അട്ഠകഥാ > സുത്തപിടക (അട്ഠകഥാ) > ഖുദ്ദകനികായ (അട്ഠകഥാ)

അലങ്കതാതിആദികാ ¶ ¶ ആയസ്മതോ നാഗസമാലത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഗിമ്ഹസമയേ സൂരിയാതപസന്തത്തായ ¶ ഭൂമിയാ ഗച്ഛന്തം സത്ഥാരം ¶ ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ഛത്തം അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സക്യരാജകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ നാഗസമാലോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ഞാതിസമാഗമേ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ കിഞ്ചി കാലം ഭഗവതോ ഉപട്ഠാകോ അഹോസി. സോ ഏകദിവസം നഗരം പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ അലങ്കതപടിയത്തം അഞ്ഞതരം നച്ചകിം മഹാപഥേ തൂരിയേസു വജ്ജന്തേസു നച്ചന്തിം ദിസ്വാ, ‘‘അയം ചിത്തകിരിയവായോധാതുവിപ്ഫാരവസേന കരജകായസ്സ തഥാ തഥാ പരിവത്തി, അഹോ അനിച്ചാ സങ്ഖാരാ’’തി ഖയവയം പട്ഠപേത്വാ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൪൬.൩൭-൪൮) –

‘‘അങ്ഗാരജാതാ പഥവീ, കുക്കുളാനുഗതാ മഹീ;

പദുമുത്തരോ ഭഗവാ, അബ്ഭോകാസമ്ഹി ചങ്കമി.

‘‘പണ്ഡരം ¶ ഛത്തമാദായ, അദ്ധാനം പടിപജ്ജഹം;

തത്ഥ ദിസ്വാന സമ്ബുദ്ധം, വിത്തി മേ ഉപപജ്ജഥ.

‘‘മരീചിയോത്ഥടാ ഭൂമി, അങ്ഗാരാവ മഹീ അയം;

ഉപഹന്തി മഹാവാതാ, സരീരസ്സാസുഖേപനാ.

‘‘സീതം ഉണ്ഹം വിഹനന്തം, വാതാതപനിവാരണം;

പടിഗ്ഗണ്ഹ ഇമം ഛത്തം, ഫസ്സയിസ്സാമി നിബ്ബുതിം.

‘‘അനുകമ്പകോ കാരുണികോ, പദുമുത്തരോ മഹായസോ;

മമ സങ്കപ്പമഞ്ഞായ, പടിഗ്ഗണ്ഹി തദാ ജിനോ.

‘‘തിംസകപ്പാനി ദേവിന്ദോ, ദേവരജ്ജമകാരയിം;

സതാനം പഞ്ചക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ അഹോസഹം.

‘‘പദേസരജ്ജം വിപുലം, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയം;

അനുഭോമി സകം കമ്മം, പുബ്ബേ സുകതമത്തനോ.

‘‘അയം മേ പച്ഛിമാ ജാതി, ചരിമോ വത്തതേ ഭവോ;

അജ്ജാപി സേതച്ഛത്തം മേ, സബ്ബകാലം ധരീയതി.

‘‘സതസഹസ്സിതോ കപ്പേ, യം ഛത്തമദദിം തദാ;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഛത്തദാനസ്സിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

‘‘അലങ്കതാ ¶ സുവസനാ, മാലിനീ ചന്ദനുസ്സദാ;

മജ്ഝേ മഹാപഥേ നാരീ, തൂരിയേ നച്ചതി നട്ടകീ.

‘‘പിണ്ഡികായ പവിട്ഠോഹം, ഗച്ഛന്തോ നം ഉദിക്ഖിസം;

അലങ്കതം സുവസനം, മച്ചുപാസംവ ഓഡ്ഡിതം.

‘‘തതോ മേ മനസീകാരോ, യോനിസോ ഉദപജ്ജഥ;

ആദീനവോ പാതുരഹു, നിബ്ബിദാ സമതിട്ഠഥ.

‘‘തതോ ¶ ചിത്തം വിമുച്ചി മേ, പസ്സ ധമ്മസുധമ്മതം;

തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി. –

ചതൂഹി ഗാഥാഹി അത്തനോ പടിപത്തികിത്തനമുഖേന അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.

തത്ഥ അലങ്കതാതി ഹത്ഥൂപഗാദിആഭരണേഹി അലങ്കതഗത്താ. സുവസനാതി സുന്ദരവസനാ സോഭനവത്ഥനിവത്ഥാ. മാലിനീതി മാലാധാരിനീ പിളന്ധിതപുപ്ഫമാലാ. ചന്ദനുസ്സദാതി ചന്ദനാനുലേപലിത്തസരീരാ. മജ്ഝേ മഹാപഥേ നാരീ, തൂരിയേ നച്ചതി നട്ടകീതി യഥാവുത്തട്ഠാനേ ഏകാ നാരീ നട്ടകീ നാടകിത്ഥീ നഗരവീഥിയാ മജ്ഝേ പഞ്ചങ്ഗികേ തൂരിയേ വജ്ജന്തേ നച്ചതി, യഥാപട്ഠപിതം നച്ചം കരോതി.

പിണ്ഡികായാതി ഭിക്ഖായ. പവിട്ഠോഹന്തി നഗരം പവിട്ഠോ അഹം. ഗച്ഛന്തോ നം ഉദിക്ഖിസന്തി നഗരവീഥിയം ഗച്ഛന്തോ പരിസ്സയപരിഹരണത്ഥം വീഥിം ഓലോകേന്തോ തം നട്ടകിം ഓലോകേസിം. കിം വിയ? മച്ചുപാസംവ ഓഡ്ഡിതന്തി യഥാ മച്ചുസ്സ മച്ചുരാജസ്സ പാസഭൂതോ രൂപാദികോ ഓഡ്ഡിതോ ലോകേ അനുവിചരിത്വാ ഠിതോ ഏകംസേന സത്താനം അനത്ഥാവഹോ, ഏവം ¶ സാപി അപ്പടിസങ്ഖാനേ ഠിതാനം അന്ധപുഥുജ്ജനാനം ഏകംസതോ അനത്ഥാവഹാതി മച്ചുപാസസദിസീ വുത്താ.

തതോതി തസ്മാ മച്ചുപാസസദിസത്താ. മേതി മയ്ഹം. മനസീകാരോ യോനിസോ ഉദപജ്ജഥാതി ‘‘അയം അട്ഠിസങ്ഘാതോ ന്ഹാരുസമ്ബന്ധോ മംസേന അനുപലിത്തോ ഛവിയാ പടിച്ഛന്നോ അസുചിദുഗ്ഗന്ധജേഗുച്ഛപടിക്കൂലോ അനിച്ചുച്ഛാദനപരിമദ്ദനഭേദനവിദ്ധംസനധമ്മോ ഈദിസേ വികാരേ ദസ്സേതീ’’തി ഏവം യോനിസോ മനസികാരോ ഉപ്പജ്ജി. ആദീനവോ പാതുരഹൂതി ഏവം കായസ്സ സഭാവൂപധാരണമുഖേന തസ്സ ച തംനിസ്സിതാനഞ്ച ചിത്തചേതസികാനം ഉദയബ്ബയം സരസപഭങ്ഗുതഞ്ച മനസി കരോതോ തേസു ച യക്ഖരക്ഖസാദീസു വിയ ഭയതോ ഉപട്ഠഹന്തേസു തത്ഥ മേ അനേകാകാരആദീനവോ ദോസോ പാതുരഹോസി. തപ്പടിപക്ഖതോ ച നിബ്ബാനേ ആനിസംസോ. നിബ്ബിദാ സമതിട്ഠഥാതി നിബ്ബിന്ദനം ആദീനവാനുപസ്സനാനുഭാവസിദ്ധം നിബ്ബിദാഞാണം മമ ഹദയേ സണ്ഠാസി, മുഹുത്തമ്പി ¶ തേസം രൂപാരൂപധമ്മാനം ഗഹണേ ചിത്തം നാഹോസി, അഞ്ഞദത്ഥു മുഞ്ചിതുകാമതാദിവസേന തത്ഥ ഉദാസീനമേവ ജാതന്തി അത്ഥോ.

തതോതി ¶ വിപസ്സനാഞാണതോ പരം. ചിത്തം വിമുച്ചി മേതി ലോകുത്തരഭാവനായ വത്തമാനായ മഗ്ഗപടിപാടിയാ സബ്ബകിലേസേഹി മമ ചിത്തം വിമുത്തം അഹോസി. ഏതേന ഫലുപ്പത്തിം ദസ്സേതി. മഗ്ഗക്ഖണേ ഹി കിലേസാ വിമുച്ചന്തി നാമ, ഫലക്ഖണേ വിമുത്താതി. സേസം വുത്തനയമേവ.

നാഗസമാലത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അഹം മിദ്ധേനാതിആദികാ ആയസ്മതോ ഭഗുത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥരി പരിനിബ്ബുതേ തസ്സ ധാതുയോ പുപ്ഫേഹി പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന നിമ്മാനരതീസു നിബ്ബത്തിത്വാ അപരാപരം ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സക്യരാജകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഭഗൂതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ അനുരുദ്ധകിമിലേഹി സദ്ധിം നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിത്വാ ബാലകലോണകഗാമേ വസന്തോ ഏകദിവസം ഥിനമിദ്ധാഭിഭവം വിനോദേതും വിഹാരതോ നിക്ഖമ്മ ചങ്കമം അഭിരുഹന്തോ പപതിത്വാ ¶ തദേവ അങ്കുസം കത്വാ ഥിനമിദ്ധം വിനോദേത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൪൬.൪൯-൫൭) –

‘‘പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി, പദുമുത്തരേ മഹായസേ;

പുപ്ഫവടംസകേ കത്വാ, സരീരമഭിരോപയിം.

‘‘തത്ഥ ചിത്തം പസാദേത്വാ, നിമ്മാനം അഗമാസഹം;

ദേവലോകഗതോ സന്തോ, പുഞ്ഞകമ്മം സരാമഹം.

‘‘അമ്ബരാ പുപ്ഫവസ്സോ മേ, സബ്ബകാലം പവസ്സതി;

സംസരാമി മനുസ്സേ ചേ, രാജാ ഹോമി മഹായസോ.

‘‘തഹിം കുസുമവസ്സോ മേ, അഭിവസ്സതി സബ്ബദാ;

തസ്സേവ പുപ്ഫപൂജായ, വാഹസാ സബ്ബദസ്സിനോ.

‘‘അയം ¶ പച്ഛിമകോ മയ്ഹം, ചരിമോ വത്തതേ ഭവോ;

അജ്ജാപി പുപ്ഫവസ്സോ മേ, അഭിവസ്സതി സബ്ബദാ.

‘‘സതസഹസ്സിതോ ¶ കപ്പേ, യം പുപ്ഫമഭിരോപയിം;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ദേഹപൂജായിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ ഫലസുഖേന നിബ്ബാനസുഖേന ച വീതിനാമേന്തോ സത്ഥാരാ ഏകവിഹാരം അനുമോദിതും ഉപഗതേന – ‘‘കച്ചി ത്വം, ഭിക്ഖു, അപ്പമത്തോ വിഹരസീ’’തി പുട്ഠോ അത്തനോ അപ്പമാദവിഹാരം നിവേദേന്തോ –

‘‘അഹം മിദ്ധേന പകതോ, വിഹാരാ ഉപനിക്ഖമിം;

ചങ്കമം അഭിരുഹന്തോ, തത്ഥേവ പപതിം ഛമാ.

‘‘ഗത്താനി പരിമജ്ജിത്വാ, പുനപാരുയ്ഹ ചങ്കമം;

ചങ്കമേ ചങ്കമിം സോഹം, അജ്ഝത്തം സുസമാഹിതോ.

‘‘തതോ മേ മനസീകാരോ, യോനിസോ ഉദപജ്ജഥ;

ആദീനവോ പാതുരഹു, നിബ്ബിദാ സമതിട്ഠഥ.

‘‘തതോ ചിത്തം വിമുച്ചി മേ, പസ്സ ധമ്മസുധമ്മതം;

തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി. –

തത്ഥ മിദ്ധേന പകതോതി കായാലസിയസങ്ഖാതേന അസത്തിവിഘാതസഭാവേന മിദ്ധേന അഭിഭൂതോ. വിഹാരാതി സേനാസനതോ. ഉപനിക്ഖമിന്തി ചങ്കമിതും നിക്ഖമിം. തത്ഥേവ പപതിം ഛമാതി തത്ഥേവ ചങ്കമസോപാനേ നിദ്ദാഭിഭൂതതായ ഭൂമിയം നിപതിം. ഗത്താനി പരിമജ്ജിത്വാതി ഭൂമിയം പതനേന പംസുകിതാനി അത്തനോ സരീരാവയവാനി അനുമജ്ജിത്വാ. പുനപാരുയ്ഹ ചങ്കമന്തി ‘‘പതിതോ ദാനാഹ’’ന്തി സങ്കോചം അനാപജ്ജിത്വാ പുനപി ചങ്കമട്ഠാനം ആരുഹിത്വാ. അജ്ഝത്തം സുസമാഹിതോതി ഗോചരജ്ഝത്തേ കമ്മട്ഠാനേ നീവരണവിക്ഖമ്ഭനേന സുട്ഠു സമാഹിതോ ഏകഗ്ഗചിത്തോ ഹുത്വാ ചങ്കമിന്തി യോജനാ. സേസം വുത്തനയമേവ. ഇദമേവ ച ഥേരസ്സ അഞ്ഞാബ്യാകരണം അഹോസി.

ഭഗുത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പരേ ¶ ¶ ചാതിആദികാ ആയസ്മതോ സഭിയത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം ദിവാവിഹാരായ ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ഉപാഹനം ¶ അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ കസ്സപേ ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേ പതിട്ഠിതേ സുവണ്ണചേതിയേ ഛഹി കുലപുത്തേഹി സദ്ധിം അത്തസത്തമോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞേ വിഹരന്തോ വിസേസം നിബ്ബത്തേതും അസക്കോന്തോ ഇതരേ ആഹ – ‘‘മയം പിണ്ഡപാതായ ഗച്ഛന്തോ ജീവിതേ സാപേക്ഖാ ഹോമ, ജീവിതേ സാപേക്ഖേന ച ന സക്കാ ലോകുത്തരധമ്മം അധിഗന്തും, പുഥുജ്ജനകാലങ്കിരിയാ ച ദുക്ഖാ. ഹന്ദ, മയം നിസ്സേണിം ബന്ധിത്വാ പബ്ബതം അഭിരുയ്ഹ കായേ ച ജീവിതേ ച അനപേക്ഖാ സമണധമ്മം കരോമാ’’തി. തേ തഥാ അകംസു.

അഥ നേസം മഹാഥേരോ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നത്താ തദഹേവ ഛളഭിഞ്ഞോ ഹുത്വാ ഉത്തരകുരുതോ പിണ്ഡപാതം ഉപനേസി. ഇതരേ – ‘‘തുമ്ഹേ, ഭന്തേ, കതകിച്ചാ തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം സല്ലാപമത്തമ്പി പപഞ്ചോ, സമണധമ്മമേവ മയം കരിസ്സാമ, തുമ്ഹേ അത്തനാ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരമനുയുഞ്ജഥാ’’തി വത്വാ പിണ്ഡപാതം പടിക്ഖിപിംസു. ഥേരോ നേ സമ്പടിച്ഛാപേതും അസക്കോന്തോ അഗമാസി.

തതോ നേസം ഏകോ ദ്വീഹതീഹച്ചയേന അഭിഞ്ഞാപരിവാരം അനാഗാമിഫലം സച്ഛികത്വാ തഥേവ വത്വാ തേഹി പടിക്ഖിത്തോ അഗമാസി. തേസു ഖീണാസവത്ഥേരോ പരിനിബ്ബായി, അനാഗാമീ സുദ്ധാവാസേസു ഉപ്പജ്ജി. ഇതരേ പുഥുജ്ജനകാലങ്കിരിയമേവ കത്വാ ഛസു കാമസഗ്ഗേസു അനുലോമപടിലോമതോ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ ദേവലോകാ ചവിത്വാ ഏകോ മല്ലരാജകുലേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി, ഏകോ ഗന്ധാരരാജകുലേ, ഏകോ ബാഹിരരട്ഠേ, ഏകോ രാജഗഹേ ഏകിസ്സാ കുലദാരികായ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. ഇതരോ അഞ്ഞതരിസ്സാ പരിബ്ബാജികായ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി. സാ കിര അഞ്ഞതരസ്സ ഖത്തിയസ്സ ധീതാ, നം മാതാപിതരോ – ‘‘അമ്ഹാകം ധീതാ സമയന്തരം ജാനാതൂ’’തി ഏകസ്സ പരിബ്ബാജകസ്സ നിയ്യാദയിംസു. അഥേകോ പരിബ്ബാജകോ തായ സദ്ധിം വിപ്പടിപജ്ജി. സാ തേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹി. തം ഗബ്ഭിനിം ദിസ്വാ പരിബ്ബാജകാ നിക്കഡ്ഢിംസു. സാ അഞ്ഞത്ഥ ¶ ഗച്ഛന്തീ അന്തരാമഗ്ഗേ സഭായം വിജായി. തേനസ്സ സഭിയോത്വേവ നാമം അകാസി. സോ വഡ്ഢിത്വാ പരിബ്ബാജകപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ നാനാസത്ഥാനി ഉഗ്ഗഹേത്വാ ¶ മഹാവാദീ ഹുത്വാ വാദപ്പസുതോ വിചരന്തോ അത്തനാ സദിസം അദിസ്വാ നഗരദ്വാരേ അസ്സമം കാരേത്വാ ഖത്തിയകുമാരാദയോ സിപ്പം സിക്ഖാപേന്തോ വിഹരന്തോ അത്തനോ മാതുയാ ഇത്ഥിഭാവം ജിഗുച്ഛിത്വാ ഝാനം ഉപ്പാദേത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ ഉപ്പന്നായ അഭിസങ്ഖരിത്വാ ദിന്നേ വീസതിപഞ്ഹേ ഗഹേത്വാ തേ തേ സമണബ്രാഹ്മണേ പുച്ഛി. തേ ചസ്സ തേസം പഞ്ഹാനം അത്ഥം ബ്യാകാതും നാസക്ഖിംസു. സഭിയസുത്തവണ്ണനായം (സു. നി. അട്ഠ. ൨. സഭിയസുത്തവണ്ണനാ) പന ¶ ‘‘സുദ്ധാവാസബ്രഹ്മാ തേ പഞ്ഹേ അഭിസങ്ഖരിത്വാ അദാസീ’’തി ആഗതം.

യദാ പന ഭഗവാ പവത്തവരധമ്മചക്കോ അനുപുബ്ബേന രാജഗഹം ആഗന്ത്വാ വേളുവനേ വിഹാസി, തദാ സഭിയോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ തേ പഞ്ഹേ പുച്ഛി. സത്ഥാ തസ്സ തേ പഞ്ഹേ ബ്യാകാസീതി സബ്ബം സഭിയസുത്തേ (സു. നി. സഭിയസുത്തം) ആഗതനയേന വേദിതബ്ബം. സഭിയോ പന ഭഗവതാ തേസു പഞ്ഹേസു ബ്യാകതേസു പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൪൬.൨൭-൩൧) –

‘‘കകുസന്ധസ്സ മുനിനോ, ബ്രാഹ്മണസ്സ വുസീമതോ;

ദിവാവിഹാരം വജതോ, അക്കമനമദാസഹം.

‘‘ഇമസ്മിംയേവ കപ്പമ്ഹി, യം ദാനമദദിം തദാ;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, അക്കമനസ്സിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹാ പന ഹുത്വാ ദേവദത്തേ സങ്ഘഭേദായ പരക്കമന്തേ ദേവദത്തപക്ഖികാനം ഭിക്ഖൂനം ഓവാദം ദേന്തോ –

‘‘പരേ ച ന വിജാനന്തി, മയമേത്ഥ യമാമസേ;

യേ ച തത്ഥ വിജാനന്തി, തതോ സമ്മന്തി മേധഗാ.

‘‘യദാ ച അവിജാനന്താ, ഇരിയന്ത്യമരാ വിയ;

വിജാനന്തി ച യേ ധമ്മം, ആതുരേസു അനാതുരാ.

‘‘യം ¶ കിഞ്ചി സിഥിലം കമ്മം, സംകിലിട്ഠഞ്ച യം വതം;

സങ്കസ്സരം ബ്രഹ്മചരിയം, ന തം ഹോതി മഹപ്ഫലം.

‘‘യസ്സ സബ്രഹ്മചാരീസു, ഗാരവോ നൂപലബ്ഭതി;

ആരകാ ഹോതി സദ്ധമ്മാ, നഭം പുഥവിയാ യഥാ’’തി. –

തത്ഥ ¶ പരേതി പണ്ഡിതേ ഠപേത്വാ തതോ അഞ്ഞേ – ‘‘അധമ്മം ധമ്മോ’’തി ‘‘ധമ്മം അധമ്മോ’’തിആദിഭേദകരവത്ഥുദീപനവസേന വിവാദപ്പസുതാ പരേ നാമ. തേ തത്ഥ വിവാദം കരോന്താ ‘‘മയം യമാമസേ ഉപരമാമ നസ്സാമ സതതം സമിതം മച്ചുസന്തികം ഗച്ഛാമാ’’തി ന ജാനന്തി. യേ ച തത്ഥ വിജാനന്തീതി യേ തത്ഥ പണ്ഡിതാ – ‘‘മയം മച്ചുസമീപം ഗച്ഛാമാ’’തി വിജാനന്തി. തതോ സമ്മന്തി മേധഗാതി ഏവഞ്ഹി തേ ജാനന്താ യോനിസോമനസികാരം ഉപ്പാദേത്വാ മേധഗാനം കലഹാനം വൂപസമായ പടിപജ്ജന്തി. അഥ നേസം തായ പടിപത്തിയാ തേ മേധഗാ സമ്മന്തി. അഥ വാ പരേ ചാതി യേ സത്ഥു ഓവാദാനുസാസനിയാ അഗ്ഗഹണേന സാസനതോ ബാഹിരതായ പരേ, തേ യാവ ‘‘മയം മിച്ഛാഗാഹം ഗഹേത്വാ ഏത്ഥ ഇധ ലോകേ ¶ സാസനസ്സ പടിനിഗ്ഗാഹേന യമാമസേ വായമാമാ’’തി ന വിജാനന്തി, താവ വിവാദാ ന വൂപസമ്മന്തി, യദാ പന തസ്സ ഗാഹസ്സ വിസ്സജ്ജനവസേന യേ ച തത്ഥ തേസു വിവാദപ്പസുതേസു അധമ്മധമ്മാദികേ അധമ്മധമ്മാദിതോ യഥാഭൂതം വിജാനന്തി, തതോ തേസം സന്തികാ തേ പണ്ഡിതപുരിസേ നിസ്സായ വിവാദസങ്ഖാതാ മേധഗാ സമ്മന്തീതി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

യദാതി യസ്മിം കാലേ. അവിജാനന്താതി വിവാദസ്സ വൂപസമൂപായം, ധമ്മാധമ്മേ വാ യാഥാവതോ അജാനന്താ. ഇരിയന്ത്യമരാ വിയാതി അമരാ വിയ ജരാമരണം അതിക്കന്താ വിയ ഉദ്ധതാ ഉന്നളാ ചപലാ മുഖരാ വിപ്പകിണ്ണവാചാ ഹുത്വാ വത്തന്തി ചരന്തി വിചരന്തി തദാ വിവാദോ ന വൂപസമ്മതേവ. വിജാനന്തി ച യേ ധമ്മം, ആതുരേസു അനാതുരാതി യേ പന സത്ഥു സാസനധമ്മം യഥാഭൂതം ജാനന്തി, തേ കിലേസരോഗേന ആതുരേസു സത്തേസു അനാതുരാ നിക്കിലേസാ അനീഘാ വിഹരന്തി, തേസം വസേന വിവാദോ അച്ചന്തമേവ വൂപസമ്മതീതി അധിപ്പായോ.

യം ¶ കിഞ്ചി സിഥിലം കമ്മന്തി ഓലിയിത്വാ കരണേന സിഥിലഗാഹം കത്വാ സാഥലിഭാവേന കതം യം കിഞ്ചി കുസലകമ്മം. സംകിലിട്ഠന്തി വേസീആദികേ അഗോചരേ ചരണേന, കുഹനാദിമിച്ഛാജീവേന വാ സംകിലിട്ഠം വതസമാദാനം. സങ്കസ്സരന്തി സങ്കാഹി സരിതബ്ബം, വിഹാരേ കിഞ്ചി അസാരുപ്പം സുത്വാ – ‘‘നൂന അസുകേന കത’’ന്തി പരേഹി അസങ്കിതബ്ബം, ഉപോസഥകിച്ചാദീസു അഞ്ഞതരകിച്ചവസേന സന്നിപതിതമ്പി സങ്ഘം ദിസ്വാ, ‘‘അദ്ധാ ഇമേ മമ ചരിയം ഞത്വാ മം ഉക്ഖിപിതുകാമാ സന്നിപതിതാ’’തി ഏവം അത്തനോ വാ ആസങ്കാഹി സരിതം ഉസങ്കിതം പരിസങ്കിതം. ന തം ഹോതീതി തം ഏവരൂപം ബ്രഹ്മചരിയം സമണധമ്മകരണം തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ മഹപ്ഫലം ന ഹോതി. തസ്സ അമഹപ്ഫലഭാവേനേവ പച്ചയദായകാനമ്പിസ്സ ന മഹപ്ഫലം ഹോതി. തസ്മാ സല്ലേഖവുത്തിനാ ഭവിതബ്ബം. സല്ലേഖവുത്തിനോ ച വിവാദസ്സ അവസരോ ഏവ നത്ഥീതി അധിപ്പായോ.

ഗാരവോ ¶ നൂപലബ്ഭതീതി അനുസാസനിയാ അപദക്ഖിണഗ്ഗാഹിഭാവേന ഗരുകാതബ്ബേസു സബ്രഹ്മചാരീസു യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഗാരവോ ഗരുകരണം ന വിജ്ജതി. ആരകാ ഹോതി സദ്ധമ്മാതി സോ ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ പടിപത്തിസദ്ധമ്മതോപി പടിവേധസദ്ധമ്മതോപി ദൂരേ ഹോതി, ന ഹി തം ഗരൂ സിക്ഖാപേന്തി, അസിക്ഖിയമാനോ അനാദിയന്തോ ന പടിപജ്ജതി, അപ്പടിപജ്ജന്തോ കുതോ സച്ചാനി പടിവിജ്ഝിസ്സതീതി. തേനാഹ – ‘‘ആരകാ ഹോതി സദ്ധമ്മാ’’തി. യഥാ കിം? ‘‘നഭം പുഥവിയാ യഥാ’’തി യഥാ നഭം ആകാസം പുഥവിയാ പഥവീധാതുയാ സഭാവതോ ദൂരേ. ന കദാചി സമ്മിസ്സഭാവോ. തേനേവാഹ –

‘‘നഭഞ്ച ¶ ദൂരേ പഥവീ ച ദൂരേ, പാരം സമുദ്ദസ്സ തദാഹു ദൂരേ;

തതോ ഹവേ ദൂരതരം വദന്തി, സതഞ്ച ധമ്മോ അസതഞ്ച രാജാ’’തി.(ജാ. ൨.൨൧.൪൧൪);

സഭിയത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ധിരത്ഥൂതിആദികാ ¶ ആയസ്മതോ നന്ദകത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ മഹാവിഭവോ സേട്ഠി ഹുത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും ഭിക്ഖുനോവാദകാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ തം ഠാനന്തരം പത്ഥേത്വാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികേന വത്ഥേന ഭഗവന്തം പൂജേത്വാ പണിധാനമകാസി, സത്ഥു ബോധിരുക്ഖേ പദീപപൂജഞ്ച പവത്തേതി. സോ തതോ പട്ഠായ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കരവികസകുണോ ഹുത്വാ മധുരകൂജിതം കൂജന്തോ സത്ഥാരം പദക്ഖിണം അകാസി. അപരഭാഗേ മയൂരോ ഹുത്വാ അഞ്ഞതരസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ വസനഗുഹായ ദ്വാരേ പസന്നമാനസോ ദിവസേ ദിവസേ തിക്ഖത്തും മധുരവസ്സിതം വസ്സി, ഏവം തത്ഥ തത്ഥ പുഞ്ഞാനി കത്വാ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ സാവത്ഥിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ നന്ദകോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൪൬.൨൨-൨൬) –

‘‘പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സ ¶ ബോധിയാ പാദപുത്തമേ;

പസന്നചിത്തോ സുമനോ, തയോ ഉക്കേ അധാരയിം.

‘‘സതസഹസ്സിതോ കപ്പേ, സോഹം ഉക്കമധാരയിം;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഉക്കദാനസ്സിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹാ പന ഹുത്വാ വിമുത്തിസുഖേന വീതിനാമേന്തോ സത്ഥാരാ ഭിക്ഖുനീനം ഓവാദേ ആണത്തോ ഏകസ്മിം ഉപോസഥദിവസേ പഞ്ച ഭിക്ഖുനിസതാനി ഏകോവാദേനേവ അരഹത്തം പാപേസി. തേന നം ഭഗവാ ഭിക്ഖുനോവാദകാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി. അഥേകദിവസം ഥേരം സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ ചരന്തം അഞ്ഞതരാ പുരാണദുതിയികാ ഇത്ഥീ കിലേസവസേന ഓലോകേത്വാ ഹസി. ഥേരോ തസ്സാ തം കിരിയം ദിസ്വാ സരീരസ്സ പടിക്കൂലവിഭാവനമുഖേന ധമ്മം കഥേന്തോ –

‘‘ധിരത്ഥു പൂരേ ദുഗ്ഗന്ധേ, മാരപക്ഖേ അവസ്സുതേ;

നവസോതാനി തേ കായേ, യാനി സന്ദന്തി സബ്ബദാ.

‘‘മാ ¶ ¶ പുരാണം അമഞ്ഞിത്ഥോ, മാസാദേസി തഥാഗതേ;

സഗ്ഗേപി തേ ന രജ്ജന്തി, കിമങ്ഗം പന മാനുസേ.

‘‘യേ ച ഖോ ബാലാ ദുമ്മേധാ, ദുമ്മന്തീ മോഹപാരുതാ;

താദിസാ തത്ഥ രജ്ജന്തി, മാരഖിത്തമ്ഹി ബന്ധനേ.

‘‘യേസം രാഗോ ച ദോസോ ച, അവിജ്ജാ ച വിരാജിതാ;

താദീ തത്ഥ ന രജ്ജന്തി, ഛിന്നസുത്താ അബന്ധനാ’’തി. – ഗാഥാ അഭാസി;

തത്ഥ ധീതി ജിഗുച്ഛനത്ഥേ നിപാതോ, രത്ഥൂതി ര-കാരോ പദസന്ധികരോ, ധീ അത്ഥു തം ജിഗുച്ഛാമി തവ ധിക്കാരോ ഹോതൂതി അത്ഥോ. പൂരേതിആദീനി തസ്സാ ധിക്കാതബ്ബഭാവദീപനാനി ആമന്തനവചനാനി. പൂരേതി അതിവിയ ജേഗുച്ഛേഹി നാനാകുണപേഹി നാനാവിധഅസുചീഹി സമ്പുണ്ണേ. ദുഗ്ഗന്ധേതി കുണപപൂരിതത്താ ഏവ സഭാവദുഗ്ഗന്ധേ. മാരപക്ഖേതി യസ്മാ വിസഭാഗവത്ഥു അന്ധപുഥുജ്ജനാനം അയോനിസോമനസികാരനിമിത്തതായ കിലേസമാരം വഡ്ഢേതി, ദേവപുത്തമാരസ്സ ച ഓതാരം പവിട്ഠം ദേതി. തസ്മാ മാരസ്സ പക്ഖോ ഹോതി. തേന വുത്തം ‘‘മാരപക്ഖേ’’തി. അവസ്സുതേതി സബ്ബകാലം കിലേസാവസ്സവനേന തഹിം തഹിം അസുചിനിസ്സന്ദനേന ച അവസ്സുതേ. ഇദാനിസ്സാ നവസോതാനി തേ കായേ, യാനി സന്ദന്തി സബ്ബദാതി ‘‘അക്ഖിമ്ഹാ അക്ഖിഗൂഥകോ’’തിആദിനാ (സു. നി. ൧൯൯) വുത്തം അസുചിനോ അവസ്സവനട്ഠാനം ദസ്സേതി.

ഏവം ¶ പന നവഛിദ്ദം ധുവസ്സവം അസുചിഭരിതം കായം യഥാഭൂതം ജാനന്തീ മാ പുരാണം അമഞ്ഞിത്ഥോതി പുരാണം അജാനനകാലേ പവത്തം ഹസിതലപിതം കീളിതം മാ മഞ്ഞി, ‘‘ഇദാനിപി ഏവം പടിപജ്ജിസ്സതീ’’തി മാ ചിന്തേഹി. മാസാദേസി തഥാഗതേതി യഥാ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിയാ പുരിമകാ ബുദ്ധസാവകാ ആഗതാ, യഥാ വാ തേ സമ്മാപടിപത്തിയാ ഗതാ പടിപന്നാ, യഥാ ച രൂപാരൂപധമ്മാനം തഥലക്ഖണം തഥധമ്മേ ച അരിയസച്ചാനി ആഗതാ അധിഗതാ അവബുദ്ധാ, തഥാ ഇമേപീതി ഏവം തഥാ ആഗമനാദിഅത്ഥേന തഥാഗതേ അരിയസാവകേ പകതിസത്തേ വിയ അവഞ്ഞായ കിലേസവസേന ച ¶ ഉപസങ്കമമാനാ മാസാദേസി. അനാസാദേതബ്ബതായ കാരണമാഹ. സഗ്ഗേപി തേ ന രജ്ജന്തി, കിമങ്ഗം പന മാനുസേതി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധേനാപി അക്ഖാനേന പരിയോസാപേതും അസക്കുണേയ്യസുഖേ സഗ്ഗേപി തേ സാവകബുദ്ധാ ന രജ്ജന്തി, സങ്ഖാരേസു ആദീനവസ്സ സുപരിദിട്ഠത്താ രാഗം ന ജനേന്തി, കിമങ്ഗം പന മീള്ഹരാസിസദിസേ മാനുസേ കാമഗുണേ, തത്ഥ ന രജ്ജന്തീതി വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി.

യേ ച ഖോതി യേ പന ബാല്യപ്പയോഗതോ ബാലാ, ധമ്മോജപഞ്ഞായ അഭാവതോ ദുമ്മേധാ, അസുഭേ സുഭാനുപസ്സനേന ദുചിന്തിതചിന്തിതായ ദുമ്മന്തീ, മോഹേന അഞ്ഞാണേന സബ്ബസോ പടിച്ഛാദിതചിത്തതായ മോഹപാരുതാ ¶ താദിസാ തഥാരൂപാ അന്ധപുഥുജ്ജനാ, തത്ഥ തസ്മിം ഇത്ഥിസഞ്ഞിതേ, മാരഖിത്തമ്ഹി ബന്ധനേ മാരേന ഓഡ്ഡിതേ മാരപാസേ, രജ്ജന്തി രത്താ ഗിദ്ധാ ഗധിതാ മുച്ഛിതാ അജ്ഝോപന്നാ തിട്ഠന്തി.

വിരാജിതാതി യേസം പന ഖീണാസവാനം തേലഞ്ജനരാഗോ വിയ ദുമ്മോചനീയസഭാവോ രാഗോ സപത്തോ വിയ ലദ്ധോകാസോ ദുസ്സനസഭാവോ ദോസോ അഞ്ഞാണസഭാവാ അവിജ്ജാ ച അരിയമഗ്ഗവിരാഗേന സബ്ബസോ വിരാജിതാ പഹീനാ സമുച്ഛിന്നാ, താദിസാ അഗ്ഗമഗ്ഗസത്ഥേന ഛിന്നഭവനേത്തിസുത്താ തതോ ഏവ കത്ഥചിപി ബന്ധനാഭാവതോ അബന്ധനാ തത്ഥ തസ്മിം യഥാവുത്തേ മാരപാസേ ന രജ്ജന്തി. ഏവം ഥേരോ തസ്സാ ഇത്ഥിയാ ധമ്മം കഥേത്വാ ഗതോ.

നന്ദകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഞ്ചപഞ്ഞാസാതിആദികാ ആയസ്മതോ ജമ്ബുകത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ ¶ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു സമ്മാസമ്ബോധിം സദ്ദഹന്തോ ബോധിരുക്ഖം വന്ദിത്വാ ബീജനേന പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ അഞ്ഞതരേന ഉപാസകേന കാരിതേ ആരാമേ ആവാസികോ ഹുത്വാ വിഹരതി തേന ¶ ഉപട്ഠീയമാനോ. അഥേകദിവസം ഏകോ ഖീണാസവത്ഥേരോ ലൂഖചീവരധരോ കേസോഹരണത്ഥം അരഞ്ഞതോ ഗാമാഭിമുഖോ ആഗച്ഛതി, തം ദിസ്വാ സോ ഉപാസകോ ഇരിയാപഥേ പസീദിത്വാ കപ്പകേന കേസമസ്സൂനി ഓഹാരാപേത്വാ പണീതഭോജനം ഭോജേത്വാ സുന്ദരാനി ചീവരാനി ദത്വാ ‘‘ഇധേവ, ഭന്തേ, വസഥാ’’തി വസാപേതി. തം ദിസ്വാ ആവാസികോ ഇസ്സാമച്ഛേരപകതോ ഖീണാസവത്ഥേരം ആഹ – ‘‘വരം തേ, ഭിക്ഖു, ഇമിനാ പാപുപാസകേന ഉപട്ഠീയമാനസ്സ ഏവം ഇധ വസനതോ അങ്ഗുലീഹി കേസേ ലുഞ്ചിത്വാ അചേലസ്സ സതോ ഗൂഥമുത്താഹാരജീവന’’ന്തി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ താവദേവ വച്ചകുടിം പവിസിത്വാ പായാസം വഡ്ഢേന്തോ വിയ ഹത്ഥേന ഗൂഥം വഡ്ഢേത്വാ വഡ്ഢേത്വാ യാവദത്ഥം ഖാദി, മുത്തഞ്ച പിവി. ഇമിനാ നിയാമേന യാവതായുകം ഠത്വാ കാലങ്കത്വാ നിരയേ പച്ചിത്വാ പുന ഗൂഥമുത്താഹാരോ വസിത്വാ തസ്സേവ കമ്മസ്സ വിപാകാവസേസേന മനുസ്സേസു ഉപ്പന്നോപി പഞ്ച ജാതിസതാനി നിഗണ്ഠോ ഹുത്വാ ഗൂഥഭക്ഖോ അഹോസി.

പുന ¶ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ മനുസ്സയോനിയം നിബ്ബത്തമാനോപി അരിയൂപവാദബലേന ദുഗ്ഗതകൂലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഥഞ്ഞം വാ ഖീരം വാ സപ്പിം വാ പായമാനോ, തം ഛഡ്ഡേത്വാ മുത്തമേവ പിവതി, ഓദനം ഭോജിയമാനോ, തം ഛഡ്ഡേത്വാ ഗൂഥമേവ ഖാദതി, ഏവം ഗൂഥമുത്തപരിഭോഗേന വഡ്ഢന്തോ വയപ്പത്തോപി തദേവ പരിഭുഞ്ജതി. മനുസ്സാ തതോ വാരേതും അസക്കോന്താ പരിച്ചജിംസു. സോ ഞാതകേഹി പരിച്ചത്തോ നഗ്ഗപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ന ന്ഹായതി, രജോജല്ലധരോ കേസമസ്സൂനി ലുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞേ ഇരിയാപഥേ പടിക്ഖിപിത്വാ ഏകപാദേന തിട്ഠതി, നിമന്തനം ന സാദിയതി, മാസോപവാസം അധിട്ഠായ പുഞ്ഞത്ഥികേഹി ദിന്നം ഭോജനം മാസേ മാസേ ഏകവാരം കുസഗ്ഗേന ഗഹേത്വാ ദിവാ ജിവ്ഹഗ്ഗേന ലേഹതി, രത്തിയം പന ‘‘അല്ലഗൂഥം സപ്പാണക’’ന്തി അഖാദിത്വാ സുക്ഖഗൂഥമേവ ഖാദതി, ഏവം കരോന്തസ്സ പഞ്ചപഞ്ഞാസവസ്സാനി വീതിവത്താനി മഹാജനോ ‘‘മഹാതപോ പരമപ്പിച്ഛോ’’തി മഞ്ഞമാനോ തന്നിന്നോ തപ്പോണോ അഹോസി.

അഥ ഭഗവാ തസ്സ ഹദയബ്ഭന്തരേ ഘടേ പദീപം വിയ അരഹത്തൂപനിസ്സയം പജ്ജലന്തം ദിസ്വാ സയമേവ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ധമ്മം ദേസേത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപേത്വാ, ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദായ ലദ്ധൂപസമ്പദം വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേസി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരോ പന ധമ്മപദേ ¶ ‘‘മാസേ മാസേ കുസഗ്ഗേനാ’’തി ഗാഥാവണ്ണനായ (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.ജമ്ബുകത്ഥേരവത്ഥു) വുത്തനയേന ¶ വേദിതബ്ബോ. അരഹത്തേ പന പതിട്ഠിതോ പരിനിബ്ബാനകാലേ ‘‘ആദിതോ മിച്ഛാ പടിപജ്ജിത്വാപി സമ്മാസമ്ബുദ്ധം നിസ്സായ സാവകേന അധിഗന്തബ്ബം മയാ അധിഗത’’ന്തി ദസ്സേന്തോ –

‘‘പഞ്ചപഞ്ഞാസവസ്സാനി, രജോജല്ലമധാരയിം;

ഭുഞ്ജന്തോ മാസികം ഭത്തം, കേസമസ്സും അലോചയിം.

‘‘ഏകപാദേന അട്ഠാസിം, ആസനം പരിവജ്ജയിം;

സുക്ഖഗൂഥാനി ച ഖാദിം, ഉദ്ദേസഞ്ച ന സാദിയിം.

‘‘ഏതാദിസം കരിത്വാന, ബഹും ദുഗ്ഗതിഗാമിനം;

വുയ്ഹമാനോ മഹോഘേന, ബുദ്ധം സരണമാഗമം.

‘‘സരണഗമനം പസ്സ, പസ്സ ധമ്മസുധമ്മതം;

തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി. –

തത്ഥ പഞ്ചപഞ്ഞാസവസ്സാനി, രജോജല്ലമധാരയിന്തി നഗ്ഗപബ്ബജ്ജൂപഗമനേന ന്ഹാനപടിക്ഖേപതോ പഞ്ചാധികാനി പഞ്ഞാസവസ്സാനി സരീരേ ലഗ്ഗം ആഗന്തുകരേണുസങ്ഖാതം രജോ, സരീരമലസങ്ഖാതം ജല്ലഞ്ച കായേന ധാരേസിം. ഭുഞ്ജന്തോ മാസികം ഭത്തന്തി രത്തിയം ഗൂഥം ഖാദന്തോ ലോകവഞ്ചനത്ഥം മാസോപവാസികോ നാമ ഹുത്വാ പുഞ്ഞത്ഥികേഹി ദിന്നം ഭോജനം മാസേ മാസേ ഏകവാരം ജിവ്ഹഗ്ഗേ പഠനവസേന ഭുഞ്ജന്തോ അലോചയിന്തി താദിസച്ഛാരികാപക്ഖേപേന സിഥിലമൂലം കേസമസ്സും അങ്ഗുലീഹി ലുഞ്ചാപേസിം.

ഏകപാദേന ¶ അട്ഠാസിം, ആസനം പരിവജ്ജയിന്തി സബ്ബേന സബ്ബം ആസനം നിസജ്ജം പരിവജ്ജേസിം, തിട്ഠന്തോ ച ഉഭോ ഹത്ഥേ ഉക്ഖിപിത്വാ ഏകേനേവ പാദേന അട്ഠാസിം. ഉദ്ദേസന്തി നിമന്തനം. ഉദിസ്സകതന്തി കേചി. ന സാദിയിന്തി ന സമ്പടിച്ഛിം പടിക്ഖിപിന്തി അത്ഥോ.

ഏതാദിസം കരിത്വാന, ബഹും ദുഗ്ഗതിഗാമിനന്തി ഏതാദിസം ഏവരൂപം വിപാകനിബ്ബത്തനകം ദുഗ്ഗതിഗാമിനം ബഹും പാപകമ്മം പുരിമജാതീസു ഇധ ച കത്വാ ഉപ്പാദേത്വാ. വുയ്ഹമാനോ ¶ മഹോഘേനാതി കാമോഘാദിനാ മഹതാ ഓഘേന വിസേസതോ ദിട്ഠോഘേന അപായസമുദ്ദം പതിആകഡ്ഢിയമാനോ, ബുദ്ധം സരണമാഗമന്തി താദിസേന പുഞ്ഞകമ്മച്ഛിദ്ദേന കിച്ഛേന മനുസ്സത്തഭാവം ലഭിത്വാ ഇദാനി പുഞ്ഞബലേന ബുദ്ധം ‘‘സരണ’’ന്തി ആഗമാസിം, ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഭഗവാ’’തി അവേച്ചപസാദേന സത്ഥരി പസീദിം. സരണഗമനം പസ്സ, പസ്സ ധമ്മസുധമ്മതന്തി ആയതനഗതം മമ സരണഗമനം പസ്സ, പസ്സ സാസനധമ്മസ്സ ¶ ച സുധമ്മതം യോഹം തഥാമിച്ഛാപടിപന്നോപി ഏകോവാദേനേവ സത്ഥാരാ ഏദിസം സമ്പത്തിം സമ്പാപിതോ. ‘‘തിസ്സോ വിജ്ജാ’’തിആദിനാ തം സമ്പത്തിം ദസ്സേതി തേനാഹ (അപ. ഥേര ൨.൪൬.൧൭-൨൧) –

‘‘തിസ്സസ്സാഹം ഭഗവതോ, ബോധിരുക്ഖമവന്ദിയം;

പഗ്ഗയ്ഹ ബീജനിം തത്ഥ, സീഹാസനമബീജഹം.

‘‘ദ്വേനവുതേ ഇതോ കപ്പേ, സീഹാസനമബീജഹം;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബീജനായ ഇദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

ജമ്ബുകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സ്വാഗതം വതാതിആദികാ ആയസ്മതോ സേനകത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ മോരഹത്ഥേന ഭഗവന്തം പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഉരുവേലകസ്സപത്ഥേരസ്സ ഭഗിനിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തി, സേനകോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ ബ്രാഹ്മണാനം വിജ്ജാസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം ഗതോ ഘരാവാസം വസതി. തേന ച സമയേന മഹാജനോ സംവച്ഛരേ സംവച്ഛരേ ഫഗ്ഗുനമാസേ ഉത്തരഫഗ്ഗുനനക്ഖത്തേ ഉസ്സവം അനുഭവന്തോ ഗയായം തിത്ഥാഭിസേകം കരോതി. തേന തം ഉസ്സവം ¶ ‘‘ഗയാഫഗ്ഗൂ’’തി വദന്തി. അഥ ഭഗവാ താദിസേ ഉസ്സവദിവസേ വേനേയ്യാനുകമ്പായ ഗയാതിത്ഥസമീപേ വിഹരതി, മഹാജനോപി തിത്ഥാഭിസേകാധിപ്പായേന തതോ ¶ തതോ തം ഠാനം ഉപഗച്ഛതി. തസ്മിം ഖണേ സേനകോപി തിത്ഥാഭിസേകത്ഥം തം ഠാനം ഉപഗതോ സത്ഥാരം ധമ്മം ദേസേന്തം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൪൬.൯-൧൬) –

‘‘മോരഹത്ഥം ¶ ഗഹേത്വാന, ഉപേസിം ലോകനായകം;

പസന്നചിത്തോ സുമനോ, മോരഹത്ഥമദാസഹം.

‘‘ഇമിനാ മോരഹത്ഥേന, ചേതനാപണിധീഹി ച;

നിബ്ബായിംസു തയോ അഗ്ഗീ, ലഭാമി വിപുലം സുഖം.

‘‘അഹോ ബുദ്ധോ അഹോ ധമ്മോ, അഹോ നോ സത്ഥുസമ്പദാ;

ദത്വാനഹം മോരഹത്ഥം, ലഭാമി വിപുലം സുഖം.

‘‘തിയഗ്ഗീ നിബ്ബുതാ മയ്ഹം, ഭവാ സബ്ബേ സമൂഹതാ;

സബ്ബാസവാ പരിക്ഖീണാ, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ.

‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ, യം ദാനമദദിം തദാ;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, മോരഹത്ഥസ്സിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ സഞ്ജാതസോമനസ്സോ ഉദാനവസേന –

‘‘സ്വാഗതം വത മേ ആസി, ഗയായം ഗയഫഗ്ഗുയാ;

യം അദ്ദസാസിം സമ്ബുദ്ധം, ദേസേന്തം ധമ്മമുത്തമം.

‘‘മഹപ്പഭം ഗണാചരിയം, അഗ്ഗപത്തം വിനായകം;

സദേവകസ്സ ലോകസ്സ, ജിനം അതുലദസ്സനം.

‘‘മഹാനാഗം മഹാവീരം, മഹാജുതിമനാസവം;

സബ്ബാസവപരിക്ഖീണം, സത്ഥാരമകുതോഭയം.

‘‘ചിരസങ്കിലിട്ഠം ¶ വത മം, ദിട്ഠിസന്ദാനബന്ധിതം;

വിമോചയി സോ ഭഗവാ, സബ്ബഗന്ഥേഹി സേനക’’ന്തി. –

തത്ഥ സ്വാഗതം വത മേ ആസീതി മയാ സുട്ഠു ആഗതം വത ആസി. മമ വാ സുന്ദരം വത ആഗമനം ആസി. ഗയായന്തി ഗയാതിത്ഥസമീപേ. ഗയഫഗ്ഗുയാതി ‘‘ഗയാഫഗ്ഗൂ’’തി ലദ്ധവോഹാരേ ഫഗ്ഗുനമാസസ്സ ഉത്തരഫഗ്ഗുനീനക്ഖത്തേ. ‘‘യ’’ന്തിആദി സ്വാഗതഭാവസ്സ കാരണദസ്സനം. തത്ഥ യന്തി യസ്മാ. അദ്ദസാസിന്തി അദ്ദക്ഖിം. സമ്ബുദ്ധന്തി സമ്മാ സാമം സബ്ബധമ്മാനം ബുദ്ധത്താ സമ്ബുദ്ധം. ദേസേന്തം ധമ്മമുത്തമന്തി ഉത്തമം അഗ്ഗം സബ്ബസേട്ഠം ഏകന്തനിയ്യാനികം ധമ്മം വേനേയ്യജ്ഝാസയാനുരൂപം ഭാസന്തം.

മഹപ്പഭന്തി മഹതിയാ സരീരപ്പഭായ ഞാണപ്പഭായ ച സമന്നാഗതം. ഗണാചരിയന്തി ഭിക്ഖുപരിസാദീനം ഗണാനം ഉത്തമേന ദമഥേന ആചാരസിക്ഖാപനേന ഗണാചരിയം. അഗ്ഗഭൂതാനം സീലാദീനം ¶ ഗുണാനം അധിഗമേന അഗ്ഗപ്പത്തം. ദേവമനുസ്സാദീനം പരമേന വിനയേന വിനയനതോ, സയം നായകരഹിതത്താ ച വിനായകം. കേനചി അനഭിഭൂതോ ഹുത്വാ സകലം ലോകം അഭിഭവിത്വാ ഠിതത്താ, പഞ്ചന്നമ്പി മാരാനം ജിതത്താ ച സദേവകസ്സ ലോകസ്സ ജിനം സദേവകേ ലോകേ അഗ്ഗജിനം, ബാത്തിംസവരമഹാപുരിസലക്ഖണഅസീതിഅനുബ്യഞ്ജനാദിപടിമണ്ഡിതരൂപകായതായ ദസബലചതുവേസാരജ്ജാദിഗുണപടിമണ്ഡിതധമ്മകായതായ ച ¶ സദേവകേന ലോകേന അപരിമേയ്യദസ്സനതായ അസദിസദസ്സനതായ ച അതുലദസ്സനം.

ഗതിബലപരക്കമാദിസമ്പത്തിയാ മഹാനാഗസദിസത്താ, നാഗേസുപി ഖീണാസവേസു മഹാനുഭാവതായ ച മഹാനാഗം. മാരസേനാവിമഥനതോ മഹാവിക്കന്തതായ ച മഹാവീരം. മഹാജുതിന്തി മഹാപതാപം മഹാതേജന്തി അത്ഥോ. നത്ഥി ഏതസ്സ ചത്താരോപി ആസവാതി അനാസവം. സബ്ബേ ആസവാ സവാസനാ പരിക്ഖീണാ ഏതസ്സാതി സബ്ബാസവപരിക്ഖീണം. കാമം സാവകബുദ്ധാ പച്ചേകബുദ്ധാ ച ഖീണാസവാവ, സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാ ഏവ പന സവാസനേ ആസവേ ഖേപേന്തീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘അനാസവ’’ന്തി വത്വാ പുന ‘‘സബ്ബാസവപരിക്ഖീണ’’ന്തി വുത്തം. തേന വുത്തം – ‘‘സബ്ബേ ആസവാ സവാസനാ പരിക്ഖീണാ ഏതസ്സാതി സബ്ബാസവപരിക്ഖീണ’’ന്തി. ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേഹി യഥാരഹം വേനേയ്യാനം അനുസാസനതോ സത്ഥാരം, ചതുവേസാരജ്ജവിസാരദതായ കുതോചിപി ¶ ഭയാഭാവതോ അകുതോഭയം, ഏവരൂപം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം യം യസ്മാ അദ്ദസാസിം, തസ്മാ സ്വാഗതം വത മേ ആസീതി യോജനാ.

ഇദാനി സത്ഥു ദസ്സനേന അത്തനാ ലദ്ധഗുണം ദസ്സേന്തോ ചതുത്ഥം ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – കഞ്ജിയപുണ്ണലാബു വിയ തക്കഭരിതചാടി വിയ വസാപീതപിലോതികാ വിയ ച സംകിലേസവത്ഥൂഹി അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ ചിരകാലം സംകിലിട്ഠം. ഗദ്ദുലബന്ധിതം വിയ ഥമ്ഭേ സാരമേയം സക്കായഥമ്ഭേ ദിട്ഠിസന്ദാനേന, ദിട്ഠിബന്ധനേന ബന്ധിതം ബദ്ധം, തതോ വിമോചേന്തോ ച അഭിജ്ഝാദീഹി സബ്ബഗന്ഥേ ഹി മം സേനകം അരിയമഗ്ഗഹത്ഥേന, വിമോചയി വത സോ ഭഗവാ മയ്ഹം സത്ഥാതി ഭഗവതി അഭിപ്പസാദം പവേദേതി.

സേനകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

യോ ദന്ധകാലേതിആദികാ ആയസ്മതോ സമ്ഭൂതത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ ബുദ്ധസുഞ്ഞേ ലോകേ ചന്ദഭാഗായ നദിയാ ¶ തീരേ കിന്നരയോനിയം നിബ്ബത്തോ. ഏകദിവസം അഞ്ഞതരം പച്ചേകബുദ്ധം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ വന്ദിത്വാ കതഞ്ജലീ അജ്ജുനപുപ്ഫേഹി പൂജം അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ സമ്ഭൂതോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനസ്സ പച്ഛാ ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികസ്സ സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ സമണധമ്മം കരോന്തോ ¶ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൫൨.൨൮-൩൬) –

‘‘ചന്ദഭാഗാനദീതീരേ, അഹോസിം കിന്നരോ തദാ;

അദ്ദസം വിരജം ബുദ്ധം, സയമ്ഭും അപരാജിതം.

‘‘പസന്നചിത്തോ സുമനോ, വേദജാതോ കതഞ്ജലീ;

ഗഹേത്വാ അജ്ജുനം പുപ്ഫം, സയമ്ഭും അഭിപൂജയിം.

‘‘തേന കമ്മേന സുകതേന, ചേതനാപണിധീഹി ച;

ജഹിത്വാ കിന്നരം ദേഹം, താവതിംസമഗച്ഛഹം.

‘‘ഛത്തിസക്ഖത്തും ¶ ദേവിന്ദോ, ദേവരജ്ജമകാരയിം;

ദസക്ഖത്തും ചക്കവത്തീ, മഹാരജ്ജമകാരയിം.

‘‘പദേസരജ്ജം വിപുലം, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയം;

സുഖേത്തേ വപ്പിതം ബീജം, സയമ്ഭുമ്ഹി അഹോ മമ.

‘‘കുസലം വിജ്ജതേ മയ്ഹം, പബ്ബജിം അനഗാരിയം;

പൂജാരഹോ അഹം അജ്ജ, സക്യപുത്തസ്സ സാസനേ.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ വിമുത്തിസുഖേന വിഹരന്തോ വസ്സസതപരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി വേസാലികേസു വജ്ജിപുത്തകേസു ദസ വത്ഥൂനി പഗ്ഗയ്ഹ ഠിതേസു കാകണ്ഡകപുത്തേന യസത്ഥേരേന ഉസ്സാഹിതേഹി സത്തസതേഹി ഖീണാസവേഹി തം ദിട്ഠിം ഭിന്ദിത്വാ സദ്ധമ്മം പഗ്ഗണ്ഹന്തേഹി ധമ്മവിനയസങ്ഗഹേ കതേ തേസം വജ്ജിപുത്തകാനം ഉദ്ധമ്മഉബ്ബിനയദീപനേ ധമ്മസംവേഗേന ഥേരോ –

‘‘യോ ദന്ധകാലേ തരതി, തരണീയേ ച ദന്ധയേ;

അയോനിസംവിധാനേന, ബാലോ ദുക്ഖം നിഗച്ഛതി.

‘‘തസ്സത്ഥാ പരിഹായന്തി, കാളപക്ഖേവ ചന്ദിമാ;

ആയസക്യഞ്ച പപ്പോതി, മിത്തേഹി ച വിരുജ്ഝതി.

‘‘യോ ¶ ദന്ധകാലേ ദന്ധേതി, തരണീയേ ച താരയേ;

യോനിസോ സംവിധാനേന, സുഖം പപ്പോതി പണ്ഡിതോ.

‘‘തസ്സത്ഥാ പരിപൂരേന്തി, സുക്കപക്ഖേവ ചന്ദിമാ;

യസോ കിത്തിഞ്ച പപ്പോതി, മിത്തേഹി ന വിരുജ്ഝതീ’’തി. –

ഇമാ ഗാഥാ ഭണന്തോ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.

തത്ഥ യോ ദന്ധകാലേ തരതീതി കിസ്മിഞ്ചി കത്തബ്ബവത്ഥുസ്മിം – ‘‘കപ്പതി നു ഖോ, ന നു ഖോ കപ്പതീ’’തി വിനയകുക്കുച്ചേ ഉപ്പന്നേ യാവ വിയത്തം വിനയധരം പുച്ഛിത്വാ തം കുക്കുച്ചം ന വിനോദേതി, താവ ദന്ധകാലേ തസ്സ കിച്ചസ്സ ദന്ധായിതബ്ബസമയേ തരതി മദ്ദിത്വാ വീതിക്കമം കരോതി. തരണീയേ ച ദന്ധയേതി ഗഹട്ഠസ്സ താവ സരണഗമനസീലസമാദാനാദികേ, പബ്ബജിതസ്സ വത്തപടിവത്തകരണാദികേ ¶ സമഥവിപസ്സനാനുയോഗേ ച തരിതബ്ബേ സമ്പത്തേ സീഘം തം കിച്ചം അനനുയുഞ്ജിത്വാ – ‘‘ആഗമനമാസേ പക്ഖേ വാ കരിസ്സാമീ’’തി ദന്ധായേയ്യ, തം കിച്ചം അകരോന്തോവ കാലം വീതിനാമേയ്യ. അയോനിസംവിധാനേനാതി ഏവം ദന്ധായിതബ്ബേ തരന്തോ തരിതബ്ബേ ച ദന്ധായന്തോ അനുപായസംവിധാനേന ഉപായസംവിധാനാഭാവേന ബാലോ, മന്ദബുദ്ധികോ പുഗ്ഗലോ, സമ്പതി ആയതിഞ്ച ദുക്ഖം അനത്ഥം പാപുണാതി.

തസ്സത്ഥാ പരിഹായന്തീതി തസ്സ തഥാരൂപസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ദിട്ഠധമ്മികാദിഭേദാ അത്ഥാ കാളപക്ഖേ ചന്ദിമാ വിയ, പരിഹായന്തി ദിവസേ ¶ ദിവസേ പരിക്ഖയം പരിയാദാനം ഗച്ഛന്തി. ‘‘അസുകോ പുഗ്ഗലോ അസ്സദ്ധോ അപ്പസന്നോ കുസീതോ ഹീനവീരിയോ’’തിആദിനാ. ആയസക്യം വിഞ്ഞൂഹി ഗരഹിതബ്ബതം പപ്പോതി പാപുണാതി. മിത്തേഹി ച വിരുജ്ഝതീതി ‘‘ഏവം പടിപജ്ജ, മാ ഏവം പടിപജ്ജാ’’തി ഓവാദദായകേഹി കല്യാണമിത്തേഹി ‘‘അവചനീയാ മയ’’ന്തി ഓവാദസ്സ അനാദാനേനേവ വിരുദ്ധോ നാമ ഹോതി.

സേസഗാഥാദ്വയസ്സ വുത്തവിപരിയായേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. കേചി പനേത്ഥ – ‘‘തരതി ദന്ധയേ’’തിപദാനം അത്ഥഭാവേന ഭാവനാചിത്തസ്സ പഗ്ഗഹനിഗ്ഗഹേ ഉദ്ധരന്തി. തം പച്ഛിമഗാഥാസു യുജ്ജതി. പുരിമാ ഹി ദ്വേ ഗാഥാ പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ ചരിതബ്ബം സമണധമ്മം അകത്വാ കുക്കുച്ചപകതതായ ദസ വത്ഥൂനി ദീപേത്വാ സങ്ഘേന നിക്കഡ്ഢിതേ വജ്ജിപുത്തകേ സന്ധായ ഥേരേന വുത്താ. പച്ഛിമാ പന അത്തസദിസേ സമ്മാ പടിപന്നേ സകത്ഥം നിപ്ഫാദേത്വാ ഠിതേതി.

സമ്ഭൂതത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഉഭയേനാതിആദികാ ¶ ആയസ്മതോ രാഹുലത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും സിക്ഖാകാമാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ ¶ സയമ്പി തം ഠാനന്തരം പത്ഥേത്വാ സേനാസനവിസോധനവിജ്ജോതനാദികം ഉളാരം പുഞ്ഞം കത്വാ പണിധാനമകാസി. സോ തതോ ചവിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തം പടിച്ച യസോധരായ ദേവിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തിത്വാ രാഹുലോതി ലദ്ധനാമോ മഹതാ ഖത്തിയപരിവാരേന വഡ്ഢി, തസ്സ പബ്ബജ്ജാവിധാനം ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൧൦൫) ആഗതമേവ. സോ പബ്ബജിത്വാ സത്ഥു സന്തികേ അനേകേഹി സുത്തപദേഹി സുലദ്ധോവാദോ പരിപക്കഞാണോ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൧.൨.൬൮-൮൫) –

‘‘പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ, ലോകജേട്ഠസ്സ താദിനോ;

സത്തഭൂമമ്ഹി പാസാദേ, ആദാസം സന്ഥരിം അഹം.

‘‘ഖീണാസവസഹസ്സേഹി, പരികിണ്ണോ മഹാമുനി;

ഉപാഗമി ഗന്ധകുടിം, ദ്വിപദിന്ദോ നരാസഭോ.

‘‘വിരോചേന്തോ ഗന്ധകുടിം, ദേവദേവോ നരാസഭോ;

ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ഠിതോ സത്ഥാ, ഇമാ ഗാഥാ അഭാസഥ.

‘‘യേനായം ജോതിതാ സേയ്യാ, ആദാസോവ സുസന്ഥതോ;

തമഹം കിത്തയിസ്സാമി, സുണാഥ മമ ഭാസതോ.

‘‘സോണ്ണമയാ രൂപിമയാ, അഥോ വേളുരിയാമയാ;

നിബ്ബത്തിസ്സന്തി പാസാദാ, യേ കേചി മനസോ പിയാ.

‘‘ചതുസട്ഠിക്ഖത്തും ദേവിന്ദോ, ദേവരജ്ജം കരിസ്സതി;

സഹസ്സക്ഖത്തും ചക്കവത്തീ, ഭവിസ്സതി അനന്തരാ.

‘‘ഏകവീസതികപ്പമ്ഹി, വിമലോ നാമ ഖത്തിയോ;

ചാതുരന്തോ വിജിതാവീ, ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതി.

‘‘നഗരം രേണുവതീ നാമ, ഇട്ഠകാഹി സുമാപിതം;

ആയാമതോ തീണി സതം, ചതുരസ്സസമായുതം.

‘‘സുദസ്സനോ നാമ പാസാദോ, വിസ്സകമ്മേന മാപിതോ;

കൂടാഗാരവരൂപേതോ, സത്തരതനഭൂസിതോ.

‘‘ദസസദ്ദാവിവിത്തം ¶ തം, വിജ്ജാധരസമാകുലം;

സുദസ്സനംവ നഗരം, ദേവതാനം ഭവിസ്സതി.

‘‘പഭാ ¶ നിഗ്ഗച്ഛതേ തസ്സ, ഉഗ്ഗച്ഛന്തേവ സൂരിയേ;

വിരോചേസ്സതി തം നിച്ചം, സമന്താ അട്ഠയോജനം.

‘‘കപ്പസതസഹസ്സമ്ഹി, ഓക്കാകകുലസമ്ഭവോ;

ഗോതമോ നാമ ഗോത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.

‘‘തുസിതാ സോ ചവിത്വാന, സുക്കമൂലേന ചോദിതോ;

ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ, അത്രജോ സോ ഭവിസ്സതി.

‘‘സചേവസേയ്യ അഗാരം, ചക്കവത്തീ ഭവേയ്യ സോ;

അട്ഠാനമേതം യം താദീ, അഗാരേ രതിമജ്ഝഗാ.

‘‘നിക്ഖമിത്വാ അഗാരമ്ഹാ, പബ്ബജിസ്സതി സുബ്ബതോ;

രാഹുലോ നാമ നാമേന, അരഹാ സോ ഭവിസ്സതി.

‘‘കികീവ അണ്ഡം രക്ഖേയ്യ, ചാമരീ വിയ വാലധിം;

നിപകോ സീലസമ്പന്നോ, മമം രക്ഖി മഹാമുനി.

‘‘തസ്സാഹം ധമ്മമഞ്ഞായ, വിഹാസിം സാസനേ രതോ;

സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, വിഹരാമി അനാസവോ.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോ –

‘‘ഉഭയേനേവ ¶ സമ്പന്നോ, രാഹുലഭദ്ദോതി മം വിദൂ;

യഞ്ചമ്ഹി പുത്തോ ബുദ്ധസ്സ, യഞ്ച ധമ്മേസു ചക്ഖുമാ.

‘‘യഞ്ച മേ ആസവാ ഖീണാ, യഞ്ച നത്ഥി പുനബ്ഭവോ;

അരഹാ ദക്ഖിണേയ്യോമ്ഹി, തേവിജ്ജോ അമതദ്ദസോ.

‘‘കാമന്ധാ ജാലപച്ഛന്നാ, തണ്ഹാഛദനഛാദിതാ;

പമത്തബന്ധുനാ ബദ്ധാ, മച്ഛാവ കുമിനാമുഖേ.

‘‘തം ¶ കാമം അഹമുജ്ഝിത്വാ, ഛേത്വാ മാരസ്സ ബന്ധനം;

സമൂലം തണ്ഹമബ്ബുയ്ഹ, സീതിഭൂതോസ്മി നിബ്ബുതോ’’തി. –

തത്ഥ ഉഭയേനേവ സമ്പന്നോതി ജാതിസമ്പദാ, പടിപത്തിസമ്പദാതി ഉഭയസമ്പത്തിയാപി സമ്പന്നോ സമന്നാഗതോ. രാഹുലഭദ്ദോതി മം വിദൂതി ‘‘രാഹുലഭദ്ദോ’’തി മം സബ്രഹ്മചാരിനോ സഞ്ജാനന്തി. തസ്സ ഹി ¶ ജാതസാസനം സുത്വാ ബോധിസത്തേന ‘‘രാഹു ജാതോ, ബന്ധനം ജാത’’ന്തി വുത്തവചനം ഉപാദായ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ ‘‘രാഹുലോ’’തി നാമം ഗണ്ഹി. തത്ഥ ആദിതോ പിതരാ വുത്തപരിയായമേവ ഗഹേത്വാ ആഹ – ‘‘രാഹുലഭദ്ദോതി മം വിദൂ’’തി. ഭദ്ദോതി ച പസംസാവചനമേതം.

ഇദാനി തം ഉഭയസമ്പത്തിം ദസ്സേതും ‘‘യഞ്ചമ്ഹീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ യന്തി യസ്മാ. ച-സദ്ദോ സമുച്ചയത്ഥോ. അമ്ഹി പുത്തോ ബുദ്ധസ്സാതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഓരസപുത്തോ അമ്ഹി. ധമ്മേസൂതി ലോകിയേസു ലോകുത്തരേസു ച ധമ്മേസു, ചതുസച്ചധമ്മേസൂതി അത്ഥോ. ചക്ഖുമാതി മഗ്ഗപഞ്ഞാചക്ഖുനാ ചക്ഖുമാ ച അമ്ഹീതി യോജേതബ്ബം.

പുന അപരാപരേഹിപി പരിയായേഹി അത്തനി ഉഭയസമ്പത്തിം ദസ്സേതും – ‘‘യഞ്ച മേ ആസവാ ഖീണാ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ ദക്ഖിണേയ്യോതി ദക്ഖിണാരഹോ. അമതദ്ദസോതി നിബ്ബാനസ്സ ദസ്സാവീ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ഇദാനി യായ വിജ്ജാസമ്പത്തിയാ ച വിമുത്തിസമ്പത്തിയാ ച അഭാവേന സത്തകായോ കുമിനേ ബന്ധമച്ഛാ വിയ സംസാരേ പരിവത്തതി, തം ഉഭയസമ്പത്തിം അത്തനി ദസ്സേതും ‘‘കാമന്ധാ’’തി ഗാഥാദ്വയമാഹ. തത്ഥ കാമേഹി കാമേസു വാ അന്ധാതി കാമന്ധാ. ‘‘ഛന്ദോ രാഗോ’’തിആദിവിഭാഗേഹി (ചൂളനി. അജിതമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൮) കിലേസകാമേഹി രൂപാദീസു വത്ഥുകാമേസു അനാദീനവദസ്സിതായ അന്ധീകതാ. ജാലപച്ഛന്നാതി സകലം ഭവത്തയം അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ ഠിതേന വിസത്തികാജാലേന പകാരതോ ഛന്നാ പലിഗുണ്ഠിതാ. തണ്ഹാഛദനഛാദിതാതി തതോ ഏവ തണ്ഹാസങ്ഖാതേന ഛദനേന ഛാദിതാ നിവുതാ സബ്ബസോ പടികുജ്ജിതാ. പമത്തബന്ധുനാ ബദ്ധാ, മച്ഛാവ കുമിനാമുഖേതി കുമിനാമുഖേ മച്ഛബന്ധാനം മച്ഛപസിബ്ബകമുഖേ ബദ്ധാ മച്ഛാ വിയ പമത്തബന്ധുനാ മാരേന ¶ യേന ¶ കാമബന്ധനേന ബദ്ധാ ഇമേ സത്താ തതോ ന നിഗച്ഛന്തി അന്തോബന്ധനഗതാവ ഹോന്തി.

തം തഥാരൂപം കാമം ബന്ധനഭൂതം ഉജ്ഝിത്വാ പുബ്ബഭാഗപടിപത്തിയാ പഹായ കിലേസമാരസ്സ ബന്ധനം ഛേത്വാ, പുന അരിയമഗ്ഗസത്ഥേന അനവസേസതോ സമുച്ഛിന്ദിത്വാ തതോ ഏവ അവിജ്ജാസങ്ഖാതേന മൂലേന സമൂലം, കാമതണ്ഹാദികം തണ്ഹം അബ്ബുയ്ഹ ഉദ്ധരിത്വാ സബ്ബകിലേസദരഥപരിളാഹാഭാവതോ, സീതിഭൂതോ സഉപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ നിബ്ബുതോ, അഹം അസ്മി ഹോമീതി അത്ഥോ.

രാഹുലത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ജാതരൂപേനാതിആദികാ ¶ ആയസ്മതോ ചന്ദനത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇതോ ഏകതിംസേ കപ്പേ ബുദ്ധസുഞ്ഞേ ലോകേ രുക്ഖദേവതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ സുദസ്സനം നാമ പച്ചേകബുദ്ധം പബ്ബതന്തരേ വസന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ കുടജപുപ്ഫേഹി പൂജം അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം വിഭവസമ്പന്നേ കുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ചന്ദനോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ഘരാവാസം വസന്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ സോതാപന്നോ അഹോസി. സോ ഏകം പുത്തം ലഭിത്വാ ഘരാവാസം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞേ വിഹരന്തോ സത്ഥാരം വന്ദിതും സാവത്ഥിം ആഗതോ സുസാനേ വസതി. തസ്സ ആഗതഭാവം സുത്വാ പുരാണദുതിയികാ അലങ്കതപടിയത്താ ദാരകം ആദായ മഹതാ പരിവാരേന ഥേരസ്സ സന്തികം ഗച്ഛതി – ‘‘ഇത്ഥികുത്താദീഹി നം പലോഭേത്വാ ഉപ്പബ്ബാജേസ്സാമീ’’തി. ഥേരോ തം ആഗച്ഛന്തിം ദൂരതോവ ദിസ്വാ ‘‘ഇദാനിസ്സാ അവിസയോ ഭവിസ്സാമീ’’തി യഥാരദ്ധം വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൫൨.൩൭-൪൩) –

‘‘ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേ ¶ , വസലോ നാമ പബ്ബതോ;

ബുദ്ധോ സുദസ്സനോ നാമ, വസതേ പബ്ബതന്തരേ.

‘‘പുപ്ഫം ഹേമവന്തം മയ്ഹ, വേഹാസം അഗമാസഹം;

തത്ഥദ്ദസാസിം സമ്ബുദ്ധം, ഓഘതിണ്ണമനാസവം.

‘‘പുപ്ഫം കുടജമാദായ, സിരേ കത്വാന അഞ്ജലിം;

ബുദ്ധസ്സ അഭിരോപേസിം, സയമ്ഭുസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ, യം പുപ്ഫമഭിപൂജയിം;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

ഛളഭിഞ്ഞോ പന ഹുത്വാ ആകാസേ ഠത്വാ തസ്സാ ധമ്മം ദേസേത്വാ സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠാപേത്വാ സയം അത്തനാ പുബ്ബേ വസിതട്ഠാനമേവ ഗതോ. സഹായഭിക്ഖൂഹി – ‘‘വിപ്പസന്നാനി ഖോ തേ, ആവുസോ, ഇന്ദ്രിയാനി, കച്ചി തയാ സച്ചാനി പടിവിദ്ധാനീ’’തി പുട്ഠോ –

‘‘ജാതരൂപേന സഞ്ഛന്നാ, ദാസീഗണപുരക്ഖതാ;

അങ്കേന പുത്തമാദായ, ഭരിയാ മം ഉപാഗമി.

‘‘തഞ്ച ¶ ¶ ദിസ്വാന ആയന്തിം, സകപുത്തസ്സ മാതരം;

അലങ്കതം സുവസനം, മച്ചുപാസംവ ഓഡ്ഡിതം.

‘‘തതോ മേ മനസീകാരോ, യോനിസോ ഉദപജ്ജഥ;

ആദീനവോ പാതുരഹു, നിബ്ബിദാ സമതിട്ഠഥ.

‘‘തതോ ചിത്തം വിമുച്ചി മേ, പസ്സ ധമ്മസുധമ്മതം;

തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി. –

ഇമാഹി ഗാഥാഹി അത്തനോ പടിപത്തിം കഥേന്തോ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.

തത്ഥ ജാതരൂപേന സഞ്ഛന്നാതി ജാതരൂപമയേന സീസൂപഗാദിഅലങ്കാരേന അലങ്കരണവസേന പടിച്ഛാദിതസരീരാ, സബ്ബാഭരണഭൂസിതാതി അത്ഥോ. ദാസീഗണപുരക്ഖതാതി യഥാരഹം അലങ്കതപടിയത്തേന അത്തനോ ദാസിഗണേന ¶ പുരതോ കതാ പരിവാരിതാതി അത്ഥോ. അങ്കേന പുത്തമാദായാതി ‘‘അപി നാമ പുത്തമ്പി ദിസ്വാ ഗേഹസ്സിതസാതോ ഭവേയ്യാ’’തി പുത്തം അത്തനോ അങ്കേന ഗഹേത്വാ.

ആയന്തിന്തി ആഗച്ഛന്തിം. സകപുത്തസ്സ മാതരന്തി മമ ഓരസപുത്തസ്സ ജനനിം, മയ്ഹം പുരാണദുതിയികന്തി അത്ഥോ. സബ്ബമിദം ഥേരോ അത്തനോ കാമരാഗസമുച്ഛേദം ബഹുമഞ്ഞന്തോ വദതി. യോനിസോ ഉദപജ്ജഥാതി ‘‘ഏവരൂപാപി നാമ സമ്പത്തി ജരാബ്യാധിമരണേഹി അഭിഭുയ്യതി, അഹോ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ അധുവാ അനസ്സാസികാ’’തി ഏവം യോനിസോമനസികാരോ ഉപ്പജ്ജി. സേസം ഹേട്ഠാ വുത്തനയമേവ.

ചന്ദനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ധമ്മോ ഹവേതിആദികാ ആയസ്മതോ ധമ്മികത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ മിഗലുദ്ദകോ ഹുത്വാ ഏകദിവസം അരഞ്ഞായതനേ ദേവപരിസായ സത്ഥു ധമ്മം ദേസേന്തസ്സ ‘‘ധമ്മോ ഏസോ വുച്ചതീ’’തി ദേസനായ നിമിത്തം ഗണ്ഹി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കോസലരട്ഠേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ധമ്മികോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ജേതവനപടിഗ്ഗഹണേ ലദ്ധപ്പസാദോ പബ്ബജിത്വാ അഞ്ഞതരസ്മിം ഗാമകാവാസേ ആവാസികോ ഹുത്വാ വിഹരന്തോ ¶ ആഗന്തുകാനം ഭിക്ഖൂനം വത്താവത്തേസു ഉജ്ഝാനബഹുലോ അക്ഖമോ അഹോസി. തേന ഭിക്ഖൂ തം വിഹാരം ഛഡ്ഡേത്വാ പക്കമിംസു. സോ ഏകകോവ അഹോസി. വിഹാരസാമികോ ഉപാസകോ തം കാരണം സുത്വാ ഭഗവതോ തം പവത്തിം ആരോചേസി. സത്ഥാ തം ഭിക്ഖും പക്കോസേത്വാ തമത്ഥം പുച്ഛിത്വാ തേന ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ – ‘‘നായം ഇദാനേവ അക്ഖമോ, പുബ്ബേപി അക്ഖമോ അഹോസീ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖൂഹി യാചിതോ രുക്ഖധമ്മം (ജാ. ൧.൧.൭൪) കഥേത്വാ ഉപരി തസ്സ ഓവാദം ദേന്തോ –

‘‘ധമ്മോ ¶ ¶ ഹവേ രക്ഖതി ധമ്മചാരിം, ധമ്മോ സുചിണ്ണോ സുഖമാവഹാതി;

ഏസാനിസംസോ ധമ്മേ സുചിണ്ണേ, ന ദുഗ്ഗതിം ഗച്ഛതി ധമ്മചാരീ.

‘‘ന ഹി ധമ്മോ അധമ്മോ ച, ഉഭോ സമവിപാകിനോ;

അധമ്മോ നിരയം നേതി, ധമ്മോ പാപേതി സുഗ്ഗതിം.

‘‘തസ്മാ ഹി ധമ്മേസു കരേയ്യ ഛന്ദം, ഇതി മോദമാനോ സുഗതേന താദിനാ;

ധമ്മേ ഠിതാ സുഗതവരസ്സ സാവകാ, നീയന്തി ധീരാ സരണവരഗ്ഗഗാമിനോ.

