📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

ഖുദ്ദകനികായേ

സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥാ

(പഠമോ ഭാഗോ)

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ

ഉത്തമം വന്ദനേയ്യാനം, വന്ദിത്വാ രതനത്തയം;

യോ ഖുദ്ദകനികായമ്ഹി, ഖുദ്ദാചാരപ്പഹായിനാ.

ദേസിതോ ലോകനാഥേന, ലോകനിസ്സരണേസിനാ;

തസ്സ സുത്തനിപാതസ്സ, കരിസ്സാമത്ഥവണ്ണനം.

അയം സുത്തനിപാതോ ച, ഖുദ്ദകേസ്വേവ ഓഗധോ;

യസ്മാ തസ്മാ ഇമസ്സാപി, കരിസ്സാമത്ഥവണ്ണനം.

ഗാഥാസതസമാകിണ്ണോ, ഗേയ്യബ്യാകരണങ്കിതോ;

കസ്മാ സുത്തനിപാതോതി, സങ്ഖമേസ ഗതോതി ചേ.

സുവുത്തതോ സവനതോ, അത്ഥാനം സുട്ഠു താണതോ;

സൂചനാ സൂദനാ ചേവ, യസ്മാ സുത്തം പവുച്ചതി.

തഥാരൂപാനി സുത്താനി, നിപാതേത്വാ തതോ തതോ;

സമൂഹതോ അയം തസ്മാ, സങ്ഖമേവമുപാഗതോ.

സബ്ബാനി ചാപി സുത്താനി, പമാണന്തേന താദിനോ;

വചനാനി അയം തേസം, നിപാതോ ച യതോ തതോ.

അഞ്ഞസങ്ഖാനിമിത്താനം, വിസേസാനമഭാവതോ;

സങ്ഖം സുത്തനിപാതോതി, ഏവമേവ സമജ്ഝഗാതി.

൧. ഉരഗവഗ്ഗോ

൧. ഉരഗസുത്തവണ്ണനാ

ഏവം സമധിഗതസങ്ഖോ ച യസ്മാ ഏസ വഗ്ഗതോ ഉരഗവഗ്ഗോ, ചൂളവഗ്ഗോ, മഹാവഗ്ഗോ, അട്ഠകവഗ്ഗോ, പാരായനവഗ്ഗോതി പഞ്ച വഗ്ഗാ ഹോന്തി; തേസു ഉരഗവഗ്ഗോ ആദി. സുത്തതോ ഉരഗവഗ്ഗേ ദ്വാദസ സുത്താനി, ചൂളവഗ്ഗേ ചുദ്ദസ, മഹാവഗ്ഗേ ദ്വാദസ, അട്ഠകവഗ്ഗേ സോളസ, പാരായനവഗ്ഗേ സോളസാതി സത്തതി സുത്താനി. തേസം ഉരഗസുത്തം ആദി. പരിയത്തിപമാണതോ അട്ഠ ഭാണവാരാ. ഏവം വഗ്ഗസുത്തപരിയത്തിപമാണവതോ പനസ്സ –

‘‘യോ ഉപ്പതിതം വിനേതി കോധം, വിസടം സപ്പവിസംവ ഓസധേഹി;

സോ ഭിക്ഖു ജഹാതി ഓരപാരം, ഉരഗോ ജിണ്ണമിവ തചം പുരാണ’’ന്തി. –

അയം ഗാഥാ ആദി. തസ്മാ അസ്സാ ഇതോ പഭുതി അത്ഥവണ്ണനം കാതും ഇദം വുച്ചതി –

‘‘യേന യത്ഥ യദാ യസ്മാ, വുത്താ ഗാഥാ അയം ഇമം;

വിധിം പകാസയിത്വാസ്സാ, കരിസ്സാമത്ഥവണ്ണന’’ന്തി.

കേന പനായം ഗാഥാ വുത്താ, കത്ഥ, കദാ, കസ്മാ ച വുത്താതി? വുച്ചതേ – യോ സോ ഭഗവാ ചതുവീസതിബുദ്ധസന്തികേ ലദ്ധബ്യാകരണോ യാവ വേസ്സന്തരജാതകം, താവ പാരമിയോ പൂരേത്വാ തുസിതഭവനേ ഉപ്പജ്ജി, തതോപി ചവിത്വാ സക്യരാജകുലേ ഉപപത്തിം ഗഹേത്വാ, അനുപുബ്ബേന കതമഹാഭിനിക്ഖമനോ ബോധിരുക്ഖമൂലേ സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝിത്വാ, ധമ്മചക്കം പവത്തേത്വാ ദേവ-മനുസ്സാനം ഹിതായ ധമ്മം ദേസേസി, തേന ഭഗവതാ സയമ്ഭുനാ അനാചരിയകേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന വുത്താ. സാ ച പന ആളവിയം. യദാ ച ഭൂതഗാമസിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, തദാ തത്ഥ ഉപഗതാനം ധമ്മദേസനത്ഥം വുത്താതി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപവിസ്സജ്ജനാ. വിത്ഥാരതോ പന ദൂരേനിദാനഅവിദൂരേനിദാനസന്തികേനിദാനവസേന വേദിതബ്ബാ. തത്ഥ ദൂരേനിദാനം നാമ ദീപങ്കരതോ യാവ പച്ചുപ്പന്നവത്ഥുകഥാ, അവിദൂരേനിദാനം നാമ തുസിതഭവനതോ യാവ പച്ചുപ്പന്നവത്ഥുകഥാ, സന്തികേനിദാനം നാമ ബോധിമണ്ഡതോ യാവ പച്ചുപ്പന്നവത്ഥുകഥാതി.

തത്ഥ യസ്മാ അവിദൂരേനിദാനം സന്തികേനിദാനഞ്ച ദൂരേനിദാനേയേവ സമോധാനം ഗച്ഛന്തി, തസ്മാ ദൂരേനിദാനവസേനേവേത്ഥ വിത്ഥാരതോ വിസ്സജ്ജനാ വേദിതബ്ബാ. സാ പനേസാ ജാതകട്ഠകഥായം വുത്താതി ഇധ ന വിത്ഥാരിതാ. തതോ തത്ഥ വിത്ഥാരിതനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. അയം പന വിസേസോ – തത്ഥ പഠമഗാഥായ സാവത്ഥിയം വത്ഥു ഉപ്പന്നം, ഇധ ആളവിയം. യഥാഹ –

‘‘തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ ആളവിയം വിഹരതി അഗ്ഗാളവേ ചേതിയേ. തേന ഖോ പന സമയേന ആളവകാ ഭിക്ഖൂ നവകമ്മം കരോന്താ രുക്ഖം ഛിന്ദന്തിപി ഛേദാപേന്തിപി. അഞ്ഞതരോപി ആളവകോ ഭിക്ഖു രുക്ഖം ഛിന്ദതി. തസ്മിം രുക്ഖേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ തം ഭിക്ഖും ഏതദവോച – ‘മാ, ഭന്തേ, അത്തനോ ഭവനം കത്തുകാമോ മയ്ഹം ഭവനം ഛിന്ദീ’തി. സോ ഭിക്ഖു അനാദിയന്തോ ഛിന്ദിയേവ. തസ്സാ ച ദേവതായ ദാരകസ്സ ബാഹും ആകോടേസി. അഥ ഖോ തസ്സാ ദേവതായ ഏതദഹോസി – ‘യംനൂനാഹം ഇമം ഭിക്ഖും ഇധേവ ജീവിതാ വോരോപേയ്യ’ന്തി. അഥ ഖോ തസ്സാ ദേവതായ ഏതദഹോസി – ‘ന ഖോ മേതം പതിരൂപം, യാഹം ഇമം ഭിക്ഖും ഇധേവ ജീവിതാ വോരോപേയ്യം, യംനൂനാഹം ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേയ്യ’ന്തി. അഥ ഖോ സാ ദേവതാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി. ‘സാധു, സാധു ദേവതേ, സാധു ഖോ ത്വം, ദേവതേ, തം ഭിക്ഖും ജീവിതാ ന വോരോപേസി. സചജ്ജ ത്വം, ദേവതേ, തം ഭിക്ഖും ജീവിതാ വോരോപേയ്യാസി, ബഹുഞ്ച ത്വം, ദേവതേ, അപുഞ്ഞം പസവേയ്യാസി. ഗച്ഛ ത്വം, ദേവതേ, അമുകസ്മിം ഓകാസേ രുക്ഖോ വിവിത്തോ, തസ്മിം ഉപഗച്ഛാ’’’തി (പാചി. ൮൯).

ഏവഞ്ച പന വത്വാ പുന ഭഗവാ തസ്സാ ദേവതായ ഉപ്പന്നകോധവിനയനത്ഥം –

‘‘യോ വേ ഉപ്പതിതം കോധം, രഥം ഭന്തംവ വാരയേ’’തി. (ധ. പ. ൨൨൨) –

ഇമം ഗാഥം അഭാസി. തതോ ‘‘കഥഞ്ഹി നാമ സമണാ സക്യപുത്തിയാ രുക്ഖം ഛിന്ദിസ്സന്തിപി, ഛേദാപേസ്സന്തിപി, ഏകിന്ദ്രിയം സമണാ സക്യപുത്തിയാ ജീവം വിഹേഠേന്തീ’’തി ഏവം മനുസ്സാനം ഉജ്ഝായിതം സുത്വാ ഭിക്ഖൂഹി ആരോചിതോ ഭഗവാ – ‘‘ഭൂതഗാമപാതബ്യതായ പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൯൦) ഇമം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേത്വാ തത്ഥ ഉപഗതാനം ധമ്മദേസനത്ഥം –

‘‘യോ ഉപ്പതിതം വിനേതി കോധം,

വിസടം സപ്പവിസംവ ഓസധേഹീ’’തി. –

ഇമം ഗാഥം അഭാസി. ഏവമിദം ഏകംയേവ വത്ഥു തീസു ഠാനേസു സങ്ഗഹം ഗതം – വിനയേ, ധമ്മപദേ, സുത്തനിപാതേതി. ഏത്താവതാ ച യാ സാ മാതികാ ഠപിതാ –

‘‘യേന യത്ഥ യദാ യസ്മാ, വുത്താ ഗാഥാ അയം ഇമം;

വിധി പകാസയിത്വാസ്സാ, കരിസ്സാമത്ഥവണ്ണന’’ന്തി. –

സാ സങ്ഖേപതോ വിത്ഥാരതോ ച പകാസിതാ ഹോതി ഠപേത്വാ അത്ഥവണ്ണനം.

൧. അയം പനേത്ഥ അത്ഥവണ്ണനാ. യോതി യോ യാദിസോ ഖത്തിയകുലാ വാ പബ്ബജിതോ, ബ്രാഹ്മണകുലാ വാ പബ്ബജിതോ, നവോ വാ മജ്ഝിമോ വാ ഥേരോ വാ. ഉപ്പതിതന്തി ഉദ്ധമുദ്ധം പതിതം ഗതം, പവത്തന്തി അത്ഥോ, ഉപ്പന്നന്തി വുത്തം ഹോതി. ഉപ്പന്നഞ്ച നാമേതം വത്തമാനഭുത്വാപഗതോകാസകതഭൂമിലദ്ധവസേന അനേകപ്പഭേദം. തത്ഥ സബ്ബമ്പി സങ്ഖതം ഉപ്പാദാദിസമങ്ഗി വത്തമാനുപ്പന്നം നാമ, യം സന്ധായ ‘‘ഉപ്പന്നാ ധമ്മാ, അനുപ്പന്നാ ധമ്മാ, ഉപ്പാദിനോ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. തികമാതികാ ൧൭) വുത്തം. ആരമ്മണരസമനുഭവിത്വാ നിരുദ്ധം അനുഭുത്വാപഗതസങ്ഖാതം കുസലാകുസലം, ഉപ്പാദാദിത്തയമനുപ്പത്വാ നിരുദ്ധം ഭുത്വാപഗതസങ്ഖാതം സേസസങ്ഖതഞ്ച ഭുത്വാപഗതുപ്പന്നം നാമ. തദേതം ‘‘ഏവരൂപം പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നം ഹോതീ’’തി (മ. നി. ൧.൨൩൪; പാചി. ൪൧൭) ച, ‘‘യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനാപാരിപൂരീ ഹോതീ’’തി ച ഏവമാദീസു സുത്തന്തേസു ദട്ഠബ്ബം. ‘‘യാനിസ്സ താനി പുബ്ബേ കതാനി കമ്മാനീ’’തി ഏവമാദിനാ (മ. നി. ൩.൨൪൮; നേത്തി. ൧൨൦) നയേന വുത്തം കമ്മം അതീതമ്പി സമാനം അഞ്ഞസ്സ വിപാകം പടിബാഹിത്വാ അത്തനോ വിപാകസ്സോകാസം കത്വാ ഠിതത്താ, തഥാ കതോകാസഞ്ച വിപാകം അനുപ്പന്നമ്പി ഏവം കതേ ഓകാസേ അവസ്സമുപ്പത്തിതോ ഓകാസകതുപ്പന്നം നാമ. താസു താസു ഭൂമീസു അസമൂഹതമകുസലം ഭൂമിലദ്ധുപ്പന്നം നാമ.

ഏത്ഥ ച ഭൂമിയാ ഭൂമിലദ്ധസ്സ ച നാനത്തം വേദിതബ്ബം. സേയ്യഥിദം – ഭൂമി നാമ വിപസ്സനായ ആരമ്മണഭൂതാ തേഭൂമകാ പഞ്ചക്ഖന്ധാ. ഭൂമിലദ്ധം നാമ തേസു ഉപ്പത്താരഹം കിലേസജാതം. തേന ഹി സാ ഭൂമിലദ്ധാ നാമ ഹോതീതി. തസ്മാ ‘‘ഭൂമിലദ്ധ’’ന്തി വുച്ചതി. തഞ്ച പന ന ആരമ്മണവസേന. ആരമ്മണവസേന ഹി സബ്ബേപി അതീതാദിഭേദേ പരിഞ്ഞാതേപി ച ഖീണാസവാനം ഖന്ധേ ആരബ്ഭ കിലേസാ ഉപ്പജ്ജന്തി മഹാകച്ചായനഉപ്പലവണ്ണാദീനം ഖന്ധേ ആരബ്ഭ സോരേയ്യസേട്ഠിപുത്തനന്ദമാണവകാദീനം വിയ. യദി ചേതം ഭൂമിലദ്ധം നാമ സിയാ, തസ്സ അപ്പഹേയ്യതോ ന കോചി ഭവമൂലം ജഹേയ്യ. വത്ഥുവസേന പന ഭൂമിലദ്ധം നാമ വേദിതബ്ബം. യത്ഥ യത്ഥ ഹി വിപസ്സനായ അപരിഞ്ഞാതാ ഖന്ധാ ഉപ്പജ്ജന്തി, തത്ഥ തത്ഥ ഉപ്പാദതോ പഭുതി തേസു വട്ടമൂലം കിലേസജാതം അനുസേതി. തം അപ്പഹീനട്ഠേന ഭൂമിലദ്ധുപ്പന്നം നാമാതി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ ച യസ്സ ഖന്ധേസു അപ്പഹീനാനുസയിതാ കിലേസാ, തസ്സ തേ ഏവ ഖന്ധാ തേസം കിലേസാനം വത്ഥു, ന ഇതരേ ഖന്ധാ. അതീതക്ഖന്ധേസു ചസ്സ അപ്പഹീനാനുസയിതാനം കിലേസാനം അതീതക്ഖന്ധാ ഏവ വത്ഥു, ന ഇതരേ. ഏസേവ നയോ അനാഗതാദീസു. തഥാ കാമാവചരക്ഖന്ധേസു അപ്പഹീനാനുസയിതാനം കിലേസാനം കാമാവചരക്ഖന്ധാ ഏവ വത്ഥു, ന ഇതരേ. ഏസ നയോ രൂപാരൂപാവചരേസു.

സോതാപന്നാദീനം പന യസ്സ യസ്സ അരിയപുഗ്ഗലസ്സ ഖന്ധേസു തം തം വട്ടമൂലം കിലേസജാതം തേന തേന മഗ്ഗേന പഹീനം, തസ്സ തസ്സ തേ തേ ഖന്ധാ പഹീനാനം തേസം തേസം വട്ടമൂലകിലേസാനം അവത്ഥുതോ ഭൂമീതി സങ്ഖം ന ലഭന്തി. പുഥുജ്ജനസ്സ പന സബ്ബസോ വട്ടമൂലാനം കിലേസാനം അപ്പഹീനത്താ യം കിഞ്ചി കരിയമാനം കമ്മം കുസലം വാ അകുസലം വാ ഹോതി, ഇച്ചസ്സ കിലേസപ്പച്ചയാ വട്ടം വഡ്ഢതി. തസ്സേതം വട്ടമൂലം രൂപക്ഖന്ധേ ഏവ, ന വേദനാക്ഖന്ധാദീസു…പേ… വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധേ ഏവ വാ, ന രൂപക്ഖന്ധാദീസൂതി ന വത്തബ്ബം. കസ്മാ? അവിസേസേന പഞ്ചസു ഖന്ധേസു അനുസയിതത്താ. കഥം? പഥവീരസാദിമിവ രുക്ഖേ. യഥാ ഹി മഹാരുക്ഖേ പഥവീതലം അധിട്ഠായ പഥവീരസഞ്ച ആപോരസഞ്ച നിസ്സായ തപ്പച്ചയാ മൂലഖന്ധസാഖപസാഖപത്തപല്ലവപലാസപുപ്ഫഫലേഹി വഡ്ഢിത്വാ നഭം പൂരേത്വാ യാവകപ്പാവസാനം ബീജപരമ്പരായ രുക്ഖപവേണീസന്താനേ ഠിതേ ‘‘തം പഥവീരസാദി മൂലേ ഏവ, ന ഖന്ധാദീസു, ഫലേ ഏവ വാ, ന മൂലാദീസൂ’’തി ന വത്തബ്ബം. കസ്മാ? അവിസേസേന സബ്ബേസ്വേവ മൂലാദീസു അനുഗതത്താ, ഏവം. യഥാ പന തസ്സേവ രുക്ഖസ്സ പുപ്ഫഫലാദീസു നിബ്ബിന്നോ കോചി പുരിസോ ചതൂസു ദിസാസു മണ്ഡൂകകണ്ടകം നാമ രുക്ഖേ വിസം പയോജേയ്യ, അഥ സോ രുക്ഖോ തേന വിസസമ്ഫസ്സേന ഫുട്ഠോ പഥവീരസആപോരസപരിയാദിന്നേന അപ്പസവനധമ്മതം ആഗമ്മ പുന സന്താനം നിബ്ബത്തേതും സമത്ഥോ ന ഭവേയ്യ, ഏവമേവം ഖന്ധപ്പവത്തിയം നിബ്ബിന്നോ കുലപുത്തോ തസ്സ പുരിസസ്സ ചതൂസു ദിസാസു രുക്ഖേ വിസപ്പയോജനം വിയ അത്തനോ സന്താനേ ചതുമഗ്ഗഭാവനം ആരഭതി. അഥസ്സ സോ ഖന്ധസന്താനോ തേന ചതുമഗ്ഗവിസസമ്ഫസ്സേന സബ്ബസോ വട്ടമൂലകിലേസാനം പരിയാദിന്നത്താ കിരിയഭാവമത്തമുപഗതകായകമ്മാദി സബ്ബകമ്മപ്പഭേദോ ആയതിം പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തധമ്മതമാഗമ്മ ഭവന്തരസന്താനം നിബ്ബത്തേതും സമത്ഥോ ന ഹോതി. കേവലം പന ചരിമവിഞ്ഞാണനിരോധേന നിരിന്ധനോ വിയ ജാതവേദോ അനുപാദാനോ പരിനിബ്ബാതി. ഏവം ഭൂമിയാ ഭൂമിലദ്ധസ്സ ച നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

അപിച അപരമ്പി സമുദാചാരാരമ്മണാധിഗ്ഗഹിതാവിക്ഖമ്ഭിതാസമൂഹതവസേന ചതുബ്ബിധമുപ്പന്നം. തത്ഥ വത്തമാനുപ്പന്നമേവ സമുദാചാരുപ്പന്നം. ചക്ഖാദീനം പന ആപാഥഗതേ ആരമ്മണേ പുബ്ബഭാഗേ അനുപ്പജ്ജമാനമ്പി കിലേസജാതം ആരമ്മണസ്സ അധിഗ്ഗഹിതത്താ ഏവ അപരഭാഗേ അവസ്സമുപ്പത്തിതോ ആരമ്മണാധിഗ്ഗഹിതുപ്പന്നന്തി വുച്ചതി. കല്യാണിഗാമേ പിണ്ഡായ ചരതോ മഹാതിസ്സത്ഥേരസ്സ വിസഭാഗരൂപദസ്സനേന ഉപ്പന്നകിലേസജാതഞ്ചേത്ഥ നിദസ്സനം. തസ്സ ‘‘ഉപ്പന്നം കാമവിതക്ക’’ന്തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൬; അ. നി. ൬.൫൮) പയോഗോ ദട്ഠബ്ബോ. സമഥവിപസ്സനാനം അഞ്ഞതരവസേന അവിക്ഖമ്ഭിതകിലേസജാതം ചിത്തസന്തതിമനാരൂള്ഹം ഉപ്പത്തിനിവാരകസ്സ ഹേതുനോ അഭാവാ അവിക്ഖമ്ഭിതുപ്പന്നം നാമ. തം ‘‘അയമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ആനാപാനസ്സതിസമാധി ഭാവിതോ ബഹുലീകതോ സന്തോ ചേവ പണീതോ ച അസേചനകോ ച സുഖോ ച വിഹാരോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നേ പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേ ഠാനസോ അന്തരധാപേതീ’’തിആദീസു (പാരാ. ൧൬൫) ദട്ഠബ്ബം. സമഥവിപസ്സനാവസേന വിക്ഖമ്ഭിതമ്പി കിലേസജാതം അരിയമഗ്ഗേന അസമൂഹതത്താ ഉപ്പത്തിധമ്മതം അനതീതന്തി കത്വാ അസമൂഹതുപ്പന്നന്തി വുച്ചതി. ആകാസേന ഗച്ഛന്തസ്സ അട്ഠസമാപത്തിലാഭിനോ ഥേരസ്സ കുസുമിതരുക്ഖേ ഉപവനേ പുപ്ഫാനി ഓചിനന്തസ്സ മധുരസ്സരേന ഗായതോ മാതുഗാമസ്സ ഗീതസ്സരം സുതവതോ ഉപ്പന്നകിലേസജാതഞ്ചേത്ഥ നിദസ്സനം. തസ്സ ‘‘അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ബഹുലീകരോന്തോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നേ പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേ അന്തരായേവ അന്തരധാപേതീ’’തിആദീസു (സം. നി. ൫.൧൫൭) പയോഗോ ദട്ഠബ്ബോ. തിവിധമ്പി ചേതം ആരമ്മണാധിഗ്ഗഹിതാവിക്ഖമ്ഭിതാസമൂഹതുപ്പന്നം ഭൂമിലദ്ധേനേവ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീതി വേദിതബ്ബം.

ഏവമേതസ്മിം യഥാവുത്തപ്പഭേദേ ഉപ്പന്നേ ഭൂമിലദ്ധാരമ്മണാധിഗ്ഗഹിതാവിക്ഖമ്ഭിതാസമൂഹതുപ്പന്നവസേനായം കോധോ ഉപ്പന്നോതി വേദിതബ്ബോ. കസ്മാ? ഏവംവിധസ്സ വിനേതബ്ബതോ. ഏവംവിധമേവ ഹി ഉപ്പന്നം യേന കേനചി വിനയേന വിനേതും സക്കാ ഹോതി. യം പനേതം വത്തമാനഭുത്വാപഗതോകാസകതസമുദാചാരസങ്ഖാതം ഉപ്പന്നം, ഏത്ഥ അഫലോ ച അസക്യോ ച വായാമോ. അഫലോ ഹി ഭുത്വാപഗതേ വായാമോ വായാമന്തരേനാപി തസ്സ നിരുദ്ധത്താ. തഥാ ഓകാസകതേ. അസക്യോ ച വത്തമാനസമുദാചാരുപ്പന്നേ കിലേസവോദാനാനം ഏകജ്ഝമനുപ്പത്തിതോതി.

വിനേതീതി ഏത്ഥ പന –

‘‘ദുവിധോ വിനയോ നാമ, ഏകമേകേത്ഥ പഞ്ചധാ;

തേസു അട്ഠവിധേനേസ, വിനേതീതി പവുച്ചതി’’.

അയഞ്ഹി സംവരവിനയോ, പഹാനവിനയോതി ദുവിധോ വിനയോ. ഏത്ഥ ച ദുവിധേ വിനയേ ഏകമേകോ വിനയോ പഞ്ചധാ ഭിജ്ജതി. സംവരവിനയോപി ഹി സീലസംവരോ, സതിസംവരോ, ഞാണസംവരോ, ഖന്തിസംവരോ, വീരിയസംവരോതി പഞ്ചവിധോ. പഹാനവിനയോപി തദങ്ഗപ്പഹാനം, വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനം, സമുച്ഛേദപ്പഹാനം, പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനം, നിസ്സരണപ്പഹാനന്തി പഞ്ചവിധോ.

തത്ഥ ‘‘ഇമിനാ പാതിമോക്ഖസംവരേന ഉപേതോ ഹോതി സമുപേതോ’’തിആദീസു (വിഭ. ൫൧൧) സീലസംവരോ, ‘‘രക്ഖതി ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ചക്ഖുന്ദ്രിയേ സംവരം ആപജ്ജതീ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൧൩; മ. നി. ൧.൨൯൫; സം. നി. ൪.൨൩൯; അ. നി. ൩.൧൬) സതിസംവരോ.

‘‘യാനി സോതാനി ലോകസ്മിം, (അജിതാതി ഭഗവാ)

സതി തേസം നിവാരണം;

സോതാനം സംവരം ബ്രൂമി,

പഞ്ഞായേതേ പിധീയരേ’’തി. (സു. നി. ൧൦൪൧) –

ആദീസു ഞാണസംവരോ, ‘‘ഖമോ ഹോതി സീതസ്സ ഉണ്ഹസ്സാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൪; അ. നി. ൪.൧൧൪) ഖന്തിസംവരോ, ‘‘ഉപ്പന്നം കാമവിതക്കം നാധിവാസേതി, പജഹതി, വിനോദേതീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൬; അ. നി. ൪.൧൧൪) വീരിയസംവരോ വേദിതബ്ബോ. സബ്ബോപി ചായം സംവരോ യഥാസകം സംവരിതബ്ബാനം വിനേതബ്ബാനഞ്ച കായവചീദുച്ചരിതാദീനം സംവരണതോ സംവരോ, വിനയനതോ വിനയോതി വുച്ചതി. ഏവം താവ സംവരവിനയോ പഞ്ചധാ ഭിജ്ജതീതി വേദിതബ്ബോ.

തഥാ യം നാമരൂപപരിച്ഛേദാദീസു വിപസ്സനങ്ഗേസു യാവ അത്തനോ അപരിഹാനവസേന പവത്തി, താവ തേന തേന ഞാണേന തസ്സ തസ്സ അനത്ഥസന്താനസ്സ പഹാനം. സേയ്യഥിദം – നാമരൂപവവത്ഥാനേന സക്കായദിട്ഠിയാ, പച്ചയപരിഗ്ഗഹേന അഹേതുവിസമഹേതുദിട്ഠീനം, തസ്സേവ അപരഭാഗേന കങ്ഖാവിതരണേന കഥംകഥീഭാവസ്സ, കലാപസമ്മസനേന ‘‘അഹം മമാ’’തി ഗാഹസ്സ, മഗ്ഗാമഗ്ഗവവത്ഥാനേന അമഗ്ഗേ മഗ്ഗസഞ്ഞായ, ഉദയദസ്സനേന ഉച്ഛേദദിട്ഠിയാ, വയദസ്സനേന സസ്സതദിട്ഠിയാ, ഭയദസ്സനേന സഭയേസു അഭയസഞ്ഞായ, ആദീനവദസ്സനേന അസ്സാദസഞ്ഞായ, നിബ്ബിദാനുപസ്സനേന അഭിരതിസഞ്ഞായ, മുച്ചിതുകമ്യതാഞാണേന അമുച്ചിതുകമ്യതായ, ഉപേക്ഖാഞാണേന അനുപേക്ഖായ, അനുലോമേന ധമ്മട്ഠിതിയം നിബ്ബാനേ ച പടിലോമഭാവസ്സ, ഗോത്രഭുനാ സങ്ഖാരനിമിത്തഗ്ഗാഹസ്സ പഹാനം, ഏതം തദങ്ഗപ്പഹാനം നാമ. യം പന ഉപചാരപ്പനാഭേദസ്സ സമാധിനോ യാവ അത്തനോ അപരിഹാനിപവത്തി, താവ തേനാഭിഹതാനം നീവരണാനം യഥാസകം വിതക്കാദിപച്ചനീകധമ്മാനഞ്ച അനുപ്പത്തിസങ്ഖാതം പഹാനം, ഏതം വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനം നാമ. യം പന ചതുന്നം അരിയമഗ്ഗാനം ഭാവിതത്താ തംതംമഗ്ഗവതോ അത്തനോ സന്താനേ യഥാസകം ‘‘ദിട്ഠിഗതാനം പഹാനായാ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൨൭൭) നയേന വുത്തസ്സ സമുദയപക്ഖികസ്സ കിലേസഗഹനസ്സ പുന അച്ചന്തഅപ്പവത്തിഭാവേന സമുച്ഛേദസങ്ഖാതം പഹാനം, ഇദം സമുച്ഛേദപ്പഹാനം നാമ. യം പന ഫലക്ഖണേ പടിപ്പസ്സദ്ധത്തം കിലേസാനം പഹാനം, ഇദം പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനം നാമ. യം പന സബ്ബസങ്ഖതനിസ്സരണത്താ പഹീനസബ്ബസങ്ഖതം നിബ്ബാനം, ഏതം നിസ്സരണപ്പഹാനം നാമ. സബ്ബമ്പി ചേതം പഹാനം യസ്മാ ചാഗട്ഠേന പഹാനം, വിനയനട്ഠേന വിനയോ, തസ്മാ ‘‘പഹാനവിനയോ’’തി വുച്ചതി, തംതംപഹാനവതോ വാ തസ്സ തസ്സ വിനയസ്സ സമ്ഭവതോപേതം ‘‘പഹാനവിനയോ’’തി വുച്ചതി. ഏവം പഹാനവിനയോപി പഞ്ചധാ ഭിജ്ജതീതി വേദിതബ്ബോ. ഏവമേകേകസ്സ പഞ്ചധാ ഭിന്നത്താ ദസേതേ വിനയാ ഹോന്തി.

തേസു പടിപ്പസ്സദ്ധിവിനയം നിസ്സരണവിനയഞ്ച ഠപേത്വാ അവസേസേന അട്ഠവിധേന വിനയേനേസ തേന തേന പരിയായേന വിനേതീതി പവുച്ചതി. കഥം? സീലസംവരേന കായവചീദുച്ചരിതാനി വിനേന്തോപി ഹി തംസമ്പയുത്തം കോധം വിനേതി, സതിപഞ്ഞാസംവരേഹി അഭിജ്ഝാദോമനസ്സാദീനി വിനേന്തോപി ദോമനസ്സസമ്പയുത്തം കോധം വിനേതി, ഖന്തിസംവരേന സീതാദീനി ഖമന്തോപി തംതംആഘാതവത്ഥുസമ്ഭവം കോധം വിനേതി, വീരിയസംവരേന ബ്യാപാദവിതക്കം വിനേന്തോപി തംസമ്പയുത്തം കോധം വിനേതി. യേഹി ധമ്മേഹി തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദപ്പഹാനാനി ഹോന്തി, തേസം ധമ്മാനം അത്തനി നിബ്ബത്തനേന തേ തേ ധമ്മേ പജഹന്തോപി തദങ്ഗപ്പഹാതബ്ബം വിക്ഖമ്ഭേതബ്ബം സമുച്ഛിന്ദിതബ്ബഞ്ച കോധം വിനേതി. കാമഞ്ചേത്ഥ പഹാനവിനയേന വിനയോ ന സമ്ഭവതി. യേഹി പന ധമ്മേഹി പഹാനം ഹോതി, തേഹി വിനേന്തോപി പരിയായതോ ‘‘പഹാനവിനയേന വിനേതീ’’തി വുച്ചതി. പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനകാലേ പന വിനേതബ്ബാഭാവതോ നിസ്സരണപ്പഹാനസ്സ ച അനുപ്പാദേതബ്ബതോ ന തേഹി കിഞ്ചി വിനേതീതി വുച്ചതി. ഏവം തേസു പടിപ്പസ്സദ്ധിവിനയം നിസ്സരണവിനയഞ്ച ഠപേത്വാ അവസേസേന അട്ഠവിധേന വിനയേനേസ തേന തേന പരിയായേന വിനേതീതി പവുച്ചതീതി. യേ വാ –

‘‘പഞ്ചിമേ, ഭിക്ഖവേ, ആഘാതപടിവിനയാ, യത്ഥ ഭിക്ഖുനോ ഉപ്പന്നോ ആഘാതോ സബ്ബസോ പടിവിനേതബ്ബോ. കതമേ പഞ്ച? യസ്മിം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലേ ആഘാതോ ജായേഥ, മേത്താ തസ്മിം പുഗ്ഗലേ ഭാവേതബ്ബാ…പേ… കരുണാ… ഉപേക്ഖാ… അസതി-അമനസികാരോ തസ്മിം പുഗ്ഗലേ ആപജ്ജിതബ്ബോ, ഏവം തസ്മിം പുഗ്ഗലേ ആഘാതോ പടിവിനേതബ്ബോ. കമ്മസ്സകതാ ഏവ വാ തസ്മിം പുഗ്ഗലേ അധിട്ഠാതബ്ബാ കമ്മസ്സകോ അയമായസ്മാ…പേ… ദായാദോ ഭവിസ്സതീ’’തി (അ. നി. ൫.൧൬൧) –

ഏവം പഞ്ച ആഘാതപടിവിനയാ വുത്താ. യേ ച –

‘‘പഞ്ചിമേ, ആവുസോ, ആഘാതപടിവിനയാ, യത്ഥ ഭിക്ഖുനോ ഉപ്പന്നോ ആഘാതോ സബ്ബസോ പടിവിനേതബ്ബോ. കതമേ പഞ്ച? ഇധാവുസോ, ഏകച്ചോ പുഗ്ഗലോ അപരിസുദ്ധകായസമാചാരോ ഹോതി, പരിസുദ്ധവചീസമാചാരോ, ഏവരൂപേപി, ആവുസോ, പുഗ്ഗലേ ആഘാതോ പടിവിനേതബ്ബോ’’തി (അ. നി. ൫.൧൬൨) –

ഏവമാദിനാപി നയേന പഞ്ച ആഘാതപടിവിനയാ വുത്താ. തേസു യേന കേനചി ആഘാതപടിവിനയേന വിനേന്തോപേസ വിനേതീതി പവുച്ചതി. അപിച യസ്മാ –

‘‘ഉഭതോദണ്ഡകേന ചേപി, ഭിക്ഖവേ, കകചേന ചോരാ ഓചരകാ അങ്ഗമങ്ഗാനി ഓക്കന്തേയ്യും, തത്രാപി യോ മനോ പദോസേയ്യ, ന മേ സോ തേന സാസനകരോ’’തി (മ. നി. ൧.൨൩൨) –-

ഏവം സത്ഥു ഓവാദം,

‘‘തസ്സേവ തേന പാപിയോ, യോ കുദ്ധം പടികുജ്ഝതി;

കുദ്ധം അപ്പടികുജ്ഝന്തോ, സങ്ഗാമം ജേതി ദുജ്ജയം.

‘‘ഉഭിന്നമത്ഥം ചരതി, അത്തനോ ച പരസ്സ ച;

പരം സങ്കുപിതം ഞത്വാ, യോ സതോ ഉപസമ്മതി’’. (സം. നി. ൧.൧൮൮);

‘‘സത്തിമേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സപത്തകന്താ സപത്തകരണാ കോധനം ആഗച്ഛന്തി ഇത്ഥിം വാ പുരിസം വാ. കതമേ സത്ത? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, സപത്തോ സപത്തസ്സ ഏവം ഇച്ഛതി – ‘അഹോ, വതായം ദുബ്ബണ്ണോ അസ്സാ’തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ന, ഭിക്ഖവേ, സപത്തോ സപത്തസ്സ വണ്ണവതായ നന്ദതി. കോധനായം, ഭിക്ഖവേ, പുരിസപുഗ്ഗലോ കോധാഭിഭൂതോ കോധപരേതോ കിഞ്ചാപി സോ ഹോതി സുന്ഹാതോ സുവിലിത്തോ കപ്പിതകേസമസ്സു ഓദാതവത്ഥവസനോ, അഥ ഖോ സോ ദുബ്ബണ്ണോവ ഹോതി കോധാഭിഭൂതോ. അയം, ഭിക്ഖവേ, പഠമോ ധമ്മോ സപത്തകന്തോ സപത്തകരണോ കോധനം ആഗച്ഛതി ഇത്ഥിം വാ പുരിസം വാ (അ. നി. ൭.൬൪).

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, സപത്തോ സപത്തസ്സ ഏവം ഇച്ഛതി – ‘അഹോ, വതായം ദുക്ഖം സയേയ്യാ’തി…പേ… ‘ന പചുരത്ഥോ അസ്സാ’തി…പേ… ‘ന ഭോഗവാ അസ്സാ’തി…പേ… ‘ന യസവാ അസ്സാ’തി…പേ… ‘ന മിത്തവാ അസ്സാ’തി…പേ… ‘കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജേയ്യാ’തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ന, ഭിക്ഖവേ, സപത്തോ സപത്തസ്സ സുഗതിഗമനേന നന്ദതി. കോധനായം, ഭിക്ഖവേ, പുരിസപുഗ്ഗലോ കോധാഭിഭൂതോ കോധപരേതോ കായേന ദുച്ചരിതം ചരതി, വാചായ… മനസാ ദുച്ചരിതം ചരതി. സോ കായേന ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ…പേ… വാചായ…പേ… മനസാ ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ…പേ… നിരയം ഉപപജ്ജതി കോധാഭിഭൂതോ’’തി (അ. നി. ൭.൬൪).

‘‘കുദ്ധോ അത്ഥം ന ജാനാതി, കുദ്ധോ ധമ്മം ന പസ്സതി…പേ…. (അ. നി. ൭.൬൪; മഹാനി. ൫);

‘‘യേന കോധേന കുദ്ധാസേ, സത്താ ഗച്ഛന്തി ദുഗ്ഗതിം;

തം കോധം സമ്മദഞ്ഞായ, പജഹന്തി വിപസ്സിനോ. (ഇതിവു. ൪);

‘‘കോധം ജഹേ വിപ്പജഹേയ്യ മാനം, സംയോജനം സബ്ബമതിക്കമേയ്യ. (ധ. പ. ൨൨൧);

‘‘അനത്ഥജനനോ കോധോ, കോധോ ചിത്തപ്പകോപനോ. (അ. നി. ൭.൬൪; ഇതിവു. ൮൮);

‘‘ഏകാപരാധം ഖമ ഭൂരിപഞ്ഞ, ന പണ്ഡിതാ കോധബലാ ഭവന്തീ’’തി. (ജാ. ൧.൧൫.൧൯) –

ഏവമാദിനാ നയേന കോധേ ആദീനവഞ്ച പച്ചവേക്ഖതോപി കോധോ വിനയം ഉപേതി. തസ്മാ ഏവം പച്ചവേക്ഖിത്വാ കോധം വിനേന്തോപി ഏസ വിനേതീതി വുച്ചതി.

കോധന്തി ‘‘അനത്ഥം മേ അചരീതി ആഘാതോ ജായതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൩.൩൪൦; അ. നി. ൯.൨൯) നയേന സുത്തേ വുത്താനം നവന്നം, ‘‘അത്ഥം മേ ന ചരീ’’തി ആദീനഞ്ച തപ്പടിപക്ഖതോ സിദ്ധാനം നവന്നമേവാതി അട്ഠാരസന്നം, ഖാണുകണ്ടകാദിനാ അട്ഠാനേന സദ്ധിം ഏകൂനവീസതിയാ ആഘാതവത്ഥൂനം അഞ്ഞതരാഘാതവത്ഥുസമ്ഭവം ആഘാതം. വിസടന്തി വിത്ഥതം. സപ്പവിസന്തി സപ്പസ്സ വിസം. ഇവാതി ഓപമ്മവചനം, ഇ-കാര ലോപം കത്വാ വ-ഇച്ചേവ വുത്തം. ഓസധേഹീതി അഗദേഹി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ വിസതികിച്ഛകോ വേജ്ജോ സപ്പേന ദട്ഠം സബ്ബം കായം ഫരിത്വാ ഠിതം വിസടം സപ്പവിസം മൂലഖന്ധതചപത്തപുപ്ഫാദീനം അഞ്ഞതരേഹി നാനാഭേസജ്ജേഹി പയോജേത്വാ കതേഹി വാ ഓസധേഹി ഖിപ്പമേവ വിനേയ്യ, ഏവമേവം യോ യഥാവുത്തേനത്ഥേന ഉപ്പതിതം ചിത്തസന്താനം ബ്യാപേത്വാ ഠിതം കോധം യഥാവുത്തേസു വിനയനൂപായേസു യേന കേനചി ഉപായേന വിനേതി നാധിവാസേതി പജഹതി വിനോദേതി ബ്യന്തീകരോതീതി.

സോ ഭിക്ഖു ജഹാതി ഓരപാരന്തി സോ ഏവം കോധം വിനേന്തോ ഭിക്ഖു യസ്മാ കോധോ തതിയമഗ്ഗേന സബ്ബസോ പഹീയതി, തസ്മാ ഓരപാരസഞ്ഞിതാനി പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയസംയോജനാനി ജഹാതീതി വേദിതബ്ബോ. അവിസേസേന ഹി പാരന്തി തീരസ്സ നാമം, തസ്മാ ഓരാനി ച താനി സംസാരസാഗരസ്സ പാരഭൂതാനി ചാതി കത്വാ ‘‘ഓരപാര’’ന്തി വുച്ചതി. അഥ വാ ‘‘യോ ഉപ്പതിതം വിനേതി കോധം വിസടം സപ്പവിസംവ ഓസധേഹി’’, സോ തതിയമഗ്ഗേന സബ്ബസോ കോധം വിനേത്വാ അനാഗാമിഫലേ ഠിതോ ഭിക്ഖു ജഹാതി ഓരപാരം. തത്ഥ ഓരന്തി സകത്തഭാവോ, പാരന്തി പരത്തഭാവോ. ഓരം വാ ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനി, പാരം ഛ ബാഹിരായതനാനി. തഥാ ഓരം മനുസ്സലോകോ, പാരം ദേവലോകോ. ഓരം കാമധാതു, പാരം രൂപാരൂപധാതു. ഓരം കാമരൂപഭവോ, പാരം അരൂപഭവോ. ഓരം അത്തഭാവോ, പാരം അത്തഭാവസുഖൂപകരണാനി. ഏവമേതസ്മിം ഓരപാരേ ചതുത്ഥമഗ്ഗേന ഛന്ദരാഗം പജഹന്തോ ‘‘ജഹാതി ഓരപാര’’ന്തി വുച്ചതി. ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി അനാഗാമിനോ കാമരാഗസ്സ പഹീനത്താ ഇധത്തഭാവാദീസു ഛന്ദരാഗോ ഏവ നത്ഥി; അപിച ഖോ പനസ്സ തതിയമഗ്ഗാദീനം വിയ വണ്ണപ്പകാസനത്ഥം സബ്ബമേതം ഓരപാരഭേദം സങ്ഗഹേത്വാ തത്ഥ ഛന്ദരാഗപ്പഹാനേന ‘‘ജഹാതി ഓരപാര’’ന്തി വുത്തം.

ഇദാനി തസ്സത്ഥസ്സ വിഭാവനത്ഥായ ഉപമം ആഹ ‘‘ഉരഗോ ജിണ്ണമിവ തചം പുരാണ’’ന്തി. തത്ഥ ഉരേന ഗച്ഛതീതി ഉരഗോ, സപ്പസ്സേതം അധിവചനം. സോ ദുവിധോ – കാമരൂപീ ച അകാമരൂപീ ച. കാമരൂപീപി ദുവിധോ – ജലജോ ഥലജോ ച. ജലജോ ജലേ ഏവ കാമരൂപം ലഭതി, ന ഥലേ, സങ്ഖപാലജാതകേ സങ്ഖപാലനാഗരാജാ വിയ. ഥലജോ ഥലേ ഏവ, ന ജലേ. സോ ജജ്ജരഭാവേന ജിണ്ണം, ചിരകാലതായ പുരാണഞ്ചാതി സങ്ഖം ഗതം. തചം ജഹന്തോ ചതുബ്ബിധേന ജഹാതി – സജാതിയം ഠിതോ, ജിഗുച്ഛന്തോ, നിസ്സായ, ഥാമേനാതി. സജാതി നാമ സപ്പജാതി ദീഘത്തഭാവോ. ഉരഗാ ഹി പഞ്ചസു ഠാനേസു സജാതിം നാതിവത്തന്തി – ഉപപത്തിയം, ചുതിയം, വിസ്സട്ഠനിദ്ദോക്കമനേ, സമാനജാതിയാ മേഥുനപടിസേവനേ, ജിണ്ണതചാപനയനേ ചാതി. സപ്പോ ഹി യദാ തചം ജഹാതി, തദാ സജാതിയംയേവ ഠത്വാ ജഹാതി. സജാതിയം ഠിതോപി ച ജിഗുച്ഛന്തോ ജഹാതി. ജിഗുച്ഛന്തോ നാമ യദാ ഉപഡ്ഢട്ഠാനേ മുത്തോ ഹോതി, ഉപഡ്ഢട്ഠാനേ അമുത്തോ ഓലമ്ബതി, തദാ നം അട്ടീയന്തോ ജഹാതി. ഏവം ജിഗുച്ഛന്തോപി ച ദണ്ഡന്തരം വാ മൂലന്തരം വാ പാസാണന്തരം വാ നിസ്സായ ജഹാതി. നിസ്സായ ജഹന്തോപി ച ഥാമം ജനേത്വാ, ഉസ്സാഹം കത്വാ, വീരിയേന വങ്കം നങ്ഗുട്ഠം കത്വാ, പസ്സസന്തോവ ഫണം കരിത്വാ ജഹാതി. ഏവം ജഹിത്വാ യേനകാമം പക്കമതി. ഏവമേവം അയമ്പി ഭിക്ഖു ഓരപാരം ജഹിതുകാമോ ചതുബ്ബിധേന ജഹാതി – സജാതിയം ഠിതോ, ജിഗുച്ഛന്തോ, നിസ്സായ, ഥാമേനാതി. സജാതി നാമ ഭിക്ഖുനോ ‘‘അരിയായ ജാതിയാ ജാതോ’’തി (മ. നി. ൨.൩൫൧) വചനതോ സീലം. തേനേവാഹ ‘‘സീലേ പതിട്ഠായ നരോ സപ്പഞ്ഞോ’’തി (സം. നി. ൧.൨൩; പേടകോ. ൨൨). ഏവമേതിസ്സം സജാതിയം ഠിതോ ഭിക്ഖു തം സകത്തഭാവാദിഭേദം ഓരപാരം ജിണ്ണപുരാണതചമിവ ദുക്ഖം ജനേന്തം തത്ഥ തത്ഥ ആദീനവദസ്സനേന ജിഗുച്ഛന്തോ കല്യാണമിത്തേ നിസ്സായ അധിമത്തവായാമസങ്ഖാതം ഥാമം ജനേത്വാ ‘‘ദിവസം ചങ്കമേന നിസജ്ജായ ആവരണീയേഹി ധമ്മേഹി ചിത്തം പരിസോധേതീ’’തി (അ. നി. ൩.൧൬; വിഭ. ൫൧൯) വുത്തനയേന രത്തിന്ദിവം ഛധാ വിഭജിത്വാ ഘടേന്തോ വായമന്തോ ഉരഗോ വിയ, വങ്കം നങ്ഗുട്ഠം പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ഉരഗോ വിയ പസ്സസന്തോ, അയമ്പി അസിഥിലപരക്കമതായ വായമന്തോ ഉരഗോ വിയ ഫണം കരിത്വാ, അയമ്പി ഞാണവിപ്ഫാരം ജനേത്വാ ഉരഗോവ തചം ഓരപാരം ജഹാതി. ജഹിത്വാ ച ഉരഗോ വിയ ഓഹിതതചോ യേനകാമം അയമ്പി ഓഹിതഭാരോ അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതുദിസം പക്കമതീതി. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘യോ ഉപ്പതിതം വിനേതി കോധം, വിസടം സപ്പവിസംവ ഓസധേഹി;

സോ ഭിക്ഖു ജഹാതി ഓരപാരം, ഉരഗോ ജിണ്ണമിവ തചം പുരാണ’’ന്തി.

ഏവമേസാ ഭഗവതാ അരഹത്തനികൂടേന പഠമഗാഥാ ദേസിതാതി.

൨. ഇദാനി ദുതിയഗാഥായ അത്ഥവണ്ണനാക്കമോ അനുപ്പത്തോ. തത്രാപി –

‘‘യേന യത്ഥ യദാ യസ്മാ, വുത്താ ഗാഥാ അയം ഇമം;

വിധിം പകാസയിത്വാസ്സാ, കരിസ്സാമത്ഥവണ്ണന’’ന്തി. –

അയമേവ മാതികാ. തതോ പരഞ്ച സബ്ബഗാഥാസു. അതിവിത്ഥാരഭയേന പന ഇതോ പഭുതി മാതികം അനിക്ഖിപിത്വാ ഉപ്പത്തിദസ്സനനയേനേവ തസ്സാ തസ്സാ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ അത്ഥവണ്ണനം കരിസ്സാമി. സേയ്യഥിദം യോ രാഗമുദച്ഛിദാ അസേസന്തി അയം ദുതിയഗാഥാ.

തസ്സുപ്പത്തി – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മതോ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ ഉപട്ഠാകോ അഞ്ഞതരോ സുവണ്ണകാരപുത്തോ ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിതോ. ഥേരോ തസ്സ ‘‘ദഹരാനം അസുഭം സപ്പായ’’ന്തി മന്ത്വാ രാഗവിഘാതത്ഥം അസുഭകമ്മട്ഠാനം അദാസി. തസ്സ തസ്മിം ആസേവനമത്തമ്പി ചിത്തം ന ലഭതി. സോ ‘‘അനുപകാരം മമേത’’ന്തി ഥേരസ്സ ആരോചേസി. ഥേരോ ‘‘ദഹരാനമേതം സപ്പായ’’ന്തി മന്ത്വാ പുനപി തദേവാചിക്ഖി. ഏവം ചത്താരോ മാസാ അതീതാ, സോ കിഞ്ചിമത്തമ്പി വിസേസം ന ലഭതി. തതോ നം ഥേരോ ഭഗവതോ സന്തികം നേസി. ഭഗവാ ‘‘അവിസയോ, സാരിപുത്ത, തുയ്ഹേതസ്സ സപ്പായം ജാനിതും, ബുദ്ധവേനേയ്യോ ഏസോ’’തി വത്വാ പഭസ്സരവണ്ണം പദുമം ഇദ്ധിയാ നിമ്മിനിത്വാ തസ്സ ഹത്ഥേ പാദാസി – ‘‘ഹന്ദ, ഭിക്ഖു, ഇമം വിഹാരപച്ഛായായം വാലികാതലേ നാളേന വിജ്ഝിത്വാ ഠപേഹി, അഭിമുഖഞ്ചസ്സ പല്ലങ്കേന നിസീദ ‘ലോഹിതം ലോഹിത’ന്തി ആവജ്ജേന്തോ’’തി. അയം കിര പഞ്ച ജാതിസതാനി സുവണ്ണകാരോവ അഹോസി. തേനസ്സ ‘‘ലോഹിതകനിമിത്തം സപ്പായ’’ന്തി ഞത്വാ ഭഗവാ ലോഹിതകകമ്മട്ഠാനം അദാസി. സോ തഥാ കത്വാ മുഹുത്തേനേവ യഥാക്കമം തത്ഥ ചത്താരിപി ഝാനാനി അധിഗന്ത്വാ അനുലോമപടിലോമാദിനാ നയേന ഝാനകീളം ആരഭി. അഥ ഭഗവാ ‘തം പദുമം മിലായതൂ’തി അധിട്ഠാസി. സോ ഝാനാ വുട്ഠിതോ തം മിലാതം കാളവണ്ണം ദിസ്വാ ‘‘പഭസ്സരരൂപം ജരായ പരിമദ്ദിത’’ന്തി അനിച്ചസഞ്ഞം പടിലഭി. തതോ നം അജ്ഝത്തമ്പി ഉപസംഹരി. തതോ ‘‘യദനിച്ചം തം ദുക്ഖം, യം ദുക്ഖം തദനത്താ’’തി തയോപി ഭവേ ആദിത്തേ വിയ പസ്സി. ഏവം പസ്സതോ ചസ്സാവിദൂരേ പദുമസ്സരോ അത്ഥി. തത്ഥ ദാരകാ ഓരോഹിത്വാ പദുമാനി ഭഞ്ജിത്വാ ഭഞ്ജിത്വാ രാസിം കരോന്തി. തസ്സ താനി ഉദകേ പദുമാനി നളവനേ അഗ്ഗിജാലാ വിയ ഖായിംസു, പത്താനി പതന്താനി പപാതം പവിസന്താനി വിയ ഖായിംസു, ഥലേ നിക്ഖിത്തപദുമാനം അഗ്ഗാനി മിലാതാനി അഗ്ഗിഡഡ്ഢാനി വിയ ഖായിംസു. അഥസ്സ തദനുസാരേന സബ്ബധമ്മേ ഉപനിജ്ഝായതോ ഭിയ്യോസോമത്തായ തയോ ഭവാ ആദിത്തമിവ അഗാരം അപ്പടിസരണാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹിംസു. തതോ ഭഗവാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഉപരി സരീരാഭം മുഞ്ചി. സാ ചസ്സ മുഖംയേവ അജ്ഝോത്ഥരി. തതോ സോ ‘‘കിമേത’’ന്തി ആവജ്ജേന്തോ ഭഗവന്തം ആഗന്ത്വാ സമീപേ ഠിതമിവ ദിസ്വാ ഉട്ഠായാസനാ അഞ്ജലിം പണാമേസി. അഥസ്സ ഭഗവാ സപ്പായം വിദിത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഓഭാസഗാഥം അഭാസി ‘‘യോ രാഗമുദച്ഛിദാ അസേസ’’ന്തി.

തത്ഥ രഞ്ജനവസേന രാഗോ, പഞ്ചകാമഗുണരാഗസ്സേതം അധിവചനം. ഉദച്ഛിദാതി ഉച്ഛിന്ദതി, ഭഞ്ജതി, വിനാസേതി. അതീതകാലികാനമ്പി ഹി ഛന്ദസി വത്തമാനവചനം അക്ഖരചിന്തകാ ഇച്ഛന്തി. അസേസന്തി സാനുസയം. ഭിസപുപ്ഫംവ സരോരുഹന്തി സരേ വിരൂള്ഹം പദുമപുപ്ഫം വിയ. വിഗയ്ഹാതി ഓഗയ്ഹ, പവിസിത്വാതി അത്ഥോ. സേസം പുബ്ബസദിസമേവ. കിം വുത്തം ഹോതി? യഥാ നാമ ഏതേ ദാരകാ സരം ഓരുയ്ഹ ഭിസപുപ്ഫം സരോരുഹം ഛിന്ദന്തി, ഏവമേവം യോ ഭിക്ഖു ഇമം തേധാതുകലോകസന്നിവാസം ഓഗയ്ഹ –

‘‘നത്ഥി രാഗസമോ അഗ്ഗി’’; (ധ. പ. ൨൦൨);

‘‘കാമരാഗേന ദയ്ഹാമി, ചിത്തം മേ പരിദയ്ഹതി’’; (സം. നി. ൧.൨൧൨);

‘‘യേ രാഗരത്താനുപതന്തി സോതം, സയം കതം മക്കടകോവ ജാലം’’. (ധ. പ. ൩൪൭);

‘‘രത്തോ ഖോ, ആവുസോ, രാഗേന അഭിഭൂതോ പരിയാദിന്നചിത്തോ പാണമ്പി ഹനതീ’’തി (അ. നി. ൩.൫൬, ൭൨) –

ഏവമാദിനയമനുഗന്ത്വാ രാഗാദീനവപച്ചവേക്ഖണേന യഥാവുത്തപ്പകാരേഹി സീലസംവരാദീഹി സംവരേഹി സവിഞ്ഞാണകാവിഞ്ഞാണകേസു വത്ഥൂസു അസുഭസഞ്ഞായ ച ഥോകം ഥോകം രാഗം സമുച്ഛിന്ദന്തോ അനാഗാമിമഗ്ഗേന അവസേസം അരഹത്തമഗ്ഗേന ച തതോ അനവസേസമ്പി ഉച്ഛിന്ദതി പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരേനേവ സോ ഭിക്ഖു ജഹാതി ഓരപാരം ഉരഗോ ജിണ്ണമിവ തചം പുരാണന്തി. ഏവമേസാ ഭഗവതാ അരഹത്തനികൂടേന ഗാഥാ ദേസിതാ. ദേസനാപരിയോസാനേ ച സോ ഭിക്ഖു അരഹത്തേ പതിട്ഠിതോതി.

൩. യോ തണ്ഹമുദച്ഛിദാതി കാ ഉപ്പത്തി? ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി. അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ഗഗ്ഗരായ പോക്ഖരണിയാ തീരേ വിഹരന്തോ തണ്ഹാവസേന അകുസലവിതക്കം വിതക്കേതി. ഭഗവാ തസ്സജ്ഝാസയം വിദിത്വാ ഇമം ഓഭാസഗാഥമഭാസി.

തത്ഥ തസ്സതീതി തണ്ഹാ. വിസയേഹി തിത്തിം ന ഉപേതീതി അത്ഥോ. കാമഭവവിഭവതണ്ഹാനമേതം അധിവചനം. സരിതന്തി ഗതം പവത്തം, യാവ ഭവഗ്ഗാ അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ ഠിതന്തി വുത്തം ഹോതി. സീഘസരന്തി സീഘഗാമിനിം, സന്ദിട്ഠികസമ്പരായികം ആദീനവം അഗണേത്വാ മുഹുത്തേനേവ പരചക്കവാളമ്പി ഭവഗ്ഗമ്പി സമ്പാപുണിതും സമത്ഥന്തി വുത്തം ഹോതി. ഏവമേതം സരിതം സീഘസരം സബ്ബപ്പകാരമ്പി തണ്ഹം –

‘‘ഉപരിവിസാലാ ദുപ്പൂരാ, ഇച്ഛാ വിസടഗാമിനീ;

യേ ച തം അനുഗിജ്ഝന്തി, തേ ഹോന്തി ചക്കധാരിനോ’’തി.

‘‘തണ്ഹാദുതിയോ പുരിസോ, ദീഘമദ്ധാനസംസരം;

ഇത്ഥഭാവഞ്ഞഥാഭാവം, സംസാരം നാതിവത്തതീ’’തി. (ഇതിവു. ൧൫, ൧൦൫; മഹാനി. ൧൯൧; ചൂളനി. പാരായനാനുഗീതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൧൦൭);

‘‘ഊനോ ലോകോ അതിത്തോ തണ്ഹാദാസോതി ഖോ, മഹാരാജാ’’തി (മ. നി. ൨.൩൦൫) ച –

ഏവമാദീനവപച്ചവേക്ഖണേന വുത്തപ്പകാരേഹി സീലസംവരാദീഹി ച യോ ഥോകം ഥോകം വിസോസയിത്വാ അരഹത്തമഗ്ഗേന അസേസം ഉച്ഛിജ്ജതി, സോ ഭിക്ഖു തസ്മിംയേവ ഖണേ സബ്ബപ്പകാരമ്പി ജഹാതി ഓരപാരന്തി. ദേസനാപരിയോസാനേ സോ ഭിക്ഖു അരഹത്തേ പതിട്ഠിതോതി.

൪. യോ മാനമുദബ്ബധീതി കാ ഉപ്പത്തി? ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി. അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ഗങ്ഗായ തീരേ വിഹരന്തോ ഗിമ്ഹകാലേ അപ്പോദകേ സോതേ കതം നളസേതും പച്ഛാ ആഗതേന മഹോഘേന വുയ്ഹമാനം ദിസ്വാ ‘‘അനിച്ചാ സങ്ഖാരാ’’തി സംവിഗ്ഗോ അട്ഠാസി. തസ്സജ്ഝാസയം വിദിത്വാ ഭഗവാ ഇമം ഓഭാസഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ മാനോതി ജാതിആദിവത്ഥുകോ ചേതസോ ഉണ്ണാമോ. സോ ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തി മാനോ, ‘‘സദിസോഹമസ്മീ’’തി മാനോ, ‘‘ഹീനോഹമസ്മീ’’തി മാനോതി ഏവം തിവിധോ ഹോതി. പുന ‘‘സേയ്യസ്സ സേയ്യോഹമസ്മീതി, സേയ്യസ്സ സദിസോ, സേയ്യസ്സ ഹീനോ, സദിസസ്സ സേയ്യോ, സദിസസ്സ സദിസോ, സദിസസ്സ ഹീനോ, ഹീനസ്സ സേയ്യോ, ഹീനസ്സ സദിസോ, ഹീനസ്സ ഹീനോഹമസ്മീ’’തി മാനോതി ഏവം നവവിധോ ഹോതി. തം സബ്ബപ്പകാരമ്പി മാനം –

‘‘യേന മാനേന മത്താസേ, സത്താ ഗച്ഛന്തി ദുഗ്ഗതി’’ന്തി. (ഇതിവു. ൬) –

ആദിനാ നയേന തത്ഥ ആദീനവപച്ചവേക്ഖണേന വുത്തപ്പകാരേഹി സീലസംവരാദീഹി ച യോ ഥോകം ഥോകം വധേന്തോ കിലേസാനം അബലദുബ്ബലത്താ നളസേതുസദിസം ലോകുത്തരധമ്മാനം അതിബലത്താ മഹോഘസദിസേന അരഹത്തമഗ്ഗേന അസേസം ഉദബ്ബധി, അനവസേസപ്പഹാനവസേന ഉച്ഛിന്ദന്തോ വധേതീതി വുത്തം ഹോതി. സോ ഭിക്ഖു തസ്മിംയേവ ഖണേ സബ്ബപ്പകാരമ്പി ജഹാതി ഓരപാരന്തി. ദേസനാപരിയോസാനേ സോ ഭിക്ഖു അരഹത്തേ പതിട്ഠിതോതി.

൫. തി കാ ഉപ്പത്തി? ഇമിസ്സാ ഗാഥായ ഇതോ പരാനഞ്ച ദ്വാദസന്നം ഏകായേവ ഉപ്പത്തി. ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി. തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരോ ബ്രാഹ്മണോ അത്തനോ ധീതുയാ വാരേയ്യേ പച്ചുപട്ഠിതേ ചിന്തേസി – ‘‘കേനചി വസലേന അപരിഭുത്തപുബ്ബേഹി പുപ്ഫേഹി ദാരികം അലങ്കരിത്വാ പതികുലം പേസേസ്സാമീ’’തി. സോ സന്തരബാഹിരം സാവത്ഥിം വിചിനന്തോ കിഞ്ചി തിണപുപ്ഫമ്പി അപരിഭുത്തപുബ്ബം നാദ്ദസ. അഥ സമ്ബഹുലേ ധുത്തകജാതികേ ബ്രാഹ്മണദാരകേ സന്നിപതിതേ ദിസ്വാ ‘‘ഏതേ പുച്ഛിസ്സാമി, അവസ്സം സമ്ബഹുലേസു കോചി ജാനിസ്സതീ’’തി ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി. തേ തം ബ്രാഹ്മണം ഉപ്പണ്ഡേന്താ ആഹംസു – ‘‘ഉദുമ്ബരപുപ്ഫം നാമ, ബ്രാഹ്മണ, ലോകേ ന കേനചി പരിഭുത്തപുബ്ബം. തേന ധീതരം അലങ്കരിത്വാ ദേഹീ’’തി. സോ ദുതിയദിവസേ കാലസ്സേവ വുട്ഠായ ഭത്തവിസ്സഗ്ഗം കത്വാ അചിരവതിയാ നദിയാ തീരേ ഉദുമ്ബരവനം ഗന്ത്വാ ഏകമേകം രുക്ഖം വിചിനന്തോ പുപ്ഫസ്സ വണ്ടമത്തമ്പി നാദ്ദസ. അഥ വീതിവത്തേ മജ്ഝന്ഹികേ ദുതിയതീരം അഗമാസി. തത്ഥ ച അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു അഞ്ഞതരസ്മിം മനുഞ്ഞേ രുക്ഖമൂലേ ദിവാവിഹാരം നിസിന്നോ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോതി. സോ തത്ഥ ഉപസങ്കമിത്വാ അമനസികരിത്വാ, സകിം നിസീദിത്വാ, സകിം ഉക്കുടികോ ഹുത്വാ, സകിം ഠത്വാ, തം രുക്ഖം സബ്ബസാഖാവിടപപത്തന്തരേസു വിചിനന്തോ കിലമതി. തതോ നം സോ ഭിക്ഖു ആഹ – ‘‘ബ്രാഹ്മണ, കിം മഗ്ഗസീ’’തി? ‘‘ഉദുമ്ബരപുപ്ഫം, ഭോ’’തി. ‘‘ഉദുമ്ബരപുപ്ഫം നാമ, ബ്രാഹ്മണ, ലോകേ നത്ഥി, മുസാ ഏതം വചനം, മാ കിലമാ’’തി. അഥ ഭഗവാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ അജ്ഝാസയം വിദിത്വാ ഓഭാസം മുഞ്ചിത്വാ സമുപ്പന്നസമന്നാഹാരബഹുമാനസ്സ ഇമാ ഓഭാസഗാഥായോ അഭാസി ‘‘യോ നാജ്ഝഗമാ ഭവേസു സാര’’ന്തി സബ്ബാ വത്തബ്ബാ.

തത്ഥ പഠമഗാഥായ താവ നാജ്ഝഗമാതി നാധിഗച്ഛി, നാധിഗച്ഛതി വാ. ഭവേസൂതി കാമരൂപാരൂപസഞ്ഞീഅസഞ്ഞീനേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീഏകവോകാരചതുവോകാരപഞ്ചവോകാരഭവേസു. സാരന്തി നിച്ചഭാവം അത്തഭാവം വാ. വിചിനന്തി പഞ്ഞായ ഗവേസന്തോ. പുപ്ഫമിവ ഉദുമ്ബരേസൂതി യഥാ ഉദുമ്ബരരുക്ഖേസു പുപ്ഫം വിചിനന്തോ ഏസ ബ്രാഹ്മണോ നാജ്ഝഗമാ, ഏവം യോ യോഗാവചരോപി പഞ്ഞായ വിചിനന്തോ സബ്ബഭവേസു കിഞ്ചി സാരം നാജ്ഝഗമാ. സോ അസാരകട്ഠേന തേ ധമ്മേ അനിച്ചതോ അനത്തതോ ച വിപസ്സന്തോ അനുപുബ്ബേന ലോകുത്തരധമ്മേ അധിഗച്ഛന്തോ ജഹാതി ഓരപാരം ഉരഗോ ജിണ്ണമിവ തചം പുരാണന്തി അയമത്ഥോ യോജനാ ച. അവസേസഗാഥാസു പനസ്സ യോജനം അവത്വാ വിസേസത്ഥമത്തമേവ വക്ഖാമ.

൬.

‘‘യസ്സന്തരതോ ന സന്തി കോപാ,

ഇതിഭവാഭവതഞ്ച വീതിവത്തോ’’തി. (ഉദാ. ൨൦) –

ഏത്ഥ താവ അയം ‘അന്തരസദ്ദോ’ –

‘‘നദീതീരേസു സണ്ഠാനേ, സഭാസു രഥിയാസു ച;

ജനാ സങ്ഗമ്മ മന്തേന്തി, മഞ്ച തഞ്ച കിമന്തര’’ന്തി. (സം. നി. ൧.൨൨൮);

‘‘അപ്പമത്തകേന വിസേസാധിഗമേന അന്തരാ വോസാനമാപാദി’’ (അ. നി. ൧൦.൮൪);

‘‘അനത്ഥജനനോ കോധോ, കോധോ ചിത്തപ്പകോപനോ;

ഭയമന്തരതോ ജാതം, തം ജനോ നാവബുജ്ഝതീ’’തി. (അ. നി. ൭.൬൪; ഇതിവു. ൮൮) –

ഏവം കാരണവേമജ്ഝചിത്താദീസു സമ്ബഹുലേസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. ഇധ പന ചിത്തേ. തതോ യസ്സന്തരതോ ന സന്തി കോപാതി തതിയമഗ്ഗേന സമൂഹതത്താ യസ്സ ചിത്തേ ന സന്തി കോപാതി അത്ഥോ. യസ്മാ പന ഭവോതി സമ്പത്തി, വിഭവോതി വിപത്തി. തഥാ ഭവോതി വുദ്ധി, വിഭവോതി ഹാനി. ഭവോതി സസ്സതോ, വിഭവോതി ഉച്ഛേദോ. ഭവോതി പുഞ്ഞം, വിഭവോതി പാപം. വിഭവോ അഭവോതി ച അത്ഥതോ ഏകമേവ. തസ്മാ ഇതിഭവാഭവതഞ്ച വീതിവത്തോതി ഏത്ഥ യാ ഏസാ സമ്പത്തിവിപത്തിവുഡ്ഢിഹാനിസസ്സതുച്ഛേദപുഞ്ഞപാപവസേന ഇതി അനേകപ്പകാരാ ഭവാഭവതാ വുച്ചതി. ചതൂഹിപി മഗ്ഗേഹി യഥാസമ്ഭവം തേന തേന നയേന തം ഇതിഭവാഭവതഞ്ച വീതിവത്തോതി ഏവമത്ഥോ ഞാതബ്ബോ.

൭. യസ്സ വിതക്കാതി ഏത്ഥ പന യസ്സ ഭിക്ഖുനോ തയോ കാമബ്യാപാദവിഹിംസാവിതക്കാ, തയോ ഞാതിജനപദാമരവിതക്കാ, തയോ പരാനുദ്ദയതാപടിസംയുത്തലാഭസക്കാരസിലോകഅനവഞ്ഞത്തിപടിസംയുത്തവിതക്കാതി ഏതേ നവ വിതക്കാ സമന്തഭദ്ദകേ വുത്തനയേന തത്ഥ തത്ഥ ആദീനവം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പടിപക്ഖവവത്ഥാനേന തസ്സ തസ്സ പഹാനസമത്ഥേഹി തീഹി ഹേട്ഠിമമഗ്ഗേഹി ച വിധൂപിതാ ഭുസം ധൂപിതാ സന്താപിതാ ദഡ്ഢാതി അത്ഥോ. ഏവം വിധൂപേത്വാ ച അജ്ഝത്തം സുവികപ്പിതാ അസേസാ, നിയകജ്ഝത്തഭൂതേ അത്തനോ ഖന്ധസന്താനേ അജ്ഝത്തജ്ഝത്തഭൂതേ ചിത്തേ ച യഥാ ന പുന സമ്ഭവന്തി, ഏവം അരഹത്തമഗ്ഗേന അസേസാ ഛിന്നാ. ഛിന്നഞ്ഹി കപ്പിതന്തി വുച്ചതി. യഥാഹ ‘‘കപ്പിതകേസമസ്സൂ’’തി (സം. നി. ൧.൧൨൨; ൪.൩൬൫). ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

൮. ഇദാനി യോ നാച്ചസാരീതി ഏത്ഥ യോ നാച്ചസാരീതി യോ നാതിധാവി. ന പച്ചസാരീതി ന ഓഹീയി. കിം വുത്തം ഹോതി? അച്ചാരദ്ധവീരിയേന ഹി ഉദ്ധച്ചേ പതന്തോ അച്ചാസരതി, അതിസിഥിലേന കോസജ്ജേ പതന്തോ പച്ചാസരതി. തഥാ ഭവതണ്ഹായ അത്താനം കിലമേന്തോ അച്ചാസരതി, കാമതണ്ഹായ കാമസുഖമനുയുഞ്ജന്തോ പച്ചാസരതി. സസ്സതദിട്ഠിയാ അച്ചാസരതി, ഉച്ഛേദദിട്ഠിയാ പച്ചാസരതി. അതീതം അനുസോചന്തോ അച്ചാസരതി, അനാഗത പടികങ്ഖന്തോ പച്ചാസരതി. പുബ്ബന്താനുദിട്ഠിയാ അച്ചാസരതി, അപരന്താനുദിട്ഠിയാ പച്ചാസരതി. തസ്മാ യോ ഏതേ ഉഭോ അന്തേ വജ്ജേത്വാ മജ്ഝിമം പടിപദം പടിപജ്ജന്തോ നാച്ചസാരീ ന പച്ചസാരീതി ഏവം വുത്തം ഹോതി. സബ്ബം അച്ചഗമാ ഇമം പപഞ്ചന്തി തായ ച പന അരഹത്തമഗ്ഗവോസാനായ മജ്ഝിമായ പടിപദായ സബ്ബം ഇമം വേദനാസഞ്ഞാവിതക്കപ്പഭവം തണ്ഹാമാനദിട്ഠിസങ്ഖാതം തിവിധം പപഞ്ചം അച്ചഗമാ അതിക്കന്തോ, സമതിക്കന്തോതി അത്ഥോ.

൯. തദനന്തരഗാഥായ പന സബ്ബം വിതഥമിദന്തി ഞത്വാ ലോകേതി അയമേവ വിസേസോ. തസ്സത്ഥോ – സബ്ബന്തി അനവസേസം, സകലമനൂനന്തി വുത്തം ഹോതി. ഏവം സന്തേപി പന വിപസ്സനുപഗം ലോകിയഖന്ധായതനധാതുപ്പഭേദം സങ്ഖതമേവ ഇധാധിപ്പേതം. വിതഥന്തി വിഗതതഥഭാവം. നിച്ചന്തി വാ സുഖന്തി വാ സുഭന്തി വാ അത്താതി വാ യഥാ യഥാ കിലേസവസേന ബാലജനേഹി ഗയ്ഹതി, തഥാതഥാഭാവതോ വിതഥന്തി വുത്തം ഹോതി. ഇദന്തി തമേവ സബ്ബം പച്ചക്ഖഭാവേന ദസ്സേന്തോ ആഹ. ഞത്വാതി മഗ്ഗപഞ്ഞായ ജാനിത്വാ, തഞ്ച പന അസമ്മോഹതോ, ന വിസയതോ. ലോകേതി ഓകാസലോകേ സബ്ബം ഖന്ധാദിഭേദം ധമ്മജാതം ‘‘വിതഥമിദ’’ന്തി ഞത്വാതി സമ്ബന്ധോ.

൧൦-൧൩. ഇദാനി ഇതോ പരാസു ചതൂസു ഗാഥാസു വീതലോഭോ വീതരാഗോ വീതദോസോ വീതമോഹോതി ഏതേ വിസേസാ. ഏത്ഥ ലുബ്ഭനവസേന ലോഭോ. സബ്ബസങ്ഗാഹികമേതം പഠമസ്സ അകുസലമൂലസ്സ അധിവചനം, വിസമലോഭസ്സ വാ. യോ സോ ‘‘അപ്പേകദാ മാതുമത്തീസുപി ലോഭധമ്മാ ഉപ്പജ്ജന്തി, ഭഗിനിമത്തീസുപി ലോഭധമ്മാ ഉപ്പജ്ജന്തി, ധീതുമത്തീസുപി ലോഭധമ്മാ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി (സം. നി. ൪.൧൨൭) ഏവം വുത്തോ. രജ്ജനവസേന രാഗോ, പഞ്ചകാമഗുണരാഗസ്സേതം അധിവചനം. ദുസ്സനവസേന ദോസോ, പുബ്ബേ വുത്തകോധസ്സേതം അധിവചനം. മുയ്ഹനവസേന മോഹോ, ചതൂസു അരിയസച്ചേസു അഞ്ഞാണസ്സേതം അധിവചനം. തത്ഥ യസ്മാ അയം ഭിക്ഖു ലോഭം ജിഗുച്ഛന്തോ വിപസ്സനം ആരഭി ‘‘കുദാസ്സു നാമാഹം ലോഭം വിനേത്വാ വിഗതലോഭോ വിഹരേയ്യ’’ന്തി, തസ്മാ തസ്സ ലോഭപ്പഹാനൂപായം സബ്ബസങ്ഖാരാനം വിതഥഭാവദസ്സനം ലോഭപ്പഹാനാനിസംസഞ്ച ഓരപാരപ്പഹാനം ദസ്സേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ. ഏസ നയോ ഇതോ പരാസുപി. കേചി പനാഹു – ‘‘യഥാവുത്തേനേവ നയേന ഏതേ ധമ്മേ ജിഗുച്ഛിത്വാ വിപസ്സനമാരദ്ധസ്സ തസ്സ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏകമേകാവ ഏത്ഥ ഗാഥാ വുത്താ’’തി. യം രുച്ചതി, തം ഗഹേതബ്ബം. ഏസ നയോ ഇതോ പരാസു ചതൂസു ഗാഥാസു.

൧൪. അയം പനേത്ഥ അത്ഥവണ്ണനാ – അപ്പഹീനട്ഠേന സന്താനേ സയന്തീതി അനുസയാ കാമരാഗപടിഘമാനദിട്ഠിവിചികിച്ഛാഭവരാഗാവിജ്ജാനം ഏതം അധിവചനം. സമ്പയുത്തധമ്മാനം അത്തനോ ആകാരാനുവിധാനട്ഠേന മൂലാ; അഖേമട്ഠേന അകുസലാ; ധമ്മാനം പതിട്ഠാഭൂതാതിപി മൂലാ; സാവജ്ജദുക്ഖവിപാകട്ഠേന അകുസലാ; ഉഭയമ്പേതം ലോഭദോസമോഹാനം അധിവചനം. തേ ഹി ‘‘ലോഭോ, ഭിക്ഖവേ, അകുസലഞ്ച അകുസലമൂലഞ്ചാ’’തിആദിനാ നയേന ഏവം നിദ്ദിട്ഠാ. ഏവമേതേ അനുസയാ തേന തേന മഗ്ഗേന പഹീനത്താ യസ്സ കേചി ന സന്തി, ഏതേ ച അകുസലമൂലാ തഥേവ സമൂഹതാസേ, സമൂഹതാ ഇച്ചേവ അത്ഥോ. പച്ചത്തബഹുവചനസ്സ ഹി സേ-കാരാഗമം ഇച്ഛന്തി സദ്ദലക്ഖണകോവിദാ. അട്ഠകഥാചരിയാ പന ‘‘സേതി നിപാതോ’’തി വണ്ണയന്തി. യം രുച്ചതി, തം ഗഹേതബ്ബം. ഏത്ഥ പന ‘‘കിഞ്ചാപി സോ ഏവംവിധോ ഭിക്ഖു ഖീണാസവോ ഹോതി, ഖീണാസവോ ച നേവ ആദിയതി, ന പജഹതി, പജഹിത്വാ ഠിതോ’’തി വുത്തോ. തഥാപി വത്തമാനസമീപേ വത്തമാനവചനലക്ഖണേന ‘‘ജഹാതി ഓരപാര’’ന്തി വുച്ചതി. അഥ വാ അനുപാദിസേസായ ച നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായന്തോ അത്തനോ അജ്ഝത്തികബാഹിരായതനസങ്ഖാതം ജഹാതി ഓരപാരന്തി വേദിതബ്ബോ.

തത്ഥ കിലേസപടിപാടിയാ മഗ്ഗപടിപാടിയാ ചാതി ദ്വിധാ അനുസയാനം അഭാവോ വേദിതബ്ബോ. കിലേസപടിപാടിയാ ഹി കാമരാഗാനുസയപടിഘാനുസയാനം തതിയമഗ്ഗേന അഭാവോ ഹോതി, മാനാനുസയസ്സ ചതുത്ഥമഗ്ഗേന, ദിട്ഠാനുസയവിചികിച്ഛാനുസയാനം പഠമമഗ്ഗേന, ഭവരാഗാനുസയാവിജ്ജാനുസയാനം ചതുത്ഥമഗ്ഗേനേവ. മഗ്ഗപടിപാടിയാ പന പഠമമഗ്ഗേന ദിട്ഠാനുസയവിചികിച്ഛാനുസയാനം അഭാവോ ഹോതി. ദുതിയമഗ്ഗേന കാമരാഗാനുസയപടിഘാനുസയാനം തനുഭാവോ, തതിയമഗ്ഗേന സബ്ബസോ അഭാവോ, ചതുത്ഥമഗ്ഗേന മാനാനുസയഭവരാഗാനുസയാവിജ്ജാനുസയാനം അഭാവോ ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ ന സബ്ബേ അനുസയാ അകുസലമൂലാ; കാമരാഗഭവരാഗാനുസയാ ഏവ ഹി ലോഭാകുസലമൂലേന സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. പടിഘാനുസയാവിജ്ജാനുസയാ ച ‘‘ദോസോ അകുസലമൂലം, മോഹോ അകുസലമൂലം’’ ഇച്ചേവ സങ്ഖം ഗച്ഛന്തി, ദിട്ഠിമാനവിചികിച്ഛാനുസയാ പന ന കിഞ്ചി അകുസലമൂലം ഹോന്തി, യസ്മാ വാ അനുസയാഭാവവസേന ച അകുസലമൂലസമുഗ്ഘാതവസേന ച കിലേസപ്പഹാനം പട്ഠപേസി, തസ്മാ –

‘‘യസ്സാനുസയാ ന സന്തി കേചി, മൂലാ ച അകുസലാ സമൂഹതാസേ’’. –

ഇതി ഭഗവാ ആഹ.

൧൫. യസ്സ ദരഥജാതി ഏത്ഥ പന പഠമുപ്പന്നാ കിലേസാ പരിളാഹട്ഠേന ദരഥാ നാമ, അപരാപരുപ്പന്നാ പന തേഹി ദരഥേഹി ജാതത്താ ദരഥജാ നാമ. ഓരന്തി സക്കായോ വുച്ചതി. യഥാഹ – ‘‘ഓരിമം തീരന്തി ഖോ, ഭിക്ഖു, സക്കായസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി (സം. നി. ൪.൨൩൮). ആഗമനായാതി ഉപ്പത്തിയാ. പച്ചയാസേതി പച്ചയാ ഏവ. കിം വുത്തം ഹോതി? യസ്സ പന ഉപാദാനക്ഖന്ധഗ്ഗഹണായ പച്ചയഭൂതാ അരിയമഗ്ഗേന പഹീനത്താ, കേചി ദരഥജവേവചനാ കിലേസാ ന സന്തി, പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ സോ ഭിക്ഖു ജഹാതി ഓരപാരന്തി.

൧൬. യസ്സ വനഥജാതി ഏത്ഥപി ദരഥജാ വിയ വനഥജാ വേദിതബ്ബാ. വചനത്ഥേ പന അയം വിസേസോ – വനുതേ, വനോതീതി വാ വനം യാചതി സേവതി ഭജതീതി അത്ഥോ. തണ്ഹായേതം അധിവചനം. സാ ഹി വിസയാനം പത്ഥനതോ സേവനതോ ച ‘‘വന’’ന്തി വുച്ചതി. തം പരിയുട്ഠാനവസേന വനം ഥരതി തനോതീതി വനഥോ, തണ്ഹാനുസയസ്സേതം അധിവചനം. വനഥാ ജാതാതി വനഥജാതി. കേചി പനാഹു ‘‘സബ്ബേപി കിലേസാ ഗഹനട്ഠേന വനഥോതി വുച്ചന്തി, അപരാപരുപ്പന്നാ പന വനഥജാ’’തി. അയമേവ ചേത്ഥ ഉരഗസുത്തേ അത്ഥോ അധിപ്പേതോ, ഇതരോ പന ധമ്മപദഗാഥായം. വിനിബന്ധായ ഭവായാതി ഭവവിനിബന്ധായ. അഥ വാ ചിത്തസ്സ വിസയേസു വിനിബന്ധായ ആയതിം ഉപ്പത്തിയാ ചാതി അത്ഥോ. ഹേതുയേവ ഹേതുകപ്പാ.

൧൭. യോ നീവരണേതി ഏത്ഥ നീവരണാതി ചിത്തം, ഹിതപടിപത്തിം വാ നീവരന്തീതി നീവരണാ, പടിച്ഛാദേന്തീതി അത്ഥോ. പഹായാതി ഛഡ്ഡേത്വാ. പഞ്ചാതി തേസം സങ്ഖ്യാപരിച്ഛേദോ. ഈഘാഭാവതോ അനീഘോ. കഥംകഥായ തിണ്ണത്താ തിണ്ണകഥംകഥോ. വിഗതസല്ലത്താ വിസല്ലോ. കിം വുത്തം ഹോതി? യോ ഭിക്ഖു കാമച്ഛന്ദാദീനി പഞ്ച നീവരണാനി സമന്തഭദ്ദകേ വുത്തനയേന സാമഞ്ഞതോ വിസേസതോ ച നീവരണേസു ആദീനവം ദിസ്വാ തേന തേന മഗ്ഗേന പഹായ തേസഞ്ച പഹീനത്താ ഏവ കിലേസദുക്ഖസങ്ഖാതസ്സ ഈഘസ്സാഭാവേന അനീഘോ, ‘‘അഹോസിം നു ഖോ അഹം അതീതമദ്ധാന’’ന്തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൧൮; സം. നി. ൨.൨൦) നയേന പവത്തായ കഥംകഥായ തിണ്ണത്താ തിണ്ണകഥംകഥോ, ‘‘തത്ഥ കതമേ പഞ്ച സല്ലാ? രാഗസല്ലോ, ദോസസല്ലോ, മോഹസല്ലോ, മാനസല്ലോ, ദിട്ഠിസല്ലോ’’തി വുത്താനം പഞ്ചന്നം സല്ലാനം വിഗതത്താ വിസല്ലോ. സോ ഭിക്ഖു പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ജഹാതി ഓരപാരന്തി.

അത്രാപി ച കിലേസപടിപാടിയാ മഗ്ഗപടിപാടിയാ ചാതി ദ്വിധാ ഏവ നീവരണപ്പഹാനം വേദിതബ്ബം. കിലേസപടിപാടിയാ ഹി കാമച്ഛന്ദനീവരണസ്സ ബ്യാപാദനീവരണസ്സ ച തതിയമഗ്ഗേന പഹാനം ഹോതി, ഥിനമിദ്ധനീവരണസ്സ ഉദ്ധച്ചനീവരണസ്സ ച ചതുത്ഥമഗ്ഗേന. ‘‘അകതം വത മേ കുസല’’ന്തിആദിനാ (മ. നി. ൩.൨൪൮; നേത്തി. ൧൨൦) നയേന പവത്തസ്സ വിപ്പടിസാരസങ്ഖാതസ്സ കുക്കുച്ചനീവരണസ്സ വിചികിച്ഛാനീവരണസ്സ ച പഠമമഗ്ഗേന. മഗ്ഗപടിപാടിയാ പന കുക്കുച്ചനീവരണസ്സ വിചികിച്ഛാനീവരണസ്സ ച പഠമമഗ്ഗേന പഹാനം ഹോതി, കാമച്ഛന്ദനീവരണസ്സ ബ്യാപാദനീവരണസ്സ ച ദുതിയമഗ്ഗേന തനുഭാവോ ഹോതി, തതിയേന അനവസേസപ്പഹാനം. ഥിനമിദ്ധനീവരണസ്സ ഉദ്ധച്ചനീവരണസ്സ ച ചതുത്ഥമഗ്ഗേന പഹാനം ഹോതീതി. ഏവം –

‘‘യോ നീവരണേ പഹായ പഞ്ച, അനീഘോ തിണ്ണകഥംകഥോ വിസല്ലോ;

സോ ഭിക്ഖു ജഹാതി ഓരപാരം, ഉരഗോ ജിണ്ണമിവത്തചം പുരാണ’’ന്തി. –

അരഹത്തനികൂടേനേവ ഭഗവാ ദേസനം നിട്ഠാപേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ സോ ഭിക്ഖു അരഹത്തേ പതിട്ഠിതോ. ‘‘ഏകച്ചേ യേന യേന തേസം ഭിക്ഖൂനം യാ യാ ഗാഥാ ദേസിതാ, തേന തേന തസ്സാ തസ്സാ ഗാഥായ പരിയോസാനേ സോ സോ ഭിക്ഖു അരഹത്തേ പതിട്ഠിതോ’’തി വദന്തി.

പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ

സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ ഉരഗസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ധനിയസുത്തവണ്ണനാ

൧൮. പക്കോദനോതി ധനിയസുത്തം. കാ ഉപ്പത്തി? ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി. തേന സമയേന ധനിയോ ഗോപോ മഹീതീരേ പടിവസതി. തസ്സായം പുബ്ബയോഗോ – കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ പാവചനേ ദിബ്ബമാനേ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി ദിവസേ ദിവസേ സങ്ഘസ്സ വീസതി സലാകഭത്താനി അദാസി. സോ തതോ ചുതോ ദേവേസു ഉപ്പന്നോ. ഏവം ദേവലോകേ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ഖേപേത്വാ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ വിദേഹരട്ഠമജ്ഝേ പബ്ബതരട്ഠം നാമ അത്ഥി തത്ഥ ധമ്മകോരണ്ഡം നാമ നഗരം, തസ്മിം നഗരേ സേട്ഠിപുത്തോ ഹുത്വാ അഭിനിബ്ബത്തോ, ഗോയൂഥം നിസ്സായ ജീവതി. തസ്സ ഹി തിംസമത്താനി ഗോസഹസ്സാനി ഹോന്തി, സത്തവീസസഹസ്സാ ഗാവോ ഖീരം ദുയ്ഹന്തി. ഗോപാ നാമ നിബദ്ധവാസിനോ ന ഹോന്തി. വസ്സികേ ചത്താരോമാസേ ഥലേ വസന്തി, അവസേസേ അട്ഠമാസേ യത്ഥ തിണോദകം സുഖം ലബ്ഭതി, തത്ഥ വസന്തി. തഞ്ച നദീതീരം വാ ജാതസ്സരതീരം വാ ഹോതി. അഥായമ്പി വസ്സകാലേ അത്തനോ വസിതഗാമതോ നിക്ഖമിത്വാ ഗുന്നം ഫാസുവിഹാരത്ഥായ ഓകാസം ഗവേസന്തോ മഹാമഹീ ഭിജ്ജിത്വാ ഏകതോ കാലമഹീ ഏകതോ മഹാമഹിച്ചേവ സങ്ഖം ഗന്ത്വാ സന്ദമാനാ പുന സമുദ്ദസമീപേ സമാഗന്ത്വാ പവത്താ. യം ഓകാസം അന്തരദീപം അകാസി, തം പവിസിത്വാ വച്ഛാനം സാലം അത്തനോ ച നിവേസനം മാപേത്വാ വാസം കപ്പേസി. തസ്സ സത്ത പുത്താ, സത്ത ധീതരോ, സത്ത സുണിസാ, അനേകേ ച കമ്മകാരാ ഹോന്തി. ഗോപാ നാമ വസ്സനിമിത്തം ജാനന്തി. യദാ സകുണികാ കുലാവകാനി രുക്ഖഗ്ഗേ കരോന്തി, കക്കടകാ ഉദകസമീപേ ദ്വാരം പിദഹിത്വാ ഥലസമീപദ്വാരേന വളഞ്ജേന്തി, തദാ സുവുട്ഠികാ ഭവിസ്സതീതി ഗണ്ഹന്തി. യദാ പന സകുണികാ കുലാവകാനി നീചട്ഠാനേ ഉദകപിട്ഠേ കരോന്തി, കക്കടകാ ഥലസമീപേ ദ്വാരം പിദഹിത്വാ ഉദകസമീപദ്വാരേന വളഞ്ജേന്തി, തദാ ദുബ്ബുട്ഠികാ ഭവിസ്സതീതി ഗണ്ഹന്തി.

അഥ സോ ധനിയോ സുവുട്ഠികനിമിത്താനി ഉപസല്ലക്ഖേത്വാ ഉപകട്ഠേ വസ്സകാലേ അന്തരദീപാ നിക്ഖമിത്വാ മഹാമഹിയാ പരതീരേ സത്തസത്താഹമ്പി ദേവേ വസ്സന്തേ ഉദകേന അനജ്ഝോത്ഥരണോകാസേ അത്തനോ വസനോകാസം കത്വാ സമന്താ പരിക്ഖിപിത്വാ, വച്ഛസാലായോ മാപേത്വാ, തത്ഥ നിവാസം കപ്പേസി. അഥസ്സ ദാരുതിണാദിസങ്ഗഹേ കതേ സബ്ബേസു പുത്തദാരകമ്മകരപോരിസേസു സമാനിയേസു ജാതേസു നാനപ്പകാരേ ഖജ്ജഭോജ്ജേ പടിയത്തേ സമന്താ ചതുദ്ദിസാ മേഘമണ്ഡലാനി ഉട്ഠഹിംസു. സോ ധേനുയോ ദുഹാപേത്വാ, വച്ഛസാലാസു വച്ഛേ സണ്ഠാപേത്വാ, ഗുന്നം ചതുദ്ദിസാ ധൂമം കാരാപേത്വാ, സബ്ബപരിജനം ഭോജാപേത്വാ, സബ്ബകിച്ചാനി കാരാപേത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ദീപേ ഉജ്ജാലാപേത്വാ, സയം ഖീരേന ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ, മഹാസയനേ സയന്തോ അത്തനോ സിരിസമ്പത്തിം ദിസ്വാ, തുട്ഠചിത്തോ ഹുത്വാ, അപരദിസായ മേഘത്ഥനിതസദ്ദം സുത്വാ നിപന്നോ ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി ‘‘പക്കോദനോ ദുദ്ധഖീരോഹമസ്മീ’’തി.

തത്രായം അത്ഥവണ്ണനാ – പക്കോദനോതി സിദ്ധഭത്തോ. ദുദ്ധഖീരോതി ഗാവോ ദുഹിത്വാ ഗഹിതഖീരോ. അഹന്തി അത്താനം നിദസ്സേതി, അസ്മീതി അത്തനോ തഥാഭാവം. പക്കോദനോ ദുദ്ധഖീരോ ച അഹമസ്മി ഭവാമീതി അത്ഥോ. ഇതീതി ഏവമാഹാതി അത്ഥോ. നിദ്ദേസേ പന ‘‘ഇതീതി പദസന്ധി, പദസംസഗ്ഗോ, പദപാരിപൂരി, അക്ഖരസമവായോ ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതാ പദാനുപുബ്ബതാമേത’’ന്തി (ചൂളനി. അജിതമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൧) ഏവമസ്സ അത്ഥോ വണ്ണിതോ. സോപി ഇദമേവ സന്ധായാതി വേദിതബ്ബോ. യം യം ഹി പദം പുബ്ബപദേന വുത്തം, തസ്സ തസ്സ ഏവമാഹാതി ഏതമത്ഥം പകാസേന്തോയേവ ഇതിസദ്ദോ പച്ഛിമേന പദേന മേത്തേയ്യോ ഇതി വാ ഭഗവാ ഇതി വാ ഏവമാദിനാ പദസന്ധി ഹോതി, നാഞ്ഞഥാ.

ധനിയോ ഗോപോതി തസ്സ സേട്ഠിപുത്തസ്സ നാമസമോധാനം. സോ ഹി യാനിമാനി ഥാവരാദീനി പഞ്ച ധനാനി, തേസു ഠപേത്വാ ദാനസീലാദിഅനുഗാമികധനം, ഖേത്തവത്ഥു-ആരാമാദിതോ ഥാവരധനതോപി, ഗവസ്സാദിതോ ജങ്ഗമധനതോപി ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാദിതോ സംഹാരിമധനതോപി, സിപ്പായതനാദിതോ അങ്ഗസമധനതോപി യം തം ലോകസ്സ പഞ്ചഗോരസാനുപ്പദാനേന ബഹൂപകാരം തം സന്ധായ ‘‘നത്ഥി ഗോസമിതം ധന’’ന്തി (സം. നി. ൧.൧൩; നേത്തി. ൧൨൩) ഏവം വിസേസിതം ഗോധനം, തേന സമന്നാഗതത്താ ധനിയോ, ഗുന്നം പാലനതോ ഗോപോ. യോ ഹി അത്തനോ ഗാവോ പാലേതി, സോ ‘‘ഗോപോ’’തി വുച്ചതി. യോ പരേസം വേതനേന ഭടോ ഹുത്വാ, സോ ഗോപാലകോ. അയം പന അത്തനോയേവ, തേന ഗോപോതി വുത്തോ.

അനുതീരേതി തീരസ്സ സമീപേ. മഹിയാതി മഹാമഹീനാമികായ നദിയാ. സമാനേന അനുകൂലവത്തിനാ പരിജനേന സദ്ധിം വാസോ യസ്സ സോ സമാനവാസോ, അയഞ്ച തഥാവിധോ. തേനാഹ ‘‘സമാനവാസോ’’തി. ഛന്നാതി തിണപണ്ണച്ഛദനേഹി അനോവസ്സകാ കതാ. കുടീതി വസനഘരസ്സേതം അധിവചനം. ആഹിതോതി ആഭതോ, ജാലിതോ വാ. ഗിനീതി അഗ്ഗി. തേസു തേസു ഠാനേസു അഗ്ഗി ‘‘ഗിനീ’’തി വോഹരീയതി. അഥ ചേ പത്ഥയസീതി ഇദാനി യദി ഇച്ഛസീതി വുത്തം ഹോതി. പവസ്സാതി സിഞ്ച, പഗ്ഘര, ഉദകം മുഞ്ചാതി അത്ഥോ. ദേവാതി മേഘം ആലപതി. അയം താവേത്ഥ പദവണ്ണനാ.

അയം പന അത്ഥവണ്ണനാ – ഏവമയം ധനിയോ ഗോപോ അത്തനോ സയനഘരേ മഹാസയനേ നിപന്നോ മേഘത്ഥനിതം സുത്വാ ‘‘പക്കോദനോഹമസ്മീ’’തി ഭണന്തോ കായദുക്ഖവൂപസമൂപായം കായസുഖഹേതുഞ്ച അത്തനോ സന്നിഹിതം ദീപേതി. ‘‘ദുദ്ധഖീരോഹമസ്മീ’’തി ഭണന്തോ ചിത്തദുക്ഖവൂപസമൂപായം ചിത്തസുഖഹേതുഞ്ച. ‘‘അനുതീരേ മഹിയാ’’തി നിവാസട്ഠാനസമ്പത്തിം, ‘‘സമാനവാസോ’’തി താദിസേ കാലേ പിയവിപ്പയോഗപദട്ഠാനസ്സ സോകസ്സാഭാവം. ‘‘ഛന്നാ കുടീ’’തി കായദുക്ഖാപഗമപടിഘാതം. ‘‘ആഹിതോ ഗിനീ’’തി യസ്മാ ഗോപാലകാ പരിക്ഖേപധൂമദാരുഅഗ്ഗിവസേന തയോ അഗ്ഗീ കരോന്തി. തേ ച തസ്സ ഗേഹേ സബ്ബേ കതാ, തസ്മാ സബ്ബദിസാസു പരിക്ഖേപഗ്ഗിം സന്ധായ ‘‘ആഹിതോ ഗിനീ’’തി ഭണന്തോ വാളമിഗാഗമനനിവാരണം ദീപേതി, ഗുന്നം മജ്ഝേ ഗോമയാദീഹി ധൂമഗ്ഗിം സന്ധായ ഡംസമകസാദീഹി ഗുന്നം അനാബാധം, ഗോപാലകാനം സയനട്ഠാനേ ദാരുഅഗ്ഗിം സന്ധായ ഗോപാലകാനം സീതാബാധപടിഘാതം. സോ ഏവം ദീപേന്തോ അത്തനോ വാ ഗുന്നം വാ പരിജനസ്സ വാ വുട്ഠിപച്ചയസ്സ കസ്സചി ആബാധസ്സ അഭാവതോ പീതിസോമനസ്സജാതോ ആഹ – ‘‘അഥ ചേ പത്ഥയസീ പവസ്സ ദേവാ’’തി.

൧൯. ഏവം ധനിയസ്സ ഇമം ഗാഥം ഭാസമാനസ്സ അസ്സോസി ഭഗവാ ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ വിസുദ്ധായ അതിക്കന്തമാനുസികായ ജേതവനമഹാവിഹാരേ ഗന്ധകുടിയം വിഹരന്തോ. സുത്വാ ച പന ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേന്തോ അദ്ദസ ധനിയഞ്ച പജാപതിഞ്ചസ്സ ‘‘ഇമേ ഉഭോപി ഹേതുസമ്പന്നാ. സചേ അഹം ഗന്ത്വാ ധമ്മം ദേസേസ്സാമി, ഉഭോപി പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണിസ്സന്തി. നോ ചേ ഗമിസ്സാമി, സ്വേ ഉദകോഘേന വിനസ്സിസ്സന്തീ’’തി തം ഖണേയേവ സാവത്ഥിതോ സത്ത യോജനസതാനി ധനിയസ്സ നിവാസട്ഠാനം ആകാസേന ഗന്ത്വാ തസ്സ കുടിയാ ഉപരി അട്ഠാസി. ധനിയോ തം ഗാഥം പുനപ്പുനം ഭാസതിയേവ, ന നിട്ഠാപേതി, ഭഗവതി ഗതേപി ഭാസതി. ഭഗവാ ച തം സുത്വാ ‘‘ന ഏത്തകേന സന്തുട്ഠാ വാ വിസ്സത്ഥാ വാ ഹോന്തി, ഏവം പന ഹോന്തീ’’തി ദസ്സേതും –

‘‘അക്കോധനോ വിഗതഖിലോഹമസ്മി, അനുതീരേ മഹിയേകരത്തിവാസോ;

വിവടാ കുടി നിബ്ബുതോ ഗിനി, അഥ ചേ പത്ഥയസീ പവസ്സ ദേവാ’’തി. –

ഇമം പടിഗാഥം അഭാസി ബ്യഞ്ജനസഭാഗം നോ അത്ഥസഭാഗം. ന ഹി ‘‘പക്കോദനോ’’തി, ‘‘അക്കോധനോ’’തി ച ആദീനി പദാനി അത്ഥതോ സമേന്തി മഹാസമുദ്ദസ്സ ഓരിമപാരിമതീരാനി വിയ, ബ്യഞ്ജനം പനേത്ഥ കിഞ്ചി കിഞ്ചി സമേതീതി ബ്യഞ്ജനസഭാഗാനി ഹോന്തി. തത്ഥ പുരിമഗാഥായ സദിസപദാനം വുത്തനയേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

വിസേസപദാനം പനായം പദതോ അത്ഥതോ ച വണ്ണനാ – അക്കോധനോതി അകുജ്ഝനസഭാവോ. യോ ഹി സോ പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരആഘാതവത്ഥുസമ്ഭവോ കോധോ ഏകച്ചസ്സ സുപരിത്തോപി ഉപ്പജ്ജമാനോ ഹദയം സന്താപേത്വാ വൂപസമ്മതി, യേന ച തതോ ബലവതരുപ്പന്നേന ഏകച്ചോ മുഖവികുണനമത്തം കരോതി, തതോ ബലവതരേന ഏകച്ചോ ഫരുസം വത്തുകാമോ ഹനുസഞ്ചലനമത്തം കരോതി, അപരോ തതോ ബലവതരേന ഫരുസം ഭണതി, അപരോ തതോ ബലവതരേന ദണ്ഡം വാ സത്ഥം വാ ഗവേസന്തോ ദിസാ വിലോകേതി, അപരോ തതോ ബലവതരേന ദണ്ഡം വാ സത്ഥം വാ ആമസതി, അപരോ തതോ ബലവതരേന ദണ്ഡാദീനി ഗഹേത്വാ ഉപധാവതി, അപരോ തതോ ബലവതരേന ഏകം വാ ദ്വേ വാ പഹാരേ ദേതി, അപരോ തതോ ബലവതരേന അപി ഞാതിസാലോഹിതം ജീവിതാ വോരോപേതി, ഏകച്ചോ തതോ ബലവതരേന പച്ഛാ വിപ്പടിസാരീ അത്താനമ്പി ജീവിതാ വോരോപേതി സീഹളദീപേ കാലഗാമവാസീ അമച്ചോ വിയ. ഏത്താവതാ ച കോധോ പരമവേപുല്ലപ്പത്തോ ഹോതി. സോ ഭഗവതാ ബോധിമണ്ഡേയേവ സബ്ബസോ പഹീനോ ഉച്ഛിന്നമൂലോ താലാവത്ഥുകതോ, തസ്മാ ഭഗവാ ‘‘അക്കോധനോഹമസ്മീ’’തി ആഹ.

വിഗതഖിലോതി അപഗതഖിലോ. യേ ഹി തേ ചിത്തബന്ധഭാവേന പഞ്ച ചേതോഖിലാ വുത്താ, യേ ഹി ച ഖിലഭൂതേ ചിത്തേ സേയ്യഥാപി നാമ ഖിലേ ഭൂമിഭാഗേ ചത്താരോ മാസേ വസ്സന്തേപി ദേവേ സസ്സാനി ന രുഹന്തി, ഏവമേവം സദ്ധമ്മസ്സവനാദികുസലഹേതുവസ്സേ വസ്സന്തേപി കുസലം ന രുഹതി തേ ച ഭഗവതാ ബോധിമണ്ഡേയേവ സബ്ബസോ പഹീനാ, തസ്മാ ഭഗവാ ‘‘വിഗതഖിലോഹമസ്മീ’’തി ആഹ.

ഏകരത്തിം വാസോ അസ്സാതി ഏകരത്തിവാസോ. യഥാ ഹി ധനിയോ തത്ഥ ചത്താരോ വസ്സികേ മാസേ നിബദ്ധവാസം ഉപഗതോ, ന തഥാ ഭഗവാ. ഭഗവാ ഹി തംയേവ രത്തിം തസ്സ അത്ഥകാമതായ തത്ഥ വാസം ഉപഗതോ. തസ്മാ ‘‘ഏകരത്തിവാസോ’’തി ആഹ. വിവടാതി അപനീതച്ഛദനാ. കുടീതി അത്തഭാവോ. അത്തഭാവോ ഹി തം തം അത്ഥവസം പടിച്ച കായോതിപി ഗുഹാതിപി ദേഹോതിപി സന്ദേഹോതിപി നാവാതിപി രഥോതിപി വണോതിപി ധജോതിപി വമ്മികോതിപി കുടീതിപി കുടികാതിപി വുച്ചതി. ഇധ പന കട്ഠാദീനി പടിച്ച ഗേഹനാമികാ കുടി വിയ അട്ഠിആദീനി പടിച്ച സങ്ഖ്യം ഗതത്താ ‘‘കുടീ’’തി വുത്തോ. യഥാഹ –

‘‘സേയ്യഥാപി, ആവുസോ, കട്ഠഞ്ച പടിച്ച, വല്ലിഞ്ച പടിച്ച, മത്തികഞ്ച പടിച്ച, തിണഞ്ച പടിച്ച, ആകാസോ പരിവാരിതോ അഗാരംത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി; ഏവമേവ ഖോ, ആവുസോ, അട്ഠിഞ്ച പടിച്ച, ന്ഹാരുഞ്ച പടിച്ച, മംസഞ്ച പടിച്ച, ചമ്മഞ്ച പടിച്ച, ആകാസോ പരിവാരിതോ രൂപന്ത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതീ’’തി (മ. നി. ൧.൩൦൬).

ചിത്തമക്കടസ്സ നിവാസതോ വാ കുടി. യഥാഹ –

‘‘അട്ഠികങ്കലകുടി ചേ സാ, മക്കടാവസഥോ ഇതി;

മക്കടോ പഞ്ചദ്വാരായ, കുടികായ പസക്കിയ;

ദ്വാരേന അനുപരിയാതി, ഘട്ടയന്തോ പുനപ്പുന’’ന്തി. (ഥേരഗാ. ൧൨൫);

സാ കുടി യേന തണ്ഹാമാനദിട്ഠിഛദനേന സത്താനം ഛന്നത്താ പുനപ്പുനം രാഗാദികിലേസവസ്സം അതിവസ്സതി. യഥാഹ –

‘‘ഛന്നമതിവസ്സതി, വിവടം നാതിവസ്സതി;

തസ്മാ ഛന്നം വിവരേഥ, ഏവം തം നാതിവസ്സതീ’’തി. (ഉദാ. ൪൫; ഥേരഗാ. ൪൪൭; പരി. ൩൩൯);

അയം ഗാഥാ ദ്വീസു ഠാനേസു വുത്താ ഖന്ധകേ ഥേരഗാഥായഞ്ച. ഖന്ധകേ ഹി ‘‘യോ ആപത്തിം പടിച്ഛാദേതി, തസ്സ കിലേസാ ച പുനപ്പുനം ആപത്തിയോ ച അതിവസ്സന്തി, യോ പന ന പടിച്ഛാദേതി, തസ്സ നാതിവസ്സന്തീ’’തി ഇമം അത്ഥം പടിച്ച വുത്താ. ഥേരഗാഥായം ‘‘യസ്സ രാഗാദിച്ഛദനം അത്ഥി, തസ്സ പുന ഇട്ഠാരമ്മണാദീസു രാഗാദിസമ്ഭവതോ ഛന്നമതിവസ്സതി. യോ വാ ഉപ്പന്നേ കിലേസേ അധിവാസേതി, തസ്സേവ അധിവാസിതകിലേസച്ഛദനച്ഛന്നാ അത്തഭാവകുടി പുനപ്പുനം കിലേസവസ്സം അതിവസ്സതി. യസ്സ പന അരഹത്തമഗ്ഗഞാണവാതേന കിലേസച്ഛദനസ്സ വിദ്ധംസിതത്താ വിവടാ, തസ്സ നാതിവസ്സതീ’’തി. അയമത്ഥോ ഇധ അധിപ്പേതോ. ഭഗവതാ ഹി യഥാവുത്തം ഛദനം യഥാവുത്തേനേവ നയേന വിദ്ധംസിതം, തസ്മാ ‘‘വിവടാ കുടീ’’തി ആഹ. നിബ്ബുതോതി ഉപസന്തോ. ഗിനീതി അഗ്ഗി. യേന ഹി ഏകാദസവിധേന അഗ്ഗിനാ സബ്ബമിദം ആദിത്തം. യഥാഹ – ‘‘ആദിത്തം രാഗഗ്ഗിനാ’’തി വിത്ഥാരോ. സോ അഗ്ഗി ഭഗവതോ ബോധിമൂലേയേവ അരിയമഗ്ഗസലിലസേകേന നിബ്ബുതോ, തസ്മാ ‘‘നിബ്ബുതോ ഗിനീ’’തി ആഹ.

ഏവം വദന്തോ ച ധനിയം അതുട്ഠബ്ബേന തുസ്സമാനം അഞ്ഞാപദേസേനേവ പരിഭാസതി, ഓവദതി, അനുസാസതി. കഥം? ‘‘അക്കോധനോ’’തി ഹി വദമാനോ, ധനിയ, ത്വം ‘‘പക്കോദനോഹമസ്മീ’’തി തുട്ഠോ, ഓദനപാകോ ച യാവജീവം ധനപരിക്ഖയേന കത്തബ്ബോ, ധനപരിക്ഖയോ ച ആരക്ഖാദിദുക്ഖപദട്ഠാനോ, ഏവം സന്തേ ദുക്ഖേനേവ തുട്ഠോ ഹോസി. അഹം പന ‘‘അക്കോധനോഹമസ്മീ’’തി തുസ്സന്തോ സന്ദിട്ഠികസമ്പരായികദുക്ഖാഭാവേന തുട്ഠോ ഹോമീതി ദീപേതി. ‘‘വിഗതഖിലോ’’തി വദമാനോ ത്വം ‘‘ദുദ്ധഖീരോഹമസ്മീ’’തി തുസ്സന്തോ അകതകിച്ചോവ ‘‘കതകിച്ചോഹമസ്മീ’’തി മന്ത്വാ തുട്ഠോ, അഹം പന ‘‘വിഗതഖിലോഹമസ്മീ’’തി തുസ്സന്തോ കതകിച്ചോവ തുട്ഠോ ഹോമീതി ദീപേതി. ‘‘അനുതീരേ മഹിയേകരത്തിവാസോ’’തി വദമാനോ ത്വം അനുതീരേ മഹിയാ സമാനവാസോതി തുസ്സന്തോ ചതുമാസനിബദ്ധവാസേന തുട്ഠോ. നിബദ്ധവാസോ ച ആവാസസങ്ഗേന ഹോതി, സോ ച ദുക്ഖോ, ഏവം സന്തേ ദുക്ഖേനേവ തുട്ഠോ ഹോസി. അഹം പന ഏകരത്തിവാസോതി തുസ്സന്തോ അനിബദ്ധവാസേന തുട്ഠോ, അനിബദ്ധവാസോ ച ആവാസസങ്ഗാഭാവേന ഹോതി, ആവാസസങ്ഗാഭാവോ ച സുഖോതി സുഖേനേവ തുട്ഠോ ഹോമീതി ദീപേതി.

‘‘വിവടാ കുടീ’’തി വദമാനോ ത്വം ഛന്നാ കുടീതി തുസ്സന്തോ ഛന്നഗേഹതായ തുട്ഠോ, ഗേഹേ ച തേ ഛന്നേപി അത്തഭാവകുടികം കിലേസവസ്സം അതിവസ്സതി, യേന സഞ്ജനിതേഹി ചതൂഹി മഹോഘേഹി വുയ്ഹമാനോ അനയബ്യസനം പാപുണേയ്യാസി, ഏവം സന്തേ അതുട്ഠബ്ബേനേവ തുട്ഠോ ഹോസി. അഹം പന ‘‘വിവടാ കുടീ’’തി തുസ്സന്തോ അത്തഭാവകുടിയാ കിലേസച്ഛദനാഭാവേന തുട്ഠോ. ഏവഞ്ച മേ വിവടായ കുടിയാ ന തം കിലേസവസ്സം അതിവസ്സതി, യേന സഞ്ജനിതേഹി ചതൂഹി മഹോഘേഹി വുയ്ഹമാനോ അനയബ്യസനം പാപുണേയ്യം, ഏവം സന്തേ തുട്ഠബ്ബേനേവ തുട്ഠോ ഹോമീതി ദീപേതി. ‘‘നിബ്ബുതോ ഗിനീ’’തി വദമാനോ ത്വം ആഹിതോ ഗിനീതി തുസ്സന്തോ അകതൂപദ്ദവനിവാരണോവ കതൂപദ്ദവനിവാരണോസ്മീതി മന്ത്വാ തുട്ഠോ. അഹം പന നിബ്ബുതോ ഗിനീതി തുസ്സന്തോ ഏകാദസഗ്ഗിപരിളാഹാഭാവതോ കതൂപദ്ദവനിവാരണതായേവ തുട്ഠോതി ദീപേതി. ‘‘അഥ ചേ പത്ഥയസീ പവസ്സ ദേവാ’’തി വദമാനോ ഏവം വിഗതദുക്ഖാനം അനുപ്പത്തസുഖാനം കതസബ്ബകിച്ചാനം അമ്ഹാദിസാനം ഏതം വചനം സോഭതി, അഥ ചേ പത്ഥയസി, പവസ്സ ദേവ, ന നോ തയി വസ്സന്തേ വാ അവസ്സന്തേ വാ വുഡ്ഢി വാ ഹാനി വാ അത്ഥി, ത്വം പന കസ്മാ ഏവം വദസീതി ദീപേതി. തസ്മാ യം വുത്തം ‘‘ഏവം വദന്തോ ച ധനിയ അതുട്ഠബ്ബേനേവ തുസ്സമാനം അഞ്ഞാപദേസേനേവ പരിഭാസതി ഓവദതി, അനുസാസതീ’’തി, തം സമ്മദേവ വുത്തന്തി.

൨൦. ഏവമിമം ഭഗവതാ വുത്തം ഗാഥം സുത്വാപി ധനിയോ ഗോപോ ‘‘കോ അയം ഗാഥം ഭാസതീ’’തി അവത്വാ തേന സുഭാസിതേന പരിതുട്ഠോ പുനപി തഥാരൂപം സോതുകാമോ അപരമ്പി ഗാഥമാഹ ‘‘അന്ധകമകസാ’’തി. തത്ഥ അന്ധകാതി കാളമക്ഖികാനം അധിവചനം, പിങ്ഗലമക്ഖികാനന്തിപി ഏകേ. മകസാതി മകസായേവ. ന വിജ്ജരേതി നത്ഥി. കച്ഛേതി ദ്വേ കച്ഛാ – നദീകച്ഛോ ച പബ്ബതകച്ഛോ ച. ഇധ നദീകച്ഛോ. രുള്ഹതിണേതി സഞ്ജാതതിണേ. ചരന്തീതി ഭത്തകിച്ചം കരോന്തി. വുട്ഠിമ്പീതി വാതവുട്ഠിആദികാ അനേകാ വുട്ഠിയോ, താ ആളവകസുത്തേ പകാസയിസ്സാമ. ഇധ പന വസ്സവുട്ഠിം സന്ധായ വുത്തം. സഹേയ്യുന്തി ഖമേയ്യും. സേസം പാകടമേവ. ഏത്ഥ ധനിയോ യേ അന്ധകമകസാ സന്നിപതിത്വാ രുധിരേ പിവന്താ മുഹുത്തേനേവ ഗാവോ അനയബ്യസനം പാപേന്തി, തസ്മാ വുട്ഠിതമത്തേയേവ തേ ഗോപാലകാ പംസുനാ ച സാഖാഹി ച മാരേന്തി, തേസം അഭാവേന ഗുന്നം ഖേമതം, കച്ഛേ രുള്ഹതിണചരണേന അദ്ധാനഗമനപരിസ്സമാഭാവം വത്വാ ഖുദാകിലമഥാഭാവഞ്ച ദീപേന്തോ ‘‘യഥാ അഞ്ഞേസം ഗാവോ അന്ധകമകസസമ്ഫസ്സേഹി ദിസ്സമാനാ അദ്ധാനഗമനേന കിലന്താ ഖുദായ മിലായമാനാ ഏകവുട്ഠിനിപാതമ്പി ന സഹേയ്യും, ന മേ തഥാ ഗാവോ, മയ്ഹം പന ഗാവോ വുത്തപ്പകാരാഭാവാ ദ്വിക്ഖത്തും വാ തിക്ഖതും വാ വുട്ഠിമ്പി സഹേയ്യു’’ന്തി ദീപേതി.

൨൧. തതോ ഭഗവാ യസ്മാ ധനിയോ അന്തരദീപേ വസന്തോ ഭയം ദിസ്വാ, കുല്ലം ബന്ധിത്വാ, മഹാമഹിം തരിത്വാ, തം കച്ഛം ആഗമ്മ ‘‘അഹം സുട്ഠു ആഗതോ, നിബ്ഭയേവ ഠാനേ ഠിതോ’’തി മഞ്ഞമാനോ ഏവമാഹ, സഭയേ ഏവ ച സോ ഠാനേ ഠിതോ, തസ്മാ തസ്സ ആഗമനട്ഠാനാ അത്തനോ ആഗമനട്ഠാനം ഉത്തരിതരഞ്ച പണീതതരഞ്ച വണ്ണേന്തോ ‘‘ബദ്ധാസി ഭിസീ’’തി ഇമം ഗാഥമഭാസി, അത്ഥസഭാഗം നോ ബ്യഞ്ജനസഭാഗം.

തത്ഥ ഭിസീതി പത്ഥരിത്വാ പുഥുലം കത്വാ ബദ്ധകുല്ലോ വുച്ചതി ലോകേ. അരിയസ്സ പന ധമ്മവിനയേ അരിയമഗ്ഗസ്സേതം അധിവചനം. അരിയമഗ്ഗോ ഹി –

‘‘മഗ്ഗോ പജ്ജോ പഥോ പന്ഥോ, അഞ്ജസം വടുമായനം;

നാവാ ഉത്തരസേതു ച, കുല്ലോ ച ഭിസി സങ്കമോ’’. (ചൂളനി. പാരായനത്ഥുതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൧൦൧);

‘‘അദ്ധാനം പഭവോ ചേവ, തത്ഥ തത്ഥ പകാസിതോ’’.

ഇമായപി ഗാഥായ ഭഗവാ പുരിമനയേനേവ തം ഓവദന്തോ ഇമം അത്ഥം ആഹാതി വേദിതബ്ബോ – ധനിയ, ത്വം കുല്ലം ബന്ധിത്വാ, മഹിം തരിത്വാ, ഇമം ഠാനമാഗതോ, പുനപി ച തേ കുല്ലോ ബന്ധിതബ്ബോ ഏവ ഭവിസ്സതി, നദീ ച തരിതബ്ബാ, ന ചേതം ഠാനം ഖേമം. മയാ പന ഏകചിത്തേ മഗ്ഗങ്ഗാനി സമോധാനേത്വാ ഞാണബന്ധനേന ബദ്ധാ അഹോസി ഭിസി. സാ ച സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മപരിപുണ്ണതായ ഏകരസഭാവൂപഗതത്താ അഞ്ഞമഞ്ഞം അനതിവത്തനേന പുന ബന്ധിതബ്ബപ്പയോജനാഭാവേന ദേവമനുസ്സേസു കേനചി മോചേതും അസക്കുണേയ്യതായ ച സുസങ്ഖതാ. തായ ചമ്ഹി തിണ്ണോ, പുബ്ബേ പത്ഥിതം തീരപ്പദേസം ഗതോ. ഗച്ഛന്തോപി ച ന സോതാപന്നാദയോ വിയ കഞ്ചിദേവ പദേസം ഗതോ. അഥ ഖോ പാരഗതോ സബ്ബാസവക്ഖയം സബ്ബധമ്മപാരം പരമം ഖേമം നിബ്ബാനം ഗതോ, തിണ്ണോതി വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ, പാരഗതോതി അരഹത്തം പത്തോ. കിം വിനേയ്യ പാരഗതോതി ചേ? വിനേയ്യ ഓഘം, കാമോഘാദിചതുബ്ബിധം ഓഘം തരിത്വാ അതിക്കമ്മ തം പാരം ഗതോതി. ഇദാനി ച പന മേ പുന തരിതബ്ബാഭാവതോ അത്ഥോ ഭിസിയാ ന വിജ്ജതി, തസ്മാ മമേവ യുത്തം വത്തും ‘‘അഥ ചേ പത്ഥയസീ പവസ്സ ദേവാ’’തി.

൨൨. തമ്പി സുത്വാ ധനിയോ പുരിമനയേനേവ ‘‘ഗോപീ മമ അസ്സവാ’’തി ഇമം ഗാഥം അഭാസി. തത്ഥ ഗോപീതി ഭരിയം നിദ്ദിസതി. അസ്സവാതി വചനകരാ കിംകാരപടിസാവിനീ. അലോലാതി മാതുഗാമോ ഹി പഞ്ചഹി ലോലതാഹി ലോലോ ഹോതി – ആഹാരലോലതായ, അലങ്കാരലോലതായ, പരപുരിസലോലതായ, ധനലോലതായ, പാദലോലതായ. തഥാ ഹി മാതുഗാമോ ഭത്തപൂവസുരാദിഭേദേ ആഹാരേ ലോലതായ അന്തമസോ പാരിവാസികഭത്തമ്പി ഭുഞ്ജതി, ഹത്ഥോതാപകമ്പി ഖാദതി, ദിഗുണം ധനമനുപ്പദത്വാപി സുരം പിവതി. അലങ്കാരലോലതായ അഞ്ഞം അലങ്കാരം അലഭമാനോ അന്തമസോ ഉദകതേലകേനപി കേസേ ഓസണ്ഡേത്വാ മുഖം പരിമജ്ജതി. പരപുരിസലോലതായ അന്തമസോ പുത്തേനപി താദിസേ പദേസേ പക്കോസിയമാനോ പഠമം അസദ്ധമ്മവസേന ചിന്തേതി. ധനലോലതായ ‘‘ഹംസരാജം ഗഹേത്വാന സുവണ്ണാ പരിഹായഥ’’. പാദലോലതായ ആരാമാദിഗമനസീലോ ഹുത്വാ സബ്ബം ധനം വിനാസേതി. തത്ഥ ധനിയോ ‘‘ഏകാപി ലോലതാ മയ്ഹം ഗോപിയാ നത്ഥീ’’തി ദസ്സേന്തോ അലോലാതി ആഹ.

ദീഘരത്തം സംവാസിയാതി ദീഘകാലം സദ്ധിം വസമാനാ കോമാരഭാവതോ പഭുതി ഏകതോ വഡ്ഢിതാ. തേന പരപുരിസേ ന ജാനാതീതി ദസ്സേതി. മനാപാതി ഏവം പരപുരിസേ അജാനന്തീ മമേവ മനം അല്ലീയതീതി ദസ്സേതി. തസ്സാ ന സുണാമി കിഞ്ചി പാപന്തി ‘‘ഇത്ഥന്നാമേന നാമ സദ്ധിം ഇമായ ഹസിതം വാ ലപിതം വാ’’തി ഏവം തസ്സാ ന സുണാമി, കഞ്ചി അതിചാരദോസന്തി ദസ്സേതി.

൨൩. അഥ ഭഗവാ ഏതേഹി ഗുണേഹി ഗോപിയാ തുട്ഠം ധനിയം ഓവദന്തോ പുരിമനയേനേവ ‘‘ചിത്തം മമ അസ്സവ’’ന്തി ഇമം ഗാഥമഭാസി, അത്ഥസഭാഗം, ബ്യഞ്ജനസഭാഗഞ്ച. തത്ഥ ഉത്താനത്ഥാനേവ പദാനി. അയം പന അധിപ്പായോ – ധനിയ, ത്വം ‘‘ഗോപീ മമ അസ്സവാ’’തി തുട്ഠോ, സാ പന തേ അസ്സവാ ഭവേയ്യ വാ ന വാ; ദുജ്ജാനം പരചിത്തം, വിസേസതോ മാതുഗാമസ്സ. മാതുഗാമഞ്ഹി കുച്ഛിയാ പരിഹരന്താപി രക്ഖിതും ന സക്കോന്തി, ഏവം ദുരക്ഖചിത്തത്താ ഏവ ന സക്കാ തുമ്ഹാദിസേഹി ഇത്ഥീ അലോലാതി വാ സംവാസിയാതി വാ മനാപാതി വാ നിപ്പാപാതി വാ ജാനിതും. മയ്ഹം പന ചിത്തം അസ്സവം ഓവാദപടികരം മമ വസേ വത്തതി, നാഹം തസ്സ വസേ വത്താമി. സോ ചസ്സ അസ്സവഭാവോ യമകപാടിഹാരിയേ ഛന്നം വണ്ണാനം അഗ്ഗിധാരാസു ച ഉദകധാരാസു ച പവത്തമാനാസു സബ്ബജനസ്സ പാകടോ അഹോസി. അഗ്ഗിനിമ്മാനേ ഹി തേജോകസിണം സമാപജ്ജിതബ്ബം ഉദകനിമ്മാനേ ആപോകസിണം, നീലാദിനിമ്മാനേ നീലാദികസിണാനി. ബുദ്ധാനമ്പി ഹി ദ്വേ ചിത്താനി ഏകതോ നപ്പവത്തന്തി, ഏകമേവ പന അസ്സവഭാവേന ഏവം വസവത്തി അഹോസി. തഞ്ച ഖോ പന സബ്ബകിലേസബന്ധനാപഗമാ വിമുത്തം, വിമുത്തത്താ തദേവ അലോലം, ന തവ ഗോപീ. ദീപങ്കരബുദ്ധകാലതോ ച പഭുതി ദാനസീലാദീഹി ദീഘരത്തം പരിഭാവിതത്താ സംവാസിയം, ന തവ ഗോപീ. തദേതം അനുത്തരേന ദമഥേന ദമിതത്താ സുദന്തം, സുദന്തത്താ അത്തനോ വസേന ഛദ്വാരവിസേവനം പഹായ മമേവ അധിപ്പായമനസ്സ വസേനാനുവത്തനതോ മനാപം, ന തവ ഗോപീ.

പാപം പന മേ ന വിജ്ജതീതി ഇമിനാ പന ഭഗവാ തസ്സ അത്തനോ ചിത്തസ്സ പാപാഭാവം ദസ്സേതി, ധനിയോ വിയ ഗോപിയാ. സോ ചസ്സ പാപാഭാവോ ന കേവലം സമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേയേവ, ഏകൂനതിംസ വസ്സാനി സരാഗാദികാലേ അഗാരമജ്ഝേ വസന്തസ്സാപി വേദിതബ്ബോ. തദാപി ഹിസ്സ അഗാരിയഭാവാനുരൂപം വിഞ്ഞുപടികുട്ഠം കായദുച്ചരിതം വാ വചീദുച്ചരിതം വാ മനോദുച്ചരിതം വാ ന ഉപ്പന്നപുബ്ബം. തതോ പരം മാരോപി ഛബ്ബസ്സാനി അനഭിസമ്ബുദ്ധം, ഏകം വസ്സം അഭിസമ്ബുദ്ധന്തി സത്ത വസ്സാനി തഥാഗതം അനുബന്ധി ‘‘അപ്പേവ നാമ വാലഗ്ഗനിതുദനമത്തമ്പിസ്സ പാപസമാചാരം പസ്സേയ്യ’’ന്തി. സോ അദിസ്വാവ നിബ്ബിന്നോ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –

‘‘സത്ത വസ്സാനി ഭഗവന്തം, അനുബന്ധിം പദാപദം;

ഓതാരം നാധിഗച്ഛിസ്സം, സമ്ബുദ്ധസ്സ സതീമതോ’’തി. (സു. നി. ൪൪൮);

ബുദ്ധകാലേപി നം ഉത്തരമാണവോ സത്ത മാസാനി അനുബന്ധി ആഭിസമാചാരികം ദട്ഠുകാമോ. സോ കിഞ്ചി വജ്ജം അദിസ്വാവ പരിസുദ്ധസമാചാരോ ഭഗവാതി ഗതോ. ചത്താരി ഹി തഥാഗതസ്സ അരക്ഖേയ്യാനി. യഥാഹ –

‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതസ്സ അരക്ഖേയ്യാനി. കതമാനി ചത്താരി? പരിസുദ്ധകായസമാചാരോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ, നത്ഥി തഥാഗതസ്സ കായദുച്ചരിതം, യം തഥാഗതോ രക്ഖേയ്യ ‘മാ മേ ഇദം പരോ അഞ്ഞാസീ’തി, പരിസുദ്ധവചീസമാചാരോ…പേ… പരിസുദ്ധമനോസമാചാരോ…പേ… പരിസുദ്ധാജീവോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ, നത്ഥി തഥാഗതസ്സ മിച്ഛാജീവോ, യം തഥാഗതോ രക്ഖേയ്യ ‘മാ മേ ഇദം പരോ അഞ്ഞാസീ’’’തി (അ. നി. ൭.൫൮).

ഏവം യസ്മാ തഥാഗതസ്സ ചിത്തസ്സ ന കേവലം സമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ, പുബ്ബേപി പാപം നത്ഥി ഏവ, തസ്മാ ആഹ – ‘‘പാപം പന മേ ന വിജ്ജതീ’’തി. തസ്സാധിപ്പായോ – മമേവ ചിത്തസ്സ പാപം ന സക്കാ സുണിതും, ന തവ ഗോപിയാ. തസ്മാ യദി ഏതേഹി ഗുണേഹി തുട്ഠേന ‘‘അഥ ചേ പത്ഥയസീ പവസ്സ ദേവാ’’തി വത്തബ്ബം, മയാവേതം വത്തബ്ബന്തി.

൨൪. തമ്പി സുത്വാ ധനിയോ തതുത്തരിപി സുഭാസിതരസായനം പിവിതുകാമോ അത്തനോ ഭുജിസ്സഭാവം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അത്തവേതനഭതോഹമസ്മീ’’തി. തത്ഥ അത്തവേതനഭതോതി അത്തനിയേനേവ ഘാസച്ഛാദനേന ഭതോ, അത്തനോയേവ കമ്മം കത്വാ ജീവാമി, ന പരസ്സ വേതനം ഗഹേത്വാ പരസ്സ കമ്മം കരോമീതി ദസ്സേതി. പുത്താതി ധീതരോ ച പുത്താ ച, തേ സബ്ബേ പുത്താത്വേവ ഏകജ്ഝം വുച്ചന്തി. സമാനിയാതി സന്നിഹിതാ അവിപ്പവുട്ഠാ. അരോഗാതി നിരാബാധാ, സബ്ബേവ ഊരുബാഹുബലാതി ദസ്സേതി. തേസം ന സുണാമി കിഞ്ചി പാപന്തി തേസം ചോരാതി വാ പരദാരികാതി വാ ദുസ്സീലാതി വാ കിഞ്ചി പാപം ന സുണാമീതി.

൨൫. ഏവം വുത്തേ ഭഗവാ പുരിമനയേനേവ ധനിയം ഓവദന്തോ ഇമം ഗാഥം അഭാസി – ‘‘നാഹം ഭതകോ’’തി. അത്രാപി ഉത്താനത്ഥാനേവ പദാനി. അയം പന അധിപ്പായോ – ത്വം ‘‘ഭുജിസ്സോഹമസ്മീ’’തി മന്ത്വാ തുട്ഠോ, പരമത്ഥതോ ച അത്തനോ കമ്മം കരിത്വാ ജീവന്തോപി ദാസോ ഏവാസി തണ്ഹാദാസത്താ, ഭതകവാദാ ച ന പരിമുച്ചസി. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘ഊനോ ലോകോ അതിത്തോ തണ്ഹാദാസോ’’തി (മ. നി. ൨.൩൦൫). പരമത്ഥതോ പന നാഹം ഭതകോസ്മി കസ്സചി. അഹഞ്ഹി കസ്സചി പരസ്സ വാ അത്തനോ വാ ഭതകോ ന ഹോമി. കിം കാരണാ? യസ്മാ നിബ്ബിട്ഠേന ചരാമി സബ്ബലോകേ. അഹഞ്ഹി ദീപങ്കരപാദമൂലതോ യാവ ബോധി, താവ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ ഭതകോ അഹോസിം. സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ പന നിബ്ബിട്ഠോ നിബ്ബിസോ രാജഭതോ വിയ. തേനേവ നിബ്ബിട്ഠേന സബ്ബഞ്ഞുഭാവേന ലോകുത്തരസമാധിസുഖേന ച ജീവാമി. തസ്സ മേ ഇദാനി ഉത്തരികരണീയസ്സ കതപരിചയസ്സ വാ അഭാവതോ അപ്പഹീനപടിസന്ധികാനം താദിസാനം വിയ പത്തബ്ബോ കോചി അത്ഥോ ഭതിയാ ന വിജ്ജതി. ‘‘ഭടിയാ’’തിപി പാഠോ. തസ്മാ യദി ഭുജിസ്സതായ തുട്ഠേന ‘‘അഥ ചേ പത്ഥയസീ പവസ്സ ദേവാ’’തി വത്തബ്ബം, മയാവേതം വത്തബ്ബന്തി.

൨൬. തമ്പി സുത്വാ ധനിയോ അതിത്തോവ സുഭാസിതാമതേന അത്തനോ പഞ്ചപ്പകാരഗോമണ്ഡലപരിപുണ്ണഭാവം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അത്ഥി വസാ’’തി. തത്ഥ വസാതി അദമിതവുഡ്ഢവച്ഛകാ. ധേനുപാതി ധേനും പിവന്താ തരുണവച്ഛകാ, ഖീരദായികാ വാ ഗാവോ. ഗോധരണിയോതി ഗബ്ഭിനിയോ. പവേണിയോതി വയപ്പത്താ ബലീബദ്ദേഹി സദ്ധിം മേഥുനപത്ഥനകഗാവോ. ഉസഭോപി ഗവമ്പതീതി യോ ഗോപാലകേഹി പാതോ ഏവ ന്ഹാപേത്വാ, ഭോജേത്വാ, പഞ്ചങ്ഗുലം ദത്വാ, മാലം ബന്ധിത്വാ – ‘‘ഏഹി, താത, ഗാവോ ഗോചരം പാപേത്വാ രക്ഖിത്വാ ആനേഹീ’’തി പേസീയതി, ഏവം പേസിതോ ച താ ഗാവോ അഗോചരം പരിഹരിത്വാ, ഗോചരേ ചാരേത്വാ, സീഹബ്യഗ്ഘാദിഭയാ പരിത്തായിത്വാ ആനേതി, തഥാരൂപോ ഉസഭോപി ഗവമ്പതി ഇധ മയ്ഹം ഗോമണ്ഡലേ അത്ഥീതി ദസ്സേസി.

൨൭. ഏവം വുത്തേ ഭഗവാ തഥേവ ധനിയം ഓവദന്തോ ഇമം പച്ചനീകഗാഥം ആഹ ‘‘നത്ഥി വസാ’’തി. ഏത്ഥ ചേസ അധിപ്പായോ – ഇധ അമ്ഹാകം സാസനേ അദമിതട്ഠേന വുഡ്ഢട്ഠേന ച വസാസങ്ഖാതാ പരിയുട്ഠാനാ വാ, തരുണവച്ഛകേ സന്ധായ വസാനം മൂലട്ഠേന ഖീരദായിനിയോ സന്ധായ പഗ്ഘരണട്ഠേന ധേനുപാസങ്ഖാതാ അനുസയാ വാ, പടിസന്ധിഗബ്ഭധാരണട്ഠേന ഗോധരണിസങ്ഖാതാ പുഞ്ഞാപുഞ്ഞാനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരചേതനാ വാ, സംയോഗപത്ഥനട്ഠേന പവേണിസങ്ഖാതാ പത്ഥനാ തണ്ഹാ വാ, ആധിപച്ചട്ഠേന പുബ്ബങ്ഗമട്ഠേന സേട്ഠട്ഠേന ച ഗവമ്പതിഉസഭസങ്ഖാതം അഭിസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണം വാ നത്ഥി, സ്വാഹം ഇമായ സബ്ബയോഗക്ഖേമഭൂതായ നത്ഥിതായ തുട്ഠോ. ത്വം പന സോകാദിവത്ഥുഭൂതായ അത്ഥിതായ തുട്ഠോ. തസ്മാ സബ്ബയോഗക്ഖേമതായ തുട്ഠസ്സ മമേവേതം യുത്തം വത്തും ‘‘അഥ ചേ പത്ഥയസീ പവസ്സ ദേവാ’’തി.

൨൮. തമ്പി സുത്വാ ധനിയോ തതുത്തരിപി സുഭാസിതം അമതരസം അധിഗന്തുകാമോ അത്തനോ ഗോഗണസ്സ ഖിലബന്ധനസമ്പത്തിം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഖിലാ നിഖാതാ’’തി. തത്ഥ ഖിലാതി ഗുന്നം ബന്ധനത്ഥമ്ഭാ. നിഖാതാതി ആകോടേത്വാ ഭൂമിയം പവേസിതാ ഖുദ്ദകാ മഹന്താ ഖണിത്വാ ഠപിതാ. അസമ്പവേധീതി അകമ്പകാ. ദാമാതി വച്ഛകാനം ബന്ധനത്ഥായ കതാ ഗന്ഥിതപാസയുത്താ രജ്ജുബന്ധനവിസേസാ. മുഞ്ജമയാതി മുഞ്ജതിണമയാ. നവാതി അചിരകതാ. സുസണ്ഠാനാതി സുട്ഠു സണ്ഠാനാ, സുവട്ടിതസണ്ഠാനാ വാ. ന ഹി സക്ഖിന്തീതി നേവ സക്ഖിസ്സന്തി. ധേനുപാപി ഛേത്തുന്തി തരുണവച്ഛകാപി ഛിന്ദിതും.

൨൯. ഏവം വുത്തേ ഭഗവാ ധനിയസ്സ ഇന്ദ്രിയ-പരിപാകകാലം ഞത്വാ പുരിമനയേനേവ തം ഓവദന്തോ ഇമം ചതുസച്ചദീപികം ഗാഥം അഭാസി ‘‘ഉസഭോരിവ ഛേത്വാ’’തി. തത്ഥ ഉസഭോതി ഗോപിതാ ഗോപരിണായകോ ഗോയൂഥപതി ബലീബദ്ദോ. കേചി പന ഭണന്തി ‘‘ഗവസതജേട്ഠോ ഉസഭോ, സഹസ്സജേട്ഠോ വസഭോ, സതസഹസ്സജേട്ഠോ നിസഭോ’’തി. അപരേ ‘‘ഏകഗാമഖേത്തേ ജേട്ഠോ ഉസഭോ, ദ്വീസു ജേട്ഠോ വസഭോ, സബ്ബത്ഥ അപ്പടിഹതോ നിസഭോ’’തി. സബ്ബേപേതേ പപഞ്ചാ, അപിച ഖോ പന ഉസഭോതി വാ വസഭോതി വാ നിസഭോതി വാ സബ്ബേപേതേ അപ്പടിസമട്ഠേന വേദിതബ്ബാ. യഥാഹ – ‘‘നിസഭോ വത ഭോ സമണോ ഗോതമോ’’തി (സം. നി. ൧.൩൮). ര-കാരോ പദസന്ധികരോ. ബന്ധനാനീതി രജ്ജുബന്ധനാനി കിലേസബന്ധനാനി ച. നാഗോതി ഹത്ഥീ. പൂതിലതന്തി ഗളോചീലതം. യഥാ ഹി സുവണ്ണവണ്ണോപി കായോ പൂതികായോ, വസ്സസതികോപി സുനഖോ കുക്കുരോ, തദഹുജാതോപി സിങ്ഗാലോ ‘‘ജരസിങ്ഗാലോ’’തി വുച്ചതി, ഏവം അഭിനവാപി ഗളോചീലതാ അസാരകത്തേന ‘‘പൂതിലതാ’’തി വുച്ചതി. ദാലയിത്വാതി ഛിന്ദിത്വാ. ഗബ്ഭഞ്ച സേയ്യഞ്ച ഗബ്ഭസേയ്യം. തത്ഥ ഗബ്ഭഗ്ഗഹണേന ജലാബുജയോനി, സേയ്യഗ്ഗഹണേന അവസേസാ. ഗബ്ഭസേയ്യമുഖേന വാ സബ്ബാപി താ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. സേസമേത്ഥ പദത്ഥതോ ഉത്താനമേവ.

അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായോ – ധനിയ, ത്വം ബന്ധനേന തുട്ഠോ, അഹം പന ബന്ധനേന അട്ടീയന്തോ ഥാമവീരിയൂപേതോ മഹാഉസഭോരിവ ബന്ധനാനി പഞ്ചുദ്ധമ്ഭാഗിയസംയോജനാനി ചതുത്ഥഅരിയമഗ്ഗഥാമവീരിയേന ഛേത്വാ, നാഗോ പൂതിലതംവ പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയസംയോജനബന്ധനാനി ഹേട്ഠാമഗ്ഗത്തയഥാമവീരിയേന ദാലയിത്വാ, അഥ വാ ഉസഭോരിവ ബന്ധനാനി അനുസയേ നാഗോ പൂതിലതംവ പരിയുട്ഠാനാനി ഛേത്വാ ദാലയിത്വാവ ഠിതോ. തസ്മാ ന പുന ഗബ്ഭസേയ്യം ഉപേസ്സം. സോഹം ജാതിദുക്ഖവത്ഥുകേഹി സബ്ബദുക്ഖേഹി പരിമുത്തോ സോഭാമി – ‘‘അഥ ചേ പത്ഥയസീ പവസ്സ ദേവാ’’തി വദമാനോ. തസ്മാ സചേ ത്വമ്പി അഹം വിയ വത്തുമിച്ഛസി, ഛിന്ദ താനി ബന്ധനാനീതി. ഏത്ഥ ച ബന്ധനാനി സമുദയസച്ചം, ഗബ്ഭസേയ്യാ ദുക്ഖസച്ചം, ‘‘ന ഉപേസ്സ’’ന്തി ഏത്ഥ അനുപഗമോ അനുപാദിസേസവസേന, ‘‘ഛേത്വാ ദാലയിത്വാ’’തി ഏത്ഥ ഛേദോ പദാലനഞ്ച സഉപാദിസേസവസേന നിരോധസച്ചം, യേന ഛിന്ദതി പദാലേതി ച, തം മഗ്ഗസച്ചന്തി.

ഏവമേതം ചതുസച്ചദീപികം ഗാഥം സുത്വാ ഗാഥാപരിയോസാനേ ധനിയോ ച പജാപതി ചസ്സ ദ്വേ ച ധീതരോതി ചത്താരോ ജനാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു. അഥ ധനിയോ അവേച്ചപ്പസാദയോഗേന തഥാഗതേ മൂലജാതായ പതിട്ഠിതായ സദ്ധായ പഞ്ഞാചക്ഖുനാ ഭഗവതോ ധമ്മകായം ദിസ്വാ ധമ്മതായ ചോദിതഹദയോ ചിന്തേസി – ‘‘ബന്ധനാനി ഛിന്ദിം, ഗബ്ഭസേയ്യോ ച മേ നത്ഥീ’’തി അവീചിം പരിയന്തം കത്വാ യാവ ഭവഗ്ഗാ കോ അഞ്ഞോ ഏവം സീഹനാദം നദിസ്സതി അഞ്ഞത്ര ഭഗവതാ, ആഗതോ നു ഖോ മേ സത്ഥാതി. തതോ ഭഗവാ ഛബ്ബണ്ണരസ്മിജാലവിചിത്രം സുവണ്ണരസസേകപിഞ്ജരം വിയ സരീരാഭം ധനിയസ്സ നിവേസനേ മുഞ്ചി ‘‘പസ്സ ദാനി യഥാസുഖ’’ന്തി.

൩൦. അഥ ധനിയോ അന്തോ പവിട്ഠചന്ദിമസൂരിയം വിയ സമന്താ പജ്ജലിതപദീപസഹസ്സസമുജ്ജലിതമിവ ച നിവേസനം ദിസ്വാ ‘‘ആഗതോ ഭഗവാ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേസി. തസ്മിംയേവ ച സമയേ മേഘോപി പാവസ്സി. തേനാഹു സങ്ഗീതികാരാ ‘‘നിന്നഞ്ച ഥലഞ്ച പൂരയന്തോ’’തി. തത്ഥ നിന്നന്തി പല്ലലം. ഥലന്തി ഉക്കൂലം. ഏവമേതം ഉക്കൂലവികൂലം സബ്ബമ്പി സമം കത്വാ പൂരയന്തോ മഹാമേഘോ പാവസ്സി, വസ്സിതും ആരഭീതി വുത്തം ഹോതി. താവദേവാതി യം ഖണം ഭഗവാ സരീരാഭം മുഞ്ചി, ധനിയോ ച ‘‘സത്ഥാ മേ ആഗതോ’’തി സദ്ധാമയം ചിത്താഭം മുഞ്ചി, തം ഖണം പാവസ്സീതി. കേചി പന ‘‘സൂരിയുഗ്ഗമനമ്പി തസ്മിംയേവ ഖണേ’’തി വണ്ണയന്തി.

൩൧-൩൨. ഏവം തസ്മിം ധനിയസ്സ സദ്ധുപ്പാദതഥാഗതോഭാസഫരണസൂരിയുഗ്ഗമനക്ഖണേ വസ്സതോ ദേവസ്സ സദ്ദം സുത്വാ ധനിയോ പീതിസോമനസ്സജാതോ ഇമമത്ഥം അഭാസഥ ‘‘ലാഭാ വത നോ അനപ്പകാ’’തി ദ്വേ ഗാഥാ വത്തബ്ബാ.

തത്ഥ യസ്മാ ധനിയോ സപുത്തദാരോ ഭഗവതോ അരിയമഗ്ഗപടിവേധേന ധമ്മകായം ദിസ്വാ, ലോകുത്തരചക്ഖുനാ രൂപകായം ദിസ്വാ, ലോകിയചക്ഖുനാ സദ്ധാപടിലാഭം ലഭി. തസ്മാ ആഹ – ‘‘ലാഭാ വത നോ അനപ്പകാ, യേ മയം ഭഗവന്തം അദ്ദസാമാ’’തി. തത്ഥ വത ഇതി വിമ്ഹയത്ഥേ നിപാതോ. നോ ഇതി അമ്ഹാകം. അനപ്പകാതി വിപുലാ. സേസം ഉത്താനമേവ. സരണം തം ഉപേമാതി ഏത്ഥ പന കിഞ്ചാപി മഗ്ഗപടിവേധേനേവസ്സ സിദ്ധം സരണഗമനം, തത്ഥ പന നിച്ഛയഗമനമേവ ഗതോ, ഇദാനി വാചായ അത്തസന്നിയ്യാതനം കരോതി. മഗ്ഗവസേന വാ സന്നിയ്യാതനസരണതം അചലസരണതം പത്തോ, തം പരേസം വാചായ പാകടം കരോന്തോ പണിപാതസരണഗമനം ഗച്ഛതി. ചക്ഖുമാതി ഭഗവാ പകതിദിബ്ബപഞ്ഞാസമന്തബുദ്ധചക്ഖൂഹി പഞ്ചഹി ചക്ഖൂഹി ചക്ഖുമാ. തം ആലപന്തോ ആഹ – ‘‘സരണം തം ഉപേമ ചക്ഖുമാ’’തി. ‘‘സത്ഥാ നോ ഹോഹി തുവം മഹാമുനീ’’തി ഇദം പന വചനം സിസ്സഭാവൂപഗമനേനാപി സരണഗമനം പൂരേതും ഭണതി, ഗോപീ ച അഹഞ്ച അസ്സവാ, ബ്രഹ്മചരിയം സുഗതേ ചരാമസേതി ഇദം സമാദാനവസേന.

തത്ഥ ബ്രഹ്മചരിയന്തി മേഥുനവിരതിമഗ്ഗസമണധമ്മസാസനസദാരസന്തോസാനമേതം അധിവചനം. ‘‘ബ്രഹ്മചാരീ’’തി ഏവമാദീസു (മ. നി. ൧.൮൩) ഹി മേഥുനവിരതി ബ്രഹ്മചരിയന്തി വുച്ചതി. ‘‘ഇദം ഖോ പന മേ പഞ്ചസിഖ, ബ്രഹ്മചരിയം ഏകന്തനിബ്ബിദായാ’’തി ഏവമാദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൨൯) മഗ്ഗോ. ‘‘അഭിജാനാമി ഖോ പനാഹം, സാരിപുത്ത, ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതം ബ്രഹ്മചരിയം ചരിതാ’’തി ഏവമാദീസു (മ. നി. ൧.൧൫൫) സമണധമ്മോ. ‘‘തയിദം ബ്രഹ്മചരിയം ഇദ്ധഞ്ചേവ ഫീതഞ്ചാ’’തി ഏവമാദീസു (ദീ. നി. ൩.൧൭൪) സാസനം.

‘‘മയഞ്ച ഭരിയാ നാതിക്കമാമ, അമ്ഹേ ച ഭരിയാ നാതിക്കമന്തി;

അഞ്ഞത്ര താഹി ബ്രഹ്മചരിയം ചരാമ, തസ്മാ ഹി അമ്ഹം ദഹരാ ന മീയരേ’’തി. (ജാ. ൧.൧൦.൯൭) –

ഏവമാദീസു സദാരസന്തോസോ. ഇധ പന സമണധമ്മബ്രഹ്മചരിയപുബ്ബങ്ഗമം ഉപരിമഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയമധിപ്പേതം. സുഗതേതി സുഗതസ്സ സന്തികേ. ഭഗവാ ഹി അന്തദ്വയമനുപഗ്ഗമ്മ സുട്ഠു ഗതത്താ, സോഭണേന ച അരിയമഗ്ഗഗമനേന സമന്നാഗതത്താ, സുന്ദരഞ്ച നിബ്ബാനസങ്ഖാതം ഠാനം ഗതത്താ സുഗതോതി വുച്ചതി. സമീപത്ഥേ ചേത്ഥ ഭുമ്മവചനം, തസ്മാ സുഗതസ്സ സന്തികേതി അത്ഥോ. ചരാമസേതി ചരാമ. യഞ്ഹി തം സക്കതേ ചരാമസീതി വുച്ചതി, തം ഇധ ചരാമസേതി. അട്ഠകഥാചരിയാ പന ‘‘സേതി നിപാതോ’’തി ഭണന്തി. തേനേവ ചേത്ഥ ആയാചനത്ഥം സന്ധായ ‘‘ചരേമ സേ’’തിപി പാഠം വികപ്പേന്തി. യം രുച്ചതി, തം ഗഹേതബ്ബം.

ഏവം ധനിയോ ബ്രഹ്മചരിയചരണാപദേസേന ഭഗവന്തം പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ പബ്ബജ്ജപയോജനം ദീപേന്തോ ആഹ ‘‘ജാതീമരണസ്സ പാരഗൂ, ദുക്ഖസ്സന്തകരാ ഭവാമസേ’’തി. ജാതിമരണസ്സ പാരം നാമ നിബ്ബാനം, തം അരഹത്തമഗ്ഗേന ഗച്ഛാമ. ദുക്ഖസ്സാതി വട്ടദുക്ഖസ്സ. അന്തകരാതി അഭാവകരാ. ഭവാമസേതി ഭവാമ, അഥ വാ അഹോ വത മയം ഭവേയ്യാമാതി. ‘‘ചരാമസേ’’തി ഏത്ഥ വുത്തനയേനേവ തം വേദിതബ്ബം. ഏവം വത്വാപി ച പുന ഉഭോപി കിര ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ‘‘പബ്ബാജേഥ നോ ഭഗവാ’’തി ഏവം പബ്ബജ്ജം യാചിംസൂതി.

൩൩. അഥ മാരോ പാപിമാ ഏവം തേ ഉഭോപി വന്ദിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചന്തേ ദിസ്വാ – ‘‘ഇമേ മമ വിസയം അതിക്കമിതുകാമാ, ഹന്ദ നേസം അന്തരായം കരോമീ’’തി ആഗന്ത്വാ ഘരാവാസേ ഗുണം ദസ്സേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ ‘‘നന്ദതി പുത്തേഹി പുത്തിമാ’’തി. തത്ഥ നന്ദതീതി തുസ്സതി മോദതി. പുത്തേഹീതി പുത്തേഹിപി ധീതരേഹിപി, സഹയോഗത്ഥേ, കരണത്ഥേ വാ കരണവചനം, പുത്തേഹി സഹ നന്ദതി, പുത്തേഹി കരണഭൂതേഹി നന്ദതീതി വുത്തം ഹോതി. പുത്തിമാതി പുത്തവാ പുഗ്ഗലോ. ഇതീതി ഏവമാഹ. മാരോതി വസവത്തിഭൂമിയം അഞ്ഞതരോ ദാമരികദേവപുത്തോ. സോ ഹി സട്ഠാനാതിക്കമിതുകാമം ജനം യം സക്കോതി, തം മാരേതി. യം ന സക്കോതി, തസ്സപി മരണം ഇച്ഛതി. തേന ‘‘മാരോ’’തി വുച്ചതി. പാപിമാതി ലാമകപുഗ്ഗലോ, പാപസമാചാരോ വാ. സങ്ഗീതികാരാനമേതം വചനം, സബ്ബഗാഥാസു ച ഈദിസാനി. യഥാ ച പുത്തേഹി പുത്തിമാ, ഗോപിയോ ഗോഹി തഥേവ നന്ദതി. യസ്സ ഗാവോ അത്ഥി, സോപി ഗോപിയോ, ഗോഹി സഹ, ഗോഹി വാ കരണഭൂതേഹി തഥേവ നന്ദതീതി അത്ഥോ.

ഏവം വത്വാ ഇദാനി തസ്സത്ഥസ്സ സാധകകാരണം നിദ്ദിസതി, ‘‘ഉപധീ ഹി നരസ്സ നന്ദനാ’’തി. തത്ഥ ഉപധീതി ചത്താരോ ഉപധയോ – കാമൂപധി, ഖന്ധൂപധി, കിലേസൂപധി, അഭിസങ്ഖാരൂപധീതി. കാമാ ഹി ‘‘യം പഞ്ചകാമഗുണേ പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സുഖം സോമനസ്സം, അയം കാമാനം അസ്സാദോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൬൬) ഏവം വുത്തസ്സ സുഖസ്സ അധിട്ഠാനഭാവതോ ഉപധീയതി ഏത്ഥ സുഖന്തി ഇമിനാ വചനത്ഥേന ഉപധീതി വുച്ചന്തി. ഖന്ധാപി ഖന്ധമൂലകദുക്ഖസ്സ അധിട്ഠാനഭാവതോ, കിലേസാപി അപായദുക്ഖസ്സ അധിട്ഠാനഭാവതോ, അഭിസങ്ഖാരാപി ഭവദുക്ഖസ്സ അധിട്ഠാനഭാവതോതി. ഇധ പന കാമൂപധി അധിപ്പേതോ. സോ സത്തസങ്ഖാരവസേന ദുവിധോ. തത്ഥ സത്തപടിബദ്ധോ പധാനോ, തം ദസ്സേന്തോ ‘‘പുത്തേഹി ഗോഹീ’’തി വത്വാ കാരണമാഹ – ‘‘ഉപധീ ഹി നരസ്സ നന്ദനാ’’തി. തസ്സത്ഥോ – യസ്മാ ഇമേ കാമൂപധീ നരസ്സ നന്ദനാ, നന്ദയന്തി നരം പീതിസോമനസ്സം ഉപസംഹരന്താ, തസ്മാ വേദിതബ്ബമേതം ‘‘നന്ദതി പുത്തേഹി പുത്തിമാ, ഗോപിയോ ഗോഹി തഥേവ നന്ദതി, ത്വഞ്ച പുത്തിമാ ഗോപിയോ ച, തസ്മാ ഏതേഹി, നന്ദ, മാ പബ്ബജ്ജം പാടികങ്ഖി. പബ്ബജിതസ്സ ഹി ഏതേ ഉപധയോ ന സന്തി, ഏവം സന്തേ ത്വം ദുക്ഖസ്സന്തം പത്ഥേന്തോപി ദുക്ഖിതോവ ഭവിസ്സസീ’’തി.

ഇദാനി തസ്സപി അത്ഥസ്സ സാധകകാരണം നിദ്ദിസതി ‘‘ന ഹി സോ നന്ദതി, യോ നിരൂപധീ’’തി. തസ്സത്ഥോ – യസ്മാ യസ്സേതേ ഉപധയോ നത്ഥി, സോ പിയേഹി ഞാതീഹി വിപ്പയുത്തോ നിബ്ഭോഗൂപകരണോ ന നന്ദതി, തസ്മാ ത്വം ഇമേ ഉപധയോ വജ്ജേത്വാ പബ്ബജിതോ ദുക്ഖിതോവ ഭവിസ്സസീതി.

