വിജാനന്തി. തതോ സമ്മന്തി മേധഗാതി ഏവഞ്ഹി തേ ജാനന്താ യോനിസോമനസികാരം ഉപ്പാദേത്വാ മേധഗാനം കലഹാനം വൂപസമായ പടിപജ്ജന്തി. അഥ നേസം തായ പടിപത്തിയാ തേ മേധഗാ സമ്മന്തീതി. അഥ വാ പരേ ചാതി പുബ്ബേ മയാ ‘‘മാ, ഭിക്ഖവേ, ഭണ്ഡന’’ന്തിആദീനി വത്വാ ഓവദിയമാനാപി മമ ഓവാദസ്സ അപടിഗ്ഗഹണേന അതിക്കമനേന അമാമകാ ¶ പരേ നാമ. ‘‘മയം ഛന്ദാദിവസേന മിച്ഛാഗാഹം ഗഹേത്വാ ഏത്ഥ സങ്ഘമജ്ഝേ യമാമസേ ഭണ്ഡനാദീനം വുദ്ധിയാ വായമാമാ’’തി ന വിജാനന്തി. ഇദാനി പന യോനിസോ പച്ചവേക്ഖമാനാ തത്ഥ തുമ്ഹാകം അന്തരേ യേ ച പണ്ഡിതപുരിസാ ‘‘പുബ്ബേ മയം ഛന്ദാദിവസേന വായമന്താ അയോനിസോ പടിപന്നാ’’തി വിജാനന്തി, തതോ തേസം സന്തികാ തേ പണ്ഡിതപുരിസേ നിസ്സായ ഇമേ ദാനി കലഹസങ്ഖാതാ മേധഗാ സമ്മന്തീതി അയമേത്ഥ അത്ഥോതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ സമ്പത്തഭിക്ഖൂ സോതാപത്തിഫലാദീസു പതിട്ഠഹിംസൂതി.

സുഭാനുപസ്സിന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സേതബ്യനഗരം ഉപനിസ്സായ സിംസപാവനേ വിഹരന്തോ ചൂളകാളമഹാകാളേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സേതബ്യനഗരവാസിനോ ¶ ഹി ചൂളകാളോ, മജ്ഝിമകാളോ, മഹാകാളോതി തയോ ഭാതരോ കുടുമ്ബികാ ¶ . തേസു ജേട്ഠകനിട്ഠാ ദിസാസു വിചരിത്വാ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി ഭണ്ഡം ആഹരന്തി, മജ്ഝിമകാളോ ആഭതം വിക്കിണാതി. അഥേകസ്മിം സമയേ തേ ഉഭോപി ഭാതരോ ¶ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി നാനാഭണ്ഡം ഗഹേത്വാ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ സാവത്ഥിയാ ച ജേതവനസ്സ ച അന്തരേ സകടാനി മോചയിംസു. തേസു മഹാകാളോ സായന്ഹസമയേ മാലാഗന്ധാദിഹത്ഥേ സാവത്ഥിവാസിനോ അരിയസാവകേ ധമ്മസ്സവനായ ഗച്ഛന്തേ ദിസ്വാ ‘‘കുഹിം ഇമേ ഗച്ഛന്തീ’’തി പുച്ഛിത്വാ തമത്ഥം സുത്വാ ‘‘അഹമ്പി ഗമിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ കനിട്ഠം ആമന്തേത്വാ, ‘‘താത, തേസു സകടേസു അപ്പമത്തോ ഹോഹി, അഹം ധമ്മം സോതും ഗച്ഛാമീ’’തി വത്വാ ഗന്ത്വാ തഥാഗതം വന്ദിത്വാ പരിസപരിയന്തേ നിസീദി. സത്ഥാ തം ദിസ്വാ തസ്സ അജ്ഝാസയവസേന അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേന്തോ ദുക്ഖക്ഖന്ധസുത്താദിവസേന (മ. നി. ൧.൧൬൩ ആദയോ) അനേകപരിയായേന കാമാനം ആദീനവം ഓകാരം സംകിലേസഞ്ച കഥേസി. തം സുത്വാ മഹാകാളോ ‘‘സബ്ബം കിര പഹായ ഗന്തബ്ബം, പരലോകം ഗച്ഛന്തം നേവ ഭോഗാ, ന ഞാതകാ ച അനുഗച്ഛന്തി, കിം മേ ഘരാവാസേന പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ മഹാജനേ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പക്കന്തേ സത്ഥാരം പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ സത്ഥാരാ ‘‘നത്ഥി തേ കോചി അപലോകേതബ്ബോ’’തി വുത്തേ, ‘‘കനിട്ഠോ മേ, ഭന്തേ, അത്ഥീ’’തി വത്വാ തേന ഹി ‘‘അപലോകേഹി ന’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി വത്വാ ഗന്ത്വാ കനിട്ഠം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘താത, ഇമം സബ്ബം സാപതേയ്യം പടിപജ്ജാഹീ’’തി ആഹ. ‘‘തുമ്ഹേ ¶ പന കിം കരിസ്സഥ ഭാതികാ’’തി? ‘‘അഹം സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. സോ തം നാനപ്പകാരേഹി യാചിത്വാ നിവത്തേതും അസക്കോന്തോ ‘‘സാധു, സാമി, യഥാ അജ്ഝാസയം കരോഥാ’’തി ആഹ. മഹാകാളോ ഗന്ത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജി. ‘‘അഹം ഭാതികം ഗഹേത്വാവ ഉപ്പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ചൂളകാളോപി പബ്ബജി. അപരഭാഗേ മഹാകാളോ ഉപസമ്പദം ലഭിത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ സാസനേ ധുരാനി പുച്ഛിത്വാ സത്ഥാരാ ദ്വീസു ധുരേസു കഥിതേസു ‘‘അഹം, ഭന്തേ, മഹല്ലകകാലേ പബ്ബജിതത്താ ഗന്ഥധുരം പൂരേതും ന സക്ഖിസ്സാമി, വിപസ്സനാധുരം പന പൂരേസ്സാമീ’’തി യാവ അരഹത്താ കമ്മട്ഠാനം കഥാപേത്വാ സോസാനികധുതങ്ഗം സമാദായ പഠമയാമാതിക്കന്തേ സബ്ബേസു നിദ്ദം ഓക്കന്തേസു സുസാനം ഗന്ത്വാ പച്ചൂസകാലേ സബ്ബേസു അനുട്ഠിതേസുയേവ വിഹാരം ആഗച്ഛതി.

അഥേകാ ¶ സുസാനഗോപികാ കാലീ നാമ ഛവഡാഹികാ ഥേരസ്സ ഠിതട്ഠാനം നിസിന്നട്ഠാനം ചങ്കമിതട്ഠാനഞ്ച ദിസ്വാ ‘‘കോ നു ഖോ ഇധാഗച്ഛതി, പരിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമി ന’’ന്തി പരിഗ്ഗണ്ഹിതും അസക്കോന്തീ ഏകദിവസം സുസാനകുടികായമേവ ദീപം ജാലേത്വാ പുത്തധീതരോ ആദായ ഗന്ത്വാ ഏകമന്തേ നിലീയമാനാ മജ്ഝിമയാമേ ഥേരം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ, ‘‘അയ്യോ, നോ, ഭന്തേ, ഇമസ്മിം ഠാനേ വിഹരതീ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ, ഉപാസികേ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, സുസാനേ വിഹരന്തേഹി ¶ നാമ വത്തം ഉഗ്ഗണ്ഹിതും വട്ടതീ’’തി. ഥേരോ ‘‘കിം പന മയം തയാ കഥിതവത്തേ വത്തിസ്സാമാ’’തി അവത്വാ ‘‘കിം കാതും വട്ടതി ഉപാസികേ’’തി ആഹ. ‘‘ഭന്തേ, സോസാനികേഹി നാമ ¶ സുസാനേ വസനഭാവോ സുസാനഗോപകാനഞ്ച വിഹാരേ മഹാഥേരസ്സ ച ഗാമഭോജകസ്സ ച കഥേതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘ഥേരോ കിം കാരണാ’’തി? ‘‘കതകമ്മാ ചോരാ ധനസാമികേഹി പദാനുപദം അനുബദ്ധാ സുസാനേ ഭണ്ഡകം ഛഡ്ഡേത്വാ പലായന്തി, അഥ മനുസ്സാ സോസാനികാനം പരിപന്ഥം കരോന്തി, ഏതേസം പന കഥിതേ ‘മയം ഇമസ്സ ഭദ്ദന്തസ്സ ഏത്തകം നാമ കാലം ഏത്ഥ വസനഭാവം ജാനാമ, അചോരോ ഏസോ’തി ഉപദ്ദവം നിവാരേന്തി. തസ്മാ ഏതേസം കഥേതും വട്ടതീ’’തി.

‘‘ഥേരോ അഞ്ഞം കിം കാതബ്ബ’’ന്തി? ‘‘ഭന്തേ, സുസാനേ വസന്തേന നാമ അയ്യേന മച്ഛമംസതിലപിട്ഠതേലഗുളാദീനി വജ്ജേതബ്ബാനി, ദിവാ ന നിദ്ദായിതബ്ബം, കുസീതേന ന ഭവിതബ്ബം, ആരദ്ധവീരിയേന ഭവിതബ്ബം, അസഠേന അമായാവിനാ ഹുത്വാ കല്യാണജ്ഝാസയേന ഭവിതബ്ബം, സായം സബ്ബേസു സുത്തേസു വിഹാരതോ ആഗന്തബ്ബം, പച്ചൂസകാലേ സബ്ബേസു അനുട്ഠിതേസുയേവ വിഹാരം ഗന്തബ്ബം. സചേ, ഭന്തേ, അയ്യോ ഇമസ്മിം ഠാനേ ഏവം വിഹരന്തോ പബ്ബജിതകിച്ചം മത്ഥകം പാപേതും സക്ഖിസ്സതി, സചേ മതസരീരം ആനേത്വാ ഛഡ്ഡേന്തി, അഹം കമ്ബലകൂടാഗാരം ആരോപേത്വാ ഗന്ധമാലാദീഹി സക്കാരം കത്വാ സരീരകിച്ചം കരിസ്സാമി. നോ ചേ സക്ഖിസ്സതി, ചിതകം ആരോപേത്വാ അഗ്ഗിം ജാലേത്വാ സങ്കുനാ ആകഡ്ഢിത്വാ ബഹി ¶ ഖിപിത്വാ ഫരസുനാ കോട്ടേത്വാ ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം ഛിന്ദിത്വാ അഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിപിത്വാ ഝാപേസ്സാമീ’’തി ആഹ. അഥ നം ഥേരോ ‘‘സാധു ഭദ്ദേ, ഏകം പന രൂപാരമ്മണം ദിസ്വാ മയ്ഹം കഥേയ്യാസീ’’തി ആഹ. സാ ‘‘സാധൂ’’തി പച്ചസ്സോസി. ഥേരോ യഥാജ്ഝാസയേന സുസാനേ സമണധമ്മം കരോതി. ചൂളകാളത്ഥേരോ ¶ പന ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ ഘരാവാസം ചിന്തേതി, പുത്തദാരം അനുസ്സരതി. ‘‘ഭാതികോ മേ അതിഭാരിയം കമ്മം കരോതീ’’തി ചിന്തേതി.

അഥേകാ കുലധീതാ തംമുഹുത്തസമുട്ഠിതേന ബ്യാധിനാ സായന്ഹസമയേ അമിലാതാ അകിലന്താ കാലമകാസി. തമേനം ഞാതകാദയോ ദാരുതേലാദീഹി സദ്ധിം സായം സുസാനം നേത്വാ സുസാനഗോപികായ ‘‘ഇമം ഝാപേഹീ’’തി ഭതിം ദത്വാ നിയ്യാദേത്വാ പക്കമിംസു. സാ തസ്സാ പാരുതവത്ഥം അപനേത്വാ തംമുഹുത്തമതം പീണിതപീണിതം സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം ദിസ്വാ, ‘‘ഇമം അയ്യസ്സ ദസ്സേതും പതിരൂപം ആരമ്മണ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ഗന്ത്വാ ഥേരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഏവരൂപം നാമ ആരമ്മണം അത്ഥി, ഓലോകേഥ അയ്യാ’’തി ആഹ. ഥേരോ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ പാരുപനം നീഹരാപേത്വാ പാദതലതോ യാവ കേസഗ്ഗാ ഓലോകേത്വാ ‘‘അതിപീണിതമേതം ¶ രൂപം സുവണ്ണവണ്ണം അഗ്ഗിമ്ഹി നം പക്ഖിപിത്വാ മഹാജാലാഹി ഗഹിതമത്തകാലേ മയ്ഹം ആരോചേയ്യാസീ’’തി വത്വാ സകട്ഠാനമേവ ഗന്ത്വാ നിസീദി. സാ തഥാ കത്വാ ഥേരസ്സ ആരോചേസി. ഥേരോ ഗന്ത്വാ ഓലോകേസി. ജാലായ പഹടപഹടട്ഠാനം കബരഗാവിയാ വിയ സരീരവണ്ണം അഹോസി, പാദാ നമിത്വാ ഓലമ്ബിംസു, ഹത്ഥാ പടികുടിംസു, ഊരുനലാടം നിച്ചമ്മം അഹോസി ¶ . ഥേരോ ‘‘ഇദം സരീരം ഇദാനേവ ഓലോകേന്താനം അപരിയന്തകരം ഹുത്വാ ഇദാനേവ ഖയം പത്തം വയം പത്ത’’ന്തി രത്തിട്ഠാനം ഗന്ത്വാ നിസീദിത്വാ ഖയവയം സമ്പസ്സമാനോ –

‘‘അനിച്ചാ വത സങ്ഖാരാ, ഉപ്പാദവയധമ്മിനോ;

ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝന്തി, തേസം വൂപസമോ സുഖോ’’തി. (ദീ. നി. ൨.൨൨൧, ൨൭൨; സം. നി. ൧.൧൮൬; ൨.൧൪൩; ജാ. ൧.൧.൯൫) –

ഗാഥം വത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി.

തസ്മിം അരഹത്തം പത്തേ സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ചാരികം ചരമാനോ സേതബ്യം ഗന്ത്വാ സിംസപാവനം പാവിസി. ചൂളകാളസ്സ ഭരിയായോ ‘‘സത്ഥാ കിര അനുപ്പത്തോ സിംസപാവന’’ന്തി സുത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം സാമികം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി പേസേത്വാ സത്ഥാരം നിമന്താപേസും. ബുദ്ധാനം പന അപരിചിണ്ണട്ഠാനേ ആസനപഞ്ഞത്തിം ആചിക്ഖന്തേന ഏകേന ഭിക്ഖുനാ പഠമതരം ഗന്തും വട്ടതി. ബുദ്ധാനഞ്ഹി മജ്ഝിമട്ഠാനേ ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ തസ്സ ദക്ഖിണതോ ¶ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ, വാമതോ ¶ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ, തതോ പട്ഠായ ഉഭോസു പസ്സേസു ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആസനം പഞ്ഞാപേതബ്ബം ഹോതി. തസ്മാ മഹാകാളത്ഥേരോ ചീവരപാരുപനട്ഠാനേ ഠത്വാ, ‘‘ചൂളകാള, ത്വം പുരതോ ഗന്ത്വാ ആസനപഞ്ഞത്തിം ആചിക്ഖാ’’തി ചൂളകാളം പേസേസി. തസ്സ ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ ഗേഹജനാ തേന സദ്ധിം പരിഹാസം കരോന്താ നീചാസനാനി സങ്ഘത്ഥേരസ്സ കോടിയം അത്ഥരന്തി, ഉച്ചാസനാനി സങ്ഘനവകസ്സ കോടിയം. ഇതരോ ‘‘മാ ഏവം കരോഥ, നീചാസനാനി ഉപരി മാ പഞ്ഞാപേഥ, ഉച്ചാസനാനി ഉപരി പഞ്ഞാപേഥ, നീചാസനാനി ഹേട്ഠാ’’തി ആഹ. ഇത്ഥിയോ തസ്സ വചനം അസുണന്തിയോ വിയ ‘‘ത്വം കിം കരോന്തോ വിചരസി, കിം തവ ആസനാനി പഞ്ഞാപേതും ന വട്ടതി, ത്വം കം ആപുച്ഛിത്വാ പബ്ബജിതോ, കേന പബ്ബജിതോസി, കസ്മാ ഇധാഗതോസീ’’തി വത്വാ നിവാസനപാരുപനം അച്ഛിന്ദിത്വാ സേതകാനി നിവാസേത്വാ സീസേ ച മാലാചുമ്ബുടകം ഠപേത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ സത്ഥാരം ആനേഹി, മയം ആസനാനി പഞ്ഞാപേസ്സാമാ’’തി പഹിണിംസു. ന ചിരം ഭിക്ഖുഭാവേ ഠത്വാ അവസ്സികോവ ഉപ്പബ്ബജിതത്താ ലജ്ജിതും ന ജാനാതി, തസ്മാ സോ തേന ആകപ്പേന നിരാസങ്കോവ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ആദായ ആഗതോ. ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പന ഭത്തകിച്ചാവസാനേ മഹാകാളസ്സ ഭരിയായോ ‘‘ഇമാഹി അത്തനോ സാമികോ ഗഹിതോ, മയമ്പി അമ്ഹാകം സാമികം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി ¶ ചിന്തേത്വാ പുനദിവസേ സത്ഥാരം നിമന്തയിംസു. തദാ പന ആസനപഞ്ഞാപനത്ഥം അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു അഗമാസി. താ തസ്മിം ഖണേ ഓകാസം അലഭിത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിസീദാപേത്വാ ഭിക്ഖം അദംസു. ചൂളകാളസ്സ പന ദ്വേ ഭരിയായോ, മജ്ഝിമകാളസ്സ ¶ ചതസ്സോ, മഹാകാളസ്സ പന അട്ഠ. ഭിക്ഖൂപി ഭത്തകിച്ചം കാതുകാമാ നിസീദിത്വാ ഭത്തകിച്ചമകംസു, ബഹി ഗന്തുകാമാ ഉട്ഠായ അഗമംസു. സത്ഥാ പന നിസീദിത്വാ ഭത്തകിച്ചം കരി. തസ്സ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ താ ഇത്ഥിയോ, ‘‘ഭന്തേ, മഹാകാളോ അമ്ഹാകം അനുമോദനം കത്വാ ആഗച്ഛിസ്സതി, തുമ്ഹേ പുരതോ ഗച്ഛഥാ’’തി വദിംസു. സത്ഥാ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ പുരതോ അഗമാസി. ഗാമദ്വാരം പത്വാ ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝായിംസു ‘‘കിം നാമേതം സത്ഥാരാ കതം, ഞത്വാ നു ഖോ കതം, ഉദാഹു അജാനിത്വാ. ഹിയ്യോ ചൂളകാളസ്സ പുരതോ ഗതത്താ പബ്ബജ്ജന്തരായോ ജാതോ, അജ്ജ അഞ്ഞസ്സ പുരതോ ഗതത്താ അന്തരായോ നാഹോസി. ഇദാനി മഹാകാളം ഠപേത്വാ ആഗതോ, സീലവാ ഖോ പന ഭിക്ഖു ആചാരസമ്പന്നോ, കരിസ്സതി നു ഖോ തസ്സ പബ്ബജ്ജന്തരായ’’ന്തി. സത്ഥാ തേസം വചനം സുത്വാ നിവത്തിത്വാ ഠിതോ ‘‘കിം കഥേഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി പുച്ഛി ¶ . തേ തമത്ഥം ആരോചേസും. ‘‘കിം പന തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, ചൂളകാളം വിയ മഹാകാളം സല്ലക്ഖേഥാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’. തസ്സ ഹി ദ്വേ പജാപതിയോ, ഇമസ്സ അട്ഠ. ‘‘അട്ഠഹി പരിക്ഖിപിത്വാ ഗഹിതോ കിം കരിസ്സതി, ഭന്തേ’’തി? സത്ഥാ ‘‘മാ, ഭിക്ഖവേ, ഏവം അവചുത്ഥ, ചൂളകാളോ ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ സുഭാരമ്മണബഹുലോ വിഹരതി, പപാതേ ഠിതോ ദുബ്ബലരുക്ഖസദിസോ. മയ്ഹം പന പുത്തോ മഹാകാളോ ¶ അസുഭാനുപസ്സീ വിഹരതി, ഘനസേലപബ്ബതോ വിയ അചലോ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘സുഭാനുപസ്സിം വിഹരന്തം, ഇന്ദ്രിയേസു അസംവുതം;

ഭോജനമ്ഹി ചാമത്തഞ്ഞും, കുസീതം ഹീനവീരിയം;

തം വേ പസഹതി മാരോ, വാതോ രുക്ഖംവ ദുബ്ബലം.

‘‘അസുഭാനുപസ്സിം വിഹരന്തം, ഇന്ദ്രിയേസു സുസംവുതം;

ഭോജനമ്ഹി ച മത്തഞ്ഞും, സദ്ധം ആരദ്ധവീരിയം;

തം വേ നപ്പസഹതീ മാരോ, വാതോ സേലംവ പബ്ബത’’ന്തി.

തത്ഥ സുഭാനുപസ്സിം വിഹരന്തന്തി സുതം അനുപസ്സന്തം, ഇട്ഠാരമ്മണേ മാനസം വിസ്സജ്ജേത്വാ വിഹരന്തന്തി അത്ഥോ. യോ ഹി പുഗ്ഗലോ നിമിത്തഗ്ഗാഹം അനുബ്യഞ്ജനഗ്ഗാഹം ഗണ്ഹന്തോ ‘‘നഖാ സോഭനാ’’തി ഗണ്ഹാതി, ‘‘അങ്ഗുലിയോ സോഭനാ’’തി ഗണ്ഹാതി, ‘‘ഹത്ഥപാദാ, ജങ്ഘാ, ഊരു, കടി, ഉദരം, ഥനാ, ഗീവാ, ഓട്ഠാ, ദന്താ, മുഖം, നാസാ, അക്ഖീനി, കണ്ണാ, ഭമുകാ, നലാടം, കേസാ, സോഭനാ’’തി ഗണ്ഹാതി, ‘‘കേസാ, ലോമാ, നഖാ, ദന്താ, തചോ, സോഭനാ’’തി ¶ ഗണ്ഹാതി, വണ്ണോ സുഭോ, സണ്ഠാനം സുഭന്തി, അയം സുഭാനുപസ്സീ നാമ. ഏവം തം സുഭാനുപസ്സിം വിഹരന്തം. ഇന്ദ്രിയേസൂതി ¶ ചക്ഖാദീസു ഛസു ഇന്ദ്രിയേസു. അസംവുതന്തി ചക്ഖുദ്വാരാദീനി അരക്ഖന്തം. പരിയേസനമത്താ പടിഗ്ഗഹണമത്താ പരിഭോഗമത്താതി ഇമിസ്സാ മത്തായ അജാനനതോ ഭോജനമ്ഹി ചാമത്തഞ്ഞും. അപിച പച്ചവേക്ഖണമത്താ വിസ്സജ്ജനമത്താതി ഇമിസ്സാപി മത്തായ അജാനനതോ അമത്തഞ്ഞും, ഇദം ഭോജനം ധമ്മികം, ഇദം അധമ്മികന്തിപി അജാനന്തം. കാമച്ഛന്ദബ്യാപാദവിഹിംസാവിതക്കവസിതായ കുസീതം. ഹീനവീരിയന്തി നിബ്ബീരിയം ചതൂസു ഇരിയാപഥേസു വീരിയകരണരഹിതം. പസഹതീതി അഭിഭവതി അജ്ഝോത്ഥരതി. വാതോ രുക്ഖംവ ദുബ്ബലന്തി ബലവവാതോ ഛിന്നപപാതേ ജാതം ദുബ്ബലരുക്ഖം വിയ. യഥാ ഹി സോ വാതോ തസ്സ ദുബ്ബലരുക്ഖസ്സ പുപ്ഫഫലപല്ലവാദീനിപി പാതേതി, ഖുദ്ദകസാഖാപി ഭഞ്ജതി, മഹാസാഖാപി ¶ ഭഞ്ജതി, സമൂലകമ്പി തം രുക്ഖം ഉപ്പാടേത്വാ ഉദ്ധംമൂലം അധോസാഖം കത്വാ ഗച്ഛതി, ഏവമേവ ഏവരൂപം പുഗ്ഗലം അന്തോ ഉപ്പന്നോ കിലേസമാരോ പസഹതി, ബലവവാതോ ദുബ്ബലരുക്ഖസ്സ ¶ പുപ്ഫഫലപല്ലവാദിപാതനം വിയ ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാപത്തിആപജ്ജനമ്പി കരോതി, ഖുദ്ദകസാഖാഭഞ്ജനം വിയ നിസ്സഗ്ഗിയാദിആപത്തിആപജ്ജനമ്പി കരോതി, മഹാസാഖാഭഞ്ജനം വിയ തേരസസങ്ഘാദിസേസാപത്തിആപജ്ജനമ്പി കരോതി, ഉപ്പാടേത്വാ ഉദ്ധം, മൂലകം ഹേട്ഠാസാഖം കത്വാ പാതനം വിയ പാരാജികാപത്തിആപജ്ജനമ്പി കരോതി, സ്വാക്ഖാതസാസനാ നീഹരിത്വാ കതിപാഹേനേവ ഗിഹിഭാവം പാപേതീതി ഏവം ഏവരൂപം പുഗ്ഗലം കിലേസമാരോ അത്തനോ വസേ വത്തേതീതി അത്ഥോ.

അസുഭാനുപസ്സിന്തി ദസസു അസുഭേസു അഞ്ഞതരം അസുഭം പസ്സന്തം പടികൂലമനസികാരേ യുത്തം കേസേ അസുഭതോ പസ്സന്തം ലോമേ നഖേ ദന്തേ തചം വണ്ണം സണ്ഠാനം അസുഭതോ പസ്സന്തം. ഇന്ദ്രിയേസൂതി ഛസു ഇന്ദ്രിയേസു. സുസംവുതന്തി നിമിത്താദിഗ്ഗാഹരഹിതം പിഹിതദ്വാരം. അമത്തഞ്ഞുതാപടിക്ഖേപേന ഭോജനമ്ഹി ച മത്തഞ്ഞും. സദ്ധന്തി കമ്മസ്സ ചേവ ഫലസ്സ ച സദ്ദഹനലക്ഖണായ ലോകികായ സദ്ധായ ചേവ തീസു വത്ഥൂസു അവേച്ചപ്പസാദസങ്ഖാതായ ലോകുത്തരസദ്ധായ ച സമന്നാഗതം. ആരദ്ധവീരിയന്തി പഗ്ഗഹിതവീരിയം പരിപുണ്ണവീരിയം. തം വേതി ഏവരൂപം തം പുഗ്ഗലം യഥാ ദുബ്ബലവാതോ സണികം പഹരന്തോ ഏകഗ്ഘനം സേലം ചാലേതും ന സക്കോതി, തഥാ ¶ അബ്ഭന്തരേ ഉപ്പജ്ജമാനോപി ദുബ്ബലകിലേസമാരോ നപ്പസഹതി, ഖോഭേതും വാ ചാലേതും വാ ന സക്കോതീതി അത്ഥോ.

താപി ഖോ തസ്സ പുരാണദുതിയികായോ ഥേരം പരിവാരേത്വാ ‘‘ത്വം കം ആപുച്ഛിത്വാ പബ്ബജിതോ, ഇദാനി ഗിഹീ ഭവിസ്സസി ന ഭവിസ്സസീ’’തിആദീനി വത്വാ കാസാവം നീഹരിതുകാമാ അഹേസും. ഥേരോ താസം ആകാരം സല്ലക്ഖേത്വാ നിസിന്നാസനാ വുട്ഠായ ഇദ്ധിയാ ഉപ്പത്തിത്വാ കൂടാഗാരകണ്ണികം ദ്വിധാ ഭിന്ദിത്വാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ സത്ഥരി ഗാഥാ പരിയോസാപേന്തേയേവ സത്ഥു സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം അഭിത്ഥവന്തോ ആകാസതോ ഓതരിത്വാ തഥാഗതസ്സ പാദേ വന്ദി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ സമ്പത്തഭിക്ഖൂ സോതാപത്തിഫലാദീസു പതിട്ഠഹിംസൂതി.

അനിക്കസാവോതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ രാജഗഹേ ദേവദത്തസ്സ കാസാവലാഭം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ പഞ്ചസതേ പഞ്ചസതേ അത്തനോ അത്തനോ പരിവാരേ ആദായ സത്ഥാരം ആപുച്ഛിത്വാ വന്ദിത്വാ ജേതവനതോ രാജഗഹം അഗമംസു. രാജഗഹവാസിനോ ദ്വേപി തയോപി ബഹൂപി ഏകതോ ഹുത്വാ ആഗന്തുകദാനം അദംസു. അഥേകദിവസം ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ അനുമോദനം കരോന്തോ ¶ ‘‘ഉപാസകാ ഏകോ സയം ദാനം ദേതി, പരം ന സമാദപേതി, സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ ഭോഗസമ്പദം ലഭതി, നോ പരിവാരസമ്പദം. ഏകോ സയം ന ദേതി, പരം സമാദപേതി, സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ പരിവാരസമ്പദം ലഭതി, നോ ഭോഗസമ്പദം. ഏകോ സയമ്പി ന ദേതി, പരമ്പി ന സമാദപേതി, സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ കഞ്ജികമത്തമ്പി കുച്ഛിപൂരം ന ലഭതി, അനാഥോ ഹോതി നിപ്പച്ചയോ. ഏകോ സയമ്പി ദേതി, പരമ്പി സമാദപേതി, സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ അത്തഭാവസതേപി അത്തഭാവസഹസ്സേപി അത്തഭാവസതസഹസ്സേപി ഭോഗസമ്പദഞ്ചേവ പരിവാരസമ്പദഞ്ച ലഭതീ’’തി ഏവം ധമ്മം ദേസേസി.

തമേകോ പണ്ഡിതപുരിസോ ധമ്മം സുത്വാ ‘‘അച്ഛരിയാ വത ഭോ, അബ്ഭുതാ വത ഭോ ധമ്മദേസനാ, സുകാരണം കഥിതം, മയാ ഇമാസം ദ്വിന്നം സമ്പത്തീനം നിപ്ഫാദകം കമ്മം കാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ – ‘‘ഭന്തേ, സ്വേ മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി ഥേരം നിമന്തേസി. ‘‘കിത്തകേഹി തേ ഭിക്ഖൂഹി അത്ഥോ ഉപാസകാ’’തി. ‘‘കിത്തകാ പന വോ, ഭന്തേ, പരിവാരാ’’തി? ‘‘സഹസ്സമത്താ ഉപാസകാ’’തി. ‘‘സബ്ബേഹി സദ്ധിംയേവ സ്വേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഥേരോ അധിവാസേസി’’. ഉപാസകോ നഗരവീഥിയം ചരന്തോ – ‘‘അമ്മാ, താതാ, മയാ ഭിക്ഖുസഹസ്സം നിമന്തിതം, തുമ്ഹേ കിത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖം ദാതും സക്ഖിസ്സഥ, തുമ്ഹേ കിത്തകാന’’ന്തി സമാദപേസി. മനുസ്സാ അത്തനോ അത്തനോ പഹോനകനിയാമേന ¶ – ‘‘മയം ദസന്നം ദസ്സാമ, മയം വീസതിയാ, മയം സതസ്സാ’’തി ആഹംസു. ഉപാസകോ – ‘‘തേന ഹി ഏകസ്മിം ഠാനേ സമാഗമം കത്വാ ഏകതോവ പരിവിസിസ്സാമ ¶ , സബ്ബേ തിലതണ്ഡുലസപ്പിമധുഫാണിതാദീനി സമാഹരഥാ’’തി ഏകസ്മിം ഠാനേ സമാഹരാപേസി.

അഥസ്സ ¶ ഏകോ കുടുമ്ബികോ സതസഹസ്സഗ്ഘനികം ഗന്ധകാസാവവത്ഥം ദത്വാ – ‘‘സചേ തേ ദാനവത്തം നപ്പഹോതി, ഇദം വിസ്സജ്ജേത്വാ യം ഊനം, തം പൂരേയ്യാസി. സചേ പഹോതി, യസ്സിച്ഛസി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദദേയ്യാസീ’’തി ആഹ. തദാ തസ്സ സബ്ബം ദാനവത്തം പഹോസി, കിഞ്ചി ഊനം നാമ നാഹോസി. സോ മനുസ്സേ പുച്ഛി – ‘‘ഇദം, അയ്യാ, കാസാവം ഏകേന കുടുമ്ബികേന ഏവം നാമ വത്വാ ദിന്നം അതിരേകം ജാതം, കസ്സ നം ദേമാ’’തി. ഏകച്ചേ ‘‘സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സാ’’തി ആഹംസു. ഏകച്ചേ ‘‘ഥേരോ സസ്സപാകസമയേ ആഗന്ത്വാ ഗമനസീലോ, ദേവദത്തോ അമ്ഹാകം മങ്ഗലാമങ്ഗലേസു സഹായോ ഉദകമണികോ വിയ നിച്ചം പതിട്ഠിതോ, തസ്സ തം ദേമാ’’തി ആഹംസു. സമ്ബഹുലികായ കഥായപി ‘‘ദേവദത്തസ്സ ദാതബ്ബ’’ന്തി വത്താരോ ബഹുതരാ അഹേസും, അഥ നം ദേവദത്തസ്സ അദംസു. സോ തം ഛിന്ദിത്വാ സിബ്ബിത്വാ രജിത്വാ നിവാസേത്വാ പാരുപിത്വാ വിചരതി. തം ദിസ്വാ മനുസ്സാ ‘‘നയിദം ദേവദത്തസ്സ അനുച്ഛവികം, സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ അനുച്ഛവികം. ദേവദത്തോ അത്തനോ അനനുച്ഛവികം നിവാസേത്വാ പാരുപിത്വാ വിചരതീ’’തി വദിംസു. അഥേകോ ¶ ദിസാവാസികോ ഭിക്ഖു രാജഗഹാ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ കതപടിസന്ഥാരോ സത്ഥാരാ ദ്വിന്നം അഗ്ഗസാവകാനം ഫാസുവിഹാരം പുച്ഛിതോ ആദിതോ പട്ഠായ സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേസി. സത്ഥാ ‘‘ന ഖോ ഭിക്ഖു ഇദാനേവേസോ അത്തനോ അനനുച്ഛവികം വത്ഥം ധാരേതി, പുബ്ബേപി ധാരേസിയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബാരാണസിവാസീ ഏകോ ഹത്ഥിമാരകോ ഹത്ഥിം മാരേത്വാ മാരേത്വാ ദന്തേ ച നഖേ ച അന്താനി ച ഘനമംസഞ്ച ആഹരിത്വാ വിക്കിണന്തോ ജീവിതം കപ്പേതി. അഥേകസ്മിം അരഞ്ഞേ അനേകസഹസ്സാ ഹത്ഥിനോ ഗോചരം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്താ പച്ചേകബുദ്ധേ ദിസ്വാ തതോ പട്ഠായ ഗച്ഛമാനാ ഗമനാഗമനകാലേ ജണ്ണുകേഹി നിപതിത്വാ വന്ദിത്വാ പക്കമന്തി. ഏകദിവസഞ്ഹി ഹത്ഥിമാരകോ തം കിരിയം ദിസ്വാ – ‘‘അഹം ഇമേ കിച്ഛേന മാരേമി, ഇമേ ച ഗമനാഗമനകാലേ പച്ചേകബുദ്ധേ വന്ദന്തി, കിം നു ഖോ ദിസ്വാ വന്ദന്തീ’’തി ചിന്തേന്തോ – ‘‘കാസാവ’’ന്തി സല്ലക്ഖേത്വാ, ‘‘മയാപി ഇദാനി കാസാവം ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏകസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ജാതസ്സരം ഓരുയ്ഹ ന്ഹായന്തസ്സ തീരേ ഠപിതേസു കാസാവേസു ചീവരം ഥേനേത്വാ ¶ തേസം ഹത്ഥീനം ഗമനാഗമനമഗ്ഗേ സത്തിം ഗഹേത്വാ സസീസം പാരുപിത്വാ നിസീദതി. ഹത്ഥിനോ തം ദിസ്വാ – ‘‘പച്ചേകബുദ്ധോ’’തി സഞ്ഞായ വന്ദിത്വാ പക്കമന്തി. സോ തേസം സബ്ബപച്ഛതോ ഗച്ഛന്തം സത്തിയാ പഹരിത്വാ മാരേത്വാ ദന്താദീനി ഗഹേത്വാ സേസം ഭൂമിയം ¶ നിഖണിത്വാ ഗച്ഛതി. അപരഭാഗേ ബോധിസത്തോ ¶ ഹത്ഥിയോനിയം പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ ഹത്ഥിജേട്ഠകോ യൂഥപതി അഹോസി. തദാപി സോ തഥേവ കരോതി. മഹാപുരിസോ അത്തനോ പരിസായ പരിഹാനിം ഞത്വാ, ‘‘കുഹിം ഇമേ ഹത്ഥീ ഗതാ, മന്ദാ ജാതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ന ജാനാമ, സാമീ’’തി വുത്തേ, ‘‘കുഹിഞ്ചി ഗച്ഛന്താ മം അനാപുച്ഛിത്വാ ന ഗമിസ്സന്തി, പരിപന്ഥേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ, ‘‘ഏകസ്മിം ഠാനേ കാസാവം പാരുപിത്വാ നിസിന്നസ്സ സന്തികാ പരിപന്ഥേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി പരിസങ്കിത്വാ, ‘‘തം പരിഗ്ഗണ്ഹിതും വട്ടതീ’’തി സബ്ബേ ഹത്ഥീ പുരതോ പേസേത്വാ സയം പച്ഛതോ വിലമ്ബമാനോ ആഗച്ഛതി. സോ സേസഹത്ഥീസു വന്ദിത്വാ ഗതേസു മഹാപുരിസം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ചീവരം സംഹരിത്വാ സത്തിം വിസ്സജ്ജി. മഹാപുരിസോ സതിം ഉപ്പട്ഠപേത്വാ ആഗച്ഛന്തോ പച്ഛതോ പടിക്കമിത്വാ സത്തിം വിവജ്ജേസി. അഥ നം ‘‘ഇമിനാ ഇമേ ഹത്ഥീ നാസിതാ’’തി ഗണ്ഹിതും പക്ഖന്ദി. ഇതരോ ഏകം രുക്ഖം പുരതോ കത്വാ നിലീയി. അഥ ‘‘നം രുക്ഖേന സദ്ധിം സോണ്ഡായ പരിക്ഖിപിത്വാ ഗഹേത്വാ ഭൂമിയം പോഥേസ്സാമീ’’തി തേന നീഹരിത്വാ ദസ്സിതം കാസാവം ദിസ്വാ – ‘‘സചാഹം ഇമസ്മിം ദുബ്ഭിസ്സാമി, അനേകസഹസ്സേസു മേ ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധഖീണാസവേസു ലജ്ജാ നാമ ഭിന്നാ ഭവിസ്സതീ’’തി അധിവാസേത്വാ – ‘‘തയാ മേ ഏത്തകാ ഞാതകാ നാസിതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, സാമീ’’തി. ‘‘കസ്മാ ഏവം ഭാരിയകമ്മമകാസി, അത്തനോ അനനുച്ഛവികം വീതരാഗാനം അനുച്ഛവികം വത്ഥം പരിദഹിത്വാ ഏവരൂപം കമ്മം കരോന്തേന ഭാരിയം തയാ കത’’ന്തി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ ഉത്തരിപി നം നിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ‘‘അനിക്കസാവോ ¶ കാസാവം…പേ… സ വേ കാസാവമരഹതീ’’തി ഗാഥം വത്വാ – ‘‘അയുത്തം തേ കത’’ന്തി വത്വാ തം വിസ്സജ്ജേസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ, ‘‘തദാ ഹത്ഥിമാരകോ ദേവദത്തോ അഹോസി, തസ്സ നിഗ്ഗാഹകോ ഹത്ഥിനാഗോ അഹമേവാ’’തി ജാതകം സമോധാനേത്വാ, ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ദേവദത്തോ അത്തനോ അനനുച്ഛവികം വത്ഥം ധാരേസിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘അനിക്കസാവോ ¶ കാസാവം, യോ വത്ഥം പരിദഹിസ്സതി;

അപേതോ ദമസച്ചേന, ന സോ കാസാവമരഹതി.

‘‘യോ ച വന്തകസാവസ്സ, സീലേസു സുസമാഹിതോ;

ഉപേതോ ദമസച്ചേന, സ വേ കാസാവമരഹതീ’’തി.

ഛദ്ദന്തജാതകേനാപി (ജാ. ൧.൧൬.൧൨൨-൧൨൩) ച അയമത്ഥോ ദീപേതബ്ബോ.

തത്ഥ ¶ അനിക്കസാവോതി രാഗാദീഹി കസാവേഹി സകസാവോ. പരിദഹിസ്സതീതി നിവാസനപാരുപനഅത്ഥരണവസേന പരിഭുഞ്ജിസ്സതി. പരിധസ്സതീതിപി പാഠോ. അപേതോ ദമസച്ചേനാതി ഇന്ദ്രിയദമേന ചേവ പരമത്ഥസച്ചപക്ഖികേന വചീസച്ചേന ച അപേതോ, വിയുത്തോ പരിച്ചത്ഥോതി അത്ഥോ. ന സോതി സോ ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ കാസാവം പരിദഹിതും നാരഹതി. വന്തകസാവസ്സാതി ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി വന്തകസാവോ ഛഡ്ഡിതകസാവോ പഹീനകസാവോ അസ്സ. സീലേസൂതി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേസു. സുസമാഹിതോതി സുട്ഠു സമാഹിതോ സുട്ഠിതോ. ഉപേതോതി ഇന്ദ്രിയദമേന ചേവ വുത്തപ്പകാരേന ച സച്ചേന ഉപഗതോ. സ വേതി സോ ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ തം ഗന്ധകാസാവവത്ഥം അരഹതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ സോ ദിസാവാസികോ ഭിക്ഖു സോതാപന്നോ അഹോസി, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു. ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ അഹോസീതി.

അസാരേ സാരമതിനോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ അഗ്ഗസാവകേഹി നിവേദിതം സഞ്ചയസ്സ അനാഗമനം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തത്രായം അനുപുബ്ബികഥാ – അമ്ഹാകഞ്ഹി സത്ഥാ ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ചതുന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ അമരവതിയാ നാമ നഗരേ സുമേധോ നാമ ബ്രാഹ്മണകുമാരോ ഹുത്വാ സബ്ബസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം പത്വാ മാതാപിതൂനം ¶ അച്ചയേന അനേകകോടിസങ്ഖ്യം ധനം പരിച്ചജിത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തേ വസന്തോ ഝാനാഭിഞ്ഞാ നിബ്ബത്തേത്വാ ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ ദീപങ്കരദസബലസ്സ സുദസ്സനവിഹാരതോ രമ്മവതീനഗരം പവിസനത്ഥായ മഗ്ഗം സോധയമാനം ജനം ദിസ്വാ സയമ്പി ഏകം പദേസം ഗഹേത്വാ മഗ്ഗം സോധേതി. തസ്മിം അസോധിതേയേവ ആഗതസ്സ സത്ഥുനോ അത്താനം സേതും കത്വാ കലലേ അജിനചമ്മം അത്ഥരിത്വാ ‘‘സത്ഥാ സസാവകസങ്ഘോ കലലം അനക്കമിത്വാ മം അക്കമന്തോ ഗച്ഛതൂ’’തി നിപന്നോ. സത്ഥാരാ തം ദിസ്വാവ ‘‘ബുദ്ധങ്കുരോ ഏസ, അനാഗതേ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ചതുന്നം ¶ അസങ്ഖ്യേയ്യാനം പരിയോസാനേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകതോ. തസ്സ സത്ഥുനോ അപരഭാഗേ ‘‘കോണ്ഡഞ്ഞോ മങ്ഗലോ സുമനോ രേവതോ സോഭിതോ അനോമദസ്സീ പദുമോ നാരദോ പദുമുത്തരോ സുമേധോ സുജാതോ പിയദസ്സീ അത്ഥദസ്സീ ധമ്മദസ്സീ സിദ്ധത്ഥോ തിസ്സോ ഫുസ്സോ വിപസ്സീ സിഖീ വേസ്സഭൂ കകുസന്ധോ കോണാഗമനോ കസ്സപോ’’തി ലോകം ഓഭാസേത്വാ ഉപ്പന്നാനം ഇമേസമ്പി തേവീസതിയാ ¶ ബുദ്ധാനം സന്തികേ ലദ്ധബ്യാകരണോ, ‘‘ദസ പാരമിയോ, ദസ ഉപപാരമിയോ, ദസ പരമത്ഥപാരമിയോ’’തി സമത്തിംസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ വേസ്സന്തരത്തഭാവേ ഠിതോ പഥവികമ്പനാനി മഹാദാനാനി ദത്വാ പുത്തദാരം പരിച്ചജിത്വാ ആയുപരിയോസാനേ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തിത്വാ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ ദസ സഹസ്സചക്കവാളദേവതാഹി സന്നിപതിത്വാ –

‘‘കാലോ ദേവ മഹാവീര, ഉപ്പജ്ജ മാതുകുച്ഛിയം;

സദേവകം താരയന്തോ, ബുജ്ഝസ്സു അമതം പദ’’ന്തി. (ബു. വം. ൧.൬൭) –

‘‘കാലം ദേസഞ്ച ദീപഞ്ച, കുലം മാതരമേവ ച;

ഇമേ പഞ്ച വിലോകേത്വാ, ഉപ്പജ്ജതി മഹായസോ’’തി. –

പഞ്ച മഹാവിലോകനാനി വിലോകേത്വാ തതോ ചുതോ സക്യരാജകുലേ പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ ദസമാസച്ചയേന മാതുകുച്ഛിതോ വിജായി. സോളസവസ്സകാലേ തത്ഥ മഹാസമ്പത്തിയാ പരിഹരിയമാനോ അനുക്കമേന ഭദ്രയോബ്ബനം പത്വാ തിണ്ണം ഉതൂനം അനുച്ഛവികേസു തീസു പാസാദേസു ദേവലോകസിരിം ¶ വിയ രജ്ജസിരിം അനുഭവന്തോ ഉയ്യാനകീളായ ഗമനസമയേ അനുക്കമേന ജിണ്ണബ്യാധിമതസങ്ഖാതേ തയോ ¶ ദേവദൂതേ ദിസ്വാ സഞ്ജാതസംവേഗോ നിവത്തിത്വാ ചതുത്ഥവാരേ പബ്ബജിതം ദിസ്വാ, ‘‘സാധു പബ്ബജ്ജാ’’തി പബ്ബജ്ജായ രുചിം ഉപ്പാദേത്വാ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ദിവസം ഖേപേത്വാ മങ്ഗലപോക്ഖരണീതീരേ നിസിന്നോ കപ്പകവേസം ഗഹേത്വാ ആഗതേന വിസ്സകമ്മേന ദേവപുത്തേന അലങ്കതപടിയത്തോ രാഹുലകുമാരസ്സ ജാതസാസനം സുത്വാ പുത്തസിനേഹസ്സ ബലവഭാവം ഞത്വാ, ‘‘യാവ ഇദം ബന്ധനം ന വഡ്ഢതി, താവദേവ നം ഛിന്ദിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ സായം നഗരം പവിസന്തോ –

‘‘നിബ്ബുതാ നൂന സാ മാതാ, നിബ്ബുതോ നൂന സോ പിതാ;

നിബ്ബുതാ നൂന സാ നാരീ, യസ്സായം ഈദിസോ പതീ’’തി. –

കിസാഗോതമിയാ നാമ പിതുച്ഛാധീതായ ഭാസിതം ഇമം ഗാഥം സുത്വാ, ‘‘അഹം ഇമായ നിബ്ബുതപദം സാവിതോ’’തി മുത്താഹാരം ഓമുഞ്ചിത്വാ തസ്സാ പേസേത്വാ അത്തനോ ഭവനം പവിസിത്വാ സിരിസയനേ നിസിന്നോ നിദ്ദോപഗതാനം നാടകിത്ഥീനം വിപ്പകാരം ദിസ്വാ നിബ്ബിന്നഹദയോ ഛന്നം ഉട്ഠാപേത്വാ കണ്ഡകം ആഹരാപേത്വാ തം ആരുയ്ഹ ഛന്നസഹായോ ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാഹി പരിവുതോ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ ¶ അനോമാനദീതീരേ പബ്ബജിത്വാ അനുക്കമേന രാജഗഹം ഗന്ത്വാ തത്ഥ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പണ്ഡവപബ്ബതപബ്ഭാരേ നിസിന്നോ മഗധരഞ്ഞാ രജ്ജേന നിമന്തിയമാനോ തം പടിക്ഖിപിത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്വാ അത്തനോ വിജിതം ആഗമനത്ഥായ തേന ഗഹിതപടിഞ്ഞോ ആളാരഞ്ച ഉദകഞ്ച ഉപസങ്കമിത്വാ തേസം സന്തികേ അധിഗതവിസേസം അനലങ്കരിത്വാ ഛബ്ബസ്സാനി മഹാപധാനം പദഹിത്വാ വിസാഖപുണ്ണമദിവസേ ¶ പാതോവ സുജാതായ ദിന്നപായസം പരിഭുഞ്ജിത്വാ നേരഞ്ജരായ നദിയാ സുവണ്ണപാതിം പവാഹേത്വാ നേരഞ്ജരായ നദിയാ തീരേ മഹാവനസണ്ഡേ നാനാസമാപത്തീഹി ദിവസഭാഗം വീതിനാമേത്വാ സായന്ഹസമയേ സോത്തിയേന ദിന്നം തിണം ഗഹേത്വാ കാളേന നാഗരാജേന അഭിത്ഥുതഗുണോ ബോധിമണ്ഡം ആരുയ്ഹ തിണാനി സന്ഥരിത്വാ ‘‘ന താവിമം പല്ലങ്കം ഭിന്ദിസ്സാമി, യാവ മേ അനുപാദായ ¶ ആസവേഹി ചിത്തം ന മുച്ചിസ്സതീ’’തി പടിഞ്ഞം കത്വാ പുരത്ഥാഭിമുഖോ നിസീദിത്വാ സൂരിയേ അനത്ഥങ്ഗമിതേയേവ മാരബലം വിധമിത്വാ പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസഞാണം, മജ്ഝിമയാമേ ചുതൂപപാതഞാണം പത്വാ പച്ഛിമയാമാവസാനേ പച്ചയാകാരേ ഞാണം ഓതാരേത്വാ അരുണുഗ്ഗമനേ ദസബലചതുവേസാരജ്ജാദിസബ്ബഗുണപടിമണ്ഡിതം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝിത്വാ സത്തസത്താഹം ബോധിമണ്ഡേ വീതിനാമേത്വാ അട്ഠമേ സത്താഹേ അജപാലനിഗ്രോധമൂലേ നിസിന്നോ ധമ്മഗമ്ഭീരതാപച്ചവേക്ഖണേന അപ്പോസ്സുക്കതം ആപജ്ജമാനോ ദസസഹസ്സചക്കവാളമഹാബ്രഹ്മപരിവാരേന സഹമ്പതിബ്രഹ്മുനാ ആയാചിതധമ്മദേസനോ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേത്വാ ബ്രഹ്മുനോ അജ്ഝേസനം അധിവാസേത്വാ, ‘‘കസ്സ നു ഖോ അഹം പഠമം ധമ്മം ദേസേയ്യ’’ന്തി ഓലോകേന്തോ ആളാരുദകാനം കാലകതഭാവം ഞത്വാ പഞ്ചവഗ്ഗിയാനം ഭിക്ഖൂനം ബഹൂപകാരതം അനുസ്സരിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ കാസിപുരം ¶ ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഉപകേന സദ്ധിം മന്തേത്വാ ആസാള്ഹിപുണ്ണമദിവസേ ഇസിപതനേ മിഗദായേ പഞ്ചവഗ്ഗിയാനം വസനട്ഠാനം പത്വാ തേ അനനുച്ഛവികേന സമുദാചാരേന സമുദാചരന്തേ സഞ്ഞാപേത്വാ അഞ്ഞാതകോണ്ഡഞ്ഞപ്പമുഖേ അട്ഠാരസ ബ്രഹ്മകോടിയോ അമതപാനം പായേന്തോ ധമ്മചക്കം പവത്തേത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ പഞ്ചമിയം പക്ഖസ്സ സബ്ബേപി തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ തം ദിവസമേവ യസകുലപുത്തസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിം ദിസ്വാ തം രത്തിഭാഗേ നിബ്ബിന്ദിത്വാ ഗേഹം പഹായ നിക്ഖന്തം ദിസ്വാ, ‘‘ഏഹി യസാ’’തി പക്കോസിത്വാ തസ്മിംയേവ രത്തിഭാഗേ സോതാപത്തിഫലം പാപേത്വാ പുനദിവസേ അരഹത്തം പാപേത്വാ അപരേപി തസ്സ സഹായകേ ചതുപണ്ണാസ ജനേ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബാജേത്വാ അരഹത്തം പാപേസി.

ഏവം ലോകേ ഏകസട്ഠിയാ അരഹന്തേസു ജാതേസു വുട്ഠവസ്സോ പവാരേത്വാ, ‘‘ചരഥ, ഭിക്ഖവേ, ചാരിക’’ന്തി സട്ഠി ഭിക്ഖൂ ദിസാസു പേസേത്വാ സയം ഉരുവേലം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ കപ്പാസികവനസണ്ഡേ തിംസ ജനേ ഭദ്ദവഗ്ഗിയകുമാരേ വിനേസി. തേസു സബ്ബപച്ഛിമകോ സോതാപന്നോ സബ്ബുത്തമോ അനാഗാമീ അഹോസി. തേ സബ്ബേപി ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേനേവ പബ്ബാജേത്വാ ദിസാസു പേസേത്വാ സയം ¶ ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ അഡ്ഢുഡ്ഢാനി പാടിഹാരിയസഹസ്സാനി ദസ്സേത്വാ ഉരുവേലകസ്സപാദയോ ¶ സഹസ്സജടിലപരിവാരേ തേഭാതികജടിലേ വിനേത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേനേവ പബ്ബാജേത്വാ ഗയാസീസേ ¶ നിസീദാപേത്വാ ആദിത്തപരിയായദേസനായ (മഹാവ. ൫൪; സം. നി. ൪.൨൮) അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ തേന അരഹന്തസഹസ്സേന പരിവുതോ ‘‘ബിമ്ബിസാരരഞ്ഞോ ദിന്നം പടിഞ്ഞം മോചേസ്സാമീ’’തി രാജഗഹനഗരൂപചാരേ ലട്ഠിവനുയ്യാനം ഗന്ത്വാ, ‘‘സത്ഥാ കിര ആഗതോ’’തി സുത്വാ ദ്വാദസനഹുതേഹി ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേഹി സദ്ധിം ആഗതസ്സ രഞ്ഞോ മധുരധമ്മകഥം കഥേന്തോ രാജാനം ഏകാദസഹി നഹുതേഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപേത്വാ ഏകനഹുതം സരണേസു പതിട്ഠാപേത്വാ പുനദിവസേ സക്കേന ദേവരാജേന മാണവകവണ്ണം ഗഹേത്വാ അഭിത്ഥുതഗുണോ രാജഗഹനഗരം പവിസിത്വാ രാജനിവേസനേ കതഭത്തകിച്ചോ വേളുവനാരാമം പടിഗ്ഗഹേത്വാ തത്ഥേവ വാസം കപ്പേസി. തത്ഥ നം സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാ ഉപസങ്കമിംസു.

തത്രായം അനുപുബ്ബികഥാ – അനുപ്പന്നേയേവ ഹി ബുദ്ധേ രാജഗഹതോ അവിദൂരേ ഉപതിസ്സഗാമോ കോലിതഗാമോതി ദ്വേ ബ്രാഹ്മണഗാമാ അഹേസും. തേസു ഉപതിസ്സഗാമേ സാരിയാ നാമ ബ്രാഹ്മണിയാ ഗബ്ഭസ്സ പതിട്ഠിതദിവസേയേവ കോലിതഗാമേ മോഗ്ഗലിയാ നാമ ബ്രാഹ്മണിയാപി ഗബ്ഭോ പതിട്ഠാസി. താനി കിര ദ്വേപി കുലാനി യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ ആബദ്ധപടിബദ്ധസഹായകാനേവ അഹേസും, താസം ദ്വിന്നമ്പി ഏകദിവസമേവ ഗബ്ഭപരിഹാരം അദംസു. താ ഉഭോപി ദസമാസച്ചേയേന പുത്തേ വിജായിംസു. നാമഗ്ഗഹണദിവസേ സാരിയാ ബ്രാഹ്മണിയാ പുത്തസ്സ ഉപതിസ്സഗാമകേ ജേട്ഠകുലസ്സ പുത്തത്താ ഉപതിസ്സോതി നാമം കരിംസു ¶ , ഇതരസ്സ കോലിതഗാമേ ജേട്ഠകുലസ്സ പുത്തത്താ കോലിതോതി നാമം കരിംസു. തേ ഉഭോപി വുഡ്ഢിമന്വായ സബ്ബസിപ്പാനം പാരം അഗമംസു. ഉപതിസ്സമാണവസ്സ കീളനത്ഥായ നദിം വാ ഉയ്യാനം വാ ഗമനകാലേ പഞ്ച സുവണ്ണസിവികസതാനി പരിവാരാനി ഹോന്തി, കോലിതമാണവസ്സ പഞ്ച ആജഞ്ഞയുത്തരഥസതാനി. ദ്വേപി ജനാ പഞ്ചപഞ്ചമാണവകസതപരിവാരാ ഹോന്തി. രാജഗഹേ ച അനുസംവച്ഛരം ഗിരഗ്ഗസമജ്ജോ നാമ അഹോസി. തേസം ദ്വിന്നമ്പി ഏകട്ഠാനേയേവ മഞ്ചം ബന്ധന്തി. ദ്വേപി ഏകതോ നിസീദിത്വാ സമജ്ജം പസ്സന്താ ഹസിതബ്ബട്ഠാനേ ഹസന്തി, സംവേഗട്ഠാനേ സംവേജേന്തി, ദായം ദാതും യുത്തട്ഠാനേ ദായം ദേന്തി. തേസം ഇമിനാവ നിയാമേന ഏകദിവസം സമജ്ജം പസ്സന്താനം പരിപാകഗതത്താ ഞാണസ്സ പുരിമദിവസേസു വിയ ഹസിതബ്ബട്ഠാനേ ഹാസോ വാ സംവേഗട്ഠാനേ സംവേഗോ വാ ദാതും യുത്തട്ഠാനേ ദാനം വാ നാഹോസി ¶ . ദ്വേപി പന ജനാ ഏവം ചിന്തയിംസു – ‘‘കിമേത്ഥ ഓലോകേതബ്ബം അത്ഥി, സബ്ബേപിമേ അപ്പത്തേ വസ്സസതേ അപ്പണ്ണത്തികഭാവം ഗമിസ്സന്തി, അമ്ഹേഹി പന ഏകം മോക്ഖധമ്മം പരിയേസിതും വട്ടതീ’’തി ആരമ്മണം ഗഹേത്വാ നിസീദിംസു. തതോ കോലിതോ ഉപതിസ്സം ആഹ – ‘‘സമ്മ ഉപതിസ്സ, ന ത്വം അഞ്ഞേസു ദിവസേസു വിയ ഹട്ഠപഹട്ഠോ, ഇദാനി അനത്തമനധാതുകോസി, കിം തേ സല്ലക്ഖിത’’ന്തി? ‘‘സമ്മ കോലിത, ഏതേസം വോലോകനേ സാരോ നത്ഥി ¶ ¶ , നിരത്ഥകമേതം, അത്തനോ മോക്ഖധമ്മം ഗവേസിതും വട്ടതീ’’തി ഇദം ചിന്തയന്തോ നിസിന്നോമ്ഹി. ത്വം പന കസ്മാ അനത്തമനോസീതി? സോപി തഥേവ ആഹ. അഥസ്സ അത്തനാ സദ്ധിം ഏകജ്ഝാസയതം ഞത്വാ ഉപതിസ്സോ ആഹ – ‘‘അമ്ഹാകം ഉഭിന്നമ്പി സുചിന്തികം, മോക്ഖധമ്മം പന ഗവേസന്തേഹി ഏകാ പബ്ബജ്ജാ ലദ്ധും വട്ടതി. കസ്സ സന്തികേ പബ്ബജാമാ’’തി?

തേന ഖോ പന സമയേന സഞ്ചയോ നാമ പരിബ്ബാജകോ രാജഗഹേ പടിവസതി മഹതിയാ പരിബ്ബാജകപരിസായ സദ്ധിം. തേ ‘‘തസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമാ’’തി പഞ്ചമാണവകസതാനി ‘‘സിവികായോ ച രഥേ ച ഗഹേത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി ഉയ്യോജേത്വാ ഏകായ സിവികായ ഏകേന രഥേന ഗന്ത്വാ സഞ്ചയസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിംസു. തേസം പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ സഞ്ചയോ അതിരേകലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്തോ അഹോസി. തേ കതിപാഹേനേവ സബ്ബം സഞ്ചയസ്സ സമയം പരിമദ്ദിത്വാ, ‘‘ആചരിയ, തുമ്ഹാകം ജാനനസമയോ ഏത്തകോവ, ഉദാഹു ഉത്തരിമ്പി അത്ഥീ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘ഏത്തകോവ സബ്ബം തുമ്ഹേഹി ഞാത’’ന്തി വുത്തേ ചിന്തയിംസു – ‘‘ഏവം സതി ഇമസ്സ സന്തികേ ബ്രഹ്മചരിയവാസോ നിരത്ഥകോ, മയം യം മോക്ഖധമ്മം ഗവേസിതും നിക്ഖന്താ, സോ ഇമസ്സ സന്തികേ ഉപ്പാദേതും ന സക്കാ, മഹാ ഖോ പന ജമ്ബുദീപോ, ഗാമനിഗമരാജധാനിയോ ചരന്താ അദ്ധാ മോക്ഖധമ്മദേസകം കഞ്ചി ആചരിയം ലഭിസ്സാമാ’’തി. തതോ പട്ഠായ, ‘‘യത്ഥ യത്ഥ പണ്ഡിതാ സമണബ്രാഹ്മണാ അത്ഥീ’’തി വദന്തി, തത്ഥ തത്ഥ ഗന്ത്വാ സാകച്ഛം കരോന്തി. തേഹി പുട്ഠം പഞ്ഹം അഞ്ഞേ കഥേതും ¶ ന സക്കോന്തി, തേ പന തേസം പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തി. ഏവം സകലജമ്ബുദീപം പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ നിവത്തിത്വാ സകട്ഠാനമേവ ആഗന്ത്വാ, ‘‘സമ്മ കോലിത, അമ്ഹേസു യോ പഠമം അമതം അധിഗച്ഛതി, സോ ഇതരസ്സ ആരോചേതൂ’’തി കതികം അകംസും.

ഏവം തേസു കതികം കത്വാ വിഹരന്തേസു സത്ഥാ വുത്താനുക്കമേന രാജഗഹം പത്വാ വേളുവനം പടിഗ്ഗഹേത്വാ വേളുവനേ വിഹരതി. തദാ ‘‘ചരഥ, ഭിക്ഖവേ, ചാരികം ¶ ബഹുജനഹിതായാ’’തി രതനത്തയഗുണപകാസനത്ഥം ഉയ്യോജിതാനം ഏകസട്ഠിയാ അരഹന്താനം അന്തരേ പഞ്ചവഗ്ഗിയാനം അബ്ഭന്തരോ അസ്സജിത്ഥേരോ പടിനിവത്തിത്വാ രാജഗഹം ആഗതോ, പുനദിവസേ പാതോവ പത്തചീവരമാദായ രാജഗഹം പിണ്ഡായ പാവിസി. തസ്മിം സമയേ ഉപതിസ്സപരിബ്ബാജകോപി പാതോവ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ പരിബ്ബാജകാരാമം ഗച്ഛന്തോ ഥേരം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘മയാ ഏവരൂപോ പബ്ബജിതോ നാമ ന ദിട്ഠപുബ്ബോയേവ, യേ ലോകേ അരഹന്തോ വാ അരഹത്തമഗ്ഗം വാ സമാപന്നാ, അയം തേസം ഭിക്ഖൂനം അഞ്ഞതരോ, യംനൂനാഹം ഇമം ഭിക്ഖും ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛേയ്യം – ‘കംസി ത്വം, ആവുസോ, ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിതോ, കോ വാ തേ സത്ഥാ, കസ്സ വാ ത്വം ധമ്മം രോചേസീ’’’തി? അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അകാലോ ഖോ ഇമം ഭിക്ഖും പഞ്ഹം പുച്ഛിതും, അന്തരഘരം പവിട്ഠോ പിണ്ഡായ ചരതി, യംനൂനാഹം ഇമം ¶ ഭിക്ഖും പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ അനുബന്ധേയ്യം, അത്ഥികേഹി ഉപഞ്ഞാതം മഗ്ഗ’’ന്തി. സോ ഥേരം ലദ്ധപിണ്ഡപാതം അഞ്ഞതരം ഓകാസം ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ നിസീദിതുകാമതഞ്ചസ്സ ഞത്വാ അത്തനോ ¶ പരിബ്ബാജകപീഠകം പഞ്ഞാപേത്വാ അദാസി, സോ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേപിസ്സ അത്തനോ കുണ്ഡികായ ഉദകം അദാസി.

ഏവം ആചരിയവത്തം കത്വാ കതഭത്തകിച്ചേന ഥേരേന സദ്ധിം മധുരപടിസന്ഥാരം കത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘വിപ്പസന്നാനി ഖോ പന തേ, ആവുസോ, ഇന്ദ്രിയാനി, പരിസുദ്ധോ ഛവിവണ്ണോ പരിയോദാതോ, കംസി ത്വം, ആവുസോ, ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിതോ, കോ വാ തേ സത്ഥാ, കസ്സ വാ ത്വം ധമ്മം രോചേസീ’’തി പുച്ഛി. ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ പരിബ്ബാജകാ നാമ സാസനസ്സ പടിപക്ഖഭൂതാ, ഇമസ്സ സാസനസ്സ ഗമ്ഭീരതം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി. അത്തനോ നവകഭാവം ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘അഹം ഖോ, ആവുസോ, നവോ അചിരപബ്ബജിതോ, അധുനാഗതോ ഇമം ധമ്മവിനയം, ന താവാഹം സക്ഖിസ്സാമി വിത്ഥാരേന ധമ്മം ദേസേതു’’ന്തി. പരിബ്ബാജകോ – ‘‘അഹം ഉപതിസ്സോ നാമ, ത്വം യഥാസത്തിയാ അപ്പം വാ ബഹും വാ വദ, ഏതം നയസതേന നയസഹസ്സേന പടിവിജ്ഝിതും മയ്ഹം ഭാരോ’’തി ചിന്തേത്വാ ആഹ –

‘‘അപ്പം വാ ബഹും വാ ഭാസസ്സു, അത്ഥംയേവ മേ ബ്രൂഹി;

അത്ഥേനേവ മേ അത്ഥോ, കിം കാഹസി ബ്യഞ്ജനം ബഹു’’ന്തി. (മഹാവ. ൬൦);

ഏവം ¶ വുത്തേ ഥേരോ – ‘‘യേ ധമ്മാ ഹേതുപ്പഭവാ’’തി (മഹാവ. ൬൦; അപ. ഥേര ൧.൧.൨൮൬) ഗാഥമാഹ. പരിബ്ബാജകോ പഠമപദദ്വയമേവ സുത്വാ സഹസ്സനയപടിമണ്ഡിതേ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, ഇതരം പദദ്വയം ¶ സോതാപന്നകാലേ നിട്ഠാപേസി. സോ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ ഉപരിവിസേസേ അപ്പവത്തന്തേ ‘‘ഭവിസ്സതി ഏത്ഥ കാരണ’’ന്തി സല്ലക്ഖേത്വാ ഥേരം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, മാ ഉപരി ധമ്മദേസനം വഡ്ഢയിത്ഥ, ഏത്തകമേവ ഹോതു, കുഹിം അമ്ഹാകം സത്ഥാ വസതീ’’തി? ‘‘വേളുവനേ, ആവുസോ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ പുരതോ യാഥ, മയ്ഹം ഏകോ സഹായകോ അത്ഥി, അമ്ഹേഹി ച അഞ്ഞമഞ്ഞം കതികാ കതാ ‘അമ്ഹേസു യോ അമതം പഠമം അധിഗച്ഛതി, സോ ഇതരസ്സ ആരോചേതൂ’തി. അഹം തം പടിഞ്ഞം മോചേത്വാ സഹായകം ഗഹേത്വാ തുമ്ഹാകം ഗതമഗ്ഗേനേവ സത്ഥു സന്തികം ആഗമിസ്സാമീതി പഞ്ചപതിട്ഠിതേന ഥേരസ്സ പാദേസു നിപതിത്വാ തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ ഥേരം ഉയ്യോജേത്വാ പരിബ്ബാജകാരാമാഭിമുഖോ അഗമാസി’’.

അഥ ഖോ കോലിതപരിബ്ബാജകോ തം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ, ‘‘അജ്ജ മയ്ഹം സഹായകസ്സ ¶ മുഖവണ്ണോ ന അഞ്ഞദിവസേസു വിയ, അദ്ധാ തേന അമതം അധിഗതം ഭവിസ്സതീ’’തി അമതാധിഗമം പുച്ഛി. സോപിസ്സ ‘‘ആമാവുസോ, അമതം അധിഗത’’ന്തി പടിജാനിത്വാ തമേവ ഗാഥം അഭാസി. ഗാഥാപരിയോസാനേ കോലിതോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിത്വാ ആഹ – ‘‘കുഹിം കിര, സമ്മ, അമ്ഹാകം സത്ഥാ വസതീ’’തി? ‘‘വേളുവനേ കിര, സമ്മ, ഏവം നോ ആചരിയേന അസ്സജിത്ഥേരേന കഥിത’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി, സമ്മ, ആയാമ, സത്ഥാരം പസ്സിസ്സാമാ’’തി. സാരിപുത്തത്ഥേരോ ച നാമേസ സദാപി ആചരിയപൂജകോവ, തസ്മാ സഹായം ഏവമാഹ – ‘‘സമ്മ, അമ്ഹേഹി അധിഗതം അമതം അമ്ഹാകം ആചരിയസ്സ സഞ്ചയപരിബ്ബാജകസ്സാപി കഥേസ്സാമ, ബുജ്ഝമാനോ ¶ പടിവിജ്ഝിസ്സതി, അപ്പടിവിജ്ഝന്തോ അമ്ഹാകം സദ്ദഹിത്വാ സത്ഥു, സന്തികം ഗമിസ്സതി, ബുദ്ധാനം ദേസനം സുത്വാ മഗ്ഗഫലപടിവേധം കരിസ്സതീ’’തി. തതോ ദ്വേപി ജനാ സഞ്ചയസ്സ സന്തികം അഗമംസു.

സഞ്ചയോ തേ ദിസ്വാവ – ‘‘കിം, താതാ, കോചി വോ അമതമഗ്ഗദേസകോ ലദ്ധോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ആചരിയ, ലദ്ധോ, ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ, ധമ്മോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ, സങ്ഘോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ, തുമ്ഹേ തുച്ഛേ അസാരേ വിചരഥ, തസ്മാ ഏഥ, സത്ഥു സന്തികം ഗമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ, നാഹം സക്ഖിസ്സാമീ’’തി ¶ . ‘‘കിം കാരണാഹി’’? ‘‘അഹം മഹാജനസ്സ ആചരിയോ ഹുത്വാ വിചരിം, വിചരന്തസ്സ മേ അന്തേവാസികവാസോ ചാടിയാ ഉദഞ്ചനഭാവപ്പത്തി വിയ ഹോതി, ന സക്ഖിസ്സാമഹം അന്തേവാസികവാസം വസിതു’’ന്തി. ‘‘മാ ഏവം കരിത്ഥ, ആചരിയാ’’തി. ‘‘ഹോതു, താതാ, ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ, നാഹം സക്ഖിസ്സാമീ’’തി. ആചരിയ, ലോകേ ബുദ്ധസ്സ ഉപ്പന്നകാലതോ പട്ഠായ മഹാജനോ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥോ ഗന്ത്വാ തമേവ പൂജേസ്സതി, മയമ്പി തത്ഥേവ ഗമിസ്സാമ. ‘‘തുമ്ഹേ കിം കരിസ്സഥാ’’തി? ‘‘താതാ, കിം നു ഖോ ഇമസ്മിം ലോകേ ദന്ധാ ബഹൂ, ഉദാഹു പണ്ഡിതാ’’തി. ‘‘ദന്ധാ, ആചരിയ, ബഹൂ, പണ്ഡിതാ ച നാമ കതിപയാ ഏവ ഹോന്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, താതാ, പണ്ഡിതാ പണ്ഡിതസ്സ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സന്തികം ഗമിസ്സന്തി, ദന്ധാ ദന്ധസ്സ മമ സന്തികം ആഗമിസ്സന്തി ¶ , ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ, നാഹം ഗമിസ്സാമീ’’തി. തേ ‘‘പഞ്ഞായിസ്സഥ തുമ്ഹേ, ആചരിയാ’’തി പക്കമിംസു. തേസു ഗച്ഛന്തേസു സഞ്ചയസ്സ പരിസാ ഭിജ്ജി, തസ്മിം ഖണേ ആരാമോ തുച്ഛോ അഹോസി. സോ തുച്ഛം ആരാമം ദിസ്വാ ഉണ്ഹം ലോഹിതം ഛഡ്ഡേസി. തേഹിപി സദ്ധിം ഗച്ഛന്തേസു പഞ്ചസു പരിബ്ബാജകസതേസു സഞ്ചയസ്സ അഡ്ഢതേയ്യസതാനി നിവത്തിംസു, അഥ ഖോ തേ അത്തനോ അന്തേവാസികേഹി അഡ്ഢതേയ്യേഹി പരിബ്ബാജകസതേഹി സദ്ധിം വേളുവനം അഗമംസു.

സത്ഥാ ചതുപരിസമജ്ഝേ നിസിന്നോ ധമ്മം ദേസേന്തോ തേ ദൂരതോവ ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഏതേ, ഭിക്ഖവേ, ദ്വേ സഹായകാ ആഗച്ഛന്തി കോലിതോ ച ഉപതിസ്സോ ച, ഏതം മേ സാവകയുഗം ഭവിസ്സതി അഗ്ഗം ഭദ്ദയുഗ’’ന്തി. തേ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു, നിസീദിത്വാ ച പന ¶ ഭഗവന്തം ഏതദവോചും – ‘‘ലഭേയ്യാമ മയം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം, ലഭേയ്യാമ ഉപസമ്പദ’’ന്തി. ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ഭഗവാ അവോച – ‘‘സ്വാക്ഖാതോ ധമ്മോ, ചരഥ ബ്രഹ്മചരിയം സമ്മാ ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയായാ’’തി. സബ്ബേപി ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ സട്ഠിവസ്സികത്ഥേരാ വിയ അഹേസും.

അഥ നേസം പരിസായ ചരിതവസേന സത്ഥാ ധമ്മദേസനം വഡ്ഢേസി. ഠപേത്വാ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകേ അവസേസാ അരഹത്തം പാപുണിംസു, അഗ്ഗസാവകാനം പന ഉപരിമഗ്ഗത്തയകിച്ചം ന നിട്ഠാസി. കിം കാരണാ? സാവകപാരമിഞാണസ്സ മഹന്തതായ. അഥായസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ പബ്ബജിതദിവസതോ ¶ ¶ സത്തമേ ദിവസേ മഗധരട്ഠേ കല്ലവാലഗാമകം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തോ ഥിനമിദ്ധേ ഓക്കമന്തേ സത്ഥാരാ സംവേജിതോ ഥിനമിദ്ധം വിനോദേത്വാ തഥാഗതേന ദിന്നം ധാതുകമ്മട്ഠാനം സുണന്തോവ ഉപരിമഗ്ഗത്തയകിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ സാവകപാരമിഞാണസ്സ മത്ഥകം പത്തോ. സാരിപുത്തത്ഥേരോപി പബ്ബജിതദിവസതോ അഡ്ഢമാസം അതിക്കമിത്വാ സത്ഥാരാ സദ്ധിം തമേവ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ സൂകരഖതലേണേ വിഹരന്തോ അത്തനോ ഭാഗിനേയ്യസ്സ ദീഘനഖപരിബ്ബാജകസ്സ വേദനാപരിഗ്ഗഹസുത്തന്തേ ദേസിയമാനേ സുത്താനുസാരേന ഞാണം പേസേത്വാ പരസ്സ വഡ്ഢിതഭത്തം പരിഭുഞ്ജന്തോ വിയ സാവകപാരമിഞാണസ്സ മത്ഥകം പത്തോ. നനു ചായസ്മാ മഹാപഞ്ഞോ, അഥ കസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനതോ ചിരതരേന സാവകപാരമിഞാണം പാപുണീതി? പരികമ്മമഹന്തതായ. യഥാ ഹി ദുഗ്ഗതമനുസ്സാ യത്ഥ കത്ഥചി ഗന്തുകാമാ ഖിപ്പമേവ നിക്ഖമന്തി, രാജൂനം പന ഹത്ഥിവാഹനകപ്പനാദിം മഹന്തം പരികമ്മം ലദ്ധും വട്ടതി, ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം.

തം ദിവസഞ്ഞേവ പന സത്ഥാ വഡ്ഢമാനകച്ഛായായ വേളുവനേ സാവകസന്നിപാതം കത്വാ ദ്വിന്നം ഥേരാനം അഗ്ഗസാവകട്ഠാനം ദത്വാ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി. ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝായിംസു – ‘‘സത്ഥാ മുഖോലോകനേന ഭിക്ഖം ദേതി, അഗ്ഗസാവകട്ഠാനം ദദന്തേന നാമ പഠമം പബ്ബജിതാനം പഞ്ചവഗ്ഗിയാനം ദാതും വട്ടതി, ഏതേ അനോലോകേന്തേന യസഥേരപ്പമുഖാനം പഞ്ചപണ്ണാസഭിക്ഖൂനം ദാതും വട്ടതി, ഏതേ അനോലോകേന്തേന ഭദ്ദവഗ്ഗിയാനം ¶ തിംസജനാനം, ഏതേ അനോലോകേന്തേന ഉരുവേലകസ്സപാദീനം തേഭാതികാനം, ഏതേ പന ഏത്തകേ മഹാഥേരേ പഹായ സബ്ബപച്ഛാ പബ്ബജിതാനം അഗ്ഗസാവകട്ഠാനം ദദന്തേന മുഖം ഓലോകേത്വാ ദിന്ന’’ന്തി. സത്ഥാ, ‘‘കിം കഥേഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇദം നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, മുഖം ഓലോകേത്വാ ഭിക്ഖം ദേമി, ഏതേസം പന അത്തനാ അത്തനാ പത്ഥിതപത്ഥിതമേവ ദേമി. അഞ്ഞാതകോണ്ഡഞ്ഞോ ഹി ഏകസ്മിം സസ്സേ നവ വാരേ അഗ്ഗസസ്സദാനം ദദന്തോ അഗ്ഗസാവകട്ഠാനം പത്ഥേത്വാ നാദാസി, അഗ്ഗധമ്മം പന അരഹത്തം സബ്ബപഠമം പടിവിജ്ഝിതും പത്ഥേത്വാ അദാസീ’’തി. ‘‘കദാ പന ഭഗവാ’’തി? ‘‘സുണിസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി, ഭഗവാ അതീതം ആഹരി –

ഭിക്ഖവേ ¶ , ഇതോ ഏകനവുതികപ്പേ വിപസ്സീ നാമ ഭഗവാ ലോകേ ഉദപാദി. തദാ മഹാകാളോ ചൂളകാളോതി ദ്വേഭാതികാ കുടുമ്ബികാ മഹന്തം സാലിക്ഖേത്തം ¶ വപാപേസും. അഥേകദിവസം ചൂളകാളോ സാലിക്ഖേത്തം ഗന്ത്വാ ഏകം സാലിഗബ്ഭം ഫാലേത്വാ ഖാദി, തം അതിമധുരം അഹോസി. സോ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ സങ്ഘസ്സ സാലിഗബ്ഭദാനം ദാതുകാമോ ഹുത്വാ ജേട്ഠഭാതികം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭാതിക, സാലിഗബ്ഭം ഫാലേത്വാ ബുദ്ധാനം അനുച്ഛവികം കത്വാ പചാപേത്വാ ദാനം ദേമാ’’തി ആഹ. ‘‘കിം വദേസി, താത, സാലിഗബ്ഭം ഫാലേത്വാ ദാനം നാമ നേവ അതീതേ ഭൂതപുബ്ബം, ന അനാഗതേപി ഭവിസ്സതി, മാ സസ്സം നാസയീ’’തി; വുത്തോപി സോ പുനപ്പുനം യാചിയേവ ¶ . അഥ നം ഭാതാ, ‘‘തേന ഹി സാലിക്ഖേത്തം ദ്വേ കോട്ഠാസേ കത്വാ മമ കോട്ഠാസം അനാമസിത്വാ അത്തനോ കോട്ഠാസേ ഖേത്തേ യം ഇച്ഛസി, തം കരോഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധൂ’’തി ഖേത്തം വിഭജിത്വാ ബഹൂ മനുസ്സേ ഹത്ഥകമ്മം യാചിത്വാ സാലിഗബ്ഭം ഫാലേത്വാ നിരുദകേന ഖീരേന പചാപേത്വാ സപ്പിമധുസക്ഖരാദീഹി യോജേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം ദത്വാ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ – ‘‘ഇദം, ഭന്തേ, മമ അഗ്ഗദാനം അഗ്ഗധമ്മസ്സ സബ്ബപഠമം പടിവേധായ സംവത്തതൂ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി അനുമോദനമകാസി.

സോ ഖേത്തം ഗന്ത്വാ ഓലോകേന്തോ സകലക്ഖേത്തം കണ്ണികബദ്ധേഹി വിയ സാലിസീസേഹി സഞ്ഛന്നം ദിസ്വാ പഞ്ചവിധപീതിം പടിലഭിത്വാ, ‘‘ലാഭാ വത മേ’’തി ചിന്തേത്വാ പുഥുകകാലേ പുഥുകഗ്ഗം നാമ അദാസി, ഗാമവാസീഹി സദ്ധിം അഗ്ഗസസ്സദാനം നാമ അദാസി, ലായനേ ലായനഗ്ഗം, വേണികരണേ വേണഗ്ഗം, കലാപാദീസു കലാപഗ്ഗം, ഖലഗ്ഗം, ഖലഭണ്ഡഗ്ഗം, കോട്ഠഗ്ഗന്തി. ഏവം ഏകസസ്സേ നവ വാരേ അഗ്ഗദാനം അദാസി. തസ്സ സബ്ബവാരേസു ഗഹിതഗഹിതട്ഠാനം പരിപൂരി, സസ്സം അതിരേകം ഉട്ഠാനസമ്പന്നം അഹോസി. ധമ്മോ ഹി നാമേസ അത്താനം രക്ഖന്തം രക്ഖതി. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘ധമ്മോ ¶ ഹവേ രക്ഖതി ധമ്മചാരിം,

ന ദുഗ്ഗതിം ഗച്ഛതി ധമ്മചാരീ’’തി. (ഥേരഗാ. ൩൦൩; ജാ. ൧.൧൦.൧൦൨) –

‘‘ഏവമേസ ¶ വിപസ്സീസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ അഗ്ഗധമ്മം പഠമം പടിവിജ്ഝിതും പത്ഥേന്തോ നവ വാരേ അഗ്ഗദാനാനി അദാസി. ഇതോ സതസഹസ്സകപ്പമത്ഥകേ പന ഹംസവതീനഗരേ പദുമുത്തരസമ്ബുദ്ധകാലേപി സത്താഹം മഹാദാനം ദത്വാ തസ്സ ഭഗവതോ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ അഗ്ഗധമ്മസ്സ പഠമം പടിവിജ്ഝനത്ഥമേവ ¶ പത്ഥനം ഠപേസി. ഇതി ഇമിനാ പത്ഥിതമേവ മയാ ദിന്നം, നാഹം, ഭിക്ഖവേ, മുഖം ഓലോകേത്വാ ദേമീ’’തി.

‘‘യസകുലപുത്തപ്പമുഖാ പഞ്ചപഞ്ഞാസ ജനാ കിം കമ്മം കരിംസു, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ഏതേപി ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ അരഹത്തം പത്ഥേന്താ ബഹും പുഞ്ഞകമ്മം കത്വാ അപരഭാഗേ അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ സഹായകാ ഹുത്വാ വഗ്ഗബന്ധനേന പുഞ്ഞാനി കരോന്താ അനാഥമതസരീരാനി പടിജഗ്ഗന്താ വിചരിംസു. തേ ഏകദിവസം സഗബ്ഭം ഇത്ഥിം കാലകതം ദിസ്വാ, ‘ഝാപേസ്സാമാ’തി സുസാനം ഹരിംസു. തേസു പഞ്ച ജനേ ‘തുമ്ഹേ ഝാപേഥാ’തി സുസാനേ ഠപേത്വാ സേസാ ഗാമം പവിട്ഠാ. യസദാരകോ തം മതസരീരം സൂലേഹി വിജ്ഝിത്വാ പരിവത്തേത്വാ പരിവത്തേത്വാ ഝാപേന്തോ അസുഭസഞ്ഞം പടിലഭി, ഇതരേസമ്പി ചതുന്നം ജനാനം – ‘പസ്സഥ, ഭോ, ഇമം സരീരം തത്ഥ തത്ഥ വിദ്ധംസിതചമ്മം, കബരഗോരൂപം വിയ അസുചിം ദുഗ്ഗന്ധം പടികൂല’ന്തി ¶ ദസ്സേസി. തേപി തത്ഥ അസുഭസഞ്ഞം പടിലഭിംസു. തേ പഞ്ചപി ജനാ ഗാമം ഗന്ത്വാ സേസസഹായകാനം കഥയിംസു. യസോ പന ദാരകോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ മാതാപിതൂനഞ്ച ഭരിയായ ച കഥേസി. തേ സബ്ബേപി അസുഭം ഭാവയിംസു. ഇദമേതേസം പുബ്ബകമ്മം. തേനേവ യസസ്സ ഇത്ഥാഗാരേ സുസാനസഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജി, തായ ച ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിയാ സബ്ബേസമ്പി വിസേസാധിഗമോ നിബ്ബത്തി. ഏവം ഇമേപി അത്തനാ പത്ഥിതമേവ ലഭിംസു. നാഹം മുഖം ഓലോകേത്വാ ദമ്മീ’’തി.

‘‘ഭദ്ദവഗ്ഗിയസഹായകാ പന കിം കമ്മം കരിംസു, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ഏതേപി പുബ്ബബുദ്ധാനം സന്തികേ അരഹത്തം പത്ഥേത്വാ പുഞ്ഞാനി കത്വാ അപരഭാഗേ അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ തിംസ ധുത്താ ഹുത്വാ തുണ്ഡിലോവാദം സുത്വാ സട്ഠിവസ്സസഹസ്സാനി പഞ്ച സീലാനി രക്ഖിംസു. ഏവം ഇമേപി അത്തനാ പത്ഥിതമേവ ലഭിംസു. നാഹം മുഖം ഓലോകേത്വാ ദമ്മീ’’തി.