‘‘വിപ്ഫോടിതോ ഗണ്ഡമൂലോ, തണ്ഹാജാലോ സമൂഹതോ;

ചന്ദോ യഥാ ദോസിനാ പുണ്ണമാസിയ’’ന്തി. – ചതസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി;

തത്ഥ ധമ്മോതി ലോകിയലോകുത്തരോ സുചരിതധമ്മോ. രക്ഖതീതി അപായദുക്ഖതോ രക്ഖതി, സംസാരദുക്ഖതോ ച വിവട്ടൂപനിസ്സയഭൂതോ രക്ഖതിയേവ. ധമ്മചാരിന്തി തം ധമ്മം ചരന്തം പടിപജ്ജന്തം. സുചിണ്ണോതി സുട്ഠു ചിണ്ണോ കമ്മഫലാനി സദ്ദഹിത്വാ സക്കച്ചം ചിത്തീകത്വാ ഉപചിതോ. സുഖന്തി ലോകിയലോകുത്തരസുഖം. തത്ഥ ലോകിയം താവ കാമാവചരാദിഭേദോ ധമ്മോ യഥാസകം സുഖം ദിട്ഠേ വാ ധമ്മേ ഉപപജ്ജേ വാ അപരേ വാ പരിയായേ ആവഹതി നിപ്ഫാദേതി, ഇതരം പന വിവട്ടൂപനിസ്സയേ ഠത്വാ ചിണ്ണോ പരമ്പരായ ആവഹതീതി വത്തും വട്ടതി അനുപനിസ്സയസ്സ തദഭാവതോ. ഏസാനിസംസോ ധമ്മേ സുചിണ്ണേ, ന ദുഗ്ഗതിം ഗച്ഛതി ധമ്മചാരീതി ധമ്മചാരീ പുഗ്ഗലോ ധമ്മേ സുചിണ്ണേ തംനിമിത്തം ദുഗ്ഗതിം ന ഗച്ഛതീതി ഏസോ ധമ്മേ സുചിണ്ണേ ആനിസംസോ ഉദ്രയോതി അത്ഥോ.

യസ്മാ ¶ ധമ്മേനേവ സുഗതിഗമനം, അധമ്മേനേവ ച ദുഗ്ഗതിഗമനം, തസ്മാ ‘‘ധമ്മോ അധമ്മോ’’തി ഇമേ അഞ്ഞമഞ്ഞം അസംകിണ്ണഫലാതി ദസ്സേതും ‘‘ന ഹി ധമ്മോ’’തിആദിനാ ദുതിയം ഗാഥമാഹ. തത്ഥ അധമ്മോതി ധമ്മപടിപക്ഖോ ദുച്ചരിതം. സമവിപാകിനോതി സദിസവിപാകാ സമാനഫലാ.

തസ്മാതി ¶ യസ്മാ ധമ്മാധമ്മാനം അയം യഥാവുത്തോ വിപാകഭേദോ, തസ്മാ. ഛന്ദന്തി കത്തുകമ്യതാഛന്ദം. ഇതി മോദമാനോ സുഗതേന താദിനാതി ഇതി ഏവം വുത്തപ്പകാരേന ഓവാദദാനേന സുഗതേന സമ്മഗ്ഗതേന സമ്മാപടിപന്നേന ഇട്ഠാദീസു താദിഭാവപ്പത്തിയാ താദിനാമവതാ ഹേതുഭൂതേന മോദമാനോ ¶ തുട്ഠിം ആപജ്ജമാനോ ധമ്മേസു ഛന്ദം കരേയ്യാതി യോജനാ. ഏത്താവതാ വട്ടം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി വിവട്ടം ദസ്സേന്തോ ‘‘ധമ്മേ ഠിതാ’’തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – യസ്മാ സുഗതസ്സ വരസ്സ സുഗതേസു ച വരസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാവകാ തസ്സ ധമ്മേ ഠിതാ ധീരാ അതിവിയ അഗ്ഗഭൂതസരണഗാമിനോ തേനേവ സരണഗമനസങ്ഖാതേ ധമ്മേ ഠിതഭാവേന സകലവട്ടദുക്ഖതോപി നീയന്തി നിസ്സരന്തി, തസ്മാ ഹി ധമ്മേസു കരേയ്യ ഛന്ദന്തി.

ഏവം സത്ഥാരാ തീഹി ഗാഥാഹി ധമ്മേ ദേസിതേ ദേസനാനുസാരേന യഥാനിസിന്നോവ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൫൨.൪൪-൫൦) –

‘‘മിഗലുദ്ദോ പുരേ ആസിം, അരഞ്ഞേ വിപിനേ അഹം;

അദ്ദസം വിരജം ബുദ്ധം, ദേവസങ്ഘപുരക്ഖതം.

‘‘ചതുസച്ചം പകാസേന്തം, ദേസേന്തം അമതം പദം;

അസ്സോസിം മധുരം ധമ്മം, സിഖിനോ ലോകബന്ധുനോ.

‘‘ഘോസേ ചിത്തം പസാദേസിം, അസമപ്പടിപുഗ്ഗലേ;

തത്ഥ ചിത്തം പസാദേത്വാ, ഉത്തരിം ദുത്തരം ഭവം.

‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ, യം സഞ്ഞമലഭിം തദാ;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഘോസസഞ്ഞായിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

തഥാ അരഹത്തേ പതിട്ഠിതോ. അരഹത്തം പന പത്വാ അത്തനാ അധിഗതം വിസേസം സത്ഥു നിവേദേന്തോ ചരിമഗാഥായ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.

തത്ഥ ¶ വിപ്ഫോടിതോതി വിധുതോ, മഗ്ഗഞാണേന പടിനിസ്സട്ഠോതി അത്ഥോ. ഗണ്ഡമൂലോതി അവിജ്ജാ. സാ ഹി ഗണ്ഡതി സവതി. ‘‘ഗണ്ഡോതി ഖോ, ഭിക്ഖു, പഞ്ചന്നേതം ഉപാദാനക്ഖന്ധാനം അധിവചന’’ന്തി (സം. നി. ൪.൧൦൩; അ. നി. ൬.൨൩; ൮.൫൬; ൯.൧൫; ചൂളനി. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൩൭) ഏവം സത്ഥാരാ വുത്തസ്സ ദുക്ഖമൂലയോഗതോ, കിലേസാസുചിപഗ്ഘരണതോ, ഉപ്പാദജരാഭങ്ഗേഹി ഉദ്ധുമാതപക്കപഭിജ്ജനതോ ച, ഗണ്ഡാഭിധാനസ്സ ഉപാദാനക്ഖന്ധപഞ്ചകസ്സ ¶ മൂലം കാരണം തണ്ഹാജാലോ സമൂഹതോതി തണ്ഹാസങ്ഖാതോ ജാലോ മഗ്ഗേന സമുഗ്ഘാടിതോ. സോ ഖീണസംസാരോ ന ചത്ഥി കിഞ്ചനന്തി സോ അഹം ഏവം പഹീനതണ്ഹാവിജ്ജതായ പരിക്ഖീണസംസാരോ പഹീനഭവമൂലത്താ ഏവ ന ചത്ഥി, ന ച ഉപലബ്ഭതി രാഗാദികിഞ്ചനം. ചന്ദോ യഥാ ദോസിനാ പുണ്ണമാസിയന്തി യഥാ നാമ ചന്ദോ അബ്ഭമഹികാദിദോസരഹിതോ പുണ്ണമാസിയം പരിപുണ്ണകാലേ ഏവം അഹമ്പി അരഹത്താധിഗമേന അപേതരാഗാദികിഞ്ചനോ പരിപുണ്ണധമ്മകോട്ഠാസോ അഹോസിന്തി.

ധമ്മികത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

യദാ ¶ ബലാകാതിആദികാ ആയസ്മതോ സപ്പകത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇതോ ഏകതിംസേ കപ്പേ മഹാനുഭാവോ നാഗരാജാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ സമ്ഭവസ്സ നാമ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ അബ്ഭോകാസേ സമാപത്തിയാ നിസിന്നസ്സ മഹന്തം പദുമം ഗഹേത്വാ ഉപരിമുദ്ധനി ധാരേന്തോ പൂജം അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ സപ്പകോതി ലദ്ധനാമോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഭഗവതോ സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അജകരണിയാ ¶ നാമ നദിയാ തീരേ ലേണഗിരിവിഹാരേ വസന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൫൨.൭൮-൮൩) –

‘‘ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേ, രോമസോ നാമ പബ്ബതോ;

ബുദ്ധോപി സമ്ഭവോ നാമ, അബ്ഭോകാസേ വസീ തദാ.

‘‘ഭവനാ നിക്ഖമിത്വാന, പദുമം ധാരയിം അഹം;

ഏകാഹം ധാരയിത്വാന, ഭവനം പുനരാഗമിം.

‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ, യം ബുദ്ധമഭിപൂജയിം;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

സോ അരഹത്തം പത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിതും സാവത്ഥിം ആഗതോ ഞാതീഹി ഉപട്ഠീയമാനോ തത്ഥ കതിപാഹം ¶ വസിത്വാ ധമ്മം ദേസേത്വാ ഞാതകേ സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠാപേത്വാ യഥാവുത്തട്ഠാനമേവ ഗന്തുകാമോ അഹോസി. തം ഞാതകാ ‘‘ഇധേവ, ഭന്തേ, വസഥ, മയം പടിജഗ്ഗിസ്സാമാ’’തി യാചിംസു. സോ ഗമനാകാരം ദസ്സേത്വാ ഠിതോ അത്തനാ വസിതട്ഠാനകിത്തനാപദേസേന വിവേകാഭിരതിം പകാസേന്തോ –

‘‘യദാ ബലാകാ സുചിപണ്ഡരച്ഛദാ, കാളസ്സ മേഘസ്സ ഭയേന തജ്ജിതാ;

പലേഹിതി ആലയമാലയേസിനീ, തദാ നദീ അജകരണീ രമേതി മം.

‘‘യദാ ബലാകാ സുവിസുദ്ധപണ്ഡരാ, കാളസ്സ മേഘസ്സ ഭയേന തജ്ജിതാ;

പരിയേസതി ലേണമലേണദസ്സിനീ, തദാ നദീ അജകരണീ രമേതി മം.

‘‘കം നു തത്ഥ ന രമേന്തി, ജമ്ബുയോ ഉഭതോ തഹിം;

സോഭേന്തീ ആപഗാകൂലം, മമ ലേണസ്സ പച്ഛതോ.

‘‘താമതമദസങ്ഘസുപ്പഹീനാ ¶ ¶ , ഭേകാ മന്ദവതീ പനാദയന്തി;

നാജ്ജ ഗിരിനദീഹി വിപ്പവാസസമയോ,

ഖേമാ അജകരണീ സിവാ സുരമ്മാ’’തി. – ചതസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി;

തത്ഥ യദാതി യസ്മിം കാലേ. ബലാകാതി ബലാകാസകുണികാ. സുചിപണ്ഡരച്ഛദാതി സുചിസുദ്ധധവലപക്ഖാ. കാളസ്സ മേഘസ്സ ഭയേന തജ്ജിതാതി ജലഭാരഭരിതതായ കാളസ്സ അഞ്ജനഗിരിസന്നികാസസ്സ പാവുസ്സകമേഘസ്സ ഗജ്ജതോ വുട്ഠിഭയേന നിബ്ബിജ്ജിതാ ഭിംസാപിതാ. പലേഹിതീതി ഗോചരഭൂമിതോ ഉപ്പതിത്വാ ഗമിസ്സതി. ആലയന്തി നിലയം അത്തനോ കുലാവകം. ആലയേസിനീതി തത്ഥ ആലയനം നിലീയനമേവ ഇച്ഛന്തീ. തദാ നദീ അജകരണീ രമേതി മന്തി തസ്മിം പാവുസ്സകകാലേ അജകരണീനാമികാ നദീ നവോദകസ്സ പൂരാ ഹാരഹാരിനീ കുലങ്കസാ മം രമേതി മമ ചിത്തം ആരാധേതീതി ഉതുപദേസവിസേസകിത്തനാപദേസേന വിവേകാഭിരതിം പകാസേസി.

സുവിസുദ്ധപണ്ഡരാതി സുട്ഠു വിസുദ്ധപണ്ഡരവണ്ണാ, അസമ്മിസ്സവണ്ണാ സബ്ബസേതാതി അത്ഥോ. പരിയേസതീതി മഗ്ഗതി. ലേണന്തി വസനട്ഠാനം. അലേണദസ്സിനീതി വസനട്ഠാനം അപസ്സന്തീ. പുബ്ബേ നിബദ്ധവസനട്ഠാനസ്സ അഭാവേന അലേണദസ്സിനീ, ഇദാനി പാവുസ്സകകാലേ മേഘഗജ്ജിതേന ആഹിതഗബ്ഭാ പരിയേസതി ലേണന്തി നിബദ്ധവസനട്ഠാനം കുലാവകം കരോതീതി അത്ഥോ.

കം നു തത്ഥ…പേ… പച്ഛതോതി മമ വസനകമഹാലേണസ്സ പച്ഛതോ പച്ഛാഭാഗേ ആപഗാകൂലം അജകരണീനദിയാ ഉഭതോതീരം തഹിം തഹിം ഇതോ ചിതോ ച സോഭേന്തിയോ നിച്ചകാലം ഫലഭാരനമിതസാഖാ ¶ സിനിദ്ധപണ്ണച്ഛായാ ജമ്ബുയോ തത്ഥ തസ്മിം ഠാനേ കം നാമ സത്തം ന രമേന്തി നു, സബ്ബം രമേന്തിയേവ.

താമതമദസങ്ഘസുപ്പഹീനാതി ¶ അമതം വുച്ചതി അഗദം, തേന മജ്ജന്തീതി അമതമദാ, സപ്പാ, തേസം സങ്ഘോ അമതമദസങ്ഘോ, തതോ സുട്ഠു പഹീനാ അപഗതാ. ഭേകാ മണ്ഡൂകിയോ, മന്ദവതീ സരവതിയോ, പനാദയന്തി തം ഠാനം മധുരേന വസ്സിതേന നിന്നാദയന്തി. നാജ്ജ ¶ ഗിരിനദീഹി വിപ്പവാസസമയോതി അജ്ജ ഏതരഹി അഞ്ഞാഹിപി പബ്ബതേയ്യാഹി നദീഹി വിപ്പവാസസമയോ ന ഹോതി, വിസേസതോ പന വാളമച്ഛസുസുമാരാദിവിരഹിതതോ ഖേമാ അജകരണീ നദീ. സുന്ദരതലതിത്ഥപുലിനസമ്പത്തിയാ സിവാ. സുട്ഠു രമ്മാ രമണീയാ, തസ്മാ തത്ഥേവ മേ മനോ രമതീതി അധിപ്പായോ.

ഏവം പന വത്വാ ഞാതകേ വിസ്സജ്ജേത്വാ അത്തനോ വസനട്ഠാനമേവ ഗതോ. സുഞ്ഞാഗാരാഭിരതിദീപനേന ഇദമേവ ച ഥേരസ്സ അഞ്ഞാബ്യാകരണം അഹോസീതി.

സപ്പകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പബ്ബജിന്തിആദികാ ആയസ്മതോ മുദിതത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ഏകം മഞ്ചമദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കോസലരട്ഠേ ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ മുദിതോതി ലദ്ധനാമോ വിഞ്ഞുതം പാപുണി. തേന ച സമയേന തം കുലം രഞ്ഞാ കേനചിദേവ കരണീയേന പലിബുദ്ധം അഹോസി. മുദിതോ രാജഭയാഭീതോ പലായിത്വാ അരഞ്ഞം പവിട്ഠോ അഞ്ഞതരസ്സ ഖീണാസവത്ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം ഉപഗച്ഛി. ഥേരോ തസ്സ ഭീതഭാവം ഞത്വാ ‘‘മാ ഭായീ’’തി സമസ്സാസേസി. സോ ‘‘കിത്തകേന നു ഖോ, ഭന്തേ, കാലേന ഇദം മേ ഭയം വൂപസമേസ്സതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സത്തട്ഠമാസേ അതിക്കമിത്വാ’’തി വുത്തേ – ‘‘ഏത്തകം കാലം അധിവാസേതും ന സക്കോമി, പബ്ബജിസ്സാമഹം, ഭന്തേ, പബ്ബാജേഥ മ’’ന്തി ജീവിതരക്ഖണത്ഥം പബ്ബജ്ജം യാചി. ഥേരോ തം പബ്ബാജേസി. സോ പബ്ബജിത്വാ സാസനേ പടിലദ്ധസദ്ധോ ഭയേ വൂപസന്തേപി സമണധമ്മംയേവ ¶ ¶ രോചേന്തോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ – ‘‘അരഹത്തം അപ്പത്വാ ഇമസ്മാ വസനഗബ്ഭാ ബഹി ന നിക്ഖമിസ്സാമീ’’തിആദിനാ പടിഞ്ഞം കത്വാ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൧.൩൬.൩൦-൩൩) –

‘‘വിപസ്സിനോ ഭഗവതോ, ലോകജേട്ഠസ്സ താദിനോ;

ഏകം മഞ്ചം മയാ ദിന്നം, പസന്നേന സപാണിനാ.

‘‘ഹത്ഥിയാനം അസ്സയാനം, ദിബ്ബയാനം സമജ്ഝഗം;

തേന മഞ്ചകദാനേന, പത്തോമ്ഹി ആസവക്ഖയം.

‘‘ഏകനവുതിതോ കപ്പേ, യം മഞ്ചമദദിം തദാ;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, മഞ്ചദാനസ്സിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ വിമുത്തിസുഖം പടിസംവേദേന്തോ സഹായഭിക്ഖൂഹി അധിഗതം പുച്ഛിതോ അത്തനോ പടിപന്നാകാരം കഥേന്തോ –

‘‘പബ്ബജിം ¶ ജീവികത്ഥോഹം, ലദ്ധാന ഉപസമ്പദം;

തതോ സദ്ധം പടിലഭിം, ദള്ഹവീരിയോ പരക്കമിം.

‘‘കാമം ഭിജ്ജതുയം കായോ, മംസപേസീ വിസീയരും;

ഉഭോ ജണ്ണുകസന്ധീഹി, ജങ്ഘായോ പപതന്തു മേ.

‘‘നാസിസ്സം ന പിവിസ്സാമി, വിഹാരാ ച ന നിക്ഖമേ;

നപി പസ്സം നിപാതേസ്സം, തണ്ഹാസല്ലേ അനൂഹതേ.

‘‘തസ്സ മേവം വിഹരതോ, പസ്സ വീരിയപരക്കമം;

തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി. –

തത്ഥ ജീവികത്ഥോതി ജീവികായ അത്ഥികോ ജീവികപ്പയോജനോ. ‘‘ഏത്ഥ പബ്ബജിത്വാ നിബ്ഭയോ സുഖേന അകിലമന്തോ ജീവിസ്സാമീ’’തി ഏവം ജീവികത്ഥായ പബ്ബജിന്തി അത്ഥോ. ലദ്ധാന ഉപസമ്പദന്തി പഠമം സാമണേരപബ്ബജ്ജായം ഠിതോ ¶ ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേന ഉപസമ്പദം ലഭിത്വാ. തതോ സദ്ധം പടിലഭിന്തി തതോ ഉപസമ്പന്നകാലതോ പട്ഠായ കല്യാണമിത്തേ സേവന്തോ ദ്വേ മാതികാ, തിസ്സോ അനുമോദനാ, ഏകച്ചം സുത്തം, സമഥകമ്മട്ഠാനം, വിപസ്സനാവിധിഞ്ച ഉഗ്ഗണ്ഹന്തോ ബുദ്ധാദീനം മഹാനുഭാവതം ¶ ദിസ്വാ – ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഭഗവാ, സ്വാക്ഖാതോ ധമ്മോ, സുപ്പടിപന്നോ സങ്ഘോ’’തി രതനത്തയേ സദ്ധം പടിലഭിം. ദള്ഹവീരിയോ പരക്കമിന്തി ഏവം പടിലദ്ധസദ്ധോ ഹുത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ നചിരസ്സേവ സച്ചപടിവേധായ ദള്ഹവീരിയോ ഥിരവീരിയോ ഹുത്വാ പരക്കമിം, അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ കുസലാനം ധമ്മാനം ഉപസമ്പദായ സമ്മദേവ പദഹിം.

യഥാ പന പരക്കമിം, തം ദസ്സേതും ‘‘കാമ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ കാമന്തി യഥാകാമം ഏകംസതോ വാ ഭിജ്ജതു. അയം കായോതി അയം മമ പൂതികായോ, ഇമിനാ വീരിയപതാപേന ഭിജ്ജതി ചേ, ഭിജ്ജതു ഛിന്നഭിന്നം ഹോതു. മംസപേസീ വിസീയരുന്തി ഇമിനാ ദള്ഹപരക്കമേന ഇമസ്മാ കായാ മംസപേസിയോ വിസീയന്തി ചേ, വിസീയന്തു ഇതോ ചിതോ വിദ്ധംസന്തു. ഉഭോ ജണ്ണുകസന്ധീഹി, ജങ്ഘായോ പപതന്തു മേതി ഉഭോഹി ജണ്ണുകസന്ധീഹി സഹ മമ ഉഭോ ജങ്ഘായോ സത്ഥിയോ ഊരുബന്ധതോ ഭിജ്ജിത്വാ ഭൂമിയം പപതന്തു. ‘‘മ’’ന്തിപി പാഠോ, സോ ഏവത്ഥോ. സേസം ഹേട്ഠാ വുത്തനയമേവ.

മുദിതത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഞ്ചകനിപാതേ ¶ ¶ ഭിക്ഖു സിവഥികം ഗന്ത്വാതിആദികാ ആയസ്മതോ രാജദത്തത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ, തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം പുഞ്ഞം ഉപചിനന്തോ, ഇതോ ചതുദ്ദസേ കപ്പേ ബുദ്ധസുഞ്ഞേ ലോകേ ¶ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ, ഏകദിവസം കേനചിദേവ കരണീയേന വനന്തം ഉപഗതോ തത്ഥ അഞ്ഞതരം പച്ചേകബുദ്ധം രുക്ഖമൂലേ നിസിന്നം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ സുപരിസുദ്ധം അമ്ബാടകഫലം അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം സത്ഥവാഹകുലേ നിബ്ബത്തി. തസ്സ മഹാരാജം വേസ്സവണം ആരാധേത്വാ പടിലദ്ധഭാവതോ മാതാപിതരോ രാജദത്തോതി നാമം അകംസു. സോ വയപ്പത്തോ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി ഭണ്ഡം ആദായ വാണിജ്ജവസേന രാജഗഹം അഗമാസി. തേന ച സമയേന രാജഗഹേ അഞ്ഞതരാ ഗണികാ അഭിരൂപാ ദസ്സനീയാ പരമസോഭഗ്ഗയോഗതോ ദിവസേ ദിവസേ സഹസ്സം ലഭതി. അഥ സോ സത്ഥവാഹപുത്തോ ദിവസേ ദിവസേ തസ്സാ ഗണികായ സഹസ്സം ദത്വാ സംവാസം കപ്പേന്തോ നചിരസ്സേവ സബ്ബം ധനം ഖേപേത്വാ ദുഗ്ഗതോ ഹുത്വാ ഘാസച്ഛാദനമത്തമ്പി അലഭന്തോ ഇതോ ചിതോ ച പരിബ്ഭമന്തോ സംവേഗപ്പത്തോ അഹോസി. സോ ഏകദിവസം ഉപാസകേഹി സദ്ധിം വേളുവനം അഗമാസി.

തേന ച സമയേന സത്ഥാ മഹതിയാ പരിസായ പരിവുതോ ധമ്മം ദേസേന്തോ നിസിന്നോ ഹോതി. സോ പരിസപരിയന്തേ നിസീദിത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ ധുതങ്ഗാനി സമാദിയിത്വാ സുസാനേ വസതി. തദാ അഞ്ഞതരോപി സത്ഥവാഹപുത്തോ സഹസ്സം ദത്വാ തായ ഗണികായ സഹ വസതി. സാ ച ഗണികാ തസ്സ ഹത്ഥേ മഹഗ്ഘരതനം ദിസ്വാ ലോഭം ഉപ്പാദേത്വാ അഞ്ഞേഹി ധുത്തപുരിസേഹി തം മാരാപേത്വാ തം രതനം ഗണ്ഹി. അഥ തസ്സ സത്ഥവാഹപുത്തസ്സ മനുസ്സാ തം പവത്തിം സുത്വാ ഓചരകമനുസ്സേ പേസേസും. തേ രത്തിയം തസ്സാ ഗണികായ ഘരം പവിസിത്വാ ഛവിആദീനി അനുപഹച്ചേവ തം മാരേത്വാ സിവഥികായ ഛഡ്ഡേസും. രാജദത്തത്ഥേരോ അസുഭനിമിത്തം ഗഹേതും സുസാനേ വിചരന്തോ തസ്സാ ഗണികായ കളേവരം ¶ പടിക്കുലതോ മനസി കാതും ഉപഗതോ കതിപയവാരേ യോനിസോ മനസി കത്വാ അചിരമതഭാവതോ സോണസിങ്ഗാലാദീഹി അനുപഹതഛവിതായ വിസഭാഗവത്ഥുതായ ച അയോനിസോ ¶ മനസികരോന്തോ, തത്ഥ കാമരാഗം ഉപ്പാദേത്വാ സംവിഗ്ഗതരമാനസോ അത്തനോ ചിത്തം പരിഭാസിത്വാ മുഹുത്തം ഏകമന്തം അപസക്കിത്വാ ആദിതോ ഉപട്ഠിതം അസുഭനിമിത്തമേവ ഗഹേത്വാ യോനിസോ മനസികരോന്തോ ഝാനം ഉപ്പാദേത്വാ തം ഝാനം പാദകം കത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ താവദേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൪൪.൫൫-൫൯) –

‘‘വിപിനേ ബുദ്ധം ദിസ്വാന, സയമ്ഭും അപരാജിതം;

അമ്ബാടകം ഗഹേത്വാന, സയമ്ഭുസ്സ അദാസഹം.

‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ, യം ഫലമദദിം തദാ;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പീതിസോമനസ്സജാതോ –

‘‘ഭിക്ഖു ¶ സിവഥികം ഗന്ത്വാ, അദ്ദസ ഇത്ഥിമുജ്ഝിതം;

അപവിദ്ധം സുസാനസ്മിം, ഖജ്ജന്തിം കിമിഹീ ഫുടം.

‘‘യഞ്ഹി ഏകേ ജിഗുച്ഛന്തി, മതം ദിസ്വാന പാപകം;

കാമരാഗോ പാതുരഹു, അന്ധോവ സവതീ അഹും.

‘‘ഓരം ഓദനപാകമ്ഹാ, തമ്ഹാ ഠാനാ അപക്കമിം;

സതിമാ സമ്പജാനോഹം, ഏകമന്തം ഉപാവിസിം.

‘‘തതോ മേ മനസീകാരോ, യോനിസോ ഉദപജ്ജഥ;

ആദീനവോ പാതുരഹു, നിബ്ബിദാ സമതിട്ഠഥ.

‘‘തതോ ചിത്തം വിമുച്ചി മേ, പസ്സ ധമ്മസുധമ്മതം;

തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി. –

തത്ഥ ¶ ഭിക്ഖു സിവഥികം ഗന്ത്വാതി സംസാരേ ഭയസ്സ ഇക്ഖനതോ ഭിക്ഖു, അസുഭകമ്മട്ഠാനത്ഥം ആമകസുസാനം ഉപഗന്ത്വാ. ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി ചേതം അത്താനം സന്ധായ ഥേരോ സയം വദതി. ഇത്ഥിന്തി ഥീയതി ഏത്ഥ സുക്കസോണിതം സത്തസന്താനഭാവേന സംഹഞ്ഞതീതി ഥീ, മാതുഗാമോ. ഏവഞ്ച സഭാവനിരുത്തിവസേന ‘‘ഇത്ഥീ’’തിപി വുച്ചതി. വഞ്ഝാദീസു പന തംസദിസതായ തംസഭാവാനതിവത്തനതോ ച തബ്ബോഹാരോ. ‘‘ഇത്ഥീ’’തി ഇത്ഥികളേവരം വദതി. ഉജ്ഝിതന്തി പരിച്ചത്തം ഉജ്ഝനിയത്താ ഏവ അപവിദ്ധം അനപേക്ഖഭാവേന ഖിത്തം. ഖജ്ജന്തിം കിമിഹീ ഫുടന്തി കിമീഹി പൂരിതം ഹുത്വാ ഖജ്ജമാനം.

യഞ്ഹി ¶ ഏകേ ജിഗുച്ഛന്തി, മതം ദിസ്വാന പാപകന്തി യം അപഗതായുഉസ്മാവിഞ്ഞാണതായ മതം കളേവരം പാപകം നിഹീനം ലാമകം ഏകേ ചോക്ഖജാതികാ ജിഗുച്ഛന്തി, ഓലോകേതുമ്പി ന ഇച്ഛന്തി. കാമരാഗോ പാതുരഹൂതി തസ്മിം കുണപേ അയോനിസോമനസികാരസ്സ ബലവതായ കാമരാഗോ മയ്ഹം പാതുരഹോസി ഉപ്പജ്ജി. അന്ധോവ സവതീ അഹുന്തി തസ്മിം കളേവരേ നവഹി ദ്വാരേഹി അസുചിം സവതി സന്ദന്തേ അസുചിഭാവസ്സ അദസ്സനേന അന്ധോ വിയ അഹോസിം. തേനാഹ –

‘‘രത്തോ അത്ഥം ന ജാനാതി, രത്തോ ധമ്മം ന പസ്സതി;

അന്ധതമം തദാ ഹോതി, യം രാഗോ സഹതേ നര’’ന്തി ച.

‘‘കാമച്ഛന്ദോ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, അന്ധകരണോ അചക്ഖുകരണോ’’തി ച ആദി. കേചി പനേത്ഥ തകാരാഗമം കത്വാ ‘‘കിലേസപരിയുട്ഠാനേന അവസവത്തി കിലേസസ്സ വാ വസവത്തീ’’തി അത്ഥം വദന്തി. അപരേ ‘‘അന്ധോവ അസതി അഹു’’ന്തി പാളിം ¶ വത്വാ ‘‘കാമരാഗേന അന്ധോ ഏവ ഹുത്വാ സതിരഹിതോ അഹോസി’’ന്തി അത്ഥം വദന്തി. തദുഭയം പന പാളിയം നത്ഥി.

ഓരം ഓദനപാകമ്ഹാതി ഓദനപാകതോ ഓരം, യാവതാ കാലേന സുപരിധോതതിന്തതണ്ഡുലനാളിയാ ഓദനം പചതി, തതോ ഓരമേവ കാലം, തതോപി ലഹുകാലേന രാഗം വിനോദേന്തോ, തമ്ഹാ ഠാനാ അപക്കമിം യസ്മിം ഠാനേ ഠിതസ്സ മേ രാഗോ ഉപ്പജ്ജി, തമ്ഹാ ഠാനാ അപക്കമിം അപസക്കിം. അപക്കന്തോവ സതിമാ സമ്പജാനോഹം സമണസഞ്ഞം ഉപട്ഠപേത്വാ സതിപട്ഠാനമനസികാരവസേന സതിമാ, സമ്മദേവ ധമ്മസഭാവജാനനേന സമ്പജാനോ ¶ ച ഹുത്വാ ഏകമന്തം ഉപാവിസിം, പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസീദിം. നിസിന്നസ്സ ച തതോ മേ മനസീകാരോ, യോനിസോ ഉദപജ്ജഥാതിആദി സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയമേവാതി.

രാജദത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അയോഗേതിആദികാ ആയസ്മതോ സുഭൂതത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബാരാണസിയം ഗഹപതിമഹാസാലകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പസന്നമാനസോ സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠായ മാസേ മാസേ അട്ഠക്ഖത്തും ചതുജ്ജാതിയഗന്ധേന സത്ഥു ഗന്ധകുടിം ¶ ഓപുഞ്ജാപേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ സുഗന്ധസരീരോ ഹുത്വാ, ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ മഗധരട്ഠേ ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ സുഭൂതോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ, നിസ്സരണജ്ഝാസയതായ ഘരാവാസം പഹായ തിത്ഥിയേസു പബ്ബജിത്വാ തത്ഥ സാരം അലഭന്തോ, സത്ഥു സന്തികേ ഉപതിസ്സകോലിതസേലാദികേ ബഹൂ സമണബ്രാഹ്മണേ പബ്ബജിത്വാ സാമഞ്ഞസുഖം അനുഭവന്തേ ദിസ്വാ സാസനേ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ ആചരിയുപജ്ഝായേ ആരാധേത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വിവേകവാസം വസന്തോ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൫൫.൨൭൨-൩൦൮) –

‘‘ഇമമ്ഹി ഭദ്ദകേ കപ്പേ, ബ്രഹ്മബന്ധു മഹായസോ;

കസ്സപോ നാമ ഗോത്തേന, ഉപ്പജ്ജി വദതം വരോ.

‘‘അനുബ്യഞ്ജനസമ്പന്നോ, ബാത്തിംസവരലക്ഖണോ;

ബ്യാമപ്പഭാപരിവുതോ, രംസിജാലസമോത്ഥടോ.

‘‘അസ്സാസേതാ യഥാ ചന്ദോ, സൂരിയോവ പഭങ്കരോ;

നിബ്ബാപേതാ യഥാ മേഘോ, സാഗരോവ ഗുണാകരോ.

‘‘ധരണീരിവ ¶ സീലേന, ഹിമവാവ സമാധിനാ;

ആകാസോ വിയ പഞ്ഞായ, അസങ്ഗോ അനിലോ യഥാ.

‘‘തദാഹം ബാരാണസിയം, ഉപപന്നോ മഹാകുലേ;

പഹൂതധനധഞ്ഞസ്മിം, നാനാരതനസഞ്ചയേ.

‘‘മഹതാ പരിവാരേന, നിസിന്നം ലോകനായകം;

ഉപേച്ച ധമ്മമസ്സോസിം, അമതംവ മനോഹരം.

‘‘ദ്വത്തിംസലക്ഖണധരോ, സനക്ഖത്തോവ ചന്ദിമാ;

അനുബ്യഞ്ജനസമ്പന്നോ, സാലരാജാവ ഫുല്ലിതോ.

‘‘രംസിജാലപരിക്ഖിത്തോ, ദിത്തോവ കനകാചലോ;

ബ്യാമപ്പഭാപരിവുതോ, സതരംസീ ദിവാകരോ.

‘‘സോണ്ണാനനോ ജിനവരോ, സമണീവ സിലുച്ചയോ;

കരുണാപുണ്ണഹദയോ, ഗുണേന വിയ സാഗരോ.

‘‘ലോകവിസ്സുതകിത്തി ച, സിനേരൂവ നഗുത്തമോ;

യസസാ വിത്ഥതോ വീരോ, ആകാസസദിസോ മുനി.

‘‘അസങ്ഗചിത്തോ സബ്ബത്ഥ, അനിലോ വിയ നായകോ;

പതിട്ഠാ സബ്ബഭൂതാനം, മഹീവ മുനിസത്തമോ.

‘‘അനുപലിത്തോ ലോകേന, തോയേന പദുമം യഥാ;

കുവാദഗച്ഛദഹനോ, അഗ്ഗിക്ഖന്ധോവ സോഭതി.

‘‘അഗദോ ¶ വിയ സബ്ബത്ഥ, കിലേസവിസനാസകോ;

ഗന്ധമാദനസേലോവ, ഗുണഗന്ധവിഭൂസിതോ.

‘‘ഗുണാനം ആകരോ വീരോ, രതനാനംവ സാഗരോ;

സിന്ധൂവ വനരാജീനം, കിലേസമലഹാരകോ.

‘‘വിജയീവ മഹായോധോ, മാരസേനാവമദ്ദനോ;

ചക്കവത്തീവ സോ രാജാ, ബോജ്ഝങ്ഗരതനിസ്സരോ.

‘‘മഹാഭിസക്കസങ്കാസോ, ദോസബ്യാധിതികിച്ഛകോ;

സല്ലകത്തോ യഥാ വേജ്ജോ, ദിട്ഠിഗണ്ഡവിഫാലകോ.

‘‘സോ ¶ തദാ ലോകപജ്ജോതോ, സനരാമരസക്കതോ;

പരിസാസു നരാദിച്ചോ, ധമ്മം ദേസയതേ ജിനോ.

‘‘ദാനം ദത്വാ മഹാഭോഗോ, സീലേന സുഗതൂപഗോ;

ഭാവനായ ച നിബ്ബാതി, ഇച്ചേവമനുസാസഥ.

‘‘ദേസനം തം മഹസ്സാദം, ആദിമജ്ഝന്തസോഭനം;

സുണന്തി പരിസാ സബ്ബാ, അമതംവ മഹാരസം.

‘‘സുത്വാ സുമധുരം ധമ്മം, പസന്നോ ജിനസാസനേ;

സുഗതം സരണം ഗന്ത്വാ, യാവജീവം നമസ്സഹം.

‘‘മുനിനോ ഗന്ധകുടിയാ, ഓപുഞ്ജേസിം തദാ മഹിം;

ചതുജ്ജാതേന ഗന്ധേന, മാസേ അട്ഠ ദിനേസ്വഹം.

‘‘പണിധായ സുഗന്ധത്തം, സരീരവിസ്സഗന്ധിനോ;

തദാ ജിനോ വിയാകാസി, സുഗന്ധതനുലാഭിതം.

‘‘യോ യം ഗന്ധകുടിഭൂമിം, ഗന്ധേനോപുഞ്ജതേ സകിം;

തേന കമ്മവിപാകേന, ഉപപന്നോ തഹിം തഹിം.

‘‘സുഗന്ധദേഹോ സബ്ബത്ഥ, ഭവിസ്സതി അയം നരോ;

ഗുണഗന്ധയുത്തോ ഹുത്വാ, നിബ്ബായിസ്സതിനാസവോ.

‘‘തേന കമ്മേന സുകതേന, ചേതനാപണിധീഹി ച;

ജഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, താവതിംസമഗച്ഛഹം.

‘‘പച്ഛിമേ ച ഭവേ ദാനി, ജാതോ വിപ്പകുലേ അഹം;

ഗബ്ഭം മേ വസതോ മാതാ, ദേഹേനാസി സുഗന്ധിതാ.

‘‘യദാ ച മാതുകുച്ഛിമ്ഹാ, നിക്ഖമാമി തദാ പുരീ;

സാവത്ഥി സബ്ബഗന്ധേഹി, വാസിതാ വിയ വായഥ.

‘‘പുപ്ഫവസ്സഞ്ച സുരഭി, ദിബ്ബഗന്ധം മനോരമം;

ധൂപാനി ച മഹഗ്ഘാനി, ഉപവായിംസു താവദേ.

‘‘ദേവാ ¶ ച സബ്ബഗന്ധേഹി, ധൂപപുപ്ഫേഹി തം ഘരം;

വാസയിംസു സുഗന്ധേന, യസ്മിം ജാതോ അഹം ഘരേ.

‘‘യദാ ¶ ച തരുണോ ഭദ്ദോ, പഠമേ യോബ്ബനേ ഠിതോ;

തദാ സേലം സപരിസം, വിനേത്വാ നരസാരഥി.

‘‘തേഹി സബ്ബേഹി പരിവുതോ, സാവത്ഥിപുരമാഗതോ;

തദാ ബുദ്ധാനുഭാവം തം, ദിസ്വാ പബ്ബജിതോ അഹം.

‘‘സീലം സമാധിപഞ്ഞഞ്ച, വിമുത്തിഞ്ച അനുത്തരം;

ഭാവേത്വാ ചതുരോ ധമ്മേ, പാപുണിം ആസവക്ഖയം.

‘‘യദാ പബ്ബജിതോ ചാഹം, യദാ ച അരഹാ അഹും;

നിബ്ബായിസ്സം യദാ ചാഹം, ഗന്ധവസ്സോ തദാ അഹു.

‘‘സരീരഗന്ധോ ച സദാതിസേതി മേ, മഹാരഹം ചന്ദനചമ്പകുപ്പലം;

തഥേവ ഗന്ധേ ഇതരേ ച സബ്ബസോ, പസയ്ഹ വായാമി തതോ തഹിം തഹിം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ തിത്ഥിയേസു പബ്ബജിത്വാ അത്തനോ പത്തം അത്തകിലമഥാനുയോഗം ദുക്ഖം, സാസനേ പബ്ബജിത്വാ പത്തം ഝാനാദിസുഖഞ്ച ചിന്തേത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിപച്ചവേക്ഖണമുഖേന അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോ –

‘‘അയോഗേ ¶ യുഞ്ജമത്താനം, പുരിസോ കിച്ചമിച്ഛകോ;

ചരം ചേ നാധിഗച്ഛേയ്യ, തം മേ ദുബ്ഭഗലക്ഖണം.

‘‘അബ്ബൂള്ഹം അഘഗതം വിജിതം, ഏകഞ്ചേ ഓസ്സജേയ്യ കലീവ സിയാ;

സബ്ബാനിപി ചേ ഓസ്സജേയ്യ അന്ധോവ സിയാ, സമവിസമസ്സ അദസ്സനതോ.

‘‘യഞ്ഹി കയിരാ തഞ്ഹി വദേ, യം ന കയിരാ ന തം വദേ;

അകരോന്തം ഭാസമാനം, പരിജാനന്തി പണ്ഡിതാ.

‘‘യഥാപി രുചിരം പുപ്ഫം, വണ്ണവന്തം അഗന്ധകം;

ഏവം സുഭാസിതാ വാചാ, അഫലാ ഹോതി അകുബ്ബതോ.

‘‘യഥാപി ¶ രുചിരം പുപ്ഫം, വണ്ണവന്തം സുഗന്ധകം;

ഏവം സുഭാസിതാ വാചാ, സഫലാ ഹോതി കുബ്ബതോ’’തി. –

തത്ഥ അയോഗേതി അയുഞ്ജിതബ്ബേ അസേവിതബ്ബേ അന്തദ്വയേ. ഇധ പന അത്തകിലമഥാനുയോഗവസേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. യുഞ്ജന്തി തസ്മിം അത്താനം യുഞ്ജന്തോ യോജേന്തോ തഥാ പടിപജ്ജന്തോ. കിച്ചമിച്ഛകോതി ¶ ഉഭയഹിതാവഹം കിച്ചം ഇച്ഛന്തോ, തപ്പടിപക്ഖതോ അയോഗേ ചരം ചരന്തോ ചേ ഭവേയ്യ. നാധിഗച്ഛേയ്യാതി യഥാധിപ്പേതം ഹിതസുഖം ന പാപുണേയ്യാതി ഞായോ. തസ്മാ യം അഹം തിത്ഥിയമതവഞ്ചിതോ അയോഗേ യുഞ്ജിം, തം മേ ദുബ്ഭഗലക്ഖണം അപുഞ്ഞസഭാവോ. ‘‘പുരിമകമ്മബ്യാമോഹിതോ അയോഗേ യുഞ്ജി’’ന്തി ദസ്സേതി.

അബ്ബൂള്ഹം അഘഗതം വിജിതന്തി വിബാധനസഭാവതായ അഘാ നാമ രാഗാദയോ, അഘാനി ഏവ അഘഗതം, അഘഗതാനം വിജിതം സംസാരപ്പവത്തി, തേസം വിജയോ കുസലധമ്മാഭിഭവോ. ‘‘അഘഗതം വിജിത’’ന്തി അനുനാസികലോപം അകത്വാ വുത്തം. തം അബ്ബൂള്ഹം അനുദ്ധതം യേന, തം അബ്ബൂള്ഹാഘഗതം വിജിതം കത്വാ ഏവംഭൂതോ ഹുത്വാ, കിലേസേ അസമുച്ഛിന്ദിത്വാതി അത്ഥോ. ഏകഞ്ചേ ഓസ്സജേയ്യാതി അദുതിയതായ പധാനതായ ച ഏകം അപ്പമാദം സമ്മാപയോഗമേവ വാ ഓസ്സജേയ്യ പരിച്ചജേയ്യ ചേ. കലീവ സോ പുഗ്ഗലോ കാളകണ്ണീ വിയ സിയാ. സബ്ബാനിപി ചേ ഓസ്സജേയ്യാതി സബ്ബാനിപി വിമുത്തിയാ പരിപാചകാനി സദ്ധാവീരിയസതിസമാധിപഞ്ഞിന്ദ്രിയാനി ഓസ്സജേയ്യ ചേ, അഭാവനായ ഛഡ്ഡേയ്യ ചേ, അന്ധോവ സിയാ സമവിസമസ്സ അദസ്സനതോ.

യഥാതി ഓപമ്മസമ്പടിപാദനത്ഥേ നിപാതോ. രുചിരന്തി സോഭനം. വണ്ണവന്തന്തി വണ്ണസണ്ഠാനസമ്പന്നം. അഗന്ധകന്തി ഗന്ധരഹിതം പാലിഭദ്ദകഗിരികണ്ണികജയസുമനാദിഭേദം. ഏവം സുഭാസിതാ വാചാതി സുഭാസിതാ വാചാ നാമ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം വണ്ണസണ്ഠാനസമ്പന്നപുപ്ഫസദിസം. യഥാ ഹി അഗന്ധകം പുപ്ഫം ¶ ധാരേന്തസ്സ സരീരേ ഗന്ധോ ന ഫരതി, ഏവം ഏതമ്പി യോ സക്കച്ചസവനാദീഹി ¶ ച സമാചരതി, തസ്സ സക്കച്ചം അസമാചരന്തസ്സ യം തത്ഥ കത്തബ്ബം, തം അകുബ്ബതോ സുതഗന്ധം പടിപത്തിഗന്ധഞ്ച ന ആവഹതി അഫലാ ഹോതി. തേന വുത്തം ‘‘ഏവം സുഭാസിതാ വാചാ, അഫലാ ഹോതി അകുബ്ബതോ’’തി.

സുഗന്ധകന്തി സുമനചമ്പകനീലുപ്പലപുപ്ഫാദിഭേദം. ഏവന്തി യഥാ തം പുപ്ഫം ധാരേന്തസ്സ സരീരേ ഗന്ധോ ഫരതി, ഏവം തേപിടകബുദ്ധവചനസങ്ഖാതാ സുഭാസിതാ വാചാപി യോ സക്കച്ചസവനാദീഹി തത്ഥ കത്തബ്ബം കരോതി, അസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സഫലാ ഹോതി, സുതഗന്ധപടിപത്തിഗന്ധാനം ആവഹനതോ മഹപ്ഫലാ ഹോതി മഹാനിസംസാ. തസ്മാ യഥോവാദം പടിപജ്ജേയ്യ, യഥാകാരീ തഥാവാദീ ച ഭവേയ്യാതി. സേസം വുത്തനയമേവ.

സുഭൂതത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ഗിരിമാനന്ദത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ

വസ്സതി ¶ ദേവോതിആദികാ ആയസ്മതോ ഗിരിമാനന്ദത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ ഘരാവാസം വസന്തോ അത്തനോ ഭരിയായ പുത്തേ ച കാലങ്കതേ സോകസല്ലസമപ്പിതോ അരഞ്ഞം പവിട്ഠോ സത്ഥാരാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ധമ്മം കഥേത്വാ സോകസല്ലേ അബ്ബൂള്ഹേ പസന്നമാനസോ സുഗന്ധപുപ്ഫേഹി പൂജേത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ സിരസി അഞ്ജലിം കത്വാ അഭിത്ഥവി.

സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ ബിമ്ബിസാരരഞ്ഞോ പുരോഹിതസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ഗിരിമാനന്ദോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു രാജഗഹഗമനേ ബുദ്ധാനുഭാവം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ സമണധമ്മം കരോന്തോ കതിപയം ദിവസം ഗാമകാവാസേ വസിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിതും രാജഗഹം അഗമാസി. ബിമ്ബിസാരമഹാരാജാ തസ്സ ആഗമനം സുത്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ഇധേവ, ഭന്തേ, വസഥ, അഹം ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹാമീ’’തി സമ്പവാരേത്വാ ഗതോ ¶ ബഹുകിച്ചതായ ന സരി. ‘‘ഥേരോ അബ്ഭോകാസേ വസതീ’’തി ദേവതാ ഥേരസ്സ തേമനഭയേന വസ്സം വാരേസും. രാജാ അവസ്സനകാരണം സല്ലക്ഖേത്വാ ഥേരസ്സ കുടികം കാരാപേസി. ഥേരോ കുടികായം വസന്തോ സേനാസനസപ്പായലാഭേന സമാധാനം ¶ ലഭിത്വാ വീരിയസമതം യോജേത്വാ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൧.൪൦.൪൧൯-൪൪൮) –

‘‘ഭരിയാ മേ കാലങ്കതാ, പുത്തോ സിവഥികം ഗതോ;

മാതാ പിതാ മതാ ഭാതാ, ഏകചിതമ്ഹി ഡയ്ഹരേ.

‘‘തേന സോകേന സന്തത്തോ, കിസോ പണ്ഡു അഹോസഹം;

ചിത്തക്ഖേപോ ച മേ ആസി, തേന സോകേന അട്ടിതോ.

‘‘സോകസല്ലപരേതോഹം, വനന്തമുപസങ്കമിം;

പവത്തഫലം ഭുഞ്ജിത്വാ, രുക്ഖമൂലേ വസാമഹം.

‘‘സുമേധോ നാമ സമ്ബുദ്ധോ, ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ജിനോ;

മമുദ്ധരിതുകാമോ സോ, ആഗഞ്ഛി മമ സന്തികം.

‘‘പദസദ്ദം ¶ സുണിത്വാന, സുമേധസ്സ മഹേസിനോ;

പഗ്ഗഹേത്വാനഹം സീസം, ഉല്ലോകേസിം മഹാമുനിം.

‘‘ഉപാഗതേ മഹാവീരേ, പീതി മേ ഉദപജ്ജഥ;

തദാസിമേകഗ്ഗമനോ, ദിസ്വാ തം ലോകനായകം.

‘‘സതിം പടിലഭിത്വാന, പണ്ണമുട്ഠിമദാസഹം;

നിസീദി ഭഗവാ തത്ഥ, അനുകമ്പായ ചക്ഖുമാ.

‘‘നിസജ്ജ തത്ഥ ഭഗവാ, സുമേധോ ലോകനായകോ;

ധമ്മം മേ കഥയീ ബുദ്ധോ, സോകസല്ലവിനോദനം.

‘‘അനവ്ഹിതാ തതോ ആഗും, അനനുഞ്ഞാതാ ഇതോ ഗതാ;

യഥാഗതാ തഥാ ഗതാ, തത്ഥ കാ പരിദേവനാ.

‘‘യഥാപി പഥികാ സത്താ, വസ്സമാനായ വുട്ഠിയാ;

സഭണ്ഡാ ഉപഗച്ഛന്തി, വസ്സസ്സാപതനായ തേ.

‘‘വസ്സേ ¶ ച തേ ഓരമിതേ, സമ്പയന്തി യദിച്ഛകം;

ഏവം മാതാ പിതാ തുയ്ഹം, തത്ഥ കാ പരിദേവനാ.

‘‘ആഗന്തുകാ പാഹുനകാ, ചലിതേരിതകമ്പിതാ;

ഏവം മാതാ പിതാ തുയ്ഹം, തത്ഥ കാ പരിദേവനാ.

‘‘യഥാപി ഉരഗോ ജിണ്ണം, ഹിത്വാ ഗച്ഛതി സം തചം;

ഏവം മാതാ പിതാ തുയ്ഹം, സം തനും ഇധ ഹീയരേ.

‘‘ബുദ്ധസ്സ ഗിരമഞ്ഞായ, സോകസല്ലം വിവജ്ജയിം;

പാമോജ്ജം ജനയിത്വാന, ബുദ്ധസേട്ഠം അവന്ദഹം.

‘‘വന്ദിത്വാന മഹാനാഗം, പൂജയിം ഗിരിമഞ്ജരിം;

ദിബ്ബഗന്ധം സമ്പവന്തം, സുമേധം ലോകനായകം.

‘‘പൂജയിത്വാന സമ്ബുദ്ധം, സിരേ കത്വാന അഞ്ജലിം;

അനുസ്സരം ഗുണഗ്ഗാനി, സന്ഥവിം ലോകനായകം.

‘‘നിത്തിണ്ണോസി മഹാവീര, സബ്ബഞ്ഞു ലോകനായക;

സബ്ബേ സത്തേ ഉദ്ധരസി, ഞാണേന ത്വം മഹാമുനേ.

‘‘വിമതിം ദ്വേള്ഹകം വാപി, സഞ്ഛിന്ദസി മഹാമുനേ;

പടിപാദേസി മേ മഗ്ഗം, തവ ഞാണേന ചക്ഖുമ.

‘‘അരഹാ വസിപത്താ ച, ഛളഭിഞ്ഞാ മഹിദ്ധികാ;

അന്തലിക്ഖചരാ ധീരാ, പരിവാരേന്തി താവദേ.

‘‘പടിപന്നാ ച സേഖാ ച, ഫലട്ഠാ സന്തി സാവകാ;

സുരോദയേവ പദുമാ, പുപ്ഫന്തി തവ സാവകാ.

‘‘മഹാസമുദ്ദോവക്ഖോഭോ ¶ , അതുലോപി ദുരുത്തരോ;

ഏവം ഞാണേന സമ്പന്നോ, അപ്പമേയ്യോസി ചക്ഖുമ.

‘‘വന്ദിത്വാഹം ലോകജിനം, ചക്ഖുമന്തം മഹായസം;

പുഥുദിസാ നമസ്സന്തോ, പടികുടികോ ആഗഞ്ഛഹം.

‘‘ദേവലോകാ ചവിത്വാന, സമ്പജാനോ പതിസ്സതോ;

ഓക്കമിം മാതുയാ കുച്ഛിം, സന്ധാവന്തോ ഭവാഭവേ.

‘‘അഗാരാ ¶ അഭിനിക്ഖമ്മ, പബ്ബജിം അനഗാരിയം;

ആതാപീ നിപകോ ഝായീ, പടിസല്ലാനഗോചരോ.

‘‘പധാനം പദഹിത്വാന, തോസയിത്വാ മഹാമുനിം;

ചന്ദോവബ്ഭഘനാ മുത്തോ, വിചരാമി അഹം സദാ.

‘‘വിവേകമനുയുത്തോമ്ഹി, ഉപസന്തോ നിരൂപധി;

സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, വിഹരാമി അനാസവോ.

‘‘തിംസകപ്പസഹസ്സമ്ഹി, യം ബുദ്ധമഭിപൂജയിം;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അഥ ഥേരസ്സ അരഹത്തപ്പത്തിയാ ഹട്ഠതുട്ഠേ വിയ ദേവേ വസ്സന്തേ ഉപരി തം വസ്സനേ നിയോജനമുഖേന അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോ –

‘‘വസ്സതി ദേവോ യഥാസുഗീതം, ഛന്നാ മേ കുടികാ സുഖാ നിവാതാ;

തസ്സം വിഹരാമി വൂപസന്തോ, അഥ ചേ പത്ഥയസീ പവസ്സ ദേവ.

‘‘വസ്സതി ദേവോ യഥാസുഗീതം, ഛന്നാ മേ കുടികാ സുഖാ നിവാതാ;

തസ്സം വിഹരാമി സന്തചിത്തോ, അഥ ചേ പത്ഥയസീ പവസ്സ ദേവ.

‘‘വസ്സതി ദേവോ…പേ… തസ്സം വിഹരാമി വീതരാഗോ…പേ….

‘‘വസ്സതി ദേവോ…പേ… തസ്സം വിഹരാമി വീതദോസോ…പേ….

‘‘വസ്സതി ദേവോ…പേ… തസ്സം വിഹരാമി വീതമോഹോ;

അഥ ചേ പത്ഥയസീ പവസ്സ ദേവാ’’തി. – ഇമാ പഞ്ച ഗാഥാ അഭാസി;

തത്ഥ ¶ യഥാസുഗീതന്തി സുഗീതാനുരൂപം, സുന്ദരസ്സ അത്തനോ മേഘഗീതസ്സ അനുരൂപമേവാതി അത്ഥോ. വലാഹകോ ഹി യഥാ അഗജ്ജന്തോ കേവലം വസ്സന്തോ ന സോഭതി, ഏവം സതപടലസഹസ്സപടലേന ഉട്ഠഹിത്വാ ഥനയന്തോ ഗജ്ജന്തോ വിജ്ജുല്ലതാ നിച്ഛാരേന്തോപി അവസ്സന്തോ ന സോഭതി, തഥാഭൂതോ പന ഹുത്വാ വസ്സന്തോ സോഭതീതി വുത്തം ‘‘വസ്സതി ദേവോ യഥാസുഗീത’’ന്തി. തേനാഹ – ‘‘അഭിത്ഥനയ, പജ്ജുന്ന’’ ¶ , (ചരിയാ. ൩.൮൯; ജാ. ൧.൧.൭൫) ‘‘ഗജ്ജിതാ ചേവ വസ്സിതാ ചാ’’തി (അ. നി. ൪.൧൦൧; പു. പ. ൧൫൭) ച. തസ്സം വിഹരാമീതി തസ്സം കുടികായം അരിയവിഹാരഗബ്ഭേന ഇരിയാപഥവിഹാരേന വിഹരാമി. വൂപസന്തചിത്തോതി അഗ്ഗഫലസമാധിനാ സമ്മദേവ ഉപസന്തമാനസോ.

ഏവം ഥേരസ്സ അനേകവാരം കതം ഉയ്യോജനം സിരസാ സമ്പടിച്ഛന്തോ വലാഹകദേവപുത്തോ നിന്നഞ്ച ഥലഞ്ച പൂരേന്തോ മഹാവസ്സം വസ്സാപേസി.

ഗിരിമാനന്ദത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

യം പത്ഥയാനോതിആദികാ ആയസ്മതോ സുമനത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇതോ പഞ്ചനവുതേ കപ്പേ ബുദ്ധസുഞ്ഞേ ലോകേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകം പച്ചേകബുദ്ധം ബ്യാധിതം ദിസ്വാ ഹരീതകം അദാസി ¶ . സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കോസലരട്ഠേ ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ സുമനോതി ലദ്ധനാമോ സുഖേന വഡ്ഢി. തസ്സ പന മാതുലോ പബ്ബജിത്വാ അരഹാ ഹുത്വാ അരഞ്ഞേ വിഹരന്തോ സുമനേ വയപ്പത്തേ തം പബ്ബാജേത്വാ ചരിതാനുകൂലം കമ്മട്ഠാനം അദാസി. സോ തത്ഥ യോഗകമ്മം കരോന്തോ ചത്താരി ഝാനാനി പഞ്ച ച അഭിഞ്ഞായോ നിബ്ബത്തേസി. അഥസ്സ ഥേരോ വിപസ്സനാവിധിം ആചിക്ഖി. സോ ച നചിരേനേവ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൪൪.൬൦-൭൧) –

‘‘ഹരീതകം ആമലകം, അമ്ബജമ്ബുവിഭീതകം;

കോലം ഭല്ലാതകം ബില്ലം, സയമേവ ഹരാമഹം.

‘‘ദിസ്വാന ¶ പബ്ഭാരഗതം, ഝായിം ഝാനരതം മുനിം;

ആബാധേന ആപീളേന്തം, അദുതീയം മഹാമുനിം.

‘‘ഹരീതകം ഗഹേത്വാന, സയമ്ഭുസ്സ അദാസഹം;

ഖാദമത്തമ്ഹി ഭേസജ്ജേ, ബ്യാധി പസ്സമ്ഭി താവദേ.

‘‘പഹീനദരഥോ ബുദ്ധോ, അനുമോദമകാസി മേ;

ഭേസജ്ജദാനേനിമിനാ, ബ്യാധിവൂപസമേന ച.

‘‘ദേവഭൂതോ ¶ മനുസ്സോ വാ, ജാതോ വാ അഞ്ഞജാതിയാ;

സബ്ബത്ഥ സുഖിതോ ഹോതു, മാ ച തേ ബ്യാധിമാഗമാ.

‘‘ഇദം വത്വാന സമ്ബുദ്ധോ, സയമ്ഭൂ അപരാജിതോ;

നഭം അബ്ഭുഗ്ഗമീ ധീരോ, ഹംസരാജാവ അമ്ബരേ.

‘‘യതോ ഹരീതകം ദിന്നം, സയമ്ഭുസ്സ മഹേസിനോ;

ഇമം ജാതിം ഉപാദായ, ബ്യാധി മേ നുപപജ്ജഥ.

‘‘അയം പച്ഛിമകോ മയ്ഹം, ചരിമോ വത്തതേ ഭവോ;

തിസ്സോ വിജ്ജാ സച്ഛികതാ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസനം.

‘‘ചതുന്നവുതിതോ കപ്പേ, ഭേസജ്ജമദദിം തദാ;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഭേസജ്ജസ്സ ഇദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തേ പന പതിട്ഠിതോ ഏകദിവസം മാതുലത്ഥേരസ്സ ഉപട്ഠാനം അഗമാസി. തം ഥേരോ അധിഗമം പുച്ഛി, തം ബ്യാകരോന്തോ –

‘‘യം പത്ഥയാനോ ധമ്മേസു, ഉപജ്ഝായോ അനുഗ്ഗഹി;

അമതം അഭികങ്ഖന്തം, കതം കത്തബ്ബകം മയാ.

‘‘അനുപ്പത്തോ സച്ഛികതോ, സയം ധമ്മോ അനീതിഹോ;

വിസുദ്ധഞാണോ നിക്കങ്ഖോ, ബ്യാകരോമി തവന്തികേ.

‘‘പുബ്ബേനിവാസം ജാനാമി, ദിബ്ബചക്ഖു വിസോധിതം;

സദത്ഥോ മേ അനുപ്പത്തോ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസനം.

‘‘അപ്പമത്തസ്സ ¶ മേ സിക്ഖാ, സുസ്സുതാ തവ സാസനേ;

സബ്ബേ മേ ആസവാ ഖീണാ, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ.

‘‘അനുസാസി മം അരിയവതാ, അനുകമ്പി അനുഗ്ഗഹി;

അമോഘോ തുയ്ഹമോവാദോ, അന്തേവാസിമ്ഹി സിക്ഖിതോ’’തി. –

ഇമാഹി പഞ്ചഹി ഗാഥാഹി സീഹനാദം നദന്തോ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.

തത്ഥ യം പത്ഥയാനോ ധമ്മേസു, ഉപജ്ഝായോ അനുഗ്ഗഹി. അമതം അഭികങ്ഖന്തന്തി സമഥവിപസ്സനാദീസു അനവജ്ജധമ്മേസു യം ധമ്മം മയ്ഹം പത്ഥയന്തോ ആകങ്ഖന്തോ ഉപജ്ഝായോ അമതം നിബ്ബാനം അഭികങ്ഖന്തം മം ഓവാദദാനവസേന അനുഗ്ഗണ്ഹി. കതം കത്തബ്ബകം മയാതി തസ്സ അധിഗമത്ഥം കത്തബ്ബം പരിഞ്ഞാദിസോളസവിധം കിച്ചം കതം നിട്ഠാപിതം മയാ.

തതോ ¶ ഏവ അനുപ്പത്തോ അധിഗതോ ചതുബ്ബിധോപി മഗ്ഗധമ്മോ സച്ഛികതോ. സയം ധമ്മോ അനീതിഹോതി സയം അത്തനായേവ നിബ്ബാനധമ്മോ ഫലധമ്മോ ച അനീതിഹോ അസന്ദിദ്ധോ അത്തപച്ചക്ഖോ കതോ, ‘‘ഇതിഹ, ഇതി കിരാ’’തി പവത്തിയാ ഇതിഹസങ്ഖാതം സംസയം സമുച്ഛിന്ദന്തോയേവ അരിയമഗ്ഗോ പവത്തതി. തേനാഹ ‘‘വിസുദ്ധഞാണോ നിക്കങ്ഖോ’’തിആദി. തത്ഥ വിസുദ്ധഞാണോതി സബ്ബസംകിലേസവിസുദ്ധിയാ വിസുദ്ധഞാണോ. തവന്തികേതി തവ സമീപേ.

സദത്ഥോതി അരഹത്തം. സിക്ഖാതി ¶ അധിസീലസിക്ഖാദയോ. സുസ്സുതാതി പരിയത്തിബാഹുസച്ചസ്സ പടിവേധബാഹുസച്ചസ്സ ച പാരിപൂരിവസേന സുട്ഠു സുതാ. തവ സാസനേതി തവ ഓവാദേ അനുസിട്ഠിയം ഠിതസ്സ.

അരിയവതാതി സുവിസുദ്ധസീലാദിവതസമാദാനേന. അന്തേവാസിമ്ഹി സിക്ഖിതോതി തുയ്ഹം സമീപേ ചിണ്ണബ്രഹ്മചരിയവാസതായ അന്തേവാസീ സിക്ഖിതവാ സിക്ഖിതഅധിസീലാദിസിക്ഖോ അമ്ഹീതി.

സുമനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സാധൂ ¶ ഹീതിആദികാ ആയസ്മതോ വഡ്ഢത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഭാരുകച്ഛനഗരേ ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വഡ്ഢോതി ലദ്ധനാമോ അനുപുബ്ബേന വഡ്ഢതി. അഥസ്സ മാതാ സംസാരേ സഞ്ജാതസംവേഗാ പുത്തം ഞാതീനം നിയ്യാദേത്വാ ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തീ അരഹത്തം പാപുണിത്വാ അപരേന സമയേന പുത്തമ്പി വിഞ്ഞുതം പത്തം വേളുദന്തത്ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബാജേസി. സോ പബ്ബജിതോ ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ ബഹുസ്സുതോ ധമ്മകഥികോ ഹുത്വാ ഗന്ഥധുരം വഹന്തോ ഏകദിവസം ‘‘ഏകകോ സന്തരുത്തരോവ മാതരം പസ്സിസ്സാമീ’’തി ഭിക്ഖുനുപസ്സയം അഗമാസി. തം ദിസ്വാ മാതാ ‘‘കസ്മാ ത്വം ഏകകോ സന്തരുത്തരോവ ഇധാഗതോ’’തി ചോദേസി. സോ മാതരാ ചോദിയമാനോ ‘‘അയുത്തം മയാ കത’’ന്തി ഉപ്പന്നസംവേഗോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ദിവാട്ഠാനേ നിസിന്നോ വിപസ്സിത്വാ അരഹത്തം പത്വാ മാതു ഓവാദസമ്പത്തിപകാസനമുഖേന അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോ –

‘‘സാധൂ ¶ ഹി കിര മേ മാതാ, പതോദം ഉപദംസയി;

യസ്സാഹം വചനം സുത്വാ, അനുസിട്ഠോ ജനേത്തിയാ;

ആരദ്ധവീരിയോ പഹിതത്തോ, പത്തോ സമ്ബോധിമുത്തമം.

‘‘അരഹാ ദക്ഖിണേയ്യോമ്ഹി, തേവിജ്ജോ അമതദ്ദസോ;

ജേത്വാ നമുചിനോ സേനം, വിഹരാമി അനാസവോ.

‘‘അജ്ഝത്തഞ്ച ബഹിദ്ധാ ച, യേ മേ വിജ്ജിംസു ആസവാ;

സബ്ബേ അസേസാ ഉച്ഛിന്നാ, ന ച ഉപ്പജ്ജരേ പുന.

‘‘വിസാരദാ ഖോ ഭഗിനീ, ഏവമത്ഥം അഭാസയി;

അപിഹാ നൂന മയിപി, വനഥോ തേ ന വിജ്ജതി.

‘‘പരിയന്തകതം ദുക്ഖം, അന്തിമോയം സമുസ്സയോ;

ജാതിമരണസംസാരോ, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി. – ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി;

തത്ഥ ¶ ¶ സാധൂ ഹി കിര മേ മാതാ, പതോദം ഉപദംസയീതി സാധു വത മാതാ മയ്ഹം ഓവാദസങ്ഖാതം പതോദം ദസ്സേതി, തേന മേ വീരിയം ഉത്തേജേന്തീ ഉത്തമങ്ഗേ പഞ്ഞാസീസേ വിജ്ഝി. യസ്സാതി യസ്സാ മേ മാതുയാ. സമ്ബോധിന്തി അരഹത്തം. അയഞ്ഹേത്ഥ യോജനാ – ജനേത്തിയാ മേ അനുസിട്ഠോ യസ്സാ അനുസാസനീഭൂതം വചനം സുത്വാ അഹം ആരദ്ധവീരിയോ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ ഉത്തമം അഗ്ഗഫലം സമ്ബോധിം അരഹത്തം പത്തോ.

തതോ ഏവ ആരകത്താ കിലേസേഹി അരഹാ പുഞ്ഞക്ഖേത്തതായ ദക്ഖിണേയ്യോ ദക്ഖിണാരഹോ അമ്ഹി. പുബ്ബേനിവാസഞാണാദിവിജ്ജാത്തയസ്സ അധിഗതത്താ തേവിജ്ജോ നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികതത്താ അമതദ്ദസോ നമുചിനോ മാരസ്സ സേനം കിലേസവാഹിനിം ബോധിപക്ഖിയസേനായ ജിനിത്വാ തസ്സ ജിതത്തായേവ അനാസവോ സുഖം വിഹരാമീതി.

ഇദാനി ‘‘അനാസവോ’’തി വുത്തമത്ഥം പാകടതരം കാതും ‘‘അജ്ഝത്തഞ്ചാ’’ തി ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – അജ്ഝത്തം അജ്ഝത്തവത്ഥുകാ ച ബഹിദ്ധാ ബഹിദ്ധവത്ഥുകാ ച ആസവാ യേ മയ്ഹം അരിയമഗ്ഗാധിഗമതോ പുബ്ബേ വിജ്ജിംസു ഉപലബ്ഭിംസു, തേ സബ്ബേ അനവസേസാ ഉച്ഛിന്നാ അരിയമഗ്ഗേന സമുച്ഛിന്നാ പഹീനാ പുന ദാനി കദാചിപി ന ച ഉപ്പജ്ജേയ്യും ന ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തിയേവാതി.

ഇദാനി മാതു വചനം അങ്കുസം കത്വാ അത്തനാ അരഹത്തസ്സ അധിഗതത്താ മാതരം ഥോമേന്തോ ‘‘വിസാരദാ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ വിസാരദാ ഖോതി ഏകംസേന വിഗതസാരജ്ജാ. ഏവം മാതു അത്തനോ ¶ ച അരഹത്താധിഗമേന സത്ഥു ഓരസപുത്തഭാവം ഉല്ലപേന്തോ മാതരം ‘‘ഭഗിനീ’’തി ആഹ. ഏതമത്ഥം അഭാസയീതി ഏതം മമ ഓവാദഭൂതം അത്ഥം അഭണി. ഏവം പന മം ഓവദന്തീ ന കേവലം വിസാരദാ ഏവ, അഥ ഖോ അപിഹാ നൂന മയിപി തവ പുത്തകേപി അപിഹാ അസന്ഥവാ മഞ്ഞേ, കിം വാ ഏതേന പരികപ്പനേന? വനഥോ തേ ന വിജ്ജതി അവിജ്ജാദികോ വനഥോ തവ സന്താനേ നത്ഥേവ, യാ മം ഭവക്ഖയേ നിയോജേസീതി അധിപ്പായോ.

ഇദാനി ‘‘തയാ നിയോജിതാകാരേനേവ മയാ പടിപന്ന’’ന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘പരിയന്തകത’’ന്തി ഓസാനഗാഥമാഹ, തസ്സത്ഥോ സുവിഞ്ഞേയ്യോവ.

വഡ്ഢത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അത്ഥായ ¶ വത മേതിആദികാ ആയസ്മതോ നദീകസ്സപത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ¶ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ അത്തനാ രോപിതസ്സ അമ്ബരുക്ഖസ്സ പഠമുപ്പന്നം മനോസിലാവണ്ണം ഏകം അമ്ബഫലം അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ മഗധരട്ഠേ ബ്രാഹ്മണകുലേ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ഭാതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ. വയപ്പത്തോ നിസ്സരണജ്ഝാസയതായ ഘരാവാസം അനിച്ഛന്തോ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ തീഹി താപസസതേഹി സദ്ധിം നേരഞ്ജരായ നദിയാ തീരേ അസ്സമം മാപേത്വാ വിഹരതി. നദീതീരേ വസനതോ ഹിസ്സ കസ്സപഗോത്തതായ ച നദീകസ്സപോതി സമഞ്ഞാ അഹോസി. തസ്സ ഭഗവാ സപരിസസ്സ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേന ഉപസമ്പദം അദാസി. തം സബ്ബം ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൬-൩൯) ആഗതമേവ. സോ ഭഗവതോ ആദിത്തപരിയായദേസനായ (മഹാവ. ൫൪; സം. നി. ൪.൨൮) അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൪൪.൮൧-൮൭) –

‘‘പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സ, ലോകജേട്ഠസ്സ താദിനോ;

പിണ്ഡായ വിചരന്തസ്സ, ധാരതോ ഉത്തമം യസം.

‘‘അഗ്ഗഫലം ¶ ഗഹേത്വാന, വിപ്പസന്നേന ചേതസാ;

ദക്ഖിണേയ്യസ്സ വീരസ്സ, അദാസിം സത്ഥുനോ അഹം.

‘‘തേന കമ്മേന ദ്വിപദിന്ദ, ലോകജേട്ഠ നരാസഭ;

പത്തോമ്ഹി അചലം ഠാനം, ഹിത്വാ ജയപരാജയം.

‘‘സതസഹസ്സിതോ കപ്പേ, യം ദാനമദദിം തദാ;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, അഗ്ഗദാനസ്സിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തേ പന പതിട്ഠിതോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ ദിട്ഠിസമുഗ്ഘാതകിത്തനമുഖേന അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോ –

‘‘അത്ഥായ ¶ വത മേ ബുദ്ധോ, നദിം നേരഞ്ജരം അഗാ;

യസ്സാഹം ധമ്മം സുത്വാന, മിച്ഛാദിട്ഠിം വിവജ്ജയിം.

‘‘യജിം ഉച്ചാവചേ യഞ്ഞേ, അഗ്ഗിഹുത്തം ജുഹിം അഹം;

ഏസാ സുദ്ധീതി മഞ്ഞന്തോ, അന്ധഭൂതോ പുഥുജ്ജനോ.

‘‘ദിട്ഠിഗഹനപക്ഖന്ദോ, പരാമാസേന മോഹിതോ;

അസുദ്ധിം മഞ്ഞിസം സുദ്ധിം, അന്ധഭൂതോ അവിദ്ദസു.

‘‘മിച്ഛാദിട്ഠി പഹീനാ മേ, ഭവാ സബ്ബേ വിദാലിതാ;

ജുഹാമി ദക്ഖിണേയ്യഗ്ഗിം, നമസ്സാമി തഥാഗതം.

‘‘മോഹാ സബ്ബേ പഹീനാ മേ, ഭവതണ്ഹാ പദാലിതാ;

വിക്ഖീണോ ജാതിസംസാരോ, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി. –

തത്ഥ അത്ഥായ വത മേതി മയ്ഹം അത്ഥായ വത ഹിതായ വത. ബുദ്ധോതി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോ. നദിം നേരഞ്ജരം അഗാതി നേരഞ്ജരാസങ്ഖാതം നദിം അഗഞ്ഛി, തസ്സാ നദിയാ തീരേ ച മമ ഭാതു ഉരുവേലകസ്സപസ്സ അസ്സമം ഉപഗതോതി അധിപ്പായോ.

ഇദാനി യഥാവുത്തമത്ഥം വിവരിതും ‘‘യസ്സാഹ’’ന്തിആദി വുത്തം. യസ്സാതി യസ്സ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ. ധമ്മം സുത്വാനാതി ചതുസച്ചപടിസംയുത്തം ധമ്മം സുത്വാ, സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപലഭിത്വാ. മിച്ഛാദിട്ഠിം വിവജ്ജയിന്തി ¶ ‘‘യഞ്ഞാദീഹി സുദ്ധി ഹോതീ’’തിആദിനയപ്പവത്തം വിപരീതദസ്സനം പജഹിം.

മിച്ഛാദിട്ഠിം ¶ വിവജ്ജയിന്തി വുത്തമേവത്ഥം വിത്ഥാരേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘യജി’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ യജിം ഉച്ചാവചേ യഞ്ഞേതി പാകടയഞ്ഞേ സോമയാഗവാജപേയ്യാദികേ നാനാവിധേ യഞ്ഞേ യജിം. അഗ്ഗിഹുത്തം ജുഹിം അഹന്തി തേസം യഞ്ഞാനം യജനവസേന ആഹുതിം പഗ്ഗണ്ഹന്തോ അഗ്ഗിം പരിചരിം. ഏസാ സുദ്ധീതി മഞ്ഞന്തോതി ഏസാ യഞ്ഞകിരിയാ അഗ്ഗിപാരിചരിയാ സുദ്ധിഹേതുഭാവതോ സുദ്ധി ‘‘ഏവം മേ സംസാരസുദ്ധി ഹോതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ. അന്ധഭൂതോ പുഥുജ്ജനോതി പഞ്ഞാചക്ഖുവേകല്ലേന അവിജ്ജന്ധതായ അന്ധഭൂതോ പുഥുജ്ജനോ ഹുത്വാ വനഗഹനപബ്ബതഗഹനാദീനി വിയ ദുരതിക്കമനട്ഠേന ദിട്ഠിയേവ ഗഹനം ദിട്ഠിഗഹനം ¶ , തം പക്ഖന്ദോ അനുപവിട്ഠോതി ദിട്ഠിഗഹനപക്ഖന്ദോ. പരാമാസേനാതി ധമ്മസഭാവം അതിക്കമിത്വാ ‘‘ഇദമേവ സച്ച’’ന്തി പരാമസനതോ പരാമാസസങ്ഖാതേന മിച്ഛാഭിനിവേസേന. മോഹിതോതി മൂള്ഹഭാവം പാപിതോ. അസുദ്ധിം മഞ്ഞിസം സുദ്ധിന്തി അസുദ്ധിം മഗ്ഗം ‘‘സുദ്ധിം മഗ്ഗ’’ന്തി മഞ്ഞിസം മഞ്ഞിം. തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘അന്ധഭൂതോ അവിദ്ദസൂ’’തി. യസ്മാ അവിജ്ജായ അന്ധഭൂതോ, തതോ ഏവ ധമ്മാധമ്മം യുത്തായുത്തഞ്ച അവിദ്വാ, തസ്മാ തഥാ മഞ്ഞിന്തി അത്ഥോ.

മിച്ഛാദിട്ഠി പഹീനാ മേതി ഏവംഭൂതസ്സ പന സത്ഥു സമ്മുഖാ ചതുസച്ചഗബ്ഭം ധമ്മകഥം സുത്വാ യോനിസോ പടിപജ്ജന്തസ്സ അരിയമഗ്ഗസമ്മാദിട്ഠിയാ സബ്ബാപി മിച്ഛാദിട്ഠി സമുച്ഛേദപ്പഹാനവസേന മയ്ഹം പഹീനാ. ഭവാതി കാമഭവാദയോ സബ്ബേപി ഭവാ അരിയമഗ്ഗസത്ഥേന വിദാലിതാ വിദ്ധംസിതാ. ജുഹാമി ദക്ഖിണേയ്യഗ്ഗിന്തി ആഹവനീയാദികേ അഗ്ഗീ ഛഡ്ഡേത്വാ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യതായ സബ്ബസ്സ ച പാപസ്സ ദഹനതോ ദക്ഖിണേയ്യഗ്ഗിം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ജുഹാമി പരിചരാമി. തയിദം മയ്ഹം ദക്ഖിണേയ്യഗ്ഗിപരിചരണം ദധിനവനീതമഥിതസപ്പിആദിനിരപേക്ഖം സത്ഥു നമസ്സനമേവാതി ആഹ ‘‘നമസ്സാമി തഥാഗത’’ന്തി. അഥ വാ ജുഹാമി ദക്ഖിണേയ്യഗ്ഗിന്തി ദായകാനം ദക്ഖിണായ മഹപ്ഫലഭാവകരണേന പാപസ്സ ച ദഹനേന ദക്ഖിണേയ്യഗ്ഗിഭൂതം അത്താനം ജുഹാമി പരിചരാമി തഥാ കത്വാ പരിചരാമി, തഥാ കത്വാ പരിഹരാമി. പുബ്ബേ അഗ്ഗിദേവം നമസ്സാമി, ഇദാനി പന നമസ്സാമി തഥാഗതന്തി.

മോഹാ സബ്ബേ പഹീനാ മേതി ദുക്ഖേ അഞ്ഞാണാദിഭേദാ സബ്ബേ മോഹാ മയ്ഹം പഹീനാ സമുച്ഛിന്നാ, തതോ ഏവ ‘‘ഭവതണ്ഹാ പദാലിതാ. വിക്ഖീണോ ജാതിസംസാരോ, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി തീസു പദേസു മേ-സദ്ദോ ആനേത്വാ യോജേതബ്ബോ.