൩൪. അഥ ഭഗവാ ‘‘മാരോ അയം പാപിമാ ഇമേസം അന്തരായായ ആഗതോ’’തി വിദിത്വാ ഫലേന ഫലം പാതേന്തോ വിയ തായേവ മാരേനാഭതായ ഉപമായ മാരവാദം ഭിന്ദന്തോ തമേവ ഗാഥം പരിവത്തേത്വാ ‘‘ഉപധി സോകവത്ഥൂ’’തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സോചതി പുത്തേഹി പുത്തിമാ’’തി. തത്ഥ സബ്ബം പദത്ഥതോ ഉത്താനമേവ. അയം പന അധിപ്പായോ – മാ, പാപിമ, ഏവം അവച ‘‘നന്ദതി പുത്തേഹി പുത്തിമാ’’തി. സബ്ബേഹേവ ഹി പിയേഹി, മനാപേഹി നാനാഭാവോ വിനാഭാവോ, അനതിക്കമനീയോ അയം വിധി, തേസഞ്ച പിയമനാപാനം പുത്തദാരാനം ഗവാസ്സവളവഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാദീനം വിനാഭാവേന അധിമത്തസോകസല്ലസമപ്പിതഹദയാ സത്താ ഉമ്മത്തകാപി ഹോന്തി ഖിത്തചിത്താ, മരണമ്പി നിഗച്ഛന്തി മരണമത്തമ്പി ദുക്ഖം. തസ്മാ ഏവം ഗണ്ഹ – സോചതി പുത്തേഹി പുത്തിമാ. യഥാ ച പുത്തേഹി പുത്തിമാ, ഗോപിയോ ഗോഹി തഥേവ സോചതീതി. കിം കാരണാ? ഉപധീ ഹി നരസ്സ സോചനാ. യസ്മാ ച ഉപധീ ഹി നരസ്സ സോചനാ, തസ്മാ ഏവ ‘‘ന ഹി സോ സോചതി, യോ നിരൂപധി’’. യോ ഉപധീസു സങ്ഗപ്പഹാനേന നിരുപധി ഹോതി, സോ സന്തുട്ഠോ ഹോതി കായപരിഹാരികേന ചീവരേന, കുച്ഛിപരിഹാരികേന പിണ്ഡപാതേന, യേന യേനേവ പക്കമതി, സമാദായേവ പക്കമതി. സേയ്യഥാപി നാമ പക്ഖീ സകുണോ …പേ… നാപരം ഇത്ഥത്തായാതി പജാനാതി. ഏവം സബ്ബസോകസമുഗ്ഘാതാ ‘‘ന ഹി സോ സോചതി, യോ നിരുപധീ’’തി. ഇതി ഭഗവാ അരഹത്തനികൂടേന ദേസനം വോസാപേസി. അഥ വാ യോ നിരുപധി, യോ നിക്കിലേസോ, സോ ന സോചതി. യാവദേവ ഹി കിലേസാ സന്തി, താവദേവ സബ്ബേ ഉപധയോ സോകപ്ഫലാവ ഹോന്തി. കിലേസപ്പഹാനാ പന നത്ഥി സോകോതി. ഏവമ്പി അരഹത്തനികൂടേനേവ ദേസനം വോസാപേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ ധനിയോ ച ഗോപീ ച ഉഭോപി പബ്ബജിംസു. ഭഗവാ ആകാസേനേവ ജേതവനം അഗമാസി. തേ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം സച്ഛികരിംസു. വസനട്ഠാനേ ച നേസം ഗോപാലകാ വിഹാരം കാരേസും. സോ അജ്ജാപി ഗോപാലകവിഹാരോത്വേവ പഞ്ഞായതീതി.

പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ

സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ ധനിയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തവണ്ണനാ

സബ്ബേസു ഭൂതേസൂതി ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തം. കാ ഉപ്പത്തി? സബ്ബസുത്താനം ചതുബ്ബിധാ ഉപ്പത്തി – അത്തജ്ഝാസയതോ, പരജ്ഝാസയതോ, അട്ഠുപ്പത്തിതോ, പുച്ഛാവസിതോ ചാതി. ദ്വയതാനുപസ്സനാദീനഞ്ഹി അത്തജ്ഝാസയതോ ഉപ്പത്തി, മേത്തസുത്താദീനം പരജ്ഝാസയതോ, ഉരഗസുത്താദീനം അട്ഠുപ്പത്തിതോ, ധമ്മികസുത്താദീനം പുച്ഛാവസിതോ. തത്ഥ ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തസ്സ അവിസേസേന പുച്ഛാവസിതോ ഉപ്പത്തി. വിസേസേന പന യസ്മാ ഏത്ഥ കാചി ഗാഥാ തേന തേന പച്ചേകസമ്ബുദ്ധേന പുട്ഠേന വുത്താ, കാചി അപുട്ഠേന അത്തനാ അധിഗതമഗ്ഗനയാനുരൂപം ഉദാനംയേവ ഉദാനേന്തേന, തസ്മാ കായചി ഗാഥായ പുച്ഛാവസിതോ, കായചി അത്തജ്ഝാസയതോ ഉപ്പത്തി.

തത്ഥ യാ അയം അവിസേസേന പുച്ഛാവസിതോ ഉപ്പത്തി, സാ ആദിതോ പഭുതി ഏവം വേദിതബ്ബാ – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി. അഥ ഖോ ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ രഹോഗതസ്സ പടിസല്ലീനസ്സ ഏവം ചേതസോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി – ‘‘ബുദ്ധാനം പത്ഥനാ ച അഭിനീഹാരോ ച ദിസ്സതി; തഥാ സാവകാനം, പച്ചേകബുദ്ധാനം ന ദിസ്സതി; യംനൂനാഹം ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛേയ്യ’’ന്തി. സോ പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ യഥാക്കമേന ഏതമത്ഥം പുച്ഛി. അഥസ്സ ഭഗവാ പുബ്ബയോഗാവചരസുത്തം അഭാസി –

‘‘പഞ്ചിമേ, ആനന്ദ, ആനിസംസാ പുബ്ബയോഗാവചരേ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ പടികച്ചേവ അഞ്ഞം ആരാധേതി. നോ ചേ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ പടികച്ചേവ അഞ്ഞം ആരാധേതി, അഥ മരണകാലേ അഞ്ഞം ആരാധേതി. നോ ചേ മരണകാലേ അഞ്ഞം ആരാധേതി, അഥ ദേവപുത്തോ സമാനോ അഞ്ഞം ആരാധേതി, അഥ ബുദ്ധാനം സമ്മുഖീഭാവേ ഖിപ്പാഭിഞ്ഞോ ഹോതി, അഥ പച്ഛിമേ കാലേ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ഹോതീ’’തി –

ഏവം വത്വാ പുന ആഹ –

‘‘പച്ചേകബുദ്ധാ നാമ, ആനന്ദ, അഭിനീഹാരസമ്പന്നാ പുബ്ബയോഗാവചരാ ഹോന്തി. തസ്മാ ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസാവകാനം സബ്ബേസം പത്ഥനാ ച അഭിനീഹാരോ ച ഇച്ഛിതബ്ബോ’’തി.

സോ ആഹ – ‘‘ബുദ്ധാനം, ഭന്തേ, പത്ഥനാ കീവ ചിരം വട്ടതീ’’തി? ബുദ്ധാനം, ആനന്ദ, ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച, മജ്ഝിമപരിച്ഛേദേന അട്ഠ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച, ഉപരിമപരിച്ഛേദേന സോളസ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച. ഏതേ ച ഭേദാ പഞ്ഞാധികസദ്ധാധികവീരിയാധികവസേന ഞാതബ്ബാ. പഞ്ഞാധികാനഞ്ഹി സദ്ധാ മന്ദാ ഹോതി, പഞ്ഞാ തിക്ഖാ. സദ്ധാധികാനം പഞ്ഞാ മജ്ഝിമാ ഹോതി, സദ്ധാ ബലവാ. വീരിയാധികാനം സദ്ധാപഞ്ഞാ മന്ദാ, വീരിയം ബലവന്തി. അപ്പത്വാ പന ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച ദിവസേ ദിവസേ വേസ്സന്തരദാനസദിസം ദാനം ദേന്തോപി തദനുരൂപസീലാദിസബ്ബപാരമിധമ്മേ ആചിനന്തോപി അന്തരാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. കസ്മാ? ഞാണം ഗബ്ഭം ന ഗണ്ഹാതി, വേപുല്ലം നാപജ്ജതി, പരിപാകം ന ഗച്ഛതീതി. യഥാ നാമ തിമാസചതുമാസപഞ്ചമാസച്ചയേന നിപ്ഫജ്ജനകം സസ്സം തം തം കാലം അപ്പത്വാ ദിവസേ ദിവസേ സഹസ്സക്ഖത്തും കേളായന്തോപി ഉദകേന സിഞ്ചന്തോപി അന്തരാ പക്ഖേന വാ മാസേന വാ നിപ്ഫാദേസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. കസ്മാ? സസ്സം ഗബ്ഭം ന ഗണ്ഹാതി, വേപുല്ലം നാപജ്ജതി, പരിപാകം ന ഗച്ഛതീതി. ഏവമേവം അപ്പത്വാ ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി…പേ… നേതം ഠാനം വിജ്ജതീതി. തസ്മാ യഥാവുത്തമേവ കാലം പാരമിപൂരണം കാതബ്ബം ഞാണപരിപാകത്ഥായ. ഏത്തകേനപി ച കാലേന ബുദ്ധത്തം പത്ഥയതോ അഭിനീഹാരകരണേ അട്ഠ സമ്പത്തിയോ ഇച്ഛിതബ്ബാ. അയഞ്ഹി –

‘‘മനുസ്സത്തം ലിങ്ഗസമ്പത്തി, ഹേതു സത്ഥാരദസ്സനം;

പബ്ബജ്ജാ ഗുണസമ്പത്തി, അധികാരോ ച ഛന്ദതാ;

അട്ഠധമ്മസമോധാനാ, അഭിനീഹാരോ സമിജ്ഝതീ’’തി. (ബു. വം. ൨.൫൯);

അഭിനീഹാരോതി ച മൂലപണിധാനസ്സേതം അധിവചനം. തത്ഥ മനുസ്സത്തന്തി മനുസ്സജാതി. അഞ്ഞത്ര ഹി മനുസ്സജാതിയാ അവസേസജാതീസു ദേവജാതിയമ്പി ഠിതസ്സ പണിധി ന ഇജ്ഝതി. ഏത്ഥ ഠിതേന പന ബുദ്ധത്തം പത്ഥേന്തേന ദാനാദീനി പുഞ്ഞകമ്മാനി കത്വാ മനുസ്സത്തംയേവ പത്ഥേതബ്ബം. തത്ഥ ഠത്വാ പണിധി കാതബ്ബോ. ഏവഞ്ഹി സമിജ്ഝതി. ലിങ്ഗസമ്പത്തീതി പുരിസഭാവോ. മാതുഗാമനപുംസകഉഭതോബ്യഞ്ജനകാനഞ്ഹി മനുസ്സജാതിയം ഠിതാനമ്പി പണിധി ന സമിജ്ഝതി. തത്ഥ ഠിതേന പന ബുദ്ധത്തം പത്ഥേന്തേന ദാനാദീനി പുഞ്ഞകമ്മാനി കത്വാ പുരിസഭാവോയേവ പത്ഥേതബ്ബോ. തത്ഥ ഠത്വാ പണിധി കാതബ്ബോ. ഏവഞ്ഹി സമിജ്ഝതി. ഹേതൂതി അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തി. യോ ഹി തസ്മിം അത്തഭാവേ വായമന്തോ അരഹത്തം പാപുണിതും സമത്ഥോ, തസ്സ സമിജ്ഝതി, നോ ഇതരസ്സ, യഥാ സുമേധപണ്ഡിതസ്സ. സോ ഹി ദീപങ്കരപാദമൂലേ പബ്ബജിത്വാ തേനത്തഭാവേന അരഹത്തം പാപുണിതും സമത്ഥോ അഹോസി. സത്ഥാരദസ്സനന്തി ബുദ്ധാനം സമ്മുഖാദസ്സനം. ഏവഞ്ഹി ഇജ്ഝതി, നോ അഞ്ഞഥാ; യഥാ സുമേധപണ്ഡിതസ്സ. സോ ഹി ദീപങ്കരം സമ്മുഖാ ദിസ്വാ പണിധേസി. പബ്ബജ്ജാതി അനഗാരിയഭാവോ. സോ ച ഖോ സാസനേ വാ കമ്മവാദികിരിയവാദിതാപസപരിബ്ബാജകനികായേ വാ വട്ടതി യഥാ സുമേധപണ്ഡിതസ്സ. സോ ഹി സുമേധോ നാമ താപസോ ഹുത്വാ പണിധേസി. ഗുണസമ്പത്തീതി ഝാനാദിഗുണപടിലാഭോ. പബ്ബജിതസ്സാപി ഹി ഗുണസമ്പന്നസ്സേവ ഇജ്ഝതി, നോ ഇതരസ്സ; യഥാ സുമേധപണ്ഡിതസ്സ. സോ ഹി പഞ്ചാഭിഞ്ഞോ അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ ച ഹുത്വാ പണിധേസി. അധികാരോതി അധികകാരോ, പരിച്ചാഗോതി അത്ഥോ. ജീവിതാദിപരിച്ചാഗഞ്ഹി കത്വാ പണിദഹതോയേവ ഇജ്ഝതി, നോ ഇതരസ്സ; യഥാ സുമേധപണ്ഡിതസ്സ. സോ ഹി –

‘‘അക്കമിത്വാന മം ബുദ്ധോ, സഹ സിസ്സേഹി ഗച്ഛതു;

മാ നം കലലേ അക്കമിത്ഥ, ഹിതായ മേ ഭവിസ്സതീ’’തി. (ബു. വം. ൨.൫൩) –

ഏവം ജീവിതപരിച്ചാഗം കത്വാ പണിധേസി. ഛന്ദതാതി കത്തുകമ്യതാ. സാ യസ്സ ബലവതീ ഹോതി, തസ്സ ഇജ്ഝതി. സാ ച, സചേ കോചി വദേയ്യ ‘‘കോ ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി സതസഹസ്സഞ്ച കപ്പേ നിരയേ പച്ചിത്വാ ബുദ്ധത്തം ഇച്ഛതീ’’തി, തം സുത്വാ യോ ‘‘അഹ’’ന്തി വത്തും ഉസ്സഹതി, തസ്സ ബലവതീതി വേദിതബ്ബാ. തഥാ യദി കോചി വദേയ്യ ‘‘കോ സകലചക്കവാളം വീതച്ചികാനം അങ്ഗാരാനം പൂരം അക്കമന്തോ അതിക്കമിത്വാ ബുദ്ധത്തം ഇച്ഛതി, കോ സകലചക്കവാളം സത്തിസൂലേഹി ആകിണ്ണം അക്കമന്തോ അതിക്കമിത്വാ ബുദ്ധത്തം ഇച്ഛതി, കോ സകലചക്കവാളം സമതിത്തികം ഉദകപുണ്ണം ഉത്തരിത്വാ ബുദ്ധത്തം ഇച്ഛതി, കോ സകലചക്കവാളം നിരന്തരം വേളുഗുമ്ബസഞ്ഛന്നം മദ്ദന്തോ അതിക്കമിത്വാ ബുദ്ധത്തം ഇച്ഛതീ’’തി തം സുത്വാ യോ ‘‘അഹ’’ന്തി വത്തും ഉസ്സഹതി, തസ്സ ബലവതീതി വേദിതബ്ബാ. ഏവരൂപേന ച കത്തുകമ്യതാഛന്ദേന സമന്നാഗതോ സുമേധപണ്ഡിതോ പണിധേസീതി.

ഏവം സമിദ്ധാഭിനീഹാരോ ച ബോധിസത്തോ ഇമാനി അട്ഠാരസ അഭബ്ബട്ഠാനാനി ന ഉപേതി. സോ ഹി തതോ പഭുതി ന ജച്ചന്ധോ ഹോതി, ന ജച്ചബധിരോ, ന ഉമ്മത്തകോ, ന ഏളമൂഗോ, ന പീഠസപ്പീ, ന മിലക്ഖൂസു ഉപ്പജ്ജതി, ന ദാസികുച്ഛിയാ നിബ്ബത്തതി, ന നിയതമിച്ഛാദിട്ഠികോ ഹോതി, നാസ്സ ലിങ്ഗം പരിവത്തതി, ന പഞ്ചാനന്തരിയകമ്മാനി കരോതി, ന കുട്ഠീ ഹോതി, ന തിരച്ഛാനയോനിയം വട്ടകതോ പച്ഛിമത്തഭാവോ ഹോതി, ന ഖുപ്പിപാസികനിജ്ഝാമതണ്ഹികപേതേസു ഉപ്പജ്ജതി, ന കാലകഞ്ചികാസുരേസു, ന അവീചിനിരയേ, ന ലോകന്തരികേസു, കാമാവചരേസു ന മാരോ ഹോതി, രൂപാവചരേസു ന അസഞ്ഞീഭവേ, ന സുദ്ധാവാസഭവേസു ഉപ്പജ്ജതി, ന അരൂപഭവേസു, ന അഞ്ഞം ചക്കവാളം സങ്കമതി.

യാ ചിമാ ഉസ്സാഹോ ഉമ്മങ്ഗോ അവത്ഥാനം ഹിതചരിയാ ചാതി ചതസ്സോ ബുദ്ധഭൂമിയോ, താഹി സമന്നാഗതോ ഹോതി. തത്ഥ –

‘‘ഉസ്സാഹോ വീരിയം വുത്തം, ഉമ്മങ്ഗോ പഞ്ഞാ പവുച്ചതി;

അവത്ഥാനം അധിട്ഠാനം, ഹിതചരിയാ മേത്താഭാവനാ’’തി. –

വേദിതബ്ബാ. യേ ചാപി ഇമേ നേക്ഖമ്മജ്ഝാസയോ, പവിവേകജ്ഝാസയോ, അലോഭജ്ഝാസയോ, അദോസജ്ഝാസയോ, അമോഹജ്ഝാസയോ, നിസ്സരണജ്ഝാസയോതി ഛ അജ്ഝാസയാ ബോധിപരിപാകായ സംവത്തന്തി, യേഹി സമന്നാഗതത്താ നേക്ഖമ്മജ്ഝാസയാ ച ബോധിസത്താ കാമേ ദോസദസ്സാവിനോ, പവിവേകജ്ഝാസയാ ച ബോധിസത്താ സങ്ഗണികായ ദോസദസ്സാവിനോ, അലോഭജ്ഝാസയാ ച ബോധിസത്താ ലോഭേ ദോസദസ്സാവിനോ, അദോസജ്ഝാസയാ ച ബോധിസത്താ ദോസേ ദോസദസ്സാവിനോ, അമോഹജ്ഝാസയാ ച ബോധിസത്താ മോഹേ ദോസദസ്സാവിനോ, നിസ്സരണജ്ഝാസയാ ച ബോധിസത്താ സബ്ബഭവേസു ദോസദസ്സാവിനോതി വുച്ചന്തി, തേഹി ച സമന്നാഗതോ ഹോതി.

പച്ചേകബുദ്ധാനം പന കീവ ചിരം പത്ഥനാ വട്ടതീതി? പച്ചേകബുദ്ധാനം ദ്വേ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച. തതോ ഓരം ന സക്കാ. പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവേത്ഥ കാരണം വേദിതബ്ബം. ഏത്തകേനാപി ച കാലേന പച്ചേകബുദ്ധത്തം പത്ഥയതോ അഭിനീഹാരകരണേ പഞ്ച സമ്പത്തിയോ ഇച്ഛിതബ്ബാ. തേസഞ്ഹി –

മനുസ്സത്തം ലിങ്ഗസമ്പത്തി, വിഗതാസവദസ്സനം;

അധികാരോ ഛന്ദതാ ഏതേ, അഭിനീഹാരകാരണാ.

തത്ഥ വിഗതാസവദസ്സനന്തി ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസാവകാനം യസ്സ കസ്സചി ദസ്സനന്തി അത്ഥോ. സേസം വുത്തനയമേവ.

അഥ സാവകാനം പത്ഥനാ കിത്തകം വട്ടതീതി? ദ്വിന്നം അഗ്ഗസാവകാനം ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച, അസീതിമഹാസാവകാനം കപ്പസതസഹസ്സം, തഥാ ബുദ്ധസ്സ മാതാപിതൂനം ഉപട്ഠാകസ്സ പുത്തസ്സ ചാതി. തതോ ഓരം ന സക്കാ. വുത്തനയമേവേത്ഥ കാരണം. ഇമേസം പന സബ്ബേസമ്പി അധികാരോ ഛന്ദതാതി ദ്വങ്ഗസമ്പന്നോയേവ അഭിനീഹാരോ ഹോതി.

ഏവം ഇമായ പത്ഥനായ ഇമിനാ ച അഭിനീഹാരേന യഥാവുത്തപ്പഭേദം കാലം പാരമിയോ പൂരേത്വാ ബുദ്ധാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജന്താ ഖത്തിയകുലേ വാ ബ്രാഹ്മണകുലേ വാ ഉപ്പജ്ജന്തി, പച്ചേകബുദ്ധാ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണഗഹപതികുലാനം അഞ്ഞതരസ്മിം, അഗ്ഗസാവകാ പന ഖത്തിയബ്രാഹ്മണകുലേസ്വേവ ബുദ്ധാ ഇവ സബ്ബബുദ്ധാ സംവട്ടമാനേ കപ്പേ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, വിവട്ടമാനേ കപ്പേ ഉപ്പജ്ജന്തി. പച്ചേകബുദ്ധാ ബുദ്ധേ അപ്പത്വാ ബുദ്ധാനം ഉപ്പജ്ജനകാലേയേവ ഉപ്പജ്ജന്തി. ബുദ്ധാ സയഞ്ച ബുജ്ഝന്തി, പരേ ച ബോധേന്തി. പച്ചേകബുദ്ധാ സയമേവ ബുജ്ഝന്തി, ന പരേ ബോധേന്തി. അത്ഥരസമേവ പടിവിജ്ഝന്തി, ന ധമ്മരസം. ന ഹി തേ ലോകുത്തരധമ്മം പഞ്ഞത്തിം ആരോപേത്വാ ദേസേതും സക്കോന്തി, മൂഗേന ദിട്ഠസുപിനോ വിയ വനചരകേന നഗരേ സായിതബ്യഞ്ജനരസോ വിയ ച നേസം ധമ്മാഭിസമയോ ഹോതി. സബ്ബം ഇദ്ധിസമാപത്തിപടിസമ്ഭിദാപഭേദം പാപുണന്തി, ഗുണവിസിട്ഠതായ ബുദ്ധാനം ഹേട്ഠാ സാവകാനം ഉപരി ഹോന്തി, അഞ്ഞേ പബ്ബാജേത്വാ ആഭിസമാചാരികം സിക്ഖാപേന്തി, ‘‘ചിത്തസല്ലേഖോ കാതബ്ബോ, വോസാനം നാപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ ഉദ്ദേസേന ഉപോസഥം കരോന്തി, ‘അജ്ജുപോസഥോ’തി വചനമത്തേന വാ. ഉപോസഥം കരോന്താ ച ഗന്ധമാദനേ മഞ്ജൂസകരുക്ഖമൂലേ രതനമാളേ സന്നിപതിത്വാ കരോന്തീതി. ഏവം ഭഗവാ ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ പച്ചേകബുദ്ധാനം സബ്ബാകാരപരിപൂരം പത്ഥനഞ്ച അഭിനീഹാരഞ്ച കഥേത്വാ, ഇദാനി ഇമായ പത്ഥനായ ഇമിനാ ച അഭിനീഹാരേന സമുദാഗതേ തേ തേ പച്ചേകബുദ്ധേ കഥേതും ‘‘സബ്ബേസു ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡ’’ന്തിആദിനാ നയേന ഇമം ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തം അഭാസി. അയം താവ അവിസേസേന പുച്ഛാവസിതോ ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തസ്സ ഉപ്പത്തി.

൩൫. ഇദാനി വിസേസേന വത്തബ്ബാ. തത്ഥ ഇമിസ്സാ താവ ഗാഥായ ഏവം ഉപ്പത്തി വേദിതബ്ബാ – അയം കിര പച്ചേകബുദ്ധോ പച്ചേകബോധിസത്തഭൂമിം ഓഗാഹന്തോ ദ്വേ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച പാരമിയോ പൂരേത്വാ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ആരഞ്ഞികോ ഹുത്വാ ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേന്തോ സമണധമ്മം അകാസി. ഏതം കിര വത്തം അപരിപൂരേത്വാ പച്ചേകബോധിം പാപുണന്താ നാമ നത്ഥി. കിം പനേതം ഗതപച്ചാഗതവത്തം നാമ? ഹരണപച്ചാഹരണന്തി. തം യഥാ വിഭൂതം ഹോതി, തഥാ കഥേസ്സാമ.

ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു ഹരതി, ന പച്ചാഹരതി; ഏകച്ചോ പച്ചാഹരതി, ന ഹരതി; ഏകച്ചോ പന നേവ ഹരതി, ന പച്ചാഹരതി; ഏകച്ചോ ഹരതി ച പച്ചാഹരതി ച. തത്ഥ യോ ഭിക്ഖു പഗേവ വുട്ഠായ ചേതിയങ്ഗണബോധിയങ്ഗണവത്തം കത്വാ, ബോധിരുക്ഖേ ഉദകം ആസിഞ്ചിത്വാ, പാനീയഘടം പൂരേത്വാ പാനീയമാളേ ഠപേത്വാ, ആചരിയവത്തം ഉപജ്ഝായവത്തം കത്വാ, ദ്വേഅസീതി ഖുദ്ദകവത്താനി ചുദ്ദസ മഹാവത്താനി ച സമാദായ വത്തതി, സോ സരീരപരികമ്മം കത്വാ, സേനാസനം പവിസിത്വാ, യാവ ഭിക്ഖാചാരവേലാ താവ വിവിത്താസനേ വീതിനാമേത്വാ, വേലം ഞത്വാ, നിവാസേത്വാ, കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ, ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ, സങ്ഘാടിം ഖന്ധേ കരിത്വാ, പത്തം അംസേ ആലഗ്ഗേത്വാ, കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോന്തോ ചേതിയങ്ഗണം പത്വാ, ചേതിയഞ്ച ബോധിഞ്ച വന്ദിത്വാ, ഗാമസമീപേ ചീവരം പാരുപിത്വാ, പത്തമാദായ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസതി, ഏവം പവിട്ഠോ ച ലാഭീ ഭിക്ഖു പുഞ്ഞവാ ഉപാസകേഹി സക്കതഗരുകതോ ഉപട്ഠാകകുലേ വാ പടിക്കമനസാലായം വാ പടിക്കമിത്വാ ഉപാസകേഹി തം തം പഞ്ഹം പുച്ഛിയമാനോ തേസം പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനേന ധമ്മദേസനാവിക്ഖേപേന ച തം മനസികാരം ഛഡ്ഡേത്വാ നിക്ഖമതി, വിഹാരം ആഗതോപി ഭിക്ഖൂനം പഞ്ഹം പുട്ഠോ കഥേതി, ധമ്മം ഭണതി, തം തം ബ്യാപാരമാപജ്ജതി, പച്ഛാഭത്തമ്പി പുരിമയാമമ്പി മജ്ഝിമയാമമ്പി ഏവം ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം പപഞ്ചിത്വാ കായദുട്ഠുല്ലാഭിഭൂതോ പച്ഛിമയാമേപി സയതി, നേവ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോതി, അയം വുച്ചതി ഹരതി, ന പച്ചാഹരതീതി.

യോ പന ബ്യാധിബഹുലോ ഹോതി, ഭുത്താഹാരോ പച്ചൂസസമയേ ന സമ്മാ പരിണമതി, പഗേവ വുട്ഠായ യഥാവുത്തം വത്തം കാതും ന സക്കോതി കമ്മട്ഠാനം വാ മനസി കാതും, അഞ്ഞദത്ഥു യാഗും വാ ഭേസജ്ജം വാ പത്ഥയമാനോ കാലസ്സേവ പത്തചീവരമാദായ ഗാമം പവിസതി. തത്ഥ യാഗും വാ ഭേസജ്ജം വാ ഭത്തം വാ ലദ്ധാ ഭത്തകിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ, പഞ്ഞത്താസനേ നിസിന്നോ കമ്മട്ഠാനം മനസി കത്വാ, വിസേസം പത്വാ വാ അപ്പത്വാ വാ, വിഹാരം ആഗന്ത്വാ, തേനേവ മനസികാരേന വിഹരതി. അയം വുച്ചതി പച്ചാഹരതി ന ഹരതീതി. ഏദിസാ ച ഭിക്ഖൂ യാഗും പിവിത്വാ, വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ, ബുദ്ധസാസനേ അരഹത്തം പത്താ ഗണനപഥം വീതിവത്താ. സീഹളദീപേയേവ തേസു തേസു ഗാമേസു ആസനസാലായ ന തം ആസനം അത്ഥി, യത്ഥ യാഗും പിവിത്വാ അരഹത്തം പത്തോ ഭിക്ഖു നത്ഥീതി.

യോ പന പമാദവിഹാരീ ഹോതി നിക്ഖിത്തധുരോ, സബ്ബവത്താനി ഭിന്ദിത്വാ പഞ്ചവിധചേതോഖിലവിനിബന്ധനബദ്ധചിത്തോ വിഹരന്തോ കമ്മട്ഠാനമനസികാരമനനുയുത്തോ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ ഗിഹിപപഞ്ചേന പപഞ്ചിതോ തുച്ഛകോ നിക്ഖമതി, അയം വുച്ചതി നേവ ഹരതി ന പച്ചാഹരതീതി.

യോ പന പഗേവ വുട്ഠായ പുരിമനയേനേവ സബ്ബവത്താനി പരിപൂരേത്വാ യാവ ഭിക്ഖാചാരവേലാ, താവ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോതി. കമ്മട്ഠാനം നാമ ദുവിധം – സബ്ബത്ഥകം, പാരിഹാരിയഞ്ച. സബ്ബത്ഥകം നാമ മേത്താ ച മരണസ്സതി ച. തം സബ്ബത്ഥ ഇച്ഛിതബ്ബതോ ‘‘സബ്ബത്ഥക’’ന്തി വുച്ചതി. മേത്താ നാമ ആവാസാദീസു സബ്ബത്ഥ ഇച്ഛിതബ്ബാ. ആവാസേസു ഹി മേത്താവിഹാരീ ഭിക്ഖു സബ്രഹ്മചാരീനം പിയോ ഹോതി, തേന ഫാസു അസങ്ഘട്ഠോ വിഹരതി. ദേവതാസു മേത്താവിഹാരീ ദേവതാഹി രക്ഖിതഗോപിതോ സുഖം വിഹരതി. രാജരാജമഹാമത്താദീസു മേത്താവിഹാരീ, തേഹി മമായിതോ സുഖം വിഹരതി. ഗാമനിഗമാദീസു മേത്താവിഹാരീ സബ്ബത്ഥ ഭിക്ഖാചരിയാദീസു മനുസ്സേഹി സക്കതഗരുകതോ സുഖം വിഹരതി. മരണസ്സതിഭാവനായ ജീവിതനികന്തിം പഹായ അപ്പമത്തോ വിഹരതി.

യം പന സദാ പരിഹരിതബ്ബം ചരിതാനുകൂലേന ഗഹിതത്താ ദസാസുഭകസിണാനുസ്സതീസു അഞ്ഞതരം, ചതുധാതുവവത്ഥാനമേവ വാ, തം സദാ പരിഹരിതബ്ബതോ, രക്ഖിതബ്ബതോ, ഭാവേതബ്ബതോ ച പാരിഹാരിയന്തി വുച്ചതി, മൂലകമ്മട്ഠാനന്തിപി തദേവ. തത്ഥ യം പഠമം സബ്ബത്ഥകകമ്മട്ഠാനം മനസി കരിത്വാ പച്ഛാ പാരിഹാരിയകമ്മട്ഠാനം മനസി കരോതി, തം ചതുധാതുവവത്ഥാനമുഖേന ദസ്സേസ്സാമ.

അയഞ്ഹി യഥാഠിതം യഥാപണിഹിതം കായം ധാതുസോ പച്ചവേക്ഖതി – യം ഇമസ്മിം സരീരേ വീസതികോട്ഠാസേസു കക്ഖളം ഖരഗതം, സാ പഥവീധാതു. യം ദ്വാദസസു ആബന്ധനകിച്ചകരം സ്നേഹഗതം, സാ ആപോധാതു. യം ചതൂസു പരിപാചനകരം ഉസുമഗതം, സാ തേജോധാതു. യം പന ഛസു വിത്ഥമ്ഭനകരം വായോഗതം, സാ വായോധാതു. യം പനേത്ഥ ചതൂഹി മഹാഭൂതേഹി അസമ്ഫുട്ഠം ഛിദ്ദം വിവരം, സാ ആകാസധാതു. തംവിജാനനകം ചിത്തം വിഞ്ഞാണധാതു. തതോ ഉത്തരി അഞ്ഞോ സത്തോ വാ പുഗ്ഗലോ വാ നത്ഥി. കേവലം സുദ്ധസങ്ഖാരപുഞ്ജോവ അയന്തി.

ഏവം ആദിമജ്ഝപരിയോസാനതോ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരിത്വാ, കാലം ഞത്വാ, ഉട്ഠായാസനാ നിവാസേത്വാ, പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ഗാമം പിണ്ഡായ ഗച്ഛതി. ഗച്ഛന്തോ ച യഥാ അന്ധപുഥുജ്ജനാ അഭിക്കമാദീസു ‘‘അത്താ അഭിക്കമതി, അത്തനാ അഭിക്കമോ നിബ്ബത്തിതോ’’തി വാ, ‘‘അഹം അഭിക്കമാമി, മയാ അഭിക്കമോ നിബ്ബത്തിതോ’’തി വാ സമ്മുയ്ഹന്തി, തഥാ അസമ്മുയ്ഹന്തോ ‘‘അഭിക്കമാമീതി ചിത്തേ ഉപ്പജ്ജമാനേ തേനേവ ചിത്തേന സദ്ധിം ചിത്തസമുട്ഠാനാ സന്ധാരണവായോധാതു ഉപ്പജ്ജതി. സാ ഇമം പഥവീധാത്വാദിസന്നിവേസഭൂതം കായസമ്മതം അട്ഠികസങ്ഘാടം വിപ്ഫരതി, തതോ ചിത്തകിരിയാവായോധാതുവിപ്ഫാരവസേന അയം കായസമ്മതോ അട്ഠികസങ്ഘാടോ അഭിക്കമതി. തസ്സേവം അഭിക്കമതോ ഏകേകപാദുദ്ധാരണേ ചതൂസു ധാതൂസു വായോധാതുഅനുഗതാ തേജോധാതു അധികാ ഉപ്പജ്ജതി, മന്ദാ ഇതരാ. അതിഹരണവീതിഹരണാപഹരണേസു പന തേജോധാതുഅനുഗതാ വായോധാതു അധികാ ഉപ്പജ്ജതി, മന്ദാ ഇതരാ. ഓരോഹണേ പന പഥവീധാതുഅനുഗതാ ആപോധാതു അധികാ ഉപ്പജ്ജതി, മന്ദാ ഇതരാ. സന്നിക്ഖേപനസമുപ്പീളനേസു ആപോധാതുഅനുഗതാ പഥവീധാതു അധികാ ഉപ്പജ്ജതി, മന്ദാ ഇതരാ. ഇച്ചേതാ ധാതുയോ തേന തേന അത്തനോ ഉപ്പാദകചിത്തേന സദ്ധിം തത്ഥ തത്ഥേവ ഭിജ്ജന്തി. തത്ഥ കോ ഏകോ അഭിക്കമതി, കസ്സ വാ ഏകസ്സ അഭിക്കമന’’ന്തി ഏവം ഏകേകപാദുദ്ധാരണാദിപ്പകാരേസു ഏകേകസ്മിം പകാരേ ഉപ്പന്നധാതുയോ, തദവിനിബ്ഭുത്താ ച സേസാ രൂപധമ്മാ, തംസമുട്ഠാപകം ചിത്തം, തംസമ്പയുത്താ ച സേസാ അരൂപധമ്മാതി ഏതേ രൂപാരൂപധമ്മാ. തതോ പരം അതിഹരണവീതിഹരണാദീസു അഞ്ഞം പകാരം ന സമ്പാപുണന്തി, തത്ഥ തത്ഥേവ ഭിജ്ജന്തി. തസ്മാ അനിച്ചാ. യഞ്ച അനിച്ചം, തം ദുക്ഖം. യം ദുക്ഖം, തദനത്താതി ഏവം സബ്ബാകാരപരിപൂരം കമ്മട്ഠാനം മനസികരോന്തോവ ഗച്ഛതി. അത്ഥകാമാ ഹി കുലപുത്താ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ദസപി വീസമ്പി തിംസമ്പി ചത്താലീസമ്പി പഞ്ഞാസമ്പി സട്ഠിപി സത്തതിപി സതമ്പി ഏകതോ വസന്താ കതികവത്തം കത്വാ വിഹരന്തി – ‘‘ആവുസോ, തുമ്ഹേ ന ഇണട്ഠാ, ന ഭയട്ഠാ, ന ജീവികാപകതാ പബ്ബജിതാ; ദുക്ഖാ മുച്ചിതുകാമാ പനേത്ഥ പബ്ബജിതാ. തസ്മാ ഗമനേ ഉപ്പന്നകിലേസം ഗമനേയേവ നിഗ്ഗണ്ഹഥ, ഠാനേ നിസജ്ജായ, സയനേ ഉപ്പന്നകിലേസം ഗമനേയേവ നിഗ്ഗണ്ഹഥാ’’തി. തേ ഏവം കതികവത്തം കത്വാ ഭിക്ഖാചാരം ഗച്ഛന്താ അഡ്ഢഉസഭഉസഭഅഡ്ഢഗാവുതഗാവുതന്തരേസു പാസാണാ ഹോന്തി, തായ സഞ്ഞായ കമ്മട്ഠാനം മനസികരോന്താവ ഗച്ഛന്തി. സചേ കസ്സചി ഗമനേ കിലേസോ ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥേവ നം നിഗ്ഗണ്ഹാതി. തഥാ അസക്കോന്തോ തിട്ഠതി. അഥസ്സ പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്തോപി തിട്ഠതി. സോ – ‘‘അയം ഭിക്ഖു തുയ്ഹം ഉപ്പന്നവിതക്കം ജാനാതി, അനനുച്ഛവികം തേ ഏത’’ന്തി അത്താനം പടിചോദേത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ തത്ഥേവ അരിയഭൂമിം ഓക്കമതി. തഥാ അസക്കോന്തോ നിസീദതി. അഥസ്സ പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്തോപി നിസീദതീതി സോയേവ നയോ. അരിയഭൂമി ഓക്കമിതും അസക്കോന്തോപി തം കിലേസം വിക്ഖമ്ഭേത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസികരോന്തോവ ഗച്ഛതി. ന കമ്മട്ഠാനവിപ്പയുത്തേന ചിത്തേന പാദം ഉദ്ധരതി. ഉദ്ധരതി ചേ, പടിനിവത്തിത്വാ പുരിമപ്പദേസംയേവ ഏതി സീഹളദീപേ ആലിന്ദകവാസീ മഹാഫുസ്സദേവത്ഥേരോ വിയ.

സോ കിര ഏകൂനവീസതി വസ്സാനി ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേന്തോ ഏവ വിഹാസി. മനുസ്സാപി സുദം അന്തരാമഗ്ഗേ കസന്താ ച വപന്താ ച മദ്ദന്താ ച കമ്മാനി കരോന്താ ഥേരം തഥാ ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ – ‘‘അയം ഥേരോ പുനപ്പുനം നിവത്തിത്വാ ഗച്ഛതി, കിം നു ഖോ മഗ്ഗമൂള്ഹോ, ഉദാഹു കിഞ്ചി പമുട്ഠോ’’തി സമുല്ലപന്തി. സോ തം അനാദിയിത്വാ കമ്മട്ഠാനയുത്തേനേവ ചിത്തേന സമണധമ്മം കരോന്തോ വീസതിവസ്സബ്ഭന്തരേ അരഹത്തം പാപുണി. അരഹത്തപ്പത്തദിവസേ ചസ്സ ചങ്കമനകോടിയം അധിവത്ഥാ ദേവതാ അങ്ഗുലീഹി ദീപം ഉജ്ജാലേത്വാ അട്ഠാസി. ചത്താരോപി മഹാരാജാനോ സക്കോ ച ദേവാനമിന്ദോ, ബ്രഹ്മാ ച സഹമ്പതി ഉപട്ഠാനം ആഗമംസു. തഞ്ച ഓഭാസം ദിസ്വാ വനവാസീ മഹാതിസ്സത്ഥേരോ തം ദുതിയദിവസേ പുച്ഛി ‘‘രത്തിഭാഗേ ആയസ്മതോ സന്തികേ ഓഭാസോ അഹോസി, കിം സോ ഓഭാസോ’’തി? ഥേരോ വിക്ഖേപം കരോന്തോ ‘‘ഓഭാസോ നാമ ദീപോഭാസോപി ഹോതി, മണിഓഭാസോപീ’’തി ഏവമാദിം ആഹ. സോ ‘‘പടിച്ഛാദേഥ തുമ്ഹേ’’തി നിബദ്ധോ ‘‘ആമാ’’തി പടിജാനിത്വാ ആരോചേസി.

കാളവല്ലിമണ്ഡപവാസീ മഹാനാഗത്ഥേരോ വിയ ച. സോപി കിര ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേന്തോ ‘‘പഠമം താവ ഭഗവതോ മഹാപധാനം പൂജേമീ’’തി സത്ത വസ്സാനി ഠാനചങ്കമമേവ അധിട്ഠാസി. പുന സോളസ വസ്സാനി ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. ഏവം കമ്മട്ഠാനയുത്തേനേവ ചിത്തേന പാദം ഉദ്ധരന്തോ വിപ്പയുത്തേന ചിത്തേന ഉദ്ധടേ പന പടിനിവത്തന്തോ ഗാമസമീപം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഗാവീ നു പബ്ബജിതോ നൂ’’തി ആസങ്കനീയപ്പദേസേ ഠത്വാ, സങ്ഘാടിം പാരുപിത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ, ഗാമദ്വാരം പത്വാ, കച്ഛകന്തരതോ ഉദകം ഗഹേത്വാ, ഗണ്ഡൂസം കത്വാ ഗാമം പവിസതി ‘‘ഭിക്ഖം ദാതും വാ വന്ദിതും വാ ഉപഗതേ മനുസ്സേ ‘ദീഘായുകാ ഹോഥാ’തി വചനമത്തേനപി മാ മേ കമ്മട്ഠാനവിക്ഖേപോ അഹോസീ’’തി സചേ പന ‘‘അജ്ജ, ഭന്തേ, കിം സത്തമീ, ഉദാഹു അട്ഠമീ’’തി ദിവസം പുച്ഛന്തി, ഉദകം ഗിലിത്വാ ആരോചേതി. സചേ ദിവസപുച്ഛകാ ന ഹോന്തി, നിക്ഖമനവേലായം ഗാമദ്വാരേ നിട്ഠുഭിത്വാവ യാതി.

സീഹളദീപേയേവ കലമ്ബതിത്ഥവിഹാരേ വസ്സൂപഗതാ പഞ്ഞാസഭിക്ഖൂ വിയ ച. തേ കിര വസ്സൂപനായികഉപോസഥദിവസേ കതികവത്തം അകംസു – ‘‘അരഹത്തം അപ്പത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാലപിസ്സാമാ’’തി. ഗാമഞ്ച പിണ്ഡായ പവിസന്താ ഗാമദ്വാരേ ഉദകഗണ്ഡൂസം കത്വാ പവിസിംസു, ദിവസേ പുച്ഛിതേ ഉദകം ഗിലിത്വാ ആരോചേസും, അപുച്ഛിതേ ഗാമദ്വാരേ നിട്ഠുഭിത്വാ വിഹാരം ആഗമംസു. തത്ഥ മനുസ്സാ നിട്ഠുഭനട്ഠാനം ദിസ്വാ ജാനിംസു ‘‘അജ്ജ ഏകോ ആഗതോ, അജ്ജ ദ്വേ’’തി. ഏവഞ്ച ചിന്തേസും ‘‘കിം നു ഖോ ഏതേ അമ്ഹേഹേവ സദ്ധിം ന സല്ലപന്തി, ഉദാഹു അഞ്ഞമഞ്ഞമ്പി? യദി അഞ്ഞമഞ്ഞമ്പി ന സല്ലപന്തി, അദ്ധാ വിവാദജാതാ ഭവിസ്സന്തി, ഹന്ദ നേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം ഖമാപേസ്സാമാ’’തി സബ്ബേ വിഹാരം അഗമംസു. തത്ഥ പഞ്ഞാസഭിക്ഖൂസു വസ്സം ഉപഗതേസു ദ്വേ ഭിക്ഖൂ ഏകോകാസേ നാദ്ദസംസു. തതോ യോ തേസു ചക്ഖുമാ പുരിസോ, സോ ഏവമാഹ – ‘‘ന, ഭോ, കലഹകാരകാനം വസനോകാസോ ഈദിസോ ഹോതി, സുസമ്മട്ഠം ചേതിയങ്ഗണം ബോധിയങ്ഗണം, സുനിക്ഖിത്താ സമ്മജ്ജനിയോ, സൂപട്ഠപിതം പാനീയപരിഭോജനീയ’’ന്തി. തേ തതോവ നിവത്താ. തേ ഭിക്ഖൂ അന്തോതേമാസേയേവ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ അരഹത്തം പത്വാ മഹാപവാരണായ വിസുദ്ധിപവാരണം പവാരേസും.

ഏവം കാളവല്ലിമണ്ഡപവാസീ മഹാനാഗത്ഥേരോ വിയ കലമ്ബതിത്ഥവിഹാരേ വസ്സൂപഗതഭിക്ഖൂ വിയ ച കമ്മട്ഠാനയുത്തേനേവ ചിത്തേന പാദം ഉദ്ധരന്തോ ഗാമസമീപം പത്വാ, ഉദകഗണ്ഡൂസം കത്വാ, വീഥിയോ സല്ലക്ഖേത്വാ, യത്ഥ സുരാസോണ്ഡധുത്താദയോ കലഹകാരകാ ചണ്ഡഹത്ഥിഅസ്സാദയോ വാ നത്ഥി, തം വീഥിം പടിപജ്ജതി. തത്ഥ ച പിണ്ഡായ ചരമാനോ ന തുരിതതുരിതോ വിയ ജവേന ഗച്ഛതി, ജവനപിണ്ഡപാതികധുതങ്ഗം നാമ നത്ഥി. വിസമഭൂമിഭാഗപ്പത്തം പന ഉദകഭരിതസകടമിവ നിച്ചലോവ ഹുത്വാ ഗച്ഛതി. അനുഘരം പവിട്ഠോ ച ദാതുകാമം അദാതുകാമം വാ സല്ലക്ഖേതും തദനുരൂപം കാലം ആഗമേന്തോ ഭിക്ഖം ഗഹേത്വാ, പതിരൂപേ ഓകാസേ നിസീദിത്വാ, കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോന്തോ ആഹാരേ പടികൂലസഞ്ഞം ഉപട്ഠപേത്വാ, അക്ഖബ്ഭഞ്ജനവണാലേപനപുത്തമംസൂപമാവസേന പച്ചവേക്ഖന്തോ അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ആഹാരം ആഹാരേതി, നേവ ദവായ ന മദായ…പേ… ഭുത്താവീ ച ഉദകകിച്ചം കത്വാ, മുഹുത്തം ഭത്തകിലമഥം പടിപ്പസ്സമ്ഭേത്വാ, യഥാ പുരേ ഭത്തം, ഏവം പച്ഛാ ഭത്തം പുരിമയാമം പച്ഛിമയാമഞ്ച കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോതി. അയം വുച്ചതി ഹരതി ചേവ പച്ചാഹരതി ചാതി. ഏവമേതം ഹരണപച്ചാഹരണം ഗതപച്ചാഗതവത്തന്തി വുച്ചതി.

ഏതം പൂരേന്തോ യദി ഉപനിസ്സയസമ്പന്നോ ഹോതി, പഠമവയേ ഏവ അരഹത്തം പാപുണാതി. നോ ചേ പഠമവയേ പാപുണാതി, അഥ മജ്ഝിമവയേ പാപുണാതി. നോ ചേ മജ്ഝിമവയേ പാപുണാതി, അഥ മരണസമയേ പാപുണാതി. നോ ചേ മരണസമയേ പാപുണാതി, അഥ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ പാപുണാതി. നോ ചേ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ പാപുണാതി, അഥ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ പരിനിബ്ബാതി. നോ ചേ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ പരിനിബ്ബാതി, അഥ ബുദ്ധാനം സന്തികേ ഖിപ്പാഭിഞ്ഞോ ഹോതി; സേയ്യഥാപി – ഥേരോ ബാഹിയോ, മഹാപഞ്ഞോ വാ ഹോതി; സേയ്യഥാപി ഥേരോ സാരിപുത്തോ.

അയം പന പച്ചേകബോധിസത്തോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ, ആരഞ്ഞികോ ഹുത്വാ, വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി ഏതം ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേത്വാ, കാലം കത്വാ, കാമാവചരദേവലോകേ ഉപ്പജ്ജി. തതോ ചവിത്വാ ബാരാണസിരഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി. കുസലാ ഇത്ഥിയോ തദഹേവ ഗബ്ഭസണ്ഠാനം ജാനന്തി, സാ ച താസമഞ്ഞതരാ, തസ്മാ തം ഗബ്ഭപതിട്ഠാനം രഞ്ഞോ നിവേദേസി. ധമ്മതാ ഏസാ, യം പുഞ്ഞവന്തേ സത്തേ ഗബ്ഭേ ഉപ്പന്നേ മാതുഗാമോ ഗബ്ഭപരിഹാരം ലഭതി. തസ്മാ രാജാ തസ്സാ ഗബ്ഭപരിഹാരം അദാസി. സാ തതോ പഭുതി നാച്ചുണ്ഹം കിഞ്ചി അജ്ഝോഹരിതും ലഭതി, നാതിസീതം, നാതിഅമ്ബിലം, നാതിലോണം, നാതികടുകം, നാതിതിത്തകം. അച്ചുണ്ഹേ ഹി മാതരാ അജ്ഝോഹടേ ഗബ്ഭസ്സ ലോഹകുമ്ഭിവാസോ വിയ ഹോതി, അതിസീതേ ലോകന്തരികവാസോ വിയ, അച്ചമ്ബിലലോണകടുകതിത്തകേസു ഭുത്തേസു സത്ഥേന ഫാലേത്വാ അമ്ബിലാദീഹി സിത്താനി വിയ ഗബ്ഭസേയ്യകസ്സ അങ്ഗാനി തിബ്ബവേദനാനി ഹോന്തി. അതിചങ്കമനട്ഠാനനിസജ്ജാസയനതോപി നം നിവാരേന്തി – ‘‘കുച്ഛിഗതസ്സ സഞ്ചലനദുക്ഖം മാ അഹോസീ’’തി. മുദുകത്ഥരണത്ഥതായ ഭൂമിയം ചങ്കമനാദീനി മത്തായ കാതും ലഭതി, വണ്ണഗന്ധാദിസമ്പന്നം സാദുസപ്പായം അന്നപാനം ലഭതി. പരിഗ്ഗഹേത്വാവ നം ചങ്കമാപേന്തി, നിസീദാപേന്തി, വുട്ഠാപേന്തി.

സാ ഏവം പരിഹരിയമാനാ ഗബ്ഭപരിപാകകാലേ സൂതിഘരം പവിസിത്വാ പച്ചൂസസമയേ പുത്തം വിജായി പക്കതേലമദ്ദിതമനോസിലാപിണ്ഡിസദിസം ധഞ്ഞപുഞ്ഞലക്ഖണൂപേതം. തതോ നം പഞ്ചമദിവസേ അലങ്കതപ്പടിയത്തം രഞ്ഞോ ദസ്സേസും, രാജാ തുട്ഠോ ഛസട്ഠിയാ ധാതീഹി ഉപട്ഠാപേസി. സോ സബ്ബസമ്പത്തീഹി വഡ്ഢമാനോ ന ചിരസ്സേവ വിഞ്ഞുതം പാപുണി. തം സോളസവസ്സുദ്ദേസികമേവ സമാനം രാജാ രജ്ജേ അഭിസിഞ്ചി, വിവിധനാടകാനി ചസ്സ ഉപട്ഠാപേസി. അഭിസിത്തോ രാജപുത്തോ രജ്ജം കാരേസി നാമേന ബ്രഹ്മദത്തോ സകലജമ്ബുദീപേ വീസതിയാ നഗരസഹസ്സേസു. ജമ്ബുദീപേ ഹി പുബ്ബേ ചതുരാസീതി നഗരസഹസ്സാനി അഹേസും. താനി പരിഹായന്താനി സട്ഠി അഹേസും, തതോ പരിഹായന്താനി ചത്താലീസം, സബ്ബപരിഹായനകാലേ പന വീസതി ഹോന്തി. അയഞ്ച ബ്രഹ്മദത്തോ സബ്ബപരിഹായനകാലേ ഉപ്പജ്ജി. തേനസ്സ വീസതി നഗരസഹസ്സാനി അഹേസും, വീസതി പാസാദസഹസ്സാനി, വീസതി ഹത്ഥിസഹസ്സാനി, വീസതി അസ്സസഹസ്സാനി, വീസതി രഥസഹസ്സാനി, വീസതി പത്തിസഹസ്സാനി, വീസതി ഇത്ഥിസഹസ്സാനി – ഓരോധാ ച നാടകിത്ഥിയോ ച, വീസതി അമച്ചസഹസ്സാനി. സോ മഹാരജ്ജം കാരയമാനോ ഏവ കസിണപരികമ്മം കത്വാ പഞ്ച അഭിഞ്ഞായോ, അട്ഠ സമാപത്തിയോ ച നിബ്ബത്തേസി. യസ്മാ പന അഭിസിത്തരഞ്ഞാ നാമ അവസ്സം അട്ടകരണേ നിസീദിതബ്ബം, തസ്മാ ഏകദിവസം പഗേവ പാതരാസം ഭുഞ്ജിത്വാ വിനിച്ഛയട്ഠാനേ നിസീദി. തത്ഥ ഉച്ചാസദ്ദമഹാസദ്ദം അകംസു. സോ ‘‘അയം സദ്ദോ സമാപത്തിയാ ഉപക്കിലേസോ’’തി പാസാദതലം അഭിരുഹിത്വാ ‘‘സമാപത്തിം അപ്പേമീ’’തി നിസിന്നോ നാസക്ഖി അപ്പേതും, രജ്ജവിക്ഖേപേന സമാപത്തി പരിഹീനാ. തതോ ചിന്തേസി ‘‘കിം രജ്ജം വരം, ഉദാഹു സമണധമ്മോ’’തി. തതോ ‘‘രജ്ജസുഖം പരിത്തം അനേകാദീനവം, സമണധമ്മസുഖം പന വിപുലമനേകാനിസംസം ഉത്തമപുരിസസേവിതഞ്ചാ’’തി ഞത്വാ അഞ്ഞതരം അമച്ചം ആണാപേസി – ‘‘ഇമം രജ്ജം ധമ്മേന സമേന അനുസാസ, മാ ഖോ അധമ്മകാരം അകാസീ’’തി സബ്ബം നിയ്യാതേത്വാ പാസാദം അഭിരുഹിത്വാ സമാപത്തിസുഖേന വിഹരതി, ന കോചി ഉപസങ്കമിതും ലഭതി അഞ്ഞത്ര മുഖധോവനദന്തകട്ഠദായകഭത്തനീഹാരകാദീഹി.

തതോ അദ്ധമാസമത്തേ വീതിക്കന്തേ മഹേസീ പുച്ഛി ‘‘രാജാ ഉയ്യാനഗമനബലദസ്സനനാടകാദീസു കത്ഥചി ന ദിസ്സതി, കുഹിം ഗതോ’’തി? തസ്സാ തമത്ഥം ആരോചേസും. സാ അമച്ചസ്സ പാഹേസി ‘‘രജ്ജേ പടിച്ഛിതേ അഹമ്പി പടിച്ഛിതാ ഹോമി, ഏതു മയാ സദ്ധിം സംവാസം കപ്പേതൂ’’തി. സോ ഉഭോ കണ്ണേ ഥകേത്വാ ‘‘അസവനീയമേത’’ന്തി പടിക്ഖിപി. സാ പുനപി ദ്വത്തിക്ഖത്തും പേസേത്വാ അനിച്ഛമാനം തജ്ജാപേസി – ‘‘യദി ന കരോസി, ഠാനാപി തേ ചാവേമി, ജീവിതാപി വോരോപേമീ’’തി. സോ ഭീതോ ‘‘മാതുഗാമോ നാമ ദള്ഹനിച്ഛയോ, കദാചി ഏവമ്പി കാരാപേയ്യാ’’തി ഏകദിവസം രഹോ ഗന്ത്വാ തായ സദ്ധിം സിരിസയനേ സംവാസം കപ്പേസി. സാ പുഞ്ഞവതീ സുഖസമ്ഫസ്സാ. സോ തസ്സാ സമ്ഫസ്സരാഗേന രത്തോ തത്ഥ അഭിക്ഖണം സങ്കിതസങ്കിതോവ അഗമാസി. അനുക്കമേന അത്തനോ ഘരസാമികോ വിയ നിബ്ബിസങ്കോ പവിസിതുമാരദ്ധോ.

തതോ രാജമനുസ്സാ തം പവത്തിം രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ ന സദ്ദഹതി. ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി ആരോചേസും. തതോ നിലീനോ സയമേവ ദിസ്വാ സബ്ബാമച്ചേ സന്നിപാതാപേത്വാ ആരോചേസി. തേ – ‘‘അയം രാജാപരാധികോ ഹത്ഥച്ഛേദം അരഹതി, പാദച്ഛേദം അരഹതീ’’തി യാവ സൂലേ ഉത്താസനം, താവ സബ്ബകമ്മകാരണാനി നിദ്ദിസിംസു. രാജാ – ‘‘ഏതസ്സ വധബന്ധനതാളനേ മയ്ഹം വിഹിംസാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, ജീവിതാ വോരോപനേ പാണാതിപാതോ ഭവേയ്യ, ധനഹരണേ അദിന്നാദാനം, അലം ഏവരൂപേഹി കതേഹി, ഇമം മമ രജ്ജാ നിക്കഡ്ഢഥാ’’തി ആഹ. അമച്ചാ തം നിബ്ബിസയം അകംസു. സോ അത്തനോ ധനസാരഞ്ച പുത്തദാരഞ്ച ഗഹേത്വാ പരവിസയം അഗമാസി. തത്ഥ രാജാ സുത്വാ ‘‘കിം ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ദേവ, ഇച്ഛാമി തം ഉപട്ഠാതു’’ന്തി. സോ തം സമ്പടിച്ഛി. അമച്ചോ കതിപാഹച്ചയേന ലദ്ധവിസ്സാസോ തം രാജാനം ഏതദവോച – ‘‘മഹാരാജ, അമക്ഖികമധും പസ്സാമി, തം ഖാദന്തോ നത്ഥീ’’തി. രാജാ ‘‘കിം ഏതം ഉപ്പണ്ഡേതുകാമോ ഭണതീ’’തി ന സുണാതി. സോ അന്തരം ലഭിത്വാ പുനപി സുട്ഠുതരം വണ്ണേത്വാ ആരോചേസി. രാജാ ‘‘കിം ഏത’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ബാരാണസിരജ്ജം, ദേവാ’’തി. രാജാ ‘‘മം നേത്വാ മാരേതുകാമോസീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘മാ, ദേവ, ഏവം അവച, യദി ന സദ്ദഹസി, മനുസ്സേ പേസേഹീ’’തി. സോ മനുസ്സേ പേസേസി. തേ ഗന്ത്വാ ഗോപുരം ഖണിത്വാ രഞ്ഞോ സയനഘരേ ഉട്ഠഹിംസു.

രാജാ ദിസ്വാ ‘‘കിസ്സ ആഗതാത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ചോരാ മയം, മഹാരാജാ’’തി. രാജാ തേസം ധനം ദാപേത്വാ ‘‘മാ പുന ഏവമകത്ഥാ’’തി ഓവദിത്വാ വിസ്സജ്ജേസി. തേ ആഗന്ത്വാ തസ്സ രഞ്ഞോ ആരോചേസും. സോ പുനപി ദ്വത്തിക്ഖത്തും തഥേവ വീമംസിത്വാ ‘‘സീലവാ രാജാ’’തി ചതുരങ്ഗിനിം സേനം സന്നയ്ഹിത്വാ സീമന്തരേ ഏകം നഗരം ഉപഗമ്മ തത്ഥ അമച്ചസ്സ പാഹേസി ‘‘നഗരം വാ മേ ദേഹി യുദ്ധം വാ’’തി. സോ ബ്രഹ്മദത്തസ്സ തമത്ഥം ആരോചാപേസി ‘‘ആണാപേതു ദേവോ കിം യുജ്ഝാമി, ഉദാഹു നഗരം ദേമീ’’തി. രാജാ ‘‘ന യുജ്ഝിതബ്ബം, നഗരം ദത്വാ ഇധാഗച്ഛാ’’തി പേസേസി. സോ തഥാ അകാസി. പടിരാജാപി തം നഗരം ഗഹേത്വാ അവസേസനഗരേസുപി തഥേവ ദൂതം പാഹേസി. തേപി അമച്ചാ തഥേവ ബ്രഹ്മദത്തസ്സ ആരോചേത്വാ തേന ‘‘ന യുജ്ഝിതബ്ബം, ഇധാഗന്തബ്ബ’’ന്തി വുത്താ ബാരാണസിം ആഗമംസു.

തതോ അമച്ചാ ബ്രഹ്മദത്തം ആഹംസു – ‘‘മഹാരാജ, തേന സഹ യുജ്ഝാമാ’’തി. രാജാ – ‘‘മമ പാണാതിപാതോ ഭവിസ്സതീ’’തി വാരേസി. അമച്ചാ – ‘‘മയം, മഹാരാജ, തം ജീവഗ്ഗാഹം ഗഹേത്വാ ഇധേവ ആനേസ്സാമാ’’തി നാനാഉപായേഹി രാജാനം സഞ്ഞാപേത്വാ ‘‘ഏഹി മഹാരാജാ’’തി ഗന്തും ആരദ്ധാ. രാജാ ‘‘സചേ സത്തമാരണപ്പഹരണവിലുമ്പനകമ്മം ന കരോഥ, ഗച്ഛാമീ’’തി ഭണതി. അമച്ചാ ‘‘ന, ദേവ, കരോമ, ഭയം ദസ്സേത്വാ പലാപേമാ’’തി ചതുരങ്ഗിനിം സേനം സന്നയ്ഹിത്വാ ഘടേസു ദീപേ പക്ഖിപിത്വാ രത്തിം ഗച്ഛിംസു. പടിരാജാ തം ദിവസം ബാരാണസിസമീപേ നഗരം ഗഹേത്വാ ഇദാനി കിന്തി രത്തിം സന്നാഹം മോചാപേത്വാ പമത്തോ നിദ്ദം ഓക്കമി സദ്ധിം ബലകായേന. തതോ അമച്ചാ ബാരാണസിരാജാനം ഗഹേത്വാ പടിരഞ്ഞോ ഖന്ധാവാരം ഗന്ത്വാ സബ്ബഘടേഹി ദീപേ നിഹരാപേത്വാ ഏകപജ്ജോതായ സേനായ സദ്ദം അകംസു. പടിരഞ്ഞോ അമച്ചോ മഹാബലം ദിസ്വാ ഭീതോ അത്തനോ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ഉട്ഠേഹി അമക്ഖികമധും ഖാദാഹീ’’തി മഹാസദ്ദം അകാസി. തഥാ ദുതിയോപി, തതിയോപി. പടിരാജാ തേന സദ്ദേന പടിബുജ്ഝിത്വാ ഭയം സന്താസം ആപജ്ജി. ഉക്കുട്ഠിസതാനി പവത്തിംസു. സോ ‘‘പരവചനം സദ്ദഹിത്വാ അമിത്തഹത്ഥം പത്തോമ്ഹീ’’തി സബ്ബരത്തിം തം തം വിപ്പലപിത്വാ ദുതിയദിവസേ ‘‘ധമ്മികോ രാജാ, ഉപരോധം ന കരേയ്യ, ഗന്ത്വാ ഖമാപേമീ’’തി ചിന്തേത്വാ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ ജണ്ണുകേഹി പതിട്ഠഹിത്വാ ‘‘ഖമ, മഹാരാജ, മയ്ഹം അപരാധ’’ന്തി ആഹ. രാജാ തം ഓവദിത്വാ ‘‘ഉട്ഠേഹി, ഖമാമി തേ’’തി ആഹ. സോ രഞ്ഞാ ഏവം വുത്തമത്തേയേവ പരമസ്സാസപ്പത്തോ അഹോസി, ബാരാണസിരഞ്ഞോ സമീപേയേവ ജനപദേ രജ്ജം ലഭി. തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം സഹായകാ അഹേസും.

അഥ ബ്രഹ്മദത്തോ ദ്വേപി സേനാ സമ്മോദമാനാ ഏകതോ ഠിതാ ദിസ്വാ ‘‘മമേകസ്സ ചിത്താനുരക്ഖണായ അസ്മിം ജനകായേ ഖുദ്ദകമക്ഖികായ പിവനമത്തമ്പി ലോഹിതബിന്ദു ന ഉപ്പന്നം. അഹോ സാധു, അഹോ സുട്ഠു, സബ്ബേ സത്താ സുഖിതാ ഹോന്തു, അവേരാ ഹോന്തു, അബ്യാപജ്ഝാ ഹോന്തൂ’’തി മേത്താഝാനം ഉപ്പാദേത്വാ, തദേവ പാദകം കത്വാ, സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ, പച്ചേകബോധിഞാണം സച്ഛികത്വാ, സയമ്ഭുതം പാപുണി. തം മഗ്ഗസുഖേന ഫലസുഖേന സുഖിതം ഹത്ഥിക്ഖന്ധേ നിസിന്നം അമച്ചാ പണിപാതം കത്വാ ആഹംസു – ‘‘യാനകാലോ, മഹാരാജ, വിജിതബലകായസ്സ സക്കാരോ കാതബ്ബോ, പരാജിതബലകായസ്സ ഭത്തപരിബ്ബയോ ദാതബ്ബോ’’തി. സോ ആഹ – ‘‘നാഹം, ഭണേ, രാജാ, പച്ചേകബുദ്ധോ നാമാഹ’’ന്തി. കിം ദേവോ ഭണതി, ന ഏദിസാ പച്ചേകബുദ്ധാ ഹോന്തീതി? കീദിസാ, ഭണേ, പച്ചേകബുദ്ധാതി? പച്ചേകബുദ്ധാ നാമ ദ്വങ്ഗുലകേസമസ്സു അട്ഠപരിക്ഖാരയുത്താ ഭവന്തീതി. സോ ദക്ഖിണഹത്ഥേന സീസം പരാമസി, താവദേവ ഗിഹിലിങ്ഗം അന്തരധായി, പബ്ബജിതവേസോ പാതുരഹോസി, ദ്വങ്ഗുലകേസമസ്സു അട്ഠപരിക്ഖാരസമന്നാഗതോ വസ്സസതികത്ഥേരസദിസോ അഹോസി. സോ ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ ഹത്ഥിക്ഖന്ധതോ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പദുമപുപ്ഫേ നിസീദി. അമച്ചാ വന്ദിത്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, കമ്മട്ഠാനം, കഥം അധിഗതോസീ’’തി പുച്ഛിംസു. സോ യതോ അസ്സ മേത്താഝാനകമ്മട്ഠാനം അഹോസി, തഞ്ച വിപസ്സനം വിപസ്സിത്വാ അധിഗതോ, തസ്മാ തമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ഉദാനഗാഥഞ്ച ബ്യാകരണഗാഥഞ്ച ഇമഞ്ഞേവ ഗാഥം അഭാസി ‘‘സബ്ബേസു ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡ’’ന്തി.

തത്ഥ സബ്ബേസൂതി അനവസേസേസു. ഭൂതേസൂതി സത്തേസു. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരം പന രതനസുത്തവണ്ണനായം വക്ഖാമ. നിധായാതി നിക്ഖിപിത്വാ. ദണ്ഡന്തി കായവചീമനോദണ്ഡം, കായദുച്ചരിതാദീനമേതം അധിവചനം. കായദുച്ചരിതഞ്ഹി ദണ്ഡയതീതി ദണ്ഡോ, ബാധേതി അനയബ്യസനം പാപേതീതി വുത്തം ഹോതി. ഏവം വചീദുച്ചരിതം മനോദുച്ചരിതം ച. പഹരണദണ്ഡോ ഏവ വാ ദണ്ഡോ, തം നിധായാതിപി വുത്തം ഹോതി. അവിഹേഠയന്തി അവിഹേഠയന്തോ. അഞ്ഞതരമ്പീതി യംകിഞ്ചി ഏകമ്പി. തേസന്തി തേസം സബ്ബഭൂതാനം. ന പുത്തമിച്ഛേയ്യാതി അത്രജോ, ഖേത്രജോ, ദിന്നകോ, അന്തേവാസികോതി ഇമേസു ചതൂസു പുത്തേസു യം കിഞ്ചി പുത്തം ന ഇച്ഛേയ്യ. കുതോ സഹായന്തി സഹായം പന ഇച്ഛേയ്യാതി കുതോ ഏവ ഏതം.

ഏകോതി പബ്ബജ്ജാസങ്ഖാതേന ഏകോ, അദുതിയട്ഠേന ഏകോ, തണ്ഹാപഹാനേന ഏകോ, ഏകന്തവിഗതകിലേസോതി ഏകോ, ഏകോ പച്ചേകസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി ഏകോ. സമണസഹസ്സസ്സാപി ഹി മജ്ഝേ വത്തമാനോ ഗിഹിസഞ്ഞോജനസ്സ ഛിന്നത്താ ഏകോ – ഏവം പബ്ബജ്ജാസങ്ഖാതേന ഏകോ. ഏകോ തിട്ഠതി, ഏകോ ഗച്ഛതി, ഏകോ നിസീദതി, ഏകോ സേയ്യം കപ്പേതി, ഏകോ ഇരിയതി വത്തതീതി – ഏവം അദുതിയട്ഠേന ഏകോ.

‘‘തണ്ഹാദുതിയോ പുരിസോ, ദീഘമദ്ധാനസംസരം;

ഇത്ഥഭാവഞ്ഞഥാഭാവം, സംസാരം നാതിവത്തതി.

‘‘ഏവമാദീനവം ഞത്വാ, തണ്ഹം ദുക്ഖസ്സ സമ്ഭവം;

വീതതണ്ഹോ അനാദാനോ, സതോ ഭിക്ഖു പരിബ്ബജേ’’തി. (ഇതിവു. ൧൫, ൧൦൫; മഹാനി. ൧൯൧; ചൂളനി. പാരായനാനുഗീതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൧൦൭) –

ഏവം തണ്ഹാപഹാനട്ഠേന ഏകോ. സബ്ബകിലേസാസ്സ പഹീനാ ഉച്ഛിന്നമൂലാ താലാവത്ഥുകതാ അനഭാവംകതാ ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാതി – ഏവം ഏകന്തവിഗതകിലേസോതി ഏകോ. അനാചരിയകോ ഹുത്വാ സയമ്ഭൂ സാമഞ്ഞേവ പച്ചേകസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി – ഏവം ഏകോ പച്ചേകസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി ഏകോ.

ചരേതി യാ ഇമാ അട്ഠ ചരിയായോ; സേയ്യഥിദം – പണിധിസമ്പന്നാനം ചതൂസു ഇരിയാപഥേസു ഇരിയാപഥചരിയാ, ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരാനം അജ്ഝത്തികായതനേസു ആയതനചരിയാ, അപ്പമാദവിഹാരീനം ചതൂസു സതിപട്ഠാനേസു സതിചരിയാ, അധിചിത്തമനുയുത്താനം ചതൂസു ഝാനേസു സമാധിചരിയാ, ബുദ്ധിസമ്പന്നാനം ചതൂസു അരിയസച്ചേസു ഞാണചരിയാ, സമ്മാ പടിപന്നാനം ചതൂസു അരിയമഗ്ഗേസു മഗ്ഗചരിയാ, അധിഗതപ്ഫലാനം ചതൂസു സാമഞ്ഞഫലേസു പത്തിചരിയാ, തിണ്ണം ബുദ്ധാനം സബ്ബസത്തേസു ലോകത്ഥചരിയാ, തത്ഥ പദേസതോ പച്ചേകബുദ്ധസാവകാനന്തി. യഥാഹ – ‘‘ചരിയാതി അട്ഠ ചരിയായോ ഇരിയാപഥചരിയാ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൯൭; ൩.൨൮) വിത്ഥാരോ. താഹി ചരിയാഹി സമന്നാഗതോ ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. അഥ വാ യാ ഇമാ ‘‘അധിമുച്ചന്തോ സദ്ധായ ചരതി, പഗ്ഗണ്ഹന്തോ വീരിയേന ചരതി, ഉപട്ഠഹന്തോ സതിയാ ചരതി, അവിക്ഖിത്തോ സമാധിനാ ചരതി, പജാനന്തോ പഞ്ഞായ ചരതി, വിജാനന്തോ വിഞ്ഞാണേന ചരതി, ഏവം പടിപന്നസ്സ കുസലാ ധമ്മാ ആയതന്തീതി ആയതനചരിയായ ചരതി, ഏവം പടിപന്നോ വിസേസമധിഗച്ഛതീതി വിസേസചരിയായ ചരതീ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൯൭; ൩.൨൯) ഏവം അപരാപി അട്ഠ ചരിയാ വുത്താ. താഹിപി സമന്നാഗതോ ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോതി ഏത്ഥ ഖഗ്ഗവിസാണം നാമ ഖഗ്ഗമിഗസിങ്ഗം. കപ്പസദ്ദസ്സ അത്ഥം വിത്ഥാരതോ മങ്ഗലസുത്തവണ്ണനായം പകാസയിസ്സാമ. ഇധ പനായം ‘‘സത്ഥുകപ്പേന വത, ഭോ, കിര സാവകേന സദ്ധിം മന്തയമാനാ’’തി (മ. നി. ൧.൨൬൦) ഏവമാദീസു വിയ പടിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ. ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോതി ഖഗ്ഗവിസാണസദിസോതി വുത്തം ഹോതി. അയം താവേത്ഥ പദതോ അത്ഥവണ്ണനാ.

അധിപ്പായാനുസന്ധിതോ പന ഏവം വേദിതബ്ബാ – യ്വായം വുത്തപ്പകാരോ ദണ്ഡോ ഭൂതേസു പവത്തിയമാനോ അഹിതോ ഹോതി, തം തേസു അപ്പവത്തനേന തപ്പടിപക്ഖഭൂതായ മേത്തായ പരഹിതൂപസംഹാരേന ച സബ്ബേസു ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡം, നിഹിതദണ്ഡത്താ ഏവ ച. യഥാ അനിഹിതദണ്ഡാ സത്താ ഭൂതാനി ദണ്ഡേന വാ സത്ഥേന വാ പാണിനാ വാ ലേഡ്ഡുനാ വാ വിഹേഠയന്തി, തഥാ അവിഹേഠയം അഞ്ഞതരമ്പി തേസം. ഇമം മേത്താകമ്മട്ഠാനമാഗമ്മ യദേവ തത്ഥ വേദനാഗതം സഞ്ഞാസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണഗതം തഞ്ച തദനുസാരേനേവ തദഞ്ഞഞ്ച സങ്ഖാരഗതം വിപസ്സിത്വാ ഇമം പച്ചേകബോധിം അധിഗതോമ്ഹീതി അയം താവ അധിപ്പായോ.

അയം പന അനുസന്ധി – ഏവം വുത്തേ തേ അമച്ചാ ആഹംസു – ‘‘ഇദാനി, ഭന്തേ, കുഹിം ഗച്ഛഥാ’’തി? തതോ തേന ‘‘പുബ്ബപച്ചേകസമ്ബുദ്ധാ കത്ഥ വസന്തീ’’തി ആവജ്ജേത്വാ ഞത്വാ ‘‘ഗന്ധമാദനപബ്ബതേ’’തി വുത്തേ പുനാഹംസു – ‘‘അമ്ഹേ ദാനി, ഭന്തേ, പജഹഥ, ന ഇച്ഛഥാ’’തി. അഥ പച്ചേകബുദ്ധോ ആഹ – ‘‘ന പുത്തമിച്ഛേയ്യാ’’തി സബ്ബം. തത്രാധിപ്പായോ – അഹം ഇദാനി അത്രജാദീസു യം കിഞ്ചി പുത്തമ്പി ന ഇച്ഛേയ്യം, കുതോ പന തുമ്ഹാദിസം സഹായം? തസ്മാ തുമ്ഹേസുപി യോ മയാ സദ്ധിം ഗന്തും മാദിസോ വാ ഹോതും ഇച്ഛതി, സോ ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ. അഥ വാ തേഹി ‘‘അമ്ഹേ ദാനി, ഭന്തേ, പജഹഥ ന ഇച്ഛഥാ’’തി വുത്തേ സോ പച്ചേകബുദ്ധോ ‘‘ന പുത്തമിച്ഛേയ്യ കുതോ സഹായ’’ന്തി വത്വാ അത്തനോ യഥാവുത്തേനത്ഥേന ഏകചരിയായ ഗുണം ദിസ്വാ പമുദിതോ പീതിസോമനസ്സജാതോ ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി – ‘‘ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി. ഏവം വത്വാ പേക്ഖമാനസ്സേവ മഹാജനസ്സ ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ ഗന്ധമാദനം അഗമാസി.

ഗന്ധമാദനോ നാമ ഹിമവതി ചൂളകാളപബ്ബതം, മഹാകാളപബ്ബതം, നാഗപലിവേഠനം, ചന്ദഗബ്ഭം, സൂരിയഗബ്ഭം, സുവണ്ണപസ്സം, ഹിമവന്തപബ്ബതന്തി സത്ത പബ്ബതേ അതിക്കമ്മ ഹോതി. തത്ഥ നന്ദമൂലകം നാമ പബ്ഭാരം പച്ചേകബുദ്ധാനം വസനോകാസോ. തിസ്സോ ച ഗുഹായോ – സുവണ്ണഗുഹാ, മണിഗുഹാ, രജതഗുഹാതി. തത്ഥ മണിഗുഹാദ്വാരേ മഞ്ജൂസകോ നാമ രുക്ഖോ യോജനം ഉബ്ബേധേന, യോജനം വിത്ഥാരേന. സോ യത്തകാനി ഉദകേ വാ ഥലേ വാ പുപ്ഫാനി, സബ്ബാനി താനി പുപ്ഫയതി വിസേസേന പച്ചേകബുദ്ധാഗമനദിവസേ. തസ്സൂപരിതോ സബ്ബരതനമാളോ ഹോതി. തത്ഥ സമ്മജ്ജനകവാതോ കചവരം ഛഡ്ഡേതി, സമകരണവാതോ സബ്ബരതനമയം വാലികം സമം കരോതി, സിഞ്ചനകവാതോ അനോതത്തദഹതോ ആനേത്വാ ഉദകം സിഞ്ചതി, സുഗന്ധകരണവാതോ ഹിമവന്തതോ സബ്ബേസം ഗന്ധരുക്ഖാനം ഗന്ധേ ആനേതി, ഓചിനകവാതോ പുപ്ഫാനി ഓചിനിത്വാ പാതേതി, സന്ഥരകവാതോ സബ്ബത്ഥ സന്ഥരതി. സദാ പഞ്ഞത്താനേവ ചേത്ഥ ആസനാനി ഹോന്തി, യേസു പച്ചേകബുദ്ധുപ്പാദദിവസേ ഉപോസഥദിവസേ ച സബ്ബപച്ചേകബുദ്ധാ സന്നിപതിത്വാ നിസീദന്തി. അയം തത്ഥ പകതി. അഭിസമ്ബുദ്ധ-പച്ചേകബുദ്ധോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദതി. തതോ സചേ തസ്മിം കാലേ അഞ്ഞേപി പച്ചേകബുദ്ധാ സംവിജ്ജന്തി, തേപി തങ്ഖണം സന്നിപതിത്വാ പഞ്ഞത്താസനേസു നിസീദന്തി. നിസീദിത്വാ ച കിഞ്ചിദേവ സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠഹന്തി, തതോ സങ്ഘത്ഥേരോ അധുനാഗതപച്ചേകബുദ്ധം സബ്ബേസം അനുമോദനത്ഥായ ‘‘കഥമധിഗത’’ന്തി കമ്മട്ഠാനം പുച്ഛതി. തദാപി സോ തമേവ അത്തനോ ഉദാനബ്യാകരണഗാഥം ഭാസതി. പുന ഭഗവാപി ആയസ്മതാ ആനന്ദേന പുട്ഠോ തമേവ ഗാഥം ഭാസതി, ആനന്ദോ ച സങ്ഗീതിയന്തി ഏവമേകേകാ ഗാഥാ പച്ചേകസമ്ബോധിഅഭിസമ്ബുദ്ധട്ഠാനേ, മഞ്ജൂസകമാളേ, ആനന്ദേന പുച്ഛിതകാലേ, സങ്ഗീതിയന്തി ചതുക്ഖത്തും ഭാസിതാ ഹോതീതി.

പഠമഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൩൬. സംസഗ്ഗജാതസ്സാതി കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പച്ചേകബോധിസത്തോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി പുരിമനയേനേവ സമണധമ്മം കരോന്തോ കസിണപരികമ്മം കത്വാ, പഠമജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ, നാമരൂപം വവത്ഥപേത്വാ, ലക്ഖണസമ്മസനം കത്വാ, അരിയമഗ്ഗം അനധിഗമ്മ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി. സോ തതോ ചുതോ ബാരാണസിരഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി ഉപ്പജ്ജിത്വാ പുരിമനയേനേവ വഡ്ഢമാനോ യതോ പഭുതി ‘‘അയം ഇത്ഥീ അയം പുരിസോ’’തി വിസേസം അഞ്ഞാസി, തതുപാദായ ഇത്ഥീനം ഹത്ഥേ ന രമതി, ഉച്ഛാദനന്ഹാപനമണ്ഡനാദിമത്തമ്പി ന സഹതി. തം പുരിസാ ഏവ പോസേന്തി, ഥഞ്ഞപായനകാലേ ധാതിയോ കഞ്ചുകം പടിമുഞ്ചിത്വാ പുരിസവേസേന ഥഞ്ഞം പായേന്തി. സോ ഇത്ഥീനം ഗന്ധം ഘായിത്വാ സദ്ദം വാ സുത്വാ രോദതി, വിഞ്ഞുതം പത്തോപി ഇത്ഥിയോ പസ്സിതും ന ഇച്ഛതി, തേന തം അനിത്ഥിഗന്ധോത്വേവ സഞ്ജാനിംസു.

തസ്മിം സോളസവസ്സുദ്ദേസികേ ജാതേ രാജാ ‘‘കുലവംസം സണ്ഠപേസ്സാമീ’’തി നാനാകുലേഹി തസ്സ അനുരൂപാ കഞ്ഞായോ ആനേത്വാ അഞ്ഞതരം അമച്ചം ആണാപേസി ‘‘കുമാരം രമാപേഹീ’’തി. അമച്ചോ ഉപായേന തം രമാപേതുകാമോ തസ്സ അവിദൂരേ സാണിപാകാരം പരിക്ഖിപാപേത്വാ നാടകാനി പയോജാപേസി. കുമാരോ ഗീതവാദിതസദ്ദം സുത്വാ – ‘‘കസ്സേസോ സദ്ദോ’’തി ആഹ. അമച്ചോ ‘‘തവേസോ, ദേവ, നാടകിത്ഥീനം സദ്ദോ, പുഞ്ഞവന്താനം ഈദിസാനി നാടകാനി ഹോന്തി, അഭിരമ, ദേവ, മഹാപുഞ്ഞോസി ത്വ’’ന്തി ആഹ. കുമാരോ അമച്ചം ദണ്ഡേന താളാപേത്വാ നിക്കഡ്ഢാപേസി. സോ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ കുമാരസ്സ മാതരാ സഹ ഗന്ത്വാ, കുമാരം ഖമാപേത്വാ, പുന അമച്ചം അപ്പേസി. കുമാരോ തേഹി അതിനിപ്പീളിയമാനോ സേട്ഠസുവണ്ണം ദത്വാ സുവണ്ണകാരേ ആണാപേസി – ‘‘സുന്ദരം ഇത്ഥിരൂപം കരോഥാ’’തി. തേ വിസ്സകമ്മുനാ നിമ്മിതസദിസം സബ്ബാലങ്കാരവിഭൂസിതം ഇത്ഥിരൂപം കത്വാ ദസ്സേസും. കുമാരോ ദിസ്വാ വിമ്ഹയേന സീസം ചാലേത്വാ മാതാപിതൂനം പേസേസി ‘‘യദി ഈദിസിം ഇത്ഥിം ലഭിസ്സാമി, ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. മാതാപിതരോ ‘‘അമ്ഹാകം പുത്തോ മഹാപുഞ്ഞോ, അവസ്സം തേന സഹ കതപുഞ്ഞാ കാചി ദാരികാ ലോകേ ഉപ്പന്നാ ഭവിസ്സതീ’’തി തം സുവണ്ണരൂപം രഥം ആരോപേത്വാ അമച്ചാനം അപ്പേസും ‘‘ഗച്ഛഥ, ഈദിസിം ദാരികം ഗവേസഥാ’’തി. തേ ഗഹേത്വാ സോളസ മഹാജനപദേ വിചരന്താ തം തം ഗാമം ഗന്ത്വാ ഉദകതിത്ഥാദീസു യത്ഥ യത്ഥ ജനസമൂഹം പസ്സന്തി, തത്ഥ തത്ഥ ദേവതം വിയ സുവണ്ണരൂപം ഠപേത്വാ നാനാപുപ്ഫവത്ഥാലങ്കാരേഹി പൂജം കത്വാ, വിതാനം ബന്ധിത്വാ, ഏകമന്തം തിട്ഠന്തി – ‘‘യദി കേനചി ഏവരൂപാ ദിട്ഠപുബ്ബാ ഭവിസ്സതി, സോ കഥം സമുട്ഠാപേസ്സതീ’’തി? ഏതേനുപായേന അഞ്ഞത്ര മദ്ദരട്ഠാ സബ്ബേ ജനപദേ ആഹിണ്ഡിത്വാ തം ‘‘ഖുദ്ദകരട്ഠ’’ന്തി അവമഞ്ഞമാനാ തത്ഥ പഠമം അഗന്ത്വാ നിവത്തിംസു.

തതോ നേസം അഹോസി ‘‘മദ്ദരട്ഠമ്പി താവ ഗച്ഛാമ, മാ നോ ബാരാണസിം പവിട്ഠേപി രാജാ പുന പാഹേസീ’’തി മദ്ദരട്ഠേ സാഗലനഗരം അഗമംസു. സാഗലനഗരേ ച മദ്ദവോ നാമ രാജാ. തസ്സ ധീതാ സോളസവസ്സുദ്ദേസികാ അഭിരൂപാ ഹോതി. തസ്സാ വണ്ണദാസിയോ ന്ഹാനോദകത്ഥായ തിത്ഥം ഗതാ. തത്ഥ അമച്ചേഹി ഠപിതം തം സുവണ്ണരൂപം ദൂരതോവ ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഹേ ഉദകത്ഥായ പേസേത്വാ രാജപുത്തീ സയമേവ ആഗതാ’’തി ഭണന്തിയോ സമീപം ഗന്ത്വാ ‘‘നായം സാമിനീ, അമ്ഹാകം സാമിനീ ഇതോ അഭിരൂപതരാ’’തി ആഹംസു. അമച്ചാ തം സുത്വാ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ അനുരൂപേന നയേന ദാരികം യാചിംസു, സോപി അദാസി. തതോ ബാരാണസിരഞ്ഞോ പാഹേസും ‘‘ലദ്ധാ ദാരികാ, സാമം ആഗച്ഛിസ്സതി, ഉദാഹു അമ്ഹേവ ആനേമാ’’തി? സോ ച ‘‘മയി ആഗച്ഛന്തേ ജനപദപീളാ ഭവിസ്സതി, തുമ്ഹേവ ആനേഥാ’’തി പേസേസി.

അമച്ചാ ദാരികം ഗഹേത്വാ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ കുമാരസ്സ പാഹേസും – ‘‘ലദ്ധാ സുവണ്ണരൂപസദിസീ ദാരികാ’’തി. കുമാരോ സുത്വാവ രാഗേന അഭിഭൂതോ പഠമജ്ഝാനാ പരിഹായി. സോ ദൂതപരമ്പരം പേസേസി ‘‘സീഘം ആനേഥ, സീഘം ആനേഥാ’’തി. തേ സബ്ബത്ഥ ഏകരത്തിവാസേനേവ ബാരാണസിം പത്വാ ബഹിനഗരേ ഠിതാ രഞ്ഞോ പാഹേസും – ‘‘അജ്ജ പവിസിതബ്ബം, നോ’’തി? രാജാ ‘‘സേട്ഠകുലാ ആനീതാ ദാരികാ, മങ്ഗലകിരിയം കത്വാ മഹാസക്കാരേന പവേസേസ്സാമ, ഉയ്യാനം താവ നം നേഥാ’’തി ആണാപേസി. തേ തഥാ അകംസു. സാ അച്ചന്തസുഖുമാലാ യാനുഗ്ഘാതേന ഉബ്ബാള്ഹാ അദ്ധാനപരിസ്സമേന ഉപ്പന്നവാതരോഗാ മിലാതമാലാ വിയ ഹുത്വാ രത്തിംയേവ കാലമകാസി. അമച്ചാ ‘‘സക്കാരാ പരിഭട്ഠമ്ഹാ’’തി പരിദേവിംസു. രാജാ ച നാഗരാ ച ‘‘കുലവംസോ വിനട്ഠോ’’തി പരിദേവിംസു. നഗരേ മഹാകോലാഹലം അഹോസി. കുമാരസ്സ സുതമത്തേയേവ മഹാസോകോ ഉദപാദി. തതോ കുമാരോ സോകസ്സ മൂലം ഖണിതുമാരദ്ധോ. സോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം സോകോ നാമ ന അജാതസ്സ ഹോതി, ജാതസ്സ പന ഹോതി, തസ്മാ ജാതിം പടിച്ച സോകോ’’തി. ‘‘ജാതി പന കിം പടിച്ചാ’’തി? തതോ ‘‘ഭവം പടിച്ച ജാതീ’’തി ഏവം പുബ്ബഭാവനാനുഭാവേന യോനിസോ മനസികരോന്തോ അനുലോമപടിലോമപടിച്ചസമുപ്പാദം ദിസ്വാ സങ്ഖാരേ സമ്മസന്തോ തത്ഥേവ നിസിന്നോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. തം മഗ്ഗഫലസുഖേന സുഖിതം സന്തിന്ദ്രിയം സന്തമാനസം നിസിന്നം ദിസ്വാ, പണിപാതം കത്വാ, അമച്ചാ ആഹംസു – ‘‘മാ സോചി, ദേവ, മഹന്തോ ജമ്ബുദീപോ, അഞ്ഞം തതോ സുന്ദരതരം ആനേസ്സാമാ’’തി. സോ ആഹ – ‘‘നാഹം സോചകോ, നിസ്സോകോ പച്ചേകബുദ്ധോ അഹ’’ന്തി. ഇതോ പരം സബ്ബം പുരിമഗാഥാസദിസമേവ ഠപേത്വാ ഗാഥാവണ്ണനം.

ഗാഥാവണ്ണനായം പന സംസഗ്ഗജാതസ്സാതി ജാതസംസഗ്ഗസ്സ. തത്ഥ ദസ്സന, സവന, കായ, സമുല്ലപന, സമ്ഭോഗസംസഗ്ഗവസേന പഞ്ചവിധോ സംസഗ്ഗോ. തത്ഥ അഞ്ഞമഞ്ഞം ദിസ്വാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണവീഥിവസേന ഉപ്പന്നരാഗോ ദസ്സനസംസഗ്ഗോ നാമ. തത്ഥ സീഹളദീപേ കാളദീഘവാപീഗാമേ പിണ്ഡായ ചരന്തം കല്യാണവിഹാരവാസീദീഘഭാണകദഹരഭിക്ഖും ദിസ്വാ പടിബദ്ധചിത്താ കേനചി ഉപായേന തം അലഭിത്വാ, കാലകതാ കുടുമ്ബിയധീതാ, തസ്സാ നിവാസനചോളഖണ്ഡം ദിസ്വാ ‘‘ഏവരൂപവത്ഥധാരിനിയാ നാമ സദ്ധിം സംവാസം നാലത്ഥ’’ന്തി ഹദയം ഫാലേത്വാ കാലകതോ. സോ ഏവ ച ദഹരോ നിദസ്സനം.

പരേഹി പന കഥിയമാനം രൂപാദിസമ്പത്തിം അത്തനാ വാ ഹസിതലപിതഗീതസദ്ദം സുത്വാ സോതവിഞ്ഞാണവീഥിവസേന ഉപ്പന്നോ രാഗോ സവനസംസഗ്ഗോ നാമ. തത്രാപി ഗിരിഗാമവാസീകമ്മാരധീതായ പഞ്ചഹി കുമാരീഹി സദ്ധിം പദുമസ്സരം ഗന്ത്വാ, ന്ഹത്വാ മാലം ആരോപേത്വാ, ഉച്ചാസദ്ദേന ഗായന്തിയാ ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ സദ്ദം സുത്വാ കാമരാഗേന വിസേസാ പരിഹായിത്വാ അനയബ്യസനം പത്തോ പഞ്ചഗ്ഗളലേണവാസീ തിസ്സദഹരോ നിദസ്സനം.

അഞ്ഞമഞ്ഞം അങ്ഗപരാമസനേന ഉപ്പന്നരാഗോ കായസംസഗ്ഗോ നാമ. ധമ്മഗായനദഹരഭിക്ഖു ചേത്ഥ നിദസ്സനം. മഹാവിഹാരേ കിര ദഹരഭിക്ഖു ധമ്മം ഭാസതി. തത്ഥ മഹാജനേ ആഗതേ രാജാപി അഗമാസി സദ്ധിം അന്തേപുരേന. തതോ രാജധീതായ തസ്സ രൂപഞ്ച സദ്ദഞ്ച ആഗമ്മ ബലവരാഗോ ഉപ്പന്നോ, തസ്സ ച ദഹരസ്സാപി. തം ദിസ്വാ രാജാ സല്ലക്ഖേത്വാ സാണിപാകാരേന പരിക്ഖിപാപേസി. തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം പരാമസിത്വാ ആലിങ്ഗിംസു. പുന സാണിപാകാരം അപനേത്വാ പസ്സന്താ ദ്വേപി കാലകതേയേവ അദ്ദസംസൂതി.

അഞ്ഞമഞ്ഞം ആലപനസമുല്ലപനേ ഉപ്പന്നോ രാഗോ പന സമുല്ലപനസംസഗ്ഗോ നാമ. ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം പരിഭോഗകരണേ ഉപ്പന്നരാഗോ സമ്ഭോഗസംസഗ്ഗോ നാമ. ദ്വീസുപി ചേതേസു പാരാജികപ്പത്തോ ഭിക്ഖു ച ഭിക്ഖുനീ ച നിദസ്സനം. മരിചിവട്ടിനാമമഹാവിഹാരമഹേ കിര ദുട്ഠഗാമണി അഭയമഹാരാജാ മഹാദാനം പടിയാദേത്വാ ഉഭതോസങ്ഘം പരിവിസതി. തത്ഥ ഉണ്ഹയാഗുയാ ദിന്നായ സങ്ഘനവകസാമണേരീ അനാധാരകസ്സ സങ്ഘനവകസാമണേരസ്സ ദന്തവലയം ദത്വാ സമുല്ലാപം അകാസി. തേ ഉഭോപി ഉപസമ്പജ്ജിത്വാ സട്ഠിവസ്സാ ഹുത്വാ പരതീരം ഗതാ അഞ്ഞമഞ്ഞം സമുല്ലാപേന പുബ്ബസഞ്ഞം പടിലഭിത്വാ താവദേവ ജാതസിനേഹാ സിക്ഖാപദം വീതിക്കമിത്വാ പാരാജികാ അഹേസുന്തി.

ഏവം പഞ്ചവിധേ സംസഗ്ഗേ യേന കേനചി സംസഗ്ഗേന ജാതസംസഗ്ഗസ്സ ഭവതി സ്നേഹോ, പുരിമരാഗപച്ചയാ ബലവരാഗോ ഉപ്പജ്ജതി. തതോ സ്നേഹന്വയം ദുക്ഖമിദം പഹോതി തമേവ സ്നേഹം അനുഗച്ഛന്തം സന്ദിട്ഠികസമ്പരായികസോകപരിദേവാദിനാനപ്പകാരകം ദുക്ഖമിദം പഹോതി, നിബ്ബത്തതി, ഭവതി, ജായതി. അപരേ പന ‘‘ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ വോസ്സഗ്ഗോ സംസഗ്ഗോ’’തി ഭണന്തി. തതോ സ്നേഹോ, സ്നേഹാ ദുക്ഖമിദന്തി.

ഏവമത്ഥപ്പഭേദം ഇമം അഡ്ഢഗാഥം വത്വാ സോ പച്ചേകബുദ്ധോ ആഹ – ‘‘സ്വാഹം യമിദം സ്നേഹന്വയം സോകാദിദുക്ഖം പഹോതി, തസ്സ ദുക്ഖസ്സ മൂലം ഖനന്തോ പച്ചേകസമ്ബോധിമധിഗതോ’’തി. ഏവം വുത്തേ തേ അമച്ചാ ആഹംസു – ‘‘അമ്ഹേഹി ദാനി, ഭന്തേ, കിം കാതബ്ബ’’ന്തി? തതോ സോ ആഹ – ‘‘തുമ്ഹേ വാ അഞ്ഞേ വാ യോ ഇമമ്ഹാ ദുക്ഖാ മുച്ചിതുകാമോ, സോ സബ്ബോപി ആദീനവം സ്നേഹജം പേക്ഖമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി. ഏത്ഥ ച യം ‘‘സ്നേഹന്വയം ദുക്ഖമിദം പഹോതീ’’തി വുത്തം ‘‘തദേവ സന്ധായ ആദീനവം സ്നേഹജം പേക്ഖമാനോ’’തി ഇദം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അഥ വാ യഥാവുത്തേന സംസഗ്ഗേന സംസഗ്ഗജാതസ്സ ഭവതി സ്നേഹോ, സ്നേഹന്വയം ദുക്ഖമിദം പഹോതി, ഏതം യഥാഭൂതം ആദീനവം സ്നേഹജം പേക്ഖമാനോ അഹം അധിഗതോതി. ഏവം അഭിസമ്ബന്ധിത്വാ ചതുത്ഥപാദോ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ഉദാനവസേന വുത്തോപി വേദിതബ്ബോ. തതോ പരം സബ്ബം പുരിമഗാഥായ വുത്തസദിസമേവാതി.

സംസഗ്ഗഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൩൭. മിത്തേ സുഹജ്ജേതി കാ ഉപ്പത്തി? അയം പച്ചേകബോധിസത്തോ പുരിമഗാഥായ വുത്തനയേനേവ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ബാരാണസിയം രജ്ജം കാരേന്തോ പഠമം ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ ‘‘കിം സമണധമ്മോ വരോ, രജ്ജം വര’’ന്തി വീമംസിത്വാ ചതുന്നം അമച്ചാനം ഹത്ഥേ രജ്ജം നിയ്യാതേത്വാ സമണധമ്മം കരോതി. അമച്ചാ ‘‘ധമ്മേന സമേന കരോഥാ’’തി വുത്താപി ലഞ്ജം ഗഹേത്വാ അധമ്മേന കരോന്തി. തേ ലഞ്ജം ഗഹേത്വാ സാമികേ പരാജേന്താ ഏകദാ അഞ്ഞതരം രാജവല്ലഭം പരാജേസും. സോ രഞ്ഞോ ഭത്തഹാരകേന സദ്ധിം പവിസിത്വാ സബ്ബം ആരോചേസി. രാജാ ദുതിയദിവസേ സയം വിനിച്ഛയട്ഠാനം അഗമാസി. തതോ മഹാജനകായാ – ‘‘അമച്ചാ സാമികേ അസാമികേ കരോന്തീ’’തി മഹാസദ്ദം കരോന്താ മഹായുദ്ധം വിയ അകംസു. അഥ രാജാ വിനിച്ഛയട്ഠാനാ വുട്ഠായ പാസാദം അഭിരുഹിത്വാ സമാപത്തിം അപ്പേതും നിസിന്നോ തേന സദ്ദേന വിക്ഖിത്തചിത്തോ ന സക്കോതി അപ്പേതും. സോ ‘‘കിം മേ രജ്ജേന, സമണധമ്മോ വരോ’’തി രജ്ജസുഖം പഹായ പുന സമാപത്തിം നിബ്ബത്തേത്വാ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകസമ്ബോധിം സച്ഛാകാസി. കമ്മട്ഠാനഞ്ച പുച്ഛിതോ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –

‘‘മിത്തേ സുഹജ്ജേ അനുകമ്പമാനോ, ഹാപേതി അത്ഥം പടിബദ്ധചിത്തോ;

ഏതം ഭയം സന്ഥവേ പേക്ഖമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ മേത്തായനവസേന മിത്താ. സുഹദയഭാവേന സുഹജ്ജാ. കേചി ഹി ഏകന്തഹിതകാമതായ മിത്താവ ഹോന്തി, ന സുഹജ്ജാ. കേചി ഗമനാഗമനട്ഠാനനിസജ്ജാസമുല്ലാപാദീസു ഹദയസുഖജനനേന സുഹജ്ജാവ ഹോന്തി, ന മിത്താ. കേചി തദുഭയവസേന സുഹജ്ജാ ചേവ മിത്താ ച. തേ ദുവിധാ ഹോന്തി – അഗാരിയാ അനഗാരിയാ ച. തത്ഥ അഗാരിയാ തിവിധാ ഹോന്തി – ഉപകാരോ, സമാനസുഖദുക്ഖോ, അനുകമ്പകോതി. അനഗാരിയാ വിസേസേന അത്ഥക്ഖായിനോ ഏവ. തേ ചതൂഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതാ ഹോന്തി. യഥാഹ –

‘‘ചതൂഹി ഖോ, ഗഹപതിപുത്ത, ഠാനേഹി ഉപകാരോ മിത്തോ സുഹദോ വേദിതബ്ബോ – പമത്തം രക്ഖതി, പമത്തസ്സ സാപതേയ്യം രക്ഖതി, ഭീതസ്സ സരണം ഹോതി, ഉപ്പന്നേസു കിച്ചകരണീയേസു തദ്ദിഗുണം ഭോഗം അനുപ്പദേതി’’ (ദീ. നി. ൩.൨൬൧).

തഥാ –

‘‘ചതൂഹി ഖോ, ഗഹപതിപുത്ത, ഠാനേഹി സമാനസുഖദുക്ഖോ മിത്തോ സുഹദോ വേദിതബ്ബോ – ഗുയ്ഹമസ്സ ആചിക്ഖതി, ഗുയ്ഹമസ്സ പരിഗൂഹതി, ആപദാസു ന വിജഹതി, ജീവിതമ്പിസ്സ അത്ഥായ പരിച്ചത്തം ഹോതി’’ (ദീ. നി. ൩.൨൬൨).

തഥാ –

‘‘ചതൂഹി ഖോ, ഗഹപതിപുത്ത, ഠാനേഹി അനുകമ്പകോ മിത്തോ സുഹദോ വേദിതബ്ബോ – അഭവേനസ്സ ന നന്ദതി, ഭവേനസ്സ നന്ദതി, അവണ്ണം ഭണമാനം നിവാരേതി, വണ്ണം ഭണമാനം പസംസതി’’ (ദീ. നി. ൩.൨൬൪).

തഥാ –

‘‘ചതൂഹി ഖോ, ഗഹപതിപുത്ത, ഠാനേഹി അത്ഥക്ഖായീ മിത്തോ സുഹദോ വേദിതബ്ബോ – പാപാ നിവാരേതി, കല്യാണേ നിവേസേതി, അസ്സുതം സാവേതി, സഗ്ഗസ്സ മഗ്ഗം ആചിക്ഖതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൨൬൩).

തേസ്വിധ അഗാരിയാ അധിപ്പേതാ. അത്ഥതോ പന സബ്ബേപി യുജ്ജന്തി. തേ മിത്തേ സുഹജ്ജേ. അനുകമ്പമാനോതി അനുദയമാനോ. തേസം സുഖം ഉപസംഹരിതുകാമോ ദുക്ഖം അപഹരിതുകാമോ ച.

ഹാപേതി അത്ഥന്തി ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥവസേന തിവിധം, തഥാ അത്തത്ഥപരത്ഥഉഭയത്ഥവസേനാപി തിവിധം. അത്ഥം ലദ്ധവിനാസനേന അലദ്ധാനുപ്പാദനേനാതി ദ്വിധാപി ഹാപേതി വിനാസേതി. പടിബദ്ധചിത്തോതി ‘‘അഹം ഇമം വിനാ ന ജീവാമി, ഏസ മേ ഗതി, ഏസ മേ പരായണ’’ന്തി ഏവം അത്താനം നീചേ ഠാനേ ഠപേന്തോപി പടിബദ്ധചിത്തോ ഹോതി. ‘‘ഇമേ മം വിനാ ന ജീവന്തി, അഹം തേസം ഗതി, തേസം പരായണ’’ന്തി ഏവം അത്താനം ഉച്ചേ ഠാനേ ഠപേന്തോപി പടിബദ്ധചിത്തോ ഹോതി. ഇധ പന ഏവം പടിബദ്ധചിത്തോ അധിപ്പേതോ. ഏതം ഭയന്തി ഏതം അത്ഥഹാപനഭയം, അത്തനോ സമാപത്തിഹാനിം സന്ധായ വുത്തം. സന്ഥവേതി തിവിധോ സന്ഥവോ – തണ്ഹാദിട്ഠിമിത്തസന്ഥവവസേന. തത്ഥ അട്ഠസതപ്പഭേദാപി തണ്ഹാ തണ്ഹാസന്ഥവോ, ദ്വാസട്ഠിഭേദാപി ദിട്ഠി ദിട്ഠിസന്ഥവോ, പടിബദ്ധചിത്തതായ മിത്താനുകമ്പനാ മിത്തസന്ഥവോ. സോ ഇധാധിപ്പേതോ. തേന ഹിസ്സ സമാപത്തി പരിഹീനാ. തേനാഹ – ‘‘ഏതം ഭയം സന്ഥവേ പേക്ഖമാനോ അഹമധിഗതോ’’തി. സേസം വുത്തസദിസമേവാതി വേദിതബ്ബന്തി.

മിത്തസുഹജ്ജഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൩൮. വംസോ വിസാലോതി കാ ഉപ്പത്തി? പുബ്ബേ കിര കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ തയോ പച്ചേകബോധിസത്താ പബ്ബജിത്വാ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേത്വാ ദേവലോകേ ഉപ്പന്നാ. തതോ ചവിത്വാ തേസം ജേട്ഠകോ ബാരാണസിരാജകുലേ നിബ്ബത്തോ, ഇതരേ പച്ചന്തരാജകുലേസു. തേ ഉഭോപി കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ, രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ, അനുക്കമേന പച്ചേകബുദ്ധാ ഹുത്വാ, നന്ദമൂലകപബ്ഭാരേ വസന്താ ഏകദിവസം സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ‘‘മയം കിം കമ്മം കത്വാ ഇമം ലോകുത്തരസുഖം അനുപ്പത്താ’’തി ആവജ്ജേത്വാ പച്ചവേക്ഖമാനാ കസ്സപബുദ്ധകാലേ അത്തനോ ചരിയം അദ്ദസംസു. തതോ ‘‘തതിയോ കുഹി’’ന്തി ആവജ്ജേന്താ ബാരാണസിയം രജ്ജം കാരേന്തം ദിസ്വാ തസ്സ ഗുണേ സരിത്വാ ‘‘സോ പകതിയാവ അപ്പിച്ഛതാദിഗുണസമന്നാഗതോ അഹോസി, അമ്ഹാകഞ്ഞേവ ഓവാദകോ വത്താ വചനക്ഖമോ പാപഗരഹീ, ഹന്ദ, നം ആരമ്മണം ദസ്സേത്വാ മോചേസ്സാമാ’’തി ഓകാസം ഗവേസന്താ തം ഏകദിവസം സബ്ബാലങ്കാരവിഭൂസിതം ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ഉയ്യാനദ്വാരേ വേളുഗുമ്ബമൂലേ അട്ഠംസു. മഹാജനോ അതിത്തോ രാജദസ്സനേന രാജാനം ഓലോകേതി. തതോ രാജാ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ കോചി മമ ദസ്സനേ അബ്യാവടോ’’തി ഓലോകേന്തോ പച്ചേകബുദ്ധേ അദ്ദക്ഖി. സഹ ദസ്സനേനേവ ചസ്സ തേസു സിനേഹോ ഉപ്പജ്ജി.

സോ ഹത്ഥിക്ഖന്ധാ ഓരുയ്ഹ സന്തേന ഉപചാരേന തേ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, കിം നാമാ തുമ്ഹേ’’തി പുച്ഛി. തേ ആഹംസു ‘‘മയം, മഹാരാജ, അസജ്ജമാനാ നാമാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ‘അസജ്ജമാനാ’തി ഏതസ്സ കോ അത്ഥോ’’തി? ‘‘അലഗ്ഗനത്ഥോ, മഹാരാജാ’’തി. തതോ തം വേളുഗുമ്ബം ദസ്സേന്താ ആഹംസു – ‘‘സേയ്യഥാപി, മഹാരാജ, ഇമം വേളുഗുമ്ബം സബ്ബസോ മൂലഖന്ധസാഖാനുസാഖാഹി സംസിബ്ബിത്വാ ഠിതം അസിഹത്ഥോ പുരിസോ മൂലേ ഛേത്വാ ആവിഞ്ഛന്തോ ന സക്കുണേയ്യ ഉദ്ധരിതും, ഏവമേവ ത്വം അന്തോ ച ബഹി ച ജടായ ജടിതോ ആസത്തവിസത്തോ തത്ഥ ലഗ്ഗോ. സേയ്യഥാപി വാ പനസ്സ വേമജ്ഝഗതോപി അയം വംസകളീരോ അസഞ്ജാതസാഖത്താ കേനചി അലഗ്ഗോ ഠിതോ, സക്കാ ച പന അഗ്ഗേ വാ മൂലേ വാ ഛേത്വാ ഉദ്ധരിതും, ഏവമേവ മയം കത്ഥചി അസജ്ജമാനാ സബ്ബദിസാ ഗച്ഛാമാ’’തി താവദേവ ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ പസ്സതോ ഏവ രഞ്ഞോ ആകാസേന നന്ദമൂലകപബ്ഭാരം അഗമംസു. തതോ രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘കദാ നു ഖോ അഹമ്പി ഏവം അസജ്ജമാനോ ഭവേയ്യ’’ന്തി തത്ഥേവ നിസീദിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. പുരിമനയേനേവ കമ്മട്ഠാനം പുച്ഛിതോ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –

‘‘വംസോ വിസാലോവ യഥാ വിസത്തോ, പുത്തേസു ദാരേസു ച യാ അപേക്ഖാ;

വംസക്കളീരോവ അസജ്ജമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ വംസോതി വേളു. വിസാലോതി വിത്ഥിണ്ണോ. ചകാരോ അവധാരണത്ഥോ, ഏവകാരോ വാ അയം, സന്ധിവസേനേത്ഥ ഏകാരോ നട്ഠോ. തസ്സ പരപദേന സമ്ബന്ധോ, തം പച്ഛാ യോജേസ്സാമ. യഥാതി പടിഭാഗേ. വിസത്തോതി ലഗ്ഗോ, ജടിതോ സംസിബ്ബിതോ. പുത്തേസു ദാരേസു ചാതി പുത്തധീതുഭരിയാസു. യാ അപേക്ഖാതി യാ തണ്ഹാ യോ സ്നേഹോ. വംസക്കളീരോവ അസജ്ജമാനോതി വംസകളീരോ വിയ അലഗ്ഗമാനോ. കിം വുത്തം ഹോതി? യഥാ വംസോ വിസാലോ വിസത്തോ ഏവ ഹോതി, പുത്തേസു ദാരേസു ച യാ അപേക്ഖാ, സാപി ഏവം താനി വത്ഥൂനി സംസിബ്ബിത്വാ ഠിതത്താ വിസത്താ ഏവ. സ്വാഹം തായ അപേക്ഖായ അപേക്ഖവാ വിസാലോ വംസോ വിയ വിസത്തോതി ഏവം അപേക്ഖായ ആദീനവം ദിസ്വാ തം അപേക്ഖം മഗ്ഗഞാണേന ഛിന്ദന്തോ അയം വംസകളീരോവ രൂപാദീസു വാ ലോഭാദീസു വാ കാമഭവാദീസു വാ ദിട്ഠാദീസു വാ തണ്ഹാമാനദിട്ഠിവസേന അസജ്ജമാനോ പച്ചേകബോധിം അധിഗതോതി. സേസം പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

വംസകളീരഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൩൯. മിഗോ അരഞ്ഞമ്ഹീതി കാ ഉപ്പത്തി? ഏകോ കിര ഭിക്ഖു കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ യോഗാവചരോ കാലം കത്വാ, ബാരാണസിയം സേട്ഠികുലേ ഉപ്പന്നോ അഡ്ഢേ മഹദ്ധനേ മഹാഭോഗേ, സോ സുഭഗോ അഹോസി. തതോ പരദാരികോ ഹുത്വാ തത്ഥ കാലകതോ നിരയേ നിബ്ബത്തോ തത്ഥ പച്ചിത്വാ വിപാകാവസേസേന സേട്ഠിഭരിയായ കുച്ഛിമ്ഹി ഇത്ഥിപടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി. നിരയതോ ആഗതാനം ഗത്താനി ഉണ്ഹാനി ഹോന്തി. തേന സേട്ഠിഭരിയാ ഡയ്ഹമാനേന ഉദരേന കിച്ഛേന കസിരേന തം ഗബ്ഭം ധാരേത്വാ കാലേന ദാരികം വിജായി. സാ ജാതദിവസതോ പഭുതി മാതാപിതൂനം സേസബന്ധുപരിജനാനഞ്ച ദേസ്സാ അഹോസി. വയപ്പത്താ ച യമ്ഹി കുലേ ദിന്നാ, തത്ഥാപി സാമികസസ്സുസസുരാനം ദേസ്സാവ അഹോസി അപ്പിയാ അമനാപാ. അഥ നക്ഖത്തേ ഘോസിതേ സേട്ഠിപുത്തോ തായ സദ്ധിം കീളിതും അനിച്ഛന്തോ വേസിം ആനേത്വാ കീളതി. സാ തം ദാസീനം സന്തികാ സുത്വാ സേട്ഠിപുത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ നാനപ്പകാരേഹി അനുനയിത്വാ ആഹ – ‘‘അയ്യപുത്ത, ഇത്ഥീ നാമ സചേപി ദസന്നം രാജൂനം കനിട്ഠാ ഹോതി, ചക്കവത്തിനോ വാ ധീതാ, തഥാപി സാമികസ്സ പേസനകരാ ഹോതി. സാമികേ അനാലപന്തേ സൂലേ ആരോപിതാ വിയ ദുക്ഖം പടിസംവേദേതി. സചേ അഹം അനുഗ്ഗഹാരഹാ, അനുഗ്ഗഹേതബ്ബാ. നോ ചേ, വിസ്സജ്ജേതബ്ബാ, അത്തനോ ഞാതികുലം ഗമിസ്സാമീ’’തി. സേട്ഠിപുത്തോ – ‘‘ഹോതു, ഭദ്ദേ, മാ സോചി, കീളനസജ്ജാ ഹോഹി, നക്ഖത്തം കീളിസ്സാമാ’’തി ആഹ. സേട്ഠിധീതാ താവതകേനപി സല്ലാപമത്തേന ഉസ്സാഹജാതാ ‘‘സ്വേ നക്ഖത്തം കീളിസ്സാമീ’’തി ബഹും ഖജ്ജഭോജ്ജം പടിയാദേതി. സേട്ഠിപുത്തോ ദുതിയദിവസേ അനാരോചേത്വാവ കീളനട്ഠാനം ഗതോ. സാ ‘‘ഇദാനി പേസേസ്സതി, ഇദാനി പേസേസ്സതീ’’തി മഗ്ഗം ഓലോകേന്തീ നിസിന്നാ ഉസ്സൂരം ദിസ്വാ മനുസ്സേ പേസേസി. തേ പച്ചാഗന്ത്വാ ‘‘സേട്ഠിപുത്തോ ഗതോ’’തി ആരോചേസും. സാ സബ്ബം തം പടിയാദിതം ആദായ യാനം അഭിരുഹിത്വാ ഉയ്യാനം ഗന്തും ആരദ്ധാ.

അഥ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരേ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ സത്തമേ ദിവസേ നിരോധാ വുട്ഠായ അനോതത്തേ മുഖം ധോവിത്വാ നാഗലതാദന്തപോണം ഖാദിത്വാ ‘‘കത്ഥ അജ്ജ ഭിക്ഖം ചരിസ്സാമീ’’തി ആവജ്ജേന്തോ തം സേട്ഠിധീതരം ദിസ്വാ ‘‘ഇമിസ്സാ മയി സക്കാരം കരിത്വാ തം കമ്മം പരിക്ഖയം ഗമിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ പബ്ഭാരസമീപേ സട്ഠിയോജനം മനോസിലാതലം, തത്ഥ ഠത്വാ നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ തസ്സാ പടിപഥേ ഓരുയ്ഹ ബാരാണസീഭിമുഖോ അഗമാസി. തം ദിസ്വാ ദാസിയോ സേട്ഠിധീതായ ആരോചേസും. സാ യാനാ ഓരുയ്ഹ സക്കച്ചം വന്ദിത്വാ, പത്തം ഗഹേത്വാ, സബ്ബരസസമ്പന്നേന ഖാദനീയഭോജനീയേന പൂരേത്വാ, പദുമപുപ്ഫേന പടിച്ഛാദേത്വാ ഹേട്ഠാപി പദുമപുപ്ഫം കത്വാ, പുപ്ഫകലാപം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ, പച്ചേകബുദ്ധം ഉപസങ്കമിത്വാ, തസ്സ ഹത്ഥേ പത്തം ദത്വാ, വന്ദിത്വാ, പുപ്ഫകലാപഹത്ഥാ പത്ഥേസി ‘‘ഭന്തേ, യഥാ ഇദം പുപ്ഫം, ഏവാഹം യത്ഥ യത്ഥ ഉപ്പജ്ജാമി, തത്ഥ തത്ഥ മഹാജനസ്സ പിയാ ഭവേയ്യം മനാപാ’’തി. ഏവം പത്ഥേത്വാ ദുതിയം പത്ഥേസി ‘‘ഭന്തേ, ദുക്ഖോ ഗബ്ഭവാസോ, തം അനുപഗമ്മ പദുമപുപ്ഫേ ഏവം പടിസന്ധി ഭവേയ്യാ’’തി. തതിയമ്പി പത്ഥേസി ‘‘ഭന്തേ, ജിഗുച്ഛനീയോ മാതുഗാമോ, ചക്കവത്തിധീതാപി പരവസം ഗച്ഛതി, തസ്മാ അഹം ഇത്ഥിഭാവം അനുപഗമ്മ പുരിസോ ഭവേയ്യ’’ന്തി. ചതുത്ഥമ്പി പത്ഥേസി ‘‘ഭന്തേ, ഇമം സംസാരദുക്ഖം അതിക്കമ്മ പരിയോസാനേ തുമ്ഹേഹി പത്തം അമതം പാപുണേയ്യ’’ന്തി.

ഏവം ചതുരോ പണിധയോ കത്വാ, തം പദുമപുപ്ഫകലാപം പൂജേത്വാ, പച്ചേകബുദ്ധസ്സ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ ‘‘പുപ്ഫസദിസോ ഏവ മേ ഗന്ധോ ചേവ വണ്ണോ ച ഹോതൂ’’തി ഇമം പഞ്ചമം പണിധിം അകാസി. തതോ പച്ചേകബുദ്ധോ പത്തം പുപ്ഫകലാപഞ്ച ഗഹേത്വാ ആകാസേ ഠത്വാ –

‘‘ഇച്ഛിതം പത്ഥിതം തുയ്ഹം, ഖിപ്പമേവ സമിജ്ഝതു;

സബ്ബേ പൂരേന്തു സങ്കപ്പാ, ചന്ദോ പന്നരസോ യഥാ’’തി. –

ഇമായ ഗാഥായ സേട്ഠിധീതായ അനുമോദനം കത്വാ ‘‘സേട്ഠിധീതാ മം ഗച്ഛന്തം പസ്സതൂ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരം അഗമാസി. സേട്ഠിധീതായ തം ദിസ്വാ മഹതീ പീതി ഉപ്പന്നാ. ഭവന്തരേ കതം അകുസലകമ്മം അനോകാസതായ പരിക്ഖീണം, ചിഞ്ചമ്ബിലധോതതമ്ബഭാജനമിവ സുദ്ധാ ജാതാ. താവദേവ ചസ്സാ പതികുലേ ഞാതികുലേ ച സബ്ബോ ജനോ തുട്ഠോ ‘‘കിം കരോമാ’’തി പിയവചനാനി പണ്ണാകാരാനി ച പേസേസി. സേട്ഠിപുത്തോ മനുസ്സേ പേസേസി ‘‘സീഘം സീഘം ആനേഥ സേട്ഠിധീതരം, അഹം വിസ്സരിത്വാ ഉയ്യാനം ആഗതോ’’തി. തതോ പഭുതി ച നം ഉരേ വിലിത്തചന്ദനം വിയ ആമുത്തമുത്താഹാരം വിയ പുപ്ഫമാലം വിയ ച പിയായന്തോ പരിഹരി.

സാ തത്ഥ യാവതായുകം ഇസ്സരിയഭോഗസുഖം അനുഭവിത്വാ കാലം കത്വാ പുരിസഭാവേന ദേവലോകേ പദുമപുപ്ഫേ ഉപ്പജ്ജി. സോ ദേവപുത്തോ ഗച്ഛന്തോപി പദുമപുപ്ഫഗബ്ഭേയേവ ഗച്ഛതി, തിട്ഠന്തോപി, നിസീദന്തോപി, സയന്തോപി പദുമഗബ്ഭേയേവ സയതി. മഹാപദുമദേവപുത്തോതി ചസ്സ നാമം അകംസു. ഏവം സോ തേന ഇദ്ധാനുഭാവേന അനുലോമപടിലോമം ഛദേവലോകേ ഏവ സംസരതി.

തേന ച സമയേന ബാരാണസിരഞ്ഞോ വീസതി ഇത്ഥിസഹസ്സാനി ഹോന്തി. രാജാ ഏകിസ്സാപി കുച്ഛിയം പുത്തം ന ലഭതി. അമച്ചാ രാജാനം വിഞ്ഞാപേസും ‘‘ദേവ, കുലവംസാനുപാലകോ പുത്തോ ഇച്ഛിതബ്ബോ, അത്രജേ അവിജ്ജമാനേ ഖേത്രജോപി കുലവംസധരോ ഹോതീ’’തി. രാജാ ‘‘ഠപേത്വാ മഹേസിം അവസേസാ നാടകിത്ഥിയോ സത്താഹം ധമ്മനാടകം കരോഥാ’’തി യഥാകാമം ബഹി ചരാപേസി, തഥാപി പുത്തം നാലത്ഥ. പുന അമച്ചാ ആഹംസു – ‘‘മഹാരാജ, മഹേസീ നാമ പുഞ്ഞേന ച പഞ്ഞായ ച സബ്ബിത്ഥീനം അഗ്ഗാ, അപ്പേവ നാമ ദേവോ മഹേസിയാപി കുച്ഛിസ്മിം പുത്തം ലഭേയ്യാ’’തി. രാജാ മഹേസിയാ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി. സാ ആഹ – ‘‘മഹാരാജ, യാ ഇത്ഥീ സച്ചവാദിനീ സീലവതീ, സാ പുത്തം ലഭേയ്യ, ഹിരോത്തപ്പരഹിതായ കുതോ പുത്തോ’’തി പാസാദം അഭിരുഹിത്വാ പഞ്ച സീലാനി സമാദിയിത്വാ പുനപ്പുനം അനുമജ്ജതി. സീലവതിയാ രാജധീതായ പഞ്ച സീലാനി അനുമജ്ജന്തിയാ പുത്തപത്ഥനാചിത്തേ ഉപ്പന്നമത്തേ സക്കസ്സ ആസനം സന്തപ്പി.

അഥ സക്കോ ആസനതാപകാരണം ആവജ്ജേന്തോ ഏതമത്ഥം വിദിത്വാ ‘‘സീലവതിയാ രാജധീതായ പുത്തവരം ദേമീ’’തി ആകാസേനാഗന്ത്വാ ദേവിയാ സമ്മുഖേ ഠത്വാ ‘‘കിം പത്ഥേസി ദേവീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘പുത്തം, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ദമ്മി തേ, ദേവി, പുത്തം, മാ ചിന്തയീ’’തി വത്വാ ദേവലോകം ഗന്ത്വാ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ ഏത്ഥ ഖീണായുകോ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ‘‘അയം മഹാപദുമോ ഉപരിദേവലോകേ ഉപ്പജ്ജിതും ഇതോ ചവതീ’’തി ഞത്വാ തസ്സ വിമാനം ഗന്ത്വാ ‘‘താത മഹാപദുമ, മനുസ്സലോകം ഗച്ഛാഹീ’’തി യാചി. സോ ആഹ – ‘‘മഹാരാജ, മാ ഏവം ഭണി, ജേഗുച്ഛോ മനുസ്സലോകോ’’തി. ‘‘താത, ത്വം മനുസ്സലോകേ പുഞ്ഞം കത്വാ ഇധൂപപന്നോ, തത്ഥേവ ഠത്വാ പാരമിയോ പൂരേതബ്ബാ, ഗച്ഛ, താതാ’’തി. ‘‘ദുക്ഖോ, മഹാരാജ, ഗബ്ഭവാസോ, ന സക്കോമി തത്ഥ വസിതു’’ന്തി. ‘‘കിം തേ, താത, ഗബ്ഭവാസേന, തഥാ ഹി ത്വം കമ്മമകാസി, യഥാ പദുമഗബ്ഭേയേവ നിബ്ബത്തിസ്സസി, ഗച്ഛ, താതാ’’തി പുനപ്പുനം വുച്ചമാനോ അധിവാസേസി.

തതോ മഹാപദുമോ ദേവലോകാ ചവിത്വാ ബാരാണസിരഞ്ഞോ ഉയ്യാനേ സിലാപട്ടപോക്ഖരണിയം പദുമഗബ്ഭേ നിബ്ബത്തോ. തഞ്ച രത്തിം മഹേസീ പച്ചൂസസമയേ സുപിനന്തേന വീസതിഇത്ഥിസഹസ്സപരിവുതാ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ സിലാപട്ടപോക്ഖരണിയം പദുമസ്സരേ പുത്തം ലദ്ധാ വിയ അഹോസി. സാ പഭാതായ രത്തിയാ സീലാനി രക്ഖമാനാ തഥേവ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഏകം പദുമപുപ്ഫം അദ്ദസ. തം നേവ തീരേ ഹോതി ന ഗമ്ഭീരേ. സഹ ദസ്സനേനേവ ചസ്സാ തത്ഥ പുത്തസിനേഹോ ഉപ്പജ്ജി. സാ സാമംയേവ പവിസിത്വാ തം പുപ്ഫം അഗ്ഗഹേസി. പുപ്ഫേ ഗഹിതമത്തേയേവ പത്താനി വികസിംസു. തത്ഥ തട്ടകേ ആസിത്തസുവണ്ണപടിമം വിയ ദാരകം അദ്ദസ. ദിസ്വാവ ‘‘പുത്തോ മേ ലദ്ധോ’’തി സദ്ദം നിച്ഛാരേസി. മഹാജനോ സാധുകാരസഹസ്സാനി മുഞ്ചി, രഞ്ഞോ ച പേസേസി. രാജാ സുത്വാ ‘‘കത്ഥ ലദ്ധോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ലദ്ധോകാസഞ്ച സുത്വാ ‘‘ഉയ്യാനഞ്ച പോക്ഖരണിയം പദുമഞ്ച അമ്ഹാകഞ്ഞേവ ഖേത്തം, തസ്മാ അമ്ഹാകം ഖേത്തേ ജാതത്താ ഖേത്രജോ നാമായം പുത്തോ’’തി വത്വാ നഗരം പവേസേത്വാ വീസതിസഹസ്സഇത്ഥിയോ ധാതികിച്ചം കാരാപേസി. യാ യാ കുമാരസ്സ രുചിം ഞത്വാ പത്ഥിതപത്ഥിതം ഖാദനീയം ഖാദാപേതി, സാ സാ സഹസ്സം ലഭതി. സകലബാരാണസീ ചലിതാ, സബ്ബോ ജനോ കുമാരസ്സ പണ്ണാകാരസഹസ്സാനി പേസേസി. കുമാരോ തം തം അതിനേത്വാ ‘‘ഇമം ഖാദ, ഇമം ഭുഞ്ജാ’’തി വുച്ചമാനോ ഭോജനേന ഉബ്ബാള്ഹോ ഉക്കണ്ഠിതോ ഹുത്വാ, ഗോപുരദ്വാരം ഗന്ത്വാ, ലാഖാഗുളകേന കീളതി.

തദാ അഞ്ഞതരോ പച്ചേകബുദ്ധോ ബാരാണസിം നിസ്സായ ഇസിപതനേ വസതി. സോ കാലസ്സേവ വുട്ഠായ സേനാസനവത്തസരീരപരികമ്മമനസികാരാദീനി സബ്ബകിച്ചാനി കത്വാ, പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ ‘‘അജ്ജ കത്ഥ ഭിക്ഖം ഗഹേസ്സാമീ’’തി ആവജ്ജേന്തോ കുമാരസ്സ സമ്പത്തിം ദിസ്വാ ‘‘ഏസ പുബ്ബേ കിം കമ്മം കരീ’’തി വീമംസന്തോ ‘‘മാദിസസ്സ പിണ്ഡപാതം ദത്വാ, ചതസ്സോ പത്ഥനാ പത്ഥേസി തത്ഥ തിസ്സോ സിദ്ധാ, ഏകാ താവ ന സിജ്ഝതി, തസ്സ ഉപായേന ആരമ്മണം ദസ്സേമീ’’തി ഭിക്ഖാചരിയവസേന കുമാരസ്സ സന്തികം അഗമാസി. കുമാരോ തം ദിസ്വാ ‘‘സമണ, മാ ഇധ ആഗച്ഛി, ഇമേ ഹി തമ്പി ‘ഇദം ഖാദ, ഇദം ഭുഞ്ജാ’തി വദേയ്യു’’ന്തി ആഹ. സോ ഏകവചനേനേവ തതോ നിവത്തിത്വാ അത്തനോ സേനാസനം പാവിസി. കുമാരോ പരിജനം ആഹ – ‘‘അയം സമണോ മയാ വുത്തമത്തോവ നിവത്തോ, കുദ്ധോ, നു, ഖോ മമാ’’തി. തതോ തേഹി ‘‘പബ്ബജിതാ നാമ, ദേവ, ന കോധപരായണാ ഹോന്തി, പരേന പസന്നമനേന യം ദിന്നം ഹോതി, തേന യാപേന്തീ’’തി വുച്ചമാനോപി ‘‘കുദ്ധോ ഏവ മമായം സമണോ, ഖമാപേസ്സാമി ന’’ന്തി മാതാപിതൂനം ആരോചേത്വാ ഹത്ഥിം അഭിരുഹിത്വാ, മഹതാ രാജാനുഭാവേന ഇസിപതനം ഗന്ത്വാ, മിഗയൂഥം ദിസ്വാ, പുച്ഛി ‘‘കിം നാമ ഏതേ’’തി? ‘‘ഏതേ, സാമി, മിഗാ നാമാ’’തി. ഏതേസം ‘‘ഇമം ഖാദഥ, ഇമം ഭുഞ്ജഥ, ഇമം സായഥാ’’തി വത്വാ പടിജഗ്ഗന്താ അത്ഥീതി. നത്ഥി സാമി, യത്ഥ തിണോദകം സുലഭം, തത്ഥ വസന്തീതി.

കുമാരോ ‘‘യഥാ ഇമേ അരക്ഖിയമാനാവ യത്ഥ ഇച്ഛന്തി, തത്ഥ വസന്തി, കദാ നു, ഖോ, അഹമ്പി ഏവം വസേയ്യ’’ന്തി ഏതമാരമ്മണം അഗ്ഗഹേസി. പച്ചേകബുദ്ധോപി തസ്സ ആഗമനം ഞത്വാ സേനാസനമഗ്ഗഞ്ച ചങ്കമഞ്ച സമ്മജ്ജിത്വാ, മട്ഠം കത്വാ, ഏകദ്വിക്ഖത്തും ചങ്കമിത്വാ, പദനിക്ഖേപം ദസ്സേത്വാ, ദിവാവിഹാരോകാസഞ്ച പണ്ണസാലഞ്ച സമ്മജ്ജിത്വാ, മട്ഠം കത്വാ, പവിസനപദനിക്ഖേപം ദസ്സേത്വാ, നിക്ഖമനപദനിക്ഖേപം അദസ്സേത്വാ, അഞ്ഞത്ര അഗമാസി. കുമാരോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ തം പദേസം സമ്മജ്ജിത്വാ മട്ഠം കതം ദിസ്വാ ‘‘വസതി മഞ്ഞേ ഏത്ഥ സോ പച്ചേകബുദ്ധോ’’തി പരിജനേന ഭാസിതം സുത്വാ ആഹ – ‘‘പാതോപി സോ സമണോ കുദ്ധോ, ഇദാനി ഹത്ഥിഅസ്സാദീഹി അത്തനോ ഓകാസം അക്കന്തം ദിസ്വാ, സുട്ഠുതരം കുജ്ഝേയ്യ, ഇധേവ തുമ്ഹേ തിട്ഠഥാ’’തി ഹത്ഥിക്ഖന്ധാ ഓരുയ്ഹ ഏകകോവ സേനാസനം പവിട്ഠോ വത്തസീസേന സുസമ്മട്ഠോകാസേ പദനിക്ഖേപം ദിസ്വാ, ‘‘അയം സമണോ ഏത്ഥ ചങ്കമന്തോ ന വണിജ്ജാദികമ്മം ചിന്തേസി, അദ്ധാ അത്തനോ ഹിതമേവ ചിന്തേസി മഞ്ഞേ’’തി പസന്നമാനസോ ചങ്കമം ആരുഹിത്വാ, ദൂരീകതപുഥുവിതക്കോ ഗന്ത്വാ, പാസാണഫലകേ നിസീദിത്വാ, സഞ്ജാതഏകഗ്ഗോ ഹുത്വാ, പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ, വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിഞാണം അധിഗന്ത്വാ, പുരിമനയേനേവ പുരോഹിതേന കമ്മട്ഠാനേ പുച്ഛിതേ ഗഗനതലേ നിസിന്നോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘മിഗോ അരഞ്ഞമ്ഹി യഥാ അബദ്ധോ, യേനിച്ഛകം ഗച്ഛതി ഗോചരായ;

വിഞ്ഞൂ നരോ സേരിതം പേക്ഖമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ മിഗോതി ദ്വേ മിഗാ ഏണീമിഗോ, പസദമിഗോ ചാതി. അപിച സബ്ബേസം ആരഞ്ഞികാനം ചതുപ്പദാനമേതം അധിവചനം. ഇധ പന പസദമിഗോ അധിപ്പേതോ. അരഞ്ഞമ്ഹീതി ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച ഠപേത്വാ അവസേസം അരഞ്ഞം, ഇധം പന ഉയ്യാനമധിപ്പേതം, തസ്മാ ഉയ്യാനമ്ഹീതി വുത്തം ഹോതി. യഥാതി പടിഭാഗേ. അബദ്ധോതി രജ്ജുബന്ധനാദീഹി അബദ്ധോ, ഏതേന വിസ്സത്ഥചരിയം ദീപേതി. യേനിച്ഛകം ഗച്ഛതി ഗോചരായതി യേന യേന ദിസാഭാഗേന ഗന്തുമിച്ഛതി, തേന തേന ദിസാഭാഗേന ഗോചരായ ഗച്ഛതി. വുത്തമ്പി ചേതം ഭഗവതാ –

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ആരഞ്ഞകോ മിഗോ അരഞ്ഞേ പവനേ ചരമാനോ വിസ്സത്ഥോ ഗച്ഛതി, വിസ്സത്ഥോ തിട്ഠതി, വിസ്സത്ഥോ നിസീദതി, വിസ്സത്ഥോ സേയ്യം കപ്പേതി. തം കിസ്സ ഹേതു? അനാപാഥഗതോ, ഭിക്ഖവേ, ലുദ്ദസ്സ; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അന്ധമകാസി മാരം അപദം, വധിത്വാ മാരചക്ഖും അദസ്സനം ഗതോ പാപിമതോ’’തി (മ. നി. ൧.൨൮൭; ചൂളനി. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൨൫) വിത്ഥാരോ.

വിഞ്ഞൂ നരോതി പണ്ഡിതപുരിസോ. സേരിതന്തി സച്ഛന്ദവുത്തിതം അപരായത്തതം. പേക്ഖമാനോതി പഞ്ഞാചക്ഖുനാ ഓലോകയമാനോ. അഥ വാ ധമ്മസേരിതം പുഗ്ഗലസേരിതഞ്ച. ലോകുത്തരധമ്മാ ഹി കിലേസവസം അഗമനതോ സേരിനോ തേഹി സമന്നാഗതാ പുഗ്ഗലാ ച, തേസം ഭാവനിദ്ദേസോ സേരിതാ. തം പേക്ഖമാനോതി. കിം വുത്തം ഹോതി? ‘‘യഥാ മിഗോ അരഞ്ഞമ്ഹി അബദ്ധോ യേനിച്ഛകം ഗച്ഛതി ഗോചരായ, കദാ നു ഖോ അഹമ്പി ഏവം ഗച്ഛേയ്യ’’ന്തി ഇതി മേ തുമ്ഹേഹി ഇതോ ചിതോ ച പരിവാരേത്വാ ഠിതേഹി ബദ്ധസ്സ യേനിച്ഛകം ഗന്തും അലഭന്തസ്സ തസ്മിം യേനിച്ഛകഗമനാഭാവേന യേനിച്ഛകഗമനേ ചാനിസംസം ദിസ്വാ അനുക്കമേന സമഥവിപസ്സനാ പാരിപൂരിം അഗമംസു. തതോ പച്ചേകബോധിം അധിഗതോമ്ഹി. തസ്മാ അഞ്ഞോപി വിഞ്ഞൂ പണ്ഡിതോ നരോ സേരിതം പേക്ഖമാനോ ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോതി. സേസം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

മിഗഅരഞ്ഞഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൪൦. ആമന്തനാ ഹോതീതി കാ ഉപ്പത്തി? അതീതേ കിര ഏകവജ്ജികബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ അഹോസി മുദുകജാതികോ. യദാ അമച്ചാ തേന സഹ യുത്തം വാ അയുത്തം വാ മന്തേതുകാമാ ഹോന്തി, തദാ നം പാടിയേക്കം പാടിയേക്കം ഏകമന്തം നേന്തി. തം ഏകദിവസം ദിവാസേയ്യം ഉപഗതം അഞ്ഞതരോ അമച്ചോ ‘‘ദേവ, മമ സോതബ്ബം അത്ഥീ’’തി ഏകമന്തം ഗമനം യാചി. സോ ഉട്ഠായ അഗമാസി. പുന ഏകോ മഹാഉപട്ഠാനേ നിസിന്നം വരം യാചി, ഏകോ ഹത്ഥിക്ഖന്ധേ, ഏകോ അസ്സപിട്ഠിയം, ഏകോ സുവണ്ണരഥേ, ഏകോ സിവികായ നിസീദിത്വാ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തം യാചി. രാജാ തതോ ഓരോഹിത്വാ ഏകമന്തം അഗമാസി. അപരോ ജനപദചാരികം ഗച്ഛന്തം യാചി, തസ്സാപി വചനം സുത്വാ ഹത്ഥിതോ ഓരുയ്ഹ ഏകമന്തം അഗമാസി. ഏവം സോ തേഹി നിബ്ബിന്നോ ഹുത്വാ പബ്ബജി. അമച്ചാ ഇസ്സരിയേന വഡ്ഢന്തി. തേസു ഏകോ ഗന്ത്വാ രാജാനം ആഹ – ‘‘അമുകം, മഹാരാജ, ജനപദം മയ്ഹം ദേഹീ’’തി. രാജാ ‘‘തം ഇത്ഥന്നാമോ ഭുഞ്ജതീ’’തി ഭണതി. സോ രഞ്ഞോ വചനം അനാദിയിത്വാ ‘‘ഗച്ഛാമഹം തം ജനപദം ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജാമീ’’തി തത്ഥ ഗന്ത്വാ, കലഹം കത്വാ, പുന ഉഭോപി രഞ്ഞോ സന്തികം ആഗന്ത്വാ, അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ദോസം ആരോചേന്തി. രാജാ ‘‘ന സക്കാ ഇമേ തോസേതു’’ന്തി തേസം ലോഭേ ആദീനവം ദിസ്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകസമ്ബോധിം സച്ഛാകാസി. സോ പുരിമനയേനേവ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘ആമന്തനാ ഹോതി സഹായമജ്ഝേ, വാസേ ഠാനേ ഗമനേ ചാരികായ;

അനഭിജ്ഝിതം സേരിതം പേക്ഖമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – സഹായമജ്ഝേ ഠിതസ്സ ദിവാസേയ്യസങ്ഖാതേ വാസേ ച, മഹാഉപട്ഠാനസങ്ഖാതേ ഠാനേ ച, ഉയ്യാനഗമനസങ്ഖാതേ ഗമനേ ച, ജനപദചാരികസങ്ഖാതായ ചാരികായ ച ‘‘ഇദം മേ സുണ, ഇദം മേ ദേഹീ’’തിആദിനാ നയേന തഥാ തഥാ ആമന്തനാ ഹോതി, തസ്മാ അഹം തത്ഥ നിബ്ബിജ്ജിത്വാ യായം അരിയജനസേവിതാ അനേകാനിസംസാ ഏകന്തസുഖാ, ഏവം സന്തേപി ലോഭാഭിഭൂതേഹി സബ്ബകാപുരിസേഹി അനഭിജ്ഝിതാ അനഭിപത്ഥിതാ പബ്ബജ്ജാ, തം അനഭിജ്ഝിതം പരേസം അവസവത്തനേന ധമ്മപുഗ്ഗലവസേന ച സേരിതം പേക്ഖമാനോ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ അനുക്കമേന പച്ചേകസമ്ബോധിം അധിഗതോമ്ഹീതി. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

ആമന്തനാഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൪൧. ഖിഡ്ഡാ രതീതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം ഏകപുത്തകബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ അഹോസി. സോ ചസ്സ ഏകപുത്തകോ പിയോ അഹോസി മനാപോ പാണസമോ. സോ സബ്ബിരിയാപഥേസു പുത്തം ഗഹേത്വാവ വത്തതി. സോ ഏകദിവസം ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ തം ഠപേത്വാ ഗതോ. കുമാരോപി തം ദിവസംയേവ ഉപ്പന്നേന ബ്യാധിനാ മതോ. അമച്ചാ ‘‘പുത്തസിനേഹേന രഞ്ഞോ ഹദയമ്പി ഫലേയ്യാ’’തി അനാരോചേത്വാവ നം ഝാപേസും. രാജാ ഉയ്യാനേ സുരാമദേന മത്തോ പുത്തം നേവ സരി, തഥാ ദുതിയദിവസേപി ന്ഹാനഭോജനവേലാസു. അഥ ഭുത്താവീ നിസിന്നോ സരിത്വാ ‘‘പുത്തം മേ ആനേഥാ’’തി ആഹ. തസ്സ അനുരൂപേന വിധാനേന തം പവത്തിം ആരോചേസും. തതോ സോകാഭിഭൂതോ നിസിന്നോ ഏവം യോനിസോ മനസാകാസി ‘‘ഇമസ്മിം സതി ഇദം ഹോതി, ഇമസ്സുപ്പാദാ ഇദം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി. സോ ഏവം അനുക്കമേന അനുലോമപടിലോമം പടിച്ചസമുപ്പാദം സമ്മസന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. സേസം സംസഗ്ഗഗാഥായ വുത്തസദിസമേവ ഠപേത്വാ ഗാഥായത്ഥവണ്ണനം.

അത്ഥവണ്ണനായം പന ഖിഡ്ഡാതി കീളനാ. സാ ദുവിധാ ഹോതി – കായികാ, വാചസികാ ച. തത്ഥ കായികാ നാമ ഹത്ഥീഹിപി കീളന്തി, അസ്സേഹിപി, രഥേഹിപി, ധനൂഹിപി, ഥരൂഹിപീതി ഏവമാദി. വാചസികാ നാമ ഗീതം, സിലോകഭണനം, മുഖഭേരീതി ഏവമാദി. രതീതി പഞ്ചകാമഗുണരതി. വിപുലന്തി യാവ അട്ഠിമിഞ്ജം ആഹച്ച ഠാനേന സകലത്തഭാവബ്യാപകം. സേസം പാകടമേവ. അനുസന്ധിയോജനാപി ചേത്ഥ സംസഗ്ഗഗാഥായ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ, തതോ പരഞ്ച സബ്ബന്തി.

ഖിഡ്ഡാരതിഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൪൨. ചാതുദ്ദിസോതി കാ ഉപ്പത്തി? പുബ്ബേ കിര കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ പഞ്ച പച്ചേകബോധിസത്താ പബ്ബജിത്വാ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേത്വാ ദേവലോകേ ഉപ്പന്നാ. തതോ ചവിത്വാ തേസം ജേട്ഠകോ ബാരാണസിയം രാജാ അഹോസി, സേസാ പാകതികരാജാനോ. തേ ചത്താരോപി കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ, രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ, അനുക്കമേന പച്ചേകബുദ്ധാ ഹുത്വാ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരേ വസന്താ ഏകദിവസം സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ വംസകളീരഗാഥായം വുത്തനയേനേവ അത്തനോ കമ്മഞ്ച സഹായഞ്ച ആവജ്ജേത്വാ ഞത്വാ ബാരാണസിരഞ്ഞോ ഉപായേന ആരമ്മണം ദസ്സേതും ഓകാസം ഗവേസന്തി. സോ ച രാജാ തിക്ഖത്തും രത്തിയാ ഉബ്ബിജ്ജതി, ഭീതോ വിസ്സരം കരോതി, മഹാതലേ ധാവതി. പുരോഹിതേന കാലസ്സേവ വുട്ഠായ സുഖസേയ്യം പുച്ഛിതോപി ‘‘കുതോ മേ, ആചരിയ, സുഖ’’ന്തി സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേസി. പുരോഹിതോപി ‘‘അയം രോഗോ ന സക്കാ യേന കേനചി ഉദ്ധംവിരേചനാദിനാ ഭേസജ്ജകമ്മേന വിനേതും, മയ്ഹം പന ഖാദനൂപായോ ഉപ്പന്നോ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘രജ്ജഹാനിജീവിതന്തരായാദീനം പുബ്ബനിമിത്തം ഏതം മഹാരാജാ’’തി രാജാനം സുട്ഠുതരം ഉബ്ബേജേത്വാ തസ്സ വൂപസമനത്ഥം ‘‘ഏത്തകേ ച ഏത്തകേ ച ഹത്ഥിഅസ്സരഥാദയോ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണഞ്ച ദക്ഖിണം ദത്വാ യഞ്ഞോ യജിതബ്ബോ’’തി തം യഞ്ഞയജനേ സമാദപേസി.

തതോ പച്ചേകബുദ്ധാ അനേകാനി പാണസഹസ്സാനി യഞ്ഞത്ഥായ സമ്പിണ്ഡിയമാനാനി ദിസ്വാ ‘‘ഏതസ്മിം കമ്മേ കതേ ദുബ്ബോധനേയ്യോ ഭവിസ്സതി, ഹന്ദ നം പടികച്ചേവ ഗന്ത്വാ പേക്ഖാമാ’’തി വംസകളീരഗാഥായം വുത്തനയേനേവ ആഗന്ത്വാ പിണ്ഡായ ചരമാനാ രാജങ്ഗണേ പടിപാടിയാ അഗമംസു. രാജാ സീഹപഞ്ജരേ ഠിതോ രാജങ്ഗണം ഓലോകയമാനോ തേ അദ്ദക്ഖി, സഹ ദസ്സനേനേവ ചസ്സ സിനേഹോ ഉപ്പജ്ജി. തതോ തേ പക്കോസാപേത്വാ ആകാസതലേ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദാപേത്വാ സക്കച്ചം ഭോജേത്വാ കതഭത്തകിച്ചേ ‘‘കേ തുമ്ഹേ’’തി പുച്ഛി. ‘‘മയം, മഹാരാജ, ചാതുദ്ദിസാ നാമാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ചാതുദ്ദിസാതി ഇമസ്സ കോ അത്ഥോ’’തി? ‘‘ചതൂസു ദിസാസു കത്ഥചി കുതോചി ഭയം വാ ചിത്തുത്രാസോ വാ അമ്ഹാകം നത്ഥി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം തം ഭയം കിം കാരണാ ന ഹോതീ’’തി? ‘‘മയഞ്ഹി, മഹാരാജ, മേത്തം ഭാവേമ, കരുണം ഭാവേമ, മുദിതം ഭാവേമ, ഉപേക്ഖം ഭാവേമ, തേന നോ തം ഭയം ന ഹോതീ’’തി വത്വാ ഉട്ഠായാസനാ അത്തനോ വസതിം അഗമംസു.

തതോ രാജാ ചിന്തേസി ‘‘ഇമേ സമണാ മേത്താദിഭാവനായ ഭയം ന ഹോതീതി ഭണന്തി, ബ്രാഹ്മണാ പന അനേകസഹസ്സപാണവധം വണ്ണയന്തി, കേസം നു ഖോ വചനം സച്ച’’ന്തി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘സമണാ സുദ്ധേന അസുദ്ധം ധോവന്തി, ബ്രാഹ്മണാ പന അസുദ്ധേന അസുദ്ധം. ന ച സക്കാ അസുദ്ധേന അസുദ്ധം ധോവിതും, പബ്ബജിതാനം ഏവ വചനം സച്ച’’ന്തി. സോ ‘‘സബ്ബേ സത്താ സുഖിതാ ഹോന്തൂ’’തിആദിനാ നയേന മേത്താദയോ ചത്താരോപി ബ്രഹ്മവിഹാരേ ഭാവേത്വാ ഹിതഫരണചിത്തേന അമച്ചേ ആണാപേസി ‘‘സബ്ബേ പാണേ മുഞ്ചഥ, സീതാനി പാനീയാനി പിവന്തു, ഹരിതാനി തിണാനി ഖാദന്തു, സീതോ ച നേസം വാതോ ഉപവായതൂ’’തി. തേ തഥാ അകംസു.

തതോ രാജാ ‘‘കല്യാണമിത്താനം വചനേനേവ പാപകമ്മതോ മുത്തോമ്ഹീ’’തി തത്ഥേവ നിസിന്നോ വിപസ്സിത്വാ പച്ചേകസമ്ബോധിം സച്ഛാകാസി. അമച്ചേഹി ച ഭോജനവേലായം ‘‘ഭുഞ്ജ, മഹാരാജ, കാലോ’’തി വുത്തേ ‘‘നാഹം രാജാ’’തി പുരിമനയേനേവ സബ്ബം വത്വാ ഇമം ഉദാനബ്യാകരണഗാഥം അഭാസി –

‘‘ചാതുദ്ദിസോ അപ്പടിഘോ ച ഹോതി, സന്തുസ്സമാനോ ഇതരീതരേന;

പരിസ്സയാനം സഹിതാ അഛമ്ഭീ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ ചാതുദ്ദിസോതി ചതൂസു ദിസാസു യഥാസുഖവിഹാരീ, ‘‘ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൩.൩൦൮; അ. നി. ൪.൧൨൫; ചൂളനി. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൨൮) വാ നയേന ബ്രഹ്മവിഹാരഭാവനാഫരിതാ ചതസ്സോ ദിസാ അസ്സ സന്തീതിപി ചാതുദ്ദിസോ. താസു ദിസാസു കത്ഥചി സത്തേ വാ സങ്ഖാരേ വാ ഭയേന ന പടിഹഞ്ഞതീതി അപ്പടിഘോ. സന്തുസ്സമാനോതി ദ്വാദസവിധസ്സ സന്തോസസ്സവസേന സന്തുസ്സകോ, ഇതരീതരേനാതി ഉച്ചാവചേന പച്ചയേന. പരിസ്സയാനം സഹിതാ അഛമ്ഭീതി ഏത്ഥ പരിസ്സയന്തി കായചിത്താനി, പരിഹാപേന്തി വാ തേസം സമ്പത്തിം, താനി വാ പടിച്ച സയന്തീതി പരിസ്സയാ, ബാഹിരാനം സീഹബ്യഗ്ഘാദീനം അബ്ഭന്തരാനഞ്ച കാമച്ഛന്ദാദീനം കായചിത്തുപദ്ദവാനം ഏതം അധിവചനം. തേ പരിസ്സയേ അധിവാസനഖന്തിയാ ച വീരിയാദീഹി ധമ്മേഹി ച സഹതീതി പരിസ്സയാനം സഹിതാ. ഥദ്ധഭാവകരഭയാഭാവേന അഛമ്ഭീ. കിം വുത്തം ഹോതി? യഥാ തേ ചത്താരോ സമണാ, ഏവം ഇതരീതരേന പച്ചയേന സന്തുസ്സമാനോ ഏത്ഥ പടിപത്തിപദട്ഠാനേ സന്തോസേ ഠിതോ ചതൂസു ദിസാസു മേത്താദിഭാവനായ ചാതുദ്ദിസോ, സത്തസങ്ഖാരേസു പടിഹനനഭയാഭാവേന അപ്പടിഘോ ച ഹോതി. സോ ചാതുദ്ദിസത്താ വുത്തപ്പകാരാനം പരിസ്സയാനം സഹിതാ, അപ്പടിഘത്താ അഛമ്ഭീ ച ഹോതീതി ഏവം പടിപത്തിഗുണം ദിസ്വാ യോനിസോ പടിപജ്ജിത്വാ പച്ചേകബോധിം അധിഗതോമ്ഹീതി. അഥ വാ തേ സമണാ വിയ സന്തുസ്സമാനോ ഇതരീതരേന വുത്തനയേനേവ ചാതുദ്ദിസോ ഹോതീതി ഞത്വാ ഏവം ചാതുദ്ദിസഭാവം പത്ഥയന്തോ യോനിസോ പടിപജ്ജിത്വാ അധിഗതോമ്ഹി. തസ്മാ അഞ്ഞോപി ഈദിസം ഠാനം പത്ഥയമാനോ ചാതുദ്ദിസതായ പരിസ്സയാനം സഹിതാ അപ്പടിഘതായ ച അഛമ്ഭീ ഹുത്വാ ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോതി. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

ചാതുദ്ദിസഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൪൩. ദുസ്സങ്ഗഹാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിരഞ്ഞോ കിര അഗ്ഗമഹേസീ കാലമകാസി. തതോ വീതിവത്തേസു സോകദിവസേസു ഏകം ദിവസം അമച്ചാ ‘‘രാജൂനം നാമ തേസു തേസു കിച്ചേസു അഗ്ഗമഹേസീ അവസ്സം ഇച്ഛിതബ്ബാ, സാധു, ദേവോ, അഞ്ഞം ദേവിം ആനേതൂ’’തി യാചിംസു. രാജാ‘‘തേന ഹി, ഭണേ, ജാനാഥാ’’തി ആഹ. തേ പരിയേസന്താ സാമന്തരജ്ജേ രാജാ മതോ. തസ്സ ദേവീ രജ്ജം അനുസാസതി. സാ ച ഗബ്ഭിനീ ഹോതി. അമച്ചാ ‘‘അയം രഞ്ഞോ അനുരൂപാ’’തി ഞത്വാ തം യാചിംസു. സാ ‘‘ഗബ്ഭിനീ നാമ മനുസ്സാനം അമനാപാ ഹോതി, സചേ ആഗമേഥ, യാവ വിജായാമി, ഏവം ഹോതു, നോ ചേ, അഞ്ഞം പരിയേസഥാ’’തി ആഹ. തേ രഞ്ഞോപി ഏതമത്ഥം ആരോചേസും. രാജാ ‘‘ഗബ്ഭിനീപി ഹോതു ആനേഥാ’’തി. തേ ആനേസും. രാജാ തം അഭിസിഞ്ചിത്വാ സബ്ബം മഹേസീഭോഗം അദാസി. തസ്സാ പരിജനഞ്ച നാനാവിധേഹി പണ്ണാകാരേഹി സങ്ഗണ്ഹാതി. സാ കാലേന പുത്തം വിജായി. തമ്പി രാജാ അത്തനോ ജാതപുത്തമിവ സബ്ബിരിയാപഥേസു അങ്കേ ച ഉരേ ച കത്വാ വിഹരതി. തതോ ദേവിയാ പരിജനോ ചിന്തേസി ‘‘രാജാ അതിവിയ സങ്ഗണ്ഹാതി കുമാരം, അതിവിസ്സാസനിയാനി രാജഹദയാനി, ഹന്ദ നം പരിഭേദേമാ’’തി.

തതോ കുമാരം – ‘‘ത്വം, താത, അമ്ഹാകം രഞ്ഞോ പുത്തോ, ന ഇമസ്സ രഞ്ഞോ, മാ ഏത്ഥ വിസ്സാസം ആപജ്ജീ’’തി ആഹംസു. അഥ കുമാരോ ‘‘ഏഹി പുത്താ’’തി രഞ്ഞാ വുച്ചമാനോപി ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢിയമാനോപി പുബ്ബേ വിയ രാജാനം ന അല്ലീയതി. രാജാ ‘‘കിം ഏത’’ന്തി വീമംസന്തോ തം പവത്തിം ഞത്വാ ‘‘അരേ, ഏതേ മയാ ഏവം സങ്ഗഹിതാപി പടികൂലവുത്തിനോ ഏവാ’’തി നിബ്ബിജ്ജിത്വാ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിതോ. ‘‘രാജാ പബ്ബജിതോ’’തി അമച്ചപരിജനാപി ബഹൂ പബ്ബജിതാ, ‘‘സപരിജനോ രാജാ പബ്ബജിതോ’’തി മനുസ്സാ പണീതേ പച്ചയേ ഉപനേന്തി. രാജാ പണീതേ പച്ചയേ യഥാവുഡ്ഢം ദാപേതി. തത്ഥ യേ സുന്ദരം ലഭന്തി, തേ തുസ്സന്തി. ഇതരേ ഉജ്ഝായന്തി ‘‘മയം പരിവേണസമ്മജ്ജനാദീനി സബ്ബകിച്ചാനി കരോന്താ ലൂഖഭത്തം ജിണ്ണവത്ഥഞ്ച ലഭാമാ’’തി. സോ തമ്പി ഞത്വാ ‘‘അരേ, യഥാവുഡ്ഢം ദിയ്യമാനേപി നാമ ഉജ്ഝായന്തി, അഹോ, അയം പരിസാ ദുസ്സങ്ഗഹാ’’തി പത്തചീവരം ആദായ ഏകോ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. തത്ഥ ആഗതേഹി ച കമ്മട്ഠാനം പുച്ഛിതോ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –

‘‘ദുസ്സങ്ഗഹാ പബ്ബജിതാപി ഏകേ, അഥോ ഗഹട്ഠാ ഘരമാവസന്താ;

അപ്പോസ്സുക്കോ പരപുത്തേസു ഹുത്വാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

സാ അത്ഥതോ പാകടാ ഏവ. അയം പന യോജനാ – ദുസ്സങ്ഗഹാ പബ്ബജിതാപി ഏകേ, യേ അസന്തോസാഭിഭൂതാ, തഥാവിധാ ഏവ ച അഥോ ഗഹട്ഠാ ഘരമാവസന്താ. ഏതമഹം ദുസ്സങ്ഗഹഭാവം ജിഗുച്ഛന്തോ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം അധിഗതോമ്ഹീതി. സേസം പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

ദുസ്സങ്ഗഹഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൪൪. ഓരോപയിത്വാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര ചാതുമാസികബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ ഗിമ്ഹാനം പഠമേ മാസേ ഉയ്യാനം ഗതോ. തത്ഥ രമണീയേ ഭൂമിഭാഗേ നീലഘനപത്തസഞ്ഛന്നം കോവിളാരരുക്ഖം ദിസ്വാ ‘‘കോവിളാരമൂലേ മമ സയനം പഞ്ഞാപേഥാ’’തി വത്വാ ഉയ്യാനേ കീളിത്വാ സായന്ഹസമയം തത്ഥ സേയ്യം കപ്പേസി. പുന ഗിമ്ഹാനം മജ്ഝിമേ മാസേ ഉയ്യാനം ഗതോ. തദാ കോവിളാരോ പുപ്ഫിതോ ഹോതി, തദാപി തഥേവ അകാസി. പുന ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമേ മാസേ ഗതോ. തദാ കോവിളാരോ സഞ്ഛിന്നപത്തോ സുക്ഖരുക്ഖോ വിയ ഹോതി. തദാപി സോ അദിസ്വാവ തം രുക്ഖം പുബ്ബപരിചയേന തത്ഥേവ സേയ്യം ആണാപേസി. അമച്ചാ ജാനന്താപി ‘‘രഞ്ഞാ ആണത്ത’’ന്തി ഭയേന തത്ഥ സയനം പഞ്ഞാപേസും. സോ ഉയ്യാനേ കീളിത്വാ സായന്ഹസമയം തത്ഥ സേയ്യം കപ്പേന്തോ തം രുക്ഖം ദിസ്വാ ‘‘അരേ, അയം പുബ്ബേ സഞ്ഛന്നപത്തോ മണിമയോ വിയ അഭിരൂപദസ്സനോ അഹോസി. തതോ മണിവണ്ണസാഖന്തരേ ഠപിതപവാളങ്കുരസദിസേഹി പുപ്ഫേഹി സസ്സിരികചാരുദസ്സനോ അഹോസി. മുത്താദലസദിസവാലികാകിണ്ണോ ചസ്സ ഹേട്ഠാ ഭൂമിഭാഗോ ബന്ധനാ പമുത്തപുപ്ഫസഞ്ഛന്നോ രത്തകമ്ബലസന്ഥതോ വിയ അഹോസി. സോ നാമജ്ജ സുക്ഖരുക്ഖോ വിയ സാഖാമത്താവസേസോ ഠിതോ. ‘അഹോ, ജരായ ഉപഹതോ കോവിളാരോ’’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘അനുപാദിന്നമ്പി താവ ജരാ ഹഞ്ഞതി, കിമങ്ഗ പന ഉപാദിന്ന’’ന്തി അനിച്ചസഞ്ഞം പടിലഭി. തദനുസാരേനേവ സബ്ബസങ്ഖാരേ ദുക്ഖതോ അനത്തതോ ച വിപസ്സന്തോ ‘‘അഹോ വതാഹമ്പി സഞ്ഛിന്നപത്തോ കോവിളാരോ വിയ അപേതഗിഹിബ്യഞ്ജനോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥയമാനോ അനുപുബ്ബേന തസ്മിം സയനതലേ ദക്ഖിണേന പസ്സേന നിപന്നോയേവ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. തതോ ഗമനകാലേ അമച്ചേഹി ‘‘കാലോ ഗന്തും, മഹാരാജാ’’തി വുത്തേ ‘‘നാഹം രാജാ’’തിആദീനി വത്വാ പുരിമനയേനേവ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –

‘‘ഓരോപയിത്വാ ഗിഹിബ്യഞ്ജനാനി, സഞ്ഛിന്നപത്തോ യഥാ കോവിളാരോ;

ഛേത്വാന വീരോ ഗിഹിബന്ധനാനി, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ ഓരോപയിത്വാതി അപനേത്വാ. ഗിഹിബ്യഞ്ജനാനീതി കേസമസ്സുഓദാതവത്ഥാലങ്കാരമാലാഗന്ധവിലേപനഇത്ഥിപുത്തദാസിദാസാദീനി. ഏതാനി ഹി ഗിഹിഭാവം ബ്യഞ്ജയന്തി, തസ്മാ ‘‘ഗിഹിബ്യഞ്ജനാനീ’’തി വുച്ചന്തി. സഞ്ഛിന്നപത്തോതി പതിതപത്തോ. ഛേത്വാനാതി മഗ്ഗഞാണേന ഛിന്ദിത്വാ. വീരോതി മഗ്ഗവീരിയസമന്നാഗതോ. ഗിഹിബന്ധനാനീതി കാമബന്ധനാനി. കാമാ ഹി ഗിഹീനം ബന്ധനാനി. അയം താവ പദത്ഥോ.