‘‘ഉരുവേലകസ്സപാദയോ പന കിം കമ്മം കരിംസു, ഭന്തേ’’തി? ‘‘തേപി അരഹത്തമേവ പത്ഥേത്വാ പുഞ്ഞാനി കരിംസു. ഇതോ ഹി ദ്വേനവുതികപ്പേ തിസ്സോ ¶ ഫുസ്സോതി ദ്വേ ബുദ്ധാ ഉപ്പജ്ജിംസു. ഫുസ്സബുദ്ധസ്സ മഹിന്ദോ നാമ രാജാ പിതാ അഹോസി. തസ്മിം പന സമ്ബോധിം പത്തേ രഞ്ഞോ കനിട്ഠപുത്തോ പഠമഅഗ്ഗസാവകോ പുരോഹിതപുത്തോ ദുതിയഅഗ്ഗസാവകോ അഹോസി. രാജാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ – ‘ജേട്ഠപുത്തോ മേ ബുദ്ധോ, കനിട്ഠപുത്തോ പഠമഅഗ്ഗസാവകോ, പുരോഹിതപുത്തോ ദുതിയഅഗ്ഗസാവകോ’തി തേ ഓലോകേത്വാ, ‘മമേവ ബുദ്ധോ, മമേവ ധമ്മോ, മമേവ സങ്ഘോ, നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സാ’തി തിക്ഖത്തും ഉദാനം ഉദാനേത്വാ സത്ഥു പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ¶ , ‘ഭന്തേ, ഇദാനി മേ നവുതിവസ്സസഹസ്സപരിമാണസ്സ ആയുനോ കോടിയം നിസീദിത്വാ നിദ്ദായനകാലോ വിയ അഞ്ഞേസം ഗേഹദ്വാരം അഗന്ത്വാ യാവാഹം ജീവാമി, താവ മേ ചത്താരോ പച്ചയേ അധിവാസേഥാ’തി ¶ പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ നിബദ്ധം ബുദ്ധുപട്ഠാനം കരോതി. രഞ്ഞോ പന അപരേപി തതോ പുത്താ അഹേസും. തേസു ജേട്ഠസ്സ പഞ്ച യോധസതാനി പരിവാരാനി, മജ്ഝിമസ്സ തീണി, കനിട്ഠസ്സ ദ്വേ. തേ ‘മയമ്പി ഭാതികം ഭോജേസ്സാമാ’തി പിതരം ഓകാസം യാചിത്വാ അലഭമാനാ പുനപ്പുനം യാചന്താപി അലഭിത്വാ പച്ചന്തേ കുപിതേ തസ്സ വൂപസമനത്ഥായ പേസിതാ പച്ചന്തം വൂപസമേത്വാ പിതു സന്തികം ആഗമിംസു. അഥ നേ പിതാ ആലിങ്ഗിത്വാ സീസേ ചുമ്ബിത്വാ, ‘വരം വോ, താതാ, ദമ്മീ’തി ആഹ.

‘‘തേ ‘സാധു ദേവാ’തി വരം ഗഹിതകം കത്വാ പുന കതിപാഹച്ചയേന പിതരാ ‘ഗണ്ഹഥ, താതാ, വര’ന്തി വുത്താ, ‘‘ദേവ, അമ്ഹാകം അഞ്ഞേന കേനചി അത്ഥോ നത്ഥി, ഇതോ പട്ഠായ മയം ഭാതികം ഭോജേസ്സാമ, ഇമം നോ വരം ദേഹീ’’തി ആഹംസു. ‘ന ദേമി, താതാ’തി. ‘നിച്ചകാലം അദേന്തോ സത്ത സംവച്ഛരാനി ദേഥ, ദേവാ’തി. ‘ന ദേമി, താതാ’തി. ‘തേന ഹി ഛ പഞ്ച ചത്താരി തീണി ദ്വേ ഏകം സംവച്ഛരം ദേഥ, ദേവാ’തി. ‘ന ദേമി, താതാ’തി. ‘തേന ഹി, ദേവ, സത്ത മാസേ ദേഥാ’തി. ‘ഛ മാസേ പഞ്ച മാസേ ചത്താരോ മാസേ തയോ മാസേ ദേഥ, ദേവാ’തി. ‘ന ദേമി, താതാ’തി. ‘ഹോതു, ദേവ, ഏകേകസ്സ നോ ഏകേകം മാസം കത്വാ തയോ മാസേ ദേഥാ’തി. ‘സാധു, താതാ, തേന ഹി തയോ മാസേ ഭോജേഥാ’തി ആഹ. തേ തുട്ഠാ രാജാനം വന്ദിത്വാ സകട്ഠാനമേവ ഗതാ. തേസം പന തിണ്ണമ്പി ഏകോവ കോട്ഠാഗാരികോ, ഏകോവ ആയുത്തകോ, തസ്സ ദ്വാദസനഹുതാ പുരിസപരിവാരാ. തേ തേ പക്കോസാപേത്വാ ¶ , ‘മയം ഇമം തേമാസം ദസ സീലാനി ഗഹേത്വാ ദ്വേ കാസാവാനി ¶ നിവാസേത്വാ സത്ഥാരാ സഹവാസം വസിസ്സാമ, തുമ്ഹേ ഏത്തകം നാമ ദാനവത്തം ഗഹേത്വാ ദേവസികം നവുതിസഹസ്സാനം ഭിക്ഖൂനം യോധസഹസ്സസ്സ ച സബ്ബം ഖാദനീയഭോജനീയം പവത്തേയ്യാഥ. മയഞ്ഹി ഇതോ പട്ഠായ ന കിഞ്ചി വക്ഖാമാ’തി വദിംസു.

‘‘തേ തയോപി ജനാ പരിവാരസഹസ്സം ഗഹേത്വാ ദസ സീലാനി സമാദായ കാസായവത്ഥാനി നിവാസേത്വാ വിഹാരേയേവ വസിംസു. കോട്ഠാഗാരികോ ച ആയുത്തകോ ച ഏകതോ ഹുത്വാ തിണ്ണം ഭാതികാനം കോട്ഠാഗാരേഹി വാരേന വാരേന ദാനവത്തം ഗഹേത്വാ ദാനം ദേന്തി, കമ്മകാരാനം പന പുത്താ യാഗുഭത്താദീനം അത്ഥായ രോദന്തി. തേ തേസം ഭിക്ഖുസങ്ഘേ അനാഗതേയേവ യാഗുഭത്താദീനി ദേന്തി. ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ കിഞ്ചി അതിരേകം ന ഭൂതപുബ്ബം. തേ ‘അപരഭാഗേ ദാരകാനം ദേമാ’തി അത്തനാപി ഗഹേത്വാ ഖാദിംസു. മനുഞ്ഞം ആഹാരം ദിസ്വാ അധിവാസേതും നാസക്ഖിംസു. തേ പന ചതുരാസീതിസഹസ്സാ അഹേസും. തേ സങ്ഘസ്സ ദിന്നദാനവത്തം ഖാദിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ പേത്തിവിസയേ നിബ്ബത്തിംസു. തേഭാതികാ പന പുരിസസഹസ്സേന സദ്ധിം കാലം കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ദേവലോകാ മനുസ്സലോകം, മനുസ്സലോകാ ദേവലോകം സംസരന്താ ദ്വേനവുതികപ്പേ ഖേപേസും. ‘ഏവം ¶ തേ തയോ ഭാതരോ അരഹത്തം പത്ഥേന്താ തദാ കല്യാണകമ്മം കരിംസു. തേ അത്തനാ പത്ഥിതമേവ ലഭിംസു. നാഹം മുഖം ഓലോകേത്വാ ദമ്മീ’’’തി.

തദാ പന ¶ തേസം ആയുത്തകോ ബിമ്ബിസാരോ രാജാ അഹോസി, കോട്ഠാഗാരികോ വിസാഖോ ഉപാസകോ. തയോ രാജകുമാരാ തയോ ജടിലാ അഹേസും. തേസം കമ്മകാരാ തദാ പേതേസു നിബ്ബത്തിത്വാ സുഗതിദുഗ്ഗതിവസേന സംസരന്താ ഇമസ്മിം കപ്പേ ചത്താരി ബുദ്ധന്തരാനി പേതലോകേയേവ നിബ്ബത്തിംസു. തേ ഇമസ്മിം കപ്പേ സബ്ബപഠമം ഉപ്പന്നം ചത്താലീസവസ്സസഹസ്സായുകം കകുസന്ധം ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘അമ്ഹാകം ആഹാരം ലഭനകാലം ആചിക്ഖഥാ’’തി പുച്ഛിംസു. സോ ‘‘മമ താവ കാലേ ന ലഭിസ്സഥ, മമ പച്ഛതോ മഹാപഥവിയാ യോജനമത്തം അഭിരുള്ഹായ കോണാഗമനോ നാമ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തം പുച്ഛേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. തേ തത്തകം കാലം ഖേപേത്വാ തസ്മിം ഉപ്പന്നേ തം പുച്ഛിംസു. സോപി ‘‘മമ കാലേ ന ലഭിസ്സഥ, മമ പച്ഛതോ മഹാപഥവിയാ യോജനമത്തം അഭിരുള്ഹായ കസ്സപോ നാമ ¶ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തം പുച്ഛേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. തേ തത്തകം കാലം ഖേപേത്വാ തസ്മിം ഉപ്പന്നേ തം പുച്ഛിംസു. സോപി ‘‘മമ കാലേ ന ലഭിസ്സഥ, മമ പന പച്ഛതോ മഹാപഥവിയാ യോജനമത്തം അഭിരുള്ഹായ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തദാ തുമ്ഹാകം ഞാതകോ ബിമ്ബിസാരോ നാമ രാജാ ഭവിസ്സതി, സോ സത്ഥു ദാനം ദത്വാ തുമ്ഹാകം പത്തിം പാപേസ്സതി, തദാ ലഭിസ്സഥാ’’തി ആഹ. തേസം ഏകം ബുദ്ധന്തരം സ്വേദിവസസദിസം അഹോസി. തേ തഥാഗതേ ഉപ്പന്നേ ബിമ്ബിസാരരഞ്ഞാ പഠമദിവസം ദാനേ ദിന്നേ പത്തിം അലഭിത്വാ രത്തിഭാഗേ ഭേരവസദ്ദം കത്വാ രഞ്ഞോ അത്താനം ദസ്സയിംസു. സോ പുനദിവസേ വേളുവനം ഗന്ത്വാ തഥാഗതസ്സ ¶ തം പവത്തിം ആരോചേസി.

സത്ഥാ, ‘‘മഹാരാജ, ഇതോ ദ്വേനവുതികപ്പമത്ഥകേ ഫുസ്സബുദ്ധകാലേ ഏതേ തവ ഞാതകാ, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദിന്നദാനവത്തം ഖാദിത്വാ പേതലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ സംസരന്താ കകുസന്ധാദയോ ബുദ്ധേ പുച്ഛിത്വാ തേഹി ഇദഞ്ചിദഞ്ച വുത്താ ഏത്തകം കാലം തവ ദാനം പച്ചാസീസമാനാ ഹിയ്യോ തയാ ദാനേ ദിന്നേ പത്തിം അലഭമാനാ ഏവമകംസൂ’’തി ആഹ. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, ഇദാനിപി ദിന്നേ ലഭിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. രാജാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ പുനദിവസേ മഹാദാനം ദത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇതോ തേസം പേതാനം ദിബ്ബഅന്നപാനം സമ്പജ്ജതൂ’’തി പത്തിം അദാസി, തേസം തഥേവ നിബ്ബത്തി. പുനദിവസേ നഗ്ഗാ ഹുത്വാ അത്താനം ദസ്സേസും. രാജാ ‘‘അജ്ജ, ഭന്തേ, നഗ്ഗാ ഹുത്വാ അത്താനം ദസ്സേസു’’ന്തി ആരോചേസി. ‘‘വത്ഥാനി തേ ന ദിന്നാനി, മഹാരാജാ’’തി. രാജാപി പുനദിവസേ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ചീവരദാനം ദത്വാ, ‘‘ഇതോ തേസം പേതാനം ദിബ്ബവത്ഥാനി ഹോന്തൂ’’തി പാപേസി. തങ്ഖണഞ്ഞേവ തേസം ദിബ്ബവത്ഥാനി ഉപ്പജ്ജിംസു. തേ പേതത്തഭാവം ¶ വിജഹിത്വാ ദിബ്ബത്തഭാവേ സണ്ഠഹിംസു. സത്ഥാ അനുമോദനം കരോന്തോ ‘‘തിരോകുട്ടേസു തിട്ഠന്തീ’’തിആദിനാ (ഖു. പാ. ൭.൧; പേ. വ. ൧൪) തിരോകുട്ടാനുമോദനം അകാസി. അനുമോദനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഇതി സത്ഥാ തേഭാതികജടിലാനം വത്ഥും കഥേത്വാ ഇമമ്പി ധമ്മദേസനം ആഹരി.

അഗ്ഗസാവകാ പന, ‘‘ഭന്തേ, കിം കരിംസൂ’’തി? ‘‘അഗ്ഗസാവകഭാവായ പത്ഥനം കരിംസു’’. ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികസ്സ ഹി കപ്പാനം അസങ്ഖ്യേയ്യസ്സ മത്ഥകേ സാരിപുത്തോ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലകുലേ നിബ്ബത്തി, നാമേന സരദമാണവോ ¶ നാമ അഹോസി. മോഗ്ഗല്ലാനോ ഗഹപതിമഹാസാലകുലേ ¶ നിബ്ബത്തി, നാമേന സിരിവഡ്ഢനകുടുമ്ബികോ നാമ അഹോസി. തേ ഉഭോപി സഹപംസുകീളകാ സഹായകാ അഹേസും. തേസു സരദമാണവോ പിതു അച്ചയേന കുസലന്തകം മഹാധനം പടിപജ്ജിത്വാ ഏകദിവസം രഹോഗതോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഇധലോകത്തഭാവമേവ ജാനാമി, നോ പരലോകത്തഭാവം. ജാതസത്താനഞ്ച മരണം നാമ ധുവം, മയാ ഏകം പബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ മോക്ഖധമ്മഗവേസനം കാതും വട്ടതീ’’തി. സോ സഹായകം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘സമ്മ സിരിവഡ്ഢന, അഹം പബ്ബജിത്വാ മോക്ഖധമ്മം ഗവേസിസ്സാമി, ത്വം മയാ സദ്ധിം പബ്ബജിതും സക്ഖിസ്സസി, ന സക്ഖിസ്സസീ’’തി? ‘‘ന സക്ഖിസ്സാമി, സമ്മ, ത്വംയേവ പബ്ബജാഹീ’’തി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘പരലോകം ഗച്ഛന്തോ സഹായേ വാ ഞാതിമിത്തേ വാ ഗഹേത്വാ ഗതോ നാമ നത്ഥി, അത്തനാ കതം അത്തനോവ ഹോതീ’’തി. തതോ രതനകോട്ഠാഗാരം വിവരാപേത്വാ കപണദ്ധികവണിബ്ബകയാചകാനം മഹാദാനം ദത്വാ പബ്ബതപാദം പവിസിത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജി. തസ്സ ഏകോ ദ്വേ തയോതി ഏവം അനുപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിതാ ചതുസത്തതിസഹസ്സമത്താ ജടിലാ അഹേസും. സോ പഞ്ച അഭിഞ്ഞാ, അട്ഠ ച സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ തേസം ജടിലാനം കസിണപരികമ്മം ആചിക്ഖി. തേപി സബ്ബേ പഞ്ച അഭിഞ്ഞാ അട്ഠ ച സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേസും.

തേന സമയേന അനോമദസ്സീ നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ലോകേ ഉദപാദി. നഗരം ചന്ദവതീ നാമ അഹോസി, പിതാ യസവാ നാമ ഖത്തിയോ, മാതാ യസോധരാ നാമ ദേവീ, ബോധി അജ്ജുനരുക്ഖോ, നിസഭോ ച അനോമോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, വരുണോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, സുന്ദരാ ച സുമനാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ അഹേസും. ആയു വസ്സസതസഹസ്സം അഹോസി, സരീരം അട്ഠപഞ്ഞാസഹത്ഥുബ്ബേധം ¶ , സരീരപ്പഭാ ദ്വാദസയോജനം ഫരി, ഭിക്ഖുസതസഹസ്സപരിവാരോ അഹോസി. സോ ഏകദിവസം പച്ചൂസകാലേ മഹാകരുണാസമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ലോകം വോലോകേന്തോ സരദതാപസം ദിസ്വാ, ‘‘അജ്ജ മയ്ഹം സരദതാപസസ്സം സന്തികം ഗതപച്ചയേന ധമ്മദേസനാ ച മഹതീ ഭവിസ്സതി, സോ ച അഗ്ഗസാവകട്ഠാനം പത്ഥേസ്സതി, തസ്സ സഹായകോ സിരിവഡ്ഢനകുടുമ്ബികോ ദുതിയസാവകട്ഠാനം, ദേസനാപരിയോസാനേ ¶ ചസ്സ പരിവാരാ ചതുസത്തതിസഹസ്സമത്താ ജടിലാ അരഹത്തം പാപുണിസ്സന്തി, മയാ തത്ഥ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി അത്തനോ പത്തചീവരമാദായ അഞ്ഞം കഞ്ചി അനാമന്തേത്വാ സീഹോ വിയ ഏകചരോ ഹുത്വാ സരദതാപസസ്സ ¶ അന്തേവാസികേസു ഫലാഫലത്ഥായ ഗതേസു ‘‘ബുദ്ധഭാവം മേ ജാനാതൂ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ പസ്സന്തസ്സേവ സരദതാപസസ്സ ആകാസതോ ഓതരിത്വാ പഥവിയം പതിട്ഠാസി. സരദതാപസോ ബുദ്ധാനുഭാവഞ്ചേവ സരീരനിപ്ഫത്തിഞ്ചസ്സ ദിസ്വാ ലക്ഖണമന്തേ സമ്മസിത്വാ ‘‘ഇമേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ നാമ അഗാരമജ്ഝേ വസന്തോ രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ, പബ്ബജന്തോ ലോകേ വിവട്ടച്ഛദോ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോ ഹോതി. അയം പുരിസോ നിസ്സംസയം ബുദ്ധോ’’തി ജാനിത്വാ പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ അഗ്ഗാസനം പഞ്ഞാപേത്വാ അദാസി. നിസീദി ഭഗവാ പഞ്ഞത്തേ അഗ്ഗാസനേ. സരദതാപസോപി അത്തനോ അനുച്ഛവികം ആസനം ഗഹേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി.

തസ്മിം സമയേ ചതുസത്തതിസഹസ്സജടിലാ പണീതപണീതാനി ഓജവന്താനി ഫലാഫലാനി ഗഹേത്വാ ആചരിയസ്സ സന്തികം സമ്പത്താ ബുദ്ധാനഞ്ചേവ ആചരിയസ്സ ച നിസിന്നാസനം ഓലോകേത്വാ ആഹംസു – ‘‘ആചരിയ ¶ , മയം ‘ഇമസ്മിം ലോകേ തുമ്ഹേഹി മഹന്തതരോ നത്ഥീ’തി വിചരാമ, അയം പന പുരിസോ തുമ്ഹേഹി മഹന്തതരോ മഞ്ഞേ’’തി? ‘‘താതാ, കിം വദേഥ, സാസപേന സദ്ധിം അട്ഠസട്ഠിയോജനസതസഹസ്സുബ്ബേധം സിനേരും സമം കാതും ഇച്ഛഥ, സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധേന സദ്ധിം മമം ഉപമം മാ കരിത്ഥ പുത്തകാ’’തി. അഥ തേ താപസാ, ‘‘സചായം ഇത്തരസത്തോ അഭവിസ്സ, അമ്ഹാകം ആചരിയോ ന ഏവരൂപം ഉപമം ആഹരിസ്സ, യാവ മഹാ വതായം പുരിസോ’’തി സബ്ബേവ പാദേസു നിപതിത്വാ സിരസാ വന്ദിംസു. അഥ നേ ആചരിയോ ആഹ – ‘‘താതാ, അമ്ഹാകം ബുദ്ധാനം അനുച്ഛവികോ ദേയ്യധമ്മോ നത്ഥി, സത്ഥാ ച ഭിക്ഖാചാരവേലായം ഇധാഗതോ, മയം യഥാസത്തി യഥാബലം ദേയ്യധമ്മം ദസ്സാമ, തുമ്ഹേ യം യം പണീതം ഫലാഫലം, തം തം ആഹരഥാ’’തി ആഹരാപേത്വാ ഹത്ഥേ ധോവിത്വാ സയം തഥാഗതസ്സ പത്തേ പതിട്ഠാപേസി. സത്ഥാരാ ഫലാഫലേ പടിഗ്ഗഹിതമത്തേ ദേവതാ ദിബ്ബോജം പക്ഖിപിംസു. സോ താപസോ ഉദകമ്പി സയമേവ പരിസ്സാവേത്വാ അദാസി. തതോ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ നിസിന്നേ സത്ഥരി സബ്ബേ അന്തേവാസികേ പക്കോസിത്വാ സത്ഥു സന്തികേ സാരണീയകഥം കഥേന്തോ നിസീദി. സത്ഥാ ‘‘ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം ആഗച്ഛന്തൂ’’തി ചിന്തേസി. തേ സത്ഥു ചിത്തം ഞത്വാ സതസഹസ്സഖീണാസവപരിവാരാ ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠംസു.

തതോ ¶ സരദതാപസോ ¶ അന്തേവാസികേ ആമന്തേസി – ‘‘താതാ, ബുദ്ധാനം നിസിന്നാസനമ്പി നീചം, സമണസതസഹസ്സാനമ്പി ആസനം നത്ഥി, അജ്ജ തുമ്ഹേഹി ഉളാരം ബുദ്ധസക്കാരം കാതും വട്ടതി, പബ്ബതപാദതോ വണ്ണഗന്ധസമ്പന്നാനി പുപ്ഫാനി ആഹരഥാ’’തി. കഥനകാലോ പപഞ്ചോ വിയ ഹോതി, ഇദ്ധിമതോ ¶ പന ഇദ്ധിവിസയോ അചിന്തേയ്യോതി മുഹുത്തമത്തേനേവ തേ താപസാ വണ്ണഗന്ധസമ്പന്നാനി പുപ്ഫാനി ആഹരിത്വാ ബുദ്ധാനം യോജനപ്പമാണം പുപ്ഫാസനം പഞ്ഞാപേസും. ഉഭിന്നം അഗ്ഗസാവകാനം തിഗാവുതം, സേസഭിക്ഖൂനം അഡ്ഢയോജനികാദിഭേദം, സങ്ഘനവകസ്സ ഉസഭമത്തം അഹോസി. ‘‘കഥം ഏകസ്മിം അസ്സമപദേ താവ മഹന്താനി ആസനാനി പഞ്ഞത്താനീ’’തി ന ചിന്തേതബ്ബം. ഇദ്ധിവിസയോ ഹേസ. ഏവം പഞ്ഞത്തേസു ആസനേസു സരദതാപസോ തഥാഗതസ്സ പുരതോ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ഠിതോ, ‘‘ഭന്തേ, മയ്ഹം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഇമം പുപ്ഫാസനം അഭിരുഹഥാ’’തി ആഹ. തേന വുത്തം –

‘‘നാനാപുപ്ഫഞ്ച ഗന്ധഞ്ച, സമ്പാദേത്വാന ഏകതോ;

പുപ്ഫാസനം പഞ്ഞാപേത്വാ, ഇദം വചനമബ്രവി.

‘‘ഇദം മേ ആസനം വീര, പഞ്ഞത്തം തവനുച്ഛവിം;

മമ ചിത്തം പസാദേന്തോ, നിസീദ പുപ്ഫമാസനേ.

‘‘സത്തരത്തിന്ദിവം ബുദ്ധോ, നിസീദി പുപ്ഫമാസനേ;

മമ ചിത്തം പസാദേത്വാ, ഹാസയിത്വാ സദേവകേ’’തി.

ഏവം നിസിന്നേ സത്ഥരി ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ സേസഭിക്ഖൂ ച ¶ അത്തനോ അത്തനോ പത്താസനേ നിസീദിംസു. സരദതാപസോ മഹന്തം പുപ്ഫച്ഛത്തം ഗഹേത്വാ തഥാഗതസ്സ മത്ഥകേ ധാരേന്തോ അട്ഠാസി. സത്ഥാ ‘‘ജടിലാനം അയം സക്കാരോ മഹപ്ഫലോ ഹോതൂ’’തി നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജി. സത്ഥു സമാപത്തിം സമാപന്നഭാവം ഞത്വാ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാപി സേസഭിക്ഖൂപി സമാപത്തിം സമാപജ്ജിംസു. തഥാഗതേ സത്താഹം നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ നിസിന്നേ അന്തേവാസികാ ഭിക്ഖാചാരകാലേ സമ്പത്തേ വനമൂലഫലാഫലം പരിഭുഞ്ജിത്വാ സേസകാലേ ബുദ്ധാനം അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠന്തി. സരദതാപസോ പന ഭിക്ഖാചാരമ്പി അഗന്ത്വാ പുപ്ഫച്ഛത്തം ധാരയമാനോവ സത്താഹം പീതിസുഖേന വീതിനാമേസി. സത്ഥാ നിരോധതോ വുട്ഠായ ദക്ഖിണപസ്സേ നിസിന്നം പഠമഅഗ്ഗസാവകം നിസഭത്ഥേരം ആമന്തേസി – ‘‘നിസഭ, സക്കാരകാരകാനം ¶ താപസാനം പുപ്ഫാസനാനുമോദനം കരോഹീ’’തി. ഥേരോ ചക്കവത്തിരഞ്ഞോ സന്തികാ പടിലദ്ധമഹാലാഭോ മഹായോധോ വിയ തുട്ഠമാനസോ സാവകപാരമിഞാണേ ഠത്വാ പുപ്ഫാസനാനുമോദനം ആരഭി. തസ്സ ദേസനാവസാനേ ദുതിയസാവകം ആമന്തേസി – ‘‘ത്വമ്പി ഭിക്ഖു ധമ്മം ദേസേഹീ’’തി. അനോമത്ഥേരോ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം സമ്മസിത്വാ ധമ്മം കഥേസി. ദ്വിന്നം അഗ്ഗസാവകാനം ദേസനായ ഏകസ്സാപി അഭിസമയോ നാഹോസി. അഥ സത്ഥാ അപരിമാണേ ബുദ്ധവിസയേ ഠത്വാ ധമ്മദേസനം ആരഭി. ദേസനാപരിയോസാനേ ഠപേത്വാ സരദതാപസം സബ്ബേപി ചതുസത്തതിസഹസ്സജടിലാ അരഹത്തം പാപുണിംസു ¶ , സത്ഥാ ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ഹത്ഥം പസാരേസി. തേസം താവദേവ കേസമസ്സൂനി അന്തരധായിംസു, അട്ഠപരിക്ഖാരാ കായേ പടിമുക്കാവ അഹേസും.

സരദതാപസോ ‘‘കസ്മാ അരഹത്തം ന പത്തോ’’തി? വിക്ഖിത്തചിത്തത്താ. സോ കിര ബുദ്ധാനം ദുതിയാസനേ ¶ നിസീദിത്വാ സാവകപാരമിഞാണേ ഠത്വാ ധമ്മം ദേസയതോ അഗ്ഗസാവകസ്സ ധമ്മദേസനം സോതും ആരദ്ധകാലതോ പട്ഠായ, ‘‘അഹോ വതാഹമ്പി അനാഗതേ ഉപ്പജ്ജനകബുദ്ധസ്സ സാസനേ ഇമിനാ സാവകേന പടിലദ്ധധുരം ലഭേയ്യ’’ന്തി ചിത്തം ഉപ്പാദേസി. സോ തേന പരിവിതക്കേന മഗ്ഗഫലപടിവേധം കാതും നാസക്ഖി. തഥാഗതം പന വന്ദിത്വാ സമ്മുഖേ ഠത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം അനന്തരാസനേ നിസിന്നോ ഭിക്ഖു തുമ്ഹാകം സാസനേ കോ നാമ ഹോതീ’’തി? ‘‘മയാ പവത്തിതം ധമ്മചക്കം അനുപവത്തേന്തോ സാവകപാരമിഞാണസ്സ കോടിപ്പത്തോ സോളസ പഞ്ഞാ പടിവിജ്ഝിത്വാ ഠിതോ മയ്ഹം സാസനേ അഗ്ഗസാവകോ നിസഭോ നാമ ഏസോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, യ്വായം മയാ സത്താഹം പുപ്ഫച്ഛത്തം ധാരേന്തേന സക്കാരോ കതോ, അഹം ഇമസ്സ ഫലേന അഞ്ഞം സക്കത്തം വാ ബ്രഹ്മത്തം വാ ന പത്ഥേമി, അനാഗതേ പന അയം നിസഭത്ഥേരോ വിയ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ അഗ്ഗസാവകോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസിന്തി. സത്ഥാ ‘‘സമജ്ഝിസ്സതി നു ഖോ ഇമസ്സ പുരിസസ്സ പത്ഥനാ’’തി അനാഗതംസഞാണം പേസേത്വാ ഓലോകേന്തോ കപ്പസതസഹസ്സാധികം ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ സമിജ്ഝനഭാവം അദ്ദസ. ദിസ്വാന സരദതാപസം ആഹ – ‘‘ന തേ അയം പത്ഥനാ മോഘാ ഭവിസ്സതി, അനാഗതേ പന കപ്പസതസഹസ്സാധികം ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ മാതാ മഹാമായാ ¶ നാമ ദേവീ ഭവിസ്സതി, പിതാ സുദ്ധോദനോ നാമ മഹാരാജാ, പുത്തോ രാഹുലോ നാമ, ഉപട്ഠാകോ ആനന്ദോ നാമ, ദുതിയഅഗ്ഗസാവകോ മോഗ്ഗല്ലാനോ നാമ, ത്വം പനസ്സ പഠമഅഗ്ഗസാവകോ ധമ്മസേനാപതി സാരിപുത്തോ നാമ ഭവിസ്സസീ’’തി ¶ . ഏവം താപസം ബ്യാകരിത്വാ ധമ്മകഥം കഥേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ആകാസം പക്ഖന്ദി.

സരദതാപസോപി അന്തേവാസികത്ഥേരാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ സഹായകസ്സ സിരിവഡ്ഢനകുടുമ്ബികസ്സ സാസനം പേസേസി, ‘‘ഭന്തേ, മമ സഹായകസ്സ വദേഥ, സഹായകേന തേ സരദതാപസേന അനോമദസ്സീബുദ്ധസ്സ പാദമൂലേ അനാഗതേ ഉപ്പജ്ജനകസ്സ ഗോതമബുദ്ധസ്സ സാസനേ പഠമഅഗ്ഗസാവകട്ഠാനം പത്ഥിതം, ത്വം ദുതിയഅഗ്ഗസാവകട്ഠാനം പത്ഥേഹീ’’തി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ ഥേരേഹി പുരേതരമേവ ഏകപസ്സേന ഗന്ത്വാ സിരിവഡ്ഢനസ്സ നിവേസനദ്വാരേ അട്ഠാസി. സിരിവഡ്ഢനോ ‘‘ചിരസ്സം വത മേ അയ്യോ ആഗതോ’’തി ആസനേ നിസീദാപേത്വാ അത്തനാ നീചാസനേ നിസിന്നോ, ‘‘അന്തേവാസികപരിസാ പന വോ, ഭന്തേ, ന പഞ്ഞായതീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, സമ്മ, അമ്ഹാകം അസ്സമം അനോമദസ്സീ ബുദ്ധോ ആഗതോ, മയം തസ്സ അത്തനോ ബലേന സക്കാരം അകരിമ്ഹാ, സത്ഥാ സബ്ബേസം ¶ ധമ്മം ദേസേസി, ദേസനാപരിയോസാനേ ഠപേത്വാ മം സേസാ അരഹത്തം പത്വാ പബ്ബജിംസു. അഹം സത്ഥു പഠമഅഗ്ഗസാവകം നിസഭത്ഥേരം ദിസ്വാ അനാഗതേ ഉപ്പജ്ജനകസ്സ ഗോതമബുദ്ധസ്സ നാമ സാസനേ പഠമഅഗ്ഗസാവകട്ഠാനം പത്ഥേസിം, ത്വമ്പി തസ്സ സാസനേ ദുതിയഅഗ്ഗസാവകട്ഠാനം പത്ഥേഹീ’’തി. ‘‘മയ്ഹം ബുദ്ധേഹി സദ്ധിം പരിചയോ നത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ബുദ്ധേഹി സദ്ധിം കഥനം മയ്ഹം ഭാരോ ഹോതു, ത്വം മഹന്തം സക്കാരം സജ്ജേഹീ’’തി.

സിരിവഡ്ഢനോ തസ്സ വചനം സുത്വാ അത്തനോ നിവേസനദ്വാരേ രാജമാനേന അട്ഠകരീസമത്തം ഠാനം സമതലം കാരേത്വാ വാലുകം ഓകിരാപേത്വാ ¶ ലാജപഞ്ചമാനിപുപ്ഫാനി വികിരാപേത്വാ നീലുപ്പലച്ഛദനം മണ്ഡപം കാരേത്വാ ബുദ്ധാസനം പഞ്ഞാപേത്വാ സേസഭിക്ഖൂനമ്പി ആസനാനി പടിയാദേത്വാ മഹന്തം സക്കാരസമ്മാനം സജ്ജേത്വാ ബുദ്ധാനം നിമന്തനത്ഥായ സരദതാപസസ്സ സഞ്ഞം അദാസി. താപസോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഗഹേത്വാ തസ്സ നിവേസനം അഗമാസി. സിരിവഡ്ഢനോപി പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ തഥാഗതസ്സ ഹത്ഥതോ പത്തം ഗഹേത്വാ മണ്ഡപം പവേസേത്വാ പഞ്ഞത്താസനേസു നിസിന്നസ്സ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദക്ഖിണോദകം ¶ ദത്വാ പണീതേന ഭോജനേന പരിവിസിത്വാ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം മഹാരഹേഹി വത്ഥേഹി അച്ഛാദേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, നായം ആരബ്ഭോ അപ്പമത്തകട്ഠാനത്ഥായ, ഇമിനാവ നിയാമേന സത്താഹം അനുകമ്പം കരോഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ അധിവാസേസി. സോ തേനേവ നിയാമേന സത്താഹം മഹാദാനം പവത്തേത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ഠിതോ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, മമ സഹായോ സരദതാപസോ യസ്സ സത്ഥുസ്സ പഠമഅഗ്ഗസാവകോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥേസി, അഹമ്പി ‘‘തസ്സേവ ദുതിയഅഗ്ഗസാവകോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥേമീതി.

സത്ഥാ അനാഗതം ഓലോകേത്വാ തസ്സ പത്ഥനായ സമിജ്ഝനഭാവം ദിസ്വാ ബ്യാകാസി – ‘‘ത്വം ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ ഗോതമബുദ്ധസ്സ ദുതിയഅഗ്ഗസാവകോ ഭവിസ്സസീ’’തി. ബുദ്ധാനം ബ്യാകരണം സുത്വാ സിരിവഡ്ഢനോ ഹട്ഠപഹട്ഠോ അഹോസി. സത്ഥാപി ഭത്താനുമോദനം കത്വാ സപരിവാരോ വിഹാരമേവ ഗതോ. ‘‘അയം, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തേഹി തദാ പത്ഥിതപത്ഥനാ. തേ യഥാപത്ഥിതമേവ ലഭിംസു. നാഹം മുഖം ഓലോകേത്വാ ദേമീ’’തി.

ഏവം ¶ വുത്തേ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മയം അഗാരിയഭൂതാ സമാനാ ഗിരഗ്ഗസമജ്ജം ദസ്സനായ ഗതാ’’തി യാവ അസ്സജിത്ഥേരസ്സ സന്തികാ സോതാപത്തിഫലപടിവേധാ സബ്ബം പച്ചുപ്പന്നവത്ഥും കഥേത്വാ, ‘‘തേ മയം, ഭന്തേ, ആചരിയസ്സ സഞ്ചയസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തം തുമ്ഹാകം പാദമൂലേ ആനേതുകാമാ തസ്സ ലദ്ധിയാ നിസ്സാരഭാവം കഥേത്വാ ഇധാഗമനേ ആനിസംസം കഥയിമ്ഹാ. സോ ഇദാനി മയ്ഹം അന്തേവാസികവാസോ നാമ ചാടിയാ ഉദഞ്ചനഭാവപ്പത്തിസദിസോ, ന സക്ഖിസ്സാമി ¶ അന്തേവാസിവാസം വസിതു’’ന്തി വത്വാ, ‘‘ആചരിയ, ഇദാനി മഹാജനോ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥോ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരമേവ പൂജേസ്സതി, തുമ്ഹേ കഥം ഭവിസ്സഥാ’’തി വുത്തേ ‘‘കിം പന ഇമസ്മിം ലോകേ പണ്ഡിതാ ബഹൂ, ഉദാഹു ദന്ധാ’’തി? ‘‘ദന്ധാ’’തി കഥിതേ ‘‘തേന ഹി പണ്ഡിതാ പണ്ഡിതസ്സ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സന്തികം ഗമിസ്സന്തി, ദന്ധാ ദന്ധസ്സ മമ സന്തികം ആഗമിസ്സന്തി, ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ’’തി വത്വാ ‘‘ആഗന്തും ന ഇച്ഛി, ഭന്തേ’’തി. തം സുത്വാ സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സഞ്ചയോ അത്തനോ മിച്ഛാദിട്ഠിതായ അസാരം സാരോതി, സാരഞ്ച അസാരോതി ഗണ്ഹി. തുമ്ഹേ പന അത്തനോ പണ്ഡിതതായ സാരഞ്ച സാരതോ, അസാരഞ്ച അസാരതോ ഞത്വാ അസാരം പഹായ സാരമേവ ഗണ്ഹിത്ഥാ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘അസാരേ ¶ സാരമതിനോ, സാരേ ചാസാരദസ്സിനോ;

തേ സാരം നാധിഗച്ഛന്തി, മിച്ഛാസങ്കപ്പഗോചരാ.

‘‘സാരഞ്ച ¶ സാരതോ ഞത്വാ, അസാരഞ്ച അസാരതോ;

തേ സാരം അധിഗച്ഛന്തി, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരാ’’തി.

തത്ഥ അസാരേ സാരമതിനോതി ചത്താരോ പച്ചയാ, ദസവത്ഥുകാ മിച്ഛാദിട്ഠി, തസ്സാ ഉപനിസ്സയഭൂതാ ധമ്മദേസനാതി അയം അസാരോ നാമ, തസ്മിം സാരദിട്ഠിനോതി അത്ഥോ. സാരേ ചാസാരദസ്സിനോതി ദസവത്ഥുകാ സമ്മാദിട്ഠി, തസ്സാ ഉപനിസ്സയഭൂതാ ധമ്മദേസനാതി അയം സാരോ നാമ, തസ്മിം ‘‘നായം സാരോ’’തി അസാരദസ്സിനോ. തേ സാരന്തി തേ പന തം മിച്ഛാദിട്ഠിഗ്ഗഹണം ഗഹേത്വാ ഠിതാ കാമവിതക്കാദീനം വസേന മിച്ഛാസങ്കപ്പഗോചരാ ഹുത്വാ സീലസാരം, സമാധിസാരം, പഞ്ഞാസാരം, വിമുത്തിസാരം, വിമുത്തിഞാണദസ്സനസാരം, ‘‘പരമത്ഥസാരം, നിബ്ബാനഞ്ച നാധിഗച്ഛ’’ന്തി. സാരഞ്ചാതി തമേവ സീലസാരാദിസാരം ‘‘സാരോ നാമായ’’ന്തി, വുത്തപ്പകാരഞ്ച അസാരം ‘‘അസാരോ അയ’’ന്തി ഞത്വാ. തേ സാരന്തി തേ പണ്ഡിതാ ഏവം സമ്മാദസ്സനം ഗഹേത്വാ ഠിതാ നേക്ഖമ്മസങ്കപ്പാദീനം വസേന സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരാ ഹുത്വാ തം വുത്തപ്പകാരം സാരം അധിഗച്ഛന്തീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു. സന്നിപതിതാനം സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

യഥാ ¶ ¶ അഗാരന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ആയസ്മന്തം നന്ദം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സത്ഥാ ഹി പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ – ‘‘പുത്തം മേ ആനേത്വാ ദസ്സേഥാ’’തി സുദ്ധോദനമഹാരാജേന പേസിതാനം സഹസ്സസഹസ്സപരിവാരാനം ദസന്നം ദൂതാനം സബ്ബപച്ഛതോ ഗന്ത്വാ അരഹത്തപ്പത്തേന കാളുദായിത്ഥേരേന ഗമനകാലം ഞത്വാ മഗ്ഗവണ്ണം വണ്ണേത്വാ വീസതിസഹസ്സഖീണാസവപരിവുതോ ¶ കപിലപുരം നീതോ ഞാതിസമാഗമേ പോക്ഖരവസ്സം അത്ഥുപ്പത്തിം കത്വാ വേസ്സന്തരജാതകം (ജാ. ൨.൨൨.൧൬൫൫ ആദയോ) കഥേത്വാ പുനദിവസേ പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ, ‘‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യാ’’തി (ധ. പ. ൧൬൮) ഗാഥായ പിതരം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപേത്വാ, ‘‘ധമ്മഞ്ചരേ’’തി (ധ. പ. ൧൬൯) ഗാഥായ മഹാപജാപതിം സോതാപത്തിഫലേ, രാജാനഞ്ച സകദാഗാമിഫലേ പതിട്ഠാപേസി. ഭത്തകിച്ചാവസാനേ പന രാഹുലമാതുഗുണകഥം നിസ്സായ ചന്ദകിന്നരീജാതകം (ജാ. ൧.൧൪.൧൮ ആദയോ) കഥേത്വാ തതോ തതിയദിവസേ നന്ദകുമാരസ്സ അഭിസേകഗേഹപ്പവേസനവിവാഹമങ്ഗലേസു പവത്തമാനേസു പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ നന്ദകുമാരസ്സ ഹത്ഥേ പത്തം ദത്വാ മങ്ഗലം വത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കമന്തോ നന്ദകുമാരസ്സ ഹത്ഥതോ പത്തം ന ഗണ്ഹി. സോപി തഥാഗതഗാരവേന ‘‘പത്തം വോ, ഭന്തേ, ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്തും നാസക്ഖി. ഏവം പന ചിന്തേസി – ‘‘സോപാനസീസേ പത്തം ഗണ്ഹിസ്സതീ’’തി. സത്ഥാ തസ്മിമ്പി ഠാനേ ന ഗണ്ഹി. ഇതരോ ‘‘സോപാനപാദമൂലേ ഗണ്ഹിസ്സതീ’’തി ചിന്തേസി. സത്ഥാ തത്ഥാപി ന ¶ ഗണ്ഹി. ഇതരോ ‘‘രാജങ്ഗണേ ഗണ്ഹിസ്സതീ’’തി ചിന്തേസി. സത്ഥാ തത്ഥാപി ന ഗണ്ഹി. കുമാരോ നിവത്തിതുകാമോ അരുചിയാ ഗച്ഛന്തോ സത്ഥുഗാരവേന ‘‘പത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്തും ന സക്കോതി. ‘‘ഇധ ഗണ്ഹിസ്സതി, ഏത്ഥ ഗണ്ഹിസ്സതീ’’തി ചിന്തേന്തോ ഗച്ഛതി.

തസ്മിം ഖണേ അഞ്ഞാ ഇത്ഥിയോ തം ദിസ്വാ ജനപദകല്യാണിയാ ആചിക്ഖിംസു – ‘‘അയ്യേ, ഭഗവാ നന്ദകുമാരം ഗഹേത്വാ ഗതോ, തുമ്ഹേഹി തം വിനാ കരിസ്സതീ’’തി. സാ ഉദകബിന്ദൂഹി പഗ്ഘരന്തേഹേവ അഡ്ഢുല്ലിഖിതേഹി കേസേഹി വേഗേന ഗന്ത്വാ, ‘‘തുവടം ഖോ, അയ്യപുത്ത, ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി ആഹ. തം തസ്സാ വചനം തസ്സ ഹദയേ തിരിയം പതിത്വാ വിയ ഠിതം. സത്ഥാപിസ്സ ഹത്ഥതോ പത്തം അഗ്ഗണ്ഹിത്വാവ തം വിഹാരം നേത്വാ, ‘‘പബ്ബജിസ്സസി നന്ദാ’’തിആഹ. സോ ബുദ്ധഗാരവേന ‘‘ന പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി അവത്വാ, ‘‘ആമ, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘തേന ഹി നന്ദം പബ്ബാജേഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ കപിലപുരം ഗന്ത്വാ തതിയദിവസേ നന്ദം പബ്ബാജേസി.

സത്തമേ ¶ ദിവസേ രാഹുലമാതാ കുമാരം അലങ്കരിത്വാ ഭഗവതോ സന്തികം പേസേസി – ‘‘പസ്സ, താത, ഏതം വീസതിസഹസ്സസമണപരിവുതം സുവണ്ണവണ്ണം ബ്രഹ്മരൂപിവണ്ണം സമണം, അയം തേ പിതാ, ഏതസ്സ മഹന്താ നിധികുമ്ഭിയോ അഹേസും. ത്യാസ്സ നിക്ഖമനതോ പട്ഠായ ന പസ്സാമ, ഗച്ഛ നം ദായജ്ജം യാചസ്സു – ‘അഹം ¶ , താത, കുമാരോ, അഭിസേകം പത്വാ ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സാമി, ധനേന മേ അത്ഥോ, ധനം മേ ദേഹി. സാമികോ ഹി പുത്തോ പിതുസന്തകസ്സാ’’’തി. കുമാരോ ഭഗവതോ സന്തികം ഗന്ത്വാവ പിതുസിനേഹം പടിലഭിത്വാ ഹട്ഠചിത്തോ ‘‘സുഖാ തേ, സമണ, ഛായാ’’തി വത്വാ അഞ്ഞമ്പി ¶ ബഹും അത്തനോ അനുരൂപം വദന്തോ അട്ഠാസി. ഭഗവാ കതഭത്തകിച്ചോ അനുമോദനം കത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. കുമാരോപി ‘‘ദായജ്ജം മേ, സമണ, ദേഹി, ദായജ്ജം മേ, സമണ, ദേഹീ’’തി ഭഗവന്തം അനുബന്ധി. ഭഗവാപി കുമാരം ന നിവത്താപേസി. പരിജനോപി ഭഗവതാ സദ്ധിം ഗച്ഛന്തം നിവത്തേതും നാസക്ഖി. ഇതി സോ ഭഗവതാ സദ്ധിം ആരാമമേവ അഗമാസി.

തതോ ഭഗവാ ചിന്തേസി – ‘‘യം അയം പിതുസന്തകം ധനം ഇച്ഛതി, തം വട്ടാനുഗതം സവിഘാതം, ഹന്ദസ്സ ബോധിതലേ പടിലദ്ധം സത്തവിധം അരിയധനം ദേമി, ലോകുത്തരദായജ്ജസ്സ നം സാമികം കരോമീ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ആമന്തേസി – ‘‘തേന ഹി ത്വം, സാരിപുത്ത, രാഹുലകുമാരം പബ്ബാജേഹീ’’തി. ഥേരോ കുമാരം പബ്ബാജേസി. പബ്ബജിതേ ച പന കുമാരേ രഞ്ഞോ അധിമത്തം ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജി. തം അധിവാസേതും അസക്കോന്തോ ഭഗവതോ നിവേദേത്വാ, ‘‘സാധു, ഭന്തേ, അയ്യാ, മാതാപിതൂഹി അനനുഞ്ഞാതം പുത്തം ന പബ്ബാജേയ്യു’’ന്തി വരം യാചി. ഭഗവാ തസ്സ തം വരം ദത്വാ പുനേകദിവസം രാജനിവേസനേ കതപാതരാസോ ഏകമന്തം നിസിന്നേന രഞ്ഞാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ദുക്കരകാരികകാലേ ഏകാ ദേവതാ മം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘പുത്തോ തേ കാലകതോ’തി ആഹ. അഹം തസ്സാ വചനം അസദ്ദഹന്തോ ‘ന മയ്ഹം പുത്തോ ബോധിം അപ്പത്വാ കാലം കരോതീ’തി പടിക്ഖിപി’’ന്തി വുത്തേ – ‘‘ഇദാനി കിം സദ്ദഹിസ്സഥ, പുബ്ബേപി അട്ഠികാനി ദസ്സേത്വാ, ‘പുത്തോ തേ മതോ’തി വുത്തേ ന സദ്ദഹിത്വാ’’തി ഇമിസ്സാ അത്ഥുപ്പത്തിയാ മഹാധമ്മപാലജാതകം (ജാ. ൧.൧൦.൯൨ ആദയോ) കഥേസി. ഗാഥാപരിയോസാനേ രാജാ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹി. ഇതി ഭഗവാ പിതരം തീസു ഫലേസു പതിട്ഠാപേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ¶ പുനദേവ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ തതോ അനാഥപിണ്ഡികേന സാവത്ഥിം ആഗമനത്ഥായ ഗഹിതപടിഞ്ഞോ നിട്ഠിതേ ജേതവനേ വിഹാരേ തത്ഥ ഗന്ത്വാ വാസം കപ്പേസി.

ഏവം സത്ഥരി ജേതവനേ വിഹരന്തേ ആയസ്മാ നന്ദോ ഉക്കണ്ഠിത്വാ ഭിക്ഖൂനം ഏതമത്ഥം ആരോചേസി – ‘‘അനഭിരതോ അഹം, ആവുസോ, ബ്രഹ്മചരിയം ചരാമി, ന ¶ സക്കോമി ബ്രഹ്മചരിയം സന്ധാരേതും, സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ ഹീനായാവത്തിസ്സാമീ’’തി. ഭഗവാ തം പവത്തിം സുത്വാ ആയസ്മന്തം നന്ദം പക്കോസാപേത്വാ ഏതദവോച – ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, നന്ദ, സമ്ബഹുലാനം ഭിക്ഖൂനം ഏവം ആരോചേസി ¶ – ‘അനഭിരതോ, ആവുസോ, ബ്രഹ്മചരിയം ചരാമി, ന സക്കോമി ബ്രഹ്മചരിയം സന്ധാരേതും, സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ ഹീനായാവത്തിസ്സാമീ’’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന ത്വം, നന്ദ, അനഭിരതോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരസി, ന സക്കോസി ബ്രഹ്മചരിയം സന്ധാരേതും, സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ ഹീനായാവത്തിസ്സസീ’’തി? ‘‘സാകിയാനീ മം, ഭന്തേ, ജനപദകല്യാണീ ഘരാ നിക്ഖമന്തസ്സ അഡ്ഢുല്ലിഖിതേഹി കേസേഹി അപലോകേത്വാ മം ഏതദവോച – ‘തുവടം ഖോ, അയ്യപുത്ത, ആഗച്ഛേയ്യാസീ’തി, സോ ഖോ അഹം, ഭന്തേ, തം അനുസ്സരമാനോ അനഭിരതോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരാമി, ന സക്കോമി ബ്രഹ്മചരിയം സന്ധാരേതും, സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ ഹീനായാവത്തിസ്സാമീ’’തി.

അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം നന്ദം ബാഹായം ഗഹേത്വാ ഇദ്ധിബലേന താവതിംസദേവലോകം ആനേന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഏകസ്മിം ഝാമക്ഖേത്തേ ഝാമഖാണുകേ നിസിന്നം ഛിന്നകണ്ണനാസനങ്ഗുട്ഠം ഏകം പലുട്ഠമക്കടിം ദസ്സേത്വാ താവതിംസഭവനേ സക്കസ്സ ദേവരഞ്ഞോ ഉപട്ഠാനം ആഗതാനി കകുടപാദാനി പഞ്ച അച്ഛരാസതാനി ദസ്സേസി. കകുടപാദാനീതി ¶ രത്തവണ്ണതായ പാരേവതപാദസദിസപാദാനി. ദസ്സേത്വാ ച പനാഹ – ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, നന്ദ, കതമാ നു ഖോ അഭിരൂപതരാ വാ ദസ്സനീയതരാ വാ പാസാദികതരാ വാ സാകിയാനീ വാ ജനപദകല്യാണീ, ഇമാനി വാ പഞ്ച അച്ഛരാസതാനി കകുടപാദാനീ’’തി? തം സുത്വാ ആഹ – ‘‘സേയ്യഥാപി സാ, ഭന്തേ, ഛിന്നകണ്ണനാസനങ്ഗുട്ഠാ പലുട്ഠമക്കടീ, ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ, സാകിയാനീ ജനപദകല്യാണീ, ഇമേസം പഞ്ചന്നം അച്ഛരാസതാനം ഉപനിധായ സങ്ഖ്യമ്പി ന ഉപേതി, കലമ്പി ന ഉപേതി, കലഭാഗമ്പി ന ഉപേതി. അഥ ഖോ ഇമാനേവ പഞ്ച അച്ഛരാസതാനി അഭിരൂപതരാനി ചേവ ദസ്സനീയതരാനി ച പാസാദികതരാനി ചാ’’തി. ‘‘അഭിരമ, നന്ദ, അഭിരമ, നന്ദ, അഹം തേ പാടിഭോഗോ പഞ്ചന്നം അച്ഛരാസതാനം പടിലാഭായ കകുടപാദാന’’ന്തി. ‘‘സചേ മേ, ഭന്തേ ഭഗവാ, പാടിഭോഗോ പഞ്ചന്നം അച്ഛരാസതാനം പടിലാഭായ കകുടപാദാനം, അഭിരമിസ്സാമഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയേ’’തി.

അഥ ¶ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം നന്ദം ഗഹേത്വാ തത്ഥ അന്തരഹിതോ ജേതവനേയേവ പാതുരഹോസി. അസ്സോസും ഖോ ഭിക്ഖൂ, ‘‘ആയസ്മാ കിര നന്ദോ ഭഗവതോ ഭാതാ മാതുച്ഛാപുത്തോ അച്ഛരാനം ഹേതു ബ്രഹ്മചരിയം ചരതി. ഭഗവാ കിരസ്സ പാടിഭോഗോ പഞ്ചന്നം അച്ഛരാസതാനം പടിലാഭായ കകുടപാദാന’’ന്തി. അഥ ഖോ ആയസ്മതോ നന്ദസ്സ സഹായകാ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മന്തം നന്ദം ഭതകവാദേന ച ഉപക്കിതകവാദേന ച സമുദാചരന്തി, ‘‘ഭതകോ കിരായസ്മാ നന്ദോ, ഉപക്കിതകോ കിരായസ്മാ നന്ദോ, അച്ഛരാനം ഹേതു ബ്രഹ്മചരിയം ചരതി. ഭഗവാ കിരസ്സ പാടിഭോഗോ പഞ്ചന്നം അച്ഛരാസതാനം പടിലാഭായ കകുടപാദാന’’ന്തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ നന്ദോ സഹായകാനം ഭിക്ഖൂനം ¶ ഭതകവാദേന ച ഉപക്കിതകവാദേന ച അട്ടിയമാനോ ഹരായമാനോ ജിഗുച്ഛമാനോ ¶ ഏകോ വൂപകട്ഠോ അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ ന ചിരസ്സേവ യസ്സത്ഥായ കുലപുത്താ സമ്മദേവ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജന്തി, തദനുത്തരം ബ്രഹ്മചരിയപരിയോസാനം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസി, ‘‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം, നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’’തി അബ്ഭഞ്ഞാസി. അഞ്ഞതരോ ച ഖോ പനായസ്മാ നന്ദോ അരഹതം അഹോസി.

അഥേകാ ദേവതാ രത്തിഭാഗേ സകലം ജേതവനം ഓഭാസേത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ആരോചേസി – ‘‘ആയസ്മാ, ഭന്തേ, നന്ദോ ഭഗവതോ ഭാതാ മാതുച്ഛാപുത്തോ ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തി. ഭഗവതോപി ഖോ ഞാണം ഉദപാദി ‘‘നന്ദോ ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തി. സോപായസ്മാ നന്ദോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏതദവോച – ‘‘യം മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ പാടിഭോഗോ പഞ്ചന്നം അച്ഛരാസതാനം പടിലാഭായ കകുടപാദാനം, മുഞ്ചാമഹം, ഭന്തേ, ഭഗവന്തം ഏതസ്മാ പടിസ്സവാ’’തി. ‘‘മയാപി ഖോ തേ, നന്ദ, ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച വിദിതോ ‘നന്ദോ ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം ¶ പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’തി. ദേവതാപി മേ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി – ‘ആയസ്മാ, ഭന്തേ, നന്ദോ ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’തി. യദേവ ഖോ തേ, നന്ദ, അനുപാദായ ആസവേഹി ¶ ചിത്തം വിമുത്തം, അഥാഹം മുത്തോ ഏതസ്മാ പടിസ്സവാ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഏതമത്ഥം വിദിത്വാ തായം വേലായം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –

‘‘യസ്സ നിത്തിണ്ണോ പങ്കോ, മദ്ദിതോ കാമകണ്ടകോ;

മോഹക്ഖയം അനുപ്പത്തോ, സുഖദുക്ഖേസു ന വേധതീ സ ഭിക്ഖൂ’’തി. (ഉദാ. ൨൨);

അഥേകദിവസം ഭിക്ഖൂ തം ആയസ്മന്തം നന്ദം പുച്ഛിംസു – ‘‘ആവുസോ നന്ദ, പുബ്ബേ ത്വം ‘ഉക്കണ്ഠിതോമീ’തി വദേസി, ഇദാനി തേ കഥ’’ന്തി? ‘‘നത്ഥി മേ, ആവുസോ, ഗിഹിഭാവായ ആലയോ’’തി. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ – ‘‘അഭൂതം ആയസ്മാ നന്ദോ കഥേതി, അഞ്ഞം ബ്യാകരോതി, അതീതദിവസേസു ‘ഉക്കണ്ഠിതോമ്ഹീ’തി വത്വാ ഇദാനി ‘നത്ഥി മേ ഗിഹിഭാവായ ആലയോ’തി കഥേതീ’’തി ഗന്ത്വാ ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും. ഭഗവാ ‘‘ഭിക്ഖവേ, അതീതദിവസേസു നന്ദസ്സ അത്തഭാവോ ദുച്ഛന്നഗേഹസദിസോ അഹോസി, ഇദാനി സുച്ഛന്നഗേഹസദിസോ ജാതോ. അയഞ്ഹി ദിബ്ബച്ഛരാനം ¶ ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ പബ്ബജിതകിച്ചസ്സ മത്ഥകം പാപേതും ¶ വായമന്തോ തം കിച്ചം പത്തോ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘യഥാ അഗാരം ദുച്ഛന്നം, വുട്ഠീ സമതിവിജ്ഝതി;

ഏവം അഭാവിതം ചിത്തം, രാഗോ സമതിവിജ്ഝതി.

‘‘യഥാ അഗാരം സുച്ഛന്നം, വുട്ഠീ ന സമതിവിജ്ഝതി;

ഏവം സുഭാവിതം ചിത്തം, രാഗോ ന സമതിവിജ്ഝതീ’’തി.

തത്ഥ അഗാരന്തി യംകിഞ്ചി ഗേഹം. ദുച്ഛന്നന്തി വിരളച്ഛന്നം ഛിദ്ദാവഛിദ്ദം. സമതിവിജ്ഝതീതി വസ്സവുട്ഠി വിനിവിജ്ഝതി. അഭാവിതന്തി തം അഗാരം വുട്ഠി വിയ ഭാവനായ രഹിതത്താ അഭാവിതം ചിത്തം രാഗോ സമതി വിജ്ഝതി. ന കേവലം രാഗോവ, ദോസമോഹമാനാദയോ സബ്ബകിലേസാ തഥാരൂപം ചിത്തം അതിവിയ വിജ്ഝന്തിയേവ. സുഭാവിതന്തി സമഥവിപസ്സനാഭാവനാഹി സുഭാവിതം. ഏവരൂപം ചിത്തം സുച്ഛന്നം ഗേഹം വുട്ഠി വിയ രാഗാദയോ കിലേസാ അതിവിജ്ഝിതും ന സക്കോന്തീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു. മഹാജനസ്സ ദേസനാ സാത്ഥികാ അഹോസി.

അഥ ഖോ ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘ആവുസോ, ബുദ്ധാ നാമ അച്ഛരിയാ, ജനപദകല്യാണിം നിസ്സായ ഉക്കണ്ഠിതോ നാമായസ്മാ നന്ദോ ¶ സത്ഥാരാ ദേവച്ഛരാ ആമിസം കത്വാ വിനീതോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ – ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ ¶ , പുബ്ബേപേസ മയാ മാതുഗാമേന പലോഭേത്വാ വിനീതോയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബാരാണസിവാസീ കപ്പടോ നാമ വാണിജോ അഹോസി. തസ്സേകോ ഗദ്രഭോ കുമ്ഭഭാരം വഹതി, ഏകദിവസേന സത്ത യോജനാനി ഗച്ഛതി. സോ ഏകസ്മിം സമയേ ഗദ്രഭഭാരകേഹി സദ്ധിം തക്കസിലം ഗന്ത്വാ യാവ ഭണ്ഡസ്സ വിസ്സജ്ജനം, താവ ഗദ്രഭം ചരിതും വിസ്സജ്ജേസി. അഥസ്സ സോ ഗദ്രഭോ പരിഖാപിട്ഠേ ചരമാനോ ഏകം ഗദ്രഭിം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമി. സാ തേന സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കരോന്തീ ആഹ – ‘‘കുതോ ആഗതോസീ’’തി? ‘‘ബാരാണസിതോ’’തി. ‘‘കേന കമ്മേനാ’’തി? ‘‘വാണിജ്ജകമ്മേനാ’’തി. ‘‘കിത്തകം ഭാരം വഹസീ’’തി ¶ ? ‘‘കുമ്ഭഭാര’’ന്തി? ‘‘ഏത്തകം ഭാരം വഹന്തോ കതി യോജനാനി ഗച്ഛസീ’’തി? ‘‘സത്ത യോജനാനീ’’തി. ‘‘ഗതഗതട്ഠാനേ തേ കാചി പാദപരികമ്മപിട്ഠിപരികമ്മകരാ അത്ഥീ’’തി? ‘‘നത്ഥീ’’തി. ‘‘ഏവം സന്തേ മഹാദുക്ഖം നാമ അനുഭോസീ’’തി? ‘‘കിഞ്ചാപി ഹി തിരച്ഛാനഗതാനം പാദപരികമ്മാദികാരകാ നാമ നത്ഥി, കാമസംയോജനഘട്ടനത്ഥായ പന ഏവരൂപം കഥം കഥേസി’’? സോ തസ്സാ കഥായ ഉക്കണ്ഠി. കപ്പടോപി ഭണ്ഡം വിസ്സജ്ജേത്വാ തസ്സ സന്തികം ആഗന്ത്വാ – ‘‘ഏഹി, താത, ഗമിസ്സാമാ’’തി ആഹ. ‘‘ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ, നാഹം ഗമിസ്സാമീ’’തി. അഥ നം ¶ പുനപ്പുനം യാചിത്വാ, ‘‘അനിച്ഛന്തം പരിഭാസേത്വാ നം നേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഗാഥമാഹ –

‘‘പതോദം തേ കരിസ്സാമി, സാളസങ്ഗുലികണ്ടകം;

സഞ്ഛിന്ദിസ്സാമി തേ കായം, ഏവം ജാനാഹി ഗദ്രഭാ’’തി.

തം സുത്വാ ഗദ്രഭോ ‘‘ഏവം സന്തേ അഹമ്പി തേ കത്തബ്ബം ജാനിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘പതോദം മേ കരിസ്സസി, സോളസങ്ഗുലികണ്ടകം;

പുരതോ പതിട്ഠഹിത്വാന, ഉദ്ധരിത്വാന പച്ഛതോ;

ദന്തം തേ പാതയിസ്സാമി, ഏവം ജാനാഹി കപ്പടാ’’തി.

തം ¶ സുത്വാ വാണിജോ – ‘‘കേന നു ഖോ കാരണേന ഏസ ഏവം വദതീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ തം ഗദ്രഭിം ദിസ്വാ, ‘‘ഇമായേസ ഏവം സിക്ഖാപിതോ ഭവിസ്സതി, ‘ഏവരൂപിം നാമ തേ ഗദ്രഭിം ആനേസ്സാമീ’തി മാതുഗാമേന നം പലോഭേത്വാ നേസ്സാമീ’’തി ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ചതുപ്പദിം സങ്ഖമുഖിം, നാരിം സബ്ബങ്ഗസോഭിനിം;

ഭരിയം തേ ആനയിസ്സാമി, ഏവം ജാനാഹി ഗദ്രഭാ’’തി.

തം സുത്വാ തുട്ഠചിത്തോ ഗദ്രഭോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ചതുപ്പദിം സങ്ഖമുഖിം, നാരിം സബ്ബങ്ഗസോഭിനിം;

ഭരിയം മേ ആനയിസ്സസി, ഏവം ജാനാഹി കപ്പട;

കപ്പട ഭിയ്യോ ഗമിസ്സാമി, യോജനാനി ചതുദ്ദസാ’’തി.

അഥ ¶ ¶ നം കപ്പടോ, ‘‘തേന ഹി ഏഹീ’’തി ഗഹേത്വാ സകട്ഠാനം അഗമാസി. സോ കതിപാഹച്ചയേന നം ആഹ – ‘‘നനു മം തുമ്ഹേ ‘ഭരിയം തേ ആനയിസ്സാമീ’തി അവോചുത്ഥാ’’തി? ‘‘ആമ, വുത്തം, നാഹം അത്തനോ കഥം ഭിന്ദിസ്സാമി, ഭരിയം തേ ആനേസ്സാമി, വേതനം പന തുയ്ഹം ഏകകസ്സേവ ദസ്സാമി, തുയ്ഹം വേതനം ദുതിയസ്സ പഹോതു വാ മാ വാ, ത്വമേവ ജാനേയ്യാസി. ഉഭിന്നം പന വോ സംവാസമന്വായ പുത്താ വിജായിസ്സന്തി, തേഹിപി ബഹൂഹി സദ്ധിം തുയ്ഹം തം പഹോതു വാ മാ വാ, ത്വമേവ ജാനേയ്യാസീ’’തി. ഗദ്രഭോ തസ്മിം കഥേന്തേയേവ അനപേക്ഖോ അഹോസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ, ‘‘തദാ, ഭിക്ഖവേ, ഗദ്രഭീ ജനപദകല്യാണീ അഹോസി, ഗദ്രഭോ നന്ദോ, വാണിജോ അഹമേവ. ഏവം പുബ്ബേപേസ മയാ മാതുഗാമേന പലോഭേത്വാ വിനീതോ’’തി ജാതകം നിട്ഠാപേസീതി.

ഇധ സോചേതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ചുന്ദസൂകരികം നാമ പുരിസം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിര പഞ്ചപണ്ണാസ വസ്സാനി സൂകരേ വധിത്വാ ഖാദന്തോ ച വിക്കിണന്തോ ച ജീവികം കപ്പേസി. ഛാതകാലേ സകടേന വീഹിം ആദായ ജനപദം ഗന്ത്വാ ഏകനാളിദ്വേനാളിമത്തേന ഗാമസൂകരപോതകേ ¶ കിണിത്വാ സകടം പൂരേത്വാ ആഗന്ത്വാ പച്ഛാനിവേസനേ വജം വിയ ഏകം ഠാനം പരിക്ഖിപിത്വാ തത്ഥേവ തേസം നിവാപം രോപേത്വാ, തേസു നാനാഗച്ഛേ ച സരീരമലഞ്ച ഖാദിത്വാ വഡ്ഢിതേസു യം യം മാരേതുകാമോ ഹോതി, തം തം ആളാനേ നിച്ചലം ബന്ധിത്വാ സരീരമംസസ്സ ഉദ്ധുമായിത്വാ ബഹലഭാവത്ഥം ചതുരസ്സമുഗ്ഗരേന പോഥേത്വാ, ‘‘ബഹലമംസോ ജാതോ’’തി ഞത്വാ മുഖം വിവരിത്വാ അന്തരേ ദണ്ഡകം ദത്വാ ലോഹഥാലിയാ പക്കുഥിതം ഉണ്ഹോദകം മുഖേ ആസിഞ്ചതി. തം കുച്ഛിം പവിസിത്വാ പക്കുഥിതം കരീസം ആദായ അധോഭാഗേന നിക്ഖമതി, യാവ ഥോകമ്പി കരീസം അത്ഥി, താവ ആവിലം ഹുത്വാ നിക്ഖമതി, സുദ്ധേ ഉദരേ അച്ഛം അനാവിലം ഹുത്വാ നിക്ഖമതി. അഥസ്സ അവസേസം ഉദകം പിട്ഠിയം ആസിഞ്ചതി. തം കാളചമ്മം ഉപ്പാടേത്വാ ഗച്ഛതി. തതോ തിണുക്കായ ലോമാനി ഝാപേത്വാ തിഖിണേന അസിനാ സീസം ഛിന്ദതി. പഗ്ഘരണതം ലോഹിതം ഭാജനേന പടിഗ്ഗഹേത്വാ മംസം ലോഹിതേന മദ്ദിത്വാ പചിത്വാ പുത്തദാരമജ്ഝേ നിസിന്നോ ഖാദിത്വാ സേസം വിക്കിണാതി. തസ്സ ഇമിനാവ നിയാമേന ജീവികം കപ്പേന്തസ്സ പഞ്ചപണ്ണാസ വസ്സാനി അതിക്കന്താനി ¶ . തഥാഗതേ ധുരവിഹാരേ വസന്തേ ഏകദിവസമ്പി പുപ്ഫമുട്ഠിമത്തേന പൂജാ വാ കടച്ഛുമത്തം ഭിക്ഖദാനം വാ അഞ്ഞം വാ കിഞ്ചി പുഞ്ഞം നാമ നാഹോസി. അഥസ്സ സരീരേ രോഗോ ഉപ്പജ്ജി, ജീവന്തസ്സേവ ¶ അവീചിമഹാനിരയസന്താപോ ഉപട്ഠഹി. അവീചിസന്താപോ നാമ യോജനസതേ ഠത്വാ ഓലോകേന്തസ്സ അക്ഖീനം ഭിജ്ജനസമത്ഥോ പരിളാഹോ ഹോതി. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘തസ്സ അയോമയാ ഭൂമി, ജലിതാ തേജസായുതാ;

സമന്താ യോജനസതം, ഫരിത്വാ തിട്ഠതി സബ്ബദാ’’തി. (മ. നി. ൩.൨൬൭; അ. നി. ൩.൩൬);

നാഗസേനത്ഥേരേന പനസ്സ പാകതികഗ്ഗിസന്താപതോ അധിമത്തതായ അയം ഉപമാ വുത്താ – ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കൂടാഗാരമത്തോ പാസാണോപി നേരയികഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിത്തോ ഖണേന വിലയം ഗച്ഛതി, നിബ്ബത്തസത്താ പനേത്ഥ കമ്മബലേന ¶ മാതുകുച്ഛിഗതാ വിയ ന വിലീയന്തീ’’തി (മി. പ. ൨.൪.൬). തസ്സ തസ്മിം സന്താപേ ഉപട്ഠിതേ കമ്മസരിക്ഖകോ ആകാരോ ഉപ്പജ്ജി. ഗേഹമജ്ഝേയേവ സൂകരരവം രവിത്വാ ജണ്ണുകേഹി വിചരന്തോ പുരത്ഥിമവത്ഥുമ്പി പച്ഛിമവത്ഥുമ്പി ഗച്ഛതി. അഥസ്സ ഗേഹമാനുസകാ തം ദള്ഹം ഗഹേത്വാ മുഖം പിദഹന്തി. കമ്മവിപാകോ നാമ ന സക്കാ കേനചി പടിബാഹിതും. സോ വിരവന്തോവ ഇതോ ചിതോ ച വിചരതി. സമന്താ സത്തസു ഘരേസു മനുസ്സാ നിദ്ദം ന ലഭന്തി. മരണഭയേന തജ്ജിതസ്സ പന ബഹിനിക്ഖമനം നിവാരേതും അസക്കോന്തോ സബ്ബോ ഗേഹജനോ യഥാ അന്തോഠിതോ ബഹി വിചരിതും ന സക്കോതി, തഥാ ഗേഹദ്വാരാനി ഥകേത്വാ ബഹിഗേഹം പരിവാരേത്വാ രക്ഖന്തോ അച്ഛതി. ഇതരോ അന്തോഗേഹേയേവ നിരയസന്താപേന വിരവന്തോ ഇതോ ചിതോ ച വിചരതി. ഏവം സത്തദിവസാനി വിചരിത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ കാലം കത്വാ അവീചിമഹാനിരയേ നിബ്ബത്തി. അവീചിമഹാനിരയോ ദേവദൂതസുത്തേന (മ. നി. ൩.൨൬൧ ആദയോ; അ. നി. ൩.൩൬) വണ്ണേതബ്ബോതി.

ഭിക്ഖൂ തസ്സ ഘരദ്വാരേന ഗച്ഛന്താ ¶ തം സദ്ദം സുത്വാ, ‘‘സൂകരസദ്ദോ’’തി സഞ്ഞിനോ ഹുത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥു സന്തികേ നിസിന്നാ ഏവമാഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, ചുന്ദസൂകരിതസ്സ ഗേഹദ്വാരം പിദഹിത്വാ സൂകരാനം മാരിയമാനാനം അജ്ജ സത്തമോ ദിവസോ, ഗേഹേ കാചി മങ്ഗലകിരിയാ ഭവിസ്സതി മഞ്ഞേ. ഏത്തകേ നാമ, ഭന്തേ, സൂകരേ മാരേന്തസ്സ ഏകമ്പി മേത്തചിത്തം വാ കാരുഞ്ഞം വാ നത്ഥി, ന വത നോ ഏവരൂപോ കക്ഖളോ ഫരുസോ സത്തോ ദിട്ഠപുബ്ബോ’’തി. സത്ഥാ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, സോ ഇമേ സത്തദിവസേ സൂകരേ മാരേതി, കമ്മസരിക്ഖകം പനസ്സ വിപാകം ഉദപാദി, ജീവന്തസ്സേവ അവീചിമഹാനിരയസന്താപോ ഉപട്ഠാസി. സോ തേന സന്താപേന സത്ത ദിവസാനി സൂകരരവം ¶ രവന്തോ അന്തോനിവേസനേ വിചരിത്വാ അജ്ജ കാലം കത്വാ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തോ’’തി വത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇധ ലോകേ ഏവം സോചിത്വാ പുന ഗന്ത്വാ സോചനട്ഠാനേയേവ നിബ്ബത്തോ’’തി വുത്തേ, ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, പമത്താ നാമ ഗഹട്ഠാ വാ ഹോന്തു പബ്ബജിതാ വാ, ഉഭയത്ഥ സോചന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

ദിസ്വാ കമ്മകിലിട്ഠമത്തനോ’’തി.

തത്ഥ ¶ പാപകാരീതി നാനപ്പകാരസ്സ പാപകമ്മസ്സ കാരകോ പുഗ്ഗലോ ‘‘അകതം വത മേ കല്യാണം, കതം പാപ’’ന്തി ഏകംസേനേവ മരണസമയേ ഇധ സോചതി, ഇദമസ്സ കമ്മസോചനം. വിപാകം അനുഭവന്തോ പന പേച്ച സോചതി. ഇദമസ്സ പരലോകേ വിപാകസോചനം. ഏവം സോ ഉഭയത്ഥ സോചതിയേവ. തേനേവ കാരണേന ജീവമാനോയേവ സോ ചുന്ദസൂകരികോപി സോചതി. ദിസ്വാ കമ്മകിലിട്ഠന്തി ¶ അത്തനോ കിലിട്ഠകമ്മം പസ്സിത്വാ നാനപ്പകാരകം വിലപന്തോ വിഹഞ്ഞതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും. മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ ജാതാതി.

ഇധ മോദതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ധമ്മികഉപാസകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിര പഞ്ചസതാ ധമ്മികഉപാസകാ നാമ അഹേസും. തേസു ഏകേകസ്സ പഞ്ച പഞ്ച ഉപാസകസതാനി പരിവാരാ. യോ തേസം ജേട്ഠകോ, തസ്സ സത്ത പുത്താ സത്ത ധീതരോ. തേസു ഏകേകസ്സ ഏകേകാ സലാകയാഗു സലാകഭത്തം പക്ഖികഭത്തം നിമന്തനഭത്തം ഉപോസഥികഭത്തം ആഗന്തുകഭത്തം സങ്ഘഭത്തം വസ്സാവാസികം അഹോസി. തേപി സബ്ബേവ അനുജാതപുത്താ നാമ അഹേസും. ഇതി ചുദ്ദസന്നം പുത്താനം ഭരിയായ ഉപാസകസ്സാതി സോളസ സലാകയാഗുആദീനി പവത്തന്തി. ഇതി സോ സപുത്തദാരോ സീലവാ ¶ കല്യാണധമ്മോ ദാനസംവിഭാഗരതോ അഹോസി. അഥസ്സ അപരഭാഗേ രോഗോ ഉപ്പജ്ജി, ആയുസങ്ഖാരോ പരിഹായി. സോ ധമ്മം ¶ സോതുകാമോ ‘‘അട്ഠ വാ മേ സോളസ വാ ഭിക്ഖൂ പേസേഥാ’’തി സത്ഥു സന്തികം പഹിണി. സത്ഥാ പേസേസി. തേ ഗന്ത്വാ തസ്സ മഞ്ചം പരിവാരേത്വാ പഞ്ഞത്തേസു ആസനേസു നിസിന്നാ. ‘‘ഭന്തേ, അയ്യാനം മേ ദസ്സനം ദുല്ലഭം ഭവിസ്സതി, ദുബ്ബലോമ്ഹി, ഏകം മേ സുത്തം സജ്ഝായഥാ’’തി വുത്തേ ‘‘കതരം സുത്തം സോതുകാമോ ഉപാസകാ’’തി? ‘‘സബ്ബബുദ്ധാനം അവിജഹിതം സതിപട്ഠാനസുത്ത’’ന്തി വുത്തേ – ‘‘ഏകായനോ അയം, ഭിക്ഖവേ, മഗ്ഗോ സത്താനം വിസുദ്ധിയാ’’തി ¶ (ദീ. നി. ൨.൩൭൩; മ. നി. ൧.൧൦൬) സുത്തന്തം പട്ഠപേസും. തസ്മിം ഖണേ ഛഹി ദേവലോകേഹി സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതാ സഹസ്സസിന്ധവയുത്താ ദിയഡ്ഢയോജനസതികാ ഛ രഥാ ആഗമിംസു. തേസു ഠിതാ ദേവതാ ‘‘അമ്ഹാകം ദേവലോകം നേസ്സാമ, അമ്ഹാകം ദേവലോകം നേസ്സാമ, അമ്ഭോ മത്തികഭാജനം ഭിന്ദിത്വാ സുവണ്ണഭാജനം ഗണ്ഹന്തോ വിയ അമ്ഹാകം ദേവലോകേ അഭിരമിതും ഇധ നിബ്ബത്താഹി, അമ്ഹാകം ദേവലോകേ അഭിരമിതും ഇധ നിബ്ബത്താഹീ’’തി വദിംസു. ഉപാസകോ ധമ്മസ്സവനന്തരായം അനിച്ഛന്തോ – ‘‘ആഗമേഥ ആഗമേഥാ’’തി ആഹ. ഭിക്ഖൂ ‘‘അമ്ഹേ വാരേതീ’’തി സഞ്ഞായ തുണ്ഹീ അഹേസും.

അഥസ്സ പുത്തധീതരോ ‘‘അമ്ഹാകം പിതാ പുബ്ബേ ധമ്മസ്സവനേന അതിത്തോ അഹോസി, ഇദാനി പന ഭിക്ഖൂ പക്കോസാപേത്വാ സജ്ഝായം കാരേത്വാ സയമേവ വാരേതി, മരണസ്സ അഭായനകസത്തോ നാമ നത്ഥീ’’തി വിരവിംസു. ഭിക്ഖൂ ‘‘ഇദാനി അനോകാസോ’’തി ഉട്ഠായാസനാ പക്കമിംസു. ഉപാസകോ ഥോകം വീതിനാമേത്വാ സതിം പടിലഭിത്വാ പുത്തേ പുച്ഛി – ‘‘കസ്മാ കന്ദഥാ’’തി? ‘‘താത, തുമ്ഹേ ഭിക്ഖൂ പക്കോസാപേത്വാ ധമ്മം സുണന്താ സയമേവ വാരയിത്ഥ, അഥ മയം ‘മരണസ്സ അഭായനകസത്തോ നാമ നത്ഥീ’തി കന്ദിമ്ഹാ’’തി ¶ . ‘‘അയ്യാ പന കുഹി’’ന്തി? ‘‘‘അനോകാസോ’തി ഉട്ഠായാസനാ പക്കന്താ, താതാ’’തി. ‘‘നാഹം, അയ്യേഹി സദ്ധിം കഥേമീ’’തി വുത്തേ ‘‘അഥ കേന സദ്ധിം കഥേഥാ’’തി. ‘‘ഛഹി ദേവലോകേഹി ദേവതാ ഛ രഥേ അലങ്കരിത്വാ ആദായ ആകാസേ ഠത്വാ ‘അമ്ഹാഹി ദേവലോകേ അഭിരമ, അമ്ഹാകം ദേവലോകേ അഭിരമാ’തി സദ്ദം കരോന്തി, താഹി സദ്ധിം കഥേമീ’’തി. ‘‘കുഹിം, താത, രഥാ, ന മയം പസ്സാമാ’’തി? ‘‘അത്ഥി പന മയ്ഹം ഗന്ഥിതാനി പുപ്ഫാനീ’’തി? ‘‘അത്ഥി, താതാ’’തി. ‘‘കതരോ ദേവലോകോ രമണീയോ’’തി? ‘‘സബ്ബബോധിസത്താനം ബുദ്ധമാതാപിതൂനഞ്ച വസിതട്ഠാനം തുസിതഭവനം രമണീയം, താതാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ‘തുസിതഭവനതോ ആഗതരഥേ ലഗ്ഗതൂ’തി പുപ്ഫദാമം ഖിപഥാ’’തി. തേ ഖിപിംസു. തം രഥധുരേ ലഗ്ഗിത്വാ ആകാസേ ഓലമ്ബി. മഹാജനോ തദേവ പസ്സതി, രഥം ന പസ്സതി. ഉപാസകോ ‘‘പസ്സഥേതം പുപ്ഫദാമ’’ന്തി വത്വാ, ‘‘ആമ, പസ്സാമാ’’തി വുത്തേ – ‘‘ഏതം തുസിതഭവനതോ ആഗതരഥേ ഓലമ്ബതി, അഹം തുസിതഭവനം ഗച്ഛാമി ¶ , തുമ്ഹേ മാ ചിന്തയിത്ഥ, മമ സന്തികേ നിബ്ബത്തിതുകാമാ ഹുത്വാ മയാ കതനിയാമേനേവ പുഞ്ഞാനി കരോഥാ’’തി വത്വാ കാലം കത്വാ രഥേ പതിട്ഠാസി.

താവദേവസ്സ ¶ തിഗാവുതപ്പമാണോ സട്ഠിസകടഭാരാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതോ അത്തഭാവോ നിബ്ബത്തി, അച്ഛരാസഹസ്സം പരിവാരേസി, പഞ്ചവീസതിയോജനികം കനകവിമാനം പാതുരഹോസി. തേപി ഭിക്ഖൂ വിഹാരം അനുപ്പത്തേ സത്ഥാ പുച്ഛി – ‘‘സുതാ, ഭിക്ഖവേ, ഉപാസകേന ധമ്മദേസനാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അന്തരായേവ പന ‘ആഗമേഥാ’തി വാരേസി. അഥസ്സ പുത്തധീതരോ കന്ദിംസു ¶ . മയം ‘ഇദാനി അനോകാസോ’തി ഉട്ഠായാസനാ നിക്ഖന്താ’’തി. ‘‘ന സോ, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം കഥേസി, ഛഹി ദേവലോകേഹി ദേവതാ ഛ രഥേ അലങ്കരിത്വാ ആഹരിത്വാ തം ഉപാസകം പക്കോസിംസു. സോ ധമ്മദേസനായ അന്തരായം അനിച്ഛന്തോ താഹി സദ്ധിം കഥേസീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ഇദാനി കുഹിം നിബ്ബത്തോ’’തി? ‘‘തുസിതഭവനേ, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഇദാനി ഇധ ഞാതിമജ്ഝേ മോദമാനോ വിചരിത്വാ ഇദാനേവ ഗന്ത്വാ പുന മോദനട്ഠാനേയേവ നിബ്ബത്തോ’’തി. ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, അപ്പമത്താ ഹി ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ സബ്ബത്ഥ മോദന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

ദിസ്വാ കമ്മവിസുദ്ധിമത്തനോ’’തി.

തത്ഥ കതപുഞ്ഞോതി നാനപ്പകാരസ്സ കുസലസ്സ കാരകോ പുഗ്ഗലോ ‘‘അകതം വത മേ പാപം, കതം മേ കല്യാണ’’ന്തി ഇധ കമ്മമോദനേന, പേച്ച വിപാകമോദനേന മോദതി. ഏവം ഉഭയത്ഥ മോദതി നാമ. കമ്മവിസുദ്ധിന്തി ധമ്മികഉപാസകോപി അത്തനോ കമ്മവിസുദ്ധിം പുഞ്ഞകമ്മസമ്പത്തിം ദിസ്വാ കാലകിരിയതോ പുബ്ബേ ഇധലോകേപി മോദതി, കാലം കത്വാ ഇദാനി പരലോകേപി അതിമോദതിയേവാതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ ജാതാതി.