നദീകസ്സപത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പാതോ ¶ ¶ മജ്ഝന്ഹികന്തിആദികാ ആയസ്മതോ ഗയാകസ്സപത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനന്തോ ഇതോ ഏകതിംസേ കപ്പേ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ നിസ്സരണജ്ഝാസയതായ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞായതനേ ¶ അസ്സമം കാരേത്വാ വനമൂലഫലാഹാരോ വസതി. തേന ച സമയേന ഭഗവാ ഏകോ അദുതിയോ തസ്സ അസ്സമസമീപേന ഗച്ഛതി. സോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം ഠിതോ വേലം ഓലോകേത്വാ മനോഹരാനി കോലഫലാനി സത്ഥു ഉപനേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ നിസ്സരണജ്ഝാസയതായ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ദ്വീഹി താപസസതേഹി സദ്ധിം ഗയായം വിഹരതി. ഗയായം വസനതോ ഹിസ്സ കസ്സപഗോത്തതായ ച ഗയാകസ്സപോതി സമഞ്ഞാ അഹോസി. സോ ഭഗവതാ സദ്ധിം പരിസായ ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദം ദത്വാ ആദിത്തപരിയായദേസനായ (മഹാവ. ൫൪) ഓവദിയമാനോ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൪൫.൮-൧൪) –

‘‘അജിനേന നിവത്ഥോഹം, വാകചീരധരോ തദാ;

ഖാരിയാ പൂരയിത്വാനം, കോലംഹാസിം മമസ്സമം.

‘‘തമ്ഹി കാലേ സിഖീ ബുദ്ധോ, ഏകോ അദുതിയോ അഹു;

മമസ്സമം ഉപഗച്ഛി, ജാനന്തോ സബ്ബകാലികം.

‘‘സകം ചിത്തം പസാദേത്വാ, വന്ദിത്വാന ച സുബ്ബതം;

ഉഭോ ഹത്ഥേഹി പഗ്ഗയ്ഹ, കോലം ബുദ്ധസ്സദാസഹം.

‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ, യം ഫലമദദിം തദാ;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, കോലദാനസ്സിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തേ പന പതിട്ഠിതോ അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാപപവാഹനകിത്തനമുഖേന അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോ –

‘‘പാതോ മജ്ഝന്ഹികം സായം, തിക്ഖത്തും ദിവസസ്സഹം;

ഓതരിം ഉദകം സോഹം, ഗയായ ഗയഫഗ്ഗുയാ.

‘‘യം ¶ മയാ പകതം പാപം, പുബ്ബേ അഞ്ഞാസു ജാതിസു;

തം ദാനീധ പവാഹേമി, ഏവംദിട്ഠി പുരേ അഹും.

‘‘സുത്വാ ¶ സുഭാസിതം വാചം, ധമ്മത്ഥസഹിതം പദം;

തഥം യാഥാവകം അത്ഥം, യോനിസോ പച്ചവേക്ഖിസം.

‘‘നിന്ഹാതസബ്ബപാപോമ്ഹി, നിമ്മലോ പയതോ സുചി;

സുദ്ധോ സുദ്ധസ്സ ദായാദോ, പുത്തോ ബുദ്ധസ്സ ഓരസോ.

‘‘ഓഗയ്ഹട്ഠങ്ഗികം സോതം, സബ്ബപാപം പവാഹയിം;

തിസ്സോ വിജ്ജാ അജ്ഝഗമിം, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി. –

തത്ഥ പഠമഗാഥായ താവ അയം സങ്ഖേപത്ഥോ – പാതോ സൂരിയുഗ്ഗമനവേലായം, മജ്ഝന്ഹികം ¶ മജ്ഝന്ഹവേലായം, സായം സായന്ഹവേലായന്തി ദിവസസ്സ തിക്ഖത്തും തയോ വാരേ അഹം ഉദകം ഓതരിം ഓഗാഹിം. ഓതരന്തോ ച സോഹം ന യത്ഥ കത്ഥചി യദാ വാ തദാ വാ ഓതരിം, അഥ ഖോ ഗയായ മഹാജനസ്സ ‘‘പാപപവാഹന’’ന്തി അഭിസമ്മതേ ഗയാതിത്ഥേ, ഗയഫഗ്ഗുയാ ഗയാഫഗ്ഗുനാമകേ ഫഗ്ഗുനീമാസസ്സ ഉത്തരഫഗ്ഗുനീനക്ഖത്തേ അനുസംവച്ഛരം ഉദകോരോഹനമനുയുത്തോ അഹോസിന്തി.

ഇദാനി തദാ യേനാധിപ്പായേന ഉദകോരോഹനമനുയുത്തം, തം ദസ്സേതും ‘‘യം മയാ’’തി ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – ‘‘യം മയാ പുബ്ബേ ഇതോ അഞ്ഞാസു ജാതീസു പാപകമ്മം ഉപചിതം. തം ഇദാനി ഇധ ഗയാതിത്ഥേ ഇമിസ്സാ ച ഗയാഫഗ്ഗുയാ ഇമിനാ ഉദകോരോഹനേന പവാഹേമി അപനേമി വിക്ഖാലേമീ’’തി. പുരേ സത്ഥു സാസനുപഗമനതോ പുബ്ബേ ഏവംദിട്ഠി ഏവരൂപവിപരീതദസ്സനോ അഹും അഹോസിം.

ധമ്മത്ഥസഹിതം പദന്തി വിഭത്തിഅലോപേന നിദ്ദേസോ. ധമ്മേന ച അത്ഥേന ച സഹിതകോട്ഠാസം, ആദിതോ മജ്ഝതോ പരിയോസാനതോ ച ധമ്മൂപസംഹിതം അത്ഥൂപസംഹിതം സുട്ഠു ഏകന്തേന നിയ്യാനികം കത്വാ ഭാസിതം വാചം സമ്മാസമ്ബുദ്ധവചനം സുത്വാ തേന പകാസിതം പരമത്ഥഭാവേന തച്ഛഭാവതോ തഥം യഥാരഹം പവത്തിനിവത്തിഉപായഭാവേ ബ്യഭിചാരാഭാവതോ യാഥാവകം ദുക്ഖാദിഅത്ഥം യോനിസോ ഉപായേന പരിഞ്ഞേയ്യാദിഭാവേന പച്ചവേക്ഖിസം ‘‘ദുക്ഖം പരിഞ്ഞേയ്യം, സമുദയോ പഹാതബ്ബോ, നിരോധോ സച്ഛികാതബ്ബോ ¶ , മഗ്ഗോ ഭാവേതബ്ബോ’’തി പതിഅവേക്ഖിം, ഞാണചക്ഖുനാ പസ്സിം പടിവിജ്ഝിന്തി അത്ഥോ.

നിന്ഹാതസബ്ബപാപോമ്ഹീതി ഏവം പടിവിദ്ധസച്ചത്താ ഏവ അരിയമഗ്ഗജലേന വിക്ഖാലിതസബ്ബപാപോ അമ്ഹി. തതോ ഏവ രാഗമലാദീനം അഭാവേന നിമ്മലത്താ നിമ്മലോ. തതോ ഏവ ¶ പരിസുദ്ധകായസമാചാരതായ പരിസുദ്ധവചീസമാചാരതായ പരിസുദ്ധമനോസമാചാരതായ പയതോ സുചി സുദ്ധോ. സവാസനസബ്ബകിലേസമലവിസുദ്ധിയാ സുദ്ധസ്സ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ലോകുത്തരധമ്മദായസ്സ ആദിയനതോ ദായാദോ. തസ്സേവ ദേസനാഞാണസമുട്ഠാനഉരോവായാമജനിതാഭിജാതിതായ ഓരസോ പുത്തോ അമ്ഹീതി യോജനാ.

പുനപി അത്തനോ പരമത്ഥതോ ന്ഹാതകഭാവമേവ വിഭാവേതും ‘‘ഓഗയ്ഹാ’’തി ഓസാനഗാഥമാഹ. തത്ഥ ഓഗയ്ഹാതി ഓഗാഹേത്വാ അനുപവിസിത്വാ. അട്ഠങ്ഗികം സോതന്തി സമ്മാദിട്ഠിആദീഹി അട്ഠങ്ഗസമോധാനഭൂതം മഗ്ഗസോതം. സബ്ബപാപം പവാഹയിന്തി അനവസേസം പാപമലം പക്ഖാലേസിം, അരിയമഗ്ഗജലപവാഹനേന പരമത്ഥന്ഹാതകോ അഹോസിം. തതോ ഏവ തിസ്സോ വിജ്ജാ അജ്ഝഗമിം, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസനന്തി വുത്തത്ഥമേവ.

ഗയാകസ്സപത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വാതരോഗാഭിനീതോതിആദികാ ¶ ആയസ്മതോ വക്കലിത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു സന്തികം ഗച്ഛന്തേഹി ഉപാസകേഹി സദ്ധിം വിഹാരം ഗന്ത്വാ പരിസപരിയന്തേ ഠിതോ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും സദ്ധാധിമുത്താനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ സയമ്പി തം ഠാനം പത്ഥേന്തോ സത്താഹം മഹാദാനം ദത്വാ പണിധാനം അകാസി. സത്ഥാ തസ്സ അനന്തരായതം ദിസ്വാ ബ്യാകരി.

സോപി ¶ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അമ്ഹാകം സത്ഥു കാലേ സാവത്ഥിയം ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തി, വക്കലീതിസ്സ നാമം അകംസു. സോ വുദ്ധിപ്പത്തോ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ബ്രാഹ്മണസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം ഗതോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ രൂപകായസ്സ സമ്പത്തിദസ്സനേന അതിത്തോ സത്ഥാരാ സദ്ധിംയേവ വിചരതി. ‘‘അഗാരമജ്ഝേ വസന്തോ നിച്ചകാലം സത്ഥാരം ദട്ഠും ന ലഭിസ്സാമീ’’തി സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ഠപേത്വാ ഭോജനവേലം സരീരകിച്ചകാലഞ്ച സേസകാലേ യത്ഥ ഠിതേന സക്കാ ദസബലം പസ്സിതും, തത്ഥ ഠിതോ അഞ്ഞം കിച്ചം പഹായ ഭഗവന്തം ഓലോകേന്തോവ വിഹരതി. സത്ഥാ തസ്സ ഞാണപരിപാകം ആഗമേന്തോ ബഹുകാലം തസ്മിം രൂപദസ്സനേനേവ വിചരന്തേ കിഞ്ചി അവത്വാ പുനേകദിവസം ¶ ‘‘കിം തേ, വക്കലി, ഇമിനാ പൂതികായേന ദിട്ഠേന? യോ ഖോ, വക്കലി, ധമ്മം പസ്സതി, സോ മം പസ്സതി. യോ മം പസ്സതി, സോ ധമ്മം പസ്സതി. ധമ്മഞ്ഹി, വക്കലി, പസ്സന്തോ മം പസ്സതി, മം പസ്സന്തോ ധമ്മം പസ്സതീ’’തി (സം. നി. ൩.൮൭) ആഹ.

സത്ഥരി ഏവം വദന്തേപി ഥേരോ സത്ഥു ദസ്സനം പഹായ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും ന സക്കോതി. തതോ സത്ഥാ ‘‘നായം ഭിക്ഖു സംവേഗം അലഭിത്വാ ബുജ്ഝിസ്സതീ’’തി വസ്സൂപനായികദിവസേ ‘‘അപേഹി, വക്കലീ’’തി ഥേരം പണാമേസി. സോ സത്ഥാരാ പണാമിതോ സമ്മുഖേ ഠാതും അസക്കോന്തോ ‘‘കിം മയ്ഹം ജീവിതേന, യോഹം സത്ഥാരം ദട്ഠും ന ലഭാമീ’’തി ഗിജ്ഝകൂടപബ്ബതേ പപാതട്ഠാനം അഭിരുഹി. സത്ഥാ തസ്സ തം പവത്തിം ഞത്വാ ‘‘അയം ഭിക്ഖു മമ സന്തികാ അസ്സാസം അലഭന്തോ മഗ്ഗഫലാനം ഉപനിസ്സയം നാസേയ്യാ’’തി അത്താനം ദസ്സേതും ഓഭാസം വിസ്സജ്ജേന്തോ –

‘‘പാമോജ്ജബഹുലോ ഭിക്ഖു, പസന്നോ ബുദ്ധസാസനേ;

അധിഗച്ഛേ പദം സന്തം, സങ്ഖാരൂപസമം സുഖ’’ന്തി. (ധ. പ. ൩൮൧) –

ഗാഥം വത്വാ ‘‘ഏഹി, വക്കലീ’’തി ഹത്ഥം പസാരേസി. ഥേരോ ‘‘ദസബലോ മേ ദിട്ഠോ, ‘ഏഹീ’തി അവ്ഹാനമ്പി ലദ്ധ’’ന്തി ബലവപീതിസോമനസ്സം ഉപ്പാദേത്വാ ¶ ‘‘കുതോ ആഗച്ഛാമീ’’തി അത്തനോ ഗമനഭാവം അജാനിത്വാ സത്ഥു സമ്മുഖേ ആകാസേ പക്ഖന്ദന്തോ പഠമപാദേന പബ്ബതേ ഠിതോയേവ സത്ഥാരാ വുത്തഗാഥം ¶ ആവജ്ജേന്തോ ആകാസേയേവ പീതിം വിക്ഖമ്ഭേത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണീതി അങ്ഗുത്തരട്ഠകഥായം (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൦൮) ധമ്മപദവണ്ണനായഞ്ച (ധ. പ. അട്ഠ. ൨.൩൮൧) ആഗതം.

ഇധ പന ഏവം വദന്തി – ‘‘കിം തേ, വക്കലീ’’തിആദിനാ സത്ഥാരാ ഓവദിതോ ഗിജ്ഝകൂടേ വിഹരന്തോ വിപസ്സനം പട്ഠപേസി, തസ്സ സദ്ധായ ബലവഭാവതോ ഏവ വിപസ്സനാ വീഥിം ന ഓതരതി, ഭഗവാ തം ഞത്വാ കമ്മട്ഠാനം സോധേത്വാ അദാസി. പുന വിപസ്സനം മത്ഥകം പാപേതും നാസക്ഖിയേവ, അഥസ്സ ആഹാരവേകല്ലേന വാതാബാധോ ഉപ്പജ്ജി, തം വാതാബാധേന പീളിയമാനം ഞത്വാ ഭഗവാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ പുച്ഛന്തോ –

‘‘വാതരോഗാഭിനീതോ ത്വം, വിഹരം കാനനേ വനേ;

പവിദ്ധഗോചരേ ലൂഖേ, കഥം ഭിക്ഖു കരിസ്സസീ’’തി. –

‘‘പീതിസുഖേന ¶ വിപുലേന, ഫരമാനോ സമുസ്സയം;

ലൂഖമ്പി അഭിസമ്ഭോന്തോ, വിഹരിസ്സാമി കാനനേ.

‘‘ഭാവേന്തോ സതിപട്ഠാനേ, ഇന്ദ്രിയാനി ബലാനി ച;

ബോജ്ഝങ്ഗാനി ച ഭാവേന്തോ, വിഹരിസ്സാമി കാനനേ.

‘‘ആരദ്ധവീരിയേ പഹിതത്തേ, നിച്ചം ദള്ഹപരക്കമേ;

സമഗ്ഗേ സഹിതേ ദിസ്വാ, വിഹരിസ്സാമി കാനനേ.

‘‘അനുസ്സരന്തോ സമ്ബുദ്ധം, അഗ്ഗം ദന്തം സമാഹിതം;

അതന്ദിതോ രത്തിന്ദിവം, വിഹരിസ്സാമി കാനനേ’’തി. –

തത്ഥ വാതരോഗാഭിനീതോതി വാതാബാധേന അസേരിഭാവം ഉപനീതോ, വാതബ്യാധിനാ അഭിഭൂതോ. ത്വന്തി ഥേരം ആലപതി. വിഹരന്തി തേന ഇരിയാപഥവിഹാരേന വിഹരന്തോ. കാനനേ വനേതി കാനനഭൂതേ വനേ, മഹാഅരഞ്ഞേതി അത്ഥോ. പവിദ്ധഗോചരേതി വിസ്സട്ഠഗോചരേ ദുല്ലഭപച്ചയേ. വാതരോഗസ്സ സപ്പായാനം സപ്പിആദിഭേസജ്ജാനം അഭാവേന ഫരുസഭൂമിഭാഗതായ ച ലൂഖേ ലൂഖട്ഠാനേ. കഥം ഭിക്ഖു കരിസ്സസീതി ഭിക്ഖു ത്വം കഥം വിഹരിസ്സസീതി ഭഗവാ പുച്ഛി.

തം ¶ സുത്വാ ഥേരോ നിരാമിസപീതിസോമനസ്സാദിനാ അത്തനോ സുഖവിഹാരം പകാസേന്തോ ‘‘പീതിസുഖേനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പീതിസുഖേനാതി ഉബ്ബേഗലക്ഖണായ ഫരണലക്ഖണായ ച ¶ പീതിയാ തംസമ്പയുത്തസുഖേന ച. തേനാഹ ‘‘വിപുലേനാ’’തി ഉളാരേനാതി അത്ഥോ. ഫരമാനോ സമുസ്സയന്തി യഥാവുത്തപീതിസുഖസമുട്ഠിതേഹി പണീതേഹി രൂപേഹി സകലം കായം ഫരാപേന്തോ നിരന്തരം ഫുടം കരോന്തോ. ലൂഖമ്പി അഭിസമ്ഭോന്തോതി അരഞ്ഞാവാസജനിതം സല്ലേഖവുത്തിഹേതുകം ദുസ്സഹമ്പി പച്ചയലൂഖം അഭിഭവന്തോ അധിവാസേന്തോ. വിഹരിസ്സാമി കാനനേതി ഝാനസുഖേന വിപസ്സനാസുഖേന ച അരഞ്ഞായതനേ വിഹരിസ്സാമീതി അത്ഥോ. തേനാഹ – ‘‘സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേസി’’ന്തി (പാരാ. ൧൧).

‘‘യതോ യതോ സമ്മസതി, ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം;

ലഭതീ പീതിപാമോജ്ജം, അമതം തം വിജാനത’’ന്തി ച. (ധ. പ. ൩൭൪);

ഭാവേന്തോ സതിപട്ഠാനേതി മഗ്ഗപരിയാപന്നേ കായാനുപസ്സനാദികേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ ഉപ്പാദേന്തോ വഡ്ഢേന്തോ ച. ഇന്ദ്രിയാനീതി മഗ്ഗപരിയാപന്നാനി ഏവ സദ്ധാദീനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി. ബലാനീതി തഥാ സദ്ധാദീനി ¶ പഞ്ച ബലാനി. ബോജ്ഝങ്ഗാനീതി തഥാ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദീനി സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാനി. ച-സദ്ദേന സമ്മപ്പധാനഇദ്ധിപാദമഗ്ഗങ്ഗാനി സങ്ഗണ്ഹാതി. തദവിനാഭാവതോ ഹി തഗ്ഗഹണേനേവ തേസം ഗഹണം ഹോതി. വിഹരിസ്സാമീതി യഥാവുത്തേ ബോധിപക്ഖിയധമ്മേ ഭാവേന്തോ മഗ്ഗസുഖേന തദധിഗമസിദ്ധേന ഫലസുഖേന നിബ്ബാനസുഖേന ച വിഹരിസ്സാമി.

ആരദ്ധവീരിയേതി ചതുബ്ബിധസമ്മപ്പധാനവസേന പഗ്ഗഹിതവീരിയേ. പഹിതത്തേതി നിബ്ബാനം പതിപേസിതചിത്തേ. നിച്ചം ദള്ഹപരക്കമേതി സബ്ബകാലം അസിഥിലവീരിയേ. അവിവാദവസേന കായസാമഗ്ഗിദാനവസേന ച സമഗ്ഗേ. ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞേന സഹിതേ സബ്രഹ്മചാരീ ദിസ്വാ. ഏതേന കല്യാണമിത്തസമ്പത്തിം ദസ്സേതി.

അനുസ്സരന്തോ സമ്ബുദ്ധന്തി സമ്മാ സാമം സബ്ബധമ്മാനം ബുദ്ധത്താ സമ്മാസമ്ബുദ്ധം സബ്ബസത്തുത്തമതായ, അഗ്ഗം ഉത്തമേന ദമഥേന ദന്തം, അനുത്തരസമാധിനാ സമാഹിതം അതന്ദിതോ അനലസോ ഹുത്വാ, രത്തിന്ദിവം സബ്ബകാലം ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹ’’ന്തിആദിനാ അനുസ്സരന്തോ വിഹരിസ്സാമി. ഏതേന ബുദ്ധാനുസ്സതിഭാവനായ ¶ യുത്താകാരദസ്സനേന സബ്ബത്ഥ കമ്മട്ഠാനാനുയോഗമാഹ, പുരിമേന പാരിഹാരിയകമ്മട്ഠാനാനുയോഗം.

ഏവം പന വത്വാ ഥേരോ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൫൪.൨൮-൬൫) –

‘‘ഇതോ സതസഹസ്സമ്ഹി, കപ്പേ ഉപ്പജ്ജി നായകോ;

അനോമനാമോ അമിതോ, നാമേന പദുമുത്തരോ.

‘‘പദുമാകാരവദനോ, പദുമാമലസുച്ഛവീ;

ലോകേനാനുപലിത്തോവ, തോയേന പദുമം യഥാ.

‘‘വീരോ പദുമപത്തക്ഖോ, കന്തോ ച പദുമം യഥാ;

പദുമുത്തരഗന്ധോവ, തസ്മാ സോ പദുമുത്തരോ.

‘‘ലോകജേട്ഠോ ച നിമ്മാനോ, അന്ധാനം നയനൂപമോ;

സന്തവേസോ ഗുണനിധി, കരുണാമതിസാഗരോ.

‘‘സ കദാചി മഹാവീരോ, ബ്രഹ്മാസുരസുരച്ചിതോ;

സദേവമനുജാകിണ്ണേ, ജനമജ്ഝേ ജിനുത്തമോ.

‘‘വദനേന സുഗന്ധേന, മധുരേന രുതേന ച;

രഞ്ജയം പരിസം സബ്ബം, സന്ഥവീ സാവകം സകം.

‘‘സദ്ധാധിമുത്തോ സുമതി, മമ ദസ്സനലാലസോ;

നത്ഥി ഏതാദിസോ അഞ്ഞോ, യഥായം ഭിക്ഖു വക്കലി.

‘‘തദാഹം ¶ ഹംസവതിയം, നഗരേ ബ്രാഹ്മണത്രജോ;

ഹുത്വാ സുത്വാ ച തം വാക്യം, തം ഠാനമഭിരോചയിം.

‘‘സസാവകം തം വിമലം, നിമന്തേത്വാ തഥാഗതം;

സത്താഹം ഭോജയിത്വാന, ദുസ്സേഹച്ഛാദയിം തദാ.

‘‘നിപച്ച സിരസാ തസ്സ, അനന്തഗുണസാഗരേ;

നിമുഗ്ഗോ പീതിസമ്പുണ്ണോ, ഇദം വചനമബ്രവിം.

‘‘യോ സോ തയാ സന്ഥവിതോ, ഇതോ സത്തമകേ മുനി;

ഭിക്ഖു സദ്ധാവതം അഗ്ഗോ, താദിസോ ഹോമഹം മുനേ.

‘‘ഏവം ¶ വുത്തേ മഹാവീരോ, അനാവരണദസ്സനോ;

ഇമം വാക്യം ഉദീരേസി, പരിസായ മഹാമുനി.

‘‘പസ്സഥേതം മാണവകം, പീതമട്ഠനിവാസനം;

ഹേമയഞ്ഞോപചിതങ്ഗം, ജനനേത്തമനോഹരം.

‘‘ഏസോ അനാഗതദ്ധാനേ, ഗോതമസ്സ മഹേസിനോ;

അഗ്ഗോ സദ്ധാധിമുത്താനം, സാവകോയം ഭവിസ്സതി.

‘‘ദേവഭൂതോ മനുസ്സോ വാ, സബ്ബസന്താപവജ്ജിതോ;

സബ്ബഭോഗപരിബ്യൂള്ഹോ, സുഖിതോ സംസരിസ്സതി.

‘‘സതസഹസ്സിതോ കപ്പേ, ഓക്കാകകുലസമ്ഭവോ;

ഗോതമോ നാമ ഗോത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.

‘‘തസ്സ ധമ്മേസു ദായാദോ, ഓരസോ ധമ്മനിമ്മിതോ;

വക്കലി നാമ നാമേന, ഹേസ്സതി സത്ഥു സാവകോ.

‘‘തേന കമ്മവിസേസേന, ചേതനാപണിധീഹി ച;

ജഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, താവതിംസമഗച്ഛഹം.

‘‘സബ്ബത്ഥ സുഖിതോ ഹുത്വാ, സംസരന്തോ ഭവാഭവേ;

സാവത്ഥിയം പുരേ ജാതോ, കുലേ അഞ്ഞതരേ അഹം.

‘‘നോനീതസുഖുമാലം മം, ജാതപല്ലവകോമലം;

മന്ദം ഉത്താനസയനം, പിസാചഭയതജ്ജിതാ.

‘‘പാദമൂലേ മഹേസിസ്സ, സായേസും ദീനമാനസാ;

ഇമം ദദാമ തേ നാഥ, സരണം ഹോഹി നായക.

‘‘തദാ പടിഗ്ഗഹി സോ മം, ഭീതാനം സരണോ മുനി;

ജാലിനാ ചക്കങ്കിതേന, മുദുകോമലപാണിനാ.

‘‘തദാ പഭുതി തേനാഹം, അരക്ഖേയ്യേന രക്ഖിതോ;

സബ്ബവേരവിനിമുത്തോ, സുഖേന പരിവുദ്ധിതോ.

‘‘സുഗതേന ¶ വിനാ ഭൂതോ, ഉക്കണ്ഠാമി മുഹുത്തകം;

ജാതിയാ സത്തവസ്സോഹം, പബ്ബജിം അനഗാരിയം.

‘‘സബ്ബപാരമിസമ്ഭൂതം ¶ , നീലക്ഖിനയനം വരം;

രൂപം സബ്ബസുഭാകിണ്ണം, അതിത്തോ വിഹരാമഹം.

‘‘ബുദ്ധരൂപരതിം ഞത്വാ, തദാ ഓവദി മം ജിനോ;

അലം വക്കലി കിം രൂപേ, രമസേ ബാലനന്ദിതേ.

‘‘യോ ഹി പസ്സതി സദ്ധമ്മം, സോ മം പസ്സതി പണ്ഡിതോ;

അപസ്സമാനോ സദ്ധമ്മം, മം പസ്സമ്പി ന പസ്സതി.

‘‘അനന്താദീനവോ കായോ, വിസരുക്ഖസമൂപമോ;

ആവാസോ സബ്ബരോഗാനം, പുഞ്ജോ ദുക്ഖസ്സ കേവലോ.

‘‘നിബ്ബിന്ദിയ തതോ രൂപേ, ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം;

പസ്സ ഉപക്കിലേസാനം, സുഖേനന്തം ഗമിസ്സസി.

‘‘ഏവം തേനാനുസിട്ഠോഹം, നായകേന ഹിതേസിനാ;

ഗിജ്ഝകൂടം സമാരുയ്ഹ, ഝായാമി ഗിരികന്ദരേ.

‘‘ഠിതോ പബ്ബതപാദമ്ഹി, അസ്സാസയി മഹാമുനി;

വക്കലീതി ജിനോ വാചം, തം സുത്വാ മുദിതോ അഹം.

‘‘പക്ഖന്ദിം സേലപബ്ഭാരേ, അനേകസതപോരിസേ;

തദാ ബുദ്ധാനുഭാവേന, സുഖേനേവ മഹിം ഗതോ.

‘‘പുനോപി ധമ്മം ദേസേതി, ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം;

തമഹം ധമ്മമഞ്ഞായ, അരഹത്തമപാപുണിം.

‘‘സുമഹാപരിസമജ്ഝേ, തദാ മം ചരണന്തഗോ;

അഗ്ഗം സദ്ധാധിമുത്താനം, പഞ്ഞപേസി മഹാമതി.

‘‘സതസഹസ്സിതോ കപ്പേ, യം കമ്മമകരിം തദാ;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം ¶ പന പത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോപി ഥേരോ ഇമാ ഏവ ഗാഥാ അഭാസി. അഥ നം സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘമജ്ഝേ നിസിന്നോ സദ്ധാധിമുത്താനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസീതി.

വക്കലിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഓലഗ്ഗേസ്സാമീതിആദികാ ¶ ¶ ആയസ്മതോ വിജിതസേനത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരാവാസം പഹായ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞേ വിഹരന്തോ ആകാസേന ഗച്ഛന്തം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ പസന്നാകാരം ദസ്സേന്തോ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ അട്ഠാസി. സത്ഥാ തസ്സ അജ്ഝാസയം ഞത്വാ ആകാസതോ ഓതരി. സോ ഭഗവതോ മനോഹരാനി മധുരാനി ഫലാനി ഉപനേസി, പടിഗ്ഗഹേസി ഭഗവാ അനുകമ്പം ഉപാദായ. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കോസലരട്ഠേ ഹത്ഥാചരിയകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിജിതസേനോതി ലദ്ധനാമോ വിഞ്ഞുതം പാപുണി. തസ്സ മാതുലാ സേനോ ച ഉപസേനോ ചാതി ദ്വേ ഹത്ഥാചരിയാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധാ പബ്ബജിത്വാ വാസധുരം പൂരേന്താ അരഹത്തം പാപുണിംസു. വിജിതസേനോപി ഹത്ഥിസിപ്പേ നിപ്ഫത്തിം ഗതോ നിസ്സരണജ്ഝാസയതായ ഘരാവാസേ അലഗ്ഗമാനസോ സത്ഥു യമകപാടിഹാരിയം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ മാതുലത്ഥേരാനം സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ തേസം ഓവാദാനുസാസനിയാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ വിപസ്സനാവീഥിം ലങ്ഘിത്വാ ബഹിദ്ധാ നാനാരമ്മണേ വിധാവന്തം അത്തനോ ചിത്തം ഓവദന്തോ –

‘‘ഓലഗ്ഗേസ്സാമി തേ ചിത്ത, ആണിദ്വാരേവ ഹത്ഥിനം;

ന തം പാപേ നിയോജേസ്സം, കാമജാലം സരീരജം.

‘‘ത്വം ഓലഗ്ഗോ ന ഗച്ഛസി, ദ്വാരവിവരം ഗജോവ അലഭന്തോ;

ന ച ചിത്തകലി പുനപ്പുനം, പസക്ക പാപരതോ ചരിസ്സസി.

‘‘യഥാ കുഞ്ജരം അദന്തം, നവഗ്ഗഹമങ്കുസഗ്ഗഹോ;

ബലവാ ആവത്തേതി അകാമം, ഏവം ആവത്തയിസ്സം തം.

‘‘യഥാ വരഹയദമകുസലോ, സാരഥിപവരോ ദമേതി ആജഞ്ഞം;

ഏവം ദമയിസ്സം തം, പതിട്ഠിതോ പഞ്ചസു ബലേസു.

‘‘സതിയാ ¶ ¶ തം നിബന്ധിസ്സം, പയുത്തോ തേ ദമേസ്സാമി;

വീരിയധുരനിഗ്ഗഹിതോ, ന യിതോ ദൂരം ഗമിസ്സസേ ചിത്താ’’തി. –

തത്ഥ ഓലഗ്ഗേസ്സാമീതി സംവരിസ്സാമി നിവാരേസ്സാമി. തേതി തം. ഉപയോഗത്ഥേ ഹി ഇദം സാമിവചനം ¶ . തേ ഗമനന്തി വാ വചനസേസോ. ഹത്ഥിനന്തി ച ഹത്ഥിന്തി അത്ഥോ. ചിത്താതി അത്തനോ ചിത്തം ആലപതി. യഥാ തം വാരേതുകാമോ, തം ദസ്സേന്തോ ‘‘ആണിദ്വാരേവ ഹത്ഥിന’’ന്തി ആഹ. ആണിദ്വാരം നാമ പാകാരബദ്ധസ്സ നഗരസ്സ ഖുദ്ദകദ്വാരം, യം ഘടികാഛിദ്ദേ ആണിമ്ഹി പക്ഖിത്തേ യന്തേന വിനാ അബ്ഭന്തരേ ഠിതേഹിപി വിവരിതും ന സക്കാ. യേന മനുസ്സഗവസ്സമഹിംസാദയോ ന നിഗ്ഗന്തും സക്കാ. നഗരതോ ബഹി നിഗ്ഗന്തുകാമമ്പി ഹത്ഥിം യതോ പലോഭേത്വാ ഹത്ഥാചരിയോ ഗമനം നിവാരേസി. അഥ വാ ആണിദ്വാരം നാമ പലിഘദ്വാരം. തത്ഥ ഹി തിരിയം പലിഘം ഠപേത്വാ രുക്ഖസൂചിസങ്ഖാതം ആണിം പലിഘസീസേ ആവുണന്തി. പാപേതി രൂപാദീസു ഉപ്പജ്ജനകഅഭിജ്ഝാദിപാപധമ്മേ തം ന നിയോജേസ്സം ന നിയോജിസ്സാമി. കാമജാലാതി കാമസ്സ ജാലഭൂതം. യഥാ ഹി മച്ഛബന്ധമിഗലുദ്ദാനം ജാലം നാമ മച്ഛാദീനം തേസം യഥാകാമകാരസാധനം, ഏവം അയോനിസോമനസികാരാനുപാതിതം ചിത്തം മാരസ്സ കാമകാരസാധനം. തേന ഹി സോ സത്തേ അനത്ഥേസു പാതേതി. സരീരജാതി സരീരേസു ഉപ്പജ്ജനക. പഞ്ചവോകാരഭവേ ഹി ചിത്തം രൂപപടിബദ്ധവുത്തിതായ ‘‘സരീരജ’’ന്തി വുച്ചതി.

ത്വം ഓലഗ്ഗോ ന ഗച്ഛസീതി ത്വം, ചിത്തകലി, മയാ സതിപഞ്ഞാപതോദഅങ്കുസേഹി വാരിതോ ന ദാനി യഥാരുചിം ഗമിസ്സസി, അയോനിസോമനസികാരവസേന യഥാകാമം വത്തിതും ന ലഭിസ്സസി. യഥാ കിം? ദ്വാരവിവരം ഗജോവ അലഭന്തോ നഗരതോ ഗജനിരോധതോ വാ നിഗ്ഗമനായ ദ്വാരവിവരകം അലഭമാനോ ഹത്ഥീ വിയ. ചിത്തകലീതി ചിത്തകാളകണ്ണി. പുനപ്പുനന്തി അപരാപരം. പസക്കാതി സരണസമ്പസ്സാസവസേന. പാപരതോതി പാപകമ്മനിരതോ പുബ്ബേ വിയ ഇദാനി ന ചരിസ്സസി തഥാ ചരിതും ന ദസ്സാമീതി അത്ഥോ.

അദന്തന്തി ¶ അദമിതം ഹത്ഥിസിക്ഖം അസിക്ഖിതം. നവഗ്ഗഹന്തി അചിരഗഹിതം. അങ്കുസഗ്ഗഹോതി ഹത്ഥാചരിയോ. ബലവാതി കായബലേന ഞാണബലേന ച ബലവാ. ആവത്തേതി അകാമന്തി അനിച്ഛന്തമേവ നിസേധനതോ നിവത്തേതി. ഏവം ആവത്തയിസ്സന്തി യഥാ യഥാവുത്തം ഹത്ഥിം ഹത്ഥാചരിയോ, ഏവം തം ചിത്തം ചിത്തകലിം ദുച്ചരിതനിസേധനതോ നിവത്തയിസ്സാമി.

വരഹയദമകുസലോതി ¶ ഉത്തമാനം അസ്സദമ്മാനം ദമനേ കുസലോ. തതോ ഏവ സാരഥിപവരോ അസ്സദമ്മസാരഥീസു വിസിട്ഠോ ദമേതി ആജഞ്ഞം ആജാനീയം അസ്സദമ്മം ദേസകാലാനുരൂപം സണ്ഹഫരുസേഹി ദമേതി വിനേതി നിബ്ബിസേവനം കരോതി. പതിട്ഠിതോ പഞ്ചസു ബലേസൂതി സദ്ധാദീസു പഞ്ചസു ബലേസു പതിട്ഠിതോ ഹുത്വാ അസ്സദ്ധിയാദിനിസേധനതോ തം ദമയിസ്സം ദമേസ്സാമീതി അത്ഥോ.

സതിയാ ¶ തം നിബന്ധിസ്സന്തി ഗോചരജ്ഝത്തതോ ബഹി ഗന്തും അദേന്തോ സതിയോത്തേന കമ്മട്ഠാനഥമ്ഭേ, ചിത്തകലി, തം നിബന്ധിസ്സാമി നിയമേസ്സാമി. പയുത്തോ തേ ദമേസ്സാമീതി തത്ഥ നിബന്ധന്തോ ഏവ യുത്തപ്പയുത്തോ ഹുത്വാ തേ ദമേസ്സാമി, സംകിലേസമലതോ തം വിസോധേസ്സാമി. വീരിയധുരനിഗ്ഗഹിതോതി യഥാവുത്തോ ഛേകേന സുസാരഥിനാ യുഗേ യോജിതോ യുഗനിഗ്ഗഹിതോ യുഗന്തരഗതോ തം നാതിക്കമതി, ഏവം ത്വമ്പി ചിത്ത, മമ വീരിയധുരേ നിഗ്ഗഹിതോ സക്കച്ചകാരിതായ സാതച്ചകാരിതായ അഞ്ഞഥാ വത്തിതും അലഭന്തോ ഇതോ ഗോചരജ്ഝത്തതോ ദൂരം ബഹി ന ഗമിസ്സസി. ഭാവനാനുയുത്തസ്സ ഹി കമ്മട്ഠാനതോ അഞ്ഞം ആസന്നമ്പി ലക്ഖണതോ ദൂരമേവാതി ഏവം ഥേരോ ഇമാഹി ഗാഥാഹി അത്തനോ ചിത്തം നിഗ്ഗണ്ഹന്തോവ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൪൫.൨൨-൩൦) –

‘‘സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധം, ദ്വത്തിംസവരലക്ഖണം;

വിപിനഗ്ഗേന ഗച്ഛന്തം, സാലരാജംവ ഫുല്ലിതം.

‘‘തിണത്ഥരം പഞ്ഞാപേത്വാ, ബുദ്ധസേട്ഠം അയാചഹം;

അനുകമ്പതു മം ബുദ്ധോ, ഭിക്ഖം ഇച്ഛാമി ദാതവേ.

‘‘അനുകമ്പകോ ¶ കാരുണികോ, അത്ഥദസ്സീ മഹായസോ;

മമ സങ്കപ്പമഞ്ഞായ, ഓരൂഹി മമ അസ്സമേ.

‘‘ഓരോഹിത്വാന സമ്ബുദ്ധോ, നിസീദി പണ്ണസന്ഥരേ;

ഭല്ലാതകം ഗഹേത്വാന, ബുദ്ധസേട്ഠസ്സദാസഹം.

‘‘മമ നിജ്ഝായമാനസ്സ, പരിഭുഞ്ജി തദാ ജിനോ;

തത്ഥ ചിത്തം പസാദേത്വാ, അഭിവന്ദിം തദാ ജിനം.

‘‘അട്ഠാരസേ കപ്പസതേ, യം ഫലമദദിം തദാ;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോപി ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.

വിജിതസേനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഉപാരമ്ഭചിത്തോതിആദികാ ആയസ്മതോ യസദത്തത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനി. തഥാ ഹേസ പദുമുത്തരസ്സ ¶ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ബ്രാഹ്മണാനം വിജ്ജാസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം ഗതോ കാമേ പഹായ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞേ വിഹരന്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ അഭിത്ഥവി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ മല്ലരട്ഠേ മല്ലരാജകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ യസദത്തോതി ലദ്ധനാമോ, വയപ്പത്തോ തക്കസിലം ഗന്ത്വാ സബ്ബസിപ്പാനി സിക്ഖിത്വാ സഭിയേന പരിബ്ബാജകേന സദ്ധിംയേവ ചാരികം ചരമാനോ, അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിയം ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ സഭിയേന പുട്ഠപഞ്ഹേസു ¶ വിസ്സജ്ജിയമാനേസു സയം ഓതാരാപേക്ഖോ സുണന്തോ നിസീദി ‘‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ വാദേ ദോസം ദസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ ഭഗവാ ചിത്താചാരം ഞത്വാ സഭിയസുത്തദേസനാവസാനേ (സു. നി. സഭിയസുത്ത) ഓവാദം ദേന്തോ –

‘‘ഉപാരമ്ഭചിത്തോ ¶ ദുമ്മേധോ, സുണാതി ജിനസാസനം;

ആരകാ ഹോതി സദ്ധമ്മാ, നഭസോ പഥവീ യഥാ.

‘‘ഉപാരമ്ഭചിത്തോ ദുമ്മേധോ, സുണാതി ജിനസാസനം;

പരിഹായതി സദ്ധമ്മാ, കാളപക്ഖേവ ചന്ദിമാ.

‘‘ഉപാരമ്ഭചിത്തോ ദുമ്മേധോ, സുണാതി ജിനസാസനം;

പരിസുസ്സതി സദ്ധമ്മേ, മച്ഛോ അപ്പോദകേ യഥാ.

‘‘ഉപാരമ്ഭചിത്തോ ദുമ്മേധോ, സുണാതി ജിനസാസനം;

ന വിരൂഹതി സദ്ധമ്മേ, ഖേത്തേ ബീജംവ പൂതികം.

‘‘യോ ച തുട്ഠേന ചിത്തേന, സുണാതി ജിനസാസനം;

ഖേപേത്വാ ആസവേ സബ്ബേ, സച്ഛികത്വാ അകുപ്പതം;

പപ്പുയ്യ പരമം സന്തിം, പരിനിബ്ബാതിനാസവോ’’തി. –

തത്ഥ ഉപാരമ്ഭചിത്തോതി സാരമ്ഭചിത്തോ, ദോസാരോപനാധിപ്പായോതി അത്ഥോ. ദുമ്മേധോതി നിപ്പഞ്ഞോ. ആരകാ ഹോതി സദ്ധമ്മാതി സോ താദിസോ പുഗ്ഗലോ നഭസോ വിയ പഥവീ പടിപത്തിസദ്ധമ്മതോപി ദൂരേ ഹോതി, പഗേവ പടിവേധസദ്ധമ്മതോ. ‘‘ന ത്വം ഇമം ധമ്മവിനയം ആജാനാസീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൧൮) വിഗ്ഗാഹികകഥം അനുയുത്തസ്സ കുതോ സന്തനിപുണോ പടിപത്തിസദ്ധമ്മോ.

പരിഹായതി സദ്ധമ്മാതി നവവിധലോകുത്തരധമ്മതോ പുബ്ബഭാഗിയസദ്ധാദിസദ്ധമ്മതോപി നിഹീയതി. പരിസുസ്സതീതി വിസുസ്സതി കായചിത്താനം പീണനരസസ്സ പീതിപാമോജ്ജാദികുസലധമ്മസ്സാഭാവതോ. ന വിരൂഹതീതി ¶ വിരൂള്ഹിം വുദ്ധിം ന പാപുണാതി. പൂതികന്തി ഗോമയലേപദാനാദിഅഭാവേന പൂതിഭാവം പത്തം.

തുട്ഠേന ചിത്തേനാതി ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണേ കരണവചനം, അത്തമനോ പമുദിതോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. ഖേപേത്വാതി സമുച്ഛിന്ദിത്വാ. അകുപ്പതന്തി അരഹത്തം. പപ്പുയ്യാതി പാപുണിത്വാ. പരമം സന്തിന്തി അനുപാദിസേസം നിബ്ബാനം. തദധിഗമോ ¶ ചസ്സ കേവലം കാലാഗമനമേവ, ന കോചിവിധോതി തം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘പരിനിബ്ബാതിനാസവോ’’തി.

ഏവം സത്ഥാരാ ഓവദിതോ സംവേഗജാതോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൪൪.൩൫-൪൩) –

‘‘കണികാരംവ ¶ ജലിതം, ദീപരുക്ഖംവ ജോതിതം;

കഞ്ചനംവ വിരോചന്തം, അദ്ദസം ദ്വിപദുത്തമം.

‘‘കമണ്ഡലും ഠപേത്വാന, വാകചീരഞ്ച കുണ്ഡികം;

ഏകംസം അജിനം കത്വാ, ബുദ്ധസേട്ഠം ഥവിം അഹം.

‘‘തമന്ധകാരം വിധമം, മോഹജാലസമാകുലം;

ഞാണാലോകം ദസ്സേത്വാന, നിത്തിണ്ണോസി മഹാമുനി.

‘‘സമുദ്ധരസിമം ലോകം, സബ്ബാവന്തമനുത്തരം;

ഞാണേ തേ ഉപമാ നത്ഥി, യാവതാ ജഗതോ ഗതി.

‘‘തേന ഞാണേന സബ്ബഞ്ഞൂ, ഇതി ബുദ്ധോ പവുച്ചതി;

വന്ദാമി തം മഹാവീരം, സബ്ബഞ്ഞുതമനാവരം.

‘‘സതസഹസ്സിതോ കപ്പേ, ബുദ്ധസേട്ഠം ഥവിം അഹം;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഞാണത്ഥവായിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോപി ഥേരോ ഇമാ ഏവ ഗാഥാ അഭാസി.

യസദത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧. സോണകുടികണ്ണത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ

ഉപസമ്പദാ ¶ ച മേ ലദ്ധാതിആദികാ ആയസ്മതോ സോണസ്സ കുടികണ്ണസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ വിഭവസമ്പന്നോ സേട്ഠി ഹുത്വാ ഉളാരായ ഇസ്സരിയസമ്പത്തിയാ ഠിതോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം സതസഹസ്സഖീണാസവപരിവുതം മഹതിയാ ¶ ബുദ്ധലീളായ മഹന്തേന ബുദ്ധാനുഭാവേന നഗരം പവിസന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ വന്ദിത്വാ അഞ്ജലിം കത്വാ അട്ഠാസി. സോ പച്ഛാഭത്തം ഉപാസകേഹി സദ്ധിം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭഗവതോ സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും കല്യാണവാക്കരണാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ സയമ്പി തം ഠാനം പത്ഥേത്വാ മഹാദാനം ദത്വാ പണിധാനം അകാസി. സത്ഥാ തസ്സ അനന്തരായതം ദിസ്വാ ‘‘അനാഗതേ ഗോതമസ്സ നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാസനേ കല്യാണവാക്കരണാനം അഗ്ഗോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി.

സോ തത്ഥ യാവജീവം പുഞ്ഞാനി കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ വത്തപടിവത്താനി പൂരേന്തോ ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ചീവരം സിബ്ബിത്വാ അദാസി. പുന ബുദ്ധസുഞ്ഞേ ലോകേ ബാരാണസിയം തുന്നവായോ ഹുത്വാ ഏകസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ചീവരകോടിം ഛിന്നം ഘടേത്വാ അദാസി. ഏവം തത്ഥ തത്ഥ പുഞ്ഞാനി കത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ അവന്തിരട്ഠേ കുരരഘരേ മഹാവിഭവസ്സ സേട്ഠിനോ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സോണോതിസ്സ നാമം അകംസു. കോടിഅഗ്ഘനകസ്സ കണ്ണപിളന്ധനസ്സ ധാരണേന ‘‘കോടികണ്ണോ’’തി വത്തബ്ബേ കുടികണ്ണോതി പഞ്ഞായിത്ഥ.

സോ അനുക്കമേന വഡ്ഢിത്വാ കുടുമ്ബം സണ്ഠപേന്തോ ആയസ്മന്തേ മഹാകച്ചാനേ കുലഘരം നിസ്സായ പവത്തപബ്ബതേ വിഹരന്തേ തസ്സ സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠായ തം ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹി. സോ അപരഭാഗേ സംസാരേ സഞ്ജാതസംവേഗോ ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ കിച്ഛേന കസിരേന ദസവഗ്ഗം സങ്ഘം സന്നിപാതേത്വാ ഉപസമ്പജ്ജിത്വാ കതിപയകാലം ഥേരസ്സ സന്തികേ വസിത്വാ, ഥേരം ആപുച്ഛിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിതും സാവത്ഥിം ഉപഗതോ, സത്ഥാരാ ഏകഗന്ധകുടിയം വാസം ലഭിത്വാ പച്ചൂസസമയേ അജ്ഝിട്ഠോ സോളസഅട്ഠകവഗ്ഗിയാനം ¶ ഉസ്സാരണേന സാധുകാരം ദത്വാ ഭാസിതായ ‘‘ദിസ്വാ ആദീനവം ലോകേ’’തി (ഉദാ. ൪൬; മഹാവ. ൨൫൮) ഉദാനഗാഥായ പരിയോസാനേ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൪൪.൨൬-൩൪) –

‘‘പദുമുത്തരോ ¶ നാമ ജിനോ, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോ;

വസീസതസഹസ്സേഹി, നഗരം പാവിസീ തദാ.

‘‘നഗരം ¶ പവിസന്തസ്സ, ഉപസന്തസ്സ താദിനോ;

രതനാനി പജ്ജോതിംസു, നിഗ്ഘോസോ ആസി താവദേ.

‘‘ബുദ്ധസ്സ ആനുഭാവേന, ഭേരീ വജ്ജുമഘട്ടിതാ;

സയം വീണാ പവജ്ജന്തി, ബുദ്ധസ്സ പവിസതോ പുരം.

‘‘ബുദ്ധസേട്ഠം നമസ്സാമി, പദുമുത്തരമഹാമുനിം;

പാടിഹീരഞ്ച പസ്സിത്വാ, തത്ഥ ചിത്തം പസാദയിം.

‘‘അഹോ ബുദ്ധോ അഹോ ധമ്മോ, അഹോ നോ സത്ഥു സമ്പദാ;

അചേതനാപി തൂരിയാ, സയമേവ പവജ്ജരേ.

‘‘സതസഹസ്സിതോ കപ്പേ, യം സഞ്ഞമലഭിം തദാ;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബുദ്ധസഞ്ഞായിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തേ പന പതിട്ഠിതോ അത്തനോ ഉപജ്ഝായേന ആചിക്ഖിതനിയാമേന പച്ചന്തിമേസു ജനപദേസു വിനയധരപഞ്ചമേന ഗണേന ഉപസമ്പദാ, ധുവന്ഹാനം, ചമ്മത്ഥരണം, ഗുണങ്ഗുണൂപാഹനം, ചീവരവിപ്പവാസോതി പഞ്ച വരേ യാചിത്വാ തേ സത്ഥു സന്തികാ ലഭിത്വാ പുനദേവ അത്തനോ വസിതട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഉപജ്ഝായസ്സ തമത്ഥം ആരോചേസി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരോ പന ഉദാനട്ഠകഥായം ആഗതനയേന വേദിതബ്ബോ. അങ്ഗുത്തരട്ഠകഥായം (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൦൬) പന ‘‘ഉപസമ്പന്നോ ഹുത്വാ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണീ’’തി വുത്തം.

സോ അപരഭാഗേ വിമുത്തിസുഖേന വിഹരന്തോ അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ സോമനസ്സജാതോ ഉദാനവസേന –

‘‘ഉപസമ്പദാ ച മേ ലദ്ധാ, വിമുത്തോ ചമ്ഹി അനാസവോ;

സോ ച മേ ഭഗവാ ദിട്ഠോ, വിഹാരേ ച സഹാവസിം.

‘‘ബഹുദേവ രത്തിം ഭഗവാ, അബ്ഭോകാസേതിനാമയി;

വിഹാരകുസലോ സത്ഥാ, വിഹാരം പാവിസീ തദാ.

‘‘സന്ഥരിത്വാന ¶ സങ്ഘാടിം, സേയ്യം കപ്പേസി ഗോതമോ;

‘‘തതോ കല്യാണവാക്കരണോ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാവകോ;

സോണോ അഭാസി സദ്ധമ്മം, ബുദ്ധസേട്ഠസ്സ സമ്മുഖാ.

‘‘പഞ്ചക്ഖന്ധേ ¶ പരിഞ്ഞായ, ഭാവയിത്വാന അഞ്ജസം;

പപ്പുയ്യ പരമം സന്തിം, പരിനിബ്ബിസ്സത്യനാസവോ’’തി. –

തത്ഥ ഉപസമ്പദാ ച മേ ലദ്ധാതി യാ സാ കിച്ഛേന ദസവഗ്ഗം ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതേത്വാ അത്തനാ ലദ്ധാ ഉപസമ്പദാ. യാ ച പന വരദാനവസേന സബ്ബപച്ചന്തിമേസു ജനപദേസു വിനയധരപഞ്ചമേന ഗണേന സത്ഥാരാ അനുഞ്ഞാതാ ഉപസമ്പദാ, തദുഭയം സന്ധായാഹ. ച-സദ്ദോ ¶ സമുച്ചയത്ഥോ, തേന ഇതരേപി സത്ഥു സന്തികാ ലദ്ധവരേ സങ്ഗണ്ഹാതി. വിമുത്തോ ചമ്ഹി അനാസവോതി അഗ്ഗമഗ്ഗേന സകലകിലേസവത്ഥുവിമുത്തിയാ വിമുത്തോ ച അമ്ഹി. തതോ ഏവ കാമാസവാദീഹി അനാസവോ അമ്ഹീതി യോജനാ. സോ ച മേ ഭഗവാ ദിട്ഠോതി യദത്ഥം അഹം അവന്തിരട്ഠതോ സാവത്ഥിം ഗതോ, സോ ച ഭഗവാ മയാ അദിട്ഠപുബ്ബോ ദിട്ഠോ. വിഹാരേ ച സഹാവസിന്തി ന കേവലം തസ്സ ഭഗവതോ ദസ്സനമേവ മയാ ലദ്ധം, അഥ ഖോ വിഹാരേ സത്ഥു ഗന്ധകുടിയം സത്ഥാരാ കാരണം സല്ലക്ഖേത്വാ വാസേന്തേന സഹ അവസിം. ‘‘വിഹാരേതി വിഹാരസമീപേ’’തി കേചി.

ബഹുദേവ രത്തിന്തി പഠമം യാമം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മദേസനാവസേന കമ്മട്ഠാനസോധനവസേന ച, മജ്ഝിമം യാമം ദേവാനം ബ്രഹ്മൂനഞ്ച കങ്ഖച്ഛേദനവസേന ഭഗവാ ബഹുദേവ രത്തിം അബ്ഭോകാസേ അതിനാമയി വീതിനാമേസി. വിഹാരകുസലോതി ദിബ്ബബ്രഹ്മആനേഞ്ജഅരിയവിഹാരേസു കുസലോ. വിഹാരം പാവിസീതി അതിവേലം നിസജ്ജചങ്കമേഹി ഉപ്പന്നപരിസ്സമവിനോദനത്ഥം ഗന്ധകുടിം പാവിസി.

സന്ഥരിത്വാന സങ്ഘാടിം, സേയ്യം കപ്പേസീതി ചതുഗ്ഗുണം സങ്ഘാടിം പഞ്ഞാപേത്വാ സീഹസേയ്യം കപ്പേസി. തേനാഹ ‘‘ഗോതമോ സീഹോ സേലഗുഹായംവ പഹീനഭയഭേരവോ’’തി. തത്ഥ ഗോതമോതി ഭഗവന്തം ഗോത്തേന കിത്തേതി. സീഹോ സേലഗുഹായംവാതി സേലസ്സ പബ്ബതസ്സ ഗുഹായം. യഥാ സീഹോ മിഗരാജാ തേജുസ്സദതായ പഹീനഭയഭേരവോ ദക്ഖിണേന പസ്സേന ¶ പാദേ പാദം അച്ചാധായ സേയ്യം കപ്പേസി, ഏവം ചിത്തുത്രാസലോമഹംസനഛമ്ഭിതത്തഹേതൂനം കിലേസാനം സമുച്ഛിന്നത്താ പഹീനഭയഭേരവോ ഗോതമോ ഭഗവാ സേയ്യം കപ്പേസീതി അത്ഥോ.

തതോതി പച്ഛാ, സീഹസേയ്യം കപ്പേത്വാ തതോ വുട്ഠഹിത്വാ ‘‘പടിഭാതു തം ഭിക്ഖു ധമ്മോ ഭാസിതു’’ന്തി (ഉദാ. ൪൬) സത്ഥാരാ അജ്ഝേസിതോതി അത്ഥോ. കല്യാണവാക്കരണോതി സുന്ദരവചീകരണോ, ലക്ഖണസമ്പന്നവചനക്കമോതി അത്ഥോ. സോണോ അഭാസി സദ്ധമ്മന്തി സോളസ അട്ഠകവഗ്ഗിയസുത്താനി ¶ സോണോ കുടികണ്ണോ, ബുദ്ധസേട്ഠസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സമ്മുഖാ, പച്ചക്ഖതോ അഭാസീതി ഥേരോ അത്താനമേവ പരം വിയ അവോച.

പഞ്ചക്ഖന്ധേ പരിഞ്ഞായാതി പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധേ തീഹിപി പരിഞ്ഞാഹി പരിജാനിത്വാ തേ പരിജാനന്തോയേവ, അഞ്ജസം അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ഭാവയിത്വാ, പരമം സന്തിം നിബ്ബാനം പപ്പുയ്യ പാപുണിത്വാ ഠിതോ അനാസവോ. തതോ ഏവ ഇദാനി പരിനിബ്ബിസ്സതി അനുപാദിസേസനിബ്ബാനവസേന നിബ്ബായിസ്സതീതി.

സോണകുടികണ്ണത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

യോ ¶ ഏവ ഗരൂനന്തിആദികാ ആയസ്മതോ കോസിയത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ ഉച്ഛുഖണ്ഡികം അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ മഗധരട്ഠേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തി, കോസിയോതിസ്സ ഗോത്തവസേന നാമം അകാസി. സോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ആയസ്മന്തം ധമ്മസേനാപതിം അഭിണ്ഹം ഉപസങ്കമതി, തസ്സ സന്തികേ ധമ്മം സുണാതി. സോ തേന സാസനേ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ കമ്മട്ഠാനം അനുയുഞ്ജന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൪൪.൪൪-൪൯) –

‘‘നഗരേ ¶ ബന്ധുമതിയാ, ദ്വാരപാലോ അഹോസഹം;

അദ്ദസം വിരജം ബുദ്ധം, സബ്ബധമ്മാന പാരഗും.

‘‘ഉച്ഛുഖണ്ഡികമാദായ ബുദ്ധസേട്ഠസ്സദാസഹം;

പസന്നചിത്തോ സുമനോ, വിപസ്സിസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘ഏകനവുതിതോ കപ്പേ, യം ഉച്ഛുമദദിം തദാ;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഉച്ഛുഖണ്ഡസ്സിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ¶ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ ഗരുവാസം സപ്പുരിസൂപനിസ്സയഞ്ച പസംസന്തോ –

‘‘യോ വേ ഗരൂനം വചനഞ്ഞു ധീരോ, വസേ ച തമ്ഹി ജനയേഥ പേമം;

സോ ഭത്തിമാ നാമ ച ഹോതി പണ്ഡിതോ, ഞത്വാ ച ധമ്മേസു വിസേസി അസ്സ.

‘‘യം ആപദാ ഉപ്പതിതാ ഉളാരാ, നക്ഖമ്ഭയന്തേ പടിസങ്ഖയന്തം;

സോ ഥാമവാ നാമ ച ഹോതി പണ്ഡിതോ, ഞത്വാ ച ധമ്മേസു വിസേസി അസ്സ.

‘‘യോ വേ സമുദ്ദോവ ഠിതോ അനേജോ, ഗമ്ഭീരപഞ്ഞോ നിപുണത്ഥദസ്സീ;

അസംഹാരിയോ നാമ ച ഹോതി പണ്ഡിതോ, ഞത്വാ ച ധമ്മേസു വിസേസി അസ്സ.

‘‘ബഹുസ്സുതോ ധമ്മധരോ ച ഹോതി, ധമ്മസ്സ ഹോതി അനുധമ്മചാരീ;

സോ താദിസോ നാമ ച ഹോതി പണ്ഡിതോ, ഞത്വാ ച ധമ്മേസു വിസേസി അസ്സ.

‘‘അത്ഥഞ്ച ¶ യോ ജാനാതി ഭാസിതസ്സ,

ഞത്വാ ച ധമ്മേസു വിസേസി അസ്സാ’’തി. –

തത്ഥ ¶ യോതി ഖത്തിയാദീസു ചതൂസു പരിസാസു യോ കോചി. വേതി ബ്യത്തം. ഗരൂനന്തി സീലാദിഗരുഗുണയുത്താനം പണ്ഡിതാനം. വചനഞ്ഞൂതി തേസം അനുസാസനീവചനം ജാനന്തോ, യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജമാനോ പടിപജ്ജിത്വാ ച തസ്സ ഫലം ജാനന്തോതി അത്ഥോ. ധീരോതി ധിതിസമ്പന്നോ. വസേ ച തമ്ഹി ജനയേഥ പേമന്തി തസ്മിം ഗരൂനം വചനേ ഓവാദേ വസേയ്യ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജേയ്യ, പടിപജ്ജിത്വാ ‘‘ഇമിനാ വതാഹം ഓവാദേന ഇമം ജാതിആദിദുക്ഖം വീതിവത്തോ’’തി തത്ഥ ജനയേഥ പേമം ഗാരവം ഉപ്പാദേയ്യ. ഇദഞ്ഹി ദ്വയം ‘‘ഗരൂനം വചനഞ്ഞു ധീരോ’’തി പദദ്വയേന വുത്തസ്സേവത്ഥസ്സ പാകടകരണം. സോതി യോ ഗരൂനം വചനഞ്ഞൂ ധീരോ, സോ യഥാനുസിട്ഠം പടിപത്തിയാ തത്ഥ ഭത്തിമാ ച നാമ ഹോതി, ജീവിതഹേതുപി തസ്സ അനതിക്കമനതോ പണ്ഡിതോ ച നാമ ഹോതി. ഞത്വാ ച ധമ്മേസു വിസേസി അസ്സാതി തഥാ പടിപജ്ജന്തോ ച തായ ഏവ പടിപത്തിയാ ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം ജാനനഹേതു ¶ ലോകിയലോകുത്തരധമ്മേസു വിജ്ജാത്തയാദിവസേന ‘‘തേവിജ്ജോ, ഛളഭിഞ്ഞോ, പടിസമ്ഭിദാപത്തോ’’തി വിസേസി വിസേസവാ സിയാതി അത്ഥോ.

യന്തി യം പുഗ്ഗലം പടിപത്തിയാ അന്തരായകരണതോ ‘‘ആപദാ’’തി ലദ്ധവോഹാരാ സോതുണ്ഹഖുപ്പിപാസാദിപാകടപരിസ്സയാ ചേവ രാഗാദിപടിച്ഛന്നപരിസ്സയാ ച ഉപ്പതിതാ ഉപ്പന്നാ, ഉളാരാ ബലവന്തോപി നക്ഖമ്ഭയന്തേ ന കിഞ്ചി ചാലേന്തി. കസ്മാ? പടിസങ്ഖയന്തന്തി പടിസങ്ഖായമാനം പടിസങ്ഖാനബലേ ഠിതന്തി അത്ഥോ. സോതി യോ ദള്ഹതരാഹി ആപദാഹിപി അക്ഖമ്ഭനീയോ, സോ ഥാമവാ ധിതിമാ ദള്ഹപരക്കമോ നാമ ഹോതി. അനവസേസസംകിലേസപക്ഖസ്സ അഭിഭവനകപഞ്ഞാബലസമങ്ഗിതായ പണ്ഡിതോ ച നാമ ഹോതി. തഥാഭൂതോ ച ഞത്വാ ച ധമ്മേസു വിസേസി അസ്സാതി തം വുത്തത്ഥമേവ.

സമുദ്ദോവ ¶ ഠിതോതി സമുദ്ദോ വിയ ഠിതസഭാവോ. യഥാ ഹി ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സഗമ്ഭീരേ സിനേരുപാദസമീപേ മഹാസമുദ്ദോ അട്ഠഹിപി ദിസാഹി ഉട്ഠിതേഹി പകതിവാതേഹി അനിഞ്ജനതോ ഠിതോ അനേജോ ഗമ്ഭീരോ ച, ഏവം കിലേസവാതേഹി തിത്ഥിയവാദവാതേഹി ച അകമ്പനീയതോ ഠിതോ അനേജോ. ഗമ്ഭീരസ്സ അനുപചിതഞാണസമ്ഭാരേഹി അലദ്ധഗാധസ്സ നിപുണസ്സ സുഖുമസ്സ പടിച്ചസമുപ്പാദാദിഅത്ഥസ്സ പടിവിജ്ഝനേന ഗമ്ഭീരപഞ്ഞോ നിപുണത്ഥദസ്സീ. അസംഹാരിയോ നാമ ച ഹോതി പണ്ഡിതോ സോ താദിസോ പുഗ്ഗലോ കിലേസേഹി ദേവപുത്തമാരാദീസു വാ കേനചി അസംഹാരിയതായ അസംഹാരിയോ നാമ ഹോതി, യഥാവുത്തേന അത്ഥേന പണ്ഡിതോ ച നാമ ഹോതി. സേസം വുത്തനയമേവ.

ബഹുസ്സുതോതി പരിയത്തിബാഹുസച്ചവസേന ബഹുസ്സുതോ, സുത്തഗേയ്യാദി ബഹും സുതം ഏതസ്സാതി ബഹുസ്സുതോ. തമേവ ധമ്മം സുവണ്ണഭാജനേ പക്ഖിത്തസീഹവസം വിയ അവിനസ്സന്തമേവ ധാരേതീതി ധമ്മധരോ ¶ ച ഹോതി. ധമ്മസ്സ ഹോതി അനുധമ്മചാരീതി യഥാസുതസ്സ യഥാപരിയത്തസ്സ ധമ്മസ്സ അത്ഥമഞ്ഞായ ധമ്മമഞ്ഞായ നവലോകുത്തരധമ്മസ്സ അനുരൂപം ധമ്മം പുബ്ബഭാഗപടിപദാസങ്ഖാതം ചതുപാരിസുദ്ധിസീലധുതങ്ഗഅസുഭകമ്മട്ഠാനാദിഭേദം ചരതി പടിപജ്ജതീതി അനുധമ്മചാരീ ഹോതി, ‘‘അജ്ജ അജ്ജേവാ’’തി പടിവേധം ആകങ്ഖന്തോ വിചരതി. സോ താദിസോ നാമ ച ഹോതി പണ്ഡിതോതി യോ പുഗ്ഗലോ യം ഗരും നിസ്സായ ബഹുസ്സുതോ ധമ്മധരോ ധമ്മസ്സ ച അനുധമ്മചാരീ ഹോതി. സോ ച താദിസോ തേന ഗരുനാ സദിസോ പണ്ഡിതോ നാമ ഹോതി പടിപത്തിയാ സദിസഭാവതോ. തഥാഭൂതോ പന സോ ഞത്വാ ച ധമ്മേസു വിസേസി അസ്സ, തം വുത്തത്ഥംവ.

അത്ഥഞ്ച യോ ജാനാതി ഭാസിതസ്സാതി യോ പുഗ്ഗലോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ഭാസിതസ്സ പരിയത്തിധമ്മസ്സ ¶ അത്ഥം ജാനാതി. ജാനന്തോ പന ‘‘ഇധ സീലം വുത്തം, ഇധ സമാധി, ഇധ പഞ്ഞാ’’തി തത്ഥ തത്ഥ യഥാവുത്തം അത്ഥഞ്ച ഞത്വാന തഥാ കരോതി യഥാ സത്ഥാരാ അനുസിട്ഠം, തഥാ പടിപജ്ജതി. അത്ഥന്തരോ നാമ സ ഹോതി പണ്ഡിതോതി സോ ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ അത്ഥന്തരോ അത്ഥകാരണാ സീലാദിഅത്ഥജാനനമത്തമേവ ഉപനിസ്സയം കത്വാ പണ്ഡിതോ ഹോതി. സേസം വുത്തനയമേവ.

ഏത്ഥ ¶ ച പഠമഗാഥായ ‘‘യോ വേ ഗരൂന’’ന്തിആദിനാ സദ്ധൂപനിസ്സയോ വിസേസഭാവോ വുത്തോ, ദുതിയഗാഥായ ‘‘യം ആപദാ’’തി ആദിനാ വീരിയൂപനിസ്സയോ, തതിയഗാഥായ ‘‘യോ വേ സമുദ്ദോവ ഠിതോ’’തിആദിനാ സമാധൂപനിസ്സയോ, ചതുത്ഥഗാഥായ ‘‘ബഹുസ്സുതോ’’തിആദിനാ സതൂപനിസ്സയോ, പഞ്ചമഗാഥായ ‘‘അത്ഥഞ്ച യോ ജാനാതീ’’തിആദിനാ പഞ്ഞൂപനിസ്സയോ വിസേസഭാവോ വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ.

കോസിയത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧. ഉരുവേലകസ്സപത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ

ഛക്കനിപാതേ ¶ ¶ ദിസ്വാന പാടിഹീരാനീതിആദികാ ആയസ്മതോ ഉരുവേലകസ്സപത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ, വയപ്പത്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും മഹാപരിസാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ, സയമ്പി തം ഠാനന്തരം പത്ഥേത്വാ മഹാദാനം ദത്വാ പണിധാനമകാസി. ഭഗവാ ചസ്സ അനന്തരായതം ദിസ്വാ, ‘‘അനാഗതേ ഗോതമബുദ്ധസ്സ സാസനേ മഹാപരിസാനം അഗ്ഗോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി.

സോ ¶ തത്ഥ യാവജീവം പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചവിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇതോ ദ്വാനവുതികപ്പമത്ഥകേ ഫുസ്സസ്സ ഭഗവതോ വേമാതികകനിട്ഠഭാതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. അഞ്ഞേപിസ്സ ദ്വേ കനിട്ഠഭാതരോ അഹേസും. തേ തയോപി ബുദ്ധപ്പമുഖം സങ്ഘം പരമായ പൂജായ പൂജേത്വാ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ നിബ്ബത്തിതോ പുരേതരമേവ ബാരാണസിയം ബ്രാഹ്മണകുലേ ഭാതരോ ഹുത്വാ, അനുക്കമേന നിബ്ബത്താ ഗോത്തവസേന തയോപി കസ്സപാ ഏവ നാമ ജാതാ. തേ വയപ്പത്താ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗണ്ഹിംസു. തേസം ജേട്ഠഭാതികസ്സ പഞ്ച മാണവകസതാനി പരിവാരോ, മജ്ഝിമസ്സ തീണി, കനിട്ഠസ്സ ദ്വേ. തേ അത്തനോ ഗന്ഥേ സാരം ഓലോകേന്താ ദിട്ഠധമ്മികമേവ അത്ഥം ദിസ്വാ പബ്ബജ്ജം രോചേസും. തേസു ജേട്ഠഭാതാ അത്തനോ പരിവാരേന സദ്ധിം ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഉരുവേലകസ്സപോ നാമ ജാതോ മഹാഗങ്ഗാനദീവങ്കേ പബ്ബജിതോ നദീകസ്സപോ നാമ ജാതോ, ഗയാസീസേ പബ്ബജിതോ ഗയാകസ്സപോ നാമ ജാതോ.

ഏവം തേസു ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ വസന്തേസു ബഹൂനം ദിവസാനം അച്ചയേന അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ, പടിവിദ്ധസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണോ അനുക്കമേന ധമ്മചക്കം പവത്തേത്വാ, പഞ്ചവഗ്ഗിയത്ഥേരേ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ യസപ്പമുഖേ പഞ്ചപഞ്ഞാസ സഹായകേ വിനേത്വാ സട്ഠി അരഹന്തേ ‘‘ചരഥ, ഭിക്ഖവേ, ചാരിക’’ന്തി വിസ്സജ്ജേത്വാ, ഭദ്ദവഗ്ഗിയേ വിനേത്വാ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ¶ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ വസനത്ഥായ അഗ്യാഗാരം പവിസിത്വാ ¶ , തത്ഥ കതനാഗദമനം ആദിം കത്വാ അഡ്ഢുഡ്ഢസഹസ്സേഹി പാടിഹാരിയേഹി ഉരുവേലകസ്സപം സപരിസം വിനേത്വാ പബ്ബാജേസി. തസ്സ പബ്ബജിതഭാവം ഞത്വാ ഇതരേപി ദ്വേ ഭാതരോ സപരിസാ ആഗന്ത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിംസു. സബ്ബേവ ഏഹിഭിക്ഖൂ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ അഹേസും.

സത്ഥാ തം സമണസഹസ്സം ആദായ ഗയാസീസം ഗന്ത്വാ പിട്ഠിപാസാണേ നിസിന്നോ ആദിത്തപരിയായദേസനായ സബ്ബേ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൫൪.൨൫൧-൨൯൫) –

‘‘പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോ, സബ്ബലോകവിദൂ മുനി;

ഇതോ സതസഹസ്സമ്ഹി, കപ്പേ ഉപ്പജ്ജി ചക്ഖുമാ.

‘‘ഓവാദകോ വിഞ്ഞാപകോ, താരകോ സബ്ബപാണിനം;

ദേസനാകുസലോ ബുദ്ധോ, താരേസി ജനതം ബഹും.

‘‘അനുകമ്പകോ കാരുണികോ, ഹിതേസീ സബ്ബപാണിനം;

സമ്പത്തേ തിത്ഥിയേ സബ്ബേ, പഞ്ചസീലേ പതിട്ഠപി.

‘‘ഏവം നിരാകുലം ആസി, സുഞ്ഞതം തിത്ഥിയേഹി ച;

വിചിത്തം അരഹന്തേഹി, വസീഭൂതേഹി താദിഭി.

‘‘രതനാനട്ഠപഞ്ഞാസം, ഉഗ്ഗതോ സോ മഹാമുനി;

കഞ്ചനഗ്ഘിയസങ്കാസോ, ബാത്തിംസവരലക്ഖണോ.

‘‘വസ്സസതസഹസ്സാനി, ആയു വിജ്ജതി താവദേ;

താവതാ തിട്ഠമാനോ സോ, താരേസി ജനതം ബഹും.

‘‘തദാഹം ഹംസവതിയാ, ബ്രാഹ്മണോ സാധുസമ്മതോ;

ഉപേച്ച ലോകപജ്ജോതം, അസ്സോസിം ധമ്മദേസനം.

‘‘തദാ മഹാപരിസതിം, മഹാപരിസസാവകം;

ഠപേന്തം ഏതദഗ്ഗമ്ഹി, സുത്വാന മുദിതോ അഹം.

‘‘മഹതാ പരിവാരേന, നിമന്തേത്വാ മഹാജിനം;

ബ്രാഹ്മണാനം സഹസ്സേന, സഹദാനമദാസഹം.

‘‘മഹാദാനം ദദിത്വാന, അഭിവാദിയ നായകം;

ഏകമന്തം ഠിതോ ഹട്ഠോ, ഇദം വചനമബ്രവിം.

‘‘തയി ¶ സദ്ധായ മേ വീര, അധികാരഗുണേന ച;

പരിസാ മഹതീ ഹോതു, നിബ്ബത്തസ്സ തഹിം തഹിം.

‘‘തദാ ¶ അവോച പരിസം, ഗജഗജ്ജിതസുസ്സരോ;

കരവീകരുതോ സത്ഥാ, ഏതം പസ്സഥ ബ്രാഹ്മണം.

‘‘ഹേമവണ്ണം മഹാബാഹും, കമലാനനലോചനം;

ഉദഗ്ഗതനുജം ഹട്ഠം, സദ്ധവന്തം ഗുണേ മമ.

‘‘ഏസ പത്ഥയതേ ഠാനം, സീഹഘോസസ്സ ഭിക്ഖുനോ;

അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ, ലച്ഛസേ തം മനോരഥം.

‘‘സതസഹസ്സിതോ കപ്പേ, ഓക്കാകകുലസമ്ഭവോ;

ഗോതമോ നാമ ഗോത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.

‘‘തസ്സ ധമ്മേസു ദായാദോ, ഓരസോ ധമ്മനിമ്മിതോ;

കസ്സപോ നാമ ഗോത്തേന, ഹേസ്സതി സത്ഥു സാവകോ.

‘‘ഇതോ ദ്വേനവുതേ കപ്പേ, അഹു സത്ഥാ അനുത്തരോ;

അനൂപമോ അസദിസോ, ഫുസ്സോ ലോകഗ്ഗനായകോ.

‘‘സോ ച സബ്ബം തമം ഹന്ത്വാ, വിജടേത്വാ മഹാജടം;

വസ്സതേ അമതം വുട്ഠിം, തപ്പയന്തോ സദേവകം.

‘‘തദാ ഹി ബാരാണസിയം, രാജാപച്ചാ അഹുമ്ഹസേ;

ഭാതരോമ്ഹ തയോ സബ്ബേ, സംവിസട്ഠാവ രാജിനോ.

‘‘വീരങ്ഗരൂപാ ബലിനോ, സങ്ഗാമേ അപരാജിതാ;

തദാ കുപിതപച്ചന്തോ, അമ്ഹേ ആഹ മഹീപതി.

‘‘ഏഥ ഗന്ത്വാന പച്ചന്തം, സോധേത്വാ അട്ടവീബലം;

ഖേമം വിജിരിതം കത്വാ, പുന ദേഥാതി ഭാസഥ.

‘‘തതോ ¶ മയം അവോചുമ്ഹ, യദി ദേയ്യാസി നായകം;

ഉപട്ഠാനായ അമ്ഹാകം, സാധയിസ്സാമ വോ തതോ.

‘‘തതോ മയം ലദ്ധവരാ, ഭൂമിപാലേന പേസിതാ;

നിക്ഖിത്തസത്ഥം പച്ചന്തം, കത്വാ പുനരുപേച്ച തം.

‘‘യാചിത്വാ ¶ സത്ഥുപട്ഠാനം, രാജാനം ലോകനായകം;

മുനിവീരം ലഭിത്വാന, യാവജീവം യജിമ്ഹ തം.

‘‘മഹഗ്ഘാനി ച വത്ഥാനി, പണീതാനി രസാനി ച;

സേനാസനാനി രമ്മാനി, ഭേസജ്ജാനി ഹിതാനി ച.

‘‘ദത്വാ സസങ്ഘമുനിനോ, ധമ്മേനുപ്പാദിതാനി നോ;

സീലവന്തോ കാരുണികാ, ഭാവനായുത്തമാനസാ.

‘‘സദ്ധാ പരിചരിത്വാന, മേത്തചിത്തേന നായകം;

നിബ്ബുതേ തമ്ഹി ലോകഗ്ഗേ, പൂജം കത്വാ യഥാബലം.

‘‘തതോ ചുതാ സന്തുസിതം, ഗതാ തത്ഥ മഹാസുഖം;

അനുഭൂതാ മയം സബ്ബേ, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.

‘‘മായാകാരോ യഥാ രങ്ഗേ, ദസ്സേസി വികതിം ബഹും;

തഥാ ഭവേ ഭമന്തോഹം, വിദേഹാധിപതീ അഹും.

‘‘ഗുണാചേലസ്സ വാക്യേന, മിച്ഛാദിട്ഠിഗതാസയോ;

നരകം മഗ്ഗമാരൂള്ഹോ, രുചായ മമ ധീതുയാ.

‘‘ഓവാദം നാദിയിത്വാന, ബ്രഹ്മുനാ നാരദേനഹം;

ബഹുധാ സംസിതോ സന്തോ, ദിട്ഠിം ഹിത്വാന പാപികം.

‘‘പൂരയിത്വാ വിസേസേന, ദസ കമ്മപഥാനിഹം;

ഹിത്വാന ദേഹമഗമിം, സഗ്ഗം സഭവനം യഥാ.

‘‘പച്ഛിമേ ഭവേ സമ്പത്തേ, ബ്രഹ്മബന്ധു അഹോസഹം;

ബാരാണസിയം ഫീതായം, ജാതോ വിപ്പമഹാകുലേ.

‘‘മച്ചുബ്യാധിജരാഭീതോ, ഓഗാഹേത്വാ മഹാവനം;

നിബ്ബാനം പദമേസന്തോ, ജടിലേസു പരിബ്ബജിം.

‘‘തദാ ദ്വേ ഭാതരോ മയ്ഹം, പബ്ബജിംസു മയാ സഹ;

ഉരുവേലായം മാപേത്വാ, അസ്സമം നിവസിം അഹം.