അയം പന അധിപ്പായോ – ‘‘അഹോ വതാഹമ്പി ഓരോപയിത്വാ ഗിഹിബ്യഞ്ജനാനി സഞ്ഛിന്നപത്തോ യഥാ കോവിളാരോ ഭവേയ്യ’’ന്തി ഏവഞ്ഹി ചിന്തയമാനോ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം അധിഗതോമ്ഹീതി. സേസം പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

കോവിളാരഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ. പഠമോ വഗ്ഗോ നിട്ഠിതോ.

൪൫-൪൬. സചേ ലഭേഥാതി കാ ഉപ്പത്തി? പുബ്ബേ കിര കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ ദ്വേ പച്ചേകബോധിസത്താ പബ്ബജിത്വാ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേത്വാ ദേവലോകേ ഉപ്പന്നാ. തതോ ചവിത്വാ തേസം ജേട്ഠകോ ബാരാണസിരഞ്ഞോ പുത്തോ അഹോസി, കനിട്ഠോ പുരോഹിതസ്സ പുത്തോ അഹോസി. തേ ഏകദിവസംയേവ പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ ഏകദിവസമേവ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമിത്വാ സഹപംസുകീളിതസഹായകാ അഹേസും. പുരോഹിതപുത്തോ പഞ്ഞവാ അഹോസി. സോ രാജപുത്തം ആഹ – ‘‘സമ്മ, ത്വം പിതുനോ അച്ചയേന രജ്ജം ലഭിസ്സസി, അഹം പുരോഹിതട്ഠാനം, സുസിക്ഖിതേന ച സുഖം രജ്ജം അനുസാസിതും സക്കാ, ഏഹി സിപ്പം ഉഗ്ഗഹേസ്സാമാ’’തി. തതോ ഉഭോപി പുബ്ബോപചിതകമ്മാ ഹുത്വാ ഗാമനിഗമാദീസു ഭിക്ഖം ചരമാനാ പച്ചന്തജനപദഗാമം ഗതാ. തഞ്ച ഗാമം പച്ചേകബുദ്ധാ ഭിക്ഖാചാരവേലായ പവിസന്തി. അഥ മനുസ്സാ പച്ചേകബുദ്ധേ ദിസ്വാ ഉസ്സാഹജാതാ ആസനാനി പഞ്ഞാപേന്തി, പണീതം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ഉപനാമേന്തി, മാനേന്തി, പൂജേന്തി. തേസം ഏതദഹോസി – ‘‘അമ്ഹേഹി സദിസാ ഉച്ചാകുലികാ നാമ നത്ഥി, അഥ ച പനിമേ മനുസ്സാ യദി ഇച്ഛന്തി, അമ്ഹാകം ഭിക്ഖം ദേന്തി, യദി ച നിച്ഛന്തി, ന ദേന്തി, ഇമേസം പന പബ്ബജിതാനം ഏവരൂപം സക്കാരം കരോന്തി, അദ്ധാ ഏതേ കിഞ്ചി സിപ്പം ജാനന്തി, ഹന്ദ നേസം സന്തികേ സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹാമാ’’തി.

തേ മനുസ്സേസു പടിക്കന്തേസു ഓകാസം ലഭിത്വാ ‘‘യം, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ സിപ്പം ജാനാഥ, തം അമ്ഹേപി സിക്ഖാപേഥാ’’തി യാചിംസു. പച്ചേകബുദ്ധാ ‘‘ന സക്കാ അപബ്ബജിതേന സിക്ഖിതു’’ന്തി ആഹംസു. തേ പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ പബ്ബജിംസു. തതോ നേസം പച്ചേകബുദ്ധാ ‘‘ഏവം വോ നിവാസേതബ്ബം, ഏവം പാരുപിതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ നയേന ആഭിസമാചാരികം ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘ഇമസ്സ സിപ്പസ്സ ഏകീഭാവാഭിരതി നിപ്ഫത്തി, തസ്മാ ഏകേനേവ നിസീദിതബ്ബം, ഏകേന ചങ്കമിതബ്ബം, ഠാതബ്ബം, സയിതബ്ബ’’ന്തി പാടിയേക്കം പണ്ണസാലമദംസു. തതോ തേ അത്തനോ അത്തനോ പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ നിസീദിംസു. പുരോഹിതപുത്തോ നിസിന്നകാലതോ പഭുതി ചിത്തസമാധാനം ലദ്ധാ ഝാനം ലഭി. രാജപുത്തോ മുഹുത്തേനേവ ഉക്കണ്ഠിതോ തസ്സ സന്തികം ആഗതോ. സോ തം ദിസ്വാ ‘‘കിം, സമ്മാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഉക്കണ്ഠിതോമ്ഹീ’’തി ആഹ. ‘‘തേന ഹി ഇധ നിസീദാ’’തി. സോ തത്ഥ മുഹുത്തം നിസീദിത്വാ ആഹ – ‘‘ഇമസ്സ കിര, സമ്മ, സിപ്പസ്സ ഏകീഭാവാഭിരതി നിപ്ഫത്തീ’’തി പുരോഹിതപുത്തോ ‘‘ഏവം, സമ്മ, തേന ഹി ത്വം അത്തനോ നിസിന്നോകാസം ഏവ ഗച്ഛ, ഉഗ്ഗഹേസ്സാമി ഇമസ്സ സിപ്പസ്സ നിപ്ഫത്തി’’ന്തി ആഹ. സോ ഗന്ത്വാ പുനപി മുഹുത്തേനേവ ഉക്കണ്ഠിതോ പുരിമനയേനേവ തിക്ഖത്തും ആഗതോ.

തതോ നം പുരോഹിതപുത്തോ തഥേവ ഉയ്യോജേത്വാ തസ്മിം ഗതേ ചിന്തേസി ‘‘അയം അത്തനോ ച കമ്മം ഹാപേതി, മമ ച ഇധാഭിക്ഖണം ആഗച്ഛന്തോ’’തി. സോ പണ്ണസാലതോ നിക്ഖമ്മ അരഞ്ഞം പവിട്ഠോ. ഇതരോ അത്തനോ പണ്ണസാലായേവ നിസിന്നോ പുനപി മുഹുത്തേനേവ ഉക്കണ്ഠിതോ ഹുത്വാ തസ്സ പണ്ണസാലം ആഗന്ത്വാ ഇതോ ചിതോ ച മഗ്ഗന്തോപി തം അദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘യോ ഗഹട്ഠകാലേ പണ്ണാകാരമ്പി ആദായ ആഗതോ മം ദട്ഠും ന ലഭതി, സോ നാമ മയി ആഗതേ ദസ്സനമ്പി അദാതുകാമോ പക്കാമി, അഹോ, രേ ചിത്ത, ന ലജ്ജസി, യം മം ചതുക്ഖത്തും ഇധാനേസി, സോദാനി തേ വസേ ന വത്തിസ്സാമി, അഞ്ഞദത്ഥു തംയേവ മമ വസേ വത്താപേസ്സാമീ’’തി അത്തനോ സേനാസനം പവിസിത്വാ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ആകാസേന നന്ദമൂലകപബ്ഭാരം അഗമാസി. ഇതരോപി അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ തത്ഥേവ അഗമാസി. തേ ഉഭോപി മനോസിലാതലേ നിസീദിത്വാ പാടിയേക്കം പാടിയേക്കം ഇമാ ഉദാനഗാഥായോ അഭാസിംസു –

‘‘സചേ ലഭേഥ നിപകം സഹായം, സദ്ധിം ചരം സാധുവിഹാരി ധീരം;

അഭിഭുയ്യ സബ്ബാനി പരിസ്സയാനി, ചരേയ്യ തേനത്തമനോ സതീമാ.

‘‘നോ ചേ ലഭേഥ നിപകം സഹായം, സദ്ധിം ചരം സാധുവിഹാരി ധീരം;

രാജാവ രട്ഠം വിജിതം പഹായ, ഏകോ ചരേ മാതങ്ഗരഞ്ഞേവ നാഗോ’’തി.

തത്ഥ നിപകന്തി പകതിനിപുണം പണ്ഡിതം കസിണപരികമ്മാദീസു കുസലം. സാധുവിഹാരിന്തി അപ്പനാവിഹാരേന വാ ഉപചാരേന വാ സമന്നാഗതം. ധീരന്തി ധിതിസമ്പന്നം. തത്ഥ നിപകത്തേന ധിതിസമ്പദാ വുത്താ. ഇധ പന ധിതിസമ്പന്നമേവാതി അത്ഥോ. ധിതി നാമ അസിഥിലപരക്കമതാ, ‘‘കാമം തചോ ച ന്ഹാരു ചാ’’തി (മ. നി. ൨.൧൮൪; അ. നി. ൨.൫; മഹാനി. ൧൯൬) ഏവം പവത്തവീരിയസ്സേതം അധിവചനം. അപിച ധികതപാപോതിപി ധീരോ. രാജാവ രട്ഠം വിജിതം പഹായാതി യഥാ പടിരാജാ ‘‘വിജിതം രട്ഠം അനത്ഥാവഹ’’ന്തി ഞത്വാ രജ്ജം പഹായ ഏകോ ചരതി, ഏവം ബാലസഹായം പഹായ ഏകോ ചരേ. അഥ വാ രാജാവ രട്ഠന്തി യഥാ സുതസോമോ രാജാ വിജിതം രട്ഠം പഹായ ഏകോ ചരി, യഥാ ച മഹാജനകോ, ഏവം ഏകോ ചരേതി അയമ്പി തസ്സത്ഥോ. സേസം വുത്താനുസാരേന സക്കാ ജാനിതുന്തി ന വിത്ഥാരിതന്തി.

സഹായഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൪൭. അദ്ധാ പസംസാമാതി ഇമിസ്സാ ഗാഥായ യാവ ആകാസതലേ പഞ്ഞത്താസനേ പച്ചേകബുദ്ധാനം നിസജ്ജാ, താവ ചാതുദ്ദിസഗാഥായ ഉപ്പത്തിസദിസാ ഏവ ഉപ്പത്തി. അയം പന വിസേസോ – യഥാ സോ രാജാ രത്തിയാ തിക്ഖത്തും ഉബ്ബിജ്ജി, ന തഥാ അയം, നേവസ്സ യഞ്ഞോ പച്ചുപട്ഠിതോ അഹോസി. സോ ആകാസതലേ പഞ്ഞത്തേസു ആസനേസു പച്ചേകബുദ്ധേ നിസീദാപേത്വാ ‘‘കേ തുമ്ഹേ’’തി പുച്ഛി. ‘‘മയം, മഹാരാജ, അനവജ്ജഭോജിനോ നാമാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ‘അനവജ്ജഭോജിനോ’തി ഇമസ്സ കോ അത്ഥോ’’തി? ‘‘സുന്ദരം വാ അസുന്ദരം വാ ലദ്ധാ നിബ്ബികാരാ ഭുഞ്ജാമ, മഹാരാജാ’’തി. തം സുത്വാ രഞ്ഞോ ഏതദഹോസി ‘‘യംനൂനാഹം ഇമേ ഉപപരിക്ഖേയ്യം ഏദിസാ വാ നോ വാ’’തി. തം ദിവസം കണാജകേന ബിലങ്ഗദുതിയേന പരിവിസി. പച്ചേകബുദ്ധാ അമതം ഭുഞ്ജന്താ വിയ നിബ്ബികാരാ ഭുഞ്ജിംസു. രാജാ ‘‘ഹോന്തി നാമ ഏകദിവസം പടിഞ്ഞാതത്താ നിബ്ബികാരാ, സ്വേ ജാനിസ്സാമീ’’തി സ്വാതനായപി നിമന്തേസി. തതോ ദുതിയദിവസേപി തഥേവാകാസി. തേപി തഥേവ പരിഭുഞ്ജിംസു. അഥ രാജാ ‘‘ഇദാനി സുന്ദരം ദത്വാ വീമംസിസ്സാമീ’’തി പുനപി നിമന്തേത്വാ, ദ്വേ ദിവസേ മഹാസക്കാരം കത്വാ, പണീതേന അതിവിചിത്രേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന പരിവിസി. തേപി തഥേവ നിബ്ബികാരാ ഭുഞ്ജിത്വാ രഞ്ഞോ മങ്ഗലം വത്വാ പക്കമിംസു. രാജാ അചിരപക്കന്തേസു തേസു ‘‘അനവജ്ജഭോജിനോവ ഏതേ സമണാ, അഹോ വതാഹമ്പി അനവജ്ജഭോജീ ഭവേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ മഹാരജ്ജം പഹായ പബ്ബജ്ജം സമാദായ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ, പച്ചേകബുദ്ധോ ഹുത്വാ, മഞ്ജൂസകരുക്ഖമൂലേ പച്ചേകബുദ്ധാനം മജ്ഝേ അത്തനോ ആരമ്മണം വിഭാവേന്തോ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –

‘‘അദ്ധാ പസംസാമ സഹായസമ്പദം, സേട്ഠാ സമാ സേവിതബ്ബാ സഹായാ;

ഏതേ അലദ്ധാ അനവജ്ജഭോജീ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

സാ പദത്ഥതോ ഉത്താനാ ഏവ. കേവലം പന സഹായസമ്പദന്തി ഏത്ഥ അസേഖേഹി സീലാദിക്ഖന്ധേഹി സമ്പന്നാ സഹായാ ഏവ സഹായസമ്പദാതി വേദിതബ്ബാ. അയം പനേത്ഥ യോജനാ – യായം വുത്താ സഹായസമ്പദാ, തം സഹായസമ്പദം അദ്ധാ പസംസാമ, ഏകംസേനേവ ഥോമേമാതി വുത്തം ഹോതി. കഥം? സേട്ഠാ സമാ സേവിതബ്ബാ സഹായാതി. കസ്മാ? അത്തനോ ഹി സീലാദീഹി സേട്ഠേ സേവമാനസ്സ സീലാദയോ ധമ്മാ അനുപ്പന്നാ ഉപ്പജ്ജന്തി, ഉപ്പന്നാ വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം പാപുണന്തി. സമേ സേവമാനസ്സ അഞ്ഞമഞ്ഞം സമധാരണേന കുക്കുച്ചസ്സ വിനോദനേന ച ലദ്ധാ ന പരിഹായന്തി. ഏതേ പന സഹായകേ സേട്ഠേ ച സമേ ച അലദ്ധാ കുഹനാദിമിച്ഛാജീവം വജ്ജേത്വാ ധമ്മേന സമേന ഉപ്പന്നം ഭോജനം ഭുഞ്ജന്തോ തത്ഥ ച പടിഘാനുനയം അനുപ്പാദേന്തോ അനവജ്ജഭോജീ ഹുത്വാ അത്ഥകാമോ കുലപുത്തോ ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ. അഹമ്പി ഹി ഏവം ചരന്തോ ഇമം സമ്പത്തിം അധിഗതോമ്ഹീതി.

അനവജ്ജഭോജിഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൪൮. ദിസ്വാ സുവണ്ണസ്സാതി കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരോ ബാരാണസിരാജാ ഗിമ്ഹസമയേ ദിവാസേയ്യം ഉപഗതോ. സന്തികേ ചസ്സ വണ്ണദാസീ ഗോസീതചന്ദനം പിസതി. തസ്സാ ഏകബാഹായം ഏകം സുവണ്ണവലയം, ഏകബാഹായം ദ്വേ, താനി സങ്ഘട്ടന്തി ഇതരം ന സങ്ഘട്ടതി. രാജാ തം ദിസ്വാ ‘‘ഏവമേവ ഗണവാസേ സങ്ഘട്ടനാ, ഏകവാസേ അസങ്ഘട്ടനാ’’തി പുനപ്പുനം തം ദാസിം ഓലോകയമാനോ ചിന്തേസി. തേന ച സമയേന സബ്ബാലങ്കാരഭൂസിതാ ദേവീ തം ബീജയന്തീ ഠിതാ ഹോതി. സാ ‘‘വണ്ണദാസിയാ പടിബദ്ധചിത്തോ മഞ്ഞേ രാജാ’’തി ചിന്തേത്വാ തം ദാസിം ഉട്ഠാപേത്വാ സയമേവ പിസിതുമാരദ്ധാ. തസ്സാ ഉഭോസു ബാഹാസു അനേകേ സുവണ്ണവലയാ, തേ സങ്ഘട്ടന്താ മഹാസദ്ദം ജനയിംസു. രാജാ സുട്ഠുതരം നിബ്ബിന്നോ ദക്ഖിണേന പസ്സേന നിപന്നോയേവ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. തം അനുത്തരേന സുഖേന സുഖിതം നിപന്നം ചന്ദനഹത്ഥാ ദേവീ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ആലിമ്പാമി, മഹാരാജാ’’തി ആഹ. രാജാ – ‘‘അപേഹി, മാ ആലിമ്പാഹീ’’തി ആഹ. സാ ‘‘കിസ്സ, മഹാരാജാ’’തി ആഹ. സോ ‘‘നാഹം രാജാ’’തി. ഏവമേതേസം തം കഥാസല്ലാപം സുത്വാ അമച്ചാ ഉപസങ്കമിംസു. തേഹിപി മഹാരാജവാദേന ആലപിതോ ‘‘നാഹം, ഭണേ, രാജാ’’തി ആഹ. സേസം പഠമഗാഥായ വുത്തസദിസമേവ.

അയം പന ഗാഥാവണ്ണനാ – ദിസ്വാതി ഓലോകേത്വാ. സുവണ്ണസ്സാതി കഞ്ചനസ്സ ‘‘വലയാനീ’’തി പാഠസേസോ. സാവസേസപാഠോ ഹി അയം അത്ഥോ. പഭസ്സരാനീതി പഭാസനസീലാനി, ജുതിമന്താനീതി വുത്തം ഹോതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ. അയം പന യോജനാ – ദിസ്വാ ഭുജസ്മിം സുവണ്ണസ്സ വലയാനി ‘‘ഗണവാസേ സതി സങ്ഘട്ടനാ, ഏകവാസേ അസങ്ഘട്ടനാ’’തി ഏവം ചിന്തേന്തോ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം അധിഗതോമ്ഹീതി. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

സുവണ്ണവലയഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൪൯. ഏവം ദുതിയേനാതി കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരോ ബാരാണസിരാജാ ദഹരോവ പബ്ബജിതുകാമോ അമച്ചേ ആണാപേസി ‘‘ദേവിം ഗഹേത്വാ രജ്ജം പരിഹരഥ, അഹം പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. അമച്ചാ ‘‘ന, മഹാരാജ, അരാജകം രജ്ജം അമ്ഹേഹി സക്കാ രക്ഖിതും, സാമന്തരാജാനോ ആഗമ്മ വിലുമ്പിസ്സന്തി, യാവ ഏകപുത്തോപി ഉപ്പജ്ജതി, താവ ആഗമേഹീ’’തി സഞ്ഞാപേസും. മുദുചിത്തോ രാജാ അധിവാസേസി. അഥ ദേവീ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹി. രാജാ പുനപി തേ ആണാപേസി – ‘‘ദേവീ ഗബ്ഭിനീ, പുത്തം ജാതം രജ്ജേ അഭിസിഞ്ചിത്വാ രജ്ജം പരിഹരഥ, അഹം പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. അമച്ചാ ‘‘ദുജ്ജാനം, മഹാരാജ, ഏതം ദേവീ പുത്തം വാ വിജായിസ്സതി ധീതരം വാ, വിജായനകാലം താവ ആഗമേഹീ’’തി പുനപി സഞ്ഞാപേസും. അഥ സാ പുത്തം വിജായി. തദാപി രാജാ തഥേവ അമച്ചേ ആണാപേസി. അമച്ചാ പുനപി രാജാനം ‘‘ആഗമേഹി, മഹാരാജ, യാവ, പടിബലോ ഹോതീ’’തി ബഹൂഹി കാരണേഹി സഞ്ഞാപേസും. തതോ കുമാരേ പടിബലേ ജാതേ അമച്ചേ സന്നിപാതാപേത്വാ ‘‘പടിബലോ അയം, തം രജ്ജേ അഭിസിഞ്ചിത്വാ പടിപജ്ജഥാ’’തി അമച്ചാനം ഓകാസം അദത്വാ അന്തരാപണാ കാസായവത്ഥാദയോ സബ്ബപരിക്ഖാരേ ആഹരാപേത്വാ അന്തേപുരേ ഏവ പബ്ബജിത്വാ മഹാജനകോ വിയ നിക്ഖമി. സബ്ബപരിജനോ നാനപ്പകാരകം പരിദേവമാനോ രാജാനം അനുബന്ധി.

രാജാ യാവ അത്തനോ രജ്ജസീമാ, താവ ഗന്ത്വാ കത്തരദണ്ഡേന ലേഖം കത്വാ ‘‘അയം ലേഖാ നാതിക്കമിതബ്ബാ’’തി ആഹ. മഹാജനോ ലേഖായ സീസം കത്വാ, ഭൂമിയം നിപന്നോ പരിദേവമാനോ ‘‘തുയ്ഹം ദാനി, താത, രഞ്ഞോ ആണാ, കിം കരിസ്സതീ’’തി കുമാരം ലേഖം അതിക്കമാപേസി. കുമാരോ ‘‘താത, താതാ’’തി ധാവിത്വാ രാജാനം സമ്പാപുണി. രാജാ കുമാരം ദിസ്വാ ‘‘ഏതം മഹാജനം പരിഹരന്തോ രജ്ജം കാരേസിം, കിം ദാനി ഏകം ദാരകം പരിഹരിതും ന സക്ഖിസ്സ’’ന്തി കുമാരം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞം പവിട്ഠോ, തത്ഥ പുബ്ബപച്ചേകബുദ്ധേഹി വസിതപണ്ണസാലം ദിസ്വാ വാസം കപ്പേസി സദ്ധിം പുത്തേന. തതോ കുമാരോ വരസയനാദീസു കതപരിചയോ തിണസന്ഥാരകേ വാ രജ്ജുമഞ്ചകേ വാ സയമാനോ രോദതി. സീതവാതാദീഹി ഫുട്ഠോ സമാനോ ‘‘സീതം, താത, ഉണ്ഹം, താത, മക്ഖികാ, താത, ഖാദന്തി, ഛാതോമ്ഹി, താത, പിപാസിതോമ്ഹി, താതാ’’തി വദതി. രാജാ തം സഞ്ഞാപേന്തോയേവ രത്തിം വീതിനാമേതി. ദിവാപിസ്സ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഭത്തം ഉപനാമേതി, തം ഹോതി മിസ്സകഭത്തം കങ്ഗുവരകമുഗ്ഗാദിബഹുലം. കുമാരോ അച്ഛാദേന്തമ്പി തം ജിഘച്ഛാവസേന ഭുഞ്ജമാനോ കതിപാഹേനേവ ഉണ്ഹേ ഠപിതപദുമം വിയ മിലായി. പച്ചേകബോധിസത്തോ പന പടിസങ്ഖാനബലേന നിബ്ബികാരോയേവ ഭുഞ്ജതി.

തതോ സോ കുമാരം സഞ്ഞാപേന്തോ ആഹ – ‘‘നഗരസ്മിം, താത, പണീതാഹാരോ ലബ്ഭതി, തത്ഥ ഗച്ഛാമാ’’തി. കുമാരോ ‘‘ആമ, താതാ’’തി ആഹ. തതോ നം പുരക്ഖത്വാ ആഗതമഗ്ഗേനേവ നിവത്തി. കുമാരമാതാപി ദേവീ ‘‘ന ദാനി രാജാ കുമാരം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞേ ചിരം വസിസ്സതി, കതിപാഹേനേവ നിവത്തിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ രഞ്ഞാ കത്തരദണ്ഡേന ലിഖിതട്ഠാനേയേവ വതിം കാരാപേത്വാ വാസം കപ്പേസി. തതോ രാജാ തസ്സാ വതിയാ അവിദൂരേ ഠത്വാ ‘‘ഏത്ഥ തേ, താത, മാതാ നിസിന്നാ, ഗച്ഛാഹീ’’തി പേസേസി. യാവ ച സോ തം ഠാനം പാപുണാതി, താവ ഉദിക്ഖന്തോ അട്ഠാസി ‘‘മാ ഹേവ നം കോചി വിഹേഠേയ്യാ’’തി. കുമാരോ മാതു സന്തികം ധാവന്തോ അഗമാസി. ആരക്ഖകപുരിസാ ച നം ദിസ്വാ ദേവിയാ ആരോചേസും. ദേവീ വീസതിനാടകിത്ഥിസഹസ്സപരിവുതാ ഗന്ത്വാ പടിഗ്ഗഹേസി, രഞ്ഞോ ച പവത്തിം പുച്ഛി. അഥ ‘‘പച്ഛതോ ആഗച്ഛതീ’’തി സുത്വാ മനുസ്സേ പേസേസി. രാജാപി താവദേവ സകവസതിം അഗമാസി. മനുസ്സാ രാജാനം അദിസ്വാ നിവത്തിംസു. തതോ ദേവീ നിരാസാവ ഹുത്വാ, പുത്തം ഗഹേത്വാ, നഗരം ഗന്ത്വാ, തം രജ്ജേ അഭിസിഞ്ചി. രാജാപി അത്തനോ വസതിം പത്വാ, തത്ഥ നിസിന്നോ വിപസ്സിത്വാ, പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ, മഞ്ജൂസകരുക്ഖമൂലേ പച്ചേകബുദ്ധാനം മജ്ഝേ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘ഏവം ദുതിയേന സഹ മമസ്സ, വാചാഭിലാപോ അഭിസജ്ജനാ വാ;

ഏതം ഭയം ആയതിം പേക്ഖമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

സാ പദത്ഥതോ ഉത്താനാ ഏവ. അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായോ – യ്വായം ഏതേന ദുതിയേന കുമാരേന സീതുണ്ഹാദീനി നിവേദേന്തേന സഹവാസേന തം സഞ്ഞാപേന്തസ്സ മമ വാചാഭിലാപോ, തസ്മിം സിനേഹവസേന അഭിസജ്ജനാ ച ജാതാ, സചേ അഹം ഇമം ന പരിച്ചജാമി, തതോ ആയതിമ്പി ഹേസ്സതി യഥേവ ഇദാനി; ഏവം ദുതിയേന സഹ മമസ്സ വാചാഭിലാപോ അഭിസജ്ജനാ വാ. ഉഭയമ്പി ചേതം അന്തരായകരം വിസേസാധിഗമസ്സാതി ഏതം ഭയം ആയതിം പേക്ഖമാനോ തം ഛഡ്ഡേത്വാ യോനിസോ പടിപജ്ജിത്വാ പച്ചേകബോധിം അധിഗതോമ്ഹീതി. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

ആയതിഭയഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൫൦. കാമാ ഹി ചിത്രാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര സേട്ഠിപുത്തോ ദഹരോവ സേട്ഠിട്ഠാനം ലഭി. തസ്സ തിണ്ണം ഉതൂനം തയോ പാസാദാ ഹോന്തി. സോ തത്ഥ സബ്ബസമ്പത്തീഹി ദേവകുമാരോ വിയ പരിചാരേതി. സോ ദഹരോവ സമാനോ ‘‘പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി മാതാപിതരോ യാചി. തേ നം വാരേന്തി. സോ തഥേവ നിബന്ധതി. പുനപി നം മാതാപിതരോ ‘‘ത്വം, താത, സുഖുമാലോ, ദുക്കരാ പബ്ബജ്ജാ, ഖുരധാരായ ഉപരി ചങ്കമനസദിസാ’’തി നാനപ്പകാരേഹി വാരേന്തി. സോ തഥേവ നിബന്ധതി. തേ ചിന്തേസും ‘‘സചായം പബ്ബജതി, അമ്ഹാകം ദോമനസ്സം ഹോതി. സചേ നം നിവാരേമ, ഏതസ്സ ദോമനസ്സം ഹോതി. അപിച അമ്ഹാകം ദോമനസ്സം ഹോതു, മാ ച ഏതസ്സാ’’തി അനുജാനിംസു. തതോ സോ സബ്ബപരിജനം പരിദേവമാനം അനാദിയിത്വാ ഇസിപതനം ഗന്ത്വാ പച്ചേകബുദ്ധാനം സന്തികേ പബ്ബജി. തസ്സ ഉളാരസേനാസനം ന പാപുണാതി, മഞ്ചകേ തട്ടികം പത്ഥരിത്വാ സയി. സോ വരസയനേ കതപരിചയോ സബ്ബരത്തിം അതിദുക്ഖിതോ അഹോസി. പഭാതേപി സരീരപരികമ്മം കത്വാ, പത്തചീവരമാദായ പച്ചേകബുദ്ധേഹി സദ്ധിം പിണ്ഡായ പാവിസി. തത്ഥ വുഡ്ഢാ അഗ്ഗാസനഞ്ച അഗ്ഗപിണ്ഡഞ്ച ലഭന്തി, നവകാ യംകിഞ്ചിദേവ ആസനം ലൂഖഭോജനഞ്ച. സോ തേന ലൂഖഭോജനേനാപി അതിദുക്ഖിതോ അഹോസി. സോ കതിപാഹംയേവ കിസോ ദുബ്ബണ്ണോ ഹുത്വാ നിബ്ബിജ്ജി യഥാ തം അപരിപാകഗതേ സമണധമ്മേ. തതോ മാതാപിതൂനം ദൂതം പേസേത്വാ ഉപ്പബ്ബജി. സോ കതിപാഹംയേവ ബലം ഗഹേത്വാ പുനപി പബ്ബജിതുകാമോ അഹോസി. തതോ തേനേവ കമേന പബ്ബജിത്വാ പുനപി ഉപ്പബ്ബജിത്വാ തതിയവാരേ പബ്ബജിത്വാ സമ്മാ പടിപന്നോ പച്ചേകസമ്ബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം വത്വാ പുന പച്ചേകബുദ്ധാനം മജ്ഝേ ഇമമേവ ബ്യാകരണഗാഥം അഭാസി –

‘‘കാമാ ഹി ചിത്രാ മധുരാ മനോരമാ, വിരൂപരൂപേന മഥേന്തി ചിത്തം;

ആദീനവം കാമഗുണേസു ദിസ്വാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ കാമാതി ദ്വേ കാമാ വത്ഥുകാമാ ച കിലേസകാമാ ച. തത്ഥ വത്ഥുകാമാ മനാപിയരൂപാദയോ ധമ്മാ, കിലേസകാമാ ഛന്ദാദയോ സബ്ബേപി രാഗപ്പഭേദാ. ഇധ പന വത്ഥുകാമാ അധിപ്പേതാ. രൂപാദിഅനേകപ്പകാരവസേന ചിത്രാ. ലോകസ്സാദവസേന മധുരാ. ബാലപുഥുജ്ജനാനം മനം രമേന്തീതി മനോരമാ. വിരൂപരൂപേനാതി വിരൂപേന രൂപേന, അനേകവിധേന സഭാവേനാതി വുത്തം ഹോതി. തേ ഹി രൂപാദിവസേന ചിത്രാ, രൂപാദീസുപി നീലാദിവസേന വിവിധരൂപാ. ഏവം തേന വിരൂപരൂപേന തഥാ തഥാ അസ്സാദം ദസ്സേത്വാ മഥേന്തി ചിത്തം പബ്ബജ്ജായ അഭിരമിതും ന ദേന്തീതി. സേസമേത്ഥ പാകടമേവ. നിഗമനമ്പി ദ്വീഹി തീഹി വാ പദേഹി യോജേത്വാ പുരിമഗാഥാസു വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

കാമഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൫൧. ഈതീ ചാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര രഞ്ഞോ ഗണ്ഡോ ഉദപാദി. ബാള്ഹാ വേദനാ വത്തന്തി. വേജ്ജാ ‘‘സത്ഥകമ്മേന വിനാ ഫാസു ന ഹോതീ’’തി ഭണന്തി. രാജാ തേസം അഭയം ദത്വാ സത്ഥകമ്മം കാരാപേസി. തേ ഫാലേത്വാ, പുബ്ബലോഹിതം നീഹരിത്വാ, നിബ്ബേദനം കത്വാ, വണം പട്ടേന ബന്ധിംസു, ആഹാരാചാരേസു ച നം സമ്മാ ഓവദിംസു. രാജാ ലൂഖഭോജനേന കിസസരീരോ അഹോസി, ഗണ്ഡോ ചസ്സ മിലായി. സോ ഫാസുകസഞ്ഞീ ഹുത്വാ സിനിദ്ധാഹാരം ഭുഞ്ജി. തേന ച സഞ്ജാതബലോ വിസയേ പടിസേവി. തസ്സ ഗണ്ഡോ പുന പുരിമസഭാവമേവ സമ്പാപുണി. ഏവം യാവ തിക്ഖത്തും സത്ഥകമ്മം കാരാപേത്വാ, വേജ്ജേഹി പരിവജ്ജിതോ നിബ്ബിജ്ജിത്വാ, രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ, അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ, വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ, സത്തഹി വസ്സേഹി പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ, ഇമം ഉദാനഗാഥം ഭാസിത്വാ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരം അഗമാസി.

‘‘ഈതീ ച ഗണ്ഡോ ച ഉപദ്ദവോ ച, രോഗോ ച സല്ലഞ്ച ഭയഞ്ച മേതം;

ഏതം ഭയം കാമഗുണേസു ദിസ്വാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ ഏതീതി ഈതി, ആഗന്തുകാനം അകുസലഭാഗിയാനം ബ്യസനഹേതൂനം ഏതം അധിവചനം. തസ്മാ കാമഗുണാപി ഏതേ അനേകബ്യസനാവഹട്ഠേന ദള്ഹസന്നിപാതട്ഠേന ച ഈതി. ഗണ്ഡോപി അസുചിം പഗ്ഘരതി, ഉദ്ധുമാതപരിപക്കപരിഭിന്നോ ഹോതി. തസ്മാ ഏതേ കിലേസാസുചിപഗ്ഘരണതോ ഉപ്പാദജരാഭങ്ഗേഹി ഉദ്ധുമാതപരിപക്കപരിഭിന്നഭാവതോ ച ഗണ്ഡോ. ഉപദ്ദവതീതി ഉപദ്ദവോ; അനത്ഥം ജനേന്തോ അഭിഭവതി; അജ്ഝോത്ഥരതീതി അത്ഥോ, രാജദണ്ഡാദീനമേതം അധിവചനം. തസ്മാ കാമഗുണാപേതേ അവിദിതനിബ്ബാനത്ഥാവഹഹേതുതായ സബ്ബുപദ്ദവവത്ഥുതായ ച ഉപദ്ദവോ. യസ്മാ പനേതേ കിലേസാതുരഭാവം ജനേന്താ സീലസങ്ഖാതമാരോഗ്യം, ലോലുപ്പം വാ ഉപ്പാദേന്താ പാകതികമേവ ആരോഗ്യം വിലുമ്പന്തി, തസ്മാ ഇമിനാ ആരോഗ്യവിലുമ്പനട്ഠേനേവ രോഗോ. അബ്ഭന്തരമനുപ്പവിട്ഠട്ഠേന പന അന്തോതുദകട്ഠേന ദുന്നിഹരണീയട്ഠേന ച സല്ലം. ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികഭയാവഹനതോ ഭയം. മേ ഏതന്തി മേതം. സേസമേത്ഥ പാകടമേവ. നിഗമനം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

ഈതിഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൫൨. സീതഞ്ചാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര സീതാലുകബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ അഹോസി. സോ പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞകുടികായ വിഹരതി. തസ്മിഞ്ച പദേസേ സീതേ സീതം, ഉണ്ഹേ ഉണ്ഹമേവ ച ഹോതി അബ്ഭോകാസത്താ പദേസസ്സ. ഗോചരഗാമേ ഭിക്ഖാ യാവദത്ഥായ ന ലബ്ഭതി. പിവനകപാനീയമ്പി ദുല്ലഭം, വാതാതപഡംസസരീസപാപി ബാധേന്തി. തസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘ഇതോ അഡ്ഢയോജനമത്തേ സമ്പന്നോ പദേസോ, തത്ഥ സബ്ബേപി ഏതേ പരിസ്സയാ നത്ഥി. യംനൂനാഹം തത്ഥ ഗച്ഛേയ്യം; ഫാസുകം വിഹരന്തേന സക്കാ വിസേസം അധിഗന്തു’’ന്തി. തസ്സ പുന അഹോസി – ‘‘പബ്ബജിതാ നാമ ന പച്ചയവസികാ ഹോന്തി, ഏവരൂപഞ്ച ചിത്തം വസേ വത്തേന്തി, ന ചിത്തസ്സ വസേ വത്തേന്തി, നാഹം ഗമിസ്സാമീ’’തി പച്ചവേക്ഖിത്വാ ന അഗമാസി. ഏവം യാവതതിയകം ഉപ്പന്നചിത്തം പച്ചവേക്ഖിത്വാ നിവത്തേസി. തതോ തത്ഥേവ സത്ത വസ്സാനി വസിത്വാ, സമ്മാ പടിപജ്ജമാനോ പച്ചേകസമ്ബോധിം സച്ഛികത്വാ, ഇമം ഉദാനഗാഥം ഭാസിത്വാ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരം അഗമാസി.

‘‘സീതഞ്ച ഉണ്ഹഞ്ച ഖുദം പിപാസം, വാതാതപേ ഡംസസരീസപേ ച;

സബ്ബാനിപേതാനി അഭിസമ്ഭവിത്വാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ സീതഞ്ചാതി സീതം നാമ ദുവിധം അബ്ഭന്തരധാതുക്ഖോഭപച്ചയഞ്ച, ബാഹിരധാതുക്ഖോഭപച്ചയഞ്ച; തഥാ ഉണ്ഹം. ഡംസാതി പിങ്ഗലമക്ഖികാ. സരീസപാതി യേ കേചി ദീഘജാതികാ സരിത്വാ ഗച്ഛന്തി. സേസം പാകടമേവ. നിഗമനമ്പി വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

സീതാലുകഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൫൩. നാഗോവാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര അഞ്ഞതരോ രാജാ വീസതി വസ്സാനി രജ്ജം കാരേത്വാ കാലകതോ നിരയേ വീസതി ഏവ വസ്സാനി പച്ചിത്വാ ഹിമവന്തപ്പദേസേ ഹത്ഥിയോനിയം ഉപ്പജ്ജിത്വാ സഞ്ജാതക്ഖന്ധോ പദുമവണ്ണസകലസരീരോ ഉളാരോ യൂഥപതി മഹാനാഗോ അഹോസി. തസ്സ ഓഭഗ്ഗോഭഗ്ഗം സാഖാഭങ്ഗം ഹത്ഥിഛാപാവ ഖാദന്തി. ഓഗാഹേപി നം ഹത്ഥിനിയോ കദ്ദമേന ലിമ്പന്തി, സബ്ബം പാലിലേയ്യകനാഗസ്സേവ അഹോസി. സോ യൂഥാ നിബ്ബിജ്ജിത്വാ പക്കമി. തതോ നം പദാനുസാരേന യൂഥം അനുബന്ധി. ഏവം യാവതതിയം പക്കന്തോ അനുബദ്ധോവ. തതോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇദാനി മയ്ഹം നത്തകോ ബാരാണസിയം രജ്ജം കാരേതി, യംനൂനാഹം അത്തനോ പുരിമജാതിയാ ഉയ്യാനം ഗച്ഛേയ്യം, തത്ര മം സോ രക്ഖിസ്സതീ’’തി. തതോ രത്തിം നിദ്ദാവസം ഗതേ യൂഥേ യൂഥം പഹായ തമേവ ഉയ്യാനം പാവിസി. ഉയ്യാനപാലോ ദിസ്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ ‘‘ഹത്ഥിം ഗഹേസ്സാമീ’’തി സേനായ പരിവാരേസി. ഹത്ഥീ രാജാനം ഏവ അഭിമുഖോ ഗച്ഛതി. രാജാ ‘‘മം അഭിമുഖോ ഏതീ’’തി ഖുരപ്പം സന്നയ്ഹിത്വാ അട്ഠാസി. തതോ ഹത്ഥീ ‘‘വിജ്ഝേയ്യാപി മം ഏസോ’’തി മാനുസികായ വാചായ ‘‘ബ്രഹ്മദത്ത, മാ മം വിജ്ഝ, അഹം തേ അയ്യകോ’’തി ആഹ. രാജാ ‘‘കിം ഭണസീ’’തി സബ്ബം പുച്ഛി. ഹത്ഥീപി രജ്ജേ ച നരകേ ച ഹത്ഥിയോനിയഞ്ച പവത്തിം സബ്ബം ആരോചേസി. രാജാ ‘‘സുന്ദരം, മാ ഭായി, മാ ച കഞ്ചി ഭിംസാപേഹീ’’തി ഹത്ഥിനോ വട്ടഞ്ച ആരക്ഖകേ ച ഹത്ഥിഭണ്ഡേ ച ഉപട്ഠാപേസി.

അഥേകദിവസം രാജാ ഹത്ഥിക്ഖന്ധഗതോ ‘‘അയം വീസതി വസ്സാനി രജ്ജം കത്വാ നിരയേ പക്കോ, വിപാകാവസേസേന ച തിരച്ഛാനയോനിയം ഉപ്പന്നോ, തത്ഥപി ഗണവാസസങ്ഘട്ടനം അസഹന്തോ ഇധാഗതോ. അഹോ ദുക്ഖോ ഗണവാസോ, ഏകീഭാവോ ഏവ ച പന സുഖോ’’തി ചിന്തേത്വാ തത്ഥേവ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. തം ലോകുത്തരസുഖേന സുഖിതം അമച്ചാ ഉപസങ്കമിത്വാ, പണിപാതം കത്വാ ‘‘യാനകാലോ മഹാരാജാ’’തി ആഹംസു. തതോ ‘‘നാഹം രാജാ’’തി വത്വാ പുരിമനയേനേവ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –

‘‘നാഗോവ യൂഥാനി വിവജ്ജയിത്വാ, സഞ്ജാതഖന്ധോ പദുമീ ഉളാരോ;

യഥാഭിരന്തം വിഹരം അരഞ്ഞേ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

സാ പദത്ഥതോ പാകടാ ഏവ. അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായയോജനാ. സാ ച ഖോ യുത്തിവസേനേവ, ന അനുസ്സവവസേന. യഥാ അയം ഹത്ഥീ മനുസ്സകന്തേസു സീലേസു ദന്തത്താ അദന്തഭൂമിം നാഗച്ഛതീതി വാ, സരീരമഹന്തതായ വാ നാഗോ, ഏവം കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി അരിയകന്തേസു സീലേസു ദന്തത്താ അദന്തഭൂമിം നാഗമനേന ആഗും അകരണേന പുന ഇത്ഥത്തം അനാഗമനേന ച ഗുണസരീരമഹന്തതായ വാ നാഗോ ഭവേയ്യം. യഥാ ചേസ യൂഥാനി വിവജ്ജേത്വാ ഏകചരിയസുഖേന യഥാഭിരന്തം വിഹരം അരഞ്ഞേ ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ, കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി ഏവം ഗണം വിവജ്ജേത്വാ ഏകവിഹാരസുഖേന ഝാനസുഖേന യഥാഭിരന്തം വിഹരം അരഞ്ഞേ അത്തനോ യഥാ യഥാ സുഖം, തഥാ തഥാ യത്തകം വാ ഇച്ഛാമി, തത്തകം അരഞ്ഞേ നിവാസം ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ ചരേയ്യന്തി അത്ഥോ. യഥാ ചേസ സുസണ്ഠിതക്ഖന്ധതായ സഞ്ജാതക്ഖന്ധോ, കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി ഏവം അസേഖസീലക്ഖന്ധമഹന്തതായ സഞ്ജാതക്ഖന്ധോ ഭവേയ്യം. യഥാ ചേസ പദുമസദിസഗത്തതായ വാ പദുമകുലേ ഉപ്പന്നതായ വാ പദുമീ, കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി ഏവം പദുമസദിസഉജുഗത്തതായ വാ അരിയജാതിപദുമേ ഉപ്പന്നതായ വാ പദുമീ ഭവേയ്യം. യഥാ ചേസ ഥാമബലജവാദീഹി ഉളാരോ, കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി ഏവം പരിസുദ്ധകായസമാചാരതാദീഹി സീലസമാധിനിബ്ബേധികപഞ്ഞാദീഹി വാ ഉളാരോ ഭവേയ്യന്തി ഏവം ചിന്തേന്തോ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം അധിഗതോമ്ഹീതി.

നാഗഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൫൪. അട്ഠാന തന്തി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിരഞ്ഞോ കിര പുത്തോ ദഹരോ ഏവ സമാനോ പബ്ബജിതുകാമോ മാതാപിതരോ യാചി. മാതാപിതരോ നം വാരേന്തി. സോ വാരിയമാനോപി നിബന്ധതിയേവ ‘‘പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. തതോ നം പുബ്ബേ വുത്തസേട്ഠിപുത്തം വിയ സബ്ബം വത്വാ അനുജാനിംസു. പബ്ബജിത്വാ ച ഉയ്യാനേയേവ വസിതബ്ബന്തി പടിജാനാപേസും, സോ തഥാ അകാസി. തസ്സ മാതാ പാതോവ വീസതിസഹസ്സനാടകിത്ഥിപരിവുതാ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ, പുത്തം യാഗും പായേത്വാ, അന്തരാ ഖജ്ജകാദീനി ച ഖാദാപേത്വാ, യാവ മജ്ഝന്ഹികസമയം തേന സദ്ധിം സമുല്ലപിത്വാ, നഗരം പവിസതി. പിതാ ച മജ്ഝന്ഹികേ ആഗന്ത്വാ, തം ഭോജേത്വാ അത്തനാപി ഭുഞ്ജിത്വാ, ദിവസം തേന സദ്ധിം സമുല്ലപിത്വാ, സായന്ഹസമയേ ജഗ്ഗനപുരിസേ ഠപേത്വാ നഗരം പവിസതി. സോ ഏവം രത്തിന്ദിവം അവിവിത്തോ വിഹരതി. തേന ഖോ പന സമയേന ആദിച്ചബന്ധു നാമ പച്ചേകബുദ്ധോ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരേ വിഹരതി. സോ ആവജ്ജേന്തോ തം അദ്ദസ – ‘‘അയം കുമാരോ പബ്ബജിതും അസക്ഖി, ജടം ഛിന്ദിതും ന സക്കോതീ’’തി. തതോ പരം ആവജ്ജി ‘‘അത്തനോ ധമ്മതായ നിബ്ബിജ്ജിസ്സതി, നോ’’തി. അഥ ‘‘ധമ്മതായ നിബ്ബിന്ദന്തോ അതിചിരം ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘തസ്സ ആരമ്മണം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ മനോസിലാതലതോ ആഗന്ത്വാ ഉയ്യാനേ അട്ഠാസി. രാജപുരിസോ ദിസ്വാ ‘‘പച്ചേകബുദ്ധോ ആഗതോ, മഹാരാജാ’’തി രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ ‘‘ഇദാനി മേ പുത്തോ പച്ചേകബുദ്ധേന സദ്ധിം അനുക്കണ്ഠിതോ വസിസ്സതീ’’തി പമുദിതമനോ ഹുത്വാ പച്ചേകബുദ്ധം സക്കച്ചം ഉപട്ഠഹിത്വാ തത്ഥേവ വാസം യാചിത്വാ പണ്ണസാലാദിവാവിഹാരട്ഠാനചങ്കമാദിസബ്ബം കാരേത്വാ വാസേസി.

സോ തത്ഥ വസന്തോ ഏകദിവസം ഓകാസം ലഭിത്വാ കുമാരം പുച്ഛി ‘‘കോസി ത്വ’’ന്തി? സോ ആഹ ‘‘അഹം പബ്ബജിതോ’’തി. ‘‘പബ്ബജിതാ നാമ ന ഏദിസാ ഹോന്തീ’’തി. ‘‘അഥ ഭന്തേ, കീദിസാ ഹോന്തി, കിം മയ്ഹം അനനുച്ഛവിക’’ന്തി വുത്തേ ‘‘ത്വം അത്തനോ അനനുച്ഛവികം ന പേക്ഖസി, നനു തേ മാതാ വീസതിസഹസ്സഇത്ഥീഹി സദ്ധിം പുബ്ബണ്ഹസമയേ ആഗച്ഛന്തീ ഉയ്യാനം അവിവിത്തം കരോതി, പിതാ മഹതാ ബലകായേന സായന്ഹസമയേ, ജഗ്ഗനപുരിസാ സകലരത്തിം; പബ്ബജിതാ നാമ തവ സദിസാ ന ഹോന്തി, ‘ഏദിസാ പന ഹോന്തീ’’’തി തത്ര ഠിതസ്സേവ ഇദ്ധിയാ ഹിമവന്തേ അഞ്ഞതരം വിഹാരം ദസ്സേസി. സോ തത്ഥ പച്ചേകബുദ്ധേ ആലമ്ബനബാഹം നിസ്സായ ഠിതേ ച ചങ്കമന്തേ ച രജനകമ്മസൂചികമ്മാദീനി കരോന്തേ ച ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘തുമ്ഹേ ഇധ, നാഗച്ഛഥ, പബ്ബജ്ജാ നാമ തുമ്ഹേഹി അനുഞ്ഞാതാ’’തി. ‘‘ആമ, പബ്ബജ്ജാ അനുഞ്ഞാതാ, പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ സമണാ നാമ അത്തനോ നിസ്സരണം കാതും ഇച്ഛിതപത്ഥിതഞ്ച പദേസം ഗന്തും ലഭന്തി, ഏത്തകംവ വട്ടതീ’’തി വത്വാ ആകാസേ ഠത്വാ –

‘‘അട്ഠാന തം സങ്ഗണികാരതസ്സ, യം ഫസ്സയേ സാമയികം വിമുത്തി’’ന്തി. –

ഇമം ഉപഡ്ഢഗാഥം വത്വാ, ദിസ്സമാനേനേവ കായേന നന്ദമൂലകപബ്ഭാരം അഗമാസി. ഏവം ഗതേ പച്ചേകബുദ്ധേ സോ അത്തനോ പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ നിപജ്ജി. ആരക്ഖകപുരിസോപി ‘‘സയിതോ കുമാരോ, ഇദാനി കുഹിം ഗമിസ്സതീ’’തി പമത്തോ നിദ്ദം ഓക്കമി. സോ തസ്സ പമത്തഭാവം ഞത്വാ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞം പാവിസി. തത്ര ച വിവിത്തോ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ, പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ, പച്ചേകബുദ്ധട്ഠാനം ഗതോ. തത്ര ച ‘‘കഥമധിഗത’’ന്തി പുച്ഛിതോ ആദിച്ചബന്ധുനാ വുത്തം ഉപഡ്ഢഗാഥം പരിപുണ്ണം കത്വാ അഭാസി.

തസ്സത്ഥോ – അട്ഠാന തന്തി. അട്ഠാനം തം, അകാരണം തന്തി വുത്തം ഹോതി, അനുനാസികലോപോ കതോ ‘‘അരിയസച്ചാന ദസ്സന’’ന്തിആദീസു (ഖു. പാ. ൫.൧൧; സു. നി. ൨൭൦) വിയ. സങ്ഗണികാരതസ്സാതി ഗണാഭിരതസ്സ. യന്തി കരണവചനമേതം ‘‘യം ഹിരീയതി ഹിരീയിതബ്ബേനാ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൩൦) വിയ. ഫസ്സയേതി അധിഗച്ഛേ. സാമയികം വിമുത്തിന്തി ലോകിയസമാപത്തിം. സാ ഹി അപ്പിതപ്പിതസമയേ ഏവ പച്ചനീകേഹി വിമുച്ചനതോ ‘‘സാമയികാ വിമുത്തീ’’തി വുച്ചതി. തം സാമയികം വിമുത്തിം. അട്ഠാനം തം, ന തം കാരണം വിജ്ജതി സങ്ഗണികാരതസ്സ, യേന കാരണേന ഫസ്സയേതി ഏതം ആദിച്ചബന്ധുസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ വചോ നിസമ്മ സങ്ഗണികാരതിം പഹായ യോനിസോ പടിപജ്ജന്തോ അധിഗതോമ്ഹീതി ആഹ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

അട്ഠാനഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

ദുതിയോ വഗ്ഗോ നിട്ഠിതോ.

൫൫. ദിട്ഠീവിസൂകാനീതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര അഞ്ഞതരോ രാജാ രഹോഗതോ ചിന്തേസി – ‘‘യഥാ സീതാദീനം പടിഘാതകാനി ഉണ്ഹാദീനി അത്ഥി, അത്ഥി നു ഖോ ഏവം വട്ടപടിഘാതകം വിനട്ടം, നോ’’തി. സോ അമച്ചേ പുച്ഛി – ‘‘വിവട്ടം ജാനാഥാ’’തി? തേ ‘‘ജാനാമ, മഹാരാജാ’’തി ആഹംസു. രാജാ – ‘‘കിം ത’’ന്തി? തതോ ‘‘അന്തവാ ലോകോ’’തിആദിനാ നയേന സസ്സതുച്ഛേദം കഥേസും. അഥ രാജാ ‘‘ഇമേ ന ജാനന്തി, സബ്ബേപിമേ ദിട്ഠിഗതികാ’’തി സയമേവ തേസം വിലോമതഞ്ച അയുത്തതഞ്ച ദിസ്വാ ‘‘വട്ടപടിഘാതകം വിവട്ടം അത്ഥി, തം ഗവേസിതബ്ബ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. ഇമഞ്ച ഉദാനഗാഥം അഭാസി പച്ചേകബുദ്ധമജ്ഝേ ബ്യാകരണഗാഥഞ്ച –

‘‘ദിട്ഠീവിസൂകാനി ഉപാതിവത്തോ, പത്തോ നിയാമം പടിലദ്ധമഗ്ഗോ;

ഉപ്പന്നഞാണോമ്ഹി അനഞ്ഞനേയ്യോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – ദിട്ഠീവിസൂകാനീതി ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഗതാനി. താനി ഹി മഗ്ഗസമ്മാദിട്ഠിയാ വിസൂകട്ഠേന വിജ്ഝനട്ഠേന വിലോമട്ഠേന ച വിസൂകാനി. ഏവം ദിട്ഠിയാ വിസൂകാനി, ദിട്ഠി ഏവ വാ വിസൂകാനി ദിട്ഠിവിസൂകാനി. ഉപാതിവത്തോതി ദസ്സനമഗ്ഗേന അതിക്കന്തോ. പത്തോ നിയാമന്തി അവിനിപാതധമ്മതായ സമ്ബോധിപരായണതായ ച നിയതഭാവം അധിഗതോ, സമ്മത്തനിയാമസങ്ഖാതം വാ പഠമമഗ്ഗന്തി. ഏത്താവതാ പഠമമഗ്ഗകിച്ചനിപ്ഫത്തി ച തസ്സ പടിലാഭോ ച വുത്തോ. ഇദാനി പടിലദ്ധമഗ്ഗോതി ഇമിനാ സേസമഗ്ഗപടിലാഭം ദസ്സേതി. ഉപ്പന്നഞാണോമ്ഹീതി ഉപ്പന്നപച്ചേകബോധിഞാണോ അമ്ഹി. ഏതേന ഫലം ദസ്സേതി. അനഞ്ഞനേയ്യോതി അഞ്ഞേഹി ‘‘ഇദം സച്ചം, ഇദം സച്ച’’ന്തി ന നേതബ്ബോ. ഏതേന സയമ്ഭുതം ദീപേതി, പത്തേ വാ പച്ചേകബോധിഞാണേ അനേയ്യതായ അഭാവാ സയംവസിതം. സമഥവിപസ്സനായ വാ ദിട്ഠിവിസൂകാനി ഉപാതിവത്തോ, ആദിമഗ്ഗേന പത്തോ നിയാമം, സേസേഹി പടിലദ്ധമഗ്ഗോ, ഫലഞാണേന ഉപ്പന്നഞാണോ, തം സബ്ബം അത്തനാവ അധിഗതോതി അനഞ്ഞനേയ്യോ. സേസം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

ദിട്ഠിവിസൂകഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൫൬. നില്ലോലുപോതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിരഞ്ഞോ കിര സൂദോ അന്തരഭത്തം പചിത്വാ ഉപനാമേസി മനുഞ്ഞദസ്സനം സാദുരസം ‘‘അപ്പേവ നാമ മേ രാജാ ധനമനുപ്പദേയ്യാ’’തി. തം രഞ്ഞോ ഗന്ധേനേവ ഭോത്തുകാമതം ജനേസി മുഖേ ഖേളം ഉപ്പാദേന്തം. പഠമകബളേ പന മുഖേ പക്ഖിത്തമത്തേ സത്തരസഹരണിസഹസ്സാനി അമതേനേവ ഫുട്ഠാനി അഹേസും. സൂദോ ‘‘ഇദാനി മേ ദസ്സതി, ഇദാനി മേ ദസ്സതീ’’തി ചിന്തേസി. രാജാപി ‘‘സക്കാരാരഹോ സൂദോ’’തി ചിന്തേസി – ‘‘രസം സായിത്വാ പന സക്കരോന്തം മം പാപകോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛേയ്യ – ‘ലോലോ അയം രാജാ രസഗരുകോ’’’തി ന കിഞ്ചി അഭണി. ഏവം യാവ ഭോജനപരിയോസാനം, താവ സൂദോപി ‘‘ഇദാനി ദസ്സതി, ഇദാനി ദസ്സതീ’’തി ചിന്തേസി. രാജാപി അവണ്ണഭയേന ന കിഞ്ചി അഭണി. തതോ സൂദോ ‘‘നത്ഥി ഇമസ്സ രഞ്ഞോ ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണ’’ന്തി ദുതിയദിവസേ അരസഭത്തം ഉപനാമേസി. രാജാ ഭുഞ്ജന്തോ ‘‘നിഗ്ഗഹാരഹോ അജ്ജ സൂദോ’’തി ജാനന്തോപി പുബ്ബേ വിയ പച്ചവേക്ഖിത്വാ അവണ്ണഭയേന ന കിഞ്ചി അഭണി. തതോ സൂദോ ‘‘രാജാ നേവ സുന്ദരം നാസുന്ദരം ജാനാതീ’’തി ചിന്തേത്വാ സബ്ബം പരിബ്ബയം അത്തനാ ഗഹേത്വാ യംകിഞ്ചിദേവ പചിത്വാ രഞ്ഞോ ദേതി. രാജാ ‘‘അഹോ വത ലോഭോ, അഹം നാമ വീസതി നഗരസഹസ്സാനി ഭുഞ്ജന്തോ ഇമസ്സ ലോഭേന ഭത്തമത്തമ്പി ന ലഭാമീ’’തി നിബ്ബിജ്ജിത്വാ, രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ, വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി, പുരിമനയേനേവ ച ഇമം ഗാഥം അഭാസി –

‘‘നില്ലോലുപോ നിക്കുഹോ നിപ്പിപാസോ, നിമ്മക്ഖോ നിദ്ധന്തകസാവമോഹോ;

നിരാസയോ സബ്ബലോകേ ഭവിത്വാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ നില്ലോലുപോതി അലോലുപോ. യോ ഹി രസതണ്ഹാഭിഭൂതോ ഹോതി, സോ ഭുസം ലുപ്പതി പുനപ്പുനഞ്ച ലുപ്പതി, തേന ലോലുപോതി വുച്ചതി. തസ്മാ ഏസ തം പടിക്ഖിപന്തോ ആഹ ‘‘നില്ലോലുപോ’’തി. നിക്കുഹോതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി യസ്സ തിവിധം കുഹനവത്ഥു നത്ഥി, സോ നിക്കുഹോതി വുച്ചതി. ഇമിസ്സാ പന ഗാഥായ മനുഞ്ഞഭോജനാദീസു വിമ്ഹയമനാപജ്ജനതോ നിക്കുഹോതി അയമധിപ്പായോ. നിപ്പിപാസോതി ഏത്ഥ പാതുമിച്ഛാ പിപാസാ, തസ്സാ അഭാവേന നിപ്പിപാസോ, സാദുരസലോഭേന ഭോത്തുകമ്യതാവിരഹിതോതി അത്ഥോ. നിമ്മക്ഖോതി ഏത്ഥ പരഗുണവിനാസനലക്ഖണോ മക്ഖോ, തസ്സ അഭാവേന നിമ്മക്ഖോ. അത്തനോ ഗഹട്ഠകാലേ സൂദസ്സ ഗുണമക്ഖനാഭാവം സന്ധായാഹ. നിദ്ധന്തകസാവമോഹോതി ഏത്ഥ രാഗാദയോ തയോ, കായദുച്ചരിതാദീനി ച തീണീതി ഛ ധമ്മാ യഥാസമ്ഭവം അപ്പസന്നട്ഠേന സകഭാവം വിജഹാപേത്വാ പരഭാവം ഗണ്ഹാപനട്ഠേന കസടട്ഠേന ച കസാവാതി വേദിതബ്ബാ. യഥാഹ –

‘‘തത്ഥ, കതമേ തയോ കസാവാ? രാഗകസാവോ, ദോസകസാവോ, മോഹകസാവോ, ഇമേ തയോ കസാവാ. തത്ഥ, കതമേ അപരേപി തയോ കസാവാ? കായകസാവോ, വചീകസാവോ, മനോകസാവോ’’തി (വിഭ. ൯൨൪).

തേസു മോഹം ഠപേത്വാ പഞ്ചന്നം കസാവാനം തേസഞ്ച സബ്ബേസം മൂലഭൂതസ്സ മോഹസ്സ നിദ്ധന്തത്താ നിദ്ധന്തകസാവമോഹോ, തിണ്ണം ഏവ വാ കായവചീമനോകസാവാനം മോഹസ്സ ച നിദ്ധന്തത്താ നിദ്ധന്തകസാവമോഹോ. ഇതരേസു നില്ലോലുപതാദീഹി രാഗകസാവസ്സ, നിമ്മക്ഖതായ ദോസകസാവസ്സ നിദ്ധന്തഭാവോ സിദ്ധോ ഏവ. നിരാസയോതി നിത്തണ്ഹോ. സബ്ബലോകേതി സകലലോകേ, തീസു ഭവേസു ദ്വാദസസു വാ ആയതനേസു ഭവവിഭവതണ്ഹാവിരഹിതോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. സേസം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. അഥ വാ തയോപി പാദേ വത്വാ ഏകോ ചരേതി ഏകോ ചരിതും സക്കുണേയ്യാതി ഏവമ്പി ഏത്ഥ സമ്ബന്ധോ കാതബ്ബോതി.

നില്ലോലുപഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൫൭. പാപം സഹായന്തി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര അഞ്ഞതരോ രാജാ മഹച്ചരാജാനുഭാവേന നഗരം പദക്ഖിണം കരോന്തോ മനുസ്സേ കോട്ഠാഗാരതോ പുരാണധഞ്ഞാനി ബഹിദ്ധാ നീഹരന്തേ ദിസ്വാ ‘‘കിം, ഭണേ, ഇദ’’ന്തി അമച്ചേ പുച്ഛി. ‘‘ഇദാനി, മഹാരാജ, നവധഞ്ഞാനി ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തി, തേസം ഓകാസം കാതും ഇമേ മനുസ്സാ പുരാണധഞ്ഞാദീനി ഛഡ്ഡേന്തീ’’തി. രാജാ – ‘‘കിം, ഭണേ, ഇത്ഥാഗാരബലകായാദീനം വട്ടം പരിപുണ്ണ’’ന്തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, പരിപുണ്ണന്തി’’. ‘‘തേന ഹി, ഭണേ, ദാനസാലം കാരാപേഥ, ദാനം ദസ്സാമി, മാ ഇമാനി ധഞ്ഞാനി അനുപകാരാനി വിനസ്സിംസൂ’’തി. തതോ നം അഞ്ഞതരോ ദിട്ഠിഗതികോ അമച്ചോ ‘‘മഹാരാജ, നത്ഥി ദിന്ന’’ന്തി ആരബ്ഭ യാവ ‘‘ബാലാ ച പണ്ഡിതാ ച സന്ധാവിത്വാ സംസരിത്വാ ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സന്തീ’’തി വത്വാ നിവാരേസി. സോ ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി കോട്ഠാഗാരേ വിലുമ്പന്തേ ദിസ്വാ തഥേവ ആണാപേസി. തതിയമ്പി നം ‘‘മഹാരാജ, ദത്തുപഞ്ഞത്തം യദിദം ദാന’’ന്തിആദീനി വത്വാ നിവാരേസി. സോ ‘‘അരേ, അഹം അത്തനോ സന്തകമ്പി ന ലഭാമി ദാതും, കിം മേ ഇമേഹി പാപസഹായേഹീ’’തി നിബ്ബിന്നോ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. തഞ്ച പാപം സഹായം ഗരഹന്തോ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘പാപം സഹായം പരിവജ്ജയേഥ, അനത്ഥദസ്സിം വിസമേ നിവിട്ഠം;

സയം ന സേവേ പസുതം പമത്തം, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തസ്സായം സങ്ഖേപത്ഥോ – യ്വായം ദസവത്ഥുകായ പാപദിട്ഠിയാ സമന്നാഗതത്താ പാപോ, പരേസമ്പി അനത്ഥം പസ്സതീതി അനത്ഥദസ്സീ, കായദുച്ചരിതാദിമ്ഹി ച വിസമേ നിവിട്ഠോ, തം അത്ഥകാമോ കുലപുത്തോ പാപം സഹായം പരിവജ്ജയേഥ അനത്ഥദസ്സിം വിസമേ നിവിട്ഠം. സയം ന സേവേതി അത്തനോ വസേന ന സേവേ. യദി പന പരവസോ ഹോതി, കിം സക്കാ കാതുന്തി വുത്തം ഹോതി. പസുതന്തി പസടം, ദിട്ഠിവസേന തത്ഥ തത്ഥ ലഗ്ഗന്തി അത്ഥോ. പമത്തന്തി കാമഗുണേസു വോസ്സട്ഠചിത്തം, കുസലഭാവനാരഹിതം വാ. തം ഏവരൂപം ന സേവേ, ന ഭജേ, ന പയിരുപാസേ, അഞ്ഞദത്ഥു ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോതി.

പാപസഹായഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൫൮. ബഹുസ്സുതന്തി കാ ഉപ്പത്തി? പുബ്ബേ കിര കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ അട്ഠ പച്ചേകബോധിസത്താ പബ്ബജിത്വാ ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേത്വാ ദേവലോകേ ഉപ്പന്നാതി സബ്ബം അനവജ്ജഭോജീഗാഥായ വുത്തസദിസമേവ. അയം പന വിസേസോ – പച്ചേകബുദ്ധേ നിസീദാപേത്വാ രാജാ ആഹ ‘‘കേ തുമ്ഹേ’’തി? തേ ആഹംസു – ‘‘മയം, മഹാരാജ, ബഹുസ്സുതാ നാമാ’’തി. രാജാ – ‘‘അഹം സുതബ്രഹ്മദത്തോ നാമ, സുതേന തിത്തിം ന ഗച്ഛാമി, ഹന്ദ, നേസം സന്തികേ വിചിത്രനയം സദ്ധമ്മദേസനം സോസ്സാമീ’’തി അത്തമനോ ദക്ഖിണോദകം ദത്വാ, പരിവിസിത്വാ, ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ സങ്ഘത്ഥേരസ്സ പത്തം ഗഹേത്വാ, വന്ദിത്വാ, പുരതോ നിസീദി ‘‘ധമ്മകഥം, ഭന്തേ, കരോഥാ’’തി. സോ ‘‘സുഖിതോ ഹോതു, മഹാരാജ, രാഗക്ഖയോ ഹോതൂ’’തി വത്വാ ഉട്ഠിതോ. രാജാ ‘‘അയം ന ബഹുസ്സുതോ, ദുതിയോ ബഹുസ്സുതോ ഭവിസ്സതി, സ്വേ ദാനി വിചിത്രധമ്മദേസനം സോസ്സാമീ’’തി സ്വാതനായ നിമന്തേസി. ഏവം യാവ സബ്ബേസം പടിപാടി ഗച്ഛതി, താവ നിമന്തേസി. തേ സബ്ബേപി ‘‘ദോസക്ഖയോ ഹോതു, മോഹക്ഖയോ, ഗതിക്ഖയോ, വട്ടക്ഖയോ, ഉപധിക്ഖയോ, തണ്ഹക്ഖയോ ഹോതൂ’’തി ഏവം ഏകേകം പദം വിസേസേത്വാ സേസം പഠമസദിസമേവ വത്വാ ഉട്ഠഹിംസു.

തതോ രാജാ ‘‘ഇമേ ‘ബഹുസ്സുതാ മയ’ന്തി ഭണന്തി, ന ച തേസം വിചിത്രകഥാ, കിമേതേഹി വുത്ത’’ന്തി തേസം വചനത്ഥം ഉപപരിക്ഖിതുമാരദ്ധോ. അഥ ‘‘രാഗക്ഖയോ ഹോതൂ’’തി ഉപപരിക്ഖന്തോ ‘‘രാഗേ ഖീണേ ദോസോപി മോഹോപി അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേപി കിലേസാ ഖീണാ ഹോന്തീ’’തി ഞത്വാ അത്തമനോ അഹോസി – ‘‘നിപ്പരിയായബഹുസ്സുതാ ഇമേ സമണാ. യഥാ ഹി പുരിസേന മഹാപഥവിം വാ ആകാസം വാ അങ്ഗുലിയാ നിദ്ദിസന്തേന ന അങ്ഗുലിമത്തോവ പദേസോ നിദ്ദിട്ഠോ ഹോതി, അപിച, ഖോ, പന പഥവീആകാസാ ഏവ നിദ്ദിട്ഠാ ഹോന്തി, ഏവം ഇമേഹി ഏകമേകം അത്ഥം നിദ്ദിസന്തേഹി അപരിമാണാ അത്ഥാ നിദ്ദിട്ഠാ ഹോന്തീ’’തി. തതോ സോ ‘‘കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി ഏവം ബഹുസ്സുതോ ഭവിസ്സാമീ’’തി തഥാരൂപം ബഹുസ്സുതഭാവം പത്ഥേന്തോ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ, വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ, ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘ബഹുസ്സുതം ധമ്മധരം ഭജേഥ, മിത്തം ഉളാരം പടിഭാനവന്തം;

അഞ്ഞായ അത്ഥാനി വിനേയ്യ കങ്ഖം, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥായം സങ്ഖേപത്ഥോ – ബഹുസ്സുതന്തി ദുവിധോ ബഹുസ്സുതോ തീസു പിടകേസു അത്ഥതോ നിഖിലോ പരിയത്തിബഹുസ്സുതോ ച, മഗ്ഗഫലവിജ്ജാഭിഞ്ഞാനം പടിവിദ്ധത്താ പടിവേധബഹുസ്സുതോ ച. ആഗതാഗമോ ധമ്മധരോ. ഉളാരേഹി പന കായവചീമനോകമ്മേഹി സമന്നാഗതോ ഉളാരോ. യുത്തപടിഭാനോ ച മുത്തപടിഭാനോ ച യുത്തമുത്തപടിഭാനോ ച പടിഭാനവാ. പരിയത്തിപരിപുച്ഛാധിഗമവസേന വാ തിധാ പടിഭാനവാ വേദിതബ്ബോ. യസ്സ ഹി പരിയത്തി പടിഭാതി, സോ പരിയത്തിപടിഭാനവാ. യസ്സ അത്ഥഞ്ച ഞാണഞ്ച ലക്ഖണഞ്ച ഠാനാട്ഠാനഞ്ച പരിപുച്ഛന്തസ്സ പരിപുച്ഛാ പടിഭാതി, സോ പരിപുച്ഛാപടിഭാനവാ. യേന മഗ്ഗാദയോ പടിവിദ്ധാ ഹോന്തി, സോ അധിഗമപടിഭാനവാ. തം ഏവരൂപം ബഹുസ്സുതം ധമ്മധരം ഭജേഥ മിത്തം ഉളാരം പടിഭാനവന്തം. തതോ തസ്സാനുഭാവേന അത്തത്ഥപരത്ഥഉഭയത്ഥഭേദതോ വാ ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥഭേദതോ വാ അനേകപ്പകാരാനി അഞ്ഞായ അത്ഥാനി. തതോ – ‘‘അഹോസിം നു ഖോ അഹം അതീതമദ്ധാന’’ന്തിആദീസു (മ. നി. ൧.൧൮; സം. നി. ൨.൨൦) കങ്ഖട്ഠാനേസു വിനേയ്യ കങ്ഖം, വിചികിച്ഛം വിനേത്വാ വിനാസേത്വാ ഏവം കതസബ്ബകിച്ചോ ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോതി.

ബഹുസ്സുതഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൫൯. ഖിഡ്ഡം രതിന്തി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം വിഭൂസകബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ പാതോവ യാഗും വാ ഭത്തം വാ ഭുഞ്ജിത്വാ നാനാവിധവിഭൂസനേഹി അത്താനം വിഭൂസാപേത്വാ മഹാആദാസേ സകലസരീരം ദിസ്വാ യം ന ഇച്ഛതി തം അപനേത്വാ അഞ്ഞേന വിഭൂസനേന വിഭൂസാപേതി. തസ്സ ഏകദിവസം ഏവം കരോതോ ഭത്തവേലാ മജ്ഝന്ഹികസമയോ പത്തോ. അഥ അവിഭൂസിതോവ ദുസ്സപട്ടേന സീസം വേഠേത്വാ, ഭുഞ്ജിത്വാ, ദിവാസേയ്യം ഉപഗച്ഛി. പുനപി ഉട്ഠഹിത്വാ തഥേവ കരോതോ സൂരിയോ അത്ഥങ്ഗതോ. ഏവം ദുതിയദിവസേപി തതിയദിവസേപി. അഥസ്സ ഏവം മണ്ഡനപ്പസുതസ്സ പിട്ഠിരോഗോ ഉദപാദി. തസ്സേതദഹോസി – ‘‘അഹോ രേ, അഹം സബ്ബഥാമേന വിഭൂസന്തോപി ഇമസ്മിം കപ്പകേ വിഭൂസനേ അസന്തുട്ഠോ ലോഭം ഉപ്പാദേസിം. ലോഭോ ച നാമേസ അപായഗമനീയോ ധമ്മോ, ഹന്ദാഹം, ലോഭം നിഗ്ഗണ്ഹാമീ’’തി രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘ഖിഡ്ഡം രതിം കാമസുഖഞ്ച ലോകേ, അനലങ്കരിത്വാ അനപേക്ഖമാനോ;

വിഭൂസനട്ഠാനാ വിരതോ സച്ചവാദീ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ ഖിഡ്ഡാ ച രതി ച പുബ്ബേ വുത്താവ. കാമസുഖന്തി വത്ഥുകാമസുഖം. വത്ഥുകാമാപി ഹി സുഖസ്സ വിസയാദിഭാവേന സുഖന്തി വുച്ചന്തി. യഥാഹ – ‘‘അത്ഥി രൂപം സുഖം സുഖാനുപതിത’’ന്തി (സം. നി. ൩.൬൦). ഏവമേതം ഖിഡ്ഡം രതിം കാമസുഖഞ്ച ഇമസ്മിം ഓകാസലോകേ അനലങ്കരിത്വാ അലന്തി അകത്വാ, ഏതം തപ്പകന്തി വാ സാരഭൂതന്തി വാ ഏവം അഗ്ഗഹേത്വാ. അനപേക്ഖമാനോതി തേന അലങ്കരണേന അനപേക്ഖണസീലോ, അപിഹാലുകോ, നിത്തണ്ഹോ, വിഭൂസനട്ഠാനാ വിരതോ സച്ചവാദീ ഏകോ ചരേതി. തത്ഥ വിഭൂസാ ദുവിധാ – അഗാരികവിഭൂസാ, അനഗാരികവിഭൂസാ ച. തത്ഥ അഗാരികവിഭൂസാ സാടകവേഠനമാലാഗന്ധാദി, അനഗാരികവിഭൂസാ പത്തമണ്ഡനാദി. വിഭൂസാ ഏവ വിഭൂസനട്ഠാനം. തസ്മാ വിഭൂസനട്ഠാനാ തിവിധായ വിരതിയാ വിരതോ. അവിതഥവചനതോ സച്ചവാദീതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

വിഭൂസനട്ഠാനഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൬൦. പുത്തഞ്ച ദാരന്തി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിരഞ്ഞോ കിര പുത്തോ ദഹരകാലേ ഏവ അഭിസിത്തോ രജ്ജം കാരേസി. സോ പഠമഗാഥായ വുത്തപച്ചേകബോധിസത്തോ വിയ രജ്ജസിരിമനുഭവന്തോ ഏകദിവസം ചിന്തേസി – ‘‘അഹം രജ്ജം കാരേന്തോ ബഹൂനം ദുക്ഖം കരോമി. കിം മേ ഏകഭത്തത്ഥായ ഇമിനാ പാപേന, ഹന്ദ സുഖമുപ്പാദേമീ’’തി രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘പുത്തഞ്ച ദാരം പിതരഞ്ച മാതരം, ധനാനി ധഞ്ഞാനി ച ബന്ധവാനി;

ഹിത്വാന കാമാനി യഥോധികാനി, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ ധനാനീതി മുത്താമണിവേളുരിയസങ്ഖസിലാപവാളരജതജാതരൂപാദീനി രതനാനി. ധഞ്ഞാനീതി സാലിവീഹിയവഗോധുമകങ്കുവരകകുദ്രൂസകപഭേദാനി സത്ത സേസാപരണ്ണാനി ച. ബന്ധവാനീതി ഞാതിബന്ധുഗോത്തബന്ധുമിത്തബന്ധുസിപ്പബന്ധുവസേന ചതുബ്ബിധേ ബന്ധവേ. യഥോധികാനീതി സകസകഓധിവസേന ഠിതാനേവ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

പുത്തദാരഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൬൧. സങ്ഗോ ഏസോതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര പാദലോലബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ അഹോസി. സോ പാതോവ യാഗും വാ ഭത്തം വാ ഭുഞ്ജിത്വാ തീസു പാസാദേസു തിവിധനാടകാനി പസ്സതി. തിവിധനാടകാനീതി കിര പുബ്ബരാജതോ ആഗതം, അനന്തരരാജതോ ആഗതം, അത്തനോ കാലേ ഉട്ഠിതന്തി. സോ ഏകദിവസം പാതോവ ദഹരനാടകപാസാദം ഗതോ. താ നാടകിത്ഥിയോ ‘‘രാജാനം രമാപേസ്സാമാ’’തി സക്കസ്സ ദേവാനമിന്ദസ്സ അച്ഛരായോ വിയ അതിമനോഹരം നച്ചഗീതവാദിതം പയോജേസും. രാജാ – ‘‘അനച്ഛരിയമേതം ദഹരാന’’ന്തി അസന്തുട്ഠോ ഹുത്വാ മജ്ഝിമനാടകപാസാദം ഗതോ. താപി നാടകിത്ഥിയോ തഥേവ അകംസു. സോ തത്ഥാപി തഥേവ അസന്തുട്ഠോ ഹുത്വാ മഹാനാടകപാസാദം ഗതോ. താപി നാടകിത്ഥിയോ തഥേവ അകംസു. രാജാ ദ്വേ തയോ രാജപരിവട്ടേ അതീതാനം താസം മഹല്ലകഭാവേന അട്ഠികീളനസദിസം നച്ചം ദിസ്വാ ഗീതഞ്ച അമധുരം സുത്വാ പുനദേവ ദഹരനാടകപാസാദം, പുന മജ്ഝിമനാടകപാസാദന്തി ഏവം വിചരിത്വാ കത്ഥചി അസന്തുട്ഠോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമാ നാടകിത്ഥിയോ സക്കം ദേവാനമിന്ദം അച്ഛരായോ വിയ മം രമാപേതുകാമാ സബ്ബഥാമേന നച്ചഗീതവാദിതം പയോജേസും, സ്വാഹം കത്ഥചി അസന്തുട്ഠോ ലോഭമേവ വഡ്ഢേമി, ലോഭോ ച നാമേസ അപായഗമനീയോ ധമ്മോ, ഹന്ദാഹം ലോഭം നിഗ്ഗണ്ഹാമീ’’തി രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘സങ്ഗോ ഏസോ പരിത്തമേത്ഥ സോഖ്യം, അപ്പസ്സാദോ ദുക്ഖമേത്ഥ ഭിയ്യോ;

ഗളോ ഏസോ ഇതി ഞത്വാ മതിമാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – സങ്ഗോ ഏസോതി അത്തനോ ഉപഭോഗം നിദ്ദിസതി. സോ ഹി സജ്ജന്തി തത്ഥ പാണിനോ കദ്ദമേ പവിട്ഠോ ഹത്ഥീ വിയാതി സങ്ഗോ. പരിത്തമേത്ഥ സോഖ്യന്തി ഏത്ഥ പഞ്ചകാമഗുണൂപഭോഗകാലേ വിപരീതസഞ്ഞായ ഉപ്പാദേതബ്ബതോ കാമാവചരധമ്മപരിയാപന്നതോ വാ ലാമകട്ഠേന സോഖ്യം പരിത്തം, വിജ്ജുപ്പഭായ ഓഭാസിതനച്ചദസ്സനസുഖം വിയ ഇത്തരം, താവകാലികന്തി വുത്തം ഹോതി. അപ്പസ്സാദോ ദുക്ഖമേത്ഥ ഭിയ്യോതി ഏത്ഥ ച യ്വായം ‘‘യം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഇമേ പഞ്ച കാമഗുണേ പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സുഖം സോമനസ്സം, അയം കാമാനം അസ്സാദോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൬൬) വുത്തോ. സോ യദിദം ‘‘കോ ച, ഭിക്ഖവേ, കാമാനം ആദീനവോ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, കുലപുത്തോ യേന സിപ്പട്ഠാനേന ജീവികം കപ്പേതി, യദി മുദ്ദായ, യദി ഗണനായാ’’തി ഏവമാദിനാ (മ. നി. ൧.൧൬൭) നയേനേത്ഥ ദുക്ഖം വുത്തം. തം ഉപനിധായ അപ്പോ ഉദകബിന്ദുമത്തോ ഹോതി. അഥ ഖോ ദുക്ഖമേവ ഭിയ്യോ ബഹു, ചതൂസു സമുദ്ദേസു ഉദകസദിസം ഹോതി. തേന വുത്തം ‘‘അപ്പസ്സാദോ ദുക്ഖമേത്ഥ ഭിയ്യോ’’തി. ഗളോ ഏസോതി അസ്സാദം ദസ്സേത്വാ ആകഡ്ഢനവസേന ബളിസോ വിയ ഏസോ യദിദം പഞ്ച കാമഗുണാ. ഇതി ഞത്വാ മതിമാതി ഏവം ഞത്വാ ബുദ്ധിമാ പണ്ഡിതോ പുരിസോ സബ്ബമ്പേതം പഹായ ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോതി.

സങ്ഗഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൬൨. സന്ദാലയിത്വാനാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര അനിവത്തബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ അഹോസി. സോ സങ്ഗാമം ഓതിണ്ണോ അജിനിത്വാ അഞ്ഞം വാ കിച്ചം ആരദ്ധോ അനിട്ഠപേത്വാ ന നിവത്തതി, തസ്മാ നം ഏവം സഞ്ജാനിംസു. സോ ഏകദിവസം ഉയ്യാനം ഗച്ഛതി. തേന ച സമയേന വനദാഹോ ഉട്ഠാസി. സോ അഗ്ഗി സുക്ഖാനി ച ഹരിതാനി ച തിണാദീനി ദഹന്തോ അനിവത്തമാനോ ഏവ ഗച്ഛതി. രാജാ തം ദിസ്വാ തപ്പടിഭാഗനിമിത്തം ഉപ്പാദേസി. ‘‘യഥായം വനദാഹോ, ഏവമേവ ഏകാദസവിധോ അഗ്ഗി സബ്ബസത്തേ ദഹന്തോ അനിവത്തമാനോവ ഗച്ഛതി മഹാദുക്ഖം ഉപ്പാദേന്തോ, കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി ഇമസ്സ ദുക്ഖസ്സ നിവത്തനത്ഥം അയം അഗ്ഗി വിയ അരിയമഗ്ഗഞാണഗ്ഗിനാ കിലേസേ ദഹന്തോ അനിവത്തമാനോ ഗച്ഛേയ്യ’’ന്തി? തതോ മുഹുത്തം ഗന്ത്വാ കേവട്ടേ അദ്ദസ നദിയം മച്ഛേ ഗണ്ഹന്തേ. തേസം ജാലന്തരം പവിട്ഠോ ഏകോ മഹാമച്ഛോ ജാലം ഭേത്വാ പലായി. തേ ‘‘മച്ഛോ ജാലം ഭേത്വാ ഗതോ’’തി സദ്ദമകംസു. രാജാ തമ്പി വചനം സുത്വാ തപ്പടിഭാഗനിമിത്തം ഉപ്പാദേസി – ‘‘കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി അരിയമഗ്ഗഞാണേന തണ്ഹാദിട്ഠിജാലം ഭേത്വാ അസജ്ജമാനോ ഗച്ഛേയ്യ’’ന്തി. സോ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി, ഇമഞ്ച ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘സന്ദാലയിത്വാന സംയോജനാനി, ജാലംവ ഭേത്വാ സലിലമ്ബുചാരീ;

അഗ്ഗീവ ദഡ്ഢം അനിവത്തമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തസ്സാ ദുതിയപാദേ ജാലന്തി സുത്തമയം വുച്ചതി. അമ്ബൂതി ഉദകം, തത്ഥ ചരതീതി അമ്ബുചാരീ, മച്ഛസ്സേതം അധിവചനം. സലിലേ അമ്ബുചാരീ സലിലമ്ബുചാരീ, തസ്മിം നദീസലിലേ ജാലം ഭേത്വാ അമ്ബുചാരീവാതി വുത്തം ഹോതി. തതിയപാദേ ദഡ്ഢന്തി ദഡ്ഢട്ഠാനം വുച്ചതി. യഥാ അഗ്ഗി ദഡ്ഢട്ഠാനം പുന ന നിവത്തതി, ന തത്ഥ ഭിയ്യോ ആഗച്ഛതി, ഏവം മഗ്ഗഞാണഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢം കാമഗുണട്ഠാനം അനിവത്തമാനോ തത്ഥ ഭിയ്യോ അനാഗച്ഛന്തോതി വുത്തം ഹോതി. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

സന്ദാലനഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൬൩. ഓക്ഖിത്തചക്ഖൂതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര ചക്ഖുലോലബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ പാദലോലബ്രഹ്മദത്തോ വിയ നാടകദസ്സനമനുയുത്തോ ഹോതി. അയം പന വിസേസോ – സോ അസന്തുട്ഠോ തത്ഥ തത്ഥ ഗച്ഛതി, അയം തം തം നാടകം ദിസ്വാ അതിവിയ അഭിനന്ദിത്വാ നാടകപരിവത്തദസ്സനേന തണ്ഹം വഡ്ഢേന്തോ വിചരതി. സോ കിര നാടകദസ്സനായ ആഗതം അഞ്ഞതരം കുടുമ്ബിയഭരിയം ദിസ്വാ രാഗം ഉപ്പാദേസി. തതോ സംവേഗമാപജ്ജിത്വാ പുന ‘‘അഹം ഇമം തണ്ഹം വഡ്ഢേന്തോ അപായപരിപൂരകോ ഭവിസ്സാമി, ഹന്ദ നം നിഗ്ഗണ്ഹാമീ’’തി പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ അത്തനോ പുരിമപടിപത്തിം ഗരഹന്തോ തപ്പടിപക്ഖഗുണദീപികം ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘ഓക്ഖിത്തചക്ഖൂ ന ച പാദലോലോ, ഗുത്തിന്ദ്രിയോ രക്ഖിതമാനസാനോ;

അനവസ്സുതോ അപരിഡയ്ഹമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ ഓക്ഖിത്തചക്ഖൂതി ഹേട്ഠാഖിത്തചക്ഖു, സത്ത ഗീവട്ഠീനി പടിപാടിയാ ഠപേത്വാ പരിവജ്ജഗഹേതബ്ബദസ്സനത്ഥം യുഗമത്തം പേക്ഖമാനോതി വുത്തം ഹോതി. ന തു ഹനുകട്ഠിനാ ഹദയട്ഠിം സങ്ഘട്ടേന്തോ. ഏവഞ്ഹി ഓക്ഖിത്തചക്ഖുതാ ന സമണസാരുപ്പാ ഹോതീ. ന ച പാദലോലോതി ഏകസ്സ ദുതിയോ, ദ്വിന്നം തതിയോതി ഏവം ഗണമജ്ഝം പവിസിതുകാമതായ കണ്ഡൂയമാനപാദോ വിയ അഭവന്തോ, ദീഘചാരികഅനവട്ഠിതചാരികവിരതോ വാ. ഗുത്തിന്ദ്രിയോതി ഛസു ഇന്ദ്രിയേസു ഇധ വിസുംവുത്താവസേസവസേന ഗോപിതിന്ദ്രിയോ. രക്ഖിതമാനസാനോതി മാനസം യേവ മാനസാനം, തം രക്ഖിതമസ്സാതി രക്ഖിതമാനസാനോ. യഥാ കിലേസേഹി ന വിലുപ്പതി, ഏവം രക്ഖിതചിത്തോതി വുത്തം ഹോതി. അനവസ്സുതോതി ഇമായ പടിപത്തിയാ തേസു തേസു ആരമ്മണേസു കിലേസഅന്വാസ്സവവിരഹിതോ. അപരിഡയ്ഹമാനോതി ഏവം അന്വാസ്സവവിരഹാവ കിലേസഗ്ഗീഹി അപരിഡയ്ഹമാനോ. ബഹിദ്ധാ വാ അനവസ്സുതോ, അജ്ഝത്തം അപരിഡയ്ഹമാനോ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

ഓക്ഖിത്തചക്ഖുഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൬൪. ഓഹാരയിത്വാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര അയം അഞ്ഞോപി ചാതുമാസികബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ ചതുമാസേ ചതുമാസേ ഉയ്യാനകീളം ഗച്ഛതി. സോ ഏകദിവസം ഗിമ്ഹാനം മജ്ഝിമേ മാസേ ഉയ്യാനം പവിസന്തോ ഉയ്യാനദ്വാരേ പത്തസഞ്ഛന്നം പുപ്ഫാലങ്കതവിടപം പാരിച്ഛത്തകകോവിളാരം ദിസ്വാ ഏകം പുപ്ഫം ഗഹേത്വാ ഉയ്യാനം പാവിസി. തതോ ‘‘രഞ്ഞാ അഗ്ഗപുപ്ഫം ഗഹിത’’ന്തി അഞ്ഞതരോപി അമച്ചോ ഹത്ഥിക്ഖന്ധേ ഠിതോ ഏവ ഏകം പുപ്ഫം അഗ്ഗഹേസി. ഏതേനേവ ഉപായേന സബ്ബോ ബലകായോ അഗ്ഗഹേസി. പുപ്ഫം അനസ്സാദേന്താ പത്തമ്പി ഗണ്ഹിംസു. സോ രുക്ഖോ നിപ്പത്തപുപ്ഫോ ഖന്ധമത്തോവ അഹോസി. തം രാജാ സായന്ഹസമയേ ഉയ്യാനാ നിക്ഖമന്തോ ദിസ്വാ ‘‘കിം കതോ അയം രുക്ഖോ, മമ ആഗമനവേലായം മണിവണ്ണസാഖന്തരേസു പവാളസദിസപുപ്ഫാലങ്കതോ അഹോസി, ഇദാനി നിപ്പത്തപുപ്ഫോ ജാതോ’’തി ചിന്തേന്തോ തസ്സേവാവിദൂരേ അപുപ്ഫിതം രുക്ഖം സഞ്ഛന്നപലാസം അദ്ദസ. ദിസ്വാ ചസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അയം രുക്ഖോ പുപ്ഫഭരിതസാഖത്താ ബഹുജനസ്സ ലോഭനീയോ അഹോസി, തേന മുഹുത്തേനേവ ബ്യസനം പത്തോ, അയം പനഞ്ഞോ അലോഭനീയത്താ തഥേവ ഠിതോ. ഇദമ്പി രജ്ജം പുപ്ഫിതരുക്ഖോ വിയ ലോഭനീയം, ഭിക്ഖുഭാവോ പന അപുപ്ഫിതരുക്ഖോ വിയ അലോഭനീയോ. തസ്മാ യാവ ഇദമ്പി അയം രുക്ഖോ വിയ ന വിലുപ്പതി, താവ അയമഞ്ഞോ സഞ്ഛന്നപത്തോ യഥാ പാരിച്ഛത്തകോ, ഏവം കാസാവേന പരിസഞ്ഛന്നേന ഹുത്വാ പബ്ബജിതബ്ബ’’ന്തി. സോ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘ഓഹാരയിത്വാ ഗിഹിബ്യഞ്ജനാനി, സഞ്ഛന്നപത്തോ യഥാ പാരിഛത്തോ;

കാസായവത്ഥോ അഭിനിക്ഖമിത്വാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ കാസായവത്ഥോ അഭിനിക്ഖമിത്വാതി ഇമസ്സ പാദസ്സ ഗേഹാ അഭിനിക്ഖമിത്വാ കാസായവത്ഥോ ഹുത്വാതി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. സേസം വുത്തനയേനേവ സക്കാ ജാനിതുന്തി ന വിത്ഥാരിതന്തി.

പാരിച്ഛത്തകഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

തതിയോ വഗ്ഗോ നിട്ഠിതോ.

൬൫. രസേസൂതി കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരോ കിര ബാരാണസിരാജാ ഉയ്യാനേ അമച്ചപുത്തേഹി പരിവുതോ സിലാപട്ടപോക്ഖരണിയം കീളതി. തസ്സ സൂദോ സബ്ബമംസാനം രസം ഗഹേത്വാ അതീവ സുസങ്ഖതം അമതകപ്പം അന്തരഭത്തം പചിത്വാ ഉപനാമേസി. സോ തത്ഥ ഗേധമാപന്നോ കസ്സചി കിഞ്ചി അദത്വാ അത്തനാവ ഭുഞ്ജി. ഉദകകീളതോ ച അതിവികാലേ നിക്ഖന്തോ സീഘം സീഘം ഭുഞ്ജി. യേഹി സദ്ധിം പുബ്ബേ ഭുഞ്ജതി, ന തേസം കഞ്ചി സരി. അഥ പച്ഛാ പടിസങ്ഖാനം ഉപ്പാദേത്വാ ‘‘അഹോ, മയാ പാപം കതം, യ്വാഹം രസതണ്ഹായ അഭിഭൂതോ സബ്ബജനം വിസരിത്വാ ഏകകോവ ഭുഞ്ജിം. ഹന്ദ രസതണ്ഹം നിഗ്ഗണ്ഹാമീ’’തി രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ അത്തനോ പുരിമപടിപത്തിം ഗരഹന്തോ തപ്പടിപക്ഖഗുണദീപികം ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘രസേസു ഗേധം അകരം അലോലോ, അനഞ്ഞപോസീ സപദാനചാരീ;

കുലേ കുലേ അപ്പടിബദ്ധചിത്തോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ രസേസൂതി അമ്ബിലമധുരതിത്തകകടുകലോണികഖാരികകസാവാദിഭേദേസു സായനീയേസു. ഗേധം അകരന്തി ഗിദ്ധിം അകരോന്തോ, തണ്ഹം അനുപ്പാദേന്തോതി വുത്തം ഹോതി. അലോലോതി ‘‘ഇദം സായിസ്സാമി, ഇദം സായിസ്സാമീ’’തി ഏവം രസവിസേസേസു അനാകുലോ. അനഞ്ഞപോസീതി പോസേതബ്ബകസദ്ധിവിഹാരികാദിവിരഹിതോ, കായസന്ധാരണമത്തേന സന്തുട്ഠോതി വുത്തം ഹോതി. യഥാ വാ പുബ്ബേ ഉയ്യാനേ രസേസു ഗേധകരണലോലോ ഹുത്വാ അഞ്ഞപോസീ ആസിം, ഏവം അഹുത്വാ യായ തണ്ഹായ ലോലോ ഹുത്വാ രസേസു ഗേധം കരോതി. തം തണ്ഹം ഹിത്വാ ആയതിം തണ്ഹാമൂലകസ്സ അഞ്ഞസ്സ അത്തഭാവസ്സ അനിബ്ബത്തനേന അനഞ്ഞപോസീതി ദസ്സേതി. അഥ വാ അത്ഥഭഞ്ജനകട്ഠേന അഞ്ഞേതി കിലേസാ വുച്ചന്തി. തേസം അപോസനേന അനഞ്ഞപോസീതി അയമ്പേത്ഥ അത്ഥോ. സപദാനചാരീതി അവോക്കമ്മചാരീ അനുപുബ്ബചാരീ, ഘരപടിപാടിം അഛഡ്ഡേത്വാ അഡ്ഢകുലഞ്ച ദലിദ്ദകുലഞ്ച നിരന്തരം പിണ്ഡായ പവിസമാനോതി അത്ഥോ. കുലേ കുലേ അപ്പടിബദ്ധചിത്തോതി ഖത്തിയകുലാദീസു യത്ഥ കത്ഥചി കിലേസവസേന അലഗ്ഗചിത്തോ, ചന്ദൂപമോ നിച്ചനവകോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

രസഗേധഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൬൬. പഹായ പഞ്ചാവരണാനീതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര അഞ്ഞതരോ രാജാ പഠമജ്ഝാനലാഭീ അഹോസി. സോ ഝാനാനുരക്ഖണത്ഥം രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിസമ്പദം ദീപേന്തോ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘പഹായ പഞ്ചാവരണാനി ചേതസോ, ഉപക്കിലേസേ ബ്യപനുജ്ജ സബ്ബേ;

അനിസ്സിതോ ഛേത്വ സിനേഹദോസം, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ ആവരണാനീതി നീവരണാനേവ. താനി അത്ഥതോ ഉരഗസുത്തേ വുത്താനി. താനി പന യസ്മാ അബ്ഭാദയോ വിയ ചന്ദസൂരിയേ ചേതോ ആവരന്തി, തസ്മാ ‘‘ആവരണാനി ചേതസോ’’തി വുത്താനി. താനി ഉപചാരേന വാ അപ്പനായ വാ പഹായ. ഉപക്കിലേസേതി ഉപഗമ്മ ചിത്തം വിബാധേന്തേ അകുസലേ ധമ്മേ, വത്ഥോപമാദീസു വുത്തേ അഭിജ്ഝാദയോ വാ. ബ്യപനുജ്ജാതി പനുദിത്വാ വിനാസേത്വാ, വിപസ്സനാമഗ്ഗേന പജഹിത്വാതി അത്ഥോ. സബ്ബേതി അനവസേസേ. ഏവം സമഥവിപസ്സനാസമ്പന്നോ പഠമമഗ്ഗേന ദിട്ഠിനിസ്സയസ്സ പഹീനത്താ അനിസ്സിതോ. സേസമഗ്ഗേഹി ഛേത്വാ തേധാതുകം സിനേഹദോസം, തണ്ഹാരാഗന്തി വുത്തം ഹോതി. സിനേഹോ ഏവ ഹി ഗുണപടിപക്ഖതോ സിനേഹദോസോതി വുത്തോ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

ആവരണഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൬൭. വിപിട്ഠികത്വാനാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര അഞ്ഞതരോ രാജാ ചതുത്ഥജ്ഝാനലാഭീ അഹോസി. സോ ഝാനാനുരക്ഖണത്ഥം രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിസമ്പദം ദീപേന്തോ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘വിപിട്ഠികത്വാന സുഖം ദുഖഞ്ച, പുബ്ബേവ ച സോമനസ്സദോമനസ്സം;

ലദ്ധാനുപേക്ഖം സമഥം വിസുദ്ധം, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ വിപിട്ഠികത്വാനാതി പിട്ഠിതോ കത്വാ, ഛഡ്ഡേത്വാ ജഹിത്വാതി അത്ഥോ. സുഖം ദുഖഞ്ചാതി കായികം സാതാസാതം. സോമനസ്സദോമനസ്സന്തി ചേതസികം സാതാസാതം. ഉപേക്ഖന്തി ചതുത്ഥജ്ഝാനുപേക്ഖം. സമഥന്തി ചതുത്ഥജ്ഝാനസമഥമേവ. വിസുദ്ധന്തി പഞ്ചനീവരണവിതക്കവിചാരപീതിസുഖസങ്ഖാതേഹി നവഹി പച്ചനീകധമ്മേഹി വിമുത്തത്താ വിസുദ്ധം, നിദ്ധന്തസുവണ്ണമിവ വിഗതൂപക്കിലേസന്തി അത്ഥോ.

അയം പന യോജനാ – വിപിട്ഠികത്വാന സുഖം ദുക്ഖഞ്ച പുബ്ബേവ പഠമജ്ഝാനുപചാരഭൂമിയംയേവ ദുക്ഖം, തതിയജ്ഝാനുപചാരഭൂമിയം സുഖന്തി അധിപ്പായോ. പുന ആദിതോ വുത്തം ചകാരം പരതോ നേത്വാ ‘‘സോമനസ്സം ദോമനസ്സഞ്ച വിപിട്ഠികത്വാന പുബ്ബേവാ’’തി അധികാരോ. തേന സോമനസ്സം ചതുത്ഥജ്ഝാനുപചാരേ, ദോമനസ്സഞ്ച ദുതിയജ്ഝാനുപചാരേയേവാതി ദീപേതി. ഏതാനി ഹി ഏതേസം പരിയായതോ പഹാനട്ഠാനാനി. നിപ്പരിയായതോ പന ദുക്ഖസ്സ പഠമജ്ഝാനം, ദോമനസ്സസ്സ ദുതിയജ്ഝാനം, സുഖസ്സ തതിയജ്ഝാനം, സോമനസ്സസ്സ ചതുത്ഥജ്ഝാനം പഹാനട്ഠാനം. യഥാഹ – ‘‘പഠമജ്ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി ഏത്ഥുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതീ’’തിആദി (സം. നി. ൫.൫൧൦). തം സബ്ബം അട്ഠസാലിനിയാ ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായം (ധ. സ. അട്ഠ. ൧൬൫) വുത്തം. യതോ പുബ്ബേവ തീസു പഠമജ്ഝാനാദീസു ദുക്ഖദോമനസ്സസുഖാനി വിപിട്ഠികത്വാ ഏത്ഥേവ ചതുത്ഥജ്ഝാനേ സോമനസ്സം വിപിട്ഠികത്വാ ഇമായ പടിപദായ ലദ്ധാനുപേക്ഖം സമഥം വിസുദ്ധം ഏകോ ചരേതി. സേസം സബ്ബത്ഥ പാകടമേവാതി.

വിപിട്ഠികത്വാഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൬൮. ആരദ്ധവീരിയോതി കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരോ കിര പച്ചന്തരാജാ സഹസ്സയോധപരിമാണബലകായോ രജ്ജേന ഖുദ്ദകോ, പഞ്ഞായ മഹന്തോ അഹോസി. സോ ഏകദിവസം ‘‘കിഞ്ചാപി അഹം ഖുദ്ദകോ, പഞ്ഞവതാ ച പന സക്കാ സകലജമ്ബുദീപം ഗഹേതു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ സാമന്തരഞ്ഞോ ദൂതം പാഹേസി – ‘‘സത്തദിവസബ്ഭന്തരേ മേ രജ്ജം വാ ദേതു യുദ്ധം വാ’’തി. തതോ സോ അത്തനോ അമച്ചേ സമോധാനേത്വാ ആഹ – ‘‘മയാ തുമ്ഹേ അനാപുച്ഛായേവ സാഹസം കതം, അമുകസ്സ രഞ്ഞോ ഏവം പഹിതം, കിം കാതബ്ബ’’ന്തി? തേ ആഹംസു – ‘‘സക്കാ, മഹാരാജ, സോ ദൂതോ നിവത്തേതു’’ന്തി? ‘‘ന സക്കാ, ഗതോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘യദി ഏവം വിനാസിതമ്ഹാ തയാ, തേന ഹി ദുക്ഖം അഞ്ഞസ്സ സത്ഥേന മരിതും. ഹന്ദ, മയം അഞ്ഞമഞ്ഞം പഹരിത്വാ മരാമ, അത്താനം പഹരിത്വാ മരാമ, ഉബ്ബന്ധാമ, വിസം ഖാദാമാ’’തി. ഏവം തേസു ഏകമേകോ മരണമേവ സംവണ്ണേതി. തതോ രാജാ – ‘‘കിം മേ, ഇമേഹി, അത്ഥി, ഭണേ, മയ്ഹം യോധാ’’തി ആഹ. അഥ ‘‘അഹം, മഹാരാജ, യോധോ, അഹം, മഹാരാജ, യോധോ’’തി തം യോധസഹസ്സം ഉട്ഠഹി.

രാജാ ‘‘ഏതേ ഉപപരിക്ഖിസ്സാമീ’’തി മന്ത്വാ ചിതകം സജ്ജേത്വാ ആഹ – ‘‘മയാ, ഭണേ, ഇദം നാമ സാഹസം കതം, തം മേ അമച്ചാ പടിക്കോസന്തി, സോഹം ചിതകം പവിസിസ്സാമി, കോ മയാ സദ്ധിം പവിസിസ്സതി, കേന മയ്ഹം ജീവിതം പരിച്ചത്ത’’ന്തി? ഏവം വുത്തേ പഞ്ചസതാ യോധാ ഉട്ഠഹിംസു – ‘‘മയം, മഹാരാജ, പവിസാമാ’’തി. തതോ രാജാ അപരേ പഞ്ചസതേ യോധേ ആഹ – ‘‘തുമ്ഹേ ഇദാനി, താതാ, കിം കരിസ്സഥാ’’തി? തേ ആഹംസു – ‘‘നായം, മഹാരാജ, പുരിസകാരോ, ഇത്ഥികിരിയാ ഏസാ, അപിച മഹാരാജേന പടിരഞ്ഞോ ദൂതോ പേസിതോ, തേന മയം രഞ്ഞാ സദ്ധിം യുജ്ഝിത്വാ മരിസ്സാമാ’’തി. തതോ രാജാ ‘‘പരിച്ചത്തം തുമ്ഹേഹി മമ ജീവിത’’ന്തി ചതുരങ്ഗിനിം സേനം സന്നയ്ഹിത്വാ തേന യോധസഹസ്സേന പരിവുതോ ഗന്ത്വാ രജ്ജസീമായ നിസീദി.

സോപി പടിരാജാ തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘അരേ, സോ ഖുദ്ദകരാജാ മമ ദാസസ്സാപി നപ്പഹോതീ’’തി കുജ്ഝിത്വാ സബ്ബം ബലകായം ആദായ യുജ്ഝിതും നിക്ഖമി. ഖുദ്ദകരാജാ തം അബ്ഭുയ്യാതം ദിസ്വാ ബലകായം ആഹ – ‘‘താതാ, തുമ്ഹേ ന ബഹുകാ; സബ്ബേ സമ്പിണ്ഡിത്വാ, അസിചമ്മം ഗഹേത്വാ, സീഘം ഇമസ്സ രഞ്ഞോ പുരതോ ഉജുകം ഏവ ഗച്ഛഥാ’’തി. തേ തഥാ അകംസു. അഥ സാ സേനാ ദ്വിധാ ഭിജ്ജിത്വാ അന്തരമദാസി. തേ തം രാജാനം ജീവഗ്ഗാഹം ഗണ്ഹിംസു, അഞ്ഞേ യോധാ പലായിംസു. ഖുദ്ദകരാജാ ‘‘തം മാരേമീ’’തി പുരതോ ധാവതി, പടിരാജാ തം അഭയം യാചി. തതോ തസ്സ അഭയം ദത്വാ, സപഥം കാരാപേത്വാ, തം അത്തനോ മനുസ്സം കത്വാ, തേന സഹ അഞ്ഞം രാജാനം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ, തസ്സ രജ്ജസീമായ ഠത്വാ പേസേസി – ‘‘രജ്ജം വാ മേ ദേതു യുദ്ധം വാ’’തി. സോ ‘‘അഹം ഏകയുദ്ധമ്പി ന സഹാമീ’’തി രജ്ജം നിയ്യാതേസി. ഏതേനേവ ഉപായേന സബ്ബരാജാനോ ഗഹേത്വാ അന്തേ ബാരാണസിരാജാനമ്പി അഗ്ഗഹേസി.

സോ ഏകസതരാജപരിവുതോ സകലജമ്ബുദീപേ രജ്ജം അനുസാസന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം പുബ്ബേ ഖുദ്ദകോ അഹോസിം, സോമ്ഹി അത്തനോ ഞാണസമ്പത്തിയാ സകലജമ്ബുദീപസ്സ ഇസ്സരോ ജാതോ. തം ഖോ പന മേ ഞാണം ലോകിയവീരിയസമ്പയുത്തം, നേവ നിബ്ബിദായ ന വിരാഗായ സംവത്തതി, സാധു വതസ്സ സ്വാഹം ഇമിനാ ഞാണേന ലോകുത്തരധമ്മം ഗവേസേയ്യ’’ന്തി. തതോ ബാരാണസിരഞ്ഞോ രജ്ജം ദത്വാ, പുത്തദാരഞ്ച സകജനപദമേവ പേസേത്വാ, പബ്ബജ്ജം സമാദായ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ, പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ അത്തനോ വീരിയസമ്പത്തിം ദീപേന്തോ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘ആരദ്ധവിരിയോ പരമത്ഥപത്തിയാ, അലീനചിത്തോ അകുസീതവുത്തി;

ദള്ഹനിക്കമോ ഥാമബലൂപപന്നോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ ആരദ്ധം വീരിയമസ്സാതി ആരദ്ധവിരിയോ. ഏതേന അത്തനോ വീരിയാരമ്ഭം ആദിവീരിയം ദസ്സേതി. പരമത്ഥോ വുച്ചതി നിബ്ബാനം, തസ്സ പത്തിയാ പരമത്ഥപത്തിയാ. ഏതേന വീരിയാരമ്ഭേന പത്തബ്ബഫലം ദസ്സേതി. അലീനചിത്തോതി ഏതേന ബലവീരിയൂപത്ഥമ്ഭാനം ചിത്തചേതസികാനം അലീനതം ദസ്സേതി. അകുസീതവുത്തീതി ഏതേന ഠാനആസനചങ്കമനാദീസു കായസ്സ അനവസീദനം. ദള്ഹനിക്കമോതി ഏതേന ‘‘കാമം തചോ ച ന്ഹാരു ചാ’’തി (മ. നി. ൨.൧൮൪; അ. നി. ൨.൫; മഹാനി. ൧൯൬) ഏവം പവത്തം പദഹനവീരിയം ദസ്സേതി, യം തം അനുപുബ്ബസിക്ഖാദീസു പദഹന്തോ ‘‘കായേന ചേവ പരമസച്ചം സച്ഛികരോതി, പഞ്ഞായ ച നം അതിവിജ്ഝ പസ്സതീ’’തി വുച്ചതി. അഥ വാ ഏതേന മഗ്ഗസമ്പയുത്തവീരിയം ദസ്സേതി. തഞ്ഹി ദള്ഹഞ്ച ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗതത്താ, നിക്കമോ ച സബ്ബസോ പടിപക്ഖാ നിക്ഖന്തത്താ, തസ്മാ തംസമങ്ഗീപുഗ്ഗലോപി ദള്ഹോ നിക്കമോ അസ്സാതി ‘‘ദള്ഹനിക്കമോ’’തി വുച്ചതി. ഥാമബലൂപപന്നോതി മഗ്ഗക്ഖണേ കായഥാമേന ഞാണബലേന ച ഉപപന്നോ, അഥ വാ ഥാമഭൂതേന ബലേന ഉപപന്നോതി ഥാമബലൂപപന്നോ, ഥിരഞാണബലൂപപന്നോതി വുത്തം ഹോതി. ഏതേന തസ്സ വീരിയസ്സ വിപസ്സനാഞാണസമ്പയോഗം ദീപേന്തോ യോനിസോ പദഹനഭാവം സാധേതി. പുബ്ബഭാഗമജ്ഝിമഉക്കട്ഠവീരിയവസേന വാ തയോപി പാദാ യോജേതബ്ബാ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

ആരദ്ധവീരിയഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൬൯. പടിസല്ലാനന്തി കാ ഉപ്പത്തി? ഇമിസ്സാ ഗാഥായ ആവരണഗാഥായ ഉപ്പത്തിസദിസാ ഏവ ഉപ്പത്തി, നത്ഥി കോചി വിസേസോ. അത്ഥവണ്ണനായം പനസ്സാ പടിസല്ലാനന്തി തേഹി തേഹി സത്തസങ്ഖാരേഹി പടിനിവത്തിത്വാ സല്ലീനം ഏകത്തസേവിതാ ഏകീഭാവോ, കായവിവേകോതി അത്ഥോ. ഝാനന്തി പച്ചനീകഝാപനതോ ആരമ്മണലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനതോ ച ചിത്തവിവേകോ വുച്ചതി. തത്ഥ അട്ഠസമാപത്തിയോ നീവരണാദിപച്ചനീകഝാപനതോ ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനതോ ച ഝാനന്തി വുച്ചതി, വിപസ്സനാമഗ്ഗഫലാനി സത്തസഞ്ഞാദിപച്ചനീകഝാപനതോ, ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനതോയേവ ചേത്ഥ ഫലാനി. ഇധ പന ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനമേവ അധിപ്പേതം. ഏവമേതം പടിസല്ലാനഞ്ച ഝാനഞ്ച അരിഞ്ചമാനോ, അജഹമാനോ, അനിസ്സജ്ജമാനോ. ധമ്മേസൂതി വിപസ്സനൂപഗേസു പഞ്ചക്ഖന്ധാദിധമ്മേസു. നിച്ചന്തി സതതം, സമിതം, അബ്ഭോകിണ്ണം. അനുധമ്മചാരീതി തേ ധമ്മേ ആരബ്ഭ പവത്തമാനേന അനുഗതം വിപസ്സനാധമ്മം ചരമാനോ. അഥ വാ ധമ്മാതി നവ ലോകുത്തരധമ്മാ, തേസം ധമ്മാനം അനുലോമോ ധമ്മോതി അനുധമ്മോ, വിപസ്സനായേതം അധിവചനം. തത്ഥ ‘‘ധമ്മാനം നിച്ചം അനുധമ്മചാരീ’’തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം വിഭത്തിബ്യത്തയേന ‘‘ധമ്മേസൂ’’തി വുത്തം സിയാ. ആദീനവം സമ്മസിതാ ഭവേസൂതി തായ അനുധമ്മചരിതാസങ്ഖാതായ വിപസ്സനായ അനിച്ചാകാരാദിദോസം തീസു ഭവേസു സമനുപസ്സന്തോ ഏവം ഇമം കായവിവേകചിത്തവിവേകം അരിഞ്ചമാനോ സിഖാപ്പത്തവിപസ്സനാസങ്ഖാതായ പടിപദായ അധിഗതോതി വത്തബ്ബോ ഏകോ ചരേതി ഏവം യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

പടിസല്ലാനഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൭൦. തണ്ഹക്ഖയന്തി കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരോ കിര ബാരാണസിരാജാ മഹച്ചരാജാനുഭാവേന നഗരം പദക്ഖിണം കരോതി. തസ്സ സരീരസോഭായ ആവട്ടിതഹദയാ സത്താ പുരതോ ഗച്ഛന്താപി നിവത്തിത്വാ തമേവ ഉല്ലോകേന്തി, പച്ഛതോ ഗച്ഛന്താപി, ഉഭോഹി പസ്സേഹി ഗച്ഛന്താപി. പകതിയാ ഏവ ഹി ബുദ്ധദസ്സനേ പുണ്ണചന്ദസമുദ്ദരാജദസ്സനേ ച അതിത്തോ ലോകോ. അഥ അഞ്ഞതരാ കുടുമ്ബിയഭരിയാപി ഉപരിപാസാദഗതാ സീഹപഞ്ജരം വിവരിത്വാ ഓലോകയമാനാ അട്ഠാസി. രാജാ തം ദിസ്വാവ പടിബദ്ധചിത്തോ ഹുത്വാ അമച്ചം ആണാപേസി – ‘‘ജാനാഹി താവ, ഭണേ, അയം ഇത്ഥീ സസാമികാ വാ അസാമികാ വാ’’തി. സോ ഗന്ത്വാ ‘‘സസാമികാ’’തി ആരോചേസി. അഥ രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമാ വീസതിസഹസ്സനാടകിത്ഥിയോ ദേവച്ഛരായോ വിയ മംയേവ ഏകം അഭിരമേന്തി, സോ ദാനാഹം ഏതാപി അതുസിത്വാ പരസ്സ ഇത്ഥിയാ തണ്ഹം ഉപ്പാദേസിം, സാ ഉപ്പന്നാ അപായമേവ ആകഡ്ഢതീ’’തി തണ്ഹായ ആദീനവം ദിസ്വാ ‘‘ഹന്ദ നം നിഗ്ഗണ്ഹാമീ’’തി രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘തണ്ഹക്ഖയം പത്ഥയമപ്പമത്തോ, അനേളമൂഗോ സുതവാ സതീമാ;

സങ്ഖാതധമ്മോ നിയതോ പധാനവാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ തണ്ഹക്ഖയന്തി നിബ്ബാനം, ഏവം ദിട്ഠാദീനവായ തണ്ഹായ ഏവ അപ്പവത്തിം. അപ്പമത്തോതി സാതച്ചകാരീ സക്കച്ചകാരീ. അനേളമൂഗോതി അലാലാമുഖോ. അഥ വാ അനേളോ ച അമൂഗോ ച, പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോതി വുത്തം ഹോതി. ഹിതസുഖസമ്പാപകം സുതമസ്സ അത്ഥീതി സുതവാ ആഗമസമ്പന്നോതി വുത്തം ഹോതി. സതീമാതി ചിരകതാദീനം അനുസ്സരിതാ. സങ്ഖാതധമ്മോതി ധമ്മുപപരിക്ഖായ പരിഞ്ഞാതധമ്മോ. നിയതോതി അരിയമഗ്ഗേന നിയാമം പത്തോ. പധാനവാതി സമ്മപ്പധാനവീരിയസമ്പന്നോ. ഉപ്പടിപാടിയാ ഏസ പാഠോ യോജേതബ്ബോ. ഏവമേതേഹി അപ്പമാദാദീഹി സമന്നാഗതോ നിയാമസമ്പാപകേന പധാനേന പധാനവാ, തേന പധാനേന പത്തനിയാമത്താ നിയതോ, തതോ അരഹത്തപ്പത്തിയാ സങ്ഖാതധമ്മോ. അരഹാ ഹി പുന സങ്ഖാതബ്ബാഭാവതോ ‘‘സങ്ഖാതധമ്മോ’’തി വുച്ചതി. യഥാഹ ‘‘യേ ച സങ്ഖാതധമ്മാസേ, യേ ച സേഖാ പുഥൂ ഇധാ’’തി (സു. നി. ൧൦൪൪; ചൂളനി. അജിതമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൭). സേസം വുത്തനയമേവാതി.

തണ്ഹക്ഖയഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൭൧. സീഹോ വാതി കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരസ്സ കിര ബാരാണസിരഞ്ഞോ ദൂരേ ഉയ്യാനം ഹോതി. സോ പഗേവ വുട്ഠായ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ യാനാ ഓരുയ്ഹ ഉദകട്ഠാനം ഉപഗതോ ‘‘മുഖം ധോവിസ്സാമീ’’തി. തസ്മിഞ്ച പദേസേ സീഹീ പോതകം ജനേത്വാ ഗോചരായ ഗതാ. രാജപുരിസോ തം ദിസ്വാ ‘‘സീഹപോതകോ ദേവാ’’തി ആരോചേസി. രാജാ ‘‘സീഹോ കിര ന കസ്സചി ഭായതീ’’തി തം ഉപപരിക്ഖിതും ഭേരിആദീനി ആകോടാപേസി. സീഹപോതകോ തം സദ്ദം സുത്വാപി തഥേവ സയി. രാജാ യാവതതിയകം ആകോടാപേസി, സോ തതിയവാരേ സീസം ഉക്ഖിപിത്വാ സബ്ബം പരിസം ഓലോകേത്വാ തഥേവ സയി. അഥ രാജാ ‘‘യാവസ്സ മാതാ നാഗച്ഛതി, താവ ഗച്ഛാമാ’’തി വത്വാ ഗച്ഛന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘തം ദിവസം ജാതോപി സീഹപോതകോ ന സന്തസതി ന ഭായതി, കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി തണ്ഹാദിട്ഠിപരിതാസം ഛേത്വാ ന സന്തസേയ്യം ന ഭായേയ്യ’’ന്തി. സോ തം ആരമ്മണം ഗഹേത്വാ, ഗച്ഛന്തോ പുന കേവട്ടേഹി മച്ഛേ ഗഹേത്വാ സാഖാസു ബന്ധിത്വാ പസാരിതേ ജാലേ വാതം അലഗ്ഗംയേവ ഗച്ഛമാനം ദിസ്വാ, തമ്പി നിമിത്തം അഗ്ഗഹേസി – ‘‘കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി തണ്ഹാദിട്ഠിജാലം മോഹജാലം വാ ഫാലേത്വാ ഏവം അസജ്ജമാനോ ഗച്ഛേയ്യ’’ന്തി.

അഥ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ സിലാപട്ടപോക്ഖരണിതീരേ നിസിന്നോ വാതബ്ഭാഹതാനി പദുമാനി ഓനമിത്വാ ഉദകം ഫുസിത്വാ വാതവിഗമേ പുന യഥാഠാനേ ഠിതാനി ഉദകേന അനുപലിത്താനി ദിസ്വാ തമ്പി നിമിത്തം അഗ്ഗഹേസി – ‘‘കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി യഥാ ഏതാനി ഉദകേ ജാതാനി ഉദകേന അനുപലിത്താനി തിട്ഠന്തി, ഏവമേവം ലോകേ ജാതോ ലോകേന അനുപലിത്തോ തിട്ഠേയ്യ’’ന്തി. സോ പുനപ്പുനം ‘‘യഥാ സീഹവാതപദുമാനി, ഏവം അസന്തസന്തേന അസജ്ജമാനേന അനുപലിത്തേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ, രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ, വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘സീഹോവ സദ്ദേസു അസന്തസന്തോ, വാതോവ ജാലമ്ഹി അസജ്ജമാനോ;

പദുമംവ തോയേന അലിപ്പമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ സീഹോതി ചത്താരോ സീഹാ – തിണസീഹോ, പണ്ഡുസീഹോ, കാളസീഹോ, കേസരസീഹോതി. കേസരസീഹോ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതി. സോവ ഇധ അധിപ്പേതോ. വാതോ പുരത്ഥിമാദിവസേന അനേകവിധോ, പദുമം രത്തസേതാദിവസേന. തേസു യോ കോചി വാതോ യംകിഞ്ചി പദുമഞ്ച വട്ടതിയേവ. തത്ഥ യസ്മാ സന്താസോ അത്തസിനേഹേന ഹോതി, അത്തസിനേഹോ ച തണ്ഹാലേപോ, സോപി ദിട്ഠിസമ്പയുത്തേന വാ ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തേന വാ ലോഭേന ഹോതി, സോ ച തണ്ഹായേവ. സജ്ജനം പന തത്ഥ ഉപപരിക്ഖാവിരഹിതസ്സ മോഹേന ഹോതി, മോഹോ ച അവിജ്ജാ. തത്ഥ സമഥേന തണ്ഹായ പഹാനം ഹോതി, വിപസ്സനായ, അവിജ്ജായ. തസ്മാ സമഥേന അത്തസിനേഹം പഹായ സീഹോവ സദ്ദേസു അനിച്ചാദീസു അസന്തസന്തോ, വിപസ്സനായ മോഹം പഹായ വാതോവ ജാലമ്ഹി ഖന്ധായതനാദീസു അസജ്ജമാനോ, സമഥേനേവ ലോഭം ലോഭസമ്പയുത്തം ഏവ ദിട്ഠിഞ്ച പഹായ, പദുമംവ തോയേന സബ്ബഭവഭോഗലോഭേന അലിപ്പമാനോ. ഏത്ഥ ച സമഥസ്സ സീലം പദട്ഠാനം, സമഥോ സമാധി, വിപസ്സനാ പഞ്ഞാതി. ഏവം തേസു ദ്വീസു ധമ്മേസു സിദ്ധേസു തയോപി ഖന്ധാ സിദ്ധാ ഹോന്തി. തത്ഥ സീലക്ഖന്ധേന സുരതോ ഹോതി. സോ സീഹോവ സദ്ദേസു ആഘാതവത്ഥൂസു കുജ്ഝിതുകാമതായ ന സന്തസതി. പഞ്ഞാക്ഖന്ധേന പടിവിദ്ധസഭാവോ വാതോവ ജാലമ്ഹി ഖന്ധാദിധമ്മഭേദേ ന സജ്ജതി, സമാധിക്ഖന്ധേന വീതരാഗോ പദുമംവ തോയേന രാഗേന ന ലിപ്പതി. ഏവം സമഥവിപസ്സനാഹി സീലസമാധിപഞ്ഞാക്ഖന്ധേഹി ച യഥാസമ്ഭവം അവിജ്ജാതണ്ഹാനം തിണ്ണഞ്ച അകുസലമൂലാനം പഹാനവസേന അസന്തസന്തോ അസജ്ജമാനോ അലിപ്പമാനോ ച വേദിതബ്ബോ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

അസന്തസന്തഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൭൨. സീഹോ യഥാതി കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരോ കിര ബാരാണസിരാജാ പച്ചന്തം കുപ്പിതം വൂപസമേതും ഗാമാനുഗാമിമഗ്ഗം ഛഡ്ഡേത്വാ, ഉജും അടവിമഗ്ഗം ഗഹേത്വാ, മഹതിയാ സേനായ ഗച്ഛതി. തേന ച സമയേന അഞ്ഞതരസ്മിം പബ്ബതപാദേ സീഹോ ബാലസൂരിയാതപം തപ്പമാനോ നിപന്നോ ഹോതി. തം ദിസ്വാ രാജപുരിസോ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ ‘‘സീഹോ കിര സദ്ദേന ന സന്തസതീ’’തി ഭേരിസങ്ഖപണവാദീഹി സദ്ദം കാരാപേസി. സീഹോ തഥേവ നിപജ്ജി. ദുതിയമ്പി കാരാപേസി. സീഹോ തഥേവ നിപജ്ജി. തതിയമ്പി കാരാപേസി. സീഹോ ‘‘മമ പടിസത്തു അത്ഥീ’’തി ചതൂഹി പാദേഹി സുപ്പതിട്ഠിതം പതിട്ഠഹിത്വാ സീഹനാദം നദി. തം സുത്വാവ ഹത്ഥാരോഹാദയോ ഹത്ഥിആദീഹി ഓരോഹിത്വാ തിണഗഹനാനി പവിട്ഠാ, ഹത്ഥിഅസ്സഗണാ ദിസാവിദിസാ പലാതാ. രഞ്ഞോ ഹത്ഥീപി രാജാനം ഗഹേത്വാ വനഗഹനാനി പോഥയമാനോ പലായി. സോ തം സന്ധാരേതും അസക്കോന്തോ രുക്ഖസാഖായ ഓലമ്ബിത്വാ, പഥവിം പതിത്വാ, ഏകപദികമഗ്ഗേന ഗച്ഛന്തോ പച്ചേകബുദ്ധാനം വസനട്ഠാനം പാപുണിത്വാ തത്ഥ പച്ചേകബുദ്ധേ പുച്ഛി – ‘‘അപി, ഭന്തേ, സദ്ദമസ്സുത്ഥാ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കസ്സ സദ്ദം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘പഠമം ഭേരിസങ്ഖാദീനം, പച്ഛാ സീഹസ്സാ’’തി. ‘‘ന ഭായിത്ഥ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ന മയം, മഹാരാജ, കസ്സചി സദ്ദസ്സ ഭായാമാ’’തി. ‘‘സക്കാ പന, ഭന്തേ, മയ്ഹമ്പി ഏദിസം കാതു’’ന്തി? ‘‘സക്കാ, മഹാരാജ, സചേ പബ്ബജസീ’’തി. ‘‘പബ്ബജാമി, ഭന്തേ’’തി. തതോ നം പബ്ബാജേത്വാ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ആഭിസമാചാരികം സിക്ഖാപേസും. സോപി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘സീഹോ യഥാ ദാഠബലീ പസയ്ഹ, രാജാ മിഗാനം അഭിഭുയ്യ ചാരീ;

സേവേഥ പന്താനി സേനാസനാനി, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ സഹനാ ച ഹനനാ ച സീഘജവത്താ ച സീഹോ. കേസരസീഹോവ ഇധ അധിപ്പേതോ. ദാഠാ ബലമസ്സ അത്ഥീതി ദാഠബലീ. പസയ്ഹ അഭിഭുയ്യാതി, ഉഭയം ചാരീസദ്ദേന സഹ യോജേതബ്ബം പസയ്ഹചാരീ അഭിഭുയ്യചാരീതി തത്ഥ പസയ്ഹ നിഗ്ഗഹേത്വാ ചരണേന പസയ്ഹചാരീ, അഭിഭവിത്വാ, സന്താസേത്വാ, വസീകത്വാ, ചരണേന അഭിഭുയ്യചാരീ. സ്വായം കായബലേന പസയ്ഹചാരീ, തേജസാ അഭിഭുയ്യചാരീ. തത്ഥ സചേ കോചി വദേയ്യ – ‘‘കിം പസയ്ഹ അഭിഭുയ്യ ചാരീ’’തി, തതോ മിഗാനന്തി സാമിവചനം ഉപയോഗവചനം കത്വാ ‘‘മിഗേ പസയ്ഹ അഭിഭുയ്യ ചാരീ’’തി പടിവത്തബ്ബം. പന്താനീതി ദൂരാനി. സേനാസനാനീതി വസനട്ഠാനാനി. സേസം പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ സക്കാ ജാനിതുന്തി ന വിത്ഥാരിതന്തി.

ദാഠബലീഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൭൩. മേത്തം ഉപേക്ഖന്തി കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരോ കിര രാജാ മേത്താദിഝാനലാഭീ അഹോസി. സോ ‘‘ഝാനസുഖന്തരായകരം രജ്ജ’’ന്തി ഝാനാനുരക്ഖണത്ഥം രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ, ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

മേത്തം ഉപേക്ഖം കരുണം വിമുത്തിം, ആസേവമാനോ മുദിതഞ്ച കാലേ;

സബ്ബേന ലോകേന അവിരുജ്ഝമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ ‘‘സബ്ബേ സത്താ സുഖിതാ ഹോന്തൂ’’തിആദിനാ നയേന ഹിതസുഖുപനയനകാമതാ മേത്താ. ‘‘അഹോ വത ഇമമ്ഹാ ദുക്ഖാ വിമുച്ചേയ്യു’’ന്തിആദിനാ നയേന അഹിതദുക്ഖാപനയനകാമതാ കരുണാ. ‘‘മോദന്തി വത ഭോന്തോ സത്താ മോദന്തി സാധു സുട്ഠൂ’’തിആദിനാ നയേന ഹിതസുഖാവിപ്പയോഗകാമതാ മുദിതാ. ‘‘പഞ്ഞായിസ്സന്തി സകേന കമ്മേനാ’’തി സുഖദുക്ഖേസു അജ്ഝുപേക്ഖനതാ ഉപേക്ഖാ. ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം പന ഉപ്പടിപാടിയാ മേത്തം വത്വാ ഉപേക്ഖാ വുത്താ, മുദിതാ പച്ഛാ. വിമുത്തിന്തി ചതസ്സോപി ഹി ഏതാ അത്തനോ പച്ചനീകധമ്മേഹി വിമുത്തത്താ വിമുത്തിയോ. തേന വുത്തം ‘‘മേത്തം ഉപേക്ഖം കരുണം, വിമുത്തിം, ആസേവമാനോ മുദിതഞ്ച കാലേ’’തി.

തത്ഥ ആസേവമാനോതി തിസ്സോ തികചതുക്കജ്ഝാനവസേന, ഉപേക്ഖം ചതുത്ഥജ്ഝാനവസേന ഭാവയമാനോ. കാലേതി മേത്തം ആസേവിത്വാ തതോ വുട്ഠായ കരുണം, തതോ വുട്ഠായ മുദിതം, തതോ ഇതരതോ വാ നിപ്പീതികഝാനതോ വുട്ഠായ ഉപേക്ഖം ആസേവമാനോ ‘‘കാലേ ആസേവമാനോ’’തി വുച്ചതി, ആസേവിതും ഫാസുകാലേ വാ. സബ്ബേന ലോകേന അവിരുജ്ഝമാനോതി ദസസു ദിസാസു സബ്ബേന സത്തലോകേന അവിരുജ്ഝമാനോ. മേത്താദീനഞ്ഹി ഭാവിതത്താ സത്താ അപ്പടികൂലാ ഹോന്തി. സത്തേസു ച വിരോധഭൂതോ പടിഘോ വൂപസമ്മതി. തേന വുത്തം – ‘‘സബ്ബേന ലോകേന അവിരുജ്ഝമാനോ’’തി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരേന പന മേത്താദികഥാ അട്ഠസാലിനിയാ ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായം (ധ. സ. അട്ഠ. ൨൫൧) വുത്താ. സേസം പുബ്ബവുത്തസദിസമേവാതി.

അപ്പമഞ്ഞാഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൭൪. രാഗഞ്ച ദോസഞ്ചാതി കാ ഉപ്പത്തി? രാജഗഹം കിര ഉപനിസ്സായ മാതങ്ഗോ നാമ പച്ചേകബുദ്ധോ വിഹരതി സബ്ബപച്ഛിമോ പച്ചേകബുദ്ധാനം. അഥ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തേ ഉപ്പന്നേ ദേവതായോ ബോധിസത്തസ്സ പൂജനത്ഥായ ആഗച്ഛന്തിയോ തം ദിസ്വാ ‘‘മാരിസാ, മാരിസാ, ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ’’തി ഭണിംസു. സോ നിരോധാ വുട്ഠഹന്തോ തം സദ്ദം സുത്വാ, അത്തനോ ച ജീവിതക്ഖയം ദിസ്വാ, ഹിമവന്തേ മഹാപപാതോ നാമ പബ്ബതോ പച്ചേകബുദ്ധാനം പരിനിബ്ബാനട്ഠാനം, തത്ഥ ആകാസേന ഗന്ത്വാ പുബ്ബേ പരിനിബ്ബുതപച്ചേകബുദ്ധസ്സ അട്ഠിസങ്ഘാതം പപാതേ പക്ഖിപിത്വാ, സിലാതലേ നിസീദിത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘രാഗഞ്ച ദോസഞ്ച പഹായ മോഹം, സന്ദാലയിത്വാന സംയോജനാനി;

അസന്തസം ജീവിതസങ്ഖയമ്ഹി, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ രാഗദോസമോഹാ ഉരഗസുത്തേ വുത്താ. സംയോജനാനീതി ദസ സംയോജനാനി. താനി ച തേന തേന മഗ്ഗേന സന്ദാലയിത്വാ. അസന്തസം ജീവിതസങ്ഖയമ്ഹീതി ജീവിതസങ്ഖയോ വുച്ചതി ചുതിചിത്തസ്സ പരിഭേദോ, തസ്മിഞ്ച ജീവിതസങ്ഖയേ ജീവിതനികന്തിയാ പഹീനത്താ അസന്തസന്തി. ഏത്താവതാ സോപാദിസേസം നിബ്ബാനധാതും അത്തനോ ദസ്സേത്വാ ഗാഥാപരിയോസാനേ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായീതി.

ജീവിതസങ്ഖയഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

൭൫. ഭജന്തീതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര അഞ്ഞതരോ രാജാ ആദിഗാഥായ വുത്തപ്പകാരമേവ ഫീതം രജ്ജം സമനുസാസതി. തസ്സ ഖരോ ആബാധോ ഉപ്പജ്ജി, ദുക്ഖാ വേദനാ വത്തന്തി. വീസതിസഹസ്സിത്ഥിയോ പരിവാരേത്വാ ഹത്ഥപാദസമ്ബാഹനാദീനി കരോന്തി. അമച്ചാ ‘‘ന ദാനായം രാജാ ജീവിസ്സതി, ഹന്ദ മയം അത്തനോ സരണം ഗവേസാമാ’’തി ചിന്തേത്വാ അഞ്ഞസ്സ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഉപട്ഠാനം യാചിംസു. തേ തത്ഥ ഉപട്ഠഹന്തിയേവ, ന കിഞ്ചി ലഭന്തി. രാജാപി ആബാധാ വുട്ഠഹിത്വാ പുച്ഛി ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ ച ഇത്ഥന്നാമോ ച കുഹി’’ന്തി? തതോ തം പവത്തിം സുത്വാ സീസം ചാലേത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. തേപി അമച്ചാ ‘‘രാജാ വുട്ഠിതോ’’തി സുത്വാ തത്ഥ കിഞ്ചി അലഭമാനാ പരമേന പാരിജുഞ്ഞേന സമന്നാഗതാ പുനദേവ ആഗന്ത്വാ രാജാനം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠംസു. തേന ച രഞ്ഞാ ‘‘കുഹിം, താതാ, തുമ്ഹേ ഗതാ’’തി വുത്താ ആഹംസു – ‘‘ദേവം ദുബ്ബലം ദിസ്വാ ആജീവികഭയേനമ്ഹാ അസുകം നാമ ജനപദം ഗതാ’’തി. രാജാ സീസം ചാലേത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘യംനൂനാഹം ഇമേ വീമംസേയ്യം, കിം പുനപി ഏവം കരേയ്യും നോ’’തി? സോ പുബ്ബേ ആബാധികരോഗേന ഫുട്ഠോ വിയ ബാള്ഹവേദനം അത്താനം ദസ്സേന്തോ ഗിലാനാലയം അകാസി. ഇത്ഥിയോ സമ്പരിവാരേത്വാ പുബ്ബസദിസമേവ സബ്ബം അകംസു. തേപി അമച്ചാ തഥേവ പുന ബഹുതരം ജനം ഗഹേത്വാ പക്കമിംസു. ഏവം രാജാ യാവതതിയം സബ്ബം പുബ്ബസദിസം അകാസി. തേപി തഥേവ പക്കമിംസു. തതോ ചതുത്ഥമ്പി തേ ആഗതേ ദിസ്വാ ‘‘അഹോ ഇമേ ദുക്കരം അകംസു, യേ മം ബ്യാധിതം പഹായ അനപേക്ഖാ പക്കമിംസൂ’’തി നിബ്ബിന്നോ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി –

‘‘ഭജന്തി സേവന്തി ച കാരണത്ഥാ, നിക്കാരണാ ദുല്ലഭാ അജ്ജ മിത്താ;

അത്തട്ഠപഞ്ഞാ അസുചീ മനുസ്സാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ ഭജന്തീതി സരീരേന അല്ലീയിത്വാ പയിരുപാസന്തി. സേവന്തീതി അഞ്ജലികമ്മാദീഹി കിം കാരപടിസ്സാവിതായ ച പരിചരന്തി. കാരണം അത്ഥോ ഏതേസന്തി കാരണത്ഥാ, ഭജനായ സേവനായ ച നാഞ്ഞം കാരണമത്ഥി, അത്ഥോ ഏവ നേസം കാരണം, അത്ഥഹേതു സേവന്തീതി വുത്തം ഹോതി. നിക്കാരണാ ദുല്ലഭാ അജ്ജ മിത്താതി ‘‘ഇതോ കിഞ്ചി ലച്ഛാമാ’’തി ഏവം അത്തപടിലാഭകാരണേന നിക്കാരണാ, കേവലം –

‘‘ഉപകാരോ ച യോ മിത്തോ,

സുഖേ ദുക്ഖേ ച യോ സഖാ;

അത്ഥക്ഖായീ ച യോ മിത്തോ,

യോ ച മിത്താനുകമ്പകോ’’തി. (ദീ. നി. ൩.൨൬൫) –

ഏവം വുത്തേന അരിയേന മിത്തഭാവേന സമന്നാഗതാ ദുല്ലഭാ അജ്ജ മിത്താ. അത്തനി ഠിതാ ഏതേസം പഞ്ഞാ, അത്താനംയേവ ഓലോകേന്തി, ന അഞ്ഞന്തി അത്തട്ഠപഞ്ഞാ. ദിട്ഠത്ഥപഞ്ഞാതി അയമ്പി കിര പോരാണപാഠോ, സമ്പതി ദിട്ഠിയേവ അത്ഥേ ഏതേസം പഞ്ഞാ, ആയതിം ന പേക്ഖന്തീതി വുത്തം ഹോതി. അസുചീതി അസുചിനാ അനരിയേന കായവചീമനോകമ്മേന സമന്നാഗതാ. സേസം പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

കാരണത്ഥഗാഥാവണ്ണനാ സമത്താ.

ചതുത്ഥോ വഗ്ഗോ നിട്ഠിതോ ഏകാദസഹി ഗാഥാഹി.

ഏവമേതം ഏകചത്താലീസഗാഥാപരിമാണം ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തം കത്ഥചിദേവ വുത്തേന യോജനാനയേന സബ്ബത്ഥ യഥാനുരൂപം യോജേത്വാ അനുസന്ധിതോ അത്ഥതോ ച വേദിതബ്ബം. അതിവിത്ഥാരഭയേന പന അമ്ഹേഹി ന സബ്ബത്ഥ യോജിതന്തി.

പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ

സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. കസിഭാരദ്വാജസുത്തവണ്ണനാ

ഏവം മേ സുതന്തി കസിഭാരദ്വാജസുത്തം. കാ ഉപ്പത്തി? ഭഗവാ മഗധേസു വിഹരന്തോ ദക്ഖിണാഗിരിസ്മിം ഏകനാലായം ബ്രാഹ്മണഗാമേ പുരേഭത്തകിച്ചം പച്ഛാഭത്തകിച്ചന്തി ഇമേസു ദ്വീസു ബുദ്ധകിച്ചേസു പുരേഭത്തകിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ പച്ഛാഭത്തകിച്ചാവസാനേ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേന്തോ കസിഭാരദ്വാജം ബ്രാഹ്മണം അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നം ദിസ്വാ ‘‘തത്ഥ മയി ഗതേ യഥാ പവത്തിസ്സതി, തതോ കഥാവസാനേ ധമ്മദേസനം സുത്വാ ഏസ ബ്രാഹ്മണോ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണിസ്സതീ’’തി ച ഞത്വാ, തത്ഥ ഗന്ത്വാ, കഥം സമുട്ഠാപേത്വാ, ഇമം സുത്തം അഭാസി.

തത്ഥ സിയാ ‘‘കതമം ബുദ്ധാനം പുരേഭത്തകിച്ചം, കതമം പച്ഛാഭത്തകിച്ച’’ന്തി? വുച്ചതേ – ബുദ്ധോ ഭഗവാ പാതോ ഏവ ഉട്ഠായ ഉപട്ഠാകാനുഗ്ഗഹത്ഥം സരീരഫാസുകത്ഥഞ്ച മുഖധോവനാദിസരീരപരികമ്മം കത്വാ യാവ ഭിക്ഖാചാരവേലാ, താവ വിവിത്താസനേ വീതിനാമേത്വാ, ഭിക്ഖാചാരവേലായ നിവാസേത്വാ, കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ, ചീവരം പാരുപിത്വാ, പത്തമാദായ കദാചി ഏകകോവ കദാചി ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ഗാമം വാ നിഗമം വാ പിണ്ഡായ പവിസതി, കദാചി പകതിയാ, കദാചി അനേകേഹി പാടിഹാരിയേഹി വത്തമാനേഹി. സേയ്യഥിദം – പിണ്ഡായ പവിസതോ ലോകനാഥസ്സ പുരതോ പുരതോ ഗന്ത്വാ മുദുഗതിയോ വാതാ പഥവിം സോധേന്തി; വലാഹകാ ഉദകഫുസിതാനി മുഞ്ചന്താ മഗ്ഗേ രേണും വൂപസമേത്വാ ഉപരി വിതാനം ഹുത്വാ തിട്ഠന്തി. അപരേ വാതാ പുപ്ഫാനി ഉപസംഹരിത്വാ മഗ്ഗേ ഓകിരന്തി, ഉന്നതാ ഭൂമിപ്പദേസാ ഓനമന്തി, ഓനതാ ഉന്നമന്തി, പാദനിക്ഖേപസമയേ സമാവ ഭൂമി ഹോതി, സുഖസമ്ഫസ്സാനി രഥചക്കമത്താനി പദുമപുപ്ഫാനി വാ പാദേ സമ്പടിച്ഛന്തി, ഇന്ദഖീലസ്സ അന്തോ ഠപിതമത്തേ ദക്ഖിണപാദേ സരീരാ ഛബ്ബണ്ണരസ്മിയോ നിച്ഛരിത്വാ സുവണ്ണരസപിഞ്ജരാനി വിയ ചിത്രപടപരിക്ഖിത്താനി വിയ ച പാസാദകൂടാഗാരാദീനി കരോന്തിയോ ഇതോ ചിതോ ച വിധാവന്തി, ഹത്ഥിഅസ്സവിഹങ്ഗാദയോ സകസകട്ഠാനേസു ഠിതായേവ മധുരേനാകാരേന സദ്ദം കരോന്തി, തഥാ ഭേരിവീണാദീനി തൂരിയാനി മനുസ്സാനം കായൂപഗാനി ച ആഭരണാനി, തേന സഞ്ഞാണേന മനുസ്സാ ജാനന്തി ‘‘അജ്ജ ഭഗവാ ഇധ പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ’’തി. തേ സുനിവത്ഥാ സുപാരുതാ ഗന്ധപുപ്ഫാദീനി ആദായ ഘരാ നിക്ഖമിത്വാ അന്തരവീഥിം പടിപജ്ജിത്വാ ഭഗവന്തം ഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി സക്കച്ചം പൂജേത്വാ വന്ദിത്വാ – ‘‘അമ്ഹാകം, ഭന്തേ, ദസ ഭിക്ഖൂ, അമ്ഹാകം വീസതി, അമ്ഹാകം ഭിക്ഖുസതം ദേഥാ’’തി യാചിത്വാ ഭഗവതോപി പത്തം ഗഹേത്വാ, ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ സക്കച്ചം പിണ്ഡപാതേന പടിമാനേന്തി.

ഭഗവാ കതഭത്തകിച്ചോ തേസം സന്താനാനി ഓലോകേത്വാ തഥാ ധമ്മം ദേസേതി, യഥാ കേചി സരണഗമനേ പതിട്ഠഹന്തി, കേചി പഞ്ചസു സീലേസു, കേചി സോതാപത്തിസകദാഗാമിഅനാഗാമിഫലാനം അഞ്ഞതരസ്മിം, കേചി പബ്ബജിത്വാ അഗ്ഗഫലേ അരഹത്തേതി. ഏവം തഥാ തഥാ ജനം അനുഗ്ഗഹേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം ഗച്ഛതി. തത്ഥ മണ്ഡലമാളേ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസീദതി ഭിക്ഖൂനം ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനം ആഗമയമാനോ. തതോ ഭിക്ഖൂനം ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ ഉപട്ഠാകോ ഭഗവതോ നിവേദേതി. അഥ ഭഗവാ ഗന്ധകുടിം പവിസതി. ഇദം താവ പുരേഭത്തകിച്ചം. യഞ്ചേത്ഥ ന വുത്തം, തം ബ്രഹ്മായുസുത്തേ വുത്തനയേനേവ ഗഹേതബ്ബം.

അഥ ഭഗവാ ഏവം കതപുരേഭത്തകിച്ചോ ഗന്ധകുടിയാ ഉപട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ, പാദേ പക്ഖാലേത്വാ, പാദപീഠേ ഠത്വാ, ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഓവദതി – ‘‘ഭിക്ഖവേ, അപ്പമാദേന സമ്പാദേഥ, ബുദ്ധുപ്പാദോ ദുല്ലഭോ ലോകസ്മിം, മനുസ്സപടിലാഭോ ദുല്ലഭോ, സദ്ധാസമ്പത്തി ദുല്ലഭാ, പബ്ബജ്ജാ ദുല്ലഭാ, സദ്ധമ്മസ്സവനം ദുല്ലഭം ലോകസ്മി’’ന്തി. തതോ ഭിക്ഖൂ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ കമ്മട്ഠാനം പുച്ഛന്തി. അഥ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം ചരിയവസേന കമ്മട്ഠാനം ദേതി. തേ കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ, ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ, അത്തനോ അത്തനോ വസനട്ഠാനം ഗച്ഛന്തി; കേചി അരഞ്ഞം, കേചി രുക്ഖമൂലം, കേചി പബ്ബതാദീനം അഞ്ഞതരം, കേചി ചാതുമഹാരാജികഭവനം…പേ… കേചി വസവത്തിഭവനന്തി. തതോ ഭഗവാ ഗന്ധകുടിം പവിസിത്വാ സചേ ആകങ്ഖതി, ദക്ഖിണേന പസ്സേന സതോ സമ്പജാനോ മുഹുത്തം സീഹസേയ്യം കപ്പേതി. അഥ സമസ്സാസിതകായോ ഉട്ഠഹിത്വാ ദുതിയഭാഗേ ലോകം വോലോകേതി. തതിയഭാഗേ യം ഗാമം വാ നിഗമം വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരതി, തത്ഥ ജനോ പുരേഭത്തം ദാനം ദത്വാ പച്ഛാഭത്തം സുനിവത്ഥോ സുപാരുതോ ഗന്ധപുപ്ഫാദീനി ആദായ വിഹാരേ സന്നിപതതി. തതോ ഭഗവാ സമ്പത്തപരിസായ അനുരൂപേന പാടിഹാരിയേന ഗന്ത്വാ ധമ്മസഭായം പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസജ്ജ ധമ്മം ദേസേതി കാലയുത്തം പമാണയുത്തം. അഥ കാലം വിദിത്വാ പരിസം ഉയ്യോജേതി.

തതോ സചേ ഗത്താനി ഓസിഞ്ചിതുകാമോ ഹോതി. അഥ ബുദ്ധാസനാ ഉട്ഠായ ഉപട്ഠാകേന ഉദകപടിയാദിതോകാസം ഗന്ത്വാ, ഉപട്ഠാകഹത്ഥതോ ഉദകസാടികം ഗഹേത്വാ, ന്ഹാനകോട്ഠകം പവിസതി. ഉപട്ഠാകോപി ബുദ്ധാസനം ആനേത്വാ ഗന്ധകുടിപരിവേണേ പഞ്ഞാപേതി. ഭഗവാ ഗത്താനി ഓസിഞ്ചിത്വാ, സുരത്തദുപട്ടം നിവാസേത്വാ, കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ, ഉത്തരാസങ്ഗം കത്വാ, തത്ഥ ആഗന്ത്വാ, നിസീദതി ഏകകോവ മുഹുത്തം പടിസല്ലീനോ. അഥ ഭിക്ഖൂ തതോ തതോ ആഗമ്മ ഭഗവതോ ഉപട്ഠാനം ഗച്ഛന്തി. തത്ഥ ഏകച്ചേ പഞ്ഹം പുച്ഛന്തി, ഏകച്ചേ കമ്മട്ഠാനം, ഏകച്ചേ ധമ്മസ്സവനം യാചന്തി. ഭഗവാ തേസം അധിപ്പായം സമ്പാദേന്തോ പഠമം യാമം വീതിനാമേതി.

മജ്ഝിമയാമേ സകലദസസഹസ്സിലോകധാതുദേവതായോ ഓകാസം ലഭമാനാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛന്തി യഥാഭിസങ്ഖതം അന്തമസോ ചതുരക്ഖരമ്പി. ഭഗവാ താസം ദേവതാനം പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തോ മജ്ഝിമയാമം വീതിനാമേതി. തതോ പച്ഛിമയാമം ചത്താരോ ഭാഗേ കത്വാ ഏകം ഭാഗം ചങ്കമം അധിട്ഠാതി, ദുതിയഭാഗം ഗന്ധകുടിം പവിസിത്വാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന സതോ സമ്പജാനോ സീഹസേയ്യം കപ്പേതി, തതിയഭാഗം ഫലസമാപത്തിയാ വീതിനാമേതി, ചതുത്ഥഭാഗം മഹാകരുണാസമാപത്തിം പവിസിത്വാ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേതി അപ്പരജക്ഖമഹാരജക്ഖാദിസത്തദസ്സനത്ഥം. ഇദം പച്ഛാഭത്തകിച്ചം.

ഏവമിമസ്സ പച്ഛാഭത്തകിച്ചസ്സ ലോകവോലോകനസങ്ഖാതേ ചതുത്ഥഭാഗാവസാനേ ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘേസു ദാനസീലഉപോസഥകമ്മാദീസു ച അകതാധികാരേ കതാധികാരേ ച അനുപനിസ്സയസമ്പന്നേ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നേ ച സത്തേ പസ്സിതും ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേന്തോ കസിഭാരദ്വാജം ബ്രാഹ്മണം അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നം ദിസ്വാ ‘‘തത്ഥ മയി ഗതേ കഥാ പവത്തിസ്സതി, തതോ കഥാവസാനേ ധമ്മദേസനം സുത്വാ ഏസ ബ്രാഹ്മണോ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണിസ്സതീ’’തി ച ഞത്വാ, തത്ഥ ഗന്ത്വാ, കഥം സമുട്ഠാപേത്വാ ഇമം സുത്തമഭാസി.

തത്ഥ ഏവം മേ സുതന്തിആദി ആയസ്മതാ ആനന്ദേന പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ ധമ്മസങ്ഗീതിം കരോന്തേന ആയസ്മതാ മഹാകസ്സപത്ഥേരേന പുട്ഠേന പഞ്ചന്നം അരഹന്തസതാനം വുത്തം, ‘‘അഹം, ഖോ, സമണ കസാമി ച വപാമി ചാ’’തി കസിഭാരദ്വാജേന വുത്തം, ‘‘അഹമ്പി ഖോ ബ്രാഹ്മണ കസാമി ച വപാമി ചാ’’തിആദി ഭഗവതാ വുത്തം. തദേതം സബ്ബമ്പി സമോധാനേത്വാ ‘‘കസിഭാരദ്വാജസുത്ത’’ന്തി വുച്ചതി.

തത്ഥ ഏവന്തി അയം ആകാരനിദസ്സനാവധാരണത്ഥോ ഏവം-സദ്ദോ. ആകാരത്ഥേന ഹി ഏതേന ഏതമത്ഥം ദീപേതി – നാനാനയനിപുണമനേകജ്ഝാസയസമുട്ഠാനം അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നം വിവിധപാടിഹാരിയം ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധഗമ്ഭീരം സബ്ബസത്തേഹി സകസകഭാസാനുരൂപമുപലക്ഖണിയസഭാവം തസ്സ ഭഗവതോ വചനം, തം സബ്ബാകാരേന കോ സമത്ഥോ വിഞ്ഞാതും; അഥ, ഖോ, ‘‘ഏവം മേ സുതം, മയാപി ഏകേനാകാരേന സുത’’ന്തി. നിദസ്സനത്ഥേന ‘‘നാഹം സയമ്ഭൂ, ന മയാ ഇദം സച്ഛികത’’ന്തി അത്താനം പരിമോചേന്തോ ‘‘ഏവം മേ സുതം, മയാ ഏവം സുത’’ന്തി ഇദാനി വത്തബ്ബം സകലസുത്തം നിദസ്സേതി. അവധാരണത്ഥേന ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ബഹുസ്സുതാനം യദിദം ആനന്ദോ, ഗതിമന്താനം, സതിമന്താനം, ധിതിമന്താനം, ഉപട്ഠാകാനം യദിദം ആനന്ദോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯-൨൨൩) ഏവം ഭഗവതാ പസത്ഥഭാവാനുരൂപം അത്തനോ ധാരണബലം ദസ്സേന്തോ സത്താനം സോതുകമ്യതം ജനേതി ‘‘ഏവം മേ സുതം തഞ്ച അത്ഥതോ വാ ബ്യഞ്ജനതോ വാ അനൂനമനധികം, ഏവമേവ, ന അഞ്ഞഥാ ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി. മേ സുതന്തി ഏത്ഥ മയാസദ്ദത്ഥോ മേ-സദ്ദോ, സോതദ്വാരവിഞ്ഞാണത്ഥോ സുതസദ്ദോ. തസ്മാ ഏവം മേ സുതന്തി ഏവം മയാ സോതവിഞ്ഞാണപുബ്ബങ്ഗമായ വിഞ്ഞാണവീഥിയാ ഉപധാരിതന്തി വുത്തം ഹോതി.