ഇധ ¶ ¶ ¶ തപ്പതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ദേവദത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ദേവദത്തസ്സ വത്ഥു പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ യാവ പഥവിപ്പവേസനാ ദേവദത്തം ആരബ്ഭ ഭാസിതാനി സബ്ബാനി ജാതകാനി വിത്ഥാരേത്വാ കഥിതം. അയം പനേത്ഥ സങ്ഖേപോ – സത്ഥരി അനുപിയം നാമ മല്ലാനം നിഗമോ അത്ഥി. തം നിസ്സായ അനുപിയമ്ബവനേ വിഹരന്തേയേവ തഥാഗതസ്സ ലക്ഖണപടിഗ്ഗഹണദിവസേയേവ അസീതിസഹസ്സേഹി ഞാതികുലേഹി ‘‘രാജാ വാ ഹോതു, ബുദ്ധോ വാ, ഖത്തിയപരിവാരോവ വിചരിസ്സതീ’’തി അസീതിസഹസ്സപുത്താ പടിഞ്ഞാതാ. തേസു യേഭുയ്യേന പബ്ബജിതേസു ഭദ്ദിയം നാമ രാജാനം, അനുരുദ്ധം, ആനന്ദം, ഭഗും, കിമിലം, ദേവദത്തന്തി ഇമേ ഛ സക്യേ അപബ്ബജന്തേ ദിസ്വാ, ‘‘മയം അത്തനോ പുത്തേ പബ്ബാജേമ, ഇമേ ഛ സക്യാ ന ഞാതകാ മഞ്ഞേ, കസ്മാ ന പബ്ബജന്തീ’’തി? കഥം സമുട്ഠാപേസും. അഥ ഖോ മഹാനാമോ സക്യോ അനുരുദ്ധം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘താത, അമ്ഹാകം കുലാ പബ്ബജിതോ നത്ഥി, ത്വം വാ പബ്ബജ, അഹം വാ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ആഹ. സോ പന സുഖുമാലോ ഹോതി സമ്പന്നഭോഗോ, ‘‘നത്ഥീ’’തി വചനമ്പി തേന ന സുതപുബ്ബം. ഏകദിവസഞ്ഹി തേസു ഛസു ഖത്തിയേസു ഗുളകീളം കീളന്തേസു അനുരുദ്ധോ പൂവേന പരാജിതോ പൂവത്ഥായ പഹിണി, അഥസ്സ മാതാ പൂവേ സജ്ജേത്വാ പഹിണി ¶ . തേ ഖാദിത്വാ പുന കീളിംസു. പുനപ്പുനം തസ്സേവ പരാജയോ ഹോതി. മാതാ പനസ്സ പഹിതേ പഹിതേ തിക്ഖത്തും പൂവേ പഹിണിത്വാ ചതുത്ഥവാരേ ‘‘പൂവാ നത്ഥീ’’തി പഹിണി. സോ ‘‘നത്ഥീ’’തി വചനസ്സ അസുകപുബ്ബത്താ ‘‘ഏസാപേകാ പൂവവികതി ഭവിസ്സതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ ‘‘നത്ഥിപൂവം മേ ആഹരഥാ’’തി പേസേസി. മാതാ പനസ്സ ‘‘നത്ഥിപൂവം കിര, അയ്യേ, ദേഥാ’’തി വുത്തേ, ‘‘മമ പുത്തേന ‘നത്ഥീ’തി പദം ന സുതപുബ്ബം, ഇമിനാ പന ഉപായേന നം ഏതമത്ഥം ജാനാപേസ്സാമീ’’തി തുച്ഛം സുവണ്ണപാതിം അഞ്ഞായ സുവണ്ണപാതിയാ പടികുജ്ജിത്വാ പേസേസി. നഗരപരിഗ്ഗാഹികാ ദേവതാ ചിന്തേസും – ‘‘അനുരുദ്ധസക്യേന അന്നഭാരകാലേ അത്തനോ ഭാഗഭത്തം ഉപരിട്ഠപച്ചേകബുദ്ധസ്സ ദത്വാ ‘‘‘നത്ഥീ’തി മേ വചനസ്സ സവനം മാ ഹോതു, ഭോജനുപ്പത്തിട്ഠാനജാനനം മാ ‘ഹോതൂ’തി പത്ഥനാ കതാ, സചായം തുച്ഛപാതിം പസ്സിസ്സതി, ദേവസമാഗമം പവിസിതും ന ലഭിസ്സാമ, സീസമ്പി നോ സത്തധാ ഫലേയ്യാ’’തി. അഥ ¶ നം പാതിം ദിബ്ബപൂവേഹി പുണ്ണം അകംസു. കസ്സാ ഗുളമണ്ഡലേ ഠപേത്വാ ഉഗ്ഘാടിതമത്തായ പൂവഗന്ധോ സകലനഗരേ ഛാദേത്വാ ഠിതോ. പൂവഖണ്ഡം മുഖേ ഠപിതമത്തമേവ സത്തരസഹരണീസഹസ്സാനി അനുഫരി.

സോ ചിന്തേസി – ‘‘നാഹം മാതു പിയോ, ഏത്തകം മേ കാലം ഇമം നത്ഥിപൂവം ¶ നാമ ന പചി, ഇതോ പട്ഠായ അഞ്ഞം പൂവം നാമ ന ഖാദിസ്സാമീ’’തി, സോ ഗേഹം ഗന്ത്വാവ മാതരം പുച്ഛി – ‘‘അമ്മ ¶ , തുമ്ഹാകം അഹം പിയോ, അപ്പിയോ’’തി? ‘‘താത, ഏകക്ഖിനോ അക്ഖി വിയ ച ഹദയം വിയ ച അതിവിയ പിയോ മേ അഹോസീ’’തി. ‘‘അഥ കസ്മാ ഏത്തകം കാലം മയ്ഹം നത്ഥി പൂവം ന പചിത്ഥ, അമ്മാ’’തി? സാ ചൂളൂപട്ഠാകം പുച്ഛി – ‘‘അത്ഥി കിഞ്ചി പാതിയം, താതാ’’തി? ‘‘പരിപുണ്ണാ, അയ്യേ, പാതി പൂവേഹി, ഏവരൂപാ പൂവാ നാമ മേ ന ദിട്ഠപുബ്ബാ’’തി ആരോചേസി. സാ ചിന്തേസി – ‘‘മയ്ഹം പുത്തോ പുഞ്ഞവാ കതാഭിനീഹാരോ ഭവിസ്സതി, ദേവതാഹി പാതിം പൂരേത്വാ പൂവാ പഹിതാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി. ‘‘അഥ നം പുത്തോ, അമ്മ, ഇതോ പട്ഠായാഹം അഞ്ഞം പൂവം നാമ ന ഖാദിസ്സാമി, നത്ഥിപൂവമേവ പചേയ്യാസീ’’തി. സാപിസ്സ തതോ പട്ഠായ ‘‘പൂവം ഖാദിതുകാമോമ്ഹീ’’തി വുത്തേ തുച്ഛപാതിമേവ അഞ്ഞായ പാതിയാ പടികുച്ഛിത്വാ പേസേസി. യാവ അഗാരമജ്ഝേ വസി, താവസ്സ ദേവതാവ പൂവേ പഹിണിംസു.

സോ ഏത്തകമ്പി അജാനന്തോ പബ്ബജ്ജം നാമ കിം ജാനിസ്സതി? തസ്മാ ‘‘കാ ഏസാ പബ്ബജ്ജാ നാമാ’’തി ഭാതരം പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഓഹാരിതകേസമസ്സുനാ കാസായനിവത്ഥേന കട്ഠത്ഥരകേ വാ ബിദലമഞ്ചകേ വാ നിപജ്ജിത്വാ പിണ്ഡായ ചരന്തേന വിഹരിതബ്ബം. ഏസാ പബ്ബജ്ജാ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭാതിക, അഹം സുഖുമാലോ. നാഹം സക്ഖിസ്സാമി പബ്ബജിതു’’ന്തി ¶ ആഹ. ‘‘തേന ഹി, താത, കമ്മന്തം ഉഗ്ഗഹേത്വാ ഘരാവാസം വസ. ന ഹി സക്കാ അമ്ഹേസു ഏകേന അപബ്ബജിതു’’ന്തി. അഥ നം ‘‘കോ ഏസ കമ്മന്തോ നാമാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഭത്തുട്ഠാനട്ഠാനമ്പി അജാനന്തോ കുലപുത്തോ കമ്മന്തം നാമ കിം ജാനിസ്സതീ’’തി? ഏകദിവസഞ്ഹി തിണ്ണം ഖത്തിയാനം കഥാ ഉദപാദി – ‘‘ഭത്തം നാമ കുഹിം ഉട്ഠഹതീ’’തി? കിമിലോ ആഹ – ‘‘കോട്ഠേ ഉട്ഠഹതീ’’തി. അഥ നം ഭദ്ദിയോ ‘‘ത്വം ഭത്തസ്സ ഉട്ഠാനട്ഠാനം ന ജാനാസി, ഭത്തം നാമ ഉക്ഖലിയം ഉട്ഠഹതീ’’തി ആഹ. അനുരുദ്ധോ ‘‘തുമ്ഹേ ദ്വേപി ന ജാനാഥ, ഭത്തം നാമ രതനമകുളായ സുവണ്ണപാതിയം ഉട്ഠഹതീ’’തി ആഹ.

തേസു ¶ കിര ഏകദിവസം കിമിലോ കോട്ഠതോ വീഹീ ഓതാരിയമാനേ ദിസ്വാ, ‘‘ഏതേ കോട്ഠേയേവ ജാതാ’’തി സഞ്ഞീ അഹോസി. ഭദ്ദിയോ ഏകദിവസം ഉക്ഖലിതോ ഭത്തം വഡ്ഢിയമാനം ദിസ്വാ ‘‘ഉക്ഖലിയഞ്ഞേവ ഉപ്പന്ന’’ന്തി സഞ്ഞീ അഹോസി. അനുരുദ്ധേന പന നേവ വീഹീ കോട്ടേന്താ, ന ഭത്തം പചന്താ, ന വഡ്ഢേന്താ ദിട്ഠപുബ്ബാ, വഡ്ഢേത്വാ പന പുരതോ ഠപിതമേവ പസ്സതി. സോ ഭുഞ്ജിതുകാമകാലേ ‘‘ഭത്തം പാതിയം ഉട്ഠഹതീ’’തി സഞ്ഞമകാസി. ഏവം തയോപി തേ ഭത്തുട്ഠാനട്ഠാനം ന ജാനന്തി. തേനായം ‘‘കോ ഏസ കമ്മന്തോ നാമാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘പഠമം ഖേത്തം കസാപേതബ്ബ’’ന്തിആദികം സംവച്ഛരേ സംവച്ഛരേ കത്തബ്ബം കിച്ചം സുത്വാ, ‘‘കദാ കമ്മന്താനം അന്തോ പഞ്ഞായിസ്സതി, കദാ മയം അപ്പോസ്സുക്കാ ഭോഗേ ഭുഞ്ജിസ്സാമാ’’തി വത്വാ കമ്മന്താനം അപരിയന്തതായ അക്ഖാതായ ‘‘തേന ഹി ത്വഞ്ഞേവ ഘരാവാസം വസ, ന മയ്ഹം ഏതേനത്ഥോ’’തി മാതരം ഉപസങ്കമിത്വാ ¶ ¶ , ‘‘അനുജാനാഹി മം, അമ്മ, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി വത്വാ തായ നാനപ്പകാരേഹി തിക്ഖത്തും പടിക്ഖിപിത്വാ, ‘‘സചേ തേ സഹായകോ ഭദ്ദിയരാജാ പബ്ബജിസ്സതി, തേന സദ്ധിം പബ്ബജാഹീ’’തി വുത്തേ തം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘മമ ഖോ, സമ്മ, പബ്ബജ്ജാ തവ പടിബദ്ധാ’’തി വത്വാ തം നാനപ്പകാരേഹി സഞ്ഞാപേത്വാ സത്തമേ ദിവസേ അത്തനാ സദ്ധിം പബ്ബജനത്ഥായ പടിഞ്ഞം ഗണ്ഹി.

തതോ ഭദ്ദിയോ സക്യരാജാ അനുരുദ്ധോ ആനന്ദോ ഭഗു കിമിലോ ദേവദത്തോതി ഇമേ ഛ ഖത്തിയാ ഉപാലികപ്പകസത്തമാ ദേവാ വിയ ദിബ്ബസമ്പത്തിം സത്താഹം സമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്താ വിയ ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ നിക്ഖമിത്വാ പരവിസയം പത്വാ രാജാണായ സേനം നിവത്താപേത്വാ പരവിസയം ഓക്കമിംസു. തത്ഥ ഛ ഖത്തിയാ അത്തനോ അത്തനോ ആഭരണാനി ഓമുഞ്ചിത്വാ ഭണ്ഡികം കത്വാ, ‘‘ഹന്ദ ഭണേ, ഉപാലി, നിവത്തസ്സു, അലം തേ ഏത്തകം ജീവികായാ’’തി തസ്സ അദംസു. സോ തേസം പാദമൂലേ പരിവത്തിത്വാ പരിദേവിത്വാ തേസം ആണം അതിക്കമിതും അസക്കോന്തോ ഉട്ഠായ തം ഗഹേത്വാ നിവത്തി. തേസം ദ്വിധാ ജാതകാലേ, വനം ആരോദനപ്പത്തം വിയ പഥവീകമ്പമാനാകാരപ്പത്താ വിയ അഹോസി. ഉപാലി കപ്പകോപി ഥോകം ഗന്ത്വാ നിവത്തിത്വാ ‘‘ചണ്ഡാ ഖോ സാകിയാ, ‘ഇമിനാ കുമാരാ നിപ്പാതിതാ’തി ഘാതേയ്യുമ്പി മം. ഇമേ ഹി നാമ സക്യകുമാരാ ഏവരൂപം സമ്പത്തിം പഹായ ഇമാനി അനഗ്ഘാനി ആഭരണാനി ഖേളപിണ്ഡം വിയ ഛഡ്ഡേത്വാ പബ്ബജിസ്സന്തി, കിമങ്ഗം ¶ ¶ പനാഹ’’ന്തി ഭണ്ഡികം ഓമുഞ്ചിത്വാ താനി ആഭരണാനി രുക്ഖേ ലഗ്ഗേത്വാ ‘‘അത്ഥികാ ഗണ്ഹന്തൂ’’തി വത്വാ തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ തേഹി ‘‘കസ്മാ നിവത്തോസീ’’തി പുട്ഠോ തമത്ഥം ആരോചേസി. അഥ നം തേ ആദായ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘മയം, ഭന്തേ, സാകിയാ നാമ മാനനിസ്സിതാ, അയം അമ്ഹാകം ദീഘരത്തം പരിചാരകോ, ഇമം പഠമതരം പബ്ബാജേഥ, മയമസ്സ അഭിവാദനാദീനി കരിസ്സാമ, ഏവം നോ മാനോ നിമ്മാനായിസ്സതീ’’തി വത്വാ തം പഠമതരം പബ്ബാജേത്വാ പച്ഛാ സയം പബ്ബജിംസു. തേസു ആയസ്മാ ഭദ്ദിയോ തേനേവ അന്തരവസ്സേന തേവിജ്ജോ അഹോസി. ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ദിബ്ബചക്ഖുകോ ഹുത്വാ പച്ഛാ മഹാവിതക്കസുത്തം (അ. നി. ൮.൩൦) സുത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. ആയസ്മാ ആനന്ദോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. ഭഗുത്ഥേരോ ച കിമിലത്ഥേരോ ച അപരഭാഗേ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണിംസു. ദേവദത്തോ പോഥുജ്ജനികം ഇദ്ധിം പത്തോ.

അപരഭാഗേ സത്ഥരി കോസമ്ബിയം വിഹരന്തേ സസാവകസങ്ഘസ്സ തഥാഗതസ്സ മഹന്തോ ലാഭസക്കാരോ നിബ്ബത്തി. വത്ഥഭേസജ്ജാദിഹത്ഥാ മനുസ്സാ വിഹാരം പവിസിത്വാ ‘‘കുഹിം സത്ഥാ, കുഹിം സാരിപുത്തത്ഥേരോ, കുഹിം മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ, കുഹിം മഹാകസ്സപത്ഥേരോ, കുഹിം ഭദ്ദിയത്ഥേരോ, കുഹിം അനുരുദ്ധത്ഥേരോ, കുഹിം ആനന്ദത്ഥേരോ, കുഹിം ഭഗുത്ഥേരോ, കുഹിം കിമിലത്ഥേരോ’’തി അസീതിമഹാസാവകാനം നിസിന്നട്ഠാനം ¶ ഓലോകേന്താ വിചരന്തി. ‘‘ദേവദത്തത്ഥേരോ കുഹിം നിസിന്നോ വാ, ഠിതോ വാ’’തി പുച്ഛന്തോ നാമ നത്ഥി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹമ്പി ഏതേഹി സദ്ധിഞ്ഞേവ പബ്ബജിതോ, ഏതേപി ഖത്തിയപബ്ബജിതാ, അഹമ്പി ഖത്തിയപബ്ബജിതോ, ലാഭസക്കാരഹത്ഥാ ¶ മനുസ്സാ ഏതേയേവ പരിയേസന്തി, മമ നാമം ഗഹേതാപി നത്ഥി. കേന നു ഖോ സദ്ധിം ഏകതോ ഹുത്വാ കം പസാദേത്വാ മമ ലാഭസക്കാരം നിബ്ബത്തേയ്യ’’ന്തി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അയം ഖോ രാജാ ബിമ്ബിസാരോ പഠമദസ്സനേനേവ ഏകാദസഹി നഹുതേഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠിതോ, ന സക്കാ ഏതേന സദ്ധിം ഏകതോ ഭവിതും, കോസലരഞ്ഞാപി സദ്ധിം ന സക്കാ ഭവിതും. അയം ഖോ പന രഞ്ഞോ പുത്തോ അജാതസത്തു കുമാരോ കസ്സചി ഗുണദോസേ ന ജാനാതി, ഏതേന സദ്ധിം ഏകതോ ഭവിസ്സാമീ’’തി. സോ കോസമ്ബിതോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ കുമാരകവണ്ണം അഭിനിമ്മിനിത്വാ ചത്താരോ ആസീവിസേ ചതൂസു ഹത്ഥപാദേസു ഏകം ഗീവായ പിലന്ധിത്വാ ¶ ഏകം സീസേ ചുമ്ബടകം കത്വാ ഏകം ഏകംസം കരിത്വാ ഇമായ അഹിമേഖലായ ആകാസതോ ഓരുയ്ഹ അജാതസത്തുസ്സ ഉച്ഛങ്ഗേ നിസീദിത്വാ തേന ഭീതേന ‘‘കോസി ത്വ’’ന്തി വുത്തേ ‘‘അഹം ദേവദത്തോ’’തി വത്വാ തസ്സ ഭയവിനോദനത്ഥം തം അത്തഭാവം പടിസംഹരിത്വാ സങ്ഘാടിപത്തചീവരധരോ പുരതോ ഠത്വാ തം പസാദേത്വാ ലാഭസക്കാരം നിബ്ബത്തേസി. സോ ലാഭസക്കാരാഭിഭൂതോ ‘‘അഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരിസ്സാമീ’’തി പാപകം ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ സഹ ചിത്തുപ്പാദേന ഇദ്ധിതോ പരിഹായിത്വാ സത്ഥാരം വേളുവനവിഹാരേ സരാജികായ പരിസായ ധമ്മം ദേസേന്തം വന്ദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ – ‘‘ഭഗവാ, ഭന്തേ, ഏതരഹി ജിണ്ണോ വുഡ്ഢോ മഹല്ലകോ, അപ്പോസ്സുക്കോ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരം അനുയുഞ്ജതു, അഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരിസ്സാമി, നിയ്യാദേഥ മേ ഭിക്ഖുസങ്ഘ’’ന്തി ¶ വത്വാ സത്ഥാരാ ഖേളാസകവാദേന അപസാദേത്വാ പടിക്ഖിത്തോ അനത്തമനോ ഇമം പഠമം തഥാഗതേ ആഘാതം ബന്ധിത്വാ പക്കാമി.

അഥസ്സ ഭഗവാ രാജഗഹേ പകാസനീയകമ്മം കാരേസി. സോ ‘‘പരിച്ചത്തോ ദാനി അഹം സമണേന ഗോതമേന, ഇദാനിസ്സ അനത്ഥം കരിസ്സാമീ’’തി അജാതസത്തും ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘പുബ്ബേ ഖോ, കുമാര, മനുസ്സാ ദീഘായുകാ, ഏതരഹി അപ്പായുകാ. ഠാനം ഖോ പനേതം വിജ്ജതി, യം ത്വം കുമാരോവ സമാനോ കാലം കരേയ്യാസി, തേന ഹി ത്വം, കുമാര, പിതരം ഹന്ത്വാ രാജാ ഹോഹി, അഹം ഭഗവന്തം ഹന്ത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി വത്വാ തസ്മിം രജ്ജേ പതിട്ഠിതേ തഥാഗതസ്സ വധായ പുരിസേ പയോജേത്വാ തേസു സോതാപത്തിഫലം പത്വാ നിവത്തേസു സയം ഗിജ്ഝകൂടപബ്ബതം അഭിരുഹിത്വാ, ‘‘അഹമേവ സമണം ഗോതമം ജീവിതാ വോരോപേസ്സാമീ’’തി സിലം പവിജ്ഝിത്വാ രുഹിരുപ്പാദകകമ്മം കത്വാ ഇമിനാപി ഉപായേന മാരേതും അസക്കോന്തോ പുന നാളാഗിരിം വിസ്സജ്ജാപേസി. തസ്മിം ആഗച്ഛന്തേ ആനന്ദത്ഥേരോ അത്തനോ ജീവിതം സത്ഥു പരിച്ചജിത്വാ പുരതോ അട്ഠാസി. സത്ഥാ നാഗം ദമേത്വാ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ അനേകസഹസ്സേഹി ഉപാസകേഹി അഭിഹടം മഹാദാനം പരിഭുഞ്ജിത്വാ തസ്മിം ¶ ദിവസേ സന്നിപതിതാനം അട്ഠാരസകോടിസങ്ഖാതാനം രാജഗഹവാസീനം അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേത്വാ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയേ ജാതേ ‘‘അഹോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ മഹാഗുണോ, തഥാരൂപേ നാമ ഹത്ഥിനാഗേ ആഗച്ഛന്തേ അത്തനോ ജീവിതം പരിച്ചജിത്വാ ¶ ¶ സത്ഥു പുരതോവ അട്ഠാസീ’’തി ഥേരസ്സ ഗുണകഥം സുത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപേസ മമത്ഥായ ജീവിതം പരിച്ചജിയേവാ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖൂഹി യാചിതോ ചൂളഹംസ (ജാ. ൧.൧൫.൧൩൩ ആദയോ; ൨.൨൧.൧ ആദയോ) – മഹാഹംസ (ജാ. ൨.൨൧.൮൯ ആദയോ) – കക്കടകജാതകാനി (ജാ. ൧.൩.൪൯ ആദയോ) കഥേസി. ദേവദത്തസ്സാപി കമ്മം നേവ പാകടം, തഥാ രഞ്ഞോ മാരാപിതത്താ, ന വധകാനം പയോജിതത്താ ന സിലായ പവിദ്ധത്താ പാകടം അഹോസി, യഥാ നാളാഗിരിഹത്ഥിനോ വിസ്സജ്ജിതത്താ. തദാ ഹി മഹാജനോ ‘‘രാജാപി ദേവദത്തേനേവ മാരാപിതോ, വധകോപി പയോജിതോ, സിലാപി അപവിദ്ധാ. ഇദാനി പന തേന നാളാഗിരി വിസ്സജ്ജാപിതോ, ഏവരൂപം നാമ പാപകം ഗഹേത്വാ രാജാ വിചരതീ’’തി കോലാഹലമകാസി.

രാജാ മഹാജനസ്സ കഥം സുത്വാ പഞ്ച ഥാലിപാകസതാനി നീഹരാപേത്വാ ന പുന തസ്സൂപട്ഠാനം അഗമാസി, നാഗരാപിസ്സ കുലം ഉപഗതസ്സ ഭിക്ഖാമത്തമ്പി ന അദംസു. സോ പരിഹീനലാഭസക്കാരോ കോഹഞ്ഞേന ജീവിതുകാമോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ച വത്ഥൂനി യാചിത്വാ ഭഗവതോ ‘‘അലം, ദേവദത്ത, യോ ഇച്ഛതി, സോ ആരഞ്ഞകോ ഹോതൂ’’തി പടിക്ഖിത്തോ കസ്സാവുസോ, വചനം സോഭനം, കിം തഥാഗതസ്സ ഉദാഹു മമ, അഹഞ്ഹി ഉക്കട്ഠവസേന ഏവം വദാമി, ‘‘സാധു, ഭന്തേ, ഭിക്ഖൂ യാവജീവം ആരഞ്ഞകാ അസ്സു, പിണ്ഡപാതികാ, പംസുകൂലികാ, രുക്ഖമൂലികാ, മച്ഛമംസം ന ഖാദേയ്യു’’ന്തി. ‘‘യോ ദുക്ഖാ മുച്ചിതുകാമോ, സോ മയാ സദ്ധിം ആഗച്ഛതൂ’’തി വത്വാ പക്കാമി. തസ്സ വചനം ¶ സുത്വാ ഏകച്ചേ നവകപബ്ബജിതാ മന്ദബുദ്ധിനോ ‘‘കല്യാണം ദേവദത്തോ ആഹ, ഏതേന സദ്ധിം വിചരിസ്സാമാ’’തി തേന സദ്ധിം ഏകതോ അഹേസും. ഇതി സോ പഞ്ചസതേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം തേഹി പഞ്ചഹി വത്ഥൂഹി ലൂഖപ്പസന്നം ജനം സഞ്ഞാപേന്തോ കുലേസു വിഞ്ഞാപേത്വാ വിഞ്ഞാപേത്വാ ഭുഞ്ജന്തോ സങ്ഘഭേദായ പരക്കമി. സോ ഭഗവതാ, ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, ദേവദത്ത, സങ്ഘഭേദായ പരക്കമസി ചക്കഭേദായാ’’തി പുട്ഠോ ‘‘സച്ചം ഭഗവാ’’തി വത്വാ, ‘‘ഗരുകോ ഖോ, ദേവദത്ത, സങ്ഘഭേദോ’’തിആദീഹി ഓവദിതോപി സത്ഥു വചനം അനാദിയിത്വാ പക്കന്തോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ, ‘‘അജ്ജതഗ്ഗേ ദാനാഹം, ആവുസോ ആനന്ദ, അഞ്ഞത്രേവ ഭഗവതാ, അഞ്ഞത്ര, ഭിക്ഖുസങ്ഘാ ഉപോസഥം കരിസ്സാമി, സങ്ഘകമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ഥേരോ തമത്ഥം ഭഗവതോ ആരോചേസി. തം വിദിത്വാ സത്ഥാ ഉപ്പന്നധമ്മസംവേഗോ ഹുത്വാ, ‘‘ദേവദത്തോ ¶ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അനത്ഥനിസ്സിതം അത്തനോ അവീചിമ്ഹി പച്ചനകകമ്മം കരോതീ’’തി വിതക്കേത്വാ –

‘‘സുകരാനി ¶ അസാധൂനി, അത്തനോ അഹിതാനി ച;

യം വേ ഹിതഞ്ച സാധുഞ്ച, തം വേ പരമദുക്കര’’ന്തി. (ധ. പ. ൧൬൩) –

ഇമം ഗാഥം വത്വാ പുന ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –

‘‘സുകരം സാധുനാ സാധു, സാധു പാപേന ദുക്കരം;

പാപം പാപേന സുകരം, പാപമരിയേഹി ദുക്കര’’ന്തി. (ഉദാ. ൪൮; ചൂളവ. ൩൪൩);

അഥ ഖോ ദേവദത്തോ ഉപോസഥദിവസേ അത്തനോ പരിസായ സദ്ധിം ഏകമന്തം നിസീദിത്വാ, ‘‘യസ്സിമാനി പഞ്ച വത്ഥൂനി ഖമന്തി ¶ , സോ സലാകം ഗണ്ഹതൂ’’തി വത്വാ പഞ്ചസതേഹി വജ്ജിപുത്തകേഹി നവകേഹി അപ്പകതഞ്ഞൂഹി സലാകായ ഗഹിതായ സങ്ഘം ഭിന്ദിത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ആദായ ഗയാസീസം അഗമാസി. തസ്സ തത്ഥ ഗതഭാവം സുത്വാ സത്ഥാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ആനയനത്ഥായ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകേ പേസേസി. തേ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ആദേസനാപാടിഹാരിയാനുസാസനിയാ ചേവ ഇദ്ധിപാടിഹാരിയാനുസാസനിയാ ച അനുസാസന്താ തേ അമതം പായേത്വാ ആദായ ആകാസേന ആഗമിംസു. കോകാലികോപി ഖോ ‘‘ഉട്ഠേഹി, ആവുസോ ദേവദത്ത, നീതാ തേ ഭിക്ഖൂ സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനേഹി, നനു ത്വം മയാ വുത്തോ ‘മാ, ആവുസോ, സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനേ വിസ്സാസീ’തി. പാപിച്ഛാ സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാ, പാപികാനം ഇച്ഛാനം വസം ഗതാ’’തി വത്വാ ജണ്ണുകേന ഹദയമജ്ഝേ പഹരി, തസ്സ തത്ഥേവ ഉണ്ഹം ലോഹിതം മുഖതോ ഉഗ്ഗഞ്ഛി. ആയസ്മന്തം പന സാരിപുത്തം ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതം ആകാസേന ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഗമനകാലേ അത്തദുതിയോ ഗതോ, ഇദാനി മഹാപരിവാരോ ആഗച്ഛന്തോ സോഭതീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ സാരിപുത്തോ സോഭതി, പുബ്ബേ തിരച്ഛാനയോനിയം നിബ്ബത്തകാലേപി മയ്ഹം പുത്തോ മമ സന്തികം ആഗച്ഛന്തോ സോഭിയേവാ’’തി വത്വാ –

‘‘ഹോതി സീലവതം അത്ഥോ, പടിസന്ഥാരവുത്തിനം;

ലക്ഖണം പസ്സ ആയന്തം, ഞാതിസങ്ഘപുരക്ഖതം;

അഥ പസ്സസിമം കാളം, സുവിഹീനംവ ഞാതിഭീ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൧൧) –

ഇദം ¶ ¶ ജാതകം കഥേസി. പുന ഭിക്ഖൂഹി, ‘‘ഭന്തേ, ദേവദത്തോ കിര ദ്വേ അഗ്ഗസാവകേ ഉഭോസു പസ്സേസു നിസീദാപേത്വാ ‘ബുദ്ധലീളായ ധമ്മം ദേസേസ്സാമീ’തി തുമ്ഹാകം അനുകിരിയം കരോതീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ന ¶ , ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപേസ മമ അനുകിരിയം കാതും വായമി, ന പന സക്ഖീ’’തി വത്വാ –

‘‘അപി വീരക പസ്സേസി, സകുണം മഞ്ജുഭാണകം;

മയൂരഗീവസങ്കാസം, പതിം മയ്ഹം സവിട്ഠകം.

സേവാലേ പലിഗുണ്ഠിതോ മതോ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൧൦൭-൧൦൮) –

ആദിനാ ജാതകം വത്വാ അപരാപരേസുപി ദിവസേസു തഥാനുരൂപമേവ കഥം ആരബ്ഭ –

യത്ഥബ്ഭിദാ ഗരുളോ ഉത്തമങ്ഗ’’ന്തി. (ജാ. ൧.൨.൧൨൦);

‘‘ലസീ ¶ ച തേ നിപ്ഫലികാ, മത്ഥകോ ച പദാലിതോ;

സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാ, അജ്ജ ഖോ ത്വം വിരോചസീ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൧൪൩) –

ഏവമാദീനി ജാതകാനി കഥേസി. പുന ‘‘അകതഞ്ഞൂ ദേവദത്തോ’’തി കഥം ആരബ്ഭ –

‘‘അകരമ്ഹസ തേ കിച്ചം, യം ബലം അഹുവമ്ഹസേ;

മിഗരാജ നമോ ത്യത്ഥു, അപി കിഞ്ചി ലഭാമസേ.

‘‘മമ ലോഹിതഭക്ഖസ്സ, നിച്ചം ലുദ്ദാനി കുബ്ബതോ;

ദന്തന്തരഗതോ സന്തോ, തം ബഹും യമ്പി ജീവസീ’’തി. (ജാ. ൧.൪.൨൯-൩൦) –

ആദീനി ¶ ജാതകാനി കഥേസി. പുന വധായ പരിസക്കനമസ്സ ആരബ്ഭ –

‘‘ഞാതമേതം കുരുങ്ഗസ്സ, യം ത്വം സേപണ്ണി സിയ്യസി;

അഞ്ഞം സേപണ്ണി ഗച്ഛാമി, ന മേ തേ രുച്ചതേ ഫല’’ന്തി. (ജാ. ൧.൧.൨൧) –

ആദീനി ¶ ജാതകാനി കഥേസി. പുനദിവസേ ‘‘ഉഭതോ പരിഹീനോ ദേവദത്തോ ലാഭസക്കാരതോ ച സാമഞ്ഞതോ ചാ’’തി കഥാസു പവത്തമാനാസു ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ ദേവദത്തോ പരിഹീനോ, പുബ്ബേപേസ പരിഹീനോയേവാ’’തി വത്വാ –

‘‘അക്ഖീ ¶ ഭിന്നാ പടോ നട്ഠോ, സഖിഗേഹേ ച ഭണ്ഡനം;

ഉഭതോ പദുട്ഠാ കമ്മന്താ, ഉദകമ്ഹി ഥലമ്ഹി ചാ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൧൩൯) –

ആദീനി ജാതകാനി കഥേസി. ഏവം രാജഗഹേ വിഹരന്തോവ ദേവദത്തം ആരബ്ഭ ബഹൂനി ജാതകാനി കഥേത്വാ രാജഗഹതോ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ ജേതവനേ വിഹാരേ വാസം കപ്പേസി. ദേവദത്തോപി ഖോ നവ മാസേ ഗിലാനോ പച്ഛിമേ കാലേ സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമോ ഹുത്വാ അത്തനോ സാവകേ ആഹ – ‘‘അഹം സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമോ, തം മേ ദസ്സേഥാ’’തി. ‘‘ത്വം സമത്ഥകാലേ സത്ഥാരാ സദ്ധിം വേരീ ഹുത്വാ അചരി, ന മയം തത്ഥ നേസ്സാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘മാ മം നാസേഥ, മയാ സത്ഥരി ആഘാതോ കതോ, സത്ഥു പന മയി കേസഗ്ഗമത്തോപി ആഘാതോ നത്ഥി’’. സോ ഹി ഭഗവാ –

‘‘വധകേ ദേവദത്തമ്ഹി, ചോരേ അങ്ഗുലിമാലകേ;

ധനപാലേ രാഹുലേ ച, സബ്ബത്ഥ സമമാനസോ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൧.൫൮൫; മി. പ. ൬.൬.൫) –

‘‘ദസ്സേഥ മേ ഭഗവന്ത’’ന്തി പുനപ്പുനം യാചി. അഥ നം തേ മഞ്ചകേനാദായ നിക്ഖമിംസു. തസ്സ ആഗമനം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥു ആരോചേസും – ‘‘ഭന്തേ, ദേവദത്തോ കിര തുമ്ഹാകം ദസ്സനത്ഥായ ആഗച്ഛതീ’’തി. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, സോ തേനത്തഭാവേന മം പസ്സിതും ലഭിസ്സതീ’’തി. ദേവദത്തോ കിര പഞ്ചന്നം വത്ഥൂനം ആയാചിതകാലതോ പട്ഠായ പുന ബുദ്ധം ദട്ഠും ന ലഭതി, അയം ¶ ധമ്മതാ. ‘‘അസുകട്ഠാനഞ്ച അസുകട്ഠാനഞ്ച ആഗതോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘യം ഇച്ഛതി, തം കരോതു, ന സോ മം പസ്സിതും ലഭിസ്സതീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഇതോ യോജനമത്തം ആഗതോ, അഡ്ഢയോജനം, ഗാവുതം, ജേതവനപോക്ഖരണീസമീപം ആഗതോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സചേപി അന്തോജേതവനം പവിസതി, നേവ മം പസ്സിതും ¶ ലഭിസ്സതീ’’തി. ദേവദത്തം ഗഹേത്വാ ആഗതാ ജേതവനപോക്ഖരണീതീരേ മഞ്ചം ഓതാരേത്വാ പോക്ഖരണിം ന്ഹായിതും ഓതരിംസു. ദേവദത്തോപി ഖോ മഞ്ചതോ വുട്ഠായ ഉഭോ പാദേ ഭൂമിയം ഠപേത്വാ നിസീദി. പാദാ പഥവിം പവിസിംസു ¶ . സോ അനുക്കമേന യാവ ഗോപ്ഫകാ, യാവ ജണ്ണുകാ, യാവ കടിതോ, യാവ ഥനതോ, യാവ ഗീവതോ പവിസിത്വാ ഹനുകട്ഠികസ്സ ഭൂമിയം പവിട്ഠകാലേ –

‘‘ഇമേഹി അട്ഠീഹി തമഗ്ഗപുഗ്ഗലം,

പാണേഹി ബുദ്ധം സരണം ഉപേമീ’’തി. (മി. പ. ൪.൧.൩) –

ഇമം ഗാഥമാഹ. ഇദം കിര ഠാനം ദിസ്വാ തഥാഗതോ ദേവദത്തം പബ്ബാജേസി. സചേ ഹി ന സോ പബ്ബജിസ്സ, ഗിഹീ ഹുത്വാ കമ്മഞ്ച ഭാരിയം അകരിസ്സ, ആയതിം ഭവനിസ്സരണപച്ചയം കാതും ന സക്ഖിസ്സ, പബ്ബജിത്വാ ച പന കിഞ്ചാപി കമ്മം ഭാരിയം കരിസ്സതി, ആയതിം ഭവനിസ്സരണപച്ചയം കാതും ¶ സക്ഖിസ്സതീതി തം സത്ഥാ പബ്ബാജേസി. സോ ഹി ഇതോ സതസഹസ്സകപ്പമത്ഥകേ അട്ഠിസ്സരോ നാമ പച്ചേകബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി, സോ പഥവിം പവിസിത്വാ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തി. നിച്ചലേ ബുദ്ധേ അപരജ്ഝഭാവേന പന നിച്ചലോവ ഹുത്വാ പച്ചതൂതി യോജനസതികേ അന്തോ അവീചിമ്ഹി യോജനസതുബ്ബേധമേവസ്സ സരീരം നിബ്ബത്തി. സീസം യാവ കണ്ണസക്ഖലിതോ ഉപരി അയകപല്ലം പാവിസി, പാദാ യാവ ഗോപ്ഫകാ ഹേട്ഠാ അയപഥവിയം പവിട്ഠാ, മഹാതാലക്ഖന്ധപരിമാണം അയസൂലം പച്ഛിമഭിത്തിതോ നിക്ഖമിത്വാ പിട്ഠിമജ്ഝം ഭിന്ദിത്വാ ഉരേന നിക്ഖമിത്വാ പുരിമഭിത്തിം പാവിസി, അപരം ദക്ഖിണഭിത്തിതോ നിക്ഖമിത്വാ ദക്ഖിണപസ്സം ഭിന്ദിത്വാ വാമപസ്സേന നിക്ഖമിത്വാ ഉത്തരഭിത്തിം പാവിസി, അപരം ഉപരി കപല്ലതോ നിക്ഖമിത്വാ മത്ഥകം ഭിന്ദിത്വാ അധോഭാഗേന നിക്ഖമിത്വാ അയപഥവിം പാവിസി. ഏവം സോ തത്ഥ നിച്ചലോവ പച്ചി.

ഭിക്ഖൂ ‘‘ഏത്തകം ഠാനം ദേവദത്തോ ആഗച്ഛന്തോ സത്ഥാരം ദട്ഠും അലഭിത്വാവ പഥവിം പവിട്ഠോ’’തി കഥം സമുട്ഠാപേസും. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ദേവദത്തോ ഇദാനേവ മയി അപരജ്ഝിത്വാ പഥവിം പാവിസി, പുബ്ബേപി പവിട്ഠോയേവാ’’തി വത്വാ ഹത്ഥിരാജകാലേ മഗ്ഗമൂള്ഹം പുരിസം സമസ്സാസേത്വാ അത്തനോ പിട്ഠിം ആരോപേത്വാ ഖേമന്തം പാപിതസ്സ പുന തിക്ഖത്തും ആഗന്ത്വാ അഗ്ഗട്ഠാനേ മജ്ഝിമട്ഠാനേ ¶ മൂലേഹി ഏവം ദന്തേ ഛിന്ദിത്വാ തതിയവാരേ മഹാപുരിസസ്സ ചക്ഖുപഥം അതിക്കമന്തസ്സ തസ്സ പഥവിം പവിട്ഠഭാവം ദീപേതും –

‘‘അകതഞ്ഞുസ്സ ¶ ¶ പോസസ്സ, നിച്ചം വിവരദസ്സിനോ;

സബ്ബം ചേ പഥവിം ദജ്ജാ, നേവ നം അഭിരാധയേ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൭൨; ൧.൯.൧൦൭) –

ഇദം ജാതകം കഥേത്വാ പുനപി തഥേവ കഥായ സമുട്ഠിതായ ഖന്തിവാദിഭൂതേ അത്തനി അപരജ്ഝിത്വാ കലാബുരാജഭൂതസ്സ തസ്സ പഥവിം പവിട്ഠഭാവം ദീപേതും ഖന്തിവാദിജാതകഞ്ച (ജാ. ൧.൪.൪൯ ആദയോ), ചൂളധമ്മപാലഭൂതേ അത്തനി അപരജ്ഝിത്വാ മഹാപതാപരാജഭൂതസ്സ തസ്സ പഥവിം പവിട്ഠഭാവം ദീപേതും ചൂളധമ്മപാലജാതകഞ്ച (ജാ. ൧.൫.൪൪ ആദയോ) കഥേസി.

പഥവിം പവിട്ഠേ പന ദേവദത്തേ മഹാജനോ ഹട്ഠതുട്ഠോ ധജപടാകകദലിയോ ഉസ്സാപേത്വാ പുണ്ണഘടേ ഠപേത്വാ ‘‘ലാഭാ വത നോ’’തി മഹന്തം ഛണം അനുഭോതി. തമത്ഥം ഭഗവതോ ആരോചേസും. ഭഗവാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ ദേവദത്തേ മതേ മഹാജനോ തുസ്സതി, പുബ്ബേപി തുസ്സിയേവാ’’തി വത്വാ സബ്ബജനസ്സ അപ്പിയേ ചണ്ഡേ ഫരുസേ ബാരാണസിയം പിങ്ഗലരഞ്ഞേ നാമ മതേ മഹാജനസ്സ തുട്ഠഭാവം ദീപേതും –

സോ ഹിംസിതോ ആനേയ്യ പുന ഇധാ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൧൭൯-൧൮൦) –

ഇദം പിങ്ഗലജാതകം കഥേസി. ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരം പുച്ഛിംസു – ‘‘ഇദാനി, ഭന്തേ, ദേവദത്തോ കുഹിം നിബ്ബത്തോ’’തി? ‘‘അവീചിമഹാനിരയേ, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഇധ തപ്പന്തോ വിചരിത്വാ പുന ഗന്ത്വാ തപ്പനട്ഠാനേയേവ നിബ്ബത്തോ’’തി. ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, പബ്ബജിതാ വാ ഹോന്തു ഗഹട്ഠാ വാ, പമാദവിഹാരിനോ ഉഭയത്ഥ തപ്പന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഇധ ¶ ¶ തപ്പതി പേച്ച തപ്പതി, പാപകാരീ ഉഭയത്ഥ തപ്പതി;

പാപം മേ കതന്തി തപ്പതി, ഭിയ്യോ തപ്പതി ദുഗ്ഗതിം ഗതോ’’തി.

തത്ഥ ഇധ തപ്പതീതി ഇധ കമ്മതപ്പനേന ദോമനസ്സമത്തേന തപ്പതി. പേച്ചാതി പരലോകേ പന വിപാകതപ്പനേന അതിദാരുണേന അപായദുക്ഖേന തപ്പതി. പാപകാരീതി നാനപ്പകാരസ്സ പാപസ്സ കത്താ. ഉഭയത്ഥാതി ഇമിനാ വുത്തപ്പകാരേന തപ്പനേന ഉഭയത്ഥ തപ്പതി നാമ. പാപം മേതി സോ ഹി കമ്മതപ്പനേന കപ്പന്തോ ‘‘പാപം മേ കത’’ന്തി തപ്പതി. തം അപ്പമത്തകം തപ്പനം, വിപാകതപ്പനേന പന തപ്പന്തോ ഭിയ്യോ തപ്പതി ദുഗ്ഗതിം ഗതോ അതിഫരുസേന തപ്പനേന അതിവിയ തപ്പതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും. ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ജാതാതി.

ഇധ ¶ നന്ദതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സുമനാദേവിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയഞ്ഹി ദേവസികം അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ഗേഹേ ദ്വേ ഭിക്ഖൂസഹസ്സാനി ഭുഞ്ജന്തി, തഥാ വിസാഖായ മഹാഉപാസികായ. സാവത്ഥിയം യോ യോ ദാനം ദാതുകാമോ ഹോതി, സോ സോ തേസം ഉഭിന്നം ഓകാസം ലഭിത്വാവ കരോതി. കിം കാരണാ? ‘‘തുമ്ഹാകം ദാനഗ്ഗം അനാഥപിണ്ഡികോ വാ വിസാഖാ വാ ആഗതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘നാഗതാ’’തി വുത്തേ സതസഹസ്സം വിസ്സജ്ജേത്വാ കതദാനമ്പി ‘‘കിം ദാനം നാമേത’’ന്തി ഗരഹന്തി. ഉഭോപി ഹി തേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ രുചിഞ്ച അനുച്ഛവികകിച്ചാനി ച അതിവിയ ജാനന്തി, തേസു വിചാരേന്തേസു ഭിക്ഖൂ ചിത്തരൂപം ഭുഞ്ജന്തി. തസ്മാ സബ്ബേ ദാനം ദാതുകാമാ തേ ഗഹേത്വാവ ഗച്ഛന്തി. ഇതി തേ അത്തനോ അത്തനോ ഘരേ ഭിക്ഖൂ പരിവിസിതും ന ലഭന്തി. തതോ വിസാഖാ, ‘‘കോ നു ഖോ മമ ഠാനേ ഠത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തീ പുത്തസ്സ ധീതരം ദിസ്വാ തം അത്തനോ ഠാനേ ഠപേസി. സാ തസ്സാ നിവേസനേ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസതി. അനാഥപിണ്ഡികോപി മഹാസുഭദ്ദം നാമ ജേട്ഠധീതരം ഠപേസി. സാ ഭിക്ഖൂനം ¶ വേയ്യാവച്ചം കരോന്തീ ധമ്മം സുണന്തീ സോതാപന്നാ ഹുത്വാ പതികുലം അഗമാസി. തതോ ചൂളസുഭദ്ദം ഠപേസി. സാപി തഥേവ കരോന്തീ സോതാപന്നാ ഹുത്വാ പതികുലം ഗതാ. അഥ സുമനദേവിം നാമ കനിട്ഠധീതരം ഠപേസി. സാ പന ധമ്മം സുത്വാ സകദാഗാമിഫലം പത്വാ കുമാരികാവ ഹുത്വാ തഥാരൂപേന ¶ അഫാസുകേന ആതുരാ ആഹാരുപച്ഛേദം കത്വാ ¶ പിതരം ദട്ഠുകാമാ ഹുത്വാ പക്കോസാപേസി. സോ ഏകസ്മിം ദാനഗ്ഗേ തസ്സാ സാസനം സുത്വാവ ആഗന്ത്വാ, ‘‘കിം, അമ്മ സുമനേ’’തി ആഹ. സാപി നം ആഹ – ‘‘കിം, താത കനിട്ഠഭാതികാ’’തി? ‘‘വിലപസി അമ്മാ’’തി? ‘‘ന വിലപാമി, കനിട്ഠഭാതികാ’’തി. ‘‘ഭായസി, അമ്മാ’’തി? ‘‘ന ഭായാമി, കനിട്ഠഭാതികാ’’തി. ഏത്തകം വത്വായേവ പന സാ കാലമകാസി. സോ സോതാപന്നോപി സമാനോ സേട്ഠിധീതരി ഉപ്പന്നസോകം അധിവാസേതും അസക്കോന്തോ ധീതു സരീരകിച്ചം കാരേത്വാ രോദന്തോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘കിം, ഗഹപതി, ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ അസ്സുമുഖോ രോദമാനോ ആഗതോസീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ധീതാ മേ, ഭന്തേ, സുമനദേവീ കാലകതാ’’തി ആഹ. ‘‘അഥ കസ്മാ സോചസി, നനു സബ്ബേസം ഏകംസികം മരണ’’ന്തി? ‘‘ജാനാമേതം, ഭന്തേ, ഏവരൂപാ നാമ മേ ഹിരിഓത്തപ്പസമ്പന്നാ ധീതാ, സാ മരണകാലേ സതിം പച്ചുപട്ഠാപേതും അസക്കോന്തീ വിലപമാനാ മതാ, തേന മേ അനപ്പകം ദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി. ‘‘കിം പന തായ കഥിതം മഹാസേട്ഠീ’’തി? ‘‘അഹം തം, ഭന്തേ, ‘അമ്മ, സുമനേ’തി ആമന്തേസിം. അഥ മം ആഹ – ‘കിം, താത, കനിട്ഠഭാതികാ’തി? ‘വിലപസി, അമ്മാ’തി? ‘ന വിലപാമി, കനിട്ഠഭാതികാ’തി. ‘ഭായസി, അമ്മാ’തി? ‘ന ഭായാമി കനിട്ഠഭാതികാ’തി. ഏത്തകം വത്വാ കാലമകാസീ’’തി. അഥ നം ഭഗവാ ആഹ – ‘‘ന തേ മഹാസേട്ഠി ധീതാ വിലപതീ’’തി. ‘‘അഥ കസ്മാ ഭന്തേ ഏവമാഹാ’’തി? ‘‘കനിട്ഠത്തായേവ ¶ . ധീതാ ഹി തേ, ഗഹപതി, മഗ്ഗഫലേഹി തയാ മഹല്ലികാ. ത്വഞ്ഹി സോതാപന്നോ, ധീതാ പന തേ സകദാഗാമിനീ. സാ മഗ്ഗഫലേഹി തയാ മഹല്ലികത്താ തം ഏവമാഹാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ഏവം, ഗഹപതീ’’തി. ‘‘ഇദാനി കുഹിം നിബ്ബത്താ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘തുസിതഭവനേ, ഗഹപതീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മമ ധീതാ ഇധ ഞാതകാനം അന്തരേ നന്ദമാനാ വിചരിത്വാ ഇതോ ഗന്ത്വാപി നന്ദനട്ഠാനേയേവ നിബ്ബത്താ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ആമ, ഗഹപതി, അപ്പമത്താ നാമ ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ ഇധ ലോകേ ച പരലോകേ ച നന്ദന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഇധ ¶ നന്ദതി പേച്ച നന്ദതി, കതപുഞ്ഞോ ഉഭയത്ഥ നന്ദതി;

പുഞ്ഞം മേ കതന്തി നന്ദതി, ഭിയ്യോ നന്ദതി സുഗ്ഗതിം ഗതോ’’തി.

തത്ഥ ഇധാതി ഇധ ലോകേ കമ്മനന്ദനേന നന്ദതി. പേച്ചാതി പരലോകേ വിപാകനന്ദനേന നന്ദതി. കതപുഞ്ഞോതി നാനപ്പകാരസ്സ പുഞ്ഞസ്സ കത്താ. ഉഭയത്ഥാതി ഇധ ‘‘കതം മേ കുസലം, അകതം മേ പാപ’’ന്തി നന്ദതി, പരത്ഥ വിപാകം അനുഭവന്തോ നന്ദതി. പുഞ്ഞം മേതി ഇധ നന്ദന്തോ പന ‘‘പുഞ്ഞം മേ കത’’ന്തി സോമനസ്സമത്തേനേവ കമ്മനന്ദനം ഉപാദായ നന്ദതി. ഭിയ്യോതി വിപാകനന്ദനേന പന സുഗതിം ഗതോ സത്തപഞ്ഞാസവസ്സകോടിയോ സട്ഠിവസ്സസതസഹസ്സാനി ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ തുസിതപുരേ അതിവിയ നന്ദതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ ¶ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും. മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ ജാതാതി.

ബഹുമ്പി ചേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ദ്വേ സഹായകേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിവാസിനോ ഹി ദ്വേ കുലപുത്താ സഹായകാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ കാമേ പഹായ സാസനേ ഉരം ദത്വാ പബ്ബജിത്വാ പഞ്ച വസ്സാനി ആചരിയുപജ്ഝായാനം സന്തികേ വസിത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ സാസനേ ധുരം പുച്ഛിത്വാ വിപസ്സനാധുരഞ്ച ഗന്ഥധുരഞ്ച വിത്ഥാരതോ സുത്വാ ഏകോ താവ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, മഹല്ലകകാലേ പബ്ബജിതോ ന സക്ഖിസ്സാമി ഗന്ഥധുരം പൂരേതും, വിപസ്സനാധുരം പന പൂരേസ്സാമീ’’തി യാവ അരഹത്താ വിപസ്സനാധുരം കഥാപേത്വാ ഘടേന്തോ വായമന്തോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. ഇതരോ പന ‘‘അഹം ഗന്ഥധുരം പൂരേസ്സാമീ’’തി അനുക്കമേന തേപിടകം ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ഗതഗതട്ഠാനേ ധമ്മം കഥേതി, സരഭഞ്ഞം ഭണതി, പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ധമ്മം വാചേന്തോ വിചരതി. അട്ഠാരസന്നം മഹാഗണാനം ആചരിയോ അഹോസി. ഭിക്ഖൂ സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ¶ ഇതരസ്സ ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ തസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ അരഹത്തം പത്വാ ഥേരം വന്ദിത്വാ, ‘‘സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമമ്ഹാ’’തി ¶ വദന്തി. ഥേരോ ‘‘ഗച്ഛഥ, ആവുസോ, മമ വചനേന സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ അസീതി മഹാഥേരേ വന്ദഥ, സഹായകത്ഥേരമ്പി മേ ‘അമ്ഹാകം ആചരിയോ തുമ്ഹേ വന്ദതീ’തി വദഥാ’’തി പേസേതി. തേ ഭിക്ഖൂ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരഞ്ചേവ അസീതി മഹാഥേരേ ച വന്ദിത്വാ ഗന്ഥികത്ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ആചരിയോ തുമ്ഹേ വന്ദതീ’’തി വദന്തി. ഇതരേന ച ‘‘കോ നാമ സോ’’തി വുത്തേ, ‘‘തുമ്ഹാകം സഹായകഭിക്ഖു, ഭന്തേ’’തി വദന്തി. ഏവം ഥേരേ പുനപ്പുനം സാസനം പഹിണന്തേ സോ ഭിക്ഖു ഥോകം കാലം സഹിത്വാ അപരഭാഗേ സഹിതും അസക്കോന്തോ ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയോ തുമ്ഹേ വന്ദതീ’’തി വുത്തേ, ‘‘കോ ഏസോ’’തി വത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം സഹായകഭിക്ഖൂ’’തി വുത്തേ, ‘‘കിം പന തുമ്ഹേഹി തസ്സ സന്തികേ ഉഗ്ഗഹിതം, കിം ദീഘനികായാദീസു അഞ്ഞതരോ നികായോ, കിം തീസു പിടകേസു ഏകം പിടക’’ന്തി വത്വാ ‘‘ചതുപ്പദികമ്പി ഗാഥം ന ജാനാതി, പംസുകൂലം ഗഹേത്വാ പബ്ബജിതകാലേയേവ അരഞ്ഞം പവിട്ഠോ, ബഹൂ വത അന്തേവാസികേ ലഭി, തസ്സ ആഗതകാലേ മയാ പഞ്ഹം പുച്ഛിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേസി.

അഥ അപരഭാഗേ ഥേരോ സത്ഥാരം ദട്ഠും ആഗതോ. സഹായകസ്സ ഥേരസ്സ സന്തികേ പത്തചീവരം ഠപേത്വാ ¶ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരഞ്ചേവ അസീതി മഹാഥേരേ ച വന്ദിത്വാ സഹായകസ്സ വസനട്ഠാനം പച്ചാഗമി. അഥസ്സ സോ വത്തം കാരേത്വാ സമപ്പമാണം ആസനം ഗഹേത്വാ, ‘‘പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി നിസീദി. തസ്മിം ഖണേ സത്ഥാ ‘‘ഏസ ഏവരൂപം മമ പുത്തം വിഹേഠേത്വാ നിരയേ നിബ്ബത്തേയ്യാ’’തി തസ്മിം അനുകമ്പായ വിഹാരചാരികം ചരന്തോ വിയ തേസം നിസിന്നട്ഠാനം ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസീദി. തത്ഥ തത്ഥ നിസീദന്താ ഹി ഭിക്ഖൂ ബുദ്ധാസനം പഞ്ഞാപേത്വാവ നിസീദന്തി. തേന ¶ സത്ഥാ പകതിപഞ്ഞത്തേയേവ ആസനേ നിസീദി. നിസജ്ജ ഖോ പന ഗന്ഥികഭിക്ഖും പഠമജ്ഝാനേ പഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ തസ്മിം അകഥിതേ ദുതിയജ്ഝാനം ആദിം കത്വാ അട്ഠസുപി സമാപത്തീസു രൂപാരൂപേസു ച പഞ്ഹം പുച്ഛി. ഗന്ഥികത്ഥേരോ ഏകമ്പി കഥേതും നാസക്ഖി. ഇതരോ തം സബ്ബം കഥേസി. അഥ നം സോതാപത്തിമഗ്ഗേ പഞ്ഹം പുച്ഛി. ഗന്ഥികത്ഥേരോ കഥേതും നാസക്ഖി. തതോ ഖീണാസവത്ഥേരം പുച്ഛി. ഥേരോ കഥേസി. സത്ഥാ ‘‘സാധു സാധു, ഭിക്ഖൂ’’തി അഭിനന്ദിത്വാ സേസമഗ്ഗേസുപി പടിപാടിയാ ¶ പഞ്ഹം പുച്ഛി. ഗന്ഥികോ ഏകമ്പി കഥേതും നാസക്ഖി, ഖീണാസവോ പുച്ഛിതം പുച്ഛിതം കഥേസി. സത്ഥാ ചതൂസുപി ഠാനേസു തസ്സ സാധുകാരം അദാസി. തം സുത്വാ ഭുമ്മദേവേ ആദിം കത്വാ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ സബ്ബാ ദേവതാ ചേവ നാഗസുപണ്ണാ ച സാധുകാരം അദംസു. തം സാധുകാരം സുത്വാ തസ്സ അന്തേവാസികാ ചേവ സദ്ധിവിഹാരിനോ ച സത്ഥാരം ഉജ്ഝായിംസു – ‘‘കിം നാമേതം സത്ഥാരാ കതം, കിഞ്ചി അജാനന്തസ്സ മഹല്ലകത്ഥേരസ്സ ചതൂസു ഠാനേസു സാധുകാരം അദാസി, അമ്ഹാകം പനാചരിയസ്സ സബ്ബപരിയത്തിധരസ്സ പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം പാമോക്ഖസ്സ പസംസാമത്തമ്പി ന കരീ’’തി. അഥ നേ സത്ഥാ ‘‘കിം നാമേതം, ഭിക്ഖവേ, കഥേഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ തസ്മിം അത്ഥേ ആരോചിതേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹാകം ആചരിയോ മമ സാസനേ ഭതിയാ ഗാവോ രക്ഖണസദിസോ, മയ്ഹം പന പുത്തോ യഥാരുചിയാ പഞ്ച ഗോരസേ പരിഭുഞ്ജനകസാമിസദിസോ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

സമ്മപ്പജാനോ സുവിമുത്തചിത്തോ.

തത്ഥ സംഹിതന്തി തേപിടകസ്സ ബുദ്ധവചനസ്സേതം നാമം. തം ആചരിയേ ഉപസങ്കമിത്വാ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ബഹുമ്പി പരേസം ഭാസമാനോ വാചേന്തോ തം ധമ്മം സുത്വാ യം കാരകേന പുഗ്ഗലേന കത്തബ്ബം, തക്കരോ ന ഹോതി. കുക്കുടസ്സ പക്ഖപഹരണമത്തമ്പി അനിച്ചാദിവസേന യോനിസോമനസികാരം നപ്പവത്തേതി. ഏസോ യഥാ നാമ ദിവസം ഭതിയാ ഗാവോ രക്ഖന്തോ ഗോപോ പാതോവ നിരവസേസം സമ്പടിച്ഛിത്വാ സായം ഗഹേത്വാ സാമികാനം നിയ്യാദേത്വാ ദിവസഭതിമത്തം ഗണ്ഹാതി, യഥാരുചിയാ പന പഞ്ച ഗോരസേ പരിഭുഞ്ജിതും ¶ ന ലഭതി, ഏവമേവ കേവലം അന്തേവാസികാനം സന്തികാ വത്തപടിവത്തകരണമത്തസ്സ ഭാഗീ ഹോതി, സാമഞ്ഞസ്സ പന ഭാഗീ ന ഹോതി. യഥാ പന ഗോപാലകേന നിയ്യാദിതാനം ¶ ഗുന്നം ഗോരസം സാമികാവ പരിഭുഞ്ജന്തി, തഥാ തേന കഥിതം ധമ്മം സുത്വാ കാരകപുഗ്ഗലാ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജിത്വാ കേചി പഠമജ്ഝാനാദീനി പാപുണന്തി, കേചി വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ മഗ്ഗഫലാനി പാപുണന്തി, ഗോണസാമികാ ഗോരസസ്സേവ സാമഞ്ഞസ്സ ഭാഗിനോ ഹോന്തി.

ഇതി സത്ഥാ സീലസമ്പന്നസ്സ ബഹുസ്സുതസ്സ പമാദവിഹാരിനോ അനിച്ചാദിവസേന യോനിസോമനസികാരേ പമത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ വസേന പഠമം ഗാഥം കഥേസി, ന ദുസ്സീലസ്സ. ദുതിയഗാഥാ പന അപ്പസ്സുതസ്സപി യോനിസോമനസികാരേ കമ്മം കരോന്തസ്സ കാരകപുഗ്ഗലസ്സ വസേന കഥിതാ.

തത്ഥ അപ്പമ്പീ ചേതി ഥോകം ഏകവഗ്ഗദ്വിവഗ്ഗമത്തമ്പി. ധമ്മസ്സ ഹോതി അനുധമ്മചാരീതി അത്ഥമഞ്ഞായ ധമ്മമഞ്ഞായ നവലോകുത്തരധമ്മസ്സ അനുരൂപം ധമ്മം പുബ്ബഭാഗപടിപദാസങ്ഖാതം ചതുപാരിസുദ്ധിസീലധുതങ്ഗഅസുഭകമ്മട്ഠാനാദിഭേദം ചരന്തോ അനുധമ്മചാരീ ഹോതി. സോ ‘‘അജ്ജ അജ്ജേവാ’’തി പടിവേധം ആകങ്ഖന്തോ വിചരതി. സോ ഇമായ സമ്മാപടിപത്തിയാ രാഗഞ്ച ദോസഞ്ച പഹായ മോഹം സമ്മാ ഹേതുനാ നയേന പരിജാനിതബ്ബേ ധമ്മേ പരിജാനന്തോ തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണവിമുത്തീനം വസേന സുവിമുത്തചിത്തോ, അനുപാദിയാനോ ഇധ വാ ഹുരം വാതി ഇധലോകപരലോകപരിയാപന്നാ വാ അജ്ഝത്തികബാഹിരാ വാ ഖന്ധായതനധാതുയോ ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി അനുപാദിയന്തോ മഹാഖീണാസവോ മഗ്ഗസങ്ഖാതസ്സ സാമഞ്ഞസ്സ വസേന ആഗതസ്സ ഫലസാമഞ്ഞസ്സ ¶ ചേവ പഞ്ചഅസേക്ഖധമ്മക്ഖന്ധസ്സ ച ഭാഗവാ ഹോതീതി രതനകൂടേന വിയ അഗാരസ്സ അരഹത്തേന ദേസനായ കൂടം ഗണ്ഹീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും. ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ജാതാതി.

ദ്വേസഹായകഭിക്ഖുവത്ഥു ചുദ്ദസമം.

അപ്പമാദോ ¶ ¶ ¶ അമതപദന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ കോസമ്ബിം ഉപനിസ്സായ ഘോസിതാരാമേ വിഹരന്തോ സാമാവതിപ്പമുഖാനം പഞ്ചന്നം ഇത്ഥിസതാനം, മാഗണ്ഡിയപ്പമുഖാനഞ്ച ഏതിസ്സാ പഞ്ചന്നം ഞാതിസതാനം മരണബ്യസനം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തത്രായം അനുപുബ്ബികഥാ – അതീതേ അല്ലകപ്പരട്ഠേ അല്ലകപ്പരാജാ നാമ, വേഠദീപകരട്ഠേ വേഠദീപകരാജാ നാമാതി ഇമേ ദ്വേ ദഹരകാലതോ പട്ഠായ സഹായകാ ഹുത്വാ ഏകാചരിയകുലേ സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ അത്തനോ അത്തനോ പിതൂനം അച്ചയേന ഛത്തം ഉസ്സാപേത്വാ ആയാമേന ദസദസയോജനികേ രട്ഠേ രാജാനോ അഹേസും. തേ കാലേന കാലം സമാഗന്ത്വാ ഏകതോ തിട്ഠന്താ നിസീദന്താ നിപജ്ജന്താ മഹാജനം ജായമാനഞ്ച ജീയമാനഞ്ച മീയമാനഞ്ച ദിസ്വാ ‘‘പരലോകം ഗച്ഛന്തം അനുഗച്ഛന്തോ നാമ നത്ഥി, അന്തമസോ ¶ അത്തനോ സരീരമ്പി നാനുഗച്ഛതി, സബ്ബം പഹായ ഗന്തബ്ബം, കിം നോ ഘരാവാസേന, പബ്ബജിസ്സാമാ’’തി മന്തേത്വാ രജ്ജാനി പുത്തദാരാനം നിയ്യാദേത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തപ്പദേസേ വസന്താ മന്തയിംസു – ‘‘മയം രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിതാ, ന ജീവിതും അസക്കോന്താ. തേ മയം ഏകട്ഠാനേ വസന്താ അപബ്ബജിതസദിസായേവ ഹോമ, തസ്മാ വിസും വസിസ്സാമ. ത്വം ഏതസ്മിം പബ്ബതേ വസ, അഹം ഇമസ്മിം പബ്ബതേ വസിസ്സാമി. അന്വഡ്ഢമാസം പന ഉപോസഥദിവസേ ഏകതോ ഭവിസ്സാമാ’’തി. അഥ ഖോ നേസം ഏതദഹോസി – ‘‘ഏവമ്പി നോ ഗണസങ്ഗണികാവ ഭവിസ്സതി, ത്വം പന തവ പബ്ബതേ അഗ്ഗിം ജാലേയ്യാസി, അഹം മമ പബ്ബതേ അഗ്ഗിം ജാലേസ്സാമി, തായ സഞ്ഞായ അത്ഥിഭാവം ജാനിസ്സാമാ’’തി. തേ തഥാ കരിംസു.

അഥ അപരഭാഗേ വേഠദീപകതാപസോ കാലം കത്വാ മഹേസക്ഖോ ദേവരാജാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ. തതോ അഡ്ഢമാസേ സമ്പത്തേ അഗ്ഗിം അദിസ്വാവ ഇതരോ ‘‘സഹായകോ മേ കാലകതോ’’തി അഞ്ഞാസി. ഇതരോപി നിബ്ബത്തക്ഖണേയേവ അത്തനോ ദേവസിരിം ഓലോകേത്വാ കമ്മം ഉപധാരേന്തോ നിക്ഖമനതോ പട്ഠായ അത്തനോ തപചരിയം ദിസ്വാ ‘‘ഗന്ത്വാ മമ സഹായകം പസ്സിസ്സാമീ’’തി ¶ തം അത്തഭാവം വിജഹിത്വാ മഗ്ഗികപുരിസോ വിയ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. അഥ നം സോ ¶ ആഹ – ‘‘കുതോ ആഗതോസീ’’തി? ‘‘മഗ്ഗികപുരിസോ ¶ അഹം, ഭന്തേ, ദൂരതോവ ആഗതോമ്ഹി. കിം പന, ഭന്തേ, അയ്യോ ഇമസ്മിം ഠാനേ ഏകകോവ വസതി, അഞ്ഞോപി കോചി അത്ഥീ’’തി? ‘‘അത്ഥി മേ ഏകോ സഹായകോ’’തി. ‘‘കുഹിം സോ’’തി? ‘‘ഏതസ്മിം പബ്ബതേ വസതി, ഉപോസഥദിവസേ പന അഗ്ഗിം ന ജാലേതി, മതോ നൂന ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി. ‘‘അഹം സോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കുഹിം നിബ്ബത്തോസീ’’തി? ‘‘ദേവലോകേ മഹേസക്ഖോ ദേവരാജാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോസ്മി, ഭന്തേ, ‘അയ്യം പസ്സിസ്സാമീ’തി പുന ആഗതോമ്ഹി. അപി നു ഖോ അയ്യാനം ഇമസ്മിം ഠാനേ വസന്താനം കോചി ഉപദ്ദവോ അത്ഥീ’’തി? ‘‘ആമ, ആവുസോ, ഹത്ഥീ നിസ്സായ കിലമാമീ’’തി. ‘‘കിം വോ, ഭന്തേ, ഹത്ഥീ കരോന്തീ’’തി? ‘‘സമ്മജ്ജനട്ഠാനേ ലണ്ഡം പാതേന്തി, പാദേഹി ഭൂമിയം പഹരിത്വാ പംസും ഉദ്ധരന്തി, സ്വാഹം ലണ്ഡം ഛഡ്ഡേന്തോ പംസും സമം കരോന്തോ കിലമാമീ’’തി. ‘‘കിം പന തേസം അനാഗമനം ഇച്ഛഥാ’’തി? ‘‘ആമാവുസോ’’തി. ‘‘തേന ഹി തേസം അനാഗമനം കരിസ്സാമീ’’തി താപസസ്സ ഹത്ഥികന്തവീണഞ്ചേവ ഹത്ഥികന്തമന്തഞ്ച അദാസി. ദദന്തോ ച പന വീണായ തിസ്സോ തന്തിയോ ദസ്സേത്വാ തയോ മന്തേ ഉഗ്ഗണ്ഹാപേത്വാ ‘‘ഇമം തന്തിം പഹരിത്വാ ഇമസ്മിം മന്തേ വുത്തേ നിവത്തിത്വാ ഓലോകേതുമ്പി അസക്കോന്താ ഹത്ഥീ പലായന്തി, ഇമം തന്തിം പഹരിത്വാ ഇമസ്മിം മന്തേ വുത്തേ നിവത്തിത്വാ പച്ഛതോ ഓലോകേന്താ ഓലോകേന്താ പലായന്തി, ഇമം തന്തിം പഹരിത്വാ ഇമസ്മിം മന്തേ വുത്തേ ഹത്ഥിയൂഥപതി പിട്ഠിം ഉപനാമേന്തോ ആഗച്ഛതീ’’തി ആചിക്ഖിത്വാ, ‘‘യം വോ രുച്ചതി, തം കരേയ്യാഥാ’’തി ¶ വത്വാ താപസം വന്ദിത്വാ പക്കാമി. താപസോ പലായനമന്തം വത്വാ പലായനതന്തിം പഹരിത്വാ ഹത്ഥീ പലാപേത്വാ വസി.

തസ്മിം സമയേ കോസമ്ബിയം പൂരന്തപ്പോ നാമ രാജാ ഹോതി. സോ ഏകദിവസം ഗബ്ഭിനിയാ ദേവിയാ സദ്ധിം ബാലസൂരിയതപം തപ്പമാനോ അബ്ഭോകാസതലേ നിസീദി. ദേവീ രഞ്ഞോ പാരുപനം സതസഹസ്സഗ്ഘനികം രത്തകമ്ബലം പാരുപിത്വാ നിസിന്നാ രഞ്ഞാ സദ്ധിം സമുല്ലപമാനാ രഞ്ഞോ അങ്ഗുലിതോ സതസഹസ്സഗ്ഘനികം രാജമുദ്ദികം നീഹരിത്വാ അത്തനോ അങ്ഗുലിയം പിലന്ധി. തസ്മിം സമയേ ഹത്ഥിലിങ്ഗസകുണോ ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ ദൂരതോ രത്തകമ്ബലപാരുപനം ദേവിം ദിസ്വാ ‘‘മംസപേസീ’’തി സഞ്ഞായ പക്ഖേ വിസ്സജ്ജേത്വാ ഓതരി. രാജാ ¶ തസ്സ ഓതരണസദ്ദേന ഭീതോ ഉട്ഠായ അന്തോനിവേസനം പാവിസി. ദേവീ ഗരുഗബ്ഭതായ ചേവ ഭീരുകജാതികതായ ച വേഗേന ഗന്തും നാസക്ഖി. അഥ നം സോ സകുണോ അജ്ഝപ്പത്തോ നഖപഞ്ജരേ നിസീദാപേത്വാ ആകാസം പക്ഖന്ദി. തേ കിര സകുണാ പഞ്ചന്നം ഹത്ഥീനം ബലം ധാരേന്തി. തസ്മാ ആകാസേന നേത്വാ യഥാരുചിതട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ മംസം ഖാദന്തി. സാപി തേന നീയമാനാ മരണഭയഭീതാ ചിന്തേസി – ‘‘സചാഹം വിരവിസ്സാമി, മനുസ്സസദ്ദോ നാമ തിരച്ഛാനഗതാനം ഉബ്ബേജനീയോ, തം സുത്വാ മം ഛഡ്ഡേസ്സതി. ഏവം സന്തേ ¶ സഹ ഗബ്ഭേന ജീവിതക്ഖയം പാപുണിസ്സാമി, യസ്മിം പന ഠാനേ നിസീദിത്വാ മം ഖാദിതും ആരഭിസ്സതി, തത്ര നം സദ്ദം കത്വാ പലാപേസ്സാമീ’’തി. സാ അത്തനോ പണ്ഡിതതായ അധിവാസേസി.

തദാ ച ഹിമവന്തപദേസേ ഥോകം വഡ്ഢിത്വാ മണ്ഡപാകാരേന ¶ ഠിതോ ഏകോ മഹാനിഗ്രോധോ ഹോതി. സോ സകുണോ മിഗരൂപാദീനി തത്ഥ നേത്വാ ഖാദതി, തസ്മാ തമ്പി തത്ഥേവ നേത്വാ വിടപബ്ഭന്തരേ ഠപേത്വാ ആഗതമഗ്ഗം ഓലോകേസി. ആഗതമഗ്ഗോലോകനം കിര തേസം ധമ്മതാ. തസ്മിം ഖണേ ദേവീ, ‘‘ഇദാനി ഇമം പലാപേതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഉഭോ ഹത്ഥേ ഉക്ഖിപിത്വാ പാണിസദ്ദഞ്ചേവ മുഖസദ്ദഞ്ച കത്വാ തം പലാപേസി. അഥസ്സാ സൂരിയത്ഥങ്ഗമനകാലേ ഗബ്ഭേ കമ്മജവാതാ ചലിംസു. സബ്ബദിസാസു ഗജ്ജന്തോ മഹാമേഘോ ഉട്ഠഹി. സുഖേധിതായ രാജമഹേസിയാ ‘‘മാ ഭായി, അയ്യേ’’തി വചനമത്തമ്പി അലഭമാനായ ദുക്ഖപരേതായ സബ്ബരത്തിം നിദ്ദാ നാമ നാഹോസി. വിഭാതായ പന രത്തിയാ വലാഹകവിഗമോ ച അരുണുഗ്ഗമനഞ്ച തസ്സാ ഗബ്ഭവുട്ഠാനഞ്ച ഏകക്ഖണേയേവ അഹോസി. സാ മേഘഉതുഞ്ച പബ്ബതഉതുഞ്ച അരുണഉതുഞ്ച ഗഹേത്വാ ജാതത്താ പുത്തസ്സ ഉതേനോതി നാമം അകാസി.

അല്ലകപ്പതാപസസ്സപി ഖോ തതോ അവിദൂരേ വസനട്ഠാനം ഹോതി. സോ പകതിയാവ വസ്സദിവസേ സീതഭയേന ഫലാഫലത്ഥായ വനം ന പവിസതി, തം രുക്ഖമൂലം ഗന്ത്വാ സകുണേഹി ഖാദിതമംസാനം അട്ഠിം ആഹരിത്വാ കോട്ടേത്വാ രസം കത്വാ പിവതി. തസ്മാ തം ദിവസം ‘‘അട്ഠിം ആഹരിസ്സാമീ’’തി തത്ഥ ഗന്ത്വാ രുക്ഖമൂലേ അട്ഠിം പരിയേസേന്തോ ¶ ഉപരി ദാരകസദ്ദം സുത്വാ ഉല്ലോകേന്തോ ദേവിം ദിസ്വാ ‘‘കാസി ത്വ’’ന്തി വത്വാ ‘‘മാനുസിത്ഥിമ്ഹീ’’തി. ‘‘കഥം ആഗതാസീ’’തി? ‘‘ഹത്ഥിലിങ്ഗസകുണേനാനീതാമ്ഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘ഓതരാഹീ’’തി ആഹ ¶ . ‘‘ജാതിസമ്ഭേദതോ ഭായാമി, അയ്യാ’’തി. ‘‘കാസി ത്വ’’ന്തി? ‘‘ഖത്തിയാമ്ഹീ’’തി. ‘‘അഹമ്പി ഖത്തിയോയേവാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഖത്തിയമായം കഥേഹീ’’തി. സോ ഖത്തിയമായം കഥേസി. ‘‘തേന ഹി ആരുയ്ഹ പുത്തം മേ ഓതാരേഹീ’’തി. സോ ഏകേന പസ്സേന അഭിരുഹനമഗ്ഗം കത്വാ അഭിരുഹിത്വാ ദാരകം ഗണ്ഹി. ‘‘മാ മം ഹത്ഥേന ഛുപീ’’തി ച വുത്തേ തം അഛുപിത്വാവ ദാരകം ഓതാരേസി. ദേവീപി ഓതരി. അഥ നം അസ്സമപദം നേത്വാ സീലഭേദം അകത്വാവ അനുകമ്പായ പടിജഗ്ഗി, നിമ്മക്ഖികമധും ആഹരിത്വാ സയംജാതസാലിം ആഹരിത്വാ യാഗും പചിത്വാ അദാസി. ഏവം തസ്മിം പടിജഗ്ഗന്തേ സാ അപരഭാഗേ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം നേവ ആഗതമഗ്ഗം ജാനാമി, ന ഗമനമഗ്ഗം ജാനാമി, ഇമിനാപി മേ സദ്ധിം വിസ്സാസമത്തമ്പി നത്ഥി. സചേ പനായം അമ്ഹേ പഹായ കത്ഥചി ഗമിസ്സതി, ഉഭോപി ഇധേവ മരണം പാപുണിസ്സാമ, യംകിഞ്ചി കത്വാ ഇമസ്സ സീലം ഭിന്ദിത്വാ യഥാ മം ¶ ന മുഞ്ചതി, തഥാ തം കാതും വട്ടതീ’’തി. അഥ നം ദുന്നിവത്ഥദുപ്പാരുതദസ്സനേന പലോഭേത്വാ സീലവിനാസം പാപേസി. തതോ പട്ഠായ ദ്വേപി സമഗ്ഗവാസം വസിംസു.

അഥേകദിവസം താപസോ നക്ഖത്തയോഗം ഉല്ലോകേന്തോ പൂരന്തപ്പസ്സ നക്ഖത്തമിലായനം ദിസ്വാ ‘‘ഭദ്ദേ കോസമ്ബിയം പൂരന്തപ്പരാജാ ¶ മതോ’’തി ആഹ. ‘‘കസ്മാ, അയ്യ, ഏവം വദേസി? കിം തേ തേന സദ്ധിം ആഘാതോ അത്ഥീ’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭദ്ദേ, നക്ഖത്തമിലായനമസ്സ ദിസ്വാ ഏവം വദാമീ’’തി, സാ പരോദി. അഥ നം ‘‘കസ്മാ രോദസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ തായ തസ്സ അത്തനോ സാമികഭാവേ അക്ഖാതേ ആഹ – ‘‘മാ, ഭദ്ദേ, രോദി, ജാതസ്സ നാമ നിയതോ മച്ചൂ’’തി. ‘‘ജാനാമി, അയ്യാ’’തി വുത്തേ ‘‘അഥ കസ്മാ രോദസീ’’തി? ‘‘പുത്തോ മേ കുലസന്തകസ്സ രജ്ജസ്സ അനുച്ഛവികോ, ‘സചേ തത്ര അഭവിസ്സ, സേതച്ഛത്തം ഉസ്സാപയിസ്സ. ഇദാനി മഹാജാനികോ വത ജാതോ’തി സോകേന രോദാമി, അയ്യാ’’തി. ‘‘ഹോതു, ഭദ്ദേ, മാ ചിന്തയി, സചസ്സ രജ്ജം പത്ഥേസി, അഹമസ്സ രജ്ജലഭനാകാരം കരിസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ ഹത്ഥികന്തവീണഞ്ചേവ ഹത്ഥികന്തമന്തേ ച അദാസി. തദാ അനേകാനി ഹത്ഥിസഹസ്സാനി ആഗന്ത്വാ വടരുക്ഖമൂലേ നിസീദന്തി. അഥ നം ആഹ – ‘‘ഹത്ഥീസു അനാഗതേസുയേവ രുക്ഖം അഭിരുഹിത്വാ തേസു ആഗതേസു ഇമം മന്തം വത്വാ ഇമം തന്തിം പഹര, സബ്ബേ നിവത്തിത്വാ ഓലോകേതുമ്പി അസക്കോന്താ പലായിസ്സന്തി, അഥ ഓതരിത്വാ ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി. സോ തഥാ കത്വാ ആഗന്ത്വാ തം പവത്തിം ആരോചേസി. അഥ നം ദുതിയദിവസേ ആഹ – ‘‘അജ്ജ ഇമം മന്തം വത്വാ ഇമം തന്തിം പഹരേയ്യാസി ¶ , സബ്ബേ നിവത്തിത്വാ ഓലോകേന്താ പലായിസ്സന്തീ’’തി. തദാപി തഥാ കത്വാ ആഗന്ത്വാ ആരോചേസി ¶ . അഥ നം തതിയദിവസേ ആഹ – ‘‘അജ്ജ ഇമം മന്തം വത്വാ ഇമം തന്തിം പഹരേയ്യാസി, യൂഥപതി പിട്ഠിം ഉപനാമേന്തോ ആഗമിസ്സതീ’’തി. തദാപി തഥാ കത്വാ ആരോചേസി.

അഥസ്സ മാതരം ആമന്തേത്വാ, ‘‘ഭദ്ദേ, പുത്തസ്സ തേ സാസനം വദേഹി, ഏത്തോവ ഗന്ത്വാ രാജാ ഭവിസ്സതീ’’തി ആഹ. സാ പുത്തം ആമന്തേത്വാ, ‘‘താത, ത്വം കോസമ്ബിയം പൂരന്തപ്പരഞ്ഞോ പുത്തോ, മം സഗബ്ഭം ഹത്ഥിലിങ്ഗസകുണോ ആനേസീ’’തി വത്വാ സേനാപതിആദീനം നാമാനി ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘അസദ്ദഹന്താനം ഇമം പിതു പാരുപനകമ്ബലഞ്ചേവ പിലന്ധനമുദ്ദികഞ്ച ദസ്സേയ്യാസീ’’തി വത്വാ ഉയ്യോജേസി. കുമാരോ താപസം ‘‘ഇദാനി കിം കരോമീ’’തി ആഹ. ‘‘രുക്ഖസ്സ ഹേട്ഠിമസാഖായ നിസീദിത്വാ ഇമം മന്തം വത്വാ ഇമം തന്തിം പഹര, ജേട്ഠകഹത്ഥീ തേ പിട്ഠിം ഉപനാപേത്വാ ഉപസങ്കമിസ്സതി, തസ്സ പിട്ഠിയം നിസിന്നോവ രട്ഠം ഗന്ത്വാ രജ്ജം ഗണ്ഹാഹീ’’തി. സോ മാതാപിതരോ വന്ദിത്വാ തഥാ കത്വാ ആഗതസ്സ ഹത്ഥിനോ പിട്ഠിയം നിസീദിത്വാ കണ്ണേ മന്തയി – ‘‘അഹം കോസമ്ബിയം പൂരന്തപ്പരഞ്ഞോ പുത്തോ, പേത്തികം മേ രജ്ജം ഗണ്ഹിത്വാ ദേഹി സാമീ’’തി. സോ തം സുത്വാ ‘‘അനേകാനി ¶ ഹത്ഥിസഹസ്സാനി സന്നിപതന്തൂ’’തി ഹത്ഥിരവം രവി, അനേകാനി ഹത്ഥിസഹസ്സാനി സന്നിപതിംസു. പുന ‘‘ജിണ്ണാ ഹത്ഥീ പടിക്കമന്തൂ’’തി ഹത്ഥിരവം രവി, ജിണ്ണാ ഹത്ഥീ പടിക്കമിംസു. പുന ‘‘അതിതരുണാ ഹത്ഥീ നിവത്തന്തൂ’’തി ഹത്ഥിരവം രവി, തേപി നിവത്തിംസു. സോ അനേകേഹി യൂഥഹത്ഥിസഹസ്സേഹേവ പരിവുതോ പച്ചന്തഗാമം പത്വാ ‘‘അഹം രഞ്ഞോ പുത്തോ, സമ്പത്തിം ¶ പത്ഥയമാനാ മയാ സദ്ധിം ആഗച്ഛന്തൂ’’തി ആഹ. ‘‘തതോ പട്ഠായ മനുസ്സാനം സങ്ഗഹം കരോന്തോ ഗന്ത്വാ നഗരം പരിവാരേത്വാ ‘യുദ്ധം വാ മേ ദേതു, രജ്ജം വാ’’’തി സാസനം പേസേസി. നാഗരാ ആഹംസു – ‘‘മയം ദ്വേപി ന ദസ്സാമ. അമ്ഹാകഞ്ഹി ദേവീ ഗരുഗബ്ഭാ ഹത്ഥിലിങ്ഗസകുണേന നീതാ, തസ്സാ അത്ഥിഭാവം വാ നത്ഥിഭാവം വാ മയം ന ജാനാമ. യാവ തസ്സാ പവത്തിം ന സുണാമ. താവ നേവ യുദ്ധം ദസ്സാമ, ന രജ്ജ’’ന്തി. തദാ കിര തം പവേണിരജ്ജം അഹോസി. തതോ കുമാരോ ‘‘അഹം തസ്സാ പുത്തോ’’തി വത്വാ സേനാപതിആദീനം നാമാനി കഥേത്വാ തഥാപി അസദ്ദഹന്താനം കമ്ബലഞ്ച മുദ്ദികഞ്ച ദസ്സേസി. തേ കമ്ബലഞ്ച മുദ്ദികഞ്ച സഞ്ജാനിത്വാ നിക്കങ്ഖാ ഹുത്വാ ദ്വാരം വിവരിത്വാ തം രജ്ജേ അഭിസിഞ്ചിംസു. അയം താവ ഉതേനസ്സ ഉപ്പത്തി.

അല്ലകപ്പരട്ഠേ ¶ പന ദുബ്ഭിക്ഖേ ജീവിതും അസക്കോന്തോ ഏകോ കോതുഹലികോ നാമ മനുസ്സോ കാപിം നാമ തരുണപുത്തഞ്ച കാളിം നാമ ഭരിയഞ്ച ആദായ ‘‘കോസമ്ബിം ഗന്ത്വാ ജീവിസ്സാമീ’’തി പാഥേയ്യം ഗഹേത്വാ നിക്ഖമി. ‘‘അഹിവാതരോഗേന മഹാജനേ മരന്തേ ദിസ്വാ നിക്ഖമീ’’തിപി വദന്തിയേവ. തേ ഗച്ഛന്താ പാഥേയ്യേ പരിക്ഖീണേ ഖുദാഭിഭൂതാ ദാരകം വഹിതും നാസക്ഖിംസു. അഥ സാമികോ പജാപതിം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, മയം ജീവന്താ പുന പുത്തം ലഭിസ്സാമ, ഛഡ്ഡേത്വാ നം ഗച്ഛാമാ’’തി. മാതു ഹദയം നാമ മുദുകം ഹോതി. തസ്മാ സാ ആഹ – ‘‘നാഹം ജീവന്തമേവ പുത്തം ഛഡ്ഡേതും സക്ഖിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അഥ കിം കരോമാ’’തി? ‘‘വാരേന നം വഹാമാ’’തി. മാതാ അത്തനോ വാരേ പുപ്ഫദാമം വിയ നം ഉക്ഖിപിത്വാ ഉരേ നിപജ്ജാപേത്വാ ¶ അങ്കേന വഹിത്വാ പിതുനോ ദേതി. തസ്സ തം ഗഹേത്വാ ഗമനകാലേ ഛാതകതോപി ബലവതരാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജി. സോ പുനപ്പുനം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, മയം ജീവന്താ പുത്തം ലഭിസ്സാമ, ഛഡ്ഡേമ ന’’ന്തി. സാപി പുനപ്പുനം പടിക്ഖിപിത്വാ പടിവചനം നാദാസി. ദാരകോ വാരേന പരിവത്തിയമാനോ കിലന്തോ പിതു ഹത്ഥേ നിദ്ദായി. സോ തസ്സ നിദ്ദായനഭാവം ഞത്വാ മാതരം പുരതോ കത്വാ ഏകസ്സ ഗച്ഛസ്സ ഹേട്ഠാ പണ്ണസന്ഥരേ തം നിപജ്ജാപേത്വാ പായാസി. മാതാ നിവത്തിത്വാ ഓലോകേന്തീ പുത്തം അദിസ്വാ, ‘‘സാമി, കുഹിം മേ പുത്തോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഏകസ്സ മേ ഗച്ഛസ്സ ഹേട്ഠാ നിപജ്ജാപിതോ’’തി. ‘‘സാമി, മാ മം നാസയി, പുത്തം വിനാ ജീവിതും ന സക്ഖിസ്സാമി, ആനേഹി മേ പുത്ത’’ന്തി ഉരം പഹരിത്വാ പരിദേവി. അഥ നം നിവത്തിത്വാ ആനേസി. പുത്തോപി അന്തരാമഗ്ഗേ മതോ ഹോതി. ഇതി സോ ഏത്തകേ ഠാനേ പുത്തം ഛഡ്ഡേത്വാ തസ്സ നിസ്സന്ദേന ഭവന്തരേ സത്ത വാരേ ഛഡ്ഡിതോ. ‘‘പാപകമ്മം നാമേതം അപ്പക’’ന്തി ന അവമഞ്ഞിതബ്ബം.

തേ ¶ ഗച്ഛന്താ ഏകം ഗോപാലകുലം പാപുണിംസു. തം ദിവസഞ്ച ഗോപാലകസ്സ ധേനുമങ്ഗലം ഹോതി. ഗോപാലകസ്സ ഗേഹേ നിബദ്ധം ഏകോ പച്ചേകബുദ്ധോ ഭുഞ്ജതി. സോ തം ഭോജേത്വാ മങ്ഗലമകാസി. ബഹു പായാസോ പടിയത്തോ ഹോതി. ഗോപാലകോ തേ ആഗതേ ദിസ്വാ, ‘‘കുതോ ആഗതത്ഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ സബ്ബം പവത്തിം സുത്വാ മുദുജാതികോ കുലപുത്തോ തേസു അനുകമ്പം കത്വാ ബഹുകേന സപ്പിനാ പായാസം ദാപേസി. ഭരിയാ ‘‘സാമി, തയി ജീവന്തേ അഹമ്പി ജീവാമി നാമ, ദീഘരത്തം ഊനോദരോസി, യാവദത്ഥം ഭുഞ്ജാഹീ’’തി സപ്പിഞ്ച ദധിഞ്ച തദഭിമുഖഞ്ഞേവ കത്വാ അത്തനാ മന്ദസപ്പിനാ ¶ ഥോകമേവ ഭുഞ്ജി. ഇതരോ ബഹും ഭുഞ്ജിത്വാ സത്തട്ഠദിവസേ ഛാതതായ ആഹാരതണ്ഹം ഛിന്ദിതും നാസക്ഖി. ഗോപാലകോ തേസം പായാസം ദാപേത്വാ സയം ¶ ഭുഞ്ജിതും ആരഭി. കോതുഹലികോ തം ഓലോകേന്തോ നിസീദിത്വാ ഹേട്ഠാപീഠേ നിപന്നായ സുനഖിയാ ഗോപാലകേന വഡ്ഢേത്വാ ദിയ്യമാനം പായാസപിണ്ഡം ദിസ്വാ ‘‘പുഞ്ഞാ വതായം സുനഖീ, നിബദ്ധം ഏവരൂപം ഭോജനം ലഭതീ’’തി ചിന്തേസി. സോ രത്തിഭാഗേ തം പായാസം ജീരാപേതും അസക്കോന്തോ കാലം കത്വാ തസ്സാ സുനഖിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തി.

അഥസ്സ ഭരിയാ സരീരകിച്ചം കത്വാ തസ്മിംയേവ ഗേഹേ ഭതിം കത്വാ തണ്ഡുലനാളിം ലഭിത്വാ പചിത്വാ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ പത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ, ‘‘ദാസസ്സ വോ പാപുണാതൂ’’തി വത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘മയാ ഇധേവ വസിതും വട്ടതി, നിബദ്ധം, അയ്യോ, ഇധാഗച്ഛതി, ദേയ്യധമ്മോ ഹോതു വാ, മാ വാ, ദേവസികം വന്ദന്തീ വേയ്യാവച്ചം കരോന്തീ ചിത്തം പസാദേന്തീ ബഹും പുഞ്ഞം പസവിസ്സാമീ’’തി. സാ തത്ഥേവ ഭതിം കരോന്തീ വസി. സാപി സുനഖീ ഛട്ഠേ വാ സത്തമേ വാ മാസേ ഏകമേവ കുക്കുരം വിജായി. ഗോപാലകോ തസ്സ ഏകധേനുയാ ഖീരം ദാപേസി. സോ ന ചിരസ്സേവ വഡ്ഢി. അഥസ്സ പച്ചേകബുദ്ധോ ഭുഞ്ജന്തോ നിബദ്ധം ഏകം ഭത്തപിണ്ഡം ദേതി. സോ ഭത്തപിണ്ഡം നിസ്സായ പച്ചേകബുദ്ധേ സിനേഹമകാസി. ഗോപാലകോപി നിബദ്ധം ദ്വേ വാരേ പച്ചേകബുദ്ധസ്സുപട്ഠാനം യാതി. ഗച്ഛന്തോപി അന്തരാമഗ്ഗേ വാളമിഗട്ഠാനേ ദണ്ഡേന ഗച്ഛേ ച ഭൂമിഞ്ച പഹരിത്വാ ‘‘സുസൂ’’തി തിക്ഖത്തും സദ്ദം കത്വാ വാളമിഗേ പലാപേതി. സുനഖോപി തേന സദ്ധിം ഗച്ഛതി.

സോ ഏകദിവസം പച്ചേകബുദ്ധം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, യദാ മേ ഓകാസോ ന ഭവിസ്സതി, തദാ ഇമം സുനഖം പേസേസ്സാമി, തേന സഞ്ഞാണേന ആഗച്ഛേയ്യാഥാ’’തി. തതോ പട്ഠായ അനോകാസദിവസേ, ‘‘ഗച്ഛ, താത, അയ്യം ആനേഹീ’’തി സുനഖം പേസേസി. സോ ഏകവചനേനേവ പക്ഖന്ദിത്വാ സാമികസ്സ ഗച്ഛപോഥനഭൂമിപോഥനട്ഠാനേ തിക്ഖത്തും ഭുസ്സിത്വാ തേന സദ്ദേന വാളമിഗാനം പലാതഭാവം ഞത്വാ ¶ പാതോവ സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ നിസിന്നസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ പണ്ണസാലദ്വാരേ തിക്ഖത്തും ഭുസ്സിത്വാ അത്തനോ ആഗതഭാവം ജാനാപേത്വാ ഏകമന്തേ നിപജ്ജതി, പച്ചേകബുദ്ധേ വേലം സല്ലക്ഖേത്വാ നിക്ഖന്തേ ഭുസ്സന്തോ പുരതോ ഗച്ഛതി. അന്തരന്തരാ പച്ചേകബുദ്ധോ ¶ തം വീമംസന്തോ അഞ്ഞം മഗ്ഗം പടിപജ്ജതി. അഥസ്സ പുരതോ ¶ തിരിയം ഠത്വാ ഭുസ്സിത്വാ ഇതരമഗ്ഗമേവ നം ആരോപേതി. അഥേകദിവസം അഞ്ഞം മഗ്ഗം പടിപജ്ജിത്വാ തേന പുരതോ തിരിയം ഠത്വാ വാരിയമാനോപി അനിവത്തിത്വാ സുനഖം പാദേന പഹരിത്വാ പായാസി. സുനഖോ തസ്സ അനിവത്തനഭാവം ഞത്വാ നിവാസനകണ്ണേ ഡംസിത്വാ ആകഡ്ഢന്തോ ഇതരമഗ്ഗമേവ നം ആരോപേസി. ഏവം സോ തസ്മിം ബലവസിനേഹം ഉപ്പാദേസി.

തതോ അപരഭാഗേ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ചീവരം ജീരി. അഥസ്സ ഗോപാലകോ ചീവരവത്ഥാനി അദാസി. തമേനം പച്ചേകബുദ്ധോ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, ചീവരം നാമ ഏകകേന കാതും ദുക്കരം, ഫാസുകട്ഠാനം ഗന്ത്വാ കാരേസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഇധേവ, ഭന്തേ, കരോഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ആവുസോ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, മാ ചിരം ബഹി വസിത്ഥാ’’തി. സുനഖോ തേസം കഥം സുണന്തോവ അട്ഠാസി, പച്ചേകബുദ്ധോപി ‘‘തിട്ഠ, ഉപാസകാ’’തി ഗോപാലകം നിവത്താപേത്വാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഗന്ധമാദനാഭിമുഖോ പായാസി. സുനഖസ്സ തം ആകാസേന ഗച്ഛന്തം ¶ ദിസ്വാ ഭുക്കരിത്വാ ഠിതസ്സ തസ്മിം ചക്ഖുപഥം വിജഹന്തേ ഹദയം ഫലിത്വാ മതോ. തിരച്ഛാനാ കിര നാമേതേ ഉജുജാതികാ ഹോന്തി അകുടിലാ. മനുസ്സാ പന അഞ്ഞം ഹദയേന ചിന്തേന്തി, അഞ്ഞം മുഖേന കഥേന്തി. തേനേവാഹ – ‘‘ഗഹനഞ്ഹേതം, ഭന്തേ, യദിദം മനുസ്സാ, ഉത്താനകഞ്ഹേതം, ഭന്തേ, യദിദം പസവോ’’തി (മ. നി. ൨.൩).

ഇതി സോ തായ ഉജുചിത്തതായ അകുടിലതായ കാലം കത്വാ താവതിംസഭവനേ നിബ്ബത്തോ അച്ഛരാസഹസ്സപരിവുതോ മഹാസമ്പത്തിം അനുഭോസി. തസ്സ കണ്ണമൂലേ മന്തയന്തസ്സ സദ്ദോ സോളസയോജനട്ഠാനം ഫരതി, പകതികഥാസദ്ദോ പന സകലം ദസയോജനസഹസ്സം ദേവനഗരം ഛാദേതി. തേനേവസ്സ ‘‘ഘോസകദേവപുത്തോ’’തി നാമം അഹോസി. ‘‘കിസ്സ പനേസ നിസ്സന്ദോ’’തി. പച്ചേകബുദ്ധേ പേമേന ഭുക്കരണസ്സ നിസ്സന്ദോ. സോ തത്ഥ ന ചിരം ഠത്വാ ചവി. ദേവലോകതോ ഹി ദേവപുത്താ ആയുക്ഖയേന പുഞ്ഞക്ഖയേന ആഹാരക്ഖയേന കോപേനാതി ചതൂഹി കാരണേഹി ചവന്തി.

തത്ഥ യേന ബഹും പുഞ്ഞകമ്മം കതം ഹോതി, സോ ദേവലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ യാവതായുകം ഠത്വാ ഉപരൂപരി നിബ്ബത്തതി. ഏവം ആയുക്ഖയേന ചവതി നാമ. യേന പരിത്തം പുഞ്ഞം കതം ഹോതി, തസ്സ രാജകോട്ഠാഗാരേ പക്ഖിത്തം തിചതുനാളിമത്തം ധഞ്ഞം വിയ അന്തരാവ തം പുഞ്ഞംഖീയതി, അന്തരാവ കാലം കരോതി ¶ . ഏവം പുഞ്ഞക്ഖയേന ചവതി നാമ. അപരോപി കാമഗുണേ പരിഭുഞ്ജമാനോ സതിസമ്മോസേന ആഹാരം അപരിഭുഞ്ജിത്വാ കിലന്തകായോ കാലം കരോതി. ഏവം ആഹാരക്ഖയേന ചവതി നാമ. അപരോപി പരസ്സ സമ്പത്തിം അസഹന്തോ ¶ കുജ്ഝിത്വാ കാലം കരോതി. ഏവം കോപേന ചവതി നാമ.

അയം ¶ പന കാമഗുണേ പരിഭുഞ്ജന്തോ മുട്ഠസ്സതി ഹുത്വാ ആഹാരക്ഖയേന ചവി, ചവിത്വാ ച പന കോസമ്ബിയം നഗരസോഭിനിയാ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. സാപി ജാതദിവസേ ‘‘കിം ഏത’’ന്തി ദാസിം പുച്ഛിത്വാ, ‘‘പുത്തോ, അയ്യേ’’തി വുത്തേ – ‘‘ഹന്ദ, ജേ, ഇമം ദാരകം കത്തരസുപ്പേ ആരോപേത്വാ സങ്കാരകൂടേ ഛഡ്ഡേഹീ’’തി ഛഡ്ഡാപേസി. നഗരസോഭിനിയോ ഹി ധീതരം പടിജഗ്ഗന്തി, ന പുത്തം. ധീതരാ ഹി താസം പവേണീ ഘടീയതി. ദാരകം കാകാപി സുനഖാപി പരിവാരേത്വാ നിസീദിംസു. പച്ചേകബുദ്ധേ സിനേഹപ്പഭവസ്സ ഭുക്കരണസ്സ നിസ്സന്ദേന ഏകോപി ഉപഗന്തും ന വിസഹി. തസ്മിം ഖണേ ഏകോ മനുസ്സോ ബഹി നിക്ഖന്തോ തം കാകസുനഖസന്നിപാതം ദിസ്വാ, ‘‘കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ഗന്ത്വാ ദാരകം ദിസ്വാ പുത്തസിനേഹം പടിലഭിത്വാ ‘‘പുത്തോ മേ ലദ്ധോ’’തി ഗേഹം നേസി. തദാ കോസമ്ബകസേട്ഠി രാജകുലം ഗച്ഛന്തോ രാജനിവേസനതോ ആഗച്ഛന്തം പുരോഹിതം ദിസ്വാ, ‘‘കിം, ആചരിയ, അജ്ജ തേ തിഥികരണനക്ഖത്തയോഗോ ഓലോകിതോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, മഹാസേട്ഠി, അമ്ഹാകം കിം അഞ്ഞം കിച്ചന്തി? ജനപദസ്സ കിം ഭവിസ്സതീ’’തി? ‘‘അഞ്ഞം നത്ഥി, ഇമസ്മിം പന നഗരേ അജ്ജ ജാതദാരകോ ജേട്ഠകസേട്ഠി ഭവിസ്സതീ’’തി. തദാ സേട്ഠിനോ ഭരിയാ ഗരുഗബ്ഭാ ഹോതി. തസ്മാ സോ സീഘം ഗേഹം പുരിസം പേസേസി – ‘‘ഗച്ഛ ഭണേ, ജാനാഹി നം വിജാതാ വാ, നോ വാ’’തി. ‘‘ന വിജായതീ’’തി സുത്വാ രാജാനം ദിസ്വാവ വേഗേന ഗേഹം ഗന്ത്വാ കാളിം നാമ ദാസിം പക്കോസിത്വാ സഹസ്സം ദത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ ¶ ജേ, ഇമസ്മിം നഗരേ ഉപധാരേത്വാ സഹസ്സം ദത്വാ അജ്ജ ജാതദാരകം ഗണ്ഹിത്വാ ഏഹീ’’തി. സാ ഉപധാരേന്തീ തം ഗേഹം ഗന്ത്വാ ദാരകം ദിസ്വാ, ‘‘അയം ദാരകോ കദാ ജാതോ’’തി ഗഹപതാനിം പുച്ഛിത്വാ ‘‘അജ്ജ ജാതോ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഇമം മയ്ഹം ദേഹീ’’തി ഏകകഹാപണം ആദിം കത്വാ മൂലം വഡ്ഢേന്തീ സഹസ്സം ദത്വാ തം ആനേത്വാ സേട്ഠിനോ ദസ്സേസി. സേട്ഠി ‘‘സചേ മേ ധീതാ വിജായിസ്സതി, തായ നം സദ്ധിം നിവേസേത്വാ സേട്ഠിട്ഠാനസ്സ സാമികം കരിസ്സാമി. സചേ മേ പുത്തോ വിജായിസ്സതി, മാരേസ്സാമി ന’’ന്തി ചിന്തേത്വാ തം ഗേഹേ കാരേസി.

അഥസ്സ ¶ ഭരിയാ കതിപാഹച്ചയേന പുത്തം വിജായി. സേട്ഠി ‘‘ഇമസ്മിം അസതി മമ പുത്തോവ സേട്ഠിട്ഠാനം ലഭിസ്സതി, ഇദാനേവ തം മാരേതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ കാളിം ആമന്തേത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, ജേ, വജതോ ഗുന്നം നിക്ഖമനവേലായ വജദ്വാരമജ്ഝേ ഇമം തിരിയം നിപജ്ജാപേഹി, ഗാവിയോ നം മദ്ദിത്വാ മാരേസ്സന്തി, മദ്ദിതാമദ്ദിതഭാവം പനസ്സ ഞത്വാ ഏഹീ’’തി ആഹ. സാ ഗന്ത്വാ ഗോപാലകേന വജദ്വാരേ വിവടമത്തേയേവ തം തഥാ നിപജ്ജാപേസി. ഗോഗണജേട്ഠകോ ഉസഭോ അഞ്ഞസ്മിം കാലേ സബ്ബപച്ഛാ നിക്ഖമന്തോപി തം ദിവസം സബ്ബപഠമം നിക്ഖമിത്വാ ദാരകം ചതുന്നം പാദാനം അന്തരേ കത്വാ അട്ഠാസി. അനേകസതഗാവിയോ ഉസഭസ്സ ദ്വേ പസ്സാനി ഘംസന്തിയോ നിക്ഖമിംസു. ഗോപാലകോപി ‘‘അയം ഉസഭോ പുബ്ബേ സബ്ബപച്ഛാ നിക്ഖമതി, അജ്ജ പന സബ്ബപഠമം നിക്ഖമിത്വാ ¶ വജദ്വാരമജ്ഝേ നിച്ചലോവ ഠിതോ, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ഗന്ത്വാ തസ്സ ഹേട്ഠാ നിപന്നം ദാരകം ദിസ്വാ പുത്തസിനേഹം പടിലഭിത്വാ, ‘‘പുത്തോ മേ ലദ്ധോ’’തി ഗേഹം നേസി.

കാളീ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിനാ പുച്ഛിതാ തമത്ഥം ആരോചേത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, നം പുന സഹസ്സം ദത്വാ ആനേഹീ’’തി വുത്താ സഹസ്സം ദത്വാ പുന ആനേത്വാ അദാസി. അഥ ¶ നം ആഹ – ‘‘അമ്മ, കാളി ഇമസ്മിം നഗരേ പഞ്ച സകടസതാനി പച്ചൂസകാലേ ഉട്ഠായ വാണിജ്ജായ ഗച്ഛന്തി, ത്വം ഇമം നേത്വാ ചക്കമഗ്ഗേ നിപജ്ജാപേഹി, ഗോണാ വാ നം മദ്ദിസ്സന്തി, ചക്കാ വാ ഛിന്ദിസ്സന്തി, പവത്തിം ചസ്സ ഞത്വാവ ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി. സാ തം നേത്വാ ചക്കമഗ്ഗേ നിപജ്ജാപേസി. തദാ സാകടികജേട്ഠകോ പുരതോ അഹോസി. അഥസ്സ ഗോണാ തം ഠാനം പത്വാ ധുരം ഛഡ്ഡേസും, പുനപ്പുനം ആരോപേത്വാ പാജിയമാനാപി പുരതോ ന ഗച്ഛിംസു. ഏവം തസ്സ തേഹി സദ്ധിം വായമന്തസ്സേവ അരുണം ഉട്ഠഹി. സോ ‘‘കിം നാമേതം ഗോണാ കരിംസൂ’’തി മഗ്ഗം ഓലോകേന്തോ ദാരകം ദിസ്വാ, ‘‘ഭാരിയം വത മേ കമ്മ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘പുത്തോ മേ ലദ്ധോ’’തി തുട്ഠമാനസോ തം ഗേഹം നേസി.

കാളീ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിനാ പുച്ഛിതാ തം പവത്തിം ആചിക്ഖിത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, നം പുന സഹസ്സം ദത്വാ ആനേഹീ’’തി വുത്താ തഥാ അകാസി. അഥ നം സോ ആഹ – ‘‘ഇദാനി നം ആമകസുസാനം നേത്വാ ഗച്ഛന്തരേ നിപജ്ജാപേഹി, തത്ഥ സുനഖാദീഹി വാ ഖാദിതോ, അമനുസ്സേഹി വാ പഹടോ മരിസ്സതി, മാതാമതഭാവഞ്ചസ്സ ജാനിത്വാവ ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി. സാ തം നേത്വാ തത്ഥ നിപജ്ജാപേത്വാ ഏകമന്തേ അട്ഠാസി. തം സുനഖോ വാ കാകോ വാ അമനുസ്സോ വാ ഉപസങ്കമിതും ¶ നാസക്ഖി. ‘‘നനു ചസ്സ നേവ മാതാ ന പിതാ ന ഭാതികാദീസു കോചി രക്ഖിതാ നാമ അത്ഥി, കോ തം രക്ഖതീ’’തി? സുനഖകാലേ പച്ചേകബുദ്ധേ സിനേഹേന പവത്തിതഭുക്കരണമത്തമേവ തം രക്ഖതി. അഥേകോ അജപാലകോ അനേകസഹസ്സാ അജാ ഗോചരം നേന്തോ സുസാനപസ്സേന ഗച്ഛതി. ഏകാ അജാ പണ്ണാനി ഖാദമാനാ ഗച്ഛന്തരം പവിട്ഠാ ദാരകം ദിസ്വാ ജണ്ണുകേഹി ഠത്വാ ദാരകസ്സ ഥനം അദാസി, അജപാലകേന ‘‘ഹേ ഹേ’’തി സദ്ദേ കതേപി ന നിക്ഖമി. സോ ‘‘യട്ഠിയാ നം പഹരിത്വാ നീഹരിസ്സാമീ’’തി ഗച്ഛന്തരം പവിട്ഠോ ജണ്ണുകേഹി ¶ ഠത്വാ ദാരകം ഖീരം പായന്തിം അജിം ദിസ്വാ ദാരകേ പുത്തസിനേഹം പടിലഭിത്വാ, ‘‘പുത്തോ മേ ലദ്ധോ’’തി ആദായ പക്കാമി.

കാളീ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിനാ പുച്ഛിതാ തം പവത്തിം ആചിക്ഖിത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, തം പുന സഹസ്സം ദത്വാ ആനേഹീ’’തി വുത്താ തഥാ അകാസി. അഥ നം ആഹ – ‘‘അമ്മ കാളി, ഇമം ആദായ ചോരപപാതപബ്ബതം അഭിരുഹിത്വാ പപാതേ ഖിപ, പബ്ബതകുച്ഛിയം പടിഹഞ്ഞമാനോ ഖണ്ഡാഖണ്ഡികോ ഹുത്വാ ഭൂമിയം പതിസ്സതി, മതാമതഭാവഞ്ചസ്സ ഞത്വാവ ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി. സാ തം തത്ഥ നേത്വാ പബ്ബതമത്ഥകേ ¶ ഠത്വാ ഖിപി. തം ഖോ പന പബ്ബതകുച്ഛിം നിസ്സായ മഹാവേളുഗുമ്ബോ പബ്ബതാനുസാരേനേവ വഡ്ഢി, തസ്സ മത്ഥകം ഘനജാതോ ജിഞ്ജുകഗുമ്ബോ അവത്ഥരി. ദാരകോ പതന്തോ കോജവകേ വിയ തസ്മിം പതി. തം ദിവസഞ്ച നളകാരജേട്ഠകസ്സ വേളുബലി പത്തോ ഹോതി. സോ പുത്തേന സദ്ധിം ഗന്ത്വാ തം വേളുഗുമ്ബം ഛിന്ദിതും ആരഭി. തസ്മിം ചലന്തേ ദാരകോ സദ്ദമകാസി. സോ ‘‘ദാരകസദ്ദോ വിയാ’’തി ഏകേന പസ്സേന അഭിരുഹിത്വാ തം ദിസ്വാ, ‘‘പുത്തോ മേ ലദ്ധോ’’തി തുട്ഠചിത്തോ ആദായ ഗതോ.

കാളീ സേട്ഠിസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തേന പുച്ഛിതാ തം പവത്തിം ആചിക്ഖിത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, നം പുന സഹസ്സം ദത്വാ ആനേഹീ’’തി വുത്താ തഥാ അകാസി. സേട്ഠിനോ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കരോന്തസ്സേവ ദാരകോ വഡ്ഢിതോ ‘‘ഘോസകോ’’ത്വേവസ്സ നാമം അഹോസി. സോ സേട്ഠിനോ അക്ഖിമ്ഹി കണ്ടകോ വിയ ഖായി, ഉജുകം തം ഓലോകേതുമ്പി ന വിസതി. അഥസ്സ മാരണൂപായം ചിന്തേന്തോ അത്തനോ സഹായകസ്സ കുമ്ഭകാരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘കദാ ത്വം ആവാപം ആലിമ്പേസ്സസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ – ‘‘സ്വേ’’തി വുത്തേ, ‘‘തേന ¶ ഹി ഇദം സഹസ്സം ഗഹേത്വാ മമ ഏകം ¶ കമ്മം കരോഹീ’’തി ആഹ. ‘‘കിം, സാമീ’’തി? ‘‘ഏകോ മേ അവജാതപുത്തോ അത്ഥി, തം തവ സന്തികം പേസേസ്സാമി, അഥ നം ഗഹേത്വാ ഗബ്ഭം പവേസേത്വാ തിഖിണായ വാസിയാ ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം ഛിന്ദിത്വാ ചാടിയം പക്ഖിപിത്വാ ആവാപേ പചേയ്യാസി, ഇദം തേ സഹസ്സം സച്ചകാരസദിസം. ഉത്തരിം പന തേ കത്തബ്ബയുത്തകം പച്ഛാ കരിസ്സാമീ’’തി. കുമ്ഭകാരോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി. സേട്ഠി പുനദിവസേ ഘോസകം പക്കോസിത്വാ, ‘‘ഹിയ്യോ മയാ കുമ്ഭകാരോ ഏകം കമ്മം ആണത്തോ, ഏഹി, ത്വം തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏവം വദേഹി – ‘ഹിയ്യോ കിര മേ പിതരാ ആണത്തം കമ്മം നിപ്ഫാദേഹീ’’’തി പഹിണി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി അഗമാസി. തം തത്ഥ ഗച്ഛന്തം ഇതരോ സേട്ഠിനോ പുത്തോ ദാരകേഹി സദ്ധിം ഗുളം കീളന്തോ ദിസ്വാ തം പക്കോസിത്വാ, ‘‘കുഹിം ഗച്ഛസി ഭാതികാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘പിതു സാസനം ഗഹേത്വാ കുമ്ഭകാരസ്സ സന്തിക’’ന്തി വുത്തേ ‘‘അഹം തത്ഥ ഗമിസ്സാമി. ഇമേ മം ദാരകാ ബഹും ലക്ഖം ജിനിംസു, തം മേ പടിജിനിത്വാ ദേഹീ’’തി ആഹ. ‘‘അഹം പിതു ഭായാമീ’’തി. ‘‘മാ ഭായി, ഭാതിക, അഹം തം സാസനം ഹരിസ്സാമി. ബഹൂഹി ജിതോ, യാവാഹം ആഗച്ഛാമി, താവ മേ ലക്ഖം പടിജിനാ’’തി.

ഘോസകോ കിര ഗുളകീളായ ഛേകോ, തേന നം ഏവം നിബന്ധി. സോപി തം ‘‘തേന ഹി ഗന്ത്വാ കുമ്ഭകാരം വദേഹി – ‘പിതരാ കിര മേ ഹിയ്യോ ഏകം കമ്മം ആണത്തം, തം നിപ്ഫാദേഹീ’’’തി വത്വാ ഉയ്യോജേസി. സോ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തഥാ അവച. അഥ നം കുമ്ഭകാരോ സേട്ഠിനാ വുത്തനിയാമേനേവ മാരേത്വാ ആവാപേ ഖിപി. ഘോസകോപി ദിവസഭാഗം കീളിത്വാ സായന്ഹസമയേ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ¶ ¶ ‘‘കിം, താത, ന ഗതോസീ’’തി വുത്തേ അത്തനോ അഗതകാരണഞ്ച കനിട്ഠസ്സ ഗതകാരണഞ്ച ആരോചേസി. തം സുത്വാ സേട്ഠി ‘‘അഹം ധീ’’തി മഹാവിരവം വിരവിത്വാ സകലസരീരേ പക്കുഥിതലോഹിതോ വിയ ഹുത്വാ, ‘‘അമ്ഭോ, കുമ്ഭകാര, മാ മം നാസയി, മാ മം നാസയീ’’തി ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തോ തസ്സ സന്തികം അഗമാസി. കുമ്ഭകാരോ തം തഥാ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ, ‘‘സാമി, മാ സദ്ദം കരി, കമ്മം തേ നിപ്ഫന്ന’’ന്തി ആഹ. സോ പബ്ബതേന വിയ മഹന്തേന സോകേന അവത്ഥടോ ഹുത്വാ അനപ്പകം ദോമനസ്സം പടിസംവേദേസി. യഥാ തം അപ്പദുട്ഠസ്സ പദുസ്സമാനോ. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘യോ ¶ ദണ്ഡേന അദണ്ഡേസു, അപ്പദുട്ഠേസു ദുസ്സതി;

ദസന്നമഞ്ഞതരം ഠാനം, ഖിപ്പമേവ നിഗച്ഛതി.

‘‘വേദനം ഫരുസം ജാനിം, സരീരസ്സ ച ഭേദനം;

ഗരുകം വാപി ആബാധം, ചിത്തക്ഖേപഞ്ച പാപുണേ.

‘‘രാജതോ വാ ഉപസഗ്ഗം, അബ്ഭക്ഖാനഞ്ച ദാരുണം;

പരിക്ഖയഞ്ച ഞാതീനം, ഭോഗാനഞ്ച പഭങ്ഗുരം.

‘‘അഥ വാസ്സ അഗാരാനി, അഗ്ഗി ഡഹതി പാവകോ;

കായസ്സ ഭേദാ ദുപ്പഞ്ഞോ, നിരയം സോപപജ്ജതീ’’തി. (ധ. പ. ൧൩൭-൧൪൦);

ഏവം ¶ സന്തേപി പുന നം സേട്ഠി ഉജുകം ഓലോകേതും ന സക്കോതി. ‘‘കിന്തി നം മാരേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേന്തോ, ‘‘മമ ഗാമസതേ ആയുത്തകസ്സ സന്തികം പേസേത്വാ മാരേസ്സാമീ’’തി ഉപായം ദിസ്വാ, ‘‘അയം മേ അവജാതപുത്തോ, ഇമം മാരേത്വാ വച്ചകൂപേ ഖിപതു, ഏവം കതേ അഹം മാതുലസ്സ കത്തബ്ബയുത്തകം പച്ഛാ ജാനിസ്സാമീ’’തി തസ്സ പണ്ണം ലിഖിത്വാ, ‘‘താത ഘോസക, അമ്ഹാകം ഗാമസതേ ആയുത്തകോ അത്ഥി, ഇമം പണ്ണം ഹരിത്വാ തസ്സ ദേഹീ’’തി വത്വാ പണ്ണം തസ്സ ദുസ്സന്തേ ബന്ധി. സോ പന അക്ഖരസമയം ന ജാനാതി. ദഹരകാലതോ പട്ഠായ ഹി നം മാരാപേന്തോവ സേട്ഠി മാരേതും നാസക്ഖി, കിം അക്ഖരസമയം സിക്ഖാപേസ്സതി? ഇതി സോ അത്തനോ മാരാപനപണ്ണമേവ ദുസ്സന്തേ ബന്ധിത്വാ നിക്ഖമന്തോ ആഹ – ‘‘പാഥേയ്യം മേ, താത, നത്ഥീ’’തി. ‘‘പാഥേയ്യേന തേ കമ്മം നത്ഥി, അന്തരാമഗ്ഗേ ‘അസുകഗാമേ നാമ മമസഹായകോ സേട്ഠി അത്ഥി, തസ്സ ഘരേ പാതരാസം കത്വാ പുരതോ ഗച്ഛാഹീ’’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി പിതരം വന്ദിത്വാ നിക്ഖന്തോ തം ഗാമം പത്വാ സേട്ഠിസ്സ ഘരം ¶ പുച്ഛിത്വാ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിജായം പസ്സി. ‘‘ത്വം കുതോ ആഗതോസീ’’തി ച വുത്തേ, ‘‘അന്തോനഗരതോ’’തി ആഹ. ‘‘കസ്സ പുത്തോസീ’’തി? ‘‘തുമ്ഹാകം സഹായകസേട്ഠിനോ, അമ്മാ’’തി. ‘‘ത്വംസി ഘോസകോ നാമാ’’തി? ‘‘ആമ, അമ്മാ’’തി. തസ്സാ സഹ ദസ്സനേനേവ തസ്മിം പുത്തസിനേഹോ ഉപ്പജ്ജി. സേട്ഠിനോ പനേകാ ധീതാ അത്ഥി പന്നരസസോളസവസ്സുദ്ദേസികാ അഭിരൂപാ പാസാദികാ, തം രക്ഖിതും ഏകമേവ പേസനകാരികം ദാസിം ദത്വാ സത്തഭൂമികസ്സ പാസാദസ്സ ഉപരിമതലേ സിരിഗബ്ഭേ വസാപേന്തി. സേട്ഠിധീതാ തസ്മിം ¶ ഖണേ തം ദാസിം അന്തരാപണം പേസേസി. അഥ നം സേട്ഠിജായാ ദിസ്വാ, ‘‘കുഹിം ഗച്ഛസീ’’തി ¶ പുച്ഛിത്വാ, ‘‘അയ്യധീതായ പേസനേനാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഇതോ താവ ഏഹി, തിട്ഠതു പേസനം, പുത്തസ്സ മേ പീഠകം അത്ഥരിത്വാ പാദേ ധോവിത്വാ തേലം മക്ഖിത്വാ സയനം അത്ഥരിത്വാ ദേഹി, പച്ഛാ പേസനം കരിസ്സസീ’’തി ആഹ. സാ തഥാ അകാസി.

അഥ നം ചിരേനാഗതം സേട്ഠിധീതാ സന്തജ്ജേസി. അഥ നം സാ ആഹ – ‘‘മാ മേ കുജ്ഝി, സേട്ഠിപുത്തോ ഘോസകോ ആഗതോ, തസ്സ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ആഗതാമ്ഹീ’’തി. സേട്ഠിധീതായ ‘‘സേട്ഠിപുത്തോ ഘോസകോ’’തി നാമം സുത്വാവ പേമം ഛവിയാദീനി ഛിന്ദിത്വാ അട്ഠിമിഞ്ജം ആഹച്ച ഠിതം. കോതുഹലകാലസ്മിഞ്ഹി സാ തസ്സ പജാപതീ ഹുത്വാ നാളികോദനം പച്ചേകബുദ്ധസ്സ അദാസി, തസ്സാനുഭാവേനാഗന്ത്വാ ഇമസ്മിം സേട്ഠികുലേ നിബ്ബത്താ. ഇതി തം സോ പുബ്ബസിനേഹോ അവത്ഥരിത്വാ ഗണ്ഹി. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘പുബ്ബേവ സന്നിവാസേന, പച്ചുപ്പന്നഹിതേന വാ;

ഏവം തം ജായതേ പേമം, ഉപ്പലംവ യഥോദകേ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൧൭൪);

അഥ നം പുച്ഛി – ‘‘കുഹിം സോ, അമ്മാ’’തി? ‘‘സയനേ നിപന്നോ നിദ്ദായതീ’’തി. ‘‘അത്ഥി പനസ്സ ഹത്ഥേ കിഞ്ചീ’’തി? ‘‘ദുസ്സന്തേ പണ്ണം അത്ഥീ’’തി. സാ ‘‘കിം പണ്ണം നു ഖോ ഏത’’ന്തി തസ്മിം നിദ്ദായന്തേ മാതാപിതൂനം അഞ്ഞവിഹിതതായ അപസ്സന്താനം ഓതരിത്വാ സമീപം ഗന്ത്വാ തം പണ്ണം മോചേത്വാ ആദായ അത്തനോ ഗബ്ഭം പവിസിത്വാ ദ്വാരം പിധായ വാതപാനം വിവരിത്വാ അക്ഖരസമയേ കുസലതായ പണ്ണം വാചേത്വാ, ‘‘അഹോ വത ബാലോ, അത്തനോ മരണപണ്ണം ദുസ്സന്തേ ബന്ധിത്വാ ¶ വിചരതി, സചേ മയാ ന ദിട്ഠം അസ്സ, നത്ഥിസ്സ ജീവിത’’ന്തി തം പണ്ണം ഫാലേത്വാ സേട്ഠിസ്സ വചനേന അപരം പണ്ണം ലിഖി – ‘‘അയം മമ പുത്തോ ഘോസകോ നാമ, ഗാമസതതോ പണ്ണാകാരം ആഹരാപേത്വാ ഇമസ്സ ജനപദസേട്ഠിനോ ധീതരാ സദ്ധിം മങ്ഗലം കത്വാ അത്തനോ വസനഗാമസ്സ മജ്ഝേ ദ്വിഭൂമകം ഗേഹം കാരേത്വാ പാകാരപരിക്ഖേപേന ചേവ പുരിസഗുത്തിയാ ച സുസംവിഹിതാരക്ഖം കരോതു, മയ്ഹഞ്ച ‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച മയാ കത’ന്തി സാസനം പേസേതു, ഏവം കതേ അഹം ¶ മാതുലസ്സ കത്തബ്ബയുത്തകം പച്ഛാ ജാനിസ്സാമീ’’തി, ലിഖിത്വാ ച പന സങ്ഘരിത്വാ ഓതരിത്വാ ദുസ്സന്തേയേവസ്സ ബന്ധി.

സോ ¶ ദിവസഭാഗം നിദ്ദായിത്വാ ഉട്ഠായ ഭുഞ്ജിത്വാ പക്കാമി. പുനദിവസേ പാതോവ തം ഗാമം ഗന്ത്വാ ആയുത്തകം ഗാമകിച്ചം കരോന്തംയേവ പസ്സി. സോ തം ദിസ്വാ, ‘‘കിം, താതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘പിതരാ മേ തുമ്ഹാകം പണ്ണം പേസിത’’ന്തി. ‘‘കിം പണ്ണം, താത, ആഹരാ’’തി പണ്ണം ഗഹേത്വാ വാചേത്വാ തുട്ഠമാനസോ ‘‘പസ്സഥ, ഭോ, മമ സാമിനോ മയി സിനേഹം കത്വാ ജേട്ഠപുത്തസ്സ മേ മങ്ഗലം കരോതൂ’’തി മമ സന്തികം പഹിണി. ‘‘സീഘം ദാരുആദീനി ആഹരഥാ’’തി ഗഹപതികേ വത്വാ ഗാമമജ്ഝേ വുത്തപകാരം ഗേഹം കാരാപേത്വാ ഗാമസതതോ പണ്ണാകാരം ആഹരാപേത്വാ ജനപദസേട്ഠിനോ സന്തികാ ധീതരം ആനേത്വാ മങ്ഗലം കത്വാ സേട്ഠിസ്സ സാസനം പഹിണി ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച മയാ കത’’ന്തി.

തം സുത്വാ സേട്ഠിനോ ‘‘യം കാരേമി, തം ന ഹോതി; യം ന കാരേമി, തദേവ ഹോതീ’’തി മഹന്തം ദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജി. പുത്തസോകേന സദ്ധിം സോ സോകോ ഏകതോ ഹുത്വാ കുച്ഛിഡാഹം ഉപ്പാദേത്വാ അതിസാരം ജനേസി. സേട്ഠിധീതാപി ‘‘സചേ കോചി സേട്ഠിനോ സന്തികാ ആഗച്ഛതി, മമ അകഥേത്വാ സേട്ഠിപുത്തസ്സ പഠമതരം മാ കഥയിത്ഥാ’’തി ¶ ജനേ ആണാപേസി. സേട്ഠിപി ഖോ ‘‘ദാനി തം ദുട്ഠപുത്തം മമ സാപതേയ്യസ്സ സാമികം ന കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏകം ആയുത്തകം ആഹ – ‘‘മാതുല, പുത്തം മേ ദട്ഠുകാമോമ്ഹി, ഏകം പാദമൂലികം പേസേത്വാ മമ പുത്തം പക്കോസാപേഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ പണ്ണം ദത്വാ ഏകം പുരിസം പേസേസി. സേട്ഠിധീതാപി തസ്സ ആഗന്ത്വാ ദ്വാരേ ഠിതഭാവം സുത്വാ തം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘കിം, താതാ’’തി പുച്ഛി. സോ ആഹ – ‘‘സേട്ഠി ഗിലാനോ, പുത്തം പസ്സിതും പക്കോസാപേസി, അയ്യേ’’തി. ‘‘കിം, താത, ബലവാ, ദുബ്ബലോ’’തി? ‘‘ബലവാ താവ, ആഹാരം ഭുഞ്ജതിയേവ, അയ്യേ’’തി. സാ സേട്ഠിപുത്തം അജാനാപേത്വാവ തസ്സ നിവേസനഞ്ച പരിബ്ബയഞ്ച ദാപേത്വാ ‘‘മയാ പേസിതകാലേ ഗമിസ്സസി, അച്ഛസ്സു താവാ’’തി ആഹ. സേട്ഠി പുന ആയുത്തകം അവച, ‘‘കിം, മാതുല, ന തേ മമ പുത്തസ്സ സന്തികം പഹിത’’ന്തി? ‘‘പഹിതം, സാമി, ഗതപുരിസോ ന താവ ഏതീ’’തി. ‘‘തേന ഹി പുന അപരം പേസേഹീ’’തി. സോ പേസേസി. സേട്ഠിധീതാ തസ്മിമ്പി തഥേവ പടിപജ്ജി. അഥ സേട്ഠിനോ രോഗോ ബലവാ ജാതോ, ഏകം ഭാജനം പവിസതി, ഏകം നിക്ഖമതി. പുന സേട്ഠി ആയുത്തകം പുച്ഛി – ‘‘കിം, മാതുല, ന തേ മമ പുത്തസ്സ സന്തികം പഹിത’’ന്തി? ‘‘പഹിതം, സാമി, ഗതപുരിസോ ന താവ ¶ ഏതീ’’തി. ‘‘തേന ഹി പുന അപരം പേസേഹീ’’തി. സോ പേസേസി. സേട്ഠിധീതാ തതിയവാരേ ആഗതമ്പി തം പവത്തിം പുച്ഛി. സോ ‘‘ബാള്ഹഗിലാനോ, അയ്യേ, സേട്ഠി ആഹാരം പച്ഛിന്ദിത്വാ മച്ചുപരായണോ ജാതോ, ഏകം ഭാജനം നിക്ഖമതി ¶ , ഏകം പവിസതീ’’തി ആഹ. സേട്ഠിധീതാ ‘‘ഇദാനി ഗന്തും കാലോ’’തി സേട്ഠിപുത്തസ്സ ‘‘പിതാ തേ കിര ഗിലാനോ’’തി ആരോചേത്വാ ‘‘കിം വദേസി ഭദ്ദേ’’തി വുത്തേ ‘‘അഫാസുകമസ്സ, സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘ഇദാനി കിം കാതബ്ബ’’ന്തി. സാമി? ‘‘ഗാമസതതോ വുട്ഠാനകപണ്ണാകാരം ¶ ആദായ ഗന്ത്വാ പസ്സിസ്സാമ ന’’ന്തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി പണ്ണാകാരം ആഹരാപേത്വാ സകടേഹി ആദായ പക്കാമി.

അഥ നം സാ ‘‘പിതാ തേ ദുബ്ബലോ, ഏത്തകം പണ്ണാകാരം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്താനം പപഞ്ചോ ഭവിസ്സതി, ഏതം നിവത്താപേഹീ’’തി വത്വാ തം സബ്ബം അത്തനോ കുലഗേഹം പേസേത്വാ പുന തം ആഹ – ‘‘സാമി, ത്വം അത്തനോ പിതു പാദപസ്സേ തിട്ഠേയ്യാസി, അഹം ഉസ്സീസകപസ്സേ ഠസ്സാമീ’’തി. ഗേഹം പവിസമാനായേവ ച ‘‘ഗേഹസ്സ പുരതോ ച പച്ഛതോ ച ആരക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി അത്തനോ പുരിസേ ആണാപേസി. പവിട്ഠകാലേ പന സേട്ഠിപുത്തോ പിതു പാദപസ്സേ അട്ഠാസി, ഇതരാ ഉസ്സീസകപസ്സേ.

തസ്മിം ഖണേ സേട്ഠി ഉത്താനകോ നിപന്നോ ഹോതി. ആയുത്തകോ പന തസ്സ പാദേ പരിമജ്ജന്തോ ‘‘പുത്തോ തേ, സാമി, ആഗതോ’’തി ആഹ. ‘‘കുഹിം സോ’’തി? ‘‘ഏസ പാദമൂലേ ഠിതോ’’തി. അഥ നം ദിസ്വാ ആയകമ്മികം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘മമ ഗേഹേ കിത്തകം ധന’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘സാമി, ധനസ്സേവ ചത്താലീസകോടിയോ, ഉപഭോഗപരിഭോഗഭണ്ഡാനം പന വനഗാമക്ഖേത്തദ്വിപദചതുപ്പദയാനവാഹനാനഞ്ച അയഞ്ച അയഞ്ച പരിച്ഛേദോ’’തി വുത്തേ, ‘‘അഹം ഏത്തകം ധനം മമ പുത്തസ്സ ഘോസകസ്സ ന ദേമീ’’തി വത്തുകാമോ ‘‘ദേമീ’’തി ആഹ. തം സുത്വാ സേട്ഠിധീതാ ‘‘അയം പുന കഥേന്തോ അഞ്ഞം കിഞ്ചി കഥേയ്യാ’’തി ചിന്തേത്വാ സോകാതുരാ വിയ കേസേ വികിരിത്വാ രോദമാനാ ‘‘കിം നാമേതം, താത, വദേഥ, ഇദമ്പി നാമ വോ വചനം സുണോമ, അലക്ഖികാ വതമ്ഹാ’’തി വത്വാ മത്ഥകേന നം ഉരമജ്ഝേ പഹരന്തീ പതിത്വാ യഥാ പുന വത്തും ന സക്കോതി, തഥാസ്സ ഉരമജ്ഝേ മത്ഥകേന ഘംസേന്തീ ആരോദനം ദസ്സേസി. സേട്ഠി തംഖണഞ്ഞേവ കാലമകാസി. ‘‘സേട്ഠി മതോ’’തി ഗന്ത്വാ ¶ ¶ ഉതേനസ്സ രഞ്ഞോ ആരോചയിംസു. രാജാ തസ്സ സരീരകിച്ചം കാരാപേത്വാ, ‘‘അത്ഥി പനസ്സ പുത്തോ വാ ധീതാ വാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അത്ഥി, ദേവ, ഘോസകോ നാമ തസ്സ പുത്തോ, സബ്ബം സാപതേയ്യം തസ്സ നിയ്യാദേത്വാവ മതോ, ദേവാ’’തി.

രാജാ അപരഭാഗേ സേട്ഠിപുത്തം പക്കോസാപേസി. തസ്മിഞ്ച ദിവസേ ദേവോ വസ്സി. രാജങ്ഗണേ തത്ഥ തത്ഥ ഉദകം സണ്ഠാതി. സേട്ഠിപുത്തോ ‘‘രാജാനം പസ്സിസ്സാമീ’’തി പായാസി. രാജാ വാതപാനം വിവരിത്വാ തം ആഗച്ഛന്തം ഓലോകേന്തോ രാജങ്ഗണേ ഉദകം ലങ്ഘിത്വാ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ആഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഠിതം ‘‘ത്വം ഘോസകോ നാമ, താതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി വുത്തേ ‘‘പിതാ മേ ¶ മതോതി മാ സോചി, തവ പേത്തികം സേട്ഠിട്ഠാനം തുയ്ഹമേവ ദസ്സാമീ’’തി തം സമസ്സാസേത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, താതാ’’തി ഉയ്യോജേസി. രാജാ ഗച്ഛന്തഞ്ച നം ഓലോകേന്തോവ അട്ഠാസി. സോ ആഗമനകാലേ ലങ്ഘിതം ഉദകം ഗമനകാലേ ഓതരിത്വാ സണികം അഗമാസി. അഥ നം രാജാ തതോവ പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘കിം നു ഖോ, താത, ത്വം മമ സന്തികം ആഗച്ഛന്തോ ഉദകം ലങ്ഘിത്വാ ആഗമ്മ ഗച്ഛന്തോ ഓതരിത്വാ സണികം ഗച്ഛസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ദേവ, അഹം തസ്മിം ഖണേ കുമാരകോ, കീളനകാലോ നാമ, സോ ഇദാനി പന മേ ദേവേന ഠാനന്തരം പടിസ്സുതം. തസ്മാ യഥാ പുരേ അചരിത്വാ ഇദാനി സന്നിസിന്നേന ഹുത്വാ ചരിതും വട്ടതീ’’തി. തം സുത്വാ രാജാ ‘‘ധിതിമായം പുരിസോ, ഇദാനേവസ്സ ഠാനന്തരം ദസ്സാമീ’’തി പിതരാ ഭുത്തം ഭോഗം ദത്വാ സബ്ബസതേന സേട്ഠിട്ഠാനം അദാസി.

സോ രഥേ ഠത്വാ നഗരം പദക്ഖിണം അകാസി. ഓലോകിതോലോകിതട്ഠാനം കമ്പതി. സേട്ഠിധീതാ കാളിദാസിയാ സദ്ധിം മന്തയമാനാ നിസിന്നാ ¶ ‘‘അമ്മ കാളി, പുത്തസ്സ തേ ഏത്തികാ സമ്പത്തി മം നിസ്സായ ഉപ്പന്നാ’’തി ആഹ. ‘‘കിം കാരണാ, അമ്മാ’’തി? ‘‘അയഞ്ഹി അത്തനോ മരണപണ്ണം ദുസ്സന്തേ ബന്ധിത്വാ അമ്ഹാകം ഘരം ആഗതോ, അഥസ്സ മയാ തം പണ്ണം ഫാലേത്വാ മയാ സദ്ധിം മങ്ഗലകരണത്ഥായ അഞ്ഞം പണ്ണം ലിഖിത്വാ ഏത്തകം കാലം തത്ഥ ആരക്ഖോ കതോ’’തി. ‘‘അമ്മ, ത്വം ഏത്തകം പസ്സസി, ഇമം പന സേട്ഠി ദഹരകാലതോ പട്ഠായ മാരേതുകാമോ മാരേതും നാസക്ഖി, കേവലം ഇമം നിസ്സായ ബഹും ധനം ഖീയീ’’തി. ‘‘അമ്മ, അതിഭാരിയം വത സേട്ഠിനാ കത’’ന്തി. നഗരം പദക്ഖിണം കത്വാ ഗേഹം പവിസന്തം പന നം ദിസ്വാ, ‘‘അയം ഏത്തികാ സമ്പത്തി മം നിസ്സായ ¶ ഉപ്പന്നാ’’തി ഹസിതം അകാസി. അഥ നം സേട്ഠിപുത്തോ ദിസ്വാ, ‘‘കിം കാരണാ ഹസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഏകം കാരണം നിസ്സായാ’’തി. ‘‘കഥേഹി ന’’ന്തി? ‘‘സാ ന കഥേസി’’. സോ ‘‘സചേ ന കഥേസ്സസി, ദ്വിധാ തം ഛിന്ദിസ്സാമീ’’തി തജ്ജേത്വാ അസിം നിക്കഡ്ഢി. സാ ‘‘അയം ഏത്തികാ സമ്പത്തി തയാ മം നിസ്സായ ലദ്ധാതി ചിന്തേത്വാ ഹസിത’’ന്തി ആഹ. ‘‘യദി മമ പിതരാ അത്തനോ സന്തകം മയ്ഹം നിയ്യാദിതം, ത്വം ഏത്ഥ കിം ഹോസീ’’തി? സോ കിര ഏത്തകം കാലം കിഞ്ചി ന ജാനാതി, തേനസ്സാ വചനം ന സദ്ദഹി. അഥസ്സ സാ ‘‘തുമ്ഹാകം പിതരാ മരണപണ്ണം ദത്വാ പേസിതാ, തുമ്ഹേ മയാ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കത്വാ രക്ഖിതാ’’തി സബ്ബം കഥേസി. ‘‘ത്വം അഭൂതം കഥേസീ’’തി അസദ്ദഹന്തോ ‘‘മാതരം കാളിം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഏവം കിര, അമ്മാ’’തി. ‘‘ആമ, താത, ദഹരകാലതോ പട്ഠായ തം മാരേതുകാമോ മാരേതും അസക്കോന്തോ തം നിസ്സായ ബഹും ധനം ഖീയി, സത്തസു ഠാനേസു ത്വം മരണതോ മുത്തോ, ഇദാനി ഭോഗഗാമതോ ആഗമ്മ ¶ സബ്ബസതേന സദ്ധിം സേട്ഠിട്ഠാനം പത്തോ’’തി. സോ തം സുത്വാ ‘‘ഭാരിയം വത കമ്മം, ഏവരൂപാ ഖോ പന മരണാ മുത്തസ്സ മമ പമാദജീവിതം ജീവിതും അയുത്തം, അപ്പമത്തോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ദേവസികം സഹസ്സം ¶ വിസ്സജ്ജേത്വാ അദ്ധികകപണാദീനം ദാനം പട്ഠപേസി. മിത്തോ നാമസ്സ കുടുമ്ബികോ ദാനബ്യാവടോ അഹോസി. അയം ഘോസകസേട്ഠിനോ ഉപ്പത്തി.

തസ്മിം പന കാലേ ഭദ്ദവതീനഗരേ ഭദ്ദവതിയസേട്ഠി നാമ ഘോസകസേട്ഠിനോ അദിട്ഠപുബ്ബസഹായകോ അഹോസി. ഭദ്ദവതീനഗരതോ ആഗതാനം വാണിജാനം സന്തികേ ഘോസകസേട്ഠി ഭദ്ദവതിയസേട്ഠിനോ സമ്പത്തിഞ്ച വയപ്പദേസഞ്ച സുത്വാ തേന സദ്ധിം സഹായകഭാവം ഇച്ഛന്തോ പണ്ണാകാരം പേസേസി. ഭദ്ദവതിയസേട്ഠിപി കോസമ്ബിതോ ആഗതാനം വാണിജാനം സന്തികേ ഘോസകസേട്ഠിനോ സമ്പത്തിഞ്ച വയപ്പദേസഞ്ച സുത്വാ തേന സദ്ധിം സഹായകഭാവം ഇച്ഛന്തോ പണ്ണാകാരം പേസേസി. ഏവം തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം അദിട്ഠപുബ്ബസഹായകാ ഹുത്വാ വസിംസു. അപരഭാഗേ ഭദ്ദവതിയസേട്ഠിനോ ഗേഹേ അഹിവാതരോഗോ പതിതോ. തസ്മിം പതിതേ പഠമം മക്ഖികാ മരന്തി, തതോ അനുക്കമേനേവ കീടാ മൂസികാ കുക്കുടാ സൂകരാ ഗാവോ ദാസീ ദാസാ സബ്ബപച്ഛാ ഘരമാനുസകാപി മരന്തി. തേസു യേ ഭിത്തിം ഭിന്ദിത്വാ പലായന്തി, തേ ജീവിതം ലഭന്തി, തദാ പന സേട്ഠി ച ഭരിയാ ച ധീതാ ചസ്സ തഥാ പലായിത്വാ ¶ ഘോസകസേട്ഠിം പസ്സിതും പത്ഥേന്താ കോസമ്ബിമഗ്ഗം ¶ പടിപജ്ജിംസു. തേ അന്തരാമഗ്ഗേയേവ ഖീണപാഥേയ്യാ വാതാതപേന ചേവ ഖുപ്പിപാസാഹി ച കിലന്തസരീരാ കിച്ഛേന കോസമ്ബിം പത്വാ ഉദകഫാസുകട്ഠാനേ ഠത്വാ ന്ഹത്വാ നഗരദ്വാരേ ഏകം സാലം പവിസിംസു.

തതോ സേട്ഠി ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, ഇമിനാ നീഹാരേന ഗച്ഛന്താ വിജാതമാതുയാപി അമനാപാ ഹോന്തി, സഹായകോ കിര മേ അദ്ധികകപണാദീനം ദേവസികം സഹസ്സം വിസ്സജ്ജേത്വാ ദാനം ദാപേസി. തത്ഥ ധീതരം പേസേത്വാ ആഹാരം ആഹരാപേത്വാ ഏകാഹം ദ്വീഹം ഇധേവ സരീരം സന്തപ്പേത്വാ സഹായകം പസ്സിസ്സാമാ’’തി. സാ ‘‘സാധു, സാമീ’’തി. തേ സാലായമേവ വസിംസു. പുനദിവസേ കാലേ ആരോചിതേ കപണദ്ധികാദീസു ആഹാരത്ഥായ ഗച്ഛന്തേസു മാതാപിതരോ, ‘‘അമ്മ, ഗന്ത്വാ അമ്ഹാകം ആഹാരം ആഹരാ’’തി ധീതരം പേസയിംസു. മഹാഭോഗകുലസ്സ ധീതാ വിപത്തിയാ അച്ഛിന്നലജ്ജിതായ അലജ്ജമാനാ പാതിം ഗഹേത്വാ കപണജനേന സദ്ധിം ആഹാരത്ഥായ ഗന്ത്വാ ‘‘കതി പടിവീസേ ഗണ്ഹിസ്സസി, അമ്മാ’’തി പുട്ഠാ ച പന ‘‘തയോ’’തി ആഹ. അഥസ്സാ തയോ പടിവീസേ അദാസി. തായ ഭത്തേ ആഹടേ തയോപി ഏകതോ ഭുഞ്ജിതും നിസീദിംസു.

അഥ മാതാധീതരോ സേട്ഠിം ആഹംസു – ‘‘സാമി, വിപത്തി നാമ മഹാകുലാനമ്പി ഉപ്പജ്ജതി, മാ അമ്ഹേ ഓലോകേത്വാ ഭുഞ്ജ, മാ ചിന്തയീ’’തി. ഇതി നം നാനപ്പകാരേഹി യാചിത്വാ ഭോജേസും. സോ ഭുഞ്ജിത്വാ ആഹാരം ജീരാപേതും അസക്കോന്തോ അരുണേ ഉഗ്ഗച്ഛന്തേ കാലമകാസി. മാതാധീതരോ നാനപ്പകാരേഹി പരിദേവിത്വാ രോദിംസു. കുമാരികാ പുനദിവസേ രോദമാനാ ആഹാരത്ഥായ ഗന്ത്വാ, ‘‘കതി ¶ പടിവീസേ ഗണ്ഹിസ്സസീ’’തി ¶ വുത്താ, ‘‘ദ്വേ’’തി വത്വാ ആഹാരം ആഹരിത്വാ മാതരം യാചിത്വാ ഭോജേസി. സാപി തായ യാചിയമാനാ ഭുഞ്ജിത്വാ ആഹാരം ജീരാപേതും അസക്കോന്തീ തം ദിവസമേവ കാലമകാസി. കുമാരികാ ഏകികാവ രോദിത്വാ പരിദേവിത്വാ തായ ദുക്ഖുപ്പത്തിയാ അതിവിയ സഞ്ജാതഛാതകദുക്ഖാ പുനദിവസേ യാചകേഹി സദ്ധിം രോദന്തീ ആഹാരത്ഥായ ഗന്ത്വാ, ‘‘കതി പടിവീസേ ഗണ്ഹിസ്സസി, അമ്മാ’’തി വുത്താ ‘‘ഏക’’ന്തി ആഹ. മിത്തകുടുമ്ബികോ തം തയോ ദിവസേ ഭത്തം ഗണ്ഹന്തിം സഞ്ജാനാതി, തേന തം ‘‘അപേഹി നസ്സ, വസലി, അജ്ജ തവ കുച്ഛിപ്പമാണം അഞ്ഞാസീ’’തി ആഹ. ഹിരോത്തപ്പസമ്പന്നാ കുലധീതാ ¶ പച്ചോരസ്മിം സത്തിപഹാരം വിയ വണേ ഖാരോദകസേചനകം വിയ ച പത്വാ ‘‘കിം, സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘തയാ പുരേ തയോ കോട്ഠാസാ ഗഹിതാ, ഹിയ്യോ ദ്വേ, അജ്ജ ഏകം ഗണ്ഹാസി. അജ്ജ തേ അത്തനോ കുച്ഛിപ്പമാണം ഞാത’’ന്തി. ‘‘മാ മം, സാമി, ‘അത്തനോവ അത്ഥായ ഗണ്ഹീ’തി മഞ്ഞിത്ഥാ’’തി. ‘‘അഥ കസ്മാ ഏവം ഗണ്ഹീ’’തി? ‘‘പുരേ തയോ ജനാ അഹുമ്ഹ, സാമി, ഹിയ്യോ ദ്വേ, അജ്ജ ഏകികാവ ജാതാമ്ഹീ’’തി. സോ ‘‘കേന കാരണേനാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ആദിതോ പട്ഠായ തായ കഥിതം സബ്ബം പവത്തിം സുത്വാ അസ്സൂനി സന്ധാരേതും അസക്കോന്തോ സഞ്ജാതബലവദോമനസ്സോ ഹുത്വാ, ‘‘അമ്മ, ഏവം സന്തേ മാ ചിന്തയി, ത്വം ഭദ്ദവതിയസേട്ഠിനോ ധീതാ അജ്ജകാലതോ പട്ഠായ മമ ധീതായേവ നാമാ’’തി വത്വാ സീസേ ചുമ്ബിത്വാ ഘരം നേത്വാ അത്തനോ ജേട്ഠധീതുട്ഠാനേ ഠപേസി.

സാ ദാനഗ്ഗേ ഉച്ചാസദ്ദം മഹാസദ്ദം സുത്വാ, ‘‘താത, കസ്മാ ഏതം ജനം നിസ്സദ്ദം കത്വാ ദാനം ന ദേഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ന സക്കാ കാതും, അമ്മാ’’തി. ‘‘സക്കാ, താതാ’’തി. ‘‘കഥം സക്കാ, അമ്മാ’’തി? ‘‘താത ദാനഗ്ഗം പരിക്ഖിപിത്വാ ¶ ഏകേകസ്സേവ പവേസനപ്പമാണേന ദ്വേ ദ്വാരാനി യോജേത്വാ, ‘ഏകേന ദ്വാരേന പവിസിത്വാ ഏകേന നിക്ഖമഥാ’തി വദേഥ, ഏവം നിസ്സദ്ദാ ഹുത്വാവ ഗണ്ഹിസ്സന്തീ’’തി. സോ തം സുത്വാ, ‘‘ഭദ്ദകോവ, അമ്മ, ഉപായോ’’തി തഥാ കാരേസി. സാപി പുബ്ബേ സാമാ നാമ. വതിയാ പന കാരിതത്താ സാമാവതീ നാമ ജാതാ. തതോ പട്ഠായ ദാനഗ്ഗേ കോലാഹലം പച്ഛിന്ദീ. ഘോസകസേട്ഠി പുബ്ബേ തം സദ്ദം സുണന്തോ ‘‘മയ്ഹം ദാനഗ്ഗേ സദ്ദോ’’തി തുസ്സതി. ദ്വീഹതീഹം പന സദ്ദം അസുണന്തോ മിത്തകുടുമ്ബികം അത്തനോ ഉപട്ഠാനം ആഗതം പുച്ഛി – ‘‘ദിയ്യതി കപണദ്ധികാദീനം ദാന’’ന്തി? ‘‘ആമ, സാമീ’’തി. ‘‘അഥ കിം ദ്വീഹതീഹം സദ്ദോ ന സുയ്യതീ’’തി? ‘‘യഥാ നിസ്സദ്ദാ ഹുത്വാ ഗണ്ഹന്തി, തഥാ മേ ഉപായോ കതോ’’തി. ‘‘അഥ പുബ്ബേവ കസ്മാ നാകാസീ’’തി? ‘‘അജാനനതായ, സാമീ’’തി. ‘‘ഇദാനി കഥം തേ ഞാതോ’’തി? ‘‘ധീതരാ മേ അക്ഖാതോ, സാമീ’’തി. മയ്ഹം അവിദിതാ ‘‘തവ ധീതാ നാമ അത്ഥീ’’തി. സോ അഹിവാതരോഗുപ്പത്തിതോ പട്ഠായ സബ്ബം ഭദ്ദവതിയസേട്ഠിനോ പവത്തിം ആചിക്ഖിത്വാ തസ്സാ അത്തനോ ജേട്ഠധീതുട്ഠാനേ ഠപിതഭാവം ആരോചേസി. അഥ നം സേട്ഠി ‘‘ഏവം സന്തേ മമ കസ്മാ ന കഥേസി, മമ സഹായകസ്സ ¶ ധീതാ മമ ധീതാ നാമാ’’തി തം പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘അമ്മ, സേട്ഠിനോ ധീതാസീ’’തി? ‘‘ആമ, താതാ’’തി. ‘‘തേന ഹി മാ ചിന്തയി, ത്വം മമ ¶ ധീതാസീ’’തി തം സീസേ ചുമ്ബിത്വാ പരിവാരത്ഥായ തസ്സാ പഞ്ച ഇത്ഥിസതാനി ദത്വാ തം അത്തനോ ജേട്ഠധീതുട്ഠാനേ ഠപേസി.

അഥേകദിവസം തസ്മിം നഗരേ നക്ഖത്തം സങ്ഘുട്ഠം ഹോതി. തസ്മിം പന നക്ഖത്തേ ബഹി അനിക്ഖമനകാ കുലധീതരോപി അത്തനോ പരിവാരേന സദ്ധിം പദസാവ ¶ നദിം ഗന്ത്വാ ന്ഹായന്തി. തസ്മാ തം ദിവസം സാമാവതീപി പഞ്ചഹി ഇത്ഥിസതേഹി പരിവാരിതാ രാജങ്ഗണേനേവ ന്ഹായിതും അഗമാസി. ഉതേനോ സീഹപഞ്ജരേ ഠിതോ തം ദിസ്വാ ‘‘കസ്സിമാ നാടകിത്ഥിയോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ന കസ്സചി നാടകിത്ഥിയോ, ദേവാ’’തി. ‘‘അഥ കസ്സ ധീതരോ’’തി? ‘‘ഘോസകസേട്ഠിനോ ധീതാ ദേവ, സാമാവതീ നാമേസാ’’തി. സോ ദിസ്വാവ ഉപ്പന്നസിനേഹോ സേട്ഠിനോ സാസനം പാഹേസി – ‘‘ധീതരം കിര മേ പേസേതൂ’’തി. ‘‘ന പേസേമി, ദേവാ’’തി. ‘‘മാ കിര ഏവം കരോതു, പേസേതുയേവാ’’തി. ‘‘മയം ഗഹപതികാ നാമ കുമാരികാനം പോഥേത്വാ വിഹേഠേത്വാ കഡ്ഢനഭയേന ന ദേമ, ദേവാ’’തി. രാജാ കുജ്ഝിത്വാ ഗേഹം ലഞ്ഛാപേത്വാ സേട്ഠിഞ്ച ഭരിയഞ്ച ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ ബഹി കാരാപേസി. സാമാവതീ, ന്ഹായിത്വാ ആഗന്ത്വാ ഗേഹം പവിസിതും ഓകാസം അലഭന്തീ, ‘‘കിം ഏതം, താതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അമ്മ, രാജാ തവ കാരണാ പഹിണി. അഥ ‘ന മയം ദസ്സാമാ’തി വുത്തേ ഘരം ലഞ്ഛാപേത്വാ അമ്ഹേ ബഹി കാരാപേസീ’’തി. ‘‘താത, ഭാരിയം വോ കമ്മം കതം, രഞ്ഞാ നാമ പഹിതേ ‘ന, ദേമാ’തി അവത്വാ ‘സചേ മേ ധീതരം സപരിവാരം ഗണ്ഹഥ, ദേമാ’തി വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ, താതാ’’തി. ‘‘സാധു, അമ്മ, തവ രുചിയാ സതി ഏവം കരിസ്സാമീ’’തി രഞ്ഞോ തഥാ സാസനം പാഹേസി. രാജാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ തം സപരിവാരം ആനേത്വാ അഭിസിഞ്ചിത്വാ അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനേ ഠപേസി. സേസാ തസ്സായേവ പരിവാരിത്ഥിയോ അഹേസും. അയം സാമാവതിയാ ഉപ്പത്തി.

ഉതേനസ്സ പന അപരാപി വാസുലദത്താ നാമ ദേവീ അഹോസി ¶ ചണ്ഡപജ്ജോതസ്സ ധീതാ. ഉജ്ജേനിയഞ്ഹി ചണ്ഡപജ്ജോതോ നാമ രാജാ അഹോസി. സോ ഏകദിവസം ഉയ്യാനതോ ആഗച്ഛന്തോ അത്തനോ സമ്പത്തിം ഓലോകേത്വാ, ‘‘അത്ഥി നു ഖോ അഞ്ഞസ്സപി കസ്സചി ഏവരൂപാ സമ്പത്തീ’’തി വത്വാ തം സുത്വാ മനുസ്സേഹി ‘‘കിം സമ്പത്തി നാമേസാ, കോസമ്ബിയം ഉതേനസ്സ രഞ്ഞോ അതിമഹതീ സമ്പതീ’’തി വുത്തേ രാജാ ആഹ – ‘‘തേന ഹി ഗണ്ഹിസ്സാമ ന’’ന്തി? ‘‘ന സക്കാ സോ ഗഹേതു’’ന്തി. ‘‘കിഞ്ചി കത്വാ ഗണ്ഹിസ്സാമയേവാ’’തി? ‘‘ന സക്കാ ദേവാ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘സോ ഹത്ഥികന്തം നാമ സിപ്പം ജാനാതി, മന്തം ¶ പരിവത്തേത്വാ ഹത്ഥികന്തവീണം വാദേന്തോ നാഗേ പലാപേതിപി ഗണ്ഹാതിപി. ഹത്ഥിവാഹനസമ്പന്നോ തേന സദിസോ നാമ നത്ഥീ’’തി. ‘‘ന സക്കാ മയാ സോ ഗഹേതു’’ന്തി. ‘‘സചേ തേ, ദേവ, ഏകന്തേന അയം നിച്ഛയോ, തേന ഹി ദാരുഹത്ഥിം കാരേത്വാ ¶ തസ്സാസന്നട്ഠാനം പേസേഹി. സോ ഹത്ഥിവാഹനം വാ അസ്സവാഹനം വാ സുത്വാ ദൂരമ്പി ഗച്ഛതി. തത്ഥ നം ആഗതം ഗഹേതും സക്കാ ഭവിസ്സതീ’’തി.

രാജാ ‘‘അത്ഥേസോ ഉപായോ’’തി ദാരുമയം യന്തഹത്ഥിം കാരാപേത്വാ ബഹി പിലോതികാഹി വേഠേത്വാ കതചിത്തകമ്മം കത്വാ തസ്സ വിജിതേ ആസന്നട്ഠാനേ ഏകസ്മിം സരതീരേ വിസ്സജ്ജാപേസി. ഹത്ഥിനോ അന്തോകുച്ഛിയം സട്ഠി പുരിസാ അപരാപരം ചങ്കമന്തി, ഹത്ഥിലണ്ഡം ആഹരിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ഛഡ്ഡേസും. ഏകോ വനചരകോ ഹത്ഥിം ദിസ്വാ, ‘‘അമ്ഹാകം രഞ്ഞോ അനുച്ഛവികോ’’തി ചിന്തേത്വാ, ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി – ‘‘ദേവ, മയാ സബ്ബസേതോ കേലാസകൂടപടിഭാഗോ തുമ്ഹാകഞ്ഞേവ അനുച്ഛവികോ വരവാരണോ ദിട്ഠോ’’തി. ഉതേനോ തമേവ മഗ്ഗദേസകം കത്വാ ഹത്ഥിം അഭിരുയ്ഹ സപരിവാരോ നിക്ഖമി. തസ്സ ആഗമനം ഞത്വാ ¶ ചരപുരിസാ ഗന്ത്വാ ചണ്ഡപജ്ജോതസ്സ ആരോചേസും. സോ ആഗന്ത്വാ മജ്ഝേ തുച്ഛം കത്വാ ഉഭോസു പസ്സേസു ബലകായം പയോജേസി. ഉതേനോ തസ്സാഗമനം അജാനന്തോ ഹത്ഥിം അനുബന്ധി. അന്തോ ഠിതമനുസ്സാ വേഗേന പലാപേസും. കട്ഠഹത്ഥീ രഞ്ഞോ മന്തം പരിവത്തേത്വാ വീണം വാദേന്തസ്സ തന്തിസദ്ദം അസുണന്തോ വിയ പലായതിയേവ. രാജാ ഹത്ഥിനാഗം പാപുണിതും അസക്കോന്തോ അസ്സം ആരുയ്ഹ അനുബന്ധി. തസ്മിം വേഗേന അനുബന്ധന്തേ ബലകായോ ഓഹീയി. രാജാ ഏകകോവ അഹോസി. അഥ നം ഉഭോസു പസ്സേസു പയുത്താ ചണ്ഡപജ്ജോതസ്സ പുരിസാ ഗണ്ഹിത്വാ അത്തനോ രഞ്ഞോ അദംസു. അഥസ്സ ബലകായോ അമിത്തവസം ഗതഭാവം ഞത്വാ ബഹിനഗരേവ ഖന്ധാവാരം നിവേസേത്വാ അച്ഛി.

ചണ്ഡപജ്ജോതോപി ഉതേനം ജീവഗ്ഗാഹമേവ ഗാഹാപേത്വാ ഏകസ്മിം ചോരഗേഹേ പക്ഖിപിത്വാ ദ്വാരം പിദഹാപേത്വാ തയോ ദിവസേ ജയപാനം പിവി. ഉതേനോ തതിയദിവസേ ആരക്ഖകേ പുച്ഛി – ‘‘കഹം വോ, താത, രാജാ’’തി? ‘‘‘പച്ചാമിത്തോ മേ ഗഹിതോ’തി ജയപാനം പിവതീ’’തി. ‘‘കാ നാമേസാ മാതുഗാമസ്സ വിയ തുമ്ഹാകം രഞ്ഞോ കിരിയാ, നനു പടിരാജൂനം ഗഹേത്വാ ¶ വിസ്സജ്ജേതും വാ മാരേതും വാ വട്ടതി, അമ്ഹേ ദുക്ഖം നിസീദാപേത്വാ ജയപാനം കിര പിവതീ’’തി. തേ ഗന്ത്വാ തമത്ഥം രഞ്ഞോ ആരോചേസും. സോ ആഗന്ത്വാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഏവം വദസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘സാധു തം വിസ്സജ്ജേസ്സാമി, ഏവരൂപോ കിര തേ മന്തോ അത്ഥി, തം മയ്ഹം ദസ്സസീ’’തി. ‘‘സാധു ദസ്സാമി, ഗഹണസമയേ മം വന്ദിത്വാ തം ഗണ്ഹാഹി. കിം പന ത്വം വന്ദിസ്സസീ’’തി? ‘‘ക്യാഹം തം വന്ദിസ്സാമി, ന വന്ദിസ്സാമീ’’തി? ‘‘അഹമ്പി തേ ന ദസ്സാമീ’’തി ¶ . ‘‘ഏവം സന്തേ രാജാണം തേ കരിസ്സാമീ’’തി. ‘‘കരോഹി, സരീരസ്സ മേ ഇസ്സരോ, ന പന ചിത്തസ്സാ’’തി. രാജാ തസ്സ സൂരഗജ്ജിതം സുത്വാ, ‘‘കഥം നു ഖോ ഇമം മന്തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘ഇമം മന്തം അഞ്ഞം ജാനാപേതും ന സക്കാ, മമ ധീതരം ഏതസ്സ സന്തികേ ¶ ഉഗ്ഗണ്ഹാപേത്വാ അഹം തസ്സാ സന്തികേ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. അഥ നം ആഹ – ‘‘അഞ്ഞസ്സ വന്ദിത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ ദസ്സസീ’’തി. ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘തേന ഹി അമ്ഹാകം ഘരേ ഏകാ ഖുജ്ജാ അത്ഥി തസ്സാ അന്തോസാണിയം വന്ദിത്വാ നിസിന്നായ ത്വം ബഹിസാണിയം ഠിതോവ മന്തം വാചേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, മഹാരാജ, ഖുജ്ജാ വാ ഹോതു പീഠസപ്പി വാ, വന്ദന്തിയാ ദസ്സാമീ’’തി. തതോ രാജാ ഗന്ത്വാ ധീതരം വാസുലദത്തം ആഹ – ‘‘അമ്മ, ഏകോ സങ്ഖകുട്ഠീ അനഗ്ഘമന്തം ജാനാതി, തം അഞ്ഞം ജാനാപേതും ന സക്കാ. ത്വം അന്തോസാണിയം നിസീദിത്വാ തം വന്ദിത്വാ മന്തം ഗണ്ഹ, സോ ബഹിസാണിയം ഠത്വാ തുയ്ഹം വാചേസ്സതി. തവ സന്തികാ അഹം തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി.

ഏവം സോ തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം സന്ഥവകരണഭയേന ധീതരം ഖുജ്ജം, ഇതരം സങ്ഖകുട്ഠിം കത്വാ കഥേസി. സോ തസ്സാ അന്തോസാണിയം വന്ദിത്വാ നിസിന്നായ ബഹി ഠിതോ മന്തം വാചേസി. അഥ നം ഏകദിവസം പുനപ്പുനം വുച്ചമാനമ്പി മന്തപദം വത്തും അസക്കോന്തിം ‘‘അരേ ഖുജ്ജേ അതിബഹലോട്ഠകപോലം തേ മുഖം, ഏവം നാമ വദേഹീ’’തി ആഹ. ‘‘സാ കുജ്ഝിത്വാ അരേ ദുട്ഠസങ്ഖകുട്ഠി ¶ കിം വദേസി, കിം മാദിസാ ഖുജ്ജാ നാമ ഹോതീ’’തി? സാണികണ്ണം ഉക്ഖിപിത്വാ ‘‘കാസി ത്വ’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘രഞ്ഞോ ധീതാ വാസുലദത്താ നാമാഹ’’ന്തി ആഹ. ‘‘പിതാ തേ തം മയ്ഹം കഥേന്തോ ‘ഖുജ്ജാ’തി കഥേസീ’’തി. ‘‘മയ്ഹമ്പി കഥേന്തോ തം സങ്ഖകുട്ഠിം കത്വാ കഥേസീ’’തി. തേ ഉഭോപി ‘‘തേന ഹി അമ്ഹാകം സന്ഥവകരണഭയേന കഥിതം ഭവിസ്സതീ’’തി അന്തോസാണിയഞ്ഞേവ സന്ഥവം കരിംസു.

തതോ പട്ഠായ മന്തഗ്ഗഹണം വാ സിപ്പഗ്ഗഹണം വാ നത്ഥി. രാജാപി ധീതരം നിച്ചം പുച്ഛതി – ‘‘സിപ്പം ഗണ്ഹസി, അമ്മാ’’തി? ‘‘ഗണ്ഹാമി, താതാ’’തി. അഥ നം ഏകദിവസം ഉതേനോ ¶ ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, സാമികേന കത്തബ്ബം നാമ നേവ മാതാപിതരോ ന ഭാതുഭഗിനിയോ കാതും സക്കോന്തി, സചേ മയ്ഹം ജീവിതം ദസ്സസി, പഞ്ച തേ ഇത്ഥിസതാനി പരിവാരം ദത്വാ അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനം ദസ്സാമീ’’തി. ‘‘സചേ ഇമസ്മിം വചനേ പതിട്ഠാതും സക്ഖിസ്സഥ, ദസ്സാമി വോ ജീവിത’’ന്തി. ‘‘സക്ഖിസ്സാമി, ഭദ്ദേ’’തി. സാ ‘‘സാധു, സാമീ’’തി പിതു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. അഥ നം സോ പുച്ഛി – ‘‘അമ്മ, നിട്ഠിതം സിപ്പ’’ന്തി? ‘‘ന താവ നിട്ഠിതം, താത, സിപ്പ’’ന്തി. അഥ നം സോ പുച്ഛി – ‘‘കിം, അമ്മാ’’തി? ‘‘അമ്ഹാകം ഏകം ദ്വാരഞ്ച ഏകം വാഹനഞ്ച ലദ്ധും വട്ടതി, താതാ’’തി. ‘‘ഇദം കിം, അമ്മാ’’തി? ‘‘താത, രത്തിം കിര താരകസഞ്ഞായ മന്തസ്സ ഉപചാരത്ഥായ ഏകം ഓസധം ഗഹേതബ്ബം അത്ഥി. തസ്മാ അമ്ഹാകം വേലായ ¶ വാ അവേലായ വാ നിക്ഖമനകാലേ ഏകം ദ്വാരഞ്ചേവ ഏകം വാഹനഞ്ച ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി. രാജാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി. തേ അത്തനോ അഭിരുചിതം ഏകം ദ്വാരം ഹത്ഥഗതം കരിംസു. രഞ്ഞോ പന പഞ്ച വാഹനാനി അഹേസും. ഭദ്ദവതീ നാമ കരേണുകാ ¶ ഏകദിവസം പഞ്ഞാസ യോജനാനി ഗച്ഛതി, കാകോ നാമ ദാസോ സട്ഠി യോജനാനി ഗച്ഛതി, ചേലകട്ഠി ച മുഞ്ചകേസീ ചാതി ദ്വേ അസ്സാ യോജനസതം ഗച്ഛന്തി, നാളാഗിരി ഹത്ഥീ വീസതി യോജനസതന്തി.

സോ കിര രാജാ അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ ഏകസ്സ ഇസ്സരസ്സ ഉപട്ഠാകോ അഹോസി. അഥേകദിവസം ഇസ്സരേ ബഹിനഗരം ഗന്ത്വാ ന്ഹത്വാ ആഗച്ഛന്തേ ഏകോ പച്ചേകബുദ്ധോ നഗരം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ സകലനഗരവാസീനം മാരേന ആവട്ടിതത്താ ഏകം ഭിക്ഖാമ്പി അലഭിത്വാ യഥാധോതേന പത്തേന നിക്ഖമി. അഥ നം നഗരദ്വാരം പത്തകാലേ മാരോ അഞ്ഞാതകവേസേന ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘അപി, ഭന്തേ, വോ കിഞ്ചി ലദ്ധ’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘കിം പന മേ ത്വം അലഭനാകാരം കരീ’’തി? ‘‘തേന ഹി നിവത്തിത്വാ പുന പവിസഥ, ഇദാനി ന കരിസ്സാമീ’’തി. ‘‘നാഹം പുന നിവത്തിസ്സാമീ’’തി. സചേ ഹി നിവത്തേയ്യ, പുന സോ സകലനഗരവാസീനം സരീരേ അധിമുഞ്ചിത്വാ പാണിം പഹരിത്വാ ഹസനകേളിം കരേയ്യ. പച്ചേകബുദ്ധേ അനിവത്തിത്വാ ഗതേ മാരോ തത്ഥേവ അന്തരധായി. അഥ സോ ഇസ്സരോ യഥാധോതേനേവ പത്തേന ¶ ആഗച്ഛന്തം പച്ചേകബുദ്ധം ദിസ്വാ വന്ദിത്വാ, ‘‘അപി, ഭന്തേ, കിഞ്ചി ലദ്ധ’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ചരിത്വാ നിക്ഖന്തമ്ഹാവുസോ’’തി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘അയ്യോ, മയാ പുച്ഛിതം അകഥേത്വാ അഞ്ഞം വദതി, ന കിഞ്ചി ലദ്ധം ഭവിസ്സതീ’’തി. അഥസ്സ പത്തം ഓലോകേന്തോ തുച്ഛം ദിസ്വാ ഗേഹേ ഭത്തസ്സ ¶ നിട്ഠിതാനിട്ഠിതഭാവം അജാനനതായ സൂരോ ഹുത്വാ പത്തം ഗഹേതും അവിസഹന്തോ ‘‘ഥോകം, ഭന്തേ, അധിവാസേഥാ’’തി വത്വാ വേഗേന ഘരം ഗന്ത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം ഭത്തം നിട്ഠിത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘നിട്ഠിത’’ന്തി വുത്തേ തം ഉപട്ഠാകം ആഹ – ‘‘താത, അഞ്ഞോ തയാ സമ്പന്നവേഗതരോ നാമ നത്ഥി, സീഘേന ജവേന ഭദന്തം പത്വാ ‘പത്തം മേ, ഭന്തേ, ദേഥാ’തി വത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ വേഗേന ഏഹീ’’തി. സോ ഏകവചനേനേവ പക്ഖന്ദിത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ ആഹരി. ഇസ്സരോപി അത്തനോ ഭോജനസ്സ പത്തം പൂരേത്വാ ‘‘ഇമം സീഘം ഗന്ത്വാ അയ്യസ്സ സമ്പാദേഹി, അഹം തേ ഇതോ പത്തിം ദമ്മീ’’തി ആഹ.

സോപി തം ഗഹേത്വാ ജവേന ഗന്ത്വാ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ പത്തം ദത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ‘വേലാ ഉപകട്ഠാ’തി അഹം അതിസീഘേന ജവേന ആഗതോ ച ഗതോ ച, ഏതസ്സ മേ ജവസ്സ ഫലേന യോജനാനം പണ്ണാസസട്ഠിസതവീസസതഗമനസമത്ഥാനി പഞ്ച വാഹനാനി നിബ്ബത്തന്തു, ആഗച്ഛന്തസ്സ ച മേ ഗച്ഛന്തസ്സ ച സരീരം സൂരിയതേജേന തത്ഥം, തസ്സ മേ ഫലേന നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ ആണാ സൂരിയതേജസദിസാ ഹോതു, ഇമസ്മിം മേ പിണ്ഡപാതേ സാമിനാ പത്തി ദിന്നാ, തസ്സാ മേ നിസ്സന്ദേന തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠധമ്മസ്സ ¶ ഭാഗീ ഹോമീ’’തി ആഹ. പച്ചേകബുദ്ധോ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി വത്വാ –

‘‘ഇച്ഛിതം ¶ പത്ഥിതം തുയ്ഹം, സബ്ബമേവ സമിജ്ഝതു;

സബ്ബേ പൂരേന്തു സങ്കപ്പാ, ചന്ദോ പന്നരസോ യഥാ. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൯൫ പുബ്ബൂപനിസ്സയസമ്പത്തികഥാ; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧. ൧൯൨);

‘‘ഇച്ഛിതം പത്ഥിതം തുയ്ഹം, ഖിപ്പമേവ സമിജ്ഝതു;

സബ്ബേ പൂരേന്തു സങ്കപ്പാ, മണിജോതിരസോ യഥാ’’തി. –

അനുമോദനം അകാസി. പച്ചേകബുദ്ധാനം കിര ഇധാവ ദ്വേ ഗാഥാ അനുമോദനഗാഥാ നാമ ഹോന്തി. തത്ഥ ജോതിരസോതി സബ്ബകാമദദം മണിരതനം വുച്ചതി. ഇദം തസ്സ പുബ്ബചരിതം. സോ ഏതരഹി ചണ്ഡപജ്ജോതോ അഹോസി. തസ്സ ച കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന ഇമാനി പഞ്ച വാഹനാനി നിബ്ബത്തിംസു. അഥേകദിവസം രാജാ ഉയ്യാനകീളായ നിക്ഖമി. ഉതേനോ ‘‘അജ്ജ പലായിതബ്ബ’’ന്തി മഹന്താമഹന്തേ ചമ്മപസിബ്ബകേ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണസ്സ പൂരേത്വാ കരേണുകാപിട്ഠേ ഠപേത്വാ വാസുലദത്തം ആദായ പലായി. അന്തേപുരപാലകാ പലായന്തം തം ദിസ്വാ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ ‘‘സീഘം ഗച്ഛഥാ’’തി ബലം പഹിണി. ഉതേനോ ¶ ബലസ്സ പക്ഖന്ദഭാവം ഞത്വാ കഹാപണപസിബ്ബകം മോചേത്വാ പാതേസി, മനുസ്സാ കഹാപണേ ഉച്ചിനിത്വാ പുന പക്ഖന്ദിംസു. ഇതരോ സുവണ്ണപസിബ്ബകം മോചേത്വാ പാതേത്വാ നേസം സുവണ്ണലോഭേന പപഞ്ചേന്താനഞ്ഞേവ ¶ ബഹി നിവുട്ഠം അത്തനോ ഖന്ധാവാരം പാപുണി. അഥ നം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാവ അത്തനോ ബലകായോ പരിവാരേത്വാ നഗരം പവേസേസി. സോ പത്വാവ വാസുലദത്തം അഭിസിഞ്ചിത്വാ അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനേ ഠപേസീതി. അയം വാസുലദത്തായ ഉപ്പത്തി.

അപരാ പന മാഗണ്ഡിയാ നാമ രഞ്ഞോ സന്തികാ അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനം ലഭി. സാ കിര കുരുരട്ഠേ മാഗണ്ഡിയബ്രാഹ്മണസ്സ ധീതാ. മാതാപിസ്സാ മാഗണ്ഡിയായേവ നാമം. ചൂളപിതാപിസ്സാ മാഗണ്ഡിയോവ, സാ അഭിരൂപാ അഹോസി ദേവച്ഛരപടിഭാഗാ. പിതാ പനസ്സാ അനുച്ഛവികം സാമികം അലഭന്തോ മഹന്തേഹി മഹന്തേഹി കുലേഹി യാചിതോപി ‘‘ന മയ്ഹം ധീതു തുമ്ഹേ അനുച്ഛവികാ’’തി തജ്ജേത്വാ ഉയ്യോജേസി. അഥേകദിവസം സത്ഥാ പച്ചൂസസമയേ ലോകം വോലോകേന്തോ മാഗണ്ഡിയബ്രാഹ്മണസ്സ സപജാപതികസ്സ അനാഗാമിഫലൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ അത്തനോ പത്തചീവരമാദായ തസ്സ ബഹിനിഗമേ അഗ്ഗിപരിചരണട്ഠാനം അഗമാസി. സോ തഥാഗതസ്സ രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്തം അത്തഭാവം ഓലോകേത്വാ, ‘‘ഇമസ്മിം ലോകേ ഇമിനാ പുരിസേന സദിസോ അഞ്ഞോ പുരിസോ നാമ നത്ഥി, അയം മയ്ഹം ധീതു അനുച്ഛവികോ, ഇമസ്സ പോസാപനത്ഥായ ധീതരം ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘സമണ, ഏകാ മേ ധീതാ അത്ഥി, അഹം ഏത്തകം കാലം തസ്സാ അനുച്ഛവികം പുരിസം ന പസ്സാമി, തുമ്ഹേ തസ്സാ അനുച്ഛവികാ, സാ ച തുമ്ഹാകഞ്ഞേവ അനുച്ഛവികാ. തുമ്ഹാകഞ്ഹി ¶ പാദപരിചാരികാ, തസ്സാ ച ഭത്താ ¶ ലദ്ധും വട്ടതി, തം വോ അഹം ദസ്സാമി, യാവ മമാഗമനാ ഇധേവ തിട്ഠഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ കിഞ്ചി അവത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. ബ്രാഹ്മണോ വേഗേന ഘരം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭോതി, ഭോതി ധീതു മേ അനുച്ഛവികോ പുരിസോ ദിട്ഠോ, സീഘം സീഘം നം അലങ്കരോഹീ’’തി തം അലങ്കാരാപേത്വാ സദ്ധിം ബ്രാഹ്മണിയാ ആദായ സത്ഥു സന്തികം പായാസി. സകലനഗരം സങ്ഖുഭി. അയം ‘‘ഏത്തകം കാലം മയ്ഹം ധീതു അനുച്ഛവികോ നത്ഥീ’’തി കസ്സചി അദത്വാ ‘‘അജ്ജ മേ ധീതു അനുച്ഛവികോ ദിട്ഠോ’’തി കിര വദേതി, ‘‘കീദിസോ നു ഖോ സോ പുരിസോ, പസ്സിസ്സാമ ന’’ന്തി മഹാജനോ തേനേവ സദ്ധിം നിക്ഖമി.

തസ്മിം ¶ ധീതരം ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛന്തേ സത്ഥാ തേന വുത്തട്ഠാനേ അട്ഠത്വാ തത്ഥ പദചേതിയം ദസ്സേത്വാ ഗന്ത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ഠാനേ അട്ഠാസി. ബുദ്ധാനഞ്ഹി പദചേതിയം അധിട്ഠഹിത്വാ അക്കന്തട്ഠാനേയേവ പഞ്ഞായതി, ന അഞ്ഞത്ഥ. യേസഞ്ചത്ഥായ അധിട്ഠിതം ഹോതി, തേയേവ നം പസ്സന്തി. തേസം പന അദസ്സനകരണത്ഥം ഹത്ഥിആദയോ വാ അക്കമന്തു, മഹാമേഘോ വാ പവസ്സതു, വേരമ്ഭവാതാ വാ പഹരന്തു, ന തം കോചി മക്ഖേതും സക്കോതി. അഥ ബ്രാഹ്മണീ ബ്രാഹ്മണം ആഹ – ‘‘കുഹിം സോ പുരിസോ’’തി. ‘‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ തിട്ഠാഹീ’തി നം അവചം, കുഹിം നു ഖോ സോ ഗതോ’’തി ഇതോ ചിതോ ഓലോകേന്തോ പദചേതിയം ദിസ്വാ ‘‘അയമസ്സ പദവലഞ്ജോ’’തി ¶ ആഹ. ബ്രാഹ്മണീ സലക്ഖണമന്താനം തിണ്ണം വേദാനം പഗുണതായ ലക്ഖണമന്തേ പരിവത്തേത്വാ പദലക്ഖണം ഉപധാരേത്വാ, ‘‘നയിദം, ബ്രാഹ്മണ, പഞ്ചകാമഗുണസേവിനോ പദ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘രത്തസ്സ ഹി ഉക്കുടികം പദം ഭവേ,

വിവട്ടച്ഛദസ്സ ഇദമീദിസം പദ’’ന്തി. (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൬൦-൨൬൧; വിസുദ്ധി. ൧.൪൫);

അഥ നം ബ്രാഹ്മണോ ഏവമാഹ – ‘‘ഭോതി ത്വം ഉദകപാതിയം കുമ്ഭീലം, ഗേഹമജ്ഝേ ച പന ചോരം വിയ മന്തേ പസ്സനസീലാ, തുണ്ഹീ ഹോഹീ’’തി. ബ്രാഹ്മണ, യം ഇച്ഛസി, തം വദേഹി, നയിദം പഞ്ചകാമഗുണസേവിനോ പദന്തി. തതോ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ, ‘‘അയം സോ പുരിസോ’’തി വത്വാ ബ്രാഹ്മണോ ഗന്ത്വാ, ‘‘സമണ, ധീതരം മേ തവ പോസാപനത്ഥായ ദേമീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘ധീതരാ തേ മയ്ഹം അത്ഥോ അത്ഥി വാ നത്ഥി വാ’’തി അവത്വാവ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, ഏകം തേ കാരണം കഥേമീ’’തി വത്വാ, ‘‘കഥേഹി സമണാ’’തി വുത്തേ മഹാഭിനിക്ഖമനതോ പട്ഠായ യാവ അജപാലനിഗ്രോധമൂലാ ¶ മാരേന അനുബദ്ധഭാവം അജപാലനിഗ്രോധമൂലേ ച പന ‘‘അതീതോ ദാനി മേ ഏസ വിസയ’’ന്തി തസ്സ സോകാതുരസ്സ സോകവൂപസമനത്ഥം ആഗതാഹി മാരധീതാഹി കുമാരികവണ്ണാദിവസേന ¶ പയോജിതം പലോഭനം ആചിക്ഖിത്വാ, ‘‘തദാപി മയ്ഹം ഛന്ദോ നാഹോസീ’’തി വത്വാ –

പാദാപി നം സമ്ഫുസിതും ന ഇച്ഛേ’’തി. (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൬൦-൨൬൧; സു. നി. ൮൪൧) –

ഇമം ഗാഥമാഹ. ഗാഥാപരിയോസാനേ ബ്രാഹ്മണോ ച ബ്രാഹ്മണീ ച അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു. മാഗണ്ഡിയാപി ഖോ ‘‘സചസ്സ മയാ അത്ഥോ നത്ഥി, അനത്ഥികഭാവോവ വത്തബ്ബോ, അയം പന മം മുത്തകരീസപുണ്ണം കരോതി, പാദാപി നം സമ്ഫുസിതും ന ഇച്ഛേതി, ഹോതു, അത്തനോ ജാതികുലപദേസഭോഗയസവയസമ്പത്തിം ആഗമ്മ തഥാരൂപം ഭത്താരം ലഭിത്വാ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ കത്തബ്ബയുത്തകം ജാനിസ്സാമീ’’തി സത്ഥരി ആഘാതം ബന്ധി. ‘‘കിം പന സത്ഥാ തായ അത്തനി ആഘാതുപ്പത്തിം ജാനാതി, നോ’’തി? ‘‘ജാനാതിയേവ. ജാനന്തോ കസ്മാ ഗാഥമാഹാ’’തി? ഇതരേസം ദ്വിന്നം വസേന. ബുദ്ധാ ഹി ആഘാതം അഗണേത്വാ മഗ്ഗഫലാധിഗമാരഹാനം വസേന ധമ്മം ദേസേന്തിയേവ. മാതാപിതരോ തം നേത്വാ ചൂളമാഗണ്ഡിയം കനിട്ഠം പടിച്ഛാപേത്വാ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണിംസു. ചൂളമാഗണ്ഡിയോപി ¶ ചിന്തേസി – ‘‘മമ ധീതാ ഓമകസത്തസ്സ ന അനുച്ഛവികാ, ഏകസ്സ രഞ്ഞോവ അനുച്ഛവികാ’’തി. തം ആദായ കോസമ്ബിം ഗന്ത്വാ സബ്ബാലങ്കാരേഹി അലങ്കരിത്വാ, ‘‘ഇമം ഇത്ഥിരതനം ദേവസ്സ അനുച്ഛവിക’’ന്തി ഉതേനസ്സ രഞ്ഞോ അദാസി. സോ തം ദിസ്വാവ ഉപ്പന്നബലവസിനേഹോ അഭിസേകം കത്വാ പഞ്ചസതമാതുഗാമപരിവാരം ദത്വാ അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനേ ഠപേസി. അയം മാഗണ്ഡിയായ ഉപ്പത്തി.

ഏവമസ്സ ദിയഡ്ഢസഹസ്സനാടകിത്ഥിപരിവാരാ തിസ്സോ അഗ്ഗമഹേസിയോ അഹേസും. തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ഘോസകസേട്ഠി കുക്കുടസേട്ഠി പാവാരികസേട്ഠീതി കോസമ്ബിയം തയോ സേട്ഠിനോ ഹോന്തി. തേ ഉപകട്ഠായ വസ്സൂപനായികായ പഞ്ചസതതാപസേ ഹിമവന്തതോ ആഗന്ത്വാ നഗരേ ഭിക്ഖായ ചരന്തേ ദിസ്വാ പസീദിത്വാ നിസീദാപേത്വാ ഭോജേത്വാ പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ ചത്താരോ മാസേ അത്തനോ സന്തികേ വസാപേത്വാ പുന വസ്സാരത്തേ ആഗമനത്ഥായ പടിജാനാപേത്വാ ഉയ്യോജേസും. താപസാപി തതോ പട്ഠായ അട്ഠ മാസേ ഹിമവന്തേ വസിത്വാ ചത്താരോ മാസേ തേസം സന്തികേ ¶ വസിംസു. തേ അപരഭാഗേ ഹിമവന്തതോ ആഗച്ഛന്താ ¶ അരഞ്ഞായതനേ ഏകം മഹാനിഗ്രോധം ദിസ്വാ തസ്സ മൂലേ നിസീദിംസു. തേസു ജേട്ഠകതാപസോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമസ്മിം രുക്ഖേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ ഓരമത്തികാ ന ഭവിസ്സതി, മഹേസക്ഖേനേവേത്ഥ ദേവരാജേന ഭവിതബ്ബം ¶ , സാധു വത സചായം ഇസിഗണസ്സ പാനീയം ദദേയ്യാ’’തി. സോപി പാനീയം അദാസി. താപസോ ന്ഹാനോദകം ചിന്തേസി, തമ്പി അദാസി. തതോ ഭോജനം ചിന്തേസി, തമ്പി അദാസി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അയം ദേവരാജാ അമ്ഹേഹി ചിന്തിതം ചിന്തിതം സബ്ബം ദേതി, അഹോ വത നം പസ്സേയ്യാമാ’’തി. സോ രുക്ഖക്ഖന്ധം പദാലേത്വാ അത്താനം ദസ്സേസി. അഥ നം താപസാ, ‘‘ദേവരാജ, മഹതീ തേ സമ്പത്തി, കിം നു ഖോ കത്വാ അയം തേ ലദ്ധാ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘മാ പുച്ഛഥ, അയ്യാ’’തി. ‘‘ആചിക്ഖ, ദേവരാജാ’’തി. സോ അത്തനാ കതകമ്മസ്സ പരിത്തകത്താ ലജ്ജമാനോ കഥേതും ന വിസഹി. തേഹി പുനപ്പുനം നിപ്പീളിയമാനോ പന ‘‘തേന ഹി സുണാഥാ’’തി വത്വാ കഥേസി.

സോ കിരേകോ ദുഗ്ഗതമനുസ്സോ ഹുത്വാ ഭതിം പരിയേസന്തോ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ സന്തികേ ഭതികമ്മം ലഭിത്വാ തം നിസ്സായ ജീവികം കപ്പേസി. അഥേകസ്മിം ഉപോസഥദിവസേ സമ്പത്തേ അനാഥപിണ്ഡികോ വിഹാരതോ ആഗന്ത്വാ പുച്ഛി – ‘‘തസ്സ ഭതികസ്സ അജ്ജുപോസഥദിവസഭാവോ കേനചി കഥിതോ’’തി? ‘‘ന കഥിതോ, സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹിസ്സ സായമാസം പചഥാ’’തി. അഥസ്സ പത്ഥോദനം പചിംസു. സോ ദിവസം അരഞ്ഞേ കമ്മം കത്വാ സായം ആഗന്ത്വാ ഭത്തേ വഡ്ഢേത്വാ ദിന്നേ ‘‘ഛാതോമ്ഹീ’’തി സഹസാ അഭുഞ്ജിത്വാവ ‘‘അഞ്ഞേസു ദിവസേസു ഇമസ്മിം ഗേഹേ ‘ഭത്തം ദേഥ, സൂപം ദേഥ, ബ്യഞ്ജനം ദേഥാ’തി മഹാകോലാഹലം അഹോസി, അജ്ജ തേ സബ്ബേ നിസ്സദ്ദാ നിപജ്ജിംസു, മയ്ഹമേവ ഏകസ്സാഹാരം വഡ്ഢയിംസു, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘അവസേസാ ഭുഞ്ജിംസു, ന ഭുഞ്ജിംസൂ’’തി? ‘‘ന ഭുഞ്ജിംസു, താതാ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ഇമസ്മിം ഗേഹേ ഉപോസഥദിവസേസു സായമാസം ¶ ന ഭുഞ്ജന്തി, സബ്ബേവ ഉപോസഥികാ ഹോന്തി. അന്തമസോ ഥനപായിനോപി ദാരകേ മുഖം വിക്ഖാലാപേത്വാ ചതുമധുരം മുഖേ പക്ഖിപാപേത്വാ മഹാസേട്ഠി ഉപോസഥികേ കാരേതി. ഗന്ധതേലപ്പദീപേ ജാലന്തേ ഖുദ്ദകമഹല്ലകദാരകാ സയനഗതാ ദ്വത്തിംസാകാരം സജ്ഝായന്തി. തുയ്ഹം പന ഉപോസഥദിവസഭാവം കഥേതും സതിം ന കരിമ്ഹാ. തസ്മാ തവേവ ഭത്തം പക്കം, നം ഭുഞ്ജസ്സൂതി. സചേ ഇദാനി ഉപോസഥികേന ¶ ഭവിതും വട്ടതി, അഹമ്പി ഭവേയ്യന്തി. ‘‘ഇദം സേട്ഠി ജാനാതീ’’തി. ‘‘തേന ഹി നം പുച്ഛഥാ’’തി. തേ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിം പുച്ഛിംസു. സോ ഏവമാഹ – ‘‘ഇദാനി പന അഭുഞ്ജിത്വാ മുഖം വിക്ഖാലേത്വാ ഉപോസഥങ്ഗാനി അധിട്ഠഹന്തോ ഉപഡ്ഢം ഉപോസഥകമ്മം ലഭിസ്സതീ’’തി. ഇതരോ തം സുത്വാ തഥാ അകാസി.

തസ്സ സകലദിവസം കമ്മം കത്വാ ഛാതസ്സ സരീരേ വാതാ കുപ്പിംസു. സോ യോത്തേന ഉരം ബന്ധിത്വാ യോത്തകോടിയം ഗഹേത്വാ പരിവത്തതി. സേട്ഠി തം പവത്തിം സുത്വാ ഉക്കാഹി ധാരിയമാനാഹി ചതുമധുരം ഗാഹാപേത്വാ ¶ തസ്സ സന്തികം ആഗന്ത്വാ, ‘‘കിം, താതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സാമി, വാതാ മേ കുപ്പിതാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഉട്ഠായ ഇദം ഭേസജ്ജം ഖാദാഹീ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേപി ഖാദഥ, സാമീ’’തി. ‘‘അമ്ഹാകം അഫാസുകം നത്ഥി, ത്വം ഖാദാഹീ’’തി. ‘‘സാമി, അഹം ഉപോസഥകമ്മം കരോന്തോ ¶ സകലം കാതും നാസക്ഖിം, ഉപഡ്ഢകമ്മമ്പി മേ വികലം മാ അഹോസീ’’തി ന ഇച്ഛി. ‘‘മാ ഏവം കരി, താതാ’’തി വുച്ചമാനോപി അനിച്ഛിത്വാ അരുണേ ഉട്ഠഹന്തേ മിലാതമാലാ വിയ കാലം കത്വാ തസ്മിം നിഗ്രോധരുക്ഖേ ദേവതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തസ്മാ ഇമമത്ഥം കഥേത്വാ ‘‘സോ സേട്ഠി ബുദ്ധമാമകോ, ധമ്മമാമകോ, സങ്ഘമാമകോ, തം നിസ്സായ കതസ്സ ഉപഡ്ഢുപോസഥകമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേനേസാ സമ്പത്തി മയാ ലദ്ധാ’’തി ആഹ.

‘‘ബുദ്ധോ’’തി വചനം സുത്വാവ പഞ്ചസതാ താപസാ ഉട്ഠായ ദേവതായ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ‘‘ബുദ്ധോതി വദേസി, ബുദ്ധോതി വദേസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ബുദ്ധോതി വദാമി, ബുദ്ധോതി വദാമീ’’തി തിക്ഖത്തും പടിജാനാപേത്വാ ‘‘ഘോസോപി ഖോ ഏസോ ദുല്ലഭോ ലോകസ്മി’’ന്തി ഉദാനം ഉദാനേത്വാ ‘‘ദേവതേ അനേകേസു കപ്പസതസഹസ്സേസു അസുതപുബ്ബം സദ്ദം തയാ സുണാപിതമ്ഹാ’’തി ആഹംസു. അഥ അന്തേവാസിനോ ആചരിയം ഏതദവോചും – ‘‘തേന ഹി സത്ഥു സന്തികം ഗച്ഛാമാ’’തി. ‘‘താതാ, തയോ സേട്ഠിനോ അമ്ഹാകം ബഹൂപകാരാ, സ്വേ തേസം നിവേസനേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹിത്വാ തേസമ്പി ആചിക്ഖിത്വാ ഗമിസ്സാമ, അധിവാസേഥ, താതാ’’തി. തേ അധിവാസയിംസു. പുനദിവസേ സേട്ഠിനോ യാഗുഭത്തം സമ്പാദേത്വാ ആസനാനി പഞ്ഞാപേത്വാ ‘‘അജ്ജ നോ അയ്യാനം ആഗമനദിവസോ’’തി ഞത്വാ പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ തേ ആദായ നിവേസനം ഗന്ത്വാ നിസീദാപേത്വാ ഭിക്ഖം അദംസു. തേ കതഭത്തകിച്ചാ മഹാസേട്ഠിനോ ‘‘മയം ഗമിസ്സാമാ’’തി വദിംസു. ‘‘നനു, ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി ചത്താരോ ¶ വസ്സികേ മാസേ അമ്ഹാകം ഗഹിതാവ പടിഞ്ഞാ, ഇദാനി കുഹിം ഗച്ഛഥാ’’തി? ‘‘ലോകേ ¶ കിര ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ, ധമ്മോ ഉപ്പന്നോ, സങ്ഘോ ഉപ്പന്നോ, തസ്മാ സത്ഥു സന്തികം ഗമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘കിം പന തസ്സ സത്ഥുനോ സന്തികം തുമ്ഹാകഞ്ഞേവ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി? ‘‘അഞ്ഞേസമ്പി അവാരിതം, ആവുസോ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ആഗമേഥ, മയമ്പി ഗമനപരിവച്ഛം കത്വാ ഗച്ഛാമാ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേസു പരിവച്ഛം കരോന്തേസു അമ്ഹാകം പപഞ്ചോ ഹോതി, മയം പുരതോ ഗച്ഛാമ, തുമ്ഹേ പച്ഛാ ആഗച്ഛേയ്യാഥാ’’തി വത്വാ തേ പുരേതരം ഗന്ത്വാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ദിസ്വാ അഭിത്ഥവിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. അഥ നേസം സത്ഥാ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേത്വാ ധമ്മം ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ സബ്ബേപി സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി വചനസമനന്തരംയേവ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ ഏഹിഭിക്ഖൂ അഹേസും.

തേപി ഖോ തയോ സേട്ഠിനോ പഞ്ചഹി പഞ്ചഹി സകടസതേഹി ഭത്തച്ഛാദനസപ്പിമധുഫാണിതാദീനി ദാനൂപകരണാനി ആദായ സാവത്ഥിം പത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ധമ്മകഥം സുത്വാ കഥാപരിയോസാനേ സോതാപത്തിഫലേ ¶ പതിട്ഠായ അദ്ധമാസമത്തമ്പി ദാനം ദദമാനാ സത്ഥു സന്തികേ വസിത്വാ കോസമ്ബിം ആഗമനത്ഥായ സത്ഥാരം യാചിത്വാ സത്ഥാരാ പടിഞ്ഞം ദദന്തേന ¶ ‘‘സുഞ്ഞാഗാരേ ഖോ ഗഹപതയോ തഥാഗതാ അഭിരമന്തീ’’തി വുത്തേ, ‘‘അഞ്ഞാതം, ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി പഹിതസാസനേന ആഗന്തും വട്ടതീ’’തി വത്വാ കോസമ്ബിം ഗന്ത്വാ ഘോസകസേട്ഠി ഘോസിതാരാമം, കുക്കുടസേട്ഠി കുക്കുടാരാമം, പാവാരികസേട്ഠി പാവാരികാരാമന്തി തയോ മഹാവിഹാരേ കാരേത്വാ സത്ഥു ആഗമനത്ഥായ സാസനം പഹിണിംസു. സത്ഥാ തേസം സാസനം സുത്വാ തത്ഥ അഗമാസി. തേ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വിഹാരം പവേസേത്വാ വാരേന വാരേന പടിജഗ്ഗന്തി. സത്ഥാ ദേവസികം ഏകേകസ്മിം വിഹാരേ വസതി. യസ്സ വിഹാരേ വുട്ഠോ ഹോതി, തസ്സേവ ഘരദ്വാരേ പിണ്ഡായ ചരതി. തേസം പന തിണ്ണം സേട്ഠീനം ഉപട്ഠാകോ സുമനോ നാമ മാലാകാരോ അഹോസി. സോ തേ സേട്ഠിനോ ഏവമാഹ – ‘‘അഹം തുമ്ഹാകം ദീഘരത്തം ഉപകാരകോ, സത്ഥാരം ഭോജേതുകാമോമ്ഹി, മയ്ഹമ്പി ഏകദിവസം സത്ഥാരം ദേഥാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഭണേ സ്വേ ഭോജേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, സാമീ’’തി സോ സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ സക്കാരം പടിയാദേസി.

തദാ ¶ രാജാ സാമാവതിയാ ദേവസികം പുപ്ഫമൂലേ അട്ഠ കഹാപണേ ദേതി. തസ്സാ ഖുജ്ജുത്തരാ നാമ ദാസീ സുമനമാലാകാരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ നിബദ്ധം പുപ്ഫാനി ഗണ്ഹാതി. അഥ നം തസ്മിം ദിവസേ ആഗതം മാലാകാരോ ആഹ – ‘‘മയാ സത്ഥാ നിമന്തിതോ, അജ്ജ പുപ്ഫേഹി സത്ഥാരം പൂജേസ്സാമി, തിട്ഠ താവ, ത്വം പരിവേസനായ സഹായികാ ഹുത്വാ ധമ്മം സുത്വാ അവസേസാനി പുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ ഗമിസ്സസീ’’തി ¶ . സാ ‘‘സാധൂ’’തി അധിവാസേസി. സുമനോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസിത്വാ അനുമോദനകരണത്ഥായ പത്തം അഗ്ഗഹേസി. സത്ഥാ അനുമോദനധമ്മദേസനം ആരഭി. ഖുജ്ജുത്തരാപി സത്ഥു ധമ്മകഥം സുണന്തീയേവ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. സാ അഞ്ഞേസു ദിവസേസു ചത്താരോ കഹാപണേ അത്തനോ ഗഹേത്വാ ചതൂഹി പുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, തം ദിവസം അട്ഠഹിപി പുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ ഗതാ. അഥ നം സാമാവതീ ആഹ – ‘‘കിം നു ഖോ, അമ്മ, അജ്ജ അമ്ഹാകം രഞ്ഞാ ദ്വിഗുണം പുപ്ഫമൂലം ദിന്ന’’ന്തി? ‘‘നോ, അയ്യേ’’തി. ‘‘അഥ കസ്മാ ബഹൂനി പുപ്ഫാനീ’’തി? ‘‘അഞ്ഞേസു ദിവസേസു അഹം ചത്താരോ കഹാപണേ അത്തനോ ഗഹേത്വാ ചതൂഹി പുപ്ഫാനി ആഹരാമീ’’തി. ‘‘അജ്ജ കസ്മാ ന ഗണ്ഹീ’’തി? ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ ധമ്മസ്സ അധിഗതത്താ’’തി. അഥ നം ‘‘അരേ, ദുട്ഠദാസി ഏത്തകം കാലം തയാ ഗഹിതകഹാപണേ മേ ദേഹീ’’തി അതജ്ജേത്വാ, ‘‘അമ്മ, തയാ പിവിതം അമതം അമ്ഹേപി പായേഹീ’’തി വത്വാ ‘‘തേന ഹി മം ന്ഹാപേഹീ’’തി വുത്തേ സോളസഹി ഗന്ധോദകഘടേഹി ന്ഹാപേത്വാ ദ്വേ മട്ഠസാടകേ ദാപേസി. സാ ഏകം നിവാസേത്വാ ഏകം ഏകംസം പാരുപിത്വാ ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ ഏകം ബീജനിം ആഹരാപേത്വാ ആസനേ നിസീദിത്വാ ചിത്രബീജനിം ആദായ പഞ്ച മാതുഗാമസതാനി ആമന്തേത്വാ താസം സത്ഥാരാ ദേസിതനിയാമേനേവ ധമ്മം ദേസേസി. തസ്സാ ധമ്മകഥം സുത്വാ താ സബ്ബാപി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു.

താ ¶ സബ്ബാപി ഖുജ്ജുത്തരം വന്ദിത്വാ, ‘‘അമ്മ ¶ , അജ്ജതോ പട്ഠായ ത്വം കിലിട്ഠകമ്മം മാ കരി, അമ്ഹാകം മാതുട്ഠാനേ ച ആചരിയട്ഠാനേ ച ഠത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരാ ദേസിതം ധമ്മം സുത്വാ അമ്ഹാകം കഥേഹീ’’തി വദിംസു. സാ തഥാ കരോന്തീ അപരഭാഗേ തിപിടകധരാ ജാതാ. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവികാനം ഉപാസികാനം ബഹുസ്സുതാനം ധമ്മകഥികാനം യദിദം ഖുജ്ജുത്തരാ’’തി ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി. താപി ഖോ പഞ്ചസതാ ഇത്ഥിയോ തം ഏവമാഹംസു – ‘‘അമ്മ, സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമാമ്ഹാ, തം നോ ദസ്സേഹി, ഗന്ധമാലാദീഹി ¶ തം പൂജേസ്സാമാ’’തി. ‘‘അയ്യേ, രാജകുലം നാമ ഭാരിയം, തുമ്ഹേ ഗഹേത്വാ ബഹി ഗന്തും ന സക്കാ’’തി. ‘‘അമ്മ, നോ മാ നാസേഹി, ദസ്സേഹേവ അമ്ഹാകം സത്ഥാര’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി തുമ്ഹാകം വസനഗബ്ഭാനം ഭിത്തീസു യത്തകേന ഓലോകേതും സക്കാ ഹോതി, തത്തകം ഛിദ്ദം കത്വാ ഗന്ധമാലാദീനി ആഹരാപേത്വാ സത്ഥാരം തിണ്ണം സേട്ഠീനം ഘരദ്വാരം ഗച്ഛന്തം തുമ്ഹേ തേസു തേസു ഠാനേസു ഠത്വാ ഓലോകേഥ ചേവ, ഹത്ഥേ ച പസാരേത്വാ വന്ദഥ, പൂജേഥ ചാ’’തി. താ തഥാ കത്വാ സത്ഥാരം ഗച്ഛന്തഞ്ച ആഗച്ഛന്തഞ്ച ഓലോകേത്വാ വന്ദിംസു ചേവ പൂജേസുഞ്ച.

അഥേകദിവസം മാഗണ്ഡിയാ അത്തനോ പാസാദതലതോ നിക്ഖമിത്വാ ചങ്കമമാനാ താസം വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഗബ്ഭേസു ഛിദ്ദം ദിസ്വാ, ‘‘ഇദം കി’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ, താഹി തസ്സാ സത്ഥരി ആഘാതബദ്ധഭാവം അജാനന്തീഹി ‘‘സത്ഥാ ¶ ഇമം നഗരം ആഗതോ, മയം ഏത്ഥ ഠത്വാ സത്ഥാരം വന്ദാമ ചേവ പൂജേമ ചാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ആഗതോ നാമ ഇമം നഗരം സമണോ ഗോതമോ, ഇദാനിസ്സ കത്തബ്ബം ജാനിസ്സാമി, ഇമാപി തസ്സ ഉപട്ഠായികാ, ഇമാസമ്പി കത്തബ്ബം ജാനിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി – ‘‘മഹാരാജ, സാമാവതിമിസ്സികാനം ബഹിദ്ധാ പത്ഥനാ അത്ഥി, കതിപാഹേനേവ തേ ജീവിതം മാരേസ്സന്തീ’’തി. രാജാ ‘‘ന താ ഏവരൂപം കരിസ്സന്തീ’’തി ന സദ്ദഹി. പുനപ്പുനം വുത്തേപി ന സദ്ദഹി ഏവ. അഥ നം ഏവം തിക്ഖത്തും വുത്തേപി അസദ്ദഹന്തം ‘‘സചേ മേ ന സദ്ദഹസി, താസം വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഉപചാരേഹി, മഹാരാജാ’’തി ആഹ. രാജാ ഗന്ത്വാ ഗബ്ഭേസു ഛിദ്ദം ദിസ്വാ, ‘‘ഇദം കി’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ, തസ്മിം അത്ഥേ ആരോചിതേ താസം അകുജ്ഝിത്വാ, കിഞ്ചി അവത്വാവ ഛിദ്ദാനി പിദഹാപേത്വാ സബ്ബഗബ്ഭേസു ഉദ്ധച്ഛിദ്ദകവാതപാനാനി കാരേസി. ഉദ്ധച്ഛിദ്ദകവാതപാനാനി കിര തസ്മിം കാലേ ഉപ്പന്നാനി. മാഗണ്ഡിയാ താസം കിഞ്ചി കാതും അസക്കുണിത്വാ, ‘‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സേവ കത്തബ്ബം കരിസ്സാമീ’’തി നാഗരാനം ലഞ്ജം ദത്വാ, ‘‘സമണം ഗോതമം അന്തോനഗരം പവിസിത്വാ വിചരന്തം ദാസകമ്മകരപോരിസേഹി അക്കോസേത്വാ പരിഭാസേത്വാ പലാപേഥാ’’തി ആണാപേസി. മിച്ഛാദിട്ഠികാ തീസു രതനേസു അപ്പസന്നാ അന്തോനഗരം പവിട്ഠം സത്ഥാരം അനുബന്ധിത്വാ ¶ , ‘‘ചോരോസി ¶ , ബാലോസി, മൂള്ഹോസി, ഓട്ഠോസി, ഗോണോസി, ഗദ്രഭോസി, നേരയികോസി, തിരച്ഛാനഗതോസി, നത്ഥി തുയ്ഹം സുഗതി, ദുഗ്ഗതിയേവ തുയ്ഹം പാടികങ്ഖാ’’തി ദസഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി അക്കോസന്തി പരിഭാസന്തി.

തം ¶ സുത്വാ ആയസ്മാ ആനന്ദോ സത്ഥാരം ഏതദവോച – ‘‘ഭന്തേ, ഇമേ നാഗരാ അമ്ഹേ അക്കോസന്തി പരിഭാസന്തി, ഇതോ അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛാമാ’’തി. ‘‘കുഹിം, ആനന്ദോതി’’? ‘‘അഞ്ഞം നഗരം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തത്ഥ മനുസ്സേസു അക്കോസന്തേസു പുന കത്ഥ ഗമിസ്സാമ, ആനന്ദോ’’തി? ‘‘തതോപി അഞ്ഞം നഗരം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തത്ഥാപി മനുസ്സേസു അക്കോസന്തേസു കുഹിം ഗമിസ്സാമാ’’തി? ‘‘തതോപി അഞ്ഞം നഗരം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ആനന്ദ, ഏവം കാതും ന വട്ടതി. യത്ഥ അധികരണം ഉപ്പന്നം, തത്ഥേവ തസ്മിം വൂപസന്തേ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും വട്ടതി. കേ പന തേ, ആനന്ദ, അക്കോസന്തീ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, ദാസകമ്മകരേ ഉപാദായ സബ്ബേ അക്കോസന്തീ’’തി. ‘‘അഹം, ആനന്ദ, സങ്ഗാമം ഓതിണ്ണഹത്ഥിസദിസോ, സങ്ഗാമം ഓതിണ്ണഹത്ഥിനോ ഹി ചതൂഹി ദിസാഹി ആഗതേ സരേ സഹിതും ഭാരോ, തഥേവ ബഹൂഹി ദുസ്സീലേഹി കഥിതകഥാനം സഹനം നാമ മയ്ഹം ഭാരോ’’തി വത്വാ അത്താനം ആരബ്ഭ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ നാഗവഗ്ഗേ തിസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘അഹം നാഗോവ സങ്ഗാമേ, ചാപതോ പതിതം സരം;

അതിവാക്യം തിതിക്ഖിസ്സം, ദുസ്സീലോ ഹി ബഹുജ്ജനോ.

‘‘ദന്തം ¶ നയന്തി സമിതിം, ദന്തം രാജാഭിരൂഹതി;

ദന്തോ സേട്ഠോ മനുസ്സേസു, യോതിവാക്യം തിതിക്ഖതി.

‘‘വരമസ്സതരാ ദന്താ, ആജാനീയാ ച സിന്ധവാ;

കുഞ്ജരാ ച മഹാനാഗാ, അത്തദന്തോ തതോ വര’’ന്തി. (ധ. പ. ൩൨൦-൩൨൨);

ധമ്മകഥാ സമ്പത്തമഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ അഹോസി. ഏവം ധമ്മം ദേസേത്വാ മാ ചിന്തയി, ആനന്ദ, ഏതേ സത്താഹമത്തമേവ അക്കോസിസ്സന്തി, അട്ഠമേ ദിവസേ തുണ്ഹീ ഭവിസ്സന്തി, ബുദ്ധാനഞ്ഹി ഉപ്പന്നം അധികരണം സത്താഹതോ ഉത്തരി ന ഗച്ഛതി. മാഗണ്ഡിയാ സത്ഥാരം അക്കോസാപേത്വാ പലാപേതും അസക്കോന്തീ, ‘‘കിം നു ഖോ കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘ഇമാ ഏതസ്സ ഉപത്ഥമ്ഭഭൂതാ, ഏതാസമ്പി ബ്യസനം കരിസ്സാമീ’’തി ഏകദിവസം രഞ്ഞോ സുരാപാനട്ഠാനേ ഉപട്ഠാനം കരോന്തീ ചൂളപിതു സാസനം പഹിണി ‘‘അത്ഥോ മേ കിര കുക്കുടേഹി ¶ , അട്ഠ മതകുക്കുടേ, അട്ഠ സജീവകുക്കുടേ ച ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛതു, ആഗന്ത്വാ ച സോപാനമത്ഥകേ ഠത്വാ ആഗതഭാവം നിവേദേത്വാ ‘പവിസതൂ’തി വുത്തേപി അപവിസിത്വാ പഠമം അട്ഠ സജീവകുക്കുടേ പഹിണതു, ‘പച്ഛാ ഇതരേ’’’തി. ചൂളാപട്ഠാകസ്സ ച ‘‘മമ വചനം കരേയ്യാസീ’’തി ലഞ്ജം അദാസി. മാഗണ്ഡിയോ ആഗന്ത്വാ, രഞ്ഞോ നിവേദാപേത്വാ, ‘‘പവിസതൂ’’തി വുത്തേ, ‘‘രഞ്ഞോ ആപാനഭൂമിം ന പവിസിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ഇതരാ ചൂളുപട്ഠാകം ¶ പഹിണി ¶ – ‘‘ഗച്ഛ, താത, മമ ചൂളപിതു സന്തിക’’ന്തി. സോ ഗന്ത്വാ തേന ദിന്നേ അട്ഠ സജീവകുക്കുടേ ആനേത്വാ, ‘‘ദേവ, പുരോഹിതേന പണ്ണാകാരോ പഹിതോ’’തി ആഹ. രാജാ ‘‘ഭദ്ദകോ വത നോ ഉത്തരിഭങ്ഗോ ഉപ്പന്നോ, കോ നു ഖോ പചേയ്യാ’’തി ആഹ. മാഗണ്ഡിയാ, ‘‘മഹാരാജ, സാമാവതിപ്പമുഖാ പഞ്ചസതാ ഇത്ഥിയോ നിക്കമ്മികാ വിചരന്തി, താസം പേസേഹി, താ പചിത്വാ ആഹരിസ്സന്തീ’’തി ആഹ. രാജാ ‘‘ഗച്ഛ, താസം ദത്വാ അഞ്ഞസ്സ കിര ഹത്ഥേ അദത്വാ സയമേവ മാരേത്വാ പചന്തൂ’’തി പേസേസി. ചൂളുപട്ഠാകോ ‘‘സാധു ദേവാ’’തി ഗന്ത്വാ തഥാ വത്വാ താഹി ‘‘മയം പാണാതിപാതം ന കരോമാ’’തി പടിക്ഖിത്തോ ആഗന്ത്വാ തമത്ഥം രഞ്ഞോ ആരോചേസി. മാഗണ്ഡിയാ ‘‘ദിട്ഠം തേ, മഹാരാജ, ഇദാനി താസം പാണാതിപാതസ്സ കരണം വാ അകരണം വാ ജാനിസ്സസി, ‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പചിത്വാ പേസേന്തൂ’തി വദേഹി ദേവാ’’തി ആഹ. രാജാ തഥാ വത്വാ പേസേസി. ഇതരോ തേ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തോ വിയ ഹുത്വാ ഗന്ത്വാ തേ കുക്കുടേ പുരോഹിതസ്സ ദത്വാ മതകുക്കുടേ താസം സന്തികം നേത്വാ, ‘‘ഇമേ കിര കുക്കുടേ പചിത്വാ സത്ഥു സന്തികം പഹിണഥാ’’തി ആഹ. താ, ‘‘സാമി, ആഹര, ഇദം നാമ അമ്ഹാകം കിച്ച’’ന്തി പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ ഗണ്ഹിംസു. സോ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘കിം, താതാ’’തി പുട്ഠോ, ‘‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പചിത്വാ പേസേഥാതി വുത്തമത്തേയേവ പടിമഗ്ഗം ആഗന്ത്വാ ഗണ്ഹിംസൂ’’തി ആചിക്ഖി. മാഗണ്ഡിയാ ‘‘പസ്സ, മഹാരാജ, ന താ തുമ്ഹാദിസാനം കരോന്തി, ബഹിദ്ധാ പത്ഥനാ താസം അത്ഥീതി വുത്തേ ന സദ്ദഹസീ’’തി ആഹ. രാജാ തം സുത്വാപി അധിവാസേത്വാ ¶ തുണ്ഹീയേവ അഹോസി. മാഗണ്ഡിയാ ‘‘കിം നു ഖോ കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി.

തദാ പന രാജാ ‘‘സാമാവതിയാ വാസുലദത്തായ മാഗണ്ഡിയായ ചാ’’തി തിസ്സന്നമ്പി ഏതാസം പാസാദതലേ വാരേന വാരേന സത്താഹം സത്താഹം വീതിനാമേതി ¶ . അഥ നം ‘‘സ്വേ വാ പരസുവേ വാ സാമാവതിയാ പാസാദതലം ഗമിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ മാഗണ്ഡിയാ ചൂളപിതു സാസനം പഹിണി – ‘‘അഗദേന കിര ദാഠാ ധോവിത്വാ ഏകം സപ്പം പേസേതൂ’’തി. സോ തഥാ കത്വാ പേസേസി. രാജാ അത്തനോ ഗമനട്ഠാനം ഹത്ഥികന്തവീണം ആദായയേവ ഗച്ഛതി, തസ്സാ പോക്ഖരേ ഏകം ഛിദ്ദം അത്ഥി. മാഗണ്ഡിയാ തേന ഛിദ്ദേന സപ്പം പവേസേത്വാ ഛിദ്ദം മാലാഗുളേന ഥകേസി. സപ്പോ ദ്വീഹതീഹം അന്തോവീണായമേവ അഹോസി. മാഗണ്ഡിയാ രഞ്ഞോ ഗമനദിവസേ ‘‘അജ്ജ കതരിസ്സിത്ഥിയാ പാസാദം ഗമിസ്സസി ദേവാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സാമാവതിയാ’’തി വുത്തേ, ‘‘അജ്ജ മയാ, മഹാരാജ, അമനാപോ സുപിനോ ദിട്ഠോ. ന സക്കാ തത്ഥ ഗന്തും, ദേവാ’’തി? ‘‘ഗച്ഛാമേവാ’’തി. സാ യാവ തതിയം വാരേത്വാ, ‘‘ഏവം സന്തേ അഹമ്പി തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം ഗമിസ്സാമി, ദേവാ’’തി വത്വാ നിവത്തിയമാനാപി അനിവത്തിത്വാ, ‘‘ന ജാനാമി, കിം ഭവിസ്സതി ദേവാ’’തി രഞ്ഞാ സദ്ധിംയേവ അഗമാസി.

രാജാ സാമാവതിമിസ്സികാഹി ദിന്നാനി വത്ഥപുപ്ഫഗന്ധാഭരണാനി ധാരേത്വാ സുഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ വീണം ¶ ഉസ്സീസകേ ഠപേത്വാ സയനേ നിപജ്ജി. മാഗണ്ഡിയാ അപരാപരം വിചരന്തീ വിയ ഹുത്വാ വീണാഛിദ്ദതോ പുപ്ഫഗുളം അപനേസി. സപ്പോ ദ്വീഹതീഹം നിരാഹാരോ തേന ഛിദ്ദേന നിക്ഖമിത്വാ പസ്സസന്തോ ഫണം കത്വാ സയനപിട്ഠേ നിപജ്ജി ¶ . മാഗണ്ഡിയാ തം ദിസ്വാ, ‘‘ധീ ധീ, ദേവ, സപ്പോ’’തി മഹാസദ്ദം കത്വാ രാജാനഞ്ച താ ച അക്കോസന്തീ, ‘‘അയം അന്ധബാലരാജാ അലക്ഖികോ മയ്ഹം വചനം ന സുണാതി, ഇമാപി നിസ്സിരീകാ ദുബ്ബിനീതാ, കിം നാമ രഞ്ഞോ സന്തികാ ന ലഭന്തി, കിം നു തുമ്ഹേ ഇമസ്മിം മതേയേവ സുഖം ജീവിസ്സഥ, ജീവന്തേ ദുക്ഖം ജീവഥ, ‘അജ്ജ മയാ പാപസുപിനോ ദിട്ഠോ, സാമാവതിയാ പാസാദം ഗന്തും ന വട്ടതീ’തി വാരേന്തിയാപി മേ വചനം ന സുണസി, ദേവാ’’തി ആഹ. രാജാ സപ്പം ദിസ്വാ മരണഭയതജ്ജിതോ ‘‘ഏവരൂപമ്പി നാമ ഇമാ കരിസ്സന്തി, അഹോ പാപാ, അഹം ഇമാസം പാപഭാവം ആചിക്ഖന്തിയാപി ഇമിസ്സാ വചനം ന സദ്ദഹിം, പഠമം അത്തനോ ഗബ്ഭേസു ഛിദ്ദാനി കത്വാ നിസിന്നാ, പുന മയാ പേസിതേ കുക്കുടേ പടിപഹിണിംസു, അജ്ജ സയനേ സപ്പം വിസ്സജ്ജിംസൂ’’തി കോധേന സമ്പജ്ജലിതോ വിയ അഹോസി.

സാമാവതീപി ¶ പഞ്ചന്നം ഇത്ഥിസതാനം ഓവാദം അദാസി – ‘‘അമ്മാ, അമ്ഹാകം അഞ്ഞം പടിസരണം നത്ഥി, നരിന്ദേ ച ദേവിയാ ച അത്തനി ച സമമേവ മേത്തചിത്തം പവത്തേഥ, മാ കസ്സചി കോപം കരിത്ഥാ’’തി. രാജാ സഹസ്സഥാമം സിങ്ഗധനും ആദായ ജിയം പോഥേത്വാ വിസപീതം സരം സന്നയ്ഹിത്വാ സാമാവതിം ധുരേ കത്വാ സബ്ബാ ¶ താ പടിപാടിയാ ഠപാപേത്വാ സാമാവതിയാ ഉരേ സരം വിസ്സജ്ജേസി. സോ തസ്സാ മേത്താനുഭാവേന പടിനിവത്തിത്വാ ആഗതമഗ്ഗാഭിമുഖോവ ഹുത്വാ രഞ്ഞോ ഹദയം പവിസന്തോ വിയ അട്ഠാസി. രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘മയാ ഖിത്തോ സരോ സിലമ്പി വിനിവിജ്ഝിത്വാ ഗച്ഛതി, ആകാസേ പടിഹനനകട്ഠാനം നത്ഥി, അഥ ച പനേസ നിവത്തിത്വാ മമ ഹദയാഭിമുഖോ ജാതോ, അയഞ്ഹി നാമ നിസ്സത്തോ നിജ്ജീവോ സരോപി ഏതിസ്സാ ഗുണം ജാനാതി, അഹം മനുസ്സഭൂതോപി ന ജാനാമീ’’തി, സോ ധനും ഛഡ്ഡേത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ സാമാവതിയാ പാദമൂലേ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സമ്മുയ്ഹാമി പമുയ്ഹാമി, സബ്ബാ മുയ്ഹന്തി മേ ദിസാ;

സാമാവതി മം തായസ്സു, ത്വഞ്ച മേ സരണം ഭവാ’’തി.

സാ തസ്സ വചനം സുത്വാ, ‘‘സാധു, ദേവ, മം സരണം ഗച്ഛാ’’തി അവത്വാ, ‘‘യമഹം, മഹാരാജ, സരണം ഗതാ, തമേവ ത്വമ്പി സരണം ഗച്ഛാഹീ’’തി ഇദം വത്വാ സാമാവതീ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാവികാ –

‘‘മാ ¶ മം ത്വം സരണം ഗച്ഛ, യമഹം സരണം ഗതാ;

ഏസ ബുദ്ധോ മഹാരാജ, ഏസ ബുദ്ധോ അനുത്തരോ;

സരണം ഗച്ഛ തം ബുദ്ധം, ത്വഞ്ച മേ സരണം ഭവാ’’തി. –

ആഹ ¶ . രാജാ തസ്സ വചനം സുത്വാ, ‘‘ഇദാനാഹം അതിരേകതരം ഭായാമീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഏസ ഭിയ്യോ പമുയ്ഹാമി, സബ്ബാ മുയ്ഹന്തി മേ ദിസാ;

സാമാവതി മം തായസ്സു, ത്വഞ്ച മേ സരണം ഭവാ’’തി.

അഥ നം സാ പുരിമനയേനേവ പുന പടിക്ഖിപിത്വാ, ‘‘തേന ഹി ത്വഞ്ച സരണം ഗച്ഛാമി, സത്ഥാരഞ്ച സരണം ഗച്ഛാമി, വരഞ്ച തേ ദമ്മീ’’തി വുത്തേ, ‘‘വരോ ഗഹിതോ ഹോതു, മഹാരാജാ’’തി ആഹ. സോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ സരണം ഗന്ത്വാ നിമന്തേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സത്താഹം മഹാദാനം ദത്വാ ¶ സാമാവതിം ആമന്തേത്വാ, ‘‘ഉട്ഠേഹി, വരം ഗണ്ഹാ’’തി ആഹ. ‘‘മഹാരാജ, മയ്ഹം ഹിരഞ്ഞാദീഹി അത്ഥോ നത്ഥി, ഇമം പന മേ വരം ദേഹി, തഥാ കരോഹി, യഥാ സത്ഥാ നിബദ്ധം പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം ഇധാഗച്ഛതി, ധമ്മം സുണിസ്സാമീ’’തി. രാജാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം നിബദ്ധം ഇധാഗച്ഛഥ, സാമാവതിമിസ്സികാ ‘ധമ്മം സുണിസ്സാമാ’തി വദന്തീ’’തി ആഹ. ‘‘മഹാരാജ, ബുദ്ധാനം നാമ ഏകസ്മിം ഠാനേ നിബദ്ധം ഗന്തും ന വട്ടതി, മഹാജനോ സത്ഥാരം ആഗമനത്ഥായ പച്ചാസീസതീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ഏകം ഭിക്ഖും ആണാപേഥാ’’തി. സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരം ആണാപേസി. സോ തതോ പട്ഠായ പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി ആദായ നിബദ്ധം രാജകുലം ഗച്ഛതി. താപി ദേവിയോ നിബദ്ധം ഥേരം സപരിവാരം ഭോജേന്തി, ധമ്മം സുണന്തി. താ ഏകദിവസം ഥേരസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ പസീദിത്വാ, പഞ്ചഹി ഉത്തരാസങ്ഗസതേഹി ധമ്മപൂജം അകംസു ¶ . ഏകേകോ ഉത്തരാസങ്ഗോ പഞ്ച സതാനി പഞ്ച സതാനി അഗ്ഘതി.

താ ഏകവത്ഥാ ദിസ്വാ രാജാ പുച്ഛി – ‘‘കുഹിം വോ ഉത്തരാസങ്ഗോ’’തി. ‘‘അയ്യസ്സ നോ ദിന്നാ’’തി. ‘‘തേന സബ്ബേ ഗഹിതാ’’തി? ‘‘ആമ, ഗഹിതാ’’തി. രാജാ ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ താഹി ഉത്തരാസങ്ഗാനം ദിന്നഭാവം പുച്ഛിത്വാ താഹി ദിന്നഭാവഞ്ച ഥേരേന ഗഹിതഭാവഞ്ച സുത്വാ, ‘‘നനു, ഭന്തേ, അതിബഹൂനി വത്ഥാനി, ഏത്തകേഹി കിം കരിസ്സഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അമ്ഹാകം പഹോനകാനി വത്ഥാനി ഗണ്ഹിത്വാ സേസാനി ജിണ്ണചീവരികാനം ഭിക്ഖൂനം ദസ്സാമി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘തേ അത്തനോ ജിണ്ണചീവരാനി കിം കരിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘ജിണ്ണതരചീവരികാനം ദസ്സന്തീ’’തി. ‘‘തേ ¶ അത്തനോ ജിണ്ണതരചീവരാനി കിം കരിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘പച്ചത്ഥരണാനി കരിസ്സന്തീ’’തി. ‘‘പുരാണപച്ചത്ഥരണാനി കിം കരിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘ഭൂമത്ഥരണാനി കരിസ്സന്തീ’’തി. ‘‘പുരാണഭൂമത്ഥരണാനി കിം കരിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘പാദപുഞ്ഛനാനി കരിസ്സന്തി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘പുരാണപാദപുഞ്ഛനാനി കിം കരിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം കോട്ടേത്വാ മത്തികായ മദ്ദിത്വാ ഭിത്തിം ലിമ്പിസ്സന്തീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഏത്തകാനി കത്വാപി അയ്യാനം ദിന്നാനി ന നസ്സന്തീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. രാജാ പസന്നോ അപരാനിപി പഞ്ച വത്ഥസതാനി ആഹരാപേത്വാ ഥേരസ്സ പാദമൂലേ ഠപാപേസി. ഥേരോ കിര പഞ്ചസതഗ്ഘനകാനേവ വത്ഥാനി പഞ്ചസതഭാഗേന ¶ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ദിന്നാനി പഞ്ചസതക്ഖത്തും ലഭി, സഹസ്സഗ്ഘനകാനി സഹസ്സഭാഗേന പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ദിന്നാനി ¶ സഹസ്സക്ഖത്തും ലഭി, സതസഹസ്സഗ്ഘനകാനി സതസഹസ്സഭാഗേന പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ദിന്നാനി സതസഹസ്സക്ഖത്തും ലഭി. ഏകം ദ്വേ തീണി ചത്താരി പഞ്ച ദസാതിആദിനാ നയേന ലദ്ധാനം പന ഗണനാ നാമ നത്ഥി. തഥാഗതേ കിര പരിനിബ്ബുതേ ഥേരോ സകലജമ്ബുദീപം വിചരിത്വാ സബ്ബവിഹാരേസു ഭിക്ഖൂനം അത്തനോ സന്തകാനേവ പത്തചീവരാനി അദാസി.

തദാ മാഗണ്ഡിയാപി ‘‘യമഹം കരോമി. തം തഥാ അഹുത്വാ അഞ്ഞഥാവ ഹോതി, ഇദാനി കിം നു ഖോ കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘അത്ഥേസോ ഉപായോ’’തി രഞ്ഞേ ഉയ്യാനകീളം ഗച്ഛന്തേ ചൂളപിതു സാസനം പഹിണി – ‘‘സാമാവതിയാ പാസാദം ഗന്ത്വാ, ദുസ്സകോട്ഠാഗാരാനി ച തേലകോട്ഠാഗാരാനി ച വിവരാപേത്വാ, ദുസ്സാനി തേലചാടീസു തേമേത്വാ തേമേത്വാ ഥമ്ഭേ വേഠേത്വാ താ സബ്ബാപി ഏകതോ കത്വാ ദ്വാരം പിദഹിത്വാ ബഹി യന്തകം ദത്വാ ദണ്ഡദീപികാഹി ഗേഹേ അഗ്ഗിം ദദമാനോ ഓതരിത്വാ ഗച്ഛതൂ’’തി. സോ പാസാദം അഭിരുയ്ഹ കോട്ഠാഗാരാനി ¶ വിവരിത്വാ വത്ഥാനി തേലചാടീസു തേമേത്വാ തേമേത്വാ ഥമ്ഭേ വേഠേതും ആരഭി. അഥ നം സാമാവതിപ്പമുഖാ ഇത്ഥിയോ ‘‘കിം ഏതം ചൂളപിതാ’’തി വദന്തിയോ ഉപസങ്കമിംസു. ‘‘അമ്മാ, രാജാ ദള്ഹികമ്മത്ഥായ ഇമേ ഥമ്ഭേ തേലപിലോതികാഹി വേഠാപേതി, രാജഗേഹേ നാമ സുയുത്തം ദുയുത്തം ദുജ്ജാനം, മാ മേ സന്തികേ ഹോഥ, അമ്മാ’’തി ഏവം വത്വാ താ ആഗതാ ഗബ്ഭേ പവേസേത്വാ ദ്വാരാനി പിദഹിത്വാ ബഹി യന്തകം ദത്വാ ആദിതോ പട്ഠായ അഗ്ഗിം ദേന്തോ ഓതരി. സാമാവതീ താസം ഓവാദം അദാസി – ‘‘അമ്ഹാകം അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ വിചരന്തീനം ഏവമേവ അഗ്ഗിനാ ഝായമാനാനം അത്തഭാവാനം പരിച്ഛേദോ ബുദ്ധഞാണേനപി ന സുകരോ, അപ്പമത്താ ഹോഥാ’’തി. താ ഗേഹേ ഝായന്തേ വേദനാപരിഗ്ഗഹകമ്മട്ഠാനം മനസികരോന്തിയോ കാചി ദുതിയഫലം, കാചി തതിയഫലം പാപുണിംസു. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്താ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു, ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു, ഏകമന്തം നിസിന്നാ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവന്തം ഏതദവോചും – ‘ഇധ, ഭന്തേ, രഞ്ഞോ ഉതേനസ്സ ഉയ്യാനഗതസ്സ അന്തേപുരം ദഡ്ഢം, പഞ്ച ച ഇത്ഥിസതാനി കാലകതാനി ¶ സാമാവതിപ്പമുഖാനി. താസം, ഭന്തേ, ഉപാസികാനം കാ ഗതി, കോ അഭിസമ്പരായോ’തി? സന്തേത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഉപാസികായോ സോതാപന്നാ ¶ , സന്തി സകദാഗാമിയോ, സന്തി അനാഗാമിയോ, സബ്ബാ താ, ഭിക്ഖവേ ¶ , ഉപാസികായോ അനിപ്ഫലാ കാലകതാ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഏതമത്ഥം വിദിത്വാ തായം വേലായം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –

‘‘മോഹസമ്ബന്ധനോ ലോകോ, ഭബ്ബരൂപോവ ദിസ്സതി;

ഉപധീബന്ധനോ ബാലോ, തമസാ പരിവാരിതോ;

സസ്സതോരിവ ഖായതി, പസ്സതോ നത്ഥി കിഞ്ചന’’ന്തി. (ഉദാ. ൭൦);

ഏവഞ്ച പന വത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സത്താ നാമ വട്ടേ വിചരന്താ നിച്ചകാലം അപ്പമത്താ ഹുത്വാ പുഞ്ഞകമ്മമേവ ന കരോന്തി, പമാദിനോ ഹുത്വാ പാപകമ്മമ്പി കരോന്തി. തസ്മാ വട്ടേ വിചരന്താ സുഖമ്പി ദുക്ഖമ്പി അനുഭവന്തീ’’തി ധമ്മം ദേസേസി.

രാജാ ‘‘സാമാവതിയാ ഗേഹം കിര ഝായതീ’’തി സുത്വാ വേഗേനാഗച്ഛന്തോപി അദഡ്ഢേ സമ്പാപുണിതും നാസക്ഖി. ആഗന്ത്വാ പന ഗേഹം നിബ്ബാപേന്തോ ഉപ്പന്നബലവദോമനസ്സോ അമച്ചഗണപരിവുതോ നിസീദിത്വാ സാമാവതിയാ ഗുണേ അനുസ്സരന്തോ, ‘‘കസ്സ നു ഖോ ഇദം കമ്മ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ – ‘‘മാഗണ്ഡിയായ കാരിതം ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ, ‘‘താസേത്വാ പുച്ഛിയമാനാ ന കഥേസ്സതി, സണികം ഉപായേന പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ അമച്ചേ ¶ ആഹ – ‘‘അമ്ഭോ, അഹം ഇതോ പുബ്ബേ ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ ആസങ്കിതപരിസങ്കിതോവ ഹോമി, സാമാവതീ മേ നിച്ചം ഓതാരമേവ ഗവേസതി, ഇദാനി പന മേ ചിത്തം നിബ്ബുതം ഭവിസ്സതി, സുഖേന ച വസിതും ലഭിസ്സാമീ’’തി, തേ ‘‘കേന നു ഖോ, ദേവ, ഇദം കത’’ന്തി ആഹംസു. ‘‘മയി സിനേഹേന കേനചി കതം ഭവിസ്സതീ’’തി. മാഗണ്ഡിയാപി സമീപേ ഠിതാ തം സുത്വാ, ‘‘നാഞ്ഞോ കോചി കാതും സക്ഖിസ്സതി, മയാ കതം, ദേവ, അഹം ചൂളപിതരം ആണാപേത്വാ കാരേസി’’ന്തി ആഹ. ‘‘തം ഠപേത്വാ അഞ്ഞോ മയി സിനേഹോ സത്തോ നാമ നത്ഥി, പസന്നോസ്മി, വരം തേ ദമ്മി, അത്തനോ ഞാതിഗണം പക്കോസാപേഹീ’’തി. സാ ഞാതകാനം സാസനം പഹിണി – ‘‘രാജാ മേ പസന്നോ വരം ദേതി, സീഘം ആഗച്ഛന്തൂ’’തി. രാജാ ആഗതാഗതാനം മഹന്തം സക്കാരം കാരേസി. തം ദിസ്വാ തസ്സാ അഞ്ഞാതകാപി ലഞ്ജം ദത്വാ ‘‘മയം മാഗണ്ഡിയായ ഞാതകാ’’തി ആഗച്ഛിംസു. രാജാ തേ സബ്ബേ ഗാഹാപേത്വാ രാജങ്ഗണേ നാഭിപ്പമാണേ ആവാടേ ഖണാപേത്വാ തേ തത്ഥ നിസീദാപേത്വാ പംസൂഹി പൂരേത്വാ ഉപരി പലാലേ വികിരാപേത്വാ അഗ്ഗിം ദാപേസി. ചമ്മസ്സ ദഡ്ഢകാലേ അയനങ്ഗലേന ¶ കസാപേത്വാ ഖണ്ഡാഖണ്ഡം ഹീരാഹീരം കാരേസി. മാഗണ്ഡിയായ ¶ സരീരതോപി തിഖിണേന ¶ സത്ഥേന ഘനഘനട്ഠാനേസു മംസം ഉപ്പാടേത്വാ തേലകപാലം ഉദ്ധനം ആരോപേത്വാ പൂവേ വിയ പചാപേത്വാ തമേവ ഖാദാപേസി.

ധമ്മസഭായമ്പി ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘അനനുച്ഛവികം വത, ആവുസോ, ഏവരൂപായ സദ്ധായ പസന്നായ ഉപാസികായ ഏവരൂപം മരണ’’ന്തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ, ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ സാമാവതിപ്പമുഖാനം ഇത്ഥീനം ഏതം അയുത്തം സമ്പത്തം. പുബ്ബേ കതകമ്മസ്സ പന യുത്തമേവ ഏതാഹി ലദ്ധ’’ന്തി വത്വാ, ‘‘കിം, ഭന്തേ, ഏതാഹി പുബ്ബേ കതം, തം ആചിക്ഖഥാ’’തി തേഹി യാചിതോ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ രാജഗേഹേ നിബദ്ധം അട്ഠ പച്ചേകബുദ്ധാ ഭുഞ്ജന്തി. പഞ്ചസതാ ഇത്ഥിയോ തേ ഉപട്ഠഹന്തി. തേസു സത്ത പച്ചേകബുദ്ധാ ഹിമവന്തം ഗച്ഛന്തി, ഏകോ നദീതീരേ ഏകം തിണഗഹനം അത്ഥി, തത്ഥ ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ നിസീദി. അഥേകദിവസം രാജാ പച്ചേകബുദ്ധേസു ഗതേസു താ ഇത്ഥിയോ ആദായ നദിയം ഉദകകീളം ¶ കീളിതും ഗതോ. തത്ഥ താ ഇത്ഥിയോ ദിവസഭാഗം ഉദകേ കീളിത്വാ ഉത്തരിത്വാ സീതപീളിതാ അഗ്ഗിം വിസിബ്ബേതുകാമാ ‘‘അമ്ഹാകം അഗ്ഗികരണട്ഠാനം ഓലോകേഥാ’’തി അപരാപരം വിചരന്തിയോ തം തിണഗഹനം ദിസ്വാ, ‘‘തിണരാസീ’’തി സഞ്ഞായ തം പരിവാരേത്വാ ഠിതാ അഗ്ഗിം അദംസു. തിണേസു ഝായിത്വാ പതന്തേസു പച്ചേകബുദ്ധം ദിസ്വാ, ‘‘നട്ഠാമ്ഹാ, അമ്ഹാകം രഞ്ഞോ പച്ചേകബുദ്ധോ ഝായതി, രാജാ ഞത്വാ അമ്ഹേ നാസേസ്സതി, സുദഡ്ഢം നം കരിസ്സാമാ’’തി സബ്ബാ താ ഇത്ഥിയോ ഇതോ ചിതോ ച ദാരൂനി ആഹരിത്വാ തസ്സ ഉപരി ദാരുരാസിം കരിംസു. മഹാദാരുരാസി അഹോസി. അഥ നം ആലിമ്പേത്വാ, ‘‘ഇദാനി ഝായിസ്സതീ’’തി പക്കമിംസു. താ പഠമം അസഞ്ചേതനികാ ഹുത്വാ കമ്മുനാ ന ബജ്ഝിംസു, ഇദാനി പച്ഛാ സഞ്ചേതനായ കമ്മുനാ ബജ്ഝിംസു. പച്ചേകബുദ്ധം പന അന്തോസമാപത്തിയം സകടസഹസ്സേഹി ദാരൂനി ആഹരിത്വാ ആലിമ്പേന്താപി ഉസ്മാകാരമത്തമ്പി ഗഹേതും ന സക്കോന്തി. തസ്മാ സോ സത്തമേ ദിവസേ ഉട്ഠായ യഥാസുഖം അഗമാസി. താ തസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ ബഹൂനി വസ്സസതസഹസ്സാനി നിരയേ പച്ചിത്വാ തസ്സേവ കമ്മസ്സ വിപാകാവസേസേന അത്തഭാവസതേ ഇമിനാവ നിയാമേന ഗേഹേ ഝായമാനേ ഝായിംസു. ഇദം ഏതാസം പുബ്ബകമ്മന്തി.

ഏവം ¶ വുത്തേ ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരം പടിപുച്ഛിംസു – ‘‘ഖുജ്ജുത്തരാ പന, ഭന്തേ, കേന കമ്മേന ഖുജ്ജാ ജാതാ, കേന കമ്മേന മഹാപഞ്ഞാ, കേന കമ്മേന സോതാപത്തിഫലം അധിഗതാ, കേന കമ്മേന പരേസം പേസനകാരിതാ ¶ ജാതാ’’തി? ഭിക്ഖവേ, തസ്സേവ രഞ്ഞോ ബാരാണസിയം രജ്ജം കരണകാലേ സ്വേവ ¶ പച്ചേകബുദ്ധോ ഥോകം ഖുജ്ജധാതുകോ അഹോസി. അഥേകാ ഉപട്ഠായികാ ഇത്ഥീ കമ്ബലം പാരുപിത്വാ സുവണ്ണസരണം ഗഹേത്വാ, ‘‘അമ്ഹാകം പച്ചേകബുദ്ധോ ഏവഞ്ച ഏവഞ്ച വിചരതീ’’തി ഖുജ്ജാ ഹുത്വാ തസ്സ വിചരണാകാരം ദസ്സേസി. തസ്സ നിസ്സന്ദേന ഖുജ്ജാ ജാതാ. തേ പന പച്ചേകബുദ്ധേ പഠമദിവസേ രാജഗേഹേ നിസീദാപേത്വാ പത്തേ ഗാഹാപേത്വാ പായാസസ്സ പൂരേത്വാ ദാപേസി. ഉണ്ഹപായാസസ്സ പൂരേ പത്തേ പച്ചേകബുദ്ധാ പരിവത്തേത്വാ പരിവത്തേത്വാ ഗണ്ഹന്തി. സാ ഇത്ഥീ തേ തഥാ കരോന്തേ ദിസ്വാ അത്തനോ സന്തകാനി അട്ഠ ദന്തവലയാനി ദത്വാ, ‘‘ഇധ ഠപേത്വാ ഗണ്ഹഥാ’’തി ആഹ. തേസു തഥാ കത്വാ തം ഓലോകേത്വാ ഠിതേസു തേസം അധിപ്പായം ഞത്വാ, ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ഏതേഹി അത്ഥോ. തുമ്ഹാകഞ്ഞേവ ഏതാനി പരിച്ചത്താനി, ഗഹേത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി ആഹ. തേ ഗഹേത്വാ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരം അഗമംസു. അജ്ജതനാപി താനി വലയാനി അരോഗാനേവ. സാ തസ്സ കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന ഇദാനി തിപിടകധരാ മഹാപഞ്ഞാ ജാതാ. പച്ചേകബുദ്ധാനം കതഉപട്ഠാനസ്സ നിസ്സന്ദേന പന സോതാപത്തിഫലം പത്താ. ഇദമസ്സാ ബുദ്ധന്തരേ പുബ്ബകമ്മം.

കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ പന ഏകാ ബാരാണസിസേട്ഠിനോ ധീതാ വഡ്ഢമാനകച്ഛായായ ആദാസം ഗഹേത്വാ അത്താനം അലങ്കരോന്തീ നിസീദി. അഥസ്സാ വിസ്സാസികാ ഏകാ ഖീണാസവാ ¶ ഭിക്ഖുനീ തം ദട്ഠും അഗമാസി. ഭിക്ഖുനിയോ ഹി ഖീണാസവാപി സായന്ഹസമയേ ഉപട്ഠാകകുലാനി ദട്ഠുകാമാ ഹോന്തി. തസ്മിം പന ഖണേ സേട്ഠിധീതായ സന്തികേ കാചി പേസനകാരികാ നത്ഥി, സാ ‘‘വന്ദാമി, അയ്യേ, ഏതം താവ മേ പസാധനപേളകം ഗഹേത്വാ ദേഥാ’’തി ആഹ. ഥേരീ ചിന്തേസി – ‘‘സചസ്സാ ഇമം ഗണ്ഹിത്വാ ന ദസ്സാമി, മയി ആഘാതം കത്വാ നിരയേ നിബ്ബത്തിസ്സതി. സചേ പന ദസ്സാമി, പരസ്സ പേസനകാരികാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തിസ്സതി. നിരയസന്താപതോ ഖോ പന പരസ്സ പേസനഭാവോവ സേയ്യോ’’തി. ‘‘സാ അനുദയം പടിച്ച തം ഗഹേത്വാ തസ്സാ അദാസി. തസ്സ കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന പരേസം പേസനകാരികാ ജാതാ’’തി.

അഥ ¶ പുനേകദിവസം ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘സാമാവതിപ്പമുഖാ പഞ്ചസതാ ഇത്ഥിയോ ഗേഹേ അഗ്ഗിനാ ഝായിംസു, മാഗണ്ഡിയായ ഞാതകാ ഉപരി പലാലഗ്ഗിം ദത്വാ അയനങ്ഗലേഹി ഭിന്നാ, മാഗണ്ഡിയാ പക്കുഥിതതേലേ പക്കാ, കേ നു ഖോ ഏത്ഥ ജീവന്തി നാമ, കേ മതാ നാമാ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ, ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, യേ കേചി പമത്താ, തേ വസ്സസതം ജീവന്താപി മതായേവ നാമ. യേ അപ്പമത്താ, തേ മതാപി ജീവന്തിയേവ. തസ്മാ മാഗണ്ഡിയാ ജീവന്തീപി മതായേവ നാമ, സാമാവതിപ്പമുഖാ പഞ്ചസതാ ഇത്ഥിയോ മതാപി ജീവന്തിയേവ നാമ. ന ഹി, ഭിക്ഖവേ, അപ്പമത്താ മരന്തി നാമാ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘അപ്പമാദോ ¶ ¶ അമതപദം, പമാദോ മച്ചുനോ പദം;

അപ്പമത്താ ന മീയന്തി, യേ പമത്താ യഥാ മതാ.

‘‘ഏവം വിസേസതോ ഞത്വാ, അപ്പമാദമ്ഹി പണ്ഡിതാ;

അപ്പമാദേ പമോദന്തി, അരിയാനം ഗോചരേ രതാ.

‘‘തേ ഝായിനോ സാതതികാ, നിച്ചം ദള്ഹപരക്കമാ;

ഫുസന്തി ധീരാ നിബ്ബാനം, യോഗക്ഖേമം അനുത്തര’’ന്തി.

തത്ഥ അപ്പമാദോതി പദം മഹന്തം അത്ഥം ദീപേതി, മഹന്തം അത്ഥം ഗഹേത്വാ തിട്ഠതി. സകലമ്പി ഹി തേപിടകം ബുദ്ധവചനം ആഹരിത്വാ കഥിയമാനം അപ്പമാദപദമേവ ഓതരതി. തേന വുത്തം –

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, യാനി കാനിചി ജങ്ഗലാനം പാണാനം പദജാതാനി, സബ്ബാനി താനി ഹത്ഥിപദേ സമോധാനം ഗച്ഛന്തി, ഹത്ഥിപദം തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതി യദിദം മഹന്തത്തേന. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേതേ അപ്പമാദമൂലകാ അപ്പമാദസമോസരണാ, അപ്പമാദോ തേസം ധമ്മാനം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൪൦).

സോ പനേസ അത്ഥതോ സതിയാ അവിപ്പവാസോ നാമ. നിച്ചം ഉപട്ഠിതായ സതിയാ ചേതം നാമം. അമതപദന്തി അമതം വുച്ചതി നിബ്ബാനം. തഞ്ഹി അജാതത്താ നു ജീയതി ന മീയതി, തസ്മാ അമതന്തി വുച്ചതി. പജ്ജന്തി ഇമിനാതി പദം, അമതം ¶ പാപുണന്തീതി അത്ഥോ. അമതസ്സ പദം അമതപദം, അമതസ്സ അധിഗമൂപായോതി വുത്തം ഹോതി, പമാദോതി പമജ്ജനഭാവോ, മുട്ഠസ്സതിസങ്ഖാതസ്സ സതിയാ വോസഗ്ഗസ്സേതം നാമം. മച്ചുനോതി ¶ മരണസ്സ. പദന്തി ഉപായോ മഗ്ഗോ. പമത്തോ ഹി ജാതിം നാതിവത്തതി, ജാതോ ജീയതി ചേവ മീയതി ചാതി പമാദോ മച്ചുനോ പദം നാമ ഹോതി, മരണം ഉപേതി. അപ്പമത്താ ന മീയന്തീതി സതിയാ സമന്നാഗതാ ഹി അപ്പമത്താ ന മരന്തി. അജരാ അമരാ ഹോന്തീതി ന സല്ലക്ഖേതബ്ബം. ന ഹി കോചി സത്തോ അജരോ അമരോ നാമ അത്ഥി, പമത്തസ്സ പന വട്ടം നാമ അപരിച്ഛിന്നം, അപ്പമത്തസ്സ പരിച്ഛിന്നം. തസ്മാ പമത്താ ജാതിആദീഹി അപരിമുത്തത്താ ജീവന്താപി മതായേവ നാമ. അപ്പമത്താ പന അപ്പമാദലക്ഖണം വഡ്ഢേത്വാ ഖിപ്പം മഗ്ഗഫലാനി സച്ഛികത്വാ ദുതിയതതിയഅത്തഭാവേസു ന നിബ്ബത്തന്തി. തസ്മാ തേ ജീവന്താപി മതാപി ന മീയന്തിയേവ നാമ. യേ പമത്താ യഥാ മതാതി യേ പന സത്താ പമത്താ, തേ പമാദമരണേന മതത്താ, യഥാ ഹി ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദേന മതാ ദാരുക്ഖന്ധസദിസാ അപഗതവിഞ്ഞാണാ ¶ , തഥേവ ഹോന്തി. തേസമ്പി ഹി മതാനം വിയ ഗഹട്ഠാനം താവ ‘‘ദാനം ദസ്സാമ, സീലം രക്ഖിസ്സാമ, ഉപോസഥകമ്മം കരിസ്സാമാ’’തി ഏകചിത്തമ്പി ന ഉപ്പജ്ജതി, പബ്ബജിതാനമ്പി ‘‘ആചരിയുപജ്ഝായവത്താദീനി പൂരേസ്സാമ, ധുതങ്ഗാനി സമാദിയിസ്സാമ, ഭാവനം വഡ്ഢേസ്സാമാ’’തി ന ഉപ്പജ്ജതീതി മതേന തേ കിം നാനാകരണാവ ഹോന്തി. തേന വുത്തം – ‘‘യേ പമത്താ യഥാ മതാ’’തി.

ഏവം വിസേസതോ ഞത്വാതി പമത്തസ്സ വട്ടതോ നിസ്സരണം നത്ഥി, അപ്പമത്തസ്സ അത്ഥീതി ഏവം ¶ വിസേസതോവ ജാനിത്വാ. കേ പനേതം വിസേസം ജാനന്തീതി? അപ്പമാദമ്ഹി പണ്ഡിതാതി യേ പണ്ഡിതാ മേധാവിനോ സപ്പഞ്ഞാ അത്തനോ അപ്പമാദേ ഠത്വാ അപ്പമാദം വഡ്ഢേന്തി, തേ ഏവം വിസേസകാരണം ജാനന്തി. അപ്പമാദേ പമോദന്തീതി തേ ഏവം ഞത്വാ തസ്മിം അത്തനോ അപ്പമാദേ പമോദന്തി, പഹംസിതമുഖാ തുട്ഠപഹട്ഠാ ഹോന്തി. അരിയാനം ഗോചരേ രതാതി തേ ഏവം അപ്പമാദേ പമോദന്താ തം അപ്പമാദം വഡ്ഢേത്വാ അരിയാനം ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധബുദ്ധസാവകാനം ഗോചരസങ്ഖാതേ ചതുസതിപട്ഠാനാദിഭേദേ സത്തതിംസ ബോധിപക്ഖിയധമ്മേ നവവിധലോകുത്തരധമ്മേ ച രതാ നിരതാ, അഭിരതാ ഹോന്തീതി അത്ഥോ.

തേ ¶ ഝായിനോതി തേ അപ്പമത്താ പണ്ഡിതാ അട്ഠസമാപത്തിസങ്ഖാതേന ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനേന വിപസ്സനാമഗ്ഗഫലസങ്ഖാതേന ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനേന ചാതി ദുവിധേനപി ഝാനേന ഝായിനോ. സാതതികാതി അഭിനിക്ഖമനകാലതോ പട്ഠായ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗാ സതതം പവത്തകായികചേതസികവീരിയാ. നിച്ചം ദള്ഹപരക്കമാതി യം തം പുരിസഥാമേന പുരിസവീരിയേന പുരിസപരക്കമേന പത്തബ്ബം, ന തം അപാപുണിത്വാ വീരിയസ്സ സണ്ഠാനം ഭവിസ്സതീതി ഏവരൂപേന വീരിയേന അന്തരാ അനോസക്കിത്വാ നിച്ചപ്പവത്തേന ദള്ഹപരക്കമേന സമന്നാഗതാ. ഫുസന്തീതി ഏത്ഥ ദ്വേ ഫുസനാ ഞാണഫുസനാ ച, വിപാകഫുസനാ ച. തത്ഥ ചത്താരോ മഗ്ഗാ ഞാണഫുസനാ നാമ, ചത്താരി ഫലാനി വിപാകഫുസനാ നാമ. തേസു ഇധ വിപാകഫുസനാ അധിപ്പേതാ. അരിയഫലേന നിബ്ബാനം സച്ഛികരോന്തോ ¶ ധീരാ പണ്ഡിതാ തായ വിപാകഫുസനായ ഫുസന്തി, നിബ്ബാനം സച്ഛികരോന്തി. യോഗക്ഖേമം അനുത്തരന്തി യേ ചത്താരോ യോഗാ മഹാജനം വട്ടേ ഓസീദാപേന്തി, തേഹി ഖേമം നിബ്ഭയം സബ്ബേഹി ലോകിയലോകുത്തരധമ്മേഹി സേട്ഠത്താ അനുത്തരന്തി.

ദേസനാപരിയോസാനേ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും. ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ജാതാതി.

ഉട്ഠാനവതോതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ കുമ്ഭഘോസകം ആരബ്ഭ കഥേസി. രാജഗഹനഗരസ്മിഞ്ഹി രാജഗഹസേട്ഠിനോ ഗേഹേ അഹിവാതരോഗോ ഉപ്പജ്ജി, തസ്മിം ഉപ്പന്നേ മക്ഖികാ ആദിം കത്വാ യാവ ഗാവാ പഠമം തിരച്ഛാനഗതാ മരന്തി, തതോ ദാസകമ്മകരോ, സബ്ബപച്ഛാ ഗേഹസാമികാ, തസ്മാ സോ രോഗോ സബ്ബപച്ഛാ സേട്ഠിഞ്ച ജായഞ്ച ഗണ്ഹി. തേ രോഗേന ഫുട്ഠാ പുത്തം സന്തികേ ഠിതം ഓലോകേത്വാ അസ്സുപുണ്ണേഹി നേത്തേഹി തം ആഹംസു – ‘‘താത, ഇമസ്മിം കിര രോഗേ ഉപ്പന്നേ ഭിത്തിം ഭിന്ദിത്വാ പലായന്താവ ജീവിതം ലഭന്തി, ത്വം അമ്ഹേ അനോലോകേത്വാ പലായിത്വാ ജീവന്തോ പുനാഗന്ത്വാ അമ്ഹാകം അസുകട്ഠാനേ നാമ ചത്താലീസ ധനകോടിയോ ¶ നിദഹിത്വാ ഠപിതാ, താ ഉദ്ധരിത്വാ ജീവികം കപ്പേയ്യാസീ’’തി. സോ ¶ തേസം വചനം സുത്വാ രുദമാനോ മാതാപിതരോ വന്ദിത്വാ മരണഭയഭീതോ ഭിത്തിം ഭിന്ദിത്വാ പലായിത്വാ പബ്ബതഗഹനം ഗന്ത്വാ ദ്വാദസ വസ്സാനി തത്ഥ വസിത്വാ മാതാപിതുവസനട്ഠാനം പച്ചാഗഞ്ഛി.

അഥ നം ദഹരകാലേ ഗന്ത്വാ പരൂള്ഹകേസമസ്സുകാലേ ആഗതത്താ ന കോചി സഞ്ജാനി. സോ മാതാപിതൂഹി ദിന്നസഞ്ഞാവസേന ധനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ധനസ്സ അരോഗഭാവം ഞത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘മം ന കോചി സഞ്ജാനാതി, സചാഹം ധനം ഉദ്ധരിത്വാ വലഞ്ജിസ്സാമി, ‘ഏകേന ദുഗ്ഗതേന നിധി ഉദ്ധടോ’തി മം ഗഹേത്വാ വിഹേഠേയ്യും, യംനൂനാഹം ഭതിം കത്വാ ജീവേയ്യ’’ന്തി. അഥേകം പിലോതികം നിവാസേത്വാ, ‘‘അത്ഥി കോചി ഭതകേന അത്ഥികോ’’തി പുച്ഛന്തോ ഭതകവീഥിം പാപുണി. അഥ നം ഭതകാ ദിസ്വാ, ‘‘സചേ അമ്ഹാകം ഏകം കമ്മം കരിസ്സസി, ഭത്തവേതനം തേ ദസ്സാമാ’’തി ആഹംസു. ‘‘കിം കമ്മം നാമാ’’തി? ‘‘പബോധനചോദനകമ്മം. സചേ ഉസ്സഹസി, പാതോവ ഉട്ഠായ ‘താതാ, ഉട്ഠഹഥ, സകടാനി സന്നയ്ഹഥ, ഗോണേ യോജേഥ, ഹത്ഥിഅസ്സാനം തിണത്ഥായ ഗമനവേലാ; അമ്മാ, തുമ്ഹേപി ഉട്ഠഹഥ, യാഗും പചഥ, ഭത്തം പചഥാ’തി വിചരിത്വാ ആരോചേഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി. അഥസ്സ വസനത്ഥായ ഏകം ഘരം അദംസു. സോ ദേവസികം തം കമ്മം അകാസി.

അഥസ്സ ഏകദിവസം രാജാ ബിമ്ബിസാരോ സദ്ദമസ്സോസി. സോ പന സബ്ബരവഞ്ഞൂ അഹോസി. തസ്മാ ‘‘മഹാധനസ്സ പുരിസസ്സേസ സദ്ദോ’’തി ആഹ. അഥസ്സ സന്തികേ ഠിതാ ഏകാ പരിചാരികാ ‘‘രാജാ യം വാ ¶ തം വാ ന കഥേസ്സതി, ഇദം മയാ ഞാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ – ‘‘ഗച്ഛ, താത, ഏതം ജാനാഹീ’’തി ഏകം പുരിസം പഹിണി. സോ വേഗേന ഗന്ത്വാ തം ദിസ്വാ ആഗന്ത്വാ, ‘‘ഏകോ ഭതകാനം ഭതികാരകോ കപണമനുസ്സോ ഏസോ’’തി ആരോചേസി. രാജാ തസ്സ വചനം സുത്വാ തുണ്ഹീ ഹുത്വാ ദുതിയദിവസേപി തതിയദിവസേപി തം തസ്സ സദ്ദം സുത്വാ തഥേവ ആഹ. സാപി പരിചാരികാ ¶ തഥേവ ചിന്തേത്വാ പുനപ്പുനം പേസേത്വാ, ‘‘കപണമനുസ്സോ ഏസോ’’തി വുത്തേ ചിന്തേസി – ‘‘രാജാ ‘കപണമനുസ്സോ ഏസോ’തി വചനം സുത്വാപി ന സദ്ദഹതി, പുനപ്പുനം ‘മഹാധനസ്സ പുരിസസ്സേസ സദ്ദോ’തി വദതി, ഭവിതബ്ബമേത്ഥ കാരണേന, യഥാസഭാവതോ ഏതം ഞാതും വട്ടതീ’’തി. സാ രാജാനം ആഹ, ‘‘ദേവ ¶ , അഹം സഹസ്സം ലഭമാനാ ധീതരം ആദായ ഗന്ത്വാ ഏതം ധനം രാജകുലം പവേസേസ്സാമീ’’തി. രാജാ തസ്സാ സഹസ്സം ദാപേസി.

സാ തം ഗഹേത്വാ ധീതരം ഏകം മലിനധാതുകം വത്ഥം നിവാസാപേത്വാ തായ സദ്ധിം രാജഗേഹതോ നിക്ഖമിത്വാ മഗ്ഗപടിപന്നാ വിയ ഭതകവീഥിം ഗന്ത്വാ ഏകം ഘരം പവിസിത്വാ, ‘‘അമ്മ, മയം മഗ്ഗപടിപന്നാ, ഏകാഹദ്വീഹം ഇധ വിസ്സമിത്വാ ഗമിസ്സാമാ’’തി ആഹ. ‘‘അമ്മ, ബഹൂനി ഘരമാനുസകാനി, ന സക്കാ ഇധ വസിതും, ഏതം കുമ്ഭഘോസകസ്സ ഗേഹം തുച്ഛം, തത്ഥ ഗച്ഛഥാ’’തി. സാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ, ‘‘സാമി, മയം മഗ്ഗപടിപന്നകാ, ഏകാഹദ്വീഹം ഇധ വസിസ്സാമാ’’തി വത്വാ തേന പുനപ്പുനം പടിക്ഖിത്താപി, ‘‘സാമി, അജ്ജേകദിവസമത്തം വസിത്വാ പാതോവ ഗമിസ്സാമാ’’തി നിക്ഖമിതും ന ഇച്ഛി. സാ തത്ഥേവ വസിത്വാ പുനദിവസേ തസ്സ അരഞ്ഞഗമനവേലായ, ‘‘സാമി, തവ നിവാപം ദത്വാ യാഹി ¶ , ആഹാരം തേ പചിസ്സാമീ’’തി വത്വാ, ‘‘അലം, അമ്മ, അഹമേവ പചിത്വാ ഭുഞ്ജിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ പുനപ്പുനം നിബന്ധിത്വാ തേന ദിന്നേ ഗഹിതമത്തകേയേവ കത്വാ അന്തരാപണതോ ഭാജനാനി ചേവ പരിസുദ്ധതണ്ഡുലാദീനി ച ആഹരാപേത്വാ രാജകുലേ പചനനിയാമേന സുപരിസുദ്ധം ഓദനം, സാധുരസാനി ച ദ്വേ തീണി സൂപബ്യഞ്ജനാനി പചിത്വാ തസ്സ അരഞ്ഞതോ ആഗതസ്സ അദാസി. അഥ നം ഭുഞ്ജിത്വാ മുദുചിത്തതം ആപന്നം ഞത്വാ, ‘‘സാമി, കിലന്തമ്ഹ, ഏകാഹദ്വീഹം ഇധേവ ഹോമാ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി.

അഥസ്സ സായമ്പി പുനദിവസേപി മധുരഭത്തം പചിത്വാ അദാസി. അഥ മുദുചിത്തതം തസ്സ ഞത്വാ ‘‘സാമി, കതിപാഹം ഇധേവ വസിസ്സാമാ’’തി. തത്ഥ വസമാനാ തിഖിണേന സത്ഥേന തസ്സ മഞ്ചവാണം ഹേട്ഠാഅടനിയം തഹം തഹം ഛിന്ദി. മഞ്ചോ തസ്മിം ആഗന്ത്വാ നിസിന്നമത്തേയേവ ഹേട്ഠാ ഓലമ്ബി. സോ ‘‘കസ്മാ അയം മഞ്ചോ ഏവം ഛിജ്ജിത്വാ ഗതോ’’തി ആഹ. ‘‘സാമി, ദഹരദാരകേ വാരേതും ന സക്കോമി, ഏത്ഥേവ സന്നിപതന്തീ’’തി. ‘‘അമ്മ, ഇദം മേ ദുക്ഖം തുമ്ഹേ നിസ്സായ ജാതം. അഹഞ്ഹി പുബ്ബേ കത്ഥചി ഗച്ഛന്തോ ദ്വാരം പിദഹിത്വാ ഗച്ഛാമീ’’തി. ‘‘കിം കരോമി, താത, വാരേതും ന സക്കോമീ’’തി. സാ ഇമിനാവ നിയാമേന ദ്വേ തയോ ദിവസേ ഛിന്ദിത്വാ തേന ഉജ്ഝായിത്വാ ഖീയിത്വാ വുച്ചമാനാപി തഥേവ വത്വാ പുന ഏകം ദ്വേ രജ്ജുകേ ഠപേത്വാ സേസേ ഛിന്ദി. തം ദിവസം ¶ തസ്മിം നിസിന്നമത്തേയേവ സബ്ബം വാണം ഭൂമിയം പതി, സീസം ജണ്ണുകേഹി സദ്ധിം ഏകതോ അഹോസി, സോ ഉട്ഠായ, ‘‘കിം കരോമി, ഇദാനി കുഹിം ഗമിസ്സാമി ¶ , നിപജ്ജനമഞ്ചസ്സപി തുമ്ഹേഹി അസാമികോ ¶ വിയ കതോമ്ഹീ’’തി ആഹ. ‘‘താത, കിം കരോമി, പടിവിസ്സകദാരകേ വാരേതും ന സക്കോമി, ഹോതു, മാ ചിന്തയി, ഇമായ നാമ വേലായ കുഹിം ഗമിസ്സസീ’’തി ധീതരം ആമന്തേത്വാ, ‘‘അമ്മ, തവ ഭാതികസ്സ നിപജ്ജനോകാസം കരോഹീ’’തി ആഹ. സാ ഏകപസ്സേ സയിത്വാ ‘‘ഇധാഗച്ഛ, സാമീ’’തി ആഹ. ഇതരോപി നം ‘‘ഗച്ഛ, താത, ഭഗിനിയാ സദ്ധിം നിപജ്ജാ’’തി വദേസി. സോ തായ സദ്ധിം ഏകമഞ്ചേ നിപജ്ജിത്വാ തം ദിവസഞ്ഞേവ സന്ഥവം അകാസി, കുമാരികാ പരോദി. അഥ നം മാതാ പുച്ഛി – ‘‘കിം, അമ്മ, രോദസീ’’തി? ‘‘അമ്മ, ഇദം നാമ ജാത’’ന്തി. ‘‘ഹോതു, അമ്മ, കിം സക്കാ കാതും, തയാപി ഏകം ഭത്താരം ഇമിനാപേകം പാദപരിചാരികം ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി തം ജാമാതരം അകാസി. തേ സമഗ്ഗവാസം വസിംസു.

സാ കതിപാഹച്ചയേന രഞ്ഞോ സാസനം പേസേസി – ‘‘ഭതകവീഥിയം ഛണം കരോന്തു. യസ്സ പന ഘരേ ഛണോ ന കരീയതി, തസ്സ ഏത്തകോ നാമ ദണ്ഡോതി ഘോസനം കാരേതൂ’’തി. രാജാ തഥാ കാരേസി. അഥ നം സസ്സു ആഹ – ‘‘താത, ഭതകവീഥിയം രാജാണായ ഛണോ കത്തബ്ബോ ജാതോ, കിം കരോമാ’’തി? ‘‘അമ്മ, അഹം ഭതിം കരോന്തോപി ജീവിതും ന സക്കോമി, കിം കരിസ്സാമീ’’തി? ‘‘താത, ഘരാവാസം വസന്താ നാമ ഇണമ്പി ഗണ്ഹന്തി, രഞ്ഞോ ¶ ആണാ അകാതും ന ലബ്ഭാ. ഇണതോ നാമ യേന കേനചി ഉപായേന മുച്ചിതും സക്കാ, ഗച്ഛ, കുതോചി ഏകം വാ ദ്വേ വാ കഹാപണേ ആഹരാ’’തി ആഹ. സോ ഉജ്ഝായന്തോ ഖീയന്തോ ഗന്ത്വാ ചത്താലീസകോടിധനട്ഠാനതോ ഏകമേവ കഹാപണം ആഹരി. സാ തം കഹാപണം രഞ്ഞോ പേസേത്വാ അത്തനോ കഹാപണേന ഛണം കത്വാ പുന കതിപാഹച്ചയേന തഥേവ സാസനം പഹിണി. പുന രാജാ തഥേവ ‘‘ഛണം കരോന്തു, അകരോന്താനം ഏത്തകോ ദണ്ഡോ’’തി ആണാപേസി. പുനപി സോ തായ തഥേവ വത്വാ നിപ്പീളിയമാനോ ഗന്ത്വാ തയോ കഹാപണേ ആഹരി. സാ തേപി കഹാപണേ രഞ്ഞോ പേസേത്വാ പുന കതിപാഹച്ചയേന തഥേവ സാസനം പഹിണി – ‘‘ഇദാനി പുരിസേ പേസേത്വാ ഇമം പക്കോസാപേതൂ’’തി. രാജാ പേസേസി. പുരിസാ ഗന്ത്വാ, ‘‘കുമ്ഭഘോസകോ നാമ കതരോ’’തി പുച്ഛിത്വാ പരിയേസന്താ തം ദിസ്വാ ‘‘ഏഹി, ഭോ രാജാ, തം പക്കോസതീ’’തി ആഹംസു. സോ ഭീതോ ‘‘ന മം രാജാ ജാനാതീ’’തിആദീനി വത്വാ ഗന്തും ന ഇച്ഛി. അഥ നം ബലക്കാരേന ഹത്ഥാദീസു ഗഹേത്വാ ¶ ആകഡ്ഢിംസു. സാ ഇത്ഥീ തേ ദിസ്വാ, ‘‘അരേ, ദുബ്ബിനീതാ, തുമ്ഹേ മമ ജാമാതരം ഹത്ഥാദീസു ഗഹേതും അനനുച്ഛവികാ’’തി തജ്ജേത്വാ, ‘‘ഏഹി, താത, മാ ഭായി, രാജാനം ദിസ്വാ തവ ഹത്ഥാദിഗാഹകാനം ഹത്ഥേയേവ ഛിന്ദാപേസ്സാമീ’’തി ധീതരം ആദായ പുരതോ ഹുത്വാ രാജഗേഹം പത്വാ വേസം പരിവത്തേത്വാ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഇതരമ്പി പരികഡ്ഢിത്വാ ആനയിംസുയേവ.

അഥ നം വന്ദിത്വാ ഠിതം രാജാ ആഹ – ‘‘ത്വം കുമ്ഭഘോസകോ നാമാ’’തി? ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി ¶ . ‘‘കിം കാരണാ മഹാധനം വഞ്ചേത്വാ ഖാദസീ’’തി ¶ ? ‘‘കുതോ മേ, ദേവ, ധനം ഭതിം കത്വാ ജീവന്തസ്സാ’’തി? ‘‘മാ ഏവം കരി, കിം അമ്ഹേ വഞ്ചേസീ’’തി? ‘‘ന വഞ്ചേമി, ദേവ, നത്ഥി മേ ധന’’ന്തി. അഥസ്സ രാജാ തേ കഹാപണേ ദസ്സേത്വാ, ‘‘ഇമേ കസ്സ കഹാപണാ’’തി ആഹ. സോ സഞ്ജാനിത്വാ, ‘‘അഹോ ബാലോമ്ഹി, കഥം നു ഖോ ഇമേ രഞ്ഞോ ഹത്ഥം പത്താ’’തി ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ താ ദ്വേപി പടിമണ്ഡിതപസാധനാ ഗബ്ഭദ്വാരമൂലേ ഠിതാ ദിസ്വാ, ‘‘ഭാരിയം വതിദം കമ്മം, ഇമാഹി രഞ്ഞാ പയോജിതാഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ചിന്തേസി. അഥ നം രാജാ ‘‘വദേഹി, ഭോ, കസ്മാ ഏവം കരോസീ’’തി ആഹ. ‘‘നിസ്സയോ മേ നത്ഥി, ദേവാ’’തി. ‘‘മാദിസോ നിസ്സയോ ഭവിതും ന വട്ടതീ’’തി. ‘‘കല്യാണം, ദേവ, സചേ മേ ദേവോ അവസ്സയോ ഹോതീ’’തി. ‘‘ഹോമി, ഭോ, കിത്തകം തേ ധന’’ന്തി? ‘‘ചത്താലീസകോടിയോ, ദേവാ’’തി. ‘‘കിം ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി? ‘‘സകടാനി ദേവാ’’തി? രാജാ അനേകസതാനി സകടാനി യോജാപേത്വാ പഹിണിത്വാ തം ധനം ആഹരാപേത്വാ രാജങ്ഗണേ രാസിം കാരാപേത്വാ രാജഗഹവാസിനോ സന്നിപാതാപേത്വാ, ‘‘അത്ഥി കസ്സചി ഇമസ്മിം നഗരേ ‘‘ഏത്തകം ധന’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘നത്ഥി, ദേവാ’’തി. ‘‘കിം പനസ്സ കാതും വട്ടതീ’’തി? ‘‘സക്കാരം, ദേവാ’’തി വുത്തേ മഹന്തേന സക്കാരേന തം സേട്ഠിട്ഠാനേ ഠപേത്വാ ധീതരം തസ്സേവ ദത്വാ തേന സദ്ധിം സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, പസ്സഥിമം പുരിസം, ഏവരൂപോ ധിതിമാ നാമ നത്ഥി, ചത്താലീസകോടിവിഭവോ ഹോന്തോപി ഉപ്പിലാവിതാകാരം വാ അസ്മിമാനമത്തം വാ ന കരോതി, കപണോ വിയ പിലോതികം ¶ നിവാസേത്വാ ഭതകവീഥിയം ഭതിം കത്വാ ജീവന്തോ മയാ ഇമിനാ നാമ ഉപായേന ഞാതോ. ജാനിത്വാ ച പന പക്കോസാപേത്വാ സധനഭാവം സമ്പടിച്ഛാപേത്വാ തം ധനം ആഹരാപേത്വാ ¶ സേട്ഠിട്ഠാനേ ഠപിതോ, ധീതാ ചസ്സ മയാ ദിന്നാ. ഭന്തേ, മയാ ച ഏവരൂപോ ധിതിമാ ന ദിട്ഠപുബ്ബോ’’തി ആഹ.

തം സുത്വാ സത്ഥാ ‘‘ഏവം ജീവന്തസ്സ ജീവികം ധമ്മികജീവികം നാമ, മഹാരാജ, ചോരികാദികമ്മം പന ഇധലോകേ ചേവ പീളേതി ഹിംസേതി, പരലോകേ ച, തതോനിദാനം സുഖം നാമ നത്ഥി. പുരിസസ്സ ഹി ധനപാരിജുഞ്ഞകാലേ കസിം വാ ഭതിം വാ കത്വാ ജീവികമേവ ധമ്മികജീവികം നാമ. ഏവരൂപസ്സ ഹി വീരിയസമ്പന്നസ്സ സതിസമ്പന്നസ്സ കായവാചാഹി പരിസുദ്ധകമ്മസ്സ പഞ്ഞായ നിസമ്മകാരിനോ കായാദീഹി സഞ്ഞതസ്സ ധമ്മജീവികം ജീവന്തസ്സ സതിഅവിപ്പവാസേ ഠിതസ്സ ഇസ്സരിയം വഡ്ഢതിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

അപ്പമത്തസ്സ യസോഭിവഡ്ഢതീ’’തി.

തത്ഥ ഉട്ഠാനവതോതി ഉട്ഠാനവീരിയവന്തസ്സ. സതിമതോതി സതിസമ്പന്നസ്സ. സുചികമ്മസ്സാതി നിദ്ദോസേഹി നിരപരാധേഹി കായകമ്മാദീഹി സമന്നാഗതസ്സ. നിസമ്മകാരിനോതി ഏവഞ്ചേ ഭവിസ്സതി, ഏവം കരിസ്സാമീതി വാ, ഇമസ്മിം കമ്മേ ഏവം കതേ ഇദം നാമ ഭവിസ്സതീതി വാ ഏവം നിദാനം സല്ലക്ഖേത്വാ രോഗതികിച്ഛനം ¶ വിയ സബ്ബകമ്മാനി നിസാമേത്വാ ഉപധാരേത്വാ കരോന്തസ്സ. സഞ്ഞതസ്സാതി കായാദീഹി സഞ്ഞതസ്സ നിച്ഛിദ്ദസ്സ. ധമ്മജീവിനോതി അഗാരികസ്സ തുലാകൂടാദീനി വജ്ജേത്വാ കസിഗോരക്ഖാദീഹി, അനഗാരികസ്സ വേജ്ജകമ്മദൂതകമ്മാദീനി വജ്ജേത്വാ ധമ്മേന സമേന ഭിക്ഖാചരിയായ ജീവികം കപ്പേന്തസ്സ. അപ്പമത്തസ്സാതി അവിപ്പവുത്ഥസതിനോ. യസോഭിവഡ്ഢതീതി ഇസ്സരിയഭോഗസമ്പന്നസങ്ഖാതോ ചേവ കിത്തിവണ്ണഭണനസങ്ഖാതോ ച യസോ അഭിവഡ്ഢതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ കുമ്ഭഘോസകോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു. ഏവം മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ ജാതാതി.

കുമ്ഭഘോസകസേട്ഠിവത്ഥു ദുതിയം.

ഉട്ഠാനേനപ്പമാദേനാതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ചൂളപന്ഥകത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

രാജഗഹേ കിര ധനസേട്ഠികുലസ്സ ധീതാ വയപ്പത്തകാലേ മാതാപിതൂഹി സത്തഭൂമികസ്സ പാസാദസ്സ ഉപരിമതലേ അതിവിയ രക്ഖിയമാനാ യോബ്ബനമദമത്തതായ പുരിസലോലാ ഹുത്വാ അത്തനോ ¶ ദാസേനേവ സദ്ധിം സന്ഥവം കത്വാ, ‘‘അഞ്ഞേപി മേ ഇദം കമ്മം ജാനേയ്യു’’ന്തി ഭീതാ ഏവമാഹ – ‘‘അമ്ഹേഹി ഇമസ്മിം ഠാനേ ന സക്കാ വസിതും. സചേ മേ മാതാപിതരോ ഇമം ദോസം ജാനിസ്സന്തി, ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം മം കരിസ്സന്തി. വിദേസം ഗന്ത്വാ വസിസ്സാമാ’’തി. തേ ഹത്ഥസാരം ഗഹേത്വാ അഗ്ഗദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ, ‘‘യത്ഥ വാ തത്ഥ വാ അഞ്ഞേഹി അജാനനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ വസിസ്സാമാ’’തി ഉഭോപി അഗമംസു. തേസം ഏകസ്മിം ഠാനേ വസന്താനം സംവാസമന്വായ തസ്സാ കുച്ഛിസ്മിം ഗബ്ഭോ പതിട്ഠാസി. സാ ഗബ്ഭപരിപാകം ആഗമ്മ തേന സദ്ധിം മന്തേസി, ‘‘ഗബ്ഭോ മേ പരിപാകം ഗതോ, ഞാതിബന്ധുവിരഹിതേ ¶ ഠാനേ ഗബ്ഭവുട്ഠാനം നാമ ഉഭിന്നമ്പി അമ്ഹാകം ദുക്ഖാവഹം, കുലഗേഹമേവ ഗച്ഛാമാ’’തി. സോ ‘‘സചാഹം തത്ഥ ഗമിസ്സാമി, ജീവിതം മേ നത്ഥീ’’തി ഭയേന ‘‘അജ്ജ ഗച്ഛാമ, സ്വേ ഗച്ഛാമാ’’തി ദിവസേ അതിക്കാമേസി. സാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ബാലോ അത്തനോ ദോസമഹന്തതായ ഗന്തും ന ഉസ്സഹതി, മാതാപിതരോ നാമ ഏകന്തഹിതാവ, അയം ഗച്ഛതു വാ, മാ വാ, അഹം ഗമിസ്സാമീ’’തി. സാ തസ്മിം ഗേഹാ നിക്ഖന്തേ ഗേഹപരിക്ഖാരം പടിസാമേത്വാ അത്തനോ കുലഘരം ഗതഭാവം അനന്തരഗേഹവാസീനം ആരോചേത്വാ മഗ്ഗം പടിപജ്ജി.

സോപി ഘരം ആഗന്ത്വാ തം അദിസ്വാ പടിവിസ്സകേ പുച്ഛിത്വാ, ‘‘സാ കുലഘരം ഗതാ’’തി സുത്വാ വേഗേന അനുബന്ധിത്വാ അന്തരാമഗ്ഗേ സമ്പാപുണി. തസ്സാപി തത്ഥേവ ഗബ്ഭവുട്ഠാനം അഹോസി. സോ ‘‘കിം ഇദം, ഭദ്ദേ’’തി ¶ പുച്ഛി. ‘‘സാമി, മേ ഏകോ പുത്തോ ജാതോ’’തി. ‘‘ഇദാനി കിം കരിസ്സാമാ’’തി? ‘‘യസ്സത്ഥായ മയം കുലഘരം ഗച്ഛേയ്യാമ, തം കമ്മം അന്തരാമഗ്ഗേവ നിപ്ഫന്നം, തത്ഥ ഗന്ത്വാ കിം കരിസ്സാമ, നിവത്തിസ്സാമാ’’തി ദ്വേപി ഏകചിത്താ ഹുത്വാ നിവത്തിംസു. തസ്സ ച ദാരകസ്സ പന്ഥേ ജാതത്താ പന്ഥകോതി നാമം കരിംസു. തസ്സാ നചിരസ്സേവ അപരോപി ഗബ്ഭോ പതിട്ഠഹി. സബ്ബം ¶ പുരിമനയേനേവ വിത്ഥാരേതബ്ബം. തസ്സപി ദാരകസ്സ പന്ഥേ ജാതത്താ പഠമജാതസ്സ മഹാപന്ഥകോതി നാമം കത്വാ ഇതരസ്സ ചൂളപന്ഥകോതി നാമം കരിംസു. തേ ദ്വേപി ദാരകേ ഗഹേത്വാ അത്തനോ വസനട്ഠാനമേവ ഗതാ. തേസം തത്ഥ വസന്താനം മഹാപന്ഥകദാരകോ അഞ്ഞേ ദാരകേ ‘‘ചൂളപിതാ മഹാപിതാതി, അയ്യകോ അയ്യികാ’’തി ച വദന്തേ സുത്വാ മാതരം പുച്ഛി – ‘‘അമ്മ, അഞ്ഞേ ദാരകാ ‘അയ്യകോ അയ്യികാ’തിപി, ‘മഹാപിതാ ചൂളപിതാ’തിപി വദന്തി, കച്ചി അമ്ഹാകഞ്ഞേവ ഞാതകാ നത്ഥീ’’തി? ‘‘ആമ, താത, അമ്ഹാകം ഏത്ഥ ഞാതകാ നത്ഥി. രാജഗഹനഗരേ പന വോ ധനസേട്ഠി നാമ അയ്യകോ, തത്ഥ അമ്ഹാകം ബഹൂ ഞാതകാ’’തി. ‘‘കസ്മാ തത്ഥ ന ഗച്ഛഥ, അമ്മാ’’തി? സാ അത്തനോ അഗമനകാരണം പുത്തസ്സ അകഥേത്വാ പുത്തേസു പുനപ്പുനം കഥേന്തേസു സാമികം ആഹ – ‘‘ഇമേ ദാരകാ ¶ മം അതിവിയ കിലമേന്തി, കിം നോ മാതാപിതരോ ദിസ്വാ മംസം ഖാദിസ്സന്തി, ഏഹി, ദാരകാനം അയ്യകകുലം ദസ്സേസ്സാമാ’’തി? ‘‘അഹം സമ്മുഖാ ഭവിതും ന സക്ഖിസ്സാമി, തേ പന നയിസ്സാമീ’’തി. ‘‘സാധു യേന കേനചി ഉപായേന ദാരകാനം അയ്യകകുലമേവ ദട്ഠും വട്ടതീ’’തി. ദ്വേപി ജനാ ദാരകേ ആദായ അനുപുബ്ബേന രാജഗഹം പത്വാ നഗരദ്വാരേ ഏകിസ്സാ സാലായ പവിസിത്വാ ദാരകമാതാ ദ്വേ ദാരകേ ഗഹേത്വാ അത്തനോ ആഗതഭാവം മാതാപിതൂനം ആരോചാപേസി. തേ തം സാസനം സുത്വാ, ‘‘സംസാരേ വിചരന്താനം ന പുത്തോ ന ധീതാ ഭൂതപുബ്ബാ നാമ നത്ഥി, തേ അമ്ഹാകം മഹാപരാധികാ, ന സക്കാ തേഹി അമ്ഹാകം ചക്ഖുപഥേ ഠാതും, ഏത്തകം നാമ ധനം ഗഹേത്വാ ദ്വേപി ജനാ ഫാസുകട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ജീവന്തു, ദാരകേ പന ഇധ പേസേന്തൂ’’തി ധനം ദത്വാ ദൂതം പാഹേസും.

തേഹി ¶ പേസിതം ധനം ഗഹേത്വാ ദാരകേ ആഗതദൂതാനഞ്ഞേവ ഹത്ഥേ ദത്വാ പഹിണിംസു. ദാരകാ അയ്യകകുലേ വഡ്ഢന്തി. തേസു ചൂളപന്ഥകോ അതിദഹരോ, മഹാപന്ഥകോ പന അയ്യകേന സദ്ധിം ദസബലസ്സ ധമ്മകഥം സോതും ഗച്ഛതി. തസ്സ നിച്ചം സത്ഥു സന്തികം ഗച്ഛന്തസ്സ പബ്ബജ്ജായ ചിത്തം നമി. സോ അയ്യകം ആഹ – ‘‘സചേ മം അനുജാനേയ്യാഥ, അഹം പബ്ബജേയ്യ’’ന്തി ¶ . ‘‘കിം വദേസി, താത, സകലസ്സ ലോകസ്സപി മേ പബ്ബജ്ജാതോ തവ പബ്ബജ്ജാ ഭദ്ദികാ. സചേ സക്കോസി പബ്ബജാഹീ’’തി. തം ¶ സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ, ‘‘കിം, ഗഹപതി, ദാരകോ തേ ലദ്ധോ’’തി വുത്തേ, ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അയം മേ നത്താ തുമ്ഹാകം സന്തികേ പബ്ബജിതുകാമോ’’തി ആഹ. സത്ഥാ അഞ്ഞതരം പിണ്ഡപാതചാരികം ഭിക്ഖും ‘‘ഇമം ദാരകം പബ്ബാജേഹീ’’തി ആണാപേസി. ഥേരോ തസ്സ തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം ആചിക്ഖിത്വാ പബ്ബാജേസി. സോ ബഹും ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ പരിപുണ്ണവസ്സോ ഉപസമ്പദം ലഭിത്വാ യോനിസോമനസികാരേന കമ്മട്ഠാനം കരോന്തോ അരഹത്തം പാപുണി. സോ ഝാനസുഖേന ഫലസുഖേന വീതിനാമേന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘സക്കാ നു ഖോ ഇദം സുഖം ചൂളപന്ഥകസ്സ ദാതു’’ന്തി! തതോ അയ്യകസേട്ഠിസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘മഹാസേട്ഠി, സചേ അനുജാനേയ്യാഥ, അഹം ചൂളപന്ഥകം പബ്ബാജേയ്യ’’ന്തി. ‘‘പബ്ബാജേഥ, ഭന്തേ’’തി. സേട്ഠി കിര സാസനേ ച സുപ്പസന്നോ, ‘‘കതരധീതായ വോ ഏതേ പുത്താ’’തി പുച്ഛിയമാനോ ച ‘‘പലാതധീതായാ’’തി വത്തും ലജ്ജതി, തസ്മാ സുഖേനേവ തേസം പബ്ബജ്ജം അനുജാനി. ഥേരോ ചൂളപന്ഥകം പബ്ബാജേത്വാ ¶ സീലേസു പതിട്ഠാപേസി. സോ പബ്ബജിത്വാവ ദന്ധോ അഹോസി.

തപന്തമാദിച്ചമിവന്തലിക്ഖേ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൨൩; അ. നി. ൫.൧൯൫) –

ഇമം ഏകം ഗാഥം ചതൂഹി മാസേഹി ഉഗ്ഗണ്ഹിതും നാസക്ഖി. സോ കിര കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ പബ്ബജിത്വാ പഞ്ഞവാ ഹുത്വാ അഞ്ഞതരസ്സ ദന്ധഭിക്ഖുനോ ഉദ്ദേസഗ്ഗഹണകാലേ പരിഹാസകേളിം അകാസി. സോ ഭിക്ഖു തേന പരിഹാസേന ലജ്ജിതോ നേവ ഉദ്ദേസം ഗണ്ഹി, ന സജ്ഝായമകാസി. തേന കമ്മേന അയം പബ്ബജിത്വാവ ദന്ധോ ജാതോ, ഗഹിതഗഹിതം പദം ഉപരൂപരിപദം ഗണ്ഹന്തസ്സ നസ്സതി. തസ്സ ഇമമേവ ഗാഥം ഉഗ്ഗഹേതും വായമന്തസ്സ ചത്താരോ മാസാ അതിക്കന്താ. അഥ നം മഹാപന്ഥകോ, ‘‘ചൂളപന്ഥക, ത്വം ഇമസ്മിം സാസനേ അഭബ്ബോ, ചതൂഹി മാസേഹി ഏകം ഗാഥമ്പി ഗണ്ഹിതും ¶ ന സക്കോസി, പബ്ബജിതകിച്ചം പന കഥം മത്ഥകം പാപേസ്സസി, നിക്ഖമ ഇതോ’’തി വിഹാരാ നിക്കഡ്ഢി. ചൂളപന്ഥകോ ബുദ്ധസാസനേ സിനേഹേന ഗിഹിഭാവം ന പത്ഥേതി.

തസ്മിഞ്ച കാലേ മഹാപന്ഥകോ ഭത്തുദ്ദേസകോ അഹോസി. ജീവകോ കോമാരഭച്ചോ ബഹും മാലാഗന്ധവിലേപനം ആദായ അത്തനോ അമ്ബവനം ¶ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം പൂജേത്വാ ധമ്മം സുത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ദസബലം വന്ദിത്വാ മഹാപന്ഥകം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘കിത്തകാ ¶ , ഭന്തേ, സത്ഥു സന്തികേ ഭിക്ഖൂ’’തി പുച്ഛി. ‘‘പഞ്ചമത്താനി ഭിക്ഖുസതാനീ’’തി. ‘‘സ്വേ, ഭന്തേ, ബുദ്ധപ്പമുഖാനി പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി ആദായ അമ്ഹാകം നിവേസനേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി. ‘‘ഉപാസക, ചൂളപന്ഥകോ നാമ ഭിക്ഖു ദന്ധോ അവിരുള്ഹിധമ്മോ, തം ഠപേത്വാ സേസാനം നിമന്തനം സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി ഥേരോ ആഹ. തം സുത്വാ ചൂളപന്ഥകോ ചിന്തേസി – ‘‘ഥേരോ ഏത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം നിമന്തനം സമ്പടിച്ഛന്തോ മം ബാഹിരം കത്വാ സമ്പടിച്ഛതി, നിസ്സംസയം മയ്ഹം ഭാതികസ്സ മയി ചിത്തം ഭിന്നം ഭവിസ്സതി, കിം ദാനി മയ്ഹം ഇമിനാ സാസനേന, ഗിഹീ ഹുത്വാ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ ജീവിസ്സാമീ’’തി? സോ പുനദിവസേ പാതോവ വിബ്ഭമിതും പായാസി.

സത്ഥാ പച്ചൂസകാലേയേവ ലോകം വോലോകേന്തോ ഇമം കാരണം ദിസ്വാ പഠമതരം ഗന്ത്വാ ചൂളപന്ഥകസ്സ ഗമനമഗ്ഗേ ദ്വാരകോട്ഠകേ ചങ്കമന്തോ അട്ഠാസി. ചൂളപന്ഥകോ ഗച്ഛന്തോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കുഹിം പന ത്വം, ചൂളപന്ഥക, ഇമായ വേലായ ഗച്ഛസീ’’തി ആഹ. ‘‘ഭാതാ മം, ഭന്തേ, നിക്കഡ്ഢതി, തേനാഹം വിബ്ഭമിതും ഗച്ഛാമീ’’തി. ‘‘ചൂളപന്ഥക, തവ പബ്ബജ്ജാ നാമ മമ സന്തകാ, ഭാതരാ നിക്കഡ്ഢിതോ കസ്മാ മമ സന്തികം നാഗഞ്ഛി, ഏഹി, കിം തേ ഗിഹിഭാവേന, മമ സന്തികേ ഭവിസ്സസീ’’തി ചക്കങ്കിതതലേന പാണിനാ തം സിരസി പരാമസിത്വാ ആദായ ഗന്ത്വാ ഗന്ധകുടിപ്പമുഖേ നിസീദാപേത്വാ, ‘‘ചൂളപന്ഥക, പുരത്ഥാഭിമുഖോ ഹുത്വാ ഇമം പിലോതികം ‘രജോഹരണം രജോഹരണ’ന്തി പരിമജ്ജന്തോ ഇധേവ ഹോഹീ’’തി ഇദ്ധിയാ അഭിസങ്ഖതം പരിസുദ്ധം ¶ പിലോതികം ദത്വാ കാലേ ആരോചിതേ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ജീവകസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി. ചൂളപന്ഥകോപി സൂരിയം ഓലോകേന്തോ തം പിലോതികം ‘‘രജോഹരണം രജോഹരണ’’ന്തി പരിമജ്ജന്തോ നിസീദി. തസ്സ തം പിലോതികഖണ്ഡം പരിമജ്ജന്തസ്സ കിലിട്ഠം അഹോസി. തതോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇദം പിലോതികഖണ്ഡം അതിവിയ പരിസുദ്ധം, ഇമം പന അത്തഭാവം നിസ്സായ പുരിമപകതിം വിജഹിത്വാ ഏവം കിലിട്ഠം ജാതം, അനിച്ചാ വത സങ്ഖാരാ’’തി ഖയവയം പട്ഠപേന്തോ വിപസ്സനം വഡ്ഢേസി. സത്ഥാ ‘‘ചൂളപന്ഥകസ്സ ചിത്തം വിപസ്സനം ആരുള്ഹ’’ന്തി ഞത്വാ, ‘‘ചൂളപന്ഥക, ത്വം പിലോതികഖണ്ഡമേവ സംകിലിട്ഠം ‘രജം രജ’ന്തി ¶ മാ സഞ്ഞം കരി, അബ്ഭന്തരേ പന തേ രാഗരജാദയോ അത്ഥി, തേ ഹരാഹീ’’തി ¶ വത്വാ ഓഭാസം വിസ്സജ്ജേത്വാ പുരതോ നിസിന്നോ വിയ പഞ്ഞായമാനരൂപോ ഹുത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

ഏതം രജ്ജം വിപ്പജഹിത്വ ഭിക്ഖവോ,

വിഹരന്തി തേ വിഗതരജസ്സ സാസനേ’’തി. (മഹാനി. ൨൦൯);

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ ചൂളപന്ഥകോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. സഹ പടിസമ്ഭിദാഹിയേവസ്സ തീണി പിടകാനി ആഗമിംസു.

സോ കിര പുബ്ബേ രാജാ ഹുത്വാ നഗരം പദക്ഖിണം കരോന്തോ നലാടതോ സേദേ മുച്ചന്തേ പരിസുദ്ധേന സാടകേന നലാടന്തം പുഞ്ഛി, സാടകോ കിലിട്ഠോ അഹോസി. സോ ‘‘ഇമം സരീരം നിസ്സായ ഏവരൂപോ പരിസുദ്ധോ സാടകോ പകതിം ജഹിത്വാ കിലിട്ഠോ ജാതോ, അനിച്ചാ വത സങ്ഖാരാ’’തി അനിച്ചസഞ്ഞം പടിലഭി. തേ കാരണേനസ്സ രജോഹരണമേവ പച്ചയോ ജാതോ.

ജീവകോപി ഖോ കോമാരഭച്ചോ ദസബലസ്സ ദക്ഖിണോദകം ഉപനാമേസി. സത്ഥാ ‘‘നനു, ജീവക, വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ അത്ഥീ’’തി ഹത്ഥേന പത്തം പിദഹി. മഹാപന്ഥകോ ‘‘നനു, ഭന്തേ, വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ നത്ഥീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘അത്ഥി, ജീവകാ’’തി ആഹ. ജീവകോ ‘‘തേന ഹി ഭണേ ഗച്ഛ, വിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം അത്ഥിഭാവം വാ നത്ഥിഭാവം വാ ത്വഞ്ഞേവ ജാനാഹീ’’തി പുരിസം പേസേസി. തസ്മിം ¶ ഖണേ ചൂളപന്ഥകോ ‘‘മയ്ഹം ഭാതികോ ‘വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ നത്ഥീ’തി ഭണതി ¶ , വിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം അത്ഥിഭാവമസ്സ പകാസേസ്സാമീ’’തി സകലം അമ്ബവനം ഭിക്ഖൂനഞ്ഞേവ പൂരേസി. ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ചീവരകമ്മം കരോന്തി, ഏകച്ചേ രജനകമ്മം കരോന്തി, ഏകച്ചേ സജ്ഝായം കരോന്തി. ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞഅസദിസം ഭിക്ഖുസഹസ്സം മാപേസി. സോ പുരിസോ വിഹാരേ ബഹൂ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ നിവത്തിത്വാ, ‘‘അയ്യ, സകലം അമ്ബവനം ഭിക്ഖൂഹി പരിപുണ്ണ’’ന്തി ജീവകസ്സ ആരോചേസി. ഥേരോപി ഖോ തത്ഥേവ –

‘‘സഹസ്സക്ഖത്തുമത്താനം ¶ , നിമ്മിനിത്വാന പന്ഥകോ;

നിസീദമ്ബവനേ രമ്മേ, യാവ കാലപ്പവേദനാ’’തി.

അഥ സത്ഥാ തം പുരിസം ആഹ – ‘‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ ‘സത്ഥാ ചൂളപന്ഥകം നാമ പക്കോസതീ’തി വദേഹീ’’തി. തേന ഗന്ത്വാ തഥാ വുത്തേ, ‘‘അഹം ചൂളപന്ഥകോ, അഹം ചൂളപന്ഥകോ’’തി മുഖസഹസ്സം ഉട്ഠഹി. സോ പുരിസോ പുന ഗന്ത്വാ, ‘‘സബ്ബേപി കിര, ഭന്തേ, ചൂളപന്ഥകായേവ നാമാ’’തി ആഹ. ‘‘തേന ഹി ഗന്ത്വാ യോ ‘അഹം ചൂളപന്ഥകോ’തി പഠമം വദതി, തം ഹത്ഥേ ഗണ്ഹ, അവസേസാ അന്തരധായിസ്സന്തീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. താവദേവ സഹസ്സമത്താ ഭിക്ഖൂ അന്തരധായിംസു. ഥേരോപി തേന പുരിസേന സദ്ധിം അഗമാസി. സത്ഥാ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ ജീവകം ആമന്തേസി – ‘‘ജീവക, ചൂളപന്ഥകസ്സ പത്തം ഗണ്ഹാഹി, അയം തേ അനുമോദനം കരിസ്സതീ’’തി. ജീവകോ തഥാ അകാസി. ഥേരോ സീഹനാദം നദന്തോ തരുണസീഹോ വിയ തീഹി പിടകേഹി സങ്ഖോഭേത്വാ അനുമോദനമകാസി. സത്ഥാ ഉട്ഠായാസനാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂഹി വത്തേ ദസ്സിതേ ഗന്ധകുടിപ്പമുഖേ ഠത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സുഗതോവാദം ദത്വാ കമ്മട്ഠാനം കഥേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഉയ്യോജേത്വാ സുരഭിഗന്ധവാസിതം ഗന്ധകുടിം പവിസിത്വാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന സീഹസേയ്യം ഉപഗതോ. അഥ സായന്ഹസമയേ ഭിക്ഖൂ ഇതോ ചിതോ ച സമോസരിത്വാ രത്തകമ്ബലസാണിയാ പരിക്ഖിത്താ വിയ ¶ നിസീദിത്വാ സത്ഥു ഗുണകഥം ആരഭിംസു, ‘‘ആവുസോ, മഹാപന്ഥകോ ചൂളപന്ഥകസ്സ അജ്ഝാസയം അജാനന്തോ ചതൂഹി മാസേഹി ഏകം ഗാഥം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേതും ന സക്കോതി, ‘ദന്ധോ അയ’ന്തി വിഹാരാ നിക്കഡ്ഢി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പന അത്തനോ അനുത്തരധമ്മരാജതായ ഏകസ്മിംയേവസ്സ അന്തരഭത്തേ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം അദാസി, തീണി പിടകാനി സഹ പടിസമ്ഭിദാഹിയേവ ആഗതാനി, അഹോ ബുദ്ധാനം ബലം നാമ മഹന്ത’’ന്തി.

അഥ ¶ ഭഗവാ ധമ്മസഭായം ഇമം കഥാപവത്തിം ഞത്വാ, ‘‘അജ്ജ മയാ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ബുദ്ധസേയ്യായ ഉട്ഠായ സുരത്തദുപട്ടം നിവാസേത്വാ വിജ്ജുലതം വിയ കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ രത്തകമ്ബലസദിസം സുഗതമഹാചീവരം പാരുപിത്വാ സുരഭിഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമ്മ മത്തവരവാരണസീഹവിജമ്ഭിതവിലാസേന ¶ അനന്തായ ബുദ്ധലീളായ ധമ്മസഭം ഗന്ത്വാ അലങ്കതമണ്ഡലമാളമജ്ഝേ സുപഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനം അഭിരുയ്ഹ ഛബ്ബണ്ണബുദ്ധരംസിയോ വിസ്സജ്ജേന്തോ അണ്ണവകുച്ഛിം ഖോഭയമാനോ യുഗന്ധരമത്ഥകേ ബാലസൂരിയോ വിയ ആസനമജ്ഝേ നിസീദി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ പന ആഗതമത്തേ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ കഥം പച്ഛിന്ദിത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. സത്ഥാ മുദുകേന മേത്തചിത്തേന ¶ പരിസം ഓലോകേത്വാ, ‘‘അയം പരിസാ അതിവിയ സോഭതി, ഏകസ്സപി ഹത്ഥകുക്കുച്ചം വാ പാദകുക്കുച്ചം വാ ഉക്കാസിതസദ്ദോ വാ ഖിപിതസദ്ദോ വാ നത്ഥി, സബ്ബേപി ഇമേ ബുദ്ധഗാരവേന സഗാരവാ, ബുദ്ധതേജേന തജ്ജിതാ. മയി ആയുകപ്പമ്പി അകഥേത്വാ നിസിന്നേ പഠമം കഥം സമുട്ഠാപേത്വാ ന കഥേസ്സന്തി. കഥാസമുട്ഠാപനവത്തം നാമ മയാവ ജാനിതബ്ബം, അഹമേവ പഠമം കഥേസ്സാമീ’’തി മധുരേന ബ്രഹ്മസ്സരേന ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ, ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ, കാ ച പന വോ അന്തരാകഥാ വിപ്പകതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ചൂളപന്ഥകോ ഇദാനേവ ദന്ധോ, പുബ്ബേപി ദന്ധോയേവ. ന കേവലഞ്ചസ്സാഹം ഇദാനേവ അവസ്സയോ ജാതോ, പുബ്ബേപി അവസ്സയോ അഹോസിമേവ. പുബ്ബേ പനാഹം ഇമം ലോകിയകുടുമ്ബസ്സ സാമികം അകാസിം, ഇദാനി ലോകുത്തരകുടുമ്ബസ്സാ’’തി വത്വാ തമത്ഥം വിത്ഥാരതോ സോതുകാമേഹി ഭിക്ഖൂഹി ആയാചിതോ അതീതം ആഹരി –

‘‘അതീതേ, ഭിക്ഖവേ, ബാരാണസിനഗരവാസീ ഏകോ മാണവോ തക്കസിലം ഗന്ത്വാ സിപ്പുഗ്ഗഹണത്ഥായ ദിസാപാമോക്ഖസ്സ ആചരിയസ്സ ധമ്മന്തേവാസികോ ഹുത്വാ പഞ്ചന്നം മാണവകസതാനം അന്തരേ അതിവിയ ആചരിയസ്സ ഉപകാരകോ അഹോസി, പാദപരികമ്മാദീനി സബ്ബകിച്ചാനി കരോതി. ദന്ധതായ പന കിഞ്ചി ഉഗ്ഗണ്ഹിതും ന സക്കോ’’തി. ആചരിയോ ‘‘അയം മമ ബഹൂപകാരോ, സിക്ഖാപേസ്സാമി ന’’ന്തി വായമന്തോപി കിഞ്ചി സിക്ഖാപേതും ¶ ന സക്കോതി. സോ ചിരം വസിത്വാ ഏകഗാഥമ്പി ഉഗ്ഗണ്ഹിതും അസക്കോന്തോ ഉക്കണ്ഠിത്വാ ‘‘ഗമിസ്സാമീ’’തി ആചരിയം ആപുച്ഛി. ആചരിയോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം മയ്ഹം ഉപകാരകോ, പണ്ഡിതഭാവമസ്സ പച്ചാസീസാമി, ന നം കാതും സക്കോമി ¶ , അവസ്സം മയാ ഇമസ്സ പച്ചുപകാരോ കാതബ്ബോ, ഏകമസ്സ മന്തം ബന്ധിത്വാ ദസ്സാമീ’’തി സോ തം അരഞ്ഞം നേത്വാ ‘‘ഘട്ടേസി ഘട്ടേസി, കിം കാരണാ ഘട്ടേസി? അഹമ്പി തം ജാനാമി ജാനാമീ’’തി ഇമം മന്തം ബന്ധിത്വാ ഉഗ്ഗണ്ഹാപേന്തോ അനേകസതക്ഖത്തും പരിവത്താപേത്വാ, ‘‘പഞ്ഞായതി തേ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ആമ, പഞ്ഞായതീ’’തി വുത്തേ ‘‘ദന്ധേന നാമ വായാമം കത്വാ പഗുണം കതം സിപ്പം ന പലായതീ’’തി ചിന്തേത്വാ മഗ്ഗപരിബ്ബയം ദത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, ഇമം മന്തം നിസ്സായ ജീവിസ്സസി, അപലായനത്ഥായ പനസ്സ നിച്ചം സജ്ഝായം കരേയ്യാസീ’’തി വത്വാ തം ഉയ്യോജേസി. അഥസ്സ മാതാ ബാരാണസിയം സമ്പത്തകാലേ ‘‘പുത്തോ മേ സിപ്പം സിക്ഖിത്വാ ആഗതോ’’തി മഹാസക്കാരസമ്മാനം അകാസി.

തദാ ¶ ബാരാണസിരാജാ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ മേ കായകമ്മാദീസു കോചി ദോസോ’’തി പച്ചവേക്ഖന്തോ അത്തനോ അരുച്ചനകം കിഞ്ചി കമ്മം അദിസ്വാ ‘‘അത്തനോ വജ്ജം നാമ അത്തനോ ന പഞ്ഞായതി, പരേസം പഞ്ഞായതി, നാഗരാനം പരിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ സായം അഞ്ഞാതകവേസേന നിക്ഖമിത്വാ, ‘‘സായമാസം ഭുഞ്ജിത്വാ നിസിന്നമനുസ്സാനം കഥാസല്ലാപോ നാമ നാനപ്പകാരകോ ഹോതി, ‘സചാഹം അധമ്മേന രജ്ജം കാരേമി, പാപേന അധമ്മികേന രഞ്ഞാ ദണ്ഡബലിആദീഹി ഹതമ്ഹാ’തി വക്ഖന്തി. ‘സചേ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേമി, ദീഘായുകോ ഹോതു നോ രാജാ’തിആദീനി ¶ വത്വാ മമ ഗുണം കഥേസ്സന്തീ’’തി തേസം തേസം ഗേഹാനം ഭിത്തിഅനുസാരേനേവ വിചരതി.

തസ്മിം ഖണേ ഉമങ്ഗചോരാ ദ്വിന്നം ഗേഹാനം അന്തരേ ഉമങ്ഗം ഭിന്ദന്തി ഏകഉമങ്ഗേനേവ ദ്വേ ഗേഹാനി പവിസനത്ഥായ. രാജാ തേ ദിസ്വാ ഗേഹച്ഛായായ അട്ഠാസി. തേസം ഉമങ്ഗം ഭിന്ദിത്വാ ഗേഹം പവിസിത്വാ ഭണ്ഡകം ഓലോകിതകാലേ മാണവോ പബുജ്ഝിത്വാ തം മന്തം സജ്ഝായന്തോ ‘‘ഘട്ടേസി ഘട്ടേസി, കിം കാരണാ ഘട്ടേസി? അഹമ്പി തം ജാനാമി ജാനാമീ’’തി ആഹ. തേ തം സുത്വാ, ‘‘ഇമിനാ കിരമ്ഹാ ഞാതാ, ഇദാനി നോ നാസേസ്സതീ’’തി നിവത്ഥവത്ഥാനിപി ഛഡ്ഡേത്വാ ഭീതാ സമ്മുഖസമ്മുഖട്ഠാനേനേവ പലായിംസു. രാജാ തേ പലായന്തേ ദിസ്വാ ഇതരസ്സ ച മന്തസജ്ഝായനസദ്ദം സുത്വാ ഗേഹഞ്ഞേവ വവത്ഥപേത്വാ നാഗരാനം പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ നിവേസനം പാവിസി. സോ വിഭാതായ പന രത്തിയാ പാതോവേകം പുരിസം പക്കോസിത്വാ ആഹ – ‘‘ഗച്ഛ ഭണേ, അസുകവീഥിയം നാമ യസ്മിം ഗേഹേ ഉമങ്ഗോ ഭിന്നോ, തത്ഥ തക്കസിലതോ സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ആഗതമാണവോ അത്ഥി, തം ആനേഹീ’’തി. സോ ¶ ഗന്ത്വാ ‘‘രാജാ തം പക്കോസതീ’’തി വത്വാ മാണവം ആനേസി. അഥ നം രാജാ ആഹ – ‘‘ത്വം, താത, തക്കസിലതോ സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ആഗതമാണവോ’’തി? ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി. ‘‘അമ്ഹാകമ്പി തം സിപ്പം ദേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, ദേവ, സമാനാസനേ നിസീദിത്വാ ഗണ്ഹാഹീ’’തി. രാജാപി തഥാ കത്വാ മന്തം ഗഹേത്വാ ‘‘അയം തേ ¶ ആചരിയഭാഗോ’’തി സഹസ്സം അദാസി.

തദാ സേനാപതി രഞ്ഞോ കപ്പകം ആഹ – ‘‘കദാ രഞ്ഞോ മസ്സും കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘സ്വേ വാ പരസുവേ വാ’’തി. സോ തസ്സ സഹസ്സം ദത്വാ ‘‘കിച്ചം മേ അത്ഥീ’’തി വത്വാ, ‘‘കിം, സാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘രഞ്ഞോ മസ്സുകമ്മം കരോന്തോ വിയ ഹുത്വാ ഖുരം അതിവിയ പഹംസിത്വാ ഗലനാളിം ഛിന്ദ, ത്വം സേനാപതി ഭവിസ്സസി, അഹം രാജാ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ രഞ്ഞോ മസ്സുകമ്മകരണദിവസേ ഗന്ധോദകേന മസ്സും തേമേത്വാ ഖുരം പഹംസിത്വാ നലാടന്തേ ഗഹേത്വാ, ‘‘ഖുരോ ഥോകം കുണ്ഠധാരോ, ഏകപ്പഹാരേനേവ ഗലനാളിം ഛിന്ദിതും വട്ടതീ’’തി പുന ഏകമന്തം ഠത്വാ ഖുരം പഹംസി. തസ്മിം ഖണേ രാജാ അത്തനോ മന്തം സരിത്വാ സജ്ഝായം കരോന്തോ ‘‘ഘട്ടേസി ഘട്ടേസി, കിം കാരണാ ¶ ഘട്ടേസി? അഹമ്പി തം ജാനാമി ജാനാമീ’’തി ആഹ. ന്ഹാപിതസ്സ നലാടതോ സേദാ മുച്ചിംസു. സോ ‘‘ജാനാതി മമ കാരണം രാജാ’’തി ഭീതോ ഖുരം ഭൂമിയം ഖിപിത്വാ പാദമൂലേ ഉരേന നിപജ്ജി. രാജാനോ നാമ ഛേകാ ഹോന്തി, തേന തം ഏവമാഹ – ‘‘അരേ, ദുട്ഠ, ന്ഹാപിത, ‘ന മം രാജാ ജാനാതീ’തി സഞ്ഞം കരോസീ’’തി. ‘‘അഭയം മേ ദേഹി, ദേവാ’’തി. ‘‘ഹോതു, മാ ഭായി, കഥേഹീ’’തി. സേനാപതി മേ, ദേവ, സഹസ്സം ദത്വാ, ‘‘രഞ്ഞോ മസ്സും കരോന്തോ വിയ ഗലനാളിം ഛിന്ദ, അഹം രാജാ ഹുത്വാ തം സേനാപതിം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹാതി. രാജാ തം സുത്വാ ‘‘ആചരിയം മേ നിസ്സായ ജീവിതം ലദ്ധ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ സേനാപതിം ¶ പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘അമ്ഭോ, സേനാപതി, കിം നാമ തയാ മമ സന്തികാ ന ലദ്ധം, ഇദാനി തം ദട്ഠും ന സക്കോമി, മമ രട്ഠാ നിക്ഖമാഹീ’’തി തം രട്ഠാ പബ്ബാജേത്വാ ആചരിയം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘ആചരിയ, തം നിസ്സായ മയാ ജീവിതം ലദ്ധ’’ന്തി വത്വാ മഹന്തം സക്കാരം കരിത്വാ തസ്സ സേനാപതിട്ഠാനം അദാസി. ‘‘സോ തദാ ചൂളപന്ഥകോ അഹോസി, സത്ഥാ ദിസാപാമോക്ഖോ ആചരിയോ’’തി.

സത്ഥാ ഇമം അതീതം ആഹരിത്വാ, ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, പുബ്ബേപി ചൂളപന്ഥകോ ദന്ധോയേവ അഹോസി, തദാപിസ്സാഹം അവസ്സയോ ഹുത്വാ തം ലോകിയകുടുമ്ബേ ¶ പതിട്ഠാപേസി’’ന്തി വത്വാ പുന ഏകദിവസം ‘‘അഹോ സത്ഥാ ചൂളപന്ഥകസ്സ അവസ്സയോ ജാതോ’’തി കഥായ സമുട്ഠിതായ ചൂളസേട്ഠിജാതകേ അതീതവത്ഥും കഥേത്വാ –

‘‘അപ്പകേനാപി മേധാവീ, പാഭതേന വിചക്ഖണോ;

സമുട്ഠാപേതി അത്താനം, അണും അഗ്ഗിംവ സന്ധമ’’ന്തി. (ജാ. ൧.൧.൪) –

ഗാഥം വത്വാ, ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവാഹം ഇമസ്സ അവസ്സയോ ജാതോ, പുബ്ബേപി അവസ്സയോ അഹോസിമേവ. പുബ്ബേ പനാഹം ഇമം ലോകിയകുടുമ്ബസ്സ സാമികം അകാസിം, ഇദാനി ലോകുത്തരകുടുമ്ബസ്സ. തദാ ഹി ചൂളന്തേവാസികോ ചൂളപന്ഥകോ അഹോസി, ചൂളസേട്ഠി പന പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ നക്ഖത്തകോവിദോ അഹമേവാ’’തി ജാതകം സമോധാനേസി.

പുനേകദിവസം ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘ആവുസോ, ചൂളപന്ഥകോ ചതൂഹി മാസേഹി ചതുപ്പദം ഗാഥം ഗഹേതും അസക്കോന്തോപി വീരിയം അനോസ്സജ്ജിത്വാവ അരഹത്തേ പതിട്ഠിതോ ¶ , ഇദാനി ലോകുത്തരധമ്മകുടുമ്ബസ്സ സാമികോ ജാതോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ, ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മമ സാസനേ ആരദ്ധവീരിയോ ഭിക്ഖു ലോകുത്തരധമ്മസ്സ സാമികോ ഹോതിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഉട്ഠാനേനപ്പമാദേന ¶ , സംയമേന ദമേന ച;

ദീപം കയിരാഥ മേധാവീ, യം ഓഘോ നാഭികീരതീ’’തി.

തത്ഥ ദീപം കയിരാഥാതി വീരിയസങ്ഖാതേന ഉട്ഠാനേന, സതിയാ അവിപ്പവാസാകാരസങ്ഖാതേന അപ്പമാദേന, ചതുപാരിസുദ്ധിസീലസങ്ഖാതേന സംയമേന, ഇന്ദ്രിയദമേന ചാതി ഇമേഹി കാരണഭൂതേഹി ചതൂഹി ധമ്മേഹി ധമ്മോജപഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ മേധാവീ ഇമസ്മിം അതിവിയ ദുല്ലഭപതിട്ഠതായ അതിഗമ്ഭീരേ സംസാരസാഗരേ അത്തനോ പതിട്ഠാനഭൂതം അരഹത്തഫലം ദീപം കയിരാഥ കരേയ്യ, കാതും സക്കുണേയ്യാതി അത്ഥോ. കീദിസം? യം ഓഘോ നാഭികീരതീതി യം ചതുബ്ബിധോപി കിലേസോഘോ അഭികിരിതും വിദ്ധംസേതും ന സക്കോതി. ന ഹി സക്കാ അരഹത്തം ഓഘേന അഭികിരിതുന്തി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും. ഏവം ദേസനാ സമ്പത്തപരിസായ സാത്ഥികാ ജാതാതി.

പമാദമനുയുഞ്ജന്തീതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ബാലനക്ഖത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ സാവത്ഥിയം ബാലനക്ഖത്തം നാമ സങ്ഘുട്ഠം. തസ്മിം നക്ഖത്തേ ബാലാ ദുമ്മേധിനോ ജനാ ഛാരികായ ചേവ ഗോമയേന ച സരീരം മക്ഖേത്വാ സത്താഹം അസബ്ഭം ഭണന്താ വിചരന്തി. കിഞ്ചി ഞാതി സുഹജ്ജം വാ പബ്ബജിതം വാ ദിസ്വാ ലജ്ജന്താ നാമ നത്ഥി. ദ്വാരേ ദ്വാരേ ഠത്വാ അസബ്ഭം ഭണന്തി. മനുസ്സാ തേസം അസബ്ഭം സോതും അസക്കോന്താ യഥാബലം അഡ്ഢം വാ പാദം വാ കഹാപണം വാ പേസേന്തി. തേ തേസം ദ്വാരേ ലദ്ധം ലദ്ധം ഗഹേത്വാ പക്കമന്തി. തദാ പന സാവത്ഥിയം പഞ്ച കോടിമത്താ അരിയസാവകാ വസന്തി, തേ സത്ഥു സന്തികം സാസനം പേസയിംസു – ‘‘ഭഗവാ, ഭന്തേ, സത്താഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം നഗരം അപ്പവിസിത്വാ വിഹാരേയേവ ഹോതൂ’’തി. തഞ്ച പന സത്താഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ വിഹാരേയേവ യാഗുഭത്താദീനി സമ്പാദേത്വാ പഹിണിംസു, സയമ്പി ഗേഹാ ന നിക്ഖമിംസു. തേ നക്ഖത്തേ പന പരിയോസിതേ അട്ഠമേ ദിവസേ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ നഗരം പവേസേത്വാ മഹാദാനം ദത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നാ, ‘‘ഭന്തേ, അതിദുക്ഖേന നോ സത്ത ദിവസാനി അതിക്കന്താനി, ബാലാനം അസബ്ഭാനി സുണന്താനം ¶ കണ്ണാ ഭിജ്ജനാകാരപ്പത്താ ഹോന്തി, കോചി കസ്സചി ¶ ന ലജ്ജതി, തേന മയം തുമ്ഹാകം അന്തോനഗരം പവിസിതും നാദമ്ഹ, മയമ്പി ഗേഹതോ ന നിക്ഖമിമ്ഹാ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ, ‘‘ബാലാനം ദുമ്മേധാനം കിരിയാ നാമ ഏവരൂപാ ഹോതി, മേധാവിനോ പന ധനസാരം വിയ അപ്പമാദം രക്ഖിത്വാ അമതമഹാനിബ്ബാനസമ്പത്തിം പാപുണന്തീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘പമാദമനുയുഞ്ജന്തി, ബാലാ ദുമ്മേധിനോ ജനാ;

അപ്പമാദഞ്ച മേധാവീ, ധനം സേട്ഠംവ രക്ഖതി.

‘‘മാ ¶ പമാദമനുയുഞ്ജേഥ, മാ കാമരതിസന്ഥവം;

അപ്പമത്തോ ഹി ഝായന്തോ, പപ്പോതി വിപുലം സുഖ’’ന്തി.

തത്ഥ ബാലാതി ബാല്യേന സമന്നാഗതാ ഇധലോകപരലോകത്ഥം അജാനന്താ. ദുമ്മേധിനോതി നിപ്പഞ്ഞാ. തേ പമാദേ ആദീനവം അപസ്സന്താ പമാദം അനുയുഞ്ജന്തി പവത്തേന്തി, പമാദേന കാലം വീതിനാമേന്തി. മേധാവീതി ധമ്മോജപഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ പന പണ്ഡിതോ കുലവംസാഗതം സേട്ഠം ഉത്തമം സത്തരതനധനം വിയ അപ്പമാദം രക്ഖതി. യഥാ ഹി ഉത്തമം ധനം നിസ്സായ ‘‘കാമഗുണസമ്പത്തിം പാപുണിസ്സാമ, പുത്തദാരം പോസേസ്സാമ, പരലോകഗമനമഗ്ഗം സോധേസ്സാമാ’’തി ധനേ ആനിസംസം പസ്സന്താ തം രക്ഖന്തി, ഏവം പണ്ഡിതോപി അപ്പമത്തോ ‘‘പഠമജ്ഝാനാദീനി ¶ പടിലഭിസ്സാമി, മഗ്ഗഫലാദീനി പാപുണിസ്സാമി, തിസ്സോ വിജ്ജാ, ഛ അഭിഞ്ഞാ സമ്പാദേസ്സാമീ’’തി അപ്പമാദേ ആനിസംസം പസ്സന്തോ ധനം സേട്ഠംവ അപ്പമാദം രക്ഖതീതി അത്ഥോ. മാ പമാദന്തി തസ്മാ തുമ്ഹേ മാ പമാദമനുയുഞ്ജേഥ മാ പമാദേന കാലം വീതിനാമയിത്ഥ. മാ കാമരതിസന്ഥവന്തി വത്ഥുകാമകിലേസകാമേസു രതിസങ്ഖാതം തണ്ഹാസന്ഥവമ്പി മാ അനുയുഞ്ജേഥ മാ ചിന്തയിത്ഥ മാ പടിലഭിത്ഥ. അപ്പമത്തോ ഹീതി ഉപട്ഠിതസ്സതിതായ ഹി അപ്പമത്തോ ഝായന്തോ പുഗ്ഗലോ വിപുലം ഉളാരം നിബ്ബാനസുഖം പാപുണാതീതി.

ബാലനക്ഖത്തസങ്ഘുട്ഠവത്ഥു ചതുത്ഥം.

പമാദം ¶ അപ്പമാദേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മഹാകസ്സപത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ദിവസേ ഥേരോ പിപ്ഫലിഗുഹായം വിഹരന്തോ രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ ആലോകം വഡ്ഢേത്വാ പമത്തേ ച അപ്പമത്തേ ച ഉദകപഥവീപബ്ബതാദീസു ചവനകേ ഉപപജ്ജനകേ ച സത്തേ ¶ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തോ നിസീദി. സത്ഥാ ജേതവനേ നിസിന്നകോവ ¶ ‘‘കേന നു ഖോ വിഹാരേന അജ്ജ മമ പുത്തോ കസ്സപോ വിഹരതീ’’തി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഉപധാരേന്തോ ‘‘സത്താനം ചുതൂപപാതം ഓലോകേന്തോ വിഹരതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘സത്താനം ചുതൂപപാതോ നാമ ബുദ്ധഞാണേനപി അപരിച്ഛിന്നോ, മാതുകുച്ഛിയം പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ മാതാപിതരോ അജാനാപേത്വാ ചവനസത്താനം പരിച്ഛേദോ കാതും ന സക്കാ, തേ ജാനിതും തവ അവിസയോ, കസ്സപ, അപ്പമത്തകോ തവ വിസയോ, സബ്ബസോ പന ചവന്തേ ച ഉപപജ്ജന്തേ ച ജാനിതും പസ്സിതും ബുദ്ധാനമേവ വിസയോ’’തി വത്വാ ഓഭാസം ഫരിത്വാ സമ്മുഖേ നിസിന്നോ വിയ ഹുത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘പമാദം അപ്പമാദേന, യദാ നുദതി പണ്ഡിതോ;

പഞ്ഞാപാസാദമാരുയ്ഹ, അസോകോ സോകിനിം പജം;

പബ്ബതട്ഠോവ ഭൂമട്ഠേ, ധീരോ ബാലേ അവേക്ഖതീ’’തി.

തത്ഥ നുദതീതി യഥാ നാമ പോക്ഖരണിം പവിസന്തം നവോദകം പുരാണോദകം ഖോഭേത്വാ തസ്സോകാസം അദത്വാ തം അത്തനോ മത്ഥകമത്ഥകേന പലായന്തം നുദതി നീഹരതി, ഏവമേവ പണ്ഡിതോ അപ്പമാദലക്ഖണം ബ്രൂഹേന്തോ പമാദസ്സോകാസം അദത്വാ യദാ അപ്പമാദവേഗേന തം നുദതി നീഹരതി, അഥ സോ പനുന്നപമാദോ അച്ചുഗ്ഗതത്ഥേന പരിസുദ്ധം ദിബ്ബചക്ഖുസങ്ഖാതം പഞ്ഞാപാസാദം തസ്സ അനുച്ഛവികം പടിപദം പൂരേന്തോ തായ പടിപദായ നിസ്സേണിയാ പാസാദം വിയ ആരുയ്ഹ പഹീനസോകസല്ലതായ അസോകോ, അപ്പഹീനസോകസല്ലതായ സോകിനിം പജം സത്തനികായം ചവമാനഞ്ചേവ ഉപപജ്ജമാനഞ്ച ദിബ്ബചക്ഖുനാ അവേക്ഖതി പസ്സതി. യഥാ കിം? പബ്ബതട്ഠോവ ¶ ഭൂമട്ഠേതി പബ്ബതമുദ്ധനി ഠിതോ ഭൂമിയം ഠിതേ, ഉപരിപാസാദേ വാ പന ഠിതോ പാസാദപരിവേണേ ഠിതേ അകിച്ഛേന അവേക്ഖതി, തഥാ സോപി ധീരോ പണ്ഡിതോ മഹാഖീണാസവോ അസമുച്ഛിന്നവട്ടബീജേ ബാലേ ചവന്തേ ച ഉപപജ്ജന്തേ ച അകിച്ഛേന അവേക്ഖതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി സച്ഛികരിംസൂതി.

൬. പമത്താപമത്തദ്വേസഹായകവത്ഥു

അപ്പമത്തോ ¶ പമത്തേസൂതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ദ്വേ സഹായകേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ കിര സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ആരഞ്ഞകവിഹാരം പവിസിംസു. തേസു ഏകോ കിര കാലസ്സേവ ദാരൂനി ആഹരിത്വാ അങ്ഗാരകപല്ലം സജ്ജേത്വാ ദഹരസാമണേരേഹി സദ്ധിം സല്ലപന്തോ പഠമയാമം വിസിബ്ബമാനോ നിസീദതി. ഏകോ അപ്പമത്തോ സമണധമ്മം കരോന്തോ ഇതരം ഓവദതി, ‘‘ആവുസോ, മാ ഏവം കരി, പമത്തസ്സ ഹി ചത്താരോ അപായാ സകഘരസദിസാ. ബുദ്ധാ നാമ സാഠേയ്യേന ആരാധേതും ന സക്കാ’’തി സോ തസ്സോവാദം ന സുണാതി. ഇതരോ ‘‘നായം വചനക്ഖമോ’’തി തം അവത്വാ അപ്പമത്തോവ സമണധമ്മമകാസി. അലസത്ഥേരോപി ¶ പഠമയാമേ വിസിബ്ബേത്വാ ഇതരസ്സ ചങ്കമിത്വാ ഗബ്ഭം പവിട്ഠകാലേ പവിസിത്വാ, ‘‘മഹാകുസീത, ത്വം നിപജ്ജിത്വാ സയനത്ഥായ അരഞ്ഞം പവിട്ഠോസി, കിം ബുദ്ധാനം സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ഉട്ഠായ സമണധമ്മം കാതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ അത്തനോ വസനട്ഠാനം പവിസിത്വാ നിപജ്ജിത്വാ സുപതി. ഇതരോപി മജ്ഝിമയാമേ വിസ്സമിത്വാ പച്ഛിമയാമേ പച്ചുട്ഠായ സമണധമ്മം കരോതി. സോ ഏവം അപ്പമത്തോ വിഹരന്തോ ന ചിരസ്സേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. ഇതരോ പമാദേനേവ കാലം വീതിനാമേസി. തേ വുട്ഠവസ്സാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. സത്ഥാ തേഹി സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കത്വാ, ‘‘കച്ചി, ഭിക്ഖവേ, അപ്പമത്താ സമണധമ്മം കരിത്ഥ, കച്ചി വോ പബ്ബജിതകിച്ചം മത്ഥകം പത്ത’’ന്തി പുച്ഛി. പഠമം പമത്തോ ഭിക്ഖു ആഹ – ‘‘കുതോ, ഭന്തേ, ഏതസ്സ അപ്പമാദോ, ഗതകാലതോ പട്ഠായ നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായന്തോ കാലം വീതിനാമേസീ’’തി. ‘‘ത്വം പന ഭിക്ഖൂ’’തി. ‘‘അഹം, ഭന്തേ, കാലസ്സേവ ദാരൂനി ആഹരിത്വാ അങ്ഗാരകപല്ലം സജ്ജേത്വാ പഠമയാമേ വിസിബ്ബേന്തോ നിസീദിത്വാ അനിദ്ദായന്തോവ കാലം വീതിനാമേസി’’ന്തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ത്വം പമത്തോ കാലം വീതിനാമേത്വാ ‘അപ്പമത്തോമ്ഹീ’തി വദസി, അപ്പമത്തം പന പമത്തം കരോസീ’’തി ആഹ. പുന പമാദേ ദോസേ, അപ്പമാദേ ആനിസംസേ പകാസേതും, ‘‘ത്വം മമ പുത്തസ്സ ¶ സന്തികേ ജവച്ഛിന്നോ ദുബ്ബലസ്സോ വിയ, ഏസ പന തവ സന്തികേ സീഘജവസ്സോ വിയാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അപ്പമത്തോ ¶ ¶ പമത്തേസു, സുത്തേസു ബഹുജാഗരോ;

അബലസ്സംവ സീഘസ്സോ, ഹിത്വാ യാതി സുമേധസോ’’തി.

തത്ഥ അപ്പമത്തോതി സതിവേപുല്ലപ്പത്തതായ അപ്പമാദസമ്പന്നേ ഖീണാസവോ. പമത്തേസൂതി സതിവോസഗ്ഗേ ഠിതേസു സത്തേസു. സുത്തേസൂതി സതിജാഗരിയാഭാവേന സബ്ബിരിയാപഥേസു നിദ്ദായന്തേസു. ബഹുജാഗരോതി മഹന്തേ സതിവേപുല്ലേ ജാഗരിയേ ഠിതോ. അബലസ്സംവാതി കുണ്ഠപാദം ഛിന്നജവം ദുബ്ബലസ്സം സീഘജവോ സിന്ധവാജാനീയോ വിയ. സുമേധസോതി ഉത്തമപഞ്ഞോ. തഥാരൂപം പുഗ്ഗലം ആഗമേനപി അധിഗമേനപി ഹിത്വാ യാതി. മന്ദപഞ്ഞസ്മിഞ്ഹി ഏകം സുത്തം ഗഹേതും വായമന്തേയേവ സുമേധസോ ഏകം വഗ്ഗം ഗണ്ഹാതി, ഏവം താവ ആഗമേന ഹിത്വാ യാതി. മന്ദപഞ്ഞേ പന രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനാനി കാതും വായമന്തേയേവ കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ സജ്ഝായന്തേയേവ ച സുമേധസോ പുബ്ബഭാഗേപി പരേന കതം രത്തിട്ഠാനം വാ ദിവാട്ഠാനം വാ പവിസിത്വാ കമ്മട്ഠാനം സമ്മസന്തോ സബ്ബകിലേസേ ഖേപേത്വാ നേവ ലോകുത്തരധമ്മേ ഹത്ഥഗതേ ¶ കരോതി, ഏവം അധിഗമേനപി ഹിത്വാ യാതി. വട്ടേ പന നം ഹിത്വാ ഛഡ്ഡേത്വാ വട്ടതോ നിസ്സരന്തോ യാതിയേവാതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

പമത്താപമത്തദ്വേസഹായകവത്ഥു ഛട്ഠം.

അപ്പമാദേന മഘവാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേസാലിയം ഉപനിസ്സായ കൂടാഗാരസാലായം വിഹരന്തോ സക്കം ദേവരാജാനം ആരബ്ഭ കഥേസി.

വേസാലിയഞ്ഹി മഹാലി നാമ ലിച്ഛവീ വസതി, സോ തഥാഗതസ്സ സക്കപഞ്ഹസുത്തന്തദേസനം (ദീ. നി. ൨.൩൪൪ ആദയോ) സുത്വാ ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ സക്കസമ്പത്തിം മഹതിം കത്വാ കഥേസി, ‘ദിസ്വാ നു ഖോ കഥേസി, ഉദാഹു അദിസ്വാ. ജാനാതി നു ഖോ സക്കം, ഉദാഹു നോ’തി പുച്ഛിസ്സാമി ന’’ന്തി ചിന്തേസി. അഥ ഖോ, മഹാലി, ലിച്ഛവീ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി, ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ, മഹാലി, ലിച്ഛവീ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ദിട്ഠോ ¶ ഖോ, ഭന്തേ, ഭഗവതാ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ’’തി? ‘‘ദിട്ഠോ ഖോ മേ ¶ , മഹാലി, സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ’’തി. ‘‘സോ ഹി നുന, ഭന്തേ, സക്കപതിരൂപകോ ഭവിസ്സതി ¶ . ദുദ്ദസോ ഹി, ഭന്തേ, സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ’’തി. ‘‘സക്കഞ്ച ഖ്വാഹം, മഹാലി, പജാനാമി സക്കകരണേ ച ധമ്മേ, യേസം ധമ്മാനം സമാദിന്നത്താ സക്കോ സക്കത്തം അജ്ഝഗാ, തഞ്ച പജാനാമി’’.

സക്കോ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദോ പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ മഘോ നാമ മാണവോ അഹോസി, തസ്മാ ‘‘മഘവാ’’തി വുച്ചതി.

സക്കോ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദോ പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ പുരേ ദാനം അദാസി, തസ്മാ ‘‘പുരിന്ദദോ’’തി വുച്ചതി.

സക്കോ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദോ പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ സക്കച്ചം ദാനം അദാസി, തസ്മാ ‘‘സക്കോ’’തി വുച്ചതി.

സക്കോ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദോ പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ ആവസഥം അദാസി, തസ്മാ ‘‘വാസവോ’’തി വുച്ചതി.

സക്കോ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദോ സഹസ്സമ്പി അത്ഥം മുഹുത്തേന ചിന്തേതി, തസ്മാ ‘‘സഹസ്സക്ഖോ’’തി വുച്ചതി.

സക്കസ്സ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദസ്സ സുജാ നാമ അസുരകഞ്ഞാ, പജാപതി, തസ്മാ ‘‘സുജമ്പതീ’’തി വുച്ചതി.

സക്കോ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദോ ദേവാനം താവതിംസാനം ഇസ്സരിയാധിപച്ചം രജ്ജം കാരേതി, തസ്മാ ‘‘ദേവാനമിന്ദോ’’തി വുച്ചതി.

സക്കസ്സ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദസ്സ പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതസ്സ സത്ത വതപദാനി സമത്താനി സമാദിന്നാനി അഹേസും, യേസം സമാദിന്നത്താ സക്കോ സക്കത്തം ¶ അജ്ഝഗാ. കതമാനി സത്ത വതപദാനി? യാവജീവം മാതാപേത്തിഭരോ അസ്സം, യാവജീവം കുലേ ജേട്ഠാപചായീ അസ്സം, യാവജീവം സണ്ഹവാചോ അസ്സം, യാവജീവം അപിസുണവാചോ അസ്സം, യാവജീവം വിഗതമലമച്ഛേരേന ചേതസാ അഗാരം അജ്ഝാവസേയ്യം, മുത്തചാഗോ പയതപാണി വോസഗ്ഗരതോ യാചയോഗോ ദാനസംവിഭാഗരതോ അസ്സം. യാവജീവം ¶ സച്ചവാചോ അസ്സം, യാവജീവം അക്കോധനോ അസ്സം, ‘‘സചേപി മേ കോധോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, ഖിപ്പമേവ ന പടിവിനേയ്യ’’ന്തി. സക്കസ്സ, മഹാലി, ദേവാനമിന്ദസ്സ പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതസ്സ ഇമാനി ¶ സത്ത വതപദാനി സമത്താനി സമാദിന്നാനി അഹേസും, യേസം സമാദിന്നത്താ സക്കോ സക്കത്തം അജ്ഝഗാതി.

‘‘മാതാപേത്തിഭരം ജന്തും, കുലേ ജേട്ഠാപചായിനം;

സണ്ഹം സഖിലസമ്ഭാസം, പേസുണേയ്യപ്പഹായിനം.

‘‘മച്ഛേരവിനയേ യുത്തം, സച്ചം കോധാഭിഭും നരം;

തം വേ ദേവാ താവതിംസാ, ആഹു സപ്പുരിസോ ഇതീ’’തി. (സം. നി. ൧.൨൫൭) –

ഇദം, മഹാലി, സക്കേന മഘമാണവകാലേ കതകമ്മന്തി വത്വാ പുന തേന ‘‘കഥം, ഭന്തേ, മഘമാണവോ പടിപജ്ജീ’’തി? തസ്സ പടിപത്തിം വിത്ഥാരതോ സോതുകാമേന പുട്ഠോ ‘‘തേന ഹി, മഹാലി, സുണാഹീ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ മഗധരട്ഠേ മചലഗാമേ മഘോ നാമ മാണവോ ¶ ഗാമകമ്മകരണട്ഠാനം ഗന്ത്വാ അത്തനോ ഠിതട്ഠാനം പാദന്തേന പംസും വിയൂഹിത്വാ രമണീയം കത്വാ അട്ഠാസി. അപരോ തം ബാഹുനാ പഹരിത്വാ തതോ അപനേത്വാ സയം തത്ഥ അട്ഠാസി. സോ തസ്സ അകുജ്ഝിത്വാവ അഞ്ഞം ഠാനം രമണീയം കത്വാ ഠിതോ. തതോപി നം അഞ്ഞോ ആഗന്ത്വാ ബാഹുനാ പഹരിത്വാ അപനേത്വാ സയം അട്ഠാസി. സോ തസ്സപി അകുജ്ഝിത്വാവ അഞ്ഞം ഠാനം രമണീയം കത്വാ ഠിതോ, ഇതി തം ഗേഹതോ നിക്ഖന്താ നിക്ഖന്താ പുരിസാ ബാഹുനാ പഹരിത്വാ ഠിതഠിതട്ഠാനതോ അപനേസും. സോ ‘‘സബ്ബേപേതേ മം നിസ്സായ സുഖിതാ ജാതാ, ഇമിനാ കമ്മേന മയ്ഹം സുഖദായകേന പുഞ്ഞകമ്മേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ, പുനദിവസേ കുദാലം ആദായ ഖലമണ്ഡലമത്തം ഠാനം രമണീയം അകാസി. സബ്ബേ ഗന്ത്വാ തത്ഥേവ അട്ഠംസു. അഥ നേസം സീതസമയേ അഗ്ഗിം കത്വാ അദാസി, ഗിമ്ഹകാലേ ഉദകം. തതോ ‘‘രമണീയം ഠാനം നാമ സബ്ബേസം പിയം, കസ്സചി അപ്പിയം നാമ നത്ഥി, ഇതോ പട്ഠായ മയാ മഗ്ഗം സമം കരോന്തേന വിചരിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ, പാതോവ നിക്ഖമിത്വാ, മഗ്ഗം സമം കരോന്തോ ഛിന്ദിത്വാ, ഹരിതബ്ബയുത്തകാ രുക്ഖസാഖാ ഹരന്തോ വിചരതി. അഥ നം അപരോ ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘സമ്മ, കിം കരോസീ’’തി? ‘‘മയ്ഹം സഗ്ഗഗാമിനം മഗ്ഗം കരോമി, സമ്മാ’’തി. ‘‘തേന ഹി അഹമ്പി തേ സഹായോ ഹോമീ’’തി. ‘‘ഹോഹി, സമ്മ, സഗ്ഗോ നാമ ബഹൂനമ്പി മനാപോ സുഖബഹുലോ’’തി. തതോ പട്ഠായ ദ്വേ ജനാ ¶ അഹേസും. തേ ദിസ്വാ ¶ തഥേവ പുച്ഛിത്വാ ച സുത്വാ ച അപരോപി ¶ തേസം സഹായോ ജാതോ, ഏവം അപരോപി അപരോപീതി സബ്ബേപി തേത്തിംസ ജനാ ജാതാ. തേ സബ്ബേപി കുദാലാദിഹത്ഥാ മഗ്ഗം സമം കരോന്താ ഏകയോജനദ്വിയോജനമത്തട്ഠാനം ഗച്ഛന്തി.

തേ ദിസ്വാ ഗാമഭോജകോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ മനുസ്സാ അയോഗേ യുത്താ, സചേ ഇമേ അരഞ്ഞതോ മച്ഛമംസാദീനി വാ ആഹരേയ്യും. സുരം വാ കത്വാ പിവേയ്യും, അഞ്ഞം വാ താദിസം കമ്മം കരേയ്യും, അഹമ്പി കിഞ്ചി കിഞ്ചി ലഭേയ്യ’’ന്തി. അഥ നേ പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കിം കരോന്താ വിചരഥാ’’തി? ‘‘സഗ്ഗമഗ്ഗം, സാമീ’’തി. ‘‘ഘരാവാസം വസന്തേഹി നാമ ഏവം കാതും ന വട്ടതി, അരഞ്ഞതോ മച്ഛമംസാദീനി ആഹരിതും, സുരം കത്വാ പാതും, നാനപ്പകാരേ ച കമ്മന്തേ കാതും വട്ടതീ’’തി. തേ തസ്സ വചനം പടിക്ഖിപിംസു, ഏവം പുനപ്പുനം വുച്ചമാനാപി പടിക്ഖിപിംസുയേവ. സോ കുജ്ഝിത്വാ ‘‘നാസേസ്സാമി നേ’’തി രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ചോരേ തേ, ദേവ, വഗ്ഗബന്ധനേന വിചരന്തേ പസ്സാമീ’’തി വത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, തേ ഗഹേത്വാ ആനേഹീ’’തി വുത്തേ തഥാ കത്വാ സബ്ബേ തേ ബന്ധിത്വാ ആനേത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സേസി. രാജാ അവീമംസിത്വാവ ‘‘ഹത്ഥിനാ മദ്ദാപേഥാ’’തി ആണാപേസി. മഘോ സേസാനം ഓവാദമദാസി – ‘‘സമ്മാ, ഠപേത്വാ മേത്തം അഞ്ഞോ അമ്ഹാകം അവസ്സയോ നത്ഥി, തുമ്ഹേ കത്ഥചി കോപം അകത്വാ രഞ്ഞേ ച ഗാമഭോജകേ ച മദ്ദനഹത്ഥിമ്ഹി ച അത്തനി ച മേത്തചിത്തേന സമചിത്താവ ഹോഥാ’’തി. തേ തഥാ കരിംസു. അഥ നേസം മേത്താനുഭാവേന ഹത്ഥീ ഉപ്പസങ്കമിതുമ്പി ന വിസഹി. രാജാ തമത്ഥം സുത്വാ ബഹൂ ¶ മനുസ്സേ ദിസ്വാ മദ്ദിതും ന വിസഹിസ്സതി? ‘‘ഗച്ഛഥ, നേ കിലഞ്ജേന പടിച്ഛാദേത്വാ മദ്ദാപേഥാ’’തി ആഹ. തേ കിലഞ്ജേന പടിച്ഛാദേത്വാ മദ്ദിതും പേസിയമാനോപി ഹത്ഥീ ദൂരതോവ പടിക്കമി.

രാജാ തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘കാരണേനേത്ഥ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി തേ പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘താതാ, മം നിസ്സായ തുമ്ഹേ കിം ന ലഭഥാ’’തി? ‘‘കിം നാമേതം, ദേവാ’’തി? ‘‘തുമ്ഹേ കിര വഗ്ഗബന്ധനേന ചോരാ ഹുത്വാ അരഞ്ഞേ വിചരഥാ’’തി? ‘‘കോ ഏവമാഹ, ദേവാ’’തി? ‘‘ഗാമഭോജകോ, താതാ’’തി. ‘‘ന മയം, ദേവ, ചോരാ, മയം പന അത്തനോ സഗ്ഗമഗ്ഗം സോധേന്താ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കരോമ, ഗാമഭോജകോ അമ്ഹേ അകുസലകിരിയായ നിയോജേത്വാ അത്തനോ വചനം അകരോന്തേ നാസേതുകാമോ കുജ്ഝിത്വാ ഏവമാഹാ’’തി. അഥ രാജാ തേസം കഥം സുത്വാ സോമനസ്സപ്പത്തോ ഹുത്വാ, ‘‘താതാ, അയം തിരച്ഛാനോ തുമ്ഹാകം ¶ ഗുണേ ജാനാതി, അഹം മനുസ്സഭൂതോ ജാനിതും നാസക്ഖിം, ഖമഥ മേ’’തി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ സപുത്തദാരം ഗാമഭോജകം തേസം ദാസം, ഹത്ഥിം ആരോഹനിയം, തഞ്ച ഗാമം യഥാസുഖം പരിഭോഗം കത്വാ അദാസി. തേ ‘‘ഇധേവ നോ കതപുഞ്ഞസ്സാനിസംസോ ദിട്ഠോ’’തി ഭിയ്യോസോമത്തായ പസന്നമാനസാ ഹുത്വാ തം ഹത്ഥിം വാരേന വാരേന അഭിരുയ്ഹ ഗച്ഛന്താ മന്തയിംസു ¶ ‘‘ഇദാനി അമ്ഹേഹി ¶ അതിരേകതരം പുഞ്ഞം കാതബ്ബം, കിം കരോമ? ചതുമഹാപഥേ ഥാവരം കത്വാ മഹാജനസ്സ വിസ്സമനസാലം കരിസ്സാമാ’’തി. തേ വഡ്ഢകിം പക്കോസാപേത്വാ സാലം പട്ഠപേസും. മാതുഗാമേസു പന വിഗതച്ഛന്ദതായ തസ്സാ സാലായ മാതുഗാമാനം പത്തിം നാദംസു.

മഘസ്സ പന ഗേഹേ നന്ദാ, ചിത്താ, സുധമ്മാ, സുജാതി ചതസ്സോ ഇത്ഥിയോ ഹോന്തി. താസു സുധമ്മാ വഡ്ഢകിനാ സദ്ധിം ഏകതോ ഹുത്വാ, ‘‘ഭാതിക, ഇമിസ്സാ സാലായ മം ജേട്ഠികം കരോഹീ’’തി വത്വാ ലഞ്ജം അദാസി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ പഠമമേവ കണ്ണികത്ഥായ രുക്ഖം സുക്ഖാപേത്വാ തച്ഛേത്വാ വിജ്ഝിത്വാ കണ്ണികം നിട്ഠാപേത്വാ, ‘‘സുധമ്മാ നാമ അയം സാലാ’’തി അക്ഖരാനി ഛിന്ദിത്വാ വത്ഥേന പലിവേഠേത്വാ ഠപേസി. അഥ നേ വഡ്ഢകീ സാലം നിട്ഠാപേത്വാ കണ്ണികാരോപനദിവസേ ‘‘അഹോ, അയ്യാ, ഏകം കരണീയം ന സരിമ്ഹാ’’തി ആഹ. ‘‘കിം നാമ, ഭോ’’തി? ‘‘കണ്ണിക’’ന്തി. ‘‘ഹോതു തം ആഹരിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഇദാനി ഛിന്നരുക്ഖേന കാതും ന സക്കാ, പുബ്ബേയേവ തം ഛിന്ദിത്വാ തച്ഛേത്വാ വിജ്ഝിത്വാ ഠപിതകണ്ണികാ ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി. ‘‘ഇദാനി കിം കാതബ്ബ’’ന്തി? ‘‘സചേ കസ്സചി ഗേഹേ നിട്ഠാപേത്വാ ഠപിതാ വിക്കായികകണ്ണികാ ¶ അത്ഥി, സാ പരിയേസിതബ്ബാ’’തി. തേ പരിയേസന്താ സുധമ്മായ ഗേഹേ ദിസ്വാ സഹസ്സം ദത്വാപി മൂലേന ന ലഭിംസു. ‘‘സചേ മം സാലായ പത്തിം കരോഥ, ദസ്സാമീ’’തി വുത്തേ പന ‘‘മയം മാതുഗാമാനം പത്തിം ന ദമ്മാ’’തി ആഹംസു.

അഥ നേ വഡ്ഢകീ ആഹ – ‘‘അയ്യാ, തുമ്ഹേ കിം കഥേഥ, ഠപേത്വാ ബ്രഹ്മലോകം അഞ്ഞം മാതുഗാമരഹിതട്ഠാനം നാമ നത്ഥി, ഗണ്ഹഥ കണ്ണികം. ഏവം സന്തേ അമ്ഹാകം കമ്മം നിട്ഠം ഗമിസ്സതീ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി കണ്ണികം ഗഹേത്വാ സാലം നിട്ഠാപേത്വാ തിധാ വിഭജിംസു. ഏകസ്മിം കോട്ഠാസേ ഇസ്സരാനം വസനട്ഠാനം കരിംസു, ഏകസ്മിം ദുഗ്ഗതാനം, ഏകസ്മിം ഗിലാനാനം. തേത്തിംസ ജനാ തേത്തിംസ ഫലകാനി പഞ്ഞപേത്വാ ഹത്ഥിസ്സ സഞ്ഞം അദംസു – ‘‘ആഗന്തുകോ ആഗന്ത്വാ യസ്സ അത്ഥതഫലകേ നിസീദതി, തം ഗഹേത്വാ ഫലകസാമികസ്സേവ ¶ ഗേഹേ പതിട്ഠപേഹി, തസ്സ പാദപരികമ്മപിട്ഠിപരികമ്മപാനീയഖാദനീയഭോജനീയസയനാനി സബ്ബാനി ഫലകസാമികസ്സേവ ഭാരോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ഹത്ഥീ ആഗതാഗതം ഗഹേത്വാ ഫലകസാമികസ്സേവ ഘരം നേതി. സോ തസ്സ തം ദിവസം കത്തബ്ബം കരോതി. മഘോ സാലായ അവിദൂരേ കോവിളാരരുക്ഖം രോപേത്വാ തസ്സ മൂലേ പാസാണഫലകം അത്ഥരി. സാലം പവിട്ഠപവിട്ഠാ ജനാ കണ്ണികം ഓലോകേത്വാ അക്ഖരാനി വാചേത്വാ, ‘‘സുധമ്മാ നാമേസാ സാലാ’’തി വദന്തി. തേത്തിംസജനാനം നാമം ന പഞ്ഞായതി. നന്ദാ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ സാലം കരോന്താ അമ്ഹേ അപത്തികാ കരിംസു, സുധമ്മാ ¶ പന അത്തനോ ബ്യത്തതായ കണ്ണികം കത്വാ പത്തികാ ജാതാ, മയാപി കിഞ്ചി കാതും വട്ടതി, കിം നു ഖോ കരിസ്സാമീ’’തി? അഥസ്സാ ഏതദഹോസി ¶ – ‘‘സാലം ആഗതാഗതാനം പാനീയഞ്ചേവ ന്ഹാനോദകഞ്ച ലദ്ധും വട്ടതി, പോക്ഖരണിം ഖണാപേസ്സാമീ’’തി. സാ പോക്ഖരണിം കാരേസി. ചിത്താ ചിന്തേസി – ‘‘സുധമ്മായ കണ്ണികാ ദിന്നാ, നന്ദായ പോക്ഖരണീ കാരിതാ, മയാപി കിഞ്ചി കാതും വട്ടതി, കിം നു ഖോ കരിസ്സാമീ’’തി? അഥസ്സാ ഏതദഹോസി – ‘‘സാലം ആഗതാഗതേഹി പാനീയം പിവിത്വാ ന്ഹത്വാ ഗമനകാലേപി മാലം പിലന്ധിത്വാ ഗന്തും വട്ടതി, പുപ്ഫാരാമം കാരാപേസ്സാമീ’’തി. സാ രമണീയം പുപ്ഫാരാമം കാരേസി. യേഭുയ്യേന തസ്മിം ആരാമേ ‘‘അസുകോ നാമ പുപ്ഫൂപഗഫലൂപഗരുക്ഖോ നത്ഥീ’’തി നാഹോസി.

സുജാ പന ‘‘അഹം മഘസ്സ മാതുലധീതാ ചേവ പാദപരിചാരികാ ച, ഏതേന കതം കമ്മം മയ്ഹമേവ, മയാ കതം ഏതസ്സേവാ’’തി ചിന്തേത്വാ, കിഞ്ചി അകത്വാ അത്തഭാവമേവ മണ്ഡയമാനാ കാലം വീതിനാമേസി. മഘോപി മാതാപിതുഉപട്ഠാനം കുലേ ജേട്ഠാപചായനകമ്മം സച്ചവാചം അഫരുസവാചം അപി, സുണവാചം മച്ഛേരവിനയം അക്കോധനന്തി ഇമാനി സത്ത വതപദാനി പൂരേത്വാ –

‘‘മാതാപേത്തിഭരം ¶ ജന്തും, കുലേ ജേട്ഠാപചായിനം;

സണ്ഹം സഖിലസമ്ഭാസം, പേസുണേയ്യപ്പഹായിനം.

‘‘മച്ഛേരവിനയേ യുത്തം, സച്ചം കോധാഭിഭും നരം;

തം വേ ദേവാ താവതിംസാ, ആഹു ‘സപ്പുരിസോ’ഇതീ’’തി. (സം. നി. ൧.൨൫൭) –

ഏവം പസംസിയഭാവം ആപജ്ജിത്വാ ജീവിതപരിയോസാനേ താവതിംസഭവനേ സക്കോ ദേവരാജാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, തേപിസ്സ സഹായകാ തത്ഥേവ ¶ നിബ്ബത്തിംസു, വഡ്ഢകീ വിസ്സകമ്മദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തദാ താവതിംസഭവനേ അസുരാ വസന്തി. തേ ‘‘അഭിനവാ ദേവപുത്താ നിബ്ബത്താ’’തി ദിബ്ബപാനം സജ്ജയിംസു. സക്കോ അത്തനോ പരിസായ കസ്സചി അപിവനത്ഥായ സഞ്ഞമദാസി. അസുരാ ദിബ്ബപാനം പിവിത്വാ മജ്ജിംസു. സക്കോ ‘‘കിം മേ ഇമേഹി സാധാരണേന രജ്ജേനാ’’തി അത്തനോ പരിസായ സഞ്ഞം ദത്വാ തേ പാദേസു ഗാഹാപേത്വാ മഹാസമുദ്ദേ ഖിപാപേസി. തേ അവംസിരാ സമുദ്ദേ പതിംസു. അഥ നേസം പുഞ്ഞാനുഭാവേന സിനേരുനോ ഹേട്ഠിമതലേ അസുരവിമാനം നാമ നിബ്ബത്തി, ചിത്തപാടലി നാമ നിബ്ബത്തി.

ദേവാസുരസങ്ഗാമേ പന അസുരേസു പരാജിതേസു ദസയോജനസഹസ്സം താവതിംസദേവനഗരം നാമ നിബ്ബത്തി. തസ്സ പന നഗരസ്സ പാചീനപച്ഛിമദ്വാരാനം അന്തരാ ദസയോജനസഹസ്സം ഹോതി, തഥാ ദക്ഖിണുത്തരദ്വാരാനം. തം ഖോ പന നഗരം ദ്വാരസഹസ്സയുത്തം അഹോസി ആരാമപോക്ഖരണിപടിമണ്ഡിതം. തസ്സ ¶ മജ്ഝേ സാലായ ¶ നിസ്സന്ദേന തിയോജനസതുബ്ബേധേഹി ധജേഹി പടിമണ്ഡിതോ സത്തരതനമയോ സത്തയോജനസതുബ്ബേധോ വേജയന്തോ നാമ പാസാദോ ഉഗ്ഗഞ്ഛി. സുവണ്ണയട്ഠീസു മണിധജാ അഹേസും, മണിയട്ഠീസു സുവണ്ണധജാ; പവാളയട്ഠീസു മുത്തധജാ, മുത്തയട്ഠീസു പവാളധജാ; സത്തരതനമയാസു യട്ഠീസു സത്തരതനധജാ, മജ്ഝേ ഠിതോ ധജോ തിയോജനസതുബ്ബേധോ അഹോസി. ഇതി സാലായ നിസ്സന്ദേന യോജനസഹസ്സുബ്ബേധോ പാസാദോ സത്തരതനമയോവ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, കോവിളാരരുക്ഖസ്സ നിസ്സന്ദേന സമന്താ തിയോജനസതപരിമണ്ഡലോ പാരിച്ഛത്തകോ നിബ്ബത്തി, പാസാണഫലകസ്സ നിസ്സന്ദേന പാരിച്ഛത്തകമൂലേ ദീഘതോ സട്ഠിയോജനാ പുഥുലതോ പണ്ണാസയോജനാ ബഹലതോ പഞ്ചദസയോജനാ ജയസുമനരത്തകമ്ബലവണ്ണാ പണ്ഡുകമ്ബലസിലാ നിബ്ബത്തി. തത്ഥ നിസിന്നകാലേ ഉപഡ്ഢകായോ പവിസതി, ഉട്ഠിതകാലേ ഊനം പരിപൂരതി.

ഹത്ഥീ പന ഏരാവണോ നാമ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ദേവലോകസ്മിഞ്ഹി തിരച്ഛാനഗതാ ന ഹോന്തി. തസ്മാ സോ ഉയ്യാനകീളായ നിക്ഖമനകാലേ അത്തഭാവം വിജഹിത്വാ ദിയഡ്ഢയോജനസതികോ ഏരാവണോ നാമ ഹത്ഥീ അഹോസി. സോ തേത്തിംസജനാനം അത്ഥായ തേത്തിംസ കുമ്ഭേ മാപേസി ¶ ആവട്ടേന തിഗാവുതഅഡ്ഢയോജനപ്പമാണേ, സബ്ബേസം മജ്ഝേ സക്കസ്സ അത്ഥായ സുദസ്സനം നാമ തിംസയോജനികം കുമ്ഭം മാപേസി. തസ്സ ഉപരി ദ്വാദസയോജനികോ രതനമണ്ഡപോ ¶ ഹോതി. തത്ഥ അന്തരന്തരാ സത്തരതനമയാ യോജനുബ്ബേധാ ധജാ ഉട്ഠഹന്തി. പരിയന്തേ കിങ്കിണികജാലം ഓലമ്ബതി. യസ്സ മന്ദവാതേരിതസ്സ പഞ്ചങ്ഗികതൂരിയസദ്ദസംമിസ്സോ ദിബ്ബഗീതസദ്ദോ വിയ രവോ നിച്ഛരതി. മണ്ഡപമജ്ഝേ സക്കസ്സത്ഥായ യോജനികോ മണിപല്ലങ്കോ പഞ്ഞത്തോ ഹോതി, തത്ഥ സക്കോ നിസീദി. തേത്തിംസ ദേവപുത്താ അത്തനോ കുമ്ഭേ രതനപല്ലങ്കേ നിസീദിംസു. തേത്തിംസായ കുമ്ഭാനം ഏകേകസ്മിം കുമ്ഭേ സത്ത സത്ത ദന്തേ മാപേസി. തേസു ഏകേകോ പണ്ണാസയോജനായാമോ, ഏകേകസ്മിഞ്ചേത്ഥ ദന്തേ സത്ത സത്ത പോക്ഖരണിയോ ഹോന്തി, ഏകേകായ പോക്ഖരണിയാ സത്ത സത്ത പദുമിനീഗച്ഛാനി, ഏകേകസ്മിം ഗച്ഛേ സത്ത സത്ത പുപ്ഫാനി ഹോന്തി, ഏകേകസ്മിം പുപ്ഫേ സത്ത സത്ത പത്താനി, ഏകേകസ്മിം പത്തേ സത്ത സത്ത ദേവധീതരോ നച്ചന്തി. ഏവം സമന്താ പണ്ണാസയോജനഠാനേസു ഹത്ഥിദന്തേസുയേവ നടസമജ്ജാ ഹോന്തി. ഏവം മഹന്തം യസം അനുഭവന്തോ സക്കോ ദേവരാജാ വിചരതി.

സുധമ്മാപി കാലം കത്വാ ഗന്ത്വാ തത്ഥേവ നിബ്ബത്തി. തസ്സാ സുധമ്മാ നാമ നവ യോജനസതികാ ദേവസഭാ നിബ്ബത്തി. തതോ രമണീയതരം കിര അഞ്ഞം ഠാനം നാമ നത്ഥി ¶ , മാസസ്സ അട്ഠ ദിവസേ ധമ്മസ്സവനം തത്ഥേവ ഹോതി. യാവജ്ജതനാ അഞ്ഞതരം രമണീയം ഠാനം ദിസ്വാ, ‘‘സുധമ്മാ ദേവസഭാ വിയാ’’തി വദന്തി. നന്ദാപി കാലം കത്വാ ഗന്ത്വാ തത്ഥേവ നിബ്ബത്തി, തസ്സാ പഞ്ചയോജനസതികാ നന്ദാ നാമ പോക്ഖരണീ നിബ്ബത്തി. ചിത്താപി കാലം കത്വാ ഗന്ത്വാ തത്ഥേവ നിബ്ബത്തി ¶ , തസ്സാപി പഞ്ചയോജനസതികം ചിത്തലതാവനം നാമ നിബ്ബത്തി, തത്ഥ ഉപ്പന്നപുബ്ബനിമിത്തേ ദേവപുത്തേ നേത്വാ മോഹയമാനാ വിചരന്തി. സുജാ പന കാലം കത്വാ ഏകിസ്സാ ഗിരികന്ദരായ ഏകാ ബകസകുണികാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സക്കോ അത്തനോ പരിചാരികാ ഓലോകേന്തോ ‘‘സുധമ്മാ ഇധേവ നിബ്ബത്താ, തഥാ നന്ദാ ച ചിത്താ ച, സുജാ നു ഖോ കുഹിം നിബ്ബത്താ’’തി ചിന്തേന്തോ തം തത്ഥ നിബ്ബത്തം ദിസ്വാ, ‘‘ബാലാ കിഞ്ചി പുഞ്ഞം അകത്വാ ഇദാനി തിരച്ഛാനയോനിയം നിബ്ബത്താ, ഇദാനി പന തം പുഞ്ഞം കാരേത്വാ ഇധാനേതും വട്ടതീ’’തി അത്തഭാവം വിജഹിത്വാ അഞ്ഞാതകവേസേന തസ്സാ ¶ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘കിം കരോന്തീ ഇധ വിചരസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘കോ പന ത്വം, സാമീ’’തി? ‘‘അഹം തേ സാമികോ മഘോ’’തി. ‘‘കുഹിം നിബ്ബത്തോസി, സാമീ’’തി? ‘‘അഹം താവതിംസദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ’’. ‘‘തവ സഹായികാനം പന നിബ്ബത്തട്ഠാനം ജാനാസീ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി, സാമീ’’തി. ‘‘താപി മമേവ സന്തികേ നിബ്ബത്താ, പസ്സിസ്സസി താ സഹായികാ’’തി. ‘‘കഥാഹം തത്ഥ ഗമിസ്സാമീ’’തി? സക്കോ ‘‘അഹം തം തത്ഥ നേസ്സാമീ’’തി വത്വാ ഹത്ഥതലേ ഠപേത്വാ ദേവലോകം നേത്വാ നന്ദായ പോക്ഖരണിയാ തീരേ വിസ്സജ്ജേത്വാ ഇതരാസം തിസ്സന്നം ആരോചേസി – ‘‘തുമ്ഹാകം സഹായികം സുജം പസ്സിസ്സഥാ’’തി. ‘‘കുഹിം സാ, ദേവാ’’തി ¶ ? ‘‘നന്ദായ പോക്ഖരണിയാ തീരേ ഠിതാ’’തി ആഹ. താ തിസ്സോപി ഗന്ത്വാ, ‘‘അഹോ അയ്യായ ഏവരൂപം അത്തഭാവമണ്ഡനസ്സ ഫലം, ഇദാനിസ്സാ തുണ്ഡം പസ്സഥ, പാദേ പസ്സഥ, ജങ്ഘാ പസ്സഥ, സോഭതി വതസ്സാ അത്തഭാവോ’’തി കേളിം കത്വാ പക്കമിംസു.

പുന സക്കോ തസ്സാ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ദിട്ഠാ തേ സഹായികാ’’തി വത്വാ ‘‘ദിട്ഠാ മം ഉപ്പണ്ഡേത്വാ ഗതാ, തത്ഥേവ മം നേഹീ’’തി വുത്തേ തം തത്ഥേവ നേത്വാ ഉദകേ വിസ്സജ്ജേത്വാ, ‘‘ദിട്ഠാ തേ താസം സമ്പത്തീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ദിട്ഠാ, ദേവാ’’തി? ‘‘തയാപി തത്ഥ നിബ്ബത്തനൂപായം കാതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘കിം കരോമി, ദേവാ’’തി? ‘‘മയാ ദിന്നം ഓവാദം രക്ഖിസ്സസീ’’തി. ‘‘രക്ഖിസ്സാമി, ദേവാ’’തി. അഥസ്സാ പഞ്ച സീലാനി ദത്വാ, ‘‘അപ്പമത്താ രക്ഖാഹീ’’തി വത്വാ പക്കാമി. സാ തതോ പട്ഠായ സയംമതമച്ഛകേയേവ പരിയേസിത്വാ ഖാദതി. സക്കോ കതിപാഹച്ചയേന തസ്സാ വീമംസനത്ഥായ ഗന്ത്വാ, വാലുകാപിട്ഠേ മതമച്ഛകോ വിയ ഹുത്വാ ഉത്താനോ നിപജ്ജി. സാ തം ദിസ്വാ ‘‘മതമച്ഛകോ’’തി സഞ്ഞായ അഗ്ഗഹേസി. മച്ഛോ ഗിലനകാലേ നങ്ഗുട്ഠം ചാലേസി. സാ ‘‘സജീവമച്ഛകോ’’തി ഉദകേ വിസ്സജ്ജേസി. സോ ഥോകം വീതിനാമേത്വാ പുന തസ്സാ പുരതോ ഉത്താനോ ഹുത്വാ നിപജ്ജി. പുന സാ ‘‘മതമച്ഛകോ’’തി സഞ്ഞായ ഗഹേത്വാ ഗിലനകാലേ അഗ്ഗനങ്ഗുട്ഠം ചാലേസി. തം ദിസ്വാ ‘‘സജീവമച്ഛോ’’തി വിസ്സജ്ജേസി. ഏവം തിക്ഖത്തും വീമംസിത്വാ ‘‘സാധുകം സീലം രക്ഖതീ’’തി അത്താനം ജാനാപേത്വാ ‘‘അഹം തവ വീമംസനത്ഥായ ആഗതോ, സാധുകം സീലം രക്ഖസി, ഏവം രക്ഖമാനാ ¶ ന ചിരസ്സേവ മമ സന്തികേ നിബ്ബത്തിസ്സസി, അപ്പമത്താ ഹോഹീ’’തി വത്വാ പക്കാമി.

സാ ¶ ¶ തതോ പട്ഠായ പന സയംമതമച്ഛം ലഭതി വാ, ന വാ. അലഭമാനാ കതിപാഹച്ചയേനേവ സുസ്സിത്വാ കാലം കത്വാ തസ്സ സീലസ്സ ഫലേന ബാരാണസിയം കുമ്ഭകാരസ്സ ധീതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. അഥസ്സാ പന്നരസസോളസവസ്സുദ്ദേസികകാലേ സക്കോ ‘‘കുഹിം നു ഖോ സാ നിബ്ബത്താ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ദിസ്വാ, ‘‘ഇദാനി മയാ തത്ഥ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ഏളാലുകവണ്ണേന പഞ്ഞായമാനേഹി സത്തഹി രതനേഹി യാനകം പൂരേത്വാ തം പാജേന്തോ ബാരാണസിം പവിസിത്വാ, ‘‘അമ്മതാതാ, ഏളാലുകാനി ഗണ്ഹഥ ഗണ്ഹഥാ’’തി ഉഗ്ഘോസേന്തോ വീഥിം പടിപജ്ജി. മുഗ്ഗമാസാദീനി ഗഹേത്വാ ആഗതേ പന ‘‘മൂലേന ന ദേമീ’’തി വത്വാ, ‘‘കഥം ദേസീ’’തി വുത്തേ, ‘‘സീലരക്ഖികായ ഇത്ഥിയാ ദമ്മീ’’തി ആഹ. ‘‘സീലം നാമ, സാമി, കീദിസം, കിം കാളം, ഉദാഹു നീലാദിവണ്ണ’’ന്തി? ‘‘തുമ്ഹേ ‘സീലം കീദിസ’ന്തിപി ന ജാനാഥ, കിമേവ നം രക്ഖിസ്സഥ, സീലരക്ഖികായ പന ദസ്സാമീ’’തി. ‘‘സാമി, ഏസാ കുമ്ഭകാരസ്സ ധീതാ ‘സീലം രക്ഖാമീ’തി വിചരതി, ഏതിസ്സാ ദേഹീ’’തി. സാപി നം ‘‘തേന ഹി മയ്ഹം ദേഹി, സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘കാസി ത്വ’’ന്തി? ‘‘അഹം അവിജഹിതപഞ്ചസീലാ’’തി. ‘‘തുയ്ഹമേവേതാനി ¶ മയാ ആനീതാനീ’’തി യാനകം പാജേന്തോ തസ്സാ ഘരം ഗന്ത്വാ അഞ്ഞേഹി അനാഹരിയം കത്വാ ഏളാലുകവണ്ണേന ദേവദത്തിയം ധനം ദത്വാ അത്താനം ജാനാപേത്വാ, ‘‘ഇദം തേ ജീവിതവുത്തിയാ ധനം, പഞ്ചസീലാനി അഖണ്ഡാദീനി കത്വാ രക്ഖാഹീ’’തി വത്വാ പക്കാമി.

സാപി തതോ ചവിത്വാ അസുരഭവനേ അസുരജേട്ഠകസ്സ ധീതാ ഹുത്വാ സക്കസ്സ വേരിഘരേ നിബ്ബത്തി. ദ്വീസു പന അത്തഭാവേസു സീലസ്സ സുരക്ഖിതത്താ അഭിരൂപാ അഹോസി സുവണ്ണവണ്ണാ അസാധാരണായ രൂപസിരിയാ സമന്നാഗതാ. വേപചിത്തിഅസുരിന്ദോ ആഗതാഗതാനം അസുരാനം ‘‘തുമ്ഹേ മമ ധീതു അനുച്ഛവികാ ന ഹോഥാ’’തി തം കസ്സചി അദത്വാ, ‘‘മമ ധീതാ അത്തനാവ അത്തനോ അനുച്ഛവികം സാമികം ഗഹേസ്സതീ’’തി അസുരബലം സന്നിപാതാപേത്വാ, ‘‘തുയ്ഹം അനുച്ഛവികം സാമികം ഗണ്ഹാ’’തി തസ്സാ, ഹത്ഥേ പുപ്ഫദാമം അദാസി. തസ്മിം ഖണേ സക്കോ തസ്സാ നിബ്ബത്തട്ഠാനം ഓലോകേന്തോ തം പവത്തിം ഞത്വാ, ‘‘ഇദാനി മയാ ഗന്ത്വാ തം ആനേതും വട്ടതീ’’തി മഹല്ലകഅസുരവണ്ണം നിമ്മിനിത്വാ ഗന്ത്വാ പരിസപരിയന്തേ അട്ഠാസി. സാപി ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തീ തം ദിട്ഠമത്താവ പുബ്ബസന്നിവാസവസേന ഉപ്പന്നേന പേമേന മഹോഘേനേവ അജ്ഝോത്ഥടഹദയാ ഹുത്വാ, ‘‘ഏസോ മേ സാമികോ’’തി തസ്സ ഉപരി പുപ്ഫദാമം ഖിപി ¶ . അസുരാ ‘‘അമ്ഹാകം രാജാ ഏത്തകം കാലം ധീതു അനുച്ഛവികം അലഭിത്വാ ഇദാനി ലഭി, അയമേവസ്സ ധീതു പിതാമഹതോ മഹല്ലകോ അനുച്ഛവികോ’’തി ലജ്ജമാനാ ¶ അപക്കമിംസു. സക്കോപി തം ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ ‘‘സക്കോഹമസ്മീ’’തി നദിത്വാ ആകാസേ പക്ഖന്ദി. അസുരാ ‘‘വഞ്ചിതമ്ഹാ ജരസക്കേനാ’’തി തം അനുബന്ധിംസു. മാതലി, സങ്ഗാഹകോ വേജയന്തരഥം ആഹരിത്വാ അന്തരാമഗ്ഗേ അട്ഠാസി. സക്കോ തം തത്ഥ ആരോപേത്വാ ദേവനഗരാഭിമുഖോ പായാസി. അഥസ്സ സിപ്പലിവനം സമ്പത്തകാലേ രഥസദ്ദം സുത്വാ ഭീതാ ഗരുളപോതകാ ¶ വിരവിംസു. തേസം സദ്ദം സുത്വാ സക്കോ മാതലിം പുച്ഛി – ‘‘കേ ഏതേ വിരവന്തീ’’തി? ‘‘ഗരുളപോതകാ, ദേവാ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘രഥസദ്ദം സുത്വാ മരണഭയേനാ’’തി. ‘‘മം ഏകം നിസ്സായ ഏത്തകോ ദിജോ രഥവേഗേന വിചുണ്ണിതോ മാ നസ്സി, നിവത്തേഹി രഥ’’ന്തി. സോപി സിന്ധവസഹസ്സസ്സ ദണ്ഡകസഞ്ഞം ദത്വാ രഥം നിവത്തേസി. തം ദിസ്വാ അസുരാ ‘‘ജരസക്കോ അസുരപുരതോ പട്ഠായ പലായന്തോ ഇദാനി രഥം നിവത്തേസി, അദ്ധാ തേന ഉപത്ഥമ്ഭോ ലദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി നിവത്തേത്വാ ആഗമനമഗ്ഗേനേവ അസുരപുരം പവിസിത്വാ പുന സീസം ന ഉക്ഖിപിംസു.

സക്കോപി സുജം അസുരകഞ്ഞം ദേവനഗരം നേത്വാ അഡ്ഢതേയ്യാനം അച്ഛരാകോടീനം ജേട്ഠികട്ഠാനേ ഠപേസി. സാ സക്കം വരം യാചി – ‘‘മഹാരാജ, മമ ഇമസ്മിം ദേവലോകേ മാതാപിതരോ വാ ഭാതികഭഗിനിയോ വാ നത്ഥി, യത്ഥ യത്ഥ ഗച്ഛസി, തത്ഥ തത്ഥ മം ഗഹേത്വാവ ¶ ഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി തസ്സാ പടിഞ്ഞം അദാസി. തതോ പട്ഠായ ചിത്തപാടലിയാ പുപ്ഫിതായ അസുരാ ‘‘അമ്ഹാകം നിബ്ബത്തട്ഠാനേ ദിബ്ബപാരിച്ഛത്തകസ്സ പുപ്ഫനകാലോ’’തി യുദ്ധത്ഥായ സഗ്ഗം അഭിരുഹന്തി. സക്കോ ഹേട്ഠാസമുദ്ദേ നാഗാനം ആരക്ഖം അദാസി, തതോ സുപണ്ണാനം, തതോ കുമ്ഭണ്ഡാനം, തതോ യക്ഖാനം. തതോ ചതുന്നം മഹാരാജാനം. സബ്ബൂപരി പന ഉപദ്ദവനിവത്തനത്ഥായ ദേവനഗരദ്വാരേസു വജിരഹത്ഥാ ഇന്ദപടിമാ ഠപേസി. അസുരാ നാഗാദയോ ജിനിത്വാ ആഗതാപി ഇന്ദപടിമാ ദൂരതോ ദിസ്വാ ‘‘സക്കോ നിക്ഖന്തോ’’തി പലായന്തി. ഏവം, മഹാലി, മഘോ മാണവോ അപ്പമാദപടിപദം പടിപജ്ജി. ഏവം അപ്പമത്തോ പനേസ ഏവരൂപം ഇസ്സരിയം പത്വാ ദ്വീസു ദേവലോകേസു രജ്ജം കാരേസി. അപ്പമാദോ നാമേസ ബുദ്ധാദീഹി പസത്ഥോ. അപ്പമാദഞ്ഹി നിസ്സായ സബ്ബേസമ്പി ലോകിയലോകുത്തരാനം വിസേസാനം അധിഗമോ ഹോതീതി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അപ്പമാദേന ¶ മഘവാ, ദേവാനം സേട്ഠതം ഗതോ;

അപ്പമാദം പസംസന്തി, പമാദോ ഗരഹിതോ സദാ’’തി.

തത്ഥ അപ്പമാദേനാതി മചലഗാമേ ഭൂമിപ്പദേസസോധനം ആദിം കത്വാ കതേന അപ്പമാദേന. മഘവാതി ഇദാനി ‘‘മഘവാ’’തിപഞ്ഞാതോ മഘോ മാണവോ ദ്വിന്നം ദേവലോകാനം രാജഭാവേന ദേവാനം സേട്ഠതം ഗതോ. പസംസന്തീതി ബുദ്ധാദയോ പണ്ഡിതാ അപ്പമാദമേവ ഥോമേന്തി ¶ വണ്ണയന്തി. കിം കാരണാ? സബ്ബേസം ലോകിയലോകുത്തരാനം വിസേസാനം പടിലാഭകാരണത്താ. പമാദോ ഗരഹിതോ സദാതി പമാദോ പന തേഹി അരിയേഹി നിച്ചം ഗരഹിതോ നിന്ദിതോ. കിം കാരണാ? സബ്ബവിപത്തീനം മൂലഭാവതോ. മനുസ്സദോഭഗ്ഗം വാ ഹി അപായുപ്പത്തി വാ സബ്ബാ പമാദമൂലികായേവാതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ മഹാലി ലിച്ഛവീ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ ജാതാതി.

അപ്പമാദരതോ ഭിക്ഖൂതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര സത്ഥു സന്തികേ യാവ അരഹത്താ കമ്മട്ഠാനം കഥാപേത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഘടേന്തോ വായമന്തോ അരഹത്തം പത്തും നാസക്ഖി. സോ ‘‘വിസേസേത്വാ കമ്മട്ഠാനം കഥാപേസ്സാമീ’’തി തതോ നിക്ഖമിത്വാ സത്ഥു സന്തികം ആഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ മഹന്തം ദാവഗ്ഗിം ഉട്ഠിതം ദിസ്വാ വേഗേന ഏകം മുണ്ഡപബ്ബതമത്ഥകം അഭിരുയ്ഹ നിസിന്നോ അരഞ്ഞം ¶ ഡയ്ഹമാനം അഗ്ഗിം ദിസ്വാ ആരമ്മണം ഗണ്ഹി – ‘‘യഥാ അയം അഗ്ഗി മഹന്താനി ച ഖുദ്ദകാനി ച ഉപാദാനാനി ഡഹന്തോ ഗച്ഛതി, ഏവം അരിയമഗ്ഗഞാണഗ്ഗിനാപി മഹന്താനി ച ഖുദ്ദകാനി ച സംയോജനാനി ഡഹന്തേന ഗന്തബ്ബം ഭവിസ്സതീ’’തി. സത്ഥാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ തസ്സ ചിത്താചാരം ഞത്വാ, ‘‘ഏവമേവ, ഭിക്ഖു, മഹന്താനിപി ഖുദ്ദകാനിപി ഉപാദാനാനി വിയ ഇമേസം സത്താനം അബ്ഭന്തരേ ഉപ്പജ്ജമാനാനി അണുംഥൂലാനി സംയോജനാനി, താനി ¶ ഞാണഗ്ഗിനാ ഝാപേത്വാ അഭബ്ബുപ്പത്തികാനി കാതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഓഭാസം വിസ്സജ്ജേത്വാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ അഭിമുഖേ നിസിന്നോ വിയ പഞ്ഞായമാനോ ഇമം ഓഭാസഗാഥമാഹ –

‘‘അപ്പമാദരതോ ഭിക്ഖു, പമാദേ ഭയദസ്സി വാ;

സംയോജനം അണും ഥൂലം, ഡഹം അഗ്ഗീവ ഗച്ഛതീ’’തി.

തത്ഥ അപ്പമാദരതോതി അപ്പമാദേ രതോ അഭിരതോ, അപ്പമാദേന വീതിനാമേന്തോതി അത്ഥോ. പമാദേ ഭയദസ്സി വാതി നിരയുപ്പത്തിആദികം പമാദേ ഭയം ഭയതോ പസ്സന്തോ, താസം വാ ഉപ്പത്തീനം മൂലത്താ പമാദം ഭയതോ പസ്സന്തോ. സംയോജനന്തി വട്ടദുക്ഖേന സദ്ധിം യോജനം ബന്ധനം പജാനം വട്ടേ ഓസീദാപനസമത്ഥം ദസവിധം സംയോജനം. അണും ഥൂലന്തി മഹന്തഞ്ച ഖുദ്ദകഞ്ച. ഡഹം അഗ്ഗീവ ഗച്ഛതീതി യഥാ അയം അഗ്ഗീ ഏതം മഹന്തഞ്ച ¶ ഖുദ്ദകഞ്ച ഉപാദാനം ഡഹന്തോവ ഗച്ഛതി. ഏവമേസോ ¶ അപ്പമാദരതോ ഭിക്ഖു അപ്പമാദാധിഗതേന ഞാണഗ്ഗിനാ ഏതം സംയോജനം ഡഹന്തോ അഭബ്ബുപ്പത്തികം കരോന്തോ ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ.

ഗാഥാപരിയോസാനേ സോ ഭിക്ഖു യഥാനിസിന്നോവ സബ്ബസംയോജനാനി ഝാപേത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ തഥാഗതസ്സ സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം ഥോമേത്വാ വണ്ണേത്വാ വന്ദമാനോവ പക്കാമീതി.

അപ്പമാദരതോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ നിഗമവാസിതിസ്സത്ഥേരം നാമ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സാവത്ഥിതോ അവിദൂരേ നിഗമഗാമേ ജാതസംവഡ്ഢോ ഏകോ കുലപുത്തോ സത്ഥു സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ ‘‘നിഗമവാസിതിസ്സത്ഥേരോ നാമ അപ്പിച്ഛോ സന്തുട്ഠോ പവിവിത്തോ ആരദ്ധവീരിയോ’’തി പഞ്ഞായി. സോ നിബദ്ധം ഞാതിഗാമേയേവ പിണ്ഡായ വിചരതി. അനാഥപിണ്ഡികാദീസു മഹാദാനാനി കരോന്തേസു, പസേനദികോസലേ അസദിസദാനം കരോന്തേപി ¶ സാവത്ഥിം നാഗച്ഛതി. ഭിക്ഖൂ ‘‘അയം നിഗമവാസിതിസ്സത്ഥേരോ ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ ഞാതിസംസട്ഠോ വിഹരതി, അനാഥപിണ്ഡികാദീസു മഹാദാനാദീനി കരോന്തേസു, പസേനദികോസലേ അസദിസദാനം കരോന്തേപി നേവ ആഗച്ഛതീ’’തി കഥം സമുട്ഠാപേത്വാ ¶ സത്ഥു ആരോചയിംസു. സത്ഥാ തം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, ഭിക്ഖു, ഏവം കരോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ, മയ്ഹം ഞാതിസംസഗ്ഗോ, അഹം ഏതേ മനുസ്സേ നിസ്സായ അജ്ഝോഹരണീയമത്തം ആഹാരം ലഭാമി ലൂഖേ വാ പണീതേ വാ. യാപനമത്തേ ലദ്ധേ പുന കിം ആഹാരപരിയേസനേനാതി ന ഗച്ഛാമി, ഞാതീഹി പന മേ സംസഗ്ഗോ നാമ നത്ഥി, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ സത്ഥാ പകതിയാപി തസ്സ അജ്ഝാസയം വിജാനന്തോ – ‘‘സാധു സാധു, ഭിക്ഖൂ’’തി തസ്സ സാധുകാരം ദത്വാ, ‘‘അനച്ഛരിയം ഖോ പനേതം ഭിക്ഖു, യം ത്വം മാദിസം ആചരിയം ലഭിത്വാ അപ്പിച്ഛോ അഹോസി. അയഞ്ഹി അപ്പിച്ഛതാ നാമ മമ തന്തി, മമ പവേണീ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖൂഹി യാചിതോ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ ഹിമവന്തേ ഗങ്ഗാതീരേ ഏകസ്മിം ഉദുമ്ബരവനേ അനേകസഹസ്സാ സുവാ വസിംസു. തത്രേകോ സുവരാജാ ¶ അത്തനോ നിവാസരുക്ഖസ്സ ഫലേസു ഖീണേസു യം യദേവ അവസിട്ഠം ഹോതി അങ്കുരോ വാ പത്തം വാ തചോ വാ, തം തം ഖാദിത്വാ ഗങ്ഗായം പാനീയം പിവിത്വാ പരമപ്പിച്ഛോ സന്തുട്ഠോ ഹുത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ന ഗച്ഛതി. തസ്സ അപ്പിച്ഛസന്തുട്ഠഭാവഗുണേന സക്കസ്സ ഭവനം കമ്പി. സക്കോ ആവജ്ജമാനോ തം ദിസ്വാ തസ്സ വീമംസനത്ഥം അത്തനോ ആനുഭാവേന തം രുക്ഖം സുക്ഖാപേസി. രുക്ഖോ ഓഭഗ്ഗോ ഖാണുമത്തോ ഛിദ്ദാവഛിദ്ദോവ ഹുത്വാ വാതേ പഹരന്തേ ആകോടിതോ വിയ സദ്ദം നിച്ഛാരേന്തോ അട്ഠാസി. തസ്സ ഛിദ്ദേഹി ചുണ്ണാനി നിക്ഖമന്തി. സുവരാജാ ¶ താനി ഖാദിത്വാ ഗങ്ഗായം പാനീയം പിവിത്വാ അഞ്ഞത്ഥ അഗന്ത്വാ വാതാതപം അഗണേത്വാ ഉദുമ്ബരഖാണുമത്ഥകേ നിസീദതി. സക്കോ തസ്സ പരമപ്പിച്ഛഭാവം ഞത്വാ, ‘‘മിത്തധമ്മഗുണം കഥാപേത്വാ വരമസ്സ ദത്വാ ഉദുമ്ബരം അമതഫലം കത്വാ ആഗമിസ്സാമീ’’തി ഏകോ ഹംസരാജാ ഹുത്വാ സുജം അസുരകഞ്ഞം പുരതോ കത്വാ ഉദുമ്ബരവനം ഗന്ത്വാ അവിദൂരേ ഏകസ്സ രുക്ഖസ്സ സാഖായ നിസീദിത്വാ തേന സദ്ധിം കഥേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സന്തി രുക്ഖാ ഹരിപത്താ, ദുമാനേകഫലാ ബഹൂ;

കസ്മാ നു സുക്ഖേ കോളാപേ, സുവസ്സ നിരതോ മനോ’’തി. (ജാ. ൧.൯.൩൦);

സബ്ബം ¶ സുവജാതകം നവകനിപാതേ ആഗതനയേനേവ വിത്ഥാരേതബ്ബം. അട്ഠുപ്പത്തിയേവ ഹി തത്ഥ ച ഇധ ച നാനാ, സേസം താദിസമേവ. സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ, ‘‘തദാ സക്കോ ആനന്ദോ അഹോസി, സുവരാജാ അഹമേവാ’’തി വത്വാ, ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, അപ്പിച്ഛതാ നാമേസാ മമ തന്തി, മമ പവേണീ, അനച്ഛരിയാ മമ പുത്തസ്സ നിഗമവാസിതിസ്സസ്സ മാദിസം ആചരിയം ലഭിത്വാ അപ്പിച്ഛതാ, ഭിക്ഖുനാ നാമ നിഗമവാസിതിസ്സേന വിയ അപ്പിച്ഛേനേവ ഭവിതബ്ബം. ഏവരൂപോ ഹി ഭിക്ഖു അഭബ്ബോ സമഥവിപസ്സനാധമ്മേഹി വാ മഗ്ഗഫലേഹി വാ പരിഹാനായ, അഞ്ഞദത്ഥു നിബ്ബാനസ്സേവ സന്തികേ ഹോതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അപ്പമാദരതോ ഭിക്ഖു, പമാദേ ഭയദസ്സി വാ;

അഭബ്ബോ പരിഹാനായ, നിബ്ബാനസ്സേവ സന്തികേ’’തി.

തത്ഥ അഭബ്ബോ പരിഹാനായാതി സോ ഏവരൂപോ ഭിക്ഖു സമഥവിപസ്സനാധമ്മേഹി വാ മഗ്ഗഫലേഹി വാ പരിഹാനായ ¶ അഭബ്ബോ, നാപി പത്തേഹി പരിഹായതി, ന അപ്പത്താനി ന പാപുണാതി. നിബ്ബാനസ്സേവ സന്തികേതി കിലേസപരിനിബ്ബാനസ്സപി അനുപാദാപരിനിബ്ബാനസ്സാപി സന്തികേയേവാതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ നിഗമവാസിതിസ്സത്ഥേരോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും. മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ ജാതാതി.

നിഗമവാസിതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു നവമം.

അപ്പമാദവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ. ദുതിയോ വഗ്ഗോ.

ഫന്ദനം ¶ ¶ ¶ ചപലം ചിത്തന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ചാലികായ പബ്ബതേ വിഹരന്തോ ആയസ്മന്തം മേഘിയം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സ വത്ഥും വിഭാവനത്ഥം സബ്ബം മേഘിയസുത്തന്തം (ഉദാ. ൩൧) വിത്ഥാരേതബ്ബം. സത്ഥാ പന തീഹി വിതക്കേഹി അന്വാസത്തതായ തസ്മിം അമ്ബവനേ പധാനം അനുയുഞ്ജിതും അസക്കുണിത്വാ ആഗതം മേഘിയത്ഥേരം ആമന്തേത്വാ, ‘‘അതിഭാരിയം തേ, മേഘിയ, കതം ‘ആഗമേഹി താവ, മേഘിയ, ഏകകോമ്ഹി യാവ അഞ്ഞോപി കോചി ഭിക്ഖു ആഗച്ഛതീ’തി മം യാചന്തം ഏകകം പഹായ ഗച്ഛന്തേന ഭിക്ഖുനാ നാമ ഏവം ചിത്തവസികേന ഭവിതും ന വട്ടതി, ചിത്തം നാമേതം ലഹുകം, തം അത്തനോ വസേ വത്തേതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘ഫന്ദനം ചപലം ചിത്തം, ദൂരക്ഖം ദുന്നിവാരയം;

ഉജും കരോതി മേധാവീ, ഉസുകാരോവ തേജനം.

‘‘വാരിജോവ ഥലേ ഖിത്തോ, ഓകമോകതഉബ്ഭതോ;

പരിപ്ഫന്ദതിദം ചിത്തം, മാരധേയ്യം പഹാതവേ’’തി.

തത്ഥ ¶ ഫന്ദനന്തി രൂപാദീസു ആരമ്മണേസു വിപ്ഫന്ദമാനം. ചപലന്തി ഏകഇരിയാപഥേന അസണ്ഠഹന്തോ ഗാമദാരകോ വിയ ഏകസ്മിം ആരമ്മണേ അസണ്ഠഹനതോ ചപലം. ചിത്തന്തി വിഞ്ഞാണം, ഭൂമിവത്ഥുആരമ്മണകിരിയാദിവിചിത്തതായ പനേതം ‘‘ചിത്ത’’ന്തി വുത്തം. ദൂരക്ഖന്തി കിട്ഠസമ്ബാധേ ഠാനേ കിട്ഠഖാദകഗോണം വിയ ഏകേകസ്മിം സപ്പായാരമ്മണേയേവ ദുട്ഠപനതോ ദൂരക്ഖം. ദുന്നിവാരയന്തി വിസഭാഗാരമ്മണം ഗച്ഛന്തം പടിസേധേതും ദുക്ഖത്താ ദുന്നിവാരയം. ഉസുകാരോവ തേജനന്തി യഥാ നാമ ഉസുകാരോ അരഞ്ഞതോ ഏകം വങ്കദണ്ഡകം ആഹരിത്വാ നിത്തചം കത്വാ കഞ്ജിയതേലേന മക്ഖേത്വാ അങ്ഗാരകപല്ലേ താപേത്വാ രുക്ഖാലകേ ഉപ്പീളേത്വാ നിവങ്കം ഉജും വാലവിജ്ഝനയോഗ്ഗം കരോതി, കത്വാ ച ¶ പന രാജരാജമഹാമത്താനം സിപ്പം ദസ്സേത്വാ മഹന്തം സക്കാരസമ്മാനം ലഭതി, ഏവമേവ ¶ മേധാവീ പണ്ഡിതോ വിഞ്ഞൂ പുരിസോ ഫന്ദനാദിസഭാവമേതം ചിത്തം ധുതങ്ഗാരഞ്ഞാവാസവസേന, നിത്തചം അപഗതഓളാരികകിലേസം കത്വാ സദ്ധാസിനേഹേന തേമേത്വാ കായികചേതസികവീരിയേന താപേത്വാ സമഥവിപസ്സനാലകേ ഉപ്പീളേത്വാ ഉജും അകുടിലം നിബ്ബിസേവനം കരോതി, കത്വാ ച പന സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ മഹന്തം അവിജ്ജക്ഖന്ധം പദാലേത്വാ, ‘‘തിസ്സോ വിജ്ജാ, ഛ അഭിഞ്ഞാ, നവ ലോകുത്തരധമ്മേ’’തി ഇമം വിസേസം ഹത്ഥഗതമേവ കത്വാ അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യഭാവം ¶ ലഭതി.

വാരിജോവാതി മച്ഛോ വിയ, ഥലേ ഖിത്തോതി ഹത്ഥേന വാ പാദേന വാ ജാലാദീനം വാ അഞ്ഞതരേന ഥലേ ഛഡ്ഡിതോ. ഓകമോകതഉബ്ഭതോതി ‘‘ഓകപുണ്ണേഹി ചീവരേഹീ’’തി ഏത്ഥ (മഹാവ. ൩൦൬) ഉദകം ഓകം, ‘‘ഓകം പഹായ അനികേതസാരീ’’തി ഏത്ഥ (സു. നി. ൮൫൦) ആലയോ, ഏത്ഥ ഉഭയമ്പി ലബ്ഭതി. ‘‘ഓകമോകതഉബ്ഭതോ’’തി ഹി ഏത്ഥ ഓകമോകതോതി ഉദകസങ്ഖാതാ ആലയാതി അയമത്ഥോ. ഉബ്ഭതോതി ഉദ്ധടോ. പരിപ്ഫന്ദതിദം ചിത്തന്തി യഥാ സോ ഉദകാലയതോ ഉബ്ഭതോ ഥലേ ഖിത്തോ മച്ഛോ ഉദകം അലഭന്തോ പരിപ്ഫന്ദതി, ഏവമിദം പഞ്ചകാമഗുണാലയാഭിരതം ചിത്തം തതോ ഉദ്ധരിത്വാ മാരധേയ്യസങ്ഖാതം വട്ടം പഹാതും വിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനേ ഖിത്തം കായികചേതസികവീരിയേന സന്താപിയമാനം പരിപ്ഫന്ദതി, സണ്ഠാതും ന സക്കോതി. ഏവം സന്തേപി ധുരം അനിക്ഖിപിത്വാ മേധാവീ പുഗ്ഗലോ തം വുത്തനയേനേവ ഉജും കമ്മനിയം കരോതീതി അത്ഥോ. അപരോ നയോ – ഇദം മാരധേയ്യം കിലേസവട്ടം അവിജഹിത്വാ ഠിതം ചിത്തം സോ വാരിജോ വിയ പരിപ്ഫന്ദതി, തസ്മാ മാരധേയ്യം പഹാതവേ, യേന കിലേസവട്ടസങ്ഖാതേന മാരധേയ്യേനേവ പരിപ്ഫന്ദതി, തം പഹാതബ്ബന്തി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ മേഘിയത്ഥേരോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠിതോ, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ ജാതാതി.

ദുന്നിഗ്ഗഹസ്സ ¶ ലഹുനോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

കോസലരഞ്ഞോ ¶ കിര വിജിതേ പബ്ബതപാദേ മാതികഗാമോ നാമ ഏകോ ഘനവാസോ ഗാമോ അഹോസി. അഥേകദിവസം സട്ഠിമത്താ ഭിക്ഖൂ സത്ഥു സന്തികേ യാവ അരഹത്താ കമ്മട്ഠാനം കഥാപേത്വാ തം ¶ ഗാമം ഗന്ത്വാ പിണ്ഡായ പവിസിംസു. അഥ നേ യോ തസ്സ ഗാമസ്സ സാമികോ മാതികോ നാമ, തസ്സ മാതാ ദിസ്വാ ഗേഹേ നിസീദാപേത്വാ നാനഗ്ഗരസേന യാഗുഭത്തേന പരിവിസിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കത്ഥ ഗന്തുകാമാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘യഥാ ഫാസുകട്ഠാനം മഹാഉപാസികേ’’തി. സാ ‘‘വസ്സാവാസട്ഠാനം, അയ്യാ, പരിയേസന്തി മഞ്ഞേ’’തി ഞത്വാ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ, ‘‘സചേ, അയ്യാ, ഇമം തേമാസം ഇധ വസിസ്സന്തി, അഹം തീണി സരണാനി, പഞ്ച സീലാനി ഗഹേത്വാ ഉപോസഥകമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ഭിക്ഖൂ ‘‘മയം ഇമം നിസ്സായ ഭിക്ഖായ അകിലമന്താ ഭവനിസ്സരണം കാതും സക്ഖിസ്സാമാ’’തി അധിവാസയിംസു. സാ തേസം വസനട്ഠാനം വിഹാരം പടിജഗ്ഗിത്വാ അദാസി.

തേ തത്ഥേവ വസന്താ ഏകദിവസം സന്നിപതിത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഓവദിംസു, ‘‘ആവുസോ, അമ്ഹേഹി പമാദചാരം ചരിതും ന വട്ടതി. അമ്ഹാകഞ്ഹി സകഗേഹം വിയ അട്ഠ മഹാനിരയാ വിവടദ്വാരായേവ, ധരമാനകബുദ്ധസ്സ ഖോ പന സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ മയം ആഗതാ, ബുദ്ധാ ച നാമ പദാനുപദികം വിചരന്തേനാപി സഠേന ആരാധേതും ന സക്കാ, യഥാജ്ഝാസയേനേവ ആരാധേതും സക്കാ, അപ്പമത്താ ഹോഥ, ദ്വീഹി ഏകട്ഠാനേ ന ഠാതബ്ബം, ന നിസീദിതബ്ബം, സായം ഖോ പന ഥേരൂപട്ഠാനകാലേ പാതോവ ഭിക്ഖാചാരകാലേ ഏകതോ ഭവിസ്സാമ, സേസകാലേ ദ്വേ ഏകതോ ന ഭവിസ്സാമ, അപിച ഖോ പന അഫാസുകേന ഭിക്ഖുനാ ¶ ആഗന്ത്വാ വിഹാരമജ്ഝേ ഘണ്ഡിയാ പഹതായ ഘണ്ഡിസഞ്ഞായ ആഗന്ത്വാ തസ്സ ഭേസജ്ജം കരിസ്സാമാ’’തി.

തേസു ഏവം കതികം കത്വാ വിഹരന്തേസു ഏകദിവസം സാ ഉപാസികാ സപ്പിതേലഫാണിതാദീനി ഗാഹാപേത്വാ ദാസദാസികമ്മകരാദീഹി പരിവുതാ സായന്ഹസമയേ തം വിഹാരം ഗന്ത്വാ വിഹാരമജ്ഝേ ഭിക്ഖൂ അദിസ്വാ, ‘‘കഹം നു ഖോ, അയ്യാ, ഗതാ’’തി പുരിസേ പുച്ഛിത്വാ, ‘‘അത്തനോ അത്തനോ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനേസു നിസിന്നാ ഭവിസ്സന്തി, അയ്യേ’’തി വുത്തേ, ‘‘കിം നു ഖോ കത്വാ ദട്ഠും ¶ സക്ഖിസ്സാമീ’’തി ആഹ. അഥ നം ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ കതികവത്തം ജാനനമനുസ്സാ ആഹംസു – ‘‘ഘണ്ഡിയാ പഹതായ സന്നിപതിസ്സന്തി, അയ്യേ’’തി. സാ ച ഘണ്ഡിം പഹരാപേസി. ഭിക്ഖൂ ഘണ്ഡിസദ്ദം സുത്വാ, ‘‘കസ്സചി അഫാസുകം ഭവിസ്സതീ’’തി സകസകട്ഠാനേഹി നിക്ഖമിത്വാ വിഹാരമജ്ഝേ സന്നിപതിംസു. ദ്വേപി ജനാ ഏകമഗ്ഗേനാഗതാ നാമ നത്ഥി. ഉപാസികാ ഏകേകട്ഠാനതോ ഏകേകമേവ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ, ‘‘മമ പുത്തേഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം കലഹോ കതോ ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം വന്ദിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കലഹം നു ഖോ, ഭന്തേ, കരിത്ഥാ’’തി? ‘‘ന കരോമ, മഹാഉപാസികേ’’തി. ‘‘സചേ വോ, ഭന്തേ, കലഹോ നത്ഥി, അഥ കസ്മാ യഥാ അമ്ഹാകം ഗേഹം ആഗച്ഛന്താ സബ്ബേ ഏകതോവ ആഗച്ഛഥ, ഏവം അനാഗന്ത്വാ ഏകേകട്ഠാനതോ ഏകേകാവ ആഗതാ’’തി? ‘‘മഹാഉപാസികേ, ഏകേകസ്മിം ഠാനേ നിസീദിത്വാ സമണധമ്മം കരിമ്ഹാ’’തി. ‘‘കോ ഏസ ¶ , ഭന്തേ, സമണധമ്മോ നാമാ’’തി? ‘‘ദ്വത്തിംസാകാരേ സജ്ഝായം കരോമ, അത്തഭാവേ ച ഖയവയം പട്ഠപേമ, മഹാഉപാസികേ’’തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, ദ്വത്തിംസാകാരേ സജ്ഝായം കാതും, അത്തഭാവേ ച ഖയവയം പട്ഠപേതും തുമ്ഹാകമേവ വട്ടതി, ഉദാഹു അമ്ഹാകമ്പീതി, കസ്സചിപി ¶ അവാരിതോ ഏസ ധമ്മോ, മഹാഉപാസികേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, മയ്ഹമ്പി ദ്വത്തിംസാകാരം ദേഥ, അത്തഭാവേ ച ഖയവയപട്ഠപനം ആചിക്ഖഥാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഉഗ്ഗണ്ഹ, മഹാഉപാസികേ’’തി സബ്ബം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേസും.

സാ തതോ പട്ഠായ ദ്വത്തിംസാകാരേ സജ്ഝായം കത്വാ അത്തനി ഖയവയം പട്ഠപേത്വാ തേഹി ഭിക്ഖൂഹി പുരേതരമേവ തയോ മഗ്ഗേ, തീണി ച ഫലാനി പാപുണി. മഗ്ഗേനേവ ചസ്സാ ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ ലോകിയഅഭിഞ്ഞാ ച ആഗമിംസു. സാ മഗ്ഗഫലസുഖതോ വുട്ഠായ ദിബ്ബചക്ഖുനാ ഓലോകേത്വാ, ‘‘കദാ നു ഖോ മമ പുത്തേഹി അയം ധമ്മോ അധിഗതോ’’തി ഉപധാരേന്തീ സബ്ബേപിമേ സരാഗാ സദോസാ സമോഹാ ഝാനവിപസ്സനാമത്തമ്പി തേസം നത്ഥി, ‘‘കിം നു ഖോ മയ്ഹം പുത്താനം അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയോ അത്ഥി, നത്ഥീ’’തി ആവജ്ജേത്വാ, ‘‘അത്ഥീ’’തി ദിസ്വാ, ‘‘സേനാസനസപ്പായം നു ഖോ അത്ഥി, നത്ഥീ’’തി ആവജ്ജേത്വാ തമ്പി ദിസ്വാ, ‘‘പുഗ്ഗലസപ്പായം നു ഖോ ലഭന്തി, ന ലഭന്തീ’’തി ആവജ്ജേസി, പുഗ്ഗലസപ്പായമ്പി ദിസ്വാ, ‘‘ആഹാരസപ്പായം നു ഖോ ലഭന്തി, ന ലഭന്തീ’’തി ഉപധാരേന്തീ ‘‘ആഹാരസപ്പായം നേസം നത്ഥീ’’തി ദിസ്വാ തതോ പട്ഠായ നാനാവിധം യാഗും, അനേകപ്പകാരം ഖജ്ജകം, നാനഗ്ഗരസഞ്ച ഭോജനം സമ്പാദേത്വാ ഗേഹേ ഭിക്ഖൂ നിസീദാപേത്വാ ദക്ഖിണോദകം ദത്വാ, ‘‘ഭന്തേ ¶ , തുമ്ഹാകം യം യം രുച്ചതി, തം തം ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി നിയ്യാദേസി. തേ യഥാരുചി യാഗുആദീനി ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തി. തേസം സപ്പായാഹാരം ലഭന്താനം ചിത്തം ഏകഗ്ഗം അഹോസി.

തേ ഏകഗ്ഗേന ചിത്തേന വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ ന ചിരസ്സേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ ചിന്തയിംസു – ‘‘അഹോ മഹാഉപാസികാ അമ്ഹാകം പതിട്ഠാ ജാതാ, സചേ മയം സപ്പായാഹാരം ന ലഭിമ്ഹ, ന നോ മഗ്ഗഫലപടിവേധോ അഭവിസ്സ, ഇദാനി വുട്ഠവസ്സാ പവാരേത്വാ സത്ഥു ¶ സന്തികം ഗമിസ്സാമാ’’തി. തേ ‘‘സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമമ്ഹാ’’തി മഹാഉപാസികം ആപുച്ഛിംസു. ‘‘മഹാഉപാസികാ സാധു, അയ്യാ’’തി. തേ അനുഗന്ത്വാ പുനപി, ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹേ ഓലോകേയ്യാഥാ’’തി ബഹൂനി പിയവചനാനി വത്വാ പടിനിവത്തി. തേപി ഖോ ഭിക്ഖൂ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നാ ‘‘കച്ചി, ഭിക്ഖവേ, ഖമനീയം, കച്ചി യാപനീയം, ന ച പിണ്ഡകേന കിലമിത്ഥാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഖമനീയം, ഭന്തേ, യാപനീയം, ഭന്തേ, പിണ്ഡകേന പന നേവ കിലമിമ്ഹ. അമ്ഹാകഞ്ഹി മാതികമാതാ നാമേകാ ഉപാസികാ ചിത്താചാരം ഞത്വാ, ‘അഹോ വത നോ ഏവരൂപം നാമ ¶ ആഹാരം പടിയാദേയ്യാ’തി ചിന്തിതേ യഥാചിന്തിതം ആഹാരം പടിയാദേത്വാ അദാസീ’’തി തസ്സാ ഗുണകഥം കഥയിംസു.

അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു തസ്സാ ഗുണകഥം സുത്വാ തത്ഥ ഗന്തുകാമോ ഹുത്വാ സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തം ഗാമം ഗമിസ്സാമീ’’തി സത്ഥാരം ആപുച്ഛിത്വാ ജേതവനതോ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന തം ഗാമം പത്വാ വിഹാരം പവിസനദിവസേയേവ ചിന്തേസി – ‘‘അയം കിര ഉപാസികാ ചിന്തിതചിന്തിതം ജാനാതി, അഹഞ്ച മഗ്ഗകിലന്തോ വിഹാരം പടിജഗ്ഗിതും ന സക്ഖിസ്സാമി, അഹോ വത മേ വിഹാരപടിജഗ്ഗകം മനുസ്സം പേസേയ്യാ’’തി. ഉപാസികാ ഗേഹേ നിസിന്നാവ ആവജ്ജേന്തീ തമത്ഥം ഞത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, വിഹാരം പടിജഗ്ഗിത്വാ ഏഹീ’’തി മനുസ്സം പേസേസി. ഇതരോപി പാനീയം പിവിതുകാമോ ‘‘അഹോ വത മേ സക്ഖരപാനകം കത്വാ പേസേയ്യാ’’തി ചിന്തേസി. ഉപാസികാ തമ്പി പേസേസി. സോ പുനദിവസേ ‘‘പാതോവ സിനിദ്ധയാഗും മേ സഉത്തരിഭങ്ഗം പേസേതൂ’’തി ചിന്തേസി. ഉപാസികാ തഥാ അകാസി ¶ . സോ യാഗും പിവിത്വാ, ‘‘അഹോ വത മേ ഏവരൂപം ഖജ്ജകം പേസേയ്യാ’’തി ചിന്തേസി. ഉപാസികാ തമ്പി പേസേസി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ഉപാസികാ മയാ സബ്ബം ചിന്തിതചിന്തിതം പേസേസി, അഹം ¶ ഏതം ദട്ഠുകാമോ, അഹോ വത മേ നാനഗ്ഗരസഭോജനം ഗാഹാപേത്വാ സയമേവ ആഗച്ഛേയ്യാ’’തി. ഉപാസികാ ‘‘മമ പുത്തോ മം ദട്ഠുകാമോ, ആഗമനം മേ പച്ചാസീസതീ’’തി ഭോജനം ഗാഹാപേത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ തസ്സ അദാസി. സോ കതഭത്തകിച്ചോ ‘‘മാതികമാതാ നാമ ത്വം, മഹാഉപാസികേ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, താതാ’’തി. ‘‘ത്വം പരചിത്തം ജാനാസീ’’തി? ‘‘കിം മം പുച്ഛസി, താതാ’’തി? ‘‘മയാ ചിന്തിതചിന്തിതം സബ്ബമകാസി, തേന തം പുച്ഛാമീ’’തി. ‘‘പരചിത്തജാനനകഭിക്ഖൂ ബഹൂ, താതാ’’തി? ‘‘നാഹം അഞ്ഞേ പുച്ഛാമി, തുവം പുച്ഛാമി, ഉപാസികേ’’തി. ഏവം സന്തേപി ഉപാസികാ ‘‘പരചിത്തം ജാനാമീ’’തി അവത്വാ ‘‘പരചിത്തം ജാനന്താ നാമ ഏവം കരോന്തി പുത്താ’’തി ആഹ. സോ ‘‘ഭാരിയം വതിദം കമ്മം, പുഥുജ്ജനാ നാമ സോഭനമ്പി അസോഭനമ്പി ചിന്തേന്തി, സചാഹം കിഞ്ചി അയുത്തം ചിന്തയിസ്സാമി, സഹ ഭണ്ഡകേന ചോരം ചൂളായ ഗണ്ഹന്തീ വിയ മം വിപ്പകാരം പാപേയ്യ, മയാ ഇതോ പലായിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘ഉപാസികേ, അഹം ഗമിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘കഹം, അയ്യാ’’തി? ‘‘സത്ഥു സന്തികം, ഉപാസികേ’’തി. ‘‘വസഥ താവ, ഭന്തേ, ഇധാ’’തി. ‘‘ന വസിസ്സാമി, ഉപാസികേ, ഗമിസ്സാമേവാ’’തി നിക്ഖമിത്വാ സത്ഥു സന്തികം അഗമാസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം ഭിക്ഖു ന ത്വം തത്ഥ വസസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ന സക്കാ തത്ഥ വസിതു’’ന്തി. ‘‘കിം കാരണാ ഭിക്ഖൂ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, സാ ഉപാസികാ ചിന്തിതചിന്തിതം സബ്ബം ജാനാതി, പുഥുജ്ജനാ ച നാമ സോഭനമ്പി അസോഭനമ്പി ചിന്തേന്തി, സചാഹം കിഞ്ചി അയുത്തം ചിന്തേസ്സാമി, സഹ ഭണ്ഡകേന ചോരം ചൂളായ ഗണ്ഹന്തീ വിയ മം വിപ്പകാരം പാപേസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ¶ ആഗതോമ്ഹീതി. ‘‘ഭിക്ഖു, തത്ഥേവ തയാ വസിതും വട്ടതീ’’തി ¶ , ‘‘ന സക്കോമി, ഭന്തേ, നാഹം തത്ഥ വസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി ത്വം, ഭിക്ഖു, ഏകമേവ രക്ഖിതും സക്ഖിസ്സസീ’’തി. ‘‘കിം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘തവ ചിത്തമേവ രക്ഖ, ചിത്തം നാമേതം ദുരക്ഖം, ത്വം അത്തനോ ചിത്തമേവ നിഗ്ഗണ്ഹ, മാ അഞ്ഞം കിഞ്ചി ചിന്തയി, ചിത്തം നാമേതം ദുന്നിഗ്ഗഹ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ദുന്നിഗ്ഗഹസ്സ ലഹുനോ, യത്ഥകാമനിപാതിനോ;

ചിത്തസ്സ ദമഥോ സാധു, ചിത്തം ദന്തം സുഖാവഹ’’ന്തി.

തത്ഥ ചിത്തം നാമേതം ദുക്ഖേന നിഗ്ഗയ്ഹതീതി ദുന്നിഗ്ഗഹം. ലഹും ഉപ്പജ്ജതി ച നിരുജ്ഝതി ചാതി ലഹു. തസ്സ ദുന്നിഗ്ഗഹസ്സ ലഹുനോ. യത്ഥകാമനിപാതിനോതി യത്ഥ കത്ഥചിദേവ നിപതനസീലസ്സ. ഏതഞ്ഹി ലഭിതബ്ബട്ഠാനം വാ അലഭിതബ്ബട്ഠാനം വാ യുത്തട്ഠാനം വാ അയുത്തട്ഠാനം വാ ന ജാനാതി, നേവ ജാതിം ¶ ഓലോകേതി, ന ഗോത്തം, ന വയം. യത്ഥ യത്ഥ ഇച്ഛതി, തത്ഥ തത്ഥേവ നിപതതീതി ‘‘യത്ഥകാമനിപാതീ’’തി വുച്ചതി. തസ്സ ഏവരൂപസ്സ ചിത്തസ്സ ദമഥോ സാധു ചതൂഹി അരിയമഗ്ഗേഹി ദന്തഭാവോ യഥാ നിബ്ബിസേവനം ഹോതി, തഥാ കതഭാവോ സാധു. കിം കാരണാ? ഇദഞ്ഹി ചിത്തം ദന്തം സുഖാവഹം നിബ്ബിസേവനം കതം മഗ്ഗഫലസുഖം പരമത്ഥനിബ്ബാനസുഖഞ്ച ആവഹതീതി.

ദേസനാപരിയോസാനേ സമ്പത്തപരിസായ ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും, മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ ജാതാതി.

സത്ഥാ തസ്സ ¶ ഭിക്ഖുനോ ഇമം ഓവാദം ദത്വാ, ‘‘ഗച്ഛ, ഭിക്ഖു, അഞ്ഞം കിഞ്ചി അചിന്തയിത്വാ തത്ഥേവ വസാഹീ’’തി പഹിണി. സോ ഭിക്ഖു സത്ഥു സന്തികാ ഓവാദം ലഭിത്വാ തത്ഥ അഗമാസി. കിഞ്ചി ബഹിദ്ധാ ചിന്തനം നാമ ന ചിന്തേസി. മഹാഉപാസികാപി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തീ ഥേരം ദിസ്വാ, ‘‘ഇദാനി ഓവാദദായകം ആചരിയം ലഭിത്വാ പുനാഗതോ മമ പുത്തോ’’തി അത്തനോ ഞാണേനേവ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ തസ്സ സപ്പായാഹാരം പടിയാദേത്വാ അദാസി. സോ സപ്പായഭോജനം സേവിത്വാ കതിപാഹേനേവ അരഹത്തം പത്വാ മഗ്ഗഫലസുഖേന വീതിനാമേന്തോ ‘‘അഹോ മഹാഉപാസികാ മയ്ഹം പതിട്ഠാ ജാതാ, അഹം ഇമം നിസ്സായ ഭവനിസ്സരണം പത്തോമ്ഹീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘ഇമസ്മിം താവ മേ അത്തഭാവേ പതിട്ഠാ ജാതാ, സംസാരേ പന മേ സംസരന്തസ്സ അഞ്ഞേസുപി അത്തഭാവേസു അയം പതിട്ഠാ ഭൂതപുബ്ബാ, നോ’’തി ഉപധാരേന്തോ ഏകൂനഅത്തഭാവസതം അനുസ്സരി. സാപി ഏകൂനഅത്തഭാവസതേ തസ്സ പാദപരിചാരികാ അഞ്ഞേസു പടിബദ്ധചിത്താ ഹുത്വാ തം ജീവിതാ വോരോപേസി. ഥേരോ ¶ തസ്സാ ഏത്തകം അഗുണം ദിസ്വാ, ‘‘അഹോ മയം മഹാഉപാസികാ ഭാരിയം കമ്മം അകാസീ’’തി ചിന്തേസി.

മഹാഉപാസികാപി ഗേഹേ നിസിന്നാവ ‘‘കിം നു ഖോ മയ്ഹം പുത്തസ്സ പബ്ബജിതകിച്ചം മത്തകം പത്തം, നോ’’തി ഉപധാരയമാനാ തസ്സ അരഹത്തപത്തിം ഞത്വാ ഉത്തരി ഉപധാരിയമാനാ, ‘‘മമ പുത്തോ അരഹത്തം പത്വാ അഹോ വത മേ അയം ഉപാസികാ മഹതീ പതിട്ഠാ ജാതാ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘അതീതേപി നു ഖോ മേ അയം പതിട്ഠാ ഭൂതപുബ്ബാ, നോ’’തി ഉപധാരേന്തോ ഏകൂനഅത്തഭാവസതം അനുസ്സരി, ‘‘അഹം ഖോ പന ഏകൂനഅത്തഭാവസതേ അഞ്ഞേഹി സദ്ധിം ഏകതോ ¶ ഹുത്വാ ഏതം ജീവിതാ വോരോപേസിം, അയം മേ ഏത്തകം അഗുണം ¶ ദിസ്വാ ‘അഹോ ഭാരിയം കമ്മം കതം ഉപാസികായാ’’തി ചിന്തേസി. ‘‘അത്ഥി നു ഖോ ഏവം സംസാരേ സംസരന്തിയാ മമ പുത്തസ്സ ഉപകാരോ കതപുബ്ബോ’’തി ഉപധാരയമാനാ തതോ ഉത്തരിം സതമം അത്തഭാവം അനുസ്സരിത്വാ സതമേ അത്തഭാവേ മയാ ഏതസ്സ പാദപരിചാരികായ ഹുത്വാ ഏതസ്മിം ജീവിതാ വോരോപനട്ഠാനേ ജീവിതദാനം ദിന്നം, അഹോ മയാ മമ പുത്തസ്സ മഹാഉപകാരോ കതപുബ്ബോ’’തി ഗേഹേ നിസിന്നാവ ഉത്തരിം വിസേസേത്വാ ‘‘ഉപധാരേഥാ’’തി ആഹ. സോ ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ സദ്ദം സുത്വാ വിസേസേത്വാ സതമം അത്തഭാവം അനുസ്സരിത്വാ തത്ഥ തായ അത്തനോ ജീവിതസ്സ ദിന്നഭാവം ദിസ്വാ, ‘‘അഹോ മമ ഇമായ മഹാഉപാസികായ ഉപകാരോ കതപുബ്ബോ’’തി അത്തമനോ ഹുത്വാ തസ്സാ തത്ഥേവ ചതൂസു മഗ്ഗഫലേസു പഞ്ഹം കഥേത്വാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായീതി.

൩. അഞ്ഞതരഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖുവത്ഥു

സുദുദ്ദസന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സത്ഥരി കിര സാവത്ഥിയം വിഹരന്തേ ഏകോ സേട്ഠിപുത്തോ അത്തനോ കുലൂപഗത്ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അഹം ദുക്ഖാ മുച്ചിതുകാമോ, ഏകം മേ ദുക്ഖതോ മുച്ചനകാരണം കഥേഥാ’’തി ¶ ആഹ. ‘‘സാധാവുസോ, സചേസി ദുക്ഖാ മുച്ചിതുകാമോ, സലാകഭത്തം ദേഹി, പക്ഖികഭത്തം ദേഹി, വസ്സാവാസികം ദേഹി, ചീവരാദയോ പച്ചയേ ദേഹി, അത്തനോ സാപതേയ്യം തയോ കോട്ഠാസേ കത്വാ ഏകേന കമ്മന്തം പയോജേഹി, ഏകേന പുത്തദാരം പോസേഹി, ഏകം ബുദ്ധസാസനേ ദേഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ¶ വുത്തപടിപാടിയാ സബ്ബം കത്വാ പുന ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘തതോ ഉത്തരിം അഞ്ഞം കിം കരോമി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ആവുസോ, തീണി സരണാനി ഗണ്ഹ, പഞ്ച സീലാനി ഗണ്ഹാഹീ’’തി. താനിപി പടിഗ്ഗഹേത്വാ തതോ ഉത്തരിം പുച്ഛി. ‘‘തേന ഹി ദസ സീലാനി ഗണ്ഹാഹീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഗണ്ഹി. സോ ഏവം അനുപുബ്ബേന പുഞ്ഞകമ്മസ്സ കതത്താ അനുപുബ്ബസേട്ഠിപുത്തോ നാമ ജാതോ. തതോ ‘‘ഉത്തരിമ്പി കത്തബ്ബം അത്ഥി, ഭന്തേ’’തി പുന പുച്ഛിത്വാ, ‘‘തേന ഹി പബ്ബജാഹീ’’തി വുത്തോ നിക്ഖമിത്വാ ¶ പബ്ബജി. തസ്സേകോ ആഭിധമ്മികഭിക്ഖു ആചരിയോ അഹോസി. ഏകോ വിനയധരോ ഉപജ്ഝായോ. തസ്സ ലദ്ധൂപസമ്പദസ്സ ആചരിയോ അത്തനോ സന്തികം ആഗതകാലേ അഭിധമ്മേ പഞ്ഹം കഥേസി – ‘‘ബുദ്ധസാസനേ നാമ ഇദം കാതും വട്ടതി, ഇദം ന വട്ടതീ’’തി. ഉപജ്ഝായോപിസ്സ അത്തനോ സന്തികം ആഗതകാലേ വിനയേ പഞ്ഹം കഥേസി – ‘‘ബുദ്ധസാസനേ നാമ ഇദം കാതും വട്ടതി, ഇദം ന വട്ടതി, ഇദം കപ്പതി, ഇദം ന കപ്പതീ’’തി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ ഭാരിയം ഇദം കമ്മം, അഹം ദുക്ഖാ മുച്ചിതുകാമോ പബ്ബജിതോ, ഇധ ച മമ ഹത്ഥപസാരണട്ഠാനമ്പി ന പഞ്ഞായതി, ഗേഹേ ¶ ഠത്വാവ ദുക്ഖാ മുച്ചിതും സക്കാ, മയാ ഗിഹിനാ ഭവിതും വട്ടതീ’’തി. സോ തതോ പട്ഠായ ഉക്കണ്ഠിതോ അനഭിരതോ ദ്വത്തിംസാകാരേ സജ്ഝായം ന കരോതി, ഉദ്ദേസം ന ഗണ്ഹാതി, കിസോ ലൂഖോ ധമനിസന്ഥതഗത്തോ ആലസ്സിയാഭിഭൂതോ കച്ഛുപരികിണ്ണോ അഹോസി.

അഥ നം ദഹരസാമണേരാ, ‘‘ആവുസോ, കിം ത്വം ഠിതട്ഠാനേ ഠിതോവ നിസിന്നട്ഠാനേ നിസിന്നോവ അഹോസി, പണ്ഡുരോഗാഭിഭൂതോ കിസോ ലൂഖോ ധമനിസന്ഥതഗത്തോ ആലസ്സിയാഭിഭൂതോ കച്ഛുപരികിണ്ണോ, കിം തേ കത’’ന്തി പുച്ഛിംസു. ‘‘ഉക്കണ്ഠിതോമ്ഹി, ആവുസോ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? സോ തം പവത്തിം ആരോചേസി. തേ തസ്സ ആചരിയുപജ്ഝായാനം ആചിക്ഖിംസു. ആചരിയുപജ്ഝായാ തം ആദായ സത്ഥു സന്തികം അഗമംസു. സത്ഥാ ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, ആഗതത്ഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ഭന്തേ, അയം ഭിക്ഖു തുമ്ഹാകം സാസനേ ഉക്കണ്ഠിതോ’’തി. ‘‘ഏവം കിര ഭിക്ഖൂ’’തി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ദുക്ഖാ മുച്ചിതുകാമോവ പബ്ബജിതോ, തസ്സ മേ ആചരിയോ അഭിധമ്മകഥം കഥേസി, ഉപജ്ഝായോ വിനയകഥം കഥേസി, സ്വാഹം ‘ഇധ മേ ഹത്ഥപസാരണട്ഠാനമ്പി നത്ഥി, ഗിഹിനാ ഹുത്വാ സക്കാ ദുക്ഖാ മുച്ചിതും, ഗിഹി ഭവിസ്സാമീ’തി സന്നിട്ഠാനമകാസിം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സചേ ത്വം, ഭിക്ഖു, ഏകമേവ രക്ഖിതും സക്ഖിസ്സസി, അവസേസാനം രക്ഖനകിച്ചം നത്ഥീ’’തി. ‘‘കിം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘തവ ചിത്തമേവ രക്ഖിതും സക്ഖിസ്സസീ’’തി. ‘‘സക്ഖിസ്സാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി അത്തനോ ചിത്തമേവ രക്ഖാഹി, സക്കാ ദുക്ഖാ മുച്ചിതു’’ന്തി ഇമം ഓവാദം ദത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സുദുദ്ദസം ¶ സുനിപുണം, യത്ഥകാമനിപാതിനം;

ചിത്തം രക്ഖേഥ മേധാവീ, ചിത്തം ഗുത്തം സുഖാവഹ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ സുദുദ്ദസന്തി ¶ സുട്ഠു ദുദ്ദസം. സുനിപുണന്തി സുട്ഠു നിപുണം പരമസണ്ഹം. യത്ഥകാമനിപാതിനന്തി ജാതിആദീനി അനോലോകേത്വാ ലഭിതബ്ബാലഭിതബ്ബയുത്തായുത്തട്ഠാനേസു യത്ഥ കത്ഥചി നിപതനസീലം. ചിത്തം രക്ഖേഥ മേധാവീതി അന്ധബാലോ ദുമ്മേധോ അത്തനോ ചിത്തം രക്ഖിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി, ചിത്തവസികോ ഹുത്വാ അനയബ്യസനം പാപുണാതി. മേധാവീ പന പണ്ഡിതോവ ചിത്തം രക്ഖിതും സക്കോതി, തസ്മാ ത്വമ്പി ചിത്തമേവ ഗോപേഹി. ഇദഞ്ഹി ചിത്തം ഗുത്തം സുഖാവഹം മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനസുഖാനി ആവഹതീതി.

ദേസനാപരിയോസാനേ സോ ഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലം പാപുണി, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ അഹേസും, ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ അഹോസീതി.

അഞ്ഞതരഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖുവത്ഥു തതിയം.

൪. സങ്ഘരക്ഖിതഭാഗിനേയ്യത്ഥേരവത്ഥു

ദൂരങ്ഗമന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ സങ്ഘരക്ഖിതം നാമ ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിരേകോ കുലപുത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിതോ ലദ്ധൂപസമ്പദോ സങ്ഘരക്ഖിതത്ഥേരോ നാമ ഹുത്വാ കതിപാഹേനേവ അരഹത്തം പാപുണി. തസ്സ ¶ കനിട്ഠഭഗിനീ പുത്തം ലഭിത്വാ ഥേരസ്സ നാമം അകാസി. സോ ഭാഗിനേയ്യസങ്ഘരക്ഖിതോ നാമ ഹുത്വാ വയപ്പത്തോ ഥേരസ്സേവ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ അഞ്ഞതരസ്മിം ഗാമകാരാമേ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ, ‘‘ഏകം സത്തഹത്ഥം, ഏകം അട്ഠഹത്ഥ’’ന്തി ദ്വേ വസ്സാവാസികസാടകേ ലഭിത്വാ അട്ഠഹത്ഥം ‘‘ഉപജ്ഝായസ്സ മേ ഭവിസ്സതീ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘സത്തഹത്ഥം മയ്ഹം ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ വുട്ഠവസ്സോ ‘‘ഉപജ്ഝായം പസ്സിസ്സാമീ’’തി ആഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ പിണ്ഡായ ചരന്തോ ആഗന്ത്വാ ഥേരേ വിഹാരം അനാഗതേയേവ വിഹാരം പവിസിത്വാ ഥേരസ്സ ദിവാട്ഠാനം സമ്മജ്ജിത്വാ പാദോദകം ഉപട്ഠപേത്വാ ആസനം പഞ്ഞപേത്വാ ആഗമനമഗ്ഗം ഓലോകേന്തോ നിസീദി. അഥസ്സാഗമനഭാവം ദിസ്വാ പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ പത്തചീവരം ¶ പടിഗ്ഗഹേത്വാ, ‘‘നിസീദഥ, ഭന്തേ’’തി ഥേരം നിസീദാപേത്വാ താലവണ്ടം ആദായ ¶ ബീജിത്വാ പാനീയം ദത്വാ പാദേ ധോവിത്വാ തം സാടകം ആനേത്വാ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമം പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി വത്വാ ബീജയമാനോ അട്ഠാസി.

അഥ നം ഥേരോ ആഹ – ‘‘സങ്ഘരക്ഖിത, മയ്ഹം ചീവരം പരിപുണ്ണം, ത്വമേവ പരിഭുഞ്ജാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മയാ ലദ്ധകാലതോ പട്ഠായ അയം തുമ്ഹാകമേവ സല്ലക്ഖിതോ, പരിഭോഗം കരോഥാ’’തി. ‘‘ഹോതു, സങ്ഘരക്ഖിത, പരിപുണ്ണം മേ ചീവരം, ത്വമേവ പരിഭുഞ്ജാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മാ ഏവം കരോഥ, തുമ്ഹേഹി പരിഭുത്തേ മയ്ഹം മഹപ്ഫലം ഭവിസ്സതീ’’തി. അഥ നം തസ്സ പുനപ്പുനം കഥേന്തസ്സപി ¶ ഥേരോ ന ഇച്ഛിയേവ.

ഏവം സോ ബീജയമാനോ ഠിതോവ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഥേരസ്സ ഗിഹികാലേ ഭാഗിനേയ്യോ, പബ്ബജിതകാലേ സദ്ധിവിഹാരികോ, ഏവമ്പി മയാ സദ്ധിം ഉപജ്ഝായോ പരിഭോഗം ന കത്തുകാമോ. ഇമസ്മിം മയാ സദ്ധിം പരിഭോഗം അകരോന്തേ കിം മേ സമണഭാവേന, ഗിഹി ഭവിസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘ദുസ്സണ്ഠാപിതോ ഘരാവാസോ, കിം നു ഖോ കത്വാ ഗിഹിഭൂതോ ജീവിസ്സാമീ’’തി. തതോ ചിന്തേസി – ‘‘അട്ഠഹത്ഥസാടകം വിക്കിണിത്വാ ഏകം ഏളികം ഗണ്ഹിസ്സാമി, ഏളികാ നാമ ഖിപ്പം വിജായതി, സ്വാഹം വിജാതം വിജാതം വിക്കിണിത്വാ മൂലം കരിസ്സാമി, മൂലേ ബഹൂ കത്വാ ഏകം പജാപതിം ആനേസ്സാമി, സാ ഏകം പുത്തം വിജായിസ്സതി. അഥസ്സ മമ മാതുലസ്സ നാമം കത്വാ ചൂളയാനകേ നിസീദാപേത്വാ മമ പുത്തഞ്ച ഭരിയഞ്ച ആദായ മാതുലം വന്ദിതും ആഗമിസ്സാമി, ആഗച്ഛന്തേ അന്തരാമഗ്ഗേ മമ ഭരിയം ഏവം വക്ഖാമി – ‘ആനേഹി താവ മേ പുത്തം വഹിസ്സാമിന’ന്തി. സാ ‘കിം തേ പുത്തേന, ഏഹി, ഇമം യാനകം പാജേഹീ’തി വത്വാ പുത്തം ഗഹേത്വാ, ‘അഹം നേസ്സാമി ന’ന്തി നേത്വാ സന്ധാരേതും അസക്കോന്തീ ചക്കപഥേ ഛഡ്ഡേസ്സതി. അഥസ്സ സരീരം അഭിരുഹിത്വാ ചക്കം ഗമിസ്സതി, അഥ നം ‘ത്വം മമ പുത്തം നേവ മയ്ഹം അദാസി, നം സന്ധാരേതും നാസക്ഖി നാസിതോസ്മി തയാ’തി വത്വാ പതോദയട്ഠിയാ പിട്ഠിയം പഹരിസ്സാമീ’’തി.

സോ ഏവം ചിന്തേന്തോവ ഠത്വാ ¶ ബീജയമാനോ ഥേരസ്സ സീസേ താലവണ്ടേന പഹരി. ഥേരോ ‘‘കിം നു ഖോ അഹം സങ്ഘരക്ഖിതേന സീസേ പഹതോ’’തി ¶ ഉപധാരേന്തോ തേന ചിന്തിതചിന്തിതം സബ്ബം ഞത്വാ, ‘‘സങ്ഘരക്ഖിത, മാതുഗാമസ്സ പഹാരം ദാതും നാസക്ഖി, കോ ഏത്ഥ മഹല്ലകത്ഥേരസ്സ ദോസോ’’തി ആഹ. സോ ‘‘അഹോ നട്ഠോമ്ഹി, ഞാതം കിര മേ ഉപജ്ഝായേന ചിന്തിതചിന്തിതം, കിം മേ സമണഭാവേനാ’’തി താലവണ്ടം ഛഡ്ഡേത്വാ പലായിതും ആരദ്ധോ.

അഥ നം ദഹരാ ച സാമണേരാ ച അനുബന്ധിത്വാ ആദായ സത്ഥു സന്തികം അഗമംസു. സത്ഥാ തേ ¶ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാവ ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, ആഗതത്ഥ, ഏകോ വോ ഭിക്ഖു ലദ്ധോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ഇമം ദഹരം ഉക്കണ്ഠിത്വാ പലായന്തം ഗഹേത്വാ തുമ്ഹാകം സന്തികം ആഗതമ്ഹാ’’തി. ‘‘ഏവം കിര ഭിക്ഖൂ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിമത്ഥം തേ ഭിക്ഖു ഏവം ഭാരിയം കമ്മം കതം, നനു ത്വം ആരദ്ധവീരിയസ്സ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ പുത്തോ, മാദിസസ്സ നാമ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ അത്താനം ദമേത്വാ സോതാപന്നോതി വാ സകദാഗാമീതി വാ അനാഗാമീതി വാ അരഹാതി വാ വദാപേതും നാസക്ഖി, കിമത്ഥം ഏവം ഭാരിയം കമ്മമകാസീ’’തി? ‘‘ഉക്കണ്ഠിതോസ്മി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ ഉക്കണ്ഠിതോസീ’’തി? സോ ഏവം വസ്സാവാസികസാടകാനം ലദ്ധദിവസതോ പട്ഠായ യാവ ഥേരസ്സ താലവണ്ടേന പഹാരാ സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേത്വാ, ‘‘ഇമിനാ കാരണേന പലാതോസ്മി, ഭന്തേ’’തി ¶ ആഹ. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖു, മാ ചിന്തയി ചിത്തം നാമേതം ദൂരേ ഹോന്തമ്പി ആരമ്മണം സമ്പടിച്ഛനകജാതികം, രാഗദോസമോഹബന്ധനാ മുച്ചനത്ഥായ വായമിതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ദൂരങ്ഗമം ഏകചരം, അസരീരം ഗുഹാസയം;

യേ ചിത്തം സംയമേസ്സന്തി, മോക്ഖന്തി മാരബന്ധനാ’’തി.

തത്ഥ ദൂരങ്ഗമന്തി ചിത്തസ്സ ഹി മക്കടസുത്തമത്തകമ്പി പുരത്ഥിമാദിദിസാഭാഗേന ഗമനാഗമനം നാമ നത്ഥി, ദൂരേ സന്തമ്പി പന ആരമ്മണം സമ്പടിച്ഛതീതി ദൂരങ്ഗമം നാമ ജാതം. സത്തട്ഠചിത്താനി പന ഏകതോ കണ്ണികബദ്ധാനി ഏകക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജിതും സമത്ഥാനി നാമ നത്ഥി. ഉപ്പത്തികാലേ ഏകേകമേവ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മിം നിരുദ്ധേ പുന ഏകേകമേവ ഉപ്പജ്ജതീതി ഏകചരം നാമ ജാതം. ചിത്തസ്സ സരീരസണ്ഠാനം വാ നീലാദിപ്പകാരോ വണ്ണഭേദോ വാ നത്ഥീതി അസരീരം നാമ ജാതം. ഗുഹാ നാമ ചതുമഹാഭൂതഗുഹാ, ഇദഞ്ച ഹദയരൂപം നിസ്സായ പവത്തതീതി ഗുഹാസയം ¶ നാമ ജാതം. യേ ചിത്തന്തി യേ കേചി പുരിസാ വാ ഇത്ഥിയോ വാ ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ അനുപ്പജ്ജനകകിലേസസ്സ ഉപ്പജ്ജിതും അദേന്താ സതിസമ്മോസേന ഉപ്പന്നകിലേസം പജഹന്താ ചിത്തം സംയമേസ്സന്തി സംയതം അവിക്ഖിത്തം കരിസ്സന്തി. മോക്ഖന്തി മാരബന്ധനാതി ¶ സബ്ബേതേ കിലേസബന്ധനാഭാവേന മാരബന്ധനസങ്ഖാതാ തേഭൂമകവട്ടാ മുച്ചിസ്സന്തീതി.

ദേസനാപരിയോസാനേ ഭാഗിനേയ്യസങ്ഘരക്ഖിതത്ഥേരോ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ ജാതാ, മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

സങ്ഘരക്ഖിതഭാഗിനേയ്യത്ഥേരവത്ഥു ചതുത്ഥം.

അനവട്ഠിതചിത്തസ്സാതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ ചിത്തഹത്ഥത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകോ കിര സാവത്ഥിവാസീ കുലപുത്തോ നട്ഠഗോണം പരിയേസന്തോ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ മജ്ഝന്ഹികേ കാലേ ഗോണം ദിസ്വാ ഗോയൂഥേ വിസ്സജ്ജേത്വാ, ‘‘അവസ്സം അയ്യാനം സന്തികേ ആഹാരമത്തം ലഭിസ്സാമീ’’തി ഖുപ്പിപാസാപീളിതോ വിഹാരം പവിസിത്വാ ഭിക്ഖൂനം സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ഭിക്ഖൂനം അവക്കാരപാതിയം ഭുത്താവസേസകം ഭത്തം ഹോതി, തേ തം ഛാതകപീളിതം ദിസ്വാ, ‘‘ഇതോ ഭത്തം ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജാഹീ’’തി വദിംസു. ബുദ്ധകാലേ ച പന അനേകസൂപബ്യഞ്ജനം ഭത്തം ഉപ്പജ്ജതി, സോ തതോ യാപനമത്തം ¶ ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ പാനീയം പിവിത്വാ ഹത്ഥേ ധോവിത്വാ ഭിക്ഖൂ വന്ദിത്വാ, ‘‘കിം, ഭന്തേ, അജ്ജ, അയ്യാ, നിമന്തനട്ഠാനം അഗമംസൂ’’തി പുച്ഛി. ‘‘നത്ഥി, ഉപാസക, ഭിക്ഖൂ ഇമിനാവ നീഹാരേന നിബദ്ധം ലഭന്തീ’’തി. സോ ‘‘മയം ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ രത്തിന്ദിവം നിബദ്ധം കമ്മം കരോന്താപി ഏവം മധുരബ്യഞ്ജനം ഭത്തം ന ലഭാമ, ഇമേ കിര നിബദ്ധം ഭുഞ്ജന്തി, കിം മേ ഗിഹിഭാവേന, ഭിക്ഖു ഭവിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഭിക്ഖൂ ഉപസങ്കമിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ ‘‘സാധു ഉപാസകാ’’തി പബ്ബാജേസും.

സോ ¶ ലദ്ധൂപസമ്പദോ സബ്ബപ്പകാരം വത്തപടിവത്തം അകാസി. സോ ബുദ്ധാനം ഉപ്പന്നേന ലാഭസക്കാരേന കതിപാഹച്ചയേന ഥൂലസരീരോ അഹോസി. തതോ ചിന്തേസി – ‘‘കിം മേ ഭിക്ഖായ ചരിത്വാ ജീവിതേന, ഗിഹീ ഭവിസ്സാമീ’’തി. സോ വിബ്ഭമിത്വാ ഗേഹം പാവിസി. തസ്സ ഗേഹേ കമ്മം കരോന്തസ്സ കതിപാഹേനേവ സരീരം മിലായി. തതോ ‘‘കിം മേ ഇമിനാ ദുക്ഖേന, സമണോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പുന ഗന്ത്വാ പബ്ബജി. സോ കതിപാഹം വീതിനാമേത്വാ പുന ഉക്കണ്ഠിത്വാ വിബ്ഭമി, പബ്ബജിതകാലേ പന ഭിക്ഖൂനം ഉപകാരകോ ഹോതി. സോ കതിപാഹേനേവ പുനപി ഉക്കണ്ഠിത്വാ, ‘‘കിം മേ ഗിഹിഭാവേന, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂ വന്ദിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ ഉപകാരവസേന പുന പബ്ബാജയിംസു. ഏവം സോ ഇമിനാ നിയാമേനേവ ഛക്ഖത്തും പബ്ബജിത്വാ ഉപ്പബ്ബജിതോ. തസ്സ ഭിക്ഖൂ ‘‘ഏസ ചിത്തവസികോ ഹുത്വാ വിചരതീ’’തി ചിത്തഹത്ഥത്ഥേരോതി നാമം കരിംസു.

തസ്സേവം അപരാപരം വിചരന്തസ്സേവ ഭരിയാ ഗബ്ഭിനീ അഹോസി. സോ സത്തമേ വാരേ അരഞ്ഞതോ കസിഭണ്ഡമാദായ ¶ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ഭണ്ഡകം ഠപേത്വാ ‘‘അത്തനോ കാസാവം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഗബ്ഭം പാവിസി ¶ . തസ്മിം ഖണേ തസ്സ ഭരിയാ നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായതി. തസ്സാ നിവത്ഥസാടകോ അപഗതോ ഹോതി, മുഖതോ ച ലാലാ പഗ്ഘരതി, നാസാ ഘുരഘുരായതി, മുഖം വിവട്ടം, ദന്തം ഘംസതി, സാ തസ്സ ഉദ്ധുമാതകസരീരം വിയ ഉപട്ഠാസി. സോ ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖം ഇദ’’ന്തി സഞ്ഞം ലഭിത്വാ, ‘‘അഹം ഏത്തകം കാലം പബ്ബജിത്വാ ഇമം നിസ്സായ ഭിക്ഖുഭാവേ സണ്ഠാതും നാസക്ഖി’’ന്തി കാസായകോടിയം ഗഹേത്വാ ഉദരേ ബന്ധിത്വാ ഗേഹാ നിക്ഖമി.

അഥസ്സ അനന്തരഗേഹേ ഠിതാ സസ്സു തം തഥാ ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ, ‘‘അയം പടിഉക്കണ്ഠിതോ ഭവിസ്സതി, ഇദാനേവ അരഞ്ഞതോ ആഗന്ത്വാ കാസാവം ഉദരേ ബന്ധിത്വാവ ഗേഹാ നിക്ഖന്തോ വിഹാരാഭിമുഖോ ഗച്ഛതി, കിം നു ഖോ’’തി ഗേഹം പവിസിത്വാ നിദ്ദായമാനം ധീതരം പസ്സിത്വാ ‘‘ഇമം ദിസ്വാ സോ വിപ്പടിസാരീ ഹുത്വാ ഗതോ’’തി ഞത്വാ ധീതരം പഹരിത്വാ ‘‘ഉട്ഠേഹി കാളകണ്ണി, സാമികോ തേ തം നിദ്ദായമാനം ദിസ്വാ വിപ്പടിസാരീ ഹുത്വാ ഗതോ, നത്ഥി സോ ഇതോ പട്ഠായ തുയ്ഹ’’ന്തി ആഹ. ‘‘അപേഹി അപേഹി, അമ്മ, കുതോ തസ്സ ഗമനം അത്ഥി, കതിപാഹേനേവ പുനാഗമിസ്സതീ’’തി ആഹ. സോപി ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖ’’ന്തി വത്വാ ¶ ഗച്ഛന്തോ ഗച്ഛന്തോവ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി. സോ ¶ ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂ വന്ദിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. ‘‘ന സക്ഖിസ്സാമ മംയം തം പബ്ബാജേതും, കുതോ തുയ്ഹം സമണഭാവോ, സത്ഥകനിസാനപാസാണസദിസം തവ സീസ’’ന്തി. ‘‘ഭന്തേ, ഇദാനി മം അനുകമ്പായ ഏകവാരം പബ്ബാജേഥാ’’തി. തേ തം ഉപകാരവസേന പബ്ബാജയിംസു. സോ കതിപാഹേനേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി.

തേപി നം ആഹംസു – ‘‘ആവുസോ ചിത്തഹത്ഥ, തവ ഗമനസമയം ത്വമേവ ജാനേയ്യാസി, ഇമസ്മിം വാരേ തേ ചിരായിത’’ന്തി. ‘‘ഭന്തേ, സംസഗ്ഗസ്സ അത്ഥിഭാവകാലേ ഗതമ്ഹാ, സോ നോ സംസഗ്ഗോ ഛിന്നോ, ഇദാനി അഗമനധമ്മാ ജാതമ്ഹാ’’തി. ഭിക്ഖൂ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അയം ഭിക്ഖു അമ്ഹേഹി ഏവം വുത്തോ ഏവം നാമ കഥേസി, അഞ്ഞം ബ്യാകരോതി, അഭൂതം വദതീ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ അത്തനോ അനവട്ഠിതചിത്തകാലേ സദ്ധമ്മം അജാനനകാലേ ഗമനാഗമനം അകാസി, ഇദാനിസ്സ പുഞ്ഞഞ്ച പാപഞ്ച പഹീന’’ന്തി വത്വാ ഇമാ ദ്വേ ഗാഥാ ആഹ –

‘‘അനവട്ഠിതചിത്തസ്സ, സദ്ധമ്മം അവിജാനതോ;

പരിപ്ലവപസാദസ്സ, പഞ്ഞാ ന പരിപൂരതി.

‘‘അനവസ്സുതചിത്തസ്സ, അനന്വാഹതചേതസോ;

പുഞ്ഞപാപപഹീനസ്സ, നത്ഥി ജാഗരതോ ഭയ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ അനവട്ഠിതചിത്തസ്സാതി ചിത്തം നാമേതം കസ്സചി നിബദ്ധം വാ ഥാവരം വാ നത്ഥി. യോ പന പുഗ്ഗലോ അസ്സപിട്ഠേ ¶ ഠപിതകുമ്ഭണ്ഡം വിയ ച ഥുസരാസിമ്ഹി കോട്ടിതഖാണുകോ വിയ ച ഖല്ലാടസീസേ ഠപിതകദമ്ബപുപ്ഫം വിയ ച ന കത്ഥചി സണ്ഠാതി, കദാചി ബുദ്ധസാവകോ ഹോതി, കദാചി ആജീവകോ, കദാചി നിഗണ്ഠോ, കദാചി താപസോ. ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ അനവട്ഠിതചിത്തോ നാമ. തസ്സ അനവട്ഠിതചിത്തസ്സ. സദ്ധമ്മം അവിജാനതോതി സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മഭേദം ഇമം സദ്ധമ്മം അവിജാനന്തസ്സ പരിത്തസദ്ധതായ വാ ഉപ്ലവസദ്ധതായ വാ പരിപ്ലവപസാദസ്സ കാമാവചരരൂപാവചരാദിഭേദാ പഞ്ഞാ ന പരിപൂരതി. കാമാവചരായപി അപരിപൂരയമാനായ കുതോവ രൂപാവചരാരൂപാവചരലോകുത്തരപഞ്ഞാ പരിപൂരിസ്സതീതി ദീപേതി. അനവസ്സുതചിത്തസ്സാതി രാഗേന അതിന്തചിത്തസ്സ. അനന്വാഹതചേതസോതി ‘‘ആഹതചിത്തോ ഖിലജാതോ’’തി ¶ (ദീ. നി. ൩.൩൧൯; വിഭ. ൯൪൧; മ. നി. ൧.൧൮൫) ആഗതട്ഠാനേ ദോസേന ചിത്തസ്സ പഹതഭാവോ വുത്തോ, ഇധ പന ദോസേന അപ്പടിഹതചിത്തസ്സാതി അത്ഥോ. പുഞ്ഞപാപപഹീനസ്സാതി ചതുത്ഥമഗ്ഗേന പഹീനപുഞ്ഞസ്സ ചേവ പഹീനപാപസ്സ ച ഖീണാസവസ്സ. നത്ഥി ജാഗരതോ ഭയന്തി ഖീണാസവസ്സ ജാഗരന്തസ്സേവ അഭയഭാവോ കഥിതോ വിയ. സോ പന സദ്ധാദീഹി പഞ്ചഹി ജാഗരധമ്മേഹി സമന്നാഗതത്താ ജാഗരോ ¶ നാമ. തസ്മാ തസ്സ ജാഗരന്തസ്സാപി അജാഗരന്തസ്സാപി കിലേസഭയം നത്ഥി കിലേസാനം അപച്ഛാവത്തനതോ. ന ഹി തം കിലേസാ അനുബന്ധന്തി തേന തേന മഗ്ഗേന പഹീനാനം കിലേസാനം പുന അനുപഗമനതോ. തേനേവാഹ – ‘‘സോതാപത്തിമഗ്ഗേന യേ കിലേസാ പഹീനാ, തേ കിലേസേ ന പുനേതി ന പച്ചേതി ന പച്ചാഗച്ഛതി, സകദാഗാമിഅനാഗാമിഅരഹത്തമഗ്ഗേന യേ കിലേസാ പഹീനാ, തേ കിലേസേ ന പുനേതി ന പച്ചേതി ന പച്ചാഗച്ഛതീ’’തി (ചൂളനി. മേത്തഗൂമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൨൭).

ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ സഫലാ അഹോസി.

അഥേകദിവസം ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘ഭാരിയാ വതിമേ, ആവുസോ, കിലേസാ നാമ, ഏവരൂപസ്സ അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സായസമ്പന്നോ കുലപുത്തോ കിലേസേഹി ആലോളിതോ സത്തവാരേ ഗിഹീ ഹുത്വാ സത്തവാരേ പബ്ബജിതോ’’തി. സത്ഥാ തേസം തം കഥാപവത്തിം സുത്വാ തങ്ഖണാനുരൂപേന ഗമനേന ധമ്മസഭം ഗന്ത്വാ ബുദ്ധാസനേ നിസിന്നോ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ഏവമേവ, ഭിക്ഖവേ, കിലേസാ നാമ ഭാരിയാ, സചേ ഏതേ രൂപിനോ ഹുത്വാ കത്ഥചി പക്ഖിപിതും സക്കാ ഭവേയ്യും, ചക്കവാളം അതിസമ്ബാധം, ബ്രഹ്മലോകോ അതിനീചകോതി ഓകാസോ നേസം ന ഭവേയ്യ, മാദിസമ്പി നാമേതേ പഞ്ഞാസമ്പന്നം പുരിസാജാനേയ്യം ആലോളേന്തി, അവസേസേസു കാ കഥാ? ‘‘അഹഞ്ഹി അഡ്ഢനാളിമത്തം വരകചോരകം ¶ കുണ്ഠകുദാലഞ്ച നിസ്സായ ¶ ഛ വാരേ പബ്ബജിത്വാ ഉപ്പബ്ബജിതപുബ്ബോ’’തി. ‘‘കദാ, ഭന്തേ, കദാ സുഗതാ’’തി? ‘‘സുണിസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി സുണാഥാ’’തി അതീതം ആഹരി –

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ കുദാലപണ്ഡിതോ നാമ ബാഹിരകപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അട്ഠ മാസേ ഹിമവന്തേ വസിത്വാ വസ്സാരത്തസമയേ ഭൂമിയാ തിന്തായ ‘‘ഗേഹേ മേ അഡ്ഢനാളിമത്തോ വരകചോരകോ ച കുണ്ഠകുദാലകോ ¶ ച അത്ഥി, വരകചോരകബീജം മാ നസ്സീ’’തി ഉപ്പബ്ബജിത്വാ ഏകം ഠാനം കുദാലേന കസിത്വാ തം ബീജം വപിത്വാ വതിം കത്വാ പക്കകാലേ ഉദ്ധരിത്വാ നാളിമത്തബീജം ഠപേത്വാ സേസം ഖാദി. സോ ‘‘കിം മേ ദാനി ഗേഹേന, പുന അട്ഠ മാസേ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജി. ഇമിനാവ നീഹാരേന നാളിമത്തം വരകചോരകഞ്ച കുണ്ഠകുദാലഞ്ച നിസ്സായ സത്തവാരേ ഗിഹീ ഹുത്വാ സത്തവാരേ പബ്ബജിത്വാ സത്തമേ പന വാരേ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഛ വാരേ ഇമം കുണ്ഠകുദാലം നിസ്സായ ഗിഹീ ഹുത്വാ പബ്ബജിതോ, കത്ഥചിദേവ നം ഛഡ്ഡേസ്സാമീ’’തി. സോ ഗങ്ഗായ തീരം ഗന്ത്വാ, ‘‘പതിതട്ഠാനം പസ്സന്തോ ഓതരിത്വാ ഗണ്ഹേയ്യം, യഥാസ്സ പതിതട്ഠാനം ന പസ്സാമി, തഥാ നം ഛഡ്ഡേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ നാളിമത്തം ബീജം പിലോതികായ ബന്ധിത്വാ പിലോതികം കുദാലഫലകേ ബന്ധിത്വാ കുദാലം അഗ്ഗദണ്ഡകേ ഗഹേത്വാ ഗങ്ഗായ തീരേ ഠിതോ അക്ഖീനി നിമീലേത്വാ ഉപരിസീസേ തിക്ഖത്തും ആവിജ്ഝിത്വാ ഗങ്ഗായം ഖിപിത്വാ ¶ നിവത്തിത്വാ ഓലോകേന്തോ പതിതട്ഠാനം അദിസ്വാ ‘‘ജിതം മേ, ജിതം മേ’’തി തിക്ഖത്തും സദ്ദമകാസി.

തസ്മിം ഖണേ ബാരാണസിരാജാ പച്ചന്തം വൂപസമേത്വാ ആഗന്ത്വാ നദീതീരേ ഖന്ധാവാരം നിവാസേത്വാ ന്ഹാനത്ഥായ നദിം ഓതിണ്ണോ തം സദ്ദം അസ്സോസി. രാജൂനഞ്ച നാമ ‘‘ജിതം മേ’’തി സദ്ദോ അമനാപോ ഹോതി, സോ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘അഹം ഇദാനി അമിത്തമദ്ദനം കത്വാ ‘ജിതം മേ’തി ആഗതോ, ത്വം പന ‘ജിതം മേ, ജിതം മേ’തി വിരവസി, കിം നാമേത’’ന്തി പുച്ഛി. കുദാലപണ്ഡിതോ ‘‘ത്വം ബാഹിരകചോരേ ജിനി, തയാ ജിതം പുന അവജിതമേവ ഹോതി, മയാ പന അജ്ഝത്തികോ ലോഭചോരോ ജിതോ, സോ പുന മം ന ജിനിസ്സതി, തസ്സേവ ജയോ സാധൂ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ന തം ജിതം സാധു ജിതം, യം ജിതം അവജീയതി;

തം ഖോ ജിതം സാധു ജിതം, യം ജിതം നാവജീയതീ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൭൦);

തം ഖണംയേവ ച ഗങ്ഗം ഓലോകേന്തോ ആപോകസിണം നിബ്ബത്തേത്വാ അധിഗതവിസേസോ ആകാസേ പല്ലങ്കേന നിസീദി. രാജാ മഹാപുരിസസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ വന്ദിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ സദ്ധിം ബലകായേന ¶ പബ്ബജി. യോജനമത്താ പരിസാ അഹോസി. അപരോപി സാമന്തരാജാ തസ്സ പബ്ബജിതഭാവം സുത്വാ, ‘‘തസ്സ രജ്ജം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ആഗന്ത്വാ തഥാ സമിദ്ധം നഗരം ¶ സുഞ്ഞം ദിസ്വാ, ‘‘ഏവരൂപം നഗരം ഛഡ്ഡേത്വാ പബ്ബജിതോ രാജാ ഓരകേ ഠാനേ ന പബ്ബജിസ്സതി, മയാപി പബ്ബജിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ മഹാപുരിസം ഉപസങ്കമിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ സപരിവാരോ പബ്ബജി. ഏതേനേവ നീഹാരേന സത്ത രാജാനോ പബ്ബജിംസു. സത്തയോജനികോ അസ്സമോ അഹോസി. സത്ത രാജാനോ ഭോഗേ ¶ ഛഡ്ഡേത്വാ ഏത്തകം ജനം ഗഹേത്വാ പബ്ബജിംസു. മഹാപുരിസോ ബ്രഹ്മചരിയവാസം വസിത്വാ ബ്രഹ്മലോകൂപഗോ അഹോസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ, ‘‘അഹം, ഭിക്ഖവേ, തദാ കുദാലപണ്ഡിതോ അഹോസിം, കിലേസാ നാമേതേ ഏവം ഭാരിയാ’’തി ആഹ.

കുമ്ഭൂപമന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ ആരദ്ധവിപസ്സകേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിര പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥു സന്തികേ യാവ അരഹത്താ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ, ‘‘സമണധമ്മം കരിസ്സാമാ’’തി യോജനസതമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ഏകം മഹാവാസഗാമം അഗമംസു. അഥ തേ മനുസ്സാ ദിസ്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദാപേത്വാ പണീതേഹി യാഗുഭത്താദീഹി പരിവിസിത്വാ, ‘‘കഹം, ഭന്തേ, ഗച്ഛഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘യഥാഫാസുകട്ഠാന’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമം തേമാസം ഇധേവ വസഥ, മയമ്പി തുമ്ഹാകം സന്തികേ സരണേസു പതിട്ഠായ പഞ്ച സീലാനി രക്ഖിസ്സാമാ’’തി യാചിത്വാ തേസം അധിവാസനം വിദിത്വാ, ‘‘അവിദൂരേ ഠാനേ മഹന്തോ വനസണ്ഡോ അത്ഥി, ഏത്ഥ വസഥ, ഭന്തേ’’തി വത്വാ ഉയ്യോജേസും. ഭിക്ഖൂ തം വനസണ്ഡം പവിസിംസു. തസ്മിം വനസണ്ഡേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ ‘‘സീലവന്തോ, അയ്യാ, ഇമം വനസണ്ഡം ¶ അനുപ്പത്താ, അയുത്തം ഖോ പന അസ്മാകം അയ്യേസു ഇധ വസന്തേസു പുത്തദാരേ ഗഹേത്വാ രുക്ഖേ അഭിരുയ്ഹ വസിതു’’ന്തി രുക്ഖതോ ഓതരിത്വാ ഭൂമിയം നിസീദിത്വാ ചിന്തയിംസു, ‘‘അയ്യാ, ഇമസ്മിം ഠാനേ അജ്ജേകരത്തിം വസിത്വാ അദ്ധാ സ്വേ ഗമിസ്സന്തീ’’തി. ഭിക്ഖൂപി പുനദിവസേ അന്തോഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പുന തമേവ വനസണ്ഡം ആഗമിംസു. ദേവതാ ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ¶ സ്വാതനായ കേനചി നിമന്തിതോ ഭവിസ്സതി, തസ്മാ പുനാഗച്ഛതി ¶ , അജ്ജ ഗമനം ന ഭവിസ്സതി, സ്വേ ഗമിസ്സതി മഞ്ഞേ’’തി ഇമിനാ ഉപായേന അഡ്ഢമാസമത്തം ഭൂമിയമേവ അച്ഛിംസു.

തതോ ചിന്തയിംസു – ‘‘ഭദന്താ ഇമം തേമാസം ഇധേവ മഞ്ഞേ വസിസ്സന്തി, ഇധേവ ഖോ പന ഇമേസു വസന്തേസു അമ്ഹാകം രുക്ഖേ അഭിരുഹിത്വാ നിസീദിതുമ്പി ന യുത്തം, തേമാസം പുത്തദാരേ ഗഹേത്വാ ഭൂമിയം നിസീദനട്ഠാനാനിപി ദുക്ഖാനി, കിഞ്ചി കത്വാ ഇമേ ഭിക്ഖൂ പലാപേതും വട്ടതീ’’തി. താ തേസു തേസു രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനേസു ചേവ ചങ്കമനകോടീസു ച ഛിന്നസീസാനി കബന്ധാനി ദസ്സേതും അമനുസ്സസദ്ദഞ്ച ഭാവേതും ആരഭിംസു. ഭിക്ഖൂനം ഖിപിതകാസാദയോ രോഗാ പവത്തിംസു. തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം ‘‘തുയ്ഹം, ആവുസോ, കിം രുജ്ജതീ’’തി പുച്ഛന്താ, ‘‘മയ്ഹം ഖിപിതരോഗോ, മയ്ഹം കാസോ’’തി വത്വാ, ‘‘ആവുസോ, അഹം അജ്ജ ചങ്കമനകോടിയം ഛിന്നസീസം അദ്ദസം, അഹം രത്തിട്ഠാനേ കബന്ധം അദ്ദസം ¶ , അഹം ദിവാട്ഠാനേ അമനുസ്സസദ്ദം അസ്സോസിം, പരിവജ്ജേതബ്ബയുത്തകമിദം ഠാനം, അമ്ഹാകം ഇധ അഫാസുകം അഹോസി, സത്ഥു സന്തികം ഗമിസ്സാമാ’’തി നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു.

അഥ നേ സത്ഥാ ആഹ – ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, തസ്മിം ഠാനേ വസിതും ന സക്ഖിസ്സഥാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം തസ്മിം ഠാനേ വസന്താനം ഏവരൂപാനി ഭേരവാരമ്മണാനി ഉപട്ഠഹന്തി, ഏവരൂപം അഫാസുകം ഹോതി, തേന മയം ‘വജ്ജേതബ്ബയുത്തകമിദം ഠാന’ന്തി തം ഛഡ്ഡേത്വാ തുമ്ഹാകം സന്തികം ആഗതാ’’തി. ‘‘ഭിക്ഖവേ, തത്ഥേവ തുമ്ഹാകം ഗന്തും വട്ടതീ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേ ആവുധം അഗ്ഗഹേത്വാ ഗതാ, ഇദാനി ആവുധം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി. ‘‘കതരാവുധം, ഭന്തേ’’തി? സത്ഥാ ‘‘അഹം ആവുധം വോ ദസ്സാമി, മയാ ദിന്നം ആവുധം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി വത്വാ –

‘‘കരണീയമത്ഥകുസലേന, യന്ത സന്തം പദം അഭിസമേച്ച;

സക്കോ ഉജൂ ച സുഹുജൂ ച, സുവചോ ചസ്സ മുദു അനതിമാനീ’’തി. (ഖു. പാ. ൯.൧; സു. നി. ൧൪൩) –

സകലം മേത്തസുത്തം കഥേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഇമം തുമ്ഹേ ബഹി വിഹാരസ്സ വനസണ്ഡതോ പട്ഠായ സജ്ഝായന്താ അന്തോവിഹാരം പവിസേയ്യാഥാ’’തി ഉയ്യോജേസി. തേ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന തം ഠാനം പത്വാ ബഹിവിഹാരേ ഗണസജ്ഝായം കത്വാ സജ്ഝായമാനാ വനസണ്ഡം പവിസിംസു. സകലവനസണ്ഡേ ദേവതാ മേത്തചിത്തം പടിലഭിത്വാ തേസം പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ പത്തചീവരപടിഗ്ഗഹണം ¶ ആപുച്ഛിംസു, ഹത്ഥപാദസമ്ബാഹനം ¶ ആപുച്ഛിംസു, തേസം തത്ഥ തത്ഥ ആരക്ഖം സംവിദഹിംസു, പക്കധൂപനതേലം ¶ വിയ സന്നിസിന്നാ അഹേസും. കത്ഥചി അമനുസ്സസദ്ദോ നാമ നാഹോസി. തേസം ഭിക്ഖൂനം ചിത്തം ഏകഗ്ഗം അഹോസി. തേ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനേസു നിസിന്നാ വിപസ്സനായ ചിത്തം ഓതാരേത്വാ അത്തനി ഖയവയം പട്ഠപേത്വാ, ‘‘അയം അത്തഭാവോ നാമ ഭിജ്ജനകട്ഠേന അഥാവരട്ഠേന കുലാലഭാജനസദിസോ’’തി വിപസ്സനം വഡ്ഢയിംസു. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഗന്ധകുടിയാ നിസിന്നോവ തേസം വിപസ്സനായ ആരദ്ധഭാവം ഞത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ, ‘‘ഏവമേവ, ഭിക്ഖവേ, അയം അത്തഭാവോ നാമ ഭിജ്ജനകട്ഠേന അഥാവരട്ഠേന കുലാലഭാജനസദിസോ ഏവാ’’തി വത്വാ ഓഭാസം ഫരിത്വാ യോജനസതേ ഠിതോപി അഭിമുഖേ നിസിന്നോ വിയ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ വിസ്സജ്ജേത്വാ ദിസ്സമാനേന രൂപേന ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘കുമ്ഭൂപമം കായമിംമ വിദിത്വാ, നഗരൂപമം ചിത്തമിദം ഠപേത്വാ;

യോധേഥ മാരം പഞ്ഞാവുധേന, ജിതഞ്ച രക്ഖേ അനിവേസനോ സിയാ’’തി.

തത്ഥ കുമ്ഭൂപമന്തി അബലദുബ്ബലട്ഠേന അനദ്ധനിയതാവകാലികട്ഠേന ഇമം കേസാദിസമൂഹസങ്ഖാതം ¶ കായം കുമ്ഭൂപമം കുലാലഭാജനസദിസം വിദിത്വാ. നഗരൂപമം ചിത്തമിദം ഠപേത്വാതി നഗരം നാമ ബഹിദ്ധാ ഥിരം ഹോതി, ഗമ്ഭീരപരിഖം പാകാരപരിക്ഖിത്തം ദ്വാരട്ടാലകയുത്തം, അന്തോസുവിഭത്തവീഥിചതുക്കസിങ്ഘാടകസമ്പന്നം അന്തരാപണം, തം ‘‘വിലുമ്പിസ്സാമാ’’തി ബഹിദ്ധാ ചോരാ ആഗന്ത്വാ പവിസിതും അസക്കോന്താ പബ്ബതം ആസജ്ജ പടിഹതാ വിയ ഗച്ഛന്തി, ഏവമേവ പണ്ഡിതോ കുലപുത്തോ അത്തനോ വിപസ്സനാചിത്തം ഥിരം നഗരസദിസം കത്വാ ഠപേത്വാ നഗരേ ഠിതോ ഏകതോധാരാദിനാനപ്പകാരാവുധേന ചോരഗണം വിയ വിപസ്സനാമയേന ച അരിയമഗ്ഗമയേന ച പഞ്ഞാവുധേന തംതംമഗ്ഗവജ്ഝം കിലേസമാരം പടിബാഹന്തോ തം തം കിലേസമാരം യോധേഥ, പഹരേയ്യാഥാതി അത്ഥോ. ജിതഞ്ച രക്ഖേതി ജിതഞ്ച ഉപ്പാദിതം തരുണവിപസ്സനം ആവാസസപ്പായഉതുസപ്പായഭോജനസപ്പായപുഗ്ഗലസപ്പായധമ്മസ്സവനസപ്പായാദീനി ആസേവന്തോ അന്തരന്തരാ സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠായ സുദ്ധചിത്തേന സങ്ഖാരേ സമ്മസന്തോ രക്ഖേയ്യ.

അനിവേസനോ ¶ സിയാതി അനാലയോ ഭവേയ്യ. യഥാ നാമ യോധോ സങ്ഗാമസീസേ ബലകോട്ഠകം കത്വാ അമിത്തേഹി സദ്ധിം യുജ്ഝന്തോ ഛാതോ വാ പിപാസിതോ ¶ വാ ഹുത്വാ സന്നാഹേ വാ സിഥിലേ ആവുധേ വാ പതിതേ ബലകോട്ഠകം പവിസിത്വാ വിസ്സമിത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ പിവിത്വാ സന്നഹിത്വാ ആവുധം ഗഹേത്വാ പുന നിക്ഖമിത്വാ യുജ്ഝന്തോ പരസേനം മദ്ദതി, അജിതം ജിനാതി, ജിതം രക്ഖതി. സോ ഹി സചേ ബലകോട്ഠകേ ഠിതോ ഏവം വിസ്സമന്തോ തം അസ്സാദേന്തോ അച്ഛേയ്യ, രജ്ജം പരഹത്ഥഗതം കരേയ്യ, ഏവമേവ, ഭിക്ഖു, പടിലദ്ധം തരുണവിപസ്സനം പുനപ്പുനം സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠായ ¶ സുദ്ധചിത്തേന സങ്ഖാരേ സമ്മസന്തോ രക്ഖിതും സക്കോതി, ഉത്തരിമഗ്ഗഫലപടിലാഭേന കിലേസമാരം ജിനാതി. സചേ പന സോ സമാപത്തിമേവ അസ്സാദേതി, സുദ്ധചിത്തേന പുനപ്പുനം സങ്ഖാരേ ന സമ്മസതി, മഗ്ഗഫലപടിവേധം കാതും ന സക്കോതി. തസ്മാ രക്ഖിതബ്ബയുത്തകം രക്ഖന്തോ അനിവേസനോ സിയാ, സമാപത്തിം നിവേസനം കത്വാ തത്ഥ ന നിവേസേയ്യ, ആലയം ന കരേയ്യാതി അത്ഥോ. ‘‘അദ്ധാ തുമ്ഹേപി ഏവം കരോഥാ’’തി ഏവം സത്ഥാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേസി.

ദേസനാവസാനേ പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ നിസിന്നട്ഠാനേ നിസിന്നായേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ തഥാഗതസ്സ സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം വണ്ണയന്താ ഥോമേന്താ വന്ദന്താവ ആഗച്ഛിംസൂതി.

അചിരം ¶ വതയം കായോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ പൂതിഗത്തതിസ്സത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകോ കിര സാവത്ഥിവാസീ കുലപുത്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ സാസനേ ഉരം ദത്വാ പബ്ബജിതോ, സോ ലദ്ധൂപസമ്പദോ തിസ്സത്ഥേരോ നാമ അഹോസി. ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛന്തേ കാലേ തസ്സ സരീരേ രോഗോ ഉദപാദി. സാസപമത്തിയോ പിളകാ ഉട്ഠഹിംസു. താ അനുപുബ്ബേന മുഗ്ഗമത്താ കലായമത്താ കോലട്ഠിമത്താ ആമലകമത്താ ബേളുവസലാടുമത്താ ബേളുവമത്താ ഹുത്വാ പഭിജ്ജിംസു, സകലസരീരം ഛിദ്ദാവഛിദ്ദം അഹോസി. പൂതിഗത്തതിസ്സത്ഥേരോത്വേവസ്സ നാമം ഉദപാദി. അഥസ്സ അപരഭാഗേ അട്ഠീനി ഭിജ്ജിംസു. സോ അപ്പടിജഗ്ഗിയോ ¶ അഹോസി. നിവാസനപാരുപനം പുബ്ബലോഹിതമക്ഖിതം ജാലപൂവസദിസം അഹോസി. സദ്ധിവിഹാരികാദയോ പടിജഗ്ഗിതും അസക്കോന്താ ഛഡ്ഡയിംസു. സോ അനാഥോ ഹുത്വാ നിപജ്ജി.

ബുദ്ധാനഞ്ച നാമ ദ്വേ വാരേ ലോകവോലോകനം അവിജഹിതം ഹോതി. പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേന്താ ചക്കവാളമുഖവട്ടിതോ പട്ഠായ ഗന്ധകുടിഅഭിമുഖം ഞാണം കത്വാ ഓലോകേന്തി, സായം ഓലോകേന്താ ഗന്ധകുടിതോ പട്ഠായ ബാഹിരാഭിമുഖം ഞാണം കത്വാ ഓലോകേന്തി. തസ്മിം പന സമയേ ഭഗവതോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പൂതിഗത്തതിസ്സത്ഥേരോ പഞ്ഞായി. സത്ഥാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ, ‘‘അയം സദ്ധിവിഹാരികാദീഹി ഛഡ്ഡിതോ, ഇദാനിസ്സ മം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം പടിസരണം ¶ നത്ഥീ’’തി ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമിത്വാ വിഹാരചാരികം ചരമാനോ വിയ അഗ്ഗിസാലം ഗന്ത്വാ ഉക്ഖലിം ധോവിത്വാ ഉദകം ദത്വാ ഉദ്ധനം ആരോപേത്വാ ഉദകസ്സ തത്തഭാവം ആഗമയമാനോ അഗ്ഗിസാലായമേവ അട്ഠാസി. തത്തഭാവം ജാനിത്വാ ഗന്ത്വാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിപന്നമഞ്ചകോടിയം ¶ ഗണ്ഹി, തദാ ഭിക്ഖൂ ‘‘അപേഥ, ഭന്തേ, മയം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി മഞ്ചകം ഗഹേത്വാ അഗ്ഗിസാലം ആനയിംസു. സത്ഥാ അമ്ബണം ആഹരാപേത്വാ ഉണ്ഹോദകം ആസിഞ്ചിത്വാ തേഹി ഭിക്ഖൂഹി തസ്സ പാരുപനം ഗാഹാപേത്വാ ഉണ്ഹോദകേ മദ്ദാപേത്വാ മന്ദാതപേ വിസ്സജ്ജാപേസി. അഥസ്സ സന്തികേ ഠത്വാ സരീരം ഉണ്ഹോദകേന തേമേത്വാ ഘംസിത്വാ ന്ഹാപേസി, തസ്സ നഹാനപരിയോസാനേ പാരുപനം സുക്ഖി. അഥ നം തം നിവാസാപേത്വാ നിവത്ഥകാസാവം ഉദകേ മദ്ദാപേത്വാ ആതപേ വിസ്സജ്ജാപേസി. അഥസ്സ ഗത്തേ ഉദകേ ഛിന്നമത്തേ തമ്പി സുക്ഖി. സോ ഏകം കാസാവം നിവാസേത്വാ ഏകം പാരുപിത്വാ സല്ലഹുകസരീരോ ഏകഗ്ഗചിത്തോ മഞ്ചകേ നിപജ്ജി. സത്ഥാ തസ്സ ഉസ്സീസകേ ഠത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖു അയം തവ കായോ അപേതവിഞ്ഞാണോ നിരുപകാരോ ഹുത്വാ കലിങ്ഗരം വിയ പഥവിയം സേസ്സതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അചിരം വതയം കായോ, പഥവിം അധിസേസ്സതി;

ഛുദ്ധോ അപേതവിഞ്ഞാണോ, നിരത്ഥംവ കലിങ്ഗര’’ന്തി.

തത്ഥ അചിരം വതാതി ഭിക്ഖു ന ചിരസ്സേവ അയം കായോ പഥവിം അധിസേസ്സതി, ഇമിസ്സാ പകതിസയനേന സയിതായ പഥവിയാ ഉപരി സയിസ്സതി ¶ . ഛുദ്ധോതി അപവിദ്ധോ, അപഗതവിഞ്ഞാണതായ ¶ തുച്ഛോ ഹുത്വാ സേസ്സതീതി ദസ്സേതി. യഥാ കിം? നിരത്ഥംവ കലിങ്ഗരം നിരുപകാരം നിരത്ഥകം കട്ഠഖണ്ഡം വിയ. ദബ്ബസമ്ഭാരത്ഥികാ ഹി മനുസ്സാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഉജുകം ഉജുകസണ്ഠാനേന വങ്കം വങ്കസണ്ഠാനേന ഛിന്ദിത്വാ ദബ്ബസമ്ഭാരം ഗണ്ഹന്തി, അവസേസം പന സുസിരഞ്ച പൂതികഞ്ച അസാരകഞ്ച ഗണ്ഠിജാതഞ്ച ഛിന്ദിത്വാ തത്ഥേവ ഛഡ്ഡേന്തി. അഞ്ഞേ ദബ്ബസമ്ഭാരത്ഥികാ ആഗന്ത്വാ തം ഗഹേതാരോ നാമ നത്ഥി, ഓലോകേത്വാ അത്തനോ ഉപകാരകമേവ ഗണ്ഹന്തി, ഇതരം പഥവീഗതമേവ ഹോതി. തം പന തേന തേന ഉപായേന മഞ്ചപടിപാദകം വാ പാദകഥലികം വാ ഫലകപീഠം വാ കാതും സക്കാപി ഭവേയ്യ. ഇമസ്മിം പന അത്തഭാവേ ദ്വത്തിംസായ കോട്ഠാസേസു ഏകകോട്ഠാസോപി മഞ്ചപടിപാദകാദിവസേന അഞ്ഞേന വാ ഉപകാരമുഖേന ഗയ്ഹൂപഗോ നാമ നത്ഥി, കേവലം നിരത്ഥംവ കലിങ്ഗരം അയം കായോ അപഗതവിഞ്ഞാണോ കതിപാഹേനേവ പഥവിയം സേസ്സതീതി.

ദേസനാവസാനേ പൂതിഗത്തതിസ്സത്ഥേരോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സോതാപന്നാദയോ ¶ അഹേസും. ഥേരോപി അരഹത്തം പത്വാവ പരിനിബ്ബായി. സത്ഥാ തസ്സ സരീരകിച്ചം കാരാപേത്വാ ധാതുയോ ഗഹേത്വാ ചേതിയം കാരാപേസി. ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരം പുച്ഛിംസു – ‘‘ഭന്തേ, പൂതിഗത്തതിസ്സത്ഥേരോ കുഹിം നിബ്ബത്തോ’’തി. ‘‘പരിനിബ്ബുതോ, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഏവരൂപസ്സ പന അരഹത്തൂപനിസ്സയസമ്പന്നസ്സ ഭിക്ഖുനോ കിം കാരണാ ഗത്തം പുതികം ജാതം, കിം കാരണാ അട്ഠീനി ഭിന്നാനി, കിമസ്സ കാരണം അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയഭാവം പത്ത’’ന്തി? ‘‘ഭിക്ഖവേ, സബ്ബമേതം ഏതസ്സ അത്തനാ കതകമ്മേനേവ നിബ്ബത്ത’’ന്തി. ‘‘കിം പന തേന, ഭന്തേ, കത’’ന്തി? ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, സുണാഥാ’’തി അതീതം ആഹരി –

അയം ¶ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ സാകുണികോ ഹുത്വാ ബഹൂ സകുണേ വധിത്വാ ഇസ്സരജനം ഉപട്ഠഹി. തേസം ദിന്നാവസേസേ വിക്കിണാതി, ‘‘വിക്കിതാവസേസാ മാരേത്വാ ഠപിതാ പൂതികാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി യഥാ ഉപ്പതിതും ന സക്കോന്തി, തഥാ തേസം ജങ്ഘട്ഠീനി ച പക്ഖട്ഠീനി ച ഭിന്ദിത്വാ രാസിം കത്വാ ഠപേതി, തേ പുനദിവസേ വിക്കിണാതി. അതിബഹൂനം പന ലദ്ധകാലേ അത്തനോപി അത്ഥായ പചാപേതി. തസ്സേകദിവസം രസഭോജനേ പക്കേ ഏകോ ഖീണാസവോ പിണ്ഡായ ചരന്തോ ഗേഹദ്വാരേ അട്ഠാസി. സോ ഥേരം ദിസ്വാ ¶ ചിത്തം പസാദേത്വാ, ‘‘മയാ ബഹൂ പാണാ മാരേത്വാ ഖാദിതാ, അയ്യോ ച മേ ഗേഹദ്വാരേ ഠിതോ, അന്തോഗേഹേ ച രസഭോജനം സംവിജ്ജതി, പിണ്ഡപാതമസ്സ ദസ്സാമീ’’തി തസ്സ പത്തം ആദായ പൂരേത്വാ രസപിണ്ഡപാതം ദത്വാ ഥേരം പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠധമ്മസ്സ മത്ഥകം പാപുണേയ്യ’’ന്തി ആഹ. ഥേരോ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി അനുമോദനം അകാസി. ‘‘ഭിക്ഖവേ, തദാ കതകമ്മവസേനേതം തിസ്സസ്സ നിപ്ഫന്നം, സകുണാനം അട്ഠിഭേദനനിസ്സന്ദേന തിസ്സസ്സ ഗത്തഞ്ച പൂതികം ജാതം, അട്ഠീനി ച ഭിന്നാനി, ഖീണാസവസ്സ രസപിണ്ഡപാതദാനനിസ്സന്ദേന അരഹത്തം പത്തോ’’തി.

പൂതിഗത്തതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു സത്തമം.

ദിസോ ദിസന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ കോസലജനപദേ നന്ദഗോപാലകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിര അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ഗഹപതിനോ നന്ദോ നാമ ¶ ഗോപാലകോ ഗോയൂഥം രക്ഖതി അഡ്ഢോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ. സോ കിര യഥാ കേണിയോ ജടിലോ പബ്ബജ്ജാവേസേന, ഏവം ഗോപാലകത്തേന രാജബലിം പരിഹരന്തോ അത്തനോ കുടുമ്ബം രക്ഖതി. സോ കാലേന കാലം പഞ്ച ഗോരസേ ആദായ ¶ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ സന്തികം ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം പസ്സതി, ധമ്മം സുണാതി, അത്തനോ വസനട്ഠാനം ആഗമനത്ഥായ സത്ഥാരം യാചതി. സത്ഥാ തസ്സ ഞാണപരിപാകം ആഗമയമാനോ ആഗന്ത്വാ പരിപക്കഭാവം ഞത്വാ ഏകദിവസം മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ചാരികം ചരന്തോ മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ തസ്സ വസനട്ഠാനാസന്നേ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസീദി. നന്ദോ സത്ഥു സന്തികം അഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ പടിസന്ഥാരം കത്വാ സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ സത്ഥാഹം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പണീതം പഞ്ചഗോരസദാനം അദാസി. സത്തമേ ദിവസേ സത്ഥാ അനുമോദനം കത്വാ ദാനകഥാദിഭേദം അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി. കഥാപരിയോസാനേ നന്ദഗോപാലകോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ സത്ഥു പത്തം ഗഹേത്വാ സത്ഥാരം അനുഗച്ഛന്തോ ദൂരം ഗന്ത്വാ, ‘‘തിട്ഠ, ഉപാസകാ’’തി നിവത്തിയമാനോ വന്ദിത്വാ നിവത്തി. അഥ നം ഏകോ ലുദ്ദകോ വിജ്ഝിത്വാ മാരേസി. പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്താ ഭിക്ഖൂ നം ദിസ്വാ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം ¶ ആഹംസു – ‘‘നന്ദോ, ഭന്തേ, ഗോപാലകോ തുമ്ഹാകം ഇധാഗതത്താ മഹാദാനം ദത്വാ അനുഗന്ത്വാ നിവത്തേന്തോ മാരിതോ, സചേ തുമ്ഹേ നാഗച്ഛിസ്സഥ, നാസ്സ മരണം അഭവിസ്സാ’’തി. സത്ഥാ ¶ , ‘‘ഭിക്ഖവേ, മയി ആഗതേപി അനാഗതേപി തസ്സ ചതസ്സോ ദിസാ ചതസ്സോ അനുദിസാ ച ഗച്ഛന്തസ്സാപി മരണതോ മുച്ചനൂപായോ നാമ നത്ഥി. യഞ്ഹി നേവ ചോരാ, ന വേരിനോ കരോന്തി, തം ഇമേസം സത്താനം അന്തോപദുട്ഠം മിച്ഛാപണിഹിതം ചിത്തമേവ കരോതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ദിസോ ദിസം യം തം കയിരാ, വേരീ വാ പന വേരിനം;

മിച്ഛാപണിഹിതം ചിത്തം, പാപിയോ നം തതോ കരേ’’തി.

തത്ഥ ദിസോ ദിസന്തി ചോരോ ചോരം. ‘‘ദിസ്വാ’’തി പാഠസേസോ. യം തം കയിരാതി യം തം തസ്സ അനയബ്യസനം കരേയ്യ. ദുതിയപദേപി ഏസേവ നയോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഏകോ ഏകസ്സ മിത്തദുബ്ഭീ ചോരോ പുത്തദാരഖേത്തവത്ഥു ഗോമഹിംസാദീസു അപരജ്ഝന്തോ യസ്സ അപരജ്ഝതി, തമ്പി തഥേവ അത്തനി അപരജ്ഝന്തം ചോരം ദിസ്വാ, വേരി വാ പന കേനചിദേവ കാരണേന ബദ്ധവേരം വേരിം ദിസ്വാ അത്തനോ കക്ഖളതായ ദാരുണതായ യം തം തസ്സ അനയബ്യസനം കരേയ്യ, പുത്തദാരം വാ പീളേയ്യ, ഖേത്താദീനി വാ നാസേയ്യ, ജീവിതാ വാ പന നം വോരോപേയ്യ, ദസസു അകുസലകമ്മപഥേസു മിച്ഛാഠപിതത്താ മിച്ഛാപഹിണിതം ചിത്തം പാപിയോ നം തതോ കരേ തം പുരിസം തതോ പാപതരം കരേയ്യ. വുത്തപ്പകാരേഹി, ദിസോ ദിസസ്സ വാ വേരീ വേരിനോ വാ ഇമസ്മിംയേവ ¶ അത്തഭാവേ ദുക്ഖം വാ ഉപ്പാദേയ്യ, ജീവിതക്ഖയം വാ കരേയ്യ. ഇദം പന അകുസലകമ്മപഥേസു മിച്ഛാഠപിതം ചിത്തം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അനയബ്യസനം പാപേതി, അത്തഭാവസതസഹസ്സേസുപി ചതൂസു അപായേസു ഖിപിത്വാ സീസം ഉക്ഖിപിതും ന ദേതീതി.

ദേസനാപരിയോസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പത്താ. മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ദേസനാ ജാതാ. ഉപാസകേന പന ഭവന്തരേ കതകമ്മം ഭിക്ഖൂഹി ന പുച്ഛിതം, തസ്മാ സത്ഥാരാ ന കഥിതന്തി.

ന ¶ തം മാതാ പിതാ കയിരാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം ജേതവനേ വിഹരന്തോ സോരേയ്യത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

വത്ഥു സോരേയ്യനഗരേ സമുട്ഠിതം, സാവത്ഥിയം നിട്ഠാപേസി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തേ സോരേയ്യനഗരേ സോരേയ്യസേട്ഠിപുത്തോ ഏകേന സഹായകേന സദ്ധിം സുഖയാനകേ നിസീദിത്വാ മഹന്തേന പരിവാരേന ന്ഹാനത്ഥായ നഗരാ നിക്ഖമി. തസ്മിം ഖണേ മഹാകച്ചായനത്ഥേരോ സോരേയ്യനഗരം പിണ്ഡായ പവിസിതുകാമോ ഹുത്വാ ബഹിനഗരേ സങ്ഘാടിം പാരുപതി. ഥേരസ്സ ച സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം. സോരേയ്യസേട്ഠിപുത്തോ തം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ വത അയം വാ ഥേരോ മമ ഭരിയാ ഭവേയ്യ, മമ വാ ഭരിയായ സരീരവണ്ണോ ഏതസ്സ സരീരവണ്ണോ ¶ വിയ ഭവേയ്യാ’’തി. തസ്സ ചിന്തിതമത്തേയേവ പുരിസലിങ്ഗം അന്തരധായി, ഇത്ഥിലിങ്ഗം പാതുരഹോസി. സോ ലജ്ജമാനോ യാനകാ ഓരുയ്ഹ പലായി. പരിജനോ തം അസഞ്ജാനന്തോ ‘‘കിമേത’’ന്തി ആഹ. സാപി തക്കസിലമഗ്ഗം പടിപജ്ജി. സഹായകോപിസ്സാ ഇതോ ചിതോ ച വിചരിത്വാപി നാദ്ദസ. സബ്ബേ ന്ഹായിത്വാ ഗേഹം അഗമിംസു. ‘‘കഹം സേട്ഠിപുത്തോ’’തി ച വുത്തേ, ‘‘ന്ഹത്വാ ആഗതോ ഭവിസ്സതീതി മഞ്ഞിമ്ഹാ’’തി വദിംസു. അഥസ്സ മാതാപിതരോ തത്ഥ തത്ഥ പരിയേസിത്വാ അപസ്സന്താ രോദിത്വാ പരിദേവിത്വാ, ‘‘മതോ ഭവിസ്സതീ’’തി മതകഭത്തം അദംസു. സാ ഏകം തക്കസിലഗാമിം സത്ഥവാഹം ദിസ്വാ യാനകസ്സ പച്ഛതോ പച്ഛതോ അനുബന്ധി.

അഥ നം മനുസ്സാ ദിസ്വാ, ‘‘അമ്ഹാകം യാനകസ്സ പച്ഛതോ പച്ഛതോ അനുഗച്ഛതി, മയം ‘കസ്സേസാ ദാരികാ’തി തം ന ജാനാമാ’’തി വദിംസു. സാപി ‘‘തുമ്ഹേ അത്തനോ യാനകം പാജേഥ, അഹം പദസാ ഗമിസ്സാമീ’’തി ഗച്ഛന്തീ അങ്ഗുലിമുദ്ദികം ദത്വാ ഏകസ്മിം യാനകേ ഓകാസം കാരേസി. മനുസ്സാ ചിന്തയിംസു – ‘‘തക്കസിലനഗരേ അമ്ഹാകം സേട്ഠിപുത്തസ്സ ഭരിയാ നത്ഥി, തസ്സ ആചിക്ഖിസ്സാമ, മഹാപണ്ണാകാരോ നോ ഭവിസ്സതീ’’തി. തേ ഗേഹം ഗന്ത്വാ, ‘‘സാമി, അമ്ഹേഹി തുമ്ഹാകം ¶ ഏകം ഇത്ഥിരതനം ആനീത’’ന്തി ആഹംസു. സോ തം സുത്വാ തം പക്കോസാപേത്വാ അത്തനോ വയാനുരൂപം ¶ അഭിരൂപം പാസാദികം ദിസ്വാ ഉപ്പന്നസിനേഹോ ഗേഹേ അകാസി. പുരിസാ ഹി ഇത്ഥിയോ, ഇത്ഥിയോ ¶ വാ പുരിസാ അഭൂതപുബ്ബാ നാമ നത്ഥി. പുരിസാ ഹി പരസ്സ ദാരേസു അതിചരിത്വാ കാലം കത്വാ ബഹൂനി വസ്സസതസഹസ്സാനി നിരയേ പച്ചിത്വാ മനുസ്സജാതിം ആഗച്ഛന്താ അത്തഭാവസതേ ഇത്ഥിഭാവം ആപജ്ജന്തി.

ആനന്ദത്ഥേരോപി കപ്പസതസഹസ്സം പൂരിതപാരമീ അരിയസാവകോ സംസാരേ സംസരന്തോ ഏകസ്മിം അത്തഭാവേ കമ്മാരകുലേ നിബ്ബത്തോ. പരദാരകമ്മം കത്വാ നിരയേ പച്ചിത്വാ പക്കാവസേസേന ചുദ്ദസസു അത്തഭാവേസു പുരിസസ്സ പാദപരിചാരികാ ഇത്ഥീ അഹോസി, സത്തസു അത്തഭാവേസു ബീജുദ്ധരണം പാപുണി. ഇത്ഥിയോ പന ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ ഇത്ഥിഭാവേ ഛന്ദം വിരാജേത്വാ, ‘‘ഇദം നോ പുഞ്ഞം പുരിസത്തഭാവപടിലാഭായ സംവത്തതൂ’’തി ചിത്തം അധിട്ഠഹിത്വാ കാലം കത്വാ പുരിസത്തഭാവം പടിലഭന്തി, പതിദേവതാ ഹുത്വാ സാമികേ സമ്മാപടിപത്തിവസേനാപി പുരിസത്തഭാവം പടിലഭന്തേവ.

അയം പന സേട്ഠിപുത്തോ ഥേരേ അയോനിസോ ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ ഇത്ഥിഭാവം പടിലഭി. തക്കസിലായം സേട്ഠിപുത്തേന സദ്ധിം സംവാസമന്വായ പന തസ്സാ കുച്ഛിയം ഗബ്ഭോ പതിട്ഠാസി. സാ ദസമാസച്ചയേന പുത്തം ലഭിത്വാ തസ്സ പദസാ ഗമനകാലേ അപരമ്പി പുത്തം പടിലഭി. ഏവമസ്സാ കുച്ഛിയം വുത്ഥാ ദ്വേ, സോരേയ്യനഗരേ തം പടിച്ച നിബ്ബത്താ ദ്വേതി ചത്താരോ പുത്താ അഹേസും. തസ്മിം കാലേ സോരേയ്യനഗരതോ തസ്സാ സഹായകോ സേട്ഠിപുത്തോ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി തക്കസിലം ¶ ഗന്ത്വാ സുഖയാനകേ നിസിന്നോ നഗരം പാവിസി. അഥ നം സാ ഉപരിപാസാദതലേ വാതപാനം വിവരിത്വാ അന്തരവീഥിം ഓലോകയമാനാ ഠിതാ ദിസ്വാ സഞ്ജാനിത്വാ ദാസിം പേസേത്വാ പക്കോസാപേത്വാ മഹാതലേ നിസീദാപേത്വാ മഹന്തം സക്കാരസമ്മാനം അകാസി. അഥ നം സോ ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, ത്വം ഇതോ പുബ്ബേ അമ്ഹേഹി ന ദിട്ഠപുബ്ബാ, അഥ ച പന നോ മഹന്തം സക്കാരം കരോസി, ജാനാസി ത്വം അമ്ഹേ’’തി. ‘‘ആമ, സാമി, ജാനാമി, നനു തുമ്ഹേ സോരേയ്യനഗരവാസിനോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭദ്ദേ’’തി. സാ മാതാപിതൂനഞ്ച ഭരിയായ ച പുത്താനഞ്ച അരോഗഭാവം പുച്ഛി. ഇതരോ ‘‘ആമ, ഭദ്ദേ, അരോഗാ’’തി വത്വാ ‘‘ജാനാസി ത്വം ഏതേ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ സാമി, ജാനാമി. തേസം ഏകോ പുത്തോ അത്ഥി, സോ കഹം, സാമീ’’തി? ‘‘ഭദ്ദേ, മാ ഏതം കഥേഹി, മയം തേന സദ്ധിം ഏകദിവസം സുഖയാനകേ നിസീദിത്വാ ന്ഹായിതും നിക്ഖന്താ നേവസ്സ ഗതിം ജാനാമ, ഇതോ ചിതോ ച വിചരിത്വാ തം അദിസ്വാ മാതാപിതൂനം ¶ ആരോചയിമ്ഹാ, തേപിസ്സ രോദിത്വാ കന്ദിത്വാ പേതകിച്ചം കിരിംസൂ’’തി. ‘‘അഹം സോ, സാമീ’’തി. ‘‘അപേഹി, ഭദ്ദേ, കിം കഥേസി മയ്ഹം സഹായോ ദേവകുമാരോ വിയ ഏകോ പുരിസോ’’തി? ‘‘ഹോതു, സാമി, അഹം സോ’’തി. ‘‘അഥ ഇദം കിം നാമാ’’തി? ‘‘തം ദിവസം തേ അയ്യോ മഹാകച്ചായനത്ഥേരോ ദിട്ഠോ’’തി? ‘‘ആമ, ദിട്ഠോ’’തി. അഹം അയ്യം ¶ മഹാകച്ചായനത്ഥേരം ഓലോകേത്വാ, ‘‘അഹോ വത അയം വാ ഥേരോ മമ ഭരിയാ ഭവേയ്യ ¶ , ഏതസ്സ വാ സരീരവണ്ണോ വിയ മമ ഭരിയായ സരീരവണ്ണോ ഭവേയ്യാ’’തി ചിന്തേസിം. ചിന്തിതക്ഖണേയേവ മേ പുരിസലിങ്ഗം അന്തരധായി, ഇത്ഥിലിങ്ഗം പാതുഭവി. അഥാഹം ലജ്ജമാനാ കസ്സചി കിഞ്ചി വത്തും അസക്കുണിത്വാ തതോ പലായിത്വാ ഇധാഗതാ, സാമീതി.

‘‘അഹോ വത തേ ഭാരിയം കമ്മം കതം, കസ്മാ മയ്ഹം നാചിക്ഖി, അപിച പന തേ ഥേരോ ഖമാപിതോ’’തി? ‘‘ന ഖമാപിതോ, സാമി. ജാനാസി പന ത്വം കഹം ഥേരോ’’തി? ‘‘ഇമമേവ നഗരം ഉപനിസ്സായ വിഹരതീ’’തി. ‘‘സചേ പിണ്ഡായ ചരന്തോ ഇധാഗച്ഛേയ്യ, അഹം മമ അയ്യസ്സ ഭിക്ഖാഹാരം ദദേയ്യം, സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി സീഘം സക്കാരം കരോഹി, അമ്ഹാകം അയ്യം ഖമാപേസ്സാമാ’’തി സോ ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നോ, ‘‘ഭന്തേ, സ്വേ മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി ആഹ. ‘‘നനു ത്വം, സേട്ഠിപുത്ത, ആഗന്തുകോസീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മാ അമ്ഹാകം ആഗന്തുകഭാവം പുച്ഛഥ, സ്വേ മേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി. ഥേരോ അധിവാസേസി, ഗേഹേപി ഥേരസ്സ മഹാസക്കാരോ പടിയത്തോ. ഥേരോ പുനദിവസേ തം ഗേഹദ്വാരം അഗമാസി. അഥ നം നിസീദാപേത്വാ പണീതേനാഹാരേന പരിവിസിത്വാ സേട്ഠിപുത്തോ തം ഇത്ഥിം ഗഹേത്വാ ഥേരസ്സ പാദമൂലേ നിപജ്ജാപേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മയ്ഹം സഹായികായ ഖമഥാ’’തി ആഹ. ‘‘കിമേത’’ന്തി? ‘‘അയം, ഭന്തേ, പുബ്ബേ മയ്ഹം പിയസഹായകോ ഹുത്വാ തുമ്ഹേ ഓലോകേത്വാ ഏവം നാമ ചിന്തേസി, അഥസ്സ പുരിസലിങ്ഗം അന്തരധായി, ഇത്ഥിലിങ്ഗം പാതുഭവി, ഖമഥ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഉട്ഠഹഥ, ഖമാമി വോ അഹ’’ന്തി. ഥേരേന ¶ ‘‘ഖമാമീ’’തി വുത്തമത്തേയേവ ഇത്ഥിലിങ്ഗം അന്തരധായി, പുരിസലിങ്ഗം പാതുഭവി.

പുരിസലിങ്ഗേ പാതുഭൂതമത്തേയേവ തം തക്കസിലായ സേട്ഠിപുത്തോ ആഹ – ‘‘സമ്മ സഹായക, ഇമേ ദ്വേ ദാരകാ തവ കുച്ഛിയം വുത്ഥത്താ മം പടിച്ച നിബ്ബത്തത്താ ഉഭിന്നമ്പിനോ പുത്താ ഏവ, ഇധേവ വസിസ്സാമ, മാ ഉക്കണ്ഠീ’’തി. ‘‘സമ്മ, അഹം ഏകേനത്തഭാവേന പഠമം പുരിസോ ഹുത്വാ ഇത്ഥിഭാവം പത്വാ പുന ¶ പുരിസോ ജാതോതി വിപ്പകാരപ്പത്തോ, പഠമം മം പടിച്ച ദ്വേ പുത്താ നിബ്ബത്താ, ഇദാനി മേ കുച്ഛിതോ ദ്വേ പുത്താ നിക്ഖന്താ, സ്വാഹം ഏകേനത്തഭാവേന വിപ്പകാരപ്പത്തോ, പുന ‘ഗേഹേ വസിസ്സതീ’തി സഞ്ഞം മാ കരി, അഹം മമ അയ്യസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമി. ഇമേ ദ്വേ ദാരകാ തവ ഭാരാതി, ഇമേസു മാ പമജ്ജീ’’തി വത്വാ പുത്തേ സീസേ പരിചുമ്ബിത്വാ പരിമജ്ജിത്വാ ഉരേ നിപജ്ജാപേത്വാ പിതു നിയ്യാദേത്വാ നിക്ഖമിത്വാ ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം യാചി. ഥേരോപി നം പബ്ബാജേത്വാ ഉപസമ്പാദേത്വാ ഗണ്ഹിത്വാവ ചാരികം ചരമാനോ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിം അഗമാസി. തസ്സ സോരേയ്യത്ഥേരോതി നാമം അഹോസി. ജനപദവാസിനോ തം പവത്തിം ഞത്വാ സങ്ഖുഭിത്വാ കോതൂഹലജാതാ തം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛിംസു ¶ – ‘‘ഏവം കിര, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ആമ, ആവുസോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഏവരൂപമ്പി കാരണം നാമ ഹോതി’’? ‘‘തുമ്ഹാകം കുച്ഛിയം കിര ദ്വേ പുത്താ നിബ്ബത്താ, തുമ്ഹേ പടിച്ച ¶ ദ്വേ ജാതാ, തേസം വോ കതരേസു ബലവസിനേഹോ ഹോതീ’’തി? ‘‘കുച്ഛിയം വുത്ഥകേസു, ആവുസോ’’തി. ആഗതാഗതാ നിബദ്ധം തഥേവ പുച്ഛിംസു.

ഥേരോ ‘‘കുച്ഛിയം വുത്തകേസു ഏവ സിനേഹോ ബലവാ’’തി പുനപ്പുനം കഥേന്തോ ഹരായമാനോ ഏകോവ നിസീദതി, ഏകോവ തിട്ഠതി. സോ ഏവം ഏകത്തൂപഗതോ അത്തഭാവേ ഖയവയം സമുട്ഠാപേത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. അഥ നം ആഗതാഗതാ പുച്ഛന്തി – ‘‘ഭന്തേ, ഏവം കിര നാമ അഹോസീ’’തി? ‘‘ആമാവുസോ’’തി. ‘‘കതരേസു സിനേഹോ ബലവാ’’തി? ‘‘മയ്ഹം കത്ഥചി സിനേഹോ നാമ നത്ഥീ’’തി. ഭിക്ഖൂ ‘‘അയം അഭൂതം കഥേസി, പുരിമദിവസേസു ‘കുച്ഛിയം വുത്ഥപുത്തേസു സിനേഹോ ബലവാ’തി വത്വാ ഇദാനി ‘മയ്ഹം കത്ഥചി സിനേഹോ നത്ഥീ’തി വദതി, അഞ്ഞം ബ്യാകരോതി, ഭന്തേ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ അഞ്ഞം ബ്യാകരോതി, മമ പുത്തസ്സ സമ്മാപണിഹിതേന ചിത്തേന മഗ്ഗസ്സ ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ ന കത്ഥചി സിനേഹോ ജാതോ, യം സമ്പത്തിം നേവ മാതാ, ന പിതാ കാതും സക്കോതി, തം ഇമേസം സത്താനം അബ്ഭന്തരേ പവത്തം സമ്മാപണിഹിതം ചിത്തമേവ ദേതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ന ¶ തം മാതാ പിതാ കയിരാ, അഞ്ഞേ വാപി ച ഞാതകാ;

സമ്മാപണിഹിതം ചിത്തം, സേയ്യസോ നം തതോ കരേ’’തി.

തത്ഥന തന്തി തം കാരണം നേവ മാതാ കരേയ്യ, ന പിതാ, ന അഞ്ഞേ ഞാതകാ. സമ്മാപണിഹിതന്തി ദസസു കുസലകമ്മപഥേസു സമ്മാ ഠപിതം. സേയ്യസോ ¶ നം തതോ കരേതി തതോ കാരണതോ സേയ്യസോ നം വരതരം ഉത്തരിതരം കരേയ്യ, കരോതീതി അത്ഥോ. മാതാപിതരോ ഹി പുത്താനം ധനം ദദമാനാ ഏകസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ കമ്മം അകത്വാ സുഖേന ജീവികകപ്പനം ധനം ദാതും സക്കോന്തി. വിസാഖായ മാതാപിതരോപി താവ മഹദ്ധനാ മഹാഭോഗാ, തസ്സാ ഏകസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ സുഖേന ജീവികകപ്പനം ധനം അദംസു. ചതൂസു പന ദീപേസു ചക്കവത്തിസിരിം ദാതും സമത്ഥാ മാതാപിതരോപി നാമ പുത്താനം നത്ഥി, പഗേവ ദിബ്ബസമ്പത്തിം വാ പഠമജ്ഝാനാദിസമ്പത്തിം വാ, ലോകുത്തരസമ്പത്തിദാനേ കഥാവ നത്ഥി, സമ്മാപണിഹിതം പന ചിത്തം സബ്ബമ്പേതം സമ്പത്തിം ദാതും സക്കോതി. തേന വുത്തം ‘‘സേയ്യസോ നം തതോ കരേ’’തി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പത്താ. ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ ജാതാതി.

൧. പഥവികഥാപസുതപഞ്ചസതഭിക്ഖുവത്ഥു

കോ ¶ ¶ ¶ ഇമം പഥവിം വിചേസ്സതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ പഥവികഥാപസുതേ പഞ്ചസതേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ കിര ഭഗവതാ സദ്ധിം ജനപദചാരികം ചരിത്വാ ജേതവനം ആഗന്ത്വാ സായന്ഹസമയേ ഉപട്ഠാനസാലായം സന്നിസിന്നാ അത്തനാ ഗതഗതട്ഠാനേസു ‘‘അസുകഗാമതോ അസുകഗാമഗമനട്ഠാനേ സമം വിസമം കദ്ദമബഹുലം സക്ഖരബഹുലം കാളമത്തികം തമ്ബമത്തിക’’ന്തി പഥവികഥം കഥേസും. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ, ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി വിചരിതട്ഠാനേ പഥവികഥായാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഏസാ ബാഹിരപഥവീ നാമ, തുമ്ഹേഹി അജ്ഝുത്തികപഥവിയം പരികമ്മം കാതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

തത്ഥ കോ ഇമന്തി കോ ഇമം അത്തഭാവസങ്ഖാതം പഥവിം. വിചേസ്സതീതി അത്തനോ ഞാണേന വിചിനിസ്സതി വിജാനിസ്സതി, പടിവിജ്ഝിസ്സതി, സച്ഛികരിസ്സതീതി അത്ഥോ. യമലോകഞ്ചാതി ചതുബ്ബിധം അപായലോകഞ്ച. ഇമം സദേവകന്തി ഇമം മനുസ്സലോകഞ്ച ദേവലോകേന സദ്ധിം കോ വിചേസ്സതി ¶ വിചിനിസ്സതി വിജാനിസ്സതി പടിവിജ്ഝിസ്സതി സച്ഛികരിസ്സതീതി പുച്ഛി. കോ ധമ്മപദം സുദേസിതന്തി യഥാസഭാവതോ കഥിതത്താ സുദേസിതം സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മസങ്ഖാതം ധമ്മപദം കുസലോ മാലാകാരോ പുപ്ഫം വിചിനന്തോ വിയ കോ ¶ പചേസ്സതി വിചിനിസ്സതി വിജാനിസ്സതി ഉപപരിക്ഖിസ്സതി പടിവിജ്ഝിസ്സതി, സച്ഛികരിസ്സതീതി അത്ഥോ. സേഖോതി അധിസീലസിക്ഖാ, അധിചിത്തസിക്ഖാ, അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാതി ഇമാ തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖനതോ സോതാപത്തിമഗ്ഗട്ഠം ആദിം കത്വാ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗട്ഠാ സത്തവിധോ സേഖോ ഇമം അത്തഭാവസങ്ഖാതം പഥവിം അരഹത്തമഗ്ഗേന തതോ ഛന്ദരാഗം അപകഡ്ഢന്തോ വിചേസ്സതി വിചിനിസ്സതി വിജാനിസ്സതി ¶ പടിവിജ്ഝിസ്സതി സച്ഛികരിസ്സതി. യമലോകഞ്ചാതി തം യഥാവുത്തപകാരം യമലോകഞ്ച ഇമം മനുസ്സലോകഞ്ച സഹ ദേവേഹി സദേവകം സ്വേവ വിചേസ്സതി വിചിനിസ്സതി വിജാനിസ്സതി പടിവിജ്ഝിസ്സതി സച്ഛികരിസ്സതി. സേഖോതി സ്വേവ സത്തവിധോ സേഖോ, യഥാ നാമ കുസലോ മാലാകാരോ പുപ്ഫാരാമം പവിസിത്വാ തരുണമകുളാനി ച പാണകവിദ്ധാനി ച മിലാതാനി ച ഗണ്ഠികജാതാനി ച പുപ്ഫാനി വജ്ജേത്വാ സോഭനാനി സുജാതസുജാതാനേവ പുപ്ഫാനി വിചിനാതി, ഏവമേവ ഇമം സുകഥിതം സുനിദ്ദിട്ഠം ബോധിപക്ഖിയധമ്മപദമ്പി പഞ്ഞായ പചേസ്സതി വിചിനിസ്സതി ഉപപരിക്ഖിസ്സതി പടിവിജ്ഝിസ്സതി സച്ഛികരിസ്സതീതി സത്ഥാ സയമേവ പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേസി.

ദേസനാവസാനേ പഞ്ചസതാപി ഭിക്ഖൂ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിംസു. സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

പഥവികഥാപസുതപഞ്ചസതഭിക്ഖുവത്ഥു പഠമം.

൨. മരീചികമ്മട്ഠാനികത്ഥേരവത്ഥു

ഫേണൂപമന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം മരീചികമ്മട്ഠാനികം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിര ഭിക്ഖു സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ, ‘‘സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഘടേത്വാ വായമിത്വാ അരഹത്തം പത്തും അസക്കോന്തോ ‘‘വിസേസേത്വാ കമ്മട്ഠാനം കഥാപേസ്സാമീ’’തി സത്ഥു സന്തികം ആഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ മരീചിം ദിസ്വാ, ‘‘യഥാ അയം ഗിമ്ഹസമയേ ഉട്ഠിതാ മരീചി ദൂരേ ഠിതാനം രൂപഗതാ വിയ പഞ്ഞായതി, സന്തികം ആഗച്ഛന്താനം നേവ പഞ്ഞായതി, അയം അത്തഭാവോപി ഉപ്പാദവയട്ഠേന ഏവരൂപോ’’തി മരീചികമ്മട്ഠാനം ഭാവേന്തോ ആഗന്ത്വാ ¶ മഗ്ഗകിലന്തോ അചിരവതിയം ന്ഹായിത്വാ ഏകസ്മിം ¶ ചണ്ഡസോതതീരേ രുക്ഖഛായായ നിസിന്നോ ഉദകവേഗാഭിഘാതേന ഉട്ഠഹിത്വാ മഹന്തേ മഹന്തേ ഫേണപിണ്ഡേ ഭിജ്ജമാനേ ദിസ്വാ, ‘‘അയം അത്തഭാവോപി ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഭിജ്ജനട്ഠേന ഏവരൂപോയേവാ’’തി ആരമ്മണം അഗ്ഗഹേസി. സത്ഥാ ഗന്ധകുടിയം ഠിതോവ തം ഥേരം ദിസ്വാ, ‘‘ഏവമേവ, ഭിക്ഖു, ഏവരൂപോവായം അത്തഭാവോ ഫേണപിണ്ഡോ വിയ മരീചി വിയ ഉപ്പജ്ജനഭിജ്ജനസഭാവോയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

അദസ്സനം മച്ചുരാജസ്സ ഗച്ഛേ’’തി.

തത്ഥ ഫേണൂപമന്തി ഇമം കേസാദിസമൂഹസങ്ഖാതം കായം അബലദുബ്ബലട്ഠേന അനദ്ധനിയതാവകാലികട്ഠേന ഫേണപിണ്ഡസരിക്ഖകോതി ¶ വിദിത്വാ. മരീചിധമ്മന്തി യഥാ മരീചി ദൂരേ ഠിതാനം രൂപഗതാ വിയ ഗയ്ഹൂപഗാ വിയ ഹോതി, സന്തികേ ഉപഗച്ഛന്താനം രിത്താ തുച്ഛാ അഗയ്ഹൂപഗാ സമ്പജ്ജതി, ഏവമേവ ഖണികഇത്തരപച്ചുപട്ഠാനട്ഠേന അയം കായോപി മരീചിധമ്മോതി അഭിസമ്ബുധാനോ ബുജ്ഝന്തോ, ജാനന്തോതി അത്ഥോ. മാരസ്സ പപുപ്ഫകാനീതി മാരസ്സ പപുപ്ഫകസങ്ഖാതാനി തേഭൂമകാനി വട്ടാനി അരിയമഗ്ഗേന ഛിന്ദിത്വാ ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു മച്ചുരാജസ്സ അദസ്സനം അവിസയം അമതമഹാനിബ്ബാനം ഗച്ഛേയ്യാതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ഥേരോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ സത്ഥു സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം ഥോമേന്തോ വണ്ണേന്തോ വന്ദന്തോവ ആഗതോതി.

മരീചികമ്മട്ഠാനികത്ഥേരവത്ഥു ദുതിയം.

പുപ്ഫാനിഹേവ പചിനന്തന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ സപരിസം മഹോഘേന അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ മാരിതം വിടടൂഭം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തത്രായം ¶ അനുപുബ്ബികഥാ – സാവത്ഥിയഞ്ഹി മഹാകോസലരഞ്ഞോ പുത്തോ പസേനദികുമാരോ നാമ. വേസാലിയം ¶ ലിച്ഛവിരഞ്ഞോ പുത്തോ ലിച്ഛവികുമാരോ ¶ മഹാലി നാമ, കുസിനാരായം മല്ലരാജപുത്തോ ബന്ധുലോ നാമാതി ഇമേ തയോ ദിസാപാമോക്ഖസ്സാചരിയസ്സ സന്തികേ സിപ്പുഗ്ഗഹണത്ഥം തക്കസിലം ഗന്ത്വാ ബഹിനഗരേ സാലായ സമാഗതാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ആഗതകാരണഞ്ച കുലഞ്ച നാമഞ്ച പുച്ഛിത്വാ സഹായകാ ഹുത്വാ ഏകതോവ ആചരിയം ഉപസങ്കമിത്വാ സിപ്പം സിക്ഖന്താ ന ചിരസ്സേവ ഉഗ്ഗഹിതസിപ്പാ ആചരിയം ആപുച്ഛിത്വാ ഏകതോവ നിക്ഖമിത്വാ സകസകട്ഠാനാനി അഗമംസു. തേസു പസേനദികുമാരോ പിതു സിപ്പം ദസ്സേത്വാ പസന്നേന പിതരാ രജ്ജേ അഭിസിത്തോ. മഹാലികുമാരോ ലിച്ഛവീനം സിപ്പം ദസ്സേന്തോ മഹന്തേന ഉസ്സാഹേന ദസ്സേസി, തസ്സ അക്ഖീനി ഭിജ്ജിത്വാ അഗമംസു. ലിച്ഛവിരാജാനോ ‘‘അഹോ വത അമ്ഹാകം ആചരിയോ അക്ഖിവിനാസം പത്തോ, ന നം പരിച്ചജിസ്സാമ, ഉപട്ഠഹിസ്സാമ ന’’ന്തി തസ്സ സതസഹസ്സുട്ഠാനകം ഏകം ദ്വാരം അദംസു. സോ തം നിസ്സായ പഞ്ചസതേ ലിച്ഛവിരാജപുത്തേ സിപ്പം സിക്ഖാപേന്തോ വസി. ബന്ധുലകുമാരോ സട്ഠിം സട്ഠിം വേളൂ ഗഹേത്വാ മജ്ഝേ അയസലാകം പക്ഖിപിത്വാ സട്ഠികലാപേ ഉസ്സാപേത്വാ ഠപിതേ മല്ലരാജകുലേഹി ‘‘ഇമേ കപ്പേതൂ’’തി വുത്തോ അസീതിഹത്ഥം ആകാസം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ അസിനാ കപ്പേന്തോ അഗമാസി. സോ ഓസാനകലാപേ ¶ അയസലാകായ ‘‘കിരീ’’തി സദ്ദം സുത്വാ, ‘‘കിം ഏത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ സബ്ബകലാപേസു അയസലാകാനം ഠപിതഭാവം ഞത്വാ അസിം ഛഡ്ഡേത്വാ രോദമാനോ ‘‘മയ്ഹം ഏത്തകേസു ഞാതിസുഹജ്ജേസു ഏകോപി സസിനേഹോ ഹുത്വാ ഇമം കാരണം നാചിക്ഖി. സചേ ഹി അഹം ജാനേയ്യം, അയസലാകായ സദ്ദം അനുട്ഠാപേന്തോവ ഛിന്ദേയ്യ’’ന്തി വത്വാ, ‘‘സബ്ബേപിമേ മാരേത്വാ രജ്ജം കരേയ്യ’’ന്തി മാതാപിതൂനം കഥേസി. തേഹി ‘‘പവേണിരജ്ജം നാമ, താത, ഇദം ന ലബ്ഭാ ഏവം കാതു’’ന്തി നാനപ്പകാരേന വാരിതോ ‘‘തേന ഹി മമ സഹായകസ്സ സന്തികം ഗമിസ്സാമീ’’തി സാവത്ഥിം അഗമാസി.

പസേനദി കോസലോ രാജാ തസ്സാഗമനം സുത്വാ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ മഹന്തേന സക്കാരേന തം നഗരം പവേസേത്വാ സേനാപതിട്ഠാനേ ഠപേസി. സോ മാതാപിതരോ പക്കോസാപേത്വാ തത്ഥേവ വാസം കപ്പേസി. അഥേകദിവസം രാജാ ¶ ഉപരിപാസാദേ ഠിതോ അന്തരവീഥിം ഓലോകയമാനോ ‘‘അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികസ്സ വിസാഖായ സുപ്പവാസായാ’’തി ഏതേസം ഗേഹേ നിച്ചം ഭത്തകിച്ചത്ഥായ ഗച്ഛന്തേ അനേകസഹസ്സേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ, ‘‘കഹം, അയ്യാ, ഗച്ഛന്തീ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ദേവ, അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ഗേഹേ നിച്ചഭത്തസലാകഭത്തഗിലാനഭത്താദീനം അത്ഥായ ദേവസികം ദ്വേ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി ഗച്ഛന്തി, ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികസ്സ ഗേഹേ പഞ്ചസതാനി, തഥാ വിസാഖായ തഥാ സുപ്പവാസായാ’’തി വുത്തേ സയമ്പി ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഉപട്ഠഹിതുകാമോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുസഹസ്സേന സദ്ധിം ¶ സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ സത്താഹം സഹത്ഥാ ദാനം ദത്വാ സത്തമേ ദിവസേ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, പഞ്ചഹി മേ ഭിക്