📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

ഖുദ്ദകനികായേ

ധമ്മപദ-അട്ഠകഥാ

(ദുതിയോ ഭാഗോ)

൯. പാപവഗ്ഗോ

൧. ചൂളേകസാടകബ്രാഹ്മണവത്ഥു

അഭിത്ഥരേഥ ¶ ¶ ¶ കല്യാണേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ചൂളേകസാടകബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

വിപസ്സിദസബലസ്സ കാലസ്മിഞ്ഹി മഹാഏകസാടകബ്രാഹ്മണോ നാമ അഹോസി, അയം പന ഏതരഹി സാവത്ഥിയം ചൂളേകസാടകോ നാമ. തസ്സ ഹി ഏകോ നിവാസനസാടകോ അഹോസി, ബ്രാഹ്മണിയാപി ഏകോ. ഉഭിന്നമ്പി ഏകമേവ പാരുപനം, ബഹി ഗമനകാലേ ബ്രാഹ്മണോ വാ ബ്രാഹ്മണീ വാ തം പാരുപതി. അഥേകദിവസം ¶ വിഹാരേ ധമ്മസ്സവനേ ഘോസിതേ ബ്രാഹ്മണോ ആഹ – ‘‘ഭോതി ധമ്മസ്സവനം ഘോസിതം, കിം ദിവാ ധമ്മസ്സവനം ഗമിസ്സസി, ഉദാഹു രത്തിം. പാരുപനസ്സ ഹി അഭാവേന ന സക്കാ അമ്ഹേഹി ഏകതോ ഗന്തു’’ന്തി. ബ്രാഹ്മണീ, ‘‘സാമി, അഹം ദിവാ ഗമിസ്സാമീ’’തി സാടകം പാരുപിത്വാ അഗമാസി. ബ്രാഹ്മണോ ദിവസഭാഗം ഗേഹേ വീതിനാമേത്വാ രത്തിം ഗന്ത്വാ സത്ഥു പുരതോ നിസിന്നോവ ധമ്മം അസ്സോസി. അഥസ്സ സരീരം ഫരമാനാ പഞ്ചവണ്ണാ പീതി ഉപ്പജ്ജി. സോ സത്ഥാരം പൂജിതുകാമോ ഹുത്വാ ‘‘സചേ ഇമം സാടകം ¶ ദസ്സാമി, നേവ ബ്രാഹ്മണിയാ, ന മയ്ഹം പാരുപനം ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേസി. അഥസ്സ മച്ഛേരചിത്താനം സഹസ്സം ഉപ്പജ്ജി, പുനേകം സദ്ധാചിത്തം ഉപ്പജ്ജി. തം ¶ അഭിഭവിത്വാ പുന മച്ഛേരസഹസ്സം ഉപ്പജ്ജി. ഇതിസ്സ ബലവമച്ഛേരം ബന്ധിത്വാ ഗണ്ഹന്തം വിയ സദ്ധാചിത്തം പടിബാഹതിയേവ. തസ്സ ‘‘ദസ്സാമി, ന ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേന്തസ്സേവ പഠമയാമോ അപഗതോ, മജ്ഝിമയാമോ സമ്പത്തോ. തസ്മിമ്പി ദാതും നാസക്ഖി. പച്ഛിമയാമേ സമ്പത്തേ സോ ചിന്തേസി – ‘‘മമ സദ്ധാചിത്തേന മച്ഛേരചിത്തേന ച സദ്ധിം യുജ്ഝന്തസ്സേവ ദ്വേ യാമാ വീതിവത്താ, ഇദം മമ ഏത്തകം മച്ഛേരചിത്തം വഡ്ഢമാനം ചതൂഹി അപായേഹി സീസം ഉക്ഖിപിതും ന ദസ്സതി, ദസ്സാമി ന’’ന്തി. സോ മച്ഛേരസഹസ്സം അഭിഭവിത്വാ സദ്ധാചിത്തം പുരേചാരികം കത്വാ സാടകം ആദായ സത്ഥു പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ‘‘ജിതം മേ, ജിതം മേ’’തി തിക്ഖത്തും മഹാസദ്ദമകാസി.

രാജാ പസേനദി കോസലോ ധമ്മം സുണന്തോ തം സദ്ദം സുത്വാ ‘‘പുച്ഛഥ നം, കിം കിര തേന ജിത’’ന്തി ആഹ. സോ രാജപുരിസേഹി പുച്ഛിതോ തമത്ഥം ആരോചേസി. തം സുത്വാ രാജാ ‘‘ദുക്കരം കതം ബ്രാഹ്മണേന, സങ്ഗഹമസ്സ കരിസ്സാമീ’’തി ഏകം സാടകയുഗം ദാപേസി. സോ തമ്പി തഥാഗതസ്സേവ അദാസി. പുന രാജാ ദ്വേ ചത്താരി അട്ഠ സോളസാതി ദ്വിഗുണം കത്വാ ദാപേസി. സോ താനിപി തഥാഗതസ്സേവ അദാസി. അഥസ്സ രാജാ ദ്വത്തിംസ യുഗാനി ദാപേസി. ബ്രാഹ്മണോ ‘‘അത്തനോ അഗ്ഗഹേത്വാ ലദ്ധം ലദ്ധം വിസ്സജ്ജേസിയേവാ’’തി വാദമോചനത്ഥം തതോ ഏകം യുഗം അത്തനോ, ഏകം ബ്രാഹ്മണിയാതി ദ്വേ യുഗാനി ഗഹേത്വാ തിംസ യുഗാനി തഥാഗതസ്സേവ അദാസി. രാജാ പന തസ്മിം സത്തക്ഖത്തുമ്പി ദദന്തേ പുന ദാതുകാമോയേവ അഹോസി. പുബ്ബേ മഹാഏകസാടകോ ചതുസട്ഠിയാ സാടകയുഗേസു ദ്വേ അഗ്ഗഹേസി, അയം പന ദ്വത്തിംസായ ¶ ലദ്ധകാലേ ദ്വേ അഗ്ഗഹേസി. രാജാ പുരിസേ ആണാപേസി – ‘‘ദുക്കരം ഭണേ ബ്രാഹ്മണേന കതം, അന്തേപുരേ മമ ദ്വേ കമ്ബലാനി ആഹരാപേയ്യാഥാ’’തി. തേ തഥാ കരിംസു. രാജാ സതസഹസ്സഗ്ഘനകേ ദ്വേ കമ്ബലേ ദാപേസി. ബ്രാഹ്മണോ ‘‘ന ഇമേ മമ സരീരേ ഉപയോഗം അരഹന്തി, ബുദ്ധസാസനസ്സേവ ഏതേ അനുച്ഛവികാ’’തി ഏകം കമ്ബലം അന്തോഗന്ധകുടിയം സത്ഥു സയനസ്സ ഉപരി വിതാനം കത്വാ ബന്ധി, ഏകം അത്തനോ ഘരേ നിബദ്ധം ഭുഞ്ജന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഭത്തകിച്ചട്ഠാനേ വിതാനം കത്വാ ബന്ധി. രാജാ സായന്ഹസമയേ ¶ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ തം കമ്ബലം സഞ്ജാനിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കേന പൂജാ കതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏകസാടകേനാ’’തി വുത്തേ ‘‘ബ്രാഹ്മണോ മമ ¶ പസാദട്ഠാനേയേവ പസീദതീ’’തി വത്വാ ‘‘ചത്താരോ ഹത്ഥീ ചത്താരോ അസ്സേ ചത്താരി കഹാപണസഹസ്സാനി ചതസ്സോ ഇത്ഥിയോ ചതസ്സോ ദാസിയോ ചത്താരോ പുരിസേ ചതുരോ ഗാമവരേ’’തി ഏവം യാവ സബ്ബസതാ ചത്താരി ചത്താരി കത്വാ സബ്ബചതുക്കം നാമ അസ്സ ദാപേസി.

ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘അഹോ അച്ഛരിയം ചൂളേകസാടകസ്സ കമ്മം, തംമുഹുത്തമേവ സബ്ബചതുക്കം ലഭി, ഇദാനി കതേന കല്യാണകമ്മേന അജ്ജമേവ വിപാകോ ദിന്നോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സചായം ഏകസാടകോ പഠമയാമേ മയ്ഹം ദാതും അസക്ഖിസ്സ, സബ്ബസോളസകം അലഭിസ്സ. സചേ മജ്ഝിമയാമേ അസക്ഖിസ്സ, സബ്ബട്ഠകം അലഭിസ്സ ¶ . ബലവപച്ഛിമയാമേ ദിന്നത്താ പനേസ സബ്ബചതുക്കം ലഭി. കല്യാണകമ്മം കരോന്തേന ഹി ഉപ്പന്നം ചിത്തം അഹാപേത്വാ തങ്ഖണഞ്ഞേവ കാതബ്ബം. ദന്ധം കതം കുസലഞ്ഹി സമ്പത്തിം ദദമാനം ദന്ധമേവ ദദാതി, തസ്മാ ചിത്തുപ്പാദസമനന്തരമേവ കല്യാണകമ്മം കാതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൧൬.

‘‘അഭിത്ഥരേഥ കല്യാണേ, പാപാ ചിത്തം നിവാരയേ;

ദന്ധഞ്ഹി കരോതോ പുഞ്ഞം, പാപസ്മിം രമതീ മനോ’’തി.

തത്ഥ അഭിത്ഥരേഥാതി തുരിതതുരിതം സീഘസീഘം കരേയ്യാതി അത്ഥോ. ഗിഹിനാ വാ ഹി ‘‘സലാകഭത്തദാനാദീസു കിഞ്ചിദേവ കുസലം കരിസ്സാമീ’’തി ചിത്തേ ഉപ്പന്നേ യഥാ അഞ്ഞേ ഓകാസം ന ലഭന്തി, ഏവം ‘‘അഹം പുരേ, അഹം പുരേ’’തി തുരിതതുരിതമേവ കാതബ്ബം. പബ്ബജിതേന വാ ഉപജ്ഝായവത്താദീനി കരോന്തേന അഞ്ഞസ്സ ഓകാസം അദത്വാ ‘‘അഹം പുരേ, അഹം പുരേ’’തി തുരിതതുരിതമേവ കാതബ്ബം. പാപാ ചിത്തന്തി കായദുച്ചരിതാദിപാപകമ്മതോ വാ അകുസലചിത്തുപ്പാദതോ വാ സബ്ബഥാമേന ചിത്തം നിവാരയേ. ദന്ധഞ്ഹി കരോതോതി യോ പന ‘‘ദസ്സാമി, ന ദസ്സാമി സമ്പജ്ജിസ്സതി നു ഖോ മേ, നോ’’തി ഏവം ചിക്ഖല്ലമഗ്ഗേന ഗച്ഛന്തോ വിയ ദന്ധം പുഞ്ഞം കരോതി, തസ്സ ഏകസാടകസ്സ വിയ ¶ മച്ഛേരസഹസ്സം പാപം ഓകാസം ലഭതി. അഥസ്സ പാപസ്മിം രമതീ മനോ, കുസലകമ്മകരണകാലേയേവ ഹി ചിത്തം കുസലേ രമതി, തതോ മുച്ചിത്വാ പാപനിന്നമേവ ഹോതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ചൂളേകസാടകബ്രാഹ്മണവത്ഥു പഠമം.

൨. സേയ്യസകത്ഥേരവത്ഥു

പാപഞ്ച ¶ പുരിസോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സേയ്യസകത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ഹി ലാളുദായിത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികോ, അത്തനോ അനഭിരതിം തസ്സ ആരോചേത്വാ തേന പഠമസങ്ഘാദിസേസകമ്മേ സമാദപിതോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നായ അനഭിരതിയാ തം കമ്മമകാസി (പാരാ. ൨൩൪). സത്ഥാ തസ്സ കിരിയം സുത്വാ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘ഏവം കിര ത്വം കരോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘കസ്മാ ഭാരിയം കമ്മം അകാസി, അനനുച്ഛവികം മോഘപുരിസാ’’തി നാനപ്പകാരതോ ഗരഹിത്വാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേത്വാ ‘‘ഏവരൂപഞ്ഹി കമ്മം ദിട്ഠധമ്മേപി സമ്പരായേപി ദുക്ഖസംവത്തനികമേവ ഹോതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൧൭.

‘‘പാപഞ്ചേ പുരിസോ കയിരാ, ന നം കയിരാ പുനപ്പുനം;

ന തമ്ഹി ഛന്ദം കയിരാഥ, ദുക്ഖോ പാപസ്സ ഉച്ചയോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – സചേ പുരിസോ സകിം പാപകമ്മം കരേയ്യ, തങ്ഖണേയേവ പച്ചവേക്ഖിത്വാ ‘‘ഇദം അപ്പതിരൂപം ഓളാരിക’’ന്തി ന നം കയിരാ പുനപ്പുനം. യോപി തമ്ഹി ഛന്ദോ ¶ വാ രുചി വാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, തമ്പി വിനോദേത്വാ ന കയിരാഥേവ. കിം കാരണാ? ദുക്ഖോ പാപസ്സ ഉച്ചയോ. പാപസ്സ ഹി ഉച്ചയോ വുഡ്ഢി ഇധലോകേപി സമ്പരായേപി ദുക്ഖമേവ ആവഹതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സേയ്യസകത്ഥേരവത്ഥു ദുതിയം.

൩. ലാജദേവധീതാവത്ഥു

പുഞ്ഞഞ്ചേതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ലാജദേവധീതരം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു രാജഗഹേ സമുട്ഠിതം.

ആയസ്മാ ¶ ഹി മഹാകസ്സപോ പിപ്പലിഗുഹായം വിഹരന്തോ ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ സത്തമേ ദിവസേ വുട്ഠായ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഭിക്ഖാചാരട്ഠാനം ഓലോകേന്തോ ഏകം സാലിഖേത്തപാലികം ഇത്ഥിം സാലിസീസാനി ഗഹേത്വാ ലാജേ കുരുമാനം ദിസ്വാ ‘‘സദ്ധാ നു ഖോ, അസ്സദ്ധാ’’തി വീമംസിത്വാ ‘‘സദ്ധാ’’തി ഞത്വാ ‘‘സക്ഖിസ്സതി നു ഖോ മേ സങ്ഗഹം കാതും, നോ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘വിസാരദാ കുലധീതാ മമ സങ്ഗഹം കരിസ്സതി, കത്വാ ച പന മഹാസമ്പത്തിം ലഭിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ചീവരം പാരുപിത്വാ പത്തമാദായ സാലിഖേത്തസമീപേയേവ അട്ഠാസി. കുലധീതാ ഥേരം ദിസ്വാവ പസന്നചിത്താ പഞ്ചവണ്ണായ പീതിയാ ഫുട്ഠസരീരാ ‘‘തിട്ഠഥ, ഭന്തേ’’തി വത്വാ ലാജേ ആദായ വേഗേന ഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ പത്തേ ആകിരിത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠധമ്മസ്സ ഭാഗിനീ അസ്സ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസി. ഥേരോ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി അനുമോദനമകാസി. സാപി ഥേരം വന്ദിത്വാ അത്തനാ ദിന്നദാനം ആവജ്ജമാനാ നിവത്തി. തായ ച പന കേദാരമരിയാദായ ¶ ഗമനമഗ്ഗേ ഏകസ്മിം ബിലേ ഘോരവിസോ സപ്പോ നിപജ്ജി. സോ ഥേരസ്സ കാസായപടിച്ഛന്നം ജങ്ഘം ഡംസിതും നാസക്ഖി. ഇതരാ ദാനം ആവജ്ജമാനാ നിവത്തന്തീ തം പദേസം പാപുണി. സപ്പോ ബിലാ നിക്ഖമിത്വാ തം ഡംസിത്വാ തത്ഥേവ പാതേസി. സാ പസന്നചിത്തേന കാലം കത്വാ താവതിംസഭവനേ തിംസയോജനികേ കനകവിമാനേ സുത്തപ്പബുദ്ധാ വിയ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതേന തിഗാവുതേന അത്തഭാവേന നിബ്ബത്തി. സാ ദ്വാദസയോജനികം ഏകം ദിബ്ബവത്ഥം നിവാസേത്വാ ഏകം പാരുപിത്വാ അച്ഛരാസഹസ്സപരിവുതാ പുബ്ബകമ്മപകാസനത്ഥായ സുവണ്ണലാജഭരിതേന ഓലമ്ബകേന സുവണ്ണസരകേന പടിമണ്ഡിതേ വിമാനദ്വാരേ ഠിതാ അത്തനോ സമ്പത്തിം ഓലോകേത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ മേ കത്വാ അയം സമ്പത്തി ലദ്ധാ’’തി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഉപധാരേന്തീ ‘‘അയ്യസ്സ മേ മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ ദിന്നലാജനിസ്സന്ദേന സാ ലദ്ധാ’’തി അഞ്ഞാസി.

സാ ഏവം പരിത്തകേന കമ്മേന ഏവരൂപം സമ്പത്തിം ലഭിത്വാ ‘‘ന ദാനി മയാ പമജ്ജിതും വട്ടതി, അയ്യസ്സ വത്തപടിവത്തം കത്വാ ഇമം സമ്പത്തിം ഥാവരം കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പാതോവ കനകമയം സമ്മജ്ജനിഞ്ചേവ കചവരഛഡ്ഡനകഞ്ച പച്ഛിം ¶ ആദായ ഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ പരിവേണം സമ്മജ്ജിത്വാ പാനീയപരിഭോജനീയം ഉപട്ഠാപേസി. ഥേരോ തം ദിസ്വാ ‘‘കേനചി ദഹരേന വാ സാമണേരേന വാ വത്തം കതം ഭവിസ്സതീ’’തി സല്ലക്ഖേസി. സാ ദുതിയദിവസേപി തഥേവ അകാസി, ഥേരോപി തഥേവ സല്ലക്ഖേസി. തതിയദിവസേ പന ഥേരോ തസ്സാ സമ്മജ്ജനിസദ്ദം ¶ സുത്വാ താലച്ഛിദ്ദാദീഹി ച പവിട്ഠം സരീരോഭാസം ദിസ്വാ ദ്വാരം വിവരിത്വാ ‘‘കോ ഏസ സമ്മജ്ജതീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ഉപട്ഠായികാ ലാജദേവധീതാ’’തി. ‘‘നനു മയ്ഹം ഏവംനാമികാ ഉപട്ഠായികാ നാമ നത്ഥീ’’തി. ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സാലിഖേത്തം രക്ഖമാനാ ലാജേ ദത്വാ പസന്നചിത്താ നിവത്തന്തീ സപ്പേന ദട്ഠാ കാലം കത്വാ താവതിംസദേവലോകേ ഉപ്പന്നാ, മയാ അയ്യം നിസ്സായ അയം സമ്പത്തി ലദ്ധാ, ഇദാനിപി തുമ്ഹാകം വത്തപടിവത്തം കത്വാ ‘സമ്പത്തിം ഥാവരം കരിസ്സാമീ’തി ആഗതാമ്ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഹിയ്യോപി പരേപി തയാവേതം ¶ ഠാനം സമ്മജ്ജിതം, തയാവ പാനീയഭോജനീയം ഉപട്ഠാപിത’’ന്തി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അപേഹി ദേവധീതേ, തയാ കതം വത്തം കതംവ ഹോതു, ഇതോ പട്ഠായ ഇമം ഠാനം മാ ആഗമീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മാ മം നാസേഥ, തുമ്ഹാകം വത്തം കത്വാ സമ്പത്തിം മേ ഥിരം കാതും ദേഥാ’’തി. ‘‘അപേഹി ദേവധീതേ, മാ മം അനാഗതേ ചിത്തബീജനിം ഗഹേത്വാ നിസിന്നേഹി ധമ്മകഥികേഹി ‘മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ കിര ഏകാ ദേവധീതാ ആഗന്ത്വാ വത്തപടിവത്തം കത്വാ പാനീയപരിഭോജനീയം ഉപട്ഠാപേസീ’തി വത്തബ്ബതം കരി, ഇതോ പട്ഠായ ഇധ മാ ആഗമി, പടിക്കമാ’’തി. സാ ‘‘മാ മം, ഭന്തേ, നാസേഥാ’’തി പുനപ്പുനം യാചിയേവ. ഥേരോ ‘‘നായം മമ വചനം സുണാതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘തുവം പമാണം ന ജാനാസീ’’തി അച്ഛരം പഹരി. സാ തത്ഥ സണ്ഠാതും അസക്കോന്തീ ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ, ‘‘ഭന്തേ, മയാ ലദ്ധസമ്പത്തിം മാ നാസേഥ, ഥാവരം കാതും ദേഥാ’’തി രോദന്തീ ആകാസേ അട്ഠാസി.

സത്ഥാ ജേതവനേ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ¶ തസ്സാ രോദിതസദ്ദം സുത്വാ ഓഭാസം ഫരിത്വാ ദേവധീതായ സമ്മുഖേ നിസീദിത്വാ കഥേന്തോ വിയ ‘‘ദേവധീതേ മമ പുത്തസ്സ കസ്സപസ്സ സംവരകരണമേവ ഭാരോ, പുഞ്ഞത്ഥികാനം പന ‘അയം നോ അത്ഥോ’തി സല്ലക്ഖേത്വാ പുഞ്ഞകരണമേവ ഭാരോ. പുഞ്ഞകരണഞ്ഹി ഇധ ചേവ സമ്പരായേ ച സുഖമേവാ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൧൮.

‘‘പുഞ്ഞഞ്ചേ ¶ പുരിസോ കയിരാ, കയിരാ നം പുനപ്പുനം;

തമ്ഹി ഛന്ദം കയിരാഥ, സുഖോ പുഞ്ഞസ്സ ഉച്ചയോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – സചേ പുരിസോ പുഞ്ഞം കരേയ്യ, ‘‘ഏകവാരം മേ പുഞ്ഞം കതം, അലം ഏത്താവതാ’’തി അനോരമിത്വാ പുനപ്പുനം കരോഥേവ. തസ്സ അകരണക്ഖണേപി തമ്ഹി പുഞ്ഞേ ഛന്ദം രുചിം ഉസ്സാഹം കരോഥേവ. കിം കാരണാ? സുഖോ പുഞ്ഞസ്സ ഉച്ചയോ. പുഞ്ഞസ്സ ഹി ഉച്ചയോ വുഡ്ഢി ഇധലോകപരലോകസുഖാവഹനതോ സുഖോതി.

ദേസനാവസാനേ ദേവധീതാ പഞ്ചചത്താലീസയോജനമത്ഥകേ ഠിതാവ സോതാപത്തിഫലം പാപുണീതി.

ലാജദേവധീതാവത്ഥു തതിയം.

൪. അനാഥപിണ്ഡികസേട്ഠിവത്ഥു

പാപോപി ¶ പസ്സതീ ഭദ്രന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അനാഥപിണ്ഡികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

അനാഥപിണ്ഡികോ ¶ ഹി വിഹാരമേവ ഉദ്ദിസ്സ ചതുപണ്ണാസകോടിധനം ബുദ്ധസാസനേ വികിരിത്വാ സത്ഥരി ജേതവനേ വിഹരന്തേ ദേവസികം തീണി മഹാഉപട്ഠാനാനി ഗച്ഛതി, ഗച്ഛന്തോ ച ‘‘കിം നു ഖോ ആദായ ആഗതോതി സാമണേരാ വാ ദഹരാ വാ ഹത്ഥമ്പി മേ ഓലോകേയ്യു’’ന്തി തുച്ഛഹത്ഥോ നാമ ന ഗതപുബ്ബോ. പാതോവ ഗച്ഛന്തോ യാഗും ഗാഹാപേത്വാവ ഗച്ഛതി, കതപാതരാസോ സപ്പിനവനീതാദീനി ഭേസജ്ജാനി. സായന്ഹസമയേ മാലാഗന്ധവിലേപനവത്ഥാദീനി ഗാഹാപേത്വാ ഗച്ഛതി. ഏവം നിച്ചകാലമേവ ദിവസേ ദിവസേ ദാനം ദത്വാ സീലം രക്ഖതി. അപരഭാഗേ ധനം പരിക്ഖയം ഗച്ഛതി. വോഹാരൂപജീവിനോപിസ്സ ഹത്ഥതോ അട്ഠാരസകോടിധനം ഇണം ഗണ്ഹിംസു, കുലസന്തകാപിസ്സ അട്ഠാരസഹിരഞ്ഞകോടിയോ, നദീതീരേ നിദഹിത്വാ ഠപിതാ ഉദകേന കൂലേ ഭിന്നേ മഹാസമുദ്ദം പവിസിംസു. ഏവമസ്സ അനുപുബ്ബേന ധനം പരിക്ഖയം അഗമാസി. സോ ഏവംഭൂതോപി സങ്ഘസ്സ ദാനം ദേതിയേവ, പണീതം പന കത്വാ ദാതും ന സക്കോതി.

സോ ഏകദിവസം സത്ഥാരാ ‘‘ദീയതി പന തേ, ഗഹപതി, കുലേ ദാന’’ന്തി വുത്തേ ‘‘ദീയതി, ഭന്തേ, തഞ്ച ഖോ കണാജകം ബിലങ്ഗദുതിയ’’ന്തി ആഹ. അഥ നം ¶ സത്ഥാ, ‘‘ഗഹപതി, ‘ലൂഖം ദാനം ദേമീ’തി മാ ചിന്തയി. ചിത്തസ്മിഞ്ഹി പണീതേ ബുദ്ധാദീനം ദിന്നദാനം ലൂഖം നാമ നത്ഥി, അപിച ത്വം അട്ഠന്നം അരിയപുഗ്ഗലാനം ദാനം ദേസി, അഹം പന വേലാമകാലേ സകലജമ്ബുദീപം ഉന്നങ്ഗലം കത്വാ മഹാദാനം ¶ പവത്തയമാനോപി തിസരണഗതമ്പി കഞ്ചി നാലത്ഥം, ദക്ഖിണേയ്യാ നാമ ഏവം ദുല്ലഭാ. തസ്മാ ‘ലൂഖം മേ ദാന’ന്തി മാ ചിന്തയീ’’തി വത്വാ വേലാമസുത്തമസ്സ (അ. നി. ൯.൨൦) കഥേസി. അഥസ്സ ദ്വാരകോട്ഠകേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ സത്ഥരി ചേവ സത്ഥുസാവകേസു ച ഗേഹം പവിസന്തേസു തേസം തേജേന സണ്ഠാതും അസക്കോന്തീ, ‘‘യഥാ ഇമേ ഇമം ഗേഹം ന പവിസന്തി, തഥാ ഗഹപതിം പരിഭിന്ദിസ്സാമീ’’തി തം വത്തുകാമാപി ഇസ്സരകാലേ കിഞ്ചി വത്തും നാസക്ഖി, ഇദാനി ‘‘പനായം ദുഗ്ഗതോ ഗണ്ഹിസ്സതി മേ വചന’’ന്തി രത്തിഭാഗേ സേട്ഠിസ്സ സിരിഗബ്ഭം പവിസിത്വാ ആകാസേ അട്ഠാസി. അഥ സേട്ഠി നം ദിസ്വാ ‘‘കോ ഏസോ’’തി ആഹ. അഹം തേ മഹാസേട്ഠി ചതുത്ഥദ്വാരകോട്ഠകേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ, തുയ്ഹം ഓവാദദാനത്ഥായ ആഗതാതി. തേന ഹി ഓവദേഹീതി. മഹാസേട്ഠി തയാ പച്ഛിമകാലം അനോലോകേത്വാവ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാസനേ ബഹും ധനം വിപ്പകിണ്ണം, ഇദാനി ദുഗ്ഗതോ ഹുത്വാപി തം ന മുഞ്ചസിയേവ, ഏവം വത്തമാനോ കതിപാഹേനേവ ഘാസച്ഛാദനമത്തമ്പി ന ലഭിസ്സസി ¶ , കിം തേ സമണേന ഗോതമേന, അതിപരിച്ചാഗതോ ഓരമിത്വാ കമ്മന്തേ പയോജേന്തോ കുടുമ്ബം സണ്ഠാപേഹീതി. അയം മേ തയാ ദിന്നഓവാദോതി. ആമ, സേട്ഠീതി. ഗച്ഛ, നാഹം താദിസീനം സതേനപി സഹസ്സേനപി സതസഹസ്സേനപി ¶ സക്കാ കമ്പേതും, അയുത്തം തേ വുത്തം, കം തയാ മമ ഗേഹേ വസമാനായ, സീഘം സീഘം മേ ഘരാ നിക്ഖമാഹീതി. സാ സോതാപന്നസ്സ അരിയസാവകസ്സ വചനം സുത്വാ ഠാതും അസക്കോന്തീ ദാരകേ ആദായ നിക്ഖമി, നിക്ഖമിത്വാ ച പന അഞ്ഞത്ഥ വസനട്ഠാനം അലഭമാനാ ‘‘സേട്ഠിം ഖമാപേത്വാ തത്ഥേവ വസിസ്സാമീ’’തി നഗരപരിഗ്ഗാഹകം ദേവപുത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ അത്തനാ കതാപരാധം ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘ഏഹി, മം സേട്ഠിസ്സ സന്തികം നേത്വാ ഖമാപേത്വാ വസനട്ഠാനം ദാപേഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘അയുത്തം തയാ വുത്തം, നാഹം തസ്സ സന്തികം ഗന്തും ഉസ്സഹാമീ’’തി തം പടിക്ഖിപി. സാ ചതുന്നം മഹാരാജാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ തേഹിപി പടിക്ഖിത്താ സക്കം ദേവരാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ തം പവത്തിം ആചിക്ഖിത്വാ, ‘‘അഹം, ദേവ, വസനട്ഠാനം അലഭമാനാ ദാരകേ ¶ ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ അനാഥാ വിചരാമി, വസനട്ഠാനം മേ ദാപേഹീ’’തി സുട്ഠുതരം യാചി.

അഥ നം സോ ‘‘അഹമ്പി തവ കാരണാ സേട്ഠിം വത്തും ന സക്ഖിസ്സാമി, ഏകം പന തേ ഉപായം കഥേസ്സാമീ’’തി ആഹ. സാധു, ദേവ, കഥേഹീതി. ഗച്ഛ, സേട്ഠിനോ ആയുത്തകവേസം ഗഹേത്വാ സേട്ഠിസ്സ ഹത്ഥതോ പണ്ണം ആരോപേത്വാ വോഹാരൂപജീവീഹി ഗഹിതം അട്ഠാരസകോടിധനം അത്തനോ ആനുഭാവേന സോധേത്വാ തുച്ഛഗബ്ഭേ പൂരേത്വാ മഹാസമുദ്ദം ¶ പവിട്ഠം അട്ഠാരസകോടിധനം അത്ഥി, അഞ്ഞമ്പി അസുകട്ഠാനേ നാമ അസ്സാമികം അട്ഠാരസകോടിധനം അത്ഥി, തം സബ്ബം സംഹരിത്വാ തസ്സ തുച്ഛഗബ്ഭേ പൂരേത്വാ ദണ്ഡകമ്മം കത്വാ ഖമാപേഹീതി. സാ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി വുത്തനയേനേവ തം സബ്ബം കത്വാ പുന തസ്സ സിരിഗബ്ഭം ഓഭാസയമാനാ ആകാസേ ഠത്വാ ‘‘കോ ഏസോ’’തി വുത്തേ അഹം തേ ചതുത്ഥദ്വാരകോട്ഠകേ അധിവത്ഥാ അന്ധബാലദേവതാ, മയാ അന്ധബാലതായ യം തുമ്ഹാകം സന്തികേ കഥിതം, തം മേ ഖമഥ. സക്കസ്സ ഹി മേ വചനേന ചതുപണ്ണാസകോടിധനം സംഹരിത്വാ തുച്ഛഗബ്ഭപൂരണം ദണ്ഡകമ്മം കതം, വസനട്ഠാനം അലഭമാനാ കിലമാമീതി. അനാഥപിണ്ഡികോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ദേവതാ ‘ദണ്ഡകമ്മഞ്ച മേ കത’ന്തി വദതി, അത്തനോ ച ദോസം പടിജാനാതി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ നം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി. സോ തം സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ തായ കതകമ്മം സബ്ബം ആരോചേസി. ദേവതാ സത്ഥു പാദേസു സിരസാ നിപതിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, യം മയാ അന്ധബാലതായ തുമ്ഹാകം ഗുണേ അജാനിത്വാ പാപകം വചനം വുത്തം, തം മേ ഖമഥാ’’തി സത്ഥാരം ഖമാപേത്വാ മഹാസേട്ഠിം ഖമാപേസി. സത്ഥാ കല്യാണപാപകാനം കമ്മാനം വിപാകവസേന സേട്ഠിഞ്ചേവ ദേവതഞ്ച ഓവദന്തോ ‘‘ഇധ, ഗഹപതി, പാപപുഗ്ഗലോപി യാവ പാപം ന പച്ചതി, താവ ഭദ്രമ്പി പസ്സതി. യദാ പനസ്സ പാപം പച്ചതി, തദാ പാപമേവ പസ്സതി. ഭദ്രപുഗ്ഗലോപി യാവ ഭദ്രം ന പച്ചതി, താവ പാപാനി പസ്സതി. യദാ പനസ്സ ¶ ഭദ്രം പച്ചതി, തദാ ഭദ്രമേവ ¶ പസ്സതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൧൯.

‘‘പാപോപി പസ്സതീ ഭദ്രം, യാവ പാപം ന പച്ചതി;

യദാ ച പച്ചതീ പാപം, അഥ പാപോ പാപാനി പസ്സതി.

൧൨൦.

‘‘ഭദ്രോപി പസ്സതീ പാപം, യാവ ഭദ്രം ന പച്ചതി;

യദാ ച പച്ചതീ ഭദ്രം, അഥ ഭദ്രോ ഭദ്രാനി പസ്സതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ പാപോതി കായദുച്ചരിതാദിനാ പാപകമ്മേന യുത്തപുഗ്ഗലോ. സോപി ഹി പുരിമസുചരിതാനുഭാവേന നിബ്ബത്തം സുഖം അനുഭവമാനോ ഭദ്രമ്പി പസ്സതി. യാവ പാപം ന പച്ചതീതി യാവസ്സ തം പാപകമ്മം ദിട്ഠധമ്മേ വാ സമ്പരായേ വാ വിപാകം ന ദേതി. യദാ പനസ്സ തം ദിട്ഠധമ്മേ വാ സമ്പരായേ വാ വിപാകം ദേതി, അഥ ദിട്ഠധമ്മേ വിവിധാ കമ്മകാരണാ, സമ്പരായേ ച അപായദുക്ഖം അനുഭോന്തോ സോ പാപോ പാപാനിയേവ പസ്സതി. ദുതിയഗാഥായപി കായസുചരിതാദിനാ ഭദ്രകമ്മേന യുത്തോ ഭദ്രോ. സോപി ഹി പുരിമദുച്ചരിതാനുഭാവേന നിബ്ബത്തം ദുക്ഖം അനുഭവമാനോ പാപം പസ്സതി. യാവ ഭദ്രം ന പച്ചതീതി യാവസ്സ തം ഭദ്രം കമ്മം ദിട്ഠധമ്മേ വാ സമ്പരായേ വാ വിപാകം ന ദേതി. യദാ പന തം വിപാകം ദേതി, അഥ ദിട്ഠധമ്മേ ലാഭസക്കാരാദിസുഖം, സമ്പരായേ ച ദിബ്ബസമ്പത്തിസുഖം അനുഭവമാനോ സോ ഭദ്രോ ഭദ്രാനിയേവ പസ്സതീതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ സാ ദേവതാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അനാഥപിണ്ഡികസേട്ഠിവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. അസഞ്ഞതപരിക്ഖാരഭിക്ഖുവത്ഥു

മാവമഞ്ഞേഥ പാപസ്സാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം അസഞ്ഞതപരിക്ഖാരം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര യം കിഞ്ചി മഞ്ചപീഠാദിഭേദം പരിക്ഖാരം ബഹി പരിഭുഞ്ജിത്വാ തത്ഥേവ ഛഡ്ഡേതി. പരിക്ഖാരോ ¶ വസ്സേനപി ആതപേനപി ഉപചികാദീഹിപി വിനസ്സതി. സോ ഭിക്ഖൂഹി ‘‘നനു, ആവുസോ, പരിക്ഖാരോ നാമ പടിസാമിതബ്ബോ’’തി വുത്തേ ‘‘അപ്പകം മയാ കതം, ആവുസോ, ഏതം, ന ഏതസ്സ ചിത്തം അത്ഥി, ന പിത്ത’’ന്തി വത്വാ തഥേവ കരോതി. ഭിക്ഖൂ തസ്സ കിരിയം സത്ഥു ആരോചേസും. സത്ഥാ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഭിക്ഖു ഏവം കരോസീ’’തി പുച്ഛി. സോ സത്ഥാരാ പുച്ഛിതോപി ‘‘കിം ഏതം ഭഗവാ അപ്പകം മയാ കതം, ന തസ്സ ചിത്തം അത്ഥി, നാസ്സ പിത്ത’’ന്തി തഥേവ അവമഞ്ഞന്തോ ആഹ. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ഭിക്ഖൂഹി ഏവം കാതും ന വട്ടതി, പാപകമ്മം നാമ ‘അപ്പക’ന്തി ന അവമഞ്ഞിതബ്ബം. അജ്ഝോകാസേ ഠപിതഞ്ഹി വിവടമുഖം ഭാജനം ദേവേ വസ്സന്തേ ¶ കിഞ്ചാപി ഏകബിന്ദുനാ ന പൂരതി, പുനപ്പുനം ¶ വസ്സന്തേ പന പൂരതേവ, ഏവമേവം പാപം കരോന്തോ പുഗ്ഗലോ അനുപുബ്ബേന മഹന്തം പാപരാസിം കരോതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൧.

‘‘മാവമഞ്ഞേഥ പാപസ്സ, ന മന്ദം ആഗമിസ്സതി;

ഉദബിന്ദുനിപാതേന, ഉദകുമ്ഭോപി പൂരതി;

ബാലോ പൂരതി പാപസ്സ, ഥോകം ഥോകമ്പി ആചിന’’ന്തി.

തത്ഥ മാവമഞ്ഞേഥാതി ന അവജാനേയ്യ. പാപസ്സാതി പാപം. ന മന്ദം ആഗമിസ്സതീതി ‘‘അപ്പമത്തകം മേ പാപകം കതം, കദാ ഏതം വിപച്ചിസ്സതീ’’തി ഏവം പാപം നാവജാനേയ്യാതി അത്ഥോ. ഉദകുമ്ഭോപീതി ദേവേ വസ്സന്തേ മുഖം വിവരിത്വാ ഠപിതം യം കിഞ്ചി കുലാലഭാജനം യഥാ തം ഏകേകസ്സാപി ഉദകബിന്ദുനോ നിപാതേന അനുപുബ്ബേന പൂരതി, ഏവം ബാലപുഗ്ഗലോ ഥോകം ഥോകമ്പി പാപം ആചിനന്തോ കരോന്തോ വഡ്ഢേന്തോ പാപസ്സ പൂരതിയേവാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു. സത്ഥാപി ‘‘അജ്ഝോകാസേ സേയ്യം സന്ഥരിത്വാ പടിപാകതികം അകരോന്തോ ഇമം നാമ ആപത്തിമാപജ്ജതീ’’തി (പാചി. ൧൦൮-൧൧൦) സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേസീതി.

അസഞ്ഞതപരിക്ഖാരഭിക്ഖുവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. ബിളാലപാദകസേട്ഠിവത്ഥു

മാവമഞ്ഞേഥ ¶ ¶ പുഞ്ഞസ്സാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ബിളാലപാദകസേട്ഠിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ സാവത്ഥിവാസിനോ വഗ്ഗബന്ധനേന ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം ദേന്തി. അഥേകദിവസം സത്ഥാ അനുമോദനം കരോന്തോ ഏവമാഹ –

‘‘ഉപാസകാ ഇധേകച്ചോ അത്തനാവ ദാനം ദേതി, പരം ന സമാദപേതി. സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ ഭോഗസമ്പദം ലഭതി, നോ പരിവാരസമ്പദം. ഏകച്ചോ അത്തനാ ദാനം ന ദേതി, പരം സമാദപേതി. സോ ¶ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ പരിവാരസമ്പദം ലഭതി, നോ ഭോഗസമ്പദം. ഏകച്ചോ അത്തനാ ച ന ദേതി, പരഞ്ച ന സമാദപേതി. സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ നേവ ഭോഗസമ്പദം ലഭതി, ന പരിവാരസമ്പദം, വിഘാസാദോ ഹുത്വാ വിചരതി. ഏകച്ചോ അത്തനാ ച ദേതി, പരഞ്ച സമാദപേതി. സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ ഭോഗസമ്പദഞ്ചേവ ലഭതി, പരിവാരസമ്പദഞ്ചാ’’തി.

അഥേകോ പണ്ഡിതപുരിസോ തം ധമ്മദേസനം സുത്വാ ‘‘അഹോ അച്ഛരിയമിദം കാരണം, അഹം ദാനി ഉഭയസമ്പത്തിസംവത്തനികം കമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ സത്ഥാരം ഉട്ഠായ ഗമനകാലേ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, സ്വേ അമ്ഹാകം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി. കിത്തകേഹി പന തേ ഭിക്ഖൂഹി അത്ഥോതി? സബ്ബഭിക്ഖൂഹി, ഭന്തേതി. സത്ഥാ അധിവാസേസി ¶ . സോപി ഗാമം പവിസിത്വാ, ‘‘അമ്മതാതാ, മയാ സ്വാതനായ ബുദ്ധപ്പമുഖോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ നിമന്തിതോ, യോ യത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം സക്കോതി, സോ തത്തകാനം യാഗുആദീനം അത്ഥായ തണ്ഡുലാദീനി ദേതു, ഏകസ്മിം ഠാനേ പചാപേത്വാ ദാനം ദസ്സാമാ’’തി ഉഗ്ഘോസേന്തോ വിചരി.

അഥ നം ഏകോ സേട്ഠി അത്തനോ ആപണദ്വാരം സമ്പത്തം ദിസ്വാ ‘‘അയം അത്തനോ പഹോനകേ ഭിക്ഖൂ അനിമന്തേത്വാ പന സകലഗാമം സമാദപേന്തോ വിചരതീ’’തി കുജ്ഝിത്വാ ‘‘തയാ ഗഹിതഭാജനം ആഹരാ’’തി തീഹി അങ്ഗുലീഹി ഗഹേത്വാ ഥോകേ തണ്ഡുലേ അദാസി, തഥാ മുഗ്ഗേ, തഥാ മാസേതി. സോ തതോ പട്ഠായ ബിളാലപാദകസേട്ഠി നാമ ജാതോ, സപ്പിഫാണിതാദീനി ദേന്തോപി കരണ്ഡം കുടേ പക്ഖിപിത്വാ ഏകതോ കോണം കത്വാ ബിന്ദും ബിന്ദും പഗ്ഘരായന്തോ ഥോകഥോകമേവ അദാസി. ഉപാസകോ അവസേസേഹി ദിന്നം ഏകതോ കത്വാ ഇമിനാ ദിന്നം വിസുംയേവ അഗ്ഗഹേസി. സോ സേട്ഠി തസ്സ കിരിയം ¶ ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഏസ മയാ ദിന്നം വിസും ഗണ്ഹാതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തസ്സ പച്ഛതോ പച്ഛതോ ഏകം ചൂളുപട്ഠാകം പഹിണി ‘‘ഗച്ഛ, യം ഏസ കരോതി, തം ജാനാഹീ’’തി. സോ ഗന്ത്വാ ‘‘സേട്ഠിസ്സ മഹപ്ഫലം ഹോതൂ’’തി യാഗുഭത്തപൂവാനം അത്ഥായ ഏകം ദ്വേ തണ്ഡുലേ പക്ഖിപിത്വാ മുഗ്ഗമാസേപി തേലഫാണിതാദിബിന്ദൂനിപി സബ്ബഭാജനേസു പക്ഖിപി. ചൂളുപട്ഠാകോ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിസ്സ ആരോചേസി ¶ . തം സുത്വാ സേട്ഠി ചിന്തേസി – ‘‘സചേ മേ സോ പരിസമജ്ഝേ അവണ്ണം ഭാസിസ്സതി, മമ നാമേ ഗഹിതമത്തേയേവ നം പഹരിത്വാ മാരേസ്സാമീ’’തി നിവാസനന്തരേ ഛുരികം ബന്ധിത്വാ പുനദിവസേ ഗന്ത്വാ ഭത്തഗ്ഗേ അട്ഠാസി. സോ പുരിസോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസിത്വാ ¶ ഭഗവന്തം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, മയാ മഹാജനം സമാദപേത്വാ ഇമം ദാനം ദിന്നം, തത്ഥ സമാദപിതമനുസ്സാ അത്തനോ അത്തനോ ബലേന ബഹൂനിപി ഥോകാനിപി തണ്ഡുലാദീനി അദംസു, തേസം സബ്ബേസം മഹപ്ഫലം ഹോതൂ’’തി. തം സുത്വാ സോ സേട്ഠി ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ‘അസുകേന നാമ അച്ഛരായ ഗണ്ഹിത്വാ തണ്ഡുലാദീനി ദിന്നാനീതി മമ നാമേ ഗഹിതമത്തേ ഇമം മാരേസ്സാമീ’തി ആഗതോ, അയം പന സബ്ബസങ്ഗാഹികം കത്വാ ‘യേഹിപി നാളിആദീഹി മിനിത്വാ ദിന്നം, യേഹിപി അച്ഛരായ ഗഹേത്വാ ദിന്നം, സബ്ബേസം മഹപ്ഫലം ഹോതൂ’തി വദതി. സചാഹം ഏവരൂപം ന ഖമാപേസ്സാമി, ദേവദണ്ഡോ മമ മത്ഥകേ പതിസ്സതീ’’തി. സോ തസ്സ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ‘‘ഖമാഹി മേ, സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി ച തേന വുത്തേ സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേസി. തം കിരിയം ദിസ്വാ സത്ഥാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി ദാനവേയ്യാവടികം പുച്ഛി. സോ അതീതദിവസതോ പട്ഠായ സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ഏവം കിര സേട്ഠീ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഉപാസക, പുഞ്ഞം നാമ ‘അപ്പക’ന്തി ന അവമഞ്ഞിതബ്ബം, മാദിസസ്സ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ¶ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം ദത്വാ ‘അപ്പക’ന്തി ന അവമഞ്ഞിതബ്ബം. പണ്ഡിതമനുസ്സാ ഹി പുഞ്ഞം കരോന്താ വിവടഭാജനം വിയ ഉദകേന അനുക്കമേന പുഞ്ഞേന പൂരന്തിയേവാ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൨.

‘‘മാവമഞ്ഞേഥ പുഞ്ഞസ്സ, ന മന്ദം ആഗമിസ്സതി;

ഉദബിന്ദുനിപാതേന, ഉദകുമ്ഭോപി പൂരതി;

ധീരോ പൂരതി പുഞ്ഞസ്സ, ഥോകം ഥോകമ്പി ആചിന’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – പണ്ഡിതമനുസ്സോ പുഞ്ഞം കത്വാ ‘‘അപ്പകമത്തം മയാ കതം, ന മന്ദം വിപാകവസേന ആഗമിസ്സതി, ഏവം പരിത്തകം കമ്മം കഹം മം ദക്ഖിസ്സതി, അഹം വാ തം കഹം ദക്ഖിസ്സാമി, കദാ ഏതം വിപച്ചിസ്സതീ’’തി ഏവം പുഞ്ഞം മാവമഞ്ഞേഥ ന അവജാനേയ്യ. യഥാ ഹി നിരന്തരം ഉദബിന്ദുനിപാതേന വിവരിത്വാ ഠപിതം കുലാലഭാജനം പൂരതി, ഏവം ധീരോ പണ്ഡിതപുരിസോ ഥോകം ഥോകമ്പി പുഞ്ഞം ആചിനന്തോ പുഞ്ഞസ്സ പൂരതീതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ സോ സേട്ഠി സോതാപത്തിഫലം പാപുണി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ബിളാലപാദകസേട്ഠിവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. മഹാധനവാണിജവത്ഥു

വാണിജോവാതി ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മഹാധനവാണിജം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സ കിര വാണിജസ്സ ഗേഹേ പഞ്ചസതാ ചോരാ ഓതാരം ഗവേസമാനാ ഓതാരം ന ലഭിംസു. അപരേന സമയേന വാണിജോ പഞ്ച സകടസതാനി ഭണ്ഡസ്സ പൂരേത്വാ ഭിക്ഖൂനം ആരോചാപേസി – ‘‘അഹം അസുകട്ഠാനം നാമ വാണിജ്ജത്ഥായ ഗച്ഛാമി, യേ, അയ്യാ, തം ഠാനം ഗന്തുകാമാ, തേ നിക്ഖമന്തു, മഗ്ഗേ ഭിക്ഖായ ന കിലമിസ്സന്തീ’’തി. തം സുത്വാ പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ തേന സദ്ധിം മഗ്ഗം പടിപജ്ജിംസു. തേപി ചോരാ ‘‘സോ കിര വാണിജോ നിക്ഖന്തോ’’തി ഗന്ത്വാ അടവിയം അട്ഠംസു. വാണിജോപി ഗന്ത്വാ അടവിമുഖേ ഏകസ്മിം ഗാമേ വാസം കത്വാ ദ്വേ തയോപി ദിവസേ ഗോണസകടാദീനി സംവിദഹി, തേസം പന ഭിക്ഖൂനം നിബദ്ധം ഭിക്ഖം ദേതിയേവ. ചോരാ തസ്മിം അതിചിരായന്തേ ‘‘ഗച്ഛ, തസ്സ നിക്ഖമനദിവസം ഞത്വാ ഏഹീ’’തി ഏകം പുരിസം പഹിണിംസു. സോ തം ഗാമം ഗന്ത്വാ ഏകം സഹായകം പുച്ഛി – ‘‘കദാ വാണിജോ നിക്ഖമിസ്സതീ’’തി. സോ ‘‘ദ്വീഹതീഹച്ചയേനാ’’തി വത്വാ ‘‘കിമത്ഥം പന പുച്ഛസീ’’തി ആഹ. അഥസ്സ സോ ‘‘മയം പഞ്ചസതാ ചോരാ ഏതസ്സത്ഥായ അടവിയം ഠിതാ’’തി ആചിക്ഖി. ഇതരോ ‘‘തേന ഹി ഗച്ഛ, സീഘം നിക്ഖമിസ്സതീ’’തി തം ഉയ്യോജേത്വാ, ‘‘കിം ¶ നു ഖോ ചോരേ വാരേമി, ഉദാഹു വാണിജ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘കിം മേ ചോരേഹി, വാണിജം നിസ്സായ പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ ജീവന്തി, വാണിജസ്സ സഞ്ഞം ദസ്സാമീ’’തി സോ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കദാ ഗമിസ്സഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘തതിയദിവസേ’’തി വുത്തേ മയ്ഹം വചനം കരോഥ, അടവിയം കിര തുമ്ഹാകം അത്ഥായ പഞ്ചസതാ ചോരാ ഠിതാ, മാ താവ ഗമിത്ഥാതി. ത്വം കഥം ജാനാസീതി? തേസം അന്തരേ മമ സഹായോ അത്ഥി, തസ്സ മേ കഥായ ഞാതന്തി. ‘‘തേന ഹി ‘കിം മേ ഏത്തോ ഗതേനാ’തി നിവത്തിത്വാ ഗേഹമേവ ഗമിസ്സാമീ’’തി ആഹ. തസ്മിം ചിരായന്തേ പുന തേഹി ചോരേഹി പേസിതോ പുരിസോ ആഗന്ത്വാ തം സഹായകം പുച്ഛിത്വാ തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘നിവത്തിത്വാ ഗേഹമേവ കിര ഗമിസ്സതീ’’തി ഗന്ത്വാ ചോരാനം ആരോചേസി. തം സുത്വാ ചോരാ തതോ നിക്ഖമിത്വാ ഇതരസ്മിം മഗ്ഗേ അട്ഠംസു, തസ്മിം ചിരയന്തേ പുനപി തേ ചോരാ തസ്സ സന്തികം പുരിസം പേസേസും. സോ തേസം തത്ഥ ഠിതഭാവം ഞത്വാ പുന വാണിജസ്സ ആരോചേസി. വാണിജോ ¶ ‘‘ഇധാപി മേ വേകല്ലം നത്ഥി, ഏവം സന്തേ ¶ നേവ ഏത്തോ ഗമിസ്സാമി, ന ഇതോ, ഇധേവ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഭിക്ഖൂനം ¶ സന്തികം ഗന്ത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ചോരാ കിര മം വിലുമ്പിതുകാമാ മഗ്ഗേ ഠിതാ, ‘പുന നിവത്തിസ്സതീ’തി സുത്വാ ഇതരസ്മിം മഗ്ഗേ ഠിതാ, അഹം ഏത്തോ വാ ഇതോ വാ അഗന്ത്വാ ഥോകം ഇധേവ ഭവിസ്സാമി, ഭദന്താ ഇധേവ വസിതുകാമാ വസന്തു, ഗന്തുകാമാ അത്തനോ രുചിം കരോന്തൂ’’തി. ഭിക്ഖൂ ‘‘ഏവം സന്തേ മയം നിവത്തിസ്സാമാ’’തി വാണിജം ആപുച്ഛിത്വാ പുനദേവ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിസീദിംസു. സത്ഥാ ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, മഹാധനവാണിജേന സദ്ധിം ന ഗമിത്ഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, ഭന്തേ, മഹാധനവാണിജസ്സ വിലുമ്പനത്ഥായ ദ്വീസുപി മഗ്ഗേസു ചോരാ പരിയുട്ഠിംസു, തേന സോ തത്ഥേവ ഠിതോ, മയം പന തം ആപുച്ഛിത്വാ ആഗതാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മഹാധനവാണിജോ ചോരാനം അത്ഥിതായ മഗ്ഗം പരിവജ്ജതി, ജീവിതുകാമോ വിയ പുരിസോ ഹലാഹലം വിസം പരിവജ്ജേതി, ഭിക്ഖുനാപി ‘തയോ ഭവാ ചോരേഹി പരിയുട്ഠിതമഗ്ഗസദിസാ’തി ഞത്വാ പാപം പരിവജ്ജേതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൩.

‘‘വാണിജോവ ഭയം മഗ്ഗം, അപ്പസത്ഥോ മഹദ്ധനോ;

വിസം ജീവിതുകാമോവ, പാപാനി പരിവജ്ജയേ’’തി.

തത്ഥ ഭയന്തി ഭായിതബ്ബം, ചോരേഹി പരിയുട്ഠിതത്താ സപ്പടിഭയന്തി അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ മഹാധനവാണിജോ ¶ അപ്പസത്ഥോ സപ്പടിഭയം മഗ്ഗം, യഥാ ച ജീവിതുകാമോ ഹലാഹലം വിസം പരിവജ്ജേതി, ഏവം പണ്ഡിതോ ഭിക്ഖു അപ്പമത്തകാനിപി പാപാനി പരിവജ്ജേയ്യാതി.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിംസു, സമ്പത്തമഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

മഹാധനവാണിജവത്ഥു സത്തമം.

൮. കുക്കുടമിത്തനേസാദവത്ഥു

പാണിമ്ഹി ചേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ കുക്കുടമിത്തം നാമ നേസാദം ആരബ്ഭ കഥേസി.

രാജഗഹേ ¶ കിര ഏകാ സേട്ഠിധീതാ വയപ്പത്താ സത്തഭൂമികപാസാദസ്സ ഉപരി സിരിഗബ്ഭേ ആരക്ഖണത്ഥായ ¶ ഏകം പരിചാരികം ദത്വാ മാതാപിതൂഹി വാസിയമാനാ ഏകദിവസം സായന്ഹസമയേ വാതപാനേന അന്തരവീഥിം ഓലോകേന്തീ പഞ്ച പാസസതാനി പഞ്ച സൂലസതാനി ആദായ മിഗേ വധിത്വാ ജീവമാനം ഏകം കുക്കുടമിത്തം നാമ നേസാദം പഞ്ച മിഗസതാനി വധിത്വാ തേസം മംസേന മഹാസകടം പൂരേത്വാ സകടധുരേ നിസീദിത്വാ മംസവിക്കിണനത്ഥായ നഗരം പവിസന്തം ദിസ്വാ തസ്മിം പടിബദ്ധചിത്താ പരിചാരികായ ഹത്ഥേ പണ്ണാകാരം ദത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, ഏതസ്സ പണ്ണാകാരം ദത്വാ ഗമനകാലം ഞത്വാ ഏഹീ’’തി പേസേസി. സാ ഗന്ത്വാ തസ്സ പണ്ണാകാരം ദത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കദാ ഗമിസ്സസീ’’തി? സോ ‘‘അജ്ജ മംസം വിക്കിണിത്വാ പാതോവ അസുകദ്വാരേന നാമ ¶ നിക്ഖമിത്വാ ഗമിസ്സാമീ’’തി ആഹ. സാ തേന കഥിതകഥം സുത്വാ ആഗന്ത്വാ തസ്സാ ആരോചേസി. സേട്ഠിധീതാ അത്തനാ ഗഹേതബ്ബയുത്തകം വത്ഥാഭരണജാതം സംവിദഹിത്വാ പാതോവ മലിനവത്ഥം നിവാസേത്വാ കുടം ആദായ ദാസീഹി സദ്ധിം ഉദകതിത്ഥം ഗച്ഛന്തീ വിയ നിക്ഖമിത്വാ തം ഠാനം ഗന്ത്വാ തസ്സാഗമനം ഓലോകേന്തീ അട്ഠാസി. സോപി പാതോവ സകടം പാജേന്തോ നിക്ഖമി. സാ തസ്സ പച്ഛതോ പച്ഛതോ പായാസി. സോ തം ദിസ്വാ ‘‘അഹം തം ‘അസുകസ്സ നാമ ധീതാ’തി ന ജാനാമി, മാ മം അനുബന്ധി, അമ്മാ’’തി ആഹ. ന മം ത്വം പക്കോസസി, അഹം അത്തനോ ധമ്മതായ ആഗച്ഛാമി, ത്വം തുണ്ഹീ ഹുത്വാ അത്തനോ സകടം പാജേഹീതി. സോ പുനപ്പുനം തം നിവാരേതിയേവ. അഥ നം സാ ആഹ – ‘‘സാമി, സിരീ നാമ അത്തനോ സന്തികം ആഗച്ഛന്തീ നിവാരേതും ന വട്ടതീ’’തി. സോ തസ്സാ നിസ്സംസയേന ആഗമനകാരണം ഞത്വാ തം സകടം ആരോപേത്വാ അഗമാസി. തസ്സാ മാതാപിതരോ ഇതോ ചിതോ ച പരിയേസാപേത്വാ അപസ്സന്താ ‘‘മതാ ഭവിസ്സതീ’’തി മതകഭത്തം കരിംസു. സാപി തേന സദ്ധിം സംവാസമന്വായ പടിപാടിയാ സത്ത പുത്തേ വിജായിത്വാ തേ വയപ്പത്തേ ഘരബന്ധനേന ബന്ധി.

അഥേകദിവസം സത്ഥാ പച്ചൂസസമയേ ലോകം വോലോകേന്തോ കുക്കുടമിത്തം സപുത്തം സസുണിസം അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠം ദിസ്വാ, ‘‘കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ഉപധാരേന്തോ തേസം പന്നരസന്നമ്പി സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ പാതോവ പത്തചീവരം ആദായ തസ്സ പാസട്ഠാനം അഗമാസി ¶ . തം ദിവസം പാസേ ബദ്ധോ ഏകമിഗോപി നാഹോസി. സത്ഥാ ¶ തസ്സ പാസമൂലേ പദവലഞ്ജം ദസ്സേത്വാ പുരതോ ഏകസ്സ ഗുമ്ബസ്സ ഹേട്ഠാ ഛായായം നിസീദി. കുക്കുടമിത്തോ പാതോവ ധനും ആദായ പാസട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ആദിതോ പട്ഠായ പാസേ ഓലോകയമാനോ പാസേ ബദ്ധം ഏകമ്പി മിഗം അദിസ്വാ സത്ഥു പദവലഞ്ജം അദ്ദസ. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘കോ മയ്ഹം ബദ്ധമിഗേ മോചേന്തോ വിചരതീ’’തി. സോ സത്ഥരി ആഘാതം ബന്ധിത്വാ ഗച്ഛന്തോ ഗുമ്ബമൂലേ നിസിന്നം സത്ഥാരം ദിസ്വാ, ‘‘ഇമിനാ മമ മിഗാ മോചിതാ ഭവിസ്സന്തി, മാരേസ്സാമി ന’’ന്തി ധനും ആകഡ്ഢി. സത്ഥാ ധനും ആകഡ്ഢിതും ദത്വാ വിസ്സജ്ജേതും നാദാസി. സോ സരം വിസ്സജ്ജേതുമ്പി ഓരോപേതുമ്പി അസക്കോന്തോ ഫാസുകാഹി ഭിജ്ജന്തീഹി ¶ വിയ മുഖതോ ഖേളേന പഗ്ഘരന്തേന കിലന്തരൂപോ അട്ഠാസി. അഥസ്സ പുത്താ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ‘‘പിതാ നോ ചിരായതി, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി വത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, താതാ, പിതു സന്തിക’’ന്തി മാതരാ പേസിതാ ധനൂനി ആദായ ഗന്ത്വാ പിതരം തഥാഠിതം ദിസ്വാ ‘‘അയം നോ പിതു പച്ചാമിത്തോ ഭവിസ്സതീ’’തി സത്തപി ജനാ ധനൂനി ആകഡ്ഢിത്വാ ബുദ്ധാനുഭാവേന യഥാ നേസം പിതാ ഠിതോ, തഥേവ അട്ഠംസു. അഥ നേസം മാതാ ‘‘കിം നു ഖോ മേ പുത്താപി ചിരായന്തീ’’തി വത്വാ സത്തഹി സുണിസാഹി സദ്ധിം ഗന്ത്വാ തേ തഥാഠിതേ ദിസ്വാ ‘‘കസ്സ നു ഖോ ഇമേ ധനൂനി ആകഡ്ഢിത്വാ ഠിതാ’’തി ഓലോകേന്തീ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ – ‘‘മാ മേ പിതരം നാസേഥ, മാ മേ പിതരം നാസേഥാ’’തി മഹാസദ്ദമകാസി. കുക്കുടമിത്തോ തം സദ്ദം സുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘നട്ഠോ വതമ്ഹി, സസുരോ കിര മേ ഏസ, അഹോ മയാ ഭാരിയം ¶ കമ്മം കത’’ന്തി. പുത്താവിസ്സ ‘‘അയ്യകോ കിര നോ ഏസ, അഹോ ഭാരിയം കമ്മം കത’’ന്തി ചിന്തയിംസു. കുക്കുടമിത്തോ ‘‘അയം സസുരോ മേ’’തി മേത്തചിത്തം ഉപട്ഠപേസി, പുത്താപിസ്സ ‘‘അയ്യകോ നോ’’തി മേത്തചിത്തം ഉപട്ഠപേസും. അഥ തേ നേസം മാതാ സേട്ഠിധീതാ ‘‘ഖിപ്പം ധനൂനി ഛഡ്ഡേത്വാ പിതരം മേ ഖമാപേഥാ’’തി ആഹ.

സത്ഥാ തേസം മുദുചിത്തതം ഞത്വാ ധനും ഓതാരേതും അദാസി. തേ സബ്ബേ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘ഖമഥ നോ, ഭന്തേ’’തി ഖമാപേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. അഥ നേസം സത്ഥാ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി. ദേസനാവസാനേ കുക്കുടമിത്തോ സദ്ധിം പുത്തേഹി ചേവ സുണിസാഹി ച അത്തപഞ്ചദസമോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. സത്ഥാ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം വിഹാരം അഗമാസി. അഥ നം ആനന്ദത്ഥേരോ പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, കഹം ഗമിത്ഥാ’’തി. കുക്കുടമിത്തസ്സ സന്തികം ¶ , ആനന്ദാതി. പാണാതിപാതകമ്മസ്സ വോ, ഭന്തേ, അകാരകോ കതോതി. ആമാനന്ദ, സോ അത്തപഞ്ചദസമോ അചലസദ്ധായ പതിട്ഠായ തീസു രതനേസു നിക്കങ്ഖോ ഹുത്വാ പാണാതിപാതകമ്മസ്സ അകാരകോ ജാതോതി. ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘നനു, ഭന്തേ, ഭരിയാപിസ്സ അത്ഥീ’’തി. ആമ, ഭിക്ഖവേ, സാ കുലഗേഹേ കുമാരികാ ഹുത്വാ സോതാപത്തിഫലം പത്താതി. ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘കുക്കുടമിത്തസ്സ കിര ഭരിയാ കുമാരികകാലേ ഏവ സോതാപത്തിഫലം പത്വാ തസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ സത്ത പുത്തേ ലഭി, സാ ഏത്തകം കാലം സാമികേന ‘ധനും ആഹര, സരേ ആഹര, സത്തിം ആഹര, സൂലം ആഹര, ജാലം ആഹരാ’തി വുച്ചമാനാ താനി അദാസി. സോപി തായ ദിന്നാനി ആദായ ഗന്ത്വാ പാണാതിപാതം കരോതി, കിം നു ഖോ സോതാപന്നാപി പാണാതിപാതം കരോന്തീ’’തി. സത്ഥാ ¶ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, സോതാപന്നാ പാണാതിപാതം കരോന്തി, സാ പന ‘സാമികസ്സ വചനം കരോമീ’തി തഥാ അകാസി. ‘ഇദം ഗഹേത്വാ ഏസ ഗന്ത്വാ പാണാതിപാതം കരോതൂ’തി തസ്സാ ചിത്തം നത്ഥി. പാണിതലസ്മിഞ്ഹി വണേ അസതി വിസം ഗണ്ഹന്തസ്സ തം വിസം അനുഡഹിതും ന സക്കോതി, ഏവമേവം അകുസലചേതനായ അഭാവേന ¶ പാപം അകരോന്തസ്സ ധനുആദീനി നീഹരിത്വാ ദദതോപി പാപം നാമ ന ഹോതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൪.

‘‘പാണിമ്ഹി ചേ വണോ നാസ്സ, ഹരേയ്യ പാണിനാ വിസം;

നാബ്ബണം വിസമന്വേതി, നത്ഥി പാപം അകുബ്ബതോ’’തി.

തത്ഥ നാസ്സാതി ന ഭവേയ്യ. ഹരേയ്യാതി ഹരിതും സക്കുണേയ്യ. കിം കാരണാ? യസ്മാ നാബ്ബണം വിസമന്വേതി അവണഞ്ഹി പാണിം വിസം അന്വേതും ന സക്കോതി, ഏവമേവ ധനുആദീനി നീഹരിത്വാ ദേന്തസ്സാപി അകുസലചേതനായ അഭാവേന പാപം അകുബ്ബതോ പാപം നാമ നത്ഥി, അവണം പാണിം വിസം വിയ നാസ്സ ചിത്തം പാപം അനുഗച്ഛതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അപരേന സമയേന ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘കോ നു ഖോ കുക്കുടമിത്തസ്സ സപുത്തസ്സ സസുണിസസ്സ സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സൂപനിസ്സയോ, കേന കാരണേന നേസാദകുലേ നിബ്ബത്തോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ ¶ , ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി ¶ വുത്തേ, ഭിക്ഖവേ, അതീതേ കസ്സപദസബലസ്സ ധാതുചേതിയം സംവിദഹന്താ ഏവമാഹംസു – ‘‘കിം നു ഖോ ഇമസ്സ ചേതിയസ്സ മത്തികാ ഭവിസ്സതി, കിം ഉദക’’ന്തി. അഥ നേസം ഏതദഹോസി – ‘‘ഹരിതാലമനോസിലാ മത്തികാ ഭവിസ്സതി, തിലതേലം ഉദക’’ന്തി. തേ ഹരിതാലമനോസിലാ കോട്ടേത്വാ തിലതേലേന സംസന്ദിത്വാ ഇട്ഠകായ ഘടേത്വാ സുവണ്ണേന ഖചിത്വാ അന്തോ ചിനിംസു, ബഹിമുഖേ പന ഏകഗ്ഘനസുവണ്ണഇട്ഠകാവ അഹേസും. ഏകേകാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികാ അഹോസി. തേ യാവ ധാതുനിധാനാ ചേതിയേ നിട്ഠിതേ ചിന്തയിംസു – ‘‘ധാതുനിധാനകാലേ ബഹുനാ ധനേന അത്ഥോ, കം നു ഖോ ജേട്ഠകം കരോമാ’’തി.

അഥേകോ ഗാമവാസികോ സേട്ഠി ‘‘അഹം ജേട്ഠകോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ധാതുനിധാനേ ഏകം ഹിരഞ്ഞകോടിം പക്ഖിപി. തം ദിസ്വാ രട്ഠവാസിനോ ‘‘അയം നഗരസേട്ഠി ധനമേവ സംഹരതി, ഏവരൂപേ ചേതിയേ ജേട്ഠകോ ഭവിതും ന സക്കോതി, ഗാമവാസീ പന കോടിധനം പക്ഖിപിത്വാ ജേട്ഠകോ ജാതോ’’തി ഉജ്ഝായിംസു. സോ തേസം കഥം സുത്വാ ‘‘അഹം ദ്വേ കോടിയോ ദത്വാ ജേട്ഠകോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ദ്വേ കോടിയോ അദാസി. ഇതരോ ‘‘അഹമേവ ജേട്ഠകോ ഭവിസ്സാമീ’’തി തിസ്സോ കോടിയോ അദാസി. ഏവം വഡ്ഢേത്വാ വഡ്ഢേത്വാ നഗരവാസീ അട്ഠ കോടിയോ അദാസി. ഗാമവാസിനോ പന ¶ ഗേഹേ നവകോടിധനമേവ അത്ഥി, നഗരവാസിനോ ചത്താലീസകോടിധനം. തസ്മാ ഗാമവാസീ ചിന്തേസി – ‘‘സചാഹം നവ കോടിയോ ദസ്സാമി, അയം ‘ദസ ¶ കോടിയോ ദസ്സാമീ’തി വക്ഖതി, അഥ മേ നിദ്ധനഭാവോ പഞ്ഞായിസ്സതീ’’തി. സോ ഏവമാഹ – ‘‘അഹം ഏത്തകഞ്ച ധനം ദസ്സാമി, സപുത്തദാരോ ച ചേതിയസ്സ ദാസോ ഭവിസ്സാമീ’’തി സത്ത പുത്തേ സത്ത സുണിസായോ ഭരിയഞ്ച ഗഹേത്വാ അത്തനാ സദ്ധിം ചേതിയസ്സ നിയ്യാദേസി. രട്ഠവാസിനോ ‘‘ധനം നാമ സക്കാ ഉപ്പാദേതും, അയം പന സപുത്തദാരോ അത്താനം നിയ്യാദേസി, അയമേവ ജേട്ഠകോ ഹോതൂ’’തി തം ജേട്ഠകം കരിംസു. ഇതി തേ സോളസപി ജനാ ചേതിയസ്സ ദാസാ അഹേസും. രട്ഠവാസിനോ പന തേ ഭുജിസ്സേ അകംസു. ഏവം സന്തേപി ചേതിയമേവ പടിജഗ്ഗിത്വാ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിംസു. തേസു ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദേവലോകേ വസന്തേസു ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഭരിയാ തതോ ചവിത്വാ രാജഗഹേ ¶ സേട്ഠിനോ ധീതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സാ കുമാരികാവ ഹുത്വാ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി. അദിട്ഠസച്ചസ്സ പന പടിസന്ധി നാമ ഭാരിയാതി തസ്സാ സാമികോ സമ്പരിവത്തമാനോ ഗന്ത്വാ നേസാദകുലേ നിബ്ബത്തി. തസ്സ സഹ ദസ്സനേനേവ സേട്ഠിധീതരം പുബ്ബസിനേഹോ അജ്ഝോത്ഥരി. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘പുബ്ബേവ സന്നിവാസേന, പച്ചുപ്പന്നഹിതേന വാ;

ഏവം തം ജായതേ പേമം, ഉപ്പലംവ യഥോദകേ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൧൭൪);

സാ പുബ്ബസിനേഹേനേവ നേസാദകുലം അഗമാസി. പുത്താപിസ്സാ ദേവലോകാ ചവിത്വാ തസ്സാ ഏവ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹിംസു, സുണിസായോപിസ്സാ തത്ഥ തത്ഥ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്താ ¶ തേസംയേവ ഗേഹം അഗമംസു. ഏവം തേ സബ്ബേപി തദാ ചേതിയം പടിജഗ്ഗിത്വാ തസ്സ കമ്മസ്സാനുഭാവേന സോതാപത്തിഫലം പത്താതി.

കുക്കുടമിത്തനേസാദവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. കോകസുനഖലുദ്ദകവത്ഥു

യോ അപ്പദുട്ഠസ്സാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കോകം നാമ സുനഖലുദ്ദകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഏകദിവസം പുബ്ബണ്ഹസമയേ ധനും ആദായ സുനഖപരിവുതോ അരഞ്ഞം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഏകം പിണ്ഡായ പവിസന്തം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ കുജ്ഝിത്വാ ‘‘കാളകണ്ണി മേ ദിട്ഠോ, അജ്ജ ¶ കിഞ്ചി ന ലഭിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പക്കാമി. ഥേരോപി ഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കതഭത്തകിച്ചോ പുന വിഹാരം പായാസി. ഇതരോപി അരഞ്ഞേ വിചരിത്വാ കിഞ്ചി അലഭിത്വാ പച്ചാഗച്ഛന്തോ പുന ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘അജ്ജാഹം ഇമം കാളകണ്ണിം ദിസ്വാ അരഞ്ഞം ഗതോ കിഞ്ചി ന ലഭിം, ഇദാനി മേ പുനപി അഭിമുഖോ ജാതോ, സുനഖേഹി നം ഖാദാപേസ്സാമീ’’തി സഞ്ഞം ദത്വാ സുനഖേ വിസ്സജ്ജേസി. ഥേരോപി ‘‘മാ ഏവം കരി ഉപാസകാ’’തി യാചി. സോ ‘‘അജ്ജാഹം തവ സമ്മുഖീഭൂതത്താ കിഞ്ചി നാലത്ഥം, പുനപി മേ സമ്മുഖീഭാവമാഗതോസി, ഖാദാപേസ്സാമേവ ത’’ന്തി വത്വാ സുനഖേ ഉയ്യോജേസി. ഥേരോ വേഗേന ഏകം രുക്ഖം അഭിരുഹിത്വാ പുരിസപ്പമാണേ ഠാനേ നിസീദി. സുനഖാ ¶ രുക്ഖം ¶ പരിവാരേസും. ലുദ്ദകോ ഗന്ത്വാ ‘‘രുക്ഖം അഭിരുഹതോപി തേ മോക്ഖോ നത്ഥീ’’തി തം സരതുണ്ഡേന പാദതലേ വിജ്ഝി. ഥേരോ ‘‘മാ ഏവം കരോഹീ’’തി തം യാചിയേവ. ഇതരോ തസ്സ യാചനം അനാദിയിത്വാ പുനപ്പുനം വിജ്ഝിയേവ. ഥേരോ ഏകസ്മിം പാദതലേ വിജ്ഝിയമാനേ തം ഉക്ഖിപിത്വാ ദുതിയം പാദം ഓലമ്ബിത്വാ തസ്മിം വിജ്ഝിയമാനേ തമ്പി ഉക്ഖിപതി, ഏവമസ്സ സോ യാചനം അനാദിയിത്വാവ ദ്വേപി പാദതലാനി വിജ്ഝിയേവ. ഥേരസ്സ സരീരം ഉക്കാഹി ആദിത്തം വിയ അഹോസി. സോ വേദനാനുവത്തികോ ഹുത്വാ സതിം പച്ചുപട്ഠാപേതും നാസക്ഖി, പാരുതചീവരം ഭസ്സന്തമ്പി ന സല്ലക്ഖേസി. തം പതമാനം കോകം സീസതോ പട്ഠായ പരിക്ഖിപന്തമേവ പതി. സുനഖാ ‘‘ഥേരോ പതിതോ’’തി സഞ്ഞായ ചീവരന്തരം പവിസിത്വാ അത്തനോ സാമികം ലുഞ്ജിത്വാ ഖാദന്താ അട്ഠിമത്താവസേസം കരിംസു. സുനഖാ ചീവരന്തരതോ നിക്ഖമിത്വാ ബഹി അട്ഠംസു.

അഥ നേസം ഥേരോ ഏകം സുക്ഖദണ്ഡകം ഭഞ്ജിത്വാ ഖിപി. സുനഖാ ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘സാമികോവ അമ്ഹേഹി ഖാദിതോ’’തി ഞത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിംസു. ഥേരോ കുക്കുച്ചം ഉപ്പാദേസി ‘‘മമ ചീവരന്തരം പവിസിത്വാ ഏസ നട്ഠോ, അരോഗം നു ഖോ മേ സീല’’ന്തി. സോ രുക്ഖാ ഓതരിത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ആദിതോ പട്ഠായ സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേത്വാ – ‘‘ഭന്തേ, മമ ചീവരം നിസ്സായ ¶ സോ ഉപാസകോ നട്ഠോ, കച്ചി മേ അരോഗം സീലം, അത്ഥി മേ സമണഭാവോ’’തി പുച്ഛി. സത്ഥാ തസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘ഭിക്ഖു അരോഗം തേ സീലം, അത്ഥി തേ സമണഭാവോ, സോ അപ്പദുട്ഠസ്സ പദുസ്സിത്വാ വിനാസം പത്തോ, ന കേവലഞ്ച ഇദാനേവ, അതീതേപി അപ്പദുട്ഠാനം പദുസ്സിത്വാ വിനാസം പത്തോയേവാ’’തി വത്വാ തമത്ഥം പകാസേന്തോ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ കിരേകോ വേജ്ജോ വേജ്ജകമ്മത്ഥായ ഗാമം വിചരിത്വാ കിഞ്ചി കമ്മം അലഭിത്വാ ഛാതജ്ഝത്തോ നിക്ഖമിത്വാ ഗാമദ്വാരേ സമ്ബഹുലേ കുമാരകേ കീളന്തേ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ സപ്പേന ഡംസാപേത്വാ തികിച്ഛിത്വാ ആഹാരം ലഭിസ്സാമീ’’തി ഏകസ്മിം രുക്ഖബിലേ സീസം നിഹരിത്വാ നിപന്നം സപ്പം ദസ്സേത്വാ, ‘‘അമ്ഭോ, കുമാരകാ ഏസോ സാളികപോതകോ, ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി ആഹ. അഥേകോ കുമാരകോ ¶ സപ്പം ഗീവായം ദള്ഹം ഗഹേത്വാ നീഹരിത്വാ തസ്സ സപ്പഭാവം ഞത്വാ വിരവന്തോ അവിദൂരേ ഠിതസ്സ വേജ്ജസ്സ മത്ഥകേ ഖിപി. സപ്പോ വേജ്ജസ്സ ഖന്ധട്ഠികം പരിക്ഖിപിത്വാ ദള്ഹം ഡംസിത്വാ തത്ഥേവ ജീവിതക്ഖയം പാപേസി, ഏവമേസ കോകോ സുനഖലുദ്ദകോ പുബ്ബേപി അപ്പദുട്ഠസ്സ പദുസ്സിത്വാ വിനാസം പത്തോയേവാതി.

സത്ഥാ ¶ ഇമം അതീതം ആഹരിത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൫.

‘‘യോ അപ്പദുട്ഠസ്സ നരസ്സ ദുസ്സതി, സുദ്ധസ്സ പോസസ്സ അനങ്ഗണസ്സ;

തമേവ ബാലം പച്ചേതി പാപം, സുഖുമോ രജോ പടിവാതംവ ഖിത്തോ’’തി.

തത്ഥ ¶ അപ്പദുട്ഠസ്സാതി അത്തനോ വാ സബ്ബസത്താനം വാ അദുട്ഠസ്സ. നരസ്സാതി സത്തസ്സ. ദുസ്സതീതി അപരജ്ഝതി. സുദ്ധസ്സാതി നിരപരാധസ്സേവ. പോസസ്സാതി ഇദമ്പി അപരേനാകാരേന സത്താധിവചനമേവ. അനങ്ഗണസ്സാതി നിക്കിലേസസ്സ. പച്ചേതീതി പതിഏതി. പടിവാതന്തി യഥാ ഏകേന പുരിസേന പടിവാതേ ഠിതം പഹരിതുകാമതായ ഖിത്തോ സുഖുമോ രജോതി തമേവ പുരിസം പച്ചേതി, തസ്സേവ ഉപരി പതതി, ഏവമേവ യോ പുഗ്ഗലോ അപദുട്ഠസ്സ പുരിസസ്സ പാണിപ്പഹരാദീനി ദദന്തോ പദുസ്സതി, തമേവ ബാലം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ, സമ്പരായേ വാ നിരയാദീസു വിപച്ചമാനം തം പാപം വിപാകദുക്ഖവസേന പച്ചേതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ സോ ഭിക്ഖു അരഹത്തേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

കോകസുനഖലുദ്ദകവത്ഥു നവമം.

൧൦. മണികാരകുലൂപകതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു

ഗബ്ഭമേകേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മണികാരകുലൂപകം തിസ്സത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഥേരോ ഏകസ്സ മണികാരസ്സ കുലേ ദ്വാദസ വസ്സാനി ഭുഞ്ജി. തസ്മിം കുലേ ജയമ്പതികാ മാതാപിതുട്ഠാനേ ഠത്വാ ഥേരം പടിജഗ്ഗിംസു. അഥേകദിവസം സോ മണികാരോ ഥേരസ്സ പുരതോ മംസം ഛിന്ദന്തോ നിസിന്നോ ഹോതി. തസ്മിം ഖണേ രാജാ പസേനദി കോസലോ ഏകം മണിരതനം ‘‘ഇമം ¶ ധോവിത്വാ വിജ്ഝിത്വാ പഹിണതൂ’’തി പേസേസി. മണികാരോ സലോഹിതേനേവ ¶ ഹത്ഥേന തം പടിഗ്ഗഹേത്വാ പേളായ ഉപരി ഠപേത്വാ ¶ ഹത്ഥധോവനത്ഥം അന്തോ പാവിസി. തസ്മിം പന ഗേഹേ പോസാവനിയകോഞ്ചസകുണോ അത്ഥി. സോ ലോഹിതഗന്ധേന മംസസഞ്ഞായ തം മണിം ഥേരസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ ഗിലി. മണികാരോ ആഗന്ത്വാ മണിം അപസ്സന്തോ ‘‘മണി കേന ഗഹിതോ’’തി ഭരിയഞ്ച പുത്തകേ ച പടിപാടിയാ പുച്ഛിത്വാ തേഹി ‘‘ന ഗണ്ഹാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഥേരേന ഗഹിതോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ചിന്തേത്വാ ഭരിയായ സദ്ധിം മന്തേസി – ‘‘ഥേരേന മണി ഗഹിതോ ഭവിസ്സതീ’’തി. സാ, സാമി, മാ ഏവം അവച, ഏത്തകം കാലം മയാ ഥേരസ്സ ന കിഞ്ചി വജ്ജം ദിട്ഠപുബ്ബം, ന സോ മണിം ഗണ്ഹാതീതി. മണികാരോ ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, ഇമസ്മിം ഠാനേ മണിരതനം തുമ്ഹേഹി ഗഹിത’’ന്തി. ന ഗണ്ഹാമി, ഉപാസകാതി. ഭന്തേ, ന ഇധ അഞ്ഞോ അത്ഥി, തുമ്ഹേഹിയേവ ഗഹിതോ ഭവിസ്സതി, ദേഥ മേ മണിരതനന്തി. സോ തസ്മിം അസമ്പടിച്ഛന്തേ പുന ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഥേരേനേവ മണി ഗഹിതോ, പീളേത്വാ നം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി. സാ, സാമി, മാ നോ നാസയി, വരം അമ്ഹേഹി ദാസബ്യം ഉപഗന്തും, ന ച ഥേരം ഏവരൂപം വത്തുന്തി. സോ ‘‘സബ്ബേവ മയം ദാസത്തം ഉപഗച്ഛന്താ മണിമൂലം ന അഗ്ഘാമാ’’തി രജ്ജും ഗഹേത്വാ ഥേരസ്സ സീസം വേഠേത്വാ ദണ്ഡേന ¶ ഘട്ടേസി. ഥേരസ്സ സീസതോ ച കണ്ണനാസാഹി ച ലോഹിതം പഗ്ഘരി, അക്ഖീനി നിക്ഖമനാകാരപ്പത്താനി അഹേസും, സോ വേദനാപമത്തോ ഭൂമിയം പതി. കോഞ്ചോ ലോഹിതഗന്ധേനാ ഗന്ത്വാ ലോഹിതം പിവി. അഥ നം മണികാരോ ഥേരേ ഉപ്പന്നകോധവേഗേന ‘‘ത്വം കിം കരോസീ’’തി പാദേന പഹരിത്വാ ഖിപി. സോ ഏകപ്പഹാരേനേവ മരിത്വാ ഉത്താനോ അഹോസി.

ഥേരോ തം ദിസ്വാ, ഉപാസക, സീസേ വേഠനം താവ മേ സിഥിലം കത്വാ ഇമം കോഞ്ചം ഓലോകേഹി ‘‘മതോ വാ, നോ വാ’’തി. അഥ നം സോ ആഹ – ‘‘ഏസോ വിയ ത്വമ്പി മരിസ്സസീ’’തി. ഉപാസക, ഇമിനാ സോ മണി ഗിലിതോ, സചേ അയം ന അമരിസ്സാ, ന തേ അഹം മരന്തോപി മണിം ആചിക്ഖിസ്സന്തി. സോ തസ്സ ഉദരം ഫാലേത്വാ മണിം ദിസ്വാ പവേധേന്തോ സംവിഗ്ഗമാനസോ ഥേരസ്സ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ‘‘ഖമഥ, മേ, ഭന്തേ, അജാനന്തേന മയാ കത’’ന്തി ആഹ. ഉപാസക, നേവ തുയ്ഹം ദോസോ അത്ഥി, ന മയ്ഹം, വട്ടസ്സേവേസ ദോസോ, ഖമാമി തേതി. ഭന്തേ, സചേ മേ ഖമഥ, പകതിനിയാമേനേവ മേ ഗേഹേ നിസീദിത്വാ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാതി. ‘‘ഉപാസക, ന ദാനാഹം ഇതോ പട്ഠായ പരേസം ¶ ഗേഹസ്സ അന്തോഛദനം പവിസിസ്സാമി, അന്തോഗേഹപവേസനസ്സേവ ഹി ¶ അയം ദോസോ, ഇതോ പട്ഠായ പാദേസു ആവഹന്തേസു ഗേഹദ്വാരേ ഠിതോവ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ധുതങ്ഗം സമാദായ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘പച്ചതി ¶ മുനിനോ ഭത്തം, ഥോകം ഥോകം കുലേ കുലേ;

പിണ്ഡികായ ചരിസ്സാമി, അത്ഥി ജങ്ഘബലം മമാ’’തി. (ഥേരഗാ. ൨൪൮) –

ഇദഞ്ച പന വത്വാ ഥേരോ തേനേവ ബ്യാധിനാ ന ചിരസ്സേവ പരിനിബ്ബായി. കോഞ്ചോ മണികാരസ്സ ഭരിയായ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. മണികാരോ കാലം കത്വാ നിരയേ നിബ്ബത്തി. മണികാരസ്സ ഭരിയാ ഥേരേ മുദുചിത്തതായ കാലം കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തി. ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരം തേസം അഭിസമ്പരായം പുച്ഛിംസു. സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഇധേകച്ചേ ഗബ്ഭേ നിബ്ബത്തന്തി, ഏകച്ചേ പാപകാരിനോ നിരയേ നിബ്ബത്തന്തി, ഏകച്ചേ കതകല്യാണാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തന്തി, അനാസവാ പന പരിനിബ്ബായന്തീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൬.

‘‘ഗബ്ഭമേകേ ഉപ്പജ്ജന്തി, നിരയം പാപകമ്മിനോ;

സഗ്ഗം സുഗതിനോ യന്തി, പരിനിബ്ബന്തി അനാസവാ’’തി.

തത്ഥ ഗബ്ഭന്തി ഇധ മനുസ്സഗബ്ഭോവ അധിപ്പേതോ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മണികാരകുലൂപകതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു ദസമം.

൧൧. തയോജനവത്ഥു

ന ¶ അന്തലിക്ഖേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ തയോ ജനേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സത്ഥരി കിര ജേതവനേ വിഹരന്തേ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥു ദസ്സനത്ഥായ ആഗച്ഛന്താ ഏകം ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിംസു. ഗാമവാസിനോ തേ സമ്പത്തേ ആദായ ആസനസാലായ നിസീദാപേത്വാ യാഗുഖജ്ജകം ദത്വാ പിണ്ഡപാതവേലം ആഗമയമാനാ ധമ്മം സുണന്താ നിസീദിംസു. തസ്മിം ഖണേ ഭത്തം ¶ പചിത്വാ സൂപബ്യഞ്ജനം ധൂപയമാനായ ഏകിസ്സാ ഇത്ഥിയാ ഭാജനതോ അഗ്ഗിജാലാ ഉട്ഠഹിത്വാ ഛദനം ഗണ്ഹി. തതോ ഏകം തിണകരളം ഉട്ഠഹിത്വാ ജലമാനം ആകാസം പക്ഖന്ദി. തസ്മിം ഖണേ ഏകോ കാകോ ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ തത്ഥ ഗീവം പവേസേത്വാ തിണവല്ലിവേഠിതോ ഝായിത്വാ ഗാമമജ്ഝേ പതി ¶ . ഭിക്ഖൂ തം ദിസ്വാ ‘‘അഹോ ഭാരിയം കമ്മം, പസ്സഥാവുസോ, കാകേന പത്തം വിപ്പകാരം, ഇമിനാ കതകമ്മം അഞ്ഞത്ര സത്ഥാരാ കോ ജാനിസ്സതി, സത്ഥാരമസ്സ കമ്മം പുച്ഛിസ്സാമാ’’തി ചിന്തേത്വാ പക്കമിംസു.

അപരേസമ്പി ഭിക്ഖൂനം സത്ഥു ദസ്സനത്ഥായ നാവം അഭിരുയ്ഹ ഗച്ഛന്താനം നാവാ സമുദ്ദേ നിച്ചലാ അട്ഠാസി. മനുസ്സാ ‘‘കാളകണ്ണിനാ ഏത്ഥ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി സലാകം വിചാരേസും. നാവികസ്സ ച ഭരിയാ പഠമവയേ ഠിതാ ദസ്സനീയാ പാസാദികാ, സലാകാ തസ്സാ പാപുണി. ‘‘സലാകം പുന വിചാരേഥാ’’തി വത്വാ യാവതതിയം വിചാരേസും, തിക്ഖത്തുമ്പി തസ്സാ ¶ ഏവ പാപുണി. മനുസ്സാ ‘‘കിം, സാമീ’’തി നാവികസ്സ മുഖം ഓലോകേസും. നാവികോ ‘‘ന സക്കാ ഏകിസ്സാ അത്ഥായ മഹാജനം നാസേതും, ഉദകേ നം ഖിപഥാ’’തി ആഹ. സാ ഗഹേത്വാ ഉദകേ ഖിപിയമാനാ മരണഭയതജ്ജിതാ വിരവം അകാസി. തം സുത്വാ നാവികോ കോ അത്ഥോ ഇമിസ്സാ ആഭരണേഹി നട്ഠേഹി, സബ്ബാഭരണാനി ഓമുഞ്ചിത്വാ ഏകം പിലോതികം നിവാസാപേത്വാ ഛഡ്ഡേഥ നം, അഹം പനേതം ഉദകപിട്ഠേ പ്ലവമാനം ദട്ഠും ന സക്ഖിസ്സാമീ തസ്മാ യഥാ നം അഹം ന പസ്സാമി, തഥാ ഏകം വാലുകകുടം ഗീവായ ബന്ധിത്വാ സമുദ്ദേ ഖിപഥാതി. തേ തഥാ കരിംസു. തമ്പി പതിതട്ഠാനേയേവ മച്ഛകച്ഛപാ വിലുമ്പിംസു. ഭിക്ഖൂ തം പവത്തിം ഞത്വാ ‘‘ഠപേത്വാ സത്ഥാരം കോ അഞ്ഞോ ഏതിസ്സാ ഇത്ഥിയാ കതകമ്മം ജാനിസ്സതി, സത്ഥാരം തസ്സാ കമ്മം പുച്ഛിസ്സാമാ’’തി ഇച്ഛിതട്ഠാനം പത്വാ നാവാതോ ഓരുയ്ഹ പക്കമിംസു.

അപരേപി സത്ത ഭിക്ഖൂ സത്ഥു ദസ്സനത്ഥായ ഗച്ഛന്താ സായം ഏകം വിഹാരം പവിസിത്വാ വസനട്ഠാനം പുച്ഛിംസു. ഏകസ്മിഞ്ച ലേണേ സത്ത മഞ്ചാ ഹോന്തി. തേസം തദേവ ലഭിത്വാ തത്ഥ നിപന്നാനം രത്തിഭാഗേ കൂടാഗാരമത്തോ പാസാണോ പവട്ടമാനോ ആഗന്ത്വാ ലേണദ്വാരം പിദഹി. നേവാസികാ ഭിക്ഖൂ ‘‘മയം ഇമം ലേണം ആഗന്തുകഭിക്ഖൂനം പാപയിമ്ഹാ, അയഞ്ച മഹാപാസാണോ ലേണദ്വാരം പിദഹന്തോ അട്ഠാസി, അപനേസ്സാമ ¶ ന’’ന്തി സമന്താ സത്തഹി ഗാമേഹി ¶ മനുസ്സേ സന്നിപാതേത്വാ വായമന്താപി ഠാനാ ചാലേതും നാസക്ഖിംസു. അന്തോ പവിട്ഠഭിക്ഖൂപി വായമിംസുയേവ. ഏവം സന്തേപി സത്താഹം പാസാണം ചാലേതും നാസക്ഖിംസു. ആഗന്തുകാ സത്താഹം ഛാതജ്ഝത്താ മഹാദുക്ഖം അനുഭവിംസു. സത്തമേ ദിവസേ പാസാണോ സയമേവ പവട്ടിത്വാ അപഗതോ. ഭിക്ഖൂ നിക്ഖമിത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം ഇമം പാപം അഞ്ഞത്ര സത്ഥാരാ കോ ജാനിസ്സതി, സത്ഥാരം പുച്ഛിസ്സാമാ’’തി ചിന്തേത്വാ പക്കമിംസു. തേ പുരിമേഹി സദ്ധിം അന്തരാമഗ്ഗേ സമാഗന്ത്വാ സബ്ബേ ഏകതോവ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നാ സത്ഥാരാ കതപടിസന്ഥാരാ അത്തനാ അത്തനാ ദിട്ഠാനുഭൂതാനി കാരണാനി പടിപാടിയാ പുച്ഛിംസു.

സത്ഥാപി ¶ തേസം പടിപാടിയാ ഏവം ബ്യാകാസി – ‘‘ഭിക്ഖവേ, സോ താവ കാകോ അത്തനാ കതകമ്മമേവ അനുഭോസി. അതീതകാലേ ഹി ബാരാണസിയം ഏകോ കസ്സകോ അത്തനോ ഗോണം ദമേന്തോ ദമേതും നാസക്ഖി. സോ ഹിസ്സ ഗോണോ ഥോകം ഗന്ത്വാ നിപജ്ജി, പോഥേത്വാ ഉട്ഠാപിതോപി ഥോകം ഗന്ത്വാ പുനപി തഥേവ നിപജ്ജി. സോ വായമിത്വാ തം ദമേതും അസക്കോന്തോ കോധാഭിഭൂതോ ഹുത്വാ ‘ഇതോ ¶ ദാനി പട്ഠായ സുഖം നിപജ്ജിസ്സസീ’തി പലാലപിണ്ഡം വിയ കരോന്തോ പലാലേന തസ്സ ഗീവം പലിവേഠേത്വാ അഗ്ഗിമദാസി, ഗോണോ തത്ഥേവ ഝായിത്വാ മതോ. തദാ, ഭിക്ഖവേ, തേന കാകേന തം പാപകമ്മം കതം. സോ തസ്സ വിപാകേന ദീഘരത്തം നിരയേ പച്ചിത്വാ വിപാകാവസേസേന സത്തക്ഖത്തും കാകയോനിയം നിബ്ബത്തിത്വാ ഏവമേവ ആകാസേ ഝായിത്വാവ മതോ’’തി.

സാപി, ഭിക്ഖവേ, ഇത്ഥീ അത്തനാ കതകമ്മമേവ അനുഭോസി. സാ ഹി അതീതേ ബാരാണസിയം ഏകസ്സ ഗഹപതികസ്സ ഭരിയാ ഉദകഹരണകോട്ടനപചനാദീനി സബ്ബകിച്ചാനി സഹത്ഥേനേവ അകാസി. തസ്സാ ഏകോ സുനഖോ തം ഗേഹേ സബ്ബകിച്ചാനി കുരുമാനം ഓലോകേന്തോവ നിസീദതി. ഖേത്തേ ഭത്തം ഹരന്തിയാ ദാരുപണ്ണാദീനം വാ അത്ഥായ അരഞ്ഞം ഗച്ഛന്തിയാ തായ സദ്ധിംയേവ ഗച്ഛതി. തം ദിസ്വാ ദഹരമനുസ്സാ ‘‘അമ്ഭോ നിക്ഖന്തോ സുനഖലുദ്ദകോ, അജ്ജ മയം മംസേന ഭുഞ്ജിസ്സാമാ’’തി ഉപ്പണ്ഡേന്തി. സാ തേസം കഥായ മങ്കു ഹുത്വാ സുനഖം ലേഡ്ഡുദണ്ഡാദീഹി പഹരിത്വാ പലാപേതി, സുനഖോ നിവത്തിത്വാ പുന അനുബന്ധതി. സോ കിരസ്സാ തതിയേ അത്തഭാവേ ഭത്താ അഹോസി, തസ്മാ സിനേഹം ഛിന്ദിതും ന സക്കോതി. കിഞ്ചാപി ഹി അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ ജായാ വാ പതി വാ അഭൂതപുബ്ബാ നാമ നത്ഥി, അവിദൂരേ പന അത്തഭാവേ ഞാതകേസു അധിമത്തോ സിനേഹോ ¶ ഹോതി, തസ്മാ ¶ സോ സുനഖോ തം വിജഹിതും ന സക്കോതി. സാ തസ്സ കുജ്ഝിത്വാ ഖേത്തം സാമികസ്സ യാഗും ഹരമാനാ രജ്ജും ഉച്ഛങ്ഗേ ഠപേത്വാ അഗമാസി, സുനഖോ തായേവ സദ്ധിം ഗതോ. സാ സാമികസ്സ യാഗും ദത്വാ തുച്ഛകുടം ആദായ ഏകം ഉദകട്ഠാനം ഗന്ത്വാ കുടം വാലുകായ പൂരേത്വാ സമീപേ ഓലോകേത്വാ ഠിതസ്സ സുനഖസ്സ സദ്ദമകാസി. സുനഖോ ‘‘ചിരസ്സം വത മേ അജ്ജ മധുരകഥാ ലദ്ധാ’’തി നങ്ഗുട്ഠം ചാലേന്തോ തം ഉപസങ്കമി. സാ തം ഗീവായം ദള്ഹം ഗഹേത്വാ ഏകായ രജ്ജുകോടിയാ കുടം ബന്ധിത്വാ ഏകം രജ്ജുകോടിം സുനഖസ്സ ഗീവായം ബന്ധിത്വാ കുടം ഉദകാഭിമുഖം പവട്ടേസി. സുനഖോ കുടം അനുബന്ധന്തോ ഉദകേ പതിത്വാ തത്ഥേവ കാലമകാസി. സാ തസ്സ കമ്മസ്സ വിപാകേന ദീഘരത്തം നിരയേ പച്ചിത്വാ വിപാകാവസേസേന അത്തഭാവസതേ വാലുകകുടം ഗീവായം ബന്ധിത്വാ ഉദകേ പക്ഖിത്താ കാലമകാസീതി.

തുമ്ഹേഹിപി, ഭിക്ഖവേ, അത്തനാ കതകമ്മമേവ അനുഭൂതം. അതീതസ്മിഞ്ഹി ബാരാണസിവാസിനോ സത്ത ഗോപാലകദാരകാ ഏകസ്മിം അടവിപദേസേ സത്താഹവാരേന ഗാവിയോ വിചരന്താ ഏകദിവസം ഗാവിയോ ¶ വിചാരേത്വാ ആഗച്ഛന്താ ഏകം മഹാഗോധം ദിസ്വാ അനുബന്ധിംസു. ഗോധാ പലായിത്വാ ഏകം വമ്മികം പാവിസി. തസ്സ പന വമ്മികസ്സ സത്ത ഛിദ്ദാനി, ദാരകാ ‘‘മയം ദാനി ഗഹേതും ന സക്ഖിസ്സാമ, സ്വേ ആഗന്ത്വാ ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി ഏകേകോ ഏകേകം സാഖഭങ്ഗമുട്ഠിം ആദായ സത്തപി ജനാ സത്ത ഛിദ്ദാനി പിദഹിത്വാ പക്കമിംസു ¶ . തേ പുനദിവസേ തം ഗോധം അമനസികത്വാ അഞ്ഞസ്മിം പദേസേ ഗാവിയോ വിചാരേത്വാ സത്തമേ ദിവസേ ഗാവിയോ ആദായ ഗച്ഛന്താ തം വമ്മികം ദിസ്വാ സതിം പടിലഭിത്വാ ‘‘കാ നു ഖോ തസ്സാ ഗോധായ പവത്തീ’’തി അത്തനാ അത്തനാ പിദഹിതാനി ഛിദ്ദാനി വിവരിംസു. ഗോധാ ജീവിതേ നിരാലയാ ഹുത്വാ അട്ഠിചമ്മാവസേസാ പവേധമാനാ നിക്ഖമി. തേ തം ദിസ്വാ അനുകമ്പം കത്വാ ‘‘മാ നം മാരേഥ, സത്താഹം ഛിന്നഭത്താ ജാതാ’’തി തസ്സാ പിട്ഠിം പരിമജ്ജിത്വാ ‘‘സുഖേന ഗച്ഛാഹീ’’തി വിസ്സജ്ജേസും. തേ ഗോധായ അമാരിതത്താ നിരയേ താവ ന പച്ചിംസു. തേ പന സത്ത ജനാ ഏകതോ ഹുത്വാ ചുദ്ദസസു അത്തഭാവേസു സത്ത സത്ത ദിവസാനി ഛിന്നഭത്താ അഹേസും. തദാ, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേഹി സത്തഹി ഗോപാലകേഹി ഹുത്വാ തം കമ്മം കതന്തി. ഏവം സത്ഥാ തേഹി പുട്ഠപുട്ഠം പഞ്ഹം ബ്യാകാസി.

അഥേകോ ¶ ഭിക്ഖു സത്ഥാരം ആഹ – ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, പാപകമ്മം കത്വാ ആകാസേ ഉപ്പതിതസ്സപി സമുദ്ദം പക്ഖന്ദസ്സാപി പബ്ബതന്തരം പവിട്ഠസ്സാപി മോക്ഖോ നത്ഥീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ഏവമേതം, ഭിക്ഖവേ, ആകാസാദീസുപി ഏകപദേസോപി നത്ഥി, യത്ഥ ഠിതോ പാപകമ്മതോ മുച്ചേയ്യാ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൭.

‘‘ന ¶ അന്തലിക്ഖേ ന സമുദ്ദമജ്ഝേ, ന പബ്ബതാനം വിവരം പവിസ്സ;

ന വിജ്ജതീ സോ ജഗതിപ്പദേസോ, യത്ഥട്ഠിതോ മുച്ചേയ്യ പാപകമ്മാ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – സചേ ഹി കോചി ‘‘ഇമിനാ ഉപായേന പാപകമ്മതോ മുച്ചിസ്സാമീ’’തി അന്തലിക്ഖേ വാ നിസീദേയ്യ, ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സഗമ്ഭീരം മഹാസമുദ്ദം വാ പവിസേയ്യ, പബ്ബതന്തരേ വാ നിസീദേയ്യ, നേവ പാപകമ്മതോ മുച്ചേയ്യ. പുരത്ഥിമാദീസു ജഗതിപദേസേസു പഥവീഭാഗേസു ന സോ വാലഗ്ഗമത്തോപി ഓകാസോ അത്ഥി, യത്ഥ ഠിതോ പാപകമ്മതോ മുച്ചിതും സക്കുണേയ്യാതി.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു, സമ്പത്തമഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

തയോജനവത്ഥു ഏകാദസമം.

൧൨. സുപ്പബുദ്ധസക്യവത്ഥു

ന ¶ അന്തലിക്ഖേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ നിഗ്രോധാരാമേ വിഹരന്തോ സുപ്പബുദ്ധം സക്കം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ‘‘അയം മമ ധീതരം ഛഡ്ഡേത്വാ നിക്ഖന്തോ ച, മമ പുത്തം പബ്ബാജേത്വാ തസ്സ വേരിട്ഠാനേ ഠിതോ ചാ’’തി ¶ ഇമേഹി ദ്വീഹി കാരണേഹി സത്ഥരി ആഘാതം ബന്ധിത്വാ ഏകദിവസം ‘‘ന ദാനിസ്സ നിമന്തനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഭുഞ്ജിതും ദസ്സാമീ’’തി ഗമനമഗ്ഗം പിദഹിത്വാ അന്തരവീഥിയം സുരം പിവന്തോ നിസീദി. അഥസ്സ സത്ഥരി ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതേ തം ഠാനം ആഗതേ ‘‘സത്ഥാ ആഗതോ’’തി ആരോചേസും ¶ . സോ ആഹ – ‘‘പുരതോ ഗച്ഛാതി തസ്സ വദേഥ, നായം മയാ മഹല്ലകതരോ, നാസ്സ മഗ്ഗം ദസ്സാമീ’’തി പുനപ്പുനം വുച്ചമാനോപി തഥേവ വത്വാ നിസീദി. സത്ഥാ മാതുലസ്സ സന്തികാ മഗ്ഗം അലഭിത്വാ തതോ നിവത്തി. സോപി ഏകം ചരപുരിസം പേസേസി ‘‘ഗച്ഛ, തസ്സ കഥം സുത്വാ ഏഹീ’’തി. സത്ഥാപി നിവത്തന്തോ സിതം കത്വാ ആനന്ദത്ഥേരേന ‘‘കോ നു ഖോ, ഭന്തേ, സിതസ്സ പാതുകമ്മസ്സ പച്ചയോ’’തി പുട്ഠോ ആഹ – ‘‘പസ്സസി, ആനന്ദ, സുപ്പബുദ്ധ’’ന്തി. പസ്സാമി, ഭന്തേതി. ഭാരിയം തേന കമ്മം കതം മാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ മഗ്ഗം അദേന്തേന, ഇതോ സത്തമേ ദിവസേ ഹേട്ഠാപാസാദേ സോപാനപാദമൂലേ പഥവിം പവിസിസ്സതീതി. ചരപുരിസോ തം കഥം സുത്വാ സുപ്പബുദ്ധസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കിം മമ ഭാഗിനേയ്യേന നിവത്തന്തേന വുത്ത’’ന്തി പുട്ഠോ യഥാസുതം ആരോചേസി. സോ തസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘ന ദാനി മമ ഭാഗിനേയ്യസ്സ കഥായ ദോസോ അത്ഥി, അദ്ധാ യം സോ വദതി, തം തഥേവ ഹോതി. ഏവം സന്തേപി നം ഇദാനി ¶ മുസാവാദേന നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമി. സോ ഹി മം ‘സത്തമേ ദിവസേ പഥവിം പവിസിസ്സതീ’തി അനിയമേന അവത്വാ ‘ഹേട്ഠാപാസാദേ സോപാനപാദമൂലേ പഥവിം പവിസിസ്സതീ’’’തി ആഹ. ‘‘ഇതോ ദാനി പട്ഠായാഹം തം ഠാനം ന ഗമിസ്സാമി, അഥ നം തസ്മിം ഠാനേ പഥവിം അപവിസിത്വാ മുസാവാദേന നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി അത്തനോ ഉപഭോഗജാതം സബ്ബം സത്തഭൂമികപാസാദസ്സ ഉപരി ആരോപേത്വാ സോപാനം ഹരാപേത്വാ ദ്വാരം പിദഹാപേത്വാ ഏകേകസ്മിം ദ്വാരേ ദ്വേ ദ്വേ മല്ലേ ഠപേത്വാ ‘‘സചാഹം പമാദേന ഹേട്ഠാ ഓരോഹിതുകാമോ ഹോമി, നിവാരേയ്യാഥ മ’’ന്തി വത്വാ സത്തമേ പാസാദതലേ സിരിഗബ്ഭേ നിസീദി. സത്ഥാ തം പവത്തിം സുത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സുപ്പബുദ്ധോ ന കേവലം പാസാദതലേ വേഹാസം ഉപ്പതിത്വാ ആകാസേ വാ നിസീദതു, നാവായ വാ സമുദ്ദം പക്ഖന്ദതു, പബ്ബതന്തരം വാ പവിസതു, ബുദ്ധാനം കഥായ ദ്വിധാഭാവോ നാമ നത്ഥി, മയാ വുത്തട്ഠാനേയേവ സോ പഥവിം പവിസിസ്സതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൮.

‘‘ന ¶ അന്തലിക്ഖേ ന സമുദ്ദമജ്ഝേ, ന പബ്ബതാനം വിവരം പവിസ്സ;

ന വിജ്ജതീ സോ ജഗതിപ്പദേസോ, യത്ഥട്ഠിതം നപ്പസഹേയ്യ മച്ചൂ’’തി.

തത്ഥ ¶ യത്ഥ ഠിതം നപ്പസഹേയ്യ, മച്ചൂതി യസ്മിം പദേസേ ഠിതം മരണം നപ്പസഹേയ്യ നാഭിഭവേയ്യ, കേസഗ്ഗമത്തോപി ¶ പഥവിപ്പദേസോ നത്ഥി. സേസം പുരിമസദിസമേവാതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സത്തമേ ദിവസേ സത്ഥു ഭിക്ഖാചാരമഗ്ഗസ്സ നിരുദ്ധവേലായ ഹേട്ഠാപാസാദേ സുപ്പബുദ്ധസ്സ മങ്ഗലസ്സോ ഉദ്ദാമോ ഹുത്വാ തം തം ഭിത്തിം പഹരി. സോ ഉപരി നിസിന്നോവസ്സ സദ്ദം സുത്വാ ‘‘കിമേത’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘മങ്ഗലസ്സോ ഉദ്ദാമോ’’തി. സോ പനസ്സോ സുപ്പബുദ്ധം ദിസ്വാവ സന്നിസീദതി. അഥ നം സോ ഗണ്ഹിതുകാമോ ഹുത്വാ നിസിന്നട്ഠാനാ ഉട്ഠായ ദ്വാരാഭിമുഖോ അഹോസി, ദ്വാരാനി സയമേവ വിവടാനി, സോപാനം സകട്ഠാനേയേവ ഠിതം. ദ്വാരേ ഠിതാ മല്ലാ തം ഗീവായം ഗഹേത്വാ ഹേട്ഠാഭിമുഖം ഖിപിംസു. ഏതേനുപായേന സത്തസുപി തലേസു ദ്വാരാനി സയമേവ വിവടാനി, സോപാനാനി യഥാഠാനേ ഠിതാനി. തത്ഥ തത്ഥ മല്ലാ തം ഗീവായമേവ ഗഹേത്വാ ഹേട്ഠാഭിമുഖം ഖിപിംസു. അഥ നം ഹേട്ഠാപാസാദേ സോപാനപാദമൂലം സമ്പത്തമേവ മഹാപഥവീ വിവരമാനാ ഭിജ്ജിത്വാ സമ്പടിച്ഛി, സോ ഗന്ത്വാ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തീതി.

സുപ്പബുദ്ധസക്യവത്ഥു ദ്വാദസമം.

പാപവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നവമോ വഗ്ഗോ.

൧൦. ദണ്ഡവഗ്ഗോ

൧. ഛബ്ബഗ്ഗിയഭിക്ഖുവത്ഥു

സബ്ബേ ¶ ¶ ¶ തസന്തീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഛബ്ബഗ്ഗിയേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ സത്തരസവഗ്ഗിയേഹി സേനാസനേ പടിജഗ്ഗിതേ ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ ‘‘നിക്ഖമഥ, മയം മഹല്ലകതരാ, അമ്ഹാകം ഏതം പാപുണാതീ’’തി വത്വാ തേഹി ‘‘ന മയം ദസ്സാമ, അമ്ഹേഹി പഠമം പടിജഗ്ഗിത’’ന്തി വുത്തേ തേ ഭിക്ഖൂ പഹരിംസു. സത്തരസവഗ്ഗിയാ മരണഭയതജ്ജിതാ മഹാവിരവം വിരവിംസു. സത്ഥാ തേസം സദ്ദം സുത്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇദം നാമാ’’തി ആരോചിതേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖുനാ നാമ ഏവം കത്തബ്ബം, യോ കരോതി, സോ ഇമം നാമ ആപത്തിം ആപജ്ജതീ’’തി പഹാരദാനസിക്ഖാപദം (പാചി. ൪൪൯ ആദയോ) പഞ്ഞാപേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ നാമ ‘യഥാ അഹം, തഥേവ അഞ്ഞേപി ദണ്ഡസ്സ തസന്തി, മച്ചുനോ ഭായന്തീ’തി ഞത്വാ പരോ ന പഹരിതബ്ബോ, ന ഘാതേതബ്ബോ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൯.

‘‘സബ്ബേ തസന്തി ദണ്ഡസ്സ, സബ്ബേ ഭായന്തി മച്ചുനോ;

അത്താനം ഉപമം കത്വാ, ന ഹനേയ്യ ന ഘാതയേ’’തി.

തത്ഥ ¶ സബ്ബേ തസന്തീതി സബ്ബേപി സത്താ അത്തനി ദണ്ഡേ പതന്തേ തസ്സ ദണ്ഡസ്സ തസന്തി. മച്ചുനോതി മരണസ്സാപി ഭായന്തിയേവ. ഇമിസ്സാ ച ദേസനായ ബ്യഞ്ജനം നിരവസേസം, അത്ഥോ പന സാവസേസോ. യഥാ ഹി രഞ്ഞാ ‘‘സബ്ബേ സന്നിപതന്തൂ’’തി ഭേരിയാ ചരാപിതായപി രാജമഹാമത്തേ ഠപേത്വാ സേസാ സന്നിപതന്തി, ഏവമിധ ‘‘സബ്ബേ തസന്തീ’’തി വുത്തേപി ഹത്ഥാജാനേയ്യോ അസ്സാജാനേയ്യോ ഉസഭാജാനേയ്യോ ഖീണാസവോതി ഇമേ ചത്താരോ ഠപേത്വാ അവസേസാവ തസന്തീതി വേദിതബ്ബാ. ഇമേസു ഹി ഖീണാസവോ സക്കായദിട്ഠിയാ പഹീനത്താ മരണകസത്തം അപസ്സന്തോ ന ഭായതി, ഇതരേ തയോ സക്കായദിട്ഠിയാ ¶ ബലവത്താ അത്തനോ പടിപക്ഖഭൂതം സത്തം അപസ്സന്താ ന ഭായന്തീതി. ന ഹനേയ്യ ന ഘാതയേതി യഥാ അഹം ¶ , ഏവം അഞ്ഞേപി സത്താതി നേവ പരം പഹരേയ്യ ന പഹരാപേയ്യാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഛബ്ബഗ്ഗിയഭിക്ഖുവത്ഥു പഠമം.

൨. ഛബ്ബഗ്ഗിയഭിക്ഖുവത്ഥു

സബ്ബേ തസന്തീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഛബ്ബഗ്ഗിയേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേയേവ ¶ ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ തേനേവ കാരണേന പുരിമസിക്ഖാപദേ സത്തരസവഗ്ഗിയേ പഹരിംസു. തേനേവ കാരണേന തേസം തലസത്തികം ഉഗ്ഗിരിംസു. ഇധാപി സത്ഥാ തേസം സദ്ദം സുത്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇദം നാമാ’’തി ആരോചിതേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖുനാ നാമ ഏവം കത്തബ്ബം, യോ കരോതി, സോ ഇമം നാമ ആപത്തിം ആപജ്ജതീ’’തി തലസത്തികസിക്ഖാപദം (പാചി. ൪൫൪ ആദയോ) പഞ്ഞാപേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ നാമ ‘യഥാ അഹം, തഥേവ അഞ്ഞേപി ദണ്ഡസ്സ തസന്തി, യഥാ ച മയ്ഹം, തഥേവ നേസം ജീവിതം പിയ’ന്തി ഞത്വാ പരോ ന പഹരിതബ്ബോ ന ഘാടേതബ്ബോ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൩൦.

‘‘സബ്ബേ തസന്തി ദണ്ഡസ്സ, സബ്ബേസം ജീവിതം പിയം;

അത്താനം ഉപമം കത്വാ, ന ഹനേയ്യ ന ഘാതയേ’’തി.

തത്ഥ സബ്ബേസം ജീവിതം പിയന്തി ഖീണാസവം ഠപേത്വാ സേസസത്താനം ജീവിതം പിയം മധുരം, ഖീണാസവോ പന ജീവിതേ വാ മരണേ വാ ഉപേക്ഖകോവ ഹോതി. സേസം പുരിമസദിസമേവാതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഛബ്ബഗ്ഗിയഭിക്ഖുവത്ഥു ദുതിയം.

൩. സബ്ബഹുലകുമാരകവത്ഥു

സുഖകാമാനി ¶ ¶ ഭൂതാനീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സമ്ബഹുലേ കുമാരകേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ¶ സമയേ സത്ഥാ സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ പവിസന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ സമ്ബഹുലേ കുമാരകേ ഏകം ഘരസപ്പജാതികം അഹിം ദണ്ഡകേന പഹരന്തേ ദിസ്വാ ‘‘കുമാരകാ കിം കരോഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അഹിം, ഭന്തേ, ദണ്ഡകേന പഹരാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘കിം കാരണാ’’തി പുന പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഡംസനഭയേന, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘തുമ്ഹേ ‘അത്തനോ സുഖം കരിസ്സാമാ’തി ഇമം പഹരന്താ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ സുഖലാഭിനോ ന ഭവിസ്സഥ. അത്തനോ സുഖം പത്ഥേന്തേന ഹി പരം പഹരിതും ന വട്ടതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൩൧.

‘‘സുഖകാമാനി ഭൂതാനി, യോ ദണ്ഡേന വിഹിംസതി;

അത്തനോ സുഖമേസാനോ, പേച്ച സോ ന ലഭതേ സുഖം.

൧൩൨.

‘‘സുഖകാമാനി ഭൂതാനി, യോ ദണ്ഡേന ന ഹിംസതി;

അത്തനോ സുഖമേസാനോ, പേച്ച സോ ലഭതേ സുഖ’’ന്തി.

തത്ഥ യോ ദണ്ഡേനാതി യോ പുഗ്ഗലോ ദണ്ഡേന വാ ലേഡ്ഡുആദീഹി വാ വിഹേഠേതി. പേച്ച സോ ന ലഭതേ സുഖന്തി സോ പുഗ്ഗലോ പരലോകേ മനുസ്സസുഖം വാ ദിബ്ബസുഖം വാ പരമത്ഥഭൂതം വാ നിബ്ബാനസുഖം ന ലഭതി. ദുതിയഗാഥായ പേച്ച സോ ലഭതേതി സോ പുഗ്ഗലോ പരലോകേ വുത്തപ്പകാരം തിവിധമ്പി സുഖം ലഭതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ പഞ്ചസതാപി തേ കുമാരകാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

സമ്ബഹുലകുമാരകവത്ഥു തതിയം.

൪. കോണ്ഡധാനത്ഥേരവത്ഥു

മാവോച ¶ ഫരുസം കഞ്ചീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കോണ്ഡധാനത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സ ¶ ¶ കിര പബ്ബജിതദിവസതോ പട്ഠായ ഏകം ഇത്ഥിരൂപം ഥേരേന സദ്ധിംയേവ വിചരതി. തം ഥേരോ ന പസ്സതി, മഹാജനോ പന പസ്സതി. അന്തോഗാമം പിണ്ഡായ ചരതോപിസ്സ മനുസ്സാ ഏകം ഭിക്ഖം ദത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അയം തുമ്ഹാകം ഹോതു, അയം പന തുമ്ഹാകം സഹായികായാ’’തി വത്വാ ദുതിയമ്പി ദദന്തി.

കിം തസ്സ പുബ്ബകമ്മന്തി? കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ കിര ദ്വേ സഹായകാ ഭിക്ഖൂ ഏകമാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തസദിസാ അതിവിയ സമഗ്ഗാ അഹേസും. ദീഘായുകബുദ്ധകാലേ ച അനുസംവച്ഛരം വാ അനുഛമാസം വാ ഭിക്ഖൂ ഉപോസഥത്ഥായ സന്നിപതന്തി. തസ്മാ തേപി ‘‘ഉപോസഥഗ്ഗം ഗമിസ്സാമാ’’തി വസനട്ഠാനാ നിക്ഖമിംസു. തേ ഏകാ താവതിംസഭവനേ നിബ്ബത്തദേവതാ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ ഭിക്ഖൂ അതിവിയ സമഗ്ഗാ, സക്കാ നു ഖോ ഇമേ ഭിന്ദിതു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ അത്തനോ ബാലതായ ചിന്തിതസമനന്തരമേവ ആഗന്ത്വാ തേസു ഏകേന, ‘‘ആവുസോ, മുഹുത്തം ആഗമേഹി, സരീരകിച്ചേനമ്ഹി അത്ഥികോ’’തി വുത്തേ സാ ദേവതാ ഏകം മനുസ്സിത്ഥിവണ്ണം ¶ മാപേത്വാ ഥേരസ്സ ഗച്ഛന്തരം പവിസിത്വാ നിക്ഖമനകാലേ ഏകേന ഹത്ഥേന കേസകലാപം, ഏകേന നിവാസനം സണ്ഠാപയമാനാ തസ്സ പിട്ഠിതോ നിക്ഖമി. സോ തം ന പസ്സതി, തമാഗമയമാനോ പന പുരതോ ഠിതഭിക്ഖു നിവത്തിത്വാ ഓലോകയമാനോ തം തഥാ കത്വാ നിക്ഖമന്തം പസ്സി. സാ തേന ദിട്ഠഭാവം ഞത്വാ അന്തരധായി. ഇതരോ തം ഭിക്ഖും അത്തനോ സന്തികം ആഗതകാലേ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, സീലം തേ ഭിന്ന’’ന്തി. ‘‘നത്ഥാവുസോ, മയ്ഹം ഏവരൂപ’’ന്തി. ഇദാനേവ തേ മയാ പച്ഛതോ നിക്ഖമമാനാ തരുണഇത്ഥീ ഇദം നാമ കരോന്തീ ദിട്ഠാ, ത്വം ‘‘നത്ഥി മയ്ഹം ഏവരൂപ’’ന്തി കിം വദേസീതി. സോ അസനിയാ മത്ഥകേ അവത്ഥടോ വിയ മാ മം, ആവുസോ, നാസേഹി, നത്ഥി മയ്ഹം ഏവരൂപന്തി. ഇതരോ ‘‘മയാ സാമം അക്ഖീഹി ദിട്ഠം, കിം തവ സദ്ദഹിസ്സാമീ’’തി ദണ്ഡകോ വിയ ഭിജ്ജിത്വാ പക്കാമി, ഉപോസഥഗ്ഗേപി ‘‘നാഹം ഇമിനാ സദ്ധിം ഉപോസഥം കരിസ്സാമീ’’തി നിസീദി. ഇതരോ ‘‘മയ്ഹം, ഭന്തേ, സീലേ അണുമത്തമ്പി കാളം നത്ഥീ’’തി ഭിക്ഖൂനം കഥേസി. സോപി ‘‘മയാ സാമം ദിട്ഠ’’ന്തി ആഹ. ദേവതാ തം തേന സദ്ധിം ഉപോസഥം കാതും അനിച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘ഭാരിയം മയാ കമ്മം കത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ – ‘‘ഭന്തേ, മയ്ഹം അയ്യസ്സ സീലഭേദോ നത്ഥി, മയാ പന വീമംസനവസേനേതം കതം, കരോഥ തേന ¶ സദ്ധിം ഉപോസഥ’’ന്തി ആഹ. സോ തസ്സാ ആകാസേ ഠത്വാ കഥേന്തിയാ സദ്ദഹിത്വാ ഉപോസഥം അകാസി ¶ , ന പന ഥേരേ പുബ്ബേ വിയ മുദുചിത്തോ അഹോസി. ഏത്തകം ദേവതായ പുബ്ബകമ്മം.

ആയുപരിയോസാനേ പന തേ ഥേരാ യഥാസുഖം ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിംസു. ദേവതാ അപീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തിത്വാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം തത്ഥ പച്ചിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം നിബ്ബത്തിത്വാ വുദ്ധിമന്വായ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഉപസമ്പദം ലഭി. തസ്സ പബ്ബജിതദിവസതോ പട്ഠായ തം ഇത്ഥിരൂപം ¶ തഥേവ പഞ്ഞായി. തേനേവസ്സ കോണ്ഡധാനത്ഥേരോതി നാമം കരിംസു. തം തഥാവിചരന്തം ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂ അനാഥപിണ്ഡികം ആഹംസു – ‘‘മഹാസേട്ഠി, ഇമം ദുസ്സീലം തവ വിഹാരാ നീഹര. ഇമഞ്ഹി നിസ്സായ സേസഭിക്ഖൂനം അയസോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി. കിം പന, ഭന്തേ, സത്ഥാ വിഹാരേ നത്ഥീതി? അത്ഥി ഉപാസകാതി. തേന ഹി, ഭന്തേ, സത്ഥാവ ജാനിസ്സതീതി. ഭിക്ഖൂ ഗന്ത്വാ വിസാഖായപി തഥേവ കഥേസും. സാപി നേസം തഥേവ പടിവചനം അദാസി.

ഭിക്ഖൂപി തേഹി അസമ്പടിച്ഛിതവചനാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും – ‘‘മഹാരാജ, കോണ്ഡധാനത്ഥേരോ ഏകം ഇത്ഥിം ഗഹേത്വാ വിചരന്തോ സബ്ബേസം അയസം ഉപ്പാദേസി, തം തുമ്ഹാകം വിജിതാ നീഹരഥാ’’തി. ‘‘കഹം പന സോ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘വിഹാരേ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കതരസ്മിം സേനാസനേ വിഹരതീ’’തി? ‘‘അസുകസ്മിം നാമാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഗച്ഛഥ, അഹം തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി സോ സായന്ഹസമയേ വിഹാരം ഗന്ത്വാ തം സേനാസനം പുരിസേഹി പരിക്ഖിപാപേത്വാ ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനാഭിമുഖോ അഗമാസി. ഥേരോ മഹാസദ്ദം സുത്വാ വിഹാരാ നിക്ഖമിത്വാ പമുഖേ അട്ഠാസി. തമ്പിസ്സ ഇത്ഥിരൂപം ¶ പിട്ഠിപസ്സേ ഠിതം രാജാ അദ്ദസ. ഥേരോ രഞ്ഞോ ആഗമനം ഞത്വാ വിഹാരം അഭിരുഹിത്വാ നിസീദി. രാജാ ഥേരം ന വന്ദി, തമ്പി ഇത്ഥിം നാദ്ദസ. സോ ദ്വാരന്തരേപി ഹേട്ഠാമഞ്ചേപി ഓലോകേന്തോ അദിസ്വാവ ഥേരം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ഇമസ്മിം ഠാനേ ഏകം ഇത്ഥിം അദ്ദസം, കഹം സാ’’തി? ‘‘ന പസ്സാമി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ഇദാനി മയാ തുമ്ഹാകം പിട്ഠിപസ്സേ ഠിതാ ദിട്ഠാ’’തി വുത്തേപി ‘‘അഹം ന പസ്സാമി’’ച്ചേവാഹ. രാജാ ‘‘കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇതോ താവ നിക്ഖമഥാ’’തി ആഹ. ഥേരേ നിക്ഖമിത്വാ പമുഖേ ഠിതേ പുന സാ ഥേരസ്സ പിട്ഠിപസ്സേ അട്ഠാസി. രാജാ തം ദിസ്വാ പുന ഉപരിതലം അഭിരുഹി, തസ്സ ആഗതഭാവം ഞത്വാ ഥേരോ നിസീദി. പുന രാജാ തം സബ്ബട്ഠാനേസു ഓലോകേന്തോപി അദിസ്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കഹം സാ ഇത്ഥീ’’തി പുന ഥേരം ¶ പുച്ഛി. നാഹം പസ്സാമി മഹാരാജാതി. ‘‘കിം കഥേഥ, ഭന്തേ, മയാ ഇദാനേവ തുമ്ഹാകം പിട്ഠിപസ്സേ ഠിതാ ദിട്ഠാ’’തി ആഹ. ആമ, മഹാരാജ, മഹാജനോപി ‘‘മേ പച്ഛതോ പച്ഛതോ ഇത്ഥീ വിചരതീ’’തി വദതി, അഹം പന ന പസ്സാമീതി ¶ . രാജാ ‘‘പടിരൂപകേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി സല്ലക്ഖേത്വാ പുന ഥേരം, ‘‘ഭന്തേ, ഇതോ താവ ഓതരഥാ’’തി വത്വാ ഥേരേ ഓതരിത്വാ പമുഖേ ഠിതേ പുന തം തസ്സ പിട്ഠിപസ്സേ ഠിതം ദിസ്വാ ഉപരിതലം അഭിരുഹി. പുന നാദ്ദസ. സോ പുന ഥേരം പുച്ഛിത്വാ തേന ‘‘ന പസ്സാമി’’ച്ചേവ വുത്തേ ‘‘പടിരൂപകമേവേത’’ന്തി നിട്ഠം ഗന്ത്വാ ഥേരം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ഏവരൂപേ സംകിലേസേ തുമ്ഹാകം പിട്ഠിതോ വിചരന്തേ അഞ്ഞോ കോചി തുമ്ഹാകം ഭിക്ഖം ന ദസ്സതി, നിബദ്ധം മമ ഗേഹം പവിസഥ, അഹമേവ ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി ഥേരം നിമന്തേത്വാ പക്കാമി.

ഭിക്ഖൂ ‘‘പസ്സഥാവുസോ, രഞ്ഞോ പാപകിരിയം, ‘ഏതം വിഹാരതോ നീഹരാ’തി വുത്തേ ആഗന്ത്വാ ചതൂഹി ¶ പച്ചയേഹി നിമന്തേത്വാ ഗതോ’’തി ഉജ്ഝായിംസു. തമ്പി ഥേരം ആഹംസു – ‘‘അമ്ഭോ, ദുസ്സീല, ഇദാനിസി രാജകോണ്ഡോ ജാതോ’’തി. സോപി പുബ്ബേ ഭിക്ഖൂ കിഞ്ചി വത്തും അസക്കോന്തോ ‘‘തുമ്ഹേ ദുസ്സീലാ, തുമ്ഹേ കോണ്ഡാ, തുമ്ഹേ ഇത്ഥിം ഗഹേത്വാ വിചരഥാ’’തി ആഹ. തേ ഗന്ത്വാ സത്ഥു ആരോചേസും – ‘‘ഭന്തേ, കോണ്ഡധാനത്ഥേരോ അമ്ഹേഹി വുത്തോ അമ്ഹേ ‘ദുസ്സീലാ’തിആദീനി വത്വാ അക്കോസതീ’’തി. സത്ഥാ തം പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, ഭിക്ഖു, ഏവം വദേസീ’’തി? ‘‘സച്ചം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘മയാ സദ്ധിം കഥിതകാരണാ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, ഇമിനാ സദ്ധിം കസ്മാ കഥേഥാ’’തി. ‘‘ഇമസ്സ പച്ഛതോ ഇത്ഥിം വിചരന്തിം ദിസ്വാ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഇമേ കിര തയാ സദ്ധിം ഇത്ഥിം വിചരന്തിം ദിസ്വാ വദന്തി, ത്വം കസ്മാ കഥേസി ¶ , ഏതേ താവ ദിസ്വാ കഥേന്തി. ത്വം അദിസ്വാവ ഇമേഹി സദ്ധിം കസ്മാ കഥേസി, നനു പുബ്ബേ തവേവ പാപികം ദിട്ഠിം നിസ്സായ ഇദം ജാതം, ഇദാനി കസ്മാ പുന പാപികം ദിട്ഠിം ഗണ്ഹാസീ’’തി. ഭിക്ഖൂ ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, ഇമിനാ പുബ്ബേ കത’’ന്തി പുച്ഛിംസു. അഥ നേസം സത്ഥാ തസ്സ പുബ്ബകമ്മം കഥേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖു ഇദം പാപകമ്മം നിസ്സായ ത്വം ഇമം വിപ്പകാരം പത്തോ, ഇദാനി തേ പുന തഥാരൂപം പാപികം ദിട്ഠിം ഗഹേതും ന യുത്തം, മാ പുന ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം കിഞ്ചി കഥേഹി, നിസ്സദ്ദോ മുഖവട്ടിയം ഛിന്നകംസഥാലസദിസോ ഹോഹി, ഏവം കരോന്തോ നിബ്ബാനപ്പത്തോ നാമ ഭവിസ്സതീ’’തി ¶ വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൩൩.

‘‘മാവോച ഫരുസം കഞ്ചി, വുത്താ പടിവദേയ്യു തം;

ദുക്ഖാ ഹി സാരമ്ഭകഥാ, പടിദണ്ഡാ ഫുസേയ്യു തം.

൧൩൪.

‘‘സചേ നേരേസി അത്താനം, കംസോ ഉപഹതോ യഥാ;

ഏസ പത്തോസി നിബ്ബാനം, സാരമ്ഭോ തേ ന വിജ്ജതീ’’തി.

തത്ഥ മാവോച ഫരുസം കഞ്ചീതി കഞ്ചി ഏകപുഗ്ഗലമ്പി ഫരുസം മാ അവച. വുത്താതി തയാ പരേ ‘‘ദുസ്സീലാ’’തി വുത്താ, തമ്പി തഥേവ പടിവദേയ്യും. സാരമ്ഭകഥാതി ഏസാ കരണുത്തരാ യുഗഗ്ഗാഹകഥാ നാമ ദുക്ഖാ. പടിദണ്ഡാതി കായദണ്ഡാദീഹി ¶ പരം പഹരന്തസ്സ താദിസാ പടിദണ്ഡാ ച തവ മത്ഥകേ പതേയ്യും. സചേ നേരേസീതി സചേ അത്താനം നിച്ചലം കാതും സക്ഖിസ്സസി. കംസോ ഉപഹതോ യഥാതി മുഖവട്ടിയം ഛിന്ദിത്വാ തലമത്തം കത്വാ ഠപിതകംസഥാലം വിയ. തഞ്ഹി ഹത്ഥപാദേഹി വാ ദണ്ഡകേന വാ പഹടമ്പി സദ്ദം ന കരോതി, ഏസ പത്തോസീതി സചേ ഏവരൂപോ ഭവിതും സക്ഖിസ്സസി, ഇമം പടിപദം പൂരയമാനോ ഇദാനി അപ്പത്തോപി ഏസോ നിബ്ബാനപ്പത്തോ നാമ. സാരമ്ഭോ തേ ന വിജ്ജതീതി ഏവം സന്തേ ച പന ‘‘ത്വം ദുസ്സീലോ, തുമ്ഹേ ദുസ്സീലാ’’തിഏവമാദികോ ഉത്തരകരണവാചാലക്ഖണോ സാരമ്ഭോപി തേ ന വിജ്ജതി, ന ഭവിസ്സതിയേവാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു, കോണ്ഡധാനത്ഥേരോപി സത്ഥാരാ ദിന്നഓവാദേ ഠത്വാ അരഹത്തം പാപുണി, ന ചിരസ്സേവ ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ പഠമം സലാകം ഗണ്ഹീതി.

കോണ്ഡധാനത്ഥേരവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. ഉപോസഥികഇത്ഥീനം വത്ഥു

യഥാ ദണ്ഡേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ പുബ്ബാരാമേ വിഹരന്തോ വിസാഖാദീനം ഉപാസികാനം ഉപോസഥകമ്മം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം ¶ ¶ കിര ഏകസ്മിം മഹാഉപോസഥദിവസേ പഞ്ചസതമത്താ ഇത്ഥിയോ ഉപോസഥികാ ഹുത്വാ വിഹാരം അഗമിംസു. വിസാഖാ താസു മഹല്ലകിത്ഥിയോ ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി, ‘‘അമ്മാ, കിമത്ഥം ഉപോസഥികാ ജാതത്ഥാ’’തി. താഹി ‘‘ദിബ്ബസമ്പത്തിം പത്ഥേത്വാ’’തി വുത്തേ മജ്ഝിമിത്ഥിയോ പുച്ഛി, താഹി ‘‘സപത്തിവാസാ മുച്ചനത്ഥായാ’’തി വുത്തേ തരുണിത്ഥിയോ പുച്ഛി, താഹി ‘‘പഠമഗബ്ഭേ പുത്തപടിലാഭത്ഥായാ’’തി വുത്തേ കുമാരികായോ പുച്ഛി, താഹി ‘‘തരുണഭാവേയേവ പതികുലഗമനത്ഥായാ’’തി വുത്തേ തം സബ്ബമ്പി താസം കഥം സുത്വാ താ ആദായ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ പടിപാടിയാ ആരോചേസി. തം സുത്വാ സത്ഥാ ‘‘വിസാഖേ ഇമേസം സത്താനം ജാതിആദയോ നാമ ദണ്ഡഹത്ഥകഗോപാലകസദിസാ, ജാതി ജരായ സന്തികം, ജരാ ബ്യാധിനോ സന്തികം, ബ്യാധി മരണസ്സ സന്തികം പേസേത്വാ മരണം കുഠാരിയാ ഛിന്ദന്താ വിയ ജീവിതം ഛിന്ദതി, ഏവം സന്തേപി വിവട്ടം പത്ഥേന്താ നാമ നത്ഥി, വട്ടമേവ പന പത്ഥേന്തീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൩൫.

‘‘യഥാ ദണ്ഡേന ഗോപാലോ, ഗാവോ പാജേതി ഗോചരം;

ഏവം ജരാ ച മച്ചു ച, ആയും പാജേന്തി പാണിന’’ന്തി.

തത്ഥ പാജേതീതി ഛേകോ ഗോപാലോ കേദാരന്തരം പവിസന്തിയോ ഗാവോ ദണ്ഡേന നിവാരേത്വാ തേനേവ പോഥേന്തോ സുലഭതിണോദകം ¶ ഗോചരം നേതി. ആയും പാജേന്തീതി ജീവിതിന്ദ്രിയം ഛിന്ദന്തി ഖേപേന്തി. ഗോപാലകോ വിയ ഹി ജരാ ച മച്ചു ച, ഗോഗണോ വിയ ജീവിതിന്ദ്രിയം, ഗോചരഭൂമി വിയ മരണം. തത്ഥ ജാതി താവ സത്താനം ജീവിതിന്ദ്രിയം ജരായ സന്തികം പേസേസി, ജരാ ബ്യാധിനോ സന്തികം ¶ , ബ്യാധി മരണസ്സ സന്തികം. തമേവ മരണം കുഠാരിയാ ഛേദം വിയ ഛിന്ദിത്വാ ഗച്ഛതീതി ഇദമേത്ഥ ഓപമ്മസമ്പടിപാദനം.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഉപോസഥികഇത്ഥീനം വത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. അജഗരപേതവത്ഥു

അഥ ¶ പാപാനി കമ്മാനീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ അജഗരപേതം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ ലക്ഖണത്ഥേരേന സദ്ധിം ഗിജ്ഝകൂടതോ ഓതരന്തോ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ പഞ്ചവീസതിയോജനികം അജഗരപേതം നാമ അദ്ദസ. തസ്സ സീസതോ അഗ്ഗിജാലാ ഉട്ഠഹിത്വാ പരിയന്തം ഗച്ഛന്തി, പരിയന്തതോ ഉട്ഠഹിത്വാ സീസം ഗച്ഛന്തി, ഉഭയതോ ഉട്ഠഹിത്വാ മജ്ഝേ ഓതരന്തി. ഥേരോ തം ദിസ്വാ സിതം പാത്വാകാസി. ലക്ഖണത്ഥേരേന സിതകാരണം പുട്ഠോ ‘‘അകാലോ, ആവുസോ, ഇമസ്സ പഞ്ഹസ്സ വേയ്യാകരണായ, സത്ഥു സന്തികേ മം പുച്ഛേയ്യാസീ’’തി ¶ വത്വാ രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗതകാലേ ലക്ഖണത്ഥേരേന പുട്ഠോ ആഹ – ‘‘തത്രാഹം, ആവുസോ, ഏകം പേതം അദ്ദസം, തസ്സ ഏവരൂപോ നാമ അത്തഭാവോ, അഹം തം ദിസ്വാ ‘ന വത മേ ഏവരൂപോ അത്തഭാവോ ദിട്ഠപുബ്ബോ’തി സിതം പാത്വാകാസി’’ന്തി. സത്ഥാ ‘‘ചക്ഖുഭൂതാ വത, ഭിക്ഖവേ, സാവകാ വിഹരന്തീ’’തിആദീനി (പാരാ. ൨൨൮; സം. നി. ൨.൨൦൨) വദന്തോ ഥേരസ്സ കഥം പതിട്ഠാപേത്വാ ‘‘മയാപി ഏസോ, ഭിക്ഖവേ, പേതോ ബോധിമണ്ഡേയേവ ദിട്ഠോ, ‘യേ ച പന മേ വചനം ന സദ്ദഹേയ്യും, തേസം തം അഹിതായ അസ്സാ’തി ന കഥേസിം, ഇദാനി മോഗ്ഗല്ലാനം സക്ഖിം ലഭിത്വാ കഥേമീ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖൂഹി തസ്സ പുബ്ബകമ്മം പുട്ഠോ ബ്യാകാസി –

കസ്സപബുദ്ധകാലേ കിര സുമങ്ഗലസേട്ഠി നാമ സുവണ്ണിട്ഠകാഹി ഭൂമിം സന്ഥരിത്വാ വീസതിഉസഭട്ഠാനേ തത്തകേനേവ ധനേന വിഹാരം കാരേത്വാ താവത്തകേനേവ വിഹാരമഹം കാരേസി. സോ ഏകദിവസം പാതോവ സത്ഥു സന്തികം ഗച്ഛന്തോ നഗരദ്വാരേ ഏകിസ്സാ സാലായ കാസാവം സസീസം പാരുപിത്വാ കലലമക്ഖിതേഹി പാദേഹി നിപന്നം ഏകം ചോരം ദിസ്വാ ‘‘അയം കലലമക്ഖിതപാദോ രത്തിം വിചരിത്വാ ദിവാ നിപന്നമനുസ്സോ ഭവിസ്സതീ’’തി ആഹ. ചോരോ മുഖം വിവരിത്വാ സേട്ഠിം ദിസ്വാ ¶ ‘‘ഹോതു, ജാനിസ്സാമി തേ കത്തബ്ബ’’ന്തി ആഘാതം ബന്ധിത്വാ സത്തക്ഖത്തും ഖേത്തം ഝാപേസി, സത്തക്ഖത്തും വജേ ഗുന്നം പാദേ ഛിന്ദി, സത്തക്ഖത്തും ഗേഹം ഝാപേസി, സോ ഏത്തകേനാപി കോപം നിബ്ബാപേതും അസക്കോന്തോ തസ്സ ചൂളൂപട്ഠാകേന സദ്ധിം മിത്തസന്ഥവം കത്വാ ‘‘കിം ¶ ¶ തേ സേട്ഠിനോ പിയ’’ന്തി പുട്ഠോ ‘‘ഗന്ധകുടിതോ അഞ്ഞം തസ്സ പിയതരം നത്ഥീ’’തി സുത്വാ ‘‘ഹോതു, ഗന്ധകുടിം ഝാപേത്വാ കോപം നിബ്ബാപേസ്സാമീ’’തി സത്ഥരി പിണ്ഡായ പവിട്ഠേ പാനീയപരിഭോജനീയഘടേ ഭിന്ദിത്വാ ഗന്ധകുടിയം അഗ്ഗിം അദാസി. സേട്ഠി ‘‘ഗന്ധകുടി കിര ഝായതീ’’തി സുത്വാ ആഗച്ഛന്തോ ഝാമകാലേ ആഗന്ത്വാ ഗന്ധകുടിം ഝാമം ഓലോകേന്തോ വാലഗ്ഗമത്തമ്പി ദോമനസ്സം അകത്വാ വാമബാഹും സമഞ്ജിത്വാ ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന മഹാഅപ്ഫോടനം അപ്ഫോടേസി. അഥ നം സമീപേ ഠിതാ പുച്ഛിംസു – ‘‘കസ്മാ, സാമി, ഏത്തകം ധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ കതഗന്ധകുടിയാ ഝാമകാലേ അപ്ഫോടേസീ’’തി? സോ ആഹ – ‘‘ഏത്തകം മേ, താതാ, അഗ്ഗിആദീഹി അസാധാരണേ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ ധനം നിദഹിതും ലദ്ധം, ‘പുനപി ഏത്തകം ധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ സത്ഥു ഗന്ധകുടിം കാതും ലഭിസ്സാമീ’തി തുട്ഠമാനസോ അപ്ഫോടേസി’’ന്തി. സോ പുന തത്തകം ധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ ഗന്ധകുടിം കാരേത്വാ വീസതിസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരസ്സ സത്ഥുനോ ദാനം അദാസി. തം ദിസ്വാ ചോരോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഇമം അമാരേത്വാ മങ്കുകാതും ന സക്ഖിസ്സാമി, ഹോതു, മാരേസ്സാമി ന’’ന്തി നിവാസനന്തരേ ഛുരികം ബന്ധിത്വാ സത്താഹം വിഹാരേ വിചരന്തോപി ഓകാസം ന ലഭി. മഹാസേട്ഠിപി സത്ത ദിവസാനി ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം ദത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, മമ ഏകേന പുരിസേന സത്തക്ഖത്തും ¶ ഖേത്തം ഝാപിതം, സത്തക്ഖത്തും വജേ ഗുന്നം പാദാ ഛിന്നാ, സത്തക്ഖത്തും ഗേഹം ഝാപിതം, ഇദാനി ഗന്ധകുടിപി തേനേവ ഝാപിതാ ഭവിസ്സതി, അഹം ഇമസ്മിം ദാനേ പഠമം പത്തിം തസ്സ ദമ്മീ’’തി.

തം സുത്വാ ചോരോ ‘‘ഭാരിയം വത മേ കമ്മം കതം, ഏവം അപരാധകാരകേ മയി ഇമസ്സ കോപമത്തമ്പി നത്ഥി, ഇമസ്മിമ്പി ദാനേ മയ്ഹമേവ പഠമം പത്തിം ദേതി, അഹം ഇമസ്മിം ദുബ്ഭാമി, ഏവരൂപം മേ പുരിസം അഖമാപേന്തസ്സ ദേവദണ്ഡോപി മേ മത്ഥകേ പതേയ്യാ’’തി ഗന്ത്വാ സേട്ഠിസ്സ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ‘‘ഖമാഹി മേ, സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘സാമി, ഏവം അയുത്തകം കമ്മം മയാ കതം, തസ്സ മേ ഖമാഹീ’’തി ആഹ. അഥ നം സേട്ഠി ‘‘തയാ മേ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കത’’ന്തി സബ്ബം പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, മയാ കത’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘ത്വം മയാ ന ദിട്ഠപുബ്ബോ, കസ്മാ മേ കുജ്ഝിത്വാ ഏവമകാസീ’’തി പുച്ഛി. സോ ഏകദിവസം നഗരാ നിക്ഖന്തേന തേന വുത്തവചനം സാരേത്വാ ‘‘ഇമിനാ മേ കാരണേന കോപോ ഉപ്പാദിതോ’’തി ആഹ. സേട്ഠി അത്തനാ വുത്തം സരിത്വാ ‘‘ആമ, താത, വുത്തം മയാ ¶ , തം മേ ഖമാഹീ’’തി ചോരം ഖമാപേത്വാ ‘‘ഉട്ഠേഹി, താത, ഖമാമി തേ, ഗച്ഛ, താതാ’’തി ആഹ. സചേ മേ, സാമി, ഖമസി, സപുത്തദാരം മം ഗേഹേ ദാസം കരോഹീതി. താത, ത്വം മയാ ഏത്തകേ കഥിതേ ഏവരൂപം ഛേദനം അകാസി, ഗേഹേ ¶ വസന്തേന പന ¶ സദ്ധിം ന സക്കാ കിഞ്ചി കഥേതും, ന മേ തയാ ഗേഹേ വസന്തേന കിച്ചം അത്ഥി, ഖമാമി തേ, ഗച്ഛ, താതാതി. ചോരോ തം കമ്മം കത്വാ ആയുപരിയോസാനേ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തോ ദീഘരത്തം തത്ഥ പച്ചിത്വാ വിപാകാവസേസേന ഇദാനി ഗിജ്ഝകൂടേ പബ്ബതേ പച്ചതീതി.

ഏവം സത്ഥാ തസ്സ പുബ്ബകമ്മം കഥേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ബാലാ നാമ പാപാനി കമ്മാനി കരോന്താ ന ബുജ്ഝന്തി, പച്ഛാ പന അത്തനാ കതകമ്മേഹി ഡയ്ഹമാനാ അത്തനാവ അത്തനോ ദാവഗ്ഗിസദിസാവ ഹോന്തീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൩൬.

‘‘അഥ പാപാനി കമ്മാനി, കരം ബാലോ ന ബുജ്ഝതി;

സേഹി കമ്മേഹി ദുമ്മേധോ, അഗ്ഗിഡഡ്ഢോവ തപ്പതീ’’തി.

തത്ഥ അഥ പാപാനീതി ന കേവലം ബാലോ കോധവസേന പാപാനി കരോതി, കരോന്തോപി പന ന ബുജ്ഝതീതി അത്ഥോ. പാപം കരോന്തോ ച ‘‘പാപം കരോമീ’’തി അബുജ്ഝനകോ നാമ നത്ഥി. ‘‘ഇമസ്സ കമ്മസ്സ ഏവരൂപോ നാമ വിപാകോ’’തി അജാനനതായ ‘‘ന ബുജ്ഝതീ’’തി വുത്തം. സേഹീതി സോ തേഹി അത്തനോ സന്തകേഹി കമ്മേഹി ദുമ്മേധോ നിപ്പഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ നിരയേ നിബ്ബത്തിത്വാ അഗ്ഗിഡഡ്ഢോവ തപ്പതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അജഗരപേതവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരവത്ഥു

യോ ¶ ദണ്ഡേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ തിത്ഥിയാ സന്നിപതിത്വാ മന്തേസും – ‘‘ജാനാഥാവുസോ, ‘കേന കാരണേന സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ലാഭസക്കാരോ മഹാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ’തി ¶ . മയം ന ജാനാമ, തുമ്ഹേ പന ജാനാഥാതി. ആമ, ജാനാമ, മഹാമോഗ്ഗല്ലാനം നാമ ഏകം നിസ്സായ ഉപ്പന്നോ. സോ ഹി ദേവലോകം ഗന്ത്വാ ദേവതാഹി കതകമ്മം പുച്ഛിത്വാ ആഗന്ത്വാ മനുസ്സാനം കഥേതി ‘ഇദം നാമ കത്വാ ഏവരൂപം സമ്പത്തിം ¶ ലഭന്തീ’തി. നിരയേ നിബ്ബത്താനമ്പി കമ്മം പുച്ഛിത്വാ ആഗന്ത്വാ മനുസ്സാനം കഥേതി ‘ഇദം നാമ കത്വാ ഏവരൂപം ദുക്ഖം അനുഭവന്തീ’തി. മനുസ്സാ തസ്സ കഥം സുത്വാ മഹന്തം ലാഭസക്കാരം അഭിഹരന്തി, സചേ തം മാരേതും സക്ഖിസ്സാമ, സോ ലാഭസക്കാരോ അമ്ഹാകം നിബ്ബത്തിസ്സതീ’’തി. തേ ‘‘അത്ഥേകോ ഉപായോ’’തി സബ്ബേ ഏകച്ഛന്ദാ ഹുത്വാ ‘‘യംകിഞ്ചി കത്വാ തം മാരാപേസ്സാമാ’’തി അത്തനോ ഉപട്ഠാകേ സമാദപേത്വാ കഹാപണസഹസ്സം ലഭിത്വാ പുരിസഘാതകമ്മം കത്വാ ചരന്തേ ചോരേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ നാമ കാളസിലായം വസതി, തത്ഥ ഗന്ത്വാ തം മാരേഥാ’’തി തേസം കഹാപണേ അദംസു. ചോരാ ധനലോഭേന സമ്പടിച്ഛിത്വാ ‘‘ഥേരം മാരേസ്സാമാ’’തി ഗന്ത്വാ തസ്സ വസനട്ഠാനം പരിവാരേസും. ഥേരോ തേഹി പരിക്ഖിത്തഭാവം ഞത്വാ കുഞ്ചികച്ഛിദ്ദേന നിക്ഖമിത്വാ പക്കാമി. തേ ചോരാ തം ദിവസം ഥേരം അദിസ്വാ പുനേകദിവസം ഗന്ത്വാ പരിക്ഖിപിംസു. ഥേരോ ¶ ഞത്വാ കണ്ണികാമണ്ഡലം ഭിന്ദിത്വാ ആകാസം പക്ഖന്ദി. ഏവം തേ പഠമമാസേപി മജ്ഝിമമാസേപി ഥേരം ഗഹേതും നാസക്ഖിംസു. പച്ഛിമമാസേ പന സമ്പത്തേ ഥേരോ അത്തനാ കതകമ്മസ്സ ആകഡ്ഢനഭാവം ഞത്വാ ന അപഗച്ഛി. ചോരാ ഗന്ത്വാ ഥേരം ഗഹേത്വാ തണ്ഡുലകണമത്താനിസ്സ അട്ഠീനി കരോന്താ ഭിന്ദിംസു. അഥ നം ‘‘മതോ’’തി സഞ്ഞായ ഏകസ്മിം ഗുമ്ബപിട്ഠേ ഖിപിത്വാ പക്കമിംസു.

ഥേരോ ‘‘സത്ഥാരം പസ്സിത്വാവ പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി അത്തഭാവം ഝാനവേഠനേന വേഠേത്വാ ഥിരം കത്വാ ആകാസേന സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘പരിനിബ്ബായിസ്സസി, മോഗ്ഗല്ലാനാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കത്ഥ ഗന്ത്വാ’’തി? ‘‘കാളസിലാപദേസം, ഭന്തേ’’തി. തേന ഹി, മോഗ്ഗല്ലാന, മയ്ഹം ധമ്മം കഥേത്വാ യാഹി. താദിസസ്സ ഹി മേ സാവകസ്സ ഇദാനി ദസ്സനം നത്ഥീതി. സോ ‘‘ഏവം കരിസ്സാമി, ഭന്തേ’’തി സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ആകാസം ഉപ്പതിത്വാ പരിനിബ്ബാനദിവസേ സാരിപുത്തത്ഥേരോ വിയ നാനപ്പകാരാ ഇദ്ധിയോ കത്വാ ധമ്മം കഥേത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ¶ കാളസിലാടവിം ഗന്ത്വാ പരിനിബ്ബായി. ‘‘ഥേരം കിര ചോരാ മാരേസു’’ന്തി അയമ്പി കഥാ സകലജമ്ബുദീപേ പത്ഥരി. രാജാ അജാതസത്തു ചോരേ പരിയേസനത്ഥായ ചരപുരിസേ പയോജേസി. തേസുപി ചോരേസു സുരാപാനേ സുരം പിവന്തേസു ഏകോ ഏകസ്സ പിട്ഠിം പഹരിത്വാ പാതേസി. സോ തം സന്തേജ്ജേത്വാ ‘‘അമ്ഭോ ദുബ്ബിനീത, ത്വം കസ്മാ മേ പിട്ഠിം പാതേസീ’’തി ¶ ആഹ. കിം പന ഹരേ ദുട്ഠചോര, തയാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ പഠമം പഹടോതി? കിം പന മയാ പഹടഭാവം ത്വം ന ജാനാസീതി? ഇതി നേസം ‘‘മയാ പഹടോ, മയാ പഹടോ’’തി വദന്താനം വചനം സുത്വാ തേ ചരപുരിസാ തേ സബ്ബേ ചോരേ ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ ചോരേ പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘തുമ്ഹേഹി ഥേരോ മാരിതോ’’തി? ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി. ‘‘കേന തുമ്ഹേ ഉയ്യോജിതാ’’തി? ‘‘നഗ്ഗസമണകേഹി, ദേവാ’’തി. രാജാ പഞ്ചസതേ നഗ്ഗസമണകേ ഗാഹാപേത്വാ പഞ്ചസതേഹി ചോരേഹി സദ്ധിം രാജങ്ഗണേ നാഭിപ്പമാണേസു ആവാടേസു നിഖണാപേത്വാ പലാലേഹി പടിച്ഛാദാപേത്വാ അഗ്ഗിം ദാപേസി ¶ . അഥ നേസം ഝാമഭാവം ഞത്വാ അയനങ്ഗലേഹി കസാപേത്വാ സബ്ബേ ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം കാരാപേസി.

ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ അത്തനോ അനനുരൂപമേവ മരണം പത്തോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മോഗ്ഗല്ലാനോ ഇമസ്സേവ അത്തഭാവസ്സ അനനുരൂപം മരണം പത്തോ, പുബ്ബേ പന തേന കതസ്സ കമ്മസ്സ അനുരൂപമേവ മരണം പത്തോ’’തി വത്വാ ‘‘കിം പനസ്സ, ഭന്തേ, പുബ്ബകമ്മ’’ന്തി പുട്ഠോ വിത്ഥാരേത്വാ കഥേസി –

അതീതേ ¶ കിര ബാരാണസിവാസീ ഏകോ കുലപുത്തോ സയമേവ കോട്ടനപചനാദീനി കമ്മാനി കരോന്തോ മാതാപിതരോ പടിജഗ്ഗി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ നം, ‘‘താത, ത്വം ഏകകോവ ഗേഹേ ച അരഞ്ഞേ ച കമ്മം കരോന്തോ കിലമസി, ഏകം തേ കുമാരികം ആനേസ്സാമാ’’തി വത്വാ, ‘‘അമ്മതാതാ, ന മയ്ഹം ഏവരൂപായത്ഥോ, അഹം യാവ തുമ്ഹേ ജീവഥ, താവ വോ സഹത്ഥാ ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി തേന പടിക്ഖിത്താ പുനപ്പുനം തം യാചിത്വാ കുമാരികം ആനയിംസു. സാ കതിപാഹമേവ തേ ഉപട്ഠഹിത്വാ പച്ഛാ തേസം ദസ്സനമ്പി അനിച്ഛന്തീ ‘‘ന സക്കാ തവ മാതാപിതൂഹി സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ വസിതു’’ന്തി ഉജ്ഝായിത്വാ തസ്മിം ¶ അത്തനോ കഥം അഗ്ഗണ്ഹന്തേ തസ്സ ബഹിഗതകാലേ മകചിവാകഖണ്ഡാനി ച യാഗുഫേണഞ്ച ഗഹേത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ആകിരിത്വാ തേനാഗന്ത്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുട്ഠാ ആഹ – ‘‘ഇമേസം അന്ധമഹല്ലകാനം ഏതം കമ്മം, സബ്ബം ഗേഹം കിലിട്ഠം കരോന്താ വിചരന്തി, ന സക്കാ ഏതേഹി സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ വസിതു’’ന്തി. ഏവം തായ നം പുനപ്പുനം കഥയമാനായ ഏവരൂപോപി പൂരിതപാരമീ സത്തോ മാതാപിതൂഹി സദ്ധിം ഭിജ്ജി. സോ ‘‘ഹോതു, ജാനിസ്സാമി നേസം കത്തബ്ബ’’ന്തി തേ ഭോജേത്വാ, ‘‘അമ്മതാതാ, അസുകട്ഠാനേ നാമ തുമ്ഹാകം ¶ ഞാതകാ ആഗമനം പച്ചാസീസന്തി, തത്ഥ ഗമിസ്സാമാ’’തി തേ യാനകം ആരോപേത്വാ ആദായ ഗച്ഛന്തോ അടവിമജ്ഝം പത്തകാലേ, ‘‘താത, രസ്മിയോ ഗണ്ഹാഥ, ഗാവോ പതോദസഞ്ഞായ ഗമിസ്സന്തി, ഇമസ്മിം ഠാനേ ചോരാ വസന്തി, അഹം ഓതരാമീ’’തി പിതു ഹത്ഥേ രസ്മിയോ ദത്വാ ഓതരിത്വാ ഗച്ഛന്തോ സദ്ദം പരിവത്തേത്വാ ചോരാനം ഉട്ഠിതസദ്ദമകാസി. മാതാപിതരോ സദ്ദം സുത്വാ ‘‘ചോരാ ഉട്ഠിതാ’’തി സഞ്ഞായ, ‘‘താത, മയം മഹല്ലകാ, ത്വം അത്താനമേവ രക്ഖാഹീ’’തി ആഹംസു. സോ മാതാപിതരോ തഥാവിരവന്തേപി ചോരസദ്ദം കരോന്തോ കോട്ടേത്വാ മാരേത്വാ അടവിയം ഖിപിത്വാ പച്ചാഗമി.

സത്ഥാ ഇദം തസ്സ പുബ്ബകമ്മം കഥേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മോഗ്ഗല്ലാനോ ഏത്തകം കമ്മം കത്വാ അനേകവസ്സസതസഹസ്സാനി ¶ നിരയേ പച്ചിത്വാ വിപാകാവസേസേന അത്തഭാവസതേ ഏവമേവ കോട്ടേത്വാ സംചുണ്ണിതോ മരണം പത്തോ. ഏവം മോഗ്ഗല്ലാനേന അത്തനോ കമ്മാനുരൂപമേവ മരണം ലദ്ധം, പഞ്ചഹി ചോരസതേഹി സദ്ധിം ലഭിംസു. അപ്പദുട്ഠേസു ഹി പദുസ്സന്തോ ദസഹി കാരണേഹി അനയബ്യസനം പാപുണാതിയേവാ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൩൭.

‘‘യോ ¶ ദണ്ഡേന അദണ്ഡേസു, അപ്പദുട്ഠേസു ദുസ്സതി;

ദസന്നമഞ്ഞതരം ഠാനം, ഖിപ്പമേവ നിഗച്ഛതി.

൧൩൮.

‘‘വേദനം ഫരുസം ജാനിം, സരീരസ്സ വ ഭേദനം;

ഗരുകം വാപി ആബാധം, ചിത്തക്ഖേപം വ പാപുണേ.

൧൩൯.

‘‘രാജതോ ¶ വാ ഉപസഗ്ഗം, അബ്ഭക്ഖാനം വ ദാരുണം;

പരിക്ഖയം വ ഞാതീനം, ഭോഗാനം വ പഭങ്ഗുരം.

൧൪൦.

‘‘അഥ വാസ്സ അഗാരാനി, അഗ്ഗി ഡഹതി പാവകോ;

കായസ്സ ഭേദാ ദുപ്പഞ്ഞോ, നിരയം സോപപജ്ജതീ’’തി.

തത്ഥ അദണ്ഡേസൂതി കായദണ്ഡാദിരഹിതേസു ഖീണാസവേസു. അപ്പദുട്ഠേസൂതി പരേസു വാ അത്തനി വാ നിരപരാധേസു. ദസന്നമഞ്ഞതരം ഠാനന്തി ദസസു ദുക്ഖകാരണേസു അഞ്ഞതരം കാരണം. വേദനന്തി സീസരോഗാദിഭേദം ഫരുസം വേദനം. ജാനിന്തി കിച്ഛാധിഗതസ്സ ധനസ്സ ജാനിം. ഭേദനന്തി ഹത്ഥച്ഛേദാദികം സരീരഭേദനം. ഗരുകന്തി പക്ഖഹതഏകചക്ഖുകപീഠസപ്പികുണീഭാവകുട്ഠരോഗാദിഭേദം ഗരുകാബാധം വാ. ചിത്തക്ഖേപന്തി ഉമ്മാദം. ഉപസഗ്ഗന്തി യസവിലോപസേനാപതിട്ഠാനാദിഅച്ഛിന്ദനാദികം രാജതോ ഉപസഗ്ഗം വാ. അബ്ഭക്ഖാനന്തി ¶ അദിട്ഠഅസുതഅചിന്തിതപുബ്ബം ‘‘ഇദം സന്ധിച്ഛേദാദികമ്മം, ഇദം വാ രാജാപരാധിതകമ്മം തയാ കത’’ന്തി ഏവരൂപം ദാരുണം അബ്ഭക്ഖാനം വാ. പരിക്ഖയം വ ഞാതീനന്തി അത്തനോ അവസ്സയോ ഭവിതും സമത്ഥാനം ഞാതീനം പരിക്ഖയം വാ. പഭങ്ഗുരന്തി പഭങ്ഗുഭാവം പൂതിഭാവം. യം ഹിസ്സ ഗേഹേ ധഞ്ഞം, തം പൂതിഭാവം ആപജ്ജതി, സുവണ്ണം അങ്ഗാരഭാവം, മുത്താ കപ്പാസട്ഠിഭാവം, കഹാപണം കപാലഖണ്ഡാദിഭാവം, ദ്വിപദചതുപ്പദാ കാണകുണാദിഭാവന്തി അത്ഥോ. അഗ്ഗി ഡഹതീതി ഏകസംവച്ഛരേ ദ്വത്തിക്ഖത്തും അഞ്ഞസ്മിം ഡാഹകേ അവിജ്ജമാനേപി അസനിഅഗ്ഗി വാ പതിത്വാ ഡഹതി, അത്തനോവ ധമ്മതായ ഉട്ഠിതോ പാവകോ വാ ഡഹതിയേവ. നിരയന്തി ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ഇമേസം ¶ ദസന്നം ഠാനാനം അഞ്ഞതരം പത്വാപി ഏകംസേന സമ്പരായേ പത്തബ്ബം ദസ്സേതും ‘‘നിരയം സോപപജ്ജതീ’’തി വുത്തം.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരവത്ഥു സത്തമം.

൮. ബഹുഭണ്ഡികഭിക്ഖുവത്ഥു

ന ¶ നഗ്ഗചരിയാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ബഹുഭണ്ഡികം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിവാസീ ¶ കിരേകോ കുടുമ്ബികോ ഭരിയായ കാലകതായ പബ്ബജി. സോ പബ്ബജന്തോ അത്തനോ പരിവേണഞ്ച അഗ്ഗിസാലഞ്ച ഭണ്ഡഗബ്ഭഞ്ച കാരേത്വാ സബ്ബമ്പി ഭണ്ഡഗബ്ഭം സപ്പിമധുതേലാദീഹി പൂരേത്വാ പബ്ബജി, പബ്ബജിത്വാ ച പന അത്തനോ ദാസേ പക്കോസാപേത്വാ യഥാരുചികം ആഹാരം പചാപേത്വാ ഭുഞ്ജതി. ബഹുഭണ്ഡോ ച ബഹുപരിക്ഖാരോ ച അഹോസി. രത്തിം അഞ്ഞം നിവാസനപാരുപനം ഹോതി, ദിവാ അഞ്ഞം നിവാസനപാരുപനം ഹോതി, ദിവാ അഞ്ഞം വിഹാരപച്ചന്തേ വസതി. തസ്സേകദിവസം ചീവരപച്ചത്ഥരണാനി സുക്ഖാപേന്തസ്സ സേനാസനചാരികം ആഹിണ്ഡന്താ ഭിക്ഖൂ പസ്സിത്വാ ‘‘കസ്സിമാനി, ആവുസോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘മയ്ഹ’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘ആവുസോ, ഭഗവതാ തിചീവരാനി അനുഞ്ഞാതാനി, ത്വഞ്ച പന ഏവം അപ്പിച്ഛസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഏവം ബഹുപരിക്ഖാരോ ജാതോ’’തി തം സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ ¶ , അയം ഭിക്ഖു അതിബഹുഭണ്ഡോ’’തി ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘സച്ചം കിര തം ഭിക്ഖൂ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ചം, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ആഹ – ‘‘കസ്മാ പന ത്വം, ഭിക്ഖു, മയാ അപ്പിച്ഛതായ ധമ്മേ ദേസിതേ ഏവം ബഹുഭണ്ഡോ ജാതോ’’തി. സോ താവത്തകേനേവ കുപിതോ ‘‘ഇമിനാ ദാനി നീഹാരേന ചരിസ്സാമീ’’തി പാരുപനം ഛഡ്ഡേത്വാ പരിസമജ്ഝേ ഏകചീവരോ അട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ ഉപത്ഥമ്ഭയമാനോ നനു ത്വം ഭിക്ഖു പുബ്ബേ ഹിരോത്തപ്പഗവേസകോ ദകരക്ഖസകാലേപി ഹിരോത്തപ്പം ഗവേസമാനോ ദ്വാദസ വസ്സാനി വിഹാസി, കസ്മാ ഇദാനി ഏവം ഗരുകേ ബുദ്ധസാസനേ പബ്ബജിത്വാ ചതുപരിസമജ്ഝേ പാരുപനം ഛഡ്ഡേത്വാ ഹിരോത്തപ്പം പഹായ ഠിതോസീതി. സോ സത്ഥു വചനം സുത്വാ ഹിരോത്തപ്പം പച്ചുപട്ഠാപേത്വാ തം ചീവരം പാരുപിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഭിക്ഖൂ തസ്സ അത്ഥസ്സ ആവിഭാവത്ഥം ഭഗവന്തം യാചിംസു. ഭഗവാ അതീതം ആഹരിത്വാ കഥേസി –

അതീതേ ¶ കിര ബാരാണസിരഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിസ്മിം ബോധിസത്തോ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. തസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ മഹിംസകുമാരോതി നാമം കരിംസു. തസ്സ കനിട്ഠഭാതാ ചന്ദകുമാരോ നാമ അഹോസി. തേസം മാതരി കാലകതായ രാജാ അഞ്ഞം അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനേ ഠപേസി. സാപി പുത്തം വിജായി, സൂരിയകുമാരോതിസ്സ നാമം കരിംസു. തം ദിസ്വാ രാജാ തുട്ഠോ ‘‘പുത്തസ്സ തേ വരം ദമ്മീ’’തി ആഹ. സാപി ഖോ, ‘‘ദേവ, ഇച്ഛിതകാലേ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി വത്വാ പുത്തസ്സ വയപ്പത്തകാലേ ¶ രാജാനം ആഹ – ‘‘ദേവേന മയ്ഹം പുത്തസ്സ ജാതകാലേ വരോ ദിന്നോ, ഇദാനി മേ പുത്തസ്സ രജ്ജം ദേഹീ’’തി ¶ . രാജാ ‘‘മമ ദ്വേ പുത്താ അഗ്ഗിക്ഖന്ധാ വിയ ജലന്താ വിചരന്തി, ന സക്കാ തസ്സ രജ്ജം ദാതു’’ന്തി പടിക്ഖിപിത്വാപി തം പുനപ്പുനം യാചമാനമേവ ദിസ്വാ ‘‘അയം മേ പുത്താനം അനത്ഥമ്പി കരേയ്യാ’’തി പുത്തേ പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘താതാ, അഹം സൂരിയകുമാരസ്സ ജാതകാലേ വരം അദാസിം, ഇദാനിസ്സ മാതാ രജ്ജം യാചതി, അഹം തസ്സ ന ദാതുകാമോ, തസ്സ മാതാ തുമ്ഹാകം അനത്ഥമ്പി കരേയ്യ, ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ, അരഞ്ഞേ വസിത്വാ മമച്ചയേനാഗന്ത്വാ രജ്ജം ഗണ്ഹഥാ’’തി ഉയ്യോജേസി. തേ പിതരം വന്ദിത്വാ പാസാദാ ഓതരന്തേ രാജങ്ഗണേ കീളമാനോ സൂരിയകുമാരോ ദിസ്വാ തം കാരണം ഞത്വാ തേഹി സദ്ധിം നിക്ഖമി. തേസം ഹിമവന്തം പവിട്ഠകാലേ ബോധിസത്തോ മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസീദിത്വാ സൂരിയകുമാരം ആഹ – ‘‘താത, ഏതം സരം ഗന്ത്വാ ന്ഹത്വാ ച പിവിത്വാ ച അമ്ഹാകമ്പി പദുമിനിപണ്ണേഹി ഉദകം ആഹരാ’’തി. സോ പന സരോ വേസ്സവണ്ണസ്സ സന്തികാ ഏകേന ദകരക്ഖസേന ലദ്ധോ ഹോതി. വേസ്സവണ്ണോ ച തം ആഹ – ‘‘ഠപേത്വാ ദേവധമ്മജാനനകേ യേ ച അഞ്ഞേ ഇമം സരം ഓതരന്തി, തേ ഖാദിതും ലഭസീ’’തി. തതോ പട്ഠായ സോ തം സരം ഓതിണ്ണോതിണ്ണേ ദേവധമ്മേ പുച്ഛിത്വാ അജാനന്തേ ഖാദതി, സൂരിയകുമാരോപി ¶ തം സരം അവീമംസിത്വാവ ഓതരി, തേന ച ‘‘ദേവധമ്മേ ജാനാസീ’’തി പുച്ഛിതോ ‘‘ദേവധമ്മാ നാമ ചന്ദിമസൂരിയാ’’തി ആഹ. അഥ നം ‘‘ത്വം ദേവധമ്മേ ന ജാനാസീ’’തി ഉദകം പവേസേത്വാ അത്തനോ ഭവനേ ഠപേസി. ബോധിസത്തോപി തം ചിരായന്തം ദിസ്വാ ചന്ദകുമാരം പേസേസി. സോപി തേന ‘‘ദേവധമ്മേ ജാനാസീ’’തി പുച്ഛിതോ ‘‘ദേവധമ്മാ നാമ ചതസ്സോ ദിസാ’’തി ആഹ. ദകരക്ഖസോ തമ്പി ഉദകം പവേസേത്വാ തത്ഥേവ ഠപേസി.

ബോധിസത്തോ തസ്മിമ്പി ചിരായന്തേ ‘‘അന്തരായേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി സയം ഗന്ത്വാ ദ്വിന്നമ്പി ഓതരണപദംയേവ ദിസ്വാ ‘‘അയം സരോ രക്ഖസപരിഗ്ഗഹിതോ’’തി ഞത്വാ ഖഗ്ഗം സന്നയ്ഹിത്വാ ധനും ഗഹേത്വാ അട്ഠാസി. രക്ഖസോ തം അനോതരന്തം ദിസ്വാ വനകമ്മികപുരിസവേസേനാഗന്ത്വാ ആഹ – ‘‘ഭോ പുരിസ, ത്വം മഗ്ഗകിലന്തോ, കസ്മാ ഇമം സരം ഓതരിത്വാ ന്ഹത്വാ ച പിവിത്വാ ച ഭിസമുലാലം ഖാദിത്വാ പുപ്ഫാനി പിലന്ധിത്വാ ന ഗച്ഛസീ’’തി. ബോധിസത്തോ തം ദിസ്വാവ ‘‘ഏസ സോ യക്ഖോ’’തി ഞത്വാ ‘‘തയാ മേ ഭാതരോ ഗഹിതാ’’തി ആഹ. ആമ, മയാ ഗഹിതാതി. കിം കാരണാതി? അഹം ഇമം സരം ഓതിണ്ണോതിണ്ണേ ലഭാമീതി ¶ . കിം പന സബ്ബേവ ലഭസീതി? ദേവധമ്മജാനനകേ ¶ ഠപേത്വാ അവസേസേ ലഭാമീതി. അത്ഥി പന തേ ദേവധമ്മേഹി അത്ഥോതി? ആമ, അത്ഥീതി. അഹം കഥേസ്സാമീതി. തേന ഹി കഥേഹീതി. ന സക്കാ കിലിട്ഠേന ഗത്തേന കഥേതുന്തി. യക്ഖോ ബോധിസത്തം ¶ ന്ഹാപേത്വാ പാനീയം പായേത്വാ അലങ്കരിത്വാ അലങ്കതമണ്ഡപമജ്ഝേ പല്ലങ്കം ആരോപേത്വാ സയമസ്സ പാദമൂലേ നിസീദി. അഥ നം ബോധിസത്തോ ‘‘സക്കച്ചം സുണാഹീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഹിരിഓത്തപ്പസമ്പന്നാ, സുക്കധമ്മസമാഹിതാ;

സന്തോ സപ്പുരിസാ ലോകേ, ദേവധമ്മാതി വുച്ചരേ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൬);

യക്ഖോ ഇമം ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നോ ബോധിസത്തം ആഹ – ‘‘പണ്ഡിത, അഹം തേ പസന്നോ, ഏകം ഭാതരം ദമ്മി, കതരം ആനേമീ’’തി? ‘‘കനിട്ഠം ആനേഹീ’’തി. പണ്ഡിത, ത്വം കേവലം ദേവധമ്മേ ജാനാസിയേവ, ന പന തേസു വത്തസീതി. കിം കാരണാതി? യസ്മാ ജേട്ഠം ഠപേത്വാ കനിട്ഠം ആഹരാപേന്തോ ജേട്ഠാപചായികകമ്മം ന കരോസീതി, ദേവധമ്മേ ചാഹം യക്ഖ ജാനാമി, തേസു ച വത്താമി. മയഞ്ഹി ഏതം നിസ്സായ ഇമം അരഞ്ഞം പവിട്ഠാ. ഏതസ്സ ഹി അത്ഥായ അമ്ഹാകം പിതരം ഏതസ്സ മാതാ രജ്ജം യാചി, അമ്ഹാകം പന പിതാ തം വരം അദത്വാ അമ്ഹാകം അനുരക്ഖണത്ഥായ അരഞ്ഞേ വാസം അനുജാനി, സോ കുമാരോ അനിവത്തിത്വാ അമ്ഹേഹി സദ്ധിം ആഗതോ. ‘‘തം അരഞ്ഞേ ഏകോ യക്ഖോ ഖാദീ’’തി വുത്തേപി ന കോചി സദ്ദഹിസ്സതി. തേനാഹം ഗരഹഭയഭീതോ തമേവാഹരാപേമീതി. യക്ഖോ ബോധിസത്തസ്സ പസീദിത്വാ ‘‘സാധു പണ്ഡിത, ത്വമേവ ദേവധമ്മേ ജാനാസി, ദേവധമ്മേസു ച വത്തസീ’’തി ദ്വേ ഭാതരോ ആനേത്വാ അദാസി. അഥ നം ബോധിസത്തോ യക്ഖഭാവേ ആദീനവം കഥേത്വാ പഞ്ചസു സീലേസു പതിട്ഠാപേസി. സോ തേന സുസംവിഹിതാരക്ഖോ തസ്മിം അരഞ്ഞേ വസിത്വാ പിതരി കാലകതേ യക്ഖം ആദായ ബാരാണസിം ഗന്ത്വാ ¶ രജ്ജം ഗഹേത്വാ ചന്ദകുമാരസ്സ ഉപരജ്ജം, സൂരിയകുമാരസ്സ സേനാപതിട്ഠാനം ദത്വാ യക്ഖസ്സ രമണീയേ ഠാനേ ആയതനം കാരാപേത്വാ യഥാ സോ ലാഭഗ്ഗപ്പത്തോ ഹോതി, തഥാ അകാസി.

സത്ഥാ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി ‘‘തദാ രക്ഖസോ ബഹുഭണ്ഡികഭിക്ഖു അഹോസി, സൂരിയകുമാരോ ആനന്ദോ, ചന്ദകുമാരോ സാരിപുത്തോ, മഹിംസകുമാരോ പന അഹമേവാ’’തി. ഏവം സത്ഥാ ജാതകം കഥേത്വാ ‘‘ഏവം ത്വം, ഭിക്ഖു, പുബ്ബേ ദേവധമ്മേ ഗവേസമാനോ ഹിരിഓത്തപ്പസമ്പന്നോ വിചരിത്വാ ഇദാനി ചതുപരിസമജ്ഝേ ഇമിനാ നീഹാരേന ഠത്വാ മമ പുരതോ ‘അപ്പിച്ഛോമ്ഹീ’തി വദന്തോ അയുത്തം അകാസി. ന ഹി സാടകപടിക്ഖേപാദിമത്തേന സമണോ നാമ ഹോതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൪൧.

‘‘ന ¶ നഗ്ഗചരിയാ ന ജടാ ന പങ്കാ, നാനാസകാ ഥണ്ഡിലസായികാ വാ;

രജോജല്ലം ഉക്കുടികപ്പധാനം, സോധേന്തി മച്ചം അവിതിണ്ണകങ്ഖ’’ന്തി.

തത്ഥ നാനാസകാതി ന അനസകാ, ഭത്തപടിക്ഖേപകാതി അത്ഥോ. ഥണ്ഡിലസായികാതി ഭൂമിസയനാ. രജോജല്ലന്തി കദ്ദമലേപനാകാരേന സരീരേ സന്നിഹിതരജോ ¶ . ഉക്കുടികപ്പധാനന്തി ഉക്കുടികഭാവേന ആരദ്ധവീരിയം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യോ ഹി മച്ചോ ‘‘ഏവം അഹം ലോകനിസ്സരണസങ്ഖാതം സുദ്ധിം പാപുണിസ്സാമീ’’തി ഇമേസു നഗ്ഗചരിയാദീസു യം കിഞ്ചി സമാദായ വത്തേയ്യ, സോ കേവലം മിച്ഛാദസ്സനഞ്ചേവ വഡ്ഢേയ്യ, കിലമഥസ്സ ച ഭാഗീ അസ്സ. ന ഹി ഏതാനി സുസമാദിന്നാനിപി അട്ഠവത്ഥുകായ കങ്ഖായ അവിതിണ്ണഭാവേന അവിതിണ്ണകങ്ഖം മച്ചം സോധേന്തീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ബഹുഭണ്ഡികഭിക്ഖുവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. സന്തതിമഹാമത്തവത്ഥു

അലങ്കതോ ചേപീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സന്തതിമഹാമത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ഹി ഏകസ്മിം കാലേ രഞ്ഞോ പസേനദികോസലസ്സ പച്ചന്തം കുപിതം വൂപസമേത്വാ ആഗതോ. അഥസ്സ രാജാ തുട്ഠോ സത്ത ദിവസാനി രജ്ജം ദത്വാ ഏകം ¶ നച്ചഗീതകുസലം ഇത്ഥിം അദാസി. സോ സത്ത ദിവസാനി സുരാമദമത്തോ ഹുത്വാ സത്തമേ ദിവസേ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതോ ഹത്ഥിക്ഖന്ധവരഗതോ ന്ഹാനതിത്ഥം ഗച്ഛന്തോ സത്ഥാരം പിണ്ഡായ പവിസന്തം ദ്വാരന്തരേ ദിസ്വാ ഹത്ഥിക്ഖന്ധവരഗതോവ സീസം ചാലേത്വാ വന്ദിത്വാ പക്കാമി. സത്ഥാ സിതം കത്വാ ‘‘കോ നു ഖോ, ഭന്തേ, സിതപാതുകരണേ ഹേതൂ’’തി ¶ ആനന്ദത്ഥേരേന പുട്ഠോ സിതകാരണം ആചിക്ഖന്തോ ആഹ – ‘‘പസ്സാനന്ദ, സന്തതിമഹാമത്തം, അജ്ജ സബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതോവ മമ സന്തികം ആഗന്ത്വാ ചതുപ്പദികഗാഥാവസാനേ അരഹത്തം പത്വാ സത്തതാലമത്തേ ആകാസേ നിസീദിത്വാ പരിനിബ്ബായിസ്സതീ’’തി. മഹാജനോ ഥേരേന സദ്ധിം കഥേന്തസ്സ സത്ഥു വചനം അസ്സോസി. തത്ഥ മിച്ഛാദിട്ഠികാ ചിന്തയിംസു – ‘‘പസ്സഥ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ കിരിയം, മുഖപ്പത്തമേവ ഭാസതി, അജ്ജ കിര ഏസ ഏവം സുരാമദമത്തോ യഥാലങ്കതോവ ഏതസ്സ സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പരിനിബ്ബായിസ്സതി, അജ്ജേവ തം മുസാവാദേന നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി. സമ്മാദിട്ഠികാ ¶ ചിന്തേസും – ‘‘അഹോ ബുദ്ധാനം മഹാനുഭാവതാ, അജ്ജ ബുദ്ധലീളഞ്ചേവ സന്തതിമഹാമത്തലീളഞ്ച ദട്ഠും ലഭിസ്സാമാ’’തി.

സന്തതിമഹാമത്തോപി ന്ഹാനതിത്ഥേ ദിവസഭാഗം ഉദകകീളം കീളിത്വാ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ ആപാനഭൂമിയം നിസീദി. സാപി ഇത്ഥീ രങ്ഗമജ്ഝം ഓതരിത്വാ നച്ചഗീതം ദസ്സേതും ആരഭി. തസ്സാ സരീരലീളായ ദസ്സനത്ഥം സത്താഹം അപ്പാഹാരതായ തം ദിവസം നച്ചഗീതം ദസ്സയമാനായ അന്തോകുച്ഛിയം സത്ഥകവാതാ സമുട്ഠായ ഹദയമംസം കന്തിത്വാ അഗമംസു. സാ തങ്ഖണഞ്ഞേവ മുഖേന ചേവ അക്ഖീഹി ച വിവടേഹി കാലമകാസി. സന്തതിമഹാമത്തോ ‘‘ഉപധാരേഥ ന’’ന്തി വത്വാ ‘‘നിരുദ്ധാ, സാമീ’’തി ച വുത്തമത്തേയേവ ¶ ബലവസോകേന അഭിഭൂതോ തങ്ഖണഞ്ഞേവസ്സ സത്താഹം പീതസുരാ തത്തകപാലേ ഉദകബിന്ദു വിയ പരിക്ഖയം അഗമാസി. സോ ‘‘ന മേ ഇമം സോകം അഞ്ഞേ നിബ്ബാപേതും സക്ഖിസ്സന്തി അഞ്ഞത്ര തഥാഗതേനാ’’തി ബലകായപരിവുതോ സായന്ഹസമയേ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ഭന്തേ, ‘ഏവരൂപോ മേ സോകോ ഉപ്പന്നോ, തം മേ തുമ്ഹേ നിബ്ബാപേതും സക്ഖിസ്സഥാ’തി ആഗതോമ്ഹി, പടിസരണം മേ ഹോഥാ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘സോകം നിബ്ബാപേതും സമത്ഥസ്സേവ സന്തികം ആഗതോസി. ഇമിസ്സാ ഹി ഇത്ഥിയാ ഇമിനാവ ആകാരേന മതകാലേ ¶ തവ രോദന്തസ്സ പഗ്ഘരിതഅസ്സൂനി ചതുന്നം മഹാസമുദ്ദാനം ഉദകതോ അതിരേകതരാനീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യം പുബ്ബേ തം വിസോസേഹി, പച്ഛാ തേ മാഹു കിഞ്ചനം;

മജ്ഝേ ചേ നോ ഗഹേസ്സസി, ഉപസന്തോ ചരിസ്സസീ’’തി. (സു. നി. ൯൫൫, ൧൧൦൫; ചൂളനി. ജതുകണ്ണിമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൬൮);

ഗാഥാപരിയോസാനേ സന്തതിമഹാമത്തോ അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ ആയുസങ്ഖാരം ഓലോകേന്തോ തസ്സ അപ്പവത്തനഭാവം ഞത്വാ സത്ഥാരം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, പരിനിബ്ബാനം മേ അനുജാനാഥാ’’തി. സത്ഥാ തേന കതകമ്മം ജാനന്തോപി ‘‘മുസാവാദേന നിഗ്ഗണ്ഹനത്ഥം സന്നിപതിതാ മിച്ഛാദിട്ഠികാ ഓകാസം ന ലഭിസ്സന്തി, ‘ബുദ്ധലീളഞ്ചേവ സന്തതിമഹാമത്തലീളഞ്ച പസ്സിസ്സാമാ’തി സന്നിപതിതാ സമ്മാദിട്ഠികാ ഇമിനാ കതകമ്മം സുത്വാ പുഞ്ഞേസു ആദരം കരിസ്സന്തീ’’തി ¶ സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘തേന ഹി തയാ കതകമ്മം മയ്ഹം കഥേഹി, കഥേന്തോ ച ഭൂമിയം ഠിതോ അകഥേത്വാ സത്തതാലമത്തേ ആകാസേ ഠിതോ കഥേഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകതാലപ്പമാണം ഉഗ്ഗമ്മ ഓരോഹിത്വാ പുന സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഉഗ്ഗച്ഛന്തോ പടിപാടിയാ സത്തതാലപ്പമാണേ ആകാസേ പല്ലങ്കേന നിസീദിത്വാ ‘‘സുണാഥ മേ, ഭന്തേ, പുബ്ബകമ്മ’’ന്തി വത്വാ ആഹ –

ഇതോ ¶ ഏകനവുതികപ്പേ വിപസ്സീസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ അഹം ബന്ധുമതിനഗരേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ചിന്തേസിം – ‘‘കിം നു ഖോ പരേസം ഛേദം വാ പീളം വാ അകരണകമ്മ’’ന്തി ഉപധാരേന്തോ ധമ്മഘോസകകമ്മം ദിസ്വാ തതോ പട്ഠായ തം കമ്മം കരോന്തോ മഹാജനം സമാദപേത്വാ ‘‘പുഞ്ഞാനി കരോഥ, ഉപോസഥദിവസേസു ഉപോസഥം സമാദിയഥ, ദാനം ദേഥ, ധമ്മം സുണാഥ, ബുദ്ധരതനാദീഹി സദിസം അഞ്ഞം നാമ നത്ഥി, തിണ്ണം രതനാനം സക്കാരം കരോഥാ’’തി ഉഗ്ഘോസേന്തോ വിചരാമി. തസ്സ മയ്ഹം സദ്ദം സുത്വാ ബുദ്ധപിതാ ബന്ധുമതിമഹാരാജാ മം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘താത, കിം കരോന്തോ വിചരസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ദേവ, തിണ്ണം രതനാനം ഗുണം പകാസേത്വാ മഹാജനം പുഞ്ഞകമ്മേസു സമാദപേന്തോ വിചരാമീ’’തി വുത്തേ, ‘‘കത്ഥ നിസിന്നോ വിചരസീ’’തി മം പുച്ഛിത്വാ ‘‘പദസാവ, ദേവാ’’തി ¶ മയാ വുത്തേ, ‘‘താത, ന ത്വം ഏവം വിചരിതും അരഹസി, ഇമം പുപ്ഫദാമം പിലന്ധിത്വാ അസ്സപിട്ഠേ നിസിന്നോവ വിചരാ’’തി മയ്ഹം മുത്താദാമസദിസം പുപ്ഫദാമം ദത്വാ ദന്തം അസ്സം അദാസി. അഥ മം രഞ്ഞാ ദിന്നപരിഹാരേന തഥേവ ഉഗ്ഘോസേത്വാ ¶ വിചരന്തം പുന രാജാ പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘താത, കിം കരോന്തോ വിചരസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘തദേവ, ദേവാ’’തി വുത്തേ, ‘‘താത, അസ്സോപി തേ നാനുച്ഛവികോ, ഇധ നിസീദിത്വാ വിചരാ’’തി ചതുസിന്ധവയുത്തരഥം അദാസി. തതിയവാരേപി മേ രാജാ സദ്ദം സുത്വാ പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘താത, കിം കരോന്തോ വിചരസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘തദേവ, ദേവാ’’തി വുത്തേ, ‘‘താത, രഥോപി തേ നാനുച്ഛവികോ’’തി മയ്ഹം മഹന്തം ഭോഗക്ഖന്ധം മഹാപസാധനഞ്ച ദത്വാ ഏകഞ്ച ഹത്ഥിം അദാസി. സ്വാഹം സബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതോ ഹത്ഥിക്ഖന്ധേ നിസിന്നോ അസീതി വസ്സസഹസ്സാനി ധമ്മഘോസകകമ്മം അകാസിം, തസ്സ മേ ഏത്തകം കാലം കായതോ ചന്ദനഗന്ധോ വായതി, മുഖതോ ഉപ്പലഗന്ധോ വായതി. ഇദം മയാ കതകമ്മന്തി.

ഏവം സോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം കഥേത്വാ ആകാസേ നിസിന്നോവ തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ പരിനിബ്ബായി. സരീരേ അഗ്ഗിജാലാ ഉട്ഠഹിത്വാ മംസലോഹിതം ഝാപേസി, സുമനപുപ്ഫാനി വിയ ധാതുയോ അവസിസ്സിംസു. സത്ഥാ സുദ്ധവത്ഥം പസാരേസി, ധാതുയോ ¶ തത്ഥ പതിംസു. താ പത്തേ പക്ഖിപിത്വാ ചതുമഹാപഥേ ഥൂപം കാരേസി ‘‘മഹാജനോ വന്ദിത്വാ പുഞ്ഞഭാഗീ ഭവിസ്സതീ’’തി. ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘ആവുസോ, സന്തതിമഹാമത്തോ ഗാഥാവസാനേ അരഹത്തം പത്വാ അലങ്കതപടിയത്തോയേവ ആകാസേ നിസീദിത്വാ പരിനിബ്ബുതോ, കിം നു ഖോ ഏതം ‘സമണോ’തി വത്തും വട്ടതി ഉദാഹു ബ്രാഹ്മണോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തം ‘സമണോ’തിപി വത്തും വട്ടതി, ‘ബ്രാഹ്മണോ’തിപി വത്തും വട്ടതിയേവാ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൪൨.

അലങ്കതോ ചേപി സമം ചരേയ്യ,

സന്തോ ദന്തോ നിയതോ ബ്രഹ്മചാരീ;

സബ്ബേസു ¶ ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡം,

സോ ബ്രാഹ്മണോ സോ സമണോ സ ഭിക്ഖൂ’’തി.

തത്ഥ അലങ്കതോതി വത്ഥാഭരണേഹി പടിമണ്ഡിതോ. തസ്സത്ഥോ – വത്ഥാലങ്കാരാദീഹി അലങ്കതോ ചേപി പുഗ്ഗലോ കായാദീഹി സമം ചരേയ്യ, രാഗാദിവൂപസമേന സന്തോ ഇന്ദ്രിയദമനേന ദന്തോ ചതുമഗ്ഗനിയമേന നിയതോ സേട്ഠചരിയായ ¶ ബ്രഹ്മചാരീ കായദണ്ഡാദീനം ഓരോപിതതായ സബ്ബേസു ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡം. സോ ഏവരൂപോ ബാഹിതപാപത്താ ¶ ബ്രാഹ്മണോതിപി സമിതപാപത്താ സമണോതിപി ഭിന്നകിലേസത്താ ഭിക്ഖൂതിപി വത്തബ്ബോയേവാതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സന്തതിമഹാമത്തവത്ഥു നവമം.

൧൦. പിലോതികതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു

ഹിരീനിസേധോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പിലോതികത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ആനന്ദത്ഥേരോ ഏകം പിലോതികഖണ്ഡനിവത്ഥം കപാലം ആദായ ഭിക്ഖായ ചരന്തം ദാരകം ദിസ്വാ ‘‘കിം തേ ഏവം വിചരിത്വാ ജീവനതോ പബ്ബജ്ജാ ന ഉത്തരിതരാ’’തി വത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കോ മം പബ്ബാജേസ്സതീ’’തി വുത്തേ ‘‘അഹം പബ്ബാജേസ്സാമീ’’തി തം ആദായ ഗന്ത്വാ സഹത്ഥാ ന്ഹാപേത്വാ കമ്മട്ഠാനം ദത്വാ പബ്ബാജേസി. തഞ്ച പന നിവത്ഥപിലോതികഖണ്ഡം പസാരേത്വാ ഓലോകേന്തോ പരിസ്സാവനകരണമത്തമ്പി ഗയ്ഹൂപഗം കഞ്ചി പദേസം അദിസ്വാ കപാലേന സദ്ധിം ഏകിസ്സാ രുക്ഖസാഖായ ഠപേസി. സോ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ ബുദ്ധാനം ഉപ്പന്നലാഭസക്കാരം പരിഭുഞ്ജമാനോ മഹഗ്ഘാനി ചീവരാനി അച്ഛാദേത്വാ വിചരന്തോ ഥൂലസരീരോ ഹുത്വാ ഉക്കണ്ഠിത്വാ ‘‘കിം മേ ജനസ്സ സദ്ധാദേയ്യം നിവാസേത്വാ വിചരണേന, അത്തനോ പിലോതികമേവ നിവാസേസ്സാമീ’’തി തം ഠാനം ഗന്ത്വാ പിലോതികം ഗഹേത്വാ ‘‘അഹിരിക ¶ നില്ലജ്ജ ഏവരൂപാനം വത്ഥാനം അച്ഛാദനട്ഠാനം പഹായ ഇമം പിലോതികഖണ്ഡം നിവാസേത്വാ കപാലഹത്ഥോ ഭിക്ഖായ ചരിതും ഗച്ഛസീ’’തി തം ആരമ്മണം കത്വാ അത്തനാവ അത്താനം ഓവദി, ഓവദന്തസ്സേവ പനസ്സ ചിത്തം സന്നിസീദി. സോ തം പിലോതികം തത്ഥേവ പടിസാമേത്വാ നിവത്തിത്വാ വിഹാരമേവ ഗതോ. സോ കതിപാഹച്ചയേന പുനപി ഉക്കണ്ഠിത്വാ തഥേവ വത്വാ നിവത്തി, പുനപി തഥേവാതി. തം ഏവം അപരാപരം വിചരന്തം ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂ ¶ ‘‘കഹം ¶ , ആവുസോ, ഗച്ഛസീ’’തി പുച്ഛന്തി. സോ ‘‘ആചരിയസ്സ സന്തികം ഗച്ഛാമാവുസോ’’തി വത്വാ ഏതേനേവ നീഹാരേന അത്തനോ പിലോതികഖണ്ഡമേവ ആരമ്മണം കത്വാ അത്താനം നിസേധേത്വാ കതിപാഹേനേവ അരഹത്തം പാപുണി. ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘കിം, ആവുസോ, ന ദാനി ആചരിയസ്സ സന്തികം ഗച്ഛസി, നനു അയം തേ വിചരണമഗ്ഗോ’’തി. ആവുസോ, ആചരിയേന സദ്ധിം സംസഗ്ഗേ സതി ഗതോമ്ഹി, ഇദാനി പന മേ ഛിന്നോ സംസഗ്ഗോ, തേനസ്സ സന്തികം ന ഗച്ഛാമീതി. ഭിക്ഖൂ തഥാഗതസ്സ ആരോചേസും – ‘‘ഭന്തേ, പിലോതികത്ഥേരോ അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി. കിമാഹ, ഭിക്ഖവേതി? ഇദം നാമ, ഭന്തേതി. തം സുത്വാ സത്ഥാ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ സംസഗ്ഗേ സതി ആചരിയസ്സ സന്തികം ഗതോ, ഇദാനി പനസ്സ സംസഗ്ഗോ ഛിന്നോ, അത്തനാവ അത്താനം നിസേധേത്വാ അരഹത്തം പത്തോ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൪൩.

‘‘ഹിരീനിസേധോ പുരിസോ, കോചി ലോകസ്മിം വിജ്ജതി;

യോ നിദ്ദം അപബോധേതി, അസ്സോ ഭദ്രോ കസാമിവ.

൧൪൪.

‘‘അസ്സോ ¶ യഥാ ഭദ്രോ കസാനിവിട്ഠോ,

ആതാപിനോ സംവേഗിനോ ഭവാഥ;

സദ്ധായ സീലേന ച വീരിയേന ച,

സമാധിനാ ധമ്മവിനിച്ഛയേന ച;

സമ്പന്നവിജ്ജാചരണാ പതിസ്സതാ,

ജഹിസ്സഥ ദുക്ഖമിദം അനപ്പക’’ന്തി.

തത്ഥ അന്തോ ഉപ്പന്നം അകുസലവിതക്കം ഹിരിയാ നിസേധേതീതി ഹിരീനിസേധോ. കോചി ലോകസ്മിന്തി ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ദുല്ലഭോ, കോചിദേവ ലോകസ്മിം വിജ്ജതി. യോ നിദ്ദന്തി അപ്പമത്തോ സമണധമ്മം കരോന്തോ അത്തനോ ഉപ്പന്നം നിദ്ദം അപഹരന്തോ ബുജ്ഝതീതി അപബോധേതി. കസാമിവാതി യഥാ ഭദ്രോ അസ്സോ അത്തനി പതമാനം കസം അപഹരതി, അത്തനി പതിതും ന ദേതി. യോ ഏവം നിദ്ദം അപബോധേതി, സോ ദുല്ലഭോതി അത്ഥോ.

ദുതിയഗാഥായ അയം സങ്ഖേപത്ഥോ – ‘‘ഭിക്ഖവേ, യഥാ ഭദ്രോ അസ്സോ പമാദമാഗമ്മ കസായ നിവിട്ഠോ, അഹമ്പി നാമ കസായ പഹടോ’’തി അപരഭാഗേ ആതപ്പം കരോതി, ഏവം തുമ്ഹേപി ആതാപിനോ സംവേഗിനോ ഭവഥ ¶ , ഏവംഭൂതാ ലോകിയലോകുത്തരായ ദുവിധായ സദ്ധായ ച ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേന ച കായികചേതസികവീരിയേന ച അട്ഠസമാപത്തിസമാധിനാ ച കാരണാകാരണജാനനലക്ഖണേന ¶ ധമ്മവിനിച്ഛയേന ച സമന്നാഗതാ ഹുത്വാ തിസ്സന്നം വാ അട്ഠന്നം വാ വിജ്ജാനം, പഞ്ചദസന്നഞ്ച ചരണാനം സമ്പത്തിയാ സമ്പന്നവിജ്ജാചരണാ ¶ . ഉപട്ഠിതസതിതായ പതിസ്സതാ ഹുത്വാ ഇദം അനപ്പകം വട്ടദുക്ഖം പജഹിസ്സഥാതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

പിലോതികതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു ദസമം.

൧൧. സുഖസാമണേരവത്ഥു

ഉദകഞ്ഹി നയന്തീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സുഖസാമണേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

അതീതസ്മിഞ്ഹി ബാരാണസിസേട്ഠിനോ ഗന്ധകുമാരോ നാമ പുത്തോ അഹോസി. രാജാ തസ്സ പിതരി കാലകതേ തം പക്കോസാപേത്വാ സമസ്സാസേത്വാ മഹന്തേന സക്കാരേന തസ്സേവ സേട്ഠിട്ഠാനം അദാസി. സോ തതോ പട്ഠായ ഗന്ധസേട്ഠീതി പഞ്ഞായി. അഥസ്സ ഭണ്ഡാഗാരികോ ധനഗബ്ഭദ്വാരം വിവരിത്വാ, ‘‘സാമി, ഇദം തേ ഏത്തകം പിതു ധനം, ഏത്തകം പിതാമഹാദീന’’ന്തി നീഹരിത്വാ ദസ്സേസി. സോ തം ധനരാസിം ഓലോകേത്വാ ആഹ – ‘‘കിം പന തേ ഇമം ധനം ഗഹേത്വാ ന ഗമിംസൂ’’തി. ‘‘സാമി, ധനം ഗഹേത്വാ ഗതാ നാമ നത്ഥി. അത്തനാ കതം കുസലാകുസലമേവ ഹി ആദായ സത്താ ഗച്ഛന്തീ’’തി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘തേ ബാലതായ ധനം സണ്ഠാപേത്വാ പഹായ ഗതാ, അഹം പനേതം ഗഹേത്വാവ ഗമിസ്സാമീ’’തി. ഏവം പന ചിന്തേന്തോ ‘‘ദാനം വാ ദസ്സാമി, പൂജം ¶ വാ കരിസ്സാമീ’’തി അചിന്തേത്വാ ‘‘ഇദം സബ്ബം ഖാദിത്വാവ ഗമിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. സോ സതസഹസ്സം വിസ്സജ്ജേത്വാ ഫലികമയം ന്ഹാനകോട്ഠകം കാരേസി, സതസഹസ്സം ദത്വാ ഫലികമയമേവ ന്ഹാനഫലകം, സതസഹസ്സം ദത്വാ നിസീദനപല്ലങ്കം, സതസഹസ്സം ദത്വാ ഭോജനപാതിം, സതസഹസ്സമേവ ദത്വാ ഭോജനട്ഠാനേ മണ്ഡപം കാരാപേസി, സതസഹസ്സം ദത്വാ ഭോജനപാതിയാ ആസിത്തകൂപധാനം കാരേസി, സതസഹസ്സേനേവ ഗേഹേ ¶ സീഹപഞ്ജരം സണ്ഠാപേസി, അത്തനോ പാതരാസത്ഥായ സഹസ്സം അദാസി, സായമാസത്ഥായപി സഹസ്സമേവ. പുണ്ണമദിവസേ പന ഭോജനത്ഥായ സതസഹസ്സം ദാപേസി, തം ഭത്തം ഭുഞ്ജനദിവസേ സതസഹസ്സം വിസ്സജ്ജേത്വാ നഗരം അലങ്കരിത്വാ ഭേരിം ചരാപേസി – ‘‘ഗന്ധസേട്ഠിസ്സ കിര ഭത്തഭുഞ്ജനാകാരം ഓലോകേന്തൂ’’തി.

മഹാജനോ ¶ മഞ്ചാതിമഞ്ചേ ബന്ധിത്വാ സന്നിപതി. സോപി സതസഹസ്സഗ്ഘനകേ ന്ഹാനകോട്ഠകേ സതസഹസ്സഗ്ഘനകേ ഫലകേ നിസീദിത്വാ സോളസഹി ഗന്ധോദകഘടേഹി ന്ഹത്വാ തം സീഹപഞ്ജരം വിവരിത്വാ തസ്മിം പല്ലങ്കേ നിസീദി. അഥസ്സ തസ്മിം ആസിത്തകൂപധാനേ തം പാതിം ഠപേത്വാ സതസഹസ്സഗ്ഘനകം ഭോജനം വഡ്ഢേസും. സോ നാടകപരിവുതോ ഏവരൂപായ സമ്പത്തിയാ തം ഭോജനം ഭുഞ്ജതി. അപരേന സമയേന ഏകോ ഗാമികമനുസ്സോ അത്തനോ പരിബ്ബയാഹരണത്ഥം ദാരുആദീനി യാനകേ പക്ഖിപിത്വാ നഗരം ഗന്ത്വാ സഹായകസ്സ ഗേഹേ നിവാസം ഗണ്ഹി. തദാ പന പുണ്ണമദിവസോ ¶ ഹോതി. ‘‘ഗന്ധസേട്ഠിനോ ഭുഞ്ജനലീളം ഓലോകേന്തൂ’’തി നഗരേ ഭേരിം ചരാപേസി. അഥ നം സഹായകോ ആഹ – ‘‘സമ്മ, ഗന്ധസേട്ഠിനോ തേ ഭുഞ്ജനലീളം ദിട്ഠപുബ്ബ’’ന്തി. ‘‘ന ദിട്ഠപുബ്ബം, സമ്മാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഏഹി, ഗച്ഛാമ, അയം നഗരേ ഭേരീ ചരതി, ഏതസ്സ മഹാസമ്പത്തിം പസ്സാമാ’’തി നഗരവാസീ ജനപദവാസിം ഗഹേത്വാ അഗമാസി. മഹാജനോപി മഞ്ചാതിമഞ്ചേ അഭിരുഹിത്വാ പസ്സതി. ഗാമവാസീ ഭത്തഗന്ധം ഘായിത്വാവ നഗരവാസിം ആഹ – ‘‘മയ്ഹം ഏതായ പാതിയാ ഭത്തപിണ്ഡേ പിപാസാ ജാതാ’’തി. സമ്മ, മാ ഏതം പത്ഥയി, ന സക്കാ ലദ്ധുന്തി. സമ്മ, അലഭന്തോ ന ജീവിസ്സാമീതി. സോ തം പടിബാഹിതും അസക്കോന്തോ പരിസപരിയന്തേ ഠത്വാ ‘‘പണമാമി തേ, സാമീ’’തി തിക്ഖത്തും മഹാസദ്ദം നിച്ഛാരേത്വാ ‘‘കോ ഏസോ’’തി വുത്തേ അഹം, സാമീതി. ‘‘കിമേത’’ന്തി. ‘‘അയം ഏകോ ഗാമവാസീ തുമ്ഹാകം പാതിയം ഭത്തപിണ്ഡേ പിപാസം ഉപാദേസി, ഏകം ഭത്തപിണ്ഡം ദാപേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ ലദ്ധു’’ന്തി. ‘‘കിം, സമ്മ, സുതം തേ’’തി? ‘‘സുതം മേ, അപിച ലഭന്തോ ജീവിസ്സാമി, അലഭന്തസ്സ മേ മരണം ഭവിസ്സതീ’’തി. സോ പുനപി വിരവി – ‘‘അയം കിര, സാമി, അലഭന്തോ മരിസ്സതി, ജീവിതമസ്സ ദേഥാ’’തി. അമ്ഭോ ഭത്തപിണ്ഡോ നാമ സതമ്പി അഗ്ഘതി, സതദ്വയമ്പി അഗ്ഘതി. യോ യോ യാചതി, തസ്സ തസ്സ ദദമാനോ അഹം ¶ കിം ഭുഞ്ജിസ്സാമീതി? സാമി, അയം അലഭന്തോ മരിസ്സതി, ജീവിതമസ്സ ദേഥാതി. ന സക്കാവ മുധാ ലദ്ധും, യദി പന ¶ അലഭന്തോ ന ജീവതി, തീണി സംവച്ഛരാനി മമ ഗേഹേ ഭതിം കരോതു, ഏവമസ്സ ഭത്തപാതിം ദാപേസ്സാമീതി. ഗാമവാസീ തം സുത്വാ ‘‘ഏവം ഹോതു, സമ്മാ’’തി സഹായകം വത്വാ പുത്തദാരം പഹായ ‘‘ഭത്തപാതിഅത്ഥായ തീണി സംവച്ഛരാനി ഭതിം കരിസ്സാമീ’’തി സേട്ഠിസ്സ ഗേഹം പാവിസി. സോ ഭതിം കരോന്തോ സബ്ബകിച്ചാനി സക്കച്ചം അകാസി. ഗേഹേ വാ അരഞ്ഞേ വാ രത്തിം വാ ദിവാ വാ സബ്ബാനി കത്തബ്ബകമ്മാനി കതാനേവ പഞ്ഞായിംസു. ‘‘ഭത്തഭതികോ’’തി ച വുത്തേ സകലനഗരേപി പഞ്ഞായി. അഥസ്സ ദിവസേ പരിപുണ്ണേ ഭത്തവേയ്യാവടികോ ‘‘ഭത്തഭതികസ്സ, സാമി, ദിവസോ പുണ്ണോ, ദുക്കരം തേന കതം തീണി സംവച്ഛരാനി ഭതിം കരോന്തേന, ഏകമ്പി കമ്മം ന കോപിതപുബ്ബ’’ന്തി ആഹ.

അഥസ്സ സേട്ഠി അത്തനോ സായപാതരാസത്ഥായ ദ്വേ സഹസ്സാനി, തസ്സ പാതരാസത്ഥായ സഹസ്സന്തി തീണി ¶ സഹസ്സാനി ദാപേത്വാ ആഹ – ‘‘അജ്ജ മയ്ഹം കത്തബ്ബം പരിഹാരം തസ്സേവ കരോഥാ’’തി. വത്വാ ച പന ഠപേത്വാ ഏകം ചിന്താമണിം നാമ പിയഭരിയം അവസേസജനമ്പി ‘‘അജ്ജ തമേവ പരിവാരേഥാ’’തി വത്വാ സബ്ബസമ്പത്തിം തസ്സ നിയ്യാദേസി. സോ സേട്ഠിനോ ന്ഹാനോദകേന തസ്സേവ കോട്ഠകേ തസ്മിം ഫലകേ നിസിന്നോ ന്ഹത്വാ തസ്സേവ നിവാസനസാടകേ ¶ നിവാസേത്വാ തസ്സേവ പല്ലങ്കേ നിസീദി. സേട്ഠിപി നഗരേ ഭേരിം ചരാപേസി – ‘‘ഭത്തഭതികോ ഗന്ധസേട്ഠിസ്സ ഗേഹേ തീണി സംവച്ഛരാനി ഭതിം കത്വാ പാതിം ലഭി, തസ്സ ഭുഞ്ജനസമ്പത്തിം ഓലോകേന്തൂ’’തി. മഹാജനോ മഞ്ചാതിമഞ്ചേ അഭിരുഹിത്വാ പസ്സതി, ഗാമവാസിസ്സ ഓലോകിതോലോകിതട്ഠാനം കമ്പനാകാരപ്പത്തം അഹോസി. നാടകാ പരിവാരേത്വാ അട്ഠസും, തസ്സ പുരതോ ഭത്തപാതിം വഡ്ഢേത്വാ ഠപയിംസു. അഥസ്സ ഹത്ഥധോവനവേലായ ഗന്ധമാദനേ ഏകോ പച്ചേകബുദ്ധോ സത്തമേ ദിവസേ സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ‘‘കത്ഥ നു ഖോ അജ്ജ ഭിക്ഖാചാരത്ഥായ ഗച്ഛാമീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ഭത്തഭതികം അദ്ദസ. അഥ സോ ‘‘അയം തീണി സംവച്ഛരാനി ഭതിം കത്വാ ഭത്തപാതിം ലഭി, അത്ഥി നു ഖോ ഏതസ്സ സദ്ധാ, നത്ഥീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘അത്ഥീ’’തി ഞത്വാ ‘‘സദ്ധാപി ഏകച്ചേ സങ്ഗഹം കാതും ന സക്കോന്തി, സക്ഖിസ്സതി നു ഖോ മേ സങ്ഗഹം കാതു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ‘‘സക്ഖിസ്സതി ചേവ മമ ച സങ്ഗഹകരണം നിസ്സായ മഹാസമ്പത്തിം ലഭിസ്സതീ’’തി ¶ ഞത്വാ ചീവരം പാരുപിത്വാ പത്തമാദായ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പരിസന്തരേന ഗന്ത്വാ തസ്സ പുരതോ ഠിതമേവ അത്താനം ദസ്സേസി.

സോ പച്ചേകബുദ്ധം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം പുബ്ബേ അദിന്നഭാവേന ഏകിസ്സാ ഭത്തപാതിയാ അത്ഥായ തീണി സംവച്ഛരാനി പരഗേഹേ ഭതിം അകാസിം, ഇദാനി മേ ഇദം ഭത്തം ഏകം രത്തിന്ദിവം രക്ഖേയ്യ, സചേ പന നം അയ്യസ്സ ദസ്സാമി, അനേകാനിപി കപ്പകോടിസഹസ്സാനി രക്ഖിസ്സതി ¶ , അയ്യസ്സേവ നം ദസ്സാമീ’’തി. സോ തീണി സംവച്ഛരാനി ഭതിം കത്വാ ലദ്ധഭത്തപാതിതോ ഏകപിണ്ഡമ്പി മുഖേ അട്ഠപേത്വാ തണ്ഹം വിനോദേത്വാ സയമേവ പാതിം ഉക്ഖിപിത്വാ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ പാതിം അഞ്ഞസ്സ ഹത്ഥേ ദത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ പാതിം വാമഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ദക്ഖിണഹത്ഥേന തസ്സ പത്തേ ഭത്തം ആകിരി. പച്ചേകബുദ്ധോ ഭത്തസ്സ ഉപഡ്ഢസേസകാലേ പത്തം ഹത്ഥേന പിദഹി. അഥ നം സോ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ഏകോവ പടിവിസോ ന സക്കാ ദ്വിധാ കാതും, മാ മം ഇധലോകേന സങ്ഗണ്ഹഥ, പരലോകേന സങ്ഗഹമേവ കരോഥ, സാവസേസം അകത്വാ നിരവസേസമേവ ദസ്സാമീ’’തി. അത്തനോ ഹി ഥോകമ്പി അനവസേസേത്വാ ദിന്നം നിരവസേസദാനം നാമ, തം മഹപ്ഫലം ഹോതി. സോ തഥാ കരോന്തോ സബ്ബം ദത്വാ പുന വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ഏകം ഭത്തപാതിം നിസ്സായ തീണി സംവച്ഛരാനി മേ പരഗേഹേ ഭതിം കരോന്തേന ദുക്ഖം അനുഭൂതം, ഇദാനി മേ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ സുഖമേവ ഹോതു, തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠധമ്മസ്സേവ ഭാഗീ അസ്സ’’ന്തി. പച്ചേകബുദ്ധോ ‘‘ഏവം ഹോതു, ചിന്താമണി വിയ തേ സബ്ബകാമദദോ മനോസങ്കപ്പാ പുണ്ണചന്ദോ വിയ പൂരേന്തൂ’’തി അനുമോദനം കരോന്തോ –

‘‘ഇച്ഛിതം ¶ പത്ഥിതം തുയ്ഹം, സബ്ബമേവ സമിജ്ഝതു;

സബ്ബേ പൂരേന്തു സങ്കപ്പാ, ചന്ദോ പന്നരസോ യഥാ.

‘‘ഇച്ഛിതം പത്ഥികം തുയ്ഹം, ഖിപ്പമേവ സമിജ്ഝതു;

സബ്ബേ പൂരേന്തു സങ്കപ്പാ, മണി ജോതിരസോ യഥാ’’തി. –

വത്വാ ¶ ‘‘അയം മഹാജനോ യാവ ഗന്ധമാദനപബ്ബതഗമനാ മം പസ്സന്തോ തിട്ഠതൂ’’തി അധിട്ഠായ ആകാസേന ഗന്ധമാദനം അഗമാസി.

മഹാജനോപി ¶ നം പസ്സന്തോവ അട്ഠാസി. സോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ തം പിണ്ഡപാതം പഞ്ചസതാനം പച്ചേകബുദ്ധാനം വിഭജിത്വാ അദാസി. സബ്ബേ അത്തനോ പഹോനകം ഗണ്ഹിംസു. ‘‘അപ്പോ പിണ്ഡപാതോ കഥം പഹോസീ’’തി ന ചിന്തേതബ്ബം. ചത്താരി ഹി അചിന്തേയ്യാനി (അ. നി. ൪.൭൭) വുത്താനി, തത്രായം പച്ചേകബുദ്ധവിസയോതി. മഹാജനോ പച്ചേകബുദ്ധാനം പിണ്ഡപാതം വിഭജിത്വാ ദിയ്യമാനം ദിസ്വാ സാധുകാരസഹസ്സാനി പവത്തേസി, അസനിസതനിപാകസദ്ദോ വിയ അഹോസി. തം സുത്വാ ഗന്ധസേട്ഠി ചിന്തേസി – ‘‘ഭത്തഭതികോ മയാ ദിന്നസമ്പത്തിം ധാരേതും നാസക്ഖി മഞ്ഞേ, തേനായം മഹാജനോ പരിഹാസം കരോന്തോ സന്നിപതിതോ നദതീ’’തി. സോ തപ്പവത്തിജാനനത്ഥം മനുസ്സേ പേസേസി. തേ ആഗന്ത്വാ ‘‘സമ്പത്തിധാരകാ നാമ, സാമി, ഏവം ഹോന്തൂ’’തി വത്വാ തം പവത്തിം ആരോചേസും. സേട്ഠി തം സുത്വാവ പഞ്ചവണ്ണായ പീതിയാ ഫുട്ഠസരീരോ ഹുത്വാ ‘‘അഹോ ദുക്കരം തേന കതം, അഹം ഏത്തകം കാലം ഏവരൂപായ സമ്പത്തിയാ ഠിതോ കിഞ്ചി ദാതും നാസക്ഖി’’ന്തി തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര തയാ ഇദം നാമ കത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, സാമീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഹന്ദ, സഹസ്സം ഗഹേത്വാ തവ ദാനേ മയ്ഹമ്പി പത്തിം ദേഹീ’’തി ആഹ. സോ തഥാ അകാസി. സേട്ഠിപിസ്സ സബ്ബം അത്തനോ സന്തകം മജ്ഝേ ഭിന്ദിത്വാ അദാസി.

ചതസ്സോ ഹി സമ്പദാ നാമ – വത്ഥുസമ്പദാ, പച്ചയസമ്പദാ, ചേതനാസമ്പദാ, ഗുണാതിരേകസമ്പദാതി. തത്ഥ നിരോധസമാപത്തിരഹോ ¶ അരഹാ വാ അനാഗാമീ വാ ദക്ഖിണേയ്യോ വത്ഥുസമ്പദാ നാമ. പച്ചയാനം ധമ്മേന സമേന ഉപ്പത്തി പച്ചയസമ്പദാ നാമ. ദാനതോ പുബ്ബേ ദാനകാലേ പച്ഛാ ഭാഗേതി തീസു കാലേസു ചേതനായ സോമനസ്സസഹഗതഞാണസമ്പയുത്തഭാവോ ചേതനാസമ്പദാ നാമ. ദക്ഖിണേയ്യസ്സ സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതഭാവോ ഗുണാതിരേകസമ്പദാ നാമാതി. ഇമസ്സ ച ഖീണാസവോ പച്ചേകബുദ്ധോ ദക്ഖിണേയ്യാ, ഭതിം കത്വാ ലദ്ധഭാവേന പച്ചയോ ധമ്മതോ ഉപ്പന്നോ, തീസു കാലേസു പരിസുദ്ധാ ചേതനാ, സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതമത്തോ പച്ചേകബുദ്ധോ ഗുണാതിരേകോതി ചതസ്സോപി ¶ സമ്പദാ നിപ്ഫന്നാ. ഏതാസം ആനുഭാവേന ദിട്ഠേവ ധമ്മേ മഹാസമ്പത്തിം പാപുണന്തി. തസ്മാ സോ സേട്ഠിനോ സന്തികാ സമ്പത്തിം ലഭി. അപരഭാഗേ ¶ ച രാജാപി ഇമിനാ കതകമ്മം സുത്വാ തം പക്കോസാപേത്വാ സഹസ്സം ദത്വാ പത്തിം ഗഹേത്വാ തുട്ഠമാനസോ മഹന്തം ഭോഗക്ഖന്ധം ദത്വാ സേട്ഠിട്ഠാനം അദാസി. ഭത്തഭതികസേട്ഠീതിസ്സ നാമം അകാസി. സോ ഗന്ധസേട്ഠിനാ സദ്ധിം സഹായോ ഹുത്വാ ഏകതോ ഖാദന്തോ പിവന്തോ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സൂപട്ഠാകകുലേ ¶ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. അഥസ്സ മാതാ ലദ്ധഗബ്ഭപരിഹാരാ കതിപാഹച്ചയേന ‘‘അഹോ വതാഹം പഞ്ചസതേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സതരസഭോജനം ദത്വാ കാസായവത്ഥനിവത്ഥാ സുവണ്ണസരകം ആദായ ആസനപരിയന്തേ നിസിന്നാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ഉച്ഛിട്ഠാവസേസകം പരിഭുഞ്ജേയ്യ’’ന്തി ദോഹളിനീ ഹുത്വാ തഥേവ കത്വാ ദോഹളം പടിവിനോദേസി. സാ സേസമങ്ഗലേസുപി തഥാരൂപമേവ ദാനം ദത്വാ പുത്തം വിജായിത്വാ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ ‘‘പുത്തസ്സ മേ, ഭന്തേ, സിക്ഖാപദാനി ദേഥാ’’തി ഥേരം ആഹ. ഥേരോ ‘‘കിമസ്സ നാമ’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ഭന്തേ, പുത്തസ്സ മേ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണതോ പട്ഠായ ഇമസ്മിം ഗേഹേ കസ്സചി ദുക്ഖം നാമ ന ഭൂതപുബ്ബം, തേനേവസ്സ സുഖകുമാരോതി നാമം ഭവിസ്സതീ’’തി വുത്തേ തദേവസ്സ നാമം ഗഹേത്വാ സിക്ഖാപദാനി അദാസി.

തദാ ഏവഞ്ചസ്സ മാതു ‘‘നാഹം മമ പുത്തസ്സ അജ്ഝാസയം ഭിന്ദിസ്സാമീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പജ്ജി. സാ തസ്സ കണ്ണവിജ്ഝനമങ്ഗലാദീസുപി തഥേവ ദാനം അദാസി. കുമാരോപി സത്തവസ്സികകാലേ ‘‘ഇച്ഛാമഹം, അമ്മ, ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിതു’’ന്തി ആഹ. സാ ‘‘സാധു, താത, നാഹം തവ അജ്ഝാസയം ഭിന്ദിസ്സാമീ’’തി ഥേരം നിമന്തേത്വാ ഭോജേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, പുത്തോ മേ പബ്ബജിതും ഇച്ഛതി, ഇമാഹം സായന്ഹസമയേ വിഹാരം ആനേസ്സാമീ’’തി ഥേരം ഉയ്യോജേത്വാ ഞാതകേ സന്നിപാതേത്വാ ‘‘പുത്തസ്സ മേ ഗിഹികാലേ കത്തബ്ബം കിച്ചം അജ്ജേവ കരിസ്സാമാ’’തി വത്വാ പുത്തം അലങ്കരിത്വാ മഹന്തേന സിരിസോഭഗ്ഗേന വിഹാരം നേത്വാ ഥേരസ്സ നിയ്യാദേസി. ഥേരോപി തം, ‘‘താത, പബ്ബജ്ജാ നാമ ദുക്കരാ ¶ , സക്ഖിസ്സസി അഭിരമിതു’’ന്തി വത്വാ ‘‘കരിസ്സാമി വോ, ഭന്തേ, ഓവാദ’’ന്തി വുത്തേ കമ്മട്ഠാനം ദത്വാ പബ്ബാജേസി. മാതാപിതരോപിസ്സ പബ്ബജ്ജായ സക്കാരം കരോന്താ അന്തോവിഹാരേയേവ സത്താഹം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സതരസഭോജനം ദത്വാ സായം അത്തനോ ഗേഹം അഗമംസു. അട്ഠമേ ദിവസേ സാരിപുത്തത്ഥേരോ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ഗാമം പവിട്ഠേ വിഹാരേ കത്തബ്ബകിച്ചം കത്വാ സാമണേരം പത്തചീവരം ഗാഹാപേത്വാ ¶ ഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസി. സാമണേരോ അന്തരാമഗ്ഗേ മാതികാദീനി ദിസ്വാ പണ്ഡിതസാമണേരോ വിയ പുച്ഛി. ഥേരോപി തസ്സ തഥേവ ബ്യാകാസി. സാമണേരോ താനി കാരണാനി സുത്വാ ‘‘സചേ തുമ്ഹേ അത്തനോ പത്തചീവരം ഗണ്ഹേയ്യാഥ, അഹം നിവത്തേയ്യ’’ന്തി വത്വാ ഥേരേന തസ്സ അജ്ഝാസയം അഭിന്ദിത്വാ, ‘‘സാമണേര, ദേഹി മമ പത്തചീവര’’ന്തി ¶ പത്തചീവരേ ഗഹിതേ ഥേരം വന്ദിത്വാ നിവത്തമാനോ, ‘‘ഭന്തേ, മയ്ഹം ആഹാരം ആഹരമാനോ സതരസഭോജനം ആഹരേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. കുതോ തം ലഭിസ്സാമീതി? അത്തനോ പുഞ്ഞേന അലഭന്തോ മമ പുഞ്ഞേന ലഭിസ്സഥ, ഭന്തേതി. അഥസ്സ ഥേരോ കുഞ്ചികം ദത്വാ ഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസി. സോപി വിഹാരം ആഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ ഗബ്ഭം വിവരിത്വാ പവിസിത്വാ ദ്വാരം പിധായ അത്തനോ കായേ ഞാണം ഓതാരേത്വാ നിസീദി.

തസ്സ ഗുണതേജേന സക്കസ്സ ആസനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സക്കോ ‘‘കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ഓലോകേന്തോ സാമണേരം ദിസ്വാ ‘‘സുഖസാമണേരോ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ പത്തചീവരം ദത്വാ ‘സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’തി നിവത്തോ, മയാ തത്ഥ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ചത്താരോ മഹാരാജേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, താതാ, വിഹാരസ്സൂപവനേ ദുസ്സദ്ദകേ ¶ സകുണേ പലാപേഥാ’’തി ഉയ്യോജേസി. തേ തഥാ കത്വാ സാമന്താ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിംസു. ചന്ദിമസൂരിയേ ‘‘അത്തനോ വിമാനാനി ഗഹേത്വാ തിട്ഠഥാ’’തി ആണാപേസി. തേപി തഥാ കരിംസു. സയമ്പി ആവിഞ്ഛനട്ഠാനേ ആരക്ഖം ഗണ്ഹി. വിഹാരോ സന്നിസിന്നോ നിരവോ അഹോസി. സാമണേരോ ഏകഗ്ഗചിത്തേന വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ തീണി മഗ്ഗഫലാനി പാപുണി. ഥേരോ ‘‘സാമണേരേന ‘സതരസഭോജനം ആഹരേയ്യാഥാ’തി വുത്തം, കസ്സ നു ഖോ ഘരേ സക്കാ ലദ്ധു’’ന്തി ഓലോകേന്തോ ഏകം അജ്ഝാസയസമ്പന്നം ഉപട്ഠാകതുലം ദിസ്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, സാധു വോ കതം അജ്ജ ഇധാഗച്ഛന്തേഹീ’’തി തേഹി തുട്ഠമാനസേഹി പത്തം ഗഹേത്വാ നിസീദാപേത്വാ യാഗുഖജ്ജകം ദത്വാ യാവ ഭത്തകാലം ധമ്മകഥം യാചിതോ തേസം സാരണീയധമ്മകഥം കഥേത്വാ കാലം സല്ലക്ഖേത്വാ ദേസനം നിട്ഠാപേസി. അഥസ്സ സതരസഭോജനം ദത്വാ തം ആദായ ഗന്തുകാമം ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘ഭുഞ്ജഥ, ഭന്തേ, അപരമ്പി തേ ദസ്സാമാ’’തി ഥേരം ഭോജേത്വാ പുന പത്തപൂരം അദംസു. ഥേരോ തം ആദായ ‘‘സാമണേരോ മേ ഛാതോ’’തി തുരിതതുരിതോ ¶ വിഹാരം പായാസി. തം ദിവസം സത്ഥാ പാതോവ നിക്ഖമിത്വാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ആവജ്ജേസി – ‘‘അജ്ജ സുഖസാമണേരോ ഉപജ്ഝായസ്സ പത്തചീവരം ദത്വാ ‘സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’തി നിവത്തോ, നിപ്ഫന്നം നു ഖോ തസ്സ കിച്ച’’ന്തി. സോ തിണ്ണംയേവ മഗ്ഗഫലാനം പത്തഭാവം ദിസ്വാ ഉത്തരിപി ഉപധാരേന്തോ ‘‘സക്ഖിസ്സതായം അജ്ജ അരഹത്തം പാപുണിതും ¶ , സാരിപുത്തോ പന ‘സാമണേരോ മേ ഛാതോ’തി വേഗേന ഭത്തം ആദായ നിക്ഖമതി, സചേ ഇമസ്മിം അരഹത്തം അപ്പത്തേ ഭത്തം ആഹരിസ്സതി, ഇമസ്സ അന്തരായോ ഭവിസ്സതി, മയാ ഗന്ത്വാ ദ്വാരകോട്ഠകേ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമിത്വാ ദ്വാരകോട്ഠകേ ഠത്വാ ആരക്ഖം ഗണ്ഹി.

ഥേരോപി ഭത്തം ആഹരി. അഥ നം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ ചത്താരോ പഞ്ഹേ പുച്ഛി. പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനാവസാനേ സാമണേരോ അരഹത്തം പാപുണി. സത്ഥാ ഥേരം ആമന്തേത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, സാരിപുത്ത, സാമണേരസ്സ ¶ തേ ഭത്തം ദേഹീ’’തി ആഹ. ഥേരോ ഗന്ത്വാ ദ്വാരം ആകോടേസി. സാമണേരോപി നിക്ഖമിത്വാ ഉപജ്ഝായസ്സ വത്തം കത്വാ ‘‘ഭത്തകിച്ചം കരോഹീ’’തി വുത്തേ ഥേരസ്സ ഭത്തേന അനത്ഥികഭാവം ഞത്വാ സത്തവസ്സികകുമാരോ തങ്ഖണഞ്ഞേവ അരഹത്തം പത്തോ നീചാസനട്ഠാനം പച്ചവേക്ഖന്തോ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ പത്തം ധോവി. തസ്മിം കാലേ ചത്താരോ മഹാരാജാനോ ആരക്ഖം വിസ്സജ്ജേസും. ചന്ദിമസൂരിയാപി വിമാനാനി മുഞ്ചിംസു. സക്കോപി ആവിഞ്ഛനട്ഠാനേ ആരക്ഖം വിസ്സജ്ജേസി. സൂരിയോ നഭമജ്ഝം അതിക്കന്തോയേവ പഞ്ഞായി. ഭിക്ഖൂ ‘‘സായന്ഹോ പഞ്ഞായതി, സാമണേരേന ച ഇദാനേവ ഭത്തകിച്ചം കതം, കിം നു ഖോ അജ്ജ പുബ്ബണ്ഹോ ബലവാ ജാതോ, സായന്ഹോ മന്ദോ’’തി വദിംസു. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അജ്ജ പുബ്ബണ്ഹോ ബലവാ ജാതോ, സായന്ഹോ മന്ദോ, സാമണേരേന ¶ ച ഇദാനേവ ഭത്തകിച്ചം കതം, അഥ ച പന സൂരിയോ നഭമജ്ഝം അതിക്കന്തോയേവ പഞ്ഞായതീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഏവമേവം ഹോതി പുഞ്ഞവന്താനം സമണധമ്മകരണകാലേ. അജ്ജ ഹി ചത്താരോ മഹാരാജാനോ സാമന്താ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിംസു, ചന്ദിമസൂരിയാ വിമാനാനി ഗഹേത്വാ അട്ഠംസു, സക്കോ ആവിഞ്ഛനകേ ആരക്ഖം ഗണ്ഹി, അഹമ്പി ദ്വാരകോട്ഠകേ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിം, അജ്ജ സുഖസാമണേരോ മാതികായ ഉദകം ഹരന്തേ, ഉസുകാരേ ഉസും ഉജും കരോന്തേ ¶ , തച്ഛകേ ചക്കാദീനി കരോന്തേ ദിസ്വാ അത്താനം ദമേത്വാ അരഹത്തം പത്തോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൪൫.

‘‘ഉദകഞ്ഹി നയന്തി നേത്തികാ, ഉസുകാരാ നമയന്തി തേജനം;

ദാരും നമയന്തി തച്ഛകാ, അത്താനം ദമയന്തി സുബ്ബതാ’’തി.

തത്ഥ സുബ്ബതാതി സുവദാ, സുഖേന ഓവദിതബ്ബാ അനുസാസിതബ്ബാതി അത്ഥോ. സേസം ഹേട്ഠാ വുത്തനയമേവ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സുഖസാമണേരവത്ഥു ഏകാദസമം.

ദണ്ഡവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദസമോ വഗ്ഗോ.

൧൧. ജരാവഗ്ഗോ

൧. വിസാഖായ സഹായികാനം വത്ഥു

കോ ¶ ¶ ¶ നു ഹാസോ കിമാനന്ദോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ വിസാഖായ സഹായികായോ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിര പഞ്ചസതാ കുലപുത്താ ‘‘ഏവം ഇമാ അപ്പമാദവിഹാരിനിയോ ഭവിസ്സന്തീ’’തി അത്തനോ അത്തനോ ഭരിയായോ വിസാഖം മഹാഉപാസികം സമ്പടിച്ഛാപേസും. താ ഉയ്യാനം വാ വിഹാരം വാ ഗച്ഛന്തിയോ തായ സദ്ധിംയേവ ഗച്ഛന്തി. താ ഏകസ്മിം കാലേ ‘‘സത്താഹം സുരാഛണോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഛണേ സങ്ഘുട്ഠേ അത്തനോ അത്തനോ സാമികാനം സുരം പടിയാദേസും. തേ സത്താഹം സുരാഛണം കീളിത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ കമ്മന്തഭേരിയാ നിക്ഖന്തായ കമ്മന്തേ അഗമംസു. താപി ഇത്ഥിയോ ‘‘മയം സാമികാനം സമ്മുഖാ സുരം പാതും ന ലഭിമ്ഹാ, അവസേസാ സുരാ ച അത്ഥി, ഇദം യഥാ തേ ന ജാനന്തി, തഥാ പിവിസ്സാമാ’’തി വിസാഖായ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ഇച്ഛാമ, അയ്യേ, ഉയ്യാനം ദട്ഠു’’ന്തി വത്വാ ‘‘സാധു, അമ്മാ, തേന ഹി കത്തബ്ബകിച്ചാനി കത്വാ നിക്ഖമഥാ’’തി വുത്തേ തായ സദ്ധിം ഗന്ത്വാ പടിച്ഛന്നാകാരേന ¶ സുരം നീഹരാപേത്വാ ഉയ്യാനേ പിവിത്വാ മത്താ വിചരിംസു. വിസാഖാപി ‘‘അയുത്തം ഇമാഹി കതം, ഇദാനി മം ‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവികാ വിസാഖാ സുരം പിവിത്വാ വിചരതീ’തി തിത്ഥിയാപി ഗരഹിസ്സന്തീ’’തി ചിന്തേത്വാ താ ഇത്ഥിയോ ആഹ – ‘‘അമ്മാ അയുത്തം വോ കതം, മമപി അയസോ ഉപ്പാദിതോ, സാമികാപി വോ കുജ്ഝിസ്സന്തി, ഇദാനി കിം കരിസ്സഥാ’’തി. ഗിലാനാലയം ദസ്സയിസ്സാമ, അയ്യേതി. തേന ഹി പഞ്ഞായിസ്സഥ സകേന കമ്മേനാതി. താ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ഗിലാനാലയം കരിംസു. അഥ താസം സാമികാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമാ ച ഇത്ഥന്നാമാ ച കഹ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഗിലാനാ’’തി സുത്വാ ‘‘അദ്ധാ ഏതാഹി അവസേസസുരാ പീതാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ താ പോഥേത്വാ അനയബ്യസനം പാപേസും. താ അപരസ്മിമ്പി ഛണവാരേ തഥേവ സുരം പിവിതുകാമാ വിസാഖം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘അയ്യേ, ഉയ്യാനം നോ നേഹീ’’തി വത്വാ ‘‘പുബ്ബേപി മേ തുമ്ഹേഹി അയസോ ഉപ്പാദിതോ, ഗച്ഛഥ, ന വോ അഹം നേസ്സാമീ’’തി തായ പടിക്ഖിത്താ ‘‘ഇദാനി ഏവം ന കരിസ്സാമാ’’തി സമ്മന്തയിത്വാ പുന തം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹംസു, ‘‘അയ്യേ ¶ , ബുദ്ധപൂജം കാതുകാമാമ്ഹാ, വിഹാരം നോ നേഹീ’’തി. ഇദാനി അമ്മാ യുജ്ജതി, ഗച്ഛഥ, പരിവച്ഛം കരോഥാതി. താ ചങ്കോടകേഹി ഗന്ധമാലാദീനി ഗാഹാപേത്വാ സുരാപുണ്ണേ മുട്ഠിവാരകേ ¶ ഹത്ഥേഹി ഓലമ്ബേത്വാ മഹാപടേ പാരുപിത്വാ വിസാഖം ഉപസങ്കമിത്വാ തായ സദ്ധിം വിഹാരം പവിസമാനാ ഏകമന്തം ഗന്ത്വാ മുട്ഠിവാരകേഹേവ സുരം പിവിത്വാ വാരകേ ഛഡ്ഡേത്വാ ധമ്മസഭായം സത്ഥു പുരതോ നിസീദിംസു ¶ .

വിസാഖാ ‘‘ഇമാസം, ഭന്തേ, ധമ്മം കഥേഥാ’’തി ആഹ. താപി മദവേഗേന കമ്പമാനസരീരാ ‘‘ഇച്ചാമ, ഗായാമാ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേസും. അഥേകാ മാരകായികാ ദേവതാ ‘‘ഇമാസം സരീരേ അധിമുച്ചിത്വാ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പുരതോ വിപ്പകാരം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ താസം സരീരേ അധിമുച്ചി. താസു ഏകച്ചാ സത്ഥു പുരതോ പാണിം പഹരിത്വാ ഹസിതും, ഏകച്ചാ നച്ചിതും ആരഭിംസു. സത്ഥാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി ആവജ്ജേന്തോ തം കാരണം ഞത്വാ ‘‘ന ഇദാനി മാരകായികാനം ഓതാരം ലഭിതും ദസ്സാമി. ന ഹി മയാ ഏത്തകം കാലം പാരമിയോ പൂരേന്തേന മാരകായികാനം ഓതാരലാഭത്ഥായ പൂരിതാ’’തി താ സംവേജേതും ഭമുകലോമതോ രസ്മിയോ വിസ്സജ്ജേസി, താവദേവ അന്ധകാരതിമിസാ അഹോസി. താ ഭീതാ അഹേസും മരണഭയതജ്ജിതാ. തേന താസം കുച്ഛിയം സുരാ ജീരി. സത്ഥാ നിസിന്നപല്ലങ്കേ അന്തരഹിതോ സിനേരുമുദ്ധനി ഠത്വാ ഉണ്ണാലോമതോ രസ്മിം വിസ്സജ്ജേസി, തങ്ഖണംയേവ ചന്ദസഹസ്സുഗ്ഗമനം വിയ അഹോസി. അഥ സത്ഥാ താ ഇത്ഥിയോ ആമന്തേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേഹി മമ സന്തികം ആഗച്ഛമാനാഹി പമത്താഹി ആഗന്തും ന വട്ടതി. തുമ്ഹാകഞ്ഹി പമാദേനേവ മാരകായികാ ദേവതാ ഓതാരം ലഭിത്വാ തുമ്ഹേ ഹസാദീനം അകരണട്ഠാനേ ഹസാദീനി കാരാപേസി, ഇദാനി തുമ്ഹേഹി രാഗാദീനം ¶ അഗ്ഗീനം നിബ്ബാപനത്ഥായ ഉസ്സാഹം കാതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൪൬.

‘‘കോ നു ഹാസോ കിമാനന്ദോ, നിച്ചം പജ്ജലിതേ സതി;

അന്ധകാരേന ഓനദ്ധാ, പദീപം ന ഗവേസഥാ’’തി.

തത്ഥ ആനന്ദോതി തുട്ഠി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഇമസ്മിം ലോകസന്നിവാസേ രാഗാദീഹി ഏകാദസഹി അഗ്ഗീഹി നിച്ചം പജ്ജലിതേ സതി കോ നു തുമ്ഹാകം ഹാസോ വാ ¶ തുട്ഠി വാ? നനു ഏസ അകത്തബ്ബരൂപോയേവ. അട്ഠവത്ഥുകേന ഹി അവിജ്ജാന്ധകാരേന ഓനദ്ധാ തുമ്ഹേ തസ്സേവ അന്ധകാരസ്സ വിധമനത്ഥായ കിം കാരണാ ഞാണപ്പദീപം ന ഗവേസഥ ന കരോഥാതി.

ദേസനാവസാനേ പഞ്ചസതാപി താ ഇത്ഥിയോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു.

സത്ഥാ താസം അചലസദ്ധായ പതിട്ഠിതഭാവം ഞത്വാ സിനേരുമത്ഥകാ ഓതരിത്വാ ബുദ്ധാസനേ നിസീദി. അഥ നം വിസാഖാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, സുരാ നാമേസാ പാപികാ. ഏവരൂപാ ഹി നാമ ഇമാ ¶ ഇത്ഥിയോ തുമ്ഹാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ പുരതോ നിസീദിത്വാ ഇരിയാപഥമത്തമ്പി സണ്ഠാപേതും അസക്കോന്തിയോ ഉട്ഠായ പാണിം പഹരിത്വാ ഹസനഗീതനച്ചാദീനി ആരഭിംസൂ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ആമ, വിസാഖേ, പാപികാ ഏവ ഏസാ സുരാ നാമ. ഏതഞ്ഹി നിസ്സായ അനേകേ സത്താ അനയബ്യസനം പത്താ’’തി വത്വാ ‘‘കദാ പനേസാ, ഭന്തേ, ഉപ്പന്നാ’’തി വുത്തേ തസ്സാ ഉപ്പത്തിം വിത്ഥാരേന കഥേതും അതീതം ആഹരിത്വാ കുമ്ഭജാതകം (ജാ. ൧.൧൬.൩൩ ആദയോ) കഥേസീതി.

വിസാഖായ സഹായികാനം വത്ഥു പഠമം.

൨. സിരിമാവത്ഥു

പസ്സ ¶ ചിത്തകതന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ സിരിമം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാ കിര രാജഗഹേ അഭിരൂപാ ഗണികാ. ഏകസ്മിം പന അന്തോവസ്സേ സുമനസേട്ഠിപുത്തസ്സ ഭരിയായ പുണ്ണകസേട്ഠിസ്സ ധീതായ ഉത്തരായ നാമ ഉപാസികായ അപരജ്ഝിത്വാ തം പസാദേതുകാമാ തസ്സാ ഗേഹേ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം കതഭത്തകിച്ചം സത്ഥാരം ഖമാപേത്വാ തം ദിവസം ദസബലസ്സ ഭത്താനുമോദനം സുത്വാ –

‘‘അക്കോധേന ജിനേ കോധം, അസാധും സാധുനാ ജിനേ;

ജിനേ കദരിയം ദാനേന, സച്ചേനാലികവാദിന’’ന്തി. (ജാ. ൧.൨.൨; ധ. പ. ൨൨൩) –

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരകഥാ പന കോധവഗ്ഗേ അനുമോദനഗാഥാവണ്ണനായമേവ ആവിഭവിസ്സതി. ഏവം സോതാപത്തിഫലം പത്താ പന സിരിമാ ദസബലം നിമന്തേത്വാ പുനദിവസേ മഹാദാനം ദത്വാ സങ്ഘസ്സ അട്ഠകഭത്തം നിബദ്ധം ദാപേസി. ആദിതോ പട്ഠായ നിബദ്ധം അട്ഠ ഭിക്ഖൂ ഗേഹം ഗച്ഛന്തി. ‘‘സപ്പിം ഗണ്ഹഥ, ഖീരം ഗണ്ഹഥാ’’തിആദീനി വത്വാ തേസം പത്തേ പൂരേതി. ഏകേന ലദ്ധം തിണ്ണമ്പി ചതുന്നമ്പി പഹോതി. ദേവസികം സോളസകഹാപണപരിബ്ബയേന പിണ്ഡപാതോ ദീയതി. അഥേകദിവസം ഏകോ ഭിക്ഖു തസ്സാ ഗേഹേ അട്ഠകഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ തിയോജനമത്ഥകേ ഏകം വിഹാരം അഗമാസി. അഥ നം സായം ഥേരുപട്ഠാനേ നിസിന്നം പുച്ഛിംസു – ‘‘ആവുസോ, കഹം ഭിക്ഖം ¶ ഗഹേത്വാ ആഗതോസീ’’തി. സിരിമായ അട്ഠകഭത്തം മേ ഭുത്തന്തി. മനാപം കത്വാ ദേതി, ആവുസോതി. ‘‘ന സക്കാ തസ്സാ ഭത്തം വണ്ണേതും, അതിവിയ പണീതം കത്വാ ദേതി, ഏകേന ¶ ലദ്ധം തിണ്ണമ്പി ചതുന്നമ്പി പഹോതി, തസ്സാ പന ദേയ്യധമ്മതോപി ദസ്സനമേവ ഉത്തരിതരം. സാ ഹി ഇത്ഥീ ഏവരൂപാ ച ഏവരൂപാ ചാ’’തി തസ്സാ ഗുണേ വണ്ണേസി.

അഥേകോ ഭിക്ഖു തസ്സാ ഗുണകഥം സുത്വാ അദസ്സനേനേവ സിനേഹം ഉപ്പാദേത്വാ ‘‘മയാ ഗന്ത്വാ തം ദട്ഠും വട്ടതീ’’തി അത്തനോ വസ്സഗ്ഗം കഥേത്വാ തം ഭിക്ഖും ഠിതികം പുച്ഛിത്വാ ‘‘സ്വേ, ആവുസോ, തസ്മിം ഗേഹേ ത്വം സങ്ഘത്ഥേരോ ഹുത്വാ അട്ഠകഭത്തം ലഭിസ്സസീ’’തി സുത്വാ തങ്ഖണഞ്ഞേവ പത്തചീവരം ആദായ പക്കന്തോപി പാതോവ അരുണേ ഉഗ്ഗതേ സലാകഗ്ഗം പവിസിത്വാ ഠിതോ സങ്ഘത്ഥേരോ ഹുത്വാ തസ്സാ ഗേഹേ അട്ഠകഭത്തം ലഭി. യോ പന ഭിക്ഖു ഹിയ്യോ ഭുഞ്ജിത്വാ പക്കാമി, തസ്സ ഗതവേലായമേവ അസ്സാ സരീരേ രോഗോ ഉപ്പജ്ജി. തസ്മാ സാ ആഭരണാനി ഓമുഞ്ചിത്വാ നിപജ്ജി. അഥസ്സാ ദാസിയോ അട്ഠകഭത്തം ലഭിത്വാ ആഗതേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ആരോചേസും. സാ സഹത്ഥാ പത്തേ ഗഹേത്വാ നിസീദാപേതും വാ പരിവിസിതും വാ അസക്കോന്തീ ദാസിയോ ആണാപേസി – ‘‘അമ്മാ പത്തേ ഗഹേത്വാ, അയ്യേ, നിസീദാപേത്വാ യാഗും പായേത്വാ ഖജ്ജകം ദത്വാ ഭത്തവേലായ ¶ പത്തേ പൂരേത്വാ ദേഥാ’’തി. താ ‘‘സാധു, അയ്യേ’’തി ഭിക്ഖൂ പവേസേത്വാ യാഗും പായേത്വാ ഖജ്ജകം ദത്വാ ഭത്തവേലായ ഭത്തസ്സ പത്തേ പൂരേത്വാ തസ്സാ ആരോചയിംസു. സാ ‘‘മം പരിഗ്ഗഹേത്വാ നേഥ, അയ്യേ, വന്ദിസ്സാമീ’’തി വത്വാ താഹി പരിഗ്ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖൂനം സന്തികം നീതാ വേധമാനേന സരീരേന ഭിക്ഖൂ വന്ദി. സോ ഭിക്ഖു തം ഓലോകേത്വാ ¶ ചിന്തേസി – ‘‘ഗിലാനായ താവ ഏവരൂപാ അയം ഏതിസ്സാ രൂപസോഭാ, അരോഗകാലേ പന സബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതായ ഇമിസ്സാ കീദിസീ രൂപസമ്പത്തീ’’തി. അഥസ്സ അനേകവസ്സകോടിസന്നിചിതോ കിലേസോ സമുദാചരി, സോ അഞ്ഞാണീ ഹുത്വാ ഭത്തം ഭുഞ്ജിതും അസക്കോന്തോ പത്തമാദായ വിഹാരം ഗന്ത്വാ പത്തം പിധായ ഏകമന്തേ ഠപേത്വാ ചീവരം പത്ഥരിത്വാ നിപജ്ജി.

അഥ നം ഏകോ സഹായകോ ഭിക്ഖു യാചന്തോപി ഭോജേതും നാസക്ഖി. സോ ഛിന്നഭത്തോ അഹോസി. തം ദിവസമേവ സായന്ഹസമയേ സിരിമാ കാലമകാസി. രാജാ സത്ഥു സാസനം പേസേസി – ‘‘ഭന്തേ, ജീവകസ്സ കനിട്ഠഭഗിനീ, സിരിമാ, കാലമകാസീ’’തി. സത്ഥാ തം സുത്വാ രഞ്ഞോ സാസനം പഹിണി ‘‘സിരിമായ ഝാപനകിച്ചം നത്ഥി, ആമകസുസാനേ തം യഥാ കാകസുനഖാദയോ ന ഖാദന്തി, തഥാ നിപജ്ജാപേത്വാ രക്ഖാപേഥാ’’തി. രാജാപി തഥാ അകാസി. പടിപാടിയാ തയോ ദിവസാ അതിക്കന്താ, ചതുത്ഥേ ദിവസേ സരീരം ഉദ്ധുമായി, നവഹി വണമുഖേഹി പുളവാ പഗ്ഘരിംസു ¶ , സകലസരീരം ഭിന്നം സാലിഭത്തചാടി വിയ അഹോസി. രാജാ നഗരേ ഭേരിം ചരാപേസി – ‘‘ഠപേത്വാ ഗേഹരക്ഖകേ ദാരകേ സിരിമായ ദസ്സനത്ഥം അനാഗച്ഛന്താനം അട്ഠ കഹാപണാനി ദണ്ഡോ’’തി. സത്ഥു സന്തി കഞ്ച പേസേസി – ‘‘ബുദ്ധപ്പമുഖോ കിര ഭിക്ഖുസങ്ഘോ സിരിമായ ദസ്സനത്ഥം ആഗച്ഛതൂ’’തി. സത്ഥാ ഭിക്ഖൂനം ആരോചേസി – ‘‘സിരിമായ ദസ്സനത്ഥം ഗമിസ്സാമാ’’തി. സോപി ദഹരഭിക്ഖു ചത്താരോ ¶ ദിവസേ കസ്സചി വചനം അഗ്ഗഹേത്വാ ഛിന്നഭത്തോവ നിപജ്ജി. പത്തേ ഭത്തം പൂതികം ജാതം, പത്തേ മലം ഉട്ഠഹി. അഥ നം സോ സഹായകോ ഭിക്ഖു ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ആവുസോ, സത്ഥാ സിരിമായ ദസ്സനത്ഥം ഗച്ഛതീ’’തി ആഹ. സോ തഥാ ഛാതജ്ഝത്തോപി ‘‘സിരിമാ’’തി വുത്തപദേയേവ സഹസാ ഉട്ഠഹിത്വാ ‘‘കിം ഭണസീ’’തി ആഹ. ‘‘സത്ഥാ സിരിമം ദട്ഠും ഗച്ഛതി, ത്വമ്പി ഗമിസ്സസീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ആമ, ഗമിസ്സാമീ’’തി ഭത്തം ഛഡ്ഡേത്വാ പത്തം ധോവിത്വാ ഥവികായ പക്ഖിപിത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം അഗമാസി. സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ഏകപസ്സേ അട്ഠാസി, ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോപി രാജപരിസാപി ഉപാസകപരിസാപി ഉപാസികാപരിസാപി ഏകേകപസ്സേ അട്ഠംസു ¶ .

സത്ഥാ രാജാനം പുച്ഛി – ‘‘കാ ഏസാ, മഹാരാജോ’’തി. ഭന്തേ, ജീവകസ്സ ഭഗിനീ, സിരിമാ, നാമാതി. സിരിമാ, ഏസാതി. ആമ, ഭന്തേതി. തേന ¶ ഹി നഗരേ ഭേരിം ചരാപേഹി ‘‘സഹസ്സം ദത്വാ സിരിമം ഗണ്ഹന്തൂ’’തി. രാജാ തഥാ കാരേസി. ഏകോപി ‘ഹ’ന്തി വാ ‘ഹു’ന്തി വാ വദന്തോ നാമ നാഹോസി. രാജാ സത്ഥു ആരോചേസി – ‘‘ന ഗണ്ഹന്തി, ഭന്തേ’’തി. തേന ഹി, മഹാരാജ, അഗ്ഘം ഓഹാരേഹീതി. രാജാ ‘‘പഞ്ചസതാനി ദത്വാ ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ഭേരിം ചരാപേത്വാ കഞ്ചി ഗണ്ഹനകം അദിസ്വാ ‘‘അഡ്ഢതേയ്യാനി സതാനി, ദ്വേ സതാനി, സതം, പണ്ണാസം, പഞ്ചവീസതി കഹാപണേ, ദസ കഹാപണേ, പഞ്ച കഹാപണേ, ഏകം കഹാപണം അഡ്ഢം, പാദം, മാസകം, കാകണികം ദത്വാ സിരിമം ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ഭേരിം ചരാപേസി. കോചി തം ന ഇച്ഛി. ‘‘മുധാപി ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ഭേരിം ചരാപേസി. ‘ഹ’ന്തി വാ ‘ഹു’ന്തി വാ വദന്തോ നാമ നാഹോസി. രാജാ ‘‘മുധാപി, ഭന്തേ, ഗണ്ഹന്തോ നാമ നത്ഥീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘പസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ, മഹാജനസ്സ പിയം മാതുഗാമം, ഇമസ്മിംയേവ നഗരേ സഹസ്സം ദത്വാ പുബ്ബേ ഏകദിവസം ലഭിംസു, ഇദാനി മുധാ ഗണ്ഹന്തോപി നത്ഥി, ഏവരൂപം നാമ ¶ രൂപം ഖയവയപ്പത്തം, പസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ, ആതുരം അത്തഭാവ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൪൭.

‘‘പസ്സ ചിത്തകതം ബിമ്ബം, അരുകായം സമുസ്സിതം;

ആതുരം ബഹുസങ്കപ്പം, യസ്സ നത്ഥി ധുവം ഠിതീ’’തി.

തത്ഥ ചിത്തകതന്തി കതചിത്തം, വത്ഥാഭരണമാലാലത്തകാദീഹി വിചിത്തന്തി അത്ഥോ. ബിമ്ബന്തി ദീഘാദിയുത്തട്ഠാനേസു ദീഘാദീഹി അങ്ഗപച്ചങ്ഗേഹി സണ്ഠിതം അത്തഭാവം. അരുകായന്തി നവന്നം വണമുഖാനം വസേന അരുഭൂതം കായം. സമുസ്സിതന്തി തീഹി അട്ഠിസതേഹി സമുസ്സിതം. ആതുരന്തി സബ്ബകാലം ഇരിയാപഥാദീഹി പരിഹരിതബ്ബതായ നിച്ചഗിലാനം. ബഹുസങ്കപ്പന്തി മഹാജനേന ബഹുധാ സങ്കപ്പിതം. യസ്സ നത്ഥി ധുവം ഠിതീതി യസ്സ ധുവഭാവോ വാ ഠിതിഭാവോ വാ നത്ഥി, ഏകന്തേന ഭേദനവികിരണവിദ്ധംസനധമ്മമേവേതം, ഇമം പസ്സഥാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, സോപി ഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹീതി.

സിരിമാവത്ഥു ദുതിയം.

൩. ഉത്തരാഥേരീവത്ഥു

പരിജിണ്ണമിദന്തി ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഉത്തരാഥേരിം നാമ ഭിക്ഖുനിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഥേരീ കിര വീസവസ്സസതികാ ജാതിയാ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ലദ്ധപിണ്ഡപാതാ അന്തരവീഥിയം ഏകം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ പിണ്ഡപാതേന ആപുച്ഛിത്വാ തസ്സ അപടിക്ഖിപിത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ സബ്ബം ദത്വാ നിരാഹാരാ അഹോസി. ഏവം ദുതിയേപി തതിയേപി ദിവസേ തസ്സേവ ഭിക്ഖുനോ തസ്മിംയേവ ഠാനേ ഭത്തം ദത്വാ നിരാഹാരാ അഹോസി, ചതുത്ഥേ ദിവസേ പന പിണ്ഡായ ചരന്തീ ഏകസ്മിം സമ്ബാധട്ഠാനേ സത്ഥാരം ദിസ്വാ പടിക്കമന്തീ ഓലമ്ബന്തം അത്തനോ ചീവരകണ്ണം അക്കമിത്വാ സണ്ഠാതും അസക്കോന്തീ പരിവത്തിത്വാ പതി. സത്ഥാ തസ്സാ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭഗിനി, പരിജിണ്ണോ തേ അത്തഭാവോ ന ചിരസ്സേവ ഭിജ്ജിസ്സതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൪൮.

‘‘പരിജിണ്ണമിദം രൂപം, രോഗനീളം പഭങ്ഗുരം;

ഭിജ്ജതി പൂതിസന്ദേഹോ, മരണന്തഞ്ഹി ജീവിത’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – ഭഗിനി ഇദം തവ സരീരസങ്ഖാതം രൂപം മഹല്ലകഭാവേന പരിജിണ്ണം, തഞ്ച ഖോ സബ്ബരോഗാനം നിവാസട്ഠാനട്ഠേന രോഗനീളം, യഥാ ഖോ പന തരുണോപി സിങ്ഗാലോ ‘‘ജരസിങ്ഗാലോ’’തി വുച്ചതി, തരുണാപി ഗളോചീലതാ ‘‘പൂതിലതാ’’തി ¶ വുച്ചതി, ഏവം തദഹുജാതം സുവണ്ണവണ്ണമ്പി സമാനം നിച്ചം പഗ്ഘരണട്ഠേന പൂതിതായ പഭങ്ഗുരം, സോ ഏസ പൂതികോ സമാനോ തവ ദേഹോ ഭിജ്ജതി, ന ചിരസ്സേവ ഭിജ്ജിസ്സതീതി വേദിതബ്ബോ. കിം കാരണാ? മരണന്തഞ്ഹി ജീവിതം യസ്മാ സബ്ബസത്താനം ജീവിതം മരണപരിയോസാനമേവാതി വുത്തം ഹോതി.

ദേസനാവസാനേ സാ ഥേരീ സോതാപത്തിഫലം പത്താ, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ഉത്തരാഥേരീവത്ഥു തതിയം.

൪. സമ്ബഹുലഅധിമാനികഭിക്ഖുവത്ഥു

യാനിമാനീതി ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സമ്ബഹുലേ അധിമാനികേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

പഞ്ചസതാ കിര ഭിക്ഖൂ സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഘടേന്താ വായമന്താ ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ ‘‘കിലേസാനം അസമുദാചാരേന പബ്ബജിതകിച്ചം നോ നിപ്ഫന്നം, അത്തനാ പടിലദ്ധഗുണം സത്ഥു ആരോചേസ്സാമാ’’തി ആഗമിംസു. സത്ഥാ തേസം ബഹിദ്വാരകോട്ഠകം പത്തകാലേയേവ ആനന്ദത്ഥേരം ആഹ – ‘‘ആനന്ദ, ഏതേസം ഭിക്ഖൂനം പവിസിത്വാ മയാ ദിട്ഠേന കമ്മം നത്ഥി, ആമകസുസാനം ¶ ഗന്ത്വാ തതോ ആഗന്ത്വാ മം പസ്സന്തൂ’’തി. ഥേരോ ഗന്ത്വാ തേസം തമത്ഥം ആരോചേസി. തേ ‘‘കിം അമ്ഹാകം ആമകസുസാനേനാ’’തി അവത്വാവ ‘‘ദീഘദസ്സിനാ ബുദ്ധേന കാരണം ദിട്ഠം ഭവിസ്സതീ’’തി ആമകസുസാനം ഗന്ത്വാ തത്ഥ കുണപാനി പസ്സന്താ ഏകാഹദ്വീഹപതിതേസു കുണപേസു ആഘാതം പടിലഭിത്വാ തം ഖണം പതിതേസു അല്ലസരീരേസു രാഗം ഉപ്പാദയിംസു, തസ്മിം ഖണേ അത്തനോ സകിലേസഭാവം ജാനിംസു. സത്ഥാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ഓഭാസം ഫരിത്വാ തേസം ഭിക്ഖൂനം സമ്മുഖേ കഥേന്തോ വിയ ‘‘നപ്പതിരൂപം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹാകം ഏവരൂപം അട്ഠിസങ്ഘാതം ദിസ്വാ രാഗരതിം ഉപ്പാദേതു’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൪൯.

‘‘യാനിമാനി അപത്ഥാനി, അലാബൂനേവ സാരദേ;

കാപോതകാനി അട്ഠീനി, താനി ദിസ്വാന കാ രതീ’’തി.

തത്ഥ അപത്ഥാനീതി ഛഡ്ഡിതാനി. സാരദേതി സരദകാലേ വാതാതപപഹതാനി തത്ഥ തത്ഥ വിപ്പകിണ്ണഅലാബൂനി വിയ. കാപോതകാനീതി കപോതകവണ്ണാനി. താനി ദിസ്വാനാതി താനി ഏവരൂപാനി അട്ഠീനി ദിസ്വാ തുമ്ഹാകം കാ രതി, നനു അപ്പമത്തകമ്പി കാമരതിം കാതും ന വട്ടതിയേവാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ യഥാഠിതാവ അരഹത്തം പത്വാ ഭഗവന്തം അഭിത്ഥവമാനാ ആഗന്ത്വാ വന്ദിംസൂതി.

സമ്ബഹുലഅധിമാനികഭിക്ഖുവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. ജനപദകല്യാണീ രൂപനന്ദാഥേരീവത്ഥു

അട്ഠീനം ¶ ¶ ¶ നഗരം കതന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ജനപദകല്യാണിം രൂപനന്ദാഥേരിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാ കിര ഏകദിവസം ചിന്തേസി – ‘‘മയ്ഹം ജേട്ഠഭാതികോ രജ്ജസിരിം പഹായ പബ്ബജിത്വാ ലോകേ അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ ബുദ്ധോ ജാതോ, പുത്തോപിസ്സ രാഹുലകുമാരോ പബ്ബജിതോ, ഭത്താപി മേ പബ്ബജിതോ, മാതാപി മേ പബ്ബജിതാ, അഹമ്പി ഏത്തകേ ഞാതിജനേ പബ്ബജിതേ ഗേഹേ കിം കരിസ്സാമി, പബ്ബജിസ്സാമാ’’തി. സാ ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഗന്ത്വാ പബ്ബജി ഞാതിസിനേഹേനേവ, നോ സദ്ധായ, അഭിരൂപതായ പന രൂപനന്ദാതി പഞ്ഞായി. ‘‘സത്ഥാ കിര ‘രൂപം അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ, വേദനാ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ’തി വദേതീ’’തി സുത്വാ സാ ഏവം ദസ്സനീയേ പാസാദികേ മമപി രൂപേ ദോസം കഥേയ്യാതി സത്ഥു സമ്മുഖീഭാവം ന ഗച്ഛതി. സാവത്ഥിവാസിനോ പാതോവ ദാനം ദത്വാ സമാദിന്നുപോസഥാ സുദ്ധുത്തരാസങ്ഗാ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ സായന്ഹസമയേ ജേതവനേ സന്നിപതിത്വാ ധമ്മം സുണന്തി. ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോപി സത്ഥു ധമ്മദേസനായ ഉപ്പന്നച്ഛന്ദോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുണാതി. ധമ്മം സുത്വാ നഗരം പവിസന്തോ സത്ഥു ഗുണകഥം കഥേന്തോവ പവിസതി.

ചതുപ്പമാണികേ ഹി ലോകസന്നിവാസേ അപ്പകാവ തേ സത്താ, യേസം തഥാഗതം പസ്സന്താനം പസാദോ ന ഉപ്പജ്ജതി. രൂപപ്പമാണികാപി ഹി തഥാഗതസ്സ ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനപടിമണ്ഡിതം സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം ദിസ്വാ പസീദന്തി, ഘോസപ്പമാണികാപി ¶ അനേകാനി ജാതിസതാനി നിസ്സായ പവത്തം സത്ഥു ഗുണഘോസഞ്ചേവ അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ധമ്മദേസനാഘോസഞ്ച സുത്വാ പസീദന്തി, ലൂഖപ്പമാണികാപിസ്സ ചീവരാദിലൂഖതം പടിച്ച പസീദന്തി, ധമ്മപ്പമാണികാപി ‘‘ഏവരൂപം ദസബലസ്സ സീലം, ഏവരൂപോ സമാധി, ഏവരൂപാ പഞ്ഞാ, ഭഗവാ സീലാദീഹി ഗുണേഹി അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ’’തി പസീദന്തി. തേസം തഥാഗതസ്സ ഗുണം കഥേന്താനം മുഖം നപ്പഹോതി. രൂപനന്ദാ ഭിക്ഖുനീനഞ്ചേവ ഉപാസികാനഞ്ച സന്തികാ തഥാഗതസ്സ ഗുണകഥം സുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അതിവിയ മേ ഭാതികസ്സ വണ്ണം കഥേന്തിയേവ. ഏകദിവസമ്പി മേ രൂപേ ദോസം കഥേന്തോ കിത്തകം കഥേസ്സതി. യംനൂനാഹം ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം ഗന്ത്വാ അത്താനം അദസ്സേത്വാവ തഥാഗതം പസ്സിത്വാ ധമ്മമസ്സ സുണിത്വാ ആഗച്ഛേയ്യ’’ന്തി. സാ ‘‘അഹമ്പി അജ്ജ ധമ്മസ്സവനം ഗമിസ്സാമീ’’തി ഭിക്ഖുനീനം ¶ ആരോചേസി.

ഭിക്ഖുനിയോ ¶ ‘‘ചിരസ്സം വത രൂപനന്ദായ സത്ഥു ഉപട്ഠാനം ഗന്തുകാമതാ ഉപ്പന്നാ, അജ്ജ സത്ഥാ ¶ ഇമം നിസ്സായ വിചിത്രധമ്മദേസനം നാനാനയം ദേസേസ്സതീ’’തി തുട്ഠമാനസാ തം ആദായ നിക്ഖമിംസു. സാ നിക്ഖന്തകാലതോ പട്ഠായ ‘‘അഹം അത്താനം നേവ ദസ്സേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. സത്ഥാ ‘‘അജ്ജ രൂപനന്ദാ മയ്ഹം ഉപട്ഠാനം ആഗമിസ്സതി, കീദിസീ നു ഖോ തസ്സാ ധമ്മദേസനാ സപ്പായാ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘രൂപഗരുകാ ഏസാ അത്തഭാവേ ബലവസിനേഹാ, കണ്ടകേന കണ്ടകുദ്ധരണം വിയ രൂപേനേവസ്സാ രൂപമദനിമ്മദനം സപ്പായ’’ന്തി സന്നിട്ഠാനം കത്വാ തസ്സാ വിഹാരം പവിസനസമയേ ഏകം പന അഭിരൂപം ഇത്ഥിം സോളസവസ്സുദ്ദേസികം രത്തവത്ഥനിവത്ഥം സബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതം ബീജനിം ഗഹേത്വാ അത്തനോ സന്തികേ ഠത്വാ ബീജയമാനം ഇദ്ധിബലേന അഭിനിമ്മിനി. തം ഖോ പന ഇത്ഥിം സത്ഥാ ചേവ പസ്സതി രൂപനന്ദാ ച. സാ ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം വിഹാരം പവിസിത്വാ ഭിക്ഖുനീനം പിട്ഠിപസ്സേ ഠത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഭിക്ഖുനീനം അന്തരേ നിസിന്നാ പാദന്തതോ പട്ഠായ സത്ഥാരം ഓലോകേന്തീ ലക്ഖണവിചിത്തം അനുബ്യഞ്ജനസമുജ്ജലം ബ്യാമപ്പഭാപരിക്ഖിത്തം സത്ഥു സരീരം ദിസ്വാ പുണ്ണചന്ദസസ്സിരികം മുഖം ഓലോകേന്തീ സമീപേ ഠിതം ഇത്ഥിരൂപം അദ്ദസ ¶ . സാ തം ഓലോകേത്വാ അത്തഭാവം ഓലോകേന്തീ സുവണ്ണരാജഹംസിയാ പുരതോ കാകീസദിസം അത്താനം അവമഞ്ഞി. ഇദ്ധിമയരൂപം ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായേവ ഹി തസ്സാ അക്ഖീനി ഭമിംസു. സാ ‘‘അഹോ ഇമിസ്സാ കേസാ സോഭനാ, അഹോ നലാടം സോഭന’’ന്തി സബ്ബേസം സാരീരപ്പദേസാനം രൂപസിരിയാ സമാകഡ്ഢിതചിത്താ തസ്മിം രൂപേ ബലവസിനേഹാ അഹോസി.

സത്ഥാ തസ്സാ തത്ഥ അഭിരതിം ഞത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോവ തം രൂപം സോളസവസ്സുദ്ദേസികഭാവം അതിക്കമിത്വാ വീസതിവസ്സുദ്ദേസികം കത്വാ ദസ്സേസി. രൂപനന്ദാ ഓലോകേത്വാ ‘‘ന വതിദം രൂപം പുരിമസദിസ’’ന്തി ഥോകം വിരത്തചിത്താ അഹോസി. സത്ഥാ അനുക്കമേനേവ തസ്സാ ഇത്ഥിയാ സകിം വിജാതവണ്ണം മജ്ഝിമിത്ഥിവണ്ണം ജരാജിണ്ണമഹല്ലികിത്ഥിവണ്ണഞ്ച ദസ്സേസി. സാപി അനുപുബ്ബേനേവ ‘‘ഇദമ്പി അന്തരഹിതം, ഇദമ്പി അന്തരഹിത’’ന്തി ജരാജിണ്ണകാലേ തം വിരജ്ജമാനാ ഖണ്ഡദന്തിം പലിതസിരം ഓഭഗ്ഗം ഗോപാനസിവങ്കം ദണ്ഡപരായണം പവേധമാനം ദിസ്വാ അതിവിയ വിരജ്ജി. അഥ സത്ഥാ തം ബ്യാധിനാ അഭിഭൂതം കത്വാ ദസ്സേസി. സാ തങ്ഖണഞ്ഞേവ ദണ്ഡഞ്ച താലവണ്ടഞ്ച ഛഡ്ഡേത്വാ മഹാവിരവം ¶ വിരവമാനാ ഭൂമിയം പതിത്വാ സകേ മുത്തകരീസേ നിമുഗ്ഗാ അപരാപരം പരിവത്തി. രൂപനന്ദാ തമ്പി ¶ ദിസ്വാ അതിവിയ വിരജ്ജി. സത്ഥാപി തസ്സാ ഇത്ഥിയാ മരണം ദസ്സേസി. സാ തങ്ഖണംയേവ ഉദ്ധുമാതകഭാവം ആപജ്ജി, നവഹി വണമുഖേഹി പുബ്ബവട്ടിയോ ചേവ പുളവാ ച പഗ്ഘരിംസു, കാകാദയോ സന്നിപതിത്വാ വിലുമ്പിംസു. രൂപനന്ദാപി തം ഓലോകേത്വാ ‘‘അയം ഇത്ഥീ ഇമസ്മിംയേവ ഠാനേ ജരം പത്താ, ബ്യാധിം പത്താ, മരണം പത്താ, ഇമസ്സാപി മേ അത്തഭാവസ്സ ഏവമേവ ജരാബ്യാധിമരണാനി ആഗമിസ്സന്തീ’’തി അത്തഭാവം അനിച്ചതോ പസ്സി. അനിച്ചതോ ദിട്ഠത്താ ഏവ പന ദുക്ഖതോ അനത്തതോ ദിട്ഠോയേവ ഹോതി. അഥസ്സാ തയോ ഭവാ ആദിത്താ ഗേഹാ വിയ ഗീവായ ബദ്ധകുണപം വിയ ച ¶ ഉപട്ഠഹിംസു, കമ്മട്ഠാനാഭിമുഖം ചിത്തം പക്ഖന്ദി. സത്ഥാ തായ അനിച്ചതോ ദിട്ഠഭാവം ഞത്വാ ‘‘സക്ഖിസ്സതി നു ഖോ സയമേവ അത്തനോ പതിട്ഠം കാതു’’ന്തി ഓലോകേന്തോ ‘‘ന സക്ഖിസ്സതി, ബഹിദ്ധാ പച്ചയം ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തസ്സാ സപ്പായവസേന ധമ്മം ദേസേന്തോ ആഹ –

‘‘ആതുരം അസുചിം പൂതിം, പസ്സ നന്ദേ സമുസ്സയം;

ഉഗ്ഘരന്തം പഗ്ഘരന്തം, ബാലാനം അഭിപത്ഥിതം.

‘‘യഥാ ഇദം തഥാ ഏതം, യഥാ ഏതം തഥാ ഇദം;

ധാതുതോ സുഞ്ഞതോ പസ്സ, മാ ലോകം പുനരാഗമി;

ഭവേ ഛന്ദം വിരാജേത്വാ, ഉപസന്തോ ചരിസ്സതീ’’തി. –

ഇത്ഥം ¶ സുദം ഭഗവാ നന്ദം ഭിക്ഖുനിം ആരബ്ഭ ഇമാ ഗാഥായോ അഭാസിത്ഥാതി. നന്ദാ ദേസനാനുസാരേന ഞാണം പേസേത്വാ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി. അഥസ്സാ ഉപരി തിണ്ണം മഗ്ഗഫലാനം വിപസ്സനാപരിവാസത്ഥായ സുഞ്ഞതാകമ്മട്ഠാനം കഥേതും, ‘‘നന്ദേ, മാ ‘ഇമസ്മിം സരീരേ സാരോ അത്ഥീ’തി സഞ്ഞം കരി. അപ്പമത്തകോപി ഹി ഏത്ഥ സാരോ നത്ഥി, തീണി അട്ഠിസതാനി ഉസ്സാപേത്വാ കതം അട്ഠിനഗരമേത’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൫൦.

‘‘അട്ഠീനം നഗരം കതം, മംസലോഹിതലേപനം;

യത്ഥ ജരാ ച മച്ചു ച, മാനോ മക്ഖോ ച ഓഹിതോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – യഥേവ ഹി പുബ്ബണ്ണാപരണ്ണാദീനം ഓദഹനത്ഥായ കട്ഠാനി ഉസ്സാപേത്വാ വല്ലീഹി ബന്ധിത്വാ മത്തികായ വിലിമ്പേത്വാ നഗരസങ്ഖാതം ബഹിദ്ധാ ഗേഹം ¶ കരോന്തി, ഏവമിദം അജ്ഝത്തികമ്പി തീണി അട്ഠിസതാനി ഉസ്സാപേത്വാ ന്ഹാരുവിനദ്ധം മംസലോഹിതലേപനം തചപടിച്ഛന്നം ജീരണലക്ഖണായ ജരായ മരണലക്ഖണസ്സ മച്ചുനോ ആരോഹസമ്പദാദീനി പടിച്ച മഞ്ഞനലക്ഖണസ്സ മാനസ്സ സുകതകാരണവിനാസനലക്ഖണസ്സ മക്ഖസ്സ ച ഓദഹനത്ഥായ ¶ നഗരം കതം. ഏവരൂപോ ഏവ ഹി ഏത്ഥ കായികചേതസികോ ആബാധോ ഓഹിതോ, ഇതോ ഉദ്ധം കിഞ്ചി ഗയ്ഹൂപഗം നത്ഥീതി.

ദേസനാവസാനേ സാ ഥേരീ അരഹത്തം പാപുണി, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ജനപദകല്യാണീ രൂപനന്ദാഥേരീവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. മല്ലികാദേവീവത്ഥു

ജീരന്തി ¶ വേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മല്ലികം ദേവിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാ കിര ഏകദിവസം ന്ഹാനകോട്ഠകം പവിട്ഠാ മുഖം ധോവിത്വാ ഓനതസരീരാ ജങ്ഘം ധോവിതും ആരഭി. തായ ച സദ്ധിംയേവ പവിട്ഠോ ഏകോ വല്ലഭസുനഖോ അത്ഥി. സോ തം തഥാ ഓനതം ദിസ്വാ അസദ്ധമ്മസന്ഥവം കാതും ആരഭി. സാ ഫസ്സം സാദിയന്തീ അട്ഠാസി. രാജാപി ഉപരിപാസാദേ വാതപാനേന ഓലോകേന്തോ തം ദിസ്വാ തതോ ആഗതകാലേ ‘‘നസ്സ, വസലി, കസ്മാ ഏവരൂപമകാസീ’’തി ആഹ. കിം മയാ കതം, ദേവാതി. സുനഖേന സദ്ധിം സന്ഥവോതി. നത്ഥേതം, ദേവാതി. മയാ സാമം ദിട്ഠം, നാഹം തവ സദ്ദഹിസ്സാമി, നസ്സ, വസലീതി. ‘‘മഹാരാജ, യോ കോചി ഇമം കോട്ഠകം പവിട്ഠോ ഇമിനാ വാതപാനേന ഓലോകേന്തസ്സ ഏകോവ ദ്വിധാ പഞ്ഞായതീ’’തി അഭൂതം കഥേസി. ദേവ, സചേ മേ സദ്ദഹസി, ഏതം കോട്ഠകം പവിസ, അഹം തം ഇമിനാ വാതപാനേന ¶ ഓലോകേസ്സാമീതി. രാജാ മൂള്ഹധാതുകോ തസ്സാ വചനം സദ്ദഹിത്വാ കോട്ഠകം പാവിസി. സാപി ഖോ ദേവീ വാതപാനേ ഠത്വാ ഓലോകേന്തീ ‘‘അന്ധബാല, മഹാരാജ, കിം നാമേതം, അജികായ സദ്ധിം സന്ഥവം കരോസീ’’തി ആഹ. ‘‘നാഹം, ഭദ്ദേ, ഏവരൂപം കരോമീ’’തി ച വുത്തേപി ‘‘മയാ സാമം ദിട്ഠം, നാഹം തവ സദ്ദഹിസ്സാമീ’’തി ആഹ.

തം ¶ സുത്വാ രാജാ ‘‘അദ്ധാ ഇമം കോട്ഠകം പവിട്ഠോ ഏകോവ ദ്വിധാ പഞ്ഞായതീ’’തി സദ്ദഹി. മല്ലികാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം രാജാ അന്ധബാലതായ മയാ വഞ്ചിതോ, പാപം മേ കതം, അയഞ്ച മേ അഭൂതേന അബ്ഭാചിക്ഖിതോ, ഇദം മേ കമ്മം സത്ഥാപി ജാനിസ്സതി, ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാപി അസീതി മഹാസാവകാപി ജാനിസ്സന്തി, അഹോ വത മേ ഭാരിയം കമ്മം കത’’ന്തി. അയം കിര രഞ്ഞോ അസദിസദാനേ സഹായികാ അഹോസി. തത്ഥ ച ഏകദിവസം കതപരിച്ചാഗോ ധനസ്സ ചുദ്ദസകോടിഅഗ്ഘനകോ അഹോസി. തഥാഗതസ്സ സേതച്ഛത്തം നിസീദനപല്ലങ്കോ ആധാരകോ പാദപീഠന്തി ഇമാനി പന ചത്താരി അനഗ്ഘാനേവ അഹേസും. സാ മരണകാലേ ഏവരൂപം മഹാപരിച്ചാഗം നാനുസ്സരിത്വാ തദേവ പാപകമ്മം അനുസ്സരന്തീ കാലം കത്വാ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തി. രഞ്ഞോ പന സാ അതിവിയ പിയാ അഹോസി. സോ ബലവസോകാഭിഭൂതോ തസ്സാ സരീരകിച്ചം കാരേത്വാ ‘‘നിബ്ബത്തട്ഠാനമസ്സാ പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി സത്ഥു സന്തികം അഗമാസി. സത്ഥാ യഥാ സോ ആഗതകാരണം ന സരതി, തഥാ അകാസി. സോ സത്ഥു സന്തികേ സാരണീയധമ്മകഥം ¶ സുത്വാ ഗേഹം പവിട്ഠകാലേ സരിത്വാ ‘‘അഹം ഭണേ മല്ലികായ നിബ്ബത്തട്ഠാനം പുച്ഛിസ്സാമീതി സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ പമുട്ഠോ, സ്വേ പുന പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി പുനദിവസേപി അഗമാസി. സത്ഥാപി പടിപാടിയാ സത്ത ദിവസാനി യഥാ സോ ന സരതി ¶ , തഥാ അകാസി. സാപി സത്താഹമേവ നിരയേ പച്ചിത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ തതോ ചുതാ തുസിതഭവനേ നിബ്ബത്തി. കസ്മാ പനസ്സ സത്ഥാ അസരണഭാവം അകാസീതി? സാ കിര തസ്സ അതിവിയ പിയാ അഹോസി മനാപാ, തസ്മാ തസ്സാ നിരയേ നിബ്ബത്തഭാവം സുത്വാ ‘‘സചേ ഏവരൂപാ സദ്ധാസമ്പന്നാ നിരയേ നിബ്ബത്താ, ദാനം ദത്വാ കിം കരിസ്സാമീ’’തി മിച്ഛാദിട്ഠിം ഗഹേത്വാ പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ഗേഹേ പവത്തം നിച്ചഭത്തം ഹരാപേത്വാ നിരയേ നിബ്ബത്തേയ്യ, തേനസ്സ സത്ഥാ സത്താഹം അസരണഭാവം കത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ പിണ്ഡായ ചരന്തോ സയമേവ രാജകുലദ്വാരം അഗമാസി.

രാജാ ‘‘സത്ഥാ ആഗതോ’’തി സുത്വാ നിക്ഖമിത്വാ പത്തം ആദായ പാസാദം അഭിരുഹിതും ആരഭി. സത്ഥാ പന രഥസാലായ നിസീദിതും ആകാരം ദസ്സേസി. രാജാ സത്ഥാരം തത്ഥേവ നിസീദാപേത്വാ യാഗുഖജ്ജകേന പടിമാനേത്വാ വന്ദിത്വാ നിസിന്നോവ അഹം, ഭന്തേ, മല്ലികായ ദേവിയാ നിബ്ബത്തട്ഠാനം പുച്ഛിസ്സാമീതി ഗന്ത്വാ പമുട്ഠോ, കത്ഥ നു ഖോ സാ, ഭന്തേ, നിബ്ബത്താതി. തുസിതഭവനേ, മഹാരാജാതി, ഭന്തേ, തായ തുസിതഭവനേ അനിബ്ബത്തന്തിയാ കോ അഞ്ഞോ നിബ്ബത്തിസ്സതി ¶ , ഭന്തേ, നത്ഥി തായ സദിസാ ഇത്ഥീ. തസ്സാ ഹി നിസിന്നട്ഠാനാദീസു ‘‘സ്വേ തഥാഗതസ്സ ¶ ഇദം ദസ്സാമി, ഇദം കരിസ്സാമീ’’തി ദാനസംവിധാനം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം കിച്ചമേവ നത്ഥി, ഭന്തേ, തസ്സാ പരലോകം ഗതകാലതോ പട്ഠായ സരീരം മേ ന വഹതീതി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘മാ ചിന്തയി, മഹാരാജ, സബ്ബേസം ധുവധമ്മോ അയ’’ന്തി വത്വാ ‘‘അയം, മഹാരാജ, രഥോ കസ്സാ’’തി പുച്ഛി. തം സുത്വാ രാജാ സിരസ്മിം അഞ്ജലിം പതിട്ഠാപേത്വാ ‘‘പിതാമഹസ്സ മേ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. ‘‘അയം കസ്സാ’’തി? ‘‘പിതു മേ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അയം പന രഥോ കസ്സാ’’തി? ‘‘മമ, ഭന്തേ’’തി. ഏവം വുത്തേ സത്ഥാ, ‘‘മഹാരാജ, തവ പിതാമഹസ്സ രഥോ തേനേവാകാരേന തവ പിതു രഥം ന പാപുണി, തവ പിതു രഥോ തവ രഥം ന പാപുണി, ഏവരൂപസ്സ നാമ കട്ഠകലിങ്ഗരസ്സാപി ജരാ ആഗച്ഛതി, കിമങ്ഗം പന അത്തഭാവസ്സ. മഹാരാജ, സപ്പുരിസധമ്മസ്സേവ ഹി ജരാ നത്ഥി, സത്താ പന അജീരകാ നാമ നത്ഥീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൫൧.

‘‘ജീരന്തി വേ രാജരഥാ സുചിത്താ,

അഥോ സരീരമ്പി ജരം ഉപേതി;

സതഞ്ച ധമ്മോ ന ജരം ഉപേതി,

സന്തോ ഹവേ സബ്ഭി പവേദയന്തീ’’തി.

തത്ഥ വേതി നിപാതോ. സുചിത്താതി സത്തഹി രതനേഹി അപരേഹി ച രഥാലങ്കാരേഹി സുട്ഠു ചിത്തിതാ രാജൂനം രഥാപി ജീരന്തി. സരീരമ്പീതി ന കേവലം രഥാ ഏവ, ഇദം സുപ്പടിജഗ്ഗിതം ¶ സരീരമ്പി ഖണ്ഡിച്ചാദീനി ¶ പാപുണന്തം ജരം ഉപേതി. സതഞ്ചാതി ബുദ്ധാദീനം പന സന്താനം നവവിധോ ലോകുത്തരധമ്മോ ച കിഞ്ചി ഉപഘാതം ന ഉപേതീതി ന ജരം ഉപേതി നാമ. പവേദയന്തീതി ഏവം സന്തോ ബുദ്ധാദയോ സബ്ഭി പണ്ഡിതേഹി സദ്ധിം കഥേന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മല്ലികാദേവീവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. ലാളുദായിത്ഥേരവത്ഥു

അപ്പസ്സുതായന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ലാളുദായിത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിര മങ്ഗലം കരോന്താനം ഗേഹം ഗന്ത്വാ ‘‘തിരോകുട്ടേസു തിട്ഠന്തീ’’തിആദിനാ (ഖു. പാ. ൭.൧; പേ. വ. ൧൪) നയേന അവമങ്ഗലം കഥേതി, അവമങ്ഗലം കരോന്താനം ഗേഹം ഗന്ത്വാ തിരോകുട്ടാദീസു കഥേതബ്ബേസു ‘‘ദാനഞ്ച ധമ്മചരിയാ ചാ’’തിആദിനാ (ഖു. പാ. ൫.൭; സു. നി. ൨൬൬) നയേന മങ്ഗലഗാഥാ വാ ‘‘യം കിഞ്ചി വിത്തം ഇധ വാ ഹുരം വാ’’തി രതനസുത്തം (ഖു. പാ. ൬.൩; സു. നി. ൨൨൬) വാ കഥേതി. ഏവം തേസു തേസു ഠാനേസു ‘‘അഞ്ഞം കഥേസ്സാമീ’’തി അഞ്ഞം കഥേന്തോപി ‘‘അഞ്ഞം കഥേമീ’’തി ന ജാനാതി. ഭിക്ഖൂ തസ്സ കഥം സുത്വാ സത്ഥു ആരോചേസും – ‘‘കിം, ഭന്തേ, ലാളുദായിസ്സ മങ്ഗലാമങ്ഗലട്ഠാനേസു ഗമനേന, അഞ്ഞസ്മിം കഥേതബ്ബേ അഞ്ഞമേവ ¶ കഥേതീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവേസ ഏവം കഥേതി, പുബ്ബേപി അഞ്ഞസ്മിം കഥേതബ്ബേ അഞ്ഞമേവ കഥേസീ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ കിര ബാരാണസിയം അഗ്ഗിദത്തസ്സ നാമ ബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തോ സോമദത്തകുമാരോ നാമ രാജാനം ഉപട്ഠഹി. സോ രഞ്ഞാ പിയോ അഹോസി മനാപോ. ബ്രാഹ്മണോ പന കസികമ്മം നിസ്സായ ജീവതി. തസ്സ ദ്വേയേവ ഗോണാ അഹേസും. തേസു ഏകോ മതോ. ബ്രാഹ്മണോ പുത്തം ആഹ – ‘‘താത, സോമദത്ത, രാജാനം മേ യാചിത്വാ ഏകം ഗോണം ആഹരാ’’തി. സോമദത്തോ ‘‘സചാഹം രാജാനം യാചിസ്സാമി, ലഹുഭാവോ മേ പഞ്ഞായിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേയേവ, താത, രാജാനം യാചഥാ’’തി വത്വാ ‘‘തേന ഹി, താത, മം ഗഹേത്വാ യാഹീ’’തി വുത്തോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ ദന്ധപഞ്ഞോ അഭിക്കമാദിവചനമത്തമ്പി ന ജാനാതി, അഞ്ഞസ്മിം വത്തബ്ബേ അഞ്ഞമേവ വദതി, സിക്ഖാപേത്വാ പന നം നേസ്സാമീ’’തി. സോ തം ആദായ ബീരണത്ഥമ്ഭകം നാമ സുസാനം ഗന്ത്വാ തിണകലാപേ ബന്ധിത്വാ ‘‘അയം ¶ രാജാ, അയം ഉപരാജാ, അയം സേനാപതീ’’തി നാമാനി കത്വാ പടിപാടിയാ പിതു ദസ്സേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേഹി രാജകുലം ഗന്ത്വാ ഏവം അഭിക്കമിതബ്ബം, ഏവം പടിക്കമിതബ്ബം, ഏവം നാമ രാജാ വത്തബ്ബോ, ഏവം നാമ ഉപരാജാ, രാജാനം പന ഉപസങ്കമിത്വാ ‘ജയതു ഭവം, മഹാരാജാ’തി വത്വാ ഏവം ഠത്വാ ഇമം ¶ ഗാഥം വത്വാ ഗോണം യാചേയ്യാഥാ’’തി ഗാഥം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേസി –

‘‘ദ്വേ മേ ഗോണാ മഹാരാജ, യേഹി ഖേത്തം കസാമസേ;

തേസു ഏകോ മതോ ദേവ, ദുതിയം ദേഹി ഖത്തിയാ’’തി.

സോ ഹി സംവച്ഛരമത്തേന തം ഗാഥം പഗുണം കത്വാ പഗുണഭാവം പുത്തസ്സ ആരോചേത്വാ ‘‘തേന ഹി, താത, കഞ്ചിദേവ പണ്ണാകാരം ആദായ ആഗച്ഛഥ, അഹം ¶ പുരിമതരം ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ സന്തികേ ഠസ്സാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘സാധു, താതാ’’തി പണ്ണാകാരം ഗഹേത്വാ സോമദത്തസ്സ രഞ്ഞോ സന്തികേ ഠിതകാലേ ഉസ്സാഹപ്പത്തോ രാജകുലം ഗന്ത്വാ രഞ്ഞാ തുട്ഠചിത്തേന കതപടിസമ്മോദനോ, ‘‘താത, ചിരസ്സം വത ആഗതത്ഥ, ഇദമാസനം നിസീദിത്വാ വദഥ, യേനത്ഥോ’’തി വുത്തേ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ദ്വേ മേ ഗോണാ മഹാരാജ, യേഹി ഖേത്തം കസാമസേ;

തേസു ഏകോ മതോ ദേവ, ദുതിയം ഗണ്ഹ ഖത്തിയാ’’തി.

രഞ്ഞാ ‘‘കിം വദേസി, താത, പുന വദേഹീ’’തി വുത്തേപി തമേവ ഗാഥം ആഹ. രാജാ തേന വിരജ്ഝിത്വാ കഥിതഭാവം ഞത്വാ സിതം കത്വാ, ‘‘സോമദത്ത, തുമ്ഹാകം ഗേഹേ ബഹൂ മഞ്ഞേ ഗോണാ’’തി വത്വാ ‘‘തുമ്ഹേഹി ദിന്നാ ബഹൂ ഭവിസ്സന്തി, ദേവാ’’തി വുത്തേ ബോധിസത്തസ്സ തുസ്സിത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ സോളസ ഗോണേ അലങ്കാരഭണ്ഡകം നിവാസഗാമഞ്ചസ്സ ബ്രഹ്മദേയ്യം ദത്വാ മഹന്തേന യസേന ബ്രാഹ്മണം ഉയ്യോജേസീതി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘തദാ രാജാ ആനന്ദോ അഹോസി, ബ്രാഹ്മണോ ലാളുദായീ, സോമദത്തോ പന അഹമേവാ’’തി ജാതകം ¶ സമോധാനേത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപേസ അത്തനോ അപ്പസ്സുതതായ അഞ്ഞസ്മിം വത്തബ്ബേ അഞ്ഞമേവ വദതി. അപ്പസ്സുതപുരിസോ ഹി ബലിബദ്ദസദിസോ നാമ ഹോതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൫൨.

‘‘അപ്പസ്സുതായം പുരിസോ, ബലിബദ്ദോവ ജീരതി;

മംസാനി തസ്സ വഡ്ഢന്തി, പഞ്ഞാ തസ്സ ന വഡ്ഢതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ അപ്പസ്സുതായന്തി ഏകസ്സ വാ ദ്വിന്നം വാ പണ്ണാസകാനം. അഥ വാ പന വഗ്ഗാനം സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന ഏകസ്സ വാ ദ്വിന്നം വാ സുത്തന്താനം വാപി അഭാവേന അപ്പസ്സുതോ അയം. കമ്മട്ഠാനം പന ഉഗ്ഗഹേത്വാ അനുയുഞ്ജന്തോ ബഹുസ്സുതോവ. ബലിബദ്ദോവ ജീരതീതി യഥാ ഹി ബലിബദ്ദോ ജീരമാനോ വഡ്ഢമാനോ നേവ മാതു, ന പിതു, ന സേസഞാതകാനം അത്ഥായ വഡ്ഢതി, അഥ ഖോ നിരത്ഥകമേവ ജീരതി, ഏവമേവം അയമ്പി ന ഉപജ്ഝായവത്തം കരോതി, ന ആചരിയവത്തം, ന ആഗന്തുകവത്താദീനി, ന ഭാവനാരാമതം അനുയുഞ്ജതി, നിരത്ഥകമേവ ജീരതി, മംസാനി തസ്സ വഡ്ഢന്തീതി യഥാ ബലിബദ്ദസ്സ ‘‘യുഗനങ്ഗലാദീനി വഹിതും അസമത്ഥോ ഏസോ’’തി അരഞ്ഞേ വിസ്സട്ഠസ്സ തത്ഥേവ വിചരന്തസ്സ ¶ ഖാദന്തസ്സ പിവന്തസ്സ മംസാനി വഡ്ഢന്തി, ഏവമേവ ഇമസ്സാപി ഉപജ്ഝായാദീഹി വിസ്സട്ഠസ്സ സങ്ഘം നിസ്സായ ചത്താരോ പച്ചയേ ലഭിത്വാ ഉദ്ധവിരേചനാദീനി കത്വാ കായം പോസേന്തസ്സ ¶ മംസാനി വഡ്ഢന്തി, ഥൂലസരീരോ ഹുത്വാ വിചരതി. പഞ്ഞാ തസ്സാതി ലോകിയലോകുത്തരാ പനസ്സ പഞ്ഞാ ഏകങ്ഗുലമത്താപി ന വഡ്ഢതി, അരഞ്ഞേ പന ഗച്ഛലതാദീനി വിയ ഛ ദ്വാരാനി നിസ്സായ തണ്ഹാ ചേവ നവവിധമാനോ ച വഡ്ഢതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ മഹാജനോ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണീതി.

ലാളുദായിത്ഥേരവത്ഥു സത്തമം.

൮. ഉദാനവത്ഥു

അനേകജാതിസംസാരന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ബോധിരുക്ഖമൂലേ നിസിന്നോ ഉദാനവസേന ഉദാനേത്വാ അപരഭാഗേ ആനന്ദത്ഥേരേന പുട്ഠോ കഥേസി.

സോ ഹി ബോധിരുക്ഖമൂലേ നിസിന്നോ സൂരിയേ അനത്ഥങ്ഗതേയേവ മാരബലം വിദ്ധംസേത്വാ പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസപടിച്ഛാദകം തമം പദാലേത്വാ മജ്ഝിമയാമേ ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധേത്വാ പച്ഛിമയാമേ സത്തേസു കാരുഞ്ഞതം പടിച്ച പച്ചയാകാരേ ഞാണം ഓതാരേത്വാ തം അനുലോമപടിലോമവസേന സമ്മസന്തോ അരുണുഗ്ഗമനവേലായ സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝിത്വാ അനേകേഹി ബുദ്ധസതസഹസ്സേഹി അവിജഹിതം ഉദാനം ഉദാനേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൫൩.

‘‘അനേകജാതിസംസാരം, സന്ധാവിസ്സം അനിബ്ബിസം;

ഗഹകാരം ഗവേസന്തോ, ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനം.

൧൫൪.

‘‘ഗഹകാരക ¶ ¶ ദിട്ഠോസി, പുന ഗേഹം ന കാഹസി;

സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാ, ഗഹകൂടം വിസങ്ഖതം;

വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തം, തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി.

തത്ഥ ഗഹകാരം ഗവേസന്തോതി അഹം ഇമസ്സ അത്തഭാവസങ്ഖാതസ്സ ഗേഹസ്സ കാരകം തണ്ഹാവഡ്ഢകിം ഗവേസന്തോ യേന ഞാണേന സക്കാ തം ദട്ഠും ¶ , തസ്സ ബോധിഞാണസ്സത്ഥായ ദീപങ്കരപാദമൂലേ കതാഭിനീഹാരോ ഏത്തകം കാലം അനേകജാതിസംസാരം അനേകജാതിസതസഹസ്സസങ്ഖാതം ഇമം സംസാരവട്ടം അനിബ്ബിസം തം ഞാണം അവിന്ദന്തോ അലഭന്തോയേവ സന്ധാവിസ്സം സംസരിം, അപരാപരം അനുവിചരിന്തി അത്ഥോ. ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനന്തി ഇദം ഗഹകാരകഗവേസനസ്സ കാരണവചനം. യസ്മാ ജരാബ്യാധിമരണമിസ്സിതായ ജാതി നാമേസാ പുനപ്പുനം ഉപഗന്തും ദുക്ഖാ, ന ച സാ തസ്മിം അദിട്ഠേ നിവത്തതി. തസ്മാ തം ഗവേസന്തോ സന്ധാവിസ്സന്തി അത്ഥോ. ദിട്ഠോസീതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝന്തേന മയാ ഇദാനി ദിട്ഠോസി. പുന ഗേഹന്തി പുന ഇമസ്മിം സംസാരവട്ടേ അത്തഭാവസങ്ഖാതം മമ ഗേഹം ന കാഹസി. സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാതി തവ സബ്ബാ അവസേസാ കിലേസഫാസുകാ മയാ ഭഗ്ഗാ. ഗഹകൂടം വിസങ്ഖതന്തി ഇമസ്സ തയാ കതസ്സ അത്തഭാവഗേഹസ്സ അവിജ്ജാസങ്ഖാതം ¶ കണ്ണികമണ്ഡലമ്പി മയാ വിദ്ധംസിതം. വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തന്തി ഇദാനി മമ ചിത്തം വിസങ്ഖാരം നിബ്ബാനം ആരമ്മണകരണവസേന ഗതം അനുപവിട്ഠം. തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാതി തണ്ഹാനം ഖയസങ്ഖാതം അരഹത്തം അധിഗതോസ്മീതി.

ഉദാനവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. മഹാധനസേട്ഠിപുത്തവത്ഥു

അചരിത്വാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ഇസിപതനേ മിഗദായേ വിഹരന്തോ മഹാധനസേട്ഠിപുത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ബാരാണസിയം അസീതികോടിവിഭവേ കുലേ നിബ്ബത്തി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ ചിന്തേസും – ‘‘അമ്ഹാകം കുലേ മഹാഭോഗക്ഖന്ധോ, പുത്തസ്സ നോ ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ യഥാസുഖം പരിഭോഗം കരിസ്സാമ, അഞ്ഞേന കമ്മേന കിച്ചം നത്ഥീ’’തി. തം നച്ചഗീതവാദിതമത്തമേവ സിക്ഖാപേസും. തസ്മിംയേവ നഗരേ അഞ്ഞസ്മിം അസീതികോടിവിഭവേ കുലേ ഏകാ ധീതാപി നിബ്ബത്തി. തസ്സാപി മാതാപിതരോ തഥേവ ചിന്തേത്വാ തം നച്ചഗീതവാദിതമത്തമേവ സിക്ഖാപേസും. തേസം വയപ്പത്താനം ആവാഹവിവാഹോ അഹോസി. അഥ നേസം അപരഭാഗേ മാതാപിതരോ കാലമകംസു. ദ്വേഅസീതികോടിധനം ഏകസ്മിംയേവ ¶ ഗേഹേ അഹോസി. സേട്ഠിപുത്തോ ദിവസസ്സ തിക്ഖത്തും രഞ്ഞോ ¶ ഉപട്ഠാനം ഗച്ഛതി. അഥ തസ്മിം നഗരേ ധുത്താ ചിന്തേസും – ‘‘സചായം സേട്ഠിപുത്തോ സുരാസോണ്ഡോ ഭവിസ്സതി, അമ്ഹാകം ഫാസുകം ഭവിസ്സതി, ഉഗ്ഗണ്ഹാപേമ നം സുരാസോണ്ഡഭാവ’’ന്തി. തേ സുരം ആദായ ഖജ്ജകമംസേ ചേവ ലോണസക്ഖരാ ¶ ച ദുസ്സന്തേ ബന്ധിത്വാ മൂലകന്ദേ ഗഹേത്വാ തസ്സ രാജകുലതോ ആഗച്ഛന്തസ്സ മഗ്ഗം ഓലോകയമാനാ നിസീദിത്വാ തം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ സുരം പിവിത്വാ ലോണസക്ഖരം മുഖേ ഖിപിത്വാ മൂലകന്ദം ഡംസിത്വാ ‘‘വസ്സസതം ജീവ സാമി, സേട്ഠിപുത്ത, തം നിസ്സായ മയം ഖാദനപിവനസമത്ഥാ ഭവേയ്യാമാ’’തി ആഹംസു. സോ തേസം വചനം സുത്വാ പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്തം ചൂളൂപട്ഠാകം പുച്ഛി – ‘‘കിം ഏതേ പിവന്തീ’’തി. ഏകം പാനകം, സാമീതി. മനാപജാതികം ഏതന്തി. സാമി, ഇമസ്മിം ജീവലോകേ ഇമിനാ സദിസം പാതബ്ബയുത്തകം നാമ നത്ഥീതി. സോ ‘‘ഏവം സന്തേ മയാപി പാതും വട്ടതീ’’തി ഥോകം ഥോകം ആഹരാപേത്വാ പിവതി. അഥസ്സ നചിരസ്സേവ തേ ധുത്താ പിവനഭാവം ഞത്വാ തം പരിവാരയിംസു. ഗച്ഛന്തേ കാലേ പരിവാരോ മഹാ അഹോസി. സോ സതേനപി സതദ്വയേനപി സുരം ആഹരാപേത്വാ പിവന്തോ ഇമിനാ അനുക്കമേനേവ നിസിന്നട്ഠാനാദീസു കഹാപണരാസിം ഠപേത്വാ സുരം പിവന്തോ ‘‘ഇമിനാ മാലാ ആഹരഥ, ഇമിനാ ഗന്ധേ, അയം ജനോ ജുതേ ഛേകോ, അയം നച്ചേ, അയം ഗീതേ, അയം വാദിതേ. ഇമസ്സ സഹസ്സം ദേഥ, ഇമസ്സ ദ്വേ സഹസ്സാനീ’’തി ഏവം വികിരന്തോ നചിരസ്സേവ അത്തനോ സന്തകം അസീതികോടിധനം ഖേപേത്വാ ‘‘ഖീണം തേ, സാമി, ധന’’ന്തി വുത്തേ കിം ഭരിയായ മേ സന്തകം നത്ഥീതി. അത്ഥി, സാമീതി ¶ . തേന ഹി തം ആഹരഥാതി. തമ്പി തഥേവ ഖേപേത്വാ അനുപുബ്ബേന ഖേത്തആരാമുയ്യാനയോഗ്ഗാദികമ്പി അന്തമസോ ഭാജനഭണ്ഡകമ്പി അത്ഥരണപാവുരണനിസീദനമ്പി സബ്ബം അത്തനോ സന്തകം വിക്കിണിത്വാ ഖാദി. അഥ നം മഹല്ലകകാലേ യേഹിസ്സ കുലസന്തകം ഗേഹം വിക്കിണിത്വാ ഗഹിതം, തേ തം ഗേഹാ നീഹരിംസു. സോ ഭരിയം ആദായ പരജനസ്സ ഗേഹഭിത്തിം നിസ്സായ വസന്തോ കപാലഖണ്ഡം ആദായ ഭിക്ഖായ ചരിത്വാ ജനസ്സ ഉച്ഛിട്ഠകം ഭുഞ്ജിതും ആരഭി.

അഥ നം ഏകദിവസം ആസനസാലായ ദ്വാരേ ഠത്വാ ദഹരസാമണേരേഹി ദിയ്യമാനം ഉച്ഛിട്ഠകഭോജനം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തം ദിസ്വാ സത്ഥാ സിതം പാത്വാകാസി. അഥ നം ആനന്ദത്ഥേരോ സിതകാരണം പുച്ഛി. സത്ഥാ സിതകാരണം കഥേന്തോ ‘‘പസ്സാനന്ദ, ഇമം മഹാധനസേട്ഠിപുത്തം ഇമസ്മിം നഗരേ ദ്വേഅസീതികോടിധനം ¶ ഖേപേത്വാ ഭരിയം ആദായ ഭിക്ഖായ ചരന്തം. സചേ ഹി അയം പഠമവയേ ഭോഗേ അഖേപേത്വാ കമ്മന്തേ പയോജയിസ്സ, ഇമസ്മിംയേവ നഗരേ അഗ്ഗസേട്ഠി അഭവിസ്സ. സചേ പന നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിസ്സ, അരഹത്തം പാപുണിസ്സ, ഭരിയാപിസ്സ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹിസ്സ. സചേ മജ്ഝിമവയേ ഭോഗേ അഖേപേത്വാ കമ്മന്തേ പയോജയിസ്സ, ദുതിയസേട്ഠി അഭവിസ്സ, നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജന്തോ അനാഗാമീ അഭവിസ്സ. ഭരിയാപിസ്സ സകദാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹിസ്സ. സചേ പച്ഛിമവയേ ഭോഗേ അഖേപേത്വാ കമ്മന്തേ പയോജയിസ്സ, തതിയസേട്ഠി അഭവിസ്സ, നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജന്തോപി ¶ സകദാഗാമീ അഭവിസ്സ ¶ , ഭരിയാപിസ്സ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിസ്സ. ഇദാനി പനേസ ഗിഹിഭോഗതോപി പരിഹീനോ സാമഞ്ഞതോപി. പരിഹായിത്വാ ച പന സുക്ഖപല്ലലേ കോഞ്ചസകുണോ വിയ ജാതോ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൫൫.

‘‘അചരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം, അലദ്ധാ യോബ്ബനേ ധനം;

ജിണ്ണകോഞ്ചാവ ഝായന്തി, ഖീണമച്ഛേവ പല്ലലേ.

൧൫൬.

‘‘അചരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം, അലദ്ധാ യോബ്ബനേ ധനം;

സേന്തി ചാപാതിഖീണാവ, പുരാണാനി അനുത്ഥുന’’ന്തി.

തത്ഥ അചരിത്വാതി ബ്രഹ്മചരിയവാസം അവസിത്വാ. യോബ്ബനേതി അനുപ്പന്നേ വാ ഭോഗേ ഉപ്പാദേതും ഉപ്പന്നേ വാ ഭോഗേ രക്ഖിതും സമത്ഥകാലേ ധനമ്പി അലഭിത്വാ. ഖീണമച്ഛേതി തേ ഏവരൂപാ ബാലാ ഉദകസ്സ അഭാവാ ഖീണമച്ഛേ പല്ലലേ പരിക്ഖീണപത്താ ജിണ്ണകോഞ്ചാ വിയ അവഝായന്തി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – പല്ലലേ ഉദകസ്സ അഭാവോ വിയ ഹി ഇമേസം വസനട്ഠാനസ്സ അഭാവോ, മച്ഛാനം ഖീണഭാവോ വിയ ഇമേസം ഭോഗാനം അഭാവോ, ഖീണപത്താനം കോഞ്ചാനം ഉപ്പതിത്വാ ഗമനാഭാവോ വിയ ഇമേസം ഇദാനി ജലഥലപഥാദീഹി ഭോഗേ സണ്ഠാപേതും അസമത്ഥഭാവോ. തസ്മാ തേ ഖീണപത്താ കോഞ്ചാ വിയ ഏത്ഥേവ ബജ്ഝിത്വാ അവഝായന്തീതി. ചാപാതിഖീണാവാതി ചാപതോ അതിഖീണാ, ചാപാ വിനിമുത്താതി അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ ചാപാ വിനിമുത്താ സരാ യഥാവേഗം ഗന്ത്വാ പതിതാ, തം ഗഹേത്വാ ഉക്ഖിപന്തേ ¶ അസതി തത്ഥേവ ഉപചികാനം ഭത്തം ഹോന്തി, ഏവം ഇമേപി തയോ ¶ വയേ അതിക്കന്താ ഇദാനി അത്താനം ഉദ്ധരിതും അസമത്ഥതായ മരണം ഉപഗമിസ്സന്തി. തേന വുത്തം – ‘‘സേന്തി ചാപാതിഖീണാവാ’’തി. പുരാണാനി അനുത്ഥുനന്തി ‘‘ഇതി അമ്ഹേഹി ഖാദിതം ഇതി പീത’’ന്തി പുബ്ബേ കതാനി ഖാദിതപിവിതനച്ചഗീതവാദിതാദീനി അനുത്ഥുനന്താ സോചന്താ അനുസോചന്താ സേന്തീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മഹാധനസേട്ഠിപുത്തവത്ഥു നവമം.

ജരാവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഏകാദസമോ വഗ്ഗോ.

൧൨. അത്തവഗ്ഗോ

൧. ബോധിരാജകുമാരവത്ഥു

അത്താനഞ്ചേതി ¶ ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ഭേസകളാവനേ വിഹരന്തോ ബോധിരാജകുമാരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര പഥവീതലേ അഞ്ഞേഹി പാസാദേഹി അസദിസരൂപം ആകാസേ ഉപ്പതമാനം വിയ കോകനുദം നാമ പാസാദം കാരേത്വാ വഡ്ഢകിം പുച്ഛി – ‘‘കിം തയാ അഞ്ഞത്ഥാപി ഏവരൂപോ പാസാദോ കതപുബ്ബോ, ഉദാഹു പഠമസിപ്പമേവ തേ ഇദ’’ന്തി. ‘‘പഠമസിപ്പമേവ, ദേവാ’’തി ച വുത്തേ ചിന്തേസി – ‘‘സചേ അയം അഞ്ഞസ്സപി ഏവരൂപം പാസാദം കരിസ്സതി, അയം പാസാദോ അനച്ഛരിയോ ഭവിസ്സതി. ഇമം മയാ മാരേതും വാ ഹത്ഥപാദേ വാസ്സ ഛിന്ദിതും അക്ഖീനി വാ ഉപ്പാടേതും വട്ടതി, ഏവം അഞ്ഞസ്സ പാസാദം ന കരിസ്സതീ’’തി. സോ തമത്ഥം അത്തനോ പിയസഹായകസ്സ സഞ്ജീവകപുത്തസ്സ നാമ മാണവകസ്സ കഥേസി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘നിസ്സംസയം ഏസ വഡ്ഢകിം നാസേസ്സതി, അനഗ്ഘോ സിപ്പീ, സോ മയി പസ്സന്തേ മാ നസ്സതു, സഞ്ഞമസ്സ ദസ്സാമീ’’തി. സോ തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പാസാദേ തേ കമ്മം നിട്ഠിതം, നോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘നിട്ഠിത’’ന്തി വുത്തേ ‘‘രാജകുമാരോ തം നാസേതുകാമോ അത്താനം രക്ഖേയ്യാസീ’’തി ആഹ ¶ . വഡ്ഢകീപി ‘‘ഭദ്ദകം തേ, സാമി, കതം മമ ആരോചേന്തേന, അഹമേത്ഥ കത്തബ്ബം ജാനിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കിം, സമ്മ, അമ്ഹാകം പാസാദേ കമ്മം നിട്ഠിത’’ന്തി രാജകുമാരേന പുട്ഠോ ‘‘ന താവ, ദേവ, നിട്ഠിതം, ബഹു അവസിട്ഠ’’ന്തി ആഹ. കിം കമ്മം നാമ അവസിട്ഠന്തി? പച്ഛാ, ദേവ, ആചിക്ഖിസ്സാമി, ദാരൂനി താവ ആഹരാപേഥാതി. കിം ദാരൂനി നാമാതി? നിസ്സാരാനി സുക്ഖദാരൂനി, ദേവാതി. സോ ആഹരാപേത്വാ അദാസി. അഥ നം ആഹ – ‘‘ദേവ, തേ ഇതോ പട്ഠായ മമ സന്തികം നാഗന്തബ്ബം. കിം കാരണാ? സുഖുമകമ്മം കരോന്തസ്സ ഹി അഞ്ഞേഹി സദ്ധിം സല്ലപന്തസ്സ മേ കമ്മവിക്ഖേപോ ഹോതി, ആഹാരവേലായം പന മേ ഭരിയാവ ആഹാരം ആഹരിസ്സതീ’’തി. രാജകുമാരോപി ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണി. സോപി ഏകസ്മിം ഗബ്ഭേ നിസീദിത്വാ താനി ദാരൂനി തച്ഛേത്വാ അത്തനോ പുത്തദാരസ്സ അന്തോ നിസീദനയോഗ്ഗം ഗരുളസകുണം കത്വാ ആഹാരവേലായ പന ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഗേഹേ വിജ്ജമാനകം സബ്ബം വിക്കിണിത്വാ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം ¶ ഗണ്ഹാഹീ’’തി. രാജകുമാരോപി വഡ്ഢകിസ്സ അനിക്ഖമനത്ഥായ ഗേഹം പരിക്ഖിപിത്വാ ആരക്ഖം ഠപേസി. വഡ്ഢകീപി ¶ സകുണസ്സ നിട്ഠിതകാലേ ‘‘അജ്ജ സബ്ബേപി ദാരകേ ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി ഭരിയം വത്വാ ഭുത്തപാതരാസോ പുത്തദാരം സകുണസ്സ കുച്ഛിയം നിസീദാപേത്വാ വാതപാനേന നിക്ഖമിത്വാ പലായി. സോ തേസം, ‘‘ദേവ, വഡ്ഢകീ പലായതീ’’തി കന്ദന്താനംയേവ ഗന്ത്വാ ഹിമവന്തേ ഓതരിത്വാ ഏകം നഗരം മാപേത്വാ കട്ഠവാഹനരാജാ നാമ ജാതോ.

രാജകുമാരോപി ¶ ‘‘പാസാദമഹം കരിസ്സാമീ’’തി സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ പാസാദേ ചതുജ്ജാതിയഗന്ധേഹി പരിഭണ്ഡികം കത്വാ പഠമഉമ്മാരതോ പട്ഠായ ചേലപടികം പത്ഥരി. സോ കിര അപുത്തകോ, തസ്മാ ‘‘സചാഹം പുത്തം വാ ധീതരം വാ ലച്ഛാമി, സത്ഥാ ഇമം അക്കമിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ പത്ഥരി. സോ സത്ഥരി ആഗതേ സത്ഥാരം പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ ‘‘പവിസഥ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ന പാവിസി, സോ ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി യാചി. സത്ഥാ അപവിസിത്വാവ ആനന്ദത്ഥേരം ഓലോകേസി. ഥേരോ ഓലോകിതസഞ്ഞായേവ വത്ഥാനം അനക്കമനഭാവം ഞത്വാ തം ‘‘സംഹരതു, രാജകുമാര, ദുസ്സാനി, ന ഭഗവാ ചേലപടികം അക്കമിസ്സതി, പച്ഛിമജനതം തഥാഗതോ ഓലോകേതീ’’തി ദുസ്സാനി സംഹരാപേസി. സോ ദുസ്സാനി സംഹരിത്വാ സത്ഥാരം അന്തോനിവേസനം പവേസത്വാ യാഗുഖജ്ജകേന സമ്മാനേത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നോ വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, അഹം തുമ്ഹാകം ഉപകാരകോ തിക്ഖത്തും സരണം ഗതോ, കുച്ഛിഗതോ ച കിരമ്ഹി ഏകവാരം സരണം ഗതോ, ദുതിയം തരുണദാരകകാലേ, തതിയം വിഞ്ഞുഭാവം പത്തകാലേ. തസ്സ മേ കസ്മാ ചേലപടികം ന അക്കമിത്ഥാ’’തി? ‘‘കിം പന ത്വം, കുമാര, ചിന്തേത്വാ ചേലാനി അത്ഥരീ’’തി? ‘‘സചേ പുത്തം വാ ധീതരം വാ ലച്ഛാമി, സത്ഥാ മേ ചേലപടികം അക്കമിസ്സതീ’’തി ഇദം ചിന്തേത്വാ, ഭന്തേതി. തേനേവാഹം തം ന അക്കമിന്തി. ‘‘കിം പനാഹം, ഭന്തേ, പുത്തം ¶ വാ ധീതരം വാ നേവ ലച്ഛാമീ’’തി? ‘‘ആമ, കുമാരാ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘പുരിമകഅത്തഭാവേ ജായായ സദ്ധിം പമാദം ആപന്നത്താ’’തി. ‘‘കസ്മിം കാലേ, ഭന്തേ’’തി? അഥസ്സ സത്ഥാ അതീതം ആഹരിത്വാ ദസ്സേസി –

അതീതേ കിര അനേകസതാ മനുസ്സാ മഹതിയാ നാവായ സമുദ്ദം പക്ഖന്ദിംസു. നാവാ സമുദ്ദമജ്ഝേ ഭിജ്ജി. ദ്വേ ജയമ്പതികാ ഏകം ഫലകം ഗഹേത്വാ അന്തരദീപകം പവിസിംസു, സേസാ സബ്ബേ തത്ഥേവ മരിംസു. തസ്മിം ഖോ പന ദീപകേ ¶ മഹാസകുണസങ്ഘോ വസതി. തേ അഞ്ഞം ഖാദിതബ്ബകം അദിസ്വാ ഛാതജ്ഝത്താ സകുണഅണ്ഡാനി അങ്ഗാരേസു പചിത്വാ ഖാദിംസു, തേസു അപ്പഹോന്തേസു സകുണച്ഛാപേ ഗഹേത്വാ ഖാദിംസു. ഏവം പഠമവയേപി മജ്ഝിമവയേപി പച്ഛിമവയേപി ഖാദിംസുയേവ. ഏകസ്മിമ്പി വയേ അപ്പമാദം നാപജ്ജിംസു, ഏകോപി ച നേസം അപ്പമാദം നാപജ്ജി.

സത്ഥാ ഇദം തസ്സ പുബ്ബകമ്മം ദസ്സേത്വാ ‘‘സചേ ഹി ത്വം, കുമാര, തദാ ഏകസ്മിമ്പി വയേ ഭരിയായ ¶ സദ്ധിം അപ്പമാദം ആപജ്ജിസ്സ, ഏകസ്മിമ്പി വയേ പുത്തോ വാ ധീതാ വാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ. സചേ പന വോ ഏകോപി അപ്പമത്തോ അഭവിസ്സ, തം പടിച്ച പുത്തോ വാ ധീതാ വാ ഉപ്പജ്ജിസ്സ. കുമാര, അത്താനഞ്ഹി പിയം മഞ്ഞമാനേന തീസുപി വയേസു അപ്പമത്തേന അത്താ രക്ഖിതബ്ബോ, ഏവം അസക്കോന്തേന ഏകവയേപി രക്ഖിതബ്ബോയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൫൭.

‘‘അത്താനഞ്ചേ പിയം ജഞ്ഞാ, രക്ഖേയ്യ നം സുരക്ഖിതം;

തിണ്ണം അഞ്ഞതരം യാമം, പടിജഗ്ഗേയ്യ പണ്ഡിതോ’’തി.

തത്ഥ ¶ യാമന്തി സത്ഥാ അത്തനോ ധമ്മിസ്സരതായ ദേസനാകുസലതായ ച ഇധ തിണ്ണം വയാനം അഞ്ഞതരം വയം യാമന്തി കത്വാ ദേസേസി, തസ്മാ ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. സചേ അത്താനം പിയം ജാനേയ്യ, രക്ഖേയ്യ നം സുരക്ഖിതന്തി യഥാ സോ സുരക്ഖിതോ ഹോതി, ഏവം നം രക്ഖേയ്യ. തത്ഥ സചേ ഗീഹീ സമാനോ ‘‘അത്താനം രക്ഖിസ്സാമീ’’തി ഉപരിപാസാദതലേ സുസംവുതം ഗബ്ഭം പവിസിത്വാ സമ്പന്നാരക്ഖോ ഹുത്വാ വസന്തോപി, പബ്ബജിതോ ഹുത്വാ സുസംവുതേ പിഹിതദ്വാരവാതപാനേ ലേണേ വിഹരന്തോപി അത്താനം ന രക്ഖതിയേവ. ഗിഹീ പന സമാനോ യഥാബലം ദാനസീലാദീനി പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ, പബ്ബജിതോ വാ പന വത്തപടിവത്തപരിയത്തിമനസികാരേസു ഉസ്സുക്കം ആപജ്ജന്തോ അത്താനം രക്ഖതി നാമ. ഏവം തീസു വയേസു അസക്കോന്തോ അഞ്ഞതരസ്മിമ്പി വയേ പണ്ഡിതപുരിസോ അത്താനം പടിജഗ്ഗതിയേവ. സചേ ഹി ഗിഹിഭൂതോ പഠമവയേ ഖിഡ്ഡാപസുതതായ കുസലം കാതും ന സക്കോതി, മജ്ഝിമവയേ അപ്പമത്തേന ഹുത്വാ കുസലം കാതബ്ബം. സചേ മജ്ഝിമവയേ പുത്തദാരം പോസേന്തോ കുസലം കാതും ന സക്കോതി, പച്ഛിമവയേ കാതബ്ബമേവ. ഏവമ്പി കരോന്തേന അത്താ പടിജഗ്ഗിതോവ ഹോതി. ഏവം അകരോന്തസ്സ പന അത്താ പിയോ നാമ ന ഹോതി, അപായപരായണമേവ നം കരോതി. സചേ പന ¶ പബ്ബജിതോ പഠമവയേ സജ്ഝായം കരോന്തോ ധാരേന്തോ വാചേന്തോ വത്തപടിവത്തം കരോന്തോ പമാദം ആപജ്ജതി, മജ്ഝിമവയേ അപ്പമത്തേന സമണധമ്മോ ¶ കാതബ്ബോ. സചേ പഠമവയേ ഉഗ്ഗഹിതപരിയത്തിയാ അട്ഠകഥം വിനിച്ഛയം കാരണാകാരണഞ്ച പുച്ഛന്തോ മജ്ഝിമവയേ പമാദം ആപജ്ജതി, പച്ഛിമവയേ അപ്പമത്തേന സമണധമ്മോ കാതബ്ബോയേവ. ഏവമ്പി കരോന്തേന അത്താ പടിജഗ്ഗിതോവ ഹോതി. ഏവം അകരോന്തസ്സ പന അത്താ പിയോ നാമ ന ഹോതി, പച്ഛാനുതാപേനേവ നം താപേതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബോധിരാജകുമാരോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ബോധിരാജകുമാരവത്ഥു പഠമം.

൨. ഉപനന്ദസക്യപുത്തത്ഥേരവത്ഥു

അത്താനമേവ ¶ പഠമന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഉപനന്ദം സക്യപുത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഥേരോ ധമ്മകഥം കഥേതും ഛേകോ. തസ്സ അപ്പിച്ഛതാദിപടിസംയുത്തം ധമ്മകഥം സുത്വാ ബഹൂ ഭിക്ഖു തം തിചീവരേഹി പൂജേത്വാ ധുതങ്ഗാനി സമാദിയിംസു. തേഹി വിസ്സട്ഠപരിക്ഖാരേ സോയേവ ഗണ്ഹി. സോ ഏകസ്മിം അന്തോവസ്സേ ഉപകട്ഠേ ജനപദം അഗമാസി. അഥ നം ഏകസ്മിം വിഹാരേ ദഹരസാമണേരാ ധമ്മകഥികപേമേന, ‘‘ഭന്തേ, ഇധ വസ്സം ഉപേഥാ’’തി വദിംസു. ‘‘ഇധ കിത്തകം വസ്സാവാസികം ലബ്ഭതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ തേഹി ‘‘ഏകേകോ സാടകോ’’തി വുത്തേ തത്ഥ ഉപാഹനാ ഠപേത്വാ അഞ്ഞം വിഹാരം അഗമാസി ¶ . ദുതിയം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ‘‘ഇധ കിം ലബ്ഭതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ദ്വേ സാടകാ’’തി വുത്തേ കത്തരയട്ഠിം ഠപേസി. തതിയം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ‘‘ഇധ കിം ലബ്ഭതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘തയോ സാടകാ’’തി വുത്തേ തത്ഥ ഉദകതുമ്ബം ഠപേസി. ചതുത്ഥം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ‘‘ഇധ കിം ലബ്ഭതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ചത്താരോ സാടകാ’’തി വുത്തേ ‘‘സാധു ഇധ വസിസ്സാമീ’’തി തത്ഥ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ ഗഹട്ഠാനഞ്ചേവ ഭിക്ഖൂനഞ്ച ധമ്മകഥം കഥേസി. തേ നം ബഹൂഹി വത്ഥേഹി ചേവ ചീവരേഹി ച പൂജേസും. സോ വുട്ഠവസ്സോ ഇതരേസുപി വിഹാരേസു സാസനം പേസേത്വാ ‘‘മയാ പരിക്ഖാരസ്സ ഠപിതത്താ വസ്സാവാസികം ലദ്ധബ്ബം, തം മേ പഹിണന്തൂ’’തി സബ്ബം ആഹരാപേത്വാ യാനകം പൂരേത്വാ പായാസി.

അഥേകസ്മിം ¶ വിഹാരേ ദ്വേ ദഹരഭിക്ഖൂ ദ്വേ സാടകേ ഏകഞ്ച കമ്ബലം ലഭിത്വാ ‘‘തുയ്ഹം സാടകാ ഹോന്തു, മയ്ഹം കമ്ബലോ’’തി ഭാജേതും അസക്കോന്താ മഗ്ഗസമീപേ നിസീദിത്വാ വിവദന്തി. തേ തം ഥേരം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേ നോ ഭാജേത്വാ ദേഥാ’’തി വദിംസു. തുമ്ഹേയേവ ഭാജേഥാതി. ന സക്കോമ, ഭന്തേ, തുമ്ഹേയേവ നോ ഭാജേത്വാ ദേഥാതി. തേന ഹി മമ വചനേ ഠസ്സഥാതി. ആമ, ഠസ്സാമാതി. ‘‘തേന ഹി സാധൂ’’തി തേസം ദ്വേ സാടകേ ദത്വാ ‘‘അയം ധമ്മകഥം കഥേന്താനം അമ്ഹാകം പാരുപനാരഹോ’’തി മഹഗ്ഘം കമ്ബലം ആദായ പക്കാമി. ദഹരഭിക്ഖൂ വിപ്പടിസാരിനോ ഹുത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ തമത്ഥം ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ തുമ്ഹാകം സന്തകം ¶ ഗഹേത്വാ തുമ്ഹേ വിപ്പടിസാരിനോ കരോതി, പുബ്ബേപി അകാസിയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി –

അതീതസ്മിം അനുതീരചാരീ ച ഗമ്ഭീരചാരീ ചാതി ദ്വേ ഉദ്ദാ മഹന്തം രോഹിതമച്ഛം ലഭിത്വാ ‘‘മയ്ഹം സീസം ഹോതു, തവ നങ്ഗുട്ഠ’’ന്തി വിവാദാപന്നാ ഭാജേതും അസക്കോന്താ ഏകം സിങ്ഗാലം ദിസ്വാ ആഹംസു – ‘‘മാതുല, ഇമം നോ ഭാജേത്വാ ദേഹീ’’തി. അഹം രഞ്ഞാ വിനിച്ഛയട്ഠാനേ ഠപിതോ, തത്ഥ ചിരം ¶ നിസീദിത്വാ ജങ്ഘവിഹാരത്ഥായ ആഗതോമ്ഹി, ഇദാനി മേ ഓകാസോ നത്ഥീതി. മാതുല, മാ ഏവം കരോഥ, ഭാജേത്വാ ഏവ നോ ദേഥാതി. മമ വചനേ ഠസ്സഥാതി. ഠസ്സാമ, മാതുലാതി. ‘‘തേന ഹി സാധൂ’’തി സോ സീസം ഛിന്ദിത്വാ ഏകമന്തേ അകാസി, നങ്ഗുട്ഠം ഏകമന്തേ. കത്വാ ച പന, ‘‘താതാ, യേന വോ അനുതീരേ ചരിതം, സോ നങ്ഗുട്ഠം ഗണ്ഹാതു. യേന ഗമ്ഭീരേ ചരിതം, തസ്സ സീസം ഹോതു. അയം പന മജ്ഝിമോ ഖണ്ഡോ മമ വിനിച്ഛയധമ്മേ ഠിതസ്സ ഭവിസ്സതീ’’തി തേ സഞ്ഞാപേന്തോ –

‘‘അനുതീരചാരി നങ്ഗുട്ഠം, സീസം ഗമ്ഭീരചാരിനോ;

അച്ചായം മജ്ഝിമോ ഖണ്ഡോ, ധമ്മട്ഠസ്സ ഭവിസ്സതീ’’തി. (ജാ. ൧.൭.൩൩) –

ഇമം ഗാഥം വത്വാ മജ്ഝിമഖണ്ഡം ആദായ പക്കാമി. തേപി വിപ്പടിസാരിനോ തം ഓലോകേത്വാ അട്ഠംസു.

സത്ഥാ ഇമം അതീതം ദസ്സേത്വാ ‘‘ഏവമേസ അതീതേപി തുമ്ഹേ വിപ്പടിസാരിനോ അകാസിയേവാ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ സഞ്ഞാപേത്വാ ഉപനന്ദം ഗരഹന്തോ, ‘‘ഭിക്ഖവേ ¶ , പരം ഓവദന്തേന നാമ പഠമമേവ അത്താ പതിരൂപേ പതിട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൫൮.

‘‘അത്താനമേവ പഠമം, പതിരൂപേ നിവേസയേ;

അഥഞ്ഞമനുസാസേയ്യ, ന കിലിസ്സേയ്യ പണ്ഡിതോ’’തി.

തത്ഥ ¶ പതിരൂപേ നിവേസയേതി അനുച്ഛവികേ ഗുണേ പതിട്ഠാപേയ്യ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യോ അപ്പിച്ഛതാദിഗുണേഹി വാ അരിയവംസപടിപദാദീഹി വാ പരം അനുസാസിതുകാമോ, സോ അത്താനമേവ പഠമം തസ്മിം ഗുണേ പതിട്ഠാപേയ്യ. ഏവം പതിട്ഠാപേത്വാ അഥഞ്ഞം തേഹി ഗുണേഹി അനുസാസേയ്യ. അത്താനഞ്ഹി തത്ഥ അനിവേസേത്വാ കേവലം പരമേവ അനുസാസമാനോ പരതോ നിന്ദം ലഭിത്വാ കിലിസ്സതി നാമ, തത്ഥ അത്താനം നിവേസേത്വാ അനുസാസമാനോ പരതോ പസംസം ലഭതി, തസ്മാ ന കിലിസ്സതി നാമ. ഏവം കരോന്തോ പണ്ഡിതോ ന കിലിസ്സേയ്യാതി.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ഉപനന്ദസക്യപുത്തത്ഥേരവത്ഥു ദുതിയം.

൩. പധാനികതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു

അത്താനഞ്ചേതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പധാനികതിസ്സത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ പഞ്ചസതേ ഭിക്ഖൂ ആദായ അരഞ്ഞേ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ, ‘‘ആവുസോ, ധരമാനകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ വോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹിതം, അപ്പമത്താവ സമണധമ്മം കരോഥാ’’തി ഓവദിത്വാ സയം ഗന്ത്വാ നിപജ്ജിത്വാ സുപതി. തേ ഭിക്ഖൂ പഠമയാമേ ചങ്കമിത്വാ മജ്ഝിമയാമേ വിഹാരം പവിസന്തി. സോ നിദ്ദായിത്വാ പബുദ്ധകാലേ തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കിം തുമ്ഹേ ‘നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായിസ്സാമാ’തി ആഗതാ, സീഘം നിക്ഖമിത്വാ ¶ സമണധമ്മം കരോഥാ’’തി വത്വാ സയം ഗന്ത്വാ തഥേവ സുപതി. ഇതരേ മജ്ഝിമയാമേ ബഹി ചങ്കമിത്വാ പച്ഛിമയാമേ വിഹാരം പവിസന്തി. സോ പുനപി പബുജ്ഝിത്വാ തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ തേ വിഹാരാ നീഹരിത്വാ സയം പുന ഗന്ത്വാ തഥേവ സുപതി. തസ്മിം നിച്ചകാലം ഏവം കരോന്തേ തേ ഭിക്ഖൂ സജ്ഝായം വാ കമ്മട്ഠാനം ¶ വാ മനസികാതും നാസക്ഖിംസു, ചിത്തം അഞ്ഞഥത്തം അഗമാസി. തേ ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയോ അതിവിയ ആരദ്ധവീരിയോ, പരിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമ ന’’ന്തി പരിഗ്ഗണ്ഹന്താ തസ്സ കിരിയം ദിസ്വാ ‘‘നട്ഠമ്ഹാ, ആവുസോ, ആചരിയോ നോ തുച്ഛരവം രവതീ’’തി വദിംസു. തേസം അതിവിയ നിദ്ദായ കിലമന്താനം ഏകഭിക്ഖുപി വിസേസം നിബ്ബത്തേതും നാസക്ഖി. തേ വുട്ഠവസ്സാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരാ കതപടിസന്ഥാരാ ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, അപ്പമത്താ ഹുത്വാ സമണധമ്മം കരിത്ഥാ’’തി പുച്ഛിതാ തമത്ഥം ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപേസ തുമ്ഹാകം അന്തരായമകാസിയേവാ’’തി വത്വാ തേഹി യാചിതോ –

‘‘അമാതാപിതരസംവഡ്ഢോ, അനാചേരകുലേ വസം;

നായം കാലം അകാലം വാ, അഭിജാനാതി കുക്കുടോ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൧൧൯) –

ഇമം അകാലരാവികുക്കുടജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ കഥേസി. ‘‘തദാ ഹി സോ കുക്കുടോ അയം പധാനികതിസ്സത്ഥേരോ അഹോസി, ഇമേ പഞ്ച സതാ ഭിക്ഖൂ തേ മാണവാ അഹേസും, ദിസാപാമോക്ഖോ ആചരിയോ അഹമേവാ’’തി സത്ഥാ ഇമം ജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, പരം ഓവദന്തേന നാമ അത്താ സുദന്തോ കാതബ്ബോ. ഏവം ഓവദന്തോ ഹി ¶ സുദന്തോ ഹുത്വാ ദമേതി നാമാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൫൯.

‘‘അത്താനഞ്ചേ ¶ തഥാ കയിരാ, യഥാഞ്ഞമനുസാസതി;

സുദന്തോ വത ദമേഥ, അത്താ ഹി കിര ദുദ്ദമോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – യോ ഹി ഭിക്ഖു ‘‘പഠമയാമാദീസു ചങ്കമിതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ പരം ഓവദതി, സയം ചങ്കമനാദീനി അധിട്ഠഹന്തോ അത്താനഞ്ചേ തഥാ കയിരാ, യഥാഞ്ഞമനുസാസതി, ഏവം സന്തേ സുദന്തോ വത ദമേഥാതി യേന ഗുണേന പരം അനുസാസതി, തേന അത്തനാ സുദന്തോ ഹുത്വാ ദമേയ്യ. അത്താ ഹി കിര ദുദ്ദമോതി അയഞ്ഹി അത്താ നാമ ദുദ്ദമോ. തസ്മാ യഥാ സോ സുദന്തോ ഹോതി, തഥാ ദമേതബ്ബോതി.

ദേസനാവസാനേ പഞ്ച സതാപി തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തം പാപുണിംസൂതി.

പധാനികതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു തതിയം.

൪. കുമാരകസ്സപമാതുഥേരീവത്ഥു

അത്താ ¶ ഹി അത്തനോ നാഥോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കുമാരകസ്സപത്ഥേരസ്സ മാതരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാ കിര രാജഗഹനഗരേ സേട്ഠിധീതാ വിഞ്ഞുതം പത്തകാലതോ പട്ഠായ പബ്ബജ്ജം യാചി. അഥ സാ പുനപ്പുനം യാചമാനാപി മാതാപിതൂനം സന്തികാ പബ്ബജ്ജം അലഭിത്വാ വയപ്പത്താ ¶ പതികുലം ഗന്ത്വാ പതിദേവതാ ഹുത്വാ അഗാരം അജ്ഝാവസി. അഥസ്സാ ന ചിരസ്സേവ കുച്ഛിസ്മിം ഗബ്ഭോ പതിട്ഠഹി. സാ ഗബ്ഭസ്സ പതിട്ഠിതഭാവം അജാനിത്വാവ സാമികം ആരാധേത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. അഥ നം സോ മഹന്തേന സക്കാരേന ഭിക്ഖുനുപസ്സയം നേത്വാ അജാനന്തോ ദേവദത്തപക്ഖികാനം ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ പബ്ബാജേസി. അപരേന സമയേന ഭിക്ഖുനിയോ തസ്സാ ഗബ്ഭിനിഭാവം ഞത്വാ താഹി ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി വുത്താ നാഹം, അയ്യേ, ജാനാമി ‘‘കിമേതം’’, സീലം വത മേ അരോഗമേവാതി. ഭിക്ഖുനിയോ തം ദേവദത്തസ്സ സന്തികം നേത്വാ ‘‘അയം ഭിക്ഖുനീ സദ്ധാപബ്ബജിതാ, ഇമിസ്സാ മയം ഗബ്ഭസ്സ പതിട്ഠിതഭാവം ജാനാമ, കാലം ന ജാനാമ, കിം ദാനി കരോമാ’’തി പുച്ഛിംസു. ദേവദത്തോ ‘‘മാ മയ്ഹം ഓവാദകാരികാനം ഭിക്ഖുനീനം അയസോ ഉപ്പജ്ജതൂ’’തി ഏത്തകമേവ ചിന്തേത്വാ ‘‘ഉപ്പബ്ബാജേഥ ന’’ന്തി ആഹ. തം സുത്വാ സാ ദഹരാ മാ മം, അയ്യേ, നാസേഥ, നാഹം ദേവദത്തം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിതാ, ഏഥ, മം സത്ഥു സന്തികം ജേതവനം നേഥാതി. താ തം ആദായ ജേതവനം ഗന്ത്വാ സത്ഥു ¶ ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘തസ്സാ ഗിഹികാലേ ഗബ്ഭോ പതിട്ഠിതോ’’തി ജാനന്തോപി പരവാദമോചനത്ഥം രാജാനം പസേനദികോസലം മഹാഅനാഥപിണ്ഡികം ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികം വിസാഖാഉപാസികം അഞ്ഞാനി ച മഹാകുലാനി പക്കോസാപേത്വാ ഉപാലിത്ഥേരം ആണാപേസി – ‘‘ഗച്ഛ, ഇമിസ്സാ ദഹരായ ഭിക്ഖുനിയാ ചതുപരിസമജ്ഝേ കമ്മം പരിസോധേഹീ’’തി. ഥേരോ രഞ്ഞോ പുരതോ വിസാഖം പക്കോസാപേത്വാ തം അധികരണം പടിച്ഛാപേസി. സാ സാണിപാകാരം പരിക്ഖിപാപേത്വാ അന്തോസാണിയം തസ്സാ ഹത്ഥപാദനാഭിഉദരപരിയോസാനാനി ¶ ഓലോകേത്വാ മാസദിവസേ സമാനേത്വാ ‘‘ഗിഹിഭാവേ ഇമായ ഗബ്ഭോ ലദ്ധോ’’തി ഞത്വാ ഥേരസ്സ തമത്ഥം ആരോചേസി. അഥസ്സാ ഥേരോ പരിസമജ്ഝേ പരിസുദ്ധഭാവം പതിട്ഠാപേസി. സാ അപരേന സമയേന പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സ പാദമൂലേ പത്ഥിതപത്ഥനം മഹാനുഭാവം പുത്തം വിജായി.

അഥേകദിവസം ¶ രാജാ ഭിക്ഖുനുപസ്സയസമീപേന ഗച്ഛന്തോ ദാരകസദ്ദം സുത്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ദേവ, ഏകിസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ പുത്തോ ജാതോ, തസ്സേസ സദ്ദോ’’തി വുത്തേ തം കുമാരം അത്തനോ ഘരം നേത്വാ ധാതീനം അദാസി. നാമഗ്ഗഹണദിവസേ ചസ്സ കസ്സപോതി നാമം കത്വാ കുമാരപരിഹാരേന വഡ്ഢിതത്താ കുമാരകസ്സപോതി സഞ്ജാനിംസു. സോ കീളാമണ്ഡലേ ദാരകേ പഹരിത്വാ ‘‘നിമ്മാതാപിതികേനമ്ഹാ പഹടാ’’തി വുത്തേ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ദേവ, മം ‘നിമ്മാതാപിതികോ’തി വദന്തി, മാതരം മേ ആചിക്ഖഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ രഞ്ഞാ ധാതിയോ ദസ്സേത്വാ ‘‘ഇമാ തേ മാതരോ’’തി വുത്തേ ‘‘ന ഏത്തികാ മേ മാതരോ, ഏകായ മേ മാതരാ ഭവിതബ്ബം, തം മേ ആചിക്ഖഥാ’’തി ആഹ. രാജാ ‘‘ന സക്കാ ഇമം വഞ്ചേതു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ, താത, തവ മാതാ ഭിക്ഖുനീ, ത്വം മയാ ഭിക്ഖുനുപസ്സയാ ആനീതോതി. സോ താവതകേനേവ സമുപ്പന്നസംവേഗോ ഹുത്വാ, ‘‘താത, പബ്ബാജേഥ മ’’ന്തി ആഹ. രാജാ ‘‘സാധു, താതാ’’തി തം മഹന്തേന സക്കാരേന സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബാജേസി. സോ ലദ്ധൂപസമ്പദോ കുമാരകസ്സപത്ഥേരോതി പഞ്ഞായി. സോ സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ വായമിത്വാ വിസേസം നിബ്ബത്തേതും അസക്കോന്തോ ‘‘പുന കമ്മട്ഠാനം വിസേസേത്വാ ഗഹേസ്സാമീ’’തി സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ അന്ധവനേ വിഹാസി.

അഥ നം കസ്സപബുദ്ധകാലേ ഏകതോ സമണധമ്മം കത്വാ അനാഗാമിഫലം പത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തഭിക്ഖു ബ്രഹ്മലോകതോ ആഗന്ത്വാ പന്നരസ പഞ്ഹേ പുച്ഛിത്വാ ¶ ‘‘ഇമേ പഞ്ഹേ ഠപേത്വാ സത്ഥാരം അഞ്ഞോ ബ്യാകാതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി, ഗച്ഛ, സത്ഥു സന്തികേ ഇമേസം അത്ഥം ഉഗ്ഗണ്ഹാ’’തി ഉയ്യോജേസി. സോ തഥാ കത്വാ പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനാവസാനേ അരഹത്തം പാപുണി. തസ്സ പന നിക്ഖന്തദിവസതോ പട്ഠായ ദ്വാദസ വസ്സാനി മാതുഭിക്ഖുനിയാ അക്ഖീഹി അസ്സൂനി പവത്തിംസു. സാ പുത്തവിയോഗദുക്ഖിതാ അസ്സുതിന്തേനേവ മുഖേന ഭിക്ഖായ ചരമാനാ അന്തരവീഥിയം ഥേരം ദിസ്വാവ, ‘‘പുത്ത ¶ , പുത്താ’’തി വിരവന്തീ തം ഗണ്ഹിതും ഉപധാവമാനാ പരിവത്തിത്വാ പതി. സാ ഥനേഹി ഖീരം മുഞ്ചന്തേഹി ഉട്ഠഹിത്വാ അല്ലചീവരാ ഗന്ത്വാ ഥേരം ഗണ്ഹി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘സചായം മമ സന്തികാ മധുരവചനം ലഭിസ്സതി, വിനസ്സിസ്സതി. ഥദ്ധമേവ കത്വാ ഇമായ സദ്ധിം സല്ലപിസ്സാമീ’’തി. അഥ നം ആഹ – ‘‘കിം കരോന്തീ വിചരസി, സിനേഹമത്തമ്പി ഛിന്ദിതും ന സക്കോസീ’’തി. സാ ‘‘അഹോ കക്ഖളാ ഥേരസ്സ ¶ കഥാ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘കിം വദേസി, താതാ’’തി വത്വാ പുനപി തേന തഥേവ വുത്താ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഇമസ്സ കാരണാ ദ്വാദസ വസ്സാനി അസ്സൂനി സന്ധാരേതും ന സക്കോമി, അയം പനേവം ഥദ്ധഹദയോ, കിം മേ ഇമിനാ’’തി പുത്തസിനേഹം ഛിന്ദിത്വാ തംദിവസമേവ അരഹത്തം പാപുണി.

അപരേന സമയേന ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘ആവുസോ, ദേവദത്തേന ഏവം ഉപനിസ്സയസമ്പന്നോ കുമാരകസ്സപോ ച ഥേരീ ച നാസിതാ, സത്ഥാ പന തേസം പതിട്ഠാ ജാതോ, അഹോ ബുദ്ധാ നാമ ലോകാനുകമ്പകാ’’തി ¶ . സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ അഹം ഇമേസം പച്ചയോ പതിട്ഠാ ജാതോ, പുബ്ബേപി നേസം അഹം പതിട്ഠാ അഹോസിംയേവാ’’തി വത്വാ –

‘‘നിഗ്രോധമേവ സേവേയ്യ, ന സാഖമുപസംവസേ;

നിഗ്രോധസ്മിം മതം സേയ്യോ, യഞ്ചേ സാഖസ്മി ജീവിത’’ന്തി. (ജാ. ൧.൧.൧൨; ൧.൧൦.൮൧) –

ഇമം നിഗ്രോധജാതകം വിത്ഥാരേന കഥേത്വാ ‘‘തദാ സാഖമിഗോ ദേവദത്തോ അഹോസി, പരിസാപിസ്സ ദേവദത്തപരിസാ, വാരപ്പത്താ മിഗധേനു ഥേരീ അഹോസി, പുത്തോ കുമാരകസ്സപോ, ഗബ്ഭിനീമിഗിയാ ജീവിതം പരിച്ചജിത്വാ ഗതോ നിഗ്രോധമിഗരാജാ പന അഹമേവാ’’തി ജാതകം സമോധാനേത്വാ പുത്തസിനേഹം ഛിന്ദിത്വാ ഥേരിയാ അത്തനാവ അത്തനോ പതിട്ഠാനകതഭാവം പകാസേന്തോ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, യസ്മാ പരസ്സ അത്തനി ഠിതേന സഗ്ഗപരായണേന വാ മഗ്ഗപരായണേന വാ ഭവിതും ന സക്കാ, തസ്മാ അത്താവ അത്തനോ നാഥോ, പരോ കിം കരിസ്സതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൬൦.

‘‘അത്താ ഹി അത്തനോ നാഥോ, കോ ഹി നാഥോ പരോ സിയാ;

അത്തനാ ഹി സുദന്തേന, നാഥം ലഭതി ദുല്ലഭ’’ന്തി.

തത്ഥ നാഥോതി പതിട്ഠാ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യസ്മാ അത്തനി ഠിതേന അത്തസമ്പന്നേന കുസലം കത്വാ ¶ സഗ്ഗം വാ പാപുണിതും, മഗ്ഗം വാ ഭാവേതും, ഫലം വാ സച്ഛികാതും സക്കാ ¶ . തസ്മാ ഹി അത്താവ അത്തനോ പതിട്ഠാ ഹോതി, പരോ കോ നാമ കസ്സ പതിട്ഠാ സിയാ. അത്തനാ ഏവ ഹി സുദന്തേന നിബ്ബിസേവനേന ¶ അരഹത്തഫലസങ്ഖാതം ദുല്ലഭം നാഥം ലഭതി. അരഹത്തഞ്ഹി സന്ധായ ഇധ ‘‘നാഥം ലഭതി ദുല്ലഭ’’ന്തി വുത്തം.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

കുമാരകസ്സപമാതുഥേരീവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. മഹാകാലഉപാസകവത്ഥു

അത്തനാ ഹി കതം പാപന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം മഹാകാലം നാമ സോതാപന്നഉപാസകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര മാസസ്സ അട്ഠദിവസേസു ഉപോസഥികോ ഹുത്വാ വിഹാരേ സബ്ബരത്തിം ധമ്മകഥം സുണാതി. അഥ രത്തിം ചോരാ ഏകസ്മിം ഗേഹേ സന്ധിം ഛിന്ദിത്വാ ഭണ്ഡകം ഗഹേത്വാ ലോഹഭാജനസദ്ദേന പബുദ്ധേഹി സാമികേഹി അനുബദ്ധാ ഗഹിതഭണ്ഡം ഛഡ്ഡേത്വാ പലായിംസു. സാമികാപി തേ അനുബന്ധിംസുയേവ, തേ ദിസാ പക്ഖന്ദിംസു. ഏകോ പന വിഹാരമഗ്ഗം ഗഹേത്വാ മഹാകാലസ്സ രത്തിം ധമ്മകഥം സുത്വാ പാതോവ പോക്ഖരണിതീരേ മുഖം ധോവന്തസ്സ പുരതോ ഭണ്ഡികം ഛഡ്ഡേത്വാ പലായി. ചോരേ അനുബന്ധിത്വാ ആഗതമനുസ്സാ ഭണ്ഡികം ദിസ്വാ ‘‘ത്വം നോ ഗേഹസന്ധിം ഛിന്ദിത്വാ ഭണ്ഡികം ഹരിത്വാ ധമ്മം സുണന്തോ വിയ വിചരസീ’’തി ¶ തം ഗഹേത്വാ പോഥേത്വാ മാരേത്വാ ഛഡ്ഡേത്വാ അഗമിംസു. അഥ നം പാതോവ പാനീയഘടം ആദായ ഗതാ ദഹരസാമണേരാ ദിസ്വാ ‘‘വിഹാരേ ധമ്മകഥം സുത്വാ സയിതഉപാസകോ അയുത്തം മരണം ലഭതീ’’തി വത്വാ സത്ഥു ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ കാലേന അപ്പതിരൂപം മരണം ലദ്ധം, പുബ്ബേ കതകമ്മസ്സ പന തേന യുത്തമേവ ലദ്ധ’’ന്തി വത്വാ തേഹി യാചിതോ തസ്സ പുബ്ബകമ്മം കഥേസി –

അതീതേ കിര ബാരാണസിരഞ്ഞോ വിജിതേ ഏകസ്സ പച്ചന്തഗാമസ്സ അടവിമുഖേ ചോരാ പഹരന്തി. രാജാ അടവിമുഖേ ഏകം രാജഭടം ഠപേസി, സോ ഭതിം ഗഹേത്വാ മനുസ്സേ ഓരതോ പാരം നേതി, പാരതോ ഓരം ആനേതി. അഥേകോ മനുസ്സോ അഭിരൂപം അത്തനോ ഭരിയം ചൂളയാനകം ആരോപേത്വാ ¶ തം ഠാനം അഗമാസി. രാജഭടോ തം ഇത്ഥിം ദിസ്വാവ സഞ്ജാതസിനേഹോ തേന ‘‘അടവിം നോ ¶ , സാമി, അതിക്കാമേഹീ’’തി വുത്തേപി ‘‘ഇദാനി വികാലോ, പാതോവ അതിക്കാമേസ്സാമീ’’തി ആഹ. സോ സകാലോ, സാമി, ഇദാനേവ നോ നേഹീതി. നിവത്ത, ഭോ, അമ്ഹാകംയേവ ഗേഹേ ആഹാരോ ച നിവാസോ ച ഭവിസ്സതീതി. സോ നേവ നിവത്തിതും ഇച്ഛി. ഇതരോ പുരിസാനം സഞ്ഞം ദത്വാ യാനകം നിവത്താപേത്വാ അനിച്ഛന്തസ്സേവ ദ്വാരകോട്ഠകേ നിവാസം ദത്വാ ആഹാരം പടിയാദാപേസി. തസ്സ പന ഗേഹേ ഏകം മണിരതനം അത്ഥി. സോ തം തസ്സ യാനകന്തരേ പക്ഖിപാപേത്വാ പച്ചൂസകാലേ ചോരാനം പവിട്ഠസദ്ദം കാരേസി. അഥസ്സ പുരിസാ ‘‘മണിരതനം, സാമി, ചോരേഹി ഹട’’ന്തി ആരോചേസും. സോ ഗാമദ്വാരേസു ആരക്ഖം ഠപേത്വാ ‘‘അന്തോഗാമതോ നിക്ഖമന്തേ വിചിനഥാ’’തി ആഹ. ഇതരോപി പാതോവ യാനകം യോജേത്വാ ¶ പായാസി. അഥസ്സ യാനകം സോധേന്താ അത്തനാ ഠപിതം മണിരതനം ദിസ്വാ സന്തജ്ജേത്വാ ‘‘ത്വം മണിം ഗഹേത്വാ പലായസീ’’തി പോഥേത്വാ ‘‘ഗഹിതോ നോ, സാമി, ചോരോ’’തി ഗാമഭോജകസ്സ ദസ്സേസും. സോ ‘‘ഭതകസ്സ വത മേ ഗേഹേ നിവാസം ദത്വാ ഭത്തം ദിന്നം, മണിം ഗഹേത്വാ ഗതോ, ഗണ്ഹഥ നം പാപപുരിസ’’ന്തി പോഥാപേത്വാ മാരേത്വാ ഛഡ്ഡാപേസി. ഇദം തസ്സ പുബ്ബകമ്മം. സോ തതോ ചുതോ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തിത്വാ തത്ഥ ദീഘരത്തം പച്ചിത്വാ വിപാകാവസേസേന അത്തഭാവസതേ തഥേവ പോഥിതോ മരണം പാപുണി.

ഏവം സത്ഥാ മഹാകാലസ്സ പുബ്ബകമ്മം ദസ്സേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഏവം ഇമേ സത്തേ അത്തനാ കതപാപകമ്മമേവ ചതൂസു അപായേസു അഭിമത്ഥതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൬൧.

‘‘അത്തനാ ഹി കതം പാപം, അത്തജം അത്തസമ്ഭവം;

അഭിമത്ഥതി ദുമ്മേധം, വജിരംവസ്മമയം മണി’’ന്തി.

തത്ഥ വജിരംവസ്മമയം മണിന്തി വജിരംവ അസ്മമയം മണിം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ പാസാണമയം പാസാണസമ്ഭവം വജിരം തമേവ അസ്മമയം മണിം അത്തനോ ഉട്ഠാനട്ഠാനസങ്ഖാതം പാസാണമണിം ഖാദിത്വാ ഛിദ്ദം ഛിദ്ദം ഖണ്ഡം ഖണ്ഡം കത്വാ അപരിഭോഗം കരോതി, ഏവമേവ അത്തനാ കതം അത്തനി ജാതം അത്തസമ്ഭവം ¶ ¶ പാപം ദുമ്മേധം നിപ്പഞ്ഞം പുഗ്ഗലം ചതൂസു അപായേസു അഭിമത്ഥതി കന്തതി വിദ്ധംസേതീതി.

ദേസനാവസാനേ സമ്പത്തഭിക്ഖൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മഹാകാലഉപാസകവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. ദേവദത്തവത്ഥു

യസ്സ ¶ അച്ചന്തദുസ്സീല്യന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ദേവദത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ദിവസേ ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘ആവുസോ, ദേവദത്തോ ദുസ്സീലോ പാപധമ്മോ ദുസ്സീല്യകാരണേന വഡ്ഢിതായ തണ്ഹായ അജാതസത്തും സങ്ഗണ്ഹിത്വാ മഹന്തം ലാഭസക്കാരം നിബ്ബത്തേത്വാ അജാതസത്തും പിതുവധേ സമാദപേത്വാ തേന സദ്ധിം ഏകതോ ഹുത്വാ നാനപ്പകാരേന തഥാഗതസ്സ വധായ പരിസക്കതീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ദേവദത്തോ നാനപ്പകാരേന മയ്ഹം വധായ പരിസക്കതീ’’തി വത്വാ കുരുങ്ഗമിഗജാതകാദീനി (ജാ. ൧.൨.൧൧൧-൨) കഥേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, അച്ചന്തദുസ്സീലപുഗ്ഗലം നാമ ദുസ്സീല്യകാരണാ ഉപ്പന്നാ തണ്ഹാ മാലുവാ വിയ സാലം പരിയോനന്ധിത്വാ സമ്ഭഞ്ജമാനാ നിരയാദീസു പക്ഖിപതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥാമാഹ –

൧൬൨.

‘‘യസ്സ ¶ അച്ചന്തദുസ്സീല്യം, മാലുവാ സാലമിവോത്ഥതം;

കരോതി സോ തഥത്താനം, യഥാ നം ഇച്ഛതീ ദിസോ’’തി.

തത്ഥ അച്ചന്തദുസ്സീല്യന്തി ഏകന്തദുസ്സീലഭാവോ. ഗിഹീ വാ ജാതിതോ പട്ഠായ ദസ അകുസലകമ്മപഥേ കരോന്തോ, പബ്ബജിതോ വാ ഉപസമ്പന്നദിവസതോ പട്ഠായ ഗരുകാപത്തിം ആപജ്ജമാനോ അച്ചന്തദുസ്സീലോ നാമ. ഇധ പന യോ ദ്വീസു തീസു അത്തഭാവേസു ദുസ്സീലോ, ഏതസ്സ ഗതിയാ ആഗതം ദുസ്സീലഭാവം സന്ധായേതം വുത്തം. ദുസ്സീലഭാവോതി ചേത്ഥ ദുസ്സീലസ്സ ഛ ¶ ദ്വാരാനി നിസ്സായ ഉപ്പന്നാ തണ്ഹാ വേദിതബ്ബാ. മാലുവാ സാലമിവോത്ഥതന്തി യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ തം തണ്ഹാസങ്ഖാതം ദുസ്സീല്യം യഥാ നാമ മാലുവാ സാലം ഓത്ഥരന്തീ ദേവേ വസ്സന്തേ പത്തേഹി ഉദകം സമ്പടിച്ഛിത്വാ സമ്ഭഞ്ജനവസേന സബ്ബത്ഥകമേവ പരിയോനന്ധതി, ഏവം അത്തഭാവം ഓത്ഥതം പരിയോനന്ധിത്വാ ഠിതം. സോ മാലുവായ സമ്ഭഞ്ജിത്വാ ഭൂമിയം പാതിയമാനോ രുക്ഖോ വിയ തായ ദുസ്സീല്യസങ്ഖാതായ തണ്ഹായ സമ്ഭഞ്ജിത്വാ അപായേസു പാതിയമാനോ, യഥാ നം അനത്ഥകാമോ ദിസോ ഇച്ഛതി, തഥാ അത്താനം കരോതി നാമാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ദേവദത്തവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. സങ്ഘഭേദപരിസക്കനവത്ഥു

സുകരാനീതി ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ സങ്ഘഭേദപരിസക്കനം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി ദേവദത്തോ സങ്ഘഭേദായ പരിസക്കന്തോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ അത്തനോ അധിപ്പായം ആരോചേസി. തം സുത്വാ ഥേരോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഇധാഹം, ഭന്തേ, പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ രാജഗഹം പിണ്ഡായ പാവിസിം. അദ്ദസാ ഖോ മം, ഭന്തേ, ദേവദത്തോ രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരന്തം. ദിസ്വാ യേനാഹം തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ മം ഏതദവോച – ‘അജ്ജതഗ്ഗേ ദാനാഹം, ആവുസോ ആനന്ദ, അഞ്ഞത്രേവ ഭഗവതാ അഞ്ഞത്ര ഭിക്ഖുസങ്ഘേന ഉപോസഥം കരിസ്സാമി സങ്ഘകമ്മഞ്ചാ’തി. അജ്ജ ഭഗവാ ദേവദത്തോ സങ്ഘം ഭിന്ദിസ്സതി, ഉപോസഥഞ്ച കരിസ്സതി സങ്ഘകമ്മാനി ചാ’’തി. ഏവം വുത്തേ സത്ഥാ –

‘‘സുകരം സാധുനാ സാധു, സാധു പാപേന ദുക്കരം;

പാപം പാപേന സുകരം, പാപമരിയേഹി ദുക്കര’’ന്തി. (ഉദാ. ൪൮) –

ഇമം ¶ ഉദാനം ഉദാനേത്വാ, ‘‘ആനന്ദ, അത്തനോ അഹിതകമ്മം നാമ സുകരം, ഹിതകമ്മമേവ ദുക്കര’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൬൩.

‘‘സുകരാനി അസാധൂനി, അത്തനോ അഹിതാനി ച;

യം വേ ഹിതഞ്ച സാധുഞ്ച, തം വേ പരമദുക്കര’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – യാനി കമ്മാനി അസാധൂനി സാവജ്ജാനി അപായസംവത്തനികത്തായേവ അത്തനോ അഹിതാനി ച ഹോന്തി, താനി സുകരാനി ¶ . യം പന സുഗതിസംവത്തനികത്താ അത്തനോ ഹിതഞ്ച അനവജ്ജത്ഥേന സാധുഞ്ച സുഗതിസംവത്തനികഞ്ചേവ നിബ്ബാനസംവത്തനികഞ്ച കമ്മം, തം പാചീനനിന്നായ ഗങ്ഗായ ഉബ്ബത്തേത്വാ പച്ഛാമുഖകരണം വിയ അതിദുക്കരന്തി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സങ്ഘഭേദപരിസക്കനവത്ഥു സത്തമം.

൮. കാലത്ഥേരവത്ഥു

യോ ¶ സാസനന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കാലത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിരേകാ ഇത്ഥീ മാതുട്ഠാനേ ഠത്വാ തം ഥേരം ഉപട്ഠഹി. തസ്സാ പടിവിസ്സകഗേഹേ മനുസ്സാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ ആഗന്ത്വാ ‘‘അഹോ ബുദ്ധാ നാമ അച്ഛരിയാ, അഹോ ധമ്മദേസനാ മധുരാ’’തി പസംസന്തി. സാ ഇത്ഥീ തേസം കഥം സുത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അഹമ്പി സത്ഥു ധമ്മദേസനം സോതുകാമാ’’തി തസ്സ ആരോചേസി. സോ ‘‘തത്ഥ മാ ഗമീ’’തി തം നിവാരേസി. സാ പുനദിവസേ പുനദിവസേപീതി യാവതതിയം തേന നിവാരിയമാനാപി സോതുകാമാവ അഹോസി. കസ്മാ സോ പനേതം നിവാരേസീതി? ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ മയി ഭിജ്ജിസ്സതീ’’തി. സാ ഏകദിവസം പാതോവ ഭുത്തപാതരാസാ ഉപോസഥം സമാദിയിത്വാ, ‘‘അമ്മ, സാധുകം അയ്യം പരിവിസേയ്യാസീ’’തി ധീതരം ആണാപേത്വാ വിഹാരം അഗമാസി. ധീതാപിസ്സാ തം ഭിക്ഖും ആഗതകാലേ പരിവിസിത്വാ ‘‘കുഹിം മഹാഉപാസികാ’’തി വുത്താ ‘‘ധമ്മസ്സവനായ ¶ വിഹാരം ഗതാ’’തി ആഹ. സോ തം ¶ സുത്വാവ കുച്ഛിയം ഉട്ഠിതേന ഡാഹേന സന്തപ്പമാനോ ‘‘ഇദാനി സാ മയി ഭിന്നാ’’തി വേഗേന ഗന്ത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണമാനം ദിസ്വാ സത്ഥാരം ആഹ, ‘‘ഭന്തേ, അയം ഇത്ഥീ ദന്ധാ സുഖുമം ധമ്മകഥം ന ജാനാതി, ഇമിസ്സാ ഖന്ധാദിപടിസംയുത്തം സുഖുമം ധമ്മകഥം അകഥേത്വാ ദാനകഥം വാ സീലകഥം വാ കഥേതും വട്ടതീ’’തി. സത്ഥാ തസ്സജ്ഝാസയം വിദിത്വാ ‘‘ത്വം ദുപ്പഞ്ഞോ പാപികം ദിട്ഠിം നിസ്സായ ബുദ്ധാനം സാസനം പടിക്കോസസി. അത്തഘാതായേവ വായമസീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൬൪.

‘‘യോ സാസനം അരഹതം, അരിയാനം ധമ്മജീവിനം;

പടിക്കോസതി ദുമ്മേധോ, ദിട്ഠിം നിസ്സായ പാപികം;

ഫലാനി കട്ഠകസ്സേവ, അത്തഘാതായ ഫല്ലതീ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – യോ ദുമ്മേധോ പുഗ്ഗലോ അത്തനോ സക്കാരഹാനിഭയേന പാപികം ദിട്ഠിം നിസ്സായ ‘‘ധമ്മം വാ സോസ്സാമ, ദാനം വാ ദസ്സാമാ’’തി വദന്തേ പടിക്കോസന്തോ അരഹതം അരിയാനം ധമ്മജീവിനം ബുദ്ധാനം സാസനം പടിക്കോസതി, തസ്സ തം പടിക്കോസനം സാ ച പാപികാ ദിട്ഠി വേളുസങ്ഖാതസ്സ കട്ഠകസ്സ ഫലാനി വിയ ഹോതി. തസ്മാ യഥാ കട്ഠകോ ഫലാനി ഗണ്ഹന്തോ അത്തഘാതായ ഫല്ലതി, അത്തനോ ഘാതത്ഥമേവ ഫലതി, ഏവം സോപി അത്തഘാതായ ഫല്ലതീതി. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘ഫലം ¶ വേ കദലിം ഹന്തി, ഫലം വേളും ഫലം നളം;

സക്കാരോ കാപുരിസം ഹന്തി, ഗബ്ഭോ അസ്സതരിം യഥാ’’തി. (ചൂളവ. ൩൩൫; അ. നി. ൪.൬൮);

ദേസനാവസാനേ ഉപാസികാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

കാലത്ഥേരവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. ചൂളകാലഉപാസകവത്ഥു

അത്തനാ ¶ ¶ ഹി കതന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ചൂളകാലം ഉപാസകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി മഹാകാലവത്ഥുസ്മിം വുത്തനയേനേവ ഉമങ്ഗചോരാ സാമികേഹി അനുബദ്ധാ രത്തിം വിഹാരേ ധമ്മകഥം സുത്വാ പാതോവ വിഹാരാ നിക്ഖമിത്വാ സാവത്ഥിം ആഗച്ഛന്തസ്സ തസ്സ ഉപാസകസ്സ പുരതോ ഭണ്ഡികം ഛഡ്ഡേത്വാ പലായിംസു. മനുസ്സാ തം ദിസ്വാ ‘‘അയം രത്തിം ചോരകമ്മം കത്വാ ധമ്മം സുണന്തോ വിയ ചരതി, ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി തം പോഥയിംസു. കുമ്ഭദാസിയോ ഉദകതിത്ഥം ഗച്ഛമാനാ തം ദിസ്വാ ‘‘അപേഥ, സാമി, നായം ഏവരൂപം കരോതീ’’തി തം മോചേസും. സോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അഹമ്ഹി മനുസ്സേഹി നാസിതോ, കുമ്ഭദാസിയോ മേ നിസ്സായ ജീവിതം ലദ്ധ’’ന്തി ഭിക്ഖൂനം ആരോചേസി. ഭിക്ഖൂ തഥാഗതസ്സ തമത്ഥം ആരോചേസും. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ചൂളകാലഉപാസകോ കുമ്ഭദാസിയോ ചേവ നിസ്സായ, അത്തനോ ച അകരണഭാവേന ജീവിതം ലഭി. ഇമേ ഹി നാമ സത്താ അത്തനാ പാപകമ്മം കത്വാ നിരയാദീസു അത്തനാവ കിലിസ്സന്തി, കുസലം കത്വാ പന സുഗതിഞ്ചേവ നിബ്ബാനഞ്ച ഗച്ഛന്താ അത്തനാവ വിസുജ്ഝന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൬൫.

‘‘അത്തനാ ഹി കതം പാപം, അത്തനാ സംകിലിസ്സതി;

അത്തനാ അകതം പാപം, അത്തനാവ വിസുജ്ഝതി;

സുദ്ധീ അസുദ്ധി പച്ചത്തം, നാഞ്ഞോ അഞ്ഞം വിസോധയേ’’തി.

തസ്സത്ഥോ ¶ – യേന അത്തനാ അകുസലകമ്മം കതം ഹോതി, സോ ചതൂസു അപായേസു ദുക്ഖം അനുഭവന്തോ ¶ അത്തനാവ സംകിലിസ്സതി. യേന പന അത്തനാ അകതം പാപം, സോ സുഗതിഞ്ചേവ നിബ്ബാനഞ്ച ഗച്ഛന്തോ അത്തനാവ വിസുജ്ഝതി. കുസലകമ്മസങ്ഖാതാ സുദ്ധി അകുസലകമ്മസങ്ഖാതാ ച അസുദ്ധി പച്ചത്തം കാരകസത്താനം അത്തനിയേവ വിപച്ചതി. അഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ അഞ്ഞം പുഗ്ഗലം ന വിസോധയേ നേവ വിസോധേതി, ന കിലേസേതീതി വുത്തം ഹോതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ ചൂളകാലോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ചൂളകാലഉപാസകവത്ഥു നവമം.

൧൦. അത്തദത്ഥത്ഥേരവത്ഥു

അത്തദത്ഥന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അത്തദത്ഥത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സത്ഥാരാ ഹി പരിനിബ്ബാനകാലേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, അഹം ഇതോ ചതുമാസച്ചയേന പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ ഉപ്പന്നസംവേഗാ സത്തസതാ പുഥുജ്ജനാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥു സന്തികം അവിജഹിത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, കരിസ്സാമാ’’തി സമ്മന്തയമാനാ വിചരന്തി. അത്തദത്ഥത്ഥേരോ പന ചിന്തേസി – ‘‘സത്ഥാ കിര ചതുമാസച്ചയേന പരിനിബ്ബായിസ്സതി, അഹഞ്ചമ്ഹി അവീതരാഗോ, സത്ഥരി ധരമാനേയേവ അരഹത്തത്ഥായ വായമിസ്സാമീ’’തി. സോ ഭിക്ഖൂനം സന്തികം ന ഗച്ഛതി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ ‘‘കസ്മാ, ആവുസോ, ത്വം നേവ അമ്ഹാകം സന്തികം ആഗച്ഛസി, ന കിഞ്ചി മന്തേസീ’’തി വത്വാ സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ ‘‘അയം, ഭന്തേ, ഏവം നാമ കരോതീ’’തി ആരോചയിംസു. സോ സത്ഥാരാപി ‘‘കസ്മാ ഏവം കരോസീ’’തി വുത്തേ ‘‘തുമ്ഹേ കിര, ഭന്തേ, ചതുമാസച്ചയേന ¶ പരിനിബ്ബായിസ്സഥ, അഹം തുമ്ഹേസു ധരന്തേസുയേവ അരഹത്തപ്പത്തിയാ വായമിസ്സാമീ’’തി. സത്ഥാ തസ്സ സാധുകാരം ദത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, യസ്സ മയി സിനേഹോ അത്ഥി, തേന അത്തദത്ഥേന വിയ ഭവിതും വട്ടതി. ന ഹി ഗന്ധാദീഹി പൂജേന്താ മം പൂജേന്തി, ധമ്മാനുധമ്മപടിപത്തിയാ പന മം പൂജേന്തി. തസ്മാ അഞ്ഞേനപി അത്തദത്ഥസദിസേനേവ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൬൬.

‘‘അത്തദത്ഥം പരത്ഥേന, ബഹുനാപി ന ഹാപയേ;

അത്തദത്ഥമഭിഞ്ഞായ, സദത്ഥപസുതോ സിയാ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – ഗിഹിഭൂതാ താവ കാകണികമത്തമ്പി അത്തനോ അത്ഥം സഹസ്സമത്തേനാപി പരസ്സ അത്ഥേന ¶ ന ഹാപയേ. കാകണികമത്തേനാപി ഹിസ്സ അത്തദത്ഥോവ ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ നിപ്ഫാദേയ്യ, ന പരത്ഥോ. ഇദം ¶ പന ഏവം അകഥേത്വാ കമ്മട്ഠാനസീസേന കഥിതം, തസ്മാ ‘‘അത്തദത്ഥം ന ഹാപേമീ’’തി ഭിക്ഖുനാ നാമ സങ്ഘസ്സ ഉപ്പന്നം ചേതിയപടിസങ്ഖരണാദികിച്ചം വാ ഉപജ്ഝായാദിവത്തം വാ ന ഹാപേതബ്ബം. ആഭിസമാചാരികവത്തഞ്ഹി പൂരേന്തോയേവ അരിയഫലാദീനി സച്ഛികരോതി, തസ്മാ അയമ്പി അത്തദത്ഥോവ. യോ പന അച്ചാരദ്ധവിപസ്സകോ ‘‘അജ്ജ വാ സുവേ വാ’’തി പടിവേധം പത്ഥയമാനോ വിചരതി, തേന ഉപജ്ഝായവത്താദീനിപി ഹാപേത്വാ അത്തനോ കിച്ചമേവ കാതബ്ബം. ഏവരൂപഞ്ഹി അത്തദത്ഥമഭിഞ്ഞായ ‘‘അയം മേ അത്തനോ അത്ഥോ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ ¶ , സദത്ഥപസുതോ സിയാതി തസ്മിം സകേ അത്ഥേ ഉയ്യുത്തപയുത്തോ ഭവേയ്യാതി.

ദേസനാവസാനേ സോ ഥേരോ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തഭിക്ഖൂനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അത്തദത്ഥത്ഥേരവത്ഥു ദസമം.

അത്തവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദ്വാദസമോ വഗ്ഗോ.

൧൩. ലോകവഗ്ഗോ

൧. ദഹരഭിക്ഖുവത്ഥു

ഹീനം ¶ ¶ ¶ ധമ്മന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ദഹരഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

അഞ്ഞതരോ കിര ഥേരോ ദഹരഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം പാതോവ വിസാഖായ ഗേഹം അഗമാസി. വിസാഖായ ഗേഹേ പഞ്ചസതാനം ഭിക്ഖൂനം ധുവയാഗു നിച്ചപഞ്ഞത്താ ഹോതി. ഥേരോ തത്ഥ യാഗും പിവിത്വാ ദഹരഭിക്ഖും നിസീദാപേത്വാ സയം അഞ്ഞം ഗേഹം അഗമാസി. തേന ച സമയേന വിസാഖായ പുത്തസ്സ ധീതാ അയ്യികായ ഠാനേ ഠത്വാ ഭിക്ഖൂനം വേയ്യാവച്ചം കരോതി. സാ തസ്സ ദഹരസ്സ ഉദകം പരിസ്സാവേന്തീ ചാടിയം അത്തനോ മുഖനിമിത്തം ദിസ്വാ ഹസി, ദഹരോപി തം ഓലോകേത്വാ ഹസി. സാ തം ഹസമാനം ദിസ്വാ ‘‘ഛിന്നസീസോ ഹസതീ’’തി ആഹ. അഥ നം ദഹരോ ‘‘ത്വം ഛിന്നസീസാ, മാതാപിതരോപി തേ ഛിന്നസീസാ’’തി അക്കോസി. സാ രോദമാനാ മഹാനസേ അയ്യികായ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കിം ഇദം, അമ്മാ’’തി വുത്തേ തമത്ഥം ആരോചേസി. സാ ദഹരസ്സ സന്തികം ആഗന്ത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മാ കുജ്ഝി, ന ഏതം ഛിന്നകേസനഖസ്സ ഛിന്നനിവാസനപാരുപനസ്സ ¶ മജ്ഝേ ഛിന്നകപാലം ആദായ ഭിക്ഖായ ചരന്തസ്സ അയ്യസ്സ അഗരുക’’ന്തി ആഹ. ദഹരോ ആമ, ഉപാസികേ, ത്വം മമ ഛിന്നകേസാദിഭാവം ജാനാസി, ഇമിസ്സാ മം ‘‘ഛിന്നസീസോ’’തി കത്വാ അക്കോസിതും വട്ടിസ്സതീതി. വിസാഖാ നേവ ദഹരം സഞ്ഞാപേതും അസക്ഖി, നപി ദാരികം. തസ്മിം ഖണേ ഥേരോ ആഗന്ത്വാ ‘‘കിമിദം ഉപാസികേ’’തി പുച്ഛിത്വാ തമത്ഥം സുത്വാ ദഹരം ഓവദന്തോ ആഹ – ‘‘അപേഹി, ആവുസോ, നായം ഛിന്നകേസനഖവത്ഥസ്സ മജ്ഝേ ഛിന്നകപാലം ആദായ ഭിക്ഖായ ചരന്തസ്സ അക്കോസോ, തുണ്ഹീ ഹോഹീ’’തി. ആമ, ഭന്തേ, കിം തുമ്ഹേ അത്തനോ ഉപട്ഠായികം അതജ്ജേത്വാ മം തജ്ജേഥ, മം ‘‘ഛിന്നസീസോ’’തി അക്കോസിതും വട്ടിസ്സതീതി. തസ്മിം ഖണേ സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുച്ഛി. വിസാഖാ ആദിതോ പട്ഠായ തം പവത്തിം ആരോചേസി. സത്ഥാ തസ്സ ദഹരസ്സ സോതാപത്തിഫലൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ ‘‘മയാ ഇമം ദഹരം അനുവത്തിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ വിസാഖം ആഹ – ‘‘കിം പന വിസാഖേ തവ ദാരികായ ഛിന്നകേസാദിമത്തകേനേവ മമ സാവകേ ¶ ഛിന്നസീസേ കത്വാ അക്കോസിതും വട്ടതീ’’തി? ദഹരോ താവദേവ ഉട്ഠായ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ¶ , ‘‘ഭന്തേ, ഏതം പഞ്ഹം തുമ്ഹേവ സുട്ഠു ജാനാഥ, അമ്ഹാകം ഉപജ്ഝായോ ച ഉപാസികാ ച സുട്ഠു ന ജാനന്തീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ദഹരസ്സ അത്തനോ അനുകുലഭാവം ഞത്വാ ‘‘കാമഗുണം ആരബ്ഭ ഹസനഭാവോ നാമ ഹീനോ ധമ്മോ, ഹീനഞ്ച നാമ ധമ്മം സേവിതും പമാദേന സദ്ധിം സംവസിതും ന വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൬൭.

‘‘ഹീനം ¶ ധമ്മം ന സേവേയ്യ, പമാദേന ന സംവസേ;

മിച്ഛാദിട്ഠിം ന സേവേയ്യ, ന സിയാ ലോകവഡ്ഢനോ’’തി.

തത്ഥ ഹീനം ധമ്മന്തി പഞ്ചകാമഗുണം ധമ്മം. സോ ഹി ഹീനോ ധമ്മോ ന അന്തമസോ ഓട്ഠഗോണാദീഹിപി പടിസേവിതബ്ബോ. ഹീനേസു ച നിരയാദീസു ഠാനേസു നിബ്ബത്താപേതീതി ഹീനോ നാമ, തം ന സേവേയ്യ. പമാദേനാതി സതിവോസ്സഗ്ഗലക്ഖണേന പമാദേനാപി ന സംവസേ. ന സേവേയ്യാതി മിച്ഛാദിട്ഠിമ്പി ന ഗണ്ഹേയ്യ. ലോകവഡ്ഢനോതി യോ ഹി ഏവം കരോതി, സോ ലോകവഡ്ഢനോ നാമ ഹോതി. തസ്മാ ഏവം അകരണേന ന സിയാ ലോകവഡ്ഢനോതി.

ദേസനാവസാനേ സോ ദഹരോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ദഹരഭിക്ഖുവത്ഥു പഠമം.

൨. സുദ്ധോദനവത്ഥു

ഉത്തിട്ഠേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ നിഗ്രോധാരാമേ വിഹരന്തോ പിതരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ സത്ഥാ പഠമഗമനേന കപിലപുരം ഗന്ത്വാ ഞാതീഹി കതപച്ചുഗ്ഗമനോ നിഗ്രോധാരാമം പത്വാ ഞാതീനം മാനഭിന്ദനത്ഥായ ആകാസേ രതനചങ്കമം മാപേത്വാ തത്ഥ ചങ്കമന്തോ ധമ്മം ദേസേസി. ഞാതീ പസന്നചിത്താ സുദ്ധോദനമഹാരാജാനം ആദിം കത്വാ വന്ദിംസു. തസ്മിം ഞാതിസമാഗമേ പോക്ഖരവസ്സം വസ്സി. തം ആരബ്ഭ മഹാജനേന കഥായ ¶ സമുട്ഠാപിതായ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി മയ്ഹം ഞാതിസമാഗമേ പോക്ഖരവസ്സം വസ്സിയേവാ’’തി ¶ വത്വാ വേസ്സന്തരജാതകം (ജാ. ൨.൨൨.൧൬൫൫ ആദയോ) കഥേസി. ധമ്മദേസനം സുത്വാ പക്കമന്തേസു ഞാതീസു ഏകോപി സത്ഥാരം ന നിമന്തേസി. രാജാപി ‘‘മയ്ഹം പുത്തോ മമ ഗേഹം അനാഗന്ത്വാ കഹം ഗമിസ്സതീ’’തി അനിമന്തേത്വാവ അഗമാസി. ഗന്ത്വാ ച പന ഗേഹേ വീസതിയാ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനം യാഗുആദീനി പടിയാദാപേത്വാ ആസനാനി ¶ പഞ്ഞാപേസി. പുനദിവസേ സത്ഥാ പിണ്ഡായ പവിസന്തോ ‘‘കിം നു ഖോ അതീതബുദ്ധാ പിതു നഗരം പത്വാ ഉജുകമേവ ഞാതികുലം പവിസിംസു, ഉദാഹു പടിപാടിയാ പിണ്ഡായ ചരിംസൂ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ‘‘പടിപാടിയാ ചരിംസൂ’’തി ദിസ്വാ പഠമഗേഹതോ പട്ഠായ പിണ്ഡായ ചരന്തോ പായാസി. രാഹുലമാതാ പാസാദതലേ നിസിന്നാവ ദിസ്വാ തം പവത്തിം രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ സാടകം സണ്ഠാപേന്തോ വേഗേന നിക്ഖമിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ – ‘‘പുത്ത, കസ്മാ മം നാസേസി, അതിവിയ തേ പിണ്ഡായ ചരന്തേന ലജ്ജാ ഉപ്പാദിതാ, യുത്തം നാമ വോ ഇമസ്മിംയേവ നഗരേ സുവണ്ണസിവികാദീഹി വിചരിത്വാ പിണ്ഡായ ചരിതും, കിം മം ലജ്ജാപേസീ’’തി? ‘‘നാഹം തം, മഹാരാജ, ലജ്ജാപേമി, അത്തനോ പന കുലവംസം അനുവത്താമീ’’തി. ‘‘കിം പന, താത, പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ജീവനവംസോ മമ വംസോ’’തി? ‘‘നേസോ, മഹാരാജ, തവ വംസോ, മമ പനേസോ വംസോ. അനേകാനി ഹി ബുദ്ധസഹസ്സാനി പിണ്ഡായ ചരിത്വാവ ജീവിംസൂ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൬൮.

‘‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യ, ധമ്മം സുചരിതം ചരേ;

ധമ്മചാരീ സുഖം സേതി, അസ്മിം ലോകേ പരമ്ഹി ച.

൧൬൯.

‘‘ധമ്മം ചരേ സുചരിതം, ന നം ദുച്ചരിതം ചരേ;

ധമ്മചാരീ സുഖം സേതി, അസ്മിം ലോകേ പരമ്ഹി ചാ’’തി.

തത്ഥ ¶ ഉത്തിട്ഠേതി ഉട്ഠഹിത്വാ പരേസം ഘരദ്വാരേ ഠത്വാ ഗഹേതബ്ബപിണ്ഡേ. നപ്പമജ്ജേയ്യാതി പിണ്ഡചാരികവത്തഞ്ഹി ഹാപേത്വാ പണീതഭോജനാനി പരിയേസന്തോ ഉത്തിട്ഠേ പമജ്ജതി നാമ, സപദാനം പിണ്ഡായ ചരന്തോ പന ന പമജ്ജതി നാമ. ഏവം കരോന്തോ ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യ. ധമ്മന്തി അനേസനം പഹായ ¶ സപദാനം ചരന്തോ തമേവ ഭിക്ഖാചരിയധമ്മം സുചരിതം ചരേ. സുഖം സേതീതി ദേസനാമത്തമേതം, ഏവം പനേതം ഭിക്ഖാചരിയധമ്മം ചരന്തോ ധമ്മചാരീ ഇധ ലോകേ ചതൂഹി ഇരിയാപഥേഹി സുഖം വിഹരതീതി അത്ഥോ. ന നം ദുച്ചരിതന്തി വേസിയാദിഭേദേ അഗോചരേ ചരന്തോ ഭിക്ഖാചരിയധമ്മം ദുച്ചരിതം ചരതി നാമ. ഏവം അചരിത്വാ ധമ്മം ചരേ സുചരിതം, ന നം ദുച്ചരിതം ചരേ. സേസം വുത്തത്ഥമേവ.

ദേസനാവസാനേ രാജാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

സുദ്ധോദനവത്ഥു ദുതിയം.

൩. പഞ്ചസതവിപസ്സകഭിക്ഖുവത്ഥു

യഥാ ¶ പുബ്ബുളകന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പഞ്ചസതേ വിപസ്സകേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ കിര സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഘടേന്താ വായമന്താ അപ്പവിസേസാ ‘‘വിസേസേത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേസ്സാമാ’’തി സത്ഥു സന്തികം ആഗച്ഛന്താ അന്തരാമഗ്ഗേ മരീചികമ്മട്ഠാനം ഭാവേന്താവ ആഗമിംസു ¶ . തേസം വിഹാരം പവിട്ഠക്ഖണേയേവ ദേവോ വസ്സി. തേ തത്ഥ തത്ഥ പമുഖേസു ഠത്വാ ധാരാവേഗേന ഉട്ഠഹിത്വാ ഭിജ്ജന്തേ പുബ്ബളകേ ദിസ്വാ ‘‘അയമ്പി അത്തഭാവോ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഭിജ്ജനത്ഥേന പുബ്ബുളകസദിസോയേവാ’’തി ആരമ്മണം ഗണ്ഹിംസു. സത്ഥാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ തേ ഭിക്ഖൂ ഓലോകേത്വാ തേഹി സദ്ധിം കഥേന്തോ വിയ ഓഭാസം ഫരിത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൦.

‘‘യഥാ പുബ്ബുളകം പസ്സേ, യഥാ പസ്സേ മരീചികം;

ഏവം ലോകം അവേക്ഖന്തം, മച്ചുരാജാ ന പസ്സതീ’’തി.

തത്ഥ മരീചികന്തി മയൂഖം. തേ ഹി ദൂരതോവ ഗേഹസണ്ഠാനാദിവസേന ഉപട്ഠിതാപി ഉപഗച്ഛന്താനം അഗയ്ഹൂപഗാ രിത്തകാ തുച്ഛകാവ. തസ്മാ യഥാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ¶ ഭിജ്ജനത്ഥേന പുബ്ബുളകം രിത്തതുച്ഛാദിഭാവേനേവ പസ്സേയ്യ, ഏവം ഖന്ധാദിലോകം അവേക്ഖന്തം മച്ചുരാജാ ന പസ്സതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ ഠിതട്ഠാനേയേവ അരഹത്തം പാപുണിംസൂതി.

പഞ്ചസതവിപസ്സകഭിക്ഖുവത്ഥു തതിയം.

൪. അഭയരാജകുമാരവത്ഥു

ഏഥ പസ്സഥിമം ലോകന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ അഭയരാജകുമാരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സ കിര പച്ചന്തം വൂപസമേത്വാ ആഗതസ്സ പിതാ ബിമ്ബിസാരോ തുസ്സിത്വാ ഏകം നച്ചഗീതകുസലം ¶ നാടകിത്ഥിം ദത്വാ ¶ സത്താഹം രജ്ജമദാസി. സോ സത്താഹം ഗേഹാ ബഹി അനിക്ഖന്തോവ രജ്ജസിരിം അനുഭവിത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ നദീതിത്ഥം ഗന്ത്വാ ന്ഹത്വാ ഉയ്യാനം പവിസിത്വാ സന്തതിമഹാമത്തോ വിയ തസ്സാ ഇത്ഥിയാ നച്ചഗീതം പസ്സന്തോ നിസീദി. സാപി തങ്ഖണഞ്ഞേവ സന്തതിമഹാമത്തസ്സ നാടകിത്ഥീ വിയ സത്ഥകവാതാനം വസേന കാലമകാസി. കുമാരോ തസ്സാ കാലകിരിയായ ഉപ്പന്നസോകോ ‘‘ന മേ ഇമം സോകം ഠപേത്വാ സത്ഥാരം അഞ്ഞോ നിബ്ബാപേതും സക്ഖിസ്സതീ’’തി സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, സോകം മേ നിബ്ബാപേഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ തം സമസ്സാസേത്വാ ‘‘തയാ ഹി, കുമാര, ഇമിസ്സാ ഇത്ഥിയാ ഏവമേവ മതകാലേ രോദന്തേന പവത്തിതാനം അസ്സൂനം അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ പമാണം നത്ഥീ’’തി വത്വാ തായ ദേസനായ സോകസ്സ തനുഭാവം ഞത്വാ, ‘‘കുമാര, മാ സോചി, ബാലജനാനം സംസീദനട്ഠാനമേത’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൧.

‘‘ഏഥ പസ്സഥിമം ലോകം, ചിത്തം രാജരഥൂപമം;

യത്ഥ ബാലാ വിസീദന്തി, നത്ഥി സങ്ഗോ വിജാനത’’ന്തി.

തത്ഥ തേ പസ്സഥാതി രാജകുമാരമേവ സന്ധായാഹ. ഇമം ലോകന്തി ഇമം ഖന്ധലോകാദിസങ്ഖാതം അത്തഭാവം. ചിത്തന്തി സത്തരതനാദിവിചിത്തം രാജരഥം വിയ വത്ഥാലങ്കാരാദിചിത്തിതം. യത്ഥ ബാലാതി യസ്മിം അത്തഭാവേ ബാലാ ഏവം ¶ വിസീദന്തി. വിജാനതന്തി വിജാനന്താനം പണ്ഡിതാനം ഏത്ഥ രാഗസങ്ഗാദീസു ഏകോപി സങ്ഗോ നത്ഥീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ രാജകുമാരോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അഭയരാജകുമാരവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. സമ്മജ്ജനത്ഥേരവത്ഥു

യോ ¶ ച പുബ്ബേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സമ്മജ്ജനത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര പാതോ വാ സായം വാതി വേലം പമാണം അകത്വാ അഭിക്ഖണം സമ്മജ്ജന്തോവ വിചരതി. സോ ഏകദിവസം സമ്മജ്ജനിം ഗഹേത്വാ ദിവാട്ഠാനേ നിസിന്നസ്സ രേവതത്ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘അയം മഹാകുസീതോ ജനസ്സ സദ്ധാദേയ്യം ഭുഞ്ജിത്വാ ആഗന്ത്വാ നിസീദതി, കിം നാമേതസ്സ സമ്മജ്ജനിം ¶ ഗഹേത്വാ ഏകം ഠാനം സമ്മജ്ജിതും ന വട്ടതീ’’തി ആഹ. ഥേരോ ‘‘ഓവാദമസ്സ ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏഹാവുസോതി. കിം, ഭന്തേതി? ഗച്ഛ ന്ഹത്വാ ഏഹീതി. സോ തഥാ അകാസി. അഥ നം ഥേരോ ഏകമന്തം നിസീദാപേത്വാ ഓവദന്തോ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ നാമ ന സബ്ബകാലം സമ്മജ്ജന്തേന വിചരിതും വട്ടതി, പാതോ ഏവ പന സമ്മജ്ജിത്വാ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തേന ആഗന്ത്വാ രത്തിട്ഠാനേ വാ ദിവാട്ഠാനേ വാ നിസിന്നേന ദ്വത്തിംസാകാരം സജ്ഝായിത്വാ അത്തഭാവേ ഖയവയം പട്ഠപേത്വാ സായന്ഹേ ഉട്ഠായ സമ്മജ്ജിതും വട്ടതി, നിച്ചകാലം അസമ്മജ്ജിത്വാ അത്തനോപി നാമ ഓകാസോ കാതബ്ബോ’’തി. സോ ഥേരസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ ന ചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തം തം ഠാനം ഉക്ലാപം അഹോസി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘ആവുസോ സമ്മജ്ജനത്ഥേര, തം തം ഠാനം ഉക്ലാപം കസ്മാ ന സമ്മജ്ജസീ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, മയാ പമാദകാലേ ഏവം കതം, ഇദാനാമ്ഹി അപ്പമത്തോ’’തി. ഭിക്ഖൂ ‘‘അയം ഥേരോ അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി സത്ഥു ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ പുബ്ബേ പമാദകാലേ സമ്മജ്ജന്തോ വിചരി, ഇദാനി പന മഗ്ഗഫലസുഖേന വീതിനാമേന്തോ ന സമ്മജ്ജതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൨.

‘‘യോ ¶ ¶ ച പുബ്ബേ പമജ്ജിത്വാ, പച്ഛാ സോ നപ്പമജ്ജതി;

സോമം ലോകം പഭാസേതി, അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – യോ പുഗ്ഗലോ പുബ്ബേ വത്തപടിവത്തകരണേന വാ സജ്ഝായാദീഹി വാ പമജ്ജിത്വാ പച്ഛാ മഗ്ഗഫലസുഖേന വീതിനാമേന്തോ നപ്പമജ്ജതി, സോ അബ്ഭാദീഹി മുത്തോ ചന്ദോവ ഓകാസലോകം മഗ്ഗഞാണേന ഇമം ഖന്ധാദിലോകം ഓഭാസേതി, ഏകാലോകം കരോതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സമ്മജ്ജനത്ഥേരവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. അങ്ഗുലിമാലത്ഥേരവത്ഥു

യസ്സ പാപന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അങ്ഗുലിമാലത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു അങ്ഗുലിമാലസുത്തന്തവസേനേവ (മ. നി. ൨.൩൪൭ ആദയോ) വേദിതബ്ബം.

ഥേരോ ¶ പന സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ അങ്ഗുലിമാലോ രഹോഗതോ പടിസല്ലീനോ വിമുത്തിസുഖപടിസംവേദീ. തായം വേലായം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –

‘‘യോ ച പുബ്ബേ പമജ്ജിത്വാ, പച്ഛാ സോ നപ്പമജ്ജതി;

സോമം ലോകം പഭാസേതി, അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാ’’തി. –

ആദിനാ നയേന ഉദാനം ഉദാനേത്വാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബുതോ. ഭിക്ഖൂ ‘‘കഹം നു ഖോ, ആവുസോ, ഥേരോ ഉപ്പന്നോ’’തി ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും? സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ ¶ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അങ്ഗുലിമാലത്ഥേരസ്സ നിബ്ബത്തട്ഠാനകഥായാ’’തി വുത്തേ ‘‘പരിനിബ്ബുതോ ച, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഏത്തകേ മനുസ്സേ മാരേത്വാ പരിനിബ്ബുതോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, സോ പുബ്ബേ ഏകം കല്യാണമിത്തം അലഭിത്വാ ഏത്തകം പാപമകാസി, പച്ഛാ പന കല്യാണമിത്തപച്ചയം ലഭിത്വാ അപ്പമത്തോ അഹോസി. തേനസ്സ തം പാപകമ്മം കുസലേന പിഹിത’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൩.

‘‘യസ്സ ¶ പാപം കതം കമ്മം, കുസലേന പിധീയതി;

സോമം ലോകം പഭാസേതി, അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാ’’തി.

തത്ഥ കുസലേനാതി അരഹത്തമഗ്ഗം സന്ധായ വുത്തം. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അങ്ഗുലിമാലത്ഥേരവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. പേസകാരധീതാവത്ഥു

അന്ധഭൂതോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ അഗ്ഗാളവേ ചേതിയേ വിഹരന്തോ ഏകം പേസകാരധീതരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി ആളവിവാസിനോ സത്ഥരി ആളവിം സമ്പത്തേ നിമന്തേത്വാ ദാനം അദംസു. സത്ഥാ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ അനുമോദനം കരോന്തോ ‘‘അദ്ധുവം മേ ജീവിതം, ധുവം മേ മരണം, അവസ്സം മയാ മരിതബ്ബമേവ ¶ , മരണപരിയോസാനം മേ ജീവിതം, ജീവിതമേവ അനിയതം, മരണം നിയതന്തി ¶ ഏവം മരണസ്സതിം ഭാവേഥ. യേസഞ്ഹി മരണസ്സതി അഭാവിതാ, തേ പച്ഛിമേ കാലേ ആസീവിസം ദിസ്വാ ഭീതഅദണ്ഡപുരിസോ വിയ സന്താസപ്പത്താ ഭേരവരവം രവന്താ കാലം കരോന്തി. യേസം പന മരണസ്സതി ഭാവിതാ, തേ ദൂരതോവ ആസീവിസം ദിസ്വാ ദണ്ഡകേന ഗഹേത്വാ ഛഡ്ഡേത്വാ ഠിതപുരിസോ വിയ പച്ഛിമേ കാലേ ന സന്തസന്തി, തസ്മാ മരണസ്സതി ഭാവേതബ്ബാ’’തി ആഹ. തം ധമ്മദേസനം സുത്വാ അവസേസജനാ സകിച്ചപ്പസുതാവ അഹേസും. ഏകാ പന സോളസവസ്സുദ്ദേസികാ പേസകാരധീതാ ‘‘അഹോ ബുദ്ധാനം കഥാ നാമ അച്ഛരിയാ, മയാ പന മരണസ്സതിം ഭാവേതും വട്ടതീ’’തി രത്തിന്ദിവം മരണസ്സതിമേവ ഭാവേസി. സത്ഥാപി തതോ നിക്ഖമിത്വാ ജേതവനം അഗമാസി. സാപി കുമാരികാ തീണി വസ്സാനി മരണസ്സതിം ഭാവേസിയേവ.

അഥേകദിവസം സത്ഥാ പച്ചൂസസമയേ ലോകം ഓലോകേന്തോ തം കുമാരികം അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോപവിട്ഠം ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘ഇമായ കുമാരികായ മമ ധമ്മദേസനായ സുതദിവസതോ പട്ഠായ തീണി വസ്സാനി മരണസ്സതി ഭാവിതാ, ഇദാനാഹം തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഇമം കുമാരികം ചത്താരോ പഞ്ഹേ പുച്ഛിത്വാ തായ വിസ്സജ്ജേന്തിയാ ¶ ചതൂസു ഠാനേസു സാധുകാരം ദത്വാ ഇമം ഗാഥം ഭാസിസ്സാമി. സാ ഗാഥാവസാനേ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിസ്സതി, തം നിസ്സായ മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ പഞ്ചസതഭിക്ഖുപരിവാരോ ജേതവനാ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന അഗ്ഗാളവവിഹാരം അഗമാസി. ആളവിവാസിനോ ‘‘സത്ഥാ ആഗതോ’’തി സുത്വാ തം വിഹാരം ഗന്ത്വാ നിമന്തയിംസു. തദാ സാപി കുമാരികാ സത്ഥു ആഗമനം സുത്വാ ‘‘ആഗതോ കിര മയ്ഹം പിതാ, സാമി, ആചരിയോ പുണ്ണചന്ദമുഖോ മഹാഗോതമബുദ്ധോ’’തി തുട്ഠമാനസാ ‘‘ഇതോ മേ തിണ്ണം സംവച്ഛരാനം മത്ഥകേ സുവണ്ണവണ്ണോ സത്ഥാ ദിട്ഠപുബ്ബോ, ഇദാനിസ്സ സുവണ്ണവണ്ണം ¶ സരീരം ദട്ഠും മധുരോജഞ്ച വരധമ്മം സോതും ലഭിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. പിതാ പനസ്സാ സാലം ഗച്ഛന്തോ ആഹ – ‘‘അമ്മ, പരസന്തകോ മേ സാടകോ ആരോപിതോ, തസ്സ വിദത്ഥിമത്തം അനിട്ഠിതം, തം അജ്ജ നിട്ഠാപേസ്സാമി, സീഘം മേ തസരം വട്ടേത്വാ ആഹരേയ്യാസീ’’തി. സാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം സത്ഥു ധമ്മം സോതുകാമാ, പിതാ ച മം ഏവം ആഹ. കിം നു ഖോ സത്ഥു ധമ്മം സുണാമി, ഉദാഹു പിതു തസരം വട്ടേത്വാ ഹരാമീ’’തി? അഥസ്സാ ഏതദഹോസി ‘‘പിതാ മം തസരേ അനാഹരിയമാനേ പോഥേയ്യപി പഹരേയ്യപി, തസ്മാ തസരം വട്ടേത്വാ തസ്സ ദത്വാ പച്ഛാ ധമ്മം സോസ്സാമീ’’തി പീഠകേ നിസീദിത്വാ തസരം വട്ടേസി.

ആളവിവാസിനോപി സത്ഥാരം പരിവിസിത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ അനുമോദനത്ഥായ അട്ഠംസു. സത്ഥാ ‘‘യമഹം കുലധീതരം നിസ്സായ തിംസയോജനമഗ്ഗം ആഗതോ, സാ അജ്ജാപി ഓകാസം ന ലഭതി. തായ ¶ ഓകാസേ ലദ്ധേ അനുമോദനം കരിസ്സാമീ’’തി തുണ്ഹീഭൂതോ അഹോസി. ഏവം തുണ്ഹീഭൂതമ്പി സത്ഥാരം സദേവകേ ലോകേ കോചി കിഞ്ചി വത്തും ന വിസഹതി. സാപി ഖോ കുമാരികാ തസരം വട്ടേത്വാ പച്ഛിയം ഠപേത്വാ പിതു സന്തികം ഗച്ഛമാനാ പരിസപരിയന്തേ ഠത്വാ സത്ഥാരം ഓലോകയമാനാവ അട്ഠാസി. സത്ഥാപി ഗീവം ഉക്ഖിപിത്വാ തം ഓലോകേസി. സാ ഓലോകിതാകാരേനേവ അഞ്ഞാസി – ‘‘സത്ഥാ ഏവരൂപായ പരിസായ മജ്ഝേ നിസീദിത്വാവ മം ഓലോകേന്തോ മമാഗമനം പച്ചാസീസതി, അത്തനോ സന്തികം ആഗമനമേവ പച്ചാസീസതീ’’തി. സാ തസരപച്ഛിം ഠപേത്വാ സത്ഥു ¶ സന്തികം അഗമാസി. കസ്മാ പന നം സത്ഥാ ഓലോകേസീതി? ഏവം കിരസ്സ അഹോസി ‘‘ഏസാ ഏത്തോവ ഗച്ഛമാനാ പുഥുജ്ജനകാലകിരിയം ¶ കത്വാ അനിയതഗതികാ ഭവിസ്സതി, മമ സന്തികം ആഗന്ത്വാ ഗച്ഛമാനാ സോതാപത്തിഫലം പത്വാ നിയതഗതികാ ഹുത്വാ തുസിതവിമാനേ നിബ്ബത്തിസ്സതീ’’തി. തസ്സാ കിര തം ദിവസം മരണതോ മുത്തി നാമ നത്ഥി. സാ ഓലോകിതസഞ്ഞാണേനേവ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഛബ്ബണ്ണരംസീനം അന്തരം പവിസിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. തഥാരൂപായ പരിസായ മജ്ഝേ നിസീദിത്വാ തുണ്ഹീഭൂതം സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഠിതക്ഖണേയേവ തം ആഹ – ‘‘കുമാരികേ, കുതോ ആഗച്ഛസീ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കത്ഥ ഗമിസ്സസീ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ന ജാനാസീ’’തി? ‘‘ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ജാനാസീ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. ഇതി നം സത്ഥാ ചത്താരോ പഞ്ഹേ പുച്ഛി. മഹാജനോ ഉജ്ഝായി – ‘‘അമ്ഭോ, പസ്സഥ, അയം പേസകാരധീതാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന സദ്ധിം ഇച്ഛിതിച്ഛിതം കഥേസി, നനു നാമ ഇമായ ‘കുതോ ആഗച്ഛസീ’തി വുത്തേ ‘പേസകാരഗേഹതോ’തി വത്തബ്ബം. ‘കഹം ഗച്ഛസീ’തി വുത്തേ ‘പേസകാരസാല’ന്തി വത്തബ്ബം സിയാ’’തി.

സത്ഥാ മഹാജനം നിസ്സദ്ദം കത്വാ, ‘‘കുമാരികേ, ത്വം കുതോ ആഗച്ഛസീ’’തി വുത്തേ ‘‘കസ്മാ ന ജാനാമീതി വദേസീ’’തി പുച്ഛി. ഭന്തേ, തുമ്ഹേ മമ പേസകാരഗേഹതോ ആഗതഭാവം ജാനാഥ, ‘‘കുതോ ആഗതാസീ’’തി പുച്ഛന്താ പന ‘‘കുതോ ആഗന്ത്വാ ഇധ നിബ്ബത്താസീ’’തി പുച്ഛഥ. അഹം പന ന ജാനാമി ‘‘കുതോ ച ആഗന്ത്വാ ഇധ നിബ്ബത്താമ്ഹീ’’തി. അഥസ്സാ സത്ഥാ ‘‘സാധു സാധു, കുമാരികേ, മയാ പുച്ഛിതപഞ്ഹോവ തയാ വിസ്സജ്ജിതോ’’തി പഠമം സാധുകാരം ¶ ദത്വാ ഉത്തരിമ്പി പുച്ഛി – ‘‘കത്ഥ ഗമിസ്സസീതി പുന പുട്ഠാ കസ്മാ ‘ന ജാനാമീ’തി വദേസീ’’തി? ഭന്തേ, തുമ്ഹേ മം തസരപച്ഛിം ഗഹേത്വാ പേസകാരസാലം ഗച്ഛന്തിം ജാനാഥ, ‘‘ഇതോ ഗന്ത്വാ കത്ഥ നിബ്ബത്തിസ്സസീ’’തി പുച്ഛഥ. അഹഞ്ച ഇതോ ചുതാ ന ജാനാമി ‘‘കത്ഥ ഗന്ത്വാ നിബ്ബത്തിസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സാ സത്ഥാ ‘‘മയാ പുച്ഛിതപഞ്ഹോയേവ തയാ വിസ്സജ്ജിതോ’’തി ദുതിയം സാധുകാരം ദത്വാ ഉത്തരിമ്പി പുച്ഛി – ‘‘അഥ കസ്മാ ‘ന ജാനാസീ’തി പുട്ഠാ ‘ജാനാമീ’തി വദേസീ’’തി? ‘‘മരണഭാവം ജാനാമി, ഭന്തേ, തസ്മാ ഏവം വദേമീ’’തി. അഥസ്സാ സത്ഥാ ‘‘മയാ പുച്ഛിതപഞ്ഹോയേവ തയാ വിസ്സജ്ജിതോ’’തി തതിയം ¶ സാധുകാരം ദത്വാ ഉത്തരിമ്പി പുച്ഛി – ‘‘അഥ കസ്മാ ‘ജാനാസീ’തി പുട്ഠാ ‘ന ജാനാമീ’തി വദേസീ’’തി. മമ മരണഭാവമേവ അഹം ജാനാമി, ഭന്തേ, ‘‘രത്തിന്ദിവപുബ്ബണ്ഹാദീസു പന അസുകകാലേ നാമ മരിസ്സാമീ’’തി ന ¶ ജാനാമി, തസ്മാ ഏവം വദേമീതി. അഥസ്സാ സത്ഥാ ‘‘മയാ പുച്ഛിതപഞ്ഹോയേവ തയാ വിസ്സജ്ജിതോ’’തി ചതുത്ഥം സാധുകാരം ദത്വാ പരിസം ആമന്തേത്വാ ‘‘ഏത്തകം നാമ തുമ്ഹേ ഇമായ കഥിതം ന ജാനാഥ, കേവലം ഉജ്ഝായഥേവ. യേസഞ്ഹി പഞ്ഞാചക്ഖു നത്ഥി, തേ അന്ധാ ഏവ ¶ . യേസം പഞ്ഞാചക്ഖു അത്ഥി, തേ ഏവ ചക്ഖുമന്തോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൪.

‘‘അന്ധഭൂതോ അയം ലോകോ, തനുകേത്ഥ വിപസ്സതി;

സകുണോ ജാലമുത്തോവ, അപ്പോ സഗ്ഗായ ഗച്ഛതീ’’തി.

തത്ഥ അന്ധഭൂതോ അയം ലോകോതി അയം ലോകിയമഹാജനോ പഞ്ഞാചക്ഖുനോ അഭാവേന അന്ധഭൂതോ. തനുകേത്ഥാതി തനുകോ ഏത്ഥ, ന ബഹു ജനോ അനിച്ചാദിവസേന വിപസ്സതി. ജാലമുത്തോവാതി യഥാ ഛേകേന സാകുണികേന ജാലേന ഓത്ഥരിത്വാ ഗയ്ഹമാനേസു വട്ടകേസു കോചിദേവ ജാലതോ മുച്ചതി. സേസാ അന്തോജാലമേവ പവിസന്തി. തഥാ മരണജാലേന ഓത്ഥടേസു സത്തേസു ബഹൂ അപായഗാമിനോ ഹോന്തി, അപ്പോ കോചിദേവ സത്തോ സഗ്ഗായ ഗച്ഛതി, സുഗതിം വാ നിബ്ബാനം വാ പാപുണാതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ കുമാരികാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

സാപി തസരപച്ഛിം ഗഹേത്വാ പിതു സന്തികം അഗമാസി, സോപി നിസിന്നകോവ നിദ്ദായി. തസ്സാ അസല്ലക്ഖേത്വാവ തസരപച്ഛിം ഉപനാമേന്തിയാ തസരപച്ഛി വേമകോടിയം പടിഹഞ്ഞിത്വാ സദ്ദം കുരുമാനാ പതി. സോ പബുജ്ഝിത്വാ ഗഹിതനിമിത്തേനേവ വേമകോടിം ആകഡ്ഢി. വേമകോടി ഗന്ത്വാ തം ¶ കുമാരികം ഉരേ പഹരി, സാ തത്ഥേവ കാലം കത്വാ തുസിതഭവനേ നിബ്ബത്തി. അഥസ്സാ പിതാ തം ഓലോകേന്തോ സകലസരീരേന ലോഹിതമക്ഖിതേന പതിത്വാ മതം അദ്ദസ. അഥസ്സ മഹാസോകോ ഉപ്പജ്ജി. സോ ‘‘ന മമ സോകം അഞ്ഞോ നിബ്ബാപേതും സക്ഖിസ്സതീ’’തി രോദന്തോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ തമത്ഥം ആരോചേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, സോകം മേ നിബ്ബാപേഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ തം സമസ്സാസേത്വാ ‘‘മാ സോചി, ഉപാസക. അനമതഗ്ഗസ്മിഞ്ഹി സംസാരേ തവ ഏവമേവ ധീതു മരണകാലേ പഗ്ഘരിതഅസ്സു ചതുന്നം മഹാസമുദ്ദാനം ഉദകതോ അതിരേകതര’’ന്തി വത്വാ അനമതഗ്ഗകഥം ¶ കഥേസി ¶ . സോ തനുഭൂതസോകോ സത്ഥാരം പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ ന ചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണീതി.

പേസകാരധീതാവത്ഥു സത്തമം.

൮. തിംസഭിക്ഖുവത്ഥു

ഹംസാദിച്ചപഥേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ തിംസ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ദിവസേ തിംസമത്താ ദിസാവാസികാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിംസു. ആനന്ദത്ഥേരോ സത്ഥു വത്തകരണവേലായ ആഗന്ത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘‘സത്ഥാരാ ഇമേഹി സദ്ധിം പടിസന്ഥാരേ കതേ വത്തം കരിസ്സാമീ’’തി ദ്വാരകോട്ഠകേ ¶ അട്ഠാസി. സത്ഥാപി തേഹി സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കത്വാ തേസം സാരണീയധമ്മം കഥേസി. തം സുത്വാ തേ സബ്ബേപി അരഹത്തം പത്വാ ഉപ്പതിത്വാ ആകാസേന അഗമിംസു. ആനന്ദത്ഥേരോ തേസു ചിരായന്തേസു സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇദാനേവ തിംസമത്താ ഭിക്ഖൂ ആഗതാ, തേ കുഹി’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ഗതാ, ആനന്ദാ’’തി. ‘‘കതരേന മഗ്ഗേന, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ആകാസേനാനന്ദാ’’തി. ‘‘കിം പന തേ, ഭന്തേ, ഖീണാസവാ’’തി? ‘‘ആമാനന്ദ, മമ സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ അരഹത്തം പത്താ’’തി. തസ്മിം പന ഖണേ ആകാസേന ഹംസാ ആഗമിംസു. സത്ഥാ ‘‘യസ്സ ഖോ പനാനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ സുഭാവിതാ, സോ ഹംസാ വിയ ആകാസേന ഗച്ഛതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൫.

‘‘ഹംസാദിച്ചപഥേ യന്തി, ആകാസേ യന്തി ഇദ്ധിയാ;

നീയന്തി ധീരാ ലോകമ്ഹാ, ജേത്വാ മാരം സവാഹിനി’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – ഇമേ ഹംസാ ആദിച്ചപഥേ ആകാസേ ഗച്ഛന്തി. യേസം ഇദ്ധിപാദാ സുഭാവിതാ, തേപി ആകാസേ യന്തി ഇദ്ധിയാ. ധീരാ പണ്ഡിതാ സവാഹിനിം മാരം ജേത്വാ ഇമമ്ഹാ വട്ടലോകാ നീയന്തി, നിബ്ബാനം പാപുണന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

തിംസഭിക്ഖുവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. ചിഞ്ചമാണവികാവത്ഥു

ഏകം ¶ ¶ ¶ ധമ്മന്തി ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ചിഞ്ചമാണവികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

പഠമബോധിയഞ്ഹി ദസബലസ്സ പുഥുഭൂതേസു സാവകേസു അപ്പമാണേസു ദേവമനുസ്സേസു അരിയഭൂമിം ഓക്കന്തേസു പത്ഥടേ ഗുണസമുദയേ മഹാലാഭസക്കാരോ ഉദപാദി. തിത്ഥിയാ സൂരിയുഗ്ഗമനേ ഖജ്ജോപനകസദിസാ അഹേസും ഹതലാഭസക്കാരാ. തേ അന്തരവീഥിയം ഠത്വാ ‘‘കിം സമണോ ഗോതമോവ ബുദ്ധോ, മയമ്പി ബുദ്ധാ, കിം തസ്സേവ ദിന്നം മഹപ്ഫലം, അമ്ഹാകമ്പി ദിന്നം മഹപ്ഫലമേവ, അമ്ഹാകമ്പി ദേഥ സക്കരോഥാ’’തി ഏവം മനുസ്സേ വിഞ്ഞാപേന്താപി ലാഭസക്കാരം അലഭിത്വാ രഹോ സന്നിപതിത്വാ ‘‘കേന നു ഖോ ഉപായേന സമണസ്സ ഗോതമസ്സ മനുസ്സാനം അന്തരേ അവണ്ണം ഉപ്പാദേത്വാ ലാഭസക്കാരം നാസേയ്യാമാ’’തി ചിന്തയിംസു.

തദാ സാവത്ഥിയം ചിഞ്ചമാണവികാ നാമേകാ പരിബ്ബാജികാ ഉത്തമരൂപധരാ സോഭഗ്ഗപ്പത്താ ദേവച്ഛരാ വിയ. അസ്സാ സരീരതോ രസ്മിയോ നിച്ഛരന്തി. അഥേകോ ഖരമന്തീ ഏവമാഹ – ‘‘ചിഞ്ചമാണവികം പടിച്ച സമണസ്സ ഗോതമസ്സ അവണ്ണം ഉപ്പാദേത്വാ ലാഭസക്കാരം നാസേസ്സാമാ’’തി. തേ ‘‘അത്ഥേകോ ഉപായോ’’തി സമ്പടിച്ഛിംസു. അഥ സാ തിത്ഥിയാരാമം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി, തിത്ഥിയാ തായ സദ്ധിം ന കഥേസും. സാ ‘‘കോ നു ഖോ മേ ദോസോ’’തി യാവതതിയം ‘‘വന്ദാമി, അയ്യാ’’തി വത്വാ, ‘‘അയ്യാ, കോ നു ഖോ മേ ദോസോ, കിം മയാ സദ്ധിം ന കഥേഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ഭഗിനി, സമണം ഗോതമം അമ്ഹേ വിഹേഠയന്തം ഹതലാഭസക്കാരേ ¶ കത്വാ വിചരന്തം ന ജാനാസീ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി, അയ്യാ, കിം പനേത്ഥ മയാ കത്തബ്ബ’’ന്തി. ‘‘സചേ ത്വം, ഭഗിനി, അമ്ഹാകം സുഖമിച്ഛസി, അത്താനം പടിച്ച സമണസ്സ ഗോതമസ്സ അവണ്ണം ഉപ്പാദേത്വാ ലാഭസക്കാരം നാസേഹീ’’തി.

സാ ‘‘സാധു, അയ്യാ, മയ്ഹംവേസോ ഭാരോ, മാ ചിന്തയിത്ഥാ’’തി വത്വാ പക്കമിത്വാ ഇത്ഥിമായാസു കുസലതായ തതോ പട്ഠായ സാവത്ഥിവാസീനം ധമ്മകഥം സുത്വാ ജേതവനാ നിക്ഖമനസമയേ ഇന്ദഗോപകവണ്ണം പടം പാരുപിത്വാ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ ജേതവനാഭിമുഖീ ഗച്ഛതി. ‘‘ഇമായ വേലായ കുഹിം ഗച്ഛസീ’’തി വുത്തേ, ‘‘കിം തുമ്ഹാകം മമ ഗമനട്ഠാനേനാ’’തി വത്വാ ജേതവനസമീപേ തിത്ഥിയാരാമേ വസിത്വാ പാതോവ ‘‘അഗ്ഗവന്ദനം വന്ദിസ്സാമാ’’തി നഗരാ നിക്ഖമന്തേ ഉപാസകജനേ ¶ ജേതവനസ്സ അന്തോവുട്ഠാ വിയ ഹുത്വാ നഗരം പവിസതി. ‘‘കുഹിം വുട്ഠാസീ’’തി വുത്തേ, ‘‘കിം തുമ്ഹാകം മമ വുട്ഠട്ഠാനേനാ’’തി വത്വാ മാസദ്ധമാസച്ചയേന പുച്ഛിയമാനാ ജേതവനേ സമണേന ഗോതമേന സദ്ധിം ഏകഗന്ധകുടിയാ വുട്ഠാമ്ഹീതി. പുഥുജ്ജനാനം ¶ ‘‘സച്ചം നു ഖോ ഏതം, നോ’’തി കങ്ഖം ഉപ്പാദേത്വാ തേമാസചതുമാസച്ചയേന പിലോതികാഹി ഉദരം വേഠേത്വാ ഗബ്ഭിനിവണ്ണം ദസ്സേത്വാ ഉപരി രത്തപടം പാരുപിത്വാ ‘‘സമണം ഗോതമം പടിച്ച ഗബ്ഭോ ഉപ്പന്നോ’’തി അന്ധബാലേ സദ്ദഹാപേത്വാ അട്ഠനവമാസച്ചയേന ഉദരേ ദാരുമണ്ഡലികം ബന്ധിത്വാ ഉപരി പടം പാരുപിത്വാ ¶ ഹത്ഥപാദപിട്ഠിയോ ഗോഹനുകേന കോട്ടാപേത്വാ ഉസ്സദേ ദസ്സേത്വാ കിലന്തിന്ദ്രിയാ ഹുത്വാ സായന്ഹസമയേ തഥാഗതേ അലങ്കതധമ്മാസനേ നിസീദിത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തേ ധമ്മസഭം ഗന്ത്വാ തഥാഗതസ്സ പുരതോ ഠത്വാ, ‘‘മഹാസമണ, മഹാജനസ്സ താവ ധമ്മം ദേസേസി, മധുരോ തേ സദ്ദോ, സമ്ഫുസിതം ദന്താവരണം. അഹം പന തം പടിച്ച ഗബ്ഭം ലഭിത്വാ പരിപുണ്ണഗബ്ഭാ ജാതാ, നേവ മേ സൂതിഘരം ജാനാസി, സപ്പിതേലാദീനി സയം അകരോന്തോ ഉപട്ഠാകാനമ്പി അഞ്ഞതരം കോസലരാജാനം വാ അനാഥപിണ്ഡികം വാ വിസാഖം ഉപാസികം വാ ‘ഇമിസ്സാ ചിഞ്ചമാണവികായ കത്തബ്ബയുത്തകം കരോഹീ’തി ന വദേസി, അഭിരമിതുംയേവ ജാനാസി, ഗബ്ഭപരിഹാരം ന ജാനാസീ’’തി ഗൂഥപിണ്ഡം ഗഹേത്വാ ചന്ദമണ്ഡലം ദൂസേതും വായമന്തീ വിയ പരിസമജ്ഝേ തഥാഗതം അക്കോസി. തഥാഗതോ ധമ്മകഥം ഠപേത്വാ സീഹോ വിയ അഭിനദന്തോ, ‘‘ഭഗിനി, തയാ കഥിതസ്സ തഥഭാവം വാ വിതഥഭാവം വാ അഹമേവ ച ത്വഞ്ച ജാനാമാ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ, മഹാസമണ, തയാ ച മയാ ച ഞാതഭാവേനേതം ജാത’’ന്തി.

തസ്മിം ഖണേ സക്കസ്സ ആസനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സോ ആവജ്ജമാനോ ‘‘ചിഞ്ചമാണവികാ തഥാഗതം അഭൂതേന അക്കോസതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘ഇദം വത്ഥും സോധേസ്സാമീ’’തി ചതൂഹി ദേവപുത്തേഹി സദ്ധിം ആഗമി. ദേവപുത്താ മൂസികപോതകാ ഹുത്വാ ദാരുമണ്ഡലികസ്സ ബന്ധനരജ്ജുകേ ഏകപ്പഹാരേനേവ ഛിന്ദിംസു, പാരുതപടം വാതോ ഉക്ഖിപി, ദാരുമണ്ഡലികം പതമാനം തസ്സാ പാദപിട്ഠിയം പതി ¶ , ഉഭോ അഗ്ഗപാദാ ഛിജ്ജിംസു. മനുസ്സാ ‘‘ധീ കാളകണ്ണി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അക്കോസീ’’തി സീസേ ഖേളം പാതേത്വാ ലേഡ്ഡുദണ്ഡാദിഹത്താ ജേതവനാ നീഹരിംസു. അഥസ്സാ തഥാഗതസ്സ ചക്ഖുപഥം അതിക്കന്തകാലേ മഹാപഥവീ ഭിജ്ജിത്വാ ¶ വിവരമദാസി, അവീചിതോ അഗ്ഗിജാലാ ഉട്ഠഹി. സാ കുലദത്തിയം കമ്ബലം പാരുപമാനാ വിയ ഗന്ത്വാ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തി. അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം ലാഭസക്കാരോ പരിഹായി, ദസബലസ്സ ഭിയ്യോസോമത്തായ വഡ്ഢി. പുനദിവസേ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘ആവുസോ, ചിഞ്ചമാണവികാ ഏവം ഉളാരഗുണം അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അഭൂതേന അക്കോസിത്വാ മഹാവിനാസം പത്താ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ഏസാ മം അഭൂതേന അക്കോസിത്വാ വിനാസം പത്തായേവാ’’തി വത്വാ –

‘‘നാദട്ഠാ പരതോ ദോസം, അണും ഥൂലാനി സബ്ബസോ;

ഇസ്സരോ പണയേ ദണ്ഡം, സാമം അപ്പടിവേക്ഖിയാ’’തി. –

ഇമം ¶ ദ്വാദസനിപാതേ മഹാപദുമജാതകം (ജാ. ൧.൧൨.൧൦൬) വിത്ഥാരേത്വാ കഥേസി –

തദാ കിരേസാ മഹാപദുമകുമാരസ്സ ബോധിസത്തസ്സ മാതു സപത്തീ രഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസീ ഹുത്വാ മഹാസത്തം അസദ്ധമ്മേന നിമന്തേത്വാ തസ്സ മനം അലഭിത്വാ അത്തനാവ അത്തനി വിപ്പകാരം കത്വാ ഗിലാനാലയം ദസ്സേത്വാ ‘‘തവ പുത്തോ മം അനിച്ഛന്തിം ഇമം വിപ്പകാരം പാപേസീ’’തി ¶ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ കുദ്ധോ മഹാസത്തം ചോരപപാതേ ഖിപി. അഥ നം പബ്ബതകുച്ഛിയം അധിവത്ഥാ ദേവതാ പടിഗ്ഗഹേത്വാ നാഗരാജസ്സ ഫണഗബ്ഭേ പതിട്ഠപേസി. നാഗരാജാ തം നാഗഭവനം നേത്വാ ഉപഡ്ഢരജ്ജേന സമ്മാനേസി. സോ തത്ഥ സംവച്ഛരം വസിത്വാ പബ്ബജിതുകാമോ ഹിമവന്തപ്പദേസം പത്വാ പബ്ബജിത്വാ ഝാനാഭിഞ്ഞായോ നിബ്ബത്തേസി. അഥ നം ഏകോ വനചരകോ ദിസ്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ കതപടിസന്ഥാരോ സബ്ബം തം പവത്തിം ഞത്വാ മഹാസത്തം രജ്ജേന നിമന്തേത്വാ തേന ‘‘മയ്ഹം രജ്ജേന കിച്ചം നത്ഥി, ത്വം പന ദസ രാജധമ്മേ അകോപേത്വാ അഗതിഗമനം പഹായ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേഹീ’’തി ഓവദിതോ ഉട്ഠായാസനാ രോദിത്വാ നഗരം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ അമച്ചേ പുച്ഛി – ‘‘അഹം കം നിസ്സായ ഏവം ആചാരസമ്പന്നേന പുത്തേന വിയോഗം പത്തോ’’തി? ‘‘അഗ്ഗമഹേസിം നിസ്സായ, ദേവാ’’തി. രാജാ തം ഉദ്ധംപാദം ഗഹേത്വാ ചോരപപാതേ ഖിപാപേത്വാ നഗരം പവിസിത്വാ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേസി. തദാ മഹാപദുമകുമാരോ സത്ഥാ അഹോസി, മാതു സപത്തീ ചിഞ്ചമാണവികാതി.

സത്ഥാ ¶ ഇമമത്ഥം പകാസേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഏകം ധമ്മഞ്ഹി സച്ചവചനം പഹായ മുസാവാദേ പതിട്ഠിതാനം വിസ്സട്ഠപരലോകാനം അകത്തബ്ബപാപകമ്മം നാമ നത്ഥീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൬.

‘‘ഏകം ധമ്മം അതീതസ്സ, മുസാവാദിസ്സ ജന്തുനോ;

വിതിണ്ണപരലോകസ്സ, നത്ഥി പാപം അകാരിയ’’ന്തി.

തത്ഥ ഏകം ധമ്മന്തി സച്ചം. മുസാവാദിസ്സാതി യസ്സ ദസസു വചനേസു ഏകമ്പി സച്ചം നത്ഥി, ഏവരൂപസ്സ മുസാവാദിനോ ¶ . വിതിണ്ണപരലോകസ്സാതി വിസ്സട്ഠപരലോകസ്സ. ഏവരൂപോ ഹി മനുസ്സസമ്പത്തിം ദേവസമ്പത്തിം അവസാനേ നിബ്ബാനസമ്പത്തിന്തി ഇമാ തിസ്സോപി സമ്പത്തിയോ ന പസ്സതി. നത്ഥി പാപന്തി തസ്സ ഏവരൂപസ്സ ഇദം നാമ പാപം അകത്തബ്ബന്തി നത്ഥി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ചിഞ്ചമാണവികാവത്ഥു നവമം.

൧൦. അസദിസദാനവത്ഥു

ന ¶ വേ കദരിയാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അസദിസദാനം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ സത്ഥാ ചാരികം ചരിത്വാ പഞ്ചസതഭിക്ഖുപരിവാരോ ജേതവനം പാവിസി. രാജാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ പുനദിവസേ ആഗന്തുകദാനം സജ്ജേത്വാ ‘‘ദാനം മേ പസ്സന്തൂ’’തി നാഗരേ പക്കോസി. നാഗരാ ആഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ദാനം ദിസ്വാ പുനദിവസേ സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ ദാനം സജ്ജേത്വാ ‘‘അമ്ഹാകമ്പി ദാനം, ദേവോ, പസ്സതൂ’’തി രഞ്ഞോ പഹിണിംസു. രാജാ തേസം ദാനം ദിസ്വാ ‘‘ഇമേഹി മമ ദാനതോ ഉത്തരിതരം കതം, പുന ദാനം കരിസ്സാമീ’’തി പുനദിവസേപി ദാനം സജ്ജേസി. നാഗരാപി തം ദിസ്വാ പുനദിവസേ സജ്ജയിംസു. ഏവം നേവ രാജാ നാഗരേ പരാജേതും സക്കോതി, ന ¶ നാഗരാ രാജാനം. അഥ ഛട്ഠേ വാരേ നാഗരാ സതഗുണം സഹസ്സഗുണം വഡ്ഢേത്വാ യഥാ ന സക്കാ ഹോതി ‘‘ഇദം നാമ ഇമേസം ദാനേ നത്ഥീ’’തി വത്തും, ഏവം ദാനം സജ്ജയിംസു. രാജാ തം ദിസ്വാ ‘‘സചാഹം ഇമേസം ദാനതോ ഉത്തരിതരം കാതും ന സക്ഖിസ്സാമി, കിം മേ ജീവിതേനാ’’തി ഉപായം ചിന്തേന്തോ നിപജ്ജി. അഥ നം മല്ലികാ ¶ ദേവീ ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘കസ്മാ, മഹാരാജ, ഏവം നിപന്നോസി, കേന തേ ഇന്ദ്രിയാനി കിലന്താനി വിയാ’’തി പുച്ഛി. രാജാ ആഹ – ‘‘ന ദാനി ത്വം, ദേവി, ജാനാസീ’’തി. ‘‘ന ജാനാമി, ദേവാ’’തി. സോ തസ്സാ തമത്ഥം ആരോചേസി.

അഥ നം മല്ലികാ ആഹ – ‘‘ദേവ, മാ ചിന്തയി, കഹം തയാ പഥവിസ്സരോ രാജാ നാഗരേഹി പരാജിയമാനോ ദിട്ഠപുബ്ബോ വാ സുതപുബ്ബോ വാ, അഹം തേ ദാനം സംവിദഹിസ്സാമീ’’തി. ഇതിസ്സ അസദിസദാനം സംവിദഹിതുകാമതായ ഏവം വത്വാ, മഹാരാജ, സാലകല്യാണിപദരേഹി പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം അന്തോ ആവട്ടേ നിസീദനമണ്ഡപം കാരേഹി, സേസാ ബഹിആവട്ടേ നിസീദിസ്സന്തി. പഞ്ച സേതച്ഛത്തസതാനി കാരേഹി, താനി ഗഹേത്വാ പഞ്ചസതാ ഹത്ഥീ പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം മത്ഥകേ ധാരയമാനാ ഠസ്സന്തി. അട്ഠ വാ ദസ വാ രത്തസുവണ്ണനാവായോ കാരേഹി, താ മണ്ഡപമജ്ഝേ ഭവിസ്സന്തി. ദ്വിന്നം ദ്വിന്നം ഭിക്ഖൂനം അന്തരേ ഏകേകാ ഖത്തിയധീതാ നിസീദിത്വാ ഗന്ധേ പിസിസ്സതി, ഏകേകാ ഖത്തിയധീതാ ബീജനം ആദായ ദ്വേ ദ്വേ ഭിക്ഖൂ ബീജമാനാ ഠസ്സതി, സേസാ ഖത്തിയധീതരോ പിസേ പിസേ ഗന്ധേ ഹരിത്വാ ¶ സുവണ്ണനാവാസു പക്ഖിപിസ്സന്തി, താസു ഏകച്ചാ ഖത്തിയധീതരോ നീലുപ്പലകലാപേ ഗഹേത്വാ സുവണ്ണനാവാസു പക്ഖിത്തഗന്ധേ ആലോളേത്വാ വാസം ഗാഹാപേസ്സന്തി. നാഗരാനഞ്ഹിനേവ ഖത്തിയധീതരോ അത്ഥി, ന സേതച്ഛത്താനി, ന ഹത്ഥിനോ ച. ഇമേഹി കാരണേഹി നാഗരാ ¶ പരാജിസ്സന്തി, ഏവം കരോഹി, മഹാരാജാതി. രാജാ ‘‘സാധു, ദേവി, കല്യാണം തേ കഥിത’’ന്തി തായ കഥിതനിയാമേന സബ്ബം കാരേസി. ഏകസ്സ പന ഭിക്ഖുനോ ഏകോ ഹത്ഥി നപ്പഹോസി. അഥ രാജാ മല്ലികം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏകോ ഹത്ഥി നപ്പഹോതി, കിം കരിസ്സാമാ’’തി. ‘‘കിം, ദേവ, പഞ്ച ഹത്ഥിസതാനി നത്ഥീ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ദേവി, അവസേസാ ദുട്ഠഹത്ഥിനോ, തേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാവ വേരമ്ഭവാതാ വിയ ചണ്ഡാ ഹോന്തീ’’തി. ‘‘ദേവ, അഹം ഏകസ്സ ദുട്ഠഹത്ഥിപോതകസ്സ ഛത്തം ഗഹേത്വാ തിട്ഠനട്ഠാനം ജാനാമീ’’തി. ‘‘കത്ഥ നം ഠപേസ്സാമാ’’തി? ‘‘അയ്യസ്സ അങ്ഗുലിമാലസ്സ സന്തികേ’’തി. രാജാ തഥാ കാരേസി. ഹത്ഥിപോതകോ വാലധിം അന്തരസത്ഥിമ്ഹി പക്ഖിപിത്വാ ഉഭോ കണ്ണേ പാതേത്വാ അക്ഖീനി നിമിലേത്വാ അട്ഠാസി. മഹാജനോ ‘‘ഏവരൂപസ്സ നാമ ചണ്ഡഹത്ഥിനോ അയമാകാരോ’’തി ഹത്ഥിമേവ ഓലോകേസി.

രാജാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, യം ഇമസ്മിം ദാനഗ്ഗേ കപ്പിയഭണ്ഡം വാ അകപ്പിയഭണ്ഡം വാ, സബ്ബം തം തുമ്ഹാകമേവ ദമ്മീ’’തി ആഹ ¶ . തസ്മിം ¶ പന ദാനേ ഏകദിവസേനേവ പരിച്ചത്തം ചുദ്ദസകോടിധനം ഹോതി. സത്ഥു പന സേതച്ഛത്തം നിസീദനപല്ലങ്കോ ആധാരകോ പാദപീഠികാതി ചത്താരി അനഗ്ഘാനേവ. പുന ഏവരൂപം കത്വാ ബുദ്ധാനം ദാനം നാമ ദാതും സമത്ഥോ നാഹോസി, തേനേവ തം ‘‘അസദിസദാന’’ന്തി പഞ്ഞായി. തം കിര സബ്ബബുദ്ധാനം ഏകവാരം ഹോതിയേവ, സബ്ബേസം പന ഇത്ഥീയേവ സംവിദഹതി. രഞ്ഞോ പന കാളോ ച ജുണ്ഹോ ചാതി ദ്വേ അമച്ചാ അഹേസും. തേസു കാളോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ രാജകുലസ്സ പരിഹാനി, ഏകദിവസേനേവ ചുദ്ദസകോടിധനം ഖയം ഗച്ഛതി, ഇമേ ഇമം ദാനം ഭുഞ്ജിത്വാ ഗന്ത്വാ നിപന്നാ നിദ്ദായിസ്സന്തി, അഹോ നട്ഠം രാജകുല’’ന്തി. ജുണ്ഹോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ രഞ്ഞോ ദാനം സുദിന്നം. ന ഹി സക്കാ രാജഭാവേ അട്ഠിതേന ഏവരൂപം ദാനം ദാതും, സബ്ബസത്താനം പത്തിം അദേന്തോ നാമ നത്ഥി, അഹം പനിദം ദാനം അനുമോദാമീ’’തി.

സത്ഥു ഭത്തകിച്ചാവസാനേ രാജാ അനുമോദനത്ഥായ പത്തം ഗണ്ഹി. സത്ഥാ ചിന്തേസി – ‘‘രഞ്ഞാ മഹോഘം പവത്തേന്തേന വിയ മഹാദാനം ദിന്നം, അസക്ഖി നു ഖോ മഹാജനോ ചിത്തം പസാദേതും, ഉദാഹു നോ’’തി. സോ തേസം അമച്ചാനം ചിത്താചാരം ഞത്വാ ‘‘സചേ രഞ്ഞോ ദാനാനുച്ഛവികം അനുമോദനം കരിസ്സാമി, കാളസ്സ മുദ്ധാ സത്തധാ ഫലിസ്സതി, ജുണ്ഹോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ കാളേ അനുകമ്പം പടിച്ച ഏവരൂപം ദാനം ദത്വാ ഠിതസ്സ രഞ്ഞോ ചതുപ്പദികം ഗാഥമേവ വത്വാ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം ഗതോ. ഭിക്ഖൂ ¶ അങ്ഗുലിമാലം പുച്ഛിംസു – ‘‘ന കിം നു ഖോ, ആവുസോ, ദുട്ഠഹത്ഥിം ഛത്തം ധാരേത്വാ ഠിതം ദിസ്വാ ഭായീ’’തി? ‘‘ന ഭായിം, ആവുസോ’’തി. തേ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹംസു – ‘‘അങ്ഗുലിമാലോ, ഭന്തേ, അഞ്ഞം ബ്യാകരോസീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ ¶ , അങ്ഗുലിമാലോ ഭായതി. ഖീണാസവഉസഭാനഞ്ഹി അന്തരേ ജേട്ഠകഉസഭാ മമ പുത്തസദിസാ ഭിക്ഖൂ ന ഭായന്തീ’’തി വത്വാ ബ്രാഹ്മണവഗ്ഗേ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഉസഭം പവരം വീരം, മഹേസിം വിജിതാവിനം;

അനേജം ന്ഹാതകം ബുദ്ധം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി. (ധ. പ. ൪൨൨; സു. നി. ൬൫൧);

രാജാപി ദോമനസ്സപ്പത്തോ ‘‘ഏവരൂപായ നാമ പരിസായ ദാനം ദത്വാ ഠിതസ്സ മയ്ഹം അനുച്ഛവികം അനുമോദനം അകത്വാ ഗാഥമേവ വത്വാ സത്ഥാ ഉട്ഠായാസനാ ഗതോ. മയാ സത്ഥു അനുച്ഛവികം ദാനം അകത്വാ അനനുച്ഛവികം കതം ഭവിസ്സതി ¶ , കപ്പിയഭണ്ഡം അദത്വാ അകപ്പിയഭണ്ഡം വാ ദിന്നം ഭവിസ്സതി, സത്ഥാരാ മേ കുപിതേന ഭവിതബ്ബം. ഏവഞ്ഹി അസദിസദാനം നാമ, ദാനാനുരൂപം അനുമോദനം കാതും വട്ടതീ’’തി വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏതദവോച – ‘‘കിം നു ഖോ മേ, ഭന്തേ, ദാതബ്ബയുത്തകം ദാനം ന ദിന്നം, ഉദാഹു ദാനാനുരൂപം കപ്പിയഭണ്ഡം അദത്വാ അകപ്പിയഭണ്ഡമേവ ദിന്ന’’ന്തി. ‘‘കിമേതം ¶ , മഹാരാജാ’’തി? ‘‘ന മേ തുമ്ഹേഹി ദാനാനുച്ഛവികാ അനുമോദനാ കതാ’’തി? ‘‘മഹാരാജ, അനുച്ഛവികമേവ തേ ദാനം ദിന്നം. ഏതഞ്ഹി അസദിസദാനം നാമ, ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ ഏകവാരമേവ സക്കാ ദാതും, പുന ഏവരൂപം നാമ ദാനം ദുദ്ദദ’’ന്തി. ‘‘അഥ കസ്മാ, ഭന്തേ, മേ ദാനാനുരൂപം അനുമോദനം ന കരിത്ഥാ’’തി? ‘‘പരിസായ അസുദ്ധത്താ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കോ നു ഖോ, ഭന്തേ, പരിസായ ദോസോ’’തി? അഥസ്സ സത്ഥാ ദ്വിന്നമ്പി അമച്ചാനം ചിത്താചാരം ആരോചേത്വാ കാളേ അനുകമ്പം പടിച്ച അനുമോദനായ അകതഭാവം ആചിക്ഖി. രാജാ ‘‘സച്ചം കിര തേ, കാള, ഏവം ചിന്തിത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ച’’ന്തി വുത്തേ ‘‘തവ സന്തകം അഗ്ഗഹേത്വാ മമ പുത്തദാരേഹി സദ്ധിം മയി അത്തനോ സന്തകം ദേന്തേ തുയ്ഹം കാ പീളാ. ഗച്ഛ, ഭോ, യം തേ മയാ ദിന്നം, തം ദിന്നമേവ ഹോതു, രട്ഠതോ പന മേ നിക്ഖമാ’’തി തം രട്ഠാ നീഹരിത്വാ ജുണ്ഹം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര തേ ഏവം ചിന്തിത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ച’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘സാധു, മാതുല, പസന്നോസ്മി, ത്വം മമ പരിജനം ഗഹേത്വാ മയാ ദിന്നനിയാമേനേവ സത്ത ദിവസാനി ദാനം ദേഹീ’’തി സത്താഹം രജ്ജം നിയ്യാദേത്വാ സത്ഥാരം ആഹ – ‘‘പസ്സഥ, ഭന്തേ, ബാലസ്സ കരണം, മയാ ഏവം ദിന്നദാനേ പഹാരമദാസീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ബാലാ നാമ പരസ്സ ദാനം അനഭിനന്ദിത്വാ ദുഗ്ഗതിപരായണാ ഹോന്തി, ധീരാ പന പരേസമ്പി ദാനം അനുമോദിത്വാ സഗ്ഗപരായണാ ഏവ ഹോന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൭.

‘‘ന ¶ വേ കദരിയാ ദേവലോകം വജന്തി, ബാലാ ഹവേ നപ്പസംസന്തി ദാനം;

ധീരോ ച ദാനം അനുമോദമാനോ, തേനേവ സോ ഹോതി സുഖീ പരത്ഥാ’’തി.

തത്ഥ ¶ കദരിയാതി ഥദ്ധമച്ഛരിനോ. ബാലാതി ഇധലോകപരലോകം അജാനനകാ. ധീരോതി പണ്ഡിതോ. സുഖീ പരത്ഥാതി തേനേവ സോ ദാനാനുമോദനപുഞ്ഞേന പരലോകേ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവമാനോ സുഖീ ഹോതീതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ ജുണ്ഹോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസി, ജുണ്ഹോപി സോതാപന്നോ ഹുത്വാ സത്താഹം രഞ്ഞാ ദിന്നനിയാമേനേവ ദാനം അദാസീതി.

അസദിസദാനവത്ഥു ദസമം.

൧൧. അനാഥപിണ്ഡകപുത്തകാലവത്ഥു

പഥബ്യാ ഏകരജ്ജേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കാലം നാമ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ പുത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര തഥാവിധസ്സ സദ്ധാസമ്പന്നസ്സ സേട്ഠിനോ പുത്തോ ഹുത്വാ നേവ സത്ഥു സന്തികം ഗന്തും, ന ഗേഹം ആഗതകാലേ ദട്ഠും, ന ധമ്മം സോതും, ന സങ്ഘസ്സ വേയ്യാവച്ചം കാതും ഇച്ഛതി. പിതരാ ‘‘മാ ഏവം, താത, കരീ’’തി വുത്തോപി തസ്സ വചനം ന സുണാതി. അഥസ്സ പിതാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ഏവരൂപം ദിട്ഠിം ഗഹേത്വാ വിചരന്തോ അവീചിപരായണോ ഭവിസ്സതി, ന ഖോ പനേതം പതിരൂപം, യം മയി പസ്സന്തേ മമ പുത്തോ നിരയം ഗച്ഛേയ്യ. ഇമസ്മിം ഖോ പന ലോകേ ധനദാനേന അഭിജ്ജനകസത്തോ നാമ നത്ഥി, ധനേന നം ഭിന്ദിസ്സാമീ’’തി. അഥ നം ആഹ – ‘‘താത, ഉപോസഥികോ ഹുത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുത്വാ ഏഹി, കഹാപണസതം തേ ¶ ദസ്സാമീ’’തി. ദസ്സഥ, താതാതി. ദസ്സാമി, പുത്താതി. സോ യാവതതിയം പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ ഉപോസഥികോ ഹുത്വാ വിഹാരം അഗമാസി. ധമ്മസ്സവനേന പനസ്സ കിച്ചം നത്ഥി, യഥാഫാസുകട്ഠാനേ സയിത്വാ പാതോവ ഗേഹം അഗമാസി. അഥസ്സ പിതാ ‘‘പുത്തോ മേ ഉപോസഥികോ അഹോസി, സീഘമസ്സ യാഗുആദീനി ആഹരഥാ’’തി വത്വാ ദാപേസി. സോ ‘‘കഹാപണേ അഗ്ഗഹേത്വാ ന ഭുഞ്ജിസ്സാമീ’’തി ആഹടാഹടം പടിക്ഖിപി. അഥസ്സ പിതാ പീളം അസഹന്തോ കഹാപണഭണ്ഡം ദാപേസി. സോ തം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാവ ആഹാരം പരിഭുഞ്ജി.

അഥ ¶ നം പുനദിവസേ സേട്ഠി, ‘‘താത, കഹാപണസഹസ്സം തേ ദസ്സാമി, സത്ഥു പുരതോ ഠത്വാ ഏകം ധമ്മപദം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി പേസേസി. സോപി വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥു പുരതോ ഠത്വാവ ഏകമേവ പദം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ പലായിതുകാമോ അഹോസി. അഥസ്സ സത്ഥാ അസല്ലക്ഖണാകാരം അകാസി. സോ തം പദം അസല്ലക്ഖേത്വാ ഉപരിപദം ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീതി ഠത്വാ അസ്സോസിയേവ ¶ . ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീതി സുണന്തോവ കിര സക്കച്ചം സുണാതി നാമ. ഏവഞ്ച കിര സുണന്താനം ധമ്മോ സോതാപത്തിമഗ്ഗാദയോ ദേതി. സോപി ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീതി സുണാതി, സത്ഥാപിസ്സ അസല്ലക്ഖണാകാരം കരോതി. സോ ‘‘ഉപരിപദം ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഠത്വാ സുണന്തോവ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി.

സോ പുനദിവസേ ബുദ്ധപ്പമുഖേന ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിംയേവ സാവത്ഥിം പാവിസി. മഹാസേട്ഠി തം ദിസ്വാ ‘‘അജ്ജ ¶ മമ പുത്തസ്സ ആകാരോ രുച്ചതീ’’തി ചിന്തേസി. തസ്സപി ഏതദഹോസി – ‘‘അഹോ വത മേ പിതാ അജ്ജ സത്ഥു സന്തികേ കഹാപണേ ന ദദേയ്യ, കഹാപണകാരണാ മയ്ഹം ഉപോസഥികഭാവം പടിച്ഛാദേയ്യാ’’തി. സത്ഥാ പനസ്സ ഹിയ്യോവ കഹാപണസ്സ കാരണാ ഉപോസഥികഭാവം അഞ്ഞാസി. മഹാസേട്ഠി, ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ യാഗും ദാപേത്വാ പുത്തസ്സപി ദാപേസി. സോ നിസീദിത്വാ തുണ്ഹീഭൂതോവ യാഗും പിവി, ഖാദനീയം ഖാദി, ഭത്തം ഭുഞ്ജി. മഹാസേട്ഠി സത്ഥു ഭത്തകിച്ചാവസാനേ പുത്തസ്സ പുരതോ സഹസ്സഭണ്ഡികം ഠപാപേത്വാ, ‘‘താത, മയാ തേ ‘സഹസ്സം ദസ്സാമീ’തി വത്വാ ഉപോസഥം സമാദാപേത്വാ വിഹാരം പഹിതോ. ഇദം തേ സഹസ്സ’’ന്തി ആഹ. സോ സത്ഥു പുരതോ കഹാപണേ ദിയ്യമാനേ ദിസ്വാ ലജ്ജന്തോ ‘‘അലം മേ കഹാപണേഹീ’’തി വത്വാ, ‘‘ഗണ്ഹ, താതാ’’തി വുച്ചമാനോപി ന ഗണ്ഹി. അഥസ്സ പിതാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അജ്ജ മേ പുത്തസ്സ ആകാരോ രുച്ചതീ’’തി വത്വാ ‘‘കിം, മഹാസേട്ഠീ’’തി വുത്തേ ‘‘മയാ ഏസ പുരിമദിവസേ ‘കഹാപണസതം തേ ദസ്സാമീ’തി വത്വാ വിഹാരം പേസിതോ. പുനദിവസേ കഹാപണേ അഗ്ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജിതും ന ഇച്ഛി, അജ്ജ പന ദിയ്യമാനേപി കഹാപണേ ന ഇച്ഛതീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘ആമ, മഹാസേട്ഠി, അജ്ജ തവ പുത്തസ്സ ചക്കവത്തിസമ്പത്തിതോപി ദേവലോകബ്രഹ്മലോകസമ്പത്തീഹിപി സോതാപത്തിഫലമേവ വര’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൮.

‘‘പഥബ്യാ ഏകരജ്ജേന, സഗ്ഗസ്സ ഗമനേന വാ;

സബ്ബലോകാധിപച്ചേന, സോതാപത്തിഫലം വര’’ന്തി.

തത്ഥ പഥബ്യാ ഏകരജ്ജേനാതി ചക്കവത്തിരജ്ജേന. സഗ്ഗസ്സ ഗമനേന വാതി ഛബ്ബീസതിവിധസ്സ സഗ്ഗസ്സ ¶ അധിഗമനേന. സബ്ബലോകാധിപച്ചേനാതി ന ഏകസ്മിം ഏത്തകേ ¶ ലോകേ നാഗസുപണ്ണവേമാനികപേതേഹി സദ്ധിം, സബ്ബസ്മിം ലോകേ ആധിപച്ചേന. സോതാപത്തിഫലം വരന്തി യസ്മാ ഏത്തകേ ഠാനേ ¶ രജ്ജം കാരേത്വാപി നിരയാദീഹി അമുത്തോവ ഹോതി, സോതാപന്നോ പന പിഹിതാപായദ്വാരോ ഹുത്വാ സബ്ബദുബ്ബലോപി അട്ഠമേ ഭവേ ന നിബ്ബത്തതി, തസ്മാ സോതാപത്തിഫലമേവ വരം ഉത്തമന്തി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അനാഥപിണ്ഡകപുത്തകാലവത്ഥു ഏകാദസമം.

ലോകവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തേരസമോ വഗ്ഗോ.

൧൪. ബുദ്ധവഗ്ഗോ

൧. മാരധീതരവത്ഥു

യസ്സ ¶ ¶ ¶ ജിതന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ബോധിമണ്ഡേ വിഹരന്തോ മാരധീതരോ ആരബ്ഭ കഥേസി. ദേസനം പന സാവത്ഥിയം സമുട്ഠാപേത്വാ പുന കുരുരട്ഠേ മാഗണ്ഡിയബ്രാഹ്മണസ്സ കഥേസി.

കുരുരട്ഠേ കിര മാഗണ്ഡിയബ്രാഹ്മണസ്സ ധീതാ മാഗണ്ഡിയായേവ നാമ അഹോസി ഉത്തമരൂപധരാ. തം പത്ഥയമാനാ അനേകബ്രാഹ്മണമഹാസാലാ ചേവ ഖത്തിയമഹാസാലാ ച ‘‘ധീതരം നോ ദേതൂ’’തി മാഗണ്ഡിയസ്സ പഹിണിംസു. സോപി ‘‘ന തുമ്ഹേ മയ്ഹം ധീതു അനുച്ഛവികാ’’തി സബ്ബേ പടിക്ഖിപതേവ. അഥേകദിവസം സത്ഥാ പച്ചൂസസമയേ ലോകം വോലോകേന്തോ അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠം മാഗണ്ഡിയബ്രാഹ്മണം ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ബ്രാഹ്മണസ്സ ച ബ്രാഹ്മണിയാ ച തിണ്ണം മഗ്ഗഫലാനം ഉപനിസ്സയം അദ്ദസ. ബ്രാഹ്മണോപി ബഹിഗാമേ നിബദ്ധം അഗ്ഗിം പരിചരതി. സത്ഥാ പാതോവ പത്തചീവരമാദായ തം ഠാനം അഗമാസി. ബ്രാഹ്മണോ സത്ഥു രൂപസിരിം ഓലോകേന്തോ ‘‘ഇമസ്മിം ലോകേ ഇമിനാ സദിസോ പുരിസോ നാമ നത്ഥി, അയം മയ്ഹം ¶ ധീതു അനുച്ഛവികോ, ഇമസ്സ മേ ധീതരം ദസ്സാമാ’’തി ചിന്തേത്വാ സത്ഥാരം ആഹ – ‘‘സമണ, മമ ഏകാ ധീതാ അത്ഥി, അഹം തസ്സാ അനുച്ഛവികം പുരിസം അപസ്സന്തോ തം ന കസ്സചി അദാസിം, ത്വം പനസ്സാ അനുച്ഛവികോ, അഹം തേ ധീതരം പാദപരിചാരികം കത്വാ ദാതുകാമോ, യാവ നം ആനേമി, താവ ഇധേവ തിട്ഠാഹീ’’തി. സത്ഥാ തസ്സ കഥം സുത്വാ നേവ അഭിനന്ദി, ന പടിക്കോസി.

ബ്രാഹ്മണോപി ഗേഹം ഗന്ത്വാ ബ്രാഹ്മണിം ആഹ – ‘‘ഭോതി, അജ്ജ മേ ധീതു അനുച്ഛവികോ പുരിസോ ദിട്ഠോ, തസ്സ നം ദസ്സാമാ’’തി ധീതരം അലങ്കാരാപേത്വാ ആദായ ബ്രാഹ്മണിയാ സദ്ധിം തം ഠാനം അഗമാസി. മഹാജനോപി കുതൂഹലജാതോ നിക്ഖമി. സത്ഥാ ബ്രാഹ്മണേന വുത്തട്ഠാനേ അട്ഠത്വാ തത്ഥ പദചേതിയം ദസ്സേത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ഠാനേ അട്ഠാസി. ബുദ്ധാനം കിര പദചേതിയം ‘‘ഇദം അസുകോ നാമ പസ്സതൂ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ അക്കന്തട്ഠാനേയേവ പഞ്ഞായതി, സേസട്ഠാനേ തം പസ്സന്തോ നാമ നത്ഥി. ബ്രാഹ്മണോ അത്തനാ സദ്ധിം ¶ ഗച്ഛമാനായ ബ്രാഹ്മണിയാ ‘‘കഹം സോ’’തി പുട്ഠോ ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ തിട്ഠാഹീതി തം അവച’’ന്തി ഓലോകേന്തോ പദവലഞ്ജം ദിസ്വാ ‘‘ഇദമസ്സ പദ’’ന്തി ദസ്സേസി. സാ ലക്ഖണമന്തകുസലതായ ¶ ‘‘ന ഇദം, ബ്രാഹ്മണ, കാമഭോഗിനോ പദ’’ന്തി വത്വാ ബ്രാഹ്മണേന, ‘‘ഭോതി, ത്വം ഉദകപാതിമ്ഹി സുസുമാരം പസ്സസി, മയാ സോ സമണോ ദിട്ഠോ ‘ധീതരം തേ ദസ്സാമീ’തി വുത്തോ, തേനാപി അധിവാസിത’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, കിഞ്ചാപി ത്വം ഏവം വദേസി, ഇദം പന നിക്കിലേസസ്സേവ പദ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘രത്തസ്സ ¶ ഹി ഉക്കുടികം പദം ഭവേ,

ദുട്ഠസ്സ ഹോതി സഹസാനുപീളിതം;

മൂള്ഹസ്സ ഹോതി അവകഡ്ഢിതം പദം,

വിവട്ടച്ഛദസ്സ ഇദമീദിസം പദ’’ന്തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൪൫; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൬൦-൨൬൧; ധ. പ. അട്ഠ. ൧.സാമാവതീവത്ഥു);

അഥ നം ബ്രാഹ്മണോ, ‘‘ഭോതി, മാ വിരവി, തുണ്ഹീഭൂതാവ ഏഹീ’’തി ഗച്ഛന്തോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ‘‘അയം സോ പുരിസോ’’തി തസ്സാ ദസ്സേത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘സമണ, ധീതരം തേ ദസ്സാമീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘ന മേ തവ ധീതായ അത്ഥോ’’തി അവത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, ഏകം തേ കാരണം കഥേസ്സാമി, സുണിസ്സസീ’’തി വത്വാ ‘‘കഥേഹി, ഭോ സമണ, സുണിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ അഭിനിക്ഖമനതോ പട്ഠായ അതീതം ആഹരിത്വാ ദസ്സേസി.

തത്രായം സങ്ഖേപകഥാ – മഹാസത്തോ രജ്ജസിരിം പഹായ കണ്ടകം ആരുയ്ഹ ഛന്നസഹായോ അഭിനിക്ഖമന്തോ നഗരദ്വാരേ ഠിതേന മാരേന ‘‘സിദ്ധത്ഥ, നിവത്ത, ഇതോ തേ സത്തമേ ദിവസേ ചക്കരതനം പാതുഭവിസ്സതീ’’തി വുത്തേ, ‘‘അഹമേതം, മാര, ജാനാമി, ന മേ തേനത്ഥോ’’തി ആഹ. അഥ കിമത്ഥായ നിക്ഖമസീതി? സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണത്ഥായാതി. ‘‘തേന ഹി സചേ അജ്ജതോ പട്ഠായ കാമവിതക്കാദീനം ഏകമ്പി വിതക്കം വിതക്കേസ്സസി, ജാനിസ്സാമി തേ കത്തബ്ബ’’ന്തി ആഹ. സോ തതോ പട്ഠായ ഓതാരാപേക്ഖോ സത്ത വസ്സാനി മഹാസത്തം അനുബന്ധി.

സത്ഥാപി ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികം ചരിത്വാ പച്ചത്തപുരിസകാരം നിസ്സായ ബോധിമൂലേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝിത്വാ വിമുത്തിസുഖം പടിസംവേദയമാനോ പഞ്ചമസത്താഹേ അജപാലനിഗ്രോധമൂലേ നിസീദി. തസ്മിം സമയേ മാരോ ‘‘അഹം ¶ ഏത്തകം കാലം അനുബന്ധിത്വാ ഓതാരാപേക്ഖോപി ¶ ഇമസ്സ കിഞ്ചി ഖലിതം നാദ്ദസം, അതിക്കന്തോ ഇദാനി ഏസ മമ വിസയ’’ന്തി ദോമനസ്സപ്പത്തോ മഹാമഗ്ഗേ നിസീദി. അഥസ്സ തണ്ഹാ അരതീ രഗാതി ഇമാ തിസ്സോ ധീതരോ ‘‘പിതാ നോ ന പഞ്ഞായതി, കഹം നു ഖോ ഏതരഹീ’’തി ഓലോകയമാനാ തം തഥാ നിസിന്നം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘കസ്മാ ¶ , താത, ദുക്ഖീ ദുമ്മനോസീ’’തി പുച്ഛിംസു. സോ താസം തമത്ഥം ആരോചേസി. അഥ നം താ ആഹംസു – ‘‘താത, മാ ചിന്തയി, മയം തം അത്തനോ വസേ കത്വാ ആനേസ്സാമാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ അമ്മാ, ഏസ കേനചി വസേ കാതുന്തി. ‘‘താത, മയം ഇത്ഥിയോ നാമ ഇദാനേവ നം രാഗപാസാദീഹി ബന്ധിത്വാ ആനേസ്സാമ, തുമ്ഹേ മാ ചിന്തയിത്ഥാ’’തി സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പാദേ തേ, സമണ, പരിചാരേമാ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ നേവ താസം വചനം മനസാകാസി, ന അക്ഖീനി ഉമ്മീലേത്വാ ഓലോകേസി.

പുന മാരധീതരോ ‘‘ഉച്ചാവചാ ഖോ പുരിസാനം അധിപ്പായാ, കേസഞ്ചി കുമാരികാസു പേമം ഹോതി, കേസഞ്ചി പഠമവയേ ഠിതാസു, കേസഞ്ചി മജ്ഝിമവയേ ഠിതാസു, കേസഞ്ചി പച്ഛിമവയേ ഠിതാസു, നാനപ്പകാരേഹി തം പലോഭേസ്സാമാ’’തി ഏകേകാ കുമാരികവണ്ണാദിവസേന സതം സതം അത്തഭാവേ അഭിനിമ്മിനിത്വാ കുമാരിയോ, അവിജാതാ, സകിം വിജാതാ, ദുവിജാതാ, മജ്ഝിമിത്ഥിയോ, മഹല്ലകിത്ഥിയോ ച ഹുത്വാ ഛക്ഖത്തും ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പാദേ തേ, സമണ, പരിചാരേമാ’’തി ആഹംസു. തമ്പി ഭഗവാ ന മനസാകാസി യഥാ തം അനുത്തരേ ഉപധിസങ്ഖയേ വിമുത്തോതി. അഥ സത്ഥാ ¶ ഏത്തകേനപി താ അനുഗച്ഛന്തിയോ ‘‘അപേഥ, കിം ദിസ്വാ ഏവം വായമഥ, ഏവരൂപം നാമ വീതരാഗാനം പുരതോ കാതും ന വട്ടതി. തഥാഗതസ്സ പന രാഗാദയോ പഹീനാ. കേന തം കാരണേന അത്തനോ വസം നേസ്സഥാ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൭൯.

‘‘യസ്സ ജിതം നാവജീയതി,

ജിതം യസ്സ നോയാതി കോചി ലോകേ;

തം ബുദ്ധമനന്തഗോചരം,

അപദം കേന പദേന നേസ്സഥ.

൧൮൦.

‘‘യസ്സ ¶ ജാലിനീ വിസത്തികാ,

തണ്ഹാ നത്ഥി കുഹിഞ്ചി നേതവേ;

തം ബുദ്ധമനന്തഗോചരം,

അപദം കേന പദേന നേസ്സഥാ’’തി.

തത്ഥ യസ്സ ജിതം നാവജീയതീതി യസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ തേന തേന മഗ്ഗേന ജിതം രാഗാദികിലേസജാതം പുന അസമുദാചരണതോ നാവജീയതി, ദുജ്ജിതം നാമ ന ഹോതി. നോയാതീതി ന ഉയ്യാതി, യസ്സ ജിതം കിലേസജാതം രാഗാദീസു കോചി ഏകോ കിലേസോപി ലോകേ പച്ഛതോ വത്തീ നാമ ¶ ന ഹോതി, നാനുബന്ധതീതി അത്ഥോ. അനന്തഗോചരന്തി അനന്താരമ്മണസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ വസേന അപരിയന്ത ഗോചരം. കേന പദേനാതി യസ്സ ഹി രാഗപദാദീസു ഏകപദമ്പി അത്ഥി, തം തുമ്ഹേ തേന പദേന നേസ്സഥ. ബുദ്ധസ്സ പന ഏകപദമ്പി ¶ നത്ഥി, തം അപദം ബുദ്ധം തുമ്ഹേ കേന പദേന നേസ്സഥ.

ദുതിയഗാഥായ തണ്ഹാ നാമേസാ സംസിബ്ബിതപരിയോനന്ധനട്ഠേന ജാലമസ്സാ അത്ഥീതിപി ജാലകാരികാതിപി ജാലൂപമാതിപി ജാലിനീ. രൂപാദീസു ആരമ്മണേസു വിസത്തതായ വിസത്തമനതായ വിസാഹരതായ വിസപുപ്ഫതായ വിസഫലതായ വിസപരിഭോഗതായ വിസത്തികാ. സാ ഏവരൂപാ തണ്ഹാ യസ്സ കുഹിഞ്ചി ഭവേ നേതും നത്ഥി, തം തുമ്ഹേ അപദം ബുദ്ധം കേന പദേന നേസ്സഥാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂനം ദേവതാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. മാരധീതരോപി തത്ഥേവ അന്തരധായിംസു.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ, ‘‘മാഗണ്ഡിയ, അഹം പുബ്ബേ ഇമാ തിസ്സോ മാരധീതരോ അദ്ദസം സേമ്ഹാദീഹി അപലിബുദ്ധേന സുവണ്ണക്ഖന്ധസദിസേന അത്തഭാവേന സമന്നാഗതാ, തദാപി മേഥുനസ്മിം ഛന്ദോ നാഹോസിയേവ. തവ ധീതു സരീരം ദ്വത്തിംസാകാരകുണപപരിപൂരം ബഹിവിചിത്തോ വിയ അസുചിഘടോ. സചേ ഹി മമ പാദോ അസുചിമക്ഖിതോ ഭവേയ്യ, അയഞ്ച ഉമ്മാരട്ഠാനേ തിട്ഠേയ്യ, തഥാപിസ്സാ സരീരേ അഹം പാദേ ന ഫുസേയ്യ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ദിസ്വാന ¶ ¶ തണ്ഹം അരതിം രഗഞ്ച,

നാഹോസി ഛന്ദോ അപി മേഥുനസ്മിം;

കിമേവിദം മുത്തകരീസപുണ്ണം,

പാദാപി നം സമ്ഫുസിതും ന ഇച്ഛേ’’തി. (സു. നി. ൮൪൧; മഹാനി. ൭൦);

ദേസനാവസാനേ ഉഭോപി ജയമ്പതികാ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

മാരധീതരവത്ഥു പഠമം.

൨. ദേവോരോഹണവത്ഥു

യേ ¶ ഝാനപസുതാ ധീരാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ ബഹൂ ദേവമനുസ്സേ ആരബ്ഭ കഥേസി. ദേസനാ പന രാജഗഹേ സമുട്ഠിതാ.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ രാജഗഹസേട്ഠി പരിസ്സയമോചനത്ഥഞ്ചേവ പമാദേന ഗലിതാനം ആഭരണാദീനം രക്ഖണത്ഥഞ്ച ജാലകരണ്ഡകം പരിക്ഖിപാപേത്വാ ഗങ്ഗായ ഉദകകീളം കീളി. അഥേകോ രത്തചന്ദനരുക്ഖോ ഗങ്ഗായ ഉപരിതീരേ ജാതോ ഗങ്ഗോദകേന ധോതമൂലോ പതിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ പാസാണേസു സംഭജ്ജമാനോ വിപ്പകിരി. തതോ ഏകാ ഘടപ്പമാണാ ഘടികാ പാസാണേഹി ഘംസിയമാനാ ഉദകഊമീഹി പോഥിയമാനാ മട്ഠാ ഹുത്വാ അനുപുബ്ബേന വുയ്ഹമാനാ സേവാലപരിയോനദ്ധാ ആഗന്ത്വാ തസ്സ ജാലേ ലഗ്ഗി. സേട്ഠി ‘‘കിമേത’’ന്തി വത്വാ ‘‘രുക്ഖഘടികാ’’തി സുത്വാ തം ആഹരാപേത്വാ ‘‘കിം നാമേത’’ന്തി ഉപധാരണത്ഥം വാസികണ്ണേന തച്ഛാപേസി. താവദേവ അലത്തകവണ്ണം രത്തചന്ദനം ¶ പഞ്ഞായി. സേട്ഠി പന നേവ സമ്മാദിട്ഠി ന മിച്ഛാദിട്ഠി, മജ്ഝത്തധാതുകോ. സോ ചിന്തേസി – ‘‘മയ്ഹം ഗേഹേ രത്തചന്ദനം ബഹു, കിം നു ഖോ ഇമിനാ കരിസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘ഇമസ്മിം ലോകേ ‘മയം അരഹന്തോ മയം അരഹന്തോ’തി വത്താരോ ബഹൂ, അഹം ഏകം അരഹന്തമ്പി ന പസ്സാമി. ഗേഹേ ഭമം യോജേത്വാ പത്തം ലിഖാപേത്വാ സിക്കായ ഠപേത്വാ വേളുപരമ്പരായ സട്ഠിഹത്ഥമത്തേ ആകാസേ ഓലമ്ബാപേത്വാ ‘സചേ അരഹാ അത്ഥി, ഇമം ആകാസേനാഗന്ത്വാ ഗണ്ഹാതൂ’തി വക്ഖാമി. യോ തം ഗഹേസ്സതി, തം സപുത്തദാരോ സരണം ഗമിസ്സാമീ’’തി. സോ ചിന്തിതനിയാമേനേവ പത്തം ലിഖാപേത്വാ വേളുപരമ്പരായ ഉസ്സാപേത്വാ ‘‘യോ ഇമസ്മിം ലോകേ അരഹാ, സോ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ഇമം പത്തം ഗണ്ഹാതൂ’’തി ആഹ.

ഛ ¶ സത്ഥാരോ ‘‘അമ്ഹാകം ഏസ അനുച്ഛവികോ, അമ്ഹാകമേവ നം ദേഹീ’’തി വദിംസു. സോ ‘‘ആകാസേനാഗന്ത്വാ ഗണ്ഹഥാ’’തി ആഹ. അഥ ഛട്ഠേ ദിവസേ നിഗണ്ഠോ നാടപുത്തോ അന്തേവാസികേ പേസേസി – ‘‘ഗച്ഛഥ, സേട്ഠിം ഏവം വദേഥ – ‘അമ്ഹാകം ആചരിയസ്സേവ അനുച്ഛവികോയം, മാ അപ്പമത്തകസ്സ കാരണാ ആകാസേനാഗമനം കരി, ദേഹി കിര മേ തം പത്ത’’’ന്തി ¶ . തേ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിം തഥാ വദിംസു. സേട്ഠി ‘‘ആകാസേനാഗന്ത്വാ ഗണ്ഹിതും സമത്ഥോവ ഗണ്ഹാതൂ’’തി ആഹ. നാടപുത്തോ സയം ഗന്തുകാമോ അന്തേവാസികാനം സഞ്ഞം അദാസി – ‘‘അഹം ഏകം ഹത്ഥഞ്ച പാദഞ്ച ഉക്ഖിപിത്വാ ഉപ്പതിതുകാമോ വിയ ഭവിസ്സാമി, തുമ്ഹേ മം, ‘ആചരിയ, കിം കരോഥ, ദാരുമയപത്തസ്സ കാരണാ പടിച്ഛന്നം അരഹത്തഗുണം മഹാജനസ്സ മാ ദസ്സയിത്ഥാ’തി വത്വാ മം ഹത്ഥേസു ച പാദേസു ച ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢന്താ ഭൂമിയം പാതേയ്യാഥാ’’തി. സോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിം ആഹ, ‘‘മഹാസേട്ഠി, മയ്ഹം അയം പത്തോ അനുച്ഛവികോ, അഞ്ഞേസം നാനുച്ഛവികോ, മാ തേ അപ്പമത്തകസ്സ കാരണാ മമ ആകാസേ ഉപ്പതനം ¶ രുച്ചി, ദേഹി മേ പത്ത’’ന്തി. ഭന്തേ, ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാവ ഗണ്ഹഥാതി. തതോ നാടപുത്തോ ‘‘തേന ഹി അപേഥ അപേഥാ’’തി അന്തേവാസികേ അപനേത്വാ ‘‘ആകാസേ ഉപ്പതിസ്സാമീ’’തി ഏകം ഹത്ഥഞ്ച പാദഞ്ച ഉക്ഖിപി. അഥ നം അന്തേവാസികാ, ‘‘ആചരിയ, കിം നാമേതം കരോഥ, ഛവസ്സ ലാമകസ്സ ദാരുമയപത്തസ്സ കാരണാ പടിച്ഛന്നഗുണേന മഹാജനസ്സ ദസ്സിതേന കോ അത്ഥോ’’തി തം ഹത്ഥപാദേസു ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢിത്വാ ഭൂമിയം പാതേസും. സോ സേട്ഠിം ആഹ – ‘‘ഇമേ, മഹാസേട്ഠി, ഉപ്പതിതും ന ദേന്തി, ദേഹി മേ പത്ത’’ന്തി. ഉപ്പതിത്വാ ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേതി. ഏവം തിത്ഥിയാ ഛ ദിവസാനി വായമിത്വാപി തം പത്തം ന ലഭിംസുയേവ.

സത്തമേ ദിവസേ ആയസ്മതോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനസ്സ ച ആയസ്മതോ പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജസ്സ ച ‘‘രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരിസ്സാമാ’’തി ഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം പിട്ഠിപാസാണേ ഠത്വാ ചീവരം പാരുപനകാലേ ¶ ധുത്തകാ കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘അമ്ഭോ പുബ്ബേ ഛ സത്ഥാരോ ലോകേ ‘മയം അരഹന്തമ്ഹാ’തി വിചരിംസു., രാജഗഹസേട്ഠിനോ പന അജ്ജ സത്തമോ ദിവസോ പത്തം ഉസ്സാപേത്വാ ‘സചേ അരഹാ അത്ഥി, ആകാസേനാഗന്ത്വാ ഗണ്ഹാതൂ’തി വദന്തസ്സ, ഏകോപി ‘അഹം അരഹാ’തി ആകാസേ ഉപ്പതന്തോ നത്ഥി. അജ്ജ നോ ലോകേ അരഹന്താനം നത്ഥിഭാവോ ഞാതോ’’തി. തം കഥം സുത്വാ ആയസ്മാ ¶ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ആയസ്മന്തം പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജം ആഹ – ‘‘സുതം തേ, ആവുസോ ഭാരദ്വാജ, ഇമേസം വചനം, ഇമേ ബുദ്ധസ്സ സാസനം പരിഗ്ഗണ്ഹന്താ വിയ വദന്തി. ത്വഞ്ച മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ, ഗച്ഛ തം പത്തം ആകാസേന ഗന്ത്വാ ഗണ്ഹാഹീ’’തി. ആവുസോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാന, ത്വം ഇദ്ധിമന്താനം അഗ്ഗോ, ത്വം ഏതം ഗണ്ഹാഹി, തയി പന അഗ്ഗണ്ഹന്തേ അഹം ഗണ്ഹിസ്സാമീതി. ‘‘ഗണ്ഹാവുസോ’’തി വുത്തേ ആയസ്മാ പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജോ അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ ഉട്ഠായ തിഗാവുതം പിട്ഠിപാസാണം പാദന്തേന പടിച്ഛാദേന്തോ തുലപിചു വിയ ആകാസേ ഉട്ഠാപേത്വാ രാജഗഹനഗരസ്സ ഉപരി സത്തക്ഖത്തും അനുപരിയായി. സോ തിഗാവുതപമാണസ്സ നഗരസ്സ പിധാനം വിയ പഞ്ഞായി. നഗരവാസിനോ ‘‘പാസാണോ നോ അവത്ഥരിത്വാ ഗണ്ഹാതീ’’തി ഭീതാ സുപ്പാദീനി മത്ഥകേ കത്വാ തത്ഥ തത്ഥ നിലീയിംസു ¶ . സത്തമേ വാരേ ഥേരോ പിട്ഠിപാസാണം ഭിന്ദിത്വാ അത്താനം ദസ്സേസി. മഹാജനോ ഥേരം ദിസ്വാ, ‘‘ഭന്തേ പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജ, തവ പാസാണം ദള്ഹം കത്വാ ഗണ്ഹ, മാ നോ സബ്ബേ നാസയീ’’തി. ഥേരോ പാസാണം പാദന്തേന ഖിപിത്വാ വിസ്സജ്ജേസി. സോ ഗന്ത്വാ യഥാഠാനേയേവ പതിട്ഠാസി. ഥേരോ സേട്ഠിസ്സ ഗേഹമത്ഥകേ അട്ഠാസി. തം ദിസ്വാ സേട്ഠി ഉരേന നിപജ്ജിത്വാ ‘‘ഓതരഥ സാമീ’’തി വത്വാ ആകാസതോ ഓതിണ്ണം ഥേരം നിസീദാപേത്വാ പത്തം ഓതാരാപേത്വാ ചതുമധുരപുണ്ണം കത്വാ ഥേരസ്സ അദാസി. ഥേരോ പത്തം ഗഹേത്വാ വിഹാരാഭിമുഖോ പായാസി. അഥസ്സ യേ അരഞ്ഞഗതാ വാ സുഞ്ഞാഗാരഗതാ വാ തം പാടിഹാരിയം നാദ്ദസംസു. തേ സന്നിപതിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹാകമ്പി പാടിഹാരിയം ദസ്സേഹീ’’തി ഥേരം അനുബന്ധിംസു. സോ തേസം തേസം പാടിഹാരിയം ദസ്സേത്വാ വിഹാരം അഗമാസി.

സത്ഥാ ¶ തം അനുബന്ധിത്വാ ഉന്നാദേന്തസ്സ മഹാജനസ്സ സദ്ദം സുത്വാ, ‘‘ആനന്ദ, കസ്സേസോ സദ്ദോ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജേന ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ ചന്ദനപത്തോ ഗഹിതോ, തസ്സ സന്തികേ ഏസോ സദ്ദോ’’തി സുത്വാ ഭാരദ്വാജം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര തയാ ഏവം കത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ചം, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ, ‘‘കസ്മാ തേ, ഭാരദ്വാജ, ഏവം കത’’ന്തി ഥേരം ഗരഹിത്വാ തം പത്തം ഖണ്ഡാഖണ്ഡം ഭേദാപേത്വാ ഭിക്ഖൂനം അഞ്ജനപിസനത്ഥായ ദാപേത്വാ പാടിഹാരിയസ്സ അകരണത്ഥായ സാവകാനം സിക്ഖാപദം (ചൂളവ. ൨൫൨) പഞ്ഞാപേസി.

തിത്ഥിയാ ¶ ¶ ‘‘സമണോ കിര ഗോതമോ തം പത്തം ഭേദാപേത്വാ പാടിഹാരിയസ്സ അകരണത്ഥായ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേസീ’’തി സുത്വാ ‘‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവകാ പഞ്ഞത്തം സിക്ഖാപദം ജീവിതഹേതുപി നാതിക്കമന്തി, സമണോപി ഗോതമോ തം രക്ഖിസ്സതേവ. ഇദാനി അമ്ഹേഹി ഓകാസോ ലദ്ധോ’’തി നഗരവീഥീസു ആരോചേന്താ വിചരിംസു ‘‘മയം അത്തനോ ഗുണം രക്ഖന്താ പുബ്ബേ ദാരുമയപത്തസ്സ കാരണാ അത്തനോ ഗുണം മഹാജനസ്സ ന ദസ്സയിമ്ഹാ, സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവകാ പത്തകമത്തസ്സ കാരണാ അത്തനോ ഗുണം മഹാജനസ്സ ദസ്സേസും. സമണോ ഗോതമോ അത്തനോ പണ്ഡിതതായ പത്തം ഭേദാപേത്വാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേസി, ഇദാനി മയം തേനേവ സദ്ധിം പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമാ’’തി.

രാജാ ബിമ്ബിസാരോ തം കഥം സുത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘തുമ്ഹേഹി കിര, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയസ്സ അകരണത്ഥായ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്ത’’ന്തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. ഇദാനി തിത്ഥിയാ ‘‘തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമാ’’തി വദന്തി, കിം ഇദാനി കരിസ്സഥാതി? ‘‘തേസു കരോന്തേസു കരിസ്സാമി, മഹാരാജാ’’തി. നനു തുമ്ഹേഹി സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തന്തി. നാഹം, മഹാരാജ, അത്തനോ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേസിം, തം മമേവ സാവകാനം പഞ്ഞത്തന്തി. തുമ്ഹേ ഠപേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം നാമ ഹോതി, ഭന്തേതി. തേന ഹി, മഹാരാജ, തമേവേത്ഥ പടിപുച്ഛാമി, ‘‘അത്ഥി പന തേ, മഹാരാജ, വിജിതേ ഉയ്യാന’’ന്തി. ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സചേ തേ, മഹാരാജ, ഉയ്യാനേ മഹാജനോ അമ്ബാദീനി ഖാദേയ്യ, കിമസ്സ കത്തബ്ബ’’ന്തി? ‘‘ദണ്ഡോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ത്വം പന ഖാദിതും ലഭസീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, മയ്ഹം ദണ്ഡോ നത്ഥി, അഹം അത്തനോ സന്തകം ഖാദിതും ലഭാമീ’’തി. ‘‘മഹാരാജ, യഥാ തവ ¶ തിയോജനസതികേ രജ്ജേ ആണാ പവത്തതി, അത്തനോ ഉയ്യാനേ അമ്ബാദീനി ഖാദന്തസ്സ ദണ്ഡോ നത്ഥി, അഞ്ഞേസം അത്ഥി, ഏവം മമപി ചക്കവാളകോടിസതസഹസ്സേ ആണാ പവത്തതി, അത്തനോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ അതിക്കമോ നാമ നത്ഥി, അഞ്ഞേസം പന അത്ഥി, കരിസ്സാമഹം പാടിഹാരിയ’’ന്തി. തിത്ഥിയാ തം കഥം സുത്വാ ‘‘ഇദാനമ്ഹാ നട്ഠാ, സമണേന കിര ഗോതമേന സാവകാനംയേവ ¶ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, ന അത്തനോ. സയമേവ കിര പാടിഹാരിയം കത്തുകാമോ, കിം നു ഖോ കരോമാ’’തി മന്തയിംസു.

രാജാ സത്ഥാരം പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, കദാ പാടിഹാരിയം കരിസ്സഥാ’’തി. ‘‘ഇതോ ചതുമാസച്ചയേന ആസാള്ഹിപുണ്ണമായം, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കത്ഥ കരിസ്സഥ, ഭന്തേ’’തി ¶ ? ‘‘സാവത്ഥിം നിസ്സായ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കസ്മാ പന സത്ഥാ ഏവം ദൂരട്ഠാനം അപദിസീ’’തി? ‘‘യസ്മാ തം സബ്ബബുദ്ധാനം മഹാപാടിഹാരിയകരണട്ഠാനം, അപിച മഹാജനസ്സ സന്നിപാതനത്ഥായപി ദൂരട്ഠാനമേവ അപദിസീ’’തി. തിത്ഥിയാ തം കഥം സുത്വാ ‘‘ഇതോ കിര ചതുന്നം മാസാനം അച്ചയേന സമണോ ഗോതമോ സാവത്ഥിയം പാടിഹാരിയം കരിസ്സതി, ഇദാനി തം അമുഞ്ചിത്വാവ അനുബന്ധിസ്സാമ, മഹാജനോ അമ്ഹേ ദിസ്വാ ‘കിം ഇദ’ന്തി പുച്ഛിസ്സതി. അഥസ്സ വക്ഖാമ ‘മയം സമണേന ഗോതമേന സദ്ധിം പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമാ’തി വദിമ്ഹാ. സോ പലായതി, മയമസ്സ പലായിതും അദത്വാ അനുബന്ധാമാ’’തി. സത്ഥാ രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ നിക്ഖമി. തിത്ഥിയാപിസ്സ പച്ഛതോവ നിക്ഖമിത്വാ ഭത്തകിച്ചട്ഠാനേ വസന്തി. വസിതട്ഠാനേ പുനദിവസേ പാതരാസം കരോന്തി. തേ മനുസ്സേഹി ‘‘കിമിദ’’ന്തി പുച്ഛിതാ ഹേട്ഠാ ചിന്തിതനിയാമേനേവ ആരോചേസും ¶ . മഹാജനോപി ‘‘പാടിഹാരിയം പസ്സിസ്സാമാ’’തി അനുബന്ധി.

സത്ഥാ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിം പാപുണി. തിത്ഥിയാപി തേന സദ്ധിംയേവ ഗന്ത്വാ ഉപട്ഠാകേ സമാദപേത്വാ സതസഹസ്സം ലഭിത്വാ ഖദിരഥമ്ഭേഹി മണ്ഡപം കാരേത്വാ നീലുപ്പലേഹി ഛാദാപേത്വാ ‘‘ഇധ പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമാ’’തി നിസീദിംസു. രാജാ പസേനദി കോസലോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തിത്ഥിയേഹി മണ്ഡപോ കാരിതോ, അഹമ്പി തുമ്ഹാകം മണ്ഡപം കരിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അലം, മഹാരാജ, അത്ഥി മയ്ഹം മണ്ഡപകാരകോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മം ഠപേത്വാ കോ അഞ്ഞോ കാതും സക്ഖിസ്സതീ’’തി? ‘‘സക്കോ, ദേവരാജാ’’തി. ‘‘കഹം പന, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയം കരിസ്സഥാ’’തി? ‘‘കണ്ഡമ്ബരുക്ഖമൂലേ, മഹാരാജാ’’തി. തിത്ഥിയാ ‘‘അമ്ബരുക്ഖമൂലേ കിര പാടിഹാരിയം കരിസ്സതീ’’തി സുത്വാ അത്തനോ ഉപട്ഠാകാനം ആരോചേത്വാ യോജനബ്ഭന്തരേ ഠാനേ അന്തമസോ തദഹുജാതമ്പി അമ്ബപോതകം ഉപ്പാടേത്വാ അരഞ്ഞേ ഖിപാപേസും.

സത്ഥാ ആസാള്ഹിപുണ്ണമദിവസേ അന്തോനഗരം പാവിസി. രഞ്ഞോപി ഉയ്യാനപാലോ കണ്ഡോ നാമ ഏകം പിങ്ഗലകിപില്ലികേഹി കതപത്തപുടസ്സ അന്തരേ മഹന്തം അമ്ബപക്കം ദിസ്വാ തസ്സ ഗന്ധരസലോഭേന സമ്പതന്തേ വായസേ പലാപേത്വാ രഞ്ഞോ ഖാദനത്ഥായ ആദായ ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘രാജാ ഇമം അമ്ബം ഖാദിത്വാ മയ്ഹം അട്ഠ വാ സോളസ വാ കഹാപണേ ദദേയ്യ, തം മേ ഏകത്തഭാവേപി ¶ ജീവിതവുത്തിയാ നാലം. സചേ പനാഹം സത്ഥു ഇമം ¶ ദസ്സാമി, അവസ്സം തം മേ ദീഘകാലം ഹിതാവഹം ഭവിസ്സതീ’’തി. സോ തം അമ്ബപക്കം സത്ഥു ഉപനാമേസി. സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരം ഓലോകേസി ¶ . അഥസ്സ ഥേരോ ചതുമഹാരാജദത്തിയം പത്തം നീഹരിത്വാ ഹത്ഥേ ഠപേസി. സത്ഥാ പത്തം ഉപനാമേത്വാ അമ്ബപക്കം പടിഗ്ഗഹേത്വാ തത്ഥേവ നിസീദനാകാരം ദസ്സേസി. ഥേരോ ചീവരം പഞ്ഞാപേത്വാ അദാസി. അഥസ്സ തസ്മിം നിസിന്നേ ഥേരോ പാനീയം പരിസ്സാവേത്വാ അമ്ബപക്കം മദ്ദിത്വാ പാനകം കത്വാ അദാസി. സത്ഥാ അമ്ബപാനകം പിവിത്വാ കണ്ഡം ആഹ – ‘‘ഇമം അമ്ബട്ഠിം ഇധേവ പംസും വിയൂഹിത്വാ രോപേഹീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. സത്ഥാ തസ്സ ഉപരി ഹത്ഥം ധോവി. ഹത്ഥേ ധോവിതമത്തേയേവ നങ്ഗലസീസമത്തക്ഖന്ധോ ഹുത്വാ ഉബ്ബേധേന പണ്ണാസഹത്ഥോ അമ്ബരുക്ഖോ ഉട്ഠഹി. ചതൂസു ദിസാസു ഏകേകാ, ഉദ്ധം ഏകാതി പഞ്ച മഹാസാഖാ പണ്ണാസഹത്ഥാ അഹേസും. സോ താവദേവ പുപ്ഫഫലസഞ്ഛന്നോ ഹുത്വാ ഏകേകസ്മിം ഠാനേ പരിപക്കഅമ്ബപിണ്ഡിധരോ അഹോസി. പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്താ ഭിക്ഖൂ അമ്ബപക്കാനി ഖാദന്താ ഏവ ആഗമിംസു. രാജാ ‘‘ഏവരൂപോ കിര അമ്ബരുക്ഖോ ഉട്ഠിതോ’’തി സുത്വാ ‘‘മാ നം കോചി ഛിന്ദീ’’തി ആരക്ഖം ഠപേസി. സോ പന കണ്ഡേന രോപിതത്താ കണ്ഡമ്ബരുക്ഖോത്വേവ പഞ്ഞായി. ധുത്തകാപി അമ്ബപക്കാനി ഖാദിത്വാ ‘‘ഹരേ ദുട്ഠതിത്ഥിയാ ‘സമണോ കിര ഗോതമോ കണ്ഡമ്ബരുക്ഖമൂലേ പാടിഹാരിയം കരിസ്സതീ’തി തുമ്ഹേഹി യോജനബ്ഭന്തരേ തദഹുജാതാപി അമ്ബപോതകാ ¶ ഉപ്പാടാപിതാ, കണ്ഡമ്ബോ നാമ അയ’’ന്തി വത്വാ തേ ഉച്ഛിട്ഠഅമ്ബട്ഠീഹി പഹരിംസു.

സക്കോ വാതവലാഹകം ദേവപുത്തം ആണാപേസി ‘‘തിത്ഥിയാനം മണ്ഡപം വാതേഹി ഉപ്പാടേത്വാ ഉക്കാരഭൂമിയം ഖിപാപേഹീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. സൂരിയമ്പി ദേവപുത്തം ആണാപേസി ‘‘സൂരിയമണ്ഡലം നികഡ്ഢന്തോ താപേഹീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. പുന വാതവലാഹകം ആണാപേസി ‘‘വാതമണ്ഡലം ഉട്ഠാപേന്തോ യാഹീ’’തി. സോ തഥാ കരോന്തോ തിത്ഥിയാനം പഗ്ഘരിതസേദസരീരേ രജോവട്ടിയാ ഓകിരി. തേ തമ്ബമത്തികസദിസാ അഹേസും. വസ്സവലാഹകമ്പി ആണാപേസി ‘‘മഹന്താനി ബിന്ദൂനി പാതേഹീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. അഥ നേസം കായോ കബരഗാവിസദിസോ അഹോസി. തേ നിഗണ്ഠാ ലജ്ജമാനാ ഹുത്വാ സമ്മുഖസമ്മുഖട്ഠാനേനേവ പലായിംസു. ഏവം പലായന്തേസു പുരാണകസ്സപസ്സ ഉപട്ഠാകോ ഏകോ കസ്സകോ ‘‘ഇദാനി മേ അയ്യാനം പാടിഹാരിയകരണവേലാ, ഗന്ത്വാ പാടിഹാരിയം പസ്സിസ്സാമീ’’തി ഗോണേ വിസ്സജ്ജേത്വാ പാതോവ ആഭതം യാഗുകുടഞ്ചേവ യോത്തകഞ്ച ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛന്തോ പുരാണം തഥാ പലായന്തം ദിസ്വാ, ഭന്തേ ¶ , അജ്ജ ‘അയ്യാനം പാടിഹാരിയം പസ്സിസ്സാമീ’തി ആഗച്ഛാമി, തുമ്ഹേ കഹം ഗച്ഛഥാ’’തി. കിം തേ പാടിഹാരിയേന, ഇമം കുടഞ്ച ¶ യോത്തഞ്ച ദേഹീതി. സോ തേന ദിന്നം കുടഞ്ച യോത്തഞ്ച ആദായ നദീതീരം ഗന്ത്വാ കുടം യോത്തേന അത്തനോ ഗീവായ ബന്ധിത്വാ ലജ്ജന്തോ കിഞ്ചി അകഥേത്വാ രഹദേ പതിത്വാ ഉദകപുബ്ബുളേ ഉട്ഠാപേന്തോ കാലം കത്വാ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തി.

സക്കോ ¶ ആകാസേ രതനചങ്കമം മാപേസി. തസ്സ ഏകാ കോടി പാചീനചക്കവാളമുഖവട്ടിയം അഹോസി, ഏകാ പച്ഛിമചക്കവാളമുഖവട്ടിയം. സത്ഥാ സന്നിപതിതായ ഛത്തിംസയോജനികായ പരിസായ വഡ്ഢമാനകച്ഛായായ ‘‘ഇദാനി പാടിഹാരിയകരണവേലാ’’തി ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമിത്വാ പമുഖേ അട്ഠാസി. അഥ നം ഘരണീ നാമ ഇദ്ധിമന്തീ ഏകാ അനാഗാമിഉപാസികാ ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മാദിസായ ധീതരി വിജ്ജമാനായ തുമ്ഹാകം കിലമനകിച്ചം നത്ഥി, അഹം പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘കഥം ത്വം കരിസ്സസി, ഘരണീ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, ഏകസ്മിം ചക്കവാളഗബ്ഭേ മഹാപഥവിം ഉദകം കത്വാ ഉദകസകുണികാ വിയ നിമുജ്ജിത്വാ പാചീനചക്കവാളമുഖവട്ടിയം അത്താനം ദസ്സേസ്സാമി, തഥാ പച്ഛിമഉത്തരദക്ഖിണചക്കവാളമുഖവട്ടിയം, തഥാ മജ്ഝേ’’. മഹാജനോ മം ദിസ്വാ ‘‘കാ ഏസാ’’തി വുത്തേ വക്ഖതി ‘‘ഘരണീ നാമേസാ, അയം താവ ഏകിസ്സാ ഇത്ഥിയാ ആനുഭാവോ, ബുദ്ധാനുഭാവോ പന കീദിസോ ഭവിസ്സതീ’’തി ¶ . ഏവം തിത്ഥിയാ തുമ്ഹേ അദിസ്വാവ പലായിസ്സന്തീതി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ജാനാമി തേ ഘരണീ ഏവരൂപം പാടിഹാരിയം കാതും സമത്ഥഭാവം, ന പനായം തവത്ഥായ ബദ്ധോ മാലാപുടോ’’തി വത്വാ പടിക്ഖിപി. സാ ‘‘ന മേ സത്ഥാ അനുജാനാതി, അദ്ധാ മയാ ഉത്തരിതരം പാടിഹാരിയം കാതും സമത്ഥോ അഞ്ഞോ അത്ഥീ’’തി ഏകമന്തം അട്ഠാസി. സത്ഥാപി ‘‘ഏവമേവ തേസം ഗുണോ പാകടോ ഭവിസ്സതീതി ഏവം ഛത്തിംസയോജനികായ പരിസായ മജ്ഝേ സീഹനാദം നദിസ്സതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ അപരേപി പുച്ഛി – ‘‘തുമ്ഹേ കഥം പാടിഹാരിയം കരിസ്സഥാ’’തി. തേ ‘‘ഏവഞ്ച ഏവഞ്ച കരിസ്സാമ, ഭന്തേ’’തി സത്ഥു പുരതോ ഠിതാവ സീഹനാദം നദിംസു. തേസു കിര ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികോ ‘‘മാദിസേ അനാഗാമിഉപാസകേ പുത്തേ വിജ്ജമാനേ സത്ഥു കിലമനകിച്ചം നത്ഥീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കഥം കരിസ്സസീ’’തി പുട്ഠോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ദ്വാദസയോജനികം ബ്രഹ്മത്തഭാവം നിമ്മിനിത്വാ ഇമിസ്സാ പരിസായ മജ്ഝേ മഹാമേഘഗജ്ജിതസദിസേന സദ്ദേന ബ്രഹ്മഅപ്ഫോടനം നാമ അപ്ഫോടേസ്സാമീ’’തി. മഹാജനോ ‘‘കിം നാമേസോ സദ്ദോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികസ്സ കിര ¶ ബ്രഹ്മഅപ്ഫോടനസദ്ദോ നാമാ’’തി വക്ഖതി. തിത്ഥിയാ ‘‘ഗഹപതികസ്സ കിര താവ ഏസോ ആനുഭാവോ, ബുദ്ധാനുഭാവോ കീദിസോ ഭവിസ്സതീ’’തി തുമ്ഹേ അദിസ്വാവ പലായിസ്സന്തീതി. സത്ഥാ ‘‘ജാനാമി തേ ആനുഭാവ’’ന്തി തസ്സപി തഥേവ വത്വാ പാടിഹാരിയകരണം നാനുജാനി.

അഥേകാ പടിസമ്ഭിദപ്പത്താ സത്തവസ്സികാ ¶ ചീരസാമണേരീ കിര നാമ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘കഥം കരിസ്സസി ചീരേ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, സിനേരുഞ്ച ചക്കവാളപബ്ബതഞ്ച ഹിമവന്തഞ്ച ആഹരിത്വാ ഇമസ്മിം ഠാനേ പടിപാടിയാ ഠപേത്വാ അഹം ഹംസസകുണീ വിയ തതോ തതോ നിക്ഖമിത്വാ അസജ്ജമാനാ ഗമിസ്സാമി, മഹാജനോ മം ദിസ്വാ ‘കാ ഏസാ’തി പുച്ഛിത്വാ ‘ചീരസാമണേരീ’തി വക്ഖതി. തിത്ഥിയാ ‘സത്തവസ്സികായ താവ സാമണേരിയാ ¶ അയമാനുഭാവോ, ബുദ്ധാനുഭാവോ കീദിസോ ഭവിസ്സതീ’തി തുമ്ഹേ അദിസ്വാവ പലായിസ്സന്തീ’’തി. ഇതോ പരം ഏവരൂപാനി വചനാനി വുത്താനുസാരേനേവ വേദിതബ്ബാനി. തസ്സാപി ഭഗവാ ‘‘ജാനാമി തേ ആനുഭാവ’’ന്തി വത്വാ പാടിഹാരിയകരണം നാനുജാനി. അഥേകോ പടിസമ്ഭിദപ്പത്തോ ഖീണാസവോ ചുന്ദസാമണേരോ നാമ ജാതിയാ സത്തവസ്സികോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘അഹം ഭഗവാ പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കഥം കരിസ്സസീ’’തി പുട്ഠോ ആഹ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ജമ്ബുദീപസ്സ ധജഭൂതം മഹാജമ്ബുരുക്ഖം ഖന്ധേ ഗഹേത്വാ ചാലേത്വാ മഹാജമ്ബുപേസിയോ ആഹരിത്വാ ഇമം പരിസം ഖാദാപേസ്സാമി, പാരിച്ഛത്തകകുസുമാനി ച ആഹരിത്വാ തുമ്ഹേ വന്ദിസ്സാമീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ജാനാമി തേ ആനുഭാവ’’ന്തി തസ്സ പാടിഹാരിയകരണം പടിക്ഖിപി.

അഥ ഉപ്പലവണ്ണാ ഥേരീ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കഥം കരിസ്സസീ’’തി പുട്ഠാ ആഹ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സമന്താ ദ്വാദസയോജനികം പരിസം ദസ്സേത്വാ ആവട്ടതോ ഛത്തിംസയോജനായ പരിസായ പരിവുതോ ചക്കവത്തിരാജാ ഹുത്വാ ആഗന്ത്വാ തുമ്ഹേ വന്ദിസ്സാമീ’’തി ¶ . സത്ഥാ ‘‘ജാനാമി തേ ആനുഭാവ’’ന്തി തസ്സാപി പാടിഹാരിയകരണം പടിക്ഖിപി. അഥ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കഥം കരിസ്സസീ’’തി പുട്ഠോ ആഹ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സിനേരുപബ്ബതരാജാനം ദന്തന്തരേ ഠപേത്വാ മാസസാസപബീജം വിയ ഖാദിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അഞ്ഞം കിം കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘ഇമം മഹാപഥവിം കടസാരകം വിയ സംവേല്ലിത്വാ അങ്ഗുലന്തരേ നിക്ഖിപിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അഞ്ഞം കിം കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘മഹാപഥവിം കുലാലചക്കം വിയ പരിവത്തേത്വാ മഹാജനം പഥവോജം ¶ ഖാദാപേസ്സാമീ’’തി. ‘‘അഞ്ഞം കിം കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘വാമഹത്ഥേ പഥവിം കത്വാ ഇമേ സത്തേ ദക്ഖിണഹത്ഥേന അഞ്ഞസ്മിം ദീപേ ഠപേസ്സാമീ’’തി. ‘‘അഞ്ഞം കിം കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘സിനേരും ഛത്തദണ്ഡം വിയ കത്വാ മഹാപഥവിം ഉക്ഖിപിത്വാ തസ്സുപരി ഠപേത്വാ ഛത്തഹത്ഥോ ഭിക്ഖു വിയ ഏകഹത്ഥേനാദായ ആകാസേ ചങ്കമിസ്സാമീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ജാനാമി തേ ആനുഭാവ’’ന്തി തസ്സപി പാടിഹാരിയകരണം നാനുജാനി. സോ ‘‘ജാനാതി മഞ്ഞേ സത്ഥാ മയാ ഉത്തരിതരം പാടിഹാരിയം കാതും സമത്ഥ’’ന്തി ഏകമന്തം അട്ഠാസി.

അഥ നം സത്ഥാ ‘‘നായം മോഗ്ഗല്ലാനം തവത്ഥായ ബദ്ധോ ബാലാപുടോ. അഹഞ്ഹി അസമധുരോ, മമ ധുരം അഞ്ഞോ വഹിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. അനച്ഛരിയമേതം, യം ഇദാനി മമ ധുരം വഹിതും സമത്ഥോ നാമ ഭവേയ്യ. അഹേതുകതിരച്ഛാനയോനിയം നിബ്ബത്തകാലേപി മമ ധുരം അഞ്ഞോ വഹിതും സമത്ഥോ നാമ നാഹോസിയേവാ’’തി വത്വാ ‘‘കദാ ¶ പന, ഭന്തേ’’തി ഥേരേന പുട്ഠോ അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘യതോ ¶ യതോ ഗരു ധുരം, യതോ ഗമ്ഭീരവത്തനീ;

തദാസ്സു കണ്ഹം യുഞ്ജന്തി, സ്വാസ്സു തം വഹതേ ധുര’’ന്തി. –

ഇദം കണ്ഹഉസഭജാതകം (ജാ. ൧.൧.൨൯) വിത്ഥാരേത്വാ പുന തമേവ വത്ഥും വിസേസേത്വാ ദസ്സേന്തോ –

‘‘മനുഞ്ഞമേവ ഭാസേയ്യ, നാമനുഞ്ഞം കുദാചനം;

മനുഞ്ഞം ഭാസമാനസ്സ, ഗരും ഭാരം ഉദദ്ധരി;

ധനഞ്ച നം അലാഭേസി, തേന ചത്തമനോ അഹൂ’’തി. –

ഇദം നന്ദിവിസാലജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ കഥേസി. കഥേത്വാ ച പന സത്ഥാ രതനചങ്കമം അഭിരുഹി, പുരതോ ദ്വാദസയോജനികാ പരിസാ അഹോസി തഥാ പച്ഛതോ ച ഉത്തരതോ ച ദക്ഖിണതോ ച. ഉജുകം പന ചതുവീസതിയോജനികായ പരിസായ മജ്ഝേ ഭഗവാ യമകപാടിഹാരിയം അകാസി.

തം പാളിതോ താവ ഏവം വേദിതബ്ബം (പടി. മ. ൧.൧൧൬) – കതമം തഥാഗതസ്സ യമകപാടിഹാരിയേ ഞാണം? ഇധം തഥാഗതോ യമകപാടിഹാരിയം കരോതി അസാധാരണം സാവകേഹി, ഉപരിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഹേട്ഠിമകായതോ ¶ ഉദകധാരാ പവത്തതി ¶ . ഹേട്ഠിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഉപരിമകായതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി. പുരത്ഥിമകായതോ, പച്ഛിമകായതോ; പച്ഛിമകായതോ, പുരത്ഥിമകായതോ; ദക്ഖിണഅക്ഖിതോ, വാമഅക്ഖിതോ; വാമഅക്ഖിതോ, ദക്ഖിണഅക്ഖിതോ; ദക്ഖിണകണ്ണസോതതോ, വാമകണ്ണസോതതോ; വാമകണ്ണസോതതോ, ദക്ഖിണകണ്ണസോതതോ; ദക്ഖിണനാസികാസോതതോ, വാമനാസികാസോതതോ; വാമനാസികാസോതതോ, ദക്ഖിണനാസികാസോതതോ; ദക്ഖിണഅംസകൂടതോ, വാമഅംസകൂടതോ; വാമഅംസകൂടതോ, ദക്ഖിണഅംസകൂടതോ; ദക്ഖിണഹത്ഥതോ, വാമഹത്ഥതോ; വാമഹത്ഥതോ, ദക്ഖിണഹത്ഥതോ; ദക്ഖിണപസ്സതോ, വാമപസ്സതോ; വാമപസ്സതോ, ദക്ഖിണപസ്സതോ; ദക്ഖിണപാദതോ, വാമപാദതോ; വാമപാദതോ, ദക്ഖിണപാദതോ; അങ്ഗുലങ്ഗുലേഹി, അങ്ഗുലന്തരികാഹി; അങ്ഗുലന്തരികാഹി, അങ്ഗുലങ്ഗുലേഹി; ഏകേകലോമകൂപതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഏകേകലോമതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി. ഏകേകലോമതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഏകേകലോമകൂപതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി ഛന്നം വണ്ണാനം നീലാനം പീതകാനം ലോഹിതകാനം ഓദാതാനം മഞ്ജേട്ഠാനം പഭസ്സരാനം. ഭഗവാ ചങ്കമതി, ബുദ്ധനിമ്മിതോ തിട്ഠതി വാ നിസീദതി വാ സേയ്യം വാ കപ്പേതി…പേ… നിമ്മിതോ സേയ്യം കപ്പേതി, ഭഗവാ ചങ്കമതി വാ തിട്ഠതി വാ നിസീദതി വാ. ഇദം തഥാഗതസ്സ യമകപാടിഹാരിയേ ഞാണന്തി.

ഇദം ¶ പന പാടിഹാരിയം ഭഗവാ തസ്മിം ചങ്കമേ ചങ്കമിത്വാ അകാസി. തസ്സ തേജോകസിണസമാപത്തിവസേന ഉപരിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ആപോകസിണസമാപത്തിവസേന ഹേട്ഠിമകായതോ ¶ ഉദകധാരാ പവത്തതി. ന പന ഉദകധാരായ പവത്തനട്ഠാനതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, അഗ്ഗിക്ഖന്ധസ്സ പവത്തനട്ഠാനതോ ഉദകധാരാ പവത്തതീതി ദസ്സേതും ‘‘ഹേട്ഠിമകായതോ ഉപരിമകായതോ’’തി വുത്തം. ഏസേവ നയോ സബ്ബപദേസു. അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പനേത്ഥ ഉദകധാരായ അസമ്മിസ്സോ അഹോസി, തഥാ ഉദകധാരാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധേന. ഉഭയമ്പി കിര ചേതം യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഉഗ്ഗന്ത്വാ ചക്കവാളമുഖവട്ടിയം പതതി. ‘‘ഛന്നം വണ്ണാന’’ന്തി വുത്താ പനസ്സ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ ഘടേഹി ആസിഞ്ചമാനം വിലീനസുവണ്ണം വിയ യന്തനാലികതോ നിക്ഖന്തസുവണ്ണരസധാരാ വിയ ച ഏകചക്കവാളഗബ്ഭതോ ഉഗ്ഗന്ത്വാ ബ്രഹ്മലോകം ആഹച്ച പടിനിവത്തിത്വാ ¶ ചക്കവാളമുഖവട്ടിമേവ ഗണ്ഹിംസു. ഏകചക്കവാളഗബ്ഭം വങ്കഗോപാനസികം വിയ ബോധിഘരം അഹോസി ഏകാലോകം.

തംദിവസം സത്ഥാ ചങ്കമിത്വാ പാടിഹാരിയം കരോന്തോ അന്തരന്തരാ മഹാജനസ്സ ധമ്മം കഥേസി. കഥേന്തോ ച ജനം നിരസ്സാസം അകത്വാ തസ്സ അസ്സാസവാരം ദേതി. തസ്മിം ഖണേ മഹാജനോ സാധുകാരം പവത്തേസി. തസ്സ സാധുകാരപവത്തനകാലേ സത്ഥാ താവമഹതിയാ പരിസായ ചിത്തം ഓലോകേന്തോ ഏകേകസ്സ സോളസന്നം ആകാരാനം വസേന ചിത്താചാരം അഞ്ഞാസി. ഏവം ലഹുകപരിവത്തം ബുദ്ധാനം ചിത്തം ¶ . യോ യോ യസ്മിഞ്ച ധമ്മേ യസ്മിഞ്ച പാടിഹീരേ പസന്നോ, തസ്സ തസ്സ അജ്ഝാസയവസേനേവ ധമ്മഞ്ച കഥേസി, പാടിഹീരഞ്ച അകാസി. ഏവം ധമ്മേ ദേസിയമാനേ പാടിഹീരേ ച കരിയമാനേ മഹാജനസ്സ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. സത്ഥാ പന തസ്മിം സമാഗമേ അത്തനോ മനം ഗഹേത്വാ അഞ്ഞം പഞ്ഹം പുച്ഛിതും സമത്ഥം അദിസ്വാ നിമ്മിതബുദ്ധം മാപേസി. തേന പുച്ഛിതം പഞ്ഹം സത്ഥാ വിസ്സജ്ജേസി, സത്ഥാരാ പുച്ഛിതം സോ വിസ്സജ്ജേസി. ഭഗവതോ ചങ്കമനകാലേ നിമ്മിതോ ഠാനാദീസു അഞ്ഞതരം കപ്പേസി, നിമ്മിതസ്സ ചങ്കമനകാലേ ഭഗവാ ഠാനാദീസു അഞ്ഞതരം കപ്പേസി. തമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘നിമ്മിതോ ചങ്കമതി വാ’’തിആദി വുത്തം. ഏവം കരോന്തസ്സ സത്ഥു പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ ധമ്മകഥം സുത്വാ തസ്മിം സമാഗമേ വീസതിയാ പാണകോടീനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി.

സത്ഥാ പാടിഹീരം കരോന്തോവ ‘‘കത്ഥ നു ഖോ അതീതബുദ്ധാ ഇദം പാടിഹീരം കത്വാ വസ്സം ഉപേന്തീ’’തി ആവജ്ജേത്വാ ‘‘താവതിംസഭവനേ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ മാതു അഭിധമ്മപിടകം ദേസേന്തീ’’തി ദിസ്വാ ദക്ഖിണപാദം ഉക്ഖിപിത്വാ യുഗന്ധരമത്ഥകേ ഠപേത്വാ ഇതരം പാദം ഉക്ഖിപിത്വാ സിനേരുമത്ഥകേ ഠപേസി. ഏവം അട്ഠസട്ഠിയോജനസതസഹസ്സട്ഠാനേ തയോ പദവാരാ അഹേസും, ദ്വേ പാദഛിദ്ദാനി. സത്ഥാ പാദം പസാരേത്വാ അക്കമീതി ന സല്ലക്ഖേതബ്ബം. തസ്സ ഹി പാദുക്ഖിപനകാലേയേവ പബ്ബതാ പാദമൂലം ¶ ആഗന്ത്വാ സമ്പടിച്ഛിംസു, സത്ഥാരാ അക്കമനകാലേ തേ പബ്ബതാ ഉട്ഠായ സകട്ഠാനേയേവ അട്ഠംസു. സക്കോ സത്ഥാരം ¶ ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘പണ്ഡുകമ്ബലസിലായ മഞ്ഞേ സത്ഥാ ഇമം വസ്സാവാസം ഉപേസ്സതി, ബഹൂനഞ്ച ദേവതാനം ഉപകാരോ ഭവിസ്സതി, സത്ഥരി പനേത്ഥ വസ്സാവാസം ഉപഗതേ അഞ്ഞാ ദേവതാ ഹത്ഥമ്പി ഠപേതും ന സക്ഖിസ്സന്തി. അയം ഖോ ¶ പന പണ്ഡുകമ്ബലസിലാ ദീഘതോ സട്ഠിയോജനാ, വിത്ഥാരതോ പണ്ണാസയോജനാ, പുഥുലതോ പന്നരസയോജനാ, സത്ഥരി നിസിന്നേപി തുച്ഛം ഭവിസ്സതീ’’തി. സത്ഥാ തസ്സ അജ്ഝാസയം വിദിത്വാ അത്തനോ സങ്ഘാടിം സിലാസനം പടിച്ഛാദയമാനം ഖിപി. സക്കോ ചിന്തേസി – ‘‘ചീവരം താവ പടിച്ഛാദയമാനം ഖിപി, സയം പന പരിത്തകേ ഠാനേ നിസീദിസ്സതീ’’തി. സത്ഥാ തസ്സ അജ്ഝാസയം വിദിത്വാ നീചപീഠകം മഹാപംസുകൂലികോ വിയ പണ്ഡുകമ്ബലസിലം അന്തോചീവരഭോഗേയേവ കത്വാ നിസീദി. മഹാജനോപി തംഖണഞ്ഞേവ സത്ഥാരം ഓലോകേന്തോ നാദ്ദസ, ചന്ദസ്സ അത്ഥങ്ഗമിതകാലോ വിയ സൂരിയസ്സ ച അത്ഥങ്ഗമിതകാലോ വിയ അഹോസി. മഹാജനോ –

‘‘ഗതോ നു ചിത്തകൂടം വാ, കേലാസം വാ യുഗന്ധരം;

ന നോ ദക്ഖേമു സമ്ബുദ്ധം, ലോകജേട്ഠം നരാസഭ’’ന്തി. –

ഇമം ¶ ഗാഥം വദന്തോ പരിദേവി. അപരേ ‘‘സത്ഥാ നാമ പവിവേകരതോ, സോ ‘ഏവരൂപായ മേ പരിസായ ഏവരൂപം പാടിഹീരം കത’ന്തി ലജ്ജായ അഞ്ഞം രട്ഠം വാ ജനപദം വാ ഗതോ ഭവിസ്സതി, ന ദാനി തം ദക്ഖിസ്സാമാ’’തി പരിദേവന്താ ഇമം ഗാഥമാഹംസു –

‘‘പവിവേകരതോ ധീരോ, നിമം ലോകം പുനേഹിതി;

ന നോ ദക്ഖേമു സമ്ബുദ്ധം, ലോകജേട്ഠം നരാസഭ’’ന്തി.

തേ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനം പുച്ഛിംസു – ‘‘കഹം, ഭന്തേ, സത്ഥാ’’തി? സോ സയം ജാനന്തോപി ‘‘പരേസമ്പി ഗുണാ പാകടാ ഹോന്തൂ’’തി അജ്ഝാസയേന ‘‘അനുരുദ്ധം പുച്ഛഥാ’’തി ആഹ. തേ ഥേരം തഥാ പുച്ഛിംസു – ‘‘കഹം, ഭന്തേ, സത്ഥാ’’തി? താവതിംസഭവനേ പണ്ഡുകമ്ബലസിലായം വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ മാതു അഭിധമ്മപിടകം ദേസേതും ഗതോതി. ‘‘കദാ ആഗമിസ്സതി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘തയോ മാസേ അഭിധമ്മപിടകം ദേസേത്വാ മഹാപവാരണദിവസേ’’തി. തേ ‘‘സത്ഥാരം അദിസ്വാ ന ഗമിസ്സാമാ’’തി തത്ഥേവ ഖന്ധാവാരം ബന്ധിംസു. ആകാസമേവ കിര നേസം ഛദനം അഹോസി. തായ ച മഹതിയാ പരിസായ സരീരനിഘംസോ നാമ ന പഞ്ഞായി, പഥവീ വിവരം അദാസി, സബ്ബത്ഥ പരിസുദ്ധമേവ ഭൂമിതലം അഹോസി.

സത്ഥാ പഠമമേവ മോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം അവോച – ‘‘മോഗ്ഗല്ലാന, ത്വം ഏതിസ്സായ പരിസായ ധമ്മം ദേസേയ്യാസി, ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികോ ആഹാരം ദസ്സതീ’’തി. തസ്മാ ¶ തം തേമാസം ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികോവ തസ്സാ ¶ പരിസായ യാപനം യാഗുഭത്തം ¶ ഖാദനീയം തമ്ബുലതേലഗന്ധമാലാപിലന്ധനാനി ച അദാസി. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ധമ്മം ദേസേസി, പാടിഹാരിയദസ്സനത്ഥം ആഗതാഗതേഹി പുട്ഠപഞ്ഹേ ച വിസ്സജ്ജേസി. സത്ഥാരമ്പി മാതു അഭിധമ്മദേസനത്ഥം പണ്ഡുകമ്ബലസിലായം വസ്സം ഉപഗതം ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാ പരിവാരയിംസു. തേന വുത്തം –

‘‘താവതിംസേ യദാ ബുദ്ധോ, സിലായം പണ്ഡുകമ്ബലേ;

പാരിച്ഛത്തകമൂലമ്ഹി, വിഹാസി പുരിസുത്തമോ.

‘‘ദസസു ലോകധാതൂസു, സന്നിപതിത്വാന ദേവതാ;

പയിരുപാസന്തി സമ്ബുദ്ധം, വസന്തം നാഗമുദ്ധനി.

‘‘ന കോചി ദേവോ വണ്ണേന, സമ്ബുദ്ധസ്സ വിരോചതി;

സബ്ബേ ദേവേ അതിക്കമ്മ, സമ്ബുദ്ധോവ വിരോചതീ’’തി. (പേ. വ. ൩൧൭-൩൧൯);

ഏവം സബ്ബാ ദേവതാ അത്തനോ സരീരപ്പഭായ അഭിഭവിത്വാ നിസിന്നസ്സ പനസ്സ മാതാ തുസിതവിമാനതോ ആഗന്ത്വാ ദക്ഖിണപസ്സേ നിസീദി. ഇന്ദകോപി ദേവപുത്തോ ആഗന്ത്വാ ദക്ഖിണപസ്സേയേവ നിസീദി, അങ്കുരോ വാമപസ്സേ നിസീദി. സോ മഹേസക്ഖാസു ദേവതാസു സന്നിപതന്തീസു അപഗന്ത്വാ ദ്വാദസയോജനികേ ഠാനേ ഓകാസം ലഭി, ഇന്ദകോ തത്ഥേവ നിസീദി. സത്ഥാ തേ ഉഭോപി ഓലോകേത്വാ അത്തനോ സാസനേ ദക്ഖിണേയ്യപുഗ്ഗലാനം ദിന്നദാനസ്സ മഹപ്ഫലഭാവം ഞാപേതുകാമോ ഏവമാഹ – ‘‘അങ്കുര, തയാ ദീഘമന്തരേ ദസവസ്സസഹസ്സപരിമാണകാലേ ദ്വാദസയോജനികം ഉദ്ധനപന്തിം കത്വാ മഹാദാനം ¶ ദിന്നം, ഇദാനി മമ സമാഗമം ആഗന്ത്വാ ദ്വാദസയോജനികേ ഠാനേ ഓകാസം ലഭി, കിം നു ഖോ ഏത്ഥ കാരണ’’ന്തി? വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘ഓലോകേത്വാന സമ്ബുദ്ധോ, അങ്കുരഞ്ചാപി ഇന്ദകം;

ദക്ഖിണേയ്യം സമ്ഭാവേന്തോ, ഇദം വചനമബ്രവി.

‘‘മഹാദാനം ¶ തയാ ദിന്നം, അങ്കുര ദീഘമന്തരേ;

അതിദൂരേ നിസിന്നോസി, ആഗച്ഛ മമ സന്തികേ’’തി. (പേ. വ. ൩൨൧-൩൨൨);

സോ സദ്ധോ പഥവീതലം പാപുണി. സബ്ബാപി നം സാ പരിസാ അസ്സോസി. ഏവം വുത്തേ –

‘‘ചോദിതോ ¶ ഭാവിതത്തേന, അങ്കുരോ ഏതമബ്രവി;

കിം മയ്ഹം തേന ദാനേന, ദക്ഖിണേയ്യേന സുഞ്ഞതം.

‘‘അയം സോ ഇന്ദകോ യക്ഖോ, ദജ്ജാ ദാനം പരിത്തകം;

അതിരോചതി അമ്ഹേഹി, ചന്ദോ താരാഗണേ യഥാ’’തി. (പേ. വ. ൩൨൩-൩൨൪);

തത്ഥ ദജ്ജാതി ദത്വാ. ഏവം വുത്തേ സത്ഥാ ഇന്ദകം ആഹ – ‘‘ഇന്ദക, ത്വം മമ ദക്ഖിണപസ്സേ നിസിന്നോ, കസ്മാ അനപഗന്ത്വാവ നിസീദസീ’’തി? സോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സുഖേത്തേ അപ്പകബീജം വപനകസ്സകോ വിയ ദക്ഖിണേയ്യസമ്പദം അലത്ഥ’’ന്തി ദക്ഖിണേയ്യം പഭാവേന്തോ ആഹ –

‘‘ഉജ്ജങ്ഗലേ യഥാ ഖേത്തേ, ബീജം ബഹുമ്പി രോപിതം;

ന ഫലം വിപുലം ഹോതി, നപി തോസേതി കസ്സകം.

‘‘തഥേവ ദാനം ബഹുകം, ദുസ്സീലേസു പതിട്ഠിതം;

ന ഫലം വിപുലം ഹോതി, നപി തോസേതി ദായകം.

‘‘യഥാപി ¶ ഭദ്ദകേ ഖേത്തേ, ബീജം അപ്പമ്പി രോപിതം;

സമ്മാ ധാരം പവേച്ഛന്തേ, ഫലം തോസേതി കസ്സകം.

‘‘തഥേവ സീലവന്തേസു, ഗുണവന്തേസു താദിസു;

അപ്പകമ്പി കതം കാരം, പുഞ്ഞം ഹോതി മഹപ്ഫല’’ന്തി. (പേ. വ. ൩൨൫-൩൨൮);

കിം പനേതസ്സ പുബ്ബകമ്മന്തി? സോ കിര അനുരുദ്ധത്ഥേരസ്സ അന്തോഗാമം പിണ്ഡായ പവിട്ഠസ്സ അത്തനോ ആഭതം കടച്ഛുഭിക്ഖം ദാപേസി. തദാ തസ്സ പുഞ്ഞം അങ്കുരേന ദസവസ്സസഹസ്സാനി ദ്വാദസയോജനികം ഉദ്ധനപന്തിം കത്വാ ദിന്നദാനതോ മഹപ്ഫലതരം ജാതം. തസ്മാ ഏവമാഹ.

ഏവം വുത്തേ സത്ഥാ, ‘‘അങ്കുര, ദാനം നാമ വിചേയ്യ ദാതും വട്ടതി, ഏവം തം സുഖേത്തേസു വുത്തബീജം വിയ മഹപ്ഫലം ഹോതി. ത്വം പന ന തഥാ അകാസി, തേന തേ ദാനം മഹപ്ഫലം ന ജാത’’ന്തി ഇമമത്ഥം വിഭാവേന്തോ –

‘‘വിചേയ്യ ¶ ¶ ദാനം ദാതബ്ബം, യത്ഥ ദിന്നം മഹപ്ഫലം…പേ….

‘‘വിചേയ്യ ദാനം സുഗതപ്പസത്ഥം,

യേ ദക്ഖിണേയ്യാ ഇധ ജീവലോകേ;

ഏതേസു ദിന്നാനി മഹപ്ഫലാനി,

ബീജാനി വുത്താനി യഥാ സുഖേത്തേ’’തി. (പേ. വ. ൩൨൯-൩൩൦) –

വത്വാ ഉത്തരിമ്പി ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘തിണദോസാനി ഖേത്താനി, രാഗദോസാ അയം പജാ;

തസ്മാ ഹി വീതരാഗേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫലം.

‘‘തിണദോസാനി ഖേത്താനി, ദോസദോസാ അയം പജാ;

തസ്മാ ഹി വീതദോസേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫലം.

‘‘തിണദോസാനി ഖേത്താനി, മോഹദോസാ അയം പജാ;

തസ്മാ ഹി വീതമോഹേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫലം.

‘‘തിണദോസാനി ¶ ഖേത്താനി, ഇച്ഛാദോസാ അയം പജാ;

തസ്മാ ഹി വിഗതിച്ഛേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫല’’ന്തി.

ദേസനാവസാനേ അങ്കുരോ ച ഇന്ദകോ ച സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അഥ സത്ഥാ ദേവപരിസായ മജ്ഝേ നിസിന്നോ മാതരം ആരബ്ഭ ‘‘കുസലാ ധമ്മാ, അകുസലാ ധമ്മാ, അബ്യാകതാ ധമ്മാ’’തി അഭിധമ്മപിടകം പട്ഠപേസി. ഏവം തയോ മാസേ നിരന്തരം അഭിധമ്മപിടകം കഥേസി. കഥേന്തോ പന ഭിക്ഖാചാരവേലായ ‘‘യാവ മമാഗമനാ ഏത്തകം നാമ ധമ്മം ദേസേതൂ’’തി നിമ്മിതബുദ്ധം മാപേത്വാ ഹിമവന്തം ഗന്ത്വാ നാഗലതാദന്തകട്ഠം ഖാദിത്വാ അനോതത്തദഹേ മുഖം ധോവിത്വാ ഉത്തരകുരുതോ പിണ്ഡപാതം ആഹരിത്വാ മഹാസാലമാളകേ നിസിന്നോ ഭത്തകിച്ചം അകാസി. സാരിപുത്തത്ഥേരോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ സത്ഥു വത്തം കരോതി. സത്ഥാ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ, ‘‘സാരിപുത്ത ¶ , അജ്ജ മയാ ഏത്തകോ നാമ ധമ്മോ ഭാസിതോ, ത്വം അത്തനോ അന്തേവാസികാനം ഭിക്ഖൂനം വാചേഹീ’’തി ഥേരസ്സ കഥേസി. യമകപാടിഹീരേ കിര പസീദിത്വാ പഞ്ചസതാ കുലപുത്താ ഥേരസ്സ സന്തികേ ¶ പബ്ബജിംസു. തേ സന്ധായ ഥേരം ¶ ഏവമാഹ. വത്വാ ച പന ദേവലോകം ഗന്ത്വാ നിമ്മിതബുദ്ധേന ദേസിതട്ഠാനതോ പട്ഠായ സയം ധമ്മം ദേസേസി. ഥേരോപി ഗന്ത്വാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേസി. തേ സത്ഥരി ദേവലോകേ വിഹരന്തേയേവ സത്തപകരണികാ അഹേസും.

തേ കിര കസ്സപബുദ്ധകാലേ ഖുദ്ദകവഗ്ഗുലിയോ ഹുത്വാ ഏകസ്മിം പബ്ഭാരേ ഓലമ്ബന്താ ദ്വിന്നം ഥേരാനം ചങ്കമിത്വാ അഭിധമ്മം സജ്ഝായന്താനം സദ്ദം സുത്വാ സരേ നിമിത്തം അഗ്ഗഹേസും. തേ ‘‘ഇമേ ഖന്ധാ നാമ, ഇമാ ധാതുയോ നാമാ’’തി അജാനിത്വാ സരേ നിമിത്തഗഹണമത്തേനേവ തതോ ചുതാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്താ, ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ തതോ ചവിത്വാ സാവത്ഥിയം കുലഘരേസു നിബ്ബത്താ. യമകപാടിഹീരേ ഉപ്പന്നപസാദാ ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ സബ്ബപഠമം സത്തപകരണികാ അഹേസും. സത്ഥാപി തേനേവ നീഹാരേന തം തേമാസം അഭിധമ്മം ദേസേസി. ദേസനാവസാനേ അസീതികോടിസഹസ്സാനം ദേവതാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, മഹാമായാപി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി.

സാപി ¶ ഖോ ഛത്തിംസയോജനപരിമണ്ഡലാ പരിസാ ‘‘ഇദാനി സത്തമേ ദിവസേ മഹാപവാരണാ ഭവിസ്സതീ’’തി മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ സത്ഥു, ഓരോഹണദിവസം സഞ്ഞാതും വട്ടതി, ന ഹി മയം സത്ഥാരം അദിസ്വാ ഗമിസ്സാമാ’’തി. ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ തം കഥം സുത്വാ ‘‘സാധാവുസോ’’തി വത്വാ തത്ഥേവ പഥവിയം നിമുഗ്ഗോ സിനേരുപാദം ഗന്ത്വാ ‘‘മം അഭിരുഹന്തം പരിസാ പസ്സതൂ’’തി അധിട്ഠായ മണിരതനേന ആവുതം പണ്ഡുകമ്ബലസുത്തം വിയ പഞ്ഞായമാനരൂപോവ സിനേരുമജ്ഝേന അഭിരുഹി. മനുസ്സാപി നം ‘‘ഏകയോജനം അഭിരുള്ഹോ, ദ്വിയോജനം അഭിരുള്ഹോ’’തി ഓലോകയിംസു. ഥേരോപി സത്ഥു പാദേ സീസേന ഉക്ഖിപന്തോ വിയ അഭിരുഹിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ഭന്തേ, പരിസാ തുമ്ഹേ ദിസ്വാവ ഗന്തുകാമാ, കദാ ഓരോഹിസ്സഥാ’’തി. ‘‘കഹം പന തേ, മോഗ്ഗല്ലാന, ജേട്ഠഭാതികോ സാരിപുത്തോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, സങ്കസ്സനഗരേ വസ്സം ഉപഗതോ’’തി. മോഗ്ഗല്ലാന, അഹം ഇതോ സത്തമേ ദിവസേ മഹാപവാരണായ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ ഓതരിസ്സാമി, മം ദട്ഠുകാമാ തത്ഥ ആഗച്ഛന്തു, സാവത്ഥിതോ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരം തിംസയോജനാനി, ഏത്തകേ മഗ്ഗേ കസ്സചി പാഥേയ്യകിച്ചം നത്ഥി, ഉപോസഥികാ ഹുത്വാ ധുരവിഹാരം ധമ്മസ്സവനത്ഥായ ¶ ഗച്ഛന്താ വിയ ആഗച്ഛേയ്യാഥാതി തേസം ആരോചേയ്യാസീതി. ഥേരോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഗന്ത്വാ തഥാ ആരോചേസി.

സത്ഥാ ¶ വുട്ഠവസ്സോ പവാരേത്വാ സക്കസ്സ ആരോചേസി – ‘‘മഹാരാജ, മനുസ്സപഥം ഗമിസ്സാമീ’’തി ¶ . സക്കോ സുവണ്ണമയം മണിമയം രജതമയന്തി തീണി സോപാനാനി മാപേസി. തേസം പാദാ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ പതിട്ഠഹിംസു, സീസാനി സിനേരുമുദ്ധനി. തേസു ദക്ഖിണപസ്സേ സുവണ്ണമയം സോപാനം ദേവതാനം അഹോസി, വാമപസ്സേ രജതമയം സോപാനം മഹാബ്രഹ്മാനം അഹോസി, മജ്ഝേ മണിമയം സോപാനം തഥാഗതസ്സ അഹോസി. സത്ഥാപി സിനേരുമുദ്ധനി ഠത്വാ ദേവോരോഹണസമയേ യമകപാടിഹാരിയം കത്വാ ഉദ്ധം ഓലോകേസി, യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഏകങ്ഗണാ അഹേസും. അധോ ഓലോകേസി, യാവ അവീചിതോ ഏകങ്ഗണം അഹോസി. ദിസാവിദിസാ ഓലോകേസി, അനേകാനി ചക്കവാളസതസഹസ്സാനി ഏകങ്ഗണാനി അഹേസും. ദേവാ മനുസ്സേ പസ്സിംസു, മനുസ്സാപി ദേവേ പസ്സിംസു, സബ്ബേ സമ്മുഖാവ പസ്സിംസു.

ഭഗവാ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ വിസ്സജ്ജേസി. തം ദിവസം ബുദ്ധസിരിം ഓലോകേത്വാ ഛത്തിംസയോജന പരിമണ്ഡലായ പരിസായ ഏകോപി ബുദ്ധഭാവം അപത്ഥേന്തോ നാമ നത്ഥി. സുവണ്ണസോപാനേന ദേവാ ഓതരിംസു, രജതസോപാനേന മഹാബ്രഹ്മാനോ ഓതരിംസു, മണിസോപാനേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഓതരി. പഞ്ചസിഖോ ഗന്ധബ്ബദേവപുത്തോ ബേലുവപണ്ഡുവീണം ആദായ ദക്ഖിണപസ്സേ ഠത്വാ സത്ഥു ഗന്ധബ്ബമധുരദിബ്ബവീണായ സദ്ദേന പൂജം കരോന്തോ ഓതരി, മാതലി, സങ്ഗാഹകോ വാമപസ്സേ ¶ ഠത്വാ ദിബ്ബഗന്ധമാലാപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ നമസ്സമാനോ പൂജം കത്വാ ഓതരി, മഹാബ്രഹ്മാ ഛത്തം ധാരേസി, സുയാമോ വാലബീജനിം ധാരേസി. സത്ഥാ ഇമിനാ പരിവാരേന സദ്ധിം ഓതരിത്വാ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ പതിട്ഠഹി. സാരിപുത്തത്ഥേരോപി ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ യസ്മാ സാരിപുത്തത്ഥേരേന തഥാരൂപായ ബുദ്ധസിരിയാ ഓതരന്തോ സത്ഥാ ഇതോ പുബ്ബേ ന ദിട്ഠപുബ്ബോ, തസ്മാ –

‘‘ന മേ ദിട്ഠോ ഇതോ പുബ്ബേ, ന സുതോ ഉദ കസ്സചി;

ഏവം വഗ്ഗുവദോ സത്ഥാ, തുസിതാ ഗണിമാഗതോ’’തി. (സു. നി. ൯൬൧; മഹാനി. ൧൯൦) –

ആദീഹി ¶ അത്തനോ തുട്ഠിം പകാസേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അജ്ജ സബ്ബേപി ദേവമനുസ്സാ തുമ്ഹാകം പിഹയന്തി, പത്ഥേന്തീ’’തി ആഹ. അഥ നം സത്ഥാ, ‘‘സാരിപുത്ത, ഏവരൂപേഹി ഗുണേഹി സമന്നാഗതാ ബുദ്ധാ ദേവമനുസ്സാനം പിയാ ഹോന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൮൧.

‘‘യേ ഝാനപസുതാ ധീരാ, നേക്ഖമ്മൂപസമേ രതാ;

ദേവാപി തേസം പിഹയന്തി, സമ്ബുദ്ധാനം സതീമത’’ന്തി.

തത്ഥ യേ ഝാനപസുതാതി ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനന്തി ഇമേസു ദ്വീസു ഝാനേസു ആവജ്ജനസമാപജ്ജനഅധിട്ഠാനവുട്ഠാനപച്ചവേക്ഖണേഹി ¶ യുത്തപ്പയുത്താ. നേക്ഖമ്മൂപസമേ രതാതി ¶ ഏത്ഥ പബ്ബജ്ജാ നേക്ഖമ്മന്തി ന ഗഹേതബ്ബാ, കിലേസവൂപസമനിബ്ബാനരതിം പന സന്ധായേതം വുത്തം. ദേവാപീതി ദേവാപി മനുസ്സാപി തേസം പിഹയന്തി പത്ഥേന്തി. സതീമതന്തി ഏവരൂപഗുണാനം തേസം സതിയാ സമന്നാഗതാനം സമ്ബുദ്ധാനം. ‘‘അഹോ വത മയം ബുദ്ധാ ഭവേയ്യാമാ’’തി ബുദ്ധഭാവം ഇച്ഛമാനാ പിഹയന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ തിംസമത്താനം പാണകോടീനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികാ പഞ്ചസതഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു.

സബ്ബബുദ്ധാനം കിര അവിജഹിതമേവ യമകപാടിഹീരം കത്വാ ദേവലോകേ വസ്സം വസിത്വാ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ ഓതരണം. തത്ഥ പന ദക്ഖിണപാദസ്സ പതിട്ഠിതട്ഠാനം അചലചേതിയട്ഠാനം നാമ ഹോതി. സത്ഥാ തത്ഥ ഠത്വാ പുഥുജ്ജനാദീനം വിസയേ പഞ്ഹം പുച്ഛി, പുഥുജ്ജനാ അത്തനോ വിസയേ പഞ്ഹേ വിസ്സജ്ജേത്വാ സോതാപന്നവിസയേ പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേതും നാസക്ഖിംസു. തഥാ സകദാഗാമിആദീനം വിസയേ സോതാപന്നാദയോ, മഹാമോഗ്ഗല്ലാനവിസയേ സേസമഹാസാവകാ, സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ വിസയേ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ, ബുദ്ധവിസയേ ¶ ച സാരിപുത്തോപി വിസ്സജ്ജേതും നാസക്ഖിയേവ. സോ പാചീനദിസം ആദിം കത്വാ സബ്ബദിസാ ഓലോകേസി, സബ്ബത്ഥ ഏകങ്ഗണമേവ അഹോസി. അട്ഠസു ദിസാസു ദേവമനുസ്സാ ഉദ്ധം യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഹേട്ഠാ ഭൂമട്ഠാ ച യക്ഖനാഗസുപണ്ണാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇധ തസ്സ പഞ്ഹസ്സ വിസ്സജ്ജേതാ നത്ഥി, ഏത്ഥേവ ഉപധാരേഥാ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ സാരിപുത്തോ കിലമതി. കിഞ്ചാപി ഹേസ –

‘‘യേ ¶ ച സങ്ഖാതധമ്മാസേ, യേ ച സേഖാ പുഥൂ ഇധ;

തേസം മേ നിപകോ ഇരിയം, പുട്ഠോ പബ്രൂഹി മാരിസാ’’തി. (സു. നി. ൧൦൪൪; ചൂളനി. അജിതമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൭) –

ഇമം ബുദ്ധവിസയേ പുട്ഠപഞ്ഹം സുത്വാ ‘സത്ഥാ മം സേഖാസേഖാനം ആഗമനപടിപദം പുച്ഛതീ’തി പഞ്ഹേ നിക്കങ്ഖോ, ഖന്ധാദീസു പന കതരേന നു ഖോ മുഖേന ഇമം പടിപദം കഥേന്തോ ‘അഹം സത്ഥു അജ്ഝാസയം ഗണ്ഹിതും ന സക്ഖിസ്സാമീ’തി മമ അജ്ഝാസയേ കങ്ഖതി, സോ മയാ നയേ അദിന്നേ കഥേതും ന സക്ഖിസ്സതി, നയമസ്സ ദസ്സാമീതി നയം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഭൂതമിദം, സാരിപുത്ത, സമനുപസ്സസീ’’തി ആഹ. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി ‘‘സാരിപുത്തോ മമ അജ്ഝാസയം ഗഹേത്വാ കഥേന്തോ ഖന്ധവസേന ¶ കഥേസ്സതീ’’തി. ഥേരസ്സ സഹ നയദാനേന സോ പഞ്ഹോ നയസതേന നയസഹസ്സേന നയസതസഹസ്സേന ¶ ഉപട്ഠാസി. സോ സത്ഥാരാ ദിന്നനയേ ഠത്വാ തം പഞ്ഹം കഥേസി. ഠപേത്വാ കിര സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അഞ്ഞോ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ പഞ്ഞം പാപുണിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. തേനേവ കിര ഥേരോ സത്ഥു പുരതോ ഠത്വാ സീഹനാദം നദി – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സകലകപ്പമ്പി ദേവേ വുട്ഠേ ‘ഏത്തകാനി ബിന്ദൂനി മഹാസമുദ്ദേ പതിതാനി, ഏത്തകാനി ഭൂമിയം, ഏത്തകാനി പബ്ബതേ’തി ഗണേത്വാ ലേഖം ആരോപേതും സമത്ഥോ’’തി. സത്ഥാപി നം ‘‘ജാനാമി, സാരിപുത്ത, ഗണേതും സമത്ഥഭാവ’’ന്തി ആഹ. തസ്സ ആയസ്മതോ പഞ്ഞായ ഉപമാ നാമ നത്ഥി. തേനേവാഹ –

‘‘ഗങ്ഗായ വാലുകാ ഖീയേ, ഉദകം ഖീയേ മഹണ്ണവേ;

മഹിയാ മത്തികാ ഖീയേ, ന ഖീയേ മമ ബുദ്ധിയാ’’തി.

ഇദം വുത്തം ഹോതി – സചേ ഹി, ഭന്തേ, ബുദ്ധിസമ്പന്നലോകനാഥ, മയാ ഏകസ്മിം പഞ്ഹേ വിസ്സജ്ജിതേ ഏകം വാ വാലുകം ഏകം വാ ഉദകബിന്ദും ഏകം വാ പംസുഖണ്ഡം അഖിപിത്വാ പഞ്ഹാനം സതേന വാ സഹസ്സേനവാ സതസഹസ്സേന വാ വിസ്സജ്ജിതേ ഗങ്ഗായ വാലുകാദീസു ഏകേകം ഏകമന്തേ ഖിപേയ്യ, ഖിപ്പതരം ഗങ്ഗാദീസു വാലുകാദയോ പരിക്ഖയം ഗച്ഛേയ്യും, ന ത്വേവ മമ പഞ്ഹാനം വിസ്സജ്ജനന്തി. ഏവം മഹാപഞ്ഞോപി ഹി ഭിക്ഖു ബുദ്ധവിസയേ പഞ്ഹസ്സ ¶ അന്തം വാ കോടിം വാ അദിസ്വാ സത്ഥാരാ ദിന്നനയേ ഠത്വാവ പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേസി. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘യം പഞ്ഹം പുട്ഠോ സബ്ബോപി ജനോ കഥേതും ന സക്ഖി, തം ധമ്മസേനാപതി സാരിപുത്തോ ഏകകോവ കഥേസീ’’തി. സത്ഥാ തം കഥം സുത്വാ ‘‘ന ഇദാനേവ സാരിപുത്തോ യം പഞ്ഹം മഹാജനോ വിസ്സജ്ജേതും നാസക്ഖി ¶ , തം വിസ്സജ്ജേസി, പുബ്ബേപി അനേന വിസ്സജ്ജിതോയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരിതും –

‘‘പരോസഹസ്സമ്പി സമാഗതാനം,

കന്ദേയ്യും തേ വസ്സസതം അപഞ്ഞാ;

ഏകോവ സേയ്യോ പുരിസോ സപഞ്ഞോ,

യോ ഭാസിതസ്സ വിജാനാതി അത്ഥ’’ന്തി. (ജാ. ൧.൧.൯൯) –

ഇമം ജാതകം വിത്ഥാരേന കഥേസീതി.

ദേവോരോഹണവത്ഥു ദുതിയം.

൩. ഏരകപത്തനാഗരാജവത്ഥു

കിച്ഛോ ¶ മനുസ്സപടിലാഭോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ബാരാണസിയം ഉപനിസ്സായ സത്തസിരീസകരുക്ഖമൂലേ വിഹരന്തോ ഏരകപത്തം നാമ നാഗരാജം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര പുബ്ബേ കസ്സപബുദ്ധസാസനേ ദഹരഭിക്ഖു ഹുത്വാ ഗങ്ഗായ നാവം അഭിരുയ്ഹ ഗച്ഛന്തോ ¶ ഏകസ്മിം ഏരകഗുമ്ബേ ഏരകപത്തം ഗഹേത്വാ നാവായ വേഗസാ ഗച്ഛമാനായപി ന മുഞ്ചി, ഏരകപത്തം ഛിജ്ജിത്വാ ഗതം. സോ ‘‘അപ്പമത്തകം ഏത’’ന്തി ആപത്തിം അദേസേത്വാ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി അരഞ്ഞേ സമണധമ്മം കത്വാപി മരണകാലേ ഏരകപത്തേന ഗീവായ ഗഹിതോ വിയ ആപത്തിം ദേസേതുകാമോപി അഞ്ഞം ഭിക്ഖും അപസ്സമാനോ ‘‘അപരിസുദ്ധം മേ സീല’’ന്തി ഉപ്പന്നവിപ്പടിസാരോ തതോ ചവിത്വാ ഏകരുക്ഖദോണികനാവപ്പമാണോ നാഗരാജാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ഏരകപത്തോത്വേവസ്സ നാമം അഹോസി. സോ നിബ്ബത്തക്ഖണേയേവ അത്തഭാവം ഓലോകേത്വാ ‘‘ഏത്തകം നാമ കാലം സമണധമ്മം കത്വാ അഹേതുകയോനിയം മണ്ഡൂകഭക്ഖട്ഠാനേ നിബ്ബത്തോമ്ഹീ’’തി വിപ്പടിസാരീ അഹോസി. സോ അപരഭാഗേ ഏകം ധീതരം ലഭിത്വാ മജ്ഝേ ഗങ്ഗായ ഉദകപിട്ഠേ മഹന്തം ഫലം ഉക്ഖിപിത്വാ ധീതരം തസ്മിം ഠപേത്വാ നച്ചാപേത്വാ ഗായാപേസി. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘അദ്ധാ അഹം ഇധ ഇമിനാ ഉപായേന ബുദ്ധേ ഉപ്പന്നേ തസ്സ ഉപ്പന്നഭാവം സുണിസ്സാമീ’’തി. യോ മേ ഗീതസ്സ പടിഗീതം ആഹരതി ¶ , തസ്സ മഹന്തേന നാഗഭവനേന സദ്ധിം ധീതരം ദസ്സാമീതി അന്വഡ്ഢമാസം ഉപോസഥദിവസേ തം ധീതരം ഫണേ ഠപേസി. സാ തത്ഥ ഠിതാ നച്ചന്തീ –

‘‘കിംസു അധിപ്പതീ രാജാ, കിംസു രാജാ രജ്ജിസ്സരോ;

കഥംസു വിരജോ ഹോതി, കഥം ബാലോതി വുച്ചതീ’’തി. –

ഇമം ¶ ഗീതം ഗായതി.

സകലജമ്ബുദീപവാസിനോ ‘‘നാഗമാണവികം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി ഗന്ത്വാ അത്തനോ അത്തനോ പഞ്ഞാബലേന പടിഗീതം കത്വാ ഗായന്തി. സാ തം പടിക്ഖിപതി. തസ്സാ അന്വഡ്ഢമാസം ഫണേ ഠത്വാ ഏവം ഗായന്തിയാവ ഏകം ബുദ്ധന്തരം വീതിവത്തം. അഥ അമ്ഹാകം സത്ഥാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഏകദിവസം പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേന്തോ ഏരകപത്തം ആദിം കത്വാ ഉത്തരമാണവം നാമ അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠം ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ‘‘അജ്ജ ഏരകപത്തസ്സ ധീതരം ഫണേ ഠപേത്വാ നച്ചാപനദിവസോ, അയം ഉത്തരമാണവോ മയാ ദിന്നം പടിഗീതം ഗണ്ഹന്തോവ ¶ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ തം ആദായ നാഗരാജസ്സ സന്തികം ഗമിസ്സതി. സോ തം സുത്വാ ‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’തി ഞത്വാ മമ സന്തികം ആഗമിസ്സതി, അഹം തസ്മിം ആഗതേ മഹാസമാഗമേ ഗാഥം കഥേസ്സാമി, ഗാഥാപരിയോസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ ഭവിസ്സതീ’’തി അദ്ദസ. സോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ബാരാണസിതോ അവിദൂരേ സത്ത സിരീസകരുക്ഖാ അത്ഥി, തേസു ഏകസ്സ മൂലേ നിസീദി. ജമ്ബുദീപവാസിനോ ഗീതപടിഗീതം ആദായ സന്നിപതിംസു. സത്ഥാ അവിദൂരേ ഠാനേ ഗച്ഛന്തം ഉത്തരമാണവം ദിസ്വാ ‘‘ഏഹി, ഉത്തരാ’’തി ആഹ. ‘‘കിം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ഇതോ താവ ഏഹീ’’തി. അഥ നം ആഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ നിസിന്നം ആഹ ‘‘കഹം ഗച്ഛസീ’’തി? ‘‘ഏരകപത്തസ്സ ധീതു ഗായനട്ഠാന’’ന്തി. ‘‘ജാനാസി പന ഗീതപടിഗീത’’ന്തി? ‘‘ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘വദേഹി താവ ന’’ന്തി? അഥ നം അത്തനോ ജാനനനിയാമേനേവ വദന്തം ‘‘ന ഉത്തരം ഏതം പടിഗീതം, അഹം തേ പടിഗീതം ദസ്സാമി, ആദായ ¶ നം ഗമിസ്സസീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ, ഉത്തര, ത്വം നാഗമാണവികായ ഗീതകാലേ –

‘‘ഛദ്വാരാധിപ്പതീ രാജാ, രജ്ജമാനോ രജ്ജിസ്സരോ;

അരജ്ജം വിരജോ ഹോതി, രജ്ജം ബാലോതി വുച്ചതീ’’തി. –

ഇമം പടിഗീതം ഗായേയ്യാസീതി ആഹ.

മാണവികായ ¶ ഗീതസ്സ അത്ഥോ – കിംസു അധിപ്പതീ രാജാതി കിം അധിപ്പതി രാജാ നാമ ഹോതി? കിംസു രാജാ രജ്ജിസ്സരോതി കഥം പന രാജാ രജ്ജിസ്സരോ നാമ ഹോതി? കഥംസു വിരജോ ഹോതീതി കഥം നു ഖോ സോ രാജാ വിരജോ നാമ ഹോതീതി?

പടിഗീതസ്സ പന അത്ഥോ – ഛദ്വാരാധിപ്പതീ രാജാതി യോ ഛന്നം ദ്വാരാനം അധിപ്പതി, ഏകദ്വാരേപി രൂപാദീഹി അനഭിഭൂതോ, അയം രാജാ നാമ. രജ്ജമാനോ രജ്ജിസ്സരോതി യോ പന തേസു ആരമ്മണേസു രജ്ജതി, സോ രജ്ജമാനോ രജ്ജിസ്സരോ നാമ. അരജ്ജന്തി അരജ്ജമാനോ പന വിരജോ നാമ ഹോതി. രജ്ജന്തി രജ്ജമാനോ ബാലോതി വുച്ചതീതി.

ഏവമസ്സ സത്ഥാ പടിഗീതം ദത്വാ, ഉത്തര, തയാ ഇമസ്മിം ഗീതേ ഗായിതേ ഇമസ്സ ഗീതസ്സ ഇമം പടിഗീതം ഗായിസ്സതി –

‘‘കേനസ്സു ¶ വുയ്ഹതി ബാലോ, കഥം നുദതി പണ്ഡിതോ;

യോഗക്ഖേമീ കഥം ഹോതി, തം മേ അക്ഖാഹി പുച്ഛിതോ’’തി.

അഥസ്സ ത്വം ഇദം പടിഗീതം ഗായേയ്യാസി –

‘‘ഓഘേന വുയ്ഹതി ബാലോ, യോഗാ നുദതി പണ്ഡിതോ;

സബ്ബയോഗവിസംയുത്തോ, യോഗക്ഖേമീതി വുച്ചതീ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – ‘‘കാമോഘാദിനാ ചതുബ്ബിധേന ഓഘേന ബാലോ വുയ്ഹതി, തം ഓഘം പണ്ഡിതോ സമ്മപ്പധാനസങ്ഖാതേന യോഗേന ¶ നുദതി. സോ സബ്ബേഹി കാമയോഗാദീഹി വിസംയുത്തോ യോഗക്ഖേമീ നാമ വുച്ചതീ’’തി.

ഉത്തരോ ഇമം പടിഗീതം ഗണ്ഹന്തോവ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. സോ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ തം ഗാഥം ആദായ ഗന്ത്വാ, ‘‘അമ്ഭോ, മയാ ഗീതപടിഗീതം ആഹടം, ഓകാസം മേ ദേഥാ’’തി വത്വാ നിരന്തരം ഠിതസ്സ മഹാജനസ്സ ജണ്ണുനാ അക്കമന്തോ അഗമാസി. നാഗമാണവികാ പിതു ഫണേ ഠത്വാ നച്ചമാനാ ‘‘കിംസു അധിപ്പതീ രാജാ’’തി ഗീതം ഗായതി? ഉത്തരോ ‘‘ഛദ്വാരാധിപ്പതീ രാജാ’’തി പടിഗീതം ഗായി. പുന നാഗമാണവികാ ‘‘കേനസ്സു വുയ്ഹതീ’’തി തസ്സ ഗീതം ഗായതി? അഥസ്സാ പടിഗീതം ഗായന്തോ ഉത്തരോ ‘‘ഓഘേന വുയ്ഹതീ’’തി ഇമം ഗാഥമാഹ. നാഗരാജാ തം സുത്വാവ ബുദ്ധസ്സ ഉപ്പന്നഭാവം ഞത്വാ ‘‘മയാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ഏവരൂപം പദം നാമ ന സുതപുബ്ബം, ഉപ്പന്നോ വത, ഭോ, ലോകേ ¶ ബുദ്ധോ’’തി തുട്ഠമാനസോ നങ്ഗുട്ഠേന ഉദകം പഹരി, മഹാവീചിയോ ഉട്ഠഹിംസു, ഉഭോ തീരാനി ഭിജ്ജിംസു. ഇതോ ചിതോ ച ഉസഭമത്തേ ഠാനേ മനുസ്സാ ഉദകേ നിമുജ്ജിംസു. സോ ഏത്തകം മഹാജനം ഫണേ ഠപേത്വാ ഉക്ഖിപിത്വാ ഥലേ പതിട്ഠപേസി. സോ ഉത്തരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘കഹം, സാമി, സത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഏകസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസിന്നോ, മഹാരാജാ’’തി. സോ ‘‘ഏഹി, സാമി, ഗച്ഛാമാ’’തി ഉത്തരേന സദ്ധിം അഗമാസി. മഹാജനോപി തേന സദ്ധിംയേവ ഗതോ. നാഗരാജാ ഗന്ത്വാ ഛബ്ബണ്ണരംസീനം അന്തരം പവിസിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ രോദമാനോ അട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ – ‘‘കിം ഇദം, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാവകോ ഹുത്വാ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി സമണധമ്മം ¶ അകാസിം, സോപി മം സമണധമ്മോ നിദ്ധാരേതും നാസക്ഖി. അപ്പമത്തകം ഏരകപത്തഛിന്ദനമത്തം നിസ്സായ അഹേതുകപടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ ഉരേന പരിസക്കനട്ഠാനേ നിബ്ബത്തോസ്മി, ഏകം ബുദ്ധന്തരം നേവ മനുസ്സത്തം ലഭാമി, ന സദ്ധമ്മസ്സവനം, ന തുമ്ഹാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ ദസ്സന’’ന്തി സത്ഥാ തസ്സ കഥം സുത്വാ, ‘‘മഹാരാജ, മനുസ്സത്തം നാമ ദുല്ലഭമേവ, തഥാ സദ്ധമ്മസ്സവനം ¶ , തഥാ ബുദ്ധുപ്പാദോ, ഇദം കിച്ഛേന കസിരേന ലബ്ഭതീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൮൨.

‘‘കിച്ഛോ മനുസ്സപടിലാഭോ, കിച്ഛം മച്ചാന ജീവിതം;

കിച്ഛം സദ്ധമ്മസ്സവനം, കിച്ഛോ ബുദ്ധാനമുപ്പാദോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – മഹന്തേന ഹി വായാമേന മഹന്തേന കുസലേന ലദ്ധത്താ മനുസ്സത്തപടിലാഭോ നാമ കിച്ഛോ ദുല്ലഭോ. നിരന്തരം കസികമ്മാദീനി കത്വാ ജീവിതവുത്തിം ഘടനതോപി പരിത്തട്ഠായിതായപി മച്ചാനം ജീവിതം കിച്ഛം. അനേകേസുപി കപ്പേസു ധമ്മദേസകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ദുല്ലഭതായ സദ്ധമ്മസ്സവനമ്പി കിച്ഛം. മഹന്തേന വായാമേന അഭിനീഹാരസ്സ സമിജ്ഝനതോ സമിദ്ധാഭിനീഹാരസ്സ ച അനേകേഹിപി കപ്പകോടിസഹസ്സേഹി ദുല്ലഭുപ്പാദതോ ബുദ്ധാനം ഉപ്പാദോപി കിച്ഛോയേവ, അതിവിയ ദുല്ലഭോതി.

ദേസനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. നാഗരാജാപി തംദിവസം സോതാപത്തിഫലം ലഭേയ്യ, തിരച്ഛാനഗതത്താ പന നാലത്ഥ. സോ യേസു പടിസന്ധിഗഹണതചജഹനവിസ്സട്ഠനിദ്ദോക്കമനസജാതിയാമേഥുനസേവനചുതിസങ്ഖാതേസു ¶ പഞ്ചസു ഠാനേസു നാഗസരീരമേവ ¶ ഗഹേത്വാ കിലമന്തി, തേസു അകിലമനഭാവം പത്വാ മാണവരൂപേനേവ വിചരിതും ലഭതീതി.

ഏരകപത്തനാഗരാജവത്ഥു തതിയം.

൪. ആനന്ദത്ഥേരപഞ്ഹവത്ഥു

സബ്ബപാപസ്സ അകരണന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ പഞ്ഹം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഥേരോ കിര ദിവാട്ഠാനേ നിസിന്നോ ചിന്തേസി – ‘‘സത്ഥാരാ സത്തന്നം ബുദ്ധാനം മാതാപിതരോ ആയുപരിച്ഛേദോ ബോധി സാവകസന്നിപാതോ അഗ്ഗസാവകസന്നിപാതോ അഗ്ഗസാവകഉപട്ഠാകോതി ഇദം സബ്ബം കഥിതം, ഉപോസഥോ പന അകഥിതോ, കിം നു ഖോ തേസമ്പി അയമേവ ഉപോസഥോ, അഞ്ഞോ’’തി? സോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ തമത്ഥം പുച്ഛി. യസ്മാ പന തേസം ബുദ്ധാനം കാലഭേദോവ അഹോസി, ന കഥാഭേദോ. വിപസ്സീ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഹി സത്തമേ സത്തമേ സംവച്ഛരേ ഉപോസഥം അകാസി. ഏകദിവസം ദിന്നോവാദോയേവ ¶ ഹിസ്സ സത്തന്നം സംവച്ഛരാനം അലം ഹോതി. സിഖീ ചേവ വേസ്സഭൂ ച ഛട്ഠേ ഛട്ഠേ സംവച്ഛരേ ഉപോസഥം കരിംസു, കകുസന്ധോ കോണാഗമനോ ച സംവച്ഛരേ സംവച്ഛരേ. കസ്സപദസബലോ ഛട്ഠേ ഛട്ഠേ മാസേ ഉപോസഥം അകാസി. ഏകദിവസം ദിന്നോവാദോ ഏവ ഹിസ്സ ഛന്നം മാസാനം അലം അഹോസി. തസ്മാ സത്ഥാ തേസം ഇമം കാലഭേദം ¶ ആരോചേത്വാ ‘‘ഓവാദഗാഥാ പന നേസം ഇമായേവാ’’തി വത്വാ സബ്ബേസം ഏകമേവ ഉപോസഥം ആവി കരോന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൮൩.

‘‘സബ്ബപാപസ്സ അകരണം, കുസലസ്സ ഉപസമ്പദാ;

സചിത്തപരിയോദപനം, ഏതം ബുദ്ധാന സാസനം.

൧൮൪.

‘‘ഖന്തീ പരമം തപോ തിതിക്ഖാ,

നിബ്ബാനം പരമം വദന്തി ബുദ്ധാ;

ന ഹി പബ്ബജിതോ പരൂപഘാതീ,

ന സമണോ ഹോതി പരം വിഹേഠയന്തോ.

൧൮൫.

‘‘അനൂപവാദോ ¶ അനൂപഘാതോ, പാതിമോക്ഖേ ച സംവരോ;

മത്തഞ്ഞുതാ ച ഭത്തസ്മിം, പന്തഞ്ച സയനാസനം;

അധിചിത്തേ ച ആയോഗോ, ഏതം ബുദ്ധാന സാസന’’ന്തി.

തത്ഥ സബ്ബപാപസ്സാതി സബ്ബസ്സ അകുസലകമ്മസ്സ. ഉപസമ്പദാതി അഭിനിക്ഖമനതോ പട്ഠായ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗാ കുസലസ്സ ഉപ്പാദനഞ്ചേവ ഉപ്പാദിതസ്സ ച ഭാവനാ. സചിത്തപരിയോദപനന്തി പഞ്ചഹി നീവരണേഹി അത്തനോ ചിത്തസ്സ വോദാപനം. ഏതം ബുദ്ധാന സാസനന്തി സബ്ബബുദ്ധാനം അയമനുസിട്ഠി.

ഖന്തീതി യാ ഏസാ തിതിക്ഖാസങ്ഖാതാ ഖന്തീ നാമ, ഇദം ഇമസ്മിം സാസനേ പരമം ഉത്തമം തപോ. നിബ്ബാനം പരമം വദന്തി ബുദ്ധാതി ബുദ്ധാ ച പച്ചേകബുദ്ധാ ച അനുബുദ്ധാ ചാതി ഇമേ തയോ ബുദ്ധാ നിബ്ബാനം ഉത്തമന്തീ വദന്തി. ന ഹി പബ്ബജിതോതി പാണിആദീഹി പരം അപഹനന്തോ വിഹേഠേന്തോ പരൂപഘാതീ പബ്ബജിതോ നാമ ന ഹോതി. ന സമണോതി വുത്തനയേനേവ പരം വിഹേഠയന്തോ സമണോപി ന ഹോതിയേവ ¶ .

അനൂപവാദോതി അനൂപവാദനഞ്ചേവ അനൂപവാദാപനഞ്ച. അനൂപഘാതോതി അനൂപഘാതനഞ്ചേവ അനൂപഘാതാപനഞ്ച ¶ . പാതിമോക്ഖേതി ജേട്ഠകസീലേ. സംവരോതി പിദഹനം. മത്തഞ്ഞുതാതി മത്തഞ്ഞുഭാവോ പമാണജാനനം. പന്തന്തി വിവിത്തം. അധിചിത്തേതി അട്ഠസമാപത്തിസങ്ഖാതേ അധിചിത്തേ. ആയോഗോതി പയോഗകരണം. ഏതന്തി ഏതം സബ്ബേസം ബുദ്ധാനം സാസനം. ഏത്ഥ ഹി അനൂപവാദേന വാചസികം സീലം കഥിതം, അനൂപഘാതേന കായികസീലം, ‘‘പാതിമോക്ഖേ ച സംവരോ’’തി സീലം കഥിതം, അനൂപഘാതേന കായികസീലം, ‘‘പാതിമോക്ഖേ ച സംവരോ’’തി ഇമിനാ പാതിമോക്ഖസീലഞ്ചേവ ഇന്ദ്രിയസംവരഞ്ച, മത്തഞ്ഞുതായ ആജീവപാരിസുദ്ധി ചേവ പച്ചയസന്നിസിതസീലഞ്ച, പന്തസേനാസനേന സപ്പായസേനാസനം, അധിചിത്തേന അട്ഠ സമാപത്തിയോ. ഏവം ഇമായ ഗാഥായ തിസ്സോപി സിക്ഖാ കഥിതാ ഏവ ഹോന്തീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ആനന്ദത്ഥേരപഞ്ഹവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. അനഭിരതഭിക്ഖുവത്ഥു

ന ¶ കഹാപണവസ്സേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം അനഭിരതഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ ‘‘അസുകട്ഠാനം നാമ ഗന്ത്വാ ഉദ്ദേസം ഉഗ്ഗണ്ഹാഹീ’’തി ഉപജ്ഝായേന പേസിതോ തത്ഥ അഗമാസി. അഥസ്സ പിതുനോ രോഗോ ഉപ്പജ്ജി. സോ പുത്തം ദട്ഠുകാമോ ഹുത്വാ തം പക്കോസിതും സമത്ഥം കഞ്ചി ¶ അലഭിത്വാ പുത്തസോകേന വിപ്പലപന്തോയേവ ആസന്നമരണോ ഹുത്വാ ‘‘ഇദം മേ പുത്തസ്സ പത്തചീവരമൂലം കരേയ്യാസീ’’തി കഹാപണസതം കനിട്ഠസ്സ ഹത്ഥേ ദത്വാ കാലമകാസി. സോ ദഹരസ്സ ആഗതകാലേ പാദമൂലേ നിപതിത്വാ പവട്ടേന്തോ രോദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, പിതാ തേ വിപ്പലപന്തോവ കാലകതോ, മയ്ഹം പന തേന കഹാപണസതം ഹത്ഥേ ഠപിതം, തേന കിം കരോമീ’’തി ആഹ. ദഹരോ ‘‘ന മേ കഹാപണേഹി അത്ഥോ’’തി പടിക്ഖിപിത്വാ അപരഭാഗേ ചിന്തേസി – ‘‘കിം മേ പരകുലേസു പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ജീവിതേന, സക്കാ തം കഹാപണസതം നിസ്സായ ജീവിതും, വിബ്ഭമിസ്സാമീ’’തി. സോ അനഭിരതിയാ പീളിതോ വിസ്സട്ഠസജ്ഝായനകമ്മട്ഠാനോ പണ്ഡുരോഗീ വിയ അഹോസി. അഥ നം ദഹരസാമണേരാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഉക്കണ്ഠിതോമ്ഹീ’’തി വുത്തേ ആചരിയുപജ്ഝായാനം ആചിക്ഖിംസു. അഥ നം തേ സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ സത്ഥു ദസ്സേസും. സത്ഥാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഉക്കണ്ഠിതോ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘കസ്മാ ഏവമകാസി, അത്ഥി പന തേ ¶ കോചി ജീവിതപച്ചയോ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം തേ അത്ഥീ’’തി? ‘‘കഹാപണസതം, ഭന്തേ’’തി. തേന ഹി കത്ഥചി താവ സക്ഖരാ ആഹര, ഗണേത്വാ ജാനിസ്സാമ ‘‘സക്കാ വാ താവത്തകേന ജീവിതും, നോ വാ’’തി. സോ സക്ഖരാ ആഹരി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ – ‘‘പരിഭോഗത്ഥായ താവ പണ്ണാസം ഠപേഹി, ദ്വിന്നം ഗോണാനം അത്ഥായ ചതുവീസതി, ഏത്തകം നാമ ബീജത്ഥായ, യുഗനങ്ഗലത്ഥായ, കുദ്ദാലവാസിഫരസുഅത്ഥായാ’’തി ഏവം ഗണിയമാനേ തം കഹാപണസതം നപ്പഹോതി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ഭിക്ഖു തവ കഹാപണാ അപ്പകാ, കഥം ഏതേ നിസ്സായ തണ്ഹം പൂരേസ്സസി, അതീതേ കിര ചക്കവത്തിരജ്ജം കാരേത്വാ അപ്ഫോടിതമത്തേന ¶ ദ്വാദസയോജനട്ഠാനേ കടിപ്പമാണേന രതനവസ്സം വസ്സാപേതും സമത്ഥോ യാവ ഛത്തിംസ സക്കാ ചവന്തി, ഏത്തകം കാലം ദേവരജ്ജം കാരേത്വാപി മരണകാലേ ¶ തണ്ഹം അപൂരേത്വാവ കാലമകാസീ’’തി വത്വാ തേന യാചിതോ അതീതം ആഹരിത്വാ മന്ധാതുജാതകം (ജാ. ൧.൩.൨൨) വിത്ഥാരേത്വാ –

‘‘യാവതാ ചന്ദിമസൂരിയാ പരിഹരന്തി, ദിസാ ഭന്തി വിരോചനാ;

സബ്ബേവ ദാസാ മന്ധാതു, യേ പാണാ പഥവിസ്സിതാ’’തി. –

ഇമിസ്സാ ഗാഥായ അനന്തരാ ഇമാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൮൬.

‘‘ന കഹാപണവസ്സേന, തിത്തി കാമേസു വിജ്ജതി;

അപ്പസ്സാദാ ദുഖാ കാമാ, ഇതി വിഞ്ഞായ പണ്ഡിതോ.

൧൮൭.

‘‘അപി ദിബ്ബേസു കാമേസു, രതിം സോ നാധിഗച്ഛതി;

തണ്ഹക്ഖയരതോ ഹോതി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാവകോ’’തി.

തത്ഥ കഹാപണവസ്സേനാതി യം സോ അപ്ഫോടേത്വാ സത്തരതനവസ്സം വസ്സാപേസി, തം ഇധ കഹാപണവസ്സന്തി വുത്തം. തേനപി ഹി വത്ഥുകാമകിലേസകാമേസു തിത്തി നാമ നത്ഥി. ഏവം ദുപ്പൂരാ ഏസാ തണ്ഹാ. അപ്പസ്സാദാതി സുപിനസദിസതായ പരിത്തസുഖാ. ദുഖാതി ദുക്ഖക്ഖന്ധാദീസു ആഗതദുക്ഖവസേന പന ബഹുദുക്ഖാവ. ഇതി വിഞ്ഞായാതി ഏവമേതേ കാമേ ജാനിത്വാ. അപി ദിബ്ബേസൂതി സചേ ഹി ദേവാനം ഉപകപ്പനകകാമേഹി നിമന്തേയ്യാപി ആയസ്മാ സമിദ്ധി ¶ വിയ ഏവമ്പി തേസു കാമേസു രതിം ന വിന്ദതിയേവ. തണ്ഹക്ഖയരതോതി അരഹത്തേ ചേവ നിബ്ബാനേ ച അഭിരതോ ഹോതി, തം പത്ഥയമാനോ വിഹരതി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാവകോതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ദേസിതസ്സ ധമ്മസ്സ സവനേന ജാതോ യോഗാവചരഭിക്ഖൂതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ സോ ഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അനഭിരതഭിക്ഖുവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. അഗ്ഗിദത്തബ്രാഹ്മണവത്ഥു

ബഹും വേ സരണം യന്തീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ വാലികരാസിമ്ഹി നിസിന്നം അഗ്ഗിദത്തം നാമ കോസലരഞ്ഞോ പുരോഹിതം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിര മഹാകോസലസ്സ പുരോഹിതോ അഹോസി. അഥ നം പിതരി കാലകതേ രാജാ പസേനദി കോസലോ ‘‘പിതു മേ പുരോഹിതോ’’തി ഗാരവേന തസ്മിംയേവ ഠാനേ ഠപേത്വാ തസ്സ അത്തനോ ഉപട്ഠാനം ആഗതകാലേ പച്ചുഗ്ഗമനം കരോതി, ‘‘ആചരിയ, ഇധ നിസീദഥാ’’തി സമാനാസനം ദാപേസി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം രാജാ മയി അതിവിയ ഗാരവം കരോതി, ന ഖോ പന രാജൂനം നിച്ചകാലമേവ സക്കാ ചിത്തം ഗഹേതും. സമാനവയേനേവ ഹി സദ്ധിം രജ്ജസുഖം നാമ സുഖം ഹോതി, അഹഞ്ചമ്ഹി മഹല്ലകോ, പബ്ബജിതും മേ യുത്ത’’ന്തി. സോ രാജാനം പബ്ബജ്ജം അനുജാനാപേത്വാ നഗരേ ഭേരിം ചരാപേത്വാ സത്താഹേന സബ്ബം അത്തനോ ¶ ധനം ദാനമുഖേ വിസ്സജ്ജേത്വാ ബാഹിരകപബ്ബജ്ജം പബ്ബജി. തം നിസ്സായ ദസ പുരിസസഹസ്സാനി അനുപബ്ബജിംസു. സോ തേഹി സദ്ധിം അങ്ഗമഗധാനഞ്ച കുരുരട്ഠസ്സ ച അന്തരേ വാസം കപ്പേത്വാ ഇമം ഓവാദം ദേതി, ‘‘താതാ, യസ്സ കാമവിതക്കാദയോ ഉപ്പജ്ജന്തി, സോ നദിതോ ഏകേകം വാലുകപുടം ഉദ്ധരിത്വാ ഇമസ്മിം ഓകിരതൂ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ കാമവിതക്കാദീനം ഉപ്പന്നകാലേ തഥാ കരിംസു. അപരേന സമയേന മഹാവാലുകരാസി അഹോസി, തം അഹിഛത്തോ നാമ നാഗരാജാ പടിഗ്ഗഹേസി. അങ്ഗമഗധവാസിനോ ചേവ കുരുരട്ഠവാസിനോ ച മാസേ മാസേ തേസം മഹന്തം സക്കാരം അഭിഹരിത്വാ ദാനം ദേന്തി. അഥ നേസം അഗ്ഗിദത്തോ ഇമം ഓവാദം അദാസി – ‘‘പബ്ബതം സരണം യാഥ, വനം സരണം യാഥ, ആരാമം സരണം യാഥ, രുക്ഖം സരണം യാഥ, ഏവം സബ്ബദുക്ഖതോ മുച്ചിസ്സഥാ’’തി. അത്തനോ അന്തേവാസികേപി ഇമിനാ ഓവാദേന ഓവദി.

ബോധിസത്തോപി കതാഭിനിക്ഖമനോ സമ്മാസമ്ബോധിം പത്വാ തസ്മിം സമയേ സാവത്ഥിം നിസ്സായ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേന്തോ അഗ്ഗിദത്തബ്രാഹ്മണം സദ്ധിം അന്തേവാസികേഹി അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠം ദിസ്വാ ‘‘സബ്ബേപി ഇമേ അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നാ’’തി ഞത്വാ സായന്ഹസമയേ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം ആഹ – ‘‘മോഗ്ഗല്ലാന, കിം പസ്സസി അഗ്ഗിദത്തബ്രാഹ്മണം മഹാജനം ¶ അതിത്ഥേ പക്ഖന്ദാപേന്തം, ഗച്ഛ തേസം ഓവാദം ദേഹീ’’തി. ഭന്തേ, ബഹൂ ഏതേ, ഏകകസ്സ മയ്ഹം അവിസയ്ഹാ. സചേ ¶ തുമ്ഹേപി ആഗമിസ്സഥ, വിസയ്ഹാ ഭവിസ്സന്തീതി. മോഗ്ഗല്ലാന, അഹമ്പി ആഗമിസ്സാമി, ത്വം പുരതോ യാഹീതി. ഥേരോ പുരതോ ഗച്ഛന്തോവ ചിന്തേസി – ‘‘ഏതേ ബലവന്തോ ചേവ ബഹൂ ച. സചേ സബ്ബേസം സമാഗമട്ഠാനേ കിഞ്ചി ¶ കഥേസ്സാമി, സബ്ബേപി വഗ്ഗവഗ്ഗേന ഉട്ഠഹേയ്യു’’ന്തി അത്തനോ ആനുഭാവേന ഥൂലഫുസിതകം ദേവം വുട്ഠാപേസി. തേ ഥൂലഫുസിതകേസു പതന്തേസു ഉട്ഠായുട്ഠായ അത്തനോ അത്തനോ പണ്ണസാലം പവിസിംസു. ഥേരോ അഗ്ഗിദത്തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ പണ്ണസാലദ്വാരേ ഠത്വാ ‘‘അഗ്ഗിദത്താ’’തി ആഹ. സോ ഥേരസ്സ സദ്ദം സുത്വാ ‘‘മം ഇമസ്മിം ലോകേ നാമേന ആലപിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി, കോ നു ഖോ മം നാമേന ആലപതീ’’തി മാനഥദ്ധതായ ‘‘കോ ഏസോ’’തി ആഹ. ‘‘അഹം, ബ്രാഹ്മണാ’’തി. ‘‘കിം വദേസീ’’തി? ‘‘അജ്ജ മേ ഏകരത്തിം ഇധ വസനട്ഠാനം ത്വം ആചിക്ഖാഹീ’’തി. ‘‘ഇധ വസനട്ഠാനം നത്ഥി, ഏകസ്സ ഏകാവ പണ്ണസാലാ’’തി. ‘‘അഗ്ഗിദത്ത, മനുസ്സാ നാമ മനുസ്സാനം, ഗാവോ ഗുന്നം, പബ്ബജിതാ പബ്ബജിതാനം സന്തികം ഗച്ഛന്തി, മാ ഏവം കരി, ദേഹി മേ വസനട്ഠാന’’ന്തി. ‘‘കിം പന ത്വം പബ്ബജിതോ’’തി? ‘‘ആമ, പബ്ബജിതോമ്ഹീ’’തി. ‘‘സചേ പബ്ബജിതോ, കഹം തേ ഖാരിഭണ്ഡം, കോ പബ്ബജിതപരിക്ഖാരോ’’തി. ‘‘അത്ഥി മേ പരിക്ഖാരോ, വിസും പന നം ഗഹേത്വാ വിചരിതും ദുക്ഖന്തി അബ്ഭന്തരേനേവ നം ഗഹേത്വാ വിചരാമി, ബ്രാഹ്മണാ’’തി. സോ ‘‘തം ഗഹേത്വാ വിചരിസ്സസീ’’തി ഥേരസ്സ കുജ്ഝി. അഥ നം സോ ആഹ – ‘‘അമ്ഹേ, അഗ്ഗിദത്ത, മാ കുജ്ഝി, വസനട്ഠാനം മേ ആചിക്ഖാഹീ’’തി. നത്ഥി ഏത്ഥ വസനട്ഠാനന്തി. ഏതസ്മിം പന വാലുകരാസിമ്ഹി കോ വസതീതി. ഏകോ, നാഗരാജാതി. ഏതം മേ ദേഹീതി. ന സക്കാ ദാതും, ഭാരിയം ¶ ഏതസ്സ കമ്മന്തി. ഹോതു, ദേഹി മേതി. തേന ഹി ത്വം ഏവ ജാനാഹീതി.

ഥേരോ വാലുകരാസിഅഭിമുഖോ പായാസി. നാഗരാജാ തം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘അയം സമണോ ഇതോ ആഗച്ഛതി, ന ജാനാതി മഞ്ഞേ മമ അത്ഥിഭാവം, ധൂമായിത്വാ നം മാരേസ്സാമീ’’തി ധൂമായി. ഥേരോ ‘‘അയം നാഗരാജാ ‘അഹമേവ ധൂമായിതും സക്കോമി, അഞ്ഞേ ന സക്കോന്തീ’തി മഞ്ഞേ സല്ലക്ഖേതീ’’തി സയമ്പി ധൂമായി. ദ്വിന്നമ്പി സരീരതോ ഉഗ്ഗതാ ധൂമാ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഉട്ഠഹിംസു. ഉഭോപി ധൂമാ ഥേരം അബാധേത്വാ നാഗരാജാനമേവ ബാധേന്തി. നാഗരാജാ ധൂമവേഗം സഹിതും അസക്കോന്തോ പജ്ജലി. ഥേരോപി തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ തേന സദ്ധിംയേവ പജ്ജലി. അഗ്ഗിജാലാ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഉട്ഠഹിംസു. ഉഭോപി ഥേരം അബാധേത്വാ നാഗരാജാനമേവ ബാധയിംസു. അഥസ്സ സകലസരീരം ഉക്കാഹി പദിത്തം വിയ അഹോസി. ഇസിഗണോ ഓലോകേത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘നാഗരാജാ, സമണം ഝാപേതി, ഭദ്ദകോ വത സമണോ അമ്ഹാകം വചനം അസുത്വാ നട്ഠോ’’തി. ഥേരോ നാഗരാജാനം ¶ ദമേത്വാ നിബ്ബിസേവനം കത്വാ വാലുകരാസിമ്ഹി നിസീദി. നാഗരാജാ വാലുകരാസിം ഭോഗേഹി പരിക്ഖിപിത്വാ കൂടാഗാരകുച്ഛിപമാണം ഫണം മാപേത്വാ ഥേരസ്സ ഉപരി ധാരേസി.

ഇസിഗണാ ¶ പാതോവ ‘‘സമണസ്സ മതഭാവം വാ അമതഭാവം വാ ജാനിസ്സാമാ’’തി ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തം വാലുകരാസിമത്ഥകേ നിസിന്നം ദിസ്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ അഭിത്ഥവന്താ ആഹംസു – ‘‘സമണ, കച്ചി നാഗരാജേന ന ബാധിതോ’’തി. ‘‘കിം ന പസ്സഥ മമ ഉപരിഫണം ധാരേത്വാ ഠിത’’ന്തി? തേ ‘‘അച്ഛരിയം വത ഭോ, സമണസ്സ ഏവരൂപോ ¶ നാമ നാഗരാജാ ദമിതോ’’തി ഥേരം പരിവാരേത്വാ അട്ഠംസു. തസ്മിം ഖണേ സത്ഥാ ആഗതോ. ഥേരോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ഉട്ഠായ വന്ദി. അഥ നം ഇസയോ ആഹംസു – ‘‘അയമ്പി തയാ മഹന്തതരോ’’തി. ഏസോ ഭഗവാ സത്ഥാ, അഹം ഇമസ്സ സാവകോതി. സത്ഥാ വാലുകരാസിമത്ഥകേ നിസീദി, ഇസിഗണോ ‘‘അയം താവ സാവകസ്സ ആനുഭാവോ, ഇമസ്സ പന ആനുഭാവോ കീദിസോ ഭവിസ്സതീ’’തി അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ സത്ഥാരം അഭിത്ഥവി. സത്ഥാ അഗ്ഗിദത്തം ആമന്തേത്വാ ആഹ – ‘‘അഗ്ഗിദത്ത, ത്വം തവ സാവകാനഞ്ച ഉപട്ഠാകാനഞ്ച ഓവാദം ദദമാനോ കിന്തി വത്വാ ദേസീ’’തി. ‘‘ഏതം പബ്ബതം സരണം ഗച്ഛഥ, വനം ആരാമം രുക്ഖം സരണം ഗച്ഛഥ. ഏതാനി ഹി സരണം ഗതോ സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി ഏവം തേസം ഓവാദം ദമ്മീതി. സത്ഥാ ‘‘ന ഖോ, അഗ്ഗിദത്ത, ഏതാനി സരണം ഗതോ സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതി, ബുദ്ധം ധമ്മം സങ്ഘം പന സരണം ഗന്ത്വാ സകലവട്ടദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൮൮.

‘‘ബഹും വേ സരണം യന്തി, പബ്ബതാനി വനാനി ച;

ആരാമരുക്ഖചേത്യാനി, മനുസ്സാ ഭയതജ്ജിതാ.

൧൮൯.

‘‘നേതം ഖോ സരണം ഖേമം, നേതം സരണമുത്തമം;

നേതം സരണമാഗമ്മ, സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതി.

൧൯൦.

‘‘യോ ച ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച, സങ്ഘഞ്ച സരണം ഗതോ;

ചത്താരി അരിയസച്ചാനി, സമ്മപ്പഞ്ഞായ പസ്സതി.

൧൯൧.

‘‘ദുക്ഖം ദുക്ഖസമുപ്പാദം, ദുക്ഖസ്സ ച അതിക്കമം;

അരിയം ചട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം, ദുക്ഖൂപസമഗാമിനം.

൧൯൨.

‘‘ഏതം ¶ ¶ ഖോ സരണം ഖേമം, ഏതം സരണമുത്തമം;

ഏതം സരണമാഗമ്മ, സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ ബഹുന്തി ബഹു. പബ്ബതാനീതി തത്ഥ തത്ഥ ഇസിഗിലിവേപുല്ലവേഭാരാദികേ പബ്ബതേ ച മഹാവനഗോസിങ്ഗസാലവനാദീനി ¶ വനാനി ച വേളുവനജീവകമ്ബവനാദയോ ആരാമേ ച ഉദേനചേതിയഗോതമചേതിയാദീനി രുക്ഖചേത്യാനി ച തേ തേ മനുസ്സാ തേന തേന ഭയേന തജ്ജിതാ ഭയതോ മുച്ചിതുകാമാ പുത്തലാഭാദീനി വാ പത്ഥയമാനാ സരണം യന്തീതി അത്ഥോ. നേതം സരണന്തി ഏതം സബ്ബമ്പി സരണം നേവ ഖേമം ന ഉത്തമം, ന ച ഏതം പടിച്ച ജാതിആദിധമ്മേസു സത്തേസു ഏകോപി ജാതിആദിതോ സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീതി അത്ഥോ.

യോ ചാതി ഇദം അഖേമം അനുത്തമം സരണം ദസ്സേത്വാ ഖേമം ഉത്തമം സരണം ദസ്സനത്ഥം ആരദ്ധം. തസ്സത്ഥോ – യോ ച ഗഹട്ഠോ വാ പബ്ബജിതോ വാ ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തിആദികം ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘാനുസ്സതികമ്മട്ഠാനം നിസ്സായ സേട്ഠവസേന ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച സങ്ഘഞ്ച സരണം ഗതോ, തസ്സപി തം സരണഗമനം അഞ്ഞതിത്ഥിയവന്ദനാദീഹി കുപ്പതി ചലതി. തസ്സ പന അചലഭാവം ദസ്സേതും മഗ്ഗേന ആഗതസരണമേവ പകാസന്തോ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി സമ്മപ്പഞ്ഞായ പസ്സതീതി ആഹ. യോ ഹി ഏതേസം സച്ചാനം ദസ്സനവസേന ഏതാനി സരണം ¶ ഗതോ, ഏതസ്സ ഏതം സരണം ഖേമഞ്ച ഉത്തമഞ്ച, സോ ച പുഗ്ഗലോ ഏതം സരണം പടിച്ച സകലസ്മാപി വട്ടദുക്ഖാ പമുച്ചതി, തസ്മാ ഏതം ഖോ സരണം ഖേമന്തിആദി വുത്തം.

ദേസനാവസാനേ സബ്ബേപി തേ ഇസയോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിംസു. സത്ഥാപി ചീവരഗബ്ഭതോ ഹത്ഥം പസാരേത്വാ ‘‘ഏഥ ഭിക്ഖവോ, ചരഥ ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി ആഹ. തേ തങ്ഖണേയേവ അട്ഠപരിക്ഖാരധരാ വസ്സസട്ഠികഥേരാ വിയ അഹേസും. സോ ച സബ്ബേസമ്പി അങ്ഗമഗധകുരുരട്ഠവാസീനം സക്കാരം ആദായ ആഗമനദിവസോ അഹോസി. തേ സക്കാരം ആദായ ആഗതാ സബ്ബേപി തേ ഇസയോ പബ്ബജിതേ ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ അമ്ഹാകം അഗ്ഗിദത്തബ്രാഹ്മണോ മഹാ, ഉദാഹു സമണോ ഗോതമോ’’തി ചിന്തേത്വാ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ആഗതത്താ ‘‘അഗ്ഗിദത്തോവ മഹാ’’തി മഞ്ഞിംസു. സത്ഥാ തേസം അജ്ഝാസയം ഓലോകേത്വാ, ‘‘അഗ്ഗിദത്ത, പരിസായ കങ്ഖം ഛിന്ദാ’’തി ആഹ. സോ ‘‘അഹമ്പി ഏത്തകമേവ ¶ പച്ചാസീസാമീ’’തി ഇദ്ധിബലേന സത്തക്ഖത്തും വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പുനപ്പുനം ഓരുയ്ഹ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘സത്ഥാ മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ, സാവകോഹമസ്മീ’’തി വത്വാ സാവകത്തം പകാസേസീതി.

അഗ്ഗിദത്തബ്രാഹ്മണവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. ആനന്ദത്ഥേരപഞ്ഹവത്ഥു

ദുല്ലഭോതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ പഞ്ഹം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഥേരോ ഹി ഏകദിവസം ദിവാട്ഠാനേ നിസിന്നോ ചിന്തേസി – ‘‘ഹത്ഥാജാനീയോ ¶ ഛദ്ദന്തകുലേ വാ ഉപോസഥകുലേ വാ ഉപ്പജ്ജതി, അസ്സാജാനീയോ സിന്ധവകുലേ വാ വലാഹകസ്സരാജകുലേ വാ, ഉസഭോ ഗോആജനീയോ ദക്ഖിണപഥേതിആദീനി വദന്തേന സത്ഥാരാ ഹത്ഥിആജാനീയാദീനം ഉപ്പത്തിട്ഠാനാദീനി കഥിതാനി, പുരിസാജാനീയോ പന കഹം നു ഖോ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി. സോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിത്വാ ഏതമത്ഥം പുച്ഛി. സത്ഥാ, ‘‘ആനന്ദ, പുരിസാജാനീയോ നാമ സബ്ബത്ഥ നുപ്പജ്ജതി, ഉജുകതോ പന തിയോജനസതായാമേ വിത്ഥാരതോ അഡ്ഢതേയ്യസതേ ആവട്ടതോ നവയോജനസതപ്പമാണേ മജ്ഝിമപദേസട്ഠാനേ ഉപ്പജ്ജതി. ഉപ്പജ്ജന്തോ ച പന ന യസ്മിം വാ തസ്മിം വാ കുലേ ഉപ്പജ്ജതി, ഖത്തിയമഹാസാലബ്രാഹ്മണമഹാസാലകുലാനം പന അഞ്ഞതരസ്മിംയേവ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൯൩.

‘‘ദുല്ലഭോ പുരിസാജഞ്ഞോ, ന സോ സബ്ബത്ഥ ജായതി;

യത്ഥ സോ ജായതീ ധീരോ, തം കുലം സുഖമേധതീ’’തി.

തത്ഥ ദുല്ലഭോതി പുരിസാജഞ്ഞോ ഹി ദുല്ലഭോ, ന ഹത്ഥിആജാനീയാദയോ വിയ സുലഭോ, സോ സബ്ബത്ഥ പച്ചന്തദേസേ വാ നീചകുലേ വാ ന ജായതി, മജ്ഝിമദേസേപി മഹാജനസ്സ അഭിവാദനാദിസക്കാരകരണട്ഠാനേ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണകുലാനം അഞ്ഞതരസ്മിം കുലേ ജായതി. ഏവം ജായമാനോ യത്ഥ സോ ജായതി ധീരോ ഉത്തമപഞ്ഞോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ¶ , തം കുലം സുഖമേധതീതി സുഖപ്പത്തമേവ ഹോതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ആനന്ദത്ഥേരപഞ്ഹവത്ഥു സത്തമം.

൮. സമ്ബഹുലഭിക്ഖുവത്ഥു

സുഖോ ¶ ¶ ബുദ്ധാനന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സമ്ബഹുലാനം ഭിക്ഖൂനം കഥം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി പഞ്ചസതഭിക്ഖൂ ഉപട്ഠാനസാലായം നിസിന്നാ, ‘‘ആവുസോ, കിം നു ഖോ ഇമസ്മിം ലോകേ സുഖ’’ന്തി കഥം സമുട്ഠാപേസും? തത്ഥ കേചി ‘‘രജ്ജസുഖസദിസം സുഖം നാമ നത്ഥീ’’തി ആഹംസു. കേചി കാമസുഖസദിസം, കേചി ‘‘സാലിമംസഭോജനാദിസദിസം സുഖം നാമ നത്ഥീ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ തേസം നിസിന്നട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, കിം കഥേഥ? ഇദഞ്ഹി സബ്ബമ്പി സുഖം വട്ടദുക്ഖപരിയാപന്നമേവ, ഇമസ്മിം ലോകേ ബുദ്ധുപ്പാദോ ധമ്മസ്സവനം, സങ്ഘസാമഗ്ഗീ, സമ്മോദമാനഭാവോതി ഇദമേവ സുഖ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൯൪.

‘‘സുഖോ ബുദ്ധാനമുപ്പാദോ, സുഖാ സദ്ധമ്മദേസനാ;

സുഖാ സങ്ഘസ്സ സാമഗ്ഗീ, സമഗ്ഗാനം തപോ സുഖോ’’തി.

തത്ഥ ബുദ്ധാനമുപ്പാദോതി യസ്മാ ബുദ്ധാ ഉപ്പജ്ജമാനാ മഹാജനം രാഗകന്താരാദീഹി താരേന്തി, തസ്മാ ബുദ്ധാനം ഉപ്പാദോ സുഖോ ഉത്തമോ. യസ്മാ ¶ സദ്ധമ്മദേസനം ആഗമ്മ ജാതിആദിധമ്മാ സത്താ ജാതിആദീഹി മുച്ചന്തി, തസ്മാ സദ്ധമ്മദേസനാ സുഖാ. സാമഗ്ഗീതി സമചിത്തതാ, സാപി സുഖാ ഏവ. സമഗ്ഗാനം പന ഏകചിത്താനം യസ്മാ ബുദ്ധവചനം വാ ഉഗ്ഗണ്ഹിതും ധുതങ്ഗാനി വാ പരിഹരിതും സമണധമ്മം വാ കാതും സക്കാ, തസ്മാ സമഗ്ഗാനം തപോ സുഖോതി വുത്തം. തേനേവാഹ – ‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ സമഗ്ഗാ സന്നിപതിസ്സന്തി, സമ്മഗ്ഗാ വുട്ഠഹിസ്സന്തി, സമഗ്ഗാ സങ്ഘകരണീയാനി കരിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൧൩൬).

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

സമ്ബഹുലഭിക്ഖുവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. കസ്സപദസബലസ്സ സുവണ്ണചേതിയവത്ഥു

പൂജാരഹേതി ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ചാരികം ചരമാനോ കസ്സപദസബലസ്സ സുവണ്ണചേതിയം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തഥാഗതോ സാവത്ഥിതോ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന ബാരാണസിം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ തോദേയ്യഗാമസ്സ സമീപേ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ അഞ്ഞതരം ദേവട്ഠാനം സമ്പാപുണി. തത്ര നിസിന്നോ സുഗതോ ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികം പേസേത്വാ അവിദൂരേ കസികമ്മം കരോന്തം ബ്രാഹ്മണം പക്കോസാപേസി ¶ . സോ ബ്രാഹ്മണോ ആഗന്ത്വാ തഥാഗതം അനഭിവന്ദിത്വാ തമേവ ദേവട്ഠാനം വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി. സുഗതോപി ‘‘ഇമം പദേസം കിന്തി മഞ്ഞസി ബ്രാഹ്മണാ’’തി ആഹ. അമ്ഹാകം പവേണിയാ ആഗതചേതിയട്ഠാനന്തി വന്ദാമി, ഭോ ഗോതമാതി. ‘‘ഇമം ഠാനം വന്ദന്തേന തയാ സാധു കതം ബ്രാഹ്മണാ’’തി സുഗതോ തം സമ്പഹംസേസി. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ‘‘കേന നു ഖോ കാരണേന ഭഗവാ ഏവം സമ്പഹംസേസീ’’തി സംസയം സഞ്ജനേസും. തതോ തഥാഗതോ തേസം സംസയമപനേതും മജ്ഝിമനികായേ ഘടികാരസുത്തന്തം (മ. നി. ൨.൨൮൨ ആദയോ) വത്വാ ഇദ്ധാനുഭാവേന കസ്സപദസബലസ്സ യോജനുബ്ബേധം കനകചേതിയം അപരഞ്ച കനകചേതിയം ആകാസേ നിമ്മിനിത്വാ മഹാജനം ദസ്സേത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, ഏവംവിധാനം പൂജാരഹാനം പൂജാ യുത്തതരാവാ’’തി വത്വാ മഹാപരിനിബ്ബാനസുത്തേ (ദീ. നി. ൨.൨൦൬) ദസ്സിതനയേനേവ ബുദ്ധാദികേ ചത്താരോ ഥൂപാരഹേ പകാസേത്വാ സരീരചേതിയം ഉദ്ദിസ്സചേതിയം പരിഭോഗചേതിയന്തി തീണി ചേതിയാനി വിസേസതോ പരിദീപേത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൯൫.

‘‘പൂജാരഹേ പൂജയതോ, ബുദ്ധേ യദി ച സാവകേ;

പപഞ്ചസമതിക്കന്തേ, തിണ്ണസോകപരിദ്ദവേ.

൧൯൬.

‘‘തേ താദിസേ പൂജയതോ, നിബ്ബുതേ അകുതോഭയേ;

ന സക്കാ പുഞ്ഞം സങ്ഖാതും, ഇമേത്തമപി കേനചീ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൧൦.൧-൨);

തത്ഥ പൂജിതും അരഹാ പൂജാരഹാ, പൂജിതും യുത്താതി അത്ഥോ. പൂജാരഹേ പൂജയതോതി അഭിവാദനാദീഹി ച ചതൂഹി ച പച്ചയേഹി ¶ പൂജേന്തസ്സ. പൂജാരഹേ ദസ്സേതി ബുദ്ധേതിആദിനാ. ബുദ്ധേതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ. യദീതി യദി വാ, അഥ വാതി അത്ഥോ. തത്ഥ പച്ചേകബുദ്ധേതി കഥിതം ഹോതി, സാവകേ ച. പപഞ്ചസമതിക്കന്തേതി സമതിക്കന്തതണ്ഹാദിട്ഠിമാനപപഞ്ചേ. തിണ്ണസോകപരിദ്ദവേതി ¶ അതിക്കന്തസോകപരിദ്ദവേ ¶ , ഇമേ ദ്വേ അതിക്കന്തേതി അത്ഥോ. ഏതേഹി പൂജാരഹത്തം ദസ്സിതം.

തേതി ബുദ്ധാദയോ. താദിസേതി വുത്തഗഹണവസേന. നിബ്ബുതേതി രാഗാദിനിബ്ബുതിയാ. നത്ഥി കുതോചി ഭവതോ വാ ആരമ്മണതോ വാ ഏതേസം ഭയന്തി അകുതോഭയാ, തേ അകുതോഭയേ. ന സക്കാ പുഞ്ഞം സങ്ഖാതുന്തി പുഞ്ഞം ഗണേതും ന സക്കാ. കഥന്തി ചേ? ഇമേത്തമപി കേനചീതി ഇമം ഏത്തകം, ഇമം ഏത്തകന്തി കേനചീതി അപിസദ്ദോ ഇധ സമ്ബന്ധിതബ്ബോ, കേനചി പുഗ്ഗലേന മാനേന വാ. തത്ഥ പുഗ്ഗലേനാതി തേന ബ്രഹ്മാദിനാ. മാനേനാതി തിവിധേന മാനേന തീരണേന ധാരണേന പൂരണേന വാ. തീരണം നാമ ഇദം ഏത്തകന്തി നയതോ തീരണം. ധാരണന്തി തുലായ ധാരണം. പൂരണം നാമ അഡ്ഢപസതപത്ഥനാളികാദിവസേന പൂരണം. കേനചി പുഗ്ഗലേന ഇമേഹി തീഹി മാനേഹി ബുദ്ധാദികേ പൂജയതോ പുഞ്ഞം വിപാകവസേന ഗണേതും ന സക്കാ പരിയന്തരഹിതതോതി ദ്വീസു ഠാനേസു പൂജയതോ കിം ദാനം പഠമം ധരമാനേ ബുദ്ധാദീ പൂജയതോ ന സക്കാ പുഞ്ഞം സങ്ഖാതും, പുന തേ താദിസേ കിലേസപരിനിബ്ബാനനിമിത്തേന ഖന്ധപരിനിബ്ബാനേന നിബ്ബുതേപി പൂജയതോ ന സക്കാ സങ്ഖാതുന്തി ഭേദാ യുജ്ജന്തി. തേന ഹി വിമാനവത്ഥുമ്ഹി –

‘‘തിട്ഠന്തേ ¶ നിബ്ബുതേ ചാപി, സമേ ചിത്തേ സമം ഫലം;

ചേതോപണിധിഹേതു ഹി, സത്താ ഗച്ഛന്തി സുഗ്ഗതി’’ന്തി. (വി. വ. ൮൦൬);

ദേസനാവസാനേ സോ ബ്രാഹ്മണോ സോതാപന്നോ അഹോസീതി. യോജനികം കനകചേതിയം സത്താഹമാകാസേവ അട്ഠാസി, മഹന്തേന സമാഗമോ ചാഹോസി, സത്താഹം ചേതിയം നാനപ്പകാരേന പൂജേസും. തതോ ഭിന്നലദ്ധികാനം ലദ്ധിഭേദോ ജാതോ, ബുദ്ധാനുഭാവേന തം ചേതിയം സകട്ഠാനമേവ ഗതം, തത്ഥേവ തംഖണേ മഹന്തം പാസാണചേതിയം അഹോസി. തസ്മിം സമാഗമേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.

കസ്സപദസബലസ്സ സുവണ്ണചേതിയവത്ഥു നവമം.

ബുദ്ധവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ചുദ്ദസമോ വഗ്ഗോ.

പഠമഭാണവാരം നിട്ഠിതം.

൧൫. സുഖവഗ്ഗോ

൧. ഞാആതികലഹവൂപസമനവത്ഥു

സുസുഖം ¶ ¶ ¶ വതാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സക്കേസു വിഹരന്തോ കലഹവൂപസമനത്ഥം ഞാതകേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാകിയകോലിയാ കിര കപിലവത്ഥുനഗരസ്സ ച കോലിയനഗരസ്സ ച അന്തരേ രോഹിണിം നാമ നദിം ഏകേനേവ ആവരണേന ബന്ധാപേത്വാ സസ്സാനി കരോന്തി. അഥ ജേട്ഠമൂലമാസേ സസ്സേസു മിലായന്തേസു ഉഭയനഗരവാസികാനമ്പി കമ്മകാരാ സന്നിപതിംസു. തത്ഥ കോലിയനഗരവാസിനോ ആഹംസു – ‘‘ഇദം ഉദകം ഉഭയതോ ഹരിയമാനം നേവ തുമ്ഹാകം, ന അമ്ഹാകം പഹോസ്സതി, അമ്ഹാകം പന സസ്സം ഏകഉദകേനേവ നിപ്ഫജ്ജിസ്സതി, ഇദം ഉദകം അമ്ഹാകം ദേഥാ’’തി. ഇതരേപി ആഹംസു – ‘‘തുമ്ഹേസു കോട്ഠകേ പൂരേത്വാ ഠിതേസു മയം രത്തസുവണ്ണനീലമണികാളകഹാപണേ ച ഗഹേത്വാ പച്ഛിപസിബ്ബകാദിഹത്ഥാ ന സക്ഖിസ്സാമ തുമ്ഹാകം ഘരദ്വാരേ വിചരിതും, അമ്ഹാകമ്പി സസ്സം ഏകഉദകേനേവ ¶ നിപ്ഫജ്ജിസ്സതി, ഇദം ഉദകം അമ്ഹാകം ദേഥാ’’തി. ന മയം ദസ്സാമാതി. മയമ്പി ന ദസ്സാമാതി ഏവം കഥം വഡ്ഢേത്വാ ഏകോ ഉട്ഠായ ഏകസ്സ പഹാരം അദാസി, സോപി അഞ്ഞസ്സാതി ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞം പഹരിത്വാ രാജകുലാനം ജാതിം ഘട്ടേത്വാ കലഹം വഡ്ഢയിംസു.

കോലിയകമ്മകാരാ വദന്തി – ‘‘തുമ്ഹേ കപിലവത്ഥുവാസികേ ഗഹേത്വാ ഗജ്ജഥ, യേ സോണസിങ്ഗാലാദയോ വിയ അത്തനോ ഭഗിനീഹി സദ്ധിം സംവസിംസു, ഏതേസം ഹത്ഥിനോ ചേവ അസ്സാ ച ഫലകാവുധാനി ച അമ്ഹാകം കിം കരിസ്സന്തീ’’തി. സാകിയകമ്മകാരാപി വദന്തി ‘‘തുമ്ഹേ ഇദാനി കുട്ഠിനോ ദാരകേ ഗഹേത്വാ ഗജ്ജഥ, യേ അനാഥാ നിഗ്ഗതികാ തിരച്ഛാനാ വിയ കോലരുക്ഖേ വസിംസു, ഏതേസം ഹത്ഥിനോ ച അസ്സാ ച ഫലകാവുധാനി ച അമ്ഹാകം കിം കരിസ്സന്തീ’’തി. തേ ഗന്ത്വാ തസ്മിം കമ്മേ നിയുത്താനം അമച്ചാനം കഥയിംസു, അമച്ചാ രാജകുലാനം കഥേസും. തതോ സാകിയാ ‘‘ഭഗിനീഹി സദ്ധിം സംവസിതകാനം ഥാമഞ്ച ബലഞ്ച ദസ്സേസ്സാമാ’’തി യുദ്ധസജ്ജാ നിക്ഖമിംസു. കോലിയാപി ‘‘കോലരുക്ഖവാസീനം ഥാമഞ്ച ബലഞ്ച ദസ്സേസ്സാമാ’’തി യുദ്ധസജ്ജാ നിക്ഖമിംസു.

സത്ഥാപി ¶ ¶ പച്ചൂസസമയേ ലോകം വോലോകേന്തോ ഞാതകേ ദിസ്വാ ‘‘മയി അഗച്ഛന്തേ ഇമേ നസ്സിസ്സന്തി, മയാ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏകകോവ ആകാസേന ഗന്ത്വാ രോഹിണിനദിയാ മജ്ഝേ ആകാസേ പല്ലങ്കേന നിസീദി. ഞാതകാ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ¶ ആവുധാനി ഛഡ്ഡേത്വാ വന്ദിംസു. അഥ നേ സത്ഥാ ആഹ – ‘‘കിം കലഹോ നാമേസ, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘ന ജാനാമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കോ ദാനി ജാനിസ്സതീ’’തി? തേ ‘‘ഉപരാജാ ജാനിസ്സതി, സേനാപതി ജാനിസ്സതീ’’തി ഇമിനാ ഉപായേന യാവ ദാസകമ്മകരേ പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഉദകകലഹോ’’തി ആഹംസു. ‘‘ഉദകം കിം അഗ്ഘതി, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘അപ്പഗ്ഘം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഖത്തിയാ കിം അഗ്ഘന്തി മഹാരാജാ’’തി? ‘‘ഖത്തിയാ നാമ അനഗ്ഘാ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അയുത്തം തുമ്ഹാകം അപ്പമത്തതം ഉദകം നിസ്സായ അനഗ്ഘേ ഖത്തിയേ നാസേതു’’ന്തി. തേ തുണ്ഹീ അഹേസും. അഥ തേ സത്ഥാ ആമന്തേത്വാ ‘‘കസ്മാ മഹാരാജാ ഏവരൂപം കരോഥ, മയി അസന്തേ അജ്ജ ലോഹിതനദീ പവത്തിസ്സതി, അയുത്തം വോ കതം, തുമ്ഹേ പഞ്ചഹി വേരേഹി സവേരാ വിഹരഥ, അഹം അവേരോ വിഹരാമി. തുമ്ഹേ കിലേസാതുരാ ഹുത്വാ വിഹരഥ, അഹം അനാതുരോ. തുമ്ഹേ കാമഗുണപരിയേസനുസ്സുക്കാ ഹുത്വാ വിഹരഥ, അഹം അനുസ്സുക്കോ വിഹരാമീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൯൭.

‘‘സുസുഖം വത ജീവാമ, വേരിനേസു അവേരിനോ,

വേരിനേസു മനുസ്സേസു, വിഹരാമ അവേരിനോ.

൧൯൮.

‘‘സുസുഖം വത ജീവാമ, ആതുരേസു അനാതുരാ;

ആതുരേസു മനുസ്സേസു, വിഹരാമ അനാതുരാ.

൧൯൯.

‘‘സുസുഖം വത ജീവാമ, ഉസ്സുകേസു അനുസ്സുകാ;

ഉസ്സുകേസു മനുസ്സേസു, വിഹരാമ അനുസ്സുകാ’’തി.

തത്ഥ ¶ സുസുഖന്തി സുട്ഠു സുഖം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യേ ഗിഹിനോ സന്ധിച്ഛേദാദിവസേന, പബ്ബജിതാ വാ പന വേജ്ജകമ്മാദിവസേന ജീവിതവുത്തിം ഉപ്പാദേത്വാ ‘‘സുഖേന ജീവാമാ’’തി വദന്തി, തേഹി മയമേവ സുസുഖം വത ജീവാമ, യേ മയം പഞ്ചഹി വേരീഹി വേരിനേസു മനുസ്സേസു അവേരിനോ, കിലേസാതുരേസു മനുസ്സേസു നിക്കിലേസതായ അനാതുരാ, പഞ്ചകാമഗുണപരിയേസനേ ഉസ്സുകേസു തായ പരിയേസനായ അഭാവേന അനുസ്സുകാതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഞാതികലഹവൂപസമനവത്ഥു പഠമം.

൨. മാരവത്ഥു

സുസുഖം ¶ ¶ വത ജീവാമാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ പഞ്ചസാലായ ബ്രാഹ്മണഗാമേ വിഹരന്തോ മാരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി സത്ഥാ പഞ്ചസതാനം കുമാരികാനം സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ തം ഗാമം ഉപനിസ്സായ വിഹാസി. താപി കുമാരികായോ ഏകസ്മിം നക്ഖത്തദിവസേ നദിം ഗന്ത്വാ ന്ഹത്വാ അലങ്കതപടിയത്താ ഗാമാഭിമുഖിയോ പായിംസു. സത്ഥാപി തം ഗാമം പവിസിത്വാ പിണ്ഡായ ചരതി. അഥ മാരോ സകലഗാമവാസീനം സരീരേ അധിമുച്ചിത്വാ ¶ യഥാ സത്ഥാ കടച്ഛുഭത്തമത്തമ്പി ന ലഭതി, ഏവം കത്വാ യഥാധോതേന പത്തേന നിക്ഖമന്തം സത്ഥാരം ഗാമദ്വാരേ ഠത്വാ ആഹ – ‘‘അപി, സമണ, പിണ്ഡപാതം ലഭിത്ഥാ’’തി. ‘‘കിം പന ത്വം, പാപിമ, തഥാ അകാസി, യഥാഹം പിണ്ഡം ന ലഭേയ്യ’’ന്തി? ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, പുന പവിസഥാ’’തി. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘സചേ പുന പവിസതി, സബ്ബേസം സരീരേ അധിമുച്ചിത്വാ ഇമസ്സ പുരതോ പാണിം പഹരിത്വാ ഹസ്സകേളിം കരിസ്സാമീ’’തി. തസ്മിം ഖണേ താ കുമാരികായോ ഗാമദ്വാരം പത്വാ സത്ഥാരം ദിസ്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠംസു. മാരോപി സത്ഥാരം ആഹ – ‘‘അപി, ഭന്തേ, പിണ്ഡം അലഭമാനാ ജിഘച്ഛാദുക്ഖേന പീളിതത്ഥാ’’തി. സത്ഥാ ‘‘അജ്ജ മയം, പാപിമ, കിഞ്ചി അലഭിത്വാപി ആഭസ്സരലോകേ മഹാബ്രഹ്മാനോ വിയ പീതിസുഖേനേവ വീതിനാമേസ്സാമാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൦൦.

‘‘സുസുഖം വത ജീവാമ, യേസം നോ നത്ഥി കിഞ്ചനം;

പീതിഭക്ഖാ ഭവിസ്സാമ, ദേവാ ആഭസ്സരാ യഥാ’’തി.

തത്ഥ യേസം നോതി യേസം അമ്ഹാകം പലിബുജ്ഝനത്ഥേന രാഗാദീസു കിഞ്ചനേസു ഏകമ്പി കിഞ്ചനം നത്ഥി. പീതിഭക്ഖാതി യഥാ ആഭസ്സരാ ദേവാ പീതിഭക്ഖാ ഹുത്വാ പീതിസുഖേനേവ വീതിനാമേന്തി, ഏവം മയമ്പി, പാപിമ, കിഞ്ചി അലഭിത്വാ പീതിഭക്ഖാ ഭവിസ്സാമാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ പഞ്ചസതാപി കുമാരികായോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

മാരവത്ഥു ദുതിയം.

൩. കോസലരഞ്ഞോ പരാജയവത്ഥു

ജയം ¶ ¶ വേരന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കോസലരഞ്ഞോ പരാജയം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര കാസികഗാമം നിസ്സായ ഭാഗിനേയ്യേന അജാതസത്തുനാ സദ്ധിം യുജ്ഝന്തോ തേന തയോ വാരേ പരാജിതോ തതിയവാരേ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഖീരമുഖമ്പി ദാരകം പരാജേതും നാസക്ഖിം, കിം മേ ജീവിതേനാ’’തി. സോ ആഹാരൂപച്ഛേദം കത്വാ മഞ്ചകേ നിപജ്ജി. അഥസ്സ സാ പവത്തി സകലനഗരം പത്ഥരി. ഭിക്ഖൂ തഥാഗതസ്സ ആരോചേസും – ‘‘ഭന്തേ, രാജാ കിര കാസികഗാമകം നിസ്സായ തയോ വാരേ പരാജിതോ, സോ ഇദാനി പരാജിത്വാ ആഗതോ ‘ഖീരമുഖമ്പി ദാരകം പരാജേതും നാസക്ഖിം, കിം മേ ജീവിതേനാ’തി ആഹാരൂപച്ഛേദം കത്വാ മഞ്ചകേ നിപന്നോ’’തി. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ജിനന്തോപി വേരം പസവതി, പരാജിതോ പന ദുക്ഖം സേതിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൦൧.

‘‘ജയം വേരം പസവതി, ദുക്ഖം സേതി പരാജിതോ;

ഉപസന്തോ സുഖം സേതി, ഹിത്വാ ജയപരാജയ’’ന്തി.

തത്ഥ ജയന്തി പരം ജിനന്തോ വേരം പടിലഭതി. പരാജിതോതി പരേന പരാജിതോ ‘‘കദാ നു ഖോ പച്ചാമിത്തസ്സ പിട്ഠിം ദട്ഠും സക്ഖിസ്സാമീ’’തി ദുക്ഖം സേതി സബ്ബിരിയാപഥേസു ¶ ദുക്ഖമേവ വിഹരതീതി അത്ഥോ. ഉപസന്തോതി അബ്ഭന്തരേ ഉപസന്തരാഗാദികിലേസോ ഖീണാസവോ ജയഞ്ച പരാജയഞ്ച ഹിത്വാ സുഖം സേതി, സബ്ബിരിയാപഥേസു സുഖമേവ വിഹരതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

കോസലരഞ്ഞോ പരാജയവത്ഥു തതിയം.

൪. അഞ്ഞതരകുലദാരികാവത്ഥു

നത്ഥി രാഗസമോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം കുലദാരികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സാ ¶ ¶ കിര മാതാപിതരോ ആവാഹം കത്വാ മങ്ഗലദിവസേ സത്ഥാരം നിമന്തയിംസു. സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ നിസീദി. സാപി ഖോ വധുകാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഉദകപരിസ്സാവനാദീനി കരോന്തീ അപരാപരം സഞ്ചരതി. സാമികോപിസ്സാ തം ഓലോകേന്തോ അട്ഠാസി. തസ്സ രാഗവസേന ഓലോകേന്തസ്സ അന്തോ കിലേസോ സമുദാചരി. സോ അഞ്ഞാണാഭിഭൂതോ നേവ ബുദ്ധം ഉപട്ഠഹി, ന അസീതി മഹാഥേരേ. ഹത്ഥം പസാരേത്വാ ‘‘തം വധുകം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി പന ചിത്തം അകാസി. സത്ഥാ തസ്സജ്ഝാസയം ഓലോകേത്വാ യഥാ തം ഇത്ഥിം ന പസ്സതി, ഏവമകാസി. സോ അദിസ്വാ സത്ഥാരം ഓലോകേന്തോ അട്ഠാസി. സത്ഥാ തസ്സ ഓലോകേത്വാ ഠിതകാലേ ‘‘കുമാരക, ന ഹി രാഗഗ്ഗിനാ സദിസോ അഗ്ഗി നാമ ¶ , ദോസകലിനാ സദിസോ കലി നാമ, ഖന്ധപരിഹരണദുക്ഖേന സദിസം ദുക്ഖം നാമ അത്ഥി, നിബ്ബാനസുഖസദിസം സുഖമ്പി നത്ഥിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൦൨.

‘‘നത്ഥി രാഗസമോ അഗ്ഗി, നത്ഥി ദോസസമോ കലി;

നത്ഥി ഖന്ധസമാ ദുക്ഖാ, നത്ഥി സന്തിപരം സുഖ’’ന്തി.

തത്ഥ നത്ഥി രാഗസമോതി ധൂമം വാ ജാലം വാ അങ്ഗാരം വാ അദസ്സേത്വാ അന്തോയേവ ഝാപേത്വാ ഭസ്മമുട്ഠിം കാതും സമത്ഥോ രാഗേന സമോ അഞ്ഞോ അഗ്ഗി നാമ നത്ഥി. കലീതി ദോസേന സമോ അപരാധോപി നത്ഥി. ഖന്ധസമാതി ഖന്ധേഹി സമാ. യഥാ പരിഹരിയമാനാ ഖന്ധാ ദുക്ഖാ, ഏവം അഞ്ഞം ദുക്ഖം നാമ നത്ഥി. സന്തിപരന്തി നിബ്ബാനതോ ഉത്തരിം അഞ്ഞം സുഖമ്പി നത്ഥി. അഞ്ഞഞ്ഹി സുഖം സുഖമേവ, നിബ്ബാനം പരമസുഖന്തി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ കുമാരികാ ച കുമാരകോ ച സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു. തസ്മിം സമയേ ഭഗവാ തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം ദസ്സനാകാരം അകാസീതി.

അഞ്ഞതരകുലദാരികാവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. ഏകഉപാസകവത്ഥു

ജിഘച്ഛാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ആളവിയം വിഹരന്തോ ഏകം ഉപാസകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ¶ ദിവസേ സത്ഥാ ജേതവനേ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ¶ പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേന്തോ ¶ ആളവിയം ഏകം ദുഗ്ഗതമനുസ്സം ദിസ്വാ തസ്സൂപനിസ്സയസമ്പത്തിം ഞത്വാ പഞ്ചസതഭിക്ഖുപരിവാരോ ആളവിം അഗമാസി. ആളവിവാസിനോ സത്ഥാരം നിമന്തയിംസു. സോപി ദുഗ്ഗതമനുസ്സോ ‘‘സത്ഥാ കിര ആഗതോ’’തി സുത്വാ ‘‘സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സോസ്സാമീ’’തി മനം അകാസി. തംദിവസമേവ ചസ്സ ഏകോ ഗോണോ പലായി. സോ ‘‘കിം നു ഖോ ഗോണം പരിയേസിസ്സാമി, ഉദാഹു ധമ്മം സുണാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഗോണം പരിയേസിത്വാ പച്ഛാ ധമ്മം സോസ്സാമീ’’തി പാതോവ ഗേഹാ നിക്ഖമി. ആളവിവാസിനോപി ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിസീദാപേത്വാ പരിവിസിത്വാ അനുമോദനത്ഥായ പത്തം ഗണ്ഹിംസു. സത്ഥാ ‘‘യം നിസ്സായ അഹം തിംസയോജനമഗ്ഗം ആഗതോ, സോ ഗോണം പരിയേസിതും അരഞ്ഞം പവിട്ഠോ, തസ്മിം ആഗതേയേവ ധമ്മം ദേസേസ്സാമീ’’തി തുണ്ഹീ അഹോസി.

സോപി മനുസ്സോ ദിവാ ഗോണം ദിസ്വാ ഗോഗണേ പക്ഖിപിത്വാ ‘‘സചേപി അഞ്ഞം നത്ഥി, സത്ഥു വന്ദനമത്തമ്പി കരിസ്സാമീ’’തി ജിഘച്ഛാപീളിതോപി ഗേഹം ഗമനായ മനം അകത്വാ വേഗേന സത്ഥു സന്തികം ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. സത്ഥാ തസ്സ ഠിതകാലേ ദാനവേയ്യാവടികം ആഹ – ‘‘അത്ഥി കിഞ്ചി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അതിരിത്തഭത്ത’’ന്തി? ‘‘ഭന്തേ, സബ്ബം അത്ഥീ’’തി. തേന ഹി ‘‘ഇമം പരിവിസാഹീ’’തി. സോ സത്ഥാരാ വുത്തട്ഠാനേയേവ തം നിസീദാപേത്വാ യാഗുഖാദനീയഭോജനീയേഹി സക്കച്ചം പരിവിസി. സോ ഭുത്തഭത്തോ മുഖം വിക്ഖാലേസി. ഠപേത്വാ കിര ഇമം ഠാനം തീസു പിടകേസു അഞ്ഞത്ഥ ഗതാഗതസ്സ ¶ ഭത്തവിചാരണം നാമ നത്ഥി. തസ്സ പസ്സദ്ധദരഥസ്സ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം അഹോസി. അഥസ്സ സത്ഥാ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേത്വാ സച്ചാനി പകാസേസി. സോ ദേസനാവസാനേ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. സത്ഥാപി അനുമോദനം കത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. മഹാജനോ സത്ഥാരം അനുഗന്ത്വാ നിവത്തി.

ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരാ സദ്ധിം ഗച്ഛന്തായേവ ഉജ്ഝായിംസു – ‘‘പസ്സഥാവുസോ, സത്ഥു കമ്മം, അഞ്ഞേസു ദിവസേസു ഏവരൂപം നത്ഥി, അജ്ജ പനേകം മനുസ്സം ദിസ്വാവ യാഗുആദീനി വിചാരേത്വാ ദാപേസീ’’തി. സത്ഥാ നിവത്തിത്വാ ഠിതകോവ ‘‘കിം കഥേഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി പുച്ഛിത്വാ തമത്ഥം സുത്വാ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, അഹം തിംസയോജനം കന്താരം ആഗച്ഛന്തോ തസ്സ ഉപാസകസ്സൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ ആഗതോ, സോ അതിവിയ ജിഘച്ഛിതോ, പാതോവ പട്ഠായ ഗോണം പരിയേസന്തോ ¶ അരഞ്ഞേ വിചരി. ‘ജിഘച്ഛദുക്ഖേന ധമ്മേ ദേസിയമാനേപി പടിവിജ്ഝിതും ന സക്ഖിസ്സതീ’തി ചിന്തേത്വാ ഏവം അകാസിം, ജിഘച്ഛാരോഗസദിസോ രോഗോ നാമ നത്ഥീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൦൩.

‘‘ജിഘച്ഛാപരമാ രോഗാ, സങ്ഖാരപരമാ ദുഖാ;

ഏതം ഞത്വാ യഥാഭൂതം, നിബ്ബാനം പരമം സുഖ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ ജിഘച്ഛാപരമാ രോഗാതി യസ്മാ അഞ്ഞോ രോഗോ സകിം തികിച്ഛിതോ വിനസ്സതി വാ തദങ്ഗവസേന വാ പഹീയതി ¶ , ജിഘച്ഛാ പന നിച്ചകാലം തികിച്ഛിതബ്ബായേവാതി സേസരോഗാനം അയം പരമാ നാമ. സങ്ഖാരാതി പഞ്ച ഖന്ധാ. ഏതം ഞത്വാതി ജിഘച്ഛാസമോ രോഗോ നത്ഥി, ഖന്ധപരിഹരണസമം ദുക്ഖം നാമ നത്ഥീതി ഏതമത്ഥം യഥാഭൂതം ഞത്വാ പണ്ഡിതോ നിബ്ബാനം സച്ഛി കരോതി. നിബ്ബാനം പരമം സുഖന്തി തഞ്ഹി സബ്ബസുഖാനം പരമം ഉത്തമം സുഖന്തി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഏകഉപാസകവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. പസേനദികോസലവത്ഥു

ആരോഗ്യപരമാ ലാഭാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ രാജാനം പസേനദികോസലം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ രാജാ തണ്ഡുലദോണസ്സ ഓദനം തദുപിയേന സൂപബ്യഞ്ജനേന ഭുഞ്ജതി. ഏകദിവസം ഭുത്തപാതരാസോ ഭത്തസമ്മദം അവിനോദേത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ കിലന്തരൂപോ ഇതോ ചിതോ ച സമ്പരിവത്തതി, നിദ്ദായ അഭിഭൂയമാനോപി ഉജുകം നിപജ്ജിതും അസക്കോന്തോ ഏകമന്തം നിസീദി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ – ‘‘കിം, മഹാരാജ, അവിസ്സമിത്വാവ ആഗതോസീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ഭുത്തകാലതോ പട്ഠായ മേ മഹാദുക്ഖം ഹോതീ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ, ‘‘മഹാരാജ ¶ , അതിബഹുഭോജനം ഏവം ദുക്ഖം ഹോതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘മിദ്ധീ ¶ യദാ ഹോതി മഹഗ്ഘസോ ച,

നിദ്ദായിതാ സമ്പരിവത്തസായീ;

മഹാവരാഹോവ നിവാപപുട്ഠോ,

പുനപ്പുനം ഗബ്ഭമുപേതി മന്ദോ’’തി. (ധ. പ. ൩൨൫); –

ഇമായ ഗാഥായ ഓവദിത്വാ, ‘‘മഹാരാജ, ഭോജനം നാമ മത്തായ ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. മത്തഭോജിനോ ഹി സുഖം ഹോതീ’’തി ഉത്തരി ഓവദന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘മനുജസ്സ ¶ സദാ സതീമതോ,

മത്തം ജാനതോ ലദ്ധഭോജനേ;

തനുകസ്സ ഭവന്തി വേദനാ,

സണികം ജീരതി ആയുപാലയ’’ന്തി. (സം. നി. ൧.൧൨൪);

രാജാ ഗാഥം ഉഗ്ഗണ്ഹിതും നാസക്ഖി, സമീപേ ഠിതം പന ഭാഗിനേയ്യം, സുദസ്സനം നാമ മാണവം ‘‘ഇമം ഗാഥം ഉഗ്ഗണ്ഹ, താതാ’’തി ആഹ. സോ തം ഗാഥം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ‘‘കിം കരോമി, ഭന്തേ’’തി സത്ഥാരം പുച്ഛി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ – ‘‘രഞ്ഞോ ഭുഞ്ജന്തസ്സ ഓസാനപിണ്ഡകാലേ ഇമം ഗാഥം വദേയ്യാസി, രാജാ അത്ഥം സല്ലക്ഖേത്വാ യം പിണ്ഡം ഛഡ്ഡേസ്സതി, തസ്മിം പിണ്ഡേ സിത്ഥഗണനായ രഞ്ഞോ ഭത്തപചനകാലേ തത്തകേ തണ്ഡുലേ ഹരേയ്യാസീ’’തി. സോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി സായമ്പി പാതോപി രഞ്ഞോ ഭുഞ്ജന്തസ്സ ഓസാനപിണ്ഡകാലേ തം ഗാഥം ഉദാഹരിത്വാ തേന ഛഡ്ഡിതപിണ്ഡേ സിത്ഥഗണനായ തണ്ഡുലേ ഹാപേസി. രാജാപി തസ്സ ഗാഥം സുത്വാ സഹസ്സം സഹസ്സം ദാപേസി ¶ . സോ അപരേന സമയേന നാളികോദനപരമതായ സണ്ഠഹിത്വാ സുഖപ്പത്തോ തനുസരീരോ അഹോസി.

അഥേകദിവസം സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ഇദാനി മേ സുഖം ജാതം, മിഗമ്പി അസ്സമ്പി അനുബന്ധിത്വാ ഗണ്ഹനസമത്ഥോ ജാതോമ്ഹി. പുബ്ബേ മേ ഭാഗിനേയ്യേന സദ്ധിം യുദ്ധമേവ ഹോതി, ഇദാനി വജീരകുമാരിം നാമ ധീതരം ഭാഗിനേയ്യസ്സ ദത്വാ സോ ഗാമോ തസ്സായേവ ന്ഹാനചുണ്ണമൂലം കത്വാ ദിന്നോ, തേന സദ്ധിം വിഗ്ഗഹോ വൂപസന്തോ, ഇമിനാപി മേ കാരണേന സുഖമേവ ജാതം. കുലസന്തകം രാജമണിരതനം നോ ഗേഹേ പുരിമദിവസേ ¶ നട്ഠം, തമ്പി ഇദാനി ഹത്ഥപത്തം ആഗതം, ഇമിനാപി മേ കാരണേന സുഖമേവ ജാതം. തുമ്ഹാകം സാവകേഹി സദ്ധിം വിസ്സാസം ഇച്ഛന്തേന ഞാതിധീതാപി നോ ഗേഹേ കതാ, ഇമിനാപി മേ കാരണേന സുഖമേവ ജാത’’ന്തി. സത്ഥാ ‘‘ആരോഗ്യം നാമ, മഹാരാജ, പരമോ ലാഭോ, യഥാലദ്ധേന സന്തുട്ഠഭാവസദിസമ്പി ധനം, വിസ്സാസസദിസോ ച പരമാ ഞാതി, നിബ്ബാനസദിസഞ്ച സുഖം നാമ നത്ഥീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൦൪.

‘‘ആരോഗ്യപരമാ ലാഭാ, സന്തുട്ഠിപരമം ധനം;

വിസ്സാസപരമാ ഞാതി, നിബ്ബാനപരമം സുഖ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ ആരോഗ്യപരമാ ലാഭാതി അരോഗഭാവപരമാ ലാഭാ. രോഗിനോ ഹി വിജ്ജമാനാപി ലാഭാ അലാഭായേവ, തസ്മാ അരോഗസ്സ സബ്ബലാഭാ ആഗതാവ ഹോന്തി. തേനേതം വുത്തം – ‘‘ആരോഗ്യപരമാ ലാഭാ’’തി. സന്തുട്ഠിപരമം ധനന്തി ഗിഹിനോ വാ പബ്ബജിതസ്സ വാ യം അത്തനാ ലദ്ധം ¶ അത്തനോ സന്തകം, തേനേവ തുസ്സനഭാവോ സന്തുട്ഠീ നാമ സേസധനേഹി പരമം ധനം. വിസ്സാസപരമാ ഞാതീതി മാതാ വാ ഹോതു പിതാ വാ, യേന സദ്ധിം വിസ്സാസോ നത്ഥി, സോ അഞ്ഞാതകോവ. യേന അഞ്ഞാതകേന പന സദ്ധിം വിസ്സാസോ അത്ഥി, സോ അസമ്ബന്ധോപി പരമോ ഉത്തമോ ഞാതി. തേന വുത്തം – ‘‘വിസ്സാസപരമാ ഞാതീ’’തി. നിബ്ബാനസദിസം പന സുഖം നാമ നത്ഥി, തേനേവാഹ – നിബ്ബാനപരമം സുഖന്തി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

പസേനദികോസലവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. തിസ്സത്ഥേരവത്ഥു

പവിവേകരസന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേസാലിയം വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സത്ഥാരാ ഹി, ‘‘ഭിക്ഖവേ, അഹം ഇതോ ചതൂഹി മാസേഹി പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ സത്ഥു സന്തികേ സത്ത ഭിക്ഖുസതാനി സന്താസം ആപജ്ജിംസു, ഖീണാസവാനം ¶ ധമ്മസംവേഗോ ഉപ്പജ്ജി, പുഥുജ്ജനാ അസ്സൂനി സന്ധാരേതും നാസക്ഖിംസു. ഭിക്ഖൂ ¶ വഗ്ഗാ വഗ്ഗാ ഹുത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ കരിസ്സാമാ’’തി മന്തേന്താ വിചരന്തി. അഥേകോ തിസ്സത്ഥേരോ നാമ ഭിക്ഖൂ ‘‘സത്ഥാ കിര ചതുമാസച്ചയേന പരിനിബ്ബായിസ്സതി, അഹഞ്ചമ്ഹി അവീതരാഗോ, സത്ഥരി ധരമാനേയേവ മയാ അരഹത്തം ഗണ്ഹിതും വട്ടതീ’’തി ചതൂസു ഇരിയാപഥേസു ഏകകോവ വിഹാസി. ഭിക്ഖൂനം സന്തികേ ഗമനം വാ കേനചി സദ്ധിം കഥാസല്ലാപോ വാ നത്ഥി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘ആവുസോ, തിസ്സ തസ്മാ ഏവം കരോസീ’’തി. സോ തേസം കഥം ന സുണാതി. തേ തസ്സ പവത്തിം സത്ഥു ആരോചേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേസു തിസ്സത്ഥേരസ്സ സിനേഹോ നത്ഥീ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘കസ്മാ തിസ്സ ഏവം അകാസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ തേന അത്തനോ അധിപ്പായേ ആരോചിതേ ‘‘സാധു, തിസ്സാ’’തി സാധുകാരം ദത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മയി സിനേഹോ തിസ്സസദിസോവ ഹോതു. ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജം കരോന്താപി നേവ മം പൂജേന്തി, ധമ്മാനുധമ്മം പടിപജ്ജമാനായേവ പന മം പൂജേന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൦൫.

‘‘പവിവേകരസം പിത്വാ, രസം ഉപസമസ്സ ച;

നിദ്ദരോ ഹോതി നിപ്പാപോ, ധമ്മപീതിരസം പിവ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ പവിവേകരസന്തി പവിവേകതോ ഉപ്പന്നം രസം, ഏകീഭാവസുഖന്തി അത്ഥോ. പിത്വാതി ദുക്ഖപരിഞ്ഞാദീനി കരോന്തോ ആരമ്മണതോ സച്ഛികിരിയാവസേന പിവിത്വാ. ഉപസമസ്സ ¶ ചാതി കിലേസൂപസമനിബ്ബാനസ്സ ച രസം പിത്വാ. നിദ്ദരോ ഹോതീതി തേന ഉഭയരസപാനേന ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു അബ്ഭന്തരേ രാഗദരഥാദീനം അഭാവേന നിദ്ദരോ ചേവ നിപ്പാപോ ച ഹോതി. രസം പിവന്തി നവവിധലോകുത്തരധമ്മവസേന ഉപ്പന്നം പീതിരസം പിവന്തോപി നിദ്ദരോ നിപ്പാപോ ച ഹോതി.

ദേസനാവസാനേ തിസ്സത്ഥേരോ അരഹത്തം പാപുണി, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

തിസ്സത്ഥേരവത്ഥു സത്തമം.

൮. സക്കവത്ഥു

സാഹു ¶ ദസ്സനന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവഗാമകേ വിഹരന്തോ സക്കം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തഥാഗതസ്സ ഹി ആയുസങ്ഖാരേ വിസ്സട്ഠേ ലോഹിതപക്ഖന്ദികാബാധസ്സ ഉപ്പന്നഭാവം ഞത്വാ സക്കോ ദേവരാജാ ‘‘മയാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ഗിലാനുപട്ഠാനം കാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തിഗാവുതപ്പമാണം അത്തഭാവം വിജഹിത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഹത്ഥേഹി പാദേ പരിമജ്ജി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ ‘‘കോ ഏസോ’’തി? ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സക്കോ’’തി. ‘‘കസ്മാ ആഗതോസീ’’തി? ‘‘തുമ്ഹേ ഗിലാനേ ഉപട്ഠഹിതും, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സക്ക, ദേവാനം മനുസ്സഗന്ധോ യോജനസതതോ പട്ഠായ ഗലേ ബദ്ധകുണപം വിയ ഹോതി ¶ , ഗച്ഛ ത്വം, അത്ഥി മേ ഗിലാനുപട്ഠകാ ഭിക്ഖൂ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സമത്ഥകേ ഠിതോ തുമ്ഹാകം സീലഗന്ധം ഘായിത്വാ ആഗതോ, അഹമേവ ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി സോ സത്ഥു സരീരവളഞ്ജനഭാജനം അഞ്ഞസ്സ ഹത്ഥേനാപി ഫുസിതും അദത്വാ സീസേയേവ ഠപേത്വാ നീഹരന്തോ മുഖസങ്കോചനമത്തമ്പി ന അകാസി, ഗന്ധഭാജനം പരിഹരന്തോ വിയ അഹോസി. ഏവം സത്ഥാരം പടിജഗ്ഗിത്വാ സത്ഥു ഫാസുകകാലേയേവ അഗമാസി.

ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘അഹോ സത്ഥരി സക്കസ്സ സിനേഹോ, ഏവരൂപം നാമ ദിബ്ബസമ്പത്തിം പഹായ മുഖസങ്കോചനമത്തമ്പി അകത്വാ ഗന്ധഭാജനം നീഹരന്തോ വിയ സത്ഥു സരീരവളഞ്ജനഭാജനം സീസേന നീഹരന്തോ ഉപട്ഠാനമകാസീ’’തി. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ കിം വദേഥ, ഭിക്ഖവേ, അനച്ഛരിയം ഏതം, യം സക്കോ ദേവരാജാ മയി സിനേഹം കരോതി. അയം സക്കോ ഹി ദേവരാജാ മം നിസ്സായ ജരസക്കഭാവം വിജഹിത്വാ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ തരുണസക്കസ്സ ഭാവം പത്തോ, അഹം ഹിസ്സ ¶ മരണഭയതജ്ജിതസ്സ പഞ്ചസിഖഗന്ധബ്ബദേവപുത്തം പുരതോ കത്വാ ആഗതകാലേ ഇന്ദസാലഗുഹായം ദേവപരിസായ മജ്ഝേ നിസിന്നസ്സ –

‘‘പുച്ഛ വാസവ മം പഞ്ഹം, യം കിഞ്ചി മനസിച്ഛസി;

തസ്സ തസ്സേവ പഞ്ഹസ്സ, അഹം അന്തം കരോമി തേ’’തി. (ദീ. നി. ൨.൩൫൬) –

വത്വാ ¶ തസ്സ കങ്ഖം വിനോദേന്തോ ധമ്മം ദേസേസിം. ദേസനാവസാനേ ചുദ്ദസന്നം പാണകോടീനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, സക്കോപി യഥാനിസിന്നോവ സോതാപത്തിഫലം പത്വാ തരുണസക്കോ ജാതോ. ഏവമസ്സാഹം ബഹൂപകാരോ. തസ്സ മയി സിനേഹോ നാമ അനച്ഛരിയോ. ഭിക്ഖവേ, അരിയാനഞ്ഹി ദസ്സനമ്പി ¶ സുഖം, തേഹി സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ സന്നിവാസോപി സുഖോ. ബാലേഹി സദ്ധിം പന സബ്ബമേതം ദുക്ഖന്തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൦൬.

‘‘സാഹു ദസ്സനമരിയാനം, സന്നിവാസോ സദാ സുഖോ;

അദസ്സനേന ബാലാനം, നിച്ചമേവ സുഖീ സിയാ.

൨൦൭.

‘‘ബാലസങ്ഗതചാരീ ഹി, ദീഘമദ്ധാന സോചതി;

ദുക്ഖോ ബാലേഹി സംവാസോ, അമിത്തേനേവ സബ്ബദാ;

ധീരോ ച സുഖസംവാസോ, ഞാതീനംവ സമാഗമോ’’.

തസ്മാ ഹി –

൨൦൮.

‘‘ധീരഞ്ച പഞ്ഞഞ്ച ബഹുസ്സുതഞ്ച,ധോരയ്ഹസീലം വതവന്തമരിയം;

തം താദിസം സപ്പുരിസം സുമേധം,ഭജേഥ നക്ഖത്തപഥം വ ചന്ദിമാ’’തി.

തത്ഥ സാഹൂതി സുന്ദരം ഭദ്ദകം. സന്നിവാസോതി ന കേവലഞ്ച തേസം ദസ്സനമേവ, തേഹി സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ നിസീദനാദിഭാവോപി തേസം വത്തപടിവത്തം കാതും ലഭനഭാവോപി സാധുയേവ. ബാലസങ്ഗതചാരീ ഹീതി യോ ബാലേന സഹചാരീ. ദീഘമദ്ധാനന്തി സോ ബാലസഹായേന ‘‘ഏഹി സന്ധിച്ഛേദാദീനി കരോമാ’’തി വുച്ചമാനോ തേന സദ്ധിം ഏകച്ഛന്ദോ ഹുത്വാ താനി കരോന്തോ ഹത്ഥച്ഛേദാദീനി പത്വാ ദീഘമദ്ധാനം സോചതി. സബ്ബദാതി യഥാ അസിഹത്ഥേന വാ അമിത്തേന ആസീവിസാദീഹി വാ സദ്ധിം ഏകതോ ¶ വാസോ നാമ നിച്ചം ദുക്ഖോ, തഥേവ ബാലേഹി സദ്ധിന്തി അത്ഥോ. ധീരോ ച സുഖസംവാസോതി ഏത്ഥ ¶ സുഖോ സംവാസോ ഏതേനാതി സുഖസംവാസോ, പണ്ഡിതേന സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ സംവാസോ സുഖോതി അത്ഥോ. കഥം? ഞാതീനംവ സമാഗമോതി യഥാപി ഞാതീനം സമാഗമോ സുഖോ, ഏവം സുഖോ.

തസ്മാ ഹീതി യസ്മാ ബാലേഹി സദ്ധിം സംവാസോ ദുക്ഖോ, പണ്ഡിതേന സദ്ധിം സുഖോ, തസ്മാ ഹി ധിതിസമ്പന്നം ധീരഞ്ച, ലോകിയലോകുത്തരപഞ്ഞാസമ്പന്നം പഞ്ഞഞ്ച ¶ , ആഗമാധിഗമസമ്പന്നം ബഹുസ്സുതഞ്ച, അരഹത്തപാപനകസങ്ഖാതായ ധുരവഹനസീലതായ ധോരയ്ഹസീലം, സീലവതേന ചേവ ധുതങ്ഗവതേന ച വതവന്തം, കിലേസേഹി ആരകതായ അരിയം, തഥാരൂപം സപ്പുരിസം സോഭനപഞ്ഹം യഥാ നിമ്മലം നക്ഖത്തപഥസങ്ഖാതം ആകാസം ചന്ദിമാ ഭജതി, ഏവം ഭജേഥ പയിരുപാസേഥാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സക്കവത്ഥു അട്ഠമം.

സുഖവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പന്നരസമോ വഗ്ഗോ.

൧൬. പിയവഗ്ഗോ

൧. തയോജനപബ്ബജിതവത്ഥു

അയോഗേതി ¶ ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ തയോ പബ്ബജിതേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിര ഏകസ്മിം കുലേ മാതാപിതൂനം ഏകപുത്തകോ അഹോസി പിയോ മനാപോ. സോ ഏകദിവസം ഗേഹേ നിമന്തിതാനം ഭിക്ഖൂനം അനുമോദനം കരോന്താനം ധമ്മകഥം സുത്വാ പബ്ബജിതുകാമോ ഹുത്വാ മാതാപിതരോ പബ്ബജ്ജം യാചി. തേ നാനുജാനിംസു. തസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അഹം മാതാപിതൂനം അപസ്സന്താനംയേവ ബഹി ഗന്ത്വാ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ പിതാ ബഹി നിക്ഖമന്തോ ‘‘ഇമം രക്ഖേയ്യാസീ’’തി മാതരം പടിച്ഛാപേസി, മാതാ ബഹി നിക്ഖമന്തീ പിതരം പടിച്ഛാപേസി. അഥസ്സ ഏകദിവസം പിതരി ബഹി ഗതേ മാതാ ‘‘പുത്തം രക്ഖിസ്സാമീ’’തി ഏകം ദ്വാരബാഹം നിസ്സായ ഏകം പാദേഹി ഉപ്പീളേത്വാ ഛമായ നിസിന്നാ സുത്തം കന്തതി. സോ ‘‘ഇമം വഞ്ചേത്വാ ഗമിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘അമ്മ, ഥോകം താവ അപേഹി, സരീരവലഞ്ജം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ തായ പാദേ സമിഞ്ജിതേ നിക്ഖമിത്വാ വേഗേന വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പബ്ബാജേഥ മം, ഭന്തേ’’തി ¶ യാചിത്വാ തേസം സന്തികേ പബ്ബജി.

അഥസ്സ പിതാ ആഗന്ത്വാ മാതരം പുച്ഛി – ‘‘കഹം മേ പുത്തോ’’തി? ‘‘സാമി, ഇമസ്മിം പദേസേ അഹോസീ’’തി. സോ ‘‘കഹം നു ഖോ മേ പുത്തോ’’തി ഓലോകേന്തോ തം അദിസ്വാ ‘‘വിഹാരം ഗതോ ഭവിസ്സതീ’’തി വിഹാരം ഗന്ത്വാ പുത്തം പബ്ബജിതം ദിസ്വാ കന്ദിത്വാ രോദിത്വാ, ‘‘താത, കിം മം നാസേസീ’’തി വത്വാ ‘‘മമ പുത്തേ പബ്ബജിതേ അഹം ഇദാനി ഗേഹേ കിം കരിസ്സാമീ’’തി സയമ്പി ഭിക്ഖൂ യാചിത്വാ പബ്ബജി. അഥസ്സ മാതാപി ‘‘കിം നു ഖോ മേ പുത്തോ ച പതി ച ചിരായന്തി, കച്ചി വിഹാരം ഗന്ത്വാ പബ്ബജിതാ’’തി തേ ഓലോകേന്തീ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഉഭോപി പബ്ബജിതേ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേസം പബ്ബജിതകാലേ മമ ഗേഹേന കോ അത്ഥോ’’തി സയമ്പി ഭിക്ഖുനിഉപസ്സയം ഗന്ത്വാ പബ്ബജി. തേ പബ്ബജിത്വാപി വിനാ ഭവിതും ന സക്കോന്തി, വിഹാരേപി ഭിക്ഖുനിഉപസ്സയേപി ഏകതോവ നിസീദിത്വാ സല്ലപന്താ ദിവസം വീതിനാമേന്തി. തേന ഭിക്ഖൂപി ഭിക്ഖൂനിയോപി ഉബ്ബാള്ഹാ ഹോന്തി.

അഥേകദിവസം ¶ ¶ ഭിക്ഖൂ നേസം കിരിയം സത്ഥും ആരോചേസും. സത്ഥാ തേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര തുമ്ഹേ ഏവം കരോഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ച’’ന്തി വുത്തേ ‘‘കസ്മാ ഏവം കരോഥ? ന ഹി ഏസ പബ്ബജിതാനം യോഗോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, വിനാ ഭവിതും ന സക്കോമാ’’തി. ‘‘പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ ഏവം കരണം അയുത്തം. പിയാനഞ്ഹി അദസ്സനം, അപ്പിയാനഞ്ച ദസ്സനം ദുക്ഖമേവ. തസ്മാ സത്തേസു ച സങ്ഖാരേസു ച കഞ്ചി പിയം വാ അപ്പിയം വാ കാതും ന വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൦൯.

‘‘അയോഗേ യുഞ്ജമത്താനം, യോഗസ്മിഞ്ച അയോജയം;

അത്ഥം ഹിത്വാ പിയഗ്ഗാഹീ, പിഹേതത്താനുയോഗിനം.

൨൧൦.

‘‘മാ ¶ പിയേഹി സമാഗഞ്ഛി, അപ്പിയേഹി കുദാചനം;

പിയാനം അദസ്സനം ദുക്ഖം, അപ്പിയാനഞ്ച ദസ്സനം.

൨൧൧.

‘‘തസ്മാ പിയം ന കയിരാഥ, പിയാപായോ ഹി പാപകോ;

ഗന്ഥാ തേസം ന വിജ്ജന്തി, യേസം നത്ഥി പിയാപ്പിയ’’ന്തി.

തത്ഥ അയോഗേതി അയുഞ്ജിതബ്ബേ അയോനിസോമനസികാരേ. വേസിയാഗോചരാദിഭേദസ്സ ഹി ഛബ്ബിധസ്സ അഗോചരസ്സ സേവനം ഇധ അയോനിസോമനസികാരോ നാമ, തസ്മിം അയോനിസോമനസികാരേ അത്താനം യുഞ്ജന്തോതി അത്ഥോ. യോഗസ്മിന്തി തബ്ബിപരീതേ ച യോനിസോമനസികാരേ അയുഞ്ജന്തോതി അത്ഥോ. അത്ഥം ഹിത്വാതി പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ അധിസീലാദിസിക്ഖത്തയം അത്ഥോ നാമ, തം അത്ഥം ഹിത്വാ. പിയഗ്ഗാഹീതി പഞ്ചകാമഗുണസങ്ഖാതം പിയമേവ ഗണ്ഹന്തോ. പിഹേതത്താനുയോഗിനന്തി തായ പടിപത്തിയാ സാസനതോ ചുതോ ഗിഹിഭാവം പത്വാ പച്ഛാ യേ അത്താനുയോഗം അനുയുത്താ സീലാദീനി സമ്പാദേത്വാ ദേവമനുസ്സാനം സന്തികാ സക്കാരം ലഭന്തി, തേസം പിഹേതി, ‘‘അഹോ വതാഹമ്പി ഏവരൂപോ അസ്സ’’ന്തി ഇച്ഛതീതി അത്ഥോ.

മാ പിയേഹീതി പിയേഹി സത്തേഹി വാ സങ്ഖാരേഹി വാ കുദാചനം ഏകക്ഖണേപി ന സമാഗച്ഛേയ്യ, തഥാ അപ്പിയേഹി. കിം കാരണാ? പിയാ നഞ്ഹി വിയോഗവസേന അദസ്സനം അപ്പിയാനഞ്ച ഉപസങ്കമനവസേന ദസ്സനം നാമ ദുക്ഖം. തസ്മാതി യസ്മാ ഇദം ഉഭയമ്പി ദുക്ഖം, തസ്മാ കഞ്ചി സത്തം വാ സങ്ഖാരം വാ പിയം നാമ ന കരേയ്യ. പിയാപായോ ഹീതി പിയേഹി ¶ അപായോ വിയോഗോ ¶ . പാപകോതി ലാമകോ. ഗന്ഥാ തേസം ന വിജ്ജന്തീതി യേസം പിയം നത്ഥി, തേസം അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥോ ¶ പഹീയതി. യേസം അപ്പിയം നത്ഥി, തേസം ബ്യാപാദോ കായഗന്ഥോ. തേസു പന ദ്വീസു പഹീനേസു സേസഗന്ഥാ പഹീനാ ഹോന്തി. തസ്മാ പിയം വാ അപ്പിയം വാ ന കത്തബ്ബന്തി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി. തേന പന തയോ ജനാ ‘‘മയം വിനാ ഭവിതും ന സക്കോമാ’’തി വിബ്ഭമിത്വാ ഗേഹമേവ അഗമിംസൂതി.

തയോജനപബ്ബജിതവത്ഥു പഠമം.

൨. അഞ്ഞതരകുടുമ്ബികവത്ഥു

പിയതോ ജായതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം കുടുമ്ബികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ഹി അത്തനോ പുത്തേ കാലകതേ പുത്തസോകാഭിഭൂതോ ആളാഹനം ഗന്ത്വാ രോദതി, പുത്തസോകം സന്ധാരേതും ന സക്കോതി. സത്ഥാ പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേന്തോ തസ്സ സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ ഏകം പച്ഛാസമണം ഗഹേത്വാ തസ്സ ഗേഹദ്വാരം അഗമാസി. സോ സത്ഥു ആഗതഭാവം സുത്വാ ‘‘മയാ സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കാതുകാമോ ഭവിസ്സതീ’’തി സത്ഥാരം പവേസേത്വാ ഗേഹമജ്ഝേ ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ സത്ഥരി നിസിന്നേ ആഗന്ത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം നു ഖോ, ഉപാസക, ദുക്ഖിതോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ തേന പുത്തവിയോഗദുക്ഖേ ആരോചിതേ, ‘‘ഉപാസക, മാ ചിന്തയി, ഇദം മരണം നാമ ന ഏകസ്മിംയേവ ¶ ഠാനേ, ന ച ഏകസ്സേവ ഹോതി, യാവതാ പന ഭവുപ്പത്തി നാമ അത്ഥി, സബ്ബസത്താനം ഹോതിയേവ. ഏകസങ്ഖാരോപി നിച്ചോ നാമ നത്ഥി. തസ്മാ ‘മരണധമ്മം മതം, ഭിജ്ജനധമ്മം ഭിന്ന’ന്തി യോനിസോ പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം, ന സോചിതബ്ബം. പോരാണപണ്ഡിതാപി ഹി പുത്തസ്സ മതകാലേ ‘മരണധമ്മം മതം, ഭിജ്ജനധമ്മം ഭിന്ന’ന്തി സോകം അകത്വാ മരണസ്സതിമേവ ഭാവയിംസൂ’’തി വത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കേ ഏവമകംസു, കദാ ച അകംസു, ആചിക്ഖഥ മേ’’തി യാചിതോ തസ്സത്ഥസ്സ പകാസനത്ഥം അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘ഉരഗോവ ¶ തചം ജിണ്ണം, ഹിത്വാ ഗച്ഛതി സം തനും;

ഏവം സരീരേ നിബ്ഭോഗേ, പേതേ കാലകതേ സതി.

‘‘ഡയ്ഹമാനോ ¶ ന ജാനാതി, ഞാതീനം പരിദേവിതം;

തസ്മാ ഏതം ന സോചാമി, ഗതോ സോ തസ്സ യാ ഗതീ’’തി. (ജാ. ൧.൫.൧൯-൨൦) –

ഇമം പഞ്ചകനിപാതേ ഉരഗജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ ‘‘ഏവം പുബ്ബേ പണ്ഡിതാ പിയപുത്തേ കാലകതേ യഥാ ഏതരഹി ത്വം കമ്മന്തേ വിസ്സജ്ജേത്വാ നിരാഹാരോ രോദന്തോ വിചരസി, തഥാ അവിചരിത്വാ മരണസ്സതിഭാവനാബലേന സോകം അകത്വാ ആഹാരം പരിഭുഞ്ജിംസു, കമ്മന്തഞ്ച അധിട്ഠഹിംസു ¶ . തസ്മാ ‘പിയപുത്തോ മേ കാലകതോ’തി മാ ചിന്തയി. ഉപ്പജ്ജമാനോ ഹി സോകോ വാ ഭയം വാ പിയമേവ നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൧൨.

‘‘പിയതോ ജായതീ സോകോ, പിയതോ ജായതീ ഭയം;

പിയതോ വിപ്പമുത്തസ്സ, നത്ഥി സോകോ കുതോ ഭയ’’ന്തി.

തത്ഥ പിയതോതി വട്ടമൂലകോ ഹി സോകോ വാ ഭയം വാ ഉപ്പജ്ജമാനം പിയമേവ സത്തം വാ സങ്ഖാരം വാ നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതി, തതോ പന വിപ്പമുത്തസ്സ ഉഭയമ്പേതം നത്ഥീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ കുടുമ്ബികോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അഞ്ഞതരകുടുമ്ബികവത്ഥു ദുതിയം.

൩. വിസാഖാവത്ഥു

പേമതോ ജായതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ വിസാഖം ഉപാസികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാ കിര പുത്തസ്സ ധീതരം സുദത്തം നാമ കുമാരികം അത്തനോ ഠാനേ ഠപേത്വാ ഗേഹേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ വേയ്യാവച്ചം കാരേസി. സാ അപരേന സമയേന കാലമകാസി. സാ തസ്സാ സരീരനിക്ഖേപം കാരേത്വാ സോകം സന്ധാരേതും അസക്കോന്തീ ദുക്ഖിനീ ദുമ്മനാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം ¶ നിസീദി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം നു ഖോ ത്വം, വിസാഖേ, ദുക്ഖിനീ ദുമ്മനാ അസ്സുമുഖാ ¶ രോദമാനാ നിസിന്നാ’’തി ¶ ആഹ. സാ തമത്ഥം ആരോചേത്വാ ‘‘പിയാ മേ, ഭന്തേ, സാ കുമാരികാ വത്തസമ്പന്നാ, ഇദാനി തഥാരൂപം ന പസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘കിത്തകാ പന, വിസാഖേ, സാവത്ഥിയം മനുസ്സാ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹിയേവ മേ കഥിതം സത്ത ജനകോടിയോ’’തി. ‘‘സചേ പനായം ഏത്തകോ ജനോ തവ നത്തായ സദിസോ ഭവേയ്യ, ഇച്ഛേയ്യാസി ന’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കതി പന ജനാ സാവത്ഥിയം ദേവസികം കാലം കരോന്തീ’’തി? ‘‘ബഹൂ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘നനു ഏവം, ഭന്തേ, തവ അസോചനകാലോ ന ഭവേയ്യ, രത്തിന്ദിവം രോദന്തീയേവ വിചരേയ്യാസീ’’തി. ‘‘ഹോതു, ഭന്തേ, ഞാതം മയാ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘തേന ഹി മാ സോചി, സോകോ വാ ഭയം വാ പേമതോവ ജായതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൧൩.

‘‘പേമതോ ജായതീ സോകോ, പേമതോ ജായതീ ഭയം;

പേമതോ വിപ്പമുത്തസ്സ, നത്ഥി സോകോ കുതോ ഭയ’’ന്തി.

തത്ഥ പേമതോതി പുത്തധീതാദീസു കതം പേമമേവ നിസ്സായ സോകോ ജായതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

വിസാഖാവത്ഥു തതിയം.

൪. ലിച്ഛവീവത്ഥു

രതിയാ ജായതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേസാലിം നിസ്സായ കൂടാഗാരസാലായം വിഹരന്തോ ലിച്ഛവീ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ ¶ കിര ഏകസ്മിം ഛണദിവസേ അഞ്ഞമഞ്ഞം അസദിസേഹി അലങ്കാരേഹി അലങ്കരിത്വാ ഉയ്യാനഗമനത്ഥായ നഗരാ നിക്ഖമിംസു. സത്ഥാ പിണ്ഡായ പവിസന്തോ തേ ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘പസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ, ലിച്ഛവയോ, യേഹി ദേവാ താവതിംസാ ന ദിട്ഠപുബ്ബാ, തേ ഇമേ ഓലോകേന്തൂ’’തി വത്വാ നഗരം പാവിസി. തേപി ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്താ ഏകം നഗരസോഭിനിം ഇത്ഥിം ആദായ ഗന്ത്വാ തം നിസ്സായ ഇസ്സാഭിഭൂതാ അഞ്ഞമഞ്ഞം പഹരിത്വാ ലോഹിതം ¶ നദിം വിയ പവത്തയിംസു. അഥ നേ മഞ്ചേനാദായ ഉക്ഖിപിത്വാ ആഗമംസു. സത്ഥാപി കതഭത്തകിച്ചോ നഗരാ നിക്ഖമി. ഭിക്ഖൂപി ലിച്ഛവയോ തഥാ നീയമാനേ ദിസ്വാ സത്ഥാരം ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, ലിച്ഛവിരാജാനോ ¶ പാതോവ അലങ്കതപടിയത്താ ദേവാ വിയ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ ഇദാനി ഏകം ഇത്ഥിം നിസ്സായ ഇമം ബ്യസനം പത്താ’’തി. സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സോകോ വാ ഭയം വാ ഉപ്പജ്ജമാനം രതിം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൧൪.

‘‘രതിയാ ജായതീ സോകോ, രതിയാ ജായതീ ഭയം;

രതിയാ വിപ്പമുത്തസ്സ, നത്ഥി സോകോ കുതോ ഭയ’’ന്തി.

തത്ഥ രതിയാതി പഞ്ചകാമഗുണരതിതോ, തം നിസ്സായാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ലിച്ഛവീവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. അനിത്ഥിഗന്ധകുമാരവത്ഥു

കാമതോതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അനിത്ഥിഗന്ധകുമാരം നാമ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ബ്രഹ്മലോകാ ചുതസത്തോ സാവത്ഥിയം മഹാഭോഗകുലേ നിബ്ബത്തോ ജാതദിവസതോ പട്ഠായ ഇത്ഥിസമീപം ഉപഗന്തും ന ഇച്ഛതി, ഇത്ഥിയാ ഗയ്ഹമാനോ രോദതി. വത്ഥചുമ്ബടകേന നം ഗഹേത്വാ ഥഞ്ഞം പായേന്തി. സോ വയപ്പത്തോ മാതാപിതൂഹി, ‘‘താത, ആവാഹം തേ കരിസ്സാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന മേ ഇത്ഥിയാ അത്ഥോ’’തി പടിക്ഖിപിത്വാ പുനപ്പുനം യാചിയമാനോ പഞ്ചസതേ സുവണ്ണകാരേ പക്കോസാപേത്വാ രത്തസുവണ്ണനിക്ഖസഹസ്സം ദാപേത്വാ അതിവിയ പാസാദികം ഘനകോട്ടിമം ഇത്ഥിരൂപം കാരേത്വാ പുന മാതാപിതൂഹി, ‘‘താത, തയി ആവാഹം അകരോന്തേ കുലവംസോ ന പതിട്ഠഹിസ്സതി, കുമാരികം തേ ആനേസ്സാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി സചേ മേ ഏവരൂപം കുമാരികം ആനേസ്സഥ, കരിസ്സാമി വോ വചന’’ന്തി തം സുവണ്ണരൂപകം ദസ്സേതി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ അഭിഞ്ഞാതേ ബ്രാഹ്മണേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം പുത്തോ മഹാപുഞ്ഞോ, അവസ്സം ഇമിനാ സദ്ധിം കതപുഞ്ഞാ ¶ കുമാരികാ ഭവിസ്സതി, ഗച്ഛഥ ഇമം സുവണ്ണരൂപകം ഗഹേത്വാ ഏവരൂപം കുമാരികം ആഹരഥാ’’തി പഹിണിംസു. തേ ‘‘സാധൂ’’തി ചാരികം ചരന്താ മദ്ദരട്ഠേ സാഗലനഗരം ഗതാ. തസ്മിഞ്ച നഗരേ ഏകാ സോളസവസ്സുദ്ദേസികാ അഭിരൂപാ കുമാരികാ അഹോസി, തം മാതാപിതരോ സത്തഭൂമികസ്സ പാസാദസ്സൂപരിമതലേ ¶ ¶ പരിവാസേസും. തേപി ഖോ ബ്രാഹ്മണാ ‘‘സചേ ഇധ ഏവരൂപാ കുമാരികാ ഭവിസ്സതി, ഇമം ദിസ്വാ ‘അയം അസുകസ്സ കുലസ്സ ധീതാ വിയ അഭിരൂപാ’തി വക്ഖന്തീ’’തി തം സുവണ്ണരൂപകം തിത്ഥമഗ്ഗേ ഠപേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു.

അഥസ്സ കുമാരികായ ധാതീ തം കുമാരികം ന്ഹാപേത്വാ സയമ്പി ന്ഹായിതുകാമാ ഹുത്വാ തിത്ഥം ആഗതാ തം രൂപകം ദിസ്വാ ‘‘ധീതാ മേ’’തി സഞ്ഞായ ‘‘ദുബ്ബിനീതാസി, ഇദാനേവാഹം ന്ഹാപേത്വാ നിക്ഖന്താ, ത്വം മയാ പുരേതരം ഇധാഗതാസീ’’തി ഹത്ഥേന പഹരിത്വാ ഥദ്ധഭാവഞ്ചേവ നിബ്ബികാരതഞ്ച ഞത്വാ ‘‘അഹം മേ, ധീതാതി സഞ്ഞമകാസിം, കിം നാമേത’’ന്തി ആഹ. അഥ നം തേ ബ്രാഹ്മണാ ‘‘ഏവരൂപാ തേ, അമ്മ, ധീതാ’’തി പുച്ഛിംസു. അയം മമ ധീതു സന്തികേ കിം അഗ്ഘതീതി? തേന ഹി തേ ധീതരം അമ്ഹാകം ദസ്സേഹീതി. സാ തേഹി സദ്ധിം ഗേഹം ഗന്ത്വാ സാമികാനം ആരോചേസി. തേ ബ്രാഹ്മണേഹി സദ്ധിം കതപടിസമ്മോദനാ ധീതരം ഓതാരേത്വാ ഹേട്ഠാപാസാദേ സുവണ്ണരൂപകസ്സ സന്തികേ ഠപേസും. സുവണ്ണരൂപകം നിപ്പഭം അഹോസി, കുമാരികാ സപ്പഭാ അഹോസി. ബ്രാഹ്മണാ തം തേസം ദത്വാ കുമാരികം പടിച്ഛാപേത്വാ ഗന്ത്വാ അനിത്ഥിഗന്ധകുമാരസ്സ മാതാപിതൂനം ആരോചയിംസു. തേ തുട്ഠമാനസാ ‘‘ഗച്ഛഥ, നം സീഘം ആനേഥാ’’തി മഹന്തേന സക്കാരേന പഹിണിംസു.

കുമാരോപി തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘കഞ്ചനരൂപതോപി കിര അഭിരൂപതരാ ദാരികാ അത്ഥീ’’തി സവനവസേനേവ സിനേഹം ഉപ്പാദേത്വാ ‘‘സീഘം ആനേന്തൂ’’തി ¶ ആഹ. സാപി ഖോ യാനം ആരോപേത്വാ ആനീയമാനാ അതിസുഖുമാലതായ യാനുഗ്ഘാതേന സമുപ്പാദിതവാതരോഗാ അന്തരാമഗ്ഗേയേവ കാലമകാസി. കുമാരോപി ‘‘ആഗതാ’’തി നിരന്തരം പുച്ഛതി, തസ്സ അതിസിനേഹേന പുച്ഛന്തസ്സ സഹസാവ അനാരോചേത്വാ കതിപാഹം വിക്ഖേപം കത്വാ തമത്ഥം ആരോചയിംസു. സോ ‘‘തഥാരൂപായ നാമ ഇത്ഥിയാ സദ്ധിം സമാഗമം നാലത്ഥ’’ന്തി ഉപ്പന്നദോമനസ്സോ പബ്ബതേന വിയ സോകദുക്ഖേന അജ്ഝോത്ഥടോ ¶ അഹോസി. സത്ഥാ തസ്സൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ പിണ്ഡായ ചരന്തോ തം ഗേഹദ്വാരം അഗമാസി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ സത്ഥാരം അന്തോഗേഹം പവേസേത്വാ സക്കച്ചം പരിവിസിംസു. സത്ഥാ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ ‘‘കഹം അനിത്ഥിഗന്ധകുമാരോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഏസോ, ഭന്തേ, ആഹാരൂപച്ഛേദം കത്വാ അന്തോഗബ്ഭേ നിസിന്നോ’’തി. ‘‘പക്കോസഥ ന’’ന്തി. സോ ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. സത്ഥാ ‘‘കിം നു ഖോ, കുമാര, ബലവസോകോ ഉപ്പന്നോ’’തി വുത്തേ, ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ‘ഏവരൂപാ നാമ ഇത്ഥീ അന്തരാമഗ്ഗേ കാലകതാ’തി സുത്വാ ബലവസോകോ ഉപ്പന്നോ, ഭത്തമ്പി മേ നച്ഛാദേതീ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ജാനാസി പന ത്വം, കുമാര, കിം തേ നിസ്സായ സോകോ ഉപ്പന്നോ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കാമം നിസ്സായ, കുമാര, ബലവസോകോ ഉപ്പന്നോ, സോകോ വാ ഭയം വാ കാമം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൧൫.

‘‘കാമതോ ¶ ജായതീ സോകോ, കാമതോ ജായതീ ഭയം;

കാമതോ വിപ്പമുത്തസ്സ, നത്ഥി സോകോ കുതോ ഭയ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ കാമതോതി വത്ഥുകാമകിലേസകാമതോ, ദുവിധമ്പേതം കാമം നിസ്സായാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ അനിത്ഥിഗന്ധകുമാരോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി.

അനിത്ഥിഗന്ധകുമാരവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണവത്ഥു

തണ്ഹായ ജായതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര മിച്ഛാദിട്ഠികോ ഏകദിവസം നദീതീരം ഗന്ത്വാ ഖേത്തം സോധേതി. സത്ഥാ തസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിം ദിസ്വാ തസ്സ സന്തികം അഗമാസി. സോ സത്ഥാരം ദിസ്വാപി സാമീചികമ്മം അകത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. അഥ നം സത്ഥാ പുരേതരം ആലപിത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, കിം കരോസീ’’തി ആഹ. ‘‘ഖേത്തം, ഭോ ഗോതമ, സോധേമീ’’തി. സത്ഥാ ഏത്തകമേവ വത്വാ ഗതോ. പുനദിവസേപി തസ്സ ഖേത്തം കസിതും ആഗതസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, കിം കരോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഖേത്തം കസാമി, ഭോ ഗോതമാ’’തി സുത്വാ പക്കാമി. പുനദിവസാദീസുപി തഥേവ ഗന്ത്വാ പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭോ ഗോതമ, ഖേത്തം വപാമി നിദ്ദേമി രക്ഖാമീ’’തി ¶ സുത്വാ പക്കാമി. അഥ നം ഏകദിവസം ബ്രാഹ്മണോ ആഹ – ‘‘ഭോ ഗോതമ, ത്വം മമ ഖേത്തസോധനദിവസതോ പട്ഠായ ആഗതോ. സചേ മേ സസ്സം സമ്പജ്ജിസ്സതി, തുയ്ഹമ്പി സംവിഭാഗം കരിസ്സാമി, തുയ്ഹം അദത്വാ സയം ന ഖാദിസ്സാമി, ഇതോ ദാനി പട്ഠായ ത്വം മമ സഹായോ’’തി.

അഥസ്സ അപരേന സമയേന സസ്സം സമ്പജ്ജി ¶ , തസ്സ ‘‘സമ്പന്നം മേ സസ്സം, സ്വേ ദാനി ലായാപേസ്സാമീ’’തി ലായനത്ഥം കത്തബ്ബകിച്ചസ്സ രത്തിം മഹാമേഘോ വസ്സിത്വാ സബ്ബം സസ്സം ഹരി, ഖേത്തം തച്ഛേത്വാ ഠപിതസദിസം അഹോസി. സത്ഥാ പന പഠമദിവസംയേവ ‘‘തം സസ്സം ന സമ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി അഞ്ഞാസി. ബ്രാഹ്മണോ പാതോവ ‘‘ഖേത്തം ഓലോകേസ്സാമീ’’തി ഗതോ തുച്ഛം ഖേത്തം ദിസ്വാ ഉപ്പന്നബലവസോകോ ചിന്തേസി – ‘‘സമണോ ഗോതമോ മമ ഖേത്തസോധനകാലതോ പട്ഠായ ആഗതോ ¶ , അഹമ്പി നം ‘ഇമസ്മിം സസ്സേ നിപ്ഫന്നേ തുയ്ഹമ്പി സംവിഭാഗം കരിസ്സാമി, തുയ്ഹം അദത്വാ സയം ന ഖാദിസ്സാമി, ഇതോ പട്ഠായ ദാനി ത്വം മമ സഹായോ’തി അവചം. സോപി മേ മനോരഥോ മത്ഥകം ന പാപുണീ’’തി ആഹാരൂപച്ഛേദം കത്വാ മഞ്ചകേ നിപജ്ജി. അഥസ്സ സത്ഥാ ഗേഹദ്വാരം അഗമാസി. സോ സത്ഥു ആഗമനം സുത്വാ ‘‘സഹായം മേ ആനേത്വാ ഇധ നിസീദാപേഥാ’’തി ആഹ. പരിജനോ തഥാ അകാസി. സത്ഥാ നിസീദിത്വാ ‘‘കഹം ബ്രാഹ്മണോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഗബ്ഭേ നിപന്നോ’’തി വുത്തേ ‘‘പക്കോസഥ ന’’ന്തി പക്കോസാപേത്വാ ആഗന്ത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നം ആഹ ‘‘കിം, ബ്രാഹ്മണാ’’തി? ഭോ ഗോതമ, തുമ്ഹേ മമ ഖേത്തസോധനദിവസതോ പട്ഠായ ആഗതാ, അഹമ്പി ‘‘സസ്സേ നിപ്ഫന്നേ തുമ്ഹാകം സംവിഭാഗം കരിസ്സാമീ’’തി അവചം. സോ മേ മനോരഥോ അനിപ്ഫന്നോ, തേന മേ സോകോ ഉപ്പന്നോ, ഭത്തമ്പി മേ നച്ഛാദേതീതി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ജാനാസി പന, ബ്രാഹ്മണ, കിം തേ നിസ്സായ സോകോ ഉപ്പന്നോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ന ജാനാമി, ഭോ ഗോതമ, ത്വം പന ജാനാസീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ആമ, ബ്രാഹ്മണ, ഉപ്പജ്ജമാനോ സോകോ വാ ഭയം വാ തണ്ഹം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൧൬.

‘‘തണ്ഹായ ¶ ജായതീ സോകോ, തണ്ഹായ ജായതീ ഭയം;

തണ്ഹായ വിപ്പമുത്തസ്സ, നത്ഥി സോകോ കുതോ ഭയ’’ന്തി.

തത്ഥ തണ്ഹായാതി ഛദ്വാരികായ തണ്ഹായ, ഏതം തണ്ഹം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബ്രാഹ്മണോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹീതി.

അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. പഞ്ചസതദാരകവത്ഥു

സീലദസ്സനസമ്പന്നന്തി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ പഞ്ചസതദാരകേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി സത്ഥാ അസീതിമഹാഥേരേഹി സദ്ധിം പഞ്ചസതഭിക്ഖുപരിവാരോ രാജഗഹം പിണ്ഡായ പവിസന്തോ ഏകസ്മിം ഛണദിവസേ പഞ്ചസതേ ദാരകേ പൂവപച്ഛിയോ ഉക്ഖിപാപേത്വാ നഗരാ നിക്ഖമ്മ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തേ അദ്ദസ. തേപി സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പക്കമിംസു, തേ ഏകം ഭിക്ഖുമ്പി ‘‘പൂവം ഗണ്ഹഥാ’’തി ¶ ന വദിംസു. സത്ഥാ തേസം ഗതകാലേ ഭിക്ഖൂ ആഹ – ‘‘ഖാദിസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ, പൂവേ’’തി. ‘‘കഹം ഭന്തേ, പൂവാ’’തി? ‘‘കിം ന പസ്സഥ തേ ദാരകേ പൂവപച്ഛിയോ ഉക്ഖിപാപേത്വാ അതിക്കന്തേ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, ഏവരൂപാ നാമ ദാരകാ കസ്സചി പൂവം ന ദേന്തീ’’തി. ‘‘ഭിക്ഖവേ, കിഞ്ചാപി ഏതേ മം വാ തുമ്ഹേ വാ പൂവേഹി ന നിമന്തയിംസു, പൂവസാമികോ പന ഭിക്ഖു പച്ഛതോ ആഗച്ഛതി, പൂവേ ഖാദിത്വാവ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി. ബുദ്ധാനഞ്ഹി ¶ ഏകപുഗ്ഗലേപി ഇസ്സാ വാ ദോസോ വാ നത്ഥി, തസ്മാ ഇമം വത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ആദായ ഏകസ്മിം രുക്ഖമൂലേ ഛായായ നിസീദി. ദാരകാ മഹാകസ്സപത്ഥേരം പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ഉപ്പന്നസിനേഹാ പീതിവേഗേന പരിപുണ്ണസരീരാ ഹുത്വാ പച്ഛിയോ ഓതാരേത്വാ ഥേരം പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ പൂവേ പച്ഛീഹി സദ്ധിംയേവ ഉക്ഖിപിത്വാ ‘‘ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേ’’തി ഥേരം വദിംസു. അഥ നേ ഥേരോ ആഹ – ‘‘ഏസ സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഗഹേത്വാ രുക്ഖമൂലേ നിസിന്നോ, തുമ്ഹാകം ദേയ്യധമ്മം ആദായ ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സംവിഭാഗം കരോഥാ’’തി. തേ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി നിവത്തിത്വാ ഥേരേന സദ്ധിംയേവ ഗന്ത്വാ പൂവേ ദത്വാ ഓലോകയമാനാ ഏകമന്തേ ഠത്വാ പരിഭോഗാവസാനേ ഉദകം അദംസു. ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝായിംസു ‘‘ദാരകേഹി മുഖോലോകനേന ഭിക്ഖാ ദിന്നാ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധം വാ മഹാഥേരേ വാ പൂവേഹി അനാപുച്ഛിത്വാ മഹാകസ്സപത്ഥേരം ദിസ്വാ പച്ഛീഹി സദ്ധിംയേവ ആദായ ആഗമിംസൂ’’തി. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തേന മഹാകസ്സപേന സദിസോ ഭിക്ഖു ദേവമനുസ്സാനം പിയോ ഹോതി, തേ ച തസ്സ ചതുപച്ചയേന പൂജം കരോന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൧൭.

‘‘സീലദസ്സനസമ്പന്നം, ധമ്മട്ഠം സച്ചവേദിനം;

അത്തനോ കമ്മ കുബ്ബാനം, തം ജനോ കുരുതേ പിയ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ ¶ സീലദസ്സനസമ്പന്നന്തി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേന ചേവ മഗ്ഗഫലസമ്പയുത്തേന ച സമ്മാദസ്സനേന സമ്പന്നം. ധമ്മട്ഠന്തി നവവിധലോകുത്തരധമ്മേ ഠിതം, സച്ഛികതലോകുത്തരധമ്മന്തി അത്ഥോ. സച്ചവേദിനന്തി ചതുന്നം സച്ചാനം സോളസഹാകാരേഹി സച്ഛികതത്താ സച്ചഞാണേന സച്ചവേദിനം. അത്തനോ കമ്മ കുബ്ബാനന്തി അത്തനോ കമ്മം നാമ തിസ്സോ സിക്ഖാ, താ പൂരയമാനന്തി അത്ഥോ. തം ജനോതി തം പുഗ്ഗലം ലോകിയമഹാജനോ പിയം കരോതി, ദട്ഠുകാമോ വന്ദിതുകാമോ പച്ചയേന പൂജേതുകാമോ ഹോതിയേവാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ സബ്ബേപി തേ ദാരകാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

പഞ്ചസതദാരകവത്ഥു സത്തമം.

൮. ഏകഅനാഗാമിത്ഥേരവത്ഥു

ഛന്ദജാതോതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം അനാഗാമിത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി തം ഥേരം സദ്ധിവിഹാരികാ പുച്ഛിംസു – ‘‘അത്ഥി പന വോ, ഭന്തേ, വിസേസാധിഗമോ’’തി. ഥേരോ ‘‘അനാഗാമിഫലം നാമ ഗഹട്ഠാപി പാപുണന്തി, അരഹത്തം പത്തകാലേയേവ തേഹി സദ്ധിം കഥേസ്സാമീ’’തി ഹരായമാനോ കിഞ്ചി അകഥേത്വാവ കാലകതോ സുദ്ധാവാസദേവലോകേ നിബ്ബത്തി. അഥസ്സ സദ്ധിവിഹാരികാ രോദിത്വാ പരിദേവിത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ രോദന്താവ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. അഥ ¶ നേ സത്ഥാ ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, രോദഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ഉപജ്ഝായോ നോ, ഭന്തേ, കാലകതോ’’തി. ‘‘ഹോതു, ഭിക്ഖവേ, മാ ചിന്തയിത്ഥ, ധുവധമ്മോ നാമേസോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, മയമ്പി ജാനാമ, അപിച മയം ഉപജ്ഝായം വിസേസാധിഗമം പുച്ഛിമ്ഹാ, സോ കിഞ്ചി അകഥേത്വാവ കാലകതോ, തേനമ്ഹ ദുക്ഖിതാ’’തി. സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മാ ചിന്തയിത്ഥ, ഉപജ്ഝായേന വോ അനാഗാമിഫലം പത്തം, സോ ‘ഗിഹീപേതം പാപുണന്തി, അരഹത്തം പത്വാവ നേസം കഥേസ്സാമീ’തി ഹരായന്തോ തുമ്ഹാകം കിഞ്ചി അകഥേത്വാ കാലം കത്വാ സുദ്ധാവാസേ നിബ്ബത്തോ, അസ്സാസഥ, ഭിക്ഖവേ, ഉപജ്ഝായോ വോ കാമേസു അപ്പടിബദ്ധചിത്തതം പത്തോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൧൮.

‘‘ഛന്ദജാതോ ¶ അനക്ഖാതേ, മനസാ ച ഫുടോ സിയാ;

കാമേസു ച അപ്പടിബദ്ധചിത്തോ, ഉദ്ധംസോതോതി വുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ ഛന്ദജാതോതി കത്തുകാമതാവസേന ജാതഛന്ദോ ഉസ്സാഹപത്തോ. അനക്ഖാതേതി നിബ്ബാനേ. തഞ്ഹി ‘‘അസുകേന കതം വാ നീലാദീസു ഏവരൂപം വാ’’തി അവത്തബ്ബതായ അനക്ഖാതം നാമ. മനസാ ച ഫുടോ സിയാതി ഹേട്ഠിമേഹി തീഹി മഗ്ഗഫലചിത്തേഹി ഫുടോ പൂരിതോ ഭവേയ്യ. അപ്പടിബദ്ധചിത്തോതി അനാഗാമിമഗ്ഗവസേന കാമേസു അപ്പടിബദ്ധചിത്തോ. ഉദ്ധംസോതോതി ഏവരൂപോ ഭിക്ഖു അവിഹേസു ¶ നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ പട്ഠായ പടിസന്ധിവസേന അകനിട്ഠം ഗച്ഛന്തോ ഉദ്ധംസോതോതി വുച്ചതി, താദിസോ വോ ഉപജ്ഝായോതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തഫലേ പതിട്ഠഹിംസു, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ഏകഅനാഗാമിത്ഥേരവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. നന്ദിയവത്ഥു

ചിരപ്പവാസിന്തി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ഇസിപതനേ വിഹരന്തോ നന്ദിയം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ബാരാണസിയം കിര സദ്ധാസമ്പന്നസ്സ കുലസ്സ നന്ദിയോ നാമ പുത്തോ അഹോസി, സോ മാതാപിതൂനം അനുരൂപോ സദ്ധാസമ്പന്നോ സങ്ഘുപട്ഠാകോ അഹോസി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ വയപ്പത്തകാലേ സമ്മുഖഗേഹതോ മാതുലധീതരം രേവതിം നാമ ആനേതുകാമാ അഹേസും. സാ പന അസ്സദ്ധാ അദാനസീലാ, നന്ദിയോ തം ന ഇച്ഛി. അഥസ്സ മാതാ രേവതിം ആഹ – ‘‘അമ്മ, ത്വം ഇമസ്മിം ഗേഹേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ നിസജ്ജനട്ഠാനം ഉപലിമ്പിത്വാ ആസനാനി പഞ്ഞാപേഹി, ആധാരകേ ഠപേഹി, ഭിക്ഖൂനം ആഗതകാലേ പത്തം ഗഹേത്വാ നിസീദാപേത്വാ ധമ്മകരണേന പാനീയം പരിസ്സാവേത്വാ ഭുത്തകാലേ പത്തേ ധോവ, ഏവം മേ പുത്തസ്സ ആരാധിതാ ഭവിസ്സസീ’’തി. സാ തഥാ അകാസി. അഥ നം ‘‘ഓവാദക്ഖമാ ജാതാ’’തി പുത്തസ്സ ആരോചേത്വാ തേന സാധൂതി സമ്പടിച്ഛിതേ ദിവസം ഠപേത്വാ ആവാഹം കരിംസു ¶ .

അഥ ¶ നം നന്ദിയോ ആഹ – ‘‘സചേ ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച മാതാപിതരോ ച മേ ഉപട്ഠഹിസ്സസി, ഏവം ഇമസ്മിം ഗേഹേ വസിതും ലഭിസ്സസി, അപ്പമത്താ ഹോഹീ’’തി. സാ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ കതിപാഹം സദ്ധാ വിയ ഹുത്വാ ഭത്താരം ഉപട്ഠഹന്തീ ദ്വേ പുത്തേ വിജായി. നന്ദിയസ്സാപി മാതാപിതരോ കാലമകംസു, ഗേഹേ സബ്ബിസ്സരിയം തസ്സായേവ അഹോസി. നന്ദിയോപി മാതാപിതൂനം കാലകിരിയതോ പട്ഠായ മഹാദാനപതി ഹുത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം പട്ഠപേസി. കപണദ്ധികാദീനമ്പി ഗേഹദ്വാരേ പാകവത്തം പട്ഠപേസി. സോ അപരഭാഗേ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ ആവാസദാനേ ആനിസംസം സല്ലക്ഖേത്വാ ഇസിപതനേ മഹാവിഹാരേ ചതൂഹി ഗബ്ഭേഹി പടിമണ്ഡിതം ചതുസാലം കാരേത്വാ മഞ്ചപീഠാദീനി അത്ഥരാപേത്വാ തം ആവാസം നിയ്യാദേന്തോ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം ദത്വാ തഥാഗതസ്സ ദക്ഖിണോദകം അദാസി. സത്ഥു ഹത്ഥേ ദക്ഖിണോദകപതിട്ഠാനേന സദ്ധിംയേവ താവതിംസദേവലോകേ സബ്ബദിസാസു ദ്വാദസയോജനികോ ഉദ്ധം യോജനസതുബ്ബേധോ സത്തരതനമയോ നാരീഗണസമ്പന്നോ ദിബ്ബപാസാദോ ഉഗ്ഗച്ഛി.

അഥേകദിവസേ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ ദേവചാരികം ഗന്ത്വാ തസ്സ പാസാദസ്സ അവിദൂരേ ഠിതോ അത്തനോ സന്തികേ ആഗതേ ദേവപുത്തേ പുച്ഛി – ‘‘കസ്സേസോ അച്ഛരാഗണപരിവുതോ ദിബ്ബപാസാദോ നിബ്ബത്തോ’’തി. അഥസ്സ ദേവപുത്താ വിമാനസാമികം ആചിക്ഖന്താ ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, യേന നന്ദിയേന നാമ ഗഹപതിപുത്തേന ഇസിപതനേ ¶ സത്ഥു വിഹാരം കാരേത്വാ ദിന്നോ, തസ്സത്ഥായ ഏതം വിമാനം നിബ്ബത്ത’’ന്തി ¶ . അച്ഛരാസങ്ഘോപി നം ദിസ്വാ പാസാദതോ ഓരോഹിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, മയം ‘നന്ദിയസ്സ പരിചാരികാ ഭവിസ്സാമാ’തി ഇധ നിബ്ബത്താ, തം പന അപസ്സന്തീ അതിവിയ ഉക്കണ്ഠിതമ്ഹാ, മത്തികപാതിം ഭിന്ദിത്വാ സുവണ്ണപാതിഗഹണം വിയ മനുസ്സസമ്പത്തിം ജഹിത്വാ ദിബ്ബസമ്പത്തിഗഹണം, ഇധാഗമനത്ഥായ നം വദേയ്യാഥാ’’തി. ഥേരോ തതോ ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘നിബ്ബത്തതി നു ഖോ, ഭന്തേ, മനുസ്സലോകേ ഠിതാനംയേവ കതകല്യാണാനം ദിബ്ബസമ്പത്തീ’’തി. ‘‘മോഗ്ഗല്ലാന, നനു തേ ദേവലോകേ നന്ദിയസ്സ നിബ്ബത്താ ദിബ്ബസമ്പത്തി സാമം ദിട്ഠാ, കസ്മാ മം പുച്ഛസീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ, നിബ്ബത്തതീ’’തി.

അഥ നം സത്ഥാ ‘‘മോഗ്ഗല്ലാനം കിം നാമേതം കഥേസി. യഥാ ഹി ചിരപ്പവുട്ഠം പുത്തം വാ ഭാതരം വാ വിപ്പവാസതോ ആഗച്ഛന്തം ഗാമദ്വാരേ ഠിതോ കോചിദേവ ¶ ദിസ്വാ വേഗേന ഗേഹം ആഗന്ത്വാ ‘അസുകോ നാമ ആഗതോ’തി ആരോചേയ്യ, അഥസ്സ ഞാതകാ ഹട്ഠപഹട്ഠാ വേഗേന നിക്ഖമിത്വാ ‘ആഗതോസി, താത, അരോഗോസി, താതാ’തി തം അഭിനന്ദേയ്യും, ഏവമേവ ഇധ കതകല്യാണം ഇത്ഥിം വാ പുരിസം വാ ഇമം ലോകം ജഹിത്വാ പരലോകം ഗതം ദസവിധം ദിബ്ബപണ്ണാകാരം ആദായ ‘അഹം പുരതോ ¶ , അഹം പുരതോ’തി പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ ദേവതാ അഭിനന്ദന്തീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൧൯.

‘‘ചിരപ്പവാസിം പുരിസം, ദൂരതോ സോത്ഥിമാഗതം;

ഞാതിമിത്താ സുഹജ്ജാ ച, അഭിനന്ദന്തി ആഗതം.

൨൨൦.

‘‘തഥേവ കതപുഞ്ഞമ്പി, അസ്മാ ലോകാ പരം ഗതം;

പുഞ്ഞാനി പടിഗണ്ഹന്തി, പിയം ഞാതീവ ആഗത’’ന്തി.

തത്ഥ ചിരപ്പവാസിന്തി ചിരപ്പവുട്ഠം. ദൂരതോ സോത്ഥിമാഗതന്തി വണിജ്ജം വാ രാജപോരിസം വാ കത്വാ ലദ്ധലാഭം നിപ്ഫന്നസമ്പത്തിം അനുപദ്ദവേന ദൂരട്ഠാനതോ ആഗതം. ഞാതിമിത്താ സുഹജ്ജാ ചാതി കുലസമ്ബന്ധവസേന ഞാതീ ച സന്ദിട്ഠാദിഭാവേന മിത്താ ച സുഹദയഭാവേന സുഹജ്ജാ ച. അഭിനന്ദന്തി ആഗതന്തി നം ദിസ്വാ ആഗതന്തി വചനമത്തേന വാ അഞ്ജലികരണമത്തേന വാ ഗേഹസമ്പത്തം പന നാനപ്പകാരപണ്ണാകാരാഭിഹരണവസേന അഭിനന്ദന്തി. തഥേവാതി തേനേവാകാരേന കതപുഞ്ഞമ്പി പുഗ്ഗലം ഇമസ്മാ ലോകാ പരലോകം ഗതം ദിബ്ബം ആയുവണ്ണസുഖയസആധിപതേയ്യം, ദിബ്ബം രൂപസദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബന്തി ഇമം ദസവിധം പണ്ണാകാരം ആദായ മാതാപിതുട്ഠാനേ ഠിതാനി പുഞ്ഞാനി അഭിനന്ദന്താനി ¶ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തി. പിയം ഞാതീവാതി ഇധലോകേ പിയഞാതകം ആഗതം സേസഞാതകാ വിയാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

നന്ദിയവത്ഥു നവമം.

പിയവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സോളസമോ വഗ്ഗോ.

൧൭. കോധവഗ്ഗോ

൧. രോഹിനീഖത്തിയകഞ്ഞാവത്ഥു

കോധം ¶ ¶ ¶ ജഹേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ നിഗ്രോധാരാമേ വിഹരന്തോ രോഹിനിം നാമ ഖത്തിയകഞ്ഞം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിം കിര സമയേ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ പഞ്ചസതേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം കപിലവത്ഥും അഗമാസി. അഥസ്സ ഞാതകാ ‘‘ഥേരോ ആഗതോ’’തി സുത്വാ ഥേരസ്സ സന്തികം അഗമംസു ഠപേത്വാ രോഹിനിം നാമ ഥേരസ്സ ഭഗിനിം. ഥേരോ ഞാതകേ പുച്ഛി ‘‘കഹം, രോഹിനീ’’തി? ‘‘ഗേഹേ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കസ്മാ ഇധ നാഗതാ’’തി? ‘‘സരീരേ തസ്സാ ഛവിരോഗോ ഉപ്പന്നോതി ലജ്ജായ നാഗതാ, ഭന്തേ’’തി. ഥേരോ ‘‘പക്കോസഥ ന’’ന്തി പക്കോസാപേത്വാ പടകഞ്ചുകം പടിമുഞ്ചിത്വാ ആഗതം ഏവമാഹ – ‘‘രോഹിനി, കസ്മാ നാഗതാസീ’’തി? ‘‘സരീരേ മേ, ഭന്തേ, ഛവിരോഗോ ഉപ്പന്നോ, തസ്മാ ലജ്ജായ നാഗതാമ്ഹീ’’തി. ‘‘കിം പന തേ പുഞ്ഞം കാതും ന വട്ടതീ’’തി? ‘‘കിം കരോമി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ആസനസാലം കാരേഹീ’’തി. ‘‘കിം ¶ ഗഹേത്വാ’’തി? ‘‘കിം തേ പസാധനഭണ്ഡകം നത്ഥീ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം മൂല’’ന്തി? ‘‘ദസസഹസ്സമൂലം ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘തേന ഹി തം വിസ്സജ്ജേത്വാ ആസനസാലം കാരേഹീ’’തി. ‘‘കോ മേ, ഭന്തേ, കാരേസ്സതീ’’തി? ഥേരോ സമീപേ ഠിതഞാതകേ ഓലോകേത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം ഭാരോ ഹോതൂ’’തി ആഹ. ‘‘തുമ്ഹേ പന, ഭന്തേ, കിം കരിസ്സഥാ’’തി? ‘‘അഹമ്പി ഇധേവ ഭവിസ്സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഏതിസ്സാ ദബ്ബസമ്ഭാരേ ആഹരഥാ’’തി. തേ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ആഹരിംസു.

ഥേരോ ആസനസാലം സംവിദഹന്തോ രോഹിനിം ആഹ – ‘‘ദ്വിഭൂമികം ആസനസാലം കാരേത്വാ ഉപരി പദരാനം ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ ഹേട്ഠാസാലം നിബദ്ധം സമ്മജ്ജിത്വാ ആസനാനി പഞ്ഞാപേഹി, നിബദ്ധം പാനീയഘടേ ഉപട്ഠാപേഹീ’’തി. സാ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി പസാധനഭണ്ഡകം വിസ്സജ്ജേത്വാ ദ്വിഭൂമികആസനസാലം കാരേത്വാ ഉപരി പദരാനം ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ ഹേട്ഠാസാലം സമ്മജ്ജനാദീനി അകാസി. നിബദ്ധം ഭിക്ഖൂ നിസീദന്തി. അഥസ്സാ ആസനസാലം സമ്മജ്ജന്തിയാവ ഛവിരോഗോ മിലായി. സാ ആസനസാലായ നിട്ഠിതായ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ ആസനസാലം പൂരേത്വാ ¶ നിസിന്നസ്സ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ¶ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പണീതം ഖാദനീയം ഭോജനീയം അദാസി. സത്ഥാ കതഭത്തകിച്ചോ ‘‘കസ്സേതം ദാന’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ഭഗിനിയാ മേ, ഭന്തേ, രോഹിനിയാ’’തി. ‘‘സാ പന കഹ’’ന്തി? ‘‘ഗേഹേ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘പക്കോസഥ ന’’ന്തി? സാ ആഗന്തും ന ഇച്ഛി. അഥ നം സത്ഥാ അനിച്ഛമാനമ്പി പക്കോസാപേസിയേവ. ആഗന്ത്വാ ച പന വന്ദിത്വാ ¶ നിസിന്നം ആഹ – ‘‘രോഹിനി, കസ്മാ നാഗമിത്ഥാ’’തി? ‘‘സരീരേ മേ, ഭന്തേ, ഛവിരോഗോ അത്ഥി, തേന ലജ്ജമാനാ നാഗതാമ്ഹീ’’തി. ‘‘ജാനാസി പന കിം തേ നിസ്സായ ഏസ ഉപ്പന്നോ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തവ കോധം നിസ്സായ ഉപ്പന്നോ ഏസോ’’തി. ‘‘കിം പന മേ, ഭന്തേ, കത’’ന്തി? ‘‘തേന ഹി സുണാഹീ’’തി. അഥസ്സാ സത്ഥാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിരഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസീ ഏകിസ്സാ രഞ്ഞോ നാടകിത്ഥിയാ ആഘാതം ബന്ധിത്വാ ‘‘ദുക്ഖമസ്സാ ഉപ്പാദേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ മഹാകച്ഛുഫലാനി ആഹരാപേത്വാ തം നാടകിത്ഥിം അത്തനോ സന്തികം പക്കോസാപേത്വാ യഥാ സാ ന ജാനാതി, ഏവമസ്സാ സയനേ ചേവ പാവാരകോജവാദീനഞ്ച അന്തരേസു കച്ഛുചുണ്ണാനി ഠപാപേസി, കേളിം കുരുമാനാ വിയ തസ്സാ സരീരേപി ഓകിരി. തം ഖണംയേവ തസ്സാ സരീരം ഉപ്പക്കുപ്പക്കം ഗണ്ഡാഗണ്ഡജാതം അഹോസി. സാ കണ്ഡുവന്തീ ഗന്ത്വാ സയനേ നിപജ്ജി, തത്രാപിസ്സാ കച്ഛുചുണ്ണേഹി ഖാദിയമാനായ ഖരതരാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജി. തദാ അഗ്ഗമഹേസീ രോഹിനീ അഹോസീതി.

സത്ഥാ ഇമം അതീതം ആഹരിത്വാ, ‘‘രോഹിനി, തദാ തയാവേതം കമ്മം കതം. അപ്പമത്തകോപി ഹി കോധോ വാ ഇസ്സാ വാ കാതും ന യുത്തരൂപോ ഏവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൨൧.

‘‘കോധം ജഹേ വിപ്പജഹേയ്യ മാനം,

സംയോജനം സബ്ബമതിക്കമേയ്യ;

തം നാമരൂപസ്മിമസജ്ജമാനം,

അകിഞ്ചനം നാനുപതന്തി ദുക്ഖാ’’തി.

തത്ഥ ¶ കോധന്തി സബ്ബാകാരമ്പി കോധം നവവിധമ്പി മാനം ജഹേയ്യ. സംയോജനന്തി കാമരാഗസംയോജനാദികം ദസവിധമ്പി സബ്ബസംയോജനം അതിക്കമേയ്യ. അസജ്ജമാനന്തി അലഗ്ഗമാനം. യോ ഹി ‘‘മമ രൂപം മമ വേദനാ’’തിആദിനാ നയേന നാമരൂപം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, തസ്മിഞ്ച ഭിജ്ജമാനേ സോചതി വിഹഞ്ഞതി ¶ , അയം നാമരൂപസ്മിം സജ്ജതി നാമ. ഏവം അഗ്ഗണ്ഹന്തോ അവിഹഞ്ഞന്തോ ന സജ്ജതി നാമ. തം പുഗ്ഗലം ഏവം അസജ്ജമാനം രാഗാദീനം അഭാവേന അകിഞ്ചനം ¶ ദുക്ഖാ നാമ നാനുപതന്തീതി അത്ഥോ. ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി. രോഹിനീപി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠിതാ, തങ്ഖണഞ്ഞേവസ്സാ സരീരം സുവണ്ണവണ്ണം അഹോസി.

സാ തതോ ചുതാ താവതിംസഭവനേ ചതുന്നം ദേവപുത്താനം സീമന്തരേ നിബ്ബത്തിത്വാ പാസാദികാ രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്താ അഹോസി. ചത്താരോപി ദേവപുത്താ തം ദിസ്വാ ഉപ്പന്നസിനേഹാ ഹുത്വാ ‘‘മമ സീമായ അന്തോ നിബ്ബത്താ, മമ സീമായ അന്തോ നിബ്ബത്താ’’തി വിവദന്താ സക്കസ്സ ദേവരഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ദേവ, ഇമം നോ നിസ്സായ അഡ്ഡോ ഉപ്പന്നോ, തം വിനിച്ഛിനാഥാ’’തി ആഹംസു. സക്കോപി തം ഓലോകേത്വാവ ഉപ്പന്നസിനേഹോ ഹുത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ഇമായ വോ ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ കഥം ചിത്താനി ഉപ്പന്നാനീ’’തി. അഥേകോ ആഹ – ‘‘മമ താവ ഉപ്പന്നചിത്തം സങ്ഗാമഭേരി വിയ സന്നിസീദിതും നാസക്ഖീ’’തി. ദുതിയോ ‘‘മമ ചിത്തം പബ്ബതനദീ വിയ സീഘം പവത്തതിയേവാ’’തി ¶ . തതിയോ ‘‘മമ ഇമിസ്സാ ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ കക്കടസ്സ വിയ അക്ഖീനി നിക്ഖമിംസൂ’’തി. ചതുത്ഥോ ‘‘മമ ചിത്തം ചേതിയേ ഉസ്സാപിതധജോ വിയ നിച്ചലം ഠാതും നാസക്ഖീ’’തി. അഥ നേ സക്കോ ആഹ – ‘‘താതാ, തുമ്ഹാകം താവ ചിത്താനി പസയ്ഹരൂപാനി, അഹം പന ഇമം ലഭന്തോ ജീവിസ്സാമി, അലഭന്തസ്സ മേ മരണം ഭവിസ്സതീ’’തി. ദേവപുത്താ, ‘‘മഹാരാജ, തുമ്ഹാകം മരണേന അത്ഥോ നത്ഥീ’’തി തം സക്കസ്സ വിസ്സജ്ജേത്വാ പക്കമിംസു. സാ സക്കസ്സ പിയാ അഹോസി മനാപാ. ‘‘അസുകകീളം നാമ ഗച്ഛാമാ’’തി വുത്തേ സക്കോ തസ്സാ വചനം പടിക്ഖിപിതും നാസക്ഖീതി.

രോഹിനീഖത്തിയകഞ്ഞാവത്ഥു പഠമം.

൨. അഞ്ഞതരഭിക്ഖുവത്ഥു

യോ വേ ഉപ്പതിതന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ അഗ്ഗാളവേ ചേതിയേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സത്ഥാരാ ¶ ഹി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സേനാസനേ അനുഞ്ഞാതേ രാജഗഹസേട്ഠിആദീഹി സേനാസനേസു കരിയമാനേസു ഏകോ ആളവികോ ഭിക്ഖു അത്തനോ സേനാസനം കരോന്തോ ഏകം മനാപരുക്ഖം ¶ ദിസ്വാ ഛിന്ദിതും ആരഭി. തത്ഥ പന നിബ്ബത്താ ഏകാ തരുണപുത്താ ദേവതാ പുത്തം അങ്കേനാദായ ഠിതാ യാചി ‘‘മാ മേ, സാമി, വിമാനം ഛിന്ദി, ന സക്ഖിസ്സാമി പുത്തം ആദായ അനാവാസാ വിചരിതു’’ന്തി. സോ ¶ ‘‘അഹം അഞ്ഞത്ര ഈദിസം രുക്ഖം ന ലഭിസ്സാമീ’’തി തസ്സാ വചനം നാദിയി. സാ ‘‘ഇമമ്പി താവ ദാരകം ഓലോകേത്വാ ഓരമിസ്സതീ’’തി പുത്തം രുക്ഖസാഖായ ഠപേസി. സോപി ഭിക്ഖു ഉക്ഖിപിതം ഫരസും സന്ധാരേതും അസക്കോന്തോ ദാരകസ്സ ബാഹും ഛിന്ദി, ദേവതാ ഉപ്പന്നബലവകോധാ ‘‘പഹരിത്വാ നം മാരേസ്സാമീ’’തി ഉഭോ ഹത്ഥേ ഉക്ഖിപിത്വാ ഏവം താവ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ഭിക്ഖു സീലവാ. സചാഹം ഇമം മാരേസ്സാമി, നിരയഗാമിനീ ഭവിസ്സാമി. സേസദേവതാപി അത്തനോ രുക്ഖം ഛിന്ദന്തേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘അസുകദേവതായ ഏവം നാമ മാരിതോ ഭിക്ഖൂ’തി മം പമാണം കത്വാ ഭിക്ഖൂ മാരേസ്സന്തി. അയഞ്ച സസാമികോ ഭിക്ഖു, സാമികസ്സേവ നം കഥേസ്സാമീ’’തി ഉക്ഖിത്തഹത്ഥേ അപനേത്വാ രോദമാനാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം ദേവതേ’’തി ആഹ. സാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം മേ സാവകേന ഇദം നാമ കതം, അഹമ്പി നം മാരേതുകാമാ ഹുത്വാ ഇദം നാമ ചിന്തേത്വാ അമാരേത്വാവ ഇധാഗതാ’’തി സബ്ബം തം പവത്തിം വിത്ഥാരതോ ആരോചേസി.

സത്ഥാ തം സുത്വാ ‘‘സാധു, ¶ സാധു ദേവതേ, സാധു തേ കതം ഏവം ഉഗ്ഗതം കോപം ഭന്തം രഥം വിയ നിഗ്ഗണ്ഹമാനായാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൨൨.

‘‘യോ വേ ഉപ്പതിതം കോധം, രഥം ഭന്തംവ വാരയേ;

തമഹം സാരഥിം ബ്രൂമി, രസ്മിഗ്ഗാഹോ ഇതരോ ജനോ’’തി.

തത്ഥ ഉപ്പതിതന്തി ഉപ്പന്നം. രഥം ഭന്തം വാതി യഥാ നാമ ഛേകോ സാരഥി അതിവേഗേന ധാവന്തം രഥം നിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ യഥിച്ഛകം ഠപേതി, ഏവം യോ പുഗ്ഗലോ ഉപ്പന്നം കോധം വാരയേ നിഗ്ഗണ്ഹിതും സക്കോതി. തമഹന്തി തം അഹം സാരഥിം ബ്രൂമി. ഇതരോ ജനോതി ഇതരോ പന രാജഉപരാജാദീനം രഥസാരഥിജനോ രസ്മിഗ്ഗാഹോ നാമ ഹോതി, ന ഉത്തമസാരഥീതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ ദേവതാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ദേവതാ പന സോതാപന്നാ ഹുത്വാപി രോദമാനാ അട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം ദേവതേ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, വിമാനം മേ നട്ഠം, ഇദാനി കിം കരിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ, ‘‘അലം ദേവതേ, മാ ചിന്തയി, അഹം തേ വിമാനം ദസ്സാമീ’’തി ജേതവനേ ഗന്ധകുടിസമീപേ പുരിമദിവസേ ചുതദേവതം ഏകം രുക്ഖം അപദിസന്തോ ‘‘അമുകസ്മിം ഓകാസേ രുക്ഖോ വിവിത്തോ, തത്ഥ ഉപഗച്ഛാ’’തി ആഹ. സാ തത്ഥ ¶ ഉപഗഞ്ഛി. തതോ പട്ഠായ ‘‘ബുദ്ധദത്തിയം ഇമിസ്സാ വിമാന’’ന്തി മഹേസക്ഖദേവതാപി ആഗന്ത്വാ ¶ തം ചാലേതും നാസക്ഖിംസു. സത്ഥാ തം അത്ഥുപ്പത്തിം കത്വാ ഭിക്ഖൂനം ഭൂതഗാമസിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേസീതി.

അഞ്ഞതരഭിക്ഖുവത്ഥു ദുതിയം.

൩. ഉത്തരാഉപാസികാവത്ഥു

അക്കോധേന ജിനേ കോധന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ഉത്തരായ ഗേഹേ കതഭത്തകിച്ചോ ഉത്തരം ഉപാസികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തത്രായമനുപുബ്ബീ കഥാ – രാജഗഹേ കിര സുമനസേട്ഠിം നിസ്സായ പുണ്ണോ നാമ ദലിദ്ദോ ഭതിം കത്വാ ജീവതി. തസ്സ ഭരിയാ ച ഉത്തരാ നാമ ധീതാ ചാതി ദ്വേയേവ ഗേഹമാനുസകാ. അഥേകദിവസം ‘‘സത്താഹം നക്ഖത്തം കീളിതബ്ബ’’ന്തി രാജഗഹേ ഘോസനം കരിംസു. തം സുത്വാ സുമനസേട്ഠി പാതോവ ആഗതം പുണ്ണം ആമന്തേത്വാ, ‘‘താത, അമ്ഹാകം പരിജനോ നക്ഖത്തം കീളിതുകാമോ, ത്വം കിം നക്ഖത്തം കീളിസ്സസി, ഉദാഹു ഭതിം കരിസ്സസീ’’തി ആഹ. ‘‘സാമി, നക്ഖത്തം നാമ സധനാനം ഹോതി, മമ പന ഗേഹേ സ്വാതനായ യാഗുതണ്ഡുലമ്പി നത്ഥി, കിം മേ നക്ഖത്തേന, ഗോണേ ലഭന്തോ കസിതും ഗമിസ്സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഗോണേ ഗണ്ഹാഹീ’’തി. സോ ബലവഗോണേ ച നങ്ഗലഞ്ച ഗഹേത്വാ, ‘‘ഭദ്ദേ, നാഗരാ നക്ഖത്തം കീളന്തി, അഹം ദലിദ്ദതായ ഭതിം കാതും ഗമിസ്സാമി, മയ്ഹമ്പി താവ അജ്ജ ദ്വിഗുണം ¶ നിവാപം പചിത്വാ ഭത്തം ആഹരേയ്യാസീ’’തി ഭരിയം വത്വാ ഖേത്തം അഗമാസി.

സാരിപുത്തത്ഥേരോപി ¶ സത്താഹം നിരോധസമാപന്നോ തം ദിവസം വുട്ഠായ ‘‘കസ്സ നു ഖോ അജ്ജ മയാ സങ്ഗഹം കാതും വട്ടതീ’’തി ഓലോകേന്തോ പുണ്ണം അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠം ദിസ്വാ ‘‘സദ്ധോ നു ഖോ ഏസ, സക്ഖിസ്സതി വാ മേ സങ്ഗഹം കാതു’’ന്തി ഓലോകേന്തോ തസ്സ സദ്ധഭാവഞ്ച സങ്ഗഹം കാതും സമത്ഥഭാവഞ്ച തപ്പച്ചയാ ചസ്സ മഹാസമ്പത്തിപടിലാഭഞ്ച ഞത്വാ പത്തചീവരമാദായ തസ്സ കസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ആവാടതീരേ ഏകം ഗുമ്ബം ഓലോകേന്തോ അട്ഠാസി.

പുണ്ണോ ഥേരം ദിസ്വാവ കസിം ഠപേത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന ഥേരം വന്ദിത്വാ ‘‘ദന്തകട്ഠേന അത്ഥോ ഭവിസ്സതീ’’തി ദന്തകട്ഠം കപ്പിയം കത്വാ അദാസി. അഥസ്സ ഥേരോ പത്തഞ്ച പരിസ്സാവനഞ്ച നീഹരിത്വാ ¶ അദാസി. സോ ‘‘പാനീയേന അത്ഥോ ഭവിസ്സതീ’’തി തം ആദായ പാനീയം പരിസ്സാവേത്വാ അദാസി. ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം പരേസം പച്ഛിമഗേഹേ വസതി. സചസ്സ ഗേഹദ്വാരം ഗമിസ്സാമി, ഇമസ്സ ഭരിയാ മം ദട്ഠും ന ലഭിസ്സതി. യാവസ്സാ ഭത്തം ആദായ മഗ്ഗം പടിപജ്ജതി, താവ ഇധേവ ഭവിസ്സാമീ’’തി. സോ തത്ഥേവ ഥോകം വീതിനാമേത്വാ തസ്സ മഗ്ഗാരുള്ഹഭാവം ഞത്വാ അന്തോനഗരാഭിമുഖോ പായാസി.

സാ അന്തരാമഗ്ഗേ ഥേരം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അപ്പേകദാഹം ദേയ്യധമ്മേ സതി ¶ അയ്യം ന പസ്സാമി, അപ്പേകദാ മേ അയ്യം പസ്സന്തിയാ ദേയ്യധമ്മോ ന ഹോതി. അജ്ജ പന മേ അയ്യോ ച ദിട്ഠോ, ദേയ്യധമ്മോ ചായം അത്ഥി, കരിസ്സതി നു ഖോ മേ സങ്ഗഹ’’ന്തി. സാ ഭത്തഭാജനം ഓരോപേത്വാ ഥേരം പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇദം ലൂഖം വാ പണീതം വാതി അചിന്തേത്വാ ദാസസ്സ വോ സങ്ഗഹം കരോഥാ’’തി ആഹ. ഥേരോ പത്തം ഉപനാമേത്വാ തായ ഏകേന ഹത്ഥേന ഭാജനം ധാരേത്വാ ഏകേന ഹത്ഥേന തതോ ഭത്തം ദദമാനായ ഉപഡ്ഢഭത്തേ ദിന്നേ ‘‘അല’’ന്തി ഹത്ഥേന പത്തം പിദഹി. സാ, ‘‘ഭന്തേ, ഏകോവ പടിവിസോ, ന സക്കാ ദ്വിധാ കാതും. തുമ്ഹാകം ദാസസ്സ ഇധലോകസങ്ഗഹം അകത്വാ പരലോകസങ്ഗഹം കരോഥ, നിരവസേസമേവ ദാതുകാമമ്ഹീ’’തി വത്വാ സബ്ബമേവ ഥേരസ്സ പത്തേ പതിട്ഠപേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠധമ്മസ്സേവ ഭാഗീ അസ്സ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസി. ഥേരോ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി വത്വാ ഠിതകോവ അനുമോദനം കരിത്വാ ഏകസ്മിം ഉദകഫാസുകട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ ഭത്തകിച്ചമകാസി. സാപി നിവത്തിത്വാ തണ്ഡുലേ പരിയേസിത്വാ ഭത്തം പചി. പുണ്ണോപി അഡ്ഢകരീസമത്തട്ഠാനം കസിത്വാ ജിഘച്ഛം സഹിതും അസക്കോന്തോ ഗോണേ വിസ്സജ്ജേത്വാ ഏകരുക്ഖച്ഛായം പവിസിത്വാ മഗ്ഗം ഓലോകേന്തോ നിസീദി.

അഥസ്സ ¶ ഭരിയാ ഭത്തം ആദായ ഗച്ഛമാനാ തം ദിസ്വാവ ‘‘ഏസ ജിഘച്ഛായ പീളിതോ മം ഓലോകേന്തോ നിസിന്നോ. സചേ മം ¶ ‘അതിവിയ ജേ ചിരായീ’തി തജ്ജേത്വാ പതോദലട്ഠിയാ മം പഹരിസ്സതി, മയാ കതകമ്മം നിരത്ഥകം ഭവിസ്സതി. പടികച്ചേവസ്സ ആരോചേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘സാമി, അജ്ജേകദിവസം ചിത്തം പസാദേഹി, മാ മയാ കതകമ്മം നിരത്ഥകം കരി. അഹഞ്ഹി പാതോവ തേ ഭത്തം ആഹരന്തീ അന്തരാമഗ്ഗേ ധമ്മസേനാപതിം ദിസ്വാ തവ ഭത്തം തസ്സ ദത്വാ പുന ഗന്ത്വാ ഭത്തം പചിത്വാ ആഗതാ, പസാദേഹി, സാമി, ചിത്ത’’ന്തി. സോ ‘‘കിം വദേസി, ഭദ്ദേ’’തി പുച്ഛിത്വാ പുന തമത്ഥം സുത്വാ, ‘‘ഭദ്ദേ, സാധു വത തേ കതം മമ ഭത്തം അയ്യസ്സ ദദമാനായ, മയാപിസ്സ അജ്ജ പാതോവ ദന്തകട്ഠഞ്ച മുഖോദകഞ്ച ദിന്ന’’ന്തി പസന്നമാനസോ തം വചനം അഭിനന്ദിത്വാ ഉസ്സുരേ ലദ്ധഭത്തതായ കിലന്തകായോ തസ്സാ അങ്കേ സീസം കത്വാ നിദ്ദം ഓക്കമി.

അഥസ്സ ¶ പാതോവ കസിതട്ഠാനം പംസുചുണ്ണം ഉപാദായ സബ്ബം രത്തസുവണ്ണം കണികാരപുപ്ഫരാസി വിയ സോഭമാനം അട്ഠാസി. സോ പബുദ്ധോ ഓലോകേത്വാ ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, ഏതം കസിതട്ഠാനം സബ്ബം മമ സുവണ്ണം ഹുത്വാ പഞ്ഞായതി, കിം നു ഖോ മേ അതിഉസ്സുരേ ലദ്ധഭത്തതായ അക്ഖീനി ഭമന്തീ’’തി. ‘‘സാമി, മയ്ഹമ്പി ഏവമേവ പഞ്ഞായതീ’’തി. സോ ഉട്ഠായ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഏകപിണ്ഡം ഗഹേത്വാ നങ്ഗലസീസേ പഹരിത്വാ സുവണ്ണഭാവം ഞത്വാ ¶ ‘‘അഹോ അയ്യസ്സ ധമ്മസേനാപതിസ്സ മേ ദിന്നദാനേന അജ്ജേവ വിപാകോ ദസ്സിതോ, ന ഖോ പന സക്കാ ഏത്തകം ധനം പടിച്ഛാദേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി ഭരിയായ ആഭതം ഭത്തപാതിം സുവണ്ണസ്സ പൂരേത്വാ രാജകുലം ഗന്ത്വാ രഞ്ഞാ കതോകാസോ പവിസിത്വാ രാജാനം അഭിവാദേത്വാ ‘‘കിം, താതാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ദേവ, അജ്ജ മയാ കസിതട്ഠാനം സബ്ബം സുവണ്ണഭരിതമേവ ഹുത്വാ ഠിതം, ഇദം സുവണ്ണം ആഹരാപേതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘കോസി ത്വ’’ന്തി? ‘‘പുണ്ണോ നാമ അഹ’’ന്തി. ‘‘കിം പന തേ അജ്ജ കത’’ന്തി? ‘‘ധമ്മസേനാപതിസ്സ മേ അജ്ജ പാതോവ ദന്തകട്ഠഞ്ച മുഖോദകഞ്ച ദിന്നം, ഭരിയായപി മേ മയ്ഹം ആഹരണഭത്തം തസ്സേവ ദിന്ന’’ന്തി.

തം സുത്വാ രാജാ ‘‘അജ്ജേവ കിര, ഭോ, ധമ്മസേനാപതിസ്സ ദിന്നദാനേന വിപാകോ ദസ്സിതോ’’തി വത്വാ, ‘‘താത, കിം കരോമീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ബഹൂനി സകടസഹസ്സാനി പഹിണിത്വാ സുവണ്ണം ആഹരാപേഥാ’’തി. രാജാ സകടാനി പഹിണി. രാജപുരിസേസു ‘‘രഞ്ഞോ സന്തക’’ന്തി ഗണ്ഹന്തേസു ഗഹിതഗഹിതം മത്തികാവ ഹോതി. തേ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേഹി കിന്തി ¶ വത്വാ ഗഹിത’’ന്തി. പുട്ഠാ ‘‘തുമ്ഹാകം സന്തക’’ന്തി ആഹംസു. ന മയ്ഹം, താതാ, സന്തകം, ഗച്ഛഥ ‘‘പുണ്ണസ്സ സന്തക’’ന്തി ¶ വത്വാ ഗണ്ഹഥാതി. തേ തഥാ കരിംസു, ഗഹിതഗഹിതം സുവണ്ണമേവ അഹോസി. സബ്ബമ്പി ആഹരിത്വാ രാജങ്ഗണേ രാസിമകംസു, അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധോ രാസി അഹോസി. രാജാ നാഗരേ സന്നിപാതേത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം നഗരേ അത്ഥി കസ്സചി ഏത്തകം സുവണ്ണ’’ന്തി? ‘‘നത്ഥി, ദേവാ’’തി. ‘‘കിം പനസ്സ ദാതും വട്ടതീ’’തി? ‘‘സേട്ഠിഛത്തം, ദേവാ’’തി. രാജാ ‘‘ബാഹുധനസേട്ഠി നാമ ഹോതൂ’’തി മഹന്തേന ഭോഗേന സദ്ധിം തസ്സ സേട്ഠിഛത്തമദാസി. അഥ നം സോ ആഹ – ‘‘മയം, ദേവ, ഏത്തകം കാലം പരകുലേ വസിമ്ഹാ, വസനട്ഠാനം നോ ദേഥാ’’തി. ‘‘തേന ഹി പസ്സ, ഏസ ഗുമ്ബോ പഞ്ഞായതി, ഏതം ഹരാപേത്വാ ഗേഹം കാരേഹീ’’തി പുരാണസേട്ഠിസ്സ ഗേഹട്ഠാനം ആചിക്ഖി. സോ തസ്മിം ഠാനേ കതിപാഹേനേവ ഗേഹം കാരാപേത്വാ ഗേഹപ്പവേസനമങ്ഗലഞ്ച ഛത്തമങ്ഗലഞ്ച ഏകതോവ കരോന്തോ സത്താഹം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം അദാസി. അഥസ്സ സത്ഥാ അനുമോദനം കരോന്തോ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി. ധമ്മകഥാവസാനേ പുണ്ണസേട്ഠി ച ഭരിയാ ചസ്സ ധീതാ ച ഉത്തരാതി തയോ ജനാ സോതാപന്നാ അഹേസും.

അപരഭാഗേ ¶ രാജഗഹസേട്ഠി പുണ്ണസേട്ഠിനോ ധീതരം അത്തനോ പുത്തസ്സ വാരേസി. സോ ‘‘നാഹം ദസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘മാ ഏവം കരോതു, ഏത്തകം കാലം അമ്ഹേ നിസ്സായ വസന്തേനേവ ¶ തേ സമ്പത്തി ലദ്ധാ, ദേതു മേ പുത്തസ്സ ധീതര’’ന്തി വുത്തേ ‘‘സോ മിച്ഛാദിട്ഠികോ, മമ ധീതാ തീഹി രതനേഹി വിനാ വത്തിതും ന സക്കോതി, നേവസ്സ ധീതരം ദസ്സാമീ’’തി ആഹ. അഥ നം ബഹൂ സേട്ഠിഗണാദയോ കുലപുത്താ ‘‘മാ തേന സദ്ധിം വിസ്സാസം ഭിന്ദി, ദേഹിസ്സ ധീതര’’ന്തി യാചിംസു. സോ തേസം വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ ആസാള്ഹിപുണ്ണമായം ധീതരം അദാസി. സാ പതികുലം ഗതകാലതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖും വാ ഭിക്ഖുനിം വാ ഉപസങ്കമിതും ദാനം വാ ദാതും ധമ്മം വാ സോതും നാലത്ഥ. ഏവം അഡ്ഢതിയേസു മാസേസു വീതിവത്തേസു സന്തികേ ഠിതം പരിചാരികം പുച്ഛി – ‘‘ഇദാനി കിത്തകം അന്തോവസ്സസ്സ അവസിട്ഠ’’ന്തി? ‘‘അഡ്ഢമാസോ, അയ്യേ’’തി. സാ പിതു സാസനം പഹിണി ‘‘കസ്മാ മം ഏവരൂപേ ബന്ധനാഗാരേ പക്ഖിപിംസു, വരം മേ ലക്ഖണാഹതം കത്വാ ¶ പരേസം ദാസിം സാവേതും. ഏവരൂപസ്സ മിച്ഛാദിട്ഠികുലസ്സ ദാതും ന വട്ടതി. ആഗതകാലതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖുദസ്സനാദീസു ഏകമ്പി പുഞ്ഞം കാതും ന ലഭാമീ’’തി.

അഥസ്സാ പിതാ ‘‘ദുക്ഖിതാ വത മേ ധീതാ’’തി അനത്തമനതം പവേദേത്വാ പഞ്ചദസ കഹാപണസഹസ്സാനി പേസേസി ‘‘ഇമസ്മിം നഗരേ സിരിമാ നാമ ഗണികാ അത്ഥി, ദേവസികം സഹസ്സം ഗണ്ഹാതി. ഇമേഹി കഹാപണേഹി തം ആനേത്വാ സാമികസ്സ പാദപരിചാരികം കത്വാ സയം പുഞ്ഞാനി കരോതൂ’’തി ¶ . സാ സിരിമം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സഹായികേ ഇമേ കഹാപണേ ഗഹേത്വാ ഇമം അഡ്ഢമാസം തവ സഹായകം പരിചരാഹീ’’തി ആഹ. സാ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണി. സാ തം ആദായ സാമികസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തേന സിരിമം ദിസ്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘സാമി, ഇമം അഡ്ഢമാസം മമ സഹായികാ തുമ്ഹേ പരിചരതു, അഹം പന ഇമം അഡ്ഢമാസം ദാനഞ്ചേവ ദാതുകാമാ ധമ്മഞ്ച സോതുകാമാ’’തി ആഹ. സോ തം അഭിരൂപം ഇത്ഥിം ദിസ്വാ ഉപ്പന്നസിനേഹോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി.

ഉത്തരാപി ഖോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമം അഡ്ഢമാസം അഞ്ഞത്ഥ അഗന്ത്വാ ഇധേവ ഭിക്ഖാ ഗഹേതബ്ബാ’’തി സത്ഥു പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ ‘‘ഇതോ ദാനി പട്ഠായ യാവ മഹാപവാരണാ, താവ സത്ഥാരം ഉപട്ഠാതും ധമ്മഞ്ച സോതും ലഭിസ്സാമീ’’തി തുട്ഠമാനസാ ‘‘ഏവം യാഗും പചഥ, ഏവം പൂവേ പചഥാ’’തി മഹാനസേ സബ്ബകിച്ചാനി സംവിദഹന്തീ വിചരതി. അഥസ്സാ സാമികോ ‘‘സ്വേ പവാരണാ ഭവിസ്സതീ’’തി മഹാനസാഭിമുഖോ വാതപാനേ ഠത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ കരോന്തീ സാ അന്ധബാലാ വിചരതീ’’തി ഓലോകേന്തോ തം സേട്ഠീധീതരം സേദകിലിന്നം ഛാരികായ ഓകിണ്ണം അങ്ഗാരമസിമക്ഖിതം തഥാ സംവിദഹിത്വാ വിചരമാനം ദിസ്വാ ‘‘അഹോ അന്ധബാലാ ഏവരൂപേ ഠാനേ ഇമം സിരിസമ്പത്തിം ¶ നാനുഭവതി, ‘മുണ്ഡകസമണേ ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’തി തുട്ഠചിത്താ വിചരതീ’’തി ഹസിത്വാ അപഗഞ്ഛി.

തസ്മിം അപഗതേ ¶ തസ്സ സന്തികേ ഠിതാ സിരിമാ ‘‘കിം നു ഖോ ഓലോകേത്വാ ഏസ ഹസീ’’തി തേനേവ വാതപാനേന ഓലോകേന്തീ ഉത്തരം ദിസ്വാ ‘‘ഇമം ഓലോകേത്വാ ഇമിനാ ഹസിതം, അദ്ധാ ഇമസ്സ ഏതായ സദ്ധിം സന്ഥവോ അത്ഥീ’’തി ചിന്തേസി. സാ കിര അഡ്ഢമാസം തസ്മിം ഗേഹേ ബാഹിരകഇത്ഥീ ഹുത്വാ വസമാനാപി തം സമ്പത്തിം അനുഭവമാനാ അത്തനോ ബാഹിരകഇത്ഥിഭാവം അജാനിത്വാ ‘‘അഹം ഘരസാമിനീ’’തി സഞ്ഞമകാസി. സാ ¶ ഉത്തരായ ആഘാതം ബന്ധിത്വാ ‘‘ദുക്ഖമസ്സാ ഉപ്പാദേസ്സാമീ’’തി പാസാദാ ഓരുയ്ഹ മഹാനസം പവിസിത്വാ പൂവപചനട്ഠാനേ പക്കുഥിതം സപ്പിം കടച്ഛുനാ ആദായ ഉത്തരാഭിമുഖം പായാസി. ഉത്തരാ തം ആഗച്ഛന്തിം ദിസ്വാ ‘‘മമ സഹായികായ മയ്ഹം ഉപകാരോ കതോ, ചക്കവാളം അതിസമ്ബാധം, ബ്രഹ്മലോകോ അതിനീചകോ, മമ സഹായികായ ഗുണോവ മഹന്തോ. അഹഞ്ഹി ഏതം നിസ്സായ ദാനഞ്ച ദാതും ധമ്മഞ്ച സോതും ലഭിം. സചേ മമ ഏതിസ്സാ ഉപരി കോപോ അത്ഥി, ഇദം സപ്പി മം ദഹതു. സചേ നത്ഥി, മാ ദഹതൂ’’തി തം മേത്തായ ഫരി. തായ തസ്സാ മത്ഥകേ ആസിത്തം പക്കുഥിതസപ്പി സീതുദകം വിയ അഹോസി.

അഥ നം ‘‘ഇദം സീതലം ¶ ഭവിസ്സതീ’’തി കടച്ഛും പൂരേത്വാ ആദായ ആഗച്ഛന്തിം ഉത്തരായ ദാസിയോ ദിസ്വാ ‘‘അപേഹി ദുബ്ബിനീതേ, ന ത്വം അമ്ഹാകം അയ്യായ പക്കുഥിതം സപ്പിം ആസിഞ്ചിതും അനുച്ഛവികാ’’തി സന്തജ്ജേന്തിയോ ഇതോ ചിതോ ച ഉട്ഠായ ഹത്ഥേഹി ച പാദേഹി ച പോഥേത്വാ ഭൂമിയം പാതേസും. ഉത്തരാ വാരേന്തീപി വാരേതും നാസക്ഖി. അഥസ്സാ ഉപരി ഠിതാ സബ്ബാ ദാസിയോ പടിബാഹിത്വാ ‘‘കിസ്സ തേ ഏവരൂപം ഭാരിയം കത’’ന്തി സിരിമം ഓവദിത്വാ ഉണ്ഹോദകേന ന്ഹാപേത്വാ സതപാകതേലേന അബ്ഭഞ്ജി. തസ്മിം ഖണേ സാ അത്തനോ ബാഹിരകിത്ഥിഭാവം ഞത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘മയാ ഭാരിയം കമ്മം കതം സാമികസ്സ ഹസനമത്തകാരണാ ഇമിസ്സാ ഉപരി പക്കുഥിതം സപ്പിം ആസിഞ്ചന്തിയാ, അയം ‘ഗണ്ഹഥ ന’ന്തി ദാസിയോ ന ആണാപേസി. മം വിഹേഠനകാലേപി സബ്ബദാസിയോ പടിബാഹിത്വാ മയ്ഹം കത്തബ്ബമേവ അകാസി. സചാഹം ഇമം ന ഖമാപേസ്സാമി, മുദ്ധാ മേ സത്തധാ ഫലേയ്യാ’’തി തസ്സാ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ, ‘‘അയ്യേ, ഖമാഹി മേ’’തി ആഹ. അഹം സപിതികാ ധീതാ, പിതരി ഖമന്തേ ഖമാമീതി. ഹോതു, അയ്യേ, പിതരം തേ ¶ പുണ്ണസേട്ഠിം ഖമാപേസ്സാമീതി. പുണ്ണോ മമ വട്ടജനകപിതാ, വിവട്ടജനകേ പിതരി ഖമന്തേ പനാഹം ഖമിസ്സാമീതി. കോ പന തേ വിവട്ടജനകപിതാതി? സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി. മയ്ഹം തേന സദ്ധിം വിസ്സാസോ നത്ഥീതി. അഹം കരിസ്സാമി, സത്ഥാ സ്വേ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ആദായ ഇധാഗമിസ്സതി, ത്വം യഥാലദ്ധം സക്കാരം ഗഹേത്വാ ഇധേവ ആഗന്ത്വാ തം ഖമാപേഹീതി. സാ ‘‘സാധു, അയ്യേ’’തി ഉട്ഠായ അത്തനോ ¶ ഗേഹം ഗന്ത്വാ പഞ്ചസതാ പരിവാരിത്ഥിയോ ആണാപേത്വാ നാനാവിധാനി ഖാദനീയാനി ചേവ സൂപേയ്യാനി ച സമ്പാദേത്വാ പുനദിവസേ തം സക്കാരം ആദായ ¶ ഉത്തരായ ഗേഹം ആഗന്ത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പത്തേ പതിട്ഠാപേതും അവിസഹന്തീ അട്ഠാസി. തം സബ്ബം ഗഹേത്വാ ഉത്തരാവ സംവിദഹി. സിരിമാപി ഭത്തകിച്ചാവസാനേ സദ്ധിം പരിവാരേന സത്ഥു പാദമൂലേ നിപജ്ജി.

അഥ നം സത്ഥാ പുച്ഛി – ‘‘കോ തേ അപരാധോ’’തി? ഭന്തേ, മയാ ഹിയ്യോ ഇദം നാമ കതം, അഥ മേ സഹായികാ മം വിഹേഠയമാനാ ദാസിയോ നിവാരേത്വാ മയ്ഹം ഉപകാരമേവ അകാസി. സാഹം ഇമിസ്സാ ഗുണം ജാനിത്വാ ഇമം ഖമാപേസിം, അഥ മം ഏസാ ‘‘തുമ്ഹേസു ഖമന്തേസു ഖമിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘ഏവം കിര ഉത്തരേ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സീസേ മേ സഹായികായ പക്കുഥിതസപ്പി ആസിത്ത’’ന്തി. അഥ ‘‘തയാ കിം ചിന്തിത’’ന്തി? ‘‘ചക്കവാളം ¶ അതിസമ്ബാധം, ബ്രഹ്മലോകോ അതിനീചകോ, മമ സഹായികായ ഗുണോവ മഹന്തോ. അഹഞ്ഹി ഏതം നിസ്സായ ദാനഞ്ച ദാതും ധമ്മഞ്ച സോതും അലത്ഥം, സചേ മേ ഇമിസ്സാ ഉപരി കോപോ അത്ഥി, ഇദം മം ദഹതു. നോ ചേ, മാ ദഹതൂ’’തി ഏവം ചിന്തേത്വാ ഇമം മേത്തായ ഫരിം, ഭന്തേതി. സത്ഥാ ‘‘സാധു സാധു, ഉത്തരേ, ഏവം കോധം ജിനിതും വട്ടതി. കോധോ ഹി നാമ അക്കോധേന, അക്കോസകപരിഭാസകോ അനക്കോസന്തേന അപരിഭാസന്തേന, ഥദ്ധമച്ഛരീ അത്തനോ സന്തകസ്സ ദാനേന, മുസാവാദീ സച്ചവചനേന ജിനിതബ്ബോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൨൩.

‘‘അക്കോധേന ജിനേ കോധം, അസാധും സാധുനാ ജിനേ;

ജിനേ കദരിയം ദാനേന, സച്ചേനാലികവാദിന’’ന്തി.

തത്ഥ അക്കോധേനാതി കോധനോ ഹി പുഗ്ഗലോ അക്കോധേന ഹുത്വാ ജിനിതബ്ബോ. അസാധുന്തി അഭദ്ദകോ ഭദ്ദകേന ഹുത്വാ ജിനിതബ്ബോ. കദരിയന്തി ഥദ്ധമച്ഛരീ അത്തനോ സന്തകസ്സ ചാഗചിത്തേന ജിനിതബ്ബോ. അലികവാദീ സച്ചവചനേന ¶ ജിനിതബ്ബോ. തസ്മാ ഏവമാഹ – ‘‘അക്കോധേന ജിനേ കോധം…പേ… സച്ചേനാലികവാദിന’’ന്തി.

ദേസനാവസാനേ സിരിമാ സദ്ധിം പഞ്ചസതാഹി ഇത്ഥീഹി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹീതി.

ഉത്തരാഉപാസികാവത്ഥു തതിയം.

൪. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരപഞ്ഹവത്ഥു

സച്ചം ¶ ¶ ഭണേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ പഞ്ഹം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ഥേരോ ദേവചാരികം ഗന്ത്വാ മഹേസക്ഖായ ദേവതായ വിമാനദ്വാരേ ഠത്വാ തം അത്തനോ സന്തികം ആഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഠിതം ഏവമാഹ – ‘‘ദേവതേ മഹതീ തേ സമ്പത്തി, കിം കമ്മം കത്വാ ഇമം അലത്ഥാ’’തി? ‘‘മാ മം, ഭന്തേ, പുച്ഛഥാ’’തി. ദേവതാ കിര അത്തനോ പരിത്തകമ്മേന ലജ്ജമാനാ ഏവം വദതി. സാ പന ഥേരേന ‘‘കഥേഹിയേവാ’’തി വുച്ചമാനാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, മയാ നേവ ദാനം ദിന്നം, ന പൂജാ കതാ, ന ധമ്മോ സുതോ, കേവലം സച്ചമത്തം രക്ഖിത’’ന്തി. ഥേരോ അഞ്ഞാനി വിമാനദ്വാരാനി ¶ ഗന്ത്വാ ആഗതാഗതാ അപരാപി ദേവധീതരോ പുച്ഛി. താസുപി തഥേവ നിഗുഹിത്വാ ഥേരം പടിബാഹിതും അസക്കോന്തീസു ഏകാ താവ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, മയാ നേവ ദാനാദീസു കതം നാമ അത്ഥി, അഹം പന കസ്സപബുദ്ധകാലേ പരസ്സ ദാസീ അഹോസിം, തസ്സാ മേ സാമികോ അതിവിയ ചണ്ഡോ ഫരുസോ, ഗഹിതഗ്ഗഹിതേനേവ കട്ഠേന വാ കലിങ്ഗരേന വാ സീസം ഭിന്ദതി. സാഹം ഉപ്പന്നേ കോപേ ‘ഏസ തവ സാമികോ ലക്ഖണാഹതം വാ കാതും നാസാദീനി വാ ഛിന്ദിതും ഇസ്സരോ, മാ കുജ്ഝീ’തി അത്താനമേവ പരിഭാസേത്വാ കോപം നാമ ന അകാസിം, തേന മേ അയം സമ്പത്തി ലദ്ധാ’’തി. അപരാ ആഹ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ഉച്ഛുഖേത്തം രക്ഖമാനാ ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഉച്ഛുയട്ഠിം അദാസിം’’. അപരാ ഏകം തിമ്ബരുസകം അദാസിം. അപരാ ഏകം ഏളാലുകം അദാസിം. അപരാ ഏകം ഫാരുസകം ¶ അദാസിം. അപരാ ഏകം മൂലമുട്ഠിം. അപരാ ‘‘നിമ്ബമുട്ഠി’’ന്തിആദിനാ നയേന അത്തനാ അത്തനാ കതം പരിത്തദാനം ആരോചേത്വാ ‘‘ഇമിനാ ഇമിനാ കാരണേന അമ്ഹേഹി അയം സമ്പത്തി ലദ്ധാ’’തി ആഹംസു.

ഥേരോ താഹി കതകമ്മം സുത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘സക്കാ നു ഖോ, ഭന്തേ, സച്ചകഥനമത്തേന, കോപനിബ്ബാപനമത്തേന, അതിപരിത്തകേന തിമ്ബരുസകാദിദാനമത്തേന ദിബ്ബസമ്പത്തിം ലദ്ധു’’ന്തി. ‘‘കസ്മാ മം, മോഗ്ഗല്ലാന, പുച്ഛസി, നനു തേ ദേവതാഹി അയം അത്ഥോ കഥിതോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ലബ്ഭതി മഞ്ഞേ ഏത്തകേന ദിബ്ബസമ്പത്തീ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘മോഗ്ഗല്ലാന, സച്ചമത്തം കഥേത്വാപി കോപമത്തം ജഹിത്വാപി പരിത്തകം ദാനം ദത്വാപി ദേവലോകം ഗച്ഛതിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൨൪.

‘‘സച്ചം ¶ ¶ ഭണേ ന കുജ്ഝേയ്യ, ദജ്ജാ അപ്പമ്പി യാചിതോ;

ഏതേഹി തീഹി ഠാനേഹി, ഗച്ഛേ ദേവാന സന്തികേ’’തി.

തത്ഥ സച്ചം ഭണേതി സച്ചം ദീപേയ്യ വോഹരേയ്യ, സച്ചേ പതിട്ഠഹേയ്യാതി അത്ഥോ. ന കുജ്ഝേയ്യാതി പരസ്സ ന കുജ്ഝേയ്യ ¶ . യാചിതോതി യാചകാ നാമ സീലവന്തോ പബ്ബജിതാ. തേ ഹി കിഞ്ചാപി ‘‘ദേഥാ’’തി അയാചിത്വാവ ഘരദ്വാരേ തിട്ഠന്തി, അത്ഥതോ പന യാചന്തിയേവ നാമ. ഏവം സീലവന്തേഹി യാചിതോ അപ്പസ്മിം ദേയ്യധമ്മേ വിജ്ജമാനേ അപ്പമത്തകമ്പി ദദേയ്യ. ഏതേഹി തീഹീതി ഏതേസു തീസു ഏകേനാപി കാരണേന ദേവലോകം ഗച്ഛേയ്യാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരപഞ്ഹവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. ബുദ്ധപിതുബ്രാഹ്മണവത്ഥു

അഹിംസകാ യേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാകേതം നിസ്സായ അഞ്ജനവനേ വിഹരന്തോ ഭിക്ഖൂഹി പട്ഠപഞ്ഹം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഭഗവതോ കിര ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതസ്സ സാകേതം പിണ്ഡായ പവിസനകാലേ ഏകോ സാകേതവാസീ മഹല്ലകബ്രാഹ്മണോ നഗരതോ നിക്ഖമന്തോ അന്തരഘരദ്വാരേ ദസബലം ദിസ്വാ പാദേസു നിപതിത്വാ ഗോപ്ഫകേസു ദള്ഹം ഗഹേത്വാ, ‘‘താത, നനു നാമ പുത്തേഹി ജിണ്ണകാലേ മാതാപിതരോ പടിജഗ്ഗിതബ്ബാ, കസ്മാ ഏത്തകം കാലം അമ്ഹാകം അത്താനം ന ദസ്സേസി. മയാ താവ ദിട്ഠോസി, മാതരമ്പി പസ്സിതും ഏഹീ’’തി സത്ഥാരം ഗഹേത്വാ അത്തനോ ഗേഹം അഗമാസി. സത്ഥാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന. ബ്രാഹ്മണീപി ആഗന്ത്വാ സത്ഥു ¶ പാദേസു നിപതിത്വാ, ‘‘താത, ഏത്തകം കാലം കുഹിം ഗതോസി, നനു നാമ മാതാപിതരോ മഹല്ലകകാലേ ഉപട്ഠാതബ്ബാ’’തി വത്വാ പുത്തധീതരോ ‘‘ഏഥ ഭാതരം വന്ദഥാ’’തി വന്ദാപേസി. തേ ഉഭോപി തുട്ഠമാനസാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇധേവ നിബദ്ധം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്വാ ‘‘ബുദ്ധാ നാമ ഏകട്ഠാനേയേവ നിബദ്ധം ഭിക്ഖം ന ഗണ്ഹന്തീ’’തി വുത്തേ, ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, യേ വോ നിമന്തേതും ആഗച്ഛന്തി, തേ അമ്ഹാകം സന്തികം പഹിണേയ്യാഥാ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ തതോ ¶ പട്ഠായ നിമന്തേതും ആഗതേ ‘‘ഗന്ത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ ആരോചേയ്യാഥാ’’തി പേസേസി. തേ ഗന്ത്വാ ‘‘മയം സ്വാതനായ സത്ഥാരം നിമന്തേമാ’’തി ബ്രാഹ്മണം ¶ വദന്തി. ബ്രാഹ്മണോ പുനദിവസേ അത്തനോ ഗേഹതോ ഭത്തഭാജനസൂപേയ്യഭാജനാനി ആദായ സത്ഥു നിസീദനട്ഠാനം ഗച്ഛതി. അഞ്ഞത്ര പന നിമന്തനേ അസതി സത്ഥാ ബ്രാഹ്മണസ്സേവ ഗേഹേ ഭത്തകിച്ചം കരോതി. തേ ഉഭോപി അത്തനോ ദേയ്യധമ്മം നിച്ചകാലം തഥാഗതസ്സ ദേന്താ ധമ്മകഥം സുണന്താ അനാഗാമിഫലം പാപുണിംസു.

ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘ആവുസോ, ബ്രാഹ്മണോ ‘തഥാഗതസ്സ സുദ്ധോദനോ പിതാ, മഹാമായാ മാതാ’തി ജാനാതി, ജാനന്തോവ സദ്ധിം ബ്രാഹ്മണിയാ തഥാഗതം ‘അമ്ഹാകം പുത്തോ’തി വദതി, സത്ഥാപി ¶ തഥേവ അധിവാസേതി. കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി? സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഉഭോപി തേ അത്തനോ പുത്തമേവ പുത്തോതി വദന്തീ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ, ഭിക്ഖവേ, അയം ബ്രാഹ്മണോ നിരന്തരം പഞ്ച ജാതിസതാനി മയ്ഹം പിതാ അഹോസി, പഞ്ച ജാതിസതാനി ചൂളപിതാ, പഞ്ച ജാതിസതാനി മഹാപിതാ. സാപി മേ ബ്രാഹ്മണീ നിരന്തരമേവ പഞ്ച ജാതിസതാനി മാതാ അഹോസി, പഞ്ച ജാതിസതാനി ചൂളമാതാ, പഞ്ച ജാതിസതാനി മഹാമാതാ. ഏവാഹം ദിയഡ്ഢജാതിസഹസ്സം ബ്രാഹ്മണസ്സ ഹത്ഥേ സംവഡ്ഢോ, ദിയഡ്ഢജാതിസഹസ്സം ബ്രാഹ്മണിയാ ഹത്ഥേതി തീണി ജാതിസഹസ്സാനി തേസം പുത്തഭാവം ദസ്സേത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘യസ്മിം മനോ നിവിസതി, ചിത്തഞ്ചാപി പസീദതി;

അദിട്ഠപുബ്ബകേ പോസേ, കാമം തസ്മിമ്പി വിസ്സസേ. (ജാ. ൧.൧.൬൮);

‘‘പുബ്ബേവ സന്നിവാസേന, പച്ചുപ്പന്നഹിതേന വാ;

ഏവം തം ജായതേ പേമം, ഉപ്പലംവ യഥോദകേ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൧൭൪);

സത്ഥാ തേമാസമേവ തം കുലം നിസ്സായ വിഹാസി. തേ ഉഭോപി അരഹത്തം സച്ഛികത്വാ പരിനിബ്ബായിംസു. അഥ നേസം മഹാസക്കാരം കത്വാ ഉഭോപി ഏകകൂടാഗാരമേവ ആരോപേത്വാ നീഹരിംസു. സത്ഥാപി പഞ്ചസതഭിക്ഖുപരിവാരോ തേഹി സദ്ധിംയേവ ആളാഹനം അഗമാസി. ‘‘ബുദ്ധാനം കിര മാതാപിതരോ’’തി മഹാജനോ നിക്ഖമി. സത്ഥാപി ആളാഹനസമീപേ ഏകം സാലം ¶ പവിസിത്വാ അട്ഠാസി. മനുസ്സാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ¶ ഏകമന്തേ ഠത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ‘മാതാപിതരോ വോ കാലകതാ’തി മാ ചിന്തയിത്ഥാ’’തി സത്ഥാരാ സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കരോന്തി. സത്ഥാ തേ ‘‘മാ ഏവം അവചുത്ഥാ’’തി അപ്പടിക്ഖിപിത്വാ പരിസായ ആസയം ഓലോകേത്വാ തങ്ഖണാനുരൂപം ധമ്മം ദേസേന്തോ –

‘‘അപ്പം ¶ വത ജീവിതം ഇദം,

ഓരം വസ്സസതാപി മിയ്യതി;

യോ ചേപി അതിച്ച ജീവതി,

അഥ സോ ജരസാപി മിയ്യതീ’’തി. (സു. നി. ൮൧൦; മഹാനി. ൩൯) –

ഇദം ജരാസുത്തം കഥേസി. ദേസനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഭിക്ഖൂ ബ്രാഹ്മണസ്സ ച ബ്രാഹ്മണിയാ ച പരിനിബ്ബുതഭാവം അജാനന്താ, ‘‘ഭന്തേ, തേസം കോ അഭിസമ്പരായോ’’തി പുച്ഛിംസു. സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഏവരൂപാനം അസേഖമുനീനം അഭിസമ്പരായോ നാമ നത്ഥി. ഏവരൂപാ ഹി അച്ചുതം അമതം മഹാനിബ്ബാനമേവ പാപുണന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൨൫.

‘‘അഹിംസകാ യേ മുനയോ, നിച്ചം കായേന സംവുതാ;

തേ യന്തി അച്ചുതം ഠാനം, യത്ഥ ഗന്ത്വാ ന സോചരേ’’തി.

തത്ഥ ¶ മുനയോതി മോനേയ്യപടിപദായ മഗ്ഗഫലപത്താ അസേഖമുനയോ. കായേനാതി ദേസനാമത്തമേവേതം, തീഹിപി ദ്വാരേഹി സുസംവുതാതി അത്ഥോ. അച്ചുതന്തി സസ്സതം. ഠാനന്തി അകുപ്പട്ഠാനം ധുവട്ഠാനം. യത്ഥാതി യസ്മിം നിബ്ബാനേ ഗന്ത്വാ ന സോചരേ ന സോചന്തി ന വിഹഞ്ഞന്തി, തം ഠാനം ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ബുദ്ധപിതുബ്രാഹ്മണവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. പുണ്ണദാസീവത്ഥു

സദാ ജാഗരമാനാനന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ഗിജ്ഝകൂടേ വിഹരന്തോ പുണ്ണം നാമ രാജഗഹസേട്ഠിനോ ദാസിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സാ ¶ കിര ഏകദിവസം കോട്ടനത്ഥായ ബഹുവീഹിം അദംസു. സാ രത്തിമ്പി ദീപം ജാലേത്വാ വീഹിം കോട്ടേന്തീ വിസ്സമനത്ഥായ സേദതിന്തേന ഗത്തേന ബഹിവാതേ അട്ഠാസി. തസ്മിം സമയേ ദബ്ബോ മല്ലപുത്തോ ¶ ഭിക്ഖൂനം സേനാസനപഞ്ഞാപകോ ¶ അഹോസി. സോ ധമ്മസ്സവനം സുത്വാ അത്തനോ അത്തനോ സേനാസനം ഗച്ഛന്താനം ഭിക്ഖൂനം അങ്ഗുലിം ജാലേത്വാ പുരതോ പുരതോ മഗ്ഗദേസനത്ഥായ ഗച്ഛന്തോ ഭിക്ഖൂനം ആലോകം നിമ്മിനി. പുണ്ണാ തേനാലോകേന പബ്ബതേ വിചരന്തേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘‘അഹം താവ അത്തനോ ദുക്ഖേന ഉപദ്ദുതാ ഇമായപി വേലായ നിദ്ദം ന ഉപേമി, ഭദ്ദന്താ കിം കാരണാ ന നിദ്ദായന്തീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘അദ്ധാ കസ്സചി ഭിക്ഖുനോ അഫാസുകം വാ ഭവിസ്സതി, ദീഘജാതികേന വാ ഉപദ്ദവോ ഭവിസ്സതീ’’തി സഞ്ഞം കത്വാ പാതോവ കുണ്ഡകം ആദായ ഉദകേന തേമേത്വാ ഹത്ഥതലേ പൂവം കത്വാ അങ്ഗാരേസു പചിത്വാ ഉച്ഛങ്ഗേ കത്വാ തിത്ഥമഗ്ഗേ ഖാദിസ്സാമീതി ഘടം ആദായ തിത്ഥാഭിമുഖീ പായാസി. സത്ഥാപി ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിതും തമേവ മഗ്ഗം പടിപജ്ജി.

സാ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അഞ്ഞേസു ദിവസേസു സത്ഥരി ദിട്ഠേപി മമ ദേയ്യധമ്മോ ന ഹോതി, ദേയ്യധമ്മേ സതി സത്ഥാരം ന പസ്സാമി, ഇദാനി മേ ദേയ്യധമ്മോ ച അത്ഥി, സത്ഥാ ച സമ്മുഖീഭൂതോ. സചേ ലൂഖം വാ പണീതം വാതി അചിന്തേത്വാ ഗണ്ഹേയ്യ, ദദേയ്യാഹം ഇമം പൂവ’’ന്തി ഘടം ഏകമന്തേ നിക്ഖിപിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ ¶ , ഇമം ലൂഖം ദാനം പടിഗ്ഗണ്ഹന്താ മമ സങ്ഗഹം കരോഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരം ഓലോകേത്വാ തേന നീഹരിത്വാ ദിന്നം മഹാരാജദത്തിയം പത്തം ഉപനാമേത്വാ പൂവം ഗണ്ഹി. പുണ്ണാപി തം സത്ഥു പത്തേ പതിട്ഠപേത്വാവ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠധമ്മോയേവ മേ സമിജ്ഝതൂ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി ഠിതകോവ അനുമോദനം അകാസി.

പുണ്ണാപി ചിന്തേസി – ‘‘കിഞ്ചാപി മേ സത്ഥാ സങ്ഗഹം കരോന്തോ പൂവം ഗണ്ഹി, ന പനിദം ഖാദിസ്സതി. അദ്ധാ പുരതോ കാകസ്സ വാ സുനഖസ്സ വാ ദത്വാ രഞ്ഞോ വാ രാജപുത്തസ്സ വാ ഗേഹം ഗന്ത്വാ പണീതഭോജനം ഭുഞ്ജിസ്സതീ’’തി. സത്ഥാപി ‘‘കിം നു ഖോ ഏസാ ചിന്തേസീ’’തി തസ്സാ ചിത്താചാരം ഞത്വാ ആനന്ദത്ഥേരം ഓലോകേത്വാ നിസീദനാകാരം ദസ്സേസി. ഥേരോ ചീവരം പഞ്ഞാപേത്വാ അദാസി. സത്ഥാ ബഹിനഗരേയേവ നിസീദിത്വാ ഭത്തകിച്ചം അകാസി. ദേവതാ സകലചക്കവാളഗബ്ഭേ ദേവമനുസ്സാനം ഉപകപ്പനകം ഓജം മധുപടലം വിയ പീളേത്വാ ¶ തത്ഥ പക്ഖിപിംസു. പുണ്ണാ ച ഓലോകേന്തീ അട്ഠാസി. ഭത്തകിച്ചാവസാനേ ഥേരോ ഉദകം അദാസി. സത്ഥാ കതഭത്തകിച്ചോ പുണ്ണം ആമന്തേത്വാ ‘‘കസ്മാ ത്വം പുണ്ണേ മമ ¶ സാവകേ പരിഭവസീ’’തി ആഹ. ന പരിഭവാമി, ഭന്തേതി. അഥ തയാ മമ സാവകേ ഓലോകേത്വാ കിം കഥിതന്തി? ‘‘അഹം താവ ഇമിനാ ദുക്ഖുപദ്ദവേന നിദ്ദം ന ഉപേമി, ഭദ്ദന്താ കിമത്ഥം നിദ്ദം ന ഉപേന്തി, അദ്ധാ കസ്സചി അഫാസുകം വാ ഭവിസ്സതി, ദീഘജാതികേന വാ ഉപദ്ദവോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഏത്തകം മയാ, ഭന്തേ, ചിന്തിതന്തി. സത്ഥാ തസ്സാ വചനം സുത്വാ ‘‘പുണ്ണേ ത്വം ന താവ ദുക്ഖുപദ്ദവേന നിദ്ദായസി, മമ സാവകാ സദാ ജാഗരിയമനുയുത്തതായ ന നിദ്ദായന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൨൬.

‘‘സദാ ¶ ജാഗരമാനാനം, അഹോരത്താനുസിക്ഖിനം;

നിബ്ബാനം അധിമുത്താനം, അത്ഥം ഗച്ഛന്തി ആസവാ’’തി.

തത്ഥ അഹോരത്താനുസിക്ഖിനന്തി ദിവാ ച രത്തിഞ്ച തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖമാനാനം. നിബ്ബാനം അധിമുത്താനന്തി നിബ്ബാനജ്ഝാസയാനം. അത്ഥം ഗച്ഛന്തീതി ഏവരൂപാനം സബ്ബേപി ആസവാ അത്ഥം വിനാസം നത്ഥിഭാവം ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ യഥാഠിതാ പുണ്ണാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

സത്ഥാ കുണ്ഡകഅങ്ഗാരപൂവേന ഭത്തകിച്ചം കത്വാ വിഹാരം അഗമാസി. ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘ദുക്കരം ¶ , ആവുസോ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന കതം പുണ്ണായ ദിന്നേന കുണ്ഡകഅങ്ഗാരപൂവേന ഭത്തകിച്ചം കരോന്തേനാ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി മയാ ഇമായ ദിന്നകുണ്ഡകം പരിഭുത്തമേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘ഭുത്വാ തിണപരിഘാസം, ഭുത്വാ ആചാമകുണ്ഡകം;

ഏതം തേ ഭോജനം ആസി, കസ്മാ ദാനി ന ഭുഞ്ജസി.

‘‘യത്ഥ പോസം ന ജാനന്തി, ജാതിയാ വിനയേന വാ;

ബഹും തത്ഥ മഹാബ്രഹ്മേ, അപി ആചാമകുണ്ഡകം.

‘‘ത്വഞ്ച ¶ ഖോ മം പജാനാസി, യാദിസായം ഹയുത്തമോ;

ജാനന്തോ ജാനമാഗമ്മ, ന തേ ഭക്ഖാമി കുണ്ഡക’’ന്തി. (ജാ. ൧.൩.൧൦-൧൨) –

ഇമം കുണ്ഡകസിന്ധവപോതകജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ കഥേസി.

പുണ്ണദാസീവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. അതുലഉപാസകവത്ഥു

പോരാണമേതന്തി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അതുലം നാമ ഉപാസകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ഹി സാവത്ഥിവാസീ ഉപാസകോ പഞ്ചസതഉപാസകപരിവാരോ ഏകദിവസം ¶ തേ ഉപാസകേ ആദായ ധമ്മസ്സവനത്ഥായ വിഹാരം ഗന്ത്വാ രേവതത്ഥേരസ്സ സന്തികേ ധമ്മം സോതുകാമോ ഹുത്വാ രേവതത്ഥേരം വന്ദിത്വാ നിസീദി. സോ പനായസ്മാ പടിസല്ലാനാരാമോ സീഹോ വിയ ഏകചാരോ, തസ്മാ തേന സദ്ധിം ന കിഞ്ചി കഥേസി. സോ ‘‘അയം ഥേരോ ന കിഞ്ചി കഥേസീ’’തി കുദ്ധോ ഉട്ഠായ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏകമന്തം ഠിതോ ഥേരേന ‘‘കേനത്ഥേന ആഗതത്ഥാ’’തി വുത്തേ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ഇമേ ഉപാസകേ ആദായ ധമ്മസ്സവനത്ഥായ രേവതത്ഥേരം ഉപസങ്കമിം, തസ്സ മേ ഥേരോ ന കിഞ്ചി കഥേസി, സ്വാഹം തസ്സ കുജ്ഝിത്വാ ഇധാഗതോ, ധമ്മം മേ കഥേഥാ’’തി ആഹ. അഥ ഥേരോ ‘‘തേന ഹി ഉപാസകാ നിസീദഥാ’’തി വത്വാ ബഹുകം കത്വാ അഭിധമ്മകഥം കഥേസി. ഉപാസകോപി ‘‘അഭിധമ്മകഥാ നാമ അതിസണ്ഹാ, ഥേരോ ബഹും അഭിധമ്മമേവ കഥേസി, അമ്ഹാകം ഇമിനാ കോ അത്ഥോ’’തി കുജ്ഝിത്വാ പരിസം ആദായ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ സന്തികം അഗമാസി.

ഥേരേനാപി ‘‘കിം ഉപാസകാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭന്തേ, മയം ധമ്മസ്സവനത്ഥായ രേവതത്ഥേരം ഉപസങ്കമിമ്ഹാ, തസ്സ സന്തികേ ആലാപസല്ലാപമത്തമ്പി അലഭിത്വാ കുദ്ധാ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സന്തികം അഗമിമ്ഹാ, സോപി നോ അതിസണ്ഹം ബഹും അഭിധമ്മമേവ കഥേസി, ‘ഇമിനാ അമ്ഹാകം കോ അത്ഥോ’തി ഏതസ്സാപി കുജ്ഝിത്വാ ഇധാഗമിമ്ഹാ, കഥേഹി നോ, ഭന്തേ, ധമ്മകഥ’’ന്തി. തേന ഹി നിസീദിത്വാ സുണാഥാതി ഥേരോ തേസം സുവിഞ്ഞേയ്യം കത്വാ അപ്പകമേവ ¶ ധമ്മം കഥേസി. തേ ഥേരസ്സപി കുജ്ഝിത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു, അഥ നേ സത്ഥാ ആഹ – ‘‘കസ്മാ ¶ ഉപാസകാ ആഗതത്ഥാ’’തി? ‘‘ധമ്മസ്സവനായ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സുതോ പന വോ ധമ്മോ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, മയം ആദിതോ രേവതത്ഥേരം ഉപസങ്കമിമ്ഹാ, സോ അമ്ഹേഹി സദ്ധിം ന കിഞ്ചി കഥേസി, തസ്സ കുജ്ഝിത്വാ സാരിപുത്തത്ഥേരം ഉപസങ്കമിമ്ഹാ, തേന നോ ബഹു അഭിധമ്മോ കഥിതോ, തം അസല്ലക്ഖേത്വാ കുജ്ഝിത്വാ ആനന്ദത്ഥേരം ഉപസങ്കമിമ്ഹാ, തേന നോ അപ്പമത്തകോവ ധമ്മോ കഥിതോ, തസ്സപി കുജ്ഝിത്വാ ഇധാഗതമ്ഹാ’’തി.

സത്ഥാ തസ്സ കഥം സുത്വാ, ‘‘അതുല, പോരാണതോ പട്ഠായ ആചിണ്ണമേവേതം, തുണ്ഹീഭൂതമ്പി ബഹുകഥമ്പി മന്ദകഥമ്പി ഗരഹന്തിയേവ. ഏകന്തം ഗരഹിതബ്ബോയേവ വാ ഹി പസംസിതബ്ബോയേവ വാ നത്ഥി ¶ . രാജാനോപി ഏകച്ചേ നിന്ദന്തി, ഏകച്ചേ പസംസന്തി. മഹാപഥവിമ്പി ചന്ദിമസൂരിയേപി ആകാസാദയോപി ചതുപരിസമജ്ഝേ നിസീദിത്വാ ധമ്മം കഥേന്തമ്പി സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ഏകച്ചേ ഗരഹന്തി, ഏകച്ചേ പസംസന്തി. അന്ധബാലാനഞ്ഹി നിന്ദാ വാ പസംസാ വാ അപ്പമാണാ, പണ്ഡിതേന പന മേധാവിനാ നിന്ദിതോ നിന്ദിതോ നാമ, പസംസിതോ ച പസംസിതോ നാമ ഹോതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൨൭.

‘‘പോരാണമേതം ¶ അതുല, നേതം അജ്ജതനാമിവ;

നിന്ദന്തി തുണ്ഹിമാസീനം, നിന്ദന്തി ബഹുഭാണിനം;

മിതഭാണിമ്പി നിന്ദന്തി, നത്ഥി ലോകേ അനിന്ദിതോ.

൨൨൮.

‘‘ന ചാഹു ന ച ഭവിസ്സതി, ന ചേതരഹി വിജ്ജതി;

ഏകന്തം നിന്ദിതോ പോസോ, ഏകന്തം വാ പസംസിതോ.

൨൨൯.

‘‘യം ചേ വിഞ്ഞൂ പസംസന്തി, അനുവിച്ച സുവേ സുവേ;

അച്ഛിദ്ദവുത്തിം മേധാവിം, പഞ്ഞാസീലസമാഹിതം.

൨൩൦.

‘‘നിക്ഖം ജമ്ബോനദസ്സേവ, കോ തം നിന്ദിതുമരഹതി;

ദേവാപി നം പസംസന്തി, ബ്രഹ്മുനാപി പസംസിതോ’’തി.

തത്ഥ പോരാണമേതന്തി പുരാണകം ഏതം. അതുലാതി തം ഉപാസകം നാമേന ആലപതി. നേതം അജ്ജതനാമിവാതി ഇദം നിന്ദനം വാ പസംസനം വാ അജ്ജതനം ¶ അധുനാ ഉപ്പന്നം വിയ ന ഹോതി. തുണ്ഹിമാസീനന്തി കിം ഏസോ മൂഗോ വിയ ബധിരോ വിയ കിഞ്ചി അജാനന്തോ വിയ തുണ്ഹീ ഹുത്വാ നിസിന്നോതി നിന്ദന്തി. ബഹുഭാണിനന്തി കിം ഏസ വാതാഹതതാലപണ്ണം വിയ തടതടായതി, ഇമസ്സ കഥാപരിയന്തോയേവ നത്ഥീതി നിന്ദന്തി. മിതഭാണിമ്പീതി കിം ¶ ഏസ സുവണ്ണഹിരഞ്ഞം വിയ അത്തനോ വചനം മഞ്ഞമാനോ ഏകം വാ ദ്വേ വാ വത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസീതി നിന്ദന്തി. ഏവം സബ്ബഥാപി ഇമസ്മിം ലോകേ അനിന്ദിതോ നാമ നത്ഥീതി അത്ഥോ. ന ചാഹൂതി അതീതേപി നാഹോസി, അനാഗതേപി ന ഭവിസ്സതി.

യം ചേ വിഞ്ഞൂതി ബാലാനം നിന്ദാ വാ പസംസാ വാ അപ്പമാണാ, യം പന പണ്ഡിതാ ദിവസേ ദിവസേ അനുവിച്ച നിന്ദകാരണം വാ പസംസകാരണം വാ ജാനിത്വാ പസംസന്തി, അച്ഛിദ്ദായ വാ സിക്ഖായ ¶ അച്ഛിദ്ദായ വാ ജീവിതവുത്തിയാ സമന്നാഗതത്താ അച്ഛിദ്ദവുത്തിം ധമ്മോജപഞ്ഞായ സമന്നാഗതത്താ മേധാവിം ലോകിയലോകുത്തരപഞ്ഞായ ചേവ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേന ച സമന്നാഗതത്താ പഞ്ഞാസീലസമാഹിതം പസംസന്തി, തം സുവണ്ണദോസവിരഹിതം ഘട്ടനമജ്ജനക്ഖമം ജമ്ബോനദനിക്ഖം വിയ കോ നിന്ദിതുമരഹതീതി അത്ഥോ. ദേവാപീതി ദേവതാപി പണ്ഡിതമനുസ്സാപി തം ഭിക്ഖും ഉപട്ഠായ ഥോമേന്തി പസംസന്തി. ബ്രഹ്മുനാപീതി ന കേവലം ദേവമനുസ്സേഹി, ദസസഹസ്സചക്കവാളേ മഹാബ്രഹ്മുനാപി ഏസ പസംസിതോയേവാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ പഞ്ചസതാപി ഉപാസകാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

അതുലഉപാസകവത്ഥു സത്തമം.

൮. ഛബ്ബഗ്ഗിയവത്ഥു

കായപ്പകോപന്തി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ഛബ്ബഗ്ഗിയേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ തേസം ഛബ്ബഗ്ഗിയാനം ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി യട്ഠിയോ ഗഹേത്വാ കട്ഠപാദുകാ ആരുയ്ഹ പിട്ഠിപാസാണേ ചങ്കമന്താനം ഖടഖടാതിസദ്ദം സുത്വാ, ‘‘ആനന്ദ, കിം സദ്ദോ നാമേസോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ¶ ‘‘ഛബ്ബഗ്ഗിയാനം പാദുകാ ആരുയ്ഹ ചങ്കമന്താനം ഖടഖടസദ്ദോ’’തി സുത്വാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖുനാ നാമ കായാദീനി രക്ഖിതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൩൧.

‘‘കായപ്പകോപം രക്ഖേയ്യ, കായേന സംവുതോ സിയാ;

കായദുച്ചരിതം ഹിത്വാ, കായേന സുചരിതം ചരേ.

൨൩൨.

‘‘വചീപകോപം രക്ഖേയ്യ, വാചായ സംവുതോ സിയാ;

വചീദുച്ചരിതം ഹിത്വാ, വാചായ സുചരിതം ചരേ.

൨൩൩.

‘‘മനോപകോപം രക്ഖേയ്യ, മനസാ സംവുതോ സിയാ;

മനോദുച്ചരിതം ഹിത്വാ, മനസാ സുചരിതം ചരേ.

൨൩൪.

‘‘കായേന ¶ സംവുതാ ധീരാ, അഥോ വാചായ സംവുതാ;

മനസാ സംവുതാ ധീരാ, തേ വേ സുപരിസംവുതാ’’തി.

തത്ഥ കായപ്പകോപന്തി തിവിധം കായദുച്ചരിതം രക്ഖേയ്യ. കായേന സംവുതോതി കായദ്വാരേ ദുച്ചരിതപവേസനം നിവാരേത്വാ സംവുതോ പിഹിതദ്വാരോ സിയാ. യസ്മാ പന ¶ കായദുച്ചരിതം ഹിത്വാ കായസുചരിതം ചരന്തോ ഉഭയമ്പേതം കരോതി, തസ്മാ കായദുച്ചരിതം ഹിത്വാ, കായേന സുചരിതം ചരേതി വുത്തം. അനന്തരഗാഥാസുപി ഏസേവ നയോ. കായേന സംവുതാ ധീരാതി യേ പണ്ഡിതാ പാണാതിപാതാദീനി അകരോന്താ കായേന, മുസാവാദാദീനി അകരോന്താ വാചായ, അഭിജ്ഝാദീനി അസമുട്ഠപേന്താ മനസാ സംവുതാ, തേ ഇധ ലോകസ്മിം സുസംവുതാ സുരക്ഖിതാ സുഗോപിതാ സുപിഹിതദ്വാരാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഛബ്ബഗ്ഗിയവത്ഥു അട്ഠമം.

കോധവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സത്തരസമോ വഗ്ഗോ.

൧൮. മലവഗ്ഗോ

൧. ഗോഘാതകപുത്തവത്ഥു

പണ്ഡുപലാസോവ ¶ ¶ ¶ ദാനിസീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം ഗോഘാതകപുത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിരേകോ ഗോഘാതകോ ഗാവോ വധിത്വാ വരമംസാനി ഗഹേത്വാ പചാപേത്വാ പുത്തദാരേഹി സദ്ധിം നിസീദിത്വാ മംസഞ്ച ഖാദതി, മൂലേന ച വിക്കിണിത്വാ ജീവികം കപ്പേസി. സോ ഏവം പഞ്ചപണ്ണാസ വസ്സാനി ഗോഘാതകകമ്മം കരോന്തോ ധുരവിഹാരേ വിഹരന്തസ്സ സത്ഥു ഏകദിവസമ്പി കടച്ഛുമത്തമ്പി യാഗും വാ ഭത്തം വാ ന അദാസി. സോ ച വിനാ മംസേന ഭത്തം ന ഭുഞ്ജതി. സോ ഏകദിവസം ദിവസഭാഗേ മംസം വിക്കിണിത്വാ അത്തനോ അത്ഥായ പചിതും ഏകം മംസഖണ്ഡം ഭരിയായ ദത്വാ ന്ഹായിതും അഗമാസി. അഥസ്സ സഹായകോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഥോകം മേ വിക്കിണിയമംസം ദേഹി, ഗേഹം ¶ മേ പാഹുനകോ ആഗതോ’’തി. നത്ഥി വിക്കിണിയമംസം, സഹായകോ തേ മംസം വിക്കിണിത്വാ ഇദാനി ന്ഹായിതും ഗതോതി. മാ ഏവം കരി, സചേ മംസഖണ്ഡം അത്ഥി, ദേഹീതി. സഹായകസ്സ തേ നിക്ഖിത്തമംസം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം നത്ഥീതി. സോ ‘‘സഹായകസ്സ മേ അത്ഥായ ഠപിതമംസതോ അഞ്ഞം മംസം നത്ഥി, സോ ച വിനാ മംസേന ന ഭുഞ്ജതി, നായം ദസ്സതീ’’തി സാമംയേവ തം മംസം ഗഹേത്വാ പക്കാമി.

ഗോഘാതകോപി ന്ഹത്വാ ആഗതോ തായ അത്തനോ പക്കപണ്ണേന സദ്ധിം വഡ്ഢേത്വാ ഭത്തേ ഉപനീതേ ആഹ ‘‘കഹം മംസ’’ന്തി? ‘‘നത്ഥി, സാമീ’’തി. നനു അഹം പച്ചനത്ഥായ മംസം ദത്വാ ഗതോതി. തവ സഹായകോ ആഗന്ത്വാ ‘‘പാഹുനകോ മേ ആഗതോ, വിക്കിണിയമംസം ദേഹീ’’തി വത്വാ മയാ ‘‘സഹായകസ്സ തേ ഠപിതമംസതോ അഞ്ഞം മംസം നത്ഥി, സോ ച വിനാ മംസേന ന ഭുഞ്ജതീ’’തി വുത്തേപി ബലക്കാരേന തം മംസം സാമംയേവ ഗഹേത്വാ ഗതോതി. അഹം വിനാ മംസേന ഭത്തം ന ഭുഞ്ജാമി, ഹരാഹി നന്തി. കിം സക്കാ കാതും, ഭുഞ്ജ, സാമീതി. സോ ‘‘നാഹം ഭുഞ്ജാമീ’’തി തം ഭത്തം ഹരാപേത്വാ സത്ഥം ആദായ പച്ഛാഗേഹേ ഠിതോ ഗോണോ അത്ഥി, തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ മുഖേ ഹത്ഥം പക്ഖിപിത്വാ ജിവ്ഹം നീഹരിത്വാ സത്ഥേന മൂലേ ¶ ഛിന്ദിത്വാ ആദായ ഗന്ത്വാ അങ്ഗാരേസു പചാപേത്വാ ഭത്തമത്ഥകേ ¶ ഠപേത്വാ നിസിന്നോ ഏകം ഭത്തപിണ്ഡം ഭുഞ്ജിത്വാ ഏകം മംസഖണ്ഡം മുഖേ ഠപേസി. തങ്ഖണഞ്ഞേവസ്സ ¶ ജിവ്ഹാ ഛിജ്ജിത്വാ ഭത്തപാതിയം പതി. തങ്ഖണഞ്ഞേവ കമ്മസരിക്ഖകം വിപാകം ലഭി. സോപി ഖോ ഗോണോ വിയ ലോഹിതധാരായ മുഖതോ പഗ്ഘരന്തിയാ അന്തോഗേഹം പവിസിത്വാ ജണ്ണുകേഹി വിചരന്തോ വിരവി.

തസ്മിം സമയേ ഗോഘാതകസ്സ പുത്തോ പിതരം ഓലോകേന്തോ സമീപേ ഠിതോ ഹോതി. അഥ നം മാതാ ആഹ – ‘‘പസ്സ, പുത്ത, ഇമം ഗോഘാതകം ഗോണം വിയ ഗേഹമജ്ഝേ ജണ്ണുകേഹി വിചരിത്വാ വിരവന്തം, ഇദം ദുക്ഖം തവ മത്ഥകേ പതിസ്സതി, മമമ്പി അനോലോകേത്വാ അത്തനോ സോത്ഥിം കരോന്തോ പലായസ്സൂ’’തി. സോ മരണഭയതജ്ജിതോ മാതരം വന്ദിത്വാ പലായി, പലായിത്വാ ച പന തക്കസിലം അഗമാസി. ഗോഘാതകോപി ഗോണോ വിയ ഗേഹമജ്ഝേ വിരവന്തോ വിചരിത്വാ കാലകതോ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തി. ഗോണോപി കാലമകാസി. ഗോഘാതകപുത്തോപി തക്കസിലം ഗന്ത്വാ സുവണ്ണകാരകമ്മം ഉഗ്ഗണ്ഹി. അഥസ്സാചരിയോ ഗാമം ഗച്ഛന്തോ ‘‘ഏവരൂപം നാമ അലങ്കാരം കരേയ്യാസീ’’തി വത്വാ പക്കാമി. സോപി തഥാരൂപം അലങ്കാരം അകാസി. അഥസ്സാചരിയോ ആഗന്ത്വാ അലങ്കാരം ദിസ്വാ ‘‘അയം യത്ഥ കത്ഥചി ഗന്ത്വാ ജീവിതും സമത്ഥോ’’തി വയപ്പത്തം അത്തനോ ധീതരം അദാസി. സോ പുത്തധീതാഹി വഡ്ഢി.

അഥസ്സ പുത്താ വയപ്പത്താ സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ അപരഭാഗേ സാവത്ഥിയം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ വസന്താ സദ്ധാ പസന്നാ അഹേസും. പിതാപി നേസം തക്കസിലായം കിഞ്ചി കുസലം അകത്വാവ ജരം ¶ പാപുണി. അഥസ്സ പുത്താ ‘‘പിതാ നോ മഹല്ലകോ’’തി അത്തനോ സന്തികം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘പിതു അത്ഥായ ദാനം ദസ്സാമാ’’തി ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തയിംസു. തേ പുനദിവസേ അന്തോഗേഹേ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിസീദാപേത്വാ സക്കച്ചം പരിവിസിത്വാ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ സത്ഥാരം ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി ഇദം പിതു ജീവഭത്തം ദിന്നം, പിതു നോ അനുമോദനം കരോഥാ’’തി. സത്ഥാ തം ആമന്തേത്വാ, ‘‘ഉപാസക, ത്വം മഹല്ലകോ പരിപക്കസരീരോ പണ്ഡുപലാസസദിസോ, തവ പരലോകഗമനായ കുസലപാഥേയ്യം നത്ഥി, അത്തനോ പതിട്ഠം കരോഹി, പണ്ഡിതോ ഭവ, മാ ബാലോ’’തി അനുമോദനം കരോന്തോ ഇമാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൩൫.

‘‘പണ്ഡുപലാസോവ ¶ ദാനിസി,

യമപുരിസാപി ച തേ ഉപട്ഠിതാ;

ഉയ്യോഗമുഖേ ച തിട്ഠസി,

പാഥേയ്യമ്പി ച തേ ന വിജ്ജതി.

൨൩൬.

‘‘സോ ¶ കരോഹി ദീപമത്തനോ,

ഖിപ്പം വായമ പണ്ഡിതോ ഭവ;

നിദ്ധന്തമലോ അനങ്ഗണോ,

ദിബ്ബം അരിയഭൂമിം ഉപേഹിസീ’’തി.

തത്ഥ പണ്ഡുപലാസോവ ദാനിസീതി, ഉപാസക, ത്വം ഇദാനി ഛിജ്ജിത്വാ ഭൂമിയം പതിതപണ്ഡുപലാസോ വിയ അഹോസി. യമപുരിസാതി യമദൂതാ വുച്ചന്തി, ഇദം പന മരണമേവ സന്ധായ വുത്തം, മരണം തേ പച്ചുപട്ഠിതന്തി അത്ഥോ. ഉയ്യോഗമുഖേതി പരിഹാനിമുഖേ, അവുഡ്ഢിമുഖേ ച ഠിതോസീതി അത്ഥോ. പാഥേയ്യന്തി ഗമികസ്സ തണ്ഡുലാദിപാഥേയ്യം ¶ വിയ പരലോകം ഗച്ഛന്തസ്സ തവ കുസലപാഥേയ്യമ്പി നത്ഥീതി അത്ഥോ. സോ കരോഹീതി സോ ത്വം സമുദ്ദേ നാവായ ഭിന്നായ ദീപസങ്ഖാതം പതിട്ഠം വിയ അത്തനോ കുസലപതിട്ഠം കരോഹി. കരോന്തോ ച ഖിപ്പം വായമ, സീഘം സീഘം വീരിയം ആരഭ, അത്തനോ കുസലകമ്മപതിട്ഠകരണേന പണ്ഡിതോ ഭവ. യോ ഹി മരണമുഖം അപ്പത്വാ കാതും സമത്ഥകാലേവ കുസലം കരോതി, ഏസ പണ്ഡിതോ നാമ, താദിസോ ഭവ, മാ അന്ധബാലോതി അത്ഥോ. ദിബ്ബം അരിയഭൂമിന്തി ഏവം വീരിയം കരോന്തോ രാഗാദീനം മലാനം നീഹടതായ നിദ്ധന്തമലോ അങ്ഗണാഭാവേന അനങ്ഗണോ നിക്കിലേസോ ഹുത്വാ പഞ്ചവിധം സുദ്ധാവാസഭൂമിം പാപുണിസ്സസീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ഉപാസകോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

തേ പുനദിവസത്ഥായപി സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ ദാനം ദത്വാ കതഭത്തകിച്ചം സത്ഥാരം അനുമോദനകാലേ ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, ഇദമ്പി അമ്ഹാകം പിതു ജീവഭത്തമേവ, ഇമസ്സേവ അനുമോദനം കരോഥാ’’തി. സത്ഥാ തസ്സ അനുമോദനം കരോന്തോ ഇമാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൩൭.

‘‘ഉപനീതവയോ ¶ ¶ ച ദാനിസി,

സമ്പയാതോസി യമസ്സ സന്തികം;

വാസോ തേ നത്ഥി അന്തരാ,

പാഥേയ്യമ്പി ച തേ ന വിജ്ജതി.

൨൩൮.

‘‘സോ കരോഹി ദീപമത്തനോ,

ഖിപ്പം വായമ പണ്ഡിതോ ഭവ;

നിദ്ധന്തമലോ ¶ അനങ്ഗണോ,

ന പുന ജാതിജരം ഉപേഹിസീ’’തി.

തത്ഥ ഉപനീതവയോതി ഉപാതി നിപാതമത്തം, നീതവയോതി വിഗതവയോ അതിക്കന്തവയോ, ത്വഞ്ചസി ദാനി തയോ വയേ അതിക്കമിത്വാ മരണമുഖേ ഠിതോതി അത്ഥോ. സമ്പയാതോസി യമസ്സ സന്തികന്തി മരണമുഖം ഗന്തും സജ്ജോ ഹുത്വാ ഠിതോസീതി അത്ഥോ. വാസോ തേ നത്ഥി അന്തരാതി യഥാ മഗ്ഗം ഗച്ഛന്താ താനി താനി കിച്ചാനി കരോന്താ അന്തരാമഗ്ഗേ വസന്തി, ന ഏവം പരലോകം ഗച്ഛന്താ. ന ഹി സക്കാ പരലോകം ഗച്ഛന്തേന ‘‘അധിവാസേഥ കതിപാഹം, ദാനം താവ ദേമി, ധമ്മം താവ സുണാമീ’’തിആദീനി വത്തും. ഇതോ പന ചവിത്വാ പരലോകേ നിബ്ബത്തോവ ഹോതി. ഇമമത്ഥം സന്ധായേതം വുത്തം. പാഥേയ്യന്തി ഇദം കിഞ്ചാപി ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ, ഉപാസകസ്സ പന പുനപ്പുനം ദള്ഹീകരണത്ഥം ഇധാപി സത്ഥാരാ കഥിതം. ജാതിജരന്തി ഏത്ഥ ¶ ബ്യാധിമരണാനിപി ഗഹിതാനേവ ഹോന്തി. ഹേട്ഠിമഗാഥാഹി ച അനാഗാമിമഗ്ഗോ കഥിതോ, ഇധ അരഹത്തമഗ്ഗോ കഥിതോ. ഏവം സന്തേപി യഥാ നാമ രഞ്ഞാ അത്തനോ മുഖപമാണേന കബളം വഡ്ഢേത്വാ പുത്തസ്സ ഉപനീതേ സോ കുമാരോ അത്തനോ മുഖപമാണേനേവ ഗണ്ഹാതി, ഏവമേവ സത്ഥാരാ ഉപരിമഗ്ഗവസേന ധമ്മേ ദേസിതേപി ഉപാസകോ അത്തനോ ഉപനിസ്സയവസേന ഹേട്ഠാ സോതാപത്തിഫലം പത്വാ ഇമിസ്സാ അനുമോദനായ അവസാനേ അനാഗാമിഫലം പത്തോ. സേസപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ഗോഘാതകപുത്തവത്ഥു പഠമം.

൨. അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണവത്ഥു

അനുപുബ്ബേനാതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഏകദിവസം പാതോവ നിക്ഖമിത്വാ ഭിക്ഖൂനം ചീവരപാരുപനട്ഠാനേ ഭിക്ഖൂ ചീവരം പാരുപന്തേ ഓലോകേന്തോ അട്ഠാസി. തം പന ഠാനം വിരൂള്ഹതിണം ഹോതി. അഥേകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ചീവരം പാരുപന്തസ്സ ചീവരകണ്ണോ തിണേസു പവട്ടേന്തോ ഉസ്സാവബിന്ദൂഹി തേമി. ബ്രാഹ്മണോ ‘‘ഇമം ഠാനം ¶ അപ്പഹരിതം കാതും വട്ടതീ’’തി പുനദിവസേ കുദ്ദാലം ആദായ ഗന്ത്വാ തം ഠാനം തച്ഛേത്വാ ഖലമണ്ഡലസദിസം അകാസി. പുനദിവസേപി തം ഠാനം ആഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂസു ചീവരം പാരുപന്തേസു ഏകസ്സ ¶ ചീവരകണ്ണം ഭൂമിയം പതിത്വാ പംസുമ്ഹി പവട്ടമാനം ദിസ്വാ ‘‘ഇധ വാലുകം ഓകിരിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ വാലുകം ആഹരിത്വാ ഓകിരി.

അഥേകദിവസം പുരേഭത്തം ചണ്ഡോ ആതപോ അഹോസി, തദാപി ഭിക്ഖൂനം ചീവരം പാരുപന്താനം ഗത്തതോ സേദേ മുച്ചന്തേ ദിസ്വാ ‘‘ഇധ മയാ മണ്ഡപം കാരേതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ മണ്ഡപം കാരേസി. പുനദിവസേ പാതോവ വസ്സം വസ്സി, വദ്ദലികം അഹോസി. തദാപി ബ്രാഹ്മണോ ഭിക്ഖൂ ഓലോകേന്തോവ ഠിതോ തിന്തചീവരകേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘‘ഏത്ഥ മയാ സാലം കാരേതും വട്ടതീ’’തി സാലം കാരേത്വാ ‘‘ഇദാനി സാലമഹം കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ¶ നിമന്തേത്വാ അന്തോ ച ബഹി ച ഭിക്ഖൂ നിസീദാപേത്വാ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ അനുമോദനത്ഥായ സത്ഥു പത്തം ഗഹേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അഹം ഭിക്ഖൂനം ചീവരപാരുപനകാലേ ഇമസ്മിം ഠാനേ ഓലോകേന്തോ ഠിതോ ഇദഞ്ചിദഞ്ച ദിസ്വാ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കാരേസി’’ന്തി ആദിതോ പട്ഠായ സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേസി. സത്ഥാ തസ്സ വചനം സുത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, പണ്ഡിതാ നാമ ഖണേ ഖണേ ഥോകം കുസലം കരോന്താ അനുപുബ്ബേന അത്തനോ അകുസലമലം നീഹരന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൩൯.

‘‘അനുപുബ്ബേന മേധാവീ, ഥോകം ഥോകം ഖണേ ഖണേ;

കമ്മാരോ രജതസ്സേവ, നിദ്ധമേ മലമത്തനോ’’തി.

തത്ഥ അനുപുബ്ബേനാതി അനുപടിപാടിയാ. മേധാവീതി ധമ്മോജപഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ. ഖണേ ഖണേതി ഓകാസേ ഓകാസേ കുസലം കരോന്തോ. കമ്മാരോ രജതസ്സേവാതി യഥാ സുവണ്ണകാരോ ഏകവാരമേവ സുവണ്ണം താപേത്വാ കോട്ടേത്വാ മലം നീഹരിത്വാ പിലന്ധനവികതിം കാതും ന സക്കോതി ¶ , പുനപ്പുനം താപേന്തോ കോട്ടേന്തോ പന മലം നീഹരതി, തതോ അനേകവിധം പിലന്ധനവികതിം കരോതി, ഏവമേവ പുനപ്പുനം കുസലം കരോന്തോ പണ്ഡിതോ അത്തനോ രാഗാദിമലം നിദ്ധമേയ്യ, ഏവം നിദ്ധന്തമലോ നിക്കിലേസോവ ഹോതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബ്രാഹ്മണോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠതി, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണവത്ഥു ദുതിയം.

൩. തിസ്സത്ഥേരവത്ഥു

അയസാവ ¶ മലന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ തിസ്സത്ഥേരം നാമ ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകോ കിര സാവത്ഥിവാസീ കുലപുത്തോ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ തിസ്സത്ഥേരോതി പഞ്ഞായി. സോ അപരഭാഗേ ജനപദവിഹാരേ വസ്സൂപഗതോ അട്ഠഹത്ഥകം ഥൂലസാടകം ലഭിത്വാ വുത്ഥവസ്സോ പവാരേത്വാ തം ആദായ ഗന്ത്വാ ഭഗിനിയാ ഹത്ഥേ ഠപേസി. സാ ‘‘ന മേ ഏസോ സാടകോ ഭാതു അനുച്ഛവികോ’’തി തം തിഖിണായ വാസിയാ ഛിന്ദിത്വാ ഹീരഹീരം കത്വാ ഉദുക്ഖലേ കോട്ടേത്വാ പവിസേത്വാ പോഥേത്വാ വട്ടേത്വാ സുഖുമസുത്തം കന്തിത്വാ സാടകം വായാപേസി. ഥേരോപി സുത്തഞ്ചേവ സൂചിയോ ച സംവിദഹിത്വാ ചീവരകാരകേ ദഹരസാമണേരേ സന്നിപാതേത്വാ ഭഗിനിയാ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘തം ¶ മേ സാടകം ദേഥ, ചീവരം കാരേസ്സാമീ’’തി ആഹ. സാ നവഹത്ഥം സാടകം നീഹരിത്വാ കനിട്ഠഭാതികസ്സ ഹത്ഥേ ഠപേസി. സോ തം ഗഹേത്വാ വിത്ഥാരേത്വാ ഓലോകേത്വാ ‘‘മമ സാടകോ ഥൂലോ അട്ഠഹത്ഥോ, അയം സുഖുമോ നവഹത്ഥോ. നായം മമ സാടകോ, തുമ്ഹാകം ഏസ, ന മേ ഇമിനാ അത്ഥോ, തമേവ മേ ദേഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകമേവ ഏസോ, ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി? സോ നേവ ഇച്ഛി. അഥസ്സ അത്തനാ കതകിച്ചം സബ്ബം ആരോചേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകമേവേസ, ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി അദാസി. സോ തം ആദായ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ചീവരകമ്മം പട്ഠപേസി.

അഥസ്സ ¶ ഭഗിനീ ചീവരകാരാനം അത്ഥായ യാഗുഭത്താദീനി സമ്പാദേസി. ചീവരസ്സ നിട്ഠിതദിവസേ പന അതിരേകസക്കാരം കാരേസി. സോ ചീവരം ഓലോകേത്വാ തസ്മിം ഉപ്പന്നസിനേഹോ ‘‘സ്വേ ദാനി നം പാരുപിസ്സാമീ’’തി സംഹരിത്വാ ചീവരവംസേ ഠപേത്വാ തം രത്തിം ഭുത്താഹാരം ജിരാപേതും അസക്കോന്തോ കാലം കത്വാ തസ്മിംയേവ ചീവരേ ഊകാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ഭഗിനീപിസ്സ കാലകിരിയം സുത്വാ ഭിക്ഖൂനം പാദേസു പവത്തമാനാ രോദി. ഭിക്ഖൂ തസ്സ സരീരകിച്ചം കത്വാ ഗിലാനുപട്ഠാകസ്സ അഭാവേന സങ്ഘസ്സേവ തം പാപുണാതി. ‘‘ഭാജേസ്സാമ ന’’ന്തി തം ചീവരം നീഹരാപേസും. സാ ഊകാ ‘‘ഇമേ മമ സന്തകം വിലുമ്പന്തീ’’തി വിരവന്തീ ഇതോ ചിതോ ച സന്ധാവി. സത്ഥാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ തം സദ്ദം സുത്വാ, ‘‘ആനന്ദ, തിസ്സസ്സ ചീവരം അഭാജേത്വാ സത്താഹം നിക്ഖിപിതും വദേഹീ’’തി ആഹ. ഥേരോ തഥാ കാരേസി. സാപി സത്തമേ ദിവസേ കാലം കത്വാ തുസിതവിമാനേ നിബ്ബത്തി. സത്ഥാ ¶ ‘‘അട്ഠമേ ദിവസേ തിസ്സസ്സ ചീവരം ഭാജേത്വാ ഗണ്ഹഥാ’’തി ആണാപേസി. ഭിക്ഖൂ തഥാ കരിംസു.

ഭിക്ഖൂ ¶ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘കസ്മാ നു ഖോ സത്ഥാ തിസ്സസ്സ ചീവരം സത്ത ദിവസേ ഠപാപേത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ ഗണ്ഹിതും അനുജാനീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, തിസ്സോ അത്തനോ ചീവരേ ഊകാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ, തുമ്ഹേഹി തസ്മിം ഭാജിയമാനേ ‘ഇമേ മമ സന്തകം വിലുമ്പന്തീ’തി വിരവന്തീ ഇതോ ചിതോ ച ധാവി. സാ തുമ്ഹേഹി ചീവരേ ഗയ്ഹമാനേ തുമ്ഹേസു മനം പദുസ്സിത്വാ നിരയേ നിബ്ബത്തേയ്യ, തേന ചാഹം ചീവരം നിക്ഖിപാപേസിം. ഇദാനി പന സാ തുസിതവിമാനേ നിബ്ബത്താ, തേന വോ മയാ ചീവരഗഹണം അനുഞ്ഞാത’’ന്തി വത്വാ പുന തേഹി ‘‘ഭാരിയാ വത അയം, ഭന്തേ, തണ്ഹാ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, ഇമേസം സത്താനം തണ്ഹാ നാമ ഭാരിയാ. യഥാ അയതോ മലം ഉട്ഠഹിത്വാ അയമേവ ഖാദതി വിനാസേതി അപരിഭോഗം കരോതി, ഏവമേവായം തണ്ഹാ ഇമേസം സത്താനം അബ്ഭന്തരേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ തേ സത്തേ നിരയാദീസു നിബ്ബത്താപേതി, വിനാസം പാപേതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൪൦.

‘‘അയസാവ മലം സമുട്ഠിതം,

തതുട്ഠായ തമേവ ഖാദതി;

ഏവം അതിധോനചാരിനം,

സാനി കമ്മാനി നയന്തി ദുഗ്ഗതി’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ ¶ അയസാവാതി അയതോ സമുട്ഠിതം. തതുട്ഠായാതി തതോ ഉട്ഠായ. അതിധോനചാരിനന്തി ധോനാ വുച്ചതി ചത്താരോ പച്ചയേ ‘‘ഇദമത്ഥം ഏതേ’’തി പച്ചവേക്ഖിത്വാ പരിഭുഞ്ജനപഞ്ഞാ, തം അതിക്കമിത്വാ ചരന്തോ അതിധോനചാരീ നാമ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ അയതോ മലം സമുട്ഠായ തതോ സമുട്ഠിതം തമേവ ഖാദതി, ഏവമേവം ചതുപച്ചയേ അപച്ചവേക്ഖിത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തം അതിധോനചാരിനം സാനി കമ്മാനി അത്തനി ഠിതത്താ അത്തനോ സന്തകാനേവ താനി കമ്മാനി ദുഗ്ഗതിം നയന്തീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

തിസ്സത്ഥേരവത്ഥു തതിയം.

൪. ലാലുദായിത്ഥേരവത്ഥു

അസജ്ഝായമലാതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ലാലുദായിത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിര പഞ്ചകോടിമത്താ അരിയസാവകാ വസന്തി, ദ്വേ കോടിമത്താ പുഥുജ്ജനാ വസന്തി. തേസു അരിയസാവകാ പുരേഭത്തം ¶ ദാനം ദത്വാ പച്ഛാഭത്തം സപ്പിതേലമധുഫാണിതവത്ഥാദീനി ഗഹേത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ധമ്മകഥം സുണന്തി. ധമ്മം സുത്വാ ഗമനകാലേ ച സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാനം ഗുണകഥം കഥേന്തി. ഉദായിത്ഥേരോ തേസം കഥം സുത്വാ ‘‘ഏതേസം താവ ധമ്മം സുത്വാ തുമ്ഹേ ഏവം കഥേഥ, മമ ധമ്മകഥം സുത്വാ കിം നു ഖോ ന കഥേസ്സഥാ’’തി വദതി. മനുസ്സാ തസ്സ കഥം സുത്വാ ‘‘അയം ഏകോ ധമ്മകഥികോ ഭവിസ്സതി, ഇമസ്സപി അമ്ഹേഹി ധമ്മകഥം സോതും വട്ടതീ’’തി തേ ഏകദിവസം ഥേരം യാചിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അജ്ജ അമ്ഹാകം ധമ്മസ്സവനദിവസോ’’തി സങ്ഘസ്സ ദാനം ദത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേ അമ്ഹാകം ദിവാ ധമ്മകഥം കഥേയ്യാഥാ’’തി ആഹംസു. സോപി തേസം അധിവാസേസി.

തേഹി ധമ്മസ്സവനവേലായ ആഗന്ത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, നോ ധമ്മം കഥേഥാ’’തി വുത്തേ ലാലുദായിത്ഥേരോ ആസനേ നിസീദിത്വാ ചിത്തബീജനിം ഗഹേത്വാ ¶ ചാലേന്തോ ഏകമ്പി ധമ്മപദം അദിസ്വാ ‘‘അഹം സരഭഞ്ഞം ഭണിസ്സാമി, അഞ്ഞോ ധമ്മകഥം കഥേതൂ’’തി വത്വാ ഓതരി. തേ അഞ്ഞേന ധമ്മകഥം കഥാപേത്വാ സരഭാണത്ഥായ പുന തം ആസനം ആരോപയിംസു. സോ പുനപി കിഞ്ചി അദിസ്വാ ‘‘അഹം രത്തിം കഥേസ്സാമി, അഞ്ഞോ സരഭഞ്ഞം ഭണതൂ’’തി വത്വാ ആസനാ ഓതരി. തേ അഞ്ഞേന സരഭഞ്ഞം ഭണാപേത്വാ പുന രത്തിം ഥേരം ആനയിംസു. സോ രത്തിമ്പി കിഞ്ചി അദിസ്വാ ‘‘അഹം പച്ചൂസകാലേ കഥേസ്സാമി, രത്തിം അഞ്ഞോ കഥേതൂ’’തി വത്വാ ഓതരി. തേ അഞ്ഞേന രത്തിം കഥാപേത്വാ ¶ പുന പച്ചൂസേ തം ആനയിംസു. സോ പുനപി കിഞ്ചി നാദ്ദസ. മഹാജനോ ലേഡ്ഡുദണ്ഡാദീനി ഗഹേത്വാ, ‘‘അന്ധബാല, ത്വം സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാനം വണ്ണേ കഥിയമാനേ ഏവഞ്ചേവഞ്ച വദേസി, ഇദാനി കസ്മാ ന കഥേസീ’’തി സന്തജ്ജേത്വാ പലായന്തം അനുബന്ധി. സോ പലായന്തോ ഏകിസ്സാ വച്ചകുടിയാ പതി.

മഹാജനോ കഥം സമുട്ഠാപേസി – ‘‘അജ്ജ ലാലുദായീ സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാനം ഗുണകഥായ പവത്തമാനായ ഉസ്സൂയന്തോ അത്തനോ ധമ്മകഥികഭാവം പകാസേത്വാ മനുസ്സേഹി സക്കാരം കത്വാ ‘ധമ്മം സുണോമാ’തി വുത്തേ ചതുക്ഖത്തും ആസനേ നിസീദിത്വാ കഥേതബ്ബയുത്തകം കിഞ്ചി അപസ്സന്തോ ‘ത്വം അമ്ഹാകം ¶ അയ്യേഹി സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരേഹി സദ്ധിം യുഗഗ്ഗാഹം ഗണ്ഹാസീ’തി ലേഡ്ഡുദണ്ഡാദീനി ഗഹേത്വാ സന്തജ്ജേത്വാ പലാപിയമാനോ വച്ചകുടിയാ പതിതോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ഏസോ ഗൂഥകൂപേ നിമുഗ്ഗോയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘ചതുപ്പദോ അഹം സമ്മ, ത്വമ്പി സമ്മ ചതുപ്പദോ;

ഏഹി സമ്മ നിവത്തസ്സു, കിം നു ഭീതോ പലായസി.

‘‘അസുചിപൂതിലോമോസി, ദുഗ്ഗന്ധോ വാസി സൂകര;

സചേ യുജ്ഝിതുകാമോസി, ജയം സമ്മ ദദാമി തേ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൫-൬) –

ഇമം ¶ ജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ കഥേസി. തദാ സീഹോ സാരിപുത്തോ അഹോസി, സൂകരോ ലാലുദായീതി. സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ലാല