ഏകം സമയന്തി ഏകം കാലം. ഭഗവാതി ഭാഗ്യവാ, ഭഗ്ഗവാ, ഭത്തവാതി വുത്തം ഹോതി. മഗധേസു വിഹരതീതി മഗധാ നാമ ജനപദിനോ രാജകുമാരാ, തേസം നിവാസോ ഏകോപി ജനപദോ രുള്ഹീസദ്ദേന ‘‘മഗധാ’’തി വുച്ചതി. തസ്മിം മഗധേസു ജനപദേ. കേചി പന ‘‘യസ്മാ ചേതിയരാജാ മുസാവാദം ഭണിത്വാ ഭൂമിം പവിസന്തോ ‘മാ ഗധം പവിസാ’തി വുത്തോ, യസ്മാ വാ തം രാജാനം മഗ്ഗന്താ ഭൂമിം ഖനന്താ പുരിസാ ‘മാ ഗധം കരോഥാ’തി വുത്താ, തസ്മാ മഗധാ’’തി ഏവമാദീഹി നയേഹി ബഹുധാ പപഞ്ചേന്തി. യം രുച്ചതി, തം ഗഹേതബ്ബന്തി. വിഹരതീതി ഏകം ഇരിയാപഥബാധനം അപരേന ഇരിയാപഥേന വിച്ഛിന്ദിത്വാ അപരിപതന്തം അത്തഭാവം ഹരതി, പവത്തേതീതി വുത്തം ഹോതി. ദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയവിഹാരേഹി വാ സത്താനം വിവിധം ഹിതം ഹരതീതി വിഹരതി. ഹരതീതി ഉപസംഹരതി, ഉപനേതി, ജനേതി, ഉപ്പാദേതീതി വുത്തം ഹോതി. തഥാ ഹി യദാ സത്താ കാമേസു വിപ്പടിപജ്ജന്തി, തദാ കിര ഭഗവാ ദിബ്ബേന വിഹാരേന വിഹരതി തേസം അലോഭകുസലമൂലുപ്പാദനത്ഥം – ‘‘അപ്പേവ നാമ ഇമം പടിപത്തിം ദിസ്വാ ഏത്ഥ രുചിം ഉപ്പാദേത്വാ കാമേസു വിരജ്ജേയ്യു’’ന്തി. യദാ പന ഇസ്സരിയത്ഥം സത്തേസു വിപ്പടിപജ്ജന്തി, തദാ ബ്രഹ്മവിഹാരേന വിഹരതി തേസം അദോസകുസലമൂലുപ്പാദനത്ഥം – ‘‘അപ്പേവ നാമ ഇമം പടിപത്തിം ദിസ്വാ ഏത്ഥ രുചിം ഉപ്പാദേത്വാ അദോസേന ദോസം വൂപസമേയ്യു’’ന്തി. യദാ പന പബ്ബജിതാ ധമ്മാധികരണം വിവദന്തി, തദാ അരിയവിഹാരേന വിഹരതി തേസം അമോഹകുസലമൂലുപ്പാദനത്ഥം – ‘‘അപ്പേവ നാമ ഇമം പടിപത്തിം ദിസ്വാ ഏത്ഥ രുചിം ഉപ്പാദേത്വാ അമോഹേന മോഹം വൂപസമേയ്യു’’ന്തി. ഇരിയാപഥവിഹാരേന പന ന കദാചി ന വിഹരതി തം വിനാ അത്തഭാവപരിഹരണാഭാവതോതി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരം പന മങ്ഗലസുത്തവണ്ണനായം വക്ഖാമ.

ദക്ഖിണാഗിരിസ്മിന്തി യോ സോ രാജഗഹം പരിവാരേത്വാ ഠിതോ ഗിരി, തസ്സ ദക്ഖിണപസ്സേ ജനപദോ ‘‘ദക്ഖിണാഗിരീ’’തി വുച്ചതി, തസ്മിം ജനപദേതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ വിഹാരസ്സാപി തദേവ നാമം. ഏകനാളായം ബ്രാഹ്മണഗാമേതി ഏകനാളാതി തസ്സ ഗാമസ്സ നാമം. ബ്രാഹ്മണാ ചേത്ഥ സമ്ബഹുലാ പടിവസന്തി, ബ്രാഹ്മണഭോഗോ വാ സോ, തസ്മാ ‘‘ബ്രാഹ്മണഗാമോ’’തി വുച്ചതി.

തേന ഖോ പന സമയേനാതി യം സമയം ഭഗവാ അപരാജിതപല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝിത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ മഗധരട്ഠേ ഏകനാളം ബ്രാഹ്മണഗാമം ഉപനിസ്സായ ദക്ഖിണാഗിരിമഹാവിഹാരേ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഇന്ദ്രിയപരിപാകം ആഗമയമാനോ വിഹരതി, തേന സമയേന കരണഭൂതേനാതി വുത്തം ഹോതി. ഖോ പനാതി ഇദം പനേത്ഥ നിപാതദ്വയം പദപൂരണമത്തം, അധികാരന്തരദസ്സനത്ഥം വാതി ദട്ഠബ്ബം. കസിഭാരദ്വാജസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സാതി സോ ബ്രാഹ്മണോ കസിയാ ജീവതി, ഭാരദ്വാജോതി ചസ്സ ഗോത്തം, തസ്മാ ഏവം വുച്ചതി. പഞ്ചമത്താനീതി യഥാ – ‘‘ഭോജനേ മത്തഞ്ഞൂ’’തി ഏത്ഥ മത്തസദ്ദോ പമാണേ വത്തതി, ഏവമിധാപി, തസ്മാ പഞ്ചപമാണാനി അനൂനാനി അനധികാനി, പഞ്ചനങ്ഗലസതാനീതി വുത്തം ഹോതി. പയുത്താനീതി പയോജിതാനി, ബലിബദ്ദാനം ഖന്ധേസു ഠപേത്വാ യുഗേ യോത്തേഹി യോജിതാനി ഹോന്തീതി അത്ഥോ.

വപ്പകാലേതി വപനകാലേ, ബീജനിക്ഖിപകാലേതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ ദ്വേ വപ്പാനി കലലവപ്പഞ്ച, പംസുവപ്പഞ്ച. പംസുവപ്പം ഇധ അധിപ്പേതം. തഞ്ച ഖോ പഠമദിവസേ മങ്ഗലവപ്പം. തത്ഥായം ഉപകരണസമ്പദാ – തീണി ബലിബദ്ദസഹസ്സാനി ഉപട്ഠാപിതാനി ഹോന്തി, സബ്ബേസം സുവണ്ണമയാനി സിങ്ഗാനി പടിമുക്കാനി, രജതമയാ ഖുരാ, സബ്ബേ സേതമാലാഹി സബ്ബഗന്ധസുഗന്ധേഹി പഞ്ചങ്ഗുലികേഹി ച അലങ്കതാ പരിപുണ്ണങ്ഗപച്ചങ്ഗാ സബ്ബലക്ഖണസമ്പന്നാ, ഏകച്ചേ കാളാ അഞ്ജനവണ്ണായേവ, ഏകച്ചേ സേതാ ഫലികവണ്ണാ, ഏകച്ചേ രത്താ പവാളവണ്ണാ, ഏകച്ചേ കമ്മാസാ മസാരഗല്ലവണ്ണാ. പഞ്ചസതാ കസ്സകപുരിസാ സബ്ബേ അഹതസേതവത്ഥനിവത്ഥാ മാലാലങ്കതാ ദക്ഖിണഅംസകൂടേസു ഠപിതപുപ്ഫചുമ്ബടകാ ഹരിതാലമനോസിലാലഞ്ഛനുജ്ജലിതഗത്തഭാഗാ ദസ ദസ നങ്ഗലാ ഏകേകഗുമ്ബാ ഹുത്വാ ഗച്ഛന്തി. നങ്ഗലാനം സീസഞ്ച യുഗഞ്ച പതോദാ ച സുവണ്ണവിനദ്ധാ. പഠമനങ്ഗലേ അട്ഠ ബലിബദ്ദാ യുത്താ, സേസേസു ചത്താരോ ചത്താരോ, അവസേസാ കിലന്തപരിവത്തനത്ഥം ആനീതാ. ഏകേകഗുമ്ബേ ഏകമേകം ബീജസകടം ഏകേകോ കസതി, ഏകേകോ വപതി.

ബ്രാഹ്മണോ പന പഗേവ മസ്സുകമ്മം കാരാപേത്വാ ന്ഹത്വാ സുഗന്ധഗന്ധേഹി വിലിത്തോ പഞ്ചസതഗ്ഘനകം വത്ഥം നിവാസേത്വാ സഹസ്സഗ്ഘനകം ഏകംസം കരിത്വാ ഏകമേകിസ്സാ അങ്ഗുലിയാ ദ്വേ ദ്വേ കത്വാ വീസതി അങ്ഗുലിമുദ്ദികായോ, കണ്ണേസു സീഹകുണ്ഡലാനി, സീസേ ച ബ്രഹ്മവേഠനം പടിമുഞ്ചിത്വാ സുവണ്ണമാലം കണ്ഠേ കത്വാ ബ്രാഹ്മണഗണപരിവുതോ കമ്മന്തം വോസാസതി. അഥസ്സ ബ്രാഹ്മണീ അനേകസതഭാജനേസു പായാസം പചാപേത്വാ മഹാസകടേസു ആരോപേത്വാ ഗന്ധോദകേന ന്ഹായിത്വാ സബ്ബാലങ്കാരവിഭൂസിതാ ബ്രാഹ്മണീഗണപരിവുതാ കമ്മന്തം അഗമാസി. ഗേഹമ്പിസ്സ സബ്ബത്ഥ ഗന്ധേഹി സുവിലിത്തം പുപ്ഫേഹി സുകതബലികമ്മം, ഖേത്തഞ്ച തേസു തേസു ഠാനേസു സമുസ്സിതപടാകം അഹോസി. പരിജനകമ്മകാരേഹി സഹ കമ്മന്തം ഓസടപരിസാ അഡ്ഢതേയ്യസഹസ്സാ അഹോസി. സബ്ബേ അഹതവത്ഥനിവത്ഥാ, സബ്ബേസഞ്ച പായാസഭോജനം പടിയത്തം അഹോസി.

അഥ ബ്രാഹ്മണോ യത്ഥ സാമം ഭുഞ്ജതി, തം സുവണ്ണപാതിം ധോവാപേത്വാ പായാസസ്സ പൂരേത്വാ സപ്പിമധുഫാണിതാദീനി അഭിസങ്ഖരിത്വാ നങ്ഗലബലികമ്മം കാരാപേസി. ബ്രാഹ്മണീ പഞ്ച കസ്സകസതാനി സുവണ്ണരജതകംസതമ്ബമയാനി ഭാജനാനി ഗഹേത്വാ നിസിന്നാനി സുവണ്ണകടച്ഛും ഗഹേത്വാ പായാസേന പരിവിസന്തീ ഗച്ഛതി. ബ്രാഹ്മണോ പന ബലികമ്മം കാരാപേത്വാ രത്തസുവണ്ണബന്ധൂപാഹനായോ ആരോഹിത്വാ രത്തസുവണ്ണദണ്ഡം ഗഹേത്വാ ‘‘ഇധ പായാസം ദേഥ, ഇധ സപ്പിം, ഇധ സക്ഖരം ദേഥാ’’തി വോസാസമാനോ വിചരതി. അഥ ഭഗവാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ബ്രാഹ്മണസ്സ പരിവേസനം വത്തമാനം ഞത്വാ ‘‘അയം കാലോ ബ്രാഹ്മണം ദമേതു’’ന്തി നിവാസേത്വാ, കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ, സങ്ഘാടിം പാരുപിത്വാ, പത്തം ഗഹേത്വാ, ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമി യഥാ തം അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥി. തേനാഹ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ’’തി.

തത്ഥ അഥ ഇതി നിപാതോ അഞ്ഞാധികാരവചനാരമ്ഭേ ഖോതി പദപൂരണേ. ഭഗവാതി വുത്തനയമേവ. പുബ്ബണ്ഹസമയന്തി ദിവസസ്സ പുബ്ബഭാഗസമയം, പുബ്ബണ്ഹസമയേതി അത്ഥോ, പുബ്ബണ്ഹേ വാ സമയം പുബ്ബണ്ഹസമയം, പുബ്ബണ്ഹേ ഏകം ഖണന്തി വുത്തം ഹോതി. ഏവം അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം ലബ്ഭതി. നിവാസേത്വാതി പരിദഹിത്വാ, വിഹാരനിവാസനപരിവത്തനവസേനേതം വേദിതബ്ബം. ന ഹി ഭഗവാ തതോ പുബ്ബേ അനിവത്ഥോ ആസി. പത്തചീവരമാദായാതി പത്തം ഹത്ഥേഹി, ചീവരം കായേന ആദിയിത്വാ, സമ്പടിച്ഛിത്വാ ധാരേത്വാതി അത്ഥോ. ഭഗവതോ കിര പിണ്ഡായ പവിസിതുകാമസ്സ ഭമരോ വിയ വികസിതപദുമദ്വയമജ്ഝം, ഇന്ദനീലമണിവണ്ണം സേലമയം പത്തം ഹത്ഥദ്വയമജ്ഝം ആഗച്ഛതി. തസ്മാ ഏവമാഗതം പത്തം ഹത്ഥേഹി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ചീവരഞ്ച പരിമണ്ഡലം പാരുതം കായേന ധാരേത്വാതി ഏവമസ്സ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. യേന വാ തേന വാ ഹി പകാരേന ഗണ്ഹന്തോ ആദായ ഇച്ചേവ വുച്ചതി യഥാ ‘‘സമാദായേവ പക്കമതീ’’തി.

യേനാതി യേന മഗ്ഗേന. കമ്മന്തോതി കമ്മകരണോകാസോ. തേനാതി തേന മഗ്ഗേന. ഉപസങ്കമീതി ഗതോ, യേന മഗ്ഗേന കസിഭാരദ്വാജസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ കമ്മന്തോ ഗമ്മതി, തേന മഗ്ഗേന ഗതോതി വുത്തം ഹോതി. അഥ കസ്മാ, ഭിക്ഖൂ, ഭഗവന്തം നാനുബന്ധിംസൂതി? വുച്ചതേ – യദാ ഭഗവാ ഏകകോവ കത്ഥചി ഉപസങ്കമിതുകാമോ ഹോതി, ഭിക്ഖാചാരവേലായം ദ്വാരം പിദഹിത്വാ അന്തോഗന്ധകുടിം പവിസതി. തതോ ഭിക്ഖൂ തായ സഞ്ഞായ ജാനന്തി – ‘‘അജ്ജ ഭഗവാ ഏകകോവ ഗാമം പവിസിതുകാമോ, അദ്ധാ കഞ്ചി ഏവ വിനേതബ്ബപുഗ്ഗലം അദ്ദസാ’’തി. തേ അത്തനോ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ, ഗന്ധകുടിം പദക്ഖിണം കത്വാ, ഭിക്ഖാചാരം ഗച്ഛന്തി. തദാ ച ഭഗവാ ഏവമകാസി. തസ്മാ ഭിക്ഖൂ ഭഗവന്തം നാനുബന്ധിംസൂതി.

തേന ഖോ പന സമയേനാതി യേന സമയേന ഭഗവാ കമ്മന്തം ഉപസങ്കമി, തേന സമയേന തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ പരിവേസനാ വത്തതി, ഭത്തവിസ്സഗ്ഗോ വത്തതീതി അത്ഥോ. യം പുബ്ബേ അവോചുമ്ഹ – ‘‘ബ്രാഹ്മണീ പഞ്ച കസ്സകസതാനി സുവണ്ണരജതകംസതമ്ബമയാനി ഭാജനാനി ഗഹേത്വാ നിസിന്നാനി സുവണ്ണകടച്ഛും ഗഹേത്വാ പായാസേന പരിവിസന്തീ ഗച്ഛതീ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ യേന പരിവേസനാ തേനുപസങ്കമി. കിം കാരണാതി? ബ്രാഹ്മണസ്സ അനുഗ്ഗഹകരണത്ഥം. ന ഹി ഭഗവാ കപണപുരിസോ വിയ ഭോത്തുകാമതായ പരിവേസനം ഉപസങ്കമതി. ഭഗവതോ ഹി ദ്വേ അസീതിസഹസ്സസങ്ഖ്യാ സക്യകോലിയരാജാനോ ഞാതയോ, തേ അത്തനോ സമ്പത്തിയാ നിബദ്ധഭത്തം ദാതും ഉസ്സഹന്തി. ന പന ഭഗവാ ഭത്തത്ഥായ പബ്ബജിതോ, അപിച ഖോ പന ‘‘അനേകാനി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗേ പരിച്ചജന്തോ പാരമിയോ പൂരേത്വാ മുത്തോ മോചേസ്സാമി, ദന്തോ ദമേസ്സാമി; സന്തോ സമേസ്സാമി, പരിനിബ്ബുതോ പരിനിബ്ബാപേസ്സാമീ’’തി പബ്ബജിതോ. തസ്മാ അത്തനോ മുത്തത്താ…പേ… പരിനിബ്ബുതത്താ ച പരം മോചേന്തോ…പേ… പരിനിബ്ബാപേന്തോ ച ലോകേ വിചരന്തോ ബ്രാഹ്മണസ്സ അനുഗ്ഗഹകരണത്ഥം യേന പരിവേസനാ തേനുപസങ്കമീതി വേദിതബ്ബം.

ഉപസങ്കമിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസീതി ഏവം ഉപസങ്കമിത്വാ ച ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തന്തി ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ, ഏകോകാസം ഏകപസ്സന്തി വുത്തം ഹോതി. ഭുമ്മത്ഥേ വാ ഉപയോഗവചനം, തസ്സ ദസ്സനൂപചാരേ കഥാസവനട്ഠാനേ, യത്ഥ ഠിതം ബ്രാഹ്മണോ പസ്സതി, തത്ഥ ഉച്ചട്ഠാനേ അട്ഠാസി. ഠത്വാ ച സുവണ്ണരസപിഞ്ജരം സഹസ്സചന്ദസൂരിയോഭാസാതിഭാസയമാനം സരീരാഭം മുഞ്ചി സമന്തതോ അസീതിഹത്ഥപരിമാണം, യായ അജ്ഝോത്ഥരിതത്താ ബ്രാഹ്മണസ്സ കമ്മന്തസാലാഭിത്തിരുക്ഖകസിതമത്തികാപിണ്ഡാദയോ സുവണ്ണമയാ വിയ അഹേസും. അഥ മനുസ്സാ പായാസം ഭുത്താ അസീതിഅനുബ്യഞ്ജനപരിവാരദ്വത്തിംസവരലക്ഖണപടിമണ്ഡിതസരീരം ബ്യാമപ്പഭാപരിക്ഖേപവിഭൂസിതബാഹുയുഗളം കേതുമാലാസമുജ്ജലിതസസ്സിരികദസ്സനം ജങ്ഗമമിവ പദുമസ്സരം, രംസിജാലുജ്ജലിതതാരാഗണമിവ ഗഗനതലം, ആദിത്തമിവ ച കനകഗിരിസിഖരം സിരിയാ ജലമാനം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ഏകമന്തം ഠിതം ദിസ്വാ ഹത്ഥപാദേ ധോവിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ സമ്പരിവാരേത്വാ അട്ഠംസു. ഏവം തേഹി സമ്പരിവാരിതം അദ്ദസ ഖോ കസിഭാരദ്വാജോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം പിണ്ഡായ ഠിതം. ദിസ്വാന ഭഗവന്തം ഏതദവോച ‘‘അഹം ഖോ, സമണ, കസാമി ച വപാമി ചാ’’തി.

കസ്മാ പനായം ഏവമാഹ? കിം സമന്തപാസാദികേ പസാദനീയേ ഉത്തമദമഥസമഥമനുപ്പത്തേപി ഭഗവതി അപ്പസാദേന, ഉദാഹു അഡ്ഢതേയ്യാനം ജനസഹസ്സാനം പായാസം പടിയാദേത്വാപി കടച്ഛുഭിക്ഖായ മച്ഛേരേനാതി? ഉഭയഥാപി നോ, അപിച ഖ്വാസ്സ ഭഗവതോ ദസ്സനേന അതിത്തം നിക്ഖിത്തകമ്മന്തം ജനം ദിസ്വാ ‘‘കമ്മഭങ്ഗം മേ കാതും ആഗതോ’’തി അനത്തമനതാ അഹോസി. തസ്മാ ഏവമാഹ. ഭഗവതോ ച ലക്ഖണസമ്പത്തിം ദിസ്വാ ‘‘സചായം കമ്മന്തേ പയോജയിസ്സ, സകലജമ്ബുദീപേ മനുസ്സാനം സീസേ ചൂളാമണി വിയ അഭവിസ്സ, കോ നാമസ്സ അത്ഥോ ന സമ്പജ്ജിസ്സ, ഏവമേവം അലസതായ കമ്മന്തേ അപ്പയോജേത്വാ വപ്പമങ്ഗലാദീസു പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഭുഞ്ജന്തോ കായദള്ഹീബഹുലോ വിചരതീ’’തിപിസ്സ അഹോസി. തേനാഹ – ‘‘അഹം ഖോ, സമണ, കസാമി ച വപാമി ച, കസിത്വാ ച വപിത്വാ ച ഭുഞ്ജാമീ’’തി. ന മേ കമ്മന്താ ബ്യാപജ്ജന്തി, ന ചമ്ഹി യഥാ ത്വം ഏവം ലക്ഖണസമ്പന്നോതി അധിപ്പായോ. ത്വമ്പി സമണ…പേ… ഭുഞ്ജസ്സു, കോ തേ അത്ഥോ ന സമ്പജ്ജേയ്യ ഏവം ലക്ഖണസമ്പന്നസ്സാതി അധിപ്പായോ.

അപിചായം അസ്സോസി – ‘‘സക്യരാജകുലേ കിര കുമാരോ ഉപ്പന്നോ, സോ ചക്കവത്തിരജ്ജം പഹായ പബ്ബജിതോ’’തി. തസ്മാ ‘‘ഇദാനി അയം സോ’’തി ഞത്വാ ‘‘ചക്കവത്തിരജ്ജം കിര പഹായ കിലന്തോസീ’’തി ഉപാരമ്ഭം കരോന്തോ ആഹ ‘‘അഹം ഖോ സമണാ’’തി. അപിചായം തിക്ഖപഞ്ഞോ ബ്രാഹ്മണോ, ന ഭഗവന്തം അവക്ഖിപന്തോ ഭണതി, ഭഗവതോ പന രൂപസമ്പത്തിം ദിസ്വാ പഞ്ഞാസമ്പത്തിം സമ്ഭാവയമാനോ കഥാപവത്തനത്ഥമ്പി ഏവമാഹ – ‘‘അഹം ഖോ സമണാ’’തി. തതോ ഭഗവാ വേനേയ്യവസേന സദേവകേ ലോകേ അഗ്ഗകസ്സകവപ്പകഭാവം അത്തനോ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അഹമ്പി ഖോ ബ്രാഹ്മണാ’’തി.

അഥ ബ്രാഹ്മണസ്സ ചിന്താ ഉദപാദി – ‘‘അയം സമണോ ‘കസാമി ച വപാമി ചാ’തി ആഹ. ന ചസ്സ ഓളാരികാനി യുഗനങ്ഗലാദീനി കസിഭണ്ഡാനി പസ്സാമി, സോ മുസാ നു ഖോ ഭണതി, നോ’’തി ഭഗവന്തം പാദതലാ പട്ഠായ യാവ ഉപരി കേസന്താ സമ്മാലോകയമാനോ അങ്ഗവിജ്ജായ കതാധികാരത്താ ദ്വത്തിംസവരലക്ഖണസമ്പത്തിമസ്സ ഞത്വാ ‘‘അട്ഠാനമേതം അനവകാസോ, യം ഏവരൂപോ മുസാ ഭണേയ്യാ’’തി താവദേവ സഞ്ജാതബഹുമാനോ ഭഗവതി സമണവാദം പഹായ ഗോത്തേന ഭഗവന്തം സമുദാചരമാനോ ആഹ ‘‘ന ഖോ പന മയം പസ്സാമ ഭോതോ ഗോതമസ്സാ’’തി.

ഏവഞ്ച പന വത്വാ തിക്ഖപഞ്ഞോ ബ്രാഹ്മണോ ‘‘ഗമ്ഭീരത്ഥം സന്ധായ ഇമിനാ ഏതം വുത്ത’’ന്തി ഞത്വാ പുച്ഛിത്വാ തമത്ഥം ഞാതുകാമോ ഭഗവന്തം ഗാഥായ അജ്ഝഭാസി. തേനാഹ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ‘‘അഥ ഖോ കസിഭാരദ്വാജോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം ഗാഥായ അജ്ഝഭാസീ’’തി. തത്ഥ ഗാഥായാതി അക്ഖരപദനിയമിതേന വചനേന. അജ്ഝഭാസീതി അഭാസി.

൭൬-൭൭. തത്ഥ ബ്രാഹ്മണോ ‘‘കസി’’ന്തി യുഗനങ്ഗലാദികസിസമ്ഭാരസമായോഗം വദതി. ഭഗവാ പന യസ്മാ പുബ്ബധമ്മസഭാഗേന രോപേത്വാ കഥനം നാമ ബുദ്ധാനം ആനുഭാവോ, തസ്മാ ബുദ്ധാനുഭാവം ദീപേന്തോ പുബ്ബധമ്മസഭാഗേന രോപേന്തോ ആഹ – ‘‘സദ്ധാ ബീജ’’ന്തി. കോ പനേത്ഥ പുബ്ബധമ്മസഭാഗോ, നനു ബ്രാഹ്മണേന ഭഗവാ യുഗനങ്ഗലാദികസിസമ്ഭാരസമായോഗം പുച്ഛിതോ അഥ ച പന അപുച്ഛിതസ്സ ബീജസ്സ സഭാഗേന രോപേന്തോ ആഹ – ‘‘സദ്ധാ ബീജ’’ന്തി, ഏവഞ്ച സതി അനനുസന്ധികാവ അയം കഥാ ഹോതീതി? വുച്ചതേ – ന ബുദ്ധാനം അനനുസന്ധികാ നാമ കഥാ അത്ഥി, നാപി ബുദ്ധാ പുബ്ബധമ്മസഭാഗം അനാരോപേത്വാ കഥേന്തി. ഏവഞ്ചേത്ഥ അനുസന്ധി വേദിതബ്ബാ – അനേന ഹി ബ്രാഹ്മണേന ഭഗവാ യുഗനങ്ഗലാദികസിസമ്ഭാരവസേന കസിം പുച്ഛിതോ. സോ തസ്സ അനുകമ്പായ ‘‘ഇദം അപുച്ഛിത’’ന്തി അപരിഹാപേത്വാ സമൂലം സഉപകാരം സസമ്ഭാരം സഫലം കസിം ഞാപേതും മൂലതോ പട്ഠായ കസിം ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘സദ്ധാ ബീജ’’ന്തി. ബീജഞ്ഹി കസിയാ മൂലം തസ്മിം സതി കത്തബ്ബതോ, അസതി അകത്തബ്ബതോ, തപ്പമാണേന ച കത്തബ്ബതോ. ബീജേ ഹി സതി കസിം കരോന്തി, അസതി ന കരോന്തി. ബീജപ്പമാണേന ച കുസലാ കസ്സകാ ഖേത്തം കസന്തി, ന ഊനം ‘‘മാ നോ സസ്സം പരിഹായീ’’തി, ന അധികം ‘‘മാ നോ മോഘോ വായാമോ അഹോസീ’’തി. യസ്മാ ച ബീജമേവ മൂലം, തസ്മാ ഭഗവാ മൂലതോ പട്ഠായ കസിം ദസ്സേന്തോ തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ കസിയാ പുബ്ബധമ്മസ്സ ബീജസ്സ സഭാഗേന അത്തനോ കസിയാ പുബ്ബധമ്മം രോപേന്തോ ആഹ – ‘‘സദ്ധാ ബീജ’’ന്തി. ഏവമേത്ഥ പുബ്ബധമ്മസഭാഗോ വേദിതബ്ബോ.

പുച്ഛിതംയേവ വത്വാ അപുച്ഛിതം പച്ഛാ കിം ന വുത്തന്തി ചേ? തസ്സ ഉപകാരഭാവതോ ധമ്മസമ്ബന്ധസമത്ഥഭാവതോ ച. അയഞ്ഹി ബ്രാഹ്മണോ പഞ്ഞവാ, മിച്ഛാദിട്ഠികുലേ പന ജാതത്താ സദ്ധാവിരഹിതോ. സദ്ധാവിരഹിതോ ച പഞ്ഞവാ പരേസം സദ്ധായ അത്തനോ വിസയേ അപടിപജ്ജമാനോ വിസേസം നാധിഗച്ഛതി, കിലേസകാലുസ്സിയഭാവാപഗമപ്പസാദമത്തലക്ഖണാപി ചസ്സ ദുബ്ബലാ സദ്ധാ ബലവതിയാ പഞ്ഞായ സഹ വത്തമാനാ അത്ഥസിദ്ധിം ന കരോതി, ഹത്ഥിനാ സഹ ഏകധുരേ യുത്തഗോണോ വിയ. തസ്മാ തസ്സ സദ്ധാ ഉപകാരികാ. ഏവം തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ സഉപകാരഭാവതോ തം ബ്രാഹ്മണം സദ്ധായ പതിട്ഠാപേന്തേന പച്ഛാപി വത്തബ്ബോ അയമത്ഥോ പുബ്ബേ വുത്തോ ദേസനാകുസലതായ യഥാ അഞ്ഞത്രാപി ‘‘സദ്ധാ ബന്ധതി പാഥേയ്യ’’ന്തി (സം. നി. ൧.൭൯) ച, ‘‘സദ്ധാ ദുതിയാ പുരിസസ്സ ഹോതീ’’തി (സം. നി. ൧.൫൯) ച, ‘‘സദ്ധീധ വിത്തം പുരിസസ്സ സേട്ഠ’’ന്തി (സം. നി. ൧.൭൩, ൨൪൬; സു. നി. ൧൮൪) ച, ‘‘സദ്ധായ തരതി ഓഘ’’ന്തി (സം. നി. ൧.൨൪൬) ച, ‘‘സദ്ധാഹത്ഥോ മഹാനാഗോ’’തി (അ. നി. ൬.൪൩; ഥേരഗാ. ൬൯൪) ച, ‘‘സദ്ധേസികോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോതി ചാ’’തി (അ. നി. ൭.൬൭). ബീജസ്സ ച ഉപകാരികാ വുട്ഠി, സാ തദനന്തരഞ്ഞേവ വുച്ചമാനാ സമത്ഥാ ഹോതി. ഏവം ധമ്മസമ്ബന്ധസമത്ഥഭാവതോ പച്ഛാപി വത്തബ്ബോ അയമത്ഥോ പുബ്ബേ വുത്തോ, അഞ്ഞോ ച ഏവംവിധോ ഈസായോത്താദി.

തത്ഥ സമ്പസാദനലക്ഖണാ സദ്ധാ, ഓകപ്പനലക്ഖണാ വാ, പക്ഖന്ദനരസാ, അധിമുത്തിപച്ചുപട്ഠാനാ, അകാലുസ്സിയപച്ചുപട്ഠാനാ വാ, സോതാപത്തിയങ്ഗപദട്ഠാനാ, സദ്ദഹിതബ്ബധമ്മപദട്ഠാനാ വാ, ആദാസജലതലാദീനം പസാദോ വിയ ചേതസോ പസാദഭൂതാ, ഉദകപ്പസാദകമണി വിയ ഉദകസ്സ, സമ്പയുത്തധമ്മാനം പസാദികാ. ബീജന്തി പഞ്ചവിധം – മൂലബീജം, ഖന്ധബീജം, ഫലുബീജം, അഗ്ഗബീജം, ബീജബീജമേവ പഞ്ചമന്തി. തം സബ്ബമ്പി വിരുഹനട്ഠേന ബീജംത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി. യഥാഹ – ‘‘ബീജഞ്ചേതം വിരുഹനട്ഠേനാ’’തി.

തത്ഥ യഥാ ബ്രാഹ്മണസ്സ കസിയാ മൂലഭൂതം ബീജം ദ്വേ കിച്ചാനി കരോതി, ഹേട്ഠാ മൂലേന പതിട്ഠാതി, ഉപരി അങ്കുരം ഉട്ഠാപേതി; ഏവം ഭഗവതോ കസിയാ മൂലഭൂതാ സദ്ധാ ഹേട്ഠാ സീലമൂലേന പതിട്ഠാതി, ഉപരി സമഥവിപസ്സനങ്കുരം ഉട്ഠാപേതി. യഥാ ച തം മൂലേന പഥവിരസം ആപോരസം ഗഹേത്വാ നാളേന ധഞ്ഞപരിപാകഗഹണത്ഥം വഡ്ഢതി; ഏവമയം സീലമൂലേന സമഥവിപസ്സനാരസം ഗഹേത്വാ അരിയമഗ്ഗനാളേന അരിയഫലധഞ്ഞപരിപാകഗഹണത്ഥം വഡ്ഢതി. യഥാ ച തം സുഭൂമിയം പതിട്ഠഹിത്വാ മൂലങ്കുരപണ്ണനാളകണ്ഡപ്പസവേഹി വുഡ്ഢിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം പത്വാ, ഖീരം ജനേത്വാ, അനേകസാലിഫലഭരിതം സാലിസീസം നിപ്ഫാദേതി; ഏവമയം ചിത്തസന്താനേ പതിട്ഠഹിത്വാ സീലചിത്തദിട്ഠികങ്ഖാവിതരണമഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനപടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധീഹി വുഡ്ഢിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം പത്വാ ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിഖീരം ജനേത്വാ അനേകപടിസമ്ഭിദാഭിഞ്ഞാഭരിതം അരഹത്തഫലം നിപ്ഫാദേതി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘സദ്ധാ ബീജ’’ന്തി.

തത്ഥ സിയാ ‘‘പരോപഞ്ഞാസകുസലധമ്മേസു ഏകതോ ഉപ്പജ്ജമാനേസു കസ്മാ സദ്ധാവ ബീജന്തി വുത്താ’’തി? വുച്ചതേ – ബീജകിച്ചകരണതോ. യഥാ ഹി തേസു വിഞ്ഞാണംയേവ വിജാനനകിച്ചം കരോതി, ഏവം സദ്ധാ ബീജകിച്ചം, സാ ച സബ്ബകുസലാനം മൂലഭൂതാ. യഥാഹ –

‘‘സദ്ധാജാതോ ഉപസങ്കമതി, ഉപസങ്കമന്തോ പയിരുപാസതി, പയിരുപാസന്തോ സോതം ഓദഹതി, ഓഹിതസോതോ ധമ്മം സുണാതി, സുത്വാ ധമ്മം ധാരേതി, ധതാനം ധമ്മാനം അത്ഥം ഉപപരിക്ഖതി, അത്ഥം ഉപപരിക്ഖതോ ധമ്മാ നിജ്ഝാനം ഖമന്തി, ധമ്മനിജ്ഝാനക്ഖന്തിയാ സതി ഛന്ദോ ജായതി, ഛന്ദജാതോ ഉസ്സഹതി, ഉസ്സാഹേത്വാ തുലയതി, തുലയിത്വാ പദഹതി, പഹിതത്തോ സമാനോ കായേന ചേവ പരമസച്ചം സച്ഛികരോതി, പഞ്ഞായ ച നം അതിവിജ്ഝപസ്സതീ’’തി (മ. നി. ൨.൧൮൩, ൪൩൨).

തപതി അകുസലേ ധമ്മേ കായഞ്ചാതി തപോ; ഇന്ദ്രിയസംവരവീരിയധുതങ്ഗദുക്കരകാരികാനം ഏതം അധിവചനം. ഇധ പന ഇന്ദ്രിയസംവരോ അധിപ്പേതോ. വുട്ഠീതി വസ്സവുട്ഠിവാതവുട്ഠീതിആദിനാ അനേകവിധാ. ഇധ വസ്സവുട്ഠി അധിപ്പേതാ. യഥാ ഹി ബ്രാഹ്മണസ്സ വസ്സവുട്ഠിസമനുഗ്ഗഹിതം ബീജം ബീജമൂലകഞ്ച സസ്സം വിരുഹതി ന മിലായതി നിപ്ഫത്തിം ഗച്ഛതി, ഏവം ഭഗവതോ ഇന്ദ്രിയസംവരസമനുഗ്ഗഹിതാ സദ്ധാ സദ്ധാമൂലാ ച സീലാദയോ ധമ്മാ വിരുഹന്തി ന മിലായന്തി നിപ്ഫത്തിം ഗച്ഛന്തി. തേനാഹ – ‘‘തപോ വുട്ഠീ’’തി. ‘‘പഞ്ഞാ മേ’’തി ഏത്ഥ ച വുത്തോ മേ-സദ്ദോ ഇമേസുപി പദേസു യോജേതബ്ബോ ‘‘സദ്ധാ മേ ബീജം, തപോ മേ വുട്ഠീ’’തി. തേന കിം ദീപേതി? യഥാ, ബ്രാഹ്മണ, തയാ വപിതേ ബീജേ സചേ വുട്ഠി അത്ഥി, സാധു, നോ ചേ അത്ഥി, ഉദകമ്പി ദാതബ്ബം ഹോതി, തഥാ മയാ ഹിരി-ഈസേ പഞ്ഞായുഗനങ്ഗലേ മനോയോത്തേന ഏകാബദ്ധേ കതേ വീരിയബലിബദ്ദേ യോജേത്വാ സതിപാചനേന വിജ്ഝിത്വാ അത്തനോ ചിത്തസന്താനഖേത്തേ സദ്ധാബീജേ വപിതേ വുട്ഠി-അഭാവോ നാമ നത്ഥി. അയം പന മേ സതതം സമിതം തപോ വുട്ഠീതി.

പജാനാതി ഏതായ പുഗ്ഗലോ, സയം വാ പജാനാതീതി പഞ്ഞാ, സാ കാമാവചരാദിഭേദതോ അനേകവിധാ. ഇധ പന സഹ വിപസ്സനായ മഗ്ഗപഞ്ഞാ അധിപ്പേതാ. യുഗനങ്ഗലന്തി യുഗഞ്ച നങ്ഗലഞ്ച. യഥാ ഹി ബ്രാഹ്മണസ്സ യുഗനങ്ഗലം, ഏവം ഭഗവതോ ദുവിധാപി പഞ്ഞാ. തത്ഥ യഥാ യുഗം ഈസായ ഉപനിസ്സയം ഹോതി, പുരതോ ഹോതി, ഈസാബദ്ധം ഹോതി, യോത്താനം നിസ്സയം ഹോതി, ബലിബദ്ദാനം ഏകതോ ഗമനം ധാരേതി, ഏവം പഞ്ഞാ ഹിരിപമുഖാനം ധമ്മാനം ഉപനിസ്സയാ ഹോതി. യഥാഹ – ‘‘പഞ്ഞുത്തരാ സബ്ബേ കുസലാ ധമ്മാ’’തി (അ. നി. ൮.൮൩) ച, ‘‘പഞ്ഞാ ഹി സേട്ഠാ കുസലാ വദന്തി, നക്ഖത്തരാജാരിവ താരകാന’’ന്തി (ജാ. ൨.൧൭.൮൧) ച. കുസലാനം ധമ്മാനം പുബ്ബങ്ഗമട്ഠേന പുരതോ ച ഹോതി. യഥാഹ – ‘‘സീലം ഹിരീ ചാപി സതഞ്ച ധമ്മോ, അന്വായികാ പഞ്ഞവതോ ഭവന്തീ’’തി. ഹിരിവിപ്പയോഗേന അനുപ്പത്തിതോ ഈസാബദ്ധാ ഹോതി, മനോസങ്ഖാതസ്സ സമാധിയോത്തസ്സ നിസ്സയപച്ചയതോ യോത്താനം നിസ്സയോ ഹോതി, അച്ചാരദ്ധാതിലീനഭാവപടിസേധനതോ വീരിയബലിബദ്ദാനം ഏകതോ ഗമനം ധാരേതി. യഥാ ച നങ്ഗലം ഫാലയുത്തം കസനകാലേ പഥവിഘനം ഭിന്ദതി, മൂലസന്താനകാനി പദാലേതി, ഏവം സതിയുത്താ പഞ്ഞാ വിപസ്സനാകാലേ ധമ്മാനം സന്തതിസമൂഹകിച്ചാരമ്മണഘനം ഭിന്ദതി, സബ്ബകിലേസമൂലസന്താനകാനി പദാലേതി. സാ ച ഖോ ലോകുത്തരാവ ഇതരാ പന ലോകിയാപി സിയാ. തേനാഹ – ‘‘പഞ്ഞാ മേ യുഗനങ്ഗല’’ന്തി.

ഹിരീയതി ഏതായ പുഗ്ഗലോ, സയം വാ ഹിരീയതി അകുസലപ്പവത്തിം ജിഗുച്ഛതീതി ഹിരീ. തഗ്ഗഹണേന സഹചരണഭാവതോ ഓത്തപ്പം ഗഹിതംയേവ ഹോതി. ഈസാതി യുഗനങ്ഗലസന്ധാരികാ ദാരുയട്ഠി. യഥാ ഹി ബ്രാഹ്മണസ്സ ഈസാ യുഗനങ്ഗലം സന്ധാരേതി, ഏവം ഭഗവതോപി ഹിരീ ലോകിയലോകുത്തരപഞ്ഞാസങ്ഖാതം യുഗനങ്ഗലം സന്ധാരേതി ഹിരിയാ അസതി പഞ്ഞായ അഭാവതോ. യഥാ ച ഈസാപടിബദ്ധം യുഗനങ്ഗലം കിച്ചകരം ഹോതി അചലം അസിഥിലം, ഏവം ഹിരിപടിബദ്ധാ ച പഞ്ഞാ കിച്ചകാരീ ഹോതി അചലാ അസിഥിലാ അബ്ബോകിണ്ണാ അഹിരികേന. തേനാഹ ‘‘ഹിരീ ഈസാ’’തി.

മുനാതീതി മനോ, ചിത്തസ്സേതം അധിവചനം. ഇധ പന മനോസീസേന തംസമ്പയുത്തോ സമാധി അധിപ്പേതോ. യോത്തന്തി രജ്ജുബന്ധനം. തം തിവിധം ഈസായ സഹ യുഗസ്സ ബന്ധനം, യുഗേന സഹ ബലിബദ്ദാനം ബന്ധനം, സാരഥിനാ സഹ ബലിബദ്ദാനം ബന്ധനന്തി. തത്ഥ യഥാ ബ്രാഹ്മണസ്സ യോത്തം ഈസായുഗബലിബദ്ദേ ഏകാബദ്ധേ കത്വാ സകകിച്ചേ പടിപാദേതി, ഏവം ഭഗവതോ സമാധി സബ്ബേവ തേ ഹിരിപഞ്ഞാവീരിയധമ്മേ ഏകാരമ്മണേ അവിക്ഖേപഭാവേന ബന്ധിത്വാ സകകിച്ചേ പടിപാദേതി. തേനാഹ – ‘‘മനോ യോത്ത’’ന്തി.

സരതി ഏതായ ചിരകതാദിമത്ഥം പുഗ്ഗലോ, സയം വാ സരതീതി സതി, സാ അസമ്മുസ്സനലക്ഖണാ. ഫാലേതീതി ഫാലോ. പാജേതി ഏതേനാതി പാജനം. തം ഇധ ‘‘പാചന’’ന്തി വുച്ചതി, പതോദസ്സേതം അധിവചനം. ഫാലോ ച പാചനഞ്ച ഫാലപാചനം. യഥാ ഹി ബ്രാഹ്മണസ്സ ഫാലപാചനം, ഏവം ഭഗവതോ വിപസ്സനായുത്താ മഗ്ഗയുത്താ ച സതി. തത്ഥ യഥാ ഫാലോ നങ്ഗലമനുരക്ഖതി, പുരതോ ചസ്സ ഗച്ഛതി, ഏവം സതി കുസലാനം ധമ്മാനം ഗതിയോ സമന്വേസമാനാ ആരമ്മണേ വാ ഉപട്ഠാപയമാനാ പഞ്ഞാനങ്ഗലം രക്ഖതി, തഥാ ഹി ‘‘സതാരക്ഖേന ചേതസാ വിഹരതീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൧൦.൨൦) ‘‘ആരക്ഖാ’’തി വുത്താ. അസമ്മുസ്സനവസേന ചസ്സ പുരതോ ഹോതി. സതിപരിചിതേ ഹി ധമ്മേ പഞ്ഞാ പജാനാതി, നോ സമ്മുട്ഠേ. യഥാ ച പാചനം ബലിബദ്ദാനം വിജ്ഝനഭയം ദസ്സേന്തം സംസീദനം ന ദേതി, ഉപ്പഥഗമനഞ്ച വാരേതി, ഏവം സതി വീരിയബലിബദ്ദാനം അപായഭയം ദസ്സേന്തീ കോസജ്ജസംസീദനം ന ദേതി, കാമഗുണസങ്ഖാതേ അഗോചരേ ചാരം നിവാരേത്വാ കമ്മട്ഠാനേ നിയോജേന്തീ ഉപ്പഥഗമനഞ്ച വാരേതി. തേനാഹ – ‘‘സതി മേ ഫാലപാചന’’ന്തി.

൭൮. കായഗുത്തോതി തിവിധേന കായസുചരിതേന ഗുത്തോ. വചീഗുത്തോതി ചതുബ്ബിധേന വചീസുചരിതേന ഗുത്തോ. ഏത്താവതാ പാതിമോക്ഖസംവരസീലം വുത്തം. ആഹാരേ ഉദരേ യതോതി ഏത്ഥ ആഹാരമുഖേന സബ്ബപച്ചയാനം സങ്ഗഹിതത്താ ചതുബ്ബിധേപി പച്ചയേ യതോ സംയതോ നിരുപക്കിലേസോതി അത്ഥോ. ഇമിനാ ആജീവപാരിസുദ്ധിസീലം വുത്തം. ഉദരേ യതോതി ഉദരേ യതോ സംയതോ മിതഭോജീ, ആഹാരേ മത്തഞ്ഞൂതി വുത്തം ഹോതി. ഇമിനാ ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുതാമുഖേന പച്ചയപടിസേവനസീലം വുത്തം. തേന കിം ദീപേതി? യഥാ ത്വം, ബ്രാഹ്മണ, ബീജം വപിത്വാ സസ്സപരിപാലനത്ഥം കണ്ടകവതിം വാ രുക്ഖവതിം വാ പാകാരപരിക്ഖേപം വാ കരോസി, തേന തേ ഗോമഹിംസമിഗഗണാ പവേസം അലഭന്താ സസ്സം ന വിലുമ്പന്തി, ഏവമഹമ്പി സദ്ധാബീജം വപിത്വാ നാനപ്പകാരകുസലസസ്സപരിപാലനത്ഥം കായവചീആഹാരഗുത്തിമയം തിവിധപരിക്ഖേപം കരോമി. തേന മേ രാഗാദിഅകുസലധമ്മഗോമഹിംസമിഗഗണാ പവേസം അലഭന്താ നാനപ്പകാരകുസലസസ്സം ന വിലുമ്പന്തീതി.

സച്ചം കരോമി നിദ്ദാനന്തി ഏത്ഥ ദ്വീഹി ദ്വാരേഹി അവിസംവാദനം സച്ചം. നിദ്ദാനന്തി ഛേദനം ലുനനം ഉപ്പാടനം, കരണത്ഥേ ചേതം ഉപയോഗവചനം വേദിതബ്ബം. അയഞ്ഹി ഏത്ഥ അത്ഥോ ‘‘സച്ചേന കരോമി നിദ്ദാന’’ന്തി. കിം വുത്തം ഹോതി? യഥാ ത്വം ബാഹിരം കസിം കസിത്വാ സസ്സദൂസകാനം തിണാനം ഹത്ഥേന വാ അസിതേന വാ നിദ്ദാനം കരോസി; ഏവമഹമ്പി അജ്ഝത്തികം കസിം കസിത്വാ കുസലസസ്സദൂസകാനം വിസംവാദനതിണാനം സച്ചേന നിദ്ദാനം കരോമി. ഞാണസച്ചം വാ ഏത്ഥ സച്ചന്തി വേദിതബ്ബം, യം തം യഥാഭൂതഞാണന്തി വുച്ചതി. തേന അത്തസഞ്ഞാദീനം തിണാനം നിദ്ദാനം കരോമീതി ഏവം യോജേതബ്ബം. അഥ വാ നിദ്ദാനന്തി ഛേദകം ലാവകം, ഉപ്പാടകന്തി അത്ഥോ. ഏവം സന്തേ യഥാ ത്വം ദാസം വാ കമ്മകരം വാ നിദ്ദാനം കരോസി, ‘‘നിദ്ദേഹി തിണാനീ’’തി തിണാനം ഛേദകം ലാവകം ഉപ്പാടകം കരോസി; ഏവമഹം സച്ചം കരോമീതി ഉപയോഗവചനേനേവ വത്തും യുജ്ജതി. അഥ വാ സച്ചന്തി ദിട്ഠിസച്ചം. തമഹം നിദ്ദാനം കരോമി, ഛിന്ദിതബ്ബം ലുനിതബ്ബം ഉപ്പാടേതബ്ബം കരോമീതി ഏവമ്പി ഉപയോഗവചനേനേവ വത്തും യുജ്ജതി.

സോരച്ചം മേ പമോചനന്തി ഏത്ഥ യം തം ‘‘കായികോ അവീതിക്കമോ, വാചസികോ അവീതിക്കമോ’’തി, ഏവം സീലമേവ ‘‘സോരച്ച’’ന്തി വുത്തം, ന തം ഇധ അധിപ്പേതം, വുത്തമേവ ഏതം ‘‘കായഗുത്തോ’’തിആദിനാ നയേന, അരഹത്തഫലം പന അധിപ്പേതം. തമ്പി ഹി സുന്ദരേ നിബ്ബാനേ രതഭാവതോ ‘‘സോരച്ച’’ന്തി വുച്ചതി. പമോചനന്തി യോഗ്ഗവിസ്സജ്ജനം. കിം വുത്തം ഹോതി? യഥാ തവ പമോചനം പുനപി സായന്ഹേ വാ ദുതിയദിവസേ വാ അനാഗതസംവച്ഛരേ വാ യോജേതബ്ബതോ അപ്പമോചനമേവ ഹോതി, ന മമ ഏവം. ന ഹി മമ അന്തരാ മോചനം നാമ അത്ഥി. അഹഞ്ഹി ദീപങ്കരദസബലകാലതോ പഭുതി പഞ്ഞാനങ്ഗലേ വീരിയബലിബദ്ദേ യോജേത്വാ ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച മഹാകസിം കസന്തോ താവ ന മുഞ്ചിം, യാവ ന സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝി. യദാ ച മേ സബ്ബം തം കാലം ഖേപേത്വാ ബോധിരുക്ഖമൂലേ അപരാജിതപല്ലങ്കേ നിസിന്നസ്സ സബ്ബഗുണപരിവാരം അരഹത്തഫലം ഉദപാദി, തദാ മയാ തം സബ്ബുസ്സുക്കപടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പത്തിയാ പമുത്തം, ന ദാനി പുന യോജേതബ്ബം ഭവിസ്സതീതി. ഏതമത്ഥം സന്ധായാഹ ഭഗവാ – ‘‘സോരച്ചം മേ പമോചന’’ന്തി.

൭൯. വീരിയം മേ ധുരധോരയ്ഹന്തി ഏത്ഥ വീരിയന്തി ‘‘കായികോ വാ, ചേതസികോ വാ വീരിയാരമ്ഭോ’’തിആദിനാ നയേന വുത്തപധാനം. ധുരായം ധോരയ്ഹം ധുരധോരയ്ഹം, ധുരം വഹതീതി അത്ഥോ. യഥാ ഹി ബ്രാഹ്മണസ്സ ധുരായം ധോരയ്ഹാകഡ്ഢിതം നങ്ഗലം ഭൂമിഘനം ഭിന്ദതി, മൂലസന്താനകാനി ച പദാലേതി, ഏവം ഭഗവതോ വീരിയാകഡ്ഢിതം പഞ്ഞാനങ്ഗലം യഥാവുത്തം ഘനം ഭിന്ദതി, കിലേസസന്താനകാനി ച പദാലേതി. തേനാഹ – ‘‘വീരിയം മേ ധുരധോരയ്ഹ’’ന്തി. അഥ വാ പുരിമധുരം വഹന്താ ധുരാ, മൂലധുരം വഹന്താ ധോരയ്ഹാ; ധുരാ ച ധോരയ്ഹാ ച ധുരധോരയ്ഹാ. തത്ഥ യഥാ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഏകമേകസ്മിം നങ്ഗലേ ചതുബലിബദ്ദപ്പഭേദം ധുരധോരയ്ഹം വഹന്തം ഉപ്പന്നാനുപ്പന്നതിണമൂലഘാതം സസ്സസമ്പത്തിഞ്ച സാധേതി, ഏവം ഭഗവതോ ചതുസമ്മപ്പധാനവീരിയപ്പഭേദം ധുരധോരയ്ഹം വഹന്തം ഉപ്പന്നാനുപ്പന്നാകുസലമൂലഘാതം കുസലസമ്പത്തിഞ്ച സാധേതി. തേനാഹ – ‘‘വീരിയം മേ ധുരധോരയ്ഹ’’ന്തി.

യോഗക്ഖേമാധിവാഹനന്തി ഏത്ഥ യോഗേഹി ഖേമത്താ ‘‘യോഗക്ഖേമ’’ന്തി നിബ്ബാനം വുച്ചതി, തം അധികത്വാ വാഹീയതി, അഭിമുഖം വാ വാഹീയതീതി അധിവാഹനം. യോഗക്ഖേമസ്സ അധിവാഹനം യോഗക്ഖേമാധിവാഹനം. തേന കിം ദീപേതി? യഥാ തവ ധുരധോരയ്ഹം പുരത്ഥിമം ദിസം പച്ഛിമാദീസു വാ അഞ്ഞതരം അഭിമുഖം വാഹീയതി, തഥാ മമ ധുരധോരയ്ഹം നിബ്ബാനാഭിമുഖം വാഹീയതി.

ഏവം വാഹിയമാനഞ്ച ഗച്ഛതി അനിവത്തന്തം. യഥാ തവ നങ്ഗലം വഹന്തം ധുരധോരയ്ഹം ഖേത്തകോടിം പത്വാ പുന നിവത്തതി, ഏവം അനിവത്തന്തം ദീപങ്കരകാലതോ പഭുതി ഗച്ഛതേവ. യസ്മാ വാ തേന തേന മഗ്ഗേന പഹീനാ കിലേസാ പുനപ്പുനം പഹാതബ്ബാ ന ഹോന്തി, യഥാ തവ നങ്ഗലേന ഛിന്നാനി തിണാനി പുനപി അപരസ്മിം സമയേ ഛിന്ദിതബ്ബാനി ഹോന്തി, തസ്മാപി ഏതം പഠമമഗ്ഗവസേന ദിട്ഠേകട്ഠേ കിലേസേ, ദുതിയവസേന ഓളാരികേ, തതിയവസേന അനുസഹഗതേ കിലേസേ, ചതുത്ഥവസേന സബ്ബകിലേസേ പജഹന്തം ഗച്ഛതി അനിവത്തന്തം. അഥ വാ ഗച്ഛതി അനിവത്തന്തി നിവത്തനരഹിതം ഹുത്വാ ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. ന്തി തം ധുരധോരയ്ഹം. ഏവമ്പേത്ഥ പദച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ. ഏവം ഗച്ഛന്തഞ്ച യഥാ തവ ധുരധോരയ്ഹം ന തം ഠാനം ഗച്ഛതി, യത്ഥ ഗന്ത്വാ കസ്സകോ അസോകോ നിസ്സോകോ വിരജോ ഹുത്വാ ന സോചതി, ഏതം പന തം ഠാനം ഗച്ഛതി, യത്ഥ ഗന്ത്വാ ന സോചതി. യത്ഥ സതിപാചനേന ഏതം വീരിയധുരധോരയ്ഹം ചോദേന്തോ ഗന്ത്വാ മാദിസോ കസ്സകോ അസോകോ നിസ്സോകോ വിരജോ ഹുത്വാ ന സോചതി, തം സബ്ബസോകസല്ലസമുഗ്ഘാതഭൂതം നിബ്ബാനാമതസങ്ഖാതം ഠാനം ഗച്ഛതീതി.

൮൦. ഇദാനി നിഗമനം കരോന്തോ ഭഗവാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഏവമേസാ കസീ കട്ഠാ, സാ ഹോതി അമതപ്ഫലാ;

ഏതം കസിം കസിത്വാന, സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി.

തസ്സായം സങ്ഖേപത്ഥോ – മയാ ബ്രാഹ്മണ ഏസാ സദ്ധാബീജാ തപോവുട്ഠിയാ അനുഗ്ഗഹിതാ കസി, പഞ്ഞാമയം യുഗനങ്ഗലം, ഹിരിമയഞ്ച ഈസം, മനോമയേന യോത്തേന, ഏകാബദ്ധം കത്വാ, പഞ്ഞാനങ്ഗലേ സതിഫാലം ആകോടേത്വാ, സതിപാചനം ഗഹേത്വാ, കായവചീആഹാരഗുത്തിയാ ഗോപേത്വാ, സച്ചം നിദ്ദാനം കത്വാ, സോരച്ചം പമോചനം വീരിയം ധുരധോരയ്ഹം യോഗക്ഖേമാഭിമുഖം അനിവത്തന്തം വാഹേന്തേന കട്ഠാ, കസികമ്മപരിയോസാനം ചതുബ്ബിധം സാമഞ്ഞഫലം പാപിതാ, സാ ഹോതി അമതപ്ഫലാ, സാ ഏസാ കസി അമതപ്ഫലാ ഹോതി. അമതം വുച്ചതി നിബ്ബാനം, നിബ്ബാനാനിസംസാ ഹോതീതി അത്ഥോ. സാ ഖോ പനേസാ കസി ന മമേവേകസ്സ അമതപ്ഫലാ ഹോതി, അപിച, ഖോ, പന യോ കോചി ഖത്തിയോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ വേസ്സോ വാ സുദ്ദോ വാ ഗഹട്ഠോ വാ പബ്ബജിതോ വാ ഏതം കസിം കസതി, സോ സബ്ബോപി ഏതം കസിം കസിത്വാന, സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതി, സബ്ബസ്മാ വട്ടദുക്ഖദുക്ഖദുക്ഖസങ്ഖാരദുക്ഖവിപരിണാമദുക്ഖാ പമുച്ചതീതി. ഏവം ഭഗവാ ബ്രാഹ്മണസ്സ അരഹത്തനികൂടേന നിബ്ബാനപരിയോസാനം കത്വാ ദേസനം നിട്ഠാപേസി.

തതോ ബ്രാഹ്മണോ ഗമ്ഭീരത്ഥം ദേസനം സുത്വാ ‘‘മമ കസിഫലം ഭുഞ്ജിത്വാ അപരജ്ജു ഏവ ഛാതോ ഹോതി, ഇമസ്സ പന കസി അമതപ്ഫലാ, തസ്സാ ഫലം ഭുഞ്ജിത്വാ സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി ച വിദിത്വാ പസന്നോ പസന്നാകാരം കാതും പായാസം ദാതുമാരദ്ധോ. തേനാഹ ‘‘അഥ ഖോ കസിഭാരദ്വാജോ’’തി. തത്ഥ മഹതിയാതി മഹതിയന്തി അത്ഥോ. കംസപാതിയാതി സുവണ്ണപാതിയം, സതസഹസ്സഗ്ഘനകേ അത്തനോ സുവണ്ണഥാലേ. വഡ്ഢേത്വാതി ഛുപിത്വാ, ആകിരിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ഭഗവതോ ഉപനാമേസീതി സപ്പിമധുഫാണിതാദീഹി വിചിത്രം കത്വാ, ദുകൂലവിതാനേന പടിച്ഛാദേത്വാ, ഉക്ഖിപിത്വാ, സക്കച്ചം തഥാഗതസ്സ അഭിഹരി. കിന്തി? ‘‘ഭുഞ്ജതു ഭവം ഗോതമോ പായാസം, കസ്സകോ ഭവ’’ന്തി. തതോ കസ്സകഭാവസാധകം കാരണമാഹ ‘‘യഞ്ഹി…പേ… കസതീ’’തി, യസ്മാ ഭവം…പേ… കസതീതി വുത്തം ഹോതി. അഥ ഭഗവാ ‘‘ഗാഥാഭിഗീതം മേ’’തി ആഹ.

൮൧. തത്ഥ ഗാഥാഭിഗീതന്തി ഗാഥാഹി അഭിഗീതം, ഗാഥായോ ഭാസിത്വാ ലദ്ധന്തി വുത്തം ഹോതി. മേതി മയാ. അഭോജനേയ്യന്തി ഭുഞ്ജനാരഹം ന ഹോതി. സമ്പസ്സതന്തി സമ്മാ ആജീവസുദ്ധിം പസ്സതം, സമന്താ വാ പസ്സതം സമ്പസ്സതം, ബുദ്ധാനന്തി വുത്തം ഹോതി. നേസ ധമ്മോതി ‘‘ഗാഥാഭിഗീതം ഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ഏസ ധമ്മോ ഏതം ചാരിത്തം ന ഹോതി, തസ്മാ ഗാഥാഭിഗീതം പനുദന്തി ബുദ്ധാ പടിക്ഖിപന്തി ന ഭുഞ്ജന്തീതി. കിം പന ഭഗവതാ പായാസത്ഥം ഗാഥാ അഭിഗീതാ, യേന ഏവമാഹാതി? ന ഏതദത്ഥം അഭിഗീതാ, അപിച, ഖോ, പന പാതോ പട്ഠായ ഖേത്തസമീപേ ഠത്വാ കടച്ഛുഭിക്ഖമ്പി അലഭിത്വാ പുന സകലബുദ്ധഗുണേ പകാസേത്വാ ലദ്ധം തദേതം നടനച്ചകാദീഹി നച്ചിത്വാ ഗായിത്വാ ച ലദ്ധസദിസം ഹോതി, തേന ‘‘ഗാഥാഭിഗീത’’ന്തി വുത്തം. താദിസഞ്ച യസ്മാ ബുദ്ധാനം ന കപ്പതി, തസ്മാ ‘‘അഭോജനേയ്യ’’ന്തി വുത്തം. അപ്പിച്ഛതാനുരൂപഞ്ചേതം ന ഹോതി, തസ്മാപി പച്ഛിമം ജനതം അനുകമ്പമാനേന ച ഏവം വുത്തം. യത്ര ച നാമ പരപ്പകാസിതേനാപി അത്തനോ ഗുണേന ഉപ്പന്നം ലാഭം പടിക്ഖിപന്തി സേയ്യഥാപി അപ്പിച്ഛോ ഘടികാരോ കുമ്ഭകാരോ, തത്ര കഥം കോടിപ്പത്തായ അപ്പിച്ഛതായ സമന്നാഗതോ ഭഗവാ അത്തനാവ അത്തനോ ഗുണപ്പകാസനേന ഉപ്പന്നം ലാഭം സാദിയിസ്സതി, യതോ യുത്തമേവ ഏതം ഭഗവതോ വത്തുന്തി.

ഏത്താവതാ ‘‘അപ്പസന്നം അദാതുകാമം ബ്രാഹ്മണം ഗാഥാഗായനേന ദാതുകാമം കത്വാ, സമണോ ഗോതമോ ഭോജനം പടിഗ്ഗഹേസി, ആമിസകാരണാ ഇമസ്സ ദേസനാ’’തി ഇമമ്ഹാ ലോകാപവാദാ അത്താനം മോചേന്തോ ദേസനാപാരിസുദ്ധിം ദീപേത്വാ, ഇദാനി ആജീവപാരിസുദ്ധിം ദീപേന്തോ ആഹ ‘‘ധമ്മേ സതീ ബ്രാഹ്മണ വുത്തിരേസാ’’തി തസ്സത്ഥോ – ആജീവപാരിസുദ്ധിധമ്മേ വാ ദസവിധസുചരിതധമ്മേ വാ ബുദ്ധാനം ചാരിത്തധമ്മേ വാ സതി സംവിജ്ജമാനേ അനുപഹതേ വത്തമാനേ വുത്തിരേസാ ഏകന്തവോദാതാ ആകാസേ പാണിപ്പസാരണകപ്പാ ഏസനാ പരിയേസനാ ജീവിതവുത്തി ബുദ്ധാനം ബ്രാഹ്മണാതി.

൮൨. ഏവം വുത്തേ ബ്രാഹ്മണോ ‘‘പായാസം മേ പടിക്ഖിപതി, അകപ്പിയം കിരേതം ഭോജനം, അധഞ്ഞോ വതസ്മിം, ദാനം ദാതും ന ലഭാമീ’’തി ദോമനസ്സം ഉപ്പാദേത്വാ ‘‘അപ്പേവ നാമ അഞ്ഞം പടിഗ്ഗണ്ഹേയ്യാ’’തി ച ചിന്തേസി. തം ഞത്വാ ഭഗവാ ‘‘അഹം ഭിക്ഖാചാരവേലം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ആഗതോ – ‘ഏത്തകേന കാലേന ഇമം ബ്രാഹ്മണം പസാദേസ്സാമീ’തി, ബ്രാഹ്മണോ ച ദോമനസ്സം അകാസി. ഇദാനി തേന ദോമനസ്സേന മയി ചിത്തം പകോപേത്വാ അമതവരധമ്മം പടിവിജ്ഝിതും ന സക്ഖിസ്സതീ’’തി ബ്രാഹ്മണസ്സ പസാദജനനത്ഥം തേന പത്ഥിതമനോരഥം പൂരേന്തോ ആഹ ‘‘അഞ്ഞേന ച കേവലിന’’ന്തി. തത്ഥ കേവലിനന്തി സബ്ബഗുണപരിപുണ്ണം, സബ്ബയോഗവിസംയുത്തം വാതി അത്ഥോ. മഹന്താനം സീലക്ഖന്ധാദീനം ഗുണാനം ഏസനതോ മഹേസിം. പരിക്ഖീണസബ്ബാസവത്താ ഖീണാസവം. ഹത്ഥപാദകുക്കുച്ചമാദിം കത്വാ വൂപസന്തസബ്ബകുക്കുച്ചത്താ കുക്കുച്ചവൂപസന്തം. ഉപട്ഠഹസ്സൂതി പരിവിസസ്സു പടിമാനയസ്സു. ഏവം ബ്രാഹ്മണേന ചിത്തേ ഉപ്പാദിതേപി പരിയായമേവ ഭണതി, ന തു ഭണതി ‘‘ദേഹി, ആഹരാഹീ’’തി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

അഥ ബ്രാഹ്മണോ ‘‘അയം പായാസോ ഭഗവതോ ആനീതോ നാഹം അരഹാമി തം അത്തനോ ഛന്ദേന കസ്സചി ദാതു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ആഹ ‘‘അഥ കസ്സ ചാഹ’’ന്തി. തതോ ഭഗവാ ‘‘തം പായാസം ഠപേത്വാ തഥാഗതം തഥാഗതസാവകഞ്ച അഞ്ഞസ്സ അജീരണധമ്മോ’’തി ഞത്വാ ആഹ – ‘‘ന ഖ്വാഹം ത’’ന്തി. തത്ഥ സദേവകവചനേന പഞ്ചകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണം, സമാരകവചനേന ഛട്ഠകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണം, സബ്രഹ്മകവചനേന രൂപാവചരബ്രഹ്മഗ്ഗഹണം അരൂപാവചരാ പന ഭുഞ്ജേയ്യുന്തി അസമ്ഭാവനേയ്യാ. സസ്സമണബ്രാഹ്മണിവചനേന സാസനപച്ചത്ഥികപച്ചാമിത്തസമണബ്രാഹ്മണഗ്ഗഹണം സമിതപാപബാഹിതപാപസമണബ്രാഹ്മണഗ്ഗഹണഞ്ച. പജാവചനേന സത്തലോകഗ്ഗഹണം, സദേവമനുസ്സവചനേന സമ്മുതിദേവഅവസേസമനുസ്സഗ്ഗഹണം. ഏവമേത്ഥ തീഹി വചനേഹി ഓകാസലോകോ, ദ്വീഹി പജാവസേന സത്തലോകോ ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ. ഏസ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരം പന ആളവകസുത്തേ വണ്ണയിസ്സാമ.

കസ്മാ പന സദേവകാദീസു കസ്സചി ന സമ്മാ പരിണാമം ഗച്ഛേയ്യാതി? ഓളാരികേ സുഖുമോജാപക്ഖിപനതോ. ഇമസ്മിഞ്ഹി പായാസേ ഭഗവന്തം ഉദ്ദിസ്സ ഗഹിതമത്തേയേവ ദേവതാഹി ഓജാ പക്ഖിത്താ യഥാ സുജാതായ പായാസേ, ചുന്ദസ്സ ച സൂകരമദ്ദവേ പച്ചമാനേ, വേരഞ്ജായഞ്ച ഭഗവതാ ഗഹിതഗഹിതാലോപേ, ഭേസജ്ജക്ഖന്ധകേ ച കച്ചാനസ്സ ഗുള്ഹകുമ്ഭസ്മിം അവസിട്ഠഗുള്ഹേ. സോ ഓളാരികേ സുഖുമോജാപക്ഖിപനതോ ദേവാനം ന പരിണമതി. ദേവാ ഹി സുഖുമസരീരാ, തേസം ഓളാരികോ മനുസ്സാഹാരോ ന സമ്മാ പരിണമതി. മനുസ്സാനമ്പി ന പരിണമതി. മനുസ്സാ ഹി ഓളാരികസരീരാ, തേസം സുഖുമാ ദിബ്ബോജാ ന സമ്മാ പരിണമതി. തഥാഗതസ്സ പന പകതിഅഗ്ഗിനാവ പരിണമതി, സമ്മാ ജീരതി. കായബലഞാണബലപ്പഭാവേനാതി ഏകേ തഥാഗതസാവകസ്സ ഖീണാസവസ്സേതം സമാധിബലേന മത്തഞ്ഞുതായ ച പരിണമതി, ഇതരേസം ഇദ്ധിമന്താനമ്പി ന പരിണമതി. അചിന്തനീയം വാ ഏത്ഥ കാരണം, ബുദ്ധവിസയോ ഏസോതി.

തേന ഹി ത്വന്തി യസ്മാ അഞ്ഞം ന പസ്സാമി, മമ ന കപ്പതി, മമ അകപ്പന്തം സാവകസ്സാപി മേ ന കപ്പതി, തസ്മാ ത്വം ബ്രാഹ്മണാതി വുത്തം ഹോതി. അപ്പഹരിതേതി പരിത്തഹരിതതിണേ, അപ്പരുള്ഹരിതതിണേ വാ പാസാണപിട്ഠിസദിസേ. അപ്പാണകേതി നിപ്പാണകേ, പായാസജ്ഝോത്ഥരണകാരണേന മരിതബ്ബപാണരഹിതേ വാ മഹാഉദകക്ഖന്ധേ. സഹ തിണനിസ്സിതേഹി പാണേഹി തിണാനം പാണകാനഞ്ച അനുരക്ഖണത്ഥായ ഏതം വുത്തം. ചിച്ചിടായതി ചിടിചിടായതീതി ഏവം സദ്ദം കരോതി. സംധൂപായതീതി സമന്താ ധൂപായതി. സമ്പധൂപായതീതി തഥേവ അധിമത്തം ധൂപായതി. കസ്മാ ഏവം അഹോസീതി? ഭഗവതോ ആനുഭാവേന, ന ഉദകസ്സ, ന പായാസസ്സ, ന ബ്രാഹ്മണസ്സ, ന അഞ്ഞേസം ദേവയക്ഖാദീനം. ഭഗവാ ഹി ബ്രാഹ്മണസ്സ ധമ്മസംവേഗത്ഥം തഥാ അധിട്ഠാസി. സേയ്യഥാപി നാമാതി ഓപമ്മനിദസ്സനമത്തമേതം, യഥാ ഫാലോതി ഏത്തകമേവ വുത്തം ഹോതി. സംവിഗ്ഗോ ചിത്തേന, ലോമഹട്ഠജാതോ സരീരേന. സരീരേ കിരസ്സ നവനവുതിലോമകൂപസഹസ്സാനി സുവണ്ണഭിത്തിയാ ആഹതമണിനാഗദന്താ വിയ ഉദ്ധഗ്ഗാ അഹേസും. സേസം പാകടമേവ.

പാദേസു പന നിപതിത്വാ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനം അബ്ഭനുമോദമാനോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച ‘‘അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമ, അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമാ’’തി. അബ്ഭനുമോദനേ ഹി അയമിധ അഭിക്കന്ത സദ്ദോ. വിത്ഥാരതോ പനസ്സ മങ്ഗലസുത്തവണ്ണനായം അത്ഥവണ്ണനാ ആവി ഭവിസ്സതി. യസ്മാ ച അബ്ഭനുമോദനത്ഥേ, തസ്മാ സാധു സാധു ഭോ ഗോതമാതി വുത്തം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

‘‘ഭയേ കോധേ പസംസായം, തുരിതേ കോതൂഹലച്ഛരേ;

ഹാസേ സോകേ പസാദേ ച, കരേ ആമേഡിതം ബുധോ’’തി. –

ഇമിനാ ച ലക്ഖണേന ഇധ പസാദവസേന പസംസാവസേന ചായം ദ്വിക്ഖത്തും വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ. അഥ വാ അഭിക്കന്തന്തി അഭികന്തം അതിഇട്ഠം, അതിമനാപം, അതിസുന്ദരന്തി വുത്തം ഹോതി.

തത്ഥ ഏകേന അഭിക്കന്തസദ്ദേന ദേസനം ഥോമേതി, ഏകേന അത്തനോ പസാദം. അയഞ്ഹി ഏത്ഥ അധിപ്പായോ – അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമ, യദിദം ഭോതോ ഗോതമസ്സ ധമ്മദേസനാ, അഭിക്കന്തം യദിദം ഭോതോ ഗോതമസ്സ ധമ്മദേസനം ആഗമ്മ മമ പസാദോതി. ഭഗവതോ ഏവ വാ വചനം ദ്വേ ദ്വേ അത്ഥേ സന്ധായ ഥോമേതി – ഭോതോ ഗോതമസ്സ വചനം അഭിക്കന്തം ദോസനാസനതോ, അഭിക്കന്തം ഗുണാധിഗമനതോ, തഥാ സദ്ധാജനനതോ, പഞ്ഞാജനനതോ, സാത്ഥതോ, സബ്യഞ്ജനതോ, ഉത്താനപദതോ, ഗമ്ഭീരത്ഥതോ, കണ്ണസുഖതോ, ഹദയങ്ഗമതോ, അനത്തുക്കംസനതോ, അപരവമ്ഭനതോ, കരുണാസീതലതോ, പഞ്ഞാവദാതതോ, ആപാഥരമണീയതോ, വിമദ്ദക്ഖമതോ, സുയ്യമാനസുഖതോ, വീമംസിയമാനഹിതതോതി ഏവമാദീഹി യോജേതബ്ബം.

തതോ പരമ്പി ചതൂഹി ഉപമാഹി ദേസനംയേവ ഥോമേതി. തത്ഥ നിക്കുജ്ജിതന്തി അധോമുഖട്ഠപിതം, ഹേട്ഠാ മുഖജാതം വാ. ഉക്കുജ്ജേയ്യാതി ഉപരിമുഖം കരേയ്യ. പടിച്ഛന്നന്തി തിണപണ്ണാദിച്ഛാദിതം. വിവരേയ്യാതി ഉഗ്ഘാടേയ്യ. മൂള്ഹസ്സാതി ദിസാമൂള്ഹസ്സ. മഗ്ഗം ആചിക്ഖേയ്യാതി ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ ‘‘ഏസ മഗ്ഗോ’’തി വദേയ്യ. അന്ധകാരേതി കാളപക്ഖചാതുദ്ദസീഅഡ്ഢരത്തഘനവനസണ്ഡമേഘപടലേഹി ചതുരങ്ഗേ തമസി. അയം താവ പദത്ഥോ.

അയം പന അധിപ്പായയോജനാ – യഥാ കോചി നിക്കുജ്ജിതം ഉക്കുജ്ജേയ്യ, ഏവം സദ്ധമ്മവിമുഖം അസദ്ധമ്മപതിതം മം അസദ്ധമ്മാ വുട്ഠാപേന്തേന, യഥാ പടിച്ഛന്നം വിവരേയ്യ; ഏവം കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനന്തരധാനാ പഭുതി മിച്ഛാദിട്ഠിഗഹനപടിച്ഛന്നം സാസനം വിവരന്തേന, യഥാ മൂള്ഹസ്സ മഗ്ഗം ആചിക്ഖേയ്യ, ഏവം കുമ്മഗ്ഗമിച്ഛാമഗ്ഗപടിപന്നസ്സ മേ സഗ്ഗമോക്ഖമഗ്ഗം ആചിക്ഖന്തേന, യഥാ അന്ധകാരേ തേലപജ്ജോതം ധാരേയ്യ, ഏവം മോഹന്ധകാരനിമുഗ്ഗസ്സ മേ ബുദ്ധാദിരതനരൂപാനി അപസ്സതോ തപ്പടിച്ഛാദകമോഹന്ധകാരവിദ്ധംസകദേസനാപജ്ജോതധാരണേന മയ്ഹം ഭോതാ ഗോതമേന ഏതേഹി പരിയായേഹി ദേസിതത്താ അനേകപരിയായേന ധമ്മോ പകാസിതോ.

അഥ വാ ഏകച്ചിയേന മത്തേന യസ്മാ അയം ധമ്മോ ദുക്ഖദസ്സനേന അസുഭേ ‘‘സുഭ’’ന്തി വിപല്ലാസപ്പഹാനേന ച നിക്കുജ്ജിതുക്കുജ്ജിതസദിസോ, സമുദയദസ്സനേന ദുക്ഖേ ‘‘സുഖ’’ന്തി വിപല്ലാസപ്പഹാനേന ച പടിച്ഛന്നവിവരണസദിസോ, നിരോധദസ്സനേന അനിച്ചേ ‘‘നിച്ച’’ന്തി വിപല്ലാസപ്പഹാനേന ച മൂള്ഹസ്സ മഗ്ഗാചിക്ഖണസദിസോ, മഗ്ഗദസ്സനേന അനത്തനി ‘‘അത്താ’’തി വിപല്ലാസപ്പഹാനേന ച അന്ധകാരേ പജ്ജോതസദിസോ, തസ്മാ സേയ്യഥാപി നാമ നിക്കുജ്ജിതം വാ ഉക്കുജ്ജേയ്യ…പേ… പജ്ജോതം ധാരേയ്യ ‘‘ചക്ഖുമന്തോ രൂപാനി ദക്ഖന്തീ’’തി, ഏവം പകാസിതോ ഹോതി.

യസ്മാ പനേത്ഥ സദ്ധാതപകായഗുത്തതാദീഹി സീലക്ഖന്ധോ പകാസിതോ ഹോതി, പഞ്ഞായ പഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, ഹിരിമനാദീഹി സമാധിക്ഖന്ധോ, യോഗക്ഖേമേന നിരോധോതി ഏവം തിക്ഖന്ധോ അരിയമഗ്ഗോ നിരോധോ ചാതി സരൂപേനേവ ദ്വേ അരിയസച്ചാനി പകാസിതാനി. തത്ഥ മഗ്ഗോ പടിപക്ഖോ സമുദയസ്സ, നിരോധോ ദുക്ഖസ്സാതി പടിപക്ഖേന ദ്വേ. ഇതി ഇമിനാ പരിയായേന ചത്താരി സച്ചാനി പകാസിതാനി. തസ്മാ അനേകപരിയായേന പകാസിതോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ.

ഏസാഹന്തിആദീസു ഏസോ അഹന്തി ഏസാഹം. സരണം ഗച്ഛാമീതി പാദേസു നിപതിത്വാ പണിപാതേന സരണഗമനേന ഗതോപി ഇദാനി വാചായ സമാദിയന്തോ ആഹ. അഥ വാ പണിപാതേന ബുദ്ധംയേവ സരണം ഗതോതി ഇദാനി തം ആദിം കത്വാ സേസേ ധമ്മസങ്ഘേപി ഗന്തും ആഹ. അജ്ജതഗ്ഗേതി അജ്ജതം ആദിം കത്വാ, അജ്ജദഗ്ഗേതി വാ പാഠോ, ദ-കാരോ പദസന്ധികരോ, അജ്ജ അഗ്ഗം കത്വാതി വുത്തം ഹോതി. പാണേഹി ഉപേതം പാണുപേതം, യാവ മേ ജീവിതം പവത്തതി, താവ ഉപേതം, അനഞ്ഞസത്ഥുകം തീഹി സരണഗമനേഹി സരണം ഗതം മം ഭവം ഗോതമോ ധാരേതു ജാനാതൂതി വുത്തം ഹോതി. ഏത്താവതാ അനേന സുതാനുരൂപാ പടിപത്തി ദസ്സിതാ ഹോതി. നിക്കുജ്ജിതാദീഹി വാ സത്ഥുസമ്പത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇമിനാ ‘‘ഏസാഹ’’ന്തിആദിനാ സിസ്സസമ്പത്തി ദസ്സിതാ. തേന വാ പഞ്ഞാപടിലാഭം ദസ്സേത്വാ ഇമിനാ സദ്ധാപടിലാഭോ ദസ്സിതോ. ഇദാനി ഏവം പടിലദ്ധസദ്ധേന പഞ്ഞവതാ യം കത്തബ്ബം, തം കത്തുകാമോ ഭഗവന്തം യാചതി ‘‘ലഭേയ്യാഹ’’ന്തി. തത്ഥ ഭഗവതോ ഇദ്ധിയാദീഹി അഭിപ്പസാദിതചിത്തോ ‘‘ഭഗവാപി ചക്കവത്തിരജ്ജം പഹായ പബ്ബജിതോ, കിമങ്ഗം പനാഹ’’ന്തി സദ്ധായ പബ്ബജ്ജം യാചതി, തത്ഥ പരിപൂരകാരിതം പത്ഥേന്തോ പഞ്ഞായ ഉപസമ്പദം. സേസം പാകടമേവ.

ഏകോ വൂപകട്ഠോതിആദീസു പന ഏകോ കായവിവേകേന, വൂപകട്ഠോ ചിത്തവിവേകേന, അപ്പമത്തോ കമ്മട്ഠാനേ സതിഅവിജഹനേന, ആതാപീ കായികചേതസികവീരിയസങ്ഖാതേന ആതാപേന, പഹിതത്തോ കായേ ച ജീവിതേ ച അനപേക്ഖതായ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരഇരിയാപഥവിഹാരേന. ന ചിരസ്സേവാതി പബ്ബജ്ജം ഉപാദായ വുച്ചതി. കുലപുത്താതി ദുവിധാ കുലപുത്താ, ജാതികുലപുത്താ, ആചാരകുലപുത്താ ച. അയം പന ഉഭയഥാപി കുലപുത്തോ. അഗാരസ്മാതി ഘരാ. അഗാരാനം ഹിതം അഗാരിയം കസിഗോരക്ഖാദികുടുമ്ബപോസനകമ്മം വുച്ചതി. നത്ഥി ഏത്ഥ അഗാരിയന്തി അനഗാരിയം, പബ്ബജ്ജായേതം അധിവചനം പബ്ബജന്തീതി ഉപഗച്ഛന്തി ഉപസങ്കമന്തി. തദനുത്തരന്തി തം അനുത്തരം. ബ്രഹ്മചരിയപരിയോസാനന്തി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ പരിയോസാനം, അരഹത്തഫലന്തി വുത്തം ഹോതി. തസ്സ ഹി അത്ഥായ കുലപുത്താ പബ്ബജന്തി. ദിട്ഠേവ ധമ്മേതി തസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ. സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാതി അത്തനായേവ പഞ്ഞായ പച്ചക്ഖം കത്വാ, അപരപ്പച്ചയം ഞത്വാതി അത്ഥോ. ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസീതി പാപുണിത്വാ സമ്പാദേത്വാ വാ വിഹാസി. ഏവം വിഹരന്തോ ച ഖീണാ ജാതി…പേ… അബ്ഭഞ്ഞാസി. ഏതേനസ്സ പച്ചവേക്ഖണഭൂമിം ദസ്സേതി.

കതമാ പനസ്സ ജാതി ഖീണാ, കഥഞ്ച നം അബ്ഭഞ്ഞാസീതി? വുച്ചതേ – ന താവസ്സ അതീതാ ജാതി ഖീണാ പുബ്ബേവ ഖീണത്താ, ന അനാഗതാ അനാഗതേ വായാമാഭാവതോ, ന പച്ചുപ്പന്നാ വിജ്ജമാനത്താ. യാ പന മഗ്ഗസ്സ അഭാവിതത്താ ഉപ്പജ്ജേയ്യ ഏകചതുപഞ്ചവോകാരഭവേസു ഏകചതുപഞ്ചക്ഖന്ധപ്പഭേദാ ജാതി, സാ മഗ്ഗസ്സ ഭാവിതത്താ അനുപ്പാദധമ്മതം ആപജ്ജനേന ഖീണാ. തം സോ മഗ്ഗഭാവനായ പഹീനകിലേസേ പച്ചവേക്ഖിത്വാ കിലേസാഭാവേ വിജ്ജമാനമ്പി കമ്മം ആയതിം അപടിസന്ധികം ഹോതീതി ജാനന്തോ ജാനാതി.

വുസിതന്തി വുത്ഥം പരിവുത്ഥം, കതം ചരിതം നിട്ഠാപിതന്തി അത്ഥോ. ബ്രഹ്മചരിയന്തി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയം. കതം കരണീയന്തി ചതൂസു സച്ചേസു ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി പരിഞ്ഞാപഹാനസച്ഛികിരിയഭാവനാവസേന സോളസവിധമ്പി കിച്ചം നിട്ഠാപിതന്തി അത്ഥോ. നാപരം ഇത്ഥത്തായാതി ഇദാനി പുന ഇത്ഥഭാവായ ഏവം സോളസകിച്ചഭാവായ കിലേസക്ഖയായ വാ മഗ്ഗഭാവനാ നത്ഥീതി. അഥ വാ ഇത്ഥത്തായാതി ഇത്ഥഭാവതോ, ഇമസ്മാ ഏവംപകാരാ ഇദാനി വത്തമാനക്ഖന്ധസന്താനാ അപരം ഖന്ധസന്താനം നത്ഥി. ഇമേ പന പഞ്ചക്ഖന്ധാ പരിഞ്ഞാതാ തിട്ഠന്തി ഛിന്നമൂലകോ രുക്ഖോ വിയാതി അബ്ഭഞ്ഞാസി. അഞ്ഞതരോതി ഏകോ. അരഹതന്തി അരഹന്താനം. മഹാസാവകാനം അബ്ഭന്തരോ ആയസ്മാ ഭാരദ്വാജോ അഹോസീതി അയം കിരേത്ഥ അധിപ്പായോതി.

പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ

സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ കസിഭാരദ്വാജസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ചുന്ദസുത്തവണ്ണനാ

൮൩. പുച്ഛാമി മുനിം പഹൂതപഞ്ഞന്തി ചുന്ദസുത്തം. കാ ഉപ്പത്തി? സങ്ഖേപതോ താവ അത്തജ്ഝാസയപരജ്ഝാസയഅട്ഠുപ്പത്തിപുച്ഛാവസികഭേദതോ ചതൂസു ഉപ്പത്തീസു ഇമസ്സ സുത്തസ്സ പുച്ഛാവസികാ ഉപ്പത്തി. വിത്ഥാരതോ പന ഏകം സമയം ഭഗവാ മല്ലേസു ചാരികം ചരമാനോ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം യേന പാവാ തദവസരി. തത്ര സുദം ഭഗവാ പാവായം വിഹരതി ചുന്ദസ്സ കമ്മാരപുത്തസ്സ അമ്ബവനേ. ഇതോ പഭുതി യാവ ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന യേന ചുന്ദസ്സ കമ്മാരപുത്തസ്സ നിവേസനം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൧൮൯), താവ സുത്തേ ആഗതനയേനേവ വിത്ഥാരേതബ്ബം.

ഏവം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം നിസിന്നേ ഭഗവതി ചുന്ദോ കമ്മാരപുത്തോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസന്തോ ബ്യഞ്ജനസൂപാദിഗഹണത്ഥം ഭിക്ഖൂനം സുവണ്ണഭാജനാനി ഉപനാമേസി. അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേ കേചി ഭിക്ഖൂ സുവണ്ണഭാജനാനി പടിച്ഛിംസു കേചി ന പടിച്ഛിംസു. ഭഗവതോ പന ഏകമേവ ഭാജനം അത്തനോ സേലമയം പത്തം, ദുതിയഭാജനം ബുദ്ധാ ന ഗണ്ഹന്തി. തത്ഥ അഞ്ഞതരോ പാപഭിക്ഖു സഹസ്സഗ്ഘനകം സുവണ്ണഭാജനം അത്തനോ ഭോജനത്ഥായ സമ്പത്തം ഥേയ്യചിത്തേന കുഞ്ചികത്ഥവികായ പക്ഖിപി. ചുന്ദോ പരിവിസിത്വാ ഹത്ഥപാദം ധോവിത്വാ ഭഗവന്തം നമസ്സമാനോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഓലോകേന്തോ തം ഭിക്ഖും അദ്ദസ, ദിസ്വാ ച പന അപസ്സമാനോ വിയ ഹുത്വാ ന നം കിഞ്ചി അഭണി ഭഗവതി ഥേരേസു ച ഗാരവേന, അപിച ‘‘മിച്ഛാദിട്ഠികാനം വചനപഥോ മാ അഹോസീ’’തി. സോ ‘‘കിം നു ഖോ സംവരയുത്തായേവ സമണാ, ഉദാഹു ഭിന്നസംവരാ ഈദിസാപി സമണാ’’തി ഞാതുകാമോ സായന്ഹസമയേ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ ‘‘പുച്ഛാമി മുനി’’ന്തി.

തത്ഥ പുച്ഛാമീതി ഇദം ‘‘തിസ്സോ പുച്ഛാ അദിട്ഠജോതനാ പുച്ഛാ’’തിആദിനാ (ചൂളനി. പുണ്ണകമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൧൨) നയേന നിദ്ദേസേ വുത്തനയമേവ. മുനിന്തി ഏതമ്പി ‘‘മോനം വുച്ചതി ഞാണം. യാ പഞ്ഞാ പജാനനാ…പേ… സമ്മാദിട്ഠി, തേന ഞാണേന സമന്നാഗതോ മുനി, മോനപ്പത്തോതി, തീണി മോനേയ്യാനി കായമോനേയ്യ’’ന്തിആദിനാ (മഹാനി. ൧൪) നയേന തത്ഥേവ വുത്തനയമേവ. അയമ്പനേത്ഥ സങ്ഖേപോ. പുച്ഛാമീതി ഓകാസം കാരേന്തോ മുനിന്തി മുനിമുനിം ഭഗവന്തം ആലപതി. പഹൂതപഞ്ഞന്തിആദീനി ഥുതിവചനാനി, തേഹി തം മുനിം ഥുനാതി. തത്ഥ പഹൂതപഞ്ഞന്തി വിപുലപഞ്ഞം. ഞേയ്യപരിയന്തികത്താ ചസ്സ വിപുലതാ വേദിതബ്ബാ. ഇതി ചുന്ദോ കമ്മാരപുത്തോതി ഇദം ദ്വയം ധനിയസുത്തേ വുത്തനയമേവ. ഇതോ പരം പന ഏത്തകമ്പി അവത്വാ സബ്ബം വുത്തനയം ഛഡ്ഡേത്വാ അവുത്തനയമേവ വണ്ണയിസ്സാമ.

ബുദ്ധന്തി തീസു ബുദ്ധേസു തതിയബുദ്ധം. ധമ്മസ്സാമിന്തി മഗ്ഗധമ്മസ്സ ജനകത്താ പുത്തസ്സേവ പിതരം അത്തനാ ഉപ്പാദിതസിപ്പായതനാദീനം വിയ ച ആചരിയം ധമ്മസ്സ സാമിം, ധമ്മിസ്സരം ധമ്മരാജം ധമ്മവസവത്തിന്തി അത്ഥോ. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘സോ ഹി, ബ്രാഹ്മണ, ഭഗവാ അനുപ്പന്നസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദേതാ, അസഞ്ജാതസ്സ മഗ്ഗസ്സ സഞ്ജനേതാ, അനക്ഖാതസ്സ മഗ്ഗസ്സ അക്ഖാതാ, മഗ്ഗഞ്ഞൂ, മഗ്ഗവിദൂ, മഗ്ഗകോവിദോ. മഗ്ഗാനുഗാ ച പന ഏതരഹി സാവകാ വിഹരന്തി പച്ഛാ സമന്നാഗതാ’’തി (മ. നി. ൩.൭൯).

വീതതണ്ഹന്തി വിഗതകാമഭവവിഭവതണ്ഹം. ദ്വിപദുത്തമന്തി ദ്വിപദാനം ഉത്തമം. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ഭഗവാ ന കേവലം ദ്വിപദുത്തമോ ഏവ, അഥ ഖോ യാവതാ സത്താ അപദാ വാ ദ്വിപദാ വാ…പേ… നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞിനോ വാ, തേസം സബ്ബേസം ഉത്തമോ. അഥ ഖോ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേന ദ്വിപദുത്തമോത്വേവ വുച്ചതി. ദ്വിപദാ ഹി സബ്ബസത്താനം ഉക്കട്ഠാ ചക്കവത്തിമഹാസാവകപച്ചേകബുദ്ധാനം തത്ഥ ഉപ്പത്തിതോ, തേസഞ്ച ഉത്തമോതി വുത്തേ സബ്ബസത്തുത്തമോതി വുത്തോയേവ ഹോതി. സാരഥീനം പവരന്തി സാരേതീതി സാരഥി, ഹത്ഥിദമകാദീനമേതം അധിവചനം. തേസഞ്ച ഭഗവാ പവരോ അനുത്തരേന ദമനേന പുരിസദമ്മേ ദമേതും സമത്ഥഭാവതോ. യഥാഹ –

‘‘ഹത്ഥിദമകേന, ഭിക്ഖവേ, ഹത്ഥിദമ്മോ സാരിതോ ഏകം ഏവ ദിസം ധാവതി പുരത്ഥിമം വാ പച്ഛിമം വാ ഉത്തരം വാ ദക്ഖിണം വാ. അസ്സദമകേന, ഭിക്ഖവേ, അസ്സദമ്മോ…പേ… ഗോദമകേന, ഭിക്ഖവേ, ഗോദമ്മോ…പേ… ദക്ഖിണം വാ. തഥാഗതേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, അരഹതാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന പുരിസദമ്മോ സാരിതോ അട്ഠ ദിസാ വിധാവതി, രൂപീ രൂപാനി പസ്സതി, അയമേകാ ദിസാ…പേ… സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, അയം അട്ഠമീ ദിസാ’’തി (മ. നി. ൩.൩൧൨).

കതീതി അത്ഥപ്പഭേദപുച്ഛാ. ലോകേതി സത്തലോകേ. സമണാതി പുച്ഛിതബ്ബഅത്ഥനിദസ്സനം. ഇങ്ഘാതി യാചനത്ഥേ നിപാതോ. തദിങ്ഘാതി തേ ഇങ്ഘ. ബ്രൂഹീതി ആചിക്ഖ കഥയസ്സൂതി.

൮൪. ഏവം വുത്തേ ഭഗവാ ചുന്ദം കമ്മാരപുത്തം ‘‘കിം, ഭന്തേ, കുസലം, കിം അകുസല’’ന്തിആദിനാ (മ. നി. ൩.൨൯൬) നയേന ഗിഹിപഞ്ഹം അപുച്ഛിത്വാ സമണപഞ്ഹം പുച്ഛന്തം ദിസ്വാ ആവജ്ജേന്തോ ‘‘തം പാപഭിക്ഖും സന്ധായ അയം പുച്ഛതീ’’തി ഞത്വാ തസ്സ അഞ്ഞത്ര വോഹാരമത്താ അസ്സമണഭാവം ദീപേന്തോ ആഹ ‘‘ചതുരോ സമണാ’’തി. തത്ഥ ചതുരോതി സങ്ഖ്യാപരിച്ഛേദോ. സമണാതി കദാചി ഭഗവാ തിത്ഥിയേ സമണവാദേന വദതി; യഥാഹ – ‘‘യാനി താനി പുഥുസമണബ്രാഹ്മണാനം വതകോതൂഹലമങ്ഗലാനീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൦൭). കദാചി പുഥുജ്ജനേ; യഥാഹ – ‘‘സമണാ സമണാതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ജനോ സഞ്ജാനാതീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൩൫). കദാചി സേക്ഖേ; യഥാഹ – ‘‘ഇധേവ, ഭിക്ഖവേ, സമണോ, ഇധ ദുതിയോ സമണോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൩൯; ദീ. നി. ൨.൨൧൪; അ. നി. ൪.൨൪൧). കദാചി ഖീണാസവേ; യഥാഹ – ‘‘ആസവാനം ഖയാ സമണോ ഹോതീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൩൮). കദാചി അത്താനംയേവ; യഥാഹ – ‘‘സമണോതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി (അ. നി. ൮.൮൫). ഇധ പന തീഹി പദേഹി സബ്ബേപി അരിയേ സീലവന്തം പുഥുജ്ജനഞ്ച, ചതുത്ഥേന ഇതരം അസ്സമണമ്പി ഭണ്ഡും കാസാവകണ്ഠം കേവലം വോഹാരമത്തകേന സമണോതി സങ്ഗണ്ഹിത്വാ ‘‘ചതുരോ സമണാ’’തി ആഹ. ന പഞ്ചമത്ഥീതി ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ വോഹാരമത്തകേന പടിഞ്ഞാമത്തകേനാപി പഞ്ചമോ സമണോ നാമ നത്ഥി.

തേ തേ ആവികരോമീതി തേ ചതുരോ സമണേ തവ പാകടേ കരോമി. സക്ഖിപുട്ഠോതി സമ്മുഖാ പുച്ഛിതോ. മഗ്ഗജിനോതി മഗ്ഗേന സബ്ബകിലേസേ വിജിതാവീതി അത്ഥോ. മഗ്ഗദേസകോതി പരേസം മഗ്ഗം ദേസേതാ. മഗ്ഗേ ജീവതീതി സത്തസു സേക്ഖേസു യോ കോചി സേക്ഖോ അപരിയോസിതമഗ്ഗവാസത്താ ലോകുത്തരേ, സീലവന്തപുഥുജ്ജനോ ച ലോകിയേ മഗ്ഗേ ജീവതി നാമ, സീലവന്തപുഥുജ്ജനോ വാ ലോകുത്തരമഗ്ഗനിമിത്തം ജീവനതോപി മഗ്ഗേ ജീവതീതി വേദിതബ്ബോ. യോ ച മഗ്ഗദൂസീതി യോ ച ദുസ്സീലോ മിച്ഛാദിട്ഠി മഗ്ഗപടിലോമായ പടിപത്തിയാ മഗ്ഗദൂസകോതി അത്ഥോ.

൮൫. ‘‘ഇമേ തേ ചതുരോ സമണാ’’തി ഏവം ഭഗവതാ സങ്ഖേപേന ഉദ്ദിട്ഠേ ചതുരോ സമണേ ‘‘അയം നാമേത്ഥ മഗ്ഗജിനോ, അയം മഗ്ഗദേസകോ, അയം മഗ്ഗേ ജീവതി, അയം മഗ്ഗദൂസീ’’തി ഏവം പടിവിജ്ഝിതും അസക്കോന്തോ പുന പുച്ഛിതും ചുന്ദോ ആഹ ‘‘കം മഗ്ഗജിന’’ന്തി. തത്ഥ മഗ്ഗേ ജീവതി മേതി യോ സോ മഗ്ഗേ ജീവതി, തം മേ ബ്രൂഹി പുട്ഠോതി. സേസം പാകടമേവ.

൮൬. ഇദാനിസ്സ ഭഗവാ ചതുരോപി സമണേ ചതൂഹി ഗാഥാഹി നിദ്ദിസന്തോ ആഹ ‘‘യോ തിണ്ണകഥംകഥോ വിസല്ലോ’’തി. തത്ഥ തിണ്ണകഥംകഥോ വിസല്ലോതി ഏതം ഉരഗസുത്തേ വുത്തനയമേവ. അയം പന വിസേസോ. യസ്മാ ഇമായ ഗാഥായ മഗ്ഗജിനോതി ബുദ്ധസമണോ അധിപ്പേതോ, തസ്മാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന കഥംകഥാപതിരൂപകസ്സ സബ്ബധമ്മേസു അഞ്ഞാണസ്സ തിണ്ണത്താപി ‘‘തിണ്ണകഥംകഥോ’’തി വേദിതബ്ബോ. പുബ്ബേ വുത്തനയേന ഹി തിണ്ണകഥംകഥാപി സോതാപന്നാദയോ പച്ചേകബുദ്ധപരിയോസാനാ സകദാഗാമിവിസയാദീസു ബുദ്ധവിസയപരിയോസാനേസു പടിഹതഞാണപ്പഭാവത്താ പരിയായേന അതിണ്ണകഥംകഥാവ ഹോന്തി. ഭഗവാ പന സബ്ബപ്പകാരേന തിണ്ണകഥംകഥോതി. നിബ്ബാനാഭിരതോതി നിബ്ബാനേ അഭിരതോ, ഫലസമാപത്തിവസേന സദാ നിബ്ബാനനിന്നചിത്തോതി അത്ഥോ. താദിസോ ച ഭഗവാ. യഥാഹ –

‘‘സോ ഖോ അഹം, അഗ്ഗിവേസ്സന, തസ്സാ ഏവ കഥായ പരിയോസാനേ, തസ്മിംയേവ പുരിമസ്മിം സമാധിനിമിത്തേ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സണ്ഠപേമി, സന്നിസാദേമി, ഏകോദിം കരോമി, സമാദഹാമീ’’തി (മ. നി. ൧.൩൮൭).

അനാനുഗിദ്ധോതി കഞ്ചി ധമ്മം തണ്ഹാഗേധേന അനനുഗിജ്ഝന്തോ. ലോകസ്സ സദേവകസ്സ നേതാതി ആസയാനുസയാനുലോമേന ധമ്മം ദേസേത്വാ പാരായനമഹാസമയാദീസു അനേകേസു സുത്തന്തേസു അപരിമാണാനം ദേവമനുസ്സാനം സച്ചപടിവേധസമ്പാദനേന സദേവകസ്സ ലോകസ്സ നേതാ, ഗമയിതാ, താരേതാ, പാരം സമ്പാപേതാതി അത്ഥോ. താദിന്തി താദിസം യഥാവുത്തപ്പകാരലോകധമ്മേഹി നിബ്ബികാരന്തി അത്ഥോ. സേസമേത്ഥ പാകടമേവ.

൮൭. ഏവം ഭഗവാ ഇമായ ഗാഥായ ‘‘മഗ്ഗജിന’’ന്തി ബുദ്ധസമണം നിദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി ഖീണാസവസമണം നിദ്ദിസന്തോ ആഹ ‘‘പരമം പരമന്തീ’’തി. തത്ഥ പരമം നാമ നിബ്ബാനം, സബ്ബധമ്മാനം അഗ്ഗം ഉത്തമന്തി അത്ഥോ. പരമന്തി യോധ ഞത്വാതി തം പരമം പരമമിച്ചേവ യോ ഇധ സാസനേ ഞത്വാ പച്ചവേക്ഖണഞാണേന. അക്ഖാതി വിഭജതേ ഇധേവ ധമ്മന്തി നിബ്ബാനധമ്മം അക്ഖാതി, അത്തനാ പടിവിദ്ധത്താ പരേസം പാകടം കരോതി ‘‘ഇദം നിബ്ബാന’’ന്തി, മഗ്ഗധമ്മം വിഭജതി ‘‘ഇമേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ…പേ… അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ’’തി. ഉഭയമ്പി വാ ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂനം സങ്ഖേപദേസനായ ആചിക്ഖതി, വിപഞ്ചിതഞ്ഞൂനം വിത്ഥാരദേസനായ വിഭജതി. ഏവം ആചിക്ഖന്തോ വിഭജന്തോ ച ‘‘ഇധേവ സാസനേ അയം ധമ്മോ, ന ഇതോ ബഹിദ്ധാ’’തി സീഹനാദം നദന്തോ അക്ഖാതി ച വിഭജതി ച. തേന വുത്തം ‘‘അക്ഖാതി വിഭജതേ ഇധേവ ധമ്മ’’ന്തി. തം കങ്ഖഛിദം മുനിം അനേജന്തി തം ഏവരൂപം ചതുസച്ചപടിവേധേന അത്തനോ, ദേസനായ ച പരേസം കങ്ഖച്ഛേദനേന കങ്ഖച്ഛിദം, മോനേയ്യസമന്നാഗമേന മുനിം, ഏജാസങ്ഖാതായ തണ്ഹായ അഭാവതോ അനേജം ദുതിയം ഭിക്ഖുനമാഹു മഗ്ഗദേസിന്തി.

൮൮. ഏവം ഇമായ ഗാഥായ സയം അനുത്തരം മഗ്ഗം ഉപ്പാദേത്വാ ദേസനായ അനുത്തരോ മഗ്ഗദേസീ സമാനോപി ദൂതമിവ ലേഖവാചകമിവ ച രഞ്ഞോ അത്തനോ സാസനഹരം സാസനജോതകഞ്ച ‘‘മഗ്ഗദേസി’’ന്തി ഖീണാസവസമണം നിദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി സേക്ഖസമണഞ്ച സീലവന്തപുഥുജ്ജനസമണഞ്ച നിദ്ദിസന്തോ ആഹ ‘‘യോ ധമ്മപദേ’’തി. തത്ഥ പദവണ്ണനാ പാകടായേവ. അയം പനേത്ഥ അത്ഥവണ്ണനാ – യോ നിബ്ബാനധമ്മസ്സ പദത്താ ധമ്മപദേ, ഉഭോ അന്തേ അനുപഗമ്മ ദേസിതത്താ ആസയാനുരൂപതോ വാ സതിപട്ഠാനാദിനാനപ്പകാരേഹി ദേസിതത്താ സുദേസിതേ, മഗ്ഗസമങ്ഗീപി അനവസിതമഗ്ഗകിച്ചത്താ മഗ്ഗേ ജീവതി, സീലസംയമേന സഞ്ഞതോ, കായാദീസു സൂപട്ഠിതായ ചിരകതാദിസരണായ വാ സതിയാ സതിമാ, അണുമത്തസ്സാപി വജ്ജസ്സ അഭാവതോ അനവജ്ജത്താ, കോട്ഠാസഭാവേന ച പദത്താ സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മസങ്ഖാതാനി അനവജ്ജപദാനി ഭങ്ഗഞാണതോ പഭുതി ഭാവനാസേവനായ സേവമാനോ, തം ഭിക്ഖുനം തതിയം മഗ്ഗജീവിന്തി ആഹൂതി.

൮൯. ഏവം ഭഗവാ ഇമായ ഗാഥായ ‘‘മഗ്ഗജീവി’’ന്തി സേക്ഖസമണം സീലവന്തപുഥുജ്ജനസമണഞ്ച നിദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി തം ഭണ്ഡും കാസാവകണ്ഠം കേവലം വോഹാരമത്തസമണം നിദ്ദിസന്തോ ആഹ ‘‘ഛദനം കത്വാനാ’’തി. തത്ഥ ഛദനം കത്വാനാതി പതിരൂപം കരിത്വാ, വേസം ഗഹേത്വാ, ലിങ്ഗം ധാരേത്വാതി അത്ഥോ. സുബ്ബതാനന്തി ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസാവകാനം. തേസഞ്ഹി സുന്ദരാനി വതാനി, തസ്മാ തേ സുബ്ബതാതി വുച്ചന്തി. പക്ഖന്ദീതി പക്ഖന്ദകോ, അന്തോ പവിസകോതി അത്ഥോ. ദുസ്സീലോ ഹി ഗൂഥപടിച്ഛാദനത്ഥം തിണപണ്ണാദിച്ഛദനം വിയ അത്തനോ ദുസ്സീലഭാവം പടിച്ഛാദനത്ഥം സുബ്ബതാനം ഛദനം കത്വാ ‘‘അഹമ്പി ഭിക്ഖൂ’’തി ഭിക്ഖുമജ്ഝേ പക്ഖന്ദതി, ‘‘ഏത്തകവസ്സേന ഭിക്ഖുനാ ഗഹേതബ്ബം ഏത’’ന്തി ലാഭേ ദീയമാനേ ‘‘അഹം ഏത്തകവസ്സോ’’തി ഗണ്ഹിതും പക്ഖന്ദതി, തേന വുച്ചതി ‘‘ഛദനം കത്വാന സുബ്ബതാനം പക്ഖന്ദീ’’തി. ചതുന്നമ്പി ഖത്തിയാദികുലാനം ഉപ്പന്നം പസാദം അനനുരൂപപടിപത്തിയാ ദൂസേതീതി കുലദൂസകോ. പഗബ്ഭോതി അട്ഠട്ഠാനേന കായപാഗബ്ഭിയേന, ചതുട്ഠാനേന വചീപാഗബ്ഭിയേന, അനേകട്ഠാനേന മനോപാഗബ്ഭിയേന ച സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരം പന മേത്തസുത്തവണ്ണനായം വക്ഖാമ.

കതപടിച്ഛാദനലക്ഖണായ മായായ സമന്നാഗതത്താ മായാവീ. സീലസംയമാഭാവേന അസഞ്ഞതോ. പലാപസദിസത്താ പലാപോ. യഥാ ഹി പലാപോ അന്തോ തണ്ഡുലരഹിതോപി ബഹി ഥുസേന വീഹി വിയ ദിസ്സതി, ഏവമിധേകച്ചോ അന്തോ സീലാദിഗുണസാരവിരഹിതോപി ബഹി സുബ്ബതച്ഛദനേന സമണവേസേന സമണോ വിയ ദിസ്സതി. സോ ഏവം പലാപസദിസത്താ ‘‘പലാപോ’’തി വുച്ചതി. ആനാപാനസ്സതിസുത്തേ പന ‘‘അപലാപായം, ഭിക്ഖവേ, പരിസാ, നിപ്പലാപായം, ഭിക്ഖവേ, പരിസാ, സുദ്ധാ സാരേ പതിട്ഠിതാ’’തി (മ. നി. ൩.൧൪൬) ഏവം പുഥുജ്ജനകല്യാണോപി ‘‘പലാപോ’’തി വുത്തോ. ഇധ പന കപിലസുത്തേ ച ‘‘തതോ പലാപേ വാഹേഥ, അസ്സമണേ സമണമാനിനേ’’തി (സു. നി. ൨൮൪) ഏവം പരാജിതകോ ‘‘പലാപോ’’തി വുത്തോ. പതിരൂപേന ചരം സമഗ്ഗദൂസീതി തം സുബ്ബതാനം ഛദനം കത്വാ യഥാ ചരന്തം ‘‘ആരഞ്ഞികോ അയം രുക്ഖമൂലികോ, പംസുകൂലികോ, പിണ്ഡപാതികോ, അപ്പിച്ഛോ, സന്തുട്ഠോ’’തി ജനോ ജാനാതി, ഏവം പതിരൂപേന യുത്തരൂപേന ബാഹിരമട്ഠേന ആചാരേന ചരന്തോ പുഗ്ഗലോ അത്തനോ ലോകുത്തരമഗ്ഗസ്സ, പരേസം സുഗതിമഗ്ഗസ്സ ച ദൂസനതോ ‘‘മഗ്ഗദൂസീ’’തി വേദിതബ്ബോ.

൯൦. ഏവം ഇമായ ഗാഥായ ‘‘മഗ്ഗദൂസീ’’തി ദുസ്സീലം വോഹാരമത്തകസമണം നിദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം അബ്യാമിസ്സീഭാവം ദീപേന്തോ ആഹ ‘‘ഏതേ ച പടിവിജ്ഝീ’’തി. തസ്സത്ഥോ – ഏതേ ചതുരോ സമണേ യഥാവുത്തേന ലക്ഖണേന പടിവിജ്ഝി അഞ്ഞാസി സച്ഛാകാസി യോ ഗഹട്ഠോ ഖത്തിയോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ അഞ്ഞോ വാ കോചി, ഇമേസം ചതുന്നം സമണാനം ലക്ഖണസ്സവനമത്തേന സുതവാ, തസ്സേവ ലക്ഖണസ്സ അരിയാനം സന്തികേ സുതത്താ അരിയസാവകോ, തേയേവ സമണേ ‘‘അയഞ്ച അയഞ്ച ഏവംലക്ഖണോ’’തി പജാനനമത്തേന സപ്പഞ്ഞോ, യാദിസോ അയം പച്ഛാ വുത്തോ മഗ്ഗദൂസീ, ഇതരേപി സബ്ബേ നേതാദിസാതി ഞത്വാ ഇതി ദിസ്വാ ഏവം പാപം കരോന്തമ്പി ഏതം പാപഭിക്ഖും ദിസ്വാ. തത്ഥായം യോജനാ – ഏതേ ച പടിവിജ്ഝി യോ ഗഹട്ഠോ സുതവാ അരിയസാവകോ സപ്പഞ്ഞോ, തസ്സ തായ പഞ്ഞായ സബ്ബേ ‘‘നേതാദിസാ’’തി ഞത്വാ വിഹരതോ ഇതി ദിസ്വാ ന ഹാപേതി സദ്ധാ, ഏവം പാപകമ്മം കരോന്തം പാപഭിക്ഖും ദിസ്വാപി ന ഹാപേതി, ന ഹായതി, ന നസ്സതി സദ്ധാതി.

ഏവം ഇമായ ഗാഥായ തേസം അബ്യാമിസ്സീഭാവം ദീപേത്വാ ഇദാനി ഇതി ദിസ്വാപി ‘‘സബ്ബേ നേതാദിസാ’’തി ജാനന്തം അരിയസാവകം പസംസന്തോ ആഹ ‘‘കഥഞ്ഹി ദുട്ഠേനാ’’തി. തസ്സ സമ്ബന്ധോ – ഏതദേവ ച യുത്തം സുതവതോ അരിയസാവകസ്സ, യദിദം ഏകച്ചം പാപം കരോന്തം ഇതി ദിസ്വാപി സബ്ബേ ‘‘നേതാദിസാ’’തി ജാനനം. കിം കാരണാ? കഥഞ്ഹി ദുട്ഠേന അസമ്പദുട്ഠം, സുദ്ധം അസുദ്ധേന സമം കരേയ്യാതി? തസ്സത്ഥോ – കഥഞ്ഹി സുതവാ അരിയസാവകോ സപ്പഞ്ഞോ, സീലവിപത്തിയാ ദുട്ഠേന മഗ്ഗദൂസിനാ അദുട്ഠം ഇതരം സമണത്തയം, സുദ്ധം സമണത്തയമേവം അപരിസുദ്ധകായസമാചാരതാദീഹി അസുദ്ധേന പച്ഛിമേന വോഹാരമത്തകസമണേന സമം കരേയ്യ സദിസന്തി ജാനേയ്യാതി. സുത്തപരിയോസാനേ ഉപാസകസ്സ മഗ്ഗോ വാ ഫലം വാ ന കഥിതം. കങ്ഖാമത്തമേവ ഹി തസ്സ പഹീനന്തി.

പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ

സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ ചുന്ദസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. പരാഭവസുത്തവണ്ണനാ

ഏവം മേ സുതന്തി പരാഭവസുത്തം. കാ ഉപ്പത്തി? മങ്ഗലസുത്തം കിര സുത്വാ ദേവാനം ഏതദഹോസി – ‘‘ഭഗവതാ മങ്ഗലസുത്തേ സത്താനം വുഡ്ഢിഞ്ച സോത്ഥിഞ്ച കഥയമാനേന ഏകംസേന ഭവോ ഏവ കഥിതോ, നോ പരാഭവോ. ഹന്ദ ദാനി യേന സത്താ പരിഹായന്തി വിനസ്സന്തി, തം നേസം പരാഭവമ്പി പുച്ഛാമാ’’തി. അഥ മങ്ഗലസുത്തം കഥിതദിവസതോ ദുതിയദിവസേ ദസസഹസ്സചക്കവാളേസു ദേവതായോ പരാഭവസുത്തം സോതുകാമാ ഇമസ്മിം ഏകചക്കവാളേ സന്നിപതിത്വാ ഏകവാലഗ്ഗകോടിഓകാസമത്തേ ദസപി വീസമ്പി തിംസമ്പി ചത്താലീസമ്പി പഞ്ഞാസമ്പി സട്ഠിപി സത്തതിപി അസീതിപി സുഖുമത്തഭാവേ നിമ്മിനിത്വാ സബ്ബദേവമാരബ്രഹ്മാനോ സിരിയാ ച തേജേന ച അധിഗയ്ഹ വിരോചമാനം പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസിന്നം ഭഗവന്തം പരിവാരേത്വാ അട്ഠംസു. തതോ സക്കേന ദേവാനമിന്ദേന ആണത്തോ അഞ്ഞതരോ ദേവപുത്തോ ഭഗവന്തം പരാഭവപഞ്ഹം പുച്ഛി. അഥ ഭഗവാ പുച്ഛാവസേന ഇമം സുത്തമഭാസി.

തത്ഥ ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തിആദി ആയസ്മതാ ആനന്ദേന വുത്തം. ‘‘പരാഭവന്തം പുരിസ’’ന്തിആദിനാ നയേന ഏകന്തരികാ ഗാഥാ ദേവപുത്തേന വുത്താ, ‘‘സുവിജാനോ ഭവം ഹോതീ’’തിആദിനാ നയേന ഏകന്തരികാ ഏവ അവസാനഗാഥാ ച ഭഗവതാ വുത്താ, തദേതം സബ്ബമ്പി സമോധാനേത്വാ ‘‘പരാഭവസുത്ത’’ന്തി വുച്ചതി. തത്ഥ ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തിആദീസു യം വത്തബ്ബം, തം സബ്ബം മങ്ഗലസുത്തവണ്ണനായം വക്ഖാമ.

൯൧. പരാഭവന്തം പുരിസന്തിആദീസു പന പരാഭവന്തന്തി പരിഹായന്തം വിനസ്സന്തം. പുരിസന്തി യംകിഞ്ചി സത്തം ജന്തും. മയം പുച്ഛാമ ഗോതമാതി സേസദേവേഹി സദ്ധിം അത്താനം നിദസ്സേത്വാ ഓകാസം കാരേന്തോ സോ ദേവപുത്തോ ഗോത്തേന ഭഗവന്തം ആലപതി. ഭവന്തം പുട്ഠുമാഗമ്മാതി മയഞ്ഹി ഭവന്തം പുച്ഛിസ്സാമാതി തതോ തതോ ചക്കവാളാ ആഗതാതി അത്ഥോ. ഏതേന ആദരം ദസ്സേതി. കിം പരാഭവതോ മുഖന്തി ഏവം ആഗതാനം അമ്ഹാകം ബ്രൂഹി പരാഭവതോ പുരിസസ്സ കിം മുഖം, കിം ദ്വാരം, കാ യോനി, കിം കാരണം, യേന മയം പരാഭവന്തം പുരിസം ജാനേയ്യാമാതി അത്ഥോ. ഏതേന ‘‘പരാഭവന്തം പുരിസ’’ന്തി ഏത്ഥ വുത്തസ്സ പരാഭവതോ പുരിസസ്സ പരാഭവകാരണം പുച്ഛതി. പരാഭവകാരണേ ഹി ഞാതേ തേന കാരണസാമഞ്ഞേന സക്കാ യോ കോചി പരാഭവപുരിസോ ജാനിതുന്തി.

൯൨. അഥസ്സ ഭഗവാ സുട്ഠു പാകടീകരണത്ഥം പടിപക്ഖം ദസ്സേത്വാ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ദേസനായ പരാഭവമുഖം ദീപേന്തോ ആഹ ‘‘സുവിജാനോ ഭവ’’ന്തി. തസ്സത്ഥോ – യ്വായം ഭവം വഡ്ഢന്തോ അപരിഹായന്തോ പുരിസോ, സോ സുവിജാനോ ഹോതി, സുഖേന അകസിരേന അകിച്ഛേന സക്കാ വിജാനിതും. യോപായം പരാഭവതീതി പരാഭവോ, പരിഹായതി വിനസ്സതി, യസ്സ തുമ്ഹേ പരാഭവതോ പുരിസസ്സ മുഖം മം പുച്ഛഥ, സോപി സുവിജാനോ. കഥം? അയഞ്ഹി ധമ്മകാമോ ഭവം ഹോതി ദസകുസലകമ്മപഥധമ്മം കാമേതി, പിഹേതി, പത്ഥേതി, സുണാതി, പടിപജ്ജതി, സോ തം പടിപത്തിം ദിസ്വാ സുത്വാ ച ജാനിതബ്ബതോ സുവിജാനോ ഹോതി. ഇതരോപി ധമ്മദേസ്സീ പരാഭവോ, തമേവ ധമ്മം ദേസ്സതി, ന കാമേതി, ന പിഹേതി, ന പത്ഥേതി, ന സുണാതി, ന പടിപജ്ജതി, സോ തം വിപ്പടിപത്തിം ദിസ്വാ സുത്വാ ച ജാനിതബ്ബതോ സുവിജാനോ ഹോതീതി. ഏവമേത്ഥ ഭഗവാ പടിപക്ഖം ദസ്സേന്തോ അത്ഥതോ ധമ്മകാമതം ഭവതോ മുഖം ദസ്സേത്വാ ധമ്മദേസ്സിതം പരാഭവതോ മുഖം ദസ്സേതീതി വേദിതബ്ബം.

൯൩. അഥ സാ ദേവതാ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദമാനാ ആഹ ‘‘ഇതി ഹേത’’ന്തി. തസ്സത്ഥോ – ഇതി ഹി യഥാ വുത്തോ ഭഗവതാ, തഥേവ ഏതം വിജാനാമ, ഗണ്ഹാമ, ധാരേമ, പഠമോ സോ പരാഭവോ സോ ധമ്മദേസ്സിതാലക്ഖണോ പഠമോ പരാഭവോ. യാനി മയം പരാഭവമുഖാനി വിജാനിതും ആഗതമ്ഹാ, തേസു ഇദം താവ ഏകം പരാഭവമുഖന്തി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ വിഗ്ഗഹോ, പരാഭവന്തി ഏതേനാതി പരാഭവോ. കേന ച പരാഭവന്തി? യം പരാഭവതോ മുഖം, കാരണം, തേന. ബ്യഞ്ജനമത്തേന ഏവ ഹി ഏത്ഥ നാനാകരണം, അത്ഥതോ പന പരാഭവോതി വാ പരാഭവതോ മുഖന്തി വാ നാനാകരണം നത്ഥി. ഏവമേകം പരാഭവതോ മുഖം വിജാനാമാതി അഭിനന്ദിത്വാ തതോ പരം ഞാതുകാമതായാഹ ‘‘ദുതിയം ഭഗവാ ബ്രൂഹി, കിം പരാഭവതോ മുഖ’’ന്തി. ഇതോ പരഞ്ച തതിയം ചതുത്ഥന്തിആദീസുപി ഇമിനാവ നയേനത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൯൪. ബ്യാകരണപക്ഖേപി ച യസ്മാ തേ തേ സത്താ തേഹി തേഹി പരാഭവമുഖേഹി സമന്നാഗതാ, ന ഏകോയേവ സബ്ബേഹി, ന ച സബ്ബേ ഏകേനേവ, തസ്മാ തേസം തേസം താനി താനി പരാഭവമുഖാനി ദസ്സേതും ‘‘അസന്തസ്സ പിയാ ഹോന്തീ’’തിആദിനാ നയേന പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ഏവ ദേസനായ നാനാവിധാനി പരാഭവമുഖാനി ബ്യാകാസീതി വേദിതബ്ബാ.

തത്രായം സങ്ഖേപതോ അത്ഥവണ്ണനാ – അസന്തോ നാമ ഛ സത്ഥാരോ, യേ വാ പനഞ്ഞേപി അവൂപസന്തേന കായവചീമനോകമ്മേന സമന്നാഗതാ, തേ അസന്തോ അസ്സപിയാ ഹോന്തി സുനക്ഖത്താദീനം അചേലകകോരഖത്തിയാദയോ വിയ. സന്തോ നാമ ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസാവകാ. യേ വാ പനഞ്ഞേപി വൂപസന്തേന കായവചീമനോകമ്മേന സമന്നാഗതാ, തേ സന്തേ ന കുരുതേ പിയം, അത്തനോ പിയേ ഇട്ഠേ കന്തേ മനാപേ ന കുരുതേതി അത്ഥോ. വേനേയ്യവസേന ഹേത്ഥ വചനഭേദോ കതോതി വേദിതബ്ബോ. അഥ വാ സന്തേ ന കുരുതേതി സന്തേ ന സേവതീതി അത്ഥോ, യഥാ ‘‘രാജാനം സേവതീ’’തി ഏതസ്മിഞ്ഹി അത്ഥേ രാജാനം പിയം കുരുതേതി സദ്ദവിദൂ മന്തേന്തി. പിയന്തി പിയമാനോ, തുസ്സമാനോ, മോദമാനോതി അത്ഥോ. അസതം ധമ്മോ നാമ ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിഗതാനി, ദസാകുസലകമ്മപഥാ വാ. തം അസതം ധമ്മം രോചേതി, പിഹേതി, പത്ഥേതി, സേവതി. ഏവമേതായ ഗാഥായ അസന്തപിയതാ, സന്തഅപ്പിയതാ, അസദ്ധമ്മരോചനഞ്ചാതി തിവിധം പരാഭവതോ മുഖം വുത്തം. ഏതേന ഹി സമന്നാഗതോ പുരിസോ പരാഭവതി പരിഹായതി, നേവ ഇധ ന ഹുരം വുഡ്ഢിം പാപുണാതി, തസ്മാ ‘‘പരാഭവതോ മുഖ’’ന്തി വുച്ചതി. വിത്ഥാരം പനേത്ഥ ‘‘അസേവനാ ച ബാലാനം, പണ്ഡിതാനഞ്ച സേവനാ’’തി ഗാഥാവണ്ണനായം വക്ഖാമ.

൯൬. നിദ്ദാസീലീ നാമ യോ ഗച്ഛന്തോപി, നിസീദന്തോപി, തിട്ഠന്തോപി, സയാനോപി നിദ്ദായതിയേവ. സഭാസീലീ നാമ സങ്ഗണികാരാമതം, ഭസ്സാരാമതമനുയുത്തോ. അനുട്ഠാതാതി വീരിയതേജവിരഹിതോ ഉട്ഠാനസീലോ ന ഹോതി, അഞ്ഞേഹി ചോദിയമാനോ ഗഹട്ഠോ വാ സമാനോ ഗഹട്ഠകമ്മം, പബ്ബജിതോ വാ പബ്ബജിതകമ്മം ആരഭതി. അലസോതി ജാതിഅലസോ, അച്ചന്താഭിഭൂതോ ഥിനേന ഠിതട്ഠാനേ ഠിതോ ഏവ ഹോതി, നിസിന്നട്ഠാനേ നിസിന്നോ ഏവ ഹോതി, അത്തനോ ഉസ്സാഹേന അഞ്ഞം ഇരിയാപഥം ന കപ്പേതി. അതീതേ അരഞ്ഞേ അഗ്ഗിമ്ഹി ഉട്ഠിതേ അപലായനഅലസാ ചേത്ഥ നിദസ്സനം. അയമേത്ഥ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദോ, തതോ ലാമകപരിച്ഛേദേനാപി പന അലസോ അലസോത്വേവ വേദിതബ്ബോ. ധജോവ രഥസ്സ, ധൂമോവ അഗ്ഗിനോ, കോധോ പഞ്ഞാണമസ്സാതി കോധപഞ്ഞാണോ. ദോസചരിതോ ഖിപ്പകോപീ അരുകൂപമചിത്തോ പുഗ്ഗലോ ഏവരൂപോ ഹോതി. ഇമായ ഗാഥായ നിദ്ദാസീലതാ, സഭാസീലതാ, അനുട്ഠാനതാ, അലസതാ, കോധപഞ്ഞാണതാതി പഞ്ചവിധം പരാഭവമുഖം വുത്തം. ഏതേന ഹി സമന്നാഗതോ നേവ ഗഹട്ഠോ ഗഹട്ഠവുഡ്ഢിം, ന പബ്ബജിതോ പബ്ബജിതവുഡ്ഢിം പാപുണാതി, അഞ്ഞദത്ഥു പരിഹായതിയേവ പരാഭവതിയേവ, തസ്മാ ‘‘പരാഭവതോ മുഖ’’ന്തി വുച്ചതി.

൯൮. മാതാതി ജനികാ വേദിതബ്ബാ. പിതാതി ജനകോയേവ. ജിണ്ണകം സരീരസിഥിലതായ. ഗതയോബ്ബനം യോബ്ബനാതിക്കമേന ആസീതികം വാ നാവുതികം വാ സയം കമ്മാനി കാതുമസമത്ഥം. പഹു സന്തോതി സമത്ഥോ സമാനോ സുഖം ജീവമാനോ. ന ഭരതീതി ന പോസേതി. ഇമായ ഗാഥായ മാതാപിതൂനം അഭരണം, അപോസനം, അനുപട്ഠാനം ഏകംയേവ പരാഭവമുഖം വുത്തം. ഏതേന ഹി സമന്നാഗതോ യം തം –

‘‘തായ നം പാരിചരിയായ, മാതാപിതൂസു പണ്ഡിതാ;

ഇധേവ നം പസംസന്തി, പേച്ച സഗ്ഗേ പമോദതീ’’തി. (ഇതിവു. ൧൦൬; അ. നി. ൪.൬൩) –

മാതാപിതുഭരണേ ആനിസംസം വുത്തം. തം ന പാപുണാതി, അഞ്ഞദത്ഥു ‘‘മാതാപിതരോപി ന ഭരതി, കം അഞ്ഞം ഭരിസ്സതീ’’തി നിന്ദഞ്ച വജ്ജനീയതഞ്ച ദുഗ്ഗതിഞ്ച പാപുണന്തോ പരാഭവതിയേവ, തസ്മാ ‘‘പരാഭവതോ മുഖ’’ന്തി വുച്ചതി.

൧൦൦. പാപാനം ബാഹിതത്താ ബ്രാഹ്മണം, സമിതത്താ സമണം. ബ്രാഹ്മണകുലപ്പഭവമ്പി വാ ബ്രാഹ്മണം, പബ്ബജ്ജുപഗതം സമണം, തതോ അഞ്ഞം വാപി യംകിഞ്ചി യാചനകം. മുസാവാദേന വഞ്ചേതീതി ‘‘വദ, ഭന്തേ, പച്ചയേനാ’’തി പവാരേത്വാ യാചിതോ വാ പടിജാനിത്വാ പച്ഛാ അപ്പദാനേന തസ്സ തം ആസം വിസംവാദേതി. ഇമായ ഗാഥായ ബ്രാഹ്മണാദീനം മുസാവാദേന വഞ്ചനം ഏകംയേവ പരാഭവമുഖം വുത്തം. ഏതേന ഹി സമന്നാഗതോ ഇധ നിന്ദം, സമ്പരായേ ദുഗ്ഗതിം സുഗതിയമ്പി അധിപ്പായവിപത്തിഞ്ച പാപുണാതി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘ദുസ്സീലസ്സ സീലവിപന്നസ്സ പാപകോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛതീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൧൪൯; അ. നി. ൫.൨൧൩; മഹാവ. ൨൮൫).

തഥാ –

‘‘ചതൂഹി, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോ ഏവം നിരയേ. കതമേഹി ചതൂഹി? മുസാവാദീ ഹോതീ’’തിആദി (അ. നി. ൪.൮൨).

തഥാ –

‘‘ഇധ, സാരിപുത്ത, ഏകച്ചോ സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ ഉപസങ്കമിത്വാ പവാരേതി, ‘വദ, ഭന്തേ, പച്ചയേനാ’തി, സോ യേന പവാരേതി, തം ന ദേതി. സോ ചേ തതോ ചുതോ ഇത്ഥത്തം ആഗച്ഛതി. സോ യം യദേവ വണിജ്ജം പയോജേതി, സാസ്സ ഹോതി ഛേദഗാമിനീ. ഇധ പന സാരിപുത്ത…പേ… സോ യേന പവാരേതി, ന തം യഥാധിപ്പായം ദേതി. സോ ചേ തതോ ചുതോ ഇത്ഥത്തം ആഗച്ഛതി. സോ യം യദേവ വണിജ്ജം പയോജേതി, സാസ്സ ന ഹോതി യഥാധിപ്പായാ’’തി (അ. നി. ൪.൭൯).

ഏവമിമാനി നിന്ദാദീനി പാപുണന്തോ പരാഭവതിയേവ, തസ്മാ ‘‘പരാഭവതോ മുഖ’’ന്തി വുത്തം.

൧൦൨. പഹൂതവിത്തോതി പഹൂതജാതരൂപരജതമണിരതനോ. സഹിരഞ്ഞോതി സകഹാപണോ. സഭോജനോതി അനേകസൂപബ്യഞ്ജനഭോജനസമ്പന്നോ. ഏകോ ഭുഞ്ജതി സാദൂനീതി സാദൂനി ഭോജനാനി അത്തനോ പുത്താനമ്പി അദത്വാ പടിച്ഛന്നോകാസേ ഭുഞ്ജതീതി ഏകോ ഭുഞ്ജതി സാദൂനി. ഇമായ ഗാഥായ ഭോജനഗിദ്ധതായ ഭോജനമച്ഛരിയം ഏകംയേവ പരാഭവമുഖം വുത്തം. ഏതേന ഹി സമന്നാഗതോ നിന്ദം വജ്ജനീയം ദുഗ്ഗതിന്തി ഏവമാദീനി പാപുണന്തോ പരാഭവതിയേവ, തസ്മാ ‘‘പരാഭവതോ മുഖ’’ന്തി വുത്തം. വുത്തനയേനേവ സബ്ബം സുത്താനുസാരേന യോജേതബ്ബം, അതിവിത്ഥാരഭയേന പന ഇദാനി യോജനാനയം അദസ്സേത്വാ അത്ഥമത്തമേവ ഭണാമ.

൧൦൪. ജാതിത്ഥദ്ധോ നാമ യോ ‘‘അഹം ജാതിസമ്പന്നോ’’തി മാനം ജനേത്വാ തേന ഥദ്ധോ വാതപൂരിതഭസ്താ വിയ ഉദ്ധുമാതോ ഹുത്വാ ന കസ്സചി ഓനമതി. ഏസ നയോ ധനഗോത്തത്ഥദ്ധേസു. സഞ്ഞാതിം അതിമഞ്ഞേതീതി അത്തനോ ഞാതിമ്പി ജാതിയാ അതിമഞ്ഞതി സക്യാ വിയ വിടടൂഭം. ധനേനാപി ച ‘‘കപണോ അയം ദലിദ്ദോ’’തി അതിമഞ്ഞതി, സാമീചിമത്തമ്പി ന കരോതി, തസ്സ തേ ഞാതയോ പരാഭവമേവ ഇച്ഛന്തി. ഇമായ ഗാഥായ വത്ഥുതോ ചതുബ്ബിധം, ലക്ഖണതോ ഏകംയേവ പരാഭവമുഖം വുത്തം.

൧൦൬. ഇത്ഥിധുത്തോതി ഇത്ഥീസു സാരത്തോ, യംകിഞ്ചി അത്ഥി, തം സബ്ബമ്പി ദത്വാ അപരാപരം ഇത്ഥിം സങ്ഗണ്ഹാതി. തഥാ സബ്ബമ്പി അത്തനോ സന്തകം നിക്ഖിപിത്വാ സുരാപാനപയുത്തോ സുരാധുത്തോ. നിവത്ഥസാടകമ്പി നിക്ഖിപിത്വാ ജൂതകീളനമനുയുത്തോ അക്ഖധുത്തോ. ഏതേഹി തീഹി ഠാനേഹി യംകിഞ്ചിപി ലദ്ധം ഹോതി, തസ്സ വിനാസനതോ ലദ്ധം ലദ്ധം വിനാസേതീതി വേദിതബ്ബോ. ഏവംവിധോ പരാഭവതിയേവ, തേനസ്സേതം ഇമായ ഗാഥായ തിവിധം പരാഭവമുഖം വുത്തം.

൧൦൮. സേഹി ദാരേഹീതി അത്തനോ ദാരേഹി. യോ അത്തനോ ദാരേഹി അസന്തുട്ഠോ ഹുത്വാ വേസിയാസു പദുസ്സതി, തഥാ പരദാരേസു, സോ യസ്മാ വേസീനം ധനപ്പദാനേന പരദാരസേവനേന ച രാജദണ്ഡാദീഹി പരാഭവതിയേവ, തേനസ്സേതം ഇമായ ഗാഥായ ദുവിധം പരാഭവമുഖം വുത്തം.

൧൧൦. അതീതയോബ്ബനോതി യോബ്ബനമതിച്ച ആസീതികോ വാ നാവുതികോ വാ ഹുത്വാ ആനേതി പരിഗ്ഗണ്ഹാതി. തിമ്ബരുത്ഥനിന്തി തിമ്ബരുഫലസദിസത്ഥനിം തരുണദാരികം. തസ്സാ ഇസ്സാ ന സുപതീതി ‘‘ദഹരായ മഹല്ലകേന സദ്ധിം രതി ച സംവാസോ ച അമനാപോ, മാ ഹേവ ഖോ തരുണം പത്ഥേയ്യാ’’തി ഇസ്സായ തം രക്ഖന്തോ ന സുപതി. സോ യസ്മാ കാമരാഗേന ച ഇസ്സായ ച ഡയ്ഹന്തോ ബഹിദ്ധാ കമ്മന്തേ ച അപ്പയോജേന്തോ പരാഭവതിയേവ, തേനസ്സേതം ഇമായ ഗാഥായ ഇമം ഇസ്സായ അസുപനം ഏകംയേവ പരാഭവമുഖം വുത്തം.

൧൧൨. സോണ്ഡിന്തി മച്ഛമംസാദീസു ലോലം ഗേധജാതികം. വികിരണിന്തി തേസം അത്ഥായ ധനം പംസുകം വിയ വികിരിത്വാ നാസനസീലം. പുരിസം വാപി താദിസന്തി പുരിസോ വാപി യോ ഏവരൂപോ ഹോതി, തം യോ ഇസ്സരിയസ്മിം ഠപേതി, ലഞ്ഛനമുദ്ദികാദീനി ദത്വാ ഘരാവാസേ കമ്മന്തേ വാ വണിജ്ജാദിവോഹാരേസു വാ തദേവ വാവടം കാരേതി. സോ യസ്മാ തസ്സ ദോസേന ധനക്ഖയം പാപുണന്തോ പരാഭവതിയേവ, തേനസ്സേതം ഇമായ ഗാഥായ തഥാവിധസ്സ ഇസ്സരിയസ്മിം ഠപനം ഏകംയേവ പരാഭവമുഖം വുത്തം.

൧൧൪. അപ്പഭോഗോ നാമ സന്നിചിതാനഞ്ച ഭോഗാനം ആയമുഖസ്സ ച അഭാവതോ. മഹാതണ്ഹോതി മഹതിയാ ഭോഗതണ്ഹായ സമന്നാഗതോ, യം ലദ്ധം, തേന അസന്തുട്ഠോ. ഖത്തിയേ ജായതേ കുലേതി ഖത്തിയാനം കുലേ ജായതി. സോ ച രജ്ജം പത്ഥയതീതി സോ ഏതായ മഹാതണ്ഹതായ അനുപായേന ഉപ്പടിപാടിയാ അത്തനോ ദായജ്ജഭൂതം അലബ്ഭനേയ്യം വാ പരസന്തകം രജ്ജം പത്ഥേതി, സോ ഏവം പത്ഥേന്തോ യസ്മാ തമ്പി അപ്പകം ഭോഗം യോധാജീവാദീനം ദത്വാ രജ്ജം അപാപുണന്തോ പരാഭവതിയേവ, തേനസ്സേതം ഇമായ ഗാഥായ രജ്ജപത്ഥനം ഏകംയേവ പരാഭവമുഖം വുത്തം.

൧൧൫. ഇതോ പരം യദി സാ ദേവതാ ‘‘തേരസമം ഭഗവാ ബ്രൂഹി…പേ… സതസഹസ്സിമം ഭഗവാ ബ്രൂഹീ’’തി പുച്ഛേയ്യ, തമ്പി ഭഗവാ കഥേയ്യ. യസ്മാ പന സാ ദേവതാ ‘‘കിം ഇമേഹി പുച്ഛിതേഹി, ഏകമേത്ഥ വുഡ്ഢികരം നത്ഥീ’’തി താനി പരാഭവമുഖാനി അസുയ്യമാനാ ഏത്തകമ്പി പുച്ഛിത്വാ വിപ്പടിസാരീ ഹുത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി, തസ്മാ ഭഗവാ തസ്സാസയം വിദിത്വാ ദേസനം നിട്ഠാപേന്തോ ഇമം ഗാഥം അഭാസി ‘‘ഏതേ പരാഭവേ ലോകേ’’തി.

തത്ഥ പണ്ഡിതോതി പരിവീമംസായ സമന്നാഗതോ. സമവേക്ഖിയാതി പഞ്ഞാചക്ഖുനാ ഉപപരിക്ഖിത്വാ. അരിയോതി ന മഗ്ഗേന, ന ഫലേന, അപിച ഖോ, പന ഏതസ്മിം പരാഭവസങ്ഖാതേ അനയേ ന ഇരിയതീതി അരിയോ. യേന ദസ്സനേന യായ പഞ്ഞായ പരാഭവേ ദിസ്വാ വിവജ്ജേതി, തേന സമ്പന്നത്താ ദസ്സനസമ്പന്നോ. സ ലോകം ഭജതേ സിവന്തി സോ ഏവരൂപോ സിവം ഖേമമുത്തമമനുപദ്ദവം ദേവലോകം ഭജതി, അല്ലീയതി, ഉപഗച്ഛതീതി വുത്തം ഹോതി. ദേസനാപരിയോസാനേ പരാഭവമുഖാനി സുത്വാ ഉപ്പന്നസംവേഗാനുരൂപം യോനിസോ പദഹിത്വാ സോതാപത്തിസകദാഗാമിഅനാഗാമിഫലാനി പത്താ ദേവതാ ഗണനം വീതിവത്താ. യഥാഹ –

‘‘മഹാസമയസുത്തേ ച, അഥോ മങ്ഗലസുത്തകേ;

സമചിത്തേ രാഹുലോവാദേ, ധമ്മചക്കേ പരാഭവേ.

‘‘ദേവതാസമിതീ തത്ഥ, അപ്പമേയ്യാ അസങ്ഖിയാ;

ധമ്മാഭിസമയോ ചേത്ഥ, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയോ’’തി.

പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ

സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ പരാഭവസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. അഗ്ഗികഭാരദ്വാജസുത്തവണ്ണനാ

ഏവം മേ സുതന്തി അഗ്ഗികഭാരദ്വാജസുത്തം, ‘‘വസലസുത്ത’’ന്തിപി വുച്ചതി. കാ ഉപ്പത്തി? ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. കസിഭാരദ്വാജസുത്തേ വുത്തനയേന പച്ഛാഭത്തകിച്ചാവസാനേ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേന്തോ അഗ്ഗികഭാരദ്വാജം ബ്രാഹ്മണം സരണസിക്ഖാപദാനം ഉപനിസ്സയസമ്പന്നം ദിസ്വാ ‘‘തത്ഥ മയി ഗതേ കഥാ പവത്തിസ്സതി, തതോ കഥാവസാനേ ധമ്മദേസനം സുത്വാ ഏസ ബ്രാഹ്മണോ സരണം ഗന്ത്വാ സിക്ഖാപദാനി സമാദിയിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ, തത്ഥ ഗന്ത്വാ, പവത്തായ കഥായ ബ്രാഹ്മണേന ധമ്മദേസനം യാചിതോ ഇമം സുത്തം അഭാസി. തത്ഥ ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തിആദിം മങ്ഗലസുത്തവണ്ണനായം വണ്ണയിസ്സാമ, ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ പുബ്ബണ്ഹസമയ’’ന്തിആദി കസിഭാരദ്വാജസുത്തേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

തേന ഖോ പന സമയേന അഗ്ഗികഭാരദ്വാജസ്സാതി യം യം അവുത്തപുബ്ബം, തം തദേവ വണ്ണയിസ്സാമ. സേയ്യഥിദം – സോ ഹി ബ്രാഹ്മണോ അഗ്ഗിം ജുഹതി പരിചരതീതി കത്വാ അഗ്ഗികോതി നാമേന പാകടോ അഹോസി, ഭാരദ്വാജോതി ഗോത്തേന. തസ്മാ വുത്തം ‘‘അഗ്ഗികഭാരദ്വാജസ്സാ’’തി. നിവേസനേതി ഘരേ. തസ്സ കിര ബ്രാഹ്മണസ്സ നിവേസനദ്വാരേ അന്തരവീഥിയം അഗ്ഗിഹുതസാലാ അഹോസി. തതോ ‘‘നിവേസനദ്വാരേ’’തി വത്തബ്ബേ തസ്സപി പദേസസ്സ നിവേസനേയേവ പരിയാപന്നത്താ ‘‘നിവേസനേ’’തി വുത്തം. സമീപത്ഥേ വാ ഭുമ്മവചനം, നിവേസനസമീപേതി അത്ഥോ. അഗ്ഗി പജ്ജലിതോ ഹോതീതി അഗ്ഗിയാധാനേ ഠിതോ അഗ്ഗി കതബ്ഭുദ്ധരണോ സമിധാപക്ഖേപം ബീജനവാതഞ്ച ലഭിത്വാ ജലിതോ ഉദ്ധം സമുഗ്ഗതച്ചിസമാകുലോ ഹോതി. ആഹുതി പഗ്ഗഹിതാതി സസീസം ന്ഹായിത്വാ മഹതാ സക്കാരേന പായാസസപ്പിമധുഫാണിതാദീനി അഭിസങ്ഖതാനി ഹോന്തീതി അത്ഥോ. യഞ്ഹി കിഞ്ചി അഗ്ഗിമ്ഹി ജുഹിതബ്ബം, തം സബ്ബം ‘‘ആഹുതീ’’തി വുച്ചതി. സപദാനന്തി അനുഘരം. ഭഗവാ ഹി സബ്ബജനാനുഗ്ഗഹത്ഥായ ആഹാരസന്തുട്ഠിയാ ച ഉച്ചനീചകുലം അവോക്കമ്മ പിണ്ഡായ ചരതി. തേന വുത്തം ‘‘സപദാനം പിണ്ഡായ ചരമാനോ’’തി.

അഥ കിമത്ഥം സബ്ബാകാരസമ്പന്നം സമന്തപാസാദികം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ ചിത്തം നപ്പസീദതി? കസ്മാ ച ഏവം ഫരുസേന വചനേന ഭഗവന്തം സമുദാചരതീതി? വുച്ചതേ – അയം കിര ബ്രാഹ്മണോ ‘‘മങ്ഗലകിച്ചേസു സമണദസ്സനം അവമങ്ഗല’’ന്തി ഏവംദിട്ഠികോ, തതോ ‘‘മഹാബ്രഹ്മുനോ ഭുഞ്ജനവേലായ കാളകണ്ണീ മുണ്ഡകസമണകോ മമ നിവേസനം ഉപസങ്കമതീ’’തി മന്ത്വാ ചിത്തം നപ്പസാദേസി, അഞ്ഞദത്ഥു ദോസവസംയേവ അഗമാസി. അഥ കുദ്ധോ അനത്തമനോ അനത്തമനവാചം നിച്ഛാരേസി ‘‘തത്രേവ മുണ്ഡകാ’’തിആദി. തത്രാപി ച യസ്മാ ‘‘മുണ്ഡോ അസുദ്ധോ ഹോതീ’’തി ബ്രാഹ്മണാനം ദിട്ഠി, തസ്മാ ‘‘അയം അസുദ്ധോ, തേന ദേവബ്രാഹ്മണപൂജകോ ന ഹോതീ’’തി ജിഗുച്ഛന്തോ ‘‘മുണ്ഡകാ’’തി ആഹ. മുണ്ഡകത്താ വാ ഉച്ഛിട്ഠോ ഏസ, ന ഇമം പദേസം അരഹതി ആഗച്ഛിതുന്തി സമണോ ഹുത്വാപി ഈദിസം കായകിലേസം ന വണ്ണേതീതി ച സമണഭാവം ജിഗുച്ഛന്തോ ‘‘സമണകാ’’തി ആഹ. ന കേവലം ദോസവസേനേവ, വസലേ വാ പബ്ബാജേത്വാ തേഹി സദ്ധിം ഏകതോ സമ്ഭോഗപരിഭോഗകരണേന പതിതോ അയം വസലതോപി പാപതരോതി ജിഗുച്ഛന്തോ ‘‘വസലകാ’’തി ആഹ – ‘‘വസലജാതികാനം വാ ആഹുതിദസ്സനമത്തസവനേന പാപം ഹോതീ’’തി മഞ്ഞമാനോപി ഏവമാഹ.

ഭഗവാ തഥാ വുത്തോപി വിപ്പസന്നേനേവ മുഖവണ്ണേന മധുരേന സരേന ബ്രാഹ്മണസ്സ ഉപരി അനുകമ്പാസീതലേന ചിത്തേന അത്തനോ സബ്ബസത്തേഹി അസാധാരണതാദിഭാവം പകാസേന്തോ ആഹ ‘‘ജാനാസി പന, ത്വം ബ്രാഹ്മണാ’’തി. അഥ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവതോ മുഖപ്പസാദസൂചിതം താദിഭാവം ഞത്വാ അനുകമ്പാസീതലേന ചിത്തേന നിച്ഛാരിതം മധുരസ്സരം സുത്വാ അമതേനേവ അഭിസിത്തഹദയോ അത്തമനോ വിപ്പസന്നിന്ദ്രിയോ നിഹതമാനോ ഹുത്വാ തം ജാതിസഭാവം വിസഉഗ്ഗിരസദിസം സമുദാചാരവചനം പഹായ ‘‘നൂന യമഹം ഹീനജച്ചം വസലന്തി പച്ചേമി, ന സോ പരമത്ഥതോ വസലോ, ന ച ഹീനജച്ചതാ ഏവ വസലകരണോ ധമ്മോ’’തി മഞ്ഞമാനോ ‘‘ന ഖ്വാഹം, ഭോ ഗോതമാ’’തി ആഹ. ധമ്മതാ ഹേസാ, യം ഹേതുസമ്പന്നോ പച്ചയാലാഭേന ഫരുസോപി സമാനോ ലദ്ധമത്തേ പച്ചയേ മുദുകോ ഹോതീതി.

തത്ഥ സാധൂതി അയം സദ്ദോ ആയാചനസമ്പടിച്ഛനസമ്പഹംസനസുന്ദരദള്ഹീകമ്മാദീസു ദിസ്സതി. ‘‘സാധു മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ സംഖിത്തേന ധമ്മം ദേസേതൂ’’തിആദീസു (സം. നി. ൪.൯൫; അ. നി. ൭.൮൩) ഹി ആയാചനേ. ‘‘സാധു, ഭന്തേതി ഖോ സോ ഭിക്ഖു ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദിത്വാ അനുമോദിത്വാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൮൬) സമ്പടിച്ഛനേ. ‘‘സാധു, സാധു, സാരിപുത്താ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൩.൩൪൯) സമ്പഹംസനേ.

‘‘സാധു ധമ്മരുചീ രാജാ, സാധു പഞ്ഞാണവാ നരോ;

സാധു മിത്താനമദ്ദുബ്ഭോ, പാപസ്സാകരണം സുഖ’’ന്തി. (ജാ. ൨.൧൮.൧൦൧) –

ആദീസു സുന്ദരേ. ‘‘തം സുണാഥ, സാധുകം മനസി കരോഥാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൧) ദള്ഹീകമ്മേ. ഇധ പന ആയാചനേ.

തേന ഹീതി തസ്സാധിപ്പായനിദസ്സനം, സചേ ഞാതുകാമോസീതി വുത്തം ഹോതി. കാരണവചനം വാ, തസ്സ യസ്മാ ഞാതുകാമോസി, തസ്മാ, ബ്രാഹ്മണ, സുണാഹി, സാധുകം മനസി കരോഹി, തഥാ തേ ഭാസിസ്സാമി, യഥാ ത്വം ജാനിസ്സസീതി ഏവം പരപദേഹി സദ്ധിം സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. തത്ര ച സുണാഹീതി സോതിന്ദ്രിയവിക്ഖേപവാരണം, സാധുകം മനസി കരോഹീതി മനസികാരേ ദള്ഹീകമ്മനിയോജനേന മനിന്ദ്രിയവിക്ഖേപവാരണം. പുരിമഞ്ചേത്ഥ ബ്യഞ്ജനവിപല്ലാസഗ്ഗാഹവാരണം, പച്ഛിമം അത്ഥവിപല്ലാസഗ്ഗാഹവാരണം. പുരിമേന ച ധമ്മസ്സവനേ നിയോജേതി, പച്ഛിമേന സുതാനം ധമ്മാനം ധാരണത്ഥൂപപരിക്ഖാദീസു. പുരിമേന ച ‘‘സബ്യഞ്ജനോ അയം ധമ്മോ, തസ്മാ സവനീയോ’’തി ദീപേതി, പച്ഛിമേന ‘‘സാത്ഥോ, തസ്മാ മനസി കാതബ്ബോ’’തി. സാധുകപദം വാ ഉഭയപദേഹി യോജേത്വാ ‘‘യസ്മാ അയം ധമ്മോ ധമ്മഗമ്ഭീരോ ച ദേസനാഗമ്ഭീരോ ച, തസ്മാ സുണാഹി സാധുകം. യസ്മാ അത്ഥഗമ്ഭീരോ പടിവേധഗമ്ഭീരോ ച, തസ്മാ സാധുകം മനസി കരോഹീ’’തി ഏതമത്ഥം ദീപേന്തോ ആഹ – ‘‘സുണാഹി സാധുകം മനസി കരോഹീ’’തി.

തതോ ‘‘ഏവം ഗമ്ഭീരേ കഥമഹം പതിട്ഠം ലഭിസ്സാമീ’’തി വിസീദന്തമിവ തം ബ്രാഹ്മണം സമുസ്സാഹേന്തോ ആഹ – ‘‘ഭാസിസ്സാമീ’’തി. തത്ഥ ‘‘യഥാ ത്വം ഞസ്സസി, തഥാ പരിമണ്ഡലേഹി പദബ്യഞ്ജനേഹി ഉത്താനേന നയേന ഭാസിസ്സാമീ’’തി ഏവമധിപ്പായോ വേദിതബ്ബോ. തതോ ഉസ്സാഹജാതോ ഹുത്വാ ‘‘ഏവം ഭോ’’തി ഖോ അഗ്ഗികഭാരദ്വാജോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി, സമ്പടിച്ഛി പടിഗ്ഗഹേസീതി വുത്തം ഹോതി, യഥാനുസിട്ഠം വാ പടിപജ്ജനേന അഭിമുഖോ അസ്സോസീതി. അഥസ്സ ‘‘ഭഗവാ ഏതദവോചാ’’തി ഇദാനി വത്തബ്ബം സന്ധായ വുത്തം ‘‘കോധനോ ഉപനാഹീ’’തി ഏവമാദികം.

൧൧൬. തത്ഥ കോധനോതി കുജ്ഝനസീലോ. ഉപനാഹീതി തസ്സേവ കോധസ്സ ദള്ഹീകമ്മേന ഉപനാഹേന സമന്നാഗതോ. പരേസം ഗുണേ മക്ഖേതി പുഞ്ഛതീതി മക്ഖീ, പാപോ ച സോ മക്ഖീ ചാതി പാപമക്ഖീ. വിപന്നദിട്ഠീതി വിനട്ഠസമ്മാദിട്ഠി, വിപന്നായ വാ വിരൂപം ഗതായ ദസവത്ഥുകായ മിച്ഛാദിട്ഠിയാ സമന്നാഗതോ. മായാവീതി അത്തനി വിജ്ജമാനദോസപടിച്ഛാദനലക്ഖണായ മായായ സമന്നാഗതോ. തം ജഞ്ഞാ വസലോ ഇതീതി തം ഏവരൂപം പുഗ്ഗലം ഏതേസം ഹീനധമ്മാനം വസ്സനതോ സിഞ്ചനതോ അന്വാസ്സവനതോ ‘‘വസലോ’’തി ജാനേയ്യാതി, ഏതേഹി സബ്ബേഹി ബ്രാഹ്മണമത്ഥകേ ജാതോ. അയഞ്ഹി പരമത്ഥതോ വസലോ ഏവ, അത്തനോ ഹദയതുട്ഠിമത്തം, ന പരന്തി. ഏവമേത്ഥ ഭഗവാ ആദിപദേനേവ തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ കോധനിഗ്ഗഹം കത്വാ ‘‘കോധാദിധമ്മോ ഹീനപുഗ്ഗലോ’’തി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ച ദേസനായ കോധാദിധമ്മേ ദേസേന്തോ ഏകേന താവ പരിയായേന വസലഞ്ച വസലകരണേ ച ധമ്മേ ദേസേസി. ഏവം ദേസേന്തോ ച ‘‘ത്വം അഹ’’ന്തി പരവമ്ഭനം അത്തുക്കംസനഞ്ച അകത്വാ ധമ്മേനേവ സമേന ഞായേന തം ബ്രാഹ്മണം വസലഭാവേ, അത്താനഞ്ച ബ്രാഹ്മണഭാവേ ഠപേസി.

൧൧൭. ഇദാനി യായം ബ്രാഹ്മണാനം ദിട്ഠി ‘‘കദാചി പാണാതിപാതഅദിന്നാദാനാദീനി കരോന്തോപി ബ്രാഹ്മണോ ഏവാ’’തി. തം ദിട്ഠിം പടിസേധേന്തോ, യേ ച സത്തവിഹിംസാദീസു അകുസലധമ്മേസു തേഹി തേഹി സമന്നാഗതാ ആദീനവം അപസ്സന്താ തേ ധമ്മേ ഉപ്പാദേന്തി, തേസം ‘‘ഹീനാ ഏതേ ധമ്മാ വസലകരണാ’’തി തത്ഥ ആദീനവഞ്ച ദസ്സേന്തോ അപരേഹിപി പരിയായേഹി വസലഞ്ച വസലകരണേ ച ധമ്മേ ദേസേതും ‘‘ഏകജം വാ ദ്വിജം വാ’’തി ഏവമാദിഗാഥായോ അഭാസി.

തത്ഥ ഏകജോതി ഠപേത്വാ അണ്ഡജം അവസേസയോനിജോ. സോ ഹി ഏകദാ ഏവ ജായതി. ദ്വിജോതി അണ്ഡജോ. സോ ഹി മാതുകുച്ഛിതോ അണ്ഡകോസതോ ചാതി ദ്വിക്ഖത്തും ജായതി. തം ഏകജം വാ ദ്വിജം വാപി. യോധ പാണന്തി യോ ഇധ സത്തം. വിഹിംസതീതി കായദ്വാരികചേതനാസമുട്ഠിതേന വാ വചീദ്വാരികചേതനാസമുട്ഠിതേന വാ പയോഗേന ജീവിതാ വോരോപേതി. ‘‘പാണാനി ഹിംസതീ’’തിപി പാഠോ. തത്ഥ ഏകജം വാ ദ്വിജം വാതി ഏവംപഭേദാനി യോധ പാണാനി ഹിംസതീതി ഏവം സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. യസ്സ പാണേ ദയാ നത്ഥീതി ഏതേന മനസാ അനുകമ്പായ അഭാവം ആഹ. സേസമേത്ഥ വുത്തനയമേവ. ഇതോ പരാസു ച ഗാഥാസു, യതോ ഏത്തകമ്പി അവത്വാ ഇതോ പരം ഉത്താനത്ഥാനി പദാനി പരിഹരന്താ അവണ്ണിതപദവണ്ണനാമത്തമേവ കരിസ്സാമ.

൧൧൮. ഹന്തീതി ഹനതി വിനാസേതി. പരിരുന്ധതീതി സേനായ പരിവാരേത്വാ തിട്ഠതി. ഗാമാനി നിഗമാനി ചാതി ഏത്ഥ ച-സദ്ദേന നഗരാനീതിപി വത്തബ്ബം. നിഗ്ഗാഹകോ സമഞ്ഞാതോതി ഇമിനാ ഹനനപരിരുന്ധനേന ഗാമനിഗമനഗരഘാതകോതി ലോകേ വിദിതോ.

൧൧൯. ഗാമേ വാ യദി വാരഞ്ഞേതി ഗാമോപി നിഗമോപി നഗരമ്പി സബ്ബോവ ഇധ ഗാമോ സദ്ധിം ഉപചാരേന, തം ഠപേത്വാ സേസം അരഞ്ഞം. തസ്മിം ഗാമേ വാ യദി വാരഞ്ഞേ യം പരേസം മമായിതം, യം പരസത്താനം പരിഗ്ഗഹിതമപരിച്ചത്തം സത്തോ വാ സങ്ഖാരോ വാ. ഥേയ്യാ അദിന്നമാദേതീതി തേഹി അദിന്നം അനനുഞ്ഞാതം ഥേയ്യചിത്തേന ആദിയതി, യേന കേനചി പയോഗേന യേന കേനചി അവഹാരേന അത്തനോ ഗഹണം സാധേതി.

൧൨൦. ഇണമാദായാതി അത്തനോ സന്തകം കിഞ്ചി നിക്ഖിപിത്വാ നിക്ഖേപഗ്ഗഹണേന വാ, കിഞ്ചി അനിക്ഖിപിത്വാ ‘‘ഏത്തകേന കാലേന ഏത്തകം വഡ്ഢിം ദസ്സാമീ’’തി വഡ്ഢിഗ്ഗഹണേന വാ, ‘‘യം ഇതോ ഉദയം ഭവിസ്സതി, തം മയ്ഹം മൂലം തവേവ ഭവിസ്സതീ’’തി വാ ‘‘ഉദയം ഉഭിന്നമ്പി സാധാരണ’’ന്തി വാ ഏവം തംതംആയോഗഗ്ഗഹണേന വാ ഇണം ഗഹേത്വാ. ചുജ്ജമാനോ പലായതി ന ഹി തേ ഇണമത്ഥീതി തേന ഇണായികേന ‘‘ദേഹി മേ ഇണ’’ന്തി ചോദിയമാനോ ‘‘ന ഹി തേ ഇണമത്ഥി, മയാ ഗഹിതന്തി കോ സക്ഖീ’’തി ഏവം ഭണനേന ഘരേ വസന്തോപി പലായതി.

൧൨൧. കിഞ്ചിക്ഖകമ്യതാതി അപ്പമത്തകേപി കിസ്മിഞ്ചിദേവ ഇച്ഛായ. പന്ഥസ്മിം വജന്തം ജനന്തി മഗ്ഗേ ഗച്ഛന്തം യംകിഞ്ചി ഇത്ഥിം വാ പുരിസം വാ. ഹന്ത്വാ കിഞ്ചിക്ഖമാദേതീതി മാരേത്വാ കോട്ടേത്വാ തം ഭണ്ഡകം ഗണ്ഹാതി.

൧൨൨. അത്തഹേതൂതി അത്തനോ ജീവിതകാരണാ, തഥാ പരഹേതു. ധനഹേതൂതി സകധനസ്സ വാ പരധനസ്സ വാ കാരണാ. ച-കാരോ സബ്ബത്ഥ വികപ്പനത്ഥോ. സക്ഖിപുട്ഠോതി യം ജാനാസി, തം വദേഹീതി പുച്ഛിതോ. മുസാ ബ്രൂതീതി ജാനന്തോ വാ ‘‘ന ജാനാമീ’’തി അജാനന്തോ വാ ‘‘ജാനാമീ’’തി ഭണതി, സാമികേ അസാമികേ, അസാമികേ ച സാമികേ കരോതി.

൧൨൩. ഞാതീനന്തി സമ്ബന്ധീനം. സഖീനന്തി വയസ്സാനം ദാരേസൂതി പരപരിഗ്ഗഹിതേസു. പടിദിസ്സതീതി പടികൂലേന ദിസ്സതി, അതിചരന്തോ ദിസ്സതീതി അത്ഥോ. സാഹസാതി ബലക്കാരേന അനിച്ഛം. സമ്പിയേനാതി തേഹി തേസം ദാരേഹി പത്ഥിയമാനോ സയഞ്ച പത്ഥയമാനോ, ഉഭയസിനേഹവസേനാപീതി വുത്തം ഹോതി.

൧൨൪. മാതരം പിതരം വാതി ഏവം മേത്തായ പദട്ഠാനഭൂതമ്പി, ജിണ്ണകം ഗതയോബ്ബനന്തി ഏവം കരുണായ പദട്ഠാനഭൂതമ്പി. പഹു സന്തോ ന ഭരതീതി അത്ഥസമ്പന്നോ ഉപകരണസമ്പന്നോ ഹുത്വാപി ന പോസേതി.

൧൨൫. സസുന്തി സസ്സും. ഹന്തീതി പാണിനാ വാ ലേഡ്ഡുനാ വാ അഞ്ഞേന വാ കേനചി പഹരതി. രോസേതീതി കോധമസ്സ സഞ്ജനേതി വാചായ ഫരുസവചനേന.

൧൨൬. അത്ഥന്തി സന്ദിട്ഠികസമ്പരായികപരമത്ഥേസു യംകിഞ്ചി. പുച്ഛിതോ സന്തോതി പുട്ഠോ സമാനോ. അനത്ഥമനുസാസതീതി തസ്സ അഹിതമേവ ആചിക്ഖതി. പടിച്ഛന്നേന മന്തേതീതി അത്ഥം ആചിക്ഖന്തോപി യഥാ സോ ന ജാനാതി, തഥാ അപാകടേഹി പദബ്യഞ്ജനേഹി പടിച്ഛന്നേന വചനേന മന്തേതി, ആചരിയമുട്ഠിം വാ കത്വാ ദീഘരത്തം വസാപേത്വാ സാവസേസമേവ മന്തേതി.

൧൨൭. യോ കത്വാതി ഏത്ഥ മയാ പുബ്ബഭാഗേ പാപിച്ഛതാ വുത്താ. യാ സാ ‘‘ഇധേകച്ചോ കായേന ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ, വാചായ ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ, മനസാ ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ, തസ്സ പടിച്ഛാദനഹേതു പാപികം ഇച്ഛം പണിദഹതി, മാ മം ജഞ്ഞാതി ഇച്ഛതീ’’തി ഏവം ആഗതാ. യഥാ അഞ്ഞേ ന ജാനന്തി, തഥാ കരണേന കതാനഞ്ച അവിവരണേന പടിച്ഛന്നാ അസ്സ കമ്മന്താതി പടിച്ഛന്നകമ്മന്തോ.

൧൨൮. പരകുലന്തി ഞാതികുലം വാ മിത്തകുലം വാ. ആഗതന്തി യസ്സ തേന കുലേ ഭുത്തം, തം അത്തനോ ഗേഹമാഗതം പാനഭോജനാദീഹി നപ്പടിപൂജേതി, ന വാ ദേതി, അവഭുത്തം വാ ദേതീതി അധിപ്പായോ.

൧൨൯. യോ ബ്രാഹ്മണം വാതി പരാഭവസുത്തേ വുത്തനയമേവ.

൧൩൦. ഭത്തകാലേ ഉപട്ഠിതേതി ഭോജനകാലേ ജാതേ. ഉപട്ഠിതന്തിപി പാഠോ, ഭത്തകാലേ ആഗതന്തി അത്ഥോ. രോസേതി വാചാ ന ച ദേതീതി ‘‘അത്ഥകാമോ മേ അയം ബലക്കാരേന മം പുഞ്ഞം കാരാപേതും ആഗതോ’’തി അചിന്തേത്വാ അപ്പതിരൂപേന ഫരുസവചനേന രോസേതി, അന്തമസോ സമ്മുഖഭാവമത്തമ്പി ചസ്സ ന ദേതി, പഗേവ ഭോജനന്തി അധിപ്പായോ.

൧൩൧. അസതം യോധ പബ്രൂതീതി യോ ഇധ യഥാ നിമിത്താനി ദിസ്സന്തി ‘‘അസുകദിവസേ ഇദഞ്ചിദഞ്ച തേ ഭവിസ്സതീ’’തി ഏവം അസജ്ജനാനം വചനം പബ്രൂതി. ‘‘അസന്ത’’ന്തിപി പാഠോ, അഭൂതന്തി അത്ഥോ. പബ്രൂതീതി ഭണതി ‘‘അമുകസ്മിം നാമ ഗാമേ മയ്ഹം ഈദിസോ ഘരവിഭവോ, ഏഹി തത്ഥ ഗച്ഛാമ, ഘരണീ മേ ഭവിസ്സസി, ഇദഞ്ചിദഞ്ച തേ ദസ്സാമീ’’തി പരഭരിയം പരദാസിം വാ വഞ്ചേന്തോ ധുത്തോ വിയ. നിജിഗീസാനോതി നിജിഗീസമാനോ മഗ്ഗമാനോ, തം വഞ്ചേത്വാ യംകിഞ്ചി ഗഹേത്വാ പലായിതുകാമോതി അധിപ്പായോ.

൧൩൨. യോ ചത്താനന്തി യോ ച അത്താനം. സമുക്കംസേതി ജാതിആദീഹി സമുക്കംസതി ഉച്ചട്ഠാനേ ഠപേതി. പരേ ച മവജാനാതീതി തേഹിയേവ പരേ അവജാനാതി, നീചം കരോതി. മ-കാരോ പദസന്ധികരോ. നിഹീനോതി ഗുണവുഡ്ഢിതോ പരിഹീനോ, അധമഭാവം വാ ഗതോ. സേന മാനേനാതി തേന ഉക്കംസനാവജാനനസങ്ഖാതേന അത്തനോ മാനേന.

൧൩൩. രോസകോതി കായവാചാഹി പരേസം രോസജനകോ. കദരിയോതി ഥദ്ധമച്ഛരീ, യോ പരേ പരേസം ദേന്തേ അഞ്ഞം വാ പുഞ്ഞം കരോന്തേ വാരേതി, തസ്സേതം അധിവചനം. പാപിച്ഛോതി അസന്തഗുണസമ്ഭാവനിച്ഛായ സമന്നാഗതോ. മച്ഛരീതി ആവാസാദിമച്ഛരിയയുത്തോ. സഠോതി അസന്തഗുണപ്പകാസനലക്ഖണേന സാഠേയ്യേന സമന്നാഗതോ, അസമ്മാഭാസീ വാ അകാതുകാമോപി ‘‘കരോമീ’’തിആദിവചനേന. നാസ്സ പാപജിഗുച്ഛനലക്ഖണാ ഹിരീ, നാസ്സ ഉത്താസനതോ ഉബ്ബേഗലക്ഖണം ഓത്തപ്പന്തി അഹിരികോ അനോത്തപ്പീ.

൧൩൪. ബുദ്ധന്തി സമ്മാസമ്ബുദ്ധം. പരിഭാസതീതി ‘‘അസബ്ബഞ്ഞൂ’’തിആദീഹി അപവദതി, സാവകഞ്ച ‘‘ദുപ്പടിപന്നോ’’തിആദീഹി. പരിബ്ബാജം ഗഹട്ഠം വാതി സാവകവിസേസനമേവേതം പബ്ബജിതം വാ തസ്സ സാവകം, ഗഹട്ഠം വാ പച്ചയദായകന്തി അത്ഥോ. ബാഹിരകം വാ പരിബ്ബാജകം യംകിഞ്ചി ഗഹട്ഠം വാ അഭൂതേന ദോസേന പരിഭാസതീതി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥം ഇച്ഛന്തി പോരാണാ.

൧൩൫. അനരഹം സന്തോതി അഖീണാസവോ സമാനോ. അരഹം പടിജാനാതീതി ‘‘അഹം അരഹാ’’തി പടിജാനാതി, യഥാ നം ‘‘അരഹാ അയ’’ന്തി ജാനന്തി, തഥാ വാചം നിച്ഛാരേതി, കായേന പരക്കമതി, ചിത്തേന ഇച്ഛതി അധിവാസേതി. ചോരോതി ഥേനോ. സബ്രഹ്മകേ ലോകേതി ഉക്കട്ഠവസേന ആഹ – സബ്ബലോകേതി വുത്തം ഹോതി. ലോകേ ഹി സന്ധിച്ഛേദനനില്ലോപഹരണഏകാഗാരികകരണപരിപന്ഥതിട്ഠനാദീഹി പരേസം ധനം വിലുമ്പന്താ ചോരാതി വുച്ചന്തി. സാസനേ പന പരിസസമ്പത്തിആദീഹി പച്ചയാദീനി വിലുമ്പന്താ. യഥാഹ –

‘‘പഞ്ചിമേ, ഭിക്ഖവേ, മഹാചോരാ സന്തോ സംവിജ്ജമാനാ ലോകസ്മിം. കതമേ പഞ്ച? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഏകച്ചസ്സ മഹാചോരസ്സ ഏവം ഹോതി ‘കുദാസ്സു നാമാഹം സതേന വാ സഹസ്സേന വാ പരിവുതോ ഗാമനിഗമരാജധാനീസു ആഹിണ്ഡിസ്സാമി ഹനന്തോ, ഘാതേന്തോ, ഛിന്ദന്തോ, ഛേദാപേന്തോ, പചന്തോ പാചേന്തോതി, സോ അപരേന സമയേന സതേന വാ സഹസ്സേന വാ പരിവുതോ ഗാമനിഗമരാജധാനീസു ആഹിണ്ഡതി ഹനന്തോ…പേ… പാചേന്തോ. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഇധേകച്ചസ്സ പാപഭിക്ഖുനോ ഏവം ഹോതി ‘കുദാസ്സു നാമാഹം സതേന വാ…പേ… രാജധാനീസു ചാരികം ചരിസ്സാമി സക്കതോ, ഗരുകതോ, മാനിതോ, പൂജിതോ, അപചിതോ, ഗഹട്ഠാനഞ്ചേവ പബ്ബജിതാനഞ്ച ലാഭീ ചീവര…പേ… പരിക്ഖാരാന’ന്തി. സോ അപരേന സമയേന സതേന വാ സഹസ്സേന വാ പരിവുതോ ഗാമനിഗമരാജധാനീസു ചാരികം ചരതി സക്കതോ…പേ… പരിക്ഖാരാനം. അയം, ഭിക്ഖവേ, പഠമോ മഹാചോരോ സന്തോ സംവിജ്ജമാനോ ലോകസ്മിം.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഇധേകച്ചോ പാപഭിക്ഖു തഥാഗതപ്പവേദിതം ധമ്മവിനയം പരിയാപുണിത്വാ അത്തനോ ദഹതി, അയം, ഭിക്ഖവേ, ദുതിയോ…പേ… ലോകസ്മിം.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഇധേകച്ചോ പാപഭിക്ഖു സുദ്ധം ബ്രഹ്മചാരിം പരിസുദ്ധം ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തം അമൂലകേന അബ്രഹ്മചരിയേന അനുദ്ധംസേതി. അയം, ഭിക്ഖവേ, തതിയോ…പേ… ലോകസ്മിം.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഇധേകച്ചോ, പാപഭിക്ഖു യാനി താനി സങ്ഘസ്സ ഗരുഭണ്ഡാനി ഗരുപരിക്ഖാരാനി, സേയ്യഥിദം – ആരാമോ, ആരാമവത്ഥു, വിഹാരോ, വിഹാരവത്ഥു, മഞ്ചോ, പീഠം, ഭിസി, ബിമ്ബോഹനം, ലോഹകുമ്ഭീ, ലോഹഭാണകം, ലോഹവാരകോ, ലോഹകടാഹം, വാസി, ഫരസു, കുഠാരീ, കുദാലോ, നിഖാദനം, വല്ലി, വേളു, മുഞ്ജം, പബ്ബജം, തിണം, മത്തികാ, ദാരുഭണ്ഡം, മത്തികാഭണ്ഡം, തേഹി ഗിഹിം സങ്ഗണ്ഹാതി ഉപലാപേതി. അയം, ഭിക്ഖവേ, ചതുത്ഥോ…പേ… ലോകസ്മിം.

‘‘സദേവകേ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ…പേ… സദേവമനുസ്സായ അയം അഗ്ഗോ മഹാചോരോ, യോ അസന്തം അഭൂതം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം ഉല്ലപതീ’’തി (പാരാ. ൧൯൫).

തത്ഥ ലോകിയചോരാ ലോകിയമേവ ധനധഞ്ഞാദിം ഥേനേന്തി. സാസനേ വുത്തചോരേസു പഠമോ തഥാരൂപമേവ ചീവരാദിപച്ചയമത്തം, ദുതിയോ പരിയത്തിധമ്മം, തതിയോ പരസ്സ ബ്രഹ്മചരിയം, ചതുത്ഥോ സങ്ഘികഗരുഭണ്ഡം, പഞ്ചമോ ഝാനസമാധിസമാപത്തിമഗ്ഗഫലപ്പഭേദം ലോകിയലോകുത്തരഗുണധനം, ലോകിയഞ്ച ചീവരാദിപച്ചയജാതം. യഥാഹ – ‘‘ഥേയ്യായ വോ, ഭിക്ഖവേ, രട്ഠപിണ്ഡോ ഭുത്തോ’’തി. തത്ഥ യ്വായം പഞ്ചമോ മഹാചോരോ, തം സന്ധായാഹ ഭഗവാ ‘‘ചോരോ സബ്രഹ്മകേ ലോകേ’’തി. സോ ഹി ‘‘സദേവകേ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ…പേ… സദേവമനുസ്സായ അയം അഗ്ഗോ മഹാചോരോ, യോ അസന്തം അഭൂതം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം ഉല്ലപതീ’’തി (പാരാ. ൧൯൫) ഏവം ലോകിയലോകുത്തരധനഥേനനതോ അഗ്ഗോ മഹാചോരോതി വുത്തോ, തസ്മാ തം ഇധാപി ‘‘സബ്രഹ്മകേ ലോകേ’’തി ഇമിനാ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദേന പകാസേസി.

ഏസോ ഖോ വസലാധമോതി. ഏത്ഥ ഖോതി അവധാരണത്ഥോ, തേന ഏസോ ഏവ വസലാധമോ. വസലാനം ഹീനോ സബ്ബപച്ഛിമകോതി അവധാരേതി. കസ്മാ? വിസിട്ഠവത്ഥുമ്ഹി ഥേയ്യധമ്മവസ്സനതോ, യാവ തം പടിഞ്ഞം ന വിസ്സജ്ജേതി, താവ അവിഗതവസലകരണധമ്മതോ ചാതി.

ഏതേ ഖോ വസലാതി. ഇദാനി യേ തേ പഠമഗാഥായ ആസയവിപത്തിവസേന കോധനാദയോ പഞ്ച, പാപമക്ഖിം വാ ദ്വിധാ കത്വാ ഛ, ദുതിയഗാഥായ പയോഗവിപത്തിവസേന പാണഹിംസകോ ഏകോ, തതിയായ പയോഗവിപത്തിവസേനേവ ഗാമനിഗമനിഗ്ഗാഹകോ ഏകോ, ചതുത്ഥായ ഥേയ്യാവഹാരവസേന ഏകോ, പഞ്ചമായ ഇണവഞ്ചനവസേന ഏകോ, ഛട്ഠായ പസയ്ഹാവഹാരവസേന പന്ഥദൂസകോ ഏകോ, സത്തമായ കൂടസക്ഖിവസേന ഏകോ, അട്ഠമായ മിത്തദുബ്ഭിവസേന ഏകോ, നവമായ അകതഞ്ഞുവസേന ഏകോ, ദസമായ കതനാസനവിഹേസനവസേന ഏകോ, ഏകാദസമായ ഹദയവഞ്ചനവസേന ഏകോ, ദ്വാദസമായ പടിച്ഛന്നകമ്മന്തവസേന ദ്വേ, തേരസമായ അകതഞ്ഞുവസേന ഏകോ, ചുദ്ദസമായ വഞ്ചനവസേന ഏകോ, പന്നരസമായ വിഹേസനവസേന ഏകോ, സോളസമായ വഞ്ചനവസേന ഏകോ, സത്തരസമായ അത്തുക്കംസനപരവമ്ഭനവസേന ദ്വേ, അട്ഠാരസമായ പയോഗാസയവിപത്തിവസേന രോസകാദയോ സത്ത, ഏകൂനവീസതിമായ പരിഭാസനവസേന ദ്വേ, വീസതിമായ അഗ്ഗമഹാചോരവസേന ഏകോതി ഏവം തേത്തിംസ ചതുത്തിംസ വാ വസലാ വുത്താ. തേ നിദ്ദിസന്തോ ആഹ ‘‘ഏതേ ഖോ വസലാ വുത്താ, മയാ യേ തേ പകാസിതാ’’തി. തസ്സത്ഥോ – യേ തേ മയാ പുബ്ബേ ‘‘ജാനാസി പന ത്വം, ബ്രാഹ്മണ, വസല’’ന്തി ഏവം സങ്ഖേപതോ വസലാ വുത്താ, തേ വിത്ഥാരതോ ഏതേ ഖോ പകാസിതാതി. അഥ വാ യേ തേ മയാ പുഗ്ഗലവസേന വുത്താ, തേ ധമ്മവസേനാപി ഏതേ ഖോ പകാസിതാ. അഥ വാ ഏതേ ഖോ വസലാ വുത്താ അരിയേഹി കമ്മവസേന, ന ജാതിവസേന, മയാ യേ തേ പകാസിതാ ‘‘കോധനോ ഉപനാഹീ’’തിആദിനാ നയേന.

൧൩൬. ഏവം ഭഗവാ വസലം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യസ്മാ ബ്രാഹ്മണോ സകായ ദിട്ഠിയാ അതീവ അഭിനിവിട്ഠോ ഹോതി, തസ്മാ തം ദിട്ഠിം പടിസേധേന്തോ ആഹ ‘‘ന ജച്ചാ വസലോ ഹോതീ’’തി. തസ്സത്ഥോ – പരമത്ഥതോ ഹി ന ജച്ചാ വസലോ ഹോതി, ന ജച്ചാ ഹോതി ബ്രാഹ്മണോ, അപിച ഖോ കമ്മുനാ വസലോ ഹോതി, കമ്മുനാ ഹോതി ബ്രാഹ്മണോ, അപരിസുദ്ധകമ്മവസ്സനതോ വസലോ ഹോതി, പരിസുദ്ധേന കമ്മുനാ അപരിസുദ്ധവാഹനതോ ബ്രാഹ്മണോ ഹോതി. യസ്മാ വാ തുമ്ഹേ ഹീനം വസലം ഉക്കട്ഠം ബ്രാഹ്മണം മഞ്ഞിത്ഥ, തസ്മാ ഹീനേന കമ്മുനാ വസലോ ഹോതി, ഉക്കട്ഠേന കമ്മുനാ ബ്രാഹ്മണോ ഹോതീതി ഏവമ്പി അത്ഥം ഞാപേന്തോ ഏവമാഹ.

൧൩൭-൧൩൯. ഇദാനി തമേവത്ഥം നിദസ്സനേന സാധേതും ‘‘തദമിനാപി ജാനാഥാ’’തിആദികാ തിസ്സോ ഗാഥായോ ആഹ. താസു ദ്വേ ചതുപ്പാദാ, ഏകാ ഛപ്പാദാ, താസം അത്ഥോ – യം മയാ വുത്തം ‘‘ന ജച്ചാ വസലോ ഹോതീ’’തിആദി, തദമിനാപി ജാനാഥ, യഥാ മേദം നിദസ്സനം, തം ഇമിനാപി പകാരേന ജാനാഥ, യേന മേ പകാരേന യേന സാമഞ്ഞേന ഇദം നിദസ്സനന്തി വുത്തം ഹോതി. കതമം നിദസ്സനന്തി ചേ? ചണ്ഡാലപുത്തോ സോപാകോ…പേ… ബ്രഹ്മലോകൂപപത്തിയാതി.

ചണ്ഡാലസ്സ പുത്തോ ചണ്ഡാലപുത്തോ. അത്തനോ ഖാദനത്ഥായ മതേ സുനഖേ ലഭിത്വാ പചതീതി സോപാകോ. മാതങ്ഗോതി ഏവംനാമോ വിസ്സുതോതി ഏവം ഹീനായ ജാതിയാ ച ജീവികായ ച നാമേന ച പാകടോ.

സോതി പുരിമപദേന സമ്ബന്ധിത്വാ സോ മാതങ്ഗോ യസം പരമം പത്തോ, അബ്ഭുതം ഉത്തമം അതിവിസിട്ഠം യസം കിത്തിം പസംസം പത്തോ. യം സുദുല്ലഭന്തി യം ഉളാരകുലൂപപന്നേനാപി ദുല്ലഭം, ഹീനകുലൂപപന്നേന സുദുല്ലഭം. ഏവം യസപ്പത്തസ്സ ച ആഗച്ഛും തസ്സുപട്ഠാനം, ഖത്തിയാ ബ്രാഹ്മണാ ബഹൂ, തസ്സ മാതങ്ഗസ്സ പാരിചരിയത്ഥം ഖത്തിയാ ച ബ്രാഹ്മണാ ച അഞ്ഞേ ച ബഹൂ വേസ്സസുദ്ദാദയോ ജമ്ബുദീപമനുസ്സാ യേഭുയ്യേന ഉപട്ഠാനം ആഗമിംസൂതി അത്ഥോ.

ഏവം ഉപട്ഠാനസമ്പന്നോ സോ മാതങ്ഗോ വിഗതകിലേസരജത്താ വിരജം, മഹന്തേഹി ബുദ്ധാദീഹി പടിപന്നത്താ മഹാപഥം, ബ്രഹ്മലോകസങ്ഖാതം ദേവലോകം യാപേതും സമത്ഥത്താ ദേവലോകയാനസഞ്ഞിതം അട്ഠസമാപത്തിയാനം അഭിരുയ്ഹ, തായ പടിപത്തിയാ കാമരാഗം വിരാജേത്വാ, കായസ്സ ഭേദാ ബ്രഹ്മലോകൂപഗോ അഹു, സാ തഥാ ഹീനാപി ന നം ജാതി നിവാരേസി ബ്രഹ്മലോകൂപപത്തിയാ, ബ്രഹ്മലോകൂപപത്തിതോതി വുത്തം ഹോതി.

അയം പനത്ഥോ ഏവം വേദിതബ്ബോ – അതീതേ കിര മഹാപുരിസോ തേന തേനുപായേന സത്തഹിതം കരോന്തോ സോപാകജീവികേ ചണ്ഡാലകുലേ ഉപ്പജ്ജി. സോ നാമേന മാതങ്ഗോ, രൂപേന ദുദ്ദസികോ ഹുത്വാ ബഹിനഗരേ ചമ്മകുടികായ വസതി, അന്തോനഗരേ ഭിക്ഖം ചരിത്വാ ജീവികം കപ്പേതി. അഥേകദിവസം തസ്മിം നഗരേ സുരാനക്ഖത്തേ ഘോസിതേ ധുത്താ യഥാസകേന പരിവാരേന കീളന്തി. അഞ്ഞതരാപി ബ്രാഹ്മണമഹാസാലധീതാ പന്നരസസോളസവസ്സുദ്ദേസികാ ദേവകഞ്ഞാ വിയ രൂപേന ദസ്സനീയാ പാസാദികാ ‘‘അത്തനോ കുലവംസാനുരൂപം കീളിസ്സാമീ’’തി പഹൂതം ഖജ്ജഭോജ്ജാദികീളനസമ്ഭാരം സകടേസു ആരോപേത്വാ സബ്ബസേതവളവയുത്തം യാനമാരുയ്ഹ മഹാപരിവാരേന ഉയ്യാനഭൂമിം ഗച്ഛതി ദിട്ഠമങ്ഗലികാതി നാമേന. സാ കിര ‘‘ദുസ്സണ്ഠിതം രൂപം അവമങ്ഗല’’ന്തി ദട്ഠും ന ഇച്ഛതി, തേനസ്സാ ദിട്ഠമങ്ഗലികാത്വേവ സങ്ഖാ ഉദപാദി.

തദാ സോ മാതങ്ഗോ കാലസ്സേവ വുട്ഠായ പടപിലോതികം നിവാസേത്വാ, കംസതാളം ഹത്ഥേ ബന്ധിത്വാ, ഭാജനഹത്ഥോ നഗരം പവിസതി, മനുസ്സേ ദിസ്വാ ദൂരതോ ഏവ കംസതാളം ആകോടേന്തോ. അഥ ദിട്ഠമങ്ഗലികാ ‘‘ഉസ്സരഥ, ഉസ്സരഥാ’’തി പുരതോ പുരതോ ഹീനജനം അപനേന്തേഹി പുരിസേഹി നീയമാനാ നഗരദ്വാരമജ്ഝേ മാതങ്ഗം ദിസ്വാ ‘‘കോ ഏസോ’’തി ആഹ. അഹം മാതങ്ഗചണ്ഡാലോതി. സാ ‘‘ഈദിസം ദിസ്വാ ഗതാനം കുതോ വുഡ്ഢീ’’തി യാനം നിവത്താപേസി. മനുസ്സാ ‘‘യം മയം ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ ഖജ്ജഭോജ്ജാദിം ലഭേയ്യാമ, തസ്സ നോ മാതങ്ഗേന അന്തരായോ കതോ’’തി കുപിതാ ‘‘ഗണ്ഹഥ ചണ്ഡാല’’ന്തി ലേഡ്ഡൂഹി പഹരിത്വാ ‘‘മതോ’’തി പാദേ ഗഹേത്വാ ഏകമന്തേ ഛഡ്ഡേത്വാ കചവരേന പടിച്ഛാദേത്വാ അഗമംസു. സോ സതിം പടിലഭിത്വാ ഉട്ഠായ മനുസ്സേ പുച്ഛി – ‘‘കിം, അയ്യാ, ദ്വാരം നാമ സബ്ബസാധാരണം, ഉദാഹു ബ്രാഹ്മണാനംയേവ കത’’ന്തി? മനുസ്സാ ആഹംസു – ‘‘സബ്ബേസം സാധാരണ’’ന്തി. ‘‘ഏവം സബ്ബസാധാരണദ്വാരേന പവിസിത്വാ ഭിക്ഖാഹാരേന യാപേന്തം മം ദിട്ഠമങ്ഗലികായ മനുസ്സാ ഇമം അനയബ്യസനം പാപേസു’’ന്തി രഥികായ രഥികം ആഹിണ്ഡന്തോ മനുസ്സാനം ആരോചേത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഘരദ്വാരേ നിപജ്ജി – ‘‘ദിട്ഠമങ്ഗലികം അലദ്ധാ ന വുട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി.

ബ്രാഹ്മണോ ‘‘ഘരദ്വാരേ മാതങ്ഗോ നിപന്നോ’’തി സുത്വാ ‘‘തസ്സ കാകണികം ദേഥ, തേലേന അങ്ഗം മക്ഖേത്വാ ഗച്ഛതൂ’’തി ആഹ. സോ തം ന ഇച്ഛതി, ‘‘ദിട്ഠമങ്ഗലികം അലദ്ധാ ന വുട്ഠഹിസ്സാമി’’ച്ചേവ ആഹ. തതോ ബ്രാഹ്മണോ ‘‘ദ്വേ കാകണികായോ ദേഥ, കാകണികായ പൂവം ഖാദതു, കാകണികായ തേലേന അങ്ഗം മക്ഖേത്വാ ഗച്ഛതൂ’’തി ആഹ. സോ തം ന ഇച്ഛതി, തഥേവ വദതി. ബ്രാഹ്മണോ സുത്വാ ‘‘മാസകം ദേഥ, പാദം, ഉപഡ്ഢകഹാപണം, കഹാപണം ദ്വേ തീണീ’’തി യാവ സതം ആണാപേസി. സോ ന ഇച്ഛതി, തഥേവ വദതി. ഏവം യാചന്താനംയേവ സൂരിയോ അത്ഥങ്ഗതോ. അഥ ബ്രാഹ്മണീ പാസാദാ ഓരുയ്ഹ സാണിപാകാരം പരിക്ഖിപാപേത്വാ തം ഉപസങ്കമിത്വാ യാചി – ‘‘താത മാതങ്ഗ, ദിട്ഠമങ്ഗലികായ അപരാധം ഖമ, സഹസ്സം ഗണ്ഹാഹി, ദ്വേ തീണീ’’തി യാവ ‘‘സതസഹസ്സം ഗണ്ഹാഹീ’’തി ആഹ. സോ തുണ്ഹീഭൂതോ നിപജ്ജിയേവ.

ഏവം ചതൂഹപഞ്ചാഹേ വീതിവത്തേ ബഹുമ്പി പണ്ണാകാരം ദത്വാ ദിട്ഠമങ്ഗലികം അലഭന്താ ഖത്തിയകുമാരാദയോ മാതങ്ഗസ്സ ഉപകണ്ണകേ ആരോചാപേസും – ‘‘പുരിസാ നാമ അനേകാനിപി സംവച്ഛരാനി വീരിയം കത്വാ ഇച്ഛിതത്ഥം പാപുണന്തി, മാ ഖോ ത്വം നിബ്ബിജ്ജി, അദ്ധാ ദ്വീഹതീഹച്ചയേന ദിട്ഠമങ്ഗലികം ലച്ഛസീ’’തി. സോ തുണ്ഹീഭൂതോ നിപജ്ജിയേവ. അഥ സത്തമേ ദിവസേ സമന്താ പടിവിസ്സകാ ഉട്ഠഹിത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ മാതങ്ഗം വാ ഉട്ഠാപേഥ, ദാരികം വാ ദേഥ, മാ അമ്ഹേ സബ്ബേ നാസയിത്ഥാ’’തി ആഹംസു. തേസം കിര അയം ദിട്ഠി ‘‘യസ്സ ഘരദ്വാരേ ഏവം നിപന്നോ ചണ്ഡാലോ മരതി, തസ്സ ഘരേന സഹ സമന്താ സത്തസത്തഘരവാസിനോ ചണ്ഡാലാ ഹോന്തീ’’തി. തതോ ദിട്ഠമങ്ഗലികം നീലപടപിലോതികം നിവാസാപേത്വാ ഉളുങ്കകളോപികാദീനി ദത്വാ പരിദേവമാനം തസ്സ സന്തികം നേത്വാ ‘‘ഗണ്ഹ ദാരികം, ഉട്ഠായ ഗച്ഛാഹീ’’തി അദംസു. സാ പസ്സേ ഠത്വാ ‘‘ഉട്ഠാഹീ’’തി ആഹ, സോ ‘‘ഹത്ഥേന മം ഗഹേത്വാ ഉട്ഠാപേഹീ’’തി ആഹ. സാ നം ഉട്ഠാപേസി. സോ നിസീദിത്വാ ആഹ – ‘‘മയം അന്തോനഗരേ വസിതും ന ലഭാമ, ഏഹി മം ബഹിനഗരേ ചമ്മകുടിം നേഹീ’’തി. സാ നം ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ തത്ഥ നേസി. ‘‘പിട്ഠിയം ആരോപേത്വാ’’തി ജാതകഭാണകാ. നേത്വാ ചസ്സ സരീരം തേലേന മക്ഖേത്വാ, ഉണ്ഹോദകേന ന്ഹാപേത്വാ, യാഗും പചിത്വാ അദാസി. സോ ‘‘ബ്രാഹ്മണകഞ്ഞാ അയം മാ വിനസ്സീ’’തി ജാതിസമ്ഭേദം അകത്വാവ അഡ്ഢമാസമത്തം ബലം ഗഹേത്വാ ‘‘അഹം വനം ഗച്ഛാമി, ‘അതിചിരായതീ’തി മാ ത്വം ഉക്കണ്ഠീ’’തി വത്വാ ഘരമാനുസകാനി ച ‘‘ഇമം മാ പമജ്ജിത്ഥാ’’തി ആണാപേത്വാ ഘരാ നിക്ഖമ്മ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ, കസിണപരികമ്മം കത്വാ, കതിപാഹേനേവ അട്ഠ സമാപത്തിയോ പഞ്ച ച അഭിഞ്ഞായോ നിബ്ബത്തേത്വാ ‘‘ഇദാനാഹം ദിട്ഠമങ്ഗലികായ മനാപോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ആകാസേനാഗന്ത്വാ നഗരദ്വാരേ ഓരോഹിത്വാ ദിട്ഠമങ്ഗലികായ സന്തികം പേസേസി.

സാ സുത്വാ ‘‘കോചി മഞ്ഞേ മമ ഞാതകോ പബ്ബജിതോ മം ദുക്ഖിതം ഞത്വാ ദട്ഠും ആഗതോ ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തയമാനാ ഗന്ത്വാ, തം ഞത്വാ, പാദേസു നിപതിത്വാ ‘‘കിസ്സ മം അനാഥം തുമ്ഹേ അകത്ഥാ’’തി ആഹ. മഹാപുരിസോ ‘‘മാ ത്വം ദിട്ഠമങ്ഗലികേ ദുക്ഖിനീ അഹോസി, സകലജമ്ബുദീപവാസീഹി തേ സക്കാരം കാരേസ്സാമീ’’തി വത്വാ ഏതദവോച – ‘‘ഗച്ഛ ത്വം ഘോസനം കരോഹി – ‘മഹാബ്രഹ്മാ മമ സാമികോ ന മാതങ്ഗോ, സോ ചന്ദവിമാനം ഭിന്ദിത്വാ സത്തമേ ദിവസേ മമ സന്തികം ആഗമിസ്സതീ’’’തി. സാ ആഹ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ബ്രാഹ്മണമഹാസാലധീതാ ഹുത്വാ അത്തനോ പാപകമ്മേന ഇമം ചണ്ഡാലഭാവം പത്താ, ന സക്കോമി ഏവം വത്തു’’ന്തി. മഹാപുരിസോ ‘‘ന ത്വം മാതങ്ഗസ്സ ആനുഭാവം ജാനാസീ’’തി വത്വാ യഥാ സാ സദ്ദഹതി, തഥാ അനേകാനി പാടിഹാരിയാനി ദസ്സേത്വാ തഥേവ തം ആണാപേത്വാ അത്തനോ വസതിം അഗമാസി. സാ തഥാ അകാസി.

മനുസ്സാ ഉജ്ഝായന്തി ഹസന്തി – ‘‘കഥഞ്ഹി നാമായം അത്തനോ പാപകമ്മേന ചണ്ഡാലഭാവം പത്വാ പുന തം മഹാബ്രഹ്മാനം കരിസ്സതീ’’തി. സാ അധിമാനാ ഏവ ഹുത്വാ ദിവസേ ദിവസേ ഘോസന്തീ നഗരം ആഹിണ്ഡതി ‘‘ഇതോ ഛട്ഠേ ദിവസേ, പഞ്ചമേ, ചതുത്ഥേ, തതിയേ, സുവേ, അജ്ജ ആഗമിസ്സതീ’’തി. മനുസ്സാ തസ്സാ വിസ്സത്ഥവാചം സുത്വാ ‘‘കദാചി ഏവമ്പി സിയാ’’തി അത്തനോ അത്തനോ ഘരദ്വാരേസു മണ്ഡപം കാരാപേത്വാ, സാണിപാകാരം സജ്ജേത്വാ, വയപ്പത്താ ദാരികായോ അലങ്കരിത്വാ ‘‘മഹാബ്രഹ്മനി ആഗതേ കഞ്ഞാദാനം ദസ്സാമാ’’തി ആകാസം ഉല്ലോകേന്താ നിസീദിംസു. അഥ മഹാപുരിസോ പുണ്ണമദിവസേ ഗഗനതലം ഉപാരൂള്ഹേ ചന്ദേ ചന്ദവിമാനം ഫാലേത്വാ പസ്സതോ മഹാജനസ്സ മഹാബ്രഹ്മരൂപേന നിഗ്ഗച്ഛി. മഹാജനോ ‘‘ദ്വേ ചന്ദാ ജാതാ’’തി അതിമഞ്ഞി. തതോ അനുക്കമേന ആഗതം ദിസ്വാ ‘‘സച്ചം ദിട്ഠമങ്ഗലികാ ആഹ, മഹാബ്രഹ്മാവ അയം ദിട്ഠമങ്ഗലികം ദമേതും പുബ്ബേ മാതങ്ഗവേസേനാഗച്ഛീ’’തി നിട്ഠം അഗമാസി. ഏവം സോ മഹാജനേന ദിസ്സമാനോ ദിട്ഠമങ്ഗലികായ വസനട്ഠാനേ ഏവ ഓതരി. സാ ച തദാ ഉതുനീ അഹോസി. സോ തസ്സാ നാഭിം അങ്ഗുട്ഠകേന പരാമസി. തേന ഫസ്സേന ഗബ്ഭോ പതിട്ഠാസി. തതോ നം ‘‘ഗബ്ഭോ തേ സണ്ഠിതോ, പുത്തമ്ഹി ജാതേ തം നിസ്സായ ജീവാഹീ’’തി വത്വാ പസ്സതോ മഹാജനസ്സ പുന ചന്ദവിമാനം പാവിസി.

ബ്രാഹ്മണാ ‘‘ദിട്ഠമങ്ഗലികാ മഹാബ്രഹ്മുനോ പജാപതി അമ്ഹാകം മാതാ ജാതാ’’തി വത്വാ തതോ തതോ ആഗച്ഛന്തി. തം സക്കാരം കാതുകാമാനം മനുസ്സാനം സമ്പീളനേന നഗരദ്വാരാനി അനോകാസാനി അഹേസും. തേ ദിട്ഠമങ്ഗലികം ഹിരഞ്ഞരാസിമ്ഹി ഠപേത്വാ, ന്ഹാപേത്വാ, മണ്ഡേത്വാ, രഥം ആരോപേത്വാ, മഹാസക്കാരേന നഗരം പദക്ഖിണം കാരാപേത്വാ, നഗരമജ്ഝേ മണ്ഡപം കാരാപേത്വാ, തത്ര നം ‘‘മഹാബ്രഹ്മുനോ പജാപതീ’’തി ദിട്ഠട്ഠാനേ ഠപേത്വാ വസാപേന്തി ‘‘യാവസ്സാ പതിരൂപം വസനോകാസം കരോമ, താവ ഇധേവ വസതൂ’’തി. സാ മണ്ഡപേ ഏവ പുത്തം വിജായി. തം വിസുദ്ധദിവസേ സദ്ധിം പുത്തേന സസീസം ന്ഹാപേത്വാ മണ്ഡപേ ജാതോതി ദാരകസ്സ ‘‘മണ്ഡബ്യകുമാരോ’’തി നാമം അകംസു. തതോ പഭുതി ച നം ബ്രാഹ്മണാ ‘‘മഹാബ്രഹ്മുനോ പുത്തോ’’തി പരിവാരേത്വാ ചരന്തി. തതോ അനേകസതസഹസ്സപ്പകാരാ പണ്ണാകാരാ ആഗച്ഛന്തി, തേ ബ്രാഹ്മണാ കുമാരസ്സാരക്ഖം ഠപേസും, ആഗതാ ലഹും കുമാരം ദട്ഠും ന ലഭന്തി.

കുമാരോ അനുപുബ്ബേന വുഡ്ഢിമന്വായ ദാനം ദാതും ആരദ്ധോ. സോ സാലായ സമ്പത്താനം കപണദ്ധികാനം അദത്വാ ബ്രാഹ്മണാനംയേവ ദേതി. മഹാപുരിസോ ‘‘കിം മമ പുത്തോ ദാനം ദേതീ’’തി ആവജ്ജേത്വാ ബ്രാഹ്മണാനംയേവ ദാനം ദേന്തം ദിസ്വാ ‘‘യഥാ സബ്ബേസം ദസ്സതി, തഥാ കരിസ്സാമീ’’തി ചീവരം പാരുപിത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ ആകാസേന ആഗമ്മ പുത്തസ്സ ഘരദ്വാരേ അട്ഠാസി. കുമാരോ തം ദിസ്വാ ‘‘കുതോ അയം ഏവം വിരൂപവേസോ വസലോ ആഗതോ’’തി കുദ്ധോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘കുതോ നു ആഗച്ഛസി ദുമ്മവാസീ, ഓതല്ലകോ പംസുപിസാചകോവ;

സങ്കാരചോളം പടിമുഞ്ച കണ്ഠേ, കോ രേ തുവം ഹോസി അദക്ഖിണേയ്യോ’’തി.

ബ്രാഹ്മണാ ‘‘ഗണ്ഹഥ ഗണ്ഹഥാ’’തി തം ഗഹേത്വാ ആകോടേത്വാ അനയബ്യസനം പാപേസും. സോ ആകാസേന ഗന്ത്വാ ബഹിനഗരേ പച്ചട്ഠാസി. ദേവതാ കുപിതാ കുമാരം ഗലേ ഗഹേത്വാ ഉദ്ധംപാദം അധോസിരം ഠപേസും. സോ അക്ഖീഹി നിഗ്ഗതേഹി മുഖേന ഖേളം പഗ്ഘരന്തേന ഘരുഘരുപസ്സാസീ ദുക്ഖം വേദയതി. ദിട്ഠമങ്ഗലികാ സുത്വാ ‘‘കോചി ആഗതോ അത്ഥീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, പബ്ബജിതോ ആഗച്ഛീ’’തി. ‘‘കുഹിം ഗതോ’’തി? ‘‘ഏവം ഗതോ’’തി. സാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ‘‘ഖമഥ, ഭന്തേ, അത്തനോ ദാസസ്സാ’’തി യാചന്തീ തസ്സ പാദമൂലേ ഭൂമിയാ നിപജ്ജി. തേന ച സമയേന മഹാപുരിസോ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ, യാഗും ലഭിത്വാ, തം പിവന്തോ തത്ഥ നിസിന്നോ ഹോതി, സോ അവസിട്ഠം ഥോകം യാഗും ദിട്ഠമങ്ഗലികായ അദാസി. ‘‘ഗച്ഛ ഇമം യാഗും ഉദകകുമ്ഭിയാ ആലോലേത്വാ യേസം ഭൂതവികാരോ അത്ഥി, തേസം അക്ഖിമുഖകണ്ണനാസാബിലേസു ആസിഞ്ച, സരീരഞ്ച പരിപ്ഫോസേഹി, ഏവം നിബ്ബികാരാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി. സാ തഥാ അകാസി. തതോ കുമാരേ പകതിസരീരേ ജാതേ ‘‘ഏഹി, താത മണ്ഡബ്യ, തം ഖമാപേസ്സാമാ’’തി പുത്തഞ്ച സബ്ബേ ബ്രാഹ്മണേ ച തസ്സ പാദമൂലേ നിക്കുജ്ജിത്വാ നിപജ്ജാപേത്വാ ഖമാപേസി.

സോ ‘‘സബ്ബജനസ്സ ദാനം ദാതബ്ബ’’ന്തി ഓവദിത്വാ, ധമ്മകഥം കത്വാ, അത്തനോ വസനട്ഠാനംയേവ ഗന്ത്വാ, ചിന്തേസി ‘‘ഇത്ഥീസു പാകടാ ദിട്ഠമങ്ഗലികാ ദമിതാ, പുരിസേസു പാകടോ മണ്ഡബ്യകുമാരോ, ഇദാനി കോ ദമേതബ്ബോ’’തി. തതോ ജാതിമന്തതാപസം അദ്ദസ ബന്ധുമതീനഗരം നിസ്സായ കുമ്ഭവതീനദീതീരേ വിഹരന്തം. സോ ‘‘അഹം ജാതിയാ വിസിട്ഠോ, അഞ്ഞേഹി പരിഭുത്തോദകം ന പരിഭുഞ്ജാമീ’’തി ഉപരിനദിയാ വസതി. മഹാപുരിസോ തസ്സ ഉപരിഭാഗേ വാസം കപ്പേത്വാ തസ്സ ഉദകപരിഭോഗവേലായം ദന്തകട്ഠം ഖാദിത്വാ ഉദകേ പക്ഖിപി. താപസോ തം ഉദകേന വുയ്ഹമാനം ദിസ്വാ ‘‘കേനിദം ഖിത്ത’’ന്തി പടിസോതം ഗന്ത്വാ മഹാപുരിസം ദിസ്വാ ‘‘കോ ഏത്ഥാ’’തി ആഹ. ‘‘മാതങ്ഗചണ്ഡാലോ, ആചരിയാ’’തി. ‘‘അപേഹി, ചണ്ഡാല, മാ ഉപരിനദിയാ വസീ’’തി. മഹാപുരിസോ ‘‘സാധു, ആചരിയാ’’തി ഹേട്ഠാനദിയാ വസതി, പടിസോതമ്പി ദന്തകട്ഠം താപസസ്സ സന്തികം ആഗച്ഛതി. താപസോ പുന ഗന്ത്വാ ‘‘അപേഹി, ചണ്ഡാല, മാ ഹേട്ഠാനദിയം വസ, ഉപരിനദിയായേവ വസാ’’തി ആഹ. മഹാപുരിസോ ‘‘സാധു, ആചരിയാ’’തി തഥാ അകാസി, പുനപി തഥേവ അഹോസി. താപസോ പുനപി ‘‘തഥാ കരോതീ’’തി ദുട്ഠോ മഹാപുരിസം സപി ‘‘സൂരിയസ്സ തേ ഉഗ്ഗമനവേലായ സത്തധാ മുദ്ധാ ഫലതൂ’’തി. മഹാപുരിസോപി ‘‘സാധു, ആചരിയ, അഹം പന സൂരിയുട്ഠാനം ന ദേമീ’’തി വത്വാ സൂരിയുട്ഠാനം നിവാരേസി. തതോ രത്തി ന വിഭായതി, അന്ധകാരോ ജാതോ, ഭീതാ ബന്ധുമതീവാസിനോ താപസസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, ആചരിയ, അമ്ഹാകം സോത്ഥിഭാവോ’’തി പുച്ഛിംസു. തേ ഹി തം ‘‘അരഹാ’’തി മഞ്ഞന്തി. സോ തേസം സബ്ബമാചിക്ഖി. തേ മഹാപുരിസം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘സൂരിയം, ഭന്തേ, മുഞ്ചഥാ’’തി യാചിംസു. മഹാപുരിസോ ‘‘യദി തുമ്ഹാകം അരഹാ ആഗന്ത്വാ മം ഖമാപേതി, മുഞ്ചാമീ’’തി ആഹ.

മനുസ്സാ ഗന്ത്വാ താപസം ആഹംസു – ‘‘ഏഹി, ഭന്തേ, മാതങ്ഗപണ്ഡിതം ഖമാപേഹി, മാ തുമ്ഹാകം കലഹകാരണാ മയം നസ്സിമ്ഹാ’’തി. സോ ‘‘നാഹം ചണ്ഡാലം ഖമാപേമീ’’തി ആഹ. മനുസ്സാ ‘‘അമ്ഹേ ത്വം നാസേസീ’’തി തം ഹത്ഥപാദേസു ഗഹേത്വാ മഹാപുരിസസ്സ സന്തികം നേസും. മഹാപുരിസോ ‘‘മമ പാദമൂലേ കുച്ഛിയാ നിപജ്ജിത്വാ ഖമാപേന്തേ ഖമാമീ’’തി ആഹ. മനുസ്സാ ‘‘ഏവം കരോഹീ’’തി ആഹംസു. താപസോ ‘‘നാഹം ചണ്ഡാലം വന്ദാമീ’’തി. മനുസ്സാ ‘‘തവ ഛന്ദേന ന വന്ദിസ്സസീ’’തി ഹത്ഥപാദമസ്സുഗീവാദീസു ഗഹേത്വാ മഹാപുരിസസ്സ പാദമൂലേ സയാപേസും. സോ ‘‘ഖമാമഹം ഇമസ്സ, അപിചാഹം തസ്സേവാനുകമ്പായ സൂരിയം ന മുഞ്ചാമി, സൂരിയേ ഹി ഉഗ്ഗതമത്തേ മുദ്ധാ അസ്സ സത്തധാ ഫലിസ്സതീ’’തി ആഹ. മനുസ്സാ ‘‘ഇദാനി, ഭന്തേ, കിം കാതബ്ബ’’ന്തി ആഹംസു. മഹാപുരിസോ ‘‘തേന ഹി ഇമം ഗലപ്പമാണേ ഉദകേ ഠപേത്വാ മത്തികാപിണ്ഡേനസ്സ സീസം പടിച്ഛാദേഥ, സൂരിയരസ്മീഹി ഫുട്ഠോ മത്തികാപിണ്ഡോ സത്തധാ ഫലിസ്സതി. തസ്മിം ഫലിതേ ഏസ അഞ്ഞത്ര ഗച്ഛതൂ’’തി ആഹ. തേ താപസം ഹത്ഥപാദാദീസു ഗഹേത്വാ തഥാ അകംസു. സൂരിയേ മുഞ്ചിതമത്തേ മത്തികാപിണ്ഡോ സത്തധാ ഫലിത്വാ പതി, താപസോ ഭീതോ പലായി. മനുസ്സാ ദിസ്വാ ‘‘പസ്സഥ, ഭോ, സമണസ്സ ആനുഭാവ’’ന്തി ദന്തകട്ഠപക്ഖിപനമാദിം കത്വാ സബ്ബം വിത്ഥാരേത്വാ ‘‘നത്ഥി ഈദിസോ സമണോ’’തി തസ്മിം പസീദിംസു. തതോ പഭുതി സകലജമ്ബുദീപേ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണാദയോ ഗഹട്ഠപബ്ബജിതാ മാതങ്ഗപണ്ഡിതസ്സ ഉപട്ഠാനം അഗമംസു. സോ യാവതായുകം ഠത്വാ കായസ്സ ഭേദാ ബ്രഹ്മലോകേ ഉപ്പജ്ജി. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘തദമിനാപി ജാനാഥ…പേ… ബ്രഹ്മലോകൂപപത്തിയാ’’തി.

൧൪൦-൧൪൧. ഏവം ‘‘ന ജച്ചാ വസലോ ഹോതി, കമ്മുനാ വസലോ ഹോതീ’’തി സാധേത്വാ ഇദാനി ‘‘ന ജച്ചാ ഹോതി ബ്രാഹ്മണോ, കമ്മുനാ ഹോതി ബ്രാഹ്മണോ’’തി ഏതം സാധേതും ആഹ ‘‘അജ്ഝായകകുലേ ജാതാ …പേ… ദുഗ്ഗത്യാ ഗരഹായ വാ’’തി. തത്ഥ അജ്ഝായകകുലേ ജാതാതി മന്തജ്ഝായകേ ബ്രാഹ്മണകുലേ ജാതാ. ‘‘അജ്ഝായകാകുളേ ജാതാ’’തിപി പാഠോ. മന്താനം അജ്ഝായകേ അനുപകുട്ഠേ ച ബ്രാഹ്മണകുലേ ജാതാതി അത്ഥോ. മന്താ ബന്ധവാ ഏതേസന്തി മന്തബന്ധവാ. വേദബന്ധൂ വേദപടിസ്സരണാതി വുത്തം ഹോതി. തേ ച പാപേസു കമ്മേസു അഭിണ്ഹമുപദിസ്സരേതി തേ ഏവം കുലേ ജാതാ മന്തബന്ധവാ ച സമാനാപി യദി പാണാതിപാതാദീസു പാപകമ്മേസു പുനപ്പുനം ഉപദിസ്സന്തി, അഥ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ഗാരയ്ഹാ സമ്പരായേ ച ദുഗ്ഗതി തേ ഏവമുപദിസ്സമാനാ ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ മാതാപിതൂഹിപി ‘‘നയിമേ അമ്ഹാകം പുത്താ, ദുജ്ജാതാ ഏതേ കുലസ്സ അങ്ഗാരഭൂതാ, നിക്കഡ്ഢഥ നേ’’തി, ബ്രാഹ്മണേഹിപി ‘‘ഗഹപതികാ ഏതേ, ന ഏതേ ബ്രാഹ്മണാ, മാ നേസം സദ്ധയഞ്ഞഥാലിപാകാദീസു പവേസം ദേഥ, മാ നേഹി സദ്ധിം സല്ലപഥാ’’തി, അഞ്ഞേഹിപി മനുസ്സേഹി ‘‘പാപകമ്മന്താ ഏതേ, ന ഏതേ ബ്രാഹ്മണാ’’തി ഏവം ഗാരയ്ഹാ ഹോന്തി. സമ്പരായേ ച നേസം ദുഗ്ഗതി നിരയാദിഭേദാ, ദുഗ്ഗതി ഏതേസം പരലോകേ ഹോതീതി അത്ഥോ. സമ്പരായേ വാതിപി പാഠോ. പരലോകേ ഏതേസം ദുക്ഖസ്സ ഗതി ദുഗ്ഗതി, ദുക്ഖപ്പത്തിയേവ ഹോതീതി അത്ഥോ. ന നേ ജാതി നിവാരേതി, ദുഗ്ഗത്യാ ഗരഹായ വാതി സാ തഥാ ഉക്കട്ഠാപി യം ത്വം സാരതോ പച്ചേസി, ജാതി ഏതേ പാപകമ്മേസു പദിസ്സന്തേ ബ്രാഹ്മണേ ‘‘സമ്പരായേ ച ദുഗ്ഗതീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തപ്പകാരായ ദുഗ്ഗതിയാ വാ, ‘‘ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ഗാരയ്ഹാ’’തി ഏത്ഥ വുത്തപ്പകാരായ ഗരഹായ വാ ന നിവാരേതി.

൧൪൨. ഏവം ഭഗവാ അജ്ഝായകകുലേ ജാതാനമ്പി ബ്രാഹ്മണാനം ഗാരയ്ഹാദികമ്മവസേന ദിട്ഠേവ ധമ്മേ പതിതഭാവം ദീപേന്തോ ദുഗ്ഗതിഗമനേന ച സമ്പരായേ ബ്രാഹ്മണജാതിയാ അഭാവം ദീപേന്തോ ‘‘ന ജച്ചാ ഹോതി ബ്രാഹ്മണോ, കമ്മുനാ ഹോതി ബ്രാഹ്മണോ’’തി ഏതമ്പി അത്ഥം സാധേത്വാ ഇദാനി ദുവിധമ്പി അത്ഥം നിഗമേന്തോ ആഹ, ഏവം ബ്രാഹ്മണ –

‘‘ന ജച്ചാ വസലോ ഹോതി, ന ജച്ചാ ഹോതി ബ്രാഹ്മണോ;

കമ്മുനാ വസലോ ഹോതി, കമ്മുനാ ഹോതി ബ്രാഹ്മണോ’’തി.

സേസം കസിഭാരദ്വാജസുത്തേ വുത്തനയമേവ. വിസേസതോ വാ ഏത്ഥ നിക്കുജ്ജിതം വാതിആദീനം ഏവം യോജനാ വേദിതബ്ബാ – യഥാ കോചി നിക്കുജ്ജിതം വാ ഉക്കുജ്ജേയ്യ, ഏവം മം കമ്മവിമുഖം ജാതിവാദേ പതിതം ‘‘ജാതിയാ ബ്രാഹ്മണവസലഭാവോ ഹോതീ’’തി ദിട്ഠിതോ വുട്ഠാപേന്തേന, യഥാ പടിച്ഛന്നം വിവരേയ്യ, ഏവം ജാതിവാദപടിച്ഛന്നം കമ്മവാദം വിവരന്തേന, യഥാ മൂള്ഹസ്സ മഗ്ഗം ആചിക്ഖേയ്യ, ഏവം ബ്രാഹ്മണവസലഭാവസ്സ അസമ്ഭിന്നഉജുമഗ്ഗം ആചിക്ഖന്തേന, യഥാ അന്ധകാരേ വാ തേലപജ്ജോതം ധാരേയ്യ, ഏവം മാതങ്ഗാദിനിദസ്സനപജ്ജോതധാരണേന മയ്ഹം ഭോതാ ഗോതമേന ഏതേഹി പരിയായേഹി പകാസിതത്താ അനേകപരിയായേന ധമ്മോ പകാസിതോതി.

പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ

സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ അഗ്ഗികഭാരദ്വാജസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. മേത്തസുത്തവണ്ണനാ

കരണീയമത്ഥകുസലേനാതി മേത്തസുത്തം. കാ ഉപ്പത്തി? ഹിമവന്തപസ്സതോ കിര ദേവതാഹി ഉബ്ബാള്ഹാ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ സന്തികം സാവത്ഥിം ആഗച്ഛിംസു. തേസം ഭഗവാ പരിത്തത്ഥായ കമ്മട്ഠാനത്ഥായ ച ഇമം സുത്തം അഭാസി. അയം താവ സങ്ഖേപോ.

അയം പന വിത്ഥാരോ – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ഉപകട്ഠായ വസ്സൂപനായികായ. തേന ഖോ പന സമയേന സമ്ബഹുലാ നാനാവേരജ്ജകാ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ തത്ഥ തത്ഥ വസ്സം ഉപഗന്തുകാമാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമന്തി. തത്ര സുദം ഭഗവാ രാഗചരിതാനം സവിഞ്ഞാണകാവിഞ്ഞാണകവസേന ഏകാദസവിധം അസുഭകമ്മട്ഠാനം, ദോസചരിതാനം ചതുബ്ബിധം മേത്താദികമ്മട്ഠാനം, മോഹചരിതാനം മരണസ്സതികമ്മട്ഠാനാദീനി, വിതക്കചരിതാനം ആനാപാനസ്സതിപഥവീകസിണാദീനി, സദ്ധാചരിതാനം ബുദ്ധാനുസ്സതികമ്മട്ഠാനാദീനി, ബുദ്ധിചരിതാനം ചതുധാതുവവത്ഥനാദീനീതി ഇമിനാ നയേന ചതുരാസീതിസഹസ്സപ്പഭേദചരിതാനുകൂലാനി കമ്മട്ഠാനാനി കഥേതി.

അഥ ഖോ പഞ്ചമത്താനി ഭിക്ഖുസതാനി ഭഗവതോ സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ സപ്പായസേനാസനഞ്ച ഗോചരഗാമഞ്ച പരിയേസമാനാനി അനുപുബ്ബേന ഗന്ത്വാ പച്ചന്തേ ഹിമവന്തേന സദ്ധിം ഏകാബദ്ധം നീലകാചമണിസന്നിഭസിലാതലം സീതലഘനച്ഛായനീലവനസണ്ഡമണ്ഡിതം മുത്താതലരജതപട്ടസദിസവാലുകാകിണ്ണഭൂമിഭാഗം സുചിസാതസീതലജലാസയപരിവാരിതം പബ്ബതമദ്ദസംസു. അഥ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ തത്ഥേകരത്തിം വസിത്വാ പഭാതായ രത്തിയാ സരീരപരികമ്മം കത്വാ തസ്സ അവിദൂരേ അഞ്ഞതരം ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിംസു. ഗാമോ ഘനനിവേസസന്നിവിട്ഠകുലസഹസ്സയുത്തോ, മനുസ്സാ ചേത്ഥ സദ്ധാ പസന്നാ, തേ പച്ചന്തേ പബ്ബജിതദസ്സനസ്സ ദുല്ലഭതായ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ഏവ പീതിസോമനസ്സജാതാ ഹുത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ഭോജേത്വാ ‘‘ഇധേവ, ഭന്തേ, തേമാസം വസഥാ’’തി യാചിത്വാ പഞ്ചപധാനകുടിസതാനി കാരാപേത്വാ തത്ഥ മഞ്ചപീഠപാനീയപരിഭോജനീയഘടാദീനി സബ്ബൂപകരണാനി പടിയാദേസും.

ഭിക്ഖൂ ദുതിയദിവസേ അഞ്ഞം ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിംസു. തത്ഥാപി മനുസ്സാ തഥേവ ഉപട്ഠഹിത്വാ വസ്സാവാസം യാചിംസു. ഭിക്ഖൂ ‘‘അസതി അന്തരായേ’’തി അധിവാസേത്വാ തം വനസണ്ഡം പവിസിത്വാ സബ്ബരത്തിന്ദിവം ആരദ്ധവീരിയാ ഹുത്വാ യാമഗണ്ഡികം കോട്ടേത്വാ യോനിസോമനസികാരബഹുലാ വിഹരന്താ രുക്ഖമൂലാനി ഉപഗന്ത്വാ നിസീദിംസു. സീലവന്താനം ഭിക്ഖൂനം തേജേന വിഹതതേജാ രുക്ഖദേവതാ അത്തനോ അത്തനോ വിമാനാ ഓരുയ്ഹ ദാരകേ ഗഹേത്വാ ഇതോ ചിതോ ച വിചരന്തി. സേയ്യഥാപി നാമ രാജൂഹി വാ രാജമഹാമത്തേഹി വാ ഗാമകാവാസം ഗതേഹി ഗാമവാസീനം ഘരേസു ഓകാസേ ഗഹിതേ ഘരമാനുസകാ ഘരാ നിക്ഖമിത്വാ അഞ്ഞത്ര വസന്താ ‘‘കദാ നു ഖോ ഗമിസ്സന്തീ’’തി ദൂരതോ ഓലോകേന്തി; ഏവമേവ ദേവതാ അത്തനോ അത്തനോ വിമാനാനി ഛഡ്ഡേത്വാ ഇതോ ചിതോ ച വിചരന്തിയോ ദൂരതോവ ഓലോകേന്തി – ‘‘കദാ നു ഖോ ഭദന്താ ഗമിസ്സന്തീ’’തി. തതോ ഏവം സമചിന്തേസും ‘‘പഠമവസ്സൂപഗതാ ഭിക്ഖൂ അവസ്സം തേമാസം വസിസ്സന്തി. മയം പന താവ ചിരം ദാരകേ ഗഹേത്വാ ഓക്കമ്മ വസിതും ന സക്ഖിസ്സാമ. ഹന്ദ മയം ഭിക്ഖൂനം ഭയാനകം ആരമ്മണം ദസ്സേമാ’’തി. താ രത്തിം ഭിക്ഖൂനം സമണധമ്മകരണവേലായ ഭിംസനകാനി യക്ഖരൂപാനി നിമ്മിനിത്വാ പുരതോ പുരതോ തിട്ഠന്തി, ഭേരവസദ്ദഞ്ച കരോന്തി. ഭിക്ഖൂനം താനി രൂപാനി പസ്സന്താനം തഞ്ച സദ്ദം സുണന്താനം ഹദയം ഫന്ദി, ദുബ്ബണ്ണാ ച അഹേസും ഉപ്പണ്ഡുപണ്ഡുകജാതാ. തേന തേ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം കാതും നാസക്ഖിംസു. തേസം അനേകഗ്ഗചിത്താനം ഭയേന ച പുനപ്പുനം സംവിഗ്ഗാനം സതി സമ്മുസ്സി. തതോ നേസം മുട്ഠസ്സതീനം ദുഗ്ഗന്ധാനി ആരമ്മണാനി പയോജേസും. തേസം തേന ദുഗ്ഗന്ധേന നിമ്മഥിയമാനമിവ മത്ഥലുങ്ഗം അഹോസി, ബാള്ഹാ സീസവേദനാ ഉപ്പജ്ജിംസു, ന ച തം പവത്തിം അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ആരോചേസും.

അഥേകദിവസം സങ്ഘത്ഥേരസ്സ ഉപട്ഠാനകാലേ സബ്ബേസു സന്നിപതിതേസു സങ്ഘത്ഥേരോ പുച്ഛി – ‘‘തുമ്ഹാകം, ആവുസോ, ഇമം വനസണ്ഡം പവിട്ഠാനം കതിപാഹം അതിവിയ പരിസുദ്ധോ ഛവിവണ്ണോ അഹോസി പരിയോദാതോ, വിപ്പസന്നാനി ച ഇന്ദ്രിയാനി ഏതരഹി പനത്ഥ കിസാ ദുബ്ബണ്ണാ ഉപ്പണ്ഡുപണ്ഡുകജാതാ, കിം വോ ഇധ അസപ്പായ’’ന്തി? തതോ ഏകോ ഭിക്ഖു ആഹ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, രത്തിം ഈദിസഞ്ച ഈദിസഞ്ച ഭേരവാരമ്മണം പസ്സാമി ച സുണാമി ച, ഈദിസഞ്ച ഗന്ധം ഘായാമി, തേന മേ ചിത്തം ന സമാധിയതീ’’തി. ഏതേനേവ ഉപായേന സബ്ബേ തം പവത്തിം ആരോചേസും. സങ്ഘത്ഥേരോ ആഹ – ‘‘ഭഗവതാ ആവുസോ ദ്വേ വസ്സൂപനായികാ പഞ്ഞത്താ, അമ്ഹാകഞ്ച ഇദം സേനാസനം അസപ്പായം, ആയാമാവുസോ ഭഗവതോ സന്തികം, ഗന്ത്വാ അഞ്ഞം സപ്പായം സേനാസനം പുച്ഛാമാ’’തി. ‘‘സാധു ഭന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഥേരസ്സ പടിസ്സുണിത്വാ സബ്ബേ സേനാസനം സംസാമേത്വാ പത്തചീവരമാദായ അനുപലിത്തത്താ കുലേസു കഞ്ചി അനാമന്തേത്വാ ഏവ യേന സാവത്ഥി തേന ചാരികം പക്കമിംസു. അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ ഭഗവതോ സന്തികം അഗമിംസു.

ഭഗവാ തേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ഏതദവോച – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അന്തോവസ്സം ചാരികാ ചരിതബ്ബാതി മയാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, കിസ്സ തുമ്ഹേ ചാരികം ചരഥാ’’തി. തേ ഭഗവതോ സബ്ബം ആരോചേസും. ഭഗവാ ആവജ്ജേന്തോ സകലജമ്ബുദീപേ അന്തമസോ ചതുപ്പാദപീഠകട്ഠാനമത്തമ്പി തേസം സപ്പായം സേനാസനം നാദ്ദസ. അഥ തേ ഭിക്ഖൂ ആഹ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹാകം അഞ്ഞം സപ്പായം സേനാസനം അത്ഥി, തത്ഥേവ തുമ്ഹേ വിഹരന്താ ആസവക്ഖയം പാപുണേയ്യാഥ. ഗച്ഛഥ, ഭിക്ഖവേ, തമേവ സേനാസനം ഉപനിസ്സായ വിഹരഥ. സചേ പന ദേവതാഹി അഭയം ഇച്ഛഥ, ഇമം പരിത്തം ഉഗ്ഗണ്ഹഥ, ഏതഞ്ഹി വോ പരിത്തഞ്ച കമ്മട്ഠാനഞ്ച ഭവിസ്സതീ’’തി ഇമം സുത്തമഭാസി.

അപരേ പനാഹു – ‘‘ഗച്ഛഥ, ഭിക്ഖവേ, തമേവ സേനാസനം ഉപനിസ്സായ വിഹരഥാ’’തി ഇദഞ്ച വത്വാ ഭഗവാ ആഹ – ‘‘അപിച ഖോ ആരഞ്ഞകേന പരിഹരണം ഞാതബ്ബം. സേയ്യഥിദം – സായംപാതം കരണവസേന ദ്വേ മേത്താ, ദ്വേ പരിത്താ, ദ്വേ അസുഭാ, ദ്വേ മരണസ്സതീ അട്ഠ മഹാസംവേഗവത്ഥുസമാവജ്ജനഞ്ച. അട്ഠ മഹാസംവേഗവത്ഥൂനി നാമ ജാതി ജരാ ബ്യാധി മരണം ചത്താരി അപായദുക്ഖാനീതി. അഥ വാ ജാതിജരാബ്യാധിമരണാനി ചത്താരി, അപായദുക്ഖം പഞ്ചമം, അതീതേ വട്ടമൂലകം ദുക്ഖം, അനാഗതേ വട്ടമൂലകം ദുക്ഖം, പച്ചുപ്പന്നേ ആഹാരപരിയേട്ഠിമൂലകം ദുക്ഖ’’ന്തി. ഏവം ഭഗവാ പരിഹരണം ആചിക്ഖിത്വാ തേസം ഭിക്ഖൂനം മേത്തത്ഥഞ്ച പരിത്തത്ഥഞ്ച വിപസ്സനാപാദകഝാനത്ഥഞ്ച ഇമം സുത്തം അഭാസീതി.

൧൪൩. തത്ഥ കരണീയമത്ഥകുസലേനാതി ഇമിസ്സാ പഠമഗാഥായ താവ അയം പദവണ്ണനാ – കരണീയന്തി കാതബ്ബം, കരണാരഹന്തി അത്ഥോ. അത്ഥോതി പടിപദാ, യം വാ കിഞ്ചി അത്തനോ ഹിതം, തം സബ്ബം അരണീയതോ അത്ഥോതി വുച്ചതി, അരണീയതോ നാമ ഉപഗന്തബ്ബതോ. അത്ഥേ കുസലേന അത്ഥകുസലേന, അത്ഥഛേകേനാതി വുത്തം ഹോതി. യന്തി അനിയമിതപച്ചത്തം. ന്തി നിയമിതഉപയോഗം. ഉഭയമ്പി വാ യം തന്തി പച്ചത്തവചനം. സന്തം പദന്തി ഉപയോഗവചനം. തത്ഥ ലക്ഖണതോ സന്തം, പത്തബ്ബതോ പദം, നിബ്ബാനസ്സേതം അധിവചനം. അഭിസമേച്ചാതി അഭിസമാഗന്ത്വാ. സക്കോതീതി സക്കോ, സമത്ഥോ പടിബലോതി വുത്തം ഹോതി. ഉജൂതി അജ്ജവയുത്തോ. സുട്ഠു ഉജൂതി സുഹുജു. സുഖം വചോ അസ്മിന്തി സുവചോ. അസ്സാതി ഭവേയ്യ. മുദൂതി മദ്ദവയുത്തോ. ന അതിമാനീതി അനതിമാനീ.

അയം പനേത്ഥ അത്ഥവണ്ണനാ – കരണീയമത്ഥകുസലേന യന്ത സന്തം പദം അഭിസമേച്ചാതി. ഏത്ഥ താവ അത്ഥി കരണീയം, അത്ഥി അകരണീയം. തത്ഥ സങ്ഖേപതോ സിക്ഖത്തയം കരണീയം, സീലവിപത്തി, ദിട്ഠിവിപത്തി, ആചാരവിപത്തി, ആജീവവിപത്തീതി ഏവമാദി അകരണീയം. തഥാ അത്ഥി അത്ഥകുസലോ, അത്ഥി അനത്ഥകുസലോ.

തത്ഥ യോ ഇമസ്മിം സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ന അത്താനം സമ്മാ പയോജേതി, ഖണ്ഡസീലോ ഹോതി, ഏകവീസതിവിധം അനേസനം നിസ്സായ ജീവികം കപ്പേതി. സേയ്യഥിദം – വേളുദാനം, പത്തദാനം, പുപ്ഫദാനം, ഫലദാനം, ദന്തകട്ഠദാനം, മുഖോദകദാനം, സിനാനദാനം, ചുണ്ണദാനം, മത്തികാദാനം, ചാടുകമ്യതം, മുഗ്ഗസൂപ്യതം, പാരിഭടുതം, ജങ്ഘപേസനിയം, വേജ്ജകമ്മം, ദൂതകമ്മം, പഹിണഗമനം, പിണ്ഡപടിപിണ്ഡദാനാനുപ്പദാനം, വത്ഥുവിജ്ജം, നക്ഖത്തവിജ്ജം, അങ്ഗവിജ്ജന്തി. ഛബ്ബിധേ ച അഗോചരേ ചരതി. സേയ്യഥിദം – വേസിയഗോചരേ വിധവാഥുല്ലകുമാരികപണ്ഡകഭിക്ഖുനിപാനാഗാരഗോചരേതി. സംസട്ഠോ ച വിഹരതി രാജൂഹി രാജമഹാമത്തേഹി തിത്ഥിയേഹി തിത്ഥിയസാവകേഹി അനനുലോമികേന ഗിഹിസംസഗ്ഗേന. യാനി വാ പന താനി കുലാനി അസദ്ധാനി അപ്പസന്നാനി അനോപാനഭൂതാനി അക്കോസകപരിഭാസകാനി അനത്ഥകാമാനി അഹിതഅഫാസുകഅയോഗക്ഖേമകാമാനി ഭിക്ഖൂനം…പേ… ഉപാസികാനം, തഥാരൂപാനി കുലാനി സേവതി ഭജതി പയിരുപാസതി. അയം അനത്ഥകുസലോ.

യോ പന ഇമസ്മിം സാസനേ പബ്ബജിത്വാ അത്താനം സമ്മാ പയോജേതി, അനേസനം പഹായ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേ പതിട്ഠാതുകാമോ സദ്ധാസീസേന പാതിമോക്ഖസംവരം, സതിസീസേന ഇന്ദ്രിയസംവരം, വീരിയസീസേന ആജീവപാരിസുദ്ധിം, പഞ്ഞാസീസേന പച്ചയപടിസേവനം പൂരേതി അയം അത്ഥകുസലോ.

യോ വാ സത്താപത്തിക്ഖന്ധസോധനവസേന പാതിമോക്ഖസംവരം, ഛദ്വാരേ ഘട്ടിതാരമ്മണേസു അഭിജ്ഝാദീനം അനുപ്പത്തിവസേന ഇന്ദ്രിയസംവരം, അനേസനപരിവജ്ജനവസേന വിഞ്ഞുപസത്ഥബുദ്ധബുദ്ധസാവകവണ്ണിതപച്ചയപടിസേവനേന ച ആജീവപാരിസുദ്ധിം, യഥാവുത്തപച്ചവേക്ഖണവസേന പച്ചയപടിസേവനം, ചതുഇരിയാപഥപരിവത്തനേ സാത്ഥകാദീനം പച്ചവേക്ഖണവസേന സമ്പജഞ്ഞഞ്ച സോധേതി, അയമ്പി അത്ഥകുസലോ.

യോ വാ യഥാ ഊസോദകം പടിച്ച സംകിലിട്ഠം വത്ഥം പരിയോദായതി, ഛാരികം പടിച്ച ആദാസോ, ഉക്കാമുഖം പടിച്ച ജാതരൂപം, തഥാ ഞാണം പടിച്ച സീലം വോദായതീതി ഞത്വാ ഞാണോദകേന ധോവന്തോ സീലം പരിയോദാപേതി. യഥാ ച കികീ സകുണികാ അണ്ഡം, ചമരീമിഗോ വാലധിം, ഏകപുത്തികാ നാരീ പിയം ഏകപുത്തകം, ഏകനയനോ പുരിസോ തം ഏകനയനം രക്ഖതി, തഥാ അതിവിയ അപ്പമത്തോ അത്തനോ സീലക്ഖന്ധം രക്ഖതി, സായംപാതം പച്ചവേക്ഖമാനോ അണുമത്തമ്പി വജ്ജം ന പസ്സതി, അയമ്പി അത്ഥകുസലോ.

യോ വാ പന അവിപ്പടിസാരകരസീലേ പതിട്ഠായ കിലേസവിക്ഖമ്ഭനപടിപദം പഗ്ഗണ്ഹാതി, തം പഗ്ഗഹേത്വാ കസിണപരികമ്മം കരോതി, കസിണപരികമ്മം കത്വാ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേതി, അയമ്പി അത്ഥകുസലോ. യോ വാ പന സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ അരഹത്തം പാപുണാതി, അയം അത്ഥകുസലാനം അഗ്ഗോ.

തത്ഥ യേ ഇമേ യാവ അവിപ്പടിസാരകരസീലേ പതിട്ഠാനേന, യാവ വാ കിലേസവിക്ഖമ്ഭനപടിപദായ പഗ്ഗഹണേന മഗ്ഗഫലേന വണ്ണിതാ അത്ഥകുസലാ, തേ ഇമസ്മിം അത്ഥേ അത്ഥകുസലാതി അധിപ്പേതാ. തഥാവിധാ ച തേ ഭിക്ഖൂ. തേന ഭഗവാ തേ ഭിക്ഖൂ സന്ധായ ഏകപുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ദേസനായ ‘‘കരണീയമത്ഥകുസലേനാ’’തി ആഹ.

തതോ ‘‘കിം കരണീയ’’ന്തി തേസം സഞ്ജാതകങ്ഖാനം ആഹ ‘‘യന്ത സന്തം പദം അഭിസമേച്ചാ’’തി. അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ – തം ബുദ്ധാനുബുദ്ധേഹി വണ്ണിതം സന്തം നിബ്ബാനപദം പടിവേധവസേന അഭിസമേച്ച വിഹരിതുകാമേന യം കരണീയന്തി. ഏത്ഥ ച യന്തി ഇമസ്സ ഗാഥാപാദസ്സ ആദിതോ വുത്തമേവ കരണീയന്തി. അധികാരതോ അനുവത്തതി തം സന്തം പദം അഭിസമേച്ചാതി. അയം പന യസ്മാ സാവസേസപാഠോ അത്ഥോ, തസ്മാ ‘‘വിഹരിതുകാമേനാ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

അഥ വാ സന്തം പദം അഭിസമേച്ചാതി അനുസ്സവാദിവസേന ലോകിയപഞ്ഞായ നിബ്ബാനപദം സന്തന്തി ഞത്വാ തം അധിഗന്തുകാമേന യന്തം കരണീയന്തി അധികാരതോ അനുവത്തതി, തം കരണീയമത്ഥകുസലേനാതി ഏവമ്പേത്ഥ അധിപ്പായോ വേദിതബ്ബോ. അഥ വാ ‘‘കരണീയമത്ഥകുസലേനാ’’തി വുത്തേ ‘‘കി’’ന്തി ചിന്തേന്താനം ആഹ ‘‘യന്ത സന്തം പദം അഭിസമേച്ചാ’’തി. തസ്സേവം അധിപ്പായോ വേദിതബ്ബോ – ലോകിയപഞ്ഞായ സന്തം പദം അഭിസമേച്ച യം കരണീയം, തന്തി. യം കാതബ്ബം, തം കരണീയം, കരണാരഹമേവ തന്തി വുത്തം ഹോതി.

കിം പന തന്തി? കിമഞ്ഞം സിയാ അഞ്ഞത്ര തദധിഗമൂപായതോ. കാമഞ്ചേതം കരണാരഹത്ഥേന സിക്ഖത്തയദീപകേന ആദിപദേനേവ വുത്തം. തഥാ ഹി തസ്സ അത്ഥവണ്ണനായം അവോചുമ്ഹാ ‘‘അത്ഥി കരണീയം അത്ഥി അകരണീയം. തത്ഥ സങ്ഖേപതോ സിക്ഖത്തയം കരണീയ’’ന്തി. അതിസങ്ഖേപദേസിതത്താ പന തേസം ഭിക്ഖൂനം കേഹിചി വിഞ്ഞാതം, കേഹിചി ന വിഞ്ഞാതം. തതോ യേഹി ന വിഞ്ഞാതം, തേസം വിഞ്ഞാപനത്ഥം യം വിസേസതോ ആരഞ്ഞകേന ഭിക്ഖുനാ കാതബ്ബം, തം വിത്ഥാരേന്തോ ‘‘സക്കോ ഉജൂ ച സുഹുജൂ ച, സുവചോ ചസ്സ മുദു അനതിമാനീ’’തി ഇമം താവ ഉപഡ്ഢഗാഥം ആഹ.

കിം വുത്തം ഹോതി? സന്തം പദം അഭിസമേച്ച വിഹരിതുകാമോ ലോകിയപഞ്ഞായ വാ തം അഭിസമേച്ച തദധിഗമായ പടിപജ്ജമാനോ ആരഞ്ഞകോ ഭിക്ഖു ദുതിയചതുത്ഥപധാനിയങ്ഗസമന്നാഗമേന കായേ ച ജീവിതേ ച അനപേക്ഖോ ഹുത്വാ സച്ചപടിവേധായ പടിപജ്ജിതും സക്കോ അസ്സ, തഥാ കസിണപരികമ്മവത്തസമാദാനാദീസു, അത്തനോ പത്തചീവരപടിസങ്ഖരണാദീസു ച യാനി താനി സബ്രഹ്മചാരീനം ഉച്ചാവചാനി കിം കരണീയാനി, തേസു അഞ്ഞേസു ച ഏവരൂപേസു സക്കോ അസ്സ ദക്ഖോ അനലസോ സമത്ഥോ. സക്കോ ഹോന്തോപി ച തതിയപധാനിയങ്ഗസമന്നാഗമേന ഉജു അസ്സ. ഉജു ഹോന്തോപി ച സകിം ഉജുഭാവേന സന്തോസം അനാപജ്ജിത്വാ യാവജീവം പുനപ്പുനം അസിഥിലകരണേന സുട്ഠുതരം ഉജു അസ്സ. അസഠതായ വാ ഉജു, അമായാവിതായ സുഹുജു. കായവചീവങ്കപ്പഹാനേന വാ ഉജു, മനോവങ്കപ്പഹാനേന സുഹുജു. അസന്തഗുണസ്സ വാ അനാവികരണേന ഉജു, അസന്തഗുണേന ഉപ്പന്നസ്സ ലാഭസ്സ അനധിവാസനേന സുഹുജു. ഏവം ആരമ്മണലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനേഹി പുരിമദ്വയതതിയസിക്ഖാഹി പയോഗാസയസുദ്ധീഹി ച ഉജു ച സുഹുജു ച അസ്സ.

ന കേവലഞ്ച ഉജു ച സുഹുജു ച, അപിച പന സുബ്ബചോ ച അസ്സ. യോ ഹി പുഗ്ഗലോ ‘‘ഇദം ന കാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തോ ‘‘കിം തേ ദിട്ഠം, കിം തേ സുതം, കോ മേ ഹുത്വാ വദസി, കിം ഉപജ്ഝായോ ആചരിയോ സന്ദിട്ഠോ സമ്ഭത്തോ വാ’’തി വദതി, തുണ്ഹീഭാവേന വാ തം വിഹേഠേതി, സമ്പടിച്ഛിത്വാ വാ ന തഥാ കരോതി, സോ വിസേസാധിഗമസ്സ ദൂരേ ഹോതി. യോ പന ഓവദിയമാനോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ, സുട്ഠു വുത്തം, അത്തനോ വജ്ജം നാമ ദുദ്ദസം ഹോതി, പുനപി മം ഏവരൂപം ദിസ്വാ വദേയ്യാഥ അനുകമ്പം ഉപാദായ, ചിരസ്സം മേ തുമ്ഹാകം സന്തികാ ഓവാദോ ലദ്ധോ’’തി വദതി, യഥാനുസിട്ഠഞ്ച പടിപജ്ജതി, സോ വിസേസാധിഗമസ്സ അവിദൂരേ ഹോതി. തസ്മാ ഏവം പരസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ കരോന്തോ സുബ്ബചോ ച അസ്സ.

യഥാ ച സുവചോ, ഏവം മുദു അസ്സ. മുദൂതി ഗഹട്ഠേഹി ദൂതഗമനപ്പഹിണഗമനാദീസു നിയുഞ്ജിയമാനോ തത്ഥ മുദുഭാവം അകത്വാ ഥദ്ധോ ഹുത്വാ വത്തപടിപത്തിയം സകലബ്രഹ്മചരിയേ ച മുദു അസ്സ സുപരികമ്മകതസുവണ്ണം വിയ തത്ഥ തത്ഥ വിനിയോഗക്ഖമോ. അഥ വാ മുദൂതി അഭാകുടികോ ഉത്താനമുഖോ സുഖസമ്ഭാസോ പടിസന്ഥാരവുത്തി സുതിത്ഥം വിയ സുഖാവഗാഹോ അസ്സ. ന കേവലഞ്ച മുദു, അപിച പന അനതിമാനീ അസ്സ, ജാതിഗോത്താദീഹി അതിമാനവത്ഥൂഹി പരേ നാതിമഞ്ഞേയ്യ, സാരിപുത്തത്ഥേരോ വിയ ചണ്ഡാലകുമാരകസമേന ചേതസാ വിഹരേയ്യാതി.

൧൪൪. ഏവം ഭഗവാ സന്തം പദം അഭിസമേച്ച വിഹരിതുകാമസ്സ തദധിഗമായ വാ പടിപജ്ജമാനസ്സ വിസേസതോ ആരഞ്ഞകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏകച്ചം കരണീയം വത്വാ പുന തതുത്തരിപി വത്തുകാമോ ‘‘സന്തുസ്സകോ ചാ’’തി ദുതിയം ഗാഥമാഹ.

തത്ഥ ‘‘സന്തുട്ഠീ ച കതഞ്ഞുതാ’’തി ഏത്ഥ വുത്തപ്പഭേദേന ദ്വാദസവിധേന സന്തോസേന സന്തുസ്സതീതി സന്തുസ്സകോ. അഥ വാ തുസ്സതീതി തുസ്സകോ, സകേന തുസ്സകോ, സന്തേന തുസ്സകോ, സമേന തുസ്സകോതി സന്തുസ്സകോ. തത്ഥ സകം നാമ ‘‘പിണ്ഡിയാലോപഭോജനം നിസ്സായാ’’തി (മഹാവ. ൭൩) ഏവം ഉപസമ്പദമാളകേ ഉദ്ദിട്ഠം അത്തനാ ച സമ്പടിച്ഛിതം ചതുപച്ചയജാതം. തേന സുന്ദരേന വാ അസുന്ദരേന വാ സക്കച്ചം വാ അസക്കച്ചം വാ ദിന്നേന പടിഗ്ഗഹണകാലേ പരിഭോഗകാലേ ച വികാരമദസ്സേത്വാ യാപേന്തോ ‘‘സകേന തുസ്സകോ’’തി വുച്ചതി. സന്തം നാമ യം ലദ്ധം ഹോതി അത്തനോ വിജ്ജമാനം, തേന സന്തേനേവ തുസ്സന്തോ തതോ പരം ന പത്ഥേന്തോ അത്രിച്ഛതം പജഹന്തോ ‘‘സന്തേന തുസ്സകോ’’തി വുച്ചതി. സമം നാമ ഇട്ഠാനിട്ഠേസു അനുനയപടിഘപ്പഹാനം. തേന സമേന സബ്ബാരമ്മണേസു തുസ്സന്തോ ‘‘സമേന തുസ്സകോ’’തി വുച്ചതി.

സുഖേന ഭരീയതീതി സുഭരോ, സുപോസോതി വുത്തം ഹോതി. യോ ഹി ഭിക്ഖു സാലിമംസോദനാദീനം പത്തേ പൂരേത്വാ ദിന്നേപി ദുമ്മുഖഭാവം അനത്തമനഭാവമേവ ച ദസ്സേതി, തേസം വാ സമ്മുഖാവ തം പിണ്ഡപാതം ‘‘കിം തുമ്ഹേഹി ദിന്ന’’ന്തി അപസാദേന്തോ സാമണേരഗഹട്ഠാദീനം ദേതി, ഏസ ദുബ്ഭരോ. ഏതം ദിസ്വാ മനുസ്സാ ദൂരതോവ പരിവജ്ജേന്തി ‘‘ദുബ്ഭരോ ഭിക്ഖു ന സക്കാ പോസിതു’’ന്തി. യോ പന യംകിഞ്ചി ലൂഖം വാ പണീതം വാ അപ്പം വാ ബഹും വാ ലഭിത്വാ അത്തമനോ വിപ്പസന്നമുഖോ ഹുത്വാ യാപേതി, ഏസ സുഭരോ. ഏതം ദിസ്വാ മനുസ്സാ അതിവിയ വിസ്സത്ഥാ ഹോന്തി – ‘‘അമ്ഹാകം ഭദന്തോ സുഭരോ ഥോകഥോകേനപി തുസ്സതി, മയമേവ നം പോസേസ്സാമാ’’തി പടിഞ്ഞം കത്വാ പോസേന്തി. ഏവരൂപോ ഇധ സുഭരോതി അധിപ്പേതോ.

അപ്പം കിച്ചമസ്സാതി അപ്പകിച്ചോ, ന കമ്മാരാമതാഭസ്സാരാമതാസങ്ഗണികാരാമതാദിഅനേകകിച്ചബ്യാവടോ. അഥ വാ സകലവിഹാരേ നവകമ്മസങ്ഘഭോഗസാമണേരആരാമികവോസാസനാദികിച്ചവിരഹിതോ, അത്തനോ കേസനഖച്ഛേദനപത്തചീവരപരികമ്മാദിം കത്വാ സമണധമ്മകിച്ചപരോ ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി.

സല്ലഹുകാ വുത്തി അസ്സാതി സല്ലഹുകവുത്തി. യഥാ ഏകച്ചോ ബഹുഭണ്ഡോ ഭിക്ഖു ദിസാപക്കമനകാലേ ബഹും പത്തചീവരപച്ചത്ഥരണതേലഗുളാദിം മഹാജനേന സീസഭാരകടിഭാരാദീഹി ഉച്ചാരാപേത്വാ പക്കമതി, ഏവം അഹുത്വാ യോ അപ്പപരിക്ഖാരോ ഹോതി, പത്തചീവരാദിഅട്ഠസമണപരിക്ഖാരമത്തമേവ പരിഹരതി, ദിസാപക്കമനകാലേ പക്ഖീ സകുണോ വിയ സമാദായേവ പക്കമതി, ഏവരൂപോ ഇധ സല്ലഹുകവുത്തീതി അധിപ്പേതോ. സന്താനി ഇന്ദ്രിയാനി അസ്സാതി സന്തിന്ദ്രിയോ, ഇട്ഠാരമ്മണാദീസു രാഗാദിവസേന അനുദ്ധതിന്ദ്രിയോതി വുത്തം ഹോതി. നിപകോതി വിഞ്ഞൂ വിഭാവീ പഞ്ഞവാ, സീലാനുരക്ഖണപഞ്ഞായ ചീവരാദിവിചാരണപഞ്ഞായ ആവാസാദിസത്തസപ്പായപരിജാനനപഞ്ഞായ ച സമന്നാഗതോതി അധിപ്പായോ.

ന പഗബ്ഭോതി അപ്പഗബ്ഭോ, അട്ഠട്ഠാനേന കായപാഗബ്ഭിയേന, ചതുട്ഠാനേന വചീപാഗബ്ഭിയേന, അനേകട്ഠാനേന മനോപാഗബ്ഭിയേന ച വിരഹിതോതി അത്ഥോ.

അട്ഠട്ഠാനം കായപാഗബ്ഭിയം (മഹാനി. ൮൭) നാമ സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലഭോജനസാലാജന്താഘരന്ഹാനതിത്ഥഭിക്ഖാചാരമഗ്ഗഅന്തരഘരപവേസനേസു കായേന അപ്പതിരൂപകരണം. സേയ്യഥിദം – ഇധേകച്ചോ സങ്ഘമജ്ഝേ പല്ലത്ഥികായ വാ നിസീദതി, പാദേ പാദമോദഹിത്വാ വാതി ഏവമാദി, തഥാ ഗണമജ്ഝേ, ഗണമജ്ഝേതി ചതുപരിസസന്നിപാതേ, തഥാ വുഡ്ഢതരേ പുഗ്ഗലേ. ഭോജനസാലായം പന വുഡ്ഢാനം ആസനം ന ദേതി, നവാനം ആസനം പടിബാഹതി, തഥാ ജന്താഘരേ. വുഡ്ഢേ ചേത്ഥ അനാപുച്ഛാ അഗ്ഗിജാലനാദീനി കരോതി. ന്ഹാനതിത്ഥേ ച യദിദം ‘‘ദഹരോ വുഡ്ഢോതി പമാണം അകത്വാ ആഗതപടിപാടിയാ ന്ഹായിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, തമ്പി അനാദിയന്തോ പച്ഛാ ആഗന്ത്വാ ഉദകം ഓതരിത്വാ വുഡ്ഢേ ച നവേ ച ബാധേതി. ഭിക്ഖാചാരമഗ്ഗേ പന അഗ്ഗാസനഅഗ്ഗോദകഅഗ്ഗപിണ്ഡത്ഥം വുഡ്ഢാനം പുരതോ പുരതോ യാതി ബാഹായ ബാഹം പഹരന്തോ, അന്തരഘരപ്പവേസനേ വുഡ്ഢാനം പഠമതരം പവിസതി, ദഹരേഹി കായകീളനം കരോതീതി ഏവമാദി.

ചതുട്ഠാനം വചീപാഗബ്ഭിയം നാമ സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലഅന്തരഘരേസു അപ്പതിരൂപവാചാനിച്ഛാരണം. സേയ്യഥിദം – ഇധേകച്ചോ സങ്ഘമജ്ഝേ അനാപുച്ഛാ ധമ്മം ഭാസതി, തഥാ പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരേ ഗണേ വുഡ്ഢതരേ പുഗ്ഗലേ ച. തത്ഥ മനുസ്സേഹി പഞ്ഹം പുട്ഠോ വുഡ്ഢതരം അനാപുച്ഛാ വിസ്സജ്ജേതി. അന്തരഘരേ പന ‘‘ഇത്ഥന്നാമേ കിം അത്ഥി, കിം യാഗു ഉദാഹു ഖാദനീയം ഭോജനീയം, കിം മേ ദസ്സസി, കിമജ്ജ ഖാദിസ്സാമി, കിം ഭുഞ്ജിസ്സാമി, കിം പിവിസ്സാമീ’’തി ഏദമാദിം ഭാസതി.

അനേകട്ഠാനം മനോപാഗബ്ഭിയം നാമ തേസു തേസു ഠാനേസു കായവാചാഹി അജ്ഝാചാരം അനാപജ്ജിത്വാപി മനസാ ഏവ കാമവിതക്കാദിനാനപ്പകാരഅപ്പതിരൂപവിതക്കനം.

കുലേസ്വനനുഗിദ്ധോതി യാനി കുലാനി ഉപസങ്കമതി, തേസു പച്ചയതണ്ഹായ വാ അനനുലോമിയഗിഹിസംസഗ്ഗവസേന വാ അനനുഗിദ്ധോ, ന സഹസോകീ, ന സഹനന്ദീ, ന സുഖിതേസു സുഖിതോ, ന ദുക്ഖിതേസു ദുക്ഖിതോ, ന ഉപ്പന്നേസു കിച്ചകരണീയേസു അത്തനാ വാ യോഗമാപജ്ജിതാതി വുത്തം ഹോതി. ഇമിസ്സാ ച ഗാഥായ യം ‘‘സുവചോ ചസ്സാ’’തി ഏത്ഥ വുത്തം ‘‘അസ്സാ’’തി വചനം, തം സബ്ബപദേഹി സദ്ധിം ‘‘സന്തുസ്സകോ ച അസ്സ, സുഭരോ ച അസ്സാ’’തി ഏവം യോജേതബ്ബം.

൧൪൫. ഏവം ഭഗവാ സന്തം പദം അഭിസമേച്ച വിഹരിതുകാമസ്സ തദധിഗമായ വാ പടിപജ്ജിതുകാമസ്സ വിസേസതോ ആരഞ്ഞകസ്സ ഭിക്ഖുനോ തതുത്തരിപി കരണീയം ആചിക്ഖിത്വാ ഇദാനി അകരണീയമ്പി ആചിക്ഖിതുകാമോ ‘‘ന ച ഖുദ്ദമാചരേ കിഞ്ചി, യേന വിഞ്ഞൂ പരേ ഉപവദേയ്യു’’ന്തി ഇമം ഉപഡ്ഢഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – ഏവമിമം കരണീയം കരോന്തോ യം തം കായവചീമനോദുച്ചരിതം ഖുദ്ദം ലാമകന്തി വുച്ചതി, തം ന ച ഖുദ്ദം സമാചരേ. അസമാചരന്തോ ച ന കേവലം ഓളാരികം, കിം പന കിഞ്ചി ന സമാചരേ, അപ്പമത്തകം അണുമത്തമ്പി ന സമാചരേതി വുത്തം ഹോതി.

തതോ തസ്സ സമാചാരേ സന്ദിട്ഠികമേവാദീനവം ദസ്സേതി ‘‘യേന വിഞ്ഞൂ പരേ ഉപവദേയ്യു’’ന്തി. ഏത്ഥ ച യസ്മാ അവിഞ്ഞൂ പരേ അപ്പമാണം. തേ ഹി അനവജ്ജം വാ സാവജ്ജം കരോന്തി, അപ്പസാവജ്ജം വാ മഹാസാവജ്ജം. വിഞ്ഞൂ ഏവ പന പമാണം. തേ ഹി അനുവിച്ച പരിയോഗാഹേത്വാ അവണ്ണാരഹസ്സ അവണ്ണം ഭാസന്തി, വണ്ണാരഹസ്സ ച വണ്ണം ഭാസന്തി, തസ്മാ ‘‘വിഞ്ഞൂ പരേ’’തി വുത്തം.

ഏവം ഭഗവാ ഇമാഹി അഡ്ഢതേയ്യാഹി ഗാഥാഹി സന്തം പദം അഭിസമേച്ച വിഹരിതുകാമസ്സ, തദധിഗമായ വാ പടിപജ്ജിതുകാമസ്സ വിസേസതോ ആരഞ്ഞകസ്സ ആരഞ്ഞകസീസേന ച സബ്ബേസമ്പി കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വിഹരിതുകാമാനം കരണീയാകരണീയഭേദം കമ്മട്ഠാനൂപചാരം വത്വാ ഇദാനി തേസം ഭിക്ഖൂനം തസ്സ ദേവതാഭയസ്സ പടിഘാതായ പരിത്തത്ഥം വിപസ്സനാപാദകജ്ഝാനവസേന കമ്മട്ഠാനത്ഥഞ്ച ‘‘സുഖിനോ വ ഖേമിനോ ഹോന്തൂ’’തിആദിനാ നയേന മേത്തകഥം കഥേതുമാരദ്ധോ.

തത്ഥ സുഖിനോതി സുഖസമങ്ഗിനോ. ഖേമിനോതി ഖേമവന്തോ, അഭയാ നിരുപദ്ദവാതി വുത്തം ഹോതി. സബ്ബേതി അനവസേസാ. സത്താതി പാണിനോ. സുഖിതത്താതി സുഖിതചിത്താ. ഏത്ഥ ച കായികേന സുഖേന സുഖിനോ, മാനസേന സുഖിതത്താ, തദുഭയേനാപി സബ്ബഭയൂപദ്ദവവിഗമേന വാ ഖേമിനോതി വേദിതബ്ബാ. കസ്മാ പന ഏവം വുത്തം? മേത്താഭാവനാകാരദസ്സനത്ഥം. ഏവഞ്ഹി മേത്താ ഭാവേതബ്ബാ ‘‘സബ്ബേ സത്താ സുഖിനോ ഹോന്തൂ’’തി വാ, ‘‘ഖേമിനോ ഹോന്തൂ’’തി വാ, ‘‘സുഖിതത്താ ഹോന്തൂ’’തി വാ.

൧൪൬. ഏവം യാവ ഉപചാരതോ അപ്പനാകോടി, താവ സങ്ഖേപേന മേത്താഭാവനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി വിത്ഥാരതോപി തം ദസ്സേതും ‘‘യേ കേചീ’’തി ഗാഥാദ്വയമാഹ. അഥ വാ യസ്മാ പുഥുത്താരമ്മണേ പരിചിതം ചിത്തം ന ആദികേനേവ ഏകത്തേ സണ്ഠാതി, ആരമ്മണപ്പഭേദം പന അനുഗന്ത്വാ കമേന സണ്ഠാതി, തസ്മാ തസ്സ തസഥാവരാദിദുകതികപ്പഭേദേ ആരമ്മണേ അനുഗന്ത്വാ അനുഗന്ത്വാ സണ്ഠാനത്ഥമ്പി ‘‘യേ കേചീ’’തി ഗാഥാദ്വയമാഹ. അഥ വാ യസ്മാ യസ്സ യം ആരമ്മണം വിഭൂതം ഹോതി, തസ്സ തത്ഥ ചിത്തം സുഖം തിട്ഠതി. തസ്മാ തേസം ഭിക്ഖൂനം യസ്സ യം വിഭൂതം ആരമ്മണം, തസ്സ തത്ഥ ചിത്തം സണ്ഠാപേതുകാമോ തസഥാവരാദിദുകത്തികആരമ്മണപ്പഭേദദീപകം ‘‘യേ കേചീ’’തി ഇമം ഗാഥാദ്വയമാഹ.

ഏത്ഥ ഹി തസഥാവരദുകം ദിട്ഠാദിട്ഠദുകം ദൂരസന്തികദുകം ഭൂതസമ്ഭവേസിദുകന്തി ചത്താരി ദുകാനി, ദീഘാദീഹി ച ഛഹി പദേഹി മജ്ഝിമപദസ്സ തീസു, അണുകപദസ്സ ച ദ്വീസു തികേസു അത്ഥസമ്ഭവതോ ദീഘരസ്സമജ്ഝിമത്തികം മഹന്താണുകമജ്ഝിമത്തികം ഥൂലാണുകമജ്ഝിമത്തികന്തി തയോ തികേ ദീപേതി. തത്ഥ യേ കേചീതി അനവസേസവചനം. പാണാ ഏവ ഭൂതാ പാണഭൂതാ. അഥ വാ പാണന്തീതി പാണാ. ഏതേന അസ്സാസപസ്സാസപടിബദ്ധേ പഞ്ചവോകാരസത്തേ ഗണ്ഹാതി. ഭവന്തീതി ഭൂതാ. ഏതേന ഏകവോകാരചതുവോകാരസത്തേ ഗണ്ഹാതി. അത്ഥീതി സന്തി, സംവിജ്ജന്തി.

ഏവം ‘‘യേ കേചി പാണഭൂതത്ഥീ’’തി ഇമിനാ വചനേന ദുകത്തികേഹി സങ്ഗഹേതബ്ബേ സബ്ബേ സത്തേ ഏകജ്ഝം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സബ്ബേപി തേ തസാ വാ ഥാവരാ വാ അനവസേസാതി ഇമിനാ ദുകേന സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേതി.

തത്ഥ തസന്തീതി തസാ, സതണ്ഹാനം സഭയാനഞ്ചേതം അധിവചനം. തിട്ഠന്തീതി ഥാവരാ, പഹീനതണ്ഹാഭയാനം അരഹതം ഏതം അധിവചനം. നത്ഥി തേസം അവസേസന്തി അനവസേസാ, സബ്ബേപീതി വുത്തം ഹോതി. യഞ്ച ദുതിയഗാഥായ അന്തേ വുത്തം, തം സബ്ബദുകതികേഹി സമ്ബന്ധിതബ്ബം – യേ കേചി പാണഭൂതത്ഥി തസാ വാ ഥാവരാ വാ അനവസേസാ, ഇമേപി സബ്ബേ സത്താ ഭവന്തു സുഖിതത്താ. ഏവം യാവ ഭൂതാ വാ സമ്ഭവേസീ വാ ഇമേപി സബ്ബേ സത്താ ഭവന്തു സുഖിതത്താതി.

ഇദാനി ദീഘരസ്സമജ്ഝിമാദിതികത്തയദീപകേസു ദീഘാ വാതിആദീസു ഛസു പദേസു ദീഘാതി ദീഘത്തഭാവാ നാഗമച്ഛഗോധാദയോ. അനേകബ്യാമസതപ്പമാണാപി ഹി മഹാസമുദ്ദേ നാഗാനം അത്തഭാവാ അനേകയോജനപ്പമാണാപി മച്ഛഗോധാദീനം അത്തഭാവാ ഹോന്തി. മഹന്താതി മഹന്തത്തഭാവാ ജലേ മച്ഛകച്ഛപാദയോ, ഥലേ ഹത്ഥിനാഗാദയോ, അമനുസ്സേസു ദാനവാദയോ. ആഹ ച – ‘‘രാഹുഗ്ഗം അത്തഭാവീന’’ന്തി (അ. നി. ൪.൧൫). തസ്സ ഹി അത്തഭാവോ ഉബ്ബേധേന ചത്താരി യോജനസഹസ്സാനി അട്ഠ ച യോജനസതാനി, ബാഹൂ ദ്വാദസയോജനസതപരിമാണാ, പഞ്ഞാസയോജനം ഭമുകന്തരം, തഥാ അങ്ഗുലന്തരികാ, ഹത്ഥതലാനി ദ്വേ യോജനസതാനീതി. മജ്ഝിമാതി അസ്സഗോണമഹിംസസൂകരാദീനം അത്തഭാവാ. രസ്സകാതി താസു താസു ജാതീസു വാമനാദയോ ദീഘമജ്ഝിമേഹി ഓമകപ്പമാണാ സത്താ. അണുകാതി മംസചക്ഖുസ്സ അഗോചരാ, ദിബ്ബചക്ഖുവിസയാ ഉദകാദീസു നിബ്ബത്താ സുഖുമത്തഭാവാ സത്താ, ഊകാദയോ വാ. അപിച യേ താസു താസു ജാതീസു മഹന്തമജ്ഝിമേഹി ഥൂലമജ്ഝിമേഹി ച ഓമകപ്പമാണാ സത്താ, തേ അണുകാതി വേദിതബ്ബാ. ഥൂലാതി പരിമണ്ഡലത്തഭാവാ മച്ഛകുമ്മസിപ്പികസമ്ബുകാദയോ സത്താ.

൧൪൭. ഏവം തീഹി തികേഹി അനവസേസതോ സത്തേ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ‘‘ദിട്ഠാ വാ യേവ അദിട്ഠാ’’തിആദീഹി തീഹി ദുകേഹിപി തേ സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേതി.

തത്ഥ ദിട്ഠാതി യേ അത്തനോ ചക്ഖുസ്സ ആപാഥമാഗതവസേന ദിട്ഠപുബ്ബാ. അദിട്ഠാതി യേ പരസമുദ്ദപരസേലപരചക്കവാളാദീസു ഠിതാ. ‘‘യേവ ദൂരേ വസന്തി അവിദൂരേ’’തി ഇമിനാ പന ദുകേന അത്തനോ അത്തഭാവസ്സ ദൂരേ ച അവിദൂരേ ച വസന്തേ സത്തേ ദസ്സേതി. തേ ഉപാദായുപാദാവസേന വേദിതബ്ബാ. അത്തനോ ഹി കായേ വസന്താ സത്താ അവിദൂരേ, ബഹികായേ വസന്താ ദൂരേ. തഥാ അന്തോഉപചാരേ വസന്താ അവിദൂരേ, ബഹിഉപചാരേ വസന്താ ദൂരേ. അത്തനോ വിഹാരേ ഗാമേ ജനപദേ ദീപേ ചക്കവാളേ വസന്താ അവിദൂരേ, പരചക്കവാളേ വസന്താ ദൂരേ വസന്തീതി വുച്ചന്തി.

ഭൂതാതി ജാതാ, അഭിനിബ്ബത്താ. യേ ഭൂതാ ഏവ, ന പുന ഭവിസ്സന്തീതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛന്തി, തേസം ഖീണാസവാനമേതം അധിവചനം. സമ്ഭവമേസന്തീതി സമ്ഭവേസീ. അപ്പഹീനഭവസംയോജനത്താ ആയതിമ്പി സമ്ഭവം ഏസന്താനം സേക്ഖപുഥുജ്ജനാനമേതം അധിവചനം. അഥ വാ ചതൂസു യോനീസു അണ്ഡജജലാബുജാ സത്താ യാവ അണ്ഡകോസം വത്ഥികോസഞ്ച ന ഭിന്ദന്തി, താവ സമ്ഭവേസീ നാമ. അണ്ഡകോസം വത്ഥികോസഞ്ച ഭിന്ദിത്വാ ബഹി നിക്ഖന്താ ഭൂതാ നാമ. സംസേദജാ ഓപപാതികാ ച പഠമചിത്തക്ഖണേ സമ്ഭവേസീ നാമ. ദുതിയചിത്തക്ഖണതോ പഭുതി ഭൂതാ നാമ. യേന വാ ഇരിയാപഥേന ജായന്തി, യാവ തതോ അഞ്ഞം ന പാപുണന്തി, താവ സമ്ഭവേസീ നാമ. തതോ പരം ഭൂതാതി.

൧൪൮. ഏവം ഭഗവാ ‘‘സുഖിനോ വാ’’തിആദീഹി അഡ്ഢതേയ്യാഹി ഗാഥാഹി നാനപ്പകാരതോ തേസം ഭിക്ഖൂനം ഹിതസുഖാഗമപത്ഥനാവസേന സത്തേസു മേത്താഭാവനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അഹിതദുക്ഖാനാഗമപത്ഥനാവസേനാപി തം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ന പരോ പരം നികുബ്ബേഥാ’’തി. ഏസ പോരാണപാഠോ, ഇദാനി പന ‘‘പരം ഹീ’’തിപി പഠന്തി, അയം ന സോഭനോ.

തത്ഥ പരോതി പരജനോ. പരന്തി പരജനം. ന നികുബ്ബേഥാതി ന വഞ്ചേയ്യ. നാതിമഞ്ഞേഥാതി ന അതിക്കമിത്വാ മഞ്ഞേയ്യ. കത്ഥചീതി കത്ഥചി ഓകാസേ, ഗാമേ വാ നിഗമേ വാ ഖേത്തേ വാ ഞാതിമജ്ഝേ വാ പൂഗമജ്ഝേ വാതിആദി. നന്തി ഏതം. കഞ്ചീതി യം കഞ്ചി ഖത്തിയം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ ഗഹട്ഠം വാ പബ്ബജിതം വാ സുഗതം വാ ദുഗ്ഗതം വാതിആദി. ബ്യാരോസനാ പടിഘസഞ്ഞാതി കായവചീവികാരേഹി ബ്യാരോസനായ ച, മനോവികാരേന പടിഘസഞ്ഞായ ച. ‘‘ബ്യാരോസനായ പടിഘസഞ്ഞായാ’’തി ഹി വത്തബ്ബേ ‘‘ബ്യാരോസനാ പടിഘസഞ്ഞാ’’തി വുച്ചതി യഥാ ‘‘സമ്മ ദഞ്ഞായ വിമുത്താ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘സമ്മ ദഞ്ഞാ വിമുത്താ’’തി, യഥാ ച ‘‘അനുപുബ്ബസിക്ഖായ അനുപുബ്ബകിരിയായ അനുപുബ്ബപടിപദായാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘അനുപുബ്ബസിക്ഖാ അനുപുബ്ബകിരിയാ അനുപുബ്ബപടിപദാ’’തി (അ. നി. ൮.൧൯; ഉദാ. ൪൫; ചൂളവ. ൩൮൫). നാഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ദുക്ഖമിച്ഛേയ്യാതി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ദുക്ഖം ന ഇച്ഛേയ്യ. കിം വുത്തം ഹോതി? ന കേവലം ‘‘സുഖിനോ വാ ഖേമിനോ വാ ഹോന്തൂ’’തിആദി മനസികാരവസേനേവ മേത്തം ഭാവേയ്യ. കിം പന ‘‘അഹോ വത യോ കോചി പരപുഗ്ഗലോ യം കഞ്ചി പരപുഗ്ഗലം വഞ്ചനാദീഹി നികതീഹി ന നികുബ്ബേഥ, ജാതിആദീഹി ച നവഹി മാനവത്ഥൂഹി കത്ഥചി പദേസേ യം കഞ്ചി പരപുഗ്ഗലം നാതിമഞ്ഞേയ്യ, അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ച ബ്യാരോസനായ വാ പടിഘസഞ്ഞായ വാ ദുക്ഖം ന ഇച്ഛേയ്യാ’’തി ഏവമ്പി മനസി കരോന്തോ ഭാവേയ്യാതി.

൧൪൯. ഏവം അഹിതദുക്ഖാനാഗമപത്ഥനാവസേന അത്ഥതോ മേത്താഭാവനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തമേവ ഉപമായ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘മാതാ യഥാ നിയം പുത്ത’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – യഥാ മാതാ നിയം പുത്തം അത്തനി ജാതം ഓരസം പുത്തം, തഞ്ച ഏകപുത്തമേവ ആയുസാ അനുരക്ഖേ, തസ്സ ദുക്ഖാഗമപടിബാഹനത്ഥം അത്തനോ ആയുമ്പി ചജിത്വാ തം അനുരക്ഖേ, ഏവമ്പി സബ്ബഭൂതേസു ഇദം മേത്തമാനസം ഭാവയേ, പുനപ്പുനം ജനയേ വഡ്ഢയേ, തഞ്ച അപരിമാണസത്താരമ്മണവസേന ഏകസ്മിം വാ സത്തേ അനവസേസഫരണവസേന അപരിമാണം ഭാവയേതി.

൧൫൦. ഏവം സബ്ബാകാരേന മേത്താഭാവനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തസ്സേവ വഡ്ഢനം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘മേത്തഞ്ച സബ്ബലോകസ്മീ’’തി.

തത്ഥ മിജ്ജതി തായതി ചാതി മിത്തോ, ഹിതജ്ഝാസയതായ സിനിയ്ഹതി, അഹിതാഗമതോ രക്ഖതി ചാതി അത്ഥോ. മിത്തസ്സ ഭാവോ മേത്തം. സബ്ബസ്മിന്തി അനവസേസേ. ലോകസ്മിന്തി സത്തലോകേ. മനസി ഭവന്തി മാനസം. തഞ്ഹി ചിത്തസമ്പയുത്തത്താ ഏവം വുത്തം. ഭാവയേതി വഡ്ഢയേ. നാസ്സ പരിമാണന്തി അപരിമാണം, അപ്പമാണസത്താരമ്മണതായ ഏവം വുത്തം. ഉദ്ധന്തി ഉപരി. തേന അരൂപഭവം ഗണ്ഹാതി. അധോതി ഹേട്ഠാ. തേന കാമഭവം ഗണ്ഹാതി. തിരിയന്തി വേമജ്ഝം. തേന രൂപഭവം ഗണ്ഹാതി. അസമ്ബാധന്തി സമ്ബാധവിരഹിതം, ഭിന്നസീമന്തി വുത്തം ഹോതി. സീമാ നാമ പച്ചത്ഥികോ വുച്ചതി, തസ്മിമ്പി പവത്തന്തി അത്ഥോ. അവേരന്തി വേരവിരഹിതം, അന്തരന്തരാപി വേരചേതനാപാതുഭാവവിരഹിതന്തി വുത്തം ഹോതി. അസപത്തന്തി വിഗതപച്ചത്ഥികം. മേത്താവിഹാരീ ഹി പുഗ്ഗലോ മനുസ്സാനം പിയോ ഹോതി, അമനുസ്സാനം പിയോ ഹോതി, നാസ്സ കോചി പച്ചത്ഥികോ ഹോതി, തേനസ്സ തം മാനസം വിഗതപച്ചത്ഥികത്താ ‘‘അസപത്ത’’ന്തി വുച്ചതി. പരിയായവചനഞ്ഹി ഏതം, യദിദം പച്ചത്ഥികോ സപത്തോതി. അയം അനുപദതോ അത്ഥവണ്ണനാ.

അയം പനേത്ഥ അധിപ്പേതത്ഥവണ്ണനാ – യദേതം ‘‘ഏവമ്പി സബ്ബഭൂതേസു മാനസം ഭാവയേ അപരിമാണ’’ന്തി വുത്തം. തഞ്ചേതം അപരിമാണം മേത്തം മാനസം സബ്ബലോകസ്മിം ഭാവയേ വഡ്ഢയേ, വുഡ്ഢിം, വിരൂള്ഹിം, വേപുല്ലം ഗമയേ. കഥം? ഉദ്ധം അധോ ച തിരിയഞ്ച, ഉദ്ധം യാവ ഭവഗ്ഗാ, അധോ യാവ അവീചിതോ, തിരിയം യാവ അവസേസദിസാ. ഉദ്ധം വാ ആരുപ്പം, അധോ കാമധാതും, തിരിയം രൂപധാതും അനവസേസം ഫരന്തോ. ഏവം ഭാവേന്തോപി ച തം യഥാ അസമ്ബാധം, അവേരം, അസപത്തഞ്ച, ഹോതി തഥാ സമ്ബാധവേരസപത്താഭാവം കരോന്തോ ഭാവയേ. യം വാ തം ഭാവനാസമ്പദം പത്തം സബ്ബത്ഥ ഓകാസലാഭവസേന അസമ്ബാധം. അത്തനോ പരേസു ആഘാതപടിവിനയേന അവേരം, അത്തനി ച പരേസം ആഘാതപടിവിനയേന അസപത്തം ഹോതി, തം അസമ്ബാധം അവേരം അസപത്തം അപരിമാണം മേത്തം മാനസം ഉദ്ധം അധോ തിരിയഞ്ചാതി തിവിധപരിച്ഛേദേ സബ്ബലോകസ്മിം ഭാവയേ വഡ്ഢയേതി.

൧൫൧. ഏവം മേത്താഭാവനായ വഡ്ഢനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തം ഭാവനമനുയുത്തസ്സ വിഹരതോ ഇരിയാപഥനിയമാഭാവം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തിട്ഠം ചരം…പേ… അധിട്ഠേയ്യാ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – ഏവമേതം മേത്തം മാനസം ഭാവേന്തോ സോ ‘‘നിസീദതി പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ, ഉജും കായം പണിധായാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൭൪; മ. നി. ൧.൧൦൭; വിഭ. ൫൦൮) വിയ ഇരിയാപഥനിയമം അകത്വാ യഥാസുഖം അഞ്ഞതരഞ്ഞതരഇരിയാപഥബാധനവിനോദനം കരോന്തോ തിട്ഠം വാ ചരം വാ നിസിന്നോ വാ സയാനോ വാ യാവതാ വിഗതമിദ്ധോ അസ്സ, അഥ ഏതം മേത്താഝാനസ്സതിം അധിട്ഠേയ്യ.

അഥ വാ ഏവം മേത്താഭാവനായ വഡ്ഢനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി വസീഭാവം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തിട്ഠം ചര’’ന്തി. വസിപ്പത്തോ ഹി തിട്ഠം വാ ചരം വാ നിസിന്നോ വാ സയാനോ വാ യാവതാ ഇരിയാപഥേന ഏതം മേത്താഝാനസ്സതിം അധിട്ഠാതുകാമോ ഹോതി. അഥ വാ തിട്ഠം വാ ചരം വാതി ന തസ്സ ഠാനാദീനി അന്തരായകരാനി ഹോന്തി, അപിച ഖോ സോ യാവതാ ഏതം മേത്താഝാനസ്സതിം അധിട്ഠാതുകാമോ ഹോതി, താവതാ വിതമിദ്ധോ ഹുത്വാ അധിട്ഠാതി, നത്ഥി തസ്സ തത്ഥ ദന്ധായിതത്തം. തേനാഹ ‘‘തിട്ഠം ചരം നിസിന്നോ വ സയാനോ, യാവതാസ്സ വിതമിദ്ധോ. ഏതം സതിം അധിട്ഠേയ്യാ’’തി.

തസ്സായമധിപ്പായോ – യം തം ‘‘മേത്തഞ്ച സബ്ബലോകസ്മി, മാനസം ഭാവയേ’’തി വുത്തം, തം തഥാ ഭാവയേ, യഥാ ഠാനാദീസു യാവതാ ഇരിയാപഥേന, ഠാനാദീനി വാ അനാദിയിത്വാ യാവതാ ഏതം മേത്താഝാനസ്സതിം അധിട്ഠാതുകാമോ അസ്സ, താവതാ വിതമിദ്ധോ ഹുത്വാ ഏതം സതിം അധിട്ഠേയ്യാതി.

ഏവം മേത്താഭാവനായ വസീഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏതം സതിം അധിട്ഠേയ്യാ’’തി തസ്മിം മേത്താവിഹാരേ നിയോജേത്വാ ഇദാനി തം വിഹാരം ഥുനന്തോ ആഹ ‘‘ബ്രഹ്മമേതം വിഹാരമിധമാഹൂ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – യ്വായം ‘‘സുഖിനോവ ഖേമിനോ ഹോന്തൂ’’തിആദിം കത്വാ യാവ ‘‘ഏതം സതിം അധിട്ഠേയ്യാ’’തി സംവണ്ണിതോ മേത്താവിഹാരോ, ഏതം ചതൂസു ദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയഇരിയാപഥവിഹാരേസു നിദ്ദോസത്താ അത്തനോപി പരേസമ്പി അത്ഥകരത്താ ച ഇധ അരിയസ്സ ധമ്മവിനയേ ബ്രഹ്മവിഹാരമാഹു, സേട്ഠവിഹാരമാഹൂതി. യതോ സതതം സമിതം അബ്ബോകിണ്ണം തിട്ഠം ചരം നിസിന്നോ വാ സയാനോ വാ യാവതാസ്സ വിതമിദ്ധോ, ഏതം സതിം അധിട്ഠേയ്യാതി.

൧൫൨. ഏവം ഭഗവാ തേസം ഭിക്ഖൂനം നാനപ്പകാരതോ മേത്താഭാവനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യസ്മാ മേത്താ സത്താരമ്മണത്താ അത്തദിട്ഠിയാ ആസന്നാ ഹോതി തസ്മാ ദിട്ഠിഗഹണനിസേധനമുഖേന തേസം ഭിക്ഖൂനം തദേവ മേത്താഝാനം പാദകം കത്വാ അരിയഭൂമിപ്പത്തിം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ദിട്ഠിഞ്ച അനുപഗ്ഗമ്മാ’’തി. ഇമായ ഗാഥായ ദേസനം സമാപേസി.

തസ്സത്ഥോ – യ്വായം ‘‘ബ്രഹ്മമേതം വിഹാരമിധമാഹൂ’’തി സംവണ്ണിതോ മേത്താഝാനവിഹാരോ, തതോ വുട്ഠായ യേ തത്ഥ വിതക്കവിചാരാദയോ ധമ്മാ, തേ, തേസഞ്ച വത്ഥാദിഅനുസാരേന രൂപധമ്മേ പരിഗ്ഗഹേത്വാ ഇമിനാ നാമരൂപപരിച്ഛേദേന ‘‘സുദ്ധസങ്ഖാരപുഞ്ജോയം, ന ഇധ സത്തൂപലബ്ഭതീ’’തി (സം. നി. ൧.൧൭൧) ഏവം ദിട്ഠിഞ്ച അനുപഗ്ഗമ്മ അനുപുബ്ബേന ലോകുത്തരസീലേന സീലവാ ഹുത്വാ ലോകുത്തരസീലസമ്പയുത്തേനേവ സോതാപത്തിമഗ്ഗസമ്മാദിട്ഠിസങ്ഖാതേന ദസ്സനേന സമ്പന്നോ. തതോ പരം യോപായം വത്ഥുകാമേസു ഗേധോ കിലേസകാമോ അപ്പഹീനോ ഹോതി, തമ്പി സകദാഗാമിഅനാഗാമിമഗ്ഗേഹി തനുഭാവേന അനവസേസപ്പഹാനേന ച കാമേസു ഗേധം വിനേയ്യ വിനയിത്വാ വൂപസമേത്വാ ന ഹി ജാതു ഗബ്ഭസേയ്യ പുന രേതി ഏകംസേനേവ പുന ഗബ്ഭസേയ്യം ന ഏതി, സുദ്ധാവാസേസു നിബ്ബത്തിത്വാ തത്ഥേവ അരഹത്തം പാപുണിത്വാ പരിനിബ്ബാതീതി.

ഏവം ഭഗവാ ദേസനം സമാപേത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ആഹ – ‘‘ഗച്ഛഥ, ഭിക്ഖവേ, തസ്മിംയേവ വനസണ്ഡേ വിഹരഥ. ഇമഞ്ച സുത്തം മാസസ്സ അട്ഠസു ധമ്മസ്സവനദിവസേസു ഗണ്ഡിം ആകോടേത്വാ ഉസ്സാരേഥ, ധമ്മകഥം കരോഥ, സാകച്ഛഥ, അനുമോദഥ, ഇദമേവ കമ്മട്ഠാനം ആസേവഥ, ഭാവേഥ, ബഹുലീകരോഥ. തേപി വോ അമനുസ്സാ തം ഭേരവാരമ്മണം ന ദസ്സേസ്സന്തി, അഞ്ഞദത്ഥു അത്ഥകാമാ ഹിതകാമാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി ഭഗവതോ പടിസ്സുണിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ, പദക്ഖിണം കത്വാ, തത്ഥ ഗന്ത്വാ, തഥാ അകംസു. ദേവതായോ ച ‘‘ഭദന്താ അമ്ഹാകം അത്ഥകാമാ ഹിതകാമാ’’തി പീതിസോമനസ്സജാതാ ഹുത്വാ സയമേവ സേനാസനം സമ്മജ്ജന്തി, ഉണ്ഹോദകം പടിയാദേന്തി, പിട്ഠിപരികമ്മപാദപരികമ്മം കരോന്തി, ആരക്ഖം സംവിദഹന്തി. തേ ഭിക്ഖൂ തഥേവ മേത്തം ഭാവേത്വാ തമേവ ച പാദകം കത്വാ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ സബ്ബേവ തസ്മിംയേവ അന്തോതേമാസേ അഗ്ഗഫലം അരഹത്തം പാപുണിത്വാ മഹാപവാരണായ വിസുദ്ധിപവാരണം പവാരേസുന്തി.

ഏവഞ്ഹി അത്ഥകുസലേന തഥാഗതേന,

ധമ്മിസ്സരേന കഥിതം കരണീയമത്ഥം;

കത്വാനുഭുയ്യ പരമം ഹദയസ്സ സന്തിം,

സന്തം പദം അഭിസമേന്തി സമത്തപഞ്ഞാ.

തസ്മാ ഹി തം അമതമബ്ഭുതമരിയകന്തം,

സന്തം പദം അഭിസമേച്ച വിഹരിതുകാമോ;

വിഞ്ഞൂ ജനോ വിമലസീലസമാധിപഞ്ഞാ,

ഭേദം കരേയ്യ സതതം കരണീയമത്ഥന്തി.

പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ

സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ മേത്തസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ഹേമവതസുത്തവണ്ണനാ

അജ്ജ പന്നരസോതി ഹേമവതസുത്തം. കാ ഉപ്പത്തി? പുച്ഛാവസികാ ഉപ്പത്തി. ഹേമവതേന ഹി പുട്ഠോ ഭഗവാ ‘‘ഛസു ലോകോ സമുപ്പന്നോ’’തിആദീനി അഭാസി. തത്ഥ ‘‘അജ്ജ പന്നരസോ’’തിആദി സാതാഗിരേന വുത്തം, ‘‘ഇതി സാതാഗിരോ’’തിആദി സങ്ഗീതികാരേഹി, ‘‘കച്ചിമനോ’’തിആദി ഹേമവതേന, ‘‘ഛസു ലോകോ’’തിആദി ഭഗവതാ, തം സബ്ബമ്പി സമോധാനേത്വാ ‘‘ഹേമവതസുത്ത’’ന്തി വുച്ചതി. ‘‘സാതാഗിരിസുത്ത’’ന്തി ഏകച്ചേഹി.

തത്ഥ യായം ‘‘അജ്ജ പന്നരസോ’’തിആദി ഗാഥാ. തസ്സാ ഉപ്പത്തി – ഇമസ്മിംയേവ ഭദ്ദകപ്പേ വീസതിവസ്സസഹസ്സായുകേസു പുരിസേസു ഉപ്പജ്ജിത്വാ സോളസവസ്സസഹസ്സായുകാനി ഠത്വാ പരിനിബ്ബുതസ്സ ഭഗവതോ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ മഹതിയാ പൂജായ സരീരകിച്ചം അകംസു. തസ്സ ധാതുയോ അവികിരിത്വാ സുവണ്ണക്ഖന്ധോ വിയ ഏകഗ്ഘനാ ഹുത്വാ അട്ഠംസു. ദീഘായുകബുദ്ധാനഞ്ഹി ഏസാ ധമ്മതാ. അപ്പായുകബുദ്ധാ പന യസ്മാ ബഹുതരേന ജനേന അദിട്ഠാ ഏവ പരിനിബ്ബായന്തി, തസ്മാ ധാതുപൂജമ്പി കത്വാ ‘‘തത്ഥ തത്ഥ ജനാ പുഞ്ഞം പസവിസ്സന്തീ’’തി അനുകമ്പായ ‘‘ധാതുയോ വികിരന്തൂ’’തി അധിട്ഠഹന്തി. തേന തേസം സുവണ്ണചുണ്ണാനി വിയ ധാതുയോ വികിരന്തി, സേയ്യഥാപി അമ്ഹാകം ഭഗവതോ.

മനുസ്സാ തസ്സ ഭഗവതോ ഏകംയേവ ധാതുഘരം കത്വാ ചേതിയം പതിട്ഠാപേസും യോജനം ഉബ്ബേധേന പരിക്ഖേപേന ച. തസ്സ ഏകേകഗാവുതന്തരാനി ചത്താരി ദ്വാരാനി അഹേസും. ഏകം ദ്വാരം കികീ രാജാ അഗ്ഗഹേസി; ഏകം തസ്സേവ പുത്തോ പഥവിന്ധരോ നാമ; ഏകം സേനാപതിപമുഖാ അമച്ചാ; ഏകം സേട്ഠിപമുഖാ ജാനപദാ രത്തസുവണ്ണമയാ ഏകഗ്ഘനാ സുവണ്ണരസപടിഭാഗാ ച നാനാരതനമയാ ഇട്ഠകാ അഹേസും ഏകേകാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികാ. തേ ഹരിതാലമനോസിലാഹി മത്തികാകിച്ചം സുരഭിതേലേന ഉദകകിച്ചഞ്ച കത്വാ തം ചേതിയം പതിട്ഠാപേസും.

ഏവം പതിട്ഠിതേ ചേതിയേ ദ്വേ കുലപുത്താ സഹായകാ നിക്ഖമിത്വാ സമ്മുഖസാവകാനം ഥേരാനം സന്തികേ പബ്ബജിംസു. ദീഘായുകബുദ്ധാനഞ്ഹി സമ്മുഖസാവകായേവ പബ്ബാജേന്തി, ഉപസമ്പാദേന്തി, നിസ്സയം ദേന്തി, ഇതരേ ന ലഭന്തി. തതോ തേ കുലപുത്താ ‘‘സാസനേ, ഭന്തേ, കതി ധുരാനീ’’തി പുച്ഛിംസു. ഥേരാ ‘‘ദ്വേ ധുരാനീ’’തി കഥേസും – ‘‘വാസധുരം, പരിയത്തിധുരഞ്ചാ’’തി. തത്ഥ പബ്ബജിതേന കുലപുത്തേന ആചരിയുപജ്ഝായാനം സന്തികേ പഞ്ച വസ്സാനി വസിത്വാ, വത്തപടിവത്തം പൂരേത്വാ, പാതിമോക്ഖം ദ്വേ തീണി ഭാണവാരസുത്തന്താനി ച പഗുണം കത്വാ, കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ, കുലേ വാ ഗണേ വാ നിരാലയേന അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ, അരഹത്തസച്ഛികിരിയായ ഘടിതബ്ബം വായമിതബ്ബം, ഏതം വാസധുരം. അത്തനോ ഥാമേന പന ഏകം വാ നികായം പരിയാപുണിത്വാ ദ്വേ വാ പഞ്ച വാ നികായേ പരിയത്തിതോ ച അത്ഥതോ ച സുവിസദം സാസനം അനുയുഞ്ജിതബ്ബം, ഏതം പരിയത്തിധുരന്തി. അഥ തേ കുലപുത്താ ‘‘ദ്വിന്നം ധുരാനം വാസധുരമേവ സേട്ഠ’’ന്തി വത്വാ ‘‘മയം പനമ്ഹാ ദഹരാ, വുഡ്ഢകാലേ വാസധുരം പരിപൂരേസ്സാമ, പരിയത്തിധുരം താവ പൂരേമാ’’തി പരിയത്തിം ആരഭിംസു. തേ പകതിയാവ പഞ്ഞവന്തോ നചിരസ്സേവ സകലേ ബുദ്ധവചനേ പകതഞ്ഞനോ വിനയേ ച അതിവിയ വിനിച്ഛയകുസലാ അഹേസും. തേസം പരിയത്തിം നിസ്സായ പരിവാരോ ഉപ്പജ്ജി, പരിവാരം നിസ്സായ ലാഭോ, ഏകമേകസ്സ പഞ്ചസതപഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ പരിവാരാ അഹേസും. തേ സത്ഥുസാസനം ദീപേന്താ വിഹരിംസു, പുന ബുദ്ധകാലോ വിയ അഹോസി.

തദാ ദ്വേ ഭിക്ഖൂ ഗാമകാവാസേ വിഹരന്തി ധമ്മവാദീ ച അധമ്മവാദീ ച. അധമ്മവാദീ ചണ്ഡോ ഹോതി ഫരുസോ, മുഖരോ, തസ്സ അജ്ഝാചാരോ ഇതരസ്സ പാകടോ ഹോതി. തതോ നം ‘‘ഇദം തേ, ആവുസോ, കമ്മം സാസനസ്സ അപ്പതിരൂപ’’ന്തി ചോദേസി. സോ ‘‘കിം തേ ദിട്ഠം, കിം സുത’’ന്തി വിക്ഖിപതി. ഇതരോ ‘‘വിനയധരാ ജാനിസ്സന്തീ’’തി ആഹ. തതോ അധമ്മവാദീ ‘‘സചേ ഇമം വത്ഥും വിനയധരാ വിനിച്ഛിനിസ്സന്തി, അദ്ധാ മേ സാസനേ പതിട്ഠാ ന ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ അത്തനോ പക്ഖം കാതുകാമോ താവദേവ പരിക്ഖാരേ ആദായ തേ ദ്വേ ഥേരേ ഉപസങ്കമിത്വാ സമണപരിക്ഖാരേ ദത്വാ തേസം നിസ്സയേന വിഹരിതുമാരദ്ധോ. സബ്ബഞ്ച നേസം ഉപട്ഠാനം കരോന്തോ സക്കച്ചം വത്തപടിവത്തം പൂരേതുകാമോ വിയ അകാസി. തതോ ഏകദിവസം ഉപട്ഠാനം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ തേഹി വിസ്സജ്ജിയമാനോപി അട്ഠാസിയേവ. ഥേരാ ‘‘കിഞ്ചി വത്തബ്ബമത്ഥീ’’തി തം പുച്ഛിംസു. സോ ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ഏകേന മേ ഭിക്ഖുനാ സഹ അജ്ഝാചാരം പടിച്ച വിവാദോ അത്ഥി. സോ യദി തം വത്ഥും ഇധാഗന്ത്വാ ആരോചേതി, യഥാവിനിച്ഛയം ന വിനിച്ഛിനിതബ്ബ’’ന്തി. ഥേരാ ‘‘ഓസടം വത്ഥും യഥാവിനിച്ഛയം ന വിനിച്ഛിനിതും ന വട്ടതീ’’തി ആഹംസു. സോ ‘‘ഏവം കരിയമാനേ, ഭന്തേ, മമ സാസനേ പതിട്ഠാ നത്ഥി, മയ്ഹേതം പാപം ഹോതു, മാ തുമ്ഹേ വിനിച്ഛിനഥാ’’തി. തേ തേന നിപ്പീളിയമാനാ സമ്പടിച്ഛിംസു. സോ തേസം പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ പുന തം ആവാസം ഗന്ത്വാ ‘‘സബ്ബം വിനയധരാനം സന്തികേ നിട്ഠിത’’ന്തി തം ധമ്മവാദിം സുട്ഠുതരം അവമഞ്ഞന്തോ ഫരുസേന സമുദാചരതി. ധമ്മവാദീ ‘‘നിസ്സങ്കോ അയം ജാതോ’’തി താവദേവ നിക്ഖമിത്വാ ഥേരാനം പരിവാരം ഭിക്ഖുസഹസ്സം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘നനു, ആവുസോ, ഓസടം വത്ഥു യഥാധമ്മം വിനിച്ഛിനിതബ്ബം, അനോസരാപേത്വാ ഏവ വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അച്ചയം ദേസാപേത്വാ സാമഗ്ഗീ കാതബ്ബാ. ഇമേ പന ഥേരാ നേവ വത്ഥും വിനിച്ഛിനിംസു, ന സാമഗ്ഗിം അകംസു. കിം നാമേത’’ന്തി? തേപി സുത്വാ തുണ്ഹീ അഹേസും – ‘‘നൂന കിഞ്ചി ആചരിയേഹി ഞാത’’ന്തി. തതോ അധമ്മവാദീ ഓകാസം ലഭിത്വാ ‘‘ത്വം പുബ്ബേ ‘വിനയധരാ ജാനിസ്സന്തീ’തി ഭണസി. ഇദാനി തേസം വിനയധരാനം ആരോചേഹി തം വത്ഥു’’ന്തി ധമ്മവാദിം പീളേത്വാ ‘‘അജ്ജതഗ്ഗേ പരാജിതോ ത്വം, മാ തം ആവാസം ആഗച്ഛീ’’തി വത്വാ പക്കാമി. തതോ ധമ്മവാദീ ഥേരേ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ സാസനം അനപേക്ഖിത്വാ ‘അമ്ഹേ ഉപട്ഠേസി പരിതോസേസീ’തി പുഗ്ഗലമേവ അപേക്ഖിത്ഥ, സാസനം അരക്ഖിത്വാ പുഗ്ഗലം രക്ഖിത്ഥ, അജ്ജതഗ്ഗേ ദാനി തുമ്ഹാകം വിനിച്ഛയം വിനിച്ഛിനിതും ന വട്ടതി, അജ്ജ പരിനിബ്ബുതോ കസ്സപോ ഭഗവാ’’തി മഹാസദ്ദേന കന്ദിത്വാ ‘‘നട്ഠം സത്ഥു സാസന’’ന്തി പരിദേവമാനോ പക്കാമി.

അഥ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ സംവിഗ്ഗമാനസാ ‘‘മയം പുഗ്ഗലമനുരക്ഖന്താ സാസനരതനം സോബ്ഭേ പക്ഖിപിമ്ഹാ’’തി കുക്കുച്ചം ഉപ്പാദേസും. തേ തേനേവ കുക്കുച്ചേന ഉപഹതാസയത്താ കാലം കത്വാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തിതുമസക്കോന്താ ഏകാചരിയോ ഹിമവതി ഹേമവതേ പബ്ബതേ നിബ്ബത്തി ഹേമവതോ യക്ഖോതി നാമേന. ദുതിയാചരിയോ മജ്ഝിമദേസേ സാതപബ്ബതേ സാതാഗിരോതി നാമേന. തേപി നേസം പരിവാരാ ഭിക്ഖൂ തേസംയേവ അനുവത്തിത്വാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തിതുമസക്കോന്താ തേസം പരിവാരാ യക്ഖാവ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തിംസു. തേസം പന പച്ചയദായകാ ഗഹട്ഠാ ദേവലോകേ നിബ്ബതിംസു. ഹേമവതസാതാഗിരാ അട്ഠവീസതിയക്ഖസേനാപതീനമബ്ഭന്തരാ മഹാനുഭാവാ യക്ഖരാജാനോ അഹേസും.

യക്ഖസേനാപതീനഞ്ച അയം ധമ്മതാ – മാസേ മാസേ അട്ഠ ദിവസാനി ധമ്മവിനിച്ഛയത്ഥം ഹിമവതി മനോസിലാതലേ നാഗവതിമണ്ഡപേ ദേവതാനം സന്നിപാതോ ഹോതി, തത്ഥ സന്നിപതിതബ്ബന്തി. അഥ സാതാഗിരഹേമവതാ തസ്മിം സമാഗമേ അഞ്ഞമഞ്ഞം ദിസ്വാ സഞ്ജാനിംസു – ‘‘ത്വം, സമ്മ, കുഹിം ഉപ്പന്നോ, ത്വം കുഹി’’ന്തി അത്തനോ അത്തനോ ഉപ്പത്തിട്ഠാനഞ്ച പുച്ഛിത്വാ വിപ്പടിസാരിനോ അഹേസും. ‘‘നട്ഠാ മയം, സമ്മ, പുബ്ബേ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി സമണധമ്മം കത്വാ ഏകം പാപസഹായം നിസ്സായ യക്ഖയോനിയം ഉപ്പന്നാ, അമ്ഹാകം പന പച്ചയദായകാ കാമാവചരദേവേസു നിബ്ബത്താ’’തി. അഥ സാതാഗിരോ ആഹ – ‘‘മാരിസ, ഹിമവാ നാമ അച്ഛരിയബ്ഭുതസമ്മതോ, കിഞ്ചി അച്ഛരിയം ദിസ്വാ വാ സുത്വാ വാ മമാപി ആരോചേയ്യാസീ’’തി. ഹേമവതോപി ആഹ – ‘‘മാരിസ, മജ്ഝിമദേസോ നാമ അച്ഛരിയബ്ഭുതസമ്മതോ, കിഞ്ചി അച്ഛരിയം ദിസ്വാ വാ സുത്വാ വാ മമാപി ആരോചേയ്യാസീ’’തി. ഏവം തേസു ദ്വീസു സഹായേസു അഞ്ഞമഞ്ഞം കതികം കത്വാ, തമേവ ഉപ്പത്തിം അവിവജ്ജേത്വാ വസമാനേസു ഏകം ബുദ്ധന്തരം വീതിവത്തം, മഹാപഥവീ ഏകയോജനതിഗാവുതമത്തം ഉസ്സദാ.

അഥമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ ദീപങ്കരപാദമൂലേ കതപണിധാനോ യാവ വേസ്സന്തരജാതകം, താവ പാരമിയോ പൂരേത്വാ, തുസിതഭവനേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ, തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ, ധമ്മപദനിദാനേ വുത്തനയേന ദേവതാഹി ആയാചിതോ പഞ്ച മഹാവിലോകനാനി വിലോകേത്വാ, ദേവതാനം ആരോചേത്വാ, ദ്വത്തിംസായ പുബ്ബനിമിത്തേസു വത്തമാനേസു ഇധ പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി ദസസഹസ്സിലോകധാതും കമ്പേത്വാ. താനി ദിസ്വാപി ഇമേ രാജയക്ഖാ ‘‘ഇമിനാ കാരണേന നിബ്ബത്താനീ’’തി ന ജാനിംസു. ‘‘ഖിഡ്ഡാപസുതത്താ നേവാദ്ദസംസൂ’’തി ഏകേ. ഏസ നയോ ജാതിയം അഭിനിക്ഖമനേ ബോധിയഞ്ച. ധമ്മചക്കപ്പവത്തനേ പന പഞ്ചവഗ്ഗിയേ ആമന്തേത്വാ ഭഗവതി തിപരിവട്ടം ദ്വാദസാകാരം വരധമ്മചക്കം പവത്തേന്തേ മഹാഭൂമിചാലം പുബ്ബനിമിത്തം പാടിഹാരിയാനി ച ഏതേസം ഏകോ സാതാഗിരോയേവ പഠമം അദ്ദസ. നിബ്ബത്തികാരണഞ്ച തേസം ഞത്വാ സപരിസോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമ്മ ധമ്മദേസനം അസ്സോസി, ന ച കിഞ്ചി വിസേസം അധിഗച്ഛി. കസ്മാ? സോ ഹി ധമ്മം സുണന്തോ ഹേമവതം അനുസ്സരിത്വാ ‘‘ആഗതോ നു ഖോ മേ സഹായകോ, നോ’’തി പരിസം ഓലോകേത്വാ തം അപസ്സന്തോ ‘‘വഞ്ചിതോ മേ സഹായോ, യോ ഏവം വിചിത്രപടിഭാനം ഭഗവതോ ധമ്മദേസനം ന സുണാതീ’’തി വിക്ഖിത്തചിത്തോ അഹോസി. ഭഗവാ ച അത്ഥങ്ഗതേപി ച സൂരിയേ ദേസനം ന നിട്ഠാപേസി.

അഥ സാതാഗിരോ ‘‘സഹായം ഗഹേത്വാ തേന സഹാഗമ്മ ധമ്മദേസനം സോസ്സാമീ’’തി ഹത്ഥിയാനഅസ്സയാനഗരുളയാനാദീനി മാപേത്വാ പഞ്ചഹി യക്ഖസതേഹി പരിവുതോ ഹിമവന്താഭിമുഖോ പായാസി, തദാ ഹേമവതോപി. യസ്മാ പടിസന്ധിജാതി-അഭിനിക്ഖമന-ബോധിപരിനിബ്ബാനേസ്വേവ ദ്വത്തിംസ പുബ്ബനിമിത്താനി ഹുത്വാവ പതിവിഗച്ഛന്തി, ന ചിരട്ഠിതികാനി ഹോന്തി, ധമ്മചക്കപവത്തനേ പന താനി സവിസേസാനി ഹുത്വാ, ചിരതരം ഠത്വാ നിരുജ്ഝന്തി, തസ്മാ ഹിമവതി തം അച്ഛരിയപാതുഭാവം ദിസ്വാ ‘‘യതോ അഹം ജാതോ, ന കദാചി അയം പബ്ബതോ ഏവം അഭിരാമോ ഭൂതപുബ്ബോ, ഹന്ദ ദാനി മമ സഹായം ഗഹേത്വാ ആഗമ്മ തേന സഹ ഇമം പുപ്ഫസിരിം അനുഭവിസ്സാമീ’’തി തഥേവ മജ്ഝിമദേസാഭിമുഖോ ആഗച്ഛതി. തേ ഉഭോപി രാജഗഹസ്സ ഉപരി സമാഗന്ത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ആഗമനകാരണം പുച്ഛിംസു. ഹേമവതോ ആഹ – ‘‘യതോ അഹം, മാരിസ, ജാതോ, നായം പബ്ബതോ ഏവം അകാലകുസുമിതേഹി രുക്ഖേഹി അഭിരാമോ ഭൂതപുബ്ബോ, തസ്മാ ഏതം പുപ്ഫസിരിം തയാ സദ്ധിം അനുഭവിസ്സാമീതി ആഗതോമ്ഹീ’’തി. സാതാഗിരോ ആഹ – ‘‘ജാനാസി, പന, ത്വം മാരിസ, യേന കാരണേന ഇമം അകാലപുപ്ഫപാടിഹാരിയം ജാത’’ന്തി? ‘‘ന ജാനാമി, മാരിസാ’’തി. ‘‘ഇമം, മാരിസ, പാടിഹാരിയം ന കേവല ഹിമവന്തേയേവ, അപിച ഖോ പന ദസസഹസ്സിലോകധാതൂസു നിബ്ബത്തം, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ, അജ്ജ ധമ്മചക്കം പവത്തേസി, തേന കാരണേനാ’’തി. ഏവം സാതാഗിരോ ഹേമവതസ്സ ബുദ്ധുപ്പാദം കഥേത്വാ, തം ഭഗവതോ സന്തികം ആനേതുകാമോ ഇമം ഗാഥമാഹ. കേചി പന ഗോതമകേ ചേതിയേ വിഹരന്തേ ഭഗവതി അയമേവമാഹാതി ഭണന്തി ‘‘അജ്ജ പന്നരസോ’’തി.

൧൫൩. തത്ഥ അജ്ജാതി അയം രത്തിന്ദിവോ പക്ഖഗണനതോ പന്നരസോ, ഉപവസിതബ്ബതോ ഉപോസഥോ. തീസു വാ ഉപോസഥേസു അജ്ജ പന്നരസോ ഉപോസഥോ, ന ചാതുദ്ദസീ ഉപോസഥോ, ന സാമഗ്ഗീഉപോസഥോ. യസ്മാ വാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസഅട്ഠങ്ഗഉപവാസപഞ്ഞത്തിദിവസാദീസു സമ്ബഹുലേസു അത്ഥേസു ഉപോസഥസദ്ദോ വത്തതി. ‘‘ആയാമാവുസോ, കപ്പിന, ഉപോസഥം ഗമിസ്സാമാ’’തിആദീസു ഹി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേ ഉപോസഥസദ്ദോ. ‘‘ഏവം അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതോ ഖോ വിസാഖേ ഉപോസഥോ ഉപവുത്ഥോ’’തിആദീസു (അ. നി. ൮.൪൩) പാണാതിപാതാ വേരമണിആദികേസു അട്ഠങ്ഗേസു. ‘‘സുദ്ധസ്സ വേ സദാ ഫഗ്ഗു, സുദ്ധസ്സുപോസഥോ സദാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൭൯) ഉപവാസേ. ‘‘ഉപോസഥോ നാമ നാഗരാജാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൨൪൬; മ. നി. ൩.൨൫൮) പഞ്ഞത്തിയം. ‘‘തദഹുപോസഥേ പന്നരസേ സീസംന്ഹാതസ്സാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൩.൮൫; മ. നി. ൩.൨൫൬) ദിവസേ. തസ്മാ അവസേസത്ഥം പടിക്ഖിപിത്വാ ആസാള്ഹീപുണ്ണമദിവസംയേവ നിയാമേന്തോ ആഹ – ‘‘അജ്ജ പന്നരസോ ഉപോസഥോ’’തി. പാടിപദോ ദുതിയോതി ഏവം ഗണിയമാനേ അജ്ജ പന്നരസോ ദിവസോതി അത്ഥോ.

ദിവി ഭവാനി ദിബ്ബാനി, ദിബ്ബാനി ഏത്ഥ അത്ഥീതി ദിബ്ബാ. കാനി താനി? രൂപാനി. തഞ്ഹി രത്തിം ദേവാനം ദസസഹസ്സിലോകധാതുതോ സന്നിപതിതാനം സരീരവത്ഥാഭരണവിമാനപ്പഭാഹി അബ്ഭാദിഉപക്കിലേസവിരഹിതായ ചന്ദപ്പഭായ ച സകലജമ്ബുദീപോ അലങ്കതോ അഹോസി. വിസേസാലങ്കതോ ച പരമവിസുദ്ധിദേവസ്സ ഭഗവതോ സരീരപ്പഭായ. തേനാഹ ‘‘ദിബ്ബാ രത്തി ഉപട്ഠിതാ’’തി.

ഏവം രത്തിഗുണവണ്ണനാപദേസേനാപി സഹായസ്സ ചിത്തപ്പസാദം ജനേന്തോ ബുദ്ധുപ്പാദം കഥേത്വാ ആഹ ‘‘അനോമനാമം സത്ഥാരം, ഹന്ദ പസ്സാമ ഗോതമ’’ന്തി. തത്ഥ അനോമേഹി അലാമകേഹി സബ്ബാകാരപരിപൂരേഹി ഗുണേഹി നാമം അസ്സാതി അനോമനാമോ. തഥാ ഹിസ്സ ‘‘ബുജ്ഝിതാ സച്ചാനീതി ബുദ്ധോ, ബോധേതാ പജായാതി ബുദ്ധോ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൧൯൨; ചൂളനി. പാരായനത്ഥുതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൯൭; പടി. മ. ൧.൧൬൨) നയേന ബുദ്ധോതി അനോമേഹി ഗുണേഹി നാമം, ‘‘ഭഗ്ഗരാഗോതി ഭഗവാ, ഭഗ്ഗദോസോതി ഭഗവാ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൮൪) നയേന ച അനോമേഹി ഗുണേഹി നാമം. ഏസ നയോ ‘‘അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ’’തിആദീസു. ദിട്ഠധമ്മികാദീസു അത്ഥേസു ദേവമനുസ്സേ അനുസാസതി ‘‘ഇമം പജഹഥ, ഇമം സമാദായ വത്തഥാ’’തി സത്ഥാ. അപിച ‘‘സത്ഥാ ഭഗവാ സത്ഥവാഹോ, യഥാ സത്ഥവാഹോ സത്തേ കന്താരം താരേതീ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൧൯൦) നിദ്ദേസേ വുത്തനയേനാപി സത്ഥാ. തം അനോമനാമം സത്ഥാരം. ഹന്ദാതി ബ്യവസാനത്ഥേ നിപാതോ. പസ്സാമാതി തേന അത്താനം സഹ സങ്ഗഹേത്വാ പച്ചുപ്പന്നവചനം. ഗോതമന്തി ഗോതമഗോത്തം. കിം വുത്തം ഹോതി? ‘‘സത്ഥാ, ന സത്ഥാ’’തി മാ വിമതിം അകാസി, ഏകന്തബ്യവസിതോ ഹുത്വാവ ഏഹി പസ്സാമ ഗോതമന്തി.

൧൫൪. ഏവം വുത്തേ ഹേമവതോ ‘‘അയം സാതാഗിരോ ‘അനോമനാമം സത്ഥാര’ന്തി ഭണന്തോ തസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതം പകാസേതി, സബ്ബഞ്ഞുനോ ച ദുല്ലഭാ ലോകേ, സബ്ബഞ്ഞുപടിഞ്ഞേഹി പൂരണാദിസദിസേഹേവ ലോകോ ഉപദ്ദുതോ. സോ പന യദി സബ്ബഞ്ഞൂ, അദ്ധാ താദിലക്ഖണപ്പത്തോ ഭവിസ്സതി, തേന തം ഏവം പരിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ താദിലക്ഖണം പുച്ഛന്തോ ആഹ – ‘‘കച്ചി മനോ’’തി.

തത്ഥ കച്ചീതി പുച്ഛാ. മനോതി ചിത്തം. സുപണിഹിതോതി സുട്ഠു ഠപിതോ, അചലോ അസമ്പവേധീ. സബ്ബേസു ഭൂതേസു സബ്ബഭൂതേസു. താദിനോതി താദിലക്ഖണപ്പത്തസ്സേവ സതോ. പുച്ഛാ ഏവ വാ അയം ‘‘സോ തേ സത്ഥാ സബ്ബഭൂതേസു താദീ, ഉദാഹു നോ’’തി. ഇട്ഠേ അനിട്ഠേ ചാതി ഏവരൂപേ ആരമ്മണേ. സങ്കപ്പാതി വിതക്കാ. വസീകതാതി വസം ഗമിതാ. കിം വുത്തം ഹോതി? യം ത്വം സത്ഥാരം വദസി, തസ്സ തേ സത്ഥുനോ കച്ചി താദിലക്ഖണപ്പത്തസ്സ സതോ സബ്ബഭൂതേസു മനോ സുപണിഹിതോ, ഉദാഹു യാവ ചലനപച്ചയം ന ലഭതി, താവ സുപണിഹിതോ വിയ ഖായതി. സോ വാ തേ സത്ഥാ കച്ചി സബ്ബഭൂതേസു സമചിത്തേന താദീ, ഉദാഹു നോ, യേ ച ഖോ ഇട്ഠാനിട്ഠേസു ആരമ്മണേസു രാഗദോസവസേന സങ്കപ്പാ ഉപ്പജ്ജേയ്യും, ത്യാസ്സ കച്ചി വസീകതാ, ഉദാഹു കദാചി തേസമ്പി വസേന വത്തതീതി.

൧൫൫. തതോ സാതാഗിരോ ഭഗവതോ സബ്ബഞ്ഞുഭാവേ ബ്യവസിതത്താ സബ്ബേ സബ്ബഞ്ഞുഗുണേ അനുജാനന്തോ ആഹ ‘‘മനോ ചസ്സ സുപണിഹിതോ’’തിആദി. തത്ഥ സുപണിഹിതോതി സുട്ഠു ഠപിതോ, പഥവീസമോ അവിരുജ്ഝനട്ഠേന, സിനേരുസമോ സുപ്പതിട്ഠിതാചലനട്ഠേന, ഇന്ദഖീലസമോ ചതുബ്ബിധമാരപരവാദിഗണേഹി അകമ്പിയട്ഠേന. അനച്ഛരിയഞ്ചേതം, ഭഗവതോ ഇദാനി സബ്ബാകാരസമ്പന്നത്താ സബ്ബഞ്ഞുഭാവേ ഠിതസ്സ മനോ സുപണിഹിതോ അചലോ ഭവേയ്യ. യസ്സ തിരച്ഛാനഭൂതസ്സാപി സരാഗാദികാലേ ഛദ്ദന്തനാഗകുലേ ഉപ്പന്നസ്സ സവിസേന സല്ലേന വിദ്ധസ്സ അചലോ അഹോസി, വധകേപി തസ്മിം നപ്പദുസ്സി, അഞ്ഞദത്ഥു തസ്സേവ അത്തനോ ദന്തേ ഛേത്വാ അദാസി; തഥാ മഹാകപിഭൂതസ്സ മഹതിയാ സിലായ സീസേ പഹടസ്സാപി തസ്സേവ ച മഗ്ഗം ദസ്സേസി; തഥാ വിധുരപണ്ഡിതഭൂതസ്സ പാദേസു ഗഹേത്വാ സട്ഠിയോജനേ കാളപബ്ബതപപാതേ പക്ഖിത്തസ്സാപി അഞ്ഞദത്ഥു തസ്സേവ യക്ഖസ്സത്ഥായ ധമ്മം ദേസേസി. തസ്മാ സമ്മദേവ ആഹ സാതാഗിരോ – ‘‘മനോ ചസ്സ സുപണിഹിതോ’’തി.

സബ്ബഭൂതേസു താദിനോതി സബ്ബസത്തേസു താദിലക്ഖണപ്പത്തസ്സേവ സതോ മനോ സുപണിഹിതോ, ന യാവ പച്ചയം ന ലഭതീതി അത്ഥോ. തത്ഥ ഭഗവതോ താദിലക്ഖണം പഞ്ചധാ വേദിതബ്ബം. യഥാഹ –

‘‘ഭഗവാ പഞ്ചഹാകാരേഹി താദീ, ഇട്ഠാനിട്ഠേ താദീ, ചത്താവീതി താദീ, മുത്താവീതി താദീ, തിണ്ണാവീതി താദീ, തന്നിദ്ദേസാതി താദീ. കഥം ഭഗവാ ഇട്ഠാനിട്ഠേ താദീ? ഭഗവാ ലാഭേപി താദീ’’തി (മഹാനി. ൩൮).

ഏവമാദി സബ്ബം നിദ്ദേസേ വുത്തനയേനേവ ഗഹേതബ്ബം. ലാഭാദയോ ച തസ്സ മഹാഅട്ഠകഥായം വിത്ഥാരിതനയേന വേദിതബ്ബാ. ‘‘പുച്ഛാ ഏവ വാ അയം. സോ തേ സത്ഥാ സബ്ബഭൂതേസു താദീ, ഉദാഹു നോ’’തി ഇമസ്മിമ്പി വികപ്പേ സബ്ബഭൂതേസു സമചിത്തതായ താദീ അമ്ഹാകം സത്ഥാതി അത്ഥോ. അയഞ്ഹി ഭഗവാ സുഖൂപസംഹാരകാമതായ ദുക്ഖാപനയനകാമതായ ച സബ്ബസത്തേസു സമചിത്തോ, യാദിസോ അത്തനി, താദിസോ പരേസു, യാദിസോ മാതരി മഹാമായായ, താദിസോ ചിഞ്ചമാണവികായ, യാദിസോ പിതരി സുദ്ധോദനേ, താദിസോ സുപ്പബുദ്ധേ, യാദിസോ പുത്തേ രാഹുലേ, താദിസോ വധകേസു ദേവദത്തധനപാലകഅങ്ഗുലിമാലാദീസു. സദേവകേ ലോകേപി താദീ. തസ്മാ സമ്മദേവാഹ സാതാഗിരോ – ‘‘സബ്ബഭൂതേസു താദിനോ’’തി.

അഥോ ഇട്ഠേ അനിട്ഠേ ചാതി. ഏത്ഥ പന ഏവം അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ – യം കിഞ്ചി ഇട്ഠം വാ അനിട്ഠം വാ ആരമ്മണം, സബ്ബപ്പകാരേഹി തത്ഥ യേ രാഗദോസവസേന സങ്കപ്പാ ഉപ്പജ്ജേയ്യും, ത്യാസ്സ അനുത്തരേന മഗ്ഗേന രാഗാദീനം പഹീനത്താ വസീകതാ, ന കദാചി തേസം വസേ വത്തതി. സോ ഹി ഭഗവാ അനാവിലസങ്കപ്പോ സുവിമുത്തചിത്തോ സുവിമുത്തപഞ്ഞോതി. ഏത്ഥ ച സുപണിഹിതമനതായ അയോനിസോമനസികാരാഭാവോ വുത്തോ. സബ്ബഭൂതേസു ഇട്ഠാനിട്ഠേഹി സോ യത്ഥ ഭവേയ്യ, തം സത്തസങ്ഖാരഭേദതോ ദുവിധമാരമ്മണം വുത്തം. സങ്കപ്പവസീഭാവേന തസ്മിം ആരമ്മണേ തസ്സ മനസികാരാഭാവതോ കിലേസപ്പഹാനം വുത്തം. സുപണിഹിതമനതായ ച മനോസമാചാരസുദ്ധി, സബ്ബഭൂതേസു താദിതായ കായസമാചാരസുദ്ധി, സങ്കപ്പവസീഭാവേന വിതക്കമൂലകത്താ വാചായ വചീസമാചാരസുദ്ധി. തഥാ സുപണിഹിതമനതായ ലോഭാദിസബ്ബദോസാഭാവോ, സബ്ബഭൂതേസു താദിതായ മേത്താദിഗുണസബ്ഭാവോ, സങ്കപ്പവസീഭാവേന പടികൂലേ അപ്പടികൂലസഞ്ഞിതാദിഭേദാ അരിയിദ്ധി, തായ ചസ്സ സബ്ബഞ്ഞുഭാവോ വുത്തോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ.

൧൫൬. ഏവം ഹേമവതോ പുബ്ബേ മനോദ്വാരവസേനേവ താദിഭാവം പുച്ഛിത്വാ തഞ്ച പടിജാനന്തമിമം സുത്വാ ദള്ഹീകമ്മത്ഥം ഇദാനി ദ്വാരത്തയവസേനാപി, പുബ്ബേ വാ സങ്ഖേപേന കായവചീമനോദ്വാരസുദ്ധിം പുച്ഛിത്വാ തഞ്ച പടിജാനന്തമിമം സുത്വാ ദള്ഹീകമ്മത്ഥമേവ വിത്ഥാരേനാപി പുച്ഛന്തോ ആഹ ‘‘കച്ചി അദിന്ന’’ന്തി. തത്ഥ ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥായ പഠമം അദിന്നാദാനവിരതിം പുച്ഛതി. ആരാ പമാദമ്ഹാതി പഞ്ചസു കാമഗുണേസു ചിത്തവോസ്സഗ്ഗതോ ദൂരീഭാവേന അബ്രഹ്മചരിയവിരതിം പുച്ഛതി. ‘‘ആരാ പമദമ്ഹാ’’തിപി പഠന്തി, ആരാ മാതുഗാമാതി വുത്തം ഹോതി. ഝാനം ന രിഞ്ചതീതി ഇമിനാ പന തസ്സായേവ തിവിധായ കായദുച്ചരിതവിരതിയാ ബലവഭാവം പുച്ഛതി. ഝാനയുത്തസ്സ ഹി വിരതി ബലവതീ ഹോതീതി.

൧൫൭. അഥ സാതാഗിരോ യസ്മാ ഭഗവാ ന കേവലം ഏതരഹി, അതീതേപി അദ്ധാനേ ദീഘരത്തം അദിന്നാദാനാദീഹി പടിവിരതോ, തസ്സാ തസ്സായേവ ച വിരതിയാ ആനുഭാവേന തം തം മഹാപുരിസലക്ഖണം പടിലഭി, സദേവകോ ചസ്സ ലോകോ ‘‘അദിന്നാദാനാ പടിവിരതോ സമണോ ഗോതമോ’’തിആദിനാ നയേന വണ്ണം ഭാസതി. തസ്മാ വിസ്സട്ഠായ വാചായ സീഹനാദം നദന്തോ ആഹ ‘‘ന സോ അദിന്നം ആദിയതീ’’തി. തം അത്ഥതോ പാകടമേവ. ഇമിസ്സാപി ഗാഥായ തതിയപാദേ ‘‘പമാദമ്ഹാ പമദമ്ഹാ’’തി ദ്വിധാ പാഠോ. ചതുത്ഥപാദേ ച ഝാനം ന രിഞ്ചതീതി ഝാനം രിത്തകം സുഞ്ഞകം ന കരോതി, ന പരിച്ചജതീതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൧൫൮. ഏവം കായദ്വാരേ സുദ്ധിം സുത്വാ ഇദാനി വചീദ്വാരേ സുദ്ധിം പുച്ഛന്തോ ആഹ – ‘‘കച്ചി മുസാ ന ഭണതീ’’തി. ഏത്ഥ ഖീണാതീതി ഖീണോ, വിഹിംസതി ബധതീതി അത്ഥോ. വാചായ പഥോ ബ്യപ്പഥോ, ഖീണോ ബ്യപ്പഥോ അസ്സാതി ഖീണബ്യപ്പഥോ. തം ന-കാരേന പടിസേധേത്വാ പുച്ഛതി ‘‘ന ഖീണബ്യപ്പഥോ’’തി, ന ഫരുസവാചോതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘നാഖീണബ്യപ്പഥോ’’തിപി പാഠോ, ന അഖീണവചനോതി അത്ഥോ. ഫരുസവചനഞ്ഹി പരേസം ഹദയേ അഖീയമാനം തിട്ഠതി. താദിസവചനോ കച്ചി ന സോതി വുത്തം ഹോതി. വിഭൂതീതി വിനാസോ, വിഭൂതിം കാസതി കരോതി വാതി വിഭൂതികം, വിഭൂതികമേവ വേഭൂതികം, വേഭൂതിയന്തിപി വുച്ചതി, പേസുഞ്ഞസ്സേതം അധിവചനം. തഞ്ഹി സത്താനം അഞ്ഞമഞ്ഞതോ ഭേദനേന വിനാസം കരോതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൧൫൯. അഥ സാതാഗിരോ യസ്മാ ഭഗവാ ന കേവലം ഏതരഹി, അതീതേപി അദ്ധാനേ ദീഘരത്തം മുസാവാദാദീഹി പടിവിരതോ, തസ്സാ തസ്സായേവ ച വിരതിയാ ആനുഭാവേന തം തം മഹാപുരിസലക്ഖണം പടിലഭി, സദേവകോ ചസ്സ ലോകോ ‘‘മുസാവാദാ പടിവിരതോ സമണോ ഗോതമോ’’തി വണ്ണം ഭാസതി. തസ്മാ വിസ്സട്ഠായ വാചായ സീഹനാദം നദന്തോ ആഹ, ‘‘മുസാ ച സോ ന ഭണതീ’’തി. തത്ഥ മുസാതി വിനിധായ ദിട്ഠാദീനി പരവിസംവാദനവചനം. തം സോ ന ഭണതി. ദുതിയപാദേ പന പഠമത്ഥവസേന ന ഖീണബ്യപ്പഥോതി, ദുതിയത്ഥവസേന നാഖീണബ്യപ്പഥോതി പാഠോ. ചതുത്ഥപാദേ മന്താതി പഞ്ഞാ വുച്ചതി. ഭഗവാ യസ്മാ തായ മന്തായ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ അത്ഥമേവ ഭാസതി അത്ഥതോ അനപേതവചനം, ന സമ്ഫം. അഞ്ഞാണപുരേക്ഖാരഞ്ഹി നിരത്ഥകവചനം ബുദ്ധാനം നത്ഥി. തസ്മാ ആഹ – ‘‘മന്താ അത്ഥം സോ ഭാസതീ’’തി. സേസമേത്ഥ പാകടമേവ.

൧൬൦. ഏവം വചീദ്വാരസുദ്ധിമ്പി സുത്വാ ഇദാനി മനോദ്വാരസുദ്ധിം പുച്ഛന്തോ ആഹ ‘‘കച്ചി ന രജ്ജതി കാമേസൂ’’തി. തത്ഥ കാമാതി വത്ഥുകാമാ. തേസു കിലേസകാമേന ന രജ്ജതീതി പുച്ഛന്തോ അനഭിജ്ഝാലുതം പുച്ഛതി. അനാവിലന്തി പുച്ഛന്തോ ബ്യാപാദേന ആവിലഭാവം സന്ധായ അബ്യാപാദതം പുച്ഛതി. മോഹം അതിക്കന്തോതി പുച്ഛന്തോ യേന മോഹേന മൂള്ഹോ മിച്ഛാദിട്ഠിം ഗണ്ഹാതി, തസ്സാതിക്കമേന സമ്മാദിട്ഠിതം പുച്ഛതി. ധമ്മേസു ചക്ഖുമാതി പുച്ഛന്തോ സബ്ബധമ്മേസു അപ്പടിഹതസ്സ ഞാണചക്ഖുനോ, പഞ്ചചക്ഖുവിസയേസു വാ ധമ്മേസു പഞ്ചന്നമ്പി ചക്ഖൂനം വസേന സബ്ബഞ്ഞുതം പുച്ഛതി ‘‘ദ്വാരത്തയപാരിസുദ്ധിയാപി സബ്ബഞ്ഞൂ ന ഹോതീ’’തി ചിന്തേത്വാ.

൧൬൧. അഥ സാതാഗിരോ യസ്മാ ഭഗവാ അപ്പത്വാവ അരഹത്തം അനാഗാമിമഗ്ഗേന കാമരാഗബ്യാപാദാനം പഹീനത്താ നേവ കാമേസു രജ്ജതി, ന ബ്യാപാദേന ആവിലചിത്തോ, സോതാപത്തിമഗ്ഗേനേവ ച മിച്ഛാദിട്ഠിപച്ചയസ്സ സച്ചപടിച്ഛാദകമോഹസ്സ പഹീനത്താ മോഹം അതിക്കന്തോ, സാമഞ്ച സച്ചാനി അഭിസമ്ബുജ്ഝിത്വാ ബുദ്ധോതി വിമോക്ഖന്തികം നാമം യഥാവുത്താനി ച ചക്ഖൂനി പടിലഭി, തസ്മാ തസ്സ മനോദ്വാരസുദ്ധിം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ച ഉഗ്ഘോസേന്തോ ആഹ ‘‘ന സോ രജ്ജതി കാമേസൂ’’തി.

൧൬൨. ഏവം ഹേമവതോ ഭഗവതോ ദ്വാരത്തയപാരിസുദ്ധിം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ച സുത്വാ ഹട്ഠോ ഉദഗ്ഗോ അതീതജാതിയം ബാഹുസച്ചവിസദായ പഞ്ഞായ അസജ്ജമാനവചനപ്പഥോ ഹുത്വാ അച്ഛരിയബ്ഭുതരൂപേ സബ്ബഞ്ഞുഗുണേ സോതുകാമോ ആഹ ‘‘കച്ചി വിജ്ജായ സമ്പന്നോ’’തി. തത്ഥ വിജ്ജായ സമ്പന്നോതി ഇമിനാ ദസ്സനസമ്പത്തിം പുച്ഛതി, സംസുദ്ധചാരണോതി ഇമിനാ ഗമനസമ്പത്തിം. ഛന്ദവസേന ചേത്ഥ ദീഘം കത്വാ ചാകാരമാഹ, സംസുദ്ധചരണോതി അത്ഥോ. ആസവാ ഖീണാതി ഇമിനാ ഏതായ ദസ്സനഗമനസമ്പത്തിയാ പത്തബ്ബായ ആസവക്ഖയസഞ്ഞിതായ പഠമനിബ്ബാനധാതുയാ പത്തിം പുച്ഛതി, നത്ഥി പുനബ്ഭവോതി ഇമിനാ ദുതിയനിബ്ബാനധാതുപത്തിസമത്ഥതം, പച്ചവേക്ഖണഞാണേന വാ പരമസ്സാസപ്പത്തിം ഞത്വാ ഠിതഭാവം.

൧൬൩. തതോ യാ ഏസാ ‘‘സോ അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസ’’ന്തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൫൨) നയേന ഭയഭേരവാദീസു തിവിധാ, ‘‘സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ…പേ… ആനേഞ്ജപ്പത്തേ ഞാണദസ്സനായ ചിത്തം അഭിനീഹരതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൨൭൯) നയേന അമ്ബട്ഠാദീസു അട്ഠവിധാ വിജ്ജാ വുത്താ, തായ യസ്മാ സബ്ബായപി സബ്ബാകാരസമ്പന്നായ ഭഗവാ ഉപേതോ. യഞ്ചേതം ‘‘ഇധ, മഹാനാമ, അരിയസാവകോ സീലസമ്പന്നോ ഹോതി, ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരോ ഹോതി, ഭോജനേ മത്തഞ്ഞൂ ഹോതി, ജാഗരിയം അനുയുത്തോ ഹോതി, സത്തഹി സദ്ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ ഹോതി, ചതുന്നം ഝാനാനം ആഭിചേതസികാനം ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരാനം നികാമലാഭീ ഹോതീ’’തി ഏവം ഉദ്ദിസിത്വാ ‘‘കഥഞ്ച, മഹാനാമ, അരിയസാവകോ സീലസമ്പന്നോ ഹോതീ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൨.൨൪) നയേന സേഖസുത്തേ നിദ്ദിട്ഠം പന്നരസപ്പഭേദം ചരണം. തഞ്ച യസ്മാ സബ്ബൂപക്കിലേസപ്പഹാനേന ഭഗവതോ അതിവിയ സംസുദ്ധം. യേപിമേ കാമാസവാദയോ ചത്താരോ ആസവാ, തേപി യസ്മാ സബ്ബേ സപരിവാരാ സവാസനാ ഭഗവതോ ഖീണാ. യസ്മാ ച ഇമായ വിജ്ജാചരണസമ്പദായ ഖീണാസവോ ഹുത്വാ തദാ ഭഗവാ ‘‘നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി പച്ചവേക്ഖിത്വാ ഠിതോ, തസ്മാ സാതാഗിരോ ഭഗവതോ സബ്ബഞ്ഞുഭാവേ ബ്യവസായേന സമുസ്സാഹിതഹദയോ സബ്ബേപി ഗുണേ അനുജാനന്തോ ആഹ ‘‘വിജ്ജായ ചേവ സമ്പന്നോ’’തി.

൧൬൪. തതോ ഹേമവതോ ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഭഗവാ’’തി ഭഗവതി നിക്കങ്ഖോ ഹുത്വാ ആകാസേ ഠിതോയേവ ഭഗവന്തം പസംസന്തോ സാതാഗിരഞ്ച ആരാധേന്തോ ആഹ ‘‘സമ്പന്നം മുനിനോ ചിത്ത’’ന്തി. തസ്സത്ഥോ – സമ്പന്നം മുനിനോ ചിത്തം, ‘‘മനോ ചസ്സ സുപണിഹിതോ’’തി ഏത്ഥ വുത്തതാദിഭാവേന പുണ്ണം സമ്പുണ്ണം, ‘‘ന സോ അദിന്നം ആദിയതീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തകായകമ്മുനാ, ‘‘ന സോ രജ്ജതി കാമേസൂ’’തി ഏത്ഥ വുത്തമനോകമ്മുനാ ച പുണ്ണം സമ്പുണ്ണം, ‘‘മുസാ ച സോ ന ഭണതീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തബ്യപ്പഥേന ച വചീകമ്മുനാതി വുത്തം ഹോതി. ഏവം സമ്പന്നചിത്തഞ്ച അനുത്തരായ വിജ്ജാചരണസമ്പദായ സമ്പന്നത്താ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നഞ്ച ഇമേഹി ഗുണേഹി ‘‘മനോ ചസ്സ സുപണിഹിതോ’’തിആദിനാ നയേന ധമ്മതോ നം പസംസസി, സഭാവതോ തച്ഛതോ ഭൂതതോ ഏവ നം പസംസസി, ന കേവലം സദ്ധാമത്തകേനാതി ദസ്സേതി.

൧൬൫-൧൬൬. തതോ സാതാഗിരോപി ‘‘ഏവമേതം, മാരിസ, സുട്ഠു തയാ ഞാതഞ്ച അനുമോദിതഞ്ചാ’’തി അധിപ്പായേന തമേവ സംരാധേന്തോ ആഹ – ‘‘സമ്പന്നം മുനിനോ…പേ… ധമ്മതോ അനുമോദസീ’’തി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ പുന ഭഗവതോ ദസ്സനേ തം അഭിത്ഥവയമാനോ ആഹ ‘‘സമ്പന്നം…പേ… ഹന്ദ പസ്സാമ ഗോതമ’’ന്തി.

൧൬൭. അഥ ഹേമവതോ അത്തനോ അഭിരുചിതഗുണേഹി പുരിമജാതിബാഹുസച്ചബലേന ഭഗവന്തം അഭിത്ഥുനന്തോ സാതാഗിരം ആഹ – ‘‘ഏണിജങ്ഘം…പേ… ഏഹി പസ്സാമ ഗോതമ’’ന്തി. തസ്സത്ഥോ – ഏണിമിഗസ്സേവ ജങ്ഘാ അസ്സാതി ഏണിജങ്ഘോ. ബുദ്ധാനഞ്ഹി ഏണിമിഗസ്സേവ അനുപുബ്ബവട്ടാ ജങ്ഘാ ഹോന്തി, ന പുരതോ നിമ്മംസാ പച്ഛതോ സുസുമാരകുച്ഛി വിയ ഉദ്ധുമാതാ. കിസാ ച ബുദ്ധാ ഹോന്തി ദീഘരസ്സസമവട്ടിതയുത്തട്ഠാനേസു തഥാരൂപായ അങ്ഗപച്ചങ്ഗസമ്പത്തിയാ, ന വഠരപുരിസാ വിയ ഥൂലാ. പഞ്ഞായ വിലിഖിതകിലേസത്താ വാ കിസാ. അജ്ഝത്തികബാഹിരസപത്തവിദ്ധംസനതോ വീരാ. ഏകാസനഭോജിതായ പരിമിതഭോജിതായ ച അപ്പാഹാരാ, ന ദ്വത്തിമത്താലോപഭോജിതായ. യഥാഹ –

‘‘അഹം ഖോ പന, ഉദായി, അപ്പേകദാ ഇമിനാ പത്തേന സമതിത്തികമ്പി ഭുഞ്ജാമി, ഭിയ്യോപി ഭുഞ്ജാമി. ‘അപ്പാഹാരോ സമണോ ഗോതമോ അപ്പാഹാരതായ ച വണ്ണവാദീ’തി ഇതി ചേ മം, ഉദായി, സാവകാ സക്കരേയ്യും, ഗരും കരേയ്യും, മാനേയ്യും, പൂജേയ്യും, സക്കത്വാ, ഗരും കത്വാ, ഉപനിസ്സായ വിഹരേയ്യും. യേ തേ, ഉദായി, മമ സാവകാ കോസകാഹാരാപി അഡ്ഢകോസകാഹാരാപി ബേലുവാഹാരാപി അഡ്ഢബേലുവാഹാരാപി, ന മം തേ ഇമിനാ ധമ്മേന സക്കരേയ്യും…പേ… ഉപനിസ്സായ വിഹരേയ്യു’’ന്തി (മ. നി. ൨.൨൪൨).

ആഹാരേ ഛന്ദരാഗാഭാവേന അലോലുപാ അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ആഹാരം ആഹാരേന്തി മോനേയ്യസമ്പത്തിയാ മുനിനോ. അനഗാരികതായ വിവേകനിന്നമാനസതായ ച വനേ ഝായന്തി. തേനാഹ ഹേമവതോ യക്ഖോ ‘‘ഏണിജങ്ഘം…പേ… ഏഹി പസ്സാമ ഗോതമ’’ന്തി.

൧൬൮. ഏവഞ്ച വത്വാ പുന തസ്സ ഭഗവതോ സന്തികേ ധമ്മം സോതുകാമതായ ‘‘സീഹംവേകചര’’ന്തി ഇമം ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – സീഹംവാതി ദുരാസദട്ഠേന ഖമനട്ഠേന നിബ്ഭയട്ഠേന ച കേസരസീഹസദിസം. യായ തണ്ഹായ ‘‘തണ്ഹാദുതിയോ പുരിസോ’’തി വുച്ചതി, തസ്സാ അഭാവേന ഏകചരം, ഏകിസ്സാ ലോകധാതുയാ ദ്വിന്നം ബുദ്ധാനം അനുപ്പത്തിതോപി ഏകചരം. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തേ വുത്തനയേനാപി ചേത്ഥ തം തം അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. നാഗന്തി പുനബ്ഭവം നേവ ഗന്താരം നാഗന്താരം. അഥ വാ ആഗും ന കരോതീതിപി നാഗോ. ബലവാതിപി നാഗോ. തം നാഗം. കാമേസു അനപേക്ഖിനന്തി ദ്വീസുപി കാമേസു ഛന്ദരാഗാഭാവേന അനപേക്ഖിനം. ഉപസങ്കമ്മ പുച്ഛാമ, മച്ചുപാസപ്പമോചനന്തി തം ഏവരൂപം മഹേസിം ഉപസങ്കമിത്വാ തേഭൂമകവട്ടസ്സ മച്ചുപാസസ്സ പമോചനം വിവട്ടം നിബ്ബാനം പുച്ഛാമ. യേന വാ ഉപായേന ദുക്ഖസമുദയസങ്ഖാതാ മച്ചുപാസാ പമുച്ചതി, തം മച്ചുപാസപ്പമോചനം പുച്ഛാമാതി. ഇമം ഗാഥം ഹേമവതോ സാതാഗിരഞ്ച സാതാഗിരപരിസഞ്ച അത്തനോ പരിസഞ്ച സന്ധായ ആഹ.

തേന ഖോ പന സമയേന ആസാള്ഹീനക്ഖത്തം ഘോസിതം അഹോസി. അഥ സമന്തതോ അലങ്കതപടിയത്തേ ദേവനഗരേ സിരിം പച്ചനുഭോന്തീ വിയ രാജഗഹേ കാളീ നാമ കുരരഘരികാ ഉപാസികാ പാസാദമാരുയ്ഹ സീഹപഞ്ജരം വിവരിത്വാ ഗബ്ഭപരിസ്സമം വിനോദേന്തീ സവാതപ്പദേസേ ഉതുഗ്ഗഹണത്ഥം ഠിതാ തേസം യക്ഖസേനാപതീനം തം ബുദ്ധഗുണപടിസംയുത്തം കഥം ആദിമജ്ഝപരിയോസാനതോ അസ്സോസി. സുത്വാ ച ‘‘ഏവം വിവിധഗുണസമന്നാഗതാ ബുദ്ധാ’’തി ബുദ്ധാരമ്മണം പീതിം ഉപ്പാദേത്വാ തായ നീവരണാനി വിക്ഖമ്ഭേത്വാ തത്ഥേവ ഠിതാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി. തതോ ഏവ ഭഗവതാ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവികാനം ഉപാസികാനം അനുസ്സവപ്പസന്നാനം, യദിദം കാളീ ഉപാസികാ കുരരഘരികാ’’തി (അ. നി. ൧.൨൬൭) ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതാ.

൧൬൯. തേപി യക്ഖസേനാപതയോ സഹസ്സയക്ഖപരിവാരാ മജ്ഝിമയാമസമയേ ഇസിപതനം പത്വാ, ധമ്മചക്കപ്പവത്തിതപല്ലങ്കേനേവ നിസിന്നം ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമ്മ വന്ദിത്വാ, ഇമായ ഗാഥായ ഭഗവന്തം അഭിത്ഥവിത്വാ ഓകാസമകാരയിംസു ‘‘അക്ഖാതാരം പവത്താര’’ന്തി. തസ്സത്ഥോ – ഠപേത്വാ തണ്ഹം തേഭൂമകേ ധമ്മേ ‘‘ഇദം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖം അരിയസച്ച’’ന്തിആദിനാ (സം. നി. ൫.൧൦൮൧; മഹാവ. ൧൪) നയേന സച്ചാനം വവത്ഥാനകഥായ അക്ഖാതാരം, ‘‘‘തം ഖോ പനിദം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം പരിഞ്ഞേയ്യ’ന്തി മേ ഭിക്ഖവേ’’തിആദിനാ നയേന തേസു കിച്ചഞാണകതഞാണപ്പവത്തനേന പവത്താരം. യേ വാ ധമ്മാ യഥാ വോഹരിതബ്ബാ, തേസു തഥാ വോഹാരകഥനേന അക്ഖാതാരം, തേസംയേവ ധമ്മാനം സത്താനുരൂപതോ പവത്താരം. ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞുവിപഞ്ചിതഞ്ഞൂനം വാ ദേസനായ അക്ഖാതാരം, നേയ്യാനം പടിപാദനേന പവത്താരം. ഉദ്ദേസേന വാ അക്ഖാതാരം, വിഭങ്ഗേന തേഹി തേഹി പകാരേഹി വചനതോ പവത്താരം. ബോധിപക്ഖിയാനം വാ സലക്ഖണകഥനേന അക്ഖാതാരം, സത്താനം ചിത്തസന്താനേ പവത്തനേന പവത്താരം. സങ്ഖേപതോ വാ തീഹി പരിവട്ടേഹി സച്ചാനം കഥനേന അക്ഖാതാരം, വിത്ഥാരതോ പവത്താരം. ‘‘സദ്ധിന്ദ്രിയം ധമ്മോ, തം ധമ്മം പവത്തേതീതി ധമ്മചക്ക’’ന്തി (പടി. മ. ൨.൪൦) ഏവമാദിനാ പടിസമ്ഭിദാനയേന വിത്ഥാരിതസ്സ ധമ്മചക്കസ്സ പവത്തനതോ പവത്താരം.

സബ്ബധമ്മാനന്തി ചതുഭൂമകധമ്മാനം. പാരഗുന്തി ഛഹാകാരേഹി പാരം ഗതം അഭിഞ്ഞായ, പരിഞ്ഞായ, പഹാനേന, ഭാവനായ, സച്ഛികിരിയായ, സമാപത്തിയാ. സോ ഹി ഭഗവാ സബ്ബധമ്മേ അഭിജാനന്തോ ഗതോതി അഭിഞ്ഞാപാരഗൂ, പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധേ പരിജാനന്തോ ഗതോതി പരിഞ്ഞാപാരഗൂ, സബ്ബകിലേസേ പജഹന്തോ ഗതോതി പഹാനപാരഗൂ, ചത്താരോ മഗ്ഗേ ഭാവേന്തോ ഗതോതി ഭാവനാപാരഗൂ, നിരോധം സച്ഛികരോന്തോ ഗതോതി സച്ഛികിരിയാപാരഗൂ, സബ്ബാ സമാപത്തിയോ സമാപജ്ജന്തോ ഗതോതി സമാപത്തിപാരഗൂ. ഏവം സബ്ബധമ്മാനം പാരഗും. ബുദ്ധം വേരഭയാതീതന്തി അഞ്ഞാണസയനതോ പടിബുദ്ധത്താ ബുദ്ധം, സബ്ബേന വാ സരണവണ്ണനായം വുത്തേനത്ഥേന ബുദ്ധം, പഞ്ചവേരഭയാനം അതീതത്താ വേരഭയാതീതം. ഏവം ഭഗവന്തം അതിത്ഥവന്താ ‘‘മയം പുച്ഛാമ ഗോതമ’’ന്തി ഓകാസമകാരയിംസു.

൧൭൦. അഥ നേസം യക്ഖാനം തേജേന ച പഞ്ഞായ ച അഗ്ഗോ ഹേമവതോ യഥാധിപ്പേതം പുച്ഛിതബ്ബം പുച്ഛന്തോ ‘‘കിസ്മിം ലോകോ’’തി ഇമം ഗാഥമാഹ. തസ്സാദിപാദേ കിസ്മിന്തി ഭാവേനഭാവലക്ഖണേ ഭുമ്മവചനം, കിസ്മിം ഉപ്പന്നേ ലോകോ സമുപ്പന്നോ ഹോതീതി അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ. സത്തലോകസങ്ഖാരലോകേ സന്ധായ പുച്ഛതി. കിസ്മിം കുബ്ബതി സന്ഥവന്തി അഹന്തി വാ മമന്തി വാ തണ്ഹാദിട്ഠിസന്ഥവം കിസ്മിം കുബ്ബതി, അധികരണത്ഥേ ഭുമ്മവചനം. കിസ്സ ലോകോതി ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം, കിം ഉപാദായ ലോകോതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതീതി അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ. കിസ്മിം ലോകോതി ഭാവേനഭാവലക്ഖണകാരണത്ഥേസു ഭുമ്മവചനം. കിസ്മിം സതി കേന കാരണേന ലോകോ വിഹഞ്ഞതി പീളീയതി ബാധീയതീതി അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ.

൧൭൧. അഥ ഭഗവാ യസ്മാ ഛസു അജ്ഝത്തികബാഹിരേസു ആയതനേസു ഉപ്പന്നേസു സത്തലോകോ ച ധനധഞ്ഞാദിവസേന സങ്ഖാരലോകോ ച ഉപ്പന്നോ ഹോതി, യസ്മാ ചേത്ഥ സത്തലോകോ തേസ്വേവ ഛസു ദുവിധമ്പി സന്ഥവം കരോതി. ചക്ഖായതനം വാ ഹി ‘‘അഹം മമ’’ന്തി ഗണ്ഹാതി അവസേസേസു വാ അഞ്ഞതരം. യഥാഹ – ‘‘ചക്ഖു അത്താതി യോ വദേയ്യ, തം ന ഉപപജ്ജതീ’’തിആദി (മ. നി. ൩.൪൨൨). യസ്മാ ച ഏതാനിയേവ ഛ ഉപാദായ ദുവിധോപി ലോകോതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി, യസ്മാ ച തേസ്വേവ ഛസു സതി സത്തലോകോ ദുക്ഖപാതുഭാവേന വിഹഞ്ഞതി. യഥാഹ –

‘‘ഹത്ഥേസു, ഭിക്ഖവേ, സതി ആദാനനിക്ഖേപനം ഹോതി, പാദേസു സതി അഭിക്കമപടിക്കമോ ഹോതി, പബ്ബേസു സതി സമിഞ്ജനപസാരണം ഹോതി, കുച്ഛിസ്മിം സതി ജിഘച്ഛാപിപാസാ ഹോതി; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചക്ഖുസ്മിം സതി ചക്ഖുസമ്ഫസ്സപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജതി അജ്ഝത്തം സുഖം ദുക്ഖ’’ന്തിആദി (സം. നി. ൪.൨൩൭).

തഥാ തേസു ആധാരഭൂതേസു പടിഹതോ സങ്ഖാരലോകോ വിഹഞ്ഞതി. യഥാഹ –

‘‘ചക്ഖുസ്മിം അനിദസ്സനേ സപ്പടിഘേ പടിഹഞ്ഞി വാ’’ഇതി (ധ. സ. ൫൯൭-൮) ച.

‘‘ചക്ഖു, ഭിക്ഖവേ, പടിഹഞ്ഞതി മനാപാമനാപേസു രൂപേസൂ’’തി (സം. നി. ൪.൨൩൮) ഏവമാദി.

തഥാ തേഹിയേവ കാരണഭൂതേഹി ദുവിധോപി ലോകോ വിഹഞ്ഞതി. യഥാഹ –

‘‘ചക്ഖു വിഹഞ്ഞതി മനാപാമനാപേസു രൂപേസൂ’’തി (സം. നി. ൪.൨൩൮) ച.

‘‘ചക്ഖു, ഭിക്ഖവേ, ആദിത്തം, രൂപാ ആദിത്താ. കേന ആദിത്തം? രാഗഗ്ഗിനാ’’തി (സം. നി. ൪.൨൮; മഹാവ. ൫൪) ഏവമാദി.

തസ്മാ ഛഅജ്ഝത്തികബാഹിരായതനവസേന തം പുച്ഛം വിസ്സജ്ജേന്തോ ആഹ ‘‘ഛസു ലോകോ സമുപ്പന്നോ’’തി.

൧൭൨. അഥ സോ യക്ഖോ അത്തനാ വട്ടവസേന പുട്ഠപഞ്ഹം ഭഗവതാ ദ്വാദസായതനവസേന സങ്ഖിപിത്വാ വിസ്സജ്ജിതം ന സുട്ഠു ഉപലക്ഖേത്വാ തഞ്ച അത്ഥം തപ്പടിപക്ഖഞ്ച ഞാതുകാമോ സങ്ഖേപേനേവ വട്ടവിവട്ടം പുച്ഛന്തോ ആഹ ‘‘കതമം ത’’ന്തി. തത്ഥ ഉപാദാതബ്ബട്ഠേന ഉപാദാനം, ദുക്ഖസച്ചസ്സേതം അധിവചനം. യത്ഥ ലോകോ വിഹഞ്ഞതീതി ‘‘ഛസു ലോകോ വിഹഞ്ഞതീ’’തി ഏവം ഭഗവതാ യത്ഥ ഛബ്ബിധേ ഉപാദാനേ ലോകോ വിഹഞ്ഞതീതി വുത്തോ, തം കതമം ഉപാദാനന്തി? ഏവം ഉപഡ്ഢഗാഥായ സരൂപേനേവ ദുക്ഖസച്ചം പുച്ഛി. സമുദയസച്ചം പന തസ്സ കാരണഭാവേന ഗഹിതമേവ ഹോതി. നിയ്യാനം പുച്ഛിതോതി ഇമായ പന ഉപഡ്ഢഗാഥായ മഗ്ഗസച്ചം പുച്ഛി. മഗ്ഗസച്ചേന ഹി അരിയസാവകോ ദുക്ഖം പരിജാനന്തോ, സമുദയം പജഹന്തോ, നിരോധം സച്ഛികരോന്തോ, മഗ്ഗം ഭാവേന്തോ ലോകമ്ഹാ നിയ്യാതി, തസ്മാ നിയ്യാനന്തി വുച്ചതി. കഥന്തി കേന പകാരേന. ദുക്ഖാ പമുച്ചതീതി ‘‘ഉപാദാന’’ന്തി വുത്താ വട്ടദുക്ഖാ പമോക്ഖം പാപുണാതി. ഏവമേത്ഥ സരൂപേനേവ മഗ്ഗസച്ചം പുച്ഛി, നിരോധസച്ചം പന തസ്സ വിസയഭാവേന ഗഹിതമേവ ഹോതി.

൧൭൩. ഏവം യക്ഖേന സരൂപേന ദസ്സേത്വാ ച അദസ്സേത്വാ ച ചതുസച്ചവസേന പഞ്ഹം പുട്ഠോ ഭഗവാ തേനേവ നയേന വിസ്സജ്ജേന്തോ ആഹ ‘‘പഞ്ച കാമഗുണാ’’തി. തത്ഥ പഞ്ചകാമഗുണസങ്ഖാതഗോചരഗ്ഗഹണേന തഗ്ഗോചരാനി പഞ്ചായതനാനി ഗഹിതാനേവ ഹോന്തി. മനോ ഛട്ഠോ ഏതേസന്തി മനോഛട്ഠാ. പവേദിതാതി പകാസിതാ. ഏത്ഥ അജ്ഝത്തികേസു ഛട്ഠസ്സ മനായതനസ്സ ഗഹണേന തസ്സ വിസയഭൂതം ധമ്മായതനം ഗഹിതമേവ ഹോതി. ഏവം ‘‘കതമം തം ഉപാദാന’’ന്തി ഇമം പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തോ പുനപി ദ്വാദസായതനാനം വസേനേവ ദുക്ഖസച്ചം പകാസേസി. മനോഗഹണേന വാ സത്തന്നം വിഞ്ഞാണധാതൂനം ഗഹിതത്താ താസു പുരിമപഞ്ചവിഞ്ഞാണധാതുഗ്ഗഹണേന താസം വത്ഥൂനി പഞ്ച ചക്ഖാദീനി ആയതനാനി, മനോധാതുമനോവിഞ്ഞാണധാതുഗ്ഗഹണേന താസം വത്ഥുഗോചരഭേദം ധമ്മായതനം ഗഹിതമേവാതി ഏവമ്പി ദ്വാദസായതനവസേന ദുക്ഖസച്ചം പകാസേസി. ലോകുത്തരമനായതനധമ്മായതനേകദേസോ പനേത്ഥ യത്ഥ ലോകോ വിഹഞ്ഞതി, തം സന്ധായ നിദ്ദിട്ഠത്താ ന സങ്ഗയ്ഹതി.

ഏത്ഥ ഛന്ദം വിരാജേത്വാതി ഏത്ഥ ദ്വാദസായതനഭേദേ ദുക്ഖസച്ചേ താനേവായതനാനി ഖന്ധതോ ധാതുതോ നാമരൂപതോതി തഥാ തഥാ വവത്ഥപേത്വാ, തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ, വിപസ്സന്തോ അരഹത്തമഗ്ഗപരിയോസാനായ വിപസ്സനായ തണ്ഹാസങ്ഖാതം ഛന്ദം സബ്ബസോ വിരാജേത്വാ വിനേത്വാ വിദ്ധംസേത്വാതി അത്ഥോ. ഏവം ദുക്ഖാ പമുച്ചതീതി ഇമിനാ പകാരേന ഏതസ്മാ വട്ടദുക്ഖാ പമുച്ചതീതി. ഏവമിമായ ഉപഡ്ഢഗാഥായ ‘‘നിയ്യാനം പുച്ഛിതോ ബ്രൂഹി, കഥം ദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി അയം പഞ്ഹോ വിസ്സജ്ജിതോ ഹോതി, മഗ്ഗസച്ചഞ്ച പകാസിതം സമുദയനിരോധസച്ചാനി പനേത്ഥ പുരിമനയേനേവ സങ്ഗഹിതത്താ പകാസിതാനേവ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാനി. ഉപഡ്ഢഗാഥായ വാ ദുക്ഖസച്ചം, ഛന്ദേന സമുദയസച്ചം, ‘‘വിരാജേത്വാ’’തി ഏത്ഥ വിരാഗേന നിരോധസച്ചം, ‘‘വിരാഗാവിമുച്ചതീ’’തി വചനതോ വാ മഗ്ഗസച്ചം. ‘‘ഏവ’’ന്തി ഉപായനിദസ്സനേന മഗ്ഗസച്ചം, ദുക്ഖനിരോധന്തി വചനതോ വാ. ‘‘ദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി ദുക്ഖപമോക്ഖേന നിരോധസച്ചന്തി ഏവമേത്ഥ ചത്താരി സച്ചാനി പകാസിതാനി ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാനി.

൧൭൪. ഏവം ചതുസച്ചഗബ്ഭായ ഗാഥായ ലക്ഖണതോ നിയ്യാനം പകാസേത്വാ പുന തദേവ സകേന നിരുത്താഭിലാപേന നിഗമേന്തോ ആഹ ‘‘ഏതം ലോകസ്സ നിയ്യാന’’ന്തി. ഏത്ഥ ഏതന്തി പുബ്ബേ വുത്തസ്സ നിദ്ദേസോ, ലോകസ്സാതി തേധാതുകലോകസ്സ. യഥാതഥന്തി അവിപരീതം. ഏതം വോ അഹമക്ഖാമീതി സചേപി മം സഹസ്സക്ഖത്തും പുച്ഛേയ്യാഥ, ഏതം വോ അഹമക്ഖാമി, ന അഞ്ഞം. കസ്മാ? യസ്മാ ഏവം ദുക്ഖാ പമുച്ചതി, ന അഞ്ഞഥാതി അധിപ്പായോ. അഥ വാ ഏതേന നിയ്യാനേന ഏകദ്വത്തിക്ഖതും നിഗ്ഗതാനമ്പി ഏതം വോ അഹമക്ഖാമി, ഉപരിവിസേസാധിഗമായപി ഏതദേവ അഹമക്ഖാമീതി അത്ഥോ. കസ്മാ? യസ്മാ ഏവം ദുക്ഖാ പമുച്ചതി അസേസനിസ്സേസാതി അരഹത്തനികൂടേന ദേസനം നിട്ഠാപേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ ദ്വേപി യക്ഖസേനാപതയോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു സദ്ധിം യക്ഖസഹസ്സേന.

൧൭൫. അഥ ഹേമവതോ പകതിയാപി ധമ്മഗരു ഇദാനി അരിയഭൂമിയം പതിട്ഠായ സുട്ഠുതരം അതിത്തോ ഭഗവതോ വിചിത്രപടിഭാനായ ദേസനായ ഭഗവന്തം സേക്ഖാസേക്ഖഭൂമിം പുച്ഛന്തോ ‘‘കോ സൂധ തരതീ’’തി ഗാഥമഭാസി. തത്ഥ കോ സൂധ തരതി ഓഘന്തി ഇമിനാ ചതുരോഘം കോ തരതീതി സേക്ഖഭൂമിം പുച്ഛതി അവിസേസേന. യസ്മാ അണ്ണവന്തി ന വിത്ഥതമത്തം നാപി ഗമ്ഭീരമത്തം അപിച പന യം വിത്ഥതതരഞ്ച ഗമ്ഭീരതരഞ്ച, തം വുച്ചതി. താദിസോ ച സംസാരണ്ണവോ. അയഞ്ഹി സമന്തതോ പരിയന്താഭാവേന വിത്ഥതോ, ഹേട്ഠാ പതിട്ഠാഭാവേന ഉപരി ആലമ്ബനാഭാവേന ച ഗമ്ഭീരോ, തസ്മാ ‘‘കോ ഇധ തരതി അണ്ണവം, തസ്മിഞ്ച അപ്പതിട്ഠേ അനാലമ്ബേ ഗമ്ഭീരേ അണ്ണവേ കോ ന സീദതീ’’തി അസേക്ഖഭൂമിം പുച്ഛതി.

൧൭൬. അഥ ഭഗവാ യോ ഭിക്ഖു ജീവിതഹേതുപി വീതിക്കമം അകരോന്തോ സബ്ബദാ സീലസമ്പന്നോ ലോകിയലോകുത്തരായ ച പഞ്ഞായ പഞ്ഞവാ, ഉപചാരപ്പനാസമാധിനാ ഇരിയാപഥഹേട്ഠിമമഗ്ഗഫലേഹി ച സുസമാഹിതോ, തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ വിപസ്സനായ നിയകജ്ഝത്തചിന്തനസീലോ, സാതച്ചകിരിയാവഹായ അപ്പമാദസതിയാ ച സമന്നാഗതോ. യസ്മാ സോ ചതുത്ഥേന മഗ്ഗേന ഇമം സുദുത്തരം ഓഘം അനവസേസം തരതി, തസ്മാ സേക്ഖഭൂമിം വിസ്സജ്ജേന്തോ ‘‘സബ്ബദാ സീലസമ്പന്നോ’’തി ഇമം തിസിക്ഖാഗബ്ഭം ഗാഥമാഹ. ഏത്ഥ ഹി സീലസമ്പദായ അധിസീലസിക്ഖാ, സതിസമാധീഹി അധിചിത്തസിക്ഖാ, അജ്ഝത്തചിന്തിതാപഞ്ഞാഹി അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാതി തിസ്സോ സിക്ഖാ സഉപകാരാ സാനിസംസാ ച വുത്താ. ഉപകാരോ ഹി സിക്ഖാനം ലോകിയപഞ്ഞാ സതി ച, അനിസംസോ സാമഞ്ഞഫലാനീതി.

൧൭൭. ഏവം പഠമഗാഥായ സേക്ഖഭൂമിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അസേക്ഖഭൂമിം ദസ്സേന്തോ ദുതിയഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ വിരതോ കാമസഞ്ഞായാതി യാ കാചി കാമസഞ്ഞാ, തതോ സബ്ബതോ ചതുത്ഥമഗ്ഗസമ്പയുത്തായ സമുച്ഛേദവിരതിയാ വിരതോ. ‘‘വിരത്തോ’’തിപി പാഠോ. തദാ ‘‘കാമസഞ്ഞായാ’’തി ഭുമ്മവചനം ഹോതി, സഗാഥാവഗ്ഗേ പന ‘‘കാമസഞ്ഞാസൂ’’തിപി (സം. നി. ൧.൯൬) പാഠോ. ചതൂഹിപി മഗ്ഗേഹി ദസന്നം സംയോജനാനം അതീതത്താ സബ്ബസംയോജനാതിഗോ, ചതുത്ഥേനേവ വാ ഉദ്ധമ്ഭാഗിയസബ്ബസംയോജനാതിഗോ, തത്രതത്രാഭിനന്ദിനീതണ്ഹാസങ്ഖാതായ നന്ദിയാ തിണ്ണഞ്ച ഭവാനം പരിക്ഖീണത്താ നന്ദീഭവപരിക്ഖീണോ സോ താദിസോ ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു ഗമ്ഭീരേ സംസാരണ്ണവേ ന സീദതി നന്ദീപരിക്ഖയേന സഉപാദിസേസം, ഭവപരിക്ഖയേന ച അനുപാദിസേസം നിബ്ബാനഥലം സമാപജ്ജ പരമസ്സാസപ്പത്തിയാതി.

൧൭൮. അഥ ഹേമവതോ സഹായഞ്ച യക്ഖപരിസഞ്ച ഓലോകേത്വാ പീതിസോമനസ്സജാതോ ‘‘ഗമ്ഭീരപഞ്ഞ’’ന്തി ഏവമാദീഹി ഗാഥാഹി ഭഗവന്തം അഭിത്ഥവിത്വാ സബ്ബാവതിയാ പരിസായ സഹായേന ച സദ്ധിം അഭിവാദേത്വാ, പദക്ഖിണം കത്വാ, അത്തനോ വസനട്ഠാനം അഗമാസി.

താസം പന ഗാഥാനം അയം അത്ഥവണ്ണനാ – ഗമ്ഭീരപഞ്ഞന്തി ഗമ്ഭീരായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതം. തത്ഥ പടിസമ്ഭിദായം വുത്തനയേന ഗമ്ഭീരപഞ്ഞാ വേദിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘ഗമ്ഭീരേസു ഖന്ധേസു ഞാണം പവത്തതീതി ഗമ്ഭീരപഞ്ഞാ’’തിആദി (പടി. മ. ൩.൪). നിപുണത്ഥദസ്സിന്തി നിപുണേഹി ഖത്തിയപണ്ഡിതാദീഹി അഭിസങ്ഖതാനം പഞ്ഹാനം അത്ഥദസ്സിം അത്ഥാനം വാ യാനി നിപുണാനി കാരണാനി ദുപ്പടിവിജ്ഝാനി അഞ്ഞേഹി തേസം ദസ്സനേന നിപുണത്ഥദസ്സിം. രാഗാദികിഞ്ചനാഭാവേന അകിഞ്ചനം. ദുവിധേ കാമേ തിവിധേ ചേ ഭവേ അലഗ്ഗനേന കാമഭവേ അസത്തം. ഖന്ധാദിഭേദേസു സബ്ബാരമ്മണേസു ഛന്ദരാഗബന്ധനാഭാവേന സബ്ബധി വിപ്പമുത്തം. ദിബ്ബേ പഥേ കമമാനന്തി അട്ഠസമാപത്തിഭേദേ ദിബ്ബേ പഥേ സമാപജ്ജനവസേന ചങ്കമന്തം. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ന തായ വേലായ ഭഗവാ ദിബ്ബേ പഥേ കമതി, അപിച ഖോ പുബ്ബേ കമനം ഉപാദായ കമനസത്തിസബ്ഭാവേന തത്ഥ ലദ്ധവസീഭാവതായ ഏവം വുച്ചതി. അഥ വാ യേ തേ വിസുദ്ധിദേവാ അരഹന്തോ, തേസം പഥേ സന്തവിഹാരേ കമനേനാപേതം വുത്തം. മഹന്താനം ഗുണാനം ഏസനേന മഹേസിം.

൧൭൯. ദുതിയഗാഥായ അപരേന പരിയായേന ഥുതി ആരദ്ധാതി കത്വാ പുന നിപുണത്ഥദസ്സിഗ്ഗഹണം നിദസ്സേതി. അഥ വാ നിപുണത്ഥേ ദസ്സേതാരന്തി അത്ഥോ. പഞ്ഞാദദന്തി പഞ്ഞാപടിലാഭസംവത്തനികായ പടിപത്തിയാ കഥനേന പഞ്ഞാദായകം. കാമാലയേ അസത്തന്തി യ്വായം കാമേസു തണ്ഹാദിട്ഠിവസേന ദുവിധോ ആലയോ, തത്ഥ അസത്തം. സബ്ബവിദുന്തി സബ്ബധമ്മവിദും, സബ്ബഞ്ഞുന്തി വുത്തം ഹോതി. സുമേധന്തി തസ്സ സബ്ബഞ്ഞുഭാവസ്സ മഗ്ഗഭൂതായ പാരമീപഞ്ഞാസങ്ഖാതായ മേധായ സമന്നാഗതം. അരിയേ പഥേതി അട്ഠങ്ഗികേ മഗ്ഗേ, ഫലസമാപത്തിയം വാ. കമമാനന്തി പഞ്ഞായ അജ്ഝോഗാഹമാനം മഗ്ഗലക്ഖണം ഞത്വാ ദേസനതോ, പവിസമാനം വാ ഖണേ ഖണേ ഫലസമാപത്തിസമാപജ്ജനതോ, ചതുബ്ബിധമഗ്ഗഭാവനാസങ്ഖാതായ കമനസത്തിയാ കമിതപുബ്ബം വാ.

൧൮൦. സുദിട്ഠം വത നോ അജ്ജാതി. അജ്ജ അമ്ഹേഹി സുന്ദരം ദിട്ഠം, അജ്ജ വാ അമ്ഹാകം സുന്ദരം ദിട്ഠം, ദസ്സനന്തി അത്ഥോ. സുപ്പഭാതം സുഹുട്ഠിതന്തി അജ്ജ അമ്ഹാകം സുട്ഠു പഭാതം സോഭനം വാ പഭാതം അഹോസി. അജ്ജ ച നോ സുന്ദരം ഉട്ഠിതം അഹോസി, അനുപരോധേന സയനതോ ഉട്ഠിതം. കിം കാരണം? യം അദ്ദസാമ സമ്ബുദ്ധം, യസ്മാ സമ്ബുദ്ധം അദ്ദസാമാതി അത്തനോ ലാഭസമ്പത്തിം ആരബ്ഭ പാമോജ്ജം പവേദേതി.

൧൮൧. ഇദ്ധിമന്തോതി കമ്മവിപാകജിദ്ധിയാ സമന്നാഗതാ. യസസ്സിനോതി ലാഭഗ്ഗപരിവാരഗ്ഗസമ്പന്നാ. സരണം യന്തീതി കിഞ്ചാപി മഗ്ഗേനേവ ഗതാ, തഥാപി സോതാപന്നഭാവപരിദീപനത്ഥം പസാദദസ്സനത്ഥഞ്ച വാചം ഭിന്ദതി.

൧൮൨. ഗാമാ ഗാമന്തി ദേവഗാമാ ദേവഗാമം. നഗാ നഗന്തി ദേവപബ്ബതാ ദേവപബ്ബതം. നമസ്സമാനാ സമ്ബുദ്ധം, ധമ്മസ്സ ച സുധമ്മതന്തി ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വത ഭഗവാ, സ്വാക്ഖാതോ വത ഭഗവതോ ധമ്മോ’’തിആദിനാ നയേന ബുദ്ധസുബോധിതഞ്ച ധമ്മസുധമ്മതഞ്ച. ‘‘സുപ്പടിപന്നോ വത ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ’’തിആദിനാ സങ്ഘ-സുപ്പടിപത്തിഞ്ച അഭിത്ഥവിത്വാ അഭിത്ഥവിത്വാ നമസ്സമാനാ ധമ്മഘോസകാ ഹുത്വാ വിചരിസ്സാമാതി വുത്തം ഹോതി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ

സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ ഹേമവതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ആളവകസുത്തവണ്ണനാ

ഏവം മേ സുതന്തി ആളവകസുത്തം. കാ ഉപ്പത്തി? അത്ഥവണ്ണനാനയേനേവസ്സ ഉപ്പത്തി ആവിഭവിസ്സതി. അത്ഥവണ്ണനായ ച ‘‘ഏവം മേ സുതം, ഏകം സമയം ഭഗവാ’’തി ഏതം വുത്തത്ഥമേവ. ആളവിയം വിഹരതി ആളവകസ്സ യക്ഖസ്സ ഭവനേതി ഏത്ഥ പന കാ ആളവീ, കസ്മാ ച ഭഗവാ തസ്സ യക്ഖസ്സ ഭവനേ വിഹരതീതി? വുച്ചതേ – ആളവീതി രട്ഠമ്പി നഗരമ്പി വുച്ചതി, തദുഭയമ്പി ഇധ വട്ടതി. ആളവീനഗരസ്സ ഹി സമീപേ വിഹരന്തോപി ‘‘ആളവിയം വിഹരതീ’’തി വുച്ചതി. തസ്സ ച നഗരസ്സ സമീപേ അവിദൂരേ ഗാവുതമത്തേ തം ഭവനം, ആളവീരട്ഠേ വിഹരന്തോപി ‘‘ആളവിയം വിഹരതീ’’തി വുച്ചതി, ആളവീരട്ഠേ ചേതം ഭവനം.

യസ്മാ പന ആളവകോ രാജാ വിവിധനാടകൂപഭോഗം ഛഡ്ഡേത്വാ ചോരപടിബാഹനത്ഥം പടിരാജനിസേധനത്ഥം ബ്യായാമകരണത്ഥഞ്ച സത്തമേ സത്തമേ ദിവസേ മിഗവം ഗച്ഛന്തോ ഏകദിവസം ബലകായേന സദ്ധിം കതികം അകാസി – ‘‘യസ്സ പസ്സേന മിഗോ പലായതി, തസ്സേവ സോ ഭാരോ’’തി. അഥ തസ്സേവ പസ്സേന മിഗോ പലായി, ജവസമ്പന്നോ രാജാ ധനും ഗഹേത്വാ പത്തികോവ തിയോജനം തം മിഗം അനുബന്ധി. ഏണിമിഗാ ച തിയോജനവേഗാ ഏവ ഹോന്തി. അഥ പരിക്ഖീണജവം തം മിഗം ഉദകം പവിസിത്വാ, ഠിതം വധിത്വാ, ദ്വിധാ ഛേത്വാ, അനത്ഥികോപി മംസേന ‘‘നാസക്ഖി മിഗം ഗഹേതു’’ന്തി അപവാദമോചനത്ഥം കാജേനാദായ ആഗച്ഛന്തോ നഗരസ്സാവിദൂരേ ബഹലപത്തപലാസം മഹാനിഗ്രോധം ദിസ്വാ പരിസ്സമവിനോദനത്ഥം തസ്സ മൂലമുപഗതോ. തസ്മിഞ്ച നിഗ്രോധേ ആളവകോ യക്ഖോ മഹാരാജസന്തികാ വരം ലഭിത്വാ മജ്ഝന്ഹികസമയേ തസ്സ രുക്ഖസ്സ ഛായായ ഫുട്ഠോകാസം പവിട്ഠേ പാണിനോ ഖാദന്തോ പടിവസതി. സോ തം ദിസ്വാ ഖാദിതും ഉപഗതോ. അഥ രാജാ തേന സദ്ധിം കതികം അകാസി – ‘‘മുഞ്ച മം, അഹം തേ ദിവസേ ദിവസേ മനുസ്സഞ്ച ഥാലിപാകഞ്ച പേസേസ്സാമീ’’തി. യക്ഖോ ‘‘ത്വം രാജൂപഭോഗേന പമത്തോ സമ്മുസ്സസി, അഹം പന ഭവനം അനുപഗതഞ്ച അനനുഞ്ഞാതഞ്ച ഖാദിതും ന ലഭാമി, സ്വാഹം ഭവന്തമ്പി ജീയേയ്യ’’ന്തി ന മുഞ്ചി. രാജാ ‘‘യം ദിവസം ന പേസേമി, തം ദിവസം മം ഗഹേത്വാ ഖാദാഹീ’’തി അത്താനം അനുജാനിത്വാ തേന മുത്തോ നഗരാഭിമുഖോ അഗമാസി.

ബലകായോ മഗ്ഗേ ഖന്ധാവാരം ബന്ധിത്വാ ഠിതോ രാജാനം ദിസ്വാ – ‘‘കിം, മഹാരാജ, അയസമത്തഭയാ ഏവം കിലന്തോസീ’’തി വദന്തോ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ പടിഗ്ഗഹേസി. രാജാ തം പവത്തിം അനാരോചേത്വാ നഗരം ഗന്ത്വാ, കതപാതരാസോ നഗരഗുത്തികം ആമന്തേത്വാ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി. നഗരഗുത്തികോ – ‘‘കിം, ദേവ, കാലപരിച്ഛേദോ കതോ’’തി ആഹ. രാജാ ‘‘ന കതോ, ഭണേ’’തി ആഹ. ‘‘ദുട്ഠു കതം, ദേവ, അമനുസ്സാ ഹി പരിച്ഛിന്നമത്തമേവ ലഭന്തി, അപരിച്ഛിന്നേ പന ജനപദസ്സ ആബാധോ ഭവിസ്സതി. ഹോതു, ദേവ, കിഞ്ചാപി ഏവമകാസി, അപ്പോസ്സുക്കോ ത്വം രജ്ജസുഖം അനുഭോഹി, അഹമേത്ഥ കാതബ്ബം കരിസ്സാമീ’’തി. സോ കാലസ്സേവ വുട്ഠായ ബന്ധനാഗാരം ഗന്ത്വാ യേ യേ വജ്ഝാ ഹോന്തി, തേ തേ സന്ധായ – ‘‘യോ ജീവിതത്ഥികോ ഹോതി, സോ നിക്ഖമതൂ’’തി ഭണതി. യോ പഠമം നിക്ഖമതി തം ഗേഹം നേത്വാ, ന്ഹാപേത്വാ, ഭോജേത്വാ ച, ‘‘ഇമം ഥാലിപാകം യക്ഖസ്സ ദേഹീ’’തി പേസേതി. തം രുക്ഖമൂലം പവിട്ഠമത്തംയേവ യക്ഖോ ഭേരവം അത്തഭാവം നിമ്മിനിത്വാ മൂലകന്ദം വിയ ഖാദതി. യക്ഖാനുഭാവേന കിര മനുസ്സാനം കേസാദീനി ഉപാദായ സകലസരീരം നവനീതപിണ്ഡോ വിയ ഹോതി. യക്ഖസ്സ ഭത്തം ഗാഹാപേത്തും ഗതപുരിസാ തം ദിസ്വാ ഭീതാ യഥാമിത്തം ആരോചേസും. തതോ പഭുതി ‘‘രാജാ ചോരേ ഗഹേത്വാ യക്ഖസ്സ ദേതീ’’തി മനുസ്സാ ചോരകമ്മതോ പടിവിരതാ. തതോ അപരേന സമയേന നവചോരാനം അഭാവേന പുരാണചോരാനഞ്ച പരിക്ഖയേന ബന്ധനാഗാരാനി സുഞ്ഞാനി അഹേസും.

അഥ നഗരഗുത്തികോ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ അത്തനോ ധനം നഗരരച്ഛാസു ഛഡ്ഡാപേസി – ‘‘അപ്പേവ നാമ കോചി ലോഭേന ഗണ്ഹേയ്യാ’’തി. തം പാദേനപി ന കോചി ഛുപി. സോ ചോരേ അലഭന്തോ അമച്ചാനം ആരോചേസി. അമച്ചാ ‘‘കുലപടിപാടിയാ ഏകമേകം ജിണ്ണകം പേസേമ, സോ പകതിയാപി മച്ചുമുഖേ വത്തതീ’’തി ആഹംസു. രാജാ ‘‘‘അമ്ഹാകം പിതരം, അമ്ഹാകം പിതാമഹം പേസേതീ’തി മനുസ്സാ ഖോഭം കരിസ്സന്തി, മാ വോ ഏതം രുച്ചീ’’തി നിവാരേസി. ‘‘തേന ഹി, ദേവ, ദാരകം പേസേമ ഉത്താനസേയ്യകം, തഥാവിധസ്സ ഹി ‘മാതാ മേ പിതാ മേ’തി സിനേഹോ നത്ഥീ’’തി ആഹംസു. രാജാ അനുജാനി. തേ തഥാ അകംസു. നഗരേ ദാരകമാതരോ ച ദാരകേ ഗഹേത്വാ ഗബ്ഭിനിയോ ച പലായിത്വാ പരജനപദേ ദാരകേ സംവഡ്ഢേത്വാ ആനേന്തി. ഏവം സബ്ബാനിപി ദ്വാദസ വസ്സാനി ഗതാനി.

തതോ ഏകദിവസം സകലനഗരം വിചിനിത്വാ ഏകമ്പി ദാരകം അലഭിത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും – ‘‘നത്ഥി, ദേവ, നഗരേ ദാരകോ ഠപേത്വാ അന്തേപുരേ തവ പുത്തം ആളവകകുമാര’’ന്തി. രാജാ ‘‘യഥാ മമ പുത്തോ പിയോ, ഏവം സബ്ബലോകസ്സ, അത്തനാ പന പിയതരം നത്ഥി, ഗച്ഛഥ, തമ്പി ദത്വാ മമ ജീവിതം രക്ഖഥാ’’തി ആഹ. തേന ച സമയേന ആളവകകുമാരസ്സ മാതാ പുത്തം ന്ഹാപേത്വാ, മണ്ഡേത്വാ, ദുകൂലചുമ്ബടകേ കത്വാ, അങ്കേ സയാപേത്വാ, നിസിന്നാ ഹോതി. രാജപുരിസാ രഞ്ഞോ ആണായ തത്ഥ ഗന്ത്വാ വിപ്പലപന്തിയാ തസ്സാ സോളസന്നഞ്ച ഇത്ഥിസഹസ്സാനം സദ്ധിം ധാതിയാ തം ആദായ പക്കമിംസു ‘‘സ്വേ യക്ഖഭക്ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി. തം ദിവസഞ്ച ഭഗവാ പച്ചൂസസമയേ പച്ചുട്ഠായ ജേതവനമഹാവിഹാരേ ഗന്ധകുടിയം മഹാകരുണാസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ പുന ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേന്തോ അദ്ദസ ആളവകസ്സ കുമാരസ്സ അനാഗാമിഫലുപ്പത്തിയാ ഉപനിസ്സയം, യക്ഖസ്സ ച സോതാപത്തിഫലുപ്പത്തിയാ ഉപനിസ്സയം ദേസനാപരിയോസാനേ ച ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മചക്ഖുപടിലാഭസ്സാതി. തസ്മാ വിഭാതായ രത്തിയാ പുരേഭത്തകിച്ചം കത്വാ അനിട്ഠിതപച്ഛാഭത്തകിച്ചോവ കാളപക്ഖഉപോസഥദിവസേ വത്തമാനേ ഓഗ്ഗതേ സൂരിയേ ഏകകോവ അദുതിയോ പത്തചീവരമാദായ പാദഗമനേനേവ സാവത്ഥിതോ തിംസ യോജനാനി ഗന്ത്വാ തസ്സ യക്ഖസ്സ ഭവനം പാവിസി. തേന വുത്തം ‘‘ആളവകസ്സ യക്ഖസ്സ ഭവനേ’’തി.

കിം പന ഭഗവാ യസ്മിം നിഗ്രോധേ ആളവകസ്സ ഭവനം, തസ്സ മൂലേ വിഹാസി, ഉദാഹു ഭവനേയേവാതി? വുച്ചതേ – ഭവനേയേവ. യഥേവ ഹി യക്ഖാ അത്തനോ ഭവനം പസ്സന്തി, തഥാ ഭഗവാപി. സോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഭവനദ്വാരേ അട്ഠാസി. തദാ ആളവകോ ഹിമവന്തേ യക്ഖസമാഗമം ഗതോ ഹോതി. തതോ ആളവകസ്സ ദ്വാരപാലോ ഗദ്രഭോ നാമ യക്ഖോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ, വന്ദിത്വാ – ‘‘കിം, ഭന്തേ, ഭഗവാ വികാലേ ആഗതോ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ, ഗദ്രഭ, ആഗതോമ്ഹി. സചേ തേ അഗരു, വിഹരേയ്യാമേകരത്തിം ആളവകസ്സ ഭവനേ’’തി. ‘‘ന മേ, ഭന്തേ, ഗരു, അപിച ഖോ സോ യക്ഖോ കക്ഖളോ ഫരുസോ, മാതാപിതൂനമ്പി അഭിവാദനാദീനി ന കരോതി, മാ രുച്ചി ഭഗവതോ ഇധ വാസോ’’തി. ‘‘ജാനാമി, ഗദ്രഭ, തസ്സ കക്ഖളത്തം, ന കോചി മമന്തരായോ ഭവിസ്സതി, സചേ തേ അഗരു, വിഹരേയ്യാമേകരത്തി’’ന്തി.

ദുതിയമ്പി ഗദ്രഭോ യക്ഖോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘അഗ്ഗിതത്തകപാലസദിസോ, ഭന്തേ, ആളവകോ, ‘മാതാപിതരോ’തി വാ ‘സമണബ്രാഹ്മണാ’തി വാ ‘ധമ്മോ’തി വാ ന ജാനാതി, ഇധാഗതാനം ചിത്തക്ഖേപമ്പി കരോതി, ഹദയമ്പി ഫാലേതി, പാദേപി ഗഹേത്വാ പരസമുദ്ദേ വാ പരചക്കവാളേ വാ ഖിപതീ’’തി. ദുതിയമ്പി ഭഗവാ ആഹ – ‘‘ജാനാമി, ഗദ്രഭ, സചേ തേ അഗരു, വിഹരേയ്യാമേകരത്തി’’ന്തി. തതിയമ്പി ഗദ്രഭോ യക്ഖോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘അഗ്ഗിതത്തകപാലസദിസോ, ഭന്തേ, ആളവകോ, ‘മാതാപിതരോ’തി വാ ‘സമണബ്രാഹ്മണാ’തി വാ ‘ധമ്മോ’തി വാ ന ജാനാതി, ഇധാഗതാനം ചിത്തക്ഖേപമ്പി കരോതി, ഹദയമ്പി ഫാലേതി, പാദേപി ഗഹേത്വാ പരസമുദ്ദേ വാ പരചക്കവാളേ വാ ഖിപതീ’’തി. തതിയമ്പി ഭഗവാ ആഹ – ‘‘ജാനാമി, ഗദ്രഭ, സചേ തേ അഗരു, വിഹരേയ്യാമേകരത്തി’’ന്തി. ‘‘ന മേ, ഭന്തേ, ഗരു, അപിച ഖോ സോ യക്ഖോ അത്തനോ അനാരോചേത്വാ അനുജാനന്തം മം ജീവിതാ വോരോപേയ്യ, ആരോചേമി, ഭന്തേ, തസ്സാ’’തി. ‘‘യഥാസുഖം, ഗദ്രഭ, ആരോചേഹീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ത്വമേവ ജാനാഹീ’’തി ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഹിമവന്താഭിമുഖോ പക്കാമി. ഭവനദ്വാരമ്പി സയമേവ ഭഗവതോ വിവരമദാസി. ഭഗവാ അന്തോഭവനം പവിസിത്വാ യത്ഥ അഭിലക്ഖിതേസു മങ്ഗലദിവസാദീസു നിസീദിത്വാ ആളവകോ സിരിം അനുഭോതി, തസ്മിംയേവ ദിബ്ബരതനപല്ലങ്കേ നിസീദിത്വാ സുവണ്ണാഭം മുഞ്ചി. തം ദിസ്വാ യക്ഖസ്സ ഇത്ഥിയോ ആഗന്ത്വാ, ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ, സമ്പരിവാരേത്വാ നിസീദിംസു. ഭഗവാ ‘‘പുബ്ബേ തുമ്ഹേ ദാനം ദത്വാ, സീലം സമാദിയിത്വാ, പൂജനേയ്യം പൂജേത്വാ, ഇമം സമ്പത്തിം പത്താ, ഇദാനിപി തഥേവ കരോഥ, മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഇസ്സാമച്ഛരിയാഭിഭൂതാ വിഹരഥാ’’തിആദിനാ നയേന താസം പകിണ്ണകധമ്മകഥം കഥേസി. താ ച ഭഗവതോ മധുരനിഗ്ഘോസം സുത്വാ, സാധുകാരസഹസ്സാനി ദത്വാ, ഭഗവന്തം പരിവാരേത്വാ നിസീദിംസുയേവ. ഗദ്രഭോപി ഹിമവന്തം ഗന്ത്വാ ആളവകസ്സ ആരോചേസി – ‘‘യഗ്ഘേ, മാരിസ, ജാനേയ്യാസി, വിമാനേ തേ ഭഗവാ നിസിന്നോ’’തി. സോ ഗദ്രഭസ്സ സഞ്ഞമകാസി ‘‘തുണ്ഹീ ഹോഹി, ഗന്ത്വാ കത്തബ്ബം കരിസ്സാമീ’’തി. പുരിസമാനേന കിര ലജ്ജിതോ അഹോസി, തസ്മാ ‘‘മാ കോചി പരിസമജ്ഝേ സുണേയ്യാ’’തി വാരേസി.

തദാ സാതാഗിരഹേമവതാ ഭഗവന്തം ജേതവനേയേവ വന്ദിത്വാ ‘‘യക്ഖസമാഗമം ഗമിസ്സാമാ’’തി സപരിവാരാ നാനായാനേഹി ആകാസേന ഗച്ഛന്തി. ആകാസേ ച യക്ഖാനം ന സബ്ബത്ഥ മഗ്ഗോ അത്ഥി, ആകാസട്ഠാനി വിമാനാനി പരിഹരിത്വാ മഗ്ഗട്ഠാനേനേവ മഗ്ഗോ ഹോതി. ആളവകസ്സ പന വിമാനം ഭൂമട്ഠം സുഗുത്തം പാകാരപരിക്ഖിത്തം സുസംവിഹിതദ്വാരട്ടാലകഗോപുരം, ഉപരി കംസജാലസഞ്ഛന്നം മഞ്ജൂസസദിസം തിയോജനം ഉബ്ബേധേന. തസ്സ ഉപരി മഗ്ഗോ ഹോതി. തേ തം പദേസമാഗമ്മ ഗന്തും അസമത്ഥാ അഹേസും. ബുദ്ധാനഞ്ഹി നിസിന്നോകാസസ്സ ഉപരിഭാഗേന യാവ ഭവഗ്ഗാ, താവ കോചി ഗന്തും അസമത്ഥോ. തേ ‘‘കിമിദ’’ന്തി ആവജ്ജേത്വാ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ആകാസേ ഖിത്തലേഡ്ഡു വിയ ഓരുയ്ഹ വന്ദിത്വാ, ധമ്മം സുത്വാ, പദക്ഖിണം കത്വാ ‘‘യക്ഖസമാഗമം ഗച്ഛാമ ഭഗവാ’’തി തീണി വത്ഥൂനി പസംസന്താ യക്ഖസമാഗമം അഗമംസു. ആളവകോ തേ ദിസ്വാ ‘‘ഇധ നിസീദഥാ’’തി പടിക്കമ്മ ഓകാസമദാസി. തേ ആളവകസ്സ നിവേദേസും ‘‘ലാഭാ തേ, ആളവക, യസ്സ തേ ഭവനേ ഭഗവാ വിഹരതി, ഗച്ഛാവുസോ ഭഗവന്തം പയിരുപാസസ്സൂ’’തി. ഏവം ഭഗവാ ഭവനേയേവ വിഹാസി, ന യസ്മിം നിഗ്രോധേ ആളവകസ്സ ഭവനം, തസ്സ മൂലേതി. തേന വുത്തം ‘‘ഏകം സമയം ഭഗവാ ആളവിയം വിഹരതി ആളവകസ്സ യക്ഖസ്സ ഭവനേ’’തി.

അഥ ഖോ ആളവകോ…പേ… ഭഗവന്തം ഏതദവോച ‘‘നിക്ഖമ സമണാ’’തി. ‘‘കസ്മാ പനായം ഏതദവോചാ’’തി? വുച്ചതേ – രോസേതുകാമതായ. തത്രേവം ആദിതോ പഭുതി സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ – അയഞ്ഹി യസ്മാ അസ്സദ്ധസ്സ സദ്ധാകഥാ ദുക്കഥാ ഹോതി ദുസ്സീലാദീനം സീലാദികഥാ വിയ, തസ്മാ തേസം യക്ഖാനം സന്തികാ ഭഗവതോ പസംസം സുത്വാ ഏവ അഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിത്തലോണസക്ഖരാ വിയ അബ്ഭന്തരകോപേന തടതടായമാനഹദയോ ഹുത്വാ ‘‘കോ സോ ഭഗവാ നാമ, യോ മമ ഭവനം പവിട്ഠോ’’തി ആഹ. തേ ആഹംസു – ‘‘ന ത്വം, ആവുസോ, ജാനാസി ഭഗവന്തം അമ്ഹാകം സത്ഥാരം, യോ തുസിതഭവനേ ഠിതോ പഞ്ച മഹാവിലോകനാനി വിലോകേത്വാ’’തിആദിനാ നയേന യാവ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനം കഥേന്താ പടിസന്ധിആദിനാ ദ്വത്തിംസ പുബ്ബനിമിത്താനി വത്വാ ‘‘ഇമാനിപി ത്വം, ആവുസോ, അച്ഛരിയാനി നാദ്ദസാ’’തി ചോദേസും. സോ ദിസ്വാപി കോധവസേന ‘‘നാദ്ദസ’’ന്തി ആഹ. ആവുസോ ആളവക പസ്സേയ്യാസി വാ ത്വം, ന വാ, കോ തയാ അത്ഥോ പസ്സതാ വാ അപസ്സതാ വാ, കിം ത്വം കരിസ്സസി അമ്ഹാകം സത്ഥുനോ, യോ ത്വം തം ഉപനിധായ ചലക്കകുധമഹാഉസഭസമീപേ തദഹുജാതവച്ഛകോ വിയ, തിധാപഭിന്നമത്തവാരണസമീപേ ഭിങ്കപോതകോ വിയ, ഭാസുരവിലമ്ബകേസരഉപസോഭിതക്ഖന്ധസ്സ മിഗരഞ്ഞോ സമീപേ ജരസിങ്ഗാലോ വിയ, ദിയഡ്ഢയോജനസതപ്പവഡ്ഢകായസുപണ്ണരാജസമീപേ ഛിന്നപക്ഖകാകപോതകോ വിയ ഖായസി, ഗച്ഛ യം തേ കരണീയം, തം കരോഹീതി. ഏവം വുത്തേ കുദ്ധോ ആളവകോ ഉട്ഠഹിത്വാ മനോസിലാതലേ വാമപാദേന ഠത്വാ ‘‘പസ്സഥ ദാനി തുമ്ഹാകം വാ സത്ഥാ മഹാനുഭാവോ, അഹം വാ’’തി ദക്ഖിണപാദേന സട്ഠിയോജനമത്തം കേലാസപബ്ബതകൂടം അക്കമി, തം അയോകൂടപഹടോ നിദ്ധന്തഅയോപിണ്ഡോ വിയ പപടികായോ മുഞ്ചി. സോ തത്ര ഠത്വാ ‘‘അഹം ആളവകോ’’തി ഘോസേസി, സകലജമ്ബുദീപം സദ്ദോ ഫരി.

ചത്താരോ കിര സദ്ദാ സകലജമ്ബുദീപേ സുയ്യിംസു – യഞ്ച പുണ്ണകോ യക്ഖസേനാപതി ധനഞ്ചയകോരബ്യരാജാനം ജൂതേ ജിനിത്വാ അപ്ഫോടേത്വാ ‘‘അഹം ജിനി’’ന്തി ഉഗ്ഘോസേസി, യഞ്ച സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ പരിഹായമാനേ വിസ്സകമ്മം ദേവപുത്തം സുനഖം കാരേത്വാ ‘‘അഹം പാപഭിക്ഖൂ ച പാപഭിക്ഖുനിയോ ച ഉപാസകേ ച ഉപാസികായോ ച സബ്ബേവ അധമ്മവാദിനോ ഖാദാമീ’’തി ഉഗ്ഘോസാപേസി, യഞ്ച കുസജാതകേ പഭാവതിഹേതു സത്തഹി രാജൂഹി നഗരേ ഉപരുദ്ധേ പഭാവതിം അത്തനാ സഹ ഹത്ഥിക്ഖന്ധം ആരോപേത്വാ നഗരാ നിക്ഖമ്മ ‘‘അഹം സീഹസ്സരകുസമഹാരാജാ’’തി മഹാപുരിസോ ഉഗ്ഘോസേസി, യഞ്ച ആളവകോ കേലാസമുദ്ധനി ഠത്വാ ‘‘അഹം ആളവകോ’’തി. തദാ ഹി സകലജമ്ബുദീപേ ദ്വാരേ ദ്വാരേ ഠത്വാ ഉഗ്ഘോസിതസദിസം അഹോസി, തിയോജനസഹസ്സവിത്ഥതോ ച ഹിമവാപി സങ്കമ്പി യക്ഖസ്സ ആനുഭാവേന.

സോ വാതമണ്ഡലം സമുട്ഠാപേസി – ‘‘ഏതേനേവ സമണം പലാപേസ്സാമീ’’തി. തേ പുരത്ഥിമാദിഭേദാ വാതാ സമുട്ഠഹിത്വാ അഡ്ഢയോജനയോജനദ്വിയോജനതിയോജനപ്പമാണാനി പബ്ബതകൂടാനി പദാലേത്വാ വനഗച്ഛരുക്ഖാദീനി ഉമ്മൂലേത്വാ ആളവീനഗരം പക്ഖന്താ ജിണ്ണഹത്ഥിസാലാദീനി ചുണ്ണേന്താ ഛദനിട്ഠകാ ആകാസേ ഭമേന്താ. ഭഗവാ ‘‘മാ കസ്സചി ഉപരോധോ ഹോതൂ’’തി അധിട്ഠാസി. തേ വാതാ ദസബലം പത്വാ ചീവരകണ്ണമത്തമ്പി ചാലേതും നാസക്ഖിംസു. തതോ മഹാവസ്സം സമുട്ഠാപേസി ‘‘ഉദകേന അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ സമണം മാരേസ്സാമീ’’തി. തസ്സാനുഭാവേന ഉപരൂപരി സതപടലസഹസ്സപടലാദിഭേദാ വലാഹകാ ഉട്ഠഹിത്വാ വസ്സിംസു, വുട്ഠിധാരാവേഗേന പഥവീ ഛിദ്ദാ അഹോസി, വനരുക്ഖാദീനം ഉപരി മഹോഘോ ആഗന്ത്വാ ദസബലസ്സ ചീവരേ ഉസ്സാവബിന്ദുമത്തമ്പി തേമേതും നാസക്ഖി. തതോ പാസാണവസ്സം സമുട്ഠാപേസി, മഹന്താനി മഹന്താനി പബ്ബതകൂടാനി ധൂമായന്താനി പജ്ജലന്താനി ആകാസേനാഗന്ത്വാ ദസബലം പത്വാ ദിബ്ബമാലാഗുളാനി സമ്പജ്ജിംസു. തതോ പഹരണവസ്സം സമുട്ഠാപേസി, ഏകതോധാരാഉഭതോധാരാ അസിസത്തിഖുരപ്പാദയോ ധൂമായന്താ പജ്ജലന്താ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ദസബലം പത്വാ ദിബ്ബപുപ്ഫാനി അഹേസും. തതോ അങ്ഗാരവസ്സം സമുട്ഠാപേസി, കിംസുകവണ്ണാ അങ്ഗാരാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ദസബലസ്സ പാദമൂലേ ദിബ്ബപുപ്ഫാനി ഹുത്വാ വികിരിംസു. തതോ കുക്കുലവസ്സം സമുട്ഠാപേസി, അച്ചുണ്ഹോ കുക്കുലോ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ദസബലസ്സ പാദമൂലേ ചന്ദനചുണ്ണം ഹുത്വാ നിപതി. തതോ വാലുകാവസ്സം സമുട്ഠാപേസി, അതിസുഖുമാ വാലുകാ ധൂമായന്താ പജ്ജലന്താ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ദസബലസ്സ പാദമൂലേ ദിബ്ബപുപ്ഫാനി ഹുത്വാ നിപതിംസു. തതോ കലലവസ്സം സമുട്ഠാപേസി, തം കലലവസ്സം ധൂമായന്തം പജ്ജലന്തം ആകാസേനാഗന്ത്വാ ദസബലസ്സ പാദമൂലേ ദിബ്ബഗന്ധം ഹുത്വാ നിപതി. തതോ അന്ധകാരം സമുട്ഠാപേസി ‘‘ഭിംസേത്വാ സമണം പലാപേസ്സാമീ’’തി. തം ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതന്ധകാരസദിസം ഹുത്വാ ദസബലം പത്വാ സൂരിയപ്പഭാവിഹതമിവന്ധകാരം അന്തരധായി.

ഏവം യക്ഖോ ഇമാഹി നവഹി വാതവസ്സപാസാണപഹരണങ്ഗാരകുക്കുലവാലുകകലലന്ധകാരവുട്ഠീഹി ഭഗവന്തം പലാപേതും അസക്കോന്തോ നാനാവിധപഹരണഹത്ഥായ അനേകപ്പകാരരൂപഭൂതഗണസമാകുലായ ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ സയമേവ ഭഗവന്തം അഭിഗതോ. തേ ഭൂതഗണാ അനേകപ്പകാരേ വികാരേ കത്വാ ‘‘ഗണ്ഹഥ ഹനഥാ’’തി ഭഗവതോ ഉപരി ആഗച്ഛന്താ വിയ ഹോന്തി, അപിച തേ നിദ്ധന്തലോഹപിണ്ഡം വിയ മക്ഖികാ, ഭഗവന്തം അല്ലീയിതും അസമത്ഥാ ഏവം അഹേസും. ഏവം സന്തേപി യഥാ ബോധിമണ്ഡേ മാരോ ആഗതവേലായമേവ നിവത്തോ, തഥാ അനിവത്തിത്വാ ഉപഡ്ഢരത്തിമത്തം ബ്യാകുലമകംസു. ഏവം ഉപഡ്ഢരത്തിമത്തം അനേകപ്പകാരവിഭിംസനദസ്സനേനപി ഭഗവന്തം ചാലേതുമസക്കോന്തോ ആളവകോ ചിന്തേസി – ‘‘യംനൂനാഹം കേനചി അജേയ്യം ദുസ്സാവുധം മുഞ്ചേയ്യ’’ന്തി.

ചത്താരി കിര ആവുധാനി ലോകേ സേട്ഠാനി – സക്കസ്സ വജിരാവുധം, വേസ്സവണസ്സ ഗദാവുധം, യമസ്സ നയനാവുധം, ആളവകസ്സ ദുസ്സാവുധന്തി. യദി ഹി സക്കോ കുദ്ധോ വജിരാവുധം സിനേരുമത്ഥകേ പഹരേയ്യ അട്ഠസട്ഠിസഹസ്സാധികയോജനസതസഹസ്സം സിനേരും വിനിവിജ്ഝിത്വാ ഹേട്ഠതോ ഗച്ഛേയ്യ. വേസ്സവണസ്സ പുഥുജ്ജനകാലേ വിസ്സജ്ജിതഗദാ ബഹൂനം യക്ഖസഹസ്സാനം സീസം പാതേത്വാ പുന ഹത്ഥപാസം ആഗന്ത്വാ തിട്ഠതി. യമേന കുദ്ധേന നയനാവുധേന ഓലോകിതമത്തേ അനേകാനി കുമ്ഭണ്ഡസഹസ്സാനി തത്തകപാലേ തിലാ വിയ വിപ്ഫുരന്താനി വിനസ്സന്തി. ആളവകോ കുദ്ധോ സചേ ആകാസേ ദുസ്സാവുധം മുഞ്ചേയ്യ, ദ്വാദസ വസ്സാനി ദേവോ ന വസ്സേയ്യ. സചേ പഥവിയം മുഞ്ചേയ്യ, സബ്ബരുക്ഖതിണാദീനി സുസ്സിത്വാ ദ്വാദസവസ്സന്തരം ന പുന രുഹേയ്യും. സചേ സമുദ്ദേ മുഞ്ചേയ്യ, തത്തകപാലേ ഉദകബിന്ദു വിയ സബ്ബമുദകം സുസ്സേയ്യ. സചേ സിനേരുസദിസേപി പബ്ബതേ മുഞ്ചേയ്യ, ഖണ്ഡാഖണ്ഡം ഹുത്വാ വികിരേയ്യ. സോ ഏവം മഹാനുഭാവം ദുസ്സാവുധം ഉത്തരീയകതം മുഞ്ചിത്വാ അഗ്ഗഹേസി. യേഭുയ്യേന ദസസഹസ്സിലോകധാതുദേവതാ വേഗേന സന്നിപതിംസു – ‘‘അജ്ജ ഭഗവാ ആളവകം ദമേസ്സതി, തത്ഥ ധമ്മം സോസ്സാമാ’’തി. യുദ്ധദസ്സനകാമാപി ദേവതാ സന്നിപതിംസു. ഏവം സകലമ്പി ആകാസം ദേവതാഹി പുരിപുണ്ണമഹോസി.

അഥ ആളവകോ ഭഗവതോ സമീപേ ഉപരൂപരി വിചരിത്വാ വത്ഥാവുധം മുഞ്ചി. തം അസനിവിചക്കം വിയ ആകാസേ ഭേരവസദ്ദം കരോന്തം ധൂമായന്തം പജ്ജലന്തം ഭഗവന്തം പത്വാ യക്ഖസ്സ മാനമദ്ദനത്ഥം പാദമുഞ്ഛനചോളകം ഹുത്വാ പാദമൂലേ നിപതി. ആളവകോ തം ദിസ്വാ ഛിന്നവിസാണോ വിയ ഉസഭോ, ഉദ്ധടദാഠോ വിയ സപ്പോ, നിത്തേജോ നിമ്മദോ നിപതിതമാനദ്ധജോ ഹുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ദുസ്സാവുധമ്പി സമണം നഭിഭോസി, കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി? ഇദം കാരണം, മേത്താവിഹാരയുത്തോ സമണോ, ഹന്ദ നം രോസേത്വാ മേത്തായ വിയോജേമീതി. ഇമിനാ സമ്ബന്ധേനേതം വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ആളവകോ യക്ഖോ യേന ഭഗവാ…പേ… നിക്ഖമ സമണാ’’തി. തത്രായമധിപ്പായോ – കസ്മാ മയാ അനനുഞ്ഞാതോ മമ ഭവനം പവിസിത്വാ ഘരസാമികോ വിയ ഇത്ഥാഗാരസ്സ മജ്ഝേ നിസിന്നോസി, നനു അയുത്തമേതം സമണസ്സ യദിദം അദിന്നപടിഭോഗോ ഇത്ഥിസംസഗ്ഗോ ച, തസ്മാ യദി ത്വം സമണധമ്മേ ഠിതോ, നിക്ഖമ സമണാതി. ഏകേ പന ‘‘ഏതാനി അഞ്ഞാനി ച ഫരുസവചനാനി വത്വാ ഏവായം ഏതദവോചാ’’തി ഭണന്തി.

അഥ ഭഗവാ ‘‘യസ്മാ ഥദ്ധോ പടിഥദ്ധഭാവേന വിനേതും ന സക്കാ, സോ ഹി പടിഥദ്ധഭാവേ കരിയമാനേ സേയ്യഥാപി ചണ്ഡസ്സ കുക്കുരസ്സ നാസായ പിത്തം ഭിന്ദേയ്യ, സോ ഭിയ്യോസോ മത്തായ ചണ്ഡതരോ അസ്സ, ഏവം ഥദ്ധതരോ ഹോതി, മുദുനാ പന സോ സക്കാ വിനേതു’’ന്തി ഞത്വാ ‘‘സാധാവുസോ’’തി പിയവചനേന തസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ നിക്ഖമി. തേന വുത്തം ‘‘സാധാവുസോതി ഭഗവാ നിക്ഖമീ’’തി.

തതോ ആളവകോ ‘‘സുവചോ വതായം സമണോ ഏകവചനേനേവ നിക്ഖന്തോ, ഏവം നാമ നിക്ഖമേതും സുഖം സമണം അകാരണേനേവാഹം സകലരത്തിം യുദ്ധേന അബ്ഭുയ്യാസി’’ന്തി മുദുചിത്തോ ഹുത്വാ പുന ചിന്തേസി ‘‘ഇദാനിപി ന സക്കാ ജാനിതും, കിം നു ഖോ സുവചതായ നിക്ഖന്തോ, ഉദാഹു കോധേന, ഹന്ദ നം വീമംസാമീ’’തി. തതോ ‘‘പവിസ സമണാ’’തി ആഹ. അഥ ‘‘സുവചോ’’തി മുദുഭൂതചിത്തവവത്ഥാനകരണത്ഥം പുനപി പിയവചനം വദന്തോ സാധാവുസോതി ഭഗവാ പാവിസി. ആളവകോ പുനപ്പുനം തമേവ സുവചഭാവം വീമംസന്തോ ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി ‘‘നിക്ഖമ പവിസാ’’തി ആഹ. ഭഗവാപി തഥാ അകാസി. യദി ന കരേയ്യ, പകതിയാപി ഥദ്ധയക്ഖസ്സ ചിത്തം ഥദ്ധതരം ഹുത്വാ ധമ്മകഥായ ഭാജനം ന ഭവേയ്യ. തസ്മാ യഥാ നാമ മാതാ രോദന്തം പുത്തകം യം സോ ഇച്ഛതി, തം ദത്വാ വാ കത്വാ വാ സഞ്ഞാപേതി, തഥാ ഭഗവാ കിലേസരോദനേന രോദന്തം യക്ഖം സഞ്ഞാപേതും യം സോ ഭണതി, തം അകാസി. യഥാ ച ധാതീ ഥഞ്ഞം അപിവന്തം ദാരകം കിഞ്ചി ദത്വാ ഉപലാളേത്വാ പായേതി, തഥാ ഭഗവാ യക്ഖം ലോകുത്തരധമ്മഖീരം പായേതും തസ്സ പത്ഥിതവചനകരണേന ഉപലാളേന്തോ ഏവമകാസി. യഥാ ച പുരിസോ ലാബുമ്ഹി ചതുമധുരം പൂരേതുകാമോ തസ്സബ്ഭന്തരം സോധേതി, ഏവം ഭഗവാ യക്ഖസ്സ ചിത്തേ ലോകുത്തരചതുമധുരം പൂരേതുകാമോ തസ്സ അബ്ഭന്തരേ കോധമലം സോധേതും യാവ തതിയം നിക്ഖമനപവേസനം അകാസി.

അഥ ആളവകോ ‘‘സുവചോ അയം സമണോ, ‘നിക്ഖമാ’തി വുത്തോ നിക്ഖമതി, ‘പവിസാ’തി വുത്തോ പവിസതി, യംനൂനാഹം ഇമം സമണം ഏവമേവം സകലരത്തിം കിലമേത്വാ, പാദേ ഗഹേത്വാ, പാരഗങ്ഗായ ഖിപേയ്യ’’ന്തി പാപകം ചിതം ഉപ്പാദേത്വാ ചതുത്ഥവാരം ആഹ – ‘‘നിക്ഖമ സമണാ’’തി. തം ഞത്വാ ഭഗവാ ‘‘ന ഖ്വാഹം ത’’ന്തി ആഹ. ‘‘ഏവം വുത്തേ തദുത്തരിം കരണീയം പരിയേസമാനോ പഞ്ഹം പുച്ഛിതബ്ബം മഞ്ഞിസ്സതി, തം ധമ്മകഥായ മുഖം ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘ന ഖ്വാഹം ത’’ന്തി ആഹ. തത്ഥ നഇതി പടിക്ഖേപേ, ഖോഇതി അവധാരണേ. അഹന്തി അത്തനിദസ്സനം, ന്തി ഹേതുവചനം. തേനേത്ഥ ‘‘യസ്മാ ത്വം ഏവം ചിന്തേസി, തസ്മാ അഹം ആവുസോ നേവ നിക്ഖമിസ്സാമി, യം തേ കരണീയം, തം കരോഹീ’’തി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

തതോ ആളവകോ യസ്മാ പുബ്ബേപി ആകാസേനാഗമനവേലായം ‘‘കിം നു ഖോ, ഏതം സുവണ്ണവിമാനം, ഉദാഹു രജതമണിവിമാനാനം അഞ്ഞതരം, ഹന്ദ നം പസ്സാമാ’’തി ഏവം അത്തനോ വിമാനം ആഗതേ ഇദ്ധിമന്തേ താപസപരിബ്ബാജകേ പഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ വിസ്സജ്ജേതുമസക്കോന്തേ ചിത്തക്ഖേപാദീഹി വിഹേഠേതി. കഥം? അമനുസ്സാ ഹി ഭിംസനകരൂപദസ്സനേന വാ ഹദയവത്ഥുപരിമദ്ദനേന വാതി ദ്വീഹാകാരേഹി ചിത്തക്ഖേപം കരോന്തി. അയം പന യസ്മാ ‘‘ഇദ്ധിമന്തോ ഭിംസനകരൂപദസ്സനേന ന തസന്തീ’’തി ഞത്വാ അത്തനോ ഇദ്ധിപ്പഭാവേന സുഖുമത്തഭാവം നിമ്മിനിത്വാ, തേസം അന്തോ പവിസിത്വാ ഹദയവത്ഥും പരിമദ്ദതി, തതോ ചിത്തസന്തതി ന സണ്ഠാതി, തസ്സാ അസണ്ഠമാനായ ഉമ്മത്തകാ ഹോന്തി ഖിത്തചിത്താ. ഏവം ഖിത്തചിത്താനം ഏതേസം ഉരമ്പി ഫാലേതി, പാദേപി നേ ഗഹേത്വാ പാരഗങ്ഗായ ഖിപതി ‘‘മാസ്സു മേ പുന ഏവരൂപാ ഭവനമാഗമിംസൂ’’തി, തസ്മാ തേ പഞ്ഹേ സരിത്വാ ‘‘യംനൂനാഹം ഇമം സമണം ഇദാനി ഏവം വിഹേഠേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ആഹ ‘‘പഞ്ഹം തം സമണാ’’തിആദി.

കുതോ പനസ്സ തേ പഞ്ഹാതി? തസ്സ കിര മാതാപിതരോ കസ്സപം ഭഗവന്തം പയിരുപാസിത്വാ അട്ഠ പഞ്ഹേ സവിസ്സജ്ജനേ ഉഗ്ഗഹേസും. തേ ദഹരകാലേ ആളവകം പരിയാപുണാപേസും. സോ കാലച്ചയേന വിസ്സജ്ജനം സമ്മുസ്സി. തതോ ‘‘ഇമേ പഞ്ഹാപി മാ വിനസ്സന്തൂ’’തി സുവണ്ണപട്ടേ ജാതിഹിങ്ഗുലകേന ലിഖാപേത്വാ വിമാനേ നിക്ഖിപി. ഏവമേതേ ബുദ്ധപഞ്ഹാ ബുദ്ധവിസയാ ഏവ ഹോന്തി. ഭഗവാ തം സുത്വാ യസ്മാ ബുദ്ധാനം പരിച്ചത്തലാഭന്തരായോ വാ ജീവിതന്തരായോ വാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണബ്യാമപ്പഭാനം പടിഘാതോ വാ ന സക്കാ കേനചി കാതും, തസ്മാ തം ലോകേ അസാധാരണം ബുദ്ധാനുഭാവം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ന ഖ്വാഹം തം, ആവുസോ, പസ്സാമി സദേവകേ ലോകേ’’തി.

തത്ഥ ‘‘സദേവകവചനേന പഞ്ചകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണ’’ന്തിആദിനാ നയേന ഏതേസം പദാനം അത്ഥമത്തദസ്സനേന സങ്ഖേപോ വുത്തോ, ന അനുസന്ധിയോജനാക്കമേന വിത്ഥാരോ. സ്വായം വുച്ചതി – സദേവകവചനേന ഹി ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദതോ സബ്ബദേവേസു ഗഹിതേസുപി യേസം തത്ഥ സന്നിപതിതേ ദേവഗണേ വിമതി അഹോസി ‘‘മാരോ മഹാനുഭാവോ ഛകാമാവചരിസ്സരോ വസവത്തീ പച്ചനീകസാതോ ധമ്മദേസ്സീ കുരുരകമ്മന്തോ, കിം നു ഖോ, സോപിസ്സ ചിത്തക്ഖേപാദീനി ന കരേയ്യാ’’തി, തേസം വിമതിപടിബാഹനത്ഥം ‘‘സമാരകേ’’തി ആഹ. തതോ യേസം അഹോസി – ‘‘ബ്രഹ്മാ മഹാനുഭാവോ ഏകങ്ഗുലിയാ ഏകചക്കവാളസഹസ്സേ ആലോകം കരോതി, ദ്വീഹി…പേ… ദസഹി അങ്ഗുലീഹി ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു, അനുത്തരഞ്ച ഝാനസമാപത്തിസുഖം പടിസംവേദേതി, കിം സോപി ന കരേയ്യാ’’തി, തേസം വിമതിപടിബാഹനത്ഥം ‘‘സബ്രഹ്മകേ’’തി ആഹ. അഥ യേസം അഹോസി ‘‘പുഥു സമണബ്രാഹ്മണാ സാസനസ്സ പച്ചത്ഥികാ പച്ചാമിത്താ മന്താദിബലസമന്നാഗതാ, കിം തേപി ന കരേയ്യു’’ന്തി, തേസം വിമതിപടിബാഹനത്ഥം ‘‘സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായാ’’തി ആഹ. ഏവം ഉക്കട്ഠട്ഠാനേസു കസ്സചി അഭാവം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സദേവമനുസ്സായാതി വചനേന സമ്മുതിദേവേ അവസേസമനുസ്സേ ച ഉപാദായ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേനേവ സേസസത്തലോകേപി കസ്സചി അഭാവം ദസ്സേസീതി ഏവമേത്ഥ അനുസന്ധിയോജനാക്കമോ വേദിതബ്ബോ.

ഏവം ഭഗവാ തസ്സ ബാധനചിത്തം പടിസേധേത്വാ പഞ്ഹപുച്ഛനേ ഉസ്സാഹം ജനേന്തോ ആഹ ‘‘അപിച ത്വം, ആവുസോ, പുച്ഛ യദാകങ്ഖസീ’’തി. തസ്സത്ഥോ – പുച്ഛ, യദി ആകങ്ഖസി, ന മേ പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനേ ഭാരോ അത്ഥി. അഥ വാ ‘‘പുച്ഛ യം ആകങ്ഖസി, തേ സബ്ബം വിസ്സജ്ജേസ്സാമീ’’തി സബ്ബഞ്ഞുപവാരണം പവാരേസി അസാധാരണം പച്ചേകബുദ്ധഅഗ്ഗസാവകമഹാസാവകേഹി. തേ ഹി ‘‘പുച്ഛാവുസോ സുത്വാ വേദിസ്സാമാ’’തി വദന്തി. ബുദ്ധാ പന ‘‘പുച്ഛാവുസോ യദാകങ്ഖസീ’’തി (സം. നി. ൧.൨൩൭, ൨൪൬) വാ,

‘‘പുച്ഛ വാസവ മം പഞ്ഹം, യം കിഞ്ചി മനസിച്ഛസീ’’തി വാ. (ദീ. നി. ൨.൩൫൬);

‘‘ബാവരിസ്സ ച തുയ്ഹം വാ, സബ്ബേസം സബ്ബസംസയം;

കതാവകാസാ പുച്ഛവ്ഹോ, യം കിഞ്ചി മനസിച്ഛഥാ’’തി വാ. (സു. നി. ൧൦൩൬) –

ഏവമാദിനാ നയേന ദേവമനുസ്സാനം സബ്ബഞ്ഞുപവാരണം പവാരേന്തി. അനച്ഛരിയഞ്ചേതം, യം ഭഗവാ ബുദ്ധഭൂമിം പത്വാ ഏവം പവാരണം പവാരേയ്യ, യോ ബോധിസത്തഭൂമിയം പദേസഞാണേ വത്തമാനോപി –

‘‘കോണ്ഡഞ്ഞ പഞ്ഹാനി വിയാകരോഹി, യാചന്തി തം ഇസയോ സാധുരൂപാ;

കോണ്ഡഞ്ഞ ഏസോ മനുജേസു ധമ്മോ, യം വുദ്ധമാഗച്ഛതി ഏസ ഭാരോ’’തി. (ജാ. ൨.൧൭.൬൦) –

ഏവം ഇസീഹി യാചിതോ –

‘‘കതാവകാസാ പുച്ഛന്തു ഭോന്തോ, യം കിഞ്ചി പഞ്ഹം മനസാഭിപത്ഥിതം;

അഹഞ്ഹി തം തം വോ വിയാകരിസ്സം, ഞത്വാ സയം ലോകമിമം പരഞ്ചാ’’തി. –

ഏവം സരഭങ്ഗകാലേ സമ്ഭവജാതകേ ച സകലജമ്ബുദീപേ തിക്ഖത്തും വിചരിത്വാ പഞ്ഹാനം അന്തകരം അദിസ്വാ ജാതിയാ സത്തവസ്സികോ രഥികായ പംസുകീളികം കീളന്തോ സുചിരതേന ബ്രാഹ്മണേന പുട്ഠോ –

‘‘തഗ്ഘ തേ അഹമക്ഖിസ്സം, യഥാപി കുസലോ തഥാ;

രാജാ ച ഖോ നം ജാനാതി, യദി കാഹതി വാ ന വാ’’തി. (ജാ. ൧.൧൬.൧൭൨) –

ഏവം സബ്ബഞ്ഞുപവാരണം പവാരേസി. ഏവം ഭഗവതാ ആളവകസ്സ സബ്ബഞ്ഞുപവാരണായ പവാരിതായ അഥ ഖോ ആളവകോ യക്ഖോ ഭഗവന്തം ഗാഥായ അജ്ഝഭാസി ‘‘കിം സൂധ വിത്ത’’ന്തി.

൧൮൩. തത്ഥ കിന്തി പുച്ഛാവചനം. സൂതി പദപൂരണമത്തേ നിപാതോ. ഇധാതി ഇമസ്മിം ലോകേ. വിത്തന്തി വിദതി, പീതിം കരോതീതി വിത്തം, ധനസ്സേതം അധിവചനം. സുചിണ്ണന്തി സുകതം. സുഖന്തി കായികചേതസികം സാതം. ആവഹാതീതി ആവഹതി, ആനേതി, ദേതി, അപ്പേതീതി വുത്തം ഹോതി ഹവേതി ദള്ഹത്ഥേ നിപാതോ. സാദുതരന്തി അതിസയേന സാദും. ‘‘സാധുതര’’ന്തിപി പാഠോ. രസാനന്തി രസസഞ്ഞിതാനം ധമ്മാനം. കഥന്തി കേന പകാരേന, കഥംജീവിനോ ജീവിതം കഥംജീവിജീവിതം, ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം പന സാനുനാസികം വുച്ചതി. ‘‘കഥംജീവിം ജീവത’’ന്തി വാ പാഠോ. തസ്സ ജീവന്താനം കഥംജീവിന്തി അത്ഥോ. സേസമേത്ഥ പാകടമേവ. ഏവമിമായ ഗാഥായ ‘‘കിം സു ഇധ ലോകേ പുരിസസ്സ വിത്തം സേട്ഠം, കിം സു സുചിണ്ണം സുഖമാവഹാതി, കിം രസാനം സാദുതരം, കഥംജീവിനോ ജീവിതം സേട്ഠമാഹൂ’’തി ഇമേ ചത്താരോ പഞ്ഹേ പുച്ഛി.

൧൮൪. അഥസ്സ ഭഗവാ കസ്സപദസബലേന വിസ്സജ്ജിതനയേനേവ വിസ്സജ്ജേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ ‘‘സദ്ധീധ വിത്ത’’ന്തി. തത്ഥ യഥാ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാദി വിത്തം ഉപഭോഗപരിഭോഗസുഖം ആവഹതി, ഖുപ്പിപാസാദിദുക്ഖം പടിബാഹതി, ദാലിദ്ദിയം വൂപസമേതി, മുത്താദിരതനപടിലാഭഹേതു ഹോതി, ലോകസന്ഥുതിഞ്ച ആവഹതി, ഏവം ലോകിയലോകുത്തരാ സദ്ധാപി യഥാസമ്ഭവം ലോകിയലോകുത്തരവിപാകസുഖമാവഹതി, സദ്ധാധുരേന പടിപന്നാനം ജാതിജരാദിദുക്ഖം പടിബാഹതി, ഗുണദാലിദ്ദിയം വൂപസമേതി, സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദിരതനപടിലാഭഹേതു ഹോതി.

‘‘സദ്ധോ സീലേന സമ്പന്നോ, യസോ ഭോഗസമപ്പിതോ;

യം യം പദേസം ഭജതി, തത്ഥ തത്ഥേവ പൂജിതോ’’തി. (ധ. പ. ൩൦൩) –

വചനതോ ലോകസന്ഥുതിഞ്ച ആവഹതീതി കത്വാ ‘‘വിത്ത’’ന്തി വുത്താ. യസ്മാ പനേതം സദ്ധാവിത്തം അനുഗാമികം അനഞ്ഞസാധാരണം സബ്ബസമ്പത്തിഹേതു, ലോകിയസ്സ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാദിവിത്തസ്സാപി നിദാനം. സദ്ധോയേവ ഹി ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ വിത്തം അധിഗച്ഛതി, അസ്സദ്ധസ്സ പന വിത്തം യാവദേവ അനത്ഥായ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘സേട്ഠ’’ന്തി വുത്തം. പുരിസസ്സാതി ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദദേസനാ; തസ്മാ ന കേവലം പുരിസസ്സ, ഇത്ഥിആദീനമ്പി സദ്ധാവിത്തമേവ സേട്ഠന്തി വേദിതബ്ബം.

ധമ്മോതി ദസകുസലകമ്മപഥധമ്മോ, ദാനസീലഭാവനാധമ്മോ വാ. സുചിണ്ണോതി സുകതോ സുചരിതോ. സുഖമാവഹാതീതി സോണസേട്ഠിപുത്തരട്ഠപാലാദീനം വിയ മനുസ്സസുഖം, സക്കാദീനം വിയ ദിബ്ബസുഖം, പരിയോസാനേ ച മഹാപദുമാദീനം വിയ നിബ്ബാനസുഖഞ്ച ആവഹതീതി.

സച്ചന്തി അയം സച്ചസദ്ദോ അനേകേസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. സേയ്യഥിദം – ‘‘സച്ചം ഭണേ ന കുജ്ഝേയ്യാ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൨൨൪) വാചാസച്ചേ. ‘‘സച്ചേ ഠിതാ സമണബ്രാഹ്മണാ ചാ’’തിആദീസു (ജാ. ൨.൨൧.൪൩൩) വിരതിസച്ചേ. ‘‘കസ്മാ നു സച്ചാനി വദന്തി നാനാ, പവാദിയാസേ കുസലാവദാനാ’’തിആദീസു (സു. നി. ൮൯൧) ദിട്ഠിസച്ചേ. ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ബ്രാഹ്മണസച്ചാനീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൪.൧൮൫) ബ്രാഹ്മണസച്ചേ. ‘‘ഏകഞ്ഹി സച്ചം ന ദുതീയമത്ഥീ’’തിആദീസു (സു. നി. ൮൯൦) പരമത്ഥസച്ചേ. ‘‘ചതുന്നം സച്ചാനം കതി കുസലാ’’തിആദീസു (വിഭ. ൨൧൬) അരിയസച്ചേ. ഇധ പന പരമത്ഥസച്ചം നിബ്ബാനം, വിരതിസച്ചം വാ അബ്ഭന്തരം കത്വാ വാചാസച്ചം അധിപ്പേതം, യസ്സാനുഭാവേന ഉദകാദീനി വസേ വത്തേന്തി ജാതിജരാമരണപാരം തരന്തി. യഥാഹ –

‘‘സച്ചേന വാചേനുദകമ്പി ധാവതി, വിസമ്പി സച്ചേന ഹനന്തി പണ്ഡിതാ;

സച്ചേന ദേവോ ഥനയം പവസ്സതി, സച്ചേ ഠിതാ നിബ്ബുതിം പത്ഥയന്തി.

‘‘യേ കേചിമേ അത്ഥി രസാ പഥബ്യാ, സച്ചം തേസം സാദുതരം രസാനം;

സച്ചേ ഠിതാ സമണബ്രാഹ്മണാ ച, തരന്തി ജാതിമരണസ്സ പാര’’ന്തി. (ജാ. ൨.൨൧.൪൩൩);

സാദുതരന്തി മധുരതരം, പണീതതരം. രസാനന്തി യേ ഇമേ ‘‘മൂലരസോ, ഖന്ധരസോ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൬൨൮-൬൩൦) നയേന സായനീയധമ്മാ, യേ ചിമേ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബം ഫലരസം (മഹാവ. ൩൦൦) അരസരൂപോ ഭവം ഗോതമോ, യേ തേ, ബ്രാഹ്മണ, രൂപരസാ, സദ്ദരസാ (അ. നി. ൮.൧൧; പാരാ. ൩), അനാപത്തി രസരസേ (പാചി. ൬൦൭-൬൦൯), അയം ധമ്മവിനയോ ഏകരസോ വിമുത്തിരസോ (അ. നി. ൮.൧൯; ചൂളവ. ൩൮൫), ഭാഗീ വാ ഭഗവാ അത്ഥരസസ്സ ധമ്മരസസ്സാ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൧൪൯; ചൂളനി. അജിതമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൨) നയേന വാചാരസൂപവജ്ജാ അവസേസബ്യഞ്ജനാദയോ ധമ്മാ ‘‘രസാ’’തി വുച്ചന്തി, തേസം രസാനം സച്ചം ഹവേ സാദുതരം സച്ചമേവ സാദുതരം, സാധുതരം വാ സേട്ഠതരം, ഉത്തമതരം. മൂലരസാദയോ ഹി സരീരം ഉപബ്രൂഹേന്തി, സംകിലേസികഞ്ച സുഖമാവഹന്തി. സച്ചരസേ വിരതിസച്ചവാചാസച്ചരസാ സമഥവിപസ്സനാദീഹി ചിത്തമുപബ്രൂഹേന്തി, അസംകിലേസികഞ്ച സുഖമാവഹന്തി, വിമുത്തിരസോ പരമത്ഥസച്ചരസപരിഭാവിതത്താ സാദു, അത്ഥരസധമ്മരസാ ച തദധിഗമൂപായഭൂതം അത്ഥഞ്ച ധമ്മഞ്ച നിസ്സായ പവത്തിതോതി.

പഞ്ഞാജീവിന്തി ഏത്ഥ പന യ്വായം അന്ധേകചക്ഖുദ്വിചക്ഖുകേസു ദ്വിചക്ഖുപുഗ്ഗലോ ഗഹട്ഠോ വാ കമ്മന്താനുട്ഠാനസരണഗമനദാനസംവിഭാഗസീലസമാദാനഉപോസഥകമ്മാദിഗഹട്ഠപടിപദം, പബ്ബജിതോ വാ അവിപ്പടിസാരകരസീലസങ്ഖാതം തദുത്തരിചിത്തവിസുദ്ധിആദിഭേദം വാ പബ്ബജിതപടിപദം പഞ്ഞായ ആരാധേത്വാ ജീവതി, തസ്സ പഞ്ഞാജീവിനോ ജീവിതം, തം വാ പഞ്ഞാജീവിം ജീവിതം സേട്ഠമാഹൂതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

൧൮൫-൬. ഏവം ഭഗവതാ വിസ്സജ്ജിതേ ചത്താരോപി പഞ്ഹേ സുത്വാ അത്തമനോ യക്ഖോ അവസേസേപി ചത്താരോ പഞ്ഹേ പുച്ഛന്തോ ‘‘കഥം സു തരതി ഓഘ’’ന്തി ഗാഥമാഹ. അഥസ്സ ഭഗവാ പുരിമനയേനേവ വിസ്സജ്ജേന്തോ ‘‘സദ്ധായ തരതീ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ കിഞ്ചാപി യോ ചതുബ്ബിധം ഓഘം തരതി, സോ സംസാരണ്ണവമ്പി തരതി, വട്ടദുക്ഖമ്പി അച്ചേതി, കിലേസമലാപി പരിസുജ്ഝതി, ഏവം സന്തേപി പന യസ്മാ അസ്സദ്ധോ ഓഘതരണം അസദ്ദഹന്തോ ന പക്ഖന്ദതി, പഞ്ചസു കാമഗുണേസു ചിത്തവോസ്സഗ്ഗേന പമത്തോ തത്ഥേവ സത്തവിസത്തതായ സംസാരണ്ണവം ന തരതി, കുസീതോ ദുക്ഖം വിഹരതി വോകിണ്ണോ അകുസലേഹി ധമ്മേഹി, അപ്പഞ്ഞോ സുദ്ധിമഗ്ഗം അജാനന്തോ ന പരിസുജ്ഝതി, തസ്മാ തപ്പടിപക്ഖം ദസ്സേന്തേന ഭഗവതാ അയം ഗാഥാ വുത്താ.

ഏവം വുത്തായ ചേതായ യസ്മാ സോതാപത്തിയങ്ഗപദട്ഠാനം സദ്ധിന്ദ്രിയം, തസ്മാ ‘‘സദ്ധായ തരതി ഓഘ’’ന്തി ഇമിനാ പദേന ദിട്ഠോഘതരണം സോതാപത്തിമഗ്ഗം സോതാപന്നഞ്ച പകാസേതി. യസ്മാ പന സോതാപന്നോ കുസലാനം ധമ്മാനം ഭാവനായ സാതച്ചകിരിയാസങ്ഖാതേന അപ്പമാദേന സമന്നാഗതോ ദുതിയമഗ്ഗം ആരാധേത്വാ ഠപേത്വാ സകിദേവ ഇമം ലോകം ആഗമനമത്തം അവസേസം സോതാപത്തിമഗ്ഗേന അതിണ്ണം ഭവോഘവത്ഥും സംസാരണ്ണവം തരതി, തസ്മാ ‘‘അപ്പമാദേന അണ്ണവ’’ന്തി ഇമിനാ പദേന ഭവോഘതരണം സകദാഗാമിമഗ്ഗം സകദാഗാമിഞ്ച പകാസേതി. യസ്മാ സകദാഗാമീ വീരിയേന തതിയമഗ്ഗം ആരാധേത്വാ സകദാഗാമിമഗ്ഗേന അനതീതം കാമോഘവത്ഥും; കാമോഘസഞ്ഞിതഞ്ച കാമദുക്ഖമച്ചേതി, തസ്മാ ‘‘വീരിയേന ദുക്ഖമച്ചേതീ’’തി ഇമിനാ പദേന കാമോഘതരണം അനാഗാമിമഗ്ഗം അനാഗാമിഞ്ച പകാസേതി. യസ്മാ പന അനാഗാമീ വിഗതകാമപങ്കതായ പരിസുദ്ധായ പഞ്ഞായ ഏകന്തപരിസുദ്ധം ചതുത്ഥമഗ്ഗപഞ്ഞം ആരാധേത്വാ അനാഗാമിമഗ്ഗേന അപ്പഹീനം അവിജ്ജാസങ്ഖാതം പരമമലം പജഹതി, തസ്മാ ‘‘പഞ്ഞായ പരിസുജ്ഝതീ’’തി ഇമിനാ പദേന അവിജ്ജോഘതരണം അരഹത്തമഗ്ഗം അരഹന്തഞ്ച പകാസേതി. ഇമായ ച അരഹത്തനികൂടേന കഥിതായ ഗാഥായ പരിയോസാനേ യക്ഖോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി.

൧൮൭. ഇദാനി തമേവ ‘‘പഞ്ഞായ പരിസുജ്ഝതീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തം പഞ്ഞാപദം ഗഹേത്വാ അത്തനോ പടിഭാനേന ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകം പഞ്ഹം പുച്ഛന്തോ ‘‘കഥം സു ലഭതേ പഞ്ഞ’’ന്തി ഇമം ഛപ്പദഗാഥമാഹ. തത്ഥ കഥം സൂതി സബ്ബത്ഥേവ അത്ഥയുത്തിപുച്ഛാ ഹോതി. അയഞ്ഹി പഞ്ഞാദിഅത്ഥം ഞത്വാ തസ്സ യുത്തിം പുച്ഛതി ‘‘കഥം കായ യുത്തിയാ കേന കാരണേന പഞ്ഞം ലഭതീ’’തി. ഏസ നയോ ധനാദീസു.

൧൮൮. അഥസ്സ ഭഗവാ ചതൂഹി കാരണേഹി പഞ്ഞാലാഭം ദസ്സേന്തോ ‘‘സദ്ദഹാനോ’’തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – യേന പുബ്ബഭാഗേ കായസുചരിതാദിഭേദേന, അപരഭാഗേ ച സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയഭേദേന ധമ്മേന അരഹന്തോ ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസാവകാ നിബ്ബാനം പത്താ, തം സദ്ദഹാനോ അരഹതം ധമ്മം നിബ്ബാനപ്പത്തിയാ ലോകിയലോകുത്തരം പഞ്ഞം ലഭതി. തഞ്ച ഖോ ന സദ്ധാമത്തകേനേവ, യസ്മാ പന സദ്ധാജാതോ ഉപസങ്കമതി, ഉപസങ്കമന്തോ പയിരുപാസതി, പയിരുപാസന്തോ സോതം ഓദഹതി, ഓഹിതസോതോ ധമ്മം സുണാതി, തസ്മാ ഉപസങ്കമനതോ പഭുതി യാവ ധമ്മസ്സവനേന സുസ്സൂസം ലഭതി. കി വുത്തം ഹോതി – തം ധമ്മം സദ്ദഹിത്വാപി ആചരിയുപജ്ഝായേ കാലേന ഉപസങ്കമിത്വാ വത്തകരണേന പയിരുപാസിത്വാ യദാ പയിരുപാസനായ ആരാധിതചിത്താ കിഞ്ചി വത്തുകാമാ ഹോന്തി. അഥ അധിഗതായ സോതുകാമതായ സോതം ഓദഹിത്വാ സുണന്തോ ലഭതീതി. ഏവം സുസൂസമ്പി ച സതിഅവിപ്പവാസേന അപ്പമത്തോ സുഭാസിതദുബ്ഭാസിതഞ്ഞുതായ വിചക്ഖണോ ഏവ ലഭതി, ന ഇതരോ. തേനാഹ ‘‘അപ്പമത്തോ വിചക്ഖണോ’’തി.

ഏവം യസ്മാ സദ്ധായ പഞ്ഞാലാഭസംവത്തനികം പടിപദം പടിപജ്ജതി, സുസ്സൂസായ സക്കച്ചം പഞ്ഞാധിഗമൂപായം സുണാതി, അപ്പമാദേന ഗഹിതം ന സമ്മുസ്സതി, വിചക്ഖണതായ അനൂനാധികം അവിപരീതഞ്ച ഗഹേത്വാ വിത്ഥാരികം കരോതി. സുസ്സൂസായ വാ ഓഹിതസോതോ പഞ്ഞാപടിലാഭഹേതും ധമ്മം സുണാതി, അപ്പമാദേന സുത്വാ ധമ്മം ധാരേതി, വിചക്ഖണതായ ധതാനം ധമ്മാനം അത്ഥമുപപരിക്ഖതി, അഥാനുപുബ്ബേന പരമത്ഥസച്ചം സച്ഛികരോതി, തസ്മാസ്സ ഭഗവാ ‘‘കഥം സു ലഭതേ പഞ്ഞ’’ന്തി പുട്ഠോ ഇമാനി ചത്താരി കാരണാനി ദസ്സേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ – ‘‘സദ്ദഹാനോ…പേ… വിചക്ഖണോ’’തി.

൧൮൯. ഇദാനി തതോ പരേ തയോ പഞ്ഹേ വിസ്സജ്ജേന്തോ ‘‘പതിരൂപകാരീ’’തി ഇമം ഗാഥമാഹ. തത്ഥ ദേസകാലാദീനി അഹാപേത്വാ ലോകിയസ്സ ലോകുത്തരസ്സ വാ ധനസ്സ പതിരൂപം അധിഗമൂപായം കരോതീതി പതിരൂപകാരീ. ധുരവാതി ചേതസികവീരിയവസേന അനിക്ഖിത്തധുരോ. ഉട്ഠാതാതി ‘‘യോ ച സീതഞ്ച ഉണ്ഹഞ്ച, തിണാ ഭിയ്യോ ന മഞ്ഞതീ’’തിആദിനാ (ഥേരഗാ. ൨൩൨; ദീ. നി. ൩.൨൫൩) നയേന കായികവീരിയവസേന ഉട്ഠാനസമ്പന്നോ അസിഥിലപരക്കമോ. വിന്ദതേ ധനന്തി ഏകമൂസികായ ന ചിരസ്സേവ ദ്വേസതസഹസ്സസങ്ഖം ചൂളന്തേവാസീ വിയ ലോകിയധനഞ്ച, മഹല്ലകമഹാതിസ്സത്ഥേരോ വിയ ലോകുത്തരധനഞ്ച ലഭതി. സോ ഹി ‘‘തീഹി ഇരിയാപഥേഹി വിഹരിസ്സാമീ’’തി വത്തം കത്വാ ഥിനമിദ്ധാഗമനവേലായ പലാലചുമ്ബടകം തേമേത്വാ, സീസേ കത്വാ, ഗലപ്പമാണം ഉദകം പവിസിത്വാ, ഥിനമിദ്ധം പടിബാഹേന്തോ ദ്വാദസഹി വസ്സേഹി അരഹത്തം പാപുണി. സച്ചേനാതി വചീസച്ചേനാപി ‘‘സച്ചവാദീ ഭൂതവാദീ’’തി, പരമത്ഥസച്ചേനാപി ‘‘ബുദ്ധോ പച്ചേകബുദ്ധോ അരിയസാവകോ’’തി ഏവം കിത്തിം പപ്പോതി. ദദന്തി യംകിഞ്ചി ഇച്ഛിതപത്ഥിതം ദദന്തോ മിത്താനി ഗന്ഥതി, സമ്പാദേതി കരോതീതി അത്ഥോ. ദുദ്ദദം വാ ദദം ഗന്ഥതി, ദാനമുഖേന വാ ചത്താരിപി സങ്ഗഹവത്ഥൂനി ഗഹിതാനീതി വേദിതബ്ബാനി. തേഹി മിത്താനി കരോതീതി വുത്തം ഹോതി.

൧൯൦. ഏവം ഗഹട്ഠപബ്ബജിതാനം സാധാരണേന ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകേന നയേന ചത്താരോ പഞ്ഹേ വിസ്സജ്ജേത്വാ ഇദാനി ‘‘കഥം പേച്ച ന സോചതീ’’തി ഇമം പഞ്ചമം പഞ്ഹം ഗഹട്ഠവസേന വിസ്സജ്ജേന്തോ ആഹ ‘‘യസ്സേതേ’’തി. തസ്സത്ഥോ – യസ്സ ‘‘സദ്ദഹാനോ അരഹത’’ന്തി ഏത്ഥ വുത്തായ സബ്ബകല്യാണധമ്മുപ്പാദികായ സദ്ധായ സമന്നാഗതത്താ സദ്ധസ്സ ഘരമേസിനോ ഘരാവാസം പഞ്ച വാ കാമഗുണേ ഏസന്തസ്സ ഗവേസന്തസ്സ കാമഭോഗിനോ ഗഹട്ഠസ്സ ‘‘സച്ചേന കിത്തിം പപ്പോതീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തപ്പകാരം സച്ചം, ‘‘സുസ്സൂസം ലഭതേ പഞ്ഞ’’ന്തി ഏത്ഥ സുസ്സൂസപഞ്ഞാനാമേന വുത്തോ ധമ്മോ, ‘‘ധുരവാ ഉട്ഠാതാ’’തി ഏത്ഥ ധുരനാമേന ഉട്ഠാനനാമേന ച വുത്താ ധീതി, ‘‘ദദം മിത്താനി ഗന്ഥതീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തപ്പകാരോ ചാഗോ ചാതി ഏതേ ചതുരോ ധമ്മാ സന്തി. സ വേ പേച്ച ന സോചതീതി ഇധലോകാ പരലോകം ഗന്ത്വാ സ വേ ന സോചതീതി.

൧൯൧. ഏവം ഭഗവാ പഞ്ചമമ്പി പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേത്വാ തം യക്ഖം ചോദേന്തോ ആഹ – ‘‘ഇങ്ഘ അഞ്ഞേപീ’’തി. തത്ഥ ഇങ്ഘാതി ചോദനത്ഥേ നിപാതോ. അഞ്ഞേപീതി അഞ്ഞേപി ധമ്മേ പുഥൂ സമണബ്രാഹ്മണേ പുച്ഛസ്സു, അഞ്ഞേപി വാ പൂരണാദയോ സബ്ബഞ്ഞുപടിഞ്ഞേ പുഥൂ സമണബ്രാഹ്മണേ പുച്ഛസ്സു. യദി അമ്ഹേഹി ‘‘സച്ചേന കിത്തിം പപ്പോതീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തപ്പകാരാ സച്ചാ ഭിയ്യോ കിത്തിപ്പത്തികാരണം വാ, ‘‘സുസ്സൂസം ലഭതേ പഞ്ഞ’’ന്തി ഏത്ഥ സുസ്സൂസനപഞ്ഞാപദേസേന വുത്താ ദമാ ഭിയ്യോ ലോകിയലോകുത്തരപഞ്ഞാപടിലാഭകാരണം വാ. ‘‘ദദം മിത്താനി ഗന്ഥതീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തപ്പകാരാ ചാഗാ ഭിയ്യോ മിത്തഗന്ഥനകാരണം വാ, ‘‘ധുരവാ ഉട്ഠാതാ’’തി ഏത്ഥ തം തം അത്ഥവസം പടിച്ച ധുരനാമേന ഉട്ഠാനനാമേന ച വുത്തായ മഹാഭാരസഹനട്ഠേന ഉസ്സോള്ഹീഭാവപ്പത്തായ വീരിയസങ്ഖാതായ ഖന്ത്യാ ഭിയ്യോ ലോകിയലോകുത്തരധനവിന്ദനകാരണം വാ, ‘‘സച്ചം ധമ്മോ ധിതി ചാഗോ’’തി ഏവം വുത്തേഹി ഇമേഹേവ ചതൂഹി ധമ്മേഹി ഭിയ്യോ അസ്മാ ലോകാ പരം ലോകം പേച്ച അസോചനകാരണം വാ ഇധ വിജ്ജതീതി അയമേത്ഥ സദ്ധിം സങ്ഖേപയോജനായ അത്ഥവണ്ണനാ. വിത്ഥാരതോ പന ഏകമേകം പദം അത്ഥുദ്ധാരപദുദ്ധാരവണ്ണനാനയേഹി വിഭജിത്വാ വേദിതബ്ബാ.

൧൯൨. ഏവം വുത്തേ യക്ഖോ യേന സംസയേന അഞ്ഞേ പുച്ഛേയ്യ, തസ്സ പഹീനത്താ ‘‘കഥം നു ദാനി പുച്ഛേയ്യം, പുഥൂ സമണബ്രാഹ്മണേതി വത്വാ യേപിസ്സ അപുച്ഛനകാരണം ന ജാനന്തി, തേപി ജാനാപേന്തോ ‘‘യോഹം അജ്ജ പജാനാമി, യോ അത്ഥോ സമ്പരായികോ’’തി ആഹ. തത്ഥ അജ്ജാതി അജ്ജാദിം കത്വാതി അധിപ്പായോ. പജാനാമീതി യഥാവുത്തേന പകാരേന ജാനാമി. യോ അത്ഥോതി ഏത്താവതാ ‘‘സുസ്സൂസം ലഭതേ പഞ്ഞ’’ന്തിആദിനാ നയേന വുത്തം ദിട്ഠധമ്മികം ദസ്സേതി സമ്പരായികോതി ഇമിനാ ‘‘യസ്സേതേ ചതുരോ ധമ്മാ’’തി വുത്തം പേച്ച സോകാഭാവകരം സമ്പരായികം. അത്ഥോതി ച കാരണസ്സേതം അധിവചനം. അയഞ്ഹി അത്ഥസദ്ദോ ‘‘സാത്ഥം സബ്യഞ്ജന’’ന്തി ഏവമാദീസു (പാരാ. ൧; ദീ. നി. ൧.൨൫൫) പാഠത്ഥേ വത്തതി. ‘‘അത്ഥോ മേ, ഗഹപതി, ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണേനാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൨൫൦; മ. നി. ൩.൨൫൮) കിച്ചത്ഥേ ‘‘ഹോതി സീലവതം അത്ഥോ’’തിആദീസു (ജാ. ൧.൧.൧൧) വുഡ്ഢിമ്ഹി. ‘‘ബഹുജനോ ഭജതേ അത്ഥഹേതൂ’’തിആദീസു (ജാ. ൧.൧൫.൮൯) ധനേ. ‘‘ഉഭിന്നമത്ഥം ചരതീ’’തിആദീസു (ജാ. ൧.൭.൬൬; സം. നി. ൧.൨൫൦; ഥേരഗാ. ൪൪൩) ഹിതേ. ‘‘അത്ഥേ ജാതേ ച പണ്ഡിത’’ന്തിആദീസു (ജാ. ൧.൧.൯൨) കാരണേ. ഇധ പന കാരണേ. തസ്മാ യം പഞ്ഞാദിലാഭാദീനം കാരണം ദിട്ഠധമ്മികം, യഞ്ച പേച്ച സോകാഭാവസ്സ കാരണം സമ്പരായികം, തം യോഹം അജ്ജ ഭഗവതാ വുത്തനയേന സാമംയേവ പജാനാമി, സോ കഥം നു ദാനി പുച്ഛേയ്യം പുഥൂ സമണബ്രാഹ്മണേതി ഏവമേത്ഥ സങ്ഖേപതോ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൧൯൩. ഏവം യക്ഖോ ‘‘പജാനാമി യോ അത്ഥോ സമ്പരായികോ’’തി വത്വാ തസ്സ ഞാണസ്സ ഭഗവംമൂലകത്തം ദസ്സേന്തോ ‘‘അത്ഥായ വത മേ ബുദ്ധോ’’തി ആഹ. തത്ഥ അത്ഥായാതി ഹിതായ, വുഡ്ഢിയാ വാ. യത്ഥ ദിന്നം മഹപ്ഫലന്തി ‘‘യസ്സേതേ ചതുരോ ധമ്മാ’’തി (ജാ. ൧.൧.൯൭) ഏത്ഥ വുത്തചാഗേന യത്ഥ ദിന്നം മഹപ്ഫലം ഹോതി, തം അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യം ബുദ്ധം പജാനാമീതി അത്ഥോ. കേചി പന ‘‘സങ്ഘം സന്ധായ ഏവമാഹാ’’തി ഭണന്തി.

൧൯൪. ഏവം ഇമായ ഗാഥായ അത്തനോ ഹിതാധിഗമം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പരഹിതായ പടിപത്തിം ദീപേന്തോ ആഹ ‘‘സോ അഹം വിചരിസ്സാമീ’’തി. തസ്സത്ഥോ ഹേമവതസുത്തേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

ഏവമിമായ ഗാഥായ പരിയോസാനഞ്ച രത്തിവിഭായനഞ്ച സാധുകാരസദ്ദുട്ഠാനഞ്ച ആളവകകുമാരസ്സ യക്ഖസ്സ ഭവനം ആനയനഞ്ച ഏകക്ഖണേയേവ അഹോസി. രാജപുരിസാ സാധുകാരസദ്ദം സുത്വാ ‘‘ഏവരൂപോ സാധുകാരസദ്ദോ ഠപേത്വാ ബുദ്ധേ ന അഞ്ഞേസം അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛതി, ആഗതോ നു ഖോ ഭഗവാ’’തി ആവജ്ജേന്താ ഭഗവതോ സരീരപ്പഭം ദിസ്വാ, പുബ്ബേ വിയ ബഹി അട്ഠത്വാ, നിബ്ബിസങ്കാ അന്തോയേവ പവിസിത്വാ, അദ്ദസംസു ഭഗവന്തം യക്ഖസ്സ ഭവനേ നിസിന്നം, യക്ഖഞ്ച അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ഠിതം. ദിസ്വാന യക്ഖം ആഹംസു – ‘‘അയം തേ, മഹായക്ഖ, രാജകുമാരോ ബലികമ്മായ ആനീതോ, ഹന്ദ നം ഖാദ വാ ഭുഞ്ജ വാ, യഥാപച്ചയം വാ കരോഹീ’’തി. സോ സോതാപന്നത്താ ലജ്ജിതോ വിസേസതോ ച ഭഗവതോ പുരതോ ഏവം വുച്ചമാനോ, അഥ തം കുമാരം ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഭഗവതോ ഉപനാമേസി – ‘‘അയം ഭന്തേ കുമാരോ മയ്ഹം പേസിതോ, ഇമാഹം ഭഗവതോ ദമ്മി, ഹിതാനുകമ്പകാ ബുദ്ധാ, പടിഗ്ഗണ്ഹാതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ ഇമം ദാരകം ഇമസ്സ ഹിതത്ഥായ സുഖത്ഥായാ’’തി. ഇമഞ്ച ഗാഥമാഹ –

‘‘ഇമം കുമാരം സതപുഞ്ഞലക്ഖണം, സബ്ബങ്ഗുപേതം പരിപുണ്ണബ്യഞ്ജനം;

ഉദഗ്ഗചിത്തോ സുമനോ ദദാമി തേ, പടിഗ്ഗഹ ലോകഹിതായ ചക്ഖുമാ’’തി.

പടിഗ്ഗഹേസി ഭഗവാ കുമാരം, പടിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ച യക്ഖസ്സ ച കുമാരസ്സ ച മങ്ഗലകരണത്ഥം പാദൂനഗാഥം അഭാസി. തം യക്ഖോ കുമാരം സരണം ഗമേന്തോ തിക്ഖത്തും ചതുത്ഥപാദേന പൂരേതി. സേയ്യഥിദം –

‘‘ദീഘായുകോ ഹോതു അയം കുമാരോ,

തുവഞ്ച യക്ഖ സുഖിതോ ഭവാഹി;

അബ്യാധിതാ ലോകഹിതായ തിട്ഠഥ,

അയം കുമാരോ സരണമുപേതി ബുദ്ധം…പേ… ധമ്മം…പേ… സങ്ഘ’’ന്തി.

ഭഗവാ കുമാരം രാജപുരിസാനം അദാസി – ‘‘ഇമം വഡ്ഢേത്വാ പുന മമേവ ദേഥാ’’തി. ഏവം സോ കുമാരോ രാജപുരിസാനം ഹത്ഥതോ യക്ഖസ്സ ഹത്ഥം യക്ഖസ്സ ഹത്ഥതോ ഭഗവതോ ഹത്ഥം, ഭഗവതോ ഹത്ഥതോ പുന രാജപുരിസാനം ഹത്ഥം ഗതത്താ നാമതോ ‘‘ഹത്ഥകോ ആളവകോ’’തി ജാതോ. തം ആദായ പടിനിവത്തേ രാജപുരിസേ ദിസ്വാ കസ്സകവനകമ്മികാദയോ ‘‘കിം യക്ഖോ കുമാരം അതിദഹരത്താ ന ഇച്ഛതീ’’തി ഭീതാ പുച്ഛിംസു. രാജപുരിസാ ‘‘മാ ഭായഥ, ഖേമം കതം ഭഗവതാ’’തി സബ്ബമാരോചേസും. തതോ ‘‘സാധു സാധൂ’’തി സകലം ആളവീനഗരം ഏകകോലാഹലേന യക്ഖാഭിമുഖം അഹോസി. യക്ഖോപി ഭഗവതോ ഭിക്ഖാചാരകാലേ അനുപ്പത്തേ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ ഉപഡ്ഢമഗ്ഗം ആഗന്ത്വാ നിവത്തി.

അഥ ഭഗവാ നഗരേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കതഭത്തകിച്ചോ നഗരദ്വാരേ അഞ്ഞതരസ്മിം വിവിത്തേ രുക്ഖമൂലേ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസീദി. തതോ മഹാജനകായേന സദ്ധിം രാജാ ച നാഗരാ ച ഏകതോ സമ്പിണ്ഡിത്വാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമ്മ വന്ദിത്വാ പരിവാരേത്വാ നിസിന്നാ ‘‘കഥം, ഭന്തേ, ഏവം ദാരുണം യക്ഖം ദമയിത്ഥാ’’തി പുച്ഛിംസു. തേസം ഭഗവാ യുദ്ധമാദിം കത്വാ ‘‘ഏവം നവവിധവസ്സം വസ്സി, ഏവം വിഭിംസനകം അകാസി, ഏവം പഞ്ഹം പുച്ഛി, തസ്സാഹം ഏവം വിസ്സജ്ജേസി’’ന്തി തമേവാളവകസുത്തം കഥേസി. കഥാപരിയോസാനേ ചതുരാസീതിപാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. തതോ രാജാ ച നാഗരാ ച വേസ്സവണമഹാരാജസ്സ ഭവനസമീപേ യക്ഖസ്സ ഭവനം കത്വാ പുപ്ഫഗന്ധാദിസക്കാരൂപേതം നിച്ചം ബലിം പവത്തേസും. തഞ്ച കുമാരം വിഞ്ഞുതം പത്തം ‘‘ത്വം ഭഗവന്തം നിസ്സായ ജീവിതം ലഭി, ഗച്ഛ, ഭഗവന്തംയേവ പയിരുപാസസ്സു ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ചാ’’തി വിസ്സജ്ജേസും. സോ ഭഗവന്തഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച പയിരുപാസമാനോ ന ചിരസ്സേവ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠായ സബ്ബം ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ പഞ്ചസതഉപാസകപരിവാരോ അഹോസി. ഭഗവാ ച നം ഏതദഗ്ഗേ നിദ്ദിസി ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഉപാസകാനം ചതൂഹി സങ്ഗഹവത്ഥൂഹി പരിസം സങ്ഗണ്ഹന്താനം യദിദം ഹത്ഥകോ ആളവകോ’’തി (അ നി. ൧.൨൫൧).

പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ

സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ ആളവകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧. വിജയസുത്തവണ്ണനാ

ചരം വാ യദി വാ തിട്ഠന്തി നന്ദസുത്തം. ‘‘വിജയസുത്തം കായവിച്ഛന്ദനികസുത്ത’’ന്തിപി വുച്ചതി. കാ ഉപ്പത്തി? ഇദം കിര സുത്തം ദ്വീസു ഠാനേസു വുത്തം, തസ്മാ അസ്സ ദുവിധാ ഉപ്പത്തി. തത്ഥ ഭഗവതാ അനുപുബ്ബേന കപിലവത്ഥും അനുപ്പത്വാ, സാകിയേ വിനേത്വാ നന്ദാദയോ പബ്ബാജേത്വാ, അനുഞ്ഞാതായ മാതുഗാമസ്സ പബ്ബജ്ജായ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ഭഗിനീ നന്ദാ, ഖേമകസക്കരഞ്ഞോ ധീതാ അഭിരൂപനന്ദാ, ജനപദകല്യാണീ നന്ദാതി തിസ്സോ നന്ദായോ പബ്ബജിംസു. തേന ച സമയേന ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി. അഭിരൂപനന്ദാ അഭിരൂപാ ഏവ അഹോസി ദസ്സനീയാ പാസാദികാ, തേനേവസ്സാ അഭിരൂപനന്ദാതി നാമമകംസു. ജനപദകല്യാണീ നന്ദാപി രൂപേന അത്തനാ സദിസം ന പസ്സതി. താ ഉഭോപി രൂപമദമത്താ ‘‘ഭഗവാ രൂപം വിവണ്ണേതി, ഗരഹതി, അനേകപരിയായേന രൂപേ ആദീനവം ദസ്സേതീ’’തി ഭഗവതോ ഉപട്ഠാനം ന ഗച്ഛന്തി, ദട്ഠുമ്പി ന ഇച്ഛന്തി. ഏവം അപ്പസന്നാ കസ്മാ പബ്ബജിതാതി ചേ? അഗതിയാ. അഭിരൂപനന്ദായ ഹി വാരേയ്യദിവസേയേവ സാമികോ സക്യകുമാരോ കാലമകാസി. അഥ നം മാതാപിതരോ അകാമകം പബ്ബാജേസും. ജനപദകല്യാണീ നന്ദാപി ആയസ്മന്തേ നന്ദേ അരഹത്തം പത്തേ നിരാസാ ഹുത്വാ ‘‘മയ്ഹം സാമികോ ച മാതാ ച മഹാപജാപതി അഞ്ഞേ ച ഞാതകാ പബ്ബജിതാ, ഞാതീഹി വിനാ ദുക്ഖോ ഘരാവാസോ’’തി ഘരാവാസേ അസ്സാദമലഭന്തീ പബ്ബജിതാ, ന സദ്ധായ.

അഥ ഭഗവാ താസം ഞാണപരിപാകം വിദിത്വാ മഹാപജാപതിം ആണാപേസി ‘‘സബ്ബാപി ഭിക്ഖുനിയോ പടിപാടിയാ ഓവാദം ആഗച്ഛന്തൂ’’തി. താ അത്തനോ വാരേ സമ്പത്തേ അഞ്ഞം പേസേന്തി. തതോ ഭഗവാ ‘‘സമ്പത്തേ വാരേ അത്തനാവ ആഗന്തബ്ബം, ന അഞ്ഞാ പേസേതബ്ബാ’’തി ആഹ. അഥേകദിവസം അഭിരൂപനന്ദാ അഗമാസി. തം ഭഗവാ നിമ്മിതരൂപേന സംവേജേത്വാ ‘‘അട്ഠീനം നഗരം കത’’ന്തി ഇമായ ധമ്മപദഗാഥായ –

‘‘ആതുരം അസുചിം പൂതിം, പസ്സ നന്ദേ സമുസ്സയം;

ഉഗ്ഘരന്തം പഗ്ഘരന്തം, ബാലാനം അഭിപത്ഥിതം. (ഥേരീഗാ. ൧൯);

‘‘അനിമിത്തഞ്ച ഭാവേഹി, മാനാനുസയമുജ്ജഹ;

തതോ മാനാഭിസമയാ, ഉപസന്താ ചരിസ്സസീ’’തി. (സു. നി. ൩൪൪; ഥേരീഗാ. ൨൦) –

ഇമാഹി ഥേരീഗാഥാഹി ച അനുപുബ്ബേന അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേസി. അഥേകദിവസം സാവത്ഥിവാസിനോ പുരേഭത്തം ദാനം ദത്വാ സമാദിന്നുപോസഥാ സുനിവത്ഥാ സുപാരുതാ ഗന്ധപുപ്ഫാദീനി ആദായ ധമ്മസ്സവനത്ഥായ ജേതവനം ഗന്ത്വാ ധമ്മസ്സവനപരിയോസാനേ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ നഗരം പവിസന്തി. ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോപി ധമ്മകഥം സുത്വാ ഭിക്ഖുനിഉപസ്സയം ഗച്ഛതി. തത്ഥ മനുസ്സാ ച ഭിക്ഖുനിയോ ച ഭഗവതോ വണ്ണം ഭാസന്തി. ചതുപ്പമാണികേ ഹി ലോകസന്നിവാസേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ദിസ്വാ അപ്പസീദന്തോ നാമ നത്ഥി. രൂപപ്പമാണികാ ഹി പുഗ്ഗലാ ഭഗവതോ ലക്ഖണഖചിതമനുബ്യഞ്ജനവിചിത്രം സമുജ്ജലിതകേതുമാലാബ്യാമപ്പഭാവിനദ്ധമലങ്കാരത്ഥമിവ ലോകസ്സ സമുപ്പന്നം രൂപം ദിസ്വാ പസീദന്തി, ഘോസപ്പമാണികാ അനേകസതേസു ജാതകേസു കിത്തിഘോസം അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം കരവീകമധുരനിഗ്ഘോസം ബ്രഹ്മസ്സരഞ്ച സുത്വാ, ലൂഖപ്പമാണികാ പത്തചീവരാദിലൂഖതം ദുക്കരകാരികലൂഖതം വാ ദിസ്വാ, ധമ്മപ്പമാണികാ സീലക്ഖന്ധാദീസു യംകിഞ്ചി ധമ്മക്ഖന്ധം ഉപപരിക്ഖിത്വാ. തസ്മാ സബ്ബട്ഠാനേസു ഭഗവതോ വണ്ണം ഭാസന്തി. ജനപദകല്യാണീ നന്ദാ ഭിക്ഖുനിപസ്സയം പത്വാപി അനേകപരിയായേന ഭഗവതോ വണ്ണം ഭാസന്താനം തേസം സുത്വാ ഭഗവന്തം ഉപഗന്തുകാമാ ഹുത്വാ ഭിക്ഖുനീനം ആരോചേസി. ഭിക്ഖുനിയോ തം ഗഹേത്വാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിംസു.

ഭഗവാ പടികച്ചേവ തസ്സാഗമനം വിദിത്വാ കണ്ടകേന കണ്ടകം, ആണിയാ ച ആണിം നീഹരിതുകാമോ പുരിസോ വിയ രൂപേനേവ രൂപമദം വിനേതും അത്തനോ ഇദ്ധിബലേന പന്നരസസോളസവസ്സുദ്ദേസികം അതിദസ്സനീയം ഇത്ഥിം പസ്സേ ഠത്വാ ബീജമാനം അഭിനിമ്മിനി. നന്ദാ ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം ഉപസങ്കമിത്വാ, ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ, ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സ അന്തരേ നിസീദിത്വാ, പാദതലാ പഭുതി യാവ കേസഗ്ഗാ ഭഗവതോ രൂപസമ്പത്തിം ദിസ്വാ പുന തം ഭഗവതോ പസ്സേ ഠിതം നിമ്മതരൂപഞ്ച ദിസ്വാ ‘‘അഹോ അയം ഇത്ഥീ രൂപവതീ’’തി അത്തനോ രൂപമദം ജഹിത്വാ തസ്സാ രൂപേ അഭിരത്തഭാവാ അഹോസി. തതോ ഭഗവാ തം ഇത്ഥിം വീസതിവസ്സപ്പമാണം കത്വാ ദസ്സേസി. മാതുഗാമോ ഹി സോളസവസ്സുദ്ദേസികോയേവ സോഭതി, ന തതോ ഉദ്ധം. അഥ തസ്സാ രൂപപരിഹാനിം ദിസ്വാ നന്ദായ തസ്മിം രൂപേ ഛന്ദരാഗോ തനുകോ അഹോസി. തതോ ഭഗവാ അവിജാതവണ്ണം, സകിംവിജാതവണ്ണം, മജ്ഝിമിത്ഥിവണ്ണം, മഹിത്ഥിവണ്ണന്തി ഏവം യാവ വസ്സസതികം ഓഭഗ്ഗം ദണ്ഡപരായണം തിലകാഹതഗത്തം കത്വാ, ദസ്സേത്വാ പസ്സമാനായേവ നന്ദായ തസ്സാ മരണം ഉദ്ധുമാതകാദിഭേദം കാകാദീഹി സമ്പരിവാരേത്വാ ഖജ്ജമാനം ദുഗ്ഗന്ധം ജേഗുച്ഛപടികൂലഭാവഞ്ച ദസ്സേസി. നന്ദായ തം കമം ദിസ്വാ ‘‘ഏവമേവം മമപി അഞ്ഞേസമ്പി സബ്ബസാധാരണോ അയം കമോ’’തി അനിച്ചസഞ്ഞാ സണ്ഠാസി, തദനുസാരേന ച ദുക്ഖനത്തസഞ്ഞാപി, തയോ ഭവാ ആദിത്തമിവ അഗാരം അപ്പടിസരണാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹിംസു. അഥ ഭഗവാ ‘‘കമ്മട്ഠാനേ പക്ഖന്തം നന്ദായ ചിത്ത’’ന്തി ഞത്വാ തസ്സാ സപ്പായവസേന ഇമാ ഗാഥായോ അഭാസി –

‘‘ആതുരം അസുചിം പൂതിം, പസ്സ നന്ദേ സമുസ്സയം;

ഉഗ്ഘരന്തം പഗ്ഘരന്തം, ബാലാനം അഭിപത്ഥിതം. (ഥേരീഗാ. ൧൯);

‘‘യഥാ ഇദം തഥാ ഏതം, യഥാ ഏതം തഥാ ഇദം;

ധാതുസോ സുഞ്ഞതോ പസ്സ, മാ ലോകം പുനരാഗമി;

ഭവേ ഛന്ദം വിരാജേത്വാ, ഉപസന്താ ചരിസ്സസീ’’തി. (സു. നി. ൨൦൫);

ഗാഥാപരിയോസാനേ നന്ദാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി. അഥസ്സാ ഭഗവാ ഉപരിമഗ്ഗാധിഗമത്ഥം സുഞ്ഞതപരിവാരം വിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനം കഥേന്തോ ഇമം സുത്തമഭാസി. അയം താവസ്സ ഏകാ ഉപ്പത്തി.

ഭഗവതി പന രാജഗഹേ വിഹരന്തേ യാ സാ ചീവരക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൨൬) വിത്ഥാരതോ വുത്തസമുട്ഠാനായ സാലവതിയാ ഗണികായ ധീതാ ജീവകസ്സ കനിട്ഠാ സിരിമാ നാമ മാതു അച്ചയേന തം ഠാനം ലഭിത്വാ ‘‘അക്കോധേന ജിനേ കോധ’’ന്തി (ധ. പ. ൨൨൩; ജാ. ൧.൨.൧) ഇമിസ്സാ ഗാഥായ വത്ഥുമ്ഹി പുണ്ണകസേട്ഠിധീതരം അവമഞ്ഞിത്വാ, ഭഗവന്തം ഖമാപേന്തീ ധമ്മദേസനം സുത്വാ, സോതാപന്നാ ഹുത്വാ അട്ഠ നിച്ചഭത്താനി പവത്തേസി. തം ആരബ്ഭ അഞ്ഞതരോ നിച്ചഭത്തികോ ഭിക്ഖു രാഗം ഉപ്പാദേസി. ആഹാരകിച്ചമ്പി ച കാതും അസക്കോന്തോ നിരാഹാരോ നിപജ്ജീതി ധമ്മപദഗാഥാവത്ഥുമ്ഹി വുത്തം. തസ്മിം തഥാനിപന്നേയേവ സിരിമാ കാലം കത്വാ യാമഭവനേ സുയാമസ്സ ദേവീ അഹോസി. അഥ തസ്സാ സരീരസ്സ അഗ്ഗികിച്ചം നിവാരേത്വാ ആമകസുസാനേ രഞ്ഞാ നിക്ഖിപാപിതം സരീരം ദസ്സനായ ഭഗവാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ അഗമാസി, തമ്പി ഭിക്ഖും ആദായ, തഥാ നാഗരാ ച രാജാ ച. തത്ഥ മനുസ്സാ ഭണന്തി ‘‘പുബ്ബേ സിരിമായ അട്ഠുത്തരസഹസ്സേനാപി ദസ്സനം ദുല്ലഭം, തം ദാനജ്ജ കാകണികായാപി ദട്ഠുകാമോ നത്ഥീ’’തി. സിരിമാപി ദേവകഞ്ഞാ പഞ്ചഹി രഥസതേഹി പരിവുതാ തത്രാഗമാസി. തത്രാപി ഭഗവാ സന്നിപതിതാനം ധമ്മദേസനത്ഥം ഇമം സുത്തം തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഓവാദത്ഥം ‘‘പസ്സ ചിത്തകതം ബിമ്ബ’’ന്തി (ധ. പ. ൧൪൭) ഇമഞ്ച ധമ്മപദഗാഥം അഭാസി. അയമസ്സ ദുതിയാ ഉപ്പത്തി.

൧൯൫. തത്ഥ ചരം വാതി സകലരൂപകായസ്സ ഗന്തബ്ബദിസാഭിമുഖേനാഭിനീഹാരേന ഗച്ഛന്തോ വാ. യദി വാ തിട്ഠന്തി തസ്സേവ ഉസ്സാപനഭാവേന തിട്ഠന്തോ വാ. നിസിന്നോ ഉദ വാ സയന്തി തസ്സേവ ഹേട്ഠിമഭാഗസമിഞ്ജനഉപരിമഭാഗസമുസ്സാപനഭാവേന നിസിന്നോ വാ, തിരിയം പസാരണഭാവേന സയന്തോ വാ. സമിഞ്ജേതി പസാരേതീതി താനി താനി പബ്ബാനി സമിഞ്ജേതി ച പസാരേതി ച.

ഏസാ കായസ്സ ഇഞ്ജനാതി സബ്ബാപേസാ ഇമസ്സേവ സവിഞ്ഞാണകസ്സ കായസ്സ ഇഞ്ജനാ ചലനാ ഫന്ദനാ, നത്ഥേത്ഥ അഞ്ഞോ കോചി ചരന്തോ വാ പസാരേന്തോ വാ, അപിച ഖോ പന ‘‘ചരാമീ’’തി ചിത്തേ ഉപ്പജ്ജന്തേ തംസമുട്ഠാനാ വായോധാതു കായം ഫരതി, തേനസ്സ ഗന്തബ്ബദിസാഭിമുഖോ അഭിനീഹാരോ ഹോതി, ദേസന്തരേ രൂപന്തരപാതുഭാവോതി അത്ഥോ. തേന ‘‘ചര’’ന്തി വുച്ചതി. തഥാ ‘‘തിട്ഠാമീ’’തി ചിത്തേ ഉപ്പജ്ജന്തേ തംസമുട്ഠാനാ വായോധാതു കായം ഫരതി, തേനസ്സ സമുസ്സാപനം ഹോതി, ഉപരൂപരിട്ഠാനേന രൂപപാതുഭാവോതി അത്ഥോ. തേന ‘‘തിട്ഠ’’ന്തി വുച്ചതി. തഥാ ‘‘നിസീദാമീ’’തി ചിത്തേ ഉപ്പജ്ജന്തേ തംസമുട്ഠാനാ വായോധാതു കായം ഫരതി, തേനസ്സ ഹേട്ഠിമഭാഗസമിഞ്ജനഞ്ച ഉപരിമഭാഗസമുസ്സാപനഞ്ച ഹോതി, തഥാഭാവേന രൂപപാതുഭാവോതി അത്ഥോ. തേന ‘‘നിസിന്നോ’’തി വുച്ചതി. തഥാ ‘‘സയാമീ’’തി ചിത്തേ ഉപ്പജ്ജന്തേ തംസമുട്ഠാനാ വായോധാതു കായം ഫരതി, തേനസ്സ തിരിയം പസാരണം ഹോതി, തഥാഭാവേന രൂപപാതുഭാവോതി അത്ഥോ. തേന ‘‘സയ’’ന്തി വുച്ചതി.

ഏവം ചായമായസ്മാ യോ കോചി ഇത്ഥന്നാമോ ചരം വാ യദി വാ തിട്ഠം, നിസിന്നോ ഉദ വാ സയം യമേതം തത്ഥ തത്ഥ ഇരിയാപഥേ തേസം തേസം പബ്ബാനം സമിഞ്ജനപ്പസാരണവസേന സമിഞ്ജേതി പസാരേതീതി വുച്ചതി. തമ്പി യസ്മാ സമിഞ്ജനപ്പസാരണചിത്തേ ഉപ്പജ്ജമാനേ യഥാവുത്തേനേവ നയേന ഹോതി, തസ്മാ ഏസാ കായസ്സ ഇഞ്ജനാ, നത്ഥേത്ഥ അഞ്ഞോ കോചി, സുഞ്ഞമിദം കേനചി ചരന്തേന വാ പസാരേന്തേന വാ സത്തേന വാ പുഗ്ഗലേന വാ. കേവലം പന –

‘‘ചിത്തനാനത്തമാഗമ്മ, നാനത്തം ഹോതി വായുനോ;

വായുനാനത്തതോ നാനാ, ഹോതി കായസ്സ ഇഞ്ജനാ’’തി. –

അയമേത്ഥ പരമത്ഥോ.

ഏവമേതായ ഗാഥായ ഭഗവാ യസ്മാ ഏകസ്മിം ഇരിയാപഥേ ചിരവിനിയോഗേന കായപീളനം ഹോതി, തസ്സ ച വിനോദനത്ഥം ഇരിയാപഥപരിവത്തനം കരീയതി, തസ്മാ ‘‘ചരം വാ’’തിആദീഹി ഇരിയാപഥപടിച്ഛന്നം ദുക്ഖലക്ഖണം ദീപേതി, തഥാ ചരണകാലേ ഠാനാദീനമഭാവതോ സബ്ബമേതം ചരണാദിഭേദം ‘‘ഏസാ കായസ്സ ഇഞ്ജനാ’’തി ഭണന്തോ സന്തതിപടിച്ഛന്നം അനിച്ചലക്ഖണം. തായ തായ സാമഗ്ഗിയാ പവത്തായ ‘‘ഏസാ കായസ്സ ഇഞ്ജനാ’’തി ച അത്തപടിക്ഖേപേന ഭണന്തോ അത്തസഞ്ഞാഘനപടിച്ഛന്നം അനത്തലക്ഖണം ദീപേതി.

൧൯൬. ഏവം ലക്ഖണത്തയദീപനേന സുഞ്ഞതകമ്മട്ഠാനം കഥേത്വാ പുന സവിഞ്ഞാണകാവിഞ്ഞാണകഅസുഭദസ്സനത്ഥം ‘‘അട്ഠിനഹാരുസംയുത്തോ’’തി ആരഭി. തസ്സത്ഥോ – യസ്സ ചേസാ കായസ്സ ഇഞ്ജനാ, സ്വായം കായോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ദ്വത്തിംസാകാരവണ്ണനായം വണ്ണസണ്ഠാനദിസോകാസപരിച്ഛേദഭേദേന അബ്യാപാരനയേന ച പകാസിതേഹി സട്ഠാധികേഹി തീഹി അട്ഠിസതേഹി നവഹി ന്ഹാരുസതേഹി ച സംയുത്തത്താ അട്ഠിനഹാരുസംയുത്തോ. തത്ഥേവ പകാസിതേന അഗ്ഗപാദങ്ഗുലിതചാദിനാ തചേന ച നവപേസിസതപ്പഭേദേന ച മംസേന അവലിത്തത്താ തചമംസാവലേപനോ പരമദുഗ്ഗന്ധജേഗുച്ഛപടികൂലോതി വേദിതബ്ബോ. കിഞ്ചേത്ഥ വേദിതബ്ബം സിയാ, യദി ഏസ യാ സാ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ സകലസരീരതോ സംകഡ്ഢിതാ ബദരട്ഠിപ്പമാണാ ഭവേയ്യ, തായ മക്ഖികാപത്തസുഖുമച്ഛവിയാ നീലാദിരങ്ഗജാതേന ഗേഹഭിത്തി വിയ പടിച്ഛന്നോ ന ഭവേയ്യ, അയം പന ഏവം സുഖുമായപി ഛവിയാ കായോ പടിച്ഛന്നോ പഞ്ഞാചക്ഖുവിരഹിതേഹി ബാലപുഥുജ്ജനേഹി യഥാഭൂതം ന ദിസ്സതി. ഛവിരാഗരഞ്ജിതോ ഹിസ്സ പരമജേഗുച്ഛപടികൂലധമ്മസങ്ഖാതോ തചോപി തചപലിവേഠിതം യം തം പഭേദതോ –

‘‘നവപേസിസതാ മംസാ, അവലിത്താ കളേവരേ;

നാനാകിമികുലാകിണ്ണം, മിള്ഹട്ഠാനംവ പൂതികാ’’തി. –

ഏവം വുത്തം നവമംസസതമ്പി, മംസാവലിത്താ യേ തേ –

‘‘നവന്ഹാരുസതാ ഹോന്തി, ബ്യാമമത്തേ കളേവരേ;

ബന്ധന്തി അട്ഠിസങ്ഘാതം, അഗാരമിവ വല്ലിയാ’’തി. –

തേപി, ന്ഹാരുസമുട്ഠിതാനി പടിപാടിയാ അവട്ഠിതാനി പൂതീനി ദുഗ്ഗന്ധാനി തീണി സട്ഠാധികാനി അട്ഠിസതാനിപി യഥാഭൂതം ന ദിസ്സന്തി യതോ അനാദിയിത്വാ തം മക്ഖികാപത്തസുഖുമച്ഛവിം. യാനി പനസ്സ ഛവിരാഗരത്തേന തചേന പലിവേഠിതത്താ സബ്ബലോകസ്സ അപാകടാനി നാനപ്പകാരാനി അബ്ഭന്തരകുണപാനി പരമാസുചിദുഗ്ഗന്ധജേഗുച്ഛനീയപടികൂലാനി, താനിപി പഞ്ഞാചക്ഖുനാ പടിവിജ്ഝിത്വാ ഏവം പസ്സിതബ്ബോ ‘‘അന്തപൂരോ ഉദരപൂരോ…പേ… പിത്തസ്സ ച വസായ ചാ’’തി.

൧൯൭. തത്ഥ അന്തസ്സ പൂരോ അന്തപൂരോ. ഉദരസ്സ പൂരോ ഉദരപൂരോ. ഉദരന്തി ച ഉദരിയസ്സേതം അധിവചനം. തഞ്ഹി ഠാനനാമേന ‘‘ഉദര’’ന്തി വുത്തം. യകനപേളസ്സാതി യകനപിണ്ഡസ്സ. വത്ഥിനോതി മുത്തസ്സ. ഠാനൂപചാരേന പനേതം ‘‘വത്ഥീ’’തി വുത്തം. പൂരോതി അധികാരോ, തസ്മാ യകനപേളസ്സ പൂരോ വത്ഥിനോ പൂരോതി ഏവം യോജേതബ്ബം. ഏസ നയോ ഹദയസ്സാതിആദീസു. സബ്ബാനേവ ചേതാനി അന്താദീനി വണ്ണസണ്ഠാനദിസോകാസപരിച്ഛേദഭേദേന അബ്യാപാരനയേന ച വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തനയവസേനേവ വേദിതബ്ബാനി.

൧൯൯-൨൦൦. ഏവം ഭഗവാ ‘‘ന കിഞ്ചേത്ഥ ഏകമ്പി ഗയ്ഹൂപഗം മുത്താമണിസദിസം അത്ഥി, അഞ്ഞദത്ഥു അസുചിപരിപൂരോവായം കായോ’’തി അബ്ഭന്തരകുണപം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തമേവ അബ്ഭന്തരകുണപം ബഹിനിക്ഖമനകുണപേന പാകടം കത്വാ ദസ്സേന്തോ പുബ്ബേ വുത്തഞ്ച സങ്ഗണ്ഹിത്വാ ‘‘അഥസ്സ നവഹി സോതേഹീ’’തി ഗാഥാദ്വയമാഹ.

തത്ഥ അഥാതി പരിയായന്തരനിദസ്സനം, അപരേനാപി പരിയായേന അസുചിഭാവം പസ്സാതി വുത്തം ഹോതി. അസ്സാതി ഇമസ്സ കായസ്സ. നവഹി സോതേഹീതി ഉഭോഅക്ഖിച്ഛിദ്ദകണ്ണച്ഛിദ്ദനാസാഛിദ്ദമുഖവച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗേഹി. അസുചി സവതീതി സബ്ബലോകപാകടനാനപ്പകാരപരമദുഗ്ഗന്ധജേഗുച്ഛഅസുചിയേവ സവതി, സന്ദതി, പഗ്ഘരതി, ന അഞ്ഞം കിഞ്ചി അഗരുചന്ദനാദിഗന്ധജാതം വാ മണിമുത്താദിരതനജാതം വാ. സബ്ബദാതി തഞ്ച ഖോ സബ്ബദാ രത്തിമ്പി ദിവാപി പുബ്ബണ്ഹേപി സായന്ഹേപി തിട്ഠതോപി ഗച്ഛതോപീതി. കിം തം അസുചീതി ചേ? ‘‘അക്ഖിമ്ഹാ അക്ഖിഗൂഥകോ’’തിആദി. ഏതസ്സ ഹി ദ്വീഹി അക്ഖിച്ഛിദ്ദേഹി അപനീതതചമംസസദിസോ അക്ഖിഗൂഥകോ, കണ്ണച്ഛിദ്ദേഹി രജോജല്ലസദിസോ കണ്ണഗൂഥകോ, നാസാഛിദ്ദേഹി പുബ്ബസദിസാ സിങ്ഘാണികാ ച സവതി, മുഖേന ച വമതി. കിം വമതീതി ചേ? ഏകദാ പിത്തം, യദാ അബദ്ധപിത്തം കുപ്പിതം ഹോതി, തദാ തം വമതീതി അധിപ്പായോ. സേമ്ഹഞ്ചാതി ന കേവലഞ്ച പിത്തം, യമ്പി ഉദരപടലേ ഏകപത്ഥപൂരപ്പമാണം സേമ്ഹം തിട്ഠതി, തമ്പി ഏകദാ വമതി. തം പനേതം വണ്ണാദിതോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൨൦൩-൨൦൪, ൨൧൦-൨൧൧) വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. ‘‘സേമ്ഹഞ്ചാ’’തി ച-സദ്ദേന സേമ്ഹഞ്ച അഞ്ഞഞ്ച ഏവരൂപം ഉദരിയലോഹിതാദിഅസുചിം വമതീതി ദസ്സേതി. ഏവം സത്തഹി ദ്വാരേഹി അസുചിവമനം ദസ്സേത്വാ കാലഞ്ഞൂ പുഗ്ഗലഞ്ഞൂ പരിസഞ്ഞൂ ച ഭഗവാ തദുത്തരി ദ്വേ ദ്വാരാനി വിസേസവചനേന അനാമസിത്വാ അപരേന പരിയായേന സബ്ബസ്മാപി കായാ അസുചിസവനം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കായമ്ഹാ സേദജല്ലികാ’’തി. തത്ഥ സേദജല്ലികാതി സേദോ ച ലോണപടലമലഭേദാ ജല്ലികാ ച, തസ്സ ‘‘സവതി സബ്ബദാ’’തി ഇമിനാ സദ്ധിം സമ്ബന്ധോ.

൨൦൧. ഏവം ഭഗവാ യഥാ നാമ ഭത്തേ പച്ചമാനേ തണ്ഡുലമലഞ്ച ഉദകമലഞ്ച ഫേണേന സദ്ധിം ഉട്ഠഹിത്വാ ഉക്ഖലിമുഖം മക്ഖേത്വാ ബഹി ഗളതി, തഥാ അസിതപീതാദിഭേദേ ആഹാരേ കമ്മജേന അഗ്ഗിനാ പച്ചമാനേ യം അസിതപീതാദിമലം ഉട്ഠഹിത്വാ ‘‘അക്ഖിമ്ഹാ അക്ഖിഗൂഥകോ’’തിആദിനാ ഭേദേന നിക്ഖമന്തം അക്ഖിആദീനി മക്ഖേത്വാ ബഹി ഗളതി, തസ്സാപി വസേന ഇമസ്സ കായസ്സ അസുചിഭാവം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യം ലോകേ ഉത്തമങ്ഗസമ്മതം സീസം അതിവിസിട്ഠഭാവതോ പച്ചേന്താ വന്ദനേയ്യാനമ്പി വന്ദനം ന കരോന്തി, തസ്സാപി നിസ്സാരതായ അസുചിതായ ചസ്സ അസുചിഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘അഥസ്സ സുസിരം സീസ’’ന്തി ഇമം ഗാഥമാഹ.

തത്ഥ സുസിരന്തി ഛിദ്ദം. മത്ഥലുങ്ഗസ്സ പൂരിതന്തി ദധിഭരിതഅലാബുകം വിയ മത്ഥലുങ്ഗഭരിതം. തഞ്ച പനേതം മത്ഥലുങ്ഗം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. സുഭതോ നം മഞ്ഞതി ബാലോതി തമേനം ഏവം നാനാവിധകുണപഭരിതമ്പി കായം ദുച്ചിന്തിതചിന്തീ ബാലോ സുഭതോ മഞ്ഞതി, സുഭം സുചിം ഇട്ഠം കന്തം മനാപന്തി തീഹിപി തണ്ഹാദിട്ഠിമാനമഞ്ഞനാഹി മഞ്ഞതി. കസ്മാ? യസ്മാ അവിജ്ജായ പുരക്ഖതോ ചതുസച്ചപടിച്ഛാദകേന മോഹേന പുരക്ഖതോ, ചോദിതോ, പവത്തിതോ, ‘‘ഏവം ആദിയ, ഏവം അഭിനിവിസ ഏവം മഞ്ഞാഹീ’’തി ഗാഹിതോതി അധിപ്പായോ. പസ്സ യാവ അനത്ഥകരാ ചായം അവിജ്ജാതി.

൨൦൨. ഏവം ഭഗവാ സവിഞ്ഞാണകവസേന അസുഭം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അവിഞ്ഞാണകവസേന ദസ്സേതും, യസ്മാ വാ ചക്കവത്തിരഞ്ഞോപി കായോ യഥാവുത്തകുണപഭരിതോയേവ ഹോതി, തസ്മാ സബ്ബപ്പകാരേനപി സമ്പത്തിഭവേ അസുഭം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി വിപത്തിഭവേ ദസ്സേതും ‘‘യദാ ച സോ മതോ സേതീ’’തി ഗാഥമാഹ.

തസ്സത്ഥോ – സ്വായമേവംവിധോ കായോ യദാ ആയുഉസ്മാവിഞ്ഞാണാപഗമേന മതോ വാതഭരിതഭസ്താ വിയ ഉദ്ധുമാതകോ വണ്ണപരിഭേദേന വിനീലകോ സുസാനസ്മിം നിരത്ഥംവ കലിങ്ഗരം ഛഡ്ഡിതത്താ അപവിദ്ധോ സേതി, അഥ ‘‘ന ദാനിസ്സ പുന ഉട്ഠാനം ഭവിസ്സതീ’’തി ഏകംസതോയേവ അനപേക്ഖാ ഹോന്തി ഞാതയോ. തത്ഥ മതോതി അനിച്ചതം ദസ്സേതി, സേതീതി നിരീഹകത്തം. തദുഭയേന ച ജീവിതബലമദപ്പഹാനേ നിയോജേതി. ഉദ്ധുമാതോതി സണ്ഠാനവിപത്തിം ദസ്സേതി, വിനീലകോതി ഛവിരാഗവിപത്തിം. തദുഭയേന ച രൂപമദപ്പഹാനേ വണ്ണപോക്ഖരതം പടിച്ച മാനപ്പഹാനേ ച നിയോജേതി. അപവിദ്ധോതി ഗഹേതബ്ബാഭാവം ദസ്സേതി, സുസാനസ്മിന്തി അന്തോ അധിവാസേതുമനരഹം ജിഗുച്ഛനീയഭാവം. തദുഭയേനപി ‘‘മമ’’ന്തി ഗാഹസ്സ സുഭസഞ്ഞായ ച പഹാനേ നിയോജേതി. അനപേക്ഖാ ഹോന്തി ഞാതയോതി പടികിരിയാഭാവം ദസ്സേതി, തേന ച പരിവാരമദപ്പഹാനേ നിയോജേതി.

൨൦൩. ഏവമിമായ ഗാഥായ അപരിഭിന്നാവിഞ്ഞാണകവസേന അസുഭം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പരിഭിന്നവസേനാപി ദസ്സേതും ‘‘ഖാദന്തി ന’’ന്തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ യേ ചഞ്ഞേതി യേ ച അഞ്ഞേപി കാകകുലലാദയോ കുണപഭക്ഖാ പാണിനോ സന്തി, തേപി നം ഖാദന്തീതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനമേവ.

൨൦൪. ഏവം ‘‘ചരം വാ’’തിആദിനാ നയേന സുഞ്ഞതകമ്മട്ഠാനവസേന, ‘‘അട്ഠിനഹാരുസംയുത്തോ’’തിആദിനാ സവിഞ്ഞാണകാസുഭവസേന ‘‘യദാ ച സോ മതോ സേതീ’’തിആദിനാ അവിഞ്ഞാണകാസുഭവസേന കായം ദസ്സേത്വാ ഏവം നിച്ചസുഖത്തഭാവസുഞ്ഞേ ഏകന്തഅസുഭേ ചാപി കായസ്മിം ‘‘സുഭതോ നം മഞ്ഞതി ബാലോ, അവിജ്ജായ പുരക്ഖതോ’’തി ഇമിനാ ബാലസ്സ വുത്തിം പകാസേത്വാ അവിജ്ജാമുഖേന ച വട്ടം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തത്ഥ പണ്ഡിതസ്സ വുത്തിം പരിഞ്ഞാമുഖേന ച വിവട്ടം ദസ്സേതും ‘‘സുത്വാന ബുദ്ധവചന’’ന്തി ആരഭി.

തത്ഥ സുത്വാനാതി യോനിസോ നിസാമേത്വാ. ബുദ്ധവചനന്തി കായവിച്ഛന്ദനകരം ബുദ്ധവചനം. ഭിക്ഖൂതി സേക്ഖോ വാ പുഥുജ്ജനോ വാ. പഞ്ഞാണവാതി പഞ്ഞാണം വുച്ചതി വിപസ്സനാ അനിച്ചാദിപ്പകാരേസു പവത്തത്താ, തായ സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ. ഇധാതി സാസനേ. സോ ഖോ നം പരിജാനാതീതി സോ ഇമം കായം തീഹി പരിഞ്ഞാഹി പരിജാനാതി. കഥം? യഥാ നാമ കുസലോ വാണിജോ ഇദഞ്ചിദഞ്ചാതി ഭണ്ഡം ഓലോകേത്വാ ‘‘ഏത്തകേന ഗഹിതേ ഏത്തകോ നാമ ഉദയോ ഭവിസ്സതീ’’തി തുലയിത്വാ തഥാ കത്വാ പുന സഉദയം മൂലം ഗണ്ഹന്തോ തം ഭണ്ഡം ഛഡ്ഡേതി, ഏവമേവം ‘‘അട്ഠിന്ഹാരുആദയോ ഇമേ കേസലോമാദയോ ചാ’’തി ഞാണചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തോ ഞാതപരിഞ്ഞായ പരിജാനാതി, ‘‘അനിച്ചാ ഏതേ ധമ്മാ ദുക്ഖാ അനത്താ’’തി തുലയന്തോ തീരണപരിഞ്ഞായ പരിജാനാതി, ഏവം തീരയിത്വാ അരിയമഗ്ഗം പാപുണന്തോ തത്ഥ ഛന്ദരാഗപ്പഹാനേന പഹാനപരിഞ്ഞായ പരിജാനാതി. സവിഞ്ഞാണകാവിഞ്ഞാണകഅസുഭവസേന വാ പസ്സന്തോ ഞാതപരിഞ്ഞായ പരിജാനാതി, അനിച്ചാദിവസേന പസ്സന്തോ തീരണപരിഞ്ഞായ, അരഹത്തമഗ്ഗേന തതോ ഛന്ദരാഗം അപകഡ്ഢിത്വാ തം പജഹന്തോ പഹാനപരിഞ്ഞായ പരിജാനാതി.

കസ്മാ സോ ഏവം പരിജാനാതീതി ചേ? യഥാഭൂതഞ്ഹി പസ്സതി, യസ്മാ യഥാഭൂതം പസ്സതീതി അത്ഥോ. ‘‘പഞ്ഞാണവാ’’തിആദിനാ ഏവ ച ഏതസ്മിം അത്ഥേ സിദ്ധേ യസ്മാ ബുദ്ധവചനം സുത്വാ തസ്സ പഞ്ഞാണവത്തം ഹോതി, യസ്മാ ച സബ്ബജനസ്സ പാകടോപായം കായോ അസുത്വാ ബുദ്ധവചനം ന സക്കാ പരിജാനിതും, തസ്മാ തസ്സ ഞാണഹേതും ഇതോ ബാഹിരാനം ഏവം ദട്ഠും അസമത്ഥതഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘സുത്വാന ബുദ്ധവചന’’ന്തി ആഹ. നന്ദാഭിക്ഖുനിം തഞ്ച വിപല്ലത്ഥചിത്തം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ ദേസനാപവത്തിതോ അഗ്ഗപരിസതോ തപ്പടിപത്തിപ്പത്താനം ഭിക്ഖുഭാവദസ്സനതോ ച ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി ആഹ.

൨൦൫. ഇദാനി ‘‘യഥാഭൂതഞ്ഹി പസ്സതീ’’തി ഏത്ഥ യഥാ പസ്സന്തോ യഥാഭൂതം പസ്സതി, തം ദസ്സേതും ആഹ ‘‘യഥാ ഇദം തഥാ ഏതം, യഥാ ഏതം തഥാ ഇദ’’ന്തി. തസ്സത്ഥോ – യഥാ ഇദം സവിഞ്ഞാണകാസുഭം ആയുഉസ്മാവിഞ്ഞാണാനം അനപഗമാ ചരതി, തിട്ഠതി, നിസീദതി, സയതി; തഥാ ഏതം ഏതരഹി സുസാനേ സയിതം അവിഞ്ഞാണകമ്പി പുബ്ബേ തേസം ധമ്മാനം അനപഗമാ അഹോസി. യഥാ ച ഏതം ഏതരഹി മതസരീരം തേസം ധമ്മാനം അപഗമാ ന ചരതി, ന തിട്ഠതി, ന നിസീദതി, ന സേയ്യം കപ്പേതി, തഥാ ഇദം സവിഞ്ഞാണകമ്പി തേസം ധമ്മാനം അപഗമാ ഭവിസ്സതി. യഥാ ച ഇദം സവിഞ്ഞാണകം ഏതരഹി ന സുസാനേ മതം സേതി, ന ഉദ്ധുമാതകാദിഭാവമുപഗതം, തഥാ ഏതം ഏതരഹി മതസരീരമ്പി പുബ്ബേ അഹോസി. യഥാ പനേതം ഏതരഹി അവിഞ്ഞാണകാസുഭം മതം സുസാനേ സേതി, ഉദ്ധുമാതകാദിഭാവഞ്ച ഉപഗതം, തഥാ ഇദം സവിഞ്ഞാണകമ്പി ഭവിസ്സതീതി.

തത്ഥ യഥാ ഇദം തഥാ ഏതന്തി അത്തനാ മതസ്സ സരീരസ്സ സമാനഭാവം കരോന്തോ ബാഹിരേ ദോസം പജഹതി. യഥാ ഏതം തഥാ ഇദന്തി മതസരീരേന അത്തനോ സമാനഭാവം കരോന്തോ അജ്ഝത്തികേ രാഗം പജഹതി. യേനാകാരേന ഉഭയം സഭം കരോതി, തം പജാനന്തോ ഉഭയത്ഥ മോഹം പജഹതി. ഏവം യഥാഭൂതദസ്സനേന പുബ്ബഭാഗേയേവ അകുസലമൂലപ്പഹാനം സാധേത്വാ, യസ്മാ ഏവം പടിപന്നോ ഭിക്ഖു അനുപുബ്ബേന അരഹത്തമഗ്ഗം പത്വാ സബ്ബം ഛന്ദരാഗം വിരാജേതും സമത്ഥോ ഹോതി, തസ്മാ ആഹ ‘‘അജ്ഝത്തഞ്ച ബഹിദ്ധാ ച, കായേ ഛന്ദം വിരാജയേ’’തി. ഏവം പടിപന്നോ ഭിക്ഖു അനുപുബ്ബേനാതി പാഠസേസോ.

൨൦൬. ഏവം സേക്ഖഭൂമിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അസേക്ഖഭൂമിം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഛന്ദരാഗവിരത്തോ സോ’’തി. തസ്സത്ഥോ – സോ ഭിക്ഖു അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന പഞ്ഞാണവാ മഗ്ഗാനന്തരം ഫലം പാപുണാതി, അഥ സബ്ബസോ ഛന്ദരാഗസ്സ പഹീനത്താ ‘‘ഛന്ദരാഗവിരത്തോ’’തി ച, മരണാഭാവേന പണീതട്ഠേന വാ അമതം സബ്ബസങ്ഖാരവൂപസമനതോ സന്തിം തണ്ഹാസങ്ഖാതവാനാഭാവതോ നിബ്ബാനം, ചവനാഭാവതോ അച്ചുതന്തി സംവണ്ണിതം പദമജ്ഝഗാതി ച വുച്ചതി. അഥ വാ സോ ഭിക്ഖു അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന പഞ്ഞാണവാ മഗ്ഗാനന്തരഫലേ ഠിതോ ഛന്ദരാഗവിരത്തോ നാമ ഹോതി, വുത്തപ്പകാരഞ്ച പദമജ്ഝഗാതി വേദിതബ്ബോ. തേന ‘‘ഇദമസ്സ പഹീനം, ഇദഞ്ചാനേന ലദ്ധ’’ന്തി ദീപേതി.

൨൦൭-൨൦൮. ഏവം സവിഞ്ഞാണകാവിഞ്ഞാണകവസേന അസുഭകമ്മട്ഠാനം സഹ നിപ്ഫത്തിയാ കഥേത്വാ പുന സങ്ഖേപദേസനായ ഏവം മഹതോ ആനിസംസസ്സ അന്തരായകരം പമാദവിഹാരം ഗരഹന്തോ ‘‘ദ്വിപാദകോയ’’ന്തി ഗാഥാദ്വയമാഹ. തത്ഥ കിഞ്ചാപി അപാദകാദയോപി കായാ അസുചീയേവ, ഇധാധികാരവസേന പന ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേന വാ, യസ്മാ വാ അഞ്ഞേ അസുചിഭൂതാപി കായാ ലോണമ്ബിലാദീഹി അഭിസങ്ഖരിത്വാ മനുസ്സാനം ഭോജനേപി ഉപനീയന്തി, ന ത്വേവ മനുസ്സകായോ, തസ്മാ അസുചിതരഭാവമസ്സ ദസ്സേന്തോപി ‘‘ദ്വിപാദകോ’’തി ആഹ.

അയന്തി മനുസ്സകായം ദസ്സേതി. ദുഗ്ഗന്ധോ പരിഹീരതീതി ദുഗ്ഗന്ധോ സമാനോ പുപ്ഫഗന്ധാദീഹി അഭിസങ്ഖരിത്വാ പരിഹീരതി. നാനാകുണപപരിപൂരോതി കേസാദിഅനേകപ്പകാരകുണപഭരിതോ. വിസ്സവന്തോ തതോ തതോതി പുപ്ഫഗന്ധാദീഹി പടിച്ഛാദേതും ഘടേന്താനമ്പി തം വായാമം നിപ്ഫലം കത്വാ നവഹി ദ്വാരേഹി ഖേളസിങ്ഘാണികാദീനി, ലോമകൂപേഹി ച സേദജല്ലികം വിസ്സവന്തോയേവ. തത്ഥ ദാനി പസ്സഥ – ഏതാദിസേന കായേന യോ പുരിസോ വാ ഇത്ഥീ വാ കോചി ബാലോ മഞ്ഞേ ഉണ്ണമേതവേ തണ്ഹാദിട്ഠിമാനമഞ്ഞനാഹി ‘‘അഹ’’ന്തി വാ ‘‘മമ’’ന്തി വാ ‘‘നിച്ചോ’’തി വാതിആദിനാ നയേന യോ ഉണ്ണമിതും മഞ്ഞേയ്യ, പരം വാ ജാതിആദീഹി അവജാനേയ്യ അത്താനം ഉച്ചേ ഠാനേ ഠപേന്തോ, കിമഞ്ഞത്ര അദസ്സനാ ഠപേത്വാ അരിയമഗ്ഗേന അരിയസച്ചദസ്സനാഭാവം കിമഞ്ഞം തസ്സ ഏവം ഉണ്ണമാവജാനനകാരണം സിയാതി.

ദേസനാപരിയോസാനേ നന്ദാ ഭിക്ഖുനീ സംവേഗമാപാദി – ‘‘അഹോ വത രേ, അഹം ബാലാ, യാ മംയേവ ആരബ്ഭ ഏവം വിവിധധമ്മദേസനാപവത്തകസ്സ ഭഗവതോ ഉപട്ഠാനം നാഗമാസി’’ന്തി. ഏവം സംവിഗ്ഗാ ച തമേവ ധമ്മദേസനം സമന്നാഹരിത്വാ തേനേവ കമ്മട്ഠാനേന കതിപയദിവസബ്ഭന്തരേ അരഹത്തം സച്ഛാകാസി. ദുതിയട്ഠാനേപി കിര ദേസനാപരിയോസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, സിരിമാ ദേവകഞ്ഞാ അനാഗാമിഫലം പത്താ, സോ ച ഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹീതി.

പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ

സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ വിജയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨. മുനിസുത്തവണ്ണനാ

൨൦൯. സന്ഥവാതോ ഭയം ജാതന്തി മുനിസുത്തം. കാ ഉപ്പത്തി? ന സബ്ബസ്സേവ സുത്തസ്സ ഏകാ ഉപ്പത്തി, അപിചേത്ഥ ആദിതോ താവ ചതുന്നം ഗാഥാനം അയമുപ്പത്തി – ഭഗവതി കിര സാവത്ഥിയം വിഹരന്തേ ഗാമകാവാസേ അഞ്ഞതരാ ദുഗ്ഗതിത്ഥീ മതപതികാ പുത്തം ഭിക്ഖൂസു പബ്ബാജേത്വാ അത്തനാപി ഭിക്ഖുനീസു പബ്ബജി. തേ ഉഭോപി സാവത്ഥിയം വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ അഭിണ്ഹം അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ദസ്സനകാമാ അഹേസും. മാതാ കിഞ്ചി ലഭിത്വാ പുത്തസ്സ ഹരതി, പുത്തോപി മാതു. ഏവം സായമ്പി പാതോപി അഞ്ഞമഞ്ഞം സമാഗന്ത്വാ ലദ്ധം ലദ്ധം സംവിഭജമാനാ, സമ്മോദമാനാ, സുഖദുക്ഖം പുച്ഛമാനാ, നിരാസങ്കാ അഹേസും. തേസം ഏവം അഭിണ്ഹദസ്സനേന സംസഗ്ഗോ ഉപ്പജ്ജി, സംസഗ്ഗാ വിസ്സാസോ, വിസ്സാസാ ഓതാരോ, രാഗേന ഓതിണ്ണചിത്താനം പബ്ബജിതസഞ്ഞാ ച മാതുപുത്തസഞ്ഞാ ച അന്തരധായി. തതോ മരിയാദവീതിക്കമം കത്വാ അസദ്ധമ്മം പടിസേവിംസു, അയസപ്പത്താ ച വിബ്ഭമിത്വാ അഗാരമജ്ഝേ വസിംസു. ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ആരോചേസും. ‘‘കിം നു സോ, ഭിക്ഖവേ, മോഘപുരിസോ മഞ്ഞതി ന മാതാ പുത്തേ സാരജ്ജതി, പുത്തോ വാ പന മാതരീ’’തി ഗരഹിത്വാ ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകരൂപമ്പി സമനുപസ്സാമീ’’തിആദിനാ (അ. നി. ൫.൫൫) അവസേസസുത്തേനപി ഭിക്ഖൂ സംവേജേത്വാ ‘‘തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ –

‘‘വിസം യഥാ ഹലാഹലം, തേലം പക്കുഥിതം യഥാ;

തമ്ബലോഹവിലീനംവ, മാതുഗാമം വിവജ്ജയേ’’തി ച. –

വത്വാ പുന ഭിക്ഖൂനം ധമ്മദേസനത്ഥം – ‘‘സന്ഥവാതോ ഭയം ജാത’’ന്തി ഇമാ അത്തുപനായികാ ചതസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി.

തത്ഥ സന്ഥവോ തണ്ഹാദിട്ഠിമിത്തഭേദേന തിവിധോതി പുബ്ബേ വുത്തോ. ഇധ തണ്ഹാദിട്ഠിസന്ഥവോ അധിപ്പേതോ. തം സന്ധായ ഭഗവാ ആഹ – ‘‘പസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ, യഥാ ഇദം തസ്സ മോഘപുരിസസ്സ സന്ഥവാതോ ഭയം ജാത’’ന്തി. തഞ്ഹി തസ്സ അഭിണ്ഹദസ്സനകാമതാദിതണ്ഹായ ബലവകിലേസഭയം ജാതം, യേന സണ്ഠാതും അസക്കോന്തോ മാതരി വിപ്പടിപജ്ജി. അത്താനുവാദാദികം വാ മഹാഭയം, യേന സാസനം ഛഡ്ഡേത്വാ വിബ്ഭന്തോ. നികേതാതി ‘‘രൂപനിമിത്തനികേതവിസാരവിനിബന്ധാ ഖോ, ഗഹപതി, ‘നികേതസാരീ’തി വുച്ചതീ’’തിആദിനാ (സം. നി. ൩.൩) നയേന വുത്താ ആരമ്മണപ്പഭേദാ. ജായതേ രജോതി രാഗദോസമോഹരജോ ജായതേ. കിം വുത്തം ഹോതി? ന കേവലഞ്ച തസ്സ സന്ഥവാതോ ഭയം ജാതം, അപിച ഖോ പന യദേതം കിലേസാനം നിവാസട്ഠേന സാസവാരമ്മണം ‘‘നികേത’’ന്തി വുച്ചതി, ഇദാനിസ്സ ഭിന്നസംവരത്താ അതിക്കന്തമരിയാദത്താ സുട്ഠുതരം തതോ നികേതാ ജായതേ രജോ, യേന സംകിലിട്ഠചിത്തോ അനയബ്യസനം പാപുണിസ്സതി. അഥ വാ പസ്സഥ, ഭിക്ഖവേ, യഥാ ഇദം തസ്സ മോഘപുരിസസ്സ സന്ഥവാതോ ഭയം ജാതം, യഥാ ച സബ്ബപുഥുജ്ജനാനം നികേതാ ജായതേ രജോതി ഏവമ്പേതം പദദ്വയം യോജേതബ്ബം.

സബ്ബഥാ പന ഇമിനാ പുരിമദ്ധേന ഭഗവാ പുഥുജ്ജനദസ്സനം ഗരഹിത്വാ അത്തനോ ദസ്സനം പസംസന്തോ ‘‘അനികേത’’ന്തി പച്ഛിമദ്ധമാഹ. തത്ഥ യഥാവുത്തനികേതപടിക്ഖേപേന അനികേതം, സന്ഥവപടിക്ഖേപേന ച അസന്ഥവം വേദിതബ്ബം. ഉഭയമ്പേതം നിബ്ബാനസ്സാധിവചനം. ഏതം വേ മുനിദസ്സനന്തി ഏതം അനികേതമസന്ഥവം ബുദ്ധമുനിനാ ദിട്ഠന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ വേതി വിമ്ഹയത്ഥേ നിപാതോ ദട്ഠബ്ബോ. തേന ച യം നാമ നികേതസന്ഥവവസേന മാതാപുത്തേസു വിപ്പടിപജ്ജമാനേസു അനികേതമസന്ഥവം, ഏതം മുനിനാ ദിട്ഠം അഹോ അബ്ഭുതന്തി അയമധിപ്പായോ സിദ്ധോ ഹോതി. അഥ വാ മുനിനോ ദസ്സനന്തിപി മുനിദസ്സനം, ദസ്സനം നാമ ഖന്തി രുചി, ഖമതി ചേവ രുച്ചതി ചാതി അത്ഥോ.

൨൧൦. ദുതിയഗാഥായ യോ ജാതമുച്ഛിജ്ജാതി യോ കിസ്മിഞ്ചിദേവ വത്ഥുസ്മിം ജാതം ഭൂതം നിബ്ബത്തം കിലേസം യഥാ ഉപ്പന്നാകുസലപ്പഹാനം ഹോതി, തഥാ വായമന്തോ തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം പുന അനിബ്ബത്തനവസേന ഉച്ഛിന്ദിത്വാ യോ അനാഗതോപി കിലേസോ തഥാരൂപപ്പച്ചയസമോധാനേ നിബ്ബത്തിതും അഭിമുഖീഭൂതത്താ വത്തമാനസമീപേ വത്തമാനലക്ഖണേന ‘‘ജായന്തോ’’തി വുച്ചതി, തഞ്ച ന രോപയേയ്യ ജായന്തം, യഥാ അനുപ്പന്നാകുസലാനുപ്പാദോ ഹോതി, തഥാ വായമന്തോ ന നിബ്ബത്തേയ്യാതി അത്ഥോ. കഥഞ്ച ന നിബ്ബത്തേയ്യ? അസ്സ നാനുപ്പവേച്ഛേ, യേന പച്ചയേന സോ നിബ്ബത്തേയ്യ തം നാനുപ്പവേസേയ്യ ന സമോധാനേയ്യ. ഏവം സമ്ഭാരവേകല്ലകരണേന തം ന രോപയേയ്യ ജായന്തം. അഥ വാ യസ്മാ മഗ്ഗഭാവനായ അതീതാപി കിലേസാ ഉച്ഛിജ്ജന്തി ആയതിം വിപാകാഭാവേന വത്തമാനാപി ന രോപീയന്തി തദഭാവേന, അനാഗതാപി ചിത്തസന്തതിം നാനുപ്പവേസീയന്തി ഉപ്പത്തിസാമത്ഥിയവിഘാതേന, തസ്മാ യോ അരിയമഗ്ഗഭാവനായ ജാതമുച്ഛിജ്ജ ന രോപയേയ്യ ജായന്തം, അനാഗതമ്പി ചസ്സ ജായന്തസ്സ നാനുപ്പവേച്ഛേ, തമാഹു ഏകം മുനിനം ചരന്തം, സോ ച അദ്ദക്ഖി സന്തിപദം മഹേസീതി ഏവമ്പേത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഏകന്തനിക്കിലേസതായ ഏകം, സേട്ഠട്ഠേന വാ ഏകം. മുനിനന്തി മുനിം, മുനീസു വാ ഏകം. ചരന്തന്തി സബ്ബാകാരപരിപൂരായ ലോകത്ഥചരിയായ അവസേസചരിയാഹി ച ചരന്തം. അദ്ദക്ഖീതി അദ്ദസ. സോതി യോ ജാതമുച്ഛിജ്ജ അരോപനേ അനനുപ്പവേസനേ ച സമത്ഥതായ ‘‘ന രോപയേയ്യ ജായന്തമസ്സ നാനുപ്പവേച്ഛേ’’തി വുത്തോ ബുദ്ധമുനി. സന്തിപദന്തി സന്തികോട്ഠാസം, ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഗതവിപസ്സനാനിബ്ബാനഭേദാസു തീസു സമ്മുതിസന്തി, തദങ്ഗസന്തി, അച്ചന്തസന്തീസു സേട്ഠം ഏവം അനുപസന്തേ ലോകേ അച്ചന്തസന്തിം അദ്ദസ മഹേസീതി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൨൧൧. തതിയഗാഥായ സങ്ഖായാതി ഗണയിത്വാ, പരിച്ഛിന്ദിത്വാ വീമംസിത്വാ യഥാഭൂതതോ ഞത്വാ, ദുക്ഖപരിഞ്ഞായ പരിജാനിത്വാതി അത്ഥോ. വത്ഥൂനീതി യേസു ഏവമയം ലോകോ സജ്ജതി, താനി ഖന്ധായതനധാതുഭേദാനി കിലേസട്ഠാനാനി. പമായ ബീജന്തി യം തേസം വത്ഥൂനം ബീജം അഭിസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണം, തം പമായ ഹിംസിത്വാ, ബാധിത്വാ, സമുച്ഛേദപ്പഹാനേന പജഹിത്വാതി അത്ഥോ. സിനേഹമസ്സ നാനുപ്പവേച്ഛേതി യേന തണ്ഹാദിട്ഠിസിനേഹേന സിനേഹിതം തം ബീജം ആയതിം പടിസന്ധിവസേന തം യഥാവുത്തം വത്ഥുസസ്സം വിരുഹേയ്യ, തം സിനേഹമസ്സ നാനുപ്പവേച്ഛേ, തപ്പടിപക്ഖായ മഗ്ഗഭാവനായ തം നാനുപ്പവേസേയ്യാതി അത്ഥോ. സ വേ മുനി ജാതിഖയന്തദസ്സീതി സോ ഏവരൂപോ ബുദ്ധമുനി നിബ്ബാനസച്ഛികിരിയായ ജാതിയാ ച മരണസ്സ ച അന്തഭൂതസ്സ നിബ്ബാനസ്സ ദിട്ഠത്താ ജാതിക്ഖയന്തദസ്സീ തക്കം പഹായ ന ഉപേതി സങ്ഖം. ഇമായ ചതുസച്ചഭാവനായ നവപ്പഭേദമ്പി അകുസലവിതക്കം പഹായ സഉപാദിസേസനിബ്ബാനധാതും പത്വാ ലോകത്ഥചരിയം കരോന്തോ അനുപുബ്ബേന ചരിമവിഞ്ഞാണക്ഖയാ അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതുപ്പത്തിയാ ‘‘ദേവോ വാ മനുസ്സോ വാ’’തി ന ഉപേതി സങ്ഖം. അപരിനിബ്ബുതോ ഏവ വാ യഥാ കാമവിതക്കാദിനോ വിതക്കസ്സ അപ്പഹീനത്താ ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ രത്തോ’’തി വാ ‘‘ദുട്ഠോ’’തി വാ സങ്ഖം ഉപേതി, ഏവം തക്കം പഹായ ന ഉപേതി സങ്ഖന്തി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

൨൧൨. ചതുത്ഥഗാഥായ അഞ്ഞായാതി അനിച്ചാദിനയേന ജാനിത്വാ. സബ്ബാനീതി അനവസേസാനി, നിവേസനാനീതി കാമഭവാദികേ ഭവേ. നിവസന്തി ഹി തേസു സത്താ, തസ്മാ ‘‘നിവേസനാനീ’’തി വുച്ചന്തി. അനികാമയം അഞ്ഞതരമ്പി തേസന്തി ഏവം ദിട്ഠാദീനവത്താ തേസം നിവേസനാനം ഏകമ്പി അപത്ഥേന്തോ സോ ഏവരൂപോ ബുദ്ധമുനി മഗ്ഗഭാവനാബലേന തണ്ഹാഗേധസ്സ വിഗതത്താ വീതഗേധോ, വീതഗേധത്താ ഏവ ച അഗിദ്ധോ, ന യഥാ ഏകേ അവീതഗേധാ ഏവ സമാനാ ‘‘അഗിദ്ധമ്ഹാ’’തി പടിജാനന്തി, ഏവം. നായൂഹതീതി തസ്സ തസ്സ നിവേസനസ്സ നിബ്ബത്തകം കുസലം വാ അകുസലം വാ ന കരോതി. കിം കാരണാ? പാരഗതോ ഹി ഹോതി, യസ്മാ ഏവരൂപോ സബ്ബനിവേസനാനം പാരം നിബ്ബാനം ഗതോ ഹോതീതി അത്ഥോ.

ഏവം പഠമഗാഥായ പുഥുജ്ജനദസ്സനം ഗരഹിത്വാ അത്തനോ ദസ്സനം പസംസന്തോ ദുതിയഗാഥായ യേഹി കിലേസേഹി പുഥുജ്ജനോ അനുപസന്തോ ഹോതി, തേസം അഭാവേന അത്തനോ സന്തിപദാധിഗമം പസംസന്തോ തതിയഗാഥായ യേസു വത്ഥൂസു പുഥുജ്ജനോ തക്കം അപ്പഹായ തഥാ തഥാ സങ്ഖം ഉപേതി, തേസു ചതുസച്ചഭാവനായ തക്കം പഹായ അത്തനോ സങ്ഖാനുപഗമനം പസംസന്തോ ചതുത്ഥഗാഥായ ആയതിമ്പി യാനി നിവേസനാനി കാമയമാനോ പുഥുജ്ജനോ ഭവതണ്ഹായ ആയൂഹതി, തേസു തണ്ഹാഭാവേന അത്തനോ അനായൂഹനം പസംസന്തോ ചതൂഹി ഗാഥാഹി അരഹത്തനികൂടേനേവ ഏകട്ഠുപ്പത്തികം ദേസനം നിട്ഠാപേസി.

൨൧൩. സബ്ബാഭിഭുന്തി കാ ഉപ്പത്തി? മഹാപുരിസോ മഹാഭിനിക്ഖമനം കത്വാ അനുപുബ്ബേന സബ്ബഞ്ഞുതം പത്വാ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനത്ഥായ ബാരാണസിം ഗച്ഛന്തോ ബോധിമണ്ഡസ്സ ച ഗയായ ച അന്തരേ ഉപകേനാജീവകേന സമാഗച്ഛി. തേന ച ‘‘വിപ്പസന്നാനി ഖോ തേ, ആവുസോ, ഇന്ദ്രിയാനീ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൨൮൫; മഹാവ. ൧൧) നയേന പുട്ഠോ ‘‘സബ്ബാഭിഭൂ’’തിആദീനി ആഹ. ഉപകോ ‘‘ഹുപേയ്യാവുസോ’’തി വത്വാ, സീസം ഓകമ്പേത്വാ, ഉമ്മഗ്ഗം ഗഹേത്വാ പക്കാമി. അനുക്കമേന ച വങ്കഹാരജനപദേ അഞ്ഞതരം മാഗവികഗാമം പാപുണി. തമേനം മാഗവികജേട്ഠകോ ദിസ്വാ – ‘‘അഹോ അപ്പിച്ഛോ സമണോ വത്ഥമ്പി ന നിവാസേതി, അയം ലോകേ അരഹാ’’തി ഘരം നേത്വാ മംസരസേന പരിവിസിത്വാ ഭുത്താവിഞ്ച നം സപുത്തദാരോ വന്ദിത്വാ ‘‘ഇധേവ, ഭന്തേ, വസഥ, അഹം പച്ചയേന ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി നിമന്തേത്വാ, വസനോകാസം കത്വാ അദാസി. സോ തത്ഥ വസതി.

മാഗവികോ ഗിമ്ഹകാലേ ഉദകസമ്പന്നേ സീതലേ പദേസേ ചരിതും ദൂരം അപക്കന്തേസു മിഗേസു തത്ഥ ഗച്ഛന്തോ ‘‘അമ്ഹാകം അരഹന്തം സക്കച്ചം ഉപട്ഠഹസ്സൂ’’തി ഛാവം നാമ ധീതരം ആണാപേത്വാ അഗമാസി സദ്ധിം പുത്തഭാതുകേഹി. സാ ചസ്സ ധീതാ ദസ്സനീയാ ഹോതി കോട്ഠാസസമ്പന്നാ. ദുതിയദിവസേ ഉപകോ ഘരം ആഗതോ തം ദാരികം സബ്ബം ഉപചാരം കത്വാ, പരിവിസിതും ഉപഗതം ദിസ്വാ, രാഗേന അഭിഭൂതോ ഭുഞ്ജിതുമ്പി അസക്കോന്തോ ഭാജനേന ഭത്തം ആദായ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ, ഭത്തം ഏകമന്തേ നിക്ഖിപിത്വാ – ‘‘സചേ ഛാവം ലഭാമി, ജീവാമി, നോ ചേ, മരാമീ’’തി നിരാഹാരോ സയി. സത്തമേ ദിവസേ മാഗവികോ ആഗന്ത്വാ ധീതരം ഉപകസ്സ പവത്തിം പുച്ഛി. സാ – ‘‘ഏകദിവസമേവ ആഗന്ത്വാ പുന നാഗതപുബ്ബോ’’തി ആഹ. മാഗവികോ ‘‘ആഗതവേസേനേവ നം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി തങ്ഖണഞ്ഞേവ ഗന്ത്വാ – ‘‘കിം, ഭന്തേ, അഫാസുക’’ന്തി പാദേ പരാമസന്തോ പുച്ഛി. ഉപകോ നിത്ഥുനന്തോ പരിവത്തതിയേവ. സോ ‘‘വദ, ഭന്തേ, യം മയാ സക്കാ കാതും, സബ്ബം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ഉപകോ – ‘‘സചേ ഛാവം ലഭാമി, ജീവാമി, നോ ചേ, ഇധേവ മരണം സേയ്യോ’’തി ആഹ. ‘‘ജാനാസി പന, ഭന്തേ, കിഞ്ചി സിപ്പ’’ന്തി? ‘‘ന ജാനാമീ’’തി. ‘‘ന, ഭന്തേ, കിഞ്ചി സിപ്പം അജാനന്തേന സക്കാ ഘരാവാസം അധിട്ഠാതു’’ന്തി? സോ ആഹ – ‘‘നാഹം കിഞ്ചി സിപ്പം ജാനാമി, അപിച തുമ്ഹാകം മംസഹാരകോ ഭവിസ്സാമി, മംസഞ്ച വിക്കിണിസ്സാമീ’’തി. മാഗവികോപി ‘‘അമ്ഹാകം ഏതദേവ രുച്ചതീ’’തി ഉത്തരസാടകം ദത്വാ, ഘരം ആനേത്വാ ധീതരം അദാസി. തേസം സംവാസമന്വായ പുത്തോ വിജായി. സുഭദ്ദോതിസ്സ നാമം അകംസു. ഛാവാ പുത്തതോസനഗീതേന ഉപകം ഉപ്പണ്ഡേസി. സോ തം അസഹന്തോ ‘‘ഭദ്ദേ, അഹം അനന്തജിനസ്സ സന്തികം ഗച്ഛാമീ’’തി മജ്ഝിമദേസാഭിമുഖോ പക്കാമി.

ഭഗവാ ച തേന സമയേന സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനമഹാവിഹാരേ. അഥ ഖോ ഭഗവാ പടികച്ചേവ ഭിക്ഖൂ ആണാപേസി – ‘‘യോ, ഭിക്ഖവേ, അനന്തജിനോതി പുച്ഛമാനോ ആഗച്ഛതി, തസ്സ മം ദസ്സേയ്യാഥാ’’തി. ഉപകോപി ഖോ അനുപുബ്ബേനേവ സാവത്ഥിം ആഗന്ത്വാ വിഹാരമജ്ഝേ ഠത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം വിഹാരേ മമ സഹായോ അനന്തജിനോ നാമ അത്ഥി, സോ കുഹിം വസതീ’’തി പുച്ഛി. തം ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ സന്തികം നയിംസു. ഭഗവാ തസ്സാനുരൂപം ധമ്മം ദേസേസി. സോ ദേസനാപരിയോസാനേ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠാസി. ഭിക്ഖൂ തസ്സ പുബ്ബപ്പവത്തിം സുത്വാ കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘ഭഗവാ പഠമം നിസ്സിരികസ്സ നഗ്ഗസമണസ്സ ധമ്മം ദേസേസീ’’തി. ഭഗവാ തം കഥാസമുട്ഠാനം വിദിത്വാ ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമ്മ തങ്ഖണാനുരൂപേന പാടിഹാരിയേന ബുദ്ധാസനേ നിസീദിത്വാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി? തേ സബ്ബം കഥേസും. തതോ ഭഗവാ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ അഹേതുഅപ്പച്ചയാ ധമ്മം ദേസേതി, നിമ്മലാ തഥാഗതസ്സ ധമ്മദേസനാ, ന സക്കാ തത്ഥ ദോസം ദട്ഠും. തേന, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മദേസനൂപനിസ്സയേന ഉപകോ ഏതരഹി അനാഗാമീ ജാതോ’’തി വത്വാ അത്തനോ ദേസനാമലാഭാവദീപികം ഇമം ഗാഥമഭാസി.

തസ്സത്ഥോ – സാസവേസു സബ്ബഖന്ധായതനധാതൂസു ഛന്ദരാഗപ്പഹാനേന തേഹി അനഭിഭൂതത്താ സയഞ്ച തേ ധമ്മേ സബ്ബേ അഭിഭുയ്യ പവത്തത്താ സബ്ബാഭിഭും. തേസഞ്ച അഞ്ഞേസഞ്ച സബ്ബധമ്മാനം സബ്ബാകാരേന വിദിതത്താ സബ്ബവിദും. സബ്ബധമ്മദേസനസമത്ഥായ സോഭനായ മേധായ സമന്നാഗതത്താ സുമേധം. യേസം തണ്ഹാദിട്ഠിലേപാനം വസേന സാസവഖന്ധാദിഭേദേസു സബ്ബധമ്മേസു ഉപലിമ്പതി, തേസം ലേപാനം അഭാവാ തേസു സബ്ബേസു ധമ്മേസു അനുപലിത്തം. തേസു ച സബ്ബധമ്മേസു ഛന്ദരാഗാഭാവേന സബ്ബേ തേ ധമ്മേ ജഹിത്വാ ഠിതത്താ സബ്ബഞ്ജഹം. ഉപധിവിവേകനിന്നേന ചിത്തേന തണ്ഹക്ഖയേ നിബ്ബാനേ വിസേസേന മുത്തത്താ തണ്ഹക്ഖയേ വിമുത്തം, അധിമുത്തന്തി വുത്തം ഹോതി. തം വാപി ധീരാ മുനി വേദയന്തീതി തമ്പി പണ്ഡിതാ സത്താ മുനിം വേദയന്തി ജാനന്തി. പസ്സഥ യാവ പടിവിസിട്ഠോവായം മുനി, തസ്സ കുതോ ദേസനാമലന്തി അത്താനം വിഭാവേതി. വിഭാവനത്ഥോ ഹി ഏത്ഥ വാസദ്ദോതി. കേചി പന വണ്ണയന്തി – ‘‘ഉപകോ തദാ തഥാഗതം ദിസ്വാപി ‘അയം ബുദ്ധമുനീ’തി ന സദ്ദഹീ’’തി ഏവം ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും, തതോ ഭഗവാ ‘‘സദ്ദഹതു വാ മാ വാ, ധീരാ പന തം മുനിം വേദയന്തീ’’തി ദസ്സേന്തോ ഇമം ഗാഥമഭാസീതി.

൨൧൪. പഞ്ഞാബലന്തി കാ ഉപ്പത്തി? അയം ഗാഥാ രേവതത്ഥേരം ആരബ്ഭ വുത്താ. തത്ഥ ‘‘ഗാമേ വാ യദി വാരഞ്ഞേ’’തി ഇമിസ്സാ ഗാഥായ വുത്തനയേനേവ രേവതത്ഥേരസ്സ ആദിതോ പഭുതി പബ്ബജ്ജാ, പബ്ബജിതസ്സ ഖദിരവനേ വിഹാരോ, തത്ഥ വിഹരതോ വിസേസാധിഗമോ, ഭഗവതോ തത്ഥ ഗമനപച്ചാഗമനഞ്ച വേദിതബ്ബം. പച്ചാഗതേ പന ഭഗവതി യോ സോ മഹല്ലകഭിക്ഖു ഉപാഹനം സമ്മുസ്സിത്വാ പടിനിവത്തോ ഖദിരരുക്ഖേ ആലഗ്ഗിതം ദിസ്വാ സാവത്ഥിം അനുപ്പത്തോ വിസാഖായ ഉപാസികായ ‘‘കിം, ഭന്തേ, രേവതത്ഥേരസ്സ വസനോകാസോ രമണീയോ’’തി ഭിക്ഖൂ പുച്ഛമാനായ യേഹി ഭിക്ഖൂഹി പസംസിതോ, തേ അപസാദേന്തോ ‘‘ഉപാസികേ, ഏതേ തുച്ഛം ഭണന്തി, ന സുന്ദരോ ഭൂമിപ്പദേസോ, അതിലൂഖകക്ഖളം ഖദിരവനമേവാ’’തി ആഹ. സോ വിസാഖായ ആഗന്തുകഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ പച്ഛാഭത്തം മണ്ഡലമാളേ സന്നിപതിതേ ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝാപേന്തോ ആഹ – ‘‘കിം, ആവുസോ, രേവതത്ഥേരസ്സ സേനാസനേ രമണീയം തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠ’’ന്തി. ഭഗവാ തം ഞത്വാ ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമ്മ തങ്ഖണാനുരൂപേന പാടിഹാരിയേന പരിസമജ്ഝം പത്വാ, ബുദ്ധാസനേ നിസീദിത്വാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി? തേ ആഹംസു – ‘‘രേവതം, ഭന്തേ, ആരബ്ഭ കഥാ ഉപ്പന്നാ ‘ഏവം നവകമ്മികോ കദാ സമണധമ്മം കരിസ്സതീ’’’തി. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, രേവതോ നവകമ്മികോ, അരഹാ രേവതോ ഖീണാസവോ’’തി വത്വാ തം ആരബ്ഭ തേസം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മദേസനത്ഥം ഇമം ഗാഥമഭാസി.

തസ്സത്ഥോ – ദുബ്ബലകരകിലേസപ്പഹാനസാധകേന വികുബ്ബനഅധിട്ഠാനപ്പഭേദേന വാ പഞ്ഞാബലേന സമന്നാഗതത്താ പഞ്ഞാബലം, ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേന ധുതങ്ഗവതേന ച ഉപപന്നത്താ സീലവതൂപപന്നം, മഗ്ഗസമാധിനാ ഫലസമാധിനാ ഇരിയാപഥസമാധിനാ ച സമാഹിതം, ഉപചാരപ്പനാഭേദേന ഝാനേന ഝാനേ വാ രതത്താ ഝാനരതം, സതിവേപുല്ലപ്പത്തത്താ സതിമം, രാഗാദിസങ്ഗതോ പമുത്തതാ സങ്ഗാ പമുത്തം, പഞ്ചചേതോഖിലചതുആസവാഭാവേന അഖിലം അനാസവം തം വാപി ധീരാ മുനിം വേദയന്തി. തമ്പി ഏവം പഞ്ഞാദിഗുണസംയുത്തം സങ്ഗാദിദോസവിസംയുത്തം പണ്ഡിതാ സത്താ മുനിം വാ വേദയന്തി. പസ്സഥ യാവ പടിവിസിട്ഠോവായം ഖീണാസവമുനി, സോ ‘‘നവകമ്മികോ’’തി വാ ‘‘കദാ സമണധമ്മം കരിസ്സതീ’’തി വാ കഥം വത്തബ്ബോ. സോ ഹി പഞ്ഞാബലേന തം വിഹാരം നിട്ഠാപേസി, ന നവകമ്മകരണേന, കതകിച്ചോവ സോ, ന ഇദാനി സമണധമ്മം കരിസ്സതീതി രേവതത്ഥേരം വിഭാവേതി. വിഭാവനത്ഥോ ഹി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദോതി.

൨൧൫. ഏകം ചരന്തന്തി കാ ഉപ്പത്തി? ബോധിമണ്ഡതോ പഭുതി യഥാക്കമം കപിലവത്ഥും അനുപ്പത്തേ ഭഗവതി പിതാപുത്തസമാഗമേ വത്തമാനേ ഭഗവാ സമ്മോദമാനേന രഞ്ഞാ സുദ്ധോദനേന ‘‘തുമ്ഹേ, ഭന്തേ, ഗഹട്ഠകാലേ ഗന്ധകരണ്ഡകേ വാസിതാനി കാസികാദീനി ദുസ്സാനി നിവാസേത്വാ ഇദാനി കഥം ഛിന്നകാനി പംസുകൂലാനി ധാരേഥാ’’തി ഏവമാദിനാ വുത്തോ രാജാനം അനുനയമാനോ –

‘‘യം ത്വം താത വദേ മയ്ഹം, പട്ടുണ്ണം ദുകൂലകാസികം;

പംസുകൂലം തതോ സേയ്യം, ഏതം മേ അഭിപത്ഥിത’’ന്തി. –

ആദീനി വത്വാ ലോകധമ്മേഹി അത്തനോ അവികമ്പഭാവം ദസ്സേന്തോ രഞ്ഞോ ധമ്മദേസനത്ഥം ഇമം സത്തപദഗാഥമഭാസി.

തസ്സത്ഥോ – പബ്ബജ്ജാസങ്ഖാതാദീഹി ഏകം, ഇരിയാപഥാദീഹി ചരിയാഹി ചരന്തം. മോനേയ്യധമ്മസമന്നാഗമേന മുനിം. സബ്ബട്ഠാനേസു പമാദാഭാവതോ അപ്പമത്തം. അക്കോസനഗരഹനാദിഭേദായ നിന്ദായ വണ്ണനഥോമനാദിഭേദായ പസംസായ ചാതി ഇമാസു നിന്ദാപസംസാസു പടിഘാനുനയവസേന അവേധമാനം. നിന്ദാപസംസാമുഖേന ചേത്ഥ അട്ഠപി ലോകധമ്മാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. സീഹംവ ഭേരിസദ്ദാദീസു സദ്ദേസു അട്ഠസു ലോകധമ്മേസു പകതിവികാരാനുപഗമേന അസന്തസന്തം, പന്തേസു വാ സേനാസനേസു സന്താസാഭാവേന. വാതംവ സുത്തമയാദിഭേദേ ജാലമ്ഹി ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി തണ്ഹാദിട്ഠിജാലേ അസജ്ജമാനം, അട്ഠസു വാ ലോകധമ്മേസു പടിഘാനുനയവസേന അസജ്ജമാനം. പദുമംവ തോയേന ലോകേ ജാതമ്പി യേസം തണ്ഹാദിട്ഠിലേപാനം വസേന സത്താ ലോകേന ലിപ്പന്തി, തേസം ലേപാനം പഹീനത്താ ലോകേന അലിപ്പമാനം, നിബ്ബാനഗാമിമഗ്ഗം ഉപ്പാദേത്വാ തേന മഗ്ഗേന നേതാരമഞ്ഞേസം ദേവമനുസ്സാനം. അത്തനോ പന അഞ്ഞേന കേനചി മഗ്ഗം ദസ്സേത്വാ അനേതബ്ബത്താ അനഞ്ഞനേയ്യം തം വാപി ധീരാ മുനി വേദയന്തി ബുദ്ധമുനിം വേദയന്തീതി അത്താനം വിഭാവേതി. സേസമേത്ഥ വുത്തനയമേവ.

൨൧൬. യോ ഓഗഹണേതി കാ ഉപ്പത്തി? ഭഗവതോ പഠമാഭിസമ്ബുദ്ധസ്സ ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച പൂരിതദസപാരമിദസഉപപാരമിദസപരമത്ഥപാരമിപ്പഭേദം അഭിനീഹാരഗുണപാരമിയോ പൂരേത്വാ തുസിതഭവനേ അഭിനിബ്ബത്തിഗുണം തത്ഥ നിവാസഗുണം മഹാവിലോകനഗുണം ഗബ്ഭവോക്കന്തിം ഗബ്ഭവാസം ഗബ്ഭനിക്ഖമനം പദവീതിഹാരം ദിസാവിലോകനം ബ്രഹ്മഗജ്ജനം മഹാഭിനിക്ഖമനം മഹാപധാനം അഭിസമ്ബോധിം ധമ്മചക്കപ്പവത്തനം ചതുബ്ബിധം മഗ്ഗഞാണം ഫലഞാണം അട്ഠസു പരിസാസു അകമ്പനഞാണം, ദസബലഞാണം, ചതുയോനിപരിച്ഛേദകഞാണം, പഞ്ചഗതിപരിച്ഛേദകഞാണം, ഛബ്ബിധം അസാധാരണഞാണം, അട്ഠവിധം സാവകസാധാരണബുദ്ധഞാണം, ചുദ്ദസവിധം ബുദ്ധഞാണം, അട്ഠാരസബുദ്ധഗുണപരിച്ഛേദകഞാണം, ഏകൂനവീസതിവിധപച്ചവേക്ഖണഞാണം, സത്തസത്തതിവിധഞാണവത്ഥു ഏവമിച്ചാദിഗുണസതസഹസ്സേ നിസ്സായ പവത്തം മഹാലാഭസക്കാരം അസഹമാനേഹി തിത്ഥിയേഹി ഉയ്യോജിതായ ചിഞ്ചമാണവികായ ‘‘ഏകം ധമ്മം അതീതസ്സാ’’തി ഇമിസ്സാ ഗാഥായ വത്ഥുമ്ഹി വുത്തനയേന ചതുപരിസമജ്ഝേ ഭഗവതോ അയസേ ഉപ്പാദിതേ തപ്പച്ചയാ ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘ഏവരൂപേപി നാമ അയസേ ഉപ്പന്നേ ന ഭഗവതോ ചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥത്തം അത്ഥീ’’തി. തം ഞത്വാ ഭഗവാ ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമ്മ തങ്ഖണാനുരൂപേന പാടിഹാരിയേന പരിസമജ്ഝം പത്വാ, ബുദ്ധാസനേ നിസീദിത്വാ, ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി? തേ സബ്ബം ആരോചേസും. തതോ ഭഗവാ – ‘‘ബുദ്ധാ നാമ, ഭിക്ഖവേ, അട്ഠസു ലോകധമ്മേസു താദിനോ ഹോന്തീ’’തി വത്വാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മദേസനത്ഥം ഇമം ഗാഥമഭാസി.

തസ്സത്ഥോ – യഥാ നാമ ഓഗഹണേ മനുസ്സാനം ന്ഹാനതിത്ഥേ അങ്ഗഘംസനത്ഥായ ചതുരസ്സേ വാ അട്ഠംസേ വാ ഥമ്ഭേ നിഖാതേ ഉച്ചകുലീനാപി നീചകുലീനാപി അങ്ഗം ഘംസന്തി, ന തേന ഥമ്ഭസ്സ ഉന്നതി വാ ഓനതി വാ ഹോതി. ഏവമേവം യോ ഓഗഹണേ ഥമ്ഭോരിവാഭിജായതി യസ്മിം പരേ വാചാപരിയന്തം വദന്തി. കിം വുത്തം ഹോതി? യസ്മിം വത്ഥുസ്മിം പരേ തിത്ഥിയാ വാ അഞ്ഞേ വാ വണ്ണവസേന ഉപരിമം വാ അവണ്ണവസേന ഹേട്ഠിമം വാ വാചാപരിയന്തം വദന്തി, തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം അനുനയം വാ പടിഘം വാ അനാപജ്ജമാനോ താദിഭാവേന യോ ഓഗഹണേ ഥമ്ഭോരിവ ഭവതീതി. തം വീതരാഗം സുസമാഹിതിന്ദ്രിയന്തി തം ഇട്ഠാരമ്മണേ രാഗാഭാവേന വീതരാഗം, അനിട്ഠാരമ്മണേ ച ദോസമോഹാഭാവേന സുസമാഹിതിന്ദ്രിയം, സുട്ഠു വാ സമോധാനേത്വാ ഠപിതിന്ദ്രിയം, രക്ഖിതിന്ദ്രിയം, ഗോപിതിന്ദ്രിയന്തി വുത്തം ഹോതി. തം വാപി ധീരാ മുനി വേദയന്തി ബുദ്ധമുനിം വേദയന്തി, തസ്സ കഥം ചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥത്തം ഭവിസ്സതീതി അത്താനം വിഭാവേതി. സേസം വുത്തനയമേവ.

൨൧൭. യോ വേ ഠിതത്തോതി കാ ഉപ്പത്തി? സാവത്ഥിയം കിര അഞ്ഞതരാ സേട്ഠിധീതാ പാസാദാ ഓരുയ്ഹ ഹേട്ഠാപാസാദേ തന്തവായസാലം ഗന്ത്വാ തസരം വട്ടേന്തേ ദിസ്വാ തസ്സ ഉജുഭാവേന തപ്പടിഭാഗനിമിത്തം അഗ്ഗഹേസി – ‘‘അഹോ വത സബ്ബേ സത്താ കായവചീമനോവങ്കം പഹായ തസരം വിയ ഉജുചിത്താ ഭവേയ്യു’’ന്തി. സാ പാസാദം അഭിരുഹിത്വാപി പുനപ്പുനം തദേവ നിമിത്തം ആവജ്ജേന്തീ നിസീദി. ഏവം പടിപന്നായ ചസ്സാ ന ചിരസ്സേവ അനിച്ചലക്ഖണം പാകടം അഹോസി, തദനുസാരേനേവ ച ദുക്ഖാനത്തലക്ഖണാനിപി. അഥസ്സാ തയോപി ഭവാ ആദിത്താ വിയ ഉപട്ഠഹിംസു. തം തഥാ വിപസ്സമാനം ഞത്വാ ഭഗവാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ഓഭാസം മുഞ്ചി. സാ തം ദിസ്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി ആവജ്ജേന്തീ ഭഗവന്തം പസ്സേ നിസിന്നമിവ ദിസ്വാ ഉട്ഠായ പഞ്ജലികാ അട്ഠാസി. അഥസ്സാ ഭഗവാ സപ്പായം വിദിത്വാ ധമ്മദേസനാവസേന ഇമം ഗാഥമഭാസി.

തസ്സത്ഥോ – യോ വേ ഏകഗ്ഗചിത്തതായ അകുപ്പവിമുത്തിതായ ച വുഡ്ഢിഹാനീനം അഭാവതോ വിക്ഖീണജാതിസംസാരത്താ ഭവന്തരൂപഗമനാഭാവതോ ച ഠിതത്തോ, പഹീനകായവചീമനോവങ്കതായ അഗതിഗമനാഭാവേന വാ തസരംവ ഉജു, ഹിരോത്തപ്പസമ്പന്നത്താ ജിഗുച്ഛതി കമ്മേഹി പാപകേഹി, പാപകാനി കമ്മാനി ഗൂഥഗതം വിയ മുത്തഗതം വിയ ച ജിഗുച്ഛതി, ഹിരീയതീതി വുത്തം ഹോതി. യോഗവിഭാഗേന ഹി ഉപയോഗത്ഥേ കരണവചനം സദ്ദസത്ഥേ സിജ്ഝതി. വീമംസമാനോ വിസമം സമഞ്ചാതി കായവിസമാദിവിസമം കായസമാദിസമഞ്ച പഹാനഭാവനാകിച്ചസാധനേന മഗ്ഗപഞ്ഞായ വീമംസമാനോ ഉപപരിക്ഖമാനോ. തം വാപി ഖീണാസവം ധീരാ മുനിം വേദയന്തീതി. കിം വുത്തം ഹോതി? യഥാവുത്തനയേന മഗ്ഗപഞ്ഞായ വീമംസമാനോ വിസമം സമഞ്ച യോ വേ ഠിതത്തോ ഹോതി, സോ ഏവം തസരംവ ഉജു ഹുത്വാ കിഞ്ചി വീതിക്കമം അനാപജ്ജന്തോ ജിഗുച്ഛതി കമ്മേഹി പാപകേഹി. തം വാപി ധീരാ മുനിം വേദയന്തി. യതോ ഈദിസോ ഹോതീതി ഖീണാസവമുനിം ദസ്സേന്തോ അരഹത്തനികൂടേന ഗാഥം ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ സേട്ഠിധീതാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. ഏത്ഥ ച വികപ്പേ വാ സമുച്ചയേ വാ വാസദ്ദോ ദട്ഠബ്ബോ.

൨൧൮. യോ സഞ്ഞതത്തോതി കാ ഉപ്പത്തി? ഭഗവതി കിര ആളവിയം വിഹരന്തേ ആളവീനഗരേ അഞ്ഞതരോ തന്തവായോ സത്തവസ്സികം ധീതരം ആണാപേസി – ‘‘അമ്മ, ഹിയ്യോ അവസിട്ഠതസരം ന ബഹു, തസരം വട്ടേത്വാ ലഹും തന്തവായസാലം ആഗച്ഛേയ്യാസി, മാ ഖോ ചിരായീ’’തി. സാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി. സോ സാലം ഗന്ത്വാ തന്തം വിനേന്തോ അട്ഠാസി. തം ദിവസഞ്ച ഭഗവാ മഹാകരുണാസമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ലോകം വോലോകേന്തോ തസ്സാ ദാരികായ സോതാപത്തിഫലൂപനിസ്സയം ദേസനാപരിയോസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനഞ്ച ധമ്മാഭിസമയം ദിസ്വാ പഗേവ സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ പത്തചീവരമാദായ നഗരം പാവിസി. മനുസ്സാ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ – ‘‘അദ്ധാ അജ്ജ കോചി അനുഗ്ഗഹേതബ്ബോ അത്ഥി, പഗേവ പവിട്ഠോ ഭഗവാ’’തി ഭഗവന്തം ഉപഗച്ഛിംസു. ഭഗവാ യേന മഗ്ഗേന സാ ദാരികാ പിതുസന്തികം ഗച്ഛതി, തസ്മിം അട്ഠാസി. നഗരവാസിനോ തം പദേസം സമ്മജ്ജിത്വാ, പരിപ്ഫോസിത്വാ, പുപ്ഫൂപഹാരം കത്വാ, വിതാനം ബന്ധിത്വാ, ആസനം പഞ്ഞാപേസും. നിസീദി ഭഗവാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ, മഹാജനകായോ പരിവാരേത്വാ അട്ഠാസി. സാ ദാരികാ തം പദേസം പത്താ മഹാജനപരിവുതം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദി. തം ഭഗവാ ആമന്തേത്വാ – ‘‘ദാരികേ കുതോ ആഗതാസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ന ജാനാമി ഭഗവാ’’തി. ‘‘കുഹിം ഗമിസ്സസീ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി ഭഗവാ’’തി. ‘‘ന ജാനാസീ’’തി? ‘‘ജാനാമി ഭഗവാ’’തി. ‘‘ജാനാസീ’’തി? ‘‘ന ജാനാമി ഭഗവാ’’തി.

തം സുത്വാ മനുസ്സാ ഉജ്ഝായന്തി – ‘‘പസ്സഥ, ഭോ, അയം ദാരികാ അത്തനോ ഘരാ ആഗതാപി ഭഗവതാ പുച്ഛിയമാനാ ‘ന ജാനാമീ’തി ആഹ, തന്തവായസാലം ഗച്ഛന്തീ ചാപി പുച്ഛിയമാനാ ‘ന ജാനാമീ’തി ആഹ, ‘ന ജാനാസീ’തി വുത്താ ‘ജാനാമീ’തി ആഹ, ‘ജാനാസീ’തി വുത്താ ‘ന ജാനാമീ’തി ആഹ, സബ്ബം പച്ചനീകമേവ കരോതീ’’തി. ഭഗവാ മനുസ്സാനം തമത്ഥം പാകടം കാതുകാമോ തം പുച്ഛി – ‘‘കിം മയാ പുച്ഛിതം, കിം തയാ വുത്ത’’ന്തി? സാ ആഹ – ‘‘ന മം, ഭന്തേ, കോചി ന ജാനാതി, ഘരതോ ആഗതാ തന്തവായസാലം ഗച്ഛതീ’’തി; അപിച മം തുമ്ഹേ പടിസന്ധിവസേന പുച്ഛഥ, ‘‘കുതോ ആഗതാസീ’’തി, ചുതിവസേന പുച്ഛഥ, ‘‘കുഹിം ഗമിസ്സസീ’’തി അഹഞ്ച ന ജാനാമി. ‘‘കുതോ ചമ്ഹി ആഗതാ; നിരയാ വാ ദേവലോകാ വാ’’തി, ന ഹി ജാനാമി, ‘‘കുഹിമ്പി ഗമിസ്സാമി നിരയം വാ ദേവലോകം വാ’’തി, തസ്മാ ‘‘ന ജാനാമീ’’തി അവചം. തതോ മം ഭഗവാ മരണം സന്ധായ പുച്ഛി – ‘‘ന ജാനാസീ’’തി, അഹഞ്ച ജാനാമി. ‘‘സബ്ബേസം മരണം ധുവ’’ന്തി, തേനാവോചം ‘‘ജാനാമീ’’തി. തതോ മം ഭഗവാ മരണകാലം സന്ധായ പുച്ഛി ‘‘ജാനാസീ’’തി, അഹഞ്ച ന ജാനാമി ‘‘കദാ മരിസ്സാമി കിം അജ്ജ വാ ഉദാഹു സ്വേ വാ’’തി, തേനാവോചം ‘‘ന ജാനാമീ’’തി. ഭഗവാ തായ വിസ്സജ്ജിതം പഞ്ഹം ‘‘സാധു സാധൂ’’തി അനുമോദി. മഹാജനകായോപി ‘‘യാവ പണ്ഡിതാ അയം ദാരികാ’’തി സാധുകാരസഹസ്സാനി അദാസി. അഥ ഭഗവാ ദാരികായ സപ്പായം വിദിത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ –

‘‘അന്ധഭൂതോ അയം ലോകോ, തനുകേത്ഥ വിപസ്സതി;

സകുണോ ജാലമുത്തോവ, അപ്പോ സഗ്ഗായ ഗച്ഛതീ’’തി. (ധ. പ. ൧൭൪) –

ഇമം ഗാഥമാഹ. സാ ഗാഥാപരിയോസാനേ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി, ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനഞ്ച ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി.

സാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ പിതു സന്തികം അഗമാസി. പിതാ തം ദിസ്വാ ‘‘ചിരേനാഗതാ’’തി കുദ്ധോ വേഗേന തന്തേ വേമം പക്ഖിപി. തം നിക്ഖമിത്വാ ദാരികായ കുച്ഛിം ഭിന്ദി. സാ തത്ഥേവ കാലമകാസി. സോ ദിസ്വാ – ‘‘നാഹം മമ ധീതരം പഹരിം, അപിച ഖോ ഇമം വേമം വേഗസാ നിക്ഖമിത്വാ ഇമിസ്സാ കുച്ഛിം ഭിന്ദി. ജീവതി നു ഖോ നനു ഖോ’’തി വീമംസന്തോ മതം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘മനുസ്സാ മം ‘ഇമിനാ ധീതാ മാരിതാ’തി ഞത്വാ ഉപക്കോസേയ്യും, തേന രാജാപി ഗരുകം ദണ്ഡം പണേയ്യ, ഹന്ദാഹം പടികച്ചേവ പലായാമീ’’തി. സോ ദണ്ഡഭയേന പലായന്തോ ഭഗവതോ സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞേ വസന്താനം ഭിക്ഖൂനം വസനോകാസം പാപുണി. തേ ച ഭിക്ഖൂ ഉപസങ്കമിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. തേ തം പബ്ബാജേത്വാ തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം അദംസു. സോ തം ഉഗ്ഗഹേത്വാ വായമന്തോ ന ചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി, തേ ചസ്സ ആചരിയുപജ്ഝായാ. അഥ മഹാപവാരണായ സബ്ബേവ ഭഗവതോ സന്തികം അഗമംസു – ‘‘വിസുദ്ധിപവാരണം പവാരേസ്സാമാ’’തി. ഭഗവാ പവാരേത്വാ വുത്ഥവസ്സോ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ഗാമനിഗമാദീസു ചാരികം ചരമാനോ അനുപുബ്ബേന ആളവിം അഗമാസി. തത്ഥ മനുസ്സാ ഭഗവന്തം നിമന്തേത്വാ ദാനാദീനി കരോന്താ തം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ ‘‘ധീതരം മാരേത്വാ ഇദാനി കം മാരേതും ആഗതോസീ’’തിആദീനി വത്വാ ഉപ്പണ്ഡേസും. ഭിക്ഖൂ തം സുത്വാ ഉപട്ഠാനവേലായം ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും. ഭഗവാ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അയം ഭിക്ഖു ധീതരം മാരേസി, സാ അത്തനോ കമ്മേന മതാ’’തി വത്വാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ മനുസ്സേഹി ദുബ്ബിജാനം ഖീണാസവമുനിഭാവം പകാസേന്തോ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മദേസനത്ഥം ഇമം ഗാഥമഭാസി.

തസ്സത്ഥോ – യോ തീസുപി കമ്മദ്വാരേസു സീലസംയമേന സംയതത്തോ കായേന വാ വാചായ വാ ചേതസാ വാ ഹിംസാദികം ന കരോതി പാപം, തഞ്ച ഖോ പന ദഹരോ വാ ദഹരവയേ ഠിതോ, മജ്ഝിമോ വാ മജ്ഝിമവയേ ഠിതോ, ഏതേനേവ നയേന ഥേരോ വാ പച്ഛിമവയേ ഠിതോതി കദാചിപി ന കരോതി. കിം കാരണാ? യതത്തോ, യസ്മാ അനുത്തരായ വിരതിയാ സബ്ബപാപേഹി ഉപരതചിത്തോതി വുത്തം ഹോതി.

ഇദാനി മുനി അരോസനേയ്യോ ന സോ രോസേതി കഞ്ചീതി ഏതേസം പദാനം അയം യോജനാ ച അധിപ്പായോ ച – സോ ഖീണാസവമുനി അരോസനേയ്യോ ‘‘ധീതുമാരകോ’’തി വാ ‘‘പേസകാരോ’’തി വാ ഏവമാദിനാ നയേന കായേന വാ വാചായ വാ രോസേതും, ഘട്ടേതും, ബാധേതും അരഹോ ന ഹോതി. സോപി ഹി ന രോസേതി കഞ്ചി, ‘‘നാഹം മമ ധീതരം മാരേമി, ത്വം മാരേസി, തുമ്ഹാദിസോ വാ മാരേതീ’’തിആദീനി വത്വാ കഞ്ചി ന രോസേതി, ന ഘട്ടേതി, ന ബാധേതി, തസ്മാ സോപി ന രോസനേയ്യോ. അപിച ഖോ പന ‘‘തിട്ഠതു നാഗോ, മാ നാഗം ഘട്ടേസി, നമോ കരോഹി നാഗസ്സാ’’തി (മ. നി. ൧.൨൪൯) വുത്തനയേന നമസ്സിതബ്ബോയേവ ഹോതി. തം വാപി ധീരാ മുനി വേദയന്തീതി ഏത്ഥ പന തമ്പി ധീരാവ മുനിം വേദയന്തീതി ഏവം പദവിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ. അധിപ്പായോ ചേത്ഥ – തം ‘‘അയം അരോസനേയ്യോ’’തി ഏതേ ബാലമനുസ്സാ അജാനിത്വാ രോസേന്തി. യേ പന ധീരാ ഹോന്തി, തേ ധീരാവ തമ്പി മുനിം വേദയന്തി, അയം ഖീണാസവമുനീതി ജാനന്തീതി.

൨൧൯. യദഗ്ഗതോതി കാ ഉപ്പത്തി? സാവത്ഥിയം കിര പഞ്ചഗ്ഗദായകോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ അഹോസി. സോ നിപ്ഫജ്ജമാനേസു സസ്സേസു ഖേത്തഗ്ഗം, രാസഗ്ഗം, കോട്ഠഗ്ഗം, കുമ്ഭിഅഗ്ഗം, ഭോജനഗ്ഗന്തി ഇമാനി പഞ്ച അഗ്ഗാനി ദേതി. തത്ഥ പഠമപക്കാനിയേവ സാലി-യവ-ഗോധൂമ-സീസാനി ആഹരാപേത്വാ യാഗുപായാസപുഥുകാദീനി പടിയാദേത്വാ ‘‘അഗ്ഗസ്സ ദാതാ മേധാവീ, അഗ്ഗം സോ അധിഗച്ഛതീ’’തി ഏവംദിട്ഠികോ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം ദേതി, ഇദമസ്സ ഖേത്തഗ്ഗദാനം. നിപ്ഫന്നേസു പന സസ്സേസു ലായിതേസു മദ്ദിതേസു ച വരധഞ്ഞാനി ഗഹേത്വാ തഥേവ ദാനം ദേതി, ഇദമസ്സ രാസഗ്ഗദാനം. പുന തേഹി ധഞ്ഞേഹി കോട്ഠാഗാരാനി പൂരാപേത്വാ പഠമകോട്ഠാഗാരവിവരണേ പഠമനീഹടാനി ധഞ്ഞാനി ഗഹേത്വാ തഥേവ ദാനം ദേതി, ഇദമസ്സ കോട്ഠഗ്ഗദാനം. യം യദേവ പനസ്സ ഘരേ രന്ധേതി, തതോ അഗ്ഗം അനുപ്പത്തപബ്ബജിതാനം അദത്വാ അന്തമസോ ദാരകാനമ്പി ന കിഞ്ചി ദേതി, ഇദമസ്സ കുമ്ഭിഅഗ്ഗദാനം. പുന അത്തനോ ഭോജനകാലേ പഠമൂപനീതം ഭോജനം പുരേഭത്തകാലേ സങ്ഘസ്സ, പച്ഛാഭത്തകാലേ സമ്പത്തയാചകാനം, തദഭാവേ അന്തമസോ സുനഖാനമ്പി അദത്വാ ന ഭുഞ്ജതി, ഇദമസ്സ ഭോജനഗ്ഗദാനം. ഏവം സോ പഞ്ചഗ്ഗദായകോത്വേവ അഭിലക്ഖിതോ അഹോസി.

അഥേകദിവസം ഭഗവാ പച്ചൂസസമയേ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേന്തോ തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ ബ്രാഹ്മണിയാ ച സോതാപത്തിമഗ്ഗഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ അതിപ്പഗേവ ഗന്ധകുടിം പാവിസി. ഭിക്ഖൂ പിഹിതദ്വാരം ഗന്ധകുടിം ദിസ്വാ – ‘‘അജ്ജ ഭഗവാ ഏകകോവ ഗാമം പവിസിതുകാമോ’’തി ഞത്വാ ഭിക്ഖാചാരവേലായ ഗന്ധകുടിം പദക്ഖിണം കത്വാ പിണ്ഡായ പവിസിംസു. ഭഗവാപി ബ്രാഹ്മണസ്സ ഭോജനവേലായം നിക്ഖമിത്വാ സാവത്ഥിം പാവിസി. മനുസ്സാ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ഏവം – ‘‘നൂനജ്ജ കോചി സത്തോ അനുഗ്ഗഹേതബ്ബോ അത്ഥി, തഥാ ഹി ഭഗവാ ഏകകോവ പവിട്ഠോ’’തി ഞത്വാ ന ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിംസു നിമന്തനത്ഥായ. ഭഗവാപി അനുപുബ്ബേന ബ്രാഹ്മണസ്സ ഘരദ്വാരം സമ്പത്വാ അട്ഠാസി. തേന ച സമയേന ബ്രാഹ്മണോ ഭോജനം ഗഹേത്വാ നിസിന്നോ ഹോതി, ബ്രാഹ്മണീ പനസ്സ ബീജനിം ഗഹേത്വാ ഠിതാ. സാ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ‘‘സചായം ബ്രാഹ്മണോ പസ്സേയ്യ, പത്തം ഗഹേത്വാ സബ്ബം ഭോജനം ദദേയ്യ, തതോ മേ പുന പചിതബ്ബം ഭവേയ്യാ’’തി ചിന്തേത്വാ അപ്പസാദഞ്ച മച്ഛേരഞ്ച ഉപ്പാദേത്വാ യഥാ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം ന പസ്സതി, ഏവം താലവണ്ടേന പടിച്ഛാദേസി. ഭഗവാ തം ഞത്വാ സരീരാഭം മുഞ്ചി. തം ബ്രാഹ്മണോ സുവണ്ണോഭാസം ദിസ്വാ ‘‘കിമേത’’ന്തി ഉല്ലോകേന്തോ അദ്ദസ ഭഗവന്തം ദ്വാരേ ഠിതം. ബ്രാഹ്മണീപി ‘‘ദിട്ഠോനേന ഭഗവാ’’തി താവദേവ താലവണ്ടം നിക്ഖിപിത്വാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദി, വന്ദിത്വാ ചസ്സാ ഉട്ഠഹന്തിയാ സപ്പായം വിദിത്വാ –

‘‘സബ്ബസോ നാമരൂപസ്മിം, യസ്സ നത്ഥി മമായിതം;

അസതാ ച ന സോചതി, സ വേ ഭിക്ഖൂതി വുച്ചതീ’’തി. (ധ. പ. ൩൬൭) –

ഇമം ഗാഥമഭാസി. സാ ഗാഥാപരിയോസാനേയേവ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി. ബ്രാഹ്മണോപി ഭഗവന്തം അന്തോഘരം പവേസേത്വാ, വരാസനേ നിസീദാപേത്വാ, ദക്ഖിണോദകം ദത്വാ, അത്തനോ ഉപനീതഭോജനം ഉപനാമേസി – ‘‘തുമ്ഹേ, ഭന്തേ, സദേവകേ ലോകേ അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യാ, സാധു, മേ തം ഭോജനം അത്തനോ പത്തേ പതിട്ഠാപേഥാ’’തി. ഭഗവാ തസ്സ അനുഗ്ഗഹത്ഥം പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജി. കതഭത്തകിച്ചോ ച ബ്രാഹ്മണസ്സ സപ്പായം വിദിത്വാ ഇമം ഗാഥമഭാസി.

തസ്സത്ഥോ – യം കുമ്ഭിതോ പഠമമേവ ഗഹിതത്താ അഗ്ഗതോ, അദ്ധാവസേസായ കുമ്ഭിയാ ആഗന്ത്വാ തതോ ഗഹിതത്താ മജ്ഝതോ, ഏകദ്വികടച്ഛുമത്താവസേസായ കുമ്ഭിയാ ആഗന്ത്വാ തതോ ഗഹിതത്താ സേസതോ വാ പിണ്ഡം ലഭേഥ. പരദത്തൂപജീവീതി പബ്ബജിതോ. സോ ഹി ഉദകദന്തപോണം ഠപേത്വാ അവസേസം പരേനേവ ദത്തം ഉപജീവതി, തസ്മാ ‘‘പരദത്തൂപജീവീ’’തി വുച്ചതി. നാലം ഥുതും നോപി നിപച്ചവാദീതി അഗ്ഗതോ ലദ്ധാ അത്താനം വാ ദായകം വാ ഥോമേതുമ്പി നാരഹതി പഹീനാനുനയത്താ. സേസതോ ലദ്ധാ ‘‘കിം ഏതം ഇമിനാ ദിന്ന’’ന്തിആദിനാ നയേന ദായകം നിപാതേത്വാ അപ്പിയവചനാനി വത്താപി ന ഹോതി പഹീനപടിഘത്താ. തം വാപി ധീരാ മുനി വേദയന്തീതി തമ്പി പഹീനാനുനയപടിഘം ധീരാവ മുനിം വേദയന്തീതി ബ്രാഹ്മണസ്സ അരഹത്തനികൂടേന ഗാഥം ദേസേസി. ഗാഥാപരിയോസാനേ ബ്രാഹ്മണോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹീതി.

൨൨൦. മുനിം ചരന്തന്തി കാ ഉപ്പത്തി? സാവത്ഥിയം കിര അഞ്ഞതരോ സേട്ഠിപുത്തോ ഉതുവസേന തീസു പാസാദേസു സബ്ബസമ്പത്തീഹി പരിചാരയമാനോ ദഹരോവ പബ്ബജിതുകാമോ ഹുത്വാ, മാതാപിതരോ യാചിത്വാ, ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തേ ‘‘കാമാ ഹി ചിത്രാ’’തി (സു. നി. ൫൦) ഇമിസ്സാ ഗാഥായ അട്ഠുപ്പത്തിയം വുത്തനയേനേവ തിക്ഖത്തും പബ്ബജിത്വാ ച ഉപ്പബ്ബജിത്വാ ച ചതുത്ഥവാരേ അരഹത്തം പാപുണി. തം പുബ്ബപരിചയേന ഭിക്ഖൂ ഭണന്തി – ‘‘സമയോ, ആവുസോ, ഉപ്പബ്ബജിതു’’ന്തി. സോ ‘‘അഭബ്ബോ ദാനാഹം, ആവുസോ, വിബ്ഭമിതു’’ന്തി ആഹ. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ആരോചേസും. ഭഗവാ ‘‘ഏവമേതം, ഭിക്ഖവേ, അഭബ്ബോ സോ ദാനി വിബ്ഭമിതു’’ന്തി തസ്സ ഖീണാസവമുനിഭാവം ആവികരോന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ.

തസ്സത്ഥോ – മോനേയ്യധമ്മസമന്നാഗമേന മുനിം, ഏകവിഹാരിതായ, പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരാസു വാ ചരിയാസു യായ കായചി ചരിയായ ചരന്തം, പുബ്ബേ വിയ മേഥുനധമ്മേ ചിത്തം അകത്വാ അനുത്തരായ വിരതിയാ വിരതം മേഥുനസ്മാ. ദുതിയപാദസ്സ സമ്ബന്ധോ – കീദിസം മുനിം ചരന്തം വിരതം മേഥുനസ്മാതി ചേ? യോ യോബ്ബനേ നോപനിബജ്ഝതേ ക്വചി, യോ ഭദ്രേപി യോബ്ബനേ വത്തമാനേ ക്വചി ഇത്ഥിരൂപേ യഥാ പുരേ, ഏവം മേഥുനരാഗേന ന ഉപനിബജ്ഝതി. അഥ വാ ക്വചി അത്തനോ വാ പരസ്സ വാ യോബ്ബനേ ‘‘യുവാ താവമ്ഹി, അയം വാ യുവാതി പടിസേവാമി താവ കാമേ’’തി ഏവം യോ രാഗേന ന ഉപനിബജ്ഝതീതി അയമ്പേത്ഥ അത്ഥോ. ന കേവലഞ്ച വിരതം മേഥുനസ്മാ, അപിച ഖോ പന ജാതിമദാദിഭേദാ മദാ, കാമഗുണേസു സതിവിപ്പവാസസങ്ഖാതാ പമാദാപി ച വിരതം, ഏവം മദപ്പമാദാ വിരതത്താ ഏവ ച വിപ്പമുത്തം സബ്ബകിലേസബന്ധനേഹി. യഥാ വാ ഏകോ ലോകികായപി വിരതിയാ വിരതോ ഹോതി, ന ഏവം, കിം പന വിപ്പമുത്തം വിരതം, സബ്ബകിലേസബന്ധനേഹി വിപ്പമുത്തത്താ ലോകുത്തരവിരതിയാ വിരതന്തിപി അത്ഥോ. തം വാപി ധീരാ മുനി വേദയന്തീതി തമ്പി ധീരാ ഏവ മുനിം വേദയന്തി, തുമ്ഹേ പന നം ന വേദയഥ, തേന നം ഏവം ഭണഥാതി ദസ്സേതി.

൨൨൧. അഞ്ഞായ ലോകന്തി കാ ഉപ്പത്തി? ഭഗവാ കപിലവത്ഥുസ്മിം വിഹരതി. തേന സമയേന നന്ദസ്സ ആഭരണമങ്ഗലം, അഭിസേകമങ്ഗലം, ആവാഹമങ്ഗലന്തി തീണി മങ്ഗലാനി അകംസു. ഭഗവാപി തത്ഥ നിമന്തിതോ പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ നിക്ഖമന്തോ നന്ദസ്സ ഹത്ഥേ പത്തം അദാസി. തം നിക്ഖമന്തം ദിസ്വാ ജനപദകല്യാണീ ‘‘തുവട്ടം ഖോ, അയ്യപുത്ത, ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി ആഹ. സോ ഭഗവതോ ഗാരവേന ‘‘ഹന്ദ ഭഗവാ പത്ത’’ന്തി വത്തും അസക്കോന്തോ വിഹാരമേവ ഗതോ. ഭഗവാ ഗന്ധകുടിപരിവേണേ ഠത്വാ ‘‘ആഹര, നന്ദ, പത്ത’’ന്തി ഗഹേത്വാ ‘‘പബ്ബജിസ്സസീ’’തി ആഹ. സോ ഭഗവതോ ഗാരവേന പടിക്ഖിപിതും അസക്കോന്തോ ‘‘പബ്ബജാമി, ഭഗവാ’’തി ആഹ. തം ഭഗവാ പബ്ബാജേസി. സോ പന ജനപദകല്യാണിയാ വചനം പുനപ്പുനം സരന്തോ ഉക്കണ്ഠി. ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ആരോചേസും. ഭഗവാ നന്ദസ്സ അനഭിരതിം വിനോദേതുകാമോ ‘‘താവതിംസഭവനം ഗതപുബ്ബോസി, നന്ദാ’’തി ആഹ. നന്ദോ ‘‘നാഹം, ഭന്തേ, ഗതപുബ്ബോ’’തി അവോച.

തതോ നം ഭഗവാ അത്തനോ ആനുഭാവേന താവതിംസഭവനം നേത്വാ വേജയന്തപാസാദദ്വാരേ അട്ഠാസി. ഭഗവതോ ആഗമനം വിദിത്വാ സക്കോ അച്ഛരാഗണപരിവുതോ പാസാദാ ഓരോഹി. താ സബ്ബാപി കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാവകാനം പാദമക്ഖനതേലം ദത്വാ കകുടപാദിനിയോ അഹേസും. അഥ ഭഗവാ നന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘പസ്സസി നോ, ത്വം നന്ദ, ഇമാനി പഞ്ച അച്ഛരാസതാനി കകുടപാദാനീ’’തി സബ്ബം വിത്ഥാരേതബ്ബം. മാതുഗാമസ്സ നാമ നിമിത്താനുബ്യഞ്ജനം ഗഹേതബ്ബന്തി സകലേപി ബുദ്ധവചനേ ഏതം നത്ഥി. അഥ ച പനേത്ഥ ഭഗവാ ഉപായകുസലതായ ആതുരസ്സ ദോസേ ഉഗ്ഗിലേത്വാ നീഹരിതുകാമോ വേജ്ജോ സുഭോജനം വിയ നന്ദസ്സ രാഗം ഉഗ്ഗിലേത്വാ നീഹരിതുകാമോ നിമിത്താനുബ്യഞ്ജനഗ്ഗഹണം അനുഞ്ഞാസി യഥാ തം അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥി. തതോ ഭഗവാ അച്ഛരാഹേതു നന്ദസ്സ ബ്രഹ്മചരിയേ അഭിരതിം ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂ ആണാപേസി – ‘‘ഭതകവാദേന നന്ദം ചോദേഥാ’’തി. സോ തേഹി ചോദിയമാനോ ലജ്ജിതോ യോനിസോ മനസി കരോന്തോ പടിപജ്ജിത്വാ ന ചിരസ്സേവ അരഹത്തം സച്ഛാകാസി. തസ്സ ചങ്കമനകോടിയം രുക്ഖേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി. ഭഗവതോപി ഞാണം ഉദപാദി. ഭിക്ഖൂ അജാനന്താ തഥേവായസ്മന്തം ചോദേന്തി. ഭഗവാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനി നന്ദോ ഏവം ചോദേതബ്ബോ’’തി തസ്സ ഖീണാസവമുനിഭാവം ദീപേന്തോ തേസം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മദേസനത്ഥം ഇമം ഗാഥമഭാസി.

തസ്സത്ഥോ – ദുക്ഖസച്ചവവത്ഥാനകരണേന ഖന്ധാദിലോകം അഞ്ഞായ ജാനിത്വാ വവത്ഥപേത്വാ നിരോധസച്ചസച്ഛികിരിയായ പരമത്ഥദസ്സിം, സമുദയപ്പഹാനേന ചതുബ്ബിധമ്പി ഓഘം, പഹീനസമുദയത്താ രൂപമദാദിവേഗസഹനേന ചക്ഖാദിആയതനസമുദ്ദഞ്ച അതിതരിയ അതിതരിത്വാ അതിക്കമിത്വാ മഗ്ഗഭാവനായ, ‘‘തന്നിദ്ദേസാ താദീ’’തി ഇമായ താദിലക്ഖണപ്പത്തിയാ താദിം. യോ വായം കാമരാഗാദികിലേസരാസിയേവ അവഹനനട്ഠേന ഓഘോ, കുച്ഛിതഗതിപരിയായേന സമുദ്ദനട്ഠേന സമുദ്ദോ, സമുദയപ്പഹാനേനേവ തം ഓഘം സമുദ്ദഞ്ച അതിതരിയ അതിതിണ്ണോഘത്താ ഇദാനി തുമ്ഹേഹി ഏവം വുച്ചമാനേപി വികാരമനാപജ്ജനതായ താദിമ്പി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ ച അധിപ്പായോ ച വേദിതബ്ബോ. തം ഛിന്നഗന്ഥം അസിതം അനാസവന്തി ഇദം പനസ്സ ഥുതിവചനമേവ, ഇമായ ചതുസച്ചഭാവനായ ചതുന്നം ഗന്ഥാനം ഛിന്നത്താ ഛിന്നഗന്ഥം, ദിട്ഠിയാ തണ്ഹായ വാ കത്ഥചി അനിസ്സിതത്താ അസിതം, ചതുന്നം ആസവാനം അഭാവേന അനാസവന്തി വുത്തം ഹോതി. തം വാപി ധീരാ മുനി വേദയന്തീതി തമ്പി ധീരാവ ഖീണാസവമുനിം വേദയന്തി തുമ്ഹേ പന അവേദയമാനാ ഏവം ഭണഥാതി ദസ്സേതി.

൨൨൨. അസമാ ഉഭോതി കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു കോസലരട്ഠേ പച്ചന്തഗാമം നിസ്സായ അരഞ്ഞേ വിഹരതി. തസ്മിഞ്ച ഗാമേ മിഗലുദ്ദകോ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ വസനോകാസം ഗന്ത്വാ മിഗേ ബന്ധതി. സോ അരഞ്ഞം പവിസന്തോ ഥേരം ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസന്തമ്പി പസ്സതി, അരഞ്ഞാ ആഗച്ഛന്തോ ഗാമതോ നിക്ഖമന്തമ്പി പസ്സതി. ഏവം അഭിണ്ഹദസ്സനേന ഥേരേ ജാതസിനേഹോ അഹോസി. സോ യദാ ബഹും മംസം ലഭതി, തദാ ഥേരസ്സാപി രസപിണ്ഡപാതം ദേതി. മനുസ്സാ ഉജ്ഝായന്തി – ‘‘അയം ഭിക്ഖു ‘അമുകസ്മിം പദേസേ മിഗാ തിട്ഠന്തി, ചരന്തി, പാനീയം പിവന്തീ’തി ലുദ്ദകസ്സ ആരോചേതി. തതോ ലുദ്ദകോ മിഗേ മാരേതി, തേന ഉഭോ സങ്ഗമ്മ ജീവികം കപ്പേന്തീ’’തി. അഥ ഭഗവാ ജനപദചാരികം ചരമാനോ തം ജനപദം അഗമാസി. ഭിക്ഖൂ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസന്താ തം പവത്തിം സുത്വാ ഭഗവതോ ആരോചേസും. ഭഗവാ ലുദ്ദകേന സദ്ധിം സമാനജീവികാഭാവസാധകം തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഖീണാസവമുനിഭാവം ദീപേന്തോ തേസം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മദേസനത്ഥം ഇമം ഗാഥമഭാസി.

തസ്സത്ഥോ – യോ ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു, യോ ച ലുദ്ദകോ, ഏതേ അസമാ ഉഭോ. യം മനുസ്സാ ഭണന്തി ‘‘സമാനജീവികാ’’തി, തം മിച്ഛാ. കിം കാരണാ? ദൂരവിഹാരവുത്തിനോ, ദൂരേ വിഹാരോ ച വുത്തി ച നേസന്തി ദൂരവിഹാരവുത്തിനോ. വിഹാരോതി വസനോകാസോ, സോ ച ഭിക്ഖുനോ അരഞ്ഞേ, ലുദ്ദകസ്സ ച ഗാമേ. വുത്തീതി ജീവികാ, സാ ച ഭിക്ഖുനോ ഗാമേ സപദാനഭിക്ഖാചരിയാ, ലുദ്ദകസ്സ ച അരഞ്ഞേ മിഗസകുണമാരണാ. പുന ചപരം ഗിഹീ ദാരപോസീ, സോ ലുദ്ദകോ തേന കമ്മേന പുത്തദാരം പോസേതി. അമമോ ച സുബ്ബതോ, പുത്തദാരേസു തണ്ഹാദിട്ഠിമമത്തവിരഹിതോ സുചിവതത്താ സുന്ദരവതത്താ ച സുബ്ബതോ സോ ഖീണാസവഭിക്ഖു. പുന ചപരം പരപാണരോധായ ഗിഹീ അസഞ്ഞതോ, സോ ലുദ്ദകോ ഗിഹീ പരപാണരോധായ തേസം പാണാനം ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദായ കായവാചാചിത്തേഹി അസംയതോ. നിച്ചം മുനീ രക്ഖതി പാണിനേ യതോ, ഇതരോ പന ഖീണാസവമുനി കായവാചാചിത്തേഹി നിച്ചം യതോ സംയതോ പാണിനോ രക്ഖതി. ഏവം സന്തേ തേ കഥം സമാനജീവികാ ഭവിസ്സന്തീതി?

൨൨൩. സിഖീ യഥാതി കാ ഉപ്പത്തി? ഭഗവതി കപിലവത്ഥുസ്മിം വിഹരന്തേ സാകിയാനം കഥാ ഉദപാദി – ‘‘പഠമകസോതാപന്നോ പച്ഛാ സോതാപത്തിം പത്തസ്സ ധമ്മേന വുഡ്ഢതരോ ഹോതി, തസ്മാ പച്ഛാ സോതാപന്നേന ഭിക്ഖുനാ പഠമസോതാപന്നസ്സ ഗിഹിനോ അഭിവാദനാദീനി കത്തബ്ബാനീ’’തി തം കഥം അഞ്ഞതരോ പിണ്ഡചാരികോ ഭിക്ഖു സുത്വാ ഭഗവതോ ആരോചേസി. ഭഗവാ ‘‘അഞ്ഞാ ഏവ ഹി അയം ജാതി, പൂജനേയ്യവത്ഥു ലിങ്ഗ’’ന്തി സന്ധായ ‘‘അനാഗാമീപി ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഗിഹീ ഹോതി, തേന തദഹുപബ്ബജിതസ്സാപി സാമണേരസ്സ അഭിവാദനാദീനി കത്തബ്ബാനേവാ’’തി വത്വാ പുന പച്ഛാ സോതാപന്നസ്സാപി ഭിക്ഖുനോ പഠമസോതാപന്നഗഹട്ഠതോ അതിമഹന്തം വിസേസം ദസ്സേന്തോ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മദേസനത്ഥം ഇമം ഗാഥമഭാസി.

തസ്സത്ഥോ – യ്വായം മത്ഥകേ ജാതായ സിഖായ സബ്ഭാവേന സിഖീ, മണിദണ്ഡസദിസായ ഗീവായ നീലഗീവോതി ച മയൂരവിഹങ്ഗമോ വുച്ചതി. സോ യഥാ ഹരിതഹംസതമ്ബഹംസഖീരഹംസകാളഹംസപാകഹംസസുവണ്ണഹംസേസു യ്വായം സുവണ്ണഹംസോ, തസ്സ ഹംസസ്സ ജവേന സോളസിമ്പി കലം ന ഉപേതി. സുവണ്ണഹംസോ ഹി മുഹുത്തകേന യോജനസഹസ്സമ്പി ഗച്ഛതി, യോജനമ്പി അസമത്ഥോ ഇതരോ. ദസ്സനീയതായ പന ഉഭോപി ദസ്സനീയാ ഹോന്തി, ഏവം ഗിഹീ പഠമസോതാപന്നോപി കിഞ്ചാപി മഗ്ഗദസ്സനേന ദസ്സനീയോ ഹോതി. അഥ ഖോ സോ പച്ഛാ സോതാപന്നസ്സാപി മഗ്ഗദസ്സനേന തുല്യദസ്സനീയഭാവസ്സാപി ഭിക്ഖുനോ ജവേന നാനുകരോതി. കതമേന ജവേന? ഉപരിമഗ്ഗവിപസ്സനാഞാണജവേന. ഗിഹിനോ ഹി തം ഞാണം ദന്ധം ഹോതി പുത്തദാരാദിജടായ ജടിതത്താ, ഭിക്ഖുനോ പന തിക്ഖം ഹോതി തസ്സാ ജടായ വിജടിതത്താ. സ്വായമത്ഥോ ഭഗവതാ ‘‘മുനിനോ വിവിത്തസ്സ വനമ്ഹി ഝായതോ’’തി ഇമിനാ പാദേന ദീപിതോ. അയഞ്ഹി സേക്ഖമുനി ഭിക്ഖു കായചിത്തവിവേകേന ച വിവിത്തോ ഹോതി, ലക്ഖണാരമ്മണൂപനിജ്ഝാനേന ച നിച്ചം വനസ്മിം ഝായതി. കുതോ ഗിഹിനോ ഏവരൂപോ വിവേകോ ച ഝാനഞ്ചാതി അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോതി?

പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ

സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ മുനിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിട്ഠിതോ ച പഠമോ വഗ്ഗോ അത്ഥവണ്ണനാനയതോ, നാമേന

ഉരഗവഗ്ഗോതി.

൨. ചൂളവഗ്ഗോ

൧. രതനസുത്തവണ്ണനാ

യാനീധ ഭൂതാനീതി രതനസുത്തം. കാ ഉപ്പത്തി? അതീതേ കിര വേസാലിയം ദുബ്ഭിക്ഖാദയോ ഉപദ്ദവാ ഉപ്പജ്ജിംസു. തേസം വൂപസമനത്ഥായ ലിച്ഛവയോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ, യാചിത്വാ, ഭഗവന്തം വേസാലിമാനയിംസു. ഏവം ആനീതോ ഭഗവാ തേസം ഉപദ്ദവാനം വൂപസമനത്ഥായ ഇദം സുത്തമഭാസി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. പോരാണാ പനസ്സ വേസാലിവത്ഥുതോ പഭുതി ഉപ്പത്തിം വണ്ണയന്തി. സാ ഏവം വേദിതബ്ബാ – ബാരാണസിരഞ്ഞോ കിര അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി ഗബ്ഭോ സണ്ഠാസി. സാ തം ഞത്വാ രഞ്ഞോ നിവേദേസി. രാജാ ഗബ്ഭപരിഹാരം അദാസി. സാ സമ്മാ പരിഹരിയമാനഗബ്ഭാ ഗബ്ഭപരിപാകകാലേ വിജായനഘരം പാവിസി. പുഞ്ഞവതീനം പച്ചൂസസമയേ ഗബ്ഭവുട്ഠാനം ഹോതി, സാ ച താസം അഞ്ഞതരാ, തേന പച്ചൂസസമയേ അലത്തകപടലബന്ധുജീവകപുപ്ഫസദിസം മംസപേസിം വിജായി. തതോ ‘‘അഞ്ഞാ ദേവിയോ സുവണ്ണബിമ്ബസദിസേ പുത്തേ വിജായന്തി, അഗ്ഗമഹേസീ മംസപേസിന്തി രഞ്ഞോ പുരതോ മമ അവണ്ണോ ഉപ്പജ്ജേയ്യാ’’തി ചിന്തേത്വാ തേന അവണ്ണഭയേന തം മംസപേസിം ഏകസ്മിം ഭാജനേ പക്ഖിപിത്വാ അഞ്ഞേന പടികുജ്ജിത്വാ രാജമുദ്ദികായ ലഞ്ഛേത്വാ ഗങ്ഗായ സോതേ പക്ഖിപാപേസി. മനുസ്സേഹി ഛഡ്ഡിതമത്തേ ദേവതാ ആരക്ഖം സംവിദഹിംസു. സുവണ്ണപട്ടികഞ്ചേത്ഥ ജാതിഹിങ്ഗുലകേന ‘‘ബാരാണസിരഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസിയാ പജാ’’തി ലിഖിത്വാ ബന്ധിംസു. തതോ തം ഭാജനം ഊമിഭയാദീഹി അനുപദ്ദുതം ഗങ്ഗായ സോതേന പായാസി.

തേന ച സമയേന അഞ്ഞതരോ താപസോ ഗോപാലകുലം നിസ്സായ ഗങ്ഗായ തീരേ വസതി. സോ പാതോവഗങ്ഗം ഓതിണ്ണോ തം ഭാജനം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ പംസുകൂലസഞ്ഞായ അഗ്ഗഹേസി. തതോ തത്ഥ തം അക്ഖരപട്ടികം രാജമുദ്ദികാലഞ്ഛനഞ്ച ദിസ്വാ മുഞ്ചിത്വാ തം മംസപേസിം അദ്ദസ. ദിസ്വാനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘സിയാ ഗബ്ഭോ, തഥാ ഹിസ്സ ദുഗ്ഗന്ധപൂതിഭാവോ നത്ഥീ’’തി തം അസ്സമം നേത്വാ സുദ്ധേ ഓകാസേ ഠപേസി. അഥ അഡ്ഢമാസച്ചയേന ദ്വേ മംസപേസിയോ അഹേസും. താപസോ ദിസ്വാ സാധുകതരം ഠപേസി. തതോ പുന അദ്ധമാസച്ചയേന ഏകമേകിസ്സാ പേസിയാ ഹത്ഥപാദസീസാനമത്ഥായ പഞ്ച പഞ്ച പിളകാ ഉട്ഠഹിംസു. അഥ തതോ അദ്ധമാസച്ചയേന ഏകാ മംസപേസി സുവണ്ണബിമ്ബസദിസോ ദാരകോ; ഏകാ ദാരികാ അഹോസി. തേസു താപസസ്സ പുത്തസിനേഹോ ഉപ്പജ്ജി, അങ്ഗുട്ഠതോ ചസ്സ ഖീരം നിബ്ബത്തി, തതോ പഭുതി ച ഖീരഭത്തം ലഭതി. സോ ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ ഖീരം ദാരകാനം മുഖേ ആസിഞ്ചതി. തേസം യം യം ഉദരം പവിസതി, തം സബ്ബം മണിഭാജനഗതം വിയ ദിസ്സതി. ഏവം നിച്ഛവീ അഹേസും. അപരേ പന ആഹു – ‘‘സിബ്ബിത്വാ ഠപിതാ വിയ നേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം ലീനാ ഛവി അഹോസീ’’തി. ഏവം തേ നിച്ഛവിതായ വാ ലീനച്ഛവിതായ വാ ലിച്ഛവീതി പഞ്ഞായിംസു.

താപസോ ദാരകേ പോസേന്തോ ഉസ്സൂരേ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസതി, അതിദിവാ പടിക്കമതി. തസ്സ തം ബ്യാപാരം ഞത്വാ ഗോപാലകാ ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, പബ്ബജിതാനം ദാരകപോസനം പലിബോധോ, അമ്ഹാകം ദാരകേ ദേഥ, മയം പോസേസ്സാമ, തുമ്ഹേ അത്തനോ കമ്മം കരോഥാ’’തി. താപസോ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണി. ഗോപാലകാ ദുതിയദിവസേ മഗ്ഗം സമം കത്വാ, പുപ്ഫേഹി ഓകിരിത്വാ; ധജപടാകാ ഉസ്സാപേത്വാ തൂരിയേഹി വജ്ജമാനേഹി അസ്സമം ആഗതാ. താപസോ ‘‘മഹാപുഞ്ഞാ ദാരകാ, അപ്പമാദേന വഡ്ഢേഥ, വഡ്ഢേത്വാ ച അഞ്ഞമഞ്ഞം ആവാഹവിവാഹം കരോഥ, പഞ്ചഗോരസേന രാജാനം തോസേത്വാ ഭൂമിഭാഗം ഗഹേത്വാ നഗരം മാപേഥ, തത്ര കുമാരം അഭിസിഞ്ചഥാ’’തി വത്വാ ദാരകേ അദാസി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ ദാരകേ നേത്വാ പോസേസും.

ദാരകാ വഡ്ഢിമന്വായ കീളന്താ വിവാദട്ഠാനേസു അഞ്ഞേ ഗോപാലദാരകേ ഹത്ഥേനപി പാദേനപി പഹരന്തി, തേ രോദന്തി. ‘‘കിസ്സ രോദഥാ’’തി ച മാതാപിതൂഹി വുത്താ ‘‘ഇമേ നിമ്മാതാപിതികാ താപസപോസിതാ അമ്ഹേ അതീവ പഹരന്തീ’’തി വദന്തി. തതോ തേസം മാതാപിതരോ ‘‘ഇമേ ദാരകാ അഞ്ഞേ ദാരകേ വിഹേഠേന്തി ദുക്ഖാപേന്തി, ന ഇമേ സങ്ഗഹേതബ്ബാ, വജ്ജേതബ്ബാ ഇമേ’’തി ആഹംസു. തതോ പഭുതി കിര സോ പദേസോ ‘‘വജ്ജീ’’തി വുച്ചതി യോജനസതം പരിമാണേന. അഥ തം പദേസം ഗോപാലകാ രാജാനം തോസേത്വാ അഗ്ഗഹേസും. തത്ഥേവ നഗരം മാപേത്വാ സോളസവസ്സുദ്ദേസികം കുമാരം അഭിസിഞ്ചിത്വാ രാജാനം അകംസു. തായ ചസ്സ ദാരികായ സദ്ധിം വാരേയ്യം കത്വാ കതികം അകംസു – ‘‘ന ബാഹിരതോ ദാരികാ ആനേതബ്ബാ, ഇതോ ദാരികാ ന കസ്സചി ദാതബ്ബാ’’തി. തേസം പഠമസംവാസേന ദ്വേ ദാരകാ ജാതാ ധീതാ ച പുത്തോ ച, ഏവം സോളസക്ഖത്തും ദ്വേ ദ്വേ ജാതാ. തതോ തേസം ദാരകാനം യഥാക്കമം വഡ്ഢന്താനം ആരാമുയ്യാനനിവാസനട്ഠാനപരിവാരസമ്പത്തിം ഗഹേതും അപ്പഹോന്തം തം നഗരം തിക്ഖത്തും ഗാവുതന്തരേന ഗാവുതന്തരേന പാകാരേന പരിക്ഖിപിംസു. തസ്സ പുനപ്പുനം വിസാലീകതത്താ വേസാലീത്വേവ നാമം ജാതം. ഇദം വേസാലീവത്ഥു.

അയം പന വേസാലീ ഭഗവതോ ഉപ്പന്നകാലേ ഇദ്ധാ വേപുല്ലപ്പത്താ അഹോസി. തത്ഥ ഹി രാജൂനംയേവ സത്ത സഹസ്സാനി സത്ത ച സതാനി സത്ത ച രാജാനോ അഹേസും, തഥാ യുവരാജസേനാപതിഭണ്ഡാഗാരികപ്പഭുതീനം. യഥാഹ –

‘‘തേന ഖോ പന സമയേന വേസാലീ ഇദ്ധാ ചേവ ഹോതി ഫീതാ ച ബഹുജനാ ആകിണ്ണമനുസ്സാ സുഭിക്ഖാ ച, സത്ത ച പാസാദസഹസ്സാനി, സത്ത ച പാസാദസതാനി, സത്ത ച പാസാദാ, സത്ത ച കൂടാഗാരസഹസ്സാനി, സത്ത ച കൂടാഗാരസതാനി, സത്ത ച കൂടാഗാരാനി, സത്ത ച ആരാമസഹസ്സാനി, സത്ത ച ആരാമസതാനി, സത്ത ച ആരാമാ, സത്ത ച പോക്ഖരണിസഹസ്സാനി, സത്ത ച പോക്ഖരണിസതാനി, സത്ത ച പോക്ഖരണിയോ’’തി (മഹാവ. ൩൨൬).

സാ അപരേന സമയേന ദുബ്ഭിക്ഖാ അഹോസി ദുബ്ബുട്ഠികാ ദുസ്സസ്സാ. പഠമം ദുഗ്ഗതമനുസ്സാ മരന്തി, തേ ബഹിദ്ധാ ഛഡ്ഡേന്തി. മതമനുസ്സാനം കുണപഗന്ധേന അമനുസ്സാ നഗരം പവിസിംസു. തതോ ബഹുതരാ മീയന്തി, തായ പടികൂലതായ ച സത്താനം അഹിവാതകരോഗോ ഉപ്പജ്ജി. ഇതി തീഹി ദുബ്ഭിക്ഖഅമനുസ്സരോഗഭയേഹി ഉപദ്ദുതായ വേസാലിയാ നഗരവാസിനോ ഉപസങ്കമിത്വാ രാജാനമാഹംസു – ‘‘മഹാരാജ, ഇമസ്മിം നഗരേ തിവിധം ഭയമുപ്പന്നം, ഇതോ പുബ്ബേ യാവ സത്തമാ രാജകുലപരിവട്ടാ ഏവരൂപം അനുപ്പന്നപുബ്ബം, തുമ്ഹാകം മഞ്ഞേ അധമ്മികത്തേന ഏതരഹി ഉപ്പന്ന’’ന്തി. രാജാ സബ്ബേ സന്ഥാഗാരേ സന്നിപാതാപേത്വാ, ‘‘മയ്ഹം അധമ്മികഭാവം വിചിനഥാ’’തി ആഹ. തേ സബ്ബം പവേണിം വിചിനന്താ ന കിഞ്ചി അദ്ദസംസു.

തതോ രഞ്ഞോ ദോസം അദിസ്വാ ‘‘ഇദം ഭയം അമ്ഹാകം കഥം വൂപസമേയ്യാ’’തി ചിന്തേസും. തത്ഥ ഏകച്ചേ ഛ സത്ഥാരോ അപദിസിംസു – ‘‘ഏതേഹി ഓക്കന്തമത്തേ വൂപസമിസ്സതീ’’തി. ഏകച്ചേ ആഹംസു – ‘‘ബുദ്ധോ കിര ലോകേ ഉപ്പന്നോ, സോ ഭഗവാ സബ്ബസത്തഹിതായ ധമ്മം ദേസേതി മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ, തേന ഓക്കന്തമത്തേ സബ്ബഭയാനി വൂപസമേയ്യു’’ന്തി. തേന തേ അത്തമനാ ഹുത്വാ ‘‘കഹം പന സോ ഭഗവാ ഏതരഹി വിഹരതി, അമ്ഹേഹി വാ പേസിതേ ആഗച്ഛേയ്യാ’’തി ആഹംസു. അഥാപരേ ആഹംസു – ‘‘ബുദ്ധാ നാമ അനുകമ്പകാ, കിസ്സ നാഗച്ഛേയ്യും, സോ പന ഭഗവാ ഏതരഹി രാജഗഹേ വിഹരതി, രാജാ ച ബിമ്ബിസാരോ തം ഉപട്ഠഹതി, കദാചി സോ ആഗന്തും ന ദദേയ്യാ’’തി. ‘‘തേന ഹി രാജാനം സഞ്ഞാപേത്വാ ആനേസ്സാമാ’’തി ദ്വേ ലിച്ഛവിരാജാനോ മഹതാ ബലകായേന പഹൂതം പണ്ണാകാരം ദത്വാ രഞ്ഞോ സന്തികം പേസേസും – ‘‘ബിമ്ബിസാരം സഞ്ഞാപേത്വാ ഭഗവന്തം ആനേഥാ’’തി. തേ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ പണ്ണാകാരം ദത്വാ തം പവത്തിം നിവേദേത്വാ ‘‘മഹാരാജ, ഭഗവന്തം അമ്ഹാകം നഗരം പേസേഹീ’’തി ആഹംസു. രാജാ ന സമ്പടിച്ഛി – ‘‘തുമ്ഹേ ഏവ ജാനാഥാ’’തി ആഹ. തേ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏവമാഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹാകം നഗരേ തീണി ഭയാനി ഉപ്പന്നാനി. സചേ ഭഗവാ ആഗച്ഛേയ്യ, സോത്ഥി നോ ഭവേയ്യാ’’തി. ഭഗവാ ആവജ്ജേത്വാ ‘‘വേസാലിയം രതനസുത്തേ വുത്തേ സാ രക്ഖാ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളാനി ഫരിസ്സതി, സുത്തപരിയോസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ ഭവിസ്സതീ’’തി അധിവാസേസി. അഥ രാജാ ബിമ്ബിസാരോ ഭഗവതോ അധിവാസനം സുത്വാ ‘‘ഭഗവതാ വേസാലിഗമനം അധിവാസിത’’ന്തി നഗരേ ഘോസനം കാരാപേത്വാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘കിം, ഭന്തേ, സമ്പടിച്ഛിത്ഥ വേസാലിഗമന’’ന്തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ആഗമേഥ, യാവ മഗ്ഗം പടിയാദേമീ’’തി.

അഥ ഖോ രാജാ ബിമ്ബിസാരോ രാജഗഹസ്സ ച ഗങ്ഗായ ച അന്തരാ പഞ്ചയോജനം ഭൂമിം സമം കത്വാ, യോജനേ യോജനേ വിഹാരം മാപേത്വാ, ഭഗവതോ ഗമനകാലം പടിവേദേസി. ഭഗവാ പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി പരിവുതോ പായാസി. രാജാ പഞ്ചയോജനം മഗ്ഗം പഞ്ചവണ്ണേഹി പുപ്ഫേഹി ജാണുമത്തം ഓകിരാപേത്വാ ധജപടാകാപുണ്ണഘടകദലിആദീനി ഉസ്സാപേത്വാ ഭഗവതോ ദ്വേ സേതച്ഛത്താനി, ഏകേകസ്സ ച ഭിക്ഖുസ്സ ഏകമേകം ഉക്ഖിപാപേത്വാ സദ്ധിം അത്തനോ പരിവാരേന പുപ്ഫഗന്ധാദീഹി പൂജം കരോന്തോ ഏകേകസ്മിം വിഹാരേ ഭഗവന്തം വസാപേത്വാ മഹാദാനാനി ദത്വാ പഞ്ചഹി ദിവസേഹി ഗങ്ഗാതീരം നേസി. തത്ഥ സബ്ബാലങ്കാരേഹി നാവം അലങ്കരോന്തോ വേസാലികാനം സാസനം പേസേസി – ‘‘ആഗതോ ഭഗവാ, മഗ്ഗം പടിയാദേത്വാ സബ്ബേ ഭഗവതോ പച്ചുഗ്ഗമനം കരോഥാ’’തി. തേ ‘‘ദിഗുണം പൂജം കരിസ്സാമാ’’തി വേസാലിയാ ച ഗങ്ഗായ ച അന്തരാ തിയോജനം ഭൂമിം സമം കത്വാ ഭഗവതോ ചത്താരി, ഏകേകസ്സ ച ഭിക്ഖുനോ ദ്വേ ദ്വേ സേതച്ഛത്താനി സജ്ജേത്വാ പൂജം കുരുമാനാ ഗങ്ഗാതീരേ ആഗന്ത്വാ അട്ഠംസു.

ബിമ്ബിസാരോ ദ്വേ നാവായോ സങ്ഘാടേത്വാ, മണ്ഡപം കത്വാ, പുപ്ഫദാമാദീഹി അലങ്കരിത്വാ തത്ഥ സബ്ബരതനമയം ബുദ്ധാസനം പഞ്ഞാപേസി. ഭഗവാ തസ്മിം നിസീദി. പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂപി നാവം അഭിരുഹിത്വാ യഥാനുരൂപം നിസീദിംസു. രാജാ ഭഗവന്തം അനുഗച്ഛന്തോ ഗലപ്പമാണം ഉദകം ഓരോഹിത്വാ ‘‘യാവ, ഭന്തേ, ഭഗവാ ആഗച്ഛതി, താവാഹം ഇധേവ ഗങ്ഗാതീരേ വസിസ്സാമീ’’തി വത്വാ നിവത്തോ. ഉപരി ദേവതാ യാവ അകനിട്ഠഭവനാ പൂജമകംസു, ഹേട്ഠാ ഗങ്ഗാനിവാസിനോ കമ്ബലസ്സതരാദയോ നാഗാ പൂജമകംസു. ഏവം മഹതിയാ പൂജായ ഭഗവാ യോജനമത്തം അദ്ധാനം ഗങ്ഗായ ഗന്ത്വാ വേസാലികാനം സീമന്തരം പവിട്ഠോ.

തതോ ലിച്ഛവിരാജാനോ തേന ബിമ്ബിസാരേന കതപൂജായ ദിഗുണം കരോന്താ ഗലപ്പമാണേ ഉദകേ ഭഗവന്തം പച്ചുഗ്ഗച്ഛിംസു. തേനേവ ഖണേന തേന മുഹുത്തേന വിജ്ജുപ്പഭാവിനദ്ധന്ധകാരവിസടകൂടോ ഗളഗളായന്തോ ചതൂസു ദിസാസു മഹാമേഘോ വുട്ഠാസി. അഥ ഭഗവതാ പഠമപാദേ ഗങ്ഗാതീരേ നിക്ഖിത്തമത്തേ പോക്ഖരവസ്സം വസ്സി. യേ തേമേതുകാമാ, തേ ഏവ തേമേന്തി, അതേമേതുകാമാ ന തേമേന്തി. സബ്ബത്ഥ ജാണുമത്തം ഊരുമത്തം കടിമത്തം ഗലപ്പമാണം ഉദകം വഹതി, സബ്ബകുണപാനി ഉദകേന ഗങ്ഗം പവേസിതാനി പരിസുദ്ധോ ഭൂമിഭാഗോ അഹോസി.

ലിച്ഛവിരാജാനോ ഭഗവന്തം അന്തരാ യോജനേ യോജനേ വാസാപേത്വാ മഹാദാനാനി ദത്വാ തീഹി ദിവസേഹി ദിഗുണം പൂജം കരോന്താ വേസാലിം നയിംസു. വേസാലിം സമ്പത്തേ ഭഗവതി സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ദേവസങ്ഘപുരക്ഖതോ ആഗച്ഛി, മഹേസക്ഖാനം ദേവാനം സന്നിപാതേന അമനുസ്സാ യേഭുയ്യേന പലായിംസു. ഭഗവാ നഗരദ്വാരേ ഠത്വാ ആനന്ദത്ഥേരം ആമന്തേസി – ‘‘ഇമം ആനന്ദ, രതനസുത്തം ഉഗ്ഗഹേത്വാ ബലികമ്മൂപകരണാനി ഗഹേത്വാ ലിച്ഛവികുമാരേഹി സദ്ധിം വേസാലിയാ തീസു പാകാരന്തരേസു വിചരന്തോ പരിത്തം കരോഹീ’’തി രതനസുത്തം അഭാസി. ഏവം ‘‘കേന പനേതം സുത്തം, കദാ, കത്ഥ, കസ്മാ ച വുത്ത’’ന്തി ഏതേസം പഞ്ഹാനം വിസ്സജ്ജനാ വിത്ഥാരേന വേസാലിവത്ഥുതോ പഭുതി പോരാണേഹി വണ്ണിയതി.

ഏവം ഭഗവതോ വേസാലിം അനുപ്പത്തദിവസേയേവ വേസാലിനഗരദ്വാരേ തേസം ഉപദ്ദവാനം പടിഘാതത്ഥായ വുത്തമിദം രതനസുത്തം ഉഗ്ഗഹേത്വാ ആയസ്മാ ആനന്ദോ പരിത്തത്ഥായ ഭാസമാനോ ഭഗവതോ പത്തേന ഉദകം ആദായ സബ്ബനഗരം അബ്ഭുക്കിരന്തോ അനുവിചരി. ‘‘യം കിഞ്ചീ’’തി വുത്തമത്തേയേവ ച ഥേരേന യേ പുബ്ബേ അപലാതാ സങ്കാരകൂടഭിത്തിപ്പദേസാദിനിസ്സിതാ അമനുസ്സാ, തേ ചതൂഹി ദ്വാരേഹി പലായിംസു, ദ്വാരാനി അനോകാസാനി അഹേസും. തതോ ഏകച്ചേ ദ്വാരേസു ഓകാസം അലഭമാനാ പാകാരം ഭിന്ദിത്വാ പലാതാ. അമനുസ്സേസു ഗതമത്തേസു മനുസ്സാനം ഗത്തേസു രോഗോ വൂപസന്തോ, തേ നിക്ഖമിത്വാ സബ്ബഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി ഥേരം പൂജേസും. മഹാജനോ നഗരമജ്ഝേ സന്ഥാഗാരം സബ്ബഗന്ധേഹി ലിമ്പിത്വാ വിതാനം കത്വാ സബ്ബാലങ്കാരേഹി അലങ്കരിത്വാ തത്ഥ ബുദ്ധാസനം പഞ്ഞാപേത്വാ ഭഗവന്തം ആനേസി.

ഭഗവാ സന്ഥാഗാരം പവിസിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. ഭിക്ഖുസങ്ഘോപി ഖോ രാജാനോ മനുസ്സാ ച പതിരൂപേ ഓകാസേ നിസീദിംസു. സക്കോപി ദേവാനമിന്ദോ ദ്വീസു ദേവലോകേസു ദേവപരിസായ സദ്ധിം ഉപനിസീദി അഞ്ഞേ ച ദേവാ. ആനന്ദത്ഥേരോപി സബ്ബം വേസാലിം അനുവിചരന്തോ ആരക്ഖം കത്വാ വേസാലിനഗരവാസീഹി സദ്ധിം ആഗന്ത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. തത്ഥ ഭഗവാ സബ്ബേസം തദേവ രതനസുത്തം അഭാസീതി.

൨൨൪. തത്ഥ യാനീധ ഭൂതാനീതി പഠമഗാഥായം യാനീതി യാദിസാനി അപ്പേസക്ഖാനി വാ മഹേസക്ഖാനി വാ. ഇധാതി ഇമസ്മിം പദേസേ, തസ്മിം ഖണേ സന്നിപതിതട്ഠാനം സന്ധായാഹ. ഭൂതാനീതി കിഞ്ചാപി ഭൂതസദ്ദോ ‘‘ഭൂതസ്മിം പാചിത്തിയ’’ന്തി ഏവമാദീസു (പാചി. ൬൯) വിജ്ജമാനേ, ‘‘ഭൂതമിദന്തി, ഭിക്ഖവേ, സമനുപസ്സഥാ’’തി ഏവമാദീസു (മ. നി. ൧.൪൦൧) ഖന്ധപഞ്ചകേ, ‘‘ചത്താരോ ഖോ, ഭിക്ഖു, മഹാഭൂതാ ഹേതൂ’’തി ഏവമാദീസു (മ. നി. ൩.൮൬) ചതുബ്ബിധേ പഥവീധാത്വാദിരൂപേ, ‘‘യോ ച കാലഘസോ ഭൂതോ’’തി ഏവമാദീസു (ജാ. ൧.൨.൧൯൦) ഖീണാസവേ, ‘‘സബ്ബേവ നിക്ഖിപിസ്സന്തി, ഭൂതാ ലോകേ സമുസ്സയ’’ന്തി ഏവമാദീസു (ദീ. നി. ൨.൨൨൦) സബ്ബസത്തേ, ‘‘ഭൂതഗാമപാതബ്യതായാ’’തി ഏവമാദീസു (പാചി. ൯൦) രുക്ഖാദികേ, ‘‘ഭൂതം ഭൂതതോ സഞ്ജാനാതീ’’തി ഏവമാദീസു (മ. നി. ൧.൩) ചാതുമഹാരാജികാനം ഹേട്ഠാ സത്തനികായം ഉപാദായ വത്തതി. ഇധ പന അവിസേസതോ അമനുസ്സേസു ദട്ഠബ്ബോ.

സമാഗതാനീതി സന്നിപതിതാനി. ഭുമ്മാനീതി ഭൂമിയം നിബ്ബത്താനി. വാതി വികപ്പനേ. തേന യാനീധ ഭുമ്മാനി വാ ഭൂതാനി സമാഗതാനീതി ഇമമേകം വികപ്പം കത്വാ പുന ദുതിയം വികപ്പം കാതും ‘‘യാനി വാ അന്തലിക്ഖേ’’തി ആഹ. അന്തലിക്ഖേ വാ യാനി ഭൂതാനി നിബ്ബത്താനി, താനി സബ്ബാനി ഇധ സമാഗതാനീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച യാമതോ യാവ അകനിട്ഠം, താവ നിബ്ബത്താനി ഭൂതാനി ആകാസേ പാതുഭൂതവിമാനേസു നിബ്ബത്തത്താ ‘‘അന്തലിക്ഖേ ഭൂതാനീ’’തി വേദിതബ്ബാനി. തതോ ഹേട്ഠാ സിനേരുതോ പഭുതി യാവ ഭൂമിയം രുക്ഖലതാദീസു അധിവത്ഥാനി പഥവിയഞ്ച നിബ്ബത്താനി ഭൂതാനി, താനി സബ്ബാനി ഭൂമിയം ഭൂമിപടിബദ്ധേസു ച രുക്ഖലതാപബ്ബതാദീസു നിബ്ബത്തത്താ ‘‘ഭുമ്മാനി ഭൂതാനീ’’തി വേദിതബ്ബാനി.

ഏവം ഭഗവാ സബ്ബാനേവ അമനുസ്സഭൂതാനി ‘‘ഭുമ്മാനി വാ യാനി വ അന്തലിക്ഖേ’’തി ദ്വീഹി പദേഹി വികപ്പേത്വാ പുന ഏകേന പദേന പരിഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘സബ്ബേവ ഭൂതാ സുമനാ ഭവന്തൂ’’തി ആഹ. സബ്ബേതി അനവസേസാ. ഏവാതി അവധാരണേ, ഏകമ്പി അനപനേത്വാതി അധിപ്പായോ. ഭൂതാതി അമനുസ്സാ. സുമനാ ഭവന്തൂതി സുഖിതമനാ, പീതിസോമനസ്സജാതാ ഭവന്തൂതി അത്ഥോ. അഥോപീതി കിച്ചന്തരസന്നിയോജനത്ഥം വാക്യോപാദാനേ നിപാതദ്വയം. സക്കച്ച സുണന്തു ഭാസിതന്തി അട്ഠിം കത്വാ, മനസി കത്വാ, സബ്ബചേതസോ സമന്നാഹരിത്വാ ദിബ്ബസമ്പത്തിലോകുത്തരസുഖാവഹം മമ ദേസനം സുണന്തു.

ഏവമേത്ഥ ഭഗവാ ‘‘യാനീധ ഭൂതാനി സമാഗതാനീ’’തി അനിയമിതവചനേന ഭൂതാനി പരിഗ്ഗഹേത്വാ പുന ‘‘ഭുമ്മാനി വാ യാനി വ അന്തലിക്ഖേ’’തി ദ്വിധാ വികപ്പേത്വാ തതോ ‘‘സബ്ബേവ ഭൂതാ’’തി പുന ഏകജ്ഝം കത്വാ ‘‘സുമനാ ഭവന്തൂ’’തി ഇമിനാ വചനേന ആസയസമ്പത്തിയം നിയോജേന്തോ ‘‘സക്കച്ച സുണന്തു ഭാസിത’’ന്തി പയോഗസമ്പത്തിയം, തഥാ യോനിസോമനസികാരസമ്പത്തിയം പരതോഘോസസമ്പത്തിയഞ്ച, തഥാ അത്തസമ്മാപണിധിസപ്പുരിസൂപനിസ്സയസമ്പത്തീസു സമാധിപഞ്ഞാഹേതുസമ്പത്തീസു ച നിയോജേന്തോ ഗാഥം സമാപേസി.

൨൨൫. തസ്മാ ഹി ഭൂതാതി ദുതിയഗാഥാ. തത്ഥ തസ്മാതി കാരണവചനം. ഭൂതാതി ആമന്തനവചനം. നിസാമേഥാതി സുണാഥ. സബ്ബേതി അനവസേസാ. കിം വുത്തം ഹോതി? യസ്മാ തുമ്ഹേ ദിബ്ബട്ഠാനാനി തത്ഥ ഉപഭോഗസമ്പദഞ്ച പഹായ ധമ്മസ്സവനത്ഥം ഇധ സമാഗതാ, ന നടനച്ചനാദിദസ്സനത്ഥം, തസ്മാ ഹി ഭൂതാ നിസാമേഥ സബ്ബേതി. അഥ വാ ‘‘സുമനാ ഭവന്തു സക്കച്ച സുണന്തൂ’’തി വചനേന തേസം സുമനഭാവം സക്കച്ചം സോതുകമ്യതഞ്ച ദിസ്വാ ആഹ – യസ്മാ തുമ്ഹേ സുമനഭാവേന അത്തസമ്മാപണിധിയോനിസോമനസികാരാസയസുദ്ധീഹി സക്കച്ചം സോതുകമ്യതായ സപ്പുരിസൂപനിസ്സയപരതോഘോസപദട്ഠാനതോ പയോഗസുദ്ധീഹി ച യുത്താ, തസ്മാ ഹി ഭൂതാ നിസാമേഥ സബ്ബേതി. അഥ വാ യം പുരിമഗാഥായ അന്തേ ‘‘ഭാസിത’’ന്തി വുത്തം, തം കാരണഭാവേന അപദിസന്തോ ആഹ – ‘‘യസ്മാ മമ ഭാസിതം നാമ അതിദുല്ലഭം അട്ഠക്ഖണപരിവജ്ജിതസ്സ ഖണസ്സ ദുല്ലഭത്താ, അനേകാനിസംസഞ്ച പഞ്ഞാകരുണാഗുണേന പവത്തത്താ, തഞ്ചാഹം വത്തുകാമോ ‘സുണന്തു ഭാസിത’ന്തി അവോചം. തസ്മാ ഹി ഭൂതാ നിസാമേഥ സബ്ബേ’’തി ഇദം ഇമിനാ ഗാഥാപദേന വുത്തം ഹോതി.

ഏവമേതം കാരണം നിരോപേന്തോ അത്തനോ ഭാസിതനിസാമനേ നിയോജേത്വാ നിസാമേതബ്ബം വത്തുമാരദ്ധോ ‘‘മേത്തം കരോഥ മാനുസിയാ പജായാ’’തി. തസ്സത്ഥോ – യായം തീഹി ഉപദ്ദവേഹി ഉപദ്ദുതാ മാനുസീ പജാ, തസ്സാ മാനുസിയാ പജായ മിത്തഭാവം ഹിതജ്ഝാസയതം പച്ചുപട്ഠാപേഥാതി. കേചി പന ‘‘മാനുസിയം പജ’’ന്തി പഠന്തി, തം ഭുമ്മത്ഥാസമ്ഭവാ ന യുജ്ജതി. യമ്പി ചഞ്ഞേ അത്ഥം വണ്ണയന്തി, സോപി ന യുജ്ജതി. അധിപ്പായോ പനേത്ഥ – നാഹം ബുദ്ധോതി ഇസ്സരിയബലേന വദാമി, അപിച പന തുമ്ഹാകഞ്ച ഇമിസ്സാ ച മാനുസിയാ പജായ ഹിതത്ഥം വദാമി – ‘‘മേത്തം കരോഥ മാനുസിയാ പജായാ’’തി. ഏത്ഥ ച –

‘‘യേ സത്തസണ്ഡം പഥവിം വിജേത്വാ, രാജിസയോ യജമാനാ അനുപരിയഗാ;

അസ്സമേധം പുരിസമേധം, സമ്മാപാസം വാജപേയ്യം നിരഗ്ഗളം.

‘‘മേത്തസ്സ ചിത്തസ്സ സുഭാവിതസ്സ, കലമ്പി തേ നാനുഭവന്തി സോളസിം.

‘‘ഏകമ്പി ചേ പാണമദുട്ഠചിത്തോ, മേത്തായതി കുസലീ തേന ഹോതി;

സബ്ബേ ച പാണേ മനസാനുകമ്പീ, പഹൂതമരിയോ പകരോതി പുഞ്ഞ’’ന്തി. (അ. നി. ൮.൧) –

ഏവമാദീനം സുത്താനം ഏകാദസാനിസംസാനഞ്ച വസേന യേ മേത്തം കരോന്തി, തേസം മേത്താ ഹിതാതി വേദിതബ്ബാ.

‘‘ദേവതാനുകമ്പിതോ പോസോ, സദാ ഭദ്രാനി പസ്സതീ’’തി. (ദീ. നി. ൨.൧൫൩; ഉദാ. ൭൬; മഹാവ. ൨൮൬) –

ഏവമാദീനം വസേന യേസു കരീയതി, തേസമ്പി ഹിതാതി വേദിതബ്ബാ.

ഏവം ഉഭയേസമ്പി ഹിതഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘മേത്തം കരോഥ മാനുസിയാ പജായാ’’തി വത്വാ ഇദാനി ഉപകാരമ്പി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ദിവാ ച രത്തോ ച ഹരന്തി യേ ബലിം, തസ്മാ ഹി നേ രക്ഖഥ അപ്പമത്താ’’തി. തസ്സത്ഥോ – യേ മനുസ്സാ ചിത്തകമ്മകട്ഠകമ്മാദീഹിപി ദേവതാ കത്വാ ചേതിയരുക്ഖാദീനി ച ഉപസങ്കമിത്വാ ദേവതാ ഉദ്ദിസ്സ ദിവാ ബലിം കരോന്തി, കാളപക്ഖാദീസു ച രത്തിം ബലിം കരോന്തി. സലാകഭത്താദീനി വാ ദത്വാ ആരക്ഖദേവതാ ഉപാദായ യാവ ബ്രഹ്മദേവതാനം പത്തിദാനനിയ്യാതനേന ദിവാ ബലിം കരോന്തി, ഛത്താരോപനദീപമാലാ സബ്ബരത്തികധമ്മസ്സവനാദീനി കാരാപേത്വാ പത്തിദാനനിയ്യാതനേന ച രത്തിം ബലിം കരോന്തി, തേ കഥം ന രക്ഖിതബ്ബാ. യതോ ഏവം ദിവാ ച രത്തോ ച തുമ്ഹേ ഉദ്ദിസ്സ കരോന്തി യേ ബലിം, തസ്മാ ഹി നേ രക്ഖഥ. തസ്മാ ബലികമ്മകാരണാപി തേ മനുസ്സേ രക്ഖഥ ഗോപയഥ, അഹിതം തേസം അപനേഥ, ഹിതം ഉപനേഥ അപ്പമത്താ ഹുത്വാ തം കതഞ്ഞുഭാവം ഹദയേ കത്വാ നിച്ചമനുസ്സരന്താതി.

൨൨൬. ഏവം ദേവതാസു മനുസ്സാനം ഉപകാരകഭാവം ദസ്സേത്വാ തേസം ഉപദ്ദവവൂപസമനത്ഥം ബുദ്ധാദിഗുണപ്പകാസനേന ച ദേവമനുസ്സാനം ധമ്മസ്സവനത്ഥം ‘‘യംകിഞ്ചി വിത്ത’’ന്തിആദിനാ നയേന സച്ചവചനം പയുജ്ജിതുമാരദ്ധോ. തത്ഥ യംകിഞ്ചീതി അനിയമിതവസേന അനവസേസം പരിയാദിയതി യംകിഞ്ചി തത്ഥ തത്ഥ വോഹാരൂപഗം. വിത്തന്തി ധനം. തഞ്ഹി വിത്തിം ജനേതീതി വിത്തം. ഇധ വാതി മനുസ്സലോകം നിദ്ദിസതി, ഹുരം വാതി തതോ പരം അവസേസലോകം. തേന ച ഠപേത്വാ മനുസ്സേ സബ്ബലോകഗ്ഗഹണേ പത്തേ ‘‘സഗ്ഗേസു വാ’’തി പരതോ വുത്തത്താ ഠപേത്വാ മനുസ്സേ ച സഗ്ഗേ ച അവസേസാനം നാഗസുപണ്ണാദീനം ഗഹണം വേദിതബ്ബം. ഏവം ഇമേഹി ദ്വീഹി പദേഹി യം മനുസ്സാനം വോഹാരൂപഗം അലങ്കാരപരിഭോഗൂപഗഞ്ച ജാതരൂപരജതമുത്താമണിവേളുരിയപവാളലോഹിതങ്കമസാരഗല്ലാദികം, യഞ്ച മുത്താമണിവാലുകത്ഥതായ ഭൂമിയാ രതനമയവിമാനേസു അനേകയോജനസതവിത്ഥതേസു ഭവനേസു ഉപ്പന്നാനം നാഗസുപണ്ണാദീനം വിത്തം, തം നിദ്ദിട്ഠം ഹോതി.

സഗ്ഗേസു വാതി കാമാവചരരൂപാവചരദേവലോകേസു. തേ ഹി സോഭനേന കമ്മേന അജീയന്തി ഗമ്മന്തീതി സഗ്ഗാ, സുട്ഠു വാ അഗ്ഗാതിപി സഗ്ഗാ. യന്തി യം സസ്സാമികം വാ അസ്സാമികം വാ. രതനന്തി രതിം നയതി, വഹതി, ജനയതി, വഡ്ഢേതീതി രതനം, യംകിഞ്ചി ചിത്തീകതം മഹഗ്ഘം അതുലം ദുല്ലഭദസ്സനം അനോമസത്തപരിഭോഗഞ്ച, തസ്സേതം അധിവചനം. യഥാഹ –

‘‘ചിത്തീകതം മഹഗ്ഘഞ്ച, അതുലം ദുല്ലഭദസ്സനം;

അനോമസത്തപരിഭോഗം, രതനം തേന വുച്ചതീ’’തി.

പണീതന്തി ഉത്തമം, സേട്ഠം, അതപ്പകം. ഏവം ഇമിനാ ഗാഥാപദേന യം സഗ്ഗേസു അനേകയോജനസതപ്പമാണസബ്ബരതനമയവിമാനേസു സുധമ്മവേജയന്തപ്പഭുതീസു സസ്സാമികം, യഞ്ച ബുദ്ധുപ്പാദവിരഹേന അപായമേവ പരിപൂരേന്തേസു സത്തേസു സുഞ്ഞവിമാനപടിബദ്ധം അസ്സാമികം, യം വാ പനഞ്ഞമ്പി പഥവീമഹാസമുദ്ദഹിമവന്താദിനിസ്സിതം അസ്സാമികം രതനം, തം നിദ്ദിട്ഠം ഹോതി.

ന നോ സമം അത്ഥി തഥാഗതേനാതി ന-ഇതി പടിസേധേ, നോ-ഇതി അവധാരണേ. സമന്തി തുല്യം. അത്ഥീതി വിജ്ജതി. തഥാഗതേനാതി ബുദ്ധേന. കിം വുത്തം ഹോതി? യം ഏതം വിത്തഞ്ച രതനഞ്ച പകാസിതം, ഏത്ഥ ഏകമ്പി ബുദ്ധരതനേന സദിസം രതനം നേവത്ഥി. യമ്പി ഹി തം ചിത്തീകതട്ഠേന രതനം, സേയ്യഥിദം – രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ചക്കരതനം മണിരതനഞ്ച, യമ്ഹി ഉപ്പന്നേ മഹാജനോ ന അഞ്ഞത്ഥ ചിത്തീകാരം കരോതി, ന കോചി പുപ്ഫഗന്ധാദീനി ഗഹേത്വാ യക്ഖട്ഠാനം വാ ഭൂതട്ഠാനം വാ ഗച്ഛതി, സബ്ബോപി ജനോ ചക്കരതനമണിരതനമേവ ചിത്തിം കരോതി പൂജേതി, തം തം വരം പത്ഥേതി, പത്ഥിതപത്ഥിതഞ്ചസ്സ ഏകച്ചം സമിജ്ഝതി, തമ്പി രതനം ബുദ്ധരതനേന സമം നത്ഥി. യദി ഹി ചിത്തീകതട്ഠേന രതനം, തഥാഗതോവ രതനം. തഥാഗതേ ഹി ഉപ്പന്നേ യേ കേചി മഹേസക്ഖാ ദേവമനുസ്സാ, ന തേ അഞ്ഞത്ര ചിത്തീകാരം കരോന്തി, ന കഞ്ചി അഞ്ഞം പൂജേന്തി. തഥാ ഹി ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി സിനേരുമത്തേന രതനദാമേന തഥാഗതം പൂജേസി, യഥാബലഞ്ച അഞ്ഞേ ദേവാ മനുസ്സാ ച ബിമ്ബിസാരകോസലരാജഅനാഥപിണ്ഡികാദയോ. പരിനിബ്ബുതമ്പി ച ഭഗവന്തം ഉദ്ദിസ്സ ഛന്നവുതികോടിധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ അസോകമഹാരാജാ സകലജമ്ബുദീപേ ചതുരാസീതി വിഹാരസഹസ്സാനി പതിട്ഠാപേസി, കോ പന വാദോ അഞ്ഞേസം ചിത്തീകാരാനം. അപിച കസ്സഞ്ഞസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സാപി ജാതിബോധിധമ്മചക്കപ്പവത്തനപരിനിബ്ബാനട്ഠാനാനി പടിമാചേതിയാദീനി വാ ഉദ്ദിസ്സ ഏവം ചിത്തീകാരഗരുകാരോ വത്തതി യഥാ ഭഗവതോ. ഏവം ചിത്തീകതട്ഠേനാപി തഥാഗതസമം രതനം നത്ഥി.

തഥാ യമ്പി തം മഹഗ്ഘട്ഠേന രതനം, സേയ്യഥിദം – കാസികം വത്ഥം. യഥാഹ – ‘‘ജിണ്ണമ്പി, ഭിക്ഖവേ, കാസികം വത്ഥം വണ്ണവന്തഞ്ചേവ ഹോതി സുഖസമ്ഫസ്സഞ്ച മഹഗ്ഘഞ്ചാ’’തി, തമ്പി ബുദ്ധരതനേന സമം നത്ഥി. യദി ഹി മഹഗ്ഘട്ഠേന രതനം, തഥാഗതോവ രതനം. തഥാഗതോ ഹി യേസം പംസുകമ്പി പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, തേസം തം മഹപ്ഫലം ഹോതി മഹാനിസംസം, സേയ്യഥാപി അസോകസ്സ രഞ്ഞോ. ഇദമസ്സ മഹഗ്ഘതായ. ഏവം മഹഗ്ഘതാവചനേ ചേത്ഥ ദോസാഭാവസാധകം ഇദം താവ സുത്തപദം വേദിതബ്ബം –

‘‘യേസം ഖോ പന സോ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരം, തേസം തം മഹപ്ഫലം ഹോതി മഹാനിസംസം. ഇദമസ്സ മഹഗ്ഘതായ വദാമി. സേയ്യഥാപി തം, ഭിക്ഖവേ, കാസികം വത്ഥം മഹഗ്ഘം, തഥൂപമാഹം, ഭിക്ഖവേ, ഇമം പുഗ്ഗലം വദാമീ’’തി (അ. നി. ൩.൧൦൦).

ഏവം മഹഗ്ഘട്ഠേനാപി തഥാഗതസമം രതനം നത്ഥി.

തഥാ യമ്പി തം അതുലട്ഠേന രതനം. സേയ്യഥിദം – രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ചക്കരതനം ഉപ്പജ്ജതി ഇന്ദനീലമണിമയനാഭി സത്തരതനമയസഹസ്സാരം പവാളമയനേമി, രത്തസുവണ്ണമയസന്ധി, യസ്സ ദസന്നം ദസന്നം അരാനം ഉപരി ഏകം മുണ്ഡാരം ഹോതി വാതം ഗഹേത്വാ സദ്ദകരണത്ഥം, യേന കതോ സദ്ദോ സുകുസലപ്പതാളിതപഞ്ചങ്ഗികതൂരിയസദ്ദോ വിയ ഹോതി. യസ്സ നാഭിയാ ഉഭോസു പസ്സേസു ദ്വേ സീഹമുഖാനി ഹോന്തി, അബ്ഭന്തരം സകടചക്കസ്സേവ സുസിരം, തസ്സ കത്താ വാ കാരേതാ വാ നത്ഥി, കമ്മപച്ചയേന ഉതുതോ സമുട്ഠാതി. യം രാജാ ദസവിധം ചക്കവത്തിവത്തം പൂരേത്വാ തദഹുപോസഥേ പന്നരസേ പുണ്ണമദിവസേ സീസംന്ഹാതോ ഉപോസഥികോ ഉപരിപാസാദവരഗതോ സീലാനി സോധേന്തോ നിസിന്നോ പുണ്ണചന്ദം വിയ സൂരിയം വിയ ച ഉട്ഠേന്തം പസ്സതി, യസ്സ ദ്വാദസയോജനതോ സദ്ദോ സുയ്യതി, യോജനതോ വണ്ണോ ദിസ്സതി, യം മഹാജനേന ‘‘ദുതിയോ മഞ്ഞേ ചന്ദോ സൂരിയോ വാ ഉട്ഠിതോ’’തി അതിവിയ കോതൂഹലജാതേന ദിസ്സമാനം നഗരസ്സ ഉപരി ആഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ അന്തേപുരസ്സ പാചീനപസ്സേ നാതിഉച്ചം നാതിനീചം ഹുത്വാ മഹാജനസ്സ ഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി പൂജേതും യുത്തട്ഠാനേ അക്ഖാഹതം വിയ തിട്ഠതി.

തദേവ അനുബന്ധമാനം ഹത്ഥിരതനം ഉപ്പജ്ജതി, സബ്ബസേതോ രത്തപാദോ സത്തപ്പതിട്ഠോ ഇദ്ധിമാ വേഹാസങ്ഗമോ ഉപോസഥകുലാ വാ ഛദ്ദന്തകുലാ വാ ആഗച്ഛതി. ഉപോസഥകുലാ ആഗച്ഛന്തോ ഹി സബ്ബജേട്ഠോ ആഗച്ഛതി, ഛദ്ദന്തകുലാ സബ്ബകനിട്ഠോ സിക്ഖിതസിക്ഖോ ദമഥൂപേതോ. സോ ദ്വാദസയോജനം പരിസം ഗഹേത്വാ സകലജമ്ബുദീപം അനുസംയായിത്വാ പുരേപാതരാസമേവ സകം രാജധാനിം ആഗച്ഛതി.

തമ്പി അനുബന്ധമാനം അസ്സരതനം ഉപ്പജ്ജതി, സബ്ബസേതോ രത്തപാദോ കാകസീസോ മുഞ്ജകേസോ വലാഹകസ്സ രാജകുലാ ആഗച്ഛതി. സേസമേത്ഥ ഹത്ഥിരതനസദിസമേവ.

തമ്പി അനുബന്ധമാനം മണിരതനം ഉപ്പജ്ജതി. സോ ഹോതി മണി വേളുരിയോ സുഭോ ജാതിമാ അട്ഠംസോ സുപരികമ്മകതോ ആയാമതോ ചക്കനാഭിസദിസോ, വേപുല്ലപബ്ബതാ ആഗച്ഛതി, സോ ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതേപി അന്ധകാരേ രഞ്ഞോ ധജഗ്ഗതോ യോജനം ഓഭാസേതി, യസ്സോഭാസേന മനുസ്സാ ‘‘ദിവാ’’തി മഞ്ഞമാനാ കമ്മന്തേ പയോജേന്തി, അന്തമസോ കുന്ഥകിപില്ലികം ഉപാദായ പസ്സന്തി.

തമ്പി അനുബന്ധമാനം ഇത്ഥിരതനം ഉപ്പജ്ജതി. പകതിഅഗ്ഗമഹേസീ വാ ഹോതി, ഉത്തരകുരുതോ വാ ആഗച്ഛതി മദ്ദരാജകുലതോ വാ, അതിദീഘാദിഛദോസവിവജ്ജിതാ അതിക്കന്താ മാനുസം വണ്ണം അപ്പത്താ ദിബ്ബം വണ്ണം, യസ്സാ രഞ്ഞോ സീതകാലേ ഉണ്ഹാനി ഗത്താനി ഹോന്തി, ഉണ്ഹകാലേ സീതാനി, സതധാ ഫോടിതതൂലപിചുനോ വിയ സമ്ഫസ്സോ ഹോതി, കായതോ ചന്ദനഗന്ധോ വായതി, മുഖതോ ഉപ്പലഗന്ധോ, പുബ്ബുട്ഠായിതാദിഅനേകഗുണസമന്നാഗതാ ച ഹോതി.

തമ്പി അനുബന്ധമാനം ഗഹപതിരതനം ഉപ്പജ്ജതി രഞ്ഞോ പകതികമ്മകരോ സേട്ഠി, യസ്സ ചക്കരതനേ ഉപ്പന്നമത്തേ ദിബ്ബം ചക്ഖു പാതുഭവതി, യേന സമന്തതോ യോജനമത്തേ നിധിം പസ്സതി സസ്സാമികമ്പി അസ്സാമികമ്പി. സോ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ പവാരേതി ‘‘അപ്പോസ്സുക്കോ ത്വം, ദേവ, ഹോഹി, അഹം തേ ധനേന ധനകരണീയം കരിസ്സാമീ’’തി.

തമ്പി അനുബന്ധമാനം പരിണായകരതനം ഉപ്പജ്ജതി രഞ്ഞോ പകതിജേട്ഠപുത്തോ, ചക്കരതനേ ഉപ്പന്നമത്തേ അതിരേകപഞ്ഞാവേയ്യത്തിയേന സമന്നാഗതോ ഹോതി, ദ്വാദസയോജനായ പരിസായ ചേതസാ ചിത്തം പരിജാനിത്വാ നിഗ്ഗഹപഗ്ഗഹസമത്ഥോ ഹോതി. സോ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ പവാരേതി – ‘‘അപ്പോസ്സുക്കോ ത്വം, ദേവ, ഹോഹി, അഹം തേ രജ്ജം അനുസാസിസ്സാമീ’’തി. യം വാ പനഞ്ഞമ്പി ഏവരൂപം അതുലട്ഠേന രതനം, യസ്സ ന സക്കാ തുലയിത്വാ തീരയിത്വാ അഗ്ഘോ കാതും ‘‘സതം വാ സഹസ്സം വാ അഗ്ഘതി കോടിം വാ’’തി. തത്ഥ ഏകരതനമ്പി ബുദ്ധരതനേന സമം നത്ഥി. യദി ഹി അതുലട്ഠേന രതനം, തഥാഗതോവ രതനം. തഥാഗതോ ഹി ന സക്കാ സീലതോ വാ സമാധിതോ വാ പഞ്ഞാദീനം വാ അഞ്ഞതരതോ കേനചി തുലയിത്വാ തീരയിത്വാ ‘‘ഏത്തകഗുണോ വാ ഇമിനാ സമോ വാ സപ്പടിഭാഗോ വാ’’തി പരിച്ഛിന്ദിതും. ഏവം അതുലട്ഠേനാപി തഥാഗതസമം രതനം നത്ഥി.

തഥാ യമ്പി തം ദുല്ലഭദസ്സനട്ഠേന രതനം. സേയ്യഥിദം – ദുല്ലഭപാതുഭാവോ രാജാ ചക്കവത്തി ചക്കാദീനി ച തസ്സ രതനാനി, തമ്പി ബുദ്ധരതനേന സമം നത്ഥി. യദി ഹി ദുല്ലഭദസ്സനട്ഠേന രതനം, തഥാഗതോവ രതനം, കുതോ ചക്കവത്തിആദീനം രതനത്തം, യാനി ഏകസ്മിംയേവ കപ്പേ അനേകാനി ഉപ്പജ്ജന്തി. യസ്മാ പന അസങ്ഖ്യേയ്യേപി കപ്പേ തഥാഗതസുഞ്ഞോ ലോകോ ഹോതി, തസ്മാ തഥാഗതോ ഏവ കദാചി കരഹചി ഉപ്പജ്ജനതോ ദുല്ലഭദസ്സനോ. വുത്തം ചേതം ഭഗവതാ പരിനിബ്ബാനസമയേ –

‘‘ദേവതാ, ആനന്ദ, ഉജ്ഝായന്തി – ‘ദൂരാ ച വതമ്ഹ ആഗതാ തഥാഗതം ദസ്സനായ, കദാചി കരഹചി തഥാഗതാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജന്തി അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ, അജ്ജേവ രത്തിയാ പച്ഛിമേ യാമേ തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതി, അയഞ്ച മഹേസക്ഖോ ഭിക്ഖു ഭഗവതോ പുരതോ ഠിതോ ഓവാരേന്തോ, ന മയം ലഭാമ പച്ഛിമേ കാലേ തഥാഗതം ദസ്സനായാ’’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൦൦).

ഏവം ദുല്ലഭദസ്സനട്ഠേനപി തഥാഗതസമം രതനം നത്ഥി.

തഥാ യമ്പി തം അനോമസത്തപരിഭോഗട്ഠേന രതനം. സേയ്യഥിദം – രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ചക്കരതനാദി. തഞ്ഹി കോടിസതസഹസ്സധനാനമ്പി സത്തഭൂമികപാസാദവരതലേ വസന്താനമ്പി ചണ്ഡാലവേനനേസാദരഥകാരപുക്കുസാദീനം നീചകുലികാനം ഓമകപുരിസാനം സുപിനന്തേപി പരിഭോഗത്ഥായ ന നിബ്ബത്തതി. ഉഭതോ സുജാതസ്സ പന രഞ്ഞോ ഖത്തിയസ്സേവ പരിപൂരിതദസവിധചക്കവത്തിവത്തസ്സ പരിഭോഗത്ഥായ നിബ്ബത്തനതോ അനോമസത്തപരിഭോഗംയേവ ഹോതി, തമ്പി ബുദ്ധരതനേന സമം നത്ഥി. യദി ഹി അനോമസത്തപരിഭോഗട്ഠേന രതനം, തഥാഗതോവ രതനം. തഥാഗതോ ഹി ലോകേ അനോമസത്തസമ്മതാനമ്പി അനുപനിസ്സയസമ്പന്നാനം വിപരീതദസ്സനാനം പൂരണകസ്സപാദീനം ഛന്നം സത്ഥാരാനം അഞ്ഞേസഞ്ച ഏവരൂപാനം സുപിനന്തേപി അപരിഭോഗോ, ഉപനിസ്സയസമ്പന്നാനം പന ചതുപ്പദായപി ഗാഥായ പരിയോസാനേ അരഹത്തമധിഗന്തും സമത്ഥാനം നിബ്ബേധികഞാണദസ്സനാനം ബാഹിയദാരുചീരിയപ്പഭുതീനം അഞ്ഞേസഞ്ച മഹാകുലപ്പസുതാനം മഹാസാവകാനം പരിഭോഗോ. തേ ഹി തം ദസ്സനാനുത്തരിയസവനാനുത്തരിയപാരിചരിയാനുത്തരിയാദീനി സാധേന്താ തഥാ തഥാ പരിഭുഞ്ജന്തി. ഏവം അനോമസത്തപരിഭോഗട്ഠേനാപി തഥാഗതസമം രതനം നത്ഥി.

യമ്പി തം അവിസേസതോ രതിജനനട്ഠേന രതനം. സേയ്യഥിദം – രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ചക്കരതനം. തഞ്ഹി ദിസ്വാ രാജാ ചക്കവത്തി അത്തമനോ ഹോതി, ഏവമ്പി തം രഞ്ഞോ രതിം ജനേതി. പുന ചപരം രാജാ ചക്കവത്തി വാമേന ഹത്ഥേന സുവണ്ണഭിങ്കാരം ഗഹേത്വാ ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന ചക്കരതനം അബ്ഭുക്കിരതി ‘‘പവത്തതു ഭവം ചക്കരതനം, അഭിവിജിനാതു ഭവം ചക്കരതന’’ന്തി. തതോ ചക്കരതനം പഞ്ചങ്ഗികം വിയ തൂരിയം മധുരസ്സരം നിച്ഛരന്തം ആകാസേന പുരത്ഥിമം ദിസം ഗച്ഛതി, അന്വദേവ രാജാ ചക്കവത്തി ചക്കാനുഭാവേന ദ്വാദസയോജനവിത്ഥിണ്ണായ ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ നാതിഉച്ചം നാതിനീചം ഉച്ചരുക്ഖാനം ഹേട്ഠാഭാഗേന, നീചരുക്ഖാനം ഉപരിഭാഗേന, രുക്ഖേസു പുപ്ഫഫലപല്ലവാദിപണ്ണാകാരം ഗഹേത്വാ ആഗതാനം ഹത്ഥതോ പണ്ണാകാരഞ്ച ഗണ്ഹന്തോ ‘‘ഏഹി ഖോ മഹാരാജാ’’തിഏവമാദിനാ പരമനിപച്ചകാരേന ആഗതേ പടിരാജാനോ ‘‘പാണോ ന ഹന്തബ്ബോ’’തിആദിനാ നയേന അനുസാസന്തോ ഗച്ഛതി. യത്ഥ പന രാജാ ഭുഞ്ജിതുകാമോ വാ ദിവാസേയ്യം വാ കപ്പേതുകാമോ ഹോതി, തത്ഥ ചക്കരതനം ആകാസാ ഓതരിത്വാ ഉദകാദിസബ്ബകിച്ചക്ഖമേ സമേ ഭൂമിഭാഗേ അക്ഖാഹതം വിയ തിട്ഠതി. പുന രഞ്ഞോ ഗമനചിത്തേ ഉപ്പന്നേ പുരിമനയേനേവ സദ്ദം കരോന്തം ഗച്ഛതി, യം സുത്വാ ദ്വാദസയോജനികാപി പരിസാ ആകാസേന ഗച്ഛതി. ചക്കരതനം അനുപുബ്ബേന പുരത്ഥിമം സമുദ്ദം അജ്ഝോഗാഹതി, തസ്മിം അജ്ഝോഗാഹന്തേ ഉദകം യോജനപ്പമാണം അപഗന്ത്വാ ഭിത്തീകതം വിയ തിട്ഠതി. മഹാജനോ യഥാകാമം സത്ത രതനാനി ഗണ്ഹാതി. പുന രാജാ സുവണ്ണഭിങ്കാരം ഗഹേത്വാ ‘‘ഇതോ പട്ഠായ മമ രജ്ജ’’ന്തി ഉദകേന അബ്ഭുക്കിരിത്വാ നിവത്തതി. സേനാ പുരതോ ഹോതി, ചക്കരതനം പച്ഛതോ, രാജാ മജ്ഝേ. ചക്കരതനസ്സ ഓസക്കിതോസക്കിതട്ഠാനം ഉദകം പരിപൂരതി. ഏതേനേവ ഉപായേന ദക്ഖിണപച്ഛിമഉത്തരേപി സമുദ്ദേ ഗച്ഛതി.

ഏവം ചതുദ്ദിസം അനുസംയായിത്വാ ചക്കരതനം തിയോജനപ്പമാണം ആകാസം ആരോഹതി. തത്ഥ ഠിതോ രാജാ ചക്കരതനാനുഭാവേന വിജിതം പഞ്ചസതപരിത്തദീപപടിമണ്ഡിതം സത്തയോജനസഹസ്സപരിമണ്ഡലം പുബ്ബവിദേഹം, തഥാ അട്ഠയോജനസഹസ്സപരിമണ്ഡലം ഉത്തരകുരും, സത്തയോജനസഹസ്സപരിമണ്ഡലംയേവ അപരഗോയാനം, ദസയോജനസഹസ്സപരിമണ്ഡലം ജമ്ബുദീപഞ്ചാതി ഏവം ചതുമഹാദീപദ്വിസഹസ്സപരിത്തദീപപടിമണ്ഡിതം ഏകം ചക്കവാളം സുഫുല്ലപുണ്ഡരീകവനം വിയ ഓലോകേതി. ഏവം ഓലോകയതോ ചസ്സ അനപ്പികാ രതി ഉപ്പജ്ജതി. ഏവമ്പി തം ചക്കരതനം രഞ്ഞോ രതിം ജനേതി, തമ്പി ബുദ്ധരതനസമം നത്ഥി. യദി ഹി രതിജനനട്ഠേന രതനം, തഥാഗതോവ രതനം. കിം കരിസ്സതി ഏതം ചക്കരതനം? തഥാഗതോ ഹി യസ്സാ ദിബ്ബായ രതിയാ ചക്കരതനാദീഹി സബ്ബേഹിപി ജനിതാ ചക്കവത്തിരതി സങ്ഖമ്പി കലമ്പി കലഭാഗമ്പി ന ഉപേതി, തതോപി രതിതോ ഉത്തരിതരഞ്ച പണീതതരഞ്ച അത്തനോ ഓവാദപ്പതികരാനം അസങ്ഖ്യേയ്യാനമ്പി ദേവമനുസ്സാനം പഠമജ്ഝാനരതിം, ദുതിയതതിയചതുത്ഥപഞ്ചമജ്ഝാനരതിം, ആകാസാനഞ്ചായതനരതിം, വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനആകിഞ്ചഞ്ഞായതനനേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനരതിം, സോതാപത്തിമഗ്ഗരതിം, സോതാപത്തിഫലരതിം, സകദാഗാമിഅനാഗാമിഅരഹത്തമഗ്ഗഫലരതിഞ്ച ജനേതി. ഏവം രതിജനനട്ഠേനാപി തഥാഗതസമം രതനം നത്ഥീതി.

അപിച രതനം നാമേതം ദുവിധം ഹോതി സവിഞ്ഞാണകം അവിഞ്ഞാണകഞ്ച. തത്ഥ അവിഞ്ഞാണകം ചക്കരതനം മണിരതനം, യം വാ പനഞ്ഞമ്പി അനിന്ദ്രിയബദ്ധം സുവണ്ണരജതാദി, സവിഞ്ഞാണകം ഹത്ഥിരതനാദി പരിണായകരതനപരിയോസാനം, യം വാ പനഞ്ഞമ്പി ഏവരൂപം ഇന്ദ്രിയബദ്ധം. ഏവം ദുവിധേ ചേത്ഥ സവിഞ്ഞാണകരതനം അഗ്ഗമക്ഖായതി. കസ്മാ? യസ്മാ അവിഞ്ഞാണകം സുവണ്ണരജതമണിമുത്താദിരതനം, സവിഞ്ഞാണകാനം ഹത്ഥിരതനാദീനം അലങ്കാരത്ഥായ ഉപനീയതി.

സവിഞ്ഞാണകരതനമ്പി ദുവിധം തിരച്ഛാനഗതരതനം, മനുസ്സരതനഞ്ച. തത്ഥ മനുസ്സരതനം അഗ്ഗമക്ഖായതി. കസ്മാ? യസ്മാ തിരച്ഛാനഗതരതനം മനുസ്സരതനസ്സ ഓപവയ്ഹം ഹോതി. മനുസ്സരതനമ്പി ദുവിധം ഇത്ഥിരതനം, പുരിസരതനഞ്ച. തത്ഥ പുരിസരതനം അഗ്ഗമക്ഖായതി. കസ്മാ? യസ്മാ ഇത്ഥിരതനം പുരിസരതനസ്സ പരിചാരികത്തം ആപജ്ജതി. പുരിസരതനമ്പി ദുവിധം അഗാരികരതനം, അനഗാരികരതനഞ്ച. തത്ഥ അനഗാരികരതനം അഗ്ഗമക്ഖായതി. കസ്മാ? യസ്മാ അഗാരികരതനേസു അഗ്ഗോ ചക്കവത്തീപി സീലാദിഗുണയുത്തം അനഗാരികരതനം പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ ഉപട്ഠഹിത്വാ പയിരുപാസിത്വാ ച ദിബ്ബമാനുസികാ സമ്പത്തിയോ പാപുണിത്വാ അന്തേ നിബ്ബാനസമ്പത്തിം പാപുണാതി.

ഏവം അനഗാരികരതനമ്പി ദുവിധം – അരിയപുഥുജ്ജനവസേന. അരിയരതനമ്പി ദുവിധം സേക്ഖാസേക്ഖവസേന. അസേക്ഖരതനമ്പി ദുവിധം സുക്ഖവിപസ്സകസമഥയാനികവസേന, സമഥയാനികരതനമ്പി ദുവിധം സാവകപാരമിപ്പത്തം, അപ്പത്തഞ്ച. തത്ഥ സാവകപാരമിപ്പത്തം അഗ്ഗമക്ഖായതി. കസ്മാ? ഗുണമഹന്തതായ. സാവകപാരമിപ്പത്തരതനതോപി പച്ചേകബുദ്ധരതനം അഗ്ഗമക്ഖായതി. കസ്മാ? ഗുണമഹന്തതായ. സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനസദിസാപി ഹി അനേകസതാ സാവകാ ഏകസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ഗുണാനം സതഭാഗമ്പി ന ഉപേന്തി. പച്ചേകബുദ്ധരതനതോപി സമ്മാസമ്ബുദ്ധരതനം അഗ്ഗമക്ഖായതി. കസ്മാ? ഗുണമഹന്തതായ. സകലമ്പി ഹി ജമ്ബുദീപം പൂരേത്വാ പല്ലങ്കേന പല്ലങ്കം ഘട്ടേന്താ നിസിന്നാ പച്ചേകബുദ്ധാ ഏകസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഗുണാനം നേവ സങ്ഖം ന കലം ന കലഭാഗം ഉപേന്തി. വുത്തമ്പി ചേതം ഭഗവതാ – ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, സത്താ അപദാ വാ…പേ… തഥാഗതോ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തിആദി (സം. നി. ൫.൧൩൯; അ. നി. ൪.൩൪; ൫.൩൨; ഇതിവു. ൯൦). ഏവം കേനചിപി പരിയായേന തഥാഗതസമം രതനം നത്ഥി. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘ന നോ സമം അത്ഥി തഥാഗതേനാ’’തി.

ഏവം ഭഗവാ ബുദ്ധരതനസ്സ അഞ്ഞേഹി രതനേഹി അസമതം വത്വാ ഇദാനി തേസം സത്താനം ഉപ്പന്നഉപദ്ദവവൂപസമനത്ഥം നേവ ജാതിം ന ഗോത്തം ന കോലപുത്തിയം ന വണ്ണപോക്ഖരതാദിം നിസ്സായ, അപിച ഖോ അവീചിമുപാദായ ഭവഗ്ഗപരിയന്തേ ലോകേ സീലസമാധിക്ഖന്ധാദീഹി ഗുണേഹി ബുദ്ധരതനസ്സ അസദിസഭാവം നിസ്സായ സച്ചവചനം പയുഞ്ജതി ‘‘ഇദമ്പി ബുദ്ധേ രതനം പണീതം, ഏതേന സച്ചേന സുവത്ഥി ഹോതൂ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – ഇദമ്പി ഇധ വാ ഹുരം വാ സഗ്ഗേസു വാ യംകിഞ്ചി അത്ഥി വിത്തം വാ രതനം വാ, തേന സദ്ധിം തേഹി തേഹി ഗുണേഹി അസമത്താ ബുദ്ധരതനം പണീതം. യദി ഏതം സച്ചം, ഏതേന സച്ചേന ഇമേസം പാണീനം സോത്ഥി ഹോതു, സോഭനാനം അത്ഥിതാ ഹോതു, അരോഗതാ നിരുപദ്ദവതാതി. ഏത്ഥ ച യഥാ ‘‘ചക്ഖും ഖോ, ആനന്ദ, സുഞ്ഞം അത്തേന വാ അത്തനിയേന വാ’’തിഏവമാദീസു (സം. നി. ൪.൮൫) അത്തഭാവേന വാ അത്തനിയഭാവേന വാതി അത്ഥോ. ഇതരഥാ ഹി ചക്ഖു അത്താ വാ അത്തനിയം വാതി അപ്പടിസിദ്ധമേവ സിയാ. ഏവം രതനം പണീതന്തി രതനത്തം പണീതം, രതനഭാവോ പണീതോതി അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഇതരഥാ ഹി ബുദ്ധോ നേവ രതനന്തി സിജ്ഝേയ്യ. ന ഹി യത്ഥ രതനം അത്ഥി, തം രതനന്തി സിജ്ഝതി. യത്ഥ പന ചിത്തീകതാദിഅത്ഥസങ്ഖാതം യേന വാ തേന വാ വിധിനാ സമ്ബന്ധഗതം രതനത്തം അത്ഥി, യസ്മാ തം രതനത്തമുപാദായ രതനന്തി പഞ്ഞാപീയതി, തസ്മാ തസ്സ രതനത്തസ്സ അത്ഥിതായ രതനന്തി സിജ്ഝതി. അഥ വാ ഇദമ്പി ബുദ്ധേ രതനന്തി ഇമിനാപി കാരണേന ബുദ്ധോവ രതനന്തി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. വുത്തമത്തായ ച ഭഗവതാ ഇമായ ഗാഥായ രാജകുലസ്സ സോത്ഥി ജാതാ, ഭയം വൂപസന്തം. ഇമിസ്സാ ഗാഥായ ആണാ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേസു അമനുസ്സേഹി പടിഗ്ഗഹിതാതി.

൨൨൭. ഏവം ബുദ്ധഗുണേന സച്ചം വത്വാ ഇദാനി നിബ്ബാനധമ്മഗുണേന വത്തുമാരദ്ധോ ‘‘ഖയം വിരാഗ’’ന്തി. തത്ഥ യസ്മാ നിബ്ബാനസച്ഛികിരിയായ രാഗാദയോ ഖീണാ ഹോന്തി പരിക്ഖീണാ, യസ്മാ വാ തം തേസം അനുപ്പാദനിരോധക്ഖയമത്തം, യസ്മാ ച തം രാഗാദിവിയുത്തം സമ്പയോഗതോ ച ആരമ്മണതോ ച, യസ്മാ വാ തമ്ഹി സച്ഛികതേ രാഗാദയോ അച്ചന്തം വിരത്താ ഹോന്തി വിഗതാ വിദ്ധസ്താ, തസ്മാ ‘‘ഖയ’’ന്തി ച ‘‘വിരാഗ’’ന്തി ച വുച്ചതി. യസ്മാ പനസ്സ ന ഉപ്പാദോ പഞ്ഞായതി, ന വയോ ന ഠിതസ്സ അഞ്ഞഥത്തം, തസ്മാ തം ന ജായതി ന ജീയതി ന മീയതീതി കത്വാ ‘‘അമത’’ന്തി വുച്ചതി, ഉത്തമട്ഠേന പന അതപ്പകട്ഠേന ച പണീതന്തി. യദജ്ഝഗാതി യം അജ്ഝഗാ വിന്ദി, പടിലഭി, അത്തനോ ഞാണബലേന സച്ഛാകാസി. സക്യമുനീതി സക്യകുലപ്പസുതത്താ സക്യോ, മോനേയ്യധമ്മസമന്നാഗതത്താ മുനി, സക്യോ ഏവ മുനി സക്യമുനി. സമാഹിതോതി അരിയമഗ്ഗസമാധിനാ സമാഹിതചിത്തോ. ന തേന ധമ്മേന സമത്ഥി കിഞ്ചീതി തേന ഖയാദിനാമകേന സക്യമുനിനാ അധിഗതേന ധമ്മേന സമം കിഞ്ചി ധമ്മജാതം നത്ഥി. തസ്മാ സുത്തന്തരേപി വുത്തം ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സങ്ഖതാ വാ അസങ്ഖതാ വാ, വിരാഗോ തേസം ധമ്മാനം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തിആദി (അ. നി. ൪.൩൪; ഇതിവു. ൯൦).

ഏവം ഭഗവാ നിബ്ബാനധമ്മസ്സ അഞ്ഞേഹി ധമ്മേഹി അസമതം വത്വാ ഇദാനി തേസം സത്താനം ഉപ്പന്നഉപദ്ദവവൂപസമനത്ഥം ഖയവിരാഗാമതപണീതതാഗുണേഹി നിബ്ബാനധമ്മരതനസ്സ അസദിസഭാവം നിസ്സായ സച്ചവചനം പയുഞ്ജതി ‘‘ഇദമ്പി ധമ്മേ രതനം പണീതം ഏതേന സച്ചേന സുവത്ഥി ഹോതൂ’’തി. തസ്സത്ഥോ പുരിമഗാഥായ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ഇമിസ്സാപി ഗാഥായ ആണാ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേസു അമനുസ്സേഹി പടിഗ്ഗഹിതാതി.

൨൨൮. ഏവം നിബ്ബാനധമ്മഗുണേന സച്ചം വത്വാ ഇദാനി മഗ്ഗധമ്മഗുണേന വത്തുമാരദ്ധോ ‘‘യം ബുദ്ധസേട്ഠോ’’തി. തത്ഥ ‘‘ബുജ്ഝിതാ സച്ചാനീ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൧൯൨; ചൂളനി. പാരായനത്ഥുതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൯൭; പടി. മ. ൧.൧൬൨) നയേന ബുദ്ധോ, ഉത്തമോ പസംസനീയോ ചാതി സേട്ഠോ, ബുദ്ധോ ച സോ സേട്ഠോ ചാതി ബുദ്ധസേട്ഠോ. അനുബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസങ്ഖാതേസു വാ ബുദ്ധേസു സേട്ഠോതി ബുദ്ധസേട്ഠോ. സോ ബുദ്ധസേട്ഠോ യം പരിവണ്ണയീ, ‘‘അട്ഠങ്ഗികോ ച മഗ്ഗാനം, ഖേമം നിബ്ബാനപ്പത്തിയാ’’തി (മ. നി. ൨.൨൧൫) ച ‘‘അരിയം വോ, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാസമാധിം ദേസേസ്സാമി സഉപനിസം സപരിക്ഖാര’’ന്തി (മ. നി. ൩.൧൩൬) ച ഏവമാദിനാ നയേന തത്ഥ തത്ഥ പസംസി പകാസയി. സുചിന്തി കിലേസമലസമുച്ഛേദകരണതോ അച്ചന്തവോദാനം. സമാധിമാനന്തരികഞ്ഞമാഹൂതി യഞ്ച അത്തനോ പവത്തിസമനന്തരം നിയമേനേവ ഫലദാനതോ ‘‘ആനന്തരികസമാധീ’’തി ആഹു. ന ഹി മഗ്ഗസമാധിഞ്ഹി ഉപ്പന്നേ തസ്സ ഫലുപ്പത്തിനിസേധകോ കോചി അന്തരായോ അത്ഥി. യഥാഹ –

‘‘അയഞ്ച പുഗ്ഗലോ സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയായ പടിപന്നോ അസ്സ, കപ്പസ്സ ച ഉഡ്ഡയ്ഹനവേലാ അസ്സ, നേവ താവ കപ്പോ ഉഡ്ഡയ്ഹേയ്യ, യാവായം പുഗ്ഗലോ ന സോതാപത്തിഫലം സച്ഛികരോതി, അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ ഠിതകപ്പീ. സബ്ബേപി മഗ്ഗസമങ്ഗിനോ പുഗ്ഗലാ ഠിതകപ്പിനോ’’തി (പു. പ. ൧൭).

സമാധിനാ തേന സമോ ന വിജ്ജതീതി തേന ബുദ്ധസേട്ഠപരിവണ്ണിതേന സുചിനാ ആനന്തരികസമാധിനാ സമോ രൂപാവചരസമാധി വാ അരൂപാവചരസമാധി വാ കോചി ന വിജ്ജതി. കസ്മാ? തേസം ഭാവിതത്താ തത്ഥ തത്ഥ ബ്രഹ്മലോകേ ഉപ്പന്നസ്സാപി പുന നിരയാദീസു ഉപ്പത്തിസമ്ഭവതോ, ഇമസ്സ ച അരഹത്തസമാധിസ്സ ഭാവിതത്താ അരിയപുഗ്ഗലസ്സ സബ്ബുപ്പത്തിസമുഗ്ഘാതസമ്ഭവതോ. തസ്മാ സുത്തന്തരേപി വുത്തം ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സങ്ഖതാ, അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തിആദി (അ. നി. ൪.൩൪; ഇതിവു. ൯൦).

ഏവം ഭഗവാ ആനന്തരികസമാധിസ്സ അഞ്ഞേഹി സമാധീഹി അസമതം വത്വാ ഇദാനി പുരിമനയേനേവ മഗ്ഗധമ്മരതനസ്സ അസദിസഭാവം നിസ്സായ സച്ചവചനം പയുഞ്ജതി ‘‘ഇദമ്പി ധമ്മേ…പേ… ഹോതൂ’’തി. തസ്സത്ഥോ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ഇമിസ്സാപി ഗാഥായ ആണാ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേസു അമനുസ്സേഹി പടിഗ്ഗഹിതാതി.

൨൨൯. ഏവം മഗ്ഗധമ്മഗുണേനാപി സച്ചം വത്വാ ഇദാനി സങ്ഘഗുണേനാപി വത്തുമാരദ്ധോ ‘‘യേ പുഗ്ഗലാ’’തി. തത്ഥ യേതി അനിയമേത്വാ ഉദ്ദേസോ. പുഗ്ഗലാതി സത്താ. അട്ഠാതി തേസം ഗണനപരിച്ഛേദോ. തേ ഹി ചത്താരോ ച പടിപന്നാ ചത്താരോ ച ഫലേ ഠിതാതി അട്ഠ ഹോന്തി. സതം പസത്ഥാതി സപ്പുരിസേഹി ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസാവകേഹി അഞ്ഞേഹി ച ദേവമനുസ്സേഹി പസത്ഥാ. കസ്മാ? സഹജാതസീലാദിഗുണയോഗാ. തേസഞ്ഹി ചമ്പകവകുലകുസുമാദീനം സഹജാതവണ്ണഗന്ധാദയോ വിയ സഹജാതസീലസമാധിആദയോ ഗുണാ. തേന തേ വണ്ണഗന്ധാദിസമ്പന്നാനി വിയ പുപ്ഫാനി ദേവമനുസ്സാനം സതം പിയാ മനാപാ പസംസനീയാ ച ഹോന്തി. തേന വുത്തം ‘‘യേ പുഗ്ഗലാ അട്ഠസതം പസത്ഥാ’’തി.

അഥ വാ യേതി അനിയമേത്വാ ഉദ്ദേസോ. പുഗ്ഗലാതി സത്താ. അട്ഠസതന്തി തേസം ഗണനപരിച്ഛേദോ. തേ ഹി ഏകബീജീ കോലംകോലോ സത്തക്ഖത്തുപരമോതി തയോ സോതാപന്നാ, കാമരൂപാരൂപഭവേസു അധിഗതപ്ഫലാ തയോ സകദാഗാമിനോ, തേ സബ്ബേപി ചതുന്നം പടിപദാനം വസേന ചതുവീസതി, അന്തരാപരിനിബ്ബായീ, ഉപഹച്ചപരിനിബ്ബായീ, സസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായീ, അസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായീ, ഉദ്ധംസോതോ അകനിട്ഠഗാമീതി, അവിഹേസു പഞ്ച, തഥാ അതപ്പസുദസ്സസുദസ്സീസു. അകനിട്ഠേസു പന ഉദ്ധംസോതവജ്ജാ ചത്താരോതി ചതുവീസതി അനാഗാമിനോ, സുക്ഖവിപസ്സകോ സമഥയാനികോതി ദ്വേ അരഹന്തോ, ചത്താരോ മഗ്ഗട്ഠാതി ചതുപഞ്ഞാസ. തേ സബ്ബേപി സദ്ധാധുരപഞ്ഞാധുരാനം വസേന ദിഗുണാ ഹുത്വാ അട്ഠസതം ഹോന്തി. സേസം വുത്തനയമേവ.

ചത്താരി ഏതാനി യുഗാനി ഹോന്തീതി തേ സബ്ബേപി അട്ഠ വാ അട്ഠസതം വാതി വിത്ഥാരവസേന ഉദ്ദിട്ഠപുഗ്ഗലാ, സങ്ഖേപവസേന സോതാപത്തിമഗ്ഗട്ഠോ ഫലട്ഠോതി ഏകം യുഗം, ഏവം യാവ അരഹത്തമഗ്ഗട്ഠോ ഫലട്ഠോതി ഏകം യുഗന്തി ചത്താരി യുഗാനി ഹോന്തി. തേ ദക്ഖിണേയ്യാതി ഏത്ഥ തേതി പുബ്ബേ അനിയമേത്വാ ഉദ്ദിട്ഠാനം നിയമേത്വാ നിദ്ദേസോ. യേ പുഗ്ഗലാ വിത്ഥാരവസേന അട്ഠ വാ അട്ഠസതം വാ, സങ്ഖേപവസേന ചത്താരി യുഗാനി ഹോന്തീതി വുത്താ, സബ്ബേപി തേ ദക്ഖിണം അരഹന്തീതി ദക്ഖിണേയ്യാ. ദക്ഖിണാ നാമ കമ്മഞ്ച കമ്മവിപാകഞ്ച സദ്ദഹിത്വാ ‘‘ഏസ മേ ഇദം വേജ്ജകമ്മം വാ ജങ്ഘപേസനികം വാ കരിസ്സതീ’’തി ഏവമാദീനി അനപേക്ഖിത്വാ ദീയമാനോ ദേയ്യധമ്മോ, തം അരഹന്തി നാമ സീലാദിഗുണയുത്താ പുഗ്ഗലാ. ഇമേ ച താദിസാ, തേന വുച്ചന്തി തേ ‘‘ദക്ഖിണേയ്യാ’’തി.

സുഗതസ്സ സാവകാതി ഭഗവാ സോഭനേന ഗമനേന യുത്തത്താ, സോഭനഞ്ച ഠാനം ഗതത്താ, സുട്ഠു ച ഗതത്താ സുട്ഠു ഏവ ച ഗദത്താ സുഗതോ, തസ്സ സുഗതസ്സ. സബ്ബേപി തേ വചനം സുണന്തീതി സാവകാ. കാമഞ്ച അഞ്ഞേപി സുണന്തി, ന പന സുത്വാ കത്തബ്ബകിച്ചം കരോന്തി. ഇമേ പന സുത്വാ കത്തബ്ബം ധമ്മാനുധമ്മപടിപത്തിം കത്വാ മഗ്ഗഫലാനി പത്താ, തസ്മാ ‘‘സാവകാ’’തി വുച്ചന്തി. ഏതേസു ദിന്നാനി മഹപ്ഫലാനീതി ഏതേസു സുഗതസാവകേസു അപ്പകാനിപി ദാനാനി ദിന്നാനി പടിഗ്ഗാഹകതോ ദക്ഖിണാവിസുദ്ധിഭാവം ഉപഗതത്താ മഹപ്ഫലാനി ഹോന്തി. തസ്മാ സുത്തന്തരേപി വുത്തം –

‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, സങ്ഘാ വാ ഗണാ വാ, തഥാഗതസാവകസങ്ഘോ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതി, യദിദം ചത്താരി പുരിസയുഗാനി അട്ഠ പുരിസപുഗ്ഗലാ, ഏസ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ…പേ… അഗ്ഗോ വിപാകോ ഹോതീ’’തി (അ. നി. ൪.൩൪; ൫.൩൨; ഇതിവു. ൯൦).

ഏവം ഭഗവാ സബ്ബേസമ്പി മഗ്ഗട്ഠഫലട്ഠാനം വസേന സങ്ഘരതനസ്സ ഗുണം വത്വാ ഇദാനി തമേവ ഗുണം നിസ്സായ സച്ചവചനം പയുഞ്ജതി ‘‘ഇദമ്പി സങ്ഘേ’’തി. തസ്സത്ഥോ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ഇമിസ്സാപി ഗാഥായ ആണാ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേസു അമനുസ്സേഹി പടിഗ്ഗഹിതാതി.

൨൩൦. ഏവം മഗ്ഗട്ഠഫലട്ഠാനം വസേന സങ്ഘഗുണേന സച്ചം വത്വാ ഇദാനി തതോ ഏകച്ചിയാനം ഫലസമാപത്തിസുഖമനുഭവന്താനം ഖീണാസവപുഗ്ഗലാനംയേവ ഗുണേന വത്തുമാരദ്ധോ ‘‘യേ സുപ്പയുത്താ’’തി. തത്ഥ യേതി അനിയമിതുദ്ദേസവചനം. സുപ്പയുത്താതി സുട്ഠു പയുത്താ, അനേകവിഹിതം അനേസനം പഹായ സുദ്ധാജീവിതം നിസ്സായ വിപസ്സനായ അത്താനം പയുഞ്ജിതുമാരദ്ധാതി അത്ഥോ. അഥ വാ സുപ്പയുത്താതി പരിസുദ്ധകായവചീപയോഗസമന്നാഗതാ. തേന തേസം സീലക്ഖന്ധം ദസ്സേതി. മനസാ ദള്ഹേനാതി ദള്ഹേന മനസാ, ഥിരസമാധിയുത്തേന ചേതസാതി അത്ഥോ. തേന തേസം സമാധിക്ഖന്ധം ദസ്സേതി. നിക്കാമിനോതി കായേ ച ജീവിതേ ച അനപേക്ഖാ ഹുത്വാ പഞ്ഞാധുരേന വീരിയേന സബ്ബകിലേസേഹി കതനിക്കമനാ. തേന തേസം വീരിയസമ്പന്നം പഞ്ഞാക്ഖന്ധം ദസ്സേതി.

ഗോതമസാസനമ്ഹീതി ഗോത്തതോ ഗോതമസ്സ തഥാഗതസ്സേവ സാസനമ്ഹി. തേന ഇതോ ബഹിദ്ധാ നാനപ്പകാരമ്പി അമരതപം കരോന്താനം സുപ്പയോഗാദിഗുണാഭാവതോ കിലേസേഹി നിക്കമനാഭാവം ദീപേതി. തേതി പുബ്ബേ ഉദ്ദിട്ഠാനം നിദ്ദേസവചനം. പത്തിപത്താതി ഏത്ഥ പത്തബ്ബാതി പത്തി, പത്തബ്ബാ നാമ പത്തും അരഹാ, യം പത്വാ അച്ചന്തയോഗക്ഖേമിനോ ഹോന്തി, അരഹത്തഫലസ്സേതം അധിവചനം, തം പത്തിം പത്താതി പത്തിപത്താ. അമതന്തി നിബ്ബാനം. വിഗയ്ഹാതി ആരമ്മണവസേന വിഗാഹിത്വാ. ലദ്ധാതി ലഭിത്വാ. മുധാതി അബ്യയേന കാകണികമത്തമ്പി ബ്യയം അകത്വാ. നിബ്ബുതിന്തി പടിപ്പസ്സദ്ധകിലേസദരഥം ഫലസമാപത്തിം. ഭുഞ്ജമാനാതി അനുഭവമാനാ. കിം വുത്തം ഹോതി? യേ ഇമസ്മിം ഗോതമസാസനമ്ഹി സീലസമ്പന്നത്താ സുപ്പയുത്താ, സമാധിസമ്പന്നത്താ മനസാ ദള്ഹേന, പഞ്ഞാസമ്പന്നത്താ നിക്കാമിനോ, തേ ഇമായ സമ്മാപടിപദായ അമതം വിഗയ്ഹ മുധാ ലദ്ധാ ഫലസമാപത്തിസഞ്ഞിതം നിബ്ബുതിം ഭുഞ്ജമാനാ പത്തിപത്താ നാമ ഹോന്തീതി.

ഏവം ഭഗവാ ഫലസമാപത്തിസുഖമനുഭവന്താനം ഖീണാസവപുഗ്ഗലാനംയേവ വസേന സങ്ഘരതനസ്സ ഗുണം വത്വാ ഇദാനി തമേവ ഗുണം നിസ്സായ സച്ചവചനം പയുഞ്ജതി ‘‘ഇദമ്പി സങ്ഘേ’’തി. തസ്സത്ഥോ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ഇമിസ്സാപി ഗാഥായ ആണാ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേസു അമനുസ്സേഹി പടിഗ്ഗഹിതാതി.

൨൩൧. ഏവം ഖീണാസവപുഗ്ഗലാനം ഗുണേന സങ്ഘാധിട്ഠാനം സച്ചം വത്വാ ഇദാനി ബഹുജനപച്ചക്ഖേന സോതാപന്നസ്സേവ ഗുണേന വത്തുമാരദ്ധോ ‘‘യഥിന്ദഖീലോ’’തി. തത്ഥ യഥാതി ഉപമാവചനം. ഇന്ദഖീലോതി നഗരദ്വാരനിവാരണത്ഥം ഉമ്മാരബ്ഭന്തരേ അട്ഠ വാ ദസ വാ ഹത്ഥേ പഥവിം ഖണിത്വാ ആകോടിതസ്സ സാരദാരുമയഥമ്ഭസ്സേതം അധിവചനം. പഥവിന്തി ഭൂമിം. സിതോതി അന്തോ പവിസിത്വാ നിസ്സിതോ. സിയാതി ഭവേയ്യ. ചതുബ്ഭി വാതേഹീതി ചതൂഹി ദിസാഹി ആഗതവാതേഹി. അസമ്പകമ്പിയോതി കമ്പേതും വാ ചാലേതും വാ അസക്കുണേയ്യോ. തഥൂപമന്തി തഥാവിധം. സപ്പുരിസന്തി ഉത്തമപുരിസം. വദാമീതി ഭണാമി. യോ അരിയസച്ചാനി അവേച്ച പസ്സതീതി യോ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി പഞ്ഞായ അജ്ഝോഗാഹേത്വാ പസ്സതി. തത്ഥ അരിയസച്ചാനി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി.

അയം പനേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – യഥാ ഹി ഇന്ദഖീലോ ഗമ്ഭീരനേമതായ പഥവിസ്സിതോ ചതുബ്ഭി വാതേഹി അസമ്പകമ്പിയോ സിയാ, ഇമമ്പി സപ്പുരിസം തഥൂപമമേവ വദാമി, യോ അരിയസച്ചാനി അവേച്ച പസ്സതി. കസ്മാ? യസ്മാ സോപി ഇന്ദഖീലോ വിയ ചതൂഹി വാതേഹി സബ്ബതിത്ഥിയവാദവാതേഹി അസമ്പകമ്പിയോ ഹോതി, തമ്ഹാ ദസ്സനാ കേനചി കമ്പേതും വാ ചാലേതും വാ അസക്കുണേയ്യോ. തസ്മാ സുത്തന്തരേപി വുത്തം –

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, അയോഖീലോ വാ ഇന്ദഖീലോ വാ ഗമ്ഭീരനേമോ സുനിഖാതോ അചലോ അസമ്പകമ്പീ, പുരത്ഥിമായ ചേപി ദിസായ ആഗച്ഛേയ്യ ഭുസാ വാതവുട്ഠി, നേവ നം സങ്കമ്പേയ്യ ന സമ്പകമ്പേയ്യ ന സമ്പചാലേയ്യ. പച്ഛിമായ…പേ… ദക്ഖിണായ… ഉത്തരായ ചേപി…പേ… ന സമ്പചാലേയ്യ. തം കിസ്സ ഹേതു? ഗമ്ഭീരത്താ, ഭിക്ഖവേ, നേമസ്സ സുനിഖാതത്താ ഇന്ദഖീലസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, യേ ച ഖോ കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ‘ഇദം ദുക്ഖന്തി…പേ… പടിപദാ’തി യഥാഭൂതം പജാനന്തി, തേ ന അഞ്ഞസ്സ സമണസ്സ വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ വാ മുഖം ഓലോകേന്തി ‘അയം നൂന ഭവം ജാനം ജാനാതി പസ്സം പസ്സതീ’തി. തം കിസ്സ ഹേതു? സുദിട്ഠത്താ, ഭിക്ഖവേ, ചതുന്നം അരിയസച്ചാന’’ന്തി (സം. നി. ൫.൧൧൦൯).

ഏവം ഭഗവാ ബഹുജനപച്ചക്ഖസ്സ സോതാപന്നസ്സേവ വസേന സങ്ഘരതനസ്സ ഗുണം വത്വാ ഇദാനി തമേവ ഗുണം നിസ്സായ സച്ചവചനം പയുഞ്ജതി ‘‘ഇദമ്പി സങ്ഘേ’’തി. തസ്സത്ഥോ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ഇമിസ്സാപി ഗാഥായ ആണാ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേസു അമനുസ്സേഹി പടിഗ്ഗഹിതാതി.

൨൩൨. ഏവം അവിസേസതോ സോതാപന്നസ്സ ഗുണേന സങ്ഘാധിട്ഠാനം സച്ചം വത്വാ ഇദാനി യേ തേ തയോ സോതാപന്നാ ഏകബീജീ കോലംകോലോ സത്തക്ഖത്തുപരമോതി. യഥാഹ –

‘‘ഇധേകച്ചോ പുഗ്ഗലോ തിണ്ണം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ സോതാപന്നോ ഹോതി…പേ… സോ ഏകംയേവ ഭവം നിബ്ബത്തിത്വാ ദുക്ഖസ്സന്തം കരോതി, അയം ഏകബീജീ. തഥാ ദ്വേ വാ തീണി വാ കുലാനി സന്ധാവിത്വാ സംസരിത്വാ ദുക്ഖസ്സന്തം കരോതി, അയം കോലംകോലോ. തഥാ സത്തക്ഖത്തും ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച സന്ധാവിത്വാ സംസരിത്വാ ദുക്ഖസ്സന്തം കരോതി, അയം സത്തക്ഖത്തുപരമോ’’തി (പു. പ. ൩൧-൩൩).

തേസം സബ്ബകനിട്ഠസ്സ സത്തക്ഖത്തുപരമസ്സ ഗുണേന വത്തുമാരദ്ധോ ‘‘യേ അരിയസച്ചാനീ’’തി. തത്ഥ യേ അരിയസച്ചാനീതി ഏതം വുത്തനയമേവ. വിഭാവയന്തീതി പഞ്ഞാഓഭാസേന സച്ചപടിച്ഛാദകം കിലേസന്ധകാരം വിധമിത്വാ അത്തനോ പകാസാനി പാകടാനി കരോന്തി. ഗമ്ഭീരപഞ്ഞേനാതി അപ്പമേയ്യപഞ്ഞതായ സദേവകസ്സപി ലോകസ്സ ഞാണേന അലബ്ഭനേയ്യപതിട്ഠപഞ്ഞേന, സബ്ബഞ്ഞുനാതി വുത്തം ഹോതി. സുദേസിതാനീതി സമാസബ്യാസസാകല്യവേകല്യാദീഹി തേഹി തേഹി നയേഹി സുട്ഠു ദേസിതാനി. കിഞ്ചാപി തേ ഹോന്തി ഭുസം പമത്താതി തേ വിഭാവിതഅരിയസച്ചാ പുഗ്ഗലാ കിഞ്ചാപി ദേവരജ്ജചക്കവത്തിരജ്ജാദിപ്പമാദട്ഠാനം ആഗമ്മ ഭുസം പമത്താ ഹോന്തി, തഥാപി സോതാപത്തിമഗ്ഗഞാണേന അഭിസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണസ്സ നിരോധാ ഠപേത്വാ സത്ത ഭവേ അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ യേ ഉപ്പജ്ജേയ്യും നാമഞ്ച രൂപഞ്ച, തേസം നിരുദ്ധത്താ അത്ഥങ്ഗതത്താ ന അട്ഠമം ഭവം ആദിയന്തി, സത്തമഭവേ ഏവ പന വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ അരഹത്തം പാപുണന്തീതി.

ഏവം ഭഗവാ സത്തക്ഖത്തുപരമവസേന സങ്ഘരതനസ്സ ഗുണം വത്വാ ഇദാനി തമേവ ഗുണം നിസ്സായ സച്ചവചനം പയുഞ്ജതി ‘‘ഇദമ്പി സങ്ഘേ’’തി. തസ്സത്ഥോ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ഇമിസ്സാപി ഗാഥായ ആണാ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേസു അമനുസ്സേഹി പടിഗ്ഗഹിതാതി.

൨൩൩. ഏവം സത്തക്ഖത്തുപരമസ്സ അട്ഠമം ഭവം അനാദിയനഗുണേന സങ്ഘാധിട്ഠാനം സച്ചം വത്വാ ഇദാനി തസ്സേവ സത്ത ഭവേ ആദിയതോപി അഞ്ഞേഹി അപ്പഹീനഭവാദാനേഹി പുഗ്ഗലേഹി വിസിട്ഠേന ഗുണേന വത്തുമാരദ്ധോ ‘‘സഹാവസ്സാ’’തി. തത്ഥ സഹാവാതി സദ്ധിംയേവ. അസ്സാതി ‘‘ന തേ ഭവം അട്ഠമമാദിയന്തീ’’തി വുത്തേസു അഞ്ഞതരസ്സ. ദസ്സനസമ്പദായാതി സോതാപത്തിമഗ്ഗസമ്പത്തിയാ. സോതാപത്തിമഗ്ഗോ ഹി നിബ്ബാനം ദിസ്വാ കത്തബ്ബകിച്ചസമ്പദായ സബ്ബപഠമം നിബ്ബാനദസ്സനതോ ‘‘ദസ്സന’’ന്തി വുച്ചതി. തസ്സ അത്തനി പാതുഭാവോ ദസ്സനസമ്പദാ, തായ ദസ്സനസമ്പദായ സഹ ഏവ. തയസ്സു ധമ്മാ ജഹിതാ ഭവന്തീതി ഏത്ഥ സുഇതി പദപൂരണമത്തേ നിപാതോ. ‘‘ഇദംസു മേ, സാരിപുത്ത, മഹാവികടഭോജനസ്മിം ഹോതീ’’തിഏവമാദീസു (മ. നി. ൧.൧൫൬) വിയ. യതോ സഹാവസ്സ ദസ്സനസമ്പദായ തയോ ധമ്മാ ജഹിതാ ഭവന്തി പഹീനാ ഭവന്തീതി അയമേവേത്ഥ അത്ഥോ.

ഇദാനി ജഹിതധമ്മദസ്സനത്ഥം ആഹ ‘‘സക്കായദിട്ഠീ വിചികിച്ഛിതഞ്ച, സീലബ്ബതം വാപി യദത്ഥി കിഞ്ചീ’’തി. തത്ഥ സതി കായേ വിജ്ജമാനേ ഉപാദാനക്ഖന്ധപഞ്ചകസങ്ഖാതേ കായേ വീസതിവത്ഥുകാ ദിട്ഠി സക്കായദിട്ഠി, സതീ വാ തത്ഥ കായേ ദിട്ഠീതിപി സക്കായദിട്ഠി, യഥാവുത്തപ്പകാരേ കായേ വിജ്ജമാനാ ദിട്ഠീതി അത്ഥോ. സതിയേവ വാ കായേ ദിട്ഠീതിപി സക്കായദിട്ഠി, യഥാവുത്തപ്പകാരേ കായേ വിജ്ജമാനേ രൂപാദിസങ്ഖാതോ അത്താതി ഏവം പവത്താ ദിട്ഠീതി അത്ഥോ. തസ്സാ ച പഹീനത്താ സബ്ബദിട്ഠിഗതാനി പഹീനാനിയേവ ഹോന്തി. സാ ഹി നേസം മൂലം. സബ്ബകിലേസബ്യാധിവൂപസമനതോ പഞ്ഞാ ‘‘ചികിച്ഛിത’’ന്തി വുച്ചതി, തം പഞ്ഞാചികിച്ഛിതം ഇതോ വിഗതം, തതോ വാ പഞ്ഞാചികിച്ഛിതാ ഇദം വിഗതന്തി വിചികിച്ഛിതം, ‘‘സത്ഥരി കങ്ഖതീ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൧൦൦൮; വിഭ. ൯൧൫) നയേന വുത്തായ അട്ഠവത്ഥുകായ വിമതിയാ ഏതം അധിവചനം. തസ്സാ പഹീനത്താ സബ്ബവിചികിച്ഛിതാനി പഹീനാനി ഹോന്തി. തഞ്ഹി നേസം മൂലം. ‘‘ഇതോ ബഹിദ്ധാ സമണബ്രാഹ്മണാനം സീലേന സുദ്ധി വതേന സുദ്ധീ’’തിഏവമാദീസു (ധ. സ. ൧൨൨൨; വിഭ. ൯൩൮) ആഗതം ഗോസീലകുക്കുരസീലാദികം സീലം ഗോവതകുക്കുരവതാദികഞ്ച വതം ‘‘സീലബ്ബത’’ന്തി വുച്ചതി. തസ്സ പഹീനത്താ സബ്ബമ്പി നഗ്ഗിയമുണ്ഡികാദി അമരതപം പഹീനം ഹോതി. തഞ്ഹി തസ്സ മൂലം. തേന സബ്ബാവസാനേ വുത്തം ‘‘യദത്ഥി കിഞ്ചീ’’തി. ദുക്ഖദസ്സനസമ്പദായ ചേത്ഥ സക്കായദിട്ഠി, സമുദയദസ്സനസമ്പദായ വിചികിച്ഛിതം, മഗ്ഗദസ്സനനിബ്ബാനദസ്സനസമ്പദായ സീലബ്ബതം പഹീയതീതി വിഞ്ഞാതബ്ബം.

൨൩൪. ഏവമസ്സ കിലേസവട്ടപ്പഹാനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തസ്മിം കിലേസവട്ടേ സതി യേന വിപാകവട്ടേന ഭവിതബ്ബം, തപ്പഹാനാ തസ്സാപി പഹാനം ദീപേന്തോ ആഹ ‘‘ചതൂഹപായേഹി ച വിപ്പമുത്തോ’’തി. തത്ഥ ചത്താരോ അപായാ നാമ നിരയതിരച്ഛാനപേത്തിവിസയഅസുരകായാ, തേഹി ഏസ സത്ത ഭവേ ഉപാദിയന്തോപി വിപ്പമുത്തോതി അത്ഥോ.

ഏവമസ്സ വിപാകവട്ടപ്പഹാനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യം ഇമസ്സ വിപാകവട്ടസ്സ മൂലഭൂതം കമ്മവട്ടം, തസ്സാപി പഹാനം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഛച്ചാഭിഠാനാനി അഭബ്ബ കാതു’’ന്തി. തത്ഥ അഭിഠാനാനീതി ഓളാരികട്ഠാനാനി, താനി ഏസ ഛ അഭബ്ബോ കാതും. താനി ച ‘‘അട്ഠാനമേതം, ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ, യം ദിട്ഠിസമ്പന്നോ പുഗ്ഗലോ മാതരം ജീവിതാ വോരോപേയ്യാ’’തിആദിനാ (അ. നി. ൧.൨൭൧; മ. നി. ൩.൧൨൮; വിഭ. ൮൦൯) നയേന ഏകകനിപാതേ വുത്താനി മാതുഘാതപിതുഘാതഅരഹന്തഘാതലോഹിതുപ്പാദസങ്ഘഭേദഅഞ്ഞസത്ഥാരുദ്ദേസകമ്മാനി വേദിതബ്ബാനി. താനി ഹി കിഞ്ചാപി ദിട്ഠിസമ്പന്നോ അരിയസാവകോ കുന്ഥകിപില്ലികമ്പി ജീവിതാ ന വോരോപേതി, അപിച ഖോ പന പുഥുജ്ജനഭാവസ്സ വിഗരഹണത്ഥം വുത്താനി. പുഥുജ്ജനോ ഹി അദിട്ഠിസമ്പന്നത്താ ഏവംമഹാസാവജ്ജാനി അഭിഠാനാനിപി കരോതി, ദസ്സനസമ്പന്നോ പന അഭബ്ബോ താനി കാതുന്തി. അഭബ്ബഗ്ഗഹണഞ്ചേത്ഥ ഭവന്തരേപി അകരണദസ്സനത്ഥം. ഭവന്തരേപി ഹി ഏസ അത്തനോ അരിയസാവകഭാവം അജാനന്തോപി ധമ്മതായ ഏവ ഏതാനി വാ ഛ, പകതിപാണാതിപാതാദീനി വാ പഞ്ച വേരാനി അഞ്ഞസത്ഥാരുദ്ദേസേന സഹ ഛ ഠാനാനി ന കരോതി, യാനി സന്ധായ ഏകച്ചേ ‘‘ഛഛാഭിഠാനാനീ’’തി പഠന്തി. മതമച്ഛഗ്ഗാഹാദയോ ചേത്ഥ അരിയസാവകഗാമദാരകാനം നിദസ്സനം.

ഏവം ഭഗവാ സത്ത ഭവേ ആദിയതോപി അരിയസാവകസ്സ അഞ്ഞേഹി അപ്പഹീനഭവാദാനേഹി പുഗ്ഗലേഹി വിസിട്ഠഗുണവസേന സങ്ഘരതനസ്സ ഗുണം വത്വാ ഇദാനി തമേവ ഗുണം നിസ്സായ സച്ചവചനം പയുഞ്ജതി ‘‘ഇദമ്പി സങ്ഘേ’’തി. തസ്സത്ഥോ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ഇമിസ്സാപി ഗാഥായ ആണാ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേസു അമനുസ്സേഹി പടിഗ്ഗഹിതാതി.

൨൩൫. ഏവം സത്ത ഭവേ ആദിയതോപി അഞ്ഞേഹി അപ്പഹീനഭവാദാനേഹി പുഗ്ഗലേഹി വിസിട്ഠഗുണവസേന സങ്ഘാധിട്ഠാനം സച്ചം വത്വാ ഇദാനി ‘‘ന കേവലം ദസ്സനസമ്പന്നോ ഛ അഭിഠാനാനി അഭബ്ബോ കാതും, കിം പന അപ്പമത്തകമ്പി പാപം കമ്മം കത്വാ തസ്സ പടിച്ഛാദനായപി അഭബ്ബോ’’തി പമാദവിഹാരിനോപി ദസ്സനസമ്പന്നസ്സ കതപടിച്ഛാദനാഭാവഗുണേന വത്തുമാരദ്ധോ ‘‘കിഞ്ചാപി സോ കമ്മം കരോതി പാപക’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – സോ ദസ്സനസമ്പന്നോ കിഞ്ചാപി സതിസമ്മോസേന പമാദവിഹാരം ആഗമ്മ യം തം ഭഗവതാ ലോകവജ്ജസഞ്ചിച്ചാനതിക്കമനം സന്ധായ വുത്തം ‘‘യം മയാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, തം മമ സാവകാ ജീവിതഹേതുപി നാതിക്കമന്തീ’’തി (ചൂളവ. ൩൮൫; അ. നി. ൮.൧൯; ഉദാ. ൪൫), തം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം കുടികാരസഹസേയ്യാദിം വാ പണ്ണത്തിവജ്ജവീതിക്കമസങ്ഖാതം ബുദ്ധപടികുട്ഠം കായേന പാപകമ്മം കരോതി, പദസോധമ്മഉത്തരിഛപ്പഞ്ചവാചാധമ്മദേസനാസമ്ഫപ്പലാപഫരുസവചനാദിം വാ വാചായ, ഉദ ചേതസാ വാ കത്ഥചി ലോഭദോസുപ്പാദനജാതരൂപാദിസാദിയനം ചീവരാദിപരിഭോഗേസു അപച്ചവേക്ഖണാദിം വാ പാപകമ്മം കരോതി. അഭബ്ബോ സോ തസ്സ പടിച്ഛദായ, ന സോ തം ‘‘ഇദം അകപ്പിയമകരണീയ’’ന്തി ജാനിത്വാ മുഹുത്തമ്പി പടിച്ഛാദേതി, തങ്ഖണഞ്ഞേവ പന സത്ഥരി വാ വിഞ്ഞൂസു വാ സബ്രഹ്മചാരീസു ആവി കത്വാ യഥാധമ്മം പടികരോതി, ‘‘ന പുന കരിസ്സാമീ’’തി ഏവം സംവരിതബ്ബം വാ സംവരതി. കസ്മാ? യസ്മാ അഭബ്ബതാ ദിട്ഠപദസ്സ വുത്താ, ഏവരൂപം പാപകമ്മം കത്വാ തസ്സ പടിച്ഛാദായ ദിട്ഠനിബ്ബാനപദസ്സ ദസ്സനസമ്പന്നസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അഭബ്ബതാ വുത്താതി അത്ഥോ.

കഥം –

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ദഹരോ കുമാരോ മന്ദോ ഉത്താനസേയ്യകോ ഹത്ഥേന വാ പാദേന വാ അങ്ഗാരം അക്കമിത്വാ ഖിപ്പമേവ പടിസംഹരതി, ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഘമ്മതാ ഏസാ ദിട്ഠിസമ്പന്നസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ, കിഞ്ചാപി തഥാരൂപിം ആപത്തിം ആപജ്ജതി, യഥാരൂപായ ആപത്തിയാ വുട്ഠാനം പഞ്ഞായതി, അഥ ഖോ നം ഖിപ്പമേവ സത്ഥരി വാ വിഞ്ഞൂസു വാ സബ്രഹ്മചാരീസു ദേസേതി വിവരതി ഉത്താനീകരോതി, ദേസേത്വാ വിവരിത്വാ ഉത്താനീകത്വാ ആയതിം സംവരം ആപജ്ജതീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൯൬).

ഏവം ഭഗവാ പമാദവിഹാരിനോപി ദസ്സനസമ്പന്നസ്സ കതപടിച്ഛാദനാഭാവഗുണേന സങ്ഘരതനസ്സ ഗുണം വത്വാ ഇദാനി തമേവ ഗുണം നിസ്സായ സച്ചവചനം പയുഞ്ജതി ‘‘ഇദമ്പി സങ്ഘേ’’തി. തസ്സത്ഥോ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ഇമിസ്സാപി ഗാഥായ ആണാ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേസു അമനുസ്സേഹി പടിഗ്ഗഹിതാതി.

൨൩൬. ഏവം സങ്ഘപരിയാപന്നാനം പുഗ്ഗലാനം തേന തേന ഗുണപ്പകാരേന സങ്ഘാധിട്ഠാനം സച്ചം വത്വാ ഇദാനി യ്വായം ഭഗവതാ രതനത്തയഗുണം ദീപേന്തേന ഇധ സങ്ഖേപേന അഞ്ഞത്ര ച വിത്ഥാരേന പരിയത്തിധമ്മോ ദേസിതോ, തമ്പി നിസ്സായ പുന ബുദ്ധാധിട്ഠാനം സച്ചം വത്തുമാരദ്ധോ ‘‘വനപ്പഗുമ്ബേ യഥ ഫുസ്സിതഗ്ഗേ’’തി. തത്ഥ ആസന്നസന്നിവേസവവത്ഥിതാനം രുക്ഖാനം സമൂഹോ വനം, മൂലസാരഫേഗ്ഗുതചസാഖാപലാസേഹി പവുഡ്ഢോ ഗുമ്ബോ പഗുമ്ബോ, വനേ പഗുമ്ബോ വനപ്പഗുമ്ബോ, സ്വായം ‘‘വനപ്പഗുമ്ബേ’’തി വുത്തോ. ഏവമ്പി ഹി വത്തും ലബ്ഭതി ‘‘അത്ഥി സവിതക്കസവിചാരേ, അത്ഥി അവിതക്കവിചാരമത്തേ, സുഖേ ദുക്ഖേ ജീവേ’’തിആദീസു വിയ. യഥാതി ഓപമ്മവചനം. ഫുസ്സിതാനി അഗ്ഗാനി അസ്സാതി ഫുസ്സിതഗ്ഗോ, സബ്ബസാഖാപസാഖാസു സഞ്ജാതപുപ്ഫോതി അത്ഥോ. സോ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ‘‘ഫുസ്സിതഗ്ഗേ’’തി വുത്തോ. ഗിമ്ഹാന മാസേ പഠമസ്മിം ഗിമ്ഹേതി യേ ചത്താരോ ഗിമ്ഹമാസാ, തേസം ചതുന്നം ഗിമ്ഹാനം ഏകസ്മിം മാസേ. കതമസ്മിം മാസേ ഇതി ചേ? പഠമസ്മിം ഗിമ്ഹേ, ചിത്രമാസേതി അത്ഥോ. സോ ഹി ‘‘പഠമഗിമ്ഹോ’’തി ച ‘‘ബാലവസന്തോ’’തി ച വുച്ചതി. തതോ പരം പദത്ഥതോ പാകടമേവ.

അയം പനേത്ഥ പിണ്ഡത്ഥോ – യഥാ പഠമഗിമ്ഹനാമകേ ബാലവസന്തേ നാനാവിധരുക്ഖഗഹനേ വനേ സുപുപ്ഫിതഗ്ഗസാഖോ തരുണരുക്ഖഗച്ഛപരിയായനാമോ പഗുമ്ബോ അതിവിയ സസ്സിരികോ ഹോതി, ഏവമേവം ഖന്ധായതനാദീഹി സതിപട്ഠാനസമ്മപ്പധാനാദീഹി സീലസമാധിക്ഖന്ധാദീഹി വാ നാനപ്പകാരേഹി അത്ഥപ്പഭേദപുപ്ഫേഹി അതിവിയ സസ്സിരികത്താ തഥൂപമം നിബ്ബാനഗാമിമഗ്ഗദീപനതോ നിബ്ബാനഗാമിം പരിയത്തിധമ്മവരം നേവ ലാഭഹേതു ന സക്കാരാദിഹേതു, കേവലഞ്ഹി മഹാകരുണായ അബ്ഭുസ്സാഹിതഹദയോ സത്താനം പരമംഹിതായ അദേസയീതി. പരമംഹിതായാതി ഏത്ഥ ച ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം അനുനാസികോ, അയം പനത്ഥോ ‘‘പരമഹിതായ നിബ്ബാനായ അദേസയീ’’തി.

ഏവം ഭഗവാ ഇമം സുപുപ്ഫിതഗ്ഗവനപ്പഗുമ്ബസദിസം പരിയത്തിധമ്മം വത്വാ ഇദാനി തമേവ നിസ്സായ ബുദ്ധാധിട്ഠാനം സച്ചവചനം പയുഞ്ജതി ‘‘ഇദമ്പി ബുദ്ധേ’’തി. തസ്സത്ഥോ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ, കേവലം പന ഇദമ്പി യഥാവുത്തപ്പകാരപരിയത്തിധമ്മസങ്ഖാതം ബുദ്ധേ രതനം പണീതന്തി യോജേതബ്ബം. ഇമിസ്സാപി ഗാഥായ ആണാ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേസു അമനുസ്സേഹി പടിഗ്ഗഹിതാതി.

൨൩൭. ഏവം ഭഗവാ പരിയത്തിധമ്മേന ബുദ്ധാധിട്ഠാനം സച്ചം വത്വാ ഇദാനി ലോകുത്തരധമ്മേന വത്തുമാരദ്ധോ ‘‘വരോ വരഞ്ഞൂ’’തി. തത്ഥ വരോതി പണീതാധിമുത്തികേഹി ഇച്ഛിതോ ‘‘അഹോ വത മയമ്പി ഏവരൂപാ അസ്സാമാ’’തി, വരഗുണയോഗതോ വാ വരോ, ഉത്തമോ സേട്ഠോതി അത്ഥോ. വരഞ്ഞൂതി നിബ്ബാനഞ്ഞൂ. നിബ്ബാനഞ്ഹി സബ്ബധമ്മാനം ഉത്തമട്ഠേന വരം, തഞ്ചേസ ബോധിമൂലേ സയം പടിവിജ്ഝിത്വാ അഞ്ഞാസി. വരദോതി പഞ്ചവഗ്ഗിയഭദ്ദവഗ്ഗിയജടിലാദീനം അഞ്ഞേസഞ്ച ദേവമനുസ്സാനം നിബ്ബേധഭാഗിയവാസനാഭാഗിയവരധമ്മദായീതി അത്ഥോ. വരാഹരോതി വരസ്സ മഗ്ഗസ്സ ആഹടത്താ വരാഹരോതി വുച്ചതി. സോ ഹി ഭഗവാ ദീപങ്കരതോ പഭുതി സമതിംസ പാരമിയോ പൂരേന്തോ പുബ്ബകേഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേഹി അനുയാതം പുരാണം മഗ്ഗവരം ആഹരി, തേന വരാഹരോതി വുച്ചതി. അപിച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപടിലാഭേന വരോ, നിബ്ബാനസച്ഛികിരിയായ വരഞ്ഞൂ, സത്താനം വിമുത്തിസുഖദാനേന വരദോ, ഉത്തമപടിപദാഹരണേന വരാഹരോ, ഏതേഹി ലോകുത്തരഗുണേഹി അധികസ്സ കസ്സചി അഭാവതോ അനുത്തരോ.

അപരോ നയോ – വരോ ഉപസമാധിട്ഠാനപരിപൂരണേന, വരഞ്ഞൂ പഞ്ഞാധിട്ഠാനപരിപൂരണേന, വരദോ ചാഗാധിട്ഠാനപരിപൂരണേന, വരാഹരോ സച്ചാധിട്ഠാനപരിപൂരണേന, വരം മഗ്ഗസച്ചമാഹരീതി. തഥാ വരോ പുഞ്ഞുസ്സയേന, വരഞ്ഞൂ പഞ്ഞുസ്സയേന, വരദോ ബുദ്ധഭാവത്ഥികാനം തദുപായസമ്പദാനേന, വരാഹരോ പച്ചേകബുദ്ധഭാവത്ഥികാനം തദുപായാഹരണേന, അനുത്തരോ തത്ഥ തത്ഥ അസദിസതായ, അത്തനാ വാ അനാചരിയകോ ഹുത്വാ പരേസം ആചരിയഭാവേന, ധമ്മവരം അദേസയി സാവകഭാവത്ഥികാനം തദത്ഥായ സ്വാഖാതതാദിഗുണയുത്തസ്സ വരധമ്മസ്സ ദേസനതോ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

ഏവം ഭഗവാ നവവിധേന ലോകുത്തരധമ്മേന അത്തനോ ഗുണം വത്വാ ഇദാനി തമേവ ഗുണം നിസ്സായ ബുദ്ധാധിട്ഠാനം സച്ചവചനം പയുഞ്ജതി ‘‘ഇദമ്പി ബുദ്ധേ’’തി. തസ്സത്ഥോ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. കേവലം പന യം വരം നവലോകുത്തരധമ്മം ഏസ അഞ്ഞാസി, യഞ്ച അദാസി, യഞ്ച ആഹരി, യഞ്ച അദേസയി, ഇദമ്പി ബുദ്ധേ രതനം പണീതന്തി ഏവം യോജേതബ്ബം. ഇമിസ്സാപി ഗാഥായ ആണാ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേസു അമനുസ്സേഹി പടിഗ്ഗഹിതാതി.

൨൩൮. ഏവം ഭഗവാ പരിയത്തിധമ്മം ലോകുത്തരധമ്മഞ്ച നിസ്സായ ദ്വീഹി ഗാഥാഹി ബുദ്ധാധിട്ഠാനം സച്ചം വത്വാ ഇദാനി യേ തം പരിയത്തിധമ്മം അസ്സോസും സുതാനുസാരേന ച പടിപജ്ജിത്വാ നവപ്പകാരമ്പി ലോകുത്തരധമ്മം അധിഗമിംസു, തേസം അനുപാദിസേസനിബ്ബാനപ്പത്തിഗുണം നിസ്സായ പുന സങ്ഘാധിട്ഠാനം സച്ചം വത്തുമാരദ്ധോ ‘‘ഖീണം പുരാണ’’ന്തി. തത്ഥ ഖീണന്തി സമുച്ഛിന്നം. പുരാണന്തി പുരാതനം. നവന്തി സമ്പതി വത്തമാനം. നത്ഥിസമ്ഭവന്തി അവിജ്ജമാനപാതുഭാവം. വിരത്തചിത്താതി വിഗതരാഗചിത്താ. ആയതികേ ഭവസ്മിന്തി അനാഗതമദ്ധാനം പുനബ്ഭവേ. തേതി യേസം ഖീണം പുരാണം നവം നത്ഥിസമ്ഭവം, യേ ച ആയതികേ ഭവസ്മിം വിരത്തചിത്താ, തേ ഖീണാസവാ ഭിക്ഖൂ. ഖീണബീജാതി ഉച്ഛിന്നബീജാ. അവിരൂള്ഹിഛന്ദാതി വിരൂള്ഹിഛന്ദവിരഹിതാ. നിബ്ബന്തീതി വിജ്ഝായന്തി. ധീരാതി ധിതിസമ്പന്നാ. യഥായം പദീപോതി അയം പദീപോ വിയ.

കിം വുത്തം ഹോതി? യം തം സത്താനം ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധമ്പി പുരാണം അതീതകാലികം കമ്മം തണ്ഹാസിനേഹസ്സ അപ്പഹീനത്താ പടിസന്ധിആഹരണസമത്ഥതായ അഖീണംയേവ ഹോതി, തം പുരാണം കമ്മം യേസം അരഹത്തമഗ്ഗേന തണ്ഹാസിനേഹസ്സ സോസിതത്താ അഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢബീജമിവ ആയതിം വിപാകദാനാസമത്ഥതായ ഖീണം. യഞ്ച നേസം ബുദ്ധപൂജാദിവസേന ഇദാനി പവത്തമാനം കമ്മം നവന്തി വുച്ചതി, തഞ്ച തണ്ഹാപഹാനേനേവ ഛിന്നമൂലപാദപപുപ്ഫമിവ ആയതിം ഫലദാനാസമത്ഥതായ യേസം നത്ഥിസമ്ഭവം, യേ ച തണ്ഹാപഹാനേനേവ ആയതികേ ഭവസ്മിം വിരത്തചിത്താ, തേ ഖീണാസവാ ഭിക്ഖൂ ‘‘കമ്മം ഖേത്തം വിഞ്ഞാണം ബീജ’’ന്തി (അ. നി. ൩.൭൭) ഏത്ഥ വുത്തസ്സ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണസ്സ കമ്മക്ഖയേനേവ ഖീണത്താ ഖീണബീജാ. യോപി പുബ്ബേ പുനബ്ഭവസങ്ഖാതായ വിരൂള്ഹിയാ ഛന്ദോ അഹോസി, തസ്സാപി സമുദയപ്പഹാനേനേവ പഹീനത്താ പുബ്ബേ വിയ ചുതികാലേ അസമ്ഭവേന അവിരൂള്ഹിഛന്ദാ ധിതിസമ്പന്നത്താ ധീരാ ചരിമവിഞ്ഞാണനിരോധേന യഥായം പദീപോ നിബ്ബുതോ, ഏവം നിബ്ബന്തി, പുന ‘‘രൂപിനോ വാ അരൂപിനോ വാ’’തി ഏവമാദിം പഞ്ഞത്തിപഥം അച്ചേന്തീതി. തസ്മിം കിര സമയേ നഗരദേവതാനം പൂജനത്ഥായ ജാലിതേസു പദീപേസു ഏകോ പദീപോ വിജ്ഝായി, തം ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘യഥായം പദീപോ’’തി.

ഏവം ഭഗവാ യേ തം പുരിമാഹി ദ്വീഹി ഗാഥാഹി വുത്തം പരിയത്തിധമ്മം അസ്സോസും, സുതാനുസാരേനേവ പടിപജ്ജിത്വാ നവപ്പകാരമ്പി ലോകുത്തരധമ്മം അധിഗമിംസു, തേസം അനുപാദിസേസനിബ്ബാനപ്പത്തിഗുണം വത്വാ ഇദാനി തമേവ ഗുണം നിസ്സായ സങ്ഘാധിട്ഠാനം സച്ചവചനം പയുഞ്ജന്തോ ദേസനം സമാപേസി ‘‘ഇദമ്പി സങ്ഘേ’’തി. തസ്സത്ഥോ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ, കേവലം പന ഇദമ്പി യഥാവുത്തേന പകാരേന ഖീണാസവഭിക്ഖൂനം നിബ്ബാനസങ്ഖാതം സങ്ഘേ രതനം പണീതന്തി ഏവം യോജേതബ്ബം. ഇമിസ്സാപി ഗാഥായ ആണാ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേസു അമനുസ്സേഹി പടിഗ്ഗഹിതാതി.

ദേസനാപരിയോസാനേ രാജകുലസ്സ സോത്ഥി അഹോസി, സബ്ബൂപദ്ദവാ വൂപസമിംസു ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി.

൨൩൯-൨൪൧. അഥ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ‘‘ഭഗവതാ രതനത്തയഗുണം നിസ്സായ സച്ചവചനം പയുഞ്ജമാനേന നാഗരസ്സ സോത്ഥി കതാ, മയാപി നാഗരസ്സ സോത്ഥിത്ഥം രതനത്തയഗുണം നിസ്സായ കിഞ്ചി വത്തബ്ബ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ അവസാനേ ഗാഥാത്തയം അഭാസി ‘‘യാനീധ ഭൂതാനീ’’തി. തത്ഥ യസ്മാ ബുദ്ധോ യഥാ ലോകഹിതത്ഥായ ഉസ്സുക്കം ആപന്നേഹി ആഗന്തബ്ബം, തഥാ ആഗതതോ, യഥാ ച ഏതേഹി ഗന്തബ്ബം, തഥാ ഗതതോ, യഥാ വാ ഏതേഹി ആജാനിതബ്ബം, തഥാ ആജാനനതോ, യഥാ ച ജാനിതബ്ബം, തഥാ ജാനനതോ, യഞ്ച തഥേവ ഹോതി, തസ്സ ഗദനതോ ച ‘‘തഥാഗതോ’’തി വുച്ചതി. യസ്മാ ച സോ ദേവമനുസ്സേഹി പുപ്ഫഗന്ധാദിനാ ബഹിനിബ്ബത്തേന ഉപകരണേന, ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപത്താദിനാ ച അത്തനി നിബ്ബത്തേന അതിവിയ പൂജിതോ, തസ്മാ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ സബ്ബദേവപരിസം അത്തനാ സദ്ധിം സമ്പിണ്ഡേത്വാ ആഹ ‘‘തഥാഗതം ദേവമനുസ്സപൂജിതം, ബുദ്ധം നമസ്സാമ സുവത്ഥി ഹോതൂ’’തി.

യസ്മാ പന ധമ്മേ മഗ്ഗധമ്മോ യഥാ യുഗനന്ധ സമഥവിപസ്സനാബലേന ഗന്തബ്ബം കിലേസപക്ഖം സമുച്ഛിന്ദന്തേന, തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ. നിബ്ബാനധമ്മോപി യഥാ ഗതോ പഞ്ഞായ പടിവിദ്ധോ സബ്ബദുക്ഖവിഘാതായ സമ്പജ്ജതി, ബുദ്ധാദീഹി തഥാ അവഗതോ, തസ്മാ ‘‘തഥാഗതോ’’തി വുച്ചതി. യസ്മാ ച സങ്ഘോപി യഥാ അത്തഹിതായ പടിപന്നേഹി ഗന്തബ്ബം തേന തേന മഗ്ഗേന, തഥാ ഗതോ, തസ്മാ ‘‘തഥാഗതോ’’ ത്വേവ വുച്ചതി. തസ്മാ അവസേസഗാഥാദ്വയേപി തഥാഗതം ധമ്മം നമസ്സാമ സുവത്ഥി ഹോതു, തഥാഗതം സങ്ഘം നമസ്സാമ സുവത്ഥി ഹോതൂതി വുത്തം. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

ഏവം സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ഇമം ഗാഥാത്തയം ഭാസിത്വാ ഭഗവന്തം പദക്ഖിണം കത്വാ ദേവപുരമേവ ഗതോ സദ്ധിം ദേവപരിസായ. ഭഗവാ പന തദേവ രതനസുത്തം ദുതിയദിവസേപി ദേസേസി, പുന ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഏവം ഭഗവാ യാവ സത്തമം ദിവസം ദേസേസി, ദിവസേ ദിവസേ തഥേവ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഭഗവാ അഡ്ഢമാസമേവ വേസാലിയം വിഹരിത്വാ രാജൂനം ‘‘ഗച്ഛാമാ’’തി പടിവേദേസി. തതോ രാജാനോ ദിഗുണേന സക്കാരേന പുന തീഹി ദിവസേഹി ഭഗവന്തം ഗങ്ഗാതീരം നയിംസു. ഗങ്ഗായം നിബ്ബത്താ നാഗരാജാനോ ചിന്തേസും – ‘‘മനുസ്സാ തഥാഗതസ്സ സക്കാരം കരോന്തി, മയം കിം ന കരിസ്സാമാ’’തി സുവണ്ണരജതമണിമയാ നാവായോ മാപേത്വാ സുവണ്ണരജതമണിമയേ ഏവ പല്ലങ്കേ പഞ്ഞാപേത്വാ പഞ്ചവണ്ണപദുമസഞ്ഛന്നം ഉദകം കരിത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം അനുഗ്ഗഹം കരോഥാ’’തി ഭഗവന്തം ഉപഗതാ. ഭഗവാ അധിവാസേത്വാ രതനനാവമാരൂള്ഹോ പഞ്ച ച ഭിക്ഖുസതാനി സകം സകം നാവം. നാഗരാജാനോ ഭഗവന്തം സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന നാഗഭവനം പവേസേസും. തത്ര സുദം ഭഗവാ സബ്ബരത്തിം നാഗപരിസായ ധമ്മം ദേസേസി. ദുതിയദിവസേ ദിബ്ബേഹി ഖാദനീയഭോജനീയേഹി മഹാദാനം അദംസു. ഭഗവാ അനുമോദിത്വാ നാഗഭവനാ നിക്ഖമി.

ഭൂമട്ഠാ ദേവാ ‘‘മനുസ്സാ ച നാഗാ ച തഥാഗതസ്സ സക്കാരം കരോന്തി, മയം കിം ന കരിസ്സാമാ’’തി ചിന്തേത്വാ വനഗുമ്ബരുക്ഖപബ്ബതാദീസു ഛത്താതിഛത്താനി ഉക്ഖിപിംസു. ഏതേനേവ ഉപായേന യാവ അകനിട്ഠബ്രഹ്മഭവനം, താവ മഹാസക്കാരവിസേസോ നിബ്ബത്തി. ബിമ്ബിസാരോപി ലിച്ഛവീഹി ആഗതകാലേ കതസക്കാരതോ ദിഗുണമകാസി, പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ പഞ്ചഹി ദിവസേഹി ഭഗവന്തം രാജഗഹം ആനേസി.

രാജഗഹമനുപ്പത്തേ ഭഗവതി പച്ഛാഭത്തം മണ്ഡലമാളേ സന്നിപതിതാനം ഭിക്ഖൂനം അയമന്തരകഥാ ഉദപാദി – ‘‘അഹോ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ആനുഭാവോ, യം ഉദ്ദിസ്സ ഗങ്ഗായ ഓരതോ ച പാരതോ ച അട്ഠയോജനോ ഭൂമിഭാഗോ നിന്നഞ്ച ഥലഞ്ച സമം കത്വാ വാലുകായ ഓകിരിത്വാ പുപ്ഫേഹി സഞ്ഛന്നോ, യോജനപ്പമാണം ഗങ്ഗായ ഉദകം നാനാവണ്ണേഹി പദുമേഹി സഞ്ഛന്നം, യാവ അകനിട്ഠഭവനാ ഛത്താതിഛത്താനി ഉസ്സിതാനീ’’തി. ഭഗവാ തം പവത്തിം ഞത്വാ ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമിത്വാ തങ്ഖണാനുരൂപേന പാടിഹാരിയേന ഗന്ത്വാ മണ്ഡലമാളേ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസീദി. നിസജ്ജ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി? ഭിക്ഖൂ സബ്ബം ആരോചേസും. ഭഗവാ ഏതദവോച – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അയം പൂജാവിസേസോ മയ്ഹം ബുദ്ധാനുഭാവേന നിബ്ബത്തോ, ന നാഗദേവബ്രഹ്മാനുഭാവേന, അപിച ഖോ പുബ്ബേ അപ്പമത്തകപരിച്ചാഗാനുഭാവേന നിബ്ബത്തോ’’തി. ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘ന മയം, ഭന്തേ, തം അപ്പമത്തകം പരിച്ചാഗം ജാനാമ, സാധു നോ ഭഗവാ തഥാ കഥേതു, യഥാ മയം തം ജാനേയ്യാമാ’’തി.

ഭഗവാ ആഹ – ഭൂതപുബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, തക്കസിലായം സങ്ഖോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ അഹോസി. തസ്സ പുത്തോ സുസീമോ നാമ മാണവോ സോളസവസ്സുദ്ദേസികോ വയേന, സോ ഏകദിവസം പിതരം ഉപസങ്കമിത്വാ അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. തം പിതാ ആഹ – ‘‘കിം, താത സുസീമാ’’തി? സോ ആഹ – ‘‘ഇച്ഛാമഹം, താത, ബാരാണസിം ഗന്ത്വാ സിപ്പം ഉഗ്ഗഹേതു’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി, താത സുസീമ, അസുകോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ മമ സഹായകോ, തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഉഗ്ഗണ്ഹാഹീ’’തി കഹാപണസഹസ്സം അദാസി. സോ തം ഗഹേത്വാ മാതാപിതരോ അഭിവാദേത്വാ അനുപുബ്ബേന ബാരാണസിം ഗന്ത്വാ ഉപചാരയുത്തേന വിധിനാ ആചരിയം ഉപസങ്കമിത്വാ അഭിവാദേത്വാ അത്താനം നിവേദേസി. ആചരിയോ ‘‘മമ സഹായകസ്സ പുത്തോ’’തി മാണവം സമ്പടിച്ഛിത്വാ സബ്ബം പാഹുനേയ്യമകാസി. സോ അദ്ധാനകിലമഥം പടിവിനോദേത്വാ തം കഹാപണസഹസ്സം ആചരിയസ്സ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ സിപ്പം ഉഗ്ഗഹേതും ഓകാസം യാചി. ആചരിയോ ഓകാസം കത്വാ ഉഗ്ഗണ്ഹാപേസി.

സോ ലഹുഞ്ച ഗണ്ഹന്തോ ബഹുഞ്ച ഗണ്ഹന്തോ ഗഹിതഗഹിതഞ്ച സുവണ്ണഭാജനേ പക്ഖിത്തമിവ സീഹതേലം അവിനസ്സമാനം ധാരേന്തോ ദ്വാദസവസ്സികം സിപ്പം കതിപയമാസേനേവ പരിയോസാപേസി. സോ സജ്ഝായം കരോന്തോ ആദിമജ്ഝംയേവ പസ്സതി, നോ പരിയോസാനം. അഥ ആചരിയം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘ഇമസ്സ സിപ്പസ്സ ആദിമജ്ഝമേവ പസ്സാമി, പരിയോസാനം ന പസ്സാമീ’’തി. ആചരിയോ ആഹ – ‘‘അഹമ്പി, താത, ഏവമേവാ’’തി. ‘‘അഥ കോ, ആചരിയ, ഇമസ്സ സിപ്പസ്സ പരിയോസാനം ജാനാതീ’’തി? ‘‘ഇസിപതനേ, താത, ഇസയോ അത്ഥി, തേ ജാനേയ്യു’’ന്തി. തേ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പുച്ഛാമി, ആചരിയാ’’തി. ‘‘പുച്ഛ, താത, യഥാസുഖ’’ന്തി. സോ ഇസിപതനം ഗന്ത്വാ പച്ചേകബുദ്ധേ ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘ആദിമജ്ഝപരിയോസാനം ജാനാഥാ’’തി? ‘‘ആമാവുസോ, ജാനാമാ’’തി. ‘‘തം മമ്പി സിക്ഖാപേഥാ’’തി. ‘‘തേന, ഹാവുസോ, പബ്ബജാഹി, ന സക്കാ അപബ്ബജിതേന സിക്ഖിതു’’ന്തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ, പബ്ബാജേഥ വാ മം, യം വാ ഇച്ഛഥ, തം കത്വാ പരിയോസാനം ജാനാപേഥാ’’തി. തേ തം പബ്ബാജേത്വാ കമ്മട്ഠാനേ നിയോജേതും അസമത്ഥാ ‘‘ഏവം തേ നിവാസേതബ്ബം, ഏവം പാരുപിതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ നയേന ആഭിസമാചാരികം സിക്ഖാപേസും. സോ തത്ഥ സിക്ഖന്തോ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നത്താ ന ചിരേനേവ പച്ചേകബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝി. സകലബാരാണസിയം ‘‘സുസീമപച്ചേകബുദ്ധോ’’തി പാകടോ അഹോസി ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്തോ സമ്പന്നപരിവാരോ. സോ അപ്പായുകസംവത്തനികസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ ന ചിരേനേവ പരിനിബ്ബായി. തസ്സ പച്ചേകബുദ്ധാ ച മഹാജനകായോ ച സരീരകിച്ചം കത്വാ ധാതുതോ ഗഹേത്വാ നഗരദ്വാരേ ഥൂപം പതിട്ഠാപേസും.

അഥ ഖോ സങ്ഖോ ബ്രാഹ്മണോ ‘‘പുത്തോ മേ ചിരഗതോ, ന ചസ്സ പവത്തിം ജാനാമീ’’തി പുത്തം ദട്ഠുകാമോ തക്കസിലായ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന ബാരാണസിം പത്വാ മഹാജനകായം സന്നിപതിതം ദിസ്വാ ‘‘അദ്ധാ ബഹൂസു ഏകോപി മേ പുത്തസ്സ പവത്തിം ജാനിസ്സതീ’’തി ചിന്തേന്തോ ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘സുസീമോ നാമ മാണവോ ഇധ ആഗതോ അത്ഥി, അപി നു തസ്സ പവത്തിം ജാനാഥാ’’തി? തേ ‘‘ആമ, ബ്രാഹ്മണ, ജാനാമ, അസ്മിം നഗരേ ബ്രാഹ്മണസ്സ സന്തികേ തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ ഹുത്വാ പച്ചേകബുദ്ധാനം സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ പച്ചേകബുദ്ധോ ഹുത്വാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി, അയമസ്സ ഥൂപോ പതിട്ഠാപിതോ’’തി ആഹംസു. സോ ഭൂമിം ഹത്ഥേന പഹരിത്വാ, രോദിത്വാ ച പരിദേവിത്വാ ച തം ചേതിയങ്ഗണം ഗന്ത്വാ തിണാനി ഉദ്ധരിത്വാ ഉത്തരസാടകേന വാലുകം ആനേത്വാ, പച്ചേകബുദ്ധചേതിയങ്ഗണേ ആകിരിത്വാ, കമണ്ഡലുതോ ഉദകേന സമന്തതോ ഭൂമിം പരിപ്ഫോസിത്വാ വനപുപ്ഫേഹി പൂജം കത്വാ ഉത്തരസാടകേന പടാകം ആരോപേത്വാ ഥൂപസ്സ ഉപരി അത്തനോ ഛത്തം ബന്ധിത്വാ പക്കാമീതി.

ഏവം അതീതം ദസ്സേത്വാ തം ജാതകം പച്ചുപ്പന്നേന അനുസന്ധേന്തോ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മകഥം കഥേസി – ‘‘സിയാ ഖോ പന വോ, ഭിക്ഖവേ, ഏവമസ്സ അഞ്ഞോ നൂന തേന സമയേന സങ്ഖോ ബ്രാഹ്മണോ അഹോസീ’’തി, ന ഖോ പനേതം ഏവം ദട്ഠബ്ബം, അഹം തേന സമയേന സങ്ഖോ ബ്രാഹ്മണോ അഹോസിം, മയാ സുസീമസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ചേതിയങ്ഗണേ തിണാനി ഉദ്ധടാനി, തസ്സ മേ കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന അട്ഠയോജനമഗ്ഗം വിഗതഖാണുകണ്ടകം കത്വാ സമം സുദ്ധമകംസു, മയാ തത്ഥ വാലുകാ ഓകിണ്ണാ, തസ്സ മേ നിസ്സന്ദേന അട്ഠയോജനമഗ്ഗേ വാലുകം ഓകിരിംസു. മയാ തത്ഥ വനകുസുമേഹി പൂജാ കതാ, തസ്സ മേ നിസ്സന്ദേന നവയോജനമഗ്ഗേ ഥലേ ച ഉദകേ ച നാനാപുപ്ഫേഹി പുപ്ഫസന്ഥരം അകംസു. മയാ തത്ഥ കമണ്ഡലുദകേന ഭൂമി പരിപ്ഫോസിതാ, തസ്സ മേ നിസ്സന്ദേന വേസാലിയം പോക്ഖരവസ്സം വസ്സി. മയാ തസ്മിം ചേതിയേ പടാകാ ആരോപിതാ, ഛത്തഞ്ച ബദ്ധം, തസ്സ മേ നിസ്സന്ദേന യാവ അകനിട്ഠഭവനാ പടാകാ ച ആരോപിതാ, ഛത്താതിഛത്താനി ച ഉസ്സിതാനി. ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അയം മയ്ഹം പൂജാവിസേസോ നേവ ബുദ്ധാനുഭാവേന നിബ്ബത്തോ, ന നാഗദേവബ്രഹ്മാനുഭാവേന, അപിച ഖോ അപ്പമത്തകപരിച്ചാഗാനുഭാവേന നിബ്ബത്തോ’’തി. ധമ്മകഥാപരിയോസാനേ ഇമം ഗാഥമഭാസി –

‘‘മത്താസുഖപരിച്ചാഗാ, പസ്സേ ചേ വിപുലം സുഖം;

ചജേ മത്താസുഖം ധീരോ, സമ്പസ്സം വിപുലം സുഖ’’ന്തി. (ധ. പ. ൨൯൦);

പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ

സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ രതനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ആമഗന്ധസുത്തവണ്ണനാ

സാമാകചിങ്ഗൂലകചീനകാനി ചാതി ആമഗന്ധസുത്തം. കാ ഉപ്പത്തി? അനുപ്പന്നേ ഭഗവതി ആമഗന്ധോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ പഞ്ചഹി മാണവകസതേഹി സദ്ധിം താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ പബ്ബതന്തരേ അസ്സമം കാരാപേത്വാ വനമൂലഫലാഹാരോ ഹുത്വാ തത്ഥ പടിവസതി, ന കദാചി മച്ഛമംസം ഖാദതി. അഥ തേസം താപസാനം ലോണമ്ബിലാദീനി അപരിഭുഞ്ജന്താനം പണ്ഡുരോഗോ ഉപ്പജ്ജി. തതോ തേ ‘‘ലോണമ്ബിലാദിസേവനത്ഥായ മനുസ്സപഥം ഗച്ഛാമാ’’തി പച്ചന്തഗാമം സമ്പത്താ. തത്ഥ മനുസ്സാ തേസു പസീദിത്വാ നിമന്തേത്വാ ഭോജേസും, കതഭത്തകിച്ചാനം നേസം മഞ്ചപീഠപരിഭോഗഭാജനപാദമക്ഖനാദീനി ഉപനേത്വാ ‘‘ഏത്ഥ, ഭന്തേ, വസഥ, മാ ഉക്കണ്ഠിത്ഥാ’’തി വസനട്ഠാനം ദസ്സേത്വാ പക്കമിംസു. ദുതിയദിവസേപി നേസം ദാനം ദത്വാ പുന ഘരപടിപാടിയാ ഏകേകദിവസം ദാനമദംസു. താപസാ ചതുമാസം തത്ഥ വസിത്വാ ലോണമ്ബിലാദിസേവനായ ഥിരഭാവപ്പത്തസരീരാ ഹുത്വാ ‘‘മയം, ആവുസോ, ഗച്ഛാമാ’’തി മനുസ്സാനം ആരോചേസും. മനുസ്സാ തേസം തേലതണ്ഡുലാദീനി അദംസു. തേ താനി ആദായ അത്തനോ അസ്സമമേവ അഗമംസു. തഞ്ച ഗാമം തഥേവ സംവച്ഛരേ സംവച്ഛരേ ആഗമിംസു. മനുസ്സാപി തേസം ആഗമനകാലം വിദിത്വാ ദാനത്ഥായ തണ്ഡുലാദീനി സജ്ജേത്വാവ അച്ഛന്തി, ആഗതേ ച നേ തഥേവ സമ്മാനേന്തി.

അഥ ഭഗവാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ തത്ഥ വിഹരന്തോ തേസം താപസാനം ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിം ദിസ്വാ തതോ നിക്ഖമ്മ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ചാരികം ചരമാനോ അനുപുബ്ബേന തം ഗാമം അനുപ്പത്തോ. മനുസ്സാ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ മഹാദാനാനി അദംസു. ഭഗവാ തേസം ധമ്മം ദേസേസി. തേ തായ ധമ്മദേസനായ അപ്പേകച്ചേ സോതാപന്നാ, ഏകച്ചേ സകദാഗാമിനോ, ഏകച്ചേ അനാഗാമിനോ അഹേസും, ഏകച്ചേ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണിംസു. ഭഗവാ പുനദേവ സാവത്ഥിം പച്ചാഗമാസി. അഥ തേ താപസാ തം ഗാമം ആഗമിംസു. മനുസ്സാ താപസേ ദിസ്വാ ന പുബ്ബസദിസം കോതൂഹലമകംസു. താപസാ തം പുച്ഛിംസു – ‘‘കിം, ആവുസോ, ഇമേ മനുസ്സാ ന പുബ്ബസദിസാ, കിം നു ഖോ അയം ഗാമോ രാജദണ്ഡേന ഉപദ്ദുതോ, ഉദാഹു ദുബ്ഭിക്ഖേന, ഉദാഹു അമ്ഹേഹി സീലാദിഗുണേഹി സമ്പന്നതരോ കോചി പബ്ബജിതോ ഇമം ഗാമമനുപ്പത്തോ’’തി? തേ ആഹംസു – ‘‘ന, ഭന്തേ, രാജദണ്ഡേന, ന ദുബ്ഭിക്ഖേനായം ഗാമോ ഉപദ്ദുതോ, അപിച ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ, സോ ഭഗവാ ബഹുജനഹിതായ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇധാഗതോ’’തി.

തം സുത്വാ ആമഗന്ധതാപസോ ‘‘ബുദ്ധോതി, ഗഹപതയോ, വദേഥാ’’തി? ‘‘ബുദ്ധോതി, ഭന്തേ, വദാമാ’’തി തിക്ഖത്തും വത്വാ ‘‘ഘോസോപി ഖോ ഏസോ ദുല്ലഭോ ലോകസ്മിം, യദിദം ബുദ്ധോ’’തി അത്തമനോ അത്തമനവാചം നിച്ഛാരേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കിം നു ഖോ സോ ബുദ്ധോ ആമഗന്ധം ഭുഞ്ജതി, ന ഭുഞ്ജതീ’’തി? ‘‘കോ, ഭന്തേ, ആമഗന്ധോ’’തി? ‘‘ആമഗന്ധോ നാമ മച്ഛമംസം, ഗഹപതയോ’’തി. ‘‘ഭഗവാ, ഭന്തേ, മച്ഛമംസം പരിഭുഞ്ജതീ’’തി. തം സുത്വാ താപസോ വിപ്പടിസാരീ അഹോസി – ‘‘മാഹേവ ഖോ പന ബുദ്ധോ സിയാ’’തി. പുന ചിന്തേസി – ‘‘ബുദ്ധാനം പാതുഭാവോ നാമ ദുല്ലഭോ, ഗന്ത്വാ ബുദ്ധം ദിസ്വാ പുച്ഛിത്വാ ജാനിസ്സാമീ’’തി. തതോ യേന ഭഗവാ ഗതോ, തം മഗ്ഗം മനുസ്സേ പുച്ഛിത്വാ വച്ഛഗിദ്ധിനീ ഗാവീ വിയ തുരിതതുരിതോ സബ്ബത്ഥ ഏകരത്തിവാസേന സാവത്ഥിം അനുപ്പത്വാ ജേതവനമേവ പാവിസി സദ്ധിം സകായ പരിസായ. ഭഗവാപി തസ്മിം സമയേ ധമ്മദേസനത്ഥായ ആസനേ നിസിന്നോ ഏവ ഹോതി. താപസാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമ്മ തുണ്ഹീഭൂതാ അനഭിവാദേത്വാവ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ഭഗവാ ‘‘കച്ചി വോ ഇസയോ ഖമനീയ’’ന്തിആദിനാ നയേന തേഹി സദ്ധിം പടിസമ്മോദി. തേപി ‘‘ഖമനീയം, ഭോ ഗോതമാ’’തിആദിമാഹംസു. തതോ ആമഗന്ധോ ഭഗവന്തം പുച്ഛി – ‘‘ആമഗന്ധം, ഭോ ഗോതമ, ഭുഞ്ജസി, ന ഭുഞ്ജസീ’’തി? ‘‘കോ സോ, ബ്രാഹ്മണ, ആമഗന്ധോ നാമാ’’തി? ‘‘മച്ഛമംസം, ഭോ ഗോതമാ’’തി. ഭഗവാ ‘‘ന, ബ്രാഹ്മണ, മച്ഛമംസം ആമഗന്ധോ. അപിച ഖോ ആമഗന്ധോ നാമ സബ്ബേ കിലേസാ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ’’തി വത്വാ ‘‘ന, ബ്രാഹ്മണ, ഇദാനി ത്വമേവ ആമഗന്ധം പുച്ഛി, അതീതേപി തിസ്സോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ കസ്സപം ഭഗവന്തം പുച്ഛി. ഏവഞ്ച സോ പുച്ഛി, ഏവഞ്ചസ്സ ഭഗവാ ബ്യാകാസീ’’തി തിസ്സേന ച ബ്രാഹ്മണേന കസ്സപേന ച ഭഗവതാ വുത്തഗാഥായോ ഏവ ആനേത്വാ താഹി ഗാഥാഹി ബ്രാഹ്മണം സഞ്ഞാപേന്തോ ആഹ – ‘‘സാമാകചിങ്ഗൂലകചീനകാനി ചാ’’തി. അയം താവ ഇമസ്സ സുത്തസ്സ ഇധ ഉപ്പത്തി.

അതീതേ പന കസ്സപോ കിര ബോധിസത്തോ അട്ഠാസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച പാരമിയോ പൂരേത്വാ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ ധനവതീ നാമ ബ്രാഹ്മണീ, തസ്സാ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി. അഗ്ഗസാവകോപി തം ദിവസംയേവ ദേവലോകാ ചവിത്വാ അനുപുരോഹിതബ്രാഹ്മണസ്സ പജാപതിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തി. ഏവം തേസം ഏകദിവസമേവ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണഞ്ച ഗബ്ഭവുട്ഠാനഞ്ച അഹോസി, ഏകദിവസമേവ ഏതേസം ഏകസ്സ കസ്സപോ, ഏകസ്സ തിസ്സോതി നാമമകംസു. തേ സഹപംസുകീളനകാ ദ്വേ സഹായാ അനുപുബ്ബേന വുഡ്ഢിം അഗമിംസു. തിസ്സസ്സ പിതാ പുത്തം ആണാപേസി – ‘‘അയം, താത, കസ്സപോ നിക്ഖമ്മ പബ്ബജിത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി, ത്വമ്പിസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ഭവനിസ്സരണം കരേയ്യാസീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ ബോധിസത്തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ഉഭോപി, സമ്മ, പബ്ബജിസ്സാമാ’’തി ആഹ. ബോധിസത്തോ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണി. തതോ വുഡ്ഢിം അനുപ്പത്തകാലേപി തിസ്സോ ബോധിസത്തം ആഹ – ‘‘ഏഹി, സമ്മ, പബ്ബജിസ്സാമാ’’തി ബോധിസത്തോ ന നിക്ഖമി. തിസ്സോ ‘‘ന താവസ്സ ഞാണം പരിപാകം ഗത’’ന്തി സയം നിക്ഖമ്മ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞേ പബ്ബതപാദേ അസ്സമം കാരാപേത്വാ വസതി. ബോധിസത്തോപി അപരേന സമയേന ഘരേ ഠിതോയേവ ആനാപാനസ്സതിം പരിഗ്ഗഹേത്വാ ചത്താരി ഝാനാനി അഭിഞ്ഞായോ ച ഉപ്പാദേത്വാ പാസാദേന ബോധിമണ്ഡസമീപം ഗന്ത്വാ ‘‘പുന പാസാദോ യഥാഠാനേയേവ പതിട്ഠാതൂ’’തി അധിട്ഠാസി, സോ സകട്ഠാനേയേവ പതിട്ഠാസി. അപബ്ബജിതേന കിര ബോധിമണ്ഡം ഉപഗന്തും ന സക്കാതി. സോ പബ്ബജിത്വാ ബോധിമണ്ഡം പത്വാ നിസീദിത്വാ സത്ത ദിവസേ പധാനയോഗം കത്വാ സത്തഹി ദിവസേഹി സമ്മാസമ്ബോധിം സച്ഛാകാസി.

തദാ ഇസിപതനേ വീസതിസഹസ്സാ പബ്ബജിതാ പടിവസന്തി. അഥ കസ്സപോ ഭഗവാ തേ ആമന്തേത്വാ ധമ്മചക്കം പവത്തേസി. സുത്തപരിയോസാനേ സബ്ബേവ അരഹന്തോ അഹേസും. സോ സുദം ഭഗവാ വീസതിഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവുതോ തത്ഥേവ ഇസിപതനേ വസതി. കികീ ച നം കാസിരാജാ ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠാതി. അഥേകദിവസം ബാരാണസിവാസീ ഏകോ പുരിസോ പബ്ബതേ ചന്ദനസാരാദീനി ഗവേസന്തോ തിസ്സസ്സ താപസസ്സ അസ്സമം പത്വാ തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. താപസോ തം ദിസ്വാ ‘‘കുതോ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ബാരാണസിതോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കാ തത്ഥ പവത്തീ’’തി? ‘‘തത്ഥ, ഭന്തേ, കസ്സപോ നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി. താപസോ ദുല്ലഭവചനം സുത്വാ പീതിസോമനസ്സജാതോ പുച്ഛി – ‘‘കിം സോ ആമഗന്ധം ഭുഞ്ജതി, ന ഭുഞ്ജതീ’’തി? ‘‘കോ ഭന്തേ, ആമഗന്ധോ’’തി? ‘‘മച്ഛമംസം ആവുസോ’’തി. ‘‘ഭഗവാ, ഭന്തേ, മച്ഛമംസം ഭുഞ്ജതീ’’തി. തം സുത്വാ താപസോ വിപ്പടിസാരീ ഹുത്വാ പുന ചിന്തേസി – ‘‘ഗന്ത്വാ തം പുച്ഛിസ്സാമി, സചേ ‘ആമഗന്ധം പരിഭുഞ്ജാമീ’തി വക്ഖതി, തതോ നം ‘തുമ്ഹാകം, ഭന്തേ, ജാതിയാ ച കുലസ്സ ച ഗോത്തസ്സ ച അനനുച്ഛവികമേത’ന്തി നിവാരേത്വാ തസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ഭവനിസ്സരണം കരിസ്സാമീ’’തി സല്ലഹുകം ഉപകരണം ഗഹേത്വാ സബ്ബത്ഥ ഏകരത്തിവാസേന സായന്ഹസമയേ ബാരാണസിം പത്വാ ഇസിപതനമേവ പാവിസി. ഭഗവാപി തസ്മിം സമയേ ധമ്മദേസനത്ഥായ ആസനേ നിസിന്നോയേവ ഹോതി. താപസോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമ്മ അനഭിവാദേത്വാ തുണ്ഹീഭൂതോ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഭഗവാ തം ദിസ്വാ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ പടിസമ്മോദി. സോപി ‘‘ഖമനീയം, ഭോ കസ്സപാ’’തിആദീനി വത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിത്വാ ഭഗവന്തം പുച്ഛി – ‘‘ആമഗന്ധം, ഭോ കസ്സപ, ഭുഞ്ജസി, ന ഭുഞ്ജസീ’’തി? ‘‘നാഹം, ബ്രാഹ്മണ, ആമഗന്ധം ഭുഞ്ജാമീ’’തി. ‘‘സാധു, സാധു, ഭോ കസ്സപ, പരകുണപം അഖാദന്തോ സുന്ദരമകാസി, യുത്തമേതം ഭോതോ കസ്സപസ്സ ജാതിയാ ച കുലസ്സ ച ഗോത്തസ്സ ചാ’’തി. തതോ ഭഗവാ ‘‘അഹം കിലേസേ സന്ധായ ‘ആമഗന്ധം ന ഭുഞ്ജാമീ’തി വദാമി, ബ്രാഹ്മണോ മച്ഛമംസം പച്ചേതി, യംനൂനാഹം സ്വേ ഗാമം പിണ്ഡായ അപവിസിത്വാ കികീരഞ്ഞോ ഗേഹാ ആഭതം പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജേയ്യം, ഏവം ആമഗന്ധം ആരബ്ഭ കഥാ പവത്തിസ്സതി. തതോ ബ്രാഹ്മണം ധമ്മദേസനായ സഞ്ഞാപേസ്സാമീ’’തി ദുതിയദിവസേ കാലസ്സേവ സരീരപരികമ്മം കത്വാ ഗന്ധകുടിം പാവിസി. ഭിക്ഖൂ ഗന്ധകുടിദ്വാരം പിഹിതം ദിസ്വാ ‘‘ന ഭഗവാ അജ്ജ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം പവിസിതുകാമോ’’തി ഞത്വാ ഗന്ധകുടിം പദക്ഖിണം കത്വാ പിണ്ഡായ പവിസിംസു.

ഭഗവാപി ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമ്മ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി. താപസോപി ഖോ പത്തസാകം പചിത്വാ ഖാദിത്വാ ഭഗവതോ സന്തികേ നിസീദി. കികീ കാസിരാജാ ഭിക്ഖൂ പിണ്ഡായ ചരന്തേ ദിസ്വാ ‘‘കുഹിം ഭഗവാ, ഭന്തേ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘വിഹാരേ, മഹാരാജാ’’തി ച സുത്വാ നാനാബ്യഞ്ജനരസമനേകമംസവികതിസമ്പന്നം ഭോജനം ഭഗവതോ പാഹേസി. അമച്ചാ വിഹാരം നേത്വാ ഭഗവതോ ആരോചേത്വാ ദക്ഖിണോദകം ദത്വാ പരിവിസന്താ പഠമം നാനാമംസവികതിസമ്പന്നം യാഗും അദംസു, താപസോ ദിസ്വാ ‘‘ഖാദതി നു ഖോ നോ’’തി ചിന്തേന്തോ അട്ഠാസി. ഭഗവാ തസ്സ പസ്സതോയേവ യാഗും പിവന്തോ മംസഖണ്ഡം മുഖേ പക്ഖിപി. താപസോ ദിസ്വാ കുദ്ധോ. പുന യാഗുപീതസ്സ നാനാരസബ്യഞ്ജനം ഭോജനമദംസു, തമ്പി ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജന്തം ദിസ്വാ അതിവിയ കുദ്ധോ ‘‘മച്ഛമംസം ഖാദന്തോയേവ ‘ന ഖാദാമീ’തി ഭണതീ’’തി. അഥ ഭഗവന്തം കതഭത്തകിച്ചം ഹത്ഥപാദേ ധോവിത്വാ നിസിന്നം ഉപസങ്കമ്മ ‘‘ഭോ കസ്സപ, മുസാ ത്വം ഭണസി, നേതം പണ്ഡിതകിച്ചം. മുസാവാദോ ഹി ഗരഹിതോ ബുദ്ധാനം, യേപി തേ പബ്ബതപാദേ വനമൂലഫലാദീഹി യാപേന്താ ഇസയോ വസന്തി, തേപി മുസാ ന ഭണന്തീ’’തി വത്വാ പുന ഇസീനം ഗുണേ ഗാഥായ വണ്ണേന്തോ ആഹ ‘‘സാമാകചിങ്ഗൂലകചീനകാനി ചാ’’തി.

൨൪൨. തത്ഥ സാമാകാതി ധുനിത്വാ വാ സീസാനി ഉച്ചിനിത്വാ വാ ഗയ്ഹൂപഗാ തിണധഞ്ഞജാതി. തഥാ ചിങ്ഗൂലകാ കണവീരപുപ്ഫസണ്ഠാനസീസാ ഹോന്തി. ചീനകാനീതി അടവിപബ്ബതപാദേസു അരോപിതജാതാ ചീനമുഗ്ഗാ. പത്തപ്ഫലന്തി യംകിഞ്ചി ഹരിതപണ്ണം. മൂലഫലന്തി യംകിഞ്ചി കന്ദമൂലം. ഗവിപ്ഫലന്തി യംകിഞ്ചി രുക്ഖവല്ലിഫലം. മൂലഗ്ഗഹണേന വാ കന്ദമൂലം, ഫലഗ്ഗഹണേന രുക്ഖവല്ലിഫലം, ഗവിപ്ഫലഗ്ഗഹണേന ഉദകേ ജാതസിങ്ഘാതകകസേരുകാദിഫലം വേദിതബ്ബം. ധമ്മേന ലദ്ധന്തി ദൂതേയ്യപഹിണഗമനാദിമിച്ഛാജീവം പഹായ വനേ ഉഞ്ഛാചരിയായ ലദ്ധം. സതന്തി സന്തോ അരിയാ. അസ്നമാനാതി ഭുഞ്ജമാനാ. ന കാമകാമാ അലികം ഭണന്തീതി തേ ഏവം അമമാ അപരിഗ്ഗഹാ ഏതാനി സാമാകാദീനി ഭുഞ്ജമാനാ ഇസയോ യഥാ ത്വം സാദുരസാദികേ കാമേ പത്ഥയന്തോ ആമഗന്ധം ഭുഞ്ജന്തോയേവ ‘‘നാഹം, ബ്രാഹ്മണ, ആമഗന്ധം ഭുഞ്ജാമീ’’തി ഭണന്തോ അലികം ഭണസി, തഥാ ന കാമകാമാ അലികം ഭണന്തി, കാമേ കാമയന്താ മുസാ ന ഭണന്തീതി ഇസീനം പസംസായ ഭഗവതോ നിന്ദം ദീപേതി.

൨൪൩. ഏവം ഇസീനം പസംസാപദേസേന ഭഗവന്തം നിന്ദിത്വാ ഇദാനി അത്തനാ അധിപ്പേതം നിന്ദാവത്ഥും ദസ്സേത്വാ നിപ്പരിയായേനേവ ഭഗവന്തം നിന്ദന്തോ ആഹ ‘‘യദസ്നമാനോ’’തി തത്ഥ ദ-കാരോ പദസന്ധികരോ. അയം പനത്ഥോ – യം കിഞ്ചിദേവ സസമംസം വാ തിത്തിരമംസം വാ ധോവനച്ഛേദനാദിനാ പുബ്ബപരികമ്മേന സുകതം, പചനവാസനാദിനാ പച്ഛാപരികമ്മേന സുനിട്ഠിതം, ന മാതരാ ന പിതരാ, അപിച ഖോ പന ‘‘ദക്ഖിണേയ്യോ അയ’’ന്തി മഞ്ഞമാനേഹി ധമ്മകാമേഹി പരേഹി ദിന്നം, സക്കാരകരണേന പയതം പണീതമലങ്കതം, ഉത്തമരസതായ ഓജവന്തതായ ഥാമബലഭരണസമത്ഥതായ ച പണീതം അസ്നമാനോ ആഹാരയമാനോ, ന കേവലഞ്ച യംകിഞ്ചി മംസമേവ, അപിച ഖോ പന ഇദമ്പി സാലീനമന്നം വിചിതകാളകം സാലിതണ്ഡുലോദനം പരിഭുഞ്ജമാനോ സോ ഭുഞ്ജസി, കസ്സപ, ആമഗന്ധം, സോ ത്വം യംകിഞ്ചി മംസം ഭുഞ്ജമാനോ ഇദഞ്ച സാലീനമന്നം പരിഭുഞ്ജമാനോ ഭുഞ്ജസി, കസ്സപ, ആമഗന്ധന്തി ഭഗവന്തം ഗോത്തേന ആലപതി.

൨൪൪. ഏവം ആഹാരതോ ഭഗവന്തം നിന്ദിത്വാ ഇദാനി മുസാവാദം ആരോപേത്വാ നിന്ദന്തോ ആഹ ‘‘ന ആമഗന്ധോ…പേ… സുസങ്ഖതേഹീ’’തി. തസ്സത്ഥോ – പുബ്ബേ മയാ പുച്ഛിതോ സമാനോ ‘‘ന ആമഗന്ധോ മമ കപ്പതീ’’തി ഇച്ചേവ ത്വം ഭാസസി, ഏവം ഏകംസേനേവ ത്വം ഭാസസി ബ്രഹ്മബന്ധു ബ്രാഹ്മണഗുണവിരഹിതജാതിമത്തബ്രാഹ്മണാതി പരിഭാസന്തോ ഭണതി. സാലീനമന്നന്തി സാലിതണ്ഡുലോദനം. പരിഭുഞ്ജമാനോതി ഭുഞ്ജമാനോ. സകുന്തമംസേഹി സുസങ്ഖതേഹീതി തദാ ഭഗവതോ അഭിഹടം സകുണമംസം നിദ്ദിസന്തോ ഭണതി.

ഏവം ഭണന്തോ ഏവ ച ഭഗവതോ ഹേട്ഠാ പാദതലാ പഭുതി യാവ ഉപരി കേസഗ്ഗാ സരീരമുല്ലോകേന്തോ ദ്വത്തിംസവരലക്ഖണാസീതിഅനുബ്യഞ്ജനസമ്പദം ബ്യാമപ്പഭാപരിക്ഖേപഞ്ച ദിസ്വാ ‘‘ഏവരൂപോ മഹാപുരിസലക്ഖണാദിപടിമണ്ഡിതകായോ ന മുസാ ഭണിതും അരഹതി. അയം ഹിസ്സ ഭവന്തരേപി സച്ചവാചാനിസ്സന്ദേനേവ ഉണ്ണാ ഭമുകന്തരേ ജാതാ ഓദാതാ മുദു തൂലസന്നിഭാ, ഏകേകാനി ച ലോമകൂപേസു ലോമാനി. സ്വായം കഥമിദാനി മുസാ ഭണിസ്സതി. അദ്ധാ അഞ്ഞോ ഇമസ്സ ആമഗന്ധോ ഭവിസ്സതി, യം സന്ധായ ഏതദവോച – ‘നാഹം, ബ്രാഹ്മണ, ആമഗന്ധം ഭുഞ്ജാമീ’തി, യംനൂനാഹം ഏതം പുച്ഛേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ സഞ്ജാതബഹുമാനോ ഗോത്തേനേവ ആലപന്തോ ഇമം ഗാഥാസേസം ആഹ –

‘‘പുച്ഛാമി തം കസ്സപ ഏതമത്ഥം, കഥംപകാരോ തവ ആമഗന്ധോ’’തി.

൨൪൫. അഥസ്സ ഭഗവാ ആമഗന്ധം വിസ്സജ്ജേതും ‘‘പാണാതിപാതോ’’തി ഏവമാദിമാഹ. തത്ഥ പാണാതിപാതോതി പാണവധോ. വധഛേദബന്ധനന്തി ഏത്ഥ സത്താനം ദണ്ഡാദീഹി ആകോടനം വധോ, ഹത്ഥപാദാദീനം ഛേദനം ഛേദോ, രജ്ജുആദീഹി ബന്ധോ ബന്ധനം. ഥേയ്യം മുസാവാദോതി ഥേയ്യഞ്ച മുസാവാദോ ച. നികതീതി ‘‘ദസ്സാമി, കരിസ്സാമീ’’തിആദിനാ നയേന ആസം ഉപ്പാദേത്വാ നിരാസാകരണം. വഞ്ചനാനീതി അസുവണ്ണം സുവണ്ണന്തി ഗാഹാപനാദീനി. അജ്ഝേനകുത്തന്തി നിരത്ഥകമനേകഗന്ഥപരിയാപുണനം. പരദാരസേവനാതി പരപരിഗ്ഗഹിതാസു ചാരിത്താപജ്ജനം. ഏസാമഗന്ധോ ന ഹി മംസഭോജനന്തി ഏസ പാണാതിപാതാദിഅകുസലധമ്മസമുദാചാരോ ആമഗന്ധോ വിസ്സഗന്ധോ കുണപഗന്ധോ. കിം കാരണാ? അമനുഞ്ഞത്താ കിലേസഅസുചിമിസ്സകത്താ സബ്ഭി ജിഗുച്ഛിതത്താ പരമദുഗ്ഗന്ധഭാവാവഹത്താ ച. യേ ഹി ഉസ്സന്നകിലേസാ സത്താ, തേ തേഹി അതിദുഗ്ഗന്ധാ ഹോന്തി, നിക്കിലേസാനം മതസരീരമ്പി ദുഗ്ഗന്ധം ന ഹോതി, തസ്മാ ഏസാമഗന്ധോ. മംസഭോജനം പന അദിട്ഠമസുതമപരിസങ്കിതഞ്ച അനവജ്ജം, തസ്മാ ന ഹി മംസഭോജനം ആമഗന്ധോതി.

൨൪൬. ഏവം ധമ്മാധിട്ഠാനായ ദേസനായ ഏകേന നയേന ആമഗന്ധം വിസ്സജ്ജേത്വാ ഇദാനി യസ്മാ തേ തേ സത്താ തേഹി തേഹി ആമഗന്ധേഹി സമന്നാഗതാ, ന ഏകോ ഏവ സബ്ബേഹി, ന ച സബ്ബേ ഏകേനേവ, തസ്മാ നേസം തേ തേ ആമഗന്ധേ പകാസേതും ‘‘യേ ഇധ കാമേസു അസഞ്ഞതാ ജനാ’’തിആദിനാ നയേന പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ താവ ദേസനായ ആമഗന്ധേ വിസ്സജ്ജേന്തോ ദ്വേ ഗാഥായോ അഭാസി.

തത്ഥ യേ ഇധ കാമേസു അസഞ്ഞതാ ജനാതി യേ കേചി ഇധ ലോകേ കാമപടിസേവനസങ്ഖാതേസു കാമേസു മാതിമാതുച്ഛാദീസുപി മരിയാദാവിരഹേന ഭിന്നസംവരതായ അസംയതാ പുഥുജ്ജനാ. രസേസു ഗിദ്ധാതി ജിവ്ഹാവിഞ്ഞേയ്യേസു രസേസു ഗിദ്ധാ ഗധിതാ മുച്ഛിതാ അജ്ഝോസന്നാ അനാദീനവദസ്സാവിനോ അനിസ്സരണപഞ്ഞാ രസേ പരിഭുഞ്ജന്തി. അസുചിഭാവമസ്സിതാതി തായ രസഗിദ്ധിയാ രസപടിലാഭത്ഥായ നാനപ്പകാരമിച്ഛാജീവസങ്ഖാതഅസുചിഭാവമിസ്സിതാ. നത്ഥികദിട്ഠീതി ‘‘നത്ഥി ദിന്ന’’ന്തിആദിദസവത്ഥുകമിച്ഛാദിട്ഠിസമന്നാഗതാ. വിസമാതി വിസമേന കായകമ്മാദിനാ സമന്നാഗതാ. ദുരന്നയാതി ദുവിഞ്ഞാപയാ സന്ദിട്ഠിപരാമാസീആധാനഗ്ഗാഹീദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗിതാസമന്നാഗതാ. ഏസാമഗന്ധോതി ഏസ ഏതായ ഗാഥായ പുഗ്ഗലേ അധിട്ഠായ നിദ്ദിട്ഠോ ‘‘കാമേസു അസംയതതാ രസഗിദ്ധതാ ആജീവവിപത്തിനത്ഥികദിട്ഠികായദുച്ചരിതാദിവിസമതാ ദുരന്നയഭാവതാ’’തി അപരോപി പുബ്ബേ വുത്തേനേവത്ഥേന ഛബ്ബിധോ ആമഗന്ധോ വേദിതബ്ബോ. ന ഹി മംസഭോജനന്തി മംസഭോജനം പന യഥാവുത്തേനേവത്ഥേന ന ആമഗന്ധോതി.

൨൪൭. ദുതിയഗാഥായപി യേ ലൂഖസാതി യേ ലൂഖാ നിരസാ, അത്തകിലമഥാനുയുത്താതി അത്ഥോ. ദാരുണാതി കക്ഖളാ ദോവചസ്സതായുത്താ. പിട്ഠിമംസികാതി പുരതോ മധുരം ഭണിത്വാ പരമ്മുഖേ അവണ്ണഭാസിനോ. ഏതേ ഹി അഭിമുഖം ഓലോകേതുമസക്കോന്താ പരമ്മുഖാനം പിട്ഠിമംസഖാദകാ വിയ ഹോന്തി, തേന ‘‘പിട്ഠിമംസികാ’’തി വുച്ചന്തി. മിത്തദ്ദുനോതി മിത്തദൂഹകാ, ദാരധനജീവിതേസു വിസ്സാസമാപന്നാനം മിത്താനം തത്ഥ മിച്ഛാപടിപജ്ജനകാതി വുത്തം ഹോതി. നിക്കരുണാതി കരുണാവിരഹിതാ സത്താനം അനത്ഥകാമാ. അതിമാനിനോതി ‘‘ഇധേകച്ചോ ജാതിയാ വാ…പേ… അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന വത്ഥുനാ പരേ അതിമഞ്ഞതി, യോ ഏവരൂപോ മാനോ കേതുകമ്യതാ ചിത്തസ്സാ’’തി (വിഭ. ൮൮൦) ഏവം വുത്തേന അതിമാനേന സമന്നാഗതാ. അദാനസീലാതി അദാനപകതികാ, അദാനാധിമുത്താ അസംവിഭാഗരതാതി അത്ഥോ. ന ച ദേന്തി കസ്സചീതി തായ ച പന അദാനസീലതായ യാചിതാപി സന്താ കസ്സചി കിഞ്ചി ന ദേന്തി, അദിന്നപുബ്ബകകുലേ മനുസ്സസദിസാ നിജ്ഝാമതണ്ഹികപേതപരായണാ ഹോന്തി. കേചി പന ‘‘ആദാനസീലാ’’തിപി പഠന്തി, കേവലം ഗഹണസീലാ, കസ്സചി പന കിഞ്ചി ന ദേന്തീതി. ഏസാമഗന്ധോ ന ഹി മംസഭോജനന്തി ഏസ ഏതായ ഗാഥായ പുഗ്ഗലേ അധിട്ഠായ നിദ്ദിട്ഠോ ‘‘ലൂഖതാ, ദാരുണതാ, പിട്ഠിമംസികതാ, മിത്തദൂഭിതാ, നിക്കരുണതാ, അതിമാനിതാ, അദാനസീലതാ, അദാന’’ന്തി അപരോപി പുബ്ബേ വുത്തേനേവത്ഥേന അട്ഠവിധോ ആമഗന്ധോ വേദിതബ്ബോ, ന ഹി മംസഭോജനന്തി.

൨൪൮. ഏവം പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ദേസനായ ദ്വേ ഗാഥായോ വത്വാ പുന തസ്സ താപസസ്സ ആസയാനുപരിവത്തനം വിദിത്വാ ധമ്മാധിട്ഠാനായേവ ദേസനായ ഏകം ഗാഥം അഭാസി. തത്ഥ കോധോ ഉരഗസുത്തേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. മദോതി ‘‘ജാതിമദോ, ഗോത്തമദോ, ആരോഗ്യമദോ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൮൩൨) നയേന വിഭങ്ഗേ വുത്തപ്പഭേദോ ചിത്തസ്സ മജ്ജനഭാവോ. ഥമ്ഭോതി ഥദ്ധഭാവോ. പച്ചുപട്ഠാപനാതി പച്ചനീകട്ഠാപനാ, ധമ്മേന നയേന വുത്തസ്സ പടിവിരുജ്ഝിത്വാ ഠാനം. മായാതി ‘‘ഇധേകച്ചോ കായേന ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൮൯൪) നയേന വിഭങ്ഗേ വിഭത്താ കതപാപപടിച്ഛാദനതാ. ഉസൂയാതി പരലാഭസക്കാരാദീസു ഇസ്സാ. ഭസ്സസമുസ്സയോതി സമുസ്സിതം ഭസ്സം, അത്തുക്കംസനതാതി വുത്തം ഹോതി. മാനാതിമാനോതി ‘‘ഇധേകച്ചോ ജാതിയാ വാ…പേ… അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന വത്ഥുനാ പുബ്ബകാലം പരേഹി സദിസം അത്താനം ദഹതി, അപരകാലം അത്താനം സേയ്യം ദഹതി, പരേ ഹീനേ ദഹതി, യോ ഏവരൂപോ മാനോ…പേ… കേതുകമ്യതാ ചിത്തസ്സാ’’തി (വിഭ. ൮൮൦) വിഭങ്ഗേ വിഭത്തോ. അസബ്ഭി സന്ഥവോതി അസപ്പുരിസേഹി സന്ഥവോ. ഏസാമഗന്ധോ ന ഹി മംസഭോജനന്തി ഏസ കോധാദി നവവിധോ അകുസലരാസി പുബ്ബേ വുത്തേനേവത്ഥേന ആമഗന്ധോതി വേദിതബ്ബോ, ന ഹി മംസഭോജനന്തി.

൨൪൯. ഏവം ധമ്മാധിട്ഠാനായ ദേസനായ നവവിധം ആമഗന്ധം ദസ്സേത്വാ പുനപി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ദേസനായ ആമഗന്ധേ വിസ്സജ്ജേന്തോ തിസ്സോ ഗാഥായോ അഭാസി. തത്ഥ യേ പാപസീലാതി യേ പാപസമാചാരതായ ‘‘പാപസീലാ’’തി ലോകേ പാകടാ. ഇണഘാതസൂചകാതി വസലസുത്തേ വുത്തനയേന ഇണം ഗഹേത്വാ തസ്സ അപ്പദാനേന ഇണഘാതാ, പേസുഞ്ഞേന സൂചകാ ച. വോഹാരകൂടാ ഇധ പാടിരൂപികാതി ധമ്മട്ടട്ഠാനേ ഠിതാ ലഞ്ജം ഗഹേത്വാ സാമികേ പരാജേന്താ കൂടേന വോഹാരേന സമന്നാഗതത്താ വോഹാരകൂടാ, ധമ്മട്ഠപടിരൂപകത്താ പാടിരൂപികാ. അഥ വാ ഇധാതി സാസനേ. പാടിരൂപികാതി ദുസ്സീലാ. തേ ഹി യസ്മാ നേസം ഇരിയാപഥസമ്പദാദീഹി സീലവന്തപടിരൂപം അത്ഥി, തസ്മാ പടിരൂപാ, പടിരൂപാ ഏവ പാടിരൂപികാ. നരാധമാ യേധ കരോന്തി കിബ്ബിസന്തി യേ ഇധ ലോകേ നരാധമാ മാതാപിതൂസു ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധാദീസു ച മിച്ഛാപടിപത്തിസഞ്ഞിതം കിബ്ബിസം കരോന്തി. ഏസാമഗന്ധോ ന ഹി മംസഭോജനന്തി ഏസ ഏതായ ഗാഥായ പുഗ്ഗലേ അധിട്ഠായ നിദ്ദിട്ഠോ ‘‘പാപസീലതാ, ഇണഘാതതാ, സൂചകതാ, വോഹാരകൂടതാ, പാടിരൂപികതാ, കിബ്ബിസകാരിതാ’’തി അപരോപി പുബ്ബേ വുത്തേനേവത്ഥേന ഛബ്ബിധോ ആമഗന്ധോ വേദിതബ്ബോ, ന ഹി മംസഭോജനന്തി.

൨൫൦. യേ ഇധ പാണേസു അസഞ്ഞതാ ജനാതി യേ ജനാ ഇധലോകേ പാണേസു യഥാകാമചാരിതായ സതമ്പി സഹസ്സമ്പി മാരേത്വാ അനുദ്ദയാമത്തസ്സാപി അകരണേന അസംയതാ. പരേസമാദായ വിഹേസമുയ്യുതാതി പരേസം സന്തകം ആദായ ധനം വാ ജീവിതം വാ തതോ ‘‘മാ ഏവം കരോഥാ’’തി യാചന്താനം വാ നിവാരേന്താനം വാ പാണിലേഡ്ഡുദണ്ഡാദീഹി വിഹേസം ഉയ്യുതാ. പരേ വാ സത്തേ സമാദായ ‘‘അജ്ജ ദസ, അജ്ജ വീസ’’ന്തി ഏവം സമാദിയിത്വാ തേസം വധബന്ധനാദീഹി വിഹേസമുയ്യുതാ. ദുസ്സീലലുദ്ദാതി നിസ്സീലാ ച ദുരാചാരത്താ, ലുദ്ദാ ച കുരൂരകമ്മന്താ ലോഹിതപാണിതായ, മച്ഛഘാതകമിഗബന്ധകസാകുണികാദയോ ഇധാധിപ്പേതാ. ഫരുസാതി ഫരുസവാചാ. അനാദരാതി ‘‘ഇദാനി ന കരിസ്സാമ, വിരമിസ്സാമ ഏവരൂപാ’’തി ഏവം ആദരവിരഹിതാ. ഏസാമഗന്ധോ ന ഹി മംസഭോജനന്തി ഏസ ഏതായ ഗാഥായ പുഗ്ഗലേ അധിട്ഠായ നിദ്ദിട്ഠോ ‘‘പാണാതിപാതോ വധഛേദബന്ധന’’ന്തിആദിനാ നയേന പുബ്ബേ വുത്തോ ച അവുത്തോ ച ‘‘പാണേസു അസംയതതാ പരേസം വിഹേസതാ ദുസ്സീലതാ ലുദ്ദതാ ഫരുസതാ അനാദരോ’’തി ഛബ്ബിധോ ആമഗന്ധോ വേദിതബ്ബോ, ന ഹി മംസഭോജനന്തി. പുബ്ബേ വുത്തമ്പി ഹി സോതൂനം സോതുകാമതായ അവധാരണതായ ദള്ഹീകരണതായാതി ഏവമാദീഹി കാരണേഹി പുന വുച്ചതി. തേനേവ ച പരതോ വക്ഖതി ‘‘ഇച്ചേതമത്ഥം ഭഗവാ പുനപ്പുനം, അക്ഖാസി നം വേദയി മന്തപാരഗൂ’’തി.

൨൫൧. ഏതേസു ഗിദ്ധാ വിരുദ്ധാതിപാതിനോതി ഏതേസു പാണേസു ഗേധേന ഗിദ്ധാ, ദോസേന വിരുദ്ധാ, മോഹേന ആദീനവം അപസ്സന്താ പുനപ്പുനം അജ്ഝാചാരപ്പത്തിയാ അതിപാതിനോ, ഏതേസു വാ ‘‘പാണാതിപാതോ വധഛേദബന്ധന’’ന്തിആദിനാ നയേന വുത്തേസു പാപകമ്മേസു യഥാസമ്ഭവം യേ ഗേധവിരോധാതിപാതസങ്ഖാതാ രാഗദോസമോഹാ, തേഹി ഗിദ്ധാ വിരുദ്ധാ അതിപാതിനോ ച. നിച്ചുയ്യുതാതി അകുസലകരണേ നിച്ചം ഉയ്യുതാ, കദാചി പടിസങ്ഖായ അപ്പടിവിരതാ. പേച്ചാതി അസ്മാ ലോകാ പരം ഗന്ത്വാ. തമം വജന്തി യേ, പതന്തി സത്താ നിരയം അവംസിരാതി യേ ലോകന്തരികന്ധകാരസങ്ഖാതം നീചകുലതാദിഭേദം വാ തമം വജന്തി, യേ ച പതന്തി സത്താ അവീചിആദിഭേദം നിരയം അവംസിരാ അധോഗതസീസാ. ഏസാമഗന്ധോതി തേസം സത്താനം തമവജനനിരയപതനഹേതു ഏസ ഗേധവിരോധാതിപാതഭേദോ സബ്ബാമഗന്ധമൂലഭൂതോ യഥാവുത്തേനത്ഥേന തിവിധോ ആമഗന്ധോ. ന ഹി മംസഭോജനന്തി മംസഭോജനം പന ന ആമഗന്ധോതി.

൨൫൨. ഏവം ഭഗവാ പരമത്ഥതോ ആമഗന്ധം വിസ്സജ്ജേത്വാ ദുഗ്ഗതിമഗ്ഗഭാവഞ്ചസ്സ പകാസേത്വാ ഇദാനി യസ്മിം മച്ഛമംസഭോജനേ താപസോ ആമഗന്ധസഞ്ഞീ ദുഗ്ഗതിമഗ്ഗസഞ്ഞീ ച ഹുത്വാ തസ്സ അഭോജനേന സുദ്ധികാമോ ഹുത്വാ തം ന ഭുഞ്ജതി, തസ്സ ച അഞ്ഞസ്സ ച തഥാവിധസ്സ സോധേതും അസമത്ഥഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘ന മച്ഛമംസ’’ന്തി ഇമം ഛപ്പദം ഗാഥമാഹ. തത്ഥ സബ്ബപദാനി അന്തിമപാദേന യോജേതബ്ബാനി – ന മച്ഛമംസം സോധേതി മച്ചം അവിതിണ്ണകങ്ഖം, ന ആഹുതിയഞ്ഞമുതൂപസേവനാ സോധേതി മച്ചം അവിതിണ്ണകങ്ഖന്തി ഏവം. ഏത്ഥ ച ന മച്ഛമംസന്തി അഖാദിയമാനം മച്ഛമംസം ന സോധേതി, തഥാ അനാസകത്തന്തി ഏവം പോരാണാ വണ്ണേന്തി. ഏവം പന സുന്ദരതരം സിയാ ‘‘ന മച്ഛമംസാനം അനാസകത്തം ന മച്ഛമംസാനാനാസകത്തം, മച്ഛമംസാനം അനാസകത്തം ന സോധേതി, മച്ച’’ന്തി അഥാപി സിയാ, ഏവം സന്തേ അനാസകത്തം ഓഹീയതീതി? തഞ്ച ന, അമരതപേന സങ്ഗഹിതത്താ. ‘‘യേ വാപി ലോകേ അമരാ ബഹൂ തപാ’’തി ഏത്ഥ ഹി സബ്ബോപി വുത്താവസേസോ അത്തകിലമഥോ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീതി. നഗ്ഗിയന്തി അചേലകത്തം. മുണ്ഡിയന്തി മുണ്ഡഭാവോ. ജടാജല്ലന്തി ജടാ ച രജോജല്ലഞ്ച. ഖരാജിനാനീതി ഖരാനി അജിനചമ്മാനി. അഗ്ഗിഹുത്തസ്സുപസേവനാതി അഗ്ഗിപാരിചാരിയാ. അമരാതി അമരഭാവപത്ഥനതായ പവത്തകായകിലേസാ. ബഹൂതി ഉക്കുടികപ്പധാനാദിഭേദതോ അനേകേ. തപാതി സരീരസന്താപാ. മന്താതി വേദാ. ആഹുതീതി അഗ്ഗിഹോമകമ്മം. യഞ്ഞമുതൂപസേവനാതി അസ്സമേധാദിയഞ്ഞാ ച ഉതൂപസേവനാ ച. ഉതൂപസേവനാ നാമ ഗിമ്ഹേ ആതപട്ഠാനസേവനാ, വസ്സേ രുക്ഖമൂലസേവനാ, ഹേമന്തേ ജലപ്പവേസസേവനാ. ന സോധേന്തി മച്ചം അവിതിണ്ണകങ്ഖന്തി കിലേസസുദ്ധിയാ വാ ഭവസുദ്ധിയാ വാ അവിതിണ്ണവിചികിച്ഛം മച്ചം ന സോധേന്തി. കങ്ഖാമലേ ഹി സതി ന വിസുദ്ധോ ഹോതി, ത്വഞ്ച സകങ്ഖോയേവാതി. ഏത്ഥ ച ‘‘അവിതിണ്ണകങ്ഖ’’ന്തി ഏതം ‘‘ന മച്ഛമംസ’’ന്തിആദീനി സുത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ മച്ഛമംസാനം അഭോജനാദിനാ സിയാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ’’തി താപസസ്സ കങ്ഖായ ഉപ്പന്നായ ഭഗവതാ വുത്തം സിയാതി നോ അധിപ്പായോ. യാ ചസ്സ ‘‘സോ മച്ഛമംസം ഭുഞ്ജതീ’’തി സുത്വാവ ബുദ്ധേ കങ്ഖാ ഉപ്പന്നാ, തം സന്ധായേതം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

൨൫൩. ഏവം മച്ഛമംസാനാസകത്താദീനം സോധേതും അസമത്ഥഭാവം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സോധേതും സമത്ഥേ ധമ്മേ ദസ്സേന്തോ ‘‘സോതേസു ഗുത്തോ’’തി ഇമം ഗാഥമാഹ. തത്ഥ സോതേസൂതി ഛസു ഇന്ദ്രിയേസു. ഗുത്തോതി ഇന്ദ്രിയസംവരഗുത്തിയാ സമന്നാഗതോ. ഏത്താവതാ ഇന്ദ്രിയസംവരപരിവാരസീലം ദസ്സേതി. വിദിതിന്ദ്രിയോ ചരേതി ഞാതപരിഞ്ഞായ ഛളിന്ദ്രിയാനി വിദിത്വാ പാകടാനി കത്വാ ചരേയ്യ, വിഹരേയ്യാതി വുത്തം ഹോതി. ഏത്താവതാ വിസുദ്ധസീലസ്സ നാമരൂപപരിച്ഛേദം ദസ്സേതി. ധമ്മേ ഠിതോതി അരിയമഗ്ഗേന അഭിസമേതബ്ബചതുസച്ചധമ്മേ ഠിതോ. ഏതേന സോതാപത്തിഭൂമിം ദസ്സേതി. അജ്ജവമദ്ദവേ രതോതി ഉജുഭാവേ ച മുദുഭാവേ ച രതോ. ഏതേന സകദാഗാമിഭൂമിം ദസ്സേതി. സകദാഗാമീ ഹി കായവങ്കാദികരാനം ചിത്തഥദ്ധഭാവകരാനഞ്ച രാഗദോസാനം തനുഭാവാ അജ്ജവമദ്ദവേ രതോ ഹോതി. സങ്ഗാതിഗോതി രാഗദോസസങ്ഗാതിഗോ. ഏതേന അനാഗാമിഭൂമിം ദസ്സേതി. സബ്ബദുക്ഖപ്പഹീനോതി സബ്ബസ്സ വട്ടദുക്ഖസ്സ ഹേതുപ്പഹാനേന പഹീനസബ്ബദുക്ഖോ. ഏതേന അരഹത്തഭൂമിം ദസ്സേതി. ന ലിപ്പതി ദിട്ഠസുതേസു ധീരോതി സോ ഏവം അനുപുബ്ബേന അരഹത്തം പത്തോ ധിതിസമ്പദായ ധീരോ ദിട്ഠസുതേസു ധമ്മേസു കേനചി കിലേസേന ന ലിപ്പതി. ന കേവലഞ്ച ദിട്ഠസുതേസു, മുതവിഞ്ഞാതേസു ച ന ലിപ്പതി, അഞ്ഞദത്ഥു പരമവിസുദ്ധിപ്പത്തോ ഹോതീതി അരഹത്തനികൂടേന ദേസനം നിട്ഠാപേസി.

൨൫൪-൫. ഇതോ പരം ‘‘ഇച്ചേതമത്ഥ’’ന്തി ദ്വേ ഗാഥാ സങ്ഗീതികാരേഹി വുത്താ. താസമത്ഥോ – ഇതി ഭഗവാ കസ്സപോ ഏതമത്ഥം പുനപ്പുനം അനേകാഹി ഗാഥാഹി ധമ്മാധിട്ഠാനായ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ച ദേസനായ യാവ താപസോ അഞ്ഞാസി, താവ സോ അക്ഖാസി കഥേസി വിത്ഥാരേസി. നം വേദയി മന്തപാരഗൂതി സോപി തഞ്ച അത്ഥം മന്തപാരഗൂ, വേദപാരഗൂ, തിസ്സോ ബ്രാഹ്മണോ വേദയി അഞ്ഞാസി. കിം കാരണാ? യസ്മാ അത്ഥതോ ച പദതോ ച ദേസനാനയതോ ച ചിത്രാഹി ഗാഥാഹി മുനീ പകാസയി. കീദിസോ? നിരാമഗന്ധോ അസിതോ ദുരന്നയോ, ആമഗന്ധകിലേസാഭാവാ നിരാമഗന്ധോ, തണ്ഹാദിട്ഠിനിസ്സയാഭാവാ അസിതോ, ബാഹിരദിട്ഠിവസേന ‘‘ഇദം സേയ്യോ ഇദം വര’’ന്തി കേനചി നേതും അസക്കുണേയ്യത്താ ദുരന്നയോ. ഏവം പകാസിതവതോ ചസ്സ സുത്വാന ബുദ്ധസ്സ സുഭാസിതം പദം സുകഥിതം ധമ്മദേസനം സുത്വാ നിരാമഗന്ധം നിക്കിലേസയോഗം, സബ്ബദുക്ഖപ്പനൂദനം സബ്ബവട്ടദുക്ഖപ്പനൂദനം, നീചമനോ നീചചിത്തോ ഹുത്വാ വന്ദി തഥാഗതസ്സ, തിസ്സോ ബ്രാഹ്മണോ തഥാഗതസ്സ പാദേ പഞ്ചപതിട്ഠിതം കത്വാ വന്ദി. തത്ഥേവ പബ്ബജ്ജമരോചയിത്ഥാതി തത്ഥേവ ച നം ആസനേ നിസിന്നം കസ്സപം ഭഗവന്തം തിസ്സോ താപസോ പബ്ബജ്ജമരോചയിത്ഥ, അയാചീതി വുത്തം ഹോതി. തം ഭഗവാ ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖൂ’’തി ആഹ. സോ തങ്ഖണംയേവ അട്ഠപരിക്ഖാരയുത്തോ ഹുത്വാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ വസ്സസതികത്ഥേരോ വിയ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ കതിപാഹേനേവ സാവകപാരമിഞാണം പടിവിജ്ഝിത്വാ തിസ്സോ നാമ അഗ്ഗസാവകോ അഹോസി, പുന ദുതിയോ ഭാരദ്വാജോ നാമ. ഏവം തസ്സ ഭഗവതോ തിസ്സഭാരദ്വാജം നാമ സാവകയുഗം അഹോസി.

അമ്ഹാകം പന ഭഗവാ യാ ച തിസ്സേന ബ്രാഹ്മണേന ആദിതോ തിസ്സോ ഗാഥാ വുത്താ, യാ ച കസ്സപേന ഭഗവതാ മജ്ഝേ നവ, യാ ച തദാ സങ്ഗീതികാരേഹി അന്തേ ദ്വേ, താ സബ്ബാപി ചുദ്ദസ ഗാഥാ ആനേത്വാ പരിപുണ്ണം കത്വാ ഇമം ആമഗന്ധസുത്തം ആചരിയപ്പമുഖാനം പഞ്ചന്നം താപസസതാനം ആമഗന്ധം ബ്യാകാസി. തം സുത്വാ സോ ബ്രാഹ്മണോ തഥേവ നീചമനോ ഹുത്വാ ഭഗവതോ പാദേ വന്ദിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി സദ്ധിം പരിസായ. ‘‘ഏഥ ഭിക്ഖവോ’’തി ഭഗവാ അവോച. തേ തഥേവ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവം പത്വാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ കതിപാഹേനേവ സബ്ബേവ അഗ്ഗഫലേ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.

പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ

സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ ആമഗന്ധസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ഹിരിസുത്തവണ്ണനാ

ഹിരിം തരന്തന്തി ഹിരിസുത്തം. കാ ഉപ്പത്തി? അനുപ്പന്നേ ഭഗവതി സാവത്ഥിയം അഞ്ഞതരോ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലോ അഡ്ഢോ അഹോസി അസീതികോടിധനവിഭവോ. തസ്സ ഏകപുത്തകോ അഹോസി പിയോ മനാപോ. സോ തം ദേവകുമാരം വിയ നാനപ്പകാരേഹി സുഖൂപകരണേഹി സംവഡ്ഢേന്തോ തം സാപതേയ്യം തസ്സ അനിയ്യാതേത്വാവ കാലമകാസി സദ്ധിം ബ്രാഹ്മണിയാ. തതോ തസ്സ മാണവസ്സ മാതാപിതൂനം അച്ചയേന ഭണ്ഡാഗാരികോ സാരഗബ്ഭം വിവരിത്വാ സാപതേയ്യം നിയ്യാതേന്തോ ആഹ – ‘‘ഇദം തേ, സാമി, മാതാപിതൂനം സന്തകം, ഇദം അയ്യകപയ്യകാനം സന്തകം, ഇദം സത്തകുലപരിവട്ടേന ആഗത’’ന്തി. മാണവോ ധനം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ഇദം ധനംയേവ ദിസ്സതി, യേഹി പന ഇദം സഞ്ചിതം, തേ ന ദിസ്സന്തി, സബ്ബേവ മച്ചുവസം ഗതാ. ഗച്ഛന്താ ച ന ഇതോ കിഞ്ചി ആദായ അഗമംസു, ഏവം നാമ ഭോഗേ പഹായ ഗന്തബ്ബോ പരലോകോ, ന സക്കാ കിഞ്ചി ആദായ ഗന്തും അഞ്ഞത്ര സുചരിതേന. യംനൂനാഹം ഇമം ധനം പരിച്ചജിത്വാ സുചരിതധനം ഗണ്ഹേയ്യം, യം സക്കാ ആദായ ഗന്തു’’ന്തി. സോ ദിവസേ ദിവസേ സതസഹസ്സം വിസ്സജ്ജേന്തോ പുന ചിന്തേസി – ‘‘പഹൂതമിദം ധനം, കിം ഇമിനാ ഏവമപ്പകേന പരിച്ചാഗേന, യംനൂനാഹം മഹാദാനം ദദേയ്യ’’ന്തി. സോ രഞ്ഞോ ആരോചേസി – ‘‘മഹാരാജ, മമ ഘരേ ഏത്തകം ധനം അത്ഥി, ഇച്ഛാമി തേന മഹാദാനം ദാതും. സാധു, മഹാരാജ, നഗരേ ഘോസനം കാരാപേഥാ’’തി. രാജാ തഥാ കാരാപേസി. സോ ആഗതാഗതാനം ഭാജനാനി പൂരേത്വാ സത്തഹി ദിവസേഹി സബ്ബധനമദാസി, ദത്വാ ച ചിന്തേസി – ‘‘ഏവം മഹാപരിച്ചാഗം കത്വാ അയുത്തം ഘരേ വസിതും, യംനൂനാഹം പബ്ബജേയ്യ’’ന്തി. തതോ പരിജനസ്സ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി. തേ ‘‘മാ, ത്വം സാമി, ‘ധനം പരിക്ഖീണ’ന്തി ചിന്തയി, മയം അപ്പകേനേവ കാലേന നാനാവിധേഹി ഉപായേഹി ധനസഞ്ചയം കരിസ്സാമാ’’തി വത്വാ നാനപ്പകാരേഹി തം യാചിംസു. സോ തേസം യാചനം അനാദിയിത്വാവ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജി.

തത്ഥ അട്ഠവിധാ താപസാ – സപുത്തഭരിയാ, ഉഞ്ഛാചാരികാ, സമ്പത്തകാലികാ, അനഗ്ഗിപക്കികാ, അസ്മമുട്ഠികാ, ദന്തലുയ്യകാ, പവത്തഫലികാ, വണ്ടമുത്തികാ ചാതി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൮൦). തത്ഥ സപുത്തഭരിയാതി പുത്തദാരേന സദ്ധിം പബ്ബജിത്വാ കസിവണിജ്ജാദീഹി ജീവികം കപ്പയമാനാ കേണിയജടിലാദയോ. ഉഞ്ഛാചാരികാതി നഗരദ്വാരേ അസ്സമം കാരാപേത്വാ തത്ഥ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണകുമാരാദയോ സിപ്പാദീനി സിക്ഖാപേത്വാ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം പടിക്ഖിപിത്വാ തിലതണ്ഡുലാദികപ്പിയഭണ്ഡപടിഗ്ഗാഹകാ, തേ സപുത്തഭരിയേഹി സേട്ഠതരാ. സമ്പത്തകാലികാതി ആഹാരവേലായ സമ്പത്തം ആഹാരം ഗഹേത്വാ യാപേന്താ, തേ ഉഞ്ഛാചാരികേഹി സേട്ഠതരാ. അനഗ്ഗിപക്കികാതി അഗ്ഗിനാ അപക്കപത്തഫലാനി ഖാദിത്വാ യാപേന്താ, തേ സമ്പത്തകാലികേഹി സേട്ഠതരാ. അസ്മമുട്ഠികാതി മുട്ഠിപാസാണം ഗഹേത്വാ അഞ്ഞം വാ കിഞ്ചി വാസിസത്ഥകാദിം ഗഹേത്വാ വിചരന്താ യദാ ഛാതാ ഹോന്തി, തദാ സമ്പത്തരുക്ഖതോ തചം ഗഹേത്വാ ഖാദിത്വാ ഉപോസഥങ്ഗാനി അധിട്ഠായ ചത്താരോ ബ്രഹ്മവിഹാരേ ഭാവേന്തി, തേ അനഗ്ഗിപക്കികേഹി സേട്ഠതരാ. ദന്തലുയ്യകാതി മുട്ഠിപാസാണാദീനിപി അഗഹേത്വാ ചരന്താ ഖുദാകാലേ സമ്പത്തരുക്ഖതോ ദന്തേഹി ഉപ്പാടേത്വാ തചം ഖാദിത്വാ ഉപോസഥങ്ഗാനി അധിട്ഠായ ബ്രഹ്മവിഹാരേ ഭാവേന്തി, തേ അസ്മമുട്ഠികേഹി സേട്ഠതരാ. പവത്തഫലികാതി ജാതസ്സരം വാ വനസണ്ഡം വാ നിസ്സായ വസന്താ യം തത്ഥ സരേ ഭിസമുളാലാദി, യം വാ വനസണ്ഡേ പുപ്ഫകാലേ പുപ്ഫം, ഫലകാലേ ഫലം, തമേവ ഖാദന്തി. പുപ്ഫഫലേ അസതി അന്തമസോ തത്ഥ രുക്ഖപപടികമ്പി ഖാദിത്വാ വസന്തി, ന ത്വേവ ആഹാരത്ഥായ അഞ്ഞത്ര ഗച്ഛന്തി. ഉപോസഥങ്ഗാധിട്ഠാനം ബ്രഹ്മവിഹാരഭാവനം ച കരോന്തി, തേ ദന്തലുയ്യകേഹി സേട്ഠതരാ. വണ്ടമുത്തികാ നാമ വണ്ടമുത്താനി ഭൂമിയം പതിതാനി പണ്ണാനിയേവ ഖാദന്തി, സേസം പുരിമസദിസമേവ, തേ സബ്ബസേട്ഠാ.

അയം പന ബ്രാഹ്മണകുലപുത്തോ ‘‘താപസപബ്ബജ്ജാസു അഗ്ഗപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി വണ്ടമുത്തികപബ്ബജ്ജമേവ പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തേ ദ്വേ തയോ പബ്ബതേ അതിക്കമ്മ അസ്സമം കാരാപേത്വാ പടിവസതി. അഥ ഭഗവാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തേന ഖോ പന സമയേന സാവത്ഥിവാസീ ഏകോ പുരിസോ പബ്ബതേ ചന്ദനസാരാദീനി ഗവേസന്തോ തസ്സ അസ്സമം പത്വാ അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. സോ തം ദിസ്വാ ‘‘കുതോ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സാവത്ഥിതോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കാ തത്ഥ പവത്തീ’’തി? ‘‘തത്ഥ, ഭന്തേ, മനുസ്സാ അപ്പമത്താ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കരോന്തീ’’തി. ‘‘കസ്സ ഓവാദം സുത്വാ’’തി? ‘‘ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ’’തി. താപസോ ബുദ്ധസദ്ദസ്സവനേന വിമ്ഹിതോ ‘‘ബുദ്ധോതി ത്വം, ഭോ പുരിസ, വദേസീ’’തി ആമഗന്ധേ വുത്തനയേനേവ തിക്ഖത്തും പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഘോസോപി ഖോ ഏസോ ദുല്ലഭോ’’തി അത്തമനോ ഭഗവതോ സന്തികം ഗന്തുകാമോ ഹുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ന യുത്തം ബുദ്ധസ്സ സന്തികം തുച്ഛമേവ ഗന്തും, കിം നു ഖോ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛേയ്യ’’ന്തി. പുന ചിന്തേസി – ‘‘ബുദ്ധാ നാമ ആമിസഗരുകാ ന ഹോന്തി, ഹന്ദാഹം ധമ്മപണ്ണാകാരം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛാമീ’’തി ചത്താരോ പഞ്ഹേ അഭിസങ്ഖരി –

‘‘കീദിസോ മിത്തോ ന സേവിതബ്ബോ, കീദിസോ മിത്തോ സേവിതബ്ബോ;

കീദിസോ പയോഗോ പയുഞ്ജിതബ്ബോ, കിം രസാനം അഗ്ഗ’’ന്തി.

സോ തേ പഞ്ഹേ ഗഹേത്വാ മജ്ഝിമദേസാഭിമുഖോ പക്കമിത്വാ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിം പത്വാ ജേതവനം പവിട്ഠോ. ഭഗവാപി തസ്മിം സമയേ ധമ്മദേസനത്ഥായ ആസനേ നിസിന്നോയേവ ഹോതി. സോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ അവന്ദിത്വാവ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഭഗവാ ‘‘കച്ചി, ഇസി, ഖമനീയ’’ന്തിആദിനാ നയേന സമ്മോദി. സോപി ‘‘ഖമനീയം, ഭോ ഗോതമാ’’തിആദിനാ നയേന പടിസമ്മോദിത്വാ ‘‘യദി ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി, മനസാ പുച്ഛിതേ പഞ്ഹേ വാചായ ഏവ വിസ്സജ്ജേസ്സതീ’’തി മനസാ ഏവ ഭഗവന്തം തേ പഞ്ഹേ പുച്ഛി. ഭഗവാ ബ്രാഹ്മണേന പുട്ഠോ ആദിപഞ്ഹം താവ വിസ്സജ്ജേതും ഹിരിം തരന്തന്തി ആരഭിത്വാ അഡ്ഢതേയ്യാ ഗാഥായോ ആഹ.

൨൫൬. താസം അത്ഥോ – ഹിരിം തരന്തന്തി ഹിരിം അതിക്കമന്തം അഹിരികം നില്ലജ്ജം. വിജിഗുച്ഛമാനന്തി അസുചിമിവ പസ്സമാനം. അഹിരികോ ഹി ഹിരിം ജിഗുച്ഛതി അസുചിമിവ പസ്സതി, തേന നം ന ഭജതി ന അല്ലീയതി. തേന വുത്തം ‘‘വിജിഗുച്ഛമാന’’ന്തി. തവാഹമസ്മി ഇതി ഭാസമാനന്തി ‘‘അഹം, സമ്മ, തവ സഹായോ ഹിതകാമോ സുഖകാമോ, ജീവിതമ്പി മേ തുയ്ഹം അത്ഥായ പരിച്ചത്ത’’ന്തി ഏവമാദിനാ നയേന ഭാസമാനം. സയ്ഹാനി കമ്മാനി അനാദിയന്തന്തി ഏവം ഭാസിത്വാപി ച സയ്ഹാനി കാതും സക്കാനിപി തസ്സ കമ്മാനി അനാദിയന്തം കരണത്ഥായ അസമാദിയന്തം. അഥ വാ ചിത്തേന തത്ഥ ആദരമത്തമ്പി അകരോന്തം, അപിച ഖോ പന ഉപ്പന്നേസു കിച്ചേസു ബ്യസനമേവ ദസ്സേന്തം. നേസോ മമന്തി ഇതി നം വിജഞ്ഞാതി തം ഏവരൂപം ‘‘മിത്തപടിരൂപകോ ഏസോ, നേസോ മേ മിത്തോ’’തി ഏവം പണ്ഡിതോ പുരിസോ വിജാനേയ്യ.

൨൫൭. അനന്വയന്തി യം അത്ഥം ദസ്സാമി, കരിസ്സാമീതി ച ഭാസതി, തേന അനനുഗതം. പിയം വാചം യോ മിത്തേസു പകുബ്ബതീതി യോ അതീതാനാഗതേഹി പദേഹി പടിസന്ഥരന്തോ നിരത്ഥകേന സങ്ഗണ്ഹന്തോ കേവലം ബ്യഞ്ജനച്ഛായാമത്തേനേവ പിയം മിത്തേസു വാചം പവത്തേതി. അകരോന്തം ഭാസമാനം, പരിജാനന്തി പണ്ഡിതാതി ഏവരൂപം യം ഭാസതി, തം അകരോന്തം, കേവലം വാചായ ഭാസമാനം ‘‘വചീപരമോ നാമേസ അമിത്തോ മിത്തപടിരൂപകോ’’തി ഏവം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ പണ്ഡിതാ ജാനന്തി.

൨൫൮. ന സോ മിത്തോ യോ സദാ അപ്പമത്തോ, ഭേദാസങ്കീ രന്ധമേവാനുപസ്സീതി യോ ഭേദമേവ ആസങ്കമാനോ കതമധുരേന ഉപചാരേന സദാ അപ്പമത്തോ വിഹരതി, യംകിഞ്ചി അസ്സതിയാ അമനസികാരേന കതം, അഞ്ഞാണകേന വാ അകതം, ‘‘യദാ മം ഗരഹിസ്സതി, തദാ നം ഏതേന പടിചോദേസ്സാമീ’’തി ഏവം രന്ധമേവ അനുപസ്സതി, ന സോ മിത്തോ സേവിതബ്ബോതി.

ഏവം ഭഗവാ ‘‘കീദിസോ മിത്തോ ന സേവിതബ്ബോ’’തി ഇമം ആദിപഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേത്വാ ദുതിയം വിസ്സജ്ജേതും ‘‘യസ്മിഞ്ച സേതീ’’തി ഇമം ഉപഡ്ഢഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ യസ്മിഞ്ച മിത്തേ മിത്തോ തസ്സ ഹദയമനുപവിസിത്വാ സയനേന യഥാ നാമ പിതു ഉരസി പുത്തോ ‘‘ഇമസ്സ മയി ഉരസി സയന്തേ ദുക്ഖം വാ അനത്തമനതാ വാ ഭവേയ്യാ’’തിആദീഹി അപരിസങ്കമാനോ നിബ്ബിസങ്കോ ഹുത്വാ സേതി, ഏവമേവം ദാരധനജീവിതാദീസു വിസ്സാസം കരോന്തോ മിത്തഭാവേന നിബ്ബിസങ്കോ സേതി. യോ ച പരേഹി കാരണസതം കാരണസഹസ്സമ്പി വത്വാ അഭേജ്ജോ, സ വേ മിത്തോ സേവിതബ്ബോതി.

൨൫൯. ഏവം ഭഗവാ ‘‘കീദിസോ മിത്തോ സേവിതബ്ബോ’’തി ഏവം ദുതിയപഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേത്വാ തതിയം വിസ്സജ്ജേതും ‘‘പാമുജ്ജകരണ’’ന്തി ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – പാമുജ്ജം കരോതീതി പാമുജ്ജകരണം. ഠാനന്തി കാരണം. കിം പന തന്തി? വീരിയം. തഞ്ഹി ധമ്മൂപസഞ്ഹിതം പീതിപാമോജ്ജസുഖമുപ്പാദനതോ പാമുജ്ജകരണന്തി വുച്ചതി. യഥാഹ ‘‘സ്വാഖാതേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മവിനയേ യോ ആരദ്ധവീരിയോ, സോ സുഖം വിഹരതീ’’തി (അ. നി. ൧.൩൧൯). പസംസം ആവഹതീതി പസംസാവഹനം. ആദിതോ ദിബ്ബമാനുസകസുഖാനം, പരിയോസാനേ നിബ്ബാനസുഖസ്സ ആവഹനതോ ഫലൂപചാരേന സുഖം. ഫലം പടികങ്ഖമാനോ ഫലാനിസംസോ. ഭാവേതീതി വഡ്ഢേതി. വഹന്തോ പോരിസം ധുരന്തി പുരിസാനുച്ഛവികം ഭാരം ആദായ വിഹരന്തോ ഏതം സമ്മപ്പധാനവീരിയസങ്ഖാതം ഠാനം ഭാവേതി, ഈദിസോ പയോഗോ സേവിതബ്ബോതി.

൨൬൦. ഏവം ഭഗവാ ‘‘കീദിസോ പയോഗോ പയുഞ്ജിതബ്ബോ’’തി തതിയപഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേത്വാ ചതുത്ഥം വിസ്സജ്ജേതും ‘‘പവിവേകരസ’’ന്തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ പവിവേകോതി കിലേസവിവേകതോ ജാതത്താ അഗ്ഗഫലം വുച്ചതി, തസ്സ രസോതി അസ്സാദനട്ഠേന തംസമ്പയുത്തം സുഖം. ഉപസമോപി കിലേസൂപസമന്തേ ജാതത്താ നിബ്ബാനസങ്ഖാതഉപസമാരമ്മണത്താ വാ തദേവ, ധമ്മപീതിരസോപി അരിയധമ്മതോ അനപേതായ നിബ്ബാനസങ്ഖാതേ ധമ്മേ ഉപ്പന്നായ പീതിയാ രസത്താ തദേവ. തം പവിവേകരസം ഉപസമസ്സ ച രസം പിത്വാ തദേവ ധമ്മപീതിരസം പിവം നിദ്ദരോ ഹോതി നിപ്പാപോ, പിവിത്വാപി കിലേസപരിളാഹാഭാവേന നിദ്ദരോ, പിവന്തോപി പഹീനപാപത്താ നിപ്പാപോ ഹോതി, തസ്മാ ഏതം രസാനമഗ്ഗന്തി. കേചി പന ‘‘ഝാനനിബ്ബാനപച്ചവേക്ഖണാനം കായചിത്തഉപധിവിവേകാനഞ്ച വസേന പവിവേകരസാദയോ തയോ ഏവ ഏതേ ധമ്മാ’’തി യോജേന്തി, പുരിമമേവ സുന്ദരം. ഏവം ഭഗവാ ചതുത്ഥപഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തോ അരഹത്തനികൂടേന ദേസനം നിട്ഠാപേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ കതിപാഹേനേവ പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തോ അരഹാ അഹോസീതി.

പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ

സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ ഹിരിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഠമോ ഭാഗോ നിട്ഠിതോ.