‘‘കസ്സപോ നാമ ഗോത്തേന, ഉരുവേലനിവാസികോ;

തതോ മേ ആസി പഞ്ഞത്തി, ഉരുവേലകസ്സപോ ഇതി.

‘‘നദീസകാസേ ¶ ഭാതാ മേ, നദീകസ്സപസവ്ഹയോ;

ആസീ സകാസനാമേന, ഗയായം ഗയാകസ്സപോ.

‘‘ദ്വേ സതാനി കനിട്ഠസ്സ, തീണി, മജ്ഝസ്സ ഭാതുനോ;

മമ പഞ്ച സതാനൂനാ, സിസ്സാ സബ്ബേ മമാനുഗാ.

‘‘തദാ ഉപേച്ച മം ബുദ്ധോ, കത്വാന വിവിധാനി മേ;

പാടിഹീരാനി ലോകഗ്ഗോ, വിനേസി നരസാരഥി.

‘‘സഹസ്സപരിവാരേന, അഹോസിം ഏഹിഭിക്ഖുകോ;

തേഹേവ സഹ സബ്ബേഹി, അരഹത്തമപാപുണിം.

‘‘തേ ചേവഞ്ഞേ ച ബഹവോ, സിസ്സാ മം പരിവാരയും;

ഭാസിതുഞ്ച സമത്ഥോഹം, തതോ മം ഇസിസത്തമോ.

‘‘മഹാപരിസഭാവസ്മിം, ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി മം;

അഹോ ബുദ്ധേ കതം കാരം, സഫലം മേ അജായഥ.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ സീഹനാദം നദന്തോ –

‘‘ദിസ്വാന ¶ പാടിഹീരാനി, ഗോതമസ്സ യസസ്സിനോ;

ന താവാഹം പണിപതിം, ഇസ്സാമാനേന വഞ്ചിതോ.

‘‘മമ സങ്കപ്പമഞ്ഞായ, ചോദേസി നരസാരഥി;

തതോ മേ ആസി സംവേഗോ, അബ്ഭുതോ ലോമഹംസനോ.

‘‘പുബ്ബേ ¶ ജടിലഭൂതസ്സ, യാ മേ സിദ്ധി പരിത്തികാ;

താഹം തദാ നിരാകത്വാ, പബ്ബജിം ജിനസാസനേ.

‘‘പുബ്ബേ യഞ്ഞേന സന്തുട്ഠോ, കാമധാതുപുരക്ഖതോ;

പച്ഛാ രാഗഞ്ച ദോസഞ്ച, മോഹഞ്ചാപി സമൂഹനിം.

‘‘പുബ്ബേനിവാസം ജാനാമി, ദിബ്ബചക്ഖു വിസോധിതം;

ഇദ്ധിമാ പരചിത്തഞ്ഞൂ, ദിബ്ബസോതഞ്ച പാപുണിം.

‘‘യസ്സ ¶ ചത്ഥായ പബ്ബജിതോ, അഗാരസ്മാനഗാരിയം;

സോ മേ അത്ഥോ അനുപ്പത്തോ, സബ്ബസംയോജനക്ഖയോ’’തി. –

തത്ഥ ദിസ്വാന പാടിഹീരാനീതി നാഗരാജദമനാദീനി അഡ്ഢുഡ്ഢസഹസ്സാനി പാടിഹാരിയാനി ദിസ്വാ. ‘‘പാടിഹീരം, പാടിഹേരം, പാടിഹാരിയ’’ന്തി ഹി അത്ഥതോ ഏകം, ബ്യഞ്ജനമേവ നാനം. യസസ്സിനോ’’തി ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദിനാ സദേവകേ ലോകേ യഥാഭുച്ചം പത്ഥടകിത്തിസദ്ദസ്സ. ന താവാഹം പണിപതിന്തി യാവ മം ഭഗവാ ‘‘നേവ ഖോ ത്വം, കസ്സപ, അരഹാ, നാപി അരഹത്തമഗ്ഗം സമാപന്നോ, സാപി തേ പടിപദാ നത്ഥി, യായ ത്വം അരഹാ വാ അസ്സ, അരഹത്തമഗ്ഗം വാ സമാപന്നോ’’തി ന തജ്ജേസി, താവ അഹം ന പണിപാതനം അകാസിം. കിംകാരണാ? ഇസ്സാമാനേന വഞ്ചിതോ, ‘‘ഇമസ്സ മയി സാവകത്തം ഉപഗതേ മമ ലാഭസക്കാരോ പരിഹായിസ്സതി, ഇമസ്സ ഏവ വഡ്ഢിസ്സതീ’’തി ഏവം പരസമ്പത്തിഅസഹനലക്ഖണായ ഇസ്സായ ചേവ, ‘‘അഹം ഗണപാമോക്ഖോ ബഹുജനസമ്മതോ’’തി ഏവം അബ്ഭുന്നതിലക്ഖണേന മാനേന ച വഞ്ചിതോ, പലമ്ഭിതോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ.

മമ സങ്കപ്പമഞ്ഞായാതി മയ്ഹം മിച്ഛാസങ്കപ്പം ജാനിത്വാ, യം യം ഭഗവാ ഉത്തരി മനുസ്സധമ്മാ ഇദ്ധിപാടിഹാരിയം ദസ്സേതി, തം തം ദിസ്വാ ‘‘മഹിദ്ധികോ ഖോ മഹാസമണോ മഹാനുഭാവോ’’തി ചിന്തേത്വാപി ‘‘ന ത്വേവ ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി ഏവം പവത്തം മിച്ഛാവിതക്കം ജാനന്തോപി ഞാണപരിപാകം ആഗമേന്തോ അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ പച്ഛാ നേരഞ്ജരായ മജ്ഝേ സമന്തതോ ഉദകം ഉസ്സാരേത്വാ രേണുഹതായ ഭൂമിയാ ചങ്കമിത്വാ തേന ആഭതനാവായ ഠിതോ തദാപി ‘‘മഹിദ്ധികോ’’തിആദികം ചിന്തേത്വാ പുന ‘‘ന ത്വേവ ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി പവത്തിതം മിച്ഛാസങ്കപ്പം ഞത്വാതി അത്ഥോ. ചോദേസി നരസാരഥീതി തദാ മേ ¶ ഞാണപരിപാകം ഞത്വാ ‘‘നേവ ഖോ ത്വം അരഹാ’’തിആദിനാ പുരിസദമ്മസാരഥി സത്ഥാ മം ചോദേസി നിഗ്ഗണ്ഹി. തതോ മേ ആസി സംവേഗോ, അബ്ഭുതോ ലോമഹംസനോതി തതോ യഥാവുത്തചോദനാഹേതു ഏത്തകം കാലം അഭൂതപുബ്ബതായ അബ്ഭുതോ ലോമഹംസനവസേന പവത്തിയാ ലോമഹംസനോ ‘‘അനരഹാവ സമാനോ ‘അരഹാ’തി ¶ മഞ്ഞി’’ന്തി സംവേഗോ സഹോത്തപ്പോ ഞാണുപ്പാദോ മയ്ഹം അഹോസി.

ജടിലഭൂതസ്സാതി ¶ താപസഭൂതസ്സ. സിദ്ധീതി ലാഭസക്കാരസമിദ്ധി. പരിത്തികാതി അപ്പമത്തികാ. താഹന്തി തം അഹം. തദാതി ഭഗവതോ ചോദനായ സംവേഗുപ്പത്തികാലേ. നിരാകത്വാതി അപനേത്വാ ഛഡ്ഡേത്വാ, അനപേക്ഖോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. ‘‘ഇദ്ധീതി ഭാവനാമയഇദ്ധീ’’തി വദന്തി. തദയുത്തം തദാ തസ്സ അഝാനലാഭീഭാവതോ. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘കാമധാതുപുരക്ഖതോ’’തി.

യഞ്ഞേന സന്തുട്ഠോതി ‘‘യഞ്ഞം യജിത്വാ സഗ്ഗസുഖം അനുഭവിസ്സാമി, അലമേത്താവതാ’’തി യഞ്ഞയജനേന സന്തുട്ഠോ നിട്ഠിതകിച്ചസഞ്ഞീ. കാമധാതുപുരക്ഖതോതി കാമസുഗതിം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നതണ്ഹോ യഞ്ഞയജനേന കാമലോകം പുരക്ഖത്വാ ഠിതോ. സോ ചേ യഞ്ഞോ പാണാതിപാതപടിസംയുത്തോ ഹോതി, ന തേന സുഗതിം സക്കാ ലദ്ധും. ന ഹി അകുസലസ്സ ഇട്ഠോ കന്തോ വിപാകോ നിബ്ബത്തതി. യാ പന തത്ഥ ദാനാദികുസലചേതനാ, തായ സതി പച്ചയസമവായേ സുഗതിം ഗച്ഛേയ്യ. പച്ഛാതി താപസപബ്ബജ്ജാതോ പച്ഛാ സത്ഥു ഓവാദേന താപസലദ്ധിം പഹായ ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനാനുയോഗകാലേ. സമൂഹനിന്തി വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ മഗ്ഗപടിപാടിയാ രാഗഞ്ച ദോസഞ്ച മോഹഞ്ച അനവസേസതോ സമുഗ്ഘാതേസിം.

യസ്മാ പനായം ഥേരോ അരിയമഗ്ഗേന രാഗാദയോ സമൂഹനന്തോയേവ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി, തസ്മാ തം അത്തനോ ഛളഭിഞ്ഞഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘പുബ്ബേനിവാസം ജാനാമീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പുബ്ബേനിവാസം ജാനാമീതി അത്തനോ പരേസഞ്ച പുബ്ബേനിവാസം അതീതാസു ജാതീസു നിബ്ബത്തക്ഖന്ധേ ഖന്ധപടിബദ്ധേ ച പുബ്ബേനിവാസഞാണേന ഹത്ഥതലേ ആമലകം വിയ പച്ചക്ഖതോ ജാനാമി ബുജ്ഝാമി. ദിബ്ബചക്ഖു വിസോധിതന്തി ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം വിസോധിതം, പകതിചക്ഖുനാ ആപാഥഗതം പകതിരൂപം വിയ ദിബ്ബം മാനുസമ്പി ദൂരം തിരോട്ഠിതം അതിസുഖുമഞ്ച രൂപം വിഭാവേതും സമത്ഥഞാണം ഭാവനായ മയാ വിസുദ്ധം കത്വാ പടിലദ്ധന്തി അത്ഥോ. ഇദ്ധിമാതി അധിട്ഠാനിദ്ധിവികുബ്ബനിദ്ധിആദീഹി ഇദ്ധീഹി ഇദ്ധിമാ, ഇദ്ധിവിധഞാണലാഭീതി അത്ഥോ. സരാഗാദിഭേദസ്സ പരേസം ചിത്തസ്സ ജാനനതോ പരചിത്തഞ്ഞൂ, ചേതോപരിയഞാണലാഭീതി വുത്തം ഹോതി. ദിബ്ബസോതഞ്ച പാപുണിന്തി ദിബ്ബസോതഞാണഞ്ച പടിലഭിം.

സോ ¶ മേ അത്ഥോ അനുപ്പത്തോ, സബ്ബസംയോജനക്ഖയോതി യോ സബ്ബേസം സംയോജനാനം ഖയഭൂതോ ഖയേന ¶ വാ ലദ്ധബ്ബോ, സോ സദത്ഥോ പരമത്ഥോ ച മയാ അരിയമഗ്ഗാധിഗമേന അധിഗതോതി. ഏവമേതായ ഗാഥായ ഥേരസ്സ അഞ്ഞാബ്യാകരണം അഹോസീതി വേദിതബ്ബോ.

ഉരുവേലകസ്സപത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. തേകിച്ഛകാരിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ

അതിഹിതാ ¶ വീഹീതിആദികാ ആയസ്മതോ തേകിച്ഛകാരിത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇതോ ഏകനവുതേ കപ്പേ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്വാ വേജ്ജസത്ഥേ നിപ്ഫത്തിം ഗതോ. വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ ഉപട്ഠാകം അസോകം നാമ ഥേരം ബ്യാധിതം അരോഗമകാസി, അഞ്ഞേസഞ്ച സത്താനം രോഗാഭിഭൂതാനം അനുകമ്പായ ഭേസജ്ജം സംവിദഹി.

സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സുബുദ്ധസ്സ നാമ ബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തസ്സ തികിച്ഛകേഹി ഗബ്ഭകാലേ പരിസ്സയം അപഹരിത്വാ പരിപാലിതതായ തേകിച്ഛകാരീതി നാമം അകംസു. സോ അത്തനോ കുലാനുരൂപാനി വിജ്ജാട്ഠാനാനി സിപ്പാനി ച സിക്ഖന്തോ വഡ്ഢതി. തദാ ചാണക്കോ സുബുദ്ധസ്സ പഞ്ഞാവേയ്യത്തിയം കിരിയാസു ഉപായകോസല്ലഞ്ച ദിസ്വാ, ‘‘അയം ഇമസ്മിം രാജകുലേ പതിട്ഠം ലഭന്തോ മം അഭിഭവേയ്യാ’’തി ഇസ്സാപകതോ രഞ്ഞാ ചന്ദഗുത്തേന തം ബന്ധനാഗാരേ ഖിപാപേസി. തേകിച്ഛകാരീ പിതു ബന്ധനാഗാരപ്പവേസനം സുത്വാ ഭീതോ പലായിത്വാ സാണവാസിത്ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ അത്തനോ സംവേഗകാരണം ഥേരസ്സ കഥേത്വാ പബ്ബജിത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അബ്ഭോകാസികോ നേസജ്ജികോ ച ഹുത്വാ വിഹരതി, സീതുണ്ഹം അഗണേന്തോ ¶ സമണധമ്മമേവ കരോതി, വിസേസതോ ബ്രഹ്മവിഹാരഭാവനമനുയുഞ്ജതി. തം ദിസ്വാ മാരോ പാപിമാ ‘‘ന ഇമസ്സ മമ വിസയം അതിക്കമിതും ദസ്സാമീ’’തി വിക്ഖേപം കാതുകാമോ സസ്സാനം നിപ്ഫത്തികാലേ ഖേത്തഗോപകവണ്ണേന ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തം നിപ്പണ്ഡേന്തോ –

ന ച ലഭേ പിണ്ഡം, കഥമഹം കസ്സ’’ന്തി. – ആഹ; തം സുത്വാ ഥേരോ –

‘‘ബുദ്ധമപ്പമേയ്യം ¶ അനുസ്സര പസന്നോ, പീതിയാ ഫുടസരീരോ ഹോഹിസി സതതമുദഗ്ഗോ.

‘‘ധമ്മമപ്പമേയ്യം ¶ …പേ… സതതമുദഗ്ഗോ.

‘‘സങ്ഘമപ്പമേയ്യം…പേ… സതതമുദഗ്ഗോ’’തി. – ആഹ; തം സുത്വാ മാരോ –

‘‘അബ്ഭോകാസേ വിഹരസി, സീതാ ഹേമന്തികാ ഇമാ രത്യോ;

മാ സീതേന പരേതോ വിഹഞ്ഞിത്ഥോ, പവിസ ത്വം വിഹാരം ഫുസിതഗ്ഗള’’ന്തി. –

‘‘ഫുസിസ്സം ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞായോ, താഹി ച സുഖിതോ വിഹരിസ്സം;

നാഹം സീതേന വിഹഞ്ഞിസ്സം, അനിഞ്ജിതോ വിഹരന്തോ’’തി. – ആഹ;

തത്ഥ അതിഹിതാ വീഹീതി വീഹയോ കോട്ഠാഗാരം അതിനേത്വാ ഠപിതാ, തത്ഥ പടിസാമിതാ ഖലതോ വാ ഘരം ഉപനീതാതി അത്ഥോ. വീഹിഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ ഇതരമ്പി ധഞ്ഞം സങ്ഗണ്ഹാതി. സാലീ പന യേഭുയ്യേന വീഹിതോ ¶ പച്ഛാ പച്ചന്തീതി ആഹ. ഖലഗതാ സാലീതി ഖലം ധഞ്ഞകരണട്ഠാനം ഗതാ, തത്ഥ രാസിവസേന മദ്ദനചാവനാദിവസേന ഠിതാതി അത്ഥോ. പധാനധഞ്ഞഭാവദസ്സനത്ഥഞ്ചേത്ഥ സാലീനം വിസും ഗഹണം, ഉഭയേനപി ഗാമേ, ഗാമതോ ബഹി ച ധഞ്ഞം പരിപുണ്ണം ഠിതന്തി ദസ്സേതി. ന ച ലഭേ പിണ്ഡന്തി ഏവം സുലഭധഞ്ഞേ സുഭിക്ഖകാലേ അഹം പിണ്ഡമത്തമ്പി ന ലഭാമി. ഇദാനി കഥമഹം കസ്സന്തി അഹം കഥം കരിസ്സാമി, കഥം ജീവിസ്സാമീതി പരിഹാസകേളിം അകാസി.

തം സുത്വാ ഥേരോ ‘‘അയം വരാകോ അത്തനാ അത്തനോ പവത്തിം മയ്ഹം പകാസേസി, മയാ പന അത്തനാവ അത്താ ഓവദിതബ്ബോ, ന മയാ കിഞ്ചി കഥേതബ്ബ’’ന്തി വത്ഥുത്തയാനുസ്സതിയം അത്താനം നിയോജേന്തോ ‘‘ബുദ്ധമപ്പമേയ്യ’’ന്തിആദിനാ തിസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി. തത്ഥ ബുദ്ധമപ്പമേയ്യം അനുസ്സര പസന്നോതി സവാസനായ അവിജ്ജാനിദ്ദായ അച്ചന്തവിഗമേന, ബുദ്ധിയാ ച വികസിതഭാവേന ബുദ്ധം ഭഗവന്തം പമാണകരാനം രാഗാദികിലേസാനം അഭാവാ അപരിമാണഗുണസമങ്ഗിതായ അപ്പമേയ്യപുഞ്ഞക്ഖേത്തതായ ച അപ്പമേയ്യം. ഓകപ്പനലക്ഖണേന അഭിപ്പസാദേന പസന്നോ, പസന്നമാനസോ ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൭൪; സം. നി. ൫.൯൯൭) അനുസ്സര അനു അനു ബുദ്ധാരമ്മണം സതിം പവത്തേഹി, പീതിയാ ഫുടസരീരോ ഹോഹിസി. സതതമുദഗ്ഗോതി അനുസ്സരന്തോവ ഫരണലക്ഖണായ പീതിയാ സതതം സബ്ബദാ ഫുടസരീരോ പീതിസമുട്ഠാനപണീതരൂപേഹി അജ്ഝോത്ഥടസരീരോ ഉബ്ബേഗപീതിയാ ¶ ഉദഗ്ഗോ കായം ഉദഗ്ഗം കത്വാ ആകാസം ലങ്ഘിതും സമത്ഥോ ച ഭവേയ്യാസി, ബുദ്ധാനുസ്സതിയാ ബുദ്ധാരമ്മണം ഉളാരം പീതിസോമനസ്സം പടിസംവേദേയ്യാസി. യതോ സീതുണ്ഹേഹി വിയ ജിഘച്ഛാപിപാസാഹിപി അനഭിഭൂതോ ഹോഹിസീതി അത്ഥോ.

ധമ്മന്തി ¶ അരിയം ലോകുത്തരധമ്മം. സങ്ഘന്തി അരിയം പരമത്ഥസങ്ഘം. സേസം വുത്തനയമേവ. അനുസ്സരാതി പനേത്ഥ ‘‘സ്വാക്ഖാതോ ഭഗവതാ ധമ്മോ’’തിആദിനാ ധമ്മം, ‘‘സുപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ’’തിആദിനാ സങ്ഘം അനുസ്സരാതി യോജേതബ്ബം.

ഏവം ഥേരേന രതനത്തയഗുണാനുസ്സരണേ നിയോജനവസേന അത്തനി ഓവദിതേ പുന മാരോ വിവേകവാസതോ നം വിവേചേതുകാമോ ഹിതേസീഭാവം ¶ വിയ ദസ്സേന്തോ ‘‘അബ്ഭോകാസേ വിഹരസീ’’തി പഞ്ചമം ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – ത്വം, ഭിക്ഖു, അബ്ഭോകാസേ കേനചി അപടിച്ഛന്നേ വിവടങ്ഗണേ വിഹരസി ഇരിയാപഥേ കപ്പേസി. ഹേമന്തികാ ഹിമപാതസമയേ പരിയാപന്നാ ഇമാ സീതാ രത്തിയോ വത്തന്തി. തസ്മാ സീതേന പരേതോ അഭിഭൂതോ ഹുത്വാ മാ വിഹഞ്ഞിത്ഥോ വിഘാതം മാ ആപജ്ജി മാ കിലമി. ഫുസിതഗ്ഗളം പിഹിതകവാടം സേനാസനം പവിസ, ഏവം തേ സുഖവിഹാരോ ഭവിസ്സതീതി.

തം സുത്വാ ഥേരോ ‘‘ന മയ്ഹം സേനാസനപരിയേസനായ പയോജനം, ഏത്ഥേവാഹം സുഖവിഹാരീ’’തി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഫുസിസ്സ’’ന്തിആദിനാ ഛട്ഠം ഗാഥമാഹ. തത്ഥ ഫുസിസ്സം ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞായോതി അപ്പമാണഗോചരതായ ‘‘അപ്പമഞ്ഞാ’’തി ലദ്ധവോഹാരേ ചത്താരോ ബ്രഹ്മവിഹാരേ ഫുസിസ്സം ഫുസിസ്സാമി, കാലേന കാലം സമാപജ്ജിസ്സാമി. താഹി ച സുഖിതോ വിഹരിസ്സന്തി താഹി അപ്പമഞ്ഞാഹി സുഖിതോ സഞ്ജാതസുഖോ ഹുത്വാ വിഹരിസ്സം ചത്താരോപി ഇരിയാപഥേ കപ്പേസ്സാമീതി. തേന മയ്ഹം സബ്ബകാലേ സുഖമേവ, ന ദുക്ഖം. യതോ നാഹം സീതേന വിഹഞ്ഞിസ്സം അന്തരട്ഠകേപി ഹിമപാതസമയേ അഹം സീതേന ന കിലമിസ്സാമി, തസ്മാ അനിഞ്ജിതോ വിഹരന്തോ ചിത്തസ്സ ഇഞ്ജിതകാരണാനം ബ്യാപാദാദീനം സുപ്പഹീനത്താ പച്ചയുപ്പന്നിഞ്ജനായ ച അഭാവതോ സമാപത്തിസുഖേനേവ സുഖിതോ വിഹരിസ്സാമീതി. ഏവം ഥേരോ ഇമം ഗാഥം വദന്തോയേവ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം സച്ഛാകാസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൧.൧൮.൩൯-൪൪) –

‘‘നഗരേ ബന്ധുമതിയാ, വേജ്ജോ ആസിം സുസിക്ഖിതോ;

ആതുരാനം സദുക്ഖാനം, മഹാജനസുഖാവഹോ.

‘‘ബ്യാധിതം സമണം ദിസ്വാ, സീലവന്തം മഹാജുതിം;

പസന്നചിത്തോ സുമനോ, ഭേസജ്ജമദദിം തദാ.

‘‘അരോഗോ ആസി തേനേവ, സമണോ സംവുതിന്ദ്രിയോ;

അസോകോ നാമ നാമേന, ഉപട്ഠാകോ വിപസ്സിനോ.

‘‘ഏകനവുതിതോ കപ്പേ, യം ഓസധമദാസഹം;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഭേസജ്ജസ്സ ഇദം ഫലം.

‘‘ഇതോ ¶ ച അട്ഠമേ കപ്പേ, സബ്ബോസധസനാമകോ;

സത്തരതനസമ്പന്നോ, ചക്കവത്തീ മഹപ്ഫലോ.

‘‘കിലേസാ ¶ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

ഏത്ഥ ച ബിന്ദുസാരരഞ്ഞോ കാലേ ഇമസ്സ ഥേരസ്സ ഉപ്പന്നത്താ തതിയസങ്ഗീതിയം ഇമാ ഗാഥാ സങ്ഗീതാതി വേദിതബ്ബാ.

തേകിച്ഛകാരിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

യസ്സ സബ്രഹ്മചാരീസൂതിആദികാ ആയസ്മതോ മഹാനാഗത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനന്തോ കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ¶ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം കകുസന്ധം ഭഗവന്തം അരഞ്ഞം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ ഝാനസുഖേന നിസിന്നം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ തസ്സ ദാളിമഫലം അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാകേതേ മധുവാസേട്ഠസ്സ നാമ ബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, മഹാനാഗോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഭഗവതി സാകേതേ അഞ്ജനവനേ വിഹരന്തേ ആയസ്മതോ ഗവമ്പതിത്ഥേരസ്സ പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ ഥേരസ്സേവ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ തസ്സോവാദേ ഠത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൪൫.൧-൭) –

‘‘കകുസന്ധോ മഹാവീരോ, സബ്ബധമ്മാന പാരഗൂ;

ഗണമ്ഹാ വൂപകട്ഠോ സോ, അഗമാസി വനന്തരം.

‘‘ബീജമിഞ്ജം ഗഹേത്വാന, ലതായ ആവുണിം അഹം;

ഭഗവാ തമ്ഹി സമയേ, ഝായതേ പബ്ബതന്തരേ.

‘‘ദിസ്വാനഹം ദേവദേവം, വിപ്പസന്നേന ചേതസാ;

ദക്ഖിണേയ്യസ്സ വീരസ്സ, ബീജമിഞ്ജമദാസഹം.

‘‘ഇമസ്മിംയേവ ¶ കപ്പമ്ഹി, യം മിഞ്ജമദദിം തദാ;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബീജമിഞ്ജസ്സിദം ഫലം.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ വിമുത്തിസുഖേന വിഹരന്തോ ഥേരോ ഛബ്ബഗ്ഗിയേ ഭിക്ഖൂ സബ്രഹ്മചാരീസു ഗാരവം അകത്വാ വിഹരന്തേ ദിസ്വാ തേസം ഓവാദദാനവസേന –

‘‘യസ്സ ¶ സബ്രഹ്മചാരീസു, ഗാരവോ നൂപലബ്ഭതി;

പരിഹായതി സദ്ധമ്മാ, മച്ഛോ അപ്പോദകേ യഥാ.

‘‘യസ്സ സബ്രഹ്മചാരീസു, ഗാരവോ നൂപലബ്ഭതി;

ന വിരൂഹതി സദ്ധമ്മേ, ഖേത്തേ ബീജംവ പൂതികം.

‘‘യസ്സ സബ്രഹ്മചാരീസു, ഗാരവോ നൂപലബ്ഭതി;

ആരകാ ഹോതി നിബ്ബാനാ, ധമ്മരാജസ്സ സാസനേ.

‘‘യസ്സ സബ്രഹ്മചാരീസു, ഗാരവോ ഉപലബ്ഭതി;

ന വിഹായതി സദ്ധമ്മാ, മച്ഛോ ബവ്ഹോദകേ യഥാ.

‘‘യസ്സ സബ്രഹ്മചാരീസു, ഗാരവോ ഉപലബ്ഭതി;

സോ വിരൂഹതി സദ്ധമ്മേ, ഖേത്തേ ബീജംവ ഭദ്ദകം.

‘‘യസ്സ സബ്രഹ്മചാരീസു, ഗാരവോ ഉപലബ്ഭതി;

സന്തികേ ഹോതി നിബ്ബാനം, ധമ്മരാജസ്സ സാസനേ’’തി. –

തത്ഥ സബ്രഹ്മചാരീസൂതി സമാനം ബ്രഹ്മം സീലാദിധമ്മം ചരന്തീതി സബ്രഹ്മചാരിനോ, സീലദിട്ഠിസാമഞ്ഞഗതാ സഹധമ്മികാ, തേസു. ഗാരവോതി ഗരുഭാവോ സീലാദിഗുണനിമിത്തം ഗരുകരണം. നൂപലബ്ഭതീതി ന വിജ്ജതി ന പവത്തതി, ന ഉപതിട്ഠതീതി അത്ഥോ. നിബ്ബാനാതി കിലേസാനം നിബ്ബാപനതോ കിലേസക്ഖയാതി അത്ഥോ. ധമ്മരാജസ്സാതി സത്ഥുനോ. സത്ഥാ ഹി സദേവകം ലോകം യഥാരഹം ലോകിയലോകുത്തരേന ധമ്മേന രഞ്ജേതി തോസേതീതി ധമ്മരാജാ. ഏത്ഥ ച ‘‘ധമ്മരാജസ്സ സാസനേ’’തി ഇമിനാ നിബ്ബാനം നാമ ധമ്മരാജസ്സേവ സാസനേ ¶ , ന അഞ്ഞത്ഥ. തത്ഥ യോ സബ്രഹ്മചാരീസു ¶ ഗാരവരഹിതോ, സോ യഥാ നിബ്ബാനാ ആരകാ ഹോതി, തഥാ ധമ്മരാജസ്സ സാസനതോപി ആരകാ ഹോതീതി ദസ്സേതി. ബവ്ഹോദകേതി ബഹുഉദകേ. സന്തികേ ഹോതി നിബ്ബാനന്തി നിബ്ബാനം തസ്സ സന്തികേ സമീപേ ഏവ ഹോതി. സേസം വുത്തനയമേവ. ഇമാ ഏവ ച ഥേരസ്സ അഞ്ഞാബ്യാകരണഗാഥാ അഹേസും.

മഹാനാഗത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

കുല്ലോ സിവഥികന്തിആദികാ ആയസ്മതോ കുല്ലത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു ¶ കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം കുടുമ്ബിയകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ കുല്ലോതി ലദ്ധനാമോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജി. സോ ച രാഗചരിതത്താ തിബ്ബരാഗജാതികോ ഹോതി. തേനസ്സ അഭിക്ഖണം കിലേസാ ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തി. അഥസ്സ സത്ഥാ ചിത്താചാരം ഞത്വാ അസുഭകമ്മട്ഠാനം ദത്വാ, ‘‘കുല്ല, തയാ അഭിണ്ഹം സുസാനേ ചാരികാ ചരിതബ്ബാ’’തി ആഹ. സോ സുസാനം പവിസിത്വാ ഉദ്ധുമാതകാദീനി താനി താനി അസുഭാനി ദിസ്വാ തം മുഹുത്തം അസുഭമനസികാരം ഉപ്പാദേത്വാ സുസാനതോ നിക്ഖന്തമത്തോവ കാമരാഗേന അഭിഭുയ്യതി. പുന ഭഗവാ തസ്സ തം പവത്തിം ഞത്വാ ഏകദിവസം തസ്സ സുസാനട്ഠാനം ഗതകാലേ ഏകം തരുണിത്ഥിരൂപം അധുനാ മതം അവിനട്ഠച്ഛവിം നിമ്മിനിത്വാ ദസ്സേതി. തസ്സ തം ദിട്ഠമത്തസ്സ ജീവമാനവിസഭാഗവത്ഥുസ്മിം വിയ സഹസാ രാഗോ ഉപ്പജ്ജതി. അഥ നം സത്ഥാ തസ്സ പേക്ഖന്തസ്സേവ നവഹി വണമുഖേഹി പഗ്ഘരമാനാസുചിം കിമികുലാകുലം അതിവിയ ബീഭച്ഛം ദുഗ്ഗന്ധം ജേഗുച്ഛം പടിക്കൂലം കത്വാ ദസ്സേസി. സോ തം പേക്ഖന്തോ വിരത്തചിത്തോ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. അഥസ്സ ഭഗവാ ഓഭാസം ഫരിത്വാ സതിം ജനേന്തോ –

‘‘ആതുരം അസുചിം പൂതിം, പസ്സ കുല്ല സമുസ്സയം;

ഉഗ്ഘരന്തം പഗ്ഘരന്തം, ബാലാനം അഭിനന്ദിത’’ന്തി. –

ആഹ ¶ . തം സുത്വാ ഥേരോ സമ്മദേവ സരീരസഭാവം ഉപധാരേന്തോ അസുഭസഞ്ഞം പടിലഭിത്വാ തത്ഥ പഠമം ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ തം പാദകം കത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണിത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ –

‘‘കുല്ലോ ¶ സിവഥികം ഗന്ത്വാ, അദ്ദസ ഇത്ഥിമുജ്ഝിതം;

അപവിദ്ധം സുസാനസ്മിം, ഖജ്ജന്തിം കിമിഹീ ഫുടം.

‘‘ആതുരം…പേ… ബാലാനം അഭിനന്ദിതം.

‘‘ധമ്മാദാസം ഗഹേത്വാന, ഞാണദസ്സനപത്തിയാ;

പച്ചവേക്ഖിം ഇമം കായം, തുച്ഛം സന്തരബാഹിരം.

‘‘യഥാ ഇദം തഥാ ഏതം, യഥാ ഏതം തഥാ ഇദം;

യഥാ അധോ തഥാ ഉദ്ധം, യഥാ ഉദ്ധം തഥാ അധോ.

‘‘യഥാ ദിവാ തഥാ രത്തിം, യഥാ രത്തിം തഥാ ദിവാ;

യഥാ പുരേ തഥാ പച്ഛാ, യഥാ പച്ഛാ തഥാ പുരേ.

‘‘പഞ്ചങ്ഗികേന തുരിയേന, ന രതീ ഹോതി താദിസീ;

യഥാ ഏകഗ്ഗചിത്തസ്സ, സമ്മാ ധമ്മം വിപസ്സതോ’’തി. –

തത്ഥ ¶ കുല്ലോതി അത്താനമേവ ഥേരോ പരം വിയ കത്വാ വദതി.

ആതുരന്തി നാനപ്പകാരേഹി ദുക്ഖേഹി അഭിണ്ഹം പടിപീളിതം. അസുചിന്തി സുചിരഹിതം ജേഗുച്ഛം പടിക്കൂലം. പൂതിന്തി ദുഗ്ഗന്ധം. പസ്സാതി സഭാവതോ ഓലോകേഹി. കുല്ലാതി ഓവാദകാലേ ഭഗവാ ഥേരം ആലപതി. ഉദാനകാലേ പന ഥേരോ സയമേവ അത്താനം വദതി. സമുസ്സയന്തി സരീരം. ഉഗ്ഘരന്തന്തി ഉദ്ധം വണമുഖേഹി അസുചിം സവന്തം. പഗ്ഘരന്തന്തി അധോ വണമുഖേഹി സമന്തതോ ച അസുചിം സവന്തം. ബാലാനം അഭിനന്ദിതന്തി ബാലേഹി അന്ധപുഥുജ്ജനേഹി ദിട്ഠിതണ്ഹാഭിനന്ദനാഹി ‘‘അഹം മമ’’ന്തി അഭിനിവിസ്സ നന്ദിതം.

ധമ്മാദാസന്തി ധമ്മമയം ആദാസം. യഥാ ഹി സത്താ അദാസേന അത്തനോ മുഖേ കായേ വാ ഗുണദോസേ പസ്സന്തി, ഏവം യോഗാവചരോ യേന അത്തഭാവേ ¶ സംകിലേസവോദാനധമ്മേ യാഥാവതോ പസ്സതി, തം വിപസ്സനാഞാണം ഇധ ‘‘ധമ്മാദാസ’’ന്തി വുത്തം. തം ഞാണദസ്സനസ്സ മഗ്ഗഞാണസങ്ഖാതസ്സ ധമ്മചക്ഖുസ്സ അധിഗമായ അത്തനോ സന്താനേ ഉപ്പാദേത്വാ. പച്ചവേക്ഖിം ഇമം കായന്തി ഇമം കരജകായം നിച്ചസാരാദിവിരഹതോ തുച്ഛം അത്തപരസന്താനാനം വിഭാഗതോ സന്തരബാഹിരം ഞാണചക്ഖുനാ പതിഅവേക്ഖിം പസ്സിം.

യഥാ പന പച്ചവേക്ഖിം, തം ദസ്സേതും ‘‘യഥാ ഇദ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ യഥാ ഇദം തഥാ ഏതന്തി യഥാ ഇദം മയ്ഹം സരീരസങ്ഖാതം അസുഭം ആയുഉസ്മാവിഞ്ഞാണാനം അനപഗമാ നാനാവിധം മായോപമം കിരിയം ദസ്സേതി, തഥാവ ഏതം മതസരീരം പുബ്ബേ തേസം ധമ്മാനം അനപഗമാ അഹോസി. യഥാ ഏതം ഏതരഹി മതസരീരം തേസം ധമ്മാനം അപഗമാ ന കിഞ്ചി കിരിയം ദസ്സേതി, തഥാ ഇദം മമ സരീരമ്പി തേസം ധമ്മാനം അപഗമാ നസ്സതേവാതി. യഥാ ച ഇദം മമ സരീരം ഏതരഹി സുസാനേ ന മതം ന സയിതം, ന ഉദ്ധുമാതകാദിഭാവം ഉപഗതം, തഥാ ഏതം ഏതരഹി മതസരീരമ്പി പുബ്ബേ ¶ അഹോസി. യഥാ പനേതം ഏതരഹി മതസരീരം സുസാനേ സയിതം ഉദ്ധുമാതകാദിഭാവം ഉപഗതം, തഥാ ഇദം മമ സരീരമ്പി ഭവിസ്സതി. അഥ വാ യഥാ ഇദം മമ സരീരം അസുചി ദുഗ്ഗന്ധം ജേഗുച്ഛം പടിക്കൂലം അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ, തഥാ ഏതം മതസരീരമ്പി. യഥാ വാ ഏതം മതസരീരം അസുചിആദിസഭാവഞ്ചേവ അനിച്ചാദിസഭാവഞ്ച, തഥാ ഇദം മമ സരീരമ്പി. യഥാ അധോ തഥാ ഉദ്ധന്തി യഥാ നാഭിതോ അധോ ഹേട്ഠാ അയം കായോ അസുചി ദുഗ്ഗന്ധോ ജേഗുച്ഛോ പടിക്കൂലോ അനിച്ചോ ദുക്ഖോ അനത്താ ച, തഥാ ഉദ്ധം നാഭിതോ ഉപരി അസുചിആദിസഭാവോ ച. യഥാ ഉദ്ധം തഥാ അധോതി യഥാ ച നാഭിതോ, ഉദ്ധം അസുചിആദിസഭാവോ, തഥാ അധോ നാഭിതോ ഹേട്ഠാപി.

യഥാ ¶ ദിവാ തഥാ രത്തിന്തി യഥാ അയം കായോ ദിവാ ‘‘അക്ഖിമ്ഹാ അക്ഖിഗൂഥകോ’’തിആദിനാ (സു. നി. ൧൯൯) അസുചി പഗ്ഘരതി, തഥാ രത്തിമ്പി. യഥാ രത്തിം തഥാ ദിവാതി യഥാ ച രത്തിം അയം കായോ അസുചി പഗ്ഘരതി, തഥാ ദിവാപി, നയിമസ്സ കാലവിഭാഗേന അഞ്ഞഥാഭാവോതി അത്ഥോ. യഥാ പുരേ തഥാ പച്ഛാതി യഥാ അയം കായോ പുരേ പുബ്ബേ തരുണകാലേ അസുചി ദുഗ്ഗന്ധോ ജേഗുച്ഛോ പടിക്കൂലോ, തഥാ ച പച്ഛാ ജിണ്ണകാലേ. യഥാ ച പച്ഛാ ജിണ്ണകാലേ അസുചിആദിസഭാവോ, തഥാ പുരേ തരുണകാലേപി ¶ . യഥാ വാ പുരേ അതീതകാലേ സവിഞ്ഞാണകാലേ അസുചിആദിസഭാവോ ച അനിച്ചാദിസഭാവോ ച, തഥാ പച്ഛാ അനാഗതകാലേ അവിഞ്ഞാണകാലേതി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

പഞ്ചങ്ഗികേന തുരിയേനാതി ‘‘ആതതം വിതതം ആതതവിതതം ഘനം സുസീര’’ന്തി ഏവം പഞ്ചങ്ഗികേന പഞ്ചഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതേന തുരിയേന പരിചരിയമാനസ്സ കാമസുഖസമങ്ഗിനോ ഇസ്സരജനസ്സ താദിസീ തഥാരൂപാ രതി സുഖസ്സാദോ ന ഹോതി. യഥാ ഏകഗ്ഗചിത്തസ്സ, സമ്മാ ധമ്മം വിപസ്സതോതി സമഥവിപസ്സനം യുഗനദ്ധം കത്വാ ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസഭാവേന വീഥിപടിപന്നായ വിപസ്സനായ ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം പസ്സന്തസ്സ യോഗാവചരസ്സ യാദിസാ ധമ്മരതി, തസ്സാ കലമ്പി കാമരതി ന ഉപേതീതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

‘‘യതോ യതോ സമ്മസതി, ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം;

ലഭതീ പീതിപാമോജ്ജം, അമതം തം വിജാനത’’ന്തി. (ധ. പ. ൩൭൪);

ഇമാ ഏവ ച ഥേരസ്സ അഞ്ഞാബ്യാകരണഗാഥാപി അഹേസും.

കുല്ലത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. മാലുക്യപുത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ

മനുജസ്സാതിആദികാ ¶ ആയസ്മതോ മാലുക്യപുത്തത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം കോസലരഞ്ഞോ അഗ്ഗാസനികസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തസ്സ മാതാ മാലുക്യാ നാമ, തസ്സാ വസേന മാലുക്യപുത്തോത്വേവ പഞ്ഞായിത്ഥ. സോ വയപ്പത്തോ നിസ്സരണജ്ഝാസയതായ ഘരാവാസം പഹായ പരിബ്ബാജകപബ്ബജ്ജം ¶ പബ്ബജിത്വാ വിചരന്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ സാസനേ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ നചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. സോ ഞാതീസു അനുകമ്പായ ഞാതികുലം അഗമാസി. തം ഞാതകാ പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന പരിവിസിത്വാ ധനേന പലോഭേതുകാമാ മഹന്തം ധനരാസിം ¶ പുരതോ ഉപട്ഠപേത്വാ ‘‘ഇദം ധനം തവ സന്തകം, വിബ്ഭമിത്വാ ഇമിനാ ധനേന പുത്തദാരം പടിജഗ്ഗന്തോ പുഞ്ഞാനി കരോഹീ’’തി യാചിംസു. ഥേരോ തേസം അജ്ഝാസയം വിപരിവത്തേന്തോ ആകാസേ ഠത്വാ –

‘‘മനുജസ്സ പമത്തചാരിനോ, തണ്ഹാ വഡ്ഢതി മാലുവാ വിയ;

സോ പ്ലവതീ ഹുരാ ഹുരം, ഫലമിച്ഛംവ വനസ്മി വാനരോ.

‘‘യം ഏസാ സഹതേ ജമ്മീ, തണ്ഹാ ലോകേ വിസത്തികാ;

സോകാ തസ്സ പവഡ്ഢന്തി, അഭിവട്ഠംവ ബീരണം.

‘‘യോ ചേതം സഹതേ ജമ്മിം, തണ്ഹം ലോകേ ദുരച്ചയം;

സോകാ തമ്ഹാ പപതന്തി, ഉദബിന്ദൂവ പോക്ഖരാ.

‘‘തം വോ വദാമി ഭദ്ദം വോ, യാവന്തേത്ഥ സമാഗതാ;

തണ്ഹായ മൂലം ഖണഥ, ഉസീരത്ഥോവ ബീരണം;

മാ വോ നളംവ സോതോവ, മാരോ ഭഞ്ജി പുനപ്പുനം.

‘‘കരോഥ ബുദ്ധവചനം, ഖണോ വോ മാ ഉപച്ചഗാ;

ഖണാതീതാ ഹി സോചന്തി, നിരയമ്ഹി സമപ്പിതാ.

‘‘പമാദോ രജോ പമാദോ, പമാദാനുപതിതോ രജോ;

അപ്പമാദേന വിജ്ജായ, അബ്ബഹേ സല്ലമത്തനോ’’തി. –

ഇമാഹി ഛഹി ഗാഥാഹി ധമ്മം ദേസേതി.

തത്ഥ മനുജസ്സാതി സത്തസ്സ. പമത്തചാരിനോതി സതിവോസ്സഗ്ഗലക്ഖണേന പമാദേന പമത്തചാരിസ്സ, നേവ ഝാനം, ന വിപസ്സനാ ¶ , ന മഗ്ഗഫലാനി വഡ്ഢന്തി. യഥാ പന രുക്ഖം സംസിബ്ബന്തീ പരിയോനന്ധന്തീ തസ്സ വിനാസായ മാലുവാ ലതാ വഡ്ഢതി, ഏവമസ്സ ഛ ദ്വാരാനി നിസ്സായ രൂപാദീസു പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജമാനാ തണ്ഹാ വഡ്ഢതി. വഡ്ഢമാനാവ യഥാ മാലുവാ ലതാ അത്തനോ അപസ്സയഭൂതം രുക്ഖം അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ പാതേതി, ഏവം തണ്ഹാവസികം പുഗ്ഗലം അപായേ നിപാതേതി. സോ പ്ലവതീതി സോ തണ്ഹാവസികോ പുഗ്ഗലോ അപരാപരം ഭവാഭവേ ഉപ്ലവതി ധാവതി. യഥാ കിം? ഫലമിച്ഛംവ വനസ്മി വാനരോ യഥാ രുക്ഖഫലം ഇച്ഛന്തോ വാനരോ വനസ്മിം ധാവന്തോ രുക്ഖസ്സ ഏകം സാഖം ഗണ്ഹാതി, തം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞം ഗണ്ഹാതി, തം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞന്തി ‘‘സാഖം ¶ അലഭിത്വാ നിസിന്നോ’’തി വത്തബ്ബതം ¶ നാപജ്ജതി; ഏവമേവ തണ്ഹാവസികോ പുഗ്ഗലോ ഹുരാ ഹുരം ധാവന്തോ ‘‘ആരമ്മണം അലഭിത്വാ തണ്ഹായ അപ്പവത്തിം പത്തോ’’തി വത്തബ്ബതം നാപജ്ജതി.

യന്തി യം പുഗ്ഗലം. ഏസാ ലാമകഭാവേന ജമ്മീ വിസാഹാരതായ വിസമൂലതായ വിസഫലതായ വിസപരിഭോഗതായ രൂപാദീസു വിസത്തതായ ആസത്തതായ ച വിസത്തികാതി സങ്ഖം ഗതാ ഛദ്വാരികാ തണ്ഹാ സഹതേ അഭിഭവതി തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ. യഥാ നാമ വനേ പുനപ്പുനം വസ്സന്തേ ദേവേ അഭിവട്ഠം ബീരണം ബീരണതിണം വഡ്ഢതി, ഏവം വട്ടമൂലകാ സോകാ അഭിവഡ്ഢന്തി വുദ്ധിം ആപജ്ജന്തീതി അത്ഥോ.

യോ ചേതം…പേ… ദുരച്ചയന്തി യോ പന പുഗ്ഗലോ ഏവം വുത്തപ്പകാരം അതിക്കമിതും പജഹിതും ദുക്കരതായ ദുരച്ചയം തണ്ഹം സഹതേ അഭിഭവതി, തമ്ഹാ പുഗ്ഗലാ വട്ടമൂലകാ സോകാ പപതന്തി. യഥാ നാമ പോക്ഖരേ പദുമപത്തേ പതിതം ഉദബിന്ദു ന പതിട്ഠാതി, ഏവം ന പതിട്ഠഹന്തീതി അത്ഥോ.

തം വോ വദാമീതി തേന കാരണേന അഹം തുമ്ഹേ വദാമി. ഭദ്ദം വോതി ഭദ്ദം തുമ്ഹാകം ഹോതു, മാ തണ്ഹം അനുവത്തപുഗ്ഗലോ വിയ വിഭവം അനത്ഥം പാപുണാഥാതി അത്ഥോ. യാവന്തേത്ഥ സമാഗതാതി ഇമസ്മിം ഠാനേ യത്തകാ സന്നിപതിതാ, തത്തകാ. കിം വദസീതി ചേ? തണ്ഹായ മൂലം ഖണഥ ഇമിസ്സാ ഛദ്വാരികതണ്ഹായ മൂലം കാരണം അവിജ്ജാദികിലേസഗ്ഗഹനം അരഹത്തമഗ്ഗഞാണകുദാലേന ഖണഥ സമുച്ഛിന്ദഥ. കിം വിയാതി? ഉസീരത്ഥോവ ബീരണം യഥാ ഉസീരേന അത്ഥികോ പുരിസോ മഹന്തേന കുദാലേന ബീരണാപരനാമം ഉസീരം നാമ തിണം ഖണതി, ഏവമസ്സ മൂലം ഖണഥാതി അത്ഥോ. മാ വോ നളംവ സോതോവ, മാരോ ഭഞ്ജി പുനപ്പുനന്തി തുമ്ഹേ നദീതീരേ ജാതം നളം മഹാവേഗേന ആഗതോ നദീസോതോ വിയ കിലേസമാരോ മച്ചുമാരോ ദേവപുത്തമാരോ ച പുനപ്പുനം മാ ഭഞ്ജീതി അത്ഥോ.

തസ്മാ കരോഥ ബുദ്ധവചനം ‘‘ഝായഥ, ഭിക്ഖവേ, മാ പമാദത്ഥാ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൨൧൫) വുത്തം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ വചനം കരോഥ, യഥാനുസിട്ഠം പടിപത്തിയാ സമ്പാദേഥ. ഖണോ വോ മാ ¶ ഉപച്ചഗാതി യോ ഹി ബുദ്ധവചനം ന കരോതി, തം ¶ പുഗ്ഗലം അയം ബുദ്ധുപ്പാദക്ഖണോ പതിരൂപദേസവാസേ ഉപ്പത്തിക്ഖണോ സമ്മദിട്ഠിയാ പടിലദ്ധക്ഖണോ ഛന്നം ആയതനാനം അവേകല്ലക്ഖണോതി സബ്ബോപി ഖണോ അതിക്കമതി, സോ ഖണോ മാ തുമ്ഹേ അതിക്കമതു. ഖണാതീതാതി യേ ഹി തം ഖണം അതീതാ, യേ വാ പുഗ്ഗലേ സോ ഖണോ അതീതോ, തേ നിരയമ്ഹി സമപ്പിതാ തത്ഥ നിബ്ബത്താ ചിരകാലം സോചന്തി.

പമാദോ രജോതി രൂപാദീസു ആരമ്മണേസു സതിവോസ്സഗ്ഗലക്ഖണോ പമാദോ, സംകിലേസസഭാവത്താ രാഗരജാദിമിസ്സതായ ¶ ച രജോ. പമാദാനുപതിതോ രജോതി യോ ഹി കോചി രജോ നാമ രാഗാദികോ, സോ സബ്ബോ പമാദാനുപതിതോ പമാദവസേനേവ ഉപ്പജ്ജതി. അപ്പമാദേനാതി അപ്പമജ്ജനേന അപ്പമാദപടിപത്തിയാ. വിജ്ജായാതി അഗ്ഗമഗ്ഗവിജ്ജായ. അബ്ബഹേ സല്ലമത്തനോതി അത്തനോ ഹദയനിസ്സിതം രാഗാദിസല്ലം ഉദ്ധരേയ്യ സമൂഹനേയ്യാതി.

മാലുക്യപുത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പണ്ണവീസതീതിആദികാ ആയസ്മതോ സപ്പദാസത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കപിലവത്ഥുസ്മിം സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ പുരോഹിതപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, തസ്സ സപ്പദാസോതി നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ സത്ഥു ഞാതിസമാഗമേ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ കിലേസാഭിഭവേന ചേതോസമാധിം അലഭന്തോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരിത്വാ സംവേഗജാതോ പച്ഛാ സത്ഥം ആഹരന്തോ യോനിസോ മനസികാരം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണിത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോ –

‘‘പണ്ണവീസതി വസ്സാനി, യതോ പബ്ബജിതോ അഹം;

അച്ഛരാസങ്ഘാതമത്തമ്പി, ചേതോസന്തിമനജ്ഝഗം.

‘‘അലദ്ധാ ചിത്തസ്സേകഗ്ഗം, കാമരാഗേന അട്ടിതോ;

ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തോ, വിഹാരാ ഉപനിക്ഖമിം.

‘‘സത്ഥം ¶ വാ ആഹരിസ്സാമി, കോ അത്ഥോ ജീവിതേന മേ;

കഥഞ്ഹി സിക്ഖം പച്ചക്ഖം, കാലം കുബ്ബേഥ മാദിസോ.

‘‘തദാഹം ¶ ഖുരമാദായ, മഞ്ചകമ്ഹി ഉപാവിസിം;

പരിനീതോ ഖുരോ ആസി, ധമനിം ഛേത്തുമത്തനോ.

‘‘തതോ മേ മനസീകാരോ, യോനിസോ ഉദപജ്ജഥ;

ആദീനവോ പാതുരഹു, നിബ്ബിദാ സമതിട്ഠഥ.

‘‘തതോ ചിത്തം വിമുച്ചി മേ, പസ്സ ധമ്മസുധമ്മതം;

തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി. –

തത്ഥ ¶ പണ്ണവീസതിവസ്സാനി, യതോ പബ്ബജിതോ അഹന്തി യതോ പട്ഠായ അഹം പബ്ബജിതോ താനിമാനി പണ്ണവീസതിവസ്സാനി. അച്ഛരാസങ്ഘാതമത്തമ്പി, ചേതോസന്തിമനജ്ഝഗന്തി സോഹം ഏത്തകം കാലം ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തോ അച്ഛരാസങ്ഘാതമത്തമ്പി അങ്ഗുലിഫോടനമത്തമ്പി ഖണം ചേതോസന്തിം ചേതസോ സമാധാനം ന ലഭിം.

ഏവം പന അലദ്ധാ ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതം, തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘കാമരാഗേന അട്ടിതോ’’തി. തത്ഥ അട്ടിതോതി പീളിതോ, അഭിഭൂതോതി അത്ഥോ. ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തോതി ‘‘ഇദമിധ അതിവിയ അയുത്തം വത്തതി, യദാഹം നിയ്യാനികേ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ അത്താനം കിലേസപങ്കതോ ഉദ്ധരിതും ന സക്കോമീ’’തി ഉദ്ധംമുഖോ ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദമാനോ. വിഹാരാ ഉപനിക്ഖമിന്തി വസനകവിഹാരതോ ബഹി നിക്ഖന്തോ.

യേനാധിപ്പായേന നിക്ഖന്തോ, തം ദസ്സേതും ‘‘സത്ഥം വാ ആഹരിസ്സാമീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സത്ഥം വാ ആഹരിസ്സാമീതി വാ-സദ്ദോ വികപ്പനത്ഥോ. തേന ‘‘രുക്ഖാ വാ പപതിസ്സാമി, ഉബ്ബന്ധിത്വാ വാ മരിസ്സാമീ’’തിആദികേ മരണപ്പകാരേ സങ്ഗണ്ഹാതി. സിക്ഖന്തി അധിസീലസിക്ഖം. പച്ചക്ഖന്തി പച്ചാചിക്ഖന്തോ പരിച്ചജന്തോ. ‘‘പച്ചക്ഖാ’’തിപി പാളി, പച്ചക്ഖായാതി അത്ഥോ. കാലന്തി മരണം. കഥഞ്ഹി നാമ മാദിസോ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേന കാലം കരേയ്യാതി അത്ഥോ. സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനഞ്ഹി അരിയസ്സ വിനയേ മരണം നാമ. യഥാഹ ഭഗവാ – ‘‘മരണഞ്ഹേതം ¶ , ഭിക്ഖവേ, യോ സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ ഹീനായാവത്തതീ’’തി (മ. നി. ൩.൬൩). ‘‘സിക്ഖം പച്ചക്ഖാ’’തി പന പാഠേ കഥഞ്ഹി നാമ മാദിസോ സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ കാലം കരേയ്യ, സിക്ഖാസമങ്ഗീ ഏവ പന ഹുത്വാ കാലം കരേയ്യ? തസ്മാ സത്ഥം വാ ആഹരിസ്സാമി, കോ അത്ഥോ ജീവിതേന മേതി യോജനാ.

തദാഹന്തി യദാ കിലേസാഭിഭവേന സമണധമ്മം കാതും അസമത്ഥതായ ജീവിതേ നിബ്ബിന്ദന്തോ തദാ. ഖുരന്തി നിസിതഖുരം, ഖുരസദിസം വാ സത്ഥകം. മഞ്ചകമ്ഹി ഉപാവിസിന്തി പരേസം നിവാരണഭയേന ഓവരകം പവിസിത്വാ മഞ്ചകേ നിസീദിം. പരിനീതോതി ഉപനീതോ, ഗലേ ഠപിതോതി അധിപ്പായോ. ധമനിന്തി ‘‘കണ്ഠേ ധമനിം, കണ്ഠധമനിം ഗലവലയ’’ന്തിപി വദന്തി. ഛേത്തുന്തി ഛിന്ദിതും.

തതോ മേ മനസീകാരോ, യോനിസോ ഉദപജ്ജഥാതി ‘‘യദാഹം മരിസ്സാമീ’’തി കണ്ഠേ ധമനിം ഛിന്ദിതും ഖുരം ഉപനേസിം, തതോ പരം ‘‘അരോഗം നു ഖോ മേ സീല’’ന്തി പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ അക്ഖണ്ഡം അച്ഛിദ്ദം സുപരിസുദ്ധം ¶ സീലം ദിസ്വാ പീതി ഉപ്പജ്ജി, പീതിമനസ്സ കായോ പസ്സമ്ഭി, പസ്സദ്ധകായസ്സ നിരാമിസം സുഖം അനുഭവന്തസ്സ ചിത്തസ്സ സമാഹിതതായ വിപസ്സനാവസേന ¶ യോനിസോ മനസികാരോ ഉപ്പജ്ജി. അഥ വാ തതോതി കണ്ഠേ ഖുരസ്സ ഉപനയതോ വണേ ജാതേ ഉപ്പന്നം വേദനം വിക്ഖമ്ഭേന്തോ വിപസ്സനായ വസേന യോനിസോമനസികാരോ ഉപ്പജ്ജി. ഇദാനി തതോ പരം മഗ്ഗഫലപച്ചവേക്ഖണഞാണം ഉപ്പന്നഭാവം ദസ്സേതും ‘‘ആദീനവോ പാതുരഹൂ’’തിആദി വുത്തം. തം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ.

സപ്പദാസത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഉട്ഠേഹീതിആദികാ ആയസ്മതോ കാതിയാനത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം അഞ്ഞതരസ്സ കോസിയഗോത്തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ ¶ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ, മാതുഗോത്തവസേന പന കാതിയാനോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ സാമഞ്ഞകാനിത്ഥേരസ്സ ഗിഹിസഹായോ ഥേരം ദിസ്വാ പബ്ബജിതോ സമണധമ്മം കരോന്തോ രത്തിം ‘‘നിദ്ദാഭിഭവം വിനോദേസ്സാമീ’’തി ചങ്കമം ആരുഹി. സോ ചങ്കമന്തോ നിദ്ദായ അഭിഭൂതോ പചലായമാനോ പരിപതിത്വാ തത്ഥേവ അനന്തരഹിതായ ഭൂമിയാ നിപജ്ജി, സത്ഥാ തസ്സ തം പവത്തിം ദിസ്വാ സയം തത്ഥ ഗന്ത്വാ ആകാസേ ഠത്വാ ‘‘കാതിയാനാ’’തി സഞ്ഞം അദാസി. സോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ഉട്ഠഹിത്വാ വന്ദിത്വാ സംവേഗജാതോ അട്ഠാസി. അഥസ്സ സത്ഥാ ധമ്മം ദേസേന്തോ –

‘‘ഉട്ഠേഹി നിസീദ കാതിയാന, മാ നിദ്ദാബഹുലോ അഹു ജാഗരസ്സു;

മാ തം അലസം പമത്തബന്ധു, കൂടേനേവ ജിനാതു മച്ചുരാജാ.

‘‘സേയ്യഥാപി മഹാസമുദ്ദവേഗോ, ഏവം ജാതിജരാതി വത്തതേ തം;

സോ കരോഹി സുദീപമത്തനോ ത്വം, ന ഹി താണം തവ വിജ്ജതേവ അഞ്ഞം.

‘‘സത്ഥാ ഹി വിജേസി മഗ്ഗമേതം, സങ്ഗാ ജാതിജരാഭയാ അതീതം;

പുബ്ബാപരരത്തമപ്പമത്തോ, അനുയുഞ്ജസ്സു ദള്ഹം കരോഹി യോഗം.

‘‘പുരിമാനി പമുഞ്ച ബന്ധനാനി, സങ്ഘാടിഖുരമുണ്ഡഭിക്ഖഭോജീ;

മാ ¶ ഖിഡ്ഡാരതിഞ്ച മാ നിദ്ദം, അനുയുഞ്ജിത്ഥ ഝായ കാതിയാന.

‘‘ഝായാഹി ജിനാഹി കാതിയാന, യോഗക്ഖേമപഥേസു കോവിദോസി;

പപ്പുയ്യ അനുത്തരം വിസുദ്ധിം, പരിനിബ്ബാഹിസി വാരിനാവ ജോതി.

‘‘പജ്ജോതകരോ ¶ ¶ പരിത്തരംസോ, വാതേന വിനമ്യതേ ലതാവ;

ഏവമ്പി തുവം അനാദിയാനോ, മാരം ഇന്ദസഗോത്ത നിദ്ധുനാഹി;

സോ വേദയിതാസു വീതരാഗോ, കാലം കങ്ഖ ഇധേവ സീതിഭൂതോ’’തി. –

തത്ഥ ഉട്ഠേഹീതി നിദ്ദൂപഗമനതോ ഉട്ഠഹന്തോ ഉട്ഠാനവീരിയം കരോഹി. യസ്മാ നിപജ്ജാ നാമ കോസജ്ജപക്ഖിയാ, തസ്മാ മാ സയി. നിസീദാതി പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ഉജും കായം പണിധായ പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ നിസീദ. കാതിയാനാതി തം നാമേന ആലപതി. മാ നിദ്ദാബഹുലോ അഹൂതി നിദ്ദാബഹുലോ നിദ്ദാഭിഭൂതോ മാ അഹു. ജാഗരസ്സൂതി ജാഗര, ജാഗരിയമനുയുത്തോ ഹോഹി. മാ തം അലസന്തി ജാഗരിയം അനനുയുഞ്ജന്തം തം അലസം കുസീതം പമത്തബന്ധു മച്ചുരാജാ കൂടേനേവ അദ്ദുഹനേന വിയ നേസാദോ മിഗം വാ പക്ഖിം വാ ജരാരോഗേഹി മാ ജിനാതു മാ അഭിഭവതു, മാ അജ്ഝോത്ഥരതൂതി അത്ഥോ.

സേയ്യഥാപീതി സേയ്യഥാ അപി. മഹാസമുദ്ദവേഗോതി മഹാസമുദ്ദസ്സ ഊമിവേഗോ. ഏവന്തി യഥാ നാമ മഹാസമുദ്ദഊമിവേഗോ ഉപരൂപരി ഉട്ഠഹന്തോ തം അഭിക്കമിതും അസക്കോന്തം പുരിസം അഭിഭവതി, ഏവം ജാതി ജരാ ച കോസജ്ജാഭിഭൂതം തം അതിവത്തതേ ഉപരൂപരി അജ്ഝോത്ഥരതി. സോ കരോഹീതി സോ ത്വം, കാതിയാന, ചതൂഹി ഓഘേഹി അനജ്ഝോത്ഥരണീയം അരഹത്തഫലസങ്ഖാതം സുദീപം അത്തനോ കരോഹി അത്തനോ സന്താനേ ഉപ്പാദേഹി. ന ഹി താണം തവ വിജ്ജതേവ അഞ്ഞന്തി ഹീതി ഹേതുഅത്ഥേ നിപാതോ. യസ്മാ തതോ അഗ്ഗഫലതോ അഞ്ഞം തവ താണം നാമ ഇധ വാ ഹുരം വാ ന ഉപലബ്ഭതി, തസ്മാ തം അരഹത്തസങ്ഖാതം സുദീപം കരോഹീതി.

സത്ഥാ ഹി വിജേസി മഗ്ഗമേതന്തി യം സാധേതും അവിസഹന്താ യതോ പരാജിതാ പുഥൂ അഞ്ഞതിത്ഥിയാ, തദേതം തസ്സ സുദീപസ്സ കാരണഭൂതം പഞ്ചവിധസങ്ഗതോ ജാതിആദിഭയതോ ച അതീതം അരിയമഗ്ഗം ദേവപുത്തമാരാദികേ അഭിഭവിത്വാ തുയ്ഹം സത്ഥാ വിജേസി സാധേസി. യസ്മാ സത്ഥു സന്തകം ¶ നാമ സാവകേന അധിഗന്തബ്ബം ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബം, തസ്മാ തസ്സ അധിഗമായ പുബ്ബരത്താപരരത്തം പുരിമയാമം പച്ഛിമയാമഞ്ച ¶ , അപ്പമത്തോ സതോ സമ്പജാനോ ഹുത്വാ അനുയുഞ്ജ യോഗം ഭാവനം ദള്ഹഞ്ച കരോഹി.

പുരിമാനി പമുഞ്ച ബന്ധനാനീതി പുരിമകാനി ഗിഹികാലേ ആബദ്ധാനി ഗിഹിബന്ധനാനി കാമഗുണബന്ധനാനി പമുഞ്ച വിസ്സജ്ജേഹി, തത്ഥ അനപേക്ഖോ ഹോഹി. സങ്ഘാടിഖുരമുണ്ഡഭിക്ഖഭോജീതി സങ്ഘാടിധാരീ ¶ ഖുരേന കതസിരമുണ്ഡോ ഭിക്ഖാഹാരഭോജീ, തിവിധമ്പേതം പുരിമബന്ധനപമോക്ഖസ്സ ഖിഡ്ഡാരതിനിദ്ദാനനുയോഗസ്സ ച കാരണവചനം. യസ്മാ ത്വം സങ്ഘാടിപാരുതോ മുണ്ഡോ ഭിക്ഖാഹാരോ ജീവതി, തസ്മാ തേ കാമസുഖാനുയോഗോ ഖിഡ്ഡാരതിനിദ്ദാനുയോഗോ ച ന യുത്തോതി തതോ പുരിമാനി പമുഞ്ച ബന്ധനാനി ഖിഡ്ഡാരതിം നിദ്ദഞ്ച മാനുയുഞ്ജിത്ഥാതി യോജനാ. ഝായാതി ഝായസ്സു ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനം അനുയുഞ്ജ.

തം പന അനുയുഞ്ജന്തോ യേന ഝാനേന ഝായതോ കിലേസാ സബ്ബസോ ജിതാ ഹോന്തി, തം ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം അനുയുഞ്ജാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഝായാഹി ജിനാഹീ’’തി ആഹ. യോഗക്ഖേമപഥേസു കോവിദോസീതി ചതൂഹി യോഗേഹി ഖേമസ്സ നിബ്ബാനസ്സ പഥഭൂതേസു ബോധിപക്ഖിയധമ്മേസു കുസലോ ഛേകോ അസി, തസ്മാ ഭാവനം ഉസ്സുക്കാപേന്തോ അനുത്തരം ഉത്തരരഹിതം, വിസുദ്ധിം നിബ്ബാനം അരഹത്തഞ്ച പപ്പുയ്യ പാപുണിത്വാ പന ത്വം പരിനിബ്ബാഹിസി. വാരിനാവ ജോതീതി മഹതാ സലിലവുട്ഠിനിപാതേന അഗ്ഗിഖന്ധോ വിയ അരിയമഗ്ഗവുട്ഠിനിപാതേന പരിനിബ്ബായിസ്സതി.

പജ്ജോതകരോതി പജ്ജോതിം കരോ പദീപോ. പരിത്തരംസോതി ഖുദ്ദകച്ചികോ. വിനമ്യതേതി വിനമീയതി അപനിയ്യതി. ലതാവാതി വല്ലി വിയ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ വട്ടിആദിപച്ചയവേകല്ലേന പരിത്തരംസോ മന്ദപഭോ പദീപോ അപ്പികാ ലതാ വാ വാതേന വിധമിയ്യതി വിദ്ധംസിയ്യതി, ഏവം തുവമ്പി. കോസിയഗോത്തതായ, ഇന്ദസഗോത്ത, ഇന്ദസമാനഗോത്തം. മാരം തസ്സ വസേ അനാവത്തനാ അനുപാദാനതോ ച അനാദിയാനോ, നിദ്ധുനാഹി വിധമേഹി വിദ്ധംസേഹി. ഏവം പന വിദ്ധംസമാനോ സോ ത്വം വേദയിതാസു സബ്ബാസു വേദനാസു വിഗതച്ഛന്ദരാഗോ ഇധേവ ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ സബ്ബകിലേസദരഥപരിളാഹാഭാവേന സീതിഭൂതോ നിബ്ബുതോ അത്തനോ പരിനിബ്ബാനകാലം കങ്ഖ ആഗമേഹീതി ¶ . ഏവം സത്ഥാരാ അനുപാദിസേസം നിബ്ബാനം പാപേത്വാ ദേസനായ കതായ ഥേരോ ദേസനാവസാനേ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. അരഹത്തം പന പത്വാ സത്ഥാരാ ദേസിതനിയാമേനേവ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി. താ ഏവ ഇമാ ഗാഥാ ഥേരസ്സ അഞ്ഞാബ്യാകരണഞ്ച ജാതാ.

കാതിയാനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സുദേസിതോതിആദികാ ¶ ആയസ്മതോ മിഗജാലത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം വിസാഖായ ¶ മഹാഉപാസികായ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, മിഗജാലോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ അഭിണ്ഹസോ ധമ്മസ്സവനേന പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോ –

‘‘സുദേസിതോ ചക്ഖുമതാ, ബുദ്ധേനാദിച്ചബന്ധുനാ;

സബ്ബസംയോജനാതീതോ, സബ്ബവട്ടവിനാസനോ.

‘‘നിയ്യാനികോ ഉത്തരണോ, തണ്ഹാമൂലവിസോസനോ;

വിസമൂലം ആഘാതനം, ഛേത്വാ പാപേതി നിബ്ബുതിം.

‘‘അഞ്ഞാണമൂലഭേദായ, കമ്മയന്തവിഘാടനോ;

വിഞ്ഞാണാനം പരിഗ്ഗഹേ, ഞാണവജിരനിപാതനോ.

‘‘വേദനാനം വിഞ്ഞാപനോ, ഉപാദാനപ്പമോചനോ;

ഭവം അങ്ഗാരകാസുംവ, ഞാണേന അനുപസ്സനോ.

‘‘മഹാരസോ സുഗമ്ഭീരോ, ജരാമച്ചുനിവാരണോ;

അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, ദുക്ഖൂപസമനോ സിവോ.

‘‘കമ്മം കമ്മന്തി ഞത്വാന, വിപാകഞ്ച വിപാകതോ;

പടിച്ചുപ്പന്നധമ്മാനം, യഥാവാലോകദസ്സനോ;

മഹാഖേമങ്ഗമോ സന്തോ, പരിയോസാനഭദ്ദകോ’’തി. – ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി;

തത്ഥ ¶ സുദേസിതോതി സുട്ഠു ദേസിതോ, വേനേയ്യജ്ഝാസയാനുരൂപം ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥാനം യാഥാവതോ വിഭാവനവസേന ദേസിതോതി അത്ഥോ. അഥ വാ സുദേസിതോതി സമ്മാ ദേസിതോ, പവത്തിനിവത്തീനം തദുഭയഹേതൂനഞ്ച അവിപരീതതോ പകാസനവസേന ഭാസിതോ സ്വാഖ്യാതോതി അത്ഥോ. ചക്ഖുമതാതി മംസചക്ഖു, ദിബ്ബചക്ഖു, പഞ്ഞാചക്ഖു, ബുദ്ധചക്ഖു, സമന്തചക്ഖൂതി ഇമേഹി പഞ്ചഹി ചക്ഖൂഹി ചക്ഖുമതാ. ബുദ്ധേനാതി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധേന. ആദിച്ചബന്ധുനാതി ആദിച്ചഗോത്തേന. ദുവിധോ ഹി ലോകേ ഖത്തിയവംസോ – ആദിച്ചവംസോ, സോമവംസോതി. തത്ഥ ആദിച്ചവംസോ, ഓക്കാകരാജവംസോതി ജാനിതബ്ബം. തതോ സഞ്ജാതതായ സാകിയാ ആദിച്ചഗോത്താതി ഭഗവാ ‘‘ആദിച്ചബന്ധൂ’’തി വുച്ചതി. അഥ വാ ആദിച്ചസ്സ ബന്ധൂതിപി ഭഗവാ ആദിച്ചബന്ധു, സ്വായമത്ഥോ ഹേട്ഠാ വുത്തോയേവ. കാമരാഗസംയോജനാദീനം സബ്ബേസം സംയോജനാനം സമതിക്കമനഭാവതോ സബ്ബസംയോജനാതീതോ തതോ ഏവ കിലേസകമ്മവിപാകവട്ടാനം വിനാസനതോ വിദ്ധംസനതോ സബ്ബവട്ടവിനാസനോ, സംസാരചാരകതോ ¶ നിയ്യാനതോ നിയ്യാനികോ, സംസാരമഹോഘതോ സമുത്തരണട്ഠേന ഉത്തരണോ, കാമതണ്ഹാദീനം സബ്ബതണ്ഹാനം മൂലം അവിജ്ജം അയോനിസോ മനസികാരഞ്ച വിസോസേതി സുക്ഖാപേതീതി തണ്ഹാമൂലവിസോസനോ, തിണ്ണമ്പി വേദാനം സമ്പടിവേധസ്സ ¶ വിദ്ധംസനതോ വിസസ്സ ദുക്ഖസ്സ കാരണത്താ വിസമൂലം, സത്താനം ബ്യസനുപ്പത്തിട്ഠാനതായ ആഘാതനം കമ്മം കിലേസം വാ ഛേത്വാ സമുച്ഛിന്ദിത്വാ നിബ്ബുതിം നിബ്ബാനം പാപേതി.

അഞ്ഞാണസ്സ മൂലം അയോനിസോ മനസികാരോ ആസവാ ച ‘‘ആസവസമുദയാ അവിജ്ജാസമുദയോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൦൩) ഹി വുത്തം, തസ്സ ഭേദായ വജിരൂപമഞാണേന ഭിന്ദനത്ഥായ. അഥ വാ ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ’’തിആദിവചനതോ (വിഭ. ൨൨൫-൨൨൬; സം. നി. ൨.൧) അഞ്ഞാണം മൂലം ഏതസ്സാതി അഞ്ഞാണമൂലം, ഭവചക്കം, തസ്സ മഗ്ഗഞാണവജിരേന പദാലനത്ഥം ദേസിതോതി സമ്ബന്ധോ. കമ്മയന്തവിഘാടനോതി കമ്മഘടിതസ്സ അത്തഭാവയന്തസ്സ വിദ്ധംസനോ. വിഞ്ഞാണാനം പരിഗ്ഗഹേതി കാമഭവാദീസു യഥാസകകമ്മുനാ വിഞ്ഞാണഗ്ഗഹണേ ഉപട്ഠിതേതി വചനസേസോ. തത്ഥ തത്ഥ ഹി ഭവേ പടിസന്ധിയാ ഗഹിതായ തംതംഭവനിസ്സിതവിഞ്ഞാണാനിപി ഗഹിതാനേവ ഹോന്തി. ഞാണവജിരനിപാതനോതി ഞാണവജിരസ്സ ¶ നിപാതോ, ഞാണവജിരം നിപാതേത്വാ തേസം പദാലേതാ. ലോകുത്തരധമ്മോ ഹി ഉപ്പജ്ജമാനോ സത്തമഭവാദീസു ഉപ്പജ്ജനാരഹാനി വിഞ്ഞാണാനി ഭിന്ദത്തമേവ ഉപ്പജ്ജതീതി.

വേദനാനം വിഞ്ഞാപനോതി സുഖാദീനം തിസ്സന്നം വേദനാനം യഥാക്കമം ദുക്ഖസല്ലാനിച്ചവസേന യാഥാവതോ പവേദകോ. ഉപാദാനപ്പമോചനോതി കാമുപാദാനാദീഹി ചതൂഹിപി ഉപാദാനേഹി ചിത്തസന്താനസ്സ വിമോചകോ. ഭവം അങ്ഗാരകാസുംവ, ഞാണേന അനുപസ്സനോതി കാമഭവാദിനവവിധമ്പി ഭവം ഏകാദസഹി അഗ്ഗീഹി ആദിത്തഭാവതോ സാധികപോരിസം അങ്ഗാരകാസും വിയ മഗ്ഗഞാണേന അനുപച്ചക്ഖതോ ദസ്സേതാ.

സന്തപണീതഭാവതോ അതിത്തികരട്ഠേന മഹാരസോ പരിഞ്ഞാദിവസേന വാ മഹാകിച്ചതായ സാമഞ്ഞഫലവസേന മഹാസമ്പത്തിതായ ച മഹാരസോ, അനുപചിതസമ്ഭാരേഹി ദുരവഗാഹതായ അലബ്ഭനേയ്യപതിട്ഠതായ ച സുട്ഠു ഗമ്ഭീരോ ജരാമച്ചുനിവാരണോ, ആയതിം ഭവാഭിനിപ്ഫത്തിയാ നിവത്തനേന ജരായ മച്ചുനോ ച പടിസേധകോ. ഇദാനി യഥാവുത്തഗുണവിസേസയുത്തം ധമ്മം സരൂപതോ ദസ്സേന്തോ ‘‘അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ’’തി വത്വാ പുനപി തസ്സ കതിപയേ ഗുണേ വിഭാവേതും ‘‘ദുക്ഖൂപസമനോ സിവോ’’തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – പരിസുദ്ധട്ഠേന അരിയോ, സമ്മാദിട്ഠിആദിഅട്ഠധമ്മസമോധാനതായ അട്ഠങ്ഗികോ, നിബ്ബാനഗവേസനട്ഠേന മഗ്ഗോ സകലവട്ടദുക്ഖവൂപസമനട്ഠേന ¶ ദുക്ഖവൂപസമനോ, ഖേമട്ഠേന സിവോ.

യഥാ ഇതോ ബാഹിരകസമയേ അസമ്മാസമ്ബുദ്ധപവേദിതത്താ കമ്മവിപാകോ വിപല്ലാസോ സിയാതി ഏവം അവിപല്ലാസേത്വാ പടിച്ചുപ്പന്നധമ്മാനം പടിച്ചസമുപ്പന്നേസു ധമ്മേസു കമ്മം കമ്മന്തി വിപാകഞ്ച വിപാകതോ ¶ ഞത്വാന പുബ്ബഭാഗഞാണേന ജാനനഹേതു സസ്സതുച്ഛേദഗ്ഗാഹാനം വിധമനേന യാഥാവതോ ആലോകദസ്സനോ തക്കരസ്സ ലോകുത്തരഞാണാലോകസ്സ ദസ്സനോ. കേനചി കഞ്ചി കദാചിപി അനുപദ്ദുതത്താ മഹാഖേമം നിബ്ബാനം ഗച്ഛതി സത്തേ ഗമേതി ചാതി മഹാഖേമങ്ഗമോ, സബ്ബകിലേസദരഥപരിളാഹവൂപസമനതോ സന്തോ, അകുപ്പായ ചേതോവിമുത്തിയാ അനുപാദിസേസായ ച നിബ്ബാനധാതുയാ പാപനേന പരിയോസാനഭദ്ദകോ സുദേസിതോ ചക്ഖുമതാതി യോജനാ.

ഏവം ¶ ഥേരോ നാനാനയേഹി അരിയധമ്മം പസംസന്തോ തസ്സ ധമ്മസ്സ അത്തനാ അധിഗതഭാവം അഞ്ഞാപദേസേന പകാസേസി.

മിഗജാലത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. പുരോഹിതപുത്തജേന്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ

ജാതിമദേന മത്തോഹന്തിആദികാ ആയസ്മതോ ജേന്തത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം കോസലരഞ്ഞോ പുരോഹിതസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, തസ്സ ജേന്തോതി നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ ജാതിമദേന ഭോഗഇസ്സരിയരൂപമദേന ച മത്തോ അഞ്ഞേ ഹീളേന്തോ ഗരുട്ഠാനിയാനമ്പി അപചിതിം അകരോന്തോ മാനഥദ്ധോ വിചരതി. സോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം മഹതിയാ പരിസായ പരിവുതം ധമ്മം ദേസേന്തം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമന്തോ ‘‘സചേ മം സമണോ ഗോതമോ പഠമം ആലപിസ്സതി, അഹമ്പി ആലപിസ്സാമി; നോ ചേ, നാലപിസ്സാമീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ ഠിതോ ഭഗവതി പഠമം അനാലപന്തേ സയമ്പി മാനേന അനാലപിത്വാ ഗമനാകാരം ദസ്സേസി. തം ഭഗവാ –

‘‘ന മാനം ബ്രാഹ്മണ സാധു, അത്ഥികസ്സീധ ബ്രാഹ്മണ;

യേന അത്ഥേന ആഗച്ഛി, തമേവമനുബ്രൂഹയേ’’തി. (സം. നി. ൧.൨൦൧) –

ഗാഥായ ¶ അജ്ഝഭാസി. സോ ‘‘ചിത്തം മേ സമണോ ഗോതമോ ജാനാതീ’’തി അഭിപ്പസന്നോ ഭഗവതോ പാദേസു സിരസാ നിപതിത്വാ പരമനിപച്ചാകാരം കത്വാ –

‘‘കേസു ന മാനം കയിരാഥ, കേസു ചസ്സ സഗാരവോ;

ക്യസ്സ അപചിതാ അസ്സു, ക്യസ്സു സാധു സുപൂജിതാ’’തി. –

‘‘മാതരി ¶ പിതരി ചാപി, അഥോ ജേട്ഠമ്ഹി ഭാതരി;

ആചരിയേ ചതുത്ഥമ്ഹി, സമണബ്രാഹ്മണേസു ച.

‘‘തേസു ¶ ന മാനം കയിരാഥ, തേസു അസ്സ സഗാരവോ;

ക്യസ്സ അപചിതാ അസ്സു, ത്യസ്സു സാധു സുപൂജിതാ.

‘‘അരഹന്തേ സീതിഭൂതേ, കതകിച്ചേ അനാസവേ;

നിഹച്ച മാനം അത്ഥദ്ധോ, തേ നമസ്സേ അനുത്തരേ’’തി. (സം. നി. ൧.൨൦൧) –

പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തോ ധമ്മം ദേസേസി. സോ തായ ദേസനായ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ പടിപത്തികിത്തനമുഖേന അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോ –

‘‘ജാതിമദേന മത്തോഹം, ഭോഗഇസ്സരിയേന ച;

സണ്ഠാനവണ്ണരൂപേന, മദമത്തോ അചാരിഹം.

‘‘നാത്തനോ സമകം കഞ്ചി, അതിരേകഞ്ച മഞ്ഞിസം;

അതിമാനഹതോ ബാലോ, പത്ഥദ്ധോ ഉസ്സിതദ്ധജോ.

‘‘മാതരം പിതരഞ്ചാപി, അഞ്ഞേപി ഗരുസമ്മതേ;

ന കഞ്ചി അഭിവാദേസിം, മാനത്ഥദ്ധോ അനാദരോ.

‘‘ദിസ്വാ വിനായകം അഗ്ഗം, സാരഥീനം വരുത്തമം;

തപന്തമിവ ആദിച്ചം, ഭിക്ഖുസങ്ഘപുരക്ഖതം.

‘‘മാനം മദഞ്ച ഛഡ്ഡേത്വാ, വിപ്പസന്നേന ചേതസാ;

സിരസാ അഭിവാദേസിം, സബ്ബസത്താനമുത്തമം.

‘‘അതിമാനോ ച ഓമാനോ, പഹീനാ സുസമൂഹതാ;

അസ്മിമാനോ സമുച്ഛിന്നോ, സബ്ബേ മാനവിധാ ഹതാ’’തി. –

തത്ഥ ജാതിമദേന മത്തോഹന്തി അഹം ഉദിച്ചേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ, ‘‘ന മാദിസോ ഉഭതോ സുജാതോ അഞ്ഞോ അത്ഥീ’’തി കുലമാനേന മത്തോ മാനഥദ്ധോ അചാരിന്തി യോജനാ. ഭോഗഇസ്സരിയേന ചാതി വിഭവേന ആധിപച്ചേന ച ഹേതുഭൂതേന ഭോഗസമ്പദഞ്ച ഇസ്സരിയസമ്പദഞ്ച പടിച്ച ഉപ്പന്നമദേന മത്തോ അഹം അചാരിന്തി യോജനാ. സണ്ഠാനവണ്ണരൂപേനാതി സണ്ഠാനം ¶ ആരോഹപരിണാഹസമ്പത്തി, വണ്ണോ ¶ ഓദാതസാമതാദിഛവിസമ്പത്തി, രൂപം അങ്ഗപച്ചങ്ഗസോഭാ. ഇധാപി വുത്തനയേന യോജനാ വേദിതബ്ബാ. മദമത്തോതി വുത്തപ്പകാരതോ അഞ്ഞേനപി മദേന മത്തോ.

നാത്തനോ ¶ സമകം കഞ്ചീതി അത്തനോ സമകം സദിസം ജാതിആദീഹി സമാനം അതിരേകം വാ കഞ്ചി ന മഞ്ഞിസം ന മഞ്ഞിം, മയാ സമാനമ്പി ന മഞ്ഞിം, കുതോ അധികന്തി അധിപ്പായോ. അതിമാനഹതോ ബാലോതി ബാലോ അഹം തതോ ബാലഭാവതോ അതിമാനേന ഖതൂപഹതകുസലാചാരോ, തതോ ഏവ പത്ഥദ്ധോ ഉസ്സിതദ്ധജോ ഥമ്ഭവസേന ഗരൂനമ്പി നിപച്ചകാരസ്സ അകരണതോ ഭുസം ഥദ്ധോ അനോനമനഥദ്ധജാതോ ഉസ്സിതമാനദ്ധജോ.

വുത്തമേവത്ഥം പാകടതരം കാതും ‘‘മാതര’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ അഞ്ഞേതി ജേട്ഠഭാതുആദികേ, സമണബ്രാഹ്മണേ ച. ഗരുസമ്മതേതി ഗരൂതി സമ്മതേ ഗരുട്ഠാനിയേ. അനാദരോതി ആദരരഹിതോ.

ദിസ്വാ വിനായകം അഗ്ഗന്തി ഏവം മാനഥദ്ധോ ഹുത്വാ വിചരന്തോ ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേഹി വേനേയ്യാനം വിനയനതോ സയമ്ഭുതായ നായകഭാവതോ ച വിനായകം. സദേവകേ ലോകേ സീലാദിഗുണേഹി സേട്ഠഭാവതോ അഗ്ഗം. പുരിസദമ്മാനം അച്ചന്തതായ ദമനതോ സാരഥീനം വരുത്തമം, അതിവിയ ഉത്തമം ബ്യാമപ്പഭാദിഓഭാസേന ആദിച്ചമിവ തപന്തം, ഓഭാസന്തം ഭിക്ഖുസങ്ഘപുരക്ഖതം ധമ്മം ദേസേന്തം സബ്ബസത്താനം ഉത്തമം സത്ഥാരം ദിസ്വാ ബുദ്ധാനുഭാവേന സന്തജ്ജിതോ ‘‘അഹമേവ സേട്ഠോ, അഞ്ഞേ ഹീനാ’’തി പവത്തമാനം ഭോഗമദാദിമദഞ്ച ഛഡ്ഡേത്വാ പഹായ വിപ്പസന്നേന ചേതസാ സിരസാ അഭിവാദേസിന്തി യോജനാ. കഥം പനായം മാനഥദ്ധോ സമാനോ സത്ഥു ദസ്സനമത്തേന മാനം പഹാസീതി? ന ഖോ പനേതം ഏവം ദട്ഠബ്ബം. സത്ഥു ദസ്സനമത്തേന മാനം ന പഹാസി ‘‘ന മാനം, ബ്രാഹ്മണ, സാധൂ’’തിആദികായ പന ദേസനായ മാനം പഹാസി. തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘മാനം മദഞ്ച ഛഡ്ഡേത്വാ, വിപ്പസന്നേന ചേതസാ. സിരസാ അഭിവാദേസി’’ന്തി. വിപ്പസന്നേന ചേതസാതി ച ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണേ കരണവചനം ദട്ഠബ്ബം.

‘‘അഹമേവ ¶ സേട്ഠോ’’തി പവത്തോ മാനോ അതിമാനോ. ‘‘ഇമേ പന നിഹീനാ’’തി അഞ്ഞേ ഹീനതോ ദഹന്തസ്സ മാനോ ‘‘ഓമാനോ’’തി വദന്തി. ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തി പന അഞ്ഞം അതിക്കമിത്വാ അത്താനം സേയ്യതോ ദഹന്തസ്സ പവത്തോ സേയ്യമാനോ അതിമാനോ. ‘‘ഹീനോഹമസ്മീ’’തി പവത്തോ ഹീനമാനോ ഓമാനോ. പഹീനാ സുസമൂഹതാതി ഹേട്ഠിമമഗ്ഗേഹി പഹീനാ ഹുത്വാ അഗ്ഗമഗ്ഗേന സുട്ഠു സമുഗ്ഘാടിതാ. അസ്മിമാനോതി ‘‘ഏസോഹമസ്മീ’’തി ഖന്ധേ ‘‘അഹ’’ന്തി ¶ ഗഹണവസേന പവത്തമാനോ. സബ്ബേതി ന കേവലം അതിമാനഓമാനഅസ്മിമാനാ ഏവ, അഥ ഖോ സേയ്യസ്സ സേയ്യമാനാദയോ നവവിധാ അന്തരഭേദേന അനേകവിധാ ച സബ്ബേ മാനവിധാ മാനകോട്ഠാസാ ഹതാ അഗ്ഗമഗ്ഗേന സമുഗ്ഘാടിതാതി.

പുരോഹിതപുത്തജേന്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

യദാ ¶ നവോ പബ്ബജിതോതിആദികാ ആയസ്മതോ സുമനത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ മാലാകാരകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സിഖിം ഭഗവന്തം പസ്സിത്വാ പസന്നമാനസോ സുമനപുപ്ഫേഹി പൂജം അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ അഞ്ഞതരസ്സ ഉപാസകസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. സോ ച ഉപാസകോ ആയസ്മതോ അനുരുദ്ധത്ഥേരസ്സ ഉപട്ഠാകോ അഹോസി. തസ്സ ച തതോ പുബ്ബേ ജാതാജാതാ ദാരകാ മരിംസു. തേന സോ ‘‘സചാഹം ഇദാനി ഏകം പുത്തം ലഭിസ്സാമി, അയ്യസ്സ അനുരുദ്ധത്ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബാജേസ്സാമീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേസി. സോ ച ദസമാസച്ചയേന ജാതോ അരോഗോയേവ ഹുത്വാ അനുക്കമേന വഡ്ഢേന്തോ സത്തവസ്സികോ അഹോസി, തം പിതാ ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബാജേസി. സോ പബ്ബജിത്വാ തതോ പരിപക്കഞാണത്താ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ നചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞോ ഹുത്വാ ഥേരം ഉപട്ഠഹന്തോ ‘‘പാനീയം ആഹരിസ്സാമീ’’തി ഘടം ആദായ ഇദ്ധിയാ അനോതത്തദഹം അഗമാസി. അഥേകോ മിച്ഛാദിട്ഠികോ നാഗരാജാ അനോതത്തദഹം പടിച്ഛാദേന്തോ സത്തക്ഖത്തും ഭോഗേന പരിക്ഖിപിത്വാ ¶ ഉപരി മഹന്തം ഫണം കത്വാ സുമനസ്സ പാനീയം ഗഹേതും ഓകാസം ന ദേതി. സുമനോ ഗരുളരൂപം ഗഹേത്വാ തം നാഗരാജം അഭിഭവിത്വാ പാനീയം ഗഹേത്വാ ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം ഉദ്ദിസ്സ ആകാസേന ഗച്ഛതി. തം സത്ഥാ ജേതവനേ നിസിന്നോ തഥാ ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ധമ്മസേനാപതിം ആമന്തേത്വാ, ‘‘സാരിപുത്ത, ഇമം പസ്സാ’’തിആദിനാ ചതൂഹി ഗാഥാഹി തസ്സ ഗുണേ അഭാസി. അഥ സുമനത്ഥേരോ –

‘‘യദാ നവോ പബ്ബജിതോ, ജാതിയാ സത്തവസ്സികോ;

ഇദ്ധിയാ അഭിഭോത്വാന, പന്നഗിന്ദം മഹിദ്ധികം.

‘‘ഉപജ്ഝായസ്സ ഉദകം, അനോതത്താ മഹാസരാ;

ആഹരാമി തതോ ദിസ്വാ, മം സത്ഥാ ഏതദബ്രവി.

‘‘സാരിപുത്ത ഇമം പസ്സ, ആഗച്ഛന്തം കുമാരകം;

ഉദകകുമ്ഭമാദായ, അജ്ഝത്തം സുസമാഹിതം.

‘‘പാസാദികേന ¶ വത്തേന, കല്യാണഇരിയാപഥോ;

സാമണേരോനുരുദ്ധസ്സ, ഇദ്ധിയാ ച വിസാരദോ.

‘‘ആജാനീയേന ആജഞ്ഞോ, സാധുനാ സാധുകാരിതോ;

വിനീതോ അനുരുദ്ധേന, കതകിച്ചേന സിക്ഖിതോ.

‘‘സോ ¶ പത്വാ പരമം സന്തിം, സച്ഛികത്വാ അകുപ്പതം;

സാമണേരോ സ സുമനോ, മാ മം ജഞ്ഞാതി ഇച്ഛതീ’’തി. –

അഞ്ഞാബ്യാകരണവസേന ഛ ഗാഥാ അഭാസി.

തത്ഥ ആദിതോ ദ്വേ ഗാഥാ സുമനത്ഥേരേനേവ ഭാസിതാ, ഇതരാ ചതസ്സോ തം പസംസന്തേന സത്ഥാരാ ഭാസിതാ. താ സബ്ബാ ഏകജ്ഝം കത്വാ സുമനത്ഥേരോ പച്ഛാ അഞ്ഞാബ്യാകരണവസേന അഭാസി. തത്ഥ പന്നഗിന്ദന്തി നാഗരാജം. തതോതി തത്ഥ, യദാ നവോ പബ്ബജിതോ ജാതിയാ സത്തവസ്സികോ ഇദ്ധിബലേന മഹിദ്ധികം നാഗരാജം അഭിഭവിത്വാ അനോതത്തദഹതോ ഉപജ്ഝായസ്സ പാനീയം ആഹരാമി, തസ്മിം കാലേതി അത്ഥോ.

മം ¶ ഉദ്ദിസ്സ മയ്ഹം സത്ഥാ ഏതദബ്രവി, തം ദസ്സേന്തോ, ‘‘സാരിപുത്ത, ഇമം പസ്സാ’’തിആദിമാഹ. അജ്ഝത്തം സുസമാഹിതന്തി വിസയജ്ഝത്തഭൂതേന അഗ്ഗഫലസമാധിനാ സുട്ഠു സമാഹിതം.

പാസാദികേന വത്തേനാതി പസ്സന്താനം പസാദാവഹേന ആചാരവത്തേന, കരണത്ഥേ ഇദം കരണവചനം. കല്യാണഇരിയാപഥോതി സമ്പന്നിരിയാപഥോ. പാസാദികേന വത്തേനാതി വാ ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണേ കരണവചനം. സമണസ്സ ഭാവോ സാമണ്യം, സാമഞ്ഞന്തി അത്ഥോ. തദത്ഥം ഈരതി പവത്തതീതി സാമണേരോ, സമണുദ്ദേസോ. ഇദ്ധിയാ ച വിസാരദോതി ഇദ്ധിയമ്പി ബ്യത്തോ സുകുസലോ. ആജാനീയേനാതി പുരിസാജാനീയേന. അത്തഹിതപരഹിതാനം സാധനതോ സാധുനാ കതകിച്ചേന അനുരുദ്ധേന സാധു ഉഭയഹിതസാധകോ, സുട്ഠു വാ ആജഞ്ഞോ കാരിതോ ദമിതോ. അഗ്ഗവിജ്ജായ വിനീതോ അസേക്ഖഭാവാപാദനേന സിക്ഖിതോ സിക്ഖാപിതോതി അത്ഥോ.

സോ സാമണേരോ സുമനോ പരമം സന്തിം നിബ്ബാനം പത്വാ അഗ്ഗമഗ്ഗാധിഗമേന അധിഗന്ത്വാ സച്ഛികത്വാ അത്തപച്ചക്ഖം കത്വാ അകുപ്പതം അരഹത്തഫലം അപ്പിച്ഛഭാവസ്സ പരമുക്കംസഗതത്താ മാ മം ജഞ്ഞാതി മം ‘‘അയം ഖീണാസവോ’’തി വാ ‘‘ഛളഭിഞ്ഞോ’’തി വാ കോചിപി മാ ജാനേയ്യാതി ഇച്ഛതി അഭികങ്ഖതീതി.

സുമനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧. ന്ഹാതകമുനിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ

വാതരോഗാഭിനീതോതിആദികാ ¶ ¶ ആയസ്മതോ ന്ഹാതകമുനിസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ വിജ്ജാട്ഠാനാദീസു നിപ്ഫത്തിം ഗതോ ന്ഹാതകലക്ഖണയോഗേന ന്ഹാതകോതി പഞ്ഞായിത്ഥ. സോ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ രാജഗഹസ്സ തിയോജനപ്പമാണേ ഠാനേ അരഞ്ഞായതനേ നീവാരേഹി യാപേന്തോ അഗ്ഗിം പരിചാരയമാനോ വസതി. തസ്സ സത്ഥാ ഘടേ വിയ പദീപം ഹദയബ്ഭന്തരേ പജ്ജലന്തം അരഹത്തൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ അസ്സമപദം അഗമാസി. സോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ഹട്ഠതുട്ഠോ അത്തനോ ¶ ഉപകപ്പനനിയാമേന ആഹാരം ഉപനേസി. തം ഭഗവാ പരിഭുഞ്ജി. ഏവം തയോ ദിവസേ ദത്വാ ചതുത്ഥദിവസേ ‘‘ഭഗവാ തുമ്ഹേ പരമസുഖുമാലാ, കഥം ഇമിനാ ആഹാരേന യാപേഥാ’’തി ആഹ. തസ്സ സത്ഥാ അരിയസന്തോസഗുണം പകാസേന്തോ ധമ്മം ദേസേസി. താപസോ തം സുത്വാ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. ഭഗവാ തം അരഹത്തേ പതിട്ഠപേത്വാ ഗതോ. സോ പന തത്ഥേവ വിഹരന്തോ അപരഭാഗേ വാതാബാധേന ഉപദ്ദുതോ അഹോസി. സത്ഥാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ പടിസന്ഥാരമുഖേന തസ്സ വിഹാരം പുച്ഛന്തോ –

‘‘വാതരോഗാഭിനീതോ ത്വം, വിഹരം കാനനേ വനേ;

പവിദ്ധഗോചരേ ലൂഖേ, കഥം ഭിക്ഖു കരിസ്സസീ’’തി. – ഗാഥമാഹ; അഥ ഥേരോ –

‘‘പീതിസുഖേന വിപുലേന, ഫരിത്വാന സമുസ്സയം;

ലൂഖമ്പി അഭിസമ്ഭോന്തോ, വിഹരിസ്സാമി കാനനേ.

‘‘ഭാവേന്തോ സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗേ, ഇന്ദ്രിയാനി ബലാനി ച;

ഝാനസോഖുമ്മസമ്പന്നോ, വിഹരിസ്സം അനാസവോ.

‘‘വിപ്പമുത്തം കിലേസേഹി, സുദ്ധചിത്തം അനാവിലം;

അഭിണ്ഹം പച്ചവേക്ഖന്തോ, വിഹരിസ്സം അനാസവോ.

‘‘അജ്ഝത്തഞ്ച ബഹിദ്ധാ ച, യേ മേ വിജ്ജിംസു ആസവാ;

സബ്ബേ അസേസാ ഉച്ഛിന്നാ, ന ച ഉപ്പജ്ജരേ പുന.

‘‘പഞ്ചക്ഖന്ധാ പരിഞ്ഞാതാ, തിട്ഠന്തി ഛിന്നമൂലകാ;

ദുക്ഖക്ഖയോ അനുപ്പത്തോ, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി. –

ഇമാഹി സേസഗാഥാഹി അത്തനോ വിഹാരം സത്ഥു പവേദേസി.

തത്ഥ ¶ ഝാനസോഖുമ്മസമ്പന്നോതി ഝാനസുഖുമഭാവേന സമന്നാഗതോ. ഝാനസുഖുമം നാമ അരൂപജ്ഝാനം, തസ്മാ അട്ഠസമാപത്തിലാഭിമ്ഹീതി വുത്തം ഹോതി. തേന അത്തനോ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തിതം ദസ്സേതി. അപരേ പനാഹു – ‘‘സോഖുമ്മന്തി അഗ്ഗമഗ്ഗഫലേസു അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ ¶ അധിപ്പേതാ, തതോ ഝാനഗ്ഗഹണേന ¶ അത്തനോ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തിതം വിഭാവേതീ’’തി. വിപ്പമുത്തം കിലേസേഹീതി പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമുത്തിയാ സബ്ബകിലേസേഹി വിമുത്തം, തതോ ഏവ സുദ്ധചിത്തം, അനാവിലസങ്കപ്പതായ അനാവിലം, തീഹിപി പദേഹി അരഹത്തഫലചിത്തമേവ വദതി. സേസം ഹേട്ഠാ വുത്തനയമേവ. ഇമമേവ ച ഥേരസ്സ അഞ്ഞാബ്യാകരണം അഹോസീതി.

ന്ഹാതകമുനിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨. ബ്രഹ്മദത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ

അക്കോധസ്സാതിആദികാ ആയസ്മതോ ബ്രഹ്മദത്തത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം കോസലരഞ്ഞോ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ബ്രഹ്മദത്തോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ ജേതവനമഹേ ബുദ്ധാനുഭാവം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. തം ഏകദിവസം നഗരേ പിണ്ഡായ ചരന്തം അഞ്ഞതരോ ബ്രാഹ്മണോ അക്കോസി. ഥേരോ തം സുത്വാപി തുണ്ഹീഭൂതോ പിണ്ഡായ ചരതിയേവ, ബ്രാഹ്മണോ പുനപി അക്കോസിയേവ. മനുസ്സാ ഏവം അക്കോസന്തമ്പി നം ‘‘അയം ഥേരോ ന കിഞ്ചി ഭണതീ’’തി ആഹംസു. തം സുത്വാ ഥേരോ തേസം മനുസ്സാനം ധമ്മം ദേസേന്തോ –

‘‘അക്കോധസ്സ കുതോ കോധോ, ദന്തസ്സ സമജീവിനോ;

സമ്മദഞ്ഞാ വിമുത്തസ്സ, ഉപസന്തസ്സ താദിനോ.

‘‘തസ്സേവ തേന പാപിയോ, യോ കുദ്ധം പടികുജ്ഝതി;

കുദ്ധം അപ്പടികുജ്ഝന്തോ, സങ്ഗാമം ജേതി ദുജ്ജയം.

‘‘ഉഭിന്നമത്ഥം ചരതി, അത്തനോ ച പരസ്സ ച;

പരം സങ്കുപിതം ഞത്വാ, യോ സതോ ഉപസമ്മതി.

‘‘ഉഭിന്നം തികിച്ഛന്തം തം, അത്തനോ ച പരസ്സ ച;

ജനാ മഞ്ഞന്തി ബാലോതി, യേ ധമ്മസ്സ അകോവിദാ. (സം. നി. ൧.൧൮൯);

‘‘ഉപ്പജ്ജേ ¶ ¶ ¶ തേ സചേ കോധോ, ആവജ്ജ കകചൂപമം;

ഉപ്പജ്ജേ ചേ രസേ തണ്ഹാ, പുത്തമംസൂപമം സര.

‘‘സചേ ധാവതി ചിത്തം തേ, കാമേസു ച ഭവേസു ച;

ഖിപ്പം നിഗ്ഗണ്ഹ സതിയാ, കിട്ഠാദം വിയ ദുപ്പസു’’ന്തി. –

തത്ഥ അക്കോധസ്സാതി കോധരഹിതസ്സ മഗ്ഗേന സമുച്ഛിന്നകോധസ്സ. കുതോ കോധോതി കുതോ നാമ ഹേതു കോധോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, തസ്സ ഉപ്പത്തികാരണം നത്ഥീതി അത്ഥോ. ദന്തസ്സാതി ഉത്തമേന ദമേന അഗ്ഗമഗ്ഗദമഥേന ദന്തസ്സ. സമജീവിനോതി കായവിസമാദീനി സബ്ബസോ പഹായ കായസമാദീനം വസേന സമം ജീവന്തസ്സ സത്തട്ഠാനിയേന സമ്പജഞ്ഞേന സമ്മദേവ വത്തന്തസ്സ. സമ്മദഞ്ഞാ വിമുത്തസ്സാതി സമ്മാ അഞ്ഞായ അഭിഞ്ഞേയ്യാദികേ ധമ്മേ ജാനിത്വാ സബ്ബാസവേഹി വിപ്പമുത്തസ്സ. തതോ ഏവ സബ്ബകിലേസദരഥപരിളാഹവൂപസമേന ഉപസന്തസ്സ. ഇട്ഠാദീസു താദിലക്ഖണപ്പത്തിയാ താദിനോ ഖീണാസവസ്സ കുതോ കോധോതി അഞ്ഞാപദേസേന ഥേരോ അത്തനോ കോധാഭാവം തസ്സ ച കാരണാനി വത്വാ ഇദാനി കോധേ അകോധേ ച ആദീനവാനിസംസദസ്സനേന ധമ്മം കഥേന്തോ ‘‘തസ്സേവാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യോ കുദ്ധം പടികുജ്ഝതീതി യോ പുഗ്ഗലോ അത്തനോ ഉപരി കുദ്ധം കുപിതം പുഗ്ഗലം പടികുജ്ഝതി, തസ്സേവ തേന പടികുജ്ഝനപച്ചക്കോസനപടിപ്പഹരണാദിനാ പാപിയോ ഇധലോകേ വിഞ്ഞൂഗരഹാദിവസേന പരലോകേ നിരയദുക്ഖാദിവസേന അഭദ്ദകതരം അകല്യാണതരം ഹോതി. കുജ്ഝനേന പന അകുദ്ധസ്സ പാപം ഹോതീതി വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. കേചി പന ‘‘യോ അകുദ്ധം പടികുദ്ധം ആരബ്ഭ കുജ്ഝതീ’’തി അത്ഥം വദന്തി. കുദ്ധം അപ്പടികുജ്ഝന്തോതി യോ പന കുദ്ധം പുഗ്ഗലം ‘‘അയം കുദ്ധോ കോധപരേതോ’’തി ഞത്വാ ന പടികുജ്ഝതി ഖമതി, സോ ദുജ്ജയം കിലേസസങ്ഗാമം ജേതി നാമ. ന കേവലഞ്ചസ്സ കിലേസസങ്ഗാമജയോ ഏവ, അഥ ഖോ ഉഭയഹിതപടിപത്തിമ്പീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉഭിന്നമത്ഥം…പേ… ഉപസമ്മതീ’’തി. യോ പരം പുഗ്ഗലം സങ്കുപിതം കുദ്ധം ‘‘കോധപരേതോ’’തി ഞത്വാ തം മേത്തായന്തോ അജ്ഝുപേക്ഖന്തോ വാ സതോ ¶ സമ്പജാനോ ഹുത്വാ ഉപസമ്മതി ഖമതി ന പടിപ്ഫരതി. സോ അത്തനോ ച പരസ്സ ചാതി ഉഭിന്നം ഉഭയലോകസുഖാവഹം അത്ഥം ഹിതം ചരതി.

ഉഭിന്നം തികിച്ഛന്തം തന്തി തം അത്തനോ ച പരസ്സ ചാതി ഉഭിന്നം ദ്വിന്നം കോധബ്യാധിതികിച്ഛായ തികിച്ഛന്തം ഖമന്തം പുഗ്ഗലം യേ ജനാ ധമ്മസ്സ അരിയാചാരധമ്മേ അകുസലാ, തേ ബാലാ ‘‘അയം അവിദ്ദസു യോ അത്താനം അക്കോസന്തസ്സ പഹരന്തസ്സ കിഞ്ചി ന കരോതീ’’തി മഞ്ഞന്തി ¶ , തം തേസം അയോനിസോ മഞ്ഞനന്തി അധിപ്പായോ. ‘‘തികിച്ഛന’’ന്തിപി പഠന്തി, തികിച്ഛനസഭാവന്തി അത്ഥോ.

ഏവം ¶ ഥേരേന വുച്ചമാനം ധമ്മം സുത്വാ അക്കോസകബ്രാഹ്മണോ സംവിഗ്ഗോ പസന്നചിത്തോ ച ഹുത്വാ ഥേരം ഖമാപേത്വാ തസ്സേവ സന്തികേ പബ്ബജി. ഥേരോ തസ്സ കമ്മട്ഠാനം ദേന്തോ ‘‘ഇമസ്സ മേത്താഭാവനാ യുത്താ’’തി മേത്താകമ്മട്ഠാനം ദത്വാ കോധപരിയുട്ഠാനാദീസു പച്ചവേക്ഖണാദിവിധിം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഉപ്പജ്ജേ തേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉപ്പജ്ജേ തേ സചേതി സചേ തേ കമ്മട്ഠാനം അനുയുഞ്ജന്തസ്സ കഞ്ചി പുഗ്ഗലം നിസ്സായ ചിരപരിചയോ കോധോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, തസ്സ വൂപസമായ –

‘‘ഉഭതോദണ്ഡകേന ചേപി, ഭിക്ഖവേ, കകചേന ചോരാ ഓചരകാ അങ്ഗമങ്ഗാനി ഓകന്തേയ്യും, തത്രാപി യോ മനോ പദൂസേയ്യ, ന മേ സോ തേന സാസനകരോ’’തി (മ. നി. ൧.൨൩൨) –

സത്ഥാരാ വുത്തം കകചൂപമം ഓവാദം ആവജ്ജേഹി. ഉപ്പജ്ജേ ചേ രസേ തണ്ഹാതി സചേ തേ മധുരാദിഭേദേ രസേ തണ്ഹാ അഭിലാസോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, തസ്സ വൂപസമായ –

‘‘പുത്തമംസം ജായമ്പതികാ യഥാ കന്താരനിത്ഥരണത്ഥമേവ ഖാദിംസു, ന രസതണ്ഹായ ഏവം കുലപുത്തോപി പബ്ബജിതോ പിണ്ഡപാതം പടിസേവതി…പേ… ഫാസുവിഹാരോ ചാ’’തി (സം. നി. ൨.൬൩ അത്ഥതോ സമാനം) –

ഏവം വുത്തം പുത്തമംസൂപമോവാദം സര അനുസ്സര.

സചേ ധാവതി തേ ചിത്തന്തി അയോനിസോ മനസി കരോതോ തവ ചിത്തം കാമേസു പഞ്ചകാമഗുണേസു ഛന്ദരാഗവസേന, കാമഭവാദീസു ഭവേസു ഭവപത്ഥനാവസേന സചേ ധാവതി സരതി ജവതി. ഖിപ്പം നിഗ്ഗണ്ഹ സതിയാ, കിട്ഠാദം ¶ വിയ ദുപ്പസുന്തി തഥാ ധാവിതും അദേന്തോ യഥാ നാമ പുരിസോ കിട്ഠാദം സസ്സഖാദകം ദുപ്പസും ദുട്ഠഗോണം യോത്തേന ഥമ്ഭേ ബന്ധിത്വാ അത്തനോ വസേ വത്തേതി, ഏവം സതിയാ സതിയോത്തേന സമ്മാധിഥമ്ഭേ ബന്ധന്തോ ഖിപ്പം സീഘമേവ നിഗ്ഗണ്ഹ, യഥാ കിലേസവിഗമേന നിബ്ബിസേവനം ഹോതി, തഥാ ദമേഹീതി. കേചി പന ‘‘ഥേരോ പുഥുജ്ജനോവ ഹുത്വാ അക്കോസം അധിവാസേന്തോ തേസം മനുസ്സാനം അരിയഗുണേ പകാസേന്തോ ധമ്മം കഥേത്വാ പച്ഛാ ദ്വീഹി ഗാഥാഹി അത്താനം ഓവദന്തോ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോ ഇമായേവ ഗാഥാ അഭാസീ’’തി വദന്തി.

ബ്രഹ്മദത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഛന്നമതിവസ്സതീതിആദികാ ¶ ആയസ്മതോ സിരിമണ്ഡത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സംസുമാരഗിരേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ¶ സിരിമണ്ഡോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ഭേസകലാവനേ ഭഗവതി വിഹരന്തേ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ സമണധമ്മം കരോന്തോ ഏകസ്മിം ഉപോസഥദിവസേ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസട്ഠാനേ നിസിന്നോ നിദാനുദ്ദേസസ്സ പരിയോസാനേ ‘‘ആവികതാ ഹിസ്സ ഫാസു ഹോതീ’’തി (മഹാവ. ൧൩൪) പാളിയാ അത്ഥം ഉപധാരേന്തോ ആപന്നം ആപത്തിം അനാവികത്വാ പടിച്ഛാദേന്തോ ഉപരൂപരി ആപത്തിയോ ആപജ്ജതി, തേനസ്സ ന ഫാസു ഹോതി, ആവികത്വാ പന യഥാധമ്മം പടികരോന്തസ്സ ഫാസു ഹോതീതി ഇമമത്ഥം മനസി കത്വാ ‘‘അഹോ സത്ഥു സാസനം സുവിസുദ്ധ’’ന്തി ലദ്ധപ്പസാദോ തഥാ ഉപ്പന്നം പീതിം വിക്ഖമ്ഭേത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പസന്നമാനസോ ഭിക്ഖൂനം ഓവാദം ദേന്തോ –

‘‘ഛന്നമതിവസ്സതി, വിവടം നാതിവസ്സതി;

തസ്മാ ഛന്നം വിവരേഥ, ഏവം തം നാതിവസ്സതി.

‘‘മച്ചുനാബ്ഭാഹതോ ¶ ലോകോ, ജരായ പരിവാരിതോ;

തണ്ഹാസല്ലേന ഓതിണ്ണോ, ഇച്ഛാധൂപായിതോ സദാ. (സം. നി. ൧.൬൬);

‘‘മച്ചുനാബ്ഭാഹതോ ലോകോ, പരിക്ഖിത്തോ ജരായ ച;

ഹഞ്ഞതി നിച്ചമത്താണോ, പത്തദണ്ഡോവ തക്കരോ.

‘‘ആഗച്ഛന്തഗ്ഗിഖന്ധാവ, മച്ചു ബ്യാധി ജരാ തയോ;

പച്ചുഗ്ഗന്തും ബലം നത്ഥി, ജവോ നത്ഥി പലായിതും.

‘‘അമോഘം ദിവസം കയിരാ, അപ്പേന ബഹുകേന വാ;

യം യം വിജഹതേ രത്തിം, തദൂനം തസ്സ ജീവിതം.

‘‘ചരതോ തിട്ഠതോ വാപി, ആസീനസയനസ്സ വാ;

ഉപേതി ചരിമാ രത്തി, ന തേ കാലോ പമജ്ജിതു’’ന്തി. –

തത്ഥ ഛന്നന്തി ഛാദിതം യഥാഭൂതം അവിവടം അപ്പകാസിതം ദുച്ചരിതം. അതിവസ്സതീതി ആപത്തിവസ്സഞ്ചേവ കിലേസവസ്സഞ്ച അതിവിയ വസ്സതി. ആപത്തിയാ ഹി ഛാദനം അലജ്ജിഭാവാദിനാ ¶ താദിസോവ, ഛാദനേന തതോ അഞ്ഞഥാവ പുനപി തഥാരൂപം തതോ വാ പാപിട്ഠതരം ആപത്തിം ആപജ്ജേയ്യാതി ഛാദനം വസ്സനസ്സ കാരണം വുത്തം. വിവടന്തി പകാസിതം അപ്പടിച്ഛന്നം. നാതിവസ്സതീതി ഏത്ഥ അതീതി ഉപസഗ്ഗമത്തം, ന വസ്സതീതി അത്ഥോ. അവസ്സനഞ്ചേത്ഥ വുത്തവിപരിയായേന വേദിതബ്ബം ചിത്തസന്താനസ്സ വിസോധിതത്താ. തസ്മാതി വുത്തമേവത്ഥം കാരണഭാവേന പച്ചാമസതി, ഛന്നസ്സ ദുച്ചരിതസ്സ ആപത്തിവസ്സാദീനം അതിവസ്സനതോ വിവടസ്സ ച അവസ്സനതോതി അത്ഥോ. ഛന്നം വിവരേഥാതി പുഥുജ്ജനഭാവേന ഛാദനാധിപ്പായേ ഉപ്പന്നേപി തം ¶ അനനുവത്തിത്വാ വിവരേഥ ആവികരേയ്യ, യഥാധമ്മം പടികരേയ്യ. ഏവന്തി വിവരണേന യഥാധമ്മം പടിപത്തിയാ. തന്തി തം ഛന്നം ദുച്ചരിതം. നാതിവസ്സതി ആപത്തിവസ്സം കിലേസവസ്സഞ്ച ന വസ്സതി, സുദ്ധന്തേ പുഗ്ഗലം പതിട്ഠപേതീതി അത്ഥോ.

ഇദാനി ¶ ‘‘ഏകംസേന സീഘംയേവ ച അത്താ സോധേതബ്ബോ, അപ്പമാദോ കാതബ്ബോ’’തി തസ്സ കാരണം സംവേഗവത്ഥും ദസ്സേന്തോ ‘‘മച്ചുനാബ്ഭാഹതോ ലോകോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ മച്ചുനാബ്ഭാഹതോ ലോകോതി അയം സബ്ബോപി സത്തലോകോ ചോരോ വിയ ചോരഘാതകേന, സബ്ബവട്ടനിപാതിനാ മച്ചുനാ മരണേന അഭിഹതോ, ന തസ്സ ഹത്ഥതോ മുച്ചതി. ജരായ പരിവാരിതോതി അയം ലോകോ ഉപ്പാദതോ ഉദ്ധം മരണൂപനയനരസായ ജരായ പരിവാരിതോ അജ്ഝോത്ഥടോ, ജരാസങ്ഘാതപരിമുക്കോതി അത്ഥോ. തണ്ഹാസല്ലേന ഓതിണ്ണോതി സരീരസ്സ അന്തോ നിമുഗ്ഗേന വിസപീതഖുരപ്പേന വിയ ഉപാദാനലക്ഖണേന തണ്ഹാസങ്ഖാതേന സല്ലേന ഓതിണ്ണോ ഹദയബ്ഭന്തരേ ഓഗാള്ഹോ. തണ്ഹാ ഹി പീളാജനനതോ അന്തോ തുദനതോ ദുരുദ്ധാരതോ ച ‘‘സല്ലോ’’തി വുച്ചതി. ഇച്ഛാധൂപായിതോതി ആരമ്മണാഭിപത്ഥനലക്ഖണായ ഇച്ഛായ സന്താപിതോ. തം വിസയം ഇച്ഛന്തോ ഹി പുഗ്ഗലോ യദിച്ഛിതം വിസയം ലഭന്തോ വാ അലഭന്തോ വാ തായ ഏവ അനുദഹനലക്ഖണായ ഇച്ഛായ സന്തത്തോ പരിളാഹപ്പത്തോ ഹോതി. സദാതി സബ്ബകാലം, ഇദഞ്ച പദം സബ്ബപദേസു യോജേതബ്ബം.

പരിക്ഖിത്തോ ജരായ ചാതി ന കേവലം മച്ചുനാ അബ്ഭാഹതോയേവ, അഥ ഖോ ജരായ ച പരിക്ഖിത്തോ. ജരായ സമവരുദ്ധോ ജരാപാകാരപരിക്ഖിത്തോ, ന തം സമതിക്കമതീതി അത്ഥോ. ഹഞ്ഞതി നിച്ചമത്താണോതി അതാണോ അസരണോ ഹുത്വാ നിച്ചകാലം ജരാമരണേഹി ഹഞ്ഞതി വിബാധീയതി. യഥാ കിം? പത്തദണ്ഡോവ തക്കരോ യഥാ തക്കരോ ചോരോ കതാപരാധോ വജ്ഝപ്പത്തോ അതാണോ രാജാണായ ഹഞ്ഞതി, ഏവമയം ലോകോ ജരാമരണേഹീതി ദസ്സേതി.

ആഗച്ഛന്തഗ്ഗിഖന്ധാവാതി മഹാവനേ ഡയ്ഹമാനേ തം അഭിഭവന്താ മഹന്താ അഗ്ഗിക്ഖന്ധാ വിയ മച്ചു ബ്യാധി ജരാതി ഇമേ തയോ അനുദഹനട്ഠേന അഗ്ഗിക്ഖന്ധാ ഇമം സത്തലോകം അഭിഭവന്താ ആഗച്ഛന്തി ¶ , തേസം പന പടിബലോ ഹുത്വാ പച്ചുഗ്ഗന്തും അഭിഭവിതും ബലം ഉസ്സാഹോ നത്ഥി, ഇമസ്സ ലോകസ്സ, ജവോ നത്ഥി പലായിതും ജവന്തേസു, അജ്ഝോത്ഥരന്തേസു. യത്ഥ തേ നാഭിഭവന്തി, പിട്ഠിം ദസ്സേത്വാ തതോ പലായിതുമ്പി ഇമസ്സ ലോകസ്സ ജങ്ഘാജവോ നത്ഥി, ഏവം ¶ അത്തനാ അസമത്ഥോ മായാദീഹി ഉപായേഹി അപ്പടികാരേ തിവിധേ ബലവതി പച്ചാമിത്തേ നിച്ചുപട്ഠിതേ കിം കാതബ്ബന്തി ചേ? അമോഘം ¶ ദിവസം കയിരാ, അപ്പേന ബഹുകേന വാതി അപ്പേന അന്തമസോ ഗദ്ദൂഹനമത്തമ്പി കാലം പവത്തിതേന ബഹുകേന വാ സകലം അഹോരത്തം പവത്തിതേന വിപസ്സനാമനസികാരേന അമോഘം അവഞ്ഝം ദിവസം കരേയ്യ, യസ്മാ യം യം വിജഹതേ രത്തിം, തദൂനം തസ്സ ജീവിതം അയം സത്തോ യം യം രത്തിം വിജഹതി നാസേതി ഖേപേതി, തദൂനം തേന ഊനം തസ്സ സത്തസ്സ ജീവിതം ഹോതി. ഏതേന രത്തിക്ഖയോ നാമ ജീവിതക്ഖയോ തസ്സ അനിവത്തനതോതി ദസ്സേതി. തേനാഹ –

‘‘യമേകരത്തിം പഠമം, ഗബ്ഭേ വസതി മാണവോ;

അബ്ഭുട്ഠിതോവ സോ യാതി, സ ഗച്ഛം ന നിവത്തതീ’’തി. (ജാ. ൧.൧൫.൩൬൩);

ന കേവലം രത്തിവസേനേവ, അഥ ഖോ ഇരിയാപഥവസേനാപി ജീവിതക്ഖയോ ഉപധാരേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ചരതോ’’തിആദി. ചരതോതി ഗച്ഛന്തസ്സ. തിട്ഠതോതി ഠിതം കപ്പേന്തസ്സ. ആസീനസയനസ്സ വാതി ആസീനസ്സ സയനസ്സ വാ, നിസിന്നസ്സ നിപജ്ജന്തസ്സ വാതി അത്ഥോ. ‘‘ആസീദന’’ന്തിപി പഠന്തി, തത്ഥ സാമിഅത്ഥേ ഉപയോഗവചനം ദട്ഠബ്ബം. ഉപേതി ചരിമാ രത്തീതി ചരിമകചിത്തസഹിതാ രത്തി ഉപഗച്ഛതി, രത്തിഗ്ഗഹണഞ്ചേത്ഥ ദേസനാസീസമത്തം. ഗമനാദീസു യേന കേനചി ഇരിയാപഥേന സമങ്ഗീഭൂതസ്സ ചരിമകാലോയേവ, തേനേവസ്സ ഇരിയാപഥക്ഖണാ ജീവിതം ഖേപേത്വാ ഏവ ഗച്ഛന്തി, തസ്മാ ന തേ കാലോ പമജ്ജിതും നായം തുയ്ഹം പമാദം ആപജ്ജിതും കാലോ ‘‘ഇമസ്മിം നാമ കാലേ മരണം ന ഹോതീ’’തി അവിദിതത്താ. വുത്തം ഹി –

‘‘അനിമിത്തമനഞ്ഞാതം, മച്ചാനം ഇധ ജീവിതം;

കസിരഞ്ച പരിത്തഞ്ച, തഞ്ച ദുക്ഖേന സംയുത’’ന്തി. (സു. നി. ൫൭൯);

തസ്മാ ഏവം അത്താനം ഓവദിത്വാ അപ്പമത്തേന തീസു സിക്ഖാസു അനുയോഗോ കാതബ്ബോതി അധിപ്പായോ.

സിരിമണ്ഡത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദ്വിപാദകോതിആദികാ ¶ ¶ ആയസ്മതോ സബ്ബകാമിത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ ഉപ്പന്നം അബ്ബുദം സോധേത്വാ പടിപാകതികം ഠപേന്തം ഏകം ഥേരം ദിസ്വാ, ‘‘അഹമ്പി അനാഗതേ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ അബ്ബുദം സോധേത്വാ പടിപാകതികം ഠപേതും സമത്ഥോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം പട്ഠപേത്വാ തദനുരൂപാനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ ¶ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ അപരിനിബ്ബുതേ ഏവ ഭഗവതി വേസാലിയം ഖത്തിയകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ സബ്ബകാമോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ഞാതകേഹി ദാരപരിഗ്ഗഹം കാരിതോ നിസ്സരണജ്ഝാസയതായ ഘരാവാസം ജിഗുച്ഛന്തോ ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ സമണധമ്മം കരോന്തോ ഉപജ്ഝായേന സദ്ധിം വേസാലിം ഉപഗതോ ഞാതിഘരം അഗമാസി. തത്ഥ നം പുരാണദുതിയികാ പതിവിയോഗദുക്ഖിതാ കിസാ ദുബ്ബണ്ണാ അനലങ്കതാ കിലിട്ഠവത്ഥനിവസനാ വന്ദിത്വാ രോദമാനാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. തം ദിസ്വാ ഥേരസ്സ കരുണാപുരസ്സരം മേത്തം ഉപട്ഠാപയതോ അനുഭൂതാരമ്മണേ അയോനിസോമനസികാരവസേന സഹസാ കിലേസോ ഉപ്പജ്ജി.

സോ തേന കസാഹി താളിതോ ആജാനീയോ വിയ സഞ്ജാതസംവേഗോ താവദേവ സുസാനം ഗന്ത്വാ, അസുഭനിമിത്തം ഉഗ്ഗഹേത്വാ, തത്ഥ പടിലദ്ധഝാനം പാദകം കത്വാ, വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ, അരഹത്തം പാപുണി. അഥസ്സ സസുരോ അലങ്കതപടിയത്തം ധീതരം ആദായ മഹതാ പരിവാരേന നം ഉപ്പബ്ബാജേതുകാമോ വിഹാരം അഗമാസി. ഥേരോ തസ്സാ അധിപ്പായം ഞത്വാ അത്തനോ കാമേസു വിരത്തഭാവം സബ്ബത്ഥ ച അനുപലിത്തതം പകാസേന്തോ –

‘‘ദ്വിപാദകോയം അസുചി, ദുഗ്ഗന്ധോ പരിഹീരതി;

നാനാകുണപപരിപൂരോ, വിസ്സവന്തോ തതോ തതോ.

‘‘മിഗം നിലീനം കൂടേന, ബളിസേനേവ അമ്ബുജം;

വാനരം വിയ ലേപേന, ബാധയന്തി പുഥുജ്ജനം.

‘‘രൂപാ സദ്ദാ രസാ ഗന്ധാ, ഫോട്ഠബ്ബാ ച മനോരമാ;

പഞ്ച കാമഗുണാ ഏതേ, ഇത്ഥിരൂപസ്മി ദിസ്സരേ.

‘‘യേ ഏതാ ഉപസേവന്തി, രത്തചിത്താ പുഥുജ്ജനാ;

വഡ്ഢേന്തി കടസിം ഘോരം, ആചിനന്തി പുനബ്ഭവം.

‘‘യോ ¶ ¶ ചേതാ പരിവജ്ജേതി, സപ്പസ്സേവ പദാ സിരോ;

സോമം വിസത്തികം ലോകേ, സതോ സമതിവത്തതി.

‘‘കാമേസ്വാദീനവം ദിസ്വാ, നേക്ഖമ്മം ദട്ഠു ഖേമതോ;

നിസ്സടോ സബ്ബകാമേഹി, പത്തോ മേ ആസവക്ഖയോ’’തി. –

തത്ഥ ദ്വിപാദകോതി യദിപി അപാദകാദയോപി കായാ അസുചീയേവ, അധികാരവസേന പന ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദേന വാ ഏവം വുത്തം. യസ്മാ വാ അഞ്ഞേ അസുചിഭൂതാപി കായാ ലോണമ്ബിലാദീഹി അഭിസങ്ഖരിത്വാ മനുസ്സാനം ഭോജനേപി ഉപനീയന്തി, ന പന മനുസ്സകായോ, തസ്മാ അസുചിതരസഭാവമസ്സ ദസ്സേന്തോ ‘‘ദ്വിപാദകോ’’തി ആഹ. അയന്തി തദാ ഉപട്ഠിതം ഇത്ഥിരൂപം ¶ സന്ധായാഹ. അസുചീതി അസുചി ഏവ, ന ഏത്ഥ കിഞ്ചിപി സുചീതി അത്ഥോ. ദുഗ്ഗന്ധോ പരിഹീരതീതി ദുഗ്ഗന്ധോ സമാനോ പുപ്ഫഗന്ധാദീഹി സങ്ഖരിത്വാ പരിഹരീയതി. നാനാകുണപപരിപൂരോതി കേസാദിഅനേകപ്പകാരകുണപഭരിതോ. വിസ്സവന്തോ തതോ തതോതി പുപ്ഫഗന്ധാദീഹിസ്സ ജേഗുച്ഛഭാവം പടിച്ഛാദേതും വായമന്താനമ്പി തം വായാമം നിപ്ഫലം കത്വാ നവഹി ദ്വാരേഹി ഖേളസിങ്ഘാണികാദീനി ലോമകൂപേഹി ച സേദജല്ലികം ‘വിസ്സവന്തോയേവ പരിഹീരതീ’തി സമ്ബന്ധോ.

ഏവം ജേഗുച്ഛോപി സമാനോ ചായം കായോ കൂടാദീഹി വിയ മിഗാദികേ അത്തനോ രൂപാദീഹി അന്ധപുഥുജ്ജനേ വഞ്ചേതിയേവാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘മിഗ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ മിഗം നിലീനം കൂടേനാതി പാസവാകരാദിനാ കൂടേന നിലീനം, പടിച്ഛന്നം കത്വാ മിഗം വിയ നേസാദോ. വക്ഖമാനോ ഹി ഇവ-സദ്ദോ ഇധാപി ആനേത്വാ യോജേതബ്ബോ. ബളിസേനേവ അമ്ബുജന്തി അമ്ബുജം മച്ഛം ആമിസബദ്ധേന ബളിസേന വിയ ബാളിസികോ. വാനരം വിയ ലേപേനാതി രുക്ഖസിലാദീസു പക്ഖിത്തേന മക്കടലേപേന മക്കടം വിയ മിഗലുദ്ദോ അന്ധപുഥുജ്ജനം വഞ്ചേന്തോ ബാധേന്തീതി.

കേ പന ബാധേന്തീതി ആഹ. ‘‘രൂപാ സദ്ദാ’’തിആദി. രൂപാദയോ ഹി പഞ്ച കാമകോട്ഠാസാ വിസേസതോ വിസഭാഗവത്ഥുസന്നിസ്സയാ വിപല്ലാസൂപനിസ്സയേന അയോനിസോമനസികാരേന പരിക്ഖിത്താനം അന്ധപുഥുജ്ജനാനം മനോ രമേന്തോ കിലേസവത്ഥുതായ അനത്ഥാവഹഭാവതോ തേ ബാധേന്തി നാമ. തേന വുത്തം ‘‘രൂപാ സദ്ദാ…പേ… ഇത്ഥിരൂപസ്മി ദിസ്സരേ’’തി.

ഇത്ഥിഗ്ഗഹണഞ്ചേത്ഥ ¶ അധികാരവസേന കതന്തി വേദിതബ്ബം. തേനേവാഹ ‘‘യേ ഏതാ ഉപസേവന്തീ’’തിആദി. തസ്സത്ഥോ – യേ പുഥുജ്ജനാ ഏതാ ഇത്ഥിയോ രത്തചിത്താ രാഗാഭിഭൂതചിത്താ ഉപഭോഗവത്ഥുസഞ്ഞായ ¶ ഉപസേവന്തി. വഡ്ഢേന്തി കടസിം ഘോരന്തി തേ ജാതിആദീഹി നിരയാദീഹി ച ഘോരം, ഭയാനകം, അന്ധബാലേഹി അഭിരമിതബ്ബതോ കടസിസങ്ഖാതം സംസാരം പുനപ്പുനം ഉപ്പത്തിമരണാദിനാ വഡ്ഢേന്തി. തേനാഹ ‘‘ആചിനന്തി പുനബ്ഭവ’’ന്തി.

യോ ചേതാതി യോ പന പുഗ്ഗലോ ഏതാ ഇത്ഥിയോ തത്ഥ ഛന്ദരാഗസ്സ വിക്ഖമ്ഭനേന വാ സമുച്ഛിന്ദനേന വാ അത്തനോ പാദേന സപ്പസ്സ സിരം വിയ പരിവജ്ജേതി, സോ സബ്ബം ലോകം വിസജിത്വാ ഠിതത്താ ലോകേ വിസത്തികാസങ്ഖാതം തണ്ഹം സതോ ഹുത്വാ സമതിവത്തതി.

കാമേസ്വാദീനവം ദിസ്വാതി ‘‘അട്ഠികങ്കലൂപമാ കാമാ ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ’’തിആദിനാ (പാചി. ൪൧൭; ചൂളവ. ൬൫; മ. നി. ൧.൨൩൪) വത്ഥുകാമേസു കിലേസകാമേസു അനേകാകാരവോകാരം ആദീനവം, ദോസം, ദിസ്വാ. നേക്ഖമ്മം ദട്ഠു ഖേമതോതി കാമേഹി ഭവേഹി ച നിക്ഖന്തഭാവതോ നേക്ഖമ്മം, പബ്ബജ്ജം ¶ , നിബ്ബാനഞ്ച, ഖേമതോ, അനുപദ്ദവതോ, ദട്ഠു, ദിസ്വാ. സബ്ബകാമേഹിപി തേഭൂമകധമ്മേഹി നിസ്സടോ വിസംയുത്തോ. സബ്ബേപി തേഭൂമകാ ധമ്മാ കാമനീയട്ഠേന കാമാ, തേഹി ച ഥേരോ വിസംയുത്തോ. തേനാഹ ‘‘പത്തോ മേ ആസവക്ഖയോ’’തി.

ഏവം ഥേരോ ആദിതോ പഞ്ചഹി ഗാഥാഹി ധമ്മം കഥേത്വാ ഛട്ഠഗാഥായ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി. തം സുത്വാ സസുരോ ‘‘അയം സബ്ബത്ഥ അനുപലിത്തോ, ന സക്കാ ഇമം കാമേസു പതാരേതു’’ന്തി യഥാഗതമഗ്ഗേനേവ ഗതോ. ഥേരോപി വസ്സസതപരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി ഉപസമ്പദായ വീസവസ്സസതികോ പഥബ്യാ ഥേരോ ഹുത്വാ, വേസാലികേഹി വജ്ജിപുത്തേഹി ഉപ്പാദിതം സാസനസ്സ അബ്ബുദം സോധേത്വാ, ദുതിയം ധമ്മസങ്ഗീതിം സങ്ഗായിത്വാ ‘‘അനാഗതേ ധമ്മാസോകകാലേ ഉപ്പജ്ജനകം അബ്ബുദം സോധേഹീ’’തി തിസ്സമഹാബ്രഹ്മാനം ആണാപേത്വാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി.

സബ്ബകാമിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧. സുന്ദരസമുദ്ദത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ

സത്തകനിപാതേ ¶ ¶ അലങ്കതാതിആദികാ ആയസ്മതോ സുന്ദരസമുദ്ദത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ അഞ്ഞതരസ്സ മഹാവിഭവസ്സ സേട്ഠിനോ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സമുദ്ദോതിസ്സ നാമം അഹോസി. രൂപസമ്പത്തിയാ പന സുന്ദരസമുദ്ദോതി പഞ്ഞായിത്ഥ. സോ പഠമവയേ ഠിതോ ഭഗവതോ രാജഗഹപ്പവേസേ ബുദ്ധാനുഭാവം ദിസ്വാ, പടിലദ്ധസദ്ധോ നിസ്സരണജ്ഝാസയതായ പബ്ബജിത്വാ, ലദ്ധൂപസമ്പദോ സമാദിന്നധുതധമ്മോ രാജഗഹതോ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ, കല്യാണമിത്തസ്സ സന്തികേ വിപസ്സനാചാരം ഉഗ്ഗഹേത്വാ, കമ്മട്ഠാനം അനുയുഞ്ജന്തോ വിഹരതി. തസ്സ മാതാ രാജഗഹേ ഉസ്സവദിവസേ അഞ്ഞേ സേട്ഠിപുത്തേ സപജാപതികേ അലങ്കതപടിയത്തേ ഉസ്സവകീളം കീളന്തേ ദിസ്വാ, പുത്തം അനുസ്സരിത്വാ രോദതി. തം ദിസ്വാ അഞ്ഞതരാ ഗണികാ രോദനകാരണം പുച്ഛി. സാ തസ്സാ തം കാരണം കഥേസി. തം സുത്വാ ഗണികാ ‘‘അഹം തം ആനേസ്സാമി, പസ്സ താവ മമ ഇത്ഥിഭാവ’’ന്തി വത്വാ ‘‘യദി ഏവം തംയേവ തസ്സ പജാപതിം കത്വാ ഇമസ്സ കുലസ്സ സാമിനിം കരിസ്സാമീ’’തി തായ ബഹും ധനം ദത്വാ ¶ , വിസ്സജ്ജിതാ മഹതാ പരിവാരേന സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ, ഥേരസ്സ പിണ്ഡായ വിചരണട്ഠാനേ ഏകസ്മിം ഗേഹേ വസമാനാ ദിവസേ ദിവസേ അഞ്ഞേഹി ഥേരസ്സ സക്കച്ചം പിണ്ഡപാതം ദാപേസി. അലങ്കതപടിയത്താ ച ഹുത്വാ സുവണ്ണപാദുകാ ആരുയ്ഹ അത്താനം ദസ്സേസി. അഥേകദിവസം ഗേഹദ്വാരേന ഗച്ഛന്തം ഥേരം ദിസ്വാ, സുവണ്ണപാദുകാ ഓമുഞ്ചിത്വാ, അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ പുരതോ ഗച്ഛന്തീ നാനപ്പകാരം ഥേരം കാമനിമന്തനായ നിമന്തേസി. തം സുത്വാ ഥേരോ ‘‘പുഥുജ്ജനചിത്തം നാമ ചഞ്ചലം, യംനൂന മയാ ഇദാനേവ ഉസ്സാഹോ കരണീയോ’’തി തത്ഥേവ ഠിതോ ഭാവനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. തം സന്ധായ വുത്തം –

‘‘അലങ്കതാ സുവസനാ, മാലധാരീ വിഭൂസിതാ;

അലത്തകകതാപാദാ, പാദുകാരുയ്ഹ വേസികാ.

‘‘പാദുകാ ¶ ¶ ഓരുഹിത്വാന, പുരതോ പഞ്ജലീകതാ;

സാ മം സണ്ഹേന മുദുനാ, മ്ഹിതപുബ്ബം അഭാസഥ.

‘‘‘യുവാസി ത്വം പബ്ബജിതോ, തിട്ഠാഹി മമ സാസനേ;

ഭുഞ്ജ മാനുസകേ കാമേ, അഹം വിത്തം ദദാമി തേ;

സച്ചം തേ പടിജാനാമി, അഗ്ഗിം വാ തേ ഹരാമഹം.

‘‘‘യദാ ജിണ്ണാ ഭവിസ്സാമ, ഉഭോ ദണ്ഡപരായനാ;

ഉഭോപി പബ്ബജിസ്സാമ, ഉഭയത്ഥ കടഗ്ഗഹോ’’’.

‘‘തഞ്ച ദിസ്വാന യാചന്തിം, വേസികം പഞ്ജലീകതം;

അലങ്കതം സുവസനം, മച്ചുപാസംവ ഓഡ്ഡിതം.

‘‘തതോ മേ മനസീകാരോ, യോനിസോ ഉദപജ്ജഥ;

ആദീനവോ പാതുരഹു, നിബ്ബിദാ സമതിട്ഠഥ.

‘‘തതോ ചിത്തം വിമുച്ചി മേ, പസ്സ ധമ്മസുധമ്മതം;

തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

തത്ഥ മാലധാരീതി മാലാധാരിനീ പിളന്ധപുപ്ഫദാമാ. വിഭൂസിതാതി ഊനട്ഠാനസ്സ പൂരണവസേന പുപ്ഫേഹി ചേവ ഗന്ധവിലേപനാദീഹി ച വിഭൂസിതഗത്താ. ‘‘അലങ്കതാ’’തി ഇമിനാ ഹത്ഥൂപഗഗീവൂപഗാദീഹി ആഭരണേഹി അലങ്കരണം അധിപ്പേതം. അലത്തകകതാപാദാതി പരിണതജയസുമനപുപ്ഫവണ്ണേന ലാഖാരസേന രഞ്ജിതചരണയുഗളാ. സമാസപദഞ്ഹേതം, ‘‘അലത്തകകതപാദാ’’തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാസുഖത്ഥം ദീഘം കത്വാ വുത്തം. അസമാസഭാവേ പന ‘‘തസ്സാ’’തി വചനസേസോ വേദിതബ്ബോ. പാദുകാരുയ്ഹ വേസികാതി ഏകാ രൂപൂപജീവികാ ഇത്ഥീ യഥാവുത്തവേസാ സുവണ്ണപാദുകാ പടിമുഞ്ചിത്വാ ‘‘ഠിതാ’’തി വചനസേസോ.

പാദുകാ ഓരുഹിത്വാനാതി പാദുകാഹി ഓതരിത്വാ, സുവണ്ണപാദുകായോ ഓമുഞ്ചിത്വാതി അത്ഥോ. പഞ്ജലീകതാതി പഗ്ഗഹിതഅഞ്ജലികാ സാ വേസീ മം. സാമം വാ വചനപരമ്പരം ¶ വിനാ സയമേവ അഭാസഥ. സണ്ഹേനാതി മട്ഠേന. മുദുനാതി മധുരേന. ‘‘വചനേനാ’’തി അവുത്തമ്പി വുത്തമേവ ഹോതി, അഭാസഥാതി, വുത്തത്താ.

യുവാസി ¶ ത്വം പബ്ബജിതോതി ത്വം പബ്ബജന്തോ യുവാ, ദഹരോയേവ ഹുത്വാ പബ്ബജിതോസി, നനു പബ്ബജന്തേന സത്തമേ ദസകേ സമ്പത്തേവ പബ്ബജിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. തിട്ഠാഹി മമ സാസനേതി മമ വചനേ തിട്ഠ.

കിം ¶ പന തന്തി ആഹ ‘‘ഭുഞ്ജ മാനുസകേ കാമേ’’തി കാമേ പരിഭുഞ്ജിതുകാമസ്സ രൂപസമ്പത്തി, വയസമ്പത്തി, പരിവാരസമ്പത്തി, ഭോഗസമ്പത്തി ച ഇച്ഛിതബ്ബാ. തത്ഥ ‘‘കുതോ മേ ഭോഗസമ്പത്തീ’’തി വദേയ്യാതി, ആഹ ‘‘അഹം വിത്തം ദദാമി തേ’’തി. ‘‘തയിദം വചനം കഥം സദ്ദഹാതബ്ബ’’ന്തി മഞ്ഞേയ്യാതി തം സദ്ദഹാപേന്തീ ആഹ ‘‘സച്ചം തേ പടിജാനാമി, അഗ്ഗിം വാ തേ ഹരാമഹ’’ന്തി. ‘‘ഭുഞ്ജ മാനുസകേ കാമേ, അഹം വിത്തം ദദാമി തേ’’തി യദിദം മയാ പടിഞ്ഞാതം, തം ഏകംസേന സച്ചമേവ പടിജാനാമി, സചേ മേ ന പത്തിയായസി, അഗ്ഗിം വാ തേ ഹരാമഹം അഗ്ഗിം ഹരിത്വാ അഗ്ഗിപച്ചയം സപഥം കരോമീതി അത്ഥോ. ഉഭയത്ഥ കടഗ്ഗഹോതി അമ്ഹാകം ഉഭിന്നം ജിണ്ണകാലേ പബ്ബജ്ജനം ഉഭയത്ഥ ജയഗ്ഗാഹോ. യം മയം യാവ ദണ്ഡപരായനകാലാ ഭോഗേ ഭുഞ്ജാമ, ഏവം ഇധലോകേപി ഭോഗേഹി ന ജീയാമ, മയം പച്ഛാ പബ്ബജിസ്സാമ, ഏവം പരലോകേപി ഭോഗേഹി ന ജീയാമാതി അധിപ്പായോ. തതോതി തം നിമിത്തം, കാമേഹി നിമന്തേന്തിയാ ‘‘യുവാസി ത്വ’’ന്തിആദിനാ ‘‘യദാ ജിണ്ണാ ഭവിസ്സാമാ’’തിആദിനാ ച തസ്സാ വേസിയാ വുത്തവചനഹേതു. തഞ്ഹി വചനം അങ്കുസം കത്വാ ഥേരോ സമണധമ്മം കരോന്തോ സദത്ഥം പരിപൂരേസി. സേസം ഹേട്ഠാ വുത്തനയമേവ.

സുന്ദരസമുദ്ദത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ

പരേ അമ്ബാടകാരാമേതിആദികാ ആയസ്മതോ ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ മഹാഭോഗേ കുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ, വയപ്പത്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ നിസിന്നോ തസ്മിം ഖണേ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും മഞ്ജുസ്സരാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ, സയമ്പി തം ഠാനം പത്ഥേന്തോ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ, ‘‘അഹോ വതാഹമ്പി അനാഗതേ അയം ഭിക്ഖു ¶ വിയ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ മഞ്ജുസ്സരാനം അഗ്ഗോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പണിധാനം അകാസി. ഭഗവാ ച തസ്സ അനന്തരായതം ദിസ്വാ ബ്യാകരിത്വാ പക്കാമി.

സോ ¶ തത്ഥ യാവജീവം പുഞ്ഞാനി കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഫുസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ചിത്തപത്തകോകിലോ ഹുത്വാ രാജുയ്യാനതോ മധുരം അമ്ബഫലം തുണ്ഡേനാദായ ഗച്ഛന്തോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ‘‘ദസ്സാമീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേസി. സത്ഥാ തസ്സ ചിത്തം ഞത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ നിസീദി. കോകിലോ ദസബലസ്സ പത്തേ അമ്ബപക്കം പതിട്ഠാപേസി. സത്ഥാ തം പരിഭുഞ്ജി. സോ കോകിലോ ¶ പസന്നമാനസോ തേനേവ പീതിസുഖേന സത്താഹം വീതിനാമേസി. തേന ച പുഞ്ഞകമ്മേന മഞ്ജുസ്സരോ അഹോസി. കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ പന ചേതിയേ ആരദ്ധേ കിം പമാണം കരോമ? സത്തയോജനപ്പമാണം. അതിമഹന്തമേതം. ഛയോജനപ്പമാണം. ഏതമ്പി അതിമഹന്തം. പഞ്ചയോജനം, ചതുയോജനം, തിയോജനം, ദ്വിയോജനന്തി വുത്തേ അയം തദാ ജേട്ഠവഡ്ഢകീ ഹുത്വാ ‘‘ഏഥ, ഭോ, അനാഗതേ സുഖപടിജഗ്ഗിയം കാതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ രജ്ജുയാ പരിക്ഖിപന്തോ ഗാവുതമത്തകേ ഠത്വാ ‘‘ഏകേകം മുഖം ഗാവുതം ഗാവുതം ഹോതു, ചേതിയം ഏകയോജനാവട്ടം യോജനുബ്ബേധം ഭവിസ്സതീ’’തി ആഹ. തേ തസ്സ വചനേ അട്ഠംസു. ഇതി അപ്പമാണസ്സ ബുദ്ധസ്സ പമാണം അകാസീതി. തേന പന കമ്മേന നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ അഞ്ഞേഹി നീചതരപ്പമാണോ ഹോതി.

സോ അമ്ഹാകം സത്ഥു കാലേ സാവത്ഥിയം മഹാഭോഗകുലേ നിബ്ബത്തി, ഭദ്ദിയോതിസ്സ നാമം അഹോസി. അതിരസ്സതായ പന ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയോതി പഞ്ഞായിത്ഥ. സോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ, പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ, ബഹുസ്സുതോ ധമ്മകഥികോ ഹുത്വാ മധുരേന സരേന പരേസം ധമ്മം കഥേസി. അഥേകസ്മിം ഉസ്സവദിവസേ ഏകേന ബ്രാഹ്മണേന സദ്ധിം രഥേന ഗച്ഛന്തീ അഞ്ഞതരാ ഗണികാ ഥേരം ദിസ്വാ ദന്തവിദംസകം ഹസി. ഥേരോ തസ്സാ ദന്തട്ഠികേ നിമിത്തം ഗഹേത്വാ ഝാനം ഉപ്പാദേത്വാ, തം പാദകം കത്വാ, വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ, അനാഗാമീ അഹോസി. സോ അഭിണ്ഹം കായഗതായ സതിയാ വിഹരന്തോ ഏകദിവസം ആയസ്മതാ ധമ്മസേനാപതിനാ ഓവദിയമാനോ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൫൫.൧-൩൩) –

‘‘പദുമുത്തരോ ¶ നാമ ജിനോ, സബ്ബധമ്മേസു ചക്ഖുമാ;

ഇതോ സതസഹസ്സമ്ഹി, കപ്പേ ഉപ്പജ്ജി നായകോ.

‘‘തദാഹം ഹംസവതിയം സേട്ഠിപുത്തോ മഹദ്ധനോ;

ജങ്ഘാവിഹാരം വിചരം, സങ്ഘാരാമം അഗച്ഛഹം.

‘‘തദാ സോ ലോകപജ്ജോതോ, ധമ്മം ദേസേസി നായകോ;

മഞ്ജുസ്സരാനം പവരം, സാവകം അഭികിത്തയി.

‘‘തം സുത്വാ മുദിതോ ഹുത്വാ, കാരം കത്വാ മഹേസിനോ;

വന്ദിത്വാ സത്ഥുനോ പാദേ, തം ഠാനമഭിപത്ഥയിം.

‘‘തദാ ബുദ്ധോ വിയാകാസി, സങ്ഘമജ്ഝേ വിനായകോ;

അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ, ലച്ഛസേ തം മനോരഥം.

‘‘സതസഹസ്സിതോ കപ്പേ, ഓക്കാകകുലസമ്ഭവോ;

ഗോതമോ നാമ ഗോത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.

‘‘തസ്സ ധമ്മേസു ദായാദോ, ഓരസോ ധമ്മനിമ്മിതോ;

ഭദ്ദിയോ നാമ നാമേന, ഹേസ്സതി സത്ഥു സാവകോ.

‘‘തേന ¶ കമ്മേന സുകതേന, ചേതനാപണിധീഹി ച;

ജഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, താവതിംസമഗച്ഛഹം.

‘‘ദ്വേനവുതേ ഇതോ കപ്പേ, ഫുസ്സോ ഉപ്പജ്ജി നായകോ;

ദുരാസദോ ദുപ്പസഹോ, സബ്ബലോകുത്തമോ ജിനോ.

‘‘ചരണേന ച സമ്പന്നോ, ബ്രഹാ ഉജു പതാപവാ;

ഹിതേസീ സബ്ബസത്താനം, ബഹും മോചേസി ബന്ധനാ.

‘‘നന്ദാരാമവനേ തസ്സ, അഹോസിം ഫുസ്സകോകിലോ;

ഗന്ധകുടിസമാസന്നേ, അമ്ബരുക്ഖേ വസാമഹം.

‘‘തദാ പിണ്ഡായ ഗച്ഛന്തം, ദക്ഖിണേയ്യം ജിനുത്തമം;

ദിസ്വാ ചിത്തം പസാദേത്വാ, മഞ്ജുനാഭിനികൂജഹം.

‘‘രാജുയ്യാനം തദാ ഗന്ത്വാ, സുപക്കം കനകത്തചം;

അമ്ബപിണ്ഡം ഗഹേത്വാന, സമ്ബുദ്ധസ്സോപനാമയിം.

‘‘തദാ ¶ മേ ചിത്തമഞ്ഞായ, മഹാകാരുണികോ ജിനോ;

ഉപട്ഠാകസ്സ ഹത്ഥതോ, പത്തം പഗ്ഗണ്ഹി നായകോ.

‘‘അദാസിം ഹട്ഠചിത്തോഹം, അമ്ബപിണ്ഡം മഹാമുനേ;

പത്തേ പക്ഖിപ്പ പക്ഖേഹി, പഞ്ജലിം കത്വാന മഞ്ജുനാ.

‘‘സരേന രജനീയേന, സവനീയേന വഗ്ഗുനാ;

വസ്സന്തോ ബുദ്ധപൂജത്ഥം, നീളം ഗന്ത്വാ നിപജ്ജഹം.

‘‘തദാ മുദിതചിത്തം മം, ബുദ്ധപേമഗതാസയം;

സകുണഗ്ഘി ഉപാഗന്ത്വാ, ഘാതയീ ദുട്ഠമാനസോ.

‘‘തതോ ചുതോഹം തുസിതേ, അനുഭോത്വാ മഹാസുഖം;

മനുസ്സയോനിമാഗച്ഛിം, തസ്സ കമ്മസ്സ വാഹസാ.

‘‘ഇമമ്ഹി ഭദ്ദകേ കപ്പേ, ബ്രഹ്മബന്ധു മഹായസോ;

കസ്സപോ നാമ ഗോത്തേന, ഉപ്പജ്ജി വദതം വരോ.

‘‘സാസനം ജോതയിത്വാ സോ, അഭിഭുയ്യ കുതിത്ഥിയേ;

വിനയിത്വാന വേനേയ്യേ, നിബ്ബുതോ സോ സസാവകോ.

‘‘നിബ്ബുതേ തമ്ഹി ലോകഗ്ഗേ, പസന്നാ ജനതാ ബഹൂ;

പൂജനത്ഥായ ബുദ്ധസ്സ, ഥൂപം കുബ്ബന്തി സത്ഥുനോ.

‘‘സത്തയോജനികം ഥൂപം, സത്തരതനഭൂസിതം;

കരിസ്സാമ മഹേസിസ്സ, ഇച്ചേവം മന്തയന്തി തേ.

‘‘കികിനോ കാസിരാജസ്സ, തദാ സേനായ നായകോ;

ഹുത്വാഹം അപ്പമാണസ്സ, പമാണം ചേതിയേ വദിം.

‘‘തദാ ¶ തേ മമ വാക്യേന, ചേതിയം യോജനുഗ്ഗതം;

അകംസു നരവീരസ്സ, നാനാരതനഭൂസിതം.

‘‘തേന കമ്മേന സുകതേന, ചേതനാപണിധീഹി ച;

ജഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, താവതിംസമഗച്ഛഹം.

‘‘പച്ഛിമേ ച ഭവേ ദാനി, ജാതോ സേട്ഠികുലേ അഹം;

സാവത്ഥിയം പുരവരേ, ഇദ്ധേ ഫീതേ മഹദ്ധനേ.

‘‘പുരപ്പവേസേ ¶ സുഗതം, ദിസ്വാ വിമ്ഹിതമാനസോ;

പബ്ബജിത്വാന ന ചിരം, അരഹത്തമപാപുണിം.

‘‘ചേതിയസ്സ പമാണം യം, അകരിം തേന കമ്മുനാ;

ലകുണ്ഡകസരീരോഹം, ജാതോ പരിഭവാരഹോ.

‘‘സരേന മധുരേനാഹം, പൂജിത്വാ ഇസിസത്തമം;

മഞ്ജുസ്സരാനം ഭിക്ഖൂനം, അഗ്ഗത്തമനുപാപുണിം.

‘‘ഫലദാനേന ബുദ്ധസ്സ, ഗുണാനുസ്സരണേന ച;

സാമഞ്ഞഫലസമ്പന്നോ, വിഹരാമി അനാസവോ.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

‘‘പരേ അമ്ബാടകാരാമേ, വനസണ്ഡമ്ഹി ഭദ്ദിയോ;

സമൂലം തണ്ഹമബ്ബുയ്ഹ, തത്ഥ ഭദ്ദോവ ഝായതി.

‘‘രമന്തേകേ ¶ മുദിങ്ഗേഹി, വീണാഹി പണവേഹി ച;

അഹഞ്ച രുക്ഖമൂലസ്മിം, രതോ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ.

‘‘ബുദ്ധോ ചേ മേ വരം ദജ്ജാ, സോ ച ലബ്ഭേഥ മേ വരോ;

ഗണ്ഹേഹം സബ്ബലോകസ്സ, നിച്ചം കായഗതം സതി’’ന്തി. –

തത്ഥ പരേതി സേട്ഠേ അധികേ, വിസിട്ഠേതി അത്ഥോ. അധികവാചീ ഹി അയം പരസദ്ദോ ‘‘പരം വിയ മത്തായാ’’തിആദീസു വിയ. അമ്ബാടകാരാമേതി ഏവംനാമകേ ആരാമേ. സോ കിര ഛായൂദകസമ്പന്നോ വനസണ്ഡമണ്ഡിതോ രമണീയോ ഹോതി തേന ‘‘പരേ’’തി വിസേസേത്വാ വുത്തോ. ‘‘അമ്ബാടകവനേ അമ്ബാടകേഹി അഭിലക്ഖിതവനേ’’തി ച വദന്തി. വനസണ്ഡമ്ഹീതി വനഗഹനേ, ഘനനിചിതരുക്ഖഗച്ഛലതാസമൂഹേ വനേതി അത്ഥോ. ഭദ്ദിയോതി ഏവംനാമകോ, അത്താനമേവ ഥേരോ അഞ്ഞം വിയ വദതി. സമൂലം തണ്ഹമബ്ബുയ്ഹാതി തണ്ഹായ ¶ മൂലം നാമ അവിജ്ജാ. തസ്മാ സാവിജ്ജം തണ്ഹം അഗ്ഗമഗ്ഗേന ¶ സമുഗ്ഘാടേത്വാതി അത്ഥോ. തത്ഥ ഭദ്ദോവ ഝായതീതി ലോകുത്തരേഹി സീലാദീഹി ഭദ്ദോ സുന്ദരോ തസ്മിംയേവ വനസണ്ഡേ കതകിച്ചതായ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരവസേന അഗ്ഗഫലഝാനേന ഝായതി.

ഫലസുഖേന ച ഝാനസമാപത്തീഹി ച വീതിനാമേതീതി അത്തനോ വിവേകരതിം ദസ്സേത്വാ ‘‘രമന്തേകേ’’തി ഗാഥായപി ബ്യതിരേകമുഖേന തമേവത്ഥം ദസ്സേതി. തത്ഥ മുദിങ്ഗേഹീതി അങ്ഗികാദീഹി മുരജേഹി. വീണാഹീതി നന്ദിനീആദീഹി വീണാഹി. പണവേഹീതി തുരിയേഹി രമന്തി ഏകേ കാമഭോഗിനോ, സാ പന തേസം രതി അനരിയാ അനത്ഥസംഹിതാ. അഹഞ്ചാ തി അഹം പന, ഏകകോ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ രതോ, തതോ ഏവ രുക്ഖമൂലസ്മിം രതോ അഭിരതോ വിഹരാമീതി അത്ഥോ.

ഏവം അത്തനോ വിവേകാഭിരതിം കിത്തേത്വാ ഇദാനി യം കായഗതാസതികമ്മട്ഠാനം ഭാവേത്വാ അരഹത്തം പത്തോ, തസ്സ പസംസനത്ഥം ‘‘ബുദ്ധോ ചേ മേ’’തി ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – സചേ ബുദ്ധോ ഭഗവാ ‘‘ഏകാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവന്തം വരം യാചാമീ’’തി മയാ യാചിതോ ‘‘അതിക്കന്തവരാ ഖോ, ഭിക്ഖു, തഥാഗതാ’’തി അപടിക്ഖിപിത്വാ മയ്ഹം യഥായാചിതം വരം ദദേയ്യ, സോ ച വരോ മമാധിപ്പായപൂരകോ ലബ്ഭേഥ മയ്ഹം മനോരഥം മത്ഥകം പാപേയ്യാതി ഥേരോ പരികപ്പവസേന വദതി. ‘‘ഭന്തേ, സബ്ബോ ലോകോ സബ്ബകാലം കായഗതാസതികമ്മട്ഠാനം ഭാവേതൂ’’തി ‘‘സബ്ബലോകസ്സ നിച്ചം കായഗതാസതി ഭാവേതബ്ബാ’’തി കത്വാ വരം ഗണ്ഹേ അഹന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഗണ്ഹേഹം സബ്ബലോകസ്സ, നിച്ചം കായഗതം സതി’’ന്തി. ഇദാനി അപരിക്ഖണഗരഹാമുഖേന പരിക്ഖണം പസംസന്തോ –

‘‘യേ ¶ മം രൂപേന പാമിംസു, യേ ച ഘോസേന അന്വഗൂ;

ഛന്ദരാഗവസൂപേതാ, ന മം ജാനന്തി തേ ജനാ.

‘‘അജ്ഝത്തഞ്ച ന ജാനാതി, ബഹിദ്ധാ ച ന പസ്സതി;

സമന്താവരണോ ബാലോ, സ വേ ഘോസേന വുയ്ഹതി.

‘‘അജ്ഝത്തഞ്ച ന ജാനാതി, ബഹിദ്ധാ ച വിപസ്സതി;

ബഹിദ്ധാ ഫലദസ്സാവീ, സോപി ഘോസേന വുയ്ഹതി.

‘‘അജ്ഝത്തഞ്ച ¶ പജാനാതി, ബഹിദ്ധാ ച വിപസ്സതി;

അനാവരണദസ്സാവീ, ന സോ ഘോസേന വുയ്ഹതീ’’തി. –

തത്ഥ യേ മം രൂപേന പാമിംസൂതി യേ ജനാ അവിദ്ദസൂ മമ രൂപേന അപസാദികേന നിഹീനേന ‘‘ആകാരസദിസീ പഞ്ഞാ’’തി, ധമ്മസരീരേന ച മം നിഹീനം പാമിംസു, ‘‘ഓരകോ അയ’’ന്തി ഹീളേന്താ പരിച്ഛിന്ദനവസേന ¶ മഞ്ഞിംസൂതി അത്ഥോ. യേ ച ഘോസേന അന്വഗൂതി യേ ച സത്താ ഘോസേന മഞ്ജുനാ മം സമ്ഭാവനാവസേന അനുഗതാ ബഹു മഞ്ഞിംസു, തം തേസം മിച്ഛാ, ന ഹി അഹം രൂപമത്തേന അവമന്തബ്ബോ, ഘോസമത്തേന വാ ന ബഹും മന്തബ്ബോ, തസ്മാ ഛന്ദരാഗവസൂപേതാ, ന മം ജാനന്തി തേ ജനാതി തേ ദുവിധാപി ജനാ ഛന്ദരാഗസ്സ വസം ഉപേതാ അപ്പഹീനഛന്ദരാഗാ സബ്ബസോ പഹീനഛന്ദരാഗം മം ന ജാനന്തി.

അവിസയോ തേസം മാദിസോ അജ്ഝത്തം ബഹിദ്ധാ ച അപരിഞ്ഞാതവത്ഥുതായാതി ദസ്സേതും ‘‘അജ്ഝത്ത’’ന്തിആദി വുത്തം. അജ്ഝത്തന്തി അത്തനോ സന്താനേ ഖന്ധായതനാദിധമ്മം. ബഹിദ്ധാതി പരസന്താനേ. അഥ വാ അജ്ഝത്തന്തി, മമ അബ്ഭന്തരേ അസേക്ഖസീലക്ഖന്ധാദിം. ബഹിദ്ധാതി, മമേവ ആകപ്പസമ്പത്തിയാദിയുത്തം ബഹിദ്ധാ രൂപധമ്മപ്പവത്തിം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദിപ്പവത്തിഞ്ച. സമന്താവരണോതി ഏവം അജ്ഝത്തഞ്ച ബഹിദ്ധാ ച അജാനനേന സമന്തതോ ആവരണയുത്തോ ആവടഞാണഗതികോ. സ വേ ഘോസേന വുയ്ഹതീതി സോ പരനേയ്യബുദ്ധികോ ബാലോ ഘോസേന പരേസം വചനേന വുയ്ഹതി നിയ്യതി ആകഡ്ഢീയതി.

ബഹിദ്ധാ ച വിപസ്സതീതി യോ ച വുത്തനയേന അജ്ഝത്തം ന ജാനാതി, ബഹിദ്ധാ പന സുതാനുസാരേന ആകപ്പസമ്പത്തിആദിഉപധാരണേന വാ വിസേസതോ പസ്സതി. ‘‘ഗുണവിസേസയുത്തോ സിയാ’’തി മഞ്ഞതി, സോപി ബഹിദ്ധാ ഫലദസ്സാവീ നയഗ്ഗാഹേന ഫലമത്തം ഗണ്ഹന്തോ വുത്തനയേന ഘോസേന വുയ്ഹതി, സോപി മാദിസേ ന ജാനാതീതി അത്ഥോ.

യോ പന അജ്ഝത്തഞ്ച ഖീണാസവസ്സ അബ്ഭന്തരേ അസേക്ഖസീലക്ഖന്ധാദിഗുണം ജാനാതി, ബഹിദ്ധാ ചസ്സ പടിപത്തിസല്ലക്ഖണേന വിസേസതോ ഗുണവിസേസയോഗം പസ്സതി. അനാവരണദസ്സാവീ കേനചി അനാവടോ ഹുത്വാ അരിയാനം ഗുണേ ¶ ദട്ഠും ഞാതും സമത്ഥോ, ന സോ ഘോസമത്തേന വുയ്ഹതി യാഥാവതോ ദസ്സനതോതി.

ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഏകപുത്തോതിആദികാ ¶ ആയസ്മതോ ഭദ്ദത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരം ഭഗവന്തം ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച സതസഹസ്സപരിമാണം ചീവരാദീഹി ചതൂഹി പച്ചയേഹി പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം സേട്ഠികുലേ നിബ്ബത്തി. നിബ്ബത്തമാനോ ¶ ച അപുത്തകേസു മാതാപിതൂസു ദേവതായാചനാദീനി കത്വാപി അലഭന്തേസു സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘സചേ, ഭന്തേ, മയം ഏകം പുത്തം ലച്ഛാമ, തം തുമ്ഹാകം ദാസത്ഥായ ദസ്സാമാ’’തി വത്വാ ആയാചിത്വാ ഗതേസു സത്ഥു അധിപ്പായം ഞത്വാ അഞ്ഞതരോ ദേവപുത്തോ ഖീണായുകോ ഹുത്വാ ഠിതോ സക്കേന ദേവരഞ്ഞാ ‘‘അമുകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്താഹീ’’തി ആണത്തോ തത്ഥ നിബ്ബത്തി, ഭദ്ദോതിസ്സ നാമം അകംസു. തം സത്തവസ്സുദ്ദേസികം ജാതം മാതാപിതരോ അലങ്കരിത്വാ ഭഗവതോ സന്തികം നേത്വാ ‘‘അയം സോ, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ ആയാചിത്വാ ലദ്ധദാരകോ, ഇമം തുമ്ഹാകം നിയ്യാതേമാ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരം ആണാപേസി – ‘‘ഇമം പബ്ബാജേഹീ’’തി. ആണാപേത്വാ ച ഗന്ധകുടിം പാവിസി. ഥേരോ തം പബ്ബാജേത്വാ സങ്ഖേപേന വിപസ്സനാമുഖം ആചിക്ഖി. സോ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നത്താ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ സൂരിയേ അനോഗ്ഗതേയേവ ഭാവനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൧.൫.൫൪-൬൯) –

‘‘പദുമുത്തരസമ്ബുദ്ധം, മേത്തചിത്തം മഹാമുനിം;

ഉപേതി ജനതാ സബ്ബാ, സബ്ബലോകഗ്ഗനായകം.

‘‘സത്തുകഞ്ച ബദ്ധകഞ്ച, ആമിസം പാനഭോജനം;

ദദന്തി സത്ഥുനോ സബ്ബേ, പുഞ്ഞക്ഖേത്തേ അനുത്തരേ.

‘‘അഹമ്പി ദാനം ദസ്സാമി, ദേവദേവസ്സ താദിനോ;

ബുദ്ധസേട്ഠം നിമന്തേത്വാ, സങ്ഘമ്പി ച അനുത്തരം.

‘‘ഉയ്യോജിതാ ¶ മയാ ചേതേ, നിമന്തേസും തഥാഗതം;

കേവലം ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച, പുഞ്ഞക്ഖേത്തം അനുത്തരം.

‘‘സതസഹസ്സപല്ലങ്കം, സോവണ്ണം ഗോനകത്ഥതം;

തൂലികാപടലികായ, ഖോമകപ്പാസികേഹി ച;

മഹാരഹം പഞ്ഞാപയിം, ആസനം ബുദ്ധയുത്തകം.

‘‘പദുമുത്തരോ ലോകവിദൂ, ദേവദേവോ നരാസഭോ;

ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിബ്യൂള്ഹോ, മമ ദ്വാരമുപാഗമി.

‘‘പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാന സമ്ബുദ്ധം, ലോകനാഥം യസസ്സിനം;

പസന്നചിത്തോ സുമനോ, അഭിനാമയിം സങ്ഘരം.

‘‘ഭിക്ഖൂനം സതസഹസ്സം, ബുദ്ധഞ്ച ലോകനായകം;

പസന്നചിത്തോ സുമനോ, പരമന്നേന തപ്പയിം.

‘‘പദുമുത്തരോ ലോകവിദൂ, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോ;

ഭിക്ഖുസങ്ഘേ നിസീദിത്വാ, ഇമാ ഗാഥാ അഭാസഥ.

‘‘യേനിദം ആസനം ദിന്നം, സോവണ്ണം ഗോനകത്ഥതം;

തമഹം കിത്തയിസ്സാമി, സുണാഥ മമ ഭാസതോ.

‘‘ചതുസത്തതിക്ഖത്തും ¶ സോ, ദേവരജ്ജം കരിസ്സതി;

അനുഭോസ്സതി സമ്പത്തിം, അച്ഛരാഹി പുരക്ഖതോ.

‘‘പദേസരജ്ജം സഹസ്സം, വസുധം ആവസിസ്സതി;

ഏകപഞ്ഞാസക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതി.

‘‘സബ്ബാസു ഭവയോനീസു, ഉച്ചാകുലീ ഭവിസ്സതി;

സോ ച പച്ഛാ പബ്ബജിത്വാ, സുക്കമൂലേന ചോദിതോ;

ഭദ്ദിയോ നാമ നാമേന, ഹേസ്സതി സത്ഥു സാവകോ.

‘‘വിവേകമനുയുത്തോമ്ഹി, പന്തസേനനിവാസഹം;

ഫലഞ്ചാധിഗതം സബ്ബം, ചത്തക്ലേസോമ്ഹി അജ്ജഹം.

‘‘മമ സബ്ബം അഭിഞ്ഞായ, സബ്ബഞ്ഞൂ ലോകനായകോ;

ഭിക്ഖുസങ്ഘേ നിസീദിത്വാ, ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി മം.

‘‘പടിസമ്ഭിദാ ചതസ്സോ, വിമോക്ഖാപി ച അട്ഠിമേ;

ഛളഭിഞ്ഞാ സച്ഛികതാ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

തസ്സ ¶ ഭഗവാ ഛളഭിഞ്ഞുപ്പത്തിം ഞത്വാ ‘‘ഏഹി, ഭദ്ദാ’’തി ആഹ. സോ താവദേവ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ പഞ്ജലികോ സത്ഥു സമീപേ അട്ഠാസി, സാ ഏവ ചസ്സ ഉപസമ്പദാ അഹോസി. ബുദ്ധൂപസമ്പദാ നാമ കിരേസാ. ഥേരോ ജാതിതോ പട്ഠായ അത്തനോ പവത്തിയാ കഥനമുഖേന അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോ –

‘‘ഏകപുത്തോ അഹം ആസിം, പിയോ മാതു പിയോ പിതു;

ബഹൂഹി വതചരിയാഹി, ലദ്ധോ ആയാചനാഹി ച.

‘‘തേ ച മം അനുകമ്പായ, അത്ഥകാമാ ഹിതേസിനോ;

ഉഭോ പിതാ ച മാതാ ച, ബുദ്ധസ്സ ഉപനാമയും.

‘‘കിച്ഛാ ലദ്ധോ അയം പുത്തോ, സുഖുമാലോ സുഖേധിതോ;

ഇമം ദദാമ തേ നാഥ, ജിനസ്സ പരിചാരകം.

‘‘സത്ഥാ ച മം പടിഗ്ഗയ്ഹ, ആനന്ദം ഏതദബ്രവി;

പബ്ബാജേഹി ഇമം ഖിപ്പം, ഹേസ്സത്യാജാനിയോ അയം.

‘‘പബ്ബാജേത്വാന ¶ മം സത്ഥാ, വിഹാരം പാവിസീ ജിനോ;

അനോഗ്ഗതസ്മിം സൂരിയസ്മിം, തതോ ചിത്തം വിമുച്ചി മേ.

‘‘തതോ ¶ സത്ഥാ നിരാകത്വാ, പടിസല്ലാനവുട്ഠിതോ;

ഏഹി ഭദ്ദാതി മം ആഹ, സാ മേ ആസൂപസമ്പദാ.

‘‘ജാതിയാ സത്തവസ്സേന, ലദ്ധാ മേ ഉപസമ്പദാ;

തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, അഹോ ധമ്മസുധമ്മതാ’’തി. –

തത്ഥ വതചരിയാഹീതി, ‘‘ഏവം കത്വാ പുത്തം ലഭിസ്സഥാ’’തി വുത്തം സമണബ്രാഹ്മണാനം വചനം സുത്വാ, ഖീരം പായിത്വാ, അനസനാദിവതചരണേഹി. ആയാചനാഹീതി ദേവതായാചനാഹി സത്ഥുആയാചനായ ച, ഇദമേവ ചേത്ഥ കാരണം, ഇതരം ഥേരോ മാതാപിതൂനം പടിപത്തിദസ്സനത്ഥഞ്ചേവ കിച്ഛലദ്ധഭാവദസ്സനത്ഥഞ്ച വദതി.

തേതി ¶ മാതാപിതരോ. ഉപനാമയുന്തി ഉപനാമേസും.

സുഖേധിതോതി സുഖസംവഡ്ഢിതോ. തേതി തുയ്ഹം. പരിചാരകന്തി കിംകാരം.

ഹേസ്സത്യാജാനിയോ അയന്തി അയം ദാരകോ മമ സാസനേ ആജാനീയോ ഭവിസ്സതി. തസ്മാ ഖിപ്പം അജ്ജേവ പബ്ബാജേഹീതി ഏതം അബ്രവി, ആഹ.

പബ്ബാജേത്വാനാതി ആനന്ദത്ഥേരേന പബ്ബാജേത്വാ. വിഹാരന്തി ഗന്ധകുടിം. അനോഗ്ഗതസ്മിം സൂരിയസ്മിന്തി സൂരിയേ അനത്ഥങ്ഗതേയേവ. തതോ ചിത്തം വിമുച്ചി മേതി തതോ വിപസ്സനാരമ്ഭതോ പരം ന ചിരേനേവ ഖണേന സബ്ബാസവേഹി മേ ചിത്തം വിമുച്ചി, ഖീണാസവോ അഹോസിം.

തതോതി മമ ആസവക്ഖയതോ പച്ഛാ. നിരാകത്വാതി അത്തനാ സമാപന്നം ഫലസമാപത്തിം അപ്പേത്വാ തതോ വുട്ഠായ. തേനാഹ ‘‘പടിസല്ലാനവുട്ഠിതോ’’തി. സാ മേ ആസൂപസമ്പദാതി യാ മം ഉദ്ദിസ്സ ‘‘ഏഹി, ഭദ്ദാ’’തി സത്ഥു വാചാ പവത്താ, സാ ഏവ മേ മയ്ഹം ഉപസമ്പദാ ആസി. ഏവം ജാതിയാ സത്തവസ്സേന, ലദ്ധാ മേ ഉപസമ്പദാതി സാതിസയം സത്ഥാരാ അത്തനോ കതം അനുഗ്ഗഹം സാസനസ്സ ച നിയ്യാനികതം ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘അഹോ ധമ്മസുധമ്മതാ’’തി.

ഏത്ഥ ച ‘‘ചിത്തം വിമുച്ചി മേ’’തി ഖീണാസവഭാവം പകാസേത്വാപി പുന ‘‘തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ’’തി ലോകിയാഭിഞ്ഞേകദേസദസ്സനം ഛളഭിഞ്ഞഭാവവിഭാവനത്ഥം. തേനാഹ അപദാനേ ‘‘ഛളഭിഞ്ഞാ സച്ഛികതാ’’തി.

ഭദ്ദത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദിസ്വാ ¶ ¶ പാസാദഛായായന്തിആദികാ ആയസ്മതോ സോപാകത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ബ്രാഹ്മണാനം വിജ്ജാസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം ഗതോ കാമേസു ആദീനവം ദിസ്വാ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഏകസ്മിം ¶ പബ്ബതേ വിഹരതി. സത്ഥാ ആസന്നമരണം തം ഞത്വാ തസ്സ സന്തികം അഗമാസി. സോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ ഉളാരം പീതിസോമനസ്സം പവേദേന്തോ പുപ്ഫമയം ആസനം പഞ്ഞപേത്വാ അദാസി. സത്ഥാ തത്ഥ നിസീദിത്വാ, അനിച്ചതാപടിസംയുത്തം ധമ്മിം കഥം കഥേത്വാ തസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ ആകാസേന അഗമാസി. സോ പുബ്ബേ ഗഹിതം നിച്ചഗ്ഗാഹം പഹായ അനിച്ചസഞ്ഞം ഹദയേ ഠപേത്വാ, കാലങ്കത്വാ, ദേവലോകേ ഉപ്പജിത്വാ, അപരാപരം ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ, ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ സോപാകയോനിയം നിബ്ബത്തി. സോ ജാതിആഗതേന സോപാകോതി നാമേന പഞ്ഞായി. കേചി പന ‘‘വാണിജകുലേ നിബ്ബത്തോ, ‘സോപാകോ’തി പന നാമമത്ത’’ന്തി വദന്തി. തം അപദാനപാളിയാ വിരുജ്ഝതി ‘‘പച്ഛിമേ ഭവേ സമ്പത്തേ, സോപാകയോനുപാഗമി’’ന്തി വചനതോ.

തസ്സ ചതുമാസജാതസ്സ പിതാ കാലമകാസി, ചൂളപിതാ പോസേസി. അനുക്കമേന സത്തവസ്സികോ ജാതോ. ഏകദിവസം ചൂളപിതാ ‘‘അത്തനോ പുത്തേന കലഹം കരോതീ’’തി കുജ്ഝിത്വാ, തം സുസാനം നേത്വാ, ദ്വേ ഹത്ഥേ രജ്ജുയാ ഏകതോ ബന്ധിത്വാ, തായ ഏവ രജ്ജുയാ മതമനുസ്സസ്സ സരീരേ ഗാള്ഹം ബന്ധിത്വാ ഗതോ ‘‘സിങ്ഗാലാദയോ ഖാദന്തൂ’’തി. പച്ഛിമഭവികതായ ദാരകസ്സ പുഞ്ഞഫലേന സയം മാരേതും ന വിസഹി, സിങ്ഗാലാദയോപി ന അഭിഭവിംസു. ദാരകോ അഡ്ഢരത്തസമയേ ഏവം വിപ്പലപതി –

‘‘കാ ഗതി മേ അഗതിസ്സ, കോ വാ ബന്ധു അബന്ധുനോ;

സുസാനമജ്ഝേ ബന്ധസ്സ, കോ മേ അഭയദായകോ’’തി.

സത്ഥാ തായ വേലായ വേനേയ്യബന്ധവേ ഓലോകേന്തോ ദാരകസ്സ ഹദയബ്ഭന്തരേ പജ്ജലന്തം അരഹത്തൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ ഓഭാസം ഫരിത്വാ സതിം ജനേത്വാ ഏവമാഹ –

‘‘ഏഹി ¶ സോപാക മാ ഭായി, ഓലോകസ്സു തഥാഗതം;

അഹം തം താരയിസ്സാമി, രാഹുമുഖേവ ചന്ദിമ’’ന്തി.

ദാരകോ ബുദ്ധാനുഭാവേന ഛിന്നബന്ധനോ ഗാഥാപരിയോസാനേ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ ഗന്ധകുടിസമ്മുഖേ അട്ഠാസി. തസ്സ മാതാ പുത്തം അപസ്സന്തീ ചൂളപിതരം പുച്ഛിത്വാ തേനസ്സ പവത്തിയാ അകഥിതായ തത്ഥ തത്ഥ ¶ ഗന്ത്വാ വിചിനന്തീ ¶ ‘‘ബുദ്ധാ കിര അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം ജാനന്തി, യംനൂനാഹം ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ മമ പുത്തസ്സ പവത്തിം ജാനേയ്യ’’ന്തി സത്ഥു സന്തികം അഗമാസി. സത്ഥാ, ഇദ്ധിയാ തം പടിച്ഛാദേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മമ പുത്തം ന പസ്സാമി, അപിച ഭഗവാ തസ്സ പവത്തിം ജാനാതീ’’തി തായ പുട്ഠോ –

‘‘ന സന്തി പുത്താ താണായ, ന പിതാ നാപി ബന്ധവാ;

അന്തകേനാധിപന്നസ്സ, നത്ഥി ഞാതീസു താണതാ’’തി. (ധ. പ. ൨൮൮) –

ധമ്മം കഥേസി. തം സുത്വാ സാ സോതാപന്നാ അഹോസി. ദാരകോ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൧.൨.൧൧൨-൧൨൩) –

‘‘പബ്ഭാരം സോധയന്തസ്സ, വിപിനേ പബ്ബതുത്തമേ;

സിദ്ധത്ഥോ നാമ ഭഗവാ, ആഗച്ഛി മമ സന്തികം.

‘‘ബുദ്ധം ഉപഗതം ദിസ്വാ, ലോകജേട്ഠസ്സ താദിനോ;

സന്ഥരം സന്ഥരിത്വാന, പുപ്ഫാസനമദാസഹം.

‘‘പുപ്ഫാസനേ നിസീദിത്വാ, സിദ്ധത്ഥോ ലോകനായകോ;

മമഞ്ച ഗതിമഞ്ഞായ, അനിച്ചതമുദാഹരി.

‘‘അനിച്ചാ വത സങ്ഖാരാ, ഉപ്പാദവയധമ്മിനോ;

ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝന്തി, തേസം വൂപസമോ സുഖോ.

‘‘ഇദം വത്വാന സബ്ബഞ്ഞൂ, ലോകജേട്ഠോ നരാസഭോ;

നഭം അബ്ഭുഗ്ഗമീ വീരോ, ഹംസരാജാവ അമ്ബരേ.

‘‘സകം ദിട്ഠിം ജഹിത്വാന, ഭാവയാനിച്ചസഞ്ഞഹം;

ഏകാഹം ഭാവയിത്വാന, തത്ഥ കാലം കതോ അഹം.

‘‘ദ്വേ സമ്പത്തീ അനുഭോത്വാ, സുക്കമൂലേന ചോദിതോ;

പച്ഛിമേ ഭവേ സമ്പത്തേ, സപാകയോനുപാഗമിം.

‘‘അഗാരാ അഭിനിക്ഖമ്മ, പബ്ബജിം അനഗാരിയം;

ജാതിയാ സത്തവസ്സോഹം, അരഹത്തമപാപുണിം.

‘‘ആരദ്ധവീരിയോ ¶ പഹിതത്തോ, സീലേസു സുസമാഹിതോ;

തോസേത്വാന മഹാനാഗം, അലത്ഥം ഉപസമ്പദം.

‘‘ചതുന്നവുതിതോ ¶ കപ്പേ, യം കമ്മമകരിം തദാ;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, പുപ്ഫദാനസ്സിദം ഫലം.

‘‘ചതുന്നവുതിതോ കപ്പേ, യം സഞ്ഞം ഭാവയിം തദാ;

തം സഞ്ഞം ഭാവയന്തസ്സ, പത്തോ മേ ആസവക്ഖയോ.

‘‘പടിസമ്ഭിദാ ചതസ്സോ…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അഥ ഭഗവാ ഇദ്ധിം പടിസംഹരി. സാപി പുത്തം ദിസ്വാ ഹട്ഠതുട്ഠോ തസ്സ ഖീണാസവഭാവം സുത്വാ പബ്ബാജേത്വാ ഗതാ. സോ സത്ഥാരം ഗന്ധകുടിച്ഛായായം ചങ്കമന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ, വന്ദിത്വാ അനുചങ്കമി. തസ്സ ഭഗവാ ഉപസമ്പദം അനുജാനിതുകാമോ ‘‘ഏകം നാമ കി’’ന്തിആദിനാ ദസ പഞ്ഹേ പുച്ഛി. സോപി സത്ഥു അധിപ്പായം ഗണ്ഹന്തോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സംസന്ദേന്തോ ‘‘സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ’’തിആദിനാ (ഖു. പാ. ൪.൧) തേ പഞ്ഹേ വിസ്സജ്ജേസി. തേനേവ തേ കുമാരപഞ്ഹാ നാമ ജാതാ. സത്ഥാ തസ്സ പഞ്ഹബ്യാകരണേന ആരാധിതചിത്തോ ഉപസമ്പദം അനുജാനി. തേന സാ പഞ്ഹബ്യാകരണൂപസമ്പദാ നാമ ജാതാ. തസ്സിമം അത്തനോ പവത്തിം പകാസേത്വാ ഥേരോ അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോ –

‘‘ദിസ്വാ പാസാദഛായായം, ചങ്കമന്തം നരുത്തമം;

തത്ഥ നം ഉപസങ്കമ്മ, വന്ദിസ്സം പുരിസുത്തമം.

‘‘ഏകംസം ചീവരം കത്വാ, സംഹരിത്വാന പാണയോ;

അനുചങ്കമിസ്സം വിരജം, സബ്ബസത്താനമുത്തമം.

‘‘തതോ പഞ്ഹേ അപുച്ഛി മം, പഞ്ഹാനം കോവിദോ വിദൂ;

അച്ഛമ്ഭീ ച അഭീതോ ച, ബ്യാകാസിം സത്ഥുനോ അഹം.

‘‘വിസ്സജ്ജിതേസു പഞ്ഹേസു, അനുമോദി തഥാഗതോ;

ഭിക്ഖുസങ്ഘം വിലോകേത്വാ, ഇമമത്ഥം അഭാസഥ.

‘‘‘ലാഭാ അങ്ഗാനം മഗധാനം, യേസായം പരിഭുഞ്ജതി;

ചീവരം പിണ്ഡപാതഞ്ച, പച്ചയം സയനാസനം;

പച്ചുട്ഠാനഞ്ച സാമീചിം, തേസം ലാഭാ’തി ചാബ്രവി.

‘‘‘അജ്ജദഗ്ഗേ ¶ മം സോപാക, ദസ്സനായോപസങ്കമ;

ഏസാ ചേവ തേ സോപാക, ഭവതു ഉപസമ്പദാ’’’.

‘‘ജാതിയാ സത്തവസ്സേന, ലദ്ധാന ഉപസമ്പദം;

ധാരേമി അന്തിമം ദേഹം, അഹോ ധമ്മസുധമ്മതാ’’തി. – ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി;

തത്ഥ ¶ ¶ പാസാദഛായായന്തി ഗന്ധകുടിച്ഛായായം. വന്ദിസ്സന്തി, അഭിവന്ദിം.

സംഹരിത്വാന പാണയോതി ഉഭോ ഹത്ഥേ കമലമകുളാകാരേന സങ്ഗതേ കത്വാ, അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാതി അത്ഥോ. അനുചങ്കമിസ്സന്തി ചങ്കമന്തസ്സ സത്ഥുനോ അനുപച്ഛതോ അനുഗമനവസേന ചങ്കമിം. വിരജന്തി വിഗതരാഗാദിരജം.

പഞ്ഹേതി കുമാരപഞ്ഹേ. വിദൂതി വേദിതബ്ബം വിദിതവാ, സബ്ബഞ്ഞൂതി അത്ഥോ. ‘‘സത്ഥാ മം പുച്ഛതീ’’തി ഉപ്പജ്ജനകസ്സ ഛമ്ഭിതത്തസ്സ ഭയസ്സ ച സേതുഘാതേന പഹീനത്താ അച്ഛമ്ഭീ ച അഭീതോ ച ബ്യാകാസി.

യേസായന്തി യേസം അങ്ഗമഗധാനം അയം സോപാകോ. പച്ചയന്തി ഗിലാനപച്ചയം. സാമീചിന്തി മഗ്ഗദാനബീജനാദിസാമീചികിരിയം.

അജ്ജദഗ്ഗേതി ദ-കാരോ പദസന്ധികരോ, അജ്ജ അഗ്ഗേ ആദിം കത്വാ, അജ്ജ പട്ഠായ. ‘‘അജ്ജതഗ്ഗേ’’തിപി പാളി, അജ്ജതം ആദിം കത്വാതി അത്ഥോ. ദസ്സനായോപസങ്കമാതി ‘‘ഹീനജച്ചോ, വയസാ തരുണതരോ’’തി വാ അചിന്തേത്വാ ദസ്സനായ മം ഉപസങ്കമ. ഏസാ ചേവാതി യാ തസ്സ മമ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സദ്ധിം സംസന്ദേത്വാ കതാ പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനാ. ഏസായേവ തേ ഭവതു ഉപസമ്പദാ ഇതി ച അബ്രവീതി യോജനാ. ‘‘ലദ്ധാ മേ ഉപസമ്പദാ’’തിപി പാളി. യേ പന ‘‘ലദ്ധാന ഉപസമ്പദ’’ന്തിപി പഠന്തി, തേസം സത്തവസ്സേനാതി സത്തമേന വസ്സേനാതി അത്ഥോ, സത്തവസ്സേന വാ ഹുത്വാതി വചനസേസോ. യം പനേത്ഥ അവുത്തം, തം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

സോപാകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സരേ ¶ ഹത്ഥേഹീതിആദികാ ആയസ്മതോ സരഭങ്ഗത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ അഞ്ഞതരസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, അനഭിലക്ഖിതോതിസ്സ കുലവംസാഗതം നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ കാമേ പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ സരതിണാനി ¶ സയമേവ ഭഞ്ജിത്വാ പണ്ണസാലം കത്വാ വസതി. തതോ പട്ഠായ സരഭങ്ഗോതിസ്സ സമഞ്ഞാ അഹോസി. അഥ ഭഗവാ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേന്തോ തസ്സ അരഹത്തൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ, തത്ഥ ഗന്ത്വാ, ധമ്മം ദേസേസി. സോ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്വാ തത്ഥേവ വസതി. അഥസ്സ താപസകാലേ കതാ പണ്ണസാലാ ജിണ്ണാ പലുഗ്ഗാ അഹോസി. തം ദിസ്വാ ¶ മനുസ്സാ ‘‘കിസ്സ, ഭന്തേ, ഇമം കുടികം ന പടിസങ്ഖരോഥാ’’തി ആഹംസു. ഥേരോ ‘‘കുടികാ യഥാ താപസകാലേ കതാ, ഇദാനി തഥാ കാതും ന സക്കാ’’തി തം സബ്ബം പകാസേന്തോ –

‘‘സരേ ഹത്ഥേഹി ഭഞ്ജിത്വാ, കത്വാന കുടിമച്ഛിസം;

തേന മേ സരഭങ്ഗോതി, നാമം സമ്മുതിയാ അഹു.

‘‘ന മയ്ഹം കപ്പതേ അജ്ജ, സരേ ഹത്ഥേഹി ഭഞ്ജിതും;

സിക്ഖാപദാ നോ പഞ്ഞത്താ, ഗോതമേന യസസ്സിനാ’’തി. – ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി;

തത്ഥ സരേ ഹത്ഥേഹി ഭഞ്ജിത്വാതി, പുബ്ബേ താപസകാലേ സരതിണാനി മമ ഹത്ഥേഹി ഛിന്ദിത്വാ തിണകുടിം കത്വാ അച്ഛിസം വസിം, നിസീദിഞ്ചേവ നിപജ്ജിഞ്ച. തേനാതി കുടികരണത്ഥം സരാനം ഭഞ്ജനേന. സമ്മുതിയാതി അന്വത്ഥസമ്മുതിയാ സരഭങ്ഗോതി, നാമം അഹു അഹോസി.

ന മയ്ഹം കപ്പതേ അജ്ജാതി അജ്ജ ഇദാനി ഉപസമ്പന്നസ്സ മയ്ഹം സരേ സരതിണേ ഹത്ഥേഹി ഭഞ്ജിതും ന കപ്പതേ ന വട്ടതി. കസ്മാ? സിക്ഖാപദാ നോ പഞ്ഞത്താ, ഗോതമേന യസസ്സിനാതി. തേന യം അമ്ഹാകം സത്ഥാരാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, തം മയം ജീവിതഹേതുനാപി നാതിക്കമാമാതി ദസ്സേതി.

ഏവം ¶ ഏകേന പകാരേന തിണകുടികായ അപടിസങ്ഖരണേ കാരണം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അപരേനപി പരിയായേന നം ദസ്സേന്തോ –

‘‘സകലം സമത്തം രോഗം, സരഭങ്ഗോ നാദ്ദസം പുബ്ബേ;

സോയം രോഗോ ദിട്ഠോ, വചനകരേനാതിദേവസ്സാ’’തി. – ഇമം ഗാഥമാഹ;

തത്ഥ സകലന്തി സബ്ബം. സമത്തന്തി സമ്പുണ്ണം, സബ്ബഭാഗതോ അനവസേസന്തി അത്ഥോ. രോഗന്തി ദുക്ഖദുക്ഖതാദിവസേന രുജനട്ഠേന രോഗഭൂതം ഉപാദാനക്ഖന്ധപഞ്ചകം സന്ധായ വദതി. നാദ്ദസം പുബ്ബേതി ¶ സത്ഥു ഓവാദപടിലാഭതോ പുബ്ബേ ന അദ്ദക്ഖിം. സോയം രോഗോ ദിട്ഠോ, വചനകരേനാതിദേവസ്സാതി സമ്മുതിദേവാ ഉപപത്തിദേവാ വിസുദ്ധിദേവാതി സബ്ബേപി ദേവേ അത്തനോ സീലാദിഗുണേഹി അതിക്കമിത്വാ ഠിതത്താ അതിദേവസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഓവാദപടികരേന സരഭങ്ഗേന സോ അയം ഖന്ധപഞ്ചകസങ്ഖാതോ രോഗോ വിപസ്സനാപഞ്ഞാസഹിതായ മഗ്ഗപഞ്ഞായ പഞ്ചക്ഖന്ധതോ ദിട്ഠോ, പരിഞ്ഞാതോതി അത്ഥോ. ഏതേന ഏവം അത്തഭാവകുടികായമ്പി അനപേക്ഖോ ബാഹിരം തിണകുടികം കഥം പടിസങ്ഖരിസ്സതീതി ദസ്സേതി.

ഇദാനി യം മഗ്ഗം പടിപജ്ജന്തേന മയാ അയം അത്തഭാവരോഗോ യാഥാവതോ ദിട്ഠോ, സ്വായം മഗ്ഗോ സബ്ബബുദ്ധസാധാരണോ. യേന നേസം ഓവാദധമ്മോപി മജ്ഝേ ഭിന്നസുവണ്ണസദിസോ യത്ഥാഹം പതിട്ഠായ ദുക്ഖക്ഖയം പത്തോതി ¶ ഏവം അത്തനോ അരഹത്തപടിപത്തിം ബ്യാകരോന്തോ –

‘‘യേനേവ മഗ്ഗേന ഗതോ വിപസ്സീ, യേനേവ മഗ്ഗേന സിഖീ ച വേസ്സഭൂ;

കകുസന്ധകോണാഗമനോ ച കസ്സപോ, തേനഞ്ജസേന അഗമാസി ഗോതമോ.

‘‘വീതതണ്ഹാ അനാദാനാ, സത്ത ബുദ്ധാ ഖയോഗധാ;

യേഹായം ദേസിതോ ധമ്മോ, ധമ്മഭൂതേഹി താദിഭി.

‘‘ചത്താരി അരിയസച്ചാനി, അനുകമ്പായ പാണിനം;

ദുക്ഖം സമുദയോ മഗ്ഗോ, നിരോധോ ദുക്ഖസങ്ഖയോ.

‘‘യസ്മിം ¶ നിവത്തതേ ദുക്ഖം, സംസാരസ്മിം അനന്തകം;

ഭേദാ ഇമസ്സ കായസ്സ, ജീവിതസ്സ ച സങ്ഖയാ;

അഞ്ഞോ പുനബ്ഭവോ നത്ഥി, സുവിമുത്തോമ്ഹി സബ്ബധീ’’തി. –

തത്ഥ യേനേവ മഗ്ഗേനാതി യേനേവ സപുബ്ബഭാഗേന അരിയേന അട്ഠങ്ഗികേന മഗ്ഗേന. ഗതോതി പടിപന്നോ നിബ്ബാനം അധിഗതോ. വിപസ്സീതി വിപസ്സീ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. കകുസന്ധാതി അവിഭത്തികോ നിദ്ദേസോ. ‘‘കകുസന്ധകോണാഗമനാ’’തിപി പാഠോ. തേനഞ്ജസേനാതി തേനേവ അഞ്ജസേന അരിയമഗ്ഗേന.

അനാദാനാതി അനുപാദാനാ അപ്പടിസന്ധികാ വാ. ഖയോഗധാതി നിബ്ബാനോഗധാ നിബ്ബാനപതിട്ഠാ. യേഹായം ദേസിതോ ധമ്മോതി യേഹി സത്തഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേഹി അയം സാസനധമ്മോ ദേസിതോ പവേദിതോ. ധമ്മഭൂതേഹീതി ധമ്മകായതായ ധമ്മസഭാവേഹി, നവലോകുത്തരധമ്മതോ വാ ഭൂതേഹി ജാതേഹി, ധമ്മം വാ പത്തേഹി. താദിഭീതി, ഇട്ഠാദീസു താദിഭാവപ്പത്തേഹി.

‘‘ചത്താരി ¶ അരിയസച്ചാനീ’’തിആദിനാ തേഹി ദേസിതം ധമ്മം ദസ്സേതി. തത്ഥ ചത്താരീതി ഗണനപരിച്ഛേദോ. അരിയസച്ചാനീതി പരിച്ഛിന്നധമ്മദസ്സനം. വചനത്ഥതോ പന അരിയാനി ച അവിതഥട്ഠേന സച്ചാനി ചാതി അരിയസച്ചാനി, അരിയസ്സ വാ ഭഗവതോ സച്ചാനി തേന ദേസിതത്താ, അരിയഭാവകരാനി വാ സച്ചാനീതി അരിയസച്ചാനി. കുച്ഛിതഭാവതോ തുച്ഛഭാവതോ ച ദുക്ഖം, ഉപാദാനക്ഖന്ധപഞ്ചകം. തം ദുക്ഖം സമുദേതി ഏതസ്മാതി സമുദയോ, തണ്ഹാ. കിലേസേ മാരേന്തോ ഗച്ഛതി, നിബ്ബാനത്ഥികേഹി മഗ്ഗീയതീതി വാ മഗ്ഗോ, സമ്മാദിട്ഠിആദയോ അട്ഠ ധമ്മാ. സംസാരചാരകസങ്ഖാതോ നത്ഥി ഏത്ഥ രോധോ, ഏതസ്മിം വാ അധിഗതേ പുഗ്ഗലസ്സ രോധാഭാവോ ഹോതി, നിരുജ്ഝതി ദുക്ഖമേത്ഥാതി വാ നിരോധോ, നിബ്ബാനം. തേനാഹ ‘‘ദുക്ഖസങ്ഖയോ’’തി. അയമേത്ഥ ¶ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

യസ്മിന്തി യസ്മിം നിരോധേ നിബ്ബാനേ അധിഗതേ. നിവത്തതേതി അരിയമഗ്ഗഭാവനായ സതി അനന്തകം അപരിയന്തം ഇമസ്മിം സംസാരേ ജാതിആദിദുക്ഖം ന പവത്തതി ഉച്ഛിജ്ജതി, സോ നിരോധോതി അയം ധമ്മഭൂതേഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേഹി ദേസിതോ ¶ ധമ്മോതി യോജനാ. ‘‘ഭേദാ’’തിആദിനാ ‘‘രോഗോ ദിട്ഠോ’’തി ദുക്ഖപരിഞ്ഞായ സൂചിതം അത്തനോ അരഹത്തപ്പത്തിം സരൂപതോ ദസ്സേതി. ‘‘യസ്മിം നിബ്ബത്തതേ ദുക്ഖ’’ന്തി പന പാഠേ സകലഗാഥായ തത്ഥായം യോജനാ – യസ്മിം ഖന്ധാദിപടിപാടിസഞ്ഞിതേ സംസാരേ ഇദം അനന്തകം ജാതിആദിദുക്ഖം നിബ്ബത്തം, സോ ഇതോ ദുക്ഖപ്പത്തിതോ അഞ്ഞോ പുനപ്പുനം ഭവനഭാവതോ പുനബ്ഭവോ. ഇമസ്സ ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ സങ്ഖയാ കായസങ്ഖാതസ്സ ഖന്ധപഞ്ചകസ്സ ഭേദാ വിനാസാ ഉദ്ധം നത്ഥി, തസ്മാ സബ്ബധി സബ്ബേഹി കിലേസേഹി സബ്ബേഹി ഭവേഹി സുട്ഠു വിമുത്തോ വിസംയുത്തോ അമ്ഹീതി.

സരഭങ്ഗത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧. മഹാകച്ചായനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ

അട്ഠകനിപാതേ ¶ ¶ കമ്മം ബഹുകന്തിആദികാ ആയസ്മതോ മഹാകച്ചായനത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഗഹപതിമഹാസാലകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വുദ്ധിപ്പത്തോ, ഏകദിവസം സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരാ സംഖിത്തേന ഭാസിതസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം വിഭജന്താനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപിയമാനം ഏകം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ, സയമ്പി തം ഠാനം പത്ഥേന്തോ പണിധാനം കത്വാ, ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ, ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വിജ്ജാധരോ ഹുത്വാ ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ സത്ഥാരം ഹിമവന്തപബ്ബതേ ഏകസ്മിം വനസണ്ഡേ നിസിന്നം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ കണികാരപുപ്ഫേഹി പൂജം അകാസി.

സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന അപരാപരം സുഗതീസുയേവ പരിവത്തേന്തോ കസ്സപദസബലസ്സ കാലേ ബാരാണസിയം കുലഘരേ നിബ്ബത്തിത്വാ പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി സുവണ്ണചേതിയകരണട്ഠാനേ സതസഹസ്സഗ്ഘനികായ സുവണ്ണിട്ഠകായ പൂജം കത്വാ, ‘‘ഭഗവാ മയ്ഹം നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ സരീരം സുവണ്ണവണ്ണം ഹോതൂ’’തി പത്ഥനം അകാസി.

തതോ യാവജീവം കുസലകമ്മം കത്വാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദേവമനുസ്സേസു സംസരിത്വാ ¶ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഉജ്ജേനിയം രഞ്ഞോ ചണ്ഡപജ്ജോതസ്സ പുരോഹിതഗേഹേ നിബ്ബത്തി. തസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ മാതാ ‘‘മയ്ഹം പുത്തോ സുവണ്ണവണ്ണോ, അത്തനോ നാമം ഗഹേത്വാ ആഗതോ’’തി കഞ്ചനമാണവോ ത്വേവ നാമം അകാസി. സോ വുഡ്ഢിമന്വായ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗഹേത്വാ പിതു അച്ചയേന പുരോഹിതട്ഠാനം ലഭി. സോ ഗോത്തവസേന കച്ചായനോതി പഞ്ഞായിത്ഥ. തം രാജാ ചണ്ഡപജ്ജോതോ ബുദ്ധുപ്പാദം സുത്വാ, ‘‘ആചരിയ, ത്വം തത്ഥ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം ഇധാനേഹീ’’തി പേസേസി. സോ അത്തട്ഠമോ സത്ഥു സന്തികം ഉപഗതോ. തസ്സ സത്ഥാ ധമ്മം ദേസേതി. ദേസനാപരിയോസാനേ സോ സത്തഹി ജനേഹി സദ്ധിം സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൫൪.൧-൨൭) –

‘‘പദുമുത്തരോ ¶ ¶ നാമ ജിനോ, അനേജോ അജിതം ജയോ;

സതസഹസ്സേ കപ്പാനം, ഇതോ ഉപ്പജ്ജി നായകോ.

‘‘വീരോ കമലപത്തക്ഖോ, സസങ്കവിമലാനനോ;

കനകാചലസങ്കാസോ, രവിദിത്തിസമപ്പഭോ.

‘‘സത്തനേത്തമനോഹാരീ, വരലക്ഖണഭൂസിതോ;

സബ്ബവാക്യപഥാതീതോ, മനുജാമരസക്കതോ.

‘‘സമ്ബുദ്ധോ ബോധയം സത്തേ, വാഗീസോ മധുരസ്സരോ;

കരുണാനിബന്ധസന്താനോ, പരിസാസു വിസാരദോ.

‘‘ദേസേതി മധുരം ധമ്മം, ചതുസച്ചൂപസംഹിതം;

നിമുഗ്ഗേ മോഹപങ്കമ്ഹി, സമുദ്ധരതി പാണിനേ.

‘‘തദാ ഏകചരോ ഹുത്വാ, താപസോ ഹിമവാലയോ;

നഭസാ മാനുസം ലോകം, ഗച്ഛന്തോ ജിനമദ്ദസം.

‘‘ഉപേച്ച സന്തികം തസ്സ, അസ്സോസിം ധമ്മദേസനം;

വണ്ണയന്തസ്സ വീരസ്സ, സാവകസ്സ മഹാഗുണം.

‘‘സംഖിത്തേന മയാ വുത്തം, വിത്ഥാരേന പകാസയം;

പരിസം മഞ്ച തോസേതി, യഥാ കച്ചായനോ അയം.

‘‘നാഹം ഏവമിധേകച്ചം, അഞ്ഞം പസ്സാമി സാവകം;

തസ്മാതദഗ്ഗേ ഏസഗ്ഗോ, ഏവം ധാരേഥ ഭിക്ഖവോ.

‘‘തദാഹം വിമ്ഹിതോ ഹുത്വാ, സുത്വാ വാക്യം മനോരമം;

ഹിമവന്തം ഗമിത്വാന, ആഹിത്വാ പുപ്ഫസഞ്ചയം.

‘‘പൂജേത്വാ ലോകസരണം, തം ഠാനമഭിപത്ഥയിം;

തദാ മമാസയം ഞത്വാ, ബ്യാകാസി സ രണഞ്ജഹോ.

‘‘പസ്സഥേതം ഇസിവരം, നിദ്ധന്തകനകത്തചം;

ഉദ്ധഗ്ഗലോമം പീണംസം, അചലം പഞ്ജലിം ഠിതം.

‘‘ഹാസം സുപുണ്ണനയനം, ബുദ്ധവണ്ണഗതാസയം;

ധമ്മജം ഉഗ്ഗഹദയം, അമതാസിത്തസന്നിഭം.

‘‘കച്ചാനസ്സ ¶ ഗുണം സുത്വാ, തം ഠാനം പത്ഥയം ഠിതോ;

അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ, ഗോതമസ്സ മഹാമുനേ.

‘‘തസ്സ ധമ്മേസു ദായാദോ, ഓരസോ ധമ്മനിമ്മിതോ;

കച്ചാനോ നാമ നാമേന, ഹേസ്സതി സത്ഥു സാവകോ.

‘‘ബഹുസ്സുതോ മഹാഞാണീ, അധിപ്പായവിദൂ മുനേ;

പാപുണിസ്സതി തം ഠാനം, യഥായം ബ്യാകതോ മയാ.

‘‘സതസഹസ്സിതോ ¶ കപ്പേ, യം കമ്മമകരിം തദാ;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.

‘‘ദുവേ ഭവേ സംസരാമി, ദേവത്തേ അഥ മാനുസേ;

അഞ്ഞം ഗതിം ന ഗച്ഛാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.

‘‘ദുവേ കുലേ പജായാമി, ഖത്തിയേ അഥ ബ്രാഹ്മണേ;

നീചേ കുലേ ന ജായാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.

‘‘പച്ഛിമേ ച ഭവേ ദാനി, ജാതോ ഉജ്ജേനിയം പുരേ;

പജ്ജോതസ്സ ച ചണ്ഡസ്സ, പുരോഹിതദിജാധിനോ.

‘‘പുത്തോ തിരിടിവച്ഛസ്സ, നിപുണോ വേദപാരഗൂ;

മാതാ ച ചന്ദിമാ നാമ, കച്ചാനോഹം വരത്തചോ.

‘‘വീമംസനത്ഥം ബുദ്ധസ്സ, ഭൂമിപാലേന പേസിതോ;

ദിസ്വാ മോക്ഖപുരദ്വാരം, നായകം ഗുണസഞ്ചയം.

‘‘സുത്വാ ച വിമലം വാക്യം, ഗതിപങ്കവിസോസനം;

പാപുണിം അമതം സന്തം, സേസേഹി സഹ സത്തഹി.

‘‘അധിപ്പായവിദൂ ജാതോ, സുഗതസ്സ മഹാമതേ.

ഠപിതോ ഏതദഗ്ഗേ ച, സുസമിദ്ധമനോരഥോ.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അഥ സത്ഥാ ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ഹത്ഥം പസാരേസി. തേ താവദേവ ദ്വങ്ഗുലമത്തകേസമസ്സുകാ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ വസ്സസട്ഠികത്ഥേരാ വിയ അഹേസും. ഏവം ഥേരോ സദത്ഥം നിപ്ഫാദേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, രാജാ പജ്ജോതോ തുമ്ഹാകം ¶ പാദേ വന്ദിതും ധമ്മഞ്ച സോതും ഇച്ഛതീ’’തി സത്ഥു ആരോചേസി. സത്ഥാ, ‘‘ത്വംയേവ, ഭിക്ഖു, തത്ഥ ഗച്ഛ, തയി ഗതേപി രാജാ പസീദിസ്സതീ’’തി ആഹ. ഥേരോ സത്ഥു ആണായ അത്തട്ഠമോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ രാജാനം പസാദേത്വാ അവന്തീസു സാസനം പതിട്ഠാപേത്വാ പുന സത്ഥു സന്തികമേവ ഗതോ. സോ ഏകദിവസം സമ്ബഹുലേ ഭിക്ഖൂ സമണധമ്മം പഹായ കമ്മാരാമേ സങ്ഗണികാരാമേ രസതണ്ഹാനുഗതേ ച പമാദവിഹാരിനോ ദിസ്വാ തേസം ഓവാദവസേന –

‘‘കമ്മം ബഹുകം ന കാരയേ, പരിവജ്ജേയ്യ ജനം ന ഉയ്യമേ;

സോ ഉസ്സുക്കോ രസാനുഗിദ്ധോ, അത്ഥം രിഞ്ചതി യോ സുഖാധിവാഹോ.

‘‘പങ്കോതി ഹി നം അവേദയും, യായം വന്ദനപൂജനാ കുലേസു;

സുഖുമം സല്ലം ദുരുബ്ബഹം, സക്കാരോ കാപുരിസേന ദുജ്ജഹോ’’തി. –

തത്ഥ ¶ ¶ കമ്മം ബഹുകം ന കാരയേതി നവാവാസകാരാപനാദിം സമണധമ്മകരണസ്സ പരിബന്ധഭൂതം മഹന്തം നവകമ്മം ന പട്ഠപേയ്യ, ഖുദ്ദകം അപ്പസമാരമ്ഭം ഖണ്ഡഫുല്ലപടിസങ്ഖരണാദിം സത്ഥു വചനപടിപൂജനത്ഥം കാതബ്ബമേവ. പരിവജ്ജേയ്യ ജനന്തി ഗണസങ്ഗണികവസേന ജനം വിവജ്ജേയ്യ. ജനന്തി വാ യാദിസം സംസേവതോ ഭജതോ പയിരുപാസതോ കുസലാ ധമ്മാ പരിഹായന്തി, അകുസലാ ധമ്മാ അഭിവഡ്ഢന്തി, താദിസം അകല്യാണമിത്തഭൂതം ജനം പരിവജ്ജേയ്യ. ന ഉയ്യമേതി, പച്ചയുപ്പാദനത്ഥം കുലസങ്ഗണ്ഹനവസേന ന വായമേയ്യ, യസ്മാ സോ ഉസ്സുക്കോ രസാനുഗിദ്ധോ, അത്ഥം രിഞ്ചതി യോ സുഖാധിവാഹോതി യോ രസാനുഗിദ്ധോ രസതണ്ഹാവസികോ ഭിക്ഖു പച്ചയുപ്പാദനപസുതോ, സോ കുലസങ്ഗണ്ഹനത്ഥം ഉസ്സുക്കോ, തേസു സുഖിതേസു സുഖിതോ, ദുക്ഖിതേസു ദുക്ഖിതോ, ഉപ്പന്നേസു കിച്ചകരണീയേസു അത്തനാ യോഗം ആപജ്ജതി, യോ സുഖാധിവാഹോ സമഥവിപസ്സനാമഗ്ഗഫലനിബ്ബാനസുഖാവഹോ സീലാദിഅത്ഥോ, തം രിഞ്ചതി പജഹതി ഏകംസേന അത്താനം തതോ വിവേചേതീതി അത്ഥോ.

ഏവം പഠമഗാഥായ ‘‘കമ്മാരാമതം സങ്ഗണികാരാമതം പച്ചയഗേധഞ്ച വജ്ജേഥാ’’തി ഓവദിത്വാ ഇദാനി സക്കാരാഭിലാസം ഗരഹന്തോ ദുതിയം ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – യാ അയം ഭിക്ഖായ ഉപഗതാനം പബ്ബജിതാനം കുലേസു ഗേഹവാസീഹി ഗുണസമ്ഭാവനായ കരീയമാനാ വന്ദനാ പൂജനാ ച, യസ്മാ തം ¶ അഭാവിതത്താനം ഓസീദാപനട്ഠേന മലിനഭാവകരണട്ഠേന ച പങ്കോ കദ്ദമോതി ബുദ്ധാദയോ അരിയാ പവേദയും അബ്ഭഞ്ഞംസു പവേദേസും വാ, യസ്മാ ച അപരിഞ്ഞാതക്ഖന്ധാനം അന്ധപുഥുജ്ജനാനം സക്കാരാഭിലാസം ദുവിഞ്ഞേയ്യസഭാവതായ പീളാജനനതോ അന്തോ തുദനതോ ദുരുദ്ധരണതോ ച സുഖുമം സല്ലം ദുരുബ്ബഹം പവേദയും, തതോ ഏവ സക്കാരോ കാപുരിസേന ദുജ്ജഹോ ദുപ്പജഹേയ്യോ തസ്സ പഹാനപടിപത്തിയാ അപ്പടിപജ്ജനതോ. സക്കാരാഭിലാസപ്പഹാനേന ഹി സക്കാരോ പഹീനോ ഹോതി, തസ്മാ തസ്സ പഹാനായ ആയോഗോ കരണീയോതി ദസ്സേതി –

‘‘ന പരസ്സുപനിധായ, കമ്മം മച്ചസ്സ പാപകം;

അത്തനാ തം ന സേവേയ്യ, കമ്മബന്ധൂ ഹി മാതിയാ.

‘‘ന പരേ വചനാ ചോരോ, ന പരേ വചനാ മുനി;

അത്താ ച നം യഥാ വേദി, ദേവാപി നം തഥാ വിദൂ.

‘‘പരേ ച ന വിജാനന്തി, മയമേത്ഥ യമാമസേ;

യേ ച തത്ഥ വിജാനന്തി, തതോ സമ്മന്തി മേധഗാ.

‘‘ജീവതേ വാപി സപ്പഞ്ഞോ, അപി വിത്തപരിക്ഖയോ;

പഞ്ഞായ ച അലാഭേന, വിത്തവാപി ന ജീവതി.

‘‘സബ്ബം ¶ ¶ സുണാതി സോതേന, സബ്ബം പസ്സതി ചക്ഖുനാ;

ന ച ദിട്ഠം സുതം ധീരോ, സബ്ബം ഉജ്ഝിതുമരഹതി.

‘‘ചക്ഖുമാസ്സ യഥാ അന്ധോ, സോതവാ ബധിരോ യഥാ;

പഞ്ഞവാസ്സ യഥാ മൂഗോ, ബലവാ ദുബ്ബലോരിവ;

അഥ അത്ഥേ സമുപ്പന്നേ, സയേഥ മതസായിക’’ന്തി. –

ഇമാ ഛ ഗാഥാ രഞ്ഞോ പജ്ജോതസ്സ ഓവാദവസേന അഭാസി. സോ കിര ബ്രാഹ്മണേ സദ്ദഹിത്വാ പസുഘാതയഞ്ഞം കാരേതി, കമ്മം അസോധേത്വാവ അചോരേ ചോരസഞ്ഞായ ദണ്ഡേസി, അട്ടകരണേ ച അസ്സാമികേ സാമികേ കരോതി, സാമികേ ച അസ്സാമികേ. തതോ നം ഥേരോ വിവേചേതും ‘‘ന പരസ്സാ’’തിആദിനാ ഛ ഗാഥാ അഭാസി.

തത്ഥ ¶ ന പരസ്സുപനിധായ, കമ്മം മച്ചസ്സ പാപകന്തി പരസ്സ മച്ചസ്സ സത്തസ്സ ഉപനിധായ ഉദ്ദിസ്സ കാരണം കത്വാ പാപകം വധബന്ധാദികമ്മം ന സേവേയ്യ, പരേന ന കാരാപേയ്യാതി അത്ഥോ. അത്തനാ തം ന സേവേയ്യാതി അത്തനാപി തം പാപകം ന കരേയ്യ. കസ്മാ? കമ്മബന്ധൂ ഹി മാതിയാ ഇമേ മാതിയാ മച്ചാ കമ്മദായാദാ, തസ്മാ അത്തനാ ച കിഞ്ചി പാപകമ്മം ന കരേയ്യ, പരേനപി ന കാരാപേയ്യാതി അത്ഥോ.

ന പരേ വചനാ ചോരോതി അത്തനാ ചോരിയം അകത്വാ പരവചനാ പരസ്സ വചനമത്തേന ചോരോ നാമ ന ഹോതി, തഥാ ന പരേ വചനാ മുനി പരസ്സ വചനമത്തേന മുനി സുവിസുദ്ധകായവചീമനോസമാചാരോ ന ഹോതി. ഏത്ഥ ഹി പരേതി വിഭത്തിഅലോപം കത്വാ നിദ്ദേസോ. കേചി പന ‘‘പരേസന്തി വത്തബ്ബേ പരേതി സം-കാരലോപം കത്വാ നിദ്ദിട്ഠ’’ന്തി വദന്തി. അത്താ ച നം യഥാ വേദീതി നം സത്തം തസ്സ അത്താ ചിത്തം യഥാ ‘‘അഹം പരിസുദ്ധോ, അപരിസുദ്ധോ വാ’’തി യാഥാവതോ അവേദി ജാനാതി. ദേവാപി നം തഥാ വിദൂതി വിസുദ്ധിദേവാ, ഉപപത്തിദേവാ ച തഥാ വിദൂ വിദന്തി ജാനന്തി, തസ്മാ സയം താദിസാ ദേവാ ച പമാണം സുദ്ധാസുദ്ധാനം സുദ്ധാസുദ്ധഭാവജാനനേ, ന യേ കേചി ഇച്ഛാദോസപരേതാ സത്താതി അധിപ്പായോ.

പരേതി പണ്ഡിതേ ഠപേത്വാ തതോ അഞ്ഞേ, കുസലാകുസലസാവജ്ജാനവജ്ജം കമ്മം കമ്മഫലം കായസ്സ അസുഭതം സങ്ഖാരാനം അനിച്ചതം അജാനന്താ ഇധ പരേ നാമ. തേ മയമേത്ഥ ഇമസ്മിം ജീവലോകേ യമാമ ഉപരമാമ, ‘‘സതതം സമിതം മച്ചു സന്തികം ഗച്ഛാമാ’’തി ന ജാനന്തി. യേ ച തത്ഥ വിജാനന്തീതി യേ ച തത്ഥ പണ്ഡിതാ ‘‘മയം മച്ചു സമീപം ഗച്ഛാമാ’’തി വിജാനന്തി. തതോ സമ്മന്തി മേധഗാതി ഏവഞ്ഹി തേ ജാനന്താ മേധഗാനം പരവിഹിംസനാനം വൂപസമായ പടിപജ്ജന്തി, അത്തനാ ¶ പരേ ച അഞ്ഞേ ന മേധന്തി ന ബാധേന്തീതി അത്ഥോ. ത്വം പന ജീവിതനിമിത്തം അചോരേ ചോരേ കരോന്തോപി ദണ്ഡനേന സാമികേ അസ്സാമികേ കരോന്തോപി ധനജാനിയാ ബാധസി പഞ്ഞാവേകല്ലതോ. തഥാ ¶ അകരോന്തോപി ജീവതേ വാപി സപ്പഞ്ഞോ, അപി വിത്തപരിക്ഖയോ പരിക്ഖീണധനോപി സപ്പഞ്ഞജാതികോ ഇതരീതരസന്തോസേന സന്തുട്ഠോ അനവജ്ജായ ജീവികായ ജീവതിയേവ. തസ്സ ഹി ജീവിതം നാമ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘പഞ്ഞാജീവിം ജീവിതമാഹു സേട്ഠ’’ന്തി (സം. നി. ൧.൭൩, ൨൪൬; സു. നി. ൧൮൪). ദുമ്മേധപുഗ്ഗലോ പന പഞ്ഞായ ¶ ച അലാഭേന ദിട്ഠധമ്മികം സമ്പരായികഞ്ച അത്ഥം വിരാധേന്തോ വിത്തവാപി ന ജീവതി ഗരഹാദിപവത്തിയാ ജീവന്തോ നാമ ന ഹോതി, അനുപായഞ്ഞുതായ യഥാധിഗതം ധനം നാസേന്തോ ജീവിതമ്പി സന്ധാരേതും ന സക്കോതിയേവ.

ഇമാ കിര ചതസ്സോപി ഗാഥാ ഥേരോ സുപിനന്തേന രഞ്ഞോ കഥേസി. രാജാ സുപിനം ദിസ്വാ ഥേരം നമസ്സന്തോയേവ പബുജ്ഝിത്വാ പഭാതായ രത്തിയാ ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ അത്തനാ ദിട്ഠനിയാമേന സുപിനം കഥേസി. തം സുത്വാ ഥേരോ താ ഗാഥാ പച്ചുനുഭാസിത്വാ ‘‘സബ്ബം സുണാതീ’’തിആദിനാ ദ്വീഹി ഗാഥാഹി രാജാനം ഓവദി. തത്ഥ സബ്ബം സുണാതി സോതേനാതി ഇധ സോതബ്ബം സദ്ദം ആപാഥഗതം സബ്ബം സുഭാസിതം ദുബ്ഭാസിതഞ്ച അബധിരോ സോതേന സുണാതി. തഥാ സബ്ബം രൂപം സുന്ദരം അസുന്ദരമ്പി ചക്ഖുനാ അനന്ധോ പസ്സതി, അയമിന്ദ്രിയാനം സഭാവോ. തത്ഥ പന ന ച ദിട്ഠം സുതം ധീരോ, സബ്ബം ഉജ്ഝിതുന്തി ച നിദസ്സനമത്തമേതം. യഞ്ഹി തം ദിട്ഠം സുതം വാ, ന തം സബ്ബം ധീരോ സപ്പഞ്ഞോ ഉജ്ഝിതും പരിച്ചജിതും ഗഹേതും വാ അരഹതി. ഗുണാഗുണം പന തത്ഥ ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഉജ്ഝിതബ്ബമേവ ഉജ്ഝിതും ഗഹേതബ്ബഞ്ച ഗഹേതും അരഹതി, തസ്മാ ചക്ഖുമാസ്സ യഥാ അന്ധോ ചക്ഖുമാപി സമാനോ ഉജ്ഝിതബ്ബേ ദിട്ഠേ അന്ധോ യഥാ അസ്സ അപസ്സന്തോ വിയ ഭവേയ്യ, തഥാ ഉജ്ഝിതബ്ബേ സുതേ സോതവാപി ബധിരോ യഥാ അസ്സ അസുണന്തോ വിയ ഭവേയ്യ. പഞ്ഞവാസ്സ യഥാ മൂഗോതി വിചാരണപഞ്ഞായ പഞ്ഞവാ വചനകുസലോപി അവത്തബ്ബേ മൂഗോ വിയ ഭവേയ്യ. ബലവാ ഥാമസമ്പന്നോപി അകത്തബ്ബേ ദുബ്ബലോരിവ, രകാരോ പദസന്ധികരോ, അസമത്ഥോ വിയ ഭവേയ്യ. അഥ അത്ഥേ സമുപ്പന്നേ, സയേഥ മതസായികന്തി അത്തനാ കാതബ്ബകിച്ചേ ഉപ്പന്നേ ഉപട്ഠിതേ മതസായികം സയേഥ, മതസായികം സയിത്വാപി തം കിച്ചം തീരേതബ്ബമേവ, ന വിരാധേതബ്ബം. അഥ വാ അഥ അത്ഥേ സമുപ്പന്നേതി അത്തനാ അകരണീയേ അത്ഥേ കിച്ചേ ഉപ്പന്നേ ഉപട്ഠിതേ മതസായികം സയേഥ, മതസായികം സയിത്വാപി തം ന കാതബ്ബമേവ. ന ഹി പണ്ഡിതോ അയുത്തം കാതുമരഹതീതി ഏവം ഥേരേന ഓവദിതോ രാജാ അകത്തബ്ബം പഹായ കാതബ്ബേയേവ യുത്തപ്പയുത്തോ അഹോസീതി.

മഹാകച്ചായനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അക്കോധനോതിആദികാ ¶ ¶ ¶ ആയസ്മതോ സിരിമിത്തത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ മഹദ്ധനകുടുമ്ബികസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, സിരിമിത്തോതി ലദ്ധനാമോ. തസ്സ കിര മാതാ സിരിഗുത്തസ്സ ഭഗിനീ. തസ്സ വത്ഥു ധമ്മപദവണ്ണനായം (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.ഗരഹദിന്നവത്ഥു) ആഗതമേവ. സോ സിരിഗുത്തസ്സ ഭാഗിനേയ്യോ സിരിമിത്തോ വയപ്പത്തോ സത്ഥു ധനപാലദമനേ ലദ്ധപ്പസാദോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്തോ. ഏകദിവസം പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതും ആസനം അഭിരുഹിത്വാ ചിത്തബീജനിം ഗഹേത്വാ നിസിന്നോ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം കഥേസി. കഥേന്തോ ച ഉളാരതരേ ഗുണേ വിഭജിത്വാ ദസ്സേന്തോ –

‘‘അക്കോധനോനുപനാഹീ, അമായോ രിത്തപേസുണോ;

സ വേ താദിസകോ ഭിക്ഖു, ഏവം പേച്ച ന സോചതി.

‘‘അക്കോധനോനുപനാഹീ, അമായോ രിത്തപേസുണോ;

ഗുത്തദ്വാരോ സദാ ഭിക്ഖു, ഏവം പേച്ച ന സോചതി.

‘‘അക്കോധനോനുപനാഹീ, അമായോ രിത്തപേസുണോ;

കല്യാണസീലോ സോ ഭിക്ഖു, ഏവം പേച്ച ന സോചതി.

‘‘അക്കോധനോനുപനാഹീ, അമായോ രിത്തപേസുണോ;

കല്യാണമിത്തോ സോ ഭിക്ഖു, ഏവം പേച്ച ന സോചതി.

‘‘അക്കോധനോനുപനാഹീ, അമായോ രിത്തപേസുണോ;

കല്യാണപഞ്ഞോ സോ ഭിക്ഖു, ഏവം പേച്ച ന സോചതി.

‘‘യസ്സ സദ്ധാ തഥാഗതേ, അചലാ സുപ്പതിട്ഠിതാ;

സീലഞ്ച യസ്സ കല്യാണം, അരിയകന്തം പസംസിതം.

‘‘സങ്ഘേ പസാദോ യസ്സത്ഥി, ഉജുഭൂതഞ്ച ദസ്സനം;

അദലിദ്ദോതി തം ആഹു, അമോഘം തസ്സ ജീവിതം.

‘‘തസ്മാ ¶ സദ്ധഞ്ച സീലഞ്ച, പസാദം ധമ്മദസ്സനം;

അനുയുഞ്ജേഥ മേധാവീ, സരം ബുദ്ധാന സാസന’’ന്തി. – ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി;

തത്ഥ അക്കോധനോതി അകുജ്ഝനസീലോ. ഉപട്ഠിതേ ഹി കോധുപ്പത്തിനിമിത്തേ അധിവാസനഖന്തിയം ഠത്വാ ¶ കോപസ്സ അനുപ്പാദകോ. അനുപനാഹീതി ന ഉപനാഹകോ, പരേഹി കതം അപരാധം പടിച്ച ‘‘അക്കോച്ഛി മം അവധി മം, അജിനി മം അഹാസി മേ’’തിആദിനാ (ധ. പ. ൩; മഹാവ. ൪൬൪; മ. നി. ൩.൨൩൭) കോധസ്സ അനുപനയ്ഹനസീലോ. സന്തദോസപടിച്ഛാദനലക്ഖണായ മായായ അഭാവതോ അമായോ. പിസുണവാചാവിരഹിതതോ രിത്തപേസുണോ, സ വേ താദിസകോ ഭിക്ഖൂതി സോ തഥാരൂപോ തഥാജാതികോ യഥാവുത്തഗുണസമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ¶ . ഏവം യഥാവുത്തപടിപത്തിയാ പേച്ച പരലോകേ ന സോചതി സോകനിമിത്തസ്സ അഭാവതോ. ചക്ഖുദ്വാരാദയോ കായദ്വാരാദയോ ച ഗുത്താ പിഹിതാ സംവുതാ ഏതസ്സാതി ഗുത്തദ്വാരോ. കല്യാണസീലോതി സുന്ദരസീലോ സുവിസുദ്ധസീലോ. കല്യാണമിത്തോതി –

‘‘പിയോ ഗരുഭാവനിയോ, വത്താ ച വചനക്ഖമോ;

ഗമ്ഭീരഞ്ച കഥം കത്താ, നോ ചട്ഠാനേ നിയോജയേ’’തി. (അ. നി. ൭.൩൭) –

ഏവം വിഭാവിതലക്ഖണോ കല്യാണമിത്തോ ഏതസ്സാതി കല്യാണമിത്തോ. കല്യാണപഞ്ഞോതി സുന്ദരപഞ്ഞോ. യദിപി പഞ്ഞാ നാമ അസുന്ദരാ നത്ഥി, നിയ്യാനികായ പന പഞ്ഞായ വസേന ഏവം വുത്തം

ഏവമേത്ഥ കോധാദീനം വിക്ഖമ്ഭനവസേന സമുച്ഛേദവസേന ച അക്കോധനാദിമുഖേന, പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ഗാഥായ സമ്മാപടിപത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി നിപ്ഫത്തിതലോകുത്തരസദ്ധാദികേ ഉദ്ധരിത്വാ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ഏവ ഗാഥായ സമ്മാപടിപത്തിം ദസ്സേന്തോ ‘‘യസ്സ സദ്ധാ’’തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ തഥാഗതേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദിനയപ്പവത്താ മഗ്ഗേനാഗതസദ്ധാ, തതോ ഏവ അചലാ അവികമ്പാ സുട്ഠു പതിട്ഠിതാ. ‘‘അത്ഥീ’’തി, പദം ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. അരിയകന്തന്തി അരിയാനം കന്തം പിയായിതം ഭവന്തരേപി അവിജഹനതോ. പസംസിതന്തി ബുദ്ധാദീഹി പസട്ഠം, വണ്ണിതം ഥോമിതം അത്ഥീതി യോജനാ. തം പനേതം സീലം ഗഹട്ഠസീലം പബ്ബജിതസീലന്തി ¶ ദുവിധം. തത്ഥ ഗഹട്ഠസീലം നാമ പഞ്ചസിക്ഖാപദസീലം, യം ഗഹട്ഠേന രക്ഖിതും സക്കാ. പബ്ബജിതസീലം നാമ ദസസിക്ഖാപദസീലം ഉപാദായ സബ്ബം ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം, തയിദം സബ്ബമ്പി അഖണ്ഡാദിഭാവേന അപരാമട്ഠതായ ‘‘കല്യാണ’’ന്തി വേദിതബ്ബം.

സങ്ഘേ പസാദോ യസ്സത്ഥീതി ‘‘സുപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ’’തിആദിനാ അരിയസങ്ഘേ പസാദോ സദ്ധാ യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അത്ഥി അചലോ സുപ്പതിട്ഠിതോതി ആനേത്വാ യോജേതബ്ബം. ഉജുഭൂതഞ്ച ദസ്സനന്തി ദിട്ഠിവങ്കാഭാവതോ കിലേസവങ്കാഭാവതോ ച ഉജുഭൂതം. അകുടിലം അജിമ്ഹം കമ്മസ്സകതാദസ്സനഞ്ചേവ സപ്പച്ചയനാമരൂപദസ്സനഞ്ചാതി ദുവിധമ്പി ദസ്സനം യസ്സ അത്ഥി അചലം സുപ്പതിട്ഠിതന്തി ¶ യോജനാ. അദലിദ്ദോതി തം ആഹു സദ്ധാധനം, സീലധനം, സുതധനം, ചാഗധനം, പഞ്ഞാധനന്തി ഇമേസം സുവിസുദ്ധാനം ധനാനം അത്ഥിതായ ‘‘അദലിദ്ദോ’’തി തം താദിസം പുഗ്ഗലം ബുദ്ധാദയോ അരിയാ ആഹു. അമോഘം തസ്സ ജീവിതം തസ്സ തഥാരൂപസ്സ ജീവിതം ദിട്ഠധമ്മികാദിഅത്ഥാധിഗമേന അമോഘം അവഞ്ഝം സഫലമേവാതി ആഹൂതി അത്ഥോ.

തസ്മാതി ¶ , യസ്മാ യഥാവുത്തസദ്ധാദിഗുണസമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ‘‘അദലിദ്ദോ അമോഘജീവിതോ’’തി വുച്ചതി, തസ്മാ അഹമ്പി തഥാരൂപോ ഭവേയ്യന്തി. സദ്ധഞ്ച…പേ… സാസനന്തി ‘‘സബ്ബപാപസ്സ അകരണ’’ന്തിആദിനാ (ധ. പ. ൧൮൩; ദീ. നി. ൨.൯൦) വുത്തം ബുദ്ധാനം സാസനം അനുസ്സരന്തോ കുലപുത്തോ വുത്തപ്പഭേദം സദ്ധഞ്ചേവ സീലഞ്ച ധമ്മദസ്സനഹേതുകം ധമ്മേ സുനിച്ഛയാ വിമോക്ഖഭൂതം പസാദഞ്ച അനുയുഞ്ജേയ്യ വഡ്ഢേയ്യാതി.

ഏവം ഥേരോ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മദേസനാമുഖേന അത്തനി വിജ്ജമാനേ ഗുണേ പകാസേന്തോ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.

സിരിമിത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

യദാ ¶ പഠമമദ്ദക്ഖിന്തിആദികാ ആയസ്മതോ മഹാപന്ഥകത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ വിഭവസമ്പന്നോ കുടുമ്ബിയോ ഹുത്വാ ഏകദിവസം സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും സഞ്ഞാവിവട്ടകുസലാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ സയമ്പി തം ഠാനന്തരം പത്ഥേന്തോ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സത്താഹം മഹാദാനം പവത്തേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, യം ഭിക്ഖും തുമ്ഹേ ഇതോ സത്തദിവസമത്ഥകേ – ‘സഞ്ഞാവിവട്ടകുസലാനം അയം മമ സാസനേ അഗ്ഗോ’തി ഏതദഗ്ഗേ ഠപയിത്ഥ, അഹമ്പി ഇമസ്സ അധികാരകമ്മസ്സ ബലേന സോ ഭിക്ഖു വിയ അനാഗതേ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ അഗ്ഗോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസി. കനിട്ഠഭാതാ പനസ്സ തഥേവ ഭഗവതി അധികാരകമ്മം കത്വാ മനോമയസ്സ കായസ്സാഭിനിമ്മാനം ചേതോവിവട്ടകോസല്ലന്തി ദ്വിന്നം അങ്ഗാനം വസേന വുത്തനയേനേവ പണിധാനം അകാസി. ഭഗവാ ദ്വിന്നമ്പി പത്ഥനം അനന്തരായേന സമിജ്ഝനഭാവം ദിസ്വാ ‘‘അനാഗതേ കപ്പസതസഹസ്സമത്ഥകേ ഗോതമസ്സ നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാസനേ തുമ്ഹാകം പത്ഥനാ സമിജ്ഝിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി.

തേ ¶ ഉഭോപി ജനാ തത്ഥ യാവജീവം പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിംസു. തത്ഥ മഹാപന്ഥകസ്സ അന്തരാകതം കല്യാണധമ്മം ന കഥീയതി. ചൂളപന്ഥകോ പന കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി ഓദാതകസിണകമ്മം കത്വാ ദേവപുരേ നിബ്ബത്തി. അപദാനേ പന ‘‘ചൂളപന്ഥകോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ താപസോ ഹുത്വാ ഹിമവന്തേ വസന്തോ തത്ഥ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പുപ്ഫച്ഛത്തേന പൂജം അകാസീ’’തി ആഗതം. തേസം ദേവമനുസ്സേസു ¶ സംസരന്താനംയേവ കപ്പസതസഹസ്സം അതിക്കന്തം. അഥ അമ്ഹാകം സത്ഥാ അഭിസമ്ബോധിം പത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വേളുവനേ മഹാവിഹാരേ വിഹരതി.

തേന ച സമയേന രാജഗഹേ ധനസേട്ഠിസ്സ ധീതാ അത്തനോ ദാസേന സദ്ധിം സന്ഥവം കത്വാ ഞാതകേഹി ഭീതാ ഹത്ഥസാരം ഗഹേത്വാ തേന സദ്ധിം പലായിത്വാ അഞ്ഞത്ഥ വസന്തീ തം പടിച്ച ഗബ്ഭം ലഭിത്വാ പരിപക്കഗബ്ഭാ ‘‘ഞാതിഘരം ¶ ഗന്ത്വാ വിജായിസ്സാമീ’’തി ഗച്ഛന്തീ അന്തരാമഗ്ഗേയേവ പുത്തം വിജായിത്വാ സാമിനാ നിവത്തിതാ പുബ്ബേ വസിതട്ഠാനേ വസന്തീ പുത്തസ്സ പന്ഥേ ജാതത്താ പന്ഥകോതി, നാമം അകാസി. തസ്മിം ആധാവിത്വാ വിധാവിത്വാ വിചരണകാലേ തമേവ പടിച്ച ദുതിയം ഗബ്ഭം പടിലഭിത്വാ പരിപക്കഗബ്ഭാ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ അന്തരാമഗ്ഗേ പുത്തം വിജായിത്വാ സാമിനാ നിവത്തിതാ ജേട്ഠപുത്തസ്സ മഹാപന്ഥകോതി കനിട്ഠസ്സ ചൂളപന്ഥകോതി നാമം കത്വാ യഥാവസിതട്ഠാനേയേവ വസന്തീ അനുക്കമേന ദാരകേസു വഡ്ഢന്തേസു തേഹി, ‘‘അമ്മ, അയ്യകകുലം നോ ദസ്സേഹീ’’തി നിബുന്ധിയമാനാ ദാരകേ മാതാപിതൂനം സന്തികം പേസേസി. തതോ പട്ഠായ ദാരകാ ധനസേട്ഠിനോ ഗേഹേ വഡ്ഢന്തി. തേസു ചൂളപന്ഥകോ അതിദഹരോ. മഹാപന്ഥകോ പന അയ്യകേന സദ്ധിം ഭഗവതോ സന്തികം ഗതോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ സഹ ദസ്സനേന പടിലദ്ധസദ്ധോ ധമ്മം സുത്വാ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നതായ പബ്ബജിതുകാമോ ഹുത്വാ പിതാമഹം ആപുച്ഛി. സോ സത്ഥു തമത്ഥം ആരോചേത്വാ തം പബ്ബാജേസി. സോ പബ്ബജിത്വാ ബഹും ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ പരിപുണ്ണവസ്സോ ഉപസമ്പജ്ജിത്വാ യോനിസോമനസികാരേ കമ്മം കരോന്തോ വിസേസതോ ചതുന്നം അരൂപജ്ഝാനാനം ലാഭീ ഹുത്വാ തതോ വുട്ഠായ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. ഇതി സോ സഞ്ഞാവിവട്ടകുസലാനം അഗ്ഗോ ജാതോ. സോ ഝാനസുഖേന ഫലസുഖേന വീതിനാമേന്തോ ഏകദിവസം അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ അധിഗതസമ്പത്തിം പടിച്ച സഞ്ജാതസോമനസ്സോ സീഹനാദം നദന്തോ –

‘‘യദാ പഠമമദ്ദക്ഖിം, സത്ഥാരമകുതോഭയം;

തതോ മേ അഹു സംവേഗോ, പസ്സിത്വാ പുരിസുത്തമം.

‘‘സിരിം ഹത്ഥേഹി പാദേഹി, യോ പണാമേയ്യ ആഗതം;

ഏതാദിസം സോ സത്ഥാരം, ആരാധേത്വാ വിരാധയേ.

‘‘തദാഹം ¶ പുത്തദാരഞ്ച, ധനധഞ്ഞഞ്ച ഛഡ്ഡയിം;

കേസമസ്സൂനി ഛേദേത്വാ, പബ്ബജിം അനഗാരിയം.

‘‘സിക്ഖാസാജീവസമ്പന്നോ, ഇന്ദ്രിയേസു സുസംവുതോ;

നമസ്സമാനോ സമ്ബുദ്ധം, വിഹാസിം അപരാജിതോ.

‘‘തതോ ¶ ¶ മേ പണിധീ ആസി, ചേതസോ അഭിപത്ഥിതോ;

ന നിസീദേ മുഹുത്തമ്പി, തണ്ഹാസല്ലേ അനൂഹതേ.

‘‘തസ്സ മേവം വിഹരതോ, പസ്സ വീരിയപരക്കമം;

തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസനം.

‘‘പുബ്ബേനിവാസം ജാനാമി, ദിബ്ബചക്ഖു വിസോധിതം;

അരഹാ ദക്ഖിണേയ്യോമ്ഹി, വിപ്പമുത്തോ നിരൂപധി.

‘‘തതോ രത്യാവിവസാനേ, സൂരിയുഗ്ഗമനം പതി;

സബ്ബം തണ്ഹം വിസോസേത്വാ, പല്ലങ്കേന ഉപാവിസി’’ന്തി. – ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി;

തത്ഥ യദാതി യസ്മിം കാലേ. പഠമന്തി ആദിതോ. അദ്ദക്ഖിന്തി പസ്സിം, സത്ഥാരന്തി, ഭഗവന്തം. അകുതോഭയന്തി നിബ്ഭയം. അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ – സബ്ബേസം ഭയഹേതൂനം ബോധിമൂലേയേവ പഹീനത്താ കുതോചിപി ഭയാഭാവതോ അകുതോഭയം നിബ്ഭയം, ചതുവേസാരജ്ജവിസാരദം ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേഹി വേനേയ്യാനം യഥാരഹമനുസാസനതോ സത്ഥാരം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം മയ്ഹം പിതാമഹേന സദ്ധിം ഗന്ത്വാ യായ വേലായ സബ്ബപഠമം പസ്സിം, തം പുരിസുത്തമം സദേവകേ ലോകേ അഗ്ഗപുഗ്ഗലം പസ്സിത്വാ തതോ ദസ്സനഹേതു തതോ ദസ്സനതോ പച്ഛാ ‘‘ഏത്തകം കാലം സത്ഥാരം ദട്ഠും ധമ്മഞ്ച സോതും നാലത്ഥ’’ന്തി മയ്ഹം സംവേഗോ അഹു സഹോത്തപ്പം ഞാണം ഉപ്പജ്ജി. ഉപ്പന്നസംവേഗോ പനാഹം ഏവം ചിന്തേസിന്തി ദസ്സേതി സിരിം ഹത്ഥേഹീതി ഗാഥായ. തസ്സത്ഥോ – യോ വിഭവത്ഥികോ പുരിസോ ‘‘ഉപട്ഠായികോ ഹുത്വാ തവ സന്തികേ വസിസ്സാമീ’’തി സവിഗ്ഗഹം സിരിം സയനേ ഉപഗതം ഹത്ഥേഹി ച പാദേഹി ച കോട്ടേന്തോ പണാമേയ്യ നീഹരേയ്യ, സോ തഥാരൂപോ അലക്ഖികപുരിസോ ഏതാദിസം സത്ഥാരം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ആരാധേത്വാ ഇമസ്മിം നവമേ ഖണേ പടിലഭിത്വാ വിരാധയേ തസ്സ ഓവാദാകരണേന തം വിരജ്ഝേയ്യ, അഹം പനേവം ന കരോമീതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘തദാഹം…പേ… അനഗാരിയ’’ന്തി. തത്ഥ ഛഡ്ഡയിന്തി, പജഹിം. ‘‘ഛഡ്ഡിയ’’ന്തിപി പാഠോ. നനു അയം ഥേരോ ദാരപരിഗ്ഗഹം അകത്വാവ പബ്ബജിതോ, സോ കസ്മാ ‘‘പുത്തദാരഞ്ച ¶ ഛഡ്ഡയി’’ന്തി അവോചാതി? യഥാ നാമ പുരിസോ അനിബ്ബത്തഫലമേവ രുക്ഖം ഛിന്ദന്തോ അച്ഛിന്നേ തതോ ലദ്ധഫലേഹി പരിഹീനോ നാമ ഹോതി. ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം.

സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോതി യാ അധിസീലസിക്ഖാ, തായ ച, യത്ഥ ഭിക്ഖൂ സഹ ജീവന്തി, ഏകജീവികാ ¶ സഭാഗവുത്തിനോ ഹോന്തി, തേന ഭഗവതാ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദസങ്ഖാതേന സാജീവേന ച സമന്നാഗതോ സിക്ഖനഭാവേന ¶ സമങ്ഗീഭൂതോ, സിക്ഖം പരിപൂരേന്തോ സാജീവഞ്ച അവീതിക്കമന്തോ ഹുത്വാ തദുഭയം സമ്പാദേന്തോതി അത്ഥോ. തേന സുവിസുദ്ധേ പാതിമോക്ഖേ സീലേ പതിട്ഠിതഭാവം ദസ്സേതി. ഇന്ദ്രിയേസു സുസംവുതോതി മനച്ഛട്ഠേസു ഇന്ദ്രിയേസു സുട്ഠു സംവുതോ. രൂപാദിവിസയേസു ഉപ്പജ്ജനകാനം അഭിജ്ഝാദീനം പവത്തിനിവാരണവസേന സതികവാടേന സുപിഹിതചക്ഖാദിദ്വാരോതി അത്ഥോ. ഏവം പാതിമോക്ഖസംവരഇന്ദ്രിയസംവരസീലസമ്പത്തിദസ്സനേന ഇതരസീലമ്പി അത്ഥതോ ദസ്സിതമേവ ഹോതീതി ഥേരോ അത്തനോ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലസമ്പദം ദസ്സേത്വാ ‘‘നമസ്സമാനോ സമ്ബുദ്ധ’’ന്തി ഇമിനാ ബുദ്ധാനുസ്സതിഭാവനാനുയോഗമാഹ. വിഹാസിം അപരാജിതോതി കിലേസമാരാദീഹി അപരാജിതോ ഏവ ഹുത്വാ വിഹരിം, യാവ അരഹത്തപ്പത്തി, താവ തേഹി അനഭിഭൂതോ, അഞ്ഞദത്ഥു തേ അഭിഭവന്തോ ഏവ വിഹാസിന്തി അത്ഥോ.

തതോതി തസ്മാ, യസ്മാ സുവിസുദ്ധസീലോ സത്ഥരി അഭിപ്പസന്നോ കിലേസാഭിഭവനപടിപത്തിയഞ്ച ഠിതോ, തസ്മാ. പണിധീതി പണിധാനം. തതോ വാ ചിത്താഭിനീഹാരോ. ആസീതി അഹോസി. ചേതസോ അഭിപത്ഥിതോതി, മമ ചിത്തേന ഇച്ഛിതോ. കീദിസോ പന സോതി ആഹ ‘‘ന നിസീദേ മുഹുത്തമ്പി, തണ്ഹാസല്ലേ അനൂഹതേ’’തി. ‘‘അഗ്ഗമഗ്ഗസണ്ഡാസേന മമ ഹദയതോ തണ്ഹാസല്ലേ അനുദ്ധടേ മുഹുത്തമ്പി ന നിസീദേ, നിസജ്ജം ന കപ്പേയ്യ’’ന്തി ഏവം മേ ചിത്താഭിനീഹാരോ അഹോസീതി അത്ഥോ.

ഏവം പന ചിത്തം അധിട്ഠായ ഭാവനം ഭാവയിത്വാ ഠാനചങ്കമേഹേവ രത്തിം വീതിനാമേന്തോ അരൂപസമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ഝാനങ്ഗമുഖേന വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ അരഹത്തം സച്ഛാകാസി. തേന വുത്തം ‘‘തസ്സ മേ’’തിആദി. നിരൂപധീതി കിലേസുപധിആദീനം അഭാവേന നിരുപധി. രത്യാവിവസാനേതി രത്തിഭാഗസ്സ വിഗമനേ ¶ വിഭാതായ രത്തിയാ. സൂരിയുഗ്ഗമനം പതീതി സൂരിയുഗ്ഗമനം ലക്ഖണം കത്വാ. സബ്ബം തണ്ഹന്തി കാമതണ്ഹാദിഭേദം സബ്ബം തണ്ഹാസോതം അഗ്ഗമഗ്ഗേന വിസോസേത്വാ സുക്ഖാപേത്വാ ‘‘തണ്ഹാസല്ലേ അനൂഹതേ ന നിസീദേ’’തി, പടിഞ്ഞായ മോചിതത്താ. പല്ലങ്കേന ഉപാവിസിന്തി പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസീദിന്തി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

മഹാപന്ഥകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നവകനിപാതേ ¶ ¶ യദാ ദുക്ഖന്തിആദികാ ആയസ്മതോ ഭൂതത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം പുഞ്ഞം ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ¶ സേനോതി ലദ്ധനാമോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ‘‘ഉസഭം പവര’’ന്തിആദിനാ ചതൂഹി ഗാഥാഹി അഭിത്ഥവി.

സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാകേതനഗരസ്സ ദ്വാരഗാമേ മഹാവിഭവസ്സ സേട്ഠിസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തസ്സ കിര സേട്ഠിനോ ജാതാ ജാതാ ദാരകാ ബദ്ധാഘാതേന ഏകേന യക്ഖേന ഖാദിതാ, ഇമസ്സ പന പച്ഛിമഭവികത്താ ഭൂതാ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിംസു. യക്ഖോ പന വേസ്സവണസ്സ ഉപട്ഠാനം ഗതോ, പുന നാഗമാസി. നാമകരണദിവസേ ചസ്സ ‘‘ഏവം കതേ അമനുസ്സാ അനുകമ്പന്താ പരിഹരേയ്യു’’ന്തി ഭൂതോതി നാമം അകംസു. സോ പന അത്തനോ പുഞ്ഞബലേന അനന്തരായോ വഡ്ഢി, തസ്സ ‘‘തയോ പാസാദാ അഹേസു’’ന്തിആദി സബ്ബം യസസ്സ കുലപുത്തസ്സ വിഭവകിത്തനേ വിയ വേദിതബ്ബം. സോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥരി സാകേതേ വസന്തേ ഉപാസകേഹി സദ്ധിം വിഹാരം ഗതോ. സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ അജകരണിയാ നാമ നദിയാ തീരേ ലേണേ വസന്തോ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൧.൭.൨൦-൨൮) –

‘‘ഉസഭം പവരം വീരം, മഹേസിം വിജിതാവിനം;

സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധം, കോ ദിസ്വാ നപ്പസീദതി.

‘‘ഹിമവാ വാപരിമേയ്യോ, സാഗരോവ ദുരുത്തരോ;

തഥേവ ഝാനം ബുദ്ധസ്സ, കോ ദിസ്വാ നപ്പസീദതി.

‘‘വസുധാ ¶ യഥാപ്പമേയ്യാ, ചിത്താ വനവടംസകാ;

തഥേവ സീലം ബുദ്ധസ്സ, കോ ദിസ്വാ നപ്പസീദതി.

‘‘അനിലഞ്ജസാസങ്ഖുബ്ഭോ ¶ , യഥാകാസോ അസങ്ഖിയോ;

തഥേവ ഞാണം ബുദ്ധസ്സ, കോ ദിസ്വാ നപ്പസീദതി.

‘‘ഇമാഹി ചതുഗാഥാഹി, ബ്രാഹ്മണോ സേനസവ്ഹയോ;

ബുദ്ധസേട്ഠം ഥവിത്വാന, സിദ്ധത്ഥം അപരാജിതം.

‘‘ചതുന്നവുതികപ്പാനി, ദുഗ്ഗതിം നുപപജ്ജഥ;

സുഗതിം സുഖസമ്പത്തിം, അനുഭോസിമനപ്പകം.

‘‘ചതുന്നവുതിതോ കപ്പേ, ഥവിത്വാ ലോകനായകം;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഥോമനായ ഇദം ഫലം.

‘‘ചാതുദ്ദസമ്ഹി കപ്പമ്ഹി, ചതുരോ ആസുമുഗ്ഗതാ;

സത്തരതനസമ്പന്നാ, ചക്കവത്തീ മഹബ്ബലാ.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ അപരേന സമയേന ഞാതീനം അനുകമ്പായ സാകേതം ഗന്ത്വാ കതിപാഹം തേഹി ഉപട്ഠിയമാനോ അഞ്ജനവനേ വസിത്വാ പുന അത്തനാ വസിതട്ഠാനമേവ ഗന്തുകാമോ ഗമനാകാരം ദസ്സേസി. ഞാതകാ ‘‘ഇധേവ, ഭന്തേ, വസഥ, തുമ്ഹേപി ന കിലമിസ്സഥ, മയമ്പി പുഞ്ഞേന വഡ്ഢിസ്സാമാ’’തി ഥേരം യാചിംസു. ഥേരോ അത്തനോ വിവേകാഭിരതിം തത്ഥ ച ഫാസുവിഹാരം പകാസേന്തോ –

‘‘യദാ ദുക്ഖം ജരാമരണന്തി പണ്ഡിതോ, അവിദ്ദസൂ യത്ഥ സിതാ പുഥുജ്ജനാ;

ദുക്ഖം പരിഞ്ഞായ സതോവ ഝായതി, തതോ രതിം പരമതരം ന വിന്ദതി.

‘‘യദാ ദുക്ഖസ്സാവഹനിം വിസത്തികം, പപഞ്ചസങ്ഘാതദുഖാധിവാഹിനിം;

തണ്ഹം പഹന്ത്വാന സതോവ ഝായതി, തതോ രതിം പരമതരം ന വിന്ദതി.

‘‘യദാ ¶ സിവം ദ്വേചതുരങ്ഗഗാമിനം, മഗ്ഗുത്തമം സബ്ബകിലേസസോധനം;

പഞ്ഞായ പസ്സിത്വ സതോവ ഝായതി, തതോ രതിം പരമതരം ന വിന്ദതി.

‘‘യദാ ¶ അസോകം വിരജം അസങ്ഖതം, സന്തം പദം സബ്ബകിലേസസോധനം;

ഭാവേതി സഞ്ഞോജനബന്ധനച്ഛിദം, തതോ രതിം പരമതരം ന വിന്ദതി.

‘‘യദാ നഭേ ഗജ്ജതി മേഘദുന്ദുഭി, ധാരാകുലാ വിഹഗപഥേ സമന്തതോ;

ഭിക്ഖൂ ച പബ്ഭാരഗതോവ ഝായതി, തതോ രതിം പരമതരം ന വിന്ദതി.

‘‘യദാ ¶ നദീനം കുസുമാകുലാനം, വിചിത്ത-വാനേയ്യ-വടംസകാനം;

തീരേ നിസിന്നോ സുമനോവ ഝായതി, തതോ രതിം പരമതരം ന വിന്ദതി.

‘‘യദാ നിസീഥേ രഹിതമ്ഹി കാനനേ, ദേവേ ഗളന്തമ്ഹി നദന്തി ദാഠിനോ;

ഭിക്ഖൂ ച പബ്ഭാരഗതോവ ഝായതി, തതോ രതിം പരമതരം ന വിന്ദതി.

‘‘യദാ വിതക്കേ ഉപരുന്ധിയത്തനോ, നഗന്തരേ നഗവിവരം സമസ്സിതോ;

വീതദ്ദരോ വീതഖിലോവ ഝായതി, തതോ രതിം പരമതരം ന വിന്ദതി.

തതോ രതിം പരമതരം ന വിന്ദതീ’’തി. – ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി;

തത്ഥായം ¶ പദയോജനാമുഖേന പഠമഗാഥായ അത്ഥവണ്ണനാ – ഖന്ധാനം പരിപാകോ ജരാ. ഭേദോ മരണം. ജരാമരണസീസേന ചേത്ഥ ജരാമരണവന്തോ ധമ്മാ ഗഹിതാ. ‘‘തയിദം ജരാമരണം ദുക്ഖ’’ന്തി അവിദ്ദസൂ യഥാഭൂതം അജാനന്താ പുഥുജ്ജനാ യത്ഥ യസ്മിം ഉപാദാനക്ഖന്ധപഞ്ചകേ സിതാ പടിബന്ധാ അല്ലീനാ, തം ‘‘ഇദം ദുക്ഖം, ഏത്തകം ദുക്ഖം, ന ഇതോ ഭിയ്യോ’’തി വിപസ്സനാപഞ്ഞാസഹിതായ മഗ്ഗപഞ്ഞായ പരിജാനിത്വാ, ഇധ ഇമസ്മിം സാസനേ സതോ സമ്പജാനോ, പണ്ഡിതോ ഭിക്ഖു, യദാ യസ്മിം കാലേ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനേന ഝായതി. തതോ വിപസ്സനാരതിതോ മഗ്ഗഫലരതിതോ ച പരമതരം ഉത്തമതരം രതിം ന വിന്ദതി നപ്പടിലഭതി. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘യതോ യതോ സമ്മസതി, ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം;

ലഭതീ പീതിപാമോജ്ജം, അമതം തം വിജാനതം.

‘‘പഠബ്യാ ഏകരജ്ജേന, സഗ്ഗസ്സ ഗമനേന വാ;

സബ്ബലോകാധിപച്ചേന, സോതാപത്തിഫലം വര’’ന്തി. (ധ. പ. ൩൭൪, ൧൭൮);

ഏവം ¶ പരിഞ്ഞാഭിസമയമുഖേന വിവേകരതിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പഹാനാഭിസമയാദിമുഖേനപി തം ദസ്സേതും ദുതിയാദികാ തിസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി. തത്ഥ ദുക്ഖസ്സാവഹനിന്തി ദുക്ഖസ്സ ആയതിം പവത്തിം, ദുക്ഖസ്സ നിപ്ഫത്തികന്തി അത്ഥോ. വിസത്തികന്തി തണ്ഹം. സാ ഹി വിസതാതി വിസത്തികാ, വിസാലാതി വിസത്തികാ, വിസടാതി വിസത്തികാ, വിസക്കതീതി വിസത്തികാ, വിസം ഹരതീതി വിസത്തികാ, വിസംവാദികാതി വിസത്തികാ, വിസമൂലാതി വിസത്തികാ, വിസഫലാതി വിസത്തികാ, വിസപരിഭോഗാതി വിസത്തികാ, വിസാലാ വാ പന സാ തണ്ഹാ രൂപേ സദ്ദേ ഗന്ധേ രസേ ഫോട്ഠബ്ബേ ധമ്മേ കുലേ ¶ ഗണേ വിത്ഥടാതി വിസത്തികാതി വുച്ചതി. പപഞ്ചസങ്ഘാതദുഖാധിവാഹിനിന്തി സത്തസന്താനം സംസാരേ പപഞ്ചേന്തി വിത്ഥാരേന്തീതി പപഞ്ചാ, രാഗാദയോ മാനാദയോ ച. തേ ഏവ പവത്തിദുക്ഖസ്സ സങ്ഘാതട്ഠേന സങ്ഘാതാ, സദരഥപരിളാഹസഭാവത്താ ദുക്ഖഞ്ചാതി പപഞ്ചസങ്ഘാതദുഖം, തസ്സ അധിവാഹതോ നിബ്ബത്തനതോ പപഞ്ചസങ്ഘാതദുഖാധിവാഹിനീ. തം തണ്ഹം പഹന്ത്വാനാതി അരിയമഗ്ഗേന സമുച്ഛിന്ദിത്വാ.

സിവന്തി ¶ ഖേമം, അഖേമകരാനം കിലേസാനം സമുച്ഛിന്ദനേന തേഹി അനുപദ്ദുതന്തി അത്ഥോ. സമ്മാദിട്ഠിആദീനം വസേന ദ്വിചതുരങ്ഗോ ഹുത്വാ അരിയേ നിബ്ബാനം ഗമേതീതി ദ്വേചതുരങ്ഗഗാമിനം, ഗാഥാസുഖത്ഥഞ്ചേത്ഥ വിഭത്തിഅലോപോ കതോതി ദട്ഠബ്ബം. രൂപൂപപത്തിമഗ്ഗാദീസു സബ്ബേസു മഗ്ഗേസു ഉത്തമത്താ മഗ്ഗുത്തമം. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘മഗ്ഗാനട്ഠങ്ഗികോ സേട്ഠോ’’തിആദി (ധ. പ. ൨൭൩). സബ്ബേഹി കിലേസമലേഹി സത്താനം സോധനതോ സബ്ബകിലേസസോധനം. പഞ്ഞായ പസ്സിത്വാതി പടിവേധപഞ്ഞായ ഭാവനാഭിസമയവസേന അഭിസമേച്ച.

സോകഹേതൂനം അഭാവതോ പുഗ്ഗലസ്സ ച സോകാഭാവഹേതുതോ നത്ഥി ഏത്ഥ സോകോതി അസോകം. തഥാ വിഗതരാഗാദിരജത്താ വിരജം. ന കേനചി പച്ചയേന സങ്ഖതന്തി അസങ്ഖതം. സബ്ബേസം കിലേസാനം സബ്ബസ്സ ച ദുക്ഖസ്സ വൂപസമഭാവതോ, സംസാരദുക്ഖദ്ദിതേഹി പജ്ജിതബ്ബതോ അധിഗന്തബ്ബതോ ച സന്തം പദം. സബ്ബേഹി കിലേസമലേഹി സത്തസന്താനസ്സ സോധനനിമിത്തതോ സബ്ബകിലേസസോധനം. ഭാവേതീതി സച്ഛികിരിയാഭിസമയവസേന അഭിസമേതി. ബഹുക്ഖത്തുഞ്ഹി നിബ്ബാനം ആരബ്ഭ സച്ഛികിരിയാഭിസമയം പവത്തേന്തസ്സ ആലമ്ബകേ ലബ്ഭമാനവിസേസകം ആലമ്ബിതബ്ബേ ആരോപേത്വാ ഏവം വുത്തം. സംയോജനസങ്ഖാതാനം ബന്ധനാനം ഛേദനതോ സംയോജനബന്ധനച്ഛിദം. നിമിത്തഞ്ഹേത്ഥ കത്തുഭാവേന ഉപചാരിതം, യഥാ അരിയഭാവകരാനി സച്ചാനി അരിയസച്ചാനീതി. യഥാ പുരിമഗാഥാസു യദാ ഝായതി, തദാ ¶ തതോ രതിം പരമതരം ന വിന്ദതീതി യോജനാ. ഏവം ഇധ യദാ ഭാവേതി, തദാ തതോ രതിം പരമതരം ന വിന്ദതീതി യോജനാ.

ഏവം ഥേരോ ചതൂഹി ഗാഥാഹി അത്താനം അനുപനേത്വാവ ചതുസച്ചപടിവേധകിത്തനേന അഞ്ഞം ബ്യാകരിത്വാ ഇദാനി അത്തനാ വസിതട്ഠാനസ്സ വിവിത്തഭാവേന ഫാസുതം ദസ്സേന്തോ ‘‘യദാ നഭേ’’തിആദികാ ഗാഥാ അഭാസി. തത്ഥ നഭേതി ആകാസേ. സിനിദ്ധഗമ്ഭീരനിഗ്ഘോസതായ മേഘോയേവ ദുന്ദുഭി മേഘദുന്ദുഭി. സമന്തതോ പഗ്ഘരന്തീഹി ധാരാഹി ആകുലാതി ധാരാകുലാ. വിഹഗാനം പക്ഖീനം ഗമനമഗ്ഗത്താ വിഹഗപഥേ നഭേതി യോജനാ. തതോതി ഝാനരതിതോ.

കുസുമാകുലാനന്തി ¶ തരൂഹി ഗളിതകുസുമേഹി സമോഹിതാനം. വിചിത്തവാനേയ്യവടംസകാനന്തി വനേ ജാതത്താ ¶ വാനേയ്യാനി വനപുപ്ഫാനി, വിചിത്താനി വാനേയ്യാനി വടംസകാനി ഏതാസന്തി വിചിത്തവാനേയ്യവടംസകാ നദിയോ, താസം നാനാവിധവനപുപ്ഫവടംസകാനന്തി അത്ഥോ. ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മവസേന സുന്ദരോ മനോ ഏതസ്സാതി സുമനോ ഝായതി.

നിസീഥേതി രത്തിയം. രഹിതമ്ഹീതി, ജനസമ്ബാധവിരഹിതേ വിവിത്തേ. ദേവേതി മേഘേ. ഗളന്തമ്ഹീതി വുട്ഠിധാരായോ പഗ്ഘരന്തേ വസ്സന്തേ. ദാഠിനോതി സീഹബ്യഗ്ഘാദയോ പടിപക്ഖസത്താ. തേ ഹി ദാഠാവുധാതി ‘‘ദാഠിനോ’’തി വുച്ചന്തി, നദന്തി ദാഠിനോതി ഇദമ്പി ജനവിവേകദസ്സനത്ഥമേവ ഗഹിതം.

വിതക്കേ ഉപരുന്ധിയത്തനോതി അത്തസന്താനപരിയാപന്നതായ അത്തനോ കാമവിതക്കാദികേ മിച്ഛാവിതക്കേ പടിപക്ഖബലേന നിസേധേത്വാ. അത്തനോതി വാ ഇദം വിന്ദതീതി ഇമിനാ യോജേതബ്ബം ‘‘തതോ രതിം പരമതരം അത്തനാ ന വിന്ദതീ’’തി. നഗന്തരേതി പബ്ബതന്തരേ. നഗവിവരന്തി പബ്ബതഗുഹം പബ്ഭാരം വാ. സമസ്സിതോതി നിസ്സിതോ ഉപഗതോ. വീതദ്ദരോതി വിഗതകിലേസദരഥോ. വീതഖിലോതി പഹീനചേതോഖിലോ.

സുഖീതി ഝാനാദിസുഖേന സുഖിതോ. മലഖിലസോകനാസനോതി രാഗാദീനം മലാനം പഞ്ചന്നഞ്ച ചേതോഖിലാനം ഞാതിവിയോഗാദിഹേതുകസ്സ സോകസ്സ ച പഹായകോ. നിരഗ്ഗളോതി, അഗ്ഗളം വുച്ചതി അവിജ്ജാ നിബ്ബാനപുരപവേസനിവാരണതോ, തദഭാവതോ നിരഗ്ഗളോ. നിബ്ബനഥോതി നിതണ്ഹോ. വിസല്ലോതി, വിഗതരാഗാദിസല്ലോ. സബ്ബാസവേതി, കാമാസവാദികേ സബ്ബേപി ആസവേ. ബ്യന്തികതോതി ബ്യന്തികതാവീ അരിയമഗ്ഗേന വിഗതന്തേ കത്വാ ഠിതോ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരത്ഥം യദാ ഝായതി, തതോ ഝാനരതിതോ പരമതരം രതിം ന വിന്ദതീതി യോജനാ. ഏവം പന വത്വാ ഥേരോ അജകരണീതീരമേവ ഗതോ.

ഭൂതത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദസകനിപാതേ ¶ ¶ ¶ അങ്ഗാരിനോതിആദികാ ആയസ്മതോ കാളുദായിത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും കുലപ്പസാദകാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ തജ്ജം അഭിനീഹാരകമ്മം കത്വാ തം ഠാനന്തരം പത്ഥേസി.

സോ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തസ്സ മാതുകുച്ഛിയം പടിസന്ധിഗ്ഗഹണദിവസേ കപിലവത്ഥുസ്മിംയേവ അമച്ചഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. ബോധിസത്തേന സദ്ധിം ഏകദിവസംയേവ ജാതോതി തംദിവസംയേവ നം ദുകൂലചുമ്ബടേ നിപജ്ജാപേത്വാ ബോധിസത്തസ്സ ഉപട്ഠാനം നയിംസു. ബോധിസത്തേന ഹി സദ്ധിം ബോധിരുക്ഖോ, രാഹുലമാതാ, ചത്താരോ നിധീ, ആരോഹനിയഹത്ഥീ, അസ്സകണ്ഡകോ, ഛന്നോ കാളുദായീതി ഇമേ സത്ത ഏകദിവസംയേവ ജാതത്താ സഹജാതാ നാമ അഹേസും. അഥസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ സകലനഗരസ്സ ഉദഗ്ഗചിത്തദിവസേ ജാതത്താ ഉദായീത്വേവ നാമം അകംസു, ഥോകം കാളധാതുകത്താ പന കാളുദായീതി പഞ്ഞായിത്ഥ. സോ ബോധിസത്തേന സദ്ധിം കുമാരകീളം കീളന്തോ വുദ്ധിം അഗമാസി.

അപരഭാഗേ ലോകനാഥേ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ അനുക്കമേന സബ്ബഞ്ഞുതം പത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കേ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വേളുവനേ വിഹരന്തേ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ തം പവത്തിം സുത്വാ പുരിസസഹസ്സപരിവാരം ഏകം അമച്ചം ‘‘പുത്തം മേ ഇധാനേഹീ’’തി പേസേസി. സോ ധമ്മദേസനാവേലായ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ പരിസപരിയന്തേ ഠിതോ ധമ്മം സുത്വാ സപരിസോ അരഹത്തം പാപുണി. അഥ നേ സത്ഥാ ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ഹത്ഥം പസാരേതി. സബ്ബേ തങ്ഖണംയേവ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ വസ്സസട്ഠികത്ഥേരാ വിയ അഹേസും. അരഹത്തം പത്തതോ പട്ഠായ പന അരിയാ മജ്ഝത്താവ ഹോന്തി, തസ്മാ രഞ്ഞാ പഹിതസാസനം ദസബലസ്സ ന കഥേസി. രാജാ ‘‘നേവ ഗതബലകോട്ഠകോ ആഗച്ഛതി, ന സാസനം സുയ്യതീ’’തി അപരമ്പി അമച്ചം പുരിസസഹസ്സേന ¶ പേസേസി ¶ . തസ്മിമ്പി തഥാ പടിപന്നേ അപരന്തി ഏവം നവഹി അമച്ചേഹി സദ്ധിം നവ പുരിസസഹസ്സാനി പേസേസി സബ്ബേ അരഹത്തം പത്വാ തുണ്ഹീ അഹേസും.

അഥ രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘ഏത്തകാ ജനാ മയി സിനേഹാഭാവേന ദസബലസ്സ ഇധാഗമനത്ഥായ ന കിഞ്ചി കഥയിംസു, അയം ഖോ പന ഉദായീ ദസബലേന സമവയോ സഹപംസുകീളികോ, മയി ച സിനേഹവാ, ഇമം പേസേസ്സാമീ’’തി തം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘താത, ത്വം പുരിസസഹസ്സപരിവാരോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ ദസബലം ആനേഹീ’’തി വത്വാ പേസേസി. സോ പന ഗച്ഛന്തോ ‘‘സചാഹം, ദേവ, പബ്ബജിതും ലഭിസ്സാമി, ഏവാഹം ഭഗവന്തം ഇധാനേസ്സാമീ’’തി ¶ വത്വാ ‘‘യം കിഞ്ചി കത്വാ മമ പുത്തം ദസ്സേഹീ’’തി വുത്തോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനാവേലായ പരിസപരിയന്തേ ഠിതോ ധമ്മം സുത്വാ സപരിവാരോ അരഹത്തം പത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേ പതിട്ഠാസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൧.൪.൪൮-൬൩) –

‘‘പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സ, ലോകജേട്ഠസ്സ താദിനോ;

അദ്ധാനം പടിപന്നസ്സ, ചരതോ ചാരികം തദാ.

‘‘സുഫുല്ലം പദുമം ഗയ്ഹ, ഉപ്പലം മല്ലികഞ്ചഹം;

പരമന്നം ഗഹേത്വാന, അദാസിം സത്ഥുനോ അഹം.

‘‘പരിഭുഞ്ജി മഹാവീരോ, പരമന്നം സുഭോജനം;

തഞ്ച പുപ്ഫം ഗഹേത്വാന, ജനസ്സ സമ്പദസ്സയി.

‘‘ഇട്ഠം കന്തം പിയം ലോകേ, ജലജം പുപ്ഫമുത്തമം;

സുദുക്കരം കതം തേന, യോ മേ പുപ്ഫം അദാസിദം.

‘‘യോ പുപ്ഫമഭിരോപേസി, പരമന്നഞ്ചദാസി മേ;

തമഹം കിത്തയിസ്സാമി, സുണാഥ മമ ഭാസതോ.

‘‘ദസ അട്ഠ ചക്ഖത്തും സോ, ദേവരജ്ജം കരിസ്സതി;

ഉപ്പലം പദുമഞ്ചാപി, മല്ലികഞ്ച തദുത്തരി.

‘‘അസ്സ പുഞ്ഞവിപാകേന, ദിബ്ബഗന്ധസമായുതം;

ആകാസേ ഛദനം കത്വാ, ധാരയിസ്സതി താവദേ.

‘‘പഞ്ചവീസതിക്ഖത്തുഞ്ച ¶ , ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതി;

പഥബ്യാ രജ്ജം പഞ്ചസതം, വസുധം ആവസിസ്സതി.

‘‘കപ്പസതസഹസ്സമ്ഹി, ഓക്കാകകുലസമ്ഭവോ;

ഗോതമോ നാമ ഗോത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.

‘‘സകകമ്മാഭിരദ്ധോ ¶ സോ, സുക്കമൂലേന ചോദിതോ;

സക്യാനം നന്ദിജനനോ, ഞാതിബന്ധു ഭവിസ്സതി.

‘‘സോ പച്ഛാ പബ്ബജിത്വാന, സുക്കമൂലേന ചോദിതോ;

സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, നിബ്ബായിസ്സതിനാസവോ.

‘‘പടിസമ്ഭിദമനുപ്പത്തം, കതകിച്ചമനാസവം;

ഗോതമോ ലോകബന്ധു തം, ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസ്സതി.

‘‘പധാനപഹിതത്തോ സോ, ഉപസന്തോ നിരൂപധി;

ഉദായീ നാമ നാമേന, ഹേസ്സതി സത്ഥു സാവകോ.

‘‘രാഗോ ദോസോ ച മോഹോ ച, മാനോ മക്ഖോ ച ധംസിതോ;

സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, വിഹരാമി അനാസവോ.

‘‘തോസയിഞ്ചാപി സമ്ബുദ്ധം, ആതാപീ നിപകോ അഹം;

പസാദിതോ ച സമ്ബുദ്ധോ, ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി മം.

‘‘പടിസമ്ഭിദാ ചതസ്സോ…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ ‘‘ന താവായം ദസബലസ്സ കുലനഗരം ഗന്തും കാലോ, വസന്തേ പന ഉപഗതേ പുപ്ഫിതേസു വനസണ്ഡേസു ഹരിതതിണസഞ്ഛന്നായ ഭൂമിയാ ഗമനകാലോ ഭവിസ്സതീ’’തി കാലം പടിമാനേന്തോ വസന്തേ സമ്പത്തേ സത്ഥു കുലനഗരം ഗന്തും ഗമനമഗ്ഗവണ്ണം സംവണ്ണേന്തോ –

‘‘അങ്ഗാരിനോ ദാനി ദുമാ ഭദന്തേ, ഫലേസിനോ ഛദനം വിപ്പഹായ;

തേ അച്ചിമന്തോവ പഭാസയന്തി, സമയോ മഹാവീര ഭാഗീരസാനം.

‘‘ദുമാനി ¶ ഫുല്ലാനി മനോരമാനി, സമന്തതോ സബ്ബദിസാ പവന്തി;

പത്തം പഹായ ഫലമാസസാനാ, കാലോ ഇതോ പക്കമനായ വീര.

‘‘നേവാതിസീതം ന പനാതിഉണ്ഹം, സുഖാ ഉതു അദ്ധനിയാ ഭദന്തേ;

പസ്സന്തു തം സാകിയാ കോളിയാ ച, പച്ഛാമുഖം രോഹിനിയം തരന്തം.

‘‘ആസായ കസതേ ഖേത്തം, ബീജം ആസായ വപ്പതി;

ആസായ വാണിജാ യന്തി, സമുദ്ദം ധനഹാരകാ;

യായ ആസായ തിട്ഠാമി, സാ മേ ആസാ സമിജ്ഝതു.

‘‘പുനപ്പുനഞ്ചേവ വപന്തി ബീജം, പുനപ്പുനം വസ്സതി ദേവരാജാ;

പുനപ്പുനം ഖേത്തം കസന്തി കസ്സകാ, പുനപ്പുനം ധഞ്ഞമുപേതി രട്ഠം.

‘‘പുനപ്പുനം യാചനകാ ചരന്തി, പുനപ്പുനം ദാനപതീ ദദന്തി;

പുനപ്പുനം ദാനപതീ ദദിത്വാ, പുനപ്പുനം സഗ്ഗമുപേന്തി ഠാനം.

‘‘വീരോ ¶ ¶ ഹവേ സത്തയുഗം പുനേതി, യസ്മിം കുലേ ജായതി ഭൂരിപഞ്ഞോ;

മഞ്ഞാമഹം സക്കതി ദേവദേവോ, തയാ ഹി ജാതോ മുനി സച്ചനാമോ.

‘‘സുദ്ധോദനോ നാമ പിതാ മഹേസിനോ, ബുദ്ധസ്സ മാതാ പന മായനാമാ;

യാ ബോധിസത്തം പരിഹരിയ കുച്ഛിനാ, കായസ്സ ഭേദാ തിദിവമ്ഹി മോദതി.

‘‘സാ ഗോതമീ കാലകതാ ഇതോ ചുതാ, ദിബ്ബേഹി കാമേഹി സമങ്ഗിഭൂതാ;

സാ മോദതി കാമഗുണേഹി പഞ്ചഹി, പരിവാരിതാ ദേവഗണേഹി തേഹി.

‘‘ബുദ്ധസ്സ ¶ പുത്തോമ്ഹി അസയ്ഹസാഹിനോ, അങ്ഗീരസസ്സപ്പടിമസ്സ താദിനോ;

പിതുപിതാ മയ്ഹം തുവംസി സക്ക, ധമ്മേന മേ ഗോതമ അയ്യകോസീ’’തി. –

തത്ഥ അങ്ഗാരിനോതി അങ്ഗാരാനി വിയാതി അങ്ഗാരാനി, രത്തപവാളവണ്ണാനി രുക്ഖാനം പുപ്ഫപല്ലവാനി, താനി ഏതേസം സന്തീതി അങ്ഗാരിനോ, അതിലോഹിതകുസുമകിസലയേഹി അങ്ഗാരവുട്ഠിസംപരികിണ്ണാ വിയാതി അത്ഥോ. ഇദാനീതി ഇമസ്മിം കാലേ. ദുമാതി രുക്ഖാ. ഭദന്തേതി, ഭദ്ദം അന്തേ ഏതസ്സാതി ഭദന്തേതി ഏകസ്സ ദകാരസ്സ ലോപം കത്വാ വുച്ചതി, ഗുണവിസേസയുത്തോ, ഗുണവിസേസയുത്താനഞ്ച അഗ്ഗഭൂതോ സത്ഥാ. തസ്മാ ഭദന്തേതി സത്ഥു ആലപനം. പച്ചത്തവചനഞ്ചേതം ഏകാരന്തം ‘‘സുകടേ പടികമ്മേ സുഖേ ദുക്ഖേപി ചേ’’തിആദീസു വിയ. ഇധ പന സമ്ബോധനത്ഥേ ദട്ഠബ്ബം. തേന വുത്തം ‘‘ഭദന്തേതി ആലപന’’ന്തി. ‘‘ഭദ്ദസദ്ദസമാനത്ഥം പദന്തരമേക’’ന്തി കേചി. ഫലാനി ഏസന്തീതി ഫലേസിനോ. അചേതനേപി ഹി സചേതനകിരിയമാരോപേത്വാ വോഹരന്തി, യഥാ കുലം പതിതുകാമന്തി, ഫലാനി ഗഹേതുമാരദ്ധാ സമ്പത്തിഫലഗഹണകാലാതി അത്ഥോ. ഛദനം വിപ്പഹായാതി പുരാണപണ്ണാനി പജഹിത്വാ സമ്പന്നപണ്ഡുപലാസാതി അത്ഥോ. തേതി ദുമാ. അച്ചിമന്തോവ പഭാസയന്തീതി ദീപസിഖാവന്തോ വിയ ജലിതഅഗ്ഗീ വിയ വാ ഓഭാസയന്തി സബ്ബാ ദിസാതി അധിപ്പായോ. സമയോതി കാലോ, ‘‘അനുഗ്ഗഹായാ’’തി വചനസേസോ. മഹാവീരാതി മഹാവിക്കന്ത. ഭാഗീ രസാനന്തി അത്ഥരസാദീനം ഭാഗീ. വുത്തഞ്ഹേതം ധമ്മസേനാപതിനാ – ‘‘ഭാഗീ വാ ഭഗവാ അത്ഥരസസ്സ ധമ്മരസസ്സാ’’തിആദി (ചൂളനി. അജിതമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൨). മഹാവീര, ഭാഗീതി ച ഇദമ്പി ദ്വയം സമ്ബോധനവചനം ദട്ഠബ്ബം. ഭാഗീരഥാനന്തി പന പാഠേ ഭഗീരഥോ നാമ ¶ ആദിരാജാ. തബ്ബംസജാതതായ സാകിയാ ഭാഗീരഥാ, തേസം ഭാഗീരഥാനം ഉപകാരത്ഥന്തി അധിപ്പായോ.

ദുമാനീതി ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന വുത്തം, ദുമാ രുക്ഖാതി അത്ഥോ. സമന്തതോ സബ്ബദിസാ പവന്തീതി, സമന്തതോ സബ്ബഭാഗതോ സബ്ബദിസാസു ച ഫുല്ലാനി, തഥാ ഫുല്ലത്താ ഏവ സബ്ബദിസാ പവന്തി ഗന്ധം വിസ്സജ്ജേന്തി. ആസമാനാതി ആസീസന്താ ¶ ഗഹിതുകാമാ. ഏവം രുക്ഖസോഭായ ഗമനമഗ്ഗസ്സ ¶ രാമണേയ്യതം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ‘‘നേവാതിസീത’’ന്തിആദിനാ ഉതുസമ്പത്തിം ദസ്സേതി. സുഖാതി നാതിസീതനാതിഉണ്ഹഭാവേനേവ സുഖാ ഇട്ഠാ. ഉതു അദ്ധനിയാതി അദ്ധാനഗമനയോഗ്ഗാ ഉതു. പസ്സന്തു തം സാകിയാ കോളിയാ ച, പച്ഛാമുഖം രോഹിനിയം തരന്തന്തി രോഹിനീ നാമ നദീ സാകിയകോളിയജനപദാനം അന്തരേ ഉത്തരദിസതോ ദക്ഖിണമുഖാ സന്ദതി, രാജഗഹം ചസ്സാ പുരത്ഥിമദക്ഖിണായ ദിസായ, തസ്മാ രാജഗഹതോ കപിലവത്ഥും ഗന്തും തം നദിം തരന്താ പച്ഛാമുഖാ ഹുത്വാ തരന്തി. തേനാഹ ‘‘പസ്സന്തു തം…പേ… തരന്ത’’ന്തി. ‘‘ഭഗവന്തം പച്ഛാമുഖം രോഹിനിം നാമ നദിം അതിക്കമന്തം സാകിയകോളിയജനപദവാസിനോ പസ്സന്തൂ’’തി കപിലവത്ഥുഗമനായ ഭഗവന്തം ആയാചന്തോ ഉസ്സാഹേതി.

ഇദാനി അത്തനോ പത്ഥനം ഉപമാഹി പകാസേന്തോ ‘‘ആസായ കസതേ’’തി ഗാഥമാഹ. ആസായ കസതേ ഖേത്തന്തി കസ്സകോ കസന്തോ ഖേത്തം ഫലാസായ കസതി. ബീജം ആസായ വപ്പതീതി കസിത്വാ ച വപന്തേന ഫലാസായ ഏവ ബീജം വപ്പതി നിക്ഖിപീയതി. ആസായ വാണിജാ യന്തീതി ധനഹാരകാ വാണിജാ ധനാസായ സമുദ്ദം തരിതും ദേസം ഉപഗന്തും സമുദ്ദം നാവായ യന്തി ഗച്ഛന്തി. യായ ആസായ തിട്ഠാമീതി ഏവം അഹമ്പി യായ ആസായ പത്ഥനായ ഭഗവാ തുമ്ഹാകം കപിലപുരഗമനപത്ഥനായ ഇധ തിട്ഠാമി. സാ മേ ആസാ സമിജ്ഝതു, തുമ്ഹേഹി ‘‘കപിലവത്ഥു ഗന്തബ്ബ’’ന്തി വദതി, ആസായ സദിസതായ ചേത്ഥ കത്തുകമ്യതാഛന്ദം ആസാതി ആഹ.

ഗമനമഗ്ഗസംവണ്ണനാദിനാ അനേകവാരം യാചനായ കാരണം ദസ്സേതും ‘‘പുനപ്പുന’’ന്തിആദി വുത്തം. തസ്സത്ഥോ – സകിം വുത്തമത്തേന വപ്പേ അസമ്പജ്ജമാനേ കസ്സകാ പുനപ്പുനം ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി ബീജം വപന്തി. പജ്ജുന്നോ ദേവരാജാപി ഏകവാരമേവ അവസ്സിത്വാ പുനപ്പുനം കാലേന കാലം വസ്സതി. കസ്സകാപി ഏകവാരമേവ അകസിത്വാ സസ്സസമ്പത്തിഅത്ഥം പംസും കദ്ദമം വാ മുദും കാതും ഖേത്തം പുനപ്പുനം കസന്തി. ഏകവാരമേവ ധഞ്ഞം സങ്ഗഹം കത്വാ ¶ ‘‘അലമേത്താവതാ’’തി അപരിതുസ്സനതോ കോട്ഠാഗാരാദീസു പടിസാമനവസേന മനുസ്സേഹി ഉപനീയമാനം പുനപ്പുനം സാലിആദിധഞ്ഞം രട്ഠം ഉപേതി ഉപഗച്ഛതി.

യാചനകാപി ¶ യാചന്താ പുനപ്പുനം കുലാനി ചരന്തി ഉപഗച്ഛന്തി, ന ഏകവാരമേവ, യാചിതാ പന തേസം പുനപ്പുനം ദാനപതീ ദദന്തി, ന സകിംയേവ. തഥാ പന ദേയ്യധമ്മം പുനപ്പുനം ദാനപതീ ദദിത്വാ ദാനമയം പുഞ്ഞം ഉപചിനിത്വാ പുനപ്പുനം അപരാപരം സഗ്ഗമുപേന്തി ഠാനം പടിസന്ധിവസേന ദേവലോകം ഉപഗച്ഛന്തി. തസ്മാ അഹമ്പി പുനപ്പുനം യാചാമി ഭഗവാ മയ്ഹം മനോരഥം മത്ഥകം പാപേഹീതി അധിപ്പായോ.

ഇദാനി ¶ യദത്ഥം സത്ഥാരം കപിലവത്ഥുഗമനം യാചതി, തം ദസ്സേതും ‘‘വീരോ ഹവേ’’തിഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – വീരോ വീരിയവാ മഹാവിക്കന്തോ ഭൂരിപഞ്ഞോ മഹാപഞ്ഞോ പുരിസോ യസ്മിം കുലേ ജായതി നിബ്ബത്തതി, തത്ഥ ഹവേ ഏകംസേന സത്തയുഗം സത്തപുരിസയുഗം യാവസത്തമം പിതാമഹയുഗം സമ്മാപടിപത്തിയാ പുനേതി സോധേതീതി ലോകവാദോ അതിവാദോ അഞ്ഞേസു. ഭഗവാ പന സബ്ബേസം ദേവാനം ഉത്തമദേവതായ ദേവദേവോ പാപനിവാരണേന കല്യാണപതിട്ഠാപനേന തതോ പരമ്പി സോധേതും സക്കതി സക്കോതീതി മഞ്ഞാമി അഹം. കസ്മാ? തയാ ഹി ജാതോ മുനി സച്ചനാമോ യസ്മാ തയാ സത്ഥാരാ അരിയായ ജാതിയാ ജാതോ മുനിഭാവോ, മുനി വാ സമാനോ അത്തഹിതപരഹിതാനം ഇധലോകപരലോകാനഞ്ച മുനനട്ഠേന ‘‘മുനീ’’തി അവിതഥനാമോ, മോനവാ വാ മുനി, ‘‘സമണോ പബ്ബജിതോ ഇസീ’’തി അവിതഥനാമോ തയാ ജാതോ. തസ്മാ സത്താനം ഏകന്തഹിതപടിലാഭഹേതുഭാവതോ ഭഗവാ തവ തത്ഥ ഗമനം യാചാമാതി അത്ഥോ.

ഇദാനി ‘‘സത്തയുഗ’’ന്തി വുത്തേ പിതുയുഗം ദസ്സേതും ‘‘സുദ്ധോദനോ നാമാ’’തിആദി വുത്തം. സുദ്ധം ഓദനം ജീവനം ഏതസ്സാതി സുദ്ധോദനോ. ബുദ്ധപിതാ ഹി ഏകംസതോ സുവിസുദ്ധകായവചീമനോസമാചാരോ സുവിസുദ്ധാജീവോ ഹോതി തഥാ അഭിനീഹാരസമ്പന്നത്താ. മായനാമാതി കുലരൂപസീലാചാരാദിസമ്പത്തിയാ ഞാതിമിത്താദീഹി ‘‘മാ യാഹീ’’തി വത്തബ്ബഗുണതായ ‘‘മായാ’’തി ലദ്ധനാമാ. പരിഹരിയാതി ധാരേത്വാ. കായസ്സ ഭേദാതി സദേവകസ്സ ലോകസ്സ ചേതിയസദിസസ്സ അത്തനോ കായസ്സ വിനാസതോ ഉദ്ധം. തിദിവമ്ഹീതി തുസിതദേവലോകേ.

സാതി മായാദേവീ. ഗോതമീതി ഗോത്തേന തം കിത്തേതി. ദിബ്ബേഹി കാമേഹീതി, തുസിതഭവനപരിയാപന്നേഹി ദിബ്ബേഹി വത്ഥുകാമേഹി. സമങ്ഗിഭൂതാതി സമന്നാഗതാ. കാമഗുണേഹീതി കാമകോട്ഠാസേഹി, ‘‘കാമേഹീ’’തി വത്വാ ¶ പുന ‘‘കാമഗുണേഹീ’’തി വചനേന അനേകഭാഗേഹി വത്ഥുകാമേഹി പരിചാരിയതീതി ദീപേതി. തേഹീതി യസ്മിം ദേവനികായേ നിബ്ബത്തി, തേഹി തുസിതദേവഗണേഹി, തേഹി വാ കാമഗുണേഹി. ‘‘സമങ്ഗിഭൂതാ പരിവാരിതാ’’തി ച ¶ ഇത്ഥിലിങ്ഗനിദ്ദേസോ പുരിമത്തഭാവസിദ്ധം ഇത്ഥിഭാവം, ദേവതാഭാവം വാ സന്ധായ കതോ, ദേവൂപപത്തി പന പുരിസഭാവേനേവ ജാതാ.

ഏവം ഥേരേന യാചിതോ ഭഗവാ തത്ഥ ഗമനേ ബഹൂനം വിസേസാധിഗമം ദിസ്വാ വീസതിസഹസ്സ ഖീണാസവപരിവുതോ രാജഗഹതോ അതുരിതചാരികാവസേന കപിലവത്ഥുഗാമിമഗ്ഗം പടിപജ്ജി. ഥേരോ ഇദ്ധിയാ കപിലവത്ഥും ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ പുരതോ ആകാസേ ഠിതോ അദിട്ഠപുബ്ബം വേസം ദിസ്വാ രഞ്ഞാ ‘‘കോസി ¶ ത്വ’’ന്തി പുച്ഛിതോ, ‘‘സചേ അമച്ചപുത്തം തയാ ഭഗവതോ സന്തികം പേസിതം മം ന ജാനാസി, ഏവം പന ജാനാഹീ’’തി ദസ്സേന്തോ –

‘‘ബുദ്ധസ്സ പുത്തോമ്ഹി അസയ്ഹസാഹിനോ, അങ്ഗീരസസ്സപ്പടിമസ്സ താദിനോ;

പിതുപിതാ മയ്ഹം തുവംസി സക്ക, ധമ്മേന മേ ഗോതമ അയ്യകോസീ’’തി. –

തത്ഥ ബുദ്ധസ്സ പുത്തോമ്ഹീതി, സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധസ്സ ഉരേ ജാതതായ ഓരസപുത്തോ അമ്ഹി. അസയ്ഹസാഹിനോതി, അഭിസമ്ബോധിതോ പുബ്ബേ ഠപേത്വാ മഹാബോധിസത്തം അഞ്ഞേഹി സഹിതും വഹിതും അസക്കുണേയ്യത്താ അസയ്ഹസ്സ സകലസ്സ ബോധിസമ്ഭാരസ്സ മഹാകാരുണികാധികാരസ്സ ച സഹനതോ വഹനതോ, തതോ പരമ്പി അഞ്ഞേഹി സഹിതും അഭിഭവിതും അസക്കുണേയ്യത്താ അസയ്ഹാനം പഞ്ചന്നം മാരാനം സഹനതോ അഭിഭവനതോ, ആസയാനുസയചരിതാധിമുത്തിആദിവിഭാഗാവബോധനേന യഥാരഹം വേനേയ്യാനം ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേഹി അനുസാസനീസങ്ഖാതസ്സ അഞ്ഞേഹി അസയ്ഹസ്സ ബുദ്ധകിച്ചസ്സ ച സഹനതോ, തത്ഥ വാ സാധുകാരീഭാവതോ അസയ്ഹസാഹിനോ. അങ്ഗീരസസ്സാതി അങ്ഗീകതസീലാദിസമ്പത്തികസ്സ. ‘‘അങ്ഗമങ്ഗേഹി നിച്ഛരണകഓഭാസസ്സാ’’തി അപരേ. കേചി പന ‘‘അങ്ഗീരസോ, സിദ്ധത്ഥോതി ദ്വേ ¶ നാമാനി പിതരായേവ ഗഹിതാനീ’’തി വദന്തി. അപ്പടിമസ്സാതി അനൂപമസ്സ. ഇട്ഠാനിട്ഠേസു താദിലക്ഖണപ്പത്തിയാ താദിനോ. പിതുപിതാ മയ്ഹം തുവംസീതി അരിയജാതിവസേന മയ്ഹം പിതു സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ലോകവോഹാരേന ത്വം പിതാ അസി. സക്കാതി ജാതിവസേന രാജാനം ആലപതി. ധമ്മേനാതി സഭാവേന അരിയജാതി ലോകിയജാതീതി ദ്വിന്നം ജാതീനം സഭാവസമോധാനേന ഗോതമാതി രാജാനം ഗോത്തേന ആലപതി. അയ്യകോസീതി പിതാമഹോ അസി. ഏത്ഥ ച ‘‘ബുദ്ധസ്സ പുത്തോമ്ഹീ’’തിആദിം വദന്തോ ഥേരോ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.

ഏവം ¶ പന അത്താനം ജാനാപേത്വാ ഹട്ഠതുട്ഠേന രഞ്ഞാ മഹാരഹേ പല്ലങ്കേ നിസീദാപേത്വാ അത്തനോ പടിയാദിതസ്സ നാനഗ്ഗരസസ്സ ഭോജനസ്സ പത്തം പൂരേത്വാ ദിന്നേ ഗമനാകാരം ദസ്സേതി. ‘‘കസ്മാ ഗന്തുകാമത്ഥ, ഭുഞ്ജഥാ’’തി ച വുത്തേ, ‘‘സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ഭുഞ്ജിസ്സാമീ’’തി. ‘‘കഹം പന സത്ഥാ’’തി? ‘‘വീസതിസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരോ തുമ്ഹാകം ദസ്സനത്ഥായ മഗ്ഗം പടിപന്നോ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേ ഇമം പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ യാവ മമ പുത്തോ ഇമം നഗരം സമ്പാപുണാതി, താവസ്സ ഇതോവ പിണ്ഡപാതം ഹരഥാ’’തി. ഥേരോ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ രഞ്ഞോ പരിസായ ച ധമ്മം കഥേത്വാ സത്ഥു ആഗമനതോ പുരേതരമേവ സകലം രാജനിവേസനം രതനത്തയേ അഭിപ്പസന്നം കരോന്തോ സബ്ബേസം പസ്സന്താനംയേവ സത്ഥു ആഹരിതബ്ബഭത്തപുണ്ണം പത്തം ആകാസേ വിസ്സജ്ജേത്വാ സയമ്പി വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ¶ പിണ്ഡപാതം ഉപനേത്വാ സത്ഥു ഹത്ഥേ ഠപേസി. സത്ഥാ തം പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജി. ഏവം സട്ഠിയോജനം മഗ്ഗം ദിവസേ ദിവസേ യോജനം ഗച്ഛന്തസ്സ സത്ഥു രാജഗേഹതോവ ഭത്തം ആഹരിത്വാ അദാസി. അഥ നം ഭഗവാ ‘‘മയ്ഹം പിതു മഹാരാജസ്സ സകലനിവേസനം പസാദേസീ’’തി കുലപ്പസാദകാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസീതി.

കാളുദായിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പുരതോ ¶ പച്ഛതോ വാതിആദികാ ആയസ്മതോ ഏകവിഹാരിയത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ കസ്സപദസബലസ്സ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ വിവേകവാസം വസി.

സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേ ധമ്മാസോകരഞ്ഞോ കനിട്ഠഭാതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. അസോകമഹാരാജാ കിര സത്ഥു പരിനിബ്ബാനതോ ദ്വിന്നം വസ്സസതാനം ഉപരി അട്ഠാരസമേ വസ്സേ സകലജമ്ബുദീപേ ഏകരജ്ജാഭിസേകം പത്വാ അത്തനോ കനിട്ഠം തിസ്സകുമാരം ഓപരജ്ജേ ഠപേത്വാ ഏകേന ഉപായേന തം സാസനേ അഭിപ്പസന്നം അകാസി. സോ ഏകദിവസം മിഗവം ഗതോ അരഞ്ഞേ യോനകമഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരം ഹത്ഥിനാഗേന സാലസാഖം ഗഹേത്വാ ബീജിയമാനം നിസിന്നം ദിസ്വാ സഞ്ജാതപസാദോ ‘‘അഹോ വതാഹമ്പി അയം മഹാഥേരോ വിയ പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞേ വിഹരേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേസി. ഥേരോ ¶ തസ്സ ചിത്താചാരം ഞത്വാ തസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ ആകാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ അസോകാരാമേ പോക്ഖരണിയാ അഭിജ്ജമാനേ ഉദകേ ഠത്വാ ചീവരഞ്ച ഉത്തരാസങ്ഗഞ്ച ആകാസേ ഓലഗ്ഗേത്വാ ന്ഹായിതും ആരഭി. കുമാരോ ഥേരസ്സ ആനുഭാവം ദിസ്വാ അഭിപ്പസന്നോ അരഞ്ഞതോ നിവത്തിത്വാ രാജഗേഹം ഗന്ത്വാ ‘‘പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ തം അനേകപ്പകാരം യാചിത്വാ പബ്ബജ്ജാധിപ്പായം നിവത്തേതും നാസക്ഖി. സോ ഉപാസകോ ഹുത്വാ പബ്ബജ്ജാസുഖം പത്ഥേന്തോ –

‘‘പുരതോ പച്ഛതോ വാപി, അപരോ ചേ ന വിജ്ജതി;

‘‘ഹന്ദ ¶ ഏകോ ഗമിസ്സാമി, അരഞ്ഞം ബുദ്ധവണ്ണിതം;

ഫാസു ഏകവിഹാരിസ്സ, പഹിതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ.

‘‘യോഗീ-പീതികരം രമ്മം, മത്തകുഞ്ജരസേവിതം;

ഏകോ അത്ഥവസീ ഖിപ്പം, പവിസിസ്സാമി കാനനം.

‘‘സുപുപ്ഫിതേ ¶ സീതവനേ, സീതലേ ഗിരികന്ദരേ;

ഗത്താനി പരിസിഞ്ചിത്വാ, ചങ്കമിസ്സാമി ഏകകോ.

‘‘ഏകാകിയോ അദുതിയോ, രമണീയേ മഹാവനേ;

കദാഹം വിഹരിസ്സാമി, കതകിച്ചോ അനാസവോ.

‘‘ഏവം മേ കത്തുകാമസ്സ, അധിപ്പായോ സമിജ്ഝതു;

സാധയിസ്സാമഹംയേവ, നാഞ്ഞോ അഞ്ഞസ്സ കാരകോ’’തി. –

തത്ഥ പുരതോ പച്ഛതോ വാതി അത്തനോ പുരതോ വാ പച്ഛതോ വാ, വാ-സദ്ദസ്സ വികപ്പത്ഥത്താ പസ്സതോ വാ അപരോ അഞ്ഞോ ജനോ ന വിജ്ജതി ചേ, അതീവ അതിവിയ ഫാസു ചിത്തസുഖം ഭവതി. ഏകവിഹാരീഭാവേന ഏകസ്സ അസഹായസ്സ. വനേ വസതോതി ചിരപരിചിതേന വിവേകജ്ഝാസയേന ആകഡ്ഢിയമാനഹദയോ സോ രത്തിന്ദിവം മഹാജനപരിവുതസ്സ വസതോ സങ്ഗണികവിഹാരം നിബ്ബിന്ദന്തോ വിവേകസുഖഞ്ച ബഹും മഞ്ഞന്തോ വദതി.

ഹന്ദാതി വോസ്സഗ്ഗത്ഥേ നിപാതോ, തേന ഇദാനി കരീയമാനസ്സ അരഞ്ഞഗമനസ്സ നിച്ഛിതഭാവമാഹ. ഏകോ ഗമിസ്സാമീതി ‘‘സുഞ്ഞാഗാരേ ഖോ, ഗഹപതി, തഥാഗതാ അഭിരമന്തീ’’തിആദിവചനതോ (ചൂളവ. ൩൦൬) ബുദ്ധേഹി വണ്ണിതം പസട്ഠം അരഞ്ഞം ഏകോ അസഹായോ ഗമിസ്സാമി വാസാധിപ്പായേന ഉപഗച്ഛാമി. യസ്മാ ഏകവിഹാരിസ്സ ഠാനാദീസു അസഹായഭാവേന ഏകവിഹാരിസ്സ നിബ്ബാനം പടിപേസിതചിത്തതായ പഹിതത്തസ്സ അധിസീലസിക്ഖാദികാ തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖതോ ഭിക്ഖുനോ അരഞ്ഞം ഫാസു ഇട്ഠം സുഖാവഹന്തി അത്ഥോ.

യോഗീ-പീതികരന്തി യോഗീനം ഭാവനായ യുത്തപ്പയുത്താനം അപ്പസദ്ദാദിഭാവേന ഝാനവിപസ്സനാദിപീതിം ആവഹനതോ യോഗീ-പീതികരം. വിസഭാഗാരമ്മണാഭാവേന പടിസല്ലാനസാരുപ്പതായ രമ്മം. മത്തകുഞ്ജരസേവിതന്തി ¶ മത്തവരവാരണവിചരിതം, ഇമിനാപി ബ്രഹാരഞ്ഞഭാവേന ജനവിവേകംയേവ ദസ്സേതി. അത്ഥവസീതി ഇധ അത്ഥോതി സമണധമ്മോ അധിപ്പേതോ. ‘‘കഥം നു ഖോ സോ മേ ഭവേയ്യാ’’തി തസ്സ വസം ഗതോ.

സുപുപ്ഫിതേതി ¶ ¶ സുട്ഠു പുപ്ഫിതേ. സീതവനേതി ഛായൂദകസമ്പത്തിയാ സീതേ വനേ. ഉഭയേനപി തസ്സ രമണീയതംയേവ വിഭാവേതി. ഗിരികന്ദരേതി ഗിരീനം അബ്ഭന്തരേ കന്ദരേ. കന്തി ഹി ഉദകം, തേന ദാരിതം നിന്നട്ഠാനം കന്ദരം നാമ. താദിസേ സീതലേ ഗിരികന്ദരേ ഘമ്മപരിതാപം വിനോദേത്വാ അത്തനോ ഗത്താനി പരിസിഞ്ചിത്വാ ന്ഹായിത്വാ ചങ്കമിസ്സാമി ഏകകോതി കത്ഥചി അനായത്തവുത്തിതം ദസ്സേതി.

ഏകാകിയോതി ഏകാകീ അസഹായോ. അദുതിയോതി തണ്ഹാസങ്ഖാതദുതിയാഭാവേന അദുതിയോ. തണ്ഹാ ഹി പുരിസസ്സ സബ്ബദാ അവിജഹനട്ഠേന ദുതിയാ നാമ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘തണ്ഹാദുതിയോ പുരിസോ, ദീഘമദ്ധാന സംസര’’ന്തി (ഇതിവു. ൧൫, ൧൦൫).

ഏവം മേ കത്തുകാമസ്സാതി ‘‘ഹന്ദ ഏകോ ഗമിസ്സാമീ’’തിആദിനാ വുത്തവിധിനാ അരഞ്ഞം ഗന്ത്വാ ഭാവനാഭിയോഗം കത്തുകാമസ്സ മേ. അധിപ്പായോ സമിജ്ഝതൂതി ‘‘കദാഹം വിഹരിസ്സാമി, കതകിച്ചോ അനാസവോ’’തി ഏവം പവത്തോ മനോരഥോ ഇജ്ഝതു സിദ്ധിം പാപുണാതു. അരഹത്തപ്പത്തി ച യസ്മാ ന ആയാചനമത്തേന സിജ്ഝതി, നാപി അഞ്ഞേന സാധേതബ്ബാ, തസ്മാ ആഹ ‘‘സാധയിസ്സാമഹംയേവ, നാഞ്ഞോ അഞ്ഞസ്സ കാരകോ’’തി.

ഏവം ഉപരാജസ്സ പബ്ബജ്ജായ ദള്ഹനിച്ഛയതം ഞത്വാ രാജാ അസോകാരാമഗമനീയം മഗ്ഗം അലങ്കാരാപേത്വാ കുമാരം സബ്ബാലങ്കാരവിഭൂസിതം മഹതിയാ സേനായ മഹച്ചരാജാനുഭാവേന വിഹാരം നേസി. കുമാരോ പധാനഘരം ഗന്ത്വാ മഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജി, അനേകസതാ മനുസ്സാ തം അനുപബ്ബജിംസു. രഞ്ഞോ ഭാഗിനേയ്യോ സങ്ഘമിത്തായ സാമികോ അഗ്ഗിബ്രഹ്മാപി തമേവ അനുപബ്ബജി. സോ പബ്ബജിത്വാ ഹട്ഠതുട്ഠോ അത്തനാ കാതബ്ബം പകാസേന്തോ –

‘‘ഏസ ബന്ധാമി സന്നാഹം, പവിസിസ്സാമി കാനനം;

ന തതോ നിക്ഖമിസ്സാമി, അപ്പത്തോ ആസവക്ഖയം.

‘‘മാലുതേ ഉപവായന്തേ, സീതേ സുരഭിഗന്ധികേ;

അവിജ്ജം ദാലയിസ്സാമി, നിസിന്നോ നഗമുദ്ധനി.

‘‘വനേ ¶ കുസുമസഞ്ഛന്നേ, പബ്ഭാരേ നൂന സീതലേ;

വിമുത്തിസുഖേന സുഖിതോ, രമിസ്സാമി ഗിരിബ്ബജേ’’തി. –

തത്ഥ ഏസ ബന്ധാമി സന്നാഹന്തി ഏസാഹം വീരിയസങ്ഖാതം സന്നാഹം ബന്ധാമി, കായേ ച ¶ ജീവിതേ ച നിരപേക്ഖോ വീരിയസന്നാഹേന സന്നയ്ഹാമി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ നാമ സൂരോ പുരിസോ പച്ചത്ഥികേ പച്ചുപട്ഠിതേ ¶ തം ജേതുകാമോ അഞ്ഞം കിച്ചം പഹായ കവചപടിമുച്ചനാദിനാ യുദ്ധായ സന്നയ്ഹതി, യുദ്ധഭൂമിഞ്ച ഗന്ത്വാ പച്ചത്ഥികേ അജേത്വാ തതോ ന നിവത്തതി, ഏവമഹമ്പി കിലേസപച്ചത്ഥികേ ജേതും ആദിത്തമ്പി സീസം ചേലഞ്ച അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ ചതുബ്ബിധസമ്മപ്പധാനവീരിയസന്നാഹം സന്നയ്ഹാമി, കിലേസേ അജേത്വാ കിലേസവിജയയോഗ്ഗം വിവേകട്ഠാനം ന വിസ്സജ്ജേമീതി. തേന വുത്തം ‘‘പവിസിസ്സാമി കാനനം ന തതോ നിക്ഖമിസ്സാമി, അപ്പത്തോ ആസവക്ഖയ’’ന്തി.

‘‘മാലുതേ ഉപവായന്തേ’’തിആദിനാ അരഞ്ഞട്ഠാനസ്സ കമ്മട്ഠാനഭാവനായോഗ്യതം വദതി, രമിസ്സാമി നൂന ഗിരിബ്ബജേതി യോജനാ. പബ്ബതപരിക്ഖേപേ അഭിരമിസ്സാമി മഞ്ഞേതി അനാഗതത്ഥം പരികപ്പേന്തോ വദതി. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ഏവം വത്വാ ഥേരോ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ സമണധമ്മം കരോന്തോ ഉപജ്ഝായേന സദ്ധിം കലിങ്ഗരട്ഠം അഗമാസി. തത്ഥസ്സ പാദേ ചമ്മികാബാധോ ഉപ്പജ്ജി, തം ദിസ്വാ ഏകോ വേജ്ജോ ‘‘സപ്പിം, ഭന്തേ, പരിയേസഥ, തികിച്ഛിസ്സാമി ന’’ന്തി ആഹ. ഥേരോ സപ്പിപരിയേസനം അകത്വാ വിപസ്സനായ ഏവ കമ്മം കരോതി, രോഗോ വഡ്ഢതി, വേജ്ജോ ഥേരസ്സ തത്ഥ അപ്പോസ്സുക്കതം ദിസ്വാ സയമേവ സപ്പിം പരിയേസിത്വാ ഥേരം അരോഗം അകാസി. സോ അരോഗോ ഹുത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൪൪.൧-൧൨) –

‘‘ഇമമ്ഹി ഭദ്ദകേ കപ്പേ, ബ്രഹ്മബന്ധു മഹായസോ;

കസ്സപോ നാമ ഗോത്തേന, ഉപ്പജ്ജി വദതം വരോ.

‘‘നിപ്പപഞ്ചോ നിരാലമ്ബോ, ആകാസസമമാനസോ;

സുഞ്ഞതാബഹുലോ താദീ, അനിമിത്തരതോ വസീ.

‘‘അസങ്ഗചിത്തോ ¶ നിക്ലേസോ, അസംസട്ഠോ കുലേ ഗണേ;

മഹാകാരുണികോ വീരോ, വിനയോപായകോവിദോ.

‘‘ഉയ്യുത്തോ പരകിച്ചേസു, വിനയന്തോ സദേവകേ;

നിബ്ബാനഗമനം മഗ്ഗം, ഗതിം പങ്കവിസോസനം.

‘‘അമതം പരമസ്സാദം, ജരാമച്ചുനിവാരണം;

മഹാപരിസമജ്ഝേ സോ, നിസിന്നോ ലോകതാരകോ.

‘‘കരവീകരുതോ ¶ നാഥോ, ബ്രഹ്മഘോസോ തഥാഗതോ;

ഉദ്ധരന്തോ മഹാദുഗ്ഗാ, വിപ്പനട്ഠേ അനായകേ.

‘‘ദേസേന്തോ വിരജം ധമ്മം, ദിട്ഠോ മേ ലോകനായകോ;

തസ്സ ധമ്മം സുണിത്വാന, പബ്ബജിം അനഗാരിയം.

‘‘പബ്ബജിത്വാ തദാപാഹം, ചിന്തേന്തോ ജിനസാസനം;

ഏകകോവ വനേ രമ്മേ, വസിം സംസഗ്ഗപീളിതോ.

‘‘സക്കായവൂപകാസോ മേ, ഹേതുഭൂതോ മമാഭവീ;

മനസോ വൂപകാസസ്സ, സംസഗ്ഗഭയദസ്സിനോ.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ ഥേരേ തത്ഥ വിഹരന്തേ രാജാ കോടിധനപരിച്ചാഗേന ഭോജകഗിരിവിഹാരം നാമ കാരേത്വാ ഥേരം തത്ഥ വാസേസി. സോ തത്ഥ വിഹരന്തോ പരിനിബ്ബാനകാലേ –

‘‘സോഹം പരിപുണ്ണസങ്കപ്പോ, ചന്ദോ പന്നരസോ യഥാ;

സബ്ബാസവപരിക്ഖീണോ, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി. –

ഓസാനഗാഥമാഹ. സാ ഉത്താനത്ഥാവ. തദേവ ച ഥേരസ്സ അഞ്ഞാബ്യാകരണം അഹോസീതി.

ഏകവിഹാരിയത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അനാഗതം ¶ യോ പടികച്ച പസ്സതീതിആദികാ ആയസ്മതോ മഹാകപ്പിനത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരബുദ്ധകാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഘരേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും ഭിക്ഖുഓവാദകാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ¶ ദിസ്വാ തജ്ജം അധികാരകമ്മം കത്വാ തം ഠാനന്തരം പത്ഥേസി.

സോ തത്ഥ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ ബാരാണസിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ പുരിസസഹസ്സഗണജേട്ഠകോ ഹുത്വാ ഗബ്ഭസഹസ്സപടിമണ്ഡിതം മഹന്തം പരിവേണം കാരാപേസി. തേ സബ്ബേപി ജനാ യാവജീവം കുസലം കത്വാ തം ¶ ഉപാസകം ജേട്ഠകം കത്വാ സപുത്തദാരാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദേവമനുസ്സേസു സംസരിംസു. തേസു ഗണജേട്ഠകോ അമ്ഹാകം സത്ഥു നിബ്ബത്തിതോ പുരേതരമേവ പച്ചന്തദേസേ കുക്കുടനാമകേ നഗരേ രാജഗേഹേ നിബ്ബത്തി, തസ്സ കപ്പിനോതി നാമം അഹോസി. സേസപുരിസാ തസ്മിംയേവ നഗരേ അമച്ചകുലേ നിബ്ബത്തിംസു. കപ്പിനകുമാരോ പിതു അച്ചയേന ഛത്തം ഉസ്സാപേത്വാ മഹാകപ്പിനരാജാ നാമ ജാതോ. സോ സുതവിത്തകതായ പാതോവ ചതൂഹി ദ്വാരേഹി സീഘം ദൂതേ പേസേസി – ‘‘യത്ഥ ബഹുസ്സുതേ പസ്സഥ, തതോ നിവത്തിത്വാ മയ്ഹം ആരോചേഥാ’’തി.

തേന ച സമയേന അമ്ഹാകം സത്ഥാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ സാവത്ഥിം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി. തസ്മിം കാലേ സാവത്ഥിവാസിനോ വാണിജാ സാവത്ഥിയം ഉട്ഠാനകഭണ്ഡം ഗഹേത്വാ തം നഗരം ഗന്ത്വാ ഭണ്ഡം പടിസാമേത്വാ ‘‘രാജാനം പസ്സിസ്സാമാ’’തി പണ്ണാകാരഹത്ഥാ രഞ്ഞോ ആരോചാപേസും. തേ രാജാ പക്കോസാപേത്വാ നിയ്യാദിതപണ്ണാകാരേ വന്ദിത്വാ ഠിതേ ‘‘കുതോ ആഗതത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സാവത്ഥിതോ, ദേവാ’’തി. ‘‘കച്ചി വോ രട്ഠം സുഭിക്ഖം, ധമ്മികോ രാജാ’’തി? ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി. ‘‘കീദിസോ ധമ്മോ തുമ്ഹാകം ദേസേ ഇദാനി പവത്തതീ’’തി? ‘‘തം, ദേവ, ന സക്കാ ഉച്ഛിട്ഠമുഖേഹി കഥേതു’’ന്തി. രാജാ സുവണ്ണഭിങ്ഗാരേന ഉദകം ദാപേസി. തേ മുഖം വിക്ഖാലേത്വാ ദസബലാഭിമുഖാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ, ‘‘ദേവ, അമ്ഹാകം ദേസേ ബുദ്ധരതനം നാമ ഉപ്പന്ന’’ന്തി ¶ ആഹംസു. രഞ്ഞോ ‘‘ബുദ്ധോ’’തി വചനേ സുതമത്തേയേവ സകലസരീരം ഫരമാനാ പീതി ഉപ്പജ്ജി. തതോ ‘‘ബുദ്ധോതി, താതാ, വദേഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ബുദ്ധോതി, ദേവ, വദാമാ’’തി. ഏവം തിക്ഖത്തും വദാപേത്വാ ‘‘ബുദ്ധോതി പദം അപരിമാണ’’ന്തി തസ്മിംയേവ പദേ പസന്നോ സതസഹസ്സം ദത്വാ ‘‘അപരം വദേഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ദേവ, ലോകേ ധമ്മരതനം നാമ ഉപ്പന്ന’’ന്തി. തമ്പി ¶ സുത്വാ തഥേവ സതസഹസ്സം ദത്വാ ‘‘അപരം വദേഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ദേവ, സങ്ഘരതനം നാമ ഉപ്പന്ന’’ന്തി. തമ്പി സുത്വാ തഥേവ സതസഹസ്സം ദത്വാ ‘‘ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി തതോവ നിക്ഖമി. അമച്ചാപി തഥേവ നിക്ഖമിംസു. സോ അമച്ചസഹസ്സേന സദ്ധിം ഗങ്ഗാതീരം പത്വാ ‘‘സചേ സത്ഥാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ, ഇമേസം അസ്സാനം ഖുരമത്തമ്പി മാ തേമേതൂ’’തി സച്ചാധിട്ഠാനം കത്വാ ഉദകപിട്ഠേനേവ പൂരം ഗങ്ഗാനദിം അതിക്കമിത്വാ അപരമ്പി അഡ്ഢയോജനവിത്ഥാരം നദിം തഥേവ അതിക്കമിത്വാ തതിയം ചന്ദഭാഗം നാമ മഹാനദിം പത്വാ തമ്പി തായ ഏവ സച്ചകിരിയായ അതിക്കമി.

സത്ഥാപി തംദിവസം പച്ചൂസസമയംയേവ മഹാകരുണാസമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ലോകം വോലോകേന്തോ ‘‘അജ്ജ മഹാകപ്പിനോ തിയോജനസതികം രജ്ജം പഹായ അമച്ചസഹസ്സപരിവാരോ മമ സന്തികേ പബ്ബജിതും ആഗമിസ്സതീ’’തി ദിസ്വാ ‘‘മയാ തേസം പച്ചുഗ്ഗമനം കാതും യുത്ത’’ന്തി പാതോവ സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ ¶ സയമേവ ആകാസേന ഗന്ത്വാ ചന്ദഭാഗായ നദിയാ തീരേ തേസം ഉത്തരണതിത്ഥസ്സാഭിമുഖട്ഠാനേ മഹാനിഗ്രോധമൂലേ പല്ലങ്കേന നിസിന്നോ ഛബ്ബണ്ണബുദ്ധരസ്മിയോ വിസ്സജ്ജേസി. തേ തേന തിത്ഥേന ഉത്തരന്താ ബുദ്ധരസ്മിയോ ഇതോ ചിതോ ച വിധാവന്തിയോ ഓലോകേന്തോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ‘‘യം സത്ഥാരം ഉദ്ദിസ്സ മയം ആഗതാ, അദ്ധാ സോ ഏസോ’’തി ദസ്സനേനേവ നിട്ഠം ഗന്ത്വാ ദിട്ഠട്ഠാനതോ പട്ഠായ ഓനമിത്വാ പരമനിപച്ചാകാരം കരോന്താ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിംസു. രാജാ ഭഗവതോ ഗോപ്ഫകേസു ഗഹേത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി സദ്ധിം അമച്ചസഹസ്സേന. സത്ഥാ തേസം ധമ്മം ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ സദ്ധിം പരിസായ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൨.൫൪.൬൬-൧൦൭) –

‘‘പദുമുത്തരോ ¶ നാമ ജിനോ, സബ്ബധമ്മാന പാരഗൂ;

ഉദിതോ അജടാകാസേ, രവീവ സരദമ്ബരേ.

‘‘വചനാഭായ ബോധേതി, വേനേയ്യപദുമാനി സോ;

കിലേസപങ്കം സോസേതി, മതിരംസീഹി നായകോ.

‘‘തിത്ഥിയാനം യസേ ഹന്തി, ഖജ്ജോതാഭാ യഥാ രവി;

സച്ചത്ഥാഭം പകാസേതി, രതനംവ ദിവാകരോ.

‘‘ഗുണാനം ആയതിഭൂതോ, രതനാനംവ സാഗരോ;

പജ്ജുന്നോരിവ ഭൂതാനി, ധമ്മമേഘേന വസ്സതി.

‘‘അക്ഖദസ്സോ തദാ ആസിം, നഗരേ ഹംസസവ്ഹയേ;

ഉപേച്ച ധമ്മമസ്സോസിം, ജലജുത്തമനാമിനോ.

‘‘ഓവാദകസ്സ ഭിക്ഖൂനം, സാവകസ്സ കതാവിനോ;

ഗുണം പകാസയന്തസ്സ, തപ്പയന്തസ്സ മേ മനം.

‘‘സുത്വാ പതീതോ സുമനോ, നിമന്തേത്വാ തഥാഗതം;

സസിസ്സം ഭോജയിത്വാന, തം ഠാനമഭിപത്ഥയിം.

‘‘തദാ ഹംസസമഭാഗോ, ഹംസദുന്ദുഭിനിസ്സനോ;

പസ്സഥേതം മഹാമത്തം, വിനിച്ഛയവിസാരദം.

‘‘പതിതം പാദമൂലേ മേ, സമുഗ്ഗതതനൂരുഹം;

ജീമൂതവണ്ണം പീണംസം, പസന്നനയനാനനം.

‘‘പരിവാരേന മഹതാ, രാജയുത്തം മഹായസം;

ഏസോ കതാവിനോ ഠാനം, പത്ഥേതി മുദിതാസയോ.

‘‘ഇമിനാ പണിപാതേന, ചാഗേന പണിധീഹി ച;

കപ്പസതസഹസ്സാനി, നുപപജ്ജതി ദുഗ്ഗതിം.

‘‘ദേവേസു ¶ ദേവസോഭഗ്ഗം, മനുസ്സേസു മഹന്തതം;

അനുഭോത്വാന സേസേന, നിബ്ബാനം പാപുണിസ്സതി.

‘‘സതസഹസ്സിതോ കപ്പേ, ഓക്കാകകുലസമ്ഭവോ;

ഗോതമോ നാമ ഗോത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.

‘‘തസ്സ ¶ ധമ്മേസു ദായാദോ, ഓരസോ ധമ്മനിമ്മിതോ;

കപ്പിനോ നാമ നാമേന, ഹേസ്സതി സത്ഥു സാവകോ.

‘‘തതോഹം സുകതം കാരം, കത്വാന ജിനസാസനേ;

ജഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, തുസിതം അഗമാസഹം.

‘‘ദേവമാനുസരജ്ജാനി, സതസോ അനുസാസിയ;

ബാരാണസിയമാസന്നേ, ജാതോ കേണിയജാതിയം.

‘‘സഹസ്സപരിവാരേന, സപജാപതികോ അഹം;

പഞ്ചപച്ചേകബുദ്ധാനം, സതാനി സമുപട്ഠഹിം.

‘‘തേമാസം ഭോജയിത്വാന, പച്ഛാദമ്ഹ തിചീവരം;

തതോ ചുതാ മയം സബ്ബേ, അഹുമ്ഹ തിദസൂപഗാ.

‘‘പുനോ സബ്ബേ മനുസ്സത്തം, അഗമിമ്ഹ തതോ ചുതാ;

കുക്കുടമ്ഹി പുരേ ജാതാ, ഹിമവന്തസ്സ പസ്സതോ.

‘‘കപ്പിനോ നാമഹം ആസിം, രാജപുത്തോ മഹായസോ;

സേസാമച്ചകുലേ ജാതാ, മമേവ പരിവാരയും.

‘‘മഹാരജ്ജസുഖം പത്തോ, സബ്ബകാമസമിദ്ധിമാ;

വാണിജേഹി സമക്ഖാതം, ബുദ്ധുപ്പാദമഹം സുണിം.

‘‘ബുദ്ധോ ലോകേ സമുപ്പന്നോ, അസമോ ഏകപുഗ്ഗലോ;

സോ പകാസേതി സദ്ധമ്മം, അമതം സുഖമുത്തമം.

‘‘സുയുത്താ തസ്സ സിസ്സാ ച, സുമുത്താ ച അനാസവാ;

സുത്വാ നേസം സുവചനം, സക്കരിത്വാന വാണിജേ.

‘‘പഹായ രജ്ജം സാമച്ചോ, നിക്ഖമിം ബുദ്ധമാമകോ;

നദിം ദിസ്വാ മഹാചന്ദം, പൂരിതം സമതിത്തികം.

‘‘അപ്പതിട്ഠം അനാലമ്ബം, ദുത്തരം സീഘവാഹിനിം;

ഗുണം സരിത്വാ ബുദ്ധസ്സ, സോത്ഥിനാ സമതിക്കമിം.

‘‘ഭവസോതം സചേ ബുദ്ധോ, തിണ്ണോ ലോകന്തഗൂ വിദൂ;

ഏതേന സച്ചവജ്ജേന, ഗമനം മേ സമിജ്ഝതു.

‘‘യദി ¶ സന്തിഗമോ മഗ്ഗോ, മോക്ഖോ ചച്ചന്തികം സുഖം;

ഏതേന സച്ചവജ്ജേന, ഗമനം മേ സമിജ്ഝതു.

‘‘സങ്ഘോ ¶ ചേ തിണ്ണകന്താരോ, പുഞ്ഞക്ഖേത്തോ അനുത്തരോ;

ഏതേന സച്ചവജ്ജേന, ഗമനം മേ സമിജ്ഝതു.

‘‘സഹ കതേ സച്ചവരേ, മഗ്ഗാ അപഗതം ജലം;

തതോ സുഖേന ഉത്തിണ്ണോ, നദീതീരേ മനോരമേ.

‘‘നിസിന്നം അദ്ദസം ബുദ്ധം, ഉദേന്തംവ പഭങ്കരം;

ജലന്തം ഹേമസേലംവ, ദീപരുക്ഖംവ ജോതിതം.

‘‘സസിംവ താരാസഹിതം, സാവകേഹി പുരക്ഖതം;

വാസവം വിയ വസ്സന്തം, ദേസനാജലദന്തരം.

‘‘വന്ദിത്വാന സഹാമച്ചോ, ഏകമന്തമുപാവിസിം;

തതോ നോ ആസയം ഞത്വാ, ബുദ്ധോ ധമ്മമദേസയി.

‘‘സുത്വാന ധമ്മം വിമലം, അവോചുമ്ഹ മയം ജിനം;

പബ്ബാജേഹി മഹാവീര, നിബ്ബിന്ദാമ്ഹ മയം ഭവേ.

‘‘സ്വക്ഖാതോ ഭിക്ഖവേ ധമ്മോ, ദുക്ഖന്തകരണായ വോ;

ചരഥ ബ്രഹ്മചരിയം, ഇച്ചാഹ മുനിസത്തമോ.

‘‘സഹ വാചായ സബ്ബേപി, ഭിക്ഖുവേസധരാ മയം;

അഹുമ്ഹ ഉപസമ്പന്നാ, സോതാപന്നാ ച സാസനേ.

‘‘തതോ ജേതവനം ഗന്ത്വാ, അനുസാസി വിനായകോ;

അനുസിട്ഠോ ജിനേനാഹം, അരഹത്തമപാപുണിം.

‘‘തതോ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി, അനുസാസിമഹം തദാ;

മമാനുസാസനകരാ, തേപി ആസും അനാസവാ.

‘‘ജിനോ തസ്മിം ഗുണേ തുട്ഠോ, ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി മം;

ഭിക്ഖുഓവാദകാനഗ്ഗോ, കപ്പിനോതി മഹാജനേ.

‘‘സതസഹസ്സേ കതം കമ്മം, ഫലം ദസ്സേസി മേ ഇധ;

പമുത്തോ സരവേഗോവ, കിലേസേ ഝാപയിം മമ.

‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം ¶ പത്വാ പന തേ സബ്ബേവ സത്ഥാരം പബ്ബജ്ജം യാചിംസു. സത്ഥാ തേ ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ആഹ. സാ ഏവ തേസം പബ്ബജ്ജാ ഉപസമ്പദാ ച അഹോസി. സത്ഥാ തം ഭിക്ഖുസഹസ്സം ആദായ ആകാസേന ജേതവനം അഗമാസി. അഥേകദിവസം ഭഗവാ തസ്സന്തേവാസികേ ഭിക്ഖൂ ആഹ – ‘‘കച്ചി, ഭിക്ഖവേ, കപ്പിനോ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേതീ’’തി? ‘‘ന, ഭഗവാ, ദേസേതി ¶ . അപ്പോസ്സുക്കോ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരമനുയുത്തോ വിഹരതി, ഓവാദമത്തമ്പി ന ദേതീ’’തി. സത്ഥാ ¶ ഥേരം പക്കോസാപേത്വാ – ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, കപ്പിന, അന്തേവാസികാനം ഓവാദമത്തമ്പി ന ദേസീ’’തി? ‘‘സച്ചം, ഭഗവാ’’തി. ‘‘ബ്രാഹ്മണ, മാ ഏവം കരി, അജ്ജ പട്ഠായ ഉപഗതാനം ധമ്മം ദേസേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഥേരോ സത്ഥു വചനം സിരസാ സമ്പടിച്ഛിത്വാ ഏകോവാദേനേവ സമണസഹസ്സം അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേസി. തേന നം സത്ഥാ പടിപാടിയാ അത്തനോ സാവകേ ഥേരേ ഠാനന്തരേ ഠപേന്തോ ഭിക്ഖുഓവാദകാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി. അഥേകദിവസം ഥേരോ ഭിക്ഖുനിയോ ഓവദന്തോ –

‘‘അനാഗതം യോ പടികച്ച പസ്സതി, ഹിതഞ്ച അത്ഥം അഹിതഞ്ച തം ദ്വയം;

വിദ്ദേസിനോ തസ്സ ഹിതേസിനോ വാ, രന്ധം ന പസ്സന്തി സമേക്ഖമാനാ.

‘‘ആനാപാനസതീ യസ്സ, പരിപുണ്ണാ സുഭാവിതാ;

അനുപുബ്ബം പരിചിതാ, യഥാ ബുദ്ധേന ദേസിതാ;

സോമം ലോകം പഭാസേതി, അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാ.

‘‘ഓദാതം വത മേ ചിത്തം, അപ്പമാണം സുഭാവിതം;

നിബ്ബിദ്ധം പഗ്ഗഹീതഞ്ച, സബ്ബാ ഓഭാസതേ ദിസാ.

‘‘ജീവതേ വാപി സപ്പഞ്ഞോ, അപി വിത്തപരിക്ഖയോ;

പഞ്ഞായ ച അലാഭേന, വിത്തവാപി ന ജീവതി.

‘‘പഞ്ഞാ സുതവിനിച്ഛിനീ, പഞ്ഞാ കിത്തിസിലോകവദ്ധനീ;

പഞ്ഞാസഹിതോ നരോ ഇധ, അപി ദുക്ഖേസു സുഖാനി വിന്ദതി.

‘‘നായം ¶ അജ്ജതനോ ധമ്മോ, നച്ഛേരോ നപി അബ്ഭുതോ;

യത്ഥ ജായേഥ മീയേഥ, തത്ഥ കിം വിയ അബ്ഭുതം.

‘‘അനന്തരഞ്ഹി ജാതസ്സ, ജീവിതാ മരണം ധുവം;

ജാതാ ജാതാ മരന്തീധ, ഏവം ധമ്മാ ഹി പാണിനോ.

‘‘ന ഹേതദത്ഥായ മതസ്സ ഹോതി, യം ജീവിതത്ഥം പരപോരിസാനം;

മതമ്ഹി രുണ്ണം ന യസോ ന ലോക്യം, ന വണ്ണിതം സമണബ്രാഹ്മണേഹി.

‘‘ചക്ഖും സരീരം ഉപഹന്തി തേന, നിഹീയതി വണ്ണബലം മതീ ച;

ആനന്ദിനോ തസ്സ ദിസാ ഭവന്തി, ഹിതേസിനോ നാസ്സ സുഖീ ഭവന്തി.

‘‘തസ്മാ ഹി ഇച്ഛേയ്യ കുലേ വസന്തേ, മേധാവിനോ ചേവ ബഹുസ്സുതേ ച;

യേസഞ്ഹി പഞ്ഞാവിഭവേന കിച്ചം, തരന്തി നാവായ നദിംവ പുണ്ണ’’ന്തി. –

തത്ഥ ¶ ¶ അനാഗതന്തി ന ആഗതം, അവിന്ദന്തി, അത്ഥോ. പടികച്ചാതി പുതേതരംയേവ. പസ്സതീതി ഓലോകേതി. അത്ഥന്തി കിച്ചം. തം ദ്വയന്തി ഹിതാഹിതം. വിദ്ദേസിനോതി അമിത്താ. ഹിതേസിനോതി മിത്താ. രന്ധന്തി ഛിദ്ദം. സമേക്ഖമാനാതി ഗവേസന്താ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യോ പുഗ്ഗലോ അത്തനോ ഹിതാവഹം അഹിതാവഹം തദുഭയഞ്ച അത്ഥം കിച്ചം അനാഗതം അസമ്പത്തം പുരേതരംയേവ പഞ്ഞാചക്ഖുനാ അഹം വിയ പസ്സതി വീമംസതി വിചാരേതി, തസ്സ അമിത്താ വാ അഹിതജ്ഝാസയേന മിത്താ വാ ഹിതജ്ഝാസയേന രന്ധം ഗവേസന്താ ന പസ്സന്തി, താദിസോ പഞ്ഞവാ പുഗ്ഗലോ അച്ഛിദ്ദവുത്തി, തസ്മാ തുമ്ഹേഹി തഥാരൂപേഹി ഭവിതബ്ബന്തി.

ഇദാനി ആനാപാനസതിഭാവനായ ഗുണം ദസ്സേന്തോ തത്ഥ താനി യോജേതും ‘‘ആനാപാനസതീ യസ്സാ’’തി ദുതിയം ഗാഥമാഹ. തത്ഥ ആനന്തി ¶ അസ്സാസോ. അപാനന്തി പസ്സാസോ. അസ്സാസപസ്സാസനിമിത്താരമ്മണാ സതി ആനാപാനസതി. സതിസീസേന ചേത്ഥ തംസമ്പയുത്തസമാധിഭാവനാ അധിപ്പേതാ. യസ്സാതി, യസ്സ യോഗിനോ. പരിപുണ്ണാ സുഭാവിതാതി ചതുന്നം സതിപട്ഠാനാനം സോളസന്നഞ്ച ആകാരാനം പാരിപൂരിയാ സബ്ബസോ പുണ്ണാ സത്തന്നം ബോജ്ഝങ്ഗാനം വിജ്ജാവിമുത്തീനഞ്ച പാരിപൂരിയാ സുട്ഠു ഭാവിതാ വഡ്ഢിതാ. അനുപുബ്ബം പരിചിതാ, യഥാ ബുദ്ധേന ദേസിതാതി ‘‘സോ സതോവ അസ്സസതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൨.൩൭൪; മ. നി. ൧.൧൦൭) യഥാ ഭഗവതാ ദേസിതാ, തഥാ അനുപുബ്ബം അനുക്കമേന പരിചിതാ ആസേവിതാ ഭാവിതാ. സോമം ലോകം പഭാസേതി, അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാതി സോ യോഗാവചരോ യഥാ അബ്ഭാദിഉപക്കിലേസാ വിമുത്തോ ചന്ദോ ചന്ദാലോകേന ഇമം ഓകാസലോകം പഭാസേതി, ഏവം അവിജ്ജാദിഉപക്കിലേസവിമുത്തോ ഞാണാലോകേന അത്തസന്താനപതിതം പരസന്താനപതിതഞ്ച സങ്ഖാരലോകം പഭാസേതി പകാസേതി. തസ്മാ തുമ്ഹേഹി ആനാപാനസതിഭാവനാ ഭാവേതബ്ബാതി അധിപ്പായോ.

ഇദാനി അത്താനം നിദസ്സനം കത്വാ ഭാവനാഭിയോഗസ്സ സഫലതം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഓദാതം വത മേ ചിത്ത’’ന്തി തതിയം ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – നീവരണമലവിഗമതോ ഓദാതം സുദ്ധം വത മമ ചിത്തം. യഥാ പമാണകരാ രാഗാദയോ പഹീനാ, അപ്പമാണഞ്ച നിബ്ബാനം പച്ചക്ഖം കതം അഹോസി, തഥാ ഭാവിതത്താ അപ്പമാണം സുഭാവിതം, തതോ ഏവ ചതുസച്ചം നിബ്ബിദ്ധം പടിവിജ്ഝിതം, സകലസംകിലേസപക്ഖതോ പഗ്ഗഹിതഞ്ച ഹുത്വാ ദുക്ഖാദികാ പുബ്ബന്താദികാ ച ദിസാ ഓഭാസതേ തത്ഥ വിതിണ്ണകങ്ഖത്താ സബ്ബധമ്മേസു വിഗതസമ്മോഹത്താ ച. തസ്മാ തുമ്ഹേഹിപി ഏവം ചിത്തം ഭാവേതബ്ബന്തി ദസ്സേതി.

യഥാ ഭാവനാമയാ പഞ്ഞാ ചിത്തമലവിസോധനാദിനാ പുരിസസ്സ ബഹുപകാരാ, ഏവം ഇതരാപീതി ദസ്സേന്തോ ¶ ‘‘ജീവതേ വാപി സപ്പഞ്ഞോ’’തി ചതുത്ഥഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – പരിക്ഖീണധനോപി സപ്പഞ്ഞജാതികോ ഇതരീതരസന്തോസേന സന്തുട്ഠോ അനവജ്ജായ ജീവികായ ജീവതിയേവ. തസ്സ ഹി ജീവിതം ജീവിതം നാമ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘പഞ്ഞാജീവിം ജീവിതമാഹു സേട്ഠ’’ന്തി (സം. നി. ൧.൭൩, ൨൪൬; സു. നി. ൧൮൪). ദുമ്മേധപുഗ്ഗലോ പന പഞ്ഞായ അലാഭേന ¶ ദിട്ഠധമ്മികം സമ്പരായികഞ്ച അത്ഥം ¶ വിരാധേന്തോ വിത്തവാപി ന ജീവതി, ഗരഹാദിപ്പത്തിയാ ജീവന്തോ നാമ ന തസ്സ ഹോതി, അനുപായഞ്ഞുതായ വാ യഥാധിഗതം ധനം നാസേന്തോ ജീവിതമ്പി സന്ധാരേതും ന സക്കോതിയേവ, തസ്മാ പാരിഹാരിയപഞ്ഞാപി തുമ്ഹേഹി അപ്പമത്തേഹി സമ്പാദേതബ്ബാതി അധിപ്പായോ.

ഇദാനി പഞ്ഞായ ആനിസംസേ ദസ്സേതും ‘‘പഞ്ഞാ സുതവിനിച്ഛിനീ’’തി പഞ്ചമം ഗാഥമാഹ. തത്ഥ പഞ്ഞാ സുതവിനിച്ഛിനീതി പഞ്ഞാ നാമേസാ സുതസ്സ വിനിച്ഛയിനീ, യഥാസുതേ സോതപഥമാഗതേ അത്ഥേ ‘‘അയം അകുസലോ, അയം കുസലോ, അയം സാവജ്ജോ, അയം അനവജ്ജോ’’തിആദിനാ വിനിച്ഛയജനനീ. കിത്തിസിലോകവദ്ധനീതി കിത്തിയാ സമ്മുഖാ പസംസായ സിലോകസ്സ പത്ഥടയസഭാവസ്സ വദ്ധനീ, പഞ്ഞവതോയേവ ഹി കിത്തിആദയോ വിഞ്ഞൂനം പാസംസഭാവതോ. പഞ്ഞാസഹിതോതി പാരിഹാരിയപഞ്ഞായ, വിപസ്സനാപഞ്ഞായ ച യുത്തോ. അപി ദുക്ഖേസു സുഖാനി വിന്ദതീതി ഏകന്തദുക്ഖസഭാവേസു ഖന്ധായതനാദീസു സമ്മാപടിപത്തിയാ യഥാഭൂതസഭാവാവബോധേന നിരാമിസാനിപി സുഖാനി പടിലഭതി.

ഇദാനി താസം ഭിക്ഖുനീനം അനിച്ചതാപടിസംയുത്തം ധീരഭാവാവഹം ധമ്മം കഥേന്തോ ‘‘നായം അജ്ജതനോ ധമ്മോ’’തിആദിനാ സേസഗാഥാ അഭാസി. തത്രായം സങ്ഖേപത്ഥോ – യ്വായം സത്താനം ജായനമീയനസഭാവോ, അയം ധമ്മോ അജ്ജതനോ അധുനാഗതോ ന ഹോതി, അഭിണ്ഹപവത്തികതായ ന അച്ഛരിയോ, അബ്ഭുതപുബ്ബതാഭാവതോ നാപി അബ്ഭുതോ. തസ്മാ യത്ഥ ജായേഥ മീയേഥ, യസ്മിം ലോകേ സത്തോ ജായേയ്യ, സോ ഏകംസേന മീയേഥ, തത്ഥ കിം വിയ? കിം നാമ അബ്ഭുതം സിയാ? സഭാവികത്താ മരണസ്സ – ന ഹി ഖണികമരണസ്സ കിഞ്ചി കാരണം അത്ഥി. യതോ അനന്തരഞ്ഹി ജാതസ്സ, ജീവിതാ മരണം ധുവം ജാതസ്സ ജാതിസമനന്തരം ജീവിതതോ മരണം ഏകന്തികം ഉപ്പന്നാനം ഖന്ധാനം ഏകംസേന ഭിജ്ജനതോ. യോ പനേത്ഥ ജീവതീതി ലോകവോഹാരോ, സോ തദുപാദാനസ്സ അനേകപച്ചയായത്തതായ അനേകന്തികോ, യസ്മാ ഏതദേവം, തസ്മാ ജാതാ മരന്തീധ, ഏവംധമ്മാ ഹി പാണിനോതി അയം സത്താനം പകതി, യദിദം ജാതാനം മരണന്തി ജാതിയാ മരണാനുബന്ധനതം ആഹ.

ഇദാനി ¶ യസ്മാ താസു ഭിക്ഖുനീസു കാചി സോകബന്ധിതചിത്താപി അത്ഥി, തസ്മാ താസം സോകവിനോദനം കാതും ‘‘ന ഹേതദത്ഥായാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ ന ഹേതദത്ഥായ മതസ്സ ഹോതീതി യം മതസ്സ ¶ ജീവിതത്ഥം ജീവിതനിമിത്തം പരപോരിസാനം പരപുഗ്ഗലാനം രുണ്ണം, ഏതം തസ്സ മതസ്സ സത്തസ്സ ജീവിതത്ഥം താവ തിട്ഠതു, കസ്സചിപി അത്ഥായ ന ഹോതി, യേ പന രുദന്തി, തേസമ്പി മതമ്ഹി മതപുഗ്ഗലനിമിത്തം രുണ്ണം, ന യസോ ന ലോക്യം യസാവഹം വിസുദ്ധാവഹഞ്ച ന ഹോതി ¶ . ന വണ്ണിതം സമണബ്രാഹ്മണേഹീതി വിഞ്ഞുപ്പസട്ഠമ്പി ന ഹോതി, അഥ ഖോ വിഞ്ഞുഗരഹിതമേവാതി അത്ഥോ.

ന കേവലമേതേവ യേ രുദതോ ആദീനവാ, അഥ ഖോ ഇമേപീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ചക്ഖും സരീരം ഉപഹന്തീ’’തി ഗാഥം വത്വാ തതോ പരം സോകാദിഅനത്ഥപടിബാഹനത്ഥം കല്യാണമിത്തപയിരുപാസനായം താ നിയോജേന്തോ ‘‘തസ്മാ’’തിആദിനാ ഓസാനഗാഥമാഹ. തത്ഥ തസ്മാതി യസ്മാ രുണ്ണം രുദന്തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ചക്ഖും സരീരഞ്ച ഉപഹന്തി വിബാധതി, തേന രുണ്ണേന വണ്ണോ ബലം മതി ച നിഹീയതി പരിഹായതി, തസ്സ രുദന്തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ദിസാ സപത്താ ആനന്ദിനോ പമോദവന്തോ പീതിവന്തോ ഭവന്തി. ഹിതേസിനോ മിത്താ ദുക്ഖീ ദുക്ഖിതാ ഭവന്തി തസ്മാ ധമ്മോജപഞ്ഞായ സമന്നാഗതത്താ മേധാവിനോ ദിട്ഠധമ്മികാദിഅത്ഥസന്നിസ്സിതസ്സ ബാഹുസച്ചസ്സ പാരിപൂരിയാ ബഹുസ്സുതേ, അത്തനോ കുലേ വസന്തേ ഇച്ഛേയ്യ പാടികങ്ഖേയ്യ കുലൂപകേ കരേയ്യ. യേസന്തി യേസം മേധാവീനം ബഹുസ്സുതാനം പണ്ഡിതാനം പഞ്ഞാവിഭവേന പഞ്ഞാബലേന യഥാ മഹോഘസ്സ പുണ്ണം നദിം നാവായ തരന്തി, ഏവം കുലപുത്താ അത്തനോ അത്ഥകിച്ചം തരന്തി പാരം പാപുണന്തി. തേ ഇച്ഛേയ്യ കുലേ വസന്തേതി യോജനാ.

ഏവം ഥേരോ താസം ഭിക്ഖുനീനം ധമ്മം കഥേത്വാ വിസ്സജ്ജേസി. താ ഥേരസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ സോകം വിനോദേത്വാ യോനിസോ പടിപജ്ജന്തിയോ സദത്ഥം പരിപൂരേസും.

മഹാകപ്പിനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദന്ധാ ¶ മയ്ഹം ഗതീതിആദികാ ആയസ്മതോ ചൂളപന്ഥകത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? യദേത്ഥ അട്ഠുപ്പത്തിവസേന വത്തബ്ബം, തം അട്ഠകനിപാതേ മഹാപന്ഥകവത്ഥുസ്മിം (ഥേരഗാ. അട്ഠ. ൨.മഹാപന്ഥകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ) വുത്തമേവ. അയം പന വിസേസോ – മഹാപന്ഥകത്ഥേരോ അരഹത്തം പത്വാ അഗ്ഗഫലസുഖേന വീതിനാമേന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘കഥം നു ഖോ സക്കാ ചൂളപന്ഥകമ്പി ഇമസ്മിം സുഖേ പതിട്ഠപേതു’’ന്തി? സോ അത്തനോ അയ്യകം ധനസേട്ഠിം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘സചേ, മഹാസേട്ഠി, അനുജാനാഥ ¶ , അഹം ചൂളപന്ഥകം പബ്ബാജേയ്യ’’ന്തി. ‘‘പബ്ബാജേഥ, ഭന്തേ’’തി. ഥേരോ തം പബ്ബാജേസി. സോ ദസസു സീലേസു പതിട്ഠിതോ ഭാതു സന്തികേ –

‘‘പദുമം യഥാ കോകനദം സുഗന്ധം, പാതോ സിയാ ഫുല്ലമവീതഗന്ധം;

അങ്ഗീരസം പസ്സ വിരോചമാനം, തപന്തമാദിച്ചമിവന്തലിക്ഖേ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൨൩; അ. നി. ൫.൧൯൫) –

ഗാഥം ¶ ഉഗ്ഗണ്ഹന്തോ ചതൂഹി മാസേഹി ഗഹേതും നാസക്ഖി, ഗഹിതഗഹിതം പദം ഹദയേ ന തിട്ഠതി. അഥ നം മഹാപന്ഥകോ ആഹ – ‘‘പന്ഥക, ത്വം ഇമസ്മിം സാസനേ അഭബ്ബോ, ചതൂഹി മാസേഹി ഏകഗാഥമ്പി ഗഹേതും ന സക്കോസി. പബ്ബജിതകിച്ചം പന ത്വം കഥം മത്ഥകം പാപേസ്സസി? നിക്ഖമ ഇതോ’’തി. സോ ഥേരേന പണാമിതോ ദ്വാരകോട്ഠകസമീപേ രോദമാനോ അട്ഠാസി.

തേന ച സമയേന സത്ഥാ ജീവകമ്ബവനേ വിഹരതി. അഥ ജീവകോ പുരിസം പേസേസി, ‘‘പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം സത്ഥാരം നിമന്തേഹീ’’തി. തേന ച സമയേന ആയസ്മാ മഹാപന്ഥകോ ഭത്തുദ്ദേസകോ ഹോതി. സോ ‘‘പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ഭിക്ഖം പടിച്ഛഥ, ഭന്തേ’’തി വുത്തോ ‘‘ചൂളപന്ഥകം ഠപേത്വാ സേസാനം പടിച്ഛാമീ’’തി ആഹ. തം സുത്വാ ചൂളപന്ഥകോ ഭിയ്യോസോമത്തായ ദോമനസ്സപ്പത്തോ അഹോസി. സത്ഥാ തസ്സ ചിത്തക്ഖേദം ഞത്വാ, ‘‘ചൂളപന്ഥകോ മയാ കതേന ഉപായേന ബുജ്ഝിസ്സതീ’’തി തസ്സ അവിദൂരേ ഠാനേ അത്താനം ദസ്സേത്വാ ‘‘കിം, പന്ഥക, രോദസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഭാതാ മം, ഭന്തേ, പണാമേതീ’’തി ആഹ. ‘‘പന്ഥക, മാ ചിന്തയി, മമ സാസനേ തുയ്ഹം പബ്ബജ്ജാ, ഏഹി, ഇമം ഗഹേത്വാ ‘രജോഹരണം, രജോഹരണ’ന്തി മനസി കരോഹീ’’തി ഇദ്ധിയാ സുദ്ധം ചോളക്ഖണ്ഡം അഭിസങ്ഖരിത്വാ അദാസി. സോ സത്ഥാരാ ¶ ദിന്നം ചോളക്ഖണ്ഡം ‘‘രജോഹരണം, രജോഹരണ’’ന്തി ഹത്ഥേന പരിമജ്ജന്തോ നിസീദി. തസ്സ തം പരിമജ്ജന്തസ്സ കിലിട്ഠധാതുകം ജാതം, പുന പരിമജ്ജന്തസ്സ ഉക്ഖലിപരിപുഞ്ഛനസദിസം ജാതം. സോ ഞാണസ്സ പരിപക്കത്താ ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘ഇദം ചോളക്ഖണ്ഡം പകതിയാ പരിസുദ്ധം, ഇമം ഉപാദിണ്ണകസരീരം നിസ്സായ കിലിട്ഠം അഞ്ഞഥാ ജാതം, തസ്മാ അനിച്ചം യഥാപേതം, ഏവം ചിത്തമ്പീ’’തി ഖയവയം പട്ഠപേത്വാ തസ്മിംയേവ നിമിത്തേ ഝാനാനി നിബ്ബത്തേത്വാ ഝാനപാദകം വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൧.൨.൩൫-൫൪) –

‘‘പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോ, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോ;

ഗണമ്ഹാ വൂപകട്ഠോ സോ, ഹിമവന്തേ വസീ തദാ.

‘‘അഹമ്പി ¶ ഹിമവന്തമ്ഹി, വസാമി അസ്സമേ തദാ;

അചിരാഗതം മഹാവീരം, ഉപേസിം ലോകനായകം.

‘‘പുപ്ഫച്ഛത്തം ഗഹേത്വാന, ഉപഗച്ഛിം നരാസഭം;

സമാധിം സമാപജ്ജന്തം, അന്തരായമകാസഹം.

‘‘ഉഭോ ഹത്ഥേഹി പഗ്ഗയ്ഹ, പുപ്ഫച്ഛത്തം അദാസഹം;

പടിഗ്ഗഹേസി ഭഗവാ, പദുമുത്തരോ മഹാമുനി.

‘‘സബ്ബേ ദേവാ അത്തമനാ, ഹിമവന്തം ഉപേന്തി തേ;

സാധുകാരം പവത്തേസും, അനുമോദിസ്സതി ചക്ഖുമാ.

‘‘ഇദം വത്വാന തേ ദേവാ, ഉപഗച്ഛും നരുത്തമം;

ആകാസേ ധാരയന്തസ്സ, പദുമച്ഛത്തമുത്തമം.

‘‘സതപത്തഛത്തം പഗ്ഗയ്ഹ, അദാസി താപസോ മമ;

തമഹം കിത്തയിസ്സാമി, സുണാഥ മമ ഭാസതോ.

‘‘പഞ്ചവീസതികപ്പാനി, ദേവരജ്ജം കരിസ്സതി;

ചതുത്തിംസതിക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതി.

‘‘യം യം യോനിം സംസരതി, ദേവത്തം അഥ മാനുസം;

അബ്ഭോകാസേ പതിട്ഠന്തം, പദുമം ധാരയിസ്സതി.

‘‘കപ്പസതസഹസ്സമ്ഹി ¶ , ഓക്കാകകുലസമ്ഭവോ;

ഗോതമോ നാമ ഗോത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.

‘‘പകാസിതേ പാവചനേ, മനുസ്സത്തം ലഭിസ്സതി;

മനോമയമ്ഹി കായമ്ഹി, ഉത്തമോ സോ ഭവിസ്സതി.

‘‘ദ്വേ ഭാതരോ ഭവിസ്സന്തി, ഉഭോപി പന്ഥകവ്ഹയാ;

അനുഭോത്വാ ഉത്തമത്ഥം, ജോതയിസ്സന്തി സാസനം.

‘‘സോഹം അട്ഠാരസവസ്സോ, പബ്ബജിം അനഗാരിയം;

വിസേസാഹം ന വിന്ദാമി, സക്യപുത്തസ്സ സാസനേ.

‘‘ദന്ധാ മയ്ഹം ഗതീ ആസി, പരിഭൂതോ പുരേ അഹും;

ഭാതാ ച മം പണാമേസി, ഗച്ഛ ദാനി സകം ഘരം.

‘‘സോഹം പണാമിതോ സന്തോ, സങ്ഘാരാമസ്സ കോട്ഠകേ;

ദുമ്മനോ തത്ഥ അട്ഠാസിം, സാമഞ്ഞസ്മിം അപേക്ഖവാ.

‘‘ഭഗവാ തത്ഥ ആഗച്ഛി, സീസം മയ്ഹം പരാമസി;

ബാഹായ മം ഗഹേത്വാന, സങ്ഘാരാമം പവേസയി.

‘‘അനുകമ്പായ മേ സത്ഥാ, അദാസി പാദപുഞ്ഛനിം;

ഏവം സുദ്ധം അധിട്ഠേഹി, ഏകമന്തമധിട്ഠഹം.

‘‘ഹത്ഥേഹി ¶ തമഹം ഗയ്ഹ, സരിം കോകനദം അഹം;

തത്ഥ ചിത്തം വിമുച്ചി മേ, അരഹത്തം അപാപുണിം.

‘‘മനോമയേസു കായേസു, സബ്ബത്ഥ പാരമിം ഗതോ;

സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, വിഹരാമി അനാസവോ.

‘‘പടിസമ്ഭിദാ ചതസ്സോ…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തമഗ്ഗേനേവസ്സ തേപിടകം പഞ്ചാഭിഞ്ഞാ ച ആഗമിംസു. സത്ഥാ ഏകേന ഊനേഹി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം ഗന്ത്വാ ജീവകസ്സ നിവേസനേ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. ചൂളപന്ഥകോ പന അത്തനോ ഭിക്ഖായ അപ്പടിച്ഛിതത്താ ഏവ ന ഗതോ. ജീവകോ യാഗും ദാതും ആരഭി, സത്ഥാ പത്തം ഹത്ഥേന പിദഹി. ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, ന ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേ – ‘‘വിഹാരേ ഏകോ ഭിക്ഖു അത്ഥി, ജീവകാ’’തി. സോ പുരിസം പഹിണി, ‘‘ഗച്ഛ, ഭണേ, വിഹാരേ നിസിന്നം അയ്യം ഗഹേത്വാ ¶ ഏഹീ’’തി. ചൂളപന്ഥകത്ഥേരോപി രൂപേന കിരിയായ ച ഏകമ്പി ഏകേന അസദിസം ഭിക്ഖുസഹസ്സം നിമ്മിനിത്വാ നിസീദി. സോ പുരിസോ വിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം ബഹുഭാവം ദിസ്വാ ഗന്ത്വാ ജീവകസ്സ കഥേസി – ‘‘ഇമസ്മാ ഭിക്ഖുസങ്ഘാ വിഹാരേ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ബഹുതരോ, പക്കോസിതബ്ബം അയ്യം ന ജാനാമീ’’തി. ജീവകോ സത്ഥാരം പടിപുച്ഛി – ‘‘കോനാമോ, ഭന്തേ, വിഹാരേ നിസിന്നോ ഭിക്ഖൂ’’തി? ‘‘ചൂളപന്ഥകോ നാമ, ജീവകാ’’തി. ‘‘ഗച്ഛ ¶ , ഭണേ, ‘ചൂളപന്ഥകോ നാമ കതരോ’തി പുച്ഛിത്വാ തം ആനേഹീ’’തി. സോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ‘‘ചൂളപന്ഥകോ നാമ കതരോ, ഭന്തേ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അഹം ചൂളപന്ഥകോ’’,‘‘അഹം ചൂളപന്ഥകോ’’തി ഏകപഹാരേനേവ ഭിക്ഖുസഹസ്സമ്പി കഥേസി. സോ പുനാഗന്ത്വാ തം പവത്തിം ജീവകസ്സ ആരോചേസി. ജീവകോ പടിവിദ്ധസച്ചത്താ ‘‘ഇദ്ധിമാ മഞ്ഞേ, അയ്യോ’’തി നയതോ ഞത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, ഭണേ, പഠമം കഥനകമയ്യമേവ ‘തുമ്ഹേ സത്ഥാ പക്കോസതീ’തി വത്വാ ചീവരകണ്ണേ ഗണ്ഹാ’’തി ആഹ. സോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ തഥാ അകാസി, താവദേവ നിമ്മിതഭിക്ഖൂ അന്തരധായിംസു. സോ ഥേരം ഗഹേത്വാ അഗമാസി.

സത്ഥാ തസ്മിം ഖണേ യാഗുഞ്ച ഖജ്ജകാദിഭേദഞ്ച പടിഗ്ഗണ്ഹി. ദസബലേ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ വിഹാരം ഗതേ ധമ്മസഭായം കഥാ ഉദപാദി – ‘‘അഹോ ബുദ്ധാനം ആനുഭാവോ, യത്ര ഹി നാമ ചത്താരോ മാസേ ഏകഗാഥം ഗഹേതും അസക്കോന്തമ്പി ലഹുകേന ഖണേനേവ ഏവം മഹിദ്ധികം അകംസൂ’’തി. സത്ഥാ തേസം ഭിക്ഖൂനം കഥാസല്ലാപം സുത്വാ ആഗന്ത്വാ ബുദ്ധാസനേ നിസജ്ജ, ‘‘കിം വദേഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമം നാമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ചൂളപന്ഥകേന ഇദാനി മയ്ഹം ഓവാദേ ഠത്വാ ലോകുത്തരദായജ്ജം ലദ്ധം, പുബ്ബേ പന ലോകിയദായജ്ജ’’ന്തി വത്വാ തേഹി യാചിതോ ചൂളസേട്ഠിജാതകം (ജാ. ൧.൧.൪) കഥേസി. അപരഭാഗേ തം സത്ഥാ അരിയഗണപരിവുതോ ധമ്മാസനേ നിസിന്നോ മനോമയം കായം ¶ അഭിനിമ്മിനന്താനം ഭിക്ഖൂനം ചേതോവിവട്ടകുസലാനഞ്ച അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി. സോ അപരേന സമയേന ഭിക്ഖൂഹി ‘‘തഥാ ദന്ധധാതുകേന കഥം തയാ സച്ചാനി പടിവിദ്ധാനീ’’തി പുട്ഠോ ഭാതു പണാമനതോ പട്ഠായ അത്തനോ പടിപത്തിം പകാസേന്തോ –

‘‘ദന്ധാ മയ്ഹം ഗതീ ആസി, പരിഭൂതോ പുരേ അഹം;

ഭാതാ ച മം പണാമേസി, ഗച്ഛ ദാനി തുവം ഘരം.

‘‘സോഹം ¶ പണാമിതോ സന്തോ, സങ്ഘാരാമസ്സ കോട്ഠകേ;

ദുമ്മനോ തത്ഥ അട്ഠാസിം, സാസനസ്മിം അപേക്ഖവാ.

‘‘ഭഗവാ ¶ തത്ഥ ആഗച്ഛി, സീസം മയ്ഹം പരാമസി;

ബാഹായ മം ഗഹേത്വാന, സങ്ഘാരാമം പവേസയി.

‘‘അനുകമ്പായ മേ സത്ഥാ, പാദാസി പാദപുഞ്ഛനിം;

ഏതം സുദ്ധം അധിട്ഠേഹി, ഏകമന്തം സ്വധിട്ഠിതം.

‘‘തസ്സാഹം വചനം സുത്വാ, വിഹാസിം സാസനേ രതോ;

സമാധിം പടിപാദേസിം, ഉത്തമത്ഥസ്സ പത്തിയാ.

‘‘പുബ്ബേനിവാസം ജാനാമി, ദിബ്ബചക്ഖു വിസോധിതം;

തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസനം.

‘‘സഹസ്സക്ഖത്തുമത്താനം, നിമ്മിനിത്വാന പന്ഥകോ;

നിസീദമ്ബവനേ രമ്മേ, യാവ കാലപ്പവേദനാ.

‘‘തതോ മേ സത്ഥാ പാഹേസി, ദൂതം കാലപ്പവേദകം;

പവേദിതമ്ഹി കാലമ്ഹി, വേഹാസാദുപസങ്കമിം.

‘‘വന്ദിത്വാ സത്ഥുനോ പാദേ, ഏകമന്തം നിസീദഹം;

നിസിന്നം മം വിദിത്വാന, അത്ഥ സത്ഥാ പടിഗ്ഗഹി.

‘‘ആയാഗോ സബ്ബലോകസ്സ, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോ;

പുഞ്ഞക്ഖേത്തം മനുസ്സാനം, പടിഗ്ഗണ്ഹിത്ഥ ദക്ഖിണ’’ന്തി. –

തത്ഥ ദന്ധാതി, മന്ദാ, ചതുപ്പദികം ഗാഥം ചതൂഹി മാസേഹി ഗഹേതും അസമത്ഥഭാവേന ദുബ്ബലാ. ഗതീതി ഞാണഗതി. ആസീതി, അഹോസി. പരിഭൂതോതി, തതോ ഏവ ‘‘മുട്ഠസ്സതി അസമ്പജാനോ’’തി ഹീളിതോ. പുരേതി, പുബ്ബേ പുഥുജ്ജനകാലേ. ഭാതാ ചാതി സമുച്ചയത്ഥോ ച-സദ്ദോ, ന കേവലം പരിഭൂതോവ, അഥ ഖോ ഭാതാപി മം പണാമേസി, ‘‘പന്ഥക, ത്വം ദുപ്പഞ്ഞോ അഹേതുകോ മഞ്ഞേ, തസ്മാ പബ്ബജിതകിച്ചം ¶ മത്ഥകം പാപേതും അസമത്ഥോ ¶ , ന ഇമസ്സ സാസനസ്സ അനുച്ഛവികോ, ഗച്ഛ ദാനി തുയ്ഹം അയ്യകഘര’’ന്തി നിക്കഡ്ഢേസി. ഭാതാതി, ഭാതരാ.

കോട്ഠകേതി, ദ്വാരകോട്ഠകസമീപേ. ദുമ്മനോതി, ദോമനസ്സിതോ. സാസനസ്മിം അപേക്ഖവാതി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാസനേ സാപേക്ഖോ അവിബ്ഭമിതുകാമോ.

ഭഗവാ തത്ഥ ആഗച്ഛീതി, മഹാകരുണാസഞ്ചോദിതമാനസോ മം അനുഗ്ഗണ്ഹന്തോ ഭഗവാ യത്ഥാഹം ഠിതോ, തത്ഥ ആഗച്ഛി. ആഗന്ത്വാ ച, ‘‘പന്ഥക, അഹം തേ സത്ഥാ, ന മഹാപന്ഥകോ, മം ഉദ്ദിസ്സ തവ പബ്ബജ്ജാ’’തി സമസ്സാസേന്തോ സീസം മയ്ഹം പരാമസി ജാലാബന്ധനമുദുതലുനപീണവരായതങ്ഗുലിസമുപസോഭിതേന വികസിതപദുമസസ്സിരീകേന ചക്കങ്കിതേന ഹത്ഥതലേന ‘‘ഇദാനിയേവ മമ പുത്തോ ഭവിസ്സതീ’’തി ദീപേന്തോ മയ്ഹം സീസം പരാമസി. ബാഹായ മം ഗഹേത്വാനാതി, ‘‘കസ്മാ ത്വം, ഇധ തിട്ഠസീ’’തി ചന്ദനഗന്ധഗന്ധിനാ അത്തനോ ഹത്ഥേന മം ഭുജേ ഗഹേത്വാ അന്തോസങ്ഘാരാമം പവേസേസി. പാദാസി ¶ പാദപുഞ്ഛനിന്തി പാദപുഞ്ഛനിം കത്വാ പാദാസി ‘‘രജോഹരണന്തി മനസി കരോഹീ’’തി അദാസീതി അത്ഥോ. ‘‘അദാസീ’’തി ‘‘പാദപുഞ്ഛനി’’ന്തി ച പഠന്തി. കേചി പന ‘‘പാദപുഞ്ഛനി’’ന്തി പാദപുഞ്ഛനചോളക്ഖണ്ഡം പാദാസീ’’തി വദന്തി. തദയുത്തം ഇദ്ധിയാ അഭിസങ്ഖരിത്വാ ചോളക്ഖണ്ഡസ്സ ദിന്നത്താ. ഏതം സുദ്ധം അധിട്ഠേഹി, ഏകമന്തം സ്വധിട്ഠിതന്തി, ഏതം സുദ്ധം ചോളക്ഖണ്ഡം ‘‘രജോഹരണം, രജോഹരണ’’ന്തി മനസികാരേന സ്വധിട്ഠിതം കത്വാ ഏകമന്തം ഏകമന്തേ വിവിത്തേ ഗന്ധകുടിപമുഖേ നിസിന്നോ അധിട്ഠേഹി തഥാ ചിത്തം സമാഹിതം കത്വാ പവത്തേഹി.

തസ്സാഹം വചനം സുത്വാതി, തസ്സ ഭഗവതോ വചനം ഓവാദം അഹം സുത്വാ തസ്മിം സാസനേ ഓവാദേ രതോ അഭിരതോ ഹുത്വാ വിഹാസിം യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജിം. പടിപജ്ജന്തോ ച സമാധിം പടിപാദേസിം, ഉത്തമത്ഥസ്സ പത്തിയാതി, ഉത്തമത്ഥോ നാമ അരഹത്തം, തസ്സ അധിഗമായ കസിണപരികമ്മവസേന രൂപജ്ഝാനാനി നിബ്ബത്തേത്വാ ഝാനപാദകം വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ മഗ്ഗപടിപാടിയാ അഗ്ഗമഗ്ഗസമാധിം സമ്പാദേസിന്തി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ഹി സമാധീതി ഉപചാരസമാധിതോ പട്ഠായ യാവ ചതുത്ഥമഗ്ഗസമാധി, താവ സമാധിസാമഞ്ഞേന ഗഹിതോ, അഗ്ഗഫലസമാധി പന ഉത്തമത്ഥഗ്ഗഹണേന, സാതിസയം ചേവായം സമാധികുസലോ, തസ്മാ ‘‘സമാധിം പടിപാദേസി’’ന്തി ആഹ. സമാധികുസലതായ ¶ ഹി അയമായസ്മാ ചേതോവിവട്ടകുസലോ നാമ ജാതോ, മഹാപന്ഥകത്ഥേരോ പന വിപസ്സനാകുസലതായ സഞ്ഞാവിവട്ടകുസലോ നാമ. ഏകോ ചേത്ഥ സമാധിലക്ഖണേ ഛേകോ, ഏകോ വിപസ്സനാലക്ഖണേ, ഏകോ സമാധിഗാള്ഹോ, ഏകോ വിപസ്സനാഗാള്ഹോ ഏകോ അങ്ഗസംഖിത്തേ ഛേകോ, ഏകോ ആരമ്മണസംഖിത്തേ, ഏകോ അങ്ഗവവത്ഥാനേ, ഏകോ ആരമ്മണവവത്ഥാനേതി വണ്ണേന്തി. അപിച ചൂളപന്ഥകത്ഥേരോ ¶ സാതിസയം ചതുന്നം രൂപാവചരജ്ഝാനാനം ലാഭിതായ ചേതോവിവട്ടകുസലോ വുത്തോ, മഹാപന്ഥകത്ഥേരോ സാതിസയം ചതുന്നം അരൂപാവചരജ്ഝാനാനം ലാഭിതായ സഞ്ഞാവിവട്ടകുസലോ. പഠമോ വാ രൂപാവചരജ്ഝാനലാഭീ ഹുത്വാ ഝാനങ്ഗേഹി വുട്ഠായ അരഹത്തം പത്തോതി ചേതോവിവട്ടകുസലോ, ഇതരോ അരൂപാവചരജ്ഝാനലാഭീ ഹുത്വാ ഝാനങ്ഗേഹി വുട്ഠായ അരഹത്തം പത്തോതി സഞ്ഞാവിവട്ടകുസലോ. മനോമയം പന കായം നിബ്ബത്തേന്തോ അഞ്ഞേ തയോ വാ ചത്താരോ വാ നിബ്ബത്തന്തി, ന ബഹുകേ, ഏകസദിസേയേവ ച കത്വാ നിബ്ബത്തേന്തി, ഏകവിധമേവ കമ്മം കുരുമാനേ. അയം പന ഥേരോ ഏകാവജ്ജനേന സമണസഹസ്സം മാപേസി, ദ്വേപി ന കായേന ഏകസദിസേ അകാസി, ന ഏകവിധം കമ്മം കുരുമാനേ. തസ്മാ മനോമയം കായം അഭിനിമ്മിനന്താനം അഗ്ഗോ നാമ ജാതോ.

ഇദാനി ¶ അത്തനോ അധിഗതവിസേസം ദസ്സേതും ‘‘പുബ്ബേനിവാസം ജാനാമീ’’തിആദിമാഹ. കാമഞ്ചായം ഥേരോ ഛളഭിഞ്ഞോ, യാ പന അഭിഞ്ഞാ ആസവക്ഖയഞാണാധിഗമസ്സ ബഹൂപകാരാ, തം ദസ്സനത്ഥം ‘‘പുബ്ബേനിവാസം ജാനാമി, ദിബ്ബചക്ഖു വിസോധിത’’ന്തി വത്വാ ‘‘തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ’’തി വുത്തം. പുബ്ബേനിവാസയഥാകമ്മുപഗഅനാഗതംസഞാണാനി ഹി വിപസ്സനാചാരസ്സ ബഹൂപകാരാനി, ന തഥാ ഇതരഞാണാനി.

സഹസ്സക്ഖത്തുന്തി സഹസ്സം. ‘‘സഹസ്സവാര’’ന്തി കേചി വദന്തി. ഏകാവജ്ജനേന പന ഥേരോ സഹസ്സേ മനോമയേ കായേ നിമ്മിനി, ന വാരേന. തേ ച ഖോ അഞ്ഞമഞ്ഞമസദിസേ വിവിധഞ്ച കമ്മം കരോന്തേ. ‘‘കിം പന സാവകാനമ്പി ഏവരൂപം ഇദ്ധിനിമ്മാനം സമ്ഭവതീ’’തി? ന സമ്ഭവതി സബ്ബേസം, അഭിനീഹാരസമ്പത്തിയാ പന അയമേവ ഥേരോ ഏവമകാസി, തഥാ ഹേസ ഇമിനാ അങ്ഗേന ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതോ. പന്ഥകോ നിസീദീതി അത്താനമേവ പരം വിയ വദതി. അമ്ബവനേതി, അമ്ബവനേ ജീവകേന ¶ കതവിഹാരേ. വേഹാസാദുപസങ്കമിന്തി വേഹാസാതി കരണേ നിസ്സക്കവചനം, വേഹാസേനാതി അത്ഥോ, ദ-കാരോ പദസന്ധികരോ. അഥാതി, മമ നിസജ്ജായ പച്ഛാ. പടിഗ്ഗഹീതി ദക്ഖിണോദകം പടിഗ്ഗണ്ഹി. ആയാഗോ സബ്ബലോകസ്സാതി, സബ്ബസ്സ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യതായ ദേയ്യധമ്മം ആനേത്വാ യജിതബ്ബട്ഠാനഭൂതോ. ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോതി, മഹാഫലഭാവകരണേന ദക്ഖിണാഹുതീനം പടിഗ്ഗണ്ഹകോ. പടിഗ്ഗണ്ഹിത്ഥ ദക്ഖിണന്തി ജീവകേന ഉപനീതം യാഗുഖജ്ജാദിഭേദം ദക്ഖിണം പടിഗ്ഗഹേസി.

അഥ ഖോ ഭഗവാ കതഭത്തകിച്ചോ ആയസ്മന്തം ചൂളപന്ഥകം ആണാപേസി – ‘‘അനുമോദനം കരോഹീ’’തി. സോ സിനേരും ഗഹേത്വാ മഹാസമുദ്ദം മന്ഥേന്തോ വിയ പഭിന്നപടിസമ്ഭിദാപ്പത്തതായ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം സങ്ഖോഭേന്തോ സത്ഥു അജ്ഝാസയം ഗണ്ഹന്തോ അനുമോദനം അകാസി. തഥാ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നോപി ¶ ചായമായസ്മാ തഥാരൂപായ കമ്മപിലോതികായ പരിബാധിതോ ചതുപ്പദികം ഗാഥം ചതൂഹിപി മാസേഹി ഗഹേതും നാസക്ഖി. തം പനസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിം ഓലോകേത്വാ സത്ഥാ പുബ്ബചരിയാനുരൂപം യോനിസോമനസികാരേ നിയോജേസി. തഥാ ഹി ഭഗവാ തദാ ജീവകസ്സ നിവേസനേ നിസിന്നോ ഏവ ‘‘ചൂളപന്ഥകസ്സ ചിത്തം സമാഹിതം, വീഥിപടിപന്നാ വിപസ്സനാ’’തി ഞത്വാ യഥാനിസിന്നോവ അത്താനം ദസ്സേത്വാ, ‘‘പന്ഥക, യദിപായം പിലോതികാ സംകിലിട്ഠാ രജാനുകിണ്ണാ, ഇതോ പന അഞ്ഞോ ഏവ അരിയസ്സ വിനയേ സംകിലേസോ രജോ ചാതി ദസ്സേന്തോ –

‘‘രാഗോ രജോ ന ച പന രേണു വുച്ചതി, രാഗസ്സേതം അധിവചനം രജോതി;

ഏതം ¶ രജം വിപ്പജഹിത്വാ ഭിക്ഖവോ, വിഹരന്തി തേ വീതരജസ്സ സാസനേ.

‘‘മോഹോ രജോ…പേ… വീതരജസ്സ സാസനേ’’തി. –

ഇമാ തിസ്സോ ഓഭാസഗാഥാ അഭാസി. ഗാഥാപരിയോസാനേ ചൂളപന്ഥകോ അഭിഞ്ഞാപടിസമ്ഭിദാപരിവാരം അരഹത്തം പാപുണീതി.

ചൂളപന്ഥകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നാനാകുലമലസമ്പുണ്ണോതിആദികാ ¶ ആയസ്മതോ കപ്പത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വിഭവസമ്പന്നേ കുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ പിതു അച്ചയേന വിഞ്ഞുതം പത്തോ നാനാവിരാഗവണ്ണവിചിത്തേഹി വത്ഥേഹി അനേകവിധേഹി ആഭരണേഹി നാനാവിധേഹി മണിരതനേഹി ബഹുവിധേഹി പുപ്ഫദാമമാലാദീഹി ച കപ്പരുക്ഖം നാമ അലങ്കരിത്വാ തേന സത്ഥു ഥൂപം പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ മഗധരട്ഠേ മണ്ഡലികരാജകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ പിതു അച്ചയേന രജ്ജേ പതിട്ഠിതോ കാമേസു അതിവിയ രത്തോ ഗിദ്ധോ ഹുത്വാ വിഹരതി. തം സത്ഥാ മഹാകരുണാസമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ലോകം വോലോകേന്തോ ഞാണജാലേ പഞ്ഞായമാനം ദിസ്വാ, ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ആവജ്ജേന്തോ, ‘‘ഏസ മമ സന്തികേ അസുഭകഥം സുത്വാ കാമേസു വിരത്തചിത്തോ ഹുത്വാ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ആകാസേന തത്ഥ ഗന്ത്വാ –

‘‘നാനാകുലമലസമ്പുണ്ണോ ¶ , മഹാഉക്കാരസമ്ഭവോ;

ചന്ദനികംവ പരിപക്കം, മഹാഗണ്ഡോ മഹാവണോ.

‘‘പുബ്ബരുഹിരസമ്പുണ്ണോ, ഗൂഥകൂപേന ഗാള്ഹിതോ;

ആപോപഗ്ഘരണോ കായോ, സദാ സന്ദതി പൂതികം.

‘‘സട്ഠികണ്ഡരസമ്ബന്ധോ, മംസലേപനലേപിതോ;

ചമ്മകഞ്ചുകസന്നദ്ധോ, പൂതികായോ നിരത്ഥകോ.

‘‘അട്ഠിസങ്ഘാതഘടിതോ, ന്ഹാരുസുത്തനിബന്ധനോ;

നേകേസം സംഗതീഭാവാ, കപ്പേതി ഇരിയാപഥം.

‘‘ധുവപ്പയാതോ മരണായ, മച്ചുരാജസ്സ സന്തികേ;

ഇധേവ ഛഡ്ഡയിത്വാന, യേനകാമങ്ഗമോ നരോ.

‘‘അവിജ്ജായ ¶ നിവുതോ കായോ, ചതുഗന്ഥേന ഗന്ഥിതോ;

ഓഘസംസീദനോ കായോ, അനുസയാജാലമോത്ഥതോ.

‘‘പഞ്ചനീവരണേ യുത്തോ, വിതക്കേന സമപ്പിതോ;

തണ്ഹാമൂലേനാനുഗതോ, മോഹച്ഛാദനഛാദിതോ.

‘‘ഏവായം ¶ വത്തതേ കായോ, കമ്മയന്തേന യന്തിതോ;

സമ്പത്തി ച വിപത്യന്താ, നാനാഭാവോ വിപജ്ജതി.

‘‘യേമം കായം മമായന്തി, അന്ധബാലാ പുഥുജ്ജനാ;

വഡ്ഢേന്തി കടസിം ഘോരം, ആദിയന്തി പുനബ്ഭവം.

‘‘യേമം കായം വിവജ്ജേന്തി, ഗൂഥലിത്തംവ പന്നഗം;

ഭവമൂലം വമിത്വാന, പരിനിബ്ബിസ്സന്തിനാസവാ’’തി. –

ഇമാഹി ഗാഥാഹി തസ്സ അസുഭകഥം കഥേസി. സോ സത്ഥു സമ്മുഖാ അനേകാകാരവോകാരം യാഥാവതോ സരീരസഭാവവിഭാവനം അസുഭകഥം സുത്വാ സകേന കായേന അട്ടീയമാനോ ഹരായമാനോ ജിഗുച്ഛമാനോ സംവിഗ്ഗഹദയോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ലഭേയ്യാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജ’’ന്തി പബ്ബജ്ജം യാചി. സത്ഥാ സമീപേ ഠിതമഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും ആണാപേസി – ‘‘ഗച്ഛ, ഭിക്ഖു, ഇമം പബ്ബാജേത്വാ ഉപസമ്പാദേത്വാ ആനേഹീ’’തി. സോ തം തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം ദത്വാ പബ്ബാജേസി. സോ ഖുരഗ്ഗേയേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. തേര ൧.൪.൧൦൨-൧൦൭) –

‘‘സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ, ഥൂപസേട്ഠസ്സ സമ്മുഖാ;

വിചിത്തദുസ്സേ ലഗേത്വാ, കപ്പരുക്ഖം ഠപേസഹം.

‘‘യം ¶ യം യോനുപപജ്ജാമി, ദേവത്തം അഥ മാനുസം;

സോഭയന്തോ മമ ദ്വാരം, കപ്പരുക്ഖോ പതിട്ഠതി.

‘‘അഹഞ്ച പരിസാ ചേവ, യേ കേചി മമവസ്സിതാ;

തമ്ഹാ ദുസ്സം ഗഹേത്വാന, നിവാസേമ മയം സദാ.

‘‘ചതുന്നവുതിതോ കപ്പേ, യം രുക്ഖം ഠപയിം അഹം;

ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, കപ്പരുക്ഖസ്സിദം ഫലം.

‘‘ഇതോ ച സത്തമേ കപ്പേ, സുചേളാ അട്ഠ ഖത്തിയാ;

സത്തരതനസമ്പന്നാ, ചക്കവത്തീ മഹബ്ബലാ.

‘‘പടിസമ്ഭിദാ ചതസ്സോ…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം ¶ പന പത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നോ അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോ താ ഏവ ഗാഥാ അഭാസി. തേനേവ താ ഥേരഗാഥാ നാമ ജാതാ.

തത്ഥ നാനാകുലമലസമ്പുണ്ണോതി, നാനാകുലേഹി നാനാഭാഗേഹി മലേഹി സമ്പുണ്ണോ, കേസലോമാദിനാനാവിധഅസുചികോട്ഠാസഭരിതോതി അത്ഥോ. മഹാഉക്കാരസമ്ഭവോതി, ഉക്കാരോ വുച്ചതി വച്ചകൂപം. യത്തകവയാ മാതാ, തത്തകം കാലം കാരപരിസേദിതവച്ചകൂപസദിസതായ മാതു കുച്ഛി ഇധ ‘‘മഹാഉക്കാരോ’’തി അധിപ്പേതോ. സോ കുച്ഛി സമ്ഭവോ ഉപ്പത്തിട്ഠാനം ഏതസ്സാതി മഹാഉക്കാരസമ്ഭവോ. ചന്ദനികംവാതി ചന്ദനികം നാമ ഉച്ഛിട്ഠോദകഗബ്ഭമലാദീനം ഛഡ്ഡനട്ഠാനം, യം ജണ്ണുമത്തം അസുചിഭരിതമ്പി ഹോതി, താദിസന്തി അത്ഥോ. പരിപക്കന്തി, പരിണതം പുരാണം. തേന യഥാ ചണ്ഡാലഗാമദ്വാരേ നിദാഘസമയേ ഥുല്ലഫുസിതകേ ദേവേ വസ്സന്തേ ഉദകേന സമുപബ്യൂള്ഹമുത്തകരീസഅട്ഠിചമ്മന്ഹാരുഖണ്ഡഖേളസിങ്ഘാണികാദിനാനാകുണപഭരിതം കദ്ദമോദകാലുളിതം ¶ കതിപയദിവസാതിക്കമേന സംജാത കിമികുലാകുലം സൂരിയാതപസന്താപകുഥിതം ഉപരി ഫേണപുബ്ബുളകാനി മുഞ്ചന്തം അഭിനീലവണ്ണം പരമദുഗ്ഗന്ധം ജേഗുച്ഛം ചന്ദനികാവാടം നേവ ഉപഗന്തും, ന ദട്ഠും അരഹരൂപം ഹുത്വാ തിട്ഠതി, തഥാരൂപോയം കായോതി ദസ്സേതി. സദാ ദുക്ഖതാമൂലയോഗതോ അസുചിപഗ്ഘരണതോ ഉപ്പാദജരാമരണേഹി ഉദ്ധുമായനപരിപച്ചനഭിജ്ജനസഭാവത്താ ച മഹന്തോ ഗണ്ഡോ വിയാതി മഹാഗണ്ഡോ. സബ്ബത്ഥകമേവ ദുക്ഖവേദനാനുബദ്ധത്താ ഗണ്ഡാനം സഹനതോ അസുചിവിസ്സന്ദനതോ ച മഹന്തോ വണോ വിയാതി മഹാവണോ ഗൂഥകൂപേന ഗാളിതോതി, വച്ചകൂപേന വച്ചേനേവ വാ ഭരിതോ. ‘‘ഗൂഥകൂപനിഗാള്ഹിതോ’’തിപി പാളി, വച്ചകൂപതോ നിക്ഖന്തോതി അത്ഥോ. ആപോപഗ്ഘരണോ കായോ, സദാ സന്ദതി പൂതികന്തി, അയം കായോ ആപോധാതുയാ സദാ പഗ്ഘരണസീലോ, തഞ്ച ഖോ പിത്തസേമ്ഹസേദമുത്താദികം പൂതികം അസുചിംയേവ സന്ദതി, ന കദാചി സുചിന്തി അത്ഥോ.

സട്ഠികണ്ഡരസമ്ബന്ധോതി ¶ , ഗീവായ ഉപരിമഭാഗതോ പട്ഠായ സരീരം വിനദ്ധമാനാ സരീരസ്സ പുരിമപച്ഛിമദക്ഖിണവാമപസ്സേസു പച്ചേകം പഞ്ച പഞ്ച കത്വാ വീസതി, ഹത്ഥപാദേ വിനദ്ധമാനാ തേസം പുരിമപച്ഛിമപസ്സേസു പഞ്ച പഞ്ച കത്വാ ചത്താലീസാതി ¶ സട്ഠിയാ കണ്ഡരേഹി മഹാന്ഹാരൂഹി സബ്ബസോ ബദ്ധോ വിനദ്ധോതി സട്ഠികണ്ഡരസമ്ബന്ധോ. മംസലേപനലേപിതോതി, മംസസങ്ഖാതേന ലേപനേന ലിത്തോ, നവമംസപേസിസതാനുലിത്തോതി അത്ഥോ. ചമ്മകഞ്ചുകസന്നദ്ധോതി, ചമ്മസങ്ഖാതേന കഞ്ചുകേന സബ്ബസോ ഓനദ്ധോ പരിയോനദ്ധോ പരിച്ഛിന്നോ. പൂതികായോതി, സബ്ബസോ പൂതിഗന്ധികോ കായോ. നിരത്ഥകോതി, നിപ്പയോജനോ. അഞ്ഞേസഞ്ഹി പാണീനം കായോ ചമ്മാദിവിനിയോഗേന സിയാ സപ്പയോജനോ, ന തഥാ മനുസ്സകായോതി. അട്ഠിസങ്ഘാതഘടിതോതി, അതിരേകതിസതാനം അട്ഠീനം സങ്ഘാതേന ഘടിതോ സമ്ബന്ധോ. ന്ഹാരുസുത്തനിബന്ധനോതി, സുത്തസദിസേഹി നവഹി ന്ഹാരുസതേഹി നിബന്ധിതോ. നേകേസം സംഗതീഭാവാതി, ചതുമഹാഭൂതജീവിതിന്ദ്രിയഅസ്സാസപസ്സാസവിഞ്ഞാണാദീനം സമവായസമ്ബന്ധേന സുത്തമേരകസമവായേന യന്തം വിയ ഠാനാദിഇരിയാപഥം കപ്പേതി.

ധുവപ്പയാതോ മരണായാതി, മരണസ്സ അത്ഥായ ഏകന്തഗമനോ, നിബ്ബത്തിതോ പട്ഠായ മരണം പതി പവത്തോ. തതോ ഏവ മച്ചുരാജസ്സ മരണസ്സ ¶ സന്തികേ ഠിതോ. ഇധേവ ഛഡ്ഡയിത്വാനാതി, ഇമസ്മിംയേവ ലോകേ കായം ഛഡ്ഡേത്വാ, യഥാരുചിതട്ഠാനഗാമീ അയം സത്തോ, തസ്മാ ‘‘പഹായ ഗമനീയോ അയം കായോ’’തി ഏവമ്പി സങ്ഗോ ന കാതബ്ബോതി ദസ്സേതി.

അവിജ്ജായ നിവുതോതി, അവിജ്ജാനീവരണേന നിവുതോ പടിച്ഛാദിതാദീനവോ, അഞ്ഞഥാ കോ ഏത്ഥ സങ്ഗം ജനേയ്യാതി അധിപ്പായോ. ചതുഗന്ഥേനാതി, അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥാദിനാ ചതുബ്ബിധേന ഗന്ഥേന ഗന്ഥിതോ, ഗന്ഥനിയഭാവേന വിനദ്ധിതോ. ഓഘസംസീദനോതി, ഓഘനിയഭാവേന കാമോഘാദീസു ചതൂസു ഓഘേസു സംസീദനകോ. അപ്പഹീനഭാവേന സന്താനേ അനു അനു സേന്തീതി അനുസയാ, കാമരാഗാദയോ അനുസയാ. തേസം ജാലേന ഓത്ഥതോ അഭിഭൂതോതി അനുസയാജാലമോത്ഥതോ. മകാരോ പദസന്ധികരോ, ഗാഥാസുഖത്ഥം ദീഘം കത്വാ വുത്തം. കാമച്ഛന്ദാദിനാ പഞ്ചവിധേന നീവരണേന യുത്തോ അധിമുത്തോതി പഞ്ചനീവരണേ യുത്തോ, കരണത്ഥേ ഭുമ്മവചനം.

കാമവിതക്കാദിനാ ¶ മിച്ഛാവിതക്കേന സമപ്പിതോ സമസ്സിതോതി വിതക്കേന സമപ്പിതോ. തണ്ഹാമൂലേനാനുഗതോതി, തണ്ഹാസങ്ഖാതേന ഭവമൂലേന അനുബദ്ധോ. മോഹച്ഛാദനഛാദിതോതി, സമ്മോഹസങ്ഖാതേന ആവരണേന പലിഗുണ്ഠിതോ. സബ്ബമേതം സവിഞ്ഞാണകം കരജകായം സന്ധായ വദതി. സവിഞ്ഞാണകോ ഹി അത്തഭാവോ ‘‘ഉച്ഛിന്നഭവനേത്തികോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതസ്സ കായോ തിട്ഠതി, അയഞ്ചേവ കായോ ബഹിദ്ധാ ച നാമരൂപ’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൧.൧൪൭) കായോതി വുച്ചതി, ഏവായം വത്തതേ കായോതി ¶ ഏവം ‘‘നാനാകുലമലസമ്പുണ്ണോ’’തിആദിനാ ‘‘അവിജ്ജായ നിവുതോ’’തിആദിനാ ച വുത്തപ്പകാരേന അയം കായോ വത്തതി, വത്തന്തോ ച കമ്മയന്തേന സുകതദുക്കടേന കമ്മസങ്ഖാതേന യന്തേന യന്തിതോ സങ്ഘടിതോ. യഥാ വാ ഖേമന്തം ഗന്തും ന സക്കോതി, തഥാ സങ്ഖോഭിതോ സുഗതിദുഗ്ഗതീസു വത്തതി പരിബ്ഭമതി. സമ്പത്തി ച വിപത്യന്താതി യാ ഏത്ഥ സമ്പത്തി, സാ വിപത്തിപരിയോസാനാ. സബ്ബഞ്ഹി യോബ്ബനം ജരാപരിയോസാനം, സബ്ബം ആരോഗ്യം ബ്യാധിപരിയോസാനം, സബ്ബം ജീവിതം മരണപരിയോസാനം, സബ്ബോ സമാഗമോ വിയോഗപരിയോസാനോ. തേനാഹ ‘‘നാനാഭാവോ വിപജ്ജതീ’’തി. നാനാഭാവോതി, വിനാഭാവോ വിപ്പയോഗോ, സോ കദാചി വിപ്പയുഞ്ജകസ്സ വസേന, കദാചി വിപ്പയുഞ്ജിതബ്ബസ്സ വസേനാതി വിവിധം പജ്ജതി പാപുണീയതി.

യേമം കായം മമായന്തീതി യേ അന്ധബാലാ പുഥുജ്ജനാ ഏവം അസുഭം അനിച്ചം അധുവം ദുക്ഖം അസാരം ഇമം കായം ‘‘മമ ഇദ’’ന്തി ഗണ്ഹന്താ മമായന്തി ഛന്ദരാഗം ഉപ്പാദേന്തി, തേ ജാതിആദീഹി നിരയാദീഹി ച ഘോരം ഭയാനകം അപണ്ഡിതേഹി അഭിരമിതബ്ബതോ കടസിസങ്ഖാതം സംസാരം പുനപ്പുനം ജനനമരണാദീഹി വഡ്ഢേന്തി, തേനാഹ ‘‘ആദിയന്തി പുനബ്ഭവ’’ന്തി.

യേമം കായം വിവജ്ജേന്തി, ഗൂഥലിത്തംവ പന്നഗന്തി യഥാ നാമ ¶ പുരിസോ സുഖകാമോ ജീവിതുകാമോ ഗൂഥഗതം ആസീവിസം ദിസ്വാ ജിഗുച്ഛനിയതായ വാ സപ്പടിഭയതായ വാ വിവജ്ജേതി ന അല്ലീയതി, ഏവമേവം യേ പണ്ഡിതാ കുലപുത്താ അസുചിഭാവേന ജേഗുച്ഛം അനിച്ചാദിഭാവേന സപ്പടിഭയം ഇമം കായം വിവജ്ജേന്തി ഛന്ദരാഗപ്പഹാനേന പജഹന്തി. തേ ഭവമൂലം അവിജ്ജം ഭവതണ്ഹഞ്ച വമിത്വാ ഛഡ്ഡേത്വാ അച്ചന്തമേവ പഹായ തതോ ഏവ സബ്ബസോ അനാസവാ സഉപാദിസേസായ അനുപാദിസേസായ ച നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായിസ്സന്തീതി.

കപ്പത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. വങ്ഗന്തപുത്തഉപസേനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ

വിവിത്തം ¶ അപ്പനിഗ്ഘോസന്തിആദികാ ആയസ്മതോ ഉപസേനത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുണമാനോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും സമന്തപാസാദികാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ സത്ഥു അധികാരകമ്മം കത്വാ തം ഠാനന്തരം പത്ഥേത്വാ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ¶ ബുദ്ധുപ്പാദേ നാലകഗാമേ രൂപസാരീബ്രാഹ്മണിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തി, ഉപസേനോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗഹേത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ ഉപസമ്പദായ ഏകവസ്സികോ ‘‘അരിയഗബ്ഭം വഡ്ഢേമീ’’തി ഏകം കുലപുത്തം അത്തനോ സന്തികേ ഉപസമ്പാദേത്വാ തേന സദ്ധിം സത്ഥു സന്തികം ഗതോ. സത്ഥാരാ ചസ്സ തസ്സ അവസ്സികസ്സ ഭിക്ഖുനോ സദ്ധിവിഹാരികഭാവം സുത്വാ, ‘‘അതിലഹും ഖോ ത്വം, മോഘപുരിസ, ബാഹുല്ലായ ആവത്തോ’’തി (മഹാവ. ൭൫) ഗരഹിതോ. ‘‘ഇദാനാഹം യദിപി പരിസം നിസ്സായ സത്ഥാരാ ഗരഹിതോ, പരിസംയേവ പന നിസ്സായ സത്ഥു പാസംസോപി ഭവിസ്സാമീ’’തി വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൧.൨.൮൬-൯൬) –

‘‘പദുമുത്തരം ഭഗവന്തം, ലോകജേട്ഠം നരാസഭം;

പബ്ഭാരമ്ഹി നിസീദന്തം, ഉപഗച്ഛിം നരുത്തമം.

‘‘കണികാരപുപ്ഫം ദിസ്വാ, വണ്ടേ ഛേത്വാനഹം തദാ;

അലങ്കരിത്വാ ഛത്തമ്ഹി, ബുദ്ധസ്സ അഭിരോപയിം.

‘‘പിണ്ഡപാതഞ്ച പാദാസിം, പരമന്നം സുഭോജനം;

ബുദ്ധേന നവമേ തത്ഥ, സമണേ അട്ഠ ഭോജയിം.

‘‘അനുമോദി മഹാവീരോ, സയമ്ഭൂ അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ;

ഇമിനാ ഛത്തദാനേന, പരമന്നപവേച്ഛനാ.

‘‘തേന ചിത്തപ്പസാദേന, സമ്പത്തിമനുഭോസ്സസി;

ഛത്തിംസക്ഖത്തും ദേവിന്ദോ, ദേവരജ്ജം കരിസ്സതി.

‘‘ഏകവീസതിക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതി;

പദേസരജ്ജം വിപുലം, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയം.

‘‘സതസഹസ്സിതോ ¶ കപ്പേ, ഓക്കാകകുലസമ്ഭവോ;

ഗോതമോ നാമ ഗോത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.

‘‘സാസനേ ദിബ്ബമാനമ്ഹി, മനുസ്സത്തം ഗമിസ്സതി;

തസ്സ ധമ്മേസു ദായാദോ, ഓരസോ ധമ്മനിമ്മിതോ.

‘‘ഉപസേനോതി നാമേന, ഹേസ്സതി സത്ഥു സാവകോ;

സമന്തപാസാദികത്താ, അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസ്സതി.

‘‘ചരിമം വത്തതേ മയ്ഹം, ഭവാ സബ്ബേ സമൂഹതാ;

ധാരേമി അന്തിമം ദേഹം, ജേത്വാ മാരം സവാഹനം.

‘‘പടിസമ്ഭിദാ ചതസ്സോ…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ സയമ്പി സബ്ബേ ധുതങ്ഗധമ്മേ സമാദായ വത്തതി, അഞ്ഞേപി തദത്ഥായ സമാദപേതി ¶ , തേന നം ഭഗവാ സമന്തപാസാദികാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി. സോ അപരേന സമയേന കോസമ്ബിയം കലഹേ ¶ ഉപ്പന്നേ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ച ദ്വിധാഭൂതേ ഏകേന ഭിക്ഖുനാ തം കലഹം പരിവജ്ജിതുകാമേന ‘‘ഏതരഹി ഖോ കലഹോ ഉപ്പന്നോ, സങ്ഘോ ദ്വിധാഭൂതോ, കഥം നു ഖോ മയാ പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി പുട്ഠോ വിവേകവാസതോ പട്ഠായ തസ്സ പടിപത്തിം കഥേന്തോ –

‘‘വിവിത്തം അപ്പനിഗ്ഘോസം, വാളമിഗനിസേവിതം;

സേവേ സേനാസനം ഭിക്ഖു, പടിസല്ലാനകാരണാ.

‘‘സങ്കാരപുഞ്ജാ ആഹത്വാ, സുസാനാ രഥിയാഹി ച;

തതോ സങ്ഘാടികം കത്വാ, ലൂഖം ധാരേയ്യ ചീവരം.

‘‘നീചം മനം കരിത്വാന, സപദാനം കുലാ കുലം;

പിണ്ഡികായ ചരേ ഭിക്ഖു, ഗുത്തദ്വാരോ സുസംവുതോ.

‘‘ലൂഖേനപി വാ സന്തുസ്സേ, നാഞ്ഞം പത്ഥേ രസം ബഹും;

രസേസു അനുഗിദ്ധസ്സ, ഝാനേ ന രമതീ മനോ.

‘‘അപ്പിച്ഛോ ചേവ സന്തുട്ഠോ, പവിവിത്തോ വസേ മുനി;

അസംസട്ഠോ ഗഹട്ഠേഹി, അനാഗാരേഹി ