📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

ഖുദ്ദകനികായേ

ധമ്മപദ-അട്ഠകഥാ

(ദുതിയോ ഭാഗോ)

൯. പാപവഗ്ഗോ

൧. ചൂളേകസാടകബ്രാഹ്മണവത്ഥു

അഭിത്ഥരേഥ ¶ ¶ ¶ കല്യാണേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ചൂളേകസാടകബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

വിപസ്സിദസബലസ്സ കാലസ്മിഞ്ഹി മഹാഏകസാടകബ്രാഹ്മണോ നാമ അഹോസി, അയം പന ഏതരഹി സാവത്ഥിയം ചൂളേകസാടകോ നാമ. തസ്സ ഹി ഏകോ നിവാസനസാടകോ അഹോസി, ബ്രാഹ്മണിയാപി ഏകോ. ഉഭിന്നമ്പി ഏകമേവ പാരുപനം, ബഹി ഗമനകാലേ ബ്രാഹ്മണോ വാ ബ്രാഹ്മണീ വാ തം പാരുപതി. അഥേകദിവസം ¶ വിഹാരേ ധമ്മസ്സവനേ ഘോസിതേ ബ്രാഹ്മണോ ആഹ – ‘‘ഭോതി ധമ്മസ്സവനം ഘോസിതം, കിം ദിവാ ധമ്മസ്സവനം ഗമിസ്സസി, ഉദാഹു രത്തിം. പാരുപനസ്സ ഹി അഭാവേന ന സക്കാ അമ്ഹേഹി ഏകതോ ഗന്തു’’ന്തി. ബ്രാഹ്മണീ, ‘‘സാമി, അഹം ദിവാ ഗമിസ്സാമീ’’തി സാടകം പാരുപിത്വാ അഗമാസി. ബ്രാഹ്മണോ ദിവസഭാഗം ഗേഹേ വീതിനാമേത്വാ രത്തിം ഗന്ത്വാ സത്ഥു പുരതോ നിസിന്നോവ ധമ്മം അസ്സോസി. അഥസ്സ സരീരം ഫരമാനാ പഞ്ചവണ്ണാ പീതി ഉപ്പജ്ജി. സോ സത്ഥാരം പൂജിതുകാമോ ഹുത്വാ ‘‘സചേ ഇമം സാടകം ¶ ദസ്സാമി, നേവ ബ്രാഹ്മണിയാ, ന മയ്ഹം പാരുപനം ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേസി. അഥസ്സ മച്ഛേരചിത്താനം സഹസ്സം ഉപ്പജ്ജി, പുനേകം സദ്ധാചിത്തം ഉപ്പജ്ജി. തം ¶ അഭിഭവിത്വാ പുന മച്ഛേരസഹസ്സം ഉപ്പജ്ജി. ഇതിസ്സ ബലവമച്ഛേരം ബന്ധിത്വാ ഗണ്ഹന്തം വിയ സദ്ധാചിത്തം പടിബാഹതിയേവ. തസ്സ ‘‘ദസ്സാമി, ന ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേന്തസ്സേവ പഠമയാമോ അപഗതോ, മജ്ഝിമയാമോ സമ്പത്തോ. തസ്മിമ്പി ദാതും നാസക്ഖി. പച്ഛിമയാമേ സമ്പത്തേ സോ ചിന്തേസി – ‘‘മമ സദ്ധാചിത്തേന മച്ഛേരചിത്തേന ച സദ്ധിം യുജ്ഝന്തസ്സേവ ദ്വേ യാമാ വീതിവത്താ, ഇദം മമ ഏത്തകം മച്ഛേരചിത്തം വഡ്ഢമാനം ചതൂഹി അപായേഹി സീസം ഉക്ഖിപിതും ന ദസ്സതി, ദസ്സാമി ന’’ന്തി. സോ മച്ഛേരസഹസ്സം അഭിഭവിത്വാ സദ്ധാചിത്തം പുരേചാരികം കത്വാ സാടകം ആദായ സത്ഥു പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ‘‘ജിതം മേ, ജിതം മേ’’തി തിക്ഖത്തും മഹാസദ്ദമകാസി.

രാജാ പസേനദി കോസലോ ധമ്മം സുണന്തോ തം സദ്ദം സുത്വാ ‘‘പുച്ഛഥ നം, കിം കിര തേന ജിത’’ന്തി ആഹ. സോ രാജപുരിസേഹി പുച്ഛിതോ തമത്ഥം ആരോചേസി. തം സുത്വാ രാജാ ‘‘ദുക്കരം കതം ബ്രാഹ്മണേന, സങ്ഗഹമസ്സ കരിസ്സാമീ’’തി ഏകം സാടകയുഗം ദാപേസി. സോ തമ്പി തഥാഗതസ്സേവ അദാസി. പുന രാജാ ദ്വേ ചത്താരി അട്ഠ സോളസാതി ദ്വിഗുണം കത്വാ ദാപേസി. സോ താനിപി തഥാഗതസ്സേവ അദാസി. അഥസ്സ രാജാ ദ്വത്തിംസ യുഗാനി ദാപേസി. ബ്രാഹ്മണോ ‘‘അത്തനോ അഗ്ഗഹേത്വാ ലദ്ധം ലദ്ധം വിസ്സജ്ജേസിയേവാ’’തി വാദമോചനത്ഥം തതോ ഏകം യുഗം അത്തനോ, ഏകം ബ്രാഹ്മണിയാതി ദ്വേ യുഗാനി ഗഹേത്വാ തിംസ യുഗാനി തഥാഗതസ്സേവ അദാസി. രാജാ പന തസ്മിം സത്തക്ഖത്തുമ്പി ദദന്തേ പുന ദാതുകാമോയേവ അഹോസി. പുബ്ബേ മഹാഏകസാടകോ ചതുസട്ഠിയാ സാടകയുഗേസു ദ്വേ അഗ്ഗഹേസി, അയം പന ദ്വത്തിംസായ ¶ ലദ്ധകാലേ ദ്വേ അഗ്ഗഹേസി. രാജാ പുരിസേ ആണാപേസി – ‘‘ദുക്കരം ഭണേ ബ്രാഹ്മണേന കതം, അന്തേപുരേ മമ ദ്വേ കമ്ബലാനി ആഹരാപേയ്യാഥാ’’തി. തേ തഥാ കരിംസു. രാജാ സതസഹസ്സഗ്ഘനകേ ദ്വേ കമ്ബലേ ദാപേസി. ബ്രാഹ്മണോ ‘‘ന ഇമേ മമ സരീരേ ഉപയോഗം അരഹന്തി, ബുദ്ധസാസനസ്സേവ ഏതേ അനുച്ഛവികാ’’തി ഏകം കമ്ബലം അന്തോഗന്ധകുടിയം സത്ഥു സയനസ്സ ഉപരി വിതാനം കത്വാ ബന്ധി, ഏകം അത്തനോ ഘരേ നിബദ്ധം ഭുഞ്ജന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഭത്തകിച്ചട്ഠാനേ വിതാനം കത്വാ ബന്ധി. രാജാ സായന്ഹസമയേ ¶ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ തം കമ്ബലം സഞ്ജാനിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കേന പൂജാ കതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏകസാടകേനാ’’തി വുത്തേ ‘‘ബ്രാഹ്മണോ മമ ¶ പസാദട്ഠാനേയേവ പസീദതീ’’തി വത്വാ ‘‘ചത്താരോ ഹത്ഥീ ചത്താരോ അസ്സേ ചത്താരി കഹാപണസഹസ്സാനി ചതസ്സോ ഇത്ഥിയോ ചതസ്സോ ദാസിയോ ചത്താരോ പുരിസേ ചതുരോ ഗാമവരേ’’തി ഏവം യാവ സബ്ബസതാ ചത്താരി ചത്താരി കത്വാ സബ്ബചതുക്കം നാമ അസ്സ ദാപേസി.

ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘അഹോ അച്ഛരിയം ചൂളേകസാടകസ്സ കമ്മം, തംമുഹുത്തമേവ സബ്ബചതുക്കം ലഭി, ഇദാനി കതേന കല്യാണകമ്മേന അജ്ജമേവ വിപാകോ ദിന്നോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സചായം ഏകസാടകോ പഠമയാമേ മയ്ഹം ദാതും അസക്ഖിസ്സ, സബ്ബസോളസകം അലഭിസ്സ. സചേ മജ്ഝിമയാമേ അസക്ഖിസ്സ, സബ്ബട്ഠകം അലഭിസ്സ ¶ . ബലവപച്ഛിമയാമേ ദിന്നത്താ പനേസ സബ്ബചതുക്കം ലഭി. കല്യാണകമ്മം കരോന്തേന ഹി ഉപ്പന്നം ചിത്തം അഹാപേത്വാ തങ്ഖണഞ്ഞേവ കാതബ്ബം. ദന്ധം കതം കുസലഞ്ഹി സമ്പത്തിം ദദമാനം ദന്ധമേവ ദദാതി, തസ്മാ ചിത്തുപ്പാദസമനന്തരമേവ കല്യാണകമ്മം കാതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൧൬.

‘‘അഭിത്ഥരേഥ കല്യാണേ, പാപാ ചിത്തം നിവാരയേ;

ദന്ധഞ്ഹി കരോതോ പുഞ്ഞം, പാപസ്മിം രമതീ മനോ’’തി.

തത്ഥ അഭിത്ഥരേഥാതി തുരിതതുരിതം സീഘസീഘം കരേയ്യാതി അത്ഥോ. ഗിഹിനാ വാ ഹി ‘‘സലാകഭത്തദാനാദീസു കിഞ്ചിദേവ കുസലം കരിസ്സാമീ’’തി ചിത്തേ ഉപ്പന്നേ യഥാ അഞ്ഞേ ഓകാസം ന ലഭന്തി, ഏവം ‘‘അഹം പുരേ, അഹം പുരേ’’തി തുരിതതുരിതമേവ കാതബ്ബം. പബ്ബജിതേന വാ ഉപജ്ഝായവത്താദീനി കരോന്തേന അഞ്ഞസ്സ ഓകാസം അദത്വാ ‘‘അഹം പുരേ, അഹം പുരേ’’തി തുരിതതുരിതമേവ കാതബ്ബം. പാപാ ചിത്തന്തി കായദുച്ചരിതാദിപാപകമ്മതോ വാ അകുസലചിത്തുപ്പാദതോ വാ സബ്ബഥാമേന ചിത്തം നിവാരയേ. ദന്ധഞ്ഹി കരോതോതി യോ പന ‘‘ദസ്സാമി, ന ദസ്സാമി സമ്പജ്ജിസ്സതി നു ഖോ മേ, നോ’’തി ഏവം ചിക്ഖല്ലമഗ്ഗേന ഗച്ഛന്തോ വിയ ദന്ധം പുഞ്ഞം കരോതി, തസ്സ ഏകസാടകസ്സ വിയ ¶ മച്ഛേരസഹസ്സം പാപം ഓകാസം ലഭതി. അഥസ്സ പാപസ്മിം രമതീ മനോ, കുസലകമ്മകരണകാലേയേവ ഹി ചിത്തം കുസലേ രമതി, തതോ മുച്ചിത്വാ പാപനിന്നമേവ ഹോതീതി.

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ചൂളേകസാടകബ്രാഹ്മണവത്ഥു പഠമം.

൨. സേയ്യസകത്ഥേരവത്ഥു

പാപഞ്ച ¶ പുരിസോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സേയ്യസകത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ഹി ലാളുദായിത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികോ, അത്തനോ അനഭിരതിം തസ്സ ആരോചേത്വാ തേന പഠമസങ്ഘാദിസേസകമ്മേ സമാദപിതോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നായ അനഭിരതിയാ തം കമ്മമകാസി (പാരാ. ൨൩൪). സത്ഥാ തസ്സ കിരിയം സുത്വാ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘ഏവം കിര ത്വം കരോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘കസ്മാ ഭാരിയം കമ്മം അകാസി, അനനുച്ഛവികം മോഘപുരിസാ’’തി നാനപ്പകാരതോ ഗരഹിത്വാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേത്വാ ‘‘ഏവരൂപഞ്ഹി കമ്മം ദിട്ഠധമ്മേപി സമ്പരായേപി ദുക്ഖസംവത്തനികമേവ ഹോതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൧൭.

‘‘പാപഞ്ചേ പുരിസോ കയിരാ, ന നം കയിരാ പുനപ്പുനം;

ന തമ്ഹി ഛന്ദം കയിരാഥ, ദുക്ഖോ പാപസ്സ ഉച്ചയോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – സചേ പുരിസോ സകിം പാപകമ്മം കരേയ്യ, തങ്ഖണേയേവ പച്ചവേക്ഖിത്വാ ‘‘ഇദം അപ്പതിരൂപം ഓളാരിക’’ന്തി ന നം കയിരാ പുനപ്പുനം. യോപി തമ്ഹി ഛന്ദോ ¶ വാ രുചി വാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, തമ്പി വിനോദേത്വാ ന കയിരാഥേവ. കിം കാരണാ? ദുക്ഖോ പാപസ്സ ഉച്ചയോ. പാപസ്സ ഹി ഉച്ചയോ വുഡ്ഢി ഇധലോകേപി സമ്പരായേപി ദുക്ഖമേവ ആവഹതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സേയ്യസകത്ഥേരവത്ഥു ദുതിയം.

൩. ലാജദേവധീതാവത്ഥു

പുഞ്ഞഞ്ചേതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ലാജദേവധീതരം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു രാജഗഹേ സമുട്ഠിതം.

ആയസ്മാ ¶ ഹി മഹാകസ്സപോ പിപ്പലിഗുഹായം വിഹരന്തോ ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ സത്തമേ ദിവസേ വുട്ഠായ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഭിക്ഖാചാരട്ഠാനം ഓലോകേന്തോ ഏകം സാലിഖേത്തപാലികം ഇത്ഥിം സാലിസീസാനി ഗഹേത്വാ ലാജേ കുരുമാനം ദിസ്വാ ‘‘സദ്ധാ നു ഖോ, അസ്സദ്ധാ’’തി വീമംസിത്വാ ‘‘സദ്ധാ’’തി ഞത്വാ ‘‘സക്ഖിസ്സതി നു ഖോ മേ സങ്ഗഹം കാതും, നോ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘വിസാരദാ കുലധീതാ മമ സങ്ഗഹം കരിസ്സതി, കത്വാ ച പന മഹാസമ്പത്തിം ലഭിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ചീവരം പാരുപിത്വാ പത്തമാദായ സാലിഖേത്തസമീപേയേവ അട്ഠാസി. കുലധീതാ ഥേരം ദിസ്വാവ പസന്നചിത്താ പഞ്ചവണ്ണായ പീതിയാ ഫുട്ഠസരീരാ ‘‘തിട്ഠഥ, ഭന്തേ’’തി വത്വാ ലാജേ ആദായ വേഗേന ഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ പത്തേ ആകിരിത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠധമ്മസ്സ ഭാഗിനീ അസ്സ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസി. ഥേരോ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി അനുമോദനമകാസി. സാപി ഥേരം വന്ദിത്വാ അത്തനാ ദിന്നദാനം ആവജ്ജമാനാ നിവത്തി. തായ ച പന കേദാരമരിയാദായ ¶ ഗമനമഗ്ഗേ ഏകസ്മിം ബിലേ ഘോരവിസോ സപ്പോ നിപജ്ജി. സോ ഥേരസ്സ കാസായപടിച്ഛന്നം ജങ്ഘം ഡംസിതും നാസക്ഖി. ഇതരാ ദാനം ആവജ്ജമാനാ നിവത്തന്തീ തം പദേസം പാപുണി. സപ്പോ ബിലാ നിക്ഖമിത്വാ തം ഡംസിത്വാ തത്ഥേവ പാതേസി. സാ പസന്നചിത്തേന കാലം കത്വാ താവതിംസഭവനേ തിംസയോജനികേ കനകവിമാനേ സുത്തപ്പബുദ്ധാ വിയ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതേന തിഗാവുതേന അത്തഭാവേന നിബ്ബത്തി. സാ ദ്വാദസയോജനികം ഏകം ദിബ്ബവത്ഥം നിവാസേത്വാ ഏകം പാരുപിത്വാ അച്ഛരാസഹസ്സപരിവുതാ പുബ്ബകമ്മപകാസനത്ഥായ സുവണ്ണലാജഭരിതേന ഓലമ്ബകേന സുവണ്ണസരകേന പടിമണ്ഡിതേ വിമാനദ്വാരേ ഠിതാ അത്തനോ സമ്പത്തിം ഓലോകേത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ മേ കത്വാ അയം സമ്പത്തി ലദ്ധാ’’തി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഉപധാരേന്തീ ‘‘അയ്യസ്സ മേ മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ ദിന്നലാജനിസ്സന്ദേന സാ ലദ്ധാ’’തി അഞ്ഞാസി.

സാ ഏവം പരിത്തകേന കമ്മേന ഏവരൂപം സമ്പത്തിം ലഭിത്വാ ‘‘ന ദാനി മയാ പമജ്ജിതും വട്ടതി, അയ്യസ്സ വത്തപടിവത്തം കത്വാ ഇമം സമ്പത്തിം ഥാവരം കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പാതോവ കനകമയം സമ്മജ്ജനിഞ്ചേവ കചവരഛഡ്ഡനകഞ്ച പച്ഛിം ¶ ആദായ ഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ പരിവേണം സമ്മജ്ജിത്വാ പാനീയപരിഭോജനീയം ഉപട്ഠാപേസി. ഥേരോ തം ദിസ്വാ ‘‘കേനചി ദഹരേന വാ സാമണേരേന വാ വത്തം കതം ഭവിസ്സതീ’’തി സല്ലക്ഖേസി. സാ ദുതിയദിവസേപി തഥേവ അകാസി, ഥേരോപി തഥേവ സല്ലക്ഖേസി. തതിയദിവസേ പന ഥേരോ തസ്സാ സമ്മജ്ജനിസദ്ദം ¶ സുത്വാ താലച്ഛിദ്ദാദീഹി ച പവിട്ഠം സരീരോഭാസം ദിസ്വാ ദ്വാരം വിവരിത്വാ ‘‘കോ ഏസ സമ്മജ്ജതീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ഉപട്ഠായികാ ലാജദേവധീതാ’’തി. ‘‘നനു മയ്ഹം ഏവംനാമികാ ഉപട്ഠായികാ നാമ നത്ഥീ’’തി. ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സാലിഖേത്തം രക്ഖമാനാ ലാജേ ദത്വാ പസന്നചിത്താ നിവത്തന്തീ സപ്പേന ദട്ഠാ കാലം കത്വാ താവതിംസദേവലോകേ ഉപ്പന്നാ, മയാ അയ്യം നിസ്സായ അയം സമ്പത്തി ലദ്ധാ, ഇദാനിപി തുമ്ഹാകം വത്തപടിവത്തം കത്വാ ‘സമ്പത്തിം ഥാവരം കരിസ്സാമീ’തി ആഗതാമ്ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഹിയ്യോപി പരേപി തയാവേതം ¶ ഠാനം സമ്മജ്ജിതം, തയാവ പാനീയഭോജനീയം ഉപട്ഠാപിത’’ന്തി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അപേഹി ദേവധീതേ, തയാ കതം വത്തം കതംവ ഹോതു, ഇതോ പട്ഠായ ഇമം ഠാനം മാ ആഗമീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മാ മം നാസേഥ, തുമ്ഹാകം വത്തം കത്വാ സമ്പത്തിം മേ ഥിരം കാതും ദേഥാ’’തി. ‘‘അപേഹി ദേവധീതേ, മാ മം അനാഗതേ ചിത്തബീജനിം ഗഹേത്വാ നിസിന്നേഹി ധമ്മകഥികേഹി ‘മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ കിര ഏകാ ദേവധീതാ ആഗന്ത്വാ വത്തപടിവത്തം കത്വാ പാനീയപരിഭോജനീയം ഉപട്ഠാപേസീ’തി വത്തബ്ബതം കരി, ഇതോ പട്ഠായ ഇധ മാ ആഗമി, പടിക്കമാ’’തി. സാ ‘‘മാ മം, ഭന്തേ, നാസേഥാ’’തി പുനപ്പുനം യാചിയേവ. ഥേരോ ‘‘നായം മമ വചനം സുണാതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘തുവം പമാണം ന ജാനാസീ’’തി അച്ഛരം പഹരി. സാ തത്ഥ സണ്ഠാതും അസക്കോന്തീ ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ, ‘‘ഭന്തേ, മയാ ലദ്ധസമ്പത്തിം മാ നാസേഥ, ഥാവരം കാതും ദേഥാ’’തി രോദന്തീ ആകാസേ അട്ഠാസി.

സത്ഥാ ജേതവനേ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ¶ തസ്സാ രോദിതസദ്ദം സുത്വാ ഓഭാസം ഫരിത്വാ ദേവധീതായ സമ്മുഖേ നിസീദിത്വാ കഥേന്തോ വിയ ‘‘ദേവധീതേ മമ പുത്തസ്സ കസ്സപസ്സ സംവരകരണമേവ ഭാരോ, പുഞ്ഞത്ഥികാനം പന ‘അയം നോ അത്ഥോ’തി സല്ലക്ഖേത്വാ പുഞ്ഞകരണമേവ ഭാരോ. പുഞ്ഞകരണഞ്ഹി ഇധ ചേവ സമ്പരായേ ച സുഖമേവാ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൧൮.

‘‘പുഞ്ഞഞ്ചേ ¶ പുരിസോ കയിരാ, കയിരാ നം പുനപ്പുനം;

തമ്ഹി ഛന്ദം കയിരാഥ, സുഖോ പുഞ്ഞസ്സ ഉച്ചയോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – സചേ പുരിസോ പുഞ്ഞം കരേയ്യ, ‘‘ഏകവാരം മേ പുഞ്ഞം കതം, അലം ഏത്താവതാ’’തി അനോരമിത്വാ പുനപ്പുനം കരോഥേവ. തസ്സ അകരണക്ഖണേപി തമ്ഹി പുഞ്ഞേ ഛന്ദം രുചിം ഉസ്സാഹം കരോഥേവ. കിം കാരണാ? സുഖോ പുഞ്ഞസ്സ ഉച്ചയോ. പുഞ്ഞസ്സ ഹി ഉച്ചയോ വുഡ്ഢി ഇധലോകപരലോകസുഖാവഹനതോ സുഖോതി.

ദേസനാവസാനേ ദേവധീതാ പഞ്ചചത്താലീസയോജനമത്ഥകേ ഠിതാവ സോതാപത്തിഫലം പാപുണീതി.

ലാജദേവധീതാവത്ഥു തതിയം.

൪. അനാഥപിണ്ഡികസേട്ഠിവത്ഥു

പാപോപി ¶ പസ്സതീ ഭദ്രന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അനാഥപിണ്ഡികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

അനാഥപിണ്ഡികോ ¶ ഹി വിഹാരമേവ ഉദ്ദിസ്സ ചതുപണ്ണാസകോടിധനം ബുദ്ധസാസനേ വികിരിത്വാ സത്ഥരി ജേതവനേ വിഹരന്തേ ദേവസികം തീണി മഹാഉപട്ഠാനാനി ഗച്ഛതി, ഗച്ഛന്തോ ച ‘‘കിം നു ഖോ ആദായ ആഗതോതി സാമണേരാ വാ ദഹരാ വാ ഹത്ഥമ്പി മേ ഓലോകേയ്യു’’ന്തി തുച്ഛഹത്ഥോ നാമ ന ഗതപുബ്ബോ. പാതോവ ഗച്ഛന്തോ യാഗും ഗാഹാപേത്വാവ ഗച്ഛതി, കതപാതരാസോ സപ്പിനവനീതാദീനി ഭേസജ്ജാനി. സായന്ഹസമയേ മാലാഗന്ധവിലേപനവത്ഥാദീനി ഗാഹാപേത്വാ ഗച്ഛതി. ഏവം നിച്ചകാലമേവ ദിവസേ ദിവസേ ദാനം ദത്വാ സീലം രക്ഖതി. അപരഭാഗേ ധനം പരിക്ഖയം ഗച്ഛതി. വോഹാരൂപജീവിനോപിസ്സ ഹത്ഥതോ അട്ഠാരസകോടിധനം ഇണം ഗണ്ഹിംസു, കുലസന്തകാപിസ്സ അട്ഠാരസഹിരഞ്ഞകോടിയോ, നദീതീരേ നിദഹിത്വാ ഠപിതാ ഉദകേന കൂലേ ഭിന്നേ മഹാസമുദ്ദം പവിസിംസു. ഏവമസ്സ അനുപുബ്ബേന ധനം പരിക്ഖയം അഗമാസി. സോ ഏവംഭൂതോപി സങ്ഘസ്സ ദാനം ദേതിയേവ, പണീതം പന കത്വാ ദാതും ന സക്കോതി.

സോ ഏകദിവസം സത്ഥാരാ ‘‘ദീയതി പന തേ, ഗഹപതി, കുലേ ദാന’’ന്തി വുത്തേ ‘‘ദീയതി, ഭന്തേ, തഞ്ച ഖോ കണാജകം ബിലങ്ഗദുതിയ’’ന്തി ആഹ. അഥ നം ¶ സത്ഥാ, ‘‘ഗഹപതി, ‘ലൂഖം ദാനം ദേമീ’തി മാ ചിന്തയി. ചിത്തസ്മിഞ്ഹി പണീതേ ബുദ്ധാദീനം ദിന്നദാനം ലൂഖം നാമ നത്ഥി, അപിച ത്വം അട്ഠന്നം അരിയപുഗ്ഗലാനം ദാനം ദേസി, അഹം പന വേലാമകാലേ സകലജമ്ബുദീപം ഉന്നങ്ഗലം കത്വാ മഹാദാനം ¶ പവത്തയമാനോപി തിസരണഗതമ്പി കഞ്ചി നാലത്ഥം, ദക്ഖിണേയ്യാ നാമ ഏവം ദുല്ലഭാ. തസ്മാ ‘ലൂഖം മേ ദാന’ന്തി മാ ചിന്തയീ’’തി വത്വാ വേലാമസുത്തമസ്സ (അ. നി. ൯.൨൦) കഥേസി. അഥസ്സ ദ്വാരകോട്ഠകേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ സത്ഥരി ചേവ സത്ഥുസാവകേസു ച ഗേഹം പവിസന്തേസു തേസം തേജേന സണ്ഠാതും അസക്കോന്തീ, ‘‘യഥാ ഇമേ ഇമം ഗേഹം ന പവിസന്തി, തഥാ ഗഹപതിം പരിഭിന്ദിസ്സാമീ’’തി തം വത്തുകാമാപി ഇസ്സരകാലേ കിഞ്ചി വത്തും നാസക്ഖി, ഇദാനി ‘‘പനായം ദുഗ്ഗതോ ഗണ്ഹിസ്സതി മേ വചന’’ന്തി രത്തിഭാഗേ സേട്ഠിസ്സ സിരിഗബ്ഭം പവിസിത്വാ ആകാസേ അട്ഠാസി. അഥ സേട്ഠി നം ദിസ്വാ ‘‘കോ ഏസോ’’തി ആഹ. അഹം തേ മഹാസേട്ഠി ചതുത്ഥദ്വാരകോട്ഠകേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ, തുയ്ഹം ഓവാദദാനത്ഥായ ആഗതാതി. തേന ഹി ഓവദേഹീതി. മഹാസേട്ഠി തയാ പച്ഛിമകാലം അനോലോകേത്വാവ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാസനേ ബഹും ധനം വിപ്പകിണ്ണം, ഇദാനി ദുഗ്ഗതോ ഹുത്വാപി തം ന മുഞ്ചസിയേവ, ഏവം വത്തമാനോ കതിപാഹേനേവ ഘാസച്ഛാദനമത്തമ്പി ന ലഭിസ്സസി ¶ , കിം തേ സമണേന ഗോതമേന, അതിപരിച്ചാഗതോ ഓരമിത്വാ കമ്മന്തേ പയോജേന്തോ കുടുമ്ബം സണ്ഠാപേഹീതി. അയം മേ തയാ ദിന്നഓവാദോതി. ആമ, സേട്ഠീതി. ഗച്ഛ, നാഹം താദിസീനം സതേനപി സഹസ്സേനപി സതസഹസ്സേനപി ¶ സക്കാ കമ്പേതും, അയുത്തം തേ വുത്തം, കം തയാ മമ ഗേഹേ വസമാനായ, സീഘം സീഘം മേ ഘരാ നിക്ഖമാഹീതി. സാ സോതാപന്നസ്സ അരിയസാവകസ്സ വചനം സുത്വാ ഠാതും അസക്കോന്തീ ദാരകേ ആദായ നിക്ഖമി, നിക്ഖമിത്വാ ച പന അഞ്ഞത്ഥ വസനട്ഠാനം അലഭമാനാ ‘‘സേട്ഠിം ഖമാപേത്വാ തത്ഥേവ വസിസ്സാമീ’’തി നഗരപരിഗ്ഗാഹകം ദേവപുത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ അത്തനാ കതാപരാധം ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘ഏഹി, മം സേട്ഠിസ്സ സന്തികം നേത്വാ ഖമാപേത്വാ വസനട്ഠാനം ദാപേഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘അയുത്തം തയാ വുത്തം, നാഹം തസ്സ സന്തികം ഗന്തും ഉസ്സഹാമീ’’തി തം പടിക്ഖിപി. സാ ചതുന്നം മഹാരാജാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ തേഹിപി പടിക്ഖിത്താ സക്കം ദേവരാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ തം പവത്തിം ആചിക്ഖിത്വാ, ‘‘അഹം, ദേവ, വസനട്ഠാനം അലഭമാനാ ദാരകേ ¶ ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ അനാഥാ വിചരാമി, വസനട്ഠാനം മേ ദാപേഹീ’’തി സുട്ഠുതരം യാചി.

അഥ നം സോ ‘‘അഹമ്പി തവ കാരണാ സേട്ഠിം വത്തും ന സക്ഖിസ്സാമി, ഏകം പന തേ ഉപായം കഥേസ്സാമീ’’തി ആഹ. സാധു, ദേവ, കഥേഹീതി. ഗച്ഛ, സേട്ഠിനോ ആയുത്തകവേസം ഗഹേത്വാ സേട്ഠിസ്സ ഹത്ഥതോ പണ്ണം ആരോപേത്വാ വോഹാരൂപജീവീഹി ഗഹിതം അട്ഠാരസകോടിധനം അത്തനോ ആനുഭാവേന സോധേത്വാ തുച്ഛഗബ്ഭേ പൂരേത്വാ മഹാസമുദ്ദം ¶ പവിട്ഠം അട്ഠാരസകോടിധനം അത്ഥി, അഞ്ഞമ്പി അസുകട്ഠാനേ നാമ അസ്സാമികം അട്ഠാരസകോടിധനം അത്ഥി, തം സബ്ബം സംഹരിത്വാ തസ്സ തുച്ഛഗബ്ഭേ പൂരേത്വാ ദണ്ഡകമ്മം കത്വാ ഖമാപേഹീതി. സാ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി വുത്തനയേനേവ തം സബ്ബം കത്വാ പുന തസ്സ സിരിഗബ്ഭം ഓഭാസയമാനാ ആകാസേ ഠത്വാ ‘‘കോ ഏസോ’’തി വുത്തേ അഹം തേ ചതുത്ഥദ്വാരകോട്ഠകേ അധിവത്ഥാ അന്ധബാലദേവതാ, മയാ അന്ധബാലതായ യം തുമ്ഹാകം സന്തികേ കഥിതം, തം മേ ഖമഥ. സക്കസ്സ ഹി മേ വചനേന ചതുപണ്ണാസകോടിധനം സംഹരിത്വാ തുച്ഛഗബ്ഭപൂരണം ദണ്ഡകമ്മം കതം, വസനട്ഠാനം അലഭമാനാ കിലമാമീതി. അനാഥപിണ്ഡികോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ദേവതാ ‘ദണ്ഡകമ്മഞ്ച മേ കത’ന്തി വദതി, അത്തനോ ച ദോസം പടിജാനാതി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ നം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി. സോ തം സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ തായ കതകമ്മം സബ്ബം ആരോചേസി. ദേവതാ സത്ഥു പാദേസു സിരസാ നിപതിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, യം മയാ അന്ധബാലതായ തുമ്ഹാകം ഗുണേ അജാനിത്വാ പാപകം വചനം വുത്തം, തം മേ ഖമഥാ’’തി സത്ഥാരം ഖമാപേത്വാ മഹാസേട്ഠിം ഖമാപേസി. സത്ഥാ കല്യാണപാപകാനം കമ്മാനം വിപാകവസേന സേട്ഠിഞ്ചേവ ദേവതഞ്ച ഓവദന്തോ ‘‘ഇധ, ഗഹപതി, പാപപുഗ്ഗലോപി യാവ പാപം ന പച്ചതി, താവ ഭദ്രമ്പി പസ്സതി. യദാ പനസ്സ പാപം പച്ചതി, തദാ പാപമേവ പസ്സതി. ഭദ്രപുഗ്ഗലോപി യാവ ഭദ്രം ന പച്ചതി, താവ പാപാനി പസ്സതി. യദാ പനസ്സ ¶ ഭദ്രം പച്ചതി, തദാ ഭദ്രമേവ ¶ പസ്സതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൧൯.

‘‘പാപോപി പസ്സതീ ഭദ്രം, യാവ പാപം ന പച്ചതി;

യദാ ച പച്ചതീ പാപം, അഥ പാപോ പാപാനി പസ്സതി.

൧൨൦.

‘‘ഭദ്രോപി പസ്സതീ പാപം, യാവ ഭദ്രം ന പച്ചതി;

യദാ ച പച്ചതീ ഭദ്രം, അഥ ഭദ്രോ ഭദ്രാനി പസ്സതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ പാപോതി കായദുച്ചരിതാദിനാ പാപകമ്മേന യുത്തപുഗ്ഗലോ. സോപി ഹി പുരിമസുചരിതാനുഭാവേന നിബ്ബത്തം സുഖം അനുഭവമാനോ ഭദ്രമ്പി പസ്സതി. യാവ പാപം ന പച്ചതീതി യാവസ്സ തം പാപകമ്മം ദിട്ഠധമ്മേ വാ സമ്പരായേ വാ വിപാകം ന ദേതി. യദാ പനസ്സ തം ദിട്ഠധമ്മേ വാ സമ്പരായേ വാ വിപാകം ദേതി, അഥ ദിട്ഠധമ്മേ വിവിധാ കമ്മകാരണാ, സമ്പരായേ ച അപായദുക്ഖം അനുഭോന്തോ സോ പാപോ പാപാനിയേവ പസ്സതി. ദുതിയഗാഥായപി കായസുചരിതാദിനാ ഭദ്രകമ്മേന യുത്തോ ഭദ്രോ. സോപി ഹി പുരിമദുച്ചരിതാനുഭാവേന നിബ്ബത്തം ദുക്ഖം അനുഭവമാനോ പാപം പസ്സതി. യാവ ഭദ്രം ന പച്ചതീതി യാവസ്സ തം ഭദ്രം കമ്മം ദിട്ഠധമ്മേ വാ സമ്പരായേ വാ വിപാകം ന ദേതി. യദാ പന തം വിപാകം ദേതി, അഥ ദിട്ഠധമ്മേ ലാഭസക്കാരാദിസുഖം, സമ്പരായേ ച ദിബ്ബസമ്പത്തിസുഖം അനുഭവമാനോ സോ ഭദ്രോ ഭദ്രാനിയേവ പസ്സതീതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ സാ ദേവതാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അനാഥപിണ്ഡികസേട്ഠിവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. അസഞ്ഞതപരിക്ഖാരഭിക്ഖുവത്ഥു

മാവമഞ്ഞേഥ പാപസ്സാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം അസഞ്ഞതപരിക്ഖാരം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര യം കിഞ്ചി മഞ്ചപീഠാദിഭേദം പരിക്ഖാരം ബഹി പരിഭുഞ്ജിത്വാ തത്ഥേവ ഛഡ്ഡേതി. പരിക്ഖാരോ ¶ വസ്സേനപി ആതപേനപി ഉപചികാദീഹിപി വിനസ്സതി. സോ ഭിക്ഖൂഹി ‘‘നനു, ആവുസോ, പരിക്ഖാരോ നാമ പടിസാമിതബ്ബോ’’തി വുത്തേ ‘‘അപ്പകം മയാ കതം, ആവുസോ, ഏതം, ന ഏതസ്സ ചിത്തം അത്ഥി, ന പിത്ത’’ന്തി വത്വാ തഥേവ കരോതി. ഭിക്ഖൂ തസ്സ കിരിയം സത്ഥു ആരോചേസും. സത്ഥാ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഭിക്ഖു ഏവം കരോസീ’’തി പുച്ഛി. സോ സത്ഥാരാ പുച്ഛിതോപി ‘‘കിം ഏതം ഭഗവാ അപ്പകം മയാ കതം, ന തസ്സ ചിത്തം അത്ഥി, നാസ്സ പിത്ത’’ന്തി തഥേവ അവമഞ്ഞന്തോ ആഹ. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ഭിക്ഖൂഹി ഏവം കാതും ന വട്ടതി, പാപകമ്മം നാമ ‘അപ്പക’ന്തി ന അവമഞ്ഞിതബ്ബം. അജ്ഝോകാസേ ഠപിതഞ്ഹി വിവടമുഖം ഭാജനം ദേവേ വസ്സന്തേ ¶ കിഞ്ചാപി ഏകബിന്ദുനാ ന പൂരതി, പുനപ്പുനം ¶ വസ്സന്തേ പന പൂരതേവ, ഏവമേവം പാപം കരോന്തോ പുഗ്ഗലോ അനുപുബ്ബേന മഹന്തം പാപരാസിം കരോതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൧.

‘‘മാവമഞ്ഞേഥ പാപസ്സ, ന മന്ദം ആഗമിസ്സതി;

ഉദബിന്ദുനിപാതേന, ഉദകുമ്ഭോപി പൂരതി;

ബാലോ പൂരതി പാപസ്സ, ഥോകം ഥോകമ്പി ആചിന’’ന്തി.

തത്ഥ മാവമഞ്ഞേഥാതി ന അവജാനേയ്യ. പാപസ്സാതി പാപം. ന മന്ദം ആഗമിസ്സതീതി ‘‘അപ്പമത്തകം മേ പാപകം കതം, കദാ ഏതം വിപച്ചിസ്സതീ’’തി ഏവം പാപം നാവജാനേയ്യാതി അത്ഥോ. ഉദകുമ്ഭോപീതി ദേവേ വസ്സന്തേ മുഖം വിവരിത്വാ ഠപിതം യം കിഞ്ചി കുലാലഭാജനം യഥാ തം ഏകേകസ്സാപി ഉദകബിന്ദുനോ നിപാതേന അനുപുബ്ബേന പൂരതി, ഏവം ബാലപുഗ്ഗലോ ഥോകം ഥോകമ്പി പാപം ആചിനന്തോ കരോന്തോ വഡ്ഢേന്തോ പാപസ്സ പൂരതിയേവാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു. സത്ഥാപി ‘‘അജ്ഝോകാസേ സേയ്യം സന്ഥരിത്വാ പടിപാകതികം അകരോന്തോ ഇമം നാമ ആപത്തിമാപജ്ജതീ’’തി (പാചി. ൧൦൮-൧൧൦) സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേസീതി.

അസഞ്ഞതപരിക്ഖാരഭിക്ഖുവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. ബിളാലപാദകസേട്ഠിവത്ഥു

മാവമഞ്ഞേഥ ¶ ¶ പുഞ്ഞസ്സാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ബിളാലപാദകസേട്ഠിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ സാവത്ഥിവാസിനോ വഗ്ഗബന്ധനേന ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം ദേന്തി. അഥേകദിവസം സത്ഥാ അനുമോദനം കരോന്തോ ഏവമാഹ –

‘‘ഉപാസകാ ഇധേകച്ചോ അത്തനാവ ദാനം ദേതി, പരം ന സമാദപേതി. സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ ഭോഗസമ്പദം ലഭതി, നോ പരിവാരസമ്പദം. ഏകച്ചോ അത്തനാ ദാനം ന ദേതി, പരം സമാദപേതി. സോ ¶ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ പരിവാരസമ്പദം ലഭതി, നോ ഭോഗസമ്പദം. ഏകച്ചോ അത്തനാ ച ന ദേതി, പരഞ്ച ന സമാദപേതി. സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ നേവ ഭോഗസമ്പദം ലഭതി, ന പരിവാരസമ്പദം, വിഘാസാദോ ഹുത്വാ വിചരതി. ഏകച്ചോ അത്തനാ ച ദേതി, പരഞ്ച സമാദപേതി. സോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ ഭോഗസമ്പദഞ്ചേവ ലഭതി, പരിവാരസമ്പദഞ്ചാ’’തി.

അഥേകോ പണ്ഡിതപുരിസോ തം ധമ്മദേസനം സുത്വാ ‘‘അഹോ അച്ഛരിയമിദം കാരണം, അഹം ദാനി ഉഭയസമ്പത്തിസംവത്തനികം കമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ സത്ഥാരം ഉട്ഠായ ഗമനകാലേ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, സ്വേ അമ്ഹാകം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി. കിത്തകേഹി പന തേ ഭിക്ഖൂഹി അത്ഥോതി? സബ്ബഭിക്ഖൂഹി, ഭന്തേതി. സത്ഥാ അധിവാസേസി ¶ . സോപി ഗാമം പവിസിത്വാ, ‘‘അമ്മതാതാ, മയാ സ്വാതനായ ബുദ്ധപ്പമുഖോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ നിമന്തിതോ, യോ യത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം സക്കോതി, സോ തത്തകാനം യാഗുആദീനം അത്ഥായ തണ്ഡുലാദീനി ദേതു, ഏകസ്മിം ഠാനേ പചാപേത്വാ ദാനം ദസ്സാമാ’’തി ഉഗ്ഘോസേന്തോ വിചരി.

അഥ നം ഏകോ സേട്ഠി അത്തനോ ആപണദ്വാരം സമ്പത്തം ദിസ്വാ ‘‘അയം അത്തനോ പഹോനകേ ഭിക്ഖൂ അനിമന്തേത്വാ പന സകലഗാമം സമാദപേന്തോ വിചരതീ’’തി കുജ്ഝിത്വാ ‘‘തയാ ഗഹിതഭാജനം ആഹരാ’’തി തീഹി അങ്ഗുലീഹി ഗഹേത്വാ ഥോകേ തണ്ഡുലേ അദാസി, തഥാ മുഗ്ഗേ, തഥാ മാസേതി. സോ തതോ പട്ഠായ ബിളാലപാദകസേട്ഠി നാമ ജാതോ, സപ്പിഫാണിതാദീനി ദേന്തോപി കരണ്ഡം കുടേ പക്ഖിപിത്വാ ഏകതോ കോണം കത്വാ ബിന്ദും ബിന്ദും പഗ്ഘരായന്തോ ഥോകഥോകമേവ അദാസി. ഉപാസകോ അവസേസേഹി ദിന്നം ഏകതോ കത്വാ ഇമിനാ ദിന്നം വിസുംയേവ അഗ്ഗഹേസി. സോ സേട്ഠി തസ്സ കിരിയം ¶ ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഏസ മയാ ദിന്നം വിസും ഗണ്ഹാതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തസ്സ പച്ഛതോ പച്ഛതോ ഏകം ചൂളുപട്ഠാകം പഹിണി ‘‘ഗച്ഛ, യം ഏസ കരോതി, തം ജാനാഹീ’’തി. സോ ഗന്ത്വാ ‘‘സേട്ഠിസ്സ മഹപ്ഫലം ഹോതൂ’’തി യാഗുഭത്തപൂവാനം അത്ഥായ ഏകം ദ്വേ തണ്ഡുലേ പക്ഖിപിത്വാ മുഗ്ഗമാസേപി തേലഫാണിതാദിബിന്ദൂനിപി സബ്ബഭാജനേസു പക്ഖിപി. ചൂളുപട്ഠാകോ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിസ്സ ആരോചേസി ¶ . തം സുത്വാ സേട്ഠി ചിന്തേസി – ‘‘സചേ മേ സോ പരിസമജ്ഝേ അവണ്ണം ഭാസിസ്സതി, മമ നാമേ ഗഹിതമത്തേയേവ നം പഹരിത്വാ മാരേസ്സാമീ’’തി നിവാസനന്തരേ ഛുരികം ബന്ധിത്വാ പുനദിവസേ ഗന്ത്വാ ഭത്തഗ്ഗേ അട്ഠാസി. സോ പുരിസോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസിത്വാ ¶ ഭഗവന്തം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, മയാ മഹാജനം സമാദപേത്വാ ഇമം ദാനം ദിന്നം, തത്ഥ സമാദപിതമനുസ്സാ അത്തനോ അത്തനോ ബലേന ബഹൂനിപി ഥോകാനിപി തണ്ഡുലാദീനി അദംസു, തേസം സബ്ബേസം മഹപ്ഫലം ഹോതൂ’’തി. തം സുത്വാ സോ സേട്ഠി ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ‘അസുകേന നാമ അച്ഛരായ ഗണ്ഹിത്വാ തണ്ഡുലാദീനി ദിന്നാനീതി മമ നാമേ ഗഹിതമത്തേ ഇമം മാരേസ്സാമീ’തി ആഗതോ, അയം പന സബ്ബസങ്ഗാഹികം കത്വാ ‘യേഹിപി നാളിആദീഹി മിനിത്വാ ദിന്നം, യേഹിപി അച്ഛരായ ഗഹേത്വാ ദിന്നം, സബ്ബേസം മഹപ്ഫലം ഹോതൂ’തി വദതി. സചാഹം ഏവരൂപം ന ഖമാപേസ്സാമി, ദേവദണ്ഡോ മമ മത്ഥകേ പതിസ്സതീ’’തി. സോ തസ്സ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ‘‘ഖമാഹി മേ, സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി ച തേന വുത്തേ സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേസി. തം കിരിയം ദിസ്വാ സത്ഥാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി ദാനവേയ്യാവടികം പുച്ഛി. സോ അതീതദിവസതോ പട്ഠായ സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ഏവം കിര സേട്ഠീ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഉപാസക, പുഞ്ഞം നാമ ‘അപ്പക’ന്തി ന അവമഞ്ഞിതബ്ബം, മാദിസസ്സ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ¶ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം ദത്വാ ‘അപ്പക’ന്തി ന അവമഞ്ഞിതബ്ബം. പണ്ഡിതമനുസ്സാ ഹി പുഞ്ഞം കരോന്താ വിവടഭാജനം വിയ ഉദകേന അനുക്കമേന പുഞ്ഞേന പൂരന്തിയേവാ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൨.

‘‘മാവമഞ്ഞേഥ പുഞ്ഞസ്സ, ന മന്ദം ആഗമിസ്സതി;

ഉദബിന്ദുനിപാതേന, ഉദകുമ്ഭോപി പൂരതി;

ധീരോ പൂരതി പുഞ്ഞസ്സ, ഥോകം ഥോകമ്പി ആചിന’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – പണ്ഡിതമനുസ്സോ പുഞ്ഞം കത്വാ ‘‘അപ്പകമത്തം മയാ കതം, ന മന്ദം വിപാകവസേന ആഗമിസ്സതി, ഏവം പരിത്തകം കമ്മം കഹം മം ദക്ഖിസ്സതി, അഹം വാ തം കഹം ദക്ഖിസ്സാമി, കദാ ഏതം വിപച്ചിസ്സതീ’’തി ഏവം പുഞ്ഞം മാവമഞ്ഞേഥ ന അവജാനേയ്യ. യഥാ ഹി നിരന്തരം ഉദബിന്ദുനിപാതേന വിവരിത്വാ ഠപിതം കുലാലഭാജനം പൂരതി, ഏവം ധീരോ പണ്ഡിതപുരിസോ ഥോകം ഥോകമ്പി പുഞ്ഞം ആചിനന്തോ പുഞ്ഞസ്സ പൂരതീതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ സോ സേട്ഠി സോതാപത്തിഫലം പാപുണി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ബിളാലപാദകസേട്ഠിവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. മഹാധനവാണിജവത്ഥു

വാണിജോവാതി ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മഹാധനവാണിജം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സ കിര വാണിജസ്സ ഗേഹേ പഞ്ചസതാ ചോരാ ഓതാരം ഗവേസമാനാ ഓതാരം ന ലഭിംസു. അപരേന സമയേന വാണിജോ പഞ്ച സകടസതാനി ഭണ്ഡസ്സ പൂരേത്വാ ഭിക്ഖൂനം ആരോചാപേസി – ‘‘അഹം അസുകട്ഠാനം നാമ വാണിജ്ജത്ഥായ ഗച്ഛാമി, യേ, അയ്യാ, തം ഠാനം ഗന്തുകാമാ, തേ നിക്ഖമന്തു, മഗ്ഗേ ഭിക്ഖായ ന കിലമിസ്സന്തീ’’തി. തം സുത്വാ പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ തേന സദ്ധിം മഗ്ഗം പടിപജ്ജിംസു. തേപി ചോരാ ‘‘സോ കിര വാണിജോ നിക്ഖന്തോ’’തി ഗന്ത്വാ അടവിയം അട്ഠംസു. വാണിജോപി ഗന്ത്വാ അടവിമുഖേ ഏകസ്മിം ഗാമേ വാസം കത്വാ ദ്വേ തയോപി ദിവസേ ഗോണസകടാദീനി സംവിദഹി, തേസം പന ഭിക്ഖൂനം നിബദ്ധം ഭിക്ഖം ദേതിയേവ. ചോരാ തസ്മിം അതിചിരായന്തേ ‘‘ഗച്ഛ, തസ്സ നിക്ഖമനദിവസം ഞത്വാ ഏഹീ’’തി ഏകം പുരിസം പഹിണിംസു. സോ തം ഗാമം ഗന്ത്വാ ഏകം സഹായകം പുച്ഛി – ‘‘കദാ വാണിജോ നിക്ഖമിസ്സതീ’’തി. സോ ‘‘ദ്വീഹതീഹച്ചയേനാ’’തി വത്വാ ‘‘കിമത്ഥം പന പുച്ഛസീ’’തി ആഹ. അഥസ്സ സോ ‘‘മയം പഞ്ചസതാ ചോരാ ഏതസ്സത്ഥായ അടവിയം ഠിതാ’’തി ആചിക്ഖി. ഇതരോ ‘‘തേന ഹി ഗച്ഛ, സീഘം നിക്ഖമിസ്സതീ’’തി തം ഉയ്യോജേത്വാ, ‘‘കിം ¶ നു ഖോ ചോരേ വാരേമി, ഉദാഹു വാണിജ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘കിം മേ ചോരേഹി, വാണിജം നിസ്സായ പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ ജീവന്തി, വാണിജസ്സ സഞ്ഞം ദസ്സാമീ’’തി സോ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കദാ ഗമിസ്സഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘തതിയദിവസേ’’തി വുത്തേ മയ്ഹം വചനം കരോഥ, അടവിയം കിര തുമ്ഹാകം അത്ഥായ പഞ്ചസതാ ചോരാ ഠിതാ, മാ താവ ഗമിത്ഥാതി. ത്വം കഥം ജാനാസീതി? തേസം അന്തരേ മമ സഹായോ അത്ഥി, തസ്സ മേ കഥായ ഞാതന്തി. ‘‘തേന ഹി ‘കിം മേ ഏത്തോ ഗതേനാ’തി നിവത്തിത്വാ ഗേഹമേവ ഗമിസ്സാമീ’’തി ആഹ. തസ്മിം ചിരായന്തേ പുന തേഹി ചോരേഹി പേസിതോ പുരിസോ ആഗന്ത്വാ തം സഹായകം പുച്ഛിത്വാ തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘നിവത്തിത്വാ ഗേഹമേവ കിര ഗമിസ്സതീ’’തി ഗന്ത്വാ ചോരാനം ആരോചേസി. തം സുത്വാ ചോരാ തതോ നിക്ഖമിത്വാ ഇതരസ്മിം മഗ്ഗേ അട്ഠംസു, തസ്മിം ചിരയന്തേ പുനപി തേ ചോരാ തസ്സ സന്തികം പുരിസം പേസേസും. സോ തേസം തത്ഥ ഠിതഭാവം ഞത്വാ പുന വാണിജസ്സ ആരോചേസി. വാണിജോ ¶ ‘‘ഇധാപി മേ വേകല്ലം നത്ഥി, ഏവം സന്തേ ¶ നേവ ഏത്തോ ഗമിസ്സാമി, ന ഇതോ, ഇധേവ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഭിക്ഖൂനം ¶ സന്തികം ഗന്ത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ചോരാ കിര മം വിലുമ്പിതുകാമാ മഗ്ഗേ ഠിതാ, ‘പുന നിവത്തിസ്സതീ’തി സുത്വാ ഇതരസ്മിം മഗ്ഗേ ഠിതാ, അഹം ഏത്തോ വാ ഇതോ വാ അഗന്ത്വാ ഥോകം ഇധേവ ഭവിസ്സാമി, ഭദന്താ ഇധേവ വസിതുകാമാ വസന്തു, ഗന്തുകാമാ അത്തനോ രുചിം കരോന്തൂ’’തി. ഭിക്ഖൂ ‘‘ഏവം സന്തേ മയം നിവത്തിസ്സാമാ’’തി വാണിജം ആപുച്ഛിത്വാ പുനദേവ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിസീദിംസു. സത്ഥാ ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, മഹാധനവാണിജേന സദ്ധിം ന ഗമിത്ഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, ഭന്തേ, മഹാധനവാണിജസ്സ വിലുമ്പനത്ഥായ ദ്വീസുപി മഗ്ഗേസു ചോരാ പരിയുട്ഠിംസു, തേന സോ തത്ഥേവ ഠിതോ, മയം പന തം ആപുച്ഛിത്വാ ആഗതാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മഹാധനവാണിജോ ചോരാനം അത്ഥിതായ മഗ്ഗം പരിവജ്ജതി, ജീവിതുകാമോ വിയ പുരിസോ ഹലാഹലം വിസം പരിവജ്ജേതി, ഭിക്ഖുനാപി ‘തയോ ഭവാ ചോരേഹി പരിയുട്ഠിതമഗ്ഗസദിസാ’തി ഞത്വാ പാപം പരിവജ്ജേതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൩.

‘‘വാണിജോവ ഭയം മഗ്ഗം, അപ്പസത്ഥോ മഹദ്ധനോ;

വിസം ജീവിതുകാമോവ, പാപാനി പരിവജ്ജയേ’’തി.

തത്ഥ ഭയന്തി ഭായിതബ്ബം, ചോരേഹി പരിയുട്ഠിതത്താ സപ്പടിഭയന്തി അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ മഹാധനവാണിജോ ¶ അപ്പസത്ഥോ സപ്പടിഭയം മഗ്ഗം, യഥാ ച ജീവിതുകാമോ ഹലാഹലം വിസം പരിവജ്ജേതി, ഏവം പണ്ഡിതോ ഭിക്ഖു അപ്പമത്തകാനിപി പാപാനി പരിവജ്ജേയ്യാതി.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിംസു, സമ്പത്തമഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

മഹാധനവാണിജവത്ഥു സത്തമം.

൮. കുക്കുടമിത്തനേസാദവത്ഥു

പാണിമ്ഹി ചേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ കുക്കുടമിത്തം നാമ നേസാദം ആരബ്ഭ കഥേസി.

രാജഗഹേ ¶ കിര ഏകാ സേട്ഠിധീതാ വയപ്പത്താ സത്തഭൂമികപാസാദസ്സ ഉപരി സിരിഗബ്ഭേ ആരക്ഖണത്ഥായ ¶ ഏകം പരിചാരികം ദത്വാ മാതാപിതൂഹി വാസിയമാനാ ഏകദിവസം സായന്ഹസമയേ വാതപാനേന അന്തരവീഥിം ഓലോകേന്തീ പഞ്ച പാസസതാനി പഞ്ച സൂലസതാനി ആദായ മിഗേ വധിത്വാ ജീവമാനം ഏകം കുക്കുടമിത്തം നാമ നേസാദം പഞ്ച മിഗസതാനി വധിത്വാ തേസം മംസേന മഹാസകടം പൂരേത്വാ സകടധുരേ നിസീദിത്വാ മംസവിക്കിണനത്ഥായ നഗരം പവിസന്തം ദിസ്വാ തസ്മിം പടിബദ്ധചിത്താ പരിചാരികായ ഹത്ഥേ പണ്ണാകാരം ദത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, ഏതസ്സ പണ്ണാകാരം ദത്വാ ഗമനകാലം ഞത്വാ ഏഹീ’’തി പേസേസി. സാ ഗന്ത്വാ തസ്സ പണ്ണാകാരം ദത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കദാ ഗമിസ്സസീ’’തി? സോ ‘‘അജ്ജ മംസം വിക്കിണിത്വാ പാതോവ അസുകദ്വാരേന നാമ ¶ നിക്ഖമിത്വാ ഗമിസ്സാമീ’’തി ആഹ. സാ തേന കഥിതകഥം സുത്വാ ആഗന്ത്വാ തസ്സാ ആരോചേസി. സേട്ഠിധീതാ അത്തനാ ഗഹേതബ്ബയുത്തകം വത്ഥാഭരണജാതം സംവിദഹിത്വാ പാതോവ മലിനവത്ഥം നിവാസേത്വാ കുടം ആദായ ദാസീഹി സദ്ധിം ഉദകതിത്ഥം ഗച്ഛന്തീ വിയ നിക്ഖമിത്വാ തം ഠാനം ഗന്ത്വാ തസ്സാഗമനം ഓലോകേന്തീ അട്ഠാസി. സോപി പാതോവ സകടം പാജേന്തോ നിക്ഖമി. സാ തസ്സ പച്ഛതോ പച്ഛതോ പായാസി. സോ തം ദിസ്വാ ‘‘അഹം തം ‘അസുകസ്സ നാമ ധീതാ’തി ന ജാനാമി, മാ മം അനുബന്ധി, അമ്മാ’’തി ആഹ. ന മം ത്വം പക്കോസസി, അഹം അത്തനോ ധമ്മതായ ആഗച്ഛാമി, ത്വം തുണ്ഹീ ഹുത്വാ അത്തനോ സകടം പാജേഹീതി. സോ പുനപ്പുനം തം നിവാരേതിയേവ. അഥ നം സാ ആഹ – ‘‘സാമി, സിരീ നാമ അത്തനോ സന്തികം ആഗച്ഛന്തീ നിവാരേതും ന വട്ടതീ’’തി. സോ തസ്സാ നിസ്സംസയേന ആഗമനകാരണം ഞത്വാ തം സകടം ആരോപേത്വാ അഗമാസി. തസ്സാ മാതാപിതരോ ഇതോ ചിതോ ച പരിയേസാപേത്വാ അപസ്സന്താ ‘‘മതാ ഭവിസ്സതീ’’തി മതകഭത്തം കരിംസു. സാപി തേന സദ്ധിം സംവാസമന്വായ പടിപാടിയാ സത്ത പുത്തേ വിജായിത്വാ തേ വയപ്പത്തേ ഘരബന്ധനേന ബന്ധി.

അഥേകദിവസം സത്ഥാ പച്ചൂസസമയേ ലോകം വോലോകേന്തോ കുക്കുടമിത്തം സപുത്തം സസുണിസം അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠം ദിസ്വാ, ‘‘കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ഉപധാരേന്തോ തേസം പന്നരസന്നമ്പി സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ പാതോവ പത്തചീവരം ആദായ തസ്സ പാസട്ഠാനം അഗമാസി ¶ . തം ദിവസം പാസേ ബദ്ധോ ഏകമിഗോപി നാഹോസി. സത്ഥാ ¶ തസ്സ പാസമൂലേ പദവലഞ്ജം ദസ്സേത്വാ പുരതോ ഏകസ്സ ഗുമ്ബസ്സ ഹേട്ഠാ ഛായായം നിസീദി. കുക്കുടമിത്തോ പാതോവ ധനും ആദായ പാസട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ആദിതോ പട്ഠായ പാസേ ഓലോകയമാനോ പാസേ ബദ്ധം ഏകമ്പി മിഗം അദിസ്വാ സത്ഥു പദവലഞ്ജം അദ്ദസ. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘കോ മയ്ഹം ബദ്ധമിഗേ മോചേന്തോ വിചരതീ’’തി. സോ സത്ഥരി ആഘാതം ബന്ധിത്വാ ഗച്ഛന്തോ ഗുമ്ബമൂലേ നിസിന്നം സത്ഥാരം ദിസ്വാ, ‘‘ഇമിനാ മമ മിഗാ മോചിതാ ഭവിസ്സന്തി, മാരേസ്സാമി ന’’ന്തി ധനും ആകഡ്ഢി. സത്ഥാ ധനും ആകഡ്ഢിതും ദത്വാ വിസ്സജ്ജേതും നാദാസി. സോ സരം വിസ്സജ്ജേതുമ്പി ഓരോപേതുമ്പി അസക്കോന്തോ ഫാസുകാഹി ഭിജ്ജന്തീഹി ¶ വിയ മുഖതോ ഖേളേന പഗ്ഘരന്തേന കിലന്തരൂപോ അട്ഠാസി. അഥസ്സ പുത്താ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ‘‘പിതാ നോ ചിരായതി, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി വത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, താതാ, പിതു സന്തിക’’ന്തി മാതരാ പേസിതാ ധനൂനി ആദായ ഗന്ത്വാ പിതരം തഥാഠിതം ദിസ്വാ ‘‘അയം നോ പിതു പച്ചാമിത്തോ ഭവിസ്സതീ’’തി സത്തപി ജനാ ധനൂനി ആകഡ്ഢിത്വാ ബുദ്ധാനുഭാവേന യഥാ നേസം പിതാ ഠിതോ, തഥേവ അട്ഠംസു. അഥ നേസം മാതാ ‘‘കിം നു ഖോ മേ പുത്താപി ചിരായന്തീ’’തി വത്വാ സത്തഹി സുണിസാഹി സദ്ധിം ഗന്ത്വാ തേ തഥാഠിതേ ദിസ്വാ ‘‘കസ്സ നു ഖോ ഇമേ ധനൂനി ആകഡ്ഢിത്വാ ഠിതാ’’തി ഓലോകേന്തീ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ – ‘‘മാ മേ പിതരം നാസേഥ, മാ മേ പിതരം നാസേഥാ’’തി മഹാസദ്ദമകാസി. കുക്കുടമിത്തോ തം സദ്ദം സുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘നട്ഠോ വതമ്ഹി, സസുരോ കിര മേ ഏസ, അഹോ മയാ ഭാരിയം ¶ കമ്മം കത’’ന്തി. പുത്താവിസ്സ ‘‘അയ്യകോ കിര നോ ഏസ, അഹോ ഭാരിയം കമ്മം കത’’ന്തി ചിന്തയിംസു. കുക്കുടമിത്തോ ‘‘അയം സസുരോ മേ’’തി മേത്തചിത്തം ഉപട്ഠപേസി, പുത്താപിസ്സ ‘‘അയ്യകോ നോ’’തി മേത്തചിത്തം ഉപട്ഠപേസും. അഥ തേ നേസം മാതാ സേട്ഠിധീതാ ‘‘ഖിപ്പം ധനൂനി ഛഡ്ഡേത്വാ പിതരം മേ ഖമാപേഥാ’’തി ആഹ.

സത്ഥാ തേസം മുദുചിത്തതം ഞത്വാ ധനും ഓതാരേതും അദാസി. തേ സബ്ബേ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘ഖമഥ നോ, ഭന്തേ’’തി ഖമാപേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. അഥ നേസം സത്ഥാ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി. ദേസനാവസാനേ കുക്കുടമിത്തോ സദ്ധിം പുത്തേഹി ചേവ സുണിസാഹി ച അത്തപഞ്ചദസമോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. സത്ഥാ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം വിഹാരം അഗമാസി. അഥ നം ആനന്ദത്ഥേരോ പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, കഹം ഗമിത്ഥാ’’തി. കുക്കുടമിത്തസ്സ സന്തികം ¶ , ആനന്ദാതി. പാണാതിപാതകമ്മസ്സ വോ, ഭന്തേ, അകാരകോ കതോതി. ആമാനന്ദ, സോ അത്തപഞ്ചദസമോ അചലസദ്ധായ പതിട്ഠായ തീസു രതനേസു നിക്കങ്ഖോ ഹുത്വാ പാണാതിപാതകമ്മസ്സ അകാരകോ ജാതോതി. ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘നനു, ഭന്തേ, ഭരിയാപിസ്സ അത്ഥീ’’തി. ആമ, ഭിക്ഖവേ, സാ കുലഗേഹേ കുമാരികാ ഹുത്വാ സോതാപത്തിഫലം പത്താതി. ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘കുക്കുടമിത്തസ്സ കിര ഭരിയാ കുമാരികകാലേ ഏവ സോതാപത്തിഫലം പത്വാ തസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ സത്ത പുത്തേ ലഭി, സാ ഏത്തകം കാലം സാമികേന ‘ധനും ആഹര, സരേ ആഹര, സത്തിം ആഹര, സൂലം ആഹര, ജാലം ആഹരാ’തി വുച്ചമാനാ താനി അദാസി. സോപി തായ ദിന്നാനി ആദായ ഗന്ത്വാ പാണാതിപാതം കരോതി, കിം നു ഖോ സോതാപന്നാപി പാണാതിപാതം കരോന്തീ’’തി. സത്ഥാ ¶ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, സോതാപന്നാ പാണാതിപാതം കരോന്തി, സാ പന ‘സാമികസ്സ വചനം കരോമീ’തി തഥാ അകാസി. ‘ഇദം ഗഹേത്വാ ഏസ ഗന്ത്വാ പാണാതിപാതം കരോതൂ’തി തസ്സാ ചിത്തം നത്ഥി. പാണിതലസ്മിഞ്ഹി വണേ അസതി വിസം ഗണ്ഹന്തസ്സ തം വിസം അനുഡഹിതും ന സക്കോതി, ഏവമേവം അകുസലചേതനായ അഭാവേന ¶ പാപം അകരോന്തസ്സ ധനുആദീനി നീഹരിത്വാ ദദതോപി പാപം നാമ ന ഹോതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൪.

‘‘പാണിമ്ഹി ചേ വണോ നാസ്സ, ഹരേയ്യ പാണിനാ വിസം;

നാബ്ബണം വിസമന്വേതി, നത്ഥി പാപം അകുബ്ബതോ’’തി.

തത്ഥ നാസ്സാതി ന ഭവേയ്യ. ഹരേയ്യാതി ഹരിതും സക്കുണേയ്യ. കിം കാരണാ? യസ്മാ നാബ്ബണം വിസമന്വേതി അവണഞ്ഹി പാണിം വിസം അന്വേതും ന സക്കോതി, ഏവമേവ ധനുആദീനി നീഹരിത്വാ ദേന്തസ്സാപി അകുസലചേതനായ അഭാവേന പാപം അകുബ്ബതോ പാപം നാമ നത്ഥി, അവണം പാണിം വിസം വിയ നാസ്സ ചിത്തം പാപം അനുഗച്ഛതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അപരേന സമയേന ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘കോ നു ഖോ കുക്കുടമിത്തസ്സ സപുത്തസ്സ സസുണിസസ്സ സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സൂപനിസ്സയോ, കേന കാരണേന നേസാദകുലേ നിബ്ബത്തോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ ¶ , ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി ¶ വുത്തേ, ഭിക്ഖവേ, അതീതേ കസ്സപദസബലസ്സ ധാതുചേതിയം സംവിദഹന്താ ഏവമാഹംസു – ‘‘കിം നു ഖോ ഇമസ്സ ചേതിയസ്സ മത്തികാ ഭവിസ്സതി, കിം ഉദക’’ന്തി. അഥ നേസം ഏതദഹോസി – ‘‘ഹരിതാലമനോസിലാ മത്തികാ ഭവിസ്സതി, തിലതേലം ഉദക’’ന്തി. തേ ഹരിതാലമനോസിലാ കോട്ടേത്വാ തിലതേലേന സംസന്ദിത്വാ ഇട്ഠകായ ഘടേത്വാ സുവണ്ണേന ഖചിത്വാ അന്തോ ചിനിംസു, ബഹിമുഖേ പന ഏകഗ്ഘനസുവണ്ണഇട്ഠകാവ അഹേസും. ഏകേകാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികാ അഹോസി. തേ യാവ ധാതുനിധാനാ ചേതിയേ നിട്ഠിതേ ചിന്തയിംസു – ‘‘ധാതുനിധാനകാലേ ബഹുനാ ധനേന അത്ഥോ, കം നു ഖോ ജേട്ഠകം കരോമാ’’തി.

അഥേകോ ഗാമവാസികോ സേട്ഠി ‘‘അഹം ജേട്ഠകോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ധാതുനിധാനേ ഏകം ഹിരഞ്ഞകോടിം പക്ഖിപി. തം ദിസ്വാ രട്ഠവാസിനോ ‘‘അയം നഗരസേട്ഠി ധനമേവ സംഹരതി, ഏവരൂപേ ചേതിയേ ജേട്ഠകോ ഭവിതും ന സക്കോതി, ഗാമവാസീ പന കോടിധനം പക്ഖിപിത്വാ ജേട്ഠകോ ജാതോ’’തി ഉജ്ഝായിംസു. സോ തേസം കഥം സുത്വാ ‘‘അഹം ദ്വേ കോടിയോ ദത്വാ ജേട്ഠകോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ദ്വേ കോടിയോ അദാസി. ഇതരോ ‘‘അഹമേവ ജേട്ഠകോ ഭവിസ്സാമീ’’തി തിസ്സോ കോടിയോ അദാസി. ഏവം വഡ്ഢേത്വാ വഡ്ഢേത്വാ നഗരവാസീ അട്ഠ കോടിയോ അദാസി. ഗാമവാസിനോ പന ¶ ഗേഹേ നവകോടിധനമേവ അത്ഥി, നഗരവാസിനോ ചത്താലീസകോടിധനം. തസ്മാ ഗാമവാസീ ചിന്തേസി – ‘‘സചാഹം നവ കോടിയോ ദസ്സാമി, അയം ‘ദസ ¶ കോടിയോ ദസ്സാമീ’തി വക്ഖതി, അഥ മേ നിദ്ധനഭാവോ പഞ്ഞായിസ്സതീ’’തി. സോ ഏവമാഹ – ‘‘അഹം ഏത്തകഞ്ച ധനം ദസ്സാമി, സപുത്തദാരോ ച ചേതിയസ്സ ദാസോ ഭവിസ്സാമീ’’തി സത്ത പുത്തേ സത്ത സുണിസായോ ഭരിയഞ്ച ഗഹേത്വാ അത്തനാ സദ്ധിം ചേതിയസ്സ നിയ്യാദേസി. രട്ഠവാസിനോ ‘‘ധനം നാമ സക്കാ ഉപ്പാദേതും, അയം പന സപുത്തദാരോ അത്താനം നിയ്യാദേസി, അയമേവ ജേട്ഠകോ ഹോതൂ’’തി തം ജേട്ഠകം കരിംസു. ഇതി തേ സോളസപി ജനാ ചേതിയസ്സ ദാസാ അഹേസും. രട്ഠവാസിനോ പന തേ ഭുജിസ്സേ അകംസു. ഏവം സന്തേപി ചേതിയമേവ പടിജഗ്ഗിത്വാ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിംസു. തേസു ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദേവലോകേ വസന്തേസു ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഭരിയാ തതോ ചവിത്വാ രാജഗഹേ ¶ സേട്ഠിനോ ധീതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സാ കുമാരികാവ ഹുത്വാ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി. അദിട്ഠസച്ചസ്സ പന പടിസന്ധി നാമ ഭാരിയാതി തസ്സാ സാമികോ സമ്പരിവത്തമാനോ ഗന്ത്വാ നേസാദകുലേ നിബ്ബത്തി. തസ്സ സഹ ദസ്സനേനേവ സേട്ഠിധീതരം പുബ്ബസിനേഹോ അജ്ഝോത്ഥരി. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘പുബ്ബേവ സന്നിവാസേന, പച്ചുപ്പന്നഹിതേന വാ;

ഏവം തം ജായതേ പേമം, ഉപ്പലംവ യഥോദകേ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൧൭൪);

സാ പുബ്ബസിനേഹേനേവ നേസാദകുലം അഗമാസി. പുത്താപിസ്സാ ദേവലോകാ ചവിത്വാ തസ്സാ ഏവ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹിംസു, സുണിസായോപിസ്സാ തത്ഥ തത്ഥ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്താ ¶ തേസംയേവ ഗേഹം അഗമംസു. ഏവം തേ സബ്ബേപി തദാ ചേതിയം പടിജഗ്ഗിത്വാ തസ്സ കമ്മസ്സാനുഭാവേന സോതാപത്തിഫലം പത്താതി.

കുക്കുടമിത്തനേസാദവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. കോകസുനഖലുദ്ദകവത്ഥു

യോ അപ്പദുട്ഠസ്സാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കോകം നാമ സുനഖലുദ്ദകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഏകദിവസം പുബ്ബണ്ഹസമയേ ധനും ആദായ സുനഖപരിവുതോ അരഞ്ഞം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഏകം പിണ്ഡായ പവിസന്തം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ കുജ്ഝിത്വാ ‘‘കാളകണ്ണി മേ ദിട്ഠോ, അജ്ജ ¶ കിഞ്ചി ന ലഭിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പക്കാമി. ഥേരോപി ഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കതഭത്തകിച്ചോ പുന വിഹാരം പായാസി. ഇതരോപി അരഞ്ഞേ വിചരിത്വാ കിഞ്ചി അലഭിത്വാ പച്ചാഗച്ഛന്തോ പുന ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘അജ്ജാഹം ഇമം കാളകണ്ണിം ദിസ്വാ അരഞ്ഞം ഗതോ കിഞ്ചി ന ലഭിം, ഇദാനി മേ പുനപി അഭിമുഖോ ജാതോ, സുനഖേഹി നം ഖാദാപേസ്സാമീ’’തി സഞ്ഞം ദത്വാ സുനഖേ വിസ്സജ്ജേസി. ഥേരോപി ‘‘മാ ഏവം കരി ഉപാസകാ’’തി യാചി. സോ ‘‘അജ്ജാഹം തവ സമ്മുഖീഭൂതത്താ കിഞ്ചി നാലത്ഥം, പുനപി മേ സമ്മുഖീഭാവമാഗതോസി, ഖാദാപേസ്സാമേവ ത’’ന്തി വത്വാ സുനഖേ ഉയ്യോജേസി. ഥേരോ വേഗേന ഏകം രുക്ഖം അഭിരുഹിത്വാ പുരിസപ്പമാണേ ഠാനേ നിസീദി. സുനഖാ ¶ രുക്ഖം ¶ പരിവാരേസും. ലുദ്ദകോ ഗന്ത്വാ ‘‘രുക്ഖം അഭിരുഹതോപി തേ മോക്ഖോ നത്ഥീ’’തി തം സരതുണ്ഡേന പാദതലേ വിജ്ഝി. ഥേരോ ‘‘മാ ഏവം കരോഹീ’’തി തം യാചിയേവ. ഇതരോ തസ്സ യാചനം അനാദിയിത്വാ പുനപ്പുനം വിജ്ഝിയേവ. ഥേരോ ഏകസ്മിം പാദതലേ വിജ്ഝിയമാനേ തം ഉക്ഖിപിത്വാ ദുതിയം പാദം ഓലമ്ബിത്വാ തസ്മിം വിജ്ഝിയമാനേ തമ്പി ഉക്ഖിപതി, ഏവമസ്സ സോ യാചനം അനാദിയിത്വാവ ദ്വേപി പാദതലാനി വിജ്ഝിയേവ. ഥേരസ്സ സരീരം ഉക്കാഹി ആദിത്തം വിയ അഹോസി. സോ വേദനാനുവത്തികോ ഹുത്വാ സതിം പച്ചുപട്ഠാപേതും നാസക്ഖി, പാരുതചീവരം ഭസ്സന്തമ്പി ന സല്ലക്ഖേസി. തം പതമാനം കോകം സീസതോ പട്ഠായ പരിക്ഖിപന്തമേവ പതി. സുനഖാ ‘‘ഥേരോ പതിതോ’’തി സഞ്ഞായ ചീവരന്തരം പവിസിത്വാ അത്തനോ സാമികം ലുഞ്ജിത്വാ ഖാദന്താ അട്ഠിമത്താവസേസം കരിംസു. സുനഖാ ചീവരന്തരതോ നിക്ഖമിത്വാ ബഹി അട്ഠംസു.

അഥ നേസം ഥേരോ ഏകം സുക്ഖദണ്ഡകം ഭഞ്ജിത്വാ ഖിപി. സുനഖാ ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘സാമികോവ അമ്ഹേഹി ഖാദിതോ’’തി ഞത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിംസു. ഥേരോ കുക്കുച്ചം ഉപ്പാദേസി ‘‘മമ ചീവരന്തരം പവിസിത്വാ ഏസ നട്ഠോ, അരോഗം നു ഖോ മേ സീല’’ന്തി. സോ രുക്ഖാ ഓതരിത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ആദിതോ പട്ഠായ സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേത്വാ – ‘‘ഭന്തേ, മമ ചീവരം നിസ്സായ ¶ സോ ഉപാസകോ നട്ഠോ, കച്ചി മേ അരോഗം സീലം, അത്ഥി മേ സമണഭാവോ’’തി പുച്ഛി. സത്ഥാ തസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘ഭിക്ഖു അരോഗം തേ സീലം, അത്ഥി തേ സമണഭാവോ, സോ അപ്പദുട്ഠസ്സ പദുസ്സിത്വാ വിനാസം പത്തോ, ന കേവലഞ്ച ഇദാനേവ, അതീതേപി അപ്പദുട്ഠാനം പദുസ്സിത്വാ വിനാസം പത്തോയേവാ’’തി വത്വാ തമത്ഥം പകാസേന്തോ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ കിരേകോ വേജ്ജോ വേജ്ജകമ്മത്ഥായ ഗാമം വിചരിത്വാ കിഞ്ചി കമ്മം അലഭിത്വാ ഛാതജ്ഝത്തോ നിക്ഖമിത്വാ ഗാമദ്വാരേ സമ്ബഹുലേ കുമാരകേ കീളന്തേ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ സപ്പേന ഡംസാപേത്വാ തികിച്ഛിത്വാ ആഹാരം ലഭിസ്സാമീ’’തി ഏകസ്മിം രുക്ഖബിലേ സീസം നിഹരിത്വാ നിപന്നം സപ്പം ദസ്സേത്വാ, ‘‘അമ്ഭോ, കുമാരകാ ഏസോ സാളികപോതകോ, ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി ആഹ. അഥേകോ കുമാരകോ ¶ സപ്പം ഗീവായം ദള്ഹം ഗഹേത്വാ നീഹരിത്വാ തസ്സ സപ്പഭാവം ഞത്വാ വിരവന്തോ അവിദൂരേ ഠിതസ്സ വേജ്ജസ്സ മത്ഥകേ ഖിപി. സപ്പോ വേജ്ജസ്സ ഖന്ധട്ഠികം പരിക്ഖിപിത്വാ ദള്ഹം ഡംസിത്വാ തത്ഥേവ ജീവിതക്ഖയം പാപേസി, ഏവമേസ കോകോ സുനഖലുദ്ദകോ പുബ്ബേപി അപ്പദുട്ഠസ്സ പദുസ്സിത്വാ വിനാസം പത്തോയേവാതി.

സത്ഥാ ¶ ഇമം അതീതം ആഹരിത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൫.

‘‘യോ അപ്പദുട്ഠസ്സ നരസ്സ ദുസ്സതി, സുദ്ധസ്സ പോസസ്സ അനങ്ഗണസ്സ;

തമേവ ബാലം പച്ചേതി പാപം, സുഖുമോ രജോ പടിവാതംവ ഖിത്തോ’’തി.

തത്ഥ ¶ അപ്പദുട്ഠസ്സാതി അത്തനോ വാ സബ്ബസത്താനം വാ അദുട്ഠസ്സ. നരസ്സാതി സത്തസ്സ. ദുസ്സതീതി അപരജ്ഝതി. സുദ്ധസ്സാതി നിരപരാധസ്സേവ. പോസസ്സാതി ഇദമ്പി അപരേനാകാരേന സത്താധിവചനമേവ. അനങ്ഗണസ്സാതി നിക്കിലേസസ്സ. പച്ചേതീതി പതിഏതി. പടിവാതന്തി യഥാ ഏകേന പുരിസേന പടിവാതേ ഠിതം പഹരിതുകാമതായ ഖിത്തോ സുഖുമോ രജോതി തമേവ പുരിസം പച്ചേതി, തസ്സേവ ഉപരി പതതി, ഏവമേവ യോ പുഗ്ഗലോ അപദുട്ഠസ്സ പുരിസസ്സ പാണിപ്പഹരാദീനി ദദന്തോ പദുസ്സതി, തമേവ ബാലം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ, സമ്പരായേ വാ നിരയാദീസു വിപച്ചമാനം തം പാപം വിപാകദുക്ഖവസേന പച്ചേതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ സോ ഭിക്ഖു അരഹത്തേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

കോകസുനഖലുദ്ദകവത്ഥു നവമം.

൧൦. മണികാരകുലൂപകതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു

ഗബ്ഭമേകേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മണികാരകുലൂപകം തിസ്സത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഥേരോ ഏകസ്സ മണികാരസ്സ കുലേ ദ്വാദസ വസ്സാനി ഭുഞ്ജി. തസ്മിം കുലേ ജയമ്പതികാ മാതാപിതുട്ഠാനേ ഠത്വാ ഥേരം പടിജഗ്ഗിംസു. അഥേകദിവസം സോ മണികാരോ ഥേരസ്സ പുരതോ മംസം ഛിന്ദന്തോ നിസിന്നോ ഹോതി. തസ്മിം ഖണേ രാജാ പസേനദി കോസലോ ഏകം മണിരതനം ‘‘ഇമം ¶ ധോവിത്വാ വിജ്ഝിത്വാ പഹിണതൂ’’തി പേസേസി. മണികാരോ സലോഹിതേനേവ ¶ ഹത്ഥേന തം പടിഗ്ഗഹേത്വാ പേളായ ഉപരി ഠപേത്വാ ¶ ഹത്ഥധോവനത്ഥം അന്തോ പാവിസി. തസ്മിം പന ഗേഹേ പോസാവനിയകോഞ്ചസകുണോ അത്ഥി. സോ ലോഹിതഗന്ധേന മംസസഞ്ഞായ തം മണിം ഥേരസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ ഗിലി. മണികാരോ ആഗന്ത്വാ മണിം അപസ്സന്തോ ‘‘മണി കേന ഗഹിതോ’’തി ഭരിയഞ്ച പുത്തകേ ച പടിപാടിയാ പുച്ഛിത്വാ തേഹി ‘‘ന ഗണ്ഹാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഥേരേന ഗഹിതോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ചിന്തേത്വാ ഭരിയായ സദ്ധിം മന്തേസി – ‘‘ഥേരേന മണി ഗഹിതോ ഭവിസ്സതീ’’തി. സാ, സാമി, മാ ഏവം അവച, ഏത്തകം കാലം മയാ ഥേരസ്സ ന കിഞ്ചി വജ്ജം ദിട്ഠപുബ്ബം, ന സോ മണിം ഗണ്ഹാതീതി. മണികാരോ ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, ഇമസ്മിം ഠാനേ മണിരതനം തുമ്ഹേഹി ഗഹിത’’ന്തി. ന ഗണ്ഹാമി, ഉപാസകാതി. ഭന്തേ, ന ഇധ അഞ്ഞോ അത്ഥി, തുമ്ഹേഹിയേവ ഗഹിതോ ഭവിസ്സതി, ദേഥ മേ മണിരതനന്തി. സോ തസ്മിം അസമ്പടിച്ഛന്തേ പുന ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഥേരേനേവ മണി ഗഹിതോ, പീളേത്വാ നം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി. സാ, സാമി, മാ നോ നാസയി, വരം അമ്ഹേഹി ദാസബ്യം ഉപഗന്തും, ന ച ഥേരം ഏവരൂപം വത്തുന്തി. സോ ‘‘സബ്ബേവ മയം ദാസത്തം ഉപഗച്ഛന്താ മണിമൂലം ന അഗ്ഘാമാ’’തി രജ്ജും ഗഹേത്വാ ഥേരസ്സ സീസം വേഠേത്വാ ദണ്ഡേന ¶ ഘട്ടേസി. ഥേരസ്സ സീസതോ ച കണ്ണനാസാഹി ച ലോഹിതം പഗ്ഘരി, അക്ഖീനി നിക്ഖമനാകാരപ്പത്താനി അഹേസും, സോ വേദനാപമത്തോ ഭൂമിയം പതി. കോഞ്ചോ ലോഹിതഗന്ധേനാ ഗന്ത്വാ ലോഹിതം പിവി. അഥ നം മണികാരോ ഥേരേ ഉപ്പന്നകോധവേഗേന ‘‘ത്വം കിം കരോസീ’’തി പാദേന പഹരിത്വാ ഖിപി. സോ ഏകപ്പഹാരേനേവ മരിത്വാ ഉത്താനോ അഹോസി.

ഥേരോ തം ദിസ്വാ, ഉപാസക, സീസേ വേഠനം താവ മേ സിഥിലം കത്വാ ഇമം കോഞ്ചം ഓലോകേഹി ‘‘മതോ വാ, നോ വാ’’തി. അഥ നം സോ ആഹ – ‘‘ഏസോ വിയ ത്വമ്പി മരിസ്സസീ’’തി. ഉപാസക, ഇമിനാ സോ മണി ഗിലിതോ, സചേ അയം ന അമരിസ്സാ, ന തേ അഹം മരന്തോപി മണിം ആചിക്ഖിസ്സന്തി. സോ തസ്സ ഉദരം ഫാലേത്വാ മണിം ദിസ്വാ പവേധേന്തോ സംവിഗ്ഗമാനസോ ഥേരസ്സ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ‘‘ഖമഥ, മേ, ഭന്തേ, അജാനന്തേന മയാ കത’’ന്തി ആഹ. ഉപാസക, നേവ തുയ്ഹം ദോസോ അത്ഥി, ന മയ്ഹം, വട്ടസ്സേവേസ ദോസോ, ഖമാമി തേതി. ഭന്തേ, സചേ മേ ഖമഥ, പകതിനിയാമേനേവ മേ ഗേഹേ നിസീദിത്വാ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാതി. ‘‘ഉപാസക, ന ദാനാഹം ഇതോ പട്ഠായ പരേസം ¶ ഗേഹസ്സ അന്തോഛദനം പവിസിസ്സാമി, അന്തോഗേഹപവേസനസ്സേവ ഹി ¶ അയം ദോസോ, ഇതോ പട്ഠായ പാദേസു ആവഹന്തേസു ഗേഹദ്വാരേ ഠിതോവ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ധുതങ്ഗം സമാദായ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘പച്ചതി ¶ മുനിനോ ഭത്തം, ഥോകം ഥോകം കുലേ കുലേ;

പിണ്ഡികായ ചരിസ്സാമി, അത്ഥി ജങ്ഘബലം മമാ’’തി. (ഥേരഗാ. ൨൪൮) –

ഇദഞ്ച പന വത്വാ ഥേരോ തേനേവ ബ്യാധിനാ ന ചിരസ്സേവ പരിനിബ്ബായി. കോഞ്ചോ മണികാരസ്സ ഭരിയായ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. മണികാരോ കാലം കത്വാ നിരയേ നിബ്ബത്തി. മണികാരസ്സ ഭരിയാ ഥേരേ മുദുചിത്തതായ കാലം കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തി. ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരം തേസം അഭിസമ്പരായം പുച്ഛിംസു. സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഇധേകച്ചേ ഗബ്ഭേ നിബ്ബത്തന്തി, ഏകച്ചേ പാപകാരിനോ നിരയേ നിബ്ബത്തന്തി, ഏകച്ചേ കതകല്യാണാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തന്തി, അനാസവാ പന പരിനിബ്ബായന്തീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൬.

‘‘ഗബ്ഭമേകേ ഉപ്പജ്ജന്തി, നിരയം പാപകമ്മിനോ;

സഗ്ഗം സുഗതിനോ യന്തി, പരിനിബ്ബന്തി അനാസവാ’’തി.

തത്ഥ ഗബ്ഭന്തി ഇധ മനുസ്സഗബ്ഭോവ അധിപ്പേതോ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മണികാരകുലൂപകതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു ദസമം.

൧൧. തയോജനവത്ഥു

ന ¶ അന്തലിക്ഖേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ തയോ ജനേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സത്ഥരി കിര ജേതവനേ വിഹരന്തേ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥു ദസ്സനത്ഥായ ആഗച്ഛന്താ ഏകം ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിംസു. ഗാമവാസിനോ തേ സമ്പത്തേ ആദായ ആസനസാലായ നിസീദാപേത്വാ യാഗുഖജ്ജകം ദത്വാ പിണ്ഡപാതവേലം ആഗമയമാനാ ധമ്മം സുണന്താ നിസീദിംസു. തസ്മിം ഖണേ ഭത്തം ¶ പചിത്വാ സൂപബ്യഞ്ജനം ധൂപയമാനായ ഏകിസ്സാ ഇത്ഥിയാ ഭാജനതോ അഗ്ഗിജാലാ ഉട്ഠഹിത്വാ ഛദനം ഗണ്ഹി. തതോ ഏകം തിണകരളം ഉട്ഠഹിത്വാ ജലമാനം ആകാസം പക്ഖന്ദി. തസ്മിം ഖണേ ഏകോ കാകോ ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ തത്ഥ ഗീവം പവേസേത്വാ തിണവല്ലിവേഠിതോ ഝായിത്വാ ഗാമമജ്ഝേ പതി ¶ . ഭിക്ഖൂ തം ദിസ്വാ ‘‘അഹോ ഭാരിയം കമ്മം, പസ്സഥാവുസോ, കാകേന പത്തം വിപ്പകാരം, ഇമിനാ കതകമ്മം അഞ്ഞത്ര സത്ഥാരാ കോ ജാനിസ്സതി, സത്ഥാരമസ്സ കമ്മം പുച്ഛിസ്സാമാ’’തി ചിന്തേത്വാ പക്കമിംസു.

അപരേസമ്പി ഭിക്ഖൂനം സത്ഥു ദസ്സനത്ഥായ നാവം അഭിരുയ്ഹ ഗച്ഛന്താനം നാവാ സമുദ്ദേ നിച്ചലാ അട്ഠാസി. മനുസ്സാ ‘‘കാളകണ്ണിനാ ഏത്ഥ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി സലാകം വിചാരേസും. നാവികസ്സ ച ഭരിയാ പഠമവയേ ഠിതാ ദസ്സനീയാ പാസാദികാ, സലാകാ തസ്സാ പാപുണി. ‘‘സലാകം പുന വിചാരേഥാ’’തി വത്വാ യാവതതിയം വിചാരേസും, തിക്ഖത്തുമ്പി തസ്സാ ¶ ഏവ പാപുണി. മനുസ്സാ ‘‘കിം, സാമീ’’തി നാവികസ്സ മുഖം ഓലോകേസും. നാവികോ ‘‘ന സക്കാ ഏകിസ്സാ അത്ഥായ മഹാജനം നാസേതും, ഉദകേ നം ഖിപഥാ’’തി ആഹ. സാ ഗഹേത്വാ ഉദകേ ഖിപിയമാനാ മരണഭയതജ്ജിതാ വിരവം അകാസി. തം സുത്വാ നാവികോ കോ അത്ഥോ ഇമിസ്സാ ആഭരണേഹി നട്ഠേഹി, സബ്ബാഭരണാനി ഓമുഞ്ചിത്വാ ഏകം പിലോതികം നിവാസാപേത്വാ ഛഡ്ഡേഥ നം, അഹം പനേതം ഉദകപിട്ഠേ പ്ലവമാനം ദട്ഠും ന സക്ഖിസ്സാമീ തസ്മാ യഥാ നം അഹം ന പസ്സാമി, തഥാ ഏകം വാലുകകുടം ഗീവായ ബന്ധിത്വാ സമുദ്ദേ ഖിപഥാതി. തേ തഥാ കരിംസു. തമ്പി പതിതട്ഠാനേയേവ മച്ഛകച്ഛപാ വിലുമ്പിംസു. ഭിക്ഖൂ തം പവത്തിം ഞത്വാ ‘‘ഠപേത്വാ സത്ഥാരം കോ അഞ്ഞോ ഏതിസ്സാ ഇത്ഥിയാ കതകമ്മം ജാനിസ്സതി, സത്ഥാരം തസ്സാ കമ്മം പുച്ഛിസ്സാമാ’’തി ഇച്ഛിതട്ഠാനം പത്വാ നാവാതോ ഓരുയ്ഹ പക്കമിംസു.

അപരേപി സത്ത ഭിക്ഖൂ സത്ഥു ദസ്സനത്ഥായ ഗച്ഛന്താ സായം ഏകം വിഹാരം പവിസിത്വാ വസനട്ഠാനം പുച്ഛിംസു. ഏകസ്മിഞ്ച ലേണേ സത്ത മഞ്ചാ ഹോന്തി. തേസം തദേവ ലഭിത്വാ തത്ഥ നിപന്നാനം രത്തിഭാഗേ കൂടാഗാരമത്തോ പാസാണോ പവട്ടമാനോ ആഗന്ത്വാ ലേണദ്വാരം പിദഹി. നേവാസികാ ഭിക്ഖൂ ‘‘മയം ഇമം ലേണം ആഗന്തുകഭിക്ഖൂനം പാപയിമ്ഹാ, അയഞ്ച മഹാപാസാണോ ലേണദ്വാരം പിദഹന്തോ അട്ഠാസി, അപനേസ്സാമ ¶ ന’’ന്തി സമന്താ സത്തഹി ഗാമേഹി ¶ മനുസ്സേ സന്നിപാതേത്വാ വായമന്താപി ഠാനാ ചാലേതും നാസക്ഖിംസു. അന്തോ പവിട്ഠഭിക്ഖൂപി വായമിംസുയേവ. ഏവം സന്തേപി സത്താഹം പാസാണം ചാലേതും നാസക്ഖിംസു. ആഗന്തുകാ സത്താഹം ഛാതജ്ഝത്താ മഹാദുക്ഖം അനുഭവിംസു. സത്തമേ ദിവസേ പാസാണോ സയമേവ പവട്ടിത്വാ അപഗതോ. ഭിക്ഖൂ നിക്ഖമിത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം ഇമം പാപം അഞ്ഞത്ര സത്ഥാരാ കോ ജാനിസ്സതി, സത്ഥാരം പുച്ഛിസ്സാമാ’’തി ചിന്തേത്വാ പക്കമിംസു. തേ പുരിമേഹി സദ്ധിം അന്തരാമഗ്ഗേ സമാഗന്ത്വാ സബ്ബേ ഏകതോവ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നാ സത്ഥാരാ കതപടിസന്ഥാരാ അത്തനാ അത്തനാ ദിട്ഠാനുഭൂതാനി കാരണാനി പടിപാടിയാ പുച്ഛിംസു.

സത്ഥാപി ¶ തേസം പടിപാടിയാ ഏവം ബ്യാകാസി – ‘‘ഭിക്ഖവേ, സോ താവ കാകോ അത്തനാ കതകമ്മമേവ അനുഭോസി. അതീതകാലേ ഹി ബാരാണസിയം ഏകോ കസ്സകോ അത്തനോ ഗോണം ദമേന്തോ ദമേതും നാസക്ഖി. സോ ഹിസ്സ ഗോണോ ഥോകം ഗന്ത്വാ നിപജ്ജി, പോഥേത്വാ ഉട്ഠാപിതോപി ഥോകം ഗന്ത്വാ പുനപി തഥേവ നിപജ്ജി. സോ വായമിത്വാ തം ദമേതും അസക്കോന്തോ കോധാഭിഭൂതോ ഹുത്വാ ‘ഇതോ ¶ ദാനി പട്ഠായ സുഖം നിപജ്ജിസ്സസീ’തി പലാലപിണ്ഡം വിയ കരോന്തോ പലാലേന തസ്സ ഗീവം പലിവേഠേത്വാ അഗ്ഗിമദാസി, ഗോണോ തത്ഥേവ ഝായിത്വാ മതോ. തദാ, ഭിക്ഖവേ, തേന കാകേന തം പാപകമ്മം കതം. സോ തസ്സ വിപാകേന ദീഘരത്തം നിരയേ പച്ചിത്വാ വിപാകാവസേസേന സത്തക്ഖത്തും കാകയോനിയം നിബ്ബത്തിത്വാ ഏവമേവ ആകാസേ ഝായിത്വാവ മതോ’’തി.

സാപി, ഭിക്ഖവേ, ഇത്ഥീ അത്തനാ കതകമ്മമേവ അനുഭോസി. സാ ഹി അതീതേ ബാരാണസിയം ഏകസ്സ ഗഹപതികസ്സ ഭരിയാ ഉദകഹരണകോട്ടനപചനാദീനി സബ്ബകിച്ചാനി സഹത്ഥേനേവ അകാസി. തസ്സാ ഏകോ സുനഖോ തം ഗേഹേ സബ്ബകിച്ചാനി കുരുമാനം ഓലോകേന്തോവ നിസീദതി. ഖേത്തേ ഭത്തം ഹരന്തിയാ ദാരുപണ്ണാദീനം വാ അത്ഥായ അരഞ്ഞം ഗച്ഛന്തിയാ തായ സദ്ധിംയേവ ഗച്ഛതി. തം ദിസ്വാ ദഹരമനുസ്സാ ‘‘അമ്ഭോ നിക്ഖന്തോ സുനഖലുദ്ദകോ, അജ്ജ മയം മംസേന ഭുഞ്ജിസ്സാമാ’’തി ഉപ്പണ്ഡേന്തി. സാ തേസം കഥായ മങ്കു ഹുത്വാ സുനഖം ലേഡ്ഡുദണ്ഡാദീഹി പഹരിത്വാ പലാപേതി, സുനഖോ നിവത്തിത്വാ പുന അനുബന്ധതി. സോ കിരസ്സാ തതിയേ അത്തഭാവേ ഭത്താ അഹോസി, തസ്മാ സിനേഹം ഛിന്ദിതും ന സക്കോതി. കിഞ്ചാപി ഹി അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ ജായാ വാ പതി വാ അഭൂതപുബ്ബാ നാമ നത്ഥി, അവിദൂരേ പന അത്തഭാവേ ഞാതകേസു അധിമത്തോ സിനേഹോ ¶ ഹോതി, തസ്മാ ¶ സോ സുനഖോ തം വിജഹിതും ന സക്കോതി. സാ തസ്സ കുജ്ഝിത്വാ ഖേത്തം സാമികസ്സ യാഗും ഹരമാനാ രജ്ജും ഉച്ഛങ്ഗേ ഠപേത്വാ അഗമാസി, സുനഖോ തായേവ സദ്ധിം ഗതോ. സാ സാമികസ്സ യാഗും ദത്വാ തുച്ഛകുടം ആദായ ഏകം ഉദകട്ഠാനം ഗന്ത്വാ കുടം വാലുകായ പൂരേത്വാ സമീപേ ഓലോകേത്വാ ഠിതസ്സ സുനഖസ്സ സദ്ദമകാസി. സുനഖോ ‘‘ചിരസ്സം വത മേ അജ്ജ മധുരകഥാ ലദ്ധാ’’തി നങ്ഗുട്ഠം ചാലേന്തോ തം ഉപസങ്കമി. സാ തം ഗീവായം ദള്ഹം ഗഹേത്വാ ഏകായ രജ്ജുകോടിയാ കുടം ബന്ധിത്വാ ഏകം രജ്ജുകോടിം സുനഖസ്സ ഗീവായം ബന്ധിത്വാ കുടം ഉദകാഭിമുഖം പവട്ടേസി. സുനഖോ കുടം അനുബന്ധന്തോ ഉദകേ പതിത്വാ തത്ഥേവ കാലമകാസി. സാ തസ്സ കമ്മസ്സ വിപാകേന ദീഘരത്തം നിരയേ പച്ചിത്വാ വിപാകാവസേസേന അത്തഭാവസതേ വാലുകകുടം ഗീവായം ബന്ധിത്വാ ഉദകേ പക്ഖിത്താ കാലമകാസീതി.

തുമ്ഹേഹിപി, ഭിക്ഖവേ, അത്തനാ കതകമ്മമേവ അനുഭൂതം. അതീതസ്മിഞ്ഹി ബാരാണസിവാസിനോ സത്ത ഗോപാലകദാരകാ ഏകസ്മിം അടവിപദേസേ സത്താഹവാരേന ഗാവിയോ വിചരന്താ ഏകദിവസം ഗാവിയോ ¶ വിചാരേത്വാ ആഗച്ഛന്താ ഏകം മഹാഗോധം ദിസ്വാ അനുബന്ധിംസു. ഗോധാ പലായിത്വാ ഏകം വമ്മികം പാവിസി. തസ്സ പന വമ്മികസ്സ സത്ത ഛിദ്ദാനി, ദാരകാ ‘‘മയം ദാനി ഗഹേതും ന സക്ഖിസ്സാമ, സ്വേ ആഗന്ത്വാ ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി ഏകേകോ ഏകേകം സാഖഭങ്ഗമുട്ഠിം ആദായ സത്തപി ജനാ സത്ത ഛിദ്ദാനി പിദഹിത്വാ പക്കമിംസു ¶ . തേ പുനദിവസേ തം ഗോധം അമനസികത്വാ അഞ്ഞസ്മിം പദേസേ ഗാവിയോ വിചാരേത്വാ സത്തമേ ദിവസേ ഗാവിയോ ആദായ ഗച്ഛന്താ തം വമ്മികം ദിസ്വാ സതിം പടിലഭിത്വാ ‘‘കാ നു ഖോ തസ്സാ ഗോധായ പവത്തീ’’തി അത്തനാ അത്തനാ പിദഹിതാനി ഛിദ്ദാനി വിവരിംസു. ഗോധാ ജീവിതേ നിരാലയാ ഹുത്വാ അട്ഠിചമ്മാവസേസാ പവേധമാനാ നിക്ഖമി. തേ തം ദിസ്വാ അനുകമ്പം കത്വാ ‘‘മാ നം മാരേഥ, സത്താഹം ഛിന്നഭത്താ ജാതാ’’തി തസ്സാ പിട്ഠിം പരിമജ്ജിത്വാ ‘‘സുഖേന ഗച്ഛാഹീ’’തി വിസ്സജ്ജേസും. തേ ഗോധായ അമാരിതത്താ നിരയേ താവ ന പച്ചിംസു. തേ പന സത്ത ജനാ ഏകതോ ഹുത്വാ ചുദ്ദസസു അത്തഭാവേസു സത്ത സത്ത ദിവസാനി ഛിന്നഭത്താ അഹേസും. തദാ, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേഹി സത്തഹി ഗോപാലകേഹി ഹുത്വാ തം കമ്മം കതന്തി. ഏവം സത്ഥാ തേഹി പുട്ഠപുട്ഠം പഞ്ഹം ബ്യാകാസി.

അഥേകോ ¶ ഭിക്ഖു സത്ഥാരം ആഹ – ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, പാപകമ്മം കത്വാ ആകാസേ ഉപ്പതിതസ്സപി സമുദ്ദം പക്ഖന്ദസ്സാപി പബ്ബതന്തരം പവിട്ഠസ്സാപി മോക്ഖോ നത്ഥീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ഏവമേതം, ഭിക്ഖവേ, ആകാസാദീസുപി ഏകപദേസോപി നത്ഥി, യത്ഥ ഠിതോ പാപകമ്മതോ മുച്ചേയ്യാ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൭.

‘‘ന ¶ അന്തലിക്ഖേ ന സമുദ്ദമജ്ഝേ, ന പബ്ബതാനം വിവരം പവിസ്സ;

ന വിജ്ജതീ സോ ജഗതിപ്പദേസോ, യത്ഥട്ഠിതോ മുച്ചേയ്യ പാപകമ്മാ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – സചേ ഹി കോചി ‘‘ഇമിനാ ഉപായേന പാപകമ്മതോ മുച്ചിസ്സാമീ’’തി അന്തലിക്ഖേ വാ നിസീദേയ്യ, ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സഗമ്ഭീരം മഹാസമുദ്ദം വാ പവിസേയ്യ, പബ്ബതന്തരേ വാ നിസീദേയ്യ, നേവ പാപകമ്മതോ മുച്ചേയ്യ. പുരത്ഥിമാദീസു ജഗതിപദേസേസു പഥവീഭാഗേസു ന സോ വാലഗ്ഗമത്തോപി ഓകാസോ അത്ഥി, യത്ഥ ഠിതോ പാപകമ്മതോ മുച്ചിതും സക്കുണേയ്യാതി.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു, സമ്പത്തമഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

തയോജനവത്ഥു ഏകാദസമം.

൧൨. സുപ്പബുദ്ധസക്യവത്ഥു

ന ¶ അന്തലിക്ഖേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ നിഗ്രോധാരാമേ വിഹരന്തോ സുപ്പബുദ്ധം സക്കം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ‘‘അയം മമ ധീതരം ഛഡ്ഡേത്വാ നിക്ഖന്തോ ച, മമ പുത്തം പബ്ബാജേത്വാ തസ്സ വേരിട്ഠാനേ ഠിതോ ചാ’’തി ¶ ഇമേഹി ദ്വീഹി കാരണേഹി സത്ഥരി ആഘാതം ബന്ധിത്വാ ഏകദിവസം ‘‘ന ദാനിസ്സ നിമന്തനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഭുഞ്ജിതും ദസ്സാമീ’’തി ഗമനമഗ്ഗം പിദഹിത്വാ അന്തരവീഥിയം സുരം പിവന്തോ നിസീദി. അഥസ്സ സത്ഥരി ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതേ തം ഠാനം ആഗതേ ‘‘സത്ഥാ ആഗതോ’’തി ആരോചേസും ¶ . സോ ആഹ – ‘‘പുരതോ ഗച്ഛാതി തസ്സ വദേഥ, നായം മയാ മഹല്ലകതരോ, നാസ്സ മഗ്ഗം ദസ്സാമീ’’തി പുനപ്പുനം വുച്ചമാനോപി തഥേവ വത്വാ നിസീദി. സത്ഥാ മാതുലസ്സ സന്തികാ മഗ്ഗം അലഭിത്വാ തതോ നിവത്തി. സോപി ഏകം ചരപുരിസം പേസേസി ‘‘ഗച്ഛ, തസ്സ കഥം സുത്വാ ഏഹീ’’തി. സത്ഥാപി നിവത്തന്തോ സിതം കത്വാ ആനന്ദത്ഥേരേന ‘‘കോ നു ഖോ, ഭന്തേ, സിതസ്സ പാതുകമ്മസ്സ പച്ചയോ’’തി പുട്ഠോ ആഹ – ‘‘പസ്സസി, ആനന്ദ, സുപ്പബുദ്ധ’’ന്തി. പസ്സാമി, ഭന്തേതി. ഭാരിയം തേന കമ്മം കതം മാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ മഗ്ഗം അദേന്തേന, ഇതോ സത്തമേ ദിവസേ ഹേട്ഠാപാസാദേ സോപാനപാദമൂലേ പഥവിം പവിസിസ്സതീതി. ചരപുരിസോ തം കഥം സുത്വാ സുപ്പബുദ്ധസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കിം മമ ഭാഗിനേയ്യേന നിവത്തന്തേന വുത്ത’’ന്തി പുട്ഠോ യഥാസുതം ആരോചേസി. സോ തസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘ന ദാനി മമ ഭാഗിനേയ്യസ്സ കഥായ ദോസോ അത്ഥി, അദ്ധാ യം സോ വദതി, തം തഥേവ ഹോതി. ഏവം സന്തേപി നം ഇദാനി ¶ മുസാവാദേന നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമി. സോ ഹി മം ‘സത്തമേ ദിവസേ പഥവിം പവിസിസ്സതീ’തി അനിയമേന അവത്വാ ‘ഹേട്ഠാപാസാദേ സോപാനപാദമൂലേ പഥവിം പവിസിസ്സതീ’’’തി ആഹ. ‘‘ഇതോ ദാനി പട്ഠായാഹം തം ഠാനം ന ഗമിസ്സാമി, അഥ നം തസ്മിം ഠാനേ പഥവിം അപവിസിത്വാ മുസാവാദേന നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി അത്തനോ ഉപഭോഗജാതം സബ്ബം സത്തഭൂമികപാസാദസ്സ ഉപരി ആരോപേത്വാ സോപാനം ഹരാപേത്വാ ദ്വാരം പിദഹാപേത്വാ ഏകേകസ്മിം ദ്വാരേ ദ്വേ ദ്വേ മല്ലേ ഠപേത്വാ ‘‘സചാഹം പമാദേന ഹേട്ഠാ ഓരോഹിതുകാമോ ഹോമി, നിവാരേയ്യാഥ മ’’ന്തി വത്വാ സത്തമേ പാസാദതലേ സിരിഗബ്ഭേ നിസീദി. സത്ഥാ തം പവത്തിം സുത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സുപ്പബുദ്ധോ ന കേവലം പാസാദതലേ വേഹാസം ഉപ്പതിത്വാ ആകാസേ വാ നിസീദതു, നാവായ വാ സമുദ്ദം പക്ഖന്ദതു, പബ്ബതന്തരം വാ പവിസതു, ബുദ്ധാനം കഥായ ദ്വിധാഭാവോ നാമ നത്ഥി, മയാ വുത്തട്ഠാനേയേവ സോ പഥവിം പവിസിസ്സതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൮.

‘‘ന ¶ അന്തലിക്ഖേ ന സമുദ്ദമജ്ഝേ, ന പബ്ബതാനം വിവരം പവിസ്സ;

ന വിജ്ജതീ സോ ജഗതിപ്പദേസോ, യത്ഥട്ഠിതം നപ്പസഹേയ്യ മച്ചൂ’’തി.

തത്ഥ ¶ യത്ഥ ഠിതം നപ്പസഹേയ്യ, മച്ചൂതി യസ്മിം പദേസേ ഠിതം മരണം നപ്പസഹേയ്യ നാഭിഭവേയ്യ, കേസഗ്ഗമത്തോപി ¶ പഥവിപ്പദേസോ നത്ഥി. സേസം പുരിമസദിസമേവാതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സത്തമേ ദിവസേ സത്ഥു ഭിക്ഖാചാരമഗ്ഗസ്സ നിരുദ്ധവേലായ ഹേട്ഠാപാസാദേ സുപ്പബുദ്ധസ്സ മങ്ഗലസ്സോ ഉദ്ദാമോ ഹുത്വാ തം തം ഭിത്തിം പഹരി. സോ ഉപരി നിസിന്നോവസ്സ സദ്ദം സുത്വാ ‘‘കിമേത’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘മങ്ഗലസ്സോ ഉദ്ദാമോ’’തി. സോ പനസ്സോ സുപ്പബുദ്ധം ദിസ്വാവ സന്നിസീദതി. അഥ നം സോ ഗണ്ഹിതുകാമോ ഹുത്വാ നിസിന്നട്ഠാനാ ഉട്ഠായ ദ്വാരാഭിമുഖോ അഹോസി, ദ്വാരാനി സയമേവ വിവടാനി, സോപാനം സകട്ഠാനേയേവ ഠിതം. ദ്വാരേ ഠിതാ മല്ലാ തം ഗീവായം ഗഹേത്വാ ഹേട്ഠാഭിമുഖം ഖിപിംസു. ഏതേനുപായേന സത്തസുപി തലേസു ദ്വാരാനി സയമേവ വിവടാനി, സോപാനാനി യഥാഠാനേ ഠിതാനി. തത്ഥ തത്ഥ മല്ലാ തം ഗീവായമേവ ഗഹേത്വാ ഹേട്ഠാഭിമുഖം ഖിപിംസു. അഥ നം ഹേട്ഠാപാസാദേ സോപാനപാദമൂലം സമ്പത്തമേവ മഹാപഥവീ വിവരമാനാ ഭിജ്ജിത്വാ സമ്പടിച്ഛി, സോ ഗന്ത്വാ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തീതി.

സുപ്പബുദ്ധസക്യവത്ഥു ദ്വാദസമം.

പാപവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നവമോ വഗ്ഗോ.

൧൦. ദണ്ഡവഗ്ഗോ

൧. ഛബ്ബഗ്ഗിയഭിക്ഖുവത്ഥു

സബ്ബേ ¶ ¶ ¶ തസന്തീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഛബ്ബഗ്ഗിയേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ സത്തരസവഗ്ഗിയേഹി സേനാസനേ പടിജഗ്ഗിതേ ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ ‘‘നിക്ഖമഥ, മയം മഹല്ലകതരാ, അമ്ഹാകം ഏതം പാപുണാതീ’’തി വത്വാ തേഹി ‘‘ന മയം ദസ്സാമ, അമ്ഹേഹി പഠമം പടിജഗ്ഗിത’’ന്തി വുത്തേ തേ ഭിക്ഖൂ പഹരിംസു. സത്തരസവഗ്ഗിയാ മരണഭയതജ്ജിതാ മഹാവിരവം വിരവിംസു. സത്ഥാ തേസം സദ്ദം സുത്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇദം നാമാ’’തി ആരോചിതേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖുനാ നാമ ഏവം കത്തബ്ബം, യോ കരോതി, സോ ഇമം നാമ ആപത്തിം ആപജ്ജതീ’’തി പഹാരദാനസിക്ഖാപദം (പാചി. ൪൪൯ ആദയോ) പഞ്ഞാപേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ നാമ ‘യഥാ അഹം, തഥേവ അഞ്ഞേപി ദണ്ഡസ്സ തസന്തി, മച്ചുനോ ഭായന്തീ’തി ഞത്വാ പരോ ന പഹരിതബ്ബോ, ന ഘാതേതബ്ബോ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൯.

‘‘സബ്ബേ തസന്തി ദണ്ഡസ്സ, സബ്ബേ ഭായന്തി മച്ചുനോ;

അത്താനം ഉപമം കത്വാ, ന ഹനേയ്യ ന ഘാതയേ’’തി.

തത്ഥ ¶ സബ്ബേ തസന്തീതി സബ്ബേപി സത്താ അത്തനി ദണ്ഡേ പതന്തേ തസ്സ ദണ്ഡസ്സ തസന്തി. മച്ചുനോതി മരണസ്സാപി ഭായന്തിയേവ. ഇമിസ്സാ ച ദേസനായ ബ്യഞ്ജനം നിരവസേസം, അത്ഥോ പന സാവസേസോ. യഥാ ഹി രഞ്ഞാ ‘‘സബ്ബേ സന്നിപതന്തൂ’’തി ഭേരിയാ ചരാപിതായപി രാജമഹാമത്തേ ഠപേത്വാ സേസാ സന്നിപതന്തി, ഏവമിധ ‘‘സബ്ബേ തസന്തീ’’തി വുത്തേപി ഹത്ഥാജാനേയ്യോ അസ്സാജാനേയ്യോ ഉസഭാജാനേയ്യോ ഖീണാസവോതി ഇമേ ചത്താരോ ഠപേത്വാ അവസേസാവ തസന്തീതി വേദിതബ്ബാ. ഇമേസു ഹി ഖീണാസവോ സക്കായദിട്ഠിയാ പഹീനത്താ മരണകസത്തം അപസ്സന്തോ ന ഭായതി, ഇതരേ തയോ സക്കായദിട്ഠിയാ ¶ ബലവത്താ അത്തനോ പടിപക്ഖഭൂതം സത്തം അപസ്സന്താ ന ഭായന്തീതി. ന ഹനേയ്യ ന ഘാതയേതി യഥാ അഹം ¶ , ഏവം അഞ്ഞേപി സത്താതി നേവ പരം പഹരേയ്യ ന പഹരാപേയ്യാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഛബ്ബഗ്ഗിയഭിക്ഖുവത്ഥു പഠമം.

൨. ഛബ്ബഗ്ഗിയഭിക്ഖുവത്ഥു

സബ്ബേ തസന്തീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഛബ്ബഗ്ഗിയേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേയേവ ¶ ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ തേനേവ കാരണേന പുരിമസിക്ഖാപദേ സത്തരസവഗ്ഗിയേ പഹരിംസു. തേനേവ കാരണേന തേസം തലസത്തികം ഉഗ്ഗിരിംസു. ഇധാപി സത്ഥാ തേസം സദ്ദം സുത്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇദം നാമാ’’തി ആരോചിതേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖുനാ നാമ ഏവം കത്തബ്ബം, യോ കരോതി, സോ ഇമം നാമ ആപത്തിം ആപജ്ജതീ’’തി തലസത്തികസിക്ഖാപദം (പാചി. ൪൫൪ ആദയോ) പഞ്ഞാപേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ നാമ ‘യഥാ അഹം, തഥേവ അഞ്ഞേപി ദണ്ഡസ്സ തസന്തി, യഥാ ച മയ്ഹം, തഥേവ നേസം ജീവിതം പിയ’ന്തി ഞത്വാ പരോ ന പഹരിതബ്ബോ ന ഘാടേതബ്ബോ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൩൦.

‘‘സബ്ബേ തസന്തി ദണ്ഡസ്സ, സബ്ബേസം ജീവിതം പിയം;

അത്താനം ഉപമം കത്വാ, ന ഹനേയ്യ ന ഘാതയേ’’തി.

തത്ഥ സബ്ബേസം ജീവിതം പിയന്തി ഖീണാസവം ഠപേത്വാ സേസസത്താനം ജീവിതം പിയം മധുരം, ഖീണാസവോ പന ജീവിതേ വാ മരണേ വാ ഉപേക്ഖകോവ ഹോതി. സേസം പുരിമസദിസമേവാതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഛബ്ബഗ്ഗിയഭിക്ഖുവത്ഥു ദുതിയം.

൩. സബ്ബഹുലകുമാരകവത്ഥു

സുഖകാമാനി ¶ ¶ ഭൂതാനീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സമ്ബഹുലേ കുമാരകേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ¶ സമയേ സത്ഥാ സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ പവിസന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ സമ്ബഹുലേ കുമാരകേ ഏകം ഘരസപ്പജാതികം അഹിം ദണ്ഡകേന പഹരന്തേ ദിസ്വാ ‘‘കുമാരകാ കിം കരോഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അഹിം, ഭന്തേ, ദണ്ഡകേന പഹരാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘കിം കാരണാ’’തി പുന പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഡംസനഭയേന, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘തുമ്ഹേ ‘അത്തനോ സുഖം കരിസ്സാമാ’തി ഇമം പഹരന്താ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ സുഖലാഭിനോ ന ഭവിസ്സഥ. അത്തനോ സുഖം പത്ഥേന്തേന ഹി പരം പഹരിതും ന വട്ടതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൩൧.

‘‘സുഖകാമാനി ഭൂതാനി, യോ ദണ്ഡേന വിഹിംസതി;

അത്തനോ സുഖമേസാനോ, പേച്ച സോ ന ലഭതേ സുഖം.

൧൩൨.

‘‘സുഖകാമാനി ഭൂതാനി, യോ ദണ്ഡേന ന ഹിംസതി;

അത്തനോ സുഖമേസാനോ, പേച്ച സോ ലഭതേ സുഖ’’ന്തി.

തത്ഥ യോ ദണ്ഡേനാതി യോ പുഗ്ഗലോ ദണ്ഡേന വാ ലേഡ്ഡുആദീഹി വാ വിഹേഠേതി. പേച്ച സോ ന ലഭതേ സുഖന്തി സോ പുഗ്ഗലോ പരലോകേ മനുസ്സസുഖം വാ ദിബ്ബസുഖം വാ പരമത്ഥഭൂതം വാ നിബ്ബാനസുഖം ന ലഭതി. ദുതിയഗാഥായ പേച്ച സോ ലഭതേതി സോ പുഗ്ഗലോ പരലോകേ വുത്തപ്പകാരം തിവിധമ്പി സുഖം ലഭതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ പഞ്ചസതാപി തേ കുമാരകാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

സമ്ബഹുലകുമാരകവത്ഥു തതിയം.

൪. കോണ്ഡധാനത്ഥേരവത്ഥു

മാവോച ¶ ഫരുസം കഞ്ചീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കോണ്ഡധാനത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സ ¶ ¶ കിര പബ്ബജിതദിവസതോ പട്ഠായ ഏകം ഇത്ഥിരൂപം ഥേരേന സദ്ധിംയേവ വിചരതി. തം ഥേരോ ന പസ്സതി, മഹാജനോ പന പസ്സതി. അന്തോഗാമം പിണ്ഡായ ചരതോപിസ്സ മനുസ്സാ ഏകം ഭിക്ഖം ദത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അയം തുമ്ഹാകം ഹോതു, അയം പന തുമ്ഹാകം സഹായികായാ’’തി വത്വാ ദുതിയമ്പി ദദന്തി.

കിം തസ്സ പുബ്ബകമ്മന്തി? കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ കിര ദ്വേ സഹായകാ ഭിക്ഖൂ ഏകമാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തസദിസാ അതിവിയ സമഗ്ഗാ അഹേസും. ദീഘായുകബുദ്ധകാലേ ച അനുസംവച്ഛരം വാ അനുഛമാസം വാ ഭിക്ഖൂ ഉപോസഥത്ഥായ സന്നിപതന്തി. തസ്മാ തേപി ‘‘ഉപോസഥഗ്ഗം ഗമിസ്സാമാ’’തി വസനട്ഠാനാ നിക്ഖമിംസു. തേ ഏകാ താവതിംസഭവനേ നിബ്ബത്തദേവതാ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ ഭിക്ഖൂ അതിവിയ സമഗ്ഗാ, സക്കാ നു ഖോ ഇമേ ഭിന്ദിതു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ അത്തനോ ബാലതായ ചിന്തിതസമനന്തരമേവ ആഗന്ത്വാ തേസു ഏകേന, ‘‘ആവുസോ, മുഹുത്തം ആഗമേഹി, സരീരകിച്ചേനമ്ഹി അത്ഥികോ’’തി വുത്തേ സാ ദേവതാ ഏകം മനുസ്സിത്ഥിവണ്ണം ¶ മാപേത്വാ ഥേരസ്സ ഗച്ഛന്തരം പവിസിത്വാ നിക്ഖമനകാലേ ഏകേന ഹത്ഥേന കേസകലാപം, ഏകേന നിവാസനം സണ്ഠാപയമാനാ തസ്സ പിട്ഠിതോ നിക്ഖമി. സോ തം ന പസ്സതി, തമാഗമയമാനോ പന പുരതോ ഠിതഭിക്ഖു നിവത്തിത്വാ ഓലോകയമാനോ തം തഥാ കത്വാ നിക്ഖമന്തം പസ്സി. സാ തേന ദിട്ഠഭാവം ഞത്വാ അന്തരധായി. ഇതരോ തം ഭിക്ഖും അത്തനോ സന്തികം ആഗതകാലേ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, സീലം തേ ഭിന്ന’’ന്തി. ‘‘നത്ഥാവുസോ, മയ്ഹം ഏവരൂപ’’ന്തി. ഇദാനേവ തേ മയാ പച്ഛതോ നിക്ഖമമാനാ തരുണഇത്ഥീ ഇദം നാമ കരോന്തീ ദിട്ഠാ, ത്വം ‘‘നത്ഥി മയ്ഹം ഏവരൂപ’’ന്തി കിം വദേസീതി. സോ അസനിയാ മത്ഥകേ അവത്ഥടോ വിയ മാ മം, ആവുസോ, നാസേഹി, നത്ഥി മയ്ഹം ഏവരൂപന്തി. ഇതരോ ‘‘മയാ സാമം അക്ഖീഹി ദിട്ഠം, കിം തവ സദ്ദഹിസ്സാമീ’’തി ദണ്ഡകോ വിയ ഭിജ്ജിത്വാ പക്കാമി, ഉപോസഥഗ്ഗേപി ‘‘നാഹം ഇമിനാ സദ്ധിം ഉപോസഥം കരിസ്സാമീ’’തി നിസീദി. ഇതരോ ‘‘മയ്ഹം, ഭന്തേ, സീലേ അണുമത്തമ്പി കാളം നത്ഥീ’’തി ഭിക്ഖൂനം കഥേസി. സോപി ‘‘മയാ സാമം ദിട്ഠ’’ന്തി ആഹ. ദേവതാ തം തേന സദ്ധിം ഉപോസഥം കാതും അനിച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘ഭാരിയം മയാ കമ്മം കത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ – ‘‘ഭന്തേ, മയ്ഹം അയ്യസ്സ സീലഭേദോ നത്ഥി, മയാ പന വീമംസനവസേനേതം കതം, കരോഥ തേന ¶ സദ്ധിം ഉപോസഥ’’ന്തി ആഹ. സോ തസ്സാ ആകാസേ ഠത്വാ കഥേന്തിയാ സദ്ദഹിത്വാ ഉപോസഥം അകാസി ¶ , ന പന ഥേരേ പുബ്ബേ വിയ മുദുചിത്തോ അഹോസി. ഏത്തകം ദേവതായ പുബ്ബകമ്മം.

ആയുപരിയോസാനേ പന തേ ഥേരാ യഥാസുഖം ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിംസു. ദേവതാ അപീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തിത്വാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം തത്ഥ പച്ചിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം നിബ്ബത്തിത്വാ വുദ്ധിമന്വായ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഉപസമ്പദം ലഭി. തസ്സ പബ്ബജിതദിവസതോ പട്ഠായ തം ഇത്ഥിരൂപം ¶ തഥേവ പഞ്ഞായി. തേനേവസ്സ കോണ്ഡധാനത്ഥേരോതി നാമം കരിംസു. തം തഥാവിചരന്തം ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂ അനാഥപിണ്ഡികം ആഹംസു – ‘‘മഹാസേട്ഠി, ഇമം ദുസ്സീലം തവ വിഹാരാ നീഹര. ഇമഞ്ഹി നിസ്സായ സേസഭിക്ഖൂനം അയസോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി. കിം പന, ഭന്തേ, സത്ഥാ വിഹാരേ നത്ഥീതി? അത്ഥി ഉപാസകാതി. തേന ഹി, ഭന്തേ, സത്ഥാവ ജാനിസ്സതീതി. ഭിക്ഖൂ ഗന്ത്വാ വിസാഖായപി തഥേവ കഥേസും. സാപി നേസം തഥേവ പടിവചനം അദാസി.

ഭിക്ഖൂപി തേഹി അസമ്പടിച്ഛിതവചനാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും – ‘‘മഹാരാജ, കോണ്ഡധാനത്ഥേരോ ഏകം ഇത്ഥിം ഗഹേത്വാ വിചരന്തോ സബ്ബേസം അയസം ഉപ്പാദേസി, തം തുമ്ഹാകം വിജിതാ നീഹരഥാ’’തി. ‘‘കഹം പന സോ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘വിഹാരേ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കതരസ്മിം സേനാസനേ വിഹരതീ’’തി? ‘‘അസുകസ്മിം നാമാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഗച്ഛഥ, അഹം തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി സോ സായന്ഹസമയേ വിഹാരം ഗന്ത്വാ തം സേനാസനം പുരിസേഹി പരിക്ഖിപാപേത്വാ ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനാഭിമുഖോ അഗമാസി. ഥേരോ മഹാസദ്ദം സുത്വാ വിഹാരാ നിക്ഖമിത്വാ പമുഖേ അട്ഠാസി. തമ്പിസ്സ ഇത്ഥിരൂപം ¶ പിട്ഠിപസ്സേ ഠിതം രാജാ അദ്ദസ. ഥേരോ രഞ്ഞോ ആഗമനം ഞത്വാ വിഹാരം അഭിരുഹിത്വാ നിസീദി. രാജാ ഥേരം ന വന്ദി, തമ്പി ഇത്ഥിം നാദ്ദസ. സോ ദ്വാരന്തരേപി ഹേട്ഠാമഞ്ചേപി ഓലോകേന്തോ അദിസ്വാവ ഥേരം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ഇമസ്മിം ഠാനേ ഏകം ഇത്ഥിം അദ്ദസം, കഹം സാ’’തി? ‘‘ന പസ്സാമി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ഇദാനി മയാ തുമ്ഹാകം പിട്ഠിപസ്സേ ഠിതാ ദിട്ഠാ’’തി വുത്തേപി ‘‘അഹം ന പസ്സാമി’’ച്ചേവാഹ. രാജാ ‘‘കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇതോ താവ നിക്ഖമഥാ’’തി ആഹ. ഥേരേ നിക്ഖമിത്വാ പമുഖേ ഠിതേ പുന സാ ഥേരസ്സ പിട്ഠിപസ്സേ അട്ഠാസി. രാജാ തം ദിസ്വാ പുന ഉപരിതലം അഭിരുഹി, തസ്സ ആഗതഭാവം ഞത്വാ ഥേരോ നിസീദി. പുന രാജാ തം സബ്ബട്ഠാനേസു ഓലോകേന്തോപി അദിസ്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കഹം സാ ഇത്ഥീ’’തി പുന ഥേരം ¶ പുച്ഛി. നാഹം പസ്സാമി മഹാരാജാതി. ‘‘കിം കഥേഥ, ഭന്തേ, മയാ ഇദാനേവ തുമ്ഹാകം പിട്ഠിപസ്സേ ഠിതാ ദിട്ഠാ’’തി ആഹ. ആമ, മഹാരാജ, മഹാജനോപി ‘‘മേ പച്ഛതോ പച്ഛതോ ഇത്ഥീ വിചരതീ’’തി വദതി, അഹം പന ന പസ്സാമീതി ¶ . രാജാ ‘‘പടിരൂപകേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി സല്ലക്ഖേത്വാ പുന ഥേരം, ‘‘ഭന്തേ, ഇതോ താവ ഓതരഥാ’’തി വത്വാ ഥേരേ ഓതരിത്വാ പമുഖേ ഠിതേ പുന തം തസ്സ പിട്ഠിപസ്സേ ഠിതം ദിസ്വാ ഉപരിതലം അഭിരുഹി. പുന നാദ്ദസ. സോ പുന ഥേരം പുച്ഛിത്വാ തേന ‘‘ന പസ്സാമി’’ച്ചേവ വുത്തേ ‘‘പടിരൂപകമേവേത’’ന്തി നിട്ഠം ഗന്ത്വാ ഥേരം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ഏവരൂപേ സംകിലേസേ തുമ്ഹാകം പിട്ഠിതോ വിചരന്തേ അഞ്ഞോ കോചി തുമ്ഹാകം ഭിക്ഖം ന ദസ്സതി, നിബദ്ധം മമ ഗേഹം പവിസഥ, അഹമേവ ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി ഥേരം നിമന്തേത്വാ പക്കാമി.

ഭിക്ഖൂ ‘‘പസ്സഥാവുസോ, രഞ്ഞോ പാപകിരിയം, ‘ഏതം വിഹാരതോ നീഹരാ’തി വുത്തേ ആഗന്ത്വാ ചതൂഹി ¶ പച്ചയേഹി നിമന്തേത്വാ ഗതോ’’തി ഉജ്ഝായിംസു. തമ്പി ഥേരം ആഹംസു – ‘‘അമ്ഭോ, ദുസ്സീല, ഇദാനിസി രാജകോണ്ഡോ ജാതോ’’തി. സോപി പുബ്ബേ ഭിക്ഖൂ കിഞ്ചി വത്തും അസക്കോന്തോ ‘‘തുമ്ഹേ ദുസ്സീലാ, തുമ്ഹേ കോണ്ഡാ, തുമ്ഹേ ഇത്ഥിം ഗഹേത്വാ വിചരഥാ’’തി ആഹ. തേ ഗന്ത്വാ സത്ഥു ആരോചേസും – ‘‘ഭന്തേ, കോണ്ഡധാനത്ഥേരോ അമ്ഹേഹി വുത്തോ അമ്ഹേ ‘ദുസ്സീലാ’തിആദീനി വത്വാ അക്കോസതീ’’തി. സത്ഥാ തം പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, ഭിക്ഖു, ഏവം വദേസീ’’തി? ‘‘സച്ചം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘മയാ സദ്ധിം കഥിതകാരണാ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, ഇമിനാ സദ്ധിം കസ്മാ കഥേഥാ’’തി. ‘‘ഇമസ്സ പച്ഛതോ ഇത്ഥിം വിചരന്തിം ദിസ്വാ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഇമേ കിര തയാ സദ്ധിം ഇത്ഥിം വിചരന്തിം ദിസ്വാ വദന്തി, ത്വം കസ്മാ കഥേസി ¶ , ഏതേ താവ ദിസ്വാ കഥേന്തി. ത്വം അദിസ്വാവ ഇമേഹി സദ്ധിം കസ്മാ കഥേസി, നനു പുബ്ബേ തവേവ പാപികം ദിട്ഠിം നിസ്സായ ഇദം ജാതം, ഇദാനി കസ്മാ പുന പാപികം ദിട്ഠിം ഗണ്ഹാസീ’’തി. ഭിക്ഖൂ ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, ഇമിനാ പുബ്ബേ കത’’ന്തി പുച്ഛിംസു. അഥ നേസം സത്ഥാ തസ്സ പുബ്ബകമ്മം കഥേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖു ഇദം പാപകമ്മം നിസ്സായ ത്വം ഇമം വിപ്പകാരം പത്തോ, ഇദാനി തേ പുന തഥാരൂപം പാപികം ദിട്ഠിം ഗഹേതും ന യുത്തം, മാ പുന ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം കിഞ്ചി കഥേഹി, നിസ്സദ്ദോ മുഖവട്ടിയം ഛിന്നകംസഥാലസദിസോ ഹോഹി, ഏവം കരോന്തോ നിബ്ബാനപ്പത്തോ നാമ ഭവിസ്സതീ’’തി ¶ വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൩൩.

‘‘മാവോച ഫരുസം കഞ്ചി, വുത്താ പടിവദേയ്യു തം;

ദുക്ഖാ ഹി സാരമ്ഭകഥാ, പടിദണ്ഡാ ഫുസേയ്യു തം.

൧൩൪.

‘‘സചേ നേരേസി അത്താനം, കംസോ ഉപഹതോ യഥാ;

ഏസ പത്തോസി നിബ്ബാനം, സാരമ്ഭോ തേ ന വിജ്ജതീ’’തി.

തത്ഥ മാവോച ഫരുസം കഞ്ചീതി കഞ്ചി ഏകപുഗ്ഗലമ്പി ഫരുസം മാ അവച. വുത്താതി തയാ പരേ ‘‘ദുസ്സീലാ’’തി വുത്താ, തമ്പി തഥേവ പടിവദേയ്യും. സാരമ്ഭകഥാതി ഏസാ കരണുത്തരാ യുഗഗ്ഗാഹകഥാ നാമ ദുക്ഖാ. പടിദണ്ഡാതി കായദണ്ഡാദീഹി ¶ പരം പഹരന്തസ്സ താദിസാ പടിദണ്ഡാ ച തവ മത്ഥകേ പതേയ്യും. സചേ നേരേസീതി സചേ അത്താനം നിച്ചലം കാതും സക്ഖിസ്സസി. കംസോ ഉപഹതോ യഥാതി മുഖവട്ടിയം ഛിന്ദിത്വാ തലമത്തം കത്വാ ഠപിതകംസഥാലം വിയ. തഞ്ഹി ഹത്ഥപാദേഹി വാ ദണ്ഡകേന വാ പഹടമ്പി സദ്ദം ന കരോതി, ഏസ പത്തോസീതി സചേ ഏവരൂപോ ഭവിതും സക്ഖിസ്സസി, ഇമം പടിപദം പൂരയമാനോ ഇദാനി അപ്പത്തോപി ഏസോ നിബ്ബാനപ്പത്തോ നാമ. സാരമ്ഭോ തേ ന വിജ്ജതീതി ഏവം സന്തേ ച പന ‘‘ത്വം ദുസ്സീലോ, തുമ്ഹേ ദുസ്സീലാ’’തിഏവമാദികോ ഉത്തരകരണവാചാലക്ഖണോ സാരമ്ഭോപി തേ ന വിജ്ജതി, ന ഭവിസ്സതിയേവാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു, കോണ്ഡധാനത്ഥേരോപി സത്ഥാരാ ദിന്നഓവാദേ ഠത്വാ അരഹത്തം പാപുണി, ന ചിരസ്സേവ ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ പഠമം സലാകം ഗണ്ഹീതി.

കോണ്ഡധാനത്ഥേരവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. ഉപോസഥികഇത്ഥീനം വത്ഥു

യഥാ ദണ്ഡേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ പുബ്ബാരാമേ വിഹരന്തോ വിസാഖാദീനം ഉപാസികാനം ഉപോസഥകമ്മം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം ¶ ¶ കിര ഏകസ്മിം മഹാഉപോസഥദിവസേ പഞ്ചസതമത്താ ഇത്ഥിയോ ഉപോസഥികാ ഹുത്വാ വിഹാരം അഗമിംസു. വിസാഖാ താസു മഹല്ലകിത്ഥിയോ ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി, ‘‘അമ്മാ, കിമത്ഥം ഉപോസഥികാ ജാതത്ഥാ’’തി. താഹി ‘‘ദിബ്ബസമ്പത്തിം പത്ഥേത്വാ’’തി വുത്തേ മജ്ഝിമിത്ഥിയോ പുച്ഛി, താഹി ‘‘സപത്തിവാസാ മുച്ചനത്ഥായാ’’തി വുത്തേ തരുണിത്ഥിയോ പുച്ഛി, താഹി ‘‘പഠമഗബ്ഭേ പുത്തപടിലാഭത്ഥായാ’’തി വുത്തേ കുമാരികായോ പുച്ഛി, താഹി ‘‘തരുണഭാവേയേവ പതികുലഗമനത്ഥായാ’’തി വുത്തേ തം സബ്ബമ്പി താസം കഥം സുത്വാ താ ആദായ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ പടിപാടിയാ ആരോചേസി. തം സുത്വാ സത്ഥാ ‘‘വിസാഖേ ഇമേസം സത്താനം ജാതിആദയോ നാമ ദണ്ഡഹത്ഥകഗോപാലകസദിസാ, ജാതി ജരായ സന്തികം, ജരാ ബ്യാധിനോ സന്തികം, ബ്യാധി മരണസ്സ സന്തികം പേസേത്വാ മരണം കുഠാരിയാ ഛിന്ദന്താ വിയ ജീവിതം ഛിന്ദതി, ഏവം സന്തേപി വിവട്ടം പത്ഥേന്താ നാമ നത്ഥി, വട്ടമേവ പന പത്ഥേന്തീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൩൫.

‘‘യഥാ ദണ്ഡേന ഗോപാലോ, ഗാവോ പാജേതി ഗോചരം;

ഏവം ജരാ ച മച്ചു ച, ആയും പാജേന്തി പാണിന’’ന്തി.

തത്ഥ പാജേതീതി ഛേകോ ഗോപാലോ കേദാരന്തരം പവിസന്തിയോ ഗാവോ ദണ്ഡേന നിവാരേത്വാ തേനേവ പോഥേന്തോ സുലഭതിണോദകം ¶ ഗോചരം നേതി. ആയും പാജേന്തീതി ജീവിതിന്ദ്രിയം ഛിന്ദന്തി ഖേപേന്തി. ഗോപാലകോ വിയ ഹി ജരാ ച മച്ചു ച, ഗോഗണോ വിയ ജീവിതിന്ദ്രിയം, ഗോചരഭൂമി വിയ മരണം. തത്ഥ ജാതി താവ സത്താനം ജീവിതിന്ദ്രിയം ജരായ സന്തികം പേസേസി, ജരാ ബ്യാധിനോ സന്തികം ¶ , ബ്യാധി മരണസ്സ സന്തികം. തമേവ മരണം കുഠാരിയാ ഛേദം വിയ ഛിന്ദിത്വാ ഗച്ഛതീതി ഇദമേത്ഥ ഓപമ്മസമ്പടിപാദനം.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഉപോസഥികഇത്ഥീനം വത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. അജഗരപേതവത്ഥു

അഥ ¶ പാപാനി കമ്മാനീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ അജഗരപേതം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ ലക്ഖണത്ഥേരേന സദ്ധിം ഗിജ്ഝകൂടതോ ഓതരന്തോ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ പഞ്ചവീസതിയോജനികം അജഗരപേതം നാമ അദ്ദസ. തസ്സ സീസതോ അഗ്ഗിജാലാ ഉട്ഠഹിത്വാ പരിയന്തം ഗച്ഛന്തി, പരിയന്തതോ ഉട്ഠഹിത്വാ സീസം ഗച്ഛന്തി, ഉഭയതോ ഉട്ഠഹിത്വാ മജ്ഝേ ഓതരന്തി. ഥേരോ തം ദിസ്വാ സിതം പാത്വാകാസി. ലക്ഖണത്ഥേരേന സിതകാരണം പുട്ഠോ ‘‘അകാലോ, ആവുസോ, ഇമസ്സ പഞ്ഹസ്സ വേയ്യാകരണായ, സത്ഥു സന്തികേ മം പുച്ഛേയ്യാസീ’’തി ¶ വത്വാ രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗതകാലേ ലക്ഖണത്ഥേരേന പുട്ഠോ ആഹ – ‘‘തത്രാഹം, ആവുസോ, ഏകം പേതം അദ്ദസം, തസ്സ ഏവരൂപോ നാമ അത്തഭാവോ, അഹം തം ദിസ്വാ ‘ന വത മേ ഏവരൂപോ അത്തഭാവോ ദിട്ഠപുബ്ബോ’തി സിതം പാത്വാകാസി’’ന്തി. സത്ഥാ ‘‘ചക്ഖുഭൂതാ വത, ഭിക്ഖവേ, സാവകാ വിഹരന്തീ’’തിആദീനി (പാരാ. ൨൨൮; സം. നി. ൨.൨൦൨) വദന്തോ ഥേരസ്സ കഥം പതിട്ഠാപേത്വാ ‘‘മയാപി ഏസോ, ഭിക്ഖവേ, പേതോ ബോധിമണ്ഡേയേവ ദിട്ഠോ, ‘യേ ച പന മേ വചനം ന സദ്ദഹേയ്യും, തേസം തം അഹിതായ അസ്സാ’തി ന കഥേസിം, ഇദാനി മോഗ്ഗല്ലാനം സക്ഖിം ലഭിത്വാ കഥേമീ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖൂഹി തസ്സ പുബ്ബകമ്മം പുട്ഠോ ബ്യാകാസി –

കസ്സപബുദ്ധകാലേ കിര സുമങ്ഗലസേട്ഠി നാമ സുവണ്ണിട്ഠകാഹി ഭൂമിം സന്ഥരിത്വാ വീസതിഉസഭട്ഠാനേ തത്തകേനേവ ധനേന വിഹാരം കാരേത്വാ താവത്തകേനേവ വിഹാരമഹം കാരേസി. സോ ഏകദിവസം പാതോവ സത്ഥു സന്തികം ഗച്ഛന്തോ നഗരദ്വാരേ ഏകിസ്സാ സാലായ കാസാവം സസീസം പാരുപിത്വാ കലലമക്ഖിതേഹി പാദേഹി നിപന്നം ഏകം ചോരം ദിസ്വാ ‘‘അയം കലലമക്ഖിതപാദോ രത്തിം വിചരിത്വാ ദിവാ നിപന്നമനുസ്സോ ഭവിസ്സതീ’’തി ആഹ. ചോരോ മുഖം വിവരിത്വാ സേട്ഠിം ദിസ്വാ ¶ ‘‘ഹോതു, ജാനിസ്സാമി തേ കത്തബ്ബ’’ന്തി ആഘാതം ബന്ധിത്വാ സത്തക്ഖത്തും ഖേത്തം ഝാപേസി, സത്തക്ഖത്തും വജേ ഗുന്നം പാദേ ഛിന്ദി, സത്തക്ഖത്തും ഗേഹം ഝാപേസി, സോ ഏത്തകേനാപി കോപം നിബ്ബാപേതും അസക്കോന്തോ തസ്സ ചൂളൂപട്ഠാകേന സദ്ധിം മിത്തസന്ഥവം കത്വാ ‘‘കിം ¶ ¶ തേ സേട്ഠിനോ പിയ’’ന്തി പുട്ഠോ ‘‘ഗന്ധകുടിതോ അഞ്ഞം തസ്സ പിയതരം നത്ഥീ’’തി സുത്വാ ‘‘ഹോതു, ഗന്ധകുടിം ഝാപേത്വാ കോപം നിബ്ബാപേസ്സാമീ’’തി സത്ഥരി പിണ്ഡായ പവിട്ഠേ പാനീയപരിഭോജനീയഘടേ ഭിന്ദിത്വാ ഗന്ധകുടിയം അഗ്ഗിം അദാസി. സേട്ഠി ‘‘ഗന്ധകുടി കിര ഝായതീ’’തി സുത്വാ ആഗച്ഛന്തോ ഝാമകാലേ ആഗന്ത്വാ ഗന്ധകുടിം ഝാമം ഓലോകേന്തോ വാലഗ്ഗമത്തമ്പി ദോമനസ്സം അകത്വാ വാമബാഹും സമഞ്ജിത്വാ ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന മഹാഅപ്ഫോടനം അപ്ഫോടേസി. അഥ നം സമീപേ ഠിതാ പുച്ഛിംസു – ‘‘കസ്മാ, സാമി, ഏത്തകം ധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ കതഗന്ധകുടിയാ ഝാമകാലേ അപ്ഫോടേസീ’’തി? സോ ആഹ – ‘‘ഏത്തകം മേ, താതാ, അഗ്ഗിആദീഹി അസാധാരണേ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ ധനം നിദഹിതും ലദ്ധം, ‘പുനപി ഏത്തകം ധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ സത്ഥു ഗന്ധകുടിം കാതും ലഭിസ്സാമീ’തി തുട്ഠമാനസോ അപ്ഫോടേസി’’ന്തി. സോ പുന തത്തകം ധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ ഗന്ധകുടിം കാരേത്വാ വീസതിസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരസ്സ സത്ഥുനോ ദാനം അദാസി. തം ദിസ്വാ ചോരോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഇമം അമാരേത്വാ മങ്കുകാതും ന സക്ഖിസ്സാമി, ഹോതു, മാരേസ്സാമി ന’’ന്തി നിവാസനന്തരേ ഛുരികം ബന്ധിത്വാ സത്താഹം വിഹാരേ വിചരന്തോപി ഓകാസം ന ലഭി. മഹാസേട്ഠിപി സത്ത ദിവസാനി ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം ദത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, മമ ഏകേന പുരിസേന സത്തക്ഖത്തും ¶ ഖേത്തം ഝാപിതം, സത്തക്ഖത്തും വജേ ഗുന്നം പാദാ ഛിന്നാ, സത്തക്ഖത്തും ഗേഹം ഝാപിതം, ഇദാനി ഗന്ധകുടിപി തേനേവ ഝാപിതാ ഭവിസ്സതി, അഹം ഇമസ്മിം ദാനേ പഠമം പത്തിം തസ്സ ദമ്മീ’’തി.

തം സുത്വാ ചോരോ ‘‘ഭാരിയം വത മേ കമ്മം കതം, ഏവം അപരാധകാരകേ മയി ഇമസ്സ കോപമത്തമ്പി നത്ഥി, ഇമസ്മിമ്പി ദാനേ മയ്ഹമേവ പഠമം പത്തിം ദേതി, അഹം ഇമസ്മിം ദുബ്ഭാമി, ഏവരൂപം മേ പുരിസം അഖമാപേന്തസ്സ ദേവദണ്ഡോപി മേ മത്ഥകേ പതേയ്യാ’’തി ഗന്ത്വാ സേട്ഠിസ്സ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ‘‘ഖമാഹി മേ, സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘സാമി, ഏവം അയുത്തകം കമ്മം മയാ കതം, തസ്സ മേ ഖമാഹീ’’തി ആഹ. അഥ നം സേട്ഠി ‘‘തയാ മേ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കത’’ന്തി സബ്ബം പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, മയാ കത’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘ത്വം മയാ ന ദിട്ഠപുബ്ബോ, കസ്മാ മേ കുജ്ഝിത്വാ ഏവമകാസീ’’തി പുച്ഛി. സോ ഏകദിവസം നഗരാ നിക്ഖന്തേന തേന വുത്തവചനം സാരേത്വാ ‘‘ഇമിനാ മേ കാരണേന കോപോ ഉപ്പാദിതോ’’തി ആഹ. സേട്ഠി അത്തനാ വുത്തം സരിത്വാ ‘‘ആമ, താത, വുത്തം മയാ ¶ , തം മേ ഖമാഹീ’’തി ചോരം ഖമാപേത്വാ ‘‘ഉട്ഠേഹി, താത, ഖമാമി തേ, ഗച്ഛ, താതാ’’തി ആഹ. സചേ മേ, സാമി, ഖമസി, സപുത്തദാരം മം ഗേഹേ ദാസം കരോഹീതി. താത, ത്വം മയാ ഏത്തകേ കഥിതേ ഏവരൂപം ഛേദനം അകാസി, ഗേഹേ ¶ വസന്തേന പന ¶ സദ്ധിം ന സക്കാ കിഞ്ചി കഥേതും, ന മേ തയാ ഗേഹേ വസന്തേന കിച്ചം അത്ഥി, ഖമാമി തേ, ഗച്ഛ, താതാതി. ചോരോ തം കമ്മം കത്വാ ആയുപരിയോസാനേ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തോ ദീഘരത്തം തത്ഥ പച്ചിത്വാ വിപാകാവസേസേന ഇദാനി ഗിജ്ഝകൂടേ പബ്ബതേ പച്ചതീതി.

ഏവം സത്ഥാ തസ്സ പുബ്ബകമ്മം കഥേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ബാലാ നാമ പാപാനി കമ്മാനി കരോന്താ ന ബുജ്ഝന്തി, പച്ഛാ പന അത്തനാ കതകമ്മേഹി ഡയ്ഹമാനാ അത്തനാവ അത്തനോ ദാവഗ്ഗിസദിസാവ ഹോന്തീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൩൬.

‘‘അഥ പാപാനി കമ്മാനി, കരം ബാലോ ന ബുജ്ഝതി;

സേഹി കമ്മേഹി ദുമ്മേധോ, അഗ്ഗിഡഡ്ഢോവ തപ്പതീ’’തി.

തത്ഥ അഥ പാപാനീതി ന കേവലം ബാലോ കോധവസേന പാപാനി കരോതി, കരോന്തോപി പന ന ബുജ്ഝതീതി അത്ഥോ. പാപം കരോന്തോ ച ‘‘പാപം കരോമീ’’തി അബുജ്ഝനകോ നാമ നത്ഥി. ‘‘ഇമസ്സ കമ്മസ്സ ഏവരൂപോ നാമ വിപാകോ’’തി അജാനനതായ ‘‘ന ബുജ്ഝതീ’’തി വുത്തം. സേഹീതി സോ തേഹി അത്തനോ സന്തകേഹി കമ്മേഹി ദുമ്മേധോ നിപ്പഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ നിരയേ നിബ്ബത്തിത്വാ അഗ്ഗിഡഡ്ഢോവ തപ്പതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അജഗരപേതവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരവത്ഥു

യോ ¶ ദണ്ഡേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ തിത്ഥിയാ സന്നിപതിത്വാ മന്തേസും – ‘‘ജാനാഥാവുസോ, ‘കേന കാരണേന സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ലാഭസക്കാരോ മഹാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ’തി ¶ . മയം ന ജാനാമ, തുമ്ഹേ പന ജാനാഥാതി. ആമ, ജാനാമ, മഹാമോഗ്ഗല്ലാനം നാമ ഏകം നിസ്സായ ഉപ്പന്നോ. സോ ഹി ദേവലോകം ഗന്ത്വാ ദേവതാഹി കതകമ്മം പുച്ഛിത്വാ ആഗന്ത്വാ മനുസ്സാനം കഥേതി ‘ഇദം നാമ കത്വാ ഏവരൂപം സമ്പത്തിം ¶ ലഭന്തീ’തി. നിരയേ നിബ്ബത്താനമ്പി കമ്മം പുച്ഛിത്വാ ആഗന്ത്വാ മനുസ്സാനം കഥേതി ‘ഇദം നാമ കത്വാ ഏവരൂപം ദുക്ഖം അനുഭവന്തീ’തി. മനുസ്സാ തസ്സ കഥം സുത്വാ മഹന്തം ലാഭസക്കാരം അഭിഹരന്തി, സചേ തം മാരേതും സക്ഖിസ്സാമ, സോ ലാഭസക്കാരോ അമ്ഹാകം നിബ്ബത്തിസ്സതീ’’തി. തേ ‘‘അത്ഥേകോ ഉപായോ’’തി സബ്ബേ ഏകച്ഛന്ദാ ഹുത്വാ ‘‘യംകിഞ്ചി കത്വാ തം മാരാപേസ്സാമാ’’തി അത്തനോ ഉപട്ഠാകേ സമാദപേത്വാ കഹാപണസഹസ്സം ലഭിത്വാ പുരിസഘാതകമ്മം കത്വാ ചരന്തേ ചോരേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ നാമ കാളസിലായം വസതി, തത്ഥ ഗന്ത്വാ തം മാരേഥാ’’തി തേസം കഹാപണേ അദംസു. ചോരാ ധനലോഭേന സമ്പടിച്ഛിത്വാ ‘‘ഥേരം മാരേസ്സാമാ’’തി ഗന്ത്വാ തസ്സ വസനട്ഠാനം പരിവാരേസും. ഥേരോ തേഹി പരിക്ഖിത്തഭാവം ഞത്വാ കുഞ്ചികച്ഛിദ്ദേന നിക്ഖമിത്വാ പക്കാമി. തേ ചോരാ തം ദിവസം ഥേരം അദിസ്വാ പുനേകദിവസം ഗന്ത്വാ പരിക്ഖിപിംസു. ഥേരോ ¶ ഞത്വാ കണ്ണികാമണ്ഡലം ഭിന്ദിത്വാ ആകാസം പക്ഖന്ദി. ഏവം തേ പഠമമാസേപി മജ്ഝിമമാസേപി ഥേരം ഗഹേതും നാസക്ഖിംസു. പച്ഛിമമാസേ പന സമ്പത്തേ ഥേരോ അത്തനാ കതകമ്മസ്സ ആകഡ്ഢനഭാവം ഞത്വാ ന അപഗച്ഛി. ചോരാ ഗന്ത്വാ ഥേരം ഗഹേത്വാ തണ്ഡുലകണമത്താനിസ്സ അട്ഠീനി കരോന്താ ഭിന്ദിംസു. അഥ നം ‘‘മതോ’’തി സഞ്ഞായ ഏകസ്മിം ഗുമ്ബപിട്ഠേ ഖിപിത്വാ പക്കമിംസു.

ഥേരോ ‘‘സത്ഥാരം പസ്സിത്വാവ പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി അത്തഭാവം ഝാനവേഠനേന വേഠേത്വാ ഥിരം കത്വാ ആകാസേന സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘പരിനിബ്ബായിസ്സസി, മോഗ്ഗല്ലാനാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കത്ഥ ഗന്ത്വാ’’തി? ‘‘കാളസിലാപദേസം, ഭന്തേ’’തി. തേന ഹി, മോഗ്ഗല്ലാന, മയ്ഹം ധമ്മം കഥേത്വാ യാഹി. താദിസസ്സ ഹി മേ സാവകസ്സ ഇദാനി ദസ്സനം നത്ഥീതി. സോ ‘‘ഏവം കരിസ്സാമി, ഭന്തേ’’തി സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ആകാസം ഉപ്പതിത്വാ പരിനിബ്ബാനദിവസേ സാരിപുത്തത്ഥേരോ വിയ നാനപ്പകാരാ ഇദ്ധിയോ കത്വാ ധമ്മം കഥേത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ¶ കാളസിലാടവിം ഗന്ത്വാ പരിനിബ്ബായി. ‘‘ഥേരം കിര ചോരാ മാരേസു’’ന്തി അയമ്പി കഥാ സകലജമ്ബുദീപേ പത്ഥരി. രാജാ അജാതസത്തു ചോരേ പരിയേസനത്ഥായ ചരപുരിസേ പയോജേസി. തേസുപി ചോരേസു സുരാപാനേ സുരം പിവന്തേസു ഏകോ ഏകസ്സ പിട്ഠിം പഹരിത്വാ പാതേസി. സോ തം സന്തേജ്ജേത്വാ ‘‘അമ്ഭോ ദുബ്ബിനീത, ത്വം കസ്മാ മേ പിട്ഠിം പാതേസീ’’തി ¶ ആഹ. കിം പന ഹരേ ദുട്ഠചോര, തയാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ പഠമം പഹടോതി? കിം പന മയാ പഹടഭാവം ത്വം ന ജാനാസീതി? ഇതി നേസം ‘‘മയാ പഹടോ, മയാ പഹടോ’’തി വദന്താനം വചനം സുത്വാ തേ ചരപുരിസാ തേ സബ്ബേ ചോരേ ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ ചോരേ പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘തുമ്ഹേഹി ഥേരോ മാരിതോ’’തി? ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി. ‘‘കേന തുമ്ഹേ ഉയ്യോജിതാ’’തി? ‘‘നഗ്ഗസമണകേഹി, ദേവാ’’തി. രാജാ പഞ്ചസതേ നഗ്ഗസമണകേ ഗാഹാപേത്വാ പഞ്ചസതേഹി ചോരേഹി സദ്ധിം രാജങ്ഗണേ നാഭിപ്പമാണേസു ആവാടേസു നിഖണാപേത്വാ പലാലേഹി പടിച്ഛാദാപേത്വാ അഗ്ഗിം ദാപേസി ¶ . അഥ നേസം ഝാമഭാവം ഞത്വാ അയനങ്ഗലേഹി കസാപേത്വാ സബ്ബേ ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം കാരാപേസി.

ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ അത്തനോ അനനുരൂപമേവ മരണം പത്തോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മോഗ്ഗല്ലാനോ ഇമസ്സേവ അത്തഭാവസ്സ അനനുരൂപം മരണം പത്തോ, പുബ്ബേ പന തേന കതസ്സ കമ്മസ്സ അനുരൂപമേവ മരണം പത്തോ’’തി വത്വാ ‘‘കിം പനസ്സ, ഭന്തേ, പുബ്ബകമ്മ’’ന്തി പുട്ഠോ വിത്ഥാരേത്വാ കഥേസി –

അതീതേ ¶ കിര ബാരാണസിവാസീ ഏകോ കുലപുത്തോ സയമേവ കോട്ടനപചനാദീനി കമ്മാനി കരോന്തോ മാതാപിതരോ പടിജഗ്ഗി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ നം, ‘‘താത, ത്വം ഏകകോവ ഗേഹേ ച അരഞ്ഞേ ച കമ്മം കരോന്തോ കിലമസി, ഏകം തേ കുമാരികം ആനേസ്സാമാ’’തി വത്വാ, ‘‘അമ്മതാതാ, ന മയ്ഹം ഏവരൂപായത്ഥോ, അഹം യാവ തുമ്ഹേ ജീവഥ, താവ വോ സഹത്ഥാ ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി തേന പടിക്ഖിത്താ പുനപ്പുനം തം യാചിത്വാ കുമാരികം ആനയിംസു. സാ കതിപാഹമേവ തേ ഉപട്ഠഹിത്വാ പച്ഛാ തേസം ദസ്സനമ്പി അനിച്ഛന്തീ ‘‘ന സക്കാ തവ മാതാപിതൂഹി സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ വസിതു’’ന്തി ഉജ്ഝായിത്വാ തസ്മിം ¶ അത്തനോ കഥം അഗ്ഗണ്ഹന്തേ തസ്സ ബഹിഗതകാലേ മകചിവാകഖണ്ഡാനി ച യാഗുഫേണഞ്ച ഗഹേത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ആകിരിത്വാ തേനാഗന്ത്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുട്ഠാ ആഹ – ‘‘ഇമേസം അന്ധമഹല്ലകാനം ഏതം കമ്മം, സബ്ബം ഗേഹം കിലിട്ഠം കരോന്താ വിചരന്തി, ന സക്കാ ഏതേഹി സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ വസിതു’’ന്തി. ഏവം തായ നം പുനപ്പുനം കഥയമാനായ ഏവരൂപോപി പൂരിതപാരമീ സത്തോ മാതാപിതൂഹി സദ്ധിം ഭിജ്ജി. സോ ‘‘ഹോതു, ജാനിസ്സാമി നേസം കത്തബ്ബ’’ന്തി തേ ഭോജേത്വാ, ‘‘അമ്മതാതാ, അസുകട്ഠാനേ നാമ തുമ്ഹാകം ¶ ഞാതകാ ആഗമനം പച്ചാസീസന്തി, തത്ഥ ഗമിസ്സാമാ’’തി തേ യാനകം ആരോപേത്വാ ആദായ ഗച്ഛന്തോ അടവിമജ്ഝം പത്തകാലേ, ‘‘താത, രസ്മിയോ ഗണ്ഹാഥ, ഗാവോ പതോദസഞ്ഞായ ഗമിസ്സന്തി, ഇമസ്മിം ഠാനേ ചോരാ വസന്തി, അഹം ഓതരാമീ’’തി പിതു ഹത്ഥേ രസ്മിയോ ദത്വാ ഓതരിത്വാ ഗച്ഛന്തോ സദ്ദം പരിവത്തേത്വാ ചോരാനം ഉട്ഠിതസദ്ദമകാസി. മാതാപിതരോ സദ്ദം സുത്വാ ‘‘ചോരാ ഉട്ഠിതാ’’തി സഞ്ഞായ, ‘‘താത, മയം മഹല്ലകാ, ത്വം അത്താനമേവ രക്ഖാഹീ’’തി ആഹംസു. സോ മാതാപിതരോ തഥാവിരവന്തേപി ചോരസദ്ദം കരോന്തോ കോട്ടേത്വാ മാരേത്വാ അടവിയം ഖിപിത്വാ പച്ചാഗമി.

സത്ഥാ ഇദം തസ്സ പുബ്ബകമ്മം കഥേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മോഗ്ഗല്ലാനോ ഏത്തകം കമ്മം കത്വാ അനേകവസ്സസതസഹസ്സാനി ¶ നിരയേ പച്ചിത്വാ വിപാകാവസേസേന അത്തഭാവസതേ ഏവമേവ കോട്ടേത്വാ സംചുണ്ണിതോ മരണം പത്തോ. ഏവം മോഗ്ഗല്ലാനേന അത്തനോ കമ്മാനുരൂപമേവ മരണം ലദ്ധം, പഞ്ചഹി ചോരസതേഹി സദ്ധിം ലഭിംസു. അപ്പദുട്ഠേസു ഹി പദുസ്സന്തോ ദസഹി കാരണേഹി അനയബ്യസനം പാപുണാതിയേവാ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൩൭.

‘‘യോ ¶ ദണ്ഡേന അദണ്ഡേസു, അപ്പദുട്ഠേസു ദുസ്സതി;

ദസന്നമഞ്ഞതരം ഠാനം, ഖിപ്പമേവ നിഗച്ഛതി.

൧൩൮.

‘‘വേദനം ഫരുസം ജാനിം, സരീരസ്സ വ ഭേദനം;

ഗരുകം വാപി ആബാധം, ചിത്തക്ഖേപം വ പാപുണേ.

൧൩൯.

‘‘രാജതോ ¶ വാ ഉപസഗ്ഗം, അബ്ഭക്ഖാനം വ ദാരുണം;

പരിക്ഖയം വ ഞാതീനം, ഭോഗാനം വ പഭങ്ഗുരം.

൧൪൦.

‘‘അഥ വാസ്സ അഗാരാനി, അഗ്ഗി ഡഹതി പാവകോ;

കായസ്സ ഭേദാ ദുപ്പഞ്ഞോ, നിരയം സോപപജ്ജതീ’’തി.

തത്ഥ അദണ്ഡേസൂതി കായദണ്ഡാദിരഹിതേസു ഖീണാസവേസു. അപ്പദുട്ഠേസൂതി പരേസു വാ അത്തനി വാ നിരപരാധേസു. ദസന്നമഞ്ഞതരം ഠാനന്തി ദസസു ദുക്ഖകാരണേസു അഞ്ഞതരം കാരണം. വേദനന്തി സീസരോഗാദിഭേദം ഫരുസം വേദനം. ജാനിന്തി കിച്ഛാധിഗതസ്സ ധനസ്സ ജാനിം. ഭേദനന്തി ഹത്ഥച്ഛേദാദികം സരീരഭേദനം. ഗരുകന്തി പക്ഖഹതഏകചക്ഖുകപീഠസപ്പികുണീഭാവകുട്ഠരോഗാദിഭേദം ഗരുകാബാധം വാ. ചിത്തക്ഖേപന്തി ഉമ്മാദം. ഉപസഗ്ഗന്തി യസവിലോപസേനാപതിട്ഠാനാദിഅച്ഛിന്ദനാദികം രാജതോ ഉപസഗ്ഗം വാ. അബ്ഭക്ഖാനന്തി ¶ അദിട്ഠഅസുതഅചിന്തിതപുബ്ബം ‘‘ഇദം സന്ധിച്ഛേദാദികമ്മം, ഇദം വാ രാജാപരാധിതകമ്മം തയാ കത’’ന്തി ഏവരൂപം ദാരുണം അബ്ഭക്ഖാനം വാ. പരിക്ഖയം വ ഞാതീനന്തി അത്തനോ അവസ്സയോ ഭവിതും സമത്ഥാനം ഞാതീനം പരിക്ഖയം വാ. പഭങ്ഗുരന്തി പഭങ്ഗുഭാവം പൂതിഭാവം. യം ഹിസ്സ ഗേഹേ ധഞ്ഞം, തം പൂതിഭാവം ആപജ്ജതി, സുവണ്ണം അങ്ഗാരഭാവം, മുത്താ കപ്പാസട്ഠിഭാവം, കഹാപണം കപാലഖണ്ഡാദിഭാവം, ദ്വിപദചതുപ്പദാ കാണകുണാദിഭാവന്തി അത്ഥോ. അഗ്ഗി ഡഹതീതി ഏകസംവച്ഛരേ ദ്വത്തിക്ഖത്തും അഞ്ഞസ്മിം ഡാഹകേ അവിജ്ജമാനേപി അസനിഅഗ്ഗി വാ പതിത്വാ ഡഹതി, അത്തനോവ ധമ്മതായ ഉട്ഠിതോ പാവകോ വാ ഡഹതിയേവ. നിരയന്തി ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ഇമേസം ¶ ദസന്നം ഠാനാനം അഞ്ഞതരം പത്വാപി ഏകംസേന സമ്പരായേ പത്തബ്ബം ദസ്സേതും ‘‘നിരയം സോപപജ്ജതീ’’തി വുത്തം.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരവത്ഥു സത്തമം.

൮. ബഹുഭണ്ഡികഭിക്ഖുവത്ഥു

ന ¶ നഗ്ഗചരിയാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ബഹുഭണ്ഡികം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിവാസീ ¶ കിരേകോ കുടുമ്ബികോ ഭരിയായ കാലകതായ പബ്ബജി. സോ പബ്ബജന്തോ അത്തനോ പരിവേണഞ്ച അഗ്ഗിസാലഞ്ച ഭണ്ഡഗബ്ഭഞ്ച കാരേത്വാ സബ്ബമ്പി ഭണ്ഡഗബ്ഭം സപ്പിമധുതേലാദീഹി പൂരേത്വാ പബ്ബജി, പബ്ബജിത്വാ ച പന അത്തനോ ദാസേ പക്കോസാപേത്വാ യഥാരുചികം ആഹാരം പചാപേത്വാ ഭുഞ്ജതി. ബഹുഭണ്ഡോ ച ബഹുപരിക്ഖാരോ ച അഹോസി. രത്തിം അഞ്ഞം നിവാസനപാരുപനം ഹോതി, ദിവാ അഞ്ഞം നിവാസനപാരുപനം ഹോതി, ദിവാ അഞ്ഞം വിഹാരപച്ചന്തേ വസതി. തസ്സേകദിവസം ചീവരപച്ചത്ഥരണാനി സുക്ഖാപേന്തസ്സ സേനാസനചാരികം ആഹിണ്ഡന്താ ഭിക്ഖൂ പസ്സിത്വാ ‘‘കസ്സിമാനി, ആവുസോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘മയ്ഹ’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘ആവുസോ, ഭഗവതാ തിചീവരാനി അനുഞ്ഞാതാനി, ത്വഞ്ച പന ഏവം അപ്പിച്ഛസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഏവം ബഹുപരിക്ഖാരോ ജാതോ’’തി തം സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ ¶ , അയം ഭിക്ഖു അതിബഹുഭണ്ഡോ’’തി ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘സച്ചം കിര തം ഭിക്ഖൂ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ചം, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ആഹ – ‘‘കസ്മാ പന ത്വം, ഭിക്ഖു, മയാ അപ്പിച്ഛതായ ധമ്മേ ദേസിതേ ഏവം ബഹുഭണ്ഡോ ജാതോ’’തി. സോ താവത്തകേനേവ കുപിതോ ‘‘ഇമിനാ ദാനി നീഹാരേന ചരിസ്സാമീ’’തി പാരുപനം ഛഡ്ഡേത്വാ പരിസമജ്ഝേ ഏകചീവരോ അട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ ഉപത്ഥമ്ഭയമാനോ നനു ത്വം ഭിക്ഖു പുബ്ബേ ഹിരോത്തപ്പഗവേസകോ ദകരക്ഖസകാലേപി ഹിരോത്തപ്പം ഗവേസമാനോ ദ്വാദസ വസ്സാനി വിഹാസി, കസ്മാ ഇദാനി ഏവം ഗരുകേ ബുദ്ധസാസനേ പബ്ബജിത്വാ ചതുപരിസമജ്ഝേ പാരുപനം ഛഡ്ഡേത്വാ ഹിരോത്തപ്പം പഹായ ഠിതോസീതി. സോ സത്ഥു വചനം സുത്വാ ഹിരോത്തപ്പം പച്ചുപട്ഠാപേത്വാ തം ചീവരം പാരുപിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഭിക്ഖൂ തസ്സ അത്ഥസ്സ ആവിഭാവത്ഥം ഭഗവന്തം യാചിംസു. ഭഗവാ അതീതം ആഹരിത്വാ കഥേസി –

അതീതേ ¶ കിര ബാരാണസിരഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിസ്മിം ബോധിസത്തോ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. തസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ മഹിംസകുമാരോതി നാമം കരിംസു. തസ്സ കനിട്ഠഭാതാ ചന്ദകുമാരോ നാമ അഹോസി. തേസം മാതരി കാലകതായ രാജാ അഞ്ഞം അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനേ ഠപേസി. സാപി പുത്തം വിജായി, സൂരിയകുമാരോതിസ്സ നാമം കരിംസു. തം ദിസ്വാ രാജാ തുട്ഠോ ‘‘പുത്തസ്സ തേ വരം ദമ്മീ’’തി ആഹ. സാപി ഖോ, ‘‘ദേവ, ഇച്ഛിതകാലേ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി വത്വാ പുത്തസ്സ വയപ്പത്തകാലേ ¶ രാജാനം ആഹ – ‘‘ദേവേന മയ്ഹം പുത്തസ്സ ജാതകാലേ വരോ ദിന്നോ, ഇദാനി മേ പുത്തസ്സ രജ്ജം ദേഹീ’’തി ¶ . രാജാ ‘‘മമ ദ്വേ പുത്താ അഗ്ഗിക്ഖന്ധാ വിയ ജലന്താ വിചരന്തി, ന സക്കാ തസ്സ രജ്ജം ദാതു’’ന്തി പടിക്ഖിപിത്വാപി തം പുനപ്പുനം യാചമാനമേവ ദിസ്വാ ‘‘അയം മേ പുത്താനം അനത്ഥമ്പി കരേയ്യാ’’തി പുത്തേ പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘താതാ, അഹം സൂരിയകുമാരസ്സ ജാതകാലേ വരം അദാസിം, ഇദാനിസ്സ മാതാ രജ്ജം യാചതി, അഹം തസ്സ ന ദാതുകാമോ, തസ്സ മാതാ തുമ്ഹാകം അനത്ഥമ്പി കരേയ്യ, ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ, അരഞ്ഞേ വസിത്വാ മമച്ചയേനാഗന്ത്വാ രജ്ജം ഗണ്ഹഥാ’’തി ഉയ്യോജേസി. തേ പിതരം വന്ദിത്വാ പാസാദാ ഓതരന്തേ രാജങ്ഗണേ കീളമാനോ സൂരിയകുമാരോ ദിസ്വാ തം കാരണം ഞത്വാ തേഹി സദ്ധിം നിക്ഖമി. തേസം ഹിമവന്തം പവിട്ഠകാലേ ബോധിസത്തോ മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസീദിത്വാ സൂരിയകുമാരം ആഹ – ‘‘താത, ഏതം സരം ഗന്ത്വാ ന്ഹത്വാ ച പിവിത്വാ ച അമ്ഹാകമ്പി പദുമിനിപണ്ണേഹി ഉദകം ആഹരാ’’തി. സോ പന സരോ വേസ്സവണ്ണസ്സ സന്തികാ ഏകേന ദകരക്ഖസേന ലദ്ധോ ഹോതി. വേസ്സവണ്ണോ ച തം ആഹ – ‘‘ഠപേത്വാ ദേവധമ്മജാനനകേ യേ ച അഞ്ഞേ ഇമം സരം ഓതരന്തി, തേ ഖാദിതും ലഭസീ’’തി. തതോ പട്ഠായ സോ തം സരം ഓതിണ്ണോതിണ്ണേ ദേവധമ്മേ പുച്ഛിത്വാ അജാനന്തേ ഖാദതി, സൂരിയകുമാരോപി ¶ തം സരം അവീമംസിത്വാവ ഓതരി, തേന ച ‘‘ദേവധമ്മേ ജാനാസീ’’തി പുച്ഛിതോ ‘‘ദേവധമ്മാ നാമ ചന്ദിമസൂരിയാ’’തി ആഹ. അഥ നം ‘‘ത്വം ദേവധമ്മേ ന ജാനാസീ’’തി ഉദകം പവേസേത്വാ അത്തനോ ഭവനേ ഠപേസി. ബോധിസത്തോപി തം ചിരായന്തം ദിസ്വാ ചന്ദകുമാരം പേസേസി. സോപി തേന ‘‘ദേവധമ്മേ ജാനാസീ’’തി പുച്ഛിതോ ‘‘ദേവധമ്മാ നാമ ചതസ്സോ ദിസാ’’തി ആഹ. ദകരക്ഖസോ തമ്പി ഉദകം പവേസേത്വാ തത്ഥേവ ഠപേസി.

ബോധിസത്തോ തസ്മിമ്പി ചിരായന്തേ ‘‘അന്തരായേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി സയം ഗന്ത്വാ ദ്വിന്നമ്പി ഓതരണപദംയേവ ദിസ്വാ ‘‘അയം സരോ രക്ഖസപരിഗ്ഗഹിതോ’’തി ഞത്വാ ഖഗ്ഗം സന്നയ്ഹിത്വാ ധനും ഗഹേത്വാ അട്ഠാസി. രക്ഖസോ തം അനോതരന്തം ദിസ്വാ വനകമ്മികപുരിസവേസേനാഗന്ത്വാ ആഹ – ‘‘ഭോ പുരിസ, ത്വം മഗ്ഗകിലന്തോ, കസ്മാ ഇമം സരം ഓതരിത്വാ ന്ഹത്വാ ച പിവിത്വാ ച ഭിസമുലാലം ഖാദിത്വാ പുപ്ഫാനി പിലന്ധിത്വാ ന ഗച്ഛസീ’’തി. ബോധിസത്തോ തം ദിസ്വാവ ‘‘ഏസ സോ യക്ഖോ’’തി ഞത്വാ ‘‘തയാ മേ ഭാതരോ ഗഹിതാ’’തി ആഹ. ആമ, മയാ ഗഹിതാതി. കിം കാരണാതി? അഹം ഇമം സരം ഓതിണ്ണോതിണ്ണേ ലഭാമീതി ¶ . കിം പന സബ്ബേവ ലഭസീതി? ദേവധമ്മജാനനകേ ¶ ഠപേത്വാ അവസേസേ ലഭാമീതി. അത്ഥി പന തേ ദേവധമ്മേഹി അത്ഥോതി? ആമ, അത്ഥീതി. അഹം കഥേസ്സാമീതി. തേന ഹി കഥേഹീതി. ന സക്കാ കിലിട്ഠേന ഗത്തേന കഥേതുന്തി. യക്ഖോ ബോധിസത്തം ¶ ന്ഹാപേത്വാ പാനീയം പായേത്വാ അലങ്കരിത്വാ അലങ്കതമണ്ഡപമജ്ഝേ പല്ലങ്കം ആരോപേത്വാ സയമസ്സ പാദമൂലേ നിസീദി. അഥ നം ബോധിസത്തോ ‘‘സക്കച്ചം സുണാഹീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഹിരിഓത്തപ്പസമ്പന്നാ, സുക്കധമ്മസമാഹിതാ;

സന്തോ സപ്പുരിസാ ലോകേ, ദേവധമ്മാതി വുച്ചരേ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൬);

യക്ഖോ ഇമം ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നോ ബോധിസത്തം ആഹ – ‘‘പണ്ഡിത, അഹം തേ പസന്നോ, ഏകം ഭാതരം ദമ്മി, കതരം ആനേമീ’’തി? ‘‘കനിട്ഠം ആനേഹീ’’തി. പണ്ഡിത, ത്വം കേവലം ദേവധമ്മേ ജാനാസിയേവ, ന പന തേസു വത്തസീതി. കിം കാരണാതി? യസ്മാ ജേട്ഠം ഠപേത്വാ കനിട്ഠം ആഹരാപേന്തോ ജേട്ഠാപചായികകമ്മം ന കരോസീതി, ദേവധമ്മേ ചാഹം യക്ഖ ജാനാമി, തേസു ച വത്താമി. മയഞ്ഹി ഏതം നിസ്സായ ഇമം അരഞ്ഞം പവിട്ഠാ. ഏതസ്സ ഹി അത്ഥായ അമ്ഹാകം പിതരം ഏതസ്സ മാതാ രജ്ജം യാചി, അമ്ഹാകം പന പിതാ തം വരം അദത്വാ അമ്ഹാകം അനുരക്ഖണത്ഥായ അരഞ്ഞേ വാസം അനുജാനി, സോ കുമാരോ അനിവത്തിത്വാ അമ്ഹേഹി സദ്ധിം ആഗതോ. ‘‘തം അരഞ്ഞേ ഏകോ യക്ഖോ ഖാദീ’’തി വുത്തേപി ന കോചി സദ്ദഹിസ്സതി. തേനാഹം ഗരഹഭയഭീതോ തമേവാഹരാപേമീതി. യക്ഖോ ബോധിസത്തസ്സ പസീദിത്വാ ‘‘സാധു പണ്ഡിത, ത്വമേവ ദേവധമ്മേ ജാനാസി, ദേവധമ്മേസു ച വത്തസീ’’തി ദ്വേ ഭാതരോ ആനേത്വാ അദാസി. അഥ നം ബോധിസത്തോ യക്ഖഭാവേ ആദീനവം കഥേത്വാ പഞ്ചസു സീലേസു പതിട്ഠാപേസി. സോ തേന സുസംവിഹിതാരക്ഖോ തസ്മിം അരഞ്ഞേ വസിത്വാ പിതരി കാലകതേ യക്ഖം ആദായ ബാരാണസിം ഗന്ത്വാ ¶ രജ്ജം ഗഹേത്വാ ചന്ദകുമാരസ്സ ഉപരജ്ജം, സൂരിയകുമാരസ്സ സേനാപതിട്ഠാനം ദത്വാ യക്ഖസ്സ രമണീയേ ഠാനേ ആയതനം കാരാപേത്വാ യഥാ സോ ലാഭഗ്ഗപ്പത്തോ ഹോതി, തഥാ അകാസി.

സത്ഥാ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി ‘‘തദാ രക്ഖസോ ബഹുഭണ്ഡികഭിക്ഖു അഹോസി, സൂരിയകുമാരോ ആനന്ദോ, ചന്ദകുമാരോ സാരിപുത്തോ, മഹിംസകുമാരോ പന അഹമേവാ’’തി. ഏവം സത്ഥാ ജാതകം കഥേത്വാ ‘‘ഏവം ത്വം, ഭിക്ഖു, പുബ്ബേ ദേവധമ്മേ ഗവേസമാനോ ഹിരിഓത്തപ്പസമ്പന്നോ വിചരിത്വാ ഇദാനി ചതുപരിസമജ്ഝേ ഇമിനാ നീഹാരേന ഠത്വാ മമ പുരതോ ‘അപ്പിച്ഛോമ്ഹീ’തി വദന്തോ അയുത്തം അകാസി. ന ഹി സാടകപടിക്ഖേപാദിമത്തേന സമണോ നാമ ഹോതീ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൪൧.

‘‘ന ¶ നഗ്ഗചരിയാ ന ജടാ ന പങ്കാ, നാനാസകാ ഥണ്ഡിലസായികാ വാ;

രജോജല്ലം ഉക്കുടികപ്പധാനം, സോധേന്തി മച്ചം അവിതിണ്ണകങ്ഖ’’ന്തി.

തത്ഥ നാനാസകാതി ന അനസകാ, ഭത്തപടിക്ഖേപകാതി അത്ഥോ. ഥണ്ഡിലസായികാതി ഭൂമിസയനാ. രജോജല്ലന്തി കദ്ദമലേപനാകാരേന സരീരേ സന്നിഹിതരജോ ¶ . ഉക്കുടികപ്പധാനന്തി ഉക്കുടികഭാവേന ആരദ്ധവീരിയം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യോ ഹി മച്ചോ ‘‘ഏവം അഹം ലോകനിസ്സരണസങ്ഖാതം സുദ്ധിം പാപുണിസ്സാമീ’’തി ഇമേസു നഗ്ഗചരിയാദീസു യം കിഞ്ചി സമാദായ വത്തേയ്യ, സോ കേവലം മിച്ഛാദസ്സനഞ്ചേവ വഡ്ഢേയ്യ, കിലമഥസ്സ ച ഭാഗീ അസ്സ. ന ഹി ഏതാനി സുസമാദിന്നാനിപി അട്ഠവത്ഥുകായ കങ്ഖായ അവിതിണ്ണഭാവേന അവിതിണ്ണകങ്ഖം മച്ചം സോധേന്തീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ബഹുഭണ്ഡികഭിക്ഖുവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. സന്തതിമഹാമത്തവത്ഥു

അലങ്കതോ ചേപീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സന്തതിമഹാമത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ഹി ഏകസ്മിം കാലേ രഞ്ഞോ പസേനദികോസലസ്സ പച്ചന്തം കുപിതം വൂപസമേത്വാ ആഗതോ. അഥസ്സ രാജാ തുട്ഠോ സത്ത ദിവസാനി രജ്ജം ദത്വാ ഏകം ¶ നച്ചഗീതകുസലം ഇത്ഥിം അദാസി. സോ സത്ത ദിവസാനി സുരാമദമത്തോ ഹുത്വാ സത്തമേ ദിവസേ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതോ ഹത്ഥിക്ഖന്ധവരഗതോ ന്ഹാനതിത്ഥം ഗച്ഛന്തോ സത്ഥാരം പിണ്ഡായ പവിസന്തം ദ്വാരന്തരേ ദിസ്വാ ഹത്ഥിക്ഖന്ധവരഗതോവ സീസം ചാലേത്വാ വന്ദിത്വാ പക്കാമി. സത്ഥാ സിതം കത്വാ ‘‘കോ നു ഖോ, ഭന്തേ, സിതപാതുകരണേ ഹേതൂ’’തി ¶ ആനന്ദത്ഥേരേന പുട്ഠോ സിതകാരണം ആചിക്ഖന്തോ ആഹ – ‘‘പസ്സാനന്ദ, സന്തതിമഹാമത്തം, അജ്ജ സബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതോവ മമ സന്തികം ആഗന്ത്വാ ചതുപ്പദികഗാഥാവസാനേ അരഹത്തം പത്വാ സത്തതാലമത്തേ ആകാസേ നിസീദിത്വാ പരിനിബ്ബായിസ്സതീ’’തി. മഹാജനോ ഥേരേന സദ്ധിം കഥേന്തസ്സ സത്ഥു വചനം അസ്സോസി. തത്ഥ മിച്ഛാദിട്ഠികാ ചിന്തയിംസു – ‘‘പസ്സഥ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ കിരിയം, മുഖപ്പത്തമേവ ഭാസതി, അജ്ജ കിര ഏസ ഏവം സുരാമദമത്തോ യഥാലങ്കതോവ ഏതസ്സ സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പരിനിബ്ബായിസ്സതി, അജ്ജേവ തം മുസാവാദേന നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി. സമ്മാദിട്ഠികാ ¶ ചിന്തേസും – ‘‘അഹോ ബുദ്ധാനം മഹാനുഭാവതാ, അജ്ജ ബുദ്ധലീളഞ്ചേവ സന്തതിമഹാമത്തലീളഞ്ച ദട്ഠും ലഭിസ്സാമാ’’തി.

സന്തതിമഹാമത്തോപി ന്ഹാനതിത്ഥേ ദിവസഭാഗം ഉദകകീളം കീളിത്വാ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ ആപാനഭൂമിയം നിസീദി. സാപി ഇത്ഥീ രങ്ഗമജ്ഝം ഓതരിത്വാ നച്ചഗീതം ദസ്സേതും ആരഭി. തസ്സാ സരീരലീളായ ദസ്സനത്ഥം സത്താഹം അപ്പാഹാരതായ തം ദിവസം നച്ചഗീതം ദസ്സയമാനായ അന്തോകുച്ഛിയം സത്ഥകവാതാ സമുട്ഠായ ഹദയമംസം കന്തിത്വാ അഗമംസു. സാ തങ്ഖണഞ്ഞേവ മുഖേന ചേവ അക്ഖീഹി ച വിവടേഹി കാലമകാസി. സന്തതിമഹാമത്തോ ‘‘ഉപധാരേഥ ന’’ന്തി വത്വാ ‘‘നിരുദ്ധാ, സാമീ’’തി ച വുത്തമത്തേയേവ ¶ ബലവസോകേന അഭിഭൂതോ തങ്ഖണഞ്ഞേവസ്സ സത്താഹം പീതസുരാ തത്തകപാലേ ഉദകബിന്ദു വിയ പരിക്ഖയം അഗമാസി. സോ ‘‘ന മേ ഇമം സോകം അഞ്ഞേ നിബ്ബാപേതും സക്ഖിസ്സന്തി അഞ്ഞത്ര തഥാഗതേനാ’’തി ബലകായപരിവുതോ സായന്ഹസമയേ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ഭന്തേ, ‘ഏവരൂപോ മേ സോകോ ഉപ്പന്നോ, തം മേ തുമ്ഹേ നിബ്ബാപേതും സക്ഖിസ്സഥാ’തി ആഗതോമ്ഹി, പടിസരണം മേ ഹോഥാ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘സോകം നിബ്ബാപേതും സമത്ഥസ്സേവ സന്തികം ആഗതോസി. ഇമിസ്സാ ഹി ഇത്ഥിയാ ഇമിനാവ ആകാരേന മതകാലേ ¶ തവ രോദന്തസ്സ പഗ്ഘരിതഅസ്സൂനി ചതുന്നം മഹാസമുദ്ദാനം ഉദകതോ അതിരേകതരാനീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യം പുബ്ബേ തം വിസോസേഹി, പച്ഛാ തേ മാഹു കിഞ്ചനം;

മജ്ഝേ ചേ നോ ഗഹേസ്സസി, ഉപസന്തോ ചരിസ്സസീ’’തി. (സു. നി. ൯൫൫, ൧൧൦൫; ചൂളനി. ജതുകണ്ണിമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൬൮);

ഗാഥാപരിയോസാനേ സന്തതിമഹാമത്തോ അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ ആയുസങ്ഖാരം ഓലോകേന്തോ തസ്സ അപ്പവത്തനഭാവം ഞത്വാ സത്ഥാരം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, പരിനിബ്ബാനം മേ അനുജാനാഥാ’’തി. സത്ഥാ തേന കതകമ്മം ജാനന്തോപി ‘‘മുസാവാദേന നിഗ്ഗണ്ഹനത്ഥം സന്നിപതിതാ മിച്ഛാദിട്ഠികാ ഓകാസം ന ലഭിസ്സന്തി, ‘ബുദ്ധലീളഞ്ചേവ സന്തതിമഹാമത്തലീളഞ്ച പസ്സിസ്സാമാ’തി സന്നിപതിതാ സമ്മാദിട്ഠികാ ഇമിനാ കതകമ്മം സുത്വാ പുഞ്ഞേസു ആദരം കരിസ്സന്തീ’’തി ¶ സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘തേന ഹി തയാ കതകമ്മം മയ്ഹം കഥേഹി, കഥേന്തോ ച ഭൂമിയം ഠിതോ അകഥേത്വാ സത്തതാലമത്തേ ആകാസേ ഠിതോ കഥേഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകതാലപ്പമാണം ഉഗ്ഗമ്മ ഓരോഹിത്വാ പുന സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഉഗ്ഗച്ഛന്തോ പടിപാടിയാ സത്തതാലപ്പമാണേ ആകാസേ പല്ലങ്കേന നിസീദിത്വാ ‘‘സുണാഥ മേ, ഭന്തേ, പുബ്ബകമ്മ’’ന്തി വത്വാ ആഹ –

ഇതോ ¶ ഏകനവുതികപ്പേ വിപസ്സീസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ അഹം ബന്ധുമതിനഗരേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ചിന്തേസിം – ‘‘കിം നു ഖോ പരേസം ഛേദം വാ പീളം വാ അകരണകമ്മ’’ന്തി ഉപധാരേന്തോ ധമ്മഘോസകകമ്മം ദിസ്വാ തതോ പട്ഠായ തം കമ്മം കരോന്തോ മഹാജനം സമാദപേത്വാ ‘‘പുഞ്ഞാനി കരോഥ, ഉപോസഥദിവസേസു ഉപോസഥം സമാദിയഥ, ദാനം ദേഥ, ധമ്മം സുണാഥ, ബുദ്ധരതനാദീഹി സദിസം അഞ്ഞം നാമ നത്ഥി, തിണ്ണം രതനാനം സക്കാരം കരോഥാ’’തി ഉഗ്ഘോസേന്തോ വിചരാമി. തസ്സ മയ്ഹം സദ്ദം സുത്വാ ബുദ്ധപിതാ ബന്ധുമതിമഹാരാജാ മം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘താത, കിം കരോന്തോ വിചരസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ദേവ, തിണ്ണം രതനാനം ഗുണം പകാസേത്വാ മഹാജനം പുഞ്ഞകമ്മേസു സമാദപേന്തോ വിചരാമീ’’തി വുത്തേ, ‘‘കത്ഥ നിസിന്നോ വിചരസീ’’തി മം പുച്ഛിത്വാ ‘‘പദസാവ, ദേവാ’’തി ¶ മയാ വുത്തേ, ‘‘താത, ന ത്വം ഏവം വിചരിതും അരഹസി, ഇമം പുപ്ഫദാമം പിലന്ധിത്വാ അസ്സപിട്ഠേ നിസിന്നോവ വിചരാ’’തി മയ്ഹം മുത്താദാമസദിസം പുപ്ഫദാമം ദത്വാ ദന്തം അസ്സം അദാസി. അഥ മം രഞ്ഞാ ദിന്നപരിഹാരേന തഥേവ ഉഗ്ഘോസേത്വാ ¶ വിചരന്തം പുന രാജാ പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘താത, കിം കരോന്തോ വിചരസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘തദേവ, ദേവാ’’തി വുത്തേ, ‘‘താത, അസ്സോപി തേ നാനുച്ഛവികോ, ഇധ നിസീദിത്വാ വിചരാ’’തി ചതുസിന്ധവയുത്തരഥം അദാസി. തതിയവാരേപി മേ രാജാ സദ്ദം സുത്വാ പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘താത, കിം കരോന്തോ വിചരസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘തദേവ, ദേവാ’’തി വുത്തേ, ‘‘താത, രഥോപി തേ നാനുച്ഛവികോ’’തി മയ്ഹം മഹന്തം ഭോഗക്ഖന്ധം മഹാപസാധനഞ്ച ദത്വാ ഏകഞ്ച ഹത്ഥിം അദാസി. സ്വാഹം സബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതോ ഹത്ഥിക്ഖന്ധേ നിസിന്നോ അസീതി വസ്സസഹസ്സാനി ധമ്മഘോസകകമ്മം അകാസിം, തസ്സ മേ ഏത്തകം കാലം കായതോ ചന്ദനഗന്ധോ വായതി, മുഖതോ ഉപ്പലഗന്ധോ വായതി. ഇദം മയാ കതകമ്മന്തി.

ഏവം സോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം കഥേത്വാ ആകാസേ നിസിന്നോവ തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ പരിനിബ്ബായി. സരീരേ അഗ്ഗിജാലാ ഉട്ഠഹിത്വാ മംസലോഹിതം ഝാപേസി, സുമനപുപ്ഫാനി വിയ ധാതുയോ അവസിസ്സിംസു. സത്ഥാ സുദ്ധവത്ഥം പസാരേസി, ധാതുയോ ¶ തത്ഥ പതിംസു. താ പത്തേ പക്ഖിപിത്വാ ചതുമഹാപഥേ ഥൂപം കാരേസി ‘‘മഹാജനോ വന്ദിത്വാ പുഞ്ഞഭാഗീ ഭവിസ്സതീ’’തി. ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘ആവുസോ, സന്തതിമഹാമത്തോ ഗാഥാവസാനേ അരഹത്തം പത്വാ അലങ്കതപടിയത്തോയേവ ആകാസേ നിസീദിത്വാ പരിനിബ്ബുതോ, കിം നു ഖോ ഏതം ‘സമണോ’തി വത്തും വട്ടതി ഉദാഹു ബ്രാഹ്മണോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തം ‘സമണോ’തിപി വത്തും വട്ടതി, ‘ബ്രാഹ്മണോ’തിപി വത്തും വട്ടതിയേവാ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൪൨.

അലങ്കതോ ചേപി സമം ചരേയ്യ,

സന്തോ ദന്തോ നിയതോ ബ്രഹ്മചാരീ;

സബ്ബേസു ¶ ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡം,

സോ ബ്രാഹ്മണോ സോ സമണോ സ ഭിക്ഖൂ’’തി.

തത്ഥ അലങ്കതോതി വത്ഥാഭരണേഹി പടിമണ്ഡിതോ. തസ്സത്ഥോ – വത്ഥാലങ്കാരാദീഹി അലങ്കതോ ചേപി പുഗ്ഗലോ കായാദീഹി സമം ചരേയ്യ, രാഗാദിവൂപസമേന സന്തോ ഇന്ദ്രിയദമനേന ദന്തോ ചതുമഗ്ഗനിയമേന നിയതോ സേട്ഠചരിയായ ¶ ബ്രഹ്മചാരീ കായദണ്ഡാദീനം ഓരോപിതതായ സബ്ബേസു ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡം. സോ ഏവരൂപോ ബാഹിതപാപത്താ ¶ ബ്രാഹ്മണോതിപി സമിതപാപത്താ സമണോതിപി ഭിന്നകിലേസത്താ ഭിക്ഖൂതിപി വത്തബ്ബോയേവാതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സന്തതിമഹാമത്തവത്ഥു നവമം.

൧൦. പിലോതികതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു

ഹിരീനിസേധോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പിലോതികത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ആനന്ദത്ഥേരോ ഏകം പിലോതികഖണ്ഡനിവത്ഥം കപാലം ആദായ ഭിക്ഖായ ചരന്തം ദാരകം ദിസ്വാ ‘‘കിം തേ ഏവം വിചരിത്വാ ജീവനതോ പബ്ബജ്ജാ ന ഉത്തരിതരാ’’തി വത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കോ മം പബ്ബാജേസ്സതീ’’തി വുത്തേ ‘‘അഹം പബ്ബാജേസ്സാമീ’’തി തം ആദായ ഗന്ത്വാ സഹത്ഥാ ന്ഹാപേത്വാ കമ്മട്ഠാനം ദത്വാ പബ്ബാജേസി. തഞ്ച പന നിവത്ഥപിലോതികഖണ്ഡം പസാരേത്വാ ഓലോകേന്തോ പരിസ്സാവനകരണമത്തമ്പി ഗയ്ഹൂപഗം കഞ്ചി പദേസം അദിസ്വാ കപാലേന സദ്ധിം ഏകിസ്സാ രുക്ഖസാഖായ ഠപേസി. സോ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ ബുദ്ധാനം ഉപ്പന്നലാഭസക്കാരം പരിഭുഞ്ജമാനോ മഹഗ്ഘാനി ചീവരാനി അച്ഛാദേത്വാ വിചരന്തോ ഥൂലസരീരോ ഹുത്വാ ഉക്കണ്ഠിത്വാ ‘‘കിം മേ ജനസ്സ സദ്ധാദേയ്യം നിവാസേത്വാ വിചരണേന, അത്തനോ പിലോതികമേവ നിവാസേസ്സാമീ’’തി തം ഠാനം ഗന്ത്വാ പിലോതികം ഗഹേത്വാ ‘‘അഹിരിക ¶ നില്ലജ്ജ ഏവരൂപാനം വത്ഥാനം അച്ഛാദനട്ഠാനം പഹായ ഇമം പിലോതികഖണ്ഡം നിവാസേത്വാ കപാലഹത്ഥോ ഭിക്ഖായ ചരിതും ഗച്ഛസീ’’തി തം ആരമ്മണം കത്വാ അത്തനാവ അത്താനം ഓവദി, ഓവദന്തസ്സേവ പനസ്സ ചിത്തം സന്നിസീദി. സോ തം പിലോതികം തത്ഥേവ പടിസാമേത്വാ നിവത്തിത്വാ വിഹാരമേവ ഗതോ. സോ കതിപാഹച്ചയേന പുനപി ഉക്കണ്ഠിത്വാ തഥേവ വത്വാ നിവത്തി, പുനപി തഥേവാതി. തം ഏവം അപരാപരം വിചരന്തം ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂ ¶ ‘‘കഹം ¶ , ആവുസോ, ഗച്ഛസീ’’തി പുച്ഛന്തി. സോ ‘‘ആചരിയസ്സ സന്തികം ഗച്ഛാമാവുസോ’’തി വത്വാ ഏതേനേവ നീഹാരേന അത്തനോ പിലോതികഖണ്ഡമേവ ആരമ്മണം കത്വാ അത്താനം നിസേധേത്വാ കതിപാഹേനേവ അരഹത്തം പാപുണി. ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘കിം, ആവുസോ, ന ദാനി ആചരിയസ്സ സന്തികം ഗച്ഛസി, നനു അയം തേ വിചരണമഗ്ഗോ’’തി. ആവുസോ, ആചരിയേന സദ്ധിം സംസഗ്ഗേ സതി ഗതോമ്ഹി, ഇദാനി പന മേ ഛിന്നോ സംസഗ്ഗോ, തേനസ്സ സന്തികം ന ഗച്ഛാമീതി. ഭിക്ഖൂ തഥാഗതസ്സ ആരോചേസും – ‘‘ഭന്തേ, പിലോതികത്ഥേരോ അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി. കിമാഹ, ഭിക്ഖവേതി? ഇദം നാമ, ഭന്തേതി. തം സുത്വാ സത്ഥാ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ സംസഗ്ഗേ സതി ആചരിയസ്സ സന്തികം ഗതോ, ഇദാനി പനസ്സ സംസഗ്ഗോ ഛിന്നോ, അത്തനാവ അത്താനം നിസേധേത്വാ അരഹത്തം പത്തോ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൪൩.

‘‘ഹിരീനിസേധോ പുരിസോ, കോചി ലോകസ്മിം വിജ്ജതി;

യോ നിദ്ദം അപബോധേതി, അസ്സോ ഭദ്രോ കസാമിവ.

൧൪൪.

‘‘അസ്സോ ¶ യഥാ ഭദ്രോ കസാനിവിട്ഠോ,

ആതാപിനോ സംവേഗിനോ ഭവാഥ;

സദ്ധായ സീലേന ച വീരിയേന ച,

സമാധിനാ ധമ്മവിനിച്ഛയേന ച;

സമ്പന്നവിജ്ജാചരണാ പതിസ്സതാ,

ജഹിസ്സഥ ദുക്ഖമിദം അനപ്പക’’ന്തി.

തത്ഥ അന്തോ ഉപ്പന്നം അകുസലവിതക്കം ഹിരിയാ നിസേധേതീതി ഹിരീനിസേധോ. കോചി ലോകസ്മിന്തി ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ദുല്ലഭോ, കോചിദേവ ലോകസ്മിം വിജ്ജതി. യോ നിദ്ദന്തി അപ്പമത്തോ സമണധമ്മം കരോന്തോ അത്തനോ ഉപ്പന്നം നിദ്ദം അപഹരന്തോ ബുജ്ഝതീതി അപബോധേതി. കസാമിവാതി യഥാ ഭദ്രോ അസ്സോ അത്തനി പതമാനം കസം അപഹരതി, അത്തനി പതിതും ന ദേതി. യോ ഏവം നിദ്ദം അപബോധേതി, സോ ദുല്ലഭോതി അത്ഥോ.

ദുതിയഗാഥായ അയം സങ്ഖേപത്ഥോ – ‘‘ഭിക്ഖവേ, യഥാ ഭദ്രോ അസ്സോ പമാദമാഗമ്മ കസായ നിവിട്ഠോ, അഹമ്പി നാമ കസായ പഹടോ’’തി അപരഭാഗേ ആതപ്പം കരോതി, ഏവം തുമ്ഹേപി ആതാപിനോ സംവേഗിനോ ഭവഥ ¶ , ഏവംഭൂതാ ലോകിയലോകുത്തരായ ദുവിധായ സദ്ധായ ച ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേന ച കായികചേതസികവീരിയേന ച അട്ഠസമാപത്തിസമാധിനാ ച കാരണാകാരണജാനനലക്ഖണേന ¶ ധമ്മവിനിച്ഛയേന ച സമന്നാഗതാ ഹുത്വാ തിസ്സന്നം വാ അട്ഠന്നം വാ വിജ്ജാനം, പഞ്ചദസന്നഞ്ച ചരണാനം സമ്പത്തിയാ സമ്പന്നവിജ്ജാചരണാ ¶ . ഉപട്ഠിതസതിതായ പതിസ്സതാ ഹുത്വാ ഇദം അനപ്പകം വട്ടദുക്ഖം പജഹിസ്സഥാതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

പിലോതികതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു ദസമം.

൧൧. സുഖസാമണേരവത്ഥു

ഉദകഞ്ഹി നയന്തീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സുഖസാമണേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

അതീതസ്മിഞ്ഹി ബാരാണസിസേട്ഠിനോ ഗന്ധകുമാരോ നാമ പുത്തോ അഹോസി. രാജാ തസ്സ പിതരി കാലകതേ തം പക്കോസാപേത്വാ സമസ്സാസേത്വാ മഹന്തേന സക്കാരേന തസ്സേവ സേട്ഠിട്ഠാനം അദാസി. സോ തതോ പട്ഠായ ഗന്ധസേട്ഠീതി പഞ്ഞായി. അഥസ്സ ഭണ്ഡാഗാരികോ ധനഗബ്ഭദ്വാരം വിവരിത്വാ, ‘‘സാമി, ഇദം തേ ഏത്തകം പിതു ധനം, ഏത്തകം പിതാമഹാദീന’’ന്തി നീഹരിത്വാ ദസ്സേസി. സോ തം ധനരാസിം ഓലോകേത്വാ ആഹ – ‘‘കിം പന തേ ഇമം ധനം ഗഹേത്വാ ന ഗമിംസൂ’’തി. ‘‘സാമി, ധനം ഗഹേത്വാ ഗതാ നാമ നത്ഥി. അത്തനാ കതം കുസലാകുസലമേവ ഹി ആദായ സത്താ ഗച്ഛന്തീ’’തി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘തേ ബാലതായ ധനം സണ്ഠാപേത്വാ പഹായ ഗതാ, അഹം പനേതം ഗഹേത്വാവ ഗമിസ്സാമീ’’തി. ഏവം പന ചിന്തേന്തോ ‘‘ദാനം വാ ദസ്സാമി, പൂജം ¶ വാ കരിസ്സാമീ’’തി അചിന്തേത്വാ ‘‘ഇദം സബ്ബം ഖാദിത്വാവ ഗമിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. സോ സതസഹസ്സം വിസ്സജ്ജേത്വാ ഫലികമയം ന്ഹാനകോട്ഠകം കാരേസി, സതസഹസ്സം ദത്വാ ഫലികമയമേവ ന്ഹാനഫലകം, സതസഹസ്സം ദത്വാ നിസീദനപല്ലങ്കം, സതസഹസ്സം ദത്വാ ഭോജനപാതിം, സതസഹസ്സമേവ ദത്വാ ഭോജനട്ഠാനേ മണ്ഡപം കാരാപേസി, സതസഹസ്സം ദത്വാ ഭോജനപാതിയാ ആസിത്തകൂപധാനം കാരേസി, സതസഹസ്സേനേവ ഗേഹേ ¶ സീഹപഞ്ജരം സണ്ഠാപേസി, അത്തനോ പാതരാസത്ഥായ സഹസ്സം അദാസി, സായമാസത്ഥായപി സഹസ്സമേവ. പുണ്ണമദിവസേ പന ഭോജനത്ഥായ സതസഹസ്സം ദാപേസി, തം ഭത്തം ഭുഞ്ജനദിവസേ സതസഹസ്സം വിസ്സജ്ജേത്വാ നഗരം അലങ്കരിത്വാ ഭേരിം ചരാപേസി – ‘‘ഗന്ധസേട്ഠിസ്സ കിര ഭത്തഭുഞ്ജനാകാരം ഓലോകേന്തൂ’’തി.

മഹാജനോ ¶ മഞ്ചാതിമഞ്ചേ ബന്ധിത്വാ സന്നിപതി. സോപി സതസഹസ്സഗ്ഘനകേ ന്ഹാനകോട്ഠകേ സതസഹസ്സഗ്ഘനകേ ഫലകേ നിസീദിത്വാ സോളസഹി ഗന്ധോദകഘടേഹി ന്ഹത്വാ തം സീഹപഞ്ജരം വിവരിത്വാ തസ്മിം പല്ലങ്കേ നിസീദി. അഥസ്സ തസ്മിം ആസിത്തകൂപധാനേ തം പാതിം ഠപേത്വാ സതസഹസ്സഗ്ഘനകം ഭോജനം വഡ്ഢേസും. സോ നാടകപരിവുതോ ഏവരൂപായ സമ്പത്തിയാ തം ഭോജനം ഭുഞ്ജതി. അപരേന സമയേന ഏകോ ഗാമികമനുസ്സോ അത്തനോ പരിബ്ബയാഹരണത്ഥം ദാരുആദീനി യാനകേ പക്ഖിപിത്വാ നഗരം ഗന്ത്വാ സഹായകസ്സ ഗേഹേ നിവാസം ഗണ്ഹി. തദാ പന പുണ്ണമദിവസോ ¶ ഹോതി. ‘‘ഗന്ധസേട്ഠിനോ ഭുഞ്ജനലീളം ഓലോകേന്തൂ’’തി നഗരേ ഭേരിം ചരാപേസി. അഥ നം സഹായകോ ആഹ – ‘‘സമ്മ, ഗന്ധസേട്ഠിനോ തേ ഭുഞ്ജനലീളം ദിട്ഠപുബ്ബ’’ന്തി. ‘‘ന ദിട്ഠപുബ്ബം, സമ്മാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഏഹി, ഗച്ഛാമ, അയം നഗരേ ഭേരീ ചരതി, ഏതസ്സ മഹാസമ്പത്തിം പസ്സാമാ’’തി നഗരവാസീ ജനപദവാസിം ഗഹേത്വാ അഗമാസി. മഹാജനോപി മഞ്ചാതിമഞ്ചേ അഭിരുഹിത്വാ പസ്സതി. ഗാമവാസീ ഭത്തഗന്ധം ഘായിത്വാവ നഗരവാസിം ആഹ – ‘‘മയ്ഹം ഏതായ പാതിയാ ഭത്തപിണ്ഡേ പിപാസാ ജാതാ’’തി. സമ്മ, മാ ഏതം പത്ഥയി, ന സക്കാ ലദ്ധുന്തി. സമ്മ, അലഭന്തോ ന ജീവിസ്സാമീതി. സോ തം പടിബാഹിതും അസക്കോന്തോ പരിസപരിയന്തേ ഠത്വാ ‘‘പണമാമി തേ, സാമീ’’തി തിക്ഖത്തും മഹാസദ്ദം നിച്ഛാരേത്വാ ‘‘കോ ഏസോ’’തി വുത്തേ അഹം, സാമീതി. ‘‘കിമേത’’ന്തി. ‘‘അയം ഏകോ ഗാമവാസീ തുമ്ഹാകം പാതിയം ഭത്തപിണ്ഡേ പിപാസം ഉപാദേസി, ഏകം ഭത്തപിണ്ഡം ദാപേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ ലദ്ധു’’ന്തി. ‘‘കിം, സമ്മ, സുതം തേ’’തി? ‘‘സുതം മേ, അപിച ലഭന്തോ ജീവിസ്സാമി, അലഭന്തസ്സ മേ മരണം ഭവിസ്സതീ’’തി. സോ പുനപി വിരവി – ‘‘അയം കിര, സാമി, അലഭന്തോ മരിസ്സതി, ജീവിതമസ്സ ദേഥാ’’തി. അമ്ഭോ ഭത്തപിണ്ഡോ നാമ സതമ്പി അഗ്ഘതി, സതദ്വയമ്പി അഗ്ഘതി. യോ യോ യാചതി, തസ്സ തസ്സ ദദമാനോ അഹം ¶ കിം ഭുഞ്ജിസ്സാമീതി? സാമി, അയം അലഭന്തോ മരിസ്സതി, ജീവിതമസ്സ ദേഥാതി. ന സക്കാവ മുധാ ലദ്ധും, യദി പന ¶ അലഭന്തോ ന ജീവതി, തീണി സംവച്ഛരാനി മമ ഗേഹേ ഭതിം കരോതു, ഏവമസ്സ ഭത്തപാതിം ദാപേസ്സാമീതി. ഗാമവാസീ തം സുത്വാ ‘‘ഏവം ഹോതു, സമ്മാ’’തി സഹായകം വത്വാ പുത്തദാരം പഹായ ‘‘ഭത്തപാതിഅത്ഥായ തീണി സംവച്ഛരാനി ഭതിം കരിസ്സാമീ’’തി സേട്ഠിസ്സ ഗേഹം പാവിസി. സോ ഭതിം കരോന്തോ സബ്ബകിച്ചാനി സക്കച്ചം അകാസി. ഗേഹേ വാ അരഞ്ഞേ വാ രത്തിം വാ ദിവാ വാ സബ്ബാനി കത്തബ്ബകമ്മാനി കതാനേവ പഞ്ഞായിംസു. ‘‘ഭത്തഭതികോ’’തി ച വുത്തേ സകലനഗരേപി പഞ്ഞായി. അഥസ്സ ദിവസേ പരിപുണ്ണേ ഭത്തവേയ്യാവടികോ ‘‘ഭത്തഭതികസ്സ, സാമി, ദിവസോ പുണ്ണോ, ദുക്കരം തേന കതം തീണി സംവച്ഛരാനി ഭതിം കരോന്തേന, ഏകമ്പി കമ്മം ന കോപിതപുബ്ബ’’ന്തി ആഹ.

അഥസ്സ സേട്ഠി അത്തനോ സായപാതരാസത്ഥായ ദ്വേ സഹസ്സാനി, തസ്സ പാതരാസത്ഥായ സഹസ്സന്തി തീണി ¶ സഹസ്സാനി ദാപേത്വാ ആഹ – ‘‘അജ്ജ മയ്ഹം കത്തബ്ബം പരിഹാരം തസ്സേവ കരോഥാ’’തി. വത്വാ ച പന ഠപേത്വാ ഏകം ചിന്താമണിം നാമ പിയഭരിയം അവസേസജനമ്പി ‘‘അജ്ജ തമേവ പരിവാരേഥാ’’തി വത്വാ സബ്ബസമ്പത്തിം തസ്സ നിയ്യാദേസി. സോ സേട്ഠിനോ ന്ഹാനോദകേന തസ്സേവ കോട്ഠകേ തസ്മിം ഫലകേ നിസിന്നോ ന്ഹത്വാ തസ്സേവ നിവാസനസാടകേ ¶ നിവാസേത്വാ തസ്സേവ പല്ലങ്കേ നിസീദി. സേട്ഠിപി നഗരേ ഭേരിം ചരാപേസി – ‘‘ഭത്തഭതികോ ഗന്ധസേട്ഠിസ്സ ഗേഹേ തീണി സംവച്ഛരാനി ഭതിം കത്വാ പാതിം ലഭി, തസ്സ ഭുഞ്ജനസമ്പത്തിം ഓലോകേന്തൂ’’തി. മഹാജനോ മഞ്ചാതിമഞ്ചേ അഭിരുഹിത്വാ പസ്സതി, ഗാമവാസിസ്സ ഓലോകിതോലോകിതട്ഠാനം കമ്പനാകാരപ്പത്തം അഹോസി. നാടകാ പരിവാരേത്വാ അട്ഠസും, തസ്സ പുരതോ ഭത്തപാതിം വഡ്ഢേത്വാ ഠപയിംസു. അഥസ്സ ഹത്ഥധോവനവേലായ ഗന്ധമാദനേ ഏകോ പച്ചേകബുദ്ധോ സത്തമേ ദിവസേ സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ‘‘കത്ഥ നു ഖോ അജ്ജ ഭിക്ഖാചാരത്ഥായ ഗച്ഛാമീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ഭത്തഭതികം അദ്ദസ. അഥ സോ ‘‘അയം തീണി സംവച്ഛരാനി ഭതിം കത്വാ ഭത്തപാതിം ലഭി, അത്ഥി നു ഖോ ഏതസ്സ സദ്ധാ, നത്ഥീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘അത്ഥീ’’തി ഞത്വാ ‘‘സദ്ധാപി ഏകച്ചേ സങ്ഗഹം കാതും ന സക്കോന്തി, സക്ഖിസ്സതി നു ഖോ മേ സങ്ഗഹം കാതു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ‘‘സക്ഖിസ്സതി ചേവ മമ ച സങ്ഗഹകരണം നിസ്സായ മഹാസമ്പത്തിം ലഭിസ്സതീ’’തി ¶ ഞത്വാ ചീവരം പാരുപിത്വാ പത്തമാദായ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പരിസന്തരേന ഗന്ത്വാ തസ്സ പുരതോ ഠിതമേവ അത്താനം ദസ്സേസി.

സോ പച്ചേകബുദ്ധം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം പുബ്ബേ അദിന്നഭാവേന ഏകിസ്സാ ഭത്തപാതിയാ അത്ഥായ തീണി സംവച്ഛരാനി പരഗേഹേ ഭതിം അകാസിം, ഇദാനി മേ ഇദം ഭത്തം ഏകം രത്തിന്ദിവം രക്ഖേയ്യ, സചേ പന നം അയ്യസ്സ ദസ്സാമി, അനേകാനിപി കപ്പകോടിസഹസ്സാനി രക്ഖിസ്സതി ¶ , അയ്യസ്സേവ നം ദസ്സാമീ’’തി. സോ തീണി സംവച്ഛരാനി ഭതിം കത്വാ ലദ്ധഭത്തപാതിതോ ഏകപിണ്ഡമ്പി മുഖേ അട്ഠപേത്വാ തണ്ഹം വിനോദേത്വാ സയമേവ പാതിം ഉക്ഖിപിത്വാ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ പാതിം അഞ്ഞസ്സ ഹത്ഥേ ദത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ പാതിം വാമഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ദക്ഖിണഹത്ഥേന തസ്സ പത്തേ ഭത്തം ആകിരി. പച്ചേകബുദ്ധോ ഭത്തസ്സ ഉപഡ്ഢസേസകാലേ പത്തം ഹത്ഥേന പിദഹി. അഥ നം സോ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ഏകോവ പടിവിസോ ന സക്കാ ദ്വിധാ കാതും, മാ മം ഇധലോകേന സങ്ഗണ്ഹഥ, പരലോകേന സങ്ഗഹമേവ കരോഥ, സാവസേസം അകത്വാ നിരവസേസമേവ ദസ്സാമീ’’തി. അത്തനോ ഹി ഥോകമ്പി അനവസേസേത്വാ ദിന്നം നിരവസേസദാനം നാമ, തം മഹപ്ഫലം ഹോതി. സോ തഥാ കരോന്തോ സബ്ബം ദത്വാ പുന വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ഏകം ഭത്തപാതിം നിസ്സായ തീണി സംവച്ഛരാനി മേ പരഗേഹേ ഭതിം കരോന്തേന ദുക്ഖം അനുഭൂതം, ഇദാനി മേ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ സുഖമേവ ഹോതു, തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠധമ്മസ്സേവ ഭാഗീ അസ്സ’’ന്തി. പച്ചേകബുദ്ധോ ‘‘ഏവം ഹോതു, ചിന്താമണി വിയ തേ സബ്ബകാമദദോ മനോസങ്കപ്പാ പുണ്ണചന്ദോ വിയ പൂരേന്തൂ’’തി അനുമോദനം കരോന്തോ –

‘‘ഇച്ഛിതം ¶ പത്ഥിതം തുയ്ഹം, സബ്ബമേവ സമിജ്ഝതു;

സബ്ബേ പൂരേന്തു സങ്കപ്പാ, ചന്ദോ പന്നരസോ യഥാ.

‘‘ഇച്ഛിതം പത്ഥികം തുയ്ഹം, ഖിപ്പമേവ സമിജ്ഝതു;

സബ്ബേ പൂരേന്തു സങ്കപ്പാ, മണി ജോതിരസോ യഥാ’’തി. –

വത്വാ ¶ ‘‘അയം മഹാജനോ യാവ ഗന്ധമാദനപബ്ബതഗമനാ മം പസ്സന്തോ തിട്ഠതൂ’’തി അധിട്ഠായ ആകാസേന ഗന്ധമാദനം അഗമാസി.

മഹാജനോപി ¶ നം പസ്സന്തോവ അട്ഠാസി. സോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ തം പിണ്ഡപാതം പഞ്ചസതാനം പച്ചേകബുദ്ധാനം വിഭജിത്വാ അദാസി. സബ്ബേ അത്തനോ പഹോനകം ഗണ്ഹിംസു. ‘‘അപ്പോ പിണ്ഡപാതോ കഥം പഹോസീ’’തി ന ചിന്തേതബ്ബം. ചത്താരി ഹി അചിന്തേയ്യാനി (അ. നി. ൪.൭൭) വുത്താനി, തത്രായം പച്ചേകബുദ്ധവിസയോതി. മഹാജനോ പച്ചേകബുദ്ധാനം പിണ്ഡപാതം വിഭജിത്വാ ദിയ്യമാനം ദിസ്വാ സാധുകാരസഹസ്സാനി പവത്തേസി, അസനിസതനിപാകസദ്ദോ വിയ അഹോസി. തം സുത്വാ ഗന്ധസേട്ഠി ചിന്തേസി – ‘‘ഭത്തഭതികോ മയാ ദിന്നസമ്പത്തിം ധാരേതും നാസക്ഖി മഞ്ഞേ, തേനായം മഹാജനോ പരിഹാസം കരോന്തോ സന്നിപതിതോ നദതീ’’തി. സോ തപ്പവത്തിജാനനത്ഥം മനുസ്സേ പേസേസി. തേ ആഗന്ത്വാ ‘‘സമ്പത്തിധാരകാ നാമ, സാമി, ഏവം ഹോന്തൂ’’തി വത്വാ തം പവത്തിം ആരോചേസും. സേട്ഠി തം സുത്വാവ പഞ്ചവണ്ണായ പീതിയാ ഫുട്ഠസരീരോ ഹുത്വാ ‘‘അഹോ ദുക്കരം തേന കതം, അഹം ഏത്തകം കാലം ഏവരൂപായ സമ്പത്തിയാ ഠിതോ കിഞ്ചി ദാതും നാസക്ഖി’’ന്തി തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര തയാ ഇദം നാമ കത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, സാമീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഹന്ദ, സഹസ്സം ഗഹേത്വാ തവ ദാനേ മയ്ഹമ്പി പത്തിം ദേഹീ’’തി ആഹ. സോ തഥാ അകാസി. സേട്ഠിപിസ്സ സബ്ബം അത്തനോ സന്തകം മജ്ഝേ ഭിന്ദിത്വാ അദാസി.

ചതസ്സോ ഹി സമ്പദാ നാമ – വത്ഥുസമ്പദാ, പച്ചയസമ്പദാ, ചേതനാസമ്പദാ, ഗുണാതിരേകസമ്പദാതി. തത്ഥ നിരോധസമാപത്തിരഹോ ¶ അരഹാ വാ അനാഗാമീ വാ ദക്ഖിണേയ്യോ വത്ഥുസമ്പദാ നാമ. പച്ചയാനം ധമ്മേന സമേന ഉപ്പത്തി പച്ചയസമ്പദാ നാമ. ദാനതോ പുബ്ബേ ദാനകാലേ പച്ഛാ ഭാഗേതി തീസു കാലേസു ചേതനായ സോമനസ്സസഹഗതഞാണസമ്പയുത്തഭാവോ ചേതനാസമ്പദാ നാമ. ദക്ഖിണേയ്യസ്സ സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതഭാവോ ഗുണാതിരേകസമ്പദാ നാമാതി. ഇമസ്സ ച ഖീണാസവോ പച്ചേകബുദ്ധോ ദക്ഖിണേയ്യാ, ഭതിം കത്വാ ലദ്ധഭാവേന പച്ചയോ ധമ്മതോ ഉപ്പന്നോ, തീസു കാലേസു പരിസുദ്ധാ ചേതനാ, സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതമത്തോ പച്ചേകബുദ്ധോ ഗുണാതിരേകോതി ചതസ്സോപി ¶ സമ്പദാ നിപ്ഫന്നാ. ഏതാസം ആനുഭാവേന ദിട്ഠേവ ധമ്മേ മഹാസമ്പത്തിം പാപുണന്തി. തസ്മാ സോ സേട്ഠിനോ സന്തികാ സമ്പത്തിം ലഭി. അപരഭാഗേ ¶ ച രാജാപി ഇമിനാ കതകമ്മം സുത്വാ തം പക്കോസാപേത്വാ സഹസ്സം ദത്വാ പത്തിം ഗഹേത്വാ തുട്ഠമാനസോ മഹന്തം ഭോഗക്ഖന്ധം ദത്വാ സേട്ഠിട്ഠാനം അദാസി. ഭത്തഭതികസേട്ഠീതിസ്സ നാമം അകാസി. സോ ഗന്ധസേട്ഠിനാ സദ്ധിം സഹായോ ഹുത്വാ ഏകതോ ഖാദന്തോ പിവന്തോ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സൂപട്ഠാകകുലേ ¶ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. അഥസ്സ മാതാ ലദ്ധഗബ്ഭപരിഹാരാ കതിപാഹച്ചയേന ‘‘അഹോ വതാഹം പഞ്ചസതേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സതരസഭോജനം ദത്വാ കാസായവത്ഥനിവത്ഥാ സുവണ്ണസരകം ആദായ ആസനപരിയന്തേ നിസിന്നാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ഉച്ഛിട്ഠാവസേസകം പരിഭുഞ്ജേയ്യ’’ന്തി ദോഹളിനീ ഹുത്വാ തഥേവ കത്വാ ദോഹളം പടിവിനോദേസി. സാ സേസമങ്ഗലേസുപി തഥാരൂപമേവ ദാനം ദത്വാ പുത്തം വിജായിത്വാ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ ‘‘പുത്തസ്സ മേ, ഭന്തേ, സിക്ഖാപദാനി ദേഥാ’’തി ഥേരം ആഹ. ഥേരോ ‘‘കിമസ്സ നാമ’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ഭന്തേ, പുത്തസ്സ മേ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണതോ പട്ഠായ ഇമസ്മിം ഗേഹേ കസ്സചി ദുക്ഖം നാമ ന ഭൂതപുബ്ബം, തേനേവസ്സ സുഖകുമാരോതി നാമം ഭവിസ്സതീ’’തി വുത്തേ തദേവസ്സ നാമം ഗഹേത്വാ സിക്ഖാപദാനി അദാസി.

തദാ ഏവഞ്ചസ്സ മാതു ‘‘നാഹം മമ പുത്തസ്സ അജ്ഝാസയം ഭിന്ദിസ്സാമീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പജ്ജി. സാ തസ്സ കണ്ണവിജ്ഝനമങ്ഗലാദീസുപി തഥേവ ദാനം അദാസി. കുമാരോപി സത്തവസ്സികകാലേ ‘‘ഇച്ഛാമഹം, അമ്മ, ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിതു’’ന്തി ആഹ. സാ ‘‘സാധു, താത, നാഹം തവ അജ്ഝാസയം ഭിന്ദിസ്സാമീ’’തി ഥേരം നിമന്തേത്വാ ഭോജേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, പുത്തോ മേ പബ്ബജിതും ഇച്ഛതി, ഇമാഹം സായന്ഹസമയേ വിഹാരം ആനേസ്സാമീ’’തി ഥേരം ഉയ്യോജേത്വാ ഞാതകേ സന്നിപാതേത്വാ ‘‘പുത്തസ്സ മേ ഗിഹികാലേ കത്തബ്ബം കിച്ചം അജ്ജേവ കരിസ്സാമാ’’തി വത്വാ പുത്തം അലങ്കരിത്വാ മഹന്തേന സിരിസോഭഗ്ഗേന വിഹാരം നേത്വാ ഥേരസ്സ നിയ്യാദേസി. ഥേരോപി തം, ‘‘താത, പബ്ബജ്ജാ നാമ ദുക്കരാ ¶ , സക്ഖിസ്സസി അഭിരമിതു’’ന്തി വത്വാ ‘‘കരിസ്സാമി വോ, ഭന്തേ, ഓവാദ’’ന്തി വുത്തേ കമ്മട്ഠാനം ദത്വാ പബ്ബാജേസി. മാതാപിതരോപിസ്സ പബ്ബജ്ജായ സക്കാരം കരോന്താ അന്തോവിഹാരേയേവ സത്താഹം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സതരസഭോജനം ദത്വാ സായം അത്തനോ ഗേഹം അഗമംസു. അട്ഠമേ ദിവസേ സാരിപുത്തത്ഥേരോ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ഗാമം പവിട്ഠേ വിഹാരേ കത്തബ്ബകിച്ചം കത്വാ സാമണേരം പത്തചീവരം ഗാഹാപേത്വാ ¶ ഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസി. സാമണേരോ അന്തരാമഗ്ഗേ മാതികാദീനി ദിസ്വാ പണ്ഡിതസാമണേരോ വിയ പുച്ഛി. ഥേരോപി തസ്സ തഥേവ ബ്യാകാസി. സാമണേരോ താനി കാരണാനി സുത്വാ ‘‘സചേ തുമ്ഹേ അത്തനോ പത്തചീവരം ഗണ്ഹേയ്യാഥ, അഹം നിവത്തേയ്യ’’ന്തി വത്വാ ഥേരേന തസ്സ അജ്ഝാസയം അഭിന്ദിത്വാ, ‘‘സാമണേര, ദേഹി മമ പത്തചീവര’’ന്തി ¶ പത്തചീവരേ ഗഹിതേ ഥേരം വന്ദിത്വാ നിവത്തമാനോ, ‘‘ഭന്തേ, മയ്ഹം ആഹാരം ആഹരമാനോ സതരസഭോജനം ആഹരേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. കുതോ തം ലഭിസ്സാമീതി? അത്തനോ പുഞ്ഞേന അലഭന്തോ മമ പുഞ്ഞേന ലഭിസ്സഥ, ഭന്തേതി. അഥസ്സ ഥേരോ കുഞ്ചികം ദത്വാ ഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസി. സോപി വിഹാരം ആഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ ഗബ്ഭം വിവരിത്വാ പവിസിത്വാ ദ്വാരം പിധായ അത്തനോ കായേ ഞാണം ഓതാരേത്വാ നിസീദി.

തസ്സ ഗുണതേജേന സക്കസ്സ ആസനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സക്കോ ‘‘കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ഓലോകേന്തോ സാമണേരം ദിസ്വാ ‘‘സുഖസാമണേരോ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ പത്തചീവരം ദത്വാ ‘സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’തി നിവത്തോ, മയാ തത്ഥ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ചത്താരോ മഹാരാജേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, താതാ, വിഹാരസ്സൂപവനേ ദുസ്സദ്ദകേ ¶ സകുണേ പലാപേഥാ’’തി ഉയ്യോജേസി. തേ തഥാ കത്വാ സാമന്താ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിംസു. ചന്ദിമസൂരിയേ ‘‘അത്തനോ വിമാനാനി ഗഹേത്വാ തിട്ഠഥാ’’തി ആണാപേസി. തേപി തഥാ കരിംസു. സയമ്പി ആവിഞ്ഛനട്ഠാനേ ആരക്ഖം ഗണ്ഹി. വിഹാരോ സന്നിസിന്നോ നിരവോ അഹോസി. സാമണേരോ ഏകഗ്ഗചിത്തേന വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ തീണി മഗ്ഗഫലാനി പാപുണി. ഥേരോ ‘‘സാമണേരേന ‘സതരസഭോജനം ആഹരേയ്യാഥാ’തി വുത്തം, കസ്സ നു ഖോ ഘരേ സക്കാ ലദ്ധു’’ന്തി ഓലോകേന്തോ ഏകം അജ്ഝാസയസമ്പന്നം ഉപട്ഠാകതുലം ദിസ്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, സാധു വോ കതം അജ്ജ ഇധാഗച്ഛന്തേഹീ’’തി തേഹി തുട്ഠമാനസേഹി പത്തം ഗഹേത്വാ നിസീദാപേത്വാ യാഗുഖജ്ജകം ദത്വാ യാവ ഭത്തകാലം ധമ്മകഥം യാചിതോ തേസം സാരണീയധമ്മകഥം കഥേത്വാ കാലം സല്ലക്ഖേത്വാ ദേസനം നിട്ഠാപേസി. അഥസ്സ സതരസഭോജനം ദത്വാ തം ആദായ ഗന്തുകാമം ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘ഭുഞ്ജഥ, ഭന്തേ, അപരമ്പി തേ ദസ്സാമാ’’തി ഥേരം ഭോജേത്വാ പുന പത്തപൂരം അദംസു. ഥേരോ തം ആദായ ‘‘സാമണേരോ മേ ഛാതോ’’തി തുരിതതുരിതോ ¶ വിഹാരം പായാസി. തം ദിവസം സത്ഥാ പാതോവ നിക്ഖമിത്വാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ആവജ്ജേസി – ‘‘അജ്ജ സുഖസാമണേരോ ഉപജ്ഝായസ്സ പത്തചീവരം ദത്വാ ‘സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’തി നിവത്തോ, നിപ്ഫന്നം നു ഖോ തസ്സ കിച്ച’’ന്തി. സോ തിണ്ണംയേവ മഗ്ഗഫലാനം പത്തഭാവം ദിസ്വാ ഉത്തരിപി ഉപധാരേന്തോ ‘‘സക്ഖിസ്സതായം അജ്ജ അരഹത്തം പാപുണിതും ¶ , സാരിപുത്തോ പന ‘സാമണേരോ മേ ഛാതോ’തി വേഗേന ഭത്തം ആദായ നിക്ഖമതി, സചേ ഇമസ്മിം അരഹത്തം അപ്പത്തേ ഭത്തം ആഹരിസ്സതി, ഇമസ്സ അന്തരായോ ഭവിസ്സതി, മയാ ഗന്ത്വാ ദ്വാരകോട്ഠകേ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമിത്വാ ദ്വാരകോട്ഠകേ ഠത്വാ ആരക്ഖം ഗണ്ഹി.

ഥേരോപി ഭത്തം ആഹരി. അഥ നം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ ചത്താരോ പഞ്ഹേ പുച്ഛി. പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനാവസാനേ സാമണേരോ അരഹത്തം പാപുണി. സത്ഥാ ഥേരം ആമന്തേത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, സാരിപുത്ത, സാമണേരസ്സ ¶ തേ ഭത്തം ദേഹീ’’തി ആഹ. ഥേരോ ഗന്ത്വാ ദ്വാരം ആകോടേസി. സാമണേരോപി നിക്ഖമിത്വാ ഉപജ്ഝായസ്സ വത്തം കത്വാ ‘‘ഭത്തകിച്ചം കരോഹീ’’തി വുത്തേ ഥേരസ്സ ഭത്തേന അനത്ഥികഭാവം ഞത്വാ സത്തവസ്സികകുമാരോ തങ്ഖണഞ്ഞേവ അരഹത്തം പത്തോ നീചാസനട്ഠാനം പച്ചവേക്ഖന്തോ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ പത്തം ധോവി. തസ്മിം കാലേ ചത്താരോ മഹാരാജാനോ ആരക്ഖം വിസ്സജ്ജേസും. ചന്ദിമസൂരിയാപി വിമാനാനി മുഞ്ചിംസു. സക്കോപി ആവിഞ്ഛനട്ഠാനേ ആരക്ഖം വിസ്സജ്ജേസി. സൂരിയോ നഭമജ്ഝം അതിക്കന്തോയേവ പഞ്ഞായി. ഭിക്ഖൂ ‘‘സായന്ഹോ പഞ്ഞായതി, സാമണേരേന ച ഇദാനേവ ഭത്തകിച്ചം കതം, കിം നു ഖോ അജ്ജ പുബ്ബണ്ഹോ ബലവാ ജാതോ, സായന്ഹോ മന്ദോ’’തി വദിംസു. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അജ്ജ പുബ്ബണ്ഹോ ബലവാ ജാതോ, സായന്ഹോ മന്ദോ, സാമണേരേന ¶ ച ഇദാനേവ ഭത്തകിച്ചം കതം, അഥ ച പന സൂരിയോ നഭമജ്ഝം അതിക്കന്തോയേവ പഞ്ഞായതീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഏവമേവം ഹോതി പുഞ്ഞവന്താനം സമണധമ്മകരണകാലേ. അജ്ജ ഹി ചത്താരോ മഹാരാജാനോ സാമന്താ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിംസു, ചന്ദിമസൂരിയാ വിമാനാനി ഗഹേത്വാ അട്ഠംസു, സക്കോ ആവിഞ്ഛനകേ ആരക്ഖം ഗണ്ഹി, അഹമ്പി ദ്വാരകോട്ഠകേ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിം, അജ്ജ സുഖസാമണേരോ മാതികായ ഉദകം ഹരന്തേ, ഉസുകാരേ ഉസും ഉജും കരോന്തേ ¶ , തച്ഛകേ ചക്കാദീനി കരോന്തേ ദിസ്വാ അത്താനം ദമേത്വാ അരഹത്തം പത്തോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൪൫.

‘‘ഉദകഞ്ഹി നയന്തി നേത്തികാ, ഉസുകാരാ നമയന്തി തേജനം;

ദാരും നമയന്തി തച്ഛകാ, അത്താനം ദമയന്തി സുബ്ബതാ’’തി.

തത്ഥ സുബ്ബതാതി സുവദാ, സുഖേന ഓവദിതബ്ബാ അനുസാസിതബ്ബാതി അത്ഥോ. സേസം ഹേട്ഠാ വുത്തനയമേവ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സുഖസാമണേരവത്ഥു ഏകാദസമം.

ദണ്ഡവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദസമോ വഗ്ഗോ.

൧൧. ജരാവഗ്ഗോ

൧. വിസാഖായ സഹായികാനം വത്ഥു

കോ ¶ ¶ ¶ നു ഹാസോ കിമാനന്ദോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ വിസാഖായ സഹായികായോ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിര പഞ്ചസതാ കുലപുത്താ ‘‘ഏവം ഇമാ അപ്പമാദവിഹാരിനിയോ ഭവിസ്സന്തീ’’തി അത്തനോ അത്തനോ ഭരിയായോ വിസാഖം മഹാഉപാസികം സമ്പടിച്ഛാപേസും. താ ഉയ്യാനം വാ വിഹാരം വാ ഗച്ഛന്തിയോ തായ സദ്ധിംയേവ ഗച്ഛന്തി. താ ഏകസ്മിം കാലേ ‘‘സത്താഹം സുരാഛണോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഛണേ സങ്ഘുട്ഠേ അത്തനോ അത്തനോ സാമികാനം സുരം പടിയാദേസും. തേ സത്താഹം സുരാഛണം കീളിത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ കമ്മന്തഭേരിയാ നിക്ഖന്തായ കമ്മന്തേ അഗമംസു. താപി ഇത്ഥിയോ ‘‘മയം സാമികാനം സമ്മുഖാ സുരം പാതും ന ലഭിമ്ഹാ, അവസേസാ സുരാ ച അത്ഥി, ഇദം യഥാ തേ ന ജാനന്തി, തഥാ പിവിസ്സാമാ’’തി വിസാഖായ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ഇച്ഛാമ, അയ്യേ, ഉയ്യാനം ദട്ഠു’’ന്തി വത്വാ ‘‘സാധു, അമ്മാ, തേന ഹി കത്തബ്ബകിച്ചാനി കത്വാ നിക്ഖമഥാ’’തി വുത്തേ തായ സദ്ധിം ഗന്ത്വാ പടിച്ഛന്നാകാരേന ¶ സുരം നീഹരാപേത്വാ ഉയ്യാനേ പിവിത്വാ മത്താ വിചരിംസു. വിസാഖാപി ‘‘അയുത്തം ഇമാഹി കതം, ഇദാനി മം ‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവികാ വിസാഖാ സുരം പിവിത്വാ വിചരതീ’തി തിത്ഥിയാപി ഗരഹിസ്സന്തീ’’തി ചിന്തേത്വാ താ ഇത്ഥിയോ ആഹ – ‘‘അമ്മാ അയുത്തം വോ കതം, മമപി അയസോ ഉപ്പാദിതോ, സാമികാപി വോ കുജ്ഝിസ്സന്തി, ഇദാനി കിം കരിസ്സഥാ’’തി. ഗിലാനാലയം ദസ്സയിസ്സാമ, അയ്യേതി. തേന ഹി പഞ്ഞായിസ്സഥ സകേന കമ്മേനാതി. താ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ഗിലാനാലയം കരിംസു. അഥ താസം സാമികാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമാ ച ഇത്ഥന്നാമാ ച കഹ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഗിലാനാ’’തി സുത്വാ ‘‘അദ്ധാ ഏതാഹി അവസേസസുരാ പീതാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ താ പോഥേത്വാ അനയബ്യസനം പാപേസും. താ അപരസ്മിമ്പി ഛണവാരേ തഥേവ സുരം പിവിതുകാമാ വിസാഖം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘അയ്യേ, ഉയ്യാനം നോ നേഹീ’’തി വത്വാ ‘‘പുബ്ബേപി മേ തുമ്ഹേഹി അയസോ ഉപ്പാദിതോ, ഗച്ഛഥ, ന വോ അഹം നേസ്സാമീ’’തി തായ പടിക്ഖിത്താ ‘‘ഇദാനി ഏവം ന കരിസ്സാമാ’’തി സമ്മന്തയിത്വാ പുന തം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹംസു, ‘‘അയ്യേ ¶ , ബുദ്ധപൂജം കാതുകാമാമ്ഹാ, വിഹാരം നോ നേഹീ’’തി. ഇദാനി അമ്മാ യുജ്ജതി, ഗച്ഛഥ, പരിവച്ഛം കരോഥാതി. താ ചങ്കോടകേഹി ഗന്ധമാലാദീനി ഗാഹാപേത്വാ സുരാപുണ്ണേ മുട്ഠിവാരകേ ¶ ഹത്ഥേഹി ഓലമ്ബേത്വാ മഹാപടേ പാരുപിത്വാ വിസാഖം ഉപസങ്കമിത്വാ തായ സദ്ധിം വിഹാരം പവിസമാനാ ഏകമന്തം ഗന്ത്വാ മുട്ഠിവാരകേഹേവ സുരം പിവിത്വാ വാരകേ ഛഡ്ഡേത്വാ ധമ്മസഭായം സത്ഥു പുരതോ നിസീദിംസു ¶ .

വിസാഖാ ‘‘ഇമാസം, ഭന്തേ, ധമ്മം കഥേഥാ’’തി ആഹ. താപി മദവേഗേന കമ്പമാനസരീരാ ‘‘ഇച്ചാമ, ഗായാമാ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേസും. അഥേകാ മാരകായികാ ദേവതാ ‘‘ഇമാസം സരീരേ അധിമുച്ചിത്വാ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പുരതോ വിപ്പകാരം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ താസം സരീരേ അധിമുച്ചി. താസു ഏകച്ചാ സത്ഥു പുരതോ പാണിം പഹരിത്വാ ഹസിതും, ഏകച്ചാ നച്ചിതും ആരഭിംസു. സത്ഥാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി ആവജ്ജേന്തോ തം കാരണം ഞത്വാ ‘‘ന ഇദാനി മാരകായികാനം ഓതാരം ലഭിതും ദസ്സാമി. ന ഹി മയാ ഏത്തകം കാലം പാരമിയോ പൂരേന്തേന മാരകായികാനം ഓതാരലാഭത്ഥായ പൂരിതാ’’തി താ സംവേജേതും ഭമുകലോമതോ രസ്മിയോ വിസ്സജ്ജേസി, താവദേവ അന്ധകാരതിമിസാ അഹോസി. താ ഭീതാ അഹേസും മരണഭയതജ്ജിതാ. തേന താസം കുച്ഛിയം സുരാ ജീരി. സത്ഥാ നിസിന്നപല്ലങ്കേ അന്തരഹിതോ സിനേരുമുദ്ധനി ഠത്വാ ഉണ്ണാലോമതോ രസ്മിം വിസ്സജ്ജേസി, തങ്ഖണംയേവ ചന്ദസഹസ്സുഗ്ഗമനം വിയ അഹോസി. അഥ സത്ഥാ താ ഇത്ഥിയോ ആമന്തേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേഹി മമ സന്തികം ആഗച്ഛമാനാഹി പമത്താഹി ആഗന്തും ന വട്ടതി. തുമ്ഹാകഞ്ഹി പമാദേനേവ മാരകായികാ ദേവതാ ഓതാരം ലഭിത്വാ തുമ്ഹേ ഹസാദീനം അകരണട്ഠാനേ ഹസാദീനി കാരാപേസി, ഇദാനി തുമ്ഹേഹി രാഗാദീനം ¶ അഗ്ഗീനം നിബ്ബാപനത്ഥായ ഉസ്സാഹം കാതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൪൬.

‘‘കോ നു ഹാസോ കിമാനന്ദോ, നിച്ചം പജ്ജലിതേ സതി;

അന്ധകാരേന ഓനദ്ധാ, പദീപം ന ഗവേസഥാ’’തി.

തത്ഥ ആനന്ദോതി തുട്ഠി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഇമസ്മിം ലോകസന്നിവാസേ രാഗാദീഹി ഏകാദസഹി അഗ്ഗീഹി നിച്ചം പജ്ജലിതേ സതി കോ നു തുമ്ഹാകം ഹാസോ വാ ¶ തുട്ഠി വാ? നനു ഏസ അകത്തബ്ബരൂപോയേവ. അട്ഠവത്ഥുകേന ഹി അവിജ്ജാന്ധകാരേന ഓനദ്ധാ തുമ്ഹേ തസ്സേവ അന്ധകാരസ്സ വിധമനത്ഥായ കിം കാരണാ ഞാണപ്പദീപം ന ഗവേസഥ ന കരോഥാതി.

ദേസനാവസാനേ പഞ്ചസതാപി താ ഇത്ഥിയോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു.

സത്ഥാ താസം അചലസദ്ധായ പതിട്ഠിതഭാവം ഞത്വാ സിനേരുമത്ഥകാ ഓതരിത്വാ ബുദ്ധാസനേ നിസീദി. അഥ നം വിസാഖാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, സുരാ നാമേസാ പാപികാ. ഏവരൂപാ ഹി നാമ ഇമാ ¶ ഇത്ഥിയോ തുമ്ഹാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ പുരതോ നിസീദിത്വാ ഇരിയാപഥമത്തമ്പി സണ്ഠാപേതും അസക്കോന്തിയോ ഉട്ഠായ പാണിം പഹരിത്വാ ഹസനഗീതനച്ചാദീനി ആരഭിംസൂ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ആമ, വിസാഖേ, പാപികാ ഏവ ഏസാ സുരാ നാമ. ഏതഞ്ഹി നിസ്സായ അനേകേ സത്താ അനയബ്യസനം പത്താ’’തി വത്വാ ‘‘കദാ പനേസാ, ഭന്തേ, ഉപ്പന്നാ’’തി വുത്തേ തസ്സാ ഉപ്പത്തിം വിത്ഥാരേന കഥേതും അതീതം ആഹരിത്വാ കുമ്ഭജാതകം (ജാ. ൧.൧൬.൩൩ ആദയോ) കഥേസീതി.

വിസാഖായ സഹായികാനം വത്ഥു പഠമം.

൨. സിരിമാവത്ഥു

പസ്സ ¶ ചിത്തകതന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ സിരിമം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാ കിര രാജഗഹേ അഭിരൂപാ ഗണികാ. ഏകസ്മിം പന അന്തോവസ്സേ സുമനസേട്ഠിപുത്തസ്സ ഭരിയായ പുണ്ണകസേട്ഠിസ്സ ധീതായ ഉത്തരായ നാമ ഉപാസികായ അപരജ്ഝിത്വാ തം പസാദേതുകാമാ തസ്സാ ഗേഹേ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം കതഭത്തകിച്ചം സത്ഥാരം ഖമാപേത്വാ തം ദിവസം ദസബലസ്സ ഭത്താനുമോദനം സുത്വാ –

‘‘അക്കോധേന ജിനേ കോധം, അസാധും സാധുനാ ജിനേ;

ജിനേ കദരിയം ദാനേന, സച്ചേനാലികവാദിന’’ന്തി. (ജാ. ൧.൨.൨; ധ. പ. ൨൨൩) –

ഗാഥാപരിയോസാനേ ¶ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരകഥാ പന കോധവഗ്ഗേ അനുമോദനഗാഥാവണ്ണനായമേവ ആവിഭവിസ്സതി. ഏവം സോതാപത്തിഫലം പത്താ പന സിരിമാ ദസബലം നിമന്തേത്വാ പുനദിവസേ മഹാദാനം ദത്വാ സങ്ഘസ്സ അട്ഠകഭത്തം നിബദ്ധം ദാപേസി. ആദിതോ പട്ഠായ നിബദ്ധം അട്ഠ ഭിക്ഖൂ ഗേഹം ഗച്ഛന്തി. ‘‘സപ്പിം ഗണ്ഹഥ, ഖീരം ഗണ്ഹഥാ’’തിആദീനി വത്വാ തേസം പത്തേ പൂരേതി. ഏകേന ലദ്ധം തിണ്ണമ്പി ചതുന്നമ്പി പഹോതി. ദേവസികം സോളസകഹാപണപരിബ്ബയേന പിണ്ഡപാതോ ദീയതി. അഥേകദിവസം ഏകോ ഭിക്ഖു തസ്സാ ഗേഹേ അട്ഠകഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ തിയോജനമത്ഥകേ ഏകം വിഹാരം അഗമാസി. അഥ നം സായം ഥേരുപട്ഠാനേ നിസിന്നം പുച്ഛിംസു – ‘‘ആവുസോ, കഹം ഭിക്ഖം ¶ ഗഹേത്വാ ആഗതോസീ’’തി. സിരിമായ അട്ഠകഭത്തം മേ ഭുത്തന്തി. മനാപം കത്വാ ദേതി, ആവുസോതി. ‘‘ന സക്കാ തസ്സാ ഭത്തം വണ്ണേതും, അതിവിയ പണീതം കത്വാ ദേതി, ഏകേന ¶ ലദ്ധം തിണ്ണമ്പി ചതുന്നമ്പി പഹോതി, തസ്സാ പന ദേയ്യധമ്മതോപി ദസ്സനമേവ ഉത്തരിതരം. സാ ഹി ഇത്ഥീ ഏവരൂപാ ച ഏവരൂപാ ചാ’’തി തസ്സാ ഗുണേ വണ്ണേസി.

അഥേകോ ഭിക്ഖു തസ്സാ ഗുണകഥം സുത്വാ അദസ്സനേനേവ സിനേഹം ഉപ്പാദേത്വാ ‘‘മയാ ഗന്ത്വാ തം ദട്ഠും വട്ടതീ’’തി അത്തനോ വസ്സഗ്ഗം കഥേത്വാ തം ഭിക്ഖും ഠിതികം പുച്ഛിത്വാ ‘‘സ്വേ, ആവുസോ, തസ്മിം ഗേഹേ ത്വം സങ്ഘത്ഥേരോ ഹുത്വാ അട്ഠകഭത്തം ലഭിസ്സസീ’’തി സുത്വാ തങ്ഖണഞ്ഞേവ പത്തചീവരം ആദായ പക്കന്തോപി പാതോവ അരുണേ ഉഗ്ഗതേ സലാകഗ്ഗം പവിസിത്വാ ഠിതോ സങ്ഘത്ഥേരോ ഹുത്വാ തസ്സാ ഗേഹേ അട്ഠകഭത്തം ലഭി. യോ പന ഭിക്ഖു ഹിയ്യോ ഭുഞ്ജിത്വാ പക്കാമി, തസ്സ ഗതവേലായമേവ അസ്സാ സരീരേ രോഗോ ഉപ്പജ്ജി. തസ്മാ സാ ആഭരണാനി ഓമുഞ്ചിത്വാ നിപജ്ജി. അഥസ്സാ ദാസിയോ അട്ഠകഭത്തം ലഭിത്വാ ആഗതേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ആരോചേസും. സാ സഹത്ഥാ പത്തേ ഗഹേത്വാ നിസീദാപേതും വാ പരിവിസിതും വാ അസക്കോന്തീ ദാസിയോ ആണാപേസി – ‘‘അമ്മാ പത്തേ ഗഹേത്വാ, അയ്യേ, നിസീദാപേത്വാ യാഗും പായേത്വാ ഖജ്ജകം ദത്വാ ഭത്തവേലായ ¶ പത്തേ പൂരേത്വാ ദേഥാ’’തി. താ ‘‘സാധു, അയ്യേ’’തി ഭിക്ഖൂ പവേസേത്വാ യാഗും പായേത്വാ ഖജ്ജകം ദത്വാ ഭത്തവേലായ ഭത്തസ്സ പത്തേ പൂരേത്വാ തസ്സാ ആരോചയിംസു. സാ ‘‘മം പരിഗ്ഗഹേത്വാ നേഥ, അയ്യേ, വന്ദിസ്സാമീ’’തി വത്വാ താഹി പരിഗ്ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖൂനം സന്തികം നീതാ വേധമാനേന സരീരേന ഭിക്ഖൂ വന്ദി. സോ ഭിക്ഖു തം ഓലോകേത്വാ ¶ ചിന്തേസി – ‘‘ഗിലാനായ താവ ഏവരൂപാ അയം ഏതിസ്സാ രൂപസോഭാ, അരോഗകാലേ പന സബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതായ ഇമിസ്സാ കീദിസീ രൂപസമ്പത്തീ’’തി. അഥസ്സ അനേകവസ്സകോടിസന്നിചിതോ കിലേസോ സമുദാചരി, സോ അഞ്ഞാണീ ഹുത്വാ ഭത്തം ഭുഞ്ജിതും അസക്കോന്തോ പത്തമാദായ വിഹാരം ഗന്ത്വാ പത്തം പിധായ ഏകമന്തേ ഠപേത്വാ ചീവരം പത്ഥരിത്വാ നിപജ്ജി.

അഥ നം ഏകോ സഹായകോ ഭിക്ഖു യാചന്തോപി ഭോജേതും നാസക്ഖി. സോ ഛിന്നഭത്തോ അഹോസി. തം ദിവസമേവ സായന്ഹസമയേ സിരിമാ കാലമകാസി. രാജാ സത്ഥു സാസനം പേസേസി – ‘‘ഭന്തേ, ജീവകസ്സ കനിട്ഠഭഗിനീ, സിരിമാ, കാലമകാസീ’’തി. സത്ഥാ തം സുത്വാ രഞ്ഞോ സാസനം പഹിണി ‘‘സിരിമായ ഝാപനകിച്ചം നത്ഥി, ആമകസുസാനേ തം യഥാ കാകസുനഖാദയോ ന ഖാദന്തി, തഥാ നിപജ്ജാപേത്വാ രക്ഖാപേഥാ’’തി. രാജാപി തഥാ അകാസി. പടിപാടിയാ തയോ ദിവസാ അതിക്കന്താ, ചതുത്ഥേ ദിവസേ സരീരം ഉദ്ധുമായി, നവഹി വണമുഖേഹി പുളവാ പഗ്ഘരിംസു ¶ , സകലസരീരം ഭിന്നം സാലിഭത്തചാടി വിയ അഹോസി. രാജാ നഗരേ ഭേരിം ചരാപേസി – ‘‘ഠപേത്വാ ഗേഹരക്ഖകേ ദാരകേ സിരിമായ ദസ്സനത്ഥം അനാഗച്ഛന്താനം അട്ഠ കഹാപണാനി ദണ്ഡോ’’തി. സത്ഥു സന്തി കഞ്ച പേസേസി – ‘‘ബുദ്ധപ്പമുഖോ കിര ഭിക്ഖുസങ്ഘോ സിരിമായ ദസ്സനത്ഥം ആഗച്ഛതൂ’’തി. സത്ഥാ ഭിക്ഖൂനം ആരോചേസി – ‘‘സിരിമായ ദസ്സനത്ഥം ഗമിസ്സാമാ’’തി. സോപി ദഹരഭിക്ഖു ചത്താരോ ¶ ദിവസേ കസ്സചി വചനം അഗ്ഗഹേത്വാ ഛിന്നഭത്തോവ നിപജ്ജി. പത്തേ ഭത്തം പൂതികം ജാതം, പത്തേ മലം ഉട്ഠഹി. അഥ നം സോ സഹായകോ ഭിക്ഖു ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ആവുസോ, സത്ഥാ സിരിമായ ദസ്സനത്ഥം ഗച്ഛതീ’’തി ആഹ. സോ തഥാ ഛാതജ്ഝത്തോപി ‘‘സിരിമാ’’തി വുത്തപദേയേവ സഹസാ ഉട്ഠഹിത്വാ ‘‘കിം ഭണസീ’’തി ആഹ. ‘‘സത്ഥാ സിരിമം ദട്ഠും ഗച്ഛതി, ത്വമ്പി ഗമിസ്സസീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ആമ, ഗമിസ്സാമീ’’തി ഭത്തം ഛഡ്ഡേത്വാ പത്തം ധോവിത്വാ ഥവികായ പക്ഖിപിത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം അഗമാസി. സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ഏകപസ്സേ അട്ഠാസി, ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോപി രാജപരിസാപി ഉപാസകപരിസാപി ഉപാസികാപരിസാപി ഏകേകപസ്സേ അട്ഠംസു ¶ .

സത്ഥാ രാജാനം പുച്ഛി – ‘‘കാ ഏസാ, മഹാരാജോ’’തി. ഭന്തേ, ജീവകസ്സ ഭഗിനീ, സിരിമാ, നാമാതി. സിരിമാ, ഏസാതി. ആമ, ഭന്തേതി. തേന ¶ ഹി നഗരേ ഭേരിം ചരാപേഹി ‘‘സഹസ്സം ദത്വാ സിരിമം ഗണ്ഹന്തൂ’’തി. രാജാ തഥാ കാരേസി. ഏകോപി ‘ഹ’ന്തി വാ ‘ഹു’ന്തി വാ വദന്തോ നാമ നാഹോസി. രാജാ സത്ഥു ആരോചേസി – ‘‘ന ഗണ്ഹന്തി, ഭന്തേ’’തി. തേന ഹി, മഹാരാജ, അഗ്ഘം ഓഹാരേഹീതി. രാജാ ‘‘പഞ്ചസതാനി ദത്വാ ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ഭേരിം ചരാപേത്വാ കഞ്ചി ഗണ്ഹനകം അദിസ്വാ ‘‘അഡ്ഢതേയ്യാനി സതാനി, ദ്വേ സതാനി, സതം, പണ്ണാസം, പഞ്ചവീസതി കഹാപണേ, ദസ കഹാപണേ, പഞ്ച കഹാപണേ, ഏകം കഹാപണം അഡ്ഢം, പാദം, മാസകം, കാകണികം ദത്വാ സിരിമം ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ഭേരിം ചരാപേസി. കോചി തം ന ഇച്ഛി. ‘‘മുധാപി ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ഭേരിം ചരാപേസി. ‘ഹ’ന്തി വാ ‘ഹു’ന്തി വാ വദന്തോ നാമ നാഹോസി. രാജാ ‘‘മുധാപി, ഭന്തേ, ഗണ്ഹന്തോ നാമ നത്ഥീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘പസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ, മഹാജനസ്സ പിയം മാതുഗാമം, ഇമസ്മിംയേവ നഗരേ സഹസ്സം ദത്വാ പുബ്ബേ ഏകദിവസം ലഭിംസു, ഇദാനി മുധാ ഗണ്ഹന്തോപി നത്ഥി, ഏവരൂപം നാമ ¶ രൂപം ഖയവയപ്പത്തം, പസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ, ആതുരം അത്തഭാവ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൪൭.

‘‘പസ്സ ചിത്തകതം ബിമ്ബം, അരുകായം സമുസ്സിതം;

ആതുരം ബഹുസങ്കപ്പം, യസ്സ നത്ഥി ധുവം ഠിതീ’’തി.

തത്ഥ ചിത്തകതന്തി കതചിത്തം, വത്ഥാഭരണമാലാലത്തകാദീഹി വിചിത്തന്തി അത്ഥോ. ബിമ്ബന്തി ദീഘാദിയുത്തട്ഠാനേസു ദീഘാദീഹി അങ്ഗപച്ചങ്ഗേഹി സണ്ഠിതം അത്തഭാവം. അരുകായന്തി നവന്നം വണമുഖാനം വസേന അരുഭൂതം കായം. സമുസ്സിതന്തി തീഹി അട്ഠിസതേഹി സമുസ്സിതം. ആതുരന്തി സബ്ബകാലം ഇരിയാപഥാദീഹി പരിഹരിതബ്ബതായ നിച്ചഗിലാനം. ബഹുസങ്കപ്പന്തി മഹാജനേന ബഹുധാ സങ്കപ്പിതം. യസ്സ നത്ഥി ധുവം ഠിതീതി യസ്സ ധുവഭാവോ വാ ഠിതിഭാവോ വാ നത്ഥി, ഏകന്തേന ഭേദനവികിരണവിദ്ധംസനധമ്മമേവേതം, ഇമം പസ്സഥാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, സോപി ഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹീതി.

സിരിമാവത്ഥു ദുതിയം.

൩. ഉത്തരാഥേരീവത്ഥു

പരിജിണ്ണമിദന്തി ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഉത്തരാഥേരിം നാമ ഭിക്ഖുനിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഥേരീ കിര വീസവസ്സസതികാ ജാതിയാ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ലദ്ധപിണ്ഡപാതാ അന്തരവീഥിയം ഏകം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ പിണ്ഡപാതേന ആപുച്ഛിത്വാ തസ്സ അപടിക്ഖിപിത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ സബ്ബം ദത്വാ നിരാഹാരാ അഹോസി. ഏവം ദുതിയേപി തതിയേപി ദിവസേ തസ്സേവ ഭിക്ഖുനോ തസ്മിംയേവ ഠാനേ ഭത്തം ദത്വാ നിരാഹാരാ അഹോസി, ചതുത്ഥേ ദിവസേ പന പിണ്ഡായ ചരന്തീ ഏകസ്മിം സമ്ബാധട്ഠാനേ സത്ഥാരം ദിസ്വാ പടിക്കമന്തീ ഓലമ്ബന്തം അത്തനോ ചീവരകണ്ണം അക്കമിത്വാ സണ്ഠാതും അസക്കോന്തീ പരിവത്തിത്വാ പതി. സത്ഥാ തസ്സാ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭഗിനി, പരിജിണ്ണോ തേ അത്തഭാവോ ന ചിരസ്സേവ ഭിജ്ജിസ്സതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൪൮.

‘‘പരിജിണ്ണമിദം രൂപം, രോഗനീളം പഭങ്ഗുരം;

ഭിജ്ജതി പൂതിസന്ദേഹോ, മരണന്തഞ്ഹി ജീവിത’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – ഭഗിനി ഇദം തവ സരീരസങ്ഖാതം രൂപം മഹല്ലകഭാവേന പരിജിണ്ണം, തഞ്ച ഖോ സബ്ബരോഗാനം നിവാസട്ഠാനട്ഠേന രോഗനീളം, യഥാ ഖോ പന തരുണോപി സിങ്ഗാലോ ‘‘ജരസിങ്ഗാലോ’’തി വുച്ചതി, തരുണാപി ഗളോചീലതാ ‘‘പൂതിലതാ’’തി ¶ വുച്ചതി, ഏവം തദഹുജാതം സുവണ്ണവണ്ണമ്പി സമാനം നിച്ചം പഗ്ഘരണട്ഠേന പൂതിതായ പഭങ്ഗുരം, സോ ഏസ പൂതികോ സമാനോ തവ ദേഹോ ഭിജ്ജതി, ന ചിരസ്സേവ ഭിജ്ജിസ്സതീതി വേദിതബ്ബോ. കിം കാരണാ? മരണന്തഞ്ഹി ജീവിതം യസ്മാ സബ്ബസത്താനം ജീവിതം മരണപരിയോസാനമേവാതി വുത്തം ഹോതി.

ദേസനാവസാനേ സാ ഥേരീ സോതാപത്തിഫലം പത്താ, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ഉത്തരാഥേരീവത്ഥു തതിയം.

൪. സമ്ബഹുലഅധിമാനികഭിക്ഖുവത്ഥു

യാനിമാനീതി ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സമ്ബഹുലേ അധിമാനികേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

പഞ്ചസതാ കിര ഭിക്ഖൂ സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഘടേന്താ വായമന്താ ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ ‘‘കിലേസാനം അസമുദാചാരേന പബ്ബജിതകിച്ചം നോ നിപ്ഫന്നം, അത്തനാ പടിലദ്ധഗുണം സത്ഥു ആരോചേസ്സാമാ’’തി ആഗമിംസു. സത്ഥാ തേസം ബഹിദ്വാരകോട്ഠകം പത്തകാലേയേവ ആനന്ദത്ഥേരം ആഹ – ‘‘ആനന്ദ, ഏതേസം ഭിക്ഖൂനം പവിസിത്വാ മയാ ദിട്ഠേന കമ്മം നത്ഥി, ആമകസുസാനം ¶ ഗന്ത്വാ തതോ ആഗന്ത്വാ മം പസ്സന്തൂ’’തി. ഥേരോ ഗന്ത്വാ തേസം തമത്ഥം ആരോചേസി. തേ ‘‘കിം അമ്ഹാകം ആമകസുസാനേനാ’’തി അവത്വാവ ‘‘ദീഘദസ്സിനാ ബുദ്ധേന കാരണം ദിട്ഠം ഭവിസ്സതീ’’തി ആമകസുസാനം ഗന്ത്വാ തത്ഥ കുണപാനി പസ്സന്താ ഏകാഹദ്വീഹപതിതേസു കുണപേസു ആഘാതം പടിലഭിത്വാ തം ഖണം പതിതേസു അല്ലസരീരേസു രാഗം ഉപ്പാദയിംസു, തസ്മിം ഖണേ അത്തനോ സകിലേസഭാവം ജാനിംസു. സത്ഥാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ഓഭാസം ഫരിത്വാ തേസം ഭിക്ഖൂനം സമ്മുഖേ കഥേന്തോ വിയ ‘‘നപ്പതിരൂപം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹാകം ഏവരൂപം അട്ഠിസങ്ഘാതം ദിസ്വാ രാഗരതിം ഉപ്പാദേതു’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൪൯.

‘‘യാനിമാനി അപത്ഥാനി, അലാബൂനേവ സാരദേ;

കാപോതകാനി അട്ഠീനി, താനി ദിസ്വാന കാ രതീ’’തി.

തത്ഥ അപത്ഥാനീതി ഛഡ്ഡിതാനി. സാരദേതി സരദകാലേ വാതാതപപഹതാനി തത്ഥ തത്ഥ വിപ്പകിണ്ണഅലാബൂനി വിയ. കാപോതകാനീതി കപോതകവണ്ണാനി. താനി ദിസ്വാനാതി താനി ഏവരൂപാനി അട്ഠീനി ദിസ്വാ തുമ്ഹാകം കാ രതി, നനു അപ്പമത്തകമ്പി കാമരതിം കാതും ന വട്ടതിയേവാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ യഥാഠിതാവ അരഹത്തം പത്വാ ഭഗവന്തം അഭിത്ഥവമാനാ ആഗന്ത്വാ വന്ദിംസൂതി.

സമ്ബഹുലഅധിമാനികഭിക്ഖുവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. ജനപദകല്യാണീ രൂപനന്ദാഥേരീവത്ഥു

അട്ഠീനം ¶ ¶ ¶ നഗരം കതന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ജനപദകല്യാണിം രൂപനന്ദാഥേരിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാ കിര ഏകദിവസം ചിന്തേസി – ‘‘മയ്ഹം ജേട്ഠഭാതികോ രജ്ജസിരിം പഹായ പബ്ബജിത്വാ ലോകേ അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ ബുദ്ധോ ജാതോ, പുത്തോപിസ്സ രാഹുലകുമാരോ പബ്ബജിതോ, ഭത്താപി മേ പബ്ബജിതോ, മാതാപി മേ പബ്ബജിതാ, അഹമ്പി ഏത്തകേ ഞാതിജനേ പബ്ബജിതേ ഗേഹേ കിം കരിസ്സാമി, പബ്ബജിസ്സാമാ’’തി. സാ ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഗന്ത്വാ പബ്ബജി ഞാതിസിനേഹേനേവ, നോ സദ്ധായ, അഭിരൂപതായ പന രൂപനന്ദാതി പഞ്ഞായി. ‘‘സത്ഥാ കിര ‘രൂപം അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ, വേദനാ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ’തി വദേതീ’’തി സുത്വാ സാ ഏവം ദസ്സനീയേ പാസാദികേ മമപി രൂപേ ദോസം കഥേയ്യാതി സത്ഥു സമ്മുഖീഭാവം ന ഗച്ഛതി. സാവത്ഥിവാസിനോ പാതോവ ദാനം ദത്വാ സമാദിന്നുപോസഥാ സുദ്ധുത്തരാസങ്ഗാ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ സായന്ഹസമയേ ജേതവനേ സന്നിപതിത്വാ ധമ്മം സുണന്തി. ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോപി സത്ഥു ധമ്മദേസനായ ഉപ്പന്നച്ഛന്ദോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുണാതി. ധമ്മം സുത്വാ നഗരം പവിസന്തോ സത്ഥു ഗുണകഥം കഥേന്തോവ പവിസതി.

ചതുപ്പമാണികേ ഹി ലോകസന്നിവാസേ അപ്പകാവ തേ സത്താ, യേസം തഥാഗതം പസ്സന്താനം പസാദോ ന ഉപ്പജ്ജതി. രൂപപ്പമാണികാപി ഹി തഥാഗതസ്സ ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനപടിമണ്ഡിതം സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം ദിസ്വാ പസീദന്തി, ഘോസപ്പമാണികാപി ¶ അനേകാനി ജാതിസതാനി നിസ്സായ പവത്തം സത്ഥു ഗുണഘോസഞ്ചേവ അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ധമ്മദേസനാഘോസഞ്ച സുത്വാ പസീദന്തി, ലൂഖപ്പമാണികാപിസ്സ ചീവരാദിലൂഖതം പടിച്ച പസീദന്തി, ധമ്മപ്പമാണികാപി ‘‘ഏവരൂപം ദസബലസ്സ സീലം, ഏവരൂപോ സമാധി, ഏവരൂപാ പഞ്ഞാ, ഭഗവാ സീലാദീഹി ഗുണേഹി അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ’’തി പസീദന്തി. തേസം തഥാഗതസ്സ ഗുണം കഥേന്താനം മുഖം നപ്പഹോതി. രൂപനന്ദാ ഭിക്ഖുനീനഞ്ചേവ ഉപാസികാനഞ്ച സന്തികാ തഥാഗതസ്സ ഗുണകഥം സുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അതിവിയ മേ ഭാതികസ്സ വണ്ണം കഥേന്തിയേവ. ഏകദിവസമ്പി മേ രൂപേ ദോസം കഥേന്തോ കിത്തകം കഥേസ്സതി. യംനൂനാഹം ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം ഗന്ത്വാ അത്താനം അദസ്സേത്വാവ തഥാഗതം പസ്സിത്വാ ധമ്മമസ്സ സുണിത്വാ ആഗച്ഛേയ്യ’’ന്തി. സാ ‘‘അഹമ്പി അജ്ജ ധമ്മസ്സവനം ഗമിസ്സാമീ’’തി ഭിക്ഖുനീനം ¶ ആരോചേസി.

ഭിക്ഖുനിയോ ¶ ‘‘ചിരസ്സം വത രൂപനന്ദായ സത്ഥു ഉപട്ഠാനം ഗന്തുകാമതാ ഉപ്പന്നാ, അജ്ജ സത്ഥാ ¶ ഇമം നിസ്സായ വിചിത്രധമ്മദേസനം നാനാനയം ദേസേസ്സതീ’’തി തുട്ഠമാനസാ തം ആദായ നിക്ഖമിംസു. സാ നിക്ഖന്തകാലതോ പട്ഠായ ‘‘അഹം അത്താനം നേവ ദസ്സേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. സത്ഥാ ‘‘അജ്ജ രൂപനന്ദാ മയ്ഹം ഉപട്ഠാനം ആഗമിസ്സതി, കീദിസീ നു ഖോ തസ്സാ ധമ്മദേസനാ സപ്പായാ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘രൂപഗരുകാ ഏസാ അത്തഭാവേ ബലവസിനേഹാ, കണ്ടകേന കണ്ടകുദ്ധരണം വിയ രൂപേനേവസ്സാ രൂപമദനിമ്മദനം സപ്പായ’’ന്തി സന്നിട്ഠാനം കത്വാ തസ്സാ വിഹാരം പവിസനസമയേ ഏകം പന അഭിരൂപം ഇത്ഥിം സോളസവസ്സുദ്ദേസികം രത്തവത്ഥനിവത്ഥം സബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതം ബീജനിം ഗഹേത്വാ അത്തനോ സന്തികേ ഠത്വാ ബീജയമാനം ഇദ്ധിബലേന അഭിനിമ്മിനി. തം ഖോ പന ഇത്ഥിം സത്ഥാ ചേവ പസ്സതി രൂപനന്ദാ ച. സാ ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം വിഹാരം പവിസിത്വാ ഭിക്ഖുനീനം പിട്ഠിപസ്സേ ഠത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഭിക്ഖുനീനം അന്തരേ നിസിന്നാ പാദന്തതോ പട്ഠായ സത്ഥാരം ഓലോകേന്തീ ലക്ഖണവിചിത്തം അനുബ്യഞ്ജനസമുജ്ജലം ബ്യാമപ്പഭാപരിക്ഖിത്തം സത്ഥു സരീരം ദിസ്വാ പുണ്ണചന്ദസസ്സിരികം മുഖം ഓലോകേന്തീ സമീപേ ഠിതം ഇത്ഥിരൂപം അദ്ദസ ¶ . സാ തം ഓലോകേത്വാ അത്തഭാവം ഓലോകേന്തീ സുവണ്ണരാജഹംസിയാ പുരതോ കാകീസദിസം അത്താനം അവമഞ്ഞി. ഇദ്ധിമയരൂപം ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായേവ ഹി തസ്സാ അക്ഖീനി ഭമിംസു. സാ ‘‘അഹോ ഇമിസ്സാ കേസാ സോഭനാ, അഹോ നലാടം സോഭന’’ന്തി സബ്ബേസം സാരീരപ്പദേസാനം രൂപസിരിയാ സമാകഡ്ഢിതചിത്താ തസ്മിം രൂപേ ബലവസിനേഹാ അഹോസി.

സത്ഥാ തസ്സാ തത്ഥ അഭിരതിം ഞത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോവ തം രൂപം സോളസവസ്സുദ്ദേസികഭാവം അതിക്കമിത്വാ വീസതിവസ്സുദ്ദേസികം കത്വാ ദസ്സേസി. രൂപനന്ദാ ഓലോകേത്വാ ‘‘ന വതിദം രൂപം പുരിമസദിസ’’ന്തി ഥോകം വിരത്തചിത്താ അഹോസി. സത്ഥാ അനുക്കമേനേവ തസ്സാ ഇത്ഥിയാ സകിം വിജാതവണ്ണം മജ്ഝിമിത്ഥിവണ്ണം ജരാജിണ്ണമഹല്ലികിത്ഥിവണ്ണഞ്ച ദസ്സേസി. സാപി അനുപുബ്ബേനേവ ‘‘ഇദമ്പി അന്തരഹിതം, ഇദമ്പി അന്തരഹിത’’ന്തി ജരാജിണ്ണകാലേ തം വിരജ്ജമാനാ ഖണ്ഡദന്തിം പലിതസിരം ഓഭഗ്ഗം ഗോപാനസിവങ്കം ദണ്ഡപരായണം പവേധമാനം ദിസ്വാ അതിവിയ വിരജ്ജി. അഥ സത്ഥാ തം ബ്യാധിനാ അഭിഭൂതം കത്വാ ദസ്സേസി. സാ തങ്ഖണഞ്ഞേവ ദണ്ഡഞ്ച താലവണ്ടഞ്ച ഛഡ്ഡേത്വാ മഹാവിരവം ¶ വിരവമാനാ ഭൂമിയം പതിത്വാ സകേ മുത്തകരീസേ നിമുഗ്ഗാ അപരാപരം പരിവത്തി. രൂപനന്ദാ തമ്പി ¶ ദിസ്വാ അതിവിയ വിരജ്ജി. സത്ഥാപി തസ്സാ ഇത്ഥിയാ മരണം ദസ്സേസി. സാ തങ്ഖണംയേവ ഉദ്ധുമാതകഭാവം ആപജ്ജി, നവഹി വണമുഖേഹി പുബ്ബവട്ടിയോ ചേവ പുളവാ ച പഗ്ഘരിംസു, കാകാദയോ സന്നിപതിത്വാ വിലുമ്പിംസു. രൂപനന്ദാപി തം ഓലോകേത്വാ ‘‘അയം ഇത്ഥീ ഇമസ്മിംയേവ ഠാനേ ജരം പത്താ, ബ്യാധിം പത്താ, മരണം പത്താ, ഇമസ്സാപി മേ അത്തഭാവസ്സ ഏവമേവ ജരാബ്യാധിമരണാനി ആഗമിസ്സന്തീ’’തി അത്തഭാവം അനിച്ചതോ പസ്സി. അനിച്ചതോ ദിട്ഠത്താ ഏവ പന ദുക്ഖതോ അനത്തതോ ദിട്ഠോയേവ ഹോതി. അഥസ്സാ തയോ ഭവാ ആദിത്താ ഗേഹാ വിയ ഗീവായ ബദ്ധകുണപം വിയ ച ¶ ഉപട്ഠഹിംസു, കമ്മട്ഠാനാഭിമുഖം ചിത്തം പക്ഖന്ദി. സത്ഥാ തായ അനിച്ചതോ ദിട്ഠഭാവം ഞത്വാ ‘‘സക്ഖിസ്സതി നു ഖോ സയമേവ അത്തനോ പതിട്ഠം കാതു’’ന്തി ഓലോകേന്തോ ‘‘ന സക്ഖിസ്സതി, ബഹിദ്ധാ പച്ചയം ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തസ്സാ സപ്പായവസേന ധമ്മം ദേസേന്തോ ആഹ –

‘‘ആതുരം അസുചിം പൂതിം, പസ്സ നന്ദേ സമുസ്സയം;

ഉഗ്ഘരന്തം പഗ്ഘരന്തം, ബാലാനം അഭിപത്ഥിതം.

‘‘യഥാ ഇദം തഥാ ഏതം, യഥാ ഏതം തഥാ ഇദം;

ധാതുതോ സുഞ്ഞതോ പസ്സ, മാ ലോകം പുനരാഗമി;

ഭവേ ഛന്ദം വിരാജേത്വാ, ഉപസന്തോ ചരിസ്സതീ’’തി. –

ഇത്ഥം ¶ സുദം ഭഗവാ നന്ദം ഭിക്ഖുനിം ആരബ്ഭ ഇമാ ഗാഥായോ അഭാസിത്ഥാതി. നന്ദാ ദേസനാനുസാരേന ഞാണം പേസേത്വാ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി. അഥസ്സാ ഉപരി തിണ്ണം മഗ്ഗഫലാനം വിപസ്സനാപരിവാസത്ഥായ സുഞ്ഞതാകമ്മട്ഠാനം കഥേതും, ‘‘നന്ദേ, മാ ‘ഇമസ്മിം സരീരേ സാരോ അത്ഥീ’തി സഞ്ഞം കരി. അപ്പമത്തകോപി ഹി ഏത്ഥ സാരോ നത്ഥി, തീണി അട്ഠിസതാനി ഉസ്സാപേത്വാ കതം അട്ഠിനഗരമേത’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൫൦.

‘‘അട്ഠീനം നഗരം കതം, മംസലോഹിതലേപനം;

യത്ഥ ജരാ ച മച്ചു ച, മാനോ മക്ഖോ ച ഓഹിതോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – യഥേവ ഹി പുബ്ബണ്ണാപരണ്ണാദീനം ഓദഹനത്ഥായ കട്ഠാനി ഉസ്സാപേത്വാ വല്ലീഹി ബന്ധിത്വാ മത്തികായ വിലിമ്പേത്വാ നഗരസങ്ഖാതം ബഹിദ്ധാ ഗേഹം ¶ കരോന്തി, ഏവമിദം അജ്ഝത്തികമ്പി തീണി അട്ഠിസതാനി ഉസ്സാപേത്വാ ന്ഹാരുവിനദ്ധം മംസലോഹിതലേപനം തചപടിച്ഛന്നം ജീരണലക്ഖണായ ജരായ മരണലക്ഖണസ്സ മച്ചുനോ ആരോഹസമ്പദാദീനി പടിച്ച മഞ്ഞനലക്ഖണസ്സ മാനസ്സ സുകതകാരണവിനാസനലക്ഖണസ്സ മക്ഖസ്സ ച ഓദഹനത്ഥായ ¶ നഗരം കതം. ഏവരൂപോ ഏവ ഹി ഏത്ഥ കായികചേതസികോ ആബാധോ ഓഹിതോ, ഇതോ ഉദ്ധം കിഞ്ചി ഗയ്ഹൂപഗം നത്ഥീതി.

ദേസനാവസാനേ സാ ഥേരീ അരഹത്തം പാപുണി, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ജനപദകല്യാണീ രൂപനന്ദാഥേരീവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. മല്ലികാദേവീവത്ഥു

ജീരന്തി ¶ വേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മല്ലികം ദേവിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാ കിര ഏകദിവസം ന്ഹാനകോട്ഠകം പവിട്ഠാ മുഖം ധോവിത്വാ ഓനതസരീരാ ജങ്ഘം ധോവിതും ആരഭി. തായ ച സദ്ധിംയേവ പവിട്ഠോ ഏകോ വല്ലഭസുനഖോ അത്ഥി. സോ തം തഥാ ഓനതം ദിസ്വാ അസദ്ധമ്മസന്ഥവം കാതും ആരഭി. സാ ഫസ്സം സാദിയന്തീ അട്ഠാസി. രാജാപി ഉപരിപാസാദേ വാതപാനേന ഓലോകേന്തോ തം ദിസ്വാ തതോ ആഗതകാലേ ‘‘നസ്സ, വസലി, കസ്മാ ഏവരൂപമകാസീ’’തി ആഹ. കിം മയാ കതം, ദേവാതി. സുനഖേന സദ്ധിം സന്ഥവോതി. നത്ഥേതം, ദേവാതി. മയാ സാമം ദിട്ഠം, നാഹം തവ സദ്ദഹിസ്സാമി, നസ്സ, വസലീതി. ‘‘മഹാരാജ, യോ കോചി ഇമം കോട്ഠകം പവിട്ഠോ ഇമിനാ വാതപാനേന ഓലോകേന്തസ്സ ഏകോവ ദ്വിധാ പഞ്ഞായതീ’’തി അഭൂതം കഥേസി. ദേവ, സചേ മേ സദ്ദഹസി, ഏതം കോട്ഠകം പവിസ, അഹം തം ഇമിനാ വാതപാനേന ¶ ഓലോകേസ്സാമീതി. രാജാ മൂള്ഹധാതുകോ തസ്സാ വചനം സദ്ദഹിത്വാ കോട്ഠകം പാവിസി. സാപി ഖോ ദേവീ വാതപാനേ ഠത്വാ ഓലോകേന്തീ ‘‘അന്ധബാല, മഹാരാജ, കിം നാമേതം, അജികായ സദ്ധിം സന്ഥവം കരോസീ’’തി ആഹ. ‘‘നാഹം, ഭദ്ദേ, ഏവരൂപം കരോമീ’’തി ച വുത്തേപി ‘‘മയാ സാമം ദിട്ഠം, നാഹം തവ സദ്ദഹിസ്സാമീ’’തി ആഹ.

തം ¶ സുത്വാ രാജാ ‘‘അദ്ധാ ഇമം കോട്ഠകം പവിട്ഠോ ഏകോവ ദ്വിധാ പഞ്ഞായതീ’’തി സദ്ദഹി. മല്ലികാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം രാജാ അന്ധബാലതായ മയാ വഞ്ചിതോ, പാപം മേ കതം, അയഞ്ച മേ അഭൂതേന അബ്ഭാചിക്ഖിതോ, ഇദം മേ കമ്മം സത്ഥാപി ജാനിസ്സതി, ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാപി അസീതി മഹാസാവകാപി ജാനിസ്സന്തി, അഹോ വത മേ ഭാരിയം കമ്മം കത’’ന്തി. അയം കിര രഞ്ഞോ അസദിസദാനേ സഹായികാ അഹോസി. തത്ഥ ച ഏകദിവസം കതപരിച്ചാഗോ ധനസ്സ ചുദ്ദസകോടിഅഗ്ഘനകോ അഹോസി. തഥാഗതസ്സ സേതച്ഛത്തം നിസീദനപല്ലങ്കോ ആധാരകോ പാദപീഠന്തി ഇമാനി പന ചത്താരി അനഗ്ഘാനേവ അഹേസും. സാ മരണകാലേ ഏവരൂപം മഹാപരിച്ചാഗം നാനുസ്സരിത്വാ തദേവ പാപകമ്മം അനുസ്സരന്തീ കാലം കത്വാ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തി. രഞ്ഞോ പന സാ അതിവിയ പിയാ അഹോസി. സോ ബലവസോകാഭിഭൂതോ തസ്സാ സരീരകിച്ചം കാരേത്വാ ‘‘നിബ്ബത്തട്ഠാനമസ്സാ പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി സത്ഥു സന്തികം അഗമാസി. സത്ഥാ യഥാ സോ ആഗതകാരണം ന സരതി, തഥാ അകാസി. സോ സത്ഥു സന്തികേ സാരണീയധമ്മകഥം ¶ സുത്വാ ഗേഹം പവിട്ഠകാലേ സരിത്വാ ‘‘അഹം ഭണേ മല്ലികായ നിബ്ബത്തട്ഠാനം പുച്ഛിസ്സാമീതി സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ പമുട്ഠോ, സ്വേ പുന പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി പുനദിവസേപി അഗമാസി. സത്ഥാപി പടിപാടിയാ സത്ത ദിവസാനി യഥാ സോ ന സരതി ¶ , തഥാ അകാസി. സാപി സത്താഹമേവ നിരയേ പച്ചിത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ തതോ ചുതാ തുസിതഭവനേ നിബ്ബത്തി. കസ്മാ പനസ്സ സത്ഥാ അസരണഭാവം അകാസീതി? സാ കിര തസ്സ അതിവിയ പിയാ അഹോസി മനാപാ, തസ്മാ തസ്സാ നിരയേ നിബ്ബത്തഭാവം സുത്വാ ‘‘സചേ ഏവരൂപാ സദ്ധാസമ്പന്നാ നിരയേ നിബ്ബത്താ, ദാനം ദത്വാ കിം കരിസ്സാമീ’’തി മിച്ഛാദിട്ഠിം ഗഹേത്വാ പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ഗേഹേ പവത്തം നിച്ചഭത്തം ഹരാപേത്വാ നിരയേ നിബ്ബത്തേയ്യ, തേനസ്സ സത്ഥാ സത്താഹം അസരണഭാവം കത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ പിണ്ഡായ ചരന്തോ സയമേവ രാജകുലദ്വാരം അഗമാസി.

രാജാ ‘‘സത്ഥാ ആഗതോ’’തി സുത്വാ നിക്ഖമിത്വാ പത്തം ആദായ പാസാദം അഭിരുഹിതും ആരഭി. സത്ഥാ പന രഥസാലായ നിസീദിതും ആകാരം ദസ്സേസി. രാജാ സത്ഥാരം തത്ഥേവ നിസീദാപേത്വാ യാഗുഖജ്ജകേന പടിമാനേത്വാ വന്ദിത്വാ നിസിന്നോവ അഹം, ഭന്തേ, മല്ലികായ ദേവിയാ നിബ്ബത്തട്ഠാനം പുച്ഛിസ്സാമീതി ഗന്ത്വാ പമുട്ഠോ, കത്ഥ നു ഖോ സാ, ഭന്തേ, നിബ്ബത്താതി. തുസിതഭവനേ, മഹാരാജാതി, ഭന്തേ, തായ തുസിതഭവനേ അനിബ്ബത്തന്തിയാ കോ അഞ്ഞോ നിബ്ബത്തിസ്സതി ¶ , ഭന്തേ, നത്ഥി തായ സദിസാ ഇത്ഥീ. തസ്സാ ഹി നിസിന്നട്ഠാനാദീസു ‘‘സ്വേ തഥാഗതസ്സ ¶ ഇദം ദസ്സാമി, ഇദം കരിസ്സാമീ’’തി ദാനസംവിധാനം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം കിച്ചമേവ നത്ഥി, ഭന്തേ, തസ്സാ പരലോകം ഗതകാലതോ പട്ഠായ സരീരം മേ ന വഹതീതി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘മാ ചിന്തയി, മഹാരാജ, സബ്ബേസം ധുവധമ്മോ അയ’’ന്തി വത്വാ ‘‘അയം, മഹാരാജ, രഥോ കസ്സാ’’തി പുച്ഛി. തം സുത്വാ രാജാ സിരസ്മിം അഞ്ജലിം പതിട്ഠാപേത്വാ ‘‘പിതാമഹസ്സ മേ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. ‘‘അയം കസ്സാ’’തി? ‘‘പിതു മേ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അയം പന രഥോ കസ്സാ’’തി? ‘‘മമ, ഭന്തേ’’തി. ഏവം വുത്തേ സത്ഥാ, ‘‘മഹാരാജ, തവ പിതാമഹസ്സ രഥോ തേനേവാകാരേന തവ പിതു രഥം ന പാപുണി, തവ പിതു രഥോ തവ രഥം ന പാപുണി, ഏവരൂപസ്സ നാമ കട്ഠകലിങ്ഗരസ്സാപി ജരാ ആഗച്ഛതി, കിമങ്ഗം പന അത്തഭാവസ്സ. മഹാരാജ, സപ്പുരിസധമ്മസ്സേവ ഹി ജരാ നത്ഥി, സത്താ പന അജീരകാ നാമ നത്ഥീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൫൧.

‘‘ജീരന്തി വേ രാജരഥാ സുചിത്താ,

അഥോ സരീരമ്പി ജരം ഉപേതി;

സതഞ്ച ധമ്മോ ന ജരം ഉപേതി,

സന്തോ ഹവേ സബ്ഭി പവേദയന്തീ’’തി.

തത്ഥ വേതി നിപാതോ. സുചിത്താതി സത്തഹി രതനേഹി അപരേഹി ച രഥാലങ്കാരേഹി സുട്ഠു ചിത്തിതാ രാജൂനം രഥാപി ജീരന്തി. സരീരമ്പീതി ന കേവലം രഥാ ഏവ, ഇദം സുപ്പടിജഗ്ഗിതം ¶ സരീരമ്പി ഖണ്ഡിച്ചാദീനി ¶ പാപുണന്തം ജരം ഉപേതി. സതഞ്ചാതി ബുദ്ധാദീനം പന സന്താനം നവവിധോ ലോകുത്തരധമ്മോ ച കിഞ്ചി ഉപഘാതം ന ഉപേതീതി ന ജരം ഉപേതി നാമ. പവേദയന്തീതി ഏവം സന്തോ ബുദ്ധാദയോ സബ്ഭി പണ്ഡിതേഹി സദ്ധിം കഥേന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മല്ലികാദേവീവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. ലാളുദായിത്ഥേരവത്ഥു

അപ്പസ്സുതായന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ലാളുദായിത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിര മങ്ഗലം കരോന്താനം ഗേഹം ഗന്ത്വാ ‘‘തിരോകുട്ടേസു തിട്ഠന്തീ’’തിആദിനാ (ഖു. പാ. ൭.൧; പേ. വ. ൧൪) നയേന അവമങ്ഗലം കഥേതി, അവമങ്ഗലം കരോന്താനം ഗേഹം ഗന്ത്വാ തിരോകുട്ടാദീസു കഥേതബ്ബേസു ‘‘ദാനഞ്ച ധമ്മചരിയാ ചാ’’തിആദിനാ (ഖു. പാ. ൫.൭; സു. നി. ൨൬൬) നയേന മങ്ഗലഗാഥാ വാ ‘‘യം കിഞ്ചി വിത്തം ഇധ വാ ഹുരം വാ’’തി രതനസുത്തം (ഖു. പാ. ൬.൩; സു. നി. ൨൨൬) വാ കഥേതി. ഏവം തേസു തേസു ഠാനേസു ‘‘അഞ്ഞം കഥേസ്സാമീ’’തി അഞ്ഞം കഥേന്തോപി ‘‘അഞ്ഞം കഥേമീ’’തി ന ജാനാതി. ഭിക്ഖൂ തസ്സ കഥം സുത്വാ സത്ഥു ആരോചേസും – ‘‘കിം, ഭന്തേ, ലാളുദായിസ്സ മങ്ഗലാമങ്ഗലട്ഠാനേസു ഗമനേന, അഞ്ഞസ്മിം കഥേതബ്ബേ അഞ്ഞമേവ ¶ കഥേതീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവേസ ഏവം കഥേതി, പുബ്ബേപി അഞ്ഞസ്മിം കഥേതബ്ബേ അഞ്ഞമേവ കഥേസീ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ കിര ബാരാണസിയം അഗ്ഗിദത്തസ്സ നാമ ബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തോ സോമദത്തകുമാരോ നാമ രാജാനം ഉപട്ഠഹി. സോ രഞ്ഞാ പിയോ അഹോസി മനാപോ. ബ്രാഹ്മണോ പന കസികമ്മം നിസ്സായ ജീവതി. തസ്സ ദ്വേയേവ ഗോണാ അഹേസും. തേസു ഏകോ മതോ. ബ്രാഹ്മണോ പുത്തം ആഹ – ‘‘താത, സോമദത്ത, രാജാനം മേ യാചിത്വാ ഏകം ഗോണം ആഹരാ’’തി. സോമദത്തോ ‘‘സചാഹം രാജാനം യാചിസ്സാമി, ലഹുഭാവോ മേ പഞ്ഞായിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേയേവ, താത, രാജാനം യാചഥാ’’തി വത്വാ ‘‘തേന ഹി, താത, മം ഗഹേത്വാ യാഹീ’’തി വുത്തോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ ദന്ധപഞ്ഞോ അഭിക്കമാദിവചനമത്തമ്പി ന ജാനാതി, അഞ്ഞസ്മിം വത്തബ്ബേ അഞ്ഞമേവ വദതി, സിക്ഖാപേത്വാ പന നം നേസ്സാമീ’’തി. സോ തം ആദായ ബീരണത്ഥമ്ഭകം നാമ സുസാനം ഗന്ത്വാ തിണകലാപേ ബന്ധിത്വാ ‘‘അയം ¶ രാജാ, അയം ഉപരാജാ, അയം സേനാപതീ’’തി നാമാനി കത്വാ പടിപാടിയാ പിതു ദസ്സേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേഹി രാജകുലം ഗന്ത്വാ ഏവം അഭിക്കമിതബ്ബം, ഏവം പടിക്കമിതബ്ബം, ഏവം നാമ രാജാ വത്തബ്ബോ, ഏവം നാമ ഉപരാജാ, രാജാനം പന ഉപസങ്കമിത്വാ ‘ജയതു ഭവം, മഹാരാജാ’തി വത്വാ ഏവം ഠത്വാ ഇമം ¶ ഗാഥം വത്വാ ഗോണം യാചേയ്യാഥാ’’തി ഗാഥം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേസി –

‘‘ദ്വേ മേ ഗോണാ മഹാരാജ, യേഹി ഖേത്തം കസാമസേ;

തേസു ഏകോ മതോ ദേവ, ദുതിയം ദേഹി ഖത്തിയാ’’തി.

സോ ഹി സംവച്ഛരമത്തേന തം ഗാഥം പഗുണം കത്വാ പഗുണഭാവം പുത്തസ്സ ആരോചേത്വാ ‘‘തേന ഹി, താത, കഞ്ചിദേവ പണ്ണാകാരം ആദായ ആഗച്ഛഥ, അഹം ¶ പുരിമതരം ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ സന്തികേ ഠസ്സാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘സാധു, താതാ’’തി പണ്ണാകാരം ഗഹേത്വാ സോമദത്തസ്സ രഞ്ഞോ സന്തികേ ഠിതകാലേ ഉസ്സാഹപ്പത്തോ രാജകുലം ഗന്ത്വാ രഞ്ഞാ തുട്ഠചിത്തേന കതപടിസമ്മോദനോ, ‘‘താത, ചിരസ്സം വത ആഗതത്ഥ, ഇദമാസനം നിസീദിത്വാ വദഥ, യേനത്ഥോ’’തി വുത്തേ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ദ്വേ മേ ഗോണാ മഹാരാജ, യേഹി ഖേത്തം കസാമസേ;

തേസു ഏകോ മതോ ദേവ, ദുതിയം ഗണ്ഹ ഖത്തിയാ’’തി.

രഞ്ഞാ ‘‘കിം വദേസി, താത, പുന വദേഹീ’’തി വുത്തേപി തമേവ ഗാഥം ആഹ. രാജാ തേന വിരജ്ഝിത്വാ കഥിതഭാവം ഞത്വാ സിതം കത്വാ, ‘‘സോമദത്ത, തുമ്ഹാകം ഗേഹേ ബഹൂ മഞ്ഞേ ഗോണാ’’തി വത്വാ ‘‘തുമ്ഹേഹി ദിന്നാ ബഹൂ ഭവിസ്സന്തി, ദേവാ’’തി വുത്തേ ബോധിസത്തസ്സ തുസ്സിത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ സോളസ ഗോണേ അലങ്കാരഭണ്ഡകം നിവാസഗാമഞ്ചസ്സ ബ്രഹ്മദേയ്യം ദത്വാ മഹന്തേന യസേന ബ്രാഹ്മണം ഉയ്യോജേസീതി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘തദാ രാജാ ആനന്ദോ അഹോസി, ബ്രാഹ്മണോ ലാളുദായീ, സോമദത്തോ പന അഹമേവാ’’തി ജാതകം ¶ സമോധാനേത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപേസ അത്തനോ അപ്പസ്സുതതായ അഞ്ഞസ്മിം വത്തബ്ബേ അഞ്ഞമേവ വദതി. അപ്പസ്സുതപുരിസോ ഹി ബലിബദ്ദസദിസോ നാമ ഹോതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൫൨.

‘‘അപ്പസ്സുതായം പുരിസോ, ബലിബദ്ദോവ ജീരതി;

മംസാനി തസ്സ വഡ്ഢന്തി, പഞ്ഞാ തസ്സ ന വഡ്ഢതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ അപ്പസ്സുതായന്തി ഏകസ്സ വാ ദ്വിന്നം വാ പണ്ണാസകാനം. അഥ വാ പന വഗ്ഗാനം സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന ഏകസ്സ വാ ദ്വിന്നം വാ സുത്തന്താനം വാപി അഭാവേന അപ്പസ്സുതോ അയം. കമ്മട്ഠാനം പന ഉഗ്ഗഹേത്വാ അനുയുഞ്ജന്തോ ബഹുസ്സുതോവ. ബലിബദ്ദോവ ജീരതീതി യഥാ ഹി ബലിബദ്ദോ ജീരമാനോ വഡ്ഢമാനോ നേവ മാതു, ന പിതു, ന സേസഞാതകാനം അത്ഥായ വഡ്ഢതി, അഥ ഖോ നിരത്ഥകമേവ ജീരതി, ഏവമേവം അയമ്പി ന ഉപജ്ഝായവത്തം കരോതി, ന ആചരിയവത്തം, ന ആഗന്തുകവത്താദീനി, ന ഭാവനാരാമതം അനുയുഞ്ജതി, നിരത്ഥകമേവ ജീരതി, മംസാനി തസ്സ വഡ്ഢന്തീതി യഥാ ബലിബദ്ദസ്സ ‘‘യുഗനങ്ഗലാദീനി വഹിതും അസമത്ഥോ ഏസോ’’തി അരഞ്ഞേ വിസ്സട്ഠസ്സ തത്ഥേവ വിചരന്തസ്സ ¶ ഖാദന്തസ്സ പിവന്തസ്സ മംസാനി വഡ്ഢന്തി, ഏവമേവ ഇമസ്സാപി ഉപജ്ഝായാദീഹി വിസ്സട്ഠസ്സ സങ്ഘം നിസ്സായ ചത്താരോ പച്ചയേ ലഭിത്വാ ഉദ്ധവിരേചനാദീനി കത്വാ കായം പോസേന്തസ്സ ¶ മംസാനി വഡ്ഢന്തി, ഥൂലസരീരോ ഹുത്വാ വിചരതി. പഞ്ഞാ തസ്സാതി ലോകിയലോകുത്തരാ പനസ്സ പഞ്ഞാ ഏകങ്ഗുലമത്താപി ന വഡ്ഢതി, അരഞ്ഞേ പന ഗച്ഛലതാദീനി വിയ ഛ ദ്വാരാനി നിസ്സായ തണ്ഹാ ചേവ നവവിധമാനോ ച വഡ്ഢതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ മഹാജനോ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണീതി.

ലാളുദായിത്ഥേരവത്ഥു സത്തമം.

൮. ഉദാനവത്ഥു

അനേകജാതിസംസാരന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ബോധിരുക്ഖമൂലേ നിസിന്നോ ഉദാനവസേന ഉദാനേത്വാ അപരഭാഗേ ആനന്ദത്ഥേരേന പുട്ഠോ കഥേസി.

സോ ഹി ബോധിരുക്ഖമൂലേ നിസിന്നോ സൂരിയേ അനത്ഥങ്ഗതേയേവ മാരബലം വിദ്ധംസേത്വാ പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസപടിച്ഛാദകം തമം പദാലേത്വാ മജ്ഝിമയാമേ ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധേത്വാ പച്ഛിമയാമേ സത്തേസു കാരുഞ്ഞതം പടിച്ച പച്ചയാകാരേ ഞാണം ഓതാരേത്വാ തം അനുലോമപടിലോമവസേന സമ്മസന്തോ അരുണുഗ്ഗമനവേലായ സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝിത്വാ അനേകേഹി ബുദ്ധസതസഹസ്സേഹി അവിജഹിതം ഉദാനം ഉദാനേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൫൩.

‘‘അനേകജാതിസംസാരം, സന്ധാവിസ്സം അനിബ്ബിസം;

ഗഹകാരം ഗവേസന്തോ, ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനം.

൧൫൪.

‘‘ഗഹകാരക ¶ ¶ ദിട്ഠോസി, പുന ഗേഹം ന കാഹസി;

സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാ, ഗഹകൂടം വിസങ്ഖതം;

വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തം, തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി.

തത്ഥ ഗഹകാരം ഗവേസന്തോതി അഹം ഇമസ്സ അത്തഭാവസങ്ഖാതസ്സ ഗേഹസ്സ കാരകം തണ്ഹാവഡ്ഢകിം ഗവേസന്തോ യേന ഞാണേന സക്കാ തം ദട്ഠും ¶ , തസ്സ ബോധിഞാണസ്സത്ഥായ ദീപങ്കരപാദമൂലേ കതാഭിനീഹാരോ ഏത്തകം കാലം അനേകജാതിസംസാരം അനേകജാതിസതസഹസ്സസങ്ഖാതം ഇമം സംസാരവട്ടം അനിബ്ബിസം തം ഞാണം അവിന്ദന്തോ അലഭന്തോയേവ സന്ധാവിസ്സം സംസരിം, അപരാപരം അനുവിചരിന്തി അത്ഥോ. ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനന്തി ഇദം ഗഹകാരകഗവേസനസ്സ കാരണവചനം. യസ്മാ ജരാബ്യാധിമരണമിസ്സിതായ ജാതി നാമേസാ പുനപ്പുനം ഉപഗന്തും ദുക്ഖാ, ന ച സാ തസ്മിം അദിട്ഠേ നിവത്തതി. തസ്മാ തം ഗവേസന്തോ സന്ധാവിസ്സന്തി അത്ഥോ. ദിട്ഠോസീതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝന്തേന മയാ ഇദാനി ദിട്ഠോസി. പുന ഗേഹന്തി പുന ഇമസ്മിം സംസാരവട്ടേ അത്തഭാവസങ്ഖാതം മമ ഗേഹം ന കാഹസി. സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാതി തവ സബ്ബാ അവസേസാ കിലേസഫാസുകാ മയാ ഭഗ്ഗാ. ഗഹകൂടം വിസങ്ഖതന്തി ഇമസ്സ തയാ കതസ്സ അത്തഭാവഗേഹസ്സ അവിജ്ജാസങ്ഖാതം ¶ കണ്ണികമണ്ഡലമ്പി മയാ വിദ്ധംസിതം. വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തന്തി ഇദാനി മമ ചിത്തം വിസങ്ഖാരം നിബ്ബാനം ആരമ്മണകരണവസേന ഗതം അനുപവിട്ഠം. തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാതി തണ്ഹാനം ഖയസങ്ഖാതം അരഹത്തം അധിഗതോസ്മീതി.

ഉദാനവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. മഹാധനസേട്ഠിപുത്തവത്ഥു

അചരിത്വാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ഇസിപതനേ മിഗദായേ വിഹരന്തോ മഹാധനസേട്ഠിപുത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ബാരാണസിയം അസീതികോടിവിഭവേ കുലേ നിബ്ബത്തി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ ചിന്തേസും – ‘‘അമ്ഹാകം കുലേ മഹാഭോഗക്ഖന്ധോ, പുത്തസ്സ നോ ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ യഥാസുഖം പരിഭോഗം കരിസ്സാമ, അഞ്ഞേന കമ്മേന കിച്ചം നത്ഥീ’’തി. തം നച്ചഗീതവാദിതമത്തമേവ സിക്ഖാപേസും. തസ്മിംയേവ നഗരേ അഞ്ഞസ്മിം അസീതികോടിവിഭവേ കുലേ ഏകാ ധീതാപി നിബ്ബത്തി. തസ്സാപി മാതാപിതരോ തഥേവ ചിന്തേത്വാ തം നച്ചഗീതവാദിതമത്തമേവ സിക്ഖാപേസും. തേസം വയപ്പത്താനം ആവാഹവിവാഹോ അഹോസി. അഥ നേസം അപരഭാഗേ മാതാപിതരോ കാലമകംസു. ദ്വേഅസീതികോടിധനം ഏകസ്മിംയേവ ¶ ഗേഹേ അഹോസി. സേട്ഠിപുത്തോ ദിവസസ്സ തിക്ഖത്തും രഞ്ഞോ ¶ ഉപട്ഠാനം ഗച്ഛതി. അഥ തസ്മിം നഗരേ ധുത്താ ചിന്തേസും – ‘‘സചായം സേട്ഠിപുത്തോ സുരാസോണ്ഡോ ഭവിസ്സതി, അമ്ഹാകം ഫാസുകം ഭവിസ്സതി, ഉഗ്ഗണ്ഹാപേമ നം സുരാസോണ്ഡഭാവ’’ന്തി. തേ സുരം ആദായ ഖജ്ജകമംസേ ചേവ ലോണസക്ഖരാ ¶ ച ദുസ്സന്തേ ബന്ധിത്വാ മൂലകന്ദേ ഗഹേത്വാ തസ്സ രാജകുലതോ ആഗച്ഛന്തസ്സ മഗ്ഗം ഓലോകയമാനാ നിസീദിത്വാ തം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ സുരം പിവിത്വാ ലോണസക്ഖരം മുഖേ ഖിപിത്വാ മൂലകന്ദം ഡംസിത്വാ ‘‘വസ്സസതം ജീവ സാമി, സേട്ഠിപുത്ത, തം നിസ്സായ മയം ഖാദനപിവനസമത്ഥാ ഭവേയ്യാമാ’’തി ആഹംസു. സോ തേസം വചനം സുത്വാ പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്തം ചൂളൂപട്ഠാകം പുച്ഛി – ‘‘കിം ഏതേ പിവന്തീ’’തി. ഏകം പാനകം, സാമീതി. മനാപജാതികം ഏതന്തി. സാമി, ഇമസ്മിം ജീവലോകേ ഇമിനാ സദിസം പാതബ്ബയുത്തകം നാമ നത്ഥീതി. സോ ‘‘ഏവം സന്തേ മയാപി പാതും വട്ടതീ’’തി ഥോകം ഥോകം ആഹരാപേത്വാ പിവതി. അഥസ്സ നചിരസ്സേവ തേ ധുത്താ പിവനഭാവം ഞത്വാ തം പരിവാരയിംസു. ഗച്ഛന്തേ കാലേ പരിവാരോ മഹാ അഹോസി. സോ സതേനപി സതദ്വയേനപി സുരം ആഹരാപേത്വാ പിവന്തോ ഇമിനാ അനുക്കമേനേവ നിസിന്നട്ഠാനാദീസു കഹാപണരാസിം ഠപേത്വാ സുരം പിവന്തോ ‘‘ഇമിനാ മാലാ ആഹരഥ, ഇമിനാ ഗന്ധേ, അയം ജനോ ജുതേ ഛേകോ, അയം നച്ചേ, അയം ഗീതേ, അയം വാദിതേ. ഇമസ്സ സഹസ്സം ദേഥ, ഇമസ്സ ദ്വേ സഹസ്സാനീ’’തി ഏവം വികിരന്തോ നചിരസ്സേവ അത്തനോ സന്തകം അസീതികോടിധനം ഖേപേത്വാ ‘‘ഖീണം തേ, സാമി, ധന’’ന്തി വുത്തേ കിം ഭരിയായ മേ സന്തകം നത്ഥീതി. അത്ഥി, സാമീതി ¶ . തേന ഹി തം ആഹരഥാതി. തമ്പി തഥേവ ഖേപേത്വാ അനുപുബ്ബേന ഖേത്തആരാമുയ്യാനയോഗ്ഗാദികമ്പി അന്തമസോ ഭാജനഭണ്ഡകമ്പി അത്ഥരണപാവുരണനിസീദനമ്പി സബ്ബം അത്തനോ സന്തകം വിക്കിണിത്വാ ഖാദി. അഥ നം മഹല്ലകകാലേ യേഹിസ്സ കുലസന്തകം ഗേഹം വിക്കിണിത്വാ ഗഹിതം, തേ തം ഗേഹാ നീഹരിംസു. സോ ഭരിയം ആദായ പരജനസ്സ ഗേഹഭിത്തിം നിസ്സായ വസന്തോ കപാലഖണ്ഡം ആദായ ഭിക്ഖായ ചരിത്വാ ജനസ്സ ഉച്ഛിട്ഠകം ഭുഞ്ജിതും ആരഭി.

അഥ നം ഏകദിവസം ആസനസാലായ ദ്വാരേ ഠത്വാ ദഹരസാമണേരേഹി ദിയ്യമാനം ഉച്ഛിട്ഠകഭോജനം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തം ദിസ്വാ സത്ഥാ സിതം പാത്വാകാസി. അഥ നം ആനന്ദത്ഥേരോ സിതകാരണം പുച്ഛി. സത്ഥാ സിതകാരണം കഥേന്തോ ‘‘പസ്സാനന്ദ, ഇമം മഹാധനസേട്ഠിപുത്തം ഇമസ്മിം നഗരേ ദ്വേഅസീതികോടിധനം ¶ ഖേപേത്വാ ഭരിയം ആദായ ഭിക്ഖായ ചരന്തം. സചേ ഹി അയം പഠമവയേ ഭോഗേ അഖേപേത്വാ കമ്മന്തേ പയോജയിസ്സ, ഇമസ്മിംയേവ നഗരേ അഗ്ഗസേട്ഠി അഭവിസ്സ. സചേ പന നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിസ്സ, അരഹത്തം പാപുണിസ്സ, ഭരിയാപിസ്സ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹിസ്സ. സചേ മജ്ഝിമവയേ ഭോഗേ അഖേപേത്വാ കമ്മന്തേ പയോജയിസ്സ, ദുതിയസേട്ഠി അഭവിസ്സ, നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജന്തോ അനാഗാമീ അഭവിസ്സ. ഭരിയാപിസ്സ സകദാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹിസ്സ. സചേ പച്ഛിമവയേ ഭോഗേ അഖേപേത്വാ കമ്മന്തേ പയോജയിസ്സ, തതിയസേട്ഠി അഭവിസ്സ, നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജന്തോപി ¶ സകദാഗാമീ അഭവിസ്സ ¶ , ഭരിയാപിസ്സ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിസ്സ. ഇദാനി പനേസ ഗിഹിഭോഗതോപി പരിഹീനോ സാമഞ്ഞതോപി. പരിഹായിത്വാ ച പന സുക്ഖപല്ലലേ കോഞ്ചസകുണോ വിയ ജാതോ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൫൫.

‘‘അചരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം, അലദ്ധാ യോബ്ബനേ ധനം;

ജിണ്ണകോഞ്ചാവ ഝായന്തി, ഖീണമച്ഛേവ പല്ലലേ.

൧൫൬.

‘‘അചരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം, അലദ്ധാ യോബ്ബനേ ധനം;

സേന്തി ചാപാതിഖീണാവ, പുരാണാനി അനുത്ഥുന’’ന്തി.

തത്ഥ അചരിത്വാതി ബ്രഹ്മചരിയവാസം അവസിത്വാ. യോബ്ബനേതി അനുപ്പന്നേ വാ ഭോഗേ ഉപ്പാദേതും ഉപ്പന്നേ വാ ഭോഗേ രക്ഖിതും സമത്ഥകാലേ ധനമ്പി അലഭിത്വാ. ഖീണമച്ഛേതി തേ ഏവരൂപാ ബാലാ ഉദകസ്സ അഭാവാ ഖീണമച്ഛേ പല്ലലേ പരിക്ഖീണപത്താ ജിണ്ണകോഞ്ചാ വിയ അവഝായന്തി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – പല്ലലേ ഉദകസ്സ അഭാവോ വിയ ഹി ഇമേസം വസനട്ഠാനസ്സ അഭാവോ, മച്ഛാനം ഖീണഭാവോ വിയ ഇമേസം ഭോഗാനം അഭാവോ, ഖീണപത്താനം കോഞ്ചാനം ഉപ്പതിത്വാ ഗമനാഭാവോ വിയ ഇമേസം ഇദാനി ജലഥലപഥാദീഹി ഭോഗേ സണ്ഠാപേതും അസമത്ഥഭാവോ. തസ്മാ തേ ഖീണപത്താ കോഞ്ചാ വിയ ഏത്ഥേവ ബജ്ഝിത്വാ അവഝായന്തീതി. ചാപാതിഖീണാവാതി ചാപതോ അതിഖീണാ, ചാപാ വിനിമുത്താതി അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ ചാപാ വിനിമുത്താ സരാ യഥാവേഗം ഗന്ത്വാ പതിതാ, തം ഗഹേത്വാ ഉക്ഖിപന്തേ ¶ അസതി തത്ഥേവ ഉപചികാനം ഭത്തം ഹോന്തി, ഏവം ഇമേപി തയോ ¶ വയേ അതിക്കന്താ ഇദാനി അത്താനം ഉദ്ധരിതും അസമത്ഥതായ മരണം ഉപഗമിസ്സന്തി. തേന വുത്തം – ‘‘സേന്തി ചാപാതിഖീണാവാ’’തി. പുരാണാനി അനുത്ഥുനന്തി ‘‘ഇതി അമ്ഹേഹി ഖാദിതം ഇതി പീത’’ന്തി പുബ്ബേ കതാനി ഖാദിതപിവിതനച്ചഗീതവാദിതാദീനി അനുത്ഥുനന്താ സോചന്താ അനുസോചന്താ സേന്തീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മഹാധനസേട്ഠിപുത്തവത്ഥു നവമം.

ജരാവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഏകാദസമോ വഗ്ഗോ.

൧൨. അത്തവഗ്ഗോ

൧. ബോധിരാജകുമാരവത്ഥു

അത്താനഞ്ചേതി ¶ ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ഭേസകളാവനേ വിഹരന്തോ ബോധിരാജകുമാരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര പഥവീതലേ അഞ്ഞേഹി പാസാദേഹി അസദിസരൂപം ആകാസേ ഉപ്പതമാനം വിയ കോകനുദം നാമ പാസാദം കാരേത്വാ വഡ്ഢകിം പുച്ഛി – ‘‘കിം തയാ അഞ്ഞത്ഥാപി ഏവരൂപോ പാസാദോ കതപുബ്ബോ, ഉദാഹു പഠമസിപ്പമേവ തേ ഇദ’’ന്തി. ‘‘പഠമസിപ്പമേവ, ദേവാ’’തി ച വുത്തേ ചിന്തേസി – ‘‘സചേ അയം അഞ്ഞസ്സപി ഏവരൂപം പാസാദം കരിസ്സതി, അയം പാസാദോ അനച്ഛരിയോ ഭവിസ്സതി. ഇമം മയാ മാരേതും വാ ഹത്ഥപാദേ വാസ്സ ഛിന്ദിതും അക്ഖീനി വാ ഉപ്പാടേതും വട്ടതി, ഏവം അഞ്ഞസ്സ പാസാദം ന കരിസ്സതീ’’തി. സോ തമത്ഥം അത്തനോ പിയസഹായകസ്സ സഞ്ജീവകപുത്തസ്സ നാമ മാണവകസ്സ കഥേസി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘നിസ്സംസയം ഏസ വഡ്ഢകിം നാസേസ്സതി, അനഗ്ഘോ സിപ്പീ, സോ മയി പസ്സന്തേ മാ നസ്സതു, സഞ്ഞമസ്സ ദസ്സാമീ’’തി. സോ തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പാസാദേ തേ കമ്മം നിട്ഠിതം, നോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘നിട്ഠിത’’ന്തി വുത്തേ ‘‘രാജകുമാരോ തം നാസേതുകാമോ അത്താനം രക്ഖേയ്യാസീ’’തി ആഹ ¶ . വഡ്ഢകീപി ‘‘ഭദ്ദകം തേ, സാമി, കതം മമ ആരോചേന്തേന, അഹമേത്ഥ കത്തബ്ബം ജാനിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കിം, സമ്മ, അമ്ഹാകം പാസാദേ കമ്മം നിട്ഠിത’’ന്തി രാജകുമാരേന പുട്ഠോ ‘‘ന താവ, ദേവ, നിട്ഠിതം, ബഹു അവസിട്ഠ’’ന്തി ആഹ. കിം കമ്മം നാമ അവസിട്ഠന്തി? പച്ഛാ, ദേവ, ആചിക്ഖിസ്സാമി, ദാരൂനി താവ ആഹരാപേഥാതി. കിം ദാരൂനി നാമാതി? നിസ്സാരാനി സുക്ഖദാരൂനി, ദേവാതി. സോ ആഹരാപേത്വാ അദാസി. അഥ നം ആഹ – ‘‘ദേവ, തേ ഇതോ പട്ഠായ മമ സന്തികം നാഗന്തബ്ബം. കിം കാരണാ? സുഖുമകമ്മം കരോന്തസ്സ ഹി അഞ്ഞേഹി സദ്ധിം സല്ലപന്തസ്സ മേ കമ്മവിക്ഖേപോ ഹോതി, ആഹാരവേലായം പന മേ ഭരിയാവ ആഹാരം ആഹരിസ്സതീ’’തി. രാജകുമാരോപി ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണി. സോപി ഏകസ്മിം ഗബ്ഭേ നിസീദിത്വാ താനി ദാരൂനി തച്ഛേത്വാ അത്തനോ പുത്തദാരസ്സ അന്തോ നിസീദനയോഗ്ഗം ഗരുളസകുണം കത്വാ ആഹാരവേലായ പന ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഗേഹേ വിജ്ജമാനകം സബ്ബം വിക്കിണിത്വാ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം ¶ ഗണ്ഹാഹീ’’തി. രാജകുമാരോപി വഡ്ഢകിസ്സ അനിക്ഖമനത്ഥായ ഗേഹം പരിക്ഖിപിത്വാ ആരക്ഖം ഠപേസി. വഡ്ഢകീപി ¶ സകുണസ്സ നിട്ഠിതകാലേ ‘‘അജ്ജ സബ്ബേപി ദാരകേ ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി ഭരിയം വത്വാ ഭുത്തപാതരാസോ പുത്തദാരം സകുണസ്സ കുച്ഛിയം നിസീദാപേത്വാ വാതപാനേന നിക്ഖമിത്വാ പലായി. സോ തേസം, ‘‘ദേവ, വഡ്ഢകീ പലായതീ’’തി കന്ദന്താനംയേവ ഗന്ത്വാ ഹിമവന്തേ ഓതരിത്വാ ഏകം നഗരം മാപേത്വാ കട്ഠവാഹനരാജാ നാമ ജാതോ.

രാജകുമാരോപി ¶ ‘‘പാസാദമഹം കരിസ്സാമീ’’തി സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ പാസാദേ ചതുജ്ജാതിയഗന്ധേഹി പരിഭണ്ഡികം കത്വാ പഠമഉമ്മാരതോ പട്ഠായ ചേലപടികം പത്ഥരി. സോ കിര അപുത്തകോ, തസ്മാ ‘‘സചാഹം പുത്തം വാ ധീതരം വാ ലച്ഛാമി, സത്ഥാ ഇമം അക്കമിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ പത്ഥരി. സോ സത്ഥരി ആഗതേ സത്ഥാരം പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ ‘‘പവിസഥ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ന പാവിസി, സോ ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി യാചി. സത്ഥാ അപവിസിത്വാവ ആനന്ദത്ഥേരം ഓലോകേസി. ഥേരോ ഓലോകിതസഞ്ഞായേവ വത്ഥാനം അനക്കമനഭാവം ഞത്വാ തം ‘‘സംഹരതു, രാജകുമാര, ദുസ്സാനി, ന ഭഗവാ ചേലപടികം അക്കമിസ്സതി, പച്ഛിമജനതം തഥാഗതോ ഓലോകേതീ’’തി ദുസ്സാനി സംഹരാപേസി. സോ ദുസ്സാനി സംഹരിത്വാ സത്ഥാരം അന്തോനിവേസനം പവേസത്വാ യാഗുഖജ്ജകേന സമ്മാനേത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നോ വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, അഹം തുമ്ഹാകം ഉപകാരകോ തിക്ഖത്തും സരണം ഗതോ, കുച്ഛിഗതോ ച കിരമ്ഹി ഏകവാരം സരണം ഗതോ, ദുതിയം തരുണദാരകകാലേ, തതിയം വിഞ്ഞുഭാവം പത്തകാലേ. തസ്സ മേ കസ്മാ ചേലപടികം ന അക്കമിത്ഥാ’’തി? ‘‘കിം പന ത്വം, കുമാര, ചിന്തേത്വാ ചേലാനി അത്ഥരീ’’തി? ‘‘സചേ പുത്തം വാ ധീതരം വാ ലച്ഛാമി, സത്ഥാ മേ ചേലപടികം അക്കമിസ്സതീ’’തി ഇദം ചിന്തേത്വാ, ഭന്തേതി. തേനേവാഹം തം ന അക്കമിന്തി. ‘‘കിം പനാഹം, ഭന്തേ, പുത്തം ¶ വാ ധീതരം വാ നേവ ലച്ഛാമീ’’തി? ‘‘ആമ, കുമാരാ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘പുരിമകഅത്തഭാവേ ജായായ സദ്ധിം പമാദം ആപന്നത്താ’’തി. ‘‘കസ്മിം കാലേ, ഭന്തേ’’തി? അഥസ്സ സത്ഥാ അതീതം ആഹരിത്വാ ദസ്സേസി –

അതീതേ കിര അനേകസതാ മനുസ്സാ മഹതിയാ നാവായ സമുദ്ദം പക്ഖന്ദിംസു. നാവാ സമുദ്ദമജ്ഝേ ഭിജ്ജി. ദ്വേ ജയമ്പതികാ ഏകം ഫലകം ഗഹേത്വാ അന്തരദീപകം പവിസിംസു, സേസാ സബ്ബേ തത്ഥേവ മരിംസു. തസ്മിം ഖോ പന ദീപകേ ¶ മഹാസകുണസങ്ഘോ വസതി. തേ അഞ്ഞം ഖാദിതബ്ബകം അദിസ്വാ ഛാതജ്ഝത്താ സകുണഅണ്ഡാനി അങ്ഗാരേസു പചിത്വാ ഖാദിംസു, തേസു അപ്പഹോന്തേസു സകുണച്ഛാപേ ഗഹേത്വാ ഖാദിംസു. ഏവം പഠമവയേപി മജ്ഝിമവയേപി പച്ഛിമവയേപി ഖാദിംസുയേവ. ഏകസ്മിമ്പി വയേ അപ്പമാദം നാപജ്ജിംസു, ഏകോപി ച നേസം അപ്പമാദം നാപജ്ജി.

സത്ഥാ ഇദം തസ്സ പുബ്ബകമ്മം ദസ്സേത്വാ ‘‘സചേ ഹി ത്വം, കുമാര, തദാ ഏകസ്മിമ്പി വയേ ഭരിയായ ¶ സദ്ധിം അപ്പമാദം ആപജ്ജിസ്സ, ഏകസ്മിമ്പി വയേ പുത്തോ വാ ധീതാ വാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ. സചേ പന വോ ഏകോപി അപ്പമത്തോ അഭവിസ്സ, തം പടിച്ച പുത്തോ വാ ധീതാ വാ ഉപ്പജ്ജിസ്സ. കുമാര, അത്താനഞ്ഹി പിയം മഞ്ഞമാനേന തീസുപി വയേസു അപ്പമത്തേന അത്താ രക്ഖിതബ്ബോ, ഏവം അസക്കോന്തേന ഏകവയേപി രക്ഖിതബ്ബോയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൫൭.

‘‘അത്താനഞ്ചേ പിയം ജഞ്ഞാ, രക്ഖേയ്യ നം സുരക്ഖിതം;

തിണ്ണം അഞ്ഞതരം യാമം, പടിജഗ്ഗേയ്യ പണ്ഡിതോ’’തി.

തത്ഥ ¶ യാമന്തി സത്ഥാ അത്തനോ ധമ്മിസ്സരതായ ദേസനാകുസലതായ ച ഇധ തിണ്ണം വയാനം അഞ്ഞതരം വയം യാമന്തി കത്വാ ദേസേസി, തസ്മാ ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. സചേ അത്താനം പിയം ജാനേയ്യ, രക്ഖേയ്യ നം സുരക്ഖിതന്തി യഥാ സോ സുരക്ഖിതോ ഹോതി, ഏവം നം രക്ഖേയ്യ. തത്ഥ സചേ ഗീഹീ സമാനോ ‘‘അത്താനം രക്ഖിസ്സാമീ’’തി ഉപരിപാസാദതലേ സുസംവുതം ഗബ്ഭം പവിസിത്വാ സമ്പന്നാരക്ഖോ ഹുത്വാ വസന്തോപി, പബ്ബജിതോ ഹുത്വാ സുസംവുതേ പിഹിതദ്വാരവാതപാനേ ലേണേ വിഹരന്തോപി അത്താനം ന രക്ഖതിയേവ. ഗിഹീ പന സമാനോ യഥാബലം ദാനസീലാദീനി പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ, പബ്ബജിതോ വാ പന വത്തപടിവത്തപരിയത്തിമനസികാരേസു ഉസ്സുക്കം ആപജ്ജന്തോ അത്താനം രക്ഖതി നാമ. ഏവം തീസു വയേസു അസക്കോന്തോ അഞ്ഞതരസ്മിമ്പി വയേ പണ്ഡിതപുരിസോ അത്താനം പടിജഗ്ഗതിയേവ. സചേ ഹി ഗിഹിഭൂതോ പഠമവയേ ഖിഡ്ഡാപസുതതായ കുസലം കാതും ന സക്കോതി, മജ്ഝിമവയേ അപ്പമത്തേന ഹുത്വാ കുസലം കാതബ്ബം. സചേ മജ്ഝിമവയേ പുത്തദാരം പോസേന്തോ കുസലം കാതും ന സക്കോതി, പച്ഛിമവയേ കാതബ്ബമേവ. ഏവമ്പി കരോന്തേന അത്താ പടിജഗ്ഗിതോവ ഹോതി. ഏവം അകരോന്തസ്സ പന അത്താ പിയോ നാമ ന ഹോതി, അപായപരായണമേവ നം കരോതി. സചേ പന ¶ പബ്ബജിതോ പഠമവയേ സജ്ഝായം കരോന്തോ ധാരേന്തോ വാചേന്തോ വത്തപടിവത്തം കരോന്തോ പമാദം ആപജ്ജതി, മജ്ഝിമവയേ അപ്പമത്തേന സമണധമ്മോ ¶ കാതബ്ബോ. സചേ പഠമവയേ ഉഗ്ഗഹിതപരിയത്തിയാ അട്ഠകഥം വിനിച്ഛയം കാരണാകാരണഞ്ച പുച്ഛന്തോ മജ്ഝിമവയേ പമാദം ആപജ്ജതി, പച്ഛിമവയേ അപ്പമത്തേന സമണധമ്മോ കാതബ്ബോയേവ. ഏവമ്പി കരോന്തേന അത്താ പടിജഗ്ഗിതോവ ഹോതി. ഏവം അകരോന്തസ്സ പന അത്താ പിയോ നാമ ന ഹോതി, പച്ഛാനുതാപേനേവ നം താപേതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബോധിരാജകുമാരോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ബോധിരാജകുമാരവത്ഥു പഠമം.

൨. ഉപനന്ദസക്യപുത്തത്ഥേരവത്ഥു

അത്താനമേവ ¶ പഠമന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഉപനന്ദം സക്യപുത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഥേരോ ധമ്മകഥം കഥേതും ഛേകോ. തസ്സ അപ്പിച്ഛതാദിപടിസംയുത്തം ധമ്മകഥം സുത്വാ ബഹൂ ഭിക്ഖു തം തിചീവരേഹി പൂജേത്വാ ധുതങ്ഗാനി സമാദിയിംസു. തേഹി വിസ്സട്ഠപരിക്ഖാരേ സോയേവ ഗണ്ഹി. സോ ഏകസ്മിം അന്തോവസ്സേ ഉപകട്ഠേ ജനപദം അഗമാസി. അഥ നം ഏകസ്മിം വിഹാരേ ദഹരസാമണേരാ ധമ്മകഥികപേമേന, ‘‘ഭന്തേ, ഇധ വസ്സം ഉപേഥാ’’തി വദിംസു. ‘‘ഇധ കിത്തകം വസ്സാവാസികം ലബ്ഭതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ തേഹി ‘‘ഏകേകോ സാടകോ’’തി വുത്തേ തത്ഥ ഉപാഹനാ ഠപേത്വാ അഞ്ഞം വിഹാരം അഗമാസി ¶ . ദുതിയം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ‘‘ഇധ കിം ലബ്ഭതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ദ്വേ സാടകാ’’തി വുത്തേ കത്തരയട്ഠിം ഠപേസി. തതിയം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ‘‘ഇധ കിം ലബ്ഭതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘തയോ സാടകാ’’തി വുത്തേ തത്ഥ ഉദകതുമ്ബം ഠപേസി. ചതുത്ഥം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ‘‘ഇധ കിം ലബ്ഭതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ചത്താരോ സാടകാ’’തി വുത്തേ ‘‘സാധു ഇധ വസിസ്സാമീ’’തി തത്ഥ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ ഗഹട്ഠാനഞ്ചേവ ഭിക്ഖൂനഞ്ച ധമ്മകഥം കഥേസി. തേ നം ബഹൂഹി വത്ഥേഹി ചേവ ചീവരേഹി ച പൂജേസും. സോ വുട്ഠവസ്സോ ഇതരേസുപി വിഹാരേസു സാസനം പേസേത്വാ ‘‘മയാ പരിക്ഖാരസ്സ ഠപിതത്താ വസ്സാവാസികം ലദ്ധബ്ബം, തം മേ പഹിണന്തൂ’’തി സബ്ബം ആഹരാപേത്വാ യാനകം പൂരേത്വാ പായാസി.

അഥേകസ്മിം ¶ വിഹാരേ ദ്വേ ദഹരഭിക്ഖൂ ദ്വേ സാടകേ ഏകഞ്ച കമ്ബലം ലഭിത്വാ ‘‘തുയ്ഹം സാടകാ ഹോന്തു, മയ്ഹം കമ്ബലോ’’തി ഭാജേതും അസക്കോന്താ മഗ്ഗസമീപേ നിസീദിത്വാ വിവദന്തി. തേ തം ഥേരം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേ നോ ഭാജേത്വാ ദേഥാ’’തി വദിംസു. തുമ്ഹേയേവ ഭാജേഥാതി. ന സക്കോമ, ഭന്തേ, തുമ്ഹേയേവ നോ ഭാജേത്വാ ദേഥാതി. തേന ഹി മമ വചനേ ഠസ്സഥാതി. ആമ, ഠസ്സാമാതി. ‘‘തേന ഹി സാധൂ’’തി തേസം ദ്വേ സാടകേ ദത്വാ ‘‘അയം ധമ്മകഥം കഥേന്താനം അമ്ഹാകം പാരുപനാരഹോ’’തി മഹഗ്ഘം കമ്ബലം ആദായ പക്കാമി. ദഹരഭിക്ഖൂ വിപ്പടിസാരിനോ ഹുത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ തമത്ഥം ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ തുമ്ഹാകം സന്തകം ¶ ഗഹേത്വാ തുമ്ഹേ വിപ്പടിസാരിനോ കരോതി, പുബ്ബേപി അകാസിയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി –

അതീതസ്മിം അനുതീരചാരീ ച ഗമ്ഭീരചാരീ ചാതി ദ്വേ ഉദ്ദാ മഹന്തം രോഹിതമച്ഛം ലഭിത്വാ ‘‘മയ്ഹം സീസം ഹോതു, തവ നങ്ഗുട്ഠ’’ന്തി വിവാദാപന്നാ ഭാജേതും അസക്കോന്താ ഏകം സിങ്ഗാലം ദിസ്വാ ആഹംസു – ‘‘മാതുല, ഇമം നോ ഭാജേത്വാ ദേഹീ’’തി. അഹം രഞ്ഞാ വിനിച്ഛയട്ഠാനേ ഠപിതോ, തത്ഥ ചിരം ¶ നിസീദിത്വാ ജങ്ഘവിഹാരത്ഥായ ആഗതോമ്ഹി, ഇദാനി മേ ഓകാസോ നത്ഥീതി. മാതുല, മാ ഏവം കരോഥ, ഭാജേത്വാ ഏവ നോ ദേഥാതി. മമ വചനേ ഠസ്സഥാതി. ഠസ്സാമ, മാതുലാതി. ‘‘തേന ഹി സാധൂ’’തി സോ സീസം ഛിന്ദിത്വാ ഏകമന്തേ അകാസി, നങ്ഗുട്ഠം ഏകമന്തേ. കത്വാ ച പന, ‘‘താതാ, യേന വോ അനുതീരേ ചരിതം, സോ നങ്ഗുട്ഠം ഗണ്ഹാതു. യേന ഗമ്ഭീരേ ചരിതം, തസ്സ സീസം ഹോതു. അയം പന മജ്ഝിമോ ഖണ്ഡോ മമ വിനിച്ഛയധമ്മേ ഠിതസ്സ ഭവിസ്സതീ’’തി തേ സഞ്ഞാപേന്തോ –

‘‘അനുതീരചാരി നങ്ഗുട്ഠം, സീസം ഗമ്ഭീരചാരിനോ;

അച്ചായം മജ്ഝിമോ ഖണ്ഡോ, ധമ്മട്ഠസ്സ ഭവിസ്സതീ’’തി. (ജാ. ൧.൭.൩൩) –

ഇമം ഗാഥം വത്വാ മജ്ഝിമഖണ്ഡം ആദായ പക്കാമി. തേപി വിപ്പടിസാരിനോ തം ഓലോകേത്വാ അട്ഠംസു.

സത്ഥാ ഇമം അതീതം ദസ്സേത്വാ ‘‘ഏവമേസ അതീതേപി തുമ്ഹേ വിപ്പടിസാരിനോ അകാസിയേവാ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ സഞ്ഞാപേത്വാ ഉപനന്ദം ഗരഹന്തോ, ‘‘ഭിക്ഖവേ ¶ , പരം ഓവദന്തേന നാമ പഠമമേവ അത്താ പതിരൂപേ പതിട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൫൮.

‘‘അത്താനമേവ പഠമം, പതിരൂപേ നിവേസയേ;

അഥഞ്ഞമനുസാസേയ്യ, ന കിലിസ്സേയ്യ പണ്ഡിതോ’’തി.

തത്ഥ ¶ പതിരൂപേ നിവേസയേതി അനുച്ഛവികേ ഗുണേ പതിട്ഠാപേയ്യ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യോ അപ്പിച്ഛതാദിഗുണേഹി വാ അരിയവംസപടിപദാദീഹി വാ പരം അനുസാസിതുകാമോ, സോ അത്താനമേവ പഠമം തസ്മിം ഗുണേ പതിട്ഠാപേയ്യ. ഏവം പതിട്ഠാപേത്വാ അഥഞ്ഞം തേഹി ഗുണേഹി അനുസാസേയ്യ. അത്താനഞ്ഹി തത്ഥ അനിവേസേത്വാ കേവലം പരമേവ അനുസാസമാനോ പരതോ നിന്ദം ലഭിത്വാ കിലിസ്സതി നാമ, തത്ഥ അത്താനം നിവേസേത്വാ അനുസാസമാനോ പരതോ പസംസം ലഭതി, തസ്മാ ന കിലിസ്സതി നാമ. ഏവം കരോന്തോ പണ്ഡിതോ ന കിലിസ്സേയ്യാതി.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ഉപനന്ദസക്യപുത്തത്ഥേരവത്ഥു ദുതിയം.

൩. പധാനികതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു

അത്താനഞ്ചേതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പധാനികതിസ്സത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ പഞ്ചസതേ ഭിക്ഖൂ ആദായ അരഞ്ഞേ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ, ‘‘ആവുസോ, ധരമാനകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ വോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹിതം, അപ്പമത്താവ സമണധമ്മം കരോഥാ’’തി ഓവദിത്വാ സയം ഗന്ത്വാ നിപജ്ജിത്വാ സുപതി. തേ ഭിക്ഖൂ പഠമയാമേ ചങ്കമിത്വാ മജ്ഝിമയാമേ വിഹാരം പവിസന്തി. സോ നിദ്ദായിത്വാ പബുദ്ധകാലേ തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കിം തുമ്ഹേ ‘നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായിസ്സാമാ’തി ആഗതാ, സീഘം നിക്ഖമിത്വാ ¶ സമണധമ്മം കരോഥാ’’തി വത്വാ സയം ഗന്ത്വാ തഥേവ സുപതി. ഇതരേ മജ്ഝിമയാമേ ബഹി ചങ്കമിത്വാ പച്ഛിമയാമേ വിഹാരം പവിസന്തി. സോ പുനപി പബുജ്ഝിത്വാ തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ തേ വിഹാരാ നീഹരിത്വാ സയം പുന ഗന്ത്വാ തഥേവ സുപതി. തസ്മിം നിച്ചകാലം ഏവം കരോന്തേ തേ ഭിക്ഖൂ സജ്ഝായം വാ കമ്മട്ഠാനം ¶ വാ മനസികാതും നാസക്ഖിംസു, ചിത്തം അഞ്ഞഥത്തം അഗമാസി. തേ ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയോ അതിവിയ ആരദ്ധവീരിയോ, പരിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമ ന’’ന്തി പരിഗ്ഗണ്ഹന്താ തസ്സ കിരിയം ദിസ്വാ ‘‘നട്ഠമ്ഹാ, ആവുസോ, ആചരിയോ നോ തുച്ഛരവം രവതീ’’തി വദിംസു. തേസം അതിവിയ നിദ്ദായ കിലമന്താനം ഏകഭിക്ഖുപി വിസേസം നിബ്ബത്തേതും നാസക്ഖി. തേ വുട്ഠവസ്സാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരാ കതപടിസന്ഥാരാ ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, അപ്പമത്താ ഹുത്വാ സമണധമ്മം കരിത്ഥാ’’തി പുച്ഛിതാ തമത്ഥം ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപേസ തുമ്ഹാകം അന്തരായമകാസിയേവാ’’തി വത്വാ തേഹി യാചിതോ –

‘‘അമാതാപിതരസംവഡ്ഢോ, അനാചേരകുലേ വസം;

നായം കാലം അകാലം വാ, അഭിജാനാതി കുക്കുടോ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൧൧൯) –

ഇമം അകാലരാവികുക്കുടജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ കഥേസി. ‘‘തദാ ഹി സോ കുക്കുടോ അയം പധാനികതിസ്സത്ഥേരോ അഹോസി, ഇമേ പഞ്ച സതാ ഭിക്ഖൂ തേ മാണവാ അഹേസും, ദിസാപാമോക്ഖോ ആചരിയോ അഹമേവാ’’തി സത്ഥാ ഇമം ജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, പരം ഓവദന്തേന നാമ അത്താ സുദന്തോ കാതബ്ബോ. ഏവം ഓവദന്തോ ഹി ¶ സുദന്തോ ഹുത്വാ ദമേതി നാമാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൫൯.

‘‘അത്താനഞ്ചേ ¶ തഥാ കയിരാ, യഥാഞ്ഞമനുസാസതി;

സുദന്തോ വത ദമേഥ, അത്താ ഹി കിര ദുദ്ദമോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – യോ ഹി ഭിക്ഖു ‘‘പഠമയാമാദീസു ചങ്കമിതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ പരം ഓവദതി, സയം ചങ്കമനാദീനി അധിട്ഠഹന്തോ അത്താനഞ്ചേ തഥാ കയിരാ, യഥാഞ്ഞമനുസാസതി, ഏവം സന്തേ സുദന്തോ വത ദമേഥാതി യേന ഗുണേന പരം അനുസാസതി, തേന അത്തനാ സുദന്തോ ഹുത്വാ ദമേയ്യ. അത്താ ഹി കിര ദുദ്ദമോതി അയഞ്ഹി അത്താ നാമ ദുദ്ദമോ. തസ്മാ യഥാ സോ സുദന്തോ ഹോതി, തഥാ ദമേതബ്ബോതി.

ദേസനാവസാനേ പഞ്ച സതാപി തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തം പാപുണിംസൂതി.

പധാനികതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു തതിയം.

൪. കുമാരകസ്സപമാതുഥേരീവത്ഥു

അത്താ ¶ ഹി അത്തനോ നാഥോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കുമാരകസ്സപത്ഥേരസ്സ മാതരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാ കിര രാജഗഹനഗരേ സേട്ഠിധീതാ വിഞ്ഞുതം പത്തകാലതോ പട്ഠായ പബ്ബജ്ജം യാചി. അഥ സാ പുനപ്പുനം യാചമാനാപി മാതാപിതൂനം സന്തികാ പബ്ബജ്ജം അലഭിത്വാ വയപ്പത്താ ¶ പതികുലം ഗന്ത്വാ പതിദേവതാ ഹുത്വാ അഗാരം അജ്ഝാവസി. അഥസ്സാ ന ചിരസ്സേവ കുച്ഛിസ്മിം ഗബ്ഭോ പതിട്ഠഹി. സാ ഗബ്ഭസ്സ പതിട്ഠിതഭാവം അജാനിത്വാവ സാമികം ആരാധേത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. അഥ നം സോ മഹന്തേന സക്കാരേന ഭിക്ഖുനുപസ്സയം നേത്വാ അജാനന്തോ ദേവദത്തപക്ഖികാനം ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ പബ്ബാജേസി. അപരേന സമയേന ഭിക്ഖുനിയോ തസ്സാ ഗബ്ഭിനിഭാവം ഞത്വാ താഹി ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി വുത്താ നാഹം, അയ്യേ, ജാനാമി ‘‘കിമേതം’’, സീലം വത മേ അരോഗമേവാതി. ഭിക്ഖുനിയോ തം ദേവദത്തസ്സ സന്തികം നേത്വാ ‘‘അയം ഭിക്ഖുനീ സദ്ധാപബ്ബജിതാ, ഇമിസ്സാ മയം ഗബ്ഭസ്സ പതിട്ഠിതഭാവം ജാനാമ, കാലം ന ജാനാമ, കിം ദാനി കരോമാ’’തി പുച്ഛിംസു. ദേവദത്തോ ‘‘മാ മയ്ഹം ഓവാദകാരികാനം ഭിക്ഖുനീനം അയസോ ഉപ്പജ്ജതൂ’’തി ഏത്തകമേവ ചിന്തേത്വാ ‘‘ഉപ്പബ്ബാജേഥ ന’’ന്തി ആഹ. തം സുത്വാ സാ ദഹരാ മാ മം, അയ്യേ, നാസേഥ, നാഹം ദേവദത്തം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിതാ, ഏഥ, മം സത്ഥു സന്തികം ജേതവനം നേഥാതി. താ തം ആദായ ജേതവനം ഗന്ത്വാ സത്ഥു ¶ ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘തസ്സാ ഗിഹികാലേ ഗബ്ഭോ പതിട്ഠിതോ’’തി ജാനന്തോപി പരവാദമോചനത്ഥം രാജാനം പസേനദികോസലം മഹാഅനാഥപിണ്ഡികം ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികം വിസാഖാഉപാസികം അഞ്ഞാനി ച മഹാകുലാനി പക്കോസാപേത്വാ ഉപാലിത്ഥേരം ആണാപേസി – ‘‘ഗച്ഛ, ഇമിസ്സാ ദഹരായ ഭിക്ഖുനിയാ ചതുപരിസമജ്ഝേ കമ്മം പരിസോധേഹീ’’തി. ഥേരോ രഞ്ഞോ പുരതോ വിസാഖം പക്കോസാപേത്വാ തം അധികരണം പടിച്ഛാപേസി. സാ സാണിപാകാരം പരിക്ഖിപാപേത്വാ അന്തോസാണിയം തസ്സാ ഹത്ഥപാദനാഭിഉദരപരിയോസാനാനി ¶ ഓലോകേത്വാ മാസദിവസേ സമാനേത്വാ ‘‘ഗിഹിഭാവേ ഇമായ ഗബ്ഭോ ലദ്ധോ’’തി ഞത്വാ ഥേരസ്സ തമത്ഥം ആരോചേസി. അഥസ്സാ ഥേരോ പരിസമജ്ഝേ പരിസുദ്ധഭാവം പതിട്ഠാപേസി. സാ അപരേന സമയേന പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സ പാദമൂലേ പത്ഥിതപത്ഥനം മഹാനുഭാവം പുത്തം വിജായി.

അഥേകദിവസം ¶ രാജാ ഭിക്ഖുനുപസ്സയസമീപേന ഗച്ഛന്തോ ദാരകസദ്ദം സുത്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ദേവ, ഏകിസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ പുത്തോ ജാതോ, തസ്സേസ സദ്ദോ’’തി വുത്തേ തം കുമാരം അത്തനോ ഘരം നേത്വാ ധാതീനം അദാസി. നാമഗ്ഗഹണദിവസേ ചസ്സ കസ്സപോതി നാമം കത്വാ കുമാരപരിഹാരേന വഡ്ഢിതത്താ കുമാരകസ്സപോതി സഞ്ജാനിംസു. സോ കീളാമണ്ഡലേ ദാരകേ പഹരിത്വാ ‘‘നിമ്മാതാപിതികേനമ്ഹാ പഹടാ’’തി വുത്തേ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ദേവ, മം ‘നിമ്മാതാപിതികോ’തി വദന്തി, മാതരം മേ ആചിക്ഖഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ രഞ്ഞാ ധാതിയോ ദസ്സേത്വാ ‘‘ഇമാ തേ മാതരോ’’തി വുത്തേ ‘‘ന ഏത്തികാ മേ മാതരോ, ഏകായ മേ മാതരാ ഭവിതബ്ബം, തം മേ ആചിക്ഖഥാ’’തി ആഹ. രാജാ ‘‘ന സക്കാ ഇമം വഞ്ചേതു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ, താത, തവ മാതാ ഭിക്ഖുനീ, ത്വം മയാ ഭിക്ഖുനുപസ്സയാ ആനീതോതി. സോ താവതകേനേവ സമുപ്പന്നസംവേഗോ ഹുത്വാ, ‘‘താത, പബ്ബാജേഥ മ’’ന്തി ആഹ. രാജാ ‘‘സാധു, താതാ’’തി തം മഹന്തേന സക്കാരേന സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബാജേസി. സോ ലദ്ധൂപസമ്പദോ കുമാരകസ്സപത്ഥേരോതി പഞ്ഞായി. സോ സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ വായമിത്വാ വിസേസം നിബ്ബത്തേതും അസക്കോന്തോ ‘‘പുന കമ്മട്ഠാനം വിസേസേത്വാ ഗഹേസ്സാമീ’’തി സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ അന്ധവനേ വിഹാസി.

അഥ നം കസ്സപബുദ്ധകാലേ ഏകതോ സമണധമ്മം കത്വാ അനാഗാമിഫലം പത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തഭിക്ഖു ബ്രഹ്മലോകതോ ആഗന്ത്വാ പന്നരസ പഞ്ഹേ പുച്ഛിത്വാ ¶ ‘‘ഇമേ പഞ്ഹേ ഠപേത്വാ സത്ഥാരം അഞ്ഞോ ബ്യാകാതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി, ഗച്ഛ, സത്ഥു സന്തികേ ഇമേസം അത്ഥം ഉഗ്ഗണ്ഹാ’’തി ഉയ്യോജേസി. സോ തഥാ കത്വാ പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനാവസാനേ അരഹത്തം പാപുണി. തസ്സ പന നിക്ഖന്തദിവസതോ പട്ഠായ ദ്വാദസ വസ്സാനി മാതുഭിക്ഖുനിയാ അക്ഖീഹി അസ്സൂനി പവത്തിംസു. സാ പുത്തവിയോഗദുക്ഖിതാ അസ്സുതിന്തേനേവ മുഖേന ഭിക്ഖായ ചരമാനാ അന്തരവീഥിയം ഥേരം ദിസ്വാവ, ‘‘പുത്ത ¶ , പുത്താ’’തി വിരവന്തീ തം ഗണ്ഹിതും ഉപധാവമാനാ പരിവത്തിത്വാ പതി. സാ ഥനേഹി ഖീരം മുഞ്ചന്തേഹി ഉട്ഠഹിത്വാ അല്ലചീവരാ ഗന്ത്വാ ഥേരം ഗണ്ഹി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘സചായം മമ സന്തികാ മധുരവചനം ലഭിസ്സതി, വിനസ്സിസ്സതി. ഥദ്ധമേവ കത്വാ ഇമായ സദ്ധിം സല്ലപിസ്സാമീ’’തി. അഥ നം ആഹ – ‘‘കിം കരോന്തീ വിചരസി, സിനേഹമത്തമ്പി ഛിന്ദിതും ന സക്കോസീ’’തി. സാ ‘‘അഹോ കക്ഖളാ ഥേരസ്സ ¶ കഥാ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘കിം വദേസി, താതാ’’തി വത്വാ പുനപി തേന തഥേവ വുത്താ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഇമസ്സ കാരണാ ദ്വാദസ വസ്സാനി അസ്സൂനി സന്ധാരേതും ന സക്കോമി, അയം പനേവം ഥദ്ധഹദയോ, കിം മേ ഇമിനാ’’തി പുത്തസിനേഹം ഛിന്ദിത്വാ തംദിവസമേവ അരഹത്തം പാപുണി.

അപരേന സമയേന ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘ആവുസോ, ദേവദത്തേന ഏവം ഉപനിസ്സയസമ്പന്നോ കുമാരകസ്സപോ ച ഥേരീ ച നാസിതാ, സത്ഥാ പന തേസം പതിട്ഠാ ജാതോ, അഹോ ബുദ്ധാ നാമ ലോകാനുകമ്പകാ’’തി ¶ . സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ അഹം ഇമേസം പച്ചയോ പതിട്ഠാ ജാതോ, പുബ്ബേപി നേസം അഹം പതിട്ഠാ അഹോസിംയേവാ’’തി വത്വാ –

‘‘നിഗ്രോധമേവ സേവേയ്യ, ന സാഖമുപസംവസേ;

നിഗ്രോധസ്മിം മതം സേയ്യോ, യഞ്ചേ സാഖസ്മി ജീവിത’’ന്തി. (ജാ. ൧.൧.൧൨; ൧.൧൦.൮൧) –

ഇമം നിഗ്രോധജാതകം വിത്ഥാരേന കഥേത്വാ ‘‘തദാ സാഖമിഗോ ദേവദത്തോ അഹോസി, പരിസാപിസ്സ ദേവദത്തപരിസാ, വാരപ്പത്താ മിഗധേനു ഥേരീ അഹോസി, പുത്തോ കുമാരകസ്സപോ, ഗബ്ഭിനീമിഗിയാ ജീവിതം പരിച്ചജിത്വാ ഗതോ നിഗ്രോധമിഗരാജാ പന അഹമേവാ’’തി ജാതകം സമോധാനേത്വാ പുത്തസിനേഹം ഛിന്ദിത്വാ ഥേരിയാ അത്തനാവ അത്തനോ പതിട്ഠാനകതഭാവം പകാസേന്തോ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, യസ്മാ പരസ്സ അത്തനി ഠിതേന സഗ്ഗപരായണേന വാ മഗ്ഗപരായണേന വാ ഭവിതും ന സക്കാ, തസ്മാ അത്താവ അത്തനോ നാഥോ, പരോ കിം കരിസ്സതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൬൦.

‘‘അത്താ ഹി അത്തനോ നാഥോ, കോ ഹി നാഥോ പരോ സിയാ;

അത്തനാ ഹി സുദന്തേന, നാഥം ലഭതി ദുല്ലഭ’’ന്തി.

തത്ഥ നാഥോതി പതിട്ഠാ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യസ്മാ അത്തനി ഠിതേന അത്തസമ്പന്നേന കുസലം കത്വാ ¶ സഗ്ഗം വാ പാപുണിതും, മഗ്ഗം വാ ഭാവേതും, ഫലം വാ സച്ഛികാതും സക്കാ ¶ . തസ്മാ ഹി അത്താവ അത്തനോ പതിട്ഠാ ഹോതി, പരോ കോ നാമ കസ്സ പതിട്ഠാ സിയാ. അത്തനാ ഏവ ഹി സുദന്തേന നിബ്ബിസേവനേന ¶ അരഹത്തഫലസങ്ഖാതം ദുല്ലഭം നാഥം ലഭതി. അരഹത്തഞ്ഹി സന്ധായ ഇധ ‘‘നാഥം ലഭതി ദുല്ലഭ’’ന്തി വുത്തം.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

കുമാരകസ്സപമാതുഥേരീവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. മഹാകാലഉപാസകവത്ഥു

അത്തനാ ഹി കതം പാപന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം മഹാകാലം നാമ സോതാപന്നഉപാസകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര മാസസ്സ അട്ഠദിവസേസു ഉപോസഥികോ ഹുത്വാ വിഹാരേ സബ്ബരത്തിം ധമ്മകഥം സുണാതി. അഥ രത്തിം ചോരാ ഏകസ്മിം ഗേഹേ സന്ധിം ഛിന്ദിത്വാ ഭണ്ഡകം ഗഹേത്വാ ലോഹഭാജനസദ്ദേന പബുദ്ധേഹി സാമികേഹി അനുബദ്ധാ ഗഹിതഭണ്ഡം ഛഡ്ഡേത്വാ പലായിംസു. സാമികാപി തേ അനുബന്ധിംസുയേവ, തേ ദിസാ പക്ഖന്ദിംസു. ഏകോ പന വിഹാരമഗ്ഗം ഗഹേത്വാ മഹാകാലസ്സ രത്തിം ധമ്മകഥം സുത്വാ പാതോവ പോക്ഖരണിതീരേ മുഖം ധോവന്തസ്സ പുരതോ ഭണ്ഡികം ഛഡ്ഡേത്വാ പലായി. ചോരേ അനുബന്ധിത്വാ ആഗതമനുസ്സാ ഭണ്ഡികം ദിസ്വാ ‘‘ത്വം നോ ഗേഹസന്ധിം ഛിന്ദിത്വാ ഭണ്ഡികം ഹരിത്വാ ധമ്മം സുണന്തോ വിയ വിചരസീ’’തി ¶ തം ഗഹേത്വാ പോഥേത്വാ മാരേത്വാ ഛഡ്ഡേത്വാ അഗമിംസു. അഥ നം പാതോവ പാനീയഘടം ആദായ ഗതാ ദഹരസാമണേരാ ദിസ്വാ ‘‘വിഹാരേ ധമ്മകഥം സുത്വാ സയിതഉപാസകോ അയുത്തം മരണം ലഭതീ’’തി വത്വാ സത്ഥു ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ കാലേന അപ്പതിരൂപം മരണം ലദ്ധം, പുബ്ബേ കതകമ്മസ്സ പന തേന യുത്തമേവ ലദ്ധ’’ന്തി വത്വാ തേഹി യാചിതോ തസ്സ പുബ്ബകമ്മം കഥേസി –

അതീതേ കിര ബാരാണസിരഞ്ഞോ വിജിതേ ഏകസ്സ പച്ചന്തഗാമസ്സ അടവിമുഖേ ചോരാ പഹരന്തി. രാജാ അടവിമുഖേ ഏകം രാജഭടം ഠപേസി, സോ ഭതിം ഗഹേത്വാ മനുസ്സേ ഓരതോ പാരം നേതി, പാരതോ ഓരം ആനേതി. അഥേകോ മനുസ്സോ അഭിരൂപം അത്തനോ ഭരിയം ചൂളയാനകം ആരോപേത്വാ ¶ തം ഠാനം അഗമാസി. രാജഭടോ തം ഇത്ഥിം ദിസ്വാവ സഞ്ജാതസിനേഹോ തേന ‘‘അടവിം നോ ¶ , സാമി, അതിക്കാമേഹീ’’തി വുത്തേപി ‘‘ഇദാനി വികാലോ, പാതോവ അതിക്കാമേസ്സാമീ’’തി ആഹ. സോ സകാലോ, സാമി, ഇദാനേവ നോ നേഹീതി. നിവത്ത, ഭോ, അമ്ഹാകംയേവ ഗേഹേ ആഹാരോ ച നിവാസോ ച ഭവിസ്സതീതി. സോ നേവ നിവത്തിതും ഇച്ഛി. ഇതരോ പുരിസാനം സഞ്ഞം ദത്വാ യാനകം നിവത്താപേത്വാ അനിച്ഛന്തസ്സേവ ദ്വാരകോട്ഠകേ നിവാസം ദത്വാ ആഹാരം പടിയാദാപേസി. തസ്സ പന ഗേഹേ ഏകം മണിരതനം അത്ഥി. സോ തം തസ്സ യാനകന്തരേ പക്ഖിപാപേത്വാ പച്ചൂസകാലേ ചോരാനം പവിട്ഠസദ്ദം കാരേസി. അഥസ്സ പുരിസാ ‘‘മണിരതനം, സാമി, ചോരേഹി ഹട’’ന്തി ആരോചേസും. സോ ഗാമദ്വാരേസു ആരക്ഖം ഠപേത്വാ ‘‘അന്തോഗാമതോ നിക്ഖമന്തേ വിചിനഥാ’’തി ആഹ. ഇതരോപി പാതോവ യാനകം യോജേത്വാ ¶ പായാസി. അഥസ്സ യാനകം സോധേന്താ അത്തനാ ഠപിതം മണിരതനം ദിസ്വാ സന്തജ്ജേത്വാ ‘‘ത്വം മണിം ഗഹേത്വാ പലായസീ’’തി പോഥേത്വാ ‘‘ഗഹിതോ നോ, സാമി, ചോരോ’’തി ഗാമഭോജകസ്സ ദസ്സേസും. സോ ‘‘ഭതകസ്സ വത മേ ഗേഹേ നിവാസം ദത്വാ ഭത്തം ദിന്നം, മണിം ഗഹേത്വാ ഗതോ, ഗണ്ഹഥ നം പാപപുരിസ’’ന്തി പോഥാപേത്വാ മാരേത്വാ ഛഡ്ഡാപേസി. ഇദം തസ്സ പുബ്ബകമ്മം. സോ തതോ ചുതോ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തിത്വാ തത്ഥ ദീഘരത്തം പച്ചിത്വാ വിപാകാവസേസേന അത്തഭാവസതേ തഥേവ പോഥിതോ മരണം പാപുണി.

ഏവം സത്ഥാ മഹാകാലസ്സ പുബ്ബകമ്മം ദസ്സേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഏവം ഇമേ സത്തേ അത്തനാ കതപാപകമ്മമേവ ചതൂസു അപായേസു അഭിമത്ഥതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൬൧.

‘‘അത്തനാ ഹി കതം പാപം, അത്തജം അത്തസമ്ഭവം;

അഭിമത്ഥതി ദുമ്മേധം, വജിരംവസ്മമയം മണി’’ന്തി.

തത്ഥ വജിരംവസ്മമയം മണിന്തി വജിരംവ അസ്മമയം മണിം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ പാസാണമയം പാസാണസമ്ഭവം വജിരം തമേവ അസ്മമയം മണിം അത്തനോ ഉട്ഠാനട്ഠാനസങ്ഖാതം പാസാണമണിം ഖാദിത്വാ ഛിദ്ദം ഛിദ്ദം ഖണ്ഡം ഖണ്ഡം കത്വാ അപരിഭോഗം കരോതി, ഏവമേവ അത്തനാ കതം അത്തനി ജാതം അത്തസമ്ഭവം ¶ ¶ പാപം ദുമ്മേധം നിപ്പഞ്ഞം പുഗ്ഗലം ചതൂസു അപായേസു അഭിമത്ഥതി കന്തതി വിദ്ധംസേതീതി.

ദേസനാവസാനേ സമ്പത്തഭിക്ഖൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മഹാകാലഉപാസകവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. ദേവദത്തവത്ഥു

യസ്സ ¶ അച്ചന്തദുസ്സീല്യന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ദേവദത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ദിവസേ ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘ആവുസോ, ദേവദത്തോ ദുസ്സീലോ പാപധമ്മോ ദുസ്സീല്യകാരണേന വഡ്ഢിതായ തണ്ഹായ അജാതസത്തും സങ്ഗണ്ഹിത്വാ മഹന്തം ലാഭസക്കാരം നിബ്ബത്തേത്വാ അജാതസത്തും പിതുവധേ സമാദപേത്വാ തേന സദ്ധിം ഏകതോ ഹുത്വാ നാനപ്പകാരേന തഥാഗതസ്സ വധായ പരിസക്കതീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ദേവദത്തോ നാനപ്പകാരേന മയ്ഹം വധായ പരിസക്കതീ’’തി വത്വാ കുരുങ്ഗമിഗജാതകാദീനി (ജാ. ൧.൨.൧൧൧-൨) കഥേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, അച്ചന്തദുസ്സീലപുഗ്ഗലം നാമ ദുസ്സീല്യകാരണാ ഉപ്പന്നാ തണ്ഹാ മാലുവാ വിയ സാലം പരിയോനന്ധിത്വാ സമ്ഭഞ്ജമാനാ നിരയാദീസു പക്ഖിപതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥാമാഹ –

൧൬൨.

‘‘യസ്സ ¶ അച്ചന്തദുസ്സീല്യം, മാലുവാ സാലമിവോത്ഥതം;

കരോതി സോ തഥത്താനം, യഥാ നം ഇച്ഛതീ ദിസോ’’തി.

തത്ഥ അച്ചന്തദുസ്സീല്യന്തി ഏകന്തദുസ്സീലഭാവോ. ഗിഹീ വാ ജാതിതോ പട്ഠായ ദസ അകുസലകമ്മപഥേ കരോന്തോ, പബ്ബജിതോ വാ ഉപസമ്പന്നദിവസതോ പട്ഠായ ഗരുകാപത്തിം ആപജ്ജമാനോ അച്ചന്തദുസ്സീലോ നാമ. ഇധ പന യോ ദ്വീസു തീസു അത്തഭാവേസു ദുസ്സീലോ, ഏതസ്സ ഗതിയാ ആഗതം ദുസ്സീലഭാവം സന്ധായേതം വുത്തം. ദുസ്സീലഭാവോതി ചേത്ഥ ദുസ്സീലസ്സ ഛ ¶ ദ്വാരാനി നിസ്സായ ഉപ്പന്നാ തണ്ഹാ വേദിതബ്ബാ. മാലുവാ സാലമിവോത്ഥതന്തി യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ തം തണ്ഹാസങ്ഖാതം ദുസ്സീല്യം യഥാ നാമ മാലുവാ സാലം ഓത്ഥരന്തീ ദേവേ വസ്സന്തേ പത്തേഹി ഉദകം സമ്പടിച്ഛിത്വാ സമ്ഭഞ്ജനവസേന സബ്ബത്ഥകമേവ പരിയോനന്ധതി, ഏവം അത്തഭാവം ഓത്ഥതം പരിയോനന്ധിത്വാ ഠിതം. സോ മാലുവായ സമ്ഭഞ്ജിത്വാ ഭൂമിയം പാതിയമാനോ രുക്ഖോ വിയ തായ ദുസ്സീല്യസങ്ഖാതായ തണ്ഹായ സമ്ഭഞ്ജിത്വാ അപായേസു പാതിയമാനോ, യഥാ നം അനത്ഥകാമോ ദിസോ ഇച്ഛതി, തഥാ അത്താനം കരോതി നാമാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ദേവദത്തവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. സങ്ഘഭേദപരിസക്കനവത്ഥു

സുകരാനീതി ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ സങ്ഘഭേദപരിസക്കനം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി ദേവദത്തോ സങ്ഘഭേദായ പരിസക്കന്തോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ അത്തനോ അധിപ്പായം ആരോചേസി. തം സുത്വാ ഥേരോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഇധാഹം, ഭന്തേ, പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ രാജഗഹം പിണ്ഡായ പാവിസിം. അദ്ദസാ ഖോ മം, ഭന്തേ, ദേവദത്തോ രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരന്തം. ദിസ്വാ യേനാഹം തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ മം ഏതദവോച – ‘അജ്ജതഗ്ഗേ ദാനാഹം, ആവുസോ ആനന്ദ, അഞ്ഞത്രേവ ഭഗവതാ അഞ്ഞത്ര ഭിക്ഖുസങ്ഘേന ഉപോസഥം കരിസ്സാമി സങ്ഘകമ്മഞ്ചാ’തി. അജ്ജ ഭഗവാ ദേവദത്തോ സങ്ഘം ഭിന്ദിസ്സതി, ഉപോസഥഞ്ച കരിസ്സതി സങ്ഘകമ്മാനി ചാ’’തി. ഏവം വുത്തേ സത്ഥാ –

‘‘സുകരം സാധുനാ സാധു, സാധു പാപേന ദുക്കരം;

പാപം പാപേന സുകരം, പാപമരിയേഹി ദുക്കര’’ന്തി. (ഉദാ. ൪൮) –

ഇമം ¶ ഉദാനം ഉദാനേത്വാ, ‘‘ആനന്ദ, അത്തനോ അഹിതകമ്മം നാമ സുകരം, ഹിതകമ്മമേവ ദുക്കര’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൬൩.

‘‘സുകരാനി അസാധൂനി, അത്തനോ അഹിതാനി ച;

യം വേ ഹിതഞ്ച സാധുഞ്ച, തം വേ പരമദുക്കര’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – യാനി കമ്മാനി അസാധൂനി സാവജ്ജാനി അപായസംവത്തനികത്തായേവ അത്തനോ അഹിതാനി ച ഹോന്തി, താനി സുകരാനി ¶ . യം പന സുഗതിസംവത്തനികത്താ അത്തനോ ഹിതഞ്ച അനവജ്ജത്ഥേന സാധുഞ്ച സുഗതിസംവത്തനികഞ്ചേവ നിബ്ബാനസംവത്തനികഞ്ച കമ്മം, തം പാചീനനിന്നായ ഗങ്ഗായ ഉബ്ബത്തേത്വാ പച്ഛാമുഖകരണം വിയ അതിദുക്കരന്തി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സങ്ഘഭേദപരിസക്കനവത്ഥു സത്തമം.

൮. കാലത്ഥേരവത്ഥു

യോ ¶ സാസനന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കാലത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിരേകാ ഇത്ഥീ മാതുട്ഠാനേ ഠത്വാ തം ഥേരം ഉപട്ഠഹി. തസ്സാ പടിവിസ്സകഗേഹേ മനുസ്സാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ ആഗന്ത്വാ ‘‘അഹോ ബുദ്ധാ നാമ അച്ഛരിയാ, അഹോ ധമ്മദേസനാ മധുരാ’’തി പസംസന്തി. സാ ഇത്ഥീ തേസം കഥം സുത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അഹമ്പി സത്ഥു ധമ്മദേസനം സോതുകാമാ’’തി തസ്സ ആരോചേസി. സോ ‘‘തത്ഥ മാ ഗമീ’’തി തം നിവാരേസി. സാ പുനദിവസേ പുനദിവസേപീതി യാവതതിയം തേന നിവാരിയമാനാപി സോതുകാമാവ അഹോസി. കസ്മാ സോ പനേതം നിവാരേസീതി? ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ മയി ഭിജ്ജിസ്സതീ’’തി. സാ ഏകദിവസം പാതോവ ഭുത്തപാതരാസാ ഉപോസഥം സമാദിയിത്വാ, ‘‘അമ്മ, സാധുകം അയ്യം പരിവിസേയ്യാസീ’’തി ധീതരം ആണാപേത്വാ വിഹാരം അഗമാസി. ധീതാപിസ്സാ തം ഭിക്ഖും ആഗതകാലേ പരിവിസിത്വാ ‘‘കുഹിം മഹാഉപാസികാ’’തി വുത്താ ‘‘ധമ്മസ്സവനായ ¶ വിഹാരം ഗതാ’’തി ആഹ. സോ തം ¶ സുത്വാവ കുച്ഛിയം ഉട്ഠിതേന ഡാഹേന സന്തപ്പമാനോ ‘‘ഇദാനി സാ മയി ഭിന്നാ’’തി വേഗേന ഗന്ത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണമാനം ദിസ്വാ സത്ഥാരം ആഹ, ‘‘ഭന്തേ, അയം ഇത്ഥീ ദന്ധാ സുഖുമം ധമ്മകഥം ന ജാനാതി, ഇമിസ്സാ ഖന്ധാദിപടിസംയുത്തം സുഖുമം ധമ്മകഥം അകഥേത്വാ ദാനകഥം വാ സീലകഥം വാ കഥേതും വട്ടതീ’’തി. സത്ഥാ തസ്സജ്ഝാസയം വിദിത്വാ ‘‘ത്വം ദുപ്പഞ്ഞോ പാപികം ദിട്ഠിം നിസ്സായ ബുദ്ധാനം സാസനം പടിക്കോസസി. അത്തഘാതായേവ വായമസീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൬൪.

‘‘യോ സാസനം അരഹതം, അരിയാനം ധമ്മജീവിനം;

പടിക്കോസതി ദുമ്മേധോ, ദിട്ഠിം നിസ്സായ പാപികം;

ഫലാനി കട്ഠകസ്സേവ, അത്തഘാതായ ഫല്ലതീ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – യോ ദുമ്മേധോ പുഗ്ഗലോ അത്തനോ സക്കാരഹാനിഭയേന പാപികം ദിട്ഠിം നിസ്സായ ‘‘ധമ്മം വാ സോസ്സാമ, ദാനം വാ ദസ്സാമാ’’തി വദന്തേ പടിക്കോസന്തോ അരഹതം അരിയാനം ധമ്മജീവിനം ബുദ്ധാനം സാസനം പടിക്കോസതി, തസ്സ തം പടിക്കോസനം സാ ച പാപികാ ദിട്ഠി വേളുസങ്ഖാതസ്സ കട്ഠകസ്സ ഫലാനി വിയ ഹോതി. തസ്മാ യഥാ കട്ഠകോ ഫലാനി ഗണ്ഹന്തോ അത്തഘാതായ ഫല്ലതി, അത്തനോ ഘാതത്ഥമേവ ഫലതി, ഏവം സോപി അത്തഘാതായ ഫല്ലതീതി. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘ഫലം ¶ വേ കദലിം ഹന്തി, ഫലം വേളും ഫലം നളം;

സക്കാരോ കാപുരിസം ഹന്തി, ഗബ്ഭോ അസ്സതരിം യഥാ’’തി. (ചൂളവ. ൩൩൫; അ. നി. ൪.൬൮);

ദേസനാവസാനേ ഉപാസികാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

കാലത്ഥേരവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. ചൂളകാലഉപാസകവത്ഥു

അത്തനാ ¶ ¶ ഹി കതന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ചൂളകാലം ഉപാസകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി മഹാകാലവത്ഥുസ്മിം വുത്തനയേനേവ ഉമങ്ഗചോരാ സാമികേഹി അനുബദ്ധാ രത്തിം വിഹാരേ ധമ്മകഥം സുത്വാ പാതോവ വിഹാരാ നിക്ഖമിത്വാ സാവത്ഥിം ആഗച്ഛന്തസ്സ തസ്സ ഉപാസകസ്സ പുരതോ ഭണ്ഡികം ഛഡ്ഡേത്വാ പലായിംസു. മനുസ്സാ തം ദിസ്വാ ‘‘അയം രത്തിം ചോരകമ്മം കത്വാ ധമ്മം സുണന്തോ വിയ ചരതി, ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി തം പോഥയിംസു. കുമ്ഭദാസിയോ ഉദകതിത്ഥം ഗച്ഛമാനാ തം ദിസ്വാ ‘‘അപേഥ, സാമി, നായം ഏവരൂപം കരോതീ’’തി തം മോചേസും. സോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അഹമ്ഹി മനുസ്സേഹി നാസിതോ, കുമ്ഭദാസിയോ മേ നിസ്സായ ജീവിതം ലദ്ധ’’ന്തി ഭിക്ഖൂനം ആരോചേസി. ഭിക്ഖൂ തഥാഗതസ്സ തമത്ഥം ആരോചേസും. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ചൂളകാലഉപാസകോ കുമ്ഭദാസിയോ ചേവ നിസ്സായ, അത്തനോ ച അകരണഭാവേന ജീവിതം ലഭി. ഇമേ ഹി നാമ സത്താ അത്തനാ പാപകമ്മം കത്വാ നിരയാദീസു അത്തനാവ കിലിസ്സന്തി, കുസലം കത്വാ പന സുഗതിഞ്ചേവ നിബ്ബാനഞ്ച ഗച്ഛന്താ അത്തനാവ വിസുജ്ഝന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൬൫.

‘‘അത്തനാ ഹി കതം പാപം, അത്തനാ സംകിലിസ്സതി;

അത്തനാ അകതം പാപം, അത്തനാവ വിസുജ്ഝതി;

സുദ്ധീ അസുദ്ധി പച്ചത്തം, നാഞ്ഞോ അഞ്ഞം വിസോധയേ’’തി.

തസ്സത്ഥോ ¶ – യേന അത്തനാ അകുസലകമ്മം കതം ഹോതി, സോ ചതൂസു അപായേസു ദുക്ഖം അനുഭവന്തോ ¶ അത്തനാവ സംകിലിസ്സതി. യേന പന അത്തനാ അകതം പാപം, സോ സുഗതിഞ്ചേവ നിബ്ബാനഞ്ച ഗച്ഛന്തോ അത്തനാവ വിസുജ്ഝതി. കുസലകമ്മസങ്ഖാതാ സുദ്ധി അകുസലകമ്മസങ്ഖാതാ ച അസുദ്ധി പച്ചത്തം കാരകസത്താനം അത്തനിയേവ വിപച്ചതി. അഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ അഞ്ഞം പുഗ്ഗലം ന വിസോധയേ നേവ വിസോധേതി, ന കിലേസേതീതി വുത്തം ഹോതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ ചൂളകാലോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ചൂളകാലഉപാസകവത്ഥു നവമം.

൧൦. അത്തദത്ഥത്ഥേരവത്ഥു

അത്തദത്ഥന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അത്തദത്ഥത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സത്ഥാരാ ഹി പരിനിബ്ബാനകാലേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, അഹം ഇതോ ചതുമാസച്ചയേന പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ ഉപ്പന്നസംവേഗാ സത്തസതാ പുഥുജ്ജനാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥു സന്തികം അവിജഹിത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, കരിസ്സാമാ’’തി സമ്മന്തയമാനാ വിചരന്തി. അത്തദത്ഥത്ഥേരോ പന ചിന്തേസി – ‘‘സത്ഥാ കിര ചതുമാസച്ചയേന പരിനിബ്ബായിസ്സതി, അഹഞ്ചമ്ഹി അവീതരാഗോ, സത്ഥരി ധരമാനേയേവ അരഹത്തത്ഥായ വായമിസ്സാമീ’’തി. സോ ഭിക്ഖൂനം സന്തികം ന ഗച്ഛതി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ ‘‘കസ്മാ, ആവുസോ, ത്വം നേവ അമ്ഹാകം സന്തികം ആഗച്ഛസി, ന കിഞ്ചി മന്തേസീ’’തി വത്വാ സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ ‘‘അയം, ഭന്തേ, ഏവം നാമ കരോതീ’’തി ആരോചയിംസു. സോ സത്ഥാരാപി ‘‘കസ്മാ ഏവം കരോസീ’’തി വുത്തേ ‘‘തുമ്ഹേ കിര, ഭന്തേ, ചതുമാസച്ചയേന ¶ പരിനിബ്ബായിസ്സഥ, അഹം തുമ്ഹേസു ധരന്തേസുയേവ അരഹത്തപ്പത്തിയാ വായമിസ്സാമീ’’തി. സത്ഥാ തസ്സ സാധുകാരം ദത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, യസ്സ മയി സിനേഹോ അത്ഥി, തേന അത്തദത്ഥേന വിയ ഭവിതും വട്ടതി. ന ഹി ഗന്ധാദീഹി പൂജേന്താ മം പൂജേന്തി, ധമ്മാനുധമ്മപടിപത്തിയാ പന മം പൂജേന്തി. തസ്മാ അഞ്ഞേനപി അത്തദത്ഥസദിസേനേവ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൬൬.

‘‘അത്തദത്ഥം പരത്ഥേന, ബഹുനാപി ന ഹാപയേ;

അത്തദത്ഥമഭിഞ്ഞായ, സദത്ഥപസുതോ സിയാ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – ഗിഹിഭൂതാ താവ കാകണികമത്തമ്പി അത്തനോ അത്ഥം സഹസ്സമത്തേനാപി പരസ്സ അത്ഥേന ¶ ന ഹാപയേ. കാകണികമത്തേനാപി ഹിസ്സ അത്തദത്ഥോവ ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ നിപ്ഫാദേയ്യ, ന പരത്ഥോ. ഇദം ¶ പന ഏവം അകഥേത്വാ കമ്മട്ഠാനസീസേന കഥിതം, തസ്മാ ‘‘അത്തദത്ഥം ന ഹാപേമീ’’തി ഭിക്ഖുനാ നാമ സങ്ഘസ്സ ഉപ്പന്നം ചേതിയപടിസങ്ഖരണാദികിച്ചം വാ ഉപജ്ഝായാദിവത്തം വാ ന ഹാപേതബ്ബം. ആഭിസമാചാരികവത്തഞ്ഹി പൂരേന്തോയേവ അരിയഫലാദീനി സച്ഛികരോതി, തസ്മാ അയമ്പി അത്തദത്ഥോവ. യോ പന അച്ചാരദ്ധവിപസ്സകോ ‘‘അജ്ജ വാ സുവേ വാ’’തി പടിവേധം പത്ഥയമാനോ വിചരതി, തേന ഉപജ്ഝായവത്താദീനിപി ഹാപേത്വാ അത്തനോ കിച്ചമേവ കാതബ്ബം. ഏവരൂപഞ്ഹി അത്തദത്ഥമഭിഞ്ഞായ ‘‘അയം മേ അത്തനോ അത്ഥോ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ ¶ , സദത്ഥപസുതോ സിയാതി തസ്മിം സകേ അത്ഥേ ഉയ്യുത്തപയുത്തോ ഭവേയ്യാതി.

ദേസനാവസാനേ സോ ഥേരോ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തഭിക്ഖൂനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അത്തദത്ഥത്ഥേരവത്ഥു ദസമം.

അത്തവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദ്വാദസമോ വഗ്ഗോ.

൧൩. ലോകവഗ്ഗോ

൧. ദഹരഭിക്ഖുവത്ഥു

ഹീനം ¶ ¶ ¶ ധമ്മന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ദഹരഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

അഞ്ഞതരോ കിര ഥേരോ ദഹരഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം പാതോവ വിസാഖായ ഗേഹം അഗമാസി. വിസാഖായ ഗേഹേ പഞ്ചസതാനം ഭിക്ഖൂനം ധുവയാഗു നിച്ചപഞ്ഞത്താ ഹോതി. ഥേരോ തത്ഥ യാഗും പിവിത്വാ ദഹരഭിക്ഖും നിസീദാപേത്വാ സയം അഞ്ഞം ഗേഹം അഗമാസി. തേന ച സമയേന വിസാഖായ പുത്തസ്സ ധീതാ അയ്യികായ ഠാനേ ഠത്വാ ഭിക്ഖൂനം വേയ്യാവച്ചം കരോതി. സാ തസ്സ ദഹരസ്സ ഉദകം പരിസ്സാവേന്തീ ചാടിയം അത്തനോ മുഖനിമിത്തം ദിസ്വാ ഹസി, ദഹരോപി തം ഓലോകേത്വാ ഹസി. സാ തം ഹസമാനം ദിസ്വാ ‘‘ഛിന്നസീസോ ഹസതീ’’തി ആഹ. അഥ നം ദഹരോ ‘‘ത്വം ഛിന്നസീസാ, മാതാപിതരോപി തേ ഛിന്നസീസാ’’തി അക്കോസി. സാ രോദമാനാ മഹാനസേ അയ്യികായ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കിം ഇദം, അമ്മാ’’തി വുത്തേ തമത്ഥം ആരോചേസി. സാ ദഹരസ്സ സന്തികം ആഗന്ത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മാ കുജ്ഝി, ന ഏതം ഛിന്നകേസനഖസ്സ ഛിന്നനിവാസനപാരുപനസ്സ ¶ മജ്ഝേ ഛിന്നകപാലം ആദായ ഭിക്ഖായ ചരന്തസ്സ അയ്യസ്സ അഗരുക’’ന്തി ആഹ. ദഹരോ ആമ, ഉപാസികേ, ത്വം മമ ഛിന്നകേസാദിഭാവം ജാനാസി, ഇമിസ്സാ മം ‘‘ഛിന്നസീസോ’’തി കത്വാ അക്കോസിതും വട്ടിസ്സതീതി. വിസാഖാ നേവ ദഹരം സഞ്ഞാപേതും അസക്ഖി, നപി ദാരികം. തസ്മിം ഖണേ ഥേരോ ആഗന്ത്വാ ‘‘കിമിദം ഉപാസികേ’’തി പുച്ഛിത്വാ തമത്ഥം സുത്വാ ദഹരം ഓവദന്തോ ആഹ – ‘‘അപേഹി, ആവുസോ, നായം ഛിന്നകേസനഖവത്ഥസ്സ മജ്ഝേ ഛിന്നകപാലം ആദായ ഭിക്ഖായ ചരന്തസ്സ അക്കോസോ, തുണ്ഹീ ഹോഹീ’’തി. ആമ, ഭന്തേ, കിം തുമ്ഹേ അത്തനോ ഉപട്ഠായികം അതജ്ജേത്വാ മം തജ്ജേഥ, മം ‘‘ഛിന്നസീസോ’’തി അക്കോസിതും വട്ടിസ്സതീതി. തസ്മിം ഖണേ സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുച്ഛി. വിസാഖാ ആദിതോ പട്ഠായ തം പവത്തിം ആരോചേസി. സത്ഥാ തസ്സ ദഹരസ്സ സോതാപത്തിഫലൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ ‘‘മയാ ഇമം ദഹരം അനുവത്തിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ വിസാഖം ആഹ – ‘‘കിം പന വിസാഖേ തവ ദാരികായ ഛിന്നകേസാദിമത്തകേനേവ മമ സാവകേ ¶ ഛിന്നസീസേ കത്വാ അക്കോസിതും വട്ടതീ’’തി? ദഹരോ താവദേവ ഉട്ഠായ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ¶ , ‘‘ഭന്തേ, ഏതം പഞ്ഹം തുമ്ഹേവ സുട്ഠു ജാനാഥ, അമ്ഹാകം ഉപജ്ഝായോ ച ഉപാസികാ ച സുട്ഠു ന ജാനന്തീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ദഹരസ്സ അത്തനോ അനുകുലഭാവം ഞത്വാ ‘‘കാമഗുണം ആരബ്ഭ ഹസനഭാവോ നാമ ഹീനോ ധമ്മോ, ഹീനഞ്ച നാമ ധമ്മം സേവിതും പമാദേന സദ്ധിം സംവസിതും ന വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൬൭.

‘‘ഹീനം ¶ ധമ്മം ന സേവേയ്യ, പമാദേന ന സംവസേ;

മിച്ഛാദിട്ഠിം ന സേവേയ്യ, ന സിയാ ലോകവഡ്ഢനോ’’തി.

തത്ഥ ഹീനം ധമ്മന്തി പഞ്ചകാമഗുണം ധമ്മം. സോ ഹി ഹീനോ ധമ്മോ ന അന്തമസോ ഓട്ഠഗോണാദീഹിപി പടിസേവിതബ്ബോ. ഹീനേസു ച നിരയാദീസു ഠാനേസു നിബ്ബത്താപേതീതി ഹീനോ നാമ, തം ന സേവേയ്യ. പമാദേനാതി സതിവോസ്സഗ്ഗലക്ഖണേന പമാദേനാപി ന സംവസേ. ന സേവേയ്യാതി മിച്ഛാദിട്ഠിമ്പി ന ഗണ്ഹേയ്യ. ലോകവഡ്ഢനോതി യോ ഹി ഏവം കരോതി, സോ ലോകവഡ്ഢനോ നാമ ഹോതി. തസ്മാ ഏവം അകരണേന ന സിയാ ലോകവഡ്ഢനോതി.

ദേസനാവസാനേ സോ ദഹരോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ദഹരഭിക്ഖുവത്ഥു പഠമം.

൨. സുദ്ധോദനവത്ഥു

ഉത്തിട്ഠേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ നിഗ്രോധാരാമേ വിഹരന്തോ പിതരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ സത്ഥാ പഠമഗമനേന കപിലപുരം ഗന്ത്വാ ഞാതീഹി കതപച്ചുഗ്ഗമനോ നിഗ്രോധാരാമം പത്വാ ഞാതീനം മാനഭിന്ദനത്ഥായ ആകാസേ രതനചങ്കമം മാപേത്വാ തത്ഥ ചങ്കമന്തോ ധമ്മം ദേസേസി. ഞാതീ പസന്നചിത്താ സുദ്ധോദനമഹാരാജാനം ആദിം കത്വാ വന്ദിംസു. തസ്മിം ഞാതിസമാഗമേ പോക്ഖരവസ്സം വസ്സി. തം ആരബ്ഭ മഹാജനേന കഥായ ¶ സമുട്ഠാപിതായ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി മയ്ഹം ഞാതിസമാഗമേ പോക്ഖരവസ്സം വസ്സിയേവാ’’തി ¶ വത്വാ വേസ്സന്തരജാതകം (ജാ. ൨.൨൨.൧൬൫൫ ആദയോ) കഥേസി. ധമ്മദേസനം സുത്വാ പക്കമന്തേസു ഞാതീസു ഏകോപി സത്ഥാരം ന നിമന്തേസി. രാജാപി ‘‘മയ്ഹം പുത്തോ മമ ഗേഹം അനാഗന്ത്വാ കഹം ഗമിസ്സതീ’’തി അനിമന്തേത്വാവ അഗമാസി. ഗന്ത്വാ ച പന ഗേഹേ വീസതിയാ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനം യാഗുആദീനി പടിയാദാപേത്വാ ആസനാനി ¶ പഞ്ഞാപേസി. പുനദിവസേ സത്ഥാ പിണ്ഡായ പവിസന്തോ ‘‘കിം നു ഖോ അതീതബുദ്ധാ പിതു നഗരം പത്വാ ഉജുകമേവ ഞാതികുലം പവിസിംസു, ഉദാഹു പടിപാടിയാ പിണ്ഡായ ചരിംസൂ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ‘‘പടിപാടിയാ ചരിംസൂ’’തി ദിസ്വാ പഠമഗേഹതോ പട്ഠായ പിണ്ഡായ ചരന്തോ പായാസി. രാഹുലമാതാ പാസാദതലേ നിസിന്നാവ ദിസ്വാ തം പവത്തിം രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ സാടകം സണ്ഠാപേന്തോ വേഗേന നിക്ഖമിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ – ‘‘പുത്ത, കസ്മാ മം നാസേസി, അതിവിയ തേ പിണ്ഡായ ചരന്തേന ലജ്ജാ ഉപ്പാദിതാ, യുത്തം നാമ വോ ഇമസ്മിംയേവ നഗരേ സുവണ്ണസിവികാദീഹി വിചരിത്വാ പിണ്ഡായ ചരിതും, കിം മം ലജ്ജാപേസീ’’തി? ‘‘നാഹം തം, മഹാരാജ, ലജ്ജാപേമി, അത്തനോ പന കുലവംസം അനുവത്താമീ’’തി. ‘‘കിം പന, താത, പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ജീവനവംസോ മമ വംസോ’’തി? ‘‘നേസോ, മഹാരാജ, തവ വംസോ, മമ പനേസോ വംസോ. അനേകാനി ഹി ബുദ്ധസഹസ്സാനി പിണ്ഡായ ചരിത്വാവ ജീവിംസൂ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൬൮.

‘‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യ, ധമ്മം സുചരിതം ചരേ;

ധമ്മചാരീ സുഖം സേതി, അസ്മിം ലോകേ പരമ്ഹി ച.

൧൬൯.

‘‘ധമ്മം ചരേ സുചരിതം, ന നം ദുച്ചരിതം ചരേ;

ധമ്മചാരീ സുഖം സേതി, അസ്മിം ലോകേ പരമ്ഹി ചാ’’തി.

തത്ഥ ¶ ഉത്തിട്ഠേതി ഉട്ഠഹിത്വാ പരേസം ഘരദ്വാരേ ഠത്വാ ഗഹേതബ്ബപിണ്ഡേ. നപ്പമജ്ജേയ്യാതി പിണ്ഡചാരികവത്തഞ്ഹി ഹാപേത്വാ പണീതഭോജനാനി പരിയേസന്തോ ഉത്തിട്ഠേ പമജ്ജതി നാമ, സപദാനം പിണ്ഡായ ചരന്തോ പന ന പമജ്ജതി നാമ. ഏവം കരോന്തോ ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യ. ധമ്മന്തി അനേസനം പഹായ ¶ സപദാനം ചരന്തോ തമേവ ഭിക്ഖാചരിയധമ്മം സുചരിതം ചരേ. സുഖം സേതീതി ദേസനാമത്തമേതം, ഏവം പനേതം ഭിക്ഖാചരിയധമ്മം ചരന്തോ ധമ്മചാരീ ഇധ ലോകേ ചതൂഹി ഇരിയാപഥേഹി സുഖം വിഹരതീതി അത്ഥോ. ന നം ദുച്ചരിതന്തി വേസിയാദിഭേദേ അഗോചരേ ചരന്തോ ഭിക്ഖാചരിയധമ്മം ദുച്ചരിതം ചരതി നാമ. ഏവം അചരിത്വാ ധമ്മം ചരേ സുചരിതം, ന നം ദുച്ചരിതം ചരേ. സേസം വുത്തത്ഥമേവ.

ദേസനാവസാനേ രാജാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

സുദ്ധോദനവത്ഥു ദുതിയം.

൩. പഞ്ചസതവിപസ്സകഭിക്ഖുവത്ഥു

യഥാ ¶ പുബ്ബുളകന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പഞ്ചസതേ വിപസ്സകേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ കിര സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഘടേന്താ വായമന്താ അപ്പവിസേസാ ‘‘വിസേസേത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേസ്സാമാ’’തി സത്ഥു സന്തികം ആഗച്ഛന്താ അന്തരാമഗ്ഗേ മരീചികമ്മട്ഠാനം ഭാവേന്താവ ആഗമിംസു ¶ . തേസം വിഹാരം പവിട്ഠക്ഖണേയേവ ദേവോ വസ്സി. തേ തത്ഥ തത്ഥ പമുഖേസു ഠത്വാ ധാരാവേഗേന ഉട്ഠഹിത്വാ ഭിജ്ജന്തേ പുബ്ബളകേ ദിസ്വാ ‘‘അയമ്പി അത്തഭാവോ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഭിജ്ജനത്ഥേന പുബ്ബുളകസദിസോയേവാ’’തി ആരമ്മണം ഗണ്ഹിംസു. സത്ഥാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ തേ ഭിക്ഖൂ ഓലോകേത്വാ തേഹി സദ്ധിം കഥേന്തോ വിയ ഓഭാസം ഫരിത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൦.

‘‘യഥാ പുബ്ബുളകം പസ്സേ, യഥാ പസ്സേ മരീചികം;

ഏവം ലോകം അവേക്ഖന്തം, മച്ചുരാജാ ന പസ്സതീ’’തി.

തത്ഥ മരീചികന്തി മയൂഖം. തേ ഹി ദൂരതോവ ഗേഹസണ്ഠാനാദിവസേന ഉപട്ഠിതാപി ഉപഗച്ഛന്താനം അഗയ്ഹൂപഗാ രിത്തകാ തുച്ഛകാവ. തസ്മാ യഥാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ¶ ഭിജ്ജനത്ഥേന പുബ്ബുളകം രിത്തതുച്ഛാദിഭാവേനേവ പസ്സേയ്യ, ഏവം ഖന്ധാദിലോകം അവേക്ഖന്തം മച്ചുരാജാ ന പസ്സതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ ഠിതട്ഠാനേയേവ അരഹത്തം പാപുണിംസൂതി.

പഞ്ചസതവിപസ്സകഭിക്ഖുവത്ഥു തതിയം.

൪. അഭയരാജകുമാരവത്ഥു

ഏഥ പസ്സഥിമം ലോകന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ അഭയരാജകുമാരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സ കിര പച്ചന്തം വൂപസമേത്വാ ആഗതസ്സ പിതാ ബിമ്ബിസാരോ തുസ്സിത്വാ ഏകം നച്ചഗീതകുസലം ¶ നാടകിത്ഥിം ദത്വാ ¶ സത്താഹം രജ്ജമദാസി. സോ സത്താഹം ഗേഹാ ബഹി അനിക്ഖന്തോവ രജ്ജസിരിം അനുഭവിത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ നദീതിത്ഥം ഗന്ത്വാ ന്ഹത്വാ ഉയ്യാനം പവിസിത്വാ സന്തതിമഹാമത്തോ വിയ തസ്സാ ഇത്ഥിയാ നച്ചഗീതം പസ്സന്തോ നിസീദി. സാപി തങ്ഖണഞ്ഞേവ സന്തതിമഹാമത്തസ്സ നാടകിത്ഥീ വിയ സത്ഥകവാതാനം വസേന കാലമകാസി. കുമാരോ തസ്സാ കാലകിരിയായ ഉപ്പന്നസോകോ ‘‘ന മേ ഇമം സോകം ഠപേത്വാ സത്ഥാരം അഞ്ഞോ നിബ്ബാപേതും സക്ഖിസ്സതീ’’തി സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, സോകം മേ നിബ്ബാപേഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ തം സമസ്സാസേത്വാ ‘‘തയാ ഹി, കുമാര, ഇമിസ്സാ ഇത്ഥിയാ ഏവമേവ മതകാലേ രോദന്തേന പവത്തിതാനം അസ്സൂനം അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ പമാണം നത്ഥീ’’തി വത്വാ തായ ദേസനായ സോകസ്സ തനുഭാവം ഞത്വാ, ‘‘കുമാര, മാ സോചി, ബാലജനാനം സംസീദനട്ഠാനമേത’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൧.

‘‘ഏഥ പസ്സഥിമം ലോകം, ചിത്തം രാജരഥൂപമം;

യത്ഥ ബാലാ വിസീദന്തി, നത്ഥി സങ്ഗോ വിജാനത’’ന്തി.

തത്ഥ തേ പസ്സഥാതി രാജകുമാരമേവ സന്ധായാഹ. ഇമം ലോകന്തി ഇമം ഖന്ധലോകാദിസങ്ഖാതം അത്തഭാവം. ചിത്തന്തി സത്തരതനാദിവിചിത്തം രാജരഥം വിയ വത്ഥാലങ്കാരാദിചിത്തിതം. യത്ഥ ബാലാതി യസ്മിം അത്തഭാവേ ബാലാ ഏവം ¶ വിസീദന്തി. വിജാനതന്തി വിജാനന്താനം പണ്ഡിതാനം ഏത്ഥ രാഗസങ്ഗാദീസു ഏകോപി സങ്ഗോ നത്ഥീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ രാജകുമാരോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അഭയരാജകുമാരവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. സമ്മജ്ജനത്ഥേരവത്ഥു

യോ ¶ ച പുബ്ബേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സമ്മജ്ജനത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര പാതോ വാ സായം വാതി വേലം പമാണം അകത്വാ അഭിക്ഖണം സമ്മജ്ജന്തോവ വിചരതി. സോ ഏകദിവസം സമ്മജ്ജനിം ഗഹേത്വാ ദിവാട്ഠാനേ നിസിന്നസ്സ രേവതത്ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘അയം മഹാകുസീതോ ജനസ്സ സദ്ധാദേയ്യം ഭുഞ്ജിത്വാ ആഗന്ത്വാ നിസീദതി, കിം നാമേതസ്സ സമ്മജ്ജനിം ¶ ഗഹേത്വാ ഏകം ഠാനം സമ്മജ്ജിതും ന വട്ടതീ’’തി ആഹ. ഥേരോ ‘‘ഓവാദമസ്സ ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏഹാവുസോതി. കിം, ഭന്തേതി? ഗച്ഛ ന്ഹത്വാ ഏഹീതി. സോ തഥാ അകാസി. അഥ നം ഥേരോ ഏകമന്തം നിസീദാപേത്വാ ഓവദന്തോ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ നാമ ന സബ്ബകാലം സമ്മജ്ജന്തേന വിചരിതും വട്ടതി, പാതോ ഏവ പന സമ്മജ്ജിത്വാ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തേന ആഗന്ത്വാ രത്തിട്ഠാനേ വാ ദിവാട്ഠാനേ വാ നിസിന്നേന ദ്വത്തിംസാകാരം സജ്ഝായിത്വാ അത്തഭാവേ ഖയവയം പട്ഠപേത്വാ സായന്ഹേ ഉട്ഠായ സമ്മജ്ജിതും വട്ടതി, നിച്ചകാലം അസമ്മജ്ജിത്വാ അത്തനോപി നാമ ഓകാസോ കാതബ്ബോ’’തി. സോ ഥേരസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ ന ചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തം തം ഠാനം ഉക്ലാപം അഹോസി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘ആവുസോ സമ്മജ്ജനത്ഥേര, തം തം ഠാനം ഉക്ലാപം കസ്മാ ന സമ്മജ്ജസീ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, മയാ പമാദകാലേ ഏവം കതം, ഇദാനാമ്ഹി അപ്പമത്തോ’’തി. ഭിക്ഖൂ ‘‘അയം ഥേരോ അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി സത്ഥു ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ പുബ്ബേ പമാദകാലേ സമ്മജ്ജന്തോ വിചരി, ഇദാനി പന മഗ്ഗഫലസുഖേന വീതിനാമേന്തോ ന സമ്മജ്ജതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൨.

‘‘യോ ¶ ¶ ച പുബ്ബേ പമജ്ജിത്വാ, പച്ഛാ സോ നപ്പമജ്ജതി;

സോമം ലോകം പഭാസേതി, അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – യോ പുഗ്ഗലോ പുബ്ബേ വത്തപടിവത്തകരണേന വാ സജ്ഝായാദീഹി വാ പമജ്ജിത്വാ പച്ഛാ മഗ്ഗഫലസുഖേന വീതിനാമേന്തോ നപ്പമജ്ജതി, സോ അബ്ഭാദീഹി മുത്തോ ചന്ദോവ ഓകാസലോകം മഗ്ഗഞാണേന ഇമം ഖന്ധാദിലോകം ഓഭാസേതി, ഏകാലോകം കരോതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സമ്മജ്ജനത്ഥേരവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. അങ്ഗുലിമാലത്ഥേരവത്ഥു

യസ്സ പാപന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അങ്ഗുലിമാലത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു അങ്ഗുലിമാലസുത്തന്തവസേനേവ (മ. നി. ൨.൩൪൭ ആദയോ) വേദിതബ്ബം.

ഥേരോ ¶ പന സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ അങ്ഗുലിമാലോ രഹോഗതോ പടിസല്ലീനോ വിമുത്തിസുഖപടിസംവേദീ. തായം വേലായം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –

‘‘യോ ച പുബ്ബേ പമജ്ജിത്വാ, പച്ഛാ സോ നപ്പമജ്ജതി;

സോമം ലോകം പഭാസേതി, അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാ’’തി. –

ആദിനാ നയേന ഉദാനം ഉദാനേത്വാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബുതോ. ഭിക്ഖൂ ‘‘കഹം നു ഖോ, ആവുസോ, ഥേരോ ഉപ്പന്നോ’’തി ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും? സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ ¶ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അങ്ഗുലിമാലത്ഥേരസ്സ നിബ്ബത്തട്ഠാനകഥായാ’’തി വുത്തേ ‘‘പരിനിബ്ബുതോ ച, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഏത്തകേ മനുസ്സേ മാരേത്വാ പരിനിബ്ബുതോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, സോ പുബ്ബേ ഏകം കല്യാണമിത്തം അലഭിത്വാ ഏത്തകം പാപമകാസി, പച്ഛാ പന കല്യാണമിത്തപച്ചയം ലഭിത്വാ അപ്പമത്തോ അഹോസി. തേനസ്സ തം പാപകമ്മം കുസലേന പിഹിത’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൩.

‘‘യസ്സ ¶ പാപം കതം കമ്മം, കുസലേന പിധീയതി;

സോമം ലോകം പഭാസേതി, അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാ’’തി.

തത്ഥ കുസലേനാതി അരഹത്തമഗ്ഗം സന്ധായ വുത്തം. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അങ്ഗുലിമാലത്ഥേരവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. പേസകാരധീതാവത്ഥു

അന്ധഭൂതോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ അഗ്ഗാളവേ ചേതിയേ വിഹരന്തോ ഏകം പേസകാരധീതരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി ആളവിവാസിനോ സത്ഥരി ആളവിം സമ്പത്തേ നിമന്തേത്വാ ദാനം അദംസു. സത്ഥാ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ അനുമോദനം കരോന്തോ ‘‘അദ്ധുവം മേ ജീവിതം, ധുവം മേ മരണം, അവസ്സം മയാ മരിതബ്ബമേവ ¶ , മരണപരിയോസാനം മേ ജീവിതം, ജീവിതമേവ അനിയതം, മരണം നിയതന്തി ¶ ഏവം മരണസ്സതിം ഭാവേഥ. യേസഞ്ഹി മരണസ്സതി അഭാവിതാ, തേ പച്ഛിമേ കാലേ ആസീവിസം ദിസ്വാ ഭീതഅദണ്ഡപുരിസോ വിയ സന്താസപ്പത്താ ഭേരവരവം രവന്താ കാലം കരോന്തി. യേസം പന മരണസ്സതി ഭാവിതാ, തേ ദൂരതോവ ആസീവിസം ദിസ്വാ ദണ്ഡകേന ഗഹേത്വാ ഛഡ്ഡേത്വാ ഠിതപുരിസോ വിയ പച്ഛിമേ കാലേ ന സന്തസന്തി, തസ്മാ മരണസ്സതി ഭാവേതബ്ബാ’’തി ആഹ. തം ധമ്മദേസനം സുത്വാ അവസേസജനാ സകിച്ചപ്പസുതാവ അഹേസും. ഏകാ പന സോളസവസ്സുദ്ദേസികാ പേസകാരധീതാ ‘‘അഹോ ബുദ്ധാനം കഥാ നാമ അച്ഛരിയാ, മയാ പന മരണസ്സതിം ഭാവേതും വട്ടതീ’’തി രത്തിന്ദിവം മരണസ്സതിമേവ ഭാവേസി. സത്ഥാപി തതോ നിക്ഖമിത്വാ ജേതവനം അഗമാസി. സാപി കുമാരികാ തീണി വസ്സാനി മരണസ്സതിം ഭാവേസിയേവ.

അഥേകദിവസം സത്ഥാ പച്ചൂസസമയേ ലോകം ഓലോകേന്തോ തം കുമാരികം അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോപവിട്ഠം ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘ഇമായ കുമാരികായ മമ ധമ്മദേസനായ സുതദിവസതോ പട്ഠായ തീണി വസ്സാനി മരണസ്സതി ഭാവിതാ, ഇദാനാഹം തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഇമം കുമാരികം ചത്താരോ പഞ്ഹേ പുച്ഛിത്വാ തായ വിസ്സജ്ജേന്തിയാ ¶ ചതൂസു ഠാനേസു സാധുകാരം ദത്വാ ഇമം ഗാഥം ഭാസിസ്സാമി. സാ ഗാഥാവസാനേ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിസ്സതി, തം നിസ്സായ മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ പഞ്ചസതഭിക്ഖുപരിവാരോ ജേതവനാ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന അഗ്ഗാളവവിഹാരം അഗമാസി. ആളവിവാസിനോ ‘‘സത്ഥാ ആഗതോ’’തി സുത്വാ തം വിഹാരം ഗന്ത്വാ നിമന്തയിംസു. തദാ സാപി കുമാരികാ സത്ഥു ആഗമനം സുത്വാ ‘‘ആഗതോ കിര മയ്ഹം പിതാ, സാമി, ആചരിയോ പുണ്ണചന്ദമുഖോ മഹാഗോതമബുദ്ധോ’’തി തുട്ഠമാനസാ ‘‘ഇതോ മേ തിണ്ണം സംവച്ഛരാനം മത്ഥകേ സുവണ്ണവണ്ണോ സത്ഥാ ദിട്ഠപുബ്ബോ, ഇദാനിസ്സ സുവണ്ണവണ്ണം ¶ സരീരം ദട്ഠും മധുരോജഞ്ച വരധമ്മം സോതും ലഭിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. പിതാ പനസ്സാ സാലം ഗച്ഛന്തോ ആഹ – ‘‘അമ്മ, പരസന്തകോ മേ സാടകോ ആരോപിതോ, തസ്സ വിദത്ഥിമത്തം അനിട്ഠിതം, തം അജ്ജ നിട്ഠാപേസ്സാമി, സീഘം മേ തസരം വട്ടേത്വാ ആഹരേയ്യാസീ’’തി. സാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം സത്ഥു ധമ്മം സോതുകാമാ, പിതാ ച മം ഏവം ആഹ. കിം നു ഖോ സത്ഥു ധമ്മം സുണാമി, ഉദാഹു പിതു തസരം വട്ടേത്വാ ഹരാമീ’’തി? അഥസ്സാ ഏതദഹോസി ‘‘പിതാ മം തസരേ അനാഹരിയമാനേ പോഥേയ്യപി പഹരേയ്യപി, തസ്മാ തസരം വട്ടേത്വാ തസ്സ ദത്വാ പച്ഛാ ധമ്മം സോസ്സാമീ’’തി പീഠകേ നിസീദിത്വാ തസരം വട്ടേസി.

ആളവിവാസിനോപി സത്ഥാരം പരിവിസിത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ അനുമോദനത്ഥായ അട്ഠംസു. സത്ഥാ ‘‘യമഹം കുലധീതരം നിസ്സായ തിംസയോജനമഗ്ഗം ആഗതോ, സാ അജ്ജാപി ഓകാസം ന ലഭതി. തായ ¶ ഓകാസേ ലദ്ധേ അനുമോദനം കരിസ്സാമീ’’തി തുണ്ഹീഭൂതോ അഹോസി. ഏവം തുണ്ഹീഭൂതമ്പി സത്ഥാരം സദേവകേ ലോകേ കോചി കിഞ്ചി വത്തും ന വിസഹതി. സാപി ഖോ കുമാരികാ തസരം വട്ടേത്വാ പച്ഛിയം ഠപേത്വാ പിതു സന്തികം ഗച്ഛമാനാ പരിസപരിയന്തേ ഠത്വാ സത്ഥാരം ഓലോകയമാനാവ അട്ഠാസി. സത്ഥാപി ഗീവം ഉക്ഖിപിത്വാ തം ഓലോകേസി. സാ ഓലോകിതാകാരേനേവ അഞ്ഞാസി – ‘‘സത്ഥാ ഏവരൂപായ പരിസായ മജ്ഝേ നിസീദിത്വാവ മം ഓലോകേന്തോ മമാഗമനം പച്ചാസീസതി, അത്തനോ സന്തികം ആഗമനമേവ പച്ചാസീസതീ’’തി. സാ തസരപച്ഛിം ഠപേത്വാ സത്ഥു ¶ സന്തികം അഗമാസി. കസ്മാ പന നം സത്ഥാ ഓലോകേസീതി? ഏവം കിരസ്സ അഹോസി ‘‘ഏസാ ഏത്തോവ ഗച്ഛമാനാ പുഥുജ്ജനകാലകിരിയം ¶ കത്വാ അനിയതഗതികാ ഭവിസ്സതി, മമ സന്തികം ആഗന്ത്വാ ഗച്ഛമാനാ സോതാപത്തിഫലം പത്വാ നിയതഗതികാ ഹുത്വാ തുസിതവിമാനേ നിബ്ബത്തിസ്സതീ’’തി. തസ്സാ കിര തം ദിവസം മരണതോ മുത്തി നാമ നത്ഥി. സാ ഓലോകിതസഞ്ഞാണേനേവ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഛബ്ബണ്ണരംസീനം അന്തരം പവിസിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. തഥാരൂപായ പരിസായ മജ്ഝേ നിസീദിത്വാ തുണ്ഹീഭൂതം സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഠിതക്ഖണേയേവ തം ആഹ – ‘‘കുമാരികേ, കുതോ ആഗച്ഛസീ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കത്ഥ ഗമിസ്സസീ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ന ജാനാസീ’’തി? ‘‘ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ജാനാസീ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. ഇതി നം സത്ഥാ ചത്താരോ പഞ്ഹേ പുച്ഛി. മഹാജനോ ഉജ്ഝായി – ‘‘അമ്ഭോ, പസ്സഥ, അയം പേസകാരധീതാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന സദ്ധിം ഇച്ഛിതിച്ഛിതം കഥേസി, നനു നാമ ഇമായ ‘കുതോ ആഗച്ഛസീ’തി വുത്തേ ‘പേസകാരഗേഹതോ’തി വത്തബ്ബം. ‘കഹം ഗച്ഛസീ’തി വുത്തേ ‘പേസകാരസാല’ന്തി വത്തബ്ബം സിയാ’’തി.

സത്ഥാ മഹാജനം നിസ്സദ്ദം കത്വാ, ‘‘കുമാരികേ, ത്വം കുതോ ആഗച്ഛസീ’’തി വുത്തേ ‘‘കസ്മാ ന ജാനാമീതി വദേസീ’’തി പുച്ഛി. ഭന്തേ, തുമ്ഹേ മമ പേസകാരഗേഹതോ ആഗതഭാവം ജാനാഥ, ‘‘കുതോ ആഗതാസീ’’തി പുച്ഛന്താ പന ‘‘കുതോ ആഗന്ത്വാ ഇധ നിബ്ബത്താസീ’’തി പുച്ഛഥ. അഹം പന ന ജാനാമി ‘‘കുതോ ച ആഗന്ത്വാ ഇധ നിബ്ബത്താമ്ഹീ’’തി. അഥസ്സാ സത്ഥാ ‘‘സാധു സാധു, കുമാരികേ, മയാ പുച്ഛിതപഞ്ഹോവ തയാ വിസ്സജ്ജിതോ’’തി പഠമം സാധുകാരം ¶ ദത്വാ ഉത്തരിമ്പി പുച്ഛി – ‘‘കത്ഥ ഗമിസ്സസീതി പുന പുട്ഠാ കസ്മാ ‘ന ജാനാമീ’തി വദേസീ’’തി? ഭന്തേ, തുമ്ഹേ മം തസരപച്ഛിം ഗഹേത്വാ പേസകാരസാലം ഗച്ഛന്തിം ജാനാഥ, ‘‘ഇതോ ഗന്ത്വാ കത്ഥ നിബ്ബത്തിസ്സസീ’’തി പുച്ഛഥ. അഹഞ്ച ഇതോ ചുതാ ന ജാനാമി ‘‘കത്ഥ ഗന്ത്വാ നിബ്ബത്തിസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സാ സത്ഥാ ‘‘മയാ പുച്ഛിതപഞ്ഹോയേവ തയാ വിസ്സജ്ജിതോ’’തി ദുതിയം സാധുകാരം ദത്വാ ഉത്തരിമ്പി പുച്ഛി – ‘‘അഥ കസ്മാ ‘ന ജാനാസീ’തി പുട്ഠാ ‘ജാനാമീ’തി വദേസീ’’തി? ‘‘മരണഭാവം ജാനാമി, ഭന്തേ, തസ്മാ ഏവം വദേമീ’’തി. അഥസ്സാ സത്ഥാ ‘‘മയാ പുച്ഛിതപഞ്ഹോയേവ തയാ വിസ്സജ്ജിതോ’’തി തതിയം ¶ സാധുകാരം ദത്വാ ഉത്തരിമ്പി പുച്ഛി – ‘‘അഥ കസ്മാ ‘ജാനാസീ’തി പുട്ഠാ ‘ന ജാനാമീ’തി വദേസീ’’തി. മമ മരണഭാവമേവ അഹം ജാനാമി, ഭന്തേ, ‘‘രത്തിന്ദിവപുബ്ബണ്ഹാദീസു പന അസുകകാലേ നാമ മരിസ്സാമീ’’തി ന ¶ ജാനാമി, തസ്മാ ഏവം വദേമീതി. അഥസ്സാ സത്ഥാ ‘‘മയാ പുച്ഛിതപഞ്ഹോയേവ തയാ വിസ്സജ്ജിതോ’’തി ചതുത്ഥം സാധുകാരം ദത്വാ പരിസം ആമന്തേത്വാ ‘‘ഏത്തകം നാമ തുമ്ഹേ ഇമായ കഥിതം ന ജാനാഥ, കേവലം ഉജ്ഝായഥേവ. യേസഞ്ഹി പഞ്ഞാചക്ഖു നത്ഥി, തേ അന്ധാ ഏവ ¶ . യേസം പഞ്ഞാചക്ഖു അത്ഥി, തേ ഏവ ചക്ഖുമന്തോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൪.

‘‘അന്ധഭൂതോ അയം ലോകോ, തനുകേത്ഥ വിപസ്സതി;

സകുണോ ജാലമുത്തോവ, അപ്പോ സഗ്ഗായ ഗച്ഛതീ’’തി.

തത്ഥ അന്ധഭൂതോ അയം ലോകോതി അയം ലോകിയമഹാജനോ പഞ്ഞാചക്ഖുനോ അഭാവേന അന്ധഭൂതോ. തനുകേത്ഥാതി തനുകോ ഏത്ഥ, ന ബഹു ജനോ അനിച്ചാദിവസേന വിപസ്സതി. ജാലമുത്തോവാതി യഥാ ഛേകേന സാകുണികേന ജാലേന ഓത്ഥരിത്വാ ഗയ്ഹമാനേസു വട്ടകേസു കോചിദേവ ജാലതോ മുച്ചതി. സേസാ അന്തോജാലമേവ പവിസന്തി. തഥാ മരണജാലേന ഓത്ഥടേസു സത്തേസു ബഹൂ അപായഗാമിനോ ഹോന്തി, അപ്പോ കോചിദേവ സത്തോ സഗ്ഗായ ഗച്ഛതി, സുഗതിം വാ നിബ്ബാനം വാ പാപുണാതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ കുമാരികാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

സാപി തസരപച്ഛിം ഗഹേത്വാ പിതു സന്തികം അഗമാസി, സോപി നിസിന്നകോവ നിദ്ദായി. തസ്സാ അസല്ലക്ഖേത്വാവ തസരപച്ഛിം ഉപനാമേന്തിയാ തസരപച്ഛി വേമകോടിയം പടിഹഞ്ഞിത്വാ സദ്ദം കുരുമാനാ പതി. സോ പബുജ്ഝിത്വാ ഗഹിതനിമിത്തേനേവ വേമകോടിം ആകഡ്ഢി. വേമകോടി ഗന്ത്വാ തം ¶ കുമാരികം ഉരേ പഹരി, സാ തത്ഥേവ കാലം കത്വാ തുസിതഭവനേ നിബ്ബത്തി. അഥസ്സാ പിതാ തം ഓലോകേന്തോ സകലസരീരേന ലോഹിതമക്ഖിതേന പതിത്വാ മതം അദ്ദസ. അഥസ്സ മഹാസോകോ ഉപ്പജ്ജി. സോ ‘‘ന മമ സോകം അഞ്ഞോ നിബ്ബാപേതും സക്ഖിസ്സതീ’’തി രോദന്തോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ തമത്ഥം ആരോചേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, സോകം മേ നിബ്ബാപേഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ തം സമസ്സാസേത്വാ ‘‘മാ സോചി, ഉപാസക. അനമതഗ്ഗസ്മിഞ്ഹി സംസാരേ തവ ഏവമേവ ധീതു മരണകാലേ പഗ്ഘരിതഅസ്സു ചതുന്നം മഹാസമുദ്ദാനം ഉദകതോ അതിരേകതര’’ന്തി വത്വാ അനമതഗ്ഗകഥം ¶ കഥേസി ¶ . സോ തനുഭൂതസോകോ സത്ഥാരം പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ ന ചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണീതി.

പേസകാരധീതാവത്ഥു സത്തമം.

൮. തിംസഭിക്ഖുവത്ഥു

ഹംസാദിച്ചപഥേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ തിംസ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ദിവസേ തിംസമത്താ ദിസാവാസികാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിംസു. ആനന്ദത്ഥേരോ സത്ഥു വത്തകരണവേലായ ആഗന്ത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘‘സത്ഥാരാ ഇമേഹി സദ്ധിം പടിസന്ഥാരേ കതേ വത്തം കരിസ്സാമീ’’തി ദ്വാരകോട്ഠകേ ¶ അട്ഠാസി. സത്ഥാപി തേഹി സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കത്വാ തേസം സാരണീയധമ്മം കഥേസി. തം സുത്വാ തേ സബ്ബേപി അരഹത്തം പത്വാ ഉപ്പതിത്വാ ആകാസേന അഗമിംസു. ആനന്ദത്ഥേരോ തേസു ചിരായന്തേസു സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇദാനേവ തിംസമത്താ ഭിക്ഖൂ ആഗതാ, തേ കുഹി’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ഗതാ, ആനന്ദാ’’തി. ‘‘കതരേന മഗ്ഗേന, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ആകാസേനാനന്ദാ’’തി. ‘‘കിം പന തേ, ഭന്തേ, ഖീണാസവാ’’തി? ‘‘ആമാനന്ദ, മമ സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ അരഹത്തം പത്താ’’തി. തസ്മിം പന ഖണേ ആകാസേന ഹംസാ ആഗമിംസു. സത്ഥാ ‘‘യസ്സ ഖോ പനാനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ സുഭാവിതാ, സോ ഹംസാ വിയ ആകാസേന ഗച്ഛതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൫.

‘‘ഹംസാദിച്ചപഥേ യന്തി, ആകാസേ യന്തി ഇദ്ധിയാ;

നീയന്തി ധീരാ ലോകമ്ഹാ, ജേത്വാ മാരം സവാഹിനി’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – ഇമേ ഹംസാ ആദിച്ചപഥേ ആകാസേ ഗച്ഛന്തി. യേസം ഇദ്ധിപാദാ സുഭാവിതാ, തേപി ആകാസേ യന്തി ഇദ്ധിയാ. ധീരാ പണ്ഡിതാ സവാഹിനിം മാരം ജേത്വാ ഇമമ്ഹാ വട്ടലോകാ നീയന്തി, നിബ്ബാനം പാപുണന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

തിംസഭിക്ഖുവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. ചിഞ്ചമാണവികാവത്ഥു

ഏകം ¶ ¶ ¶ ധമ്മന്തി ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ചിഞ്ചമാണവികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

പഠമബോധിയഞ്ഹി ദസബലസ്സ പുഥുഭൂതേസു സാവകേസു അപ്പമാണേസു ദേവമനുസ്സേസു അരിയഭൂമിം ഓക്കന്തേസു പത്ഥടേ ഗുണസമുദയേ മഹാലാഭസക്കാരോ ഉദപാദി. തിത്ഥിയാ സൂരിയുഗ്ഗമനേ ഖജ്ജോപനകസദിസാ അഹേസും ഹതലാഭസക്കാരാ. തേ അന്തരവീഥിയം ഠത്വാ ‘‘കിം സമണോ ഗോതമോവ ബുദ്ധോ, മയമ്പി ബുദ്ധാ, കിം തസ്സേവ ദിന്നം മഹപ്ഫലം, അമ്ഹാകമ്പി ദിന്നം മഹപ്ഫലമേവ, അമ്ഹാകമ്പി ദേഥ സക്കരോഥാ’’തി ഏവം മനുസ്സേ വിഞ്ഞാപേന്താപി ലാഭസക്കാരം അലഭിത്വാ രഹോ സന്നിപതിത്വാ ‘‘കേന നു ഖോ ഉപായേന സമണസ്സ ഗോതമസ്സ മനുസ്സാനം അന്തരേ അവണ്ണം ഉപ്പാദേത്വാ ലാഭസക്കാരം നാസേയ്യാമാ’’തി ചിന്തയിംസു.

തദാ സാവത്ഥിയം ചിഞ്ചമാണവികാ നാമേകാ പരിബ്ബാജികാ ഉത്തമരൂപധരാ സോഭഗ്ഗപ്പത്താ ദേവച്ഛരാ വിയ. അസ്സാ സരീരതോ രസ്മിയോ നിച്ഛരന്തി. അഥേകോ ഖരമന്തീ ഏവമാഹ – ‘‘ചിഞ്ചമാണവികം പടിച്ച സമണസ്സ ഗോതമസ്സ അവണ്ണം ഉപ്പാദേത്വാ ലാഭസക്കാരം നാസേസ്സാമാ’’തി. തേ ‘‘അത്ഥേകോ ഉപായോ’’തി സമ്പടിച്ഛിംസു. അഥ സാ തിത്ഥിയാരാമം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി, തിത്ഥിയാ തായ സദ്ധിം ന കഥേസും. സാ ‘‘കോ നു ഖോ മേ ദോസോ’’തി യാവതതിയം ‘‘വന്ദാമി, അയ്യാ’’തി വത്വാ, ‘‘അയ്യാ, കോ നു ഖോ മേ ദോസോ, കിം മയാ സദ്ധിം ന കഥേഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ഭഗിനി, സമണം ഗോതമം അമ്ഹേ വിഹേഠയന്തം ഹതലാഭസക്കാരേ ¶ കത്വാ വിചരന്തം ന ജാനാസീ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി, അയ്യാ, കിം പനേത്ഥ മയാ കത്തബ്ബ’’ന്തി. ‘‘സചേ ത്വം, ഭഗിനി, അമ്ഹാകം സുഖമിച്ഛസി, അത്താനം പടിച്ച സമണസ്സ ഗോതമസ്സ അവണ്ണം ഉപ്പാദേത്വാ ലാഭസക്കാരം നാസേഹീ’’തി.

സാ ‘‘സാധു, അയ്യാ, മയ്ഹംവേസോ ഭാരോ, മാ ചിന്തയിത്ഥാ’’തി വത്വാ പക്കമിത്വാ ഇത്ഥിമായാസു കുസലതായ തതോ പട്ഠായ സാവത്ഥിവാസീനം ധമ്മകഥം സുത്വാ ജേതവനാ നിക്ഖമനസമയേ ഇന്ദഗോപകവണ്ണം പടം പാരുപിത്വാ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ ജേതവനാഭിമുഖീ ഗച്ഛതി. ‘‘ഇമായ വേലായ കുഹിം ഗച്ഛസീ’’തി വുത്തേ, ‘‘കിം തുമ്ഹാകം മമ ഗമനട്ഠാനേനാ’’തി വത്വാ ജേതവനസമീപേ തിത്ഥിയാരാമേ വസിത്വാ പാതോവ ‘‘അഗ്ഗവന്ദനം വന്ദിസ്സാമാ’’തി നഗരാ നിക്ഖമന്തേ ഉപാസകജനേ ¶ ജേതവനസ്സ അന്തോവുട്ഠാ വിയ ഹുത്വാ നഗരം പവിസതി. ‘‘കുഹിം വുട്ഠാസീ’’തി വുത്തേ, ‘‘കിം തുമ്ഹാകം മമ വുട്ഠട്ഠാനേനാ’’തി വത്വാ മാസദ്ധമാസച്ചയേന പുച്ഛിയമാനാ ജേതവനേ സമണേന ഗോതമേന സദ്ധിം ഏകഗന്ധകുടിയാ വുട്ഠാമ്ഹീതി. പുഥുജ്ജനാനം ¶ ‘‘സച്ചം നു ഖോ ഏതം, നോ’’തി കങ്ഖം ഉപ്പാദേത്വാ തേമാസചതുമാസച്ചയേന പിലോതികാഹി ഉദരം വേഠേത്വാ ഗബ്ഭിനിവണ്ണം ദസ്സേത്വാ ഉപരി രത്തപടം പാരുപിത്വാ ‘‘സമണം ഗോതമം പടിച്ച ഗബ്ഭോ ഉപ്പന്നോ’’തി അന്ധബാലേ സദ്ദഹാപേത്വാ അട്ഠനവമാസച്ചയേന ഉദരേ ദാരുമണ്ഡലികം ബന്ധിത്വാ ഉപരി പടം പാരുപിത്വാ ¶ ഹത്ഥപാദപിട്ഠിയോ ഗോഹനുകേന കോട്ടാപേത്വാ ഉസ്സദേ ദസ്സേത്വാ കിലന്തിന്ദ്രിയാ ഹുത്വാ സായന്ഹസമയേ തഥാഗതേ അലങ്കതധമ്മാസനേ നിസീദിത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തേ ധമ്മസഭം ഗന്ത്വാ തഥാഗതസ്സ പുരതോ ഠത്വാ, ‘‘മഹാസമണ, മഹാജനസ്സ താവ ധമ്മം ദേസേസി, മധുരോ തേ സദ്ദോ, സമ്ഫുസിതം ദന്താവരണം. അഹം പന തം പടിച്ച ഗബ്ഭം ലഭിത്വാ പരിപുണ്ണഗബ്ഭാ ജാതാ, നേവ മേ സൂതിഘരം ജാനാസി, സപ്പിതേലാദീനി സയം അകരോന്തോ ഉപട്ഠാകാനമ്പി അഞ്ഞതരം കോസലരാജാനം വാ അനാഥപിണ്ഡികം വാ വിസാഖം ഉപാസികം വാ ‘ഇമിസ്സാ ചിഞ്ചമാണവികായ കത്തബ്ബയുത്തകം കരോഹീ’തി ന വദേസി, അഭിരമിതുംയേവ ജാനാസി, ഗബ്ഭപരിഹാരം ന ജാനാസീ’’തി ഗൂഥപിണ്ഡം ഗഹേത്വാ ചന്ദമണ്ഡലം ദൂസേതും വായമന്തീ വിയ പരിസമജ്ഝേ തഥാഗതം അക്കോസി. തഥാഗതോ ധമ്മകഥം ഠപേത്വാ സീഹോ വിയ അഭിനദന്തോ, ‘‘ഭഗിനി, തയാ കഥിതസ്സ തഥഭാവം വാ വിതഥഭാവം വാ അഹമേവ ച ത്വഞ്ച ജാനാമാ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ, മഹാസമണ, തയാ ച മയാ ച ഞാതഭാവേനേതം ജാത’’ന്തി.

തസ്മിം ഖണേ സക്കസ്സ ആസനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സോ ആവജ്ജമാനോ ‘‘ചിഞ്ചമാണവികാ തഥാഗതം അഭൂതേന അക്കോസതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘ഇദം വത്ഥും സോധേസ്സാമീ’’തി ചതൂഹി ദേവപുത്തേഹി സദ്ധിം ആഗമി. ദേവപുത്താ മൂസികപോതകാ ഹുത്വാ ദാരുമണ്ഡലികസ്സ ബന്ധനരജ്ജുകേ ഏകപ്പഹാരേനേവ ഛിന്ദിംസു, പാരുതപടം വാതോ ഉക്ഖിപി, ദാരുമണ്ഡലികം പതമാനം തസ്സാ പാദപിട്ഠിയം പതി ¶ , ഉഭോ അഗ്ഗപാദാ ഛിജ്ജിംസു. മനുസ്സാ ‘‘ധീ കാളകണ്ണി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അക്കോസീ’’തി സീസേ ഖേളം പാതേത്വാ ലേഡ്ഡുദണ്ഡാദിഹത്താ ജേതവനാ നീഹരിംസു. അഥസ്സാ തഥാഗതസ്സ ചക്ഖുപഥം അതിക്കന്തകാലേ മഹാപഥവീ ഭിജ്ജിത്വാ ¶ വിവരമദാസി, അവീചിതോ അഗ്ഗിജാലാ ഉട്ഠഹി. സാ കുലദത്തിയം കമ്ബലം പാരുപമാനാ വിയ ഗന്ത്വാ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തി. അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം ലാഭസക്കാരോ പരിഹായി, ദസബലസ്സ ഭിയ്യോസോമത്തായ വഡ്ഢി. പുനദിവസേ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘ആവുസോ, ചിഞ്ചമാണവികാ ഏവം ഉളാരഗുണം അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അഭൂതേന അക്കോസിത്വാ മഹാവിനാസം പത്താ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ഏസാ മം അഭൂതേന അക്കോസിത്വാ വിനാസം പത്തായേവാ’’തി വത്വാ –

‘‘നാദട്ഠാ പരതോ ദോസം, അണും ഥൂലാനി സബ്ബസോ;

ഇസ്സരോ പണയേ ദണ്ഡം, സാമം അപ്പടിവേക്ഖിയാ’’തി. –

ഇമം ¶ ദ്വാദസനിപാതേ മഹാപദുമജാതകം (ജാ. ൧.൧൨.൧൦൬) വിത്ഥാരേത്വാ കഥേസി –

തദാ കിരേസാ മഹാപദുമകുമാരസ്സ ബോധിസത്തസ്സ മാതു സപത്തീ രഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസീ ഹുത്വാ മഹാസത്തം അസദ്ധമ്മേന നിമന്തേത്വാ തസ്സ മനം അലഭിത്വാ അത്തനാവ അത്തനി വിപ്പകാരം കത്വാ ഗിലാനാലയം ദസ്സേത്വാ ‘‘തവ പുത്തോ മം അനിച്ഛന്തിം ഇമം വിപ്പകാരം പാപേസീ’’തി ¶ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ കുദ്ധോ മഹാസത്തം ചോരപപാതേ ഖിപി. അഥ നം പബ്ബതകുച്ഛിയം അധിവത്ഥാ ദേവതാ പടിഗ്ഗഹേത്വാ നാഗരാജസ്സ ഫണഗബ്ഭേ പതിട്ഠപേസി. നാഗരാജാ തം നാഗഭവനം നേത്വാ ഉപഡ്ഢരജ്ജേന സമ്മാനേസി. സോ തത്ഥ സംവച്ഛരം വസിത്വാ പബ്ബജിതുകാമോ ഹിമവന്തപ്പദേസം പത്വാ പബ്ബജിത്വാ ഝാനാഭിഞ്ഞായോ നിബ്ബത്തേസി. അഥ നം ഏകോ വനചരകോ ദിസ്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ കതപടിസന്ഥാരോ സബ്ബം തം പവത്തിം ഞത്വാ മഹാസത്തം രജ്ജേന നിമന്തേത്വാ തേന ‘‘മയ്ഹം രജ്ജേന കിച്ചം നത്ഥി, ത്വം പന ദസ രാജധമ്മേ അകോപേത്വാ അഗതിഗമനം പഹായ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേഹീ’’തി ഓവദിതോ ഉട്ഠായാസനാ രോദിത്വാ നഗരം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ അമച്ചേ പുച്ഛി – ‘‘അഹം കം നിസ്സായ ഏവം ആചാരസമ്പന്നേന പുത്തേന വിയോഗം പത്തോ’’തി? ‘‘അഗ്ഗമഹേസിം നിസ്സായ, ദേവാ’’തി. രാജാ തം ഉദ്ധംപാദം ഗഹേത്വാ ചോരപപാതേ ഖിപാപേത്വാ നഗരം പവിസിത്വാ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേസി. തദാ മഹാപദുമകുമാരോ സത്ഥാ അഹോസി, മാതു സപത്തീ ചിഞ്ചമാണവികാതി.

സത്ഥാ ¶ ഇമമത്ഥം പകാസേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഏകം ധമ്മഞ്ഹി സച്ചവചനം പഹായ മുസാവാദേ പതിട്ഠിതാനം വിസ്സട്ഠപരലോകാനം അകത്തബ്ബപാപകമ്മം നാമ നത്ഥീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൬.

‘‘ഏകം ധമ്മം അതീതസ്സ, മുസാവാദിസ്സ ജന്തുനോ;

വിതിണ്ണപരലോകസ്സ, നത്ഥി പാപം അകാരിയ’’ന്തി.

തത്ഥ ഏകം ധമ്മന്തി സച്ചം. മുസാവാദിസ്സാതി യസ്സ ദസസു വചനേസു ഏകമ്പി സച്ചം നത്ഥി, ഏവരൂപസ്സ മുസാവാദിനോ ¶ . വിതിണ്ണപരലോകസ്സാതി വിസ്സട്ഠപരലോകസ്സ. ഏവരൂപോ ഹി മനുസ്സസമ്പത്തിം ദേവസമ്പത്തിം അവസാനേ നിബ്ബാനസമ്പത്തിന്തി ഇമാ തിസ്സോപി സമ്പത്തിയോ ന പസ്സതി. നത്ഥി പാപന്തി തസ്സ ഏവരൂപസ്സ ഇദം നാമ പാപം അകത്തബ്ബന്തി നത്ഥി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ചിഞ്ചമാണവികാവത്ഥു നവമം.

൧൦. അസദിസദാനവത്ഥു

ന ¶ വേ കദരിയാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അസദിസദാനം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ സത്ഥാ ചാരികം ചരിത്വാ പഞ്ചസതഭിക്ഖുപരിവാരോ ജേതവനം പാവിസി. രാജാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ പുനദിവസേ ആഗന്തുകദാനം സജ്ജേത്വാ ‘‘ദാനം മേ പസ്സന്തൂ’’തി നാഗരേ പക്കോസി. നാഗരാ ആഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ദാനം ദിസ്വാ പുനദിവസേ സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ ദാനം സജ്ജേത്വാ ‘‘അമ്ഹാകമ്പി ദാനം, ദേവോ, പസ്സതൂ’’തി രഞ്ഞോ പഹിണിംസു. രാജാ തേസം ദാനം ദിസ്വാ ‘‘ഇമേഹി മമ ദാനതോ ഉത്തരിതരം കതം, പുന ദാനം കരിസ്സാമീ’’തി പുനദിവസേപി ദാനം സജ്ജേസി. നാഗരാപി തം ദിസ്വാ പുനദിവസേ സജ്ജയിംസു. ഏവം നേവ രാജാ നാഗരേ പരാജേതും സക്കോതി, ന ¶ നാഗരാ രാജാനം. അഥ ഛട്ഠേ വാരേ നാഗരാ സതഗുണം സഹസ്സഗുണം വഡ്ഢേത്വാ യഥാ ന സക്കാ ഹോതി ‘‘ഇദം നാമ ഇമേസം ദാനേ നത്ഥീ’’തി വത്തും, ഏവം ദാനം സജ്ജയിംസു. രാജാ തം ദിസ്വാ ‘‘സചാഹം ഇമേസം ദാനതോ ഉത്തരിതരം കാതും ന സക്ഖിസ്സാമി, കിം മേ ജീവിതേനാ’’തി ഉപായം ചിന്തേന്തോ നിപജ്ജി. അഥ നം മല്ലികാ ¶ ദേവീ ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘കസ്മാ, മഹാരാജ, ഏവം നിപന്നോസി, കേന തേ ഇന്ദ്രിയാനി കിലന്താനി വിയാ’’തി പുച്ഛി. രാജാ ആഹ – ‘‘ന ദാനി ത്വം, ദേവി, ജാനാസീ’’തി. ‘‘ന ജാനാമി, ദേവാ’’തി. സോ തസ്സാ തമത്ഥം ആരോചേസി.

അഥ നം മല്ലികാ ആഹ – ‘‘ദേവ, മാ ചിന്തയി, കഹം തയാ പഥവിസ്സരോ രാജാ നാഗരേഹി പരാജിയമാനോ ദിട്ഠപുബ്ബോ വാ സുതപുബ്ബോ വാ, അഹം തേ ദാനം സംവിദഹിസ്സാമീ’’തി. ഇതിസ്സ അസദിസദാനം സംവിദഹിതുകാമതായ ഏവം വത്വാ, മഹാരാജ, സാലകല്യാണിപദരേഹി പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം അന്തോ ആവട്ടേ നിസീദനമണ്ഡപം കാരേഹി, സേസാ ബഹിആവട്ടേ നിസീദിസ്സന്തി. പഞ്ച സേതച്ഛത്തസതാനി കാരേഹി, താനി ഗഹേത്വാ പഞ്ചസതാ ഹത്ഥീ പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം മത്ഥകേ ധാരയമാനാ ഠസ്സന്തി. അട്ഠ വാ ദസ വാ രത്തസുവണ്ണനാവായോ കാരേഹി, താ മണ്ഡപമജ്ഝേ ഭവിസ്സന്തി. ദ്വിന്നം ദ്വിന്നം ഭിക്ഖൂനം അന്തരേ ഏകേകാ ഖത്തിയധീതാ നിസീദിത്വാ ഗന്ധേ പിസിസ്സതി, ഏകേകാ ഖത്തിയധീതാ ബീജനം ആദായ ദ്വേ ദ്വേ ഭിക്ഖൂ ബീജമാനാ ഠസ്സതി, സേസാ ഖത്തിയധീതരോ പിസേ പിസേ ഗന്ധേ ഹരിത്വാ ¶ സുവണ്ണനാവാസു പക്ഖിപിസ്സന്തി, താസു ഏകച്ചാ ഖത്തിയധീതരോ നീലുപ്പലകലാപേ ഗഹേത്വാ സുവണ്ണനാവാസു പക്ഖിത്തഗന്ധേ ആലോളേത്വാ വാസം ഗാഹാപേസ്സന്തി. നാഗരാനഞ്ഹിനേവ ഖത്തിയധീതരോ അത്ഥി, ന സേതച്ഛത്താനി, ന ഹത്ഥിനോ ച. ഇമേഹി കാരണേഹി നാഗരാ ¶ പരാജിസ്സന്തി, ഏവം കരോഹി, മഹാരാജാതി. രാജാ ‘‘സാധു, ദേവി, കല്യാണം തേ കഥിത’’ന്തി തായ കഥിതനിയാമേന സബ്ബം കാരേസി. ഏകസ്സ പന ഭിക്ഖുനോ ഏകോ ഹത്ഥി നപ്പഹോസി. അഥ രാജാ മല്ലികം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏകോ ഹത്ഥി നപ്പഹോതി, കിം കരിസ്സാമാ’’തി. ‘‘കിം, ദേവ, പഞ്ച ഹത്ഥിസതാനി നത്ഥീ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ദേവി, അവസേസാ ദുട്ഠഹത്ഥിനോ, തേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാവ വേരമ്ഭവാതാ വിയ ചണ്ഡാ ഹോന്തീ’’തി. ‘‘ദേവ, അഹം ഏകസ്സ ദുട്ഠഹത്ഥിപോതകസ്സ ഛത്തം ഗഹേത്വാ തിട്ഠനട്ഠാനം ജാനാമീ’’തി. ‘‘കത്ഥ നം ഠപേസ്സാമാ’’തി? ‘‘അയ്യസ്സ അങ്ഗുലിമാലസ്സ സന്തികേ’’തി. രാജാ തഥാ കാരേസി. ഹത്ഥിപോതകോ വാലധിം അന്തരസത്ഥിമ്ഹി പക്ഖിപിത്വാ ഉഭോ കണ്ണേ പാതേത്വാ അക്ഖീനി നിമിലേത്വാ അട്ഠാസി. മഹാജനോ ‘‘ഏവരൂപസ്സ നാമ ചണ്ഡഹത്ഥിനോ അയമാകാരോ’’തി ഹത്ഥിമേവ ഓലോകേസി.

രാജാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, യം ഇമസ്മിം ദാനഗ്ഗേ കപ്പിയഭണ്ഡം വാ അകപ്പിയഭണ്ഡം വാ, സബ്ബം തം തുമ്ഹാകമേവ ദമ്മീ’’തി ആഹ ¶ . തസ്മിം ¶ പന ദാനേ ഏകദിവസേനേവ പരിച്ചത്തം ചുദ്ദസകോടിധനം ഹോതി. സത്ഥു പന സേതച്ഛത്തം നിസീദനപല്ലങ്കോ ആധാരകോ പാദപീഠികാതി ചത്താരി അനഗ്ഘാനേവ. പുന ഏവരൂപം കത്വാ ബുദ്ധാനം ദാനം നാമ ദാതും സമത്ഥോ നാഹോസി, തേനേവ തം ‘‘അസദിസദാന’’ന്തി പഞ്ഞായി. തം കിര സബ്ബബുദ്ധാനം ഏകവാരം ഹോതിയേവ, സബ്ബേസം പന ഇത്ഥീയേവ സംവിദഹതി. രഞ്ഞോ പന കാളോ ച ജുണ്ഹോ ചാതി ദ്വേ അമച്ചാ അഹേസും. തേസു കാളോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ രാജകുലസ്സ പരിഹാനി, ഏകദിവസേനേവ ചുദ്ദസകോടിധനം ഖയം ഗച്ഛതി, ഇമേ ഇമം ദാനം ഭുഞ്ജിത്വാ ഗന്ത്വാ നിപന്നാ നിദ്ദായിസ്സന്തി, അഹോ നട്ഠം രാജകുല’’ന്തി. ജുണ്ഹോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ രഞ്ഞോ ദാനം സുദിന്നം. ന ഹി സക്കാ രാജഭാവേ അട്ഠിതേന ഏവരൂപം ദാനം ദാതും, സബ്ബസത്താനം പത്തിം അദേന്തോ നാമ നത്ഥി, അഹം പനിദം ദാനം അനുമോദാമീ’’തി.

സത്ഥു ഭത്തകിച്ചാവസാനേ രാജാ അനുമോദനത്ഥായ പത്തം ഗണ്ഹി. സത്ഥാ ചിന്തേസി – ‘‘രഞ്ഞാ മഹോഘം പവത്തേന്തേന വിയ മഹാദാനം ദിന്നം, അസക്ഖി നു ഖോ മഹാജനോ ചിത്തം പസാദേതും, ഉദാഹു നോ’’തി. സോ തേസം അമച്ചാനം ചിത്താചാരം ഞത്വാ ‘‘സചേ രഞ്ഞോ ദാനാനുച്ഛവികം അനുമോദനം കരിസ്സാമി, കാളസ്സ മുദ്ധാ സത്തധാ ഫലിസ്സതി, ജുണ്ഹോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ കാളേ അനുകമ്പം പടിച്ച ഏവരൂപം ദാനം ദത്വാ ഠിതസ്സ രഞ്ഞോ ചതുപ്പദികം ഗാഥമേവ വത്വാ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം ഗതോ. ഭിക്ഖൂ ¶ അങ്ഗുലിമാലം പുച്ഛിംസു – ‘‘ന കിം നു ഖോ, ആവുസോ, ദുട്ഠഹത്ഥിം ഛത്തം ധാരേത്വാ ഠിതം ദിസ്വാ ഭായീ’’തി? ‘‘ന ഭായിം, ആവുസോ’’തി. തേ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹംസു – ‘‘അങ്ഗുലിമാലോ, ഭന്തേ, അഞ്ഞം ബ്യാകരോസീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ ¶ , അങ്ഗുലിമാലോ ഭായതി. ഖീണാസവഉസഭാനഞ്ഹി അന്തരേ ജേട്ഠകഉസഭാ മമ പുത്തസദിസാ ഭിക്ഖൂ ന ഭായന്തീ’’തി വത്വാ ബ്രാഹ്മണവഗ്ഗേ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഉസഭം പവരം വീരം, മഹേസിം വിജിതാവിനം;

അനേജം ന്ഹാതകം ബുദ്ധം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി. (ധ. പ. ൪൨൨; സു. നി. ൬൫൧);

രാജാപി ദോമനസ്സപ്പത്തോ ‘‘ഏവരൂപായ നാമ പരിസായ ദാനം ദത്വാ ഠിതസ്സ മയ്ഹം അനുച്ഛവികം അനുമോദനം അകത്വാ ഗാഥമേവ വത്വാ സത്ഥാ ഉട്ഠായാസനാ ഗതോ. മയാ സത്ഥു അനുച്ഛവികം ദാനം അകത്വാ അനനുച്ഛവികം കതം ഭവിസ്സതി ¶ , കപ്പിയഭണ്ഡം അദത്വാ അകപ്പിയഭണ്ഡം വാ ദിന്നം ഭവിസ്സതി, സത്ഥാരാ മേ കുപിതേന ഭവിതബ്ബം. ഏവഞ്ഹി അസദിസദാനം നാമ, ദാനാനുരൂപം അനുമോദനം കാതും വട്ടതീ’’തി വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏതദവോച – ‘‘കിം നു ഖോ മേ, ഭന്തേ, ദാതബ്ബയുത്തകം ദാനം ന ദിന്നം, ഉദാഹു ദാനാനുരൂപം കപ്പിയഭണ്ഡം അദത്വാ അകപ്പിയഭണ്ഡമേവ ദിന്ന’’ന്തി. ‘‘കിമേതം ¶ , മഹാരാജാ’’തി? ‘‘ന മേ തുമ്ഹേഹി ദാനാനുച്ഛവികാ അനുമോദനാ കതാ’’തി? ‘‘മഹാരാജ, അനുച്ഛവികമേവ തേ ദാനം ദിന്നം. ഏതഞ്ഹി അസദിസദാനം നാമ, ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ ഏകവാരമേവ സക്കാ ദാതും, പുന ഏവരൂപം നാമ ദാനം ദുദ്ദദ’’ന്തി. ‘‘അഥ കസ്മാ, ഭന്തേ, മേ ദാനാനുരൂപം അനുമോദനം ന കരിത്ഥാ’’തി? ‘‘പരിസായ അസുദ്ധത്താ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കോ നു ഖോ, ഭന്തേ, പരിസായ ദോസോ’’തി? അഥസ്സ സത്ഥാ ദ്വിന്നമ്പി അമച്ചാനം ചിത്താചാരം ആരോചേത്വാ കാളേ അനുകമ്പം പടിച്ച അനുമോദനായ അകതഭാവം ആചിക്ഖി. രാജാ ‘‘സച്ചം കിര തേ, കാള, ഏവം ചിന്തിത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ച’’ന്തി വുത്തേ ‘‘തവ സന്തകം അഗ്ഗഹേത്വാ മമ പുത്തദാരേഹി സദ്ധിം മയി അത്തനോ സന്തകം ദേന്തേ തുയ്ഹം കാ പീളാ. ഗച്ഛ, ഭോ, യം തേ മയാ ദിന്നം, തം ദിന്നമേവ ഹോതു, രട്ഠതോ പന മേ നിക്ഖമാ’’തി തം രട്ഠാ നീഹരിത്വാ ജുണ്ഹം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര തേ ഏവം ചിന്തിത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ച’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘സാധു, മാതുല, പസന്നോസ്മി, ത്വം മമ പരിജനം ഗഹേത്വാ മയാ ദിന്നനിയാമേനേവ സത്ത ദിവസാനി ദാനം ദേഹീ’’തി സത്താഹം രജ്ജം നിയ്യാദേത്വാ സത്ഥാരം ആഹ – ‘‘പസ്സഥ, ഭന്തേ, ബാലസ്സ കരണം, മയാ ഏവം ദിന്നദാനേ പഹാരമദാസീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ബാലാ നാമ പരസ്സ ദാനം അനഭിനന്ദിത്വാ ദുഗ്ഗതിപരായണാ ഹോന്തി, ധീരാ പന പരേസമ്പി ദാനം അനുമോദിത്വാ സഗ്ഗപരായണാ ഏവ ഹോന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൭.

‘‘ന ¶ വേ കദരിയാ ദേവലോകം വജന്തി, ബാലാ ഹവേ നപ്പസംസന്തി ദാനം;

ധീരോ ച ദാനം അനുമോദമാനോ, തേനേവ സോ ഹോതി സുഖീ പരത്ഥാ’’തി.

തത്ഥ ¶ കദരിയാതി ഥദ്ധമച്ഛരിനോ. ബാലാതി ഇധലോകപരലോകം അജാനനകാ. ധീരോതി പണ്ഡിതോ. സുഖീ പരത്ഥാതി തേനേവ സോ ദാനാനുമോദനപുഞ്ഞേന പരലോകേ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവമാനോ സുഖീ ഹോതീതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ ജുണ്ഹോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസി, ജുണ്ഹോപി സോതാപന്നോ ഹുത്വാ സത്താഹം രഞ്ഞാ ദിന്നനിയാമേനേവ ദാനം അദാസീതി.

അസദിസദാനവത്ഥു ദസമം.

൧൧. അനാഥപിണ്ഡകപുത്തകാലവത്ഥു

പഥബ്യാ ഏകരജ്ജേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കാലം നാമ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ പുത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര തഥാവിധസ്സ സദ്ധാസമ്പന്നസ്സ സേട്ഠിനോ പുത്തോ ഹുത്വാ നേവ സത്ഥു സന്തികം ഗന്തും, ന ഗേഹം ആഗതകാലേ ദട്ഠും, ന ധമ്മം സോതും, ന സങ്ഘസ്സ വേയ്യാവച്ചം കാതും ഇച്ഛതി. പിതരാ ‘‘മാ ഏവം, താത, കരീ’’തി വുത്തോപി തസ്സ വചനം ന സുണാതി. അഥസ്സ പിതാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ഏവരൂപം ദിട്ഠിം ഗഹേത്വാ വിചരന്തോ അവീചിപരായണോ ഭവിസ്സതി, ന ഖോ പനേതം പതിരൂപം, യം മയി പസ്സന്തേ മമ പുത്തോ നിരയം ഗച്ഛേയ്യ. ഇമസ്മിം ഖോ പന ലോകേ ധനദാനേന അഭിജ്ജനകസത്തോ നാമ നത്ഥി, ധനേന നം ഭിന്ദിസ്സാമീ’’തി. അഥ നം ആഹ – ‘‘താത, ഉപോസഥികോ ഹുത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുത്വാ ഏഹി, കഹാപണസതം തേ ¶ ദസ്സാമീ’’തി. ദസ്സഥ, താതാതി. ദസ്സാമി, പുത്താതി. സോ യാവതതിയം പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ ഉപോസഥികോ ഹുത്വാ വിഹാരം അഗമാസി. ധമ്മസ്സവനേന പനസ്സ കിച്ചം നത്ഥി, യഥാഫാസുകട്ഠാനേ സയിത്വാ പാതോവ ഗേഹം അഗമാസി. അഥസ്സ പിതാ ‘‘പുത്തോ മേ ഉപോസഥികോ അഹോസി, സീഘമസ്സ യാഗുആദീനി ആഹരഥാ’’തി വത്വാ ദാപേസി. സോ ‘‘കഹാപണേ അഗ്ഗഹേത്വാ ന ഭുഞ്ജിസ്സാമീ’’തി ആഹടാഹടം പടിക്ഖിപി. അഥസ്സ പിതാ പീളം അസഹന്തോ കഹാപണഭണ്ഡം ദാപേസി. സോ തം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാവ ആഹാരം പരിഭുഞ്ജി.

അഥ ¶ നം പുനദിവസേ സേട്ഠി, ‘‘താത, കഹാപണസഹസ്സം തേ ദസ്സാമി, സത്ഥു പുരതോ ഠത്വാ ഏകം ധമ്മപദം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി പേസേസി. സോപി വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥു പുരതോ ഠത്വാവ ഏകമേവ പദം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ പലായിതുകാമോ അഹോസി. അഥസ്സ സത്ഥാ അസല്ലക്ഖണാകാരം അകാസി. സോ തം പദം അസല്ലക്ഖേത്വാ ഉപരിപദം ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീതി ഠത്വാ അസ്സോസിയേവ ¶ . ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീതി സുണന്തോവ കിര സക്കച്ചം സുണാതി നാമ. ഏവഞ്ച കിര സുണന്താനം ധമ്മോ സോതാപത്തിമഗ്ഗാദയോ ദേതി. സോപി ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീതി സുണാതി, സത്ഥാപിസ്സ അസല്ലക്ഖണാകാരം കരോതി. സോ ‘‘ഉപരിപദം ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഠത്വാ സുണന്തോവ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി.

സോ പുനദിവസേ ബുദ്ധപ്പമുഖേന ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിംയേവ സാവത്ഥിം പാവിസി. മഹാസേട്ഠി തം ദിസ്വാ ‘‘അജ്ജ ¶ മമ പുത്തസ്സ ആകാരോ രുച്ചതീ’’തി ചിന്തേസി. തസ്സപി ഏതദഹോസി – ‘‘അഹോ വത മേ പിതാ അജ്ജ സത്ഥു സന്തികേ കഹാപണേ ന ദദേയ്യ, കഹാപണകാരണാ മയ്ഹം ഉപോസഥികഭാവം പടിച്ഛാദേയ്യാ’’തി. സത്ഥാ പനസ്സ ഹിയ്യോവ കഹാപണസ്സ കാരണാ ഉപോസഥികഭാവം അഞ്ഞാസി. മഹാസേട്ഠി, ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ യാഗും ദാപേത്വാ പുത്തസ്സപി ദാപേസി. സോ നിസീദിത്വാ തുണ്ഹീഭൂതോവ യാഗും പിവി, ഖാദനീയം ഖാദി, ഭത്തം ഭുഞ്ജി. മഹാസേട്ഠി സത്ഥു ഭത്തകിച്ചാവസാനേ പുത്തസ്സ പുരതോ സഹസ്സഭണ്ഡികം ഠപാപേത്വാ, ‘‘താത, മയാ തേ ‘സഹസ്സം ദസ്സാമീ’തി വത്വാ ഉപോസഥം സമാദാപേത്വാ വിഹാരം പഹിതോ. ഇദം തേ സഹസ്സ’’ന്തി ആഹ. സോ സത്ഥു പുരതോ കഹാപണേ ദിയ്യമാനേ ദിസ്വാ ലജ്ജന്തോ ‘‘അലം മേ കഹാപണേഹീ’’തി വത്വാ, ‘‘ഗണ്ഹ, താതാ’’തി വുച്ചമാനോപി ന ഗണ്ഹി. അഥസ്സ പിതാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അജ്ജ മേ പുത്തസ്സ ആകാരോ രുച്ചതീ’’തി വത്വാ ‘‘കിം, മഹാസേട്ഠീ’’തി വുത്തേ ‘‘മയാ ഏസ പുരിമദിവസേ ‘കഹാപണസതം തേ ദസ്സാമീ’തി വത്വാ വിഹാരം പേസിതോ. പുനദിവസേ കഹാപണേ അഗ്ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജിതും ന ഇച്ഛി, അജ്ജ പന ദിയ്യമാനേപി കഹാപണേ ന ഇച്ഛതീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘ആമ, മഹാസേട്ഠി, അജ്ജ തവ പുത്തസ്സ ചക്കവത്തിസമ്പത്തിതോപി ദേവലോകബ്രഹ്മലോകസമ്പത്തീഹിപി സോതാപത്തിഫലമേവ വര’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൮.

‘‘പഥബ്യാ ഏകരജ്ജേന, സഗ്ഗസ്സ ഗമനേന വാ;

സബ്ബലോകാധിപച്ചേന, സോതാപത്തിഫലം വര’’ന്തി.

തത്ഥ പഥബ്യാ ഏകരജ്ജേനാതി ചക്കവത്തിരജ്ജേന. സഗ്ഗസ്സ ഗമനേന വാതി ഛബ്ബീസതിവിധസ്സ സഗ്ഗസ്സ ¶ അധിഗമനേന. സബ്ബലോകാധിപച്ചേനാതി ന ഏകസ്മിം ഏത്തകേ ¶ ലോകേ നാഗസുപണ്ണവേമാനികപേതേഹി സദ്ധിം, സബ്ബസ്മിം ലോകേ ആധിപച്ചേന. സോതാപത്തിഫലം വരന്തി യസ്മാ ഏത്തകേ ഠാനേ ¶ രജ്ജം കാരേത്വാപി നിരയാദീഹി അമുത്തോവ ഹോതി, സോതാപന്നോ പന പിഹിതാപായദ്വാരോ ഹുത്വാ സബ്ബദുബ്ബലോപി അട്ഠമേ ഭവേ ന നിബ്ബത്തതി, തസ്മാ സോതാപത്തിഫലമേവ വരം ഉത്തമന്തി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അനാഥപിണ്ഡകപുത്തകാലവത്ഥു ഏകാദസമം.

ലോകവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തേരസമോ വഗ്ഗോ.

൧൪. ബുദ്ധവഗ്ഗോ

൧. മാരധീതരവത്ഥു

യസ്സ ¶ ¶ ¶ ജിതന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ബോധിമണ്ഡേ വിഹരന്തോ മാരധീതരോ ആരബ്ഭ കഥേസി. ദേസനം പന സാവത്ഥിയം സമുട്ഠാപേത്വാ പുന കുരുരട്ഠേ മാഗണ്ഡിയബ്രാഹ്മണസ്സ കഥേസി.

കുരുരട്ഠേ കിര മാഗണ്ഡിയബ്രാഹ്മണസ്സ ധീതാ മാഗണ്ഡിയായേവ നാമ അഹോസി ഉത്തമരൂപധരാ. തം പത്ഥയമാനാ അനേകബ്രാഹ്മണമഹാസാലാ ചേവ ഖത്തിയമഹാസാലാ ച ‘‘ധീതരം നോ ദേതൂ’’തി മാഗണ്ഡിയസ്സ പഹിണിംസു. സോപി ‘‘ന തുമ്ഹേ മയ്ഹം ധീതു അനുച്ഛവികാ’’തി സബ്ബേ പടിക്ഖിപതേവ. അഥേകദിവസം സത്ഥാ പച്ചൂസസമയേ ലോകം വോലോകേന്തോ അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠം മാഗണ്ഡിയബ്രാഹ്മണം ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ബ്രാഹ്മണസ്സ ച ബ്രാഹ്മണിയാ ച തിണ്ണം മഗ്ഗഫലാനം ഉപനിസ്സയം അദ്ദസ. ബ്രാഹ്മണോപി ബഹിഗാമേ നിബദ്ധം അഗ്ഗിം പരിചരതി. സത്ഥാ പാതോവ പത്തചീവരമാദായ തം ഠാനം അഗമാസി. ബ്രാഹ്മണോ സത്ഥു രൂപസിരിം ഓലോകേന്തോ ‘‘ഇമസ്മിം ലോകേ ഇമിനാ സദിസോ പുരിസോ നാമ നത്ഥി, അയം മയ്ഹം ¶ ധീതു അനുച്ഛവികോ, ഇമസ്സ മേ ധീതരം ദസ്സാമാ’’തി ചിന്തേത്വാ സത്ഥാരം ആഹ – ‘‘സമണ, മമ ഏകാ ധീതാ അത്ഥി, അഹം തസ്സാ അനുച്ഛവികം പുരിസം അപസ്സന്തോ തം ന കസ്സചി അദാസിം, ത്വം പനസ്സാ അനുച്ഛവികോ, അഹം തേ ധീതരം പാദപരിചാരികം കത്വാ ദാതുകാമോ, യാവ നം ആനേമി, താവ ഇധേവ തിട്ഠാഹീ’’തി. സത്ഥാ തസ്സ കഥം സുത്വാ നേവ അഭിനന്ദി, ന പടിക്കോസി.

ബ്രാഹ്മണോപി ഗേഹം ഗന്ത്വാ ബ്രാഹ്മണിം ആഹ – ‘‘ഭോതി, അജ്ജ മേ ധീതു അനുച്ഛവികോ പുരിസോ ദിട്ഠോ, തസ്സ നം ദസ്സാമാ’’തി ധീതരം അലങ്കാരാപേത്വാ ആദായ ബ്രാഹ്മണിയാ സദ്ധിം തം ഠാനം അഗമാസി. മഹാജനോപി കുതൂഹലജാതോ നിക്ഖമി. സത്ഥാ ബ്രാഹ്മണേന വുത്തട്ഠാനേ അട്ഠത്വാ തത്ഥ പദചേതിയം ദസ്സേത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ഠാനേ അട്ഠാസി. ബുദ്ധാനം കിര പദചേതിയം ‘‘ഇദം അസുകോ നാമ പസ്സതൂ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ അക്കന്തട്ഠാനേയേവ പഞ്ഞായതി, സേസട്ഠാനേ തം പസ്സന്തോ നാമ നത്ഥി. ബ്രാഹ്മണോ അത്തനാ സദ്ധിം ¶ ഗച്ഛമാനായ ബ്രാഹ്മണിയാ ‘‘കഹം സോ’’തി പുട്ഠോ ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ തിട്ഠാഹീതി തം അവച’’ന്തി ഓലോകേന്തോ പദവലഞ്ജം ദിസ്വാ ‘‘ഇദമസ്സ പദ’’ന്തി ദസ്സേസി. സാ ലക്ഖണമന്തകുസലതായ ¶ ‘‘ന ഇദം, ബ്രാഹ്മണ, കാമഭോഗിനോ പദ’’ന്തി വത്വാ ബ്രാഹ്മണേന, ‘‘ഭോതി, ത്വം ഉദകപാതിമ്ഹി സുസുമാരം പസ്സസി, മയാ സോ സമണോ ദിട്ഠോ ‘ധീതരം തേ ദസ്സാമീ’തി വുത്തോ, തേനാപി അധിവാസിത’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, കിഞ്ചാപി ത്വം ഏവം വദേസി, ഇദം പന നിക്കിലേസസ്സേവ പദ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘രത്തസ്സ ¶ ഹി ഉക്കുടികം പദം ഭവേ,

ദുട്ഠസ്സ ഹോതി സഹസാനുപീളിതം;

മൂള്ഹസ്സ ഹോതി അവകഡ്ഢിതം പദം,

വിവട്ടച്ഛദസ്സ ഇദമീദിസം പദ’’ന്തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൪൫; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൬൦-൨൬൧; ധ. പ. അട്ഠ. ൧.സാമാവതീവത്ഥു);

അഥ നം ബ്രാഹ്മണോ, ‘‘ഭോതി, മാ വിരവി, തുണ്ഹീഭൂതാവ ഏഹീ’’തി ഗച്ഛന്തോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ‘‘അയം സോ പുരിസോ’’തി തസ്സാ ദസ്സേത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘സമണ, ധീതരം തേ ദസ്സാമീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘ന മേ തവ ധീതായ അത്ഥോ’’തി അവത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, ഏകം തേ കാരണം കഥേസ്സാമി, സുണിസ്സസീ’’തി വത്വാ ‘‘കഥേഹി, ഭോ സമണ, സുണിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ അഭിനിക്ഖമനതോ പട്ഠായ അതീതം ആഹരിത്വാ ദസ്സേസി.

തത്രായം സങ്ഖേപകഥാ – മഹാസത്തോ രജ്ജസിരിം പഹായ കണ്ടകം ആരുയ്ഹ ഛന്നസഹായോ അഭിനിക്ഖമന്തോ നഗരദ്വാരേ ഠിതേന മാരേന ‘‘സിദ്ധത്ഥ, നിവത്ത, ഇതോ തേ സത്തമേ ദിവസേ ചക്കരതനം പാതുഭവിസ്സതീ’’തി വുത്തേ, ‘‘അഹമേതം, മാര, ജാനാമി, ന മേ തേനത്ഥോ’’തി ആഹ. അഥ കിമത്ഥായ നിക്ഖമസീതി? സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണത്ഥായാതി. ‘‘തേന ഹി സചേ അജ്ജതോ പട്ഠായ കാമവിതക്കാദീനം ഏകമ്പി വിതക്കം വിതക്കേസ്സസി, ജാനിസ്സാമി തേ കത്തബ്ബ’’ന്തി ആഹ. സോ തതോ പട്ഠായ ഓതാരാപേക്ഖോ സത്ത വസ്സാനി മഹാസത്തം അനുബന്ധി.

സത്ഥാപി ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികം ചരിത്വാ പച്ചത്തപുരിസകാരം നിസ്സായ ബോധിമൂലേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝിത്വാ വിമുത്തിസുഖം പടിസംവേദയമാനോ പഞ്ചമസത്താഹേ അജപാലനിഗ്രോധമൂലേ നിസീദി. തസ്മിം സമയേ മാരോ ‘‘അഹം ¶ ഏത്തകം കാലം അനുബന്ധിത്വാ ഓതാരാപേക്ഖോപി ¶ ഇമസ്സ കിഞ്ചി ഖലിതം നാദ്ദസം, അതിക്കന്തോ ഇദാനി ഏസ മമ വിസയ’’ന്തി ദോമനസ്സപ്പത്തോ മഹാമഗ്ഗേ നിസീദി. അഥസ്സ തണ്ഹാ അരതീ രഗാതി ഇമാ തിസ്സോ ധീതരോ ‘‘പിതാ നോ ന പഞ്ഞായതി, കഹം നു ഖോ ഏതരഹീ’’തി ഓലോകയമാനാ തം തഥാ നിസിന്നം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘കസ്മാ ¶ , താത, ദുക്ഖീ ദുമ്മനോസീ’’തി പുച്ഛിംസു. സോ താസം തമത്ഥം ആരോചേസി. അഥ നം താ ആഹംസു – ‘‘താത, മാ ചിന്തയി, മയം തം അത്തനോ വസേ കത്വാ ആനേസ്സാമാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ അമ്മാ, ഏസ കേനചി വസേ കാതുന്തി. ‘‘താത, മയം ഇത്ഥിയോ നാമ ഇദാനേവ നം രാഗപാസാദീഹി ബന്ധിത്വാ ആനേസ്സാമ, തുമ്ഹേ മാ ചിന്തയിത്ഥാ’’തി സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പാദേ തേ, സമണ, പരിചാരേമാ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ നേവ താസം വചനം മനസാകാസി, ന അക്ഖീനി ഉമ്മീലേത്വാ ഓലോകേസി.

പുന മാരധീതരോ ‘‘ഉച്ചാവചാ ഖോ പുരിസാനം അധിപ്പായാ, കേസഞ്ചി കുമാരികാസു പേമം ഹോതി, കേസഞ്ചി പഠമവയേ ഠിതാസു, കേസഞ്ചി മജ്ഝിമവയേ ഠിതാസു, കേസഞ്ചി പച്ഛിമവയേ ഠിതാസു, നാനപ്പകാരേഹി തം പലോഭേസ്സാമാ’’തി ഏകേകാ കുമാരികവണ്ണാദിവസേന സതം സതം അത്തഭാവേ അഭിനിമ്മിനിത്വാ കുമാരിയോ, അവിജാതാ, സകിം വിജാതാ, ദുവിജാതാ, മജ്ഝിമിത്ഥിയോ, മഹല്ലകിത്ഥിയോ ച ഹുത്വാ ഛക്ഖത്തും ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പാദേ തേ, സമണ, പരിചാരേമാ’’തി ആഹംസു. തമ്പി ഭഗവാ ന മനസാകാസി യഥാ തം അനുത്തരേ ഉപധിസങ്ഖയേ വിമുത്തോതി. അഥ സത്ഥാ ¶ ഏത്തകേനപി താ അനുഗച്ഛന്തിയോ ‘‘അപേഥ, കിം ദിസ്വാ ഏവം വായമഥ, ഏവരൂപം നാമ വീതരാഗാനം പുരതോ കാതും ന വട്ടതി. തഥാഗതസ്സ പന രാഗാദയോ പഹീനാ. കേന തം കാരണേന അത്തനോ വസം നേസ്സഥാ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൭൯.

‘‘യസ്സ ജിതം നാവജീയതി,

ജിതം യസ്സ നോയാതി കോചി ലോകേ;

തം ബുദ്ധമനന്തഗോചരം,

അപദം കേന പദേന നേസ്സഥ.

൧൮൦.

‘‘യസ്സ ¶ ജാലിനീ വിസത്തികാ,

തണ്ഹാ നത്ഥി കുഹിഞ്ചി നേതവേ;

തം ബുദ്ധമനന്തഗോചരം,

അപദം കേന പദേന നേസ്സഥാ’’തി.

തത്ഥ യസ്സ ജിതം നാവജീയതീതി യസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ തേന തേന മഗ്ഗേന ജിതം രാഗാദികിലേസജാതം പുന അസമുദാചരണതോ നാവജീയതി, ദുജ്ജിതം നാമ ന ഹോതി. നോയാതീതി ന ഉയ്യാതി, യസ്സ ജിതം കിലേസജാതം രാഗാദീസു കോചി ഏകോ കിലേസോപി ലോകേ പച്ഛതോ വത്തീ നാമ ¶ ന ഹോതി, നാനുബന്ധതീതി അത്ഥോ. അനന്തഗോചരന്തി അനന്താരമ്മണസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ വസേന അപരിയന്ത ഗോചരം. കേന പദേനാതി യസ്സ ഹി രാഗപദാദീസു ഏകപദമ്പി അത്ഥി, തം തുമ്ഹേ തേന പദേന നേസ്സഥ. ബുദ്ധസ്സ പന ഏകപദമ്പി ¶ നത്ഥി, തം അപദം ബുദ്ധം തുമ്ഹേ കേന പദേന നേസ്സഥ.

ദുതിയഗാഥായ തണ്ഹാ നാമേസാ സംസിബ്ബിതപരിയോനന്ധനട്ഠേന ജാലമസ്സാ അത്ഥീതിപി ജാലകാരികാതിപി ജാലൂപമാതിപി ജാലിനീ. രൂപാദീസു ആരമ്മണേസു വിസത്തതായ വിസത്തമനതായ വിസാഹരതായ വിസപുപ്ഫതായ വിസഫലതായ വിസപരിഭോഗതായ വിസത്തികാ. സാ ഏവരൂപാ തണ്ഹാ യസ്സ കുഹിഞ്ചി ഭവേ നേതും നത്ഥി, തം തുമ്ഹേ അപദം ബുദ്ധം കേന പദേന നേസ്സഥാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂനം ദേവതാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. മാരധീതരോപി തത്ഥേവ അന്തരധായിംസു.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ, ‘‘മാഗണ്ഡിയ, അഹം പുബ്ബേ ഇമാ തിസ്സോ മാരധീതരോ അദ്ദസം സേമ്ഹാദീഹി അപലിബുദ്ധേന സുവണ്ണക്ഖന്ധസദിസേന അത്തഭാവേന സമന്നാഗതാ, തദാപി മേഥുനസ്മിം ഛന്ദോ നാഹോസിയേവ. തവ ധീതു സരീരം ദ്വത്തിംസാകാരകുണപപരിപൂരം ബഹിവിചിത്തോ വിയ അസുചിഘടോ. സചേ ഹി മമ പാദോ അസുചിമക്ഖിതോ ഭവേയ്യ, അയഞ്ച ഉമ്മാരട്ഠാനേ തിട്ഠേയ്യ, തഥാപിസ്സാ സരീരേ അഹം പാദേ ന ഫുസേയ്യ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ദിസ്വാന ¶ ¶ തണ്ഹം അരതിം രഗഞ്ച,

നാഹോസി ഛന്ദോ അപി മേഥുനസ്മിം;

കിമേവിദം മുത്തകരീസപുണ്ണം,

പാദാപി നം സമ്ഫുസിതും ന ഇച്ഛേ’’തി. (സു. നി. ൮൪൧; മഹാനി. ൭൦);

ദേസനാവസാനേ ഉഭോപി ജയമ്പതികാ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

മാരധീതരവത്ഥു പഠമം.

൨. ദേവോരോഹണവത്ഥു

യേ ¶ ഝാനപസുതാ ധീരാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ ബഹൂ ദേവമനുസ്സേ ആരബ്ഭ കഥേസി. ദേസനാ പന രാജഗഹേ സമുട്ഠിതാ.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ രാജഗഹസേട്ഠി പരിസ്സയമോചനത്ഥഞ്ചേവ പമാദേന ഗലിതാനം ആഭരണാദീനം രക്ഖണത്ഥഞ്ച ജാലകരണ്ഡകം പരിക്ഖിപാപേത്വാ ഗങ്ഗായ ഉദകകീളം കീളി. അഥേകോ രത്തചന്ദനരുക്ഖോ ഗങ്ഗായ ഉപരിതീരേ ജാതോ ഗങ്ഗോദകേന ധോതമൂലോ പതിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ പാസാണേസു സംഭജ്ജമാനോ വിപ്പകിരി. തതോ ഏകാ ഘടപ്പമാണാ ഘടികാ പാസാണേഹി ഘംസിയമാനാ ഉദകഊമീഹി പോഥിയമാനാ മട്ഠാ ഹുത്വാ അനുപുബ്ബേന വുയ്ഹമാനാ സേവാലപരിയോനദ്ധാ ആഗന്ത്വാ തസ്സ ജാലേ ലഗ്ഗി. സേട്ഠി ‘‘കിമേത’’ന്തി വത്വാ ‘‘രുക്ഖഘടികാ’’തി സുത്വാ തം ആഹരാപേത്വാ ‘‘കിം നാമേത’’ന്തി ഉപധാരണത്ഥം വാസികണ്ണേന തച്ഛാപേസി. താവദേവ അലത്തകവണ്ണം രത്തചന്ദനം ¶ പഞ്ഞായി. സേട്ഠി പന നേവ സമ്മാദിട്ഠി ന മിച്ഛാദിട്ഠി, മജ്ഝത്തധാതുകോ. സോ ചിന്തേസി – ‘‘മയ്ഹം ഗേഹേ രത്തചന്ദനം ബഹു, കിം നു ഖോ ഇമിനാ കരിസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘ഇമസ്മിം ലോകേ ‘മയം അരഹന്തോ മയം അരഹന്തോ’തി വത്താരോ ബഹൂ, അഹം ഏകം അരഹന്തമ്പി ന പസ്സാമി. ഗേഹേ ഭമം യോജേത്വാ പത്തം ലിഖാപേത്വാ സിക്കായ ഠപേത്വാ വേളുപരമ്പരായ സട്ഠിഹത്ഥമത്തേ ആകാസേ ഓലമ്ബാപേത്വാ ‘സചേ അരഹാ അത്ഥി, ഇമം ആകാസേനാഗന്ത്വാ ഗണ്ഹാതൂ’തി വക്ഖാമി. യോ തം ഗഹേസ്സതി, തം സപുത്തദാരോ സരണം ഗമിസ്സാമീ’’തി. സോ ചിന്തിതനിയാമേനേവ പത്തം ലിഖാപേത്വാ വേളുപരമ്പരായ ഉസ്സാപേത്വാ ‘‘യോ ഇമസ്മിം ലോകേ അരഹാ, സോ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ഇമം പത്തം ഗണ്ഹാതൂ’’തി ആഹ.

ഛ ¶ സത്ഥാരോ ‘‘അമ്ഹാകം ഏസ അനുച്ഛവികോ, അമ്ഹാകമേവ നം ദേഹീ’’തി വദിംസു. സോ ‘‘ആകാസേനാഗന്ത്വാ ഗണ്ഹഥാ’’തി ആഹ. അഥ ഛട്ഠേ ദിവസേ നിഗണ്ഠോ നാടപുത്തോ അന്തേവാസികേ പേസേസി – ‘‘ഗച്ഛഥ, സേട്ഠിം ഏവം വദേഥ – ‘അമ്ഹാകം ആചരിയസ്സേവ അനുച്ഛവികോയം, മാ അപ്പമത്തകസ്സ കാരണാ ആകാസേനാഗമനം കരി, ദേഹി കിര മേ തം പത്ത’’’ന്തി ¶ . തേ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിം തഥാ വദിംസു. സേട്ഠി ‘‘ആകാസേനാഗന്ത്വാ ഗണ്ഹിതും സമത്ഥോവ ഗണ്ഹാതൂ’’തി ആഹ. നാടപുത്തോ സയം ഗന്തുകാമോ അന്തേവാസികാനം സഞ്ഞം അദാസി – ‘‘അഹം ഏകം ഹത്ഥഞ്ച പാദഞ്ച ഉക്ഖിപിത്വാ ഉപ്പതിതുകാമോ വിയ ഭവിസ്സാമി, തുമ്ഹേ മം, ‘ആചരിയ, കിം കരോഥ, ദാരുമയപത്തസ്സ കാരണാ പടിച്ഛന്നം അരഹത്തഗുണം മഹാജനസ്സ മാ ദസ്സയിത്ഥാ’തി വത്വാ മം ഹത്ഥേസു ച പാദേസു ച ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢന്താ ഭൂമിയം പാതേയ്യാഥാ’’തി. സോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിം ആഹ, ‘‘മഹാസേട്ഠി, മയ്ഹം അയം പത്തോ അനുച്ഛവികോ, അഞ്ഞേസം നാനുച്ഛവികോ, മാ തേ അപ്പമത്തകസ്സ കാരണാ മമ ആകാസേ ഉപ്പതനം ¶ രുച്ചി, ദേഹി മേ പത്ത’’ന്തി. ഭന്തേ, ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാവ ഗണ്ഹഥാതി. തതോ നാടപുത്തോ ‘‘തേന ഹി അപേഥ അപേഥാ’’തി അന്തേവാസികേ അപനേത്വാ ‘‘ആകാസേ ഉപ്പതിസ്സാമീ’’തി ഏകം ഹത്ഥഞ്ച പാദഞ്ച ഉക്ഖിപി. അഥ നം അന്തേവാസികാ, ‘‘ആചരിയ, കിം നാമേതം കരോഥ, ഛവസ്സ ലാമകസ്സ ദാരുമയപത്തസ്സ കാരണാ പടിച്ഛന്നഗുണേന മഹാജനസ്സ ദസ്സിതേന കോ അത്ഥോ’’തി തം ഹത്ഥപാദേസു ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢിത്വാ ഭൂമിയം പാതേസും. സോ സേട്ഠിം ആഹ – ‘‘ഇമേ, മഹാസേട്ഠി, ഉപ്പതിതും ന ദേന്തി, ദേഹി മേ പത്ത’’ന്തി. ഉപ്പതിത്വാ ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേതി. ഏവം തിത്ഥിയാ ഛ ദിവസാനി വായമിത്വാപി തം പത്തം ന ലഭിംസുയേവ.

സത്തമേ ദിവസേ ആയസ്മതോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനസ്സ ച ആയസ്മതോ പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജസ്സ ച ‘‘രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരിസ്സാമാ’’തി ഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം പിട്ഠിപാസാണേ ഠത്വാ ചീവരം പാരുപനകാലേ ¶ ധുത്തകാ കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘അമ്ഭോ പുബ്ബേ ഛ സത്ഥാരോ ലോകേ ‘മയം അരഹന്തമ്ഹാ’തി വിചരിംസു., രാജഗഹസേട്ഠിനോ പന അജ്ജ സത്തമോ ദിവസോ പത്തം ഉസ്സാപേത്വാ ‘സചേ അരഹാ അത്ഥി, ആകാസേനാഗന്ത്വാ ഗണ്ഹാതൂ’തി വദന്തസ്സ, ഏകോപി ‘അഹം അരഹാ’തി ആകാസേ ഉപ്പതന്തോ നത്ഥി. അജ്ജ നോ ലോകേ അരഹന്താനം നത്ഥിഭാവോ ഞാതോ’’തി. തം കഥം സുത്വാ ആയസ്മാ ¶ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ആയസ്മന്തം പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജം ആഹ – ‘‘സുതം തേ, ആവുസോ ഭാരദ്വാജ, ഇമേസം വചനം, ഇമേ ബുദ്ധസ്സ സാസനം പരിഗ്ഗണ്ഹന്താ വിയ വദന്തി. ത്വഞ്ച മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ, ഗച്ഛ തം പത്തം ആകാസേന ഗന്ത്വാ ഗണ്ഹാഹീ’’തി. ആവുസോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാന, ത്വം ഇദ്ധിമന്താനം അഗ്ഗോ, ത്വം ഏതം ഗണ്ഹാഹി, തയി പന അഗ്ഗണ്ഹന്തേ അഹം ഗണ്ഹിസ്സാമീതി. ‘‘ഗണ്ഹാവുസോ’’തി വുത്തേ ആയസ്മാ പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജോ അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ ഉട്ഠായ തിഗാവുതം പിട്ഠിപാസാണം പാദന്തേന പടിച്ഛാദേന്തോ തുലപിചു വിയ ആകാസേ ഉട്ഠാപേത്വാ രാജഗഹനഗരസ്സ ഉപരി സത്തക്ഖത്തും അനുപരിയായി. സോ തിഗാവുതപമാണസ്സ നഗരസ്സ പിധാനം വിയ പഞ്ഞായി. നഗരവാസിനോ ‘‘പാസാണോ നോ അവത്ഥരിത്വാ ഗണ്ഹാതീ’’തി ഭീതാ സുപ്പാദീനി മത്ഥകേ കത്വാ തത്ഥ തത്ഥ നിലീയിംസു ¶ . സത്തമേ വാരേ ഥേരോ പിട്ഠിപാസാണം ഭിന്ദിത്വാ അത്താനം ദസ്സേസി. മഹാജനോ ഥേരം ദിസ്വാ, ‘‘ഭന്തേ പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജ, തവ പാസാണം ദള്ഹം കത്വാ ഗണ്ഹ, മാ നോ സബ്ബേ നാസയീ’’തി. ഥേരോ പാസാണം പാദന്തേന ഖിപിത്വാ വിസ്സജ്ജേസി. സോ ഗന്ത്വാ യഥാഠാനേയേവ പതിട്ഠാസി. ഥേരോ സേട്ഠിസ്സ ഗേഹമത്ഥകേ അട്ഠാസി. തം ദിസ്വാ സേട്ഠി ഉരേന നിപജ്ജിത്വാ ‘‘ഓതരഥ സാമീ’’തി വത്വാ ആകാസതോ ഓതിണ്ണം ഥേരം നിസീദാപേത്വാ പത്തം ഓതാരാപേത്വാ ചതുമധുരപുണ്ണം കത്വാ ഥേരസ്സ അദാസി. ഥേരോ പത്തം ഗഹേത്വാ വിഹാരാഭിമുഖോ പായാസി. അഥസ്സ യേ അരഞ്ഞഗതാ വാ സുഞ്ഞാഗാരഗതാ വാ തം പാടിഹാരിയം നാദ്ദസംസു. തേ സന്നിപതിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹാകമ്പി പാടിഹാരിയം ദസ്സേഹീ’’തി ഥേരം അനുബന്ധിംസു. സോ തേസം തേസം പാടിഹാരിയം ദസ്സേത്വാ വിഹാരം അഗമാസി.

സത്ഥാ ¶ തം അനുബന്ധിത്വാ ഉന്നാദേന്തസ്സ മഹാജനസ്സ സദ്ദം സുത്വാ, ‘‘ആനന്ദ, കസ്സേസോ സദ്ദോ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജേന ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ ചന്ദനപത്തോ ഗഹിതോ, തസ്സ സന്തികേ ഏസോ സദ്ദോ’’തി സുത്വാ ഭാരദ്വാജം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര തയാ ഏവം കത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ചം, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ, ‘‘കസ്മാ തേ, ഭാരദ്വാജ, ഏവം കത’’ന്തി ഥേരം ഗരഹിത്വാ തം പത്തം ഖണ്ഡാഖണ്ഡം ഭേദാപേത്വാ ഭിക്ഖൂനം അഞ്ജനപിസനത്ഥായ ദാപേത്വാ പാടിഹാരിയസ്സ അകരണത്ഥായ സാവകാനം സിക്ഖാപദം (ചൂളവ. ൨൫൨) പഞ്ഞാപേസി.

തിത്ഥിയാ ¶ ¶ ‘‘സമണോ കിര ഗോതമോ തം പത്തം ഭേദാപേത്വാ പാടിഹാരിയസ്സ അകരണത്ഥായ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേസീ’’തി സുത്വാ ‘‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവകാ പഞ്ഞത്തം സിക്ഖാപദം ജീവിതഹേതുപി നാതിക്കമന്തി, സമണോപി ഗോതമോ തം രക്ഖിസ്സതേവ. ഇദാനി അമ്ഹേഹി ഓകാസോ ലദ്ധോ’’തി നഗരവീഥീസു ആരോചേന്താ വിചരിംസു ‘‘മയം അത്തനോ ഗുണം രക്ഖന്താ പുബ്ബേ ദാരുമയപത്തസ്സ കാരണാ അത്തനോ ഗുണം മഹാജനസ്സ ന ദസ്സയിമ്ഹാ, സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവകാ പത്തകമത്തസ്സ കാരണാ അത്തനോ ഗുണം മഹാജനസ്സ ദസ്സേസും. സമണോ ഗോതമോ അത്തനോ പണ്ഡിതതായ പത്തം ഭേദാപേത്വാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേസി, ഇദാനി മയം തേനേവ സദ്ധിം പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമാ’’തി.

രാജാ ബിമ്ബിസാരോ തം കഥം സുത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘തുമ്ഹേഹി കിര, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയസ്സ അകരണത്ഥായ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്ത’’ന്തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. ഇദാനി തിത്ഥിയാ ‘‘തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമാ’’തി വദന്തി, കിം ഇദാനി കരിസ്സഥാതി? ‘‘തേസു കരോന്തേസു കരിസ്സാമി, മഹാരാജാ’’തി. നനു തുമ്ഹേഹി സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തന്തി. നാഹം, മഹാരാജ, അത്തനോ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേസിം, തം മമേവ സാവകാനം പഞ്ഞത്തന്തി. തുമ്ഹേ ഠപേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം നാമ ഹോതി, ഭന്തേതി. തേന ഹി, മഹാരാജ, തമേവേത്ഥ പടിപുച്ഛാമി, ‘‘അത്ഥി പന തേ, മഹാരാജ, വിജിതേ ഉയ്യാന’’ന്തി. ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സചേ തേ, മഹാരാജ, ഉയ്യാനേ മഹാജനോ അമ്ബാദീനി ഖാദേയ്യ, കിമസ്സ കത്തബ്ബ’’ന്തി? ‘‘ദണ്ഡോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ത്വം പന ഖാദിതും ലഭസീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, മയ്ഹം ദണ്ഡോ നത്ഥി, അഹം അത്തനോ സന്തകം ഖാദിതും ലഭാമീ’’തി. ‘‘മഹാരാജ, യഥാ തവ ¶ തിയോജനസതികേ രജ്ജേ ആണാ പവത്തതി, അത്തനോ ഉയ്യാനേ അമ്ബാദീനി ഖാദന്തസ്സ ദണ്ഡോ നത്ഥി, അഞ്ഞേസം അത്ഥി, ഏവം മമപി ചക്കവാളകോടിസതസഹസ്സേ ആണാ പവത്തതി, അത്തനോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ അതിക്കമോ നാമ നത്ഥി, അഞ്ഞേസം പന അത്ഥി, കരിസ്സാമഹം പാടിഹാരിയ’’ന്തി. തിത്ഥിയാ തം കഥം സുത്വാ ‘‘ഇദാനമ്ഹാ നട്ഠാ, സമണേന കിര ഗോതമേന സാവകാനംയേവ ¶ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, ന അത്തനോ. സയമേവ കിര പാടിഹാരിയം കത്തുകാമോ, കിം നു ഖോ കരോമാ’’തി മന്തയിംസു.

രാജാ സത്ഥാരം പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, കദാ പാടിഹാരിയം കരിസ്സഥാ’’തി. ‘‘ഇതോ ചതുമാസച്ചയേന ആസാള്ഹിപുണ്ണമായം, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കത്ഥ കരിസ്സഥ, ഭന്തേ’’തി ¶ ? ‘‘സാവത്ഥിം നിസ്സായ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കസ്മാ പന സത്ഥാ ഏവം ദൂരട്ഠാനം അപദിസീ’’തി? ‘‘യസ്മാ തം സബ്ബബുദ്ധാനം മഹാപാടിഹാരിയകരണട്ഠാനം, അപിച മഹാജനസ്സ സന്നിപാതനത്ഥായപി ദൂരട്ഠാനമേവ അപദിസീ’’തി. തിത്ഥിയാ തം കഥം സുത്വാ ‘‘ഇതോ കിര ചതുന്നം മാസാനം അച്ചയേന സമണോ ഗോതമോ സാവത്ഥിയം പാടിഹാരിയം കരിസ്സതി, ഇദാനി തം അമുഞ്ചിത്വാവ അനുബന്ധിസ്സാമ, മഹാജനോ അമ്ഹേ ദിസ്വാ ‘കിം ഇദ’ന്തി പുച്ഛിസ്സതി. അഥസ്സ വക്ഖാമ ‘മയം സമണേന ഗോതമേന സദ്ധിം പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമാ’തി വദിമ്ഹാ. സോ പലായതി, മയമസ്സ പലായിതും അദത്വാ അനുബന്ധാമാ’’തി. സത്ഥാ രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ നിക്ഖമി. തിത്ഥിയാപിസ്സ പച്ഛതോവ നിക്ഖമിത്വാ ഭത്തകിച്ചട്ഠാനേ വസന്തി. വസിതട്ഠാനേ പുനദിവസേ പാതരാസം കരോന്തി. തേ മനുസ്സേഹി ‘‘കിമിദ’’ന്തി പുച്ഛിതാ ഹേട്ഠാ ചിന്തിതനിയാമേനേവ ആരോചേസും ¶ . മഹാജനോപി ‘‘പാടിഹാരിയം പസ്സിസ്സാമാ’’തി അനുബന്ധി.

സത്ഥാ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിം പാപുണി. തിത്ഥിയാപി തേന സദ്ധിംയേവ ഗന്ത്വാ ഉപട്ഠാകേ സമാദപേത്വാ സതസഹസ്സം ലഭിത്വാ ഖദിരഥമ്ഭേഹി മണ്ഡപം കാരേത്വാ നീലുപ്പലേഹി ഛാദാപേത്വാ ‘‘ഇധ പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമാ’’തി നിസീദിംസു. രാജാ പസേനദി കോസലോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തിത്ഥിയേഹി മണ്ഡപോ കാരിതോ, അഹമ്പി തുമ്ഹാകം മണ്ഡപം കരിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അലം, മഹാരാജ, അത്ഥി മയ്ഹം മണ്ഡപകാരകോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മം ഠപേത്വാ കോ അഞ്ഞോ കാതും സക്ഖിസ്സതീ’’തി? ‘‘സക്കോ, ദേവരാജാ’’തി. ‘‘കഹം പന, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയം കരിസ്സഥാ’’തി? ‘‘കണ്ഡമ്ബരുക്ഖമൂലേ, മഹാരാജാ’’തി. തിത്ഥിയാ ‘‘അമ്ബരുക്ഖമൂലേ കിര പാടിഹാരിയം കരിസ്സതീ’’തി സുത്വാ അത്തനോ ഉപട്ഠാകാനം ആരോചേത്വാ യോജനബ്ഭന്തരേ ഠാനേ അന്തമസോ തദഹുജാതമ്പി അമ്ബപോതകം ഉപ്പാടേത്വാ അരഞ്ഞേ ഖിപാപേസും.

സത്ഥാ ആസാള്ഹിപുണ്ണമദിവസേ അന്തോനഗരം പാവിസി. രഞ്ഞോപി ഉയ്യാനപാലോ കണ്ഡോ നാമ ഏകം പിങ്ഗലകിപില്ലികേഹി കതപത്തപുടസ്സ അന്തരേ മഹന്തം അമ്ബപക്കം ദിസ്വാ തസ്സ ഗന്ധരസലോഭേന സമ്പതന്തേ വായസേ പലാപേത്വാ രഞ്ഞോ ഖാദനത്ഥായ ആദായ ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘രാജാ ഇമം അമ്ബം ഖാദിത്വാ മയ്ഹം അട്ഠ വാ സോളസ വാ കഹാപണേ ദദേയ്യ, തം മേ ഏകത്തഭാവേപി ¶ ജീവിതവുത്തിയാ നാലം. സചേ പനാഹം സത്ഥു ഇമം ¶ ദസ്സാമി, അവസ്സം തം മേ ദീഘകാലം ഹിതാവഹം ഭവിസ്സതീ’’തി. സോ തം അമ്ബപക്കം സത്ഥു ഉപനാമേസി. സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരം ഓലോകേസി ¶ . അഥസ്സ ഥേരോ ചതുമഹാരാജദത്തിയം പത്തം നീഹരിത്വാ ഹത്ഥേ ഠപേസി. സത്ഥാ പത്തം ഉപനാമേത്വാ അമ്ബപക്കം പടിഗ്ഗഹേത്വാ തത്ഥേവ നിസീദനാകാരം ദസ്സേസി. ഥേരോ ചീവരം പഞ്ഞാപേത്വാ അദാസി. അഥസ്സ തസ്മിം നിസിന്നേ ഥേരോ പാനീയം പരിസ്സാവേത്വാ അമ്ബപക്കം മദ്ദിത്വാ പാനകം കത്വാ അദാസി. സത്ഥാ അമ്ബപാനകം പിവിത്വാ കണ്ഡം ആഹ – ‘‘ഇമം അമ്ബട്ഠിം ഇധേവ പംസും വിയൂഹിത്വാ രോപേഹീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. സത്ഥാ തസ്സ ഉപരി ഹത്ഥം ധോവി. ഹത്ഥേ ധോവിതമത്തേയേവ നങ്ഗലസീസമത്തക്ഖന്ധോ ഹുത്വാ ഉബ്ബേധേന പണ്ണാസഹത്ഥോ അമ്ബരുക്ഖോ ഉട്ഠഹി. ചതൂസു ദിസാസു ഏകേകാ, ഉദ്ധം ഏകാതി പഞ്ച മഹാസാഖാ പണ്ണാസഹത്ഥാ അഹേസും. സോ താവദേവ പുപ്ഫഫലസഞ്ഛന്നോ ഹുത്വാ ഏകേകസ്മിം ഠാനേ പരിപക്കഅമ്ബപിണ്ഡിധരോ അഹോസി. പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്താ ഭിക്ഖൂ അമ്ബപക്കാനി ഖാദന്താ ഏവ ആഗമിംസു. രാജാ ‘‘ഏവരൂപോ കിര അമ്ബരുക്ഖോ ഉട്ഠിതോ’’തി സുത്വാ ‘‘മാ നം കോചി ഛിന്ദീ’’തി ആരക്ഖം ഠപേസി. സോ പന കണ്ഡേന രോപിതത്താ കണ്ഡമ്ബരുക്ഖോത്വേവ പഞ്ഞായി. ധുത്തകാപി അമ്ബപക്കാനി ഖാദിത്വാ ‘‘ഹരേ ദുട്ഠതിത്ഥിയാ ‘സമണോ കിര ഗോതമോ കണ്ഡമ്ബരുക്ഖമൂലേ പാടിഹാരിയം കരിസ്സതീ’തി തുമ്ഹേഹി യോജനബ്ഭന്തരേ തദഹുജാതാപി അമ്ബപോതകാ ¶ ഉപ്പാടാപിതാ, കണ്ഡമ്ബോ നാമ അയ’’ന്തി വത്വാ തേ ഉച്ഛിട്ഠഅമ്ബട്ഠീഹി പഹരിംസു.

സക്കോ വാതവലാഹകം ദേവപുത്തം ആണാപേസി ‘‘തിത്ഥിയാനം മണ്ഡപം വാതേഹി ഉപ്പാടേത്വാ ഉക്കാരഭൂമിയം ഖിപാപേഹീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. സൂരിയമ്പി ദേവപുത്തം ആണാപേസി ‘‘സൂരിയമണ്ഡലം നികഡ്ഢന്തോ താപേഹീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. പുന വാതവലാഹകം ആണാപേസി ‘‘വാതമണ്ഡലം ഉട്ഠാപേന്തോ യാഹീ’’തി. സോ തഥാ കരോന്തോ തിത്ഥിയാനം പഗ്ഘരിതസേദസരീരേ രജോവട്ടിയാ ഓകിരി. തേ തമ്ബമത്തികസദിസാ അഹേസും. വസ്സവലാഹകമ്പി ആണാപേസി ‘‘മഹന്താനി ബിന്ദൂനി പാതേഹീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. അഥ നേസം കായോ കബരഗാവിസദിസോ അഹോസി. തേ നിഗണ്ഠാ ലജ്ജമാനാ ഹുത്വാ സമ്മുഖസമ്മുഖട്ഠാനേനേവ പലായിംസു. ഏവം പലായന്തേസു പുരാണകസ്സപസ്സ ഉപട്ഠാകോ ഏകോ കസ്സകോ ‘‘ഇദാനി മേ അയ്യാനം പാടിഹാരിയകരണവേലാ, ഗന്ത്വാ പാടിഹാരിയം പസ്സിസ്സാമീ’’തി ഗോണേ വിസ്സജ്ജേത്വാ പാതോവ ആഭതം യാഗുകുടഞ്ചേവ യോത്തകഞ്ച ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛന്തോ പുരാണം തഥാ പലായന്തം ദിസ്വാ, ഭന്തേ ¶ , അജ്ജ ‘അയ്യാനം പാടിഹാരിയം പസ്സിസ്സാമീ’തി ആഗച്ഛാമി, തുമ്ഹേ കഹം ഗച്ഛഥാ’’തി. കിം തേ പാടിഹാരിയേന, ഇമം കുടഞ്ച ¶ യോത്തഞ്ച ദേഹീതി. സോ തേന ദിന്നം കുടഞ്ച യോത്തഞ്ച ആദായ നദീതീരം ഗന്ത്വാ കുടം യോത്തേന അത്തനോ ഗീവായ ബന്ധിത്വാ ലജ്ജന്തോ കിഞ്ചി അകഥേത്വാ രഹദേ പതിത്വാ ഉദകപുബ്ബുളേ ഉട്ഠാപേന്തോ കാലം കത്വാ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തി.

സക്കോ ¶ ആകാസേ രതനചങ്കമം മാപേസി. തസ്സ ഏകാ കോടി പാചീനചക്കവാളമുഖവട്ടിയം അഹോസി, ഏകാ പച്ഛിമചക്കവാളമുഖവട്ടിയം. സത്ഥാ സന്നിപതിതായ ഛത്തിംസയോജനികായ പരിസായ വഡ്ഢമാനകച്ഛായായ ‘‘ഇദാനി പാടിഹാരിയകരണവേലാ’’തി ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമിത്വാ പമുഖേ അട്ഠാസി. അഥ നം ഘരണീ നാമ ഇദ്ധിമന്തീ ഏകാ അനാഗാമിഉപാസികാ ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മാദിസായ ധീതരി വിജ്ജമാനായ തുമ്ഹാകം കിലമനകിച്ചം നത്ഥി, അഹം പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘കഥം ത്വം കരിസ്സസി, ഘരണീ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, ഏകസ്മിം ചക്കവാളഗബ്ഭേ മഹാപഥവിം ഉദകം കത്വാ ഉദകസകുണികാ വിയ നിമുജ്ജിത്വാ പാചീനചക്കവാളമുഖവട്ടിയം അത്താനം ദസ്സേസ്സാമി, തഥാ പച്ഛിമഉത്തരദക്ഖിണചക്കവാളമുഖവട്ടിയം, തഥാ മജ്ഝേ’’. മഹാജനോ മം ദിസ്വാ ‘‘കാ ഏസാ’’തി വുത്തേ വക്ഖതി ‘‘ഘരണീ നാമേസാ, അയം താവ ഏകിസ്സാ ഇത്ഥിയാ ആനുഭാവോ, ബുദ്ധാനുഭാവോ പന കീദിസോ ഭവിസ്സതീ’’തി ¶ . ഏവം തിത്ഥിയാ തുമ്ഹേ അദിസ്വാവ പലായിസ്സന്തീതി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ജാനാമി തേ ഘരണീ ഏവരൂപം പാടിഹാരിയം കാതും സമത്ഥഭാവം, ന പനായം തവത്ഥായ ബദ്ധോ മാലാപുടോ’’തി വത്വാ പടിക്ഖിപി. സാ ‘‘ന മേ സത്ഥാ അനുജാനാതി, അദ്ധാ മയാ ഉത്തരിതരം പാടിഹാരിയം കാതും സമത്ഥോ അഞ്ഞോ അത്ഥീ’’തി ഏകമന്തം അട്ഠാസി. സത്ഥാപി ‘‘ഏവമേവ തേസം ഗുണോ പാകടോ ഭവിസ്സതീതി ഏവം ഛത്തിംസയോജനികായ പരിസായ മജ്ഝേ സീഹനാദം നദിസ്സതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ അപരേപി പുച്ഛി – ‘‘തുമ്ഹേ കഥം പാടിഹാരിയം കരിസ്സഥാ’’തി. തേ ‘‘ഏവഞ്ച ഏവഞ്ച കരിസ്സാമ, ഭന്തേ’’തി സത്ഥു പുരതോ ഠിതാവ സീഹനാദം നദിംസു. തേസു കിര ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികോ ‘‘മാദിസേ അനാഗാമിഉപാസകേ പുത്തേ വിജ്ജമാനേ സത്ഥു കിലമനകിച്ചം നത്ഥീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കഥം കരിസ്സസീ’’തി പുട്ഠോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ദ്വാദസയോജനികം ബ്രഹ്മത്തഭാവം നിമ്മിനിത്വാ ഇമിസ്സാ പരിസായ മജ്ഝേ മഹാമേഘഗജ്ജിതസദിസേന സദ്ദേന ബ്രഹ്മഅപ്ഫോടനം നാമ അപ്ഫോടേസ്സാമീ’’തി. മഹാജനോ ‘‘കിം നാമേസോ സദ്ദോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികസ്സ കിര ¶ ബ്രഹ്മഅപ്ഫോടനസദ്ദോ നാമാ’’തി വക്ഖതി. തിത്ഥിയാ ‘‘ഗഹപതികസ്സ കിര താവ ഏസോ ആനുഭാവോ, ബുദ്ധാനുഭാവോ കീദിസോ ഭവിസ്സതീ’’തി തുമ്ഹേ അദിസ്വാവ പലായിസ്സന്തീതി. സത്ഥാ ‘‘ജാനാമി തേ ആനുഭാവ’’ന്തി തസ്സപി തഥേവ വത്വാ പാടിഹാരിയകരണം നാനുജാനി.

അഥേകാ പടിസമ്ഭിദപ്പത്താ സത്തവസ്സികാ ¶ ചീരസാമണേരീ കിര നാമ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘കഥം കരിസ്സസി ചീരേ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, സിനേരുഞ്ച ചക്കവാളപബ്ബതഞ്ച ഹിമവന്തഞ്ച ആഹരിത്വാ ഇമസ്മിം ഠാനേ പടിപാടിയാ ഠപേത്വാ അഹം ഹംസസകുണീ വിയ തതോ തതോ നിക്ഖമിത്വാ അസജ്ജമാനാ ഗമിസ്സാമി, മഹാജനോ മം ദിസ്വാ ‘കാ ഏസാ’തി പുച്ഛിത്വാ ‘ചീരസാമണേരീ’തി വക്ഖതി. തിത്ഥിയാ ‘സത്തവസ്സികായ താവ സാമണേരിയാ ¶ അയമാനുഭാവോ, ബുദ്ധാനുഭാവോ കീദിസോ ഭവിസ്സതീ’തി തുമ്ഹേ അദിസ്വാവ പലായിസ്സന്തീ’’തി. ഇതോ പരം ഏവരൂപാനി വചനാനി വുത്താനുസാരേനേവ വേദിതബ്ബാനി. തസ്സാപി ഭഗവാ ‘‘ജാനാമി തേ ആനുഭാവ’’ന്തി വത്വാ പാടിഹാരിയകരണം നാനുജാനി. അഥേകോ പടിസമ്ഭിദപ്പത്തോ ഖീണാസവോ ചുന്ദസാമണേരോ നാമ ജാതിയാ സത്തവസ്സികോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘അഹം ഭഗവാ പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കഥം കരിസ്സസീ’’തി പുട്ഠോ ആഹ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ജമ്ബുദീപസ്സ ധജഭൂതം മഹാജമ്ബുരുക്ഖം ഖന്ധേ ഗഹേത്വാ ചാലേത്വാ മഹാജമ്ബുപേസിയോ ആഹരിത്വാ ഇമം പരിസം ഖാദാപേസ്സാമി, പാരിച്ഛത്തകകുസുമാനി ച ആഹരിത്വാ തുമ്ഹേ വന്ദിസ്സാമീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ജാനാമി തേ ആനുഭാവ’’ന്തി തസ്സ പാടിഹാരിയകരണം പടിക്ഖിപി.

അഥ ഉപ്പലവണ്ണാ ഥേരീ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കഥം കരിസ്സസീ’’തി പുട്ഠാ ആഹ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സമന്താ ദ്വാദസയോജനികം പരിസം ദസ്സേത്വാ ആവട്ടതോ ഛത്തിംസയോജനായ പരിസായ പരിവുതോ ചക്കവത്തിരാജാ ഹുത്വാ ആഗന്ത്വാ തുമ്ഹേ വന്ദിസ്സാമീ’’തി ¶ . സത്ഥാ ‘‘ജാനാമി തേ ആനുഭാവ’’ന്തി തസ്സാപി പാടിഹാരിയകരണം പടിക്ഖിപി. അഥ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കഥം കരിസ്സസീ’’തി പുട്ഠോ ആഹ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സിനേരുപബ്ബതരാജാനം ദന്തന്തരേ ഠപേത്വാ മാസസാസപബീജം വിയ ഖാദിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അഞ്ഞം കിം കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘ഇമം മഹാപഥവിം കടസാരകം വിയ സംവേല്ലിത്വാ അങ്ഗുലന്തരേ നിക്ഖിപിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അഞ്ഞം കിം കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘മഹാപഥവിം കുലാലചക്കം വിയ പരിവത്തേത്വാ മഹാജനം പഥവോജം ¶ ഖാദാപേസ്സാമീ’’തി. ‘‘അഞ്ഞം കിം കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘വാമഹത്ഥേ പഥവിം കത്വാ ഇമേ സത്തേ ദക്ഖിണഹത്ഥേന അഞ്ഞസ്മിം ദീപേ ഠപേസ്സാമീ’’തി. ‘‘അഞ്ഞം കിം കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘സിനേരും ഛത്തദണ്ഡം വിയ കത്വാ മഹാപഥവിം ഉക്ഖിപിത്വാ തസ്സുപരി ഠപേത്വാ ഛത്തഹത്ഥോ ഭിക്ഖു വിയ ഏകഹത്ഥേനാദായ ആകാസേ ചങ്കമിസ്സാമീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ജാനാമി തേ ആനുഭാവ’’ന്തി തസ്സപി പാടിഹാരിയകരണം നാനുജാനി. സോ ‘‘ജാനാതി മഞ്ഞേ സത്ഥാ മയാ ഉത്തരിതരം പാടിഹാരിയം കാതും സമത്ഥ’’ന്തി ഏകമന്തം അട്ഠാസി.

അഥ നം സത്ഥാ ‘‘നായം മോഗ്ഗല്ലാനം തവത്ഥായ ബദ്ധോ ബാലാപുടോ. അഹഞ്ഹി അസമധുരോ, മമ ധുരം അഞ്ഞോ വഹിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. അനച്ഛരിയമേതം, യം ഇദാനി മമ ധുരം വഹിതും സമത്ഥോ നാമ ഭവേയ്യ. അഹേതുകതിരച്ഛാനയോനിയം നിബ്ബത്തകാലേപി മമ ധുരം അഞ്ഞോ വഹിതും സമത്ഥോ നാമ നാഹോസിയേവാ’’തി വത്വാ ‘‘കദാ ¶ പന, ഭന്തേ’’തി ഥേരേന പുട്ഠോ അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘യതോ ¶ യതോ ഗരു ധുരം, യതോ ഗമ്ഭീരവത്തനീ;

തദാസ്സു കണ്ഹം യുഞ്ജന്തി, സ്വാസ്സു തം വഹതേ ധുര’’ന്തി. –

ഇദം കണ്ഹഉസഭജാതകം (ജാ. ൧.൧.൨൯) വിത്ഥാരേത്വാ പുന തമേവ വത്ഥും വിസേസേത്വാ ദസ്സേന്തോ –

‘‘മനുഞ്ഞമേവ ഭാസേയ്യ, നാമനുഞ്ഞം കുദാചനം;

മനുഞ്ഞം ഭാസമാനസ്സ, ഗരും ഭാരം ഉദദ്ധരി;

ധനഞ്ച നം അലാഭേസി, തേന ചത്തമനോ അഹൂ’’തി. –

ഇദം നന്ദിവിസാലജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ കഥേസി. കഥേത്വാ ച പന സത്ഥാ രതനചങ്കമം അഭിരുഹി, പുരതോ ദ്വാദസയോജനികാ പരിസാ അഹോസി തഥാ പച്ഛതോ ച ഉത്തരതോ ച ദക്ഖിണതോ ച. ഉജുകം പന ചതുവീസതിയോജനികായ പരിസായ മജ്ഝേ ഭഗവാ യമകപാടിഹാരിയം അകാസി.

തം പാളിതോ താവ ഏവം വേദിതബ്ബം (പടി. മ. ൧.൧൧൬) – കതമം തഥാഗതസ്സ യമകപാടിഹാരിയേ ഞാണം? ഇധം തഥാഗതോ യമകപാടിഹാരിയം കരോതി അസാധാരണം സാവകേഹി, ഉപരിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഹേട്ഠിമകായതോ ¶ ഉദകധാരാ പവത്തതി ¶ . ഹേട്ഠിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഉപരിമകായതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി. പുരത്ഥിമകായതോ, പച്ഛിമകായതോ; പച്ഛിമകായതോ, പുരത്ഥിമകായതോ; ദക്ഖിണഅക്ഖിതോ, വാമഅക്ഖിതോ; വാമഅക്ഖിതോ, ദക്ഖിണഅക്ഖിതോ; ദക്ഖിണകണ്ണസോതതോ, വാമകണ്ണസോതതോ; വാമകണ്ണസോതതോ, ദക്ഖിണകണ്ണസോതതോ; ദക്ഖിണനാസികാസോതതോ, വാമനാസികാസോതതോ; വാമനാസികാസോതതോ, ദക്ഖിണനാസികാസോതതോ; ദക്ഖിണഅംസകൂടതോ, വാമഅംസകൂടതോ; വാമഅംസകൂടതോ, ദക്ഖിണഅംസകൂടതോ; ദക്ഖിണഹത്ഥതോ, വാമഹത്ഥതോ; വാമഹത്ഥതോ, ദക്ഖിണഹത്ഥതോ; ദക്ഖിണപസ്സതോ, വാമപസ്സതോ; വാമപസ്സതോ, ദക്ഖിണപസ്സതോ; ദക്ഖിണപാദതോ, വാമപാദതോ; വാമപാദതോ, ദക്ഖിണപാദതോ; അങ്ഗുലങ്ഗുലേഹി, അങ്ഗുലന്തരികാഹി; അങ്ഗുലന്തരികാഹി, അങ്ഗുലങ്ഗുലേഹി; ഏകേകലോമകൂപതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഏകേകലോമതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി. ഏകേകലോമതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഏകേകലോമകൂപതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി ഛന്നം വണ്ണാനം നീലാനം പീതകാനം ലോഹിതകാനം ഓദാതാനം മഞ്ജേട്ഠാനം പഭസ്സരാനം. ഭഗവാ ചങ്കമതി, ബുദ്ധനിമ്മിതോ തിട്ഠതി വാ നിസീദതി വാ സേയ്യം വാ കപ്പേതി…പേ… നിമ്മിതോ സേയ്യം കപ്പേതി, ഭഗവാ ചങ്കമതി വാ തിട്ഠതി വാ നിസീദതി വാ. ഇദം തഥാഗതസ്സ യമകപാടിഹാരിയേ ഞാണന്തി.

ഇദം ¶ പന പാടിഹാരിയം ഭഗവാ തസ്മിം ചങ്കമേ ചങ്കമിത്വാ അകാസി. തസ്സ തേജോകസിണസമാപത്തിവസേന ഉപരിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ആപോകസിണസമാപത്തിവസേന ഹേട്ഠിമകായതോ ¶ ഉദകധാരാ പവത്തതി. ന പന ഉദകധാരായ പവത്തനട്ഠാനതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, അഗ്ഗിക്ഖന്ധസ്സ പവത്തനട്ഠാനതോ ഉദകധാരാ പവത്തതീതി ദസ്സേതും ‘‘ഹേട്ഠിമകായതോ ഉപരിമകായതോ’’തി വുത്തം. ഏസേവ നയോ സബ്ബപദേസു. അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പനേത്ഥ ഉദകധാരായ അസമ്മിസ്സോ അഹോസി, തഥാ ഉദകധാരാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധേന. ഉഭയമ്പി കിര ചേതം യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഉഗ്ഗന്ത്വാ ചക്കവാളമുഖവട്ടിയം പതതി. ‘‘ഛന്നം വണ്ണാന’’ന്തി വുത്താ പനസ്സ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ ഘടേഹി ആസിഞ്ചമാനം വിലീനസുവണ്ണം വിയ യന്തനാലികതോ നിക്ഖന്തസുവണ്ണരസധാരാ വിയ ച ഏകചക്കവാളഗബ്ഭതോ ഉഗ്ഗന്ത്വാ ബ്രഹ്മലോകം ആഹച്ച പടിനിവത്തിത്വാ ¶ ചക്കവാളമുഖവട്ടിമേവ ഗണ്ഹിംസു. ഏകചക്കവാളഗബ്ഭം വങ്കഗോപാനസികം വിയ ബോധിഘരം അഹോസി ഏകാലോകം.

തംദിവസം സത്ഥാ ചങ്കമിത്വാ പാടിഹാരിയം കരോന്തോ അന്തരന്തരാ മഹാജനസ്സ ധമ്മം കഥേസി. കഥേന്തോ ച ജനം നിരസ്സാസം അകത്വാ തസ്സ അസ്സാസവാരം ദേതി. തസ്മിം ഖണേ മഹാജനോ സാധുകാരം പവത്തേസി. തസ്സ സാധുകാരപവത്തനകാലേ സത്ഥാ താവമഹതിയാ പരിസായ ചിത്തം ഓലോകേന്തോ ഏകേകസ്സ സോളസന്നം ആകാരാനം വസേന ചിത്താചാരം അഞ്ഞാസി. ഏവം ലഹുകപരിവത്തം ബുദ്ധാനം ചിത്തം ¶ . യോ യോ യസ്മിഞ്ച ധമ്മേ യസ്മിഞ്ച പാടിഹീരേ പസന്നോ, തസ്സ തസ്സ അജ്ഝാസയവസേനേവ ധമ്മഞ്ച കഥേസി, പാടിഹീരഞ്ച അകാസി. ഏവം ധമ്മേ ദേസിയമാനേ പാടിഹീരേ ച കരിയമാനേ മഹാജനസ്സ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. സത്ഥാ പന തസ്മിം സമാഗമേ അത്തനോ മനം ഗഹേത്വാ അഞ്ഞം പഞ്ഹം പുച്ഛിതും സമത്ഥം അദിസ്വാ നിമ്മിതബുദ്ധം മാപേസി. തേന പുച്ഛിതം പഞ്ഹം സത്ഥാ വിസ്സജ്ജേസി, സത്ഥാരാ പുച്ഛിതം സോ വിസ്സജ്ജേസി. ഭഗവതോ ചങ്കമനകാലേ നിമ്മിതോ ഠാനാദീസു അഞ്ഞതരം കപ്പേസി, നിമ്മിതസ്സ ചങ്കമനകാലേ ഭഗവാ ഠാനാദീസു അഞ്ഞതരം കപ്പേസി. തമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘നിമ്മിതോ ചങ്കമതി വാ’’തിആദി വുത്തം. ഏവം കരോന്തസ്സ സത്ഥു പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ ധമ്മകഥം സുത്വാ തസ്മിം സമാഗമേ വീസതിയാ പാണകോടീനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി.

സത്ഥാ പാടിഹീരം കരോന്തോവ ‘‘കത്ഥ നു ഖോ അതീതബുദ്ധാ ഇദം പാടിഹീരം കത്വാ വസ്സം ഉപേന്തീ’’തി ആവജ്ജേത്വാ ‘‘താവതിംസഭവനേ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ മാതു അഭിധമ്മപിടകം ദേസേന്തീ’’തി ദിസ്വാ ദക്ഖിണപാദം ഉക്ഖിപിത്വാ യുഗന്ധരമത്ഥകേ ഠപേത്വാ ഇതരം പാദം ഉക്ഖിപിത്വാ സിനേരുമത്ഥകേ ഠപേസി. ഏവം അട്ഠസട്ഠിയോജനസതസഹസ്സട്ഠാനേ തയോ പദവാരാ അഹേസും, ദ്വേ പാദഛിദ്ദാനി. സത്ഥാ പാദം പസാരേത്വാ അക്കമീതി ന സല്ലക്ഖേതബ്ബം. തസ്സ ഹി പാദുക്ഖിപനകാലേയേവ പബ്ബതാ പാദമൂലം ¶ ആഗന്ത്വാ സമ്പടിച്ഛിംസു, സത്ഥാരാ അക്കമനകാലേ തേ പബ്ബതാ ഉട്ഠായ സകട്ഠാനേയേവ അട്ഠംസു. സക്കോ സത്ഥാരം ¶ ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘പണ്ഡുകമ്ബലസിലായ മഞ്ഞേ സത്ഥാ ഇമം വസ്സാവാസം ഉപേസ്സതി, ബഹൂനഞ്ച ദേവതാനം ഉപകാരോ ഭവിസ്സതി, സത്ഥരി പനേത്ഥ വസ്സാവാസം ഉപഗതേ അഞ്ഞാ ദേവതാ ഹത്ഥമ്പി ഠപേതും ന സക്ഖിസ്സന്തി. അയം ഖോ ¶ പന പണ്ഡുകമ്ബലസിലാ ദീഘതോ സട്ഠിയോജനാ, വിത്ഥാരതോ പണ്ണാസയോജനാ, പുഥുലതോ പന്നരസയോജനാ, സത്ഥരി നിസിന്നേപി തുച്ഛം ഭവിസ്സതീ’’തി. സത്ഥാ തസ്സ അജ്ഝാസയം വിദിത്വാ അത്തനോ സങ്ഘാടിം സിലാസനം പടിച്ഛാദയമാനം ഖിപി. സക്കോ ചിന്തേസി – ‘‘ചീവരം താവ പടിച്ഛാദയമാനം ഖിപി, സയം പന പരിത്തകേ ഠാനേ നിസീദിസ്സതീ’’തി. സത്ഥാ തസ്സ അജ്ഝാസയം വിദിത്വാ നീചപീഠകം മഹാപംസുകൂലികോ വിയ പണ്ഡുകമ്ബലസിലം അന്തോചീവരഭോഗേയേവ കത്വാ നിസീദി. മഹാജനോപി തംഖണഞ്ഞേവ സത്ഥാരം ഓലോകേന്തോ നാദ്ദസ, ചന്ദസ്സ അത്ഥങ്ഗമിതകാലോ വിയ സൂരിയസ്സ ച അത്ഥങ്ഗമിതകാലോ വിയ അഹോസി. മഹാജനോ –

‘‘ഗതോ നു ചിത്തകൂടം വാ, കേലാസം വാ യുഗന്ധരം;

ന നോ ദക്ഖേമു സമ്ബുദ്ധം, ലോകജേട്ഠം നരാസഭ’’ന്തി. –

ഇമം ¶ ഗാഥം വദന്തോ പരിദേവി. അപരേ ‘‘സത്ഥാ നാമ പവിവേകരതോ, സോ ‘ഏവരൂപായ മേ പരിസായ ഏവരൂപം പാടിഹീരം കത’ന്തി ലജ്ജായ അഞ്ഞം രട്ഠം വാ ജനപദം വാ ഗതോ ഭവിസ്സതി, ന ദാനി തം ദക്ഖിസ്സാമാ’’തി പരിദേവന്താ ഇമം ഗാഥമാഹംസു –

‘‘പവിവേകരതോ ധീരോ, നിമം ലോകം പുനേഹിതി;

ന നോ ദക്ഖേമു സമ്ബുദ്ധം, ലോകജേട്ഠം നരാസഭ’’ന്തി.

തേ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനം പുച്ഛിംസു – ‘‘കഹം, ഭന്തേ, സത്ഥാ’’തി? സോ സയം ജാനന്തോപി ‘‘പരേസമ്പി ഗുണാ പാകടാ ഹോന്തൂ’’തി അജ്ഝാസയേന ‘‘അനുരുദ്ധം പുച്ഛഥാ’’തി ആഹ. തേ ഥേരം തഥാ പുച്ഛിംസു – ‘‘കഹം, ഭന്തേ, സത്ഥാ’’തി? താവതിംസഭവനേ പണ്ഡുകമ്ബലസിലായം വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ മാതു അഭിധമ്മപിടകം ദേസേതും ഗതോതി. ‘‘കദാ ആഗമിസ്സതി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘തയോ മാസേ അഭിധമ്മപിടകം ദേസേത്വാ മഹാപവാരണദിവസേ’’തി. തേ ‘‘സത്ഥാരം അദിസ്വാ ന ഗമിസ്സാമാ’’തി തത്ഥേവ ഖന്ധാവാരം ബന്ധിംസു. ആകാസമേവ കിര നേസം ഛദനം അഹോസി. തായ ച മഹതിയാ പരിസായ സരീരനിഘംസോ നാമ ന പഞ്ഞായി, പഥവീ വിവരം അദാസി, സബ്ബത്ഥ പരിസുദ്ധമേവ ഭൂമിതലം അഹോസി.

സത്ഥാ പഠമമേവ മോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം അവോച – ‘‘മോഗ്ഗല്ലാന, ത്വം ഏതിസ്സായ പരിസായ ധമ്മം ദേസേയ്യാസി, ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികോ ആഹാരം ദസ്സതീ’’തി. തസ്മാ ¶ തം തേമാസം ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികോവ തസ്സാ ¶ പരിസായ യാപനം യാഗുഭത്തം ¶ ഖാദനീയം തമ്ബുലതേലഗന്ധമാലാപിലന്ധനാനി ച അദാസി. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ധമ്മം ദേസേസി, പാടിഹാരിയദസ്സനത്ഥം ആഗതാഗതേഹി പുട്ഠപഞ്ഹേ ച വിസ്സജ്ജേസി. സത്ഥാരമ്പി മാതു അഭിധമ്മദേസനത്ഥം പണ്ഡുകമ്ബലസിലായം വസ്സം ഉപഗതം ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാ പരിവാരയിംസു. തേന വുത്തം –

‘‘താവതിംസേ യദാ ബുദ്ധോ, സിലായം പണ്ഡുകമ്ബലേ;

പാരിച്ഛത്തകമൂലമ്ഹി, വിഹാസി പുരിസുത്തമോ.

‘‘ദസസു ലോകധാതൂസു, സന്നിപതിത്വാന ദേവതാ;

പയിരുപാസന്തി സമ്ബുദ്ധം, വസന്തം നാഗമുദ്ധനി.

‘‘ന കോചി ദേവോ വണ്ണേന, സമ്ബുദ്ധസ്സ വിരോചതി;

സബ്ബേ ദേവേ അതിക്കമ്മ, സമ്ബുദ്ധോവ വിരോചതീ’’തി. (പേ. വ. ൩൧൭-൩൧൯);

ഏവം സബ്ബാ ദേവതാ അത്തനോ സരീരപ്പഭായ അഭിഭവിത്വാ നിസിന്നസ്സ പനസ്സ മാതാ തുസിതവിമാനതോ ആഗന്ത്വാ ദക്ഖിണപസ്സേ നിസീദി. ഇന്ദകോപി ദേവപുത്തോ ആഗന്ത്വാ ദക്ഖിണപസ്സേയേവ നിസീദി, അങ്കുരോ വാമപസ്സേ നിസീദി. സോ മഹേസക്ഖാസു ദേവതാസു സന്നിപതന്തീസു അപഗന്ത്വാ ദ്വാദസയോജനികേ ഠാനേ ഓകാസം ലഭി, ഇന്ദകോ തത്ഥേവ നിസീദി. സത്ഥാ തേ ഉഭോപി ഓലോകേത്വാ അത്തനോ സാസനേ ദക്ഖിണേയ്യപുഗ്ഗലാനം ദിന്നദാനസ്സ മഹപ്ഫലഭാവം ഞാപേതുകാമോ ഏവമാഹ – ‘‘അങ്കുര, തയാ ദീഘമന്തരേ ദസവസ്സസഹസ്സപരിമാണകാലേ ദ്വാദസയോജനികം ഉദ്ധനപന്തിം കത്വാ മഹാദാനം ¶ ദിന്നം, ഇദാനി മമ സമാഗമം ആഗന്ത്വാ ദ്വാദസയോജനികേ ഠാനേ ഓകാസം ലഭി, കിം നു ഖോ ഏത്ഥ കാരണ’’ന്തി? വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘ഓലോകേത്വാന സമ്ബുദ്ധോ, അങ്കുരഞ്ചാപി ഇന്ദകം;

ദക്ഖിണേയ്യം സമ്ഭാവേന്തോ, ഇദം വചനമബ്രവി.

‘‘മഹാദാനം ¶ തയാ ദിന്നം, അങ്കുര ദീഘമന്തരേ;

അതിദൂരേ നിസിന്നോസി, ആഗച്ഛ മമ സന്തികേ’’തി. (പേ. വ. ൩൨൧-൩൨൨);

സോ സദ്ധോ പഥവീതലം പാപുണി. സബ്ബാപി നം സാ പരിസാ അസ്സോസി. ഏവം വുത്തേ –

‘‘ചോദിതോ ¶ ഭാവിതത്തേന, അങ്കുരോ ഏതമബ്രവി;

കിം മയ്ഹം തേന ദാനേന, ദക്ഖിണേയ്യേന സുഞ്ഞതം.

‘‘അയം സോ ഇന്ദകോ യക്ഖോ, ദജ്ജാ ദാനം പരിത്തകം;

അതിരോചതി അമ്ഹേഹി, ചന്ദോ താരാഗണേ യഥാ’’തി. (പേ. വ. ൩൨൩-൩൨൪);

തത്ഥ ദജ്ജാതി ദത്വാ. ഏവം വുത്തേ സത്ഥാ ഇന്ദകം ആഹ – ‘‘ഇന്ദക, ത്വം മമ ദക്ഖിണപസ്സേ നിസിന്നോ, കസ്മാ അനപഗന്ത്വാവ നിസീദസീ’’തി? സോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സുഖേത്തേ അപ്പകബീജം വപനകസ്സകോ വിയ ദക്ഖിണേയ്യസമ്പദം അലത്ഥ’’ന്തി ദക്ഖിണേയ്യം പഭാവേന്തോ ആഹ –

‘‘ഉജ്ജങ്ഗലേ യഥാ ഖേത്തേ, ബീജം ബഹുമ്പി രോപിതം;

ന ഫലം വിപുലം ഹോതി, നപി തോസേതി കസ്സകം.

‘‘തഥേവ ദാനം ബഹുകം, ദുസ്സീലേസു പതിട്ഠിതം;

ന ഫലം വിപുലം ഹോതി, നപി തോസേതി ദായകം.

‘‘യഥാപി ¶ ഭദ്ദകേ ഖേത്തേ, ബീജം അപ്പമ്പി രോപിതം;

സമ്മാ ധാരം പവേച്ഛന്തേ, ഫലം തോസേതി കസ്സകം.

‘‘തഥേവ സീലവന്തേസു, ഗുണവന്തേസു താദിസു;

അപ്പകമ്പി കതം കാരം, പുഞ്ഞം ഹോതി മഹപ്ഫല’’ന്തി. (പേ. വ. ൩൨൫-൩൨൮);

കിം പനേതസ്സ പുബ്ബകമ്മന്തി? സോ കിര അനുരുദ്ധത്ഥേരസ്സ അന്തോഗാമം പിണ്ഡായ പവിട്ഠസ്സ അത്തനോ ആഭതം കടച്ഛുഭിക്ഖം ദാപേസി. തദാ തസ്സ പുഞ്ഞം അങ്കുരേന ദസവസ്സസഹസ്സാനി ദ്വാദസയോജനികം ഉദ്ധനപന്തിം കത്വാ ദിന്നദാനതോ മഹപ്ഫലതരം ജാതം. തസ്മാ ഏവമാഹ.

ഏവം വുത്തേ സത്ഥാ, ‘‘അങ്കുര, ദാനം നാമ വിചേയ്യ ദാതും വട്ടതി, ഏവം തം സുഖേത്തേസു വുത്തബീജം വിയ മഹപ്ഫലം ഹോതി. ത്വം പന ന തഥാ അകാസി, തേന തേ ദാനം മഹപ്ഫലം ന ജാത’’ന്തി ഇമമത്ഥം വിഭാവേന്തോ –

‘‘വിചേയ്യ ¶ ¶ ദാനം ദാതബ്ബം, യത്ഥ ദിന്നം മഹപ്ഫലം…പേ….

‘‘വിചേയ്യ ദാനം സുഗതപ്പസത്ഥം,

യേ ദക്ഖിണേയ്യാ ഇധ ജീവലോകേ;

ഏതേസു ദിന്നാനി മഹപ്ഫലാനി,

ബീജാനി വുത്താനി യഥാ സുഖേത്തേ’’തി. (പേ. വ. ൩൨൯-൩൩൦) –

വത്വാ ഉത്തരിമ്പി ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘തിണദോസാനി ഖേത്താനി, രാഗദോസാ അയം പജാ;

തസ്മാ ഹി വീതരാഗേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫലം.

‘‘തിണദോസാനി ഖേത്താനി, ദോസദോസാ അയം പജാ;

തസ്മാ ഹി വീതദോസേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫലം.

‘‘തിണദോസാനി ഖേത്താനി, മോഹദോസാ അയം പജാ;

തസ്മാ ഹി വീതമോഹേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫലം.

‘‘തിണദോസാനി ¶ ഖേത്താനി, ഇച്ഛാദോസാ അയം പജാ;

തസ്മാ ഹി വിഗതിച്ഛേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫല’’ന്തി.

ദേസനാവസാനേ അങ്കുരോ ച ഇന്ദകോ ച സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അഥ സത്ഥാ ദേവപരിസായ മജ്ഝേ നിസിന്നോ മാതരം ആരബ്ഭ ‘‘കുസലാ ധമ്മാ, അകുസലാ ധമ്മാ, അബ്യാകതാ ധമ്മാ’’തി അഭിധമ്മപിടകം പട്ഠപേസി. ഏവം തയോ മാസേ നിരന്തരം അഭിധമ്മപിടകം കഥേസി. കഥേന്തോ പന ഭിക്ഖാചാരവേലായ ‘‘യാവ മമാഗമനാ ഏത്തകം നാമ ധമ്മം ദേസേതൂ’’തി നിമ്മിതബുദ്ധം മാപേത്വാ ഹിമവന്തം ഗന്ത്വാ നാഗലതാദന്തകട്ഠം ഖാദിത്വാ അനോതത്തദഹേ മുഖം ധോവിത്വാ ഉത്തരകുരുതോ പിണ്ഡപാതം ആഹരിത്വാ മഹാസാലമാളകേ നിസിന്നോ ഭത്തകിച്ചം അകാസി. സാരിപുത്തത്ഥേരോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ സത്ഥു വത്തം കരോതി. സത്ഥാ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ, ‘‘സാരിപുത്ത ¶ , അജ്ജ മയാ ഏത്തകോ നാമ ധമ്മോ ഭാസിതോ, ത്വം അത്തനോ അന്തേവാസികാനം ഭിക്ഖൂനം വാചേഹീ’’തി ഥേരസ്സ കഥേസി. യമകപാടിഹീരേ കിര പസീദിത്വാ പഞ്ചസതാ കുലപുത്താ ഥേരസ്സ സന്തികേ ¶ പബ്ബജിംസു. തേ സന്ധായ ഥേരം ¶ ഏവമാഹ. വത്വാ ച പന ദേവലോകം ഗന്ത്വാ നിമ്മിതബുദ്ധേന ദേസിതട്ഠാനതോ പട്ഠായ സയം ധമ്മം ദേസേസി. ഥേരോപി ഗന്ത്വാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേസി. തേ സത്ഥരി ദേവലോകേ വിഹരന്തേയേവ സത്തപകരണികാ അഹേസും.

തേ കിര കസ്സപബുദ്ധകാലേ ഖുദ്ദകവഗ്ഗുലിയോ ഹുത്വാ ഏകസ്മിം പബ്ഭാരേ ഓലമ്ബന്താ ദ്വിന്നം ഥേരാനം ചങ്കമിത്വാ അഭിധമ്മം സജ്ഝായന്താനം സദ്ദം സുത്വാ സരേ നിമിത്തം അഗ്ഗഹേസും. തേ ‘‘ഇമേ ഖന്ധാ നാമ, ഇമാ ധാതുയോ നാമാ’’തി അജാനിത്വാ സരേ നിമിത്തഗഹണമത്തേനേവ തതോ ചുതാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്താ, ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ തതോ ചവിത്വാ സാവത്ഥിയം കുലഘരേസു നിബ്ബത്താ. യമകപാടിഹീരേ ഉപ്പന്നപസാദാ ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ സബ്ബപഠമം സത്തപകരണികാ അഹേസും. സത്ഥാപി തേനേവ നീഹാരേന തം തേമാസം അഭിധമ്മം ദേസേസി. ദേസനാവസാനേ അസീതികോടിസഹസ്സാനം ദേവതാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, മഹാമായാപി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി.

സാപി ¶ ഖോ ഛത്തിംസയോജനപരിമണ്ഡലാ പരിസാ ‘‘ഇദാനി സത്തമേ ദിവസേ മഹാപവാരണാ ഭവിസ്സതീ’’തി മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ സത്ഥു, ഓരോഹണദിവസം സഞ്ഞാതും വട്ടതി, ന ഹി മയം സത്ഥാരം അദിസ്വാ ഗമിസ്സാമാ’’തി. ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ തം കഥം സുത്വാ ‘‘സാധാവുസോ’’തി വത്വാ തത്ഥേവ പഥവിയം നിമുഗ്ഗോ സിനേരുപാദം ഗന്ത്വാ ‘‘മം അഭിരുഹന്തം പരിസാ പസ്സതൂ’’തി അധിട്ഠായ മണിരതനേന ആവുതം പണ്ഡുകമ്ബലസുത്തം വിയ പഞ്ഞായമാനരൂപോവ സിനേരുമജ്ഝേന അഭിരുഹി. മനുസ്സാപി നം ‘‘ഏകയോജനം അഭിരുള്ഹോ, ദ്വിയോജനം അഭിരുള്ഹോ’’തി ഓലോകയിംസു. ഥേരോപി സത്ഥു പാദേ സീസേന ഉക്ഖിപന്തോ വിയ അഭിരുഹിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ഭന്തേ, പരിസാ തുമ്ഹേ ദിസ്വാവ ഗന്തുകാമാ, കദാ ഓരോഹിസ്സഥാ’’തി. ‘‘കഹം പന തേ, മോഗ്ഗല്ലാന, ജേട്ഠഭാതികോ സാരിപുത്തോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, സങ്കസ്സനഗരേ വസ്സം ഉപഗതോ’’തി. മോഗ്ഗല്ലാന, അഹം ഇതോ സത്തമേ ദിവസേ മഹാപവാരണായ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ ഓതരിസ്സാമി, മം ദട്ഠുകാമാ തത്ഥ ആഗച്ഛന്തു, സാവത്ഥിതോ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരം തിംസയോജനാനി, ഏത്തകേ മഗ്ഗേ കസ്സചി പാഥേയ്യകിച്ചം നത്ഥി, ഉപോസഥികാ ഹുത്വാ ധുരവിഹാരം ധമ്മസ്സവനത്ഥായ ¶ ഗച്ഛന്താ വിയ ആഗച്ഛേയ്യാഥാതി തേസം ആരോചേയ്യാസീതി. ഥേരോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഗന്ത്വാ തഥാ ആരോചേസി.

സത്ഥാ ¶ വുട്ഠവസ്സോ പവാരേത്വാ സക്കസ്സ ആരോചേസി – ‘‘മഹാരാജ, മനുസ്സപഥം ഗമിസ്സാമീ’’തി ¶ . സക്കോ സുവണ്ണമയം മണിമയം രജതമയന്തി തീണി സോപാനാനി മാപേസി. തേസം പാദാ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ പതിട്ഠഹിംസു, സീസാനി സിനേരുമുദ്ധനി. തേസു ദക്ഖിണപസ്സേ സുവണ്ണമയം സോപാനം ദേവതാനം അഹോസി, വാമപസ്സേ രജതമയം സോപാനം മഹാബ്രഹ്മാനം അഹോസി, മജ്ഝേ മണിമയം സോപാനം തഥാഗതസ്സ അഹോസി. സത്ഥാപി സിനേരുമുദ്ധനി ഠത്വാ ദേവോരോഹണസമയേ യമകപാടിഹാരിയം കത്വാ ഉദ്ധം ഓലോകേസി, യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഏകങ്ഗണാ അഹേസും. അധോ ഓലോകേസി, യാവ അവീചിതോ ഏകങ്ഗണം അഹോസി. ദിസാവിദിസാ ഓലോകേസി, അനേകാനി ചക്കവാളസതസഹസ്സാനി ഏകങ്ഗണാനി അഹേസും. ദേവാ മനുസ്സേ പസ്സിംസു, മനുസ്സാപി ദേവേ പസ്സിംസു, സബ്ബേ സമ്മുഖാവ പസ്സിംസു.

ഭഗവാ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ വിസ്സജ്ജേസി. തം ദിവസം ബുദ്ധസിരിം ഓലോകേത്വാ ഛത്തിംസയോജന പരിമണ്ഡലായ പരിസായ ഏകോപി ബുദ്ധഭാവം അപത്ഥേന്തോ നാമ നത്ഥി. സുവണ്ണസോപാനേന ദേവാ ഓതരിംസു, രജതസോപാനേന മഹാബ്രഹ്മാനോ ഓതരിംസു, മണിസോപാനേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഓതരി. പഞ്ചസിഖോ ഗന്ധബ്ബദേവപുത്തോ ബേലുവപണ്ഡുവീണം ആദായ ദക്ഖിണപസ്സേ ഠത്വാ സത്ഥു ഗന്ധബ്ബമധുരദിബ്ബവീണായ സദ്ദേന പൂജം കരോന്തോ ഓതരി, മാതലി, സങ്ഗാഹകോ വാമപസ്സേ ¶ ഠത്വാ ദിബ്ബഗന്ധമാലാപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ നമസ്സമാനോ പൂജം കത്വാ ഓതരി, മഹാബ്രഹ്മാ ഛത്തം ധാരേസി, സുയാമോ വാലബീജനിം ധാരേസി. സത്ഥാ ഇമിനാ പരിവാരേന സദ്ധിം ഓതരിത്വാ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ പതിട്ഠഹി. സാരിപുത്തത്ഥേരോപി ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ യസ്മാ സാരിപുത്തത്ഥേരേന തഥാരൂപായ ബുദ്ധസിരിയാ ഓതരന്തോ സത്ഥാ ഇതോ പുബ്ബേ ന ദിട്ഠപുബ്ബോ, തസ്മാ –

‘‘ന മേ ദിട്ഠോ ഇതോ പുബ്ബേ, ന സുതോ ഉദ കസ്സചി;

ഏവം വഗ്ഗുവദോ സത്ഥാ, തുസിതാ ഗണിമാഗതോ’’തി. (സു. നി. ൯൬൧; മഹാനി. ൧൯൦) –

ആദീഹി ¶ അത്തനോ തുട്ഠിം പകാസേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അജ്ജ സബ്ബേപി ദേവമനുസ്സാ തുമ്ഹാകം പിഹയന്തി, പത്ഥേന്തീ’’തി ആഹ. അഥ നം സത്ഥാ, ‘‘സാരിപുത്ത, ഏവരൂപേഹി ഗുണേഹി സമന്നാഗതാ ബുദ്ധാ ദേവമനുസ്സാനം പിയാ ഹോന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൮൧.

‘‘യേ ഝാനപസുതാ ധീരാ, നേക്ഖമ്മൂപസമേ രതാ;

ദേവാപി തേസം പിഹയന്തി, സമ്ബുദ്ധാനം സതീമത’’ന്തി.

തത്ഥ യേ ഝാനപസുതാതി ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനന്തി ഇമേസു ദ്വീസു ഝാനേസു ആവജ്ജനസമാപജ്ജനഅധിട്ഠാനവുട്ഠാനപച്ചവേക്ഖണേഹി ¶ യുത്തപ്പയുത്താ. നേക്ഖമ്മൂപസമേ രതാതി ¶ ഏത്ഥ പബ്ബജ്ജാ നേക്ഖമ്മന്തി ന ഗഹേതബ്ബാ, കിലേസവൂപസമനിബ്ബാനരതിം പന സന്ധായേതം വുത്തം. ദേവാപീതി ദേവാപി മനുസ്സാപി തേസം പിഹയന്തി പത്ഥേന്തി. സതീമതന്തി ഏവരൂപഗുണാനം തേസം സതിയാ സമന്നാഗതാനം സമ്ബുദ്ധാനം. ‘‘അഹോ വത മയം ബുദ്ധാ ഭവേയ്യാമാ’’തി ബുദ്ധഭാവം ഇച്ഛമാനാ പിഹയന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ തിംസമത്താനം പാണകോടീനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികാ പഞ്ചസതഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു.

സബ്ബബുദ്ധാനം കിര അവിജഹിതമേവ യമകപാടിഹീരം കത്വാ ദേവലോകേ വസ്സം വസിത്വാ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ ഓതരണം. തത്ഥ പന ദക്ഖിണപാദസ്സ പതിട്ഠിതട്ഠാനം അചലചേതിയട്ഠാനം നാമ ഹോതി. സത്ഥാ തത്ഥ ഠത്വാ പുഥുജ്ജനാദീനം വിസയേ പഞ്ഹം പുച്ഛി, പുഥുജ്ജനാ അത്തനോ വിസയേ പഞ്ഹേ വിസ്സജ്ജേത്വാ സോതാപന്നവിസയേ പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേതും നാസക്ഖിംസു. തഥാ സകദാഗാമിആദീനം വിസയേ സോതാപന്നാദയോ, മഹാമോഗ്ഗല്ലാനവിസയേ സേസമഹാസാവകാ, സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ വിസയേ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ, ബുദ്ധവിസയേ ¶ ച സാരിപുത്തോപി വിസ്സജ്ജേതും നാസക്ഖിയേവ. സോ പാചീനദിസം ആദിം കത്വാ സബ്ബദിസാ ഓലോകേസി, സബ്ബത്ഥ ഏകങ്ഗണമേവ അഹോസി. അട്ഠസു ദിസാസു ദേവമനുസ്സാ ഉദ്ധം യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഹേട്ഠാ ഭൂമട്ഠാ ച യക്ഖനാഗസുപണ്ണാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇധ തസ്സ പഞ്ഹസ്സ വിസ്സജ്ജേതാ നത്ഥി, ഏത്ഥേവ ഉപധാരേഥാ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ സാരിപുത്തോ കിലമതി. കിഞ്ചാപി ഹേസ –

‘‘യേ ¶ ച സങ്ഖാതധമ്മാസേ, യേ ച സേഖാ പുഥൂ ഇധ;

തേസം മേ നിപകോ ഇരിയം, പുട്ഠോ പബ്രൂഹി മാരിസാ’’തി. (സു. നി. ൧൦൪൪; ചൂളനി. അജിതമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൭) –

ഇമം ബുദ്ധവിസയേ പുട്ഠപഞ്ഹം സുത്വാ ‘സത്ഥാ മം സേഖാസേഖാനം ആഗമനപടിപദം പുച്ഛതീ’തി പഞ്ഹേ നിക്കങ്ഖോ, ഖന്ധാദീസു പന കതരേന നു ഖോ മുഖേന ഇമം പടിപദം കഥേന്തോ ‘അഹം സത്ഥു അജ്ഝാസയം ഗണ്ഹിതും ന സക്ഖിസ്സാമീ’തി മമ അജ്ഝാസയേ കങ്ഖതി, സോ മയാ നയേ അദിന്നേ കഥേതും ന സക്ഖിസ്സതി, നയമസ്സ ദസ്സാമീതി നയം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഭൂതമിദം, സാരിപുത്ത, സമനുപസ്സസീ’’തി ആഹ. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി ‘‘സാരിപുത്തോ മമ അജ്ഝാസയം ഗഹേത്വാ കഥേന്തോ ഖന്ധവസേന ¶ കഥേസ്സതീ’’തി. ഥേരസ്സ സഹ നയദാനേന സോ പഞ്ഹോ നയസതേന നയസഹസ്സേന നയസതസഹസ്സേന ¶ ഉപട്ഠാസി. സോ സത്ഥാരാ ദിന്നനയേ ഠത്വാ തം പഞ്ഹം കഥേസി. ഠപേത്വാ കിര സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അഞ്ഞോ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ പഞ്ഞം പാപുണിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. തേനേവ കിര ഥേരോ സത്ഥു പുരതോ ഠത്വാ സീഹനാദം നദി – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സകലകപ്പമ്പി ദേവേ വുട്ഠേ ‘ഏത്തകാനി ബിന്ദൂനി മഹാസമുദ്ദേ പതിതാനി, ഏത്തകാനി ഭൂമിയം, ഏത്തകാനി പബ്ബതേ’തി ഗണേത്വാ ലേഖം ആരോപേതും സമത്ഥോ’’തി. സത്ഥാപി നം ‘‘ജാനാമി, സാരിപുത്ത, ഗണേതും സമത്ഥഭാവ’’ന്തി ആഹ. തസ്സ ആയസ്മതോ പഞ്ഞായ ഉപമാ നാമ നത്ഥി. തേനേവാഹ –

‘‘ഗങ്ഗായ വാലുകാ ഖീയേ, ഉദകം ഖീയേ മഹണ്ണവേ;

മഹിയാ മത്തികാ ഖീയേ, ന ഖീയേ മമ ബുദ്ധിയാ’’തി.

ഇദം വുത്തം ഹോതി – സചേ ഹി, ഭന്തേ, ബുദ്ധിസമ്പന്നലോകനാഥ, മയാ ഏകസ്മിം പഞ്ഹേ വിസ്സജ്ജിതേ ഏകം വാ വാലുകം ഏകം വാ ഉദകബിന്ദും ഏകം വാ പംസുഖണ്ഡം അഖിപിത്വാ പഞ്ഹാനം സതേന വാ സഹസ്സേനവാ സതസഹസ്സേന വാ വിസ്സജ്ജിതേ ഗങ്ഗായ വാലുകാദീസു ഏകേകം ഏകമന്തേ ഖിപേയ്യ, ഖിപ്പതരം ഗങ്ഗാദീസു വാലുകാദയോ പരിക്ഖയം ഗച്ഛേയ്യും, ന ത്വേവ മമ പഞ്ഹാനം വിസ്സജ്ജനന്തി. ഏവം മഹാപഞ്ഞോപി ഹി ഭിക്ഖു ബുദ്ധവിസയേ പഞ്ഹസ്സ ¶ അന്തം വാ കോടിം വാ അദിസ്വാ സത്ഥാരാ ദിന്നനയേ ഠത്വാവ പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേസി. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘യം പഞ്ഹം പുട്ഠോ സബ്ബോപി ജനോ കഥേതും ന സക്ഖി, തം ധമ്മസേനാപതി സാരിപുത്തോ ഏകകോവ കഥേസീ’’തി. സത്ഥാ തം കഥം സുത്വാ ‘‘ന ഇദാനേവ സാരിപുത്തോ യം പഞ്ഹം മഹാജനോ വിസ്സജ്ജേതും നാസക്ഖി ¶ , തം വിസ്സജ്ജേസി, പുബ്ബേപി അനേന വിസ്സജ്ജിതോയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരിതും –

‘‘പരോസഹസ്സമ്പി സമാഗതാനം,

കന്ദേയ്യും തേ വസ്സസതം അപഞ്ഞാ;

ഏകോവ സേയ്യോ പുരിസോ സപഞ്ഞോ,

യോ ഭാസിതസ്സ വിജാനാതി അത്ഥ’’ന്തി. (ജാ. ൧.൧.൯൯) –

ഇമം ജാതകം വിത്ഥാരേന കഥേസീതി.

ദേവോരോഹണവത്ഥു ദുതിയം.

൩. ഏരകപത്തനാഗരാജവത്ഥു

കിച്ഛോ ¶ മനുസ്സപടിലാഭോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ബാരാണസിയം ഉപനിസ്സായ സത്തസിരീസകരുക്ഖമൂലേ വിഹരന്തോ ഏരകപത്തം നാമ നാഗരാജം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര പുബ്ബേ കസ്സപബുദ്ധസാസനേ ദഹരഭിക്ഖു ഹുത്വാ ഗങ്ഗായ നാവം അഭിരുയ്ഹ ഗച്ഛന്തോ ¶ ഏകസ്മിം ഏരകഗുമ്ബേ ഏരകപത്തം ഗഹേത്വാ നാവായ വേഗസാ ഗച്ഛമാനായപി ന മുഞ്ചി, ഏരകപത്തം ഛിജ്ജിത്വാ ഗതം. സോ ‘‘അപ്പമത്തകം ഏത’’ന്തി ആപത്തിം അദേസേത്വാ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി അരഞ്ഞേ സമണധമ്മം കത്വാപി മരണകാലേ ഏരകപത്തേന ഗീവായ ഗഹിതോ വിയ ആപത്തിം ദേസേതുകാമോപി അഞ്ഞം ഭിക്ഖും അപസ്സമാനോ ‘‘അപരിസുദ്ധം മേ സീല’’ന്തി ഉപ്പന്നവിപ്പടിസാരോ തതോ ചവിത്വാ ഏകരുക്ഖദോണികനാവപ്പമാണോ നാഗരാജാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ഏരകപത്തോത്വേവസ്സ നാമം അഹോസി. സോ നിബ്ബത്തക്ഖണേയേവ അത്തഭാവം ഓലോകേത്വാ ‘‘ഏത്തകം നാമ കാലം സമണധമ്മം കത്വാ അഹേതുകയോനിയം മണ്ഡൂകഭക്ഖട്ഠാനേ നിബ്ബത്തോമ്ഹീ’’തി വിപ്പടിസാരീ അഹോസി. സോ അപരഭാഗേ ഏകം ധീതരം ലഭിത്വാ മജ്ഝേ ഗങ്ഗായ ഉദകപിട്ഠേ മഹന്തം ഫലം ഉക്ഖിപിത്വാ ധീതരം തസ്മിം ഠപേത്വാ നച്ചാപേത്വാ ഗായാപേസി. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘അദ്ധാ അഹം ഇധ ഇമിനാ ഉപായേന ബുദ്ധേ ഉപ്പന്നേ തസ്സ ഉപ്പന്നഭാവം സുണിസ്സാമീ’’തി. യോ മേ ഗീതസ്സ പടിഗീതം ആഹരതി ¶ , തസ്സ മഹന്തേന നാഗഭവനേന സദ്ധിം ധീതരം ദസ്സാമീതി അന്വഡ്ഢമാസം ഉപോസഥദിവസേ തം ധീതരം ഫണേ ഠപേസി. സാ തത്ഥ ഠിതാ നച്ചന്തീ –

‘‘കിംസു അധിപ്പതീ രാജാ, കിംസു രാജാ രജ്ജിസ്സരോ;

കഥംസു വിരജോ ഹോതി, കഥം ബാലോതി വുച്ചതീ’’തി. –

ഇമം ¶ ഗീതം ഗായതി.

സകലജമ്ബുദീപവാസിനോ ‘‘നാഗമാണവികം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി ഗന്ത്വാ അത്തനോ അത്തനോ പഞ്ഞാബലേന പടിഗീതം കത്വാ ഗായന്തി. സാ തം പടിക്ഖിപതി. തസ്സാ അന്വഡ്ഢമാസം ഫണേ ഠത്വാ ഏവം ഗായന്തിയാവ ഏകം ബുദ്ധന്തരം വീതിവത്തം. അഥ അമ്ഹാകം സത്ഥാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഏകദിവസം പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേന്തോ ഏരകപത്തം ആദിം കത്വാ ഉത്തരമാണവം നാമ അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠം ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ‘‘അജ്ജ ഏരകപത്തസ്സ ധീതരം ഫണേ ഠപേത്വാ നച്ചാപനദിവസോ, അയം ഉത്തരമാണവോ മയാ ദിന്നം പടിഗീതം ഗണ്ഹന്തോവ ¶ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ തം ആദായ നാഗരാജസ്സ സന്തികം ഗമിസ്സതി. സോ തം സുത്വാ ‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’തി ഞത്വാ മമ സന്തികം ആഗമിസ്സതി, അഹം തസ്മിം ആഗതേ മഹാസമാഗമേ ഗാഥം കഥേസ്സാമി, ഗാഥാപരിയോസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ ഭവിസ്സതീ’’തി അദ്ദസ. സോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ബാരാണസിതോ അവിദൂരേ സത്ത സിരീസകരുക്ഖാ അത്ഥി, തേസു ഏകസ്സ മൂലേ നിസീദി. ജമ്ബുദീപവാസിനോ ഗീതപടിഗീതം ആദായ സന്നിപതിംസു. സത്ഥാ അവിദൂരേ ഠാനേ ഗച്ഛന്തം ഉത്തരമാണവം ദിസ്വാ ‘‘ഏഹി, ഉത്തരാ’’തി ആഹ. ‘‘കിം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ഇതോ താവ ഏഹീ’’തി. അഥ നം ആഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ നിസിന്നം ആഹ ‘‘കഹം ഗച്ഛസീ’’തി? ‘‘ഏരകപത്തസ്സ ധീതു ഗായനട്ഠാന’’ന്തി. ‘‘ജാനാസി പന ഗീതപടിഗീത’’ന്തി? ‘‘ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘വദേഹി താവ ന’’ന്തി? അഥ നം അത്തനോ ജാനനനിയാമേനേവ വദന്തം ‘‘ന ഉത്തരം ഏതം പടിഗീതം, അഹം തേ പടിഗീതം ദസ്സാമി, ആദായ ¶ നം ഗമിസ്സസീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ, ഉത്തര, ത്വം നാഗമാണവികായ ഗീതകാലേ –

‘‘ഛദ്വാരാധിപ്പതീ രാജാ, രജ്ജമാനോ രജ്ജിസ്സരോ;

അരജ്ജം വിരജോ ഹോതി, രജ്ജം ബാലോതി വുച്ചതീ’’തി. –

ഇമം പടിഗീതം ഗായേയ്യാസീതി ആഹ.

മാണവികായ ¶ ഗീതസ്സ അത്ഥോ – കിംസു അധിപ്പതീ രാജാതി കിം അധിപ്പതി രാജാ നാമ ഹോതി? കിംസു രാജാ രജ്ജിസ്സരോതി കഥം പന രാജാ രജ്ജിസ്സരോ നാമ ഹോതി? കഥംസു വിരജോ ഹോതീതി കഥം നു ഖോ സോ രാജാ വിരജോ നാമ ഹോതീതി?

പടിഗീതസ്സ പന അത്ഥോ – ഛദ്വാരാധിപ്പതീ രാജാതി യോ ഛന്നം ദ്വാരാനം അധിപ്പതി, ഏകദ്വാരേപി രൂപാദീഹി അനഭിഭൂതോ, അയം രാജാ നാമ. രജ്ജമാനോ രജ്ജിസ്സരോതി യോ പന തേസു ആരമ്മണേസു രജ്ജതി, സോ രജ്ജമാനോ രജ്ജിസ്സരോ നാമ. അരജ്ജന്തി അരജ്ജമാനോ പന വിരജോ നാമ ഹോതി. രജ്ജന്തി രജ്ജമാനോ ബാലോതി വുച്ചതീതി.

ഏവമസ്സ സത്ഥാ പടിഗീതം ദത്വാ, ഉത്തര, തയാ ഇമസ്മിം ഗീതേ ഗായിതേ ഇമസ്സ ഗീതസ്സ ഇമം പടിഗീതം ഗായിസ്സതി –

‘‘കേനസ്സു ¶ വുയ്ഹതി ബാലോ, കഥം നുദതി പണ്ഡിതോ;

യോഗക്ഖേമീ കഥം ഹോതി, തം മേ അക്ഖാഹി പുച്ഛിതോ’’തി.

അഥസ്സ ത്വം ഇദം പടിഗീതം ഗായേയ്യാസി –

‘‘ഓഘേന വുയ്ഹതി ബാലോ, യോഗാ നുദതി പണ്ഡിതോ;

സബ്ബയോഗവിസംയുത്തോ, യോഗക്ഖേമീതി വുച്ചതീ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – ‘‘കാമോഘാദിനാ ചതുബ്ബിധേന ഓഘേന ബാലോ വുയ്ഹതി, തം ഓഘം പണ്ഡിതോ സമ്മപ്പധാനസങ്ഖാതേന യോഗേന ¶ നുദതി. സോ സബ്ബേഹി കാമയോഗാദീഹി വിസംയുത്തോ യോഗക്ഖേമീ നാമ വുച്ചതീ’’തി.

ഉത്തരോ ഇമം പടിഗീതം ഗണ്ഹന്തോവ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. സോ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ തം ഗാഥം ആദായ ഗന്ത്വാ, ‘‘അമ്ഭോ, മയാ ഗീതപടിഗീതം ആഹടം, ഓകാസം മേ ദേഥാ’’തി വത്വാ നിരന്തരം ഠിതസ്സ മഹാജനസ്സ ജണ്ണുനാ അക്കമന്തോ അഗമാസി. നാഗമാണവികാ പിതു ഫണേ ഠത്വാ നച്ചമാനാ ‘‘കിംസു അധിപ്പതീ രാജാ’’തി ഗീതം ഗായതി? ഉത്തരോ ‘‘ഛദ്വാരാധിപ്പതീ രാജാ’’തി പടിഗീതം ഗായി. പുന നാഗമാണവികാ ‘‘കേനസ്സു വുയ്ഹതീ’’തി തസ്സ ഗീതം ഗായതി? അഥസ്സാ പടിഗീതം ഗായന്തോ ഉത്തരോ ‘‘ഓഘേന വുയ്ഹതീ’’തി ഇമം ഗാഥമാഹ. നാഗരാജാ തം സുത്വാവ ബുദ്ധസ്സ ഉപ്പന്നഭാവം ഞത്വാ ‘‘മയാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ഏവരൂപം പദം നാമ ന സുതപുബ്ബം, ഉപ്പന്നോ വത, ഭോ, ലോകേ ¶ ബുദ്ധോ’’തി തുട്ഠമാനസോ നങ്ഗുട്ഠേന ഉദകം പഹരി, മഹാവീചിയോ ഉട്ഠഹിംസു, ഉഭോ തീരാനി ഭിജ്ജിംസു. ഇതോ ചിതോ ച ഉസഭമത്തേ ഠാനേ മനുസ്സാ ഉദകേ നിമുജ്ജിംസു. സോ ഏത്തകം മഹാജനം ഫണേ ഠപേത്വാ ഉക്ഖിപിത്വാ ഥലേ പതിട്ഠപേസി. സോ ഉത്തരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘കഹം, സാമി, സത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഏകസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസിന്നോ, മഹാരാജാ’’തി. സോ ‘‘ഏഹി, സാമി, ഗച്ഛാമാ’’തി ഉത്തരേന സദ്ധിം അഗമാസി. മഹാജനോപി തേന സദ്ധിംയേവ ഗതോ. നാഗരാജാ ഗന്ത്വാ ഛബ്ബണ്ണരംസീനം അന്തരം പവിസിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ രോദമാനോ അട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ – ‘‘കിം ഇദം, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാവകോ ഹുത്വാ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി സമണധമ്മം ¶ അകാസിം, സോപി മം സമണധമ്മോ നിദ്ധാരേതും നാസക്ഖി. അപ്പമത്തകം ഏരകപത്തഛിന്ദനമത്തം നിസ്സായ അഹേതുകപടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ ഉരേന പരിസക്കനട്ഠാനേ നിബ്ബത്തോസ്മി, ഏകം ബുദ്ധന്തരം നേവ മനുസ്സത്തം ലഭാമി, ന സദ്ധമ്മസ്സവനം, ന തുമ്ഹാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ ദസ്സന’’ന്തി സത്ഥാ തസ്സ കഥം സുത്വാ, ‘‘മഹാരാജ, മനുസ്സത്തം നാമ ദുല്ലഭമേവ, തഥാ സദ്ധമ്മസ്സവനം ¶ , തഥാ ബുദ്ധുപ്പാദോ, ഇദം കിച്ഛേന കസിരേന ലബ്ഭതീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൮൨.

‘‘കിച്ഛോ മനുസ്സപടിലാഭോ, കിച്ഛം മച്ചാന ജീവിതം;

കിച്ഛം സദ്ധമ്മസ്സവനം, കിച്ഛോ ബുദ്ധാനമുപ്പാദോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – മഹന്തേന ഹി വായാമേന മഹന്തേന കുസലേന ലദ്ധത്താ മനുസ്സത്തപടിലാഭോ നാമ കിച്ഛോ ദുല്ലഭോ. നിരന്തരം കസികമ്മാദീനി കത്വാ ജീവിതവുത്തിം ഘടനതോപി പരിത്തട്ഠായിതായപി മച്ചാനം ജീവിതം കിച്ഛം. അനേകേസുപി കപ്പേസു ധമ്മദേസകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ദുല്ലഭതായ സദ്ധമ്മസ്സവനമ്പി കിച്ഛം. മഹന്തേന വായാമേന അഭിനീഹാരസ്സ സമിജ്ഝനതോ സമിദ്ധാഭിനീഹാരസ്സ ച അനേകേഹിപി കപ്പകോടിസഹസ്സേഹി ദുല്ലഭുപ്പാദതോ ബുദ്ധാനം ഉപ്പാദോപി കിച്ഛോയേവ, അതിവിയ ദുല്ലഭോതി.

ദേസനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. നാഗരാജാപി തംദിവസം സോതാപത്തിഫലം ലഭേയ്യ, തിരച്ഛാനഗതത്താ പന നാലത്ഥ. സോ യേസു പടിസന്ധിഗഹണതചജഹനവിസ്സട്ഠനിദ്ദോക്കമനസജാതിയാമേഥുനസേവനചുതിസങ്ഖാതേസു ¶ പഞ്ചസു ഠാനേസു നാഗസരീരമേവ ¶ ഗഹേത്വാ കിലമന്തി, തേസു അകിലമനഭാവം പത്വാ മാണവരൂപേനേവ വിചരിതും ലഭതീതി.

ഏരകപത്തനാഗരാജവത്ഥു തതിയം.

൪. ആനന്ദത്ഥേരപഞ്ഹവത്ഥു

സബ്ബപാപസ്സ അകരണന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ പഞ്ഹം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഥേരോ കിര ദിവാട്ഠാനേ നിസിന്നോ ചിന്തേസി – ‘‘സത്ഥാരാ സത്തന്നം ബുദ്ധാനം മാതാപിതരോ ആയുപരിച്ഛേദോ ബോധി സാവകസന്നിപാതോ അഗ്ഗസാവകസന്നിപാതോ അഗ്ഗസാവകഉപട്ഠാകോതി ഇദം സബ്ബം കഥിതം, ഉപോസഥോ പന അകഥിതോ, കിം നു ഖോ തേസമ്പി അയമേവ ഉപോസഥോ, അഞ്ഞോ’’തി? സോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ തമത്ഥം പുച്ഛി. യസ്മാ പന തേസം ബുദ്ധാനം കാലഭേദോവ അഹോസി, ന കഥാഭേദോ. വിപസ്സീ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഹി സത്തമേ സത്തമേ സംവച്ഛരേ ഉപോസഥം അകാസി. ഏകദിവസം ദിന്നോവാദോയേവ ¶ ഹിസ്സ സത്തന്നം സംവച്ഛരാനം അലം ഹോതി. സിഖീ ചേവ വേസ്സഭൂ ച ഛട്ഠേ ഛട്ഠേ സംവച്ഛരേ ഉപോസഥം കരിംസു, കകുസന്ധോ കോണാഗമനോ ച സംവച്ഛരേ സംവച്ഛരേ. കസ്സപദസബലോ ഛട്ഠേ ഛട്ഠേ മാസേ ഉപോസഥം അകാസി. ഏകദിവസം ദിന്നോവാദോ ഏവ ഹിസ്സ ഛന്നം മാസാനം അലം അഹോസി. തസ്മാ സത്ഥാ തേസം ഇമം കാലഭേദം ¶ ആരോചേത്വാ ‘‘ഓവാദഗാഥാ പന നേസം ഇമായേവാ’’തി വത്വാ സബ്ബേസം ഏകമേവ ഉപോസഥം ആവി കരോന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൮൩.

‘‘സബ്ബപാപസ്സ അകരണം, കുസലസ്സ ഉപസമ്പദാ;

സചിത്തപരിയോദപനം, ഏതം ബുദ്ധാന സാസനം.

൧൮൪.

‘‘ഖന്തീ പരമം തപോ തിതിക്ഖാ,

നിബ്ബാനം പരമം വദന്തി ബുദ്ധാ;

ന ഹി പബ്ബജിതോ പരൂപഘാതീ,

ന സമണോ ഹോതി പരം വിഹേഠയന്തോ.

൧൮൫.

‘‘അനൂപവാദോ ¶ അനൂപഘാതോ, പാതിമോക്ഖേ ച സംവരോ;

മത്തഞ്ഞുതാ ച ഭത്തസ്മിം, പന്തഞ്ച സയനാസനം;

അധിചിത്തേ ച ആയോഗോ, ഏതം ബുദ്ധാന സാസന’’ന്തി.

തത്ഥ സബ്ബപാപസ്സാതി സബ്ബസ്സ അകുസലകമ്മസ്സ. ഉപസമ്പദാതി അഭിനിക്ഖമനതോ പട്ഠായ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗാ കുസലസ്സ ഉപ്പാദനഞ്ചേവ ഉപ്പാദിതസ്സ ച ഭാവനാ. സചിത്തപരിയോദപനന്തി പഞ്ചഹി നീവരണേഹി അത്തനോ ചിത്തസ്സ വോദാപനം. ഏതം ബുദ്ധാന സാസനന്തി സബ്ബബുദ്ധാനം അയമനുസിട്ഠി.

ഖന്തീതി യാ ഏസാ തിതിക്ഖാസങ്ഖാതാ ഖന്തീ നാമ, ഇദം ഇമസ്മിം സാസനേ പരമം ഉത്തമം തപോ. നിബ്ബാനം പരമം വദന്തി ബുദ്ധാതി ബുദ്ധാ ച പച്ചേകബുദ്ധാ ച അനുബുദ്ധാ ചാതി ഇമേ തയോ ബുദ്ധാ നിബ്ബാനം ഉത്തമന്തീ വദന്തി. ന ഹി പബ്ബജിതോതി പാണിആദീഹി പരം അപഹനന്തോ വിഹേഠേന്തോ പരൂപഘാതീ പബ്ബജിതോ നാമ ന ഹോതി. ന സമണോതി വുത്തനയേനേവ പരം വിഹേഠയന്തോ സമണോപി ന ഹോതിയേവ ¶ .

അനൂപവാദോതി അനൂപവാദനഞ്ചേവ അനൂപവാദാപനഞ്ച. അനൂപഘാതോതി അനൂപഘാതനഞ്ചേവ അനൂപഘാതാപനഞ്ച ¶ . പാതിമോക്ഖേതി ജേട്ഠകസീലേ. സംവരോതി പിദഹനം. മത്തഞ്ഞുതാതി മത്തഞ്ഞുഭാവോ പമാണജാനനം. പന്തന്തി വിവിത്തം. അധിചിത്തേതി അട്ഠസമാപത്തിസങ്ഖാതേ അധിചിത്തേ. ആയോഗോതി പയോഗകരണം. ഏതന്തി ഏതം സബ്ബേസം ബുദ്ധാനം സാസനം. ഏത്ഥ ഹി അനൂപവാദേന വാചസികം സീലം കഥിതം, അനൂപഘാതേന കായികസീലം, ‘‘പാതിമോക്ഖേ ച സംവരോ’’തി സീലം കഥിതം, അനൂപഘാതേന കായികസീലം, ‘‘പാതിമോക്ഖേ ച സംവരോ’’തി ഇമിനാ പാതിമോക്ഖസീലഞ്ചേവ ഇന്ദ്രിയസംവരഞ്ച, മത്തഞ്ഞുതായ ആജീവപാരിസുദ്ധി ചേവ പച്ചയസന്നിസിതസീലഞ്ച, പന്തസേനാസനേന സപ്പായസേനാസനം, അധിചിത്തേന അട്ഠ സമാപത്തിയോ. ഏവം ഇമായ ഗാഥായ തിസ്സോപി സിക്ഖാ കഥിതാ ഏവ ഹോന്തീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ആനന്ദത്ഥേരപഞ്ഹവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. അനഭിരതഭിക്ഖുവത്ഥു

ന ¶ കഹാപണവസ്സേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം അനഭിരതഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ ‘‘അസുകട്ഠാനം നാമ ഗന്ത്വാ ഉദ്ദേസം ഉഗ്ഗണ്ഹാഹീ’’തി ഉപജ്ഝായേന പേസിതോ തത്ഥ അഗമാസി. അഥസ്സ പിതുനോ രോഗോ ഉപ്പജ്ജി. സോ പുത്തം ദട്ഠുകാമോ ഹുത്വാ തം പക്കോസിതും സമത്ഥം കഞ്ചി ¶ അലഭിത്വാ പുത്തസോകേന വിപ്പലപന്തോയേവ ആസന്നമരണോ ഹുത്വാ ‘‘ഇദം മേ പുത്തസ്സ പത്തചീവരമൂലം കരേയ്യാസീ’’തി കഹാപണസതം കനിട്ഠസ്സ ഹത്ഥേ ദത്വാ കാലമകാസി. സോ ദഹരസ്സ ആഗതകാലേ പാദമൂലേ നിപതിത്വാ പവട്ടേന്തോ രോദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, പിതാ തേ വിപ്പലപന്തോവ കാലകതോ, മയ്ഹം പന തേന കഹാപണസതം ഹത്ഥേ ഠപിതം, തേന കിം കരോമീ’’തി ആഹ. ദഹരോ ‘‘ന മേ കഹാപണേഹി അത്ഥോ’’തി പടിക്ഖിപിത്വാ അപരഭാഗേ ചിന്തേസി – ‘‘കിം മേ പരകുലേസു പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ജീവിതേന, സക്കാ തം കഹാപണസതം നിസ്സായ ജീവിതും, വിബ്ഭമിസ്സാമീ’’തി. സോ അനഭിരതിയാ പീളിതോ വിസ്സട്ഠസജ്ഝായനകമ്മട്ഠാനോ പണ്ഡുരോഗീ വിയ അഹോസി. അഥ നം ദഹരസാമണേരാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഉക്കണ്ഠിതോമ്ഹീ’’തി വുത്തേ ആചരിയുപജ്ഝായാനം ആചിക്ഖിംസു. അഥ നം തേ സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ സത്ഥു ദസ്സേസും. സത്ഥാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഉക്കണ്ഠിതോ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘കസ്മാ ഏവമകാസി, അത്ഥി പന തേ ¶ കോചി ജീവിതപച്ചയോ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം തേ അത്ഥീ’’തി? ‘‘കഹാപണസതം, ഭന്തേ’’തി. തേന ഹി കത്ഥചി താവ സക്ഖരാ ആഹര, ഗണേത്വാ ജാനിസ്സാമ ‘‘സക്കാ വാ താവത്തകേന ജീവിതും, നോ വാ’’തി. സോ സക്ഖരാ ആഹരി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ – ‘‘പരിഭോഗത്ഥായ താവ പണ്ണാസം ഠപേഹി, ദ്വിന്നം ഗോണാനം അത്ഥായ ചതുവീസതി, ഏത്തകം നാമ ബീജത്ഥായ, യുഗനങ്ഗലത്ഥായ, കുദ്ദാലവാസിഫരസുഅത്ഥായാ’’തി ഏവം ഗണിയമാനേ തം കഹാപണസതം നപ്പഹോതി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ഭിക്ഖു തവ കഹാപണാ അപ്പകാ, കഥം ഏതേ നിസ്സായ തണ്ഹം പൂരേസ്സസി, അതീതേ കിര ചക്കവത്തിരജ്ജം കാരേത്വാ അപ്ഫോടിതമത്തേന ¶ ദ്വാദസയോജനട്ഠാനേ കടിപ്പമാണേന രതനവസ്സം വസ്സാപേതും സമത്ഥോ യാവ ഛത്തിംസ സക്കാ ചവന്തി, ഏത്തകം കാലം ദേവരജ്ജം കാരേത്വാപി മരണകാലേ ¶ തണ്ഹം അപൂരേത്വാവ കാലമകാസീ’’തി വത്വാ തേന യാചിതോ അതീതം ആഹരിത്വാ മന്ധാതുജാതകം (ജാ. ൧.൩.൨൨) വിത്ഥാരേത്വാ –

‘‘യാവതാ ചന്ദിമസൂരിയാ പരിഹരന്തി, ദിസാ ഭന്തി വിരോചനാ;

സബ്ബേവ ദാസാ മന്ധാതു, യേ പാണാ പഥവിസ്സിതാ’’തി. –

ഇമിസ്സാ ഗാഥായ അനന്തരാ ഇമാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൮൬.

‘‘ന കഹാപണവസ്സേന, തിത്തി കാമേസു വിജ്ജതി;

അപ്പസ്സാദാ ദുഖാ കാമാ, ഇതി വിഞ്ഞായ പണ്ഡിതോ.

൧൮൭.

‘‘അപി ദിബ്ബേസു കാമേസു, രതിം സോ നാധിഗച്ഛതി;

തണ്ഹക്ഖയരതോ ഹോതി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാവകോ’’തി.

തത്ഥ കഹാപണവസ്സേനാതി യം സോ അപ്ഫോടേത്വാ സത്തരതനവസ്സം വസ്സാപേസി, തം ഇധ കഹാപണവസ്സന്തി വുത്തം. തേനപി ഹി വത്ഥുകാമകിലേസകാമേസു തിത്തി നാമ നത്ഥി. ഏവം ദുപ്പൂരാ ഏസാ തണ്ഹാ. അപ്പസ്സാദാതി സുപിനസദിസതായ പരിത്തസുഖാ. ദുഖാതി ദുക്ഖക്ഖന്ധാദീസു ആഗതദുക്ഖവസേന പന ബഹുദുക്ഖാവ. ഇതി വിഞ്ഞായാതി ഏവമേതേ കാമേ ജാനിത്വാ. അപി ദിബ്ബേസൂതി സചേ ഹി ദേവാനം ഉപകപ്പനകകാമേഹി നിമന്തേയ്യാപി ആയസ്മാ സമിദ്ധി ¶ വിയ ഏവമ്പി തേസു കാമേസു രതിം ന വിന്ദതിയേവ. തണ്ഹക്ഖയരതോതി അരഹത്തേ ചേവ നിബ്ബാനേ ച അഭിരതോ ഹോതി, തം പത്ഥയമാനോ വിഹരതി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാവകോതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ദേസിതസ്സ ധമ്മസ്സ സവനേന ജാതോ യോഗാവചരഭിക്ഖൂതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ സോ ഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അനഭിരതഭിക്ഖുവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. അഗ്ഗിദത്തബ്രാഹ്മണവത്ഥു

ബഹും വേ സരണം യന്തീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ വാലികരാസിമ്ഹി നിസിന്നം അഗ്ഗിദത്തം നാമ കോസലരഞ്ഞോ പുരോഹിതം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിര മഹാകോസലസ്സ പുരോഹിതോ അഹോസി. അഥ നം പിതരി കാലകതേ രാജാ പസേനദി കോസലോ ‘‘പിതു മേ പുരോഹിതോ’’തി ഗാരവേന തസ്മിംയേവ ഠാനേ ഠപേത്വാ തസ്സ അത്തനോ ഉപട്ഠാനം ആഗതകാലേ പച്ചുഗ്ഗമനം കരോതി, ‘‘ആചരിയ, ഇധ നിസീദഥാ’’തി സമാനാസനം ദാപേസി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം രാജാ മയി അതിവിയ ഗാരവം കരോതി, ന ഖോ പന രാജൂനം നിച്ചകാലമേവ സക്കാ ചിത്തം ഗഹേതും. സമാനവയേനേവ ഹി സദ്ധിം രജ്ജസുഖം നാമ സുഖം ഹോതി, അഹഞ്ചമ്ഹി മഹല്ലകോ, പബ്ബജിതും മേ യുത്ത’’ന്തി. സോ രാജാനം പബ്ബജ്ജം അനുജാനാപേത്വാ നഗരേ ഭേരിം ചരാപേത്വാ സത്താഹേന സബ്ബം അത്തനോ ¶ ധനം ദാനമുഖേ വിസ്സജ്ജേത്വാ ബാഹിരകപബ്ബജ്ജം പബ്ബജി. തം നിസ്സായ ദസ പുരിസസഹസ്സാനി അനുപബ്ബജിംസു. സോ തേഹി സദ്ധിം അങ്ഗമഗധാനഞ്ച കുരുരട്ഠസ്സ ച അന്തരേ വാസം കപ്പേത്വാ ഇമം ഓവാദം ദേതി, ‘‘താതാ, യസ്സ കാമവിതക്കാദയോ ഉപ്പജ്ജന്തി, സോ നദിതോ ഏകേകം വാലുകപുടം ഉദ്ധരിത്വാ ഇമസ്മിം ഓകിരതൂ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ കാമവിതക്കാദീനം ഉപ്പന്നകാലേ തഥാ കരിംസു. അപരേന സമയേന മഹാവാലുകരാസി അഹോസി, തം അഹിഛത്തോ നാമ നാഗരാജാ പടിഗ്ഗഹേസി. അങ്ഗമഗധവാസിനോ ചേവ കുരുരട്ഠവാസിനോ ച മാസേ മാസേ തേസം മഹന്തം സക്കാരം അഭിഹരിത്വാ ദാനം ദേന്തി. അഥ നേസം അഗ്ഗിദത്തോ ഇമം ഓവാദം അദാസി – ‘‘പബ്ബതം സരണം യാഥ, വനം സരണം യാഥ, ആരാമം സരണം യാഥ, രുക്ഖം സരണം യാഥ, ഏവം സബ്ബദുക്ഖതോ മുച്ചിസ്സഥാ’’തി. അത്തനോ അന്തേവാസികേപി ഇമിനാ ഓവാദേന ഓവദി.

ബോധിസത്തോപി കതാഭിനിക്ഖമനോ സമ്മാസമ്ബോധിം പത്വാ തസ്മിം സമയേ സാവത്ഥിം നിസ്സായ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേന്തോ അഗ്ഗിദത്തബ്രാഹ്മണം സദ്ധിം അന്തേവാസികേഹി അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠം ദിസ്വാ ‘‘സബ്ബേപി ഇമേ അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നാ’’തി ഞത്വാ സായന്ഹസമയേ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം ആഹ – ‘‘മോഗ്ഗല്ലാന, കിം പസ്സസി അഗ്ഗിദത്തബ്രാഹ്മണം മഹാജനം ¶ അതിത്ഥേ പക്ഖന്ദാപേന്തം, ഗച്ഛ തേസം ഓവാദം ദേഹീ’’തി. ഭന്തേ, ബഹൂ ഏതേ, ഏകകസ്സ മയ്ഹം അവിസയ്ഹാ. സചേ ¶ തുമ്ഹേപി ആഗമിസ്സഥ, വിസയ്ഹാ ഭവിസ്സന്തീതി. മോഗ്ഗല്ലാന, അഹമ്പി ആഗമിസ്സാമി, ത്വം പുരതോ യാഹീതി. ഥേരോ പുരതോ ഗച്ഛന്തോവ ചിന്തേസി – ‘‘ഏതേ ബലവന്തോ ചേവ ബഹൂ ച. സചേ സബ്ബേസം സമാഗമട്ഠാനേ കിഞ്ചി ¶ കഥേസ്സാമി, സബ്ബേപി വഗ്ഗവഗ്ഗേന ഉട്ഠഹേയ്യു’’ന്തി അത്തനോ ആനുഭാവേന ഥൂലഫുസിതകം ദേവം വുട്ഠാപേസി. തേ ഥൂലഫുസിതകേസു പതന്തേസു ഉട്ഠായുട്ഠായ അത്തനോ അത്തനോ പണ്ണസാലം പവിസിംസു. ഥേരോ അഗ്ഗിദത്തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ പണ്ണസാലദ്വാരേ ഠത്വാ ‘‘അഗ്ഗിദത്താ’’തി ആഹ. സോ ഥേരസ്സ സദ്ദം സുത്വാ ‘‘മം ഇമസ്മിം ലോകേ നാമേന ആലപിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി, കോ നു ഖോ മം നാമേന ആലപതീ’’തി മാനഥദ്ധതായ ‘‘കോ ഏസോ’’തി ആഹ. ‘‘അഹം, ബ്രാഹ്മണാ’’തി. ‘‘കിം വദേസീ’’തി? ‘‘അജ്ജ മേ ഏകരത്തിം ഇധ വസനട്ഠാനം ത്വം ആചിക്ഖാഹീ’’തി. ‘‘ഇധ വസനട്ഠാനം നത്ഥി, ഏകസ്സ ഏകാവ പണ്ണസാലാ’’തി. ‘‘അഗ്ഗിദത്ത, മനുസ്സാ നാമ മനുസ്സാനം, ഗാവോ ഗുന്നം, പബ്ബജിതാ പബ്ബജിതാനം സന്തികം ഗച്ഛന്തി, മാ ഏവം കരി, ദേഹി മേ വസനട്ഠാന’’ന്തി. ‘‘കിം പന ത്വം പബ്ബജിതോ’’തി? ‘‘ആമ, പബ്ബജിതോമ്ഹീ’’തി. ‘‘സചേ പബ്ബജിതോ, കഹം തേ ഖാരിഭണ്ഡം, കോ പബ്ബജിതപരിക്ഖാരോ’’തി. ‘‘അത്ഥി മേ പരിക്ഖാരോ, വിസും പന നം ഗഹേത്വാ വിചരിതും ദുക്ഖന്തി അബ്ഭന്തരേനേവ നം ഗഹേത്വാ വിചരാമി, ബ്രാഹ്മണാ’’തി. സോ ‘‘തം ഗഹേത്വാ വിചരിസ്സസീ’’തി ഥേരസ്സ കുജ്ഝി. അഥ നം സോ ആഹ – ‘‘അമ്ഹേ, അഗ്ഗിദത്ത, മാ കുജ്ഝി, വസനട്ഠാനം മേ ആചിക്ഖാഹീ’’തി. നത്ഥി ഏത്ഥ വസനട്ഠാനന്തി. ഏതസ്മിം പന വാലുകരാസിമ്ഹി കോ വസതീതി. ഏകോ, നാഗരാജാതി. ഏതം മേ ദേഹീതി. ന സക്കാ ദാതും, ഭാരിയം ¶ ഏതസ്സ കമ്മന്തി. ഹോതു, ദേഹി മേതി. തേന ഹി ത്വം ഏവ ജാനാഹീതി.

ഥേരോ വാലുകരാസിഅഭിമുഖോ പായാസി. നാഗരാജാ തം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘അയം സമണോ ഇതോ ആഗച്ഛതി, ന ജാനാതി മഞ്ഞേ മമ അത്ഥിഭാവം, ധൂമായിത്വാ നം മാരേസ്സാമീ’’തി ധൂമായി. ഥേരോ ‘‘അയം നാഗരാജാ ‘അഹമേവ ധൂമായിതും സക്കോമി, അഞ്ഞേ ന സക്കോന്തീ’തി മഞ്ഞേ സല്ലക്ഖേതീ’’തി സയമ്പി ധൂമായി. ദ്വിന്നമ്പി സരീരതോ ഉഗ്ഗതാ ധൂമാ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഉട്ഠഹിംസു. ഉഭോപി ധൂമാ ഥേരം അബാധേത്വാ നാഗരാജാനമേവ ബാധേന്തി. നാഗരാജാ ധൂമവേഗം സഹിതും അസക്കോന്തോ പജ്ജലി. ഥേരോപി തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ തേന സദ്ധിംയേവ പജ്ജലി. അഗ്ഗിജാലാ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഉട്ഠഹിംസു. ഉഭോപി ഥേരം അബാധേത്വാ നാഗരാജാനമേവ ബാധയിംസു. അഥസ്സ സകലസരീരം ഉക്കാഹി പദിത്തം വിയ അഹോസി. ഇസിഗണോ ഓലോകേത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘നാഗരാജാ, സമണം ഝാപേതി, ഭദ്ദകോ വത സമണോ അമ്ഹാകം വചനം അസുത്വാ നട്ഠോ’’തി. ഥേരോ നാഗരാജാനം ¶ ദമേത്വാ നിബ്ബിസേവനം കത്വാ വാലുകരാസിമ്ഹി നിസീദി. നാഗരാജാ വാലുകരാസിം ഭോഗേഹി പരിക്ഖിപിത്വാ കൂടാഗാരകുച്ഛിപമാണം ഫണം മാപേത്വാ ഥേരസ്സ ഉപരി ധാരേസി.

ഇസിഗണാ ¶ പാതോവ ‘‘സമണസ്സ മതഭാവം വാ അമതഭാവം വാ ജാനിസ്സാമാ’’തി ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തം വാലുകരാസിമത്ഥകേ നിസിന്നം ദിസ്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ അഭിത്ഥവന്താ ആഹംസു – ‘‘സമണ, കച്ചി നാഗരാജേന ന ബാധിതോ’’തി. ‘‘കിം ന പസ്സഥ മമ ഉപരിഫണം ധാരേത്വാ ഠിത’’ന്തി? തേ ‘‘അച്ഛരിയം വത ഭോ, സമണസ്സ ഏവരൂപോ ¶ നാമ നാഗരാജാ ദമിതോ’’തി ഥേരം പരിവാരേത്വാ അട്ഠംസു. തസ്മിം ഖണേ സത്ഥാ ആഗതോ. ഥേരോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ഉട്ഠായ വന്ദി. അഥ നം ഇസയോ ആഹംസു – ‘‘അയമ്പി തയാ മഹന്തതരോ’’തി. ഏസോ ഭഗവാ സത്ഥാ, അഹം ഇമസ്സ സാവകോതി. സത്ഥാ വാലുകരാസിമത്ഥകേ നിസീദി, ഇസിഗണോ ‘‘അയം താവ സാവകസ്സ ആനുഭാവോ, ഇമസ്സ പന ആനുഭാവോ കീദിസോ ഭവിസ്സതീ’’തി അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ സത്ഥാരം അഭിത്ഥവി. സത്ഥാ അഗ്ഗിദത്തം ആമന്തേത്വാ ആഹ – ‘‘അഗ്ഗിദത്ത, ത്വം തവ സാവകാനഞ്ച ഉപട്ഠാകാനഞ്ച ഓവാദം ദദമാനോ കിന്തി വത്വാ ദേസീ’’തി. ‘‘ഏതം പബ്ബതം സരണം ഗച്ഛഥ, വനം ആരാമം രുക്ഖം സരണം ഗച്ഛഥ. ഏതാനി ഹി സരണം ഗതോ സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി ഏവം തേസം ഓവാദം ദമ്മീതി. സത്ഥാ ‘‘ന ഖോ, അഗ്ഗിദത്ത, ഏതാനി സരണം ഗതോ സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതി, ബുദ്ധം ധമ്മം സങ്ഘം പന സരണം ഗന്ത്വാ സകലവട്ടദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൮൮.

‘‘ബഹും വേ സരണം യന്തി, പബ്ബതാനി വനാനി ച;

ആരാമരുക്ഖചേത്യാനി, മനുസ്സാ ഭയതജ്ജിതാ.

൧൮൯.

‘‘നേതം ഖോ സരണം ഖേമം, നേതം സരണമുത്തമം;

നേതം സരണമാഗമ്മ, സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതി.

൧൯൦.

‘‘യോ ച ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച, സങ്ഘഞ്ച സരണം ഗതോ;

ചത്താരി അരിയസച്ചാനി, സമ്മപ്പഞ്ഞായ പസ്സതി.

൧൯൧.

‘‘ദുക്ഖം ദുക്ഖസമുപ്പാദം, ദുക്ഖസ്സ ച അതിക്കമം;

അരിയം ചട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം, ദുക്ഖൂപസമഗാമിനം.

൧൯൨.

‘‘ഏതം ¶ ¶ ഖോ സരണം ഖേമം, ഏതം സരണമുത്തമം;

ഏതം സരണമാഗമ്മ, സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ ബഹുന്തി ബഹു. പബ്ബതാനീതി തത്ഥ തത്ഥ ഇസിഗിലിവേപുല്ലവേഭാരാദികേ പബ്ബതേ ച മഹാവനഗോസിങ്ഗസാലവനാദീനി ¶ വനാനി ച വേളുവനജീവകമ്ബവനാദയോ ആരാമേ ച ഉദേനചേതിയഗോതമചേതിയാദീനി രുക്ഖചേത്യാനി ച തേ തേ മനുസ്സാ തേന തേന ഭയേന തജ്ജിതാ ഭയതോ മുച്ചിതുകാമാ പുത്തലാഭാദീനി വാ പത്ഥയമാനാ സരണം യന്തീതി അത്ഥോ. നേതം സരണന്തി ഏതം സബ്ബമ്പി സരണം നേവ ഖേമം ന ഉത്തമം, ന ച ഏതം പടിച്ച ജാതിആദിധമ്മേസു സത്തേസു ഏകോപി ജാതിആദിതോ സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീതി അത്ഥോ.

യോ ചാതി ഇദം അഖേമം അനുത്തമം സരണം ദസ്സേത്വാ ഖേമം ഉത്തമം സരണം ദസ്സനത്ഥം ആരദ്ധം. തസ്സത്ഥോ – യോ ച ഗഹട്ഠോ വാ പബ്ബജിതോ വാ ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തിആദികം ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘാനുസ്സതികമ്മട്ഠാനം നിസ്സായ സേട്ഠവസേന ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച സങ്ഘഞ്ച സരണം ഗതോ, തസ്സപി തം സരണഗമനം അഞ്ഞതിത്ഥിയവന്ദനാദീഹി കുപ്പതി ചലതി. തസ്സ പന അചലഭാവം ദസ്സേതും മഗ്ഗേന ആഗതസരണമേവ പകാസന്തോ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി സമ്മപ്പഞ്ഞായ പസ്സതീതി ആഹ. യോ ഹി ഏതേസം സച്ചാനം ദസ്സനവസേന ഏതാനി സരണം ¶ ഗതോ, ഏതസ്സ ഏതം സരണം ഖേമഞ്ച ഉത്തമഞ്ച, സോ ച പുഗ്ഗലോ ഏതം സരണം പടിച്ച സകലസ്മാപി വട്ടദുക്ഖാ പമുച്ചതി, തസ്മാ ഏതം ഖോ സരണം ഖേമന്തിആദി വുത്തം.

ദേസനാവസാനേ സബ്ബേപി തേ ഇസയോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിംസു. സത്ഥാപി ചീവരഗബ്ഭതോ ഹത്ഥം പസാരേത്വാ ‘‘ഏഥ ഭിക്ഖവോ, ചരഥ ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി ആഹ. തേ തങ്ഖണേയേവ അട്ഠപരിക്ഖാരധരാ വസ്സസട്ഠികഥേരാ വിയ അഹേസും. സോ ച സബ്ബേസമ്പി അങ്ഗമഗധകുരുരട്ഠവാസീനം സക്കാരം ആദായ ആഗമനദിവസോ അഹോസി. തേ സക്കാരം ആദായ ആഗതാ സബ്ബേപി തേ ഇസയോ പബ്ബജിതേ ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ അമ്ഹാകം അഗ്ഗിദത്തബ്രാഹ്മണോ മഹാ, ഉദാഹു സമണോ ഗോതമോ’’തി ചിന്തേത്വാ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ആഗതത്താ ‘‘അഗ്ഗിദത്തോവ മഹാ’’തി മഞ്ഞിംസു. സത്ഥാ തേസം അജ്ഝാസയം ഓലോകേത്വാ, ‘‘അഗ്ഗിദത്ത, പരിസായ കങ്ഖം ഛിന്ദാ’’തി ആഹ. സോ ‘‘അഹമ്പി ഏത്തകമേവ ¶ പച്ചാസീസാമീ’’തി ഇദ്ധിബലേന സത്തക്ഖത്തും വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പുനപ്പുനം ഓരുയ്ഹ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘സത്ഥാ മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ, സാവകോഹമസ്മീ’’തി വത്വാ സാവകത്തം പകാസേസീതി.

അഗ്ഗിദത്തബ്രാഹ്മണവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. ആനന്ദത്ഥേരപഞ്ഹവത്ഥു

ദുല്ലഭോതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ പഞ്ഹം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഥേരോ ഹി ഏകദിവസം ദിവാട്ഠാനേ നിസിന്നോ ചിന്തേസി – ‘‘ഹത്ഥാജാനീയോ ¶ ഛദ്ദന്തകുലേ വാ ഉപോസഥകുലേ വാ ഉപ്പജ്ജതി, അസ്സാജാനീയോ സിന്ധവകുലേ വാ വലാഹകസ്സരാജകുലേ വാ, ഉസഭോ ഗോആജനീയോ ദക്ഖിണപഥേതിആദീനി വദന്തേന സത്ഥാരാ ഹത്ഥിആജാനീയാദീനം ഉപ്പത്തിട്ഠാനാദീനി കഥിതാനി, പുരിസാജാനീയോ പന കഹം നു ഖോ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി. സോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിത്വാ ഏതമത്ഥം പുച്ഛി. സത്ഥാ, ‘‘ആനന്ദ, പുരിസാജാനീയോ നാമ സബ്ബത്ഥ നുപ്പജ്ജതി, ഉജുകതോ പന തിയോജനസതായാമേ വിത്ഥാരതോ അഡ്ഢതേയ്യസതേ ആവട്ടതോ നവയോജനസതപ്പമാണേ മജ്ഝിമപദേസട്ഠാനേ ഉപ്പജ്ജതി. ഉപ്പജ്ജന്തോ ച പന ന യസ്മിം വാ തസ്മിം വാ കുലേ ഉപ്പജ്ജതി, ഖത്തിയമഹാസാലബ്രാഹ്മണമഹാസാലകുലാനം പന അഞ്ഞതരസ്മിംയേവ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൯൩.

‘‘ദുല്ലഭോ പുരിസാജഞ്ഞോ, ന സോ സബ്ബത്ഥ ജായതി;

യത്ഥ സോ ജായതീ ധീരോ, തം കുലം സുഖമേധതീ’’തി.

തത്ഥ ദുല്ലഭോതി പുരിസാജഞ്ഞോ ഹി ദുല്ലഭോ, ന ഹത്ഥിആജാനീയാദയോ വിയ സുലഭോ, സോ സബ്ബത്ഥ പച്ചന്തദേസേ വാ നീചകുലേ വാ ന ജായതി, മജ്ഝിമദേസേപി മഹാജനസ്സ അഭിവാദനാദിസക്കാരകരണട്ഠാനേ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണകുലാനം അഞ്ഞതരസ്മിം കുലേ ജായതി. ഏവം ജായമാനോ യത്ഥ സോ ജായതി ധീരോ ഉത്തമപഞ്ഞോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ¶ , തം കുലം സുഖമേധതീതി സുഖപ്പത്തമേവ ഹോതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ആനന്ദത്ഥേരപഞ്ഹവത്ഥു സത്തമം.

൮. സമ്ബഹുലഭിക്ഖുവത്ഥു

സുഖോ ¶ ¶ ബുദ്ധാനന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സമ്ബഹുലാനം ഭിക്ഖൂനം കഥം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി പഞ്ചസതഭിക്ഖൂ ഉപട്ഠാനസാലായം നിസിന്നാ, ‘‘ആവുസോ, കിം നു ഖോ ഇമസ്മിം ലോകേ സുഖ’’ന്തി കഥം സമുട്ഠാപേസും? തത്ഥ കേചി ‘‘രജ്ജസുഖസദിസം സുഖം നാമ നത്ഥീ’’തി ആഹംസു. കേചി കാമസുഖസദിസം, കേചി ‘‘സാലിമംസഭോജനാദിസദിസം സുഖം നാമ നത്ഥീ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ തേസം നിസിന്നട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, കിം കഥേഥ? ഇദഞ്ഹി സബ്ബമ്പി സുഖം വട്ടദുക്ഖപരിയാപന്നമേവ, ഇമസ്മിം ലോകേ ബുദ്ധുപ്പാദോ ധമ്മസ്സവനം, സങ്ഘസാമഗ്ഗീ, സമ്മോദമാനഭാവോതി ഇദമേവ സുഖ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൯൪.

‘‘സുഖോ ബുദ്ധാനമുപ്പാദോ, സുഖാ സദ്ധമ്മദേസനാ;

സുഖാ സങ്ഘസ്സ സാമഗ്ഗീ, സമഗ്ഗാനം തപോ സുഖോ’’തി.

തത്ഥ ബുദ്ധാനമുപ്പാദോതി യസ്മാ ബുദ്ധാ ഉപ്പജ്ജമാനാ മഹാജനം രാഗകന്താരാദീഹി താരേന്തി, തസ്മാ ബുദ്ധാനം ഉപ്പാദോ സുഖോ ഉത്തമോ. യസ്മാ ¶ സദ്ധമ്മദേസനം ആഗമ്മ ജാതിആദിധമ്മാ സത്താ ജാതിആദീഹി മുച്ചന്തി, തസ്മാ സദ്ധമ്മദേസനാ സുഖാ. സാമഗ്ഗീതി സമചിത്തതാ, സാപി സുഖാ ഏവ. സമഗ്ഗാനം പന ഏകചിത്താനം യസ്മാ ബുദ്ധവചനം വാ ഉഗ്ഗണ്ഹിതും ധുതങ്ഗാനി വാ പരിഹരിതും സമണധമ്മം വാ കാതും സക്കാ, തസ്മാ സമഗ്ഗാനം തപോ സുഖോതി വുത്തം. തേനേവാഹ – ‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ സമഗ്ഗാ സന്നിപതിസ്സന്തി, സമ്മഗ്ഗാ വുട്ഠഹിസ്സന്തി, സമഗ്ഗാ സങ്ഘകരണീയാനി കരിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൧൩൬).

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

സമ്ബഹുലഭിക്ഖുവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. കസ്സപദസബലസ്സ സുവണ്ണചേതിയവത്ഥു

പൂജാരഹേതി ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ചാരികം ചരമാനോ കസ്സപദസബലസ്സ സുവണ്ണചേതിയം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തഥാഗതോ സാവത്ഥിതോ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന ബാരാണസിം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ തോദേയ്യഗാമസ്സ സമീപേ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ അഞ്ഞതരം ദേവട്ഠാനം സമ്പാപുണി. തത്ര നിസിന്നോ സുഗതോ ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികം പേസേത്വാ അവിദൂരേ കസികമ്മം കരോന്തം ബ്രാഹ്മണം പക്കോസാപേസി ¶ . സോ ബ്രാഹ്മണോ ആഗന്ത്വാ തഥാഗതം അനഭിവന്ദിത്വാ തമേവ ദേവട്ഠാനം വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി. സുഗതോപി ‘‘ഇമം പദേസം കിന്തി മഞ്ഞസി ബ്രാഹ്മണാ’’തി ആഹ. അമ്ഹാകം പവേണിയാ ആഗതചേതിയട്ഠാനന്തി വന്ദാമി, ഭോ ഗോതമാതി. ‘‘ഇമം ഠാനം വന്ദന്തേന തയാ സാധു കതം ബ്രാഹ്മണാ’’തി സുഗതോ തം സമ്പഹംസേസി. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ‘‘കേന നു ഖോ കാരണേന ഭഗവാ ഏവം സമ്പഹംസേസീ’’തി സംസയം സഞ്ജനേസും. തതോ തഥാഗതോ തേസം സംസയമപനേതും മജ്ഝിമനികായേ ഘടികാരസുത്തന്തം (മ. നി. ൨.൨൮൨ ആദയോ) വത്വാ ഇദ്ധാനുഭാവേന കസ്സപദസബലസ്സ യോജനുബ്ബേധം കനകചേതിയം അപരഞ്ച കനകചേതിയം ആകാസേ നിമ്മിനിത്വാ മഹാജനം ദസ്സേത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, ഏവംവിധാനം പൂജാരഹാനം പൂജാ യുത്തതരാവാ’’തി വത്വാ മഹാപരിനിബ്ബാനസുത്തേ (ദീ. നി. ൨.൨൦൬) ദസ്സിതനയേനേവ ബുദ്ധാദികേ ചത്താരോ ഥൂപാരഹേ പകാസേത്വാ സരീരചേതിയം ഉദ്ദിസ്സചേതിയം പരിഭോഗചേതിയന്തി തീണി ചേതിയാനി വിസേസതോ പരിദീപേത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൯൫.

‘‘പൂജാരഹേ പൂജയതോ, ബുദ്ധേ യദി ച സാവകേ;

പപഞ്ചസമതിക്കന്തേ, തിണ്ണസോകപരിദ്ദവേ.

൧൯൬.

‘‘തേ താദിസേ പൂജയതോ, നിബ്ബുതേ അകുതോഭയേ;

ന സക്കാ പുഞ്ഞം സങ്ഖാതും, ഇമേത്തമപി കേനചീ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൧൦.൧-൨);

തത്ഥ പൂജിതും അരഹാ പൂജാരഹാ, പൂജിതും യുത്താതി അത്ഥോ. പൂജാരഹേ പൂജയതോതി അഭിവാദനാദീഹി ച ചതൂഹി ച പച്ചയേഹി ¶ പൂജേന്തസ്സ. പൂജാരഹേ ദസ്സേതി ബുദ്ധേതിആദിനാ. ബുദ്ധേതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ. യദീതി യദി വാ, അഥ വാതി അത്ഥോ. തത്ഥ പച്ചേകബുദ്ധേതി കഥിതം ഹോതി, സാവകേ ച. പപഞ്ചസമതിക്കന്തേതി സമതിക്കന്തതണ്ഹാദിട്ഠിമാനപപഞ്ചേ. തിണ്ണസോകപരിദ്ദവേതി ¶ അതിക്കന്തസോകപരിദ്ദവേ ¶ , ഇമേ ദ്വേ അതിക്കന്തേതി അത്ഥോ. ഏതേഹി പൂജാരഹത്തം ദസ്സിതം.

തേതി ബുദ്ധാദയോ. താദിസേതി വുത്തഗഹണവസേന. നിബ്ബുതേതി രാഗാദിനിബ്ബുതിയാ. നത്ഥി കുതോചി ഭവതോ വാ ആരമ്മണതോ വാ ഏതേസം ഭയന്തി അകുതോഭയാ, തേ അകുതോഭയേ. ന സക്കാ പുഞ്ഞം സങ്ഖാതുന്തി പുഞ്ഞം ഗണേതും ന സക്കാ. കഥന്തി ചേ? ഇമേത്തമപി കേനചീതി ഇമം ഏത്തകം, ഇമം ഏത്തകന്തി കേനചീതി അപിസദ്ദോ ഇധ സമ്ബന്ധിതബ്ബോ, കേനചി പുഗ്ഗലേന മാനേന വാ. തത്ഥ പുഗ്ഗലേനാതി തേന ബ്രഹ്മാദിനാ. മാനേനാതി തിവിധേന മാനേന തീരണേന ധാരണേന പൂരണേന വാ. തീരണം നാമ ഇദം ഏത്തകന്തി നയതോ തീരണം. ധാരണന്തി തുലായ ധാരണം. പൂരണം നാമ അഡ്ഢപസതപത്ഥനാളികാദിവസേന പൂരണം. കേനചി പുഗ്ഗലേന ഇമേഹി തീഹി മാനേഹി ബുദ്ധാദികേ പൂജയതോ പുഞ്ഞം വിപാകവസേന ഗണേതും ന സക്കാ പരിയന്തരഹിതതോതി ദ്വീസു ഠാനേസു പൂജയതോ കിം ദാനം പഠമം ധരമാനേ ബുദ്ധാദീ പൂജയതോ ന സക്കാ പുഞ്ഞം സങ്ഖാതും, പുന തേ താദിസേ കിലേസപരിനിബ്ബാനനിമിത്തേന ഖന്ധപരിനിബ്ബാനേന നിബ്ബുതേപി പൂജയതോ ന സക്കാ സങ്ഖാതുന്തി ഭേദാ യുജ്ജന്തി. തേന ഹി വിമാനവത്ഥുമ്ഹി –

‘‘തിട്ഠന്തേ ¶ നിബ്ബുതേ ചാപി, സമേ ചിത്തേ സമം ഫലം;

ചേതോപണിധിഹേതു ഹി, സത്താ ഗച്ഛന്തി സുഗ്ഗതി’’ന്തി. (വി. വ. ൮൦൬);

ദേസനാവസാനേ സോ ബ്രാഹ്മണോ സോതാപന്നോ അഹോസീതി. യോജനികം കനകചേതിയം സത്താഹമാകാസേവ അട്ഠാസി, മഹന്തേന സമാഗമോ ചാഹോസി, സത്താഹം ചേതിയം നാനപ്പകാരേന പൂജേസും. തതോ ഭിന്നലദ്ധികാനം ലദ്ധിഭേദോ ജാതോ, ബുദ്ധാനുഭാവേന തം ചേതിയം സകട്ഠാനമേവ ഗതം, തത്ഥേവ തംഖണേ മഹന്തം പാസാണചേതിയം അഹോസി. തസ്മിം സമാഗമേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.

കസ്സപദസബലസ്സ സുവണ്ണചേതിയവത്ഥു നവമം.

ബുദ്ധവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ചുദ്ദസമോ വഗ്ഗോ.

പഠമഭാണവാരം നിട്ഠിതം.

൧൫. സുഖവഗ്ഗോ

൧. ഞാആതികലഹവൂപസമനവത്ഥു

സുസുഖം ¶ ¶ ¶ വതാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സക്കേസു വിഹരന്തോ കലഹവൂപസമനത്ഥം ഞാതകേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാകിയകോലിയാ കിര കപിലവത്ഥുനഗരസ്സ ച കോലിയനഗരസ്സ ച അന്തരേ രോഹിണിം നാമ നദിം ഏകേനേവ ആവരണേന ബന്ധാപേത്വാ സസ്സാനി കരോന്തി. അഥ ജേട്ഠമൂലമാസേ സസ്സേസു മിലായന്തേസു ഉഭയനഗരവാസികാനമ്പി കമ്മകാരാ സന്നിപതിംസു. തത്ഥ കോലിയനഗരവാസിനോ ആഹംസു – ‘‘ഇദം ഉദകം ഉഭയതോ ഹരിയമാനം നേവ തുമ്ഹാകം, ന അമ്ഹാകം പഹോസ്സതി, അമ്ഹാകം പന സസ്സം ഏകഉദകേനേവ നിപ്ഫജ്ജിസ്സതി, ഇദം ഉദകം അമ്ഹാകം ദേഥാ’’തി. ഇതരേപി ആഹംസു – ‘‘തുമ്ഹേസു കോട്ഠകേ പൂരേത്വാ ഠിതേസു മയം രത്തസുവണ്ണനീലമണികാളകഹാപണേ ച ഗഹേത്വാ പച്ഛിപസിബ്ബകാദിഹത്ഥാ ന സക്ഖിസ്സാമ തുമ്ഹാകം ഘരദ്വാരേ വിചരിതും, അമ്ഹാകമ്പി സസ്സം ഏകഉദകേനേവ ¶ നിപ്ഫജ്ജിസ്സതി, ഇദം ഉദകം അമ്ഹാകം ദേഥാ’’തി. ന മയം ദസ്സാമാതി. മയമ്പി ന ദസ്സാമാതി ഏവം കഥം വഡ്ഢേത്വാ ഏകോ ഉട്ഠായ ഏകസ്സ പഹാരം അദാസി, സോപി അഞ്ഞസ്സാതി ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞം പഹരിത്വാ രാജകുലാനം ജാതിം ഘട്ടേത്വാ കലഹം വഡ്ഢയിംസു.

കോലിയകമ്മകാരാ വദന്തി – ‘‘തുമ്ഹേ കപിലവത്ഥുവാസികേ ഗഹേത്വാ ഗജ്ജഥ, യേ സോണസിങ്ഗാലാദയോ വിയ അത്തനോ ഭഗിനീഹി സദ്ധിം സംവസിംസു, ഏതേസം ഹത്ഥിനോ ചേവ അസ്സാ ച ഫലകാവുധാനി ച അമ്ഹാകം കിം കരിസ്സന്തീ’’തി. സാകിയകമ്മകാരാപി വദന്തി ‘‘തുമ്ഹേ ഇദാനി കുട്ഠിനോ ദാരകേ ഗഹേത്വാ ഗജ്ജഥ, യേ അനാഥാ നിഗ്ഗതികാ തിരച്ഛാനാ വിയ കോലരുക്ഖേ വസിംസു, ഏതേസം ഹത്ഥിനോ ച അസ്സാ ച ഫലകാവുധാനി ച അമ്ഹാകം കിം കരിസ്സന്തീ’’തി. തേ ഗന്ത്വാ തസ്മിം കമ്മേ നിയുത്താനം അമച്ചാനം കഥയിംസു, അമച്ചാ രാജകുലാനം കഥേസും. തതോ സാകിയാ ‘‘ഭഗിനീഹി സദ്ധിം സംവസിതകാനം ഥാമഞ്ച ബലഞ്ച ദസ്സേസ്സാമാ’’തി യുദ്ധസജ്ജാ നിക്ഖമിംസു. കോലിയാപി ‘‘കോലരുക്ഖവാസീനം ഥാമഞ്ച ബലഞ്ച ദസ്സേസ്സാമാ’’തി യുദ്ധസജ്ജാ നിക്ഖമിംസു.

സത്ഥാപി ¶ ¶ പച്ചൂസസമയേ ലോകം വോലോകേന്തോ ഞാതകേ ദിസ്വാ ‘‘മയി അഗച്ഛന്തേ ഇമേ നസ്സിസ്സന്തി, മയാ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏകകോവ ആകാസേന ഗന്ത്വാ രോഹിണിനദിയാ മജ്ഝേ ആകാസേ പല്ലങ്കേന നിസീദി. ഞാതകാ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ¶ ആവുധാനി ഛഡ്ഡേത്വാ വന്ദിംസു. അഥ നേ സത്ഥാ ആഹ – ‘‘കിം കലഹോ നാമേസ, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘ന ജാനാമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കോ ദാനി ജാനിസ്സതീ’’തി? തേ ‘‘ഉപരാജാ ജാനിസ്സതി, സേനാപതി ജാനിസ്സതീ’’തി ഇമിനാ ഉപായേന യാവ ദാസകമ്മകരേ പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഉദകകലഹോ’’തി ആഹംസു. ‘‘ഉദകം കിം അഗ്ഘതി, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘അപ്പഗ്ഘം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഖത്തിയാ കിം അഗ്ഘന്തി മഹാരാജാ’’തി? ‘‘ഖത്തിയാ നാമ അനഗ്ഘാ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അയുത്തം തുമ്ഹാകം അപ്പമത്തതം ഉദകം നിസ്സായ അനഗ്ഘേ ഖത്തിയേ നാസേതു’’ന്തി. തേ തുണ്ഹീ അഹേസും. അഥ തേ സത്ഥാ ആമന്തേത്വാ ‘‘കസ്മാ മഹാരാജാ ഏവരൂപം കരോഥ, മയി അസന്തേ അജ്ജ ലോഹിതനദീ പവത്തിസ്സതി, അയുത്തം വോ കതം, തുമ്ഹേ പഞ്ചഹി വേരേഹി സവേരാ വിഹരഥ, അഹം അവേരോ വിഹരാമി. തുമ്ഹേ കിലേസാതുരാ ഹുത്വാ വിഹരഥ, അഹം അനാതുരോ. തുമ്ഹേ കാമഗുണപരിയേസനുസ്സുക്കാ ഹുത്വാ വിഹരഥ, അഹം അനുസ്സുക്കോ വിഹരാമീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൯൭.

‘‘സുസുഖം വത ജീവാമ, വേരിനേസു അവേരിനോ,

വേരിനേസു മനുസ്സേസു, വിഹരാമ അവേരിനോ.

൧൯൮.

‘‘സുസുഖം വത ജീവാമ, ആതുരേസു അനാതുരാ;

ആതുരേസു മനുസ്സേസു, വിഹരാമ അനാതുരാ.

൧൯൯.

‘‘സുസുഖം വത ജീവാമ, ഉസ്സുകേസു അനുസ്സുകാ;

ഉസ്സുകേസു മനുസ്സേസു, വിഹരാമ അനുസ്സുകാ’’തി.

തത്ഥ ¶ സുസുഖന്തി സുട്ഠു സുഖം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യേ ഗിഹിനോ സന്ധിച്ഛേദാദിവസേന, പബ്ബജിതാ വാ പന വേജ്ജകമ്മാദിവസേന ജീവിതവുത്തിം ഉപ്പാദേത്വാ ‘‘സുഖേന ജീവാമാ’’തി വദന്തി, തേഹി മയമേവ സുസുഖം വത ജീവാമ, യേ മയം പഞ്ചഹി വേരീഹി വേരിനേസു മനുസ്സേസു അവേരിനോ, കിലേസാതുരേസു മനുസ്സേസു നിക്കിലേസതായ അനാതുരാ, പഞ്ചകാമഗുണപരിയേസനേ ഉസ്സുകേസു തായ പരിയേസനായ അഭാവേന അനുസ്സുകാതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഞാതികലഹവൂപസമനവത്ഥു പഠമം.

൨. മാരവത്ഥു

സുസുഖം ¶ ¶ വത ജീവാമാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ പഞ്ചസാലായ ബ്രാഹ്മണഗാമേ വിഹരന്തോ മാരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി സത്ഥാ പഞ്ചസതാനം കുമാരികാനം സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ തം ഗാമം ഉപനിസ്സായ വിഹാസി. താപി കുമാരികായോ ഏകസ്മിം നക്ഖത്തദിവസേ നദിം ഗന്ത്വാ ന്ഹത്വാ അലങ്കതപടിയത്താ ഗാമാഭിമുഖിയോ പായിംസു. സത്ഥാപി തം ഗാമം പവിസിത്വാ പിണ്ഡായ ചരതി. അഥ മാരോ സകലഗാമവാസീനം സരീരേ അധിമുച്ചിത്വാ ¶ യഥാ സത്ഥാ കടച്ഛുഭത്തമത്തമ്പി ന ലഭതി, ഏവം കത്വാ യഥാധോതേന പത്തേന നിക്ഖമന്തം സത്ഥാരം ഗാമദ്വാരേ ഠത്വാ ആഹ – ‘‘അപി, സമണ, പിണ്ഡപാതം ലഭിത്ഥാ’’തി. ‘‘കിം പന ത്വം, പാപിമ, തഥാ അകാസി, യഥാഹം പിണ്ഡം ന ലഭേയ്യ’’ന്തി? ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, പുന പവിസഥാ’’തി. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘സചേ പുന പവിസതി, സബ്ബേസം സരീരേ അധിമുച്ചിത്വാ ഇമസ്സ പുരതോ പാണിം പഹരിത്വാ ഹസ്സകേളിം കരിസ്സാമീ’’തി. തസ്മിം ഖണേ താ കുമാരികായോ ഗാമദ്വാരം പത്വാ സത്ഥാരം ദിസ്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠംസു. മാരോപി സത്ഥാരം ആഹ – ‘‘അപി, ഭന്തേ, പിണ്ഡം അലഭമാനാ ജിഘച്ഛാദുക്ഖേന പീളിതത്ഥാ’’തി. സത്ഥാ ‘‘അജ്ജ മയം, പാപിമ, കിഞ്ചി അലഭിത്വാപി ആഭസ്സരലോകേ മഹാബ്രഹ്മാനോ വിയ പീതിസുഖേനേവ വീതിനാമേസ്സാമാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൦൦.

‘‘സുസുഖം വത ജീവാമ, യേസം നോ നത്ഥി കിഞ്ചനം;

പീതിഭക്ഖാ ഭവിസ്സാമ, ദേവാ ആഭസ്സരാ യഥാ’’തി.

തത്ഥ യേസം നോതി യേസം അമ്ഹാകം പലിബുജ്ഝനത്ഥേന രാഗാദീസു കിഞ്ചനേസു ഏകമ്പി കിഞ്ചനം നത്ഥി. പീതിഭക്ഖാതി യഥാ ആഭസ്സരാ ദേവാ പീതിഭക്ഖാ ഹുത്വാ പീതിസുഖേനേവ വീതിനാമേന്തി, ഏവം മയമ്പി, പാപിമ, കിഞ്ചി അലഭിത്വാ പീതിഭക്ഖാ ഭവിസ്സാമാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ പഞ്ചസതാപി കുമാരികായോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

മാരവത്ഥു ദുതിയം.

൩. കോസലരഞ്ഞോ പരാജയവത്ഥു

ജയം ¶ ¶ വേരന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കോസലരഞ്ഞോ പരാജയം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര കാസികഗാമം നിസ്സായ ഭാഗിനേയ്യേന അജാതസത്തുനാ സദ്ധിം യുജ്ഝന്തോ തേന തയോ വാരേ പരാജിതോ തതിയവാരേ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഖീരമുഖമ്പി ദാരകം പരാജേതും നാസക്ഖിം, കിം മേ ജീവിതേനാ’’തി. സോ ആഹാരൂപച്ഛേദം കത്വാ മഞ്ചകേ നിപജ്ജി. അഥസ്സ സാ പവത്തി സകലനഗരം പത്ഥരി. ഭിക്ഖൂ തഥാഗതസ്സ ആരോചേസും – ‘‘ഭന്തേ, രാജാ കിര കാസികഗാമകം നിസ്സായ തയോ വാരേ പരാജിതോ, സോ ഇദാനി പരാജിത്വാ ആഗതോ ‘ഖീരമുഖമ്പി ദാരകം പരാജേതും നാസക്ഖിം, കിം മേ ജീവിതേനാ’തി ആഹാരൂപച്ഛേദം കത്വാ മഞ്ചകേ നിപന്നോ’’തി. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ജിനന്തോപി വേരം പസവതി, പരാജിതോ പന ദുക്ഖം സേതിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൦൧.

‘‘ജയം വേരം പസവതി, ദുക്ഖം സേതി പരാജിതോ;

ഉപസന്തോ സുഖം സേതി, ഹിത്വാ ജയപരാജയ’’ന്തി.

തത്ഥ ജയന്തി പരം ജിനന്തോ വേരം പടിലഭതി. പരാജിതോതി പരേന പരാജിതോ ‘‘കദാ നു ഖോ പച്ചാമിത്തസ്സ പിട്ഠിം ദട്ഠും സക്ഖിസ്സാമീ’’തി ദുക്ഖം സേതി സബ്ബിരിയാപഥേസു ¶ ദുക്ഖമേവ വിഹരതീതി അത്ഥോ. ഉപസന്തോതി അബ്ഭന്തരേ ഉപസന്തരാഗാദികിലേസോ ഖീണാസവോ ജയഞ്ച പരാജയഞ്ച ഹിത്വാ സുഖം സേതി, സബ്ബിരിയാപഥേസു സുഖമേവ വിഹരതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

കോസലരഞ്ഞോ പരാജയവത്ഥു തതിയം.

൪. അഞ്ഞതരകുലദാരികാവത്ഥു

നത്ഥി രാഗസമോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം കുലദാരികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സാ ¶ ¶ കിര മാതാപിതരോ ആവാഹം കത്വാ മങ്ഗലദിവസേ സത്ഥാരം നിമന്തയിംസു. സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ നിസീദി. സാപി ഖോ വധുകാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഉദകപരിസ്സാവനാദീനി കരോന്തീ അപരാപരം സഞ്ചരതി. സാമികോപിസ്സാ തം ഓലോകേന്തോ അട്ഠാസി. തസ്സ രാഗവസേന ഓലോകേന്തസ്സ അന്തോ കിലേസോ സമുദാചരി. സോ അഞ്ഞാണാഭിഭൂതോ നേവ ബുദ്ധം ഉപട്ഠഹി, ന അസീതി മഹാഥേരേ. ഹത്ഥം പസാരേത്വാ ‘‘തം വധുകം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി പന ചിത്തം അകാസി. സത്ഥാ തസ്സജ്ഝാസയം ഓലോകേത്വാ യഥാ തം ഇത്ഥിം ന പസ്സതി, ഏവമകാസി. സോ അദിസ്വാ സത്ഥാരം ഓലോകേന്തോ അട്ഠാസി. സത്ഥാ തസ്സ ഓലോകേത്വാ ഠിതകാലേ ‘‘കുമാരക, ന ഹി രാഗഗ്ഗിനാ സദിസോ അഗ്ഗി നാമ ¶ , ദോസകലിനാ സദിസോ കലി നാമ, ഖന്ധപരിഹരണദുക്ഖേന സദിസം ദുക്ഖം നാമ അത്ഥി, നിബ്ബാനസുഖസദിസം സുഖമ്പി നത്ഥിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൦൨.

‘‘നത്ഥി രാഗസമോ അഗ്ഗി, നത്ഥി ദോസസമോ കലി;

നത്ഥി ഖന്ധസമാ ദുക്ഖാ, നത്ഥി സന്തിപരം സുഖ’’ന്തി.

തത്ഥ നത്ഥി രാഗസമോതി ധൂമം വാ ജാലം വാ അങ്ഗാരം വാ അദസ്സേത്വാ അന്തോയേവ ഝാപേത്വാ ഭസ്മമുട്ഠിം കാതും സമത്ഥോ രാഗേന സമോ അഞ്ഞോ അഗ്ഗി നാമ നത്ഥി. കലീതി ദോസേന സമോ അപരാധോപി നത്ഥി. ഖന്ധസമാതി ഖന്ധേഹി സമാ. യഥാ പരിഹരിയമാനാ ഖന്ധാ ദുക്ഖാ, ഏവം അഞ്ഞം ദുക്ഖം നാമ നത്ഥി. സന്തിപരന്തി നിബ്ബാനതോ ഉത്തരിം അഞ്ഞം സുഖമ്പി നത്ഥി. അഞ്ഞഞ്ഹി സുഖം സുഖമേവ, നിബ്ബാനം പരമസുഖന്തി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ കുമാരികാ ച കുമാരകോ ച സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു. തസ്മിം സമയേ ഭഗവാ തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം ദസ്സനാകാരം അകാസീതി.

അഞ്ഞതരകുലദാരികാവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. ഏകഉപാസകവത്ഥു

ജിഘച്ഛാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ആളവിയം വിഹരന്തോ ഏകം ഉപാസകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ¶ ദിവസേ സത്ഥാ ജേതവനേ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ¶ പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേന്തോ ¶ ആളവിയം ഏകം ദുഗ്ഗതമനുസ്സം ദിസ്വാ തസ്സൂപനിസ്സയസമ്പത്തിം ഞത്വാ പഞ്ചസതഭിക്ഖുപരിവാരോ ആളവിം അഗമാസി. ആളവിവാസിനോ സത്ഥാരം നിമന്തയിംസു. സോപി ദുഗ്ഗതമനുസ്സോ ‘‘സത്ഥാ കിര ആഗതോ’’തി സുത്വാ ‘‘സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സോസ്സാമീ’’തി മനം അകാസി. തംദിവസമേവ ചസ്സ ഏകോ ഗോണോ പലായി. സോ ‘‘കിം നു ഖോ ഗോണം പരിയേസിസ്സാമി, ഉദാഹു ധമ്മം സുണാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഗോണം പരിയേസിത്വാ പച്ഛാ ധമ്മം സോസ്സാമീ’’തി പാതോവ ഗേഹാ നിക്ഖമി. ആളവിവാസിനോപി ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിസീദാപേത്വാ പരിവിസിത്വാ അനുമോദനത്ഥായ പത്തം ഗണ്ഹിംസു. സത്ഥാ ‘‘യം നിസ്സായ അഹം തിംസയോജനമഗ്ഗം ആഗതോ, സോ ഗോണം പരിയേസിതും അരഞ്ഞം പവിട്ഠോ, തസ്മിം ആഗതേയേവ ധമ്മം ദേസേസ്സാമീ’’തി തുണ്ഹീ അഹോസി.

സോപി മനുസ്സോ ദിവാ ഗോണം ദിസ്വാ ഗോഗണേ പക്ഖിപിത്വാ ‘‘സചേപി അഞ്ഞം നത്ഥി, സത്ഥു വന്ദനമത്തമ്പി കരിസ്സാമീ’’തി ജിഘച്ഛാപീളിതോപി ഗേഹം ഗമനായ മനം അകത്വാ വേഗേന സത്ഥു സന്തികം ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. സത്ഥാ തസ്സ ഠിതകാലേ ദാനവേയ്യാവടികം ആഹ – ‘‘അത്ഥി കിഞ്ചി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അതിരിത്തഭത്ത’’ന്തി? ‘‘ഭന്തേ, സബ്ബം അത്ഥീ’’തി. തേന ഹി ‘‘ഇമം പരിവിസാഹീ’’തി. സോ സത്ഥാരാ വുത്തട്ഠാനേയേവ തം നിസീദാപേത്വാ യാഗുഖാദനീയഭോജനീയേഹി സക്കച്ചം പരിവിസി. സോ ഭുത്തഭത്തോ മുഖം വിക്ഖാലേസി. ഠപേത്വാ കിര ഇമം ഠാനം തീസു പിടകേസു അഞ്ഞത്ഥ ഗതാഗതസ്സ ¶ ഭത്തവിചാരണം നാമ നത്ഥി. തസ്സ പസ്സദ്ധദരഥസ്സ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം അഹോസി. അഥസ്സ സത്ഥാ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേത്വാ സച്ചാനി പകാസേസി. സോ ദേസനാവസാനേ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. സത്ഥാപി അനുമോദനം കത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. മഹാജനോ സത്ഥാരം അനുഗന്ത്വാ നിവത്തി.

ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരാ സദ്ധിം ഗച്ഛന്തായേവ ഉജ്ഝായിംസു – ‘‘പസ്സഥാവുസോ, സത്ഥു കമ്മം, അഞ്ഞേസു ദിവസേസു ഏവരൂപം നത്ഥി, അജ്ജ പനേകം മനുസ്സം ദിസ്വാവ യാഗുആദീനി വിചാരേത്വാ ദാപേസീ’’തി. സത്ഥാ നിവത്തിത്വാ ഠിതകോവ ‘‘കിം കഥേഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി പുച്ഛിത്വാ തമത്ഥം സുത്വാ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, അഹം തിംസയോജനം കന്താരം ആഗച്ഛന്തോ തസ്സ ഉപാസകസ്സൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ ആഗതോ, സോ അതിവിയ ജിഘച്ഛിതോ, പാതോവ പട്ഠായ ഗോണം പരിയേസന്തോ ¶ അരഞ്ഞേ വിചരി. ‘ജിഘച്ഛദുക്ഖേന ധമ്മേ ദേസിയമാനേപി പടിവിജ്ഝിതും ന സക്ഖിസ്സതീ’തി ചിന്തേത്വാ ഏവം അകാസിം, ജിഘച്ഛാരോഗസദിസോ രോഗോ നാമ നത്ഥീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൦൩.

‘‘ജിഘച്ഛാപരമാ രോഗാ, സങ്ഖാരപരമാ ദുഖാ;

ഏതം ഞത്വാ യഥാഭൂതം, നിബ്ബാനം പരമം സുഖ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ ജിഘച്ഛാപരമാ രോഗാതി യസ്മാ അഞ്ഞോ രോഗോ സകിം തികിച്ഛിതോ വിനസ്സതി വാ തദങ്ഗവസേന വാ പഹീയതി ¶ , ജിഘച്ഛാ പന നിച്ചകാലം തികിച്ഛിതബ്ബായേവാതി സേസരോഗാനം അയം പരമാ നാമ. സങ്ഖാരാതി പഞ്ച ഖന്ധാ. ഏതം ഞത്വാതി ജിഘച്ഛാസമോ രോഗോ നത്ഥി, ഖന്ധപരിഹരണസമം ദുക്ഖം നാമ നത്ഥീതി ഏതമത്ഥം യഥാഭൂതം ഞത്വാ പണ്ഡിതോ നിബ്ബാനം സച്ഛി കരോതി. നിബ്ബാനം പരമം സുഖന്തി തഞ്ഹി സബ്ബസുഖാനം പരമം ഉത്തമം സുഖന്തി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഏകഉപാസകവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. പസേനദികോസലവത്ഥു

ആരോഗ്യപരമാ ലാഭാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ രാജാനം പസേനദികോസലം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ രാജാ തണ്ഡുലദോണസ്സ ഓദനം തദുപിയേന സൂപബ്യഞ്ജനേന ഭുഞ്ജതി. ഏകദിവസം ഭുത്തപാതരാസോ ഭത്തസമ്മദം അവിനോദേത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ കിലന്തരൂപോ ഇതോ ചിതോ ച സമ്പരിവത്തതി, നിദ്ദായ അഭിഭൂയമാനോപി ഉജുകം നിപജ്ജിതും അസക്കോന്തോ ഏകമന്തം നിസീദി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ – ‘‘കിം, മഹാരാജ, അവിസ്സമിത്വാവ ആഗതോസീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ഭുത്തകാലതോ പട്ഠായ മേ മഹാദുക്ഖം ഹോതീ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ, ‘‘മഹാരാജ ¶ , അതിബഹുഭോജനം ഏവം ദുക്ഖം ഹോതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘മിദ്ധീ ¶ യദാ ഹോതി മഹഗ്ഘസോ ച,

നിദ്ദായിതാ സമ്പരിവത്തസായീ;

മഹാവരാഹോവ നിവാപപുട്ഠോ,

പുനപ്പുനം ഗബ്ഭമുപേതി മന്ദോ’’തി. (ധ. പ. ൩൨൫); –

ഇമായ ഗാഥായ ഓവദിത്വാ, ‘‘മഹാരാജ, ഭോജനം നാമ മത്തായ ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. മത്തഭോജിനോ ഹി സുഖം ഹോതീ’’തി ഉത്തരി ഓവദന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘മനുജസ്സ ¶ സദാ സതീമതോ,

മത്തം ജാനതോ ലദ്ധഭോജനേ;

തനുകസ്സ ഭവന്തി വേദനാ,

സണികം ജീരതി ആയുപാലയ’’ന്തി. (സം. നി. ൧.൧൨൪);

രാജാ ഗാഥം ഉഗ്ഗണ്ഹിതും നാസക്ഖി, സമീപേ ഠിതം പന ഭാഗിനേയ്യം, സുദസ്സനം നാമ മാണവം ‘‘ഇമം ഗാഥം ഉഗ്ഗണ്ഹ, താതാ’’തി ആഹ. സോ തം ഗാഥം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ‘‘കിം കരോമി, ഭന്തേ’’തി സത്ഥാരം പുച്ഛി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ – ‘‘രഞ്ഞോ ഭുഞ്ജന്തസ്സ ഓസാനപിണ്ഡകാലേ ഇമം ഗാഥം വദേയ്യാസി, രാജാ അത്ഥം സല്ലക്ഖേത്വാ യം പിണ്ഡം ഛഡ്ഡേസ്സതി, തസ്മിം പിണ്ഡേ സിത്ഥഗണനായ രഞ്ഞോ ഭത്തപചനകാലേ തത്തകേ തണ്ഡുലേ ഹരേയ്യാസീ’’തി. സോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി സായമ്പി പാതോപി രഞ്ഞോ ഭുഞ്ജന്തസ്സ ഓസാനപിണ്ഡകാലേ തം ഗാഥം ഉദാഹരിത്വാ തേന ഛഡ്ഡിതപിണ്ഡേ സിത്ഥഗണനായ തണ്ഡുലേ ഹാപേസി. രാജാപി തസ്സ ഗാഥം സുത്വാ സഹസ്സം സഹസ്സം ദാപേസി ¶ . സോ അപരേന സമയേന നാളികോദനപരമതായ സണ്ഠഹിത്വാ സുഖപ്പത്തോ തനുസരീരോ അഹോസി.

അഥേകദിവസം സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ഇദാനി മേ സുഖം ജാതം, മിഗമ്പി അസ്സമ്പി അനുബന്ധിത്വാ ഗണ്ഹനസമത്ഥോ ജാതോമ്ഹി. പുബ്ബേ മേ ഭാഗിനേയ്യേന സദ്ധിം യുദ്ധമേവ ഹോതി, ഇദാനി വജീരകുമാരിം നാമ ധീതരം ഭാഗിനേയ്യസ്സ ദത്വാ സോ ഗാമോ തസ്സായേവ ന്ഹാനചുണ്ണമൂലം കത്വാ ദിന്നോ, തേന സദ്ധിം വിഗ്ഗഹോ വൂപസന്തോ, ഇമിനാപി മേ കാരണേന സുഖമേവ ജാതം. കുലസന്തകം രാജമണിരതനം നോ ഗേഹേ പുരിമദിവസേ ¶ നട്ഠം, തമ്പി ഇദാനി ഹത്ഥപത്തം ആഗതം, ഇമിനാപി മേ കാരണേന സുഖമേവ ജാതം. തുമ്ഹാകം സാവകേഹി സദ്ധിം വിസ്സാസം ഇച്ഛന്തേന ഞാതിധീതാപി നോ ഗേഹേ കതാ, ഇമിനാപി മേ കാരണേന സുഖമേവ ജാത’’ന്തി. സത്ഥാ ‘‘ആരോഗ്യം നാമ, മഹാരാജ, പരമോ ലാഭോ, യഥാലദ്ധേന സന്തുട്ഠഭാവസദിസമ്പി ധനം, വിസ്സാസസദിസോ ച പരമാ ഞാതി, നിബ്ബാനസദിസഞ്ച സുഖം നാമ നത്ഥീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൦൪.

‘‘ആരോഗ്യപരമാ ലാഭാ, സന്തുട്ഠിപരമം ധനം;

വിസ്സാസപരമാ ഞാതി, നിബ്ബാനപരമം സുഖ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ ആരോഗ്യപരമാ ലാഭാതി അരോഗഭാവപരമാ ലാഭാ. രോഗിനോ ഹി വിജ്ജമാനാപി ലാഭാ അലാഭായേവ, തസ്മാ അരോഗസ്സ സബ്ബലാഭാ ആഗതാവ ഹോന്തി. തേനേതം വുത്തം – ‘‘ആരോഗ്യപരമാ ലാഭാ’’തി. സന്തുട്ഠിപരമം ധനന്തി ഗിഹിനോ വാ പബ്ബജിതസ്സ വാ യം അത്തനാ ലദ്ധം ¶ അത്തനോ സന്തകം, തേനേവ തുസ്സനഭാവോ സന്തുട്ഠീ നാമ സേസധനേഹി പരമം ധനം. വിസ്സാസപരമാ ഞാതീതി മാതാ വാ ഹോതു പിതാ വാ, യേന സദ്ധിം വിസ്സാസോ നത്ഥി, സോ അഞ്ഞാതകോവ. യേന അഞ്ഞാതകേന പന സദ്ധിം വിസ്സാസോ അത്ഥി, സോ അസമ്ബന്ധോപി പരമോ ഉത്തമോ ഞാതി. തേന വുത്തം – ‘‘വിസ്സാസപരമാ ഞാതീ’’തി. നിബ്ബാനസദിസം പന സുഖം നാമ നത്ഥി, തേനേവാഹ – നിബ്ബാനപരമം സുഖന്തി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

പസേനദികോസലവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. തിസ്സത്ഥേരവത്ഥു

പവിവേകരസന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേസാലിയം വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സത്ഥാരാ ഹി, ‘‘ഭിക്ഖവേ, അഹം ഇതോ ചതൂഹി മാസേഹി പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ സത്ഥു സന്തികേ സത്ത ഭിക്ഖുസതാനി സന്താസം ആപജ്ജിംസു, ഖീണാസവാനം ¶ ധമ്മസംവേഗോ ഉപ്പജ്ജി, പുഥുജ്ജനാ അസ്സൂനി സന്ധാരേതും നാസക്ഖിംസു. ഭിക്ഖൂ ¶ വഗ്ഗാ വഗ്ഗാ ഹുത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ കരിസ്സാമാ’’തി മന്തേന്താ വിചരന്തി. അഥേകോ തിസ്സത്ഥേരോ നാമ ഭിക്ഖൂ ‘‘സത്ഥാ കിര ചതുമാസച്ചയേന പരിനിബ്ബായിസ്സതി, അഹഞ്ചമ്ഹി അവീതരാഗോ, സത്ഥരി ധരമാനേയേവ മയാ അരഹത്തം ഗണ്ഹിതും വട്ടതീ’’തി ചതൂസു ഇരിയാപഥേസു ഏകകോവ വിഹാസി. ഭിക്ഖൂനം സന്തികേ ഗമനം വാ കേനചി സദ്ധിം കഥാസല്ലാപോ വാ നത്ഥി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘ആവുസോ, തിസ്സ തസ്മാ ഏവം കരോസീ’’തി. സോ തേസം കഥം ന സുണാതി. തേ തസ്സ പവത്തിം സത്ഥു ആരോചേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേസു തിസ്സത്ഥേരസ്സ സിനേഹോ നത്ഥീ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘കസ്മാ തിസ്സ ഏവം അകാസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ തേന അത്തനോ അധിപ്പായേ ആരോചിതേ ‘‘സാധു, തിസ്സാ’’തി സാധുകാരം ദത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മയി സിനേഹോ തിസ്സസദിസോവ ഹോതു. ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജം കരോന്താപി നേവ മം പൂജേന്തി, ധമ്മാനുധമ്മം പടിപജ്ജമാനായേവ പന മം പൂജേന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൦൫.

‘‘പവിവേകരസം പിത്വാ, രസം ഉപസമസ്സ ച;

നിദ്ദരോ ഹോതി നിപ്പാപോ, ധമ്മപീതിരസം പിവ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ പവിവേകരസന്തി പവിവേകതോ ഉപ്പന്നം രസം, ഏകീഭാവസുഖന്തി അത്ഥോ. പിത്വാതി ദുക്ഖപരിഞ്ഞാദീനി കരോന്തോ ആരമ്മണതോ സച്ഛികിരിയാവസേന പിവിത്വാ. ഉപസമസ്സ ¶ ചാതി കിലേസൂപസമനിബ്ബാനസ്സ ച രസം പിത്വാ. നിദ്ദരോ ഹോതീതി തേന ഉഭയരസപാനേന ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു അബ്ഭന്തരേ രാഗദരഥാദീനം അഭാവേന നിദ്ദരോ ചേവ നിപ്പാപോ ച ഹോതി. രസം പിവന്തി നവവിധലോകുത്തരധമ്മവസേന ഉപ്പന്നം പീതിരസം പിവന്തോപി നിദ്ദരോ നിപ്പാപോ ച ഹോതി.

ദേസനാവസാനേ തിസ്സത്ഥേരോ അരഹത്തം പാപുണി, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

തിസ്സത്ഥേരവത്ഥു സത്തമം.

൮. സക്കവത്ഥു

സാഹു ¶ ദസ്സനന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവഗാമകേ വിഹരന്തോ സക്കം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തഥാഗതസ്സ ഹി ആയുസങ്ഖാരേ വിസ്സട്ഠേ ലോഹിതപക്ഖന്ദികാബാധസ്സ ഉപ്പന്നഭാവം ഞത്വാ സക്കോ ദേവരാജാ ‘‘മയാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ഗിലാനുപട്ഠാനം കാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തിഗാവുതപ്പമാണം അത്തഭാവം വിജഹിത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഹത്ഥേഹി പാദേ പരിമജ്ജി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ ‘‘കോ ഏസോ’’തി? ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സക്കോ’’തി. ‘‘കസ്മാ ആഗതോസീ’’തി? ‘‘തുമ്ഹേ ഗിലാനേ ഉപട്ഠഹിതും, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സക്ക, ദേവാനം മനുസ്സഗന്ധോ യോജനസതതോ പട്ഠായ ഗലേ ബദ്ധകുണപം വിയ ഹോതി ¶ , ഗച്ഛ ത്വം, അത്ഥി മേ ഗിലാനുപട്ഠകാ ഭിക്ഖൂ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സമത്ഥകേ ഠിതോ തുമ്ഹാകം സീലഗന്ധം ഘായിത്വാ ആഗതോ, അഹമേവ ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി സോ സത്ഥു സരീരവളഞ്ജനഭാജനം അഞ്ഞസ്സ ഹത്ഥേനാപി ഫുസിതും അദത്വാ സീസേയേവ ഠപേത്വാ നീഹരന്തോ മുഖസങ്കോചനമത്തമ്പി ന അകാസി, ഗന്ധഭാജനം പരിഹരന്തോ വിയ അഹോസി. ഏവം സത്ഥാരം പടിജഗ്ഗിത്വാ സത്ഥു ഫാസുകകാലേയേവ അഗമാസി.

ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘അഹോ സത്ഥരി സക്കസ്സ സിനേഹോ, ഏവരൂപം നാമ ദിബ്ബസമ്പത്തിം പഹായ മുഖസങ്കോചനമത്തമ്പി അകത്വാ ഗന്ധഭാജനം നീഹരന്തോ വിയ സത്ഥു സരീരവളഞ്ജനഭാജനം സീസേന നീഹരന്തോ ഉപട്ഠാനമകാസീ’’തി. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ കിം വദേഥ, ഭിക്ഖവേ, അനച്ഛരിയം ഏതം, യം സക്കോ ദേവരാജാ മയി സിനേഹം കരോതി. അയം സക്കോ ഹി ദേവരാജാ മം നിസ്സായ ജരസക്കഭാവം വിജഹിത്വാ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ തരുണസക്കസ്സ ഭാവം പത്തോ, അഹം ഹിസ്സ ¶ മരണഭയതജ്ജിതസ്സ പഞ്ചസിഖഗന്ധബ്ബദേവപുത്തം പുരതോ കത്വാ ആഗതകാലേ ഇന്ദസാലഗുഹായം ദേവപരിസായ മജ്ഝേ നിസിന്നസ്സ –

‘‘പുച്ഛ വാസവ മം പഞ്ഹം, യം കിഞ്ചി മനസിച്ഛസി;

തസ്സ തസ്സേവ പഞ്ഹസ്സ, അഹം അന്തം കരോമി തേ’’തി. (ദീ. നി. ൨.൩൫൬) –

വത്വാ ¶ തസ്സ കങ്ഖം വിനോദേന്തോ ധമ്മം ദേസേസിം. ദേസനാവസാനേ ചുദ്ദസന്നം പാണകോടീനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, സക്കോപി യഥാനിസിന്നോവ സോതാപത്തിഫലം പത്വാ തരുണസക്കോ ജാതോ. ഏവമസ്സാഹം ബഹൂപകാരോ. തസ്സ മയി സിനേഹോ നാമ അനച്ഛരിയോ. ഭിക്ഖവേ, അരിയാനഞ്ഹി ദസ്സനമ്പി ¶ സുഖം, തേഹി സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ സന്നിവാസോപി സുഖോ. ബാലേഹി സദ്ധിം പന സബ്ബമേതം ദുക്ഖന്തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൦൬.

‘‘സാഹു ദസ്സനമരിയാനം, സന്നിവാസോ സദാ സുഖോ;

അദസ്സനേന ബാലാനം, നിച്ചമേവ സുഖീ സിയാ.

൨൦൭.

‘‘ബാലസങ്ഗതചാരീ ഹി, ദീഘമദ്ധാന സോചതി;

ദുക്ഖോ ബാലേഹി സംവാസോ, അമിത്തേനേവ സബ്ബദാ;

ധീരോ ച സുഖസംവാസോ, ഞാതീനംവ സമാഗമോ’’.

തസ്മാ ഹി –

൨൦൮.

‘‘ധീരഞ്ച പഞ്ഞഞ്ച ബഹുസ്സുതഞ്ച,ധോരയ്ഹസീലം വതവന്തമരിയം;

തം താദിസം സപ്പുരിസം സുമേധം,ഭജേഥ നക്ഖത്തപഥം വ ചന്ദിമാ’’തി.

തത്ഥ സാഹൂതി സുന്ദരം ഭദ്ദകം. സന്നിവാസോതി ന കേവലഞ്ച തേസം ദസ്സനമേവ, തേഹി സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ നിസീദനാദിഭാവോപി തേസം വത്തപടിവത്തം കാതും ലഭനഭാവോപി സാധുയേവ. ബാലസങ്ഗതചാരീ ഹീതി യോ ബാലേന സഹചാരീ. ദീഘമദ്ധാനന്തി സോ ബാലസഹായേന ‘‘ഏഹി സന്ധിച്ഛേദാദീനി കരോമാ’’തി വുച്ചമാനോ തേന സദ്ധിം ഏകച്ഛന്ദോ ഹുത്വാ താനി കരോന്തോ ഹത്ഥച്ഛേദാദീനി പത്വാ ദീഘമദ്ധാനം സോചതി. സബ്ബദാതി യഥാ അസിഹത്ഥേന വാ അമിത്തേന ആസീവിസാദീഹി വാ സദ്ധിം ഏകതോ ¶ വാസോ നാമ നിച്ചം ദുക്ഖോ, തഥേവ ബാലേഹി സദ്ധിന്തി അത്ഥോ. ധീരോ ച സുഖസംവാസോതി ഏത്ഥ ¶ സുഖോ സംവാസോ ഏതേനാതി സുഖസംവാസോ, പണ്ഡിതേന സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ സംവാസോ സുഖോതി അത്ഥോ. കഥം? ഞാതീനംവ സമാഗമോതി യഥാപി ഞാതീനം സമാഗമോ സുഖോ, ഏവം സുഖോ.

തസ്മാ ഹീതി യസ്മാ ബാലേഹി സദ്ധിം സംവാസോ ദുക്ഖോ, പണ്ഡിതേന സദ്ധിം സുഖോ, തസ്മാ ഹി ധിതിസമ്പന്നം ധീരഞ്ച, ലോകിയലോകുത്തരപഞ്ഞാസമ്പന്നം പഞ്ഞഞ്ച ¶ , ആഗമാധിഗമസമ്പന്നം ബഹുസ്സുതഞ്ച, അരഹത്തപാപനകസങ്ഖാതായ ധുരവഹനസീലതായ ധോരയ്ഹസീലം, സീലവതേന ചേവ ധുതങ്ഗവതേന ച വതവന്തം, കിലേസേഹി ആരകതായ അരിയം, തഥാരൂപം സപ്പുരിസം സോഭനപഞ്ഹം യഥാ നിമ്മലം നക്ഖത്തപഥസങ്ഖാതം ആകാസം ചന്ദിമാ ഭജതി, ഏവം ഭജേഥ പയിരുപാസേഥാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സക്കവത്ഥു അട്ഠമം.

സുഖവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പന്നരസമോ വഗ്ഗോ.

൧൬. പിയവഗ്ഗോ

൧. തയോജനപബ്ബജിതവത്ഥു

അയോഗേതി ¶ ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ തയോ പബ്ബജിതേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിര ഏകസ്മിം കുലേ മാതാപിതൂനം ഏകപുത്തകോ അഹോസി പിയോ മനാപോ. സോ ഏകദിവസം ഗേഹേ നിമന്തിതാനം ഭിക്ഖൂനം അനുമോദനം കരോന്താനം ധമ്മകഥം സുത്വാ പബ്ബജിതുകാമോ ഹുത്വാ മാതാപിതരോ പബ്ബജ്ജം യാചി. തേ നാനുജാനിംസു. തസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അഹം മാതാപിതൂനം അപസ്സന്താനംയേവ ബഹി ഗന്ത്വാ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ പിതാ ബഹി നിക്ഖമന്തോ ‘‘ഇമം രക്ഖേയ്യാസീ’’തി മാതരം പടിച്ഛാപേസി, മാതാ ബഹി നിക്ഖമന്തീ പിതരം പടിച്ഛാപേസി. അഥസ്സ ഏകദിവസം പിതരി ബഹി ഗതേ മാതാ ‘‘പുത്തം രക്ഖിസ്സാമീ’’തി ഏകം ദ്വാരബാഹം നിസ്സായ ഏകം പാദേഹി ഉപ്പീളേത്വാ ഛമായ നിസിന്നാ സുത്തം കന്തതി. സോ ‘‘ഇമം വഞ്ചേത്വാ ഗമിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘അമ്മ, ഥോകം താവ അപേഹി, സരീരവലഞ്ജം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ തായ പാദേ സമിഞ്ജിതേ നിക്ഖമിത്വാ വേഗേന വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പബ്ബാജേഥ മം, ഭന്തേ’’തി ¶ യാചിത്വാ തേസം സന്തികേ പബ്ബജി.

അഥസ്സ പിതാ ആഗന്ത്വാ മാതരം പുച്ഛി – ‘‘കഹം മേ പുത്തോ’’തി? ‘‘സാമി, ഇമസ്മിം പദേസേ അഹോസീ’’തി. സോ ‘‘കഹം നു ഖോ മേ പുത്തോ’’തി ഓലോകേന്തോ തം അദിസ്വാ ‘‘വിഹാരം ഗതോ ഭവിസ്സതീ’’തി വിഹാരം ഗന്ത്വാ പുത്തം പബ്ബജിതം ദിസ്വാ കന്ദിത്വാ രോദിത്വാ, ‘‘താത, കിം മം നാസേസീ’’തി വത്വാ ‘‘മമ പുത്തേ പബ്ബജിതേ അഹം ഇദാനി ഗേഹേ കിം കരിസ്സാമീ’’തി സയമ്പി ഭിക്ഖൂ യാചിത്വാ പബ്ബജി. അഥസ്സ മാതാപി ‘‘കിം നു ഖോ മേ പുത്തോ ച പതി ച ചിരായന്തി, കച്ചി വിഹാരം ഗന്ത്വാ പബ്ബജിതാ’’തി തേ ഓലോകേന്തീ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഉഭോപി പബ്ബജിതേ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേസം പബ്ബജിതകാലേ മമ ഗേഹേന കോ അത്ഥോ’’തി സയമ്പി ഭിക്ഖുനിഉപസ്സയം ഗന്ത്വാ പബ്ബജി. തേ പബ്ബജിത്വാപി വിനാ ഭവിതും ന സക്കോന്തി, വിഹാരേപി ഭിക്ഖുനിഉപസ്സയേപി ഏകതോവ നിസീദിത്വാ സല്ലപന്താ ദിവസം വീതിനാമേന്തി. തേന ഭിക്ഖൂപി ഭിക്ഖൂനിയോപി ഉബ്ബാള്ഹാ ഹോന്തി.

അഥേകദിവസം ¶ ¶ ഭിക്ഖൂ നേസം കിരിയം സത്ഥും ആരോചേസും. സത്ഥാ തേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര തുമ്ഹേ ഏവം കരോഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ച’’ന്തി വുത്തേ ‘‘കസ്മാ ഏവം കരോഥ? ന ഹി ഏസ പബ്ബജിതാനം യോഗോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, വിനാ ഭവിതും ന സക്കോമാ’’തി. ‘‘പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ ഏവം കരണം അയുത്തം. പിയാനഞ്ഹി അദസ്സനം, അപ്പിയാനഞ്ച ദസ്സനം ദുക്ഖമേവ. തസ്മാ സത്തേസു ച സങ്ഖാരേസു ച കഞ്ചി പിയം വാ അപ്പിയം വാ കാതും ന വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൦൯.

‘‘അയോഗേ യുഞ്ജമത്താനം, യോഗസ്മിഞ്ച അയോജയം;

അത്ഥം ഹിത്വാ പിയഗ്ഗാഹീ, പിഹേതത്താനുയോഗിനം.

൨൧൦.

‘‘മാ ¶ പിയേഹി സമാഗഞ്ഛി, അപ്പിയേഹി കുദാചനം;

പിയാനം അദസ്സനം ദുക്ഖം, അപ്പിയാനഞ്ച ദസ്സനം.

൨൧൧.

‘‘തസ്മാ പിയം ന കയിരാഥ, പിയാപായോ ഹി പാപകോ;

ഗന്ഥാ തേസം ന വിജ്ജന്തി, യേസം നത്ഥി പിയാപ്പിയ’’ന്തി.

തത്ഥ അയോഗേതി അയുഞ്ജിതബ്ബേ അയോനിസോമനസികാരേ. വേസിയാഗോചരാദിഭേദസ്സ ഹി ഛബ്ബിധസ്സ അഗോചരസ്സ സേവനം ഇധ അയോനിസോമനസികാരോ നാമ, തസ്മിം അയോനിസോമനസികാരേ അത്താനം യുഞ്ജന്തോതി അത്ഥോ. യോഗസ്മിന്തി തബ്ബിപരീതേ ച യോനിസോമനസികാരേ അയുഞ്ജന്തോതി അത്ഥോ. അത്ഥം ഹിത്വാതി പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ അധിസീലാദിസിക്ഖത്തയം അത്ഥോ നാമ, തം അത്ഥം ഹിത്വാ. പിയഗ്ഗാഹീതി പഞ്ചകാമഗുണസങ്ഖാതം പിയമേവ ഗണ്ഹന്തോ. പിഹേതത്താനുയോഗിനന്തി തായ പടിപത്തിയാ സാസനതോ ചുതോ ഗിഹിഭാവം പത്വാ പച്ഛാ യേ അത്താനുയോഗം അനുയുത്താ സീലാദീനി സമ്പാദേത്വാ ദേവമനുസ്സാനം സന്തികാ സക്കാരം ലഭന്തി, തേസം പിഹേതി, ‘‘അഹോ വതാഹമ്പി ഏവരൂപോ അസ്സ’’ന്തി ഇച്ഛതീതി അത്ഥോ.

മാ പിയേഹീതി പിയേഹി സത്തേഹി വാ സങ്ഖാരേഹി വാ കുദാചനം ഏകക്ഖണേപി ന സമാഗച്ഛേയ്യ, തഥാ അപ്പിയേഹി. കിം കാരണാ? പിയാ നഞ്ഹി വിയോഗവസേന അദസ്സനം അപ്പിയാനഞ്ച ഉപസങ്കമനവസേന ദസ്സനം നാമ ദുക്ഖം. തസ്മാതി യസ്മാ ഇദം ഉഭയമ്പി ദുക്ഖം, തസ്മാ കഞ്ചി സത്തം വാ സങ്ഖാരം വാ പിയം നാമ ന കരേയ്യ. പിയാപായോ ഹീതി പിയേഹി ¶ അപായോ വിയോഗോ ¶ . പാപകോതി ലാമകോ. ഗന്ഥാ തേസം ന വിജ്ജന്തീതി യേസം പിയം നത്ഥി, തേസം അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥോ ¶ പഹീയതി. യേസം അപ്പിയം നത്ഥി, തേസം ബ്യാപാദോ കായഗന്ഥോ. തേസു പന ദ്വീസു പഹീനേസു സേസഗന്ഥാ പഹീനാ ഹോന്തി. തസ്മാ പിയം വാ അപ്പിയം വാ ന കത്തബ്ബന്തി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി. തേന പന തയോ ജനാ ‘‘മയം വിനാ ഭവിതും ന സക്കോമാ’’തി വിബ്ഭമിത്വാ ഗേഹമേവ അഗമിംസൂതി.

തയോജനപബ്ബജിതവത്ഥു പഠമം.

൨. അഞ്ഞതരകുടുമ്ബികവത്ഥു

പിയതോ ജായതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം കുടുമ്ബികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ഹി അത്തനോ പുത്തേ കാലകതേ പുത്തസോകാഭിഭൂതോ ആളാഹനം ഗന്ത്വാ രോദതി, പുത്തസോകം സന്ധാരേതും ന സക്കോതി. സത്ഥാ പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേന്തോ തസ്സ സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ ഏകം പച്ഛാസമണം ഗഹേത്വാ തസ്സ ഗേഹദ്വാരം അഗമാസി. സോ സത്ഥു ആഗതഭാവം സുത്വാ ‘‘മയാ സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കാതുകാമോ ഭവിസ്സതീ’’തി സത്ഥാരം പവേസേത്വാ ഗേഹമജ്ഝേ ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ സത്ഥരി നിസിന്നേ ആഗന്ത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം നു ഖോ, ഉപാസക, ദുക്ഖിതോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ തേന പുത്തവിയോഗദുക്ഖേ ആരോചിതേ, ‘‘ഉപാസക, മാ ചിന്തയി, ഇദം മരണം നാമ ന ഏകസ്മിംയേവ ¶ ഠാനേ, ന ച ഏകസ്സേവ ഹോതി, യാവതാ പന ഭവുപ്പത്തി നാമ അത്ഥി, സബ്ബസത്താനം ഹോതിയേവ. ഏകസങ്ഖാരോപി നിച്ചോ നാമ നത്ഥി. തസ്മാ ‘മരണധമ്മം മതം, ഭിജ്ജനധമ്മം ഭിന്ന’ന്തി യോനിസോ പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം, ന സോചിതബ്ബം. പോരാണപണ്ഡിതാപി ഹി പുത്തസ്സ മതകാലേ ‘മരണധമ്മം മതം, ഭിജ്ജനധമ്മം ഭിന്ന’ന്തി സോകം അകത്വാ മരണസ്സതിമേവ ഭാവയിംസൂ’’തി വത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കേ ഏവമകംസു, കദാ ച അകംസു, ആചിക്ഖഥ മേ’’തി യാചിതോ തസ്സത്ഥസ്സ പകാസനത്ഥം അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘ഉരഗോവ ¶ തചം ജിണ്ണം, ഹിത്വാ ഗച്ഛതി സം തനും;

ഏവം സരീരേ നിബ്ഭോഗേ, പേതേ കാലകതേ സതി.

‘‘ഡയ്ഹമാനോ ¶ ന ജാനാതി, ഞാതീനം പരിദേവിതം;

തസ്മാ ഏതം ന സോചാമി, ഗതോ സോ തസ്സ യാ ഗതീ’’തി. (ജാ. ൧.൫.൧൯-൨൦) –

ഇമം പഞ്ചകനിപാതേ ഉരഗജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ ‘‘ഏവം പുബ്ബേ പണ്ഡിതാ പിയപുത്തേ കാലകതേ യഥാ ഏതരഹി ത്വം കമ്മന്തേ വിസ്സജ്ജേത്വാ നിരാഹാരോ രോദന്തോ വിചരസി, തഥാ അവിചരിത്വാ മരണസ്സതിഭാവനാബലേന സോകം അകത്വാ ആഹാരം പരിഭുഞ്ജിംസു, കമ്മന്തഞ്ച അധിട്ഠഹിംസു ¶ . തസ്മാ ‘പിയപുത്തോ മേ കാലകതോ’തി മാ ചിന്തയി. ഉപ്പജ്ജമാനോ ഹി സോകോ വാ ഭയം വാ പിയമേവ നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൧൨.

‘‘പിയതോ ജായതീ സോകോ, പിയതോ ജായതീ ഭയം;

പിയതോ വിപ്പമുത്തസ്സ, നത്ഥി സോകോ കുതോ ഭയ’’ന്തി.

തത്ഥ പിയതോതി വട്ടമൂലകോ ഹി സോകോ വാ ഭയം വാ ഉപ്പജ്ജമാനം പിയമേവ സത്തം വാ സങ്ഖാരം വാ നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതി, തതോ പന വിപ്പമുത്തസ്സ ഉഭയമ്പേതം നത്ഥീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ കുടുമ്ബികോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അഞ്ഞതരകുടുമ്ബികവത്ഥു ദുതിയം.

൩. വിസാഖാവത്ഥു

പേമതോ ജായതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ വിസാഖം ഉപാസികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാ കിര പുത്തസ്സ ധീതരം സുദത്തം നാമ കുമാരികം അത്തനോ ഠാനേ ഠപേത്വാ ഗേഹേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ വേയ്യാവച്ചം കാരേസി. സാ അപരേന സമയേന കാലമകാസി. സാ തസ്സാ സരീരനിക്ഖേപം കാരേത്വാ സോകം സന്ധാരേതും അസക്കോന്തീ ദുക്ഖിനീ ദുമ്മനാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം ¶ നിസീദി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം നു ഖോ ത്വം, വിസാഖേ, ദുക്ഖിനീ ദുമ്മനാ അസ്സുമുഖാ ¶ രോദമാനാ നിസിന്നാ’’തി ¶ ആഹ. സാ തമത്ഥം ആരോചേത്വാ ‘‘പിയാ മേ, ഭന്തേ, സാ കുമാരികാ വത്തസമ്പന്നാ, ഇദാനി തഥാരൂപം ന പസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘കിത്തകാ പന, വിസാഖേ, സാവത്ഥിയം മനുസ്സാ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹിയേവ മേ കഥിതം സത്ത ജനകോടിയോ’’തി. ‘‘സചേ പനായം ഏത്തകോ ജനോ തവ നത്തായ സദിസോ ഭവേയ്യ, ഇച്ഛേയ്യാസി ന’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കതി പന ജനാ സാവത്ഥിയം ദേവസികം കാലം കരോന്തീ’’തി? ‘‘ബഹൂ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘നനു ഏവം, ഭന്തേ, തവ അസോചനകാലോ ന ഭവേയ്യ, രത്തിന്ദിവം രോദന്തീയേവ വിചരേയ്യാസീ’’തി. ‘‘ഹോതു, ഭന്തേ, ഞാതം മയാ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘തേന ഹി മാ സോചി, സോകോ വാ ഭയം വാ പേമതോവ ജായതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൧൩.

‘‘പേമതോ ജായതീ സോകോ, പേമതോ ജായതീ ഭയം;

പേമതോ വിപ്പമുത്തസ്സ, നത്ഥി സോകോ കുതോ ഭയ’’ന്തി.

തത്ഥ പേമതോതി പുത്തധീതാദീസു കതം പേമമേവ നിസ്സായ സോകോ ജായതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

വിസാഖാവത്ഥു തതിയം.

൪. ലിച്ഛവീവത്ഥു

രതിയാ ജായതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേസാലിം നിസ്സായ കൂടാഗാരസാലായം വിഹരന്തോ ലിച്ഛവീ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ ¶ കിര ഏകസ്മിം ഛണദിവസേ അഞ്ഞമഞ്ഞം അസദിസേഹി അലങ്കാരേഹി അലങ്കരിത്വാ ഉയ്യാനഗമനത്ഥായ നഗരാ നിക്ഖമിംസു. സത്ഥാ പിണ്ഡായ പവിസന്തോ തേ ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘പസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ, ലിച്ഛവയോ, യേഹി ദേവാ താവതിംസാ ന ദിട്ഠപുബ്ബാ, തേ ഇമേ ഓലോകേന്തൂ’’തി വത്വാ നഗരം പാവിസി. തേപി ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്താ ഏകം നഗരസോഭിനിം ഇത്ഥിം ആദായ ഗന്ത്വാ തം നിസ്സായ ഇസ്സാഭിഭൂതാ അഞ്ഞമഞ്ഞം പഹരിത്വാ ലോഹിതം ¶ നദിം വിയ പവത്തയിംസു. അഥ നേ മഞ്ചേനാദായ ഉക്ഖിപിത്വാ ആഗമംസു. സത്ഥാപി കതഭത്തകിച്ചോ നഗരാ നിക്ഖമി. ഭിക്ഖൂപി ലിച്ഛവയോ തഥാ നീയമാനേ ദിസ്വാ സത്ഥാരം ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, ലിച്ഛവിരാജാനോ ¶ പാതോവ അലങ്കതപടിയത്താ ദേവാ വിയ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ ഇദാനി ഏകം ഇത്ഥിം നിസ്സായ ഇമം ബ്യസനം പത്താ’’തി. സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സോകോ വാ ഭയം വാ ഉപ്പജ്ജമാനം രതിം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൧൪.

‘‘രതിയാ ജായതീ സോകോ, രതിയാ ജായതീ ഭയം;

രതിയാ വിപ്പമുത്തസ്സ, നത്ഥി സോകോ കുതോ ഭയ’’ന്തി.

തത്ഥ രതിയാതി പഞ്ചകാമഗുണരതിതോ, തം നിസ്സായാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ലിച്ഛവീവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. അനിത്ഥിഗന്ധകുമാരവത്ഥു

കാമതോതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അനിത്ഥിഗന്ധകുമാരം നാമ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ബ്രഹ്മലോകാ ചുതസത്തോ സാവത്ഥിയം മഹാഭോഗകുലേ നിബ്ബത്തോ ജാതദിവസതോ പട്ഠായ ഇത്ഥിസമീപം ഉപഗന്തും ന ഇച്ഛതി, ഇത്ഥിയാ ഗയ്ഹമാനോ രോദതി. വത്ഥചുമ്ബടകേന നം ഗഹേത്വാ ഥഞ്ഞം പായേന്തി. സോ വയപ്പത്തോ മാതാപിതൂഹി, ‘‘താത, ആവാഹം തേ കരിസ്സാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന മേ ഇത്ഥിയാ അത്ഥോ’’തി പടിക്ഖിപിത്വാ പുനപ്പുനം യാചിയമാനോ പഞ്ചസതേ സുവണ്ണകാരേ പക്കോസാപേത്വാ രത്തസുവണ്ണനിക്ഖസഹസ്സം ദാപേത്വാ അതിവിയ പാസാദികം ഘനകോട്ടിമം ഇത്ഥിരൂപം കാരേത്വാ പുന മാതാപിതൂഹി, ‘‘താത, തയി ആവാഹം അകരോന്തേ കുലവംസോ ന പതിട്ഠഹിസ്സതി, കുമാരികം തേ ആനേസ്സാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി സചേ മേ ഏവരൂപം കുമാരികം ആനേസ്സഥ, കരിസ്സാമി വോ വചന’’ന്തി തം സുവണ്ണരൂപകം ദസ്സേതി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ അഭിഞ്ഞാതേ ബ്രാഹ്മണേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം പുത്തോ മഹാപുഞ്ഞോ, അവസ്സം ഇമിനാ സദ്ധിം കതപുഞ്ഞാ ¶ കുമാരികാ ഭവിസ്സതി, ഗച്ഛഥ ഇമം സുവണ്ണരൂപകം ഗഹേത്വാ ഏവരൂപം കുമാരികം ആഹരഥാ’’തി പഹിണിംസു. തേ ‘‘സാധൂ’’തി ചാരികം ചരന്താ മദ്ദരട്ഠേ സാഗലനഗരം ഗതാ. തസ്മിഞ്ച നഗരേ ഏകാ സോളസവസ്സുദ്ദേസികാ അഭിരൂപാ കുമാരികാ അഹോസി, തം മാതാപിതരോ സത്തഭൂമികസ്സ പാസാദസ്സൂപരിമതലേ ¶ ¶ പരിവാസേസും. തേപി ഖോ ബ്രാഹ്മണാ ‘‘സചേ ഇധ ഏവരൂപാ കുമാരികാ ഭവിസ്സതി, ഇമം ദിസ്വാ ‘അയം അസുകസ്സ കുലസ്സ ധീതാ വിയ അഭിരൂപാ’തി വക്ഖന്തീ’’തി തം സുവണ്ണരൂപകം തിത്ഥമഗ്ഗേ ഠപേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു.

അഥസ്സ കുമാരികായ ധാതീ തം കുമാരികം ന്ഹാപേത്വാ സയമ്പി ന്ഹായിതുകാമാ ഹുത്വാ തിത്ഥം ആഗതാ തം രൂപകം ദിസ്വാ ‘‘ധീതാ മേ’’തി സഞ്ഞായ ‘‘ദുബ്ബിനീതാസി, ഇദാനേവാഹം ന്ഹാപേത്വാ നിക്ഖന്താ, ത്വം മയാ പുരേതരം ഇധാഗതാസീ’’തി ഹത്ഥേന പഹരിത്വാ ഥദ്ധഭാവഞ്ചേവ നിബ്ബികാരതഞ്ച ഞത്വാ ‘‘അഹം മേ, ധീതാതി സഞ്ഞമകാസിം, കിം നാമേത’’ന്തി ആഹ. അഥ നം തേ ബ്രാഹ്മണാ ‘‘ഏവരൂപാ തേ, അമ്മ, ധീതാ’’തി പുച്ഛിംസു. അയം മമ ധീതു സന്തികേ കിം അഗ്ഘതീതി? തേന ഹി തേ ധീതരം അമ്ഹാകം ദസ്സേഹീതി. സാ തേഹി സദ്ധിം ഗേഹം ഗന്ത്വാ സാമികാനം ആരോചേസി. തേ ബ്രാഹ്മണേഹി സദ്ധിം കതപടിസമ്മോദനാ ധീതരം ഓതാരേത്വാ ഹേട്ഠാപാസാദേ സുവണ്ണരൂപകസ്സ സന്തികേ ഠപേസും. സുവണ്ണരൂപകം നിപ്പഭം അഹോസി, കുമാരികാ സപ്പഭാ അഹോസി. ബ്രാഹ്മണാ തം തേസം ദത്വാ കുമാരികം പടിച്ഛാപേത്വാ ഗന്ത്വാ അനിത്ഥിഗന്ധകുമാരസ്സ മാതാപിതൂനം ആരോചയിംസു. തേ തുട്ഠമാനസാ ‘‘ഗച്ഛഥ, നം സീഘം ആനേഥാ’’തി മഹന്തേന സക്കാരേന പഹിണിംസു.

കുമാരോപി തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘കഞ്ചനരൂപതോപി കിര അഭിരൂപതരാ ദാരികാ അത്ഥീ’’തി സവനവസേനേവ സിനേഹം ഉപ്പാദേത്വാ ‘‘സീഘം ആനേന്തൂ’’തി ¶ ആഹ. സാപി ഖോ യാനം ആരോപേത്വാ ആനീയമാനാ അതിസുഖുമാലതായ യാനുഗ്ഘാതേന സമുപ്പാദിതവാതരോഗാ അന്തരാമഗ്ഗേയേവ കാലമകാസി. കുമാരോപി ‘‘ആഗതാ’’തി നിരന്തരം പുച്ഛതി, തസ്സ അതിസിനേഹേന പുച്ഛന്തസ്സ സഹസാവ അനാരോചേത്വാ കതിപാഹം വിക്ഖേപം കത്വാ തമത്ഥം ആരോചയിംസു. സോ ‘‘തഥാരൂപായ നാമ ഇത്ഥിയാ സദ്ധിം സമാഗമം നാലത്ഥ’’ന്തി ഉപ്പന്നദോമനസ്സോ പബ്ബതേന വിയ സോകദുക്ഖേന അജ്ഝോത്ഥടോ ¶ അഹോസി. സത്ഥാ തസ്സൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ പിണ്ഡായ ചരന്തോ തം ഗേഹദ്വാരം അഗമാസി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ സത്ഥാരം അന്തോഗേഹം പവേസേത്വാ സക്കച്ചം പരിവിസിംസു. സത്ഥാ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ ‘‘കഹം അനിത്ഥിഗന്ധകുമാരോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഏസോ, ഭന്തേ, ആഹാരൂപച്ഛേദം കത്വാ അന്തോഗബ്ഭേ നിസിന്നോ’’തി. ‘‘പക്കോസഥ ന’’ന്തി. സോ ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. സത്ഥാ ‘‘കിം നു ഖോ, കുമാര, ബലവസോകോ ഉപ്പന്നോ’’തി വുത്തേ, ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ‘ഏവരൂപാ നാമ ഇത്ഥീ അന്തരാമഗ്ഗേ കാലകതാ’തി സുത്വാ ബലവസോകോ ഉപ്പന്നോ, ഭത്തമ്പി മേ നച്ഛാദേതീ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ജാനാസി പന ത്വം, കുമാര, കിം തേ നിസ്സായ സോകോ ഉപ്പന്നോ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കാമം നിസ്സായ, കുമാര, ബലവസോകോ ഉപ്പന്നോ, സോകോ വാ ഭയം വാ കാമം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൧൫.

‘‘കാമതോ ¶ ജായതീ സോകോ, കാമതോ ജായതീ ഭയം;

കാമതോ വിപ്പമുത്തസ്സ, നത്ഥി സോകോ കുതോ ഭയ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ കാമതോതി വത്ഥുകാമകിലേസകാമതോ, ദുവിധമ്പേതം കാമം നിസ്സായാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ അനിത്ഥിഗന്ധകുമാരോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി.

അനിത്ഥിഗന്ധകുമാരവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണവത്ഥു

തണ്ഹായ ജായതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര മിച്ഛാദിട്ഠികോ ഏകദിവസം നദീതീരം ഗന്ത്വാ ഖേത്തം സോധേതി. സത്ഥാ തസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിം ദിസ്വാ തസ്സ സന്തികം അഗമാസി. സോ സത്ഥാരം ദിസ്വാപി സാമീചികമ്മം അകത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. അഥ നം സത്ഥാ പുരേതരം ആലപിത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, കിം കരോസീ’’തി ആഹ. ‘‘ഖേത്തം, ഭോ ഗോതമ, സോധേമീ’’തി. സത്ഥാ ഏത്തകമേവ വത്വാ ഗതോ. പുനദിവസേപി തസ്സ ഖേത്തം കസിതും ആഗതസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, കിം കരോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഖേത്തം കസാമി, ഭോ ഗോതമാ’’തി സുത്വാ പക്കാമി. പുനദിവസാദീസുപി തഥേവ ഗന്ത്വാ പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭോ ഗോതമ, ഖേത്തം വപാമി നിദ്ദേമി രക്ഖാമീ’’തി ¶ സുത്വാ പക്കാമി. അഥ നം ഏകദിവസം ബ്രാഹ്മണോ ആഹ – ‘‘ഭോ ഗോതമ, ത്വം മമ ഖേത്തസോധനദിവസതോ പട്ഠായ ആഗതോ. സചേ മേ സസ്സം സമ്പജ്ജിസ്സതി, തുയ്ഹമ്പി സംവിഭാഗം കരിസ്സാമി, തുയ്ഹം അദത്വാ സയം ന ഖാദിസ്സാമി, ഇതോ ദാനി പട്ഠായ ത്വം മമ സഹായോ’’തി.

അഥസ്സ അപരേന സമയേന സസ്സം സമ്പജ്ജി ¶ , തസ്സ ‘‘സമ്പന്നം മേ സസ്സം, സ്വേ ദാനി ലായാപേസ്സാമീ’’തി ലായനത്ഥം കത്തബ്ബകിച്ചസ്സ രത്തിം മഹാമേഘോ വസ്സിത്വാ സബ്ബം സസ്സം ഹരി, ഖേത്തം തച്ഛേത്വാ ഠപിതസദിസം അഹോസി. സത്ഥാ പന പഠമദിവസംയേവ ‘‘തം സസ്സം ന സമ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി അഞ്ഞാസി. ബ്രാഹ്മണോ പാതോവ ‘‘ഖേത്തം ഓലോകേസ്സാമീ’’തി ഗതോ തുച്ഛം ഖേത്തം ദിസ്വാ ഉപ്പന്നബലവസോകോ ചിന്തേസി – ‘‘സമണോ ഗോതമോ മമ ഖേത്തസോധനകാലതോ പട്ഠായ ആഗതോ ¶ , അഹമ്പി നം ‘ഇമസ്മിം സസ്സേ നിപ്ഫന്നേ തുയ്ഹമ്പി സംവിഭാഗം കരിസ്സാമി, തുയ്ഹം അദത്വാ സയം ന ഖാദിസ്സാമി, ഇതോ പട്ഠായ ദാനി ത്വം മമ സഹായോ’തി അവചം. സോപി മേ മനോരഥോ മത്ഥകം ന പാപുണീ’’തി ആഹാരൂപച്ഛേദം കത്വാ മഞ്ചകേ നിപജ്ജി. അഥസ്സ സത്ഥാ ഗേഹദ്വാരം അഗമാസി. സോ സത്ഥു ആഗമനം സുത്വാ ‘‘സഹായം മേ ആനേത്വാ ഇധ നിസീദാപേഥാ’’തി ആഹ. പരിജനോ തഥാ അകാസി. സത്ഥാ നിസീദിത്വാ ‘‘കഹം ബ്രാഹ്മണോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഗബ്ഭേ നിപന്നോ’’തി വുത്തേ ‘‘പക്കോസഥ ന’’ന്തി പക്കോസാപേത്വാ ആഗന്ത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നം ആഹ ‘‘കിം, ബ്രാഹ്മണാ’’തി? ഭോ ഗോതമ, തുമ്ഹേ മമ ഖേത്തസോധനദിവസതോ പട്ഠായ ആഗതാ, അഹമ്പി ‘‘സസ്സേ നിപ്ഫന്നേ തുമ്ഹാകം സംവിഭാഗം കരിസ്സാമീ’’തി അവചം. സോ മേ മനോരഥോ അനിപ്ഫന്നോ, തേന മേ സോകോ ഉപ്പന്നോ, ഭത്തമ്പി മേ നച്ഛാദേതീതി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ജാനാസി പന, ബ്രാഹ്മണ, കിം തേ നിസ്സായ സോകോ ഉപ്പന്നോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ന ജാനാമി, ഭോ ഗോതമ, ത്വം പന ജാനാസീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ആമ, ബ്രാഹ്മണ, ഉപ്പജ്ജമാനോ സോകോ വാ ഭയം വാ തണ്ഹം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൧൬.

‘‘തണ്ഹായ ¶ ജായതീ സോകോ, തണ്ഹായ ജായതീ ഭയം;

തണ്ഹായ വിപ്പമുത്തസ്സ, നത്ഥി സോകോ കുതോ ഭയ’’ന്തി.

തത്ഥ തണ്ഹായാതി ഛദ്വാരികായ തണ്ഹായ, ഏതം തണ്ഹം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബ്രാഹ്മണോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹീതി.

അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. പഞ്ചസതദാരകവത്ഥു

സീലദസ്സനസമ്പന്നന്തി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ പഞ്ചസതദാരകേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി സത്ഥാ അസീതിമഹാഥേരേഹി സദ്ധിം പഞ്ചസതഭിക്ഖുപരിവാരോ രാജഗഹം പിണ്ഡായ പവിസന്തോ ഏകസ്മിം ഛണദിവസേ പഞ്ചസതേ ദാരകേ പൂവപച്ഛിയോ ഉക്ഖിപാപേത്വാ നഗരാ നിക്ഖമ്മ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തേ അദ്ദസ. തേപി സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പക്കമിംസു, തേ ഏകം ഭിക്ഖുമ്പി ‘‘പൂവം ഗണ്ഹഥാ’’തി ¶ ന വദിംസു. സത്ഥാ തേസം ഗതകാലേ ഭിക്ഖൂ ആഹ – ‘‘ഖാദിസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ, പൂവേ’’തി. ‘‘കഹം ഭന്തേ, പൂവാ’’തി? ‘‘കിം ന പസ്സഥ തേ ദാരകേ പൂവപച്ഛിയോ ഉക്ഖിപാപേത്വാ അതിക്കന്തേ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, ഏവരൂപാ നാമ ദാരകാ കസ്സചി പൂവം ന ദേന്തീ’’തി. ‘‘ഭിക്ഖവേ, കിഞ്ചാപി ഏതേ മം വാ തുമ്ഹേ വാ പൂവേഹി ന നിമന്തയിംസു, പൂവസാമികോ പന ഭിക്ഖു പച്ഛതോ ആഗച്ഛതി, പൂവേ ഖാദിത്വാവ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി. ബുദ്ധാനഞ്ഹി ¶ ഏകപുഗ്ഗലേപി ഇസ്സാ വാ ദോസോ വാ നത്ഥി, തസ്മാ ഇമം വത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ആദായ ഏകസ്മിം രുക്ഖമൂലേ ഛായായ നിസീദി. ദാരകാ മഹാകസ്സപത്ഥേരം പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ഉപ്പന്നസിനേഹാ പീതിവേഗേന പരിപുണ്ണസരീരാ ഹുത്വാ പച്ഛിയോ ഓതാരേത്വാ ഥേരം പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ പൂവേ പച്ഛീഹി സദ്ധിംയേവ ഉക്ഖിപിത്വാ ‘‘ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേ’’തി ഥേരം വദിംസു. അഥ നേ ഥേരോ ആഹ – ‘‘ഏസ സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഗഹേത്വാ രുക്ഖമൂലേ നിസിന്നോ, തുമ്ഹാകം ദേയ്യധമ്മം ആദായ ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സംവിഭാഗം കരോഥാ’’തി. തേ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി നിവത്തിത്വാ ഥേരേന സദ്ധിംയേവ ഗന്ത്വാ പൂവേ ദത്വാ ഓലോകയമാനാ ഏകമന്തേ ഠത്വാ പരിഭോഗാവസാനേ ഉദകം അദംസു. ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝായിംസു ‘‘ദാരകേഹി മുഖോലോകനേന ഭിക്ഖാ ദിന്നാ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധം വാ മഹാഥേരേ വാ പൂവേഹി അനാപുച്ഛിത്വാ മഹാകസ്സപത്ഥേരം ദിസ്വാ പച്ഛീഹി സദ്ധിംയേവ ആദായ ആഗമിംസൂ’’തി. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തേന മഹാകസ്സപേന സദിസോ ഭിക്ഖു ദേവമനുസ്സാനം പിയോ ഹോതി, തേ ച തസ്സ ചതുപച്ചയേന പൂജം കരോന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൧൭.

‘‘സീലദസ്സനസമ്പന്നം, ധമ്മട്ഠം സച്ചവേദിനം;

അത്തനോ കമ്മ കുബ്ബാനം, തം ജനോ കുരുതേ പിയ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ ¶ സീലദസ്സനസമ്പന്നന്തി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേന ചേവ മഗ്ഗഫലസമ്പയുത്തേന ച സമ്മാദസ്സനേന സമ്പന്നം. ധമ്മട്ഠന്തി നവവിധലോകുത്തരധമ്മേ ഠിതം, സച്ഛികതലോകുത്തരധമ്മന്തി അത്ഥോ. സച്ചവേദിനന്തി ചതുന്നം സച്ചാനം സോളസഹാകാരേഹി സച്ഛികതത്താ സച്ചഞാണേന സച്ചവേദിനം. അത്തനോ കമ്മ കുബ്ബാനന്തി അത്തനോ കമ്മം നാമ തിസ്സോ സിക്ഖാ, താ പൂരയമാനന്തി അത്ഥോ. തം ജനോതി തം പുഗ്ഗലം ലോകിയമഹാജനോ പിയം കരോതി, ദട്ഠുകാമോ വന്ദിതുകാമോ പച്ചയേന പൂജേതുകാമോ ഹോതിയേവാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ സബ്ബേപി തേ ദാരകാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

പഞ്ചസതദാരകവത്ഥു സത്തമം.

൮. ഏകഅനാഗാമിത്ഥേരവത്ഥു

ഛന്ദജാതോതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം അനാഗാമിത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി തം ഥേരം സദ്ധിവിഹാരികാ പുച്ഛിംസു – ‘‘അത്ഥി പന വോ, ഭന്തേ, വിസേസാധിഗമോ’’തി. ഥേരോ ‘‘അനാഗാമിഫലം നാമ ഗഹട്ഠാപി പാപുണന്തി, അരഹത്തം പത്തകാലേയേവ തേഹി സദ്ധിം കഥേസ്സാമീ’’തി ഹരായമാനോ കിഞ്ചി അകഥേത്വാവ കാലകതോ സുദ്ധാവാസദേവലോകേ നിബ്ബത്തി. അഥസ്സ സദ്ധിവിഹാരികാ രോദിത്വാ പരിദേവിത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ രോദന്താവ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. അഥ ¶ നേ സത്ഥാ ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, രോദഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ഉപജ്ഝായോ നോ, ഭന്തേ, കാലകതോ’’തി. ‘‘ഹോതു, ഭിക്ഖവേ, മാ ചിന്തയിത്ഥ, ധുവധമ്മോ നാമേസോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, മയമ്പി ജാനാമ, അപിച മയം ഉപജ്ഝായം വിസേസാധിഗമം പുച്ഛിമ്ഹാ, സോ കിഞ്ചി അകഥേത്വാവ കാലകതോ, തേനമ്ഹ ദുക്ഖിതാ’’തി. സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മാ ചിന്തയിത്ഥ, ഉപജ്ഝായേന വോ അനാഗാമിഫലം പത്തം, സോ ‘ഗിഹീപേതം പാപുണന്തി, അരഹത്തം പത്വാവ നേസം കഥേസ്സാമീ’തി ഹരായന്തോ തുമ്ഹാകം കിഞ്ചി അകഥേത്വാ കാലം കത്വാ സുദ്ധാവാസേ നിബ്ബത്തോ, അസ്സാസഥ, ഭിക്ഖവേ, ഉപജ്ഝായോ വോ കാമേസു അപ്പടിബദ്ധചിത്തതം പത്തോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൧൮.

‘‘ഛന്ദജാതോ ¶ അനക്ഖാതേ, മനസാ ച ഫുടോ സിയാ;

കാമേസു ച അപ്പടിബദ്ധചിത്തോ, ഉദ്ധംസോതോതി വുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ ഛന്ദജാതോതി കത്തുകാമതാവസേന ജാതഛന്ദോ ഉസ്സാഹപത്തോ. അനക്ഖാതേതി നിബ്ബാനേ. തഞ്ഹി ‘‘അസുകേന കതം വാ നീലാദീസു ഏവരൂപം വാ’’തി അവത്തബ്ബതായ അനക്ഖാതം നാമ. മനസാ ച ഫുടോ സിയാതി ഹേട്ഠിമേഹി തീഹി മഗ്ഗഫലചിത്തേഹി ഫുടോ പൂരിതോ ഭവേയ്യ. അപ്പടിബദ്ധചിത്തോതി അനാഗാമിമഗ്ഗവസേന കാമേസു അപ്പടിബദ്ധചിത്തോ. ഉദ്ധംസോതോതി ഏവരൂപോ ഭിക്ഖു അവിഹേസു ¶ നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ പട്ഠായ പടിസന്ധിവസേന അകനിട്ഠം ഗച്ഛന്തോ ഉദ്ധംസോതോതി വുച്ചതി, താദിസോ വോ ഉപജ്ഝായോതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തഫലേ പതിട്ഠഹിംസു, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ഏകഅനാഗാമിത്ഥേരവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. നന്ദിയവത്ഥു

ചിരപ്പവാസിന്തി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ഇസിപതനേ വിഹരന്തോ നന്ദിയം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ബാരാണസിയം കിര സദ്ധാസമ്പന്നസ്സ കുലസ്സ നന്ദിയോ നാമ പുത്തോ അഹോസി, സോ മാതാപിതൂനം അനുരൂപോ സദ്ധാസമ്പന്നോ സങ്ഘുപട്ഠാകോ അഹോസി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ വയപ്പത്തകാലേ സമ്മുഖഗേഹതോ മാതുലധീതരം രേവതിം നാമ ആനേതുകാമാ അഹേസും. സാ പന അസ്സദ്ധാ അദാനസീലാ, നന്ദിയോ തം ന ഇച്ഛി. അഥസ്സ മാതാ രേവതിം ആഹ – ‘‘അമ്മ, ത്വം ഇമസ്മിം ഗേഹേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ നിസജ്ജനട്ഠാനം ഉപലിമ്പിത്വാ ആസനാനി പഞ്ഞാപേഹി, ആധാരകേ ഠപേഹി, ഭിക്ഖൂനം ആഗതകാലേ പത്തം ഗഹേത്വാ നിസീദാപേത്വാ ധമ്മകരണേന പാനീയം പരിസ്സാവേത്വാ ഭുത്തകാലേ പത്തേ ധോവ, ഏവം മേ പുത്തസ്സ ആരാധിതാ ഭവിസ്സസീ’’തി. സാ തഥാ അകാസി. അഥ നം ‘‘ഓവാദക്ഖമാ ജാതാ’’തി പുത്തസ്സ ആരോചേത്വാ തേന സാധൂതി സമ്പടിച്ഛിതേ ദിവസം ഠപേത്വാ ആവാഹം കരിംസു ¶ .

അഥ ¶ നം നന്ദിയോ ആഹ – ‘‘സചേ ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച മാതാപിതരോ ച മേ ഉപട്ഠഹിസ്സസി, ഏവം ഇമസ്മിം ഗേഹേ വസിതും ലഭിസ്സസി, അപ്പമത്താ ഹോഹീ’’തി. സാ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ കതിപാഹം സദ്ധാ വിയ ഹുത്വാ ഭത്താരം ഉപട്ഠഹന്തീ ദ്വേ പുത്തേ വിജായി. നന്ദിയസ്സാപി മാതാപിതരോ കാലമകംസു, ഗേഹേ സബ്ബിസ്സരിയം തസ്സായേവ അഹോസി. നന്ദിയോപി മാതാപിതൂനം കാലകിരിയതോ പട്ഠായ മഹാദാനപതി ഹുത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം പട്ഠപേസി. കപണദ്ധികാദീനമ്പി ഗേഹദ്വാരേ പാകവത്തം പട്ഠപേസി. സോ അപരഭാഗേ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ ആവാസദാനേ ആനിസംസം സല്ലക്ഖേത്വാ ഇസിപതനേ മഹാവിഹാരേ ചതൂഹി ഗബ്ഭേഹി പടിമണ്ഡിതം ചതുസാലം കാരേത്വാ മഞ്ചപീഠാദീനി അത്ഥരാപേത്വാ തം ആവാസം നിയ്യാദേന്തോ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം ദത്വാ തഥാഗതസ്സ ദക്ഖിണോദകം അദാസി. സത്ഥു ഹത്ഥേ ദക്ഖിണോദകപതിട്ഠാനേന സദ്ധിംയേവ താവതിംസദേവലോകേ സബ്ബദിസാസു ദ്വാദസയോജനികോ ഉദ്ധം യോജനസതുബ്ബേധോ സത്തരതനമയോ നാരീഗണസമ്പന്നോ ദിബ്ബപാസാദോ ഉഗ്ഗച്ഛി.

അഥേകദിവസേ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ ദേവചാരികം ഗന്ത്വാ തസ്സ പാസാദസ്സ അവിദൂരേ ഠിതോ അത്തനോ സന്തികേ ആഗതേ ദേവപുത്തേ പുച്ഛി – ‘‘കസ്സേസോ അച്ഛരാഗണപരിവുതോ ദിബ്ബപാസാദോ നിബ്ബത്തോ’’തി. അഥസ്സ ദേവപുത്താ വിമാനസാമികം ആചിക്ഖന്താ ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, യേന നന്ദിയേന നാമ ഗഹപതിപുത്തേന ഇസിപതനേ ¶ സത്ഥു വിഹാരം കാരേത്വാ ദിന്നോ, തസ്സത്ഥായ ഏതം വിമാനം നിബ്ബത്ത’’ന്തി ¶ . അച്ഛരാസങ്ഘോപി നം ദിസ്വാ പാസാദതോ ഓരോഹിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, മയം ‘നന്ദിയസ്സ പരിചാരികാ ഭവിസ്സാമാ’തി ഇധ നിബ്ബത്താ, തം പന അപസ്സന്തീ അതിവിയ ഉക്കണ്ഠിതമ്ഹാ, മത്തികപാതിം ഭിന്ദിത്വാ സുവണ്ണപാതിഗഹണം വിയ മനുസ്സസമ്പത്തിം ജഹിത്വാ ദിബ്ബസമ്പത്തിഗഹണം, ഇധാഗമനത്ഥായ നം വദേയ്യാഥാ’’തി. ഥേരോ തതോ ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘നിബ്ബത്തതി നു ഖോ, ഭന്തേ, മനുസ്സലോകേ ഠിതാനംയേവ കതകല്യാണാനം ദിബ്ബസമ്പത്തീ’’തി. ‘‘മോഗ്ഗല്ലാന, നനു തേ ദേവലോകേ നന്ദിയസ്സ നിബ്ബത്താ ദിബ്ബസമ്പത്തി സാമം ദിട്ഠാ, കസ്മാ മം പുച്ഛസീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ, നിബ്ബത്തതീ’’തി.

അഥ നം സത്ഥാ ‘‘മോഗ്ഗല്ലാനം കിം നാമേതം കഥേസി. യഥാ ഹി ചിരപ്പവുട്ഠം പുത്തം വാ ഭാതരം വാ വിപ്പവാസതോ ആഗച്ഛന്തം ഗാമദ്വാരേ ഠിതോ കോചിദേവ ¶ ദിസ്വാ വേഗേന ഗേഹം ആഗന്ത്വാ ‘അസുകോ നാമ ആഗതോ’തി ആരോചേയ്യ, അഥസ്സ ഞാതകാ ഹട്ഠപഹട്ഠാ വേഗേന നിക്ഖമിത്വാ ‘ആഗതോസി, താത, അരോഗോസി, താതാ’തി തം അഭിനന്ദേയ്യും, ഏവമേവ ഇധ കതകല്യാണം ഇത്ഥിം വാ പുരിസം വാ ഇമം ലോകം ജഹിത്വാ പരലോകം ഗതം ദസവിധം ദിബ്ബപണ്ണാകാരം ആദായ ‘അഹം പുരതോ ¶ , അഹം പുരതോ’തി പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ ദേവതാ അഭിനന്ദന്തീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൧൯.

‘‘ചിരപ്പവാസിം പുരിസം, ദൂരതോ സോത്ഥിമാഗതം;

ഞാതിമിത്താ സുഹജ്ജാ ച, അഭിനന്ദന്തി ആഗതം.

൨൨൦.

‘‘തഥേവ കതപുഞ്ഞമ്പി, അസ്മാ ലോകാ പരം ഗതം;

പുഞ്ഞാനി പടിഗണ്ഹന്തി, പിയം ഞാതീവ ആഗത’’ന്തി.

തത്ഥ ചിരപ്പവാസിന്തി ചിരപ്പവുട്ഠം. ദൂരതോ സോത്ഥിമാഗതന്തി വണിജ്ജം വാ രാജപോരിസം വാ കത്വാ ലദ്ധലാഭം നിപ്ഫന്നസമ്പത്തിം അനുപദ്ദവേന ദൂരട്ഠാനതോ ആഗതം. ഞാതിമിത്താ സുഹജ്ജാ ചാതി കുലസമ്ബന്ധവസേന ഞാതീ ച സന്ദിട്ഠാദിഭാവേന മിത്താ ച സുഹദയഭാവേന സുഹജ്ജാ ച. അഭിനന്ദന്തി ആഗതന്തി നം ദിസ്വാ ആഗതന്തി വചനമത്തേന വാ അഞ്ജലികരണമത്തേന വാ ഗേഹസമ്പത്തം പന നാനപ്പകാരപണ്ണാകാരാഭിഹരണവസേന അഭിനന്ദന്തി. തഥേവാതി തേനേവാകാരേന കതപുഞ്ഞമ്പി പുഗ്ഗലം ഇമസ്മാ ലോകാ പരലോകം ഗതം ദിബ്ബം ആയുവണ്ണസുഖയസആധിപതേയ്യം, ദിബ്ബം രൂപസദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബന്തി ഇമം ദസവിധം പണ്ണാകാരം ആദായ മാതാപിതുട്ഠാനേ ഠിതാനി പുഞ്ഞാനി അഭിനന്ദന്താനി ¶ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തി. പിയം ഞാതീവാതി ഇധലോകേ പിയഞാതകം ആഗതം സേസഞാതകാ വിയാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

നന്ദിയവത്ഥു നവമം.

പിയവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സോളസമോ വഗ്ഗോ.

൧൭. കോധവഗ്ഗോ

൧. രോഹിനീഖത്തിയകഞ്ഞാവത്ഥു

കോധം ¶ ¶ ¶ ജഹേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ നിഗ്രോധാരാമേ വിഹരന്തോ രോഹിനിം നാമ ഖത്തിയകഞ്ഞം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിം കിര സമയേ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ പഞ്ചസതേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം കപിലവത്ഥും അഗമാസി. അഥസ്സ ഞാതകാ ‘‘ഥേരോ ആഗതോ’’തി സുത്വാ ഥേരസ്സ സന്തികം അഗമംസു ഠപേത്വാ രോഹിനിം നാമ ഥേരസ്സ ഭഗിനിം. ഥേരോ ഞാതകേ പുച്ഛി ‘‘കഹം, രോഹിനീ’’തി? ‘‘ഗേഹേ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കസ്മാ ഇധ നാഗതാ’’തി? ‘‘സരീരേ തസ്സാ ഛവിരോഗോ ഉപ്പന്നോതി ലജ്ജായ നാഗതാ, ഭന്തേ’’തി. ഥേരോ ‘‘പക്കോസഥ ന’’ന്തി പക്കോസാപേത്വാ പടകഞ്ചുകം പടിമുഞ്ചിത്വാ ആഗതം ഏവമാഹ – ‘‘രോഹിനി, കസ്മാ നാഗതാസീ’’തി? ‘‘സരീരേ മേ, ഭന്തേ, ഛവിരോഗോ ഉപ്പന്നോ, തസ്മാ ലജ്ജായ നാഗതാമ്ഹീ’’തി. ‘‘കിം പന തേ പുഞ്ഞം കാതും ന വട്ടതീ’’തി? ‘‘കിം കരോമി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ആസനസാലം കാരേഹീ’’തി. ‘‘കിം ¶ ഗഹേത്വാ’’തി? ‘‘കിം തേ പസാധനഭണ്ഡകം നത്ഥീ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം മൂല’’ന്തി? ‘‘ദസസഹസ്സമൂലം ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘തേന ഹി തം വിസ്സജ്ജേത്വാ ആസനസാലം കാരേഹീ’’തി. ‘‘കോ മേ, ഭന്തേ, കാരേസ്സതീ’’തി? ഥേരോ സമീപേ ഠിതഞാതകേ ഓലോകേത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം ഭാരോ ഹോതൂ’’തി ആഹ. ‘‘തുമ്ഹേ പന, ഭന്തേ, കിം കരിസ്സഥാ’’തി? ‘‘അഹമ്പി ഇധേവ ഭവിസ്സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഏതിസ്സാ ദബ്ബസമ്ഭാരേ ആഹരഥാ’’തി. തേ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ആഹരിംസു.

ഥേരോ ആസനസാലം സംവിദഹന്തോ രോഹിനിം ആഹ – ‘‘ദ്വിഭൂമികം ആസനസാലം കാരേത്വാ ഉപരി പദരാനം ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ ഹേട്ഠാസാലം നിബദ്ധം സമ്മജ്ജിത്വാ ആസനാനി പഞ്ഞാപേഹി, നിബദ്ധം പാനീയഘടേ ഉപട്ഠാപേഹീ’’തി. സാ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി പസാധനഭണ്ഡകം വിസ്സജ്ജേത്വാ ദ്വിഭൂമികആസനസാലം കാരേത്വാ ഉപരി പദരാനം ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ ഹേട്ഠാസാലം സമ്മജ്ജനാദീനി അകാസി. നിബദ്ധം ഭിക്ഖൂ നിസീദന്തി. അഥസ്സാ ആസനസാലം സമ്മജ്ജന്തിയാവ ഛവിരോഗോ മിലായി. സാ ആസനസാലായ നിട്ഠിതായ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ ആസനസാലം പൂരേത്വാ ¶ നിസിന്നസ്സ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ¶ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പണീതം ഖാദനീയം ഭോജനീയം അദാസി. സത്ഥാ കതഭത്തകിച്ചോ ‘‘കസ്സേതം ദാന’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ഭഗിനിയാ മേ, ഭന്തേ, രോഹിനിയാ’’തി. ‘‘സാ പന കഹ’’ന്തി? ‘‘ഗേഹേ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘പക്കോസഥ ന’’ന്തി? സാ ആഗന്തും ന ഇച്ഛി. അഥ നം സത്ഥാ അനിച്ഛമാനമ്പി പക്കോസാപേസിയേവ. ആഗന്ത്വാ ച പന വന്ദിത്വാ ¶ നിസിന്നം ആഹ – ‘‘രോഹിനി, കസ്മാ നാഗമിത്ഥാ’’തി? ‘‘സരീരേ മേ, ഭന്തേ, ഛവിരോഗോ അത്ഥി, തേന ലജ്ജമാനാ നാഗതാമ്ഹീ’’തി. ‘‘ജാനാസി പന കിം തേ നിസ്സായ ഏസ ഉപ്പന്നോ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തവ കോധം നിസ്സായ ഉപ്പന്നോ ഏസോ’’തി. ‘‘കിം പന മേ, ഭന്തേ, കത’’ന്തി? ‘‘തേന ഹി സുണാഹീ’’തി. അഥസ്സാ സത്ഥാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിരഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസീ ഏകിസ്സാ രഞ്ഞോ നാടകിത്ഥിയാ ആഘാതം ബന്ധിത്വാ ‘‘ദുക്ഖമസ്സാ ഉപ്പാദേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ മഹാകച്ഛുഫലാനി ആഹരാപേത്വാ തം നാടകിത്ഥിം അത്തനോ സന്തികം പക്കോസാപേത്വാ യഥാ സാ ന ജാനാതി, ഏവമസ്സാ സയനേ ചേവ പാവാരകോജവാദീനഞ്ച അന്തരേസു കച്ഛുചുണ്ണാനി ഠപാപേസി, കേളിം കുരുമാനാ വിയ തസ്സാ സരീരേപി ഓകിരി. തം ഖണംയേവ തസ്സാ സരീരം ഉപ്പക്കുപ്പക്കം ഗണ്ഡാഗണ്ഡജാതം അഹോസി. സാ കണ്ഡുവന്തീ ഗന്ത്വാ സയനേ നിപജ്ജി, തത്രാപിസ്സാ കച്ഛുചുണ്ണേഹി ഖാദിയമാനായ ഖരതരാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജി. തദാ അഗ്ഗമഹേസീ രോഹിനീ അഹോസീതി.

സത്ഥാ ഇമം അതീതം ആഹരിത്വാ, ‘‘രോഹിനി, തദാ തയാവേതം കമ്മം കതം. അപ്പമത്തകോപി ഹി കോധോ വാ ഇസ്സാ വാ കാതും ന യുത്തരൂപോ ഏവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൨൧.

‘‘കോധം ജഹേ വിപ്പജഹേയ്യ മാനം,

സംയോജനം സബ്ബമതിക്കമേയ്യ;

തം നാമരൂപസ്മിമസജ്ജമാനം,

അകിഞ്ചനം നാനുപതന്തി ദുക്ഖാ’’തി.

തത്ഥ ¶ കോധന്തി സബ്ബാകാരമ്പി കോധം നവവിധമ്പി മാനം ജഹേയ്യ. സംയോജനന്തി കാമരാഗസംയോജനാദികം ദസവിധമ്പി സബ്ബസംയോജനം അതിക്കമേയ്യ. അസജ്ജമാനന്തി അലഗ്ഗമാനം. യോ ഹി ‘‘മമ രൂപം മമ വേദനാ’’തിആദിനാ നയേന നാമരൂപം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, തസ്മിഞ്ച ഭിജ്ജമാനേ സോചതി വിഹഞ്ഞതി ¶ , അയം നാമരൂപസ്മിം സജ്ജതി നാമ. ഏവം അഗ്ഗണ്ഹന്തോ അവിഹഞ്ഞന്തോ ന സജ്ജതി നാമ. തം പുഗ്ഗലം ഏവം അസജ്ജമാനം രാഗാദീനം അഭാവേന അകിഞ്ചനം ¶ ദുക്ഖാ നാമ നാനുപതന്തീതി അത്ഥോ. ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി. രോഹിനീപി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠിതാ, തങ്ഖണഞ്ഞേവസ്സാ സരീരം സുവണ്ണവണ്ണം അഹോസി.

സാ തതോ ചുതാ താവതിംസഭവനേ ചതുന്നം ദേവപുത്താനം സീമന്തരേ നിബ്ബത്തിത്വാ പാസാദികാ രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്താ അഹോസി. ചത്താരോപി ദേവപുത്താ തം ദിസ്വാ ഉപ്പന്നസിനേഹാ ഹുത്വാ ‘‘മമ സീമായ അന്തോ നിബ്ബത്താ, മമ സീമായ അന്തോ നിബ്ബത്താ’’തി വിവദന്താ സക്കസ്സ ദേവരഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ദേവ, ഇമം നോ നിസ്സായ അഡ്ഡോ ഉപ്പന്നോ, തം വിനിച്ഛിനാഥാ’’തി ആഹംസു. സക്കോപി തം ഓലോകേത്വാവ ഉപ്പന്നസിനേഹോ ഹുത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ഇമായ വോ ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ കഥം ചിത്താനി ഉപ്പന്നാനീ’’തി. അഥേകോ ആഹ – ‘‘മമ താവ ഉപ്പന്നചിത്തം സങ്ഗാമഭേരി വിയ സന്നിസീദിതും നാസക്ഖീ’’തി. ദുതിയോ ‘‘മമ ചിത്തം പബ്ബതനദീ വിയ സീഘം പവത്തതിയേവാ’’തി ¶ . തതിയോ ‘‘മമ ഇമിസ്സാ ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ കക്കടസ്സ വിയ അക്ഖീനി നിക്ഖമിംസൂ’’തി. ചതുത്ഥോ ‘‘മമ ചിത്തം ചേതിയേ ഉസ്സാപിതധജോ വിയ നിച്ചലം ഠാതും നാസക്ഖീ’’തി. അഥ നേ സക്കോ ആഹ – ‘‘താതാ, തുമ്ഹാകം താവ ചിത്താനി പസയ്ഹരൂപാനി, അഹം പന ഇമം ലഭന്തോ ജീവിസ്സാമി, അലഭന്തസ്സ മേ മരണം ഭവിസ്സതീ’’തി. ദേവപുത്താ, ‘‘മഹാരാജ, തുമ്ഹാകം മരണേന അത്ഥോ നത്ഥീ’’തി തം സക്കസ്സ വിസ്സജ്ജേത്വാ പക്കമിംസു. സാ സക്കസ്സ പിയാ അഹോസി മനാപാ. ‘‘അസുകകീളം നാമ ഗച്ഛാമാ’’തി വുത്തേ സക്കോ തസ്സാ വചനം പടിക്ഖിപിതും നാസക്ഖീതി.

രോഹിനീഖത്തിയകഞ്ഞാവത്ഥു പഠമം.

൨. അഞ്ഞതരഭിക്ഖുവത്ഥു

യോ വേ ഉപ്പതിതന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ അഗ്ഗാളവേ ചേതിയേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സത്ഥാരാ ¶ ഹി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സേനാസനേ അനുഞ്ഞാതേ രാജഗഹസേട്ഠിആദീഹി സേനാസനേസു കരിയമാനേസു ഏകോ ആളവികോ ഭിക്ഖു അത്തനോ സേനാസനം കരോന്തോ ഏകം മനാപരുക്ഖം ¶ ദിസ്വാ ഛിന്ദിതും ആരഭി. തത്ഥ പന നിബ്ബത്താ ഏകാ തരുണപുത്താ ദേവതാ പുത്തം അങ്കേനാദായ ഠിതാ യാചി ‘‘മാ മേ, സാമി, വിമാനം ഛിന്ദി, ന സക്ഖിസ്സാമി പുത്തം ആദായ അനാവാസാ വിചരിതു’’ന്തി. സോ ¶ ‘‘അഹം അഞ്ഞത്ര ഈദിസം രുക്ഖം ന ലഭിസ്സാമീ’’തി തസ്സാ വചനം നാദിയി. സാ ‘‘ഇമമ്പി താവ ദാരകം ഓലോകേത്വാ ഓരമിസ്സതീ’’തി പുത്തം രുക്ഖസാഖായ ഠപേസി. സോപി ഭിക്ഖു ഉക്ഖിപിതം ഫരസും സന്ധാരേതും അസക്കോന്തോ ദാരകസ്സ ബാഹും ഛിന്ദി, ദേവതാ ഉപ്പന്നബലവകോധാ ‘‘പഹരിത്വാ നം മാരേസ്സാമീ’’തി ഉഭോ ഹത്ഥേ ഉക്ഖിപിത്വാ ഏവം താവ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ഭിക്ഖു സീലവാ. സചാഹം ഇമം മാരേസ്സാമി, നിരയഗാമിനീ ഭവിസ്സാമി. സേസദേവതാപി അത്തനോ രുക്ഖം ഛിന്ദന്തേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘അസുകദേവതായ ഏവം നാമ മാരിതോ ഭിക്ഖൂ’തി മം പമാണം കത്വാ ഭിക്ഖൂ മാരേസ്സന്തി. അയഞ്ച സസാമികോ ഭിക്ഖു, സാമികസ്സേവ നം കഥേസ്സാമീ’’തി ഉക്ഖിത്തഹത്ഥേ അപനേത്വാ രോദമാനാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം ദേവതേ’’തി ആഹ. സാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം മേ സാവകേന ഇദം നാമ കതം, അഹമ്പി നം മാരേതുകാമാ ഹുത്വാ ഇദം നാമ ചിന്തേത്വാ അമാരേത്വാവ ഇധാഗതാ’’തി സബ്ബം തം പവത്തിം വിത്ഥാരതോ ആരോചേസി.

സത്ഥാ തം സുത്വാ ‘‘സാധു, ¶ സാധു ദേവതേ, സാധു തേ കതം ഏവം ഉഗ്ഗതം കോപം ഭന്തം രഥം വിയ നിഗ്ഗണ്ഹമാനായാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൨൨.

‘‘യോ വേ ഉപ്പതിതം കോധം, രഥം ഭന്തംവ വാരയേ;

തമഹം സാരഥിം ബ്രൂമി, രസ്മിഗ്ഗാഹോ ഇതരോ ജനോ’’തി.

തത്ഥ ഉപ്പതിതന്തി ഉപ്പന്നം. രഥം ഭന്തം വാതി യഥാ നാമ ഛേകോ സാരഥി അതിവേഗേന ധാവന്തം രഥം നിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ യഥിച്ഛകം ഠപേതി, ഏവം യോ പുഗ്ഗലോ ഉപ്പന്നം കോധം വാരയേ നിഗ്ഗണ്ഹിതും സക്കോതി. തമഹന്തി തം അഹം സാരഥിം ബ്രൂമി. ഇതരോ ജനോതി ഇതരോ പന രാജഉപരാജാദീനം രഥസാരഥിജനോ രസ്മിഗ്ഗാഹോ നാമ ഹോതി, ന ഉത്തമസാരഥീതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ ദേവതാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ദേവതാ പന സോതാപന്നാ ഹുത്വാപി രോദമാനാ അട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം ദേവതേ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, വിമാനം മേ നട്ഠം, ഇദാനി കിം കരിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ, ‘‘അലം ദേവതേ, മാ ചിന്തയി, അഹം തേ വിമാനം ദസ്സാമീ’’തി ജേതവനേ ഗന്ധകുടിസമീപേ പുരിമദിവസേ ചുതദേവതം ഏകം രുക്ഖം അപദിസന്തോ ‘‘അമുകസ്മിം ഓകാസേ രുക്ഖോ വിവിത്തോ, തത്ഥ ഉപഗച്ഛാ’’തി ആഹ. സാ തത്ഥ ¶ ഉപഗഞ്ഛി. തതോ പട്ഠായ ‘‘ബുദ്ധദത്തിയം ഇമിസ്സാ വിമാന’’ന്തി മഹേസക്ഖദേവതാപി ആഗന്ത്വാ ¶ തം ചാലേതും നാസക്ഖിംസു. സത്ഥാ തം അത്ഥുപ്പത്തിം കത്വാ ഭിക്ഖൂനം ഭൂതഗാമസിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേസീതി.

അഞ്ഞതരഭിക്ഖുവത്ഥു ദുതിയം.

൩. ഉത്തരാഉപാസികാവത്ഥു

അക്കോധേന ജിനേ കോധന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ഉത്തരായ ഗേഹേ കതഭത്തകിച്ചോ ഉത്തരം ഉപാസികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തത്രായമനുപുബ്ബീ കഥാ – രാജഗഹേ കിര സുമനസേട്ഠിം നിസ്സായ പുണ്ണോ നാമ ദലിദ്ദോ ഭതിം കത്വാ ജീവതി. തസ്സ ഭരിയാ ച ഉത്തരാ നാമ ധീതാ ചാതി ദ്വേയേവ ഗേഹമാനുസകാ. അഥേകദിവസം ‘‘സത്താഹം നക്ഖത്തം കീളിതബ്ബ’’ന്തി രാജഗഹേ ഘോസനം കരിംസു. തം സുത്വാ സുമനസേട്ഠി പാതോവ ആഗതം പുണ്ണം ആമന്തേത്വാ, ‘‘താത, അമ്ഹാകം പരിജനോ നക്ഖത്തം കീളിതുകാമോ, ത്വം കിം നക്ഖത്തം കീളിസ്സസി, ഉദാഹു ഭതിം കരിസ്സസീ’’തി ആഹ. ‘‘സാമി, നക്ഖത്തം നാമ സധനാനം ഹോതി, മമ പന ഗേഹേ സ്വാതനായ യാഗുതണ്ഡുലമ്പി നത്ഥി, കിം മേ നക്ഖത്തേന, ഗോണേ ലഭന്തോ കസിതും ഗമിസ്സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഗോണേ ഗണ്ഹാഹീ’’തി. സോ ബലവഗോണേ ച നങ്ഗലഞ്ച ഗഹേത്വാ, ‘‘ഭദ്ദേ, നാഗരാ നക്ഖത്തം കീളന്തി, അഹം ദലിദ്ദതായ ഭതിം കാതും ഗമിസ്സാമി, മയ്ഹമ്പി താവ അജ്ജ ദ്വിഗുണം ¶ നിവാപം പചിത്വാ ഭത്തം ആഹരേയ്യാസീ’’തി ഭരിയം വത്വാ ഖേത്തം അഗമാസി.

സാരിപുത്തത്ഥേരോപി ¶ സത്താഹം നിരോധസമാപന്നോ തം ദിവസം വുട്ഠായ ‘‘കസ്സ നു ഖോ അജ്ജ മയാ സങ്ഗഹം കാതും വട്ടതീ’’തി ഓലോകേന്തോ പുണ്ണം അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠം ദിസ്വാ ‘‘സദ്ധോ നു ഖോ ഏസ, സക്ഖിസ്സതി വാ മേ സങ്ഗഹം കാതു’’ന്തി ഓലോകേന്തോ തസ്സ സദ്ധഭാവഞ്ച സങ്ഗഹം കാതും സമത്ഥഭാവഞ്ച തപ്പച്ചയാ ചസ്സ മഹാസമ്പത്തിപടിലാഭഞ്ച ഞത്വാ പത്തചീവരമാദായ തസ്സ കസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ആവാടതീരേ ഏകം ഗുമ്ബം ഓലോകേന്തോ അട്ഠാസി.

പുണ്ണോ ഥേരം ദിസ്വാവ കസിം ഠപേത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന ഥേരം വന്ദിത്വാ ‘‘ദന്തകട്ഠേന അത്ഥോ ഭവിസ്സതീ’’തി ദന്തകട്ഠം കപ്പിയം കത്വാ അദാസി. അഥസ്സ ഥേരോ പത്തഞ്ച പരിസ്സാവനഞ്ച നീഹരിത്വാ ¶ അദാസി. സോ ‘‘പാനീയേന അത്ഥോ ഭവിസ്സതീ’’തി തം ആദായ പാനീയം പരിസ്സാവേത്വാ അദാസി. ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം പരേസം പച്ഛിമഗേഹേ വസതി. സചസ്സ ഗേഹദ്വാരം ഗമിസ്സാമി, ഇമസ്സ ഭരിയാ മം ദട്ഠും ന ലഭിസ്സതി. യാവസ്സാ ഭത്തം ആദായ മഗ്ഗം പടിപജ്ജതി, താവ ഇധേവ ഭവിസ്സാമീ’’തി. സോ തത്ഥേവ ഥോകം വീതിനാമേത്വാ തസ്സ മഗ്ഗാരുള്ഹഭാവം ഞത്വാ അന്തോനഗരാഭിമുഖോ പായാസി.

സാ അന്തരാമഗ്ഗേ ഥേരം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അപ്പേകദാഹം ദേയ്യധമ്മേ സതി ¶ അയ്യം ന പസ്സാമി, അപ്പേകദാ മേ അയ്യം പസ്സന്തിയാ ദേയ്യധമ്മോ ന ഹോതി. അജ്ജ പന മേ അയ്യോ ച ദിട്ഠോ, ദേയ്യധമ്മോ ചായം അത്ഥി, കരിസ്സതി നു ഖോ മേ സങ്ഗഹ’’ന്തി. സാ ഭത്തഭാജനം ഓരോപേത്വാ ഥേരം പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇദം ലൂഖം വാ പണീതം വാതി അചിന്തേത്വാ ദാസസ്സ വോ സങ്ഗഹം കരോഥാ’’തി ആഹ. ഥേരോ പത്തം ഉപനാമേത്വാ തായ ഏകേന ഹത്ഥേന ഭാജനം ധാരേത്വാ ഏകേന ഹത്ഥേന തതോ ഭത്തം ദദമാനായ ഉപഡ്ഢഭത്തേ ദിന്നേ ‘‘അല’’ന്തി ഹത്ഥേന പത്തം പിദഹി. സാ, ‘‘ഭന്തേ, ഏകോവ പടിവിസോ, ന സക്കാ ദ്വിധാ കാതും. തുമ്ഹാകം ദാസസ്സ ഇധലോകസങ്ഗഹം അകത്വാ പരലോകസങ്ഗഹം കരോഥ, നിരവസേസമേവ ദാതുകാമമ്ഹീ’’തി വത്വാ സബ്ബമേവ ഥേരസ്സ പത്തേ പതിട്ഠപേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠധമ്മസ്സേവ ഭാഗീ അസ്സ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസി. ഥേരോ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി വത്വാ ഠിതകോവ അനുമോദനം കരിത്വാ ഏകസ്മിം ഉദകഫാസുകട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ ഭത്തകിച്ചമകാസി. സാപി നിവത്തിത്വാ തണ്ഡുലേ പരിയേസിത്വാ ഭത്തം പചി. പുണ്ണോപി അഡ്ഢകരീസമത്തട്ഠാനം കസിത്വാ ജിഘച്ഛം സഹിതും അസക്കോന്തോ ഗോണേ വിസ്സജ്ജേത്വാ ഏകരുക്ഖച്ഛായം പവിസിത്വാ മഗ്ഗം ഓലോകേന്തോ നിസീദി.

അഥസ്സ ¶ ഭരിയാ ഭത്തം ആദായ ഗച്ഛമാനാ തം ദിസ്വാവ ‘‘ഏസ ജിഘച്ഛായ പീളിതോ മം ഓലോകേന്തോ നിസിന്നോ. സചേ മം ¶ ‘അതിവിയ ജേ ചിരായീ’തി തജ്ജേത്വാ പതോദലട്ഠിയാ മം പഹരിസ്സതി, മയാ കതകമ്മം നിരത്ഥകം ഭവിസ്സതി. പടികച്ചേവസ്സ ആരോചേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘സാമി, അജ്ജേകദിവസം ചിത്തം പസാദേഹി, മാ മയാ കതകമ്മം നിരത്ഥകം കരി. അഹഞ്ഹി പാതോവ തേ ഭത്തം ആഹരന്തീ അന്തരാമഗ്ഗേ ധമ്മസേനാപതിം ദിസ്വാ തവ ഭത്തം തസ്സ ദത്വാ പുന ഗന്ത്വാ ഭത്തം പചിത്വാ ആഗതാ, പസാദേഹി, സാമി, ചിത്ത’’ന്തി. സോ ‘‘കിം വദേസി, ഭദ്ദേ’’തി പുച്ഛിത്വാ പുന തമത്ഥം സുത്വാ, ‘‘ഭദ്ദേ, സാധു വത തേ കതം മമ ഭത്തം അയ്യസ്സ ദദമാനായ, മയാപിസ്സ അജ്ജ പാതോവ ദന്തകട്ഠഞ്ച മുഖോദകഞ്ച ദിന്ന’’ന്തി പസന്നമാനസോ തം വചനം അഭിനന്ദിത്വാ ഉസ്സുരേ ലദ്ധഭത്തതായ കിലന്തകായോ തസ്സാ അങ്കേ സീസം കത്വാ നിദ്ദം ഓക്കമി.

അഥസ്സ ¶ പാതോവ കസിതട്ഠാനം പംസുചുണ്ണം ഉപാദായ സബ്ബം രത്തസുവണ്ണം കണികാരപുപ്ഫരാസി വിയ സോഭമാനം അട്ഠാസി. സോ പബുദ്ധോ ഓലോകേത്വാ ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, ഏതം കസിതട്ഠാനം സബ്ബം മമ സുവണ്ണം ഹുത്വാ പഞ്ഞായതി, കിം നു ഖോ മേ അതിഉസ്സുരേ ലദ്ധഭത്തതായ അക്ഖീനി ഭമന്തീ’’തി. ‘‘സാമി, മയ്ഹമ്പി ഏവമേവ പഞ്ഞായതീ’’തി. സോ ഉട്ഠായ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഏകപിണ്ഡം ഗഹേത്വാ നങ്ഗലസീസേ പഹരിത്വാ സുവണ്ണഭാവം ഞത്വാ ¶ ‘‘അഹോ അയ്യസ്സ ധമ്മസേനാപതിസ്സ മേ ദിന്നദാനേന അജ്ജേവ വിപാകോ ദസ്സിതോ, ന ഖോ പന സക്കാ ഏത്തകം ധനം പടിച്ഛാദേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി ഭരിയായ ആഭതം ഭത്തപാതിം സുവണ്ണസ്സ പൂരേത്വാ രാജകുലം ഗന്ത്വാ രഞ്ഞാ കതോകാസോ പവിസിത്വാ രാജാനം അഭിവാദേത്വാ ‘‘കിം, താതാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ദേവ, അജ്ജ മയാ കസിതട്ഠാനം സബ്ബം സുവണ്ണഭരിതമേവ ഹുത്വാ ഠിതം, ഇദം സുവണ്ണം ആഹരാപേതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘കോസി ത്വ’’ന്തി? ‘‘പുണ്ണോ നാമ അഹ’’ന്തി. ‘‘കിം പന തേ അജ്ജ കത’’ന്തി? ‘‘ധമ്മസേനാപതിസ്സ മേ അജ്ജ പാതോവ ദന്തകട്ഠഞ്ച മുഖോദകഞ്ച ദിന്നം, ഭരിയായപി മേ മയ്ഹം ആഹരണഭത്തം തസ്സേവ ദിന്ന’’ന്തി.

തം സുത്വാ രാജാ ‘‘അജ്ജേവ കിര, ഭോ, ധമ്മസേനാപതിസ്സ ദിന്നദാനേന വിപാകോ ദസ്സിതോ’’തി വത്വാ, ‘‘താത, കിം കരോമീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ബഹൂനി സകടസഹസ്സാനി പഹിണിത്വാ സുവണ്ണം ആഹരാപേഥാ’’തി. രാജാ സകടാനി പഹിണി. രാജപുരിസേസു ‘‘രഞ്ഞോ സന്തക’’ന്തി ഗണ്ഹന്തേസു ഗഹിതഗഹിതം മത്തികാവ ഹോതി. തേ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേഹി കിന്തി ¶ വത്വാ ഗഹിത’’ന്തി. പുട്ഠാ ‘‘തുമ്ഹാകം സന്തക’’ന്തി ആഹംസു. ന മയ്ഹം, താതാ, സന്തകം, ഗച്ഛഥ ‘‘പുണ്ണസ്സ സന്തക’’ന്തി ¶ വത്വാ ഗണ്ഹഥാതി. തേ തഥാ കരിംസു, ഗഹിതഗഹിതം സുവണ്ണമേവ അഹോസി. സബ്ബമ്പി ആഹരിത്വാ രാജങ്ഗണേ രാസിമകംസു, അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധോ രാസി അഹോസി. രാജാ നാഗരേ സന്നിപാതേത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം നഗരേ അത്ഥി കസ്സചി ഏത്തകം സുവണ്ണ’’ന്തി? ‘‘നത്ഥി, ദേവാ’’തി. ‘‘കിം പനസ്സ ദാതും വട്ടതീ’’തി? ‘‘സേട്ഠിഛത്തം, ദേവാ’’തി. രാജാ ‘‘ബാഹുധനസേട്ഠി നാമ ഹോതൂ’’തി മഹന്തേന ഭോഗേന സദ്ധിം തസ്സ സേട്ഠിഛത്തമദാസി. അഥ നം സോ ആഹ – ‘‘മയം, ദേവ, ഏത്തകം കാലം പരകുലേ വസിമ്ഹാ, വസനട്ഠാനം നോ ദേഥാ’’തി. ‘‘തേന ഹി പസ്സ, ഏസ ഗുമ്ബോ പഞ്ഞായതി, ഏതം ഹരാപേത്വാ ഗേഹം കാരേഹീ’’തി പുരാണസേട്ഠിസ്സ ഗേഹട്ഠാനം ആചിക്ഖി. സോ തസ്മിം ഠാനേ കതിപാഹേനേവ ഗേഹം കാരാപേത്വാ ഗേഹപ്പവേസനമങ്ഗലഞ്ച ഛത്തമങ്ഗലഞ്ച ഏകതോവ കരോന്തോ സത്താഹം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം അദാസി. അഥസ്സ സത്ഥാ അനുമോദനം കരോന്തോ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി. ധമ്മകഥാവസാനേ പുണ്ണസേട്ഠി ച ഭരിയാ ചസ്സ ധീതാ ച ഉത്തരാതി തയോ ജനാ സോതാപന്നാ അഹേസും.

അപരഭാഗേ ¶ രാജഗഹസേട്ഠി പുണ്ണസേട്ഠിനോ ധീതരം അത്തനോ പുത്തസ്സ വാരേസി. സോ ‘‘നാഹം ദസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘മാ ഏവം കരോതു, ഏത്തകം കാലം അമ്ഹേ നിസ്സായ വസന്തേനേവ ¶ തേ സമ്പത്തി ലദ്ധാ, ദേതു മേ പുത്തസ്സ ധീതര’’ന്തി വുത്തേ ‘‘സോ മിച്ഛാദിട്ഠികോ, മമ ധീതാ തീഹി രതനേഹി വിനാ വത്തിതും ന സക്കോതി, നേവസ്സ ധീതരം ദസ്സാമീ’’തി ആഹ. അഥ നം ബഹൂ സേട്ഠിഗണാദയോ കുലപുത്താ ‘‘മാ തേന സദ്ധിം വിസ്സാസം ഭിന്ദി, ദേഹിസ്സ ധീതര’’ന്തി യാചിംസു. സോ തേസം വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ ആസാള്ഹിപുണ്ണമായം ധീതരം അദാസി. സാ പതികുലം ഗതകാലതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖും വാ ഭിക്ഖുനിം വാ ഉപസങ്കമിതും ദാനം വാ ദാതും ധമ്മം വാ സോതും നാലത്ഥ. ഏവം അഡ്ഢതിയേസു മാസേസു വീതിവത്തേസു സന്തികേ ഠിതം പരിചാരികം പുച്ഛി – ‘‘ഇദാനി കിത്തകം അന്തോവസ്സസ്സ അവസിട്ഠ’’ന്തി? ‘‘അഡ്ഢമാസോ, അയ്യേ’’തി. സാ പിതു സാസനം പഹിണി ‘‘കസ്മാ മം ഏവരൂപേ ബന്ധനാഗാരേ പക്ഖിപിംസു, വരം മേ ലക്ഖണാഹതം കത്വാ ¶ പരേസം ദാസിം സാവേതും. ഏവരൂപസ്സ മിച്ഛാദിട്ഠികുലസ്സ ദാതും ന വട്ടതി. ആഗതകാലതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖുദസ്സനാദീസു ഏകമ്പി പുഞ്ഞം കാതും ന ലഭാമീ’’തി.

അഥസ്സാ പിതാ ‘‘ദുക്ഖിതാ വത മേ ധീതാ’’തി അനത്തമനതം പവേദേത്വാ പഞ്ചദസ കഹാപണസഹസ്സാനി പേസേസി ‘‘ഇമസ്മിം നഗരേ സിരിമാ നാമ ഗണികാ അത്ഥി, ദേവസികം സഹസ്സം ഗണ്ഹാതി. ഇമേഹി കഹാപണേഹി തം ആനേത്വാ സാമികസ്സ പാദപരിചാരികം കത്വാ സയം പുഞ്ഞാനി കരോതൂ’’തി ¶ . സാ സിരിമം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സഹായികേ ഇമേ കഹാപണേ ഗഹേത്വാ ഇമം അഡ്ഢമാസം തവ സഹായകം പരിചരാഹീ’’തി ആഹ. സാ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണി. സാ തം ആദായ സാമികസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തേന സിരിമം ദിസ്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘സാമി, ഇമം അഡ്ഢമാസം മമ സഹായികാ തുമ്ഹേ പരിചരതു, അഹം പന ഇമം അഡ്ഢമാസം ദാനഞ്ചേവ ദാതുകാമാ ധമ്മഞ്ച സോതുകാമാ’’തി ആഹ. സോ തം അഭിരൂപം ഇത്ഥിം ദിസ്വാ ഉപ്പന്നസിനേഹോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി.

ഉത്തരാപി ഖോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമം അഡ്ഢമാസം അഞ്ഞത്ഥ അഗന്ത്വാ ഇധേവ ഭിക്ഖാ ഗഹേതബ്ബാ’’തി സത്ഥു പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ ‘‘ഇതോ ദാനി പട്ഠായ യാവ മഹാപവാരണാ, താവ സത്ഥാരം ഉപട്ഠാതും ധമ്മഞ്ച സോതും ലഭിസ്സാമീ’’തി തുട്ഠമാനസാ ‘‘ഏവം യാഗും പചഥ, ഏവം പൂവേ പചഥാ’’തി മഹാനസേ സബ്ബകിച്ചാനി സംവിദഹന്തീ വിചരതി. അഥസ്സാ സാമികോ ‘‘സ്വേ പവാരണാ ഭവിസ്സതീ’’തി മഹാനസാഭിമുഖോ വാതപാനേ ഠത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ കരോന്തീ സാ അന്ധബാലാ വിചരതീ’’തി ഓലോകേന്തോ തം സേട്ഠീധീതരം സേദകിലിന്നം ഛാരികായ ഓകിണ്ണം അങ്ഗാരമസിമക്ഖിതം തഥാ സംവിദഹിത്വാ വിചരമാനം ദിസ്വാ ‘‘അഹോ അന്ധബാലാ ഏവരൂപേ ഠാനേ ഇമം സിരിസമ്പത്തിം ¶ നാനുഭവതി, ‘മുണ്ഡകസമണേ ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’തി തുട്ഠചിത്താ വിചരതീ’’തി ഹസിത്വാ അപഗഞ്ഛി.

തസ്മിം അപഗതേ ¶ തസ്സ സന്തികേ ഠിതാ സിരിമാ ‘‘കിം നു ഖോ ഓലോകേത്വാ ഏസ ഹസീ’’തി തേനേവ വാതപാനേന ഓലോകേന്തീ ഉത്തരം ദിസ്വാ ‘‘ഇമം ഓലോകേത്വാ ഇമിനാ ഹസിതം, അദ്ധാ ഇമസ്സ ഏതായ സദ്ധിം സന്ഥവോ അത്ഥീ’’തി ചിന്തേസി. സാ കിര അഡ്ഢമാസം തസ്മിം ഗേഹേ ബാഹിരകഇത്ഥീ ഹുത്വാ വസമാനാപി തം സമ്പത്തിം അനുഭവമാനാ അത്തനോ ബാഹിരകഇത്ഥിഭാവം അജാനിത്വാ ‘‘അഹം ഘരസാമിനീ’’തി സഞ്ഞമകാസി. സാ ¶ ഉത്തരായ ആഘാതം ബന്ധിത്വാ ‘‘ദുക്ഖമസ്സാ ഉപ്പാദേസ്സാമീ’’തി പാസാദാ ഓരുയ്ഹ മഹാനസം പവിസിത്വാ പൂവപചനട്ഠാനേ പക്കുഥിതം സപ്പിം കടച്ഛുനാ ആദായ ഉത്തരാഭിമുഖം പായാസി. ഉത്തരാ തം ആഗച്ഛന്തിം ദിസ്വാ ‘‘മമ സഹായികായ മയ്ഹം ഉപകാരോ കതോ, ചക്കവാളം അതിസമ്ബാധം, ബ്രഹ്മലോകോ അതിനീചകോ, മമ സഹായികായ ഗുണോവ മഹന്തോ. അഹഞ്ഹി ഏതം നിസ്സായ ദാനഞ്ച ദാതും ധമ്മഞ്ച സോതും ലഭിം. സചേ മമ ഏതിസ്സാ ഉപരി കോപോ അത്ഥി, ഇദം സപ്പി മം ദഹതു. സചേ നത്ഥി, മാ ദഹതൂ’’തി തം മേത്തായ ഫരി. തായ തസ്സാ മത്ഥകേ ആസിത്തം പക്കുഥിതസപ്പി സീതുദകം വിയ അഹോസി.

അഥ നം ‘‘ഇദം സീതലം ¶ ഭവിസ്സതീ’’തി കടച്ഛും പൂരേത്വാ ആദായ ആഗച്ഛന്തിം ഉത്തരായ ദാസിയോ ദിസ്വാ ‘‘അപേഹി ദുബ്ബിനീതേ, ന ത്വം അമ്ഹാകം അയ്യായ പക്കുഥിതം സപ്പിം ആസിഞ്ചിതും അനുച്ഛവികാ’’തി സന്തജ്ജേന്തിയോ ഇതോ ചിതോ ച ഉട്ഠായ ഹത്ഥേഹി ച പാദേഹി ച പോഥേത്വാ ഭൂമിയം പാതേസും. ഉത്തരാ വാരേന്തീപി വാരേതും നാസക്ഖി. അഥസ്സാ ഉപരി ഠിതാ സബ്ബാ ദാസിയോ പടിബാഹിത്വാ ‘‘കിസ്സ തേ ഏവരൂപം ഭാരിയം കത’’ന്തി സിരിമം ഓവദിത്വാ ഉണ്ഹോദകേന ന്ഹാപേത്വാ സതപാകതേലേന അബ്ഭഞ്ജി. തസ്മിം ഖണേ സാ അത്തനോ ബാഹിരകിത്ഥിഭാവം ഞത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘മയാ ഭാരിയം കമ്മം കതം സാമികസ്സ ഹസനമത്തകാരണാ ഇമിസ്സാ ഉപരി പക്കുഥിതം സപ്പിം ആസിഞ്ചന്തിയാ, അയം ‘ഗണ്ഹഥ ന’ന്തി ദാസിയോ ന ആണാപേസി. മം വിഹേഠനകാലേപി സബ്ബദാസിയോ പടിബാഹിത്വാ മയ്ഹം കത്തബ്ബമേവ അകാസി. സചാഹം ഇമം ന ഖമാപേസ്സാമി, മുദ്ധാ മേ സത്തധാ ഫലേയ്യാ’’തി തസ്സാ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ, ‘‘അയ്യേ, ഖമാഹി മേ’’തി ആഹ. അഹം സപിതികാ ധീതാ, പിതരി ഖമന്തേ ഖമാമീതി. ഹോതു, അയ്യേ, പിതരം തേ ¶ പുണ്ണസേട്ഠിം ഖമാപേസ്സാമീതി. പുണ്ണോ മമ വട്ടജനകപിതാ, വിവട്ടജനകേ പിതരി ഖമന്തേ പനാഹം ഖമിസ്സാമീതി. കോ പന തേ വിവട്ടജനകപിതാതി? സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി. മയ്ഹം തേന സദ്ധിം വിസ്സാസോ നത്ഥീതി. അഹം കരിസ്സാമി, സത്ഥാ സ്വേ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ആദായ ഇധാഗമിസ്സതി, ത്വം യഥാലദ്ധം സക്കാരം ഗഹേത്വാ ഇധേവ ആഗന്ത്വാ തം ഖമാപേഹീതി. സാ ‘‘സാധു, അയ്യേ’’തി ഉട്ഠായ അത്തനോ ¶ ഗേഹം ഗന്ത്വാ പഞ്ചസതാ പരിവാരിത്ഥിയോ ആണാപേത്വാ നാനാവിധാനി ഖാദനീയാനി ചേവ സൂപേയ്യാനി ച സമ്പാദേത്വാ പുനദിവസേ തം സക്കാരം ആദായ ¶ ഉത്തരായ ഗേഹം ആഗന്ത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പത്തേ പതിട്ഠാപേതും അവിസഹന്തീ അട്ഠാസി. തം സബ്ബം ഗഹേത്വാ ഉത്തരാവ സംവിദഹി. സിരിമാപി ഭത്തകിച്ചാവസാനേ സദ്ധിം പരിവാരേന സത്ഥു പാദമൂലേ നിപജ്ജി.

അഥ നം സത്ഥാ പുച്ഛി – ‘‘കോ തേ അപരാധോ’’തി? ഭന്തേ, മയാ ഹിയ്യോ ഇദം നാമ കതം, അഥ മേ സഹായികാ മം വിഹേഠയമാനാ ദാസിയോ നിവാരേത്വാ മയ്ഹം ഉപകാരമേവ അകാസി. സാഹം ഇമിസ്സാ ഗുണം ജാനിത്വാ ഇമം ഖമാപേസിം, അഥ മം ഏസാ ‘‘തുമ്ഹേസു ഖമന്തേസു ഖമിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘ഏവം കിര ഉത്തരേ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സീസേ മേ സഹായികായ പക്കുഥിതസപ്പി ആസിത്ത’’ന്തി. അഥ ‘‘തയാ കിം ചിന്തിത’’ന്തി? ‘‘ചക്കവാളം ¶ അതിസമ്ബാധം, ബ്രഹ്മലോകോ അതിനീചകോ, മമ സഹായികായ ഗുണോവ മഹന്തോ. അഹഞ്ഹി ഏതം നിസ്സായ ദാനഞ്ച ദാതും ധമ്മഞ്ച സോതും അലത്ഥം, സചേ മേ ഇമിസ്സാ ഉപരി കോപോ അത്ഥി, ഇദം മം ദഹതു. നോ ചേ, മാ ദഹതൂ’’തി ഏവം ചിന്തേത്വാ ഇമം മേത്തായ ഫരിം, ഭന്തേതി. സത്ഥാ ‘‘സാധു സാധു, ഉത്തരേ, ഏവം കോധം ജിനിതും വട്ടതി. കോധോ ഹി നാമ അക്കോധേന, അക്കോസകപരിഭാസകോ അനക്കോസന്തേന അപരിഭാസന്തേന, ഥദ്ധമച്ഛരീ അത്തനോ സന്തകസ്സ ദാനേന, മുസാവാദീ സച്ചവചനേന ജിനിതബ്ബോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൨൩.

‘‘അക്കോധേന ജിനേ കോധം, അസാധും സാധുനാ ജിനേ;

ജിനേ കദരിയം ദാനേന, സച്ചേനാലികവാദിന’’ന്തി.

തത്ഥ അക്കോധേനാതി കോധനോ ഹി പുഗ്ഗലോ അക്കോധേന ഹുത്വാ ജിനിതബ്ബോ. അസാധുന്തി അഭദ്ദകോ ഭദ്ദകേന ഹുത്വാ ജിനിതബ്ബോ. കദരിയന്തി ഥദ്ധമച്ഛരീ അത്തനോ സന്തകസ്സ ചാഗചിത്തേന ജിനിതബ്ബോ. അലികവാദീ സച്ചവചനേന ¶ ജിനിതബ്ബോ. തസ്മാ ഏവമാഹ – ‘‘അക്കോധേന ജിനേ കോധം…പേ… സച്ചേനാലികവാദിന’’ന്തി.

ദേസനാവസാനേ സിരിമാ സദ്ധിം പഞ്ചസതാഹി ഇത്ഥീഹി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹീതി.

ഉത്തരാഉപാസികാവത്ഥു തതിയം.

൪. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരപഞ്ഹവത്ഥു

സച്ചം ¶ ¶ ഭണേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ പഞ്ഹം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ഥേരോ ദേവചാരികം ഗന്ത്വാ മഹേസക്ഖായ ദേവതായ വിമാനദ്വാരേ ഠത്വാ തം അത്തനോ സന്തികം ആഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഠിതം ഏവമാഹ – ‘‘ദേവതേ മഹതീ തേ സമ്പത്തി, കിം കമ്മം കത്വാ ഇമം അലത്ഥാ’’തി? ‘‘മാ മം, ഭന്തേ, പുച്ഛഥാ’’തി. ദേവതാ കിര അത്തനോ പരിത്തകമ്മേന ലജ്ജമാനാ ഏവം വദതി. സാ പന ഥേരേന ‘‘കഥേഹിയേവാ’’തി വുച്ചമാനാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, മയാ നേവ ദാനം ദിന്നം, ന പൂജാ കതാ, ന ധമ്മോ സുതോ, കേവലം സച്ചമത്തം രക്ഖിത’’ന്തി. ഥേരോ അഞ്ഞാനി വിമാനദ്വാരാനി ¶ ഗന്ത്വാ ആഗതാഗതാ അപരാപി ദേവധീതരോ പുച്ഛി. താസുപി തഥേവ നിഗുഹിത്വാ ഥേരം പടിബാഹിതും അസക്കോന്തീസു ഏകാ താവ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, മയാ നേവ ദാനാദീസു കതം നാമ അത്ഥി, അഹം പന കസ്സപബുദ്ധകാലേ പരസ്സ ദാസീ അഹോസിം, തസ്സാ മേ സാമികോ അതിവിയ ചണ്ഡോ ഫരുസോ, ഗഹിതഗ്ഗഹിതേനേവ കട്ഠേന വാ കലിങ്ഗരേന വാ സീസം ഭിന്ദതി. സാഹം ഉപ്പന്നേ കോപേ ‘ഏസ തവ സാമികോ ലക്ഖണാഹതം വാ കാതും നാസാദീനി വാ ഛിന്ദിതും ഇസ്സരോ, മാ കുജ്ഝീ’തി അത്താനമേവ പരിഭാസേത്വാ കോപം നാമ ന അകാസിം, തേന മേ അയം സമ്പത്തി ലദ്ധാ’’തി. അപരാ ആഹ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ഉച്ഛുഖേത്തം രക്ഖമാനാ ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഉച്ഛുയട്ഠിം അദാസിം’’. അപരാ ഏകം തിമ്ബരുസകം അദാസിം. അപരാ ഏകം ഏളാലുകം അദാസിം. അപരാ ഏകം ഫാരുസകം ¶ അദാസിം. അപരാ ഏകം മൂലമുട്ഠിം. അപരാ ‘‘നിമ്ബമുട്ഠി’’ന്തിആദിനാ നയേന അത്തനാ അത്തനാ കതം പരിത്തദാനം ആരോചേത്വാ ‘‘ഇമിനാ ഇമിനാ കാരണേന അമ്ഹേഹി അയം സമ്പത്തി ലദ്ധാ’’തി ആഹംസു.

ഥേരോ താഹി കതകമ്മം സുത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘സക്കാ നു ഖോ, ഭന്തേ, സച്ചകഥനമത്തേന, കോപനിബ്ബാപനമത്തേന, അതിപരിത്തകേന തിമ്ബരുസകാദിദാനമത്തേന ദിബ്ബസമ്പത്തിം ലദ്ധു’’ന്തി. ‘‘കസ്മാ മം, മോഗ്ഗല്ലാന, പുച്ഛസി, നനു തേ ദേവതാഹി അയം അത്ഥോ കഥിതോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ലബ്ഭതി മഞ്ഞേ ഏത്തകേന ദിബ്ബസമ്പത്തീ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘മോഗ്ഗല്ലാന, സച്ചമത്തം കഥേത്വാപി കോപമത്തം ജഹിത്വാപി പരിത്തകം ദാനം ദത്വാപി ദേവലോകം ഗച്ഛതിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൨൪.

‘‘സച്ചം ¶ ¶ ഭണേ ന കുജ്ഝേയ്യ, ദജ്ജാ അപ്പമ്പി യാചിതോ;

ഏതേഹി തീഹി ഠാനേഹി, ഗച്ഛേ ദേവാന സന്തികേ’’തി.

തത്ഥ സച്ചം ഭണേതി സച്ചം ദീപേയ്യ വോഹരേയ്യ, സച്ചേ പതിട്ഠഹേയ്യാതി അത്ഥോ. ന കുജ്ഝേയ്യാതി പരസ്സ ന കുജ്ഝേയ്യ ¶ . യാചിതോതി യാചകാ നാമ സീലവന്തോ പബ്ബജിതാ. തേ ഹി കിഞ്ചാപി ‘‘ദേഥാ’’തി അയാചിത്വാവ ഘരദ്വാരേ തിട്ഠന്തി, അത്ഥതോ പന യാചന്തിയേവ നാമ. ഏവം സീലവന്തേഹി യാചിതോ അപ്പസ്മിം ദേയ്യധമ്മേ വിജ്ജമാനേ അപ്പമത്തകമ്പി ദദേയ്യ. ഏതേഹി തീഹീതി ഏതേസു തീസു ഏകേനാപി കാരണേന ദേവലോകം ഗച്ഛേയ്യാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരപഞ്ഹവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. ബുദ്ധപിതുബ്രാഹ്മണവത്ഥു

അഹിംസകാ യേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാകേതം നിസ്സായ അഞ്ജനവനേ വിഹരന്തോ ഭിക്ഖൂഹി പട്ഠപഞ്ഹം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഭഗവതോ കിര ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതസ്സ സാകേതം പിണ്ഡായ പവിസനകാലേ ഏകോ സാകേതവാസീ മഹല്ലകബ്രാഹ്മണോ നഗരതോ നിക്ഖമന്തോ അന്തരഘരദ്വാരേ ദസബലം ദിസ്വാ പാദേസു നിപതിത്വാ ഗോപ്ഫകേസു ദള്ഹം ഗഹേത്വാ, ‘‘താത, നനു നാമ പുത്തേഹി ജിണ്ണകാലേ മാതാപിതരോ പടിജഗ്ഗിതബ്ബാ, കസ്മാ ഏത്തകം കാലം അമ്ഹാകം അത്താനം ന ദസ്സേസി. മയാ താവ ദിട്ഠോസി, മാതരമ്പി പസ്സിതും ഏഹീ’’തി സത്ഥാരം ഗഹേത്വാ അത്തനോ ഗേഹം അഗമാസി. സത്ഥാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന. ബ്രാഹ്മണീപി ആഗന്ത്വാ സത്ഥു ¶ പാദേസു നിപതിത്വാ, ‘‘താത, ഏത്തകം കാലം കുഹിം ഗതോസി, നനു നാമ മാതാപിതരോ മഹല്ലകകാലേ ഉപട്ഠാതബ്ബാ’’തി വത്വാ പുത്തധീതരോ ‘‘ഏഥ ഭാതരം വന്ദഥാ’’തി വന്ദാപേസി. തേ ഉഭോപി തുട്ഠമാനസാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇധേവ നിബദ്ധം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്വാ ‘‘ബുദ്ധാ നാമ ഏകട്ഠാനേയേവ നിബദ്ധം ഭിക്ഖം ന ഗണ്ഹന്തീ’’തി വുത്തേ, ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, യേ വോ നിമന്തേതും ആഗച്ഛന്തി, തേ അമ്ഹാകം സന്തികം പഹിണേയ്യാഥാ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ തതോ ¶ പട്ഠായ നിമന്തേതും ആഗതേ ‘‘ഗന്ത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ ആരോചേയ്യാഥാ’’തി പേസേസി. തേ ഗന്ത്വാ ‘‘മയം സ്വാതനായ സത്ഥാരം നിമന്തേമാ’’തി ബ്രാഹ്മണം ¶ വദന്തി. ബ്രാഹ്മണോ പുനദിവസേ അത്തനോ ഗേഹതോ ഭത്തഭാജനസൂപേയ്യഭാജനാനി ആദായ സത്ഥു നിസീദനട്ഠാനം ഗച്ഛതി. അഞ്ഞത്ര പന നിമന്തനേ അസതി സത്ഥാ ബ്രാഹ്മണസ്സേവ ഗേഹേ ഭത്തകിച്ചം കരോതി. തേ ഉഭോപി അത്തനോ ദേയ്യധമ്മം നിച്ചകാലം തഥാഗതസ്സ ദേന്താ ധമ്മകഥം സുണന്താ അനാഗാമിഫലം പാപുണിംസു.

ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘ആവുസോ, ബ്രാഹ്മണോ ‘തഥാഗതസ്സ സുദ്ധോദനോ പിതാ, മഹാമായാ മാതാ’തി ജാനാതി, ജാനന്തോവ സദ്ധിം ബ്രാഹ്മണിയാ തഥാഗതം ‘അമ്ഹാകം പുത്തോ’തി വദതി, സത്ഥാപി ¶ തഥേവ അധിവാസേതി. കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി? സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഉഭോപി തേ അത്തനോ പുത്തമേവ പുത്തോതി വദന്തീ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ, ഭിക്ഖവേ, അയം ബ്രാഹ്മണോ നിരന്തരം പഞ്ച ജാതിസതാനി മയ്ഹം പിതാ അഹോസി, പഞ്ച ജാതിസതാനി ചൂളപിതാ, പഞ്ച ജാതിസതാനി മഹാപിതാ. സാപി മേ ബ്രാഹ്മണീ നിരന്തരമേവ പഞ്ച ജാതിസതാനി മാതാ അഹോസി, പഞ്ച ജാതിസതാനി ചൂളമാതാ, പഞ്ച ജാതിസതാനി മഹാമാതാ. ഏവാഹം ദിയഡ്ഢജാതിസഹസ്സം ബ്രാഹ്മണസ്സ ഹത്ഥേ സംവഡ്ഢോ, ദിയഡ്ഢജാതിസഹസ്സം ബ്രാഹ്മണിയാ ഹത്ഥേതി തീണി ജാതിസഹസ്സാനി തേസം പുത്തഭാവം ദസ്സേത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘യസ്മിം മനോ നിവിസതി, ചിത്തഞ്ചാപി പസീദതി;

അദിട്ഠപുബ്ബകേ പോസേ, കാമം തസ്മിമ്പി വിസ്സസേ. (ജാ. ൧.൧.൬൮);

‘‘പുബ്ബേവ സന്നിവാസേന, പച്ചുപ്പന്നഹിതേന വാ;

ഏവം തം ജായതേ പേമം, ഉപ്പലംവ യഥോദകേ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൧൭൪);

സത്ഥാ തേമാസമേവ തം കുലം നിസ്സായ വിഹാസി. തേ ഉഭോപി അരഹത്തം സച്ഛികത്വാ പരിനിബ്ബായിംസു. അഥ നേസം മഹാസക്കാരം കത്വാ ഉഭോപി ഏകകൂടാഗാരമേവ ആരോപേത്വാ നീഹരിംസു. സത്ഥാപി പഞ്ചസതഭിക്ഖുപരിവാരോ തേഹി സദ്ധിംയേവ ആളാഹനം അഗമാസി. ‘‘ബുദ്ധാനം കിര മാതാപിതരോ’’തി മഹാജനോ നിക്ഖമി. സത്ഥാപി ആളാഹനസമീപേ ഏകം സാലം ¶ പവിസിത്വാ അട്ഠാസി. മനുസ്സാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ¶ ഏകമന്തേ ഠത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ‘മാതാപിതരോ വോ കാലകതാ’തി മാ ചിന്തയിത്ഥാ’’തി സത്ഥാരാ സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കരോന്തി. സത്ഥാ തേ ‘‘മാ ഏവം അവചുത്ഥാ’’തി അപ്പടിക്ഖിപിത്വാ പരിസായ ആസയം ഓലോകേത്വാ തങ്ഖണാനുരൂപം ധമ്മം ദേസേന്തോ –

‘‘അപ്പം ¶ വത ജീവിതം ഇദം,

ഓരം വസ്സസതാപി മിയ്യതി;

യോ ചേപി അതിച്ച ജീവതി,

അഥ സോ ജരസാപി മിയ്യതീ’’തി. (സു. നി. ൮൧൦; മഹാനി. ൩൯) –

ഇദം ജരാസുത്തം കഥേസി. ദേസനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഭിക്ഖൂ ബ്രാഹ്മണസ്സ ച ബ്രാഹ്മണിയാ ച പരിനിബ്ബുതഭാവം അജാനന്താ, ‘‘ഭന്തേ, തേസം കോ അഭിസമ്പരായോ’’തി പുച്ഛിംസു. സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഏവരൂപാനം അസേഖമുനീനം അഭിസമ്പരായോ നാമ നത്ഥി. ഏവരൂപാ ഹി അച്ചുതം അമതം മഹാനിബ്ബാനമേവ പാപുണന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൨൫.

‘‘അഹിംസകാ യേ മുനയോ, നിച്ചം കായേന സംവുതാ;

തേ യന്തി അച്ചുതം ഠാനം, യത്ഥ ഗന്ത്വാ ന സോചരേ’’തി.

തത്ഥ ¶ മുനയോതി മോനേയ്യപടിപദായ മഗ്ഗഫലപത്താ അസേഖമുനയോ. കായേനാതി ദേസനാമത്തമേവേതം, തീഹിപി ദ്വാരേഹി സുസംവുതാതി അത്ഥോ. അച്ചുതന്തി സസ്സതം. ഠാനന്തി അകുപ്പട്ഠാനം ധുവട്ഠാനം. യത്ഥാതി യസ്മിം നിബ്ബാനേ ഗന്ത്വാ ന സോചരേ ന സോചന്തി ന വിഹഞ്ഞന്തി, തം ഠാനം ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ബുദ്ധപിതുബ്രാഹ്മണവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. പുണ്ണദാസീവത്ഥു

സദാ ജാഗരമാനാനന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ഗിജ്ഝകൂടേ വിഹരന്തോ പുണ്ണം നാമ രാജഗഹസേട്ഠിനോ ദാസിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സാ ¶ കിര ഏകദിവസം കോട്ടനത്ഥായ ബഹുവീഹിം അദംസു. സാ രത്തിമ്പി ദീപം ജാലേത്വാ വീഹിം കോട്ടേന്തീ വിസ്സമനത്ഥായ സേദതിന്തേന ഗത്തേന ബഹിവാതേ അട്ഠാസി. തസ്മിം സമയേ ദബ്ബോ മല്ലപുത്തോ ¶ ഭിക്ഖൂനം സേനാസനപഞ്ഞാപകോ ¶ അഹോസി. സോ ധമ്മസ്സവനം സുത്വാ അത്തനോ അത്തനോ സേനാസനം ഗച്ഛന്താനം ഭിക്ഖൂനം അങ്ഗുലിം ജാലേത്വാ പുരതോ പുരതോ മഗ്ഗദേസനത്ഥായ ഗച്ഛന്തോ ഭിക്ഖൂനം ആലോകം നിമ്മിനി. പുണ്ണാ തേനാലോകേന പബ്ബതേ വിചരന്തേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘‘അഹം താവ അത്തനോ ദുക്ഖേന ഉപദ്ദുതാ ഇമായപി വേലായ നിദ്ദം ന ഉപേമി, ഭദ്ദന്താ കിം കാരണാ ന നിദ്ദായന്തീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘അദ്ധാ കസ്സചി ഭിക്ഖുനോ അഫാസുകം വാ ഭവിസ്സതി, ദീഘജാതികേന വാ ഉപദ്ദവോ ഭവിസ്സതീ’’തി സഞ്ഞം കത്വാ പാതോവ കുണ്ഡകം ആദായ ഉദകേന തേമേത്വാ ഹത്ഥതലേ പൂവം കത്വാ അങ്ഗാരേസു പചിത്വാ ഉച്ഛങ്ഗേ കത്വാ തിത്ഥമഗ്ഗേ ഖാദിസ്സാമീതി ഘടം ആദായ തിത്ഥാഭിമുഖീ പായാസി. സത്ഥാപി ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിതും തമേവ മഗ്ഗം പടിപജ്ജി.

സാ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അഞ്ഞേസു ദിവസേസു സത്ഥരി ദിട്ഠേപി മമ ദേയ്യധമ്മോ ന ഹോതി, ദേയ്യധമ്മേ സതി സത്ഥാരം ന പസ്സാമി, ഇദാനി മേ ദേയ്യധമ്മോ ച അത്ഥി, സത്ഥാ ച സമ്മുഖീഭൂതോ. സചേ ലൂഖം വാ പണീതം വാതി അചിന്തേത്വാ ഗണ്ഹേയ്യ, ദദേയ്യാഹം ഇമം പൂവ’’ന്തി ഘടം ഏകമന്തേ നിക്ഖിപിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ ¶ , ഇമം ലൂഖം ദാനം പടിഗ്ഗണ്ഹന്താ മമ സങ്ഗഹം കരോഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരം ഓലോകേത്വാ തേന നീഹരിത്വാ ദിന്നം മഹാരാജദത്തിയം പത്തം ഉപനാമേത്വാ പൂവം ഗണ്ഹി. പുണ്ണാപി തം സത്ഥു പത്തേ പതിട്ഠപേത്വാവ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠധമ്മോയേവ മേ സമിജ്ഝതൂ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി ഠിതകോവ അനുമോദനം അകാസി.

പുണ്ണാപി ചിന്തേസി – ‘‘കിഞ്ചാപി മേ സത്ഥാ സങ്ഗഹം കരോന്തോ പൂവം ഗണ്ഹി, ന പനിദം ഖാദിസ്സതി. അദ്ധാ പുരതോ കാകസ്സ വാ സുനഖസ്സ വാ ദത്വാ രഞ്ഞോ വാ രാജപുത്തസ്സ വാ ഗേഹം ഗന്ത്വാ പണീതഭോജനം ഭുഞ്ജിസ്സതീ’’തി. സത്ഥാപി ‘‘കിം നു ഖോ ഏസാ ചിന്തേസീ’’തി തസ്സാ ചിത്താചാരം ഞത്വാ ആനന്ദത്ഥേരം ഓലോകേത്വാ നിസീദനാകാരം ദസ്സേസി. ഥേരോ ചീവരം പഞ്ഞാപേത്വാ അദാസി. സത്ഥാ ബഹിനഗരേയേവ നിസീദിത്വാ ഭത്തകിച്ചം അകാസി. ദേവതാ സകലചക്കവാളഗബ്ഭേ ദേവമനുസ്സാനം ഉപകപ്പനകം ഓജം മധുപടലം വിയ പീളേത്വാ ¶ തത്ഥ പക്ഖിപിംസു. പുണ്ണാ ച ഓലോകേന്തീ അട്ഠാസി. ഭത്തകിച്ചാവസാനേ ഥേരോ ഉദകം അദാസി. സത്ഥാ കതഭത്തകിച്ചോ പുണ്ണം ആമന്തേത്വാ ‘‘കസ്മാ ത്വം പുണ്ണേ മമ ¶ സാവകേ പരിഭവസീ’’തി ആഹ. ന പരിഭവാമി, ഭന്തേതി. അഥ തയാ മമ സാവകേ ഓലോകേത്വാ കിം കഥിതന്തി? ‘‘അഹം താവ ഇമിനാ ദുക്ഖുപദ്ദവേന നിദ്ദം ന ഉപേമി, ഭദ്ദന്താ കിമത്ഥം നിദ്ദം ന ഉപേന്തി, അദ്ധാ കസ്സചി അഫാസുകം വാ ഭവിസ്സതി, ദീഘജാതികേന വാ ഉപദ്ദവോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഏത്തകം മയാ, ഭന്തേ, ചിന്തിതന്തി. സത്ഥാ തസ്സാ വചനം സുത്വാ ‘‘പുണ്ണേ ത്വം ന താവ ദുക്ഖുപദ്ദവേന നിദ്ദായസി, മമ സാവകാ സദാ ജാഗരിയമനുയുത്തതായ ന നിദ്ദായന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൨൬.

‘‘സദാ ¶ ജാഗരമാനാനം, അഹോരത്താനുസിക്ഖിനം;

നിബ്ബാനം അധിമുത്താനം, അത്ഥം ഗച്ഛന്തി ആസവാ’’തി.

തത്ഥ അഹോരത്താനുസിക്ഖിനന്തി ദിവാ ച രത്തിഞ്ച തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖമാനാനം. നിബ്ബാനം അധിമുത്താനന്തി നിബ്ബാനജ്ഝാസയാനം. അത്ഥം ഗച്ഛന്തീതി ഏവരൂപാനം സബ്ബേപി ആസവാ അത്ഥം വിനാസം നത്ഥിഭാവം ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ യഥാഠിതാ പുണ്ണാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

സത്ഥാ കുണ്ഡകഅങ്ഗാരപൂവേന ഭത്തകിച്ചം കത്വാ വിഹാരം അഗമാസി. ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘ദുക്കരം ¶ , ആവുസോ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന കതം പുണ്ണായ ദിന്നേന കുണ്ഡകഅങ്ഗാരപൂവേന ഭത്തകിച്ചം കരോന്തേനാ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി മയാ ഇമായ ദിന്നകുണ്ഡകം പരിഭുത്തമേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘ഭുത്വാ തിണപരിഘാസം, ഭുത്വാ ആചാമകുണ്ഡകം;

ഏതം തേ ഭോജനം ആസി, കസ്മാ ദാനി ന ഭുഞ്ജസി.

‘‘യത്ഥ പോസം ന ജാനന്തി, ജാതിയാ വിനയേന വാ;

ബഹും തത്ഥ മഹാബ്രഹ്മേ, അപി ആചാമകുണ്ഡകം.

‘‘ത്വഞ്ച ¶ ഖോ മം പജാനാസി, യാദിസായം ഹയുത്തമോ;

ജാനന്തോ ജാനമാഗമ്മ, ന തേ ഭക്ഖാമി കുണ്ഡക’’ന്തി. (ജാ. ൧.൩.൧൦-൧൨) –

ഇമം കുണ്ഡകസിന്ധവപോതകജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ കഥേസി.

പുണ്ണദാസീവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. അതുലഉപാസകവത്ഥു

പോരാണമേതന്തി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അതുലം നാമ ഉപാസകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ഹി സാവത്ഥിവാസീ ഉപാസകോ പഞ്ചസതഉപാസകപരിവാരോ ഏകദിവസം ¶ തേ ഉപാസകേ ആദായ ധമ്മസ്സവനത്ഥായ വിഹാരം ഗന്ത്വാ രേവതത്ഥേരസ്സ സന്തികേ ധമ്മം സോതുകാമോ ഹുത്വാ രേവതത്ഥേരം വന്ദിത്വാ നിസീദി. സോ പനായസ്മാ പടിസല്ലാനാരാമോ സീഹോ വിയ ഏകചാരോ, തസ്മാ തേന സദ്ധിം ന കിഞ്ചി കഥേസി. സോ ‘‘അയം ഥേരോ ന കിഞ്ചി കഥേസീ’’തി കുദ്ധോ ഉട്ഠായ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏകമന്തം ഠിതോ ഥേരേന ‘‘കേനത്ഥേന ആഗതത്ഥാ’’തി വുത്തേ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ഇമേ ഉപാസകേ ആദായ ധമ്മസ്സവനത്ഥായ രേവതത്ഥേരം ഉപസങ്കമിം, തസ്സ മേ ഥേരോ ന കിഞ്ചി കഥേസി, സ്വാഹം തസ്സ കുജ്ഝിത്വാ ഇധാഗതോ, ധമ്മം മേ കഥേഥാ’’തി ആഹ. അഥ ഥേരോ ‘‘തേന ഹി ഉപാസകാ നിസീദഥാ’’തി വത്വാ ബഹുകം കത്വാ അഭിധമ്മകഥം കഥേസി. ഉപാസകോപി ‘‘അഭിധമ്മകഥാ നാമ അതിസണ്ഹാ, ഥേരോ ബഹും അഭിധമ്മമേവ കഥേസി, അമ്ഹാകം ഇമിനാ കോ അത്ഥോ’’തി കുജ്ഝിത്വാ പരിസം ആദായ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ സന്തികം അഗമാസി.

ഥേരേനാപി ‘‘കിം ഉപാസകാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭന്തേ, മയം ധമ്മസ്സവനത്ഥായ രേവതത്ഥേരം ഉപസങ്കമിമ്ഹാ, തസ്സ സന്തികേ ആലാപസല്ലാപമത്തമ്പി അലഭിത്വാ കുദ്ധാ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സന്തികം അഗമിമ്ഹാ, സോപി നോ അതിസണ്ഹം ബഹും അഭിധമ്മമേവ കഥേസി, ‘ഇമിനാ അമ്ഹാകം കോ അത്ഥോ’തി ഏതസ്സാപി കുജ്ഝിത്വാ ഇധാഗമിമ്ഹാ, കഥേഹി നോ, ഭന്തേ, ധമ്മകഥ’’ന്തി. തേന ഹി നിസീദിത്വാ സുണാഥാതി ഥേരോ തേസം സുവിഞ്ഞേയ്യം കത്വാ അപ്പകമേവ ¶ ധമ്മം കഥേസി. തേ ഥേരസ്സപി കുജ്ഝിത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു, അഥ നേ സത്ഥാ ആഹ – ‘‘കസ്മാ ¶ ഉപാസകാ ആഗതത്ഥാ’’തി? ‘‘ധമ്മസ്സവനായ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സുതോ പന വോ ധമ്മോ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, മയം ആദിതോ രേവതത്ഥേരം ഉപസങ്കമിമ്ഹാ, സോ അമ്ഹേഹി സദ്ധിം ന കിഞ്ചി കഥേസി, തസ്സ കുജ്ഝിത്വാ സാരിപുത്തത്ഥേരം ഉപസങ്കമിമ്ഹാ, തേന നോ ബഹു അഭിധമ്മോ കഥിതോ, തം അസല്ലക്ഖേത്വാ കുജ്ഝിത്വാ ആനന്ദത്ഥേരം ഉപസങ്കമിമ്ഹാ, തേന നോ അപ്പമത്തകോവ ധമ്മോ കഥിതോ, തസ്സപി കുജ്ഝിത്വാ ഇധാഗതമ്ഹാ’’തി.

സത്ഥാ തസ്സ കഥം സുത്വാ, ‘‘അതുല, പോരാണതോ പട്ഠായ ആചിണ്ണമേവേതം, തുണ്ഹീഭൂതമ്പി ബഹുകഥമ്പി മന്ദകഥമ്പി ഗരഹന്തിയേവ. ഏകന്തം ഗരഹിതബ്ബോയേവ വാ ഹി പസംസിതബ്ബോയേവ വാ നത്ഥി ¶ . രാജാനോപി ഏകച്ചേ നിന്ദന്തി, ഏകച്ചേ പസംസന്തി. മഹാപഥവിമ്പി ചന്ദിമസൂരിയേപി ആകാസാദയോപി ചതുപരിസമജ്ഝേ നിസീദിത്വാ ധമ്മം കഥേന്തമ്പി സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ഏകച്ചേ ഗരഹന്തി, ഏകച്ചേ പസംസന്തി. അന്ധബാലാനഞ്ഹി നിന്ദാ വാ പസംസാ വാ അപ്പമാണാ, പണ്ഡിതേന പന മേധാവിനാ നിന്ദിതോ നിന്ദിതോ നാമ, പസംസിതോ ച പസംസിതോ നാമ ഹോതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൨൭.

‘‘പോരാണമേതം ¶ അതുല, നേതം അജ്ജതനാമിവ;

നിന്ദന്തി തുണ്ഹിമാസീനം, നിന്ദന്തി ബഹുഭാണിനം;

മിതഭാണിമ്പി നിന്ദന്തി, നത്ഥി ലോകേ അനിന്ദിതോ.

൨൨൮.

‘‘ന ചാഹു ന ച ഭവിസ്സതി, ന ചേതരഹി വിജ്ജതി;

ഏകന്തം നിന്ദിതോ പോസോ, ഏകന്തം വാ പസംസിതോ.

൨൨൯.

‘‘യം ചേ വിഞ്ഞൂ പസംസന്തി, അനുവിച്ച സുവേ സുവേ;

അച്ഛിദ്ദവുത്തിം മേധാവിം, പഞ്ഞാസീലസമാഹിതം.

൨൩൦.

‘‘നിക്ഖം ജമ്ബോനദസ്സേവ, കോ തം നിന്ദിതുമരഹതി;

ദേവാപി നം പസംസന്തി, ബ്രഹ്മുനാപി പസംസിതോ’’തി.

തത്ഥ പോരാണമേതന്തി പുരാണകം ഏതം. അതുലാതി തം ഉപാസകം നാമേന ആലപതി. നേതം അജ്ജതനാമിവാതി ഇദം നിന്ദനം വാ പസംസനം വാ അജ്ജതനം ¶ അധുനാ ഉപ്പന്നം വിയ ന ഹോതി. തുണ്ഹിമാസീനന്തി കിം ഏസോ മൂഗോ വിയ ബധിരോ വിയ കിഞ്ചി അജാനന്തോ വിയ തുണ്ഹീ ഹുത്വാ നിസിന്നോതി നിന്ദന്തി. ബഹുഭാണിനന്തി കിം ഏസ വാതാഹതതാലപണ്ണം വിയ തടതടായതി, ഇമസ്സ കഥാപരിയന്തോയേവ നത്ഥീതി നിന്ദന്തി. മിതഭാണിമ്പീതി കിം ¶ ഏസ സുവണ്ണഹിരഞ്ഞം വിയ അത്തനോ വചനം മഞ്ഞമാനോ ഏകം വാ ദ്വേ വാ വത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസീതി നിന്ദന്തി. ഏവം സബ്ബഥാപി ഇമസ്മിം ലോകേ അനിന്ദിതോ നാമ നത്ഥീതി അത്ഥോ. ന ചാഹൂതി അതീതേപി നാഹോസി, അനാഗതേപി ന ഭവിസ്സതി.

യം ചേ വിഞ്ഞൂതി ബാലാനം നിന്ദാ വാ പസംസാ വാ അപ്പമാണാ, യം പന പണ്ഡിതാ ദിവസേ ദിവസേ അനുവിച്ച നിന്ദകാരണം വാ പസംസകാരണം വാ ജാനിത്വാ പസംസന്തി, അച്ഛിദ്ദായ വാ സിക്ഖായ ¶ അച്ഛിദ്ദായ വാ ജീവിതവുത്തിയാ സമന്നാഗതത്താ അച്ഛിദ്ദവുത്തിം ധമ്മോജപഞ്ഞായ സമന്നാഗതത്താ മേധാവിം ലോകിയലോകുത്തരപഞ്ഞായ ചേവ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേന ച സമന്നാഗതത്താ പഞ്ഞാസീലസമാഹിതം പസംസന്തി, തം സുവണ്ണദോസവിരഹിതം ഘട്ടനമജ്ജനക്ഖമം ജമ്ബോനദനിക്ഖം വിയ കോ നിന്ദിതുമരഹതീതി അത്ഥോ. ദേവാപീതി ദേവതാപി പണ്ഡിതമനുസ്സാപി തം ഭിക്ഖും ഉപട്ഠായ ഥോമേന്തി പസംസന്തി. ബ്രഹ്മുനാപീതി ന കേവലം ദേവമനുസ്സേഹി, ദസസഹസ്സചക്കവാളേ മഹാബ്രഹ്മുനാപി ഏസ പസംസിതോയേവാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ പഞ്ചസതാപി ഉപാസകാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

അതുലഉപാസകവത്ഥു സത്തമം.

൮. ഛബ്ബഗ്ഗിയവത്ഥു

കായപ്പകോപന്തി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ഛബ്ബഗ്ഗിയേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ തേസം ഛബ്ബഗ്ഗിയാനം ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി യട്ഠിയോ ഗഹേത്വാ കട്ഠപാദുകാ ആരുയ്ഹ പിട്ഠിപാസാണേ ചങ്കമന്താനം ഖടഖടാതിസദ്ദം സുത്വാ, ‘‘ആനന്ദ, കിം സദ്ദോ നാമേസോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ¶ ‘‘ഛബ്ബഗ്ഗിയാനം പാദുകാ ആരുയ്ഹ ചങ്കമന്താനം ഖടഖടസദ്ദോ’’തി സുത്വാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖുനാ നാമ കായാദീനി രക്ഖിതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൩൧.

‘‘കായപ്പകോപം രക്ഖേയ്യ, കായേന സംവുതോ സിയാ;

കായദുച്ചരിതം ഹിത്വാ, കായേന സുചരിതം ചരേ.

൨൩൨.

‘‘വചീപകോപം രക്ഖേയ്യ, വാചായ സംവുതോ സിയാ;

വചീദുച്ചരിതം ഹിത്വാ, വാചായ സുചരിതം ചരേ.

൨൩൩.

‘‘മനോപകോപം രക്ഖേയ്യ, മനസാ സംവുതോ സിയാ;

മനോദുച്ചരിതം ഹിത്വാ, മനസാ സുചരിതം ചരേ.

൨൩൪.

‘‘കായേന ¶ സംവുതാ ധീരാ, അഥോ വാചായ സംവുതാ;

മനസാ സംവുതാ ധീരാ, തേ വേ സുപരിസംവുതാ’’തി.

തത്ഥ കായപ്പകോപന്തി തിവിധം കായദുച്ചരിതം രക്ഖേയ്യ. കായേന സംവുതോതി കായദ്വാരേ ദുച്ചരിതപവേസനം നിവാരേത്വാ സംവുതോ പിഹിതദ്വാരോ സിയാ. യസ്മാ പന ¶ കായദുച്ചരിതം ഹിത്വാ കായസുചരിതം ചരന്തോ ഉഭയമ്പേതം കരോതി, തസ്മാ കായദുച്ചരിതം ഹിത്വാ, കായേന സുചരിതം ചരേതി വുത്തം. അനന്തരഗാഥാസുപി ഏസേവ നയോ. കായേന സംവുതാ ധീരാതി യേ പണ്ഡിതാ പാണാതിപാതാദീനി അകരോന്താ കായേന, മുസാവാദാദീനി അകരോന്താ വാചായ, അഭിജ്ഝാദീനി അസമുട്ഠപേന്താ മനസാ സംവുതാ, തേ ഇധ ലോകസ്മിം സുസംവുതാ സുരക്ഖിതാ സുഗോപിതാ സുപിഹിതദ്വാരാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഛബ്ബഗ്ഗിയവത്ഥു അട്ഠമം.

കോധവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സത്തരസമോ വഗ്ഗോ.

൧൮. മലവഗ്ഗോ

൧. ഗോഘാതകപുത്തവത്ഥു

പണ്ഡുപലാസോവ ¶ ¶ ¶ ദാനിസീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം ഗോഘാതകപുത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിരേകോ ഗോഘാതകോ ഗാവോ വധിത്വാ വരമംസാനി ഗഹേത്വാ പചാപേത്വാ പുത്തദാരേഹി സദ്ധിം നിസീദിത്വാ മംസഞ്ച ഖാദതി, മൂലേന ച വിക്കിണിത്വാ ജീവികം കപ്പേസി. സോ ഏവം പഞ്ചപണ്ണാസ വസ്സാനി ഗോഘാതകകമ്മം കരോന്തോ ധുരവിഹാരേ വിഹരന്തസ്സ സത്ഥു ഏകദിവസമ്പി കടച്ഛുമത്തമ്പി യാഗും വാ ഭത്തം വാ ന അദാസി. സോ ച വിനാ മംസേന ഭത്തം ന ഭുഞ്ജതി. സോ ഏകദിവസം ദിവസഭാഗേ മംസം വിക്കിണിത്വാ അത്തനോ അത്ഥായ പചിതും ഏകം മംസഖണ്ഡം ഭരിയായ ദത്വാ ന്ഹായിതും അഗമാസി. അഥസ്സ സഹായകോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഥോകം മേ വിക്കിണിയമംസം ദേഹി, ഗേഹം ¶ മേ പാഹുനകോ ആഗതോ’’തി. നത്ഥി വിക്കിണിയമംസം, സഹായകോ തേ മംസം വിക്കിണിത്വാ ഇദാനി ന്ഹായിതും ഗതോതി. മാ ഏവം കരി, സചേ മംസഖണ്ഡം അത്ഥി, ദേഹീതി. സഹായകസ്സ തേ നിക്ഖിത്തമംസം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം നത്ഥീതി. സോ ‘‘സഹായകസ്സ മേ അത്ഥായ ഠപിതമംസതോ അഞ്ഞം മംസം നത്ഥി, സോ ച വിനാ മംസേന ന ഭുഞ്ജതി, നായം ദസ്സതീ’’തി സാമംയേവ തം മംസം ഗഹേത്വാ പക്കാമി.

ഗോഘാതകോപി ന്ഹത്വാ ആഗതോ തായ അത്തനോ പക്കപണ്ണേന സദ്ധിം വഡ്ഢേത്വാ ഭത്തേ ഉപനീതേ ആഹ ‘‘കഹം മംസ’’ന്തി? ‘‘നത്ഥി, സാമീ’’തി. നനു അഹം പച്ചനത്ഥായ മംസം ദത്വാ ഗതോതി. തവ സഹായകോ ആഗന്ത്വാ ‘‘പാഹുനകോ മേ ആഗതോ, വിക്കിണിയമംസം ദേഹീ’’തി വത്വാ മയാ ‘‘സഹായകസ്സ തേ ഠപിതമംസതോ അഞ്ഞം മംസം നത്ഥി, സോ ച വിനാ മംസേന ന ഭുഞ്ജതീ’’തി വുത്തേപി ബലക്കാരേന തം മംസം സാമംയേവ ഗഹേത്വാ ഗതോതി. അഹം വിനാ മംസേന ഭത്തം ന ഭുഞ്ജാമി, ഹരാഹി നന്തി. കിം സക്കാ കാതും, ഭുഞ്ജ, സാമീതി. സോ ‘‘നാഹം ഭുഞ്ജാമീ’’തി തം ഭത്തം ഹരാപേത്വാ സത്ഥം ആദായ പച്ഛാഗേഹേ ഠിതോ ഗോണോ അത്ഥി, തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ മുഖേ ഹത്ഥം പക്ഖിപിത്വാ ജിവ്ഹം നീഹരിത്വാ സത്ഥേന മൂലേ ¶ ഛിന്ദിത്വാ ആദായ ഗന്ത്വാ അങ്ഗാരേസു പചാപേത്വാ ഭത്തമത്ഥകേ ¶ ഠപേത്വാ നിസിന്നോ ഏകം ഭത്തപിണ്ഡം ഭുഞ്ജിത്വാ ഏകം മംസഖണ്ഡം മുഖേ ഠപേസി. തങ്ഖണഞ്ഞേവസ്സ ¶ ജിവ്ഹാ ഛിജ്ജിത്വാ ഭത്തപാതിയം പതി. തങ്ഖണഞ്ഞേവ കമ്മസരിക്ഖകം വിപാകം ലഭി. സോപി ഖോ ഗോണോ വിയ ലോഹിതധാരായ മുഖതോ പഗ്ഘരന്തിയാ അന്തോഗേഹം പവിസിത്വാ ജണ്ണുകേഹി വിചരന്തോ വിരവി.

തസ്മിം സമയേ ഗോഘാതകസ്സ പുത്തോ പിതരം ഓലോകേന്തോ സമീപേ ഠിതോ ഹോതി. അഥ നം മാതാ ആഹ – ‘‘പസ്സ, പുത്ത, ഇമം ഗോഘാതകം ഗോണം വിയ ഗേഹമജ്ഝേ ജണ്ണുകേഹി വിചരിത്വാ വിരവന്തം, ഇദം ദുക്ഖം തവ മത്ഥകേ പതിസ്സതി, മമമ്പി അനോലോകേത്വാ അത്തനോ സോത്ഥിം കരോന്തോ പലായസ്സൂ’’തി. സോ മരണഭയതജ്ജിതോ മാതരം വന്ദിത്വാ പലായി, പലായിത്വാ ച പന തക്കസിലം അഗമാസി. ഗോഘാതകോപി ഗോണോ വിയ ഗേഹമജ്ഝേ വിരവന്തോ വിചരിത്വാ കാലകതോ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തി. ഗോണോപി കാലമകാസി. ഗോഘാതകപുത്തോപി തക്കസിലം ഗന്ത്വാ സുവണ്ണകാരകമ്മം ഉഗ്ഗണ്ഹി. അഥസ്സാചരിയോ ഗാമം ഗച്ഛന്തോ ‘‘ഏവരൂപം നാമ അലങ്കാരം കരേയ്യാസീ’’തി വത്വാ പക്കാമി. സോപി തഥാരൂപം അലങ്കാരം അകാസി. അഥസ്സാചരിയോ ആഗന്ത്വാ അലങ്കാരം ദിസ്വാ ‘‘അയം യത്ഥ കത്ഥചി ഗന്ത്വാ ജീവിതും സമത്ഥോ’’തി വയപ്പത്തം അത്തനോ ധീതരം അദാസി. സോ പുത്തധീതാഹി വഡ്ഢി.

അഥസ്സ പുത്താ വയപ്പത്താ സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ അപരഭാഗേ സാവത്ഥിയം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ വസന്താ സദ്ധാ പസന്നാ അഹേസും. പിതാപി നേസം തക്കസിലായം കിഞ്ചി കുസലം അകത്വാവ ജരം ¶ പാപുണി. അഥസ്സ പുത്താ ‘‘പിതാ നോ മഹല്ലകോ’’തി അത്തനോ സന്തികം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘പിതു അത്ഥായ ദാനം ദസ്സാമാ’’തി ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തയിംസു. തേ പുനദിവസേ അന്തോഗേഹേ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിസീദാപേത്വാ സക്കച്ചം പരിവിസിത്വാ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ സത്ഥാരം ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി ഇദം പിതു ജീവഭത്തം ദിന്നം, പിതു നോ അനുമോദനം കരോഥാ’’തി. സത്ഥാ തം ആമന്തേത്വാ, ‘‘ഉപാസക, ത്വം മഹല്ലകോ പരിപക്കസരീരോ പണ്ഡുപലാസസദിസോ, തവ പരലോകഗമനായ കുസലപാഥേയ്യം നത്ഥി, അത്തനോ പതിട്ഠം കരോഹി, പണ്ഡിതോ ഭവ, മാ ബാലോ’’തി അനുമോദനം കരോന്തോ ഇമാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൩൫.

‘‘പണ്ഡുപലാസോവ ¶ ദാനിസി,

യമപുരിസാപി ച തേ ഉപട്ഠിതാ;

ഉയ്യോഗമുഖേ ച തിട്ഠസി,

പാഥേയ്യമ്പി ച തേ ന വിജ്ജതി.

൨൩൬.

‘‘സോ ¶ കരോഹി ദീപമത്തനോ,

ഖിപ്പം വായമ പണ്ഡിതോ ഭവ;

നിദ്ധന്തമലോ അനങ്ഗണോ,

ദിബ്ബം അരിയഭൂമിം ഉപേഹിസീ’’തി.

തത്ഥ പണ്ഡുപലാസോവ ദാനിസീതി, ഉപാസക, ത്വം ഇദാനി ഛിജ്ജിത്വാ ഭൂമിയം പതിതപണ്ഡുപലാസോ വിയ അഹോസി. യമപുരിസാതി യമദൂതാ വുച്ചന്തി, ഇദം പന മരണമേവ സന്ധായ വുത്തം, മരണം തേ പച്ചുപട്ഠിതന്തി അത്ഥോ. ഉയ്യോഗമുഖേതി പരിഹാനിമുഖേ, അവുഡ്ഢിമുഖേ ച ഠിതോസീതി അത്ഥോ. പാഥേയ്യന്തി ഗമികസ്സ തണ്ഡുലാദിപാഥേയ്യം ¶ വിയ പരലോകം ഗച്ഛന്തസ്സ തവ കുസലപാഥേയ്യമ്പി നത്ഥീതി അത്ഥോ. സോ കരോഹീതി സോ ത്വം സമുദ്ദേ നാവായ ഭിന്നായ ദീപസങ്ഖാതം പതിട്ഠം വിയ അത്തനോ കുസലപതിട്ഠം കരോഹി. കരോന്തോ ച ഖിപ്പം വായമ, സീഘം സീഘം വീരിയം ആരഭ, അത്തനോ കുസലകമ്മപതിട്ഠകരണേന പണ്ഡിതോ ഭവ. യോ ഹി മരണമുഖം അപ്പത്വാ കാതും സമത്ഥകാലേവ കുസലം കരോതി, ഏസ പണ്ഡിതോ നാമ, താദിസോ ഭവ, മാ അന്ധബാലോതി അത്ഥോ. ദിബ്ബം അരിയഭൂമിന്തി ഏവം വീരിയം കരോന്തോ രാഗാദീനം മലാനം നീഹടതായ നിദ്ധന്തമലോ അങ്ഗണാഭാവേന അനങ്ഗണോ നിക്കിലേസോ ഹുത്വാ പഞ്ചവിധം സുദ്ധാവാസഭൂമിം പാപുണിസ്സസീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ഉപാസകോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

തേ പുനദിവസത്ഥായപി സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ ദാനം ദത്വാ കതഭത്തകിച്ചം സത്ഥാരം അനുമോദനകാലേ ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, ഇദമ്പി അമ്ഹാകം പിതു ജീവഭത്തമേവ, ഇമസ്സേവ അനുമോദനം കരോഥാ’’തി. സത്ഥാ തസ്സ അനുമോദനം കരോന്തോ ഇമാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൩൭.

‘‘ഉപനീതവയോ ¶ ¶ ച ദാനിസി,

സമ്പയാതോസി യമസ്സ സന്തികം;

വാസോ തേ നത്ഥി അന്തരാ,

പാഥേയ്യമ്പി ച തേ ന വിജ്ജതി.

൨൩൮.

‘‘സോ കരോഹി ദീപമത്തനോ,

ഖിപ്പം വായമ പണ്ഡിതോ ഭവ;

നിദ്ധന്തമലോ ¶ അനങ്ഗണോ,

ന പുന ജാതിജരം ഉപേഹിസീ’’തി.

തത്ഥ ഉപനീതവയോതി ഉപാതി നിപാതമത്തം, നീതവയോതി വിഗതവയോ അതിക്കന്തവയോ, ത്വഞ്ചസി ദാനി തയോ വയേ അതിക്കമിത്വാ മരണമുഖേ ഠിതോതി അത്ഥോ. സമ്പയാതോസി യമസ്സ സന്തികന്തി മരണമുഖം ഗന്തും സജ്ജോ ഹുത്വാ ഠിതോസീതി അത്ഥോ. വാസോ തേ നത്ഥി അന്തരാതി യഥാ മഗ്ഗം ഗച്ഛന്താ താനി താനി കിച്ചാനി കരോന്താ അന്തരാമഗ്ഗേ വസന്തി, ന ഏവം പരലോകം ഗച്ഛന്താ. ന ഹി സക്കാ പരലോകം ഗച്ഛന്തേന ‘‘അധിവാസേഥ കതിപാഹം, ദാനം താവ ദേമി, ധമ്മം താവ സുണാമീ’’തിആദീനി വത്തും. ഇതോ പന ചവിത്വാ പരലോകേ നിബ്ബത്തോവ ഹോതി. ഇമമത്ഥം സന്ധായേതം വുത്തം. പാഥേയ്യന്തി ഇദം കിഞ്ചാപി ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ, ഉപാസകസ്സ പന പുനപ്പുനം ദള്ഹീകരണത്ഥം ഇധാപി സത്ഥാരാ കഥിതം. ജാതിജരന്തി ഏത്ഥ ¶ ബ്യാധിമരണാനിപി ഗഹിതാനേവ ഹോന്തി. ഹേട്ഠിമഗാഥാഹി ച അനാഗാമിമഗ്ഗോ കഥിതോ, ഇധ അരഹത്തമഗ്ഗോ കഥിതോ. ഏവം സന്തേപി യഥാ നാമ രഞ്ഞാ അത്തനോ മുഖപമാണേന കബളം വഡ്ഢേത്വാ പുത്തസ്സ ഉപനീതേ സോ കുമാരോ അത്തനോ മുഖപമാണേനേവ ഗണ്ഹാതി, ഏവമേവ സത്ഥാരാ ഉപരിമഗ്ഗവസേന ധമ്മേ ദേസിതേപി ഉപാസകോ അത്തനോ ഉപനിസ്സയവസേന ഹേട്ഠാ സോതാപത്തിഫലം പത്വാ ഇമിസ്സാ അനുമോദനായ അവസാനേ അനാഗാമിഫലം പത്തോ. സേസപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ഗോഘാതകപുത്തവത്ഥു പഠമം.

൨. അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണവത്ഥു

അനുപുബ്ബേനാതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഏകദിവസം പാതോവ നിക്ഖമിത്വാ ഭിക്ഖൂനം ചീവരപാരുപനട്ഠാനേ ഭിക്ഖൂ ചീവരം പാരുപന്തേ ഓലോകേന്തോ അട്ഠാസി. തം പന ഠാനം വിരൂള്ഹതിണം ഹോതി. അഥേകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ചീവരം പാരുപന്തസ്സ ചീവരകണ്ണോ തിണേസു പവട്ടേന്തോ ഉസ്സാവബിന്ദൂഹി തേമി. ബ്രാഹ്മണോ ‘‘ഇമം ഠാനം ¶ അപ്പഹരിതം കാതും വട്ടതീ’’തി പുനദിവസേ കുദ്ദാലം ആദായ ഗന്ത്വാ തം ഠാനം തച്ഛേത്വാ ഖലമണ്ഡലസദിസം അകാസി. പുനദിവസേപി തം ഠാനം ആഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂസു ചീവരം പാരുപന്തേസു ഏകസ്സ ¶ ചീവരകണ്ണം ഭൂമിയം പതിത്വാ പംസുമ്ഹി പവട്ടമാനം ദിസ്വാ ‘‘ഇധ വാലുകം ഓകിരിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ വാലുകം ആഹരിത്വാ ഓകിരി.

അഥേകദിവസം പുരേഭത്തം ചണ്ഡോ ആതപോ അഹോസി, തദാപി ഭിക്ഖൂനം ചീവരം പാരുപന്താനം ഗത്തതോ സേദേ മുച്ചന്തേ ദിസ്വാ ‘‘ഇധ മയാ മണ്ഡപം കാരേതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ മണ്ഡപം കാരേസി. പുനദിവസേ പാതോവ വസ്സം വസ്സി, വദ്ദലികം അഹോസി. തദാപി ബ്രാഹ്മണോ ഭിക്ഖൂ ഓലോകേന്തോവ ഠിതോ തിന്തചീവരകേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘‘ഏത്ഥ മയാ സാലം കാരേതും വട്ടതീ’’തി സാലം കാരേത്വാ ‘‘ഇദാനി സാലമഹം കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ¶ നിമന്തേത്വാ അന്തോ ച ബഹി ച ഭിക്ഖൂ നിസീദാപേത്വാ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ അനുമോദനത്ഥായ സത്ഥു പത്തം ഗഹേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അഹം ഭിക്ഖൂനം ചീവരപാരുപനകാലേ ഇമസ്മിം ഠാനേ ഓലോകേന്തോ ഠിതോ ഇദഞ്ചിദഞ്ച ദിസ്വാ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കാരേസി’’ന്തി ആദിതോ പട്ഠായ സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേസി. സത്ഥാ തസ്സ വചനം സുത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, പണ്ഡിതാ നാമ ഖണേ ഖണേ ഥോകം കുസലം കരോന്താ അനുപുബ്ബേന അത്തനോ അകുസലമലം നീഹരന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൩൯.

‘‘അനുപുബ്ബേന മേധാവീ, ഥോകം ഥോകം ഖണേ ഖണേ;

കമ്മാരോ രജതസ്സേവ, നിദ്ധമേ മലമത്തനോ’’തി.

തത്ഥ അനുപുബ്ബേനാതി അനുപടിപാടിയാ. മേധാവീതി ധമ്മോജപഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ. ഖണേ ഖണേതി ഓകാസേ ഓകാസേ കുസലം കരോന്തോ. കമ്മാരോ രജതസ്സേവാതി യഥാ സുവണ്ണകാരോ ഏകവാരമേവ സുവണ്ണം താപേത്വാ കോട്ടേത്വാ മലം നീഹരിത്വാ പിലന്ധനവികതിം കാതും ന സക്കോതി ¶ , പുനപ്പുനം താപേന്തോ കോട്ടേന്തോ പന മലം നീഹരതി, തതോ അനേകവിധം പിലന്ധനവികതിം കരോതി, ഏവമേവ പുനപ്പുനം കുസലം കരോന്തോ പണ്ഡിതോ അത്തനോ രാഗാദിമലം നിദ്ധമേയ്യ, ഏവം നിദ്ധന്തമലോ നിക്കിലേസോവ ഹോതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബ്രാഹ്മണോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠതി, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണവത്ഥു ദുതിയം.

൩. തിസ്സത്ഥേരവത്ഥു

അയസാവ ¶ മലന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ തിസ്സത്ഥേരം നാമ ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകോ കിര സാവത്ഥിവാസീ കുലപുത്തോ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ തിസ്സത്ഥേരോതി പഞ്ഞായി. സോ അപരഭാഗേ ജനപദവിഹാരേ വസ്സൂപഗതോ അട്ഠഹത്ഥകം ഥൂലസാടകം ലഭിത്വാ വുത്ഥവസ്സോ പവാരേത്വാ തം ആദായ ഗന്ത്വാ ഭഗിനിയാ ഹത്ഥേ ഠപേസി. സാ ‘‘ന മേ ഏസോ സാടകോ ഭാതു അനുച്ഛവികോ’’തി തം തിഖിണായ വാസിയാ ഛിന്ദിത്വാ ഹീരഹീരം കത്വാ ഉദുക്ഖലേ കോട്ടേത്വാ പവിസേത്വാ പോഥേത്വാ വട്ടേത്വാ സുഖുമസുത്തം കന്തിത്വാ സാടകം വായാപേസി. ഥേരോപി സുത്തഞ്ചേവ സൂചിയോ ച സംവിദഹിത്വാ ചീവരകാരകേ ദഹരസാമണേരേ സന്നിപാതേത്വാ ഭഗിനിയാ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘തം ¶ മേ സാടകം ദേഥ, ചീവരം കാരേസ്സാമീ’’തി ആഹ. സാ നവഹത്ഥം സാടകം നീഹരിത്വാ കനിട്ഠഭാതികസ്സ ഹത്ഥേ ഠപേസി. സോ തം ഗഹേത്വാ വിത്ഥാരേത്വാ ഓലോകേത്വാ ‘‘മമ സാടകോ ഥൂലോ അട്ഠഹത്ഥോ, അയം സുഖുമോ നവഹത്ഥോ. നായം മമ സാടകോ, തുമ്ഹാകം ഏസ, ന മേ ഇമിനാ അത്ഥോ, തമേവ മേ ദേഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകമേവ ഏസോ, ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി? സോ നേവ ഇച്ഛി. അഥസ്സ അത്തനാ കതകിച്ചം സബ്ബം ആരോചേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകമേവേസ, ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി അദാസി. സോ തം ആദായ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ചീവരകമ്മം പട്ഠപേസി.

അഥസ്സ ¶ ഭഗിനീ ചീവരകാരാനം അത്ഥായ യാഗുഭത്താദീനി സമ്പാദേസി. ചീവരസ്സ നിട്ഠിതദിവസേ പന അതിരേകസക്കാരം കാരേസി. സോ ചീവരം ഓലോകേത്വാ തസ്മിം ഉപ്പന്നസിനേഹോ ‘‘സ്വേ ദാനി നം പാരുപിസ്സാമീ’’തി സംഹരിത്വാ ചീവരവംസേ ഠപേത്വാ തം രത്തിം ഭുത്താഹാരം ജിരാപേതും അസക്കോന്തോ കാലം കത്വാ തസ്മിംയേവ ചീവരേ ഊകാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ഭഗിനീപിസ്സ കാലകിരിയം സുത്വാ ഭിക്ഖൂനം പാദേസു പവത്തമാനാ രോദി. ഭിക്ഖൂ തസ്സ സരീരകിച്ചം കത്വാ ഗിലാനുപട്ഠാകസ്സ അഭാവേന സങ്ഘസ്സേവ തം പാപുണാതി. ‘‘ഭാജേസ്സാമ ന’’ന്തി തം ചീവരം നീഹരാപേസും. സാ ഊകാ ‘‘ഇമേ മമ സന്തകം വിലുമ്പന്തീ’’തി വിരവന്തീ ഇതോ ചിതോ ച സന്ധാവി. സത്ഥാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ തം സദ്ദം സുത്വാ, ‘‘ആനന്ദ, തിസ്സസ്സ ചീവരം അഭാജേത്വാ സത്താഹം നിക്ഖിപിതും വദേഹീ’’തി ആഹ. ഥേരോ തഥാ കാരേസി. സാപി സത്തമേ ദിവസേ കാലം കത്വാ തുസിതവിമാനേ നിബ്ബത്തി. സത്ഥാ ¶ ‘‘അട്ഠമേ ദിവസേ തിസ്സസ്സ ചീവരം ഭാജേത്വാ ഗണ്ഹഥാ’’തി ആണാപേസി. ഭിക്ഖൂ തഥാ കരിംസു.

ഭിക്ഖൂ ¶ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘കസ്മാ നു ഖോ സത്ഥാ തിസ്സസ്സ ചീവരം സത്ത ദിവസേ ഠപാപേത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ ഗണ്ഹിതും അനുജാനീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, തിസ്സോ അത്തനോ ചീവരേ ഊകാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ, തുമ്ഹേഹി തസ്മിം ഭാജിയമാനേ ‘ഇമേ മമ സന്തകം വിലുമ്പന്തീ’തി വിരവന്തീ ഇതോ ചിതോ ച ധാവി. സാ തുമ്ഹേഹി ചീവരേ ഗയ്ഹമാനേ തുമ്ഹേസു മനം പദുസ്സിത്വാ നിരയേ നിബ്ബത്തേയ്യ, തേന ചാഹം ചീവരം നിക്ഖിപാപേസിം. ഇദാനി പന സാ തുസിതവിമാനേ നിബ്ബത്താ, തേന വോ മയാ ചീവരഗഹണം അനുഞ്ഞാത’’ന്തി വത്വാ പുന തേഹി ‘‘ഭാരിയാ വത അയം, ഭന്തേ, തണ്ഹാ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, ഇമേസം സത്താനം തണ്ഹാ നാമ ഭാരിയാ. യഥാ അയതോ മലം ഉട്ഠഹിത്വാ അയമേവ ഖാദതി വിനാസേതി അപരിഭോഗം കരോതി, ഏവമേവായം തണ്ഹാ ഇമേസം സത്താനം അബ്ഭന്തരേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ തേ സത്തേ നിരയാദീസു നിബ്ബത്താപേതി, വിനാസം പാപേതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൪൦.

‘‘അയസാവ മലം സമുട്ഠിതം,

തതുട്ഠായ തമേവ ഖാദതി;

ഏവം അതിധോനചാരിനം,

സാനി കമ്മാനി നയന്തി ദുഗ്ഗതി’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ ¶ അയസാവാതി അയതോ സമുട്ഠിതം. തതുട്ഠായാതി തതോ ഉട്ഠായ. അതിധോനചാരിനന്തി ധോനാ വുച്ചതി ചത്താരോ പച്ചയേ ‘‘ഇദമത്ഥം ഏതേ’’തി പച്ചവേക്ഖിത്വാ പരിഭുഞ്ജനപഞ്ഞാ, തം അതിക്കമിത്വാ ചരന്തോ അതിധോനചാരീ നാമ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ അയതോ മലം സമുട്ഠായ തതോ സമുട്ഠിതം തമേവ ഖാദതി, ഏവമേവം ചതുപച്ചയേ അപച്ചവേക്ഖിത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തം അതിധോനചാരിനം സാനി കമ്മാനി അത്തനി ഠിതത്താ അത്തനോ സന്തകാനേവ താനി കമ്മാനി ദുഗ്ഗതിം നയന്തീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

തിസ്സത്ഥേരവത്ഥു തതിയം.

൪. ലാലുദായിത്ഥേരവത്ഥു

അസജ്ഝായമലാതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ലാലുദായിത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിര പഞ്ചകോടിമത്താ അരിയസാവകാ വസന്തി, ദ്വേ കോടിമത്താ പുഥുജ്ജനാ വസന്തി. തേസു അരിയസാവകാ പുരേഭത്തം ¶ ദാനം ദത്വാ പച്ഛാഭത്തം സപ്പിതേലമധുഫാണിതവത്ഥാദീനി ഗഹേത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ധമ്മകഥം സുണന്തി. ധമ്മം സുത്വാ ഗമനകാലേ ച സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാനം ഗുണകഥം കഥേന്തി. ഉദായിത്ഥേരോ തേസം കഥം സുത്വാ ‘‘ഏതേസം താവ ധമ്മം സുത്വാ തുമ്ഹേ ഏവം കഥേഥ, മമ ധമ്മകഥം സുത്വാ കിം നു ഖോ ന കഥേസ്സഥാ’’തി വദതി. മനുസ്സാ തസ്സ കഥം സുത്വാ ‘‘അയം ഏകോ ധമ്മകഥികോ ഭവിസ്സതി, ഇമസ്സപി അമ്ഹേഹി ധമ്മകഥം സോതും വട്ടതീ’’തി തേ ഏകദിവസം ഥേരം യാചിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അജ്ജ അമ്ഹാകം ധമ്മസ്സവനദിവസോ’’തി സങ്ഘസ്സ ദാനം ദത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേ അമ്ഹാകം ദിവാ ധമ്മകഥം കഥേയ്യാഥാ’’തി ആഹംസു. സോപി തേസം അധിവാസേസി.

തേഹി ധമ്മസ്സവനവേലായ ആഗന്ത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, നോ ധമ്മം കഥേഥാ’’തി വുത്തേ ലാലുദായിത്ഥേരോ ആസനേ നിസീദിത്വാ ചിത്തബീജനിം ഗഹേത്വാ ¶ ചാലേന്തോ ഏകമ്പി ധമ്മപദം അദിസ്വാ ‘‘അഹം സരഭഞ്ഞം ഭണിസ്സാമി, അഞ്ഞോ ധമ്മകഥം കഥേതൂ’’തി വത്വാ ഓതരി. തേ അഞ്ഞേന ധമ്മകഥം കഥാപേത്വാ സരഭാണത്ഥായ പുന തം ആസനം ആരോപയിംസു. സോ പുനപി കിഞ്ചി അദിസ്വാ ‘‘അഹം രത്തിം കഥേസ്സാമി, അഞ്ഞോ സരഭഞ്ഞം ഭണതൂ’’തി വത്വാ ആസനാ ഓതരി. തേ അഞ്ഞേന സരഭഞ്ഞം ഭണാപേത്വാ പുന രത്തിം ഥേരം ആനയിംസു. സോ രത്തിമ്പി കിഞ്ചി അദിസ്വാ ‘‘അഹം പച്ചൂസകാലേ കഥേസ്സാമി, രത്തിം അഞ്ഞോ കഥേതൂ’’തി വത്വാ ഓതരി. തേ അഞ്ഞേന രത്തിം കഥാപേത്വാ ¶ പുന പച്ചൂസേ തം ആനയിംസു. സോ പുനപി കിഞ്ചി നാദ്ദസ. മഹാജനോ ലേഡ്ഡുദണ്ഡാദീനി ഗഹേത്വാ, ‘‘അന്ധബാല, ത്വം സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാനം വണ്ണേ കഥിയമാനേ ഏവഞ്ചേവഞ്ച വദേസി, ഇദാനി കസ്മാ ന കഥേസീ’’തി സന്തജ്ജേത്വാ പലായന്തം അനുബന്ധി. സോ പലായന്തോ ഏകിസ്സാ വച്ചകുടിയാ പതി.

മഹാജനോ കഥം സമുട്ഠാപേസി – ‘‘അജ്ജ ലാലുദായീ സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാനം ഗുണകഥായ പവത്തമാനായ ഉസ്സൂയന്തോ അത്തനോ ധമ്മകഥികഭാവം പകാസേത്വാ മനുസ്സേഹി സക്കാരം കത്വാ ‘ധമ്മം സുണോമാ’തി വുത്തേ ചതുക്ഖത്തും ആസനേ നിസീദിത്വാ കഥേതബ്ബയുത്തകം കിഞ്ചി അപസ്സന്തോ ‘ത്വം അമ്ഹാകം ¶ അയ്യേഹി സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരേഹി സദ്ധിം യുഗഗ്ഗാഹം ഗണ്ഹാസീ’തി ലേഡ്ഡുദണ്ഡാദീനി ഗഹേത്വാ സന്തജ്ജേത്വാ പലാപിയമാനോ വച്ചകുടിയാ പതിതോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ഏസോ ഗൂഥകൂപേ നിമുഗ്ഗോയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘ചതുപ്പദോ അഹം സമ്മ, ത്വമ്പി സമ്മ ചതുപ്പദോ;

ഏഹി സമ്മ നിവത്തസ്സു, കിം നു ഭീതോ പലായസി.

‘‘അസുചിപൂതിലോമോസി, ദുഗ്ഗന്ധോ വാസി സൂകര;

സചേ യുജ്ഝിതുകാമോസി, ജയം സമ്മ ദദാമി തേ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൫-൬) –

ഇമം ¶ ജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ കഥേസി. തദാ സീഹോ സാരിപുത്തോ അഹോസി, സൂകരോ ലാലുദായീതി. സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ലാലുദായിനാ അപ്പമത്തകോവ ധമ്മോ ഉഗ്ഗഹിതോ, സജ്ഝായം പന നേവ ¶ അകാസി, കിഞ്ചി പരിയത്തിം ഉഗ്ഗഹേത്വാ തസ്സാ അസജ്ഝായകരണം മലമേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൪൧.

‘‘അസജ്ഝായമലാ മന്താ, അനുട്ഠാനമലാ ഘരാ;

മലം വണ്ണസ്സ കോസജ്ജം, പമാദോ രക്ഖതോ മല’’ന്തി.

തത്ഥ അസജ്ഝായമലാതി യാകാചി പരിയത്തി വാ സിപ്പം വാ യസ്മാ അസജ്ഝായന്തസ്സ അനനുയുഞ്ജന്തസ്സ വിനസ്സതി വാ നിരന്തരം വാ ന ഉപട്ഠാതി, തസ്മാ ‘‘അസജ്ഝായമലാ മന്താ’’തി വുത്തം. യസ്മാ പന ഘരാവാസം വസന്തസ്സ ഉട്ഠായുട്ഠായ ജിണ്ണപടിസങ്ഖരണാദീനി അകരോന്തസ്സ ഘരം നാമ വിനസ്സതി, തസ്മാ ‘‘അനുട്ഠാനമലാ ഘരാ’’തി വുത്തം. യസ്മാ ഗിഹിസ്സ വാ പബ്ബജിതസ്സ വാ കോസജ്ജവസേന സരീരപടിജഗ്ഗനം വാ പരിക്ഖാരപടിജഗ്ഗനം വാ അകരോന്തസ്സ കായോ ദുബ്ബണ്ണോ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘മലം വണ്ണസ്സ കോസജ്ജ’’ന്തി വുത്തം. യസ്മാ ഗാവോ രക്ഖന്തസ്സ പമാദവസേന നിദ്ദായന്തസ്സ വാ കീളന്തസ്സ വാ താ ഗാവോ അതിത്ഥപക്ഖന്ദനാദിനാ ¶ വാ വാളമിഗചോരാദിഉപദ്ദവേന വാ പരേസം സാലിഖേത്താദീനി ഓതരിത്വാ ഖാദനവസേന വിനാസം ആപജ്ജന്തി, സയമ്പി ദണ്ഡം വാ പരിഭാസം വാ പാപുണാതി, പബ്ബജിതം വാ പന ഛ ദ്വാരാനി അരക്ഖന്തം പമാദവസേന കിലേസാ ഓതരിത്വാ സാസനാ ചാവേന്തി, തസ്മാ ‘‘പമാദോ രക്ഖതോ മല’’ന്തി വുത്തം. സോ ഹിസ്സ വിനാസാവഹനേന മലട്ഠാനിയത്താ മലന്തി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ലാലുദായിത്ഥേരവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. അഞ്ഞതരകുലപുത്തവത്ഥു

മലിത്ഥിയാ ദുച്ചരിതന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം കുലപുത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സ കിര സമാനജാതികം കുലകുമാരികം ആനേസും. സാ ആനീതദിവസതോ പട്ഠായ അതിചാരിനീ അഹോസി. സോ കുലപുത്തോ തസ്സാ അതിചാരേന ലജ്ജിതോ കസ്സചി സമ്മുഖീഭാവം ഉപഗന്തും അസക്കോന്തോ ¶ ബുദ്ധുപട്ഠാനാദീനി ¶ പച്ഛിന്ദിത്വാ കതിപാഹച്ചയേന സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നോ ‘‘കിം, ഉപാസക, ന ദിസ്സസീ’’തി വുത്തേ തമത്ഥം ആരോചേസി. അഥ നം സത്ഥാ, ‘‘ഉപാസക, പുബ്ബേപി മയാ ‘ഇത്ഥിയോ നാമ നദീആദിസദിസാ, താസു പണ്ഡിതേന കോധോ ന കാതബ്ബോ’തി വുത്തം, ത്വം പന ഭവപടിച്ഛന്നത്താ ന സല്ലക്ഖേസീ’’തി വത്വാ തേന യാചിതോ –

‘‘യഥാ നദീ ച പന്ഥോ ച, പാനാഗാരം സഭാ പപാ;

ഏവം ലോകിത്ഥിയോ നാമ, വേലാ താസം ന വിജ്ജതീ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൬൫; ൧.൧൨.൯) –

ജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ, ‘‘ഉപാസക, ഇത്ഥിയാ ഹി അതിചാരിനിഭാവോ മലം, ദാനം ദേന്തസ്സ മച്ഛേരം മലം, ഇധലോകപരലോകേസു സത്താനം അകുസലകമ്മം വിനാസനത്ഥേന മലം, അവിജ്ജാ പന സബ്ബമലാനം ഉത്തമമല’’ന്തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൪൨.

‘‘മലിത്ഥിയാ ദുച്ചരിതം, മച്ഛേരം ദദതോ മലം;

മലാ വേ പാപകാ ധമ്മാ, അസ്മിം ലോകേ പരമ്ഹി ച.

൨൪൩.

‘‘തതോ മലാ മലതരം, അവിജ്ജാ പരമം മലം;

ഏതം മലം പഹന്ത്വാന, നിമ്മലാ ഹോഥ ഭിക്ഖവോ’’തി.

തത്ഥ ¶ ¶ ദുച്ചരിതന്തി അതിചാരോ. അതിചാരിനിഞ്ഹി ഇത്ഥിം സാമികോപി ഗേഹാ നീഹരതി, മാതാപിതൂനം സന്തികം ഗതമ്പി ‘‘ത്വം കുലസ്സ അഗാരവഭൂതാ, അക്ഖീഹിപി ന ദട്ഠബ്ബാ’’തി തം നീഹരന്തി. സാ അനാഥാ വിചരന്തീ മഹാദുക്ഖം പാപുണാതി. തേനസ്സാ ദുച്ചരിതം ‘‘മല’’ന്തി വുത്തം. ദദതോതി ദായകസ്സ. യസ്സ ഹി ഖേത്തകസനകാലേ ‘‘ഇമസ്മിം ഖേത്തേ സമ്പന്നേ സലാകഭത്താദീനി ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ നിപ്ഫന്നേ സസ്സേപി മച്ഛേരം ഉപ്പജ്ജിത്വാ ചാഗചിത്തം നിവാരേതി, സോ മച്ഛേരവസേന ചാഗചിത്തേ അവിരൂഹന്തേ മനുസ്സസമ്പത്തിം ദിബ്ബസമ്പത്തിം നിബ്ബാനസമ്പത്തിന്തി തിസ്സോ സമ്പത്തിയോ ന ലഭതി. തേന വുത്തം – ‘‘മച്ഛേരം ദദതോ മല’’ന്തി. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. പാപകാ ധമ്മാതി അകുസലധമ്മാ പന ഇധലോകേ ച പരലോകേ ച മലമേവ.

തതോതി ഹേട്ഠാ വുത്തമലതോ. മലതരന്തി അതിരേകമലം വോ കഥേമീതി അത്ഥോ. അവിജ്ജാതി ¶ അട്ഠവത്ഥുകം അഞ്ഞാണമേവ പരമം മലം. പഹന്ത്വാനാതി ¶ ഏതം മലം ജഹിത്വാ, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേ നിമ്മലാ ഹോഥാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അഞ്ഞതരകുലപുത്തവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. ചൂളസാരിവത്ഥു

സുജീവന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ചൂളസാരിം നാമ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഏകദിവസേ വേജ്ജകമ്മം കത്വാ പണീതഭോജനം ലഭിത്വാ ആദായ നിക്ഖമന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഥേരം ദിസ്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇദം മയാ വേജ്ജകമ്മം കത്വാ ലദ്ധം, തുമ്ഹേ അഞ്ഞത്ഥ ഏവരൂപം ഭോജനം ന ലഭിസ്സഥ, ഇമം ഭുഞ്ജഥ, അഹം തേ വേജ്ജകമ്മം കത്വാ നിച്ചകാലം ഏവരൂപം ആഹാരം ആഹരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ഥേരോ തസ്സ വചനം സുത്വാ തുണ്ഹീഭൂതോവ പക്കാമി. ഭിക്ഖൂ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥു തമത്ഥം ആരോചേസും. സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, അഹിരികോ നാമ പഗബ്ഭോ കാകസദിസോ ഹുത്വാ ഏകവീസതിവിധായ അനേസനായ ഠത്വാ സുഖം ജീവതി, ഹിരിഓത്തപ്പസമ്പന്നോ പന ദുക്ഖം ജീവതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൪൪.

‘‘സുജീവം ¶ അഹിരികേന, കാകസൂരേന ധംസിനാ;

പക്ഖന്ദിനാ പഗബ്ഭേന, സംകിലിട്ഠേന ജീവിതം.

൨൪൫.

‘‘ഹിരീമതാ ¶ ച ദുജ്ജീവം, നിച്ചം സുചിഗവേസിനാ;

അലീനേനാപ്പഗബ്ഭേന, സുദ്ധാജീവേന പസ്സതാ’’തി.

തത്ഥ അഹിരികേനാതി ഛിന്നഹിരോത്തപ്പകേന. ഏവരൂപേന ഹി അമാതരമേവ ‘‘മാതാ മേ’’തി അപിതാദയോ ഏവ ച ‘‘പിതാ മേ’’തിആദിനാ നയേന വത്വാ ഏകവീസതിവിധായ അനേസനായ പതിട്ഠായ സുഖേന ജീവതും സക്കാ. കാകസൂരേനാതി സൂരകാകസദിസേന. യഥാ ഹി സൂരകാകോ കുലഘരേസു യാഗുആദീനി ഗണ്ഹിതുകാമോ ഭിത്തിആദീസു നിസീദിത്വാ അത്തനോ ഓലോകനഭാവം ഞത്വാ അനോലോകേന്തോ വിയ അഞ്ഞവിഹിതകോ വിയ ¶ നിദ്ദായന്തോ വിയ ച ഹുത്വാ മനുസ്സാനം പമാദം സല്ലക്ഖേത്വാ അനുപതിത്വാ ‘‘സൂസൂ’’തി വദന്തേസുയേവ ഭാജനതോ മുഖപൂരം ഗഹേത്വാ പലായതി, ഏവമേവം അഹിരികപുഗ്ഗലോപി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ഗാമം പവിസിത്വാ യാഗുഭത്തട്ഠാനാദീനി വവത്ഥപേതി. തത്ഥ ഭിക്ഖൂ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ യാപനമത്തം ആദായ ആസനസാലം ഗന്ത്വാ പച്ചവേക്ഖന്താ യാഗും പിവിത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോന്തി സജ്ഝായന്തി ആസനസാലം സമ്മജ്ജന്തി. അയം പന അകത്വാ ഗാമാഭിമുഖോവ ഹോതി.

സോ ഹി ഭിക്ഖൂഹി ‘‘പസ്സഥിമ’’ന്തി ഓലോകിയമാനോപി അനോലോകേന്തോ വിയ അഞ്ഞവിഹിതോ വിയ നിദ്ദായന്തോ വിയ ഗണ്ഠികം പടിമുഞ്ചന്തോ ¶ വിയ ചീവരം സംവിദഹന്തോ വിയ ഹുത്വാ ‘‘അസുകം നാമ മേ കമ്മം അത്ഥീ’’തി വദന്തോ ഉട്ഠായാസനാ ഗാമം പവിസിത്വാ പാതോവ വവത്ഥപിതഗേഹേസു അഞ്ഞതരം ഗേഹം ഉപസങ്കമിത്വാ ഘരമാനുസകേസു ഥോകം കവാടം പിധായ ദ്വാരേ നിസീദിത്വാ കന്ദന്തേസുപി ഏകേന ഹത്ഥേന കവാടം പണാമേത്വാ അന്തോ പവിസതി. അഥ നം ദിസ്വാ അകാമകാപി ആസനേ നിസീദാപേത്വാ യാഗുആദീസു യം അത്ഥി, തം ദേന്തി. സോ യാവദത്ഥം ഭുഞ്ജിത്വാ അവസേസം പത്തേനാദായ പക്കമതി. അയം കാകസൂരോ നാമ. ഏവരൂപേന അഹിരികേന സുജീവന്തി അത്ഥോ.

ധംസിനാതി ‘‘അസുകത്ഥേരോ നാമ അപ്പിച്ഛോ’’തിആദീനി വദന്തേസു – ‘‘കിം പന മയം ന അപ്പിച്ഛാ’’തിആദിവചനേന പരേസം ഗുണധംസനതായ ധംസിനാ. തഥാരൂപസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘അയമ്പി അപ്പിച്ഛതാദിഗുണേ യുത്തോ’’തി മഞ്ഞമാനാ മനുസ്സാ ദാതബ്ബം മഞ്ഞന്തി. സോ പന തതോ പട്ഠായ വിഞ്ഞൂപുരിസാനം ¶ ചിത്തം ആരാധേതും അസക്കോന്തോ തമ്ഹാപി ലാഭാ പരിഹായതി. ഏവം ധംസിപുഗ്ഗലോ അത്തനോപി പരസ്സപി ലാഭം നാസേതിയേവ.

പക്ഖന്ദിനാതി പക്ഖന്ദചാരിനാ. പരേസം കിച്ചാനിപി അത്തനോ കിച്ചാനി വിയ ദസ്സേന്തോ പാതോവ ഭിക്ഖൂസു ചേതിയങ്ഗണാദീസു വത്തം കത്വാ കമ്മട്ഠാനമനസികാരേന ഥോകം ¶ നിസീദിത്വാ ഉട്ഠായ ഗാമം പവിസന്തേസു മുഖം ധോവിത്വാ പണ്ഡുകാസാവപാരുപനഅക്ഖിഅഞ്ജനസീസമക്ഖനാദീഹി അത്തഭാവം മണ്ഡേത്വാ സമ്മജ്ജന്തോ വിയ ദ്വേ തയോ സമ്മജ്ജനിപഹാരേ ദത്വാ ദ്വാരകോട്ഠകാഭിമുഖോ ഹോതി. മനുസ്സാ പാതോവ ‘‘ചേതിയം വന്ദിസ്സാമ, മാലാപൂജം കരിസ്സാമാ’’തി ¶ ആഗതാ തം ദിസ്വാ ‘‘അയം വിഹാരോ ഇമം ദഹരം നിസ്സായ പടിജഗ്ഗനം ലഭതി, ഇമം മാ പമജ്ജിത്ഥാ’’തി വത്വാ തസ്സ ദാതബ്ബം മഞ്ഞന്തി. ഏവരൂപേന പക്ഖന്ദിനാപി സുജീവം. പഗബ്ഭേനാതി കായപാഗബ്ഭിയാദീഹി സമന്നാഗതേന. സംകിലിട്ഠേന ജീവിതന്തി ഏവം ജീവികം കപ്പേത്വാ ജീവന്തേന ഹി പുഗ്ഗലേന സംകിലിട്ഠേന ഹുത്വാ ജീവിതം നാമ ഹോതി, തം ദുജ്ജീവിതം പാപമേവാതി അത്ഥോ.

ഹിരീമതാ ചാതി ഹിരോത്തപ്പസമ്പന്നേന പുഗ്ഗലേന ദുജ്ജീവം. സോ ഹി അമാതാദയോവ ‘‘മാതാ മേ’’തിആദീനി അവത്വാ അധമ്മികേ പച്ചയേ ഗൂഥം വിയ ജിഗുച്ഛന്തോ ധമ്മേന സമേന പരിയേസന്തോ സപദാനം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ജീവികം കപ്പേന്തോ ലൂഖം ജീവികം ജീവതീതി അത്ഥോ. സുചിഗവേസിനാതി സുചീനി കായകമ്മാദീനി ഗവേസന്തേന. അലീനേനാതി ജീവിതവുത്തിമനല്ലീനേന. സുദ്ധാജീവേന പസ്സതാതി ¶ ഏവരൂപോ ഹി പുഗ്ഗലോ സുദ്ധാജീവോ നാമ ഹോതി. തേന ഏവം സുദ്ധാജീവേന തമേവ സുദ്ധാജീവം സാരതോ പസ്സതാ ലൂഖജീവിതവസേന ദുജ്ജീവം ഹോതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ചൂളസാരിവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. പഞ്ചഉപാസകവത്ഥു

യോ പാണന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പഞ്ച ഉപാസകേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേസു ഹി ഏകോ പാണാതിപാതാവേരമണിസിക്ഖാപദമേവ രക്ഖതി, ഇതരേ ഇതരാനി. തേ ഏകദിവസം ‘‘അഹം ദുക്കരം കരോമി, ദുക്കരം രക്ഖാമീ’’തി വിവാദാപന്നാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ¶ തമത്ഥം ആരോചേസും. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ ഏകസീലമ്പി കനിട്ഠകം അകത്വാ ‘‘സബ്ബാനേവ ദുരക്ഖാനീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൪൬.

‘‘യോ പാണമതിപാതേതി, മുസാവാദഞ്ച ഭാസതി;

ലോകേ അദിന്നമാദിയതി, പരദാരഞ്ച ഗച്ഛതി.

൨൪൭.

‘‘സുരാമേരയപാനഞ്ച ¶ ¶ , യോ നരോ അനുയുഞ്ജതി;

ഇധേവ മേസോ ലോകസ്മിം, മൂലം ഖണതി അത്തനോ.

൨൪൮.

‘‘ഏവം ഭോ പുരിസ ജാനാഹി, പാപധമ്മാ അസഞ്ഞതാ;

മാ തം ലോഭോ അധമ്മോ ച, ചിരം ദുക്ഖായ രന്ധയു’’ന്തി.

തത്ഥ യോ പാണമതിപാതേതീതി യോ സാഹത്ഥികാദീസു ഛസു പയോഗേസു ഏകപയോഗേനാപി പരസ്സ ജീവിതിന്ദ്രിയം ഉപച്ഛിന്ദതി. മുസാവാദന്തി പരേസം അത്ഥഭഞ്ജനകം മുസാവാദഞ്ച ഭാസതി. ലോകേ അദിന്നമാദിയതീതി ഇമസ്മിം സത്തലോകേ ഥേയ്യാവഹാരാദീസു ഏകേനപി അവഹാരേന പരപരിഗ്ഗഹിതം ആദിയതി. പരദാരഞ്ച ഗച്ഛതീതി പരസ്സ രക്ഖിതഗോപിതേസു ഭണ്ഡേസു അപരജ്ഝന്തോ ഉപ്പഥചാരം ചരതി. സുരാമേരയപാനന്തി യസ്സ കസ്സചി സുരായ ചേവ മേരയസ്സ ച പാനം. അനുയുഞ്ജതീതി സേവതി ബഹുലീകരോതി. മൂലം ഖണതീതി തിട്ഠതു പരലോകോ, സോ പന പുഗ്ഗലോ ഇധ ലോകസ്മിംയേവ യേന ഖേത്തവത്ഥുആദിനാ മൂലേന പതിട്ഠപേയ്യ, തമ്പി അട്ഠപേത്വാ വാ വിസ്സജ്ജേത്വാ വാ സുരം പിവന്തോ അത്തനോ മൂലം ഖണതി, അനാഥോ കപണോ ഹുത്വാ വിചരതി. ഏവം, ഭോതി പഞ്ചദുസ്സീല്യകമ്മകാരകം പുഗ്ഗലം ആലപതി. പാപധമ്മാതി ലാമകധമ്മാ. അസഞ്ഞതാതി കായസഞ്ഞതാദിരഹിതാ. അചേതസാതിപി പാഠോ, അചിത്തകാതി അത്ഥോ. ലോഭോ അധമ്മോ ചാതി ലോഭോ ചേവ ദോസോ ച. ഉഭയമ്പി ഹേതം അകുസലമേവ. ചിരം ദുക്ഖായ രന്ധയുന്തി ചിരകാലം നിരയദുക്ഖാദീനം അത്ഥായ ¶ തം ഏതേ ധമ്മാ മാ രന്ധേന്തു മാ മത്ഥേന്തൂതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ തേ പഞ്ച ഉപാസകാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

പഞ്ചഉപാസകവത്ഥു സത്തമം.

൮. തിസ്സദഹരവത്ഥു

ദദാതി ¶ വേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ തിസ്സദഹരം നാമ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിര അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ഗഹപതിനോ വിസാഖായ ഉപാസികായാതി പഞ്ചന്നം അരിയസാവകകോടീനം ദാനം നിന്ദന്തോ വിചരി, അസദിസദാനമ്പി നിന്ദിയേവ. തേസം തേസം ദാനഗ്ഗേ സീതലം ലഭിത്വാ ‘‘സീതല’’ന്തി നിന്ദി, ഉണ്ഹം ലഭിത്വാ ‘‘ഉണ്ഹ’’ന്തി നിന്ദി. അപ്പം ദേന്തേപി ‘‘കിം ഇമേ അപ്പമത്തകം ദേന്തീ’’തി നിന്ദി, ബഹും ദേന്തേപി ‘‘ഇമേസം ഗേഹേ ഠപനട്ഠാനം മഞ്ഞേ നത്ഥി, നനു നാമ ഭിക്ഖൂനം യാപനമത്തം ദാതബ്ബം, ഏത്തകം യാഗുഭത്തം നിരത്ഥകമേവ വിസ്സജ്ജതീ’’തി നിന്ദി. അത്തനോ പന ഞാതകേ ആരബ്ഭ ‘‘അഹോ അമ്ഹാകം ഞാതകാനം ഗേഹം ചതൂഹി ദിസാഹി ആഗതാഗതാനം ഭിക്ഖൂനം ഓപാനഭൂത’’ന്തിആദീനി വത്വാ പസംസം ¶ പവത്തേസി. സോ പനേകസ്സ ദോവാരികസ്സ പുത്തോ ജനപദം വിചരന്തേഹി വഡ്ഢകീഹി സദ്ധിം വിചരന്തോ സാവത്ഥിം പത്വാ പബ്ബജിതോ. അഥ നം ഭിക്ഖൂ ഏവം മനുസ്സാനം ദാനാദീനി നിന്ദന്തം ദിസ്വാ ‘‘പരിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമ ന’’ന്തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘ആവുസോ, തവ ഞാതകാ കഹം വസന്തീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അസുകഗാമേ നാമാ’’തി സുത്വാവ കതിപയേ ദഹരേ പേസേസും. തേ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഗാമവാസികേഹി ആസനസാലായ നിസീദാപേത്വാ കതസക്കാരാ പുച്ഛിംസു – ‘‘ഇമമ്ഹാ ഗാമാ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിതോ തിസ്സോ നാമ ദഹരോ അത്ഥി. തസ്സ കതമേ ഞാതകാ’’തി? മനുസ്സാ ‘‘ഇധ കുലഗേഹതോ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിതദാരകോ നത്ഥി, കിം നു ഖോ ഇമേ വദന്തീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഏകോ ദോവാരികപുത്തോ വഡ്ഢകീഹി സദ്ധിം വിചരിത്വാ പബ്ബജിതോതി സുണോമ, തം സന്ധായ വദേഥ മഞ്ഞേ’’തി ആഹംസു. ദഹരഭിക്ഖൂ തിസ്സസ്സ തത്ഥ ഇസ്സരഞാതകാനം അഭാവം ഞത്വാ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ ‘‘അകാരണമേവ, ഭന്തേ, തിസ്സോ വിലപന്തോ വിചരതീ’’തി തം പവത്തിം ഭിക്ഖൂനം ആരോചേസും. ഭിക്ഖൂപി തം തഥാഗതസ്സ ആരോചേസും.

സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ വികത്ഥേന്തോ വിചരതി, പുബ്ബേപി വികത്ഥകോവ അഹോസീ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖൂഹി യാചിതോ അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘ബഹുമ്പി സോ വികത്ഥേയ്യ, അഞ്ഞം ജനപദം ഗതോ;

അന്വാഗന്ത്വാന ദൂസേയ്യ, ഭുഞ്ജ ഭോഗേ കടാഹകാ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൧൨൫) –

ഇമം കടാഹജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, യോ ഹി പുഗ്ഗലോ പരേഹി അപ്പകേ വാ ബഹുകേ വാ ലൂഖേ വാ പണീതേ വാ ദിന്നേ അഞ്ഞേസം വാ ദത്വാ അത്തനോ ¶ അദിന്നേ മങ്കു ഹോതി, തസ്സ ഝാനം ¶ വാ ¶ വിപസ്സനം വാ മഗ്ഗഫലാദീനി വാ ന ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൪൯.

‘‘ദദാതി വേ യഥാസദ്ധം, യഥാപസാദനം ജനോ;

തത്ഥ യോ ച മങ്കു ഹോതി, പരേസം പാനഭോജനേ;

ന സോ ദിവാ വാ രത്തിം വാ, സമാധിമധിഗച്ഛതി.

൨൫൦.

‘‘യസ്സ ചേതം സമുച്ഛിന്നം, മൂലഘച്ചം സമൂഹതം;

സ വേ ദിവാ വാ രത്തിം വാ, സമാധിമധിഗച്ഛതീ’’തി.

തത്ഥ ദദാതി വേ യഥാസദ്ധന്തി ലൂഖപണീതാദീസു യംകിഞ്ചി ദേന്തോ ജനോ യഥാസദ്ധം അത്തനോ സദ്ധാനുരൂപമേവ ദേതി. യഥാപസാദനന്തി ഥേരനവാദീസു ചസ്സ യസ്മിം യസ്മിം പസാദോ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ദേന്തോ യഥാപസാദനം അത്തനോ പസാദാനുരൂപമേവ ദേതി. തത്ഥാതി തസ്മിം പരസ്സ ദാനേ ‘‘മയാ അപ്പം വാ ലദ്ധം, ലൂഖം വാ ലദ്ധ’’ന്തി മങ്കുഭാവം ആപജ്ജതി. സമാധിന്തി സോ പുഗ്ഗലോ ദിവാ വാ രത്തിം വാ ഉപചാരപ്പനാവസേന വാ മഗ്ഗഫലവസേന വാ സമാധിം നാധിഗച്ഛതി. യസ്സ ചേതന്തി യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഏതം ഏകേസു ഠാനേസു മങ്കുഭാവസങ്ഖാതം അകുസലം സമുച്ഛിന്നം മൂലഘച്ചം കത്വാ അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന സമൂഹതം, സോ വുത്തപ്പകാരം സമാധിം അധിഗച്ഛതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

തിസ്സദഹരവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. പഞ്ചഉപാസകവത്ഥു

നത്ഥി ¶ രാഗസമോ അഗ്ഗീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പഞ്ച ഉപാസകേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ കിര ധമ്മം സോതുകാമാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ബുദ്ധാനഞ്ച ‘‘അയം ഖത്തിയോ, അയം ബ്രാഹ്മണോ, അയം അഡ്ഢോ, അയം ദുഗ്ഗതോ, ഇമസ്സ ഉളാരം കത്വാ ധമ്മം ദേസേസ്സാമി, ഇമസ്സ നോ’’തി ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി. യംകിഞ്ചി ആരബ്ഭ ധമ്മം ദേസേന്തോ ധമ്മഗാരവം ¶ പുരക്ഖത്വാ ആകാസഗങ്ഗം ¶ ഓതാരേന്തോ വിയ ദേസേതി. ഏവം ദേസേന്തസ്സ പന തഥാഗതസ്സ സന്തികേ നിസിന്നാനം തേസം ഏകോ നിസിന്നകോവ നിദ്ദായി, ഏകോ അങ്ഗുലിയാ ഭൂമിം ലിഖന്തോ നിസീദി, ഏകോ ഏകം രുക്ഖം ചാലേന്തോ നിസീദി, ഏകോ ആകാസം ഉല്ലോകേന്തോ നിസീദി, ഏകോ പന സക്കച്ചം ധമ്മം അസ്സോസി.

ആനന്ദത്ഥേരോ സത്ഥാരം ബീജയമാനോ തേസം ആകാരം ഓലോകേന്തോ സത്ഥാരം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേ ഇമേസം മഹാമേഘഗജ്ജിതം ഗജ്ജന്താ വിയ ധമ്മം ദേസേഥ, ഏതേ പന തുമ്ഹേസുപി ധമ്മം കഥേന്തേസു ഇദഞ്ചിദഞ്ച കരോന്താ നിസിന്നാ’’തി. ‘‘ആനന്ദ, ത്വം ഏതേ ന ജാനാസീ’’തി? ‘‘ആമ, ന ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. ഏതേസു ഹി യോ ഏസ നിദ്ദായന്തോ നിസിന്നോ, ഏസ പഞ്ച ജാതിസതാനി സപ്പയോനിയം നിബ്ബത്തിത്വാ ഭോഗേസു സീസം ഠപേത്വാ നിദ്ദായി, ഇദാനിപിസ്സ നിദ്ദായ തിത്തി നത്ഥി, നാസ്സ കണ്ണം ¶ മമ സദ്ദോ പവിസതീതി. കിം പന, ഭന്തേ, പടിപാടിയാ കഥേഥ, ഉദാഹു അന്തരന്തരാതി. ആനന്ദ, ഏതസ്സ ഹി കാലേന മനുസ്സത്തം, കാലേന ദേവത്തം, കാലേന നാഗത്തന്തി ഏവം അന്തരന്തരാ ഉപ്പജ്ജന്തസ്സ ഉപപത്തിയോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേനാപി ന സക്കാ പരിച്ഛിന്ദിതും. പടിപാടിയാ പനേസ പഞ്ച ജാതിസതാനി നാഗയോനിയം നിബ്ബത്തിത്വാ നിദ്ദായന്തോപി നിദ്ദായ അതിത്തോയേവ. അങ്ഗുലിയാ ഭൂമിം ലിഖന്തോ നിസിന്നപുരിസോപി പഞ്ച ജാതിസതാനി ഗണ്ഡുപ്പാദയോനിയം നിബ്ബത്തിത്വാ ഭൂമിം ഖണി, ഇദാനിപി ഭൂമിം ഖണന്തോവ മമ സദ്ദം ന സുണാതി. ഏസ രുക്ഖം ചാലേന്തോ നിസിന്നപുരിസോപി പടിപാടിയാ പഞ്ച ജാതിസതാനി മക്കടയോനിയം നിബ്ബത്തി, ഇദാനിപി പുബ്ബാചിണ്ണവസേന രുക്ഖം ചാലേതിയേവ, നാസ്സ കണ്ണം മമ സദ്ദോ പവിസതി. ഏസ ആകാസം ഉല്ലോകേത്വാ നിസിന്നപുരിസോപി പഞ്ച ജാതിസതാനി നക്ഖത്തപാഠകോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ഇദാനി പുബ്ബാചിണ്ണവസേന അജ്ജാപി ആകാസമേവ ഉല്ലോകേതി, നാസ്സ കണ്ണം മമ സദ്ദോ പവിസതി. ഏസ സക്കച്ചം ധമ്മം സുണന്തോ നിസിന്നപുരിസോ പന പടിപാടിയാ പഞ്ച ജാതിസതാനി തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ മന്തജ്ഝായകബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ഇദാനിപി മന്തം സംസന്ദന്തോ വിയ സക്കച്ചം സുണാതീതി.

‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ധമ്മദേസനാ ഛവിആദീനി ഛിന്ദിത്വാ അട്ഠിമിഞ്ജം ആഹച്ച തിട്ഠതി, കസ്മാ ഇമേ തുമ്ഹേസുപി ധമ്മം ദേസേന്തേസു സക്കച്ചം ന സുണന്തീ’’തി? ‘‘ആനന്ദ, മമ ധമ്മോ സുസ്സവനീയോതി സഞ്ഞം കരോസി മഞ്ഞേ’’തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, ദുസ്സവനീയോ’’തി? ‘‘ആമ, ആനന്ദാ’’തി. ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ’’തി ¶ ? ‘‘ആനന്ദ, ബുദ്ധോതി ¶ വാ ധമ്മോതി വാ സങ്ഘോതി വാ പദം ഇമേഹി സത്തേഹി അനേകേസുപി കപ്പകോടിസതസഹസ്സേസു അസുതപുബ്ബം. യസ്മാ ഇമം ധമ്മം സോതും ന സക്കോന്താ അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ ഇമേ സത്താ അനേകവിഹിതം തിരച്ഛാനകഥംയേവ സുണന്താ ആഗതാ, തസ്മാ ¶ സുരാപാനകേളിമണ്ഡലാദീസു ഗായന്താ നച്ചന്താ വിചരന്തി, ധമ്മം സോതും ന സക്കോന്തീ’’തി. ‘‘കിം നിസ്സായ പനേതേ ന സക്കോന്തി, ഭന്തേ’’തി?

അഥസ്സ സത്ഥാ, ‘‘ആനന്ദ, രാഗം നിസ്സായ ദോസം നിസ്സായ മോഹം നിസ്സായ തണ്ഹം നിസ്സായ ന സക്കോന്തി. രാഗഗ്ഗിസദിസോ അഗ്ഗി നാമ നത്ഥി, സോ ഛാരികമ്പി അസേസേത്വാ സത്തേ ദഹതി. കിഞ്ചാപി സത്തസൂരിയപാതുഭാവം നിസ്സായ ഉപ്പന്നോ കപ്പവിനാസകോ അഗ്ഗിപി കിഞ്ചി അനവസേസേത്വാവ ലോകം ദഹതി, സോ പന അഗ്ഗി കദാചിയേവ ദഹതി. രാഗഗ്ഗിനോ അദഹനകാലോ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ രാഗസമോ വാ അഗ്ഗി ദോസസമോ വാ ഗഹോ മോഹസമം വാ ജാലം തണ്ഹാസമാ വാ നദീ നാമ നത്ഥീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൫൧.

‘‘നത്ഥി രാഗസമോ അഗ്ഗി, നത്ഥി ദോസസമോ ഗഹോ;

നത്ഥി മോഹസമം ജാലം, നത്ഥി തണ്ഹാസമാ നദീ’’തി.

തത്ഥ രാഗസമോതി ധൂമാദീസു കിഞ്ചി അദസ്സേത്വാ അന്തോയേവ ഉട്ഠായ ഝാപനവസേന രാഗേന സമോ അഗ്ഗി നാമ നത്ഥി. ദോസസമോതി യക്ഖഗഹഅജഗരഗഹകുമ്ഭിലഗഹാദയോ ഏകസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ ഗണ്ഹിതും സക്കോന്തി, ദോസഗഹോ പന സബ്ബത്ഥ ഏകന്തമേവ ഗണ്ഹാതീതി ദോസേന സമോ ¶ ഗഹോ നാമ നത്ഥി. മോഹസമന്തി ഓനന്ധനപരിയോനന്ധനട്ഠേന പന മോഹസമം ജാലം നാമ നത്ഥി. തണ്ഹാസമാതി ഗങ്ഗാദീനം നദീനം പുണ്ണകാലോപി ഊനകാലോപി സുക്ഖകാലോപി പഞ്ഞായതി, തണ്ഹായ പന പുണ്ണകാലോ വാ സുക്ഖകാലോ വാ നത്ഥി, നിച്ചം ഊനാവ പഞ്ഞായതീതി ദുപ്പൂരണട്ഠേന തണ്ഹായ സമാ നദീ നാമ നത്ഥീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ സക്കച്ചം ധമ്മം സുണന്തോ ഉപാസകോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

പഞ്ചഉപാസകവത്ഥു നവമം.

൧൦. മേണ്ഡകസേട്ഠിവത്ഥു

സുദസ്സം ¶ വജ്ജന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ഭദ്ദിയനഗരം നിസ്സായ ജാതിയാവനേ വിഹരന്തോ മേണ്ഡകസേട്ഠിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സത്ഥാ ¶ കിര അങ്ഗുത്തരാപേസു ചാരികം ചരന്തോ മേണ്ഡകസേട്ഠിനോ ച, ഭരിയായ ചസ്സ ചന്ദപദുമായ, പുത്തസ്സ ച ധനഞ്ചയസേട്ഠിനോ, സുണിസായ ച സുമനദേവിയാ, നത്തായ ചസ്സ വിസാഖായ, ദാസസ്സ ച പുണ്ണസ്സാതി ഇമേസം സോതാപത്തിഫലൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ ഭദ്ദിയനഗരം ഗന്ത്വാ ജാതിയാവനേ വിഹാസി. മേണ്ഡകസേട്ഠി സത്ഥു ആഗമനം അസ്സോസി. കസ്മാ ¶ പനേസ മേണ്ഡകസേട്ഠി നാമ ജാതോതി? തസ്സ കിര പച്ഛിമഗേഹേ അട്ഠകരീസമത്തേ ഠാനേ ഹത്ഥിഅസ്സഉസഭപമാണാ സുവണ്ണമേണ്ഡകാ പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ പിട്ഠിയാ പിട്ഠിം പഹരമാനാ ഉട്ഠഹിംസു. തേസം മുഖേസു പഞ്ചവണ്ണാനം സുത്താനം ഗേണ്ഡുകാ പക്ഖിത്താ ഹോന്തി. സപ്പിതേലമധുഫാണിതാദീഹി വാ വത്ഥച്ഛാദനഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാദീഹി വാ അത്ഥേ സതി തേസം മുഖതോ ഗേണ്ഡുകേ അപനേന്തി, ഏകസ്സാപി മേണ്ഡകസ്സ മുഖതോ ജമ്ബുദീപവാസീനം പഹോനകം സപ്പിതേലമധുഫാണിതവത്ഥച്ഛാദനഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം നിക്ഖമതി. തതോ പട്ഠായ മേണ്ഡകസേട്ഠീതി പഞ്ഞായി.

കിം പനസ്സ പുബ്ബകമ്മന്തി? വിപസ്സീബുദ്ധകാലേ കിര ഏസ അവരോജസ്സ നാമ കുടുമ്ബികസ്സ ഭാഗിനേയ്യോ മാതുലേന സമാനനാമോ അവരോജോ നാമ അഹോസി. അഥസ്സ മാതുലോ സത്ഥു ഗന്ധകുടിം കാതും ആരഭി. സോ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘മാതുല, ഉഭോപി സഹേവ കരോമാ’’തി വത്വാ ‘‘അഹം അഞ്ഞേഹി സദ്ധിം അസാധാരണം കത്വാ ഏകകോവ കരിസ്സാമീ’’തി തേന പന പടിക്ഖിത്തകാലേ ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ ഗന്ധകുടിയാ കതായ ഇമസ്മിം നാമ ഠാനേ കുഞ്ജരസാലം നാമ ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ അരഞ്ഞതോ ദബ്ബസമ്ഭാരേ ആഹരാപേത്വാ ഏകം ഥമ്ഭം സുവണ്ണഖചിതം, ഏകം രജതഖചിതം, ഏകം മണിഖചിതം, ഏകം സത്തരതനഖചിതന്തി ഏവം തുലാസങ്ഘാതദ്വാരകവാടവാതപാനഗോപാനസീഛദനിട്ഠകാ സബ്ബാപി സുവണ്ണാദിഖചിതാവ കാരേത്വാ ഗന്ധകുടിയാ സമ്മുഖട്ഠാനേ തഥാഗതസ്സ സത്തരതനമയം കുഞ്ജരസാലം കാരേസി. തസ്സാ ഉപരി ഘനരത്തസുവണ്ണമയാ കമ്ബലാ പവാളമയാ സിഖരഥൂപികായോ അഹേസും. കുഞ്ജരസാലായ ¶ മജ്ഝേ ഠാനേ ¶ രതനമണ്ഡപം കാരേത്വാ ധമ്മാസനം പതിട്ഠാപേസി. തസ്സ ഘനരത്തസുവണ്ണമയാ പാദാ അഹേസും, തഥാ ചതസ്സോ അടനിയോ. ചത്താരോ പന സുവണ്ണമേണ്ഡകേ കാരാപേത്വാ ആസനസ്സ ചതുന്നം പാദാനം ഹേട്ഠാ ഠപേസി, ദ്വേ മേണ്ഡകേ കാരാപേത്വാ പാദപീഠകായ ഹേട്ഠാ ഠപേസി, ഛ സുവണ്ണമേണ്ഡകേ കാരാപേത്വാ മണ്ഡപം പരിക്ഖിപേന്തോ ഠപേസി. ധമ്മാസനം പഠമം സുത്തമയേഹി രജ്ജുകേഹി വായാപേത്വാ മജ്ഝേ സുവണ്ണസുത്തമയേഹി ഉപരി മുത്തമയേഹി സുത്തേഹി വായാപേസി. തസ്സ ചന്ദനമയോ അപസ്സയോ അഹോസി. ഏവം കുഞ്ജരസാലം നിട്ഠാപേത്വാ സാലാമഹം കരോന്തോ അട്ഠസട്ഠീഹി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സേഹി സദ്ധിം സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ ചത്താരോ മാസേ ദാനം ദത്വാ ഓസാനദിവസേ തിചീവരം അദാസി. തത്ഥ സങ്ഘനവകസ്സ സതസഹസ്സഗ്ഘനികം പാപുണി.

ഏവം ¶ വിപസ്സീബുദ്ധകാലേ പുഞ്ഞകമ്മം കത്വാ തതോ ചുതോ ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ഭദ്ദകപ്പേ ബാരാണസിയം മഹാഭോഗകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ബാരാണസിസേട്ഠി നാമ അഹോസി. സോ ഏകദിവസം രാജൂപട്ഠാനം ഗച്ഛന്തോ പുരോഹിതം ദിസ്വാ ‘‘കിം, ആചരിയ, നക്ഖത്തമുഹുത്തം, ഉപധാരേഥാ’’തി ആഹ. ആമ, ഉപധാരേമി, കിം അഞ്ഞം അമ്ഹാകം കമ്മന്തി. തേന ഹി കീദിസം ജനപദചാരിത്തന്തി? ഏകം ഭയം ¶ ഭവിസ്സതീതി. കിം ഭയം നാമാതി? ഛാതകഭയം സേട്ഠീതി. കദാ ഭവിസ്സതീതി? ഇതോ തിണ്ണം സംവച്ഛരാനം അച്ചയേനാതി. തം സുത്വാ സേട്ഠി ബഹും കസികമ്മം കാരേത്വാ ഗേഹേ വിജ്ജമാനധനേനാപി ധഞ്ഞമേവ ഗഹേത്വാ അഡ്ഢതേരസാനി കോട്ഠസതാനി കാരേത്വാ സബ്ബകോട്ഠകേ വീഹീഹി പരിപൂരേസി. കോട്ഠേസു അപ്പഹോന്തേസു ചാടിആദീനി പൂരേത്വാ അവസേസം ഭൂമിയം ആവാടേ കത്വാ നിഖണി. നിധാനാവസേസം മത്തികായ സദ്ധിം മദ്ദിത്വാ ഭിത്തിയോ ലിമ്പാപേസി.

സോ അപരേന സമയേന ഛാതകഭയേ സമ്പത്തേ യഥാനിക്ഖിത്തം ധഞ്ഞം പരിഭുഞ്ജന്തോ കോട്ഠേസു ച ചാടിആദീസു ച നിക്ഖിത്തധഞ്ഞേ പരിക്ഖീണേ പരിജനേ പക്കോസാപേത്വാ ആഹ – ‘‘ഗച്ഛഥ, താതാ, പബ്ബതപാദം പവിസിത്വാ ജീവന്താ സുഭിക്ഖകാലേ മമ സന്തികം ആഗന്തുകാമാ ആഗച്ഛഥ, അനാഗന്തുകാമാ തത്ഥ തത്ഥേവ ജീവഥാ’’തി. തേ രോദമാനാ അസ്സുമുഖാ ഹുത്വാ സേട്ഠിം വന്ദിത്വാ ഖമാപേത്വാ സത്താഹം നിസീദിത്വാ തഥാ അകംസു. തസ്സ പന സന്തികേ ¶ വേയ്യാവച്ചകരോ ഏകോവ പുണ്ണോ നാമ ദാസോ ഓഹീയി, തേന സദ്ധിം സേട്ഠിജായാ സേട്ഠിപുത്തോ സേട്ഠിസുണിസാതി പഞ്ചേവ ജനാ അഹേസും. തേ ഭൂമിയം ¶ ആവാടേസു നിഹിതധഞ്ഞേപി പരിക്ഖീണേ ഭിത്തിമത്തികം പാതേത്വാ തേമേത്വാ തതോ ലദ്ധധഞ്ഞേന യാപയിംസു. അഥസ്സ ജായാ ഛാതകേ അവത്ഥരന്തേ മത്തികായ ഖീയമാനായ ഭിത്തിപാദേസു അവസിട്ഠമത്തികം പാതേത്വാ തേമേത്വാ അഡ്ഢാള്ഹകമത്തം വീഹിം ലഭിത്വാ കോട്ടേത്വാ ഏകം തണ്ഡുലനാളിം ഗഹേത്വാ ‘‘ഛാതകകാലേ ചോരാ ബഹൂ ഹോന്തീ’’തി ചോരഭയേന ഏകസ്മിം കുടേ പക്ഖിപിത്വാ പിദഹിത്വാ ഭൂമിയം നിഖണിത്വാ ഠപേസി. അഥ നം സേട്ഠി രാജൂപട്ഠാനതോ ആഗന്ത്വാ ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, ഛാതോമ്ഹി, അത്ഥി കിഞ്ചീ’’തി. സാ വിജ്ജമാനം ‘‘നത്ഥീ’’തി അവത്വാ ‘‘ഏകാ തണ്ഡുലനാളി അത്ഥീ’’തി ആഹ. ‘‘കഹം സാ’’തി? ‘‘ചോരഭയേന മേ നിഖണിത്വാ ഠപിതാ’’തി. ‘‘തേന ഹി നം ഉദ്ധരിത്വാ കിഞ്ചി പചാഹീ’’തി. ‘‘സചേ യാഗും പചിസ്സാമി, ദ്വേ വാരേ ലഭിസ്സതി. സചേ ഭത്തം പചിസ്സാമി, ഏകവാരമേവ ലഭിസ്സതി, കിം പചാമി, സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘അമ്ഹാകം അഞ്ഞോ പച്ചയോ നത്ഥി, ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ മരിസ്സാമ, ഭത്തമേവ പചാഹീ’’തി. സാ ഭത്തം പചിത്വാ പഞ്ച കോട്ഠാസേ കത്വാ സേട്ഠിനോ കോട്ഠാസം വഡ്ഢേത്വാ പുരതോ ഠപേസി.

തസ്മിം ഖണേ ഗന്ധമാദനപബ്ബതേ പച്ചേകബുദ്ധോ സമാപത്തിതോ ¶ വുട്ഠാതി. അന്തോസമാപത്തിയം കിര സമാപത്തിബലേന ജിഘച്ഛാ ന ബാധതി. സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതാനം പന ബലവതീ ഹുത്വാ ഉദരപടലം ¶ ഡയ്ഹന്തീ വിയ ഉപ്പജ്ജതി. തസ്മാ തേ ലഭനട്ഠാനം ഓലോകേത്വാ ഗച്ഛന്തി. തം ദിവസഞ്ച തേസം ദാനം ദത്വാ സേനാപതിട്ഠാനാദീസു അഞ്ഞതരസമ്പത്തിം ലഭന്തി. തസ്മാ സോപി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തോ ‘‘സകലജമ്ബുദീപേ ഛാതകഭയം ഉപ്പന്നം, സേട്ഠിഗേഹേ ച പഞ്ചന്നം ജനാനം നാളികോദനോവ പക്കോ, സദ്ധാ നു ഖോ ഏതേ, സക്ഖിസ്സന്തി വാ മമ സങ്ഗഹം കാതു’’ന്തി തേസം സദ്ധഭാവഞ്ച സങ്ഗഹം കാതും സമത്ഥഭാവഞ്ച ദിസ്വാ പത്തചീവരമാദായ മഹാസേട്ഠിസ്സ പുരതോ ദ്വാരേ ഠിതമേവ അത്താനം ദസ്സേസി. സോ തം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ ‘‘പുബ്ബേപി മയാ ദാനസ്സ അദിന്നത്താ ഏവരൂപം ഛാതകം ദിട്ഠം, ഇദം ഖോ പന ഭത്തം മം ഏകദിവസമേവ രക്ഖേയ്യ. അയ്യസ്സ പന ദിന്നം അനേകാസു കപ്പകോടീസു മമ ഹിതസുഖാവഹം ഭവിസ്സതീ’’തി തം ഭത്തപാതിം അപനേത്വാ പച്ചേകബുദ്ധം ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ ഗേഹം പവേസേത്വാ ആസനേ നിസിന്നസ്സ ¶ പാദേ ധോവിത്വാ സുവണ്ണപാദപീഠേ ഠപേത്വാ ഭത്തപാതിമാദായ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ പത്തേ ഓകിരി. ഉപഡ്ഢാവസേസേ ഭത്തേ പച്ചേകബുദ്ധോ ഹത്ഥേന പത്തം ¶ പിദഹി. അഥ നം, ‘‘ഭന്തേ, ഏകായ തണ്ഡുലനാളിയാ പഞ്ചന്നം ജനാനം പക്കഓദനസ്സ അയം ഏകോ കോട്ഠാസോ, ഇമം ദ്വിധാ കാതും ന സക്കാ. മാ മയ്ഹം ഇധലോകേ സങ്ഗഹം കരോഥ, അഹം നിരവസേസം ദാതുകാമോമ്ഹീ’’തി വത്വാ സബ്ബം ഭത്തമദാസി. ദത്വാ ച പന പത്ഥനം പട്ഠപേസി, ‘‘മാ, ഭന്തേ, പുന നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ ഏവരൂപം ഛാതകഭയം അദ്ദസം, ഇതോ പട്ഠായ സകലജമ്ബുദീപവാസീനം ബീജഭത്തം ദാതും സമത്ഥോ ഭവേയ്യം, സഹത്ഥേന കമ്മം കത്വാ ജീവികം ന കപ്പേയ്യം, അഡ്ഢതേരസ കോട്ഠസതാനി സോധാപേത്വാ സീസം ന്ഹായിത്വാ തേസം ദ്വാരേ നിസീദിത്വാ ഉദ്ധം ഓലോകിതക്ഖണേയേവ മേ രത്തസാലിധാരാ പതിത്വാ സബ്ബകോട്ഠേ പൂരേയ്യും. നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ ച അയമേവ ഭരിയാ, അയമേവ പുത്തോ, അയമേവ സുണിസാ, അയമേവ ദാസോ ഹോതൂ’’തി.

ഭരിയാപിസ്സ ‘‘മമ സാമികേ ജിഘച്ഛായ പീളിയമാനേ ന സക്കാ മയാ ഭുഞ്ജിതു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ അത്തനോ കോട്ഠാസം പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ദത്വാ പത്ഥനം പട്ഠപേസി, ‘‘ഭന്തേ, ഇദാനി നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ ഏവരൂപം ഛാതകഭയം ന പസ്സേയ്യം, ഭത്തഥാലികം ¶ പുരതോ കത്വാ സകലജമ്ബുദീപവാസീനം ഭത്തം ദേന്തിയാപി ച മേ യാവ ന ഉട്ഠഹിസ്സാമി, താവ ഗഹിതഗഹിതട്ഠാനം പൂരിതമേവ ഹോതു. അയമേവ സാമികോ, അയമേവ പുത്തോ, അയമേവ സുണിസാ, അയമേവ ദാസോ ഹോതൂ’’തി. പുത്തോപിസ്സ അത്തനോ കോട്ഠാസം പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ദത്വാ പത്ഥനം പട്ഠപേസി, ‘‘ഭന്തേ, ഇതോ പട്ഠായ ഏവരൂപം ഛാതകഭയം ന പസ്സേയ്യം, ഏകഞ്ച മേ സഹസ്സഥവികം ഗഹേത്വാ സകലജമ്ബുദീപവാസീനം കഹാപണം ദേന്തസ്സാപി അയം സഹസ്സഥവികാ പരിപുണ്ണാവ ഹോതു, ഇമേയേവ മാതാപിതരോ ഹോന്തു, അയം ഭരിയാ, അയം ദാസോ ഹോതൂ’’തി.

സുണിസാപിസ്സ ¶ അത്തനോ കോട്ഠാസം പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ദത്വാ പത്ഥനം പട്ഠപേസി, ‘‘ഇതോ പട്ഠായ ഏവരൂപം ഛാതകഭയം ന പസ്സേയ്യം, ഏകഞ്ച മേ ധഞ്ഞപിടകം പുരതോ ഠപേത്വാ സകലജമ്ബുദീപവാസീനം ബീജഭത്തം ദേന്തിയാപി ഖീണഭാവോ മാ പഞ്ഞായിത്ഥ, നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ ഇമേയേവ സസുരാ ഹോന്തു, അയമേവ സാമികോ, അയമേവ ദാസോ ഹോതൂ’’തി. ദാസോപി അത്തനോ കോട്ഠാസം പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ദത്വാ പത്ഥനം പട്ഠപേസി ¶ , ‘‘ഇതോ പട്ഠായ ഏവരൂപം ഛാതകഭയം ന പസ്സേയ്യം, സബ്ബേ ഇമേ സാമികാ ഹോന്തു, കസന്തസ്സ ച മേ ഇതോ തിസ്സോ, ഏത്തോ തിസ്സോ, മജ്ഝേ ഏകാതി ദാരുഅമ്ബണമത്താ സത്ത സത്ത സീതായോ ഗച്ഛന്തൂ’’തി. സോ തം ദിവസം സേനാപതിട്ഠാനം പത്ഥേത്വാ ലദ്ധും സമത്ഥോപി സാമികേസു ¶ സിനേഹേന ‘‘ഇമേയേവ മേ സാമികാ ഹോന്തൂ’’തി പത്ഥനം പട്ഠപേസി. പച്ചേകബുദ്ധോ സബ്ബേസമ്പി വചനാവസാനേ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി വത്വാ –

‘‘ഇച്ഛിതം പത്ഥിതം തുയ്ഹം, ഖിപ്പമേവ സമിജ്ഝതു;

സബ്ബേ പൂരേന്തു സങ്കപ്പാ, ചന്ദോ പന്നരസോ യഥാ.

‘‘ഇച്ഛിതം പത്ഥിതം തുയ്ഹം, ഖിപ്പമേവ സമിജ്ഝതു;

സബ്ബേ പൂരേന്തു സങ്കപ്പാ, മണി ജോതിരസോ യഥാ’’തി. –

പച്ചേകബുദ്ധഗാഥാഹി അനുമോദനം കത്വാ ‘‘മയാ ഇമേസം ചിത്തം പസാദേതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘യാവ ഗന്ധമാദനപബ്ബതാ ഇമേ മം പസ്സന്തൂ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ പക്കാമി. തേപി ഓലോകേത്വാവ അട്ഠംസു. സോ ഗന്ത്വാ തം ഭത്തം പഞ്ചഹി പച്ചേകബുദ്ധസതേഹി സദ്ധിം സംവിഭജി. തം തസ്സാനുഭാവേന സബ്ബേസമ്പി പഹോതി. തേ ഓലോകേന്തായേവ അട്ഠംസു.

അതിക്കന്തേ പന മജ്ഝന്ഹികേ സേട്ഠിഭരിയാ ഉക്ഖലിം ധോവിത്വാ പിദഹിത്വാ ഠപേസി. സേട്ഠിപി ജിഘച്ഛായ പീളിതോ നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദം ഓക്കമി. സോ സായന്ഹേ പബുജ്ഝിത്വാ ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, അതിവിയ ഛാതോമ്ഹി, അത്ഥി നു ഖോ ഉക്ഖലിയാ തലേ ഝാമകസിത്ഥാനീ’’തി. സാ ധോവിത്വാ ഉക്ഖലിയാ ഠപിതഭാവം ജാനന്തീപി ‘‘നത്ഥീ’’തി അവത്വാ ‘‘ഉക്ഖലിം വിവരിത്വാ ആചിക്ഖിസ്സാമീ’’തി ഉട്ഠായ ഉക്ഖലിമൂലം ഗന്ത്വാ ഉക്ഖലിം വിവരി, താവദേവ സുമനമകുലസദിസവണ്ണസ്സ ഭത്തസ്സ പൂരാ ഉക്ഖലി പിധാനം ഉക്ഖിപിത്വാ അട്ഠാസി. സാ തം ദിസ്വാവ പീതിയാ ഫുട്ഠസരീരാ സേട്ഠിം ആഹ – ‘‘ഉട്ഠേഹി, സാമി, അഹം ഉക്ഖലിം ധോവിത്വാ പിദഹിം, സാ പന സുമനമകുലസദിസവണ്ണസ്സ ഭത്തസ്സ ¶ പൂരാ, പുഞ്ഞാനി നാമ കത്തബ്ബരൂപാനി, ദാനം നാമ കത്തബ്ബയുത്തകം. ഉട്ഠേഹി, സാമി, ഭുഞ്ജസ്സൂ’’തി. സാ ദ്വിന്നം പിതാപുത്താനം ഭത്തം അദാസി. തേസു സുത്വാ ¶ ഉട്ഠിതേസു സുണിസായ സദ്ധിം നിസീദിത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ പുണ്ണസ്സ ഭത്തം അദാസി. ഗഹിതഗഹിതട്ഠാനം ന ഖീയതി, കടച്ഛുനാ സകിം ഗഹിതട്ഠാനമേവ പഞ്ഞായതി. തംദിവസമേവ കോട്ഠാദയോ പുബ്ബേ പൂരിതനിയാമേനേവ പുന പൂരയിംസു. ‘‘സേട്ഠിസ്സ ഗേഹേ ഭത്തം ഉപ്പന്നം, ബീജഭത്തേഹി അത്ഥികാ ആഗന്ത്വാ ഗണ്ഹന്തൂ’’തി നഗരേ ¶ ഘോസനം കാരേസി. മനുസ്സാ തസ്സ ഗേഹതോ ബീജഭത്തം ഗണ്ഹിംസു. സകലജമ്ബുദീപവാസിനോ തം നിസ്സായ ജീവിതം ലഭിംസുയേവ.

സോ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഭദ്ദിയനഗരേ സേട്ഠികുലേ നിബ്ബത്തി. ഭരിയാപിസ്സ മഹാഭോഗകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്താ തസ്സേവ ഗേഹം അഗമാസി. തസ്സ തം പുബ്ബകമ്മം നിസ്സായ പച്ഛാഗേഹേ പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരാ മേണ്ഡകാ ഉട്ഠഹിംസു. പുത്തോപി നേസം പുത്തോവ, സുണിസാ സുണിസാവ, ദാസോ ദാസോവ അഹോസി. അഥേകദിവസം സേട്ഠി അത്തനോ പുഞ്ഞം വീമംസിതുകാമോ അഡ്ഢതേരസാനി കോട്ഠസതാനി സോധാപേത്വാ സീസം ന്ഹാതോ ദ്വാരേ നിസീദിത്വാ ഉദ്ധം ഓലോകേസി. സബ്ബാനിപി വുത്തപ്പകാരാനം ¶ രത്തസാലീനം പൂരയിംസു. സോ സേസാനമ്പി പുഞ്ഞാനി വീമംസിതുകാമോ ഭരിയഞ്ച പുത്താദയോ ച ‘‘തുമ്ഹാകമ്പി പുഞ്ഞാനി വീമംസിസ്സഥാ’’തി ആഹ.

അഥസ്സ ഭരിയാ സബ്ബാലങ്കാരേഹി അലങ്കരിത്വാ മഹാജനസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ തണ്ഡുലേ മിനാപേത്വാ തേഹി ഭത്തം പചാപേത്വാ ദ്വാരകോട്ഠകേ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദിത്വാ സുവണ്ണകടച്ഛും ആദായ ‘‘ഭത്തേന അത്ഥികാ ആഗച്ഛന്തൂ’’തി ഘോസാപേത്വാ ആഗതാഗതാനം ഉപനീതഭാജനാനി പൂരേത്വാ അദാസി. സകലദിവസമ്പി ദേന്തിയാ കടച്ഛുനാ ഗഹിതട്ഠാനമേവ പഞ്ഞായതി. തസ്സാ പന പുരിമബുദ്ധാനമ്പി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ വാമഹത്ഥേന ഉക്ഖലിം ദക്ഖിണഹത്ഥേന കടച്ഛും ഗഹേത്വാ ഏവമേവ പത്തേ പൂരേത്വാ ഭത്തസ്സ ദിന്നത്താ വാമഹത്ഥതലം പൂരേത്വാ പദുമലക്ഖണം നിബ്ബത്തി, ദക്ഖിണഹത്ഥതലം പൂരേത്വാ ചന്ദലക്ഖണം നിബ്ബത്തി. യസ്മാ പന വാമഹത്ഥതോ ധമ്മകരണം ആദായ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഉദകം പരിസ്സാവേത്വാ ദദമാനാ അപരാപരം വിചരി, തേനസ്സാ ദക്ഖിണപാദതലം പൂരേത്വാ ചന്ദലക്ഖണം നിബ്ബത്തി, വാമപാദതലം പൂരേത്വാ പദുമലക്ഖണം നിബ്ബത്തി. തസ്സാ ഇമിനാ കാരണേന ചന്ദപദുമാതി നാമം കരിംസു.

പുത്തോപിസ്സ സീസം ന്ഹാതോ സഹസ്സഥവികം ¶ ആദായ ‘‘കഹാപണേഹി അത്ഥികാ ആഗച്ഛന്തൂ’’തി വത്വാ ആഗതാഗതാനം ഗഹിതഭാജനാനി പൂരേത്വാ അദാസി. ഥവികായ കഹാപണസഹസ്സം അഹോസിയേവ. സുണിസാപിസ്സ സബ്ബാലങ്കാരേഹി അലങ്കരിത്വാ വീഹിപിടകം ആദായ ആകാസങ്ഗണേ നിസിന്നാ ‘‘ബീജഭത്തേഹി അത്ഥികാ ആഗച്ഛന്തൂ’’തി വത്വാ ആഗതാഗതാനം ഗഹിതഭാജനാനി പൂരേത്വാ അദാസി. പിടകം ¶ യഥാപൂരിതമേവ അഹോസി. ദാസോപിസ്സ ¶ സബ്ബാലങ്കാരേഹി അലങ്കരിത്വാ സുവണ്ണയുഗേസു സുവണ്ണയോത്തേഹി ഗോണേ യോജേത്വാ സുവണ്ണപതോദയട്ഠിം ആദായ ദ്വിന്നം ഗോണാനം ഗന്ധപഞ്ചങ്ഗുലികാനി ദത്വാ വിസാണേസു സുവണ്ണകോസകേ പടിമുഞ്ചിത്വാ ഖേത്തം ഗന്ത്വാ പാജേസി. ഇതോ തിസ്സോ, ഏത്തോ തിസ്സോ, മജ്ഝേ ഏകാതി സത്ത സീതാ ഭിജ്ജിത്വാ അഗമംസു. ജമ്ബുദീപവാസിനോ ഭത്തബീജഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാദീസു യഥാരുചിതം സേട്ഠിഗേഹതോയേവ ഗണ്ഹിംസു. ഇമേ പഞ്ച മഹാപുഞ്ഞാ.

ഏവം മഹാനുഭാവോ സേട്ഠി ‘‘സത്ഥാ കിര ആഗതോ’’തി സുത്വാ ‘‘സത്ഥു പച്ചുഗ്ഗമനം കരിസ്സാമീ’’തി നിക്ഖമന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ തിത്ഥിയേ ദിസ്വാ തേഹി ‘‘കസ്മാ തം, ഗഹപതി, കിരിയവാദോ സമാനോ അകിരിയവാദസ്സ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സന്തികം ഗച്ഛസീ’’തി നിവാരിയമാനോപി തേസം വചനം അനാദിയിത്വാ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി ¶ . അഥസ്സ സത്ഥാ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി. സോ ദേസനാവസാനേ സോതാപത്തിഫലം പത്വാ സത്ഥു തിത്ഥിയേഹി അവണ്ണം വത്വാ അത്തനോ നിവാരിതഭാവം ആരോചേസി. അഥ നം സത്ഥാ, ‘‘ഗഹപതി, ഇമേ സത്താ നാമ മഹന്തമ്പി അത്തനോ ദോസം ന പസ്സന്തി, അവിജ്ജമാനമ്പി പരേസം ദോസം വിജ്ജമാനം കത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ഭുസം വിയ ഓപുനന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൫൨.

‘‘സുദസ്സം വജ്ജമഞ്ഞേസം, അത്തനോ പന ദുദ്ദസം;

പരേസഞ്ഹി സോ വജ്ജാനി, ഓപുനാതി യഥാ ഭുസം;

അത്തനോ പന ഛാദേതി, കലിംവ കിതവാ സഠോ’’തി.

തത്ഥ സുദസ്സം വജ്ജന്തി പരസ്സ അണുമത്തമ്പി വജ്ജം ഖലിതം സുദസ്സം സുഖേനേവ പസ്സിതും സക്കാ, അത്തനോ പന അതിമഹന്തമ്പി ദുദ്ദസം. പരേസം ഹീതി തേനേവ കാരണേന സോ പുഗ്ഗലോ സങ്ഘമജ്ഝാദീസു പരേസം വജ്ജാനി ഉച്ചട്ഠാനേ ഠപേത്വാ ഭുസം ഓപുനന്തോ വിയ ഓപുനാതി. കലിംവ കിതവാ സഠോതി ഏത്ഥ സകുണേസു അപരജ്ഝനഭാവേന അത്തഭാവോ കലി നാമ, സാഖഭങ്ഗാദികം പടിച്ഛാദനം കിതവാ നാമ, സാകുണികോ സഠോ നാമ. യഥാ സകുണലുദ്ദകോ സകുണേ ഗഹേത്വാ മാരേതുകാമോ കിതവാ വിയ ¶ അത്തഭാവം പടിച്ഛാദേതി, ഏവം അത്തനോ വജ്ജം ഛാദേതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മേണ്ഡകസേട്ഠിവത്ഥു ദസമം.

൧൧. ഉജ്ഝാനസഞ്ഞിത്ഥേരവത്ഥു

പരവജ്ജാനുപസ്സിസ്സാതി ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഉജ്ഝാനസഞ്ഞിം നാമ ഏകം ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ‘‘അയം ഏവം നിവാസേതി, ഏവം പാരുപതീ’’തി ഭിക്ഖൂനം അന്തരമേവ ഗവേസന്തോ വിചരതി. ഭിക്ഖൂ ‘‘അസുകോ നാമ, ഭന്തേ, ഥേരോ ഏവം കരോതീ’’തി സത്ഥു ആരോചേസും. സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, വത്തസീസേ ഠത്വാ ഏവം ഓവദന്തോ അനനുപവാദോ. യോ പന നിച്ചം ഉജ്ഝാനസഞ്ഞിതായ പരേസം അന്തരം പരിയേസമാനോ ഏവം വത്വാ വിചരതി, തസ്സ ഝാനാദീസു ഏകോപി വിസേസോ നുപ്പജ്ജതി, കേവലം ആസവായേവ വഡ്ഢന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൫൩.

‘‘പരവജ്ജാനുപസ്സിസ്സ, നിച്ചം ഉജ്ഝാനസഞ്ഞിനോ;

ആസവാ തസ്സ വഡ്ഢന്തി, ആരാ സോ ആസവക്ഖയാ’’തി.

തത്ഥ ¶ ഉജ്ഝാനസഞ്ഞിനോതി ഏവം നിവാസേതബ്ബം ഏവം പാരുപിതബ്ബന്തി പരേസം അന്തരഗവേസിതായ ഉജ്ഝാനബഹുലസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഝാനാദീസു ഏകധമ്മോപി ന വഡ്ഢതി, അഥ ഖോ ആസവാവ തസ്സ വഡ്ഢന്തി. തേനേവ കാരണേന സോ അരഹത്തമഗ്ഗസങ്ഖാതാ ആസവക്ഖയാ ആരാ ദൂരം ഗതോവ ഹോതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഉജ്ഝാനസഞ്ഞിത്ഥേരവത്ഥു ഏകാദസമം.

൧൨. സുഭദ്ദപരിബ്ബാജകവത്ഥു

ആകാസേതി ഇദം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ കുസിനാരായം ഉപവത്തനേ മല്ലാനം സാലവനേ പരിനിബ്ബാനമഞ്ചകേ നിപന്നോ സുഭദ്ദം പരിബ്ബാജകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര അതീതേ കനിട്ഠഭാതരി ഏകസ്മിം സസ്സേ നവക്ഖത്തും അഗ്ഗദാനം ദേന്തേ ദാനം ദാതും അനിച്ഛന്തോ ഓസക്കിത്വാ അവസാനേ അദാസി. തസ്മാ പഠമബോധിയമ്പി മജ്ഝിമബോധിയമ്പി സത്ഥാരം ദട്ഠും നാലത്ഥ. പച്ഛിമബോധിയം പന സത്ഥു പരിനിബ്ബാനകാലേ ‘‘അഹം തീസു പഞ്ഹേസു അത്തനോ കങ്ഖം മഹല്ലകേ ¶ പരിബ്ബാജകേ ¶ പുച്ഛിത്വാ സമണം ഗോതമം ‘ദഹരോ’തി സഞ്ഞായ ന പുച്ഛിം ¶ , തസ്സ ച ദാനി പരിനിബ്ബാനകാലോ, പച്ഛാ മേ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ അപുച്ഛിതകാരണാ വിപ്പടിസാരോ ഉപ്പജ്ജേയ്യാ’’തി സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ആനന്ദത്ഥേരേന നിവാരിയമാനോപി സത്ഥാരാ ഓകാസം കത്വാ, ‘‘ആനന്ദ, മാ സുഭദ്ദം നിവാരയി, പുച്ഛതു മം പഞ്ഹ’’ന്തി വുത്തേ അന്തോസാണിം പവിസിത്വാ ഹേട്ഠാമഞ്ചകേ നിസിന്നോ, ‘‘ഭോ സമണ, കിം നു ഖോ ആകാസേ പദം നാമ അത്ഥി, ഇതോ ബഹിദ്ധാ സമണോ നാമ അത്ഥി, സങ്ഖാരാ സസ്സതാ നാമ അത്ഥീ’’തി ഇമേ പഞ്ഹേ പുച്ഛി. അഥസ്സ സത്ഥാ തേസം അഭാവം ആചിക്ഖന്തോ ഇമാഹി ഗാഥാഹി ധമ്മം ദേസേസി –

൨൫൪.

‘‘ആകാസേവ പദം നത്ഥി, സമണോ നത്ഥി ബാഹിരേ;

പപഞ്ചാഭിരതാ പജാ, നിപ്പപഞ്ചാ തഥാഗതാ.

൨൫൫.

‘‘ആകാസേവ പദം നത്ഥി, സമണോ നത്ഥി ബാഹിരേ;

സങ്ഖാരാ സസ്സതാ നത്ഥി, നത്ഥി ബുദ്ധാനമിഞ്ജിത’’ന്തി.

തത്ഥ പദന്തി ഇമസ്മിം ആകാസേ വണ്ണസണ്ഠാനവസേന ഏവരൂപന്തി പഞ്ഞാപേതബ്ബം കസ്സചി പദം നാമ നത്ഥി. ബാഹിരേതി മമ സാസനതോ ബഹിദ്ധാ മഗ്ഗഫലട്ഠോ സമണോ നാമ നത്ഥി. പജാതി അയം സത്തലോകസങ്ഖാതാ പജാ തണ്ഹാദീസു പപഞ്ചേസുയേവാഭിരതാ. നിപ്പപഞ്ചാതി ബോധിമൂലേയേവ സബ്ബപപഞ്ചാനം സമുച്ഛിന്നത്താ നിപ്പപഞ്ചാ ¶ തഥാഗതാ. സങ്ഖാരാതി പഞ്ചക്ഖന്ധാ. തേസു ഹി ഏകോപി സസ്സതോ നാമ നത്ഥി. ഇഞ്ജിതന്തി ബുദ്ധാനം പന തണ്ഹാമാനാദീസു ഇഞ്ജിതേസു യേന സങ്ഖാരാ സസ്സതാതി ഗണ്ഹേയ്യ, തം ഏകം ഇഞ്ജിതമ്പി നാമ നത്ഥീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ സുഭദ്ദോ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്തപരിസായപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

സുഭദ്ദപരിബ്ബാജകവത്ഥു ദ്വാദസമം.

മലവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അട്ഠാരസമോ വഗ്ഗോ.

൧൯. ധമ്മട്ഠവഗ്ഗോ

൧. വിനിച്ഛയമഹാമത്തവത്ഥു

ന ¶ ¶ ¶ തേന ഹോതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ വിനിച്ഛയമഹാമത്തേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി ഭിക്ഖൂ സാവത്ഥിയം ഉത്തരദ്വാരഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പിണ്ഡപാതപടിക്കന്താ നഗരമജ്ഝേന വിഹാരം ആഗച്ഛന്തി. തസ്മിം ഖണേ മേഘോ ഉട്ഠായ പാവസ്സി. തേ സമ്മുഖാഗതം വിനിച്ഛയസാലം പവിസിത്വാ വിനിച്ഛയമഹാമത്തേ ലഞ്ജം ഗഹേത്വാ സാമികേ അസാമികേ കരോന്തേ ദിസ്വാ ‘‘അഹോ ഇമേ അധമ്മികാ, മയം പന ‘ഇമേ ധമ്മേന വിനിച്ഛയം കരോന്തീ’തി സഞ്ഞിനോ അഹുമ്ഹാ’’തി ചിന്തേത്വാ വസ്സേ വിഗതേ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നാ തമത്ഥം ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഛന്ദാദിവസികാ ഹുത്വാ സാഹസേന അത്ഥം വിനിച്ഛിനന്താ ധമ്മട്ഠാ നാമ ഹോന്തി, അപരാധം പന അനുവിജ്ജിത്വാ ¶ അപരാധാനുരൂപം അസാഹസേന വിനിച്ഛയം കരോന്താ ഏവ ധമ്മട്ഠാ നാമ ഹോന്തീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൫൬.

‘‘ന തേന ഹോതി ധമ്മട്ഠോ, യേനത്ഥം സാഹസാ നയേ;

യോ ച അത്ഥം അനത്ഥഞ്ച, ഉഭോ നിച്ഛേയ്യ പണ്ഡിതോ.

൨൫൭.

‘‘അസാഹസേന ധമ്മേന, സമേന നയതീ പരേ;

ധമ്മസ്സ ഗുത്തോ മേധാവീ, ധമ്മട്ഠോതി പവുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ തേനാതി ഏത്തകേനേവ കാരണേന. ധമ്മട്ഠോതി രാജാ ഹി അത്തനോ കാതബ്ബേ വിനിച്ഛയധമ്മേ ഠിതോപി ധമ്മട്ഠോ നാമ ന ഹോതി. യേനാതി യേന കാരണേന. അത്ഥന്തി ഓതിണ്ണം വിനിച്ഛിതബ്ബം അത്ഥം. സാഹസാ നയേതി ഛന്ദാദീസു പതിട്ഠിതോ സാഹസേന മുസാവാദേന വിനിച്ഛേയ്യ. യോ ഹി ഛന്ദേ പതിട്ഠായ ഞാതീതി വാ മിത്തോതി വാ മുസാ വത്വാ അസാമികമേവ സാമികം കരോതി, ദോസേ പതിട്ഠായ അത്തനോ വേരീനം മുസാ വത്വാ സാമികമേവ അസാമികം കരോതി, മോഹേ പതിട്ഠായ ലഞ്ജം ഗഹേത്വാ ¶ വിനിച്ഛയകാലേ ¶ അഞ്ഞവിഹിതോ വിയ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ മുസാ വത്വാ ‘‘ഇമിനാ ജിതം, അയം പരാജിതോ’’തി ¶ പരം നീഹരതി, ഭയേ പതിട്ഠായ കസ്സചിദേവ ഇസ്സരജാതികസ്സ പരാജയം പാപുണന്തസ്സാപി ജയം ആരോപേതി, അയം സാഹസേന അത്ഥം നേതി നാമ. ഏസോ ധമ്മട്ഠോ നാമ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. അത്ഥം അനത്ഥഞ്ചാതി ഭൂതഞ്ച അഭൂതഞ്ച കാരണം. ഉഭോ നിച്ഛേയ്യാതി യോ പന പണ്ഡിതോ ഉഭോ അത്ഥാനത്ഥേ വിനിച്ഛിനിത്വാ വദതി. അസാഹസേനാതി അമുസാവാദേന. ധമ്മേനാതി വിനിച്ഛയധമ്മേന, ന ഛന്ദാദിവസേന. സമേനാതി അപരാധാനുരൂപേനേവ പരേ നയതി, ജയം വാ പരാജയം വാ പാപേതി. ധമ്മസ്സ ഗുത്തോതി സോ ധമ്മഗുത്തോ ധമ്മരക്ഖിതോ ധമ്മോജപഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ മേധാവീ വിനിച്ഛയധമ്മേ ഠിതത്താ ധമ്മട്ഠോതി പവുച്ചതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

വിനിച്ഛയമഹാമത്തവത്ഥു പഠമം.

൨. ഛബ്ബഗ്ഗിയവത്ഥു

ന തേന പണ്ഡിതോ ഹോതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഛബ്ബഗ്ഗിയേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ കിര വിഹാരേപി ഗാമേപി ഭത്തഗ്ഗം ആകുലം കരോന്താ ¶ വിചരന്തി. അഥേകദിവസേ ഭിക്ഖൂ ഗാമേ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ ആഗതേ ദഹരേ സാമണേരേ ച പുച്ഛിംസു – ‘‘കീദിസം, ആവുസോ, ഭത്തഗ്ഗ’’ന്തി? ഭന്തേ, മാ പുച്ഛഥ, ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ‘‘മയമേവ വിയത്താ, മയമേവ പണ്ഡിതാ, ഇമേ പഹരിത്വാ സീസേ കചവരം ആകിരിത്വാ നീഹരിസ്സാമാ’’തി വത്വാ അമ്ഹേ പിട്ഠിയം ഗഹേത്വാ കചവരം ഓകിരന്താ ഭത്തഗ്ഗം ആകുലം അകംസൂതി. ഭിക്ഖൂ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ തമത്ഥം ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, ബഹും ഭാസിത്വാ പരേ വിഹേഠയമാനം ‘പണ്ഡിതോ’തി വദാമി, ഖേമിനം പന അവേരീനം അഭയമേവ പണ്ഡിതോതി വദാമീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൫൮.

‘‘ന തേന പണ്ഡിതോ ഹോതി, യാവതാ ബഹു ഭാസതി;

ഖേമീ അവേരീ അഭയോ, പണ്ഡിതോതി പവുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ യാവതാതി യത്തകേന കാരണേന സങ്ഘമജ്ഝാദീസു ബഹും കഥേതി, തേന പണ്ഡിതോ നാമ ന ഹോതി ¶ . യോ പന സയം ഖേമീ പഞ്ചന്നം വേരാനം അഭാവേന അവേരീ നിബ്ഭയോ ¶ , യം വാ ആഗമ്മ മഹാജനസ്സ ഭയം ന ഹോതി, സോ പണ്ഡിതോ നാമ ഹോതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഛബ്ബഗ്ഗിയവത്ഥു ദുതിയം.

൩. ഏകുദാനഖീണാസവത്ഥേരവത്ഥു

ന താവതാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകുദാനത്ഥേരം നാമ ഖീണാസവം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഏകകോവ ഏകസ്മിം വനസണ്ഡേ വിഹരതി, ഏകമേവസ്സ ഉദാനം പഗുണം –

‘‘അധിചേതസോ അപ്പമജ്ജതോ,

മുനിനോ മോനപഥേസു സിക്ഖതോ;

സോകാ ന ഭവന്തി താദിനോ,

ഉപസന്തസ്സ സദാ സതീമതോ’’തി. (പാചി. ൧൫൩; ഉദാ. ൩൭);

സോ കിര ഉപോസഥദിവസേസു സയമേവ ധമ്മസ്സവനം ഘോസേത്വാ ഇമം ഗാഥം വദതി. പഥവിഉന്ദ്രിയനസദ്ദോ വിയ ദേവതാനം സാധുകാരസദ്ദോ ഹോതി. അഥേകസ്മിം ഉപോസഥദിവസേ പഞ്ചപഞ്ചസതപരിവാരാ ദ്വേ തിപിടകധരാ ഭിക്ഖൂ തസ്സ വസനട്ഠാനം അഗമംസു. സോ തേ ദിസ്വാവ തുട്ഠമാനസോ ‘‘സാധു വോ കതം ഇധ ആഗച്ഛന്തേഹി, അജ്ജ മയം ¶ തുമ്ഹാകം ധമ്മം സുണിസ്സാമാ’’തി ആഹ. അത്ഥി പന, ആവുസോ, ഇധ ധമ്മം സോതുകാമാതി. അത്ഥി, ഭന്തേ, അയം വനസണ്ഡോ ധമ്മസ്സവനദിവസേ ദേവതാനം സാധുകാരസദ്ദേന ഏകനിന്നാദോ ഹോതീതി. തേസു ഏകോ തിപിടകധരോ ധമ്മം ഓസാരേസി, ഏകോ കഥേസി. ഏകദേവതാപി സാധുകാരം നാദാസി. തേ ആഹംസു – ‘‘ത്വം, ആവുസോ, ധമ്മസ്സവനദിവസേ ഇമസ്മിം വനസണ്ഡേ ദേവതാ മഹന്തേന സദ്ദേന സാധുകാരം ദേന്തീതി വദേസി, കിം നാമേത’’ന്തി. ഭന്തേ, അഞ്ഞേസു ദിവസേസു സാധുകാരസദ്ദേന ഏകനിന്നാദോ ഏവ ഹോതി, ന അജ്ജ പന ¶ ജാനാമി ‘‘കിമേത’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി, ആവുസോ, ത്വം താവ ധമ്മം കഥേഹീ’’തി. സോ ¶ ബീജനിം ഗഹേത്വാ ആസനേ നിസിന്നോ തമേവ ഗാഥം വദേസി. ദേവതാ മഹന്തേന സദ്ദേന സാധുകാരമദംസു. അഥ നേസം പരിവാരാ ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝായിംസു ‘‘ഇമസ്മിം വനസണ്ഡേ ദേവതാ മുഖോലോകനേന സാധുകാരം ദദന്തി, തിപിടകധരഭിക്ഖൂസു ഏത്തകം ഭണന്തേസുപി കിഞ്ചി പസംസനമത്തമ്പി അവത്വാ ഏകേന മഹല്ലകത്ഥേരേന ഏകഗാഥായ കഥിതായ മഹാസദ്ദേന സാധുകാരം ദദന്തീ’’തി. തേപി വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥു തമത്ഥം ആരോചേസും.

സത്ഥാ ¶ ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, യോ ബഹുമ്പി ഉഗ്ഗണ്ഹതി വാ ഭാസതി വാ, തം ധമ്മധരോതി വദാമി. യോ പന ഏകമ്പി ഗാഥം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ സച്ചാനി പടിവിജ്ഝതി, അയം ധമ്മധരോ നാമാ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൫൯.

‘‘ന താവതാ ധമ്മധരോ, യാവതാ ബഹു ഭാസതി;

യോ ച അപ്പമ്പി സുത്വാന, ധമ്മം കായേന പസ്സതി;

സ വേ ധമ്മധരോ ഹോതി, യോ ധമ്മം നപ്പമജ്ജതീ’’തി.

തത്ഥ യാവതാതി യത്തകേന ഉഗ്ഗഹണധാരണവാചനാദിനാ കാരണേന ബഹും ഭാസതി, താവത്തകേന ധമ്മധരോ ന ഹോതി, വംസാനുരക്ഖകോ പന പവേണിപാലകോ നാമ ഹോതി. യോ ച അപ്പമ്പീതി യോ പന അപ്പമത്തകമ്പി സുത്വാ ധമ്മമന്വായ അത്ഥമന്വായ ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നോ ഹുത്വാ നാമകായേന ദുക്ഖാദീനി പരിജാനന്തോ ചതുസച്ചധമ്മം പസ്സതി, സ വേ ധമ്മധരോ ഹോതി. യോ ധമ്മം നപ്പമജ്ജതീതി യോപി ആരദ്ധവീരിയോ ഹുത്വാ അജ്ജ അജ്ജേവാതി പടിവേധം ആകങ്ഖന്തോ ധമ്മം നപ്പമജ്ജതി, അയമ്പി ധമ്മധരോയേവാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഏകുദാനഖീണാസവത്ഥേരവത്ഥു തതിയം.

൪. ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരവത്ഥു

ന ¶ തേന ഥേരോ സോ ഹോതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി ¶ ¶ തസ്മിം ഥേരേ സത്ഥു ഉപട്ഠാനം ഗന്ത്വാ പക്കന്തമത്തേ തിംസമത്താ ആരഞ്ഞികാ ഭിക്ഖൂ തം പസ്സന്താ ഏവ ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിസീദിംസു. സത്ഥാ തേസം അരഹത്തൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ ഇമം പഞ്ഹം പുച്ഛി – ‘‘ഇതോ ഗതം ഏകം ഥേരം പസ്സഥാ’’തി? ‘‘ന പസ്സാമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം നു ദിട്ഠോ വോ’’തി? ‘‘ഏകം, ഭന്തേ, സാമണേരം പസ്സിമ്ഹാ’’തി. ‘‘ന സോ, ഭിക്ഖവേ, സാമണേരോ, ഥേരോ ഏവ സോ’’തി? ‘‘അതിവിയ ഖുദ്ദകോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, മഹല്ലകഭാവേന ഥേരാസനേ നിസിന്നമത്തകേന ഥേരോതി വദാമി. യോ പന സച്ചാനി പടിവിജ്ഝിത്വാ മഹാജനസ്സ അഹിംസകഭാവേ ഠിതോ, അയം ഥേരോ നാമാ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൬൦.

‘‘ന തേന ഥേരോ സോ ഹോതി, യേനസ്സ പലിതം സിരോ;

പരിപക്കോ വയോ തസ്സ, മോഘജിണ്ണോതി വുച്ചതി.

൨൬൧.

‘‘യമ്ഹി സച്ചഞ്ച ധമ്മോ ച, അഹിംസാ സംയമോ ദമോ;

സ വേ വന്തമലോ ധീരോ, ഥേരോ ഇതി പവുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ പരിപക്കോതി പരിണതോ, വുഡ്ഢഭാവം പത്തോതി അത്ഥോ. മോഘജിണ്ണോതി അന്തോ ഥേരകരാനം ധമ്മാനം അഭാവേന തുച്ഛജിണ്ണോ നാമ. യമ്ഹി സച്ചഞ്ച ധമ്മോ ചാതി യമ്ഹി പന പുഗ്ഗലേ സോളസഹാകാരേഹി പടിവിദ്ധത്താ ചതുബ്ബിധം സച്ചം, ഞാണേന സച്ഛികതത്താ നവവിധോ ലോകുത്തരധമ്മോ ച അത്ഥി. അഹിംസാതി അഹിംസനഭാവോ. ദേസനാമത്തമേതം, യമ്ഹി പന ചതുബ്ബിധാപി അപ്പമഞ്ഞാഭാവനാ അത്ഥീതി അത്ഥോ. സംയമോ ദമോതി സീലഞ്ചേവ ഇന്ദ്രിയസംവരോ ച. വന്തമലോതി മഗ്ഗഞാണേന നീഹടമലോ. ധീരോതി ധിതിസമ്പന്നോ. ഥേരോതി സോ ഇമേഹി ഥിരഭാവകാരകേഹി സമന്നാഗതത്താ ഥേരോതി വുച്ചതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. സമ്ബഹുലഭിക്ഖുവത്ഥു

ന ¶ വാക്കരണമത്തേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സമ്ബഹുലേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ¶ സമയേ ദഹരേ ചേവ സാമണേരേ ച അത്തനോ ധമ്മാചരിയാനമേവ ചീവരരജനാദീനി വേയ്യാവച്ചാനി കരോന്തേ ദിസ്വാ ഏകച്ചേ ഥേരാ ചിന്തയിംസു – ‘‘മയമ്പി ബ്യഞ്ജനസമയേ കുസലാ, അമ്ഹാകമേവ കിഞ്ചി നത്ഥി. യംനൂന ¶ മയം സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവം വദേയ്യാമ, ‘ഭന്തേ, മയം ബ്യഞ്ജനസമയേ കുസലാ, അഞ്ഞേസം സന്തികേ ധമ്മം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാപി ഇമേസം സന്തികേ അസോധേത്വാ മാ സജ്ഝായിത്ഥാതി ദഹരസാമണേരേ ആണാപേഥാ’തി. ഏവഞ്ഹി അമ്ഹാകം ലാഭസക്കാരോ വഡ്ഢിസ്സതീ’’തി. തേ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ തഥാ വദിംസു.

സത്ഥാ തേസം വചനം സുത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം സാസനേ പവേണിവസേനേവ ഏവം വത്തും ലഭതി, ഇമേ പന ലാഭസക്കാരേ നിസ്സിതാതി ഞത്വാ അഹം തുമ്ഹേ വാക്കരണമത്തേന സാധുരൂപാതി ന വദാമി. യസ്സ പനേതേ ഇസ്സാദയോ ധമ്മാ അരഹത്തമഗ്ഗേന സമുച്ഛിന്നാ, ഏസോ ഏവ സാധുരൂപോ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൬൨.

‘‘ന വാക്കരണമത്തേന, വണ്ണപോക്ഖരതായ വാ;

സാധുരൂപോ നരോ ഹോതി, ഇസ്സുകീ മച്ഛരീ സഠോ.

൨൬൩.

‘‘യസ്സ ചേതം സമുച്ഛിന്നം, മൂലഘച്ചം സമൂഹതം;

സവന്തദോസോ മേധാവീ, സാധുരൂപോതി വുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ ന വാക്കരണമത്തേനാതി വചീകരണമത്തേന സദ്ദലക്ഖണസമ്പന്നവചനമത്തേന. വണ്ണപോക്ഖരതായ വാതി സരീരവണ്ണസ്സ മനാപഭാവേന വാ. നരോതി ഏത്തകേനേവ കാരണേന പരലാഭാദീസു ഇസ്സാമനകോ പഞ്ചവിധേന മച്ഛേരേന സമന്നാഗതോ കേരാടികഭാവേന ¶ സഠോ നരോ സാധുരൂപോ ന ഹോതി. യസ്സ ചേതന്തി യസ്സ ച പുഗ്ഗലസ്സേതം ഇസ്സാദിദോസജാതം അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന സമൂലകം ഛിന്നം, മൂലഘാതം കത്വാ സമൂഹതം ¶ , സോ വന്തദോസോ ധമ്മോജപഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ സാധുരൂപോതി വുച്ചതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സമ്ബഹുലഭിക്ഖുവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. ഹത്ഥകവത്ഥു

ന ¶ മുണ്ഡകേന സമണോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ ഹത്ഥകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര വാദക്ഖിത്തോ ‘‘തുമ്ഹേ അസുകവേലായ അസുകട്ഠാനം നാമ ആഗച്ഛേയ്യാഥ, വാദം കരിസ്സാമാ’’തി വത്വാ പുരേതരമേവ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ‘‘പസ്സഥ, തിത്ഥിയാ മമ ഭയേന നാഗതാ, ഏസോവ പന നേസം പരാജയോ’’തിആദീനി വത്വാ വാദക്ഖിത്തോ അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരന്തോ വിചരതി. സത്ഥാ ‘‘ഹത്ഥകോ കിര ഏവം കരോതീ’’തി സുത്വാ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം ¶ കിര ത്വം, ഹത്ഥക, ഏവം കരോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ച’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘കസ്മാ ഏവം കരോസി? ഏവരൂപഞ്ഹി മുസാവാദം കരോന്തോ സീസമുണ്ഡനാദിമത്തേനേവ സമണോ നാമ ന ഹോതി. യോ പന അണൂനി വാ ഥൂലാനി വാ പാപാനി സമേത്വാ ഠിതോ, അയമേവ സമണോ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൬൪.

‘‘ന മുണ്ഡകേന സമണോ, അബ്ബതോ അലികം ഭണം;

ഇച്ഛാലോഭസമാപന്നോ, സമണോ കിം ഭവിസ്സതി.

൨൬൫.

‘‘യോ ച സമേതി പാപാനി, അണും ഥൂലാനി സബ്ബസോ;

സമിതത്താ ഹി പാപാനം, സമണോതി പവുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ മുണ്ഡകേനാതി സീസമുണ്ഡനമത്തേന. അബ്ബതോതി സീലവതേന ച ധുതങ്ഗവതേന ച വിരഹിതോ. അലികം ഭണന്തി മുസാവാദം ഭണന്തോ അസമ്പത്തേസു ആരമ്മണേസു ഇച്ഛായ പത്തേസു ച ലോഭേന സമന്നാഗതോ സമണോ നാമ കിം ഭവിസ്സതി? സമേതീതി യോ ച പരിത്താനി വാ ¶ മഹന്താനി വാ പാപാനി വൂപസമേതി, സോ തേസം സമിതത്താ സമണോതി പവുച്ചതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഹത്ഥകവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണവത്ഥു

ന ¶ ¶ തേന ഭിക്ഖു സോ ഹോതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ബാഹിരസമയേ പബ്ബജിത്വാ ഭിക്ഖം ചരന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘സമണോ ഗോതമോ അത്തനോ സാവകേ ഭിക്ഖായ ചരണേന ‘ഭിക്ഖൂ’തി വദതി, മമ്പി ‘ഭിക്ഖൂ’തി വത്തും വട്ടതീ’’തി. സോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭോ ഗോതമ, അഹമ്പി ഭിക്ഖം ചരിത്വാ ജീവാമി, മമ്പി ‘ഭിക്ഖൂ’തി വദേഹീ’’തി ആഹ. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘നാഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഭിക്ഖനമത്തേന ഭിക്ഖൂതി വദാമി. ന ഹി വിസ്സം ധമ്മം സമാദായ വത്തന്തോ ഭിക്ഖു നാമ ഹോതി. യോ പന സബ്ബസങ്ഖാരേസു സങ്ഖായ ചരതി, സോ ഭിക്ഖു നാമാ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൬൬.

‘‘ന തേന ഭിക്ഖു സോ ഹോതി, യാവതാ ഭിക്ഖതേ പരേ;

വിസ്സം ധമ്മം സമാദായ, ഭിക്ഖു ഹോതി ന താവതാ.

൨൬൭.

‘‘യോധ പുഞ്ഞഞ്ച പാപഞ്ച, ബാഹേത്വാ ബ്രഹ്മചരിയവാ;

സങ്ഖായ ലോകേ ചരതി, സ വേ ഭിക്ഖൂതി വുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ യാവതാതി യത്തകേന പരേ ഭിക്ഖതേ, തേന ഭിക്ഖനമത്തേന ഭിക്ഖു നാമ ന ഹോതി. വിസ്സന്തി വിസമം ധമ്മം, വിസ്സഗന്ധം വാ കായകമ്മാദികം ധമ്മം സമാദായ ചരന്തോ ഭിക്ഖു നാമ ന ഹോതി. യോധാതി യോ ഇധ സാസനേ ഉഭയമ്പേതം പുഞ്ഞഞ്ച പാപഞ്ച മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയേന ബാഹേത്വാ പനുദിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയവാ ഹോതി. സങ്ഖായാതി ഞാണേന. ലോകേതി ഖന്ധാദിലോകേ ‘‘ഇമേ അജ്ഝത്തികാ ഖന്ധാ, ഇമേ ബാഹിരാ’’തി ഏവം സബ്ബേപി ധമ്മേ ജാനിത്വാ ¶ ചരതി, സോ തേന ഞാണേന കിലേസാനം ഭിന്നത്താ ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി വുച്ചതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണവത്ഥു സത്തമം.

൮. തിത്ഥിയവത്ഥു

ന ¶ മോനേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ തിത്ഥിയേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ കിര ഭുത്തട്ഠാനേസു മനുസ്സാനം ‘‘ഖേമം ഹോതു, സുഖം ¶ ഹോതു, ആയു വഡ്ഢതു, അസുകട്ഠാനേ നാമ കലലം അത്ഥി, അസുകട്ഠാനേ നാമ കണ്ടകോ അത്ഥി, ഏവരൂപം ഠാനം ഗന്തും ന വട്ടതീ’’തിആദിനാ നയേന മങ്ഗലം വത്വാ പക്കമന്തി. ഭിക്ഖൂ പന പഠമബോധിയം അനുമോദനാദീനം അനനുഞ്ഞാതകാലേ ഭത്തഗ്ഗേ മനുസ്സാനം അനുമോദനം അകത്വാ പക്കമന്തി. മനുസ്സാ ‘‘തിത്ഥിയാനം സന്തികാ മങ്ഗലം സുണാമ, ഭദ്ദന്താ പന തുണ്ഹീഭൂതാ പക്കമന്തീ’’തി ഉജ്ഝായിംസു. ഭിക്ഖൂ തമത്ഥം സത്ഥു ആരോചേസും. സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഇതോ പട്ഠായ ഭത്തഗ്ഗാദീസു യഥാസുഖം അനുമോദനം കരോഥ, ഉപനിസിന്നകഥം കരോഥ, ധമ്മം കഥേഥാ’’തി അനുജാനി. തേ തഥാ കരിംസു. മനുസ്സാ അനുമോദനാദീനി സുണന്താ ഉസ്സാഹപ്പത്താ ഭിക്ഖൂ നിമന്തേത്വാ സക്കാരം കരോന്താ വിചരന്തി. തിത്ഥിയാ പന ‘‘മയം മുനിനോ മോനം കരോമ, സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവകാ ഭത്തഗ്ഗാദീസു മഹാകഥം കഥേന്താ വിചരന്തീ’’തി ഉജ്ഝായിംസു.

സത്ഥാ തമത്ഥം സുത്വാ ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, തുണ്ഹീഭാവമത്തേന ‘മുനീ’തി വദാമി. ഏകച്ചേ ഹി അജാനന്താ ന ¶ കഥേന്തി, ഏകച്ചേ അവിസാരദതായ, ഏകച്ചേ ‘മാ നോ ഇമം അതിസയത്ഥം അഞ്ഞേ ജാനിംസൂ’തി മച്ഛേരേന. തസ്മാ മോനമത്തേന മുനി ന ഹോതി, പാപവൂപസമേന പന മുനി നാമ ഹോതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൬൮.

‘‘ന മോനേന മുനീ ഹോതി, മൂള്ഹരൂപോ അവിദ്ദസു;

യോ ച തുലംവ പഗ്ഗയ്ഹ, വരമാദായ പണ്ഡിതോ.

൨൬൯.

‘‘പാപാനി ¶ പരിവജ്ജേതി, സ മുനീ തേന സോ മുനി;

യോ മുനാതി ഉഭോ ലോകേ, മുനി തേന പവുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ ന മോനേനാതി കാമഞ്ഹി മോനേയ്യപടിപദാസങ്ഖാതേന മഗ്ഗഞാണമോനേന മുനി നാമ ഹോതി, ഇധ പന തുണ്ഹീഭാവം സന്ധായ ‘‘മോനേനാ’’തി വുത്തം. മൂള്ഹരൂപോതി തുച്ഛരൂപോ. അവിദ്ദസൂതി അവിഞ്ഞൂ. ഏവരൂപോ ഹി തുണ്ഹീഭൂതോപി മുനി നാമ ന ഹോതി. അഥ വാ മോനേന മുനി നാമ ന ഹോതി, തുച്ഛസഭാവോ പന അവിഞ്ഞൂ ച ഹോതീതി അത്ഥോ. യോ ച തുലംവ പഗയ്ഹാതി യഥാ ഹി തുലം ¶ ഗഹേത്വാ ഠിതോ അതിരേകം ചേ ഹോതി, ഹരതി. ഊനം ചേ ഹോതി ¶ , പക്ഖിപതി. ഏവമേവ യോ അതിരേകം ഹരന്തോ വിയ പാപം ഹരതി പരിവജ്ജേതി, ഊനകേ പക്ഖിപന്തോ വിയ കുസലം പരിപൂരേതി. ഏവഞ്ച പന കരോന്തോ സീലസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിവിമുത്തിഞാണദസ്സനസങ്ഖാതം വരം ഉത്തമമേവ ആദായ പാപാനി അകുസലകമ്മാനി പരിവജ്ജേതി. സ മുനീതി സോ മുനി നാമാതി അത്ഥോ. തേന സോ മുനീതി കസ്മാ പന സോ മുനീതി ചേ? യം ഹേട്ഠാ വുത്തകാരണം, തേന സോ മുനീതി അത്ഥോ. സോ മുനാതി ഉഭോ ലോകേതി യോ പുഗ്ഗലോ ഇമസ്മിം ഖന്ധാദിലോകേ തുലം ആരോപേത്വാ മിനന്തോ വിയ ‘‘ഇമേ അജ്ഝത്തികാ ഖന്ധാ, ഇമേ ബാഹിരാ’’തിആദിനാ നയേന ഇമേ ഉഭോ അത്ഥേ മുനാതി. മുനി തേന പവുച്ചതീതി തേന കാരണേന മുനീതി വുച്ചതിയേവാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

തിത്ഥിയവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. ബാലിസികവത്ഥു

ന തേന അരിയോ ഹോതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം അരിയം നാമ ബാലിസികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി ¶ സത്ഥാ തസ്സ സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ സാവത്ഥിയാ ഉത്തരദ്വാരഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ തതോ ആഗച്ഛതി. തസ്മിം ഖണേ സോ ബാലിസികോ ബലിസേന മച്ഛേ ഗണ്ഹന്തോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ദിസ്വാ ബലിസയട്ഠിം ഛഡ്ഡേത്വാ അട്ഠാസി. സത്ഥാ തസ്സ അവിദൂരേ ¶ ഠാനേ നിവത്തിത്വാ ഠിതോ ‘‘ത്വം കിം നാമോസീ’’തി സാരിപുത്തത്ഥേരാദീനം നാമാനി പുച്ഛി. തേപി ‘‘അഹം സാരിപുത്തോ അഹം മോഗ്ഗല്ലാനോ’’തി അത്തനോ അത്തനോ നാമാനി കഥയിംസു. ബാലിസികോ ചിന്തേസി – ‘‘സത്ഥാ സബ്ബേസം നാമാനി പുച്ഛതി, മമമ്പി നാമം പുച്ഛിസ്സതി മഞ്ഞേ’’തി. സത്ഥാ തസ്സ ഇച്ഛം ഞത്വാ, ‘‘ഉപാസക, ത്വം കോ നാമോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, അരിയോ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഉപാസക, താദിസാ പാണാതിപാതിനോ അരിയാ നാമ ഹോന്തി, അരിയാ പന മഹാജനസ്സ അഹിംസനഭാവേ ഠിതാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൭൦.

‘‘ന തേന അരിയോ ഹോതി, യേന പാണാനി ഹിംസതി;

അഹിംസാ സബ്ബപാണാനം, അരിയോതി പവുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ ¶ അഹിംസാതി അഹിംസനേന. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യേന ഹി പാണാനി ഹിംസതി, ന തേന കാരണേന അരിയോ ഹോതി. യോ പന സബ്ബപാണാനം പാണിആദീഹി അഹിംസനേന മേത്താദിഭാവനായ പതിട്ഠിതത്താ ഹിംസതോ ആരാവ ഠിതോ, അയം അരിയോതി വുച്ചതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബാലിസികോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ബാലിസികവത്ഥു നവമം.

൧൦. സമ്ബഹുലസീലാദിസമ്പന്നഭിക്ഖുവത്ഥു

ന സീലബ്ബതമത്തേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സമ്ബഹുലേ സീലാദിസമ്പന്നേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേസു കിര ഏകച്ചാനം ഏവം അഹോസി – ‘‘മയം സമ്പന്നസീലാ, മയം ധുതങ്ഗധരാ, മയം ബഹുസ്സുതാ, മയം പന്തസേനാസനവാസിനോ, മയം ഝാനലാഭിനോ, ന അമ്ഹാകം അരഹത്തം ദുല്ലഭം, ഇച്ഛിതദിവസേയേവ അരഹത്തം പാപുണിസ്സാമാ’’തി. യേപി തത്ഥ അനാഗാമിനോ, തേസമ്പി ഏതദഹോസി – ‘‘ന അമ്ഹാകം ഇദാനി അരഹത്തം ദുല്ലഭ’’ന്തി. തേ സബ്ബേപി ഏകദിവസം സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ¶ വന്ദിത്വാ നിസിന്നാ ‘‘അപി നു ഖോ വോ, ഭിക്ഖവേ, പബ്ബജിതകിച്ചം മത്ഥകം പത്ത’’ന്തി സത്ഥാരാ പുട്ഠാ ഏവമാഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, മയം ഏവരൂപാ ഏവരൂപാ ച, തസ്മാ ‘ഇച്ഛിതിച്ഛിതക്ഖണേയേവ അരഹത്തം പത്തും സമത്ഥമ്ഹാ’തി ചിന്തേത്വാ വിഹരാമാ’’തി.

സത്ഥാ ¶ തേസം വചനം സുത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ നാമ പരിസുദ്ധസീലാദിമത്തകേന വാ അനാഗാമിസുഖപ്പത്തമത്തകേന വാ ‘അപ്പകം നോ ഭവദുക്ഖ’ന്തി വത്തും ന വട്ടതി, ആസവക്ഖയം പന അപ്പത്വാ ‘സുഖിതോമ്ഹീ’തി ചിത്തം ന ഉപ്പാദേതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൭൧.

‘‘ന സീലബ്ബതമത്തേന, ബാഹുസച്ചേന വാ പന;

അഥ വാ സമാധിലാഭേന, വിവിത്തസയനേന വാ.

൨൭൨.

‘‘ഫുസാമി ¶ നേക്ഖമ്മസുഖം, അപുഥുജ്ജനസേവിതം;

ഭിക്ഖു വിസ്സാസമാപാദി, അപ്പത്തോ ആസവക്ഖയ’’ന്തി.

തത്ഥ സീലബ്ബതമത്തേനാതി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലമത്തേന വാ തേരസധുതങ്ഗമത്തേന വാ. ബാഹുസച്ചേന വാതി തിണ്ണം പിടകാനം ഉഗ്ഗഹിതമത്തേന വാ. സമാധിലാഭേനാതി അട്ഠസമാപത്തിയാ ലാഭേന. നേക്ഖമ്മസുഖന്തി ¶ അനാഗാമിസുഖം. തം അനാഗാമിസുഖം ഫുസാമീതി ഏത്തകമത്തേന വാ. അപുഥുജ്ജനസേവിതന്തി പുഥുജ്ജനേഹി അസേവിതം അരിയസേവിതമേവ. ഭിക്ഖൂതി തേസം അഞ്ഞതരം ആലപന്തോ ആഹ. വിസ്സാസമാപാദീതി വിസ്സാസം ന ആപജ്ജേയ്യ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഭിക്ഖു ഇമിനാ സമ്പന്നസീലാദിഭാവമത്തകേനേവ ‘‘മയ്ഹം ഭവോ അപ്പകോ പരിത്തകോ’’തി ആസവക്ഖയസങ്ഖാതം അരഹത്തം അപ്പത്തോ ഹുത്വാ ഭിക്ഖു നാമ വിസ്സാസം നാപജ്ജേയ്യ. യഥാ ഹി അപ്പമത്തകോപി ഗൂഥോ ദുഗ്ഗന്ധോ ഹോതി, ഏവം അപ്പമത്തകോപി ഭവോ ദുക്ഖോതി.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹംസു, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

സമ്ബഹുലസീലാദിസമ്പന്നഭിക്ഖുവത്ഥു ദസമം.

ധമ്മട്ഠവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഏകൂനവീസതിമോ വഗ്ഗോ.

൨൦. മഗ്ഗവഗ്ഗോ

൧. പഞ്ചസതഭിക്ഖുവത്ഥു

മഗ്ഗാനട്ഠങ്ഗികോതി ¶ ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പഞ്ചസതേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ കിര സത്ഥരി ജനപദചാരികം ചരിത്വാ പുന സാവത്ഥിം ആഗതേ ഉപട്ഠാനസാലായ നിസീദിത്വാ ‘‘അസുകഗാമതോ അസുകഗാമസ്സ മഗ്ഗോ സമോ, അസുകഗാമസ്സ മഗ്ഗോ വിസമോ, സസക്ഖരോ, അസക്ഖരോ’’തിആദിനാ നയേന അത്തനോ വിചരിതമഗ്ഗം ആരബ്ഭ മഗ്ഗകഥം കഥേസും. സത്ഥാ തേസം അരഹത്തസ്സൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ തം ഠാനം ആഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസിന്നോ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, അയം ബാഹിരകമഗ്ഗോ, ഭിക്ഖുനാ നാമ അരിയമഗ്ഗേ കമ്മം കാതും വട്ടതി, ഏവഞ്ഹി കരോന്തോ ഭിക്ഖു സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൭൩.

‘‘മഗ്ഗാനട്ഠങ്ഗികോ ¶ സേട്ഠോ, സച്ചാനം ചതുരോ പദാ;

വിരാഗോ സേട്ഠോ ധമ്മാനം, ദ്വിപദാനഞ്ച ചക്ഖുമാ.

൨൭൪.

‘‘ഏസേവ മഗ്ഗോ നത്ഥഞ്ഞോ, ദസ്സനസ്സ വിസുദ്ധിയാ;

ഏതഞ്ഹി തുമ്ഹേ പടിപജ്ജഥ, മാരസ്സേതം പമോഹനം.

൨൭൫.

‘‘ഏതഞ്ഹി തുമ്ഹേ പടിപന്നാ, ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സഥ;

അക്ഖാതോ വോ മയാ മഗ്ഗോ, അഞ്ഞായ സല്ലകന്തനം.

൨൭൬.

‘‘തുമ്ഹേഹി കിച്ചമാതപ്പം, അക്ഖാതാരോ തഥാഗതാ;

പടിപന്നാ പമോക്ഖന്തി, ഝായിനോ മാരബന്ധനാ’’തി.

തത്ഥ ¶ മഗ്ഗാനട്ഠങ്ഗികോതി ജങ്ഘമഗ്ഗാദയോ വാ ഹോന്തു ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിഗതമഗ്ഗാ വാ, തേസം സബ്ബേസമ്പി മഗ്ഗാനം സമ്മാദിട്ഠിആദീഹി അട്ഠഹി അങ്ഗേഹി മിച്ഛാദിട്ഠിആദീനം അട്ഠന്നം പഹാനം കരോന്തോ നിരോധം ആരമ്മണം കത്വാ ചതൂസുപി സച്ചേസു ദുക്ഖപരിജാനനാദികിച്ചം സാധയമാനോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ സേട്ഠോ ¶ ഉത്തമോ. സച്ചാനം ചതുരോ പദാതി ‘‘സച്ചം ഭണേ ന കുജ്ഝേയ്യാ’’തി ¶ (ധ. പ. ൨൨൪) ആഗതം വചീസച്ചം വാ ഹോതു, ‘‘സച്ചോ ബ്രാഹ്മണോ സച്ചോ ഖത്തിയോ’’തിആദിഭേദം സമ്മുതിസച്ചം വാ ‘‘ഇദമേവ സച്ചം മോഘമഞ്ഞ’’ന്തി (ധ. സ. ൧൧൪൪; മ. നി. ൨.൧൮൭-൧൮൮) ദിട്ഠിസച്ചം വാ ‘‘ദുക്ഖം അരിയസച്ച’’ന്തിആദിഭേദം പരമത്ഥസച്ചം വാ ഹോതു, സബ്ബേസമ്പി ഇമേസം സച്ചാനം പരിജാനിതബ്ബട്ഠേന സച്ഛികാതബ്ബട്ഠേന പഹാതബ്ബട്ഠേന ഭാവേതബ്ബട്ഠേന ഏകപടിവേധട്ഠേന ച തഥപടിവേധട്ഠേന ച ദുക്ഖം അരിയസച്ചന്തിആദയോ ചതുരോ പദാ സേട്ഠാ നാമ. വിരാഗോ സേട്ഠോ ധമ്മാനന്തി ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സങ്ഖതാ വാ അസങ്ഖതാ വാ, വിരാഗോ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തി (ഇതിവു. ൯൦; അ. നി. ൪.൩൪) വചനതോ സബ്ബധമ്മാനം നിബ്ബാനസങ്ഖാതോ വിരാഗോ സേട്ഠോ. ദ്വിപദാനഞ്ച ചക്ഖുമാതി സബ്ബേസം ദേവമനുസ്സാദിഭേദാനം ദ്വിപദാനം പഞ്ചഹി ചക്ഖൂഹി ചക്ഖുമാ തഥാഗതോവ സേട്ഠോ. ച-സദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, അരൂപധമ്മേ സമ്പിണ്ഡേതി. തസ്മാ അരൂപധമ്മാനമ്പി തഥാഗതോ സേട്ഠോ ഉത്തമോ.

ദസ്സനസ്സ വിസുദ്ധിയാതി മഗ്ഗഫലദസ്സനസ്സ വിസുദ്ധത്ഥം യോ മയാ ‘‘സേട്ഠോ’’തി വുത്തോ, ഏസോവ മഗ്ഗോ, നത്ഥഞ്ഞോ. ഏതഞ്ഹി തുമ്ഹേതി തസ്മാ തുമ്ഹേ ഏതമേവ പടിപജ്ജഥ. മാരസ്സേതം പമോഹനന്തി ഏതം മാരമോഹനം മാരമന്ഥനന്തി ¶ വുച്ചതി. ദുക്ഖസ്സന്തന്തി സകലസ്സപി വട്ടദുക്ഖസ്സ അന്തം പരിച്ഛേദം കരിസ്സഥാതി അത്ഥോ. അഞ്ഞായ സല്ലകന്തനന്തി രാഗസല്ലാദീനം കന്തനം നിമ്മഥനം അബ്ബൂഹണം ഏതം മഗ്ഗം, മയാ വിനാ അനുസ്സവാദീഹി അത്തപച്ചക്ഖതോ ഞത്വാവ അയം മഗ്ഗോ അക്ഖാതോ, ഇദാനി തുമ്ഹേഹി കിലേസാനം ആതാപനേന ‘‘ആതപ്പ’’ന്തി സങ്ഖം ഗതം തസ്സ അധിഗമത്ഥായ സമ്മപ്പധാനവീരിയം കിച്ചം കരണീയം. കേവലഞ്ഹി അക്ഖാതാരോവ തഥാഗതാ. തസ്മാ തേഹി അക്ഖാതവസേന യേ പടിപന്നാ ദ്വീഹി ഝാനേഹി ഝായിനോ, തേ തേഭൂമകവട്ടസങ്ഖാതാ മാരബന്ധനാ പമോക്ഖന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

പഞ്ചസതഭിക്ഖുവത്ഥു പഠമം.

൨. അനിച്ചലക്ഖണവത്ഥു

സബ്ബേ ¶ ¶ ¶ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പഞ്ചസതേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ കിര സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ഗന്ത്വാ അരഞ്ഞേ വായമന്താപി അരഹത്തം അപ്പത്വാ ‘‘വിസേസേത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി സത്ഥു സന്തികം ആഗമിംസു. സത്ഥാ ‘‘കിം നു ഖോ ഇമേസം സപ്പായ’’ന്തി വീമംസന്തോ ‘‘ഇമേ കസ്സപബുദ്ധകാലേ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി അനിച്ചലക്ഖണേ അനുയുഞ്ജിംസു, തസ്മാ അനിച്ചലക്ഖണേനേവ തേസം ഏകം ഗാഥം ദേസേതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, കാമഭവാദീസു സബ്ബേപി സങ്ഖാരാ ഹുത്വാ അഭാവട്ഠേന അനിച്ചാ ഏവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൭൭.

‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാതി, യദാ പഞ്ഞായ പസ്സതി;

അഥ നിബ്ബിന്ദതി ദുക്ഖേ, ഏസ മഗ്ഗോ വിസുദ്ധിയാ’’തി.

തത്ഥ സബ്ബേ സങ്ഖാരാതി കാമഭവാദീസു ഉപ്പന്നാ ഖന്ധാ തത്ഥ തത്ഥേവ നിരുജ്ഝനതോ അനിച്ചാതി യദാ വിപസ്സനാപഞ്ഞായ പസ്സതി, അഥ ഇമസ്മിം ഖന്ധപരിഹരണദുക്ഖേ നിബ്ബിന്ദതി, നിബ്ബിന്ദന്തോ ദുക്ഖപരിജാനനാദിവസേന സച്ചാനി പടിവിജ്ഝതി. ഏസ മഗ്ഗോ വിസുദ്ധിയാതി വിസുദ്ധത്ഥായ വോദാനത്ഥായ ഏസ മഗ്ഗോതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു, സമ്പത്തപരിസാനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അനിച്ചലക്ഖണവത്ഥു ദുതിയം.

൩. ദുക്ഖലക്ഖണവത്ഥു

ദുതിയഗാഥായപി ഏവരൂപമേവ വത്ഥു. തദാ ഹി ഭഗവാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ദുക്ഖലക്ഖണേ കതാഭിയോഗഭാവം ഞത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സബ്ബേപി ഖന്ധാ പടിപീളനട്ഠേന ദുക്ഖാ ഏവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൭൮.

‘‘സബ്ബേ ¶ ¶ സങ്ഖാരാ ദുക്ഖാതി, യദാ പഞ്ഞായ പസ്സതി;

അഥ നിബ്ബിന്ദതി ദുക്ഖേ, ഏസ മഗ്ഗോ വിസുദ്ധിയാ’’തി.

തത്ഥ ദുക്ഖാതി പടിപീളനട്ഠേന ദുക്ഖാ. സേസം പുരിമസദിസമേവ.

ദുക്ഖലക്ഖണവത്ഥു തതിയം.

൪. അനത്തലക്ഖണവത്ഥു

തതിയഗാഥായപി ഏസേവ നയോ. കേവലഞ്ഹി ഏത്ഥ ഭഗവാ തേസം ഭിക്ഖൂനം പുബ്ബേ അനത്തലക്ഖണേ അനുയുത്തഭാവം ഞത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സബ്ബേപി ഖന്ധാ അവസവത്തനട്ഠേന അനത്താ ഏവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൭൯.

‘‘സബ്ബേ ¶ ധമ്മാ അനത്താതി, യദാ പഞ്ഞായ പസ്സതി;

അഥ നിബ്ബിന്ദതി ദുക്ഖേ, ഏസ മഗ്ഗോ വിസുദ്ധിയാ’’തി.

തത്ഥ സബ്ബേ ധമ്മാതി പഞ്ചക്ഖന്ധാ ഏവ അധിപ്പേതാ. അനത്താതി ‘‘മാ ജീയന്തു മാ മീയന്തൂ’’തി വസേ വത്തേതും ന സക്കാതി അവസവത്തനട്ഠേന അനത്താ അത്തസുഞ്ഞാ അസ്സാമികാ അനിസ്സരാതി അത്ഥോ. സേസം പുരിമസദിസമേവാതി.

അനത്തലക്ഖണവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. പധാനകമ്മികതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു

ഉട്ഠാനകാലമ്ഹീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പധാനകമ്മികതിസ്സത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിവാസിനോ കിര പഞ്ചസതാ കുലപുത്താ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞം അഗമംസു. തേസു ഏകോ തത്ഥേവ ഓഹീയി. അവസേസാ അരഞ്ഞേ സമണധമ്മം കരോന്താ അരഹത്തം പത്വാ ‘‘പടിലദ്ധഗുണം സത്ഥു ആരോചേസ്സാമാ’’തി പുന സാവത്ഥിം അഗമംസു. തേ സാവത്ഥിതോ യോജനമത്തേ ¶ ഏകസ്മിം ഗാമകേ പിണ്ഡായ ചരന്തേ ദിസ്വാ ഏകോ ഉപാസകോ യാഗുഭത്താദീഹി പതിമാനേത്വാ അനുമോദനം സുത്വാ പുനദിവസത്ഥായപി നിമന്തേസി. തേ തദഹേവ സാവത്ഥിം ¶ ഗന്ത്വാ പത്തചീവരം പടിസാമേത്വാ സായന്ഹസമയേ ¶ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. സത്ഥാ തേഹി സദ്ധിം അതിവിയ തുട്ഠിം പവേദയമാനോ പടിസന്ഥാരം അകാസി.

അഥ നേസം തത്ഥ ഓഹീനോ സഹായകഭിക്ഖു ചിന്തേസി – ‘‘സത്ഥു ഇമേഹി സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കരോന്തസ്സ മുഖം നപ്പഹോതി, മയ്ഹം പന മഗ്ഗഫലാഭാവേന മയാ സദ്ധിം ന കഥേതി, അജ്ജേവ അരഹത്തം പത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ മയാ സദ്ധിം കഥാപേസ്സാമീ’’തി. തേപി ഭിക്ഖൂ, ‘‘ഭന്തേ, മയം ആഗമനമഗ്ഗേ ഏകേന ഉപാസകേന സ്വാതനായ നിമന്തിതാ, തത്ഥ പാതോവ ഗമിസ്സാമാ’’തി സത്ഥാരം അപലോകേസും. അഥ നേസം സഹായകോ ഭിക്ഖു സബ്ബരത്തിം ചങ്കമന്തോ നിദ്ദാവസേന ചങ്കമകോടിയം ഏകസ്മിം പാസാണഫലകേ പതി, ഊരുട്ഠി ഭിജ്ജി. സോ മഹാസദ്ദേന വിരവി. തസ്സ തേ സഹായകാ ഭിക്ഖൂ സദ്ദം സഞ്ജാനിത്വാ ഇതോ ചിതോ ച ഉപധാവിംസു. തേസം ദീപം ജാലേത്വാ തസ്സ കത്തബ്ബകിച്ചം കരോന്താനംയേവ അരുണോ ഉട്ഠഹി, തേ തം ഗാമം ഗന്തും ഓകാസം ന ലഭിംസു. അഥ നേ സത്ഥാ ആഹ – ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖാചാരഗാമം ന ഗമിത്ഥാ’’തി. തേ ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി തം പവത്തിം ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഏസ ¶ ഇദാനേവ തുമ്ഹാകം ലാഭന്തരായം കരോതി, പുബ്ബേപി അകാസിയേവാ’’തി വത്വാ തേഹി യാചിതോ അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘യോ പുബ്ബേ കരണീയാനി, പച്ഛാ സോ കാതുമിച്ഛതി;

വരുണകട്ഠഭഞ്ജോവ, സ പച്ഛാ മനുതപ്പതീ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൭൧) –

ജാതകം വിത്ഥാരേസി. തദാ കിര തേ ഭിക്ഖൂ പഞ്ചസതാ മാണവകാ അഹേസും, കുസീതമാണവകോ അയം ഭിക്ഖു അഹോസി, ആചരിയോ പന തഥാഗതോവ അഹോസീതി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, യോ ഹി ഉട്ഠാനകാലേ ഉട്ഠാനം ന കരോതി, സംസന്നസങ്കപ്പോ ഹോതി, കുസീതോ സോ ഝാനാദിഭേദം വിസേസം നാധിഗച്ഛതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൮൦.

‘‘ഉട്ഠാനകാലമ്ഹി അനുട്ഠഹാനോ,

യുവാ ബലീ ആലസിയം ഉപേതോ;

സംസന്നസങ്കപ്പമനോ കുസീതോ,

പഞ്ഞായ മഗ്ഗം അലസോ ന വിന്ദതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ ¶ അനുട്ഠഹാനോതി അനുട്ഠഹന്തോ അവായമന്തോ. യുവാ ബലീതി പഠമയോബ്ബനേ ഠിതോ ബലസമ്പന്നോപി ഹുത്വാ ¶ അലസഭാവേന ഉപേതോ ഹോതി, ഭുത്വാ സയതി. സംസന്നസങ്കപ്പമനോതി തീഹി മിച്ഛാവിതക്കേഹി സുട്ഠു അവസന്നസമ്മാസങ്കപ്പചിത്തോ. കുസീതോതി നിബ്ബീരിയോ. അലസോതി മഹാഅലസോ പഞ്ഞായ ദട്ഠബ്ബം അരിയമഗ്ഗം അപസ്സന്തോ ന വിന്ദതി, ന പടിലഭതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

പധാനകമ്മികതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. സൂകരപേതവത്ഥു

വാചാനുരക്ഖീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ സൂകരപേതം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ദിവസേ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ ലക്ഖണത്ഥേരേന സദ്ധിം ഗിജ്ഝകൂടാ ഓരോഹന്തോ ഏകസ്മിം പദേസേ സിതം പാത്വാകാസി. ‘‘കോ നു ഖോ, ആവുസോ, ഹേതു സിതസ്സ പാതുകമ്മായാ’’തി ലക്ഖണത്ഥേരേന പുട്ഠോ ‘‘അകാലോ, ആവുസോ, ഇമസ്സ പഞ്ഹസ്സ, സത്ഥു സന്തികേ മം പുച്ഛേയ്യാഥാ’’തി വത്വാ ലക്ഖണത്ഥേരേന ¶ സദ്ധിംയേവ രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ വേളുവനം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിസീദി. അഥ നം ലക്ഖണത്ഥേരോ തമത്ഥം പുച്ഛി. സോ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, അഹം ഏകം പേതം അദ്ദസം, തസ്സ തിഗാവുതപ്പമാണം സരീരം, തം മനുസ്സസരീരസദിസം. സീസം പന സൂകരസ്സ വിയ, തസ്സ മുഖേ നങ്ഗുട്ഠം ജാതം, തതോ പുളവാ പഗ്ഘരന്തി. സ്വാഹം ‘ന മേ ഏവരൂപോ സത്തോ ദിട്ഠപുബ്ബോ’തി തം ദിസ്വാ സിതം പാത്വാകാസി’’ന്തി. സത്ഥാ ‘‘ചക്ഖുഭൂതാ വത, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാ വിഹരന്തീ’’തി വത്വാ ‘‘അഹമ്പേതം സത്തം ബോധിമണ്ഡേയേവ അദ്ദസം. ‘യേ പന മേ ന സദ്ദഹേയ്യും, തേസം അഹിതായ അസ്സാ’തി പരേസം അനുകമ്പായ ന കഥേസിം. ഇദാനി മോഗ്ഗല്ലാനം സക്ഖിം കത്വാ കഥേമി. സച്ചം, ഭിക്ഖവേ, മോഗ്ഗല്ലാനോ ആഹാ’’തി കഥേസി. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരം പുച്ഛിംസു – ‘‘കിം ¶ പന, ഭന്തേ, തസ്സ പുബ്ബകമ്മ’’ന്തി. സത്ഥാ ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, സുണാഥാ’’തി അതീതം ആഹരിത്വാ തസ്സ പുബ്ബകമ്മം കഥേസി.

കസ്സപബുദ്ധകാലേ കിര ഏകസ്മിം ഗാമകാവാസേ ദ്വേ ഥേരാ സമഗ്ഗവാസം വസിംസു. തേസു ഏകോ സട്ഠിവസ്സോ, ഏകോ ഏകൂനസട്ഠിവസ്സോ ¶ . ഏകൂനസട്ഠിവസ്സോ ഇതരസ്സ പത്തചീവരം ആദായ വിചരി, സാമണേരോ വിയ സബ്ബം വത്തപടിവത്തം അകാസി. തേസം ഏകമാതുകുച്ഛിയം വുത്ഥഭാതൂനം വിയ സമഗ്ഗവാസം ¶ വസന്താനം വസനട്ഠാനം ഏകോ ധമ്മകഥികോ ആഗമി. തദാ ച ധമ്മസ്സവനദിവസോ ഹോതി. ഥേരാ നം സങ്ഗണ്ഹിത്വാ ‘‘ധമ്മകഥം നോ കഥേഹി സപ്പുരിസാ’’തി ആഹംസു. സോ ധമ്മകഥം കഥേസി. ഥേരാ ‘‘ധമ്മകഥികോ നോ ലദ്ധോ’’തി തുട്ഠചിത്താ പുനദിവസേ തം ആദായ ധുരഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ തത്ഥ കതഭത്തകിച്ചാ, ‘‘ആവുസോ, ഹിയ്യോ കഥിതട്ഠാനതോവ ഥോകം ധമ്മം കഥേഹീ’’തി മനുസ്സാനം ധമ്മം കഥാപേസും. മനുസ്സാ ധമ്മകഥം സുത്വാ പുനദിവസത്ഥായപി നിമന്തയിംസു. ഏവം സമന്താ ഭിക്ഖാചാരഗാമേസു ദ്വേ ദ്വേ ദിവസേ തം ആദായ പിണ്ഡായ ചരിംസു.

ധമ്മകഥികോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ ദ്വേപി അതിമുദുകാ, മയാ ഉഭോപേതേ പലാപേത്വാ ഇമസ്മിം വിഹാരേ വസിതും വട്ടതീ’’തി. സോ സായം ഥേരൂപട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂനം ഉട്ഠായ ഗതകാലേ നിവത്തിത്വാ മഹാഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കിഞ്ചി വത്തബ്ബം അത്ഥീ’’തി വത്വാ ‘‘കഥേഹി, ആവുസോ’’തി വുത്തേ ഥോകം ചിന്തേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കഥാ നാമേസാ മഹാസാവജ്ജാ’’തി വത്വാ അകഥേത്വാവ പക്കാമി. അനുഥേരസ്സാപി സന്തികം ഗന്ത്വാ തഥേവ അകാസി. സോ ദുതിയദിവസേ തഥേവ കത്വാ തതിയദിവസേ തേസം അതിവിയ ¶ കോതുഹലേ ഉപ്പന്നേ മഹാഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, കിഞ്ചി വത്തബ്ബം അത്ഥി, തുമ്ഹാകം പന സന്തികേ വത്തും ന വിസഹാമീ’’തി വത്വാ ഥേരേന ‘‘ഹോതു, ആവുസോ, കഥേഹീ’’തി നിപ്പീളിതോ ആഹ – ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, അനുഥേരോ തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം സംഭോഗോ’’തി. സപ്പുരിസ, കിം നാമേതം കഥേസി, മയം ഏകമാതുകുച്ഛിയം വുത്ഥപുത്താ വിയ, അമ്ഹേസു ഏകേന യം ലദ്ധം, ഇതരേനാപി ലദ്ധമേവ ഹോതി. മയാ ഏതസ്സ ഏത്തകം കാലം അഗുണോ നാമ ന ദിട്ഠപുബ്ബോതി? ഏവം, ഭന്തേതി. ആമാവുസോതി. ഭന്തേ മം അനുഥേരോ ഏവമാഹ – ‘‘സപ്പുരിസ, ത്വം കുലപുത്തോ, അയം മഹാഥേരോ ലജ്ജീ പേസലോതി ഏതേന സദ്ധിം സംഭോഗം കരോന്തോ ¶ ഉപപരിക്ഖിത്വാ കരേയ്യാസീ’’തി ഏവമേസ മം ആഗതദിവസതോ പട്ഠായ വദതീതി.

മഹാഥേരോ തം സുത്വാവ കുദ്ധമാനസോ ദണ്ഡാഭിഹതം കുലാലഭാജനം വിയ ഭിജ്ജി. ഇതരോപി ഉട്ഠായ അനുഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തഥേവ അവോച, സോപി തഥേവ ഭിജ്ജി. തേസു കിഞ്ചാപി ഏത്തകം കാലം ഏകോപി വിസും പിണ്ഡായ പവിട്ഠപുബ്ബോ നാമ നത്ഥി, പുനദിവസേ പന വിസും പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ അനുഥേരോ പുരേതരം ആഗന്ത്വാ ഉപട്ഠാനസാലായ അട്ഠാസി, മഹാഥേരോ പച്ഛാ അഗമാസി. തം ദിസ്വാ അനുഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘കിം നു ഖോ ഇമസ്സ പത്തചീവരം പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം, ഉദാഹു നോ’’തി. സോ ‘‘ന ¶ ഇദാനി പടിഗ്ഗഹേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാപി ‘‘ഹോതു, ന മയാ ഏവം കതപുബ്ബം, മയാ അത്തനോ വത്തം ഹാപേതും ന വട്ടതീ’’തി ചിത്തം മുദുകം കത്വാ ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, പത്തചീവരം ദേഥാ’’തി ആഹ. ഇതരോ ‘‘ഗച്ഛ, ദുബ്ബിനീത, ന ത്വം മമ പത്തചീവരം പടിഗ്ഗഹേതും യുത്തരൂപോ’’തി അച്ഛരം പഹരിത്വാ തേനപി ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അഹമ്പി തുമ്ഹാകം പത്തചീവരം ന പടിഗ്ഗണ്ഹാമീതി ¶ ചിന്തേസി’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘ആവുസോ നവക, കിം ത്വം ചിന്തേസി, മമ ഇമസ്മിം വിഹാരേ കോചി സങ്ഗോ അത്ഥീ’’തി ആഹ. ഇതരോപി ‘‘തുമ്ഹേ പന, ഭന്തേ, കിം ഏവം മഞ്ഞഥ ‘മമ ഇമസ്മിം വിഹാരേ കോചി സങ്ഗോ അത്ഥീ’തി, ഏസോ തേ വിഹാരോ’’തി വത്വാ പത്തചീവരം ആദായ നിക്ഖമി. ഇതരോപി നിക്ഖമി. തേ ഉഭോപി ഏകമഗ്ഗേനാപി അഗന്ത്വാ ഏകോ പച്ഛിമദ്വാരേന മഗ്ഗം ഗണ്ഹി, ഏകോ പുരത്ഥിമദ്വാരേന. ധമ്മകഥികോ, ‘‘ഭന്തേ, മാ ഏവം കരോഥ, മാ ഏവം കരോഥാ’’തി വത്വാ ‘‘തിട്ഠാവുസോ’’തി വുത്തേ നിവത്തി. സോ പുനദിവസേ ധുരഗാമം പവിട്ഠോ മനുസ്സേഹി, ‘‘ഭന്തേ, ഭദ്ദന്താ കുഹി’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘ആവുസോ, മാ പുച്ഛഥ, തുമ്ഹാകം ¶ കുലുപകാ ഹിയ്യോ കലഹം കത്വാ നിക്ഖമിംസു, അഹം യാചന്തോപി നിവത്തേതും നാസക്ഖി’’ന്തി ആഹ. തേസു ബാലാ തുണ്ഹീ അഹേസും. പണ്ഡിതാ പന ‘‘അമ്ഹേഹി ഏത്തകം കാലം ഭദ്ദന്താനം കിഞ്ചി ഖലിതം നാമ ന ദിട്ഠപുബ്ബം, തേസം ഭയം ഇമം നിസ്സായ ഉപ്പന്നം ഭവിസ്സതീ’’തി ദോമനസ്സപ്പത്താ അഹേസും.

തേപി ഥേരാ ഗതട്ഠാനേ ചിത്തസുഖം നാമ ന ലഭിംസു. മഹാഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ നവകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഭാരിയം കമ്മം കതം, മുഹുത്തം ദിട്ഠം നാമ ആഗന്തുകഭിക്ഖും ആഹ – ‘മഹാഥേരേന സദ്ധിം സംഭോഗം മാ അകാസീ’’’തി. ഇതരോപി ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ മഹാഥേരസ്സ ഭാരിയം കമ്മം കതം, മുഹുത്തം ദിട്ഠം നാമ ആഗന്തുകഭിക്ഖും ആഹ – ‘ഇമിനാ സദ്ധിം സംഭോഗം മാ അകാസീ’’’തി. തേസം ¶ നേവ സജ്ഝായോ ന മനസികാരോ അഹോസി. തേ വസ്സസതച്ചയേന പച്ഛിമദിസായ ഏകം വിഹാരം അഗമംസു. തേസം ഏകമേവ സേനാസനം പാപുണി. മഹാഥേരേ പവിസിത്വാ മഞ്ചകേ നിസിന്നേ ഇതരോപി പാവിസി. മഹാഥേരോ തം ദിസ്വാവ സഞ്ജാനിത്വാ അസ്സൂനി സന്ധാരേതും നാസക്ഖി. ഇതരോപി മഹാഥേരം സഞ്ജാനിത്വാ അസ്സുപുണ്ണേഹി നേത്തേഹി ‘‘കഥേമി നു ഖോ മാ കഥേമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ന തം സദ്ധേയ്യരൂപ’’ന്തി ഥേരം വന്ദിത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ഏത്തകം ¶ കാലം തുമ്ഹാകം പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ വിചരിം, അപി നു ഖോ മേ കായദ്വാരാദീസു തുമ്ഹേഹി കിഞ്ചി അസാരുപ്പം ദിട്ഠപുബ്ബ’’ന്തി. ‘‘ന ദിട്ഠപുബ്ബം, ആവുസോ’’തി. അഥ കസ്മാ ധമ്മകഥികം അവചുത്ഥ ‘‘മാ ഏതേന സദ്ധിം സംഭോഗമകാസീ’’തി? ‘‘നാഹം, ആവുസോ, ഏവം കഥേമി, തയാ കിര മമ അന്തരേ ഏവം വുത്ത’’ന്തി. ‘‘അഹമ്പി, ഭന്തേ, ന വദാമീ’’തി. തേ തസ്മിം ഖണേ ‘‘തേന അമ്ഹേ ഭിന്ദിതുകാമേന ഏവം വുത്തം ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അച്ചയം ദേസയിംസു. തേ വസ്സസതം ചിത്തസ്സാദം അലഭന്താ തം ദിവസം സമഗ്ഗാ ഹുത്വാ ‘‘ആയാമ, നം തതോ വിഹാരാ നിക്കഡ്ഢിസ്സാമാ’’തി പക്കമിത്വാ അനുപുബ്ബേന തം വിഹാരം അഗമംസു.

ധമ്മകഥികോപി ഥേരേ ദിസ്വാ പത്തചീവരം പടിഗ്ഗഹേതും ഉപഗച്ഛി. ഥേരാ ‘‘ന ത്വം ഇമസ്മിം വിഹാരേ വസിതും യുത്തരൂപോ’’തി അച്ഛരം പഹരിംസു. സോ സണ്ഠാതും അസക്കോന്തോ താവദേവ നിക്ഖമിത്വാ ¶ പലായി. അഥ നം വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി കതോ സമണധമ്മോ സന്ധാരേതും നാസക്ഖി, തതോ ചവിത്വാ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തോ ഏകം ബുദ്ധന്തരം പച്ചിത്വാ ഇദാനി ഗിജ്ഝകൂടേ വുത്തപ്പകാരേന അത്തഭാവേന ദുക്ഖം അനുഭോതീതി.

സത്ഥാ ഇദം തസ്സ പുബ്ബകമ്മം ആഹരിത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ നാമ കായാദീഹി ഉപസന്തരൂപേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൮൧.

‘‘വാചാനുരക്ഖീ ¶ മനസാ സുസംവുതോ,

കായേന ച നാകുസലം കയിരാ;

ഏതേ തയോ കമ്മപഥേ വിസോധയേ,

ആരാധയേ മഗ്ഗമിസിപ്പവേദിത’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – ചതുന്നം വചീദുച്ചരിതാനം വജ്ജനേന വാചാനുരക്ഖീ അഭിജ്ഝാദീനം അനുപ്പാദനേന മനസാ ച സുട്ഠു സംവുതോ പാണാതിപാതാദയോ പജഹന്തോ കായേന ¶ ച അകുസലം ന കയിരാ. ഏവം ഏതേ തയോ കമ്മപഥേ വിസോധയേ. ഏവം വിസോധേന്തോ ഹി സീലക്ഖന്ധാദീനം ഏസകേഹി ബുദ്ധാദീഹി ഇസീഹി പവേദിതം അട്ഠങ്ഗികമഗ്ഗം ആരാധേയ്യാതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സൂകരപേതവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. പോട്ഠിലത്ഥേരവത്ഥു

യോഗാ വേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പോട്ഠിലം നാമ ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര സത്തന്നമ്പി ബുദ്ധാനം സാസനേ തേപിടകോ പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ധമ്മം വാചേസി. സത്ഥാ ചിന്തേസി ¶ – ‘‘ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ‘അത്തനോ ദുക്ഖനിസ്സരണം കരിസ്സാമീ’തി ചിത്തമ്പി നത്ഥി സംവേജേസ്സാമി ന’’ന്തി. തതോ പട്ഠായ തം ഥേരം അത്തനോ ഉപട്ഠാനം ആഗതകാലേ ‘‘ഏഹി, തുച്ഛപോട്ഠില, വന്ദ, തുച്ഛപോട്ഠില, നിസീദ, തുച്ഛപോട്ഠില, യാഹി, തുച്ഛപോട്ഠിലാ’’തി വദതി. ഉട്ഠായ ഗതകാലേപി ‘‘തുച്ഛപോട്ഠിലോ ഗതോ’’തി വദതി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം സാട്ഠകഥാനി തീണി ¶ പിടകാനി ധാരേമി, പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം അട്ഠാരസ മഹാഗണേ ധമ്മം വാചേമി, അഥ പന മം സത്ഥാ അഭിക്ഖണം, ‘തുച്ഛപോട്ഠിലാ’തി വദേതി, അദ്ധാ മം സത്ഥാ ഝാനാദീനം അഭാവേന ഏവം വദേതീ’’തി. സോ ഉപ്പന്നസംവേഗോ ‘‘ദാനി അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി സയമേവ പത്തചീവരം സംവിദഹിത്വാ പച്ചൂസകാലേ സബ്ബപച്ഛാ ധമ്മം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ നിക്ഖമന്തേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം നിക്ഖമി. പരിവേണേ നിസീദിത്വാ സജ്ഝായന്താ നം ‘‘ആചരിയോ’’തി ന സല്ലക്ഖേസും. സോ വീസയോജനസതമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം അരഞ്ഞാവാസേ തിംസ ഭിക്ഖൂ വസന്തി, തേ ഉപസങ്കമിത്വാ സങ്ഘത്ഥേരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അവസ്സയോ മേ ഹോഥാ’’തി ആഹ. ആവുസോ, ത്വം ധമ്മകഥികോ, അമ്ഹേഹി നാമ ¶ തം നിസ്സായ കിഞ്ചി ജാനിതബ്ബം ഭവേയ്യ, കസ്മാ ഏവം വദേസീതി? മാ, ഭന്തേ, ഏവം കരോഥ, അവസ്സയോ മേ ഹോഥാതി. തേ പന സബ്ബേ ഖീണാസവാവ. അഥ നം മഹാഥേരോ ‘‘ഇമസ്സ ഉഗ്ഗഹം നിസ്സായ മാനോ അത്ഥിയേവാ’’തി അനുഥേരസ്സ സന്തികം പഹിണി. സോപി നം തഥേവാഹ. ഇമിനാ ¶ നീഹാരേന സബ്ബേപി തം പേസേന്താ ദിവാട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ സൂചികമ്മം കരോന്തസ്സ സബ്ബനവകസ്സ സത്തവസ്സികസാമണേരസ്സ സന്തികം പഹിണിംസു. ഏവമസ്സ മാനം നീഹരിംസു.

സോ നിഹതമാനോ സാമണേരസ്സ സന്തികേ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘അവസ്സയോ മേ ഹോഹി സപ്പുരിസാ’’തി ആഹ. അഹോ, ആചരിയ, കിം നാമേതം കഥേഥ, തുമ്ഹേ മഹല്ലകാ ബഹുസ്സുതാ, തുമ്ഹാകം സന്തികേ മയാ കിഞ്ചി കാരണം ജാനിതബ്ബം ഭവേയ്യാതി. മാ ഏവം കരി, സപ്പുരിസ, ഹോഹിയേവ മേ അവസ്സയോതി. ഭന്തേ, സചേപി ഓവാദക്ഖമാ ഭവിസ്സഥ, ഭവിസ്സാമി വോ അവസ്സയോതി. ഹോമി, സപ്പുരിസ, അഹം ‘‘അഗ്ഗിം പവിസാ’’തി വുത്തേ അഗ്ഗിം പവിസാമിയേവാതി. അഥ നം സോ അവിദൂരേ ഏകം സരം ദസ്സേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, യഥാനിവത്ഥപാരുതോവ ഇമം സരം പവിസഥാ’’തി ആഹ. സോ ഹിസ്സ മഹഗ്ഘാനം ദുപട്ടചീവരാനം നിവത്ഥപാരുതഭാവം ഞത്വാപി ‘‘ഓവാദക്ഖമോ ¶ നു ഖോ’’തി വീമംസന്തോ ഏവമാഹ. ഥേരോപി ഏകവചനേനേവ ഉദകം ഓതരി. അഥ നം ചീവരകണ്ണാനം തേമിതകാലേ ‘‘ഏഥ, ഭന്തേ’’തി വത്വാ ഏകവചനേനേവ ആഗന്ത്വാ ഠിതം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ഏകസ്മിം വമ്മികേ ഛ ഛിദ്ദാനി, തത്ഥ ഏകേന ഛിദ്ദേന ഗോധാ അന്തോ പവിട്ഠാ, തം ഗണ്ഹിതുകാമോ ഇതരാനി പഞ്ച ഛിദ്ദാനി ഥകേത്വാ ഛട്ഠം ഭിന്ദിത്വാ പവിട്ഠഛിദ്ദേനേവ ഗണ്ഹാതി, ഏവം തുമ്ഹേപി ഛദ്വാരികേസു ആരമ്മണേസു സേസാനി പഞ്ചദ്വാരാനി പിധായ മനോദ്വാരേ കമ്മം പട്ഠപേഥാ’’തി. ബഹുസ്സുതസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏത്തകേനേവ പദീപുജ്ജലനം വിയ അഹോസി. സോ ‘‘ഏത്തകമേവ ഹോതു സപ്പുരിസാ’’തി കരജകായേ ഞാണം ഓതാരേത്വാ സമണധമ്മം ആരഭി.

സത്ഥാ വീസയോജനസതമത്ഥകേ നിസിന്നോവ തം ഭിക്ഖും ഓലോകേത്വാ ‘‘യഥേവായം ഭിക്ഖു ഭൂരിപഞ്ഞോ ¶ , ഏവമേവം അനേന അത്താനം പതിട്ഠാപേതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തേന സദ്ധിം കഥേന്തോ വിയ ഓഭാസം ഫരിത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൮൨.

‘‘യോഗാ വേ ജായതീ ഭൂരി, അയോഗാ ഭൂരിസങ്ഖയോ;

ഏതം ദ്വേധാപഥം ഞത്വാ, ഭവായ വിഭവായ ച;

തഥാത്താനം നിവേസേയ്യ, യഥാ ഭൂരി പവഡ്ഢതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ ¶ യോഗാതി അട്ഠതിംസായ ആരമ്മണേസു യോനിസോ മനസികാരാ. ഭൂരീതി പഥവീസമായ വിത്ഥതായ പഞ്ഞായേതം നാമം. സങ്ഖയോതി വിനാസോ. ഏതം ദ്വേധാപഥന്തി ഏതം യോഗഞ്ച അയോഗഞ്ച. ഭവായ വിഭവായ ചാതി വുദ്ധിയാ ച അവുദ്ധിയാ ച. തഥാതി യഥാ അയം ഭൂരിസങ്ഖാതാ പഞ്ഞാ പവഡ്ഢതി, ഏവം അത്താനം നിവേസേയ്യാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ പോട്ഠിലത്ഥേരോ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹീതി.

പോട്ഠിലത്ഥേരവത്ഥു സത്തമം.

൮. പഞ്ചമഹല്ലകത്ഥേരവത്ഥു

വനം ഛിന്ദഥാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സമ്ബഹുലേ മഹല്ലകേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ കിര ഗിഹികാലേ സാവത്ഥിയം കുടുമ്ബികാ മഹദ്ധനാ അഞ്ഞമഞ്ഞസഹായകാ ഏകതോ പുഞ്ഞാനി കരോന്താ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ ‘‘മയം മഹല്ലകാ, കിം നോ ഘരാവാസേനാ’’തി സത്ഥാരം പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ പബ്ബജിംസു, മഹല്ലകഭാവേന പന ധമ്മം പരിയാപുണിതും അസക്കോന്താ വിഹാരപരിയന്തേ പണ്ണസാലം കാരേത്വാ ഏകതോവ വസിംസു. പിണ്ഡായ ചരന്താപി യേഭുയ്യേന പുത്തദാരസ്സേവ ¶ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ഭുഞ്ജിംസു. തേസു ഏകസ്സ പുരാണദുതിയികാ മധുരപാചികാ നാമ, സാ തേസം സബ്ബേസമ്പി ഉപകാരികാ അഹോസി. കസ്മാ സബ്ബേപി അത്തനാ ലദ്ധാഹാരം ഗഹേത്വാ തസ്സാ ഏവ ഗേഹേ നിസീദിത്വാ ഭുഞ്ജന്തി? സാപി നേസം യഥാസന്നിഹിതം സൂപബ്യഞ്ജനം ദേതി. സാ അഞ്ഞതരാബാധേന ഫുട്ഠാ കാലമകാസി. അഥ തേ മഹല്ലകത്ഥേരാ സഹായകസ്സ ഥേരസ്സ പണ്ണസാലായ സന്നിപതിത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഗീവാസു ഗഹേത്വാ ‘‘മധുരപാചികാ ഉപാസികാ കാലകതാ’’തി വിലപന്താ രോദിംസു ¶ . ഭിക്ഖൂഹി ച സമന്തതോ ഉപധാവിത്വാ ‘‘കിം ഇദം, ആവുസോ’’തി പുട്ഠാ, ‘‘ഭന്തേ, സഹായകസ്സ നോ പുരാണദുതിയികാ കാലകതാ, സാ അമ്ഹാകം അതിവിയ ഉപകാരികാ. ഇദാനി കുതോ തഥാരൂപിം ലഭിസ്സാമാതി ഇമിനാ കാരണേന രോദാമാ’’തി ആഹംസു.

ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ¶ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി തേ കാകയോനിയം നിബ്ബത്തിത്വാ സമുദ്ദതീരേ ചരമാനാ സമുദ്ദഊമിയാ സമുദ്ദം പവേസേത്വാ ¶ മാരിതായ കാകിയാ രോദിത്വാ പരിദേവിത്വാ തം നീഹരിസ്സാമാതി മുഖതുണ്ഡകേഹി മഹാസമുദ്ദം ഉസ്സിഞ്ചന്താ കിലമിംസൂ’’തി അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘അപി നു ഹനുകാ സന്താ, മുഖഞ്ച പരിസുസ്സതി;

ഓരമാമ ന പാരേമ, പൂരതേവ മഹോദധീ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൧൪൬);

ഇമം കാകജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, രാഗദോസമോഹവനം നിസ്സായ തുമ്ഹേഹി ഇദം ദുക്ഖം പത്തം, തം വനം ഛിന്ദിതും വട്ടതി, ഏവം നിദ്ദുക്ഖാ ഭവിസ്സഥാ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൮൩.

‘‘വനം ഛിന്ദഥ മാ രുക്ഖം, വനതോ ജായതേ ഭയം;

ഛേത്വാ വനഞ്ച വനഥഞ്ച, നിബ്ബനാ ഹോഥ ഭിക്ഖവോ.

൨൮൪.

‘‘യാവ ഹി വനഥോ ന ഛിജ്ജതി,

അണുമത്തോപി നരസ്സ നാരിസു;

പടിബദ്ധമനോവ താവ സോ,

വച്ഛോ ഖീരപകോവ മാതരീ’’തി.

തത്ഥ ¶ മാ രുക്ഖന്തി സത്ഥാരാ ഹി ‘‘വനം ഛിന്ദഥാ’’തി വുത്തേ തേസം അചിരപബ്ബജിതാനം ‘‘സത്ഥാ അമ്ഹേ വാസിആദീനി ഗഹേത്വാ വനം ഛിന്ദാപേതീ’’തി രുക്ഖം ഛിന്ദിതുകാമതാ ഉപ്പജ്ജി. അഥ നേ ‘‘മയാ രാഗാദികിലേസവനം സന്ധായേതം വുത്തം, ന രുക്ഖേ’’തി പടിസേധേന്തോ ‘‘മാ രുക്ഖ’’ന്തി ആഹ. വനതോതി യഥാ പാകതികവനതോ സീഹാദിഭയം ജായതി, ഏവം ജാതിആദിഭയമ്പി കിലേസവനതോ ജായതീതി അത്ഥോ. വനഞ്ച വനഥഞ്ചാതി ഏത്ഥ മഹന്താ രുക്ഖാ വനം ¶ നാമ, ഖുദ്ദകാ തസ്മിം വനേ ഠിതത്താ വനഥാ നാമ. പുബ്ബുപ്പത്തികരുക്ഖാ വാ വനം നാമ, അപരാപരുപ്പത്തികാ വനഥാ നാമ. ഏവമേവ മഹന്തമഹന്താ ഭവാകഡ്ഢനകാ കിലേസാ വനം നാമ, പവത്തിയം വിപാകദായകാ വനഥാ നാമ. പുബ്ബപ്പത്തികാ വനം നാമ, അപരാപരുപ്പത്തികാ വനഥാ നാമ. തം ഉഭയം ചതുത്ഥമഗ്ഗഞാണേന ഛിന്ദിതബ്ബം. തേനാഹ – ‘‘ഛേത്വാ വനഞ്ച വനഥഞ്ച, നിബ്ബനാ ഹോഥ ഭിക്ഖവോ’’തി. നിബ്ബനാ ഹോഥാതി നിക്കിലേസാ ഹോഥ. യാവ ഹി വനഥോതി യാവ ഏസ അണുമത്തോപി കിലേസവനഥോ നരസ്സ നാരീസു ന ഛിജ്ജതി ¶ , താവ സോ ഖീരപകോ വച്ഛോ മാതരി വിയ പടിബദ്ധമനോ ലഗ്ഗചിത്തോവ ഹോതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ പഞ്ചപി തേ മഹല്ലകത്ഥേരാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

പഞ്ചമഹല്ലകത്ഥേരവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. സുവണ്ണകാരത്ഥേരവത്ഥു

ഉച്ഛിന്ദാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകോ കിര സുവണ്ണകാരപുത്തോ അഭിരൂപോ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജി. ഥേരോ ‘‘തരുണാനം രാഗോ ഉസ്സന്നോ ഹോതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തസ്സ രാഗപടിഘാതായ അസുഭകമ്മട്ഠാനം അദാസി. തസ്സ പന തം അസപ്പായം. തസ്മാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ തേമാസം വായമന്തോ ചിത്തേകഗ്ഗമത്തമ്പി അലഭിത്വാ പുന ഥേരസ്സ സന്തികം ആഗന്ത്വാ ഥേരേന ‘‘ഉപട്ഠിതം തേ, ആവുസോ, കമ്മട്ഠാന’’ന്തി വുത്തേ തം പവത്തിം ആരോചേസി. അഥസ്സ ഥേരോ ‘‘കമ്മട്ഠാനം ന സമ്പജ്ജതീതി വോസാനം ആപജ്ജിതും ന വട്ടതീ’’തി വത്വാ പുന തദേവ കമ്മട്ഠാനം സാധുകം കഥേത്വാ അദാസി. സോ ദുതിയവാരേപി കിഞ്ചി വിസേസം നിബ്ബത്തേതും അസക്കോന്തോ ആഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ ആരോചേസി. അഥസ്സ ഥേരോപി സകാരണം സഉപമം ¶ കത്വാ തദേവ കമ്മട്ഠാനം ആചിക്ഖി. സോ പുനപി ആഗന്ത്വാ കമ്മട്ഠാനസ്സ അസമ്പജ്ജനഭാവം കഥേസി. ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘കാരകോ ഭിക്ഖു അത്തനി വിജ്ജമാനേ കാമച്ഛന്ദാദയോ വിജ്ജമാനാതി അവിജ്ജമാനേ അവിജ്ജമാനാതി പജാനാതി. അയം ഭിക്ഖു കാരകോ, നോ അകാരകോ, പടിപന്നോ, നോ അപ്പടിപന്നോ, അഹം പനേതസ്സ അജ്ഝാസയം ന ജാനാമി, ബുദ്ധവേനേയ്യോ ഏസോ ഭവിസ്സതീ’’തി തം ആദായ സായന്ഹസമയേ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘അയം, ഭന്തേ ¶ , മമ സദ്ധിവിഹാരികോ, ഇമസ്സ മയാ ഇമിനാ കാരണേന ഇദം നാമ കമ്മട്ഠാനം ദിന്ന’’ന്തി സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേസി.

അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ആസയാനുസയഞാണം നാമേതം പാരമിയോ പൂരേത്വാ ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഉന്നാദേത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്താനം ബുദ്ധാനംയേവ വിസയോ’’തി ¶ വത്വാ ‘‘കതരകുലാ നു ഖോ ഏസ പബ്ബജിതോ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ‘‘സുവണ്ണകാരകുലാ’’തി ഞത്വാ അതീതേ അത്തഭാവേ ഓലോകേന്തോ തസ്സ സുവണ്ണകാരകുലേയേവ പടിപാടിയാ നിബ്ബത്താനി പഞ്ച അത്തഭാവസതാനി ദിസ്വാ ‘‘ഇമിനാ ദഹരേന ദീഘരത്തം സുവണ്ണകാരകമ്മം കരോന്തേന കണികാരപുപ്ഫപദുമപുപ്ഫാദീനി കരിസ്സാമീതി രത്തസുവണ്ണമേവ സമ്പരിവത്തിതം, തസ്മാ ഇമസ്സ അസുഭപടികൂലകമ്മട്ഠാനം ന വട്ടതി, മനാപമേവസ്സ കമ്മട്ഠാനം സപ്പായ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘സാരിപുത്ത, തയാ കമ്മട്ഠാനം ദത്വാ ചത്താരോ മാസേ കിലമിതം ഭിക്ഖും അജ്ജ പച്ഛാഭത്തേയേവ അരഹത്തം പത്തം പസ്സിസ്സസി, ഗച്ഛ ത്വ’’ന്തി ഥേരം ഉയ്യോജേത്വാ ഇദ്ധിയാ ചക്കമത്തം ¶ സുവണ്ണപദുമം മാപേത്വാ പത്തേഹി ചേവ നാലേഹി ച ഉദകബിന്ദൂനി മുഞ്ചന്തം വിയ കത്വാ ‘‘ഭിക്ഖു ഇമം പദുമം ആദായ വിഹാരപച്ചന്തേ വാലുകരാസിമ്ഹി ഠപേത്വാ സമ്മുഖട്ഠാനേ പല്ലങ്കേന നിസീദിത്വാ ‘ലോഹിതകം ലോഹിതക’ന്തി പരികമ്മം കരോഹീ’’തി അദാസി. തസ്സ സത്ഥുഹത്ഥതോ പദുമം ഗണ്ഹന്തസ്സേവ ചിത്തം പസീദി. സോ വിഹാരപച്ചന്തം ഗന്ത്വാ വാലുകം ഉസ്സാപേത്വാ തത്ഥ പദുമനാലം പവേസേത്വാ സമ്മുഖേ പല്ലങ്കേന നിസിന്നോ ‘‘ലോഹിതകം ലോഹിതക’’ന്തി പരികമ്മം ആരഭി. അഥസ്സ തങ്ഖണഞ്ഞേവ നീവരണാനി വിക്ഖമ്ഭിംസു, ഉപചാരജ്ഝാനം ഉപ്പജ്ജി. തദനന്തരം പഠമജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ പഞ്ചഹാകാരേഹി വസീഭാവം പാപേത്വാ യഥാനിസിന്നോവ ദുതിയജ്ഝാനാദീനിപി പത്വാ വസീഭൂതോ ചതുത്ഥജ്ഝാനേന ഝാനകീളം കീളന്തോ നിസീദി.

സത്ഥാ തസ്സ ഝാനാനം ഉപ്പന്നഭാവം ഞത്വാ ‘‘സക്ഖിസ്സതി നു ഖോ ഏസ അത്തനോ ധമ്മതായ ഉത്തരി വിസേസം നിബ്ബത്തേതു’’ന്തി ഓലോകേന്തോ ‘‘ന സക്ഖിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘തം പദുമം മിലായതൂ’’തി അധിട്ഠഹി. തം ഹത്ഥേഹി മദ്ദിതപദുമം മിലായന്തം വിയ കാളവണ്ണം അഹോസി. സോ ഝാനാ വുട്ഠായ തം ഓലോകേത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഇമം പദുമം ജരായ പഹടം പഞ്ഞായതി, അനുപാദിണ്ണകേപി ഏവം ജരായ അഭിഭുയ്യമാനേ ഉപാദിണ്ണകേ കഥാവ നത്ഥി. ഇദമ്പി ഹി ജരാ അഭിഭവിസ്സതീ’’തി അനിച്ചലക്ഖണം പസ്സി ¶ . തസ്മിം പന ദിട്ഠേ ദുക്ഖലക്ഖണഞ്ച അനത്തലക്ഖണഞ്ച ദിട്ഠമേവ ഹോതി. തസ്സ തയോ ഭവാ ആദിത്താ വിയ കണ്ഡേ ബദ്ധകുണപാ വിയ ച ഖായിംസു. തസ്മിം ഖണേ തസ്സ അവിദൂരേ കുമാരകാ ഏകം സരം ഓതരിത്വാ കുമുദാനി ഭഞ്ജിത്വാ ഥലേ രാസിം കരോന്തി. സോ ജലേ ച ഥലേ ച കുമുദാനി ഓലോകേസി. അഥസ്സ ജലേ കുമുദാനി അഭിരൂപാനി ഉദകപഗ്ഘരന്താനി വിയ ഉപട്ഠഹിംസു, ഇതരാനി അഗ്ഗഗ്ഗേസു പരിമിലാതാനി ¶ ¶ . സോ ‘‘അനുപാദിണ്ണകം ജരാ ഏവം പഹരതി, ഉപാദിണ്ണകം കിം പന ന പഹരിസ്സതീ’’തി സുട്ഠുതരം അനിച്ചലക്ഖണാദീനി അദ്ദസ. സത്ഥാ ‘‘പാകടീഭൂതം ഇദാനി ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ കമ്മട്ഠാന’’ന്തി ഞത്വാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നകോവ ഓഭാസം മുഞ്ചി, സോ തസ്സ മുഖം പഹരി. അഥസ്സ ‘‘കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ഓലോകേന്തസ്സ സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ സമ്മുഖേ ഠിതോ വിയ അഹോസി. സോ ഉട്ഠായ അഞ്ജലിം പഗ്ഗണ്ഹി. അഥസ്സ സത്ഥാ സപ്പായം സല്ലക്ഖേത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൮൫.

‘‘ഉച്ഛിന്ദ സിനേഹമത്തനോ, കുമുദം സാരദികംവ പാണിനാ;

സന്തിമഗ്ഗമേവ ബ്രൂഹയ, നിബ്ബാനം സുഗതേന ദേസിത’’ന്തി.

തത്ഥ ഉച്ഛിന്ദാതി അരഹത്തമഗ്ഗേന ഉച്ഛിന്ദ. സാരദികന്തി സരദകാലേ നിബ്ബത്തം. സന്തിമഗ്ഗന്തി നിബ്ബാനഗാമിം ¶ അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം. ബ്രൂഹയാതി വഡ്ഢയ. നിബ്ബാനഞ്ഹി സുഗതേന ദേസിതം, തസ്മാ തസ്സ മഗ്ഗം ഭാവേഹീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ സോ ഭിക്ഖു അരഹത്തേ പതിട്ഠഹി.

സുവണ്ണകാരത്ഥേരവത്ഥു നവമം.

൧൦. മഹാധനവാണിജവത്ഥു

ഇധ വസ്സന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മഹാധനവാണിജം നാമ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ബാരാണസിതോ കുസുമ്ഭരത്താനം വത്ഥാനം പഞ്ച സകടസതാനി പൂരേത്വാ വണിജ്ജായ സാവത്ഥിം ആഗതോ നദീതീരം പത്വാ ‘‘സ്വേ നദിം ഉത്തരിസ്സാമീ’’തി തത്ഥേവ സകടാനി മോചേത്വാ വസി. രത്തിം മഹാമേഘോ ഉട്ഠഹിത്വാ വസ്സി. നദീ സത്താഹം ഉദകസ്സ പൂരാ അട്ഠാസി. നാഗരാപി സത്താഹം നക്ഖത്തം കീളിംസു. കുസുമ്ഭരത്തേഹി വത്ഥേഹി കിച്ചം ന നിട്ഠിതം. വാണിജോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ദൂരം ആഗതോ. സചേ പുന ഗമിസ്സാമി, പപഞ്ചോ ഭവിസ്സതി. ഇധേവ വസ്സഞ്ച ഹേമന്തഞ്ച ഗിമ്ഹഞ്ച ¶ മമ കമ്മം കരോന്തോ വസിത്വാ ഇമാനി വിക്കിണിസ്സാമീ’’തി. സത്ഥാ നഗരേ പിണ്ഡായ ചരന്തോ തസ്സ ചിത്തം ഞത്വാ സിതം പാതുകരിത്വാ ആനന്ദത്ഥേരേന സിതകാരണം പുട്ഠോ ആഹ – ‘‘ദിട്ഠോ ¶ തേ, ആനന്ദ, മഹാധനവാണിജോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. സോ അത്തനോ ജീവിതന്തരായം അജാനിത്വാ ¶ ഇമം സംവച്ഛരം ഇധേവ വസിത്വാ ഭണ്ഡം വിക്കിണിതും ചിത്തമകാസീതി. ‘‘കിം പന തസ്സ, ഭന്തേ, അന്തരായോ ഭവിസ്സതീ’’തി? സത്ഥാ ‘‘ആമാനന്ദ, സത്താഹമേവ ജീവിത്വാ സോ മച്ചുമുഖേ പതിസ്സതീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘അജ്ജേവ കിച്ചമാതപ്പം, കോ ജഞ്ഞാ മരണം സുവേ;

ന ഹി നോ സങ്ഗരം തേന, മഹാസേനേന മച്ചുനാ.

‘‘ഏവം വിഹാരിം ആതാപിം, അഹോരത്തമതന്ദിതം;

തം വേ ഭദ്ദേകരത്തോതി, സന്തോ ആചിക്ഖതേ മുനീ’’തി. (മ. നി. ൩.൨൭൨);

ഗച്ഛാമിസ്സ, ഭന്തേ, ആരോചേസ്സാമീതി. വിസ്സത്ഥോ ഗച്ഛാനന്ദാതി. ഥേരോ സകടട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖായ ചരി. വാണിജോ ഥേരം ആഹാരേന പതിമാനേസി. അഥ നം ഥേരോ ആഹ – ‘‘കിത്തകം കാലം ഇധ വസിസ്സസീ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, അഹം ദൂരതോ ആഗതോ’’. സചേ പുന ഗമിസ്സാമി, പപഞ്ചോ ഭവിസ്സതി, ഇമം സംവച്ഛരം ഇധ വസിത്വാ ഭണ്ഡം വിക്കിണിത്വാ ഗമിസ്സാമീതി. ഉപാസക, ദുജ്ജാനോ ജീവിതന്തരായോ, അപ്പമാദം കാതും വട്ടതീതി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, അന്തരായോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘ആമ, ഉപാസക, സത്താഹമേവ തേ ജീവിതം പവത്തിസ്സതീതി’’ ¶ . സോ സംവിഗ്ഗമാനസോ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ സത്താഹം മഹാദാനം ദത്വാ അനുമോദനത്ഥായ പത്തം ഗണ്ഹി. അഥസ്സ സത്ഥാ അനുമോദനം കരോന്തോ, ‘‘ഉപാസക, പണ്ഡിതേന നാമ ‘ഇധേവ വസ്സാദീനി വസിസ്സാമി, ഇദഞ്ചിദഞ്ച കമ്മം പയോജേസ്സാമീ’തി ചിന്തേതും ന വട്ടതി, അത്തനോ പന ജീവിതന്തരായമേവ ചിന്തേതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൮൬.

‘‘ഇധ വസ്സം വസിസ്സാമി, ഇധ ഹേമന്തഗിമ്ഹിസു;

ഇതി ബാലോ വിചിന്തേതി, അന്തരായം ന ബുജ്ഝതീ’’തി.

തത്ഥ ഇധ വസ്സന്തി ഇമസ്മിം ഠാനേ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കരോന്തോ ചതുമാസം വസ്സം വസിസ്സാമി. ഹേമന്തഗിമ്ഹിസൂതി ഹേമന്തഗിമ്ഹേസുപി ‘‘ചത്താരോ മാസേ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കരോന്തോ ഇധേവ വസിസ്സാമീ’’തി ഏവം ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികം അത്ഥം അജാനന്തോ ബാലോ വിചിന്തേതി. അന്തരായന്തി ‘‘അസുകസ്മിം നാമ കാലേ വാ ദേസേ വാ വയേ വാ മരിസ്സാമീ’’തി അത്തനോ ജീവിതന്തരായം ന ബുജ്ഝതീതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ സോ വാണിജോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസി ¶ . വാണിജോപി സത്ഥാരം അനുഗന്ത്വാ നിവത്തിത്വാ ‘‘സീസരോഗോ വിയ മേ ഉപ്പന്നോ’’തി സയനേ നിപജ്ജി, തഥാനിപന്നോവ കാലം കത്വാ തുസിതവിമാനേ നിബ്ബത്തി.

മഹാധനവാണിജവത്ഥു ദസമം.

൧൧. കിസാഗോതമീവത്ഥു

തം ¶ പുത്തപസുസമ്മത്തന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കിസാഗോതമിം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു സഹസ്സവഗ്ഗേ –

‘‘യോ ച വസ്സസതം ജീവേ, അപസ്സം അമതം പദം;

ഏകാഹം ജീവിതം സേയ്യോ, പസ്സതോ അമതം പദ’’ന്തി. (ധ. പ. ൧൧൪) –

ഗാഥാവണ്ണനായ വിത്ഥാരേത്വാ കഥിതം. തദാ ഹി സത്ഥാ ‘‘കിസാഗോതമി ലദ്ധാ തേ ഏകച്ഛരമത്താ സിദ്ധത്ഥകാ’’തി ആഹ. ‘‘ന ലദ്ധാ, ഭന്തേ, സകലഗാമേ ജീവന്തേഹി കിര മതകാ ഏവ ബഹുതരാ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ത്വം ‘മമേവ പുത്തോ മതോ’തി സല്ലക്ഖേസി, ധുവധമ്മോ ഏസ സബ്ബസത്താനം. മച്ചുരാജാ ഹി സബ്ബസത്തേ അപരിപുണ്ണജ്ഝാസയേ ഏവ മഹോഘോ വിയ പരികഡ്ഢമാനോ അപായസമുദ്ദേ പക്ഖിപതീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൮൭.

‘‘തം പുത്തപസുസമ്മത്തം, ബ്യാസത്തമനസം നരം;

സുത്തം ഗാമം മഹോഘോവ, മച്ചു ആദായ ഗച്ഛതീ’’തി.

തത്ഥ തം പുത്തപസുസമ്മത്തന്തി തം രൂപബലാദിസമ്പന്നേ പുത്തേ ച പസൂ ച ലഭിത്വാ ‘‘മമ പുത്താ ¶ അഭിരൂപാ ബലസമ്പന്നാ പണ്ഡിതാ സബ്ബകിച്ചസമത്ഥാ, മമ ഗോണാ അഭിരൂപാ അരോഗാ മഹാഭാരവഹാ, മമ ഗാവീ ബഹുഖീരാ’’തി ഏവം പുത്തേഹി ച പസൂഹി ച സമ്മത്തം നരം. ബ്യാസത്തമനസന്തി ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാദീസു വാ പത്തചീവരാദീസു വാ കിഞ്ചിദേവ ലഭിത്വാ തതോ ഉത്തരിതരം പത്ഥനതായ ആസത്തമാനസം വാ, ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യാദീസു ആരമ്മണേസു വുത്തപ്പകാരേസു വാ പരിക്ഖാരേസു യം യം ലദ്ധം ഹോതി, തത്ഥ തത്ഥേവ ലഗ്ഗനതായ ബ്യാസത്തമാനസം ¶ വാ. സുത്തം ഗാമന്തി നിദ്ദം ഉപഗതം സത്തനികായം. മഹോഘോവാതി യഥാ ഏവരൂപം ഗാമം ഗമ്ഭീരവിത്ഥതോ മഹന്തോ മഹാനദീനം ഓഘോ ¶ അന്തമസോ സുനഖമ്പി അസേസേത്വാ സബ്ബം ആദായ ഗച്ഛതി, ഏവം വുത്തപ്പകാരം നരം മച്ചു ആദായ ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ കിസാഗോതമീ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

കിസാഗോതമീവത്ഥു ഏകാദസമം.

൧൨. പടാചാരാവത്ഥു

ന ¶ സന്തി പുത്താതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പടാചാരം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു സഹസ്സവഗ്ഗേ –

‘‘യോ ച വസ്സസതം ജീവേ, അപസ്സം ഉദയബ്ബയം;

ഏകാഹം ജീവിതം സേയ്യോ, പസ്സതോ ഉദയബ്ബയ’’ന്തി. (ധ. പ. ൧൧൩) –

ഗാഥാവണ്ണനായ വിത്ഥാരേത്വാ കഥിതം. തദാ പന സത്ഥാ പടാചാരം തനുഭൂതസോകം ഞത്വാ ‘‘പടാചാരേ പുത്താദയോ നാമ പരലോകം ഗച്ഛന്തസ്സ താണം വാ ലേണം വാ സരണം വാ ഭവിതും ന സക്കോന്തി, തസ്മാ വിജ്ജമാനാപി തേ ന സന്തിയേവ. പണ്ഡിതേന പന സീലം വിസോധേത്വാ അത്തനോ നിബ്ബാനഗാമിമഗ്ഗമേവ സോധേതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൮൮.

‘‘ന സന്തി പുത്താ താണായ, ന പിതാ നാപി ബന്ധവാ;

അന്തകേനാധിപന്നസ്സ, നത്ഥി ഞാതീസു താണതാ.

൨൮൯.

‘‘ഏതമത്ഥവസം ഞത്വാ, പണ്ഡിതോ സീലസംവുതോ;

നിബ്ബാനഗമനം മഗ്ഗം, ഖിപ്പമേവ വിസോധയേ’’തി.

തത്ഥ താണായാതി താണഭാവായ പതിട്ഠാനത്ഥായ. ബന്ധവാതി പുത്തേ ച മാതാപിതരോ ച ഠപേത്വാ അവസേസാ ഞാതിസുഹജ്ജാ. അന്തകേനാധിപന്നസ്സാതി മരണേന അഭിഭൂതസ്സ. പവത്തിയഞ്ഹി പുത്താദയോ അന്നപാനാദിദാനേന ¶ ചേവ ഉപ്പന്നകിച്ചനിത്ഥരണേന ച താണാ ഹുത്വാപി മരണകാലേ കേനചി ഉപായേന ¶ മരണം ¶ പടിബാഹിതും അസമത്ഥതായ താണത്ഥായ ലേണത്ഥായ ന സന്തി നാമ. തേനേവ വുത്തം – ‘‘നത്ഥി ഞാതീസു താണതാ’’തി. ഏതമത്ഥവസന്തി ഏവം തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ താണം ഭവിതും അസമത്ഥഭാവസങ്ഖാതം കാരണം ജാനിത്വാ പണ്ഡിതോ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേന സംവുതോ രക്ഖിതഗോപിതോ ഹുത്വാ നിബ്ബാനഗമനം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം സീഘം സീഘം വിസോധേയ്യാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ പടാചാരാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, അഞ്ഞേ ച ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

പടാചാരാവത്ഥു ദ്വാദസമം.

മഗ്ഗവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വീസതിമോ വഗ്ഗോ.

൨൧. പകിണ്ണകവഗ്ഗോ

൧. അത്തനോപുബ്ബകമ്മവത്ഥു

മത്താസുഖപരിച്ചാഗാതി ¶ ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ വേസാലീ ഇദ്ധാ അഹോസി ഫീതാ ബഹുജനാ ആകിണ്ണമനുസ്സാ. തത്ഥ ഹി വാരേന വാരേന രജ്ജം കാരേന്താനം ഖത്തിയാനംയേവ സത്തസതാധികാനി സത്തസഹസ്സാനി സത്ത ച ഖത്തിയാ അഹേസും. തേസം വസനത്ഥായ തത്തകായേവ പാസാദാ തത്തകാനേവ കൂടാഗാരാനി ഉയ്യാനേ വിഹാരത്ഥായ തത്തകായേവ ആരാമാ ച പോക്ഖരണിയോ ച അഹേസും. സാ അപരേന സമയേന ദുബ്ഭിക്ഖാ അഹോസി ദുസ്സസ്സാ. തത്ഥ ഛാതകഭയേന പഠമം ദുഗ്ഗതമനുസ്സാ കാലമകംസു. തേസം തേസം തത്ഥ തത്ഥ ഛഡ്ഡിതാനം കുണപാനം ഗന്ധേന അമനുസ്സാ നഗരം പവിസിംസു. അമനുസ്സൂപദ്ദവേന ബഹുതരാ കാലമകംസു. തേസം ¶ കുണപഗന്ധപടിക്കൂലതായ സത്താനം അഹിവാതരോഗോ ഉപ്പജ്ജി. ഏവം ദുബ്ഭിക്ഖഭയം അമനുസ്സഭയം രോഗഭയന്തി തീണി ഭയാനി ഉപ്പജ്ജിംസു.

നഗരവാസിനോ സന്നിപതിത്വാ രാജാനം ആഹംസു – ‘‘മഹാരാജ, ഇമസ്മിം നഗരേ തീണി ഭയാനി ഉപ്പന്നാനി, ഇതോ പുബ്ബേ യാവ സത്തമാ രാജപരിവട്ടാ ഏവരൂപം ഭയം നാമ ന ഉപ്പന്നപുബ്ബം. അധമ്മികരാജൂനഞ്ഹി കാലേ ഏവരൂപം ഭയം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി. രാജാ സന്ഥാഗാരേ സബ്ബേസം സന്നിപാതം കാരേത്വാ ‘‘സചേ മേ അധമ്മികഭാവോ അത്ഥി, തം വിചിനഥാ’’തി ആഹ. വേസാലിവാസിനോ സബ്ബം പവേണി വിചിനന്താ രഞ്ഞോ കഞ്ചി ദോസം അദിസ്വാ, ‘‘മഹാരാജ, നത്ഥി തേ ദോസോ’’തി വത്വാ ‘‘കഥം നു ഖോ ഇദം അമ്ഹാകം ഭയം വൂപസമം ഗച്ഛേയ്യാ’’തി മന്തയിംസു. തത്ഥ ഏകച്ചേഹി ‘‘ബലികമ്മേന ആയാചനായ മങ്ഗലകിരിയായാ’’തി വുത്തേ സബ്ബമ്പി തം വിധിം കത്വാ പടിബാഹിതും നാസക്ഖിംസു. അഥഞ്ഞേ ഏവമാഹംസു – ‘‘ഛ സത്ഥാരോ മഹാനുഭാവാ, തേസു ഇധാഗതമത്തേസു ഭയം വൂപസമേയ്യാ’’തി. അപരേ ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ. സോ ഹി ഭഗവാ സബ്ബസത്തഹിതായ ധമ്മം ദേസേതി, മഹിദ്ധികോ ¶ മഹാനുഭാവോ. തസ്മിം ഇധ ആഗതേ ഇമാനി ¶ ഭയാനി വൂപസമേയ്യു’’ന്തി ആഹംസു. തേസം വചനം സബ്ബേപി അഭിനന്ദിത്വാ ‘‘കഹം നു ഖോ സോ ഭഗവാ ഏതരഹി വിഹരതീ’’തി ആഹംസു ¶ . തദാ പന സത്ഥാ ഉപകട്ഠായ വസ്സൂപനായികായ രഞ്ഞോ ബിമ്ബിസാരസ്സ പടിഞ്ഞം ദത്വാ വേളുവനേ വിഹരതി. തേന ച സമയേന ബിമ്ബിസാരസമാഗമേ ബിമ്ബിസാരേന സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലം പത്തോ മഹാലി നാമ ലിച്ഛവീ തസ്സം പരിസായം നിസിന്നോ ഹോതി.

വേസാലിവാസിനോ മഹന്തം പണ്ണാകാരം സജ്ജേത്വാ രാജാനം ബിമ്ബിസാരം സഞ്ഞാപേത്വാ ‘‘സത്ഥാരം ഇധാനേഥാ’’തി മഹാലിഞ്ചേവ ലിച്ഛവിം പുരോഹിതപുത്തഞ്ച പഹിണിംസു. തേ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ പണ്ണാകാരം ദത്വാ തം പവത്തിം നിവേദേത്വാ, ‘‘മഹാരാജ, സത്ഥാരം അമ്ഹാകം നഗരം പേസേഥാ’’തി യാചിംസു. രാജാ ‘‘തുമ്ഹേവ ജാനാഥാ’’തി ന സമ്പടിച്ഛി. തേ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ യാചിംസു – ‘‘ഭന്തേ, വേസാലിയം തീണി ഭയാനി ഉപ്പന്നാനി, താനി തുമ്ഹേസു ആഗതേസു വൂപസമിസ്സന്തി, ഏഥ, ഭന്തേ, ഗച്ഛാമാ’’തി. സത്ഥാ തേസം വചനം സുത്വാ ആവജ്ജേന്തോ ‘‘വേസാലിയം രതനസുത്തേ (ഖു. പാ. ൬.൧ ആദയോ; സു. നി. ൨൨൪ ആദയോ) വുത്തേ സാ രക്ഖാ ചക്കവാളാനം കോടിസതസഹസ്സം ഫരിസ്സതി, സുത്തപരിയോസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ ¶ ഭവിസ്സതി, താനി ച ഭയാനി വൂപസമിസ്സന്തീ’’തി ഞത്വാ തേസം വചനം സമ്പടിച്ഛി.

രാജാ ബിമ്ബിസാരോ ‘‘സത്ഥാരാ കിര വേസാലിഗമനം സമ്പടിച്ഛിത’’ന്തി സുത്വാ നഗരേ ഘോസനം കാരേത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, വേസാലിഗമനം സമ്പടിച്ഛിത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ആഗമേഥ, താവ മഗ്ഗം പടിയാദേസ്സാമീ’’തി വത്വാ രാജഗഹസ്സ ച ഗങ്ഗായ ച അന്തരേ പഞ്ചയോജനഭൂമിം സമം കാരേത്വാ യോജനേ യോജനേ വിഹാരം പതിട്ഠാപേത്വാ സത്ഥു ഗമനകാലം ആരോചേസി. സത്ഥാ പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം മഗ്ഗം പടിപജ്ജി. രാജാ യോജനന്തരേ ജണ്ണുമത്തേന ഓധിനാ പഞ്ചവണ്ണാനി പുപ്ഫാനി ഓകിരാപേത്വാ ധജപടാകകദലീആദീനി ഉസ്സാപേത്വാ ഭഗവതോ ഛത്താതിഛത്തം കത്വാ ദ്വേ സേതച്ഛത്താനി ഏകമേകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏകമേകം സേതച്ഛത്തം ഉപരി ധാരേത്വാ സപരിവാരോ പുപ്ഫഗന്ധാദീഹി പൂജം കരോന്തോ സത്ഥാരം ഏകേകസ്മിം വിഹാരേ വസാപേത്വാ മഹാദാനാദീനി ദത്വാ പഞ്ചഹി ദിവസേഹി ഗങ്ഗാതീരം പാപേത്വാ തത്ഥ ¶ നാവം അലങ്കരോന്തോ വേസാലികാനം സാസനം പേസേസി – ‘‘മഗ്ഗം പടിയാദേത്വാ സത്ഥു പച്ചുഗ്ഗമനം കരോന്തൂ’’തി. തേ ‘‘ദിഗുണം പൂജം കരിസ്സാമാ’’തി വേസാലിയാ ച ഗങ്ഗായ ച അന്തരേ തിയോജനഭൂമിം ¶ സമം കാരേത്വാ ഭഗവതോ ചതൂഹി സേതച്ഛത്തേഹി ഏകമേകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദ്വീഹി ദ്വീഹി സേതച്ഛത്തേഹി ഛത്താതിഛത്താനി സജ്ജേത്വാ പൂജം കുരുമാനാ ആഗന്ത്വാ ഗങ്ഗാതീരേ അട്ഠംസു. ബിമ്ബിസാരോ ദ്വേ നാവാ സങ്ഘാടേത്വാ മണ്ഡപം കാരേത്വാ പുപ്ഫദാമാദീഹി അലങ്കാരാപേത്വാ സബ്ബരതനമയം ബുദ്ധാസനം പഞ്ഞാപേസി. ഭഗവാ തസ്മിം നിസീദി. ഭിക്ഖൂപി നാവം അഭിരുഹിത്വാ ഭഗവന്തം പരിവാരേത്വാ നിസീദിംസു. രാജാ അനുഗച്ഛന്തോ ഗലപ്പമാണം ഉദകം ഓതരിത്വാ ‘‘യാവ, ഭന്തേ, ഭഗവാ ¶ ആഗച്ഛതി, താവാഹം ഇധേവ ഗങ്ഗാതീരേ വസിസ്സാമീ’’തി വത്വാ നാവം ഉയ്യോജേത്വാ നിവത്തി. സത്ഥാ യോജനമത്തം അദ്ധാനം ഗങ്ഗായ ഗന്ത്വാ വേസാലികാനം സീമം പാപുണി.

ലിച്ഛവീരാജാനോ സത്ഥാരം പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ ഗലപ്പമാണം ഉദകം ഓതരിത്വാ നാവം തീരം ഉപനേത്വാ സത്ഥാരം നാവാതോ ഓതാരയിംസു. സത്ഥാരാ ഓതരിത്വാ തീരേ അക്കന്തമത്തേയേവ മഹാമേഘോ ഉട്ഠഹിത്വാ പോക്ഖരവസ്സം വസ്സി. സബ്ബത്ഥ ജണ്ണുപ്പമാണഊരുപ്പമാണകടിപ്പമാണാദീനി ഉദകാനി സന്ദന്താനി സബ്ബകുണപാനി ഗങ്ഗം പവേസയിംസു, പരിസുദ്ധോ ഭൂമിഭാഗോ അഹോസി. ലിച്ഛവീരാജാനോ സത്ഥാരം യോജനേ യോജനേ വസാപേത്വാ മഹാദാനം ദത്വാ ദിഗുണം പൂജം കരോന്താ തീഹി ദിവസേഹി ¶ വേസാലിം നയിംസു. സക്കോ ദേവരാജാ ദേവഗണപരിവുതോ ആഗമാസി, മഹേസക്ഖാനം ദേവാനം സന്നിപാതേന അമനുസ്സാ യേഭുയ്യേന പലായിംസു. സത്ഥാ സായം നഗരദ്വാരേ ഠത്വാ ആനന്ദത്ഥേരം ആമന്തേസി – ‘‘ഇമം, ആനന്ദ, രതനസുത്തം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ലിച്ഛവീകുമാരേഹി സദ്ധിം വിചരന്തോ വേസാലിയാ തിണ്ണം പാകാരാനം അന്തരേ പരിത്തം കരോഹീ’’തി.

ഥേരോ സത്ഥാരാ ദിന്നം രതനസുത്തം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ സത്ഥു സേലമയപത്തേന ഉദകം ആദായ നഗരദ്വാരേ ഠിതോ പണിധാനതോ പട്ഠായ തഥാഗതസ്സ ദസ പാരമിയോ ദസ ഉപപാരമിയോ ദസ പരമത്ഥപാരമിയോതി സമതിംസ പാരമിയോ പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗേ ലോകത്ഥചരിയാ ഞാതത്ഥചരിയാ ബുദ്ധത്ഥചരിയാതി തിസ്സോ ചരിയായോ പച്ഛിമഭവേ ഗബ്ഭവോക്കന്തിം ജാതിം അഭിനിക്ഖമനം പധാനചരിയം ബോധിപല്ലങ്കേ മാരവിജയം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപടിവേധം ധമ്മചക്കപവത്തനം ¶ നവലോകുത്തരധമ്മേതി സബ്ബേപിമേ ബുദ്ധഗുണേ ആവജ്ജേത്വാ നഗരം പവിസിത്വാ തിയാമരത്തിം തീസു പാകാരന്തരേസു പരിത്തം കരോന്തോ വിചരി. തേന ‘‘യംകിഞ്ചീ’’തി വുത്തമത്തേയേവ ഉദ്ധം ഖിത്തഉദകം അമനുസ്സാനം ഉപരി പതി. ‘‘യാനീധ ഭൂതാനീ’’തി ഗാഥാകഥനതോ പട്ഠായ രജതവടംസകാ വിയ ഉദകബിന്ദൂനി ആകാസേന ഗന്ത്വാ ഗിലാനമനുസ്സാനം ഉപരി പതിംസു. താവദേവ വൂപസന്തരോഗാ മനുസ്സാ ഉട്ഠായുട്ഠായ ഥേരം പരിവാരേസും ¶ . ‘‘യംകിഞ്ചീ’’തി വുത്തപദതോ പട്ഠായ പന ഉദകഫുസിതേഹി ഫുട്ഠഫുട്ഠാ സബ്ബേ അപലായന്താ സങ്കാരകൂടഭിത്തിപദേസാദിനിസ്സിതാ അമനുസ്സാ തേന തേന ദ്വാരേന പലായിംസു. ദ്വാരാനി അനോകാസാനി അഹേസും. തേ ഓകാസം അലഭന്താ പാകാരം ഭിന്ദിത്വാപി പലായിംസു.

മഹാജനോ നഗരമജ്ഝേ സന്ഥാഗാരം സബ്ബഗന്ധേഹി ഉപലിമ്പേത്വാ ഉപരി സുവണ്ണതാരകാദിവിചിത്തം വിതാനം ബന്ധിത്വാ ബുദ്ധാസനം പഞ്ഞാപേത്വാ സത്ഥാരം ആനേസി. സത്ഥാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. ഭിക്ഖുസങ്ഘോപി ലിച്ഛവീഗണോപി സത്ഥാരം പരിവാരേത്വാ നിസീദി. സക്കോ ദേവരാജാ ദേവഗണപരിവുതോ പതിരൂപേ ഓകാസേ അട്ഠാസി. ഥേരോപി സകലനഗരം അനുവിചരിത്വാ വൂപസന്തരോഗേന മഹാജനേന സദ്ധിം ¶ ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിസീദി. സത്ഥാ പരിസം ഓലോകേത്വാ തദേവ രതനസുത്തം അഭാസി. ദേസനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഏവം പുനദിവസേപീതി സത്താഹം തദേവ രതനസുത്തം ദേസേത്വാ സബ്ബഭയാനം വൂപസന്തഭാവം ഞത്വാ ലിച്ഛവീഗണം ആമന്തേത്വാ വേസാലിതോ നിക്ഖമി. ലിച്ഛവീരാജാനോ ദിഗുണം സക്കാരം കരോന്താ പുന തീഹി ദിവസേഹി സത്ഥാരം ഗങ്ഗാതീരം നയിംസു.

ഗങ്ഗായ നിബ്ബത്തനാഗരാജാനോ ചിന്തേസും – ‘‘മനുസ്സാ തഥാഗതസ്സ ¶ സക്കാരം കരോന്തി, മയം കിം ന കരോമാ’’തി. തേ സുവണ്ണരജതമണിമയാ നാവായോ മാപേത്വാ സുവണ്ണരജതമണിമയേ പല്ലങ്കേ പഞ്ഞാപേത്വാ പഞ്ചവണ്ണപദുമസഞ്ഛന്നം ഉദകം കരിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹാകമ്പി അനുഗ്ഗഹം കരോഥാ’’തി അത്തനോ അത്തനോ നാവം അഭിരുഹണത്ഥായ സത്ഥാരം യാചിംസു. ‘‘മനുസ്സാ ച നാഗാ ച തഥാഗതസ്സ പൂജം കരോന്തി, മയം പന കിം ന കരോമാ’’തി ഭൂമട്ഠകദേവേപി ആദിം കത്വാ യാവ അകനിട്ഠബ്രഹ്മലോകാ സബ്ബേ ദേവാ സക്കാരം കരിംസു. തത്ഥ നാഗാ യോജനികാനി ഛത്താതിഛത്താനി ഉക്ഖിപിംസു. ഏവം ഹേട്ഠാ നാഗാ ¶ ഭൂമിതലേ രുക്ഖഗച്ഛപബ്ബതാദീസു ഭൂമട്ഠകാ ദേവതാ, അന്തലിക്ഖേ ആകാസട്ഠദേവാതി നാഗഭവനം ആദിം കത്വാ ചക്കവാളപരിയന്തേന യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഛത്താതിഛത്താനി ഉസ്സാപിതാനി അഹേസും. ഛത്തന്തരേസു ധജാ, ധജന്തരേസു പടാകാ, തേസം അന്തരന്തരാ പുപ്ഫദാമവാസചുണ്ണധുമാദീഹി സക്കാരോ അഹോസി. സബ്ബലങ്കാരപടിമണ്ഡിതാ ദേവപുത്താ ഛണവേസം ഗഹേത്വാ ഉഗ്ഘോസയമാനാ ആകാസേ വിചരിംസു. തയോ ഏവ കിര സമാഗമാ മഹന്താ അഹേസും – യമകപാടിഹാരിയസമാഗമോ ദേവോരോഹണസമാഗമോ അയം ഗങ്ഗോരോഹണസമാഗമോതി.

പരതീരേ ബിമ്ബിസാരോപി ലിച്ഛവീഹി കതസക്കാരതോ ദിഗുണം സക്കാരം സജ്ജേത്വാ ¶ ഭഗവതോ ആഗമനം ഉദിക്ഖമാനോ അട്ഠാസി. സത്ഥാ ഗങ്ഗായ ഉഭോസു പസ്സേസു രാജൂനം മഹന്തം പരിച്ചാഗം ഓലോകേത്വാ നാഗാദീനഞ്ച അജ്ഝാസയം വിദിത്വാ ഏകേകായ നാവായ പഞ്ചപഞ്ചഭിക്ഖുസതപരിവാരം ഏകേകം നിമ്മിതബുദ്ധം മാപേസി. സോ ഏകേകസ്സ സേതച്ഛത്തസ്സ ചേവ കപ്പരുക്ഖസ്സ ച പുപ്ഫദാമസ്സ ച ഹേട്ഠാ നാഗഗണപരിവുതോ നിസിന്നോ ഹോതി. ഭൂമട്ഠകദേവതാദീസുപി ഏകേകസ്മിം ഓകാസേ സപരിവാരം ഏകേകം നിമ്മിതബുദ്ധം മാപേസി. ഏവം സകലചക്കവാളഗബ്ഭേ ഏകാലങ്കാരേ ഏകുസ്സവേ ഏകഛണേയേവ ച ജാതേ സത്ഥാ നാഗാനമനുഗ്ഗഹം കരോന്തോ ഏകം രതനനാവം അഭിരുഹി. ഭിക്ഖൂസുപി ഏകേകോ ഏകേകമേവ അഭിരുഹി. നാഗരാജാനോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നാഗഭവനം പവേസേത്വാ സബ്ബരത്തിം സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മകഥം സുത്വാ ദുതിയദിവസേ ദിബ്ബേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസിംസു. സത്ഥാ അനുമോദനം കത്വാ നാഗഭവനാ നിക്ഖമിത്വാ സകലചക്കവാളദേവതാഹി പൂജിയമാനോ പഞ്ചഹി നാവാസതേഹി ഗങ്ഗാനദിം അതിക്കമി.

രാജാ ¶ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം നാവാതോ ഓതാരേത്വാ ആഗമനകാലേ ലിച്ഛവീതി കതസക്കാരതോ ദിഗുണം സക്കാരം കത്വാ പുരിമനയേനേവ പഞ്ചഹി ദിവസേഹി രാജഗഹം അഭിനേസി. ദുതിയദിവസേ ¶ ഭിക്ഖൂ പിണ്ഡപാതപടിക്കന്താ സായന്ഹസമയേ ധമ്മസഭായം സന്നിസിന്നാ കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘അഹോ ബുദ്ധാനം മഹാനുഭാവോ, അഹോ സത്ഥരി ദേവമനുസ്സാനം പസാദോ, ഗങ്ഗായ നാമ ഓരതോ ¶ ച പാരതോ ച അട്ഠയോജനേ മഗ്ഗേ ബുദ്ധഗതേന പസാദേന രാജൂഹി സമതലം ഭൂമിം കത്വാ വാലുകാ ഓകിണ്ണാ, ജണ്ണുമത്തേന ഓധിനാ നാനാവണ്ണാനി പുപ്ഫാനി സന്ഥതാനി, ഗങ്ഗായ ഉദകം നാഗാനുഭാവേന പഞ്ചവണ്ണേഹി പദുമേഹി സഞ്ഛന്നം, യാവ അകനിട്ഠഭവനാ ഛത്താതിഛത്താനി ഉസ്സാപിതാനി, സകലചക്കവാളഗബ്ഭം ഏകാലങ്കാരം ഏകുസ്സവം വിയ ജാത’’ന്തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഏസ പൂജാസക്കാരോ മയ്ഹം ബുദ്ധാനുഭാവേന നിബ്ബത്തോ, ന നാഗദേവബ്രഹ്മാനുഭാവേന. അതീതേ പന അപ്പമത്തകപരിച്ചാഗാനുഭാവേന നിബ്ബത്തോ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖൂഹി യാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ തക്കസിലായം സങ്ഖോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ അഹോസി. തസ്സ പുത്തോ സുസീമോ നാമ മാണവോ സോളസവസ്സുദ്ദേസികോ ഏകദിവസം പിതരം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘ഇച്ഛാമഹം, താത, ബാരാണസിം ഗന്ത്വാ മന്തേ അജ്ഝായിതു’’ന്തി. അഥ നം പിതാ ആഹ – ‘‘തേന ഹി, താത, അസുകോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ മമ ¶ സഹായകോ, തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ അധീയസ്സൂ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ അനുപുബ്ബേന ബാരാണസിം ഗന്ത്വാ തം ബ്രാഹ്മണം ഉപസങ്കമിത്വാ പിതരാ പഹിതഭാവമാചിക്ഖി. അഥ നം സോ ‘‘സഹായകസ്സ മേ പുത്തോ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ പടിപസ്സദ്ധദരഥം ഭദ്ദകേന ദിവസേന മന്തേ വാചേതുമാരഭി. സോ ലഹുഞ്ച ഗണ്ഹന്തോ ബഹുഞ്ച ഗണ്ഹന്തോ അത്തനോ ഉഗ്ഗഹിതുഗ്ഗഹിതം സുവണ്ണഭാജനേ പക്ഖിത്തസീഹതേലമിവ അവിനസ്സമാനം ധാരേന്തോ ന ചിരസ്സേവ ആചരിയസ്സ സമ്മുഖതോ ഉഗ്ഗണ്ഹിതബ്ബം സബ്ബം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ സജ്ഝായം കരോന്തോ അത്തനോ ഉഗ്ഗഹിതസിപ്പസ്സ ആദിമജ്ഝമേവ പസ്സതി, നോ പരിയോസാനം.

സോ ആചരിയം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘അഹം ഇമസ്സ സിപ്പസ്സ ആദിമജ്ഝമേവ പസ്സാമി, നോ പരിയോസാന’’ന്തി വത്വാ ആചരിയേന ‘‘അഹമ്പി, താത, ന പസ്സാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘അഥ കോ, ആചരിയ, പരിയോസാനം ജാനാതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമേ, താത, ഇസയോ ഇസിപതനേ വിഹരന്തി, തേ ജാനേയ്യും, തേസം സന്തികം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛസ്സൂ’’തി ആചരിയേന വുത്തേ പച്ചേകബുദ്ധേ ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘തുമ്ഹേ കിര പരിയോസാനം ജാനാഥാ’’തി? ‘‘ആമ, ജാനാമാ’’തി. ‘‘തേന ഹി മേ ആചിക്ഖഥാ’’തി? ‘‘ന മയം അപബ്ബജിതസ്സ ആചിക്ഖാമ. സചേ തേ പരിയോസാനേനത്ഥോ ¶ , പബ്ബജസ്സൂ’’തി ¶ . സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ¶ തേസം സന്തികേ പബ്ബജി. അഥസ്സ തേ ‘‘ഇദം താവ സിക്ഖസ്സൂ’’തി വത്വാ ‘‘ഏവം തേ നിവാസേതബ്ബം, ഏവം പാരുപിതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ നയേന ആഭിസമാചാരികം ആചിക്ഖിംസു. സോ തത്ഥ സിക്ഖന്തോ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നത്താ നചിരസ്സേവ പച്ചേകസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝിത്വാ സകലബാരാണസിനഗരേ ഗഗനതലേ പുണ്ണചന്ദോ വിയ പാകടോ ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്തോ അഹോസി, സോ അപ്പായുകസംവത്തനികസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ ന ചിരസ്സേവ പരിനിബ്ബായി. അഥസ്സ പച്ചേകബുദ്ധാ ച മഹാജനോ ച സരീരകിച്ചം കത്വാ ധാതുയോ ച ഗഹേത്വാ നഗരദ്വാരേ ഥൂപം കാരേസും.

സങ്ഖോപി ബ്രാഹ്മണോ ‘‘പുത്തോ മേ ചിരം ഗതോ, പവത്തിമസ്സ ജാനിസ്സാമീ’’തി തം ദട്ഠുകാമോ തക്കസിലാതോ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന ബാരാണസിം പത്വാ മഹാജനകായം സന്നിപതിതം ദിസ്വാ ‘‘അദ്ധാ ഇമേസു ഏകോപി മേ പുത്തസ്സ പവത്തിം ജാനിസ്സതീ’’തി ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘സുസീമോ നാമ മാണവോ ഇധാഗമി, അപി നു ഖോ തസ്സ പവത്തിം ജാനാഥാ’’തി? ‘‘ആമ, ബ്രാഹ്മണ, ജാനാമ, അസുകസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ സന്തികേ തയോ വേദേ സജ്ഝായിത്വാ പബ്ബജിത്വാ പച്ചേകസമ്ബോധിം സച്ഛികത്വാ പരിനിബ്ബുതോ, അയമസ്സ ഥൂപോ പതിട്ഠാപിതോ’’തി. സോ ഭൂമിം ഹത്ഥേന പഹരിത്വാ രോദിത്വാ കന്ദിത്വാ ¶ തം ചേതിയങ്ഗണം ഗന്ത്വാ തിണാനി ഉദ്ധരിത്വാ ഉത്തരസാടകേന വാലുകം ആഹരിത്വാ ചേതിയങ്ഗണേ ആകിരിത്വാ കമണ്ഡലുതോ ഉദകേന പരിപ്ഫോസിത്വാ വനപുപ്ഫേഹി പൂജം കത്വാ സാടകേന പടാകം ആരോപേത്വാ ഥൂപസ്സ ഉപരി അത്തനോ ഛത്തകം ബന്ധിത്വാ പക്കാമി.

സത്ഥാ ഇദം അതീതം ആഹരിത്വാ ‘‘തദാ, ഭിക്ഖവേ, അഹം സങ്ഖോ ബ്രാഹ്മണോ അഹോസിം. മയാ സുസീമസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ചേതിയങ്ഗണേ തിണാനി ഉദ്ധടാനി, തസ്സ മേ കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന അട്ഠയോജനമഗ്ഗം വിഹതഖാണുകകണ്ടകം കത്വാ സുദ്ധം സമതലം കരിംസു. മയാ തത്ഥ വാലുകാ ഓകിണ്ണാ, തസ്സ മേ നിസ്സന്ദേന അട്ഠയോജനമഗ്ഗേ വാലുകം ഓകിരിംസു. മയാ തത്ഥ വനകുസുമേഹി പൂജാ കതാ, തസ്സ മേ നിസ്സന്ദേന അട്ഠയോജനമഗ്ഗേ നാനാവണ്ണാനി പുപ്ഫാനി ഓകിണ്ണാനി, ഏകയോജനട്ഠാനേ ഗങ്ഗായ ഉദകം പഞ്ചവണ്ണേഹി പദുമേഹി സഞ്ഛന്നം. മയാ തത്ഥ കമണ്ഡലുഉദകേന ഭൂമി പരിപ്ഫോസിതാ, തസ്സ മേ നിസ്സന്ദേന വേസാലിയം പോക്ഖരവസ്സം വസ്സി. മയാ തത്ഥ പടാകാ, ആരോപിതാ, ഛത്തകഞ്ച ബദ്ധം, തസ്സ മേ നിസ്സന്ദേന യാവ അകനിട്ഠഭവനാ ധജപടാകഛത്താതിഛത്താദീഹി സകലചക്കവാളഗബ്ഭം ഏകുസ്സവം വിയ ¶ ജാതം. ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഏസ പൂജാസക്കാരോ മയ്ഹം നേവ ബുദ്ധാനുഭാവേന നിബ്ബത്തോ, ന നാഗദേവബ്രഹ്മാനുഭാവേന, അതീതേ പന അപ്പമത്തകപരിച്ചാഗാനുഭാവേനാ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൯൦.

‘‘മത്താസുഖപരിച്ചാഗാ ¶ ¶ , പസ്സേ ചേ വിപുലം സുഖം;

ചജേ മത്താസുഖം ധീരോ, സമ്പസ്സം വിപുലം സുഖ’’ന്തി.

തത്ഥ മത്താസുഖപരിച്ചാഗാതി മത്താസുഖന്തി പമാണയുത്തകം പരിത്തസുഖം വുച്ചതി, തസ്സ പരിച്ചാഗേന. വിപുലം സുഖന്തി ഉളാരം സുഖം നിബ്ബാനസുഖം വുച്ചതി, തം ചേ പസ്സേയ്യാതി അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഏകഞ്ഹി ഭോജനപാതിം സജ്ജാപേത്വാ ഭുഞ്ജന്തസ്സ മത്താസുഖം നാമ ഉപ്പജ്ജതി, തം പന പരിച്ചജിത്വാ ഉപോസഥം വാ കരോന്തസ്സ ദാനം വാ ദദന്തസ്സ വിപുലം ഉളാരം നിബ്ബാനസുഖം നാമ നിബ്ബത്തതി. തസ്മാ സചേ ഏവം തസ്സ മത്താസുഖസ്സ പരിച്ചാഗാ വിപുലം സുഖം പസ്സതി, അഥേതം വിപുലം സുഖം സമ്മാ പസ്സന്തോ പണ്ഡിതോ തം മത്താസുഖം ചജേയ്യാതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അത്തനോപുബ്ബകമ്മവത്ഥു പഠമം.

൨. കുക്കുടഅണ്ഡഖാദികാവത്ഥു

പരദുക്ഖൂപധാനേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം കുക്കുടഅണ്ഡഖാദികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയാ കിര അവിദൂരേ പണ്ഡുരം നാമ ഏകോ ഗാമോ, തത്ഥേകോ കേവട്ടോ വസതി. സോ സാവത്ഥിം ഗച്ഛന്തോ അചിരവതിയം കച്ഛപഅണ്ഡാനി ദിസ്വാ താനി ആദായ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം ഗേഹേ പചാപേത്വാ ഖാദന്തോ തസ്മിം ഗേഹേ കുമാരികായപി ¶ ഏകം അണ്ഡം അദാസി. സാ തം ഖാദിത്വാ തതോ പട്ഠായ അഞ്ഞം ഖാദനീയം നാമ ന ഇച്ഛി. അഥസ്സാ മാതാ കുക്കുടിയാ വിജാതട്ഠാനതോ ഏകം അണ്ഡം ഗഹേത്വാ അദാസി. സാ തം ഖാദിത്വാ രസതണ്ഹായ ബദ്ധാ തതോ പട്ഠായ സയമേവ കുക്കുടിയാ അണ്ഡാനി ഗഹേത്വാ ഖാദതി. കുക്കുടീ വിജാതവിജാതകാലേ തം അത്തനോ അണ്ഡാനി ഗഹേത്വാ ¶ ഖാദന്തിം ദിസ്വാ തായ ഉപദ്ദുതാ ആഘാതം ബന്ധിത്വാ ‘‘ഇതോ ദാനി ചുതാ യക്ഖിനീ ഹുത്വാ തവ ജാതദാരകേ ഖാദിതും സമത്ഥാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം പട്ഠപേത്വാ കാലം കത്വാ തസ്മിംയേവ ഗേഹേ മജ്ജാരീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ഇതരാപി കാലം കത്വാ തത്ഥേവ കുക്കുടീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. കുക്കുടീ അണ്ഡാനി വിജായി, മജ്ജാരീ ആഗന്ത്വാ താനി ഖാദിത്വാ ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി ഖാദിയേവ. കുക്കുടീ ‘‘തയോ വാരേ മമ അണ്ഡാനി ഖാദിത്വാ ഇദാനി മമ്പി ഖാദിതുകാമാസി ¶ , ഇതോ ചുതാ സപുത്തകം തം ഖാദിതും ലഭേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം കത്വാ തതോ ചുതാ ദീപിനീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ഇതരാപി കാലം കത്വാ മിഗീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തസ്സാ വിജാതകാലേ ദീപിനീ ആഗന്ത്വാ തം സദ്ധിം പുത്തേഹി ഖാദി. ഏവം ഖാദന്താ പഞ്ചസു അത്തഭാവസതേസു അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ദുക്ഖം ഉപ്പാദേത്വാ അവസാനേ ഏകാ യക്ഖിനീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ഏകാ സാവത്ഥിയം കുലധീതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ഇതോ പരം ‘‘ന ഹി വേരേന വേരാനീ’’തി (ധ. പ. ൫) ഗാഥായ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. ഇധ പന സത്ഥാ ‘‘വേരഞ്ഹി അവേരേന ഉപസമ്മതി, നോ വേരേനാ’’തി വത്വാ ഉഭിന്നമ്പി ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൯൧.

‘‘പരദുക്ഖൂപധാനേന, അത്തനോ സുഖമിച്ഛതി;

വേരസംസഗ്ഗസംസട്ഠോ, വേരാ സോ ന പരിമുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ പരദുക്ഖൂപധാനേനാതി പരസ്മിം ദുക്ഖൂപധാനേന, പരസ്സ ദുക്ഖുപ്പാദനേനാതി അത്ഥോ. വേരസംസഗ്ഗസംസട്ഠോതി യോ പുഗ്ഗലോ അക്കോസനപച്ചക്കോസനപഹരണപടിഹരണാദീനം വസേന അഞ്ഞമഞ്ഞം കതേന വേരസംസഗ്ഗേന സംസട്ഠോ. വേരാ സോ ന പരിമുച്ചതീതി നിച്ചകാലം വേരവസേന ദുക്ഖമേവ പാപുണാതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ യക്ഖിനീ സരണേസു പതിട്ഠായ പഞ്ച സീലാനി സമാദിയിത്വാ വേരതോ മുച്ചി, ഇതരാപി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

കുക്കുടഅണ്ഡഖാദികാവത്ഥു ദുതിയം.

൩. ഭദ്ദിയഭിക്ഖുവത്ഥു

യഞ്ഹി ¶ കിച്ചന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ഭദ്ദിയം നിസ്സായ ജാതിയാവനേ വിഹരന്തോ ഭദ്ദിയേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ കിര പാദുകമണ്ഡനേ ഉയ്യുത്താ അഹേസും. യഥാഹ – ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഭദ്ദിയാ ഭിക്ഖൂ അനേകവിഹിതം പാദുകമണ്ഡനാനുയോഗമനുയുത്താ വിഹരന്തി, തിണപാദുകം കരോന്തിപി കാരാപേന്തിപി, മുഞ്ജപാദുകം കരോന്തിപി കാരാപേന്തിപി, പബ്ബജപാദുകം ഹിന്താലപാദുകം കമലപാദുകം കമ്ബലപാദുകം കരോന്തിപി കാരാപേന്തിപി, രിഞ്ചന്തി ഉദ്ദേസം പരിപുച്ഛം അധിസീലം അധിചിത്തം അധിപഞ്ഞ’’ന്തി ¶ (മഹാവ. ൨൫൧). ഭിക്ഖൂ തേസം തഥാകരണഭാവം ജാനിത്വാ ഉജ്ഝായിത്വാ ¶ സത്ഥു ആരോചേസും. സത്ഥാ തേ ഭിക്ഖൂ ഗരഹിത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേ അഞ്ഞേന കിച്ചേന ആഗതാ അഞ്ഞസ്മിംയേവ കിച്ചേ ഉയ്യുത്താ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൯൨.

‘‘യഞ്ഹി കിച്ചം അപവിദ്ധം, അകിച്ചം പന കരീയതി;

ഉന്നളാനം പമത്താനം, തേസം വഡ്ഢന്തി ആസവാ.

൨൯൩.

‘‘യേസഞ്ച സുസമാരദ്ധാ, നിച്ചം കായഗതാ സതി;

അകിച്ചം തേ ന സേവന്തി, കിച്ചേ സാതച്ചകാരിനോ;

സതാനം സമ്പജാനാനം, അത്ഥം ഗച്ഛന്തി ആസവാ’’തി.

തത്ഥ യഞ്ഹി കിച്ചന്തി ഭിക്ഖുനോ ഹി പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ അപരിമാണസീലക്ഖന്ധഗോപനം അരഞ്ഞാവാസോ ധുതങ്ഗപരിഹരണം ഭാവനാരാമതാതി ഏവമാദീനി കിച്ചം നാമ. ഇമേഹി പന യം അത്തനോ കിച്ചം, തം അപവിദ്ധം ഛഡ്ഡിതം. അകിച്ചന്തി ഭിക്ഖുനോ ഛത്തമണ്ഡനം ഉപാഹനമണ്ഡനം പാദുകപത്തഥാലകധമ്മകരണകായബന്ധനഅംസബദ്ധകമണ്ഡനം അകിച്ചം നാമ. യേഹി തം കയിരതി, തേസം മാനനളം ഉക്ഖിപിത്വാ ചരണേന ഉന്നളാനം സതിവോസ്സഗ്ഗേന പമത്താനം ചത്താരോ ആസവാ വഡ്ഢന്തീതി അത്ഥോ. സുസമാരദ്ധാതി സുപഗ്ഗഹിതാ. കായഗതാ സതീതി കായാനുപസ്സനാഭാവനാ. അകിച്ചന്തി തേ ഏതം ഛത്തമണ്ഡനാദികം അകിച്ചം ന സേവന്തി ന കരോന്തീതി അത്ഥോ. കിച്ചേതി പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ കത്തബ്ബേ അപരിമാണസീലക്ഖന്ധഗോപനാദികേ കരണീയേ. സാതച്ചകാരിനോതി സതതകാരിനോ അട്ഠിതകാരിനോ. തേസം സതിയാ അവിപ്പവാസേന സതാനം ¶ സാത്ഥകസമ്പജഞ്ഞം ¶ സപ്പായസമ്പജഞ്ഞം ഗോചരസമ്പജഞ്ഞം അസമ്മോഹസമ്പജഞ്ഞന്തി ചതൂഹി സമ്പജഞ്ഞേഹി സമ്പജാനാനം ചത്താരോപി ആസവാ അത്ഥം ഗച്ഛന്തി, പരിക്ഖയം അഭാവം ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ഭദ്ദിയവത്ഥു തതിയം.

൪. ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരവത്ഥു

മാതരന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി ¶ സമ്ബഹുലാ ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരം ദിവാട്ഠാനേ നിസിന്നം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. തസ്മിം ഖണേ ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരോ ഭഗവതോ അവിദൂരേ അതിക്കമതി. സത്ഥാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ചിത്താചാരം ഞത്വാ ഓലോകേത്വാ ‘‘പസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ, അയം ഭിക്ഖു മാതാപിതരോ ഹന്ത്വാ നിദ്ദുക്ഖോ ഹുത്വാ യാതീ’’തി വത്വാ തേഹി ഭിക്ഖൂഹി ‘‘കിം നു ഖോ സത്ഥാ വദതീ’’തി അഞ്ഞമഞ്ഞം മുഖാനി ഓലോകേത്വാ സംസയപക്ഖന്ദേഹി, ‘‘ഭന്തേ, കിം നാമേതം വദേഥാ’’തി വുത്തേ തേസം ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൯൪.

‘‘മാതരം പിതരം ഹന്ത്വാ, രാജാനോ ദ്വേ ച ഖത്തിയേ;

രട്ഠം സാനുചരം ഹന്ത്വാ, അനീഘോ യാതി ബ്രാഹ്മണോ’’തി.

തത്ഥ ¶ സാനുചരന്തി ആയസാധകേന ആയുത്തകേന സഹിതം. ഏത്ഥ ഹി ‘‘തണ്ഹാ ജനേതി പുരിസ’’ന്തി (സം. നി. ൧.൫൫-൫൭) വചനതോ തീസു ഭവേസു സത്താനം ജനനതോ തണ്ഹാ മാതാ നാമ. ‘‘അഹം അസുകസ്സ നാമ രഞ്ഞോ വാ രാജമഹാമത്തസ്സ വാ പുത്തോ’’തി പിതരം നിസ്സായ അസ്മിമാനസ്സ ഉപ്പജ്ജനതോ അസ്മിമാനോ പിതാ നാമ. ലോകോ വിയ രാജാനം യസ്മാ സബ്ബദിട്ഠിഗതാനി ദ്വേ സസ്സതുച്ഛേദദിട്ഠിയോ ഭജന്തി, തസ്മാ ദ്വേ സസ്സതുച്ഛേദദിട്ഠിയോ ദ്വേ ഖത്തിയരാജാനോ നാമ. ദ്വാദസായതനാനി വിത്ഥതട്ഠേന രട്ഠദിസത്താ രട്ഠം നാമ. ആയസാധകോ ¶ ആയുത്തകപുരിസോ വിയ തന്നിസ്സിതോ നന്ദിരാഗോ അനുചരോ നാമ. അനീഘോതി നിദ്ദുക്ഖോ. ബ്രാഹ്മണോതി ഖീണാസവോ. ഏതേസം തണ്ഹാദീനം അരഹത്തമഗ്ഗഞാണാസിനാ ഹതത്താ ഖീണാസവോ നിദ്ദുക്ഖോ ഹുത്വാ യാതീതി അയമേത്ഥത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു.

ദുതിയഗാഥായപി വത്ഥു പുരിമസദിസമേവ. തദാ ഹി സത്ഥാ ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരമേവ ആരബ്ഭ കഥേസി. തേസം ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൯൫.

‘‘മാതരം പിതരം ഹന്ത്വാ, രാജാനോ ദ്വേ ച സോത്ഥിയേ;

വേയഗ്ഘപഞ്ചമം ഹന്ത്വാ, അനീഘോ യാതി ബ്രാഹ്മണോ’’തി.

തത്ഥ ദ്വേ ച സോത്ഥിയേതി ദ്വേ ച ബ്രാഹ്മണേ. ഇമിസ്സാ ഗാഥായ സത്ഥാ അത്തനോ ധമ്മിസ്സരതായ ച ദേസനാവിധികുസലതായ ച സസ്സതുച്ഛേദദിട്ഠിയോ ദ്വേ ബ്രാഹ്മണരാജാനോ ¶ ച കത്വാ കഥേസി. വേയഗ്ഘപഞ്ചമന്തി ഏത്ഥ ബ്യഗ്ഘാനുചരിതോ സപ്പടിഭയോ ദുപ്പടിപന്നോ മഗ്ഗോ വേയഗ്ഘോ നാമ, വിചികിച്ഛാനീവരണമ്പി ¶ തേന സദിസതായ വേയഗ്ഘം നാമ, തം പഞ്ചമം അസ്സാതി നീവരണപഞ്ചകം വേയഗ്ഘപഞ്ചമം നാമ. ഇദഞ്ച വേയഗ്ഘപഞ്ചമം അരഹത്തമഗ്ഗഞാണാസിനാ നിസ്സേസം ഹന്ത്വാ അനീഘോവ യാതി ബ്രാഹ്മണോതി അയമേത്ഥത്ഥോ. സേസം പുരിമസദിസമേവാതി.

ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. ദാരുസാകടികപുത്തവത്ഥു

സുപ്പബുദ്ധന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ദാരുസാകടികസ്സ പുത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

രാജഗഹസ്മിഞ്ഹി സമ്മാദിട്ഠികപുത്തോ മിച്ഛാദിട്ഠികപുത്തോതി ദ്വേ ദാരകാ അഭിക്ഖണം ഗുളകീളം കീളന്തി. തേസു സമ്മാദിട്ഠികപുത്തോ ഗുളം ഖിപമാനോ ബുദ്ധാനുസ്സതിം ആവജ്ജേത്വാ ‘‘നമോ ബുദ്ധസ്സാ’’തി വത്വാ വത്വാ ഗുളം ഖിപതി. ഇതരോ തിത്ഥിയഗുണേ ഉദ്ദിസിത്വാ ‘‘നമോ അരഹന്താന’’ന്തി വത്വാ വത്വാ ഖിപതി. തേസു സമ്മാദിട്ഠികസ്സ ¶ പുത്തോ ജിനാതി, ഇതരോ പന പരാജയതി. സോ തസ്സ കിരിയം ദിസ്വാ ‘‘അയം ¶ ഏവം അനുസ്സരിത്വാ ഏവം വത്വാ ഗുളം ഖിപന്തോ മമം ജിനാതി, അഹമ്പി ഏവരൂപം കരിസ്സാമീ’’തി ബുദ്ധാനുസ്സതിയം പരിചയമകാസി. അഥേകദിവസം തസ്സ പിതാ സകടം യോജേത്വാ ദാരൂനം അത്ഥായ ഗച്ഛന്തോ തമ്പി ദാരകം ആദായ ഗന്ത്വാ അടവിയം ദാരൂനം സകടം പൂരേത്വാ ആഗച്ഛന്തോ ബഹിനഗരേ സുസാനസാമന്തേ ഉദകഫാസുകട്ഠാനേ ഗോണേ മോചേത്വാ ഭത്തവിസ്സഗ്ഗമകാസി. അഥസ്സ തേ ഗോണാ സായന്ഹസമയേ നഗരം പവിസന്തേന ഗോഗണേന സദ്ധിം നഗരമേവ പവിസിംസു. സാകടികോപി ഗോണേ അനുബന്ധന്തോ നഗരം പവിസിത്വാ സായം ഗോണേ ദിസ്വാ ആദായ നിക്ഖമന്തോ ദ്വാരം ന സമ്പാപുണി. തസ്മിഞ്ഹി അസമ്പത്തേയേവ ദ്വാരം പിഹിതം.

അഥസ്സ പുത്തോ ഏകകോവ രത്തിഭാഗേ സകടസ്സ ഹേട്ഠാ നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദം ഓക്കമി. രാജഗഹം പന പകതിയാപി അമനുസ്സബഹുലം. അയഞ്ച സുസാനസന്തികേ നിപന്നോ. തത്ഥ നം ദ്വേ അമനുസ്സാ പസ്സിംസു. ഏകോ സാസനസ്സ പടികണ്ഡകോ മിച്ഛാദിട്ഠികോ, ഏകോ സമ്മാദിട്ഠികോ. തേസു മിച്ഛാദിട്ഠികോ ആഹ – ‘‘അയം നോ ഭക്ഖോ, ഇമം ഖാദിസ്സാമാ’’തി. ഇതരോ ‘‘അലം മാ തേ രുച്ചീ’’തി നിവാരേതി. സോ തേന നിവാരിയമാനോപി തസ്സ വചനം അനാദിയിത്വാ ദാരകം പാദേസു ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢി. സോ ബുദ്ധാനുസ്സതിയാ പരിചിതത്താ ¶ തസ്മിം ഖണേ ‘‘നമോ ബുദ്ധസ്സാ’’തി ആഹ. അമനുസ്സോ ¶ മഹാഭയഭീതോ പടിക്കമിത്വാ അട്ഠാസി. അഥ നം ഇതരോ ‘‘അമ്ഹേഹി അകിച്ചം കതം, ദണ്ഡകമ്മം തസ്സ കരോമാ’’തി വത്വാ തം രക്ഖമാനോ അട്ഠാസി. മിച്ഛാദിട്ഠികോ നഗരം പവിസിത്വാ രഞ്ഞോ ഭോജനപാതിം പൂരേത്വാ ഭോജനം ആഹരി. അഥ നം ഉഭോപി തസ്സ മാതാപിതരോ വിയ ഹുത്വാ ഉപട്ഠാപേത്വാ ഭോജേത്വാ ‘‘ഇമാനി അക്ഖരാനി രാജാവ പസ്സതു, മാ അഞ്ഞോ’’തി തം പവത്തിം പകാസേന്താ യക്ഖാനുഭാവേന ഭോജനപാതിയം അക്ഖരാനി ഛിന്ദിത്വാ പാതിം ദാരുസകടേ പക്ഖിപിത്വാ സബ്ബരത്തിം ആരക്ഖം കത്വാ പക്കമിംസു.

പുനദിവസേ ‘‘രാജകുലതോ ചോരേഹി ഭോജനഭണ്ഡം അവഹട’’ന്തി കോലാഹലം കരോന്താ ദ്വാരാനി പിദഹിത്വാ ഓലോകേന്താ തത്ഥ അപസ്സന്താ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്താ ദാരുസകടേ സുവണ്ണപാതിം ദിസ്വാ ‘‘അയം ചോരോ’’തി തം ദാരകം ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സേസും. രാജാ അക്ഖരാനി ദിസ്വാ ‘‘കിം ഏതം, താതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘നാഹം ¶ , ദേവ, ജാനാമി, മാതാപിതരോ മേ ആഗന്ത്വാ രത്തിം ഭോജേത്വാ രക്ഖമാനാ അട്ഠംസു, അഹമ്പി മാതാപിതരോ മം രക്ഖന്തീതി നിബ്ഭയോവ നിദ്ദം ഉപഗതോ. ഏത്തകം അഹം ജാനാമീ’’തി. അഥസ്സ മാതാപിതരോപി തം ഠാനം ആഗമംസു. രാജാ തം പവത്തിം ഞത്വാ തേ തയോപി ജനേ ആദായ ¶ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സബ്ബം ആരോചേത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ, ഭന്തേ, ബുദ്ധാനുസ്സതി ഏവ രക്ഖാ ഹോതി, ഉദാഹു ധമ്മാനുസ്സതിആദയോപീ’’തി പുച്ഛി. അഥസ്സ സത്ഥാ, ‘‘മഹാരാജ, ന കേവലം ബുദ്ധാനുസ്സതിയേവ രക്ഖാ, യേസം പന ഛബ്ബിധേന ചിത്തം സുഭാവിതം, തേസം അഞ്ഞേന രക്ഖാവരണേന വാ മന്തോസധേഹി വാ കിച്ചം നത്ഥീ’’തി വത്വാ ഛ ഠാനാനി ദസ്സേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.

൨൯൬.

‘‘സുപ്പബുദ്ധം പബുജ്ഝന്തി, സദാ ഗോതമസാവകാ;

യേസം ദിവാ ച രത്തോ ച, നിച്ചം ബുദ്ധഗതാ സതി.

൨൯൭.

‘‘സുപ്പബുദ്ധം പബുജ്ഝന്തി, സദാ ഗോതമസാവകാ;

യേസം ദിവാ ച രത്തോ ച, നിച്ചം ധമ്മഗതാ സതി.

൨൯൮.

‘‘സുപ്പബുദ്ധം പബുജ്ഝന്തി, സദാ ഗോതമസാവകാ;

യേസം ദിവാ ച രത്തോ ച, നിച്ചം സങ്ഘഗതാ സതി.

൨൯൯.

‘‘സുപ്പബുദ്ധം പബുജ്ഝന്തി, സദാ ഗോതമസാവകാ;

യേസം ദിവാ ച രത്തോ ച, നിച്ചം കായഗതാ സതി.

൩൦൦.

‘‘സുപ്പബുദ്ധം ¶ പബുജ്ഝന്തി, സദാ ഗോതമസാവകാ;

യേസം ദിവാ ച രത്തോ ച, അഹിംസായ രതോ മനോ.

൩൦൧.

‘‘സുപ്പബുദ്ധം പബുജ്ഝന്തി, സദാ ഗോതമസാവകാ;

യേസം ദിവാ ച രത്തോ ച, ഭാവനായ രതോ മനോ’’തി.

തത്ഥ സുപ്പബുദ്ധം പബുജ്ഝന്തീതി ബുദ്ധഗതം സതിം ഗഹേത്വാ സുപന്താ, ഗഹേത്വായേവ ച പബുജ്ഝന്താ സുപ്പബുദ്ധം പബുജ്ഝന്തി നാമ. സദാ ഗോതമസാവകാതി ഗോതമഗോത്തസ്സ ബുദ്ധസ്സ സവനന്തേ ജാതത്താ തസ്സേവ ¶ അനുസാസനിയാ സവനതായ ഗോതമസാവകാ. ബുദ്ധഗതാ സതീതി യേസം ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദിപ്പഭേദേ ബുദ്ധഗുണേ ആരബ്ഭ ഉപ്പജ്ജമാനാ സതി നിച്ചകാലം അത്ഥി, തേ സദാപി സുപ്പബുദ്ധം പബുജ്ഝന്തീതി അത്ഥോ. തഥാ അസക്കോന്താ പന ഏകദിവസം ¶ തീസു കാലേസു ദ്വീസു കാലേസു ഏകസ്മിമ്പി കാലേ ബുദ്ധാനുസ്സതിം മനസി കരോന്താ സുപ്പബുദ്ധം പബുജ്ഝന്തിയേവ നാമ. ധമ്മഗതാ സതീതി ‘‘സ്വാഖാതോ ഭഗവതാ ധമ്മോ’’തിആദിപ്പഭേദേ ധമ്മഗുണേ ആരബ്ഭ ഉപ്പജ്ജമാനാ സതി. സങ്ഘഗതാ സതീതി ‘‘സുപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ’’തിആദിപ്പഭേദേ സങ്ഘഗുണേ ആരബ്ഭ ഉപ്പജ്ജമാനാ സതി. കായഗതാ സതീതി ദ്വത്തിംസാകാരവസേന വാ നവസിവഥികാവസേന വാ ചതുധാതുവവത്ഥാനവസേന വാ അജ്ഝത്തനീലകസിണാദിരൂപജ്ഝാനവസേന വാ ഉപ്പജ്ജമാനാ സതി. അഹിംസായ രതോതി ‘‘സോ കരുണാസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തി (വിഭ. ൬൪൨) ഏവം വുത്തായ കരുണാഭാവനായ രതോ. ഭാവനായാതി മേത്താഭാവനായ. കിഞ്ചാപി ഹേട്ഠാ കരുണാഭാവനായ വുത്തത്താ ഇധ സബ്ബാപി അവസേസാ ഭാവനാ നാമ, ഇധ പന മേത്താഭാവനാവ അധിപ്പേതാ. സേസം പഠമഗാഥായ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

ദേസനാവസാനേ ദാരകോ സദ്ധിം മാതാപിതൂഹി സോതാപത്തിഫലേ ¶ പതിട്ഠഹി. പച്ഛാ പന പബ്ബജിത്വാ സബ്ബേപി അരഹത്തം പാപുണിംസു, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ദാരുസാകടികപുത്തവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. വജ്ജിപുത്തകഭിക്ഖുവത്ഥു

ദുപ്പബ്ബജ്ജന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേസാലിം നിസ്സായ മഹാവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം വജ്ജിപുത്തകം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. തം സന്ധായ വുത്തം – അഞ്ഞതരോ വജ്ജിപുത്തകോ ഭിക്ഖു വേസാലിയം ¶ വിഹരതി അഞ്ഞതരസ്മിം വനസണ്ഡേ, തേന ഖോ പന സമയേന വേസാലിയം സബ്ബരത്തിഛണോ ഹോതി. അഥ ഖോ സോ ഭിക്ഖു വേസാലിയാ തൂരിയതാളിതവാദിതനിഗ്ഘോസസദ്ദം സുത്വാ പരിദേവമാനോ തായം വേലായം ഇമം ഗാഥം അഭാസി –

‘‘ഏകകാ മയം അരഞ്ഞേ വിഹരാമ,

അപവിദ്ധംവ വനസ്മിം ദാരുകം;

ഏതാദിസികായ രത്തിയാ,

കോസു നാമമ്ഹേഹി പാപിയോ’’തി. (സം. നി. ൧.൨൨൯);

സോ ¶ കിര വജ്ജിരട്ഠേ രാജപുത്തോ വാരേന സമ്പത്തം രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിതോ വേസാലിയം ചാതുമഹാരാജികേഹി സദ്ധിം ഏകാബദ്ധം ¶ കത്വാ സകലനഗരേ ധജപടാകാദീഹി പടിമണ്ഡിതേ കോമുദിയാ പുണ്ണമായ സബ്ബരത്തിം ഛണവാരേ വത്തമാനേ ഭേരിയാദീനം തൂരിയാനം താളിതാനം നിഗ്ഘോസം വീണാദീനഞ്ച വാദിതാനം സദ്ദം സുത്വാ യാനി വേസാലിയം സത്ത രാജസഹസ്സാനി സത്ത രാജസതാനി സത്ത രാജാനോ, തത്തകാ ഏവ ച നേസം ഉപരാജസേനാപതിആദയോ, തേസു അലങ്കതപടിയത്തേസു നക്ഖത്തകീളനത്ഥായ വീഥിം ഓതിണ്ണേസു സട്ഠിഹത്ഥേ മഹാചങ്കമേ ചങ്കമമാനോ ഗഗനമജ്ഝേ ഠിതം പുണ്ണചന്ദം ദിസ്വാ ചങ്കമകോടിയം ഫലകം നിസ്സായ ഠിതോ വേഠനാലങ്കാരവിരഹിതത്താ വനേ ഛഡ്ഡിതദാരുകം വിയ അത്തഭാവം ഓലോകേത്വാ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ അഞ്ഞോ അമ്ഹേഹി ലാമകതരോ’’തി ചിന്തേന്തോ പകതിയാ ആരഞ്ഞകാദിഗുണയുത്തോപി തസ്മിം ഖണേ അനഭിരതിയാ പീളിതോ ഏവമാഹ. സോ തസ്മിം വനസണ്ഡേ അധിവത്ഥായ ദേവതായ ‘‘ഇമം ഭിക്ഖും സംവേജേസ്സാമീ’’തി അധിപ്പായേന –

‘‘ഏകകോവ ത്വം അരഞ്ഞേ വിഹരസി, അപവിദ്ധംവ വനസ്മിം ദാരുകം;

തസ്സ തേ ബഹുകാ പിഹയന്തി, നേരയികാ വിയ സഗ്ഗഗാമിന’’ന്തി. (സം. നി. ൧.൨൨൯) –

വുത്തം ഇമം ഗാഥം സുത്വാ പുനദിവസേ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ നിസീദി. സത്ഥാ തം പവത്തിം ഞത്വാ ഘരാവാസസ്സ ¶ ദുക്ഖതം പകാസേതുകാമോ പഞ്ച ദുക്ഖാനി സമോധാനേത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൦൨.

‘‘ദുപ്പബ്ബജ്ജം ദുരഭിരമം, ദുരാവാസാ ഘരാ ദുഖാ;

ദുക്ഖോസമാനസംവാസോ, ദുക്ഖാനുപതിതദ്ധഗൂ;

തസ്മാ ന ചദ്ധഗൂ സിയാ, ന ച ദുക്ഖാനുപതിതോ സിയാ’’തി.

തത്ഥ ¶ ദുപ്പബ്ബജ്ജന്തി അപ്പം വാ മഹന്തം വാ ഭോഗക്ഖന്ധഞ്ചേവ ഞാതിപരിവട്ടഞ്ച പഹായ ഇമസ്മിം സാസനേ ഉരം ദത്വാ പബ്ബജ്ജം നാമ ദുക്ഖം. ദുരഭിരമന്തി ഏവം പബ്ബജിതേനാപി ഭിക്ഖാചരിയായ ജീവിതവുത്തിം ഘടേന്തേന അപരിമാണസീലക്ഖന്ധഗോപനധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപത്തിപൂരണവസേന അഭിരമിതും ദുക്ഖം. ദുരാവാസാതി യസ്മാ പന ഘരം ആവസന്തേന രാജൂനം രാജകിച്ചം, ഇസ്സരാനം ഇസ്സരകിച്ചം വഹിതബ്ബം, പരിജനാ ചേവ ധമ്മികാ സമണബ്രാഹ്മണാ ച സങ്ഗഹിതബ്ബാ. ഏവം സന്തേപി ഘരാവാസോ ഛിദ്ദഘടോ വിയ മഹാസമുദ്ദോ വിയ ച ദുപ്പൂരോ. തസ്മാ ഘരാവാസാ ¶ നാമേതേ ദുരാവാസാ ദുക്ഖാ ആവസിതും, തേനേവ കാരണേന ദുക്ഖാതി അത്ഥോ. ദുക്ഖോ സമാനസംവാസോതി ഗിഹിനോ വാ ഹി യേ ജാതിഗോത്തകുലഭോഗേഹി ¶ പബ്ബജിതാ വാ സീലാചാരബാഹുസച്ചാദീഹി സമാനാപി ഹുത്വാ ‘‘കോസി ത്വം, കോസ്മി അഹ’’ന്തിആദീനി വത്വാ അധികരണപസുതാ ഹോന്തി, തേ അസമാനാ നാമ, തേഹി സദ്ധിം സംവാസോ ദുക്ഖോതി അത്ഥോ. ദുക്ഖാനുപതിതദ്ധഗൂതി യേ വട്ടസങ്ഖാതം അദ്ധാനം പടിപന്നത്താ അദ്ധഗൂ, തേ ദുക്ഖേ അനുപതിതാവ. തസ്മാ ന ചദ്ധഗൂതി യസ്മാ ദുക്ഖാനുപതിതഭാവോപി ദുക്ഖോ അദ്ധഗൂഭാവോപി, തസ്മാ വട്ടസങ്ഖാതം അദ്ധാനം ഗമനതായ അദ്ധഗൂ ന ഭവേയ്യ, വുത്തപ്പകാരേന ദുക്ഖേന അനുപതിതോപി ന ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ സോ ഭിക്ഖു പഞ്ചസു ഠാനേസു ദസ്സിതേ ദുക്ഖേ നിബ്ബിന്ദന്തോ പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയാനി പഞ്ച ഉദ്ധമ്ഭാഗിയാനി സംയോജനാനി പദാലേത്വാ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹീതി.

വജ്ജിപുത്തകഭിക്ഖുവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. ചിത്തഗഹപതിവത്ഥു

സദ്ധോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ചിത്തഗഹപതിം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു ബാലവഗ്ഗേ ‘‘അസന്തം ഭാവനമിച്ഛേയ്യാ’’തി ¶ ഗാഥാവണ്ണനായ വിത്ഥാരിതം. ഗാഥാപി തത്ഥേവ വുത്താ. വുത്തഞ്ഹേതം തത്ഥ (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.൭൪) –

‘‘കിം പന, ഭന്തേ, ഏതസ്സ തുമ്ഹാകം സന്തികം ആഗച്ഛന്തസ്സേവായം ലാഭസക്കാരോ ഉപ്പജ്ജതി, ഉദാഹു അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തസ്സാപി ഉപ്പജ്ജതീ’’തി. ‘‘ആനന്ദ, മമ സന്തികം ആഗച്ഛന്തസ്സാപി അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തസ്സാപി തസ്സ ഉപ്പജ്ജതേവ. അയഞ്ഹി ഉപാസകോ സദ്ധോ പസന്നോ സമ്പന്നസീലോ, ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ യം യം പദേസം ഭജതി, തത്ഥ തത്ഥേവസ്സ ലാഭസക്കാരോ നിബ്ബത്തതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൦൩.

‘‘സദ്ധോ ¶ സീലേന സമ്പന്നോ, യസോഭോഗസമപ്പിതോ;

യം യം പദേസം ഭജതി, തത്ഥ തത്ഥേവ പൂജിതോ’’തി. (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.൭൪);

തത്ഥ ¶ സദ്ധോതി ലോകിയലോകുത്തരസദ്ധായ സമന്നാഗതോ. സീലേനാതി ആഗാരിയസീലം, അനാഗാരിയസീലന്തി ദുവിധം സീലം. തേസു ഇധ ആഗാരിയസീലം അധിപ്പേതം, തേന സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ. യസോഭോഗസമപ്പിതോതി യാദിസോ അനാഥപിണ്ഡികാദീനം പഞ്ചഉപാസകസതപരിവാരസങ്ഖാതോ ആഗാരിയയസോ, താദിസേനേവ യസേന ധനധഞ്ഞാദികോ ചേവ സത്തവിധഅരിയധനസങ്ഖാതോ ചാതി ദുവിധോ ഭോഗോ, തേന സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ. യം യം പദേസന്തി പുരത്ഥിമാദീസു ¶ ദിസാസു ഏവരൂപോ കുലപുത്തോ യം യം പദേസം ഭജതി, തത്ഥ തത്ഥ ഏവരൂപേന ലാഭസക്കാരേന പൂജിതോവ ഹോതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ചിത്തഗഹപതിവത്ഥു സത്തമം.

൮. ചൂളസുഭദ്ദാവത്ഥു

ദൂരേ സന്തോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ധീതരം ചൂളസുഭദ്ദം നാമ ആരബ്ഭ കഥേസി.

അനാഥപിണ്ഡികസ്സ കിര ദഹരകാലതോ പട്ഠായ ഉഗ്ഗനഗരവാസീ ഉഗ്ഗോ നാമ സേട്ഠിപുത്തോ സഹായകോ അഹോസി. തേ ഏകാചരിയകുലേ സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹന്താ അഞ്ഞമഞ്ഞം കതികം കരിംസു ‘‘അമ്ഹാകം വയപ്പത്തകാലേ പുത്തധീതാസു ജാതാസു യോ പുത്തസ്സ ധീതരം വാരേതി, തേന തസ്സ ധീതാ ദാതബ്ബാ’’തി. തേ ഉഭോപി വയപ്പത്താ അത്തനോ അത്തനോ നഗരേ സേട്ഠിട്ഠാനേ പതിട്ഠഹിംസു. അഥേകസ്മിം സമയേ ഉഗ്ഗസേട്ഠി വണിജ്ജം പയോജേന്തോ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി സാവത്ഥിം അഗമാസി. അനാഥപിണ്ഡികോ അത്തനോ ധീതരം ചൂളസുഭദ്ദം ആമന്തേത്വാ, ‘‘അമ്മ, പിതാ തേ ഉഗ്ഗസേട്ഠി നാമ ആഗതോ, തസ്സ കത്തബ്ബകിച്ചം സബ്ബം തവ ഭാരോ’’തി ആണാപേസി. സാ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ തസ്സ ആഗതദിവസതോ പട്ഠായ സഹത്ഥേനേവ സൂപബ്യഞ്ജനാദീനി സമ്പാദേതി, മാലാഗന്ധവിലേപനാദീനി അഭിസങ്ഖരോതി ¶ , ഭോജനകാലേ തസ്സ ന്ഹാനോദകം പടിയാദാപേത്വാ ന്ഹാനകാലതോ പട്ഠായ സബ്ബകിച്ചാനി സാധുകം കരോതി.

ഉഗ്ഗസേട്ഠി ¶ ¶ തസ്സാ ആചാരസമ്പത്തിം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ ഏകദിവസം അനാഥപിണ്ഡികേന സദ്ധിം സുഖകഥായ സന്നിസിന്നോ ‘‘മയം ദഹരകാലേ ഏവം നാമ കതികം കരിമ്ഹാ’’തി സാരേത്വാ ചൂളസുഭദ്ദം അത്തനോ പുത്തസ്സത്ഥായ വാരേസി. സോ പന പകതിയാവ മിച്ഛാദിട്ഠികോ. തസ്മാ ദസബലസ്സ തമത്ഥം ആരോചേത്വാ സത്ഥാരാ ഉഗ്ഗസേട്ഠിസ്സൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ അനുഞ്ഞാതോ ഭരിയായ സദ്ധിം മന്തേത്വാ തസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ ദിവസം വവത്ഥപേത്വാ ധീതരം വിസാഖം ദത്വാ ഉയ്യോജേന്തോ ധനഞ്ചയസേട്ഠി വിയ മഹന്തം സക്കാരം കത്വാ സുഭദ്ദം ആമന്തേത്വാ, ‘‘അമ്മ, സസുരകുലേ വസന്തിയാ നാമ അന്തോഅഗ്ഗി ബഹി ന നീഹരിതബ്ബോ’’തി (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൫൯; ധ. പ. അട്ഠ. ൧.൫൨ വിസാഖാവത്ഥു) ധനഞ്ചയസേട്ഠിനാ വിസാഖായ ദിന്നനയേനേവ ദസ ഓവാദേ ദത്വാ ‘‘സചേ മേ ഗതട്ഠാനേ ധീതു ദോസോ ഉപ്പജ്ജതി, തുമ്ഹേഹി സോധേതബ്ബോ’’തി അട്ഠ കുടുമ്ബികേ പാടിഭോഗേ ഗഹേത്വാ തസ്സാ ഉയ്യോജനദിവസേ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ പുരിമഭവേ ധീതരാ കതാനം സുചരിതാനം ഫലവിഭൂതിം ലോകസ്സ പാകടം കത്വാ ദസ്സേന്തോ വിയ മഹന്തേന സക്കാരേന ധീതരം ഉയ്യോജേസി. തസ്സാ അനുപുബ്ബേന ഉഗ്ഗനഗരം പത്തകാലേ സസുരകുലേന സദ്ധിം ¶ മഹാജനോ പച്ചുഗ്ഗമനമകാസി.

സാപി അത്തനോ സിരിവിഭവം പാകടം കാതും വിസാഖാ വിയ സകലനഗരസ്സ അത്താനം ദസ്സേന്തീ രഥേ ഠത്വാ നഗരം പവിസിത്വാ നാഗരേഹി പേസിതേ പണ്ണാകാരേ ഗഹേത്വാ അനുരൂപവസേന തേസം തേസം പേസേന്തീ സകലനഗരം അത്തനോ ഗുണേഹി ഏകാബദ്ധമകാസി. മങ്ഗലദിവസാദീസു പനസ്സാ സസുരോ അചേലകാനം സക്കാരം കരോന്തോ ‘‘ആഗന്ത്വാ അമ്ഹാകം സമണേ വന്ദതൂ’’തി പേസേസി. സാ ലജ്ജായ നഗ്ഗേ പസ്സിതും അസക്കോന്തീ ഗന്തും ന ഇച്ഛതി. സോ പുനപ്പുനം പേസേത്വാപി തായ പടിക്ഖിത്തോ കുജ്ഝിത്വാ ‘‘നീഹരഥ ന’’ന്തി ആഹ. സാ ‘‘ന സക്കാ മമ അകാരണേന ദോസം ആരോപേതു’’ന്തി കുടുമ്ബികേ പക്കോസാപേത്വാ തമത്ഥം ആരോചേസി. തേ തസ്സാ നിദ്ദോസഭാവം ഞത്വാ സേട്ഠിം സഞ്ഞാപേസും. സോ ‘‘അയം മമ സമണേ അഹിരികാതി ന വന്ദീ’’തി ഭരിയായ ആരോചേസി. സാ ‘‘കീദിസാ നു ഖോ ഇമിസ്സാ സമണാ, അതിവിയ തേസം പസംസതീ’’തി തം പക്കോസാപേത്വാ ആഹ –

‘‘കീദിസാ സമണാ തുയ്ഹം, ബാള്ഹം ഖോ നേ പസംസസി;

കിംസീലാ കിംസമാചാരാ, തം മേ അക്ഖാഹി പുച്ഛിതാ’’തി. (അ. നി. അട്ഠ. ൨.൪.൨൪);

അഥസ്സാ ¶ സുഭദ്ദാ ബുദ്ധാനഞ്ചേവ ബുദ്ധസാവകാനഞ്ച ഗുണേ പകാസേന്തീ –

‘‘സന്തിന്ദ്രിയാ ¶ സന്തമാനസാ, സന്തം തേസം ഗതം ഠിതം;

ഓക്ഖിത്തചക്ഖൂ മിതഭാണീ, താദിസാ സമണാ മമ. (അ. നി. അട്ഠ. ൨.൪.൨൪);

‘‘കായകമ്മം സുചി നേസം, വാചാകമ്മം അനാവിലം;

മനോകമ്മം സുവിസുദ്ധം, താദിസാ സമണാ മമ.

‘‘വിമലാ ¶ സങ്ഖമുത്താഭാ, സുദ്ധാ അന്തരബാഹിരാ;

പുണ്ണാ സുദ്ധേഹി ധമ്മേഹി, താദിസാ സമണാ മമ.

‘‘ലാഭേന ഉന്നതോ ലോകോ, അലാഭേന ച ഓനതോ;

ലാഭാലാഭേന ഏകട്ഠാ, താദിസാ സമണാ മമ.

‘‘യസേന ഉന്നതോ ലോകോ, അയസേന ച ഓനതോ;

യസായസേന ഏകട്ഠാ, താദിസാ സമണാ മമ.

‘‘പസംസായുന്നതോ ലോകോ, നിന്ദായാപി ച ഓനതോ;

സമാ നിന്ദാപസംസാസു, താദിസാ സമണാ മമ.

‘‘സുഖേന ഉന്നതോ ലോകോ, ദുക്ഖേനാപി ച ഓനതോ;

അകമ്പാ സുഖദുക്ഖേസു, താദിസാ സമണാ മമാ’’തി. –

ഏവമാദീഹി വചനേഹി സസ്സും തോസേസി.

അഥ നം ‘‘സക്കാ തവ സമണേ അമ്ഹാകമ്പി ദസ്സേതു’’ന്തി വത്വാ ‘‘സക്കാ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി യഥാ മയം തേ പസ്സാമ, തഥാ കരോഹീ’’തി വുത്തേ സാ ‘‘സാധൂ’’തി ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം സജ്ജേത്വാ ഉപരിപാസാദതലേ ഠത്വാ ജേതവനാഭിമുഖീ സക്കച്ചം പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ ബുദ്ധഗുണേ ആവജ്ജേത്വാ ഗന്ധവാസപുപ്ഫധുമേഹി പൂജം കത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, സ്വാതനായ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേമി, ഇമിനാ മേ സഞ്ഞാണേന സത്ഥാ നിമന്തിതഭാവം ജാനാതൂ’’തി ¶ സുമനപുപ്ഫാനം അട്ഠ മുട്ഠിയോ ആകാസേ ഖിപി. പുപ്ഫാനി ഗന്ത്വാ ചതുപരിസമജ്ഝേ ധമ്മം ¶ ദേസേന്തസ്സ സത്ഥുനോ ഉപരി മാലാവിതാനം ഹുത്വാ അട്ഠംസു. തസ്മിം ഖണേ അനാഥപിണ്ഡികോപി ധമ്മകഥം സുത്വാ സ്വാതനായ സത്ഥാരം നിമന്തേസി. സത്ഥാ ‘‘അധിവുത്ഥം മയാ, ഗഹപതി, സ്വാതനായ ഭത്ത’’ന്തി വത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മയാ പുരേതരം ആഗതോ നത്ഥി, കസ്സ നു ഖോ വോ അധിവുത്ഥ’’ന്തി വുത്തേ ‘‘ചൂളസുഭദ്ദായ, ഗഹപതി, നിമന്തിതോ’’തി ¶ വത്വാ ‘‘നനു, ഭന്തേ, ചൂളസുഭദ്ദാ ദൂരേ വസതി ഇതോ വീസതിയോജനസതമത്ഥകേ’’തി വുത്തേ, ‘‘ആമ ഗഹപതി, ദൂരേ വസന്താപി ഹി സപ്പുരിസാ അഭിമുഖേ ഠിതാ വിയ പകാസേന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൦൪.

‘‘ദൂരേ സന്തോ പകാസേന്തി, ഹിമവന്തോവ പബ്ബതോ;

അസന്തേത്ഥ ന ദിസ്സന്തി, രത്തിം ഖിത്താ യഥാ സരാ’’തി.

തത്ഥ സന്തോതി രാഗാദീനം സന്തതായ ബുദ്ധാദയോ സന്താ നാമ. ഇധ പന പുബ്ബബുദ്ധേസു കതാധികാരാ ഉസ്സന്നകുസലമൂലാ ഭാവിതഭാവനാ സത്താ സന്തോതി അധിപ്പേതാ. പകാസേന്തീതി ദൂരേ ഠിതാപി ബുദ്ധാനം ഞാണപഥം ആഗച്ഛന്താ പാകടാ ഹോന്തി. ഹിമവന്തോ വാതി യഥാ ഹി തിയോജനസഹസ്സവിത്ഥതോ പഞ്ചയോജനസതുബ്ബേധോ ചതുരാസീതിയാ ¶ കൂടസഹസ്സേഹി പടിമണ്ഡിതോ ഹിമവന്തപബ്ബതോ ദൂരേ ഠിതാനമ്പി അഭിമുഖേ ഠിതോ വിയ പകാസേതി, ഏവം പകാസേന്തീതി അത്ഥോ. അസന്തേത്ഥാതി ദിട്ഠധമ്മഗരുകാ വിതിണ്ണപരലോകാ ആമിസചക്ഖുകാ ജീവികത്ഥായ പബ്ബജിതാ ബാലപുഗ്ഗലാ അസന്തോ നാമ, തേ ഏത്ഥ ബുദ്ധാനം ദക്ഖിണസ്സ ജാണുമണ്ഡലസ്സ സന്തികേ നിസിന്നാപി ന ദിസ്സന്തി ന പഞ്ഞായന്തി. രത്തിം ഖിത്താതി രത്തിം ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതേ അന്ധകാരേ ഖിത്തസരാ വിയ തഥാരൂപസ്സ ഉപനിസ്സയഭൂതസ്സ പുബ്ബഹേതുനോ അഭാവേന ന പഞ്ഞായന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സക്കോ ദേവരാജാ ‘‘സത്ഥാരാ സുഭദ്ദായ നിമന്തനം അധിവാസിത’’ന്തി ഞത്വാ വിസ്സകമ്മദേവപുത്തം ആണാപേസി – ‘‘പഞ്ച കൂടാഗാരസതാനി നിമ്മിനിത്വാ സ്വേ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഉഗ്ഗനഗരം നേഹീ’’തി. സോ പുനദിവസേ പഞ്ചസതാനി കൂടാഗാരാനി നിമ്മിനിത്വാ ജേതവനദ്വാരേ അട്ഠാസി. സത്ഥാ ഉച്ചിനിത്വാ വിസുദ്ധഖീണാസവാനംയേവ പഞ്ചസതാനി ആദായ സപരിവാരോ കൂടാഗാരേസു നിസീദിത്വാ ഉഗ്ഗനഗരം അഗമാസി. ഉഗ്ഗസേട്ഠിപി സപരിവാരോ സുഭദ്ദായ ദിന്നനയേനേവ തഥാഗതസ്സ ആഗതമഗ്ഗം ഓലോകേന്തോ സത്ഥാരം മഹന്തേന സിരിവിഭവേന ¶ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ മാലാദീഹി മഹന്തം സക്കാരം കരോന്തോ സപരിവാരോ സമ്പടിച്ഛിത്വാ വന്ദിത്വാ മഹാദാനം ദത്വാ പുനപ്പുനം നിമന്തേത്വാ സത്താഹം മഹാദാനം അദാസി. സത്ഥാപിസ്സ സപ്പായം സല്ലക്ഖേത്വാ ¶ ധമ്മം ¶ ദേസേസി. തം ആദിം കത്വാ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. സത്ഥാ ‘‘ചൂളസുഭദ്ദായ അനുഗ്ഗഹണത്ഥം ത്വം ഇധേവ ഹോഹീ’’തി അനുരുദ്ധത്ഥേരം നിവത്താപേത്വാ സാവത്ഥിമേവ അഗമാസി. തതോ പട്ഠായ തം നഗരം സദ്ധാസമ്പന്നം അഹോസീതി.

ചൂളസുഭദ്ദാവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. ഏകവിഹാരിത്ഥേരവത്ഥു

ഏകാസനന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകവിഹാരിത്ഥേരം നാമ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഥേരോ ഏകകോവ സേയ്യം കപ്പേതി, ഏകകോവ നിസീദതി, ഏകകോവ ചങ്കമതി, ഏകകോവ തിട്ഠതീതി ചതുപരിസന്തരേ പാകടോ അഹോസി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ, ‘‘ഭന്തേ, ഏവരൂപോ നാമായം ഥേരോ’’തി തഥാഗതസ്സാരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘സാധു സാധൂ’’തി ¶ തസ്സ സാധുകാരം ദത്വാ ‘‘ഭിക്ഖുനാ നാമ പവിവിത്തേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി വിവേകേ ആനിസംസം കഥേത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൦൫.

‘‘ഏകാസനം ഏകസേയ്യം, ഏകോ ചരമതന്ദിതോ;

ഏകോ ദമയമത്താനം, വനന്തേ രമിതോ സിയാ’’തി.

തത്ഥ ഏകാസനം ഏകസേയ്യന്തി ഭിക്ഖുസഹസ്സമജ്ഝേപി മൂലകമ്മട്ഠാനം അവിജഹിത്വാ തേനേവ മനസികാരേന നിസിന്നസ്സ ആസനം ഏകാസനം നാമ. ലോഹപാസാദസദിസേപി ച പാസാദേ ഭിക്ഖുസഹസ്സമജ്ഝേപി പഞ്ഞത്തേ വിചിത്രപച്ചത്ഥരണൂപധാനേ മഹാരഹേ സയനേ സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന മൂലകമ്മട്ഠാനമനസികാരേന നിപന്നസ്സ ഭിക്ഖുനോ സേയ്യാ ഏകസേയ്യാ നാമ. ഏവരൂപം ഏകാസനഞ്ച ഏകസേയ്യഞ്ച ഭജേഥാതി അത്ഥോ. അതന്ദിതോതി ജങ്ഘബലം നിസ്സായ ജീവിതകപ്പനേന അകുസീതോ ഹുത്വാ സബ്ബീരിയാപഥേസു ഏകകോവ ചരന്തോതി അത്ഥോ. ഏകോ ദമയന്തി രത്തിട്ഠാനാദീസു ¶ കമ്മട്ഠാനം അനുയുഞ്ജിത്വാ മഗ്ഗഫലാധിഗമവസേന ഏകോവ ഹുത്വാ അത്താനം ദമേന്തോതി അത്ഥോ. വനന്തേ രമിതോ സിയാതി ഏവം അത്താനം ദമേന്തോ ഇത്ഥിപുരിസസദ്ദാദീഹി പവിവിത്തേ വനന്തേയേവ അഭിരമിതോ ഭവേയ്യ. ന ഹി സക്കാ ആകിണ്ണവിഹാരിനാ ഏവം അത്താനം ദമേതുന്തി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു. തതോ പട്ഠായ മഹാജനോ ഏകവിഹാരികമേവ പത്ഥേസീതി.

ഏകവിഹാരിത്ഥേരവത്ഥു നവമം.

പകിണ്ണകവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഏകവീസതിമോ വഗ്ഗോ.

൨൨. നിരയവഗ്ഗോ

൧. സുന്ദരീപരിബ്ബാജികാവത്ഥു

അഭൂതവാദീതി ¶ ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സുന്ദരിം പരിബ്ബാജികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഭഗവാ സക്കതോ ഹോതി ഗരുകതോ മാനിതോ പൂജിതോ’’തി വത്ഥു വിത്ഥാരതോ ഉദാനേ (ഉദാ. ൩൮) ആഗതമേവ. അയം പനേത്ഥ സങ്ഖേപോ – ഭഗവതോ കിര ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച പഞ്ചന്നം മഹാനദീനം മഹോഘസദിസേ ലാഭസക്കാരേ ഉപ്പന്നേ ഹതലാഭസക്കാരാ അഞ്ഞതിത്ഥിയാ സൂരിയുഗ്ഗമനകാലേ ഖജ്ജോപനകാ വിയ നിപ്പഭാ ഹുത്വാ ഏകതോ സന്നിപതിത്വാ മന്തയിംസു – ‘‘മയം സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ഉപ്പന്നകാലതോ പട്ഠായ ഹതലാഭസക്കാരാ, ന നോ കോചി അത്ഥിഭാവമ്പി ജാനാതി, കേന നു ഖോ സദ്ധിം ഏകതോ ഹുത്വാ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ അവണ്ണം ഉപ്പാദേത്വാ ലാഭസക്കാരമസ്സ അന്തരധാപേയ്യാമാ’’തി. അഥ നേസം ഏതദഹോസി – ‘‘സുന്ദരിയാ സദ്ധിം ഏകതോ ഹുത്വാ സക്കുണിസ്സാമാ’’തി. തേ ഏകദിവസം സുന്ദരിം തിത്ഥിയാരാമം പവിസിത്വാ വന്ദിത്വാ ഠിതം നാലപിംസു. സാ പുനപ്പുനം ¶ സല്ലപന്തീപി പടിവചനം അലഭിത്വാ ‘‘അപി പനയ്യാ, കേനചി വിഹേഠിതത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘കിം, ഭഗിനി, സമണം ഗോതമം അമ്ഹേ വിഹേഠേത്വാ ഹതലാഭസക്കാരേ കത്വാ വിചരന്തം ന പസ്സസീ’’തി? ‘‘മയാ ഏത്ഥ കിം കാതും വട്ടതീ’’തി? ‘‘ത്വം ഖോസി, ഭഗിനി, അഭിരൂപാ സോഭഗ്ഗപ്പത്താ, സമണസ്സ ഗോതമസ്സ അയസം ആരോപേത്വാ മഹാജനം തവ കഥം ഗാഹാപേത്വാ ഹതലാഭസക്കാരം കരോഹീ’’തി. സാ തം സുത്വാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ പക്കന്താ തതോ പട്ഠായ മാലാഗന്ധവിലേപനകപ്പൂരകടുകഫലാദീനി ഗഹേത്വാ സായം മഹാജനസ്സ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ നഗരം പവിസനകാലേ ജേതവനാഭിമുഖീ ഗച്ഛതി, ‘‘കഹം ഗച്ഛസീ’’തി ച പുട്ഠാ ‘‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സന്തികം ഗമിസ്സാമി, അഹഞ്ഹി തേന സദ്ധിം ഏകഗന്ധകുടിയം വസാമീ’’തി വത്വാ അഞ്ഞതരസ്മിം തിത്ഥിയാരാമേ വസിത്വാ പാതോവ ജേതവനമഗ്ഗം ഓതരിത്വാ നഗരാഭിമുഖീ ആഗച്ഛന്തീ ‘‘കിം, സുന്ദരി, കഹം ഗതാസീ’’തി പുട്ഠാ ‘‘സമണേന ഗോതമേന സദ്ധിം ഏകഗന്ധകുടിയം വസിത്വാ തം കിലേസരതിയാ രമാപേത്വാ ആഗതാമ്ഹീ’’തി വദതി.

അഥ ¶ ¶ തേ കതിപാഹച്ചയേന ¶ ധുത്താനം കഹാപണേ ദത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ സുന്ദരിം മാരേത്വാ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ഗന്ധകുടിയാ സമീപേ മാലാകചവരന്തരേ നിക്ഖിപിത്വാ ഏഥാ’’തി വദിംസു. തേ തഥാ അകംസു. തതോ തിത്ഥിയാ ‘‘സുന്ദരിം ന പസ്സാമാ’’തി കോലാഹലം കത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേത്വാ ‘‘കഹം വോ ആസങ്കാ’’തി വുത്താ ‘‘ഇമേസു ദിവസേസു ജേതവനേ വസതി, തത്ഥസ്സാ പവത്തിം ന ജാനാമാ’’തി വത്വാ ‘‘തേന ഹി ഗച്ഛഥ, നം വിചിനഥാ’’തി രഞ്ഞാ അനുഞ്ഞാതാ അത്തനോ ഉപട്ഠാകേ ഗഹേത്വാ ജേതവനം ഗന്ത്വാ വിചിനന്താ മാലാകചവരന്തരേ തം ദിസ്വാ മഞ്ചകം ആരോപേത്വാ നഗരം പവേസേത്വാ ‘‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവകാ ‘സത്ഥാരാ കതം പാപകമ്മം പടിച്ഛാദേസ്സാമാ’തി സുന്ദരിം മാരേത്വാ മാലാകചവരന്തരേ നിക്ഖിപിംസൂ’’തി രഞ്ഞോ ആരോചയിംസു. രാജാ ‘‘തേന ഹി ഗച്ഛഥ, നഗരം ആഹിണ്ഡഥാ’’തി ആഹ. തേ നഗരവീഥീസു ‘‘പസ്സഥ സമണാനം സക്യപുത്തിയാനം കമ്മ’’ന്തിആദീനി വത്വാ പുന രഞ്ഞോ നിവേസനദ്വാരം ആഗമിംസു. രാജാ സുന്ദരിയാ സരീരം ആമകസുസാനേ അട്ടകം ആരോപേത്വാ രക്ഖാപേസി. സാവത്ഥിവാസിനോ ഠപേത്വാ അരിയസാവകേ സേസാ യേഭുയ്യേന ‘‘പസ്സഥ സമണാനം സക്യപുത്തിയാനം കമ്മ’’ന്തിആദീനി വത്വാ അന്തോനഗരേപി ബഹിനഗരേപി ഭിക്ഖൂ ¶ അക്കോസന്താ വിചരന്തി. ഭിക്ഖൂ തം പവത്തിം തഥാഗതസ്സ ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘തേന ഹി തുമ്ഹേപി തേ മനുസ്സേ ഏവം പടിചോദേഥാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൦൬.

‘‘അഭൂതവാദീ നിരയം ഉപേതി,

യോ വാപി കത്വാ ന കരോമിചാഹ;

ഉഭോപി തേ പേച്ച സമാ ഭവന്തി,

നിഹീനകമ്മാ മനുജാ പരത്ഥാ’’തി.

തത്ഥ അഭൂതവാദീതി പരസ്സ ദോസം അദിസ്വാവ മുസാവാദം കത്വാ തുച്ഛേന പരം അബ്ഭാചിക്ഖന്തോ. കത്വാതി യോ വാ പന പാപകമ്മം കത്വാ ‘‘നാഹം ഏതം കരോമീ’’തി ആഹ. പേച്ച സമാ ഭവന്തീതി തേ ഉഭോപി ജനാ പരലോകം ഗന്ത്വാ നിരയം ഉപഗമനേന ഗതിയാ സമാ ഭവന്തി. ഗതിയേവ നേസം പരിച്ഛിന്നാ, ആയു പന നേസം ന പരിച്ഛിന്നം. ബഹുകഞ്ഹി പാപകമ്മം കത്വാ ചിരം നിരയേ പച്ചന്തി, പരിത്തം കത്വാ അപ്പമത്തകമേവ കാലം. യസ്മാ പന നേസം ഉഭിന്നമ്പി ¶ ലാമകമേവ കമ്മം, തേന വുത്തം – ‘‘നിഹീനകമ്മാ മനുജാ പരത്ഥാ’’തി. പരത്ഥാതി ഇമസ്സ പന പദസ്സ പുരതോ പേച്ചപദേന സമ്ബന്ധോ. പേച്ച പരത്ഥ ഇതോ ഗന്ത്വാ തേ നിഹീനകമ്മാ പരലോകേ സമാ ഭവന്തീതി അത്ഥോ. ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

രാജാ ‘‘സുന്ദരിയാ അഞ്ഞേഹി മാരിതഭാവം ജാനാഥാ’’തി പുരിസേ ഉയ്യോജേസി. അഥ തേ ധുത്താ തേഹി ¶ കഹാപണേഹി സുരം പിവന്താ അഞ്ഞമഞ്ഞം കലഹം കരിംസു. ഏകോ ഏകം ആഹ – ‘‘ത്വം സുന്ദരിം ഏകപ്പഹാരേനേവ മാരേത്വാ മാലാകചവരന്തരേ നിക്ഖിപിത്വാ തതോ ലദ്ധകഹാപണേഹി സുരം പിവസി, ഹോതു ഹോതൂ’’തി. രാജപുരിസാ തേ ധുത്തേ ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സേസും. അഥ നേ രാജാ ‘‘തുമ്ഹേഹി സാ മാരിതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി. ‘‘കേഹി മാരാപിതാ’’തി? ‘‘അഞ്ഞതിത്ഥിയേഹി, ദേവാ’’തി. രാജാ തിത്ഥിയേ പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി. തേ തഥേവ വദിംസു. തേന ഹി ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ ഏവം വദന്താ നഗരം ആഹിണ്ഡഥ – ‘‘അയം സുന്ദരീ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ അവണ്ണം ആരോപേതുകാമേഹി അമ്ഹേഹി മാരാപിതാ, നേവ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ, ന സാവകാനം ദോസോ അത്ഥി, അമ്ഹാകമേവ ദോസോ’’തി. തേ തഥാ കരിംസു. ബാലമഹാജനോ തദാ സദ്ദഹി, തിത്ഥിയാപി ധുത്താപി പുരിസവധദണ്ഡം പാപുണിംസു. തതോ പട്ഠായ ബുദ്ധാനം സക്കാരോ മഹാ അഹോസീതി.

സുന്ദരീപരിബ്ബാജികാവത്ഥു പഠമം.

൨. ദുച്ചരിതഫലപീളിതവത്ഥു

കാസാവകണ്ഠാതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ദുച്ചരിതഫലാനുഭാവേന പീളിതേ സത്തേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ആയസ്മാ ഹി മോഗ്ഗല്ലാനോ ലക്ഖണത്ഥേരേന സദ്ധിം ഗിജ്ഝകൂടാ ഓരോഹന്തോ അട്ഠിസങ്ഖലികപേതാദീനം അത്തഭാവേ ദിസ്വാ സിതം കരോന്തോ ലക്ഖണത്ഥേരേന സിതകാരണം പുട്ഠോ ‘‘അകാലോ, ആവുസോ, ഇമസ്സ പഞ്ഹസ്സ, തഥാഗതസ്സ സന്തികേ മം പുച്ഛേയ്യാസീ’’തി വത്വാ തഥാഗതസ്സ സന്തികേ ഥേരേന പുട്ഠോ അട്ഠിസങ്ഖലികപേതാദീനം ദിട്ഠഭാവം ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘ഇധാഹം, ആവുസോ, ഗിജ്ഝകൂടാ പബ്ബതാ ഓരോഹന്തോ അദ്ദസം ഭിക്ഖും വേഹാസം ¶ ഗച്ഛന്തം, തസ്സ സങ്ഘാടിപി ആദിത്താ സമ്പജ്ജലിതാ സജോതിഭൂതാ…പേ… കായോപി ആദിത്തോ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൨൩൦; സം. നി. ൨.൨൧൮) നയേന സദ്ധിം പത്തചീവരകായബന്ധനാദീഹി ഡയ്ഹമാനേ പഞ്ച സഹധമ്മികേ ആരോചേസി. സത്ഥാ തേസം കസ്സപദസബലസ്സ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ പബ്ബജ്ജായ അനുരൂപം കാതും അസക്കോന്താനം പാപഭാവം ആചിക്ഖിത്വാ തസ്മിം ഖണേ തത്ഥ നിസിന്നാനം ബഹൂനം പാപഭിക്ഖൂനം ദുച്ചരിതകമ്മസ്സ വിപാകം ദസ്സേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൦൭.

‘‘കാസാവകണ്ഠാ ബഹവോ, പാപധമ്മാ അസഞ്ഞതാ;

പാപാ പാപേഹി കമ്മേഹി, നിരയം തേ ഉപപജ്ജരേ’’തി.

തത്ഥ ¶ ¶ കാസാവകണ്ഠാതി കാസാവേന പലിവേഠിതകണ്ഠാ. പാപധമ്മാതി ലാമകധമ്മാ. അസഞ്ഞതാതി കായാദിസംയമരഹിതാ, തഥാരൂപാ പാപപുഗ്ഗലാ അത്തനാ കതേഹി അകുസലകമ്മേഹി നിരയം ഉപപജ്ജന്തി, തേ തത്ഥ പച്ചിത്വാ തതോ ചുതാ വിപാകാവസേസേന പേതേസുപി ഏവം പച്ചന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ദുച്ചരിതഫലപീളിതവത്ഥു ദുതിയം.

൩. വഗ്ഗുമുദാതീരിയഭിക്ഖുവത്ഥു

സേയ്യോ അയോഗുളോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേസാലിം ഉപനിസ്സായ മഹാവനേ വിഹരന്തോ വഗ്ഗുമുദാതീരിയേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മപാരാജികേ (പാരാ. ൧൯൩ ആദയോ) ആഗതമേവ.

തദാ ഹി സത്ഥാ തേ ഭിക്ഖൂ ‘‘കിം പന തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, ഉദരസ്സത്ഥായ ഗിഹീനം അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസ്സ വണ്ണം ഭാസിത്ഥാ’’തി വത്വാ തേഹി ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ തേ ഭിക്ഖൂ അനേകപരിയായേന ഗരഹിത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൦൮.

‘‘സേയ്യോ ¶ അയോഗുളോ ഭുത്തോ, തത്തോ അഗ്ഗിസിഖൂപമോ;

യഞ്ചേ ഭുഞ്ജേയ്യ ദുസ്സീലോ, രട്ഠപിണ്ഡമസഞ്ഞതോ’’തി.

തത്ഥ ¶ യഞ്ചേ ഭുഞ്ജേയ്യാതി യം ദുസ്സീലോ നിസ്സീലപുഗ്ഗലോ കായാദീഹി അസഞ്ഞതോ രട്ഠവാസീഹി സദ്ധായ ദിന്നം രട്ഠപിണ്ഡം ‘‘സമണോമ്ഹീ’’തി പടിജാനന്തോ ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജേയ്യ, തത്തോ ആദിത്തോ അഗ്ഗിവണ്ണോ അയോഗുളോവ ഭുത്തോ സേയ്യോ സുന്ദരതരോ. കിം കാരണാ? തപ്പച്ചയാ ഹി ഏകോവ അത്തഭാവോ ഝായേയ്യ, ദുസ്സീലോ പന സദ്ധാദേയ്യം ഭുഞ്ജിത്വാ അനേകാനിപി ജാതിസതാനി നിരയേ പച്ചേയ്യാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

വഗ്ഗുമുദാതീരിയഭിക്ഖുവത്ഥു തതിയം.

൪. ഖേമകസേട്ഠിപുത്തവത്ഥു

ചത്താരി ¶ ഠാനാനീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ഭാഗിനേയ്യം ഖേമകം നാമ സേട്ഠിപുത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര അഭിരൂപോ അഹോസി, യേഭുയ്യേന ഇത്ഥിയോ തം ദിസ്വാ രാഗാഭിഭൂതാ സകഭാവേന സണ്ഠാതും നാസക്ഖിംസു. സോപി പരദാരകമ്മാഭിരതോവ അഹോസി. അഥ നം രത്തിം രാജപുരിസാ ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സേസും. രാജാ മഹാസേട്ഠിസ്സ ലജ്ജാമീതി തം കിഞ്ചി അവത്വാ വിസ്സജ്ജാപേസി. സോ പന നേവ വിരമി ¶ . അഥ നം ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി രാജപുരിസാ ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സേസും. രാജാ വിസ്സജ്ജാപേസിയേവ. മഹാസേട്ഠി, തം പവത്തിം സുത്വാ തം ആദായ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ തം പവത്തിം ആരോചേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമസ്സ ധമ്മം ദേസേഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ തസ്സ സംവേഗകഥം വത്വാ പരദാരസേവനായ ദോസം ദസ്സേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൦൯.

‘‘ചത്താരി ഠാനാനി നരോ പമത്തോ,

ആപജ്ജതി പരദാരൂപസേവീ;

അപുഞ്ഞലാഭം ന നികാമസേയ്യം,

നിന്ദം തതീയം നിരയം ചതുത്ഥം.

൩൧൦.

‘‘അപുഞ്ഞലാഭോ ¶ ച ഗതീ ച പാപികാ,

ഭീതസ്സ ഭീതായ രതീ ച ഥോകികാ;

രാജാ ച ദണ്ഡം ഗരുകം പണേതി,

തസ്മാ നരോ പരദാരം ന സേവേ’’തി.

തത്ഥ ഠാനാനീതി ദുക്ഖകാരണാനി. പമത്തോതി സതിവോസ്സഗ്ഗേന സമന്നാഗതോ. ആപജ്ജതീതി പാപുണാതി. പരദാരൂപസേവീതി പരദാരം ഉപസേവന്തോ ഉപ്പഥചാരീ. അപുഞ്ഞലാഭന്തി അകുസലലാഭം. ന നികാമസേയ്യന്തി യഥാ ഇച്ഛതി, ഏവം സേയ്യം അലഭിത്വാ അനിച്ഛിതം പരിത്തകമേവ കാലം സേയ്യം ലഭതി. അപുഞ്ഞലാഭോ ചാതി ഏവം തസ്സ അയഞ്ച അപുഞ്ഞലാഭോ, തേന ച അപുഞ്ഞേന നിരയസങ്ഖാതാ പാപികാ ഗതി ഹോതി. രതീ ച ഥോകികാതി യാ തസ്സ ഭീതസ്സ ഭീതായ ഇത്ഥിയാ സദ്ധിം രതി, സാപി ഥോകികാ പരിത്താ ഹോതി. ഗരുകന്തി രാജാ ച ഹത്ഥച്ഛേദാദിവസേന ഗരുകം ദണ്ഡം ¶ പണേതി. തസ്മാതി യസ്മാ പരദാരം സേവന്തോ ഏതാനി അപുഞ്ഞാദീനി പാപുണാതി, തസ്മാ പരദാരം ന സേവേയ്യാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ഖേമകോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തതോ പട്ഠായ മഹാജനോ സുഖം വീതിനാമേസി. കിം പനസ്സ പുബ്ബകമ്മന്തി? സോ കിര കസ്സപബുദ്ധകാലേ ഉത്തമമല്ലോ ഹുത്വാ ദ്വേ സുവണ്ണപടാകാ ദസബലസ്സ കഞ്ചനഥൂപേ ആരോപേത്വാ പത്ഥനം പട്ഠപേസി ‘‘ഠപേത്വാ ഞാതിസാലോഹിതിത്ഥിയോ അവസേസാ മം ദിസ്വാ രജ്ജന്തൂ’’തി. ഇദമസ്സ പുബ്ബകമ്മന്തി. തേന തം നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ ദിസ്വാ പരേസം ഇത്ഥിയോ സകഭാവേന സണ്ഠാതും നാസക്ഖിംസൂതി.

ഖേമകസേട്ഠിപുത്തവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. ദുബ്ബചഭിക്ഖുവത്ഥു

കുസോ യഥാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ദുബ്ബചഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകോ കിര ഭിക്ഖു അസഞ്ചിച്ച ഏകം തിണം ഛിന്ദിത്വാ കുക്കുച്ചേ ഉപ്പന്നേ ഏകം ഭിക്ഖും ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ആവുസോ, യോ തിണം ഛിന്ദതി, തസ്സ കിം ഹോതീ’’തി തം അത്തനാ കതഭാവം ആരോചേത്വാ പുച്ഛി. അഥ നം ഇതരോ ‘‘ത്വം ¶ തിണസ്സ ഛിന്നകാരണാ കിഞ്ചി ഹോതീതി സഞ്ഞം കരോസി, ന ഏത്ഥ കിഞ്ചി ഹോതി, ദേസേത്വാ പന മുച്ചതീ’’തി വത്വാ സയമ്പി ¶ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി തിണം ലുഞ്ചിത്വാ അഗ്ഗഹേസി. ഭിക്ഖൂ തം പവത്തിം സത്ഥു ആരോചേസും. സത്ഥാ തം ഭിക്ഖും അനേകപരിയായേന വിഗരഹിത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൧൧.

‘‘കുസോ യഥാ ദുഗ്ഗഹിതോ, ഹത്ഥമേവാനുകന്തതി;

സാമഞ്ഞം ദുപ്പരാമട്ഠം, നിരയായുപകഡ്ഢതി.

൩൧൨.

‘‘യം കിഞ്ചി സിഥിലം കമ്മം, സംകിലിട്ഠഞ്ച യം വതം;

സങ്കസ്സരം ബ്രഹ്മചരിയം, ന തം ഹോതി മഹപ്ഫലം.

൩൧൩.

‘‘കയിരാ ¶ ചേ കയിരാഥേനം, ദള്ഹമേനം പരക്കമേ;

സിഥിലോ ഹി പരിബ്ബാജോ, ഭിയ്യോ ആകിരതേ രജ’’ന്തി.

തത്ഥ കുസോതി യം കിഞ്ചി തിഖിണധാരം തിണം അന്തമസോ താലപണ്ണമ്പി, യഥാ സോ കുസോ യേന ദുഗ്ഗഹിതോ, തസ്സ ഹത്ഥം അനുകന്തതി ഫാലേതി, ഏവമേവ സമണധമ്മസങ്ഖാതം സാമഞ്ഞമ്പി ഖണ്ഡസീലാദിതായ ദുപ്പരാമട്ഠം നിരയായുപകഡ്ഢതി, നിരയേ നിബ്ബത്താപേതീതി അത്ഥോ. സിഥിലന്തി ഓലീയിത്വാ കരണേന സിഥിലഗാഹം കത്വാ കതം യംകിഞ്ചി കമ്മം. സംകിലിട്ഠന്തി ¶ വേസിയാദികേസു അഗോചരേസു ചരണേന സംകിലിട്ഠം. സങ്കസ്സരന്തി സങ്കാഹി സരിതബ്ബം, ഉപോസഥകിച്ചാദീസു അഞ്ഞതരകിച്ചേന സന്നിപതിതമ്പി സങ്ഘം ദിസ്വാ ‘‘അദ്ധാ ഇമേ മമ ചരിയം ഞത്വാ മം ഉക്ഖിപിതുകാമാവ സന്നിപതിതാ’’തി ഏവം അത്തനോ ആസങ്കാഹി സരിതം ഉസ്സങ്കിതം പരിസങ്കിതം. ന തം ഹോതീതി തം ഏവരൂപം സമണധമ്മസങ്ഖാതം ബ്രഹ്മചരിയം തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ മഹപ്ഫലം ന ഹോതി, തസ്സ മഹപ്ഫലാഭാവേനേവ ഭിക്ഖദായകാനമ്പിസ്സ ന മഹപ്ഫലം ഹോതീതി അത്ഥോ. കയിരാ ചേതി തസ്മാ യം കമ്മം കരേയ്യ, തം കരേയ്യാഥേവ. ദള്ഹമേനം പരക്കമേതി ഥിരകതമേവ കത്വാ അവത്തസമാദാനോ ഹുത്വാ ഏനം കയിരാ. പരിബ്ബാജോതി സിഥിലഭാവേന കതോ ഖണ്ഡാദിഭാവപ്പത്തോ സമണധമ്മോ. ഭിയ്യോ ആകിരതേ രജന്തി അബ്ഭന്തരേ വിജ്ജമാനം രാഗരജാദിം ഏവരൂപോ സമണധമ്മോ അപനേതും ന സക്കോതി, അഥ ഖോ തസ്സ ഉപരി അപരമ്പി രാഗരജാദിം ആകിരതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു, സോപി ഭിക്ഖു സംവരേ ഠത്വാ പച്ഛാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണീതി.

ദുബ്ബചഭിക്ഖുവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. ഇസ്സാപകതിത്ഥിവത്ഥു

അകതന്തി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ഇസ്സാപകതം ഇത്ഥിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സാ കിര സാമികോ ഏകായ ഗേഹദാസിയാ സദ്ധിം സന്ഥവം അകാസി. സാ ഇസ്സാപകതാ തം ദാസിം ഹത്ഥപാദേസു ബന്ധിത്വാ തസ്സാ കണ്ണനാസം ഛിന്ദിത്വാ ഏകസ്മിം ഗുള്ഹഗബ്ഭേ പക്ഖിപിത്വാ ദ്വാരം പിദഹിത്വാ തസ്സ കമ്മസ്സ അത്തനാ കതഭാവം പടിച്ഛാദേതും ‘‘ഏഹി, അയ്യ, വിഹാരം ഗന്ത്വാ ധമ്മം ¶ സുണിസ്സാമാ’’തി സാമികം ആദായ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുണന്തീ നിസീദി. അഥസ്സാ ആഗന്തുകഞാതകാ ഗേഹം ആഗന്ത്വാ ദ്വാരം വിവരിത്വാ തം വിപ്പകാരം ദിസ്വാ ദാസിം മോചയിംസു. സാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ചതുപരിസമജ്ഝേ ഠിതാ തമത്ഥം ദസബലസ്സ ആരോചേസി. സത്ഥാ തസ്സാ വചനം സുത്വാ ‘‘ദുച്ചരിതം നാമ ‘ഇദം മേ അഞ്ഞേ ന ജാനന്തീ’തി അപ്പമത്തകമ്പി ന കാതബ്ബം, അഞ്ഞസ്മിം അജാനന്തേപി സുചരിതമേവ കാതബ്ബം. പടിച്ഛാദേത്വാ കതമ്പി ഹി ദുച്ചരിതം നാമ പച്ഛാനുതാപം കരോതി, സുചരിതം പാമോജ്ജമേവ ജനേതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൧൪.

‘‘അകതം ദുക്കടം സേയ്യോ, പച്ഛാ തപ്പതി ദുക്കടം;

കതഞ്ച സുകതം സേയ്യോ, യം കത്വാ നാനുതപ്പതീ’’തി.

തത്ഥ ദുക്കടന്തി സാവജ്ജം അപായസംവത്തനികം കമ്മം അകതമേവ സേയ്യോ വരം ഉത്തമം. പച്ഛാ തപ്പതീതി ¶ തഞ്ഹി അനുസ്സരിതാനുസ്സരിതകാലേ തപ്പതിയേവ. സുകതന്തി അനവജ്ജം പന സുഖദായകം സുഗതിസംവത്തനികമേവ കമ്മം കതം സേയ്യോ. യം കത്വാതി യം കമ്മം കത്വാ പച്ഛാ അനുസ്സരണകാലേ ന തപ്പതി നാനുതപ്പതി, സോമനസ്സജാതോവ ഹോതി, തം കമ്മം വരന്തി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ഉപാസകോ ച സാ ച ഇത്ഥീ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു. തഞ്ച പന ദാസിം തത്ഥേവ ഭുജിസ്സം കത്വാ ധമ്മചാരിനിം കരിംസൂതി.

ഇസ്സാപകതിത്ഥിവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. സമ്ബഹുലഭിക്ഖുവത്ഥു

നഗരം ¶ യഥാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സമ്ബഹുലേ ആഗന്തുകേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ കിര ഏകസ്മിം പച്ചന്തേ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ പഠമമാസേ സുഖം വിഹരിംസു. മജ്ഝിമമാസേ ചോരാ ആഗന്ത്വാ തേസം ഗോചരഗാമം പഹരിത്വാ കരമരേ ഗഹേത്വാ അഗമംസു. തതോ പട്ഠായ മനുസ്സാ ചോരാനം പടിബാഹനത്ഥായ തം പച്ചന്തനഗരം അഭിസങ്ഖരോന്താ തേ ഭിക്ഖൂ സക്കച്ചം ഉപട്ഠാതും ഓകാസം ന ലഭിംസു. തേ അഫാസുകം വസ്സം വസിത്വാ വുത്ഥവസ്സാ സത്ഥു ദസ്സനായ സാവത്ഥിം ¶ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. സത്ഥാ തേഹി സദ്ധിം കതപടിസന്ഥാരോ ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ ¶ , സുഖം വസിത്ഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മയം പഠമമാസമേവ സുഖം വസിമ്ഹാ, മജ്ഝിമമാസേ ചോരാ ഗാമം പഹരിംസു, തതോ പട്ഠായ മനുസ്സാ നഗരം അഭിസങ്ഖരോന്താ സക്കച്ചം ഉപട്ഠാതും ഓകാസം ന ലഭിംസു. തസ്മാ അഫാസുകം വസ്സം വസിമ്ഹാ’’തി വുത്തേ ‘‘അലം, ഭിക്ഖവേ, മാ ചിന്തയിത്ഥ, ഫാസുവിഹാരോ നാമ നിച്ചകാലം ദുല്ലഭോ, ഭിക്ഖുനാ നാമ യഥാ തേ മനുസ്സാ നഗരം ഗോപയിംസു, ഏവം അത്തഭാവമേവ ഗോപയിതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൧൫.

‘‘നഗരം യഥാ പച്ചന്തം, ഗുത്തം സന്തരബാഹിരം;

ഏവം ഗോപേഥ അത്താനം, ഖണോ വോ മാ ഉപച്ചഗാ;

ഖണാതീതാ ഹി സോചന്തി, നിരയമ്ഹി സമപ്പിതാ’’തി.

തത്ഥ സന്തരബാഹിരന്തി, ഭിക്ഖവേ, യഥാ തേഹി മനുസ്സേഹി തം പച്ചന്തനഗരം ദ്വാരപാകാരാദീനി ഥിരാനി കരോന്തേഹി സഅന്തരം, അട്ടാലകപരിഖാദീനി ഥിരാനി കരോന്തേഹി സബാഹിരന്തി സന്തരബാഹിരം സുഗുത്തം കതം, ഏവം തുമ്ഹേപി സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ അജ്ഝത്തികാനി ഛ ദ്വാരാനി പിദഹിത്വാ ദ്വാരരക്ഖികം സതിം അവിസ്സജ്ജേത്വാ യഥാ ഗയ്ഹമാനാനി ബാഹിരാനി ഛ ആയതനാനി അജ്ഝത്തികാനം ഉപഘാതായ സംവത്തന്തി, തഥാ അഗ്ഗഹണേന താനിപി ഥിരാനി കത്വാ ¶ തേസം അപ്പവേസായ ദ്വാരരക്ഖികം സതിം അപ്പഹായ വിചരന്താ അത്താനം ഗോപേഥാതി അത്ഥോ. ഖണോ വോ മാ ഉപച്ചഗാതി യോ ഹി ഏവം അത്താനം ന ഗോപേതി, തം പുഗ്ഗലം അയം ബുദ്ധുപ്പാദഖണോ മജ്ഝിമദേസേ ഉപ്പത്തിഖണോ സമ്മാദിട്ഠിയാ പടിലദ്ധഖണോ ഛന്നം ആയതനാനം അവേകല്ലഖണോതി സബ്ബോപി അയം ഖണോ ¶ അതിക്കമതി, സോ ഖണോ തുമ്ഹേ മാ അതിക്കമതു. ഖണാതീതാതി യേ ഹി തം ഖണം അതീതാ, തേ ച പുഗ്ഗലേ സോ ച ഖണോ അതീതോ, തേ നിരയമ്ഹി സമപ്പിതാ ഹുത്വാ തത്ഥ നിബ്ബത്തിത്വാ സോചന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ ഉപ്പന്നസംവേഗാ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

സമ്ബഹുലഭിക്ഖുവത്ഥു സത്തമം.

൮. നിഗണ്ഠവത്ഥു

അലജ്ജിതായേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ നിഗണ്ഠേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ¶ ദിവസേ ഭിക്ഖൂ നിഗണ്ഠേ ദിസ്വാ കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘ആവുസോ, സബ്ബസോ അപ്പടിച്ഛന്നേഹി അചേലകേഹി ഇമേ നിഗണ്ഠാ വരതരാ, യേ ഏകം പുരിമപസ്സമ്പി താവ പടിച്ഛാദേന്തി, സഹിരികാ മഞ്ഞേ ഏതേ’’തി. തം സുത്വാ നിഗണ്ഠാ ‘‘ന മയം ഏതേന കാരണേന പടിച്ഛാദേമ, പംസുരജാദയോ ¶ പന പുഗ്ഗലാ ഏവ, ജീവിതിന്ദ്രിയപടിബദ്ധാ ഏവ, തേ നോ ഭിക്ഖാഭാജനേസു മാ പതിംസൂതി ഇമിനാ കാരണേന പടിച്ഛാദേമാ’’തി വത്വാ തേഹി സദ്ധിം വാദപടിവാദവസേന ബഹും കഥം കഥേസും. ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ നിസിന്നകാലേ തം പവത്തിം ആരോചേസും. സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, അലജ്ജിതബ്ബേന ലജ്ജിത്വാ ലജ്ജിതബ്ബേന അലജ്ജമാനാ നാമ ദുഗ്ഗതിപരായണാവ ഹോന്തീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൧൬.

‘‘അലജ്ജിതായേ ലജ്ജന്തി, ലജ്ജിതായേ ന ലജ്ജരേ;

മിച്ഛാദിട്ഠിസമാദാനാ, സത്താ ഗച്ഛന്തി ദുഗ്ഗതിം.

൩൧൭.

‘‘അഭയേ ഭയദസ്സിനോ, ഭയേ ചാഭയദസ്സിനോ;

മിച്ഛാദിട്ഠിസമാദാനാ, സത്താ ഗച്ഛന്തി ദുഗ്ഗതി’’ന്തി.

തത്ഥ അലജ്ജിതായേതി അലജ്ജിതബ്ബേന. ഭിക്ഖാഭാജനഞ്ഹി അലജ്ജിതബ്ബം നാമ, തേ പന തം പടിച്ഛാദേത്വാ വിചരന്താ തേന ലജ്ജന്തി നാമ. ലജ്ജിതായേതി അപടിച്ഛന്നേന ഹിരികോപീനങ്ഗേന ലജ്ജിതബ്ബേന. തേ പന തം അപടിച്ഛാദേത്വാ വിചരന്താ ¶ ലജ്ജിതായേ ന ലജ്ജന്തി നാമ. തേന തേസം അലജ്ജിതബ്ബേന ¶ ലജ്ജിതം ലജ്ജിതബ്ബേന അലജ്ജിതം തുച്ഛഗഹണഭാവേന ച അഞ്ഞഥാഗഹണഭാവേന ച മിച്ഛാദിട്ഠി ഹോതി. തം സമാദിയിത്വാ വിചരന്താ പന തേ മിച്ഛാദിട്ഠിസമാദാനാ സത്താ നിരയാദിഭേദം ദുഗ്ഗതിം ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. അഭയേതി ഭിക്ഖാഭാജനം നിസ്സായ രാഗദോസമോഹമാനദിട്ഠികിലേസദുച്ചരിതഭയാനം അനുപ്പജ്ജനതോ ഭിക്ഖാഭാജനം അഭയം നാമ, ഭയേന തം പടിച്ഛാദേന്താ പന അഭയേ ഭയദസ്സിനോ നാമ. ഹിരികോപീനങ്ഗം പന നിസ്സായ രാഗാദീനം ഉപ്പജ്ജനതോ തം ഭയം നാമ, തസ്സ അപടിച്ഛാദനേന ഭയേ ചാഭയദസ്സിനോ. തസ്സ തം അയഥാഗഹണസ്സ സമാദിന്നത്താ മിച്ഛാദിട്ഠിസമാദാനാ സത്താ ദുഗ്ഗഹിം ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ നിഗണ്ഠാ സംവിഗ്ഗമാനസാ പബ്ബജിംസു, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

നിഗണ്ഠവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. തിത്ഥിയസാവകവത്ഥു

അവജ്ജേതി ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ തിത്ഥിയസാവകേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ അഞ്ഞതിത്ഥിയസാവകാ അത്തനോ പുത്തേ സമ്മാദിട്ഠികാനം ഉപാസകാനം പുത്തേഹി സദ്ധിം സപരിവാരേ കീളമാനേ ദിസ്വാ ഗേഹം ആഗതകാലേ ‘‘ന വോ സമണാ സക്യപുത്തിയാ വന്ദിതബ്ബാ, നാപി തേസം വിഹാരം പവിസിതബ്ബ’’ന്തി സപഥം കാരയിംസു. തേ ഏകദിവസം ജേതവനവിഹാരസ്സ ബഹിദ്വാരകോട്ഠകസാമന്തേ കീളന്താ പിപാസിതാ അഹേസും. അഥേകം ഉപാസകദാരകം ‘‘ത്വം ഏത്ഥ ഗന്ത്വാ പാനീയം പിവിത്വാ അമ്ഹാകമ്പി ആഹരാഹീ’’തി പഹിണിംസു. സോ വിഹാരം പവിസിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പാനീയം പിവിത്വാ തമത്ഥം ആരോചേസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ത്വമേവ പാനീയം പിവിത്വാ ഗന്ത്വാ ഇതരേപി പാനീയപിവനത്ഥായ ഇധേവ പേസേഹീ’’തി ആഹ. സോ തഥാ അകാസി. തേ ആഗന്ത്വാ പാനീയം പിവിംസു. സത്ഥാ തേ പക്കോസാപേത്വാ തേസം സപ്പായം ധമ്മകഥം കഥേത്വാ തേ അചലസദ്ധേ കത്വാ സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠാപേസി. തേ സകാനി ഗേഹാനി ഗന്ത്വാ തമത്ഥം മാതാപിതൂനം ആരോചേസും ¶ ¶ . അഥ നേസം മാതാപിതരോ ‘‘പുത്തകാ നോ വിപന്നദിട്ഠികാ ജാതാ’’തി ദോമനസ്സപ്പത്താ പരിദേവിംസു. അഥ തേസം ഛേകാ സമ്ബഹുലാ പടിവിസ്സകാ മനുസ്സാ ആഗന്ത്വാ ദോമനസ്സവൂപസമനത്ഥായ ധമ്മം കഥയിംസു. തേ തേസം കഥം സുത്വാ ‘‘ഇമേ ദാരകേ സമണസ്സ ഗോതമസ്സേവ നിയ്യാദേസ്സാമാ’’തി മഹന്തേന ഞാതിഗണേന സദ്ധിം വിഹാരം നയിംസു. സത്ഥാ തേസം അജ്ഝാസയം ഓലോകേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൧൮.

‘‘അവജ്ജേ വജ്ജമതിനോ, വജ്ജേ ചാവജ്ജദസ്സിനോ;

മിച്ഛാദിട്ഠിസമാദാനാ, സത്താ ഗച്ഛന്തി ദുഗ്ഗതിം.

൩൧൯.

‘‘വജ്ജഞ്ച വജ്ജതോ ഞത്വാ, അവജ്ജഞ്ച അവജ്ജതോ;

സമ്മാദിട്ഠിസമാദാനാ, സത്താ ഗച്ഛന്തി സുഗ്ഗതി’’ന്തി.

തത്ഥ അവജ്ജേതി ദസവത്ഥുകായ സമ്മാദിട്ഠിയാ, തസ്സാ ഉപനിസ്സയഭൂതേ ധമ്മേ ച. വജ്ജമതിനോതി വജ്ജം ഇദന്തി ഉപ്പന്നമതിനോ. ദസവത്ഥുകായ മിച്ഛാദിട്ഠിയാ പന തസ്സാ ഉപനിസ്സയഭൂതേ ധമ്മേ ച അവജ്ജദസ്സിനോ, ഏതിസ്സാ അവജ്ജം വജ്ജതോ വജ്ജഞ്ച അവജ്ജതോ ഞത്വാ ¶ ഗഹണസങ്ഖാതായ മിച്ഛാദിട്ഠിയാ സമാദിന്നത്താ മിച്ഛാദിട്ഠിസമാദാനാ സത്താ ദുഗ്ഗതിം ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. ദുതിയഗാഥായ വുത്തവിപരിയായേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ സബ്ബേപി തേ തീസു സരണേസു പതിട്ഠായ അപരാപരം ധമ്മം സുണന്താ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

തിത്ഥിയസാവകവത്ഥു നവമം.

നിരയവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദ്വാവീസതിമോ വഗ്ഗോ.

൨൩. നാഗവഗ്ഗോ

൧. അത്തദന്തവത്ഥു

അഹം ¶ ¶ ¶ നാഗോ വാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ കോസമ്ബിയം വിഹരന്തോ അത്താനം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു അപ്പമാദവഗ്ഗസ്സ ആദിഗാഥാവണ്ണനായ വിത്ഥാരിതമേവ. വുത്തഞ്ഹേതം തത്ഥ (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.സാമാവതിവത്ഥു) –

മാഗണ്ഡിയാ താസം കിഞ്ചി കാതും അസക്കുണിത്വാ ‘‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സേവ കത്തബ്ബം കരിസ്സാമീ’’തി നാഗരാനം ലഞ്ജം ദത്വാ ‘‘സമണം ഗോതമം അന്തോനഗരം പവിസിത്വാ ചരന്തം ദാസകമ്മകരപോരിസേഹി സദ്ധിം അക്കോസേത്വാ പരിഭാസേത്വാ പലാപേഥാ’’തി ആണാപേസി. മിച്ഛാദിട്ഠികാ തീസു രതനേസു അപ്പസന്നാ അന്തോനഗരം പവിട്ഠം സത്ഥാരം അനുബന്ധിത്വാ ‘‘ചോരോസി ബാലോസി മൂള്ഹോസി ഥേനോസി ഓട്ഠോസി ഗോണോസി ഗദ്രഭോസി നേരയികോസി തിരച്ഛാനഗതോസി, നത്ഥി തുയ്ഹം ¶ സുഗതി, ദുഗ്ഗതിയേവ തുയ്ഹം പാടികങ്ഖാ’’തി ദസഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി അക്കോസന്തി പരിഭാസന്തി. തം സുത്വാ ആയസ്മാ ആനന്ദോ സത്ഥാരം ഏതദവോച – ‘‘ഭന്തേ, ഇമേ നാഗരാ അമ്ഹേ അക്കോസന്തി പരിഭാസന്തി, ഇതോ അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛാമാ’’തി. ‘‘കുഹിം, ആനന്ദാ’’തി? ‘‘അഞ്ഞം നഗരം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തത്ഥ മനുസ്സേസു അക്കോസന്തേസു പരിഭാസന്തേസു പുന കത്ഥ ഗമിസ്സാമാനന്ദാ’’തി. ‘‘തതോപി അഞ്ഞം നഗരം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തത്ഥ മനുസ്സേസു അക്കോസന്തേസു പരിഭാസന്തേസു കുഹിം ഗമിസ്സാമാനന്ദാ’’തി. ‘‘തതോപി അഞ്ഞം നഗരം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ആനന്ദ, ന ഏവം കാതും വട്ടതി, യത്ഥ അധികരണം ഉപ്പന്നം, തത്ഥേവ തസ്മിം വൂപസന്തേ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും വട്ടതി, കേ പന തേ, ആനന്ദ, അക്കോസന്തീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ദാസകമ്മകരേ ഉപാദായ സബ്ബേ അക്കോസന്തീ’’തി. ‘‘അഹം, ആനന്ദ, സങ്ഗാമം ഓതിണ്ണഹത്ഥിസദിസോ. സങ്ഗാമം ഓതിണ്ണഹത്ഥിനോ ഹി ചതൂഹി ദിസാഹി ആഗതേ സരേ സഹിതും ഭാരോ, തഥേവ ബഹൂഹി ദുസ്സീലേഹി കഥിതകഥാനം സഹനം നാമ ¶ മയ്ഹം ഭാരോ’’തി വത്വാ അത്താനം ആരബ്ഭ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൨൦.

‘‘അഹം നാഗോവ സങ്ഗാമേ, ചാപതോ പതിതം സരം;

അതിവാക്യം തിതിക്ഖിസ്സം, ദുസ്സീലോ ഹി ബഹുജ്ജനോ.

൩൨൧.

‘‘ദന്തം ¶ ¶ നയന്തി സമിതിം, ദന്തം രാജാഭിരൂഹതി;

ദന്തോ സേട്ഠോ മനുസ്സേസു, യോതിവാക്യം തിതിക്ഖതി.

൩൨൨.

‘‘വരമസ്സതരാ ദന്താ, ആജാനീയാ ച സിന്ധവാ;

കുഞ്ജരാ ച മഹാനാഗാ, അത്തദന്തോ തതോ വര’’ന്തി.

തത്ഥ നാഗോവാതി ഹത്ഥീ വിയ. ചാപതോ പതിതന്തി ധനുതോ മുത്തം. അതിവാക്യന്തി അട്ഠഅനരിയവോഹാരവസേന പവത്തം വീതിക്കമവചനം. തിതിക്ഖിസ്സന്തി യഥാ സങ്ഗാമാവചരോ സുദന്തോ മഹാനാഗോ ഖമോ സത്തിപഹാരാദീനി ചാപതോ മുച്ചിത്വാ അത്തനി പതിതേ സരേ അവിഹഞ്ഞമാനോ തിതിക്ഖതി, ഏവമേവ ഏവരൂപം അതിവാക്യം തിതിക്ഖിസ്സം, സഹിസ്സാമീതി അത്ഥോ. ദുസ്സീലോ ഹീതി അയഞ്ഹി ലോകിയമഹാജനോ ബഹുദുസ്സീലോ അത്തനോ അത്തനോ രുചിവസേന വാചം നിച്ഛാരേത്വാ ഘട്ടേന്തോ ചരതി, തത്ഥ അധിവാസനം അജ്ഝുപേക്ഖനമേവ മമ ഭാരോ. സമിതിന്തി ഉയ്യാനകീളമണ്ഡലാദീസു മഹാജനമജ്ഝം ഗച്ഛന്താ ¶ ദന്തമേവ ഗോണജാതിം വാ അസ്സജാതിം വാ യാനേ യോജേത്വാ നയന്തി. രാജാതി തഥാരൂപേഹേവ വാഹനേഹി ഗച്ഛന്തോ രാജാപി ദന്തമേവ അഭിരൂഹതി. മനുസ്സേസൂതി മനുസ്സേസുപി ചതൂഹി അരിയമഗ്ഗേഹി ദന്തോ നിബ്ബിസേവനോവ സേട്ഠോ. യോതിവാക്യന്തി യോ ഏവരൂപം അതിക്കമവചനം പുനപ്പുനം വുച്ചമാനമ്പി തിതിക്ഖതി ന പടിപ്ഫരതി ന വിഹഞ്ഞതി, ഏവരൂപോ ദന്തോ സേട്ഠോതി അത്ഥോ.

അസ്സതരാതി വളവായ ഗദ്രഭേന ജാതാ. ആജാനീയാതി യം അസ്സദമസാരഥി കാരണം കാരേതി, തസ്സ ഖിപ്പം ജാനനസമത്ഥാ. സിന്ധവാതി സിന്ധവരട്ഠേ ജാതാ അസ്സാ. മഹാനാഗാതി കുഞ്ജരസങ്ഖാതാ മഹാഹത്ഥിനോ. അത്തദന്തോതി ഏതേ അസ്സതരാ ച സിന്ധവാ ച കുഞ്ജരാ ച ദന്താവ വരം, ന അദന്താ. യോ പന ചതൂഹി അരിയമഗ്ഗേഹി അത്തനോ ദന്തതായ അത്തദന്തോ നിബ്ബിസേവനോ, അയം തതോപി വരം, സബ്ബേഹിപി ഏതേഹി ഉത്തരിതരോതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ലഞ്ജം ഗഹേത്വാ വീഥിസിങ്ഘാടകാദീസു ഠത്വാ ¶ അക്കോസന്തോ പരിഭാസന്തോ സബ്ബോപി സോ മഹാജനോ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണീതി.

അത്തദന്തവത്ഥു പഠമം.

൨. ഹത്ഥാചരിയപുബ്ബകഭിക്ഖുവത്ഥു

ന ¶ ¶ ഹി ഏതേഹീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം ഹത്ഥാചരിയപുബ്ബകം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഏകദിവസം അചിരവതീനദീതീരേ ഹത്ഥിദമകം ‘‘ഏകം ഹത്ഥിം ദമേസ്സാമീ’’തി അത്തനാ ഇച്ഛിതം കാരണം സിക്ഖാപേതും അസക്കോന്തം ദിസ്വാ സമീപേ ഠിതേ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, സചേ അയം ഹത്ഥാചരിയോ ഇമം ഹത്ഥിം അസുകട്ഠാനേ നാമ വിജ്ഝേയ്യ, ഖിപ്പമേവ ഇമം കാരണം സിക്ഖാപേയ്യാ’’തി. സോ തസ്സ കഥം സുത്വാ തഥാ കത്വാ തം ഹത്ഥിം സുദന്തം ദമേസി. തേ ഭിക്ഖൂ തം പവത്തിം സത്ഥു ആരോചേസും. സത്ഥാ തം ഭിക്ഖും പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര തയാ ഏവം വുത്ത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ചം, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ വിഗരഹിത്വാ ‘‘കിം തേ, മോഘപുരിസ, ഹത്ഥിയാനേന വാ അഞ്ഞേന വാ ദന്തേന. ന ഹി ഏതേഹി യാനേഹി അഗതപുബ്ബം ഠാനം ഗന്തും സമത്ഥാ ¶ നാമ അത്ഥി, അത്തനാ പന സുദന്തേന സക്കാ അഗതപുബ്ബം ഠാനം ഗന്തും, തസ്മാ അത്താനമേവ ദമേഹി, കിം തേ ഏതേസം ദമനേനാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൨൩.

‘‘ന ഹി ഏതേഹി യാനേഹി, ഗച്ഛേയ്യ അഗതം ദിസം;

യഥാത്തനാ സുദന്തേന, ദന്തോ ദന്തേന ഗച്ഛതീ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – യാനി താനി ഹത്ഥിയാനാദീനി യാനാനി, ന ഹി ഏതേഹി യാനേഹി കോചി പുഗ്ഗലോ സുപിനന്തേനപി അഗതപുബ്ബത്താ ‘‘അഗത’’ന്തി സങ്ഖാതം നിബ്ബാനദിസം തഥാ ഗച്ഛേയ്യ, യഥാ പുബ്ബഭാഗേ ഇന്ദ്രിയദമേന അപരഭാഗേ അരിയമഗ്ഗഭാവനായ സുദന്തേന ദന്തോ നിബ്ബിസേവനോ സപ്പഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ തം അഗതപുബ്ബം ദിസം ഗച്ഛതി, ദന്തഭൂമിം പാപുണാതി. തസ്മാ അത്തദമനമേവ തതോ വരന്തി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഹത്ഥാചരിയപുബ്ബകഭിക്ഖുവത്ഥു ദുതിയം.

൩. പരിജിണ്ണബ്രാഹ്മണപുത്തവത്ഥു

ധനപാലോതി ¶ ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരസ്സ പരിജിണ്ണബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിരേകോ ബ്രാഹ്മണോ അട്ഠസതസഹസ്സവിഭവോ വയപ്പത്താനം ചതുന്നം പുത്താനം ആവാഹം കത്വാ ചത്താരി സതസഹസ്സാനി അദാസി. അഥസ്സ ബ്രാഹ്മണിയാ കാലകതായ പുത്താ സമ്മന്തയിംസു – ‘‘സചേ അയം അഞ്ഞം ബ്രാഹ്മണിം ആനേസ്സതി, തസ്സാ കുച്ഛിയം നിബ്ബത്താനം വസേന കുലസന്തകം ഭിജ്ജിസ്സതി, ഹന്ദ നം മയം സങ്ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി തേ തം പണീതേഹി ഘാസച്ഛാദനാദീഹി ഉപട്ഠഹന്താ ഹത്ഥപാദസമ്ബാഹനാദീനി കരോന്താ ഉപട്ഠഹിത്വാ ഏകദിവസമസ്സ ദിവാ നിദ്ദായിത്വാ വുട്ഠിതസ്സ ഹത്ഥപാദേ സമ്ബാഹന്താ പാടിയേക്കം ഘരാവാസേ ആദീനവം വത്വാ ‘‘മയം തുമ്ഹേ ഇമിനാ നീഹാരേന യാവജീവം ഉപട്ഠഹിസ്സാമ, സേസധനമ്പി നോ ദേഥാ’’തി യാചിംസു. ബ്രാഹ്മണോ പുന ഏകേകസ്സ സതസഹസ്സം ദത്വാ അത്തനോ നിവത്ഥപാരുപനമത്തം ഠപേത്വാ സബ്ബം ഉപഭോഗപരിഭോഗം ചത്താരോ കോട്ഠാസേ കത്വാ നിയ്യാദേസി. തം ജേട്ഠപുത്തോ കതിപാഹം ഉപട്ഠഹി. അഥ നം ഏകദിവസം ന്ഹത്വാ ആഗച്ഛന്തം ദ്വാരകോട്ഠകേ ¶ ഠത്വാ സുണ്ഹാ ഏവമാഹ – ‘‘കിം തയാ ജേട്ഠപുത്തസ്സ സതം വാ സഹസ്സം വാ അതിരേകം ദിന്നം അത്ഥി, നനു സബ്ബേസം ദ്വേ ദ്വേ സതസഹസ്സാനി ദിന്നാനി, കിം സേസപുത്താനം ഘരസ്സ മഗ്ഗം ന ജാനാസീ’’തി. സോപി ‘‘നസ്സ വസലീ’’തി കുജ്ഝിത്വാ അഞ്ഞസ്സ ഘരം അഗമാസി. തതോപി കതിപാഹച്ചയേന ഇമിനാവ ഉപായേന പലാപിതോ അഞ്ഞസ്സാതി ഏവം ഏകഘരമ്പി പവേസനം അലഭമാനോ പണ്ഡരങ്ഗപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഭിക്ഖായ ചരന്തോ കാലാനമച്ചയേന ജരാജിണ്ണോ ദുബ്ഭോജനദുക്ഖസേയ്യാഹി മിലാതസരീരോ ഭിക്ഖായ ചരന്തോ ആഗമ്മ പീഠികായ നിപന്നോ നിദ്ദം ഓക്കമിത്വാ ഉട്ഠായ നിസിന്നോ അത്താനം ഓലോകേത്വാ പുത്തേസു അത്തനോ പതിട്ഠം അപസ്സന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘സമണോ കിര ഗോതമോ അബ്ഭാകുടികോ ഉത്താനമുഖോ സുഖസമ്ഭാസോ പടിസന്ഥാരകുസലോ, സക്കാ സമണം ഗോതമം ഉപസങ്കമിത്വാ പടിസന്ഥാരം ലഭിതു’’ന്തി. സോ നിവാസനപാരുപനം സണ്ഠാപേത്വാ ഭിക്ഖഭാജനം ഗഹേത്വാ ദണ്ഡമാദായ ഭഗവതോ സന്തികം അഗമാസി. വുത്തമ്പി ചേതം (സം. നി. ൧.൨൦൦) –

അഥ ¶ ഖോ അഞ്ഞതരോ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലോ ലൂഖോ ലൂഖപാവുരണോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. സത്ഥാ ഏകമന്തം നിസിന്നേന തേന സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കത്വാ ഏതദവോച – ‘‘കിന്നു ത്വം ¶ , ബ്രാഹ്മണ, ലൂഖോ ലൂഖപാവുരണോ’’തി. ഇധ മേ, ഭോ ഗോതമ, ചത്താരോ പുത്താ ¶ , തേ മം ദാരേഹി സംപുച്ഛ ഘരാ നിക്ഖാമേന്തീതി. തേന ഹി ത്വം, ബ്രാഹ്മണ, ഇമാ ഗാഥായോ പരിയാപുണിത്വാ സഭായം മഹാജനകായേ സന്നിപതിതേ പുത്തേസു ച സന്നിസിന്നേസു ഭാസസ്സു –

‘‘യേഹി ജാതേഹി നന്ദിസ്സം, യേസഞ്ച ഭവമിച്ഛിസം;

തേ മം ദാരേഹി സംപുച്ഛ, സാവ വാരേന്തി സൂകരം.

‘‘അസന്താ കിര മം ജമ്മാ, താത താതാതി ഭാസരേ;

രക്ഖസാ പുത്തരൂപേന, തേ ജഹന്തി വയോഗതം.

‘‘അസ്സോവ ജിണ്ണോ നിബ്ഭോഗോ, ഖാദനാ അപനീയതി;

ബാലകാനം പിതാ ഥേരോ, പരാഗാരേസു ഭിക്ഖതി.

‘‘ദണ്ഡോവ കിര മേ സേയ്യോ, യഞ്ചേ പുത്താ അനസ്സവാ;

ചണ്ഡമ്പി ഗോണം വാരേതി, അഥോ ചണ്ഡമ്പി കുക്കുരം.

‘‘അന്ധകാരേ പുരേ ഹോതി, ഗമ്ഭീരേ ഗാധമേധതി;

ദണ്ഡസ്സ ആനുഭാവേന, ഖലിത്വാ പതിതിട്ഠതീ’’തി. (സം. നി. ൧.൨൦൦);

സോ ¶ ഭഗവതോ സന്തികേ താ ഗാഥായോ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ തഥാരൂപേ ബ്രാഹ്മണാനം സമാഗമദിവസേ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതേസു പുത്തേസു തം സഭം ഓഗാഹിത്വാ ബ്രാഹ്മണാനം മജ്ഝേ മഹാരഹേസു ആസനേസു നിസിന്നേസു ‘‘അയം മേ കാലോ’’തി സഭായ മജ്ഝേ പവിസിത്വാ ഹത്ഥം ഉക്ഖിപിത്വാ ‘‘അഹം, ഭോ, തുമ്ഹാകം ഗാഥായോ ഭാസിതുകാമോ, സുണിസ്സഥാ’’തി വത്വാ ‘‘ഭാസസ്സു, ബ്രാഹ്മണ, സുണോമാ’’തി വുത്തേ ഠിതകോവ അഭാസി. തേന ച സമയേന മനുസ്സാനം വത്തം ഹോതി ‘‘യോ മാതാപിതൂനം സന്തകം ഖാദന്തോ മാതാപിതരോ ന പോസേതി, സോ മാരേതബ്ബോ’’തി. തസ്മാ തേ ബ്രാഹ്മണപുത്താ പിതു പാദേസു പതിത്വാ ‘‘ജീവിതം നോ, താത, ദേഥാ’’തി യാചിംസു. സോ പിതു ഹദയമുദുതായ ‘‘മാ മേ, ഭോ, പുത്തകേ വിനാസയിത്ഥ, പോസേസ്സന്തി മ’’ന്തി ആഹ. അഥസ്സ പുത്തേ മനുസ്സാ ആഹംസു – ‘‘സചേ, ഭോ ¶ , അജ്ജ പട്ഠായ പിതരം ന സമ്മാ പടിജഗ്ഗിസ്സഥ, ഘാതേസ്സാമ വോ’’തി. തേ ഭീതാ പിതരം പീഠേ നിസീദാപേത്വാ സയം ഉക്ഖിപിത്വാ ഗേഹം നേത്വാ ¶ സരീരം തേലേന അബ്ഭഞ്ജിത്വാ ഉബ്ബട്ടേത്വാ ഗന്ധചുണ്ണാദീഹി ന്ഹാപേത്വാ ബ്രാഹ്മണിയോ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘അജ്ജ പട്ഠായ അമ്ഹാകം പിതരം സമ്മാ പടിജഗ്ഗഥ, സചേ തുമ്ഹേ പമാദം ആപജ്ജിസ്സഥ, നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമ വോ’’തി വത്വാ പണീതഭോജനം ഭോജേസും.

ബ്രാഹ്മണോ ¶ സുഭോജനഞ്ച സുഖസേയ്യഞ്ച ആഗമ്മ കതിപാഹച്ചയേന സഞ്ജാതബലോ പീണിന്ദ്രിയോ അത്തഭാവം ഓലോകേത്വാ ‘‘അയം മേ സമ്പത്തി സമണം ഗോതമം നിസ്സായ ലദ്ധാ’’തി പണ്ണാകാരത്ഥായ ഏകം ദുസ്സയുഗം ആദായ ഭഗവതോ സന്തികം ഗന്ത്വാ കതപടിസന്ഥാരോ ഏകമന്തം നിസിന്നോ തം ദുസ്സയുഗം ഭഗവതോ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ‘‘മയം, ഭോ ഗോതമ, ബ്രാഹ്മണാ നാമ ആചരിയസ്സ ആചരിയധനം പരിയേസാമ, പടിഗ്ഗണ്ഹാതു മേ ഭവം ഗോതമോ ആചരിയോ ആചരിയധന’’ന്തി ആഹ. ഭഗവാ തസ്സ അനുകമ്പായ തം പടിഗ്ഗഹേത്വാ ധമ്മം ദേസേസി. ദേസനാവസാനേ ബ്രാഹ്മണോ സരണേസു പതിട്ഠായ ഏവമാഹ – ‘‘ഭോ ഗോതമ, മയ്ഹം പുത്തേഹി ചത്താരി ധുവഭത്താനി ദിന്നാനി, തതോ അഹം ദ്വേ തുമ്ഹാകം ദമ്മീ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കല്യാണം, ബ്രാഹ്മണ, മയം പന രുച്ചനട്ഠാനമേവ ഗമിസ്സാമാ’’തി വത്വാ ഉയ്യോജേസി. ബ്രാഹ്മണോ ഘരം ഗന്ത്വാ പുത്തേ ആഹ – ‘‘താതാ, സമണോ ഗോതമോ ¶ മയ്ഹം സഹായോ, തസ്സ മേ ദ്വേ ധുവഭത്താനി ദിന്നാനി, തുമ്ഹേ തസ്മിം സമ്പത്തേ മാ പമജ്ജിത്ഥാ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിംസു.

സത്ഥാ പുനദിവസേ പിണ്ഡായ ചരന്തോ ജേട്ഠപുത്തസ്സ ഘരദ്വാരം അഗമാസി. സോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ പത്തമാദായ ഘരം പവേസേത്വാ മഹാരഹേ പല്ലങ്കേ നിസീദാപേത്വാ പണീതഭോജനമദാസി. സത്ഥാ പുനദിവസേ ഇതരസ്സ ഇതരസ്സാതി പടിപാടിയാ സബ്ബേസം ഘരാനി അഗമാസി. സബ്ബേ തേ തഥേവ സക്കാരം അകംസു. ഏകദിവസം ജേട്ഠപുത്തോ മങ്ഗലേ പച്ചുപട്ഠിതേ പിതരം ആഹ – ‘‘താത, കസ്സ മങ്ഗലം ദേമാ’’തി? ‘‘നാഹം അഞ്ഞേ ജാനാമി, സമണോ ഗോതമോ മയ്ഹം സഹായോ’’തി. ‘‘തേന ഹി തം സ്വാതനായ പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം നിമന്തേഥാ’’തി. ബ്രാഹ്മണോ തഥാ അകാസി. സത്ഥാ പുനദിവസേ സപരിവാരോ തസ്സ ഗേഹം അഗമാസി. സോ ഹരിതുപലിത്തേ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതേ ഗേഹേ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിസീദാപേത്വാ അപ്പോദകമധുപായസേന ¶ ചേവ പണീതേന ഖാദനീയേന ച പരിവിസി. അന്തരാഭത്തസ്മിംയേവ ബ്രാഹ്മണസ്സ ചത്താരോ പുത്താ സത്ഥു സന്തികേ നിസീദിത്വാ ആഹംസു – ‘‘ഭോ ഗോതമ, മയം അമ്ഹാകം പിതരം പടിജഗ്ഗാമ ന പമജ്ജാമ ¶ , പസ്സഥിമസ്സ അത്തഭാവ’’ന്തി.

സത്ഥാ ‘‘കല്യാണം വോ കതം, മാതാപിതുപോസനം നാമ പോരാണകപണ്ഡിതാനം ആചിണ്ണമേവാ’’തി വത്വാ ‘‘തസ്സ നാഗസ്സ വിപ്പവാസേന, വിരൂള്ഹാ സല്ലകീ ച കുടജാ ചാ’’തി ഇമം ഏകാദസനിപാതേ മാതുപോസകനാഗരാജജാതകം (ചരിയാ. ൨.൧ ആദയോ; ജാ. ൧.൧൧.൧ ആദയോ) വിത്ഥാരേന കഥേത്വാ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –

൩൨൪.

‘‘ധനപാലോ നാമ കുഞ്ജരോ,

കടുകഭേദനോ ദുന്നിവാരയോ;

ബദ്ധോ ¶ കബളം ന ഭുഞ്ജതി,

സുമരതി നാഗവനസ്സ കുഞ്ജരോ’’തി.

തത്ഥ ധനപാലോ നാമാതി തദാ കാസികരഞ്ഞാ ഹത്ഥാചരിയം പേസേത്വാ രമണീയേ നാഗവനേ ഗാഹാപിതസ്സ ഹത്ഥിനോ ഏതം നാമം. കടുകഭേദനോതി തിഖിണമദോ. ഹത്ഥീനഞ്ഹി മദകാലേ കണ്ണചൂളികാ പഭിജ്ജന്തി, പകതിയാപി ഹത്ഥിനോ തസ്മിം കാലേ അങ്കുസേ വാ ¶ കുന്തതോമരേ വാ ന ഗണേന്തി, ചണ്ഡാ ഭവന്തി. സോ പന അതിചണ്ഡോയേവ. തേന വുത്തം – കടുകഭേദനോ ദുന്നിവാരയോതി. ബദ്ധോ കബളം ന ഭുഞ്ജതീതി സോ ബദ്ധോ ഹത്ഥിസാലം പന നേത്വാ വിചിത്രസാണിയാ പരിക്ഖിപാപേത്വാ കതഗന്ധപരിഭണ്ഡായ ഉപരി ബദ്ധവിചിത്രവിതാനായ ഭൂമിയാ ഠപിതോ രഞ്ഞാ രാജാരഹേന നാനഗ്ഗരസേന ഭോജനേന ഉപട്ഠാപിതോപി കിഞ്ചി ഭുഞ്ജിതും ന ഇച്ഛി, തമത്ഥം സന്ധായ ‘‘ബദ്ധോ കബളം ന ഭുഞ്ജതീ’’തി വുത്തം. സുമരതി നാഗവനസ്സാതി സോ രമണീയം മേ വസനട്ഠാനന്തി നാഗവനം സരതി. ‘‘മാതാ പന മേ അരഞ്ഞേ പുത്തവിയോഗേന ദുക്ഖപ്പത്താ അഹോസി, മാതാപിതുഉപട്ഠാനധമ്മോ ന മേ പൂരതി, കിം മേ ഇമിനാ ഭോജനേനാ’’തി ധമ്മികം മാതാപിതുഉപട്ഠാനധമ്മമേവ സരി. തം പന യസ്മാ തസ്മിം നാഗവനേയേവ ¶ ഠിതോ സക്കാ പൂരേതും, തേന വുത്തം – സുമരതി നാഗവനസ്സ കുഞ്ജരോതി. സത്ഥരി ഇമം അത്തനോ പുബ്ബചരിയം ¶ ആനേത്വാ കഥേന്തേ കഥേന്തേയേവ സബ്ബേപി തേ അസ്സുധാരാ പവത്തേത്വാ മുദുഹദയാ ഓഹിതസോതാ ഭവിംസു. അഥ നേസം ഭഗവാ സപ്പായം വിദിത്വാ സച്ചാനി പകാസേത്വാ ധമ്മം ദേസേസി.

ദേസനാവസാനേ സദ്ധിം പുത്തേഹി ചേവ സുണിസാഹി ച ബ്രാഹ്മണോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹീതി.

പരിജിണ്ണബ്രാഹ്മണപുത്തവത്ഥു തതിയം.

൪. പസേനദികോസലവത്ഥു

മിദ്ധീ യദാ ഹോതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ രാജാനം പസേനദികോസലം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ രാജാ തണ്ഡുലദോണസ്സ ഓദനം തദുപിയേന സൂപബ്യഞ്ജനേന ഭുഞ്ജതി. സോ ഏകദിവസം ഭുത്തപാതരാസോ ഭത്തസമ്മദം അവിനോദേത്വാവ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ കിലന്തരൂപോ ഇതോ ചിതോ ച സമ്പരിവത്തതി, നിദ്ദായ അഭിഭുയ്യമാനോപി ¶ ഉജുകം നിപജ്ജിതും അസക്കോന്തോ ഏകമന്തം ¶ നിസീദി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ – ‘‘കിം, മഹാരാജ, അവിസ്സമിത്വാവ ആഗതോസീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ഭുത്തകാലതോ പട്ഠായ മേ മഹാദുക്ഖം ഹോതീ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ, ‘‘മഹാരാജ, അതിബഹുഭോജനം ഏവം ദുക്ഖം ഹോതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൨൫.

‘‘മിദ്ധീ യദാ ഹോതി മഹഗ്ഘസോ ച,

നിദ്ദായിതാ സമ്പരിവത്തസായീ;

മഹാവരാഹോവ നിവാപപുട്ഠോ,

പുനപ്പുനം ഗബ്ഭമുപേതി മന്ദോ’’തി.

തത്ഥ മിദ്ധീതി ഥിനമിദ്ധാഭിഭൂതോ. മഹഗ്ഘസോ ചാതി മഹാഭോജനോ ആഹരഹത്ഥകഅലംസാടകതത്രവട്ടകകാകമാസകഭുത്തവമിതകാനം അഞ്ഞതരോ വിയ. നിവാപപുട്ഠോതി കുണ്ഡകാദിനാ സൂകരഭത്തേന പുട്ഠോ. ഘരസൂകരോ ഹി ദഹരകാലതോ പട്ഠായ പോസിയമാനോ ഥൂലസരീരകാലേ ഗേഹാ ബഹി നിക്ഖമിതും അലഭന്തോ ഹേട്ഠാമഞ്ചാദീസു സമ്പരിവത്തിത്വാ ¶ അസ്സസന്തോ പസ്സസന്തോ സയതേവ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യദാ പുരിസോ മിദ്ധീ ച ¶ ഹോതി മഹഗ്ഘസോ ച, നിവാപപുട്ഠോ മഹാവരാഹോ വിയ ച അഞ്ഞേന ഇരിയാപഥേന യാപേതും അസക്കോന്തോ നിദ്ദായനസീലോ സമ്പരിവത്തസായീ, തദാ സോ ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ’’തി തീണി ലക്ഖണാനി മനസികാതും ന സക്കോതി. തേസം അമനസികാരാ മന്ദപഞ്ഞോ പുനപ്പുനം ഗബ്ഭമുപേതി, ഗബ്ഭവാസതോ ന പരിമുച്ചതീതി. ദേസനാവസാനേ സത്ഥാ രഞ്ഞോ ഉപകാരവസേന –

‘‘മനുജസ്സ സദാ സതീമതോ, മത്തം ജാനതോ ലദ്ധഭോജനേ;

തനുകസ്സ ഭവന്തി വേദനാ, സണികം ജീരതി ആയു പാലയ’’ന്തി. (സം. നി. ൧.൧൨൪);

ഇമം ഗാഥം വത്വാ ഉത്തരമാണവം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേത്വാ ‘‘ഇമം ഗാഥം രഞ്ഞോ ഭോജനവേലായ പവേദേയ്യാസി, ഇമിനാ ഉപായേന ഭോജനം പരിഹാപേയ്യാസീ’’തി ഉപായം ആചിക്ഖി, സോ തഥാ അകാസി. രാജാ അപരേന സമയേന നാളികോദനപരമതായ സണ്ഠിതോ സുസല്ലഹുകസരീരോ സുഖപ്പത്തോ സത്ഥരി ഉപ്പന്നവിസ്സാസോ സത്താഹം അസദിസദാനം പവത്തേസി. ദാനാനുമോദനായ മഹാജനോ മഹന്തം വിസേസം പാപുണീതി.

പസേനദികോസലവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. സാനുസാമണേരവത്ഥു

ഇദം ¶ ¶ പുരേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സാനും നാമ സാമണേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഏകിസ്സാ ഉപാസികായ ഏകപുത്തകോ അഹോസി. അഥ നം സാ ദഹരകാലേയേവ പബ്ബാജേസി. സോ പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ സീലവാ അഹോസി വത്തസമ്പന്നോ, ആചരിയുപജ്ഝായആഗന്തുകാനം വത്തം കതമേവ ഹോതി. മാസസ്സ അട്ഠമേ ദിവസേ പാതോവ ഉട്ഠായ ഉദകമാളകേ ഉദകം ഉപട്ഠാപേത്വാ ധമ്മസ്സവനഗ്ഗം സമ്മജ്ജിത്വാ ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ ദീപം ജാലേത്വാ മധുരസ്സരേന ധമ്മസ്സവനം ഘോസേതി. ഭിക്ഖൂ തസ്സ ഥാമം ഞത്വാ ¶ ‘‘സരഭഞ്ഞം ഭണ സാമണേരാ’’തി അജ്ഝേസന്തി. സോ ‘‘മയ്ഹം ഹദയവാതോ രുജതി, കായോ വാ ബാധതീ’’തി കിഞ്ചി പച്ചാഹാരം അകത്വാ ധമ്മാസനം അഭിരൂഹിത്വാ ആകാസഗങ്ഗം ഓതാരേന്തോ വിയ സരഭഞ്ഞം വത്വാ ഓതരന്തോ ‘‘മയ്ഹം മാതാപിതൂനം ഇമസ്മിം സരഭഞ്ഞേ പത്തിം ദമ്മീ’’തി വദതി. തസ്സ മനുസ്സാ മാതാപിതരോ പത്തിയാ ദിന്നഭാവം ¶ ന ജാനന്തി. അനന്തരത്തഭാവേ പനസ്സ മാതാ യക്ഖിനീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്താ, സാ ദേവതാഹി സദ്ധിം ആഗന്ത്വാ ധമ്മം സുത്വാ ‘‘സാമണേരേന ദിന്നപത്തിം അനുമോദാമി, താതാ’’തി വദതി. ‘‘സീലസമ്പന്നോ ച നാമ ഭിക്ഖു സദേവകസ്സ ലോകസ്സ പിയോ ഹോതീ’’തി തസ്മിം സാമണേരേ ദേവതാ സലജ്ജാ സഗാരവാ മഹാബ്രഹ്മാനം വിയ അഗ്ഗിക്ഖന്ധം വിയ ച നം മഞ്ഞന്തി. സാമണേരേ ഗാരവേന തഞ്ച യക്ഖിനിം ഗരുകം കത്വാ പസ്സന്തി. താ ധമ്മസ്സവനയക്ഖസമാഗമാദീസു ‘‘സാനുമാതാ സാനുമാതാ’’തി യക്ഖിനിയാ അഗ്ഗാസനം അഗ്ഗോദകം അഗ്ഗപിണ്ഡം ദേന്തി. മഹേസക്ഖാപി യക്ഖാ തം ദിസ്വാ മഗ്ഗാ ഓക്കമന്തി, ആസനാ വുട്ഠഹന്തി.

അഥ ഖോ സാമണേരോ വുഡ്ഢിമന്വായ പരിപക്കിന്ദ്രിയോ അനഭിരതിയാ പീളിതോ അനഭിരതിം വിനോദേതും അസക്കോന്തോ പരുള്ഹകേസനഖോ കിലിട്ഠനിവാസനപാരുപനോ കസ്സചി അനാരോചേത്വാ പത്തചീവരമാദായ ഏകകോവ മാതുഘരം അഗമാസി. ഉപാസികാ പുത്തം ദിസ്വാ വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘കിം, താത, ത്വം പുബ്ബേ ¶ ആചരിയുപജ്ഝായേഹി വാ ദഹരസാമണേരേഹി വാ സദ്ധിം ഇധാഗച്ഛസി, കസ്മാ ഏകകോവ അജ്ജ ആഗതോസീ’’തി? സോ ഉക്കണ്ഠിതഭാവം ആരോചേസി. സാ ഉപാസികാ നാനപ്പകാരേന ഘരാവാസേ ആദീനവം ദസ്സേത്വാ പുത്തം ഓവദമാനാപി സഞ്ഞാപേതും അസക്കോന്തീ ‘‘അപ്പേവ നാമ അത്തനോ ധമ്മതായപി സല്ലക്ഖേയ്യാ’’തി അനുയ്യോജേത്വാ ‘‘തിട്ഠ, താത, യാവ തേ യാഗുഭത്തം സമ്പാദേമി, യാഗും പിവിത്വാ കതഭത്തകിച്ചസ്സ തേ മനാപാനി വത്ഥാനി നീഹരിത്വാ ദസ്സാമീ’’തി വത്വാ ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ അദാസി. നിസീദി സാമണേരോ. ഉപാസികാ മുഹുത്തേനേവ യാഗുഖജ്ജകം ¶ സമ്പാദേത്വാ അദാസി. അഥ ‘‘ഭത്തം സമ്പാദേസ്സാമീ’’തി അവിദൂരേ നിസിന്നാ തണ്ഡുലേ ധോവതി. തസ്മിം സമയേ സാ യക്ഖിനീ ‘‘കഹം നു ഖോ സാമണേരോ, കച്ചി ഭിക്ഖാഹാരം ലഭതി, നോ’’തി ആവജ്ജമാനാ തസ്സ വിബ്ഭമിതുകാമതായ നിസിന്നഭാവം ഞത്വാ ‘‘സാമണേരോ മേ മഹേസക്ഖാനം ദേവതാനം അന്തരേ ലജ്ജം ഉപ്പാദേയ്യ, ഗച്ഛാമിസ്സ വിബ്ഭമനേ അന്തരായം കരിസ്സാമീ’’തി ആഗന്ത്വാ തസ്സ സരീരേ അധിമുച്ചിത്വാ ¶ ഗീവം പരിവത്തേത്വാ ഖേളേന പഗ്ഘരന്തേന ഭൂമിയം ¶ നിപതി. ഉപാസികാ പുത്തസ്സ തം വിപ്പകാരം ദിസ്വാ വേഗേന ഗന്ത്വാ പുത്തം ആലിങ്ഗേത്വാ ഊരൂസു നിപജ്ജാപേസി. സകലഗാമവാസിനോ ആഗന്ത്വാ ബലികമ്മാദീനി കരിംസു. ഉപാസികാ പന പരിദേവമാനാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘ചാതുദ്ദസിം പഞ്ചദസിം, യാ ച പക്ഖസ്സ അട്ഠമീ;

പാടിഹാരിയപക്ഖഞ്ച, അട്ഠങ്ഗസുസമാഗതം.

‘‘ഉപോസഥം ഉപവസന്തി, ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി യേ;

ന തേഹി യക്ഖാ കീളന്തി, ഇതി മേ അരഹതം സുതം;

സാ ദാനി അജ്ജ പസ്സാമി, യക്ഖാ കീളന്തി സാനുനാ’’തി. (സം. നി. ൧.൨൩൯);

ഉപാസികായ വചനം സുത്വാ –

‘‘ചാതുദ്ദസിം പഞ്ചദസിം, യാ ച പക്ഖസ്സ അട്ഠമീ;

പാടിഹാരിയപക്ഖഞ്ച, അട്ഠങ്ഗസുസമാഗതം.

‘‘ഉപോസഥം ഉപവസന്തി, ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി യേ;

ന തേഹി യക്ഖാ കീളന്തി, സാഹു തേ അരഹതം സുത’’ന്തി. (സം. നി. ൧.൨൩൯) –

വത്വാ ആഹ –

‘‘സാനും പബുദ്ധം വജ്ജാസി, യക്ഖാനം വചനം ഇദം;

മാകാസി പാപകം കമ്മം, ആവി വാ യദി വാ രഹോ.

‘‘സചേ ¶ ച പാപകം കമ്മം, കരിസ്സസി കരോസി വാ;

ന തേ ദുക്ഖാ പമുത്യത്ഥി, ഉപ്പച്ചാപി പലായതോ’’തി. (സം. നി. ൧.൨൩൯);

ഏവം ¶ പാപകം കമ്മം കത്വാ സകുണസ്സ വിയ ഉപ്പതിത്വാ പലായതോപി തേ മോക്ഖോ നത്ഥീതി വത്വാ സാ യക്ഖിനീ സാമണേരം മുഞ്ചി. സോ അക്ഖീനി ഉമ്മീലേത്വാ മാതരം കേസേ വികിരിയ അസ്സസന്തിം പസ്സസന്തിം രോദമാനം സകലഗാമവാസിനോ ച സന്നിപതിതേ ദിസ്വാ അത്തനോ യക്ഖേന ഗഹിതഭാവം അജാനന്തോ ‘‘അഹം പുബ്ബേ പീഠേ നിസിന്നോ, മാതാ മേ അവിദൂരേ നിസീദിത്വാ തണ്ഡുലേ ധോവി, ഇദാനി പനമ്ഹി ഭൂമിയം നിപന്നോ, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി നിപന്നകോവ മാതരം ആഹ –

‘‘മതം ¶ വാ അമ്മ രോദന്തി, യോ വാ ജീവം ന ദിസ്സതി;

ജീവന്തം അമ്മ പസ്സന്തീ, കസ്മാ മം അമ്മ രോദസീ’’തി. (ഥേരഗാ. ൪൪; സം. നി. ൧.൨൩൯);

അഥസ്സ മാതാ വത്ഥുകാമകിലേസകാമേ പഹായ പബ്ബജിതസ്സ പുന വിബ്ഭമനത്ഥം ആഗമനേ ആദീനവം ദസ്സേന്തീ ആഹ –

‘‘മതം വാ പുത്ത രോദന്തി, യോ വാ ജീവം ന ദിസ്സതി;

യോ ച കാമേ ചജിത്വാന, പുനരാഗച്ഛതേ ഇധ;

തം വാപി പുത്ത രോദന്തി, പുന ജീവം മതോ ഹി സോ’’തി. (സം. നി. ൧.൨൩൯);

ഏവഞ്ച ¶ പന വത്വാ ഘരാവാസം കുക്കുളസദിസഞ്ചേവ നരകസദിസഞ്ച കത്വാ ഘരാവാസേ ആദീനവം ദസ്സേന്തീ പുന ആഹ –

‘‘കുക്കുളാ ഉബ്ഭതോ താത, കുക്കുളം പതിതുമിച്ഛസി;

നരകാ ഉബ്ഭതോ താത, നരകം പതിതുമിച്ഛസീ’’തി. (സം. നി. ൧.൨൩൯);

അഥ നം, ‘‘പുത്ത, ഭദ്ദം തവ ഹോതു, മയാ പന ‘അയം നോ പുത്തകോ ഡയ്ഹമാനോ’തി ഗേഹാ ഭണ്ഡം ¶ വിയ നീഹരിത്വാ ബുദ്ധസാസനേ പബ്ബാജിതോ, ഘരാവാസേ പുന ഡയ്ഹിതും ഇച്ഛസി. അഭിധാവഥ പരിത്തായഥ നോതി ഇമമത്ഥം കസ്സ ഉജ്ഝാപയാമ കം നിജ്ഝാപയാമാ’’തി ദീപേതും ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അഭിധാവഥ ഭദ്ദന്തേ, കസ്സ ഉജ്ഝാപയാമസേ;

ആദിത്താ നീഹതം ഭണ്ഡം, പുന ഡയ്ഹിതുമിച്ഛസീ’’തി. (സം. നി. ൧.൨൩൯);

സോ മാതരി കഥേന്തിയാ കഥേന്തിയാ സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘നത്ഥി മയ്ഹം ഗിഹിഭാവേന അത്ഥോ’’തി ആഹ. അഥസ്സ മാതാ ‘‘സാധു, താതാ’’തി തുട്ഠാ പണീതഭോജനം ഭോജേത്വാ ‘‘കതിവസ്സോസി, താതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ പരിപുണ്ണവസ്സഭാവം ഞത്വാ തിചീവരം പടിയാദേസി. സോ പരിപുണ്ണപത്തചീവരോ ഉപസമ്പദം ലഭി. അഥസ്സ അചിരൂപസമ്പന്നസ്സ സത്ഥാ ചിത്തനിഗ്ഗഹേ ഉസ്സാഹം ജനേന്തോ ‘‘ചിത്തം ¶ നാമേതം നാനാരമ്മണേസു ദീഘരത്തം ചാരികം ചരന്തം അനിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ സോത്ഥിഭാവോ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ അങ്കുസേന മത്തഹത്ഥിനോ വിയ ചിത്തസ്സ നിഗ്ഗണ്ഹനേ യോഗോ കരണീയോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൨൬.

‘‘ഇദം ¶ പുരേ ചിത്തമചാരി ചാരികം,

യേനിച്ഛകം യത്ഥകാമം യഥാസുഖം;

തദജ്ജഹം നിഗ്ഗഹേസ്സാമി യോനിസോ,

ഹത്ഥിപ്പഭിന്നം വിയ അങ്കുസഗ്ഗഹോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – ഇദം ചിത്തം നാമ ഇതോ പുബ്ബേ രൂപാദീസു ച ആരമ്മണേസു രാഗാദീനം യേന കാരണേന ഇച്ഛതി, യത്ഥേവസ്സ കാമോ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ വസേന യത്ഥ കാമം യഥാരുചി ചരന്തസ്സ സുഖം ഹോതി, തഥേവ വിചരണതോ യഥാസുഖം ദീഘരത്തം ചാരികം ചരി, തം അജ്ജ അഹം പഭിന്നം മത്തഹത്ഥിം ഹത്ഥാചരിയസങ്ഖാതോ ഛേകോ അങ്കുസഗ്ഗഹോ അങ്കുസേന വിയ യോനിസോമനസികാരേന നിഗ്ഗഹേസ്സാമി, നാസ്സ വീതിക്കമിതും ദസ്സാമീതി.

ദേസനാവസാനേ സാനുനാ സദ്ധിം ധമ്മസ്സവനായ ഉപസങ്കമന്താനം ¶ ബഹൂനം ദേവതാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. സോപായസ്മാ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ മഹാധമ്മകഥികോ ഹുത്വാ വീസവസ്സസതം ഠത്വാ സകലജമ്ബുദീപം സങ്ഖോഭേത്വാ പരിനിബ്ബായീതി.

സാനുസാമണേരവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. പാവേയ്യകഹത്ഥിവത്ഥു

അപ്പമാദരതാതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കോസലരഞ്ഞോ പാവേയ്യകം നാമ ഹത്ഥിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഹത്ഥീ തരുണകാലേ മഹാബലോ ഹുത്വാ അപരേന സമയേന ജരാവാതവേഗബ്ഭാഹതോ ഹുത്വാ ഏകം മഹന്തം സരം ഓരുയ്ഹ കലലേ ലഗ്ഗിത്വാ ഉത്തരിതും നാസക്ഖി. മഹാജനോ തം ദിസ്വാ ‘‘ഏവരൂപോപി നാമ ഹത്ഥീ ഇമം ദുബ്ബലഭാവം പത്തോ’’തി കഥം സമുട്ഠാപേസി. രാജാ തം പവത്തിം സുത്വാ ഹത്ഥാചരിയം ആണാപേസി – ‘‘ഗച്ഛ, ആചരിയ, തം ഹത്ഥിം കലലതോ ഉദ്ധരാഹീ’’തി. സോ ഗന്ത്വാ തസ്മിം ഠാനേ സങ്ഗാമസീസം ദസ്സേത്വാ സങ്ഗാമഭേരിം ആകോടാപേസി. മാനജാതികോ ഹത്ഥീ വേഗേനുട്ഠായ ഥലേ പതിട്ഠഹി. ഭിക്ഖൂ തം കാരണം ദിസ്വാ സത്ഥു ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘തേന, ഭിക്ഖവേ ¶ , ഹത്ഥിനാ ¶ പകതിപങ്കദുഗ്ഗതോ അത്താ ഉദ്ധടോ, തുമ്ഹേ പന കിലേസദുഗ്ഗേ പക്ഖന്ദാ. തസ്മാ യോനിസോ പദഹിത്വാ തുമ്ഹേപി തതോ അത്താനം ഉദ്ധരഥാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൨൭.

‘‘അപ്പമാദരതാ ഹോഥ, സചിത്തമനുരക്ഖഥ;

ദുഗ്ഗാ ഉദ്ധരഥത്താനം, പങ്കേ സന്നോവ കുഞ്ജരോ’’തി.

തത്ഥ അപ്പമാദരതാതി സതിയാ അവിപ്പവാസേ അഭിരതാ ഹോഥ. സചിത്തന്തി രൂപാദീസു ആരമ്മണേസു അത്തനോ ചിത്തം യഥാ വീതിക്കമം ന കരോതി, ഏവം രക്ഖഥ. ദുഗ്ഗാതി യഥാ സോ പങ്കേ സന്നോ കുഞ്ജരോ ഹത്ഥേഹി ച പാദേഹി ച വായാമം കത്വാ പങ്കദുഗ്ഗതോ അത്താനം ഉദ്ധരിത്വാ ഥലേ പതിട്ഠിതോ, ഏവം തുമ്ഹേപി കിലേസദുഗ്ഗതോ അത്താനം ഉദ്ധരഥ, നിബ്ബാനഥലേ പതിട്ഠാപേഥാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

പാവേയ്യകഹത്ഥിവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. സമ്ബഹുലഭിക്ഖുവത്ഥു

സചേ ലഭേഥാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ പാലിലേയ്യകം നിസ്സായ രക്ഖിതവനസണ്ഡേ വിഹരന്തോ സമ്ബഹുലേ ¶ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു ¶ യമകവഗ്ഗേ ‘‘പരേ ച ന വിജാനന്തീ’’തി ഗാഥാവണ്ണനായ ആഗതമേവ. വുത്തഞ്ഹേതം (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.൫ കോസമ്ബകവത്ഥു) –

തഥാഗതസ്സ തത്ഥ ഹത്ഥിനാഗേന ഉപട്ഠിയമാനസ്സ വസനഭാവോ സകലജമ്ബുദീപേ പാകടോ അഹോസി. സാവത്ഥിനഗരതോ ‘‘അനാഥപിണ്ഡികോ വിസാഖാ മഹാഉപാസികാ’’തി ഏവമാദീനി മഹാകുലാനി ആനന്ദത്ഥേരസ്സ സാസനം പഹിണിംസു ‘‘സത്ഥാരം നോ, ഭന്തേ, ദസ്സേഥാ’’തി. ദിസാവാസിനോപി പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ വുട്ഠവസ്സാ ആനന്ദത്ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ചിരസ്സുതാ നോ, ആവുസോ ആനന്ദ, ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ധമ്മീ കഥാ, സാധു മയം, ആവുസോ ആനന്ദ, ലഭേയ്യാമ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ധമ്മിം കഥം സവനായാ’’തി യാചിംസു. ഥേരോ തേ ഭിക്ഖൂ ആദായ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ‘‘തേമാസം ¶ ഏകവിഹാരിനോ തഥാഗതസ്സ സന്തികം ഏത്തകേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ഉപസങ്കമനം അയുത്ത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ബഹി ഠപേത്വാ ഏകകോവ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമി. പാലിലേയ്യകോ തം ദിസ്വാ ദണ്ഡമാദായ പക്ഖന്ദി. തം സത്ഥാ ഓലോകേത്വാ ‘‘അപേഹി, അപേഹി, പാലിലേയ്യക, മാ വാരയി, ബുദ്ധുപട്ഠാകോ ഏസോ’’തി ആഹ. സോ തത്ഥേവ ദണ്ഡം ഛഡ്ഡേത്വാ പത്തചീവരപടിഗ്ഗഹണം ആപുച്ഛി. ഥേരോ നാദാസി. നാഗോ ‘‘സചേ ഉഗ്ഗഹിതവത്തോ ഭവിസ്സതി, സത്ഥു നിസീദനപാസാണഫലകേ അത്തനോ പരിക്ഖാരം ന ഠപേസ്സതീ’’തി ചിന്തേസി. ഥേരോ പത്തചീവരം ഭൂമിയം ഠപേസി. വത്തസമ്പന്നാ ഹി ഗരൂനം ആസനേ വാ സയനേ വാ അത്തനോ പരിക്ഖാരം ന ഠപേന്തി.

ഥേരോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം ¶ നിസീദി. സത്ഥാ ‘‘ഏകകോവ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി ആഗതഭാവം സുത്വാ ‘‘കഹം പന തേ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം ചിത്തം അജാനന്തോ ബഹി ഠപേത്വാ ആഗതോമ്ഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘പക്കോസാഹി നേ’’തി ആഹ. ഥേരോ തഥാ അകാസി. സത്ഥാ തേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കത്വാ തേഹി ഭിക്ഖൂഹി, ‘‘ഭന്തേ, ഭഗവാ ബുദ്ധസുഖുമാലോ ചേവ ഖത്തിയസുഖുമാലോ ച, തുമ്ഹേഹി തേമാസം ഏകകേഹി തിട്ഠന്തേഹി നിസീദന്തേഹി ച ദുക്കരം കതം, വത്തപടിവത്തകാരകോപി മുഖോദകാദിദായകോപി നാഹോസി മഞ്ഞേ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, പാലിലേയ്യകഹത്ഥിനാ മമ സബ്ബകിച്ചാനി കതാനി. ഏവരൂപഞ്ഹി സഹായം ലഭന്തേന ഏകകോവ വസിതും യുത്തം, അലഭന്തസ്സ ഏകചാരികഭാവോവ സേയ്യോ’’തി വത്വാ നാഗവഗ്ഗേ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൨൮.

‘‘സചേ ലഭേഥ നിപകം സഹായം,

സദ്ധിംചരം സാധുവിഹാരി ധീരം;

അഭിഭുയ്യ സബ്ബാനി പരിസ്സയാനി,

ചരേയ്യ തേനത്തമനോ സതീമാ.

൩൨൯.

‘‘നോ ¶ ചേ ലഭേഥ നിപകം സഹായം,

സദ്ധിംചരം സാധുവിഹാരി ധീരം;

രാജാവ രട്ഠം വിജിതം പഹായ,

ഏകോ ചരേ മാതങ്ഗരഞ്ഞേവ നാഗോ.

൩൩൦.

‘‘ഏകസ്സ ¶ ¶ ചരിതം സേയ്യോ,

നത്ഥി ബാലേ സഹായതാ;

ഏകോ ചരേ ന ച പാപാനി കയിരാ,

അപ്പോസ്സുക്കോ മാതങ്ഗരഞ്ഞേവ നാഗോ’’തി.

തത്ഥ നിപകന്തി നേപക്കപഞ്ഞായ സമന്നാഗതം. സാധുവിഹാരി ധീരന്തി ഭദ്ദകവിഹാരിം പണ്ഡിതം. പരിസ്സയാനീതി താദിസം മേത്താവിഹാരിം സഹായം ലഭന്തോ സീഹബ്യഗ്ഘാദയോ പാകടപരിസ്സയേ ച രാഗഭയദോസഭയമോഹഭയാദയോ പടിച്ഛന്നപരിസ്സയേ ചാതി സബ്ബേവ പരിസ്സയേ അഭിഭവിത്വാ തേന സദ്ധിം അത്തമനോ ഉപട്ഠിതസതീ ഹുത്വാ ചരേയ്യ, വിഹരേയ്യാതി അത്ഥോ.

രാജാവ രട്ഠന്തി രട്ഠം ഹിത്വാ ഗതോ മഹാജനകരാജാ വിയ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ വിജിതഭൂമിപദേസോ രാജാ ‘‘ഇദം രജ്ജം നാമ മഹന്തം പമാദട്ഠാനം, കിം മേ രജ്ജേന കാരിതേനാ’’തി വിജിതം രട്ഠം പഹായ ഏകകോവ മഹാരഞ്ഞം പവിസിത്വാ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ചതൂസു ഇരിയാപഥേസു ഏകകോവ ചരതി, ഏവം ഏകകോവ ചരേയ്യാതി. മാതങ്ഗരഞ്ഞേവ നാഗോതി യഥാ ച ‘‘അഹം ഖോ ആകിണ്ണോ വിഹരാമി ഹത്ഥീഹി ഹത്ഥിനീഹി ¶ ഹത്ഥികളഭേഹി ഹത്ഥിച്ഛാപേഹി, ഛിന്നഗ്ഗാനി ചേവ തിണാനി ഖാദാമി, ഓഭഗ്ഗോഭഗ്ഗഞ്ച മേ സാഖാഭങ്ഗം ഖാദന്തി, ആവിലാനി ച പാനീയാനി പിവാമി, ഓഗാഹാ ച മേ ഉത്തിണ്ണസ്സ ഹത്ഥിനിയോ കായം ഉപനിഘംസന്തിയോ ഗച്ഛന്തി, യംനൂനാഹം ഏകകോവ ഗണമ്ഹാ വൂപകട്ഠോ വിഹരേയ്യ’’ന്തി (മഹാവ. ൪൬൭; ഉദാ. ൩൫) ഏവം പടിസഞ്ചിക്ഖിത്വാ ഗമനതോ മാതങ്ഗോതി ലദ്ധനാമോ ഇമസ്മിം അരഞ്ഞേ അയം ഹത്ഥിനാഗോ യൂഥം പഹായ സബ്ബിരിയാപഥേസു ഏകകോവ സുഖം ചരതി, ഏവമ്പി ഏകോവ ചരേയ്യാതി അത്ഥോ.

ഏകസ്സാതി പബ്ബജിതസ്സ ഹി പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ ഏകീഭാവാഭിരതസ്സ ഏകകസ്സേവ ചരിതം സേയ്യോ. നത്ഥി ബാലേ സഹായതാതി ചൂളസീലം മജ്ഝിമസീലം മഹാസീലം ദസ കഥാവത്ഥൂനി തേരസ ധുതങ്ഗഗുണാനി വിപസ്സനാഞാണം ചത്താരോ മഗ്ഗാ ചത്താരി ഫലാനി തിസ്സോ വിജ്ജാ ഛ അഭിഞ്ഞാ അമതമഹാനിബ്ബാനന്തി അയഞ്ഹി സഹായതാ നാമ. സാ ബാലേ ¶ നിസ്സായ അധിഗന്തും ¶ ന സക്കാതി ¶ നത്ഥി ബാലേ സഹായതാ. ഏകോതി ഇമിനാ കാരണേന സബ്ബിരിയാപഥേസു ഏകകോവ ചരേയ്യ, അപ്പമത്തകാനിപി ന ച പാപാനി കയിരാ. യഥാ സോ അപ്പോസ്സുക്കോ നിരാലയോ ഇമസ്മിം അരഞ്ഞേ മാതങ്ഗനാഗോ ഇച്ഛിതിച്ഛിതട്ഠാനേ സുഖം ചരതി, ഏവം ഏകകോവ ഹുത്വാ ചരേയ്യ, അപ്പമത്തകാനിപി ന ച പാപാനി കരേയ്യാതി അത്ഥോ. തസ്മാ തുമ്ഹേഹി പതിരൂപം സഹായം അലഭന്തേഹി ഏകചാരീഹേവ ഭവിതബ്ബന്തി ഇമമത്ഥം ദസ്സേന്തോ സത്ഥാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ഇമം ധമ്മദേസനം ദേസേസി.

ദേസനാവസാനേ പഞ്ചസതാപി തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

സമ്ബഹുലഭിക്ഖുവത്ഥു സത്തമം.

൮. മാരവത്ഥു

അത്ഥമ്ഹീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ഹിമവന്തപദേസേ അരഞ്ഞകുടികായം വിഹരന്തോ മാരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്മിം കിര കാലേ രാജാനോ മനുസ്സേ പീളേത്വാ രജ്ജം കാരേന്തി. അഥ ഭഗവാ അധമ്മികരാജൂനം രജ്ജേ ദണ്ഡകരണപീളിതേ മനുസ്സേ ദിസ്വാ കാരുഞ്ഞേന ഏവം ചിന്തേസി ¶ – ‘‘സക്കാ നു ഖോ രജ്ജം കാരേതും അഹനം അഘാതയം, അജിനം അജാപയം, അസോചം അസോചാപയം ധമ്മേനാ’’തി, മാരോ പാപിമാ തം ഭഗവതോ പരിവിതക്കം ഞത്വാ ‘‘സമണോ ഗോതമോ ‘സക്കാ നു ഖോ രജ്ജം കാരേതു’ന്തി ചിന്തേസി, ഇദാനി രജ്ജം കാരേതുകാമോ ഭവിസ്സതി, രജ്ജഞ്ച നാമേതം പമാദട്ഠാനം, തം കാരേന്തേ സക്കാ ഓകാസം ലഭിതും, ഗച്ഛാമി ഉസ്സാഹമസ്സ ജനേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘കാരേതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ രജ്ജം, കാരേതു സുഗതോ രജ്ജം അഹനം അഘാതയം, അജിനം അജാപയം, അസോചം അസോചാപയം ധമ്മേനാ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം പന മേ ത്വം, പാപിമ, പസ്സസി, യം മം ത്വം ഏവം വദേസീ’’തി വത്വാ ‘‘ഭഗവതാ ഖോ, ഭന്തേ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ സുഭാവിതാ. ആകങ്ഖമാനോ ഹി ഭഗവാ ഹിമവന്തം പബ്ബതരാജം ‘സുവണ്ണ’ന്തി അധിമുച്ചേയ്യ, തഞ്ച സുവണ്ണമേവ അസ്സ, അഹമ്പി ഖോ ധനേന ധനകരണീയം കരിസ്സാമി, തുമ്ഹേ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേസ്സഥാ’’തി തേന വുത്തേ –

‘‘പബ്ബതസ്സ ¶ സുവണ്ണസ്സ, ജാതരൂപസ്സ കേവലോ;

ദ്വിത്താവ നാലമേകസ്സ, ഇതി വിദ്വാ സമഞ്ചരേ.

‘‘യോ ¶ ¶ ദുക്ഖമദക്ഖി യതോനിദാനം,

കാമേസു സോ ജന്തു കഥം നമേയ്യ;

ഉപധിം വിദിത്വാ സങ്ഗോതി ലോകേ,

തസ്സേവ ജന്തു വിനയായ സിക്ഖേ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൫൬) –

ഇമാഹി ഗാഥാഹി സംവേജേത്വാ ‘‘അഞ്ഞോ ഏവ ഖോ, പാപിമ, തവ ഓവാദോ, അഞ്ഞോ മമ, തയാ സദ്ധിം ധമ്മസംസന്ദനാ നാമ നത്ഥി, അഹഞ്ഹി ഏവം ഓവദാമീ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൩൧.

‘‘അത്ഥമ്ഹി ജാതമ്ഹി സുഖാ സഹായാ,

തുട്ഠീ സുഖാ യാ ഇതരീതരേന;

പുഞ്ഞം സുഖം ജീവിതസങ്ഖയമ്ഹി,

സബ്ബസ്സ ദുക്ഖസ്സ സുഖം പഹാനം.

൩൩൨.

‘‘സുഖാ മത്തേയ്യതാ ലോകേ,

അഥോ പേത്തേയ്യതാ സുഖാ;

സുഖാ സാമഞ്ഞതാ ലോകേ,

അഥോ ബ്രഹ്മഞ്ഞതാ സുഖാ.

൩൩൩.

‘‘സുഖം യാവ ജരാസീലം, സുഖാ സദ്ധാ പതിട്ഠിതാ;

സുഖോ പഞ്ഞായ പടിലാഭോ, പാപാനം അകരണം സുഖ’’ന്തി.

തത്ഥ അത്ഥമ്ഹീതി പബ്ബജിതസ്സാപി ഹി ചീവരകരണാദികേ വാ അധികരണവൂപസമാദികേ വാ ഗിഹിനോപി ¶ കസികമ്മാദികേ വാ ബലവപക്ഖസന്നിസ്സിതേഹി അഭിഭവനാദികേ വാ കിച്ചേ ഉപ്പന്നേ യേ തം കിച്ചം നിപ്ഫാദേതും വാ വൂപസമേതും വാ സക്കോന്തി, ഏവരൂപാ സുഖാ സഹായാതി അത്ഥോ. തുട്ഠീ സുഖാതി യസ്മാ പന ഗിഹിനോപി സകേന അസന്തുട്ഠാ സന്ധിച്ഛേദാദീനി ആരഭന്തി, പബ്ബജിതാപി നാനപ്പകാരം അനേസനം. ഇതി തേ സുഖം ന വിന്ദന്തിയേവ. തസ്മാ യാ ഇതരീതരേന പരിത്തേന വാ വിപുലേന വാ അത്തനോ സന്തകേന സന്തുട്ഠി, അയമേവ സുഖാതി അത്ഥോ. പുഞ്ഞന്തി മരണകാലേ പന യഥാജ്ഝാസയേന പത്ഥരിത്വാ കതപുഞ്ഞകമ്മമേവ ¶ സുഖം. സബ്ബസ്സാതി സകലസ്സപി പന വട്ടദുക്ഖസ്സ പഹാനസങ്ഖാതം അരഹത്തമേവ ഇമസ്മിം ലോകേ സുഖം നാമ.

മത്തേയ്യതാതി ¶ മാതരി സമ്മാ പടിപത്തി. പേത്തേയ്യതാതി പിതരി സമ്മാ പടിപത്തി. ഉഭയേനപി മാതാപിതൂനം ഉപട്ഠാനമേവ കഥിതം. മാതാപിതരോ ഹി പുത്താനം അനുപട്ഠഹനഭാവം ഞത്വാ അത്തനോ സന്തകം ഭൂമിയം വാ നിദഹന്തി, പരേസം വാ വിസ്സജ്ജേന്തി, ‘‘മാതാപിതരോ ന ഉപട്ഠഹന്തീ’’തി നേസം നിന്ദാപി വഡ്ഢതി, കായസ്സ ഭേദാ ഗൂഥനിരയേപി നിബ്ബത്തന്തി. യേ പന മാതാപിതരോ സക്കച്ചം ഉപട്ഠഹന്തി, തേ ¶ തേസം സന്തകം ധനമ്പി പാപുണന്തി, പസംസമ്പി ലഭന്തി, കായസ്സ ഭേദാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തന്തി. തസ്മാ ഉഭയമ്പേതം സുഖന്തി വുത്തം. സാമഞ്ഞതാതി പബ്ബജിതേസു സമ്മാ പടിപത്തി. ബ്രഹ്മഞ്ഞതാതി ബാഹിതപാപേസു ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസാവകേസു സമ്മാ പടിപത്തിയേവ. ഉഭയേനപി തേസം ചതൂഹി പച്ചയേഹി പടിജഗ്ഗനഭാവോ കഥിതോ, ഇദമ്പി ലോകേ സുഖം നാമ കഥികം.

സീലന്തി മണികുണ്ഡലരത്തവത്ഥാദയോ ഹി അലങ്കാരാ തസ്മിം തസ്മിം വയേ ഠിതാനംയേവ സോഭന്തി. ന ദഹരാനം അലങ്കാരോ മഹല്ലകകാലേ, മഹല്ലകാനം വാ അലങ്കാരോ ദഹരകാലേ സോഭതി, ‘‘ഉമ്മത്തകോ ഏസ മഞ്ഞേ’’തി ഗരഹുപ്പാദനേന പന ദോസമേവ ജനേതി. പഞ്ചസീലദസസീലാദിഭേദം പന സീലം ദഹരസ്സാപി മഹല്ലകസ്സാപി സബ്ബവയേസു സോഭതിയേവ, ‘‘അഹോ വതായം സീലവാ’’തി പസംസുപ്പാദനേന സോമനസ്സമേവ ആവഹതി. തേന വുത്തം – സുഖം യാവ ജരാ സീലന്തി. സദ്ധാ പതിട്ഠിതാതി ലോകിയലോകുത്തരതോ ദുവിധാപി സദ്ധാ നിച്ചലാ ഹുത്വാ പതിട്ഠിതാ. സുഖോ പഞ്ഞായ പടിലാഭോതി ലോകിയലോകുത്തരപഞ്ഞായ പടിലാഭോ സുഖോ. പാപാനം ¶ അകരണന്തി സേതുഘാതവസേന പന പാപാനം അകരണം ഇമസ്മിം ലോകേ സുഖന്തി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂനം ദേവതാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.

മാരവത്ഥു അട്ഠമം.

നാഗവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തേവീസതിമോ വഗ്ഗോ.

൨൪. തണ്ഹാവഗ്ഗോ

൧. കപിലമച്ഛവത്ഥു

മനുജസ്സാതി ¶ ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കപിലമച്ഛം ആരബ്ഭ കഥേസി.

അതീതേ കിര കസ്സപഭഗവതോ പരിനിബ്ബുതകാലേ ദ്വേ കുലഭാതരോ നിക്ഖമിത്വാ സാവകാനം സന്തികേ പബ്ബജിംസു. തേസു ജേട്ഠോ സാഗതോ നാമ അഹോസി, കനിട്ഠോ കപിലോ നാമ. മാതാ പന നേസം സാധിനീ നാമ, കനിട്ഠഭഗിനീ താപനാ നാമ. താപി ഭിക്ഖുനീസു പബ്ബജിംസു. ഏവം തേസു പബ്ബജിതേസു ഉഭോ ഭാതരോ ആചരിയുപജ്ഝായാനം വത്തപടിവത്തം കത്വാ വിഹരന്താ ഏകദിവസം, ‘‘ഭന്തേ, ഇമസ്മിം സാസനേ കതി ധുരാനീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഗന്ഥധുരം വിപസ്സനാധുരഞ്ചാതി ദ്വേ ധുരാനീ’’തി സുത്വാ ജേട്ഠോ ‘‘വിപസ്സനാധുരം ¶ പൂരേസ്സാമീ’’തി പഞ്ച വസ്സാനി ആചരിയുപജ്ഝായാനം സന്തികേ വസിത്വാ യാവ അരഹത്താ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ വായമന്തോ അരഹത്തം പാപുണി. കനിട്ഠോ ‘‘അഹം താവ തരുണോ, വുഡ്ഢകാലേ വിപസ്സനാധുരം പൂരേസ്സാമീ’’തി ഗന്ഥധുരം പട്ഠപേത്വാ തീണി പിടകാനി ഉഗ്ഗണ്ഹി. തസ്സ പരിയത്തിം നിസ്സായ മഹാപരിവാരോ, പരിവാരം നിസ്സായ ലാഭോ ഉദപാദി. സോ ബാഹുസച്ചമദേന മത്തോ ലാഭതണ്ഹായ അഭിഭൂതോ അതിപണ്ഡിതമാനിതായ പരേഹി വുത്തം കപ്പിയമ്പി ‘‘അകപ്പിയ’’ന്തി വദേതി, അകപ്പിയമ്പി ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി വദേതി, സാവജ്ജമ്പി ‘‘അനവജ്ജ’’ന്തി, അനവജ്ജമ്പി ‘‘സാവജ്ജ’’ന്തി. സോ പേസലേഹി ഭിക്ഖൂഹി ‘‘മാ, ആവുസോ കപില, ഏവം അവചാ’’തി വത്വാ ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച ദസ്സേത്വാ ഓവദിയമാനോപി ‘‘തുമ്ഹേ കിം ജാനാഥ, രിത്തമുട്ഠിസദിസാ’’തിആദീനി വത്വാ ഖുംസേന്തോ വമ്ഭേന്തോ ചരതി. അഥസ്സ ഭാതു സാഗതത്ഥേരസ്സാപി ഭിക്ഖൂ തമത്ഥം ആരോചേസും. സോപി നം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ആവുസോ കപില, തുമ്ഹാദിസാനഞ്ഹി സമ്മാപടിപത്തി സാസനസ്സ ആയു നാമ, തസ്മാ പടിപത്തിം പഹായ കപ്പിയാദീനി പടിബാഹന്തോ മാ ഏവം അവചാ’’തി ഓവദി. സോ തസ്സപി വചനം നാദിയി. ഏവം സന്തേപി ഥേരോ ദ്വത്തിക്ഖത്തും ഓവദിത്വാ ഓവാദം അഗണ്ഹന്തം ‘‘നായം മമ വചനം കരോതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘തേന, ആവുസോ, പഞ്ഞായിസ്സസി സകേന കമ്മേനാ’’തി വത്വാ പക്കാമി ¶ . തതോ പട്ഠായ നം അഞ്ഞേ പേസലാ ഭിക്ഖൂ ഛഡ്ഡയിംസു.

സോ ¶ ¶ ദുരാചാരോ ഹുത്വാ ദുരാചാരപരിവുതോ വിഹരന്തോ ഏകദിവസം ഉപോസഥഗ്ഗേ ‘‘പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിസ്സാമീ’’തി ബീജനിം ആദായ ധമ്മാസനേ നിസീദിത്വാ ‘‘വത്തതി, ആവുസോ, ഏത്ഥ സന്നിപതിതാനം ഭിക്ഖൂനം പാതിമോക്ഖ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘കോ അത്ഥോ ഇമസ്സ പടിവചനേന ദിന്നേനാ’’തി തുണ്ഹീഭൂതേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ, ‘‘ആവുസോ, ധമ്മോ വാ വിനയോ വാ നത്ഥി, പാതിമോക്ഖേന സുതേന വാ അസുതേന വാ കോ അത്ഥോ’’തി വത്വാ ആസനാ വുട്ഠഹി. ഏവം സോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ പരിയത്തിസാസനം ഓസക്കാപേസി. സാഗതത്ഥേരോപി തദഹേവ പരിനിബ്ബായി. കപിലോ ആയുപരിയോസാനേ അവീചിമ്ഹി മഹാനിരയേ നിബ്ബത്തി. സാപിസ്സ മാതാ ച ഭഗിനീ ച തസ്സേവ ദിട്ഠാനുഗതിം ആപജ്ജിത്വാ പേസലേ ഭിക്ഖൂ അക്കോസിത്വാ പരിഭാസിത്വാ തത്ഥേവ നിബ്ബത്തിംസു.

തസ്മിം പന കാലേ പഞ്ചസതാ പുരിസാ ഗാമഘാതകാദീനി കത്വാ ചോരികായ ജീവന്താ ജനപദമനുസ്സേഹി അനുബദ്ധാ പലായമാനാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ തത്ഥ കിഞ്ചി പടിസരണം അപസ്സന്താ അഞ്ഞതരം ആരഞ്ഞികം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘പടിസരണം നോ, ഭന്തേ, ഹോഥാ’’തി വദിംസു. ഥേരോ ‘‘തുമ്ഹാകം സീലസദിസം പടിസരണം നാമ ¶ നത്ഥി, സബ്ബേപി പഞ്ചസീലാനി സമാദിയഥാ’’തി ആഹ. തേ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ സീലാനി സമാദിയിംസു. അഥ നേ ഥേരോ ഓവദി – ‘‘ഇദാനി തുമ്ഹേ സീലവന്താ, ജീവിതഹേതുപി വോ നേവ സീലം അതിക്കമിതബ്ബം, ന മനോപദോസോ കാതബ്ബോ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിംസു. അഥ നേ ജനപദമനുസ്സാ തം ഠാനം പത്വാ ഇതോ ചിതോ ച പരിയേസമാനാ തേ ചോരേ ദിസ്വാ സബ്ബേ തേ ജീവിതാ വോരോപേസും. തേ കാലം കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിംസു, ചോരജേട്ഠകോ ജേട്ഠകദേവപുത്തോ അഹോസി.

തേ അനുലോമപടിലോമവസേന ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദേവലോകേ സംസരിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിനഗരദ്വാരേ പഞ്ചസതകുലികേ കേവട്ടഗാമേ നിബ്ബത്തിംസു. ജേട്ഠകദേവപുത്തോ കേവട്ടജേട്ഠകസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി, ഇതരേ ഇതരേസു. ഏവം തേസം ഏകദിവസേയേവ പടിസന്ധിഗഹണഞ്ച മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമനഞ്ച അഹോസി. കേവട്ടജേട്ഠകോ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ ഇമസ്മിം ഗാമേ അഞ്ഞേപി ദാരകാ അജ്ജ ജാതാ’’തി പരിയേസാപേത്വാ തേസം ജാതഭാവം ഞത്വാ ‘‘ഏതേ മമ പുത്തസ്സ സഹായകാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി സബ്ബേസം പോസാവനികം ¶ ദാപേസി. തേ സബ്ബേപി സഹപംസുകീളകാ സഹായകാ ഹുത്വാ അനുപുബ്ബേന വയപ്പത്താ അഹേസും. തേസം കേവട്ടജേട്ഠകപുത്തോവ യസതോ ച തേജതോ ച അഗ്ഗപുരിസോ അഹോസി.

കപിലോപി ¶ ഏകം ബുദ്ധന്തരം നിരയേ പച്ചിത്വാ വിപാകാവസേസേന തസ്മിം കാലേ അചിരവതിയാ സുവണ്ണവണ്ണോ ദുഗ്ഗന്ധമുഖോ മച്ഛോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. അഥേകദിവസം തേ സഹായകാ ‘‘മച്ഛേ ബന്ധിസ്സാമാ’’തി ജാലാദീനി ഗഹേത്വാ നദിയാ ഖിപിംസു. അഥ നേസം അന്തോജാലം സോ മച്ഛോ പാവിസി ¶ . തം ദിസ്വാ സബ്ബേ കേവട്ടഗാമവാസിനോ ഉച്ചാസദ്ദമകംസു – ‘‘പുത്താ നോ പഠമം മച്ഛേ ബന്ധന്താ സുവണ്ണമച്ഛം ബന്ധിംസു, ഇദാനി നോ രാജാ ബഹുധനം ദസ്സതീ’’തി. തേപി ഖോ സഹായകാ മച്ഛം നാവായ പക്ഖിപിത്വാ നാവം ഉക്ഖിപിത്വാ രഞ്ഞോ സന്തികം അഗമംസു. രഞ്ഞാപി തം ദിസ്വാവ ‘‘കിം ഏത’’ന്തി വുത്തേ ‘‘മച്ഛോ, ദേവാ’’തി ആഹംസു. രാജാ സുവണ്ണവണ്ണം മച്ഛം ദിസ്വാ ‘‘സത്ഥാ ഏതസ്സ സുവണ്ണവണ്ണകാരണം ജാനിസ്സതീ’’തി മച്ഛം ഗാഹാപേത്വാ ഭഗവതോ സന്തികം അഗമാസി. മച്ഛേന മുഖേ വിവടമത്തേയേവ സകലജേതവനം അതിവിയ ദുഗ്ഗന്ധം അഹോസി. രാജാ സത്ഥാരം പുച്ഛി – ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, മച്ഛോ സുവണ്ണവണ്ണോ ജാതോ, കസ്മാ ചസ്സ മുഖതോ ദുഗ്ഗന്ധോ വായതീ’’തി?

അയം, മഹാരാജ, കസ്സപഭഗവതോ പാവചനേ കപിലോ നാമ ഭിക്ഖു അഹോസി ബഹുസ്സുതോ മഹാപരിവാരോ ലാഭതണ്ഹായ അഭിഭൂതോ അത്തനോ വചനം അഗണ്ഹന്താനം അക്കോസകപരിഭാസകോ, തസ്സ ച ഭഗവതോ സാസനം ഓസക്കാപേസി, സോ തേന ¶ കമ്മേന അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തിത്വാ വിപാകാവസേസേന ഇദാനി മച്ഛോ ഹുത്വാ ജാതോ. യം പന സോ ദീഘരത്തം ബുദ്ധവചനം വാചേസി, ബുദ്ധസ്സ ച ഗുണം കഥേസി, തസ്സ നിസ്സന്ദേന ഇമം സുവണ്ണവണ്ണം പടിലഭി. യം ഭിക്ഖൂനം അക്കോസകപരിഭാസകോ അഹോസി, തേനസ്സ മുഖതോ ദുഗ്ഗന്ധോ വായതി. ‘‘കഥാപേമി നം, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘കഥാപേഥ, ഭന്തേ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ പുച്ഛി – ‘‘ത്വംസി കപിലോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അഹം കപിലോ’’തി. ‘‘കുതോ ആഗതോസീ’’തി? ‘‘അവീചിമഹാനിരയതോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ജേട്ഠഭാതികോ തേ സാഗതോ കുഹിം ഗതോ’’തി? ‘‘പരിനിബ്ബുതോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘മാതാ പന തേ സാധിനീ കഹ’’ന്തി? ‘‘മഹാനിരയേ നിബ്ബത്താ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കനിട്ഠഭഗിനീ ച തേ താപനാ കഹ’’ന്തി? ‘‘മഹാനിരയേ നിബ്ബത്താ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഇദാനി ത്വം കഹം ഗമിസ്സസീ’’തി? ‘‘അവീചിമഹാനിരയമേവ, ഭന്തേ’’തി വത്വാ വിപ്പടിസാരാഭിഭൂതോ നാവം ¶ സീസേന പഹരിത്വാ താവദേവ കാലം കത്വാ നിരയേ നിബ്ബത്തി. മഹാജനോ സംവിഗ്ഗോ അഹോസി ലോമഹട്ഠജാതോ.

അഥ ഭഗവാ തസ്മിം ഖണേ സന്നിപതിതായ പരിസായ ചിത്താചാരം ഓലോകേത്വാ തങ്ഖണാനുരൂപം ധമ്മം ദേസേതും ‘‘ധമ്മചരിയം ബ്രഹ്മചരിയം, ഏതദാഹു വസുത്തമ’’ന്തി സുത്തനിപാതേ (സു. നി. ൨൭൬) കപിലസുത്തം കഥേത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൩൪.

‘‘മനുജസ്സ ¶ പമത്തചാരിനോ, തണ്ഹാ വഡ്ഢതി മാലുവാ വിയ;

സോ പ്ലവതീ ഹുരാ ഹുരം, ഫലമിച്ഛംവ വനസ്മി വാനരോ.

൩൩൫.

‘‘യം ¶ ഏസാ സഹതേ ജമ്മീ, തണ്ഹാ ലോകേ വിസത്തികാ;

സോകാ തസ്സ പവഡ്ഢന്തി, അഭിവട്ഠംവ ബീരണം.

൩൩൬.

‘‘യോ ചേതം സഹതേ ജമ്മിം, തണ്ഹം ലോകേ ദുരച്ചയം;

സോകാ തമ്ഹാ പപതന്തി, ഉദബിന്ദുവ പോക്ഖരാ.

൩൩൭.

‘‘തം വോ വദാമി ഭദ്ദം വോ, യാവന്തേത്ഥ സമാഗതാ;

തണ്ഹായ മൂലം ഖണഥ, ഉസീരത്ഥോവ ബീരണം;

മാ വോ നളംവ സോതോവ, മാരോ ഭഞ്ജി പുനപ്പുന’’ന്തി.

തത്ഥ പമത്തചാരിനോതി സതിവോസ്സഗ്ഗലക്ഖണേന പമാദേന പമത്തചാരിസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ നേവ ഝാനം ന വിപസ്സനാ ന മഗ്ഗഫലാനി വഡ്ഢന്തി. യഥാ പന രുക്ഖം സംസിബ്ബന്തീ പരിയോനന്ധന്തീ തസ്സ വിനാസായ മാലുവാലതാ വഡ്ഢതി ¶ , ഏവമസ്സ ഛ ദ്വാരാനി നിസ്സായ പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജനതോ തണ്ഹാ വഡ്ഢതീതി അത്ഥോ. സോ പ്ലവതീ ഹുരാ ഹുരന്തി സോ തണ്ഹാവസികോ പുഗ്ഗലോ ഭവേ ഭവേ ഉപ്ലവതി ധാവതി. യഥാ കിം വിയാതി? ഫലമിച്ഛംവ വനസ്മി വാനരോ, യഥാ രുക്ഖഫലം ഇച്ഛന്തോ വാനരോ വനസ്മിം ധാവതി, തസ്സ തസ്സ രുക്ഖസ്സ സാഖം ഗണ്ഹാതി, തം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞം ഗണ്ഹാതി, തമ്പി മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞം ഗണ്ഹാതി, ‘‘സാഖം അലഭിത്വാ സന്നിസിന്നോ’’തി വത്തബ്ബതം നാപജ്ജതി, ഏവമേവ തണ്ഹാവസികോ പുഗ്ഗലോ ഹുരാ ഹുരം ധാവന്തോ ‘‘ആരമ്മണം അലഭിത്വാ തണ്ഹായ അപവത്തം പത്തോ’’തി വത്തബ്ബതം നാപജ്ജതി.

യന്തി ¶ യം പുഗ്ഗലം ഏസാ ലാമകഭാവേന ജമ്മീ വിസാഹാരതായ വിസപുപ്ഫതായ വിസഫലതായ വിസപരിഭോഗതായ രൂപാദീസു വിസത്തതായ ആസത്തതായ വിസത്തികാതി സങ്ഖ്യം ഗതാ ഛദ്വാരികതണ്ഹാ അഭിഭവതി. യഥാ നാമ വസ്സാനേ പുനപ്പുനം വസ്സന്തേന ദേവേന ¶ അഭിവട്ഠം ബീരണതിണം വഡ്ഢതി, ഏവം തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അന്തോ വട്ടമൂലകാ സോകാ അഭിവഡ്ഢന്തീതി അത്ഥോ.

ദുരച്ചയന്തി യോ പന പുഗ്ഗലോ ഏവം വുത്തപ്പകാരം അതിക്കമിതും പജഹിതും ദുക്കരതായ ദുരച്ചയം തണ്ഹം സഹതി അഭിഭവതി, തമ്ഹാ പുഗ്ഗലാ വട്ടമൂലകാ സോകാ പപതന്തി. യഥാ നാമ പോക്ഖരേ പദുമപത്തേ പതിതം ഉദകബിന്ദു ന പതിട്ഠാതി, ഏവം ന പതിട്ഠഹന്തീതി അത്ഥോ.

തം വോ വദാമീതി തേന കാരണേന അഹം തുമ്ഹേ വദാമി. ഭദ്ദം വോതി ഭദ്ദം തുമ്ഹാകം ഹോതു, മാ ¶ അഹം കപിലോ വിയ വിനാസം പാപുണഥാതി അത്ഥോ. മൂലന്തി ഇമിസ്സാ ഛദ്വാരികതണ്ഹായ അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന മൂലം ഖണഥ. കിം വിയാതി? ഉസീരത്ഥോവ ബീരണം, യഥാ ഉസീരേന അത്ഥികോ പുരിസോ മഹന്തേന കുദാലേന ബീരണം ഖണതി, ഏവമസ്സാ മൂലം ഖണഥാതി അത്ഥോ. മാ വോ നളംവ സോതോവ, മാരോ ഭഞ്ജി പുനപ്പുനന്തി മാ തുമ്ഹേ നദീസോതേ ജാതം നളം മഹാവേഗേന ആഗതോ നദീസോതോ വിയ കിലേസമാരോ മരണമാരോ ദേവപുത്തമാരോ ച പുനപ്പുനം ഭഞ്ജതൂതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ പഞ്ചസതാപി കേവട്ടപുത്താ സംവേഗം ആപജ്ജിത്വാ ദുക്ഖസ്സന്തകിരിയം പത്ഥയമാനാ സത്ഥു സന്തികേ ¶ പബ്ബജിത്വാ ന ചിരസ്സേവ ദുക്ഖസ്സന്തം കത്വാ സത്ഥാരാ സദ്ധിം ആനേഞ്ജവിഹാരസമാപത്തിധമ്മപരിഭോഗേന ഏകപരിഭോഗാ അഹേസുന്തി.

കപിലമച്ഛവത്ഥു പഠമം.

൨. സൂകരപോതികാവത്ഥു

യഥാപി മൂലേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ഗൂഥസൂകരപോതികം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിം ¶ കിര സമയേ സത്ഥാ രാജഗഹം പിണ്ഡായ പവിസന്തോ ഏകം സൂകരപോതികം ദിസ്വാ സിതം പാത്വാകാസി. തസ്സ സിതം കരോന്തസ്സ മുഖവിവരനിഗ്ഗതം ദന്തോഭാസമണ്ഡലം ദിസ്വാ ആനന്ദത്ഥേരോ ‘‘കോ നു ഖോ, ഭന്തേ, ഹേതു സിതസ്സ പാതുകമ്മായാ’’തി സിതകാരണം പുച്ഛി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ – ‘‘പസ്സസേതം, ആനന്ദ, സൂകരപോതിക’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ഏസാ കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ ഏകായ ആസനസാലായ സാമന്താ കുക്കുടീ അഹോസി. സാ ഏകസ്സ യോഗാവചരസ്സ വിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനം സജ്ഝായന്തസ്സ ധമ്മഘോസം സുത്വാ തതോ ചുതാ രാജകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഉബ്ബരീ നാമ രാജധീതാ അഹോസി. സാ അപരഭാഗേ സരീരവലഞ്ജട്ഠാനം പവിട്ഠാ പുളവകരാസിം ദിസ്വാ തത്ഥ ¶ പുളവകസഞ്ഞം ഉപ്പാദേത്വാ പഠമം ഝാനം പടിലഭി. സാ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി. തതോ ചവിത്വാ പുന ഗതിവസേന ആലുലമാനാ ഇദാനി സൂകരയോനിയം നിബ്ബത്തി, ഇദം കാരണം ദിസ്വാ മയാ സിതം പാതുകതന്തി. തം സുത്വാ ആനന്ദത്ഥേരപ്പമുഖാ ഭിക്ഖൂ മഹന്തം സംവേഗം പടിലഭിംസു. സത്ഥാ തേസം സംവേഗം ഉപ്പാദേത്വാ ഭവതണ്ഹായ ആദീനവം പകാസേന്തോ അന്തരവീഥിയം ഠിതകോവ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൩൮.

‘‘യഥാപി ¶ മൂലേ അനുപദ്ദവേ ദള്ഹേ,

ഛിന്നോപി രുക്ഖോ പുനരേവ രൂഹതി;

ഏവമ്പി തണ്ഹാനുസയേ അനൂഹതേ,

നിബ്ബത്തതീ ദുക്ഖമിദം പുനപ്പുനം.

൩൩൯.

‘‘യസ്സ ഛത്തിംസതി സോതാ, മനാപസവനാ ഭുസാ;

മഹാവഹന്തി ദുദ്ദിട്ഠിം, സങ്കപ്പാ രാഗനിസ്സിതാ.

൩൪൦.

‘‘സവന്തി സബ്ബധി സോതാ, ലതാ ഉപ്പജ്ജ തിട്ഠതി;

തഞ്ച ദിസ്വാ ലതം ജാതം, മൂലം പഞ്ഞായ ഛിന്ദഥ.

൩൪൧.

‘‘സരിതാനി സിനേഹിതാനി ച,

സോമനസ്സാനി ഹോന്തി ജന്തുനോ;

തേ സാതസിതാ സുഖേസിനോ,

തേ വേ ജാതിജരൂപഗാ നരാ.

൩൪൨.

‘‘തസിണായ ¶ പുരക്ഖതാ പജാ,

പരിസപ്പന്തി സസോവ ബന്ധിതോ;

സംയോജനസങ്ഗസത്തകാ,

ദുക്ഖമുപേന്തി പുനപ്പുനം ചിരായ.

൩൪൩.

‘‘തസിണായ ¶ പുരക്ഖതാ പജാ,

പരിസപ്പന്തി സസോവ ബന്ധിതോ;

തസ്മാ തസിണം വിനോദയേ,

ആകങ്ഖന്ത വിരാഗമത്തനോ’’തി.

തത്ഥ മൂലേതി യസ്സ രുക്ഖസ്സ ചതൂസു ദിസാസു ചതുധാ ഹേട്ഠാ ച ഉജുകമേവ ഗതേ പഞ്ചവിധമൂലേ ഛേദനഫാലനപാചനവിജ്ഝനാദീനം കേനചി ഉപദ്ദവേന അനുപദ്ദവേ ഥിരപത്തതായ ദള്ഹേ സോ രുക്ഖോ ഉപരിച്ഛിന്നോപി സാഖാനം വസേന പുനദേവ രൂഹതി, ഏവമേവ ഛദ്വാരികായ തണ്ഹായ അനുസയേ ¶ അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന അനുഹതേ അസമുച്ഛിന്നേ തസ്മിം തസ്മിം ഭവേ ജാതിആദിഭേദം ഇദം ദുക്ഖം പുനപ്പുനം നിബ്ബത്തതിയേവാതി അത്ഥോ.

യസ്സാതി യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ‘‘ഇതി അജ്ഝത്തികസ്സൂപാദായ അട്ഠാരസ തണ്ഹാവിചരിതാനി ബാഹിരസ്സൂപാദായ അട്ഠാരസ തണ്ഹാവിചരിതാനീ’’തി ഇമേസം തണ്ഹാവിചരിതാനം വസേന ഛത്തിംസതിയാ സോതേഹി സമന്നാഗതാ മനാപേസു രൂപാദീസു ആസവതി പവത്തതീതി മനാപസവനാ തണ്ഹാ ഭുസാ ബലവതീ ഹോതി, തം പുഗ്ഗലം വിപന്നഞാണതായ ദുദ്ദിട്ഠിം പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജനതോ മഹന്തഭാവേന മഹാ ഹുത്വാ ഝാനം വാ വിപസ്സനം വാ അനിസ്സായ രാഗനിസ്സിതാ ¶ സങ്കപ്പാ വഹന്തീതി അത്ഥോ.

സവന്തി സബ്ബധി സോതാതി ഇമേ തണ്ഹാസോതാ ചക്ഖുദ്വാരാദീനം വസേന സബ്ബേസു രൂപാദീസു ആരമ്മണേസു സവനതോ, സബ്ബാപി രൂപതണ്ഹാ…പേ… ധമ്മതണ്ഹാതി സബ്ബഭവേസു വാ സവനതോ സബ്ബധി സവന്തി നാമ. ലതാതി പലിവേഠനട്ഠേന സംസിബ്ബനട്ഠേന ച ലതാ വിയാതി ലതാ. ഉപ്പജ്ജ തിട്ഠതീതി ഛഹി ദ്വാരേഹി ഉപ്പജ്ജിത്വാ രൂപാദീസു ആരമ്മണേസു തിട്ഠതി. തഞ്ച ദിസ്വാതി തം പന തണ്ഹാലതം ‘‘ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി ജാതട്ഠാനവസേന ദിസ്വാ. പഞ്ഞായാതി സത്ഥേന വനേ ജാതം ലതം വിയ മഗ്ഗപഞ്ഞായ മൂലേ ഛിന്ദഥാതി അത്ഥോ.

സരിതാനീതി ¶ അനുസടാനി പയാതാനി. സിനേഹിതാനീതി ചീവരാദീസു പവത്തസിനേഹവസേന സിനേഹിതാനി ച, തണ്ഹാസിനേഹമക്ഖിതാനീതി അത്ഥോ. സോമനസ്സാനീതി തണ്ഹാവസികസ്സ ജന്തുനോ ഏവരൂപാനി സോമനസ്സാനി ഭവന്തി. തേ സാതസിതാതി തേ തണ്ഹാവസികാ പുഗ്ഗലാ സാതനിസ്സിതാ സുഖനിസ്സിതാ ച ഹുത്വാ സുഖേസിനോ സുഖപരിയേസിനോ ഭവന്തി. തേ വേതി യേ ഏവരൂപാ നരാ, തേ ജാതിജരാബ്യാധിമരണാനി ഉപഗച്ഛന്തിയേവാതി ജാതിജരൂപഗാ നാമ ഹോന്തി. പജാതി ഇമേ സത്താ താസകരണേന തസിണാതി സങ്ഖ്യം ഗതായ തണ്ഹായ പുരക്ഖതാ പരിവാരിതാ ഹുത്വാ.

ബന്ധിതോതി ലുദ്ദേന അരഞ്ഞേ ബദ്ധോ സസോ വിയ പരിസപ്പന്തി ഭായന്തി. സംയോജനസങ്ഗസത്തകാതി ¶ ദസവിധേന സംയോജനസങ്ഗേന ചേവ സത്തവിധേന രാഗസങ്ഗാദിനാ ച സത്താ ബദ്ധാ തസ്മിം വാ ലഗ്ഗാ ഹുത്വാ. ചിരായാതി ചിരം ദീഘമദ്ധാനം പുനപ്പുനം ജാതിആദികം ദുക്ഖം ഉപഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. തസ്മാതി യസ്മാ തസിണായ പുരക്ഖതാ പലിവേഠിതാ സത്താ, തസ്മാ അത്തനോ വിരാഗം രാഗാദിവിഗമം നിബ്ബാനം പത്ഥേന്തോ ആകങ്കമാനോ ഭിക്ഖു അരഹത്തമഗ്ഗേനേതം തസിണം വിനോദയേ പനുദിത്വാ നീഹരിത്വാ ഛഡ്ഡേയ്യാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു.

സാപി ഖോ സൂകരപോതികാ തതോ ചവിത്വാ സുവണ്ണഭൂമിയം രാജകുലേ നിബ്ബത്തി, തതോ ചുതാ ബാരാണസിയം, തതോ ചുതാ സുപ്പാരകപട്ടനേ അസ്സവാണിജഗേഹേ നിബ്ബത്തി, തതോ ചുതാ കാവീരപട്ടനേ നാവികസ്സ ഗേഹേ നിബ്ബത്തി, തതോ ചുതാ അനുരാധപുരേ ഇസ്സരകുലഗേഹേ നിബ്ബത്തി, തതോ ചുതാ തസ്സേവ ദക്ഖിണദിസായ ഭോക്കന്തഗാമേ സുമനസ്സ നാമ കുടുമ്ബികസ്സ ധീതാ നാമേന സുമനാ ഏവ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. അഥസ്സാ പിതാ തസ്മിം ഗാമേ ഛഡ്ഡിതേ ദീഘവാപിരട്ഠം ഗന്ത്വാ മഹാമുനിഗാമേ നാമ വസി. തത്ഥ നം ദുട്ഠഗാമണിരഞ്ഞോ അമച്ചോ ലകുണ്ഡകഅതിമ്ബരോ നാമ കേനചിദേവ കരണീയേന ഗതോ ദിസ്വാ മഹന്തം മങ്ഗലം കത്വാ ആദായ മഹാപുണ്ണഗാമം ഗതോ. അഥ നം കോടിപബ്ബതമഹാവിഹാരവാസീ മഹാഅനുരുദ്ധത്ഥേരോ നാമ തത്ഥ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ തസ്സാ ഗേഹദ്വാരേ ഠിതോ ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം കഥേസി, ‘‘ആവുസോ, സൂകരപോതികാ നാമ ലകുണ്ഡകഅതിമ്ബരമഹാമത്തസ്സ ¶ ഭരിയഭാവം പത്താ, അഹോ അച്ഛരിയ’’ന്തി. സാ തം കഥം സുത്വാ അതീതഭവേ ¶ ഉഗ്ഘാടേത്വാ ജാതിസ്സരഞാണം പടിലഭി. തങ്ഖണഞ്ഞേവ ഉപ്പന്നസംവേഗാ സാമികം യാചിത്വാ മഹന്തേന ഇസ്സരിയേന പഞ്ചബലകത്ഥേരീനം സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ തിസ്സമഹാവിഹാരേ മഹാസതിപട്ഠാനസുത്തകഥം സുത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. പച്ഛാ ദമിളമദ്ദനേ കതേ ഞാതീനം വസനട്ഠാനം ഭോക്കന്തഗാമമേവ ഗന്ത്വാ തത്ഥ വസന്തീ കല്ലമഹാവിഹാരേ ആസീവിസോപമസുത്തന്തം സുത്വാ അരഹത്തം പാപുണി.

സാ പരിനിബ്ബാനദിവസേ ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീഹി പുച്ഛിതാ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സ സബ്ബം ഇമം പവത്തിം നിരന്തരം കഥേത്വാ സന്നിപതിതസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ മണ്ഡലാരാമവാസിനാ ധമ്മപദഭാണകമഹാതിസ്സത്ഥേരേന സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ ‘‘അഹം പുബ്ബേ മനുസ്സയോനിയം നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ ചുതാ കുക്കുടീ ഹുത്വാ തത്ഥ സേനസ്സ സന്തികാ സീസച്ഛേദം പത്വാ രാജഗഹേ നിബ്ബത്താ, പരിബ്ബാജികാസു പബ്ബജിത്വാ പഠമജ്ഝാനഭൂമിയം നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ ചുതാ സേട്ഠികുലേ നിബ്ബത്താ നചിരസ്സേവ ചവിത്വാ സൂകരയോനിം ഗന്ത്വാ തതോ ചുതാ സുവണ്ണഭൂമിം, തതോ ചുതാ ബാരാണസിം, തതോ ചുതാ സുപ്പാരകപട്ടനം, തതോ ചുതാ കാവീരപട്ടനം, തതോ ചുതാ അനുരാധപുരം, തതോ ചുതാ ഭോക്കന്തഗാമ’’ന്തി ഏവം സമവിസമേ തേരസ അത്തഭാവേ പത്വാ ‘‘ഇദാനി ഉക്കണ്ഠിത്വാ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പത്താ, സബ്ബേപി അപ്പമാദേന സമ്പാദേഥാ’’തി വത്വാ ചതസ്സോ പരിസാ സംവേജേത്വാ പരിനിബ്ബായീതി.

സൂകരപോതികാവത്ഥു ദുതിയം.

൩. വിബ്ഭന്തഭിക്ഖുവത്ഥു

യോ ¶ ¶ നിബ്ബനഥോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ഏകം വിബ്ഭന്തകം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകോ കിര മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികോ ഹുത്വാ ചത്താരി ഝാനാനി ഉപ്പാദേത്വാപി അത്തനോ മാതുലസ്സ സുവണ്ണകാരസ്സ ഗേഹേ വിസഭാഗാരമ്മണം ദിസ്വാ തത്ഥ പടിബദ്ധചിത്തോ വിബ്ഭമി. അഥ നം മനുസ്സാ അലസഭാവേന കമ്മം കാതും അനിച്ഛന്തം ഗേഹാ നീഹരിംസു. സോ പാപമിത്തസംസഗ്ഗേന ചോരകമ്മേന ജീവികം കപ്പേന്തോ വിചരി. അഥ നം ഏകദിവസം ഗഹേത്വാ ¶ പച്ഛാബാഹം ഗാള്ഹബന്ധനം ബന്ധിത്വാ ചതുക്കേ ചതുക്കേ കസാഹി താളേന്താ ആഘാതനം നയിംസു. ഥേരോ പിണ്ഡായ ചരിതും പവിസന്തോ തം ദക്ഖിണേന ദ്വാരേന നീഹരിയമാനം ദിസ്വാ ബന്ധനം സിഥിലം കാരേത്വാ ‘‘പുബ്ബേ തയാ പരിചിതകമ്മട്ഠാനം പുന ആവജ്ജേഹീ’’തി ആഹ. സോ തേന ഓവാദേന സതുപ്പാദം ലഭിത്വാ പുന ചതുത്ഥജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേസി. അഥ നം ‘‘ആഘാതനം നേത്വാ ഘാതേസ്സാമാ’’തി സൂലേ ഉത്താസേസും. സോ ന ഭായതി ന സന്തസതി. അഥസ്സ തസ്മിം തസ്മിം ദിസാഭാഗേ ഠിതാ മനുസ്സാ അസിസത്തിതോമരാദീനി ആവുധാനി ഉക്ഖിപിത്വാപി തം അസന്തസന്തമേവ ദിസ്വാ ‘‘പസ്സഥ, ഭോ, ഇമം പുരിസം, അനേകസതാനഞ്ഹി ആവുധഹത്ഥാനം പുരിസാനം മജ്ഝേ നേവ ഛമ്ഭതി ന വേധതി, അഹോ അച്ഛരിയ’’ന്തി അച്ഛരിയബ്ഭുതജാതാ മഹാനാദം നദിത്വാ രഞ്ഞോ തം പവത്തിം ആരോചേസും. രാജാ തം കാരണം സുത്വാ ‘‘വിസ്സജ്ജേഥ ന’’ന്തി ആഹ. സത്ഥു സന്തികമ്പി ¶ ഗന്ത്വാ തമത്ഥം ആരോചയിംസു. സത്ഥാ ഓഭാസം ഫരിത്വാ തസ്സ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൪൪.

‘‘യോ നിബ്ബനഥോ വനാധിമുത്തോ,

വനമുത്തോ വനമേവ ധാവതി;

തം പുഗ്ഗലമേഥ പസ്സഥ,

മുത്തോ ബന്ധനമേവ ധാവതീ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – യോ പുഗ്ഗലോ ഗിഹിഭാവേ ആലയസങ്ഖാതം വനഥം ഛഡ്ഡേത്വാ പബ്ബജിതതായ നിബ്ബനഥോ ദിബ്ബവിഹാരസങ്ഖാതേ തപോവനേ അധിമുത്തോ ഘരാവാസബന്ധനസങ്ഖാതാ തണ്ഹാവനാ മുത്തോ ഹുത്വാ പുന ഘരാവാസബന്ധനസങ്ഖാതം തണ്ഹാവനമേവ ധാവതി, ഏഥ തം പുഗ്ഗലം പസ്സഥ, ഏസോ ഘരാവാസബന്ധനതോ മുത്തോ ഘരാവാസബന്ധനമേവ ധാവതീതി.

ഇമം ¶ പന ദേസനം സുത്വാ സോ രാജപുരിസാനം അന്തരേ സൂലഗ്ഗേ നിസിന്നോവ ഉദയബ്ബയം പട്ഠപേത്വാ തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ സങ്ഖാരേ സമ്മസന്തോ സോതാപത്തിഫലം പത്വാ സമാപത്തിസുഖം അനുഭവന്തോ വേഹാസം ഉപ്പതിത്വാ ആകാസേനേവ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ സരാജികായ പരിസായ മജ്ഝേയേവ അരഹത്തം പാപുണീതി.

വിബ്ഭന്തഭിക്ഖുവത്ഥു തതിയം.

൪. ബന്ധനാഗാരവത്ഥു

ന ¶ തം ദള്ഹന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ബന്ധനാഗാരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിം കിര കാലേ ബഹൂ സന്ധിച്ഛേദകപന്ഥഘാതകമനുസ്സഘാതകേ ചോരേ ¶ ആനേത്വാ കോസലരഞ്ഞോ ദസ്സയിംസു. തേ രാജാ അന്ദുബന്ധനരജ്ജുബന്ധനസങ്ഖലികബന്ധനേഹി ബന്ധാപേസി. തിംസമത്താപി ഖോ ജാനപദാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമാ ആഗന്ത്വാ ദിസ്വാ വന്ദിത്വാ പുനദിവസേ സാവത്ഥിം പിണ്ഡായ ചരന്താ ബന്ധനാഗാരം ഗന്ത്വാ തേ ചോരേ ദിസ്വാ പിണ്ഡപാതപടിക്കന്താ സായന്ഹസമയേ തഥാഗതം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അജ്ജ അമ്ഹേഹി പിണ്ഡായ ചരന്തേഹി ബന്ധനാഗാരേ ബഹൂ ചോരാ അന്ദുബന്ധനാദീഹി ബദ്ധാ മഹാദുക്ഖം അനുഭവന്താ ദിട്ഠാ, തേ താനി ബന്ധനാനി ഛിന്ദിത്വാ പലായിതും ന സക്കോന്തി, അത്ഥി നു ഖോ, ഭന്തേ, തേഹി ബന്ധനേഹി ഥിരതരം അഞ്ഞം ബന്ധനം നാമാ’’തി പുച്ഛിംസു. സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, കിം ബന്ധനാനി നാമേതാനി, യം പനേതം ധനധഞ്ഞപുത്തദാരാദീസു തണ്ഹാസങ്ഖാതം കിലേസബന്ധനം, ഏതം ഏതേഹി സതഗുണേന സഹസ്സഗുണേന സതസഹസ്സഗുണേന ഥിരതരം, ഏവം മഹന്തമ്പി പനേതം ദുച്ഛിന്ദനിയം ബന്ധനം പോരാണകപണ്ഡിതാ ഛിന്ദിത്വാ ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ പബ്ബജിംസൂ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി –

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ ഏകസ്മിം ദുഗ്ഗതഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തി. തസ്സ വയപ്പത്തസ്സ പിതാ കാലമകാസി. സോ ഭതിം കത്വാ മാതരം പോസേസി. അഥസ്സ മാതാ അനിച്ഛമാനസ്സേവ ഏകം കുലധീതരം ഗേഹേ കത്വാ അപരഭാഗേ കാലമകാസി. ഭരിയായപിസ്സ കുച്ഛിയം ഗബ്ഭോ പതിട്ഠഹി. സോ ഗബ്ഭസ്സ പതിട്ഠിതഭാവം അജാനന്തോവ, ‘‘ഭദ്ദേ, ത്വം ഭതിം കത്വാ ജീവ, അഹം പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘സാമി, നനു ഗബ്ഭോ ¶ മേ പതിട്ഠിതോ, മയി വിജാതായ ദാരകം ദിസ്വാ പബ്ബജിസ്സസീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ തസ്സാ വിജാതകാലേ, ‘‘ഭദ്ദേ, ത്വം സോത്ഥിനാ വിജാതാ, ഇദാനി അഹം പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ആപുച്ഛി. അഥ നം സാ ‘‘പുത്തസ്സ ¶ താവ ഥനപാനതോ അപഗമനകാലം ആഗമേഹീ’’തി വത്വാ പുന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമം സമ്പടിച്ഛാപേത്വാ ഗന്തും ന സക്കാ, ഇമിസ്സാ അനാചിക്ഖിത്വാവ പലായിത്വാ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. സോ ¶ തസ്സാ അനാചിക്ഖിത്വാവ രത്തിഭാഗേ ഉട്ഠായ പലായി. അഥ നം നഗരഗുത്തികാ അഗ്ഗഹേസും. സോ ‘‘അഹം, സാമി, മാതുപോസകോ നാമ, വിസ്സജ്ജേഥ മ’’ന്തി അത്താനം വിസ്സജ്ജാപേത്വാ ഏകസ്മിം ഠാനേ വസിത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അഭിഞ്ഞാസമാപത്തിയോ ലഭിത്വാ ഝാനകീളായ കീളന്തോ വിഹാസി. സോ തത്ഥ വസന്തോയേവ ‘‘ഏവരൂപമ്പി നാമ മേ ദുച്ഛിന്ദനിയം പുത്തദാരബന്ധനം കിലേസബന്ധനം ഛിന്ന’’ന്തി ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി.

സത്ഥാ ഇമം അതീതം ആഹരിത്വാ തേന ഉദാനിതം ഉദാനം പകാസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൪൫.

‘‘ന തം ദള്ഹം ബന്ധനമാഹു ധീരാ,

യദായസം ദാരുജപബ്ബജഞ്ച;

സാരത്തരത്താ മണികുണ്ഡലേസു,

പുത്തേസു ദാരേസു ച യാ അപേക്ഖാ.

൩൪൬.

‘‘ഏതം ദള്ഹം ബന്ധനമാഹു ധീരാ,

ഓഹാരിനം സിഥിലം ദുപ്പമുഞ്ചം;

ഏതമ്പി ഛേത്വാന പരിബ്ബജന്തി,

അനപേക്ഖിനോ കാമസുഖം പഹായാ’’തി.

തത്ഥ ¶ ധീരാതി ബുദ്ധാദയോ പണ്ഡിതപുരിസാ യം സങ്ഖലികസങ്ഖാതം അയസാ നിബ്ബത്തം ആയസം, അന്ദുബന്ധനസങ്ഖാതം ദാരുജം, യഞ്ച പബ്ബജതിണേഹി വാ അഞ്ഞേഹി വാ വാകാദീഹി രജ്ജും കത്വാ കതം രജ്ജുബന്ധനം, തം അസിആദീഹി ഛിന്ദിതും സക്കുണേയ്യഭാവേന ഥിരന്തി ന വദന്തീതി അത്ഥോ. സാരത്തരത്താതി സാരത്താ ഹുത്വാ രത്താ, ബഹലതരരാഗരത്താതി അത്ഥോ. മണികുണ്ഡലേസൂതി മണീസു ചേവ കുണ്ഡലേസു ച, മണിവിചിത്തേസു വാ കുണ്ഡലേസു. ഏതം ദള്ഹന്തി യേ മണികുണ്ഡലേസു സാരത്തരത്താ, തേസം സോ രാഗോ ച യാ പുത്തദാരേസു അപേക്ഖാ തണ്ഹാ, ഏതം കിലേസമയം ബന്ധനഞ്ച പണ്ഡിതപുരിസാ ദള്ഹന്തി വദന്തി. ഓഹാരിനന്തി ആകഡ്ഢിത്വാ ചതൂസു അപായേസു പാതനതോ അവഹരതി ഹേട്ഠാ ഹരതീതി ഓഹാരിനം. സിഥിലന്തി ബന്ധനട്ഠാനേ ഛവിചമ്മമംസാനി ന ഛിന്ദതി, ലോഹിതം ന നീഹരതി, ബന്ധനഭാവമ്പി അജാനാപേത്വാ ഥലപഥജലപഥാദീസു കമ്മാനി കാതും ദേതീതി സിഥിലം. ദുപ്പമുഞ്ചന്തി ലോഭവസേന ഹി ഏകവാരമ്പി ഉപ്പന്നം കിലേസബന്ധനം ദട്ഠട്ഠാനതോ കച്ഛപോ ¶ വിയ ദുമ്മോചിയം ¶ ഹോതീതി ദുപ്പമുഞ്ചം. ഏതമ്പി ഛേത്വാനാതി ഏതം ദള്ഹമ്പി കിലേസബന്ധനം ഞാണഖഗ്ഗേന ഛിന്ദിത്വാ അനപേക്ഖിനോ ¶ ഹുത്വാ കാമസുഖം പഹായ പരിബ്ബജന്തി, പക്കമന്തി പബ്ബജന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ബന്ധനാഗാരവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. ഖേമാഥേരീവത്ഥു

യേ രാഗരത്താതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ഖേമം നാമ രഞ്ഞോ ബിമ്ബിസാരസ്സ അഗ്ഗമഹേസിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാ കിര പദുമുത്തരപാദമൂലേ പത്ഥിതപത്ഥനാ അതിവിയ അഭിരൂപാ പാസാദികാ അഹോസി. ‘‘സത്ഥാ കിര രൂപസ്സ ദോസം കഥേതീ’’തി സുത്വാ പന സത്ഥു സന്തികം ഗന്തും ന ഇച്ഛി. രാജാ തസ്സാ രൂപമദമത്തഭാവം ഞത്വാ വേളുവനവണ്ണനാപടിസംയുത്താനി ഗീതാനി കാരേത്വാ നടാദീനം ദാപേസി. തേസം താനി ഗായന്താനം സദ്ദം സുത്വാ തസ്സാ വേളുവനം അദിട്ഠപുബ്ബം വിയ അസുതപുബ്ബം വിയ ച അഹോസി. സാ ‘‘കതരം ഉയ്യാനം സന്ധായ ഗായഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ദേവീ, തുമ്ഹാകം വേളുവനുയ്യാനമേവാ’’തി വുത്തേ ഉയ്യാനം ഗന്തുകാമാ അഹോസി. സത്ഥാ തസ്സാ ആഗമനം ഞത്വാ പരിസമജ്ഝേ നിസീദിത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോവ താലവണ്ടം ആദായ അത്തനോ പസ്സേ ഠത്വാ ബീജമാനം അഭിരൂപം ഇത്ഥിം നിമ്മിനി. ഖേമാ, ദേവീപി പവിസമാനാവ തം ഇത്ഥിം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ രൂപസ്സ ദോസം കഥേതീതി വദന്തി, അയഞ്ചസ്സ സന്തികേ ഇത്ഥീ ബീജയമാനാ ഠിതാ, നാഹം ഇമിസ്സാ കലഭാഗമ്പി ¶ ഉപേമി, ന മയാ ഈദിസം ഇത്ഥിരൂപം ദിട്ഠപുബ്ബം, സത്ഥാരം അഭൂതേന അബ്ഭാചിക്ഖന്തി മഞ്ഞേ’’തി ചിന്തേത്വാ തഥാഗതസ്സ കഥാസദ്ദമ്പി അനിസാമേത്വാ തമേവ ഇത്ഥിം ഓലോകയമാനാ അട്ഠാസി. സത്ഥാ തസ്സാ തസ്മിം രൂപേ ഉപ്പന്നബഹുമാനതം ഞത്വാ തം രൂപം പഠമവയാദിവസേന ദസ്സേത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ പരിയോസാനേ അട്ഠിമത്താവസാനം കത്വാ ദസ്സേസി. ഖേമാ തം ദിസ്വാ ‘‘ഏവരൂപമ്പി നാമേതം രൂപം മുഹുത്തേനേവ ഖയവയം സമ്പത്തം, നത്ഥി വത ഇമസ്മിം രൂപേ സാരോ’’തി ചിന്തേസി. സത്ഥാ തസ്സാ ചിത്താചാരം ഓലോകേത്വാ, ‘‘ഖേമേ, ത്വം ‘ഇമസ്മിം രൂപേ സാരോ അത്ഥീ’തി ചിന്തേസി, പസ്സ ദാനിസ്സ അസാരഭാവ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ആതുരം ¶ ¶ അസുചിം പൂതിം, പസ്സ ഖേമേ സമുസ്സയം;

ഉഗ്ഘരന്തം പഗ്ഘരന്തം, ബാലാനം അഭിപത്ഥിത’’ന്തി. (അപ. ഥേരീ ൨.൨.൩൫൪);

സാ ഗാഥാപരിയോസാനേ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. അഥ നം സത്ഥാ, ‘‘ഖേമേ, ഇമേ സത്താ രാഗരത്താ ദോസപദുട്ഠാ മോഹമൂള്ഹാ അത്തനോ തണ്ഹാസോതം സമതിക്കമിതും ന സക്കോന്തി, തത്ഥേവ ലഗ്ഗന്തീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൪൭.

‘‘യേ രാഗരത്താനുപതന്തി സോതം,

സയം കതം മക്കടകോവ ജാലം;

ഏതമ്പി ഛേത്വാന വജന്തി ധീരാ,

അനപേക്ഖിനോ സബ്ബദുക്ഖം പഹായാ’’തി.

തത്ഥ മക്കടകോവ ജാലന്തി യഥാ നാമ മക്കടകോ സുത്തജാലം കത്വാ മജ്ഝേ ഠാനേ നാഭിമണ്ഡലേ നിപന്നോ പരിയന്തേ പതിതം പടങ്ഗം വാ മക്ഖികം വാ വേഗേന ഗന്ത്വാ വിജ്ഝിത്വാ തസ്സ രസം പിവിത്വാ പുന ഗന്ത്വാ തസ്മിംയേവ ¶ ഠാനേ നിപജ്ജതി, ഏവമേവ യേ സത്താ രാഗരത്താ ദോസപദുട്ഠാ മോഹമൂള്ഹാ സയംകതം തണ്ഹാസോതം അനുപതന്തി, തേ തം സമതിക്കമിതും ന സക്കോന്തി, ഏവം ദുരതിക്കമം. ഏതമ്പി ഛേത്വാന വജന്തി ധീരാതി പണ്ഡിതാ ഏതം ബന്ധനം ഛേത്വാ അനപേക്ഖിനോ നിരാലയാ ഹുത്വാ അരഹത്തമഗ്ഗേന സബ്ബദുക്ഖം പഹായ വജന്തി, ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ഖേമാ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹി, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസി. സത്ഥാ രാജാനം ആഹ – ‘‘മഹാരാജ, ഖേമായ പബ്ബജിതും വാ പരിനിബ്ബായിതും വാ വട്ടതീ’’തി. ഭന്തേ, പബ്ബാജേഥ നം, അലം പരിനിബ്ബാനേനാതി. സാ പബ്ബജിത്വാ അഗ്ഗസാവികാ അഹോസീതി.

ഖേമാഥേരീവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. ഉഗ്ഗസേനവത്ഥു

മുഞ്ച പുരേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ഉഗ്ഗസേനം ആരബ്ഭ കഥേസി.

പഞ്ചസതാ ¶ കിര നടാ സംവച്ഛരേ വാ ഛമാസേ വാ പത്തേ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ സത്താഹം സമജ്ജം ¶ കത്വാ ബഹും ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം ലഭന്തി, അന്തരന്തരേ ഉക്ഖേപദായാനം പരിയന്തോ നത്ഥി. മഹാജനോ മഞ്ചാതിമഞ്ചാദീസു ഠത്വാ സമജ്ജം ഓലോകേസി. അഥേകാ ലങ്ഘികധീതാ വംസം അഭിരുയ്ഹ തസ്സ ഉപരി പരിവത്തിത്വാ തസ്സ പരിയന്തേ ആകാസേ ചങ്കമമാനാ നച്ചതി ചേവ ഗായതി ച. തസ്മിം സമയേ ¶ ഉഗ്ഗസേനോ നാമ സേട്ഠിപുത്തോ സഹായകേന സദ്ധിം മഞ്ചാതിമഞ്ചേ ഠിതോ തം ഓലോകേത്വാ തസ്സാ ഹത്ഥപാദവിക്ഖേപാദീസു ഉപ്പന്നസിനേഹോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ‘‘തം ലഭന്തോ ജീവിസ്സാമി, അലഭന്തസ്സ മേ ഇധേവ മരണ’’ന്തി ആഹാരൂപച്ഛേദം കത്വാ മഞ്ചകേ നിപജ്ജി. മാതാപിതൂഹി, ‘‘താത, കിം തേ രുജ്ജതീ’’തി പുച്ഛിതോപി ‘‘തം മേ നടധീതരം ലഭന്തസ്സ ജീവിതം അത്ഥി, അലഭന്തസ്സ മേ ഇധേവ മരണ’’ന്തി വത്വാ, ‘‘താത, മാ ഏവം കരി, അഞ്ഞം തേ അമ്ഹാകം കുലസ്സ ച ഭോഗാനഞ്ച അനുരൂപം കുമാരികം ആനേസ്സാമാ’’തി വുത്തേപി തഥേവ വത്വാ നിപജ്ജി. അഥസ്സ പിതാ ബഹും യാചിത്വാപി തം സഞ്ഞാപേതും അസക്കോന്തോ തസ്സ സഹായം പക്കോസാപേത്വാ കഹാപണസഹസ്സം ദത്വാ ‘‘ഇമേ കഹാപണേ ഗഹേത്വാ അത്തനോ ധീതരം മയ്ഹം പുത്തസ്സ ദേതൂ’’തി പഹിണി. സോ ‘‘നാഹം കഹാപണേ ഗഹേത്വാ ദേമി, സചേ പന സോ ഇമം അലഭിത്വാ ജീവിതും ന സക്കോതി, തേന ഹി അമ്ഹേഹി സദ്ധിംയേവ വിചരതു, ദസ്സാമിസ്സ ധീതര’’ന്തി ആഹ. മാതാപിതരോ പുത്തസ്സ തമത്ഥം ആരോചേസും. സോ ‘‘അഹം തേഹി സദ്ധിം വിചരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ യാചന്താനമ്പി തേസം കഥം അനാദിയിത്വാ നിക്ഖമിത്വാ നാടകസ്സ സന്തികം അഗമാസി. സോ തസ്സ ധീതരം ദത്വാ തേന സദ്ധിംയേവ ഗാമനിഗമരാജധാനീസു സിപ്പം ദസ്സേന്തോ വിചരി.

സാപി തേന സദ്ധിം സംവാസമന്വായ നചിരസ്സേവ പുത്തം ലഭിത്വാ കീളാപയമാനാ ‘‘സകടഗോപകസ്സ പുത്ത, ഭണ്ഡഹാരകസ്സ പുത്ത, കിഞ്ചി അജാനകസ്സ പുത്താ’’തി വദതി. സോപി നേസം സകടപരിവത്തകം കത്വാ ഠിതട്ഠാനേ ഗോണാനം തിണം ആഹരതി, സിപ്പദസ്സനട്ഠാനേ ലദ്ധഭണ്ഡകം ഉക്ഖിപിത്വാ ഹരതി ¶ . തദേവ കിര സന്ധായ സാ ഇത്ഥീ പുത്തം കീളാപയമാനാ തഥാ വദതി. സോ അത്താനം ആരബ്ഭ തസ്സാ ഗായനഭാവം ഞത്വാ തം പുച്ഛി – ‘‘മം സന്ധായ കഥേസീ’’തി? ‘‘ആമ, തം സന്ധായാ’’തി. ‘‘ഏവം സന്തേ അഹം പലായിസ്സാമീ’’തി ¶ . സാ ‘‘കിം പന മയ്ഹം തയാ പലായിതേന വാ ആഗതേന വാ’’തി പുനപ്പുനം തദേവ ഗീതം ഗായതി. സാ കിര അത്തനോ രൂപസമ്പത്തിഞ്ചേവ ധനലാഭഞ്ച നിസ്സായ തം കിസ്മിഞ്ചി ന മഞ്ഞതി. സോ ‘‘കിം നു ഖോ നിസ്സായ ഇമിസ്സാ അയം മാനോ’’തി ചിന്തേന്തോ ‘‘സിപ്പം നിസ്സായാ’’തി ഞത്വാ ‘‘ഹോതു, സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി സസുരം ഉപസങ്കമിത്വാ തസ്സ ജാനനകസിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ഗാമനിഗമാദീസു സിപ്പം ദസ്സേന്തോ അനുപുബ്ബേന രാജഗഹം ആഗന്ത്വാ ‘‘ഇതോ സത്തമേ ദിവസേ ഉഗ്ഗസേനോ സേട്ഠിപുത്തോ നഗരവാസീനം സിപ്പം ദസ്സേസ്സതീ’’തി ആരോചാപേസി.

നഗരവാസിനോ ¶ മഞ്ചാതിമഞ്ചാദയോ ബന്ധാപേത്വാ സത്തമേ ദിവസേ സന്നിപതിംസു. സോപി സട്ഠിഹത്ഥം വംസം അഭിരുയ്ഹ തസ്സ മത്ഥകേ അട്ഠാസി. തം ദിവസം സത്ഥാ പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേന്തോ തം അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠം ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ‘‘സ്വേ സേട്ഠിപുത്തോ സിപ്പം ദസ്സേസ്സാമീതി വംസമത്ഥകേ ഠസ്സതി, തസ്സ ദസ്സനത്ഥം മഹാജനോ സന്നിപതിസ്സതി. തത്ര അഹം ചതുപ്പദികം ഗാഥം ദേസേസ്സാമി, തം സുത്വാ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ ഭവിസ്സതി, ഉഗ്ഗസേനോപി അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിസ്സതീ’’തി അഞ്ഞാസി. സത്ഥാ പുനദിവസേ കാലം സല്ലക്ഖേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ രാജഗഹം പിണ്ഡായ പാവിസി. ഉഗ്ഗസേനോപി സത്ഥരി അന്തോനഗരം അപവിട്ഠേയേവ ഉന്നാദനത്ഥായ മഹാജനസ്സ അങ്ഗുലിസഞ്ഞം ദത്വാ വംസമത്ഥകേ ¶ പതിട്ഠായ ആകാസേയേവ സത്ത വാരേ പരിവത്തിത്വാ ഓരുയ്ഹ വംസമത്ഥകേ അട്ഠാസി. തസ്മിം ഖണേ സത്ഥാ നഗരം പവിസന്തോ യഥാ തം പരിസാ ന ഓലോകേതി, ഏവം കത്വാ അത്താനമേവ ഓലോകാപേസി. ഉഗ്ഗസേനോ പരിസം ഓലോകേത്വാ ‘‘ന മം പരിസാ ഓലോകേതീ’’തി ദോമനസ്സപ്പത്തോ ‘‘ഇദം മയാ സംവച്ഛരേ കത്തബ്ബം സിപ്പം, സത്ഥരി നഗരം പവിസന്തേ പരിസാ മം അനോലോകേത്വാ സത്ഥാരമേവ ഓലോകേതി, മോഘം വത മേ സിപ്പദസ്സനം ജാത’’ന്തി ചിന്തേസി.

സത്ഥാ തസ്സ ചിത്തം ഞത്വാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനം ആമന്തേത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, മോഗ്ഗല്ലാന, സേട്ഠിപുത്തം വദേഹി ‘സിപ്പം കിര ദസ്സേതൂ’’’തി ആഹ. ഥേരോ ഗന്ത്വാ വംസസ്സ ഹേട്ഠാ ഠിതോ സേട്ഠിപുത്തം ആമന്തേത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഇങ്ഘ ¶ പസ്സ നടപുത്ത, ഉഗ്ഗസേന മഹബ്ബല;

കരോഹി രങ്ഗം പരിസായ, ഹാസയസ്സു മഹാജന’’ന്തി.

സോ ഥേരസ്സ കഥം സുത്വാ തുട്ഠമാനസോ ഹുത്വാ ‘‘സത്ഥാ മഞ്ഞേ മമ സിപ്പം പസ്സിതുകാമോ’’തി വംസമത്ഥകേ ഠിതകോവ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഇങ്ഘ പസ്സ മഹാപഞ്ഞ, മോഗ്ഗല്ലാന മഹിദ്ധിക;

കരോമി രങ്ഗം പരിസായ, ഹാസയാമി മഹാജന’’ന്തി.

ഏവഞ്ച പന വത്വാ വംസമത്ഥകതോ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ആകാസേവ ചുദ്ദസക്ഖത്തും പരിവത്തിത്വാ ഓരുയ്ഹ വംസമത്ഥകേവ അട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ, ‘‘ഉഗ്ഗസേന, പണ്ഡിതേന നാമ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നേസു ¶ ഖന്ധേസു ആലയം പഹായ ജാതിആദീഹി മുച്ചിതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൪൮.

‘‘മുഞ്ച പുരേ മുഞ്ച പച്ഛതോ,

മജ്ഝേ മുഞ്ച ഭവസ്സ പാരഗൂ;

സബ്ബത്ഥ വിമുത്തമാനസോ,

ന പുനം ജാതിജരം ഉപേഹിസീ’’തി.

തത്ഥ ¶ മുഞ്ച പുരേതി അതീതേസു ഖന്ധേസു ആലയം നികന്തിം അജ്ഝോസാനം പത്ഥനം പരിയുട്ഠാനം ഗാഹം പരാമാസം തണ്ഹം മുഞ്ച. പച്ഛതോതി അനാഗതേസുപി ഖന്ധേസു ആലയാദീനി മുഞ്ച. മജ്ഝേതി പച്ചുപ്പന്നേസുപി താനി മുഞ്ച. ഭവസ്സ പാരഗൂതി ഏവം സന്തേ തിവിധസ്സാപി ഭവസ്സ അഭിഞ്ഞാപരിഞ്ഞാപഹാനഭാവനാസച്ഛികിരിയവസേന പാരഗൂ പാരങ്ഗതോ ഹുത്വാ ഖന്ധധാതുആയതനാദിഭേദേ സബ്ബസങ്ഖതേ വിമുത്തമാനസോ വിഹരന്തോ പുന ജാതിജരാമരണാനി ന ഉപഗച്ഛതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. സേട്ഠിപുത്തോപി വംസമത്ഥകേ ഠിതകോവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ വംസതോ ഓരുയ്ഹ സത്ഥു സന്തികം ആഗന്ത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. അഥ നം സത്ഥാ ദക്ഖിണഹത്ഥം പസാരേത്വാ ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖൂ’’തി ആഹ. സോ താവദേവ അട്ഠപരിക്ഖാരധരോ സട്ഠിവസ്സികത്ഥേരോ വിയ അഹോസി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ, ‘‘ആവുസോ ഉഗ്ഗസേന, സട്ഠിഹത്ഥസ്സ തേ വംസസ്സ മത്ഥകതോ ഓതരന്തസ്സ ഭയം നാമ നാഹോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘നത്ഥി മേ, ആവുസോ, ഭയ’’ന്തി വുത്തേ സത്ഥു ആരോചേസും, ‘‘ഭന്തേ, ഉഗ്ഗസേനോ ¶ ‘ന ഭായാമീ’തി വദതി, അഭൂതം വത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തേന ഉഗ്ഗസേനേന സദിസാ ഛിന്നസംയോജനാ ഭിക്ഖൂ ഭായന്തി, ന തസന്തീ’’തി വത്വാ ബ്രാഹ്മണവഗ്ഗേ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സബ്ബസംയോജനം ¶ ഛേത്വാ, യോ വേ ന പരിതസ്സതി;

സങ്ഗാതിഗം വിസംയുത്തം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി. (ധ. പ. ൩൯൭; സു. നി. ൬൨൬);

ദേസനാവസാനേ ബഹൂനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. പുനേകദിവസം ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, ഏവം അരഹത്തൂപനിസ്സയസമ്പന്നസ്സ ഭിക്ഖുനോ നടധീതരം നിസ്സായ ¶ നടേഹി സദ്ധിം വിചരണകാരണം, കിം അരഹത്തൂപനിസ്സയകാരണ’’ന്തി? സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഉഭയമ്പേതം ഇമിനാ ഏവ കത’’ന്തി വത്വാ തമത്ഥം പകാസേതും അതീതം ആഹരി.

അതീതേ കിര കസ്സപദസബലസ്സ സുവണ്ണചേതിയേ കരിയമാനേ ബാരാണസിവാസിനോ കുലപുത്താ ബഹും ഖാദനീയഭോജനീയം യാനകേസു ആരോപേത്വാ ‘‘ഹത്ഥകമ്മം കരിസ്സാമാ’’തി ചേതിയട്ഠാനം ഗച്ഛന്താ അന്തരാമഗ്ഗേ ഏകം ഥേരം പിണ്ഡായ പവിസന്തം പസ്സിംസു. അഥേകാ കുലധീതാ ഥേരം ഓലോകേത്വാ സാമികം ആഹ – ‘‘സാമി, അയ്യോ, പിണ്ഡായ പവിസതി, യാനകേ ച നോ ബഹും ഖാദനീയം ഭോജനീയം, പത്തമസ്സ ആഹര, ഭിക്ഖം ദസ്സാമാ’’തി. സോ തം പത്തം ആഹരിത്വാ ഖാദനീയഭോജനീയസ്സ പൂരേത്വാ ഥേരസ്സ ഹത്ഥേ പതിട്ഠപേത്വാ ഉഭോപി പത്ഥനം കരിംസു, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠധമ്മസ്സേവ ഭാഗിനോ ഭവേയ്യാമാ’’തി. സോപി ഥേരോ ഖീണാസവോവ, തസ്മാ ഓലോകേന്തോ തേസം പത്ഥനായ സമിജ്ഝനഭാവം ഞത്വാ സിതം അകാസി. തം ദിസ്വാ സാ ഇത്ഥീ സാമികം ആഹ – ‘‘അമ്ഹാകം, അയ്യോ, സിതം കരോതി, ഏകോ നടകാരകോ ¶ ഭവിസ്സതീ’’തി. സാമികോപിസ്സാ ‘‘ഏവം ഭവിസ്സതി, ഭദ്ദേ’’തി വത്വാ പക്കാമി. ഇദം തേസം പുബ്ബകമ്മം. തേ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ ചവിത്വാ സാ ഇത്ഥീ നടഗേഹേ നിബ്ബത്തി, പുരിസോ സേട്ഠിഗേഹേ. സോ ‘‘ഏവം, ഭദ്ദേ, ഭവിസ്സതീ’’തി തസ്സാ പടിവചനസ്സ ദിന്നത്താ നടേഹി സദ്ധിം വിചരി. ഖീണാസവത്ഥേരസ്സ ¶ ദിന്നപിണ്ഡപാതം നിസ്സായ അരഹത്തം പാപുണി. സാപി നടധീതാ ‘‘യാ മേ സാമികസ്സ ഗതി, മയ്ഹമ്പി സാ ഏവ ഗതീ’’തി പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹീതി.

ഉഗ്ഗസേനവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. ചൂളധനുഗ്ഗഹപണ്ഡിതവത്ഥു

വിതക്കമഥിതസ്സാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ചൂളധനുഗ്ഗഹപണ്ഡിതം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകോ കിര ദഹരഭിക്ഖു സലാകഗ്ഗേ അത്തനോ പത്തസലാകം ഗഹേത്വാ സലാകയാഗും ആദായ ആസനസാലം ഗന്ത്വാ പിവി. തത്ഥ ഉദകം അലഭിത്വാ ഉദകത്ഥായ ഏകം ഘരം അഗമാസി. തത്ഥ തം ഏകാ കുമാരികാ ദിസ്വാവ ഉപ്പന്നസിനേഹാ, ‘‘ഭന്തേ, പുന പാനീയേന അത്ഥേ സതി ഇധേവ ആഗച്ഛേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. സോ തതോ പട്ഠായ യദാ പാനീയം ന ലഭതി, തദാ തത്ഥേവ ഗച്ഛതി. സാപിസ്സ ¶ പത്തം ഗഹേത്വാ പാനീയം ദേതി. ഏവം ഗച്ഛന്തേ കാലേ യാഗുമ്പി ദത്വാ പുനേകദിവസം തത്ഥേവ നിസീദാപേത്വാ ഭത്തം അദാസി. സന്തികേ ചസ്സ നിസീദിത്വാ ¶ , ‘‘ഭന്തേ, ഇമസ്മിം ഗേഹേ ന കിഞ്ചി നത്ഥി നാമ, കേവലം മയം വിചരണകമനുസ്സമേവ ന ലഭാമാ’’തി കഥം സമുട്ഠാപേസി. സോ കഥിപാഹേനേവ തസ്സാ കഥം സുത്വാ ഉക്കണ്ഠി. അഥ നം ഏകദിവസം ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘‘കസ്മാ ത്വം, ആവുസോ, കിസോ ഉപ്പണ്ഡുപണ്ഡുകജാതോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഉക്കണ്ഠിതോമ്ഹി, ആവുസോ’’തി വുത്തേ ആചരിയുപജ്ഝായാനം സന്തികം നയിംസു. തേപി നം സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ തമത്ഥം ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, ഭിക്ഖു, ഉക്കണ്ഠിതോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ച’’ന്തി വുത്തേ ‘‘കസ്മാ ത്വം മാദിസസ്സ ആരദ്ധവീരിയസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ‘സോതാപന്നോ’തി വാ ‘സകദാഗാമീ’തി വാ അത്താനം അവദാപേത്വാ ‘ഉക്കണ്ഠിതോ’തി വദാപേസി, ഭാരിയം തേ കമ്മം കത’’ന്തി വത്വാ ‘‘കിം കാരണാ ഉക്കണ്ഠിതോസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഭന്തേ, ഏകാ മം ഇത്ഥീ ഏവമാഹാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖു, അനച്ഛരിയം ഏതം തസ്സാ കിരിയം. സാ ഹി പുബ്ബേ സകലജമ്ബുദീപേ അഗ്ഗധനുഗ്ഗഹപണ്ഡിതം പഹായ തംമുഹുത്തദിട്ഠകേ ഏകസ്മിം സിനേഹം ഉപ്പാദേത്വാ തം ¶ ജീവിതക്ഖയം പാപേസീ’’തി വത്വാ തസ്സത്ഥസ്സ പകാസനത്ഥം ഭിക്ഖൂഹി യാചിതോ –

അതീതേ ചൂളധനുഗ്ഗഹപണ്ഡിതകാലേ തക്കസിലായം ദിസാപാമോക്ഖസ്സ ആചരിയസ്സ സന്തികേ സിപ്പം ഉഗ്ഗഹേത്വാ തേന തുട്ഠേന ദിന്നം ധീതരം ആദായ ബാരാണസിം ഗച്ഛന്തസ്സ ഏകസ്മിം അടവിമുഖേ ഏകൂനപഞ്ഞാസായ കണ്ഡേഹി ഏകൂനപഞ്ഞാസചോരേ മാരേത്വാ കണ്ഡേസു ഖീണേസു ചോരജേട്ഠകം ഗഹേത്വാ ഭൂമിയം പാതേത്വാ, ‘‘ഭദ്ദേ, അസിം ആഹരാ’’തി വുത്തേ തായ തങ്ഖണം ദിട്ഠചോരേ സിനേഹം കത്വാ ചോരസ്സ ഹത്ഥേ അസിഥരും ഠപേത്വാ ചോരേന ധനുഗ്ഗഹപണ്ഡിതസ്സ മാരിതഭാവം ആവികത്വാ ചോരേന ച തം ആദായ ഗച്ഛന്തേന ‘‘മമ്പി ഏസാ അഞ്ഞം ദിസ്വാ അത്തനോ സാമികം വിയ മാരാപേസ്സതി ¶ , കിം മേ ഇമായാ’’തി ഏകം നദിം ദിസ്വാ ഓരിമതീരേ തം ഠപേത്വാ തസ്സാ ഭണ്ഡകം ആദായ ‘‘ത്വം ഇധേവ ഹോഹി, യാവാഹം ഭണ്ഡികം ഉത്താരേമീ’’തി തത്ഥേവ തം പഹായ ഗമനഭാവഞ്ച ആവികത്വാ –

‘‘സബ്ബം ഭണ്ഡം സമാദായ, പാരം തിണ്ണോസി ബ്രാഹ്മണ;

പച്ചാഗച്ഛ ലഹും ഖിപ്പം, മമ്പി താരേഹി ദാനിതോ.

‘‘അസന്ഥുതം മം ചിരസന്ഥുതേന,

നിമീനി ഭോതീ അദ്ധുവം ധുവേന;

മയാപി ഭോതീ നിമിനേയ്യ അഞ്ഞം,

ഇതോ അഹം ദൂരതരം ഗമിസ്സം.

‘‘കായം ¶ ഏളഗലാഗുമ്ബേ, കരോതി അഹുഹാസിയം;

നയീധ നച്ചം വാ ഗീതം വാ, താളം വാ സുസമാഹിതം;

അനമ്ഹികാലേ സുസോണി, കിം നു ജഗ്ഘസി സോഭനേ.

‘‘സിങ്ഗാല ബാല ദുമ്മേധ, അപ്പപഞ്ഞോസി ജമ്ബുക;

ജീനോ മച്ഛഞ്ച പേസിഞ്ച, കപണോ വിയ ഝായസി.

‘‘സുദസ്സം വജ്ജമഞ്ഞേസം, അത്തനോ പന ദുദ്ദസം;

ജീനാ പതിഞ്ച ജാരഞ്ച, മഞ്ഞേ ത്വഞ്ഞേവ ഝായസി.

‘‘ഏവമേതം ¶ മിഗരാജ, യഥാ ഭാസസി ജമ്ബുക;

സാ നൂനാഹം ഇതോ ഗന്ത്വാ, ഭത്തു ഹേസ്സം വസാനുഗാ.

‘‘യോ ഹരേ മത്തികം ഥാലം, കംസഥാലമ്പി സോ ഹരേ;

കതഞ്ചേവ തയാ പാപം, പുനപേവം കരിസ്സസീ’’തി. (ജാ. ൧.൫.൧൨൮-൧൩൪) –

ഇമം പഞ്ചകനിപാതേ ചൂളധനുഗ്ഗഹജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ ‘‘തദാ ചൂളധനുഗ്ഗഹപണ്ഡിതോ ത്വം അഹോസി, സാ ഇത്ഥീ ഏതരഹി ¶ അയം കുമാരികാ, സിങ്ഗാലരൂപേന ആഗന്ത്വാ തസ്സാ നിഗ്ഗഹകാരകോ സക്കോ ദേവരാജാ അഹമേവാ’’തി വത്വാ ‘‘ഏവം സാ ഇത്ഥീ തംമുഹുത്തദിട്ഠകേ ഏകസ്മിം സിനേഹേന സകലജമ്ബുദീപേ അഗ്ഗപണ്ഡിതം ജീവിതാ വോരോപേസി, തം ഇത്ഥിം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നം തവ തണ്ഹം ഛിന്ദിത്വാ വിഹരാഹി ഭിക്ഖൂ’’തി തം ഓവദിത്വാ ഉത്തരിമ്പി ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൪൯.

‘‘വിതക്കമഥിതസ്സ ജന്തുനോ,

തിബ്ബരാഗസ്സ സുഭാനുപസ്സിനോ;

ഭിയ്യോ തണ്ഹാ പവഡ്ഢതി,

ഏസ ഖോ ദള്ഹം കരോതി ബന്ധനം.

൩൫൦.

‘‘വിതക്കൂപസമേ ച യോ രതോ,

അസുഭം ഭാവയതേ സദാ സതോ;

ഏസ ¶ ഖോ ബ്യന്തി കാഹിതി,

ഏസ ഛേച്ഛതി മാരബന്ധന’’ന്തി.

തത്ഥ വിതക്കമഥിതസ്സാതി കാമവിതക്കാദീഹി വിതക്കേഹി നിമ്മഥിതസ്സ. തിബ്ബരാഗസ്സാതി ബഹലരാഗസ്സ. സുഭാനുപസ്സിനോതി ഇട്ഠാരമ്മണേ സുഭനിമിത്തഗാഹാദിവസേന വിസ്സട്ഠമാനസതായ സുഭന്തി അനുപസ്സന്തസ്സ. തണ്ഹാതി ഏവരൂപസ്സ ഝാനാദീസു ഏകമ്പി ന വഡ്ഢതി, അഥ ഖോ ഛദ്വാരികാ തണ്ഹായേവ ഭിയ്യോ വഡ്ഢതി. ഏസ ഖോതി ഏസോ പുഗ്ഗലോ തണ്ഹാബന്ധനം ദള്ഹം സുഥിരം കരോതി. വിതക്കൂപസമേതി മിച്ഛാവിതക്കാദീനം വൂപസമസങ്ഖാതേ ദസസു അസുഭേസു പഠമജ്ഝാനേ. സദാ സതോതി ¶ യോ ഏത്ഥ അഭിരതോ ഹുത്വാ നിച്ചം ഉപട്ഠിതസതിതായ സതോ തം അസുഭഝാനം ഭാവേതി. ബ്യന്തി കാഹിതീതി ഏസ ¶ ഭിക്ഖു തീസു ഭവേസു ഉപ്പജ്ജനകം തണ്ഹം വിഗതന്തം കരിസ്സതി. മാരബന്ധനന്തി ഏസോ തേഭൂമകവട്ടസങ്ഖാതം മാരബന്ധനമ്പി ഛിന്ദിസ്സതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ സോ ഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ചൂളധനുഗ്ഗഹപണ്ഡിതവത്ഥു സത്തമം.

൮. മാരവത്ഥു

നിട്ഠങ്ഗതോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മാരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി വികാലേ സമ്ബഹുലാ ഥേരാ ജേതവനവിഹാരം പവിസിത്വാ രാഹുലത്ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ തം ഉട്ഠാപേസും. സോ അഞ്ഞത്ഥ വസനട്ഠാനം അപസ്സന്തോ തഥാഗതസ്സ ഗന്ധകുടിയാ പമുഖേ നിപജ്ജി. തദാ സോ ആയസ്മാ അരഹത്തം പത്തോ അവസ്സികോവ ഹോതി. മാരോ വസവത്തിഭവനേ ഠിതോയേവ തം ആയസ്മന്തം ഗന്ധകുടിപമുഖേ നിപന്നം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ രുജനകഅങ്ഗുലീ ബഹി നിപന്നോ, സയം അന്തോഗന്ധകുടിയം നിപന്നോ, അങ്ഗുലിയാ പീളിയമാനായ സയമ്പി ¶ പീളിതോ ഭവിസ്സതീ’’തി. സോ മഹന്തം ഹത്ഥിരാജവണ്ണം അഭിനിമ്മിനിത്വാ ആഗമ്മ സോണ്ഡായ ഥേരസ്സ മത്ഥകം പരിക്ഖിപിത്വാ മഹന്തേന സദ്ദേന കോഞ്ചനാദം രവി. സത്ഥാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ തസ്സ മാരഭാവം ഞത്വാ, ‘‘മാര, താദിസാനം സതസഹസ്സേനാപി മമ പുത്തസ്സ ഭയം ഉപ്പാദേതും ന സക്കാ. പുത്തോ ഹി മേ അസന്താസീ വീതതണ്ഹോ മഹാവീരിയോ മഹാപഞ്ഞോ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൫൧.

‘‘നിട്ഠങ്ഗതോ ¶ അസന്താസീ, വീതതണ്ഹോ അനങ്ഗണോ;

അച്ഛിന്ദി ഭവസല്ലാനി, അന്തിമോയം സമുസ്സയോ.

൩൫൨.

‘‘വീതതണ്ഹോ അനാദാനോ, നിരുത്തിപദകോവിദോ;

അക്ഖരാനം സന്നിപാതം, ജഞ്ഞാ പുബ്ബാപരാനി ച;

സ വേ അന്തിമസാരീരോ,

മഹാപഞ്ഞോ മഹാപുരിസോതി വുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ നിട്ഠങ്ഗതോതി ഇമസ്മിം സാസനേ പബ്ബജിതാനം അരഹത്തം നിട്ഠം നാമ, തം ഗതോ പത്തോതി അത്ഥോ. അസന്താസീതി അബ്ഭന്തരേ രാഗസന്താസാദീനം അഭാവേന അസന്തസനകോ. അച്ഛിന്ദി ഭവസല്ലാനീതി സബ്ബാനിപി ഭവഗാമീനി സല്ലാനി അച്ഛിന്ദി. സമുസ്സയോതി അയം ഏതസ്സ അന്തിമോ ദേഹോ.

അനാദാനോതി ഖന്ധാദീസു നിഗ്ഗഹണോ. നിരുത്തിപദകോവിദോതി നിരുത്തിയഞ്ച സേസപദേസു ചാതി ചതൂസുപി പടിസമ്ഭിദാസു ഛേകോതി അത്ഥോ. അക്ഖരാനം സന്നിപാതം, ജഞ്ഞാ പുബ്ബാപരാനി ചാതി അക്ഖരാനം സന്നിപാതസങ്ഖാതം അക്ഖരപിണ്ഡഞ്ച ജാനാതി, പുബ്ബക്ഖരേന അപരക്ഖരം, അപരക്ഖരേന പുബ്ബക്ഖരഞ്ച ജാനാതി. പുബ്ബക്ഖരേന അപരക്ഖരം ജാനാതി നാമ – ആദിമ്ഹി പഞ്ഞായമാനേ മജ്ഝപരിയോസാനേസു ¶ അപഞ്ഞായമാനേസുപി ‘‘ഇമേസം അക്ഖരാനം ഇദം മജ്ഝം, ഇദം പരിയോസാന’’ന്തി ജാനാതി. അപരക്ഖരേന പുബ്ബക്ഖരം ജാനാതി നാമ – അന്തേ പഞ്ഞായമാനേ ആദിമജ്ഝേസു അപഞ്ഞായമാനേസു ‘‘ഇമേസം അക്ഖരാനം ഇദം മജ്ഝം, അയം ആദീ’’തി ജാനാതി. മജ്ഝേ പഞ്ഞായമാനേപി ‘‘ഇമേസം അക്ഖരാനം അയം ആദി, അയം അന്തോ’’തി ജാനാതി. ഏവം മഹാപഞ്ഞോ. സ വേ അന്തിമസാരീരോതി ഏസ കോടിയം ഠിതസരീരോ, മഹന്താനം അത്ഥധമ്മനിരുത്തിപടിഭാനാനം സീലക്ഖന്ധാദീനഞ്ച പരിഗ്ഗാഹികായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതത്താ മഹാപഞ്ഞോ, ‘‘വിമുത്തചിത്തത്താ ഖ്വാഹം, സാരിപുത്ത, മഹാപുരിസോതി വദാമീ’’തി (സം. നി. ൫.൩൭൭) വചനതോ വിമുത്തചിത്തതായ ച മഹാപുരിസോതി വുച്ചതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു. മാരോപി പാപിമാ ‘‘ജാനാതി മം സമണോ ഗോതമോ’’തി തത്ഥേവന്തരധായീതി.

മാരവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. ഉപകാജീവകവത്ഥു

സബ്ബാഭിഭൂതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ അന്തരാമഗ്ഗേ ഉപകം ആജീവകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ സത്ഥാ പത്തസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണോ ബോധിമണ്ഡേ ¶ സത്തസത്താഹം വീതിനാമേത്വാ അത്തനോ പത്തചീവരമാദായ ധമ്മചക്കപവത്തനത്ഥം ബാരാണസിം സന്ധായ അട്ഠാരസയോജനമഗ്ഗം പടിപന്നോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഉപകം ആജീവകം ¶ അദ്ദസ. സോപി സത്ഥാരം ദിസ്വാ ‘‘വിപ്പസന്നാനി ഖോ തേ, ആവുസോ, ഇന്ദ്രിയാനി, പരിസുദ്ധോ ഛവിവണ്ണോ പരിയോദാതോ, കംസി ത്വം, ആവുസോ, ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിതോ, കോ വാ തേ സത്ഥാ, കസ്സ വാ ത്വം ധമ്മം രോചേസീ’’തി പുച്ഛി. അഥസ്സ സത്ഥാ ‘‘മയ്ഹം ഉപജ്ഝായോ വാ ആചരിയോ വാ നത്ഥീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൫൩.

‘‘സബ്ബാഭിഭൂ സബ്ബവിദൂഹമസ്മി,

സബ്ബേസു ധമ്മേസു അനൂപലിത്തോ;

സബ്ബഞ്ജഹോ തണ്ഹക്ഖയേ വിമുത്തോ,

സയം അഭിഞ്ഞായ കമുദ്ദിസേയ്യ’’ന്തി.

തത്ഥ സബ്ബാഭിഭൂതി സബ്ബേസം തേഭൂമകധമ്മാനം അഭിഭവനതോ സബ്ബാഭിഭൂ. സബ്ബവിദൂതി വിദിതസബ്ബചതുഭൂമകധമ്മോ. സബ്ബേസു ധമ്മേസൂതി സബ്ബേസുപി തേഭൂമകധമ്മേസു തണ്ഹാദിട്ഠീഹി അനൂപലിത്തോ. സബ്ബഞ്ജഹോതി സബ്ബേ തേഭൂമകധമ്മേ ജഹിത്വാ ഠിതോ. തണ്ഹക്ഖയേ വിമുത്തോതി തണ്ഹക്ഖയന്തേ ഉപ്പാദിതേ തണ്ഹക്ഖയസങ്ഖാതേ അരഹത്തേ അസേഖായ വിമുത്തിയാ വിമുത്തോ. സയം അഭിഞ്ഞായാതി അഭിഞ്ഞേയ്യാദിഭേദേ ധമ്മേ സയമേവ ജാനിത്വാ. കമുദ്ദിസേയ്യന്തി ‘‘അയം മേ ഉപജ്ഝായോ വാ ആചരിയോ വാ’’തി കം നാമ ഉദ്ദിസേയ്യന്തി.

ദേസനാവസാനേ ഉപകോ ആജീവകോ തഥാഗതസ്സ വചനം നേവാഭിനന്ദി, ന പടിക്കോസി. സീസം പന ചാലേത്വാ ജിവ്ഹം നില്ലാളേത്വാ ഏകപദികമഗ്ഗം ഗഹേത്വാ അഞ്ഞതരം ലുദ്ദകനിവാസനട്ഠാനം അഗമാസീതി.

ഉപകാജീവകവത്ഥു നവമം.

൧൦. സക്കപഞ്ഹവത്ഥു

സബ്ബദാനന്തി ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സക്കം ദേവരാജാനം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി ¶ സമയേ താവതിംസദേവലോകേ ദേവതാ സന്നിപതിത്വാ ചത്താരോ പഞ്ഹേ സമുട്ഠാപേസും ‘‘കതരം ദാനം നു ഖോ ദാനേസു, കതരോ രസോ രസേസു, കതരാ രതി രതീസു ജേട്ഠകാ, തണ്ഹക്ഖയോവ കസ്മാ ജേട്ഠകോതി വുച്ചതീ’’തി? തേ പഞ്ഹേ ഏകാ ദേവതാപി വിനിച്ഛിതും നാസക്ഖി. ഏകോ പന ദേവോ ഏകം ദേവം, സോപി അപരന്തി ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞം പുച്ഛന്താ ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു ദ്വാദസ സംവച്ഛരാനി വിചരിംസു. ഏത്തകേനാപി കാലേന പഞ്ഹാനം അത്ഥം അദിസ്വാ ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാ സന്നിപതിത്വാ ചതുന്നം മഹാരാജാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കിം, താതാ, മഹാദേവതാസന്നിപാതോ’’തി വുത്തേ ‘‘ചത്താരോ പഞ്ഹേ സമുട്ഠാപേത്വാ വിനിച്ഛിതും അസക്കോന്താ തുമ്ഹാകം സന്തികം ആഗതമ്ഹാ’’തി. ‘‘കിം പഞ്ഹം നാമേതം, താതാ’’തി. ‘‘ദാനരസരതീസു കതമാ ദാനരസരതീ നു ഖോ സേട്ഠാ, തണ്ഹക്ഖയോവ കസ്മാ സേട്ഠോ’’തി ഇമേ പഞ്ഹേ വിനിച്ഛിതും അസക്കോന്താ ആഗതമ്ഹാതി. താതാ, മയമ്പി ഇമേസം അത്ഥേ ന ജാനാമ, അമ്ഹാകം പന രാജാ ജനസഹസ്സേന ചിന്തിതേ അത്ഥേ ചിന്തേത്വാ തങ്ഖണേനേവ ജാനാതി, സോ അമ്ഹേഹി പഞ്ഞായ ച പുഞ്ഞേന ച വിസിട്ഠോ, ഏഥ, തസ്സ സന്തികം ഗച്ഛാമാതി തമേവ ദേവഗണം ആദായ സക്കസ്സ ദേവരഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ തേനാപി ‘‘കിം, താതാ, മഹന്തോ ദേവസന്നിപാതോ’’തി വുത്തേ തമത്ഥം ആരോചേസും. ‘‘താതാ, ഇമേസം പഞ്ഹാനം അത്ഥം അഞ്ഞോപി ജാനിതും ന സക്കോതി, ബുദ്ധവിസയാ ഹേതേ. സത്ഥാ പനേതരഹി കഹം വിഹരതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ജേതവനേ’’തി സുത്വാ ‘‘ഏഥ, തസ്സ സന്തികം ഗമിസ്സാമാ’’തി ദേവഗണേന സദ്ധിം രത്തിഭാഗേ സകലം ജേതവനം ¶ ഓഭാസേത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം ഠിതോ ‘‘കിം, മഹാരാജ, മഹതാ ദേവസങ്ഘേന ആഗതോസീ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭന്തേ, ദേവഗണേന ഇമേ നാമ പഞ്ഹാ സമുട്ഠാപിതാ, അഞ്ഞോ ഇമേസം അത്ഥം ജാനിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി, ഇമേസം നോ അത്ഥം പകാസേഥാ’’തി ആഹ.

സത്ഥാ ‘‘സാധു മഹാരാജ, മയാ ഹി പാരമിയോ പൂരേത്വാ മഹാപരിച്ചാഗേ പരിച്ചജിത്വാ തുമ്ഹാദിസാനം കങ്ഖച്ഛേദനത്ഥമേവ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിദ്ധം, തയാ പുച്ഛിതപഞ്ഹേസു ഹി സബ്ബദാനാനം ധമ്മദാനം സേട്ഠം, സബ്ബരസാനം ധമ്മരസോ സേട്ഠോ, സബ്ബരതീനം ധമ്മരതി സേട്ഠാ, തണ്ഹക്ഖയോ പന അരഹത്തം സമ്പാപകത്താ സേട്ഠോയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൫൪.

‘‘സബ്ബദാനം ¶ ധമ്മദാനം ജിനാതി,

സബ്ബരസം ധമ്മരസോ ജിനാതി;

സബ്ബരതിം ¶ ധമ്മരതി ജിനാതി,

തണ്ഹക്ഖയോ സബ്ബദുക്ഖം ജിനാതീ’’തി.

തത്ഥ സബ്ബദാനം ധമ്മദാനന്തി സചേപി ഹി ചക്കവാളഗബ്ഭേ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ നിരന്തരം കത്വാ സന്നിസിന്നാനം ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധഖീണാസവാനം കദലിഗബ്ഭസദിസാനി ചീവരാനി ദദേയ്യ, തസ്മിം സമാഗമേ ചതുപ്പദികായ ഗാഥായ കതാനുമോദനാവ സേട്ഠാ. തഞ്ഹി ദാനം തസ്സാ ഗാഥായ സോളസിം കലം നാഗ്ഘതി. ഏവം ധമ്മസ്സ ദേസനാപി വാചനമ്പി സവനമ്പി മഹന്തം. യേന ച പുഗ്ഗലേന ബഹൂനം തം ധമ്മസ്സവനം കാരിതം, തസ്സേവ ആനിസംസോ മഹാ. തഥാരൂപായ ഏവ പരിസായ പണീതപിണ്ഡപാതസ്സ പത്തേ പൂരേത്വാ ദിന്നദാനതോപി സപ്പിതേലാദീനം പത്തേ പൂരേത്വാ ദിന്നഭേസജ്ജദാനതോപി മഹാവിഹാരസദിസാനം വിഹാരാനഞ്ച ലോഹപാസാദസദിസാനഞ്ച ¶ പാസാദാനം അനേകാനി സതസഹസ്സാനി കാരേത്വാ ദിന്നസേനാസനദാനതോപി അനാഥപിണ്ഡികാദീഹി വിഹാരേ ആരബ്ഭ കതപരിച്ചാഗതോപി അന്തമസോ ചതുപ്പദികായ ഗാഥായ അനുമോദനാവസേനാപി പവത്തിതം ധമ്മദാനമേവ വരം സേട്ഠം. കിം കാരണാ? ഏവരൂപാനി ഹി പുഞ്ഞാനി കരോന്താ ധമ്മം സുത്വാവ കരോന്തി, നോ അസുത്വാ. സചേ ഹി ഇമേ സത്താ ധമ്മം ന സുണേയ്യും, ഉളുങ്കമത്തം യാഗുമ്പി കടച്ഛുമത്തം ഭത്തമ്പി ന ദദേയ്യും. ഇമിനാ കാരണേന സബ്ബദാനേഹി ധമ്മദാനമേവ സേട്ഠം. അപിച ഠപേത്വാ ബുദ്ധേ ച പച്ചേകബുദ്ധേ ച സകലകപ്പം ദേവേ വസ്സന്തേ ഉദകബിന്ദൂനി ഗണേതും സമത്ഥായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതാ സാരിപുത്താദയോപി അത്തനോ ധമ്മതായ സോതാപത്തിഫലാദീനി അധിഗന്തും നാസക്ഖിംസു, അസ്സജിത്ഥേരാദീഹി കഥിതധമ്മം സുത്വാ സോതാപത്തിഫലം സച്ഛികരിംസു, സത്ഥു ധമ്മദേസനായ സാവകപാരമീഞാണം സച്ഛികരിംസു. ഇമിനാപി കാരണേന, മഹാരാജ, ധമ്മദാനമേവ സേട്ഠം. തേന വുത്തം – ‘‘സബ്ബദാനം ധമ്മദാനം ജിനാതീ’’തി.

സബ്ബേ പന ഗന്ധരസാദയോപി രസാ ഉക്കംസതോ ദേവതാനം സുധാഭോജനരസോപി സംസാരവട്ടേ പാതേത്വാ ദുക്ഖാനുഭവനസ്സേവ പച്ചയോ. യോ പനേസ സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മസങ്ഖാതോ ച നവലോകുത്തരധമ്മസങ്ഖാതോ ച ധമ്മരസോ, അയമേവ സബ്ബരസാനം സേട്ഠോ. തേന വുത്തം – ‘‘സബ്ബരസം ധമ്മരസോ ജിനാതീ’’തി ¶ . യാപേസാ പുത്തരതിധീതുരതിധനരതിഇത്ഥിരതിനച്ചഗീതവാദിതാദിരതിപഭേദാ ച അനേകപ്പഭേദാ രതീ, സാപി സംസാരവട്ടേ പാതേത്വാ ദുക്ഖാനുഭവനസ്സേവ പച്ചയോ. യാ പനേസാ ധമ്മം കഥേന്തസ്സ വാ സുണന്തസ്സ വാ വാചേന്തസ്സ വാ ¶ അന്തോ ഉപ്പജ്ജമാനാ പീതി ഉദഗ്ഗഭാവം ജനേതി, അസ്സൂനി പവത്തേതി, ലോമഹംസം ജനേതി, സായം സംസാരവട്ടസ്സ അന്തം കത്വാ അരഹത്തപരിയോസാനാ ഹോതി. തസ്മാ സബ്ബരതീനം ഏവരൂപാ ധമ്മരതിയേവ സേട്ഠാ. തേന വുത്തം – ‘‘സബ്ബരതിം ധമ്മരതി ജിനാതീ’’തി ¶ തണ്ഹക്ഖയോ പന തണ്ഹായ ഖയന്തേ ഉപ്പന്നം അരഹത്തം സകലസ്സപി വട്ടദുക്ഖസ്സ അഭിഭവനതോ സബ്ബസേട്ഠമേവ. തേന വുത്തം – ‘‘തണ്ഹക്ഖയോ സബ്ബദുക്ഖം ജിനാതീ’’തി.

ഏവം സത്ഥരി ഇമിസ്സാ ഗാഥായ അത്ഥം കഥേന്തേയേവ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. സക്കോപി സത്ഥു ധമ്മകഥം സുത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ഭന്തേ, ഏവംജേട്ഠകേ നാമ ധമ്മദാനേ കിമത്ഥം അമ്ഹാകം പത്തിം ന ദാപേഥ, ഇതോ പട്ഠായ നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ കഥേത്വാ പത്തിം ദാപേഥ, ഭന്തേ’’തി. സത്ഥാ തസ്സ വചനം സുത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, അജ്ജാദിം കത്വാ മഹാധമ്മസ്സവനം വാ പാകതികധമ്മസ്സവനം വാ ഉപനിസിന്നകഥം വാ അന്തമസോ അനുമോദനമ്പി കഥേത്വാ സബ്ബസത്താനം പത്തിം ദദേയ്യാഥാ’’തി ആഹ.

സക്കപഞ്ഹവത്ഥു ദസമം.

൧൧. അപുത്തകസേട്ഠിവത്ഥു

ഹനന്തി ഭോഗാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അപുത്തകസേട്ഠിം നാമ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സ ¶ കിര കാലകിരിയം സുത്വാ രാജാ പസേനദി കോസലോ ‘‘അപുത്തകം സാപതേയ്യം കസ്സ പാപുണാതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘രഞ്ഞോ’’തി സുത്വാ സത്തഹി ദിവസേഹി തസ്സ ഗേഹതോ ധനം രാജകുലം അഭിഹരാപേത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ഹന്ദ കുതോ നു ത്വം, മഹാരാജ, ആഗച്ഛസി ദിവാദിവസ്സാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഇധ, ഭന്തേ, സാവത്ഥിയം സേട്ഠി, ഗഹപതി, കാലകതോ, തമഹം അപുത്തകം സാപതേയ്യം രാജന്തേപുരം അഭിഹരിത്വാ ആഗച്ഛാമീ’’തി ആഹ. സബ്ബം സുത്തേ (സം. നി. ൧.൧൩൦) ആഗതനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

സോ ¶ കിര സുവണ്ണപാതിയാ നാനഗ്ഗരസഭോജനേ ഉപനീതേ ‘‘ഏവരൂപം നാമ മനുസ്സാ ഭുഞ്ജന്തി, കിം തുമ്ഹേ മയാ സദ്ധിം ഇമസ്മിം ഗേഹേ കേളിം കരോഥാ’’തി ഭോജനേ ഉപട്ഠിതേ ലേഡ്ഡുദണ്ഡാദീഹി പഹരിത്വാ പലാപേത്വാ ‘‘ഇദം മനുസ്സാനം ഭോജന’’ന്തി കണാജകം ഭുഞ്ജതി ബിളങ്ഗദുതിയം. വത്ഥയാനഛത്തേസുപി മനാപേസു ഉപട്ഠാപിതേസു തേ മനുസ്സേ ലേഡ്ഡുദണ്ഡാദീഹി പഹരന്തോ പലാപേത്വാ സാണാനി ധാരേതി, ജജ്ജരരഥകേന യാതി പണ്ണഛത്തകേന ധാരിയമാനേനാതി ഏവം രഞ്ഞാ ആരോചിതേ സത്ഥാ തസ്സ പുബ്ബകമ്മം കഥേസി.

ഭൂതപുബ്ബം ¶ സോ, മഹാരാജ, സേട്ഠി, ഗഹപതി, തഗരസിഖിം നാമ പച്ചേകബുദ്ധം പിണ്ഡപാതേന പടിപാദേസി. ‘‘ദേഥ സമണസ്സ പിണ്ഡ’’ന്തി വത്വാ സോ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. തസ്മിം കിര അസ്സദ്ധേ ബാലേ ഏവം വത്വാ പക്കന്തേ തസ്സ ഭരിയാ സദ്ധാ പസന്നാ ‘‘ചിരസ്സം വത മേ ഇമസ്സ മുഖതോ ‘ദേഹീ’തി വചനം സുതം, അജ്ജ മമ മനോരഥം പൂരേന്തീ പിണ്ഡപാതം ദസ്സാമീ’’തി പച്ചേകബുദ്ധസ്സ പത്തം ഗഹേത്വാ പണീതഭോജനസ്സ പൂരേത്വാ അദാസി. സോപി നിവത്തമാനോ തം ദിസ്വാ ‘‘കിം, സമണ, കിഞ്ചി തേ ലദ്ധ’’ന്തി പത്തം ഗഹേത്വാ പണീതപിണ്ഡപാതം ദിസ്വാ വിപ്പടിസാരീ ഹുത്വാ ഏവം ¶ ചിന്തേസി – ‘‘വരമേതം പിണ്ഡപാതം ദാസാ വാ കമ്മകരാ വാ ഭുഞ്ജേയ്യും. തേ ഹി ഇമം ഭുഞ്ജിത്വാ മയ്ഹം കമ്മം കരിസ്സന്തി, അയം പന ഗന്ത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ നിദ്ദായിസ്സതി, നട്ഠോ മേ സോ പിണ്ഡപാതോ’’തി. സോ ഭാതു ച പന ഏകപുത്തകം സാപതേയ്യസ്സ കാരണാ ജീവിതാ വോരോപേസി. സോ കിരസ്സ അങ്ഗുലിം ഗഹേത്വാ വിചരന്തോ ‘‘ഇദം മയ്ഹം പിതുസന്തകം യാനകം, അയം തസ്സ ഗോണോ’’തിആദീനി ആഹ. അഥ നം സോ സേട്ഠി ‘‘ഇദാനി താവേസ ഏവം വദേതി, ഇമസ്സ പന വുഡ്ഢിപ്പത്തകാലേ ഇമസ്മിം ഗേഹേ ഭോഗേ കോ രക്ഖിസ്സതീ’’തി തം അരഞ്ഞം നേത്വാ ഏകസ്മിം ഗച്ഛമൂലേ ഗീവായ ഗഹേത്വാ മൂലകന്ദം വിയ ഗീവം ഫാലേത്വാ മാരേത്വാ തത്ഥേവ ഛഡ്ഡേസി. ഇദമസ്സ പുബ്ബകമ്മം. തേന വുത്തം –

‘‘യം ഖോ സോ, മഹാരാജ, സേട്ഠി, ഗഹപതി, തഗരസിഖിം പച്ചേകബുദ്ധം പിണ്ഡപാതേന പടിപാദേസി, തസ്സ കമ്മസ്സ വിപാകേന സത്തക്ഖത്തും സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജി, തസ്സേവ കമ്മസ്സ വിപാകാവസേസേന ഇമിസ്സായേവ സാവത്ഥിയാ സത്തക്ഖത്തും സേട്ഠിത്തം കാരേസി. യം ഖോ സോ, മഹാരാജ, സേട്ഠി, ഗഹപതി, ദത്വാ പച്ഛാ വിപ്പടിസാരീ അഹോസി ‘വരമേതം പിണ്ഡപാതം ദാസാ വാ കമ്മകരാ വാ ഭുഞ്ജേയ്യു’ന്തി, തസ്സ കമ്മസ്സ വിപാകേന നാസ്സുളാരായ ഭത്തഭോഗായ ¶ ചിത്തം നമതി, നാസ്സുളാരായ ¶ വത്ഥഭോഗായ, നാസ്സുളാരായ യാനഭോഗായ, നാസ്സുളാരാനം പഞ്ചന്നം കാമഗുണാനം ഭോഗായ ചിത്തം നമതി. യം ഖോ സോ, മഹാരാജ, സേട്ഠി, ഗഹപതി, ഭാതു ച പന ഏകപുത്തം സാപതേയ്യസ്സ കാരണാ ജീവിതാ വോരോപേസി, തസ്സ കമ്മസ്സ വിപാകേന ബഹൂനി വസ്സസതാനി ബഹൂനി വസ്സസഹസ്സാനി ബഹൂനി വസ്സസതസഹസ്സാനി നിരയേ പച്ചിത്ഥ, തസ്സേവ കമ്മസ്സ വിപാകാവസേസേന ഇദം സത്തമം അപുത്തകം സാപതേയ്യം രാജകോസം പവേസേതി. തസ്സ ഖോ പന, മഹാരാജ, സേട്ഠിസ്സ ഗഹപതിസ്സ പുരാണഞ്ച പുഞ്ഞം പരിക്ഖീണം, നവഞ്ച പുഞ്ഞം അനുപചിതം. അജ്ജ പന, മഹാരാജ, സേട്ഠി, ഗഹപതി, മഹാരോരുവേ നിരയേ പച്ചതീ’’തി (സം. നി. ൧.൧൩൧).

രാജാ സത്ഥു വചനം സുത്വാ ‘‘അഹോ, ഭന്തേ, ഭാരിയം കമ്മം, ഏത്തകേ നാമ ഭോഗേ വിജ്ജമാനേ നേവ അത്തനാ പരിഭുഞ്ജി, ന തുമ്ഹാദിസേ ബുദ്ധേ ധുരവിഹാരേ വിഹരന്തേ പുഞ്ഞകമ്മം അകാസീ’’തി ആഹ ¶ . സത്ഥാ ‘‘ഏവമേതം, മഹാരാജ, ദുമ്മേധപുഗ്ഗലാ നാമ ഭോഗേ ലഭിത്വാ നിബ്ബാനം ന ഗവേസന്തി, ഭോഗേ നിസ്സായ ഉപ്പന്നതണ്ഹാ പനേതേ ദീഘരത്തം ഹനതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൫൫.

‘‘ഹനന്തി ഭോഗാ ദുമ്മേധം, നോ ച പാരഗവേസിനോ;

ഭോഗതണ്ഹായ ദുമ്മേധോ, ഹന്തി അഞ്ഞേവ അത്തന’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ നോ ച പാരഗവേസിനോതി യേ പന നിബ്ബാനപാരഗവേസിനോ പുഗ്ഗലാ, ന തേ ഭോഗാ ഹനന്തി. അഞ്ഞേവ അത്തനന്തി ഭോഗേ നിസ്സായ ഉപ്പന്നായ തണ്ഹായ ദുപ്പഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ പരേ വിയ അത്താനമേവ ഹനതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അപുത്തകസേട്ഠിവത്ഥു ഏകാദസമം.

൧൨. അങ്കുരവത്ഥു

തിണദോസാനീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ പണ്ഡുകമ്ബലസിലായം വിഹരന്തോ അങ്കുരം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു ‘‘യേ ഝാനപ്പസുതാ ധീരാ’’തി (ധ. പ. ൧൮൧) ഗാഥായ ¶ വിത്ഥാരിതമേവ. വുത്തഞ്ഹേതം തത്ഥ ഇന്ദകം ആരബ്ഭ. സോ കിര അനുരുദ്ധത്ഥേരസ്സ അന്തോഗാമം പിണ്ഡായ പവിട്ഠസ്സ അത്തനോ ആഭതം കടച്ഛുമത്തകം ഭിക്ഖം ദാപേസി. തദസ്സ പുഞ്ഞം അങ്കുരേന ദസവസ്സസഹസ്സാനി ദ്വാദസയോജനികം ഉദ്ധനപന്തിം കത്വാ ദിന്നദാനതോ മഹപ്ഫലതരം ജാതം. തസ്മാ ഏവമാഹ. ഏവം വുത്തേ സത്ഥാ, ‘‘അങ്കുര, ദാനം നാമ വിചേയ്യ ദാതും വട്ടതി, ഏവം തം സുഖേത്തേ സുവുത്തബീജം വിയ മഹപ്ഫലം ഹോതി. ത്വം പന തഥാ നാകാസി, തേന തേ ¶ ദാനം ന മഹപ്ഫലം ജാത’’ന്തി ഇമമത്ഥം വിഭാവേന്തോ –

‘‘വിചേയ്യ ദാനം ദാതബ്ബം, യത്ഥ ദിന്നം മഹപ്ഫലം;

വിചേയ്യ ദാനം സുഗതപ്പസത്ഥം,

യേ ദക്ഖിണേയ്യാ ഇധ ജീവലോകേ;

ഏതേസു ദിന്നാനി മഹപ്ഫലാനി,

ബീജാനി വുത്താനി യഥാസുഖേത്തേ’’തി. (പേ. വ. ൩൨൯) –

വത്വാ ¶ ഉത്തരിമ്പി ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൫൬.

‘‘തിണദോസാനി ഖേത്താനി, രാഗദോസാ അയം പജാ;

തസ്മാ ഹി വീതരാഗേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫലം.

൩൫൭.

‘‘തിണദോസാനി ഖേത്താനി, ദോസദോസാ അയം പജാ;

തസ്മാ ഹി വീതദോസേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫലം.

൩൫൮.

‘‘തിണദോസാനി ഖേത്താനി, മോഹദോസാ അയം പജാ;

തസ്മാ ഹി വീതമോഹേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫലം.

൩൫൯.

‘‘തിണദോസാനി ഖേത്താനി, ഇച്ഛാദോസാ അയം പജാ;

തസ്മാ ഹി വിഗതിച്ഛേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫല’’ന്തി.

തത്ഥ തിണദോസാനീതി സാമാകാദീനി തിണാനി ഉട്ഠഹന്താനി പുബ്ബണ്ണാപരണ്ണാനി ഖേത്താനി ദൂസേന്തി, തേന താനി ന ബഹുഫലാനി ഹോന്തി. ഏവം സത്താനമ്പി അന്തോ രാഗോ ഉപ്പജ്ജന്തോ സത്തേ ദൂസേതി, തേന തേസു ദിന്നം മഹപ്ഫലം ന ഹോതി ¶ . ഖീണാസവേസു ദിന്നം പന മഹപ്ഫലം ഹോതി. തേന വുത്തം –

‘‘തിണദോസാനി ¶ ഖേത്താനി, രാഗദോസാ അയം പജാ;

തസ്മാ ഹി വീതരാഗേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫല’’ന്തി. –

സേസഗാഥാസുപി ഏസേവ നയോ.

ദേസനാവസാനേ അങ്കുരോ ച ഇന്ദകോ ച സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അങ്കുരവത്ഥു ദ്വാദസമം.

തണ്ഹാവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ചതുവീസതിമോ വഗ്ഗോ.

൨൫. ഭിക്ഖുവഗ്ഗോ

൧. പഞ്ചഭിക്ഖുവത്ഥു

ചക്ഖുനാ ¶ ¶ ¶ സംവരോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പഞ്ച ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേസു കിര ഏകേകോ ചക്ഖുദ്വാരാദീസു പഞ്ചസു ദ്വാരേസു ഏകേകമേവ രക്ഖി. അഥേകദിവസം സന്നിപതിത്വാ ‘‘അഹം ദുരക്ഖം രക്ഖാമി, അഹം ദുരക്ഖം രക്ഖാമീ’’തി വിവദിത്വാ ‘‘സത്ഥാരം പുച്ഛിത്വാ ഇമമത്ഥം ജാനിസ്സാമാ’’തി സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മയം ചക്ഖുദ്വാരാദീനി രക്ഖന്താ അത്തനോ അത്തനോ രക്ഖനദ്വാരമേവ ദുരക്ഖന്തി മഞ്ഞാമ, കോ നു ഖോ അമ്ഹേസു ദുരക്ഖം രക്ഖതീ’’തി പുച്ഛിംസു. സത്ഥാ ഏകം ഭിക്ഖുമ്പി അനോസാദേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സബ്ബാനി പേതാനി ദുരക്ഖാനേവ, അപി ച ഖോ പന തുമ്ഹേ ന ഇദാനേവ പഞ്ചസു ഠാനേസു അസംവുതാ, പുബ്ബേപി അസംവുതാ, അസംവുതത്തായേവ ച പണ്ഡിതാനം ഓവാദേ അവത്തിത്വാ ജീവിതക്ഖയം പാപുണിത്ഥാ’’തി വത്വാ ‘‘കദാ, ഭന്തേ’’തി തേഹി യാചിതോ അതീതേ തക്കസിലജാതകസ്സ വത്ഥും വിത്ഥാരേത്വാ രക്ഖസീനം ¶ വസേന രാജകുലേ ജീവിതക്ഖയം പത്തേ പത്താഭിസേകേന മഹാസത്തേന സേതച്ഛത്തസ്സ ഹേട്ഠാ രാജാസനേ നിസിന്നേന അത്തനോ സിരിസമ്പത്തിം ഓലോകേത്വാ ‘‘വീരിയം നാമേതം സത്തേഹി കത്തബ്ബമേവാ’’തി ഉദാനവസേന ഉദാനിതം –

‘‘കുസലൂപദേസേ ധിതിയാ ദള്ഹായ ച,

അനിവത്തിതത്താഭയഭീരുതായ ച;

ന രക്ഖസീനം വസമാഗമിമ്ഹസേ,

സ സോത്ഥിഭാവോ മഹതാ ഭയേന മേ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൧൩൨) –

ഇമം ഗാഥം ദസ്സേത്വാ ‘‘തദാപി തുമ്ഹേവ പഞ്ച ജനാ തക്കസിലായം രജ്ജഗഹണത്ഥായ നിക്ഖന്തം മഹാസത്തം ആവുധഹത്ഥാ പരിവാരേത്വാ മഗ്ഗം ഗച്ഛന്താ അന്തരാമഗ്ഗേ രക്ഖസീഹി ചക്ഖുദ്വാരാദിവസേന ഉപനീതേസു രൂപാരമ്മണാദീസു അസംവുതാ പണ്ഡിതസ്സ ഓവാദേ അവത്തിത്വാ ഓലീയന്താ രക്ഖസീഹി ഖാദിതാ ¶ ജീവിതക്ഖയം പാപുണിത്ഥ. തേസു പന ആരമ്മണേസു സുസംവുതോ പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ അനുബന്ധന്തിം ദേവവണ്ണിം യക്ഖിനിം അനാദിയിത്വാ സോത്ഥിനാ തക്കസിലം ഗന്ത്വാ രജ്ജം ¶ പത്തോ രാജാ അഹമേവാ’’തി ജാതകം സമോധാനേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ നാമ സബ്ബാനി ദ്വാരാനി സംവരിതബ്ബാനി. ഏതാനി ഹി സംവരന്തോ ഏവ സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൬൦.

‘‘ചക്ഖുനാ ¶ സംവരോ സാധു, സാധു സോതേന സംവരോ;

ഘാനേന സംവരോ സാധു, സാധു ജിവ്ഹായ സംവരോ.

൩൬൧.

‘‘കായേന സംവരോ സാധു, സാധു വാചായ സംവരോ;

മനസാ സംവരോ സാധു, സാധു സബ്ബത്ഥ സംവരോ;

സബ്ബത്ഥ സംവുതോ ഭിക്ഖു, സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ ചക്ഖുനാതി യദാ ഹി ഭിക്ഖുനോ ചക്ഖുദ്വാരേ രൂപാരമ്മണം ആപാഥമാഗച്ഛതി, തദാ ഇട്ഠാരമ്മണേ അരജ്ജന്തസ്സ അനിട്ഠാരമ്മണേ അദുസ്സന്തസ്സ അസമപേക്ഖനേന മോഹം അനുപ്പാദേന്തസ്സ തസ്മിം ദ്വാരേ സംവരോ ഥകനം പിദഹനം ഗുത്തി കതാ നാമ ഹോതി. തസ്സ സോ ഏവരൂപോ ചക്ഖുനാ സംവരോ സാധു. ഏസ നയോ സോതദ്വാരാദീസുപി. ചക്ഖുദ്വാരാദീസുയേവ പന സംവരോ വാ അസംവരോ വാ നുപ്പജ്ജതി, പരതോ പന ജവനവീഥിയം ഏസ ലബ്ഭതി. തദാ ഹി അസംവരോ ഉപ്പജ്ജന്തോ അസ്സദ്ധാ അക്ഖന്തി കോസജ്ജം മുട്ഠസച്ചം അഞ്ഞാണന്തി അകുസലവീഥിയം അയം പഞ്ചവിധോ ലബ്ഭതി. സംവരോ ഉപ്പജ്ജന്തോ സദ്ധാ ഖന്തി വീരിയം സതി ഞാണന്തി കുസലവീഥിയം അയം പഞ്ചവിധോ ലബ്ഭതി.

കായേന സംവരോതി ഏത്ഥ പന പസാദകായോപി ചോപനകായോപി ലബ്ഭതി. ഉഭയമ്പി പനേതം കായദ്വാരമേവ. തത്ഥ പസാദദ്വാരേ സംവരാസംവരോ കഥിതോവ. ചോപനദ്വാരേപി തംവത്ഥുകാ പാണാതിപാതഅദിന്നാദാനകാമേസുമിച്ഛാചാരാ. തേഹി പന സദ്ധിം അകുസലവീഥിയം ഉപ്പജ്ജന്തേഹി തം ദ്വാരം അസംവുതം ഹോതി, കുസലവീഥിയം ഉപ്പജ്ജന്തേഹി ¶ പാണാതിപാതാവേരമണിആദീഹി സംവുതം. സാധു വാചായാതി ഏത്ഥാപി ചോപനവാചാപി വാചാ. തായ സദ്ധിം ഉപ്പജ്ജന്തേഹി മുസാവാദാദീഹി തം ദ്വാരം അസംവുതം ഹോതി, മുസാവാദാവേരമണിആദീഹി സംവുതം. മനസാ സംവരോതി ഏത്ഥാപി ജവനമനതോ അഞ്ഞേന മനേന സദ്ധിം അഭിജ്ഝാദയോ നത്ഥി. മനോദ്വാരേ പന ജവനക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജമാനേഹി അഭിജ്ഝാദീഹി തം ദ്വാരം അസംവുതം ഹോതി, അനഭിജ്ഝാദീഹി സംവുതം ഹോതി. സാധു സബ്ബത്ഥാതി തേസു ചക്ഖുദ്വാരാദീസു സബ്ബേസുപി സംവരോ സാധു. ഏത്താവതാ ഹി അട്ഠ സംവരദ്വാരാനി അട്ഠ ച അസംവരദ്വാരാനി ¶ കഥിതാനി. തേസു അട്ഠസു അസംവരദ്വാരേസു ഠിതോ ഭിക്ഖു സകലവട്ടമൂലകദുക്ഖതോ ¶ ന മുച്ചതി, സംവരദ്വാരേസു പന ഠിതോ സബ്ബസ്മാപി വട്ടമൂലകദുക്ഖാ മുച്ചതി. തേന വുത്തം – ‘‘സബ്ബത്ഥ സംവുതോ ഭിക്ഖു, സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി.

ദേസനാവസാനേ തേ പഞ്ച ഭിക്ഖൂ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

പഞ്ചഭിക്ഖുവത്ഥു പഠമം.

൨. ഹംസഘാതകഭിക്ഖുവത്ഥു

ഹത്ഥസംയതോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം ഹംസഘാതകം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിവാസിനോ ¶ കിര ദ്വേ സഹായകാ ഭിക്ഖൂസു പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദാ യേഭുയ്യേന ഏകതോ വിചരന്തി. തേ ഏകദിവസം അചിരവതിം ഗന്ത്വാ ന്ഹത്വാ ആതപേ തപ്പമാനാ സാരണീയകഥം കഥേന്താ അട്ഠംസു. തസ്മിം ഖണേ ദ്വേ ഹംസാ ആകാസേന ഗച്ഛന്തി. അഥേകോ ദഹരഭിക്ഖു സക്ഖരം ഗഹേത്വാ ‘‘ഏകസ്സ ഹംസപോതകസ്സ അക്ഖിം പഹരിസ്സാമീ’’തി ആഹ, ഇതരോ ‘‘ന സക്ഖിസ്സാമീ’’തി ആഹ. തിട്ഠതു ഇമസ്മിം പസ്സേ അക്ഖി, പരപസ്സേ അക്ഖിം പഹരിസ്സാമീതി. ഇദമ്പി ന സക്ഖിസ്സസിയേവാതി. ‘‘തേന ഹി ഉപധാരേഹീ’’തി ദുതിയം സക്ഖരം ഗഹേത്വാ ഹംസസ്സ പച്ഛാഭാഗേ ഖിപി, ഹംസോ സക്ഖരസദ്ദം സുത്വാ നിവത്തിത്വാ ഓലോകേസി. അഥ നം ഇതരം വട്ടസക്ഖരം ഗഹേത്വാ പരപസ്സേ അക്ഖിമ്ഹി പഹരിത്വാ ഓരിമക്ഖിനാ നിക്ഖാമേസി. ഹംസോ വിരവന്തോ പരിവത്തിത്വാ തേസം പാദമൂലേയേവ പതി. തത്ഥ തത്ഥ ഠിതാ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ, ‘‘ആവുസോ, ബുദ്ധസാസനേ പബ്ബജിത്വാ അനനുച്ഛവികം വോ കതം പാണാതിപാതം കരോന്തേഹീ’’തി വത്വാ തേ ആദായ ഗന്ത്വാ തഥാഗതസ്സ ദസ്സേസും.

സത്ഥാ ‘‘സച്ചം കിര തയാ ഭിക്ഖു പാണാതിപാതോ കതോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ചം, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘ഭിക്ഖു കസ്മാ ഏവരൂപേ നിയ്യാനികസാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഏവമകാസി, പോരാണകപണ്ഡിതാ അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ അഗാരമജ്ഝേ ¶ വസമാനാ അപ്പമത്തകേസുപി ¶ ഠാനേസു കുക്കുച്ചം കരിംസു ¶ , ത്വം പന ഏവരൂപേ ബുദ്ധസാസനേ പബ്ബജിത്വാ കുക്കുച്ചമത്തമ്പി ന അകാസീ’’തി വത്വാ തേഹി യാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ കുരുരട്ഠേ ഇന്ദപത്തനഗരേ ധനഞ്ചയേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ തസ്സ അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ അനുപുബ്ബേന വിഞ്ഞുതം പത്തോ തക്കസിലായം സിപ്പാനി ഉഗ്ഗഹേത്വാ പിതരാ ഉപരജ്ജേ പതിട്ഠാപിതോ അപരഭാഗേ പിതു അച്ചയേന രജ്ജം പത്വാ ദസ രാജധമ്മേ അകോപേന്തോ കുരുധമ്മേ വത്തിത്ഥ. കുരുധമ്മോ നാമ പഞ്ചസീലാനി, താനി ബോധിസത്തോ പരിസുദ്ധാനി കത്വാ രക്ഖി. യഥാ ച ബോധിസത്തോ, ഏവമസ്സ മാതാ അഗ്ഗമഹേസീ കനിട്ഠഭാതാ ഉപരാജാ പുരോഹിതോ ബ്രാഹ്മണോ രജ്ജുഗാഹകോ അമച്ചോ സാരഥി സേട്ഠി ദോണമാപകോ മഹാമത്തോ ദോവാരികോ നഗരസോഭിനീ വണ്ണദാസീതി ഏവമേതേസു ഏകാദസസു ജനേസു കുരുധമ്മം രക്ഖന്തേസു കലിങ്ഗരട്ഠേ ദന്തപുരനഗരേ കലിങ്ഗേ രജ്ജം കാരേന്തേ തസ്മിം രട്ഠേ ദേവോ ന വസ്സി. മഹാസത്തസ്സ പന അഞ്ജനസന്നിഭോ നാമ മങ്ഗലഹത്ഥീ മഹാപുഞ്ഞോ ഹോതി. രട്ഠവാസിനോ ‘‘തസ്മിം ആനീതേ ദേവോ വസ്സിസ്സതീ’’തി സഞ്ഞായ രഞ്ഞോ ആരോചയിംസു. രാജാ തസ്സ ഹത്ഥിസ്സ ആനയനത്ഥായ ബ്രാഹ്മണേ പഹിണി. തേ ഗന്ത്വാ മഹാസത്തം ഹത്ഥിം യാചിംസു. സത്ഥാ തേസം യാചനകാരണം ദസ്സേതും ആഹ –

‘‘തവ ¶ സദ്ധഞ്ച സീലഞ്ച, വിദിത്വാന ജനാധിപ;

വണ്ണം അഞ്ജനവണ്ണേന, കലിങ്ഗസ്മിം നിമിമ്ഹസേ’’തി. (ജാ. ൧.൩.൭൬) –

ഇമം തികനിപാതേ ജാതകം കഥേസി. ഹത്ഥിമ്ഹി പന ആനീതേപി ദേവേ അവസ്സന്തേ ‘‘സോ രാജാ കുരുധമ്മം രക്ഖതി, തേനസ്സ രട്ഠേ ദേവോ വസ്സതീ’’തി സഞ്ഞായ ‘‘യം സോ കുരുധമ്മം രക്ഖതി, തം സുവണ്ണപട്ടേ ലിഖിത്വാ ആനേഥാ’’തി പുന കാലിങ്ഗോ ബ്രാഹ്മണേ ച അമച്ചേ ച പേസേസി. തേസു ഗന്ത്വാ യാചന്തേസു രാജാനം ആദിം കത്വാ സബ്ബേപി തേ അത്തനോ അത്തനോ സീലേസു കിഞ്ചി കുക്കുച്ചമത്തം കത്വാ ‘‘അപരിസുദ്ധം നോ സീല’’ന്തി പടിക്ഖിപിത്വാപി ‘‘ന ഏത്താവതാ സീലഭേദോ ഹോതീ’’തി തേഹി പുനപ്പുനം യാചിതാ അത്തനോ അത്തനോ സീലാനി കഥയിംസു. കാലിങ്ഗോ സുവണ്ണപട്ടേ ലിഖാപേത്വാ ആഭതം ¶ കുരുധമ്മം ദിസ്വാവ സമാദായ സാധുകം പൂരേസി. തസ്സ രട്ഠേ ദേവോ പാവസ്സി, രട്ഠം ഖേമം സുഭിക്ഖം അഹോസി. സത്ഥാ ഇമം അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘ഗണികാ ഉപ്പലവണ്ണാ, പുണ്ണോ ദോവാരികോ തദാ;

രജ്ജുഗാഹോ ച കച്ചാനോ, ദോണമാപകോ ച കോലിതോ.

‘‘സാരിപുത്തോ ¶ തദാ സേട്ഠീ, അനുരുദ്ധോ ച സാരഥീ;

ബ്രാഹ്മണോ കസ്സപോ ഥേരോ, ഉപരാജാനന്ദപണ്ഡിതോ.

‘‘മഹേസീ രാഹുലമാതാ, മായാദേവീ ജനേത്തികാ;

കുരുരാജാ ബോധിസത്തോ, ഏവം ധാരേഥ ജാതക’’ന്തി. –

ജാതകം ¶ സമോധാനേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖു ഏവം പുബ്ബേപി പണ്ഡിതാ അപ്പമത്തകേപി കുക്കുച്ചേ ഉപ്പന്നേ അത്തനോ സീലഭേദേ ആസങ്കം കരിംസു, ത്വം പന മാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ പാണാതിപാതം കരോന്തോ അതിഭാരിയം കമ്മമകാസി, ഭിക്ഖുനാ നാമ ഹത്ഥേഹി പാദേഹി വാചായ ച സംയതേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൬൨.

‘‘ഹത്ഥസംയതോ പാദസംയതോ,

വാചാസംയതോ സംയതുത്തമോ;

അജ്ഝത്തരതോ സമാഹിതോ,

ഏകോ സന്തുസിതോ തമാഹു ഭിക്ഖു’’ന്തി.

തത്ഥ ഹത്ഥസംയതോതി ഹത്ഥകീളാപനാദീനം വാ ഹത്ഥേന പരേസം പഹരണാദീനം വാ അഭാവേന ഹത്ഥസംയതോ. ദുതിയപദേപി ഏസേവ നയോ. വാചായ പന മുസാവാദാദീനം അകരണതോ വാചായ സംയതോ. സംയതുത്തമോതി സംയതത്തഭാവോ, കായചലനസീസുക്ഖിപനഭമുകവികാരാദീനം അകാരകോതി അത്ഥോ. അജ്ഝത്തരതോതി ഗോചരജ്ഝത്തസങ്ഖാതായ കമ്മട്ഠാനഭാവനായ രതോ. സമാഹിതോതി സുട്ഠു ഠപിതോ. ഏകോ സന്തുസിതോതി ഏകവിഹാരീ ഹുത്വാ സുട്ഠു തുസിതോ വിപസ്സനാചാരതോ പട്ഠായ അത്തനോ അധിഗമേന തുട്ഠമാനസോ. പുഥുജ്ജനകല്യാണകഞ്ഹി ആദിം കത്വാ സബ്ബേപി സേഖാ അത്തനോ അധിഗമേന സന്തുസ്സന്തീതി സന്തുസിതാ, അരഹാ പന ഏകന്തസന്തുസിതോവ. തം സന്ധായേതം വുത്തം.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഹംസഘാതകഭിക്ഖുവത്ഥു ദുതിയം.

൩. കോകാലികവത്ഥു

യോ ¶ ¶ ¶ മുഖസംയതോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കോകാലികം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു ‘‘അഥ ഖോ കോകാലികോ ഭിക്ഖു യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമീ’’തി സുത്തേ (സം. നി. ൧.൧൮൧; സു. നി. കോകാലികസുത്ത; അ. നി. ൧൦.൮൯) ആഗതമേവ. അത്ഥോപിസ്സ അട്ഠകഥായ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

കോകാലികേ പന പദുമനിരയേ ഉപ്പന്നേ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘അഹോ കോകാലികോ ഭിക്ഖു അത്തനോ മുഖം നിസ്സായ വിനാസം പത്തോ, ദ്വേ അഗ്ഗസാവകേ അക്കോസന്തസ്സേവ ഹിസ്സ പഥവീ വിവരം അദാസീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി കോകാലികോ ഭിക്ഖു അത്തനോ മുഖമേവ നിസ്സായ നട്ഠോ’’തി വത്വാ തമത്ഥം സോതുകാമേഹി ഭിക്ഖൂഹി യാചിതോ തസ്സ പകാസനത്ഥം അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ഹിമവന്തപദേസേ ഏകസ്മിം സരേ കച്ഛപോ വസതി. ദ്വേ ഹംസപോതകാ ഗോചരായ ചരന്താ തേന സദ്ധിം വിസ്സാസം കത്വാ ദള്ഹവിസ്സാസികാ ഹുത്വാ ഏകദിവസം കച്ഛപം പുച്ഛിംസു – ‘‘സമ്മ, അമ്ഹാകം ഹിമവന്തേ ചിത്തകൂടപബ്ബതതലേ കഞ്ചനഗുഹായ വസനട്ഠാനം, രമണിയോ പദേസോ, ഗച്ഛിസ്സസി അമ്ഹേഹി സദ്ധി’’ന്തി. ‘‘സമ്മ, അഹം കഥം ഗമിസ്സാമീ’’തി? ‘‘മയം തം നേസ്സാമ, സചേ മുഖം രക്ഖിതും സക്ഖിസ്സസീ’’തി. ‘‘രക്ഖിസ്സാമി, സമ്മാ ഗഹേത്വാ മം ഗച്ഛഥാ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ ഏകം ദണ്ഡകം കച്ഛപേന ¶ ഡംസാപേത്വാ സയം തസ്സ ഉഭോ കോടിയോ ഡംസിത്വാ ആകാസം പക്ഖന്ദിംസു. തം തഥാ ഹംസേഹി നീയമാനം ഗാമദാരകാ ദിസ്വാ ‘‘ദ്വേ ഹംസാ കച്ഛപം ദണ്ഡേന ഹരന്തീ’’തി ആഹംസു. കച്ഛപോ ‘‘യദി മം സഹായകാ നേന്തി, തുമ്ഹാകം ഏത്ഥ കിം ഹോതി ദുട്ഠചേടകാ’’തി വത്തുകാമോ ഹംസാനം സീഘവേഗതായ ബാരാണസിനഗരേ രാജനിവേസനസ്സ ഉപരിഭാഗം സമ്പത്തകാലേ ദട്ഠട്ഠാനതോ ദണ്ഡകം വിസ്സജ്ജേത്വാ ആകാസങ്ഗണേ പതിത്വാ ദ്വേധാ ഭിജ്ജി. സത്ഥാ ഇമം അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘അവധീ ¶ വത അത്താനം, കച്ഛപോ ബ്യാഹരം ഗിരം;

സുഗ്ഗഹീതസ്മിം കട്ഠസ്മിം, വാചായ സകിയാവധീ.

‘‘ഏതമ്പി ¶ ദിസ്വാ നരവീരിയസേട്ഠ,

വാചം പമുഞ്ചേ കുസലം നാതിവേലം;

പസ്സസി ബഹുഭാണേന, കച്ഛപം ബ്യസനം ഗത’’ന്തി. (ജാ. ൧.൨.൧൨൯-൧൩൦);

ഇമം ദുകനിപാതേ ബഹുഭാണിജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ നാമ മുഖസംയതേന സമചാരിനാ അനുദ്ധതേന നിബ്ബുതചിത്തേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൬൩.

‘‘യോ ¶ മുഖസംയതോ ഭിക്ഖു, മന്തഭാണീ അനുദ്ധതോ;

അത്ഥം ധമ്മഞ്ച ദീപേതി, മധുരം തസ്സ ഭാസിത’’ന്തി.

തത്ഥ മുഖസംയതോതി ദാസചണ്ഡാലാദയോപി ‘‘ത്വം ദുജ്ജാതോ, ത്വം ദുസ്സീലോ’’തിആദീനം അവചനതായ മുഖേന സംയതോ. മന്തഭാണീതി മന്താ വുച്ചതി പഞ്ഞാ, തായ ഭണനസീലോ. അനുദ്ധതോതി നിബ്ബുതചിത്തോ. അത്ഥം ധമ്മഞ്ച ദീപേതീതി ഭാസിതത്ഥഞ്ചേവ ദേസനാധമ്മഞ്ച കഥേതി. മധുരന്തി ഏവരൂപസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഭാസിതം മധുരം നാമ. യോ പന അത്ഥമേവ സമ്പാദേതി, ന പാളിം, പാളിംയേവ സമ്പാദേതി, ന അത്ഥം, ഉഭയം വാ പന ന സമ്പാദേതി, തസ്സ ഭാസിതം മധുരം നാമ ന ഹോതീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

കോകാലികവത്ഥു തതിയം.

൪. ധമ്മാരാമത്ഥേരവത്ഥു

ധമ്മാരാമോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ധമ്മാരാമത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സത്ഥാരാ കിര ‘‘ഇതോ മേ ചതുമാസച്ചയേന പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതീ’’തി ആരോചിതേ അനേകസഹസ്സാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥാരം പരിവാരേത്വാ വിചരിംസു. തത്ഥ പുഥുജ്ജനാ ¶ ഭിക്ഖൂ അസ്സൂനി സന്ധാരേതും നാസക്ഖിംസു, ഖീണാസവാനം ധമ്മസംവേഗോ ഉപ്പജ്ജി. സബ്ബേപി ‘‘കിം നു ഖോ കരിസ്സാമാ’’തി വഗ്ഗബന്ധനേന ¶ വിചരന്തി. ഏകോ പന ധമ്മാരാമോ നാമ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂനം സന്തികം ന ഉപസങ്കമതി. ഭിക്ഖൂഹി ‘‘കിം, ആവുസോ’’തി വുച്ചമാനോ പടിവചനമ്പി അദത്വാ ‘‘സത്ഥാ ¶ കിര ചതുമാസച്ചയേന പരിനിബ്ബായിസ്സതി, അഹഞ്ചമ്ഹി അവീതരാഗോ, സത്ഥരി ധരമാനേയേവ വായമിത്വാ അരഹത്തം പാപുണിസ്സാമീ’’തി ഏകകോവ വിഹരന്തോ സത്ഥാരാ ദേസിതം ധമ്മം ആവജ്ജേതി ചിന്തേതി അനുസ്സരതി. ഭിക്ഖൂ തഥാഗതസ്സ ആരോചേസും – ‘‘ഭന്തേ, ധമ്മാരാമസ്സ തുമ്ഹേസു സിനേഹമത്തമ്പി നത്ഥി, ‘സത്ഥാ കിര പരിനിബ്ബായിസ്സതി, കിം നു ഖോ കരിസ്സാമാ’തി അമ്ഹേഹി സദ്ധിം സമ്മന്തനമത്തമ്പി ന കരോതീ’’തി. സത്ഥാ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഏവം കരോസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സച്ചം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? തുമ്ഹേ കിര ചതുമാസച്ചയേന പരിനിബ്ബായിസ്സഥ, അഹഞ്ചമ്ഹി അവീതരാഗോ, തുമ്ഹേസു ധരന്തേസുയേവ വായമിത്വാ അരഹത്തം പാപുണിസ്സാമീതി തുമ്ഹേഹി ദേസിതം ധമ്മം ആവജ്ജാമി ചിന്തേമി അനുസ്സരാമീതി.

സത്ഥാ ‘‘സാധു സാധൂ’’തി തസ്സ സാധുകാരം ദത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞേനാപി മയി സിനേഹവന്തേന ഭിക്ഖുനാ നാമ ധമ്മാരാമസദിസേനേവ ഭവിതബ്ബം. ന ഹി മയ്ഹം മാലാഗന്ധാദീഹി പൂജം കരോന്താ മമ പൂജം കരോന്തി നാമ, ധമ്മാനുധമ്മം പടിപജ്ജന്തായേവ പന മം പൂജേന്തി നാമാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൬൪.

‘‘ധമ്മാരാമോ ധമ്മരതോ, ധമ്മം അനുവിചിന്തയം;

ധമ്മം അനുസ്സരം ഭിക്ഖു, സദ്ധമ്മാ ന പരിഹായതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ നിവാസനട്ഠേന സമഥവിപസ്സനാധമ്മോ ആരാമോ അസ്സാതി ധമ്മാരാമോ. തസ്മിംയേവ ധമ്മേ രതോതി ധമ്മരതോ. തസ്സേവ ധമ്മസ്സ പുനപ്പുനം വിചിന്തനതായ ധമ്മം അനുവിചിന്തയം, തം ധമ്മം ആവജ്ജേന്തോ മനസികരോന്തോതി അത്ഥോ. അനുസ്സരന്തി തമേവ ധമ്മം അനുസ്സരന്തോ. സദ്ധമ്മാതി ഏവരൂപോ ഭിക്ഖു സത്തതിംസഭേദാ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ നവവിധലോകുത്തരധമ്മാ ച ന പരിഹായതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ സോ ഭിക്ഖു അരഹത്തേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ധമ്മാരാമത്ഥേരവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. വിപക്ഖസേവകഭിക്ഖുവത്ഥു

സലാഭന്തി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം വിപക്ഖസേവകം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സ ¶ കിരേകോ ദേവദത്തപക്ഖികോ ഭിക്ഖു സഹായോ അഹോസി. സോ തം ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കതഭത്തകിച്ചം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘കുഹിം ഗതോസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അസുകട്ഠാനം നാമ പിണ്ഡായ ചരിതു’’ന്തി. ‘‘ലദ്ധോ തേ പിണ്ഡപാതോ’’തി? ‘‘ആമ, ലദ്ധോ’’തി. ‘‘ഇധ അമ്ഹാകം മഹാലാഭസക്കാരോ, കതിപാഹം ഇധേവ ഹോഹീ’’തി. സോ തസ്സ വചനേന കതിപാഹം തത്ഥ വസിത്വാ സകട്ഠാനമേവ അഗമാസി ¶ . അഥ നം ഭിക്ഖൂ ‘‘അയം, ഭന്തേ, ദേവദത്തസ്സ ഉപ്പന്നലാഭസക്കാരം പരിഭുഞ്ജതി, ദേവദത്തസ്സ പക്ഖികോ ഏസോ’’തി തഥാഗതസ്സ ആരോചേസും. സത്ഥാ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഏവമകാസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അഹം തത്ഥ ഏകം ദഹരം നിസ്സായ കതിപാഹം വസിം, ന ച പന ദേവദത്തസ്സ ലദ്ധിം രോചേമീ’’തി. അഥ നം ഭഗവാ ‘‘കിഞ്ചാപി ത്വം ലദ്ധിം ന രോചേസി, ദിട്ഠദിട്ഠകാനംയേവ പന ലദ്ധിം രോചേന്തോ വിയ വിചരസി. ന ത്വം ഇദാനേവ ഏവം കരോസി, പുബ്ബേപി ഏവരൂപോയേവാ’’തി വത്വാ ‘‘ഇദാനി താവ, ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി സാമം ദിട്ഠോ, പുബ്ബേ പനേസ കേസം ലദ്ധിം രോചേന്തോ വിയ വിചരി, ആചിക്ഖഥ നോ’’തി ഭിക്ഖൂഹി യാചിതോ അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘പുരാണചോരാന വചോ നിസമ്മ,

മഹിളാമുഖോ പോഥയമന്വചാരീ;

സുസഞ്ഞതാനഞ്ഹി വചോ നിസമ്മ,

ഗജുത്തമോ സബ്ബഗുണേസു അട്ഠാ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൨൬) –

ഇമം മഹിളാമുഖജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ നാമ സകലാഭേനേവ സന്തുട്ഠേന ഭവിതബ്ബം, പരലാഭം പത്ഥേതും ന വട്ടതി. പരലാഭം പത്ഥേന്തസ്സ ഹി ഝാനവിപസ്സനാമഗ്ഗഫലേസു ഏകധമ്മോപി നുപ്പജ്ജതി, സകലാഭസന്തുട്ഠസ്സേവ പന ഝാനാദീനി ¶ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൬൫.

‘‘സലാഭം നാതിമഞ്ഞേയ്യ, നാഞ്ഞേസം പിഹയം ചരേ;

അഞ്ഞേസം പിഹയം ഭിക്ഖു, സമാധിം നാധിഗച്ഛതി.

൩൬൬.

‘‘അപ്പലാഭോപി ¶ ചേ ഭിക്ഖു, സലാഭം നാതിമഞ്ഞതി;

തം വേ ദേവാ പസംസന്തി, സുദ്ധാജീവിം അതന്ദിത’’ന്തി.

തത്ഥ സലാഭന്തി അത്തനോ ഉപ്പജ്ജനകലാഭം. സപദാനചാരഞ്ഹി പരിവജ്ജേത്വാ അനേസനായ ജീവികം ¶ കപ്പേന്തോ സലാഭം അതിമഞ്ഞതി ഹീളേതി ജിഗുച്ഛതി നാമ. തസ്മാ ഏവം അകരണേന സലാഭം നാതിമഞ്ഞേയ്യ. അഞ്ഞേസം പിഹയന്തി അഞ്ഞേസം ലാഭം പത്ഥേന്തോ ന ചരേയ്യാതി അത്ഥോ. സമാധിം നാധിഗച്ഛതീതി അഞ്ഞേസഞ്ഹി ലാഭം പിഹയന്തോ തേസം ചീവരാദികരണേ ഉസ്സുക്കം ആപന്നോ ഭിക്ഖു അപ്പനാസമാധിം വാ ഉപചാരസമാധിം വാ നാധിഗച്ഛതി. സലാഭം നാതിമഞ്ഞതീതി അപ്പലാഭോപി സമാനോ ഉച്ചനീചകുലേ പടിപാടിയാ സപദാനം ചരന്തോ ഭിക്ഖു സലാഭം നാതിമഞ്ഞതി നാമ. തം വേതി തം ഏവരൂപം ഭിക്ഖും സാരജീവിതതായ സുദ്ധാജീവിം ജങ്ഘബലം നിസ്സായ ജീവിതകപ്പനേന അകുസീതതായ അതന്ദിതം ദേവാ പസംസന്തി ഥോമേന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

വിപക്ഖസേവകഭിക്ഖുവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. പഞ്ചഗ്ഗദായകബ്രാഹ്മണവത്ഥു

സബ്ബസോതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പഞ്ചഗ്ഗദായകം നാമ ബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര സസ്സേ ഖേത്തേ ഠിതകാലേയേവ ഖേത്തഗ്ഗം നാമ ദേതി, ഖലകാലേ ഖലഗ്ഗം നാമ ദേതി, ഖലഭണ്ഡകാലേ ഖലഭണ്ഡഗ്ഗം നാമ ദേതി, ഉക്ഖലികകാലേ കുമ്ഭഗ്ഗം നാമ ദേതി, പാതിയം വഡ്ഢിതകാലേ പാതഗ്ഗം നാമ ദേതീതി ഇമാനി പഞ്ച അഗ്ഗദാനാനി ദേതി, സമ്പത്തസ്സ അദത്വാ നാമ ന ഭുഞ്ജതി. തേനസ്സ പഞ്ചഗ്ഗദായകോത്വേവ നാമം അഹോസി. സത്ഥാ തസ്സ ച ബ്രാഹ്മണിയാ ചസ്സ തിണ്ണം ഫലാനം ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഭോജനവേലായം ഗന്ത്വാ ദ്വാരേ അട്ഠാസി. സോപി ദ്വാരപമുഖേ അന്തോഗേഹാഭിമുഖോ നിസീദിത്വാ ഭുഞ്ജതി, സത്ഥാരം ദ്വാരേ ഠിതം ന പസ്സതി. ബ്രാഹ്മണീ പന തം പരിവിസമാനാ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ പഞ്ചസു ¶ ഠാനേസു അഗ്ഗം ദത്വാ ഭുഞ്ജതി, ഇദാനി ച സമണോ ഗോതമോ ആഗന്ത്വാ ദ്വാരേ ഠിതോ. സചേ ബ്രാഹ്മണോ ഏതം ദിസ്വാ അത്തനോ ഭത്തം ഹരിത്വാ ദസ്സതി, പുനപാഹം പചിതും ന സക്ഖിസ്സാമീ’’തി. സാ ‘‘ഏവം അയം സമണം ഗോതമം ന പസ്സിസ്സതീ’’തി സത്ഥു പിട്ഠിം ദത്വാ തസ്സ പച്ഛതോ തം പടിച്ഛാദേന്തീ ഓനമിത്വാ പുണ്ണചന്ദം പാണിനാ പടിച്ഛാദേന്തീ വിയ അട്ഠാസി. തഥാ ഠിതാ ഏവ ച പന ‘‘ഗതോ നു ഖോ നോ’’തി സത്ഥാരം അഡ്ഢക്ഖികേന ഓലോകേസി. സത്ഥാ തത്ഥേവ അട്ഠാസി. ബ്രാഹ്മണസ്സ പന സവനഭയേന ‘‘അതിച്ഛഥാ’’തി ന വദേതി, ഓസക്കിത്വാ പന സണികമേവ ‘‘അതിച്ഛഥാ’’തി ആഹ ¶ . സത്ഥാ ‘‘ന ഗമിസ്സാമീ’’തി സീസം ¶ ചാലേസി. ലോകഗരുനാ ബുദ്ധേന ‘‘ന ഗമിസ്സാമീ’’തി സീസേ ചാലിതേ സാ സന്ധാരേതും അസക്കോന്തീ മഹാഹസിതം ഹസി. തസ്മിം ഖണേ സത്ഥാ ഗേഹാഭിമുഖം ഓഭാസം മുഞ്ചി. ബ്രാഹ്മണോപി പിട്ഠിം ദത്വാ നിസിന്നോയേവ ബ്രാഹ്മണിയാ ഹസിതസദ്ദം സുത്വാ ഛബ്ബണ്ണാനഞ്ച രസ്മീനം ഓഭാസം ഓലോകേത്വാ സത്ഥാരം അദ്ദസ. ബുദ്ധാ ഹി നാമ ഗാമേ വാ അരഞ്ഞേ വാ ഹേതുസമ്പന്നാനം അത്താനം അദസ്സേത്വാ ന പക്കമന്തി. ബ്രാഹ്മണോപി സത്ഥാരം ദിസ്വാ, ‘‘ഭോതി നാസിതോമ്ഹി തയാ, രാജപുത്തം ആഗന്ത്വാ ദ്വാരേ ഠിതം മയ്ഹം അനാചിക്ഖന്തിയാ ഭാരിയം തേ കമ്മം കത’’ന്തി വത്വാ അഡ്ഢഭുത്തം ഭോജനപാതിം ആദായ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭോ ഗോതമ, അഹം പഞ്ചസു ഠാനേസു അഗ്ഗം ദത്വാവ ഭുഞ്ജാമി, ഇതോ ച മേ മജ്ഝേ ഭിന്ദിത്വാ ഏകോവ ഭത്തകോട്ഠാസോ ഭുത്തോ, ഏകോ കോട്ഠാസോ അവസിട്ഠോ, പടിഗ്ഗണ്ഹിസ്സസി മേ ഇദം ഭത്ത’’ന്തി. സത്ഥാ ‘‘ന മേ തവ ഉച്ഛിട്ഠഭത്തേന അത്ഥോ’’തി അവത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, അഗ്ഗമ്പി മയ്ഹമേവ അനുച്ഛവികം, മജ്ഝേ ഭിന്ദിത്വാ അഡ്ഢഭുത്തഭത്തമ്പി, ചരിമകഭത്തപിണ്ഡോപി മയ്ഹമേവ അനുച്ഛവികോ. മയഞ്ഹി, ബ്രാഹ്മണ, പരദത്തൂപജീവിപേതസദിസാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘യദഗ്ഗതോ മജ്ഝതോ സേസതോ വാ,

പിണ്ഡം ലഭേഥ പരദത്തൂപജീവീ;

നാലം ഥുതും നോപി നിപച്ചവാദീ,

തം വാപി ധീരാ മുനി വേദയന്തീ’’തി. (സു. നി. ൨൧൯);

ബ്രാഹ്മണോ ¶ തം സുത്വാവ പസന്നചിത്തോ ഹുത്വാ ‘‘അഹോ അച്ഛരിയം, ദീപസാമികോ നാമ രാജപുത്തോ ‘ന മേ തവ ഉച്ഛിട്ഠഭത്തേന അത്ഥോ’തി അവത്വാ ഏവം വക്ഖതീ’’തി ദ്വാരേ ഠിതകോവ സത്ഥാരം പഞ്ഹം പുച്ഛി – ‘‘ഭോ ഗോതമ ¶ , തുമ്ഹേ അത്തനോ സാവകേ ഭിക്ഖൂതി വദഥ, കിത്താവതാ ഭിക്ഖു നാമ ഹോതീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘കഥംരൂപാ നു ഖോ ഇമസ്സ ധമ്മദേസനാ സപ്പായാ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘ഇമേ ദ്വേപി ജനാ കസ്സപബുദ്ധകാലേ ‘നാമരൂപ’ന്തി വദന്താനം കഥം സുണിംസു, നാമരൂപം അവിസ്സജ്ജിത്വാവ നേസം ധമ്മം ദേസേതും വട്ടതീ’’തി, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, നാമേ ച രൂപേ ച അരജ്ജന്തോ അസജ്ജന്തോ അസോചന്തോ ഭിക്ഖു നാമ ഹോതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൬൭.

‘‘സബ്ബസോ നാമരൂപസ്മിം, യസ്സ നത്ഥി മമായിതം;

അസതാ ച ന സോചതി, സ വേ ഭിക്ഖൂതി വുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ സബ്ബസോതി സബ്ബസ്മിമ്പി വേദനാദീനം ചതുന്നം, രൂപക്ഖന്ധസ്സ ചാതി പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം വസേന ¶ പവത്തേ നാമരൂപേ. മമായിതന്തി യസ്സ അഹന്തി വാ മമന്തി വാ ഗാഹോ നത്ഥി. അസതാ ച ന സോചതീതി തസ്മിഞ്ച നാമരൂപേ ഖയവയം പത്തേ ‘‘മമ രൂപം ഖീണം…പേ… മമ വിഞ്ഞാണം ഖീണ’’ന്തി ന സോചതി ന വിഹഞ്ഞതി, ‘‘ഖയവയധമ്മം മേ ഖീണ’’ന്തി പസ്സതി. സ വേതി സോ ഏവരൂപോ വിജ്ജമാനേപി നാമരൂപേ മമായിതരഹിതോപി അസതാപി തേന അസോചന്തോ ഭിക്ഖൂതി വുച്ചതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ഉഭോപി ജയമ്പതികാ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

പഞ്ചഗ്ഗദായകബ്രാഹ്മണവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. സമ്ബഹുലഭിക്ഖുവത്ഥു

മേത്താവിഹാരീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സമ്ബഹുലേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ആയസ്മന്തേ മഹാകച്ചാനേ അവന്തിജനപദേ കുരരഘരം നിസ്സായ പവത്തപബ്ബതേ വിഹരന്തേ സോണോ നാമ കോടികണ്ണോ ഉപാസകോ ഥേരസ്സ ധമ്മകഥായ പസീദിത്വാ ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിതുകാമോ ¶ ഥേരേന ‘‘ദുക്കരം ഖോ, സോണ, യാവജീവം ഏകഭത്തം ഏകസേയ്യം ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി വത്വാ ദ്വേ വാരേ പടിക്ഖിത്തോപി പബ്ബജ്ജായ അതിവിയ ഉസ്സാഹജാതോ തതിയവാരേ ഥേരം യാചിത്വാ പബ്ബജിത്വാ അപ്പഭിക്ഖുകത്താ ദക്ഖിണാപഥേ തിണ്ണം വസ്സാനം അച്ചയേന ലദ്ധൂപസമ്പദോ സത്ഥാരം സമ്മുഖാ ദട്ഠുകാമോ ഹുത്വാ ഉപജ്ഝായം ആപുച്ഛിത്വാ തേന ദിന്നം സാസനം ഗഹേത്വാ അനുപുബ്ബേന ജേതവനം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ കതപടിസന്ഥാരോ സത്ഥാരാ ഏകഗന്ധകുടിയംയേവ അനുഞ്ഞാതസേനാസനോ ബഹുദേവ രത്തിം അജ്ഝോകാസേ വീഥിനാമേത്വാ രത്തിഭാഗേ ഗന്ധകുടിം പവിസിത്വാ അത്തനോ പത്തസേനാസനേ തം രത്തിഭാഗം വീതിനാമേത്വാ പച്ചൂസസമയേ സത്ഥാരാ അജ്ഝിട്ഠോ സോളസ അട്ഠകവഗ്ഗികാനി ¶ (സു. നി. ൭൭൨ ആദയോ) സബ്ബാനേവ സരഭഞ്ഞേന അഭണി. അഥസ്സ ഭഗവാ സരഭഞ്ഞപരിയോസാനേ അബ്ഭാനുമോദേന്തോ – ‘‘സാധു സാധു, ഭിക്ഖൂ’’തി സാധുകാരം അദാസി. സത്ഥാരാ ദിന്നസാധുകാരം സുത്വാ ഭൂമട്ഠകദേവാ നാഗാ സുപണ്ണാതി ഏവം യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഏകസാധുകാരമേവ അഹോസി.

തസ്മിം ¶ ഖണേ ജേതവനതോ വീസയോജനസതമത്ഥകേ കുരരഘരനഗരേ ഥേരസ്സ മാതു മഹാഉപാസികായ ഗേഹേ അധിവത്ഥാ ദേവതാപി മഹന്തേന സദ്ദേന സാധുകാരമദാസി. അഥ നം ഉപാസികാ ആഹ – ‘‘കോ ഏസ സാധുകാരം ദേതീ’’തി? അഹം, ഭഗിനീതി. കോസി ത്വന്തി? തവ ഗേഹേ അധിവത്ഥാ, ദേവതാതി. ത്വം ഇതോ പുബ്ബേ മയ്ഹം സാധുകാരം അദത്വാ അജ്ജ കസ്മാ ദേസീതി? നാഹം തുയ്ഹം സാധുകാരം ദമ്മീതി. അഥ കസ്സ തേ സാധുകാരോ ദിന്നോതി? തവ പുത്തസ്സ കോടികണ്ണസ്സ സോണത്ഥേരസ്സാതി. കിം മേ പുത്തേന കതന്തി? പുത്തോ തേ അജ്ജ സത്ഥാരാ സദ്ധിം ഏകഗന്ധകുടിയം വസിത്വാ ധമ്മം ദേസേസി, സത്ഥാ തവ പുത്തസ്സ ധമ്മം സുത്വാ പസന്നോ സാധുകാരമദാസി. തേനസ്സ മയാപി സാധുകാരോ ദിന്നോ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഹി സാധുകാരം സമ്പടിച്ഛിത്വാ ഭൂമട്ഠകദേവേ ആദിം കത്വാ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഏകസാധുകാരമേവ ജാതന്തി. കിം പന, സാമി, മമ പുത്തേന സത്ഥു ധമ്മോ കഥിതോ, സത്ഥാരാ മമ പുത്തസ്സ കഥിതോതി? തവ പുത്തേന സത്ഥു കഥിതോതി. ഏവം ദേവതായ കഥേന്തിയാവ ഉപാസികായ പഞ്ചവണ്ണാ പീതി ഉപ്പജ്ജിത്വാ സകലസരീരം ഫരി.

അഥസ്സാ ഏതദഹോസി – ‘‘സചേ മേ പുത്തോ സത്ഥാരാ സദ്ധിം ഏകഗന്ധകുടിയം വസിത്വാ സത്ഥു ധമ്മം കഥേതും സക്ഖി ¶ , മയ്ഹമ്പി കഥേതും സക്ഖിസ്സതിയേവ ¶ . പുത്തസ്സ ആഗതകാലേ ധമ്മസ്സവനം കാരേത്വാ ധമ്മകഥം സുണിസ്സാമീ’’തി. സോണത്ഥേരോപി ഖോ സത്ഥാരാ സാധുകാരേ ദിന്നേ ‘‘അയം മേ ഉപജ്ഝായേന ദിന്നസാസനം ആരോചേതും കാലോ’’തി ഭഗവന്തം പച്ചന്തിമേസു ജനപദേസു വിനയധരപഞ്ചമേന ഗണേന ഉപസമ്പദം ആദിം കത്വാ (മഹാവ. ൨൫൯) പഞ്ച വരേ യാചിത്വാ കതിപാഹം സത്ഥു സന്തികേയേവ വസിത്വാ ‘‘ഉപജ്ഝായം പസ്സിസ്സാമീ’’തി സത്ഥാരം ആപുച്ഛിത്വാ ജേതവനാ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന ഉപജ്ഝായസ്സ സന്തികം അഗമാസി.

ഥേരോ പുനദിവസേ തം ആദായ പിണ്ഡായ ചരന്തോ മാതു ഉപാസികായ ഗേഹദ്വാരം അഗമാസി. സാപി പുത്തം ദിസ്വാ തുട്ഠമാനസാ വന്ദിത്വാ സക്കച്ചം പരിവിസിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, താത, സത്ഥാരാ സദ്ധിം ഏകഗന്ധകുടിയം വസിത്വാ സത്ഥു ധമ്മകഥം കഥേസീ’’തി. ‘‘ഉപാസികേ, തുയ്ഹം കേന ഇദം കഥിത’’ന്തി? ‘‘താത, ഇമസ്മിം ഗേഹേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ മഹന്തേന സദ്ദേന സാധുകാരം ദത്വാ മയാ ‘കോ ഏസോ’തി വുത്തേ ‘അഹ’ന്തി വത്വാ ഏവഞ്ച ഏവഞ്ച കഥേസി. തം സുത്വാ മയ്ഹം ഏതദഹോസി – ‘സചേ മേ പുത്തോ സത്ഥു ധമ്മകഥം കഥേസി, മയ്ഹമ്പി കഥേതും സക്ഖിസ്സതീ’തി. അഥ നം ആഹ – ‘താത, യതോ തയാ സത്ഥു സമ്മുഖാ ധമ്മോ കഥിതോ, മയ്ഹമ്പി കഥേതും സക്ഖിസ്സസി ഏവ. അസുകദിവസേ നാമ ധമ്മസ്സവനം കാരേത്വാ തവ ധമ്മം സുണിസ്സാമി, താതാ’’’തി. സോ അധിവാസേസി. ഉപാസികാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം ദത്വാ പൂജം കത്വാ ‘‘പുത്തസ്സ മേ ധമ്മകഥം സുണിസ്സാമീ’’തി ഏകമേവ ദാസിം ഗേഹരക്ഖികം ഠപേത്വാ ¶ സബ്ബം പരിജനം ആദായ അന്തോനഗരേ ധമ്മസ്സവനത്ഥായ ¶ കാരിതേ മണ്ഡപേ അലങ്കതധമ്മാസനം അഭിരുയ്ഹ ധമ്മം ദേസേന്തസ്സ പുത്തസ്സ ധമ്മകഥം സോതും അഗമാസി.

തസ്മിം പന കാലേ നവസതാ ചോരാ തസ്സാ ഉപാസികായ ഗേഹേ ഓതാരം ഓലോകേന്താ വിചരന്തി. തസ്സാ പന ഗേഹം സത്തഹി പാകാരേഹി പരിക്ഖിത്തം സത്തദ്വാരകോട്ഠകയുത്തം, തത്ഥ തേസു തേസു ഠാനേസു ചണ്ഡസുനഖേ ബന്ധിത്വാ ഠപയിംസു. അന്തോഗേഹേ ഛദനസ്സ ഉദകപാതട്ഠാനേ പന പരിഖം ഖണിത്വാ തിപുനാ പൂരയിംസു. തം ദിവാ ആതപേന വിലീനം പക്കുഥിതം വിയ തിട്ഠതി, രത്തിം കഠിനം കക്ഖളം ഹുത്വാ തിട്ഠതി. തസ്സാനന്തരാ മഹന്താനി അയസങ്ഘാടകാനി നിരന്തരം ഭൂമിയം ഓദഹിംസു. ഇതി ഇമഞ്ചാരക്ഖം ഉപാസികായ ച അന്തോഗേഹേ ഠിതഭാവം പടിച്ച തേ ചോരാ ഓകാസം അലഭന്താ തം ദിവസം തസ്സാ ഗതഭാവം ഞത്വാ ഉമങ്ഗം ഭിന്ദിത്വാ തിപുപരിഖായ ¶ ച അയസങ്ഘാടകാനഞ്ച ഹേട്ഠാഭാഗേനേവ ഗേഹം പവിസിത്വാ ചോരജേട്ഠകം തസ്സാ സന്തികം പഹിണിംസു ‘‘സചേ സാ അമ്ഹാകം ഇധ പവിട്ഠഭാവം സുത്വാ നിവത്തിത്വാ ഗേഹാഭിമുഖീ ആഗച്ഛതി, അസിനാ നം പഹരിത്വാ മാരേഥാ’’തി. സോ ഗന്ത്വാ തസ്സാ സന്തികേ അട്ഠാസി.

ചോരാപി അന്തോഗേഹേ ദീപം ജാലേത്വാ കഹാപണഗബ്ഭദ്വാരം വിവരിംസു. സാ ദാസീ ചോരേ ദിസ്വാ ഉപാസികായ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘അയ്യേ, ബഹൂ ചോരാ ഗേഹം പവിസിത്വാ കഹാപണഗബ്ഭദ്വാരം വിവരിംസൂ’’തി ആരോചേസി. ‘‘ചോരാ അത്തനാ ദിട്ഠകഹാപണേ ഹരന്തു, അഹം മമ പുത്തസ്സ ധമ്മകഥം സുണാമി, മാ മേ ധമ്മസ്സ അന്തരായം കരി, ഗേഹം ഗച്ഛാ’’തി തം പഹിണി. ചോരാപി കഹാപണഗബ്ഭം തുച്ഛം കത്വാ ¶ രജതഗബ്ഭം വിവരിംസു. സാ പുനപി ഗന്ത്വാ തമത്ഥം ആരോചേസി. ഉപാസികാപി ‘‘ചോരാ അത്തനാ ഇച്ഛിതം ഹരന്തു, മാ മേ അന്തരായം കരീ’’തി പുന തം പഹിണി. ചോരാ രജതഗബ്ഭമ്പി തുച്ഛം കത്വാ സുവണ്ണഗബ്ഭം വിവരിംസു. സാ പുനപി ഗന്ത്വാ ഉപാസികായ തമത്ഥം ആരോചേസി. അഥ നം ഉപാസികാ ആമന്തേത്വാ, ‘‘ഭോതി ജേ ത്വം അനേകവാരം മമ സന്തികം ആഗതാ, ‘ചോരാ യഥാരുചിതം ഹരന്തു, അഹം മമ പുത്തസ്സ ധമ്മകഥം സുണാമി, മാ മേ അന്തരായം കരീ’തി മയാ വുത്താപി മമ കഥം അനാദിയിത്വാ പുനപ്പുനം ആഗച്ഛസിയേവ. സചേ ഇദാനി ത്വം ആഗച്ഛിസ്സസി, ജാനിസ്സാമി തേ കത്തബ്ബം, ഗേഹമേവ ഗച്ഛാ’’തി പഹിണി.

ചോരജേട്ഠകോ തസ്സാ കഥം സുത്വാ ‘‘ഏവരൂപായ ഇത്ഥിയാ സന്തകം ഹരന്താനം അസനി പതിത്വാ മത്ഥകം ഭിന്ദേയ്യാ’’തി ചോരാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘സീഘം ഉപാസികായ സന്തകം പടിപാകതികം കരോഥാ’’തി ആഹ. തേ കഹാപണേഹി കഹാപണഗബ്ഭം, രജതസുവണ്ണേഹി രജതസുവണ്ണഗബ്ഭേ പുന പൂരയിംസു. ധമ്മതാ കിരേസാ, യം ധമ്മോ ധമ്മചാരിനം രക്ഖതി. തേനേവാഹ –

‘‘ധമ്മോ ¶ ഹവേ രക്ഖതി ധമ്മചാരിം,

ധമ്മോ സുചിണ്ണോ സുഖമാവഹാതി;

ഏസാനിസംസോ ധമ്മേ സുചിണ്ണേ,

ന ദുഗ്ഗതിം ഗച്ഛതി ധമ്മചാരീ’’തി. (ഥേരഗാ. ൩൦൩; ജാ. ൧.൧൦.൧൦൨);

ചോരാപി ഗന്ത്വാ ധമ്മസ്സവനട്ഠാനേ അട്ഠംസു. ഥേരോപി ധമ്മം കഥേത്വാ വിഭാതായ രത്തിയാ ആസനാ ഓതരി. തസ്മിം ഖണേ ചോരജേട്ഠകോ ഉപാസികായ ¶ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ‘‘ഖമാഹി മേ, അയ്യേ’’തി ആഹ. ‘‘കിം ഇദം, താതാ’’തി? ‘‘അഹഞ്ഹി തുമ്ഹേസു ¶ ആഘാതം കത്വാ തുമ്ഹേ മാരേതുകാമോ അട്ഠാസി’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി തേ, താത, ഖമാമീ’’തി. സേസചോരാപി തഥേവ വത്വാ, ‘‘താതാ, ഖമാമീ’’തി വുത്തേ ആഹംസു – ‘‘അയ്യേ, സചേ നോ ഖമഥ, പുത്തസ്സ വോ സന്തികേ അമ്ഹാകം പബ്ബജ്ജം ദാപേഥാ’’തി. സാ പുത്തം വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘താത, ഇമേ ചോരാ മമ ഗുണേസു തുമ്ഹാകഞ്ച ധമ്മകഥായ പസന്നാ പബ്ബജ്ജം യാചന്തി, പബ്ബാജേഥ നേ’’തി. ഥേരോ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ തേഹി നിവത്ഥവത്ഥാനം ദസാനി ഛിന്ദാപേത്വാ തമ്ബമത്തികായ രജാപേത്വാ തേ പബ്ബാജേത്വാ സീലേസു പതിട്ഠാപേസി. ഉപസമ്പന്നകാലേ ച നേസം ഏകേകസ്സ വിസും വിസും കമ്മട്ഠാനമദാസി. തേ നവസതാ ഭിക്ഖൂ വിസും വിസും നവസതകമ്മട്ഠാനാനി ഗഹേത്വാ ഏകം പബ്ബതം അഭിരുയ്ഹ തസ്സ തസ്സ രുക്ഖസ്സ ഛായായ നിസീദിത്വാ സമണധമ്മം കരിംസു.

സത്ഥാ വീസയോജനസതമത്ഥകേ ജേതവനമഹാവിഹാരേ നിസിന്നോവ തേ ഭിക്ഖൂ ഓലോകേത്വാ തേസം ചരിയവസേന ധമ്മദേസനം വവത്ഥാപേത്വാ ഓഭാസം ഫരിത്വാ സമ്മുഖേ നിസീദിത്വാ കഥേന്തോ വിയ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൬൮.

‘‘മേത്താവിഹാരീ യോ ഭിക്ഖു, പസന്നോ ബുദ്ധസാസനേ;

അധിഗച്ഛേ പദം സന്തം, സങ്ഖാരൂപസമം സുഖം.

൩൬൯.

‘‘സിഞ്ച ഭിക്ഖു ഇമം നാവം, സിത്താ തേ ലഹുമേസ്സതി;

ഛേത്വാ രാഗഞ്ച ദോസഞ്ച, തതോ നിബ്ബാനമേഹിസി.

൩൭൦.

‘‘പഞ്ച ഛിന്ദേ പഞ്ച ജഹേ, പഞ്ച ചുത്തരി ഭാവയേ;

പഞ്ചസങ്ഗാതിഗോ ഭിക്ഖു, ഓഘതിണ്ണോതി വുച്ചതി.

൩൭൧.

‘‘ഝായ ¶ ¶ ഭിക്ഖു മാ പമാദോ,

മാ തേ കാമഗുണേ രമേസ്സു ചിത്തം;

മാ ലോഹഗുളം ഗിലീ പമത്തോ,

മാ കന്ദീ ദുക്ഖമിദന്തി ദയ്ഹമാനോ.

൩൭൨.

‘‘നത്ഥി ¶ ഝാനം അപഞ്ഞസ്സ, പഞ്ഞാ നത്ഥി അഝായതോ;

യമ്ഹി ഝാനഞ്ച പഞ്ഞാ ച, സ വേ നിബ്ബാനസന്തികേ.

൩൭൩.

‘‘സുഞ്ഞാഗാരം പവിട്ഠസ്സ, സന്തചിത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ;

അമാനുസീ രതീ ഹോതി, സമ്മാ ധമ്മം വിപസ്സതോ.

൩൭൪.

‘‘യതോ യതോ സമ്മസതി, ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം;

ലഭതീ പീതിപാമോജ്ജം, അമതം തം വിജാനതം.

൩൭൫.

‘‘തത്രായമാദി ഭവതി, ഇധ പഞ്ഞസ്സ ഭിക്ഖുനോ;

ഇന്ദ്രിയഗുത്തി സന്തുട്ഠി, പാതിമോക്ഖേ ച സംവരോ.

൩൭൬.

‘‘മിത്തേ ഭജസ്സു കല്യാണേ, സുദ്ധാജീവേ അതന്ദിതേ;

പടിസന്ഥാരവുത്യസ്സ, ആചാരകുസലോ സിയാ;

തതോ പാമോജ്ജബഹുലോ, ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ മേത്താവിഹാരീതി മേത്താകമ്മട്ഠാനേ കമ്മം കരോന്തോപി മേത്താവസേന തികചതുക്കജ്ഝാനേ നിബ്ബത്തേത്വാ ഠിതോപി മേത്താവിഹാരീയേവ നാമ. പസന്നോതി യോ പന ബുദ്ധസാസനേ പസന്നോ ഹോതി, പസാദം രോചേതിയേവാതി അത്ഥോ. പദം സന്തന്തി നിബ്ബാനസ്സേതം നാമം. ഏവരൂപോ ഹി ഭിക്ഖു സന്തം കോട്ഠാസം സബ്ബസങ്ഖാരാനം ഉപസന്തതായ സങ്ഖാരൂപസമം, പരമസുഖതായ സുഖന്തി ലദ്ധനാമം നിബ്ബാനം അധിഗച്ഛതി, വിന്ദതിയേവാതി അത്ഥോ.

സിഞ്ച ഭിക്ഖു ഇമം നാവന്തി ഭിക്ഖു ഇമം അത്തഭാവസങ്ഖാതം നാവം മിച്ഛാവിതക്കോദകം ഛഡ്ഡേന്തോ സിഞ്ച. സിത്താ തേ ലഹുമേസ്സതീതി യഥാ ഹി മഹാസമുദ്ദേ ഉദകസ്സേവ ഭരിതാ നാവാ ഛിദ്ദാനി ¶ പിദഹിത്വാ ഉദകസ്സ സിത്തതായ സിത്താ സല്ലഹുകാ ഹുത്വാ മഹാസമുദ്ദേ അനോസീദിത്വാ സീഘം സുപട്ടനം ഗച്ഛതി, ഏവം തവാപി അയം മിച്ഛാവിതക്കോദകഭരിതാ അത്തഭാവനാവാ ചക്ഖുദ്വാരാദിഛിദ്ദാനി സംവരേന പിദഹിത്വാ ഉപ്പന്നസ്സ മിച്ഛാവിതക്കോദകസ്സ സിത്തതായ സിത്താ സല്ലഹുകാ സംസാരവട്ടേ അനോസീദിത്വാ സീഘം നിബ്ബാനം ഗമിസ്സതി. ഛേത്വാതി രാഗദോസബന്ധനാനി ഛിന്ദ. ഏതാനി ഹി ഛിന്ദിത്വാ അരഹത്തപ്പത്തോ തതോ അപരഭാഗേ അനുപാദിസേസനിബ്ബാനമേവ ഏഹിസി, ഗമിസ്സസീതി അത്ഥോ.

പഞ്ച ¶ ഛിന്ദേതി ¶ ഹേട്ഠാഅപായസമ്പാപകാനി പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയസംയോജനാനി പാദേ ബദ്ധരജ്ജും പുരിസോ സത്ഥേന വിയ ഹേട്ഠാമഗ്ഗത്തയേന ഛിന്ദേയ്യ. പഞ്ച ജഹേതി ഉപരിദേവലോകസമ്പാപകാനി പഞ്ചുദ്ധമ്ഭാഗിയസംയോജനാനി പുരിസോ ഗീവായ ബദ്ധരജ്ജുകം വിയ അരഹത്തമഗ്ഗേന ജഹേയ്യ പജഹേയ്യ, ഛിന്ദേയ്യാതി അത്ഥോ. പഞ്ച ചുത്തരി ഭാവയേതി ഉദ്ധമ്ഭാഗിയസംയോജനാനം പഹാനത്ഥായ സദ്ധാദീനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഉത്തരി ഭാവേയ്യ. പഞ്ചസങ്ഗാതിഗോതി ഏവം സന്തേ പഞ്ചന്നം രാഗദോസമോഹമാനദിട്ഠിസങ്ഗാനം അതിക്കമനേന പഞ്ചസങ്ഗാതിഗോ ഭിക്ഖു ഓഘതിണ്ണോതി വുച്ചതി, ചത്താരോ ഓഘേ തിണ്ണോയേവാതി വുച്ചതീതി അത്ഥോ.

ഝായ ഭിക്ഖൂതി ഭിക്ഖു ത്വം ദ്വിന്നം ഝാനാനം വസേന ഝായ ചേവ, കായകമ്മാദീസു ച അപ്പമത്തവിഹാരിതായ മാ പമജ്ജി. രമേസ്സൂതി പഞ്ചവിധേ ച കാമഗുണേ തേ ചിത്തം മാ രമേസ്സു. മാ ലോഹഗുളന്തി സതിവോസ്സഗ്ഗലക്ഖണേന ഹി പമാദേന പമത്താ നിരയേ തത്തം ലോഹഗുളം ഗിലന്തി, തേന തം വദാമി ‘‘മാ പമത്തോ ഹുത്വാ ലോഹഗുളം ഗിലി, മാ നിരയേ ഡയ്ഹമാനോ ‘ദുക്ഖമിദ’ന്തി കന്ദീ’’തി അത്ഥോ.

നത്ഥി ഝാനന്തി ഝാനുപ്പാദികായ വായാമപഞ്ഞായ അപഞ്ഞസ്സ ഝാനം നാമ നത്ഥി. പഞ്ഞാ നത്ഥീതി ¶ അഝായന്തസ്സ ‘‘സമാഹിതോ ഭിക്ഖു യഥാഭൂതം ജാനാതി പസ്സതീ’’തി വുത്തലക്ഖണാ പഞ്ഞാ നത്ഥി. യമ്ഹി ഝാനഞ്ച പഞ്ഞാ ചാതി യമ്ഹി പുഗ്ഗലേ ഇദം ഉഭയമ്പി അത്ഥി, സോ നിബ്ബാനസ്സ സന്തികേ ഠിതോയേവാതി അത്ഥോ.

സുഞ്ഞാഗാരം പവിട്ഠസ്സാതി കിസ്മിഞ്ചിദേവ വിവിത്തോകാസേ കമ്മട്ഠാനം അവിജഹിത്വാ കമ്മട്ഠാനമനസികാരേന നിസിന്നസ്സ. സന്തചിത്തസ്സാതി നിബ്ബുതചിത്തസ്സ. സമ്മാതി ഹേതുനാ കാരണേന ധമ്മം വിപസ്സന്തസ്സ വിപസ്സനാസങ്ഖാതാ അമാനുസീ രതി അട്ഠസമാപത്തിസങ്ഖാതാ ദിബ്ബാപി രതി ഹോതി ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ.

യതോ ¶ യതോ സമ്മസതീതി അട്ഠതിംസായ ആരമ്മണേസു കമ്മം കരോന്തോ യേന യേനാകാരേന, പുരേഭത്താദീസു വാ കാലേസു യസ്മിം യസ്മിം അത്തനാ അഭിരുചിതേ കാലേ, അഭിരുചിതേ വാ കമ്മട്ഠാനേ കമ്മം കരോന്തോ സമ്മസതി. ഉദയബ്ബയന്തി പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം പഞ്ചവീസതിയാ ലക്ഖണേഹി ഉദയം ¶ , പഞ്ചവീസതിയാ ഏവ ച ലക്ഖണേഹി വയം. പീതിപാമോജ്ജന്തി ഏവം ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം സമ്മസന്തോ ധമ്മപീതിം ധമ്മപാമോജ്ജഞ്ച ലഭതി. അമതന്തി തം സപ്പച്ചയേ നാമരൂപേ പാകടേ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തേ ഉപ്പന്നം പീതിപാമോജ്ജം അമതനിബ്ബാനസമ്പാപകത്താ ¶ വിജാനതം പണ്ഡിതാനം അമതമേവാതി അത്ഥോ.

തത്രായമാദി ഭവതീതി തത്ര അയം ആദി, ഇദം പുബ്ബട്ഠാനം ഹോതി. ഇധ പഞ്ഞസ്സാതി ഇമസ്മിം സാസനേ പണ്ഡിതഭിക്ഖുനോ. ഇദാനി ‘‘തം ആദീ’’തി വുത്തം പുബ്ബട്ഠാനം ദസ്സേന്തോ ഇന്ദ്രിയഗുത്തീതിആദിമാഹ. ചതുപാരിസുദ്ധിസീലഞ്ഹി പുബ്ബട്ഠാനം നാമ. തത്ഥ ഇന്ദ്രിയഗുത്തീതി ഇന്ദ്രിയസംവരോ. സന്തുട്ഠീതി ചതുപച്ചയസന്തോസോ. തേന ആജീവപാരിസുദ്ധി ചേവ പച്ചയസന്നിസ്സിതഞ്ച സീലം കഥിതം. പാതിമോക്ഖേതി പാതിമോക്ഖസങ്ഖാതേ ജേട്ഠകസീലേ പരിപൂരകാരിതാ കഥിതാ.

മിത്തേ ഭജസ്സു കല്യാണേതി വിസ്സട്ഠകമ്മന്തേ അപതിരൂപസഹായേ വജ്ജേത്വാ സാധുജീവിതായ സുദ്ധാജീവേ ജങ്ഘബലം നിസ്സായ ജീവികകപ്പനായ അകുസീതേ അതന്ദിതേ കല്യാണമിത്തേ ഭജസ്സു, സേവസ്സൂതി അത്ഥോ. പടിസന്ഥാരവുത്യസ്സാതി ആമിസപടിസന്ഥാരേന ച ധമ്മപടിസന്ഥാരേന ച സമ്പന്നവുത്തിതായ പടിസന്ഥാരവുത്തി അസ്സ, പടിസന്ഥാരസ്സ കാരകാ ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. ആചാരകുസലോതി സീലമ്പി ആചാരോ, വത്തപടിവത്തമ്പി ആചാരോ. തത്ഥ കുസലോ സിയാ, ഛേകോ ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. തതോ പാമോജ്ജബഹുലോതി തതോ പടിസന്ഥാരവുത്തിതോ ച ആചാരകോസല്ലതോ ച ഉപ്പന്നേന ധമ്മപാമോജ്ജേന പാമോജ്ജബഹുലോ ഹുത്വാ തം സകലസ്സാപി വട്ടദുക്ഖസ്സ അന്തം കരിസ്സതീതി അത്ഥോ.

ഏവം സത്ഥാരാ ദേസിതാസു ഇമാസു ഗാഥാസു ഏകമേകിസ്സായ ഗാഥായ പരിയോസാനേ ഏകമേകം ഭിക്ഖുസതം നിസിന്നനിസിന്നട്ഠാനേയേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ സബ്ബേപി തേ ഭിക്ഖൂ ആകാസേനേവ വീസയോജനസതികം ¶ കന്താരം അതിക്കമിത്വാ തഥാഗതസ്സ സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം വണ്ണേന്താ ഥോമേന്താ പാദേ വന്ദിംസൂതി.

സമ്ബഹുലഭിക്ഖുവത്ഥു സത്തമം.

൮. പഞ്ചസതഭിക്ഖുവത്ഥു

വസ്സികാ ¶ ¶ വിയ പുപ്ഫാനീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പഞ്ചസതേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേ കിര സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞേ സമണധമ്മം കരോന്താ പാതോവ പുപ്ഫിതാനി വസ്സികപുപ്ഫാനി സായം വണ്ടതോ മുച്ചന്താനി ദിസ്വാ ‘‘പുപ്ഫാനം വണ്ടേഹി മുച്ചനതോ മയം പഠമതരം രാഗാദീഹി മുച്ചിസ്സാമാ’’തി വായമിംസു. സത്ഥാ തേ ഭിക്ഖൂ ഓലോകേത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ നാമ വണ്ടതോ മുച്ചനപുപ്ഫേന വിയ ദുക്ഖതോ മുച്ചിതും വായമിതബ്ബമേവാ’’തി വത്വാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ആലോകം ഫരിത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൭൭.

‘‘വസ്സികാ വിയ പുപ്ഫാനി, മദ്ദവാനി പമുഞ്ചതി;

ഏവം രാഗഞ്ച ദോസഞ്ച, വിപ്പമുഞ്ചേഥ ഭിക്ഖവോ’’തി.

തത്ഥ വസ്സികാതി സുമനാ. മദ്ദവാനീതി മിലാതാനി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ വസ്സികാ ഹിയ്യോ പുപ്ഫിതപുപ്ഫാനി ¶ പുനദിവസേ പുരാണഭൂതാനി മുഞ്ചതി, വണ്ടതോ വിസ്സജ്ജേതി, ഏവം തുമ്ഹേപി രാഗാദയോ ദോസേ വിപ്പമുഞ്ചേഥാതി.

ദേസനാവസാനേ സബ്ബേപി തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

പഞ്ചസതഭിക്ഖുവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. സന്തകായത്ഥേരവത്ഥു

സന്തകായോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സന്തകായത്ഥേരം നാമ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സ കിര ഹത്ഥപാദകുക്കുച്ചം നാമ നാഹോസി, കായവിജമ്ഭനരഹിതോ സന്തഅത്തഭാവോവ അഹോസി. സോ കിര സീഹയോനിതോ ആഗതോ ഥേരോ. സീഹാ കിര ഏകദിവസം ഗോചരം ഗഹേത്വാ രജതസുവണ്ണമണിപവാളഗുഹാനം അഞ്ഞതരം പവിസിത്വാ മനോസിലാതലേ ഹരിതാലചുണ്ണേസു സത്താഹം നിപജ്ജിത്വാ ¶ സത്തമേ ദിവസേ ഉട്ഠായ നിപന്നട്ഠാനം ഓലോകേത്വാ സചേ നങ്ഗുട്ഠസ്സ വാ കണ്ണാനം വാ ഹത്ഥപാദാനം വാ ചലിതത്താ മനോസിലാഹരിതാലചുണ്ണാനം വിപ്പകിണ്ണതം പസ്സന്തി, ‘‘ന തേ ഇദം ജാതിയാ വാ ഗോത്തസ്സ വാ പതിരൂപ’’ന്തി ¶ പുന സത്താഹം നിരാഹാരാ നിപജ്ജന്തി, ചുണ്ണാനം പന വിപ്പകിണ്ണഭാവേ അസതി ‘‘ഇദം ¶ തേ ജാതിഗോത്താനം അനുച്ഛവിക’’ന്തി ആസയാ നിക്ഖമിത്വാ വിജമ്ഭിത്വാ ദിസാ അനുവിലോകേത്വാ തിക്ഖത്തും സീഹനാദം നദിത്വാ ഗോചരായ പക്കമന്തി. ഏവരൂപായ സീഹയോനിയാ ആഗതോ അയം ഭിക്ഖു. തസ്സ കായസമാചാരം ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥു ആരോചേസും – ‘‘ന നോ, ഭന്തേ, സന്തകായത്ഥേരസദിസോ ഭിക്ഖു ദിട്ഠപുബ്ബോ. ഇമസ്സ ഹി നിസിന്നട്ഠാനേ ഹത്ഥചലനം വാ പാദചലനം വാ കായവിജമ്ഭിതാ വാ നത്ഥീ’’തി. തം സുത്വാ സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ നാമ സന്തകായത്ഥേരേന വിയ കായാദീഹി ഉപസന്തേനേവ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൭൮.

‘‘സന്തകായോ സന്തവാചോ, സന്തവാ സുസമാഹിതോ;

വന്തലോകാമിസോ ഭിക്ഖു, ഉപസന്തോതി വുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ സന്തകായോതി പാണാതിപാതാദീനം അഭാവേന സന്തകായോ, മുസാവാദാദീനം അഭാവേന സന്തവാചോ, അഭിജ്ഝാദീനം അഭാവേന സന്തവാ, കായാദീനം തിണ്ണമ്പി സുട്ഠു സമാഹിതത്താ സുസമാഹിതോ, ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി ലോകാമിസസ്സ വന്തതായ വന്തലോകാമിസോ ഭിക്ഖു അബ്ഭന്തരേ രാഗാദീനം ഉപസന്തതായ ഉപസന്തോതി വുച്ചതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ സോ ഥേരോ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

സന്തകായത്ഥേരവത്ഥു നവമം.

൧൦. നങ്ഗലകുലത്ഥേരവത്ഥു

അത്തനാ ¶ ചോദയത്താനന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ നങ്ഗലകുലത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകോ കിര ദുഗ്ഗതമനുസ്സോ പരേസം ഭതിം കത്വാ ജീവതി, തം ഏകോ ഭിക്ഖു പിലോതികഖണ്ഡനിവത്ഥം നങ്ഗലം ഉക്ഖിപിത്വാ ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ഏവമാഹ – ‘‘കിം പന തേ ഏവം ജീവനതോ പബ്ബജിതും ന വര’’ന്തി. കോ മം, ഭന്തേ, ഏവം ജീവന്തം പബ്ബാജേസ്സതീതി? സചേ പബ്ബജിസ്സസി ¶ , അഹം തം പബ്ബാജേസ്സാമീതി. സാധു ഭന്തേ ¶ , സചേ മം പബ്ബാജേസ്സഥ, പബ്ബജിസ്സാമീതി. അഥ നം സോ ഥേരോ ജേതവനം നേത്വാ സഹത്ഥേന, ന്ഹാപേത്വാ മാളകേ ഠപേത്വാ പബ്ബാജേത്വാ നിവത്ഥപിലോതികഖണ്ഡേന സദ്ധിം നങ്ഗലം മാളകസീമായമേവ രുക്ഖസാഖായം ഠപാപേസി. സോ ഉപസമ്പന്നകാലേപി നങ്ഗലകുലത്ഥേരോത്വേവ പഞ്ഞായി. സോ ബുദ്ധാനം ഉപ്പന്നലാഭസക്കാരം നിസ്സായ ജീവന്തോ ഉക്കണ്ഠിത്വാ ഉക്കണ്ഠിതം വിനോദേതും അസക്കോന്തോ ‘‘ന ദാനി സദ്ധാദേയ്യാനി കാസായാനി പരിദഹിത്വാ ഗമിസ്സാമീ’’തി തം രുക്ഖമൂലം ഗന്ത്വാ അത്തനാവ അത്താനം ഓവദി – ‘‘അഹിരിക, നില്ലജ്ജ, ഇദം നിവാസേത്വാ വിബ്ഭമിത്വാ ഭതിം കത്വാ ജീവിതുകാമോ ജാതോ’’തി. തസ്സേവം അത്താനം ഓവദന്തസ്സേവ ചിത്തം തനുകഭാവം ഗതം. സോ നിവത്തിത്വാ പുന കതിപാഹച്ചയേന ¶ ഉക്കണ്ഠിത്വാ തഥേവ അത്താനം ഓവദി, പുനസ്സ ചിത്തം നിവത്തി. സോ ഇമിനാവ നീഹാരേന ഉക്കണ്ഠിതഉക്കണ്ഠിതകാലേ തത്ഥ ഗന്ത്വാ അത്താനം ഓവദി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ തത്ഥ അഭിണ്ഹം ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ, ‘‘ആവുസോ, നങ്ഗലത്ഥേര കസ്മാ ഏത്ഥ ഗച്ഛസീ’’തി പുച്ഛിംസു. സോ ‘‘ആചരിയസ്സ സന്തികം ഗച്ഛാമി, ഭന്തേ’’തി വത്വാ കതിപാഹേനേവ അരഹത്തം പാപുണി.

ഭിക്ഖൂ തേന സദ്ധിം കേളിം കരോന്താ ആഹംസു – ‘‘ആവുസോ നങ്ഗലത്ഥേര, തവ വിചരണമഗ്ഗോ അവളഞ്ജോ വിയ ജാതോ, ആചരിയസ്സ സന്തികം ന ഗച്ഛസി മഞ്ഞേ’’തി. ആമ, ഭന്തേ, മയം സംസഗ്ഗേ സതി അഗമിമ്ഹാ, ഇദാനി പന സോ സംസഗ്ഗോ ഛിന്നോ, തേന ന ഗച്ഛാമാതി. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ‘‘ഏസ അഭൂതം വത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി സത്ഥു തമത്ഥം ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ അത്തനാവ അത്താനം ചോദേത്വാ പബ്ബജിതകിച്ചസ്സ മത്ഥകം പത്തോ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൭൯.

‘‘അത്തനാ ചോദയത്താനം, പടിമംസേഥ അത്തനാ;

സോ അത്തഗുത്തോ സതിമാ, സുഖം ഭിക്ഖു വിഹാഹിസി.

൩൮൦.

‘‘അത്താ ഹി അത്തനോ നാഥോ, കോ ഹി നാഥോ പരോ സിയാ;

അത്താ ഹി അത്തനോ ഗതി;

തസ്മാ സംയമമത്താനം, അസ്സം ഭദ്രംവ വാണിജോ’’തി.

തത്ഥ ¶ ¶ ചോദയത്താനന്തി അത്തനാവ അത്താനം ചോദയ സാരയ. പടിമംസേഥാതി അത്തനാവ അത്താനം പരിവീമംസഥ. സോതി സോ ത്വം, ഭിക്ഖു, ഏവം സന്തേ അത്തനാവ ഗുത്തതായ അത്തഗുത്തോ, ഉപട്ഠിതസതിതായ സതിമാ ഹുത്വാ സബ്ബിരിയാപഥേസു സുഖം വിഹരിസ്സസീതി അത്ഥോ.

നാഥോതി ¶ അവസ്സയോ പതിട്ഠാ. കോ ഹി നാഥോ പരോതി യസ്മാ പരസ്സ അത്തഭാവേ പതിട്ഠായ കുസലം വാ കത്വാ സഗ്ഗപരായണേന മഗ്ഗം വാ ഭാവേത്വാ സച്ഛികതഫലേന ഭവിതും ന സക്കാ, തസ്മാ കോ ഹി നാമ പരോ നാഥോ ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. തസ്മാതി യസ്മാ അത്താവ അത്തനോ ഗതി പതിട്ഠാ സരണം, തസ്മാ യഥാ ഭദ്രം അസ്സാജാനീയം നിസ്സായ ലാഭം പത്ഥയന്തോ വാണിജോ തസ്സ വിസമട്ഠാനചാരം പച്ഛിന്ദിത്വാ ദിവസസ്സ തിക്ഖത്തും നഹാപേന്തോ ഭോജേന്തോ സംയമേതി പടിജഗ്ഗതി, ഏവം ത്വമ്പി അനുപ്പന്നസ്സ അകുസലസ്സ ഉപ്പാദം നിവാരേന്തോ സതിസമ്മോസേന ഉപ്പന്നം അകുസലം പജഹന്തോ അത്താനം സംയമ ഗോപയ, ഏവം സന്തേ പഠമജ്ഝാനം ആദിം കത്വാ ലോകിയലോകുത്തരവിസേസം അധിഗമിസ്സസീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

നങ്ഗലകുലത്ഥേരവത്ഥു ദസമം.

൧൧. വക്കലിത്ഥേരവത്ഥു

പാമോജ്ജബഹുലോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ വക്കലിത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിരായസ്മാ സാവത്ഥിയം ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ പിണ്ഡായ പവിട്ഠം തഥാഗതം ദിസ്വാ സത്ഥു സരീരസമ്പത്തിം ഓലോകേത്വാ സരീരസമ്പത്തിദസ്സനേന അതിത്തോ ‘‘ഏവാഹം നിച്ചകാലം തഥാഗതം ദട്ഠും ലഭിസ്സാമീ’’തി സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ യത്ഥ ഠിതേന സക്കാ ദസബലം പസ്സിതും, തത്ഥ ഠിതോ സജ്ഝായകമ്മട്ഠാനമനസികാരാദീനി പഹായ സത്ഥാരം ഓലോകേന്തോവ വിചരതി. സത്ഥാ തസ്സ ഞാണപരിപാകം ആഗമേന്തോ കിഞ്ചി അവത്വാ ‘‘ഇദാനിസ്സ ഞാണം പരിപാകം ഗത’’ന്തി ഞത്വാ ‘‘കിം തേ, വക്കലി, ഇമിനാ ¶ പൂതികായേന ദിട്ഠേന, യോ ഖോ, വക്കലി, ധമ്മം പസ്സതി, സോ മം പസ്സതി. യോ മം പസ്സതി, സോ ധമ്മം പസ്സതീ’’തി (സം. നി. ൩.൮൭) വത്വാ ഓവദി. സോ ഏവം ഓവദിതോപി സത്ഥു ദസ്സനം പഹായ നേവ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും സക്കോതി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘നായം ഭിക്ഖു സംവേഗം അലഭിത്വാ ബുജ്ഝിസ്സതീ’’തി ഉപകട്ഠായ വസ്സൂപനായികായ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ വസ്സൂപനായികദിവസേ ‘‘അപേഹി, വക്കലി, അപേഹി, വക്കലീ’’തി പണാമേസി. സോ ‘‘ന മം സത്ഥാ ആലപതീ’’തി തേമാസം സത്ഥു സമ്മുഖേ ഠാതും അസക്കോന്തോ ‘‘കിം മയ്ഹം ജീവിതേന, പബ്ബതാ അത്താനം പാതേസ്സാമീ’’തി ഗിജ്ഝകൂടം അഭിരുഹി.

സത്ഥാ തസ്സ കിലമനഭാവം ഞത്വാ ‘‘അയം ഭിക്ഖു മമ സന്തികാ അസ്സാസം അലഭന്തോ മഗ്ഗഫലാനം ¶ ഉപനിസ്സയം നാസേയ്യാ’’തി അത്താനം ദസ്സേതും ഓഭാസം മുഞ്ചി. അഥസ്സ സത്ഥു ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ താവമഹന്തോപി സോകോ പഹീയി. സത്ഥാ സുക്ഖതളാകം ഓഘേന പൂരേന്തോ വിയ ഥേരസ്സ ബലവപീതിപാമോജ്ജം ഉപ്പാദേതും ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൮൧.

‘‘പാമോജ്ജബഹുലോ ¶ ഭിക്ഖു, പസന്നോ ബുദ്ധസാസനേ;

അധിഗച്ഛേ പദം സന്തം, സങ്ഖാരൂപസമം സുഖ’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – പകതിയാപി പാമോജ്ജബഹുലോ ഭിക്ഖു ബുദ്ധസാസനേ പസാദം രോചേതി, സോ ഏവം പസന്നോ ബുദ്ധസാസനേ സന്തം പദം സങ്ഖാരൂപസമം സുഖന്തി ലദ്ധനാമം നിബ്ബാനം അധിഗച്ഛേയ്യാതി. ഇമഞ്ച പന ഗാഥം വത്വാ സത്ഥാ വക്കലിത്ഥേരസ്സ ഹത്ഥം പസാരേത്വാ –

‘‘ഏഹി വക്കലി മാ ഭായി, ഓലോകേഹി തഥാഗതം;

അഹം തം ഉദ്ധരിസ്സാമി, പങ്കേ സന്നംവ കുഞ്ജരം.

‘‘ഏഹി വക്കലി മാ ഭായി, ഓലോകേഹി തഥാഗതം;

അഹം തം മോചയിസ്സാമി, രാഹുഗ്ഗഹംവ സൂരിയം.

‘‘ഏഹി വക്കലി മാ ഭായി, ഓലോകേഹി തഥാഗതം;

അഹം തം മോചയിസ്സാമി, രാഹുഗ്ഗഹംവ ചന്ദിമ’’ന്തി. –

ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി. സോ ‘‘ദസബലോ മേ ദിട്ഠോ, ഏഹീതി ച അവ്ഹാനമ്പി ലദ്ധ’’ന്തി ബലവപീതിം ഉപ്പാദേത്വാ ‘‘കുതോ നു ഖോ ഗന്തബ്ബ’’ന്തി ഗമനമഗ്ഗം അപസ്സന്തോ ദസബലസ്സ സമ്മുഖേ ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ പഠമപാദേ പബ്ബതേ ¶ ഠിതേയേവ സത്ഥാരാ വുത്തഗാഥാ ആവജ്ജേന്തോ ആകാസേയേവ പീതിം വിക്ഖമ്ഭേത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ തഥാഗതം വന്ദമാനോവ ഓതരിത്വാ സത്ഥു സന്തികേ അട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ അപരഭാഗേ സദ്ധാധിമുത്താനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസീതി.

വക്കലിത്ഥേരവത്ഥു ഏകാദസമം.

൧൨. സുമനസാമണേരവത്ഥു

യോ ¶ ¶ ഹവേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ പുബ്ബാരാമേ വിഹരന്തോ സുമനസാമണേരം ആരബ്ഭ കഥേസി. തത്രായം അനുപുബ്ബീ കഥാ –

പദുമുത്തരബുദ്ധകാലസ്മിഞ്ഹി ഏകോ കുലപുത്തോ സത്ഥാരാ ചതുപരിസമജ്ഝേ ഏകം ഭിക്ഖും ദിബ്ബചക്ഖുകാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ തം സമ്പത്തിം പത്ഥയമാനോ സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ സത്താഹം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അഹമ്പി അനാഗതേ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ ദിബ്ബചക്ഖുകാനം അഗ്ഗോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം ഠപേസി. സത്ഥാ കപ്പസതസഹസ്സം ഓലോകേന്തോ തസ്സ പത്ഥനായ സമിജ്ഝനഭാവം വിദിത്വാ ‘‘ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സമത്ഥകേ ഗോതമബുദ്ധസാസനേ ദിബ്ബചക്ഖുകാനം അഗ്ഗോ അനുരുദ്ധോ നാമ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. സോ തം ബ്യാകരണം സുത്വാ സ്വേ പത്തബ്ബം വിയ തം സമ്പത്തിം മഞ്ഞമാനോ പരിനിബ്ബുതേ സത്ഥരി ഭിക്ഖൂ ദിബ്ബചക്ഖുപരികമ്മം പുച്ഛിത്വാ സത്തയോജനികം കഞ്ചനഥൂപം പരിക്ഖിപിത്വാ അനേകാനി ദീപരുക്ഖസഹസ്സാനി കാരേത്വാ ദീപപൂജം കത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു കപ്പസതസഹസ്സാനി സംസരിത്വാ ഇമസ്മിം കപ്പേ ബാരാണസിയം ദലിദ്ദകുലേ നിബ്ബത്തോ സുമനസേട്ഠിം നിസ്സായ തസ്സ തിണഹാരകോ ഹുത്വാ ജീവികം കപ്പേസി. അന്നഭാരോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സുമനസേട്ഠീപി തസ്മിം നഗരേ നിച്ചകാലം മഹാദാനം ദേതി.

അഥേകദിവസം ഉപരിട്ഠോ നാമ പച്ചേകബുദ്ധോ ഗന്ധമാദനേ നിരോധസമാപത്തിതോ ¶ വുട്ഠായ ‘‘കസ്സ നു ഖോ അജ്ജ അനുഗ്ഗഹം കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘അജ്ജ മയാ അന്നഭാരസ്സ അനുഗ്ഗഹം കാതും വട്ടതി, ഇദാനി ച സോ അടവിതോ തിണം ആദായ ഗേഹം ആഗമിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ പത്തചീവരമാദായ ഇദ്ധിയാ ഗന്ത്വാ അന്നഭാരസ്സ സമ്മുഖേ പച്ചുട്ഠാസി. അന്നഭാരോ തം തുച്ഛപത്തഹത്ഥം ദിസ്വാ ‘‘അപി ¶ , ഭന്തേ, ഭിക്ഖം ലഭിത്ഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ലഭിസ്സാമ മഹാപുഞ്ഞാ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ഥോകം ആഗമേഥാ’’തി തിണകാജം ഛഡ്ഡേത്വാ വേഗേന ഗേഹം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭദ്ദേ, മയ്ഹം ഠപിതഭാഗഭത്തം അത്ഥി, നത്ഥീ’’തി ഭരിയം പുച്ഛിത്വാ ‘‘അത്ഥി, സാമീ’’തി വുത്തേ വേഗേന പച്ചാഗന്ത്വാ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ പത്തം ആദായ ‘‘മയ്ഹം ദാതുകാമതായ സതി ദേയ്യധമ്മോ ന ഹോതി, ദേയ്യധമ്മേ സതി പടിഗ്ഗാഹകം ന ലഭാമി. അജ്ജ പന മേ പടിഗ്ഗാഹകോ ച ദിട്ഠോ, ദേയ്യധമ്മോ ച അത്ഥി, ലാഭാ വത മേ’’തി ഗേഹം ഗന്ത്വാ ഭത്തം പത്തേ പക്ഖിപാപേത്വാ പച്ചാഹരിത്വാ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ഹത്ഥേ പതിട്ഠപേത്വാ –

‘‘ഇമിനാ ¶ പന ദാനേന, മാ മേ ദാലിദ്ദിയം അഹു;

നത്ഥീതി വചനം നാമ, മാ അഹോസി ഭവാഭവേ. –

ഭന്തേ ഏവരൂപാ ദുജ്ജീവിതാ മുച്ചേയ്യം, നത്ഥീതി പദമേവ ന സുണേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം ഠപേസി. പച്ചേകബുദ്ധോ ‘‘ഏവം ഹോതു മഹാപുഞ്ഞാ’’തി വത്വാ അനുമോദനം കത്വാ പക്കാമി.

സുമനസേട്ഠിനോപി ഛത്തേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ ‘‘അഹോ ദാനം പരമദാനം, ഉപരിട്ഠേ സുപതിട്ഠിത’’ന്തി ¶ വത്വാ തിക്ഖത്തും സാധുകാരമദാസി. അഥ നം സേട്ഠി ‘‘കിം മം ഏത്തകം കാലം ദാനം ദദമാനം ന പസ്സസീ’’തി ആഹ. നാഹം തവ ദാനം ആരബ്ഭ സാധുകാരം ദേമി, അന്നഭാരേന പന ഉപരിട്ഠസ്സ ദിന്നപിണ്ഡപാതേ പസീദിത്വാ മയാ ഏസ സാധുകാരോ പവത്തിതോതി. സോ ‘‘അച്ഛരിയം വത, ഭോ, അഹം ഏത്തകം കാലം ദാനം ദദന്തോ ദേവതം സാധുകാരം ദാപേതും നാസക്ഖിം, അന്നഭാരോ മം നിസ്സായ ജീവന്തോ ഏകപിണ്ഡപാതേനേവ സാധുകാരം ദാപേസി, തസ്സ ദാനേ അനുച്ഛവികം കത്വാ തം പിണ്ഡപാതം മമ സന്തകം കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘അജ്ജ തയാ കസ്സചി കിഞ്ചി ദിന്ന’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, സാമി, ഉപരിട്ഠപച്ചേകബുദ്ധസ്സ മേ അജ്ജ ഭാഗഭത്തം ദിന്ന’’ന്തി. ‘‘ഹന്ദ, ഭോ, കഹാപണം ഗഹേത്വാ ഏതം മയ്ഹം പിണ്ഡപാതം ദേഹീ’’തി? ‘‘ന ദേമി, സാമീ’’തി. സോ യാവ സഹസ്സം വഡ്ഢേസി, ഇതരോ സഹസ്സേനാപി നാദാസി. അഥ നം ‘‘ഹോതു, ഭോ, യദി പിണ്ഡപാതം ന ദേസി, സഹസ്സം ഗഹേത്വാ പത്തിം മേ ദേഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘അയ്യേന സദ്ധിം മന്തേത്വാ ജാനിസ്സാമീ’’തി വേഗേന പച്ചേകബുദ്ധം സമ്പാപുണിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ സുമനസേട്ഠി, സഹസ്സം ദത്വാ തുമ്ഹാകം പിണ്ഡപാതേ പത്തിം യാചതി, കിം കരോമീ’’തി പുച്ഛി.

അഥസ്സ ¶ സോ ഉപമം ആഹരി ‘‘സേയ്യഥാപി, പണ്ഡിത, കുലസതികേ ഗാമേ ഏകസ്മിം ഘരേ ദീപം ജാലേയ്യ, സേസാ അത്തനോ തേലേന വട്ടിം തേമേത്വാ ജാലാപേത്വാ ഗണ്ഹേയ്യും, പുരിമപദീപസ്സ ¶ പഭാ അത്ഥീതി വത്തബ്ബാ നത്ഥീ’’തി. അതിരേകതരാ, ഭന്തേ, പഭാ ഹോതീതി. ഏവമേവം പണ്ഡിത ഉളുങ്കയാഗു വാ ഹോതു, കടച്ഛുഭിക്ഖാ വാ, അത്തനോ പിണ്ഡപാതേ പരേസം പത്തിം ദേന്തസ്സ യത്തകാനം ദേതി, തത്തകം വഡ്ഢതി. ത്വഞ്ഹി ഏകമേവ പിണ്ഡപാതം അദാസി, സേട്ഠിസ്സ പന പത്തിയാ ദിന്നായ ദ്വേ പിണ്ഡപാതാ ഹോന്തി ഏകോ തവ, ഏകോ തസ്സാതി.

സോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി തം അഭിവാദേത്വാ സേട്ഠിസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ഗണ്ഹ, സാമി, പത്തി’’ന്തി ആഹ. തേന ഹി ഇമേ കഹാപണേ ഗണ്ഹാതി. നാഹം പിണ്ഡപാതം വിക്കിണാമി, സദ്ധായ തേ പത്തിം ദമ്മീതി. ‘‘ത്വം സദ്ധായ ദേസി, അഹമ്പി തവ ഗുണേ പൂജേമി, ഗണ്ഹ, താത, ഇതോ പട്ഠായ ¶ ച പന മാ സഹത്ഥാ കമ്മമകാസി, വീഥിയം ഘരം മാപേത്വാ വസ. യേന ച തേ അത്ഥോ ഹോതി, സബ്ബം മമ സന്തികാ ഗണ്ഹാഹീ’’തി ആഹ. നിരോധാ വുട്ഠിതസ്സ പന ദിന്നപിണ്ഡപാതോ തദഹേവ വിപാകം ദേതി. തസ്മാ രാജാപി തം പവത്തിം സുത്വാ അന്നഭാരം പക്കോസാപേത്വാ പത്തിം ഗഹേത്വാ മഹന്തം ഭോഗം ദത്വാ തസ്സ സേട്ഠിട്ഠാനം ദാപേസി.

സോ സുമനസേട്ഠിസ്സ സഹായകോ ഹുത്വാ യാവജീവം പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ¶ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കപിലവത്ഥുനഗരേ അമിതോദനസ്സ സക്കസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി, അനുരുദ്ധോതിസ്സ നാമം അകംസു. സോ മഹാനാമസക്കസ്സ കനിട്ഠഭാതാ, സത്ഥു ചൂളപിതു പുത്തോ പരമസുഖുമാലോ മഹാപുഞ്ഞോ അഹോസി. ഏകദിവസം കിര ഛസു ഖത്തിയേസു പൂവേ ലക്ഖം കത്വാ ഗുളേഹി കീളന്തേസു അനുരുദ്ധോ പരാജിതോ പൂവാനം അത്ഥായ മാതു സന്തികം പഹിണി. സാ മഹന്തം സുവണ്ണഥാലം പൂരേത്വാ പൂവേ പേസേസി. പൂവേ ഖാദിത്വാ പുന കീളന്തോ പരാജിതോ തഥേവ പഹിണി. ഏവം തിക്ഖത്തും പൂവേസു ആഹടേസു ചതുത്ഥേ വാരേ മാതാ ‘‘ഇദാനി പൂവാ നത്ഥീ’’തി പഹിണി. തസ്സാ വചനം സുത്വാ ‘‘നത്ഥീ’’തി പദസ്സ അസുതപുബ്ബതായ ‘‘നത്ഥിപൂവാ നാമ ഇദാനി ഭവിസ്സന്തീ’’തി സഞ്ഞം കത്വാ ‘‘ഗച്ഛ നത്ഥിപൂവേ ആഹരാ’’തി പേസേസി. അഥസ്സ ¶ മാതാ ‘‘നത്ഥിപൂവേ കിര, അയ്യേ, ദേഥാ’’തി വുത്തേ ‘‘മമ പുത്തേന നത്ഥീതി പദം ന സുതപുബ്ബം, കഥം നു ഖോ നത്ഥിഭാവം ജാനാപേയ്യ’’ന്തി സുവണ്ണപാതിം ധോവിത്വാ അപരായ സുവണ്ണപാതിയാ പടികുജ്ജിത്വാ ‘‘ഹന്ദ, താത, ഇമം മമ പുത്തസ്സ ദേഹീ’’തി പഹിണി. തസ്മിം ഖണേ നഗരപരിഗ്ഗാഹികാ ദേവതാ ‘‘അമ്ഹാകം സാമിനാ അന്നഭാരകാലേ ഉപരിട്ഠസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ഭാഗഭത്തം ¶ ദത്വാ ‘നത്ഥീതി പദമേവ ന സുണേയ്യ’ന്തി പത്ഥനാ നാമ ഠപിതാ. സചേ മയം തമത്ഥം ഞത്വാ അജ്ഝുപേക്ഖേയ്യാമ, മുദ്ധാപി നോ സത്തധാ ഫലേയ്യാ’’തി ചിന്തേത്വാ ദിബ്ബപൂവേഹി പാതിം പൂരയിംസു. സോ പുരിസോ പാതിം ആഹരിത്വാ തസ്സ സന്തികേ ഠപേത്വാ വിവരി. തേസം ഗന്ധോ സകലനഗരം ഫരി. പൂവോ പന മുഖേ ഠപിതമത്തോവ സത്തരസഹരണിസഹസ്സാനി ഫരിത്വാ അട്ഠാസി.

അനുരുദ്ധോപി ചിന്തേസി – ‘‘ന മം മഞ്ഞേ ഇതോ പുബ്ബേ മാതാ പിയായതി. ന ഹി മേ അഞ്ഞദാ തായ നത്ഥിപൂവാ നാമ പക്കപുബ്ബാ’’തി. സോ ഗന്ത്വാ മാതരം ഏവമാഹ – ‘‘അമ്മ, നാഹം തവ പിയോ’’തി. താത, കിം വദേസി, മമ അക്ഖീഹിപി ഹദയമംസതോപി ത്വം പിയതരോതി. സചാഹം, അമ്മ, തവ പിയോ, കസ്മാ മമ പുബ്ബേ ഏവരൂപേ നത്ഥിപൂവേ നാമ ന അദാസീതി. സാ തം പുരിസം പുച്ഛി – ‘‘താത, കിഞ്ചി പാതിയം അഹോസീ’’തി. ആമ, അയ്യേ, പൂവാനം പാതി പരിപുണ്ണാ അഹോസി, ന മേ ഏവരൂപാ ദിട്ഠപുബ്ബാതി. സാ ചിന്തേസി – ‘‘പുത്തോ മേ കതപുഞ്ഞോ, ദേവതാഹിസ്സ ദിബ്ബപൂവാ പഹിതാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി. സോപി മാതരം ആഹ – ‘‘അമ്മ, ന മയാ ഏവരൂപാ ¶ പൂവാ ഖാദിതപുബ്ബാ, ഇതോ പട്ഠായ മേ നത്ഥിപൂവമേവ പചേയ്യാസീ’’തി. സാ തതോ പട്ഠായ തേന ‘‘പൂവേ ഖാദിതുകാമോമ്ഹീ’’തി വുത്തകാലേ സുവണ്ണപാതിം ധോവിത്വാ അഞ്ഞായ പാതിയാ പടികുജ്ജിത്വാ ¶ പഹിണതി, ദേവതാ പാതിം പൂരേന്തി. ഏവം സോ അഗാരമജ്ഝേ വസന്തോ നത്ഥീതി പദസ്സ അത്ഥം അജാനിത്വാ ദിബ്ബപൂവേയേവ പരിഭുഞ്ജി.

സത്ഥു പന പരിവാരത്ഥം കുലപടിപാടിയാ സാകിയകുമാരേസു പബ്ബജന്തേസു മഹാനാമേന സക്കേന, ‘‘താത, അമ്ഹാകം കുലാ കോചി പബ്ബജിതോ നത്ഥി, തയാ വാ പബ്ബജിതബ്ബം, മയാ വാ’’തി വുത്തേ സോ ആഹ – ‘‘അഹം അതിസുഖുമാലോ പബ്ബജിതും ന സക്ഖിസ്സാമീ’’തി. തേന ഹി കമ്മന്തം ഉഗ്ഗണ്ഹ, അഹം പബ്ബജിസ്സാമീതി. കോ ഏസ കമ്മന്തോ നാമാതി? സോ ഹി ഭത്തസ്സ ഉട്ഠാനട്ഠാനമ്പി ന ജാനാതി, കമ്മന്തം കിമേവ ജാനിസ്സതി, തസ്മാ ഏവമാഹ. ഏകദിവസഞ്ഹി ¶ അനുരുദ്ധോ ഭദ്ദിയോ കിമിലോതി തയോ ജനാ ‘‘ഭത്തം നാമ കഹം ഉട്ഠാതീ’’തി മന്തയിംസു. തേസു കിമിലോ ‘‘കോട്ഠേസു ഉട്ഠാതീ’’തി ആഹ. സോ കിരേകദിവസം വീഹീ കോട്ഠമ്ഹി പക്ഖിപന്തേ അദ്ദസ, തസ്മാ ‘‘കോട്ഠേ ഭത്തം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി സഞ്ഞായ ഏവമാഹ. അഥ നം ഭദ്ദിയോ ‘‘ത്വം ന ജാനാസീ’’തി വത്വാ ‘‘ഭത്തം നാമ ഉക്ഖലിയം ഉട്ഠാതീ’’തി ആഹ. സോ കിരേകദിവസം ഉക്ഖലിതോ ഭത്തം വഡ്ഢേന്തേ ദിസ്വാ ‘‘ഏത്ഥേവേതം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി സഞ്ഞമകാസി, തസ്മാ ഏവമാഹ. അനുരുദ്ധോ തേ ഉഭോപി ‘‘തുമ്ഹേ ന ജാനാഥാ’’തി വത്വാ ‘‘ഭത്തം നാമ രതനുബ്ബേധമകുളായ ¶ മഹാസുവണ്ണപാതിയം ഉട്ഠാതീ’’തി ആഹ. തേന കിര നേവ വീഹിം കോട്ടേന്താ, ന ഭത്തം പചന്താ ദിട്ഠപുബ്ബാ, സുവണ്ണപാതിയം വഡ്ഢേത്വാ പുരതോ ഠപിതഭത്തമേവ പസ്സതി, തസ്മാ ‘‘പാതിയംയേവേതം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി സഞ്ഞമകാസി, തസ്മാ ഏവമാഹ. ഏവം ഭത്തുട്ഠാനട്ഠാനമ്പി അജാനന്തോ മഹാപുഞ്ഞോ കുലപുത്തോ കമ്മന്തേ കിം ജാനിസ്സതി.

സോ ‘‘ഏഹി ഖോ തേ, അനുരുദ്ധ, ഘരാവാസത്ഥം അനുസാസിസ്സാമി, പഠമം ഖേത്തം കസാപേതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ നയേന ഭാതരാ വുത്താനം കമ്മന്താനം അപരിയന്തഭാവം സുത്വാ ‘‘ന മേ ഘരാവാസേന അത്ഥോ’’തി മാതരം ആപുച്ഛിത്വാ ഭദ്ദിയപമുഖേഹി പഞ്ചഹി സാകിയകുമാരേഹി സദ്ധിം നിക്ഖമിത്വാ അനുപിയമ്ബവനേ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പബ്ബജി. പബ്ബജിത്വാ ച പന സമ്മാപടിപദം പടിപന്നോ അനുപുബ്ബേന തിസ്സോ വിജ്ജാ സച്ഛികത്വാ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഏകാസനേ നിസിന്നോവ ഹത്ഥതലേ ഠപിതആമലകാനി വിയ സഹസ്സലോകധാതുയോ ഓലോകനസമത്ഥോ ഹുത്വാ –

‘‘പുബ്ബേനിവാസം ജാനാമി, ദിബ്ബചക്ഖു വിസോധിതം;

തേവിജ്ജോ ഇദ്ധിപത്തോമ്ഹി, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി. (ഥേരഗാ. ൩൩൨, ൫൬൨) –

ഉദാനം ¶ ഉദാനേത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ മേ കത്വാ അയം സമ്പത്തി ലദ്ധാ’’തി ഓലോകേന്തോ ‘‘പദുമുത്തരപാദമൂലേ പത്ഥനം ഠപേസി’’ന്തി ഞത്വാ പുന ‘‘സംസാരേ സംസരന്തോ അസുകസ്മിം നാമ കാലേ ബാരാണസിയം സുമനസേട്ഠിം നിസ്സായ ജീവന്തോ അന്നഭാരോ നാമ അഹോസി’’ന്തിപി ഞത്വാ –

‘‘അന്നഭാരോ ¶ പുരേ ആസിം, ദലിദ്ദോ തിണഹാരകോ;

പിണ്ഡപാതോ മയാ ദിന്നോ, ഉപരിട്ഠസ്സ താദിനോ’’തി. –

ആഹ ¶ . അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘യോ സോ തദാ മയാ ഉപരിട്ഠസ്സ ദിന്നപിണ്ഡപാതതോ കഹാപണേ ദത്വാ പത്തിം അഗ്ഗഹേസി, മമ സഹായകോ സുമനസേട്ഠി കഹം നു ഖോ സോ ഏതരഹി നിബ്ബത്തോ’’തി. അഥ നം ‘‘വിഞ്ഝാടവിയം പബ്ബതപാദേ മുണ്ഡനിഗമോ നാമ അത്ഥി, തത്ഥ മഹാമുണ്ഡസ്സ നാമ ഉപാസകസ്സ മഹാസുമനോ ചൂളസുമനോതി ദ്വേ പുത്താ, തേസു സോ ചൂളസുമനോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ’’തി അദ്ദസ. ദിസ്വാ ച പന ചിന്തേസി – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ തത്ഥ മയി ഗതേ ഉപകാരോ, നത്ഥീ’’തി. സോ ഉപധാരേന്തോ ഇദം അദ്ദസ ‘‘സോ തത്ഥ മയി ഗതേ സത്തവസ്സികോവ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിസ്സതി, ഖുരഗ്ഗേയേവ ച അരഹത്തം പാപുണിസ്സതീ’’തി. ദിസ്വാ ച പന ഉപകട്ഠേ അന്തോവസ്സേ ആകാസേന ഗന്ത്വാ ഗാമദ്വാരേ ഓതരി. മഹാമുണ്ഡോ പന ഉപാസകോ ഥേരസ്സ പുബ്ബേപി വിസ്സാസികോ ഏവ. സോ ഥേരം പിണ്ഡപാതകാലേ ചീവരം പാരുപന്തം ദിസ്വാ പുത്തം മഹാസുമനം ആഹ – ‘‘താത, അയ്യോ, മേ അനുരുദ്ധത്ഥേരോ ആഗതോ, യാവസ്സ അഞ്ഞോ കോചി പത്തം ന ഗണ്ഹാതി, താവസ്സ ഗന്ത്വാ പത്തം ഗണ്ഹ, അഹം ആസനം പഞ്ഞാപേസ്സാമീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. ഉപാസകോ ഥേരം അന്തോനിവേസനേ സക്കച്ചം പരിവിസിത്വാ തേമാസം വസനത്ഥായ പടിഞ്ഞം ഗണ്ഹി, ഥേരോപി അധിവാസേസി.

അഥ നം ഏകദിവസം പടിജഗ്ഗന്തോ വിയ ¶ തേമാസം പടിജഗ്ഗിത്വാ മഹാപവാരണായ തിചീവരഞ്ചേവ ഗുളതേലതണ്ഡുലാദീനി ച ആഹരിത്വാ ഥേരസ്സ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ‘‘ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. ‘‘അലം, ഉപാസക, ന മേ ഇമിനാ അത്ഥോ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, വസ്സാവാസികലാഭോ നാമേസ, ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി? ‘‘ന ഗണ്ഹാമി, ഉപാസകാ’’തി. ‘‘കിമത്ഥം ന ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘മയ്ഹം സന്തികേ കപ്പിയകാരകോ സാമണേരോപി നത്ഥീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, മമ പുത്തോ മഹാസുമനോ സാമണേരോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘ന മേ, ഉപാസക, മഹാസുമനേനത്ഥോ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ചൂളസുമനം പബ്ബാജേഥാ’’തി. ഥേരോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ചൂളസുമനം പബ്ബാജേസി. സോ ഖുരഗ്ഗേയേവ അരഹത്തം പാപുണി. ഥേരോ തേന സദ്ധിം അഡ്ഢമാസമത്തം തത്ഥേവ വസിത്വാ ‘‘സത്ഥാരം പസ്സിസ്സാമീ’’തി തസ്സ ഞാതകേ ആപുച്ഛിത്വാ ആകാസേനേവ ഗന്ത്വാ ഹിമവന്തപദേസേ അരഞ്ഞകുടികായ ഓതരി.

ഥേരോ ¶ പന പകതിയാപി ആരദ്ധവീരിയോ, തസ്സ തത്ഥ പുബ്ബരത്താപരരത്തം ചങ്കമന്തസ്സ ഉദരവാതോ സമുട്ഠഹി. അഥ നം കിലന്തരൂപം ദിസ്വാ സാമണേരോ പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, കിം വോ രുജ്ജതീ’’തി? ‘‘ഉദരവാതോ മേ സമുട്ഠിതോ’’തി ¶ . ‘‘അഞ്ഞദാപി സമുട്ഠിതപുബ്ബോ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ആമാവുസോ’’തി. ‘‘കേന ഫാസുകം ഹോതി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘അനോതത്തതോ പാനീയേ ലദ്ധേ ഫാസുകം ഹോതി, ആവുസോ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ആഹരാമീ’’തി. ‘‘സക്ഖിസ്സസി സാമണേരാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. തേന ഹി അനോതത്തേ പന്നഗോ നാമ നാഗരാജാ മം ജാനാതി, തസ്സ ആചിക്ഖിത്വാ ഭേസജ്ജത്ഥായ ഏകം പാനീയവാരകം ആഹരാതി. സോ സാധൂതി ഉപജ്ഝായം വന്ദിത്വാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പഞ്ചയോജനസതം ഠാനം അഗമാസി ¶ . തം ദിവസം പന നാഗരാജാ നാഗനാടകപരിവുതോ ഉദകകീളം കീളിതുകാമോ ഹോതി. സോ സാമണേരം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാവ കുജ്ഝി, ‘‘അയം മുണ്ഡകസമണോ അത്തനോ പാദപംസും മമ മത്ഥകേ ഓകിരന്തോ വിചരതി, അനോതത്തേ പാനീയത്ഥായ ആഗതോ ഭവിസ്സതി, ന ദാനിസ്സ പാനീയം ദസ്സാമീ’’തി പണ്ണാസയോജനികം അനോതത്തദഹം മഹാപാതിയാ ഉക്ഖലിം പിദഹന്തോ വിയ ഫണേന പിദഹിത്വാ നിപജ്ജി. സാമണേരോ നാഗരാജസ്സ ആകാരം ഓലോകേത്വാവ ‘‘കുദ്ധോ അയ’’ന്തി ഞത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സുണോഹി മേ നാഗരാജ, ഉഗ്ഗതേജ മഹബ്ബല;

ദേഹി മേ പാനീയഘടം, ഭേസജ്ജത്ഥമ്ഹി ആഗതോ’’തി.

തം സുത്വാ നാഗരാജാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘പുരത്ഥിമസ്മിം ദിസാഭാഗേ, ഗങ്ഗാ നാമ മഹാനദീ;

മഹാസമുദ്ദമപ്പേതി, തതോ ത്വം പാനീയം ഹരാ’’തി.

തം സുത്വാ സാമണേരോ ‘‘അയം നാഗരാജാ അത്തനോ ഇച്ഛായ ന ദസ്സതി, അഹം ബലക്കാരം കത്വാ ആനുഭാവം ജാനാപേത്വാ ഇമം അഭിഭവിത്വാവ പാനീയം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘മഹാരാജ ¶ , ഉപജ്ഝായോ മം അനോതത്തതോവ പാനീയം ആഹരാപേതി, തേനാഹം ഇദമേവ ഹരിസ്സാമി, അപേഹി, മാ മം വാരേഹീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഇതോവ പാനീയം ഹാസ്സം, ഇമിനാവമ്ഹി അത്ഥികോ;

യദി തേ ഥാമബലം അത്ഥി, നാഗരാജ നിവാരയാ’’തി.

അഥ ¶ നം നാഗരാജാ ആഹ –

‘‘സാമണേര സചേ അത്ഥി, തവ വിക്കമ പോരിസം;

അഭിനന്ദാമി തേ വാചം, ഹരസ്സു പാനീയം മമാ’’തി.

അഥ ¶ നം സാമണേരോ ‘‘ഏവം, മഹാരാജ, ഹരാമീ’’തി വത്വാ ‘‘യദി സക്കോന്തോ ഹരാഹീ’’തി വുത്തേ – ‘‘തേന ഹി സുട്ഠു ജാനസ്സൂ’’തി തിക്ഖത്തും പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ ‘‘ബുദ്ധസാസനസ്സ ആനുഭാവം ദസ്സേത്വാ മയാ പാനീയം ഹരിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ആകാസട്ഠദേവതാനം താവ സന്തികം അഗമാസി. താ ആഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ’’തി വത്വാ അട്ഠംസു. ‘‘ഏതസ്മിം അനോതത്തദഹപിട്ഠേ പന്നഗനാഗരാജേന സദ്ധിം മമ സങ്ഗാമോ ഭവിസ്സതി, തത്ഥ ഗന്ത്വാ ജയപരാജയം ഓലോകേഥാ’’തി ആഹ. സോ ഏതേനേവ നീഹാരേന ചത്താരോ ലോകപാലേ സക്കസുയാമസന്തുസിതപരനിമ്മിതവസവത്തീ ച ഉപസങ്കമിത്വാ തമത്ഥം ആരോചേസി. തതോ പരം പടിപാടിയാ യാവ ബ്രഹ്മലോകം ഗന്ത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ബ്രഹ്മേഹി ആഗന്ത്വാ ¶ വന്ദിത്വാ ഠിതേഹി ‘‘കിം, ഭന്തേ’’തി പുട്ഠോ തമത്ഥം ആരോചേസി. ഏവം സോ അസഞ്ഞേ ച അരൂപിബ്രഹ്മാനോ ച ഠപേത്വാ സബ്ബത്ഥ മുഹുത്തേനേവ ആഹിണ്ഡിത്വാ ആരോചേസി. തസ്സ വചനം സുത്വാ സബ്ബാപി ദേവതാ അനോതത്തദഹപിട്ഠേ നാളിയം പക്ഖിത്താനി പിട്ഠചുണ്ണാനി വിയ ആകാസം നിരന്തരം പൂരേത്വാ സന്നിപതിംസു. സന്നിപതിതേ ദേവസങ്ഘേ സാമണേരോ ആകാസേ ഠത്വാ നാഗരാജം ആഹ –

‘‘സുണോഹി മേ നാഗരാജ, ഉഗ്ഗതേജ മഹബ്ബല;

ദേഹി മേ പാനീയഘടം, ഭേസജ്ജത്ഥമ്ഹി ആഗതോ’’തി.

അഥ നം നാഗോ ആഹ –

‘‘സാമണേര സചേ അത്ഥി, തവ വിക്കമ പോരിസം;

അഭിനന്ദാമി തേ വാചം, ഹരസ്സു പാനീയം മമാ’’തി.

സോ തിക്ഖത്തും നാഗരാജസ്സ പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ ആകാസേ ഠിതകോവ ദ്വാദസയോജനികം ബ്രഹ്മത്തഭാവം മാപേത്വാ ആകാസതോ ഓരുയ്ഹ നാഗരാജസ്സ ഫണേ അക്കമിത്വാ അധോമുഖം നിപ്പീളേസി, താവദേവ ബലവതാ പുരിസേന അക്കന്തഅല്ലചമ്മം വിയ നാഗരാജസ്സ ഫണേ അക്കന്തമത്തേ ഓഗലിത്വാ ദബ്ബിമത്താ ഫണപുടകാ അഹേസും. നാഗരാജസ്സ ഫണേഹി മുത്തമുത്തട്ഠാനതോ താലക്ഖന്ധപമാണാ ¶ ഉദകവട്ടിയോ ഉഗ്ഗഞ്ഛിംസു. സാമണേരോ ആകാസേയേവ പാനീയവാരകം ¶ പൂരേസി. ദേവസങ്ഘോ സാധുകാരമദാസി. അഥ നാഗരാജാ ¶ ലജ്ജിത്വാ സാമണേരസ്സ കുജ്ഝി, ജയകുസുമവണ്ണാനിസ്സ അക്ഖീനി അഹേസും. സോ ‘‘അയം മം ദേവസങ്ഘം സന്നിപാതേത്വാ പാനീയം ഗഹേത്വാ ലജ്ജാപേസി, ഏതം ഗഹേത്വാ മുഖേ ഹത്ഥം പക്ഖിപിത്വാ ഹദയമംസം വാസ്സ മദ്ദാമി, പാദേ വാ നം ഗഹേത്വാ പാരഗങ്ഗായം ഖിപാമീ’’തി വേഗേന അനുബന്ധി. അനുബന്ധന്തോപി നം പാപുണിതും നാസക്ഖിയേവ. സാമണേരോ ഗന്ത്വാ ഉപജ്ഝായസ്സ ഹത്ഥേ പാനീയം ഠപേത്വാ ‘‘പിവഥ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. നാഗരാജാപി പച്ഛതോ ആഗന്ത്വാ, ‘‘ഭന്തേ അനുരുദ്ധ, സാമണേരോ മയാ അദിന്നമേവ പാനീയം ഗഹേത്വാ ആഗതോ, മാ പിവിത്ഥാ’’തി ആഹ. ഏവം കിര സാമണേരാതി. ‘‘പിവഥ, ഭന്തേ, ഇമിനാ മേ ദിന്നം പാനീയം ആഹട’’ന്തി ആഹ. ഥേരോ ‘‘ഖീണാസവസാമണേരസ്സ മുസാകഥനം നാമ നത്ഥീ’’തി ഞത്വാ പാനീയം പിവി. തങ്ഖണഞ്ഞേവസ്സ ആബാധോ പടിപസ്സമ്ഭി. പുന നാഗോ ഥേരം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, സാമണേരേനമ്ഹി സബ്ബം ദേവഗണം സന്നിപാതേത്വാ ലജ്ജാപിതോ, അഹമസ്സ ഹദയം വാ ഫാലേസ്സാമി, പാദേ വാ നം ഗഹേത്വാ പാരഗങ്ഗായ ഖിപിസ്സാമീ’’തി. മഹാരാജ, സാമണേരോ മഹാനുഭാവോ, തുമ്ഹേ സാമണേരേന സദ്ധിം സങ്ഗാമേതും ന സക്ഖിസ്സഥ ¶ , ഖമാപേത്വാ നം ഗച്ഛഥാതി. സോ സയമ്പി സാമണേരസ്സ ആനുഭാവം ജാനാതിയേവ, ലജ്ജായ പന അനുബന്ധിത്വാ ആഗതോ. അഥ നം ഥേരസ്സ വചനേന ഖമാപേത്വാ തേന സദ്ധിം മിത്തസന്ഥവം കത്വാ ‘‘ഇതോ പട്ഠായ അനോതത്തഉദകേന അത്ഥേ സതി തുമ്ഹാകം ആഗമനകിച്ചം നത്ഥി, മയ്ഹം പഹിണേയ്യാഥ, അഹമേവ ആഹരിത്വാ ദസ്സാമീ’’തി വത്വാ പക്കാമി.

ഥേരോപി സാമണേരം ആദായ പായാസി. സത്ഥാ ഥേരസ്സ ആഗമനഭാവം ഞത്വാ മിഗാരമാതുപാസാദേ ഥേരസ്സ ആഗമനം ഓലോകേന്തോ നിസീദി. ഭിക്ഖൂപി ഥേരം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ പത്തചീവരം പടിഗ്ഗഹേസും. അഥേകച്ചേ സാമണേരം സീസേപി കണ്ണേസുപി ബാഹായമ്പി ഗഹേത്വാ സഞ്ചാലേത്വാ ‘‘കിം, സാമണേര ചൂളകനിട്ഠ, ന ഉക്കണ്ഠിതോസീ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ തേസം കിരിയം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ഭാരിയം വതിമേസം ഭിക്ഖൂനം കമ്മം ആസീവിസം ഗീവായ ഗണ്ഹന്താ വിയ സാമണേരം ഗണ്ഹന്തി, നാസ്സ ആനുഭാവം ജാനന്തി, അജ്ജ മയാ സുമനസാമണേരസ്സ ഗുണം പാകടം കാതും വട്ടതീ’’തി. ഥേരോപി ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിസീദി. സത്ഥാ തേന സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കത്വാ ആനന്ദത്ഥേരം ആമന്തേസി – ‘‘ആനന്ദ, അനോതത്തഉദകേനമ്ഹി പാദേ ധോവിതുകാമോ ¶ , സാമണേരാനം ഘടം ദത്വാ പാനീയം ആഹരാപേഹീ’’തി. ഥേരോ വിഹാരേ പഞ്ചമത്താനി ¶ സാമണേരസതാനി സന്നിപാതേസി. തേസു സുമനസാമണേരോ സബ്ബനവകോ അഹോസി. ഥേരോ സബ്ബമഹല്ലകം സാമണേരം ആഹ – ‘‘സാമണേര, സത്ഥാ അനോകത്തദഹഉദകേന പാദേ ധോവിതുകാമോ, ഘടം ആദായ ഗന്ത്വാ പാനീയം ആഹരാ’’തി. സോ ‘‘ന സക്കോമി, ഭന്തേ’’തി ന ഇച്ഛി. ഥേരോ സേസേപി പടിപാടിയാ പുച്ഛി, തേപി തഥേവ വത്വാ പടിക്ഖിപിംസു. ‘‘കിം പനേത്ഥ ഖീണാസവസാമണേരാ നത്ഥീ’’തി? അത്ഥി, തേ പന ‘‘നായം അമ്ഹാകം ബദ്ധോ ¶ മാലാപുടോ, സുമനസാമണേരസ്സേവ ബദ്ധോ’’തി ന ഇച്ഛിംസു, പുഥുജ്ജനാ പന അത്തനോ അസമത്ഥതായേവ ന ഇച്ഛിംസു. പരിയോസാനേ പന സുമനസ്സ വാരേ സമ്പത്തേ, ‘‘സാമണേര, സത്ഥാ അനോതത്തദഹഉദകേന പാദേ ധോവിതുകാമോ, കുടം ആദായ കിര ഉദകം ആഹരാ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സത്ഥരി ആഹരാപേന്തേ ആഹരിസ്സാമീ’’തി സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അനോതത്തതോ കിര മം ഉദകം ആഹാരാപേഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ, സുമനാ’’തി. സോ വിസാഖായ കാരിതേസു ഘനസുവണ്ണകോട്ടിമേസു സേനാസനകുടേസു ഏകം സട്ഠികുടഉദകഗണ്ഹനകം മഹാഘടം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ‘‘ഇമിനാ മേ ഉക്ഖിപിത്വാ അംസകൂടേ ഠപിതേന അത്ഥോ നത്ഥീ’’തി ഓലമ്ബകം കത്വാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഹിമവന്താഭിമുഖോ പക്ഖന്ദി.

നാഗരാജാ സാമണേരം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ കുടം ¶ അംസകൂടേന ആദായ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേ മാദിസേ ദാസേ വിജ്ജമാനേ കസ്മാ സയം ആഗതാ, ഉദകേനത്ഥേ സതി കസ്മാ സാസനമത്തമ്പി ന പഹിണഥാ’’തി കുടേന ഉദകം ആദായ സയം ഉക്ഖിപിത്വാ ‘‘പുരതോ ഹോഥ, ഭന്തേ, അഹമേവ ആഹരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘തിട്ഠഥ തുമ്ഹേ, മഹാരാജ, അഹമേവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ആണത്തോ’’തി നാഗരാജാനം നിവത്താപേത്വാ കുടം മുഖവട്ടിയം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ആകാസേനാഗഞ്ഛി. അഥ നം സത്ഥാ ആഗച്ഛന്തം ഓലോകേത്വാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘പസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ, സാമണേരസ്സ ലീലം, ആകാസേ ഹംസരാജാ വിയ സോഭതീ’’തി ആഹ. സോപി പാനീയഘടം ഠപേത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ – ‘‘കതിവസ്സോസി ത്വം, സുമനാ’’തി? ‘‘സത്തവസ്സോമ്ഹി, ഭന്തേതി. ‘‘തേന ഹി, സുമന, അജ്ജ പട്ഠായ ഭിക്ഖു ഹോഹീ’’തി വത്വാ ദായജ്ജഉപസമ്പദം അദാസി. ദ്വേയേവ ¶ കിര സാമണേരാ സത്തവസ്സികാ ഉപസമ്പദം ലഭിംസു – അയഞ്ച സുമനോ സോപാകോ ചാതി.

ഏവം തസ്മിം ഉപസമ്പന്നേ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘അച്ഛരിയം ആവുസോ, ഏവരൂപോ ഹി നാമ ദഹരസാമണേരസ്സ ആനുഭാവോ ഹോതി, ന നോ ഇതോ പുബ്ബേ ഏവരൂപോ ആനുഭാവോ ദിട്ഠപുബ്ബോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മമ സാസനേ ദഹരോപി സമ്മാ പടിപന്നോ ഏവരൂപം ¶ സമ്പത്തിം ലഭതിയേവാ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൮൨.

‘‘യോ ഹവേ ദഹരോ ഭിക്ഖു, യുഞ്ജതി ബുദ്ധസാസനേ;

സോമം ലോകം പഭാസേതി, അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാ’’തി.

തത്ഥ ¶ യുഞ്ജതീതി ഘടതി വായമതി. പഭാസേതീതി സോ ഭിക്ഖു അത്തനോ അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന അബ്ഭാദീഹി മുത്തോ ചന്ദിമാ വിയ ലോകം ഖന്ധാദിഭേദം ലോകം ഓഭാസേതി, ഏകാലോകം കരോതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സുമനസാമണേരവത്ഥു ദ്വാദസമം.

ഭിക്ഖുവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഞ്ചവീസതിമോ വഗ്ഗോ.

൨൬. ബ്രാഹ്മണവഗ്ഗോ

൧. പസാദബഹുലബ്രാഹ്മണവത്ഥു

ഛിന്ദ ¶ ¶ ¶ സോതന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പസാദബഹുലം ബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നചിത്തോ അത്തനോ ഗേഹേ സോളസമത്താനം ഭിക്ഖൂനം നിച്ചഭത്തം പട്ഠപേത്വാ ഭിക്ഖൂനം ആഗതവേലായ പത്തം ഗഹേത്വാ ‘‘ആഗച്ഛന്തു ഭോന്തോ അരഹന്തോ, നിസീദന്തു ഭോന്തോ അരഹന്തോ’’തി യംകിഞ്ചി വദന്തോ അരഹന്തവാദപടിസംയുത്തമേവ വദതി. തേസു പുഥുജ്ജനാ ‘‘അയം അമ്ഹേസു അരഹന്തസഞ്ഞീ’’തി ചിന്തയിംസു, ഖീണാസവാ ‘‘അയം നോ ഖീണാസവഭാവം ജാനാതീ’’തി. ഏവം തേ സബ്ബേപി കുക്കുച്ചായന്താ തസ്സ ഗേഹം നാഗമിംസു. സോ ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ ‘‘കിന്നു ഖോ, അയ്യാ, നാഗച്ഛന്തീ’’തി വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ തമത്ഥം ആരോചേസി. സത്ഥാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ ‘‘കിം ഏതം, ഭിക്ഖവേ’’തി പുച്ഛിത്വാ തേഹി തസ്മിം അത്ഥേ ആരോചിതേ ‘‘സാദിയഥ പന തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, അരഹന്തവാദ’’ന്തി ആഹ. ‘‘ന സാദിയാമ മയം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവം സന്തേ മനുസ്സാനം ഏതം പസാദഭഞ്ഞം, അനാപത്തി ¶ , ഭിക്ഖവേ, പസാദഭഞ്ഞേ, അപി ച ഖോ പന ബ്രാഹ്മണസ്സ അരഹന്തേസു അധിമത്തം പേമം, തസ്മാ തുമ്ഹേഹിപി തണ്ഹാസോതം ഛേത്വാ അരഹത്തമേവ പത്തും യുത്ത’’ന്തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൮൩.

‘‘ഛിന്ദ സോതം പരക്കമ്മ, കാമേ പനുദ ബ്രാഹ്മണ;

സങ്ഖാരാനം ഖയം ഞത്വാ, അകതഞ്ഞൂസി ബ്രാഹ്മണാ’’തി.

തത്ഥ പരക്കമ്മാതി തണ്ഹാസോതം നാമ ന അപ്പമത്തകേന വായാമേന ഛിന്ദിതും സക്കാ, തസ്മാ ഞാണസമ്പയുത്തേന മഹന്തേന പരക്കമേന പരക്കമിത്വാ തം സോതം ഛിന്ദ. ഉഭോപി കാമേ പനുദ നീഹര. ബ്രാഹ്മണാതി ഖീണാസവാനം ആലപനമേതം. സങ്ഖാരാനന്തി പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം ഖയം ജാനിത്വാ. അകതഞ്ഞൂതി ഏവം സന്തേ ത്വം സുവണ്ണാദീസു കേനചി അകതസ്സ നിബ്ബാനസ്സ ജാനനതോ അകതഞ്ഞൂ നാമ ഹോസീതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

പസാദബഹുലബ്രാഹ്മണവത്ഥു പഠമം.

൨. സമ്ബഹുലഭിക്ഖുവത്ഥു

യദാ ¶ ദ്വയേസൂതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സമ്ബഹുലേ ഭിക്ഖൂ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി ¶ തിംസമത്താ ദിസാവാസികാ ഭിക്ഖൂ ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിസീദിംസു. സാരിപുത്തത്ഥേരോ തേസം അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഠിതകോവ ഇമം പഞ്ഹം പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, ദ്വേ ധമ്മാതി വുച്ചന്തി, കതമേ നു ഖോ ദ്വേ ധമ്മാ’’തി? അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ദ്വേ ധമ്മാതി ഖോ, സാരിപുത്ത, സമഥവിപസ്സനാ വുച്ചന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൮൪.

‘‘യദാ ദ്വയേസു ധമ്മേസു, പാരഗൂ ഹോതി ബ്രാഹ്മണോ;

അഥസ്സ സബ്ബേ സംയോഗാ, അത്ഥം ഗച്ഛന്തി ജാനതോ’’തി.

തത്ഥ യദാതി യസ്മിം കാലേ ദ്വിധാ ഠിതേസു സമഥവിപസ്സനാധമ്മേസു അഭിഞ്ഞാപാരഗാദിവസേന അയം ഖീണാസവോ പാരഗൂ ഹോതി, അഥസ്സ വട്ടസ്മിം സംയോജനസമത്ഥാ സബ്ബേ കാമയോഗാദയോ സംയോഗാ ഏവം ജാനന്തസ്സ അത്ഥം പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ സബ്ബേപി തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

സമ്ബഹുലഭിക്ഖുവത്ഥു ദുതിയം.

൩. മാരവത്ഥു

യസ്സ പാരന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മാരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിരേകസ്മിം ദിവസേ അഞ്ഞതരോ പുരിസോ വിയ ഹുത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ ¶ , പാരം പാരന്തി വുച്ചതി, കിന്നു ഖോ ഏതം പാരം നാമാ’’തി. സത്ഥാ ‘‘മാരോ അയ’’ന്തി വിദിത്വാ, ‘‘പാപിമ, കിം തവ പാരേന, തഞ്ഹി വീതരാഗേഹി പത്തബ്ബ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൮൫.

‘‘യസ്സ പാരം അപാരം വാ, പാരാപാരം ന വിജ്ജതി;

വീതദ്ദരം വിസംയുത്തം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ പാരന്തി അജ്ഝത്തികാനി ഛ ആയതനാനി. അപാരന്തി ബാഹിരാനി ഛ ആയതനാനി. പാരാപാരന്തി തദുഭയം. ന വിജ്ജതീതി യസ്സ സബ്ബമ്പേതം ‘‘അഹ’’ന്തി വാ ‘‘മമ’’ന്തി വാ ഗഹണാഭാവേന നത്ഥി, തം കിലേസദരഥാനം വിഗമേന വീതദ്ദരം സബ്ബകിലേസേഹി വിസംയുത്തം അഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മാരവത്ഥു തതിയം.

൪. അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണവത്ഥു

ഝായിന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ചിന്തേസി – ‘‘സത്ഥാ അത്തനോ സാവകേ, ‘ബ്രാഹ്മണാ’തി ¶ വദതി, അഹഞ്ചമ്ഹി ജാതിഗോത്തേന ബ്രാഹ്മണോ, മമ്പി നു ഖോ ഏവം വത്തും വട്ടതീ’’തി. സോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ തമത്ഥം പുച്ഛി. സത്ഥാ ‘‘നാഹം ജാതിഗോത്തമത്തേന ബ്രാഹ്മണം വദാമി, ഉത്തമത്ഥം അരഹത്തം അനുപ്പത്തമേവ പനേവം വദാമീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൮൬.

‘‘ഝായിം വിരജമാസീനം, കതകിച്ചമനാസവം;

ഉത്തമത്ഥമനുപ്പത്തം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ ഝായിന്തി ദുവിധേന ഝാനേന ഝായന്തം കാമരജേന വിരജം വനേ ഏകകമാസീനം ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി സോളസന്നം കിച്ചാനം കതത്താ കതകിച്ചം ആസവാനം അഭാവേന അനാസവം ഉത്തമത്ഥം അരഹത്തം അനുപ്പത്തം അഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ സോ ബ്രാഹ്മണോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണവത്ഥു ചതുത്ഥം.

൫. ആനന്ദത്ഥേരവത്ഥു

ദിവാ ¶ തപതീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ മിഗാരമാതുപാസാദേ വിഹരന്തോ ആനന്ദത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

പസേനദി കോസലോ കിര മഹാപവാരണായ സബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതോ ¶ ഗന്ധമാലാദീനി ആദായ വിഹാരം അഗമാസി. തസ്മിം ഖണേ കാളുദായിത്ഥേരോ ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ പരിസപരിയന്തേ നിസിന്നോ ഹോതി, നാമമേവ പനസ്സേതം, സരീരം സുവണ്ണവണ്ണം. തസ്മിം പന ഖണേ ചന്ദോ ഉഗ്ഗച്ഛതി, സൂരിയോ അത്ഥമേതി. ആനന്ദത്ഥേരോ അത്ഥമേന്തസ്സ ച സൂരിയസ്സ ഉഗ്ഗച്ഛന്തസ്സ ച ചന്ദസ്സ ഓഭാസം ഓലോകേന്തോ രഞ്ഞോ സരീരോഭാസം ഥേരസ്സ സരീരോഭാസം തഥാഗതസ്സ ച സരീരോഭാസം ഓലോകേസി. തത്ഥ സബ്ബോഭാസേ അതിക്കമിത്വാ സത്ഥാവ വിരോചതി. ഥേരോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അജ്ജ മമ ഇമേ ഓഭാസേ ഓലോകേന്തസ്സ തുമ്ഹാകമേവ ഓഭാസോ രുച്ചതി. തുമ്ഹാകഞ്ഹി സരീരം സബ്ബോഭാസേ അതിക്കമിത്വാ വിരോചതീ’’തി ആഹ. അഥ നം സത്ഥാ, ‘‘ആനന്ദ, സൂരിയോ നാമ ദിവാ വിരോചതി, ചന്ദോ രത്തിം, രാജാ അലങ്കതകാലേയേവ, ഖീണാസവേ ഗണസങ്ഗണികം പഹായ അന്തോസമാപത്തിയംയേവ വിരോചതി, ബുദ്ധാ പന രത്തിമ്പി ദിവാപി പഞ്ചവിധേന തേജേന വിരോചന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൮൭.

‘‘ദിവാ തപതി ആദിച്ചോ, രത്തിമാഭാതി ചന്ദിമാ;

സന്നദ്ധോ ഖത്തിയോ തപതി, ഝായീ തപതി ബ്രാഹ്മണോ;

അഥ സബ്ബമഹോരത്തിം, ബുദ്ധോ തപതി തേജസാ’’തി.

തത്ഥ ദിവാ തപതീതി ദിവാ വിരോചതി, രത്തിം പനസ്സ ഗതമഗ്ഗോപി ന പഞ്ഞായതി. ചന്ദിമാതി ചന്ദോപി ¶ അബ്ഭാദീഹി വിമുത്തോ രത്തിമേവ വിരോചതി, നോ ദിവാ. സന്നദ്ധോതി സുവണ്ണമണിവിചിത്തേഹി സബ്ബാഭരണേഹി പടിമണ്ഡിതോ ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ പരിക്ഖിത്തോവ രാജാ വിരോചതി, ന അഞ്ഞാതകവേസേന ഠിതോ. ഝായീതി ഖീണാസവോ പന ഗണം വിനോദേത്വാ ഝായന്തോവ വിരോചതി. തേജസാതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പന സീലതേജേന ദുസ്സീല്യതേജം, ഗുണതേജേന നിഗ്ഗുണതേജം, പഞ്ഞാതേജേന ¶ ദുപ്പഞ്ഞതേജം, പുഞ്ഞതേജേന ¶ അപുഞ്ഞതേജം, ധമ്മതേജേന അധമ്മതേജം പരിയാദിയിത്വാ ഇമിനാ പഞ്ചവിധേന തേജസാ നിച്ചകാലമേവ വിരോചതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ആനന്ദത്ഥേരവത്ഥു പഞ്ചമം.

൬. അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണപബ്ബജിതവത്ഥു

ബാഹിതപാപോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ബ്രാഹ്മണപബ്ബജിതം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകോ കിര ബ്രാഹ്മണോ ബാഹിരകപബ്ബജ്ജായ പബ്ബജിത്വാ ‘‘സമണോ ഗോതമോ അത്തനോ സാവകേ ‘പബ്ബജിതാ’തി വദതി, അഹഞ്ചമ്ഹി ¶ പബ്ബജിതോ, മമ്പി ഖോ ഏവം വത്തും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏതമത്ഥം പുച്ഛി. സത്ഥാ ‘‘നാഹം ഏത്തകേന ‘പബ്ബജിതോ’തി വദാമി, കിലേസമലാനം പന പബ്ബാജിതത്താ പബ്ബജിതോ നാമ ഹോതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൮൮.

‘‘ബാഹിതപാപോതി ബ്രാഹ്മണോ, സമചരിയാ സമണോതി വുച്ചതി;

പബ്ബാജയമത്തനോ മലം, തസ്മാ പബ്ബജിതോതി വുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ സമചരിയാതി സബ്ബാകുസലാനി സമേത്വാ ചരണേന. തസ്മാതി യസ്മാ ബാഹിതപാപതായ ബ്രാഹ്മണോ, അകുസലാനി സമേത്വാ ചരണേന സമണോതി വുച്ചതി, തസ്മാ യോ അത്തനോ രാഗാദിമലം പബ്ബാജയന്തോ വിനോദേന്തോ ചരതി, സോപി തേന പബ്ബാജനേന പബ്ബജിതോതി വുച്ചതീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ സോ ബ്രാഹ്മണപബ്ബജിതോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണപബ്ബജിതവത്ഥു ഛട്ഠം.

൭. സാരിപുത്തത്ഥേരവത്ഥു

ന ¶ ¶ ബ്രാഹ്മണസ്സാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സാരിപുത്തത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിം കിര ഠാനേ സമ്ബഹുലാ മനുസ്സാ ‘‘അഹോ അമ്ഹാകം ¶ , അയ്യോ, ഖന്തിബലേന സമന്നാഗതോ, അഞ്ഞേസു അക്കോസന്തേസു വാ പഹരന്തേസു വാ കോപമത്തമ്പി നത്ഥീ’’തി ഥേരസ്സ ഗുണേ കഥയിംസു. അഥേകോ മിച്ഛാദിട്ഠികോ ബ്രാഹ്മണോ ‘‘കോ ഏസ ന കുജ്ഝതീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അമ്ഹാകം ഥേരോ’’തി. ‘‘നം കുജ്ഝാപേന്തോ ന ഭവിസ്സതീ’’തി? ‘‘നത്ഥേതം, ബ്രാഹ്മണാ’’തി. ‘‘തേന ഹി അഹം നം കുജ്ഝാപേസ്സാമീ’’തി? ‘‘സചേ സക്കോസി, കുജ്ഝാപേഹീ’’തി. സോ ‘‘ഹോതു, ജാനിസ്സാമിസ്സ കത്തബ്ബ’’ന്തി ഥേരം ഭിക്ഖായ പവിട്ഠം ദിസ്വാ പച്ഛാഭാഗേന ഗന്ത്വാ പിട്ഠിമജ്ഝേ മഹന്തം പാണിപ്പഹാരമദാസി. ഥേരോ ‘‘കിം നാമേത’’ന്തി അനോലോകേത്വാവ ഗതോ. ബ്രാഹ്മണസ്സ സകലസരീരേ ഡാഹോ ഉപ്പജ്ജി. സോ ‘‘അഹോ ഗുണസമ്പന്നോ, അയ്യോ’’തി ഥേരസ്സ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ‘‘ഖമഥ മേ, ഭന്തേ’’തി വത്വാ ‘‘കിം ഏത’’ന്തി ച വുത്തേ ‘‘അഹം വീമംസനത്ഥായ തുമ്ഹേ പഹരി’’ന്തി ആഹ. ‘‘ഹോതു ഖമാമി തേ’’തി. ‘‘സചേ മേ, ഭന്തേ, ഖമഥ, മമ ഗേഹേയേവ നിസീദിത്വാ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി ഥേരസ്സ പത്തം ഗണ്ഹി, ഥേരോപി പത്തം അദാസി. ബ്രാഹ്മണോ ഥേരം ഗേഹം നേത്വാ പരിവിസി.

മനുസ്സാ കുജ്ഝിത്വാ ‘‘ഇമിനാ അമ്ഹാകം നിരപരാധോ അയ്യോ പഹടോ, ദണ്ഡേനപിസ്സ മോക്ഖോ നത്ഥി, ഏത്ഥേവ നം മാരേസ്സാമാ’’തി ലേഡ്ഡുദണ്ഡാദിഹത്ഥാ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹദ്വാരേ അട്ഠംസു. ഥേരോ ഉട്ഠായ ഗച്ഛന്തോ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഹത്ഥേ പത്തം അദാസി. മനുസ്സാ തം ഥേരേന സദ്ധിം ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം പത്തം ഗഹേത്വാ ബ്രാഹ്മണം നിവത്തേഥാ’’തി ആഹംസു. കിം ഏതം ഉപാസകാതി? ബ്രാഹ്മണേന ¶ തുമ്ഹേ പഹടാ, മയമസ്സ കത്തബ്ബം ജാനിസ്സാമാതി. കിം പന തുമ്ഹേ ഇമിനാ പഹടാ, ഉദാഹു അഹന്തി? തുമ്ഹേ, ഭന്തേതി. ‘‘മം ഏസ പഹരിത്വാ ഖമാപേസി, ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ’’തി മനുസ്സേ ഉയ്യോജേത്വാ ബ്രാഹ്മണം നിവത്താപേത്വാ ഥേരോ വിഹാരമേവ ഗതോ. ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝായിംസു ‘‘കിം നാമേതം സാരിപുത്തത്ഥേരോ യേന ബ്രാഹ്മണേന പഹടോ, തസ്സേവ ഗേഹേ നിസീദിത്വാ ഭിക്ഖം ഗഹേത്വാ ആഗതോ. ഥേരസ്സ പഹടകാലതോ പട്ഠായ ഇദാനി സോ കസ്സ ലജ്ജിസ്സതി, അവസേസേ പോഥേന്തോ വിചരിസ്സതീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ¶ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ബ്രാഹ്മണോ ബ്രാഹ്മണം പഹരന്തോ നാമ നത്ഥി, ഗിഹിബ്രാഹ്മണേന പന സമണബ്രാഹ്മണോ പഹടോ ഭവിസ്സതി, കോധോ നാമേസ അനാഗാമിമഗ്ഗേന സമുഗ്ഘാതം ഗച്ഛതീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൮൯.

‘‘ന ¶ ബ്രാഹ്മണസ്സ പഹരേയ്യ, നാസ്സ മുഞ്ചേഥ ബ്രാഹ്മണോ;

ധീ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഹന്താരം, തതോ ധീ യസ്സ മുഞ്ചതി.

൩൯൦.

‘‘ന ബ്രാഹ്മണസ്സേതദകിഞ്ചി സേയ്യോ, യദാ നിസേധോ മനസോ പിയേഹി;

യതോ യതോ ഹിംസമനോ നിവത്തതി, തതോ തതോ സമ്മതിമേവ ദുക്ഖ’’ന്തി.

തത്ഥ പഹരേയ്യാതി ‘‘ഖീണാസവബ്രാഹ്മണോഹമസ്മീ’’തി ജാനന്തോ ഖീണാസവസ്സ വാ അഞ്ഞതരസ്സ വാ ജാതിബ്രാഹ്മണസ്സ ¶ ന പഹരേയ്യ. നാസ്സ മുഞ്ചേഥാതി സോപി പഹടോ ഖീണാസവബ്രാഹ്മണോ അസ്സ പഹരിത്വാ ഠിതസ്സ വേരം ന മുഞ്ചേഥ, തസ്മിം കോപം ന കരേയ്യാതി അത്ഥോ. ധീ ബ്രാഹ്മണസ്സാതി ഖീണാസവബ്രാഹ്മണസ്സ ഹന്താരം ഗരഹാമി. തതോ ധീതി യോ പന തം പഹരന്തം പടിപഹരന്തോ തസ്സ ഉപരി വേരം മുഞ്ചതി, തം തതോപി ഗരഹാമിയേവ.

ഏതദകിഞ്ചി സേയ്യോതി യം ഖീണാസവസ്സ അക്കോസന്തം വാ അപച്ചക്കോസനം, പഹരന്തം വാ അപ്പടിപഹരണം, ഏതം തസ്സ ഖീണാസവബ്രാഹ്മണസ്സ ന കിഞ്ചി സേയ്യോ, അപ്പമത്തകം സേയ്യോ ന ഹോതി, അധിമത്തമേവ സേയ്യോതി അത്ഥോ. യദാ നിസേധോ മനസോ പിയേഹീതി കോധനസ്സ ഹി കോധുപ്പാദോവ മനസോ പിയോ നാമ. കോധോ ഹി പനേസ മാതാപിതൂസുപി ബുദ്ധാദീസുപി അപരജ്ഝതി. തസ്മാ യോ അസ്സ തേഹി മനസോ നിസേധോ കോധവസേന ഉപ്പജ്ജമാനസ്സ ചിത്തസ്സ നിഗ്ഗഹോ, ഏതം ന കിഞ്ചി സേയ്യോതി അത്ഥോ. ഹിംസമനോതി കോധമനോ. സോ തസ്സ യതോ യതോ വത്ഥുതോ അനാഗാമിമഗ്ഗേന സമുഗ്ഘാതം ഗച്ഛന്തോ നിവത്തതി ¶ ¶ . തതോ തതോതി തതോ തതോ വത്ഥുതോ സകലമ്പി വട്ടദുക്ഖം നിവത്തതിയേവാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സാരിപുത്തത്ഥേരവത്ഥു സത്തമം.

൮. മഹാപജാപതിഗോതമീവത്ഥു

യസ്സ കായേന വാചായാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മഹാപജാപതിം ഗോതമിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഭഗവതാ ¶ ഹി അനുപ്പന്നേ വത്ഥുസ്മിം പഞ്ഞത്തേ അട്ഠ ഗരുധമ്മേ മണ്ഡനകജാതിയോ പുരിസോ സുരഭിപുപ്ഫദാമം വിയ സിരസാ സമ്പടിച്ഛിത്വാ സപരിവാരാ മഹാപജാപതി ഗോതമീ ഉപസമ്പദം ലഭി, അഞ്ഞോ തസ്സാ ഉപജ്ഝായോ വാ ആചരിയോ വാ നത്ഥി. ഏവം ലദ്ധൂപസമ്പദം ഥേരിം ആരബ്ഭ അപരേന സമയേന കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘മഹാപജാപതിയാ ഗോതമിയാ ആചരിയുപജ്ഝായാ ന പഞ്ഞായന്തി, സഹത്ഥേനേവ കാസായാനി ഗണ്ഹീ’’തി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ ഭിക്ഖുനിയോ കുക്കുച്ചായന്തിയോ തായ സദ്ധിം നേവ ഉപോസഥം ന പവാരണം കരോന്തി, താ ഗന്ത്വാ തഥാഗതസ്സപി തമത്ഥം ആരോചേസും. സത്ഥാ താസം കഥം സുത്വാ ‘‘മയാ മഹാപജാപതിയാ ഗോതമിയാ അട്ഠ ഗരുധമ്മാ ദിന്നാ, അഹമേവസ്സാചരിയോ, അഹമേവ ഉപജ്ഝായോ. കായദുച്ചരിതാദിവിരഹിതേസു ഖീണാസവേസു കുക്കുച്ചം നാമ ന കാതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൯൧.

‘‘യസ്സ ¶ കായേന വാചായ, മനസാ നത്ഥി ദുക്കടം;

സംവുതം തീഹി ഠാനേഹി, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ ദുക്കടന്തി സാവജ്ജം ദുക്ഖുദ്രയം അപായസംവത്തനികം കമ്മം. തീഹി ഠാനേഹീതി ഏതേഹി കായാദീഹി തീഹി കാരണേഹി കായദുച്ചരിതാദിപവേസനിവാരണത്ഥായ ദ്വാരം പിഹിതം, തം അഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മഹാപജാപതിഗോതമീവത്ഥു അട്ഠമം.

൯. സാരിപുത്തത്ഥേരവത്ഥു

യമ്ഹാതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സാരിപുത്തത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിരായസ്മാ അസ്സജിത്ഥേരസ്സ സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ സോതാപത്തിഫലം പത്തകാലതോ പട്ഠായ ‘‘യസ്സം ദിസായം ഥേരോ വസതീ’’തി സുണാതി, തതോ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ തതോവ സീസം കത്വാ നിപജ്ജതി. ഭിക്ഖൂ ‘‘മിച്ഛാദിട്ഠികോ സാരിപുത്തോ, അജ്ജാപി ദിസാ നമസ്സമാനോ വിചരതീ’’തി തമത്ഥം തഥാഗതസ്സ ആരോചേസും. സത്ഥാ ഥേരം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, സാരിപുത്ത, ദിസാ നമസ്സന്തോ വിചരസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ¶ , ‘‘ഭന്തേ, മമ ദിസാ നമസ്സനഭാവം വാ അനമസ്സനഭാവം വാ ¶ തുമ്ഹേവ ജാനാഥാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, സാരിപുത്തോ ദിസാ നമസ്സതി, അസ്സജിത്ഥേരസ്സ പന സന്തികാ ധമ്മം സുത്വാ സോതാപത്തിഫലം പത്തതായ അത്തനോ ആചരിയം നമസ്സതി. യഞ്ഹി ആചരിയം നിസ്സായ ഭിക്ഖു ധമ്മം വിജാനാതി, തേന സോ ബ്രാഹ്മണേന അഗ്ഗി വിയ സക്കച്ചം നമസ്സിതബ്ബോയേവാ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൯൨.

‘‘യമ്ഹാ ധമ്മം വിജാനേയ്യ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധദേസിതം;

സക്കച്ചം തം നമസ്സേയ്യ, അഗ്ഗിഹുത്തംവ ബ്രാഹ്മണോ’’തി.

തത്ഥ അഗ്ഗിഹുത്തംവാതി യഥാ ബ്രാഹ്മണോ അഗ്ഗിഹുത്തം സമ്മാ പരിചരണേന ചേവ അഞ്ജലികമ്മാദീഹി ച സക്കച്ചം നമസ്സതി, ഏവം യമ്ഹാ ആചരിയാ തഥാഗതപവേദിതം ധമ്മം വിജാനേയ്യ, തം സക്കച്ചം നമസ്സേയ്യാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സാരിപുത്തത്ഥേരവത്ഥു നവമം.

൧൦. ജടിലബ്രാഹ്മണവത്ഥു

ന ജടാഹീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം ജടിലബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ ¶ കിര ‘‘അഹം മാതിതോ ച പിതിതോ ച സുജാതോ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ. സചേ സമണോ ഗോതമോ അത്തനോ സാവകേ ബ്രാഹ്മണാതി വദതി, മമ്പി നു ഖോ തഥാ വത്തും വട്ടതീ’’തി സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ തമത്ഥം പുച്ഛി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘നാഹം, ബ്രാഹ്മണ, ജടാമത്തേന, ന ജാതിഗോത്തമത്തേന ബ്രാഹ്മണം വദാമി, പടിവിദ്ധസച്ചമേവ പനാഹം ബ്രാഹ്മണോതി വദാമീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൯൩.

‘‘ന ജടാഹി ന ഗോത്തേന, ന ജച്ചാ ഹോതി ബ്രാഹ്മണോ;

യമ്ഹി സച്ചഞ്ച ധമ്മോ ച, സോ സുചീ സോ ച ബ്രാഹ്മണോ’’തി.

തത്ഥ ¶ സച്ചന്തി യസ്മിം പുഗ്ഗലേ ചത്താരി സച്ചാനി സോളസഹാകാരേഹി പടിവിജ്ഝിത്വാ ഠിതം സച്ചഞാണഞ്ചേവ നവവിധോ ച ലോകുത്തരധമ്മോ അത്ഥി, സോ സുചി, സോ ബ്രാഹ്മണോ ചാതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ജടിലബ്രാഹ്മണവത്ഥു ദസമം.

൧൧. കുഹകബ്രാഹ്മണവത്ഥു

കിം തേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ കൂടാഗാരസാലായം വിഹരന്തോ ഏകം വഗ്ഗുലിവതം കുഹകബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിര വേസാലിനഗരദ്വാരേ ഏകം കകുധരുക്ഖം ആരുയ്ഹ ദ്വീഹി പാദേഹി രുക്ഖസാഖം ഗണ്ഹിത്വാ അധോസിരോ ഓലമ്ബന്തോ ‘‘കപിലാനം മേ സതം ദേഥ, കഹാപണേ ദേഥ, പരിചാരികം ദേഥ, നോ ചേ ദസ്സഥ, ഇതോ പതിത്വാ മരന്തോ നഗരം അനഗരം കരിസ്സാമീ’’തി വദതി. തഥാഗതസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതസ്സ നഗരം പവിസനകാലേ ഭിക്ഖൂ തം ബ്രാഹ്മണം ദിസ്വാ നിക്ഖമനകാലേപി നം തഥേവ ഓലമ്ബന്തം പസ്സിംസു. നാഗരാപി ‘‘അയം പാതോവ പട്ഠായ ഏവം ഓലമ്ബന്തോ പതിത്വാ മരന്തോ നഗരം അനഗരം കരേയ്യാ’’തി ചിന്തേത്വാ നഗരവിനാസഭീതാ ‘‘യം സോ യാചതി, സബ്ബം ദേമാ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ അദംസു. സോ ഓതരിത്വാ സബ്ബം ഗഹേത്വാ അഗമാസി. ഭിക്ഖൂ വിഹാരൂപചാരേ തം ഗാവിം വിയ വിരവിത്വാ ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ സഞ്ജാനിത്വാ ‘‘ലദ്ധം തേ ¶ , ബ്രാഹ്മണ, യഥാപത്ഥിത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, ലദ്ധം മേ’’തി സുത്വാ അന്തോവിഹാരം ഗന്ത്വാ തഥാഗതസ്സ തമത്ഥം ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ സോ കുഹകചോരോ, പുബ്ബേപി കുഹകചോരോയേവ അഹോസി. ഇദാനി പനേസ ¶ ബാലജനം വഞ്ചേതി, തദാ പന പണ്ഡിതേ വഞ്ചേതും നാസക്ഖീ’’തി വത്വാ തേഹി യാചിതോ അതീതമാഹരി.

അതീതേ ഏകം കാസികഗാമം നിസ്സായ ഏകോ കുഹകതാപസോ വാസം കപ്പേസി. തം ഏകം കുലം പടിജഗ്ഗി. ദിവാ ഉപ്പന്നഖാദനീയഭോജനീയതോ അത്തനോ പുത്താനം വിയ തസ്സപി ഏകം കോട്ഠാസം ദേതി, സായം ഉപ്പന്നകോട്ഠാസം ഠപേത്വാ ദുതിയദിവസേ ദേതി. അഥേകദിവസം സായം ഗോധമംസം ലഭിത്വാ സാധുകം പചിത്വാ തതോ കോട്ഠാസം ഠപേത്വാ ദുതിയദിവസേ തസ്സ അദംസു. താപസോ മംസം ഖാദിത്വാവ രസതണ്ഹായ ബദ്ധോ ‘‘കിം മംസം നാമേത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഗോധമംസ’’ന്തി സുത്വാ ഭിക്ഖായ ചരിത്വാ സപ്പിദധികടുകഭണ്ഡാദീനി ¶ ഗഹേത്വാ പണ്ണസാലം ഗന്ത്വാ ഏകമന്തം ഠപേസി. പണ്ണസാലായ പന അവിദൂരേ ഏകസ്മിം വമ്മികേ ഗോധരാജാ വിഹരതി. സോ കാലേന കാലം താപസം വന്ദിതും ആഗച്ഛതി. തംദിവസം പനേസ ‘‘തം വധിസ്സാമീ’’തി ദണ്ഡം പടിച്ഛാദേത്വാ തസ്സ വമ്മികസ്സ അവിദൂരേ ഠാനേ നിദ്ദായന്തോ വിയ നിസീദി. ഗോധരാജാ വമ്മികതോ നിക്ഖമിത്വാ തസ്സ സന്തികം ആഗച്ഛന്തോവ ആകാരം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘ന മേ അജ്ജ ആചരിയസ്സ ആകാരോ രുച്ചതീ’’തി തതോവ നിവത്തി. താപസോ തസ്സ നിവത്തനഭാവം ഞത്വാ തസ്സ ¶ മാരണത്ഥായ ദണ്ഡം ഖിപി, ദണ്ഡോ വിരജ്ഝിത്വാ ഗതോ. ഗോധരാജാപി ധമ്മികം പവിസിത്വാ തതോ സീസം നീഹരിത്വാ ആഗതമഗ്ഗം ഓലോകേന്തോ താപസം ആഹ –

‘‘സമണം തം മഞ്ഞമാനോ, ഉപഗച്ഛിമസഞ്ഞതം;

സോ മം ദണ്ഡേന പാഹാസി, യഥാ അസമണോ തഥാ.

‘‘കിം തേ ജടാഹി ദുമ്മേധ, കിം തേ അജിനസാടിയാ;

അബ്ഭന്തരം തേ ഗഹനം, ബാഹിരം പരിമജ്ജസീ’’തി. (ജാ. ൧.൪.൯൭-൯൮);

അഥ നം താപസോ അത്തനോ സന്തകേന പലോഭേതും ഏവമാഹ –

‘‘ഏഹി ഗോധ നിവത്തസ്സു, ഭുഞ്ജ സാലീനമോദനം;

തേലം ലോണഞ്ച മേ അത്ഥി, പഹൂതം മയ്ഹ പിപ്ഫലീ’’തി. (ജാ. ൧.൪.൯൯);

തം ¶ സുത്വാ ഗോധരാജാ ‘‘യഥാ യഥാ ത്വം കഥേസി, തഥാ തഥാ മേ പലായിതുകാമതാവ ഹോതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഏസ ഭിയ്യോ പവേക്ഖാമി, വമ്മികം സതപോരിസം;

തേലം ലോണഞ്ച കിത്തേസി, അഹിതം മയ്ഹ പിപ്ഫലീ’’തി. (ജാ. ൧.൪.൧൦൦);

ഏവഞ്ച പന വത്വാ ‘‘അഹം ഏത്തകം കാലം തയി സമണസഞ്ഞം അകാസിം, ഇദാനി പന തേ മം പഹരിതുകാമതായ ദണ്ഡോ ഖിത്തോ, തസ്സ ഖിത്തകാലേയേവ അസമണോ ¶ ജാതോ. കിം താദിസസ്സ ദുപ്പഞ്ഞസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ജടാഹി, കിം സഖുരേന അജിനചമ്മേന. അബ്ഭന്തരഞ്ഹി തേ ഗഹനം, കേവലം ബാഹിരമേവ പരിമജ്ജസീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ഇമം അതീതം ആഹരിത്വാ ‘‘തദാ ഏസ കുഹകോ താപസോ ¶ അഹോസി, ഗോധരാജാ പന അഹമേവാ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേത്വാ തദാ ഗോധപണ്ഡിതേന തസ്സ നിഗ്ഗഹിതകാരണം ദസ്സേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൯൪.

‘‘കിം തേ ജടാഹി ദുമ്മേധ, കിം തേ അജിനസാടിയാ;

അബ്ഭന്തരം തേ ഗഹനം, ബാഹിരം പരിമജ്ജസീ’’തി. (ജാ. ൧.൪.൯൮);

തത്ഥ കിം തേ ജടാഹീതി അമ്ഭോ ദുപ്പഞ്ഞ തവ ബദ്ധാഹിപി ഇമാഹി ജടാഹി സഖുരായ നിവത്ഥായപി ഇമായ അജിനചമ്മസാടികായ ച കിമത്ഥോതി. അബ്ഭന്തരന്തി അബ്ഭന്തരഞ്ഹി തേ രാഗാദികിലേസഗഹനം, കേവലം ഹത്ഥിലണ്ഡം അസ്സലണ്ഡം വിയ മട്ഠം ബാഹിരം പരിമജ്ജസീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

കുഹകബ്രാഹ്മണവത്ഥു ഏകാദസമം.

൧൨. കിസാഗോതമീവത്ഥു

പംസുകൂലധരന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ഗിജ്ഝകൂടേ പബ്ബതേ വിഹരന്തോ കിസാഗോതമിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തദാ ¶ കിര സക്കോ പഠമയാമാവസാനേ ദേവപരിസായ സദ്ധിം സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തേ സാരണീയധമ്മകഥം സുണന്തോ നിസീദി. തസ്മിം ഖണേ കിസാഗോതമീ ‘‘സത്ഥാരം പസ്സിസ്സാമീ’’തി ആകാസേനാഗന്ത്വാ സക്കം ദിസ്വാ നിവത്തി. സോ തം വന്ദിത്വാ നിവത്തന്തിം ദിസ്വാ സത്ഥാരം പുച്ഛി – ‘‘കാ നാമേസാ ¶ , ഭന്തേ, ആഗച്ഛമാനാവ തുമ്ഹേ ദിസ്വാ നിവത്തതീ’’തി? സത്ഥാ ‘‘കിസാഗോതമീ നാമേസാ, മഹാരാജ, മമ ധീതാ പംസുകൂലികത്ഥേരീനം അഗ്ഗാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൯൫.

‘‘പംസുകൂലധരം ജന്തും, കിസം ധമനിസന്ഥതം;

ഏകം വനസ്മിം ഝായന്തം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ കിസന്തി പംസുകൂലികാ ഹി അത്തനോ അനുരൂപം പടിപദം പൂരേന്താ അപ്പമംസലോഹിതാ ചേവ ഹോന്തി ¶ ധമനിസന്ഥതഗത്താ ച, തസ്മാ ഏവമാഹ. ഏകം വനസ്മിന്തി വിവിത്തട്ഠാനേ ഏകകം വനസ്മിം ഝായന്തം തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

കിസാഗോതമീവത്ഥു ദ്വാദസമം.

൧൩. ഏകബ്രാഹ്മണവത്ഥു

ന ¶ ചാഹന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം ബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ‘‘സമണോ ഗോതമോ അത്തനോ സാവകേ ബ്രാഹ്മണാതി വദതി അഹഞ്ചമ്ഹി ബ്രാഹ്മണയോനിയം നിബ്ബത്തോ, മമ്പി നു ഖോ ഏവം വത്തും വട്ടതീ’’തി സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ തമത്ഥം പുച്ഛി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘നാഹം, ബ്രാഹ്മണ, ബ്രാഹ്മണയോനിയം നിബ്ബത്തമത്തേനേവം വദാമി, യോ പന അകിഞ്ചനോ അഗഹണോ, തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൯൬.

‘‘ന ചാഹം ബ്രാഹ്മണം ബ്രൂമി, യോനിജം മത്തിസമ്ഭവം;

ഭോവാദി നാമ സോ ഹോതി, സചേ ഹോതി സകിഞ്ചനോ;

അകിഞ്ചനം അനാദാനം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ യോനിജന്തി യോനിയം ജാതം. മത്തിസമ്ഭവന്തി ബ്രാഹ്മണിയാ മാതു സന്തകേ ഉദരസ്മിം സമ്ഭൂതം. ഭോവാദീതി സോ പന ആമന്തനാദീസു ‘‘ഭോ, ഭോ’’തി വത്വാ വിചരന്തോ ഭോവാദി നാമ ഹോതി, സചേ രാഗാദീഹി ¶ കിഞ്ചനേഹി സകിഞ്ചനോ. അഹം പന രാഗാദീഹി അകിഞ്ചനം ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി അനാദാനം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ സോ ബ്രാഹ്മണോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ഏകബ്രാഹ്മണവത്ഥു തേരസമം.

൧൪. ഉഗ്ഗസേനസേട്ഠിപുത്തവത്ഥു

സബ്ബസംയോജനന്തി ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ഉഗ്ഗസേനം നാമ സേട്ഠിപുത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു ‘‘മുഞ്ച പുരേ മുഞ്ച പച്ഛതോ’’തി (ധ. പ. ൩൪൮) ഗാഥാവണ്ണനായ വിത്ഥാരിതമേവ.

തദാ ഹി സത്ഥാ, ‘‘ഭന്തേ, ഉഗ്ഗസേനോ ‘ന ഭായാമീ’തി വദതി, അഭൂതേന മഞ്ഞേ അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി ഭിക്ഖൂഹി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തസദിസാ ഛിന്നസംയോജനാ ന ഭായന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൯൭.

‘‘സബ്ബസംയോജനം ഛേത്വാ, യോ വേ ന പരിതസ്സതി;

സങ്ഗാതിഗം വിസംയുത്തം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ സബ്ബസംയോജനന്തി ദസവിധസംയോജനം. ന പരിതസ്സതീതി തണ്ഹായ ന ഭായതി. തമഹന്തി തം അഹം രാഗാദീനം സങ്ഗാനം അതീതത്താ സങ്ഗാതിഗം, ചതുന്നമ്പി യോഗാനം അഭാവേന വിസംയുത്തം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഉഗ്ഗസേനസേട്ഠിപുത്തവത്ഥു ചുദ്ദസമം.

൧൫. ദ്വേബ്രാഹ്മണവത്ഥു

ഛേത്വാ ¶ നദ്ധിന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ദ്വേ ബ്രാഹ്മണേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

തേസു ¶ കിരേകസ്സ ചൂളരോഹിതോ നാമ ഗോണോ അഹോസി, ഏകസ്സ മഹാരോഹിതോ നാമ. തേ ഏകദിവസം ‘‘തവ ഗോണോ ബലവാ, മമ ഗോണോ ബലവാ’’തി വിവദിത്വാ ‘‘കിം നോ വിവാദേന, പാജേത്വാ ജാനിസ്സാമാ’’തി അചിരവതീതീരേ സകടം വാലുകായ പൂരേത്വാ ഗോണേ യോജയിംസു. തസ്മിം ഖണേ ഭിക്ഖൂപി ന്ഹായിതും തത്ഥ ഗതാ ഹോന്തി. ബ്രാഹ്മണാ ഗോണേ പാജേസും. സകടം നിച്ചലം അട്ഠാസി, നദ്ധിവരത്താ പന ഛിജ്ജിംസു. ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ തമത്ഥം സത്ഥു ആരോചയിംസു. സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ ¶ , ബാഹിരാ ഏതാ നദ്ധിവരത്താ, യോ കോചി ഏതാ ഛിന്ദതേവ, ഭിക്ഖുനാ പന അജ്ഝത്തികം കോധനദ്ധിഞ്ചേവ തണ്ഹാവരത്തഞ്ച ഛിന്ദിതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൯൮.

‘‘ഛേത്വാ നദ്ധിം വരത്തഞ്ച, സന്ദാനം സഹനുക്കമം;

ഉക്ഖിത്തപലിഘം ബുദ്ധം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ നദ്ധിന്തി നയ്ഹനഭാവേന പവത്തം കോധം. വരത്തന്തി ബന്ധനഭാവേന പവത്തം തണ്ഹം. സന്ദാനം സഹനുക്കമന്തി അനുസയാനുക്കമസഹിതം ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിസന്ദാനം, ഇദം സബ്ബമ്പി ഛിന്ദിത്വാ ഠിതം അവിജ്ജാപലിഘസ്സ ഉക്ഖിത്തത്താ ഉക്ഖിത്തപലിഘം, ചതുന്നം സച്ചാനം ബുദ്ധത്താ ബുദ്ധം തം അഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

ദ്വേബ്രാഹ്മണവത്ഥു പന്നരസമം.

൧൬. അക്കോസകഭാരദ്വാജവത്ഥു

അക്കോസന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ അക്കോസകഭാരദ്വാജം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സ ഹി ഭാതു ഭാരദ്വാജസ്സ ധനഞ്ജാനീ നാമ ബ്രാഹ്മണീ സോതാപന്നാ അഹോസി. സാ ഖീപിത്വാപി കാസിത്വാപി പക്ഖലിത്വാപി ‘‘നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സാ’’തി ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി. സാ ഏകദിവസം ബ്രാഹ്മണപരിവേസനായ ¶ പവത്തമാനായ പക്ഖലിത്വാ തഥേവ മഹാസദ്ദേന ഉദാനം ഉദാനേസി. ബ്രാഹ്മണോ കുജ്ഝിത്വാ ‘‘ഏവമേവായം വസലീ യത്ഥ വാ തത്ഥ വാ പക്ഖലിത്വാ തസ്സ മുണ്ഡകസ്സ സമണകസ്സ വണ്ണം ഭാസതീ’’തി ¶ വത്വാ ‘‘ഇദാനി തേ, വസലി, ഗന്ത്വാ തസ്സ സത്ഥുനോ വാദം ആരോപേസ്സാമീ’’തി ആഹ. അഥ നം സാ ‘‘ഗച്ഛ, ബ്രാഹ്മണ, നാഹം തം പസ്സാമി, യോ തസ്സ ഭഗവതോ വാദം ആരോപേയ്യ, അപി ച ഗന്ത്വാ തം ഭഗവന്തം പഞ്ഹം പുച്ഛസ്സൂ’’തി ആഹ. സോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ അവന്ദിത്വാവ ഏകമന്തം ഠിതോ പഞ്ഹം പുച്ഛന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘കിംസു ¶ ഛേത്വാ സുഖം സേതി, കിംസു ഛേത്വാ ന സോചതി;

കിസ്സസ്സു ഏകധമ്മസ്സ, വധം രോചേസി ഗോതമാ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൮൭);

അഥസ്സ പഞ്ഹം ബ്യാകരോന്തോ സത്ഥാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘കോധം ഛേത്വാ സുഖം സേതി, കോധം ഛേത്വാ ന സോചതി;

കോധസ്സ വിസമൂലസ്സ, മധുരഗ്ഗസ്സ ബ്രാഹ്മണ;

വധം അരിയാ പസംസന്തി, തഞ്ഹി ഛേത്വാ ന സോചതീ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൮൭);

സോ ¶ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. അഥസ്സ കനിട്ഠോ അക്കോസകഭാരദ്വാജോ ‘‘ഭാതാ കിര മേ പബ്ബജിതോ’’തി സുത്വാ കുദ്ധോ ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം അസബ്ഭാഹി ഫരുസാഹി വാചാഹി അക്കോസി. സോപി സത്ഥാരാ അതിഥീനം ഖാദനീയാദിദാനഓപമ്മേന സഞ്ഞത്തോ സത്ഥരി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. അപരേപിസ്സ സുന്ദരികഭാരദ്വാജോ ബിലിങ്ഗകഭാരദ്വാജോതി ദ്വേ കനിട്ഠഭാതരോ സത്ഥാരം അക്കോസന്താവ സത്ഥാരാ വിനീതാ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണിംസു.

അഥേകദിവസം ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘ആവുസോ, അച്ഛരിയാ വത ബുദ്ധഗുണാ, ചതൂസു നാമ ഭാതികേസു അക്കോസന്തേസു സത്ഥാ കിഞ്ചി അവത്വാ തേസംയേവ പതിട്ഠാ ജാതോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, അഹം മമ ഖന്തിബലേന സമന്നാഗതത്താ ദുട്ഠേസു അദുസ്സന്തോ മഹാജനസ്സ പതിട്ഠാ ഹോമിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൯൯.

‘‘അക്കോസം വധബന്ധഞ്ച, അദുട്ഠോ യോ തിതിക്ഖതി;

ഖന്തീബലം ബലാനീകം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ അദുട്ഠോതി ഏതം ദസഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി അക്കോസഞ്ച പാണിആദീഹി പോഥനഞ്ച അന്ദുബന്ധനാദീഹി ബന്ധനഞ്ച യോ അകുദ്ധമാനസോ ഹുത്വാ അധിവാസേതി ¶ , ഖന്തിബലേന സമന്നാഗതത്താ ഖന്തിബലം, പുനപ്പുനം ഉപ്പത്തിയാ അനീകഭൂതേന തേനേവ ഖന്തിബലേന സമന്നാഗതത്താ ബലാനീകം തം ഏവരൂപം അഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അക്കോസകഭാരദ്വാജവത്ഥു സോളസമം.

൧൭. സാരിപുത്തത്ഥേരവത്ഥു

അക്കോധനന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ സാരിപുത്തത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തദാ കിര ഥേരോ പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം പിണ്ഡായ ചരന്തോ നാലകഗാമേ മാതു ഘരദ്വാരം അഗമാസി. അഥ നം സാ നിസീദാപേത്വാ പരിവിസമാനാ അക്കോസി – ‘‘അമ്ഭോ, ഉച്ഛിട്ഠഖാദക ഉച്ഛിട്ഠകഞ്ജിയം അലഭിത്വാ പരഘരേസു ഉളുങ്കപിട്ഠേന ഘട്ടിതകഞ്ജിയം പരിഭുഞ്ജിതും അസീതികോടിധനം പഹായ പബ്ബജിതോസി, നാസിതമ്ഹാ തയാ, ഭുഞ്ജാഹി ദാനീ’’തി. ഭിക്ഖൂനമ്പി ഭത്തം ദദമാനാ ¶ ‘‘തുമ്ഹേഹി മമ പുത്തോ അത്തനോ ചൂളുപട്ഠാകോ കതോ, ഇദാനി ഭുഞ്ജഥാ’’തി വദേതി. ഥേരോ ഭിക്ഖം ഗഹേത്വാ വിഹാരമേവ അഗമാസി. അഥായസ്മാ രാഹുലോ സത്ഥാരം പിണ്ഡപാതേന ആപുച്ഛി. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ – ‘‘രാഹുല, കഹം ഗമിത്ഥാ’’തി? ‘‘അയ്യികായ ഗാമം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം പന തേ അയ്യികായ ഉപജ്ഝായോ വുത്തോ’’തി? ‘‘അയ്യികായ മേ, ഭന്തേ, ഉപജ്ഝായോ അക്കുട്ഠോ’’തി. ‘‘കിന്തി വത്വാ’’തി? ‘‘ഇദം നാമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഉപജ്ഝായേന പന തേ കിം വുത്ത’’ന്തി? ‘‘ന കിഞ്ചി, ഭന്തേ’’തി. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘ആവുസോ, അച്ഛരിയാ വത സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ ഗുണാ, ഏവംനാമസ്സ മാതരി അക്കോസന്തിയാ കോധമത്തമ്പി നാഹോസീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവാ നാമ അക്കോധനാവ ഹോന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൦൦.

‘‘അക്കോധനം വതവന്തം, സീലവന്തം അനുസ്സദം;

ദന്തം അന്തിമസാരീരം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ വതവന്തന്തി ധുതവതേന, സമന്നാഗതം ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേന സീലവന്തം, തണ്ഹാഉസ്സദാഭാവേന അനുസ്സദം ¶ , ഛളിന്ദ്രിയദമനേന ദന്തം, കോടിയം ഠിതേന അത്തഭാവേന അന്തിമസരീരം തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സാരിപുത്തത്ഥേരവത്ഥു സത്തരസമം.

൧൮. ഉപ്പലവണ്ണാഥേരീവത്ഥു

വാരി പോക്ഖരപത്തേവാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഉപ്പലവണ്ണഥേരിം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു ‘‘മധുവാ മഞ്ഞതി ബാലോ’’തി ഗാഥാവണ്ണനായ (ധ. പ. ൬൯) വിത്ഥാരിതമേവ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.൬൯) –

അപരേന സമയേന മഹാജനോ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസി ‘‘ഖീണാസവാപി മഞ്ഞേ കാമസുഖം സാദിയന്തി, കാമം സേവന്തി, കിം ന സേവിസ്സന്തി. ന ഹേതേ കോളാപരുക്ഖാ, ന ച വമ്മികാ, അല്ലമംസസരീരാവ, തസ്മാ ഏതേപി കാമസുഖം സാദിയന്തീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവാ കാമസുഖം സാദിയന്തി, ന കാമം സേവന്തി. യഥാ ഹി പദുമപത്തേ പതിതം ഉദകബിന്ദു ന ലിമ്പതി ന സണ്ഠാതി, വിനിവത്തിത്വാ പന പതതേവ. യഥാ ച ആരഗ്ഗേ സാസപോ ന ഉപലിമ്പതി ന സണ്ഠാതി, വിനിവത്തിത്വാ പതതേവ, ഏവം ഖീണാസവസ്സ ¶ ചിത്തേ ദുവിധോപി കാമോ ന ലിമ്പതി ന സണ്ഠാതീ’’തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൦൧.

‘‘വാരി പോക്ഖരപത്തേവ, ആരഗ്ഗേരിവ സാസപോ;

യോ ന ലിമ്പതി കാമേസു, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ യോ ന ലിമ്പതീതി ഏവമേവം യോ അബ്ഭന്തരേ ദുവിധേപി കാമേ ന ഉപലിമ്പതി, തസ്മിം കാമേ ന സണ്ഠാതി, തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഉപ്പലവണ്ണാഥേരീവത്ഥു അട്ഠാരസമം.

൧൯. അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണവത്ഥു

യോ ¶ ¶ ദുക്ഖസ്സാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തസ്സ കിരേകോ ദാസോ അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേ പലായിത്വാ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. ബ്രാഹ്മണോ തം ഓലോകേന്തോ അദിസ്വാ ഏകദിവസം സത്ഥാരാ സദ്ധിം പിണ്ഡായ പവിസന്തം ദ്വാരന്തരേ ദിസ്വാ ചീവരം ദള്ഹം അഗ്ഗഹേസി. സത്ഥാ നിവത്തിത്വാ ‘‘കിം ഇദം, ബ്രാഹ്മണാ’’തി പുച്ഛി. ദാസോ മേ, ഭോ ഗോതമാതി ¶ . പന്നഭാരോ ഏസ, ബ്രാഹ്മണാതി. ‘‘പന്നഭാരോ’’തി ച വുത്തേ ബ്രാഹ്മണോ ‘‘അരഹാ’’തി സല്ലക്ഖേസി. തസ്മാ പുനപി തേന ‘‘ഏവം, ഭോ ഗോതമാ’’തി വുത്തേ സത്ഥാ ‘‘ആമ, ബ്രാഹ്മണ, പന്നഭാരോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൦൨.

‘‘യോ ദുക്ഖസ്സ പജാനാതി, ഇധേവ ഖയമത്തനോ;

പന്നഭാരം വിസംയുത്തം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ ദുക്ഖസ്സാതി ഖന്ധദുക്ഖസ്സ. പന്നഭാരന്തി ഓഹിതഖന്ധഭാരം ചതൂഹി യോഗേഹി സബ്ബകിലേസേഹി വാ വിസംയുത്തം തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ. ദേസനാവസാനേ സോ ബ്രാഹ്മണോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി, സമ്പത്താനമ്പി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.

അഞ്ഞതരബ്രാഹ്മണവത്ഥു ഏകൂനവീസതിമം.

൨൦. ഖേമാഭിക്ഖുനീവത്ഥു

ഗമ്ഭീരപഞ്ഞന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ഗിജ്ഝകൂടേ വിഹരന്തോ ഖേമം നാമ ഭിക്ഖുനിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി പഠമയാമസമനന്തരേ സക്കോ ദേവരാജാ പരിസായ സദ്ധിം ആഗന്ത്വാ സത്ഥു സന്തികേ സാരണീയധമ്മകഥം സുണന്തോ നിസീദി. തസ്മിം ഖണേ ഖേമാ ഭിക്ഖുനീ ‘‘സത്ഥാരം പസ്സിസ്സാമീ’’തി ആഗന്ത്വാ സക്കം ദിസ്വാ ¶ ആകാസേ ഠിതാവ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിവത്തി. സക്കോ തം ദിസ്വാ ‘‘കോ ¶ ഏസാ, ഭന്തേ, ആഗച്ഛമാനാ ആകാസേ ഠിതാവ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിവത്തീ’’തി ¶ പുച്ഛി. സത്ഥാ ‘‘ഏസാ, മഹാരാജ, മമ ധീതാ ഖേമാ നാമ മഹാപഞ്ഞാ മഗ്ഗാമഗ്ഗകോവിദാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൦൩.

‘‘ഗമ്ഭീരപഞ്ഞം മേധാവിം, മഗ്ഗാമഗ്ഗസ്സ കോവിദം;

ഉത്തമത്ഥമനുപ്പത്തം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ ഗബ്ഭീരപഞ്ഞന്തി ഗമ്ഭീരേസു ഖന്ധാദീസു പവത്തായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതം ധമ്മോജപഞ്ഞായ സമന്നാഗതം മേധാവിം ‘‘അയം ദുഗ്ഗതിയാ മഗ്ഗോ, അയം സുഗതിയാ മഗ്ഗോ, അയം നിബ്ബാനസ്സ മഗ്ഗോ, അയം അമഗ്ഗോ’’തി ഏവം മഗ്ഗേ ച അമഗ്ഗേ ച ഛേകതായ മഗ്ഗാമഗ്ഗസ്സ കോവിദം അരഹത്തസങ്ഖാതം ഉത്തമത്ഥം അനുപ്പത്തം തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ഖേമാഭിക്ഖുനിവത്ഥു വീസതിമം.

൨൧. പബ്ഭാരവാസീതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു

അസംസട്ഠന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പബ്ഭാരവാസീതിസ്സത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞം ¶ പവിസിത്വാ സപ്പായം സേനാസനം ഓലോകേന്തോ ഏകം ലേണപബ്ഭാരം പാപുണി, സമ്പത്തക്ഖണേയേവസ്സ ചിത്തം ഏകഗ്ഗതം ലഭി. സോ ‘‘അഹം ഇധ വസന്തോ പബ്ബജിതകിച്ചം നിപ്ഫാദേതും സക്ഖിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. ലേണേപി അധിവത്ഥാ ദേവതാ ‘‘സീലവാ ഭിക്ഖു ആഗതോ, ഇമിനാ സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ വസിതും ദുക്ഖം. അയം പന ഇധ ഏകരത്തിമേവ വസിത്വാ പക്കമിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ പുത്തേ ആദായ നിക്ഖമി. ഥേരോ പുനദിവസേ പാതോവ ഗോചരഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസി. അഥ നം ഏകാ ഉപാസികാ ദിസ്വാവ പുത്തസിനേഹം പടിലഭിത്വാ ഗേഹേ നിസീദാപേത്വാ ഭോജേത്വാ അത്താനം നിസ്സായ തേമാസം വസനത്ഥായ യാചി. സോപി ‘‘സക്കാ മയാ ഇമം നിസ്സായ ¶ ഭവനിസ്സരണം കാതു’’ന്തി അധിവാസേത്വാ തമേവ ലേണം അഗമാസി. ദേവതാ തം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘അദ്ധാ കേനചി നിമന്തിതോ ഭവിസ്സതി, സ്വേ വാ പരസുവേ വാ ഗമിസ്സതീ’’തി ചിന്തേസി.

ഏവം ¶ അഡ്ഢമാസമത്തേ അതിക്കന്തേ ‘‘അയം ഇധേവ മഞ്ഞേ അന്തോവസ്സം വസിസ്സതി, സീലവതാ പന സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ പുത്തകേഹി സദ്ധിം വസിതും ദുക്കരം, ഇമഞ്ച ‘നിക്ഖമാ’തി വത്തും ന സക്കാ, അത്ഥി നു ഖോ ഇമസ്സ സീലേ ഖലിത’’ന്തി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തീ ഉപസമ്പദമാളകതോ പട്ഠായ തസ്സ സീലേ ഖലിതം അദിസ്വാ ‘‘പരിസുദ്ധമസ്സ സീലം, കിഞ്ചിദേവസ്സ കത്വാ അയസം ഉപ്പാദേസ്സാമീ’’തി തസ്സ ഉപട്ഠാകകുലേ ഉപാസികായ ജേട്ഠപുത്തസ്സ സരീരേ അധിമുച്ചിത്വാ ഗീവം പരിവത്തേസി. തസ്സ അക്ഖീനി നിക്ഖമിംസു, മുഖതോ ഖേളോ പഗ്ഘരി. ഉപാസികാ തം ദിസ്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി വിരവി. അഥ നം ദേവതാ അദിസ്സമാനരൂപാ ¶ ഏവമാഹ – ‘‘മയാ ഏസ ഗഹിതോ, ബലികമ്മേനപി മേ അത്ഥോ നത്ഥി, തുമ്ഹാകം പന കുലൂപകം ഥേരം ലട്ഠിമധുകം യാചിത്വാ തേന തേലം പചിത്വാ ഇമസ്സ നത്ഥുകമ്മം ദേഥ, ഏവാഹം ഇമം മുഞ്ചിസ്സാമീ’’തി. നസ്സതു വാ ഏസ മരതു വാ, ന സക്ഖിസ്സാമഹം അയ്യം ലട്ഠിമധുകം യാചിതുന്തി. സചേ ലട്ഠിമധുകം യാചിതും ന സക്കോഥ, നാസികായസ്സ ഹിങ്ഗുചുണ്ണം പക്ഖിപിതും വദേഥാതി. ഇദമ്പി വത്തും ന സക്കോമാതി. തേന ഹിസ്സ പാദധോവനഉദകം ആദായ സീസേ ആസിഞ്ചഥാതി. ഉപാസികാ ‘‘സക്കാ ഇദം കാതു’’ന്തി വേലായ ആഗതം ഥേരം നിസീദാപേത്വാ യാഗുഖജ്ജകം ദത്വാ അന്തരഭത്തേ നിസിന്നസ്സ പാദേ ധോവിത്വാ ഉദകം ഗഹേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇദം ഉദകം ദാരകസ്സ സീസേ ആസിഞ്ചാമാ’’തി ആപുച്ഛിത്വാ ‘‘തേന ഹി ആസിഞ്ചഥാ’’തി വുത്തേ തഥാ അകാസി. സാ ദേവതാ താവദേവ തം മുഞ്ചിത്വാ ഗന്ത്വാ ലേണദ്വാരേ അട്ഠാസി.

ഥേരോപി ഭത്തകിച്ചാവസാനേ ഉട്ഠായാസനാ അവിസ്സട്ഠകമ്മട്ഠാനതായ ദ്വത്തിംസാകാരം സജ്ഝായന്തോവ പക്കാമി. അഥ നം ലേണദ്വാരം പത്തകാലേ സാ ദേവതാ ‘‘മഹാവേജ്ജ മാ ഇധ പവിസാ’’തി ആഹ. സോ തത്ഥേവ ഠത്വാ ‘‘കാസി ത്വ’’ന്തി ആഹ. അഹം ഇധ ¶ അധിവത്ഥാ ദേവതാതി. ഥേരോ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ മയാ വേജ്ജകമ്മസ്സ കതട്ഠാന’’ന്തി ഉപസമ്പദമാളകതോ പട്ഠായ ഓലോകേന്തോ അത്തനോ സീലേ തിലകം വാ കാളകം വാ അദിസ്വാ ¶ ‘‘അഹം മയാ വേജ്ജകമ്മസ്സ കതട്ഠാനം ന പസ്സാമി, കസ്മാ ഏവം വദേസീ’’തി ആഹ. ന പസ്സസീതി. ആമ, ന പസ്സാമീതി? ആചിക്ഖാമി തേതി. ആമ, ആചിക്ഖാഹീതി. തിട്ഠതു താവ ദൂരേ കതം, അജ്ജേവ തയാ അമനുസ്സഗഹിതസ്സ ഉപട്ഠാകപുത്തസ്സ പാദധോവനഉദകം സീസേ ആസിത്തം, നാസിത്തന്തി? ആമ, ആസിത്തന്തി. കിം ഏതം ന പസ്സസീതി? ഏതം സന്ധായ ത്വം വദേസീതി? ആമ, ഏതം സന്ധായ വദാമീതി. ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ വത മേ സമ്മാ പണിഹിതോ അത്താ, സാസനസ്സ അനുരൂപം വത മേ ചരിതം, ദേവതാപി മമ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേ തിലകം വാ കാളകം വാ അദിസ്വാ ദാരകസ്സ സീസേ ആസിത്തപാദധോവനമത്തം അദ്ദസാ’’തി തസ്സ സീലം ആരബ്ഭ ബലവപീതി ഉപ്പജ്ജി. സോ തം വിക്ഖമ്ഭേത്വാ പാദുദ്ധാരമ്പി അകത്വാ ¶ തത്ഥേവ അരഹത്തം പത്വാ ‘‘മാദിസം പരിസുദ്ധം സമണം ദൂസേത്വാ മാ ഇധ വനസണ്ഡേ വസി, ത്വമേവ നിക്ഖമാഹീ’’തി ദേവതം ഓവദന്തോ ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –

‘‘വിസുദ്ധോ ¶ വത മേ വാസോ, നിമ്മലം മം തപസ്സിനം;

മാ ത്വം വിസുദ്ധം ദൂസേസി, നിക്ഖമ പവനാ തുവ’’ന്തി.

സോ തത്ഥേവ തേമാസം വസിത്വാ വുത്ഥവസ്സോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂഹി ‘‘കിം, ആവുസോ, പബ്ബജിതകിച്ചം തേ മത്ഥകം പാപിത’’ന്തി പുട്ഠോ തസ്മിം ലേണേ വസ്സൂപഗമനതോ പട്ഠായ സബ്ബം തം പവത്തിം ഭിക്ഖൂനം ആരോചേത്വാ, ‘‘ആവുസോ, ത്വം ദേവതായ ഏവം വുച്ചമാനോ ന കുജ്ഝീ’’തി വുത്തേ ‘‘ന കുജ്ഝി’’ന്തി ആഹ. ഭിക്ഖൂ തഥാഗതസ്സ ആരോചേസും, ‘‘ഭന്തേ, അയം ഭിക്ഖു അഞ്ഞം ബ്യാകരോതി, ദേവതായ ഇദം നാമ വുച്ചമാനോപി ന കുജ്ഝിന്തി വദതീ’’തി. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ ‘‘നേവ, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ കുജ്ഝതി, ഏതസ്സ ഗിഹീഹി വാ പബ്ബജിതേഹി വാ സംസഗ്ഗോ നാമ നത്ഥി, അസംസട്ഠോ ഏസ അപ്പിച്ഛോ സന്തുട്ഠോ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൦൪.

‘‘അസംസട്ഠം ഗഹട്ഠേഹി, അനാഗാരേഹി ചൂഭയം;

അനോകസാരിമപ്പിച്ഛം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ അസംസട്ഠന്തി ദസ്സനസവനസമുല്ലപനപരിഭോഗകായസംസഗ്ഗാനം അഭാവേന അസംസട്ഠം. ഉഭയന്തി ¶ ഗിഹീഹി ച അനാഗാരേഹി ചാതി ഉഭയേഹിപി അസംസട്ഠം ¶ . അനോകസാരിന്തി അനാലയചാരിം തം ഏവരൂപം അഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

പബ്ഭാരവാസീതിസ്സത്ഥേരവത്ഥു ഏകവീസതിമം.

൨൨. അഞ്ഞതരഭിക്ഖുവത്ഥു

നിധായ ദണ്ഡന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിര സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞേ വായമന്തോ അരഹത്തം പത്വാ ‘‘പടിലദ്ധഗുണം സത്ഥു ആരോചേസ്സാമീ’’തി തതോ നിക്ഖമി. അഥ നം ഏകസ്മിം ഗാമേ ഏകാ ഇത്ഥീ സാമികേന സദ്ധിം കലഹം കത്വാ തസ്മിം ബഹി നിക്ഖന്തേ ‘‘കുലഘരം ഗമിസ്സാമീ’’തി മഗ്ഗം പടിപന്നാ അന്തരാമഗ്ഗേ ദിസ്വാ ‘‘ഇമം ഥേരം നിസ്സായ ഗമിസ്സാമീ’’തി പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ അനുബന്ധി. ഥേരോ പന തം ന പസ്സതി. അഥസ്സാ സാമികോ ഗേഹം ആഗതോ തം അദിസ്വാ ‘‘കുലഗാമം ഗതാ ഭവിസ്സതീ’’തി അനുബന്ധന്തോ തം ദിസ്വാ ‘‘ന സക്കാ ഇമായ ഏകികായ ഇമം അടവിം പടിപജ്ജിതും, കം നു ഖോ നിസ്സായ ഗച്ഛതീ’’തി ഓലോകേന്തോ ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘അയം ഇമം ¶ ഗണ്ഹിത്വാ നിക്ഖന്തോ ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഥേരം സന്തജ്ജേസി. അഥ നം സാ ഇത്ഥീ ‘‘നേവ മം ഏസ ഭദന്തോ പസ്സതി, ന ആലപതി, മാ നം കിഞ്ചി അവചാ’’തി ആഹ. സോ ‘‘കിം പന ത്വം അത്താനം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തം മമ ആചിക്ഖിസ്സസി, തുയ്ഹമേവ അനുച്ഛവികം ഇമസ്സ കരിസ്സാമീ’’തി ഉപ്പന്നകോധോ ഇത്ഥിയാ ആഘാതേന ഥേരം പോഥേത്വാ തം ആദായ നിവത്തി. ഥേരസ്സ സകലസരീരം സഞ്ജാതഗണ്ഡം അഹോസി. അഥസ്സ വിഹാരം ഗതകാലേ ഭിക്ഖൂ സരീരം സമ്ബാഹന്താ ഗണ്ഡേ ദിസ്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുച്ഛിംസു. സോ തേസം തമത്ഥം ആരോചേസി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ, ‘‘ആവുസോ, തസ്മിം പുരിസേ ഏവം പഹരന്തേ ത്വം കിം അവച, കിം വാ തേ കോധോ ഉപ്പന്നോ’’തി. ‘‘ന മേ, ആവുസോ, കോധോ ഉപ്പജ്ജീ’’തി വുത്തേ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ തമത്ഥം ആരോചേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഏസ ഭിക്ഖു ‘കോധോ തേ ¶ ഉപ്പജ്ജതീ’തി വുച്ചമാനോ ‘ന മേ, ആവുസോ, കോധോ ഉപ്പജ്ജതീ’തി അഭൂതം വത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി ആരോചേസും. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവാ നാമ നിഹിതദണ്ഡാ, തേ പഹരന്തേസുപി കോധം ന കരോന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൦൫.

‘‘നിധായ ദണ്ഡം ഭൂതേസു, തസേസു ഥാവരേസു ച;

യോ ന ഹന്തി ന ഘാതേതി, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ നിധായാതി നിക്ഖിപിത്വാ ഓരോപേത്വാ. തസേസു ഥാവരേസു ചാതി തണ്ഹാതാസേന തസേസു, തണ്ഹാഅഭാവേന ഥിരതായ ¶ ഥാവരേസു ച. യോ ന ഹന്തീതി യോ ഏവം സബ്ബസത്തേസു വിഗതപടിഘതായ നിക്ഖിത്തദണ്ഡോ നേവ കഞ്ചി സയം ഹനതി, ന അഞ്ഞേ ഘാതേതി, തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അഞ്ഞതരഭിക്ഖുവത്ഥു ബാവീസതിമം.

൨൩. സാമണേരാനം വത്ഥു

അവിരുദ്ധന്തി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ചത്താരോ സാമണേരേ ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകാ കിര ബ്രാഹ്മണീ ചതുന്നം ഭിക്ഖൂനം ഉദ്ദേസഭത്തം സജ്ജേത്വാ ബ്രാഹ്മണം ആഹ – ‘‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ ചത്താരോ മഹല്ലകബ്രാഹ്മണേ ഉദ്ദിസാപേത്വാ ആനേഹീ’’തി. സോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ‘‘ചത്താരോ മേ ബ്രാഹ്മണേ ഉദ്ദിസിത്വാ ദേഥാ’’തി ആഹ. തസ്സ സംകിച്ചോ പണ്ഡിതോ സോപാകോ രേവതോതി സത്തവസ്സികാ ചത്താരോ ഖീണാസവസാമണേരാ പാപുണിംസു. ബ്രാഹ്മണീ മഹാരഹാനി ആസനാനി പഞ്ഞാപേത്വാ ഠിതാ സാമണേരേ ദിസ്വാവ കുപിതാ ഉദ്ധനേ പക്ഖിത്തലോണം വിയ തടതടായമാനാ ‘‘ത്വം വിഹാരം ഗന്ത്വാ അത്തനോ നത്തുമത്തേപി അപ്പഹോന്തേ ¶ ചത്താരോ കുമാരകേ ഗഹേത്വാ ആഗതോസീ’’തി വത്വാ തേസം തേസു ആസനേസു നിസീദിതും അദത്വാ നീചപീഠകാനി അത്ഥരിത്വാ ‘‘ഏതേസു നിസീദഥാ’’തി വത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, ബ്രാഹ്മണ, മഹല്ലകേ ഓലോകേത്വാ ആനേഹീ’’തി ¶ ആഹ. ബ്രാഹ്മണോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സാരിപുത്തത്ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘ഏഥ, അമ്ഹാകം ഗേഹം ഗമിസ്സാമാ’’തി ആനേസി. ഥേരോ ആഗന്ത്വാ സാമണേരേ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി ഭത്തം ലദ്ധ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ന ലദ്ധ’’ന്തി വുത്തേ ചതുന്നമേവ ഭത്തസ്സ പടിയത്തഭാവം ഞത്വാ ‘‘ആഹര മേ പത്ത’’ന്തി പത്തം ഗഹേത്വാ പക്കാമി. ബ്രാഹ്മണീപി ‘‘കിം ഇമിനാ വുത്ത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏതേസം നിസിന്നാനം ബ്രാഹ്മണാനം ലദ്ധും വട്ടതി, ആഹര മേ പത്ത’’ന്തി അത്തനോ പത്തം ഗഹേത്വാ ഗതോ, ന ഭുഞ്ജിതുകാമോ ഭവിസ്സതി, സീഘം ഗന്ത്വാ അഞ്ഞം ഓലോകേത്വാ ആനേഹീതി. ബ്രാഹ്മണോ ഗന്ത്വാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം ദിസ്വാ തഥേവ വത്വാ ആനേസി. സോപി സാമണേരേ ദിസ്വാ തഥേവ വത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ പക്കാമി. അഥ നം ബ്രാഹ്മണീ ആഹ – ‘‘ഏതേ ന ഭുഞ്ജിതുകാമാ, ബ്രാഹ്മണവാദകം ഗന്ത്വാ ഏകം മഹല്ലകബ്രാഹ്മണം ആനേഹീ’’തി.

സാമണേരാപി പാതോവ പട്ഠായ കിഞ്ചി അലഭമാനാ ജിഘച്ഛായ പീളിതാ നിസീദിംസു. അഥ നേസം ഗുണതേജേന സക്കസ്സ ആസനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സോ ആവജ്ജേന്തോ തേസം പാതോവ പട്ഠായ നിസിന്നാനം കിലന്തഭാവം ഞത്വാ ‘‘മയാ തത്ഥ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ജരാജിണ്ണോ മഹല്ലകബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ തസ്മിം ബ്രാഹ്മണവാദകേ ബ്രാഹ്മണാനം അഗ്ഗാസനേ നിസീദി. ബ്രാഹ്മണോ തം ദിസ്വാ ¶ ‘‘ഇദാനി മേ ബ്രാഹ്മണീ അത്തമനാ ഭവിസ്സതീ’’തി ഏഹി ഗേഹം ഗമിസ്സാമാ’’തി തം ആദായ ഗേഹം അഗമാസി. ബ്രാഹ്മണീ തം ദിസ്വാവ തുട്ഠചിത്താ ദ്വീസു ആസനേസു അത്ഥരണം ഏകസ്മിംയേവ അത്ഥരിത്വാ, ‘‘അയ്യ, ഇധ നിസീദാഹീ’’തി ആഹ. സക്കോ ഗേഹം പവിസിത്വാ ചത്താരോ സാമണേരേ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ തേസം ആസനപരിയന്തേ ഭൂമിയം പല്ലങ്കേന നിസീദി. അഥ നം ദിസ്വാ ബ്രാഹ്മണീ ബ്രാഹ്മണം ആഹ – ‘‘അഹോ തേ ആനീതോ ബ്രാഹ്മണോ, ഏതമ്പി ഉമ്മത്തകം ഗഹേത്വാ ആഗതോസി, അത്തനോ നത്തുമത്തേ വന്ദന്തോ ¶ വിചരതി, കിം ഇമിനാ, നീഹരാഹി ന’’ന്തി. സോ ഖന്ധേപി ഹത്ഥേപി കച്ഛായപി ഗഹേത്വാ നിക്കഡ്ഢിയമാനോ ഉട്ഠാതുമ്പി ന ഇച്ഛതി. അഥ നം ബ്രാഹ്മണീ ‘‘ഏഹി, ബ്രാഹ്മണ, ത്വം ഏകസ്മിം ഹത്ഥേ ഗണ്ഹ, അഹം ഏകസ്മിം ഹത്ഥേ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഉഭോപി ദ്വീസു ഹത്ഥേസു ഗഹേത്വാ പിട്ഠിയം പോഥേന്താ ഗേഹദ്വാരതോ ബഹി അകംസു. സക്കോപി നിസിന്നട്ഠാനേയേവ നിസിന്നോ ഹത്ഥം പരിവത്തേസി. തേ നിവത്തിത്വാ തം നിസിന്നമേവ ദിസ്വാ ഭീതരവം രവന്താ വിസ്സജ്ജേസും. തസ്മിം ഖണേ സക്കോ അത്തനോ സക്കഭാവം ജാനാപേസി. അഥ നേസം ആഹാരം അദംസു. പഞ്ചപി ജനാ ¶ ആഹാരം ഗഹേത്വാ ഏകോ കണ്ണികാമണ്ഡലം വിനിവിജ്ഝിത്വാ, ഏകോ ഛദനസ്സ പുരിമഭാഗം, ഏകോ പച്ഛിമഭാഗം, ഏകോ പഥവിയം നിമുജ്ജിത്വാ, സക്കോപി ഏകേന ഠാനേന നിക്ഖമീതി ഏവം പഞ്ചധാ അഗമംസു ¶ . തതോ പട്ഠായ ച പന തം ഗേഹം പഞ്ചഛിദ്ദഗേഹം കിര നാമ ജാതം.

സാമണേരേപി വിഹാരം ഗതകാലേ ഭിക്ഖൂ, ‘‘ആവുസോ, കീദിസ’’ന്തി പുച്ഛിംസു. മാ നോ പുച്ഛിത്ഥ, അമ്ഹാകം ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ ബ്രാഹ്മണീ കോധാഭിഭൂതാ പഞ്ഞത്താസനേസു നോ നിസീദിതുമ്പി അദത്വാ ‘‘സീഘം സീഘം മഹല്ലകബ്രാഹ്മണം ആനേഹീ’’തി ആഹ. അമ്ഹാകം ഉപജ്ഝായോ ആഗന്ത്വാ അമ്ഹേ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേസം നിസിന്നബ്രാഹ്മണാനം ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി പത്തം ആഹരാപേത്വാ നിക്ഖമി. ‘‘അഞ്ഞം മഹല്ലകം ബ്രാഹ്മണം ആനേസീ’’തി വുത്തേ ബ്രാഹ്മണോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം ആനേസി, സോപി അമ്ഹേ ദിസ്വാ തഥേവ വത്വാ പക്കാമി. അഥ ബ്രാഹ്മണീ ‘‘ന ഏതേ ഭുഞ്ജിതുകാമാ, ഗച്ഛ ബ്രാഹ്മണവാദകതോ ഏകം മഹല്ലകബ്രാഹ്മണം ആനേഹീ’’തി ബ്രാഹ്മണം പഹിണി. സോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ബ്രാഹ്മണവേസേന ആഗതം സക്കം ആനേസി, തസ്സ ആഗതകാലേ അമ്ഹാകം ആഹാരം അദംസൂതി. ഏവം കരോന്താനം പന തേസം തുമ്ഹേ ന കുജ്ഝിത്ഥാതി? ന കുജ്ഝിമ്ഹാതി. ഭിക്ഖൂ തം സുത്വാ സത്ഥു ആരോചേസും – ‘‘ഭന്തേ, ഇമേ ‘ന കുജ്ഝിമ്ഹാ’തി അഭൂതം വത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തീ’’തി. സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവാ നാമ വിരുദ്ധേസുപി ന വിരുജ്ഝന്തിയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൦൬.

‘‘അവിരുദ്ധം ¶ വിരുദ്ധേസു, അത്തദണ്ഡേസു നിബ്ബുതം;

സാദാനേസു അനാദാനം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ അവിരുദ്ധന്തി ആഘാതവസേന വിരുദ്ധേസുപി ലോകിയമഹാജനേസു ആഘാതാഭാവേന അവിരുദ്ധം. ഹത്ഥഗതേ ദണ്ഡേ വാ സത്ഥേ വാ അവിജ്ജമാനേപി പരേസം പഹാരദാനതോ അവിരതത്താ അത്തദണ്ഡേസു ജനേസു നിബ്ബുതം നിക്ഖിത്തദണ്ഡം, പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം അഹം മമന്തി ഗഹിതത്താ സാദാനേസു തസ്സ ഗഹണസ്സ അഭാവേന അനാദാനം തം ഏവരൂപം അഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സാമണേരാനം വത്ഥു തേവീസതിമം.

൨൪. മഹാപന്ഥകത്ഥേരവത്ഥു

യസ്സ ¶ രാഗോ ചാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ മഹാപന്ഥകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ഹായസ്മാ ചൂളപന്ഥകം ചതൂഹി മാസേഹി ഏകം ഗാഥം പഗുണം കാതും അസക്കോന്തം ‘‘ത്വം സാസനേ അഭബ്ബോ, ഗിഹിഭോഗാപി പരിഹീനോ, കിം തേ ഇധ വാസേന, ഇതോ നിക്ഖമാ’’തി വിഹാരാ നിക്കഡ്ഢിത്വാ ദ്വാരം ഥകേസി. ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘ആവുസോ, മഹാപന്ഥകത്ഥേരേന ഇദം നാമ കതം ¶ , ഖീണാസവാനമ്പി മഞ്ഞേ കോധോ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവാനം രാഗാദയോ കിലേസാ അത്ഥി, മമ പുത്തേന അത്ഥപുരേക്ഖാരതായ ചേവ ധമ്മപുരേക്ഖാരതായ ച കത’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൦൭.

‘‘യസ്സ രാഗോ ച ദോസോ ച, മാനോ മക്ഖോ ച പാതിതോ;

സാസപോരിവ ആരഗ്ഗാ, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ ആരഗ്ഗാതി യസ്സേതേ രാഗാദയോ കിലേസാ, അയഞ്ച പരഗുണമക്ഖനലക്ഖണോ മക്ഖോ ആരഗ്ഗാ സാസപോ വിയ പാതിതോ, യഥാ സാസപോ ആരഗ്ഗേ ന സന്തിട്ഠതി, ഏവം ചിത്തേ ന സന്തിട്ഠതി, തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മഹാപന്ഥകത്ഥേരവത്ഥു ചതുവീസതിമം.

൨൫. പിലിന്ദവച്ഛത്ഥേരവത്ഥു

അകക്കസന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ പിലിന്ദവച്ഛത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ ¶ കിരായസ്മാ ‘‘ഏഹി, വസലി, യാഹി, വസലീ’’തിആദീനി വദന്തോ ¶ ഗിഹീപി പബ്ബജിതേപി വസലിവാദേനേവ സമുദാചരതി. അഥേകദിവസം സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ സത്ഥു ആരോചേസും – ‘‘ആയസ്മാ, ഭന്തേ, പിലിന്ദവച്ഛോ ഭിക്ഖൂ വസലിവാദേന സമുദാചരതീ’’തി. സത്ഥാ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ¶ പിലിന്ദവച്ഛ ഭിക്ഖൂ വസലിവാദേന സമുദാചരസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ തസ്സായസ്മതോ പുബ്ബേനിവാസം മനസികരിത്വാ ‘‘മാ ഖോ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, വച്ഛസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഉജ്ഝായിത്ഥ, ന, ഭിക്ഖവേ, വച്ഛോ ദോസന്തരോ ഭിക്ഖൂ വസലിവാദേന സമുദാചരതി, വച്ഛസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ പഞ്ച ജാതിസതാനി അബ്ബോകിണ്ണാനി സബ്ബാനി താനി ബ്രാഹ്മണകുലേ പച്ചാജാതാനി, സോ തസ്സ ദീഘരത്തം വസലിവാദോ സമുദാചിണ്ണോ, ഖീണാസവസ്സ നാമ കക്കസം ഫരുസം പരേസം മമ്മഘട്ടനവചനമേവ നത്ഥി. ആചിണ്ണവസേന ഹി മമ പുത്തോ ഏവം കഥേതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൦൮.

‘‘അകക്കസം വിഞ്ഞാപനിം, ഗിരം സച്ചമുദീരയേ;

യായ നാഭിസജേ കഞ്ചി, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ അകക്കസന്തി അഫരുസം. വിഞ്ഞാപനിന്തി അത്ഥവിഞ്ഞാപനിം. സച്ചന്തി ഭൂതത്ഥം. നാഭിസജേതി യായ ഗിരായ അഞ്ഞം കുജ്ഝാപനവസേന ന ലഗ്ഗാപേയ്യ, ഖീണാസവോ നാമ ഏവരൂപമേവ ഗിരം ഭാസേയ്യ, തസ്മാ തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

പിലിന്ദവച്ഛത്ഥേരവത്ഥു പഞ്ചവീസതിമം.

൨൬. അഞ്ഞതരത്ഥേരവത്ഥു

യോധ ¶ ദീഘന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിരേകോ മിച്ഛാദിട്ഠികോ ബ്രാഹ്മണോ സരീരഗന്ധഗഹണഭയേന ഉത്തരസാടകം അപനേത്വാ ഏകമന്തേ ഠപേത്വാ ഗേഹദ്വാരാഭിമുഖോ നിസീദി. അഥേകോ ഖീണാസവോ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ വിഹാരം ഗച്ഛന്തോ തം സാടകം ദിസ്വാ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേത്വാ കഞ്ചി അപസ്സന്തോ ‘‘നിസ്സാമികോ അയ’’ന്തി പംസുകൂലം അധിട്ഠഹിത്വാ ഗണ്ഹി. അഥ നം ബ്രാഹ്മണോ ദിസ്വാ അക്കോസന്തോ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘മുണ്ഡക ¶ , സമണ, മമ സാടകം ഗണ്ഹസീ’’തി ആഹ. തവേസോ, ബ്രാഹ്മണാതി. ആമ, സമണാതി. ‘‘മയാ ¶ കഞ്ചി അപസ്സന്തേന പംസുകൂലസഞ്ഞായ ഗഹിതോ, ഗണ്ഹ ന’’ന്തി തസ്സ ദത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂനം തമത്ഥം ആരോചേസി. അഥസ്സ വചനം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ തേന സദ്ധിം കേളിം കരോന്താ ‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, സാടകോ ദീഘോ രസ്സോ ഥൂലോ സണ്ഹോ’’തി. ആവുസോ, ദീഘോ വാ ഹോതു രസ്സോ വാ ഥൂലോ വാ സണ്ഹോ വാ, നത്ഥി മയ്ഹം തസ്മിം ആലയോ, പംസുകൂലസഞ്ഞായ നം ഗണ്ഹിന്തി. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ തഥാഗതസ്സ ആരോചേസും – ‘‘ഏസ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖു അഭൂതം വത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ഭൂതം, ഭിക്ഖവേ, ഏസ കഥേതി, ഖീണാസവാ നാമ പരേസം സന്തകം ന ഗണ്ഹന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൦൯.

‘‘യോധ ¶ ദീഘം വ രസ്സം വാ, അണും ഥൂലം സുഭാസുഭം;

ലോകേ അദിന്നം നാദിയതി, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – സാടകാഭരണാദീസു ദീഘം വാ രസ്സം വാ മണിമുത്താദീസു അണും വാ ഥൂലം വാ മഹഗ്ഘഅപ്പഗ്ഘവസേന സുഭം വാ അസുഭം വാ യോ പുഗ്ഗലോ ഇമസ്മിം ലോകേ പരപരിഗ്ഗഹിതം നാദിയതി, തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അഞ്ഞതരത്ഥേരവത്ഥു ഛബ്ബീസതിമം.

൨൭. സാരിപുത്തത്ഥേരവത്ഥു

ആസാ യസ്സാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സാരിപുത്തത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഥേരോ കിര പഞ്ചഭിക്ഖുസതപരിവാരോ ജനപദേ ഏകം വിഹാരം ഗന്ത്വാ വസ്സം ഉപഗഞ്ഛി. മനുസ്സാ ഥേരം ദിസ്വാ ബഹും വസ്സാവാസികം പടിസ്സുണിംസു. ഥേരോ പവാരേത്വാ സബ്ബസ്മിം വസ്സാവാസികേ അസമ്പത്തേയേവ സത്ഥു സന്തികം ഗച്ഛന്തോ ഭിക്ഖൂ ആഹ – ‘‘ദഹരാനഞ്ചേവ സാമണേരാനഞ്ച മനുസ്സേഹി വസ്സാവാസികേ ആഹടേ ഗഹേത്വാ പേസേയ്യാഥ, ഠപേത്വാ വാ സാസനം പഹിണേയ്യാഥാ’’തി. ഏവം വത്വാ ച പന സത്ഥു ¶ സന്തികം അഗമാസി. ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘അജ്ജാപി മഞ്ഞേ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ തണ്ഹാ അത്ഥിയേവ. തഥാ ¶ ഹി മനുസ്സേഹി വസ്സാവാസികേ ദിന്നേ അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികാനം ‘വസ്സാവാസികം പേസേയ്യാഥ ¶ , ഠപേത്വാ വാ സാസനം പഹിണേയ്യാഥാ’തി ഭിക്ഖൂനം വത്വാ ആഗതോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തസ്സ തണ്ഹാ അത്ഥി, മനുസ്സാനം പന പുഞ്ഞതോ ദഹരസാമണേരാനഞ്ച ധമ്മികലാഭതോ പരിഹാനി മാ അഹോസീതി തേനേവം കഥിത’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൧൦.

‘‘ആസാ യസ്സ ന വിജ്ജന്തി, അസ്മിം ലോകേ പരമ്ഹി ച;

നിരാസാസം വിസംയുത്തം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ ആസാതി തണ്ഹാ. നിരാസാസന്തി നിത്തണ്ഹം. വിസംയുത്തന്തി സബ്ബകിലേസേഹി വിസംയുത്തം തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സാരിപുത്തത്ഥേരവത്ഥു സത്തവീസതിമം.

൨൮. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരവത്ഥു

യസ്സാലയാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു പുരിമസദിസമേവ. ഇധ പന സത്ഥാ മോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ ¶ നിത്തണ്ഹഭാവം വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൧൧.

‘‘യസ്സാലയാ ന വിജ്ജന്തി, അഞ്ഞായ അകഥംകഥീ;

അമതോഗധമനുപ്പത്തം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ ആലയാതി തണ്ഹാ. അഞ്ഞായ അകഥംകഥീതി അട്ഠ വത്ഥൂനി യഥാഭൂതം ജാനിത്വാ അട്ഠവത്ഥുകായ വിചികിച്ഛായ നിബ്ബിചികിച്ഛോ. അമതോഗധമനുപ്പത്തന്തി അമതം നിബ്ബാനം ഓഗാഹേത്വാ അനുപ്പത്തം തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരവത്ഥു അട്ഠവീസതിമം.

൨൯. രേവതത്ഥേരവത്ഥു

യോധ ¶ ¶ പുഞ്ഞഞ്ചാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ പുബ്ബാരാമേ വിഹരന്തോ രേവതത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു ‘‘ഗാമേ വാ യദി വാരഞ്ഞേ’’തി (ധ. പ. ൯൮) ഗാഥാവണ്ണനായ വിത്ഥാരിതമേവ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.൯൮) –

പുന ഏകദിവസം ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘അഹോ സാമണേരസ്സ ലാഭോ, അഹോ പുഞ്ഞം, യേന ഏകകേന പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം പഞ്ചകൂടാഗാരസതാനി കതാനീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മയ്ഹം പുത്തസ്സ ¶ നേവ പുഞ്ഞം അത്ഥി, ന പാപം, ഉഭയമസ്സ പഹീന’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൧൨.

‘‘യോധ പുഞ്ഞഞ്ച പാപഞ്ച, ഉഭോ സങ്ഗമുപച്ചഗാ;

അസോകം വിരജം സുദ്ധം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ ഉഭോതി ദ്വേപി പുഞ്ഞാനി ച പാപാനി ച ഛഡ്ഡേത്വാതി അത്ഥോ. സങ്ഗന്തി രാഗാദിഭേദം സങ്ഗം. ഉപച്ചഗാതി അതിക്കന്തോ. വട്ടമൂലകസോകാഭാവേന അസോകം അബ്ഭന്തരേ രാഗരജാദീനം അഭാവേന വിരജം നിരുപക്കിലേസതായ സുദ്ധം തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

രേവതത്ഥേരവത്ഥു ഏകൂനതിംസതിമം.

൩൦. ചന്ദാഭത്ഥേരവത്ഥു

ചന്ദം വാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ചന്ദാഭത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തത്രായം അനുപുബ്ബീ കഥാ – അതീതേ ഏകോ ബാരാണസിവാസീ വാണിജോ ‘‘പച്ചന്തം ഗന്ത്വാ ചന്ദനം ആഹരിസ്സാമീ’’തി ബഹൂനി വത്ഥാഭരണാദീനി ഗഹേത്വാ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി പച്ചന്തം ഗന്ത്വാ ഗാമദ്വാരേ നിവാസം ഗഹേത്വാ അടവിയം ഗോപാലദാരകേ പുച്ഛി – ‘‘ഇമസ്മിം ഗാമേ പബ്ബതപാദകമ്മികോ ¶ ¶ കോചി ¶ മനുസ്സോ അത്ഥീ’’തി? ‘‘ആമ, അത്ഥീ’’തി. ‘‘കോ നാമേസോ’’തി? ‘‘അസുകോ നാമാ’’തി. ‘‘ഭരിയായ പനസ്സ പുത്താനം വാ കിംനാമ’’ന്തി? ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ചാ’’തി. ‘‘കഹം പനസ്സ ഠാനേ ഗേഹ’’ന്തി? ‘‘അസുകട്ഠാനേ നാമാ’’തി. സോ തേഹി ദിന്നസഞ്ഞായ സുഖയാനകേ നിസീദിത്വാ തസ്സ ഗേഹദ്വാരം ഗന്ത്വാ യാനാ ഓരുയ്ഹ ഗേഹം പവിസിത്വാ ‘‘അസുകനാമേ’’തി തം ഇത്ഥിം പക്കോസി. സാ ‘‘ഏകോ നോ ഞാതകോ ഭവിസ്സതീ’’തി വേഗേനാഗന്ത്വാ ആസനം പഞ്ഞാപേസി. സോ തത്ഥ നിസീദിത്വാ നാമം വത്വാ ‘‘മമ സഹായോ കഹ’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘അരഞ്ഞം ഗതോ, സാമീ’’തി. ‘‘മമ പുത്തോ അസുകോ നാമ, മമ ധീതാ അസുകാ നാമ കഹ’’ന്തി സബ്ബേസം നാമം കിത്തേന്തോവ പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമാനി നേസം വത്ഥാഭരണാനി ദദേയ്യാസി, സഹായസ്സാപി മേ അടവിതോ ആഗതകാലേ ഇദം വത്ഥാഭരണം ദദേയ്യാസീ’’തി അദാസി. സാ തസ്സ ഉളാരം സക്കാരം കത്വാ സാമികസ്സ ആഗതകാലേ ‘‘സാമി, ഇമിനാ ആഗതകാലതോ പട്ഠായ സബ്ബേസം നാമം വത്വാ ഇദഞ്ചിദഞ്ച ദിന്ന’’ന്തി ആഹ. സോപിസ്സ കത്തബ്ബയുത്തകം കരി.

അഥ നം സായം സയനേ നിസിന്നോ പുച്ഛി – ‘‘സമ്മ, പബ്ബതപാദേ ചരന്തേന തേ കിം ബഹും ദിട്ഠപുബ്ബ’’ന്തി? ‘‘അഞ്ഞം ന പസ്സാമി, രത്തസാഖാ ¶ പന മേ ബഹൂ രുക്ഖാ ദിട്ഠാ’’തി. ‘‘ബഹൂ രുക്ഖാ’’തി? ‘‘ആമ, ബഹൂ’’തി. തേന ഹി തേ അമ്ഹാകം ദസ്സേഹീതി തേന സദ്ധിം ഗന്ത്വാ രത്തചന്ദനരുക്ഖേ ഛിന്ദിത്വാ പഞ്ച സകടസതാനി പൂരേത്വാ ആഗച്ഛന്തോ തം ആഹ – ‘‘സമ്മ, ബാരാണസിയം അസുകട്ഠാനേ നാമ മമ ഗേഹം, കാലേന കാലം മമ സന്തികം ആഗച്ഛേയ്യാസി, അഞ്ഞേന ച മേ പണ്ണാകാരേന അത്ഥോ നത്ഥി, രത്തസാഖരുക്ഖേ ഏവ ആഹരേയ്യാസീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ കാലേന കാലം തസ്സ സന്തികം ആഗച്ഛന്തോ രത്തചന്ദനമേവ ആഹരതി, സോപിസ്സ ബഹുധനം ദേതി.

തതോ അപരേന സമയേന പരിനിബ്ബുതേ കസ്സപദസബലേ പതിട്ഠിതേ കഞ്ചനഥൂപേ സോ പുരിസോ ബഹും ചന്ദനം ആദായ ബാരാണസിം അഗമാസി. അഥസ്സ സോ സഹായകോ വാണിജോ ബഹും ചന്ദനം പിസാപേത്വാ പാതിം പൂരേത്വാ ‘‘ഏഹി, സമ്മ, യാവ ഭത്തം പചതി, താവ ചേതിയകരണട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ആഗമിസ്സാമാ’’തി തം ആദായ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ചന്ദനപൂജം അകാസി. സോപിസ്സ പച്ചന്തവാസീ സഹായകോ ചേതിയകുച്ഛിയം ചന്ദനേന ചന്ദമണ്ഡലം അകാസി. ഏത്തകമേവസ്സ പുബ്ബകമ്മം.

സോ ¶ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം തത്ഥ ഖേപേത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹനഗരേ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലകുലേ നിബ്ബത്തി. തസ്സ നാഭിമണ്ഡലതോ ചന്ദമണ്ഡലസദിസാ പഭാ ഉട്ഠഹി, തേനസ്സ ചന്ദാഭോത്വേവ നാമം കരിംസു. ചേതിയേ കിരസ്സ ചന്ദമണ്ഡലകരണനിസ്സന്ദോ ¶ ഏസ. ബ്രാഹ്മണാ ¶ ചിന്തയിംസു – ‘‘സക്കാ അമ്ഹേഹി ഇമം ഗഹേത്വാ ലോകം ഖാദിതു’’ന്തി. തം യാനേ നിസീദാപേത്വാ ‘‘യോ ഇമസ്സ സരീരം ഹത്ഥേന പരാമസതി, സോ ഏവരൂപം നാമ ഇസ്സരിയസമ്പത്തിം ലഭതീ’’തി വത്വാ വിചരിംസു. സതം വാ സഹസ്സം വാ ദദമാനാ ഏവ തസ്സ സരീരം ഹത്ഥേന ഫുസിതും ലഭന്തി. തേ ഏവം അനുവിചരന്താ സാവത്ഥിം അനുപ്പത്താ നഗരസ്സ ച വിഹാരസ്സ ച അന്തരാ നിവാസം ഗണ്ഹിംസു. സാവത്ഥിയമ്പി പഞ്ചകോടിമത്താ അരിയസാവകാ പുരേഭത്തം ദാനം ദത്വാ പച്ഛാഭത്തം ഗന്ധമാലവത്ഥഭേസജ്ജാദിഹത്ഥാ ധമ്മസ്സവനായ ഗച്ഛന്തി. ബ്രാഹ്മണാ തേ ദിസ്വാ ‘‘കഹം ഗച്ഛഥാ’’തി പുച്ഛിംസു. സത്ഥു സന്തികം ധമ്മസ്സവനായാതി. ഏഥ തത്ഥ ഗന്ത്വാ കിം കരിസ്സഥ, അമ്ഹാകം ചന്ദാഭസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ ആനുഭാവസദിസോ ആനുഭാവോ നത്ഥി. ഏതസ്സ ഹി സരീരം ഫുസന്താ ഇദം നാമ ലഭന്തി, ഏഥ പസ്സഥ നന്തി. തുമ്ഹാകം ചന്ദാഭസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ കോ ആനുഭാവോ നാമ, അമ്ഹാകം സത്ഥായേവ മഹാനുഭാവോതി. തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം സഞ്ഞാപേതും അസക്കോന്താ ‘‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ ചന്ദാഭസ്സ വാ അമ്ഹാകം വാ സത്ഥു ആനുഭാവം ¶ ജാനിസ്സാമാ’’തി തം ഗഹേത്വാ വിഹാരം അഗമംസു.

സത്ഥാ തസ്മിം അത്തനോ സന്തികം ഉപസങ്കമന്തേയേവ ചന്ദാഭായ അന്തരധാനം അകാസി. സോ സത്ഥു സന്തികേ അങ്ഗാരപച്ഛിയം കാകോ വിയ അഹോസി. അഥ നം ഏകമന്തം നയിംസു, ആഭാ പടിപാകതികാ അഹോസി. പുന സത്ഥു സന്തികം ആനയിംസു, ആഭാ തഥേവ അന്തരധായി. ഏവം തിക്ഖത്തും ഗന്ത്വാ അന്തരധായമാനം ആഭം ദിസ്വാ ചന്ദാഭോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ആഭായ അന്തരധാനമന്തം ജാനാതി മഞ്ഞേ’’തി. സോ സത്ഥാരം പുച്ഛി – ‘‘കിം നു ഖോ ആഭായ അന്തരധാനമന്തം ജാനാഥാ’’തി? ആമ, ജാനാമീതി. തേന ഹി മേ ദേഥാതി. ന സക്കാ അപബ്ബജിതസ്സ ദാതുന്തി. സോ ബ്രാഹ്മണേ ആഹ – ‘‘ഏതസ്മിം മന്തേ ഗഹിതേ അഹം സകലജമ്ബുദീപേ ജേട്ഠകോ ഭവിസ്സാമി, തുമ്ഹേ ഏത്ഥേവ ഹോഥ, അഹം പബ്ബജിത്വാ കതിപാഹേനേവ മന്തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. സോ സത്ഥാരം പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ ഉപസമ്പജ്ജി. അഥസ്സ ദ്വത്തിംസാകാരം ¶ ആചിക്ഖി. സോ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുച്ഛി. ഇദം മന്തസ്സ പരികമ്മം സജ്ഝായിതും വട്ടതീതി. ബ്രാഹ്മണാപി അന്തരന്തരാ ആഗന്ത്വാ ‘‘ഗഹിതോ തേ മന്തോ’’തി പുച്ഛന്തി. ന താവ ഗണ്ഹാമീതി. സോ കതിപാഹേനേവ അരഹത്തം പത്വാ ബ്രാഹ്മണേഹി ആഗന്ത്വാ പുച്ഛിതകാലേ ‘‘യാഥ തുമ്ഹേ, ഇദാനാഹം അനാഗമനധമ്മോ ജാതോ’’തി ആഹ. ഭിക്ഖൂ തഥാഗതസ്സ ആരോചേസും – ‘‘അയം, ഭന്തേ, അഭൂതം വത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ഖീണാസവോ ഇദാനി, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ ചന്ദാഭോ, ഭൂതമേവേസ കഥേതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൧൩.

‘‘ചന്ദംവ ¶ വിമലം സുദ്ധം, വിപ്പസന്നമനാവിലം;

നന്ദീഭവപരിക്ഖീണം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ വിമലന്തി അബ്ഭാദിമലരഹിതം. സുദ്ധന്തി നിരുപക്കിലേസം. വിപ്പസന്നന്തി പസന്നചിത്തം. അനാവിലന്തി കിലേസാവിലത്തരഹിതം. നന്ദീഭവപരിക്ഖീണന്തി തീസു ഭവേസു പരിക്ഖീണതണ്ഹം തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ചന്ദാഭത്ഥേരവത്ഥു തിംസതിമം.

൩൧. സീവലിത്ഥേരവത്ഥു

യോ ഇമന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ കുണ്ഡകോലിയം നിസ്സായ കുണ്ഡധാനവനേ വിഹരന്തോ സീവലിത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ സുപ്പവാസാ നാമ കോലിയധീതാ സത്തവസ്സാനി ഗബ്ഭം ധാരേത്വാ സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭാ ദുക്ഖാഹി തിബ്ബാഹി കടുകാഹി വേദനാഹി ഫുട്ഠാ ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വത സോ ഭഗവാ, യോ ഇമസ്സ ഏവരൂപസ്സ ദുക്ഖസ്സ ¶ പഹാനായ ധമ്മം ദേസേതി. സുപ്പടിപന്നോ വത തസ്സ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ, യോ ഇമസ്സ ഏവരൂപസ്സ ദുക്ഖസ്സ പഹാനായ പടിപന്നോ. സുസുഖം വത തം നിബ്ബാനം, യഥിദം ഏവരൂപം ദുക്ഖം ന സംവിജ്ജതീ’’തി (ഉദാ. ൧൮) ഇമേഹി തീഹി വിതക്കേഹി തം ¶ ദുക്ഖം അധിവാസേന്തീ സാമികം സത്ഥു സന്തികം പേസേത്വാ തേന തസ്സാ വചനേന സത്ഥു വന്ദനായ ആരോചിതായ ‘‘സുഖിനീ ഹോതു സുപ്പവാസാ കോലിയധീതാ, അരോഗാ അരോഗം പുത്തം വിജായതൂ’’തി സത്ഥാരാ വുത്തക്ഖണേയേവ സുഖിനീ അരോഗാ അരോഗം പുത്തം വിജായിത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ സത്താഹം മഹാദാനം അദാസി. പുത്തോപിസ്സാ ജാതദിവസതോ പട്ഠായ ധമ്മകരണം ആദായ സങ്ഘസ്സ ഉദകം പരിസ്സാവേസി. സോ അപരഭാഗേ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിതോ അരഹത്തം പാപുണി.

അഥേകദിവസം ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘പസ്സഥാവുസോ, ഏവരൂപോ നാമ അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നോ ഭിക്ഖു ഏത്തകം കാലം മാതുകുച്ഛിസ്മിം ദുക്ഖം അനുഭോസി, കിമങ്ഗം പന അഞ്ഞേ, ബഹും വത ഇമിനാ ദുക്ഖം നിത്ഥിണ്ണ’’ന്തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ആമ, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ ഏത്തകാ ദുക്ഖാ മുച്ചിത്വാ ഇദാനി നിബ്ബാനം സച്ഛികത്വാ വിഹരതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൧൪.

‘‘യോമം ¶ ¶ പലിപഥം ദുഗ്ഗം, സംസാരം മോഹമച്ചഗാ;

തിണ്ണോ പാരങ്ഗതോ ഝായീ, അനേജോ അകഥംകഥീ;

അനുപാദായ നിബ്ബുതോ, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – യോ ഭിക്ഖു ഇമം രാഗപലിപഥഞ്ചേവ കിലേസദുഗ്ഗഞ്ച സംസാരവട്ടഞ്ച ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം അപ്പടിവിജ്ഝനകമോഹഞ്ച അതീതോ, ചത്താരോ ഓഘേ തിണ്ണോ ഹുത്വാ പാരം അനുപ്പത്തോ, ദുവിധേന ഝാനേന ഝായീ, തണ്ഹായ അഭാവേന അനേജോ, കഥംകഥായ അഭാവേന അകഥംകഥീ, ഉപാദാനാനം അഭാവേന അനുപാദിയിത്വാ കിലേസനിബ്ബാനേന നിബ്ബുതോ, തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

സീവലിത്ഥേരവത്ഥു ഏകതിംസതിമം.

൩൨. സുന്ദരസമുദ്ദത്ഥേരവത്ഥു

യോധ ¶ കാമേതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സുന്ദരസമുദ്ദത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സാവത്ഥിയം കിരേകോ കുലപുത്തോ സുന്ദരസമുദ്ദകുമാരോ നാമ ചത്താലീസകോടിവിഭവേ മഹാകുലേ നിബ്ബത്തോ. സോ ഏകദിവസം ¶ പച്ഛാഭത്തം ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥം മഹാജനം ധമ്മസ്സവനത്ഥായ ജേതവനം ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘കഹം ഗച്ഛഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സത്ഥു സന്തികം ധമ്മസ്സവനത്ഥായാ’’തി വുത്തേ ‘‘അഹമ്പി ഗമിസ്സാമീ’’തി വത്വാ തേന സദ്ധിം ഗന്ത്വാ പരിസപരിയന്തേ നിസീദി. സത്ഥാ തസ്സ ആസയം വിദിത്വാ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി. സോ ‘‘ന സക്കാ അഗാരം അജ്ഝാവസന്തേന സങ്ഖലിഖിതം ബ്രഹ്മചരിയം ചരിതു’’ന്തി സത്ഥു ധമ്മകഥം നിസ്സായ പബ്ബജ്ജായ ജാതുസ്സാഹോ പരിസായ പക്കന്തായ സത്ഥാരം പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ ‘‘മാതാപിതൂഹി അനനുഞ്ഞാതം തഥാഗതാ ന പബ്ബാജേന്തീ’’തി സുത്വാ ഗേഹം ഗന്ത്വാ രട്ഠപാലകുലപുത്താദയോ വിയ മഹന്തേന വായാമേന മാതാപിതരോ അനുജാനാപേത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ ‘‘കിം മേ ഇധ വാസേനാ’’തി തതോ നിക്ഖമിത്വാ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ പിണ്ഡായ ചരന്തോ വീതിനാമേസി.

അഥേകദിവസം സാവത്ഥിയം തസ്സ ¶ മാതാപിതരോ ഏകസ്മിം ഛണദിവസേ മഹന്തേന സിരിസോഭഗ്ഗേന തസ്സ സഹായകകുമാരകേ കീളമാനേ ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഹാകം പുത്തസ്സ ഇദം ദുല്ലഭം ജാത’’ന്തി പരിദേവിംസു. തസ്മിം ഖണേ ഏകാ ഗണികാ തം കുലം ഗന്ത്വാ തസ്സ മാതരം രോദമാനം നിസിന്നം ദിസ്വാ ‘‘അമ്മ, കിം കാരണാ രോദസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘പുത്തം അനുസ്സരിത്വാ രോദാമീ’’തി. ‘‘കഹം പന സോ, അമ്മാ’’തി? ‘‘ഭിക്ഖൂസു പബ്ബജിതോ’’തി. ‘‘കിം ഉപ്പബ്ബാജേതും ന വട്ടതീ’’തി? ‘‘വട്ടതി, ന പന ഇച്ഛതി, ഇതോ നിക്ഖമിത്വാ രാജഗഹം ഗതോ’’തി. ‘‘സചാഹം തം ഉപ്പബ്ബാജേയ്യം, കിം മേ കരേയ്യാഥാ’’തി? ‘‘ഇമസ്സ തേ കുലസ്സ കുടുമ്ബസാമിനിം ¶ കരേയ്യാമാ’’തി. തേന ഹി മേ പരിബ്ബയം ദേഥാതി പരിബ്ബയം ഗഹേത്വാ മഹന്തേന പരിവാരേന രാജഗഹം ഗന്ത്വാ തസ്സ പിണ്ഡായ ചരണവീഥിം സല്ലക്ഖേത്വാ തത്ഥേകം നിവാസഗേഹം ഗഹേത്വാ പാതോവ പണീതം ആഹാരം പടിയാദേത്വാ ഥേരസ്സ പിണ്ഡായ പവിട്ഠകാലേ ഭിക്ഖം ദത്വാ കതിപാഹച്ചയേന, ‘‘ഭന്തേ, ഇധേവ നിസീദിത്വാ ഭത്തകിച്ചം കരോഥാ’’തി പത്തം ഗണ്ഹി. സോ പത്തമദാസി.

അഥ ¶ നം പണീതേന ആഹാരേന പരിവിസിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇധേവ പിണ്ഡായ ചരിതും ഫാസുക’’ന്തി വത്വാ കതിപാഹം ആലിന്ദേ നിസീദാപേത്വാ ഭോജേത്വാ ദാരകേ പൂവേഹി സങ്ഗണ്ഹിത്വാ ‘‘ഏഥ തുമ്ഹേ ഥേരസ്സ ആഗതകാലേ മയി വാരേന്തിയാപി ഇധാഗന്ത്വാ രജം ഉട്ഠാപേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. തേ പുനദിവസേ ഥേരസ്സ ഭോജനവേലായ തായ വാരിയമാനാപി രജം ഉട്ഠാപേസും. സാ പുനദിവസേ, ‘‘ഭന്തേ, ദാരകാ വാരിയമാനാപി മമ വചനം അസുണിത്വാ ഇധ രജം ഉട്ഠാപേന്തി, അന്തോഗേഹേ നിസീദഥാ’’തി അന്തോ നിസീദാപേത്വാ കതിപാഹം ഭോജേസി. പുന ദാരകേ സങ്ഗണ്ഹിത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ മയാ വാരിയമാനാപി ഥേരസ്സ ഭോജനകാലേ മഹാസദ്ദം കരേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. തേ തഥാ കരിംസു. സാ പുനദിവസേ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമസ്മിം ഠാനേ അതിവിയ മഹാസദ്ദോ ഹോതി, ദാരകാ മയാ വാരിയമാനാപി വചനം ന ഗണ്ഹന്തി, ഉപരിപാസാദേയേവ നിസീദഥാ’’തി വത്വാ ഥേരേന അധിവാസിതേ ഥേരം പുരതോ കത്വാ പാസാദം അഭിരുഹന്തീ ദ്വാരാനി പിദഹമാനാവ പാസാദം അഭിരുഹി. ഥേരോ ഉക്കട്ഠസപദാനചാരികോ സമാനോപി രസതണ്ഹായ ബദ്ധോ തസ്സാ വചനേന സത്തഭൂമികം പാസാദം അഭിരുഹി.

സാ ഥേരം നിസീദാപേത്വാ ‘‘ചത്താലീസായ ഖലു, സമ്മ, പുണ്ണമുഖ ഠാനേഹി ഇത്ഥീ പുരിസം അച്ചാവദതി ¶ വിജമ്ഭതി വിനമതി ഗിലസതി വിലജ്ജതി നഖേന നഖം ഘട്ടേതി, പാദേന പാദം അക്കമതി, കട്ഠേന പഥവിം വിലിഖതി, ദാരകം ഉല്ലങ്ഘേതി ഓലങ്ഘേതി, കീളതി കീളാപേതി, ചുമ്ബതി ചുമ്ബാപേതി, ഭുഞ്ജതി ഭുഞ്ജാപേതി, ദദാതി ആയാചതി, കതമനുകരോതി, ഉച്ചം ഭാസതി, നീചം ഭാസതി, അവിച്ചം ഭാസതി, വിവിച്ചം ഭാസതി, നച്ചേന ഗീതേന വാദിതേന രോദിതേന വിലസിതേന വിഭൂസിതേന ജഗ്ഘതി, പേക്ഖതി, കടിം ചാലേതി, ഗുയ്ഹഭണ്ഡകം ചാലേതി, ഊരും വിവരതി, ഊരും പിദഹതി, ഥനം ദസ്സേതി, കച്ഛം ദസ്സേതി, നാഭിം ദസ്സേതി, അക്ഖിം നിഖണതി, ഭമുകം ¶ ഉക്ഖിപതി, ഓട്ഠം പലിഖതി, ജിവ്ഹം നില്ലാലേതി, ദുസ്സം മുഞ്ചതി, ദുസ്സം ബന്ധതി, സിരസം മുഞ്ചതി, സിരസം ബന്ധതീ’’തി (ജാ. ൨.൨൧.൩൦൦) ഏവം ആഗതം ഇത്ഥികുത്തം ഇത്ഥിലീലം ദസ്സേത്വാ തസ്സ പുരതോ ഠിതാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അലത്തകകതാ പാദാ, പാദുകാരുയ്ഹ വേസിയാ;

തുവമ്പി ദഹരോ മമ, അഹമ്പി ദഹരാ തവ;

ഉഭോപി പബ്ബജിസ്സാമ, ജിണ്ണാ ദണ്ഡപരായണാ’’തി. (ഥേരഗാ. ൪൫൯, ൪൬൨);

ഥേരസ്സ ¶ ‘‘അഹോ വത മേ ഭാരിയം അനുപധാരേത്വാ കതകമ്മ’’ന്തി മഹാസംവേഗോ ഉദപാദി. തസ്മിം ഖണേ സത്ഥാ പഞ്ചചത്താലീസയോജനമത്ഥകേ ജേതവനേ നിസിന്നോവ തം ¶ കാരണം ദിസ്വാ സിതം പാത്വാകാസി. അഥ നം ആനന്ദത്ഥേരോ പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, കോ നു ഖോ ഹേതു, കോ പച്ചയോ സിതസ്സ പാതുകമ്മായാ’’തി. ആനന്ദ, രാജഗഹനഗരേ സത്തഭൂമികപാസാദതലേ സുന്ദരസമുദ്ദസ്സ ച ഭിക്ഖുനോ ഗണികായ ച സങ്ഗാമോ വത്തതീതി. കസ്സ നു ഖോ, ഭന്തേ, ജയോ ഭവിസ്സതി, കസ്സ പരാജയോതി? സത്ഥാ, ‘‘ആനന്ദ, സുന്ദരസമുദ്ദസ്സ ജയോ ഭവിസ്സതി, ഗണികായ പരാജയോ’’തി ഥേരസ്സ ജയം പകാസേത്വാ തത്ഥ നിസിന്നകോവ ഓഭാസം ഫരിത്വാ ‘‘ഭിക്ഖു ഉഭോപി കാമേ നിരപേക്ഖോ പജഹാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൧൫.

‘‘യോധ കാമേ പഹന്ത്വാന, അനാഗാരോ പരിബ്ബജേ;

കാമഭവപരിക്ഖീണം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – യോ പുഗ്ഗലോ ഇധ ലോകേ ഉഭോപി കാമേ ഹിത്വാ അനാഗാരോ ഹുത്വാ പരിബ്ബജതി, തം പരിക്ഖീണകാമഞ്ചേവ പരിക്ഖീണഭവഞ്ച അഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ സോ ഥേരോ അരഹത്തം പത്വാ ഇദ്ധിബലേന വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ കണ്ണികാമണ്ഡലം വിനിവിജ്ഝിത്വാ സത്ഥു സരീരം ഥോമേന്തോയേവ ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദി. ധമ്മസഭായമ്പി കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘ആവുസോ, ജിവ്ഹാവിഞ്ഞേയ്യം രസം നിസ്സായ മനം നട്ഠോ സുന്ദരസമുദ്ദത്ഥേരോ, സത്ഥാ പനസ്സ അവസ്സയോ ജാതോ’’തി. സത്ഥാ തം കഥം സുത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപാഹം ഏതസ്സ രസതണ്ഹായ ബദ്ധമനസ്സ അവസ്സയോ ജാതോയേവാ’’തി വത്വാ തേഹി യാചിതോ തസ്സത്ഥസ്സ പകാസനത്ഥം അതീതം ആഹരിത്വാ –

‘‘ന ¶ ¶ കിരത്ഥി രസേഹി പാപിയോ,

ആവാസേഹി വാ സന്ഥവേഹി വാ;

വാതമിഗം ഗഹനനിസ്സിതം,

വസമാനേസി രസേഹി സഞ്ജയോ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൧൪) –

ഏകകനിപാതേ ¶ ഇമം വാതമിഗജാതകം വിത്ഥാരേത്വാ ‘‘തദാ സുന്ദരസമുദ്ദോ വാതമിഗോ അഹോസി, ഇമം പന ഗാഥം വത്വാ തസ്സ വിസ്സജ്ജാപേതാ രഞ്ഞോ മഹാമച്ചോ അഹമേവാ’’തി ജാതകം സമോധാനേസീതി.

സുന്ദരസമുദ്ദത്ഥേരവത്ഥു ബത്തിംസതിമം.

൩൩. ജടിലത്ഥേരവത്ഥു

യോധ തണ്ഹന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ജടിലത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തത്രായം അനുപുബ്ബീ കഥാ – അതീതേ കിര ബാരാണസിയം ദ്വേ ഭാതരോ കുടുമ്ബികാ മഹന്തം ഉച്ഛുഖേത്തം കാരേസും. അഥേകദിവസം കനിട്ഠഭാതാ ഉച്ഛുഖേത്തം ഗന്ത്വാ ‘‘ഏകം ജേട്ഠഭാതികസ്സ ദസ്സാമി, ഏകം മയ്ഹം ഭവിസ്സതീ’’തി ദ്വേ ഉച്ഛുയട്ഠിയോ രസസ്സ അനിക്ഖമനത്ഥായ ഛിന്നട്ഠാനേ ബന്ധിത്വാ ഗണ്ഹി. തദാ കിര ഉച്ഛൂനം യന്തേന പീളനകിച്ചം നത്ഥി, അഗ്ഗേ വാ മൂലേ വാ ഛിന്ദിത്വാ ഉക്ഖിത്തകാലേ ധമ്മകരണതോ ഉദകം വിയ സയമേവ രസോ നിക്ഖമതി. തസ്സ പന ഖേത്തതോ ഉച്ഛുയട്ഠിയോ ഗഹേത്വാ ആഗമനകാലേ ¶ ഗന്ധമാദനേ പച്ചേകബുദ്ധോ സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ‘‘കസ്സ നു ഖോ അജ്ജ അനുഗ്ഗഹം കരിസ്സാമീ’’തി ഉപധാരേന്തോ തം അത്തനോ ഞാണജാലേ പവിട്ഠം ദിസ്വാ സങ്ഗഹം കാതും സമത്ഥഭാവഞ്ച ഞത്വാ പത്തചീവരം ആദായ ഇദ്ധിയാ ആഗന്ത്വാ തസ്സ പുരതോ അട്ഠാസി. സോ തം ദിസ്വാവ പസന്നചിത്തോ ഉത്തരസാടകം ഉച്ചതരേ ഭൂമിപദേസേ അത്ഥരിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇധ നിസീദഥാ’’തി പച്ചേകബുദ്ധം നിസീദാപേത്വാ ‘‘പത്തം ഉപനാമേഥാ’’തി ഉച്ഛുയട്ഠിയാ ബന്ധനട്ഠാനം മോചേത്വാ പത്തസ്സ ഉപരി അകാസി, രസോ ഓതരിത്വാ പത്തം പൂരേസി. പച്ചേകബുദ്ധേന തസ്മിം രസേ പീതേ ‘‘സാധുകം വത മേ അയ്യേന രസോ പീതോ. സചേ മേ ജേട്ഠഭാതികോ മൂലം ആഹരാപേസ്സതി, മൂലം ദസ്സാമി. സചേ പത്തിം ആഹരാപേസ്സതി, പത്തിം ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, പത്തം മേ ഉപനാമേഥാ’’തി ദുതിയമ്പി ഉച്ഛുയട്ഠിം മോചേത്വാ രസം അദാസി. ‘‘ഭാതാ മേ ഉച്ഛുഖേത്തതോ അഞ്ഞം ഉച്ഛും ആഹരിത്വാ ഖാദിസ്സതീ’’തി ഏത്തകമ്പി കിരസ്സ വഞ്ചനചിത്തം നാഹോസി. പച്ചേകബുദ്ധോ പന പഠമം ഉച്ഛുരസസ്സ പീതത്താ തം ഉച്ഛുരസം ¶ അഞ്ഞേഹിപി സദ്ധിം സംവിഭജിതുകാമോ ഹുത്വാ ഗഹേത്വാവ നിസീദി ¶ . സോ തസ്സ ആകാരം ഞത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, യോ അയം മയാ ദിന്നോ അഗ്ഗരസോ, ഇമസ്സ നിസ്സന്ദേന ദേവമനുസ്സേസു സമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ പരിയോസാനേ തുമ്ഹേഹി പത്തധമ്മമേവ പാപുണേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം പട്ഠപേസി. പച്ചേകബുദ്ധോപിസ്സ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി വത്വാ ‘‘ഇച്ഛിതം പത്ഥിതം തുയ്ഹ’’ന്തി ദ്വീഹി ഗാഥാഹി അനുമോദനം കത്വാ യഥാ സോ പസ്സതി, ഏവം അധിട്ഠഹിത്വാ ആകാസേന ¶ ഗന്ധമാദനം ഗന്ത്വാ പഞ്ചന്നം പച്ചേകബുദ്ധസതാനം തം രസം അദാസി.

സോ തം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ ഭാതു സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കഹം ഗതോസീ’’തി വുത്തേ ‘‘ഉച്ഛുഖേത്തം ഓലോകേതും ഗതോമ്ഹീ’’തി. ‘‘കിം താദിസേന ഉച്ഛുഖേത്തം ഗതേന, നനു നാമ ഏകം വാ ദ്വേ വാ ഉച്ഛുയട്ഠിയോ ആദായ ആഗന്തബ്ബം ഭവേയ്യാ’’തി ഭാതരാ വുത്തോ – ‘‘ആമ, ഭാതിക, ദ്വേ മേ ഉച്ഛുയട്ഠിയോ ഗഹിതാ, ഏകം പന പച്ചേകബുദ്ധം ദിസ്വാ മമ ഉച്ഛുയട്ഠിതോ രസം ദത്വാ ‘മൂലം വാ പത്തിം വാ ദസ്സാമീ’തി തുമ്ഹാകമ്പി മേ ഉച്ഛുയട്ഠിതോ രസോ ദിന്നോ, കിം നു ഖോ തസ്സ മൂലം ഗണ്ഹിസ്സഥ, ഉദാഹു പത്തി’’ന്തി ആഹ. ‘‘കിം പന പച്ചേകബുദ്ധേന കത’’ന്തി? ‘‘മമ ഉച്ഛുയട്ഠിതോ രസം പിവിത്വാ തുമ്ഹാകം ഉച്ഛുയട്ഠിതോ രസം ആദായ ആകാസേന ഗന്ധമാദനം ഗന്ത്വാ പഞ്ചസതാനം പച്ചേകബുദ്ധാനം അദാസീ’’തി. സോ തസ്മിം കഥേന്തേയേവ നിരന്തരം പീതിയാ ഫുട്ഠസരീരോ ഹുത്വാ ‘‘തേന മേ പച്ചേകബുദ്ധേന ദിട്ഠധമ്മസ്സേവ അധിഗമോ ഭവേയ്യാ’’തി പത്ഥനം അകാസി. ഏവം കനിട്ഠേന തിസ്സോ സമ്പത്തിയോ പത്ഥിതാ, ജേട്ഠേന പന ഏകപദേനേവ അരഹത്തം പത്ഥിതന്തി ഇദം തേസം പുബ്ബകമ്മം.

തേ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ഖേപയിംസു. തേസം ദേവലോകേ ഠിതകാലേയേവ വിപസ്സീ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജി. തേപി ദേവലോകതോ ചവിത്വാ ബന്ധുമതിയാ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ ജേട്ഠോ ജേട്ഠോവ, കനിട്ഠോ കനിട്ഠോവ ഹുത്വാ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹിംസു. തേസു ജേട്ഠസ്സ സേനോതി നാമം അകംസു, കനിട്ഠസ്സ അപരാജിതോതി ¶ . തേസു വയപ്പത്തകാലേ കുടുമ്ബം സണ്ഠാപേത്വാ വിഹരന്തേസു ‘‘ബുദ്ധരതനം ലോകേ ഉപ്പന്നം, ധമ്മരതനം, സങ്ഘരതനം, ദാനാനി ദേഥ, പുഞ്ഞാനി കരോഥ, അജ്ജ അട്ഠമീ, അജ്ജ ചാതുദ്ദസീ, അജ്ജ പന്നരസീ, ഉപോസഥം കരോഥ, ധമ്മം ¶ സുണാഥാ’’തി ധമ്മഘോസകസ്സ ബന്ധുമതീനഗരേ ഘോസനം സുത്വാ മഹാജനം പുരേഭത്തം ദാനം ദത്വാ പച്ഛാഭത്തം ധമ്മസ്സവനായ ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ സേനകുടുമ്ബികോ ‘‘കഹം ഗച്ഛഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സത്ഥു സന്തികം ധമ്മസ്സവനായാ’’തി വുത്തേ ‘‘അഹമ്പി ഗമിസ്സാമീ’’തി തേഹി സദ്ധിംയേവ ഗന്ത്വാ പരിസപരിയന്തേ നിസീദി.

സത്ഥാ തസ്സ അജ്ഝാസയം വിദിത്വാ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി. സോ സത്ഥു ധമ്മം സുത്വാ പബ്ബജ്ജായ ഉസ്സാഹജാതോ സത്ഥാരം പബ്ബജ്ജം യാചി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘അത്ഥി പന തേ അപലോകേതബ്ബാ ¶ ഞാതകാ’’തി പുച്ഛി. അത്ഥി, ഭന്തേതി. തേന ഹി അപലോകേത്വാ ഏഹീതി. സോ കനിട്ഠസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘യം ഇമസ്മിം കുലേ സാപതേയ്യം, തം സബ്ബം തവ ഹോതൂ’’തി ആഹ. തുമ്ഹേ പന, സാമീതി. അഹം സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമീതി. സാമി കിം വദേഥ, അഹം മാതരി മതായ മാതരം വിയ, പിതരി മതേ പിതരം വിയ തുമ്ഹേ അലത്ഥം, ഇദം കുലം മഹാഭോഗം, ഗേഹേ ഠിതേനേവ സക്കാ പുഞ്ഞാനി കാതും, മാ ഏവം കരിത്ഥാതി. മയാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മോ സുതോ, ന സക്കാ തം അഗാരമജ്ഝേ ഠിതേന പൂരേതും, പബ്ബജിസ്സാമേവാഹം, ത്വം നിവത്താഹീതി. ഏവം സോ കനിട്ഠം നിവത്താപേത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ ന ചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. കനിട്ഠോപി ‘‘ഭാതു പബ്ബജിതസക്കാരം കരിസ്സാമീ’’തി സത്താഹം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം ദത്വാ ഭാതരം ¶ വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി അത്തനോ ഭവനിസ്സരണം കതം, അഹം പന പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി ബദ്ധോ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിതും ന സക്കോമി, മയ്ഹം ഗേഹേ ഠിതസ്സേവ അനുച്ഛവികം മഹന്തം പുഞ്ഞകമ്മം ആചിക്ഖഥാ’’തി. അഥ നം ഥേരോ ‘‘സാധു സാധു, പണ്ഡിത, സത്ഥു ഗന്ധകുടിം കരോഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ നാനാദാരൂനി ആഹരാപേത്വാ ഥമ്ഭാദീനം അത്ഥായ തച്ഛാപേത്വാ ഏകം സുവണ്ണഖചിതം, ഏകം രജതഖചിതം, ഏകം മണിഖചിതന്തി സബ്ബാനി സത്തരതനഖചിതാനി കാരേത്വാ തേഹി ഗന്ധകുടിം കാരേത്വാ സത്തരതനഖചിതാഹേവ ഛദനിട്ഠകാഹി ഛാദാപേസി. ഗന്ധകുടിയാ കരണകാലേയേവ പന തം അത്തനാ സമാനനാമകോ അപരാജിതോയേവ നാമ ഭാഗിനേയ്യോ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘അഹമ്പി കരിസ്സാമി, മയ്ഹമ്പി പത്തിം ദേഥ മാതുലാ’’തി ആഹ. ന ദേമി, താത, അഞ്ഞേഹി അസാധാരണം കരിസ്സാമീതി. സോ ബഹുമ്പി യാചിത്വാ പത്തിം അലഭമാനോ ‘‘ഗന്ധകുടിയാ പുരതോ കുഞ്ജരസാലം ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി സത്തരതനമയം കുഞ്ജരസാലം കാരേസി. സോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ മേണ്ഡകസേട്ഠി ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി.

ഗന്ധകുടിയം ¶ പന സത്തരതനമയാനി തീണി മഹാവാതപാനാനി അഹേസും. തേസം അഭിമുഖേ ഹേട്ഠാ സുധാപരികമ്മകതാ തിസ്സോ പോക്ഖരണിയോ കാരേത്വാ ചതുജ്ജാതികഗന്ധോദകസ്സ പൂരേത്വാ അപരാജിതോ, ഗഹപതി, പഞ്ചവണ്ണാനി കുസുമാനി രോപാപേസി തഥാഗതസ്സ അന്തോ നിസിന്നകാലേ വാതവേഗേന സമുട്ഠിതാഹി രേണുവട്ടീഹി സരീരസ്സ ഓകിരണത്ഥം. ഗന്ധകുടിഥൂപികായ കപല്ലം രത്തസുവണ്ണമയം അഹോസി, പവാളമയാ സിഖരാ, ഹേട്ഠാ മണിമയാ ഛദനിട്ഠകാ. ഇതി സാ നച്ചന്തോ വിയ മോരോ സോഭമാനാ അട്ഠാസി. സത്തസു പന രതനേസു കോട്ടേതബ്ബയുത്തകം കോട്ടേത്വാ ഇതരം സകലമേവ ¶ ഗഹേത്വാ ജണ്ണുമത്തേന ഓധിനാ ഗന്ധകുടിം പരിക്ഖിപിത്വാ പരിവേണം പൂരേസി.

ഏവം ഗന്ധകുടിം നിട്ഠാപേത്വാ അപരാജിതോ, ഗഹപതി, ഭാതികത്ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, നിട്ഠിതാ ഗന്ധകുടി, പരിഭോഗമസ്സാ പച്ചാസീസാമി, പരിഭോഗേന കിര മഹന്തം പുഞ്ഞം ഹോതീ’’തി ¶ . സോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമിനാ കിര വോ കുടുമ്ബികേന ഗന്ധകുടി കാരിതാ, ഇദാനി പന പരിഭോഗം പച്ചാസീസതീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ഉട്ഠായാസനാ ഗന്ധകുടിഅഭിമുഖം ഗന്ത്വാ ഗന്ധകുടിം പരിക്ഖിപിത്വാ പരിക്ഖിത്തരതനരാസിം ഓലോകേന്തോ ദ്വാരകോട്ഠകേ അട്ഠാസി. അഥ നം കുടുമ്ബികോ ‘‘പവിസഥ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. സത്ഥാ തത്ഥേവ ഠത്വാ തതിയവാരേ തസ്സ ഭാതികത്ഥേരം ഓലോകേസി. സോ ഓലോകിതാകാരേനേവ ഞത്വാ കനിട്ഠഭാതരം ആഹ – ‘‘ഏഹി, താത, ‘മമേവ രക്ഖാ ഭവിസ്സതി, തുമ്ഹേ യഥാസുഖം വസഥാ’തി സത്ഥാരം വദേഹീ’’തി. സോ തസ്സ വചനം സുത്വാ സത്ഥാരം പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, യഥാ മനുസ്സാ രുക്ഖമൂലേ പവിസിത്വാ അനപേക്ഖാ പക്കമന്തി, യഥാ വാ നദിം തരിത്വാ ഉളുമ്പം അനപേക്ഖാ പരിച്ചജന്തി, ഏവം അനപേക്ഖാ ഹുത്വാ തുമ്ഹേ വസഥാ’’തി ആഹ. കിമത്ഥം പന സത്ഥാ അട്ഠാസി? ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘ബുദ്ധാനം സന്തികം പുരേഭത്തമ്പി പച്ഛാഭത്തമ്പി ബഹൂ ആഗച്ഛന്തി, തേസു രതനാനി ആദായ പക്കമന്തേസു ന സക്കാ അമ്ഹേഹി വാരേതും, പരിവേണമ്ഹി ഏത്തകേ രതനേ വോകിണ്ണേ അത്തനോ ഉപട്ഠാകേ ഹരന്തേപി ന വാരേതീതി കുടുമ്ബികോ മയി ആഘാതം കത്വാ അപായൂപഗോ ഭവേയ്യാ’’തി ഇമിനാ കാരണേന അട്ഠാസി. തേന പന ¶ , ‘‘ഭന്തേ, മമേവ രക്ഖാ ഭവിസ്സതി, തുമ്ഹേ വസഥാ’’തി വുത്തേ പാവിസി.

കുടുമ്ബികോ ¶ സമന്താ രക്ഖം ഠപേത്വാ മനുസ്സേ ആഹ – ‘‘താതാ, ഉച്ഛങ്ഗേന വാ പച്ഛിപസിബ്ബകേഹി വാ ആദായ ഗച്ഛന്തേ വാരേയ്യാഥ, ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തേ പന മാ വാരയിത്ഥാ’’തി. അന്തോനഗരേപി ആരോചാപേസി ‘‘മയാ ഗന്ധകുടിപരിവേണേ സത്ത രതനാനി ഓകിണ്ണാനി, സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ ഗച്ഛന്താ ദുഗ്ഗതമനുസ്സാ ഉഭോ ഹത്ഥേ പൂരേത്വാ ഗണ്ഹന്തു, സുഖിതാപി ഏകേന ഗണ്ഹന്തൂ’’തി. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി ‘‘സദ്ധാ താവ ധമ്മം സോതുകാമാ ഗമിസ്സന്തിയേവ, അസ്സദ്ധാപി പന ധനലോഭേന ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുത്വാ ദുക്ഖതോ മുച്ചിസ്സന്തീ’’തി. തസ്മാ ജനസങ്ഗഹത്ഥായ ഏവം ആരോചാപേസി. മഹാജനോ തേന വുത്തനിയാമേനേവ രതനാനി ഗണ്ഹി. സകിം ഓകിണ്ണരതനേസു ഖീണേസു യാവതതിയം ജണ്ണുമത്തേന ഓധിനാ ഓകിരാപേസിയേവ. സത്ഥു പന പാദമൂലേ തിപുസമത്തം അനഗ്ഘം മണിരതനം ഠപേസി. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘സത്ഥു സരീരതോ സുവണ്ണവണ്ണായ പഭായ സദ്ധിം മണിപഭം ഓലോകേന്താനം തിത്തി നാമ ന ഭവിസ്സതീ’’തി. തസ്മാ ഏവമകാസി. മഹാജനോപി അതിത്തോവ ഓലോകേസി.

അഥേകദിവസം ഏകോ മിച്ഛാദിട്ഠികബ്രാഹ്മണോ ‘‘സത്ഥു കിര പാദമൂലേ മഹഗ്ഘം മണിരതനം നിക്ഖിത്തം, ഹരിസ്സാമി ന’’ന്തി വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിതും ആഗതസ്സ മഹാജനസ്സ അന്തരേന പാവിസി. കുടുമ്ബികോ തസ്സ പവിസനാകാരേനേവ ¶ ‘‘മണിം ഗണ്ഹിതുകാമോ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘അഹോ വത ന ഗണ്ഹേയ്യാ’’തി ചിന്തേസി. സോപി സത്ഥാരം വന്ദന്തോ വിയ പാദമൂലേ ഹത്ഥം ഉപനാമേത്വാ മണിം ഗഹേത്വാ ¶ ഓവട്ടികായ കത്വാ പക്കാമി. കുടുമ്ബികോ തസ്മിം ചിത്തം പസാദേതും നാസക്ഖി. സോ ധമ്മകഥാവസാനേ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, മയാ തിക്ഖത്തും ഗന്ധകുടിം പരിക്ഖിപിത്വാ ജണ്ണുമത്തേന ഓധിനാ സത്ത രതനാനി ഓകിണ്ണാനി, താനി മേ ഗണ്ഹന്തേസു ആഘാതോ നാമ നാഹോസി, ചിത്തം ഭിയ്യോ ഭിയ്യോ പസീദിയേവ. അജ്ജ പന ‘അഹോ വതായം ബ്രാഹ്മണോ മണിം ന ഗണ്ഹേയ്യാ’തി ചിന്തേത്വാ തസ്മിം മണിം ആദായ ഗതേ ചിത്തം പസാദേതും നാസക്ഖി’’ന്തി. സത്ഥാ തസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘നനു, ഉപാസക, അത്തനോ സന്തകം പരേഹി അനാഹരണീയം കാതും സക്കോസീ’’തി നയം അദാസി. സോ സത്ഥാരാ ദിന്നനയേ ഠത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘അജ്ജ ആദിം കത്വാ മമ സന്തകം ദസികസുത്തമത്തമ്പി മം അഭിഭവിത്വാ അനേകസതാപി രാജാനോ വാ ചോരാ വാ ഗണ്ഹിതും സമത്ഥാ നാമ മാ ഹോന്തു, അഗ്ഗിനാപി മമ സന്തകം മാ ഡയ്ഹതു, ഉദകേനപി മാ വുയ്ഹതൂ’’തി പത്ഥനം അകാസി ¶ . സത്ഥാപിസ്സ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി അനുമോദനം അകാസി. സോ ഗന്ധകുടിമഹം കരോന്തോ അട്ഠസട്ഠിയാ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനം അന്തോവിഹാരേയേവ നവ മാസേ മഹാദാനം ദത്വാ ദാനപരിയോസാനേ സബ്ബേസം തിചീവരം അദാസി. സങ്ഘനവകസ്സ ചീവരസാടകാ സഹസ്സഗ്ഘനകാ അഹേസും.

സോ ഏവം യാവതായുകം പുഞ്ഞാനി കരിത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഏത്തകം കാലം ദേവമനുസ്സേസു സംസരിത്വാ ഇമസ്മിം ¶ ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ ഏകസ്മിം സേട്ഠികുലേ പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ അഡ്ഢമാസാധികേ നവ മാസേ മാതുകുച്ഛിയം വസി. ജാതദിവസേ പനസ്സ സകലനഗരേ സബ്ബാവുധാനി പജ്ജലിംസു, സബ്ബേസം കായരൂള്ഹാനി ആഭരണാനിപി പജ്ജലിതാനി വിയ ഓഭാസം മുഞ്ചിംസു, നഗരം ഏകപജ്ജോതം അഹോസി. സേട്ഠിപി പാതോവ രാജൂപട്ഠാനം അഗമാസി. അഥ നം രാജാ പുച്ഛി – ‘‘അജ്ജ സബ്ബാവുധാനി പജ്ജലിംസു, നഗരം ഏകപജ്ജോതം ജാതം, ജാനാസി നു ഖോ ഏത്ഥ കാരണ’’ന്തി? ‘‘ജാനാമി, ദേവാ’’തി. ‘‘കിം, സേട്ഠീ’’തി? ‘‘മമ ഗേഹേ തുമ്ഹാകം ദാസോ ജാതോ, തസ്സ പുഞ്ഞതേജേനേവം അഹോസീ’’തി. ‘‘കിം നു ഖോ ചോരോ ഭവിസ്സതീ’’തി? ‘‘നത്ഥേതം, ദേവ, പുഞ്ഞവാ സത്തോ കതാഭിനീഹാരോ’’തി. ‘‘തേന ഹി നം സമ്മാ പോസേതും വട്ടതി, ഇദമസ്സ ഖീരമൂലം ഹോതൂ’’തി ദേവസികം സഹസ്സം പട്ഠപേസി. അഥസ്സ നാമഗഹണദിവസേ സകലനഗരസ്സ ഏകപജ്ജോതഭൂതത്താ ജോതികോത്വേവ നാമം കരിംസു.

അഥസ്സ വയപ്പത്തകാലേ ഗേഹകരണത്ഥായ ഭൂമിതലേ സോധിയമാനേ സക്കസ്സ ഭവനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സക്കോ ‘‘കിം നു ഖോ ഇദ’’ന്തി ഉപധാരയമാനോ ‘‘ജോതികസ്സ ഗേഹട്ഠാനം ഗണ്ഹന്തീ’’തി ഞത്വാ ‘‘നായം ഏതേഹി കതഗേഹേ വസിസ്സതി, മയാപേത്ഥ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി വഡ്ഢകീവേസേന തത്ഥ ഗന്ത്വാ ‘‘കിം കരോഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ജോതികസ്സ ഗേഹട്ഠാനം ഗണ്ഹാമാ’’തി. ‘‘അപേഥ, നായം തുമ്ഹേഹി കതഗേഹേ വസിസ്സതീ’’തി വത്വാ സോളസകരീസമത്തം ¶ ഭൂമിപദേസം ഓലോകേസി, സോ താവദേവ കസിണമണ്ഡലം ¶ വിയ സമോ അഹോസി. പുന ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ സത്തരതനമയോ സത്തഭൂമികപാസാദോ ഉട്ഠഹതൂ’’തി ചിന്തേത്വാ ഓലോകേസി, താവദേവ തഥാരൂപോ പാസാദോ ഉട്ഠഹി. പുന ‘‘ഇമം പരിക്ഖിപിത്വാ സത്തരതനമയാ സത്ത പാകാരാ ഉട്ഠഹന്തൂ’’തി ചിന്തേത്വാ ഓലോകേസി, തഥാരൂപാ പാകാരാ ഉട്ഠഹിംസു. അഥ ‘‘നേസം പരിയന്തേ കപ്പരുക്ഖാ ഉട്ഠഹന്തൂ’’തി ചിന്തേത്വാ ¶ ഓലോകേസി, തഥാരൂപാ കപ്പരുക്ഖാ ഉട്ഠഹിംസു. ‘‘പാസാദസ്സ ചതൂസു കണ്ണേസു ചതസ്സോ നിധികുമ്ഭിയോ ഉട്ഠഹന്തൂ’’തി ചിന്തേത്വാ ഓലോകേസി, സബ്ബം തഥേവ അഹോസി. നിധികുമ്ഭീസു പന ഏകാ യോജനികാ അഹോസി, ഏകാ തിഗാവുതികാ, ഏകാ അഡ്ഢയോജനികാ, ഏകാ ഗാവുതപ്പമാണാ. ബോധിസത്തസ്സ നിബ്ബത്തനിധികുമ്ഭീനം പന ഏകമുഖപ്പമാണം അഹോസി, ഹേട്ഠാ പഥവീപരിയന്താവ അഹേസും. ജോതികസ്സ നിബ്ബത്തനിധികുമ്ഭീനം മുഖപരിമാണം ന കഥിതം, സബ്ബാ മുഖഛിന്നതാലഫലം വിയ പരിപുണ്ണാവ ഉട്ഠഹിംസു. പാസാദസ്സ ചതൂസു കണ്ണേസു തരുണതാലക്ഖന്ധപ്പമാണാ ചതസ്സോ സുവണ്ണമയാ ഉച്ഛുയട്ഠിയോ നിബ്ബത്തിംസു. താസം മണിമയാനി പത്താനി, സോവണ്ണമയാനി ഖന്ധാനി അഹേസും. പുബ്ബകമ്മസ്സ ദസ്സനത്ഥം കിരേതാനി, നിബ്ബത്തിംസു.

സത്തസു ദ്വാരകോട്ഠകേസു സത്ത യക്ഖാ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിംസു. പഠമേ ദ്വാരകോട്ഠകേ യമകോളീ നാമ യക്ഖോ അത്തനോ പരിവാരേന യക്ഖസഹസ്സേന സദ്ധിം ആരക്ഖം ഗണ്ഹി, ദുതിയേ ¶ ഉപ്പലോ നാമ അത്തനോ പരിവാരയക്ഖാനം ദ്വീഹി സഹസ്സേഹി സദ്ധിം, തതിയേ വജിരോ നാമ തീഹി സഹസ്സേഹി സദ്ധിം, ചതുത്ഥേ വജിരബാഹു നാമ ചതൂഹി സഹസ്സേഹി സദ്ധിം, പഞ്ചമേ കസകന്ദോ നാമ പഞ്ചഹി സഹസ്സേഹി സദ്ധിം, ഛട്ഠേ കടത്ഥോ നാമ ഛഹി സഹസ്സേഹി സദ്ധിം, സത്തമേ ദിസാമുഖോ നാമ സത്തഹി സഹസ്സേഹി സദ്ധിം ആരക്ഖം ഗണ്ഹി. ഏവം പാസാദസ്സ അന്തോ ച ബഹി ച ഗാള്ഹരക്ഖാ അഹോസി. ‘‘ജോതികസ്സ കിര സത്തരതനമയോ സത്തഭൂമികപാസാദോ ഉട്ഠിതോ, സത്ത പാകാരാ സത്തദ്വാരകോട്ഠകാ ചതസ്സോ നിധികുമ്ഭിയോ ഉട്ഠിതാ’’തി സുത്വാ ബിമ്ബിസാരോ രാജാ സേട്ഠിച്ഛത്തം പഹിണി. സോ ജോതികസേട്ഠി നാമ അഹോസി.

തേന പന സദ്ധിം കതപുഞ്ഞകമ്മാ ഇത്ഥീ ഉത്തരകുരൂസു നിബ്ബത്തി. അഥ നം ദേവതാ തതോ ആനേത്വാ സിരിഗബ്ഭേ നിസീദാപേസും. സാ ആഗച്ഛമാനാ ഏകം തണ്ഡുലനാളിം തയോ ച ജോതിപാസാണേ ഗണ്ഹി. തേസം യാവജീവം തായേവ തണ്ഡുലനാളിയാ ഭത്തം അഹോസി. സചേ കിര തേ സകടസതമ്പി തണ്ഡുലാനം പൂരേതുകാമാ ഹോന്തി, സാ തണ്ഡുലനാളി നാളിയേവ ഹുത്വാ തിട്ഠതി. ഭത്തപചനകാലേ തണ്ഡുലേ ഉക്ഖലിയം പക്ഖിപിത്വാ തേസം പാസാണാനം ¶ ഉപരി ഠപേതി, പാസാണാ താവദേവ പജ്ജലിത്വാ ഭത്തേ പക്കമത്തേ നിബ്ബായന്തി. തേനേവ സഞ്ഞാണേന ഭത്തസ്സ പക്കഭാവം ജാനന്തി. സൂപേയ്യാദിപചനകാലേപി ഏസേവ നയോ. ഏവം തേസം ജോതിപാസാണേഹി ആഹാരോ പച്ചതി. മണിആലോകേന ¶ ച വസന്തി, അഗ്ഗിസ്സ വാ ദീപസ്സ ¶ വാ ഓഭാസം നേവ ജാനിംസു. ‘‘ജോതികസ്സ കിര ഏവരൂപാ സമ്പത്തീ’’തി സകലജമ്ബുദീപേ പാകടോ അഹോസി. മഹാജനോ യാനാദീനി യോജേത്വാ ദസ്സനത്ഥായ ആഗച്ഛതി. ജോതികസേട്ഠി ആഗതാഗതാനം ഉത്തരകുരുതണ്ഡുലാനം ഭത്തം പചാപേത്വാ ദാപേസി. ‘‘കപ്പരുക്ഖേഹി വത്ഥാനി ഗണ്ഹന്തു, ആഭരണാനി ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ആണാപേസി. ‘‘ഗാവുതികനിധികുമ്ഭിയാ മുഖം വിവരാപേത്വാ യാപനമത്തം ധനം ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ആണാപേസി. സകലജമ്ബുദീപവാസികേസു ധനം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തേസു നിധികുമ്ഭിയാ അങ്ഗുലിമത്തമ്പി ഊനം നാഹോസി. ഗന്ധകുടിപരിവേണേ വാലുകം കത്വാ ഓകിണ്ണരതനാനം കിരസ്സ ഏസോ നിസ്സന്ദോ.

ഏവം മഹാജനേ വത്ഥാഭരണാനി ചേവ ധനഞ്ച യദിച്ഛകം ആദായ ഗച്ഛന്തേ ബിമ്ബിസാരോ തസ്സ പാസാദം ദട്ഠുകാമോപി മഹാജനേ ആഗച്ഛന്തേ ഓകാസം നാലത്ഥ. അപരഭാഗേ യദിച്ഛകം ആദായ ഗതത്താ മനുസ്സേസു മന്ദീഭൂതേസു രാജാ ജോതികസ്സ പിതരം ആഹ – ‘‘തവ പുത്തസ്സ പാസാദം ദട്ഠുകാമമ്ഹാ’’തി. സോ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി വത്വാ ഗന്ത്വാ പുത്തസ്സ കഥേസി – ‘‘താത, രാജാ തേ പാസാദം ദട്ഠുകാമോ’’തി. ‘‘സാധു, താത, ആഗച്ഛതൂ’’തി. രാജാ മഹന്തേന പരിവാരേന തത്ഥ അഗമാസി. പഠമദ്വാരകോട്ഠകേ സമ്മജ്ജിത്വാ കചവരഛഡ്ഡികാ ദാസീ രഞ്ഞോ ഹത്ഥം അദാസി, രാജാ ‘‘സേട്ഠിജായാ’’തി സഞ്ഞായ ലജ്ജമാനോ തസ്സാ ബാഹായ ഹത്ഥം ന ഠപേസി. ഏവം സേസദ്വാരകോട്ഠകേസുപി ¶ ദാസിയോ ‘‘സേട്ഠിഭരിയായോ’’തി മഞ്ഞമാനോ താസം ബാഹായ ഹത്ഥം ന ഠപേസി. ജോതികോ ആഗന്ത്വാ രാജാനം പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ പച്ഛതോ ഹുത്വാ ‘‘പുരതോ യാഥ, ദേവാ’’തി ആഹ. രഞ്ഞോ മണിപഥവീ സതപോരിസപപാതോ വിയ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹി. സോ ‘‘ഇമിനാ മമ ഗഹണത്ഥായ ഓപാതോ ഖണിതോ’’തി മഞ്ഞമാനോ പാദം നിക്ഖിപിതും ന വിസഹി. ജോതികോ ‘‘നായം, ദേവ, ഓപാതോ, മമ പച്ഛതോ ആഗച്ഛഥാ’’തി പുരതോ അഹോസി. രാജാ തേന അക്കന്തകാലേ ഭൂമിം അക്കമിത്വാ ഹേട്ഠിമതലതോ ¶ പട്ഠായ പാസാദം ഓലോകേന്തോ വിചരി. തദാ അജാതസത്തുകുമാരോപി പിതു അങ്ഗുലിം ഗഹേത്വാ വിചരന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ അന്ധബാലോ മമ പിതാ, ഗഹപതികേ നാമ സത്തരതനമയേ പാസാദേ വസന്തേ ഏസ രാജാ ഹുത്വാ ദാരുമയേ ഗേഹേ വസതി, അഹം ദാനി രാജാ ഹുത്വാ ഇമസ്സ ഇമസ്മിം പാസാദേ വസിതും ന ദസ്സാമീ’’തി.

രഞ്ഞോപി ഉപരിമതലാനി അഭിരുഹന്തസ്സേവ പാതരാസവേലാ ജാതാ. സോ സേട്ഠിം ആമന്തേത്വാ, ‘‘മഹാസേട്ഠി, ഇധേവ പാതരാസം ഭുഞ്ജിസ്സാമാ’’തി. ജാനാമി, ദേവ, സജ്ജിതോ ദേവസ്സാഹാരോതി. സോ സോളസഹി ഗന്ധോദകഘടേഹി ന്ഹത്വാ രതനമയേ സേട്ഠിസ്സ നിസീദനമണ്ഡപേ പഞ്ഞത്തേ തസ്സേവ നിസീദനപല്ലങ്കേ നിസീദി. അഥസ്സ ഹത്ഥധോവനൂദകം ദത്വാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികായ സുവണ്ണപാതിയാ കിലിന്നപായാസം വഡ്ഢേത്വാ പുരതോ ഠപയിംസു. രാജാ ‘‘ഭോജന’’ന്തി സഞ്ഞായ ഭുഞ്ജിതും ആരഭി. സേട്ഠി ¶ ‘‘നയിദം, ദേവ, ഭോജനം, കിലിന്നപായാസോ ¶ ഏസോ’’തി അഞ്ഞിസ്സാ സുവണ്ണപാതിയാ ഭോജനം വഡ്ഢേത്വാ പുരിമപാതിയം ഠപയിംസു. തതോ ഉട്ഠിതഉതുനാ കിര തം ഭുഞ്ജിതും സുഖം ഹോതി. രാജാ മധുരഭോജനം ഭുഞ്ജന്തോ പമാണം ന അഞ്ഞാസി. അഥ നം സേട്ഠി വന്ദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ‘‘അലം, ദേവ, ഏത്തകമേവ ഹോതു, ഇതോ ഉത്തരിം ജിരാപേതും ന സക്കാ’’തി ആഹ. അഥ നം രാജാ ആഹ – ‘‘കിം, ഗഹപതി, ഗരുകം കത്വാ കഥേസി അത്തനോ ഭത്ത’’ന്തി? ദേവ, നത്ഥേതം, തുമ്ഹാകം സബ്ബസ്സാപി ഹി ബലകായസ്സ ഇദമേവ ഭത്തം ഇദം സുപേയ്യം. അപി ച ഖോ അഹം അയസസ്സ ഭായാമീതി. കിം കാരണാതി? സചേ ദേവസ്സ കായാലസിയമത്തം ഭവേയ്യ, ‘‘ഹിയ്യോ രഞ്ഞാ സേട്ഠിസ്സ ഗേഹേ ഭത്തം ഭുത്തം, സേട്ഠിനാ കിഞ്ചി കതം ഭവിസ്സതീ’’തി വചനസ്സ ഭായാമി, ദേവാതി. തേന ഹി ഭത്തം ഹര, ഉദകം ആഹരാതി. രഞ്ഞോ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ സബ്ബോ രാജപരിവാരോ തദേവ ഭത്തം പരിഭുഞ്ജി.

രാജാ സുഖകഥായ നിസിന്നോ സേട്ഠിം ആമന്തേത്വാ, ‘‘കിം ഇമസ്മിം ഗേഹേ സേട്ഠിഭരിയാ നത്ഥീ’’തി ആഹ? ‘‘ആമ അത്ഥി, ദേവാ’’തി. ‘‘കഹം സാ’’തി? ‘‘സിരിഗബ്ഭേ നിസിന്നാ, ദേവസ്സ ആഗതഭാവം ന ജാനാതീ’’തി. കിഞ്ചാപി ഹി പാതോവ രാജാ സപരിവാരോ ആഗതോ, സാ പനസ്സ ആഗതഭാവം ന ജാനാതേവ. തതോ സേട്ഠി ‘‘രാജാ മേ ഭരിയം ദട്ഠുകാമോ’’തി തസ്സാ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘രാജാ ആഗതോ, കിം തവ രാജാനം ദട്ഠും ന വട്ടതീ’’തി ആഹ. സാ ¶ നിപന്നകാവ ¶ ‘‘കോ ഏസ, സാമി, രാജാ നാമാ’’തി വത്വാ ‘‘രാജാ നാമ അമ്ഹാകം ഇസ്സരോ’’തി വുത്തേ അനത്തമനതം പവേദേന്തീ ‘‘ദുക്കടാനി വത നോ പുഞ്ഞകമ്മാനി, യേസം നോ ഇസ്സരോപി അത്ഥി. അസ്സദ്ധായ നാമ പുഞ്ഞകമ്മാനി കത്വാ മയം സമ്പത്തിം പാപുണിത്വാ അഞ്ഞസ്സ ഇസ്സരിയട്ഠാനേ നിബ്ബത്തമ്ഹാ. അദ്ധാ അമ്ഹേഹി അസദ്ദഹിത്വാ ദാനം ദിന്നം ഭവിസ്സതി, തസ്സേതം ഫല’’ന്തി വത്വാ ‘‘കിം ദാനി കരോമി, സാമീ’’തി ആഹ. താലവണ്ടം ആദായ ആഗന്ത്വാ രാജാനം ബീജാഹീതി. തസ്സാ താലവണ്ടം ആദായ ആഗന്ത്വാ രാജാനം ബീജേന്തിയാ രഞ്ഞോ വേഠനസ്സ ഗന്ധവാതോ അക്ഖീനി പഹരി, അഥസ്സാ അക്ഖീഹി അസ്സുധാരാ പവത്തിംസു. തം ദിസ്വാ രാജാ സേട്ഠിം ആഹ – ‘‘മഹാസേട്ഠി, മാതുഗാമോ നാമ അപ്പബുദ്ധികോ, ‘രാജാ മേ സാമികസ്സ സമ്പത്തിം ഗണ്ഹേയ്യാ’തി ഭയേന രോദതി മഞ്ഞേ, അസ്സാസേഹി നം ‘ന മേ തവ സമ്പത്തിയാ അത്ഥോ’’’തി. ന ഏസാ, ദേവ, രോദതീതി. അഥ കിം ഏതന്തി? തുമ്ഹാകം വേഠനഗന്ധേനസ്സാ അസ്സൂനി പവത്തിംസു. അയഞ്ഹി ദീപോഭാസം വാ അഗ്ഗിഓഭാസം വാ അദിസ്വാ മണിആലോകേനേവ ഭുഞ്ജതി ച നിസീദതി ച നിപജ്ജതി ച, ദേവോ പന ദീപാലോകേന നിസിന്നോ ഭവിസ്സതീതി? ആമ, സേട്ഠീതി. തേന ഹി, ദേവ, അജ്ജ പട്ഠായ മണിആലോകേന നിസീദഥാതി മഹന്തം തിപുസമത്തം അനഗ്ഘം മണിരതനം അദാസി. രാജാ ഗേഹം ഓലോകേത്വാ ‘‘മഹതീ വത ജോതികസ്സ സമ്പത്തീ’’തി വത്വാ അഗമാസി. അയം താവ ജോതികസ്സ ഉപ്പത്തി.

ഇദാനി ¶ ¶ ജടിലസ്സ ഉപ്പത്തി വേദിതബ്ബാ – ബാരാണസിയഞ്ഹി ഏകാ സേട്ഠിധീതാ അഭിരൂപാ അഹോസി, തം പന്നരസസോളസവസ്സുദ്ദേസികകാലേ രക്ഖണത്ഥായ ഏകം ദാസിം ദത്വാ സത്തഭൂമികസ്സ പാസാദസ്സ ഉപരിമതലേ സിരിഗബ്ഭേ വാസയിംസു. തം ഏകദിവസം വാതപാനം വിവരിത്വാ ബഹി ഓലോകയമാനം ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ ഏകോ വിജ്ജാധരോ ദിസ്വാ ഉപ്പന്നസിനേഹോ വാതപാനേന പവിസിത്വാ തായ സദ്ധിം സന്ഥവമകാസി. സാ തേന സദ്ധിം സംവാസമന്വായ ന ചിരസ്സേവ ഗബ്ഭം പടിലഭി. അഥ നം സാ ദാസീ ദിസ്വാ, ‘‘അമ്മ, കിം ഇദ’’ന്തി വത്വാ ‘‘ഹോതു മാ കസ്സചി ആചിക്ഖീ’’തി തായ വുത്താ ഭയേന തുണ്ഹീ അഹോസി. സാപി ദസമാസച്ചയേന പുത്തം വിജായിത്വാ നവഭാജനം ആഹരാപേത്വാ തത്ഥ തം ദാരകം നിപജ്ജാപേത്വാ തം ഭാജനം പിദഹിത്വാ ഉപരി പുപ്ഫദാമാനി ഠപേത്വാ ‘‘ഇമം സീസേന ഉക്ഖിപിത്വാ ഗങ്ഗായ ¶ വിസ്സജ്ജേഹി, ‘കിം ഇദ’ന്തി ച പുട്ഠാ ‘അയ്യായ മേ ബലികമ്മ’ന്തി വദേയ്യാസീ’’തി ദാസിം ആണാപേസി. സാ തഥാ അകാസി.

ഹേട്ഠാഗങ്ഗായമ്പി ദ്വേ ഇത്ഥിയോ ന്ഹായമാനാ തം ഭാജനം ഉദകേനാഹരിയമാനം ദിസ്വാ ഏകാ ‘‘മയ്ഹേതം ഭാജന’’ന്തി ആഹ. ഏകാ ‘‘യം ഏതസ്സ അന്തോ, തം മയ്ഹ’’ന്തി വത്വാ ഭാജനേ സമ്പത്തേ തം ആദായ ഥലേ ഠപേത്വാ വിവരിത്വാ ദാരകം ദിസ്വാ ഏകാ ‘‘മമ ഭാജനന്തി വുത്തതായ ദാരകോ മമേവ ഹോതീ’’തി ആഹ. ഏകാ ‘‘യം ഭാജനസ്സ അന്തോ, തം മമേവ ഹോതൂതി വുത്തതായ മമ ദാരകോ’’തി ആഹ. താ ¶ വിവദമാനാ വിനിച്ഛയട്ഠാനം ഗന്ത്വാ തമത്ഥം ആരോചേത്വാ അമച്ചേസു വിനിച്ഛിതും അസക്കോന്തേസു രഞ്ഞോ സന്തികം അഗമംസു. രാജാ താസം വചനം സുത്വാ ‘‘ത്വം ദാരകം ഗണ്ഹ, ത്വം ഭാജനം ഗണ്ഹാ’’തി ആഹ. യായ പന ദാരകോ ലദ്ധോ, സാ മഹാകച്ചാനത്ഥേരസ്സ ഉപട്ഠായികാ അഹോസി. തസ്മാ സാ ദാരകം ‘‘ഇമം ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബാജേസ്സാമീ’’തി പോസേസി. തസ്സ ജാതദിവസേ ഗബ്ഭമലസ്സ ധോവിത്വാ അനപനീതതായ കേസാ ജടിതാ ഹുത്വാ അട്ഠംസു, തേനസ്സ ജടിലോത്വേവ നാമം കരിംസു. തസ്സ പദസാ വിചരണകാലേ ഥേരോ തം ഗേഹം പിണ്ഡായ പാവിസി. ഉപാസികാ ഥേരം നിസീദാപേത്വാ ആഹാരമദാസി. ഥേരോ ദാരകം ദിസ്വാ ‘‘കിം ഉപാസികേ ദാരകോ ലദ്ധോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ഇമാഹം ദാരകം തുമ്ഹാകം സന്തികേ പബ്ബാജേസ്സാമീതി പോസേസിം, പബ്ബാജേഥ ന’’ന്തി അദാസി. ഥേരോ ‘‘സാധൂ’’തി ആദായ തം ഗച്ഛന്തോ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ ഇമസ്സ ഗിഹിസമ്പത്തിം അനുഭവിതും പുഞ്ഞകമ്മ’’ന്തി ഓലോകേന്തോ ‘‘മഹാപുഞ്ഞോ സത്തോ മഹാസമ്പത്തിം അനുഭവിസ്സതി, ദഹരോ ഏസ താവ, ഞാണമ്പിസ്സ പരിപാകം ന ഗച്ഛതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തം ആദായ തക്കസിലായം ഏകസ്സ ഉപട്ഠാകസ്സ ഗേഹം അഗമാസി.

സോ ഥേരം വന്ദിത്വാ ഠിതോ തം ദാരകം ദിസ്വാ ‘‘ദാരകോ വോ, ഭന്തേ, ലദ്ധോ’’തി പുച്ഛി. ആമ, ഉപാസക, പബ്ബജിസ്സതി, ദഹരോ താവ, തവേവ സന്തികേ ഹോതൂതി. സോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി തം ¶ പുത്തട്ഠാനേ ഠപേത്വാ പടിജഗ്ഗി. തസ്സ പന ഗേഹേ ദ്വാദസ വസ്സാനി ഭണ്ഡകം ഉസ്സന്നം ഹോതി. സോ ഗാമന്തരം ഗച്ഛന്തോ സബ്ബമ്പി തം ഭണ്ഡം ¶ ആപണം ഹരിത്വാ ദാരകം ആപണേ നിസീദാപേത്വാ തസ്സ തസ്സ ഭണ്ഡകസ്സ മൂലം ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘ഇദഞ്ച ഇദഞ്ച ഏത്തകം നാമ ¶ ധനം ഗഹേത്വാ ദദേയ്യാസീ’’തി വത്വാ പക്കാമി. തംദിവസം നഗരപരിഗ്ഗാഹികാ ദേവതാ അന്തമസോ മരിചജീരകമത്തേനാപി അത്ഥികേ തസ്സേവ ആപണാഭിമുഖേ കരിംസു. സോ ദ്വാദസ വസ്സാനി ഉസ്സന്നം ഭണ്ഡകം ഏകദിവസേനേവ വിക്കിണി. കുടുമ്ബികോ ആഗന്ത്വാ ആപണേ കിഞ്ചി അദിസ്വാ ‘‘സബ്ബം തേ, താത, ഭണ്ഡകം നാസിത’’ന്തി ആഹ. ന നാസേമി, സബ്ബം തുമ്ഹേഹി വുത്തനയേനേവ വിക്കിണിം, ഇദം അസുകസ്സ മൂലം, ഇദം അസുകസ്സാതി. കുടുമ്ബികോ പസീദിത്വാ ‘‘അനഗ്ഘോ പുരിസോ, യത്ഥ കത്ഥചി ജീവിതും സമത്ഥോ’’തി അത്തനോ ഗേഹേ വയപ്പത്തം ധീതരം തസ്സ ദത്വാ ‘‘ഗേഹമസ്സ കരോഥാ’’തി പുരിസേ ആണാപേത്വാ നിട്ഠിതേ ഗേഹേ ‘‘ഗച്ഛഥ, തുമ്ഹേ അത്തനോ ഗേഹേ വസഥാ’’തി ആഹ.

അഥസ്സ ഗേഹപവിസനകാലേ ഏകേന പാദേന ഉമ്മാരേ അക്കന്തമത്തേ ഗേഹസ്സ പച്ഛിമഭാഗേ ഭൂമിം ഭിന്ദിത്വാ അസീതിഹത്ഥോ സുവണ്ണപബ്ബതോ ഉട്ഠഹി. രാജാ ‘‘ജടിലകുമാരസ്സ കിര ഗേഹേ ഭൂമിം ഭിന്ദിത്വാ സുവണ്ണപബ്ബതോ ഉട്ഠിതോ’’തി സുത്വാവ തസ്സ സേട്ഠിച്ഛത്തം പേസേസി. സോ ജടിലസേട്ഠി നാമ അഹോസി. തസ്സ തയോ പുത്താ അഹേസും. സോ തേസം വയപ്പത്തകാലേ പബ്ബജ്ജായ ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ ‘‘സചേ അമ്ഹേഹി സമാനഭോഗം സേട്ഠികുലം ഭവിസ്സതി, പബ്ബജിതും ദസ്സന്തി. നോ ചേ, ന ദസ്സന്തി. അത്ഥി നു ഖോ ജമ്ബുദീപേ അമ്ഹേഹി സമാനഭോഗം കുല’’ന്തി വീമംസനത്ഥായ സുവണ്ണമയം ഇട്ഠകം സുവണ്ണമയം പതോദലട്ഠിം സുവണ്ണമയം പാദുകഞ്ച കാരാപേത്വാ പുരിസാനം ഹത്ഥേ ദത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, ഇമാനി ആദായ കിഞ്ചിദേവ ഓലോകയമാനാ വിയ ജമ്ബുദീപതലേ വിചരിത്വാ ¶ അമ്ഹേഹി സമാനഭോഗസ്സ സേട്ഠികുലസ്സ അത്ഥിഭാവം വാ നത്ഥിഭാവം വാ ഞത്വാ ആഗച്ഛഥാ’’തി പഹിണി.

തേ ചാരികം ചരന്താ ഭദ്ദിയനഗരം പാപുണിംസു. അഥ നേ മേണ്ഡകസേട്ഠി ദിസ്വാ, ‘‘താതാ, കിം കരോന്താ വിചരഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏകം ഓലോകേന്താ വിചരാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഇമേസം ഇമാനി ഗഹേത്വാ കിഞ്ചിദേവ ഓലോകേതും വിചരണകിച്ചം നത്ഥി, രട്ഠം പരിഗ്ഗണ്ഹമാനാ വിചരന്തീ’’തി ഞത്വാ, ‘‘താതാ, അമ്ഹാകം പച്ഛിമഗേഹം പവിസിത്വാ ഓലോകേഥാ’’തി ആഹ. തേ തത്ഥ അട്ഠകരീസമത്തേ ഠാനേ ഹത്ഥിഅസ്സഉസഭപ്പമാണേ പിട്ഠിയാ പിട്ഠിം ആഹച്ച പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ ഉട്ഠിതേ ഹേട്ഠാ വുത്തപ്പകാരേ സുവണ്ണമേണ്ഡകേ ദിസ്വാ തേസം അന്തരന്തരാ ¶ വിചരിത്വാ നിക്ഖമിംസു. അഥ നേ സേട്ഠി, ‘‘താതാ, യം ഓലോകേന്താ വിചരഥ, ദിട്ഠോ വോ സോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘പസ്സാമ, സാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി ഗച്ഛഥാ’’തി ഉയ്യോജേസി. തേ തതോവ ഗന്ത്വാ അത്തനോ സേട്ഠിനാ ‘‘കിം, താതാ, ദിട്ഠം വോ അമ്ഹാകം സമാനഭോഗം സേട്ഠികുല’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘സാമി, തുമ്ഹാകം കിം അത്ഥി, ഭദ്ദിയനഗരേ മേണ്ഡകസേട്ഠിനോ ഏവരൂപോ ¶ നാമ വിഭവോ’’തി സബ്ബം തം പവത്തിം ആചിക്ഖിംസു. തം സുത്വാ സേട്ഠി അത്തമനോ ഹുത്വാ ‘‘ഏകം താവ സേട്ഠികുലം ലദ്ധം, അപരമ്പി നു ഖോ അത്ഥീ’’തി സതസഹസ്സഗ്ഘനികം കമ്ബലം ദത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, താതാ, അഞ്ഞമ്പി. സേട്ഠികുലം വിചിനഥാ’’തി പഹിണി.

തേ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ ജോതികസേട്ഠിസ്സ ഗേഹതോ അവിദൂരേ ദാരുരാസിം കത്വാ അഗ്ഗിം ദത്വാ അട്ഠംസു. ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുട്ഠകാലേ ച ‘‘ഏകം നോ മഹഗ്ഘകമ്ബലം വിക്കിണന്താനം കയികോ നത്ഥി, ഗഹേത്വാ വിചരന്താപി ചോരാനം ഭായാമ, തേന തം ഝാപേത്വാ ഗമിസ്സാമാ’’തി വദിംസു. അഥ നേ ജോതികസേട്ഠി ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ കിം കരോന്തീ’’തി പുച്ഛിത്വാ തമത്ഥം സുത്വാ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘കിം അഗ്ഘനകോ കമ്ബലോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സതസഹസ്സഗ്ഘനകോ’’തി വുത്തേ സതസഹസ്സം ദാപേത്വാ ¶ ‘‘ദ്വാരകോട്ഠകം സമ്മജ്ജിത്വാ കചവരഛഡ്ഡികായ ദാസിയാ ദേഥാ’’തി തേസംയേവ ഹത്ഥേ പഹിണി. സാ കമ്ബലം ഗഹേത്വാ രോദമാനാ സാമികസ്സ സന്തികം ആഗന്ത്വാ ‘‘കിം മം, സാമി, അപരാധേ സതി പഹരിതും ന വട്ടതി, കസ്മാ മേ ഏവരൂപം ഥൂലകമ്ബലം പഹിണിത്ഥ, കഥാഹം ഇമം നിവാസേസ്സാമി വാ പാരുപിസ്സാമി വാ’’തി. നാഹം തവ ഏതദത്ഥായ പഹിണിം, ഏതം പന പലിവേഠേത്വാ തവ സയനപാദമൂലേ ഠപേത്വാ നിപജ്ജനകാലേ ഗന്ധോദകേന ധോതാനം പാദാനം പുഞ്ഛനത്ഥായ തേ പഹിണിം, കിം ഏതമ്പി കാതും ന സക്കോസീതി. സാ ‘‘ഏതം പന കാതും സക്ഖിസ്സാമീ’’തി ഗഹേത്വാ അഗമാസി. തേ ച പുരിസാ തം കാരണം ദിസ്വാ അത്തനോ സേട്ഠിസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കിം, താതാ, ദിട്ഠം വോ സേട്ഠികുല’’ന്തി വുത്തേ, ‘‘സാമി, കിം തുമ്ഹാകം അത്ഥി, രാജഗഹനഗരേ ജോതികസേട്ഠിസ്സ ഏവരൂപാ നാമ സമ്പത്തീ’’തി സബ്ബം ഗേഹസമ്പത്തിം ആരോചേത്വാ തം പവത്തിം ആചിക്ഖിംസു. സേട്ഠി തേസം വചനം സുത്വാ തുട്ഠമാനസോ ‘‘ഇദാനി പബ്ബജിതും ലഭിസ്സാമീ’’തി രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘പബ്ബജിതുകാമോമ്ഹി, ദേവാ’’തി ആഹ. സാധു, മഹാസേട്ഠി, പബ്ബജാഹീതി ¶ . സോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ പുത്തേ പക്കോസാപേത്വാ സുവണ്ണദണ്ഡം വജിരകുദ്ദാലം ജേട്ഠപുത്തസ്സ ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ, ‘‘താത, പച്ഛിമഗേഹേ സുവണ്ണപബ്ബതതോ സുവണ്ണപിണ്ഡം ഉദ്ധരാഹീ’’തി ആഹ. സോ കുദ്ദാലം ആദായ ഗന്ത്വാ സുവണ്ണപബ്ബതം പഹരി, പിട്ഠിപാസാണേ പഹടകാലോ വിയ അഹോസി. തസ്സ ഹത്ഥതോ കുദ്ദാലം ഗഹേത്വാ മജ്ഝിമപുത്തസ്സ ഹത്ഥേ ദത്വാ പഹിണി, തസ്സപി സുവണ്ണപബ്ബതം പഹരന്തസ്സ പിട്ഠിപാസാണേ പഹടകാലോ വിയ അഹോസി. അഥ ¶ നം കനിട്ഠപുത്തസ്സ ഹത്ഥേ ദത്വാ പഹിണി, തസ്സ തം ഗഹേത്വാ പഹരന്തസ്സ കോട്ടേത്വാ രാസികതായ മത്തികായ പഹടകാലോ വിയ അഹോസി. അഥ നം സേട്ഠി ‘‘ഏഹി, താത, അലം ഏത്തകേനാ’’തി വത്വാ ഇതരേ ദ്വേ ജേട്ഠഭാതികേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘അയം സുവണ്ണപബ്ബതോ ന തുമ്ഹാകം നിബ്ബത്തോ, മയ്ഹഞ്ച കനിട്ഠസ്സ ച നിബ്ബത്തോ, ഇമിനാ സദ്ധിം ഏകതോ ഹുത്വാ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി ആഹ. കസ്മാ പന സോ തേസമേവ നിബ്ബത്തതി, കസ്മാ ച ജടിലോ ജാതകാലേ ഉദകേ പാതിതോതി? അത്തനോ കതകമ്മേനേവ.

കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ¶ ഹി ചേതിയേ കരിയമാനേ ഏകോ ഖീണാസവോ ചേതിയട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഓലോകേത്വാ, ‘‘താതാ, കസ്മാ ചേതിയസ്സ ഉത്തരേന മുഖം ന ഉട്ഠഹതീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സുവണ്ണം നപ്പഹോതീ’’തി ആഹംസു. അഹം അന്തോഗാമം പവിസിത്വാ സമാദപേസ്സാമി, തുമ്ഹേ ആദരേന കമ്മം കരോഥാതി. സോ ഏവം വത്വാ നഗരം പവിസിത്വാ, ‘‘അമ്മാ, താതാ, തുമ്ഹാകം ചേതിയസ്സ ഏകസ്മിം മുഖേ സുവണ്ണം നപ്പഹോതി, സുവണ്ണം ജാനാഥാ’’തി മഹാജനം സമാദപേന്തോ സുവണ്ണകാരകുലം അഗമാസി. സുവണ്ണകാരോപി തങ്ഖണേയേവ ഭരിയായ സദ്ധിം കലഹം കരോന്തോ നിസിന്നോ ഹോതി. അഥ നം ഥേരോ ‘‘ചേതിയേ തുമ്ഹേഹി ഗഹിതമുഖസ്സ സുവണ്ണം നപ്പഹോതി, തം ജാനിതും വട്ടതീ’’തി ആഹ. സോ ഭരിയായ കോപേന ‘‘തവ സത്ഥാരം ഉദകേ ഖിപിത്വാ ഗച്ഛാ’’തി ആഹ. അഥ നം സാ ‘‘അതിസാഹസികകമ്മം തേ കതം, മമ കുദ്ധേന തേ അഹമേവ അക്കോസിതബ്ബാ വാ പഹരിതബ്ബാ വാ, കസ്മാ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നേസു ബുദ്ധേസു വേരമകാസീ’’തി ആഹ. സുവണ്ണകാരോ താവദേവ ¶ സംവേഗപ്പത്തോ ഹുത്വാ ‘‘ഖമഥ മേ, ഭന്തേ’’തി വത്വാ ഥേരസ്സ പാദമൂലേ നിപജ്ജി. താത, അഹം തയാ ന കിഞ്ചി വുത്തോ, സത്ഥാരം ഖമാപേഹീതി. കിന്തി കത്വാ ഖമാപേമി, ഭന്തേതി. സുവണ്ണപുപ്ഫാനം തയോ ¶ കുമ്ഭേ കത്വാ അന്തോധാതുനിധാനേ പക്ഖിപിത്വാ അല്ലവത്ഥോ അല്ലകേസോ ഹുത്വാ ഖമാപേഹി, താതാതി.

സോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി വത്വാ സുവണ്ണപുപ്ഫാനി കരോന്തോ തീസു പുത്തേസു ജേട്ഠപുത്തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘ഏഹി, താത, അഹം സത്ഥാരം വേരവചനേന അവചം, തസ്മാ ഇമാനി പുപ്ഫാനി കത്വാ ധാതുനിധാനേ പക്ഖിപിത്വാ ഖമാപേസ്സാമി, ത്വമ്പി ഖോ മേ സഹായോ ഹോഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘ന ത്വം മയാ വേരവചനം വദാപിതോ, ത്വംയേവ കരോഹീ’’തി കാതും ന ഇച്ഛി. മജ്ഝിമപുത്തം പക്കോസിത്വാ തഥേവാഹ, സോപി തഥേവ വത്വാ കാതും ന ഇച്ഛി. കനിട്ഠം പക്കോസിത്വാ തഥേവാഹ, സോ ‘‘പിതു ഉപ്പന്നകിച്ചം നാമ പുത്തസ്സ ഭാരോ’’തി വത്വാ പിതുസഹായോ ഹുത്വാ പുപ്ഫാനി അകാസി. സുവണ്ണകാരോ വിദത്ഥിപ്പമാണാനം പുപ്ഫാനം തയോ കുമ്ഭേ നിട്ഠാപേത്വാ ധാതുനിധാനേ പക്ഖിപിത്വാ അല്ലവത്ഥോ അല്ലകേസോ സത്ഥാരം ഖമാപേസി. ഇതി സോ സത്തക്ഖത്തും ജാതകാലേ ഉദകേ പാതനം ലഭി. അയം പനസ്സ കോടിയം ഠിതോ അത്തഭാവോ. ഇധാപി തസ്സേവ നിസ്സന്ദേന ഉദകേ പാതിതോ. യേ പനസ്സ ദ്വേ ജേട്ഠഭാതികാ പുത്താ സുവണ്ണപുപ്ഫാനം കരണകാലേ സഹായാ ഭവിതും ന ഇച്ഛിംസു, തേസം തേന കാരണേന സുവണ്ണപബ്ബതോ ന നിബ്ബത്തി, ജടിലസ്സ ചേവ കനിട്ഠപുത്തസ്സ ച ഏകതോ കതഭാവേന നിബ്ബത്തി. ഇതി ¶ സോ പുത്തേ അനുസാസിത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ കതിപാഹേനേവ അരഹത്തം പാപുണി. സത്ഥാ അപരേന സമയേന പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം പിണ്ഡായ ചരന്തോ തസ്സ പുത്താനം ഗേഹദ്വാരം അഗമാസി, തേ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അഡ്ഢമാസം ഭിക്ഖാദാനം അദംസു.

ഭിക്ഖൂ ¶ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘അജ്ജാപി തേ, ആവുസോ ജടില, അസീതിഹത്ഥേ സുവണ്ണപബ്ബതേ ച പുത്തേസു ച തണ്ഹാ അത്ഥീ’’തി. ‘‘ന മേ, ആവുസോ, ഏതേസു തണ്ഹാ വാ മാനോ വാ അത്ഥീ’’തി. തേ ‘‘അയം ജടിലത്ഥേരോ അഭൂതം വത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി വദിംസു. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തസ്സ തേസു തണ്ഹാ വാ മാനോ വാ അത്ഥീ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൧൬.

‘‘യോധ തണ്ഹം പഹന്ത്വാന, അനാഗാരോ പരിബ്ബജേ;

തണ്ഹാഭവപരിക്ഖീണം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ ¶ – യോ ഇധ ലോകേ ഛദ്വാരികം തണ്ഹം വാ മാനം വാ ജഹിത്വാ ഘരാവാസേന അനത്ഥികോ അനാഗാരോ ഹുത്വാ പരിബ്ബജതി, തണ്ഹായ ചേവ ഭവസ്സ ച പരിക്ഖീണത്താ തണ്ഹാഭവപരിക്ഖീണം തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ജടിലത്ഥേരവത്ഥു തേത്തിംസതിമം.

൩൪. ജോതികത്ഥേരവത്ഥു

യോധ തണ്ഹന്തി പുന ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ജോതികത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

അജാതസത്തുകുമാരോ ഹി ദേവദത്തേന സദ്ധിം ഏകതോ ഹുത്വാ പിതരം ഘാതേത്വാ രജ്ജേ പതിട്ഠിതോ ‘‘ജോതികസേട്ഠിസ്സ മഹാപാസാദം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ¶ യുദ്ധസജ്ജോ നിക്ഖമിത്വാ മണിപാകാരേ സപരിവാരസ്സ അത്തനോ ഛായം ദിസ്വാ ‘‘ഗഹപതികോ യുദ്ധസജ്ജോ ഹുത്വാ ബലം ആദായ നിക്ഖന്തോ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ ഉപഗന്തും ന വിസഹി. സേട്ഠിപി തം ദിവസം ഉപോസഥികോ ഹുത്വാ പാതോവ ഭുത്തപാതരാസോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ നിസിന്നോ ഹോതി. പഠമേ ദ്വാരകോട്ഠകേ ആരക്ഖം ഗഹേത്വാ ഠിതോ പന യമകോളി നാമ യക്ഖോ തം ദിസ്വാ ‘‘കഹം ഗച്ഛസീ’’തി സപരിവാരം വിദ്ധംസേത്വാ ദിസാവിദിസാസു അനുബന്ധി. രാജാ വിഹാരമേവ അഗമാസി.

അഥ നം സേട്ഠി ദിസ്വാവ ‘‘കിം, ദേവാ’’തി വത്വാ ഉട്ഠായാസനാ അട്ഠാസി. ഗഹപതി, കിം ത്വം ¶ തവ പുരിസേ ‘‘മയാ സദ്ധിം യുജ്ഝഥാ’’തി ആണാപേത്വാ ഇധാഗമ്മ ധമ്മം സുണന്തോ വിയ നിസിന്നോതി. കിം പന ദേവോ മമ ഗേഹം ഗണ്ഹിതും ഗതോതി? ആമ, ഗതോമ്ഹീതി. മമ അനിച്ഛായ മമ ഗേഹം ഗണ്ഹിതും രാജസഹസ്സമ്പി ന സക്കോതി, ദേവാതി. സോ ‘‘കിം പന ത്വം രാജാ ഭവിസ്സസീ’’തി കുജ്ഝി. നാഹം രാജാ, മമ സന്തകം പന ദസികസുത്തമ്പി മമ അനിച്ഛായ രാജൂഹി വാ ചോരേഹി വാ ഗഹേതും ന സക്കാതി. കിം പനാഹം തവ രുചിയാ ഗണ്ഹിസ്സാമീതി? തേന ഹി, ദേവ, ഇമാ മേ ദസസു അങ്ഗുലീസു വീസതി മുദ്ദികാ, ഇമാഹം തുമ്ഹാകം ന ദേമി. സചേ സക്കോഥ, ഗണ്ഹഥാതി ¶ . സോ പന രാജാ ഭൂമിയം ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ ഉല്ലങ്ഘന്തോ അട്ഠാരസഹത്ഥം ഠാനം അഭിരുഹതി, ഠത്വാ ഉല്ലങ്ഘന്തോ അസീതിഹത്ഥം ¶ ഠാനം അഭിരുഹതി. ഏവംമഹാബലോ സമാനോപി ഇതോ ചിതോ ച പരിവത്തേന്തോ ഏകം മുദ്ദികമ്പി കഡ്ഢിതും നാസക്ഖി. അഥ നം സേട്ഠി ‘‘സാടകം പത്ഥര, ദേവാ’’തി വത്വാ അങ്ഗുലിയോ ഉജുകാ അകാസി, വീസതിപി മുദ്ദികാ നിക്ഖമിംസു. അഥ നം സേട്ഠി ‘‘ഏവം, ദേവ, മമ സന്തകം മമ അനിച്ഛായ ന സക്കാ ഗണ്ഹിതു’’ന്തി വത്വാ രഞ്ഞോ കിരിയായ ഉപ്പന്നസംവേഗോ ‘‘പബ്ബജിതും മേ അനുജാന, ദേവാ’’തി ആഹ. സോ ‘‘ഇമസ്മിം പബ്ബജിതേ സുഖം പാസാദം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏകവചനേനേവ ‘‘ത്വം പബ്ബജാഹീ’’തി ആഹ. സോ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ന ചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്വാ ജോതികത്ഥേരോ നാമ അഹോസി. തസ്സ അരഹത്തം പത്തക്ഖണേയേവ സബ്ബാപി സാ സമ്പത്തി അന്തരധായി, തമ്പിസ്സ സതുലകായിം നാമ ഭരിയം ദേവതാ ഉത്തരകുരുമേവ നയിംസു.

അഥേകദിവസം ഭിക്ഖൂ തം ആമന്തേത്വാ, ‘‘ആവുസോ ജോതിക, തസ്മിം പന തേ പാസാദേ വാ ഇത്ഥിയാ വാ തണ്ഹാ അത്ഥീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘നത്ഥാവുസോ’’തി വുത്തേ സത്ഥു ആരോചേസും – ‘‘അയം, ഭന്തേ, അഭൂതം വത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘നത്ഥേവ, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തസ്സ തസ്മിം തണ്ഹാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൧൬.

‘‘യോധ ¶ തണ്ഹം പഹന്ത്വാന, അനാഗാരോ പരിബ്ബജേ;

തണ്ഹാഭവപരിക്ഖീണം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

ഇമിസ്സാ ഗാഥായത്ഥോ ഹേട്ഠാ ജടിലത്ഥേരവത്ഥുമ്ഹി വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ജോതികത്ഥേരവത്ഥു ചതുതിംസതിമം.

൩൫. നടപുത്തകത്ഥേരവത്ഥു

ഹിത്വാതി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ഏകം നടപുത്തകം ആരബ്ഭ കഥേസി.

സോ കിര ഏകം നടകീളം കീളയമാനോ വിചരന്തോ സത്ഥു ധമ്മകഥം സുത്വാ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തസ്മിം ബുദ്ധപ്പമുഖേന ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം ¶ പിണ്ഡായ പവിസന്തേ ഭിക്ഖൂ ഏകം നടപുത്തം കീളന്തം ദിസ്വാ, ‘‘ആവുസോ, ഏസ തയാ കീളിതകീളിതം കീളതി, അത്ഥി നു ഖോ തേ ഏത്ഥ സിനേഹോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘നത്ഥീ’’തി വുത്തേ ‘‘അയം, ഭന്തേ, അഭൂതം വത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ സബ്ബയോഗേ അതിക്കന്തോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൧൭.

‘‘ഹിത്വാ മാനുസകം യോഗം, ദിബ്ബം യോഗം ഉപച്ചഗാ;

സബ്ബയോഗവിസംയുത്തം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ മാനുസകം യോഗന്തി മാനുസകം ആയുഞ്ചേവ പഞ്ച കാമഗുണേ ച. ദിബ്ബയോഗേപി ഏസേവ നയോ. ഉപച്ചഗാതി യോ മാനുസകം യോഗം ഹിത്വാ ദിബ്ബം യോഗം അതിക്കന്തോ, തം സബ്ബേഹി ചതൂഹിപി യോഗേഹി വിസംയുത്തം അഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

നടപുത്തകത്ഥേരവത്ഥു പഞ്ചതിംസതിമം.

൩൬. നടപുത്തകത്ഥേരവത്ഥു

ഹിത്വാ രതിഞ്ചാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ഏകം നടപുത്തകംയേവ ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു പുരിമസദിസമേവ. ഇധ പന സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ രതിഞ്ച അരതിഞ്ച പഹായ ഠിതോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൧൮.

‘‘ഹിത്വാ രതിഞ്ച അരതിഞ്ച, സീതിഭൂതം നിരൂപധിം;

സബ്ബലോകാഭിഭും വീരം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ രതിന്തി പഞ്ചകാമഗുണരതിം. അരതിന്തി അരഞ്ഞവാസേ ഉക്കണ്ഠിതത്തം. സീതിഭൂതന്തി നിബ്ബുതം. നിരൂപധിന്തി നിരുപക്കിലേസം. വീരന്തി തം ഏവരൂപം സബ്ബം ഖന്ധലോകം അഭിഭവിത്വാ ഠിതം വീരിയവന്തം അഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

നടപുത്തകത്ഥേരവത്ഥു ഛത്തിംസതിമം.

൩൭. വങ്ഗീസത്ഥേരവത്ഥു

ചുതിം ¶ ¶ യോ വേദീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ വങ്ഗീസത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

രാജഗഹേ കിരേകോ ബ്രാഹ്മണോ വങ്ഗീസോ നാമ മതമനുസ്സാനം സീസം ആകോടേത്വാ ‘‘ഇദം നിരയേ നിബ്ബത്തസ്സ സീസം, ഇദം തിരച്ഛാനയോനിയം, ഇദം പേത്തിവിസയേ, ഇദം മനുസ്സലോകേ, ഇദം ദേവലോകേ നിബ്ബത്തസ്സ സീസ’’ന്തി ജാനാതി. ബ്രാഹ്മണാ ‘‘സക്കാ ഇമം നിസ്സായ ലോകം ഖാദിതു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ തം ദ്വേ രത്തവത്ഥാനി പരിദഹാപേത്വാ ആദായ ജനപദം ചരന്താ മനുസ്സേ വദന്തി ‘‘ഏസോ വങ്ഗീസോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ മതമനുസ്സാനം സീസം ആകോടേത്വാ നിബ്ബത്തട്ഠാനം ജാനാതി, അത്തനോ ഞാതകാനം നിബ്ബത്തട്ഠാനം പുച്ഛഥാ’’തി. മനുസ്സാ യഥാബലം ദസപി കഹാപണേ വീസതിപി സതമ്പി ദത്വാ ഞാതകാനം നിബ്ബത്തട്ഠാനം പുച്ഛന്തി. തേ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിം പത്വാ ജേതവനസ്സ അവിദൂരേ നിവാസം ഗണ്ഹിംസു. തേ ഭുത്തപാതരാസാ മഹാജനം ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥം ധമ്മസ്സവനായ ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘കഹം ഗച്ഛഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘വിഹാരം ധമ്മസ്സവനായാ’’തി വുത്തേ ‘‘തത്ഥ ഗന്ത്വാ കിം കരിസ്സഥ, അമ്ഹാകം വങ്ഗീസബ്രാഹ്മണേന സദിസോ നാമ നത്ഥി, മതമനുസ്സാനം സീസം ആകോടേത്വാ നിബ്ബത്തട്ഠാനം ജാനാതി, ഞാതകാനം നിബ്ബത്തട്ഠാനം പുച്ഛഥാ’’തി ആഹംസു. തേ ‘‘വങ്ഗീസോ കിം ജാനാതി ¶ , അമ്ഹാകം സത്ഥാരാ സദിസോ നാമ നത്ഥീ’’തി വത്വാ ഇതരേഹിപി ‘‘വങ്ഗീസസദിസോ നത്ഥീ’’തി വുത്തേ കഥം വഡ്ഢേത്വാ ‘‘ഏഥ, ദാനി വോ വങ്ഗീസസ്സ വാ അമ്ഹാകം വാ സത്ഥു ജാനനഭാവം ജാനിസ്സാമാ’’തി തേ ആദായ വിഹാരം അഗമംസു. സത്ഥാ തേസം ആഗമനഭാവം ഞത്വാ നിരയേ തിരച്ഛാനയോനിയം മനുസ്സലോകേ ദേവലോകേതി ചതൂസു ഠാനേസു നിബ്ബത്താനം ചത്താരി സീസാനി, ഖീണാസവസീസഞ്ചാതി പഞ്ച സീസാനി ആഹരാപേത്വാ പടിപാടിയാ ഠപേത്വാ ആഗതകാലേ വങ്ഗീസം പുച്ഛി – ‘‘ത്വം കിര സീസം ആകോടേത്വാ മതകാനം നിബ്ബത്തട്ഠാനം ജാനാസീ’’തി? ‘‘ആമ, ജാനാമീ’’തി. ‘‘ഇദം കസ്സ സീസ’’ന്തി? സോ തം ആകോടേത്വാ ‘‘നിരയേ നിബ്ബത്തസ്സാ’’തി ആഹ. അഥസ്സ സത്ഥാ ‘‘സാധു സാധൂ’’തി സാധുകാരം ദത്വാ ¶ ഇതരാനിപി തീണി സീസാനി പുച്ഛിത്വാ തേന അവിരജ്ഝിത്വാ വുത്തവുത്തക്ഖണേ തഥേവ തസ്സ സാധുകാരം ദത്വാ പഞ്ചമം സീസം ദസ്സേത്വാ ‘‘ഇദം കസ്സ സീസ’’ന്തി പുച്ഛി, സോ തമ്പി ആകോടേത്വാ നിബ്ബത്തട്ഠാനം ന ജാനാതി.

അഥ ¶ നം സത്ഥാ ‘‘കിം, വങ്ഗീസ, ന ജാനാസീ’’തി വത്വാ, ‘‘ആമ, ന ജാനാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘അഹം ജാനാമീ’’തി ആഹ. അഥ നം വങ്ഗീസോ യാചി ‘‘ദേഥ മേ ഇമം മന്ത’’ന്തി. ന സക്കാ അപബ്ബജിതസ്സ ദാതുന്തി. സോ ‘‘ഇമസ്മിം മന്തേ ഗഹിതേ സകലജമ്ബുദീപേ അഹം ജേട്ഠകോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ തേ ബ്രാഹ്മണേ ‘‘തുമ്ഹേ തത്ഥേവ കതിപാഹം വസഥ, അഹം പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ഉയ്യോജേത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ വങ്ഗീസത്ഥേരോ നാമ അഹോസി. അഥസ്സ സത്ഥാ ദ്വത്തിംസാകാരകമ്മട്ഠാനം ദത്വാ ‘‘മന്തസ്സ പരികമ്മം സജ്ഝായാഹീ’’തി ¶ ആഹ. സോ തം സജ്ഝായന്തോ അന്തരന്തരാ ബ്രാഹ്മണേഹി ‘‘ഗഹിതോ തേ മന്തോ’’തി പുച്ഛിയമാനോ ‘‘ആഗമേഥ താവ, ഗണ്ഹാമീ’’തി വത്വാ കതിപാഹേനേവ അരഹത്തം പത്വാ പുന ബ്രാഹ്മണേഹി പുട്ഠോ ‘‘അഭബ്ബോ ദാനാഹം, ആവുസോ, ഗന്തു’’ന്തി ആഹ. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ‘‘അയം, ഭന്തേ, അഭൂതേന അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി സത്ഥു ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘മാ, ഭിക്ഖവേ, ഏവം അവചുത്ഥ, ഇദാനി, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ ചുതിപടിസന്ധികുസലോ ജാതോ’’തി വത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൪൧൯.

‘‘ചുതിം യോ വേദി സത്താനം, ഉപപത്തിഞ്ച സബ്ബസോ;

അസത്തം സുഗതം ബുദ്ധം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണം.

൪൨൦.

‘‘യസ്സ ഗതിം ന ജാനന്തി, ദേവാ ഗന്ധബ്ബമാനുസാ;

ഖീണാസവം അരഹന്തം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ യോ വേദീതി യോ സത്താനം സബ്ബാകാരേന ചുതിഞ്ച പടിസന്ധിഞ്ച പാകടം കത്വാ ജാനാതി, തമഹം അലഗ്ഗതായ അസത്തം, പടിപത്തിയാ സുട്ഠു ഗതത്താ സുഗതം, ചതുന്നം സച്ചാനം ബുദ്ധതായ ബുദ്ധം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ. യസ്സാതി യസ്സേതേ ദേവാദയോ ഗതിം ന ജാനന്തി, തമഹം ആസവാനം ഖീണതായ ഖീണാസവം, കിലേസേഹി ആരകത്താ അരഹന്തം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

വങ്ഗീസത്ഥേരവത്ഥു സത്തതിംസതിമം.

൩൮. ധമ്മദിന്നത്ഥേരീവത്ഥു

യസ്സാതി ¶ ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ധമ്മദിന്നം നാമ ഭിക്ഖുനിം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകദിവസഞ്ഹി തസ്സാ ഗിഹികാലേ സാമികോ വിസാഖോ ഉപാസകോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ അനാഗാമിഫലം പത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘മയാ സബ്ബം സാപതേയ്യം ധമ്മദിന്നം പടിച്ഛാപേതും വട്ടതീ’’തി. സോ തതോ പുബ്ബേ ആഗച്ഛന്തോ ധമ്മദിന്നം വാതപാനേന ഓലോകേന്തിം ദിസ്വാ സിതം കരോതി. തം ദിവസം പന വാതപാനേന ഠിതം അനോലോകേന്തോവ അഗമാസി. സാ ‘‘കിം നു ഖോ ഇദ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഹോതു, ഭോജനകാലേ ജാനിസ്സാമീ’’തി ഭോജനവേലായ ഭത്തം ഉപനാമേസി. സോ അഞ്ഞേസു ദിവസേസു ‘‘ഏഹി, ഏകതോ ഭുഞ്ജാമാ’’തി വദതി, തം ദിവസം പന തുണ്ഹീഭൂതോവ ഭുഞ്ജി. സാ ‘‘കേനചിദേവ കാരണേന കുപിതോ ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേസി. അഥ നം വിസാഖോ സുഖനിസിന്നവേലായ തം പക്കോസിത്വാ ‘‘ധമ്മദിന്നേ ഇമസ്മിം ഗേഹേ സബ്ബം സാപതേയ്യം പടിച്ഛാഹീ’’തി ആഹ. സാ ‘‘കുദ്ധാ നാമ സാപതേയ്യം ന പടിച്ഛാപേന്തി, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ പന, സാമീ’’തി ആഹ. അഹം ഇതോ പട്ഠായ ന കിഞ്ചി വിചാരേമീതി. തുമ്ഹേഹി ഛഡ്ഡിതം ഖേളം കോ പടിച്ഛിസ്സതി, ഏവം സന്തേ മമ പബ്ബജ്ജം അനുജാനാഥാതി. സോ ‘‘സാധു, ഭദ്ദേ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ മഹന്തേന സക്കാരേന തം ഭിക്ഖുനീഉപസ്സയം നേത്വാ പബ്ബാജേസി. സാ ലദ്ധൂപസമ്പദാ ധമ്മദിന്നത്ഥേരീ നാമ അഹോസി.

സാ പവിവേകകാമതായ ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം ജനപദം ഗന്ത്വാ തത്ഥ വിഹരന്തീ ന ചിരസ്സേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ ‘‘ഇദാനി മം നിസ്സായ ഞാതിജനാ ¶ പുഞ്ഞാനി കരിസ്സന്തീ’’തി പുനദേവ രാജഗഹം പച്ചാഗഞ്ഛി. ഉപാസകോ തസ്സാ ആഗതഭാവം സുത്വാ ‘‘കേന നു ഖോ കാരണേന ആഗതാ’’തി ഭിക്ഖുനീഉപസ്സയം ഗന്ത്വാ ഥേരിം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നോ ‘‘ഉക്കണ്ഠിതാ നു ഖോസി, അയ്യേതി വത്തും അപ്പതിരൂപം, പഞ്ഹമേകം നം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗേ പഞ്ഹം പുച്ഛി, സാ തം വിസ്സജ്ജേസി. ഉപാസകോ തേനേവ ഉപായേന സേസമഗ്ഗേസുപി പഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ അതിക്കമ്മ പഞ്ഹസ്സ പുട്ഠകാലേ തായ ‘‘അച്ചയാസി, ആവുസോ, വിസാഖാ’’തി വത്വാ ‘‘ആകങ്ഖമാനോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഇമം പഞ്ഹം പുച്ഛേയ്യാസീ’’തി വുത്തേ ഥേരിം വന്ദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ സത്ഥു സന്തികം ¶ ഗന്ത്വാ തം കഥാസല്ലാപം സബ്ബം ഭഗവതോ ആരോചേസി. സത്ഥാ ‘‘സുകഥിതം മമ ധീതായ ധമ്മദിന്നായ, അഹമ്പേതം പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തോ ഏവമേവ വിസ്സജ്ജേയ്യ’’ന്തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൨൧.

‘‘യസ്സ ¶ പുരേ ച പച്ഛാ ച, മജ്ഝേ ച നത്ഥി കിഞ്ചനം;

അകിഞ്ചനം അനാദാനം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തത്ഥ പുരേതി അതീതേസു ഖന്ധേസു. പച്ഛാതി അനാഗതേസു ഖന്ധേസു. മജ്ഝേതി പച്ചുപ്പന്നേസു ഖന്ധേസു. നത്ഥി കിഞ്ചനന്തി യസ്സേതേസു ഠാനേസു തണ്ഹാഗാഹസങ്ഖാതം ¶ കിഞ്ചനം നത്ഥി, തമഹം രാഗകിഞ്ചനാദീഹി അകിഞ്ചനം കസ്സചി ഗഹണസ്സ അഭാവേന അനാദാനം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

ധമ്മദിന്നത്ഥേരീവത്ഥു അട്ഠതിംസതിമം.

൩൯. അങ്ഗുലിമാലത്ഥേരവത്ഥു

ഉസഭന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അങ്ഗുലിമാലത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു ‘‘ന വേ കദരിയാ ദേവലോകം വജന്തീ’’തി (ധ. പ. ൧൭൭) ഗാഥാവണ്ണനായ വുത്തമേവ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ –

ഭിക്ഖൂ അങ്ഗുലിമാലം പുച്ഛിംസു – ‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ അങ്ഗുലിമാല, ദുട്ഠഹത്ഥിം ഛത്തം ധാരേത്വാ ഠിതം ദിസ്വാ ഭായീ’’തി? ‘‘ന ഭായിം, ആവുസോ’’തി. തേ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹംസു – ‘‘അങ്ഗുലിമാലോ, ഭന്തേ, അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ അങ്ഗുലിമാലോ ഭായതി. ഖീണാസവഉസഭാനഞ്ഹി അന്തരേ ജേട്ഠകഉസഭാ മമ പുത്തസദിസാ ഭിക്ഖൂ ന ഭായന്തീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൨൨.

‘‘ഉസഭം പവരം വീരം, മഹേസിം വിജിതാവിനം;

അനേജം ന്ഹാതകം ബുദ്ധം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ ¶ – അച്ഛമ്ഭിതട്ഠേന ഉസഭസദിസതായ ഉസഭം ഉത്തമട്ഠേന പവരം വീരിയസമ്പത്തിയാ വീരം ¶ മഹന്താനം സീലക്ഖന്ധാദീനം ഏസിതത്താ മഹേസിം തിണ്ണം മാരാനം വിജിതത്താ വിജിതാവിനം ന്ഹാതകിലേസതായ ന്ഹാതകം ചതുസച്ചബുദ്ധതായ ബുദ്ധം തം ഏവരൂപം അഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി അത്ഥോ.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.

അങ്ഗുലിമാലത്ഥേരവത്ഥു ഏകൂനചത്താലീസം.

൪൦. ദേവഹിതബ്രാഹ്മണവത്ഥു

പുബ്ബേനിവാസന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ദേവഹിതബ്രാഹ്മണസ്സ പഞ്ഹം ആരബ്ഭ കഥേസി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ഭഗവാ വാതരോഗേന ആബാധികോ ഹുത്വാ ഉപവാണത്ഥേരം ഉണ്ഹോദകത്ഥായ ദേവഹിതബ്രാഹ്മണസ്സ സന്തികം പഹിണി. സോ ഗന്ത്വാ സത്ഥു ആബാധികഭാവം ആചിക്ഖിത്വാ ഉണ്ഹോദകം യാചി, തം സുത്വാ ബ്രാഹ്മണോ തുട്ഠമാനസോ ഹുത്വാ ‘‘ലാഭാ വത മേ, യം മമ സന്തികം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഉണ്ഹോദകസ്സത്ഥായ സാവകം പഹിണീ’’തി ഉണ്ഹോദകസ്സ കാജം പുരിസേന ഗാഹാപേത്വാ ഫാണിതസ്സ ച പുടം ഉപവാണത്ഥേരസ്സ പാദാസി. ഥേരോ തം ഗാഹാപേത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം ഉണ്ഹോദകേന ന്ഹാപേത്വാ ഉണ്ഹോദകേന ഫാണിതം ആലോളേത്വാ ഭഗവതോ പാദാസി, തസ്സ തങ്ഖണേയേവ സോ ആബാധോ പടിപസ്സമ്ഭി. ബ്രാഹ്മണോ ചിന്തേസി ¶ – ‘‘കസ്സ നു ഖോ ദേയ്യധമ്മോ ദിന്നോ മഹപ്ഫലോ ഹോതി, സത്ഥാരം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി സോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ തമത്ഥം പുച്ഛന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘കത്ഥ ദജ്ജാ ദേയ്യധമ്മം, കത്ഥ ദിന്നം മഹപ്ഫലം;

കഥഞ്ഹി യജമാനസ്സ, കഥം ഇജ്ഝതി ദക്ഖിണാ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൯൯);

അഥസ്സ സത്ഥാ ‘‘ഏവരൂപസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ ദിന്നം മഹപ്ഫലം ഹോതീ’’തി വത്വാ ബ്രാഹ്മണം പകാസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൪൨൩.

‘‘പുബ്ബേനിവാസം ¶ യോ വേദി, സഗ്ഗാപായഞ്ച പസ്സതി;

അഥോ ജാതിക്ഖയം പത്തോ, അഭിഞ്ഞാവോസിതോ മുനി; (സം. നി. ൧.൧൯൯);

സബ്ബവോസിതവോസാനം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – യോ പുബ്ബേനിവാസം പാകടം കത്വാ ജാനാതി, ഛബ്ബീസതിദേവലോകഭേദം സഗ്ഗഞ്ച ചതുബ്ബിധം അപായഞ്ച ദിബ്ബചക്ഖുനാ പസ്സതി, അഥോ ജാതിക്ഖയസങ്ഖാതം അരഹത്തം പത്തോ, അഭിഞ്ഞേയ്യം ¶ ധമ്മം അഭിജാനിത്വാ പരിഞ്ഞേയ്യം പരിജാനിത്വാ പഹാതബ്ബം പഹായ സച്ഛികാതബ്ബം സച്ഛികത്വാ വോസികോ നിട്ഠാനം പത്തോ, വുസിതവോസാനം വാ പത്തോ, ആസവക്ഖയപഞ്ഞായ മോനഭാവം പത്തത്താ മുനി, തമഹം സബ്ബേസം കിലേസാനം വോസാനം അരഹത്തമഗ്ഗഞാണം ബ്രഹ്മചരിയവാസം വുത്ഥഭാവേന സബ്ബവോസിതവോസാനം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി.

ദേസനാവസാനേ ¶ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസു. ബ്രാഹ്മണോപി പസന്നമാനസോ സരണേസു പതിട്ഠായ ഉപാസകത്തം പവേദേസീതി.

ദേവഹിതബ്രാഹ്മണവത്ഥു ചത്താലീസം.

ബ്രാഹ്മണവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഛബ്ബീസതിമോ വഗ്ഗോ.

നിഗമനകഥാ

ഏത്താവതാ ¶ ¶ സബ്ബപഠമേ യമകവഗ്ഗേ ചുദ്ദസ വത്ഥൂനി, അപ്പമാദവഗ്ഗേ നവ, ചിത്തവഗ്ഗേ നവ, പുപ്ഫവഗ്ഗേ ദ്വാദസ, ബാലവഗ്ഗേ പന്നരസ, പണ്ഡിതവഗ്ഗേ ഏകാദസ, അരഹന്തവഗ്ഗേ ദസ, സഹസ്സവഗ്ഗേ ചുദ്ദസ, പാപവഗ്ഗേ ദ്വാദസ, ദണ്ഡവഗ്ഗേ ഏകാദസ, ജരാവഗ്ഗേ നവ, അത്തവഗ്ഗേ ദസ, ലോകവഗ്ഗേ ഏകാദസ, ബുദ്ധവഗ്ഗേ നവ, സുഖവഗ്ഗേ അട്ഠ, പിയവഗ്ഗേ നവ, കോധവഗ്ഗേ അട്ഠ, മലവഗ്ഗേ ദ്വാദസ, ധമ്മട്ഠവഗ്ഗേ ദസ, മഗ്ഗവഗ്ഗേ ദ്വാദസ, പകിണ്ണകവഗ്ഗേ നവ, നിരയവഗ്ഗേ നവ, നാഗവഗ്ഗേ അട്ഠ, തണ്ഹാവഗ്ഗേ ദ്വാദസ, ഭിക്ഖുവഗ്ഗേ ദ്വാദസ, ബ്രാഹ്മണവഗ്ഗേ ചത്താലീസാതി പഞ്ചാധികാനി തീണി വത്ഥുസതാനി പകാസേത്വാ നാതിസങ്ഖേപനാതിവിത്ഥാരവസേന ഉപരചിതാ ദ്വാസത്തതിഭാണവാരപമാണാ ധമ്മപദസ്സ അത്ഥവണ്ണനാ നിട്ഠിതാതി.

പത്തം ¶ ധമ്മപദം യേന, ധമ്മരാജേനനുത്തരം;

ഗാഥാ ധമ്മപദേ തേന, ഭാസിതാ യാ മഹേസിനാ.

സതേവീസാ ചതുസ്സതാ, ചതുസച്ചവിഭാവിനാ;

സതത്തയഞ്ഹി വത്ഥൂനം, പഞ്ചാധികാ സമുട്ഠിതാ.

വിഹാരേ അധിരാജേന, കാരിതമ്ഹി കതഞ്ഞുനാ;

പാസാദേ സിരികൂടസ്സ, രഞ്ഞോ വിഹരതാ മയാ.

അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നം, അത്ഥായ ച ഹിതായ ച;

ലോകസ്സ ലോകനാഥസ്സ, സദ്ധമ്മട്ഠിതികമ്യതാ.

താസം അട്ഠകഥം ഏതം, കരോന്തേന സുനിമ്മലം;

ദ്വാസത്തതിപമാണായ, ഭാണവാരേഹി പാളിയാ.

യം ¶ പത്തം കുസലം തേന, കുസലാ സബ്ബപാണിനം;

സബ്ബേ ഇജ്ഝന്തു സങ്കപ്പാ, ലഭന്തു മധുരം ഫലന്തി.

പരമവിസുദ്ധസദ്ധാബുദ്ധിവീരിയപടിമണ്ഡിതേന സീലാചാരജ്ജവമദ്ദവാദിഗുണസമുദയസമുദിതേന സകസമയസമയന്തരഗഹനജ്ഝോഗാഹണസമത്ഥേന പഞ്ഞാവേയ്യത്തിയസമന്നാഗതേന തിപിടകപരിയത്തിപ്പഭേദേ സാട്ഠകഥേ സത്ഥുസാസനേ അപ്പടിഹതഞാണപ്പഭാവേന മഹാവേയ്യാകരണേന കരണസമ്പത്തിജനിതസുഖവിനിഗ്ഗതമധുരോദാരവചനലാവണ്ണയുത്തേന യുത്തമുത്തവാദിനാ വാദീവരേന ¶ മഹാകവിനാ ¶ പഭിന്നപടിസമ്ഭിദാപരിവാരേ ഛളഭിഞ്ഞാപടിസമ്ഭിദാദിപ്പഭേദഗുണപടിമണ്ഡിതേ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ സുപ്പതിട്ഠിതബുദ്ധീനം ഥേരവംസപ്പദീപാനം ഥേരാനം മഹാവിഹാരവാസീനം വംസാലങ്കാരഭൂതേന വിപുലവിസുദ്ധബുദ്ധിനാ ബുദ്ധഘോസോതി ഗരൂഹി ഗഹിതനാമധേയ്യേന ഥേരേന കതായം ധമ്മപദട്ഠകഥാ –

താവ തിട്ഠതു ലോകസ്മിം, ലോകനിത്ഥരണേസിനം;

ദസ്സേന്തീ കുലപുത്താനം, നയം സദ്ധാദിബുദ്ധിയാ.

യാവ ബുദ്ധോതി നാമമ്പി, സുദ്ധചിത്തസ്സ താദിനോ;

ലോകമ്ഹി ലോകജേട്ഠസ്സ, പവത്തതി മഹേസിനോതി.

ഇതി തേവീസാധികചതുസതഗാഥാപഞ്ചാധികതിസതവത്ഥുപടിമണ്ഡിതാ

ഛബ്ബീസതിവഗ്ഗസമന്നാഗതാ ധമ്മപദവണ്ണനാ സമത്താ.

ധമ്മപദ-അട്ഠകഥാ സബ്ബാകാരേന നിട്ഠിതാ.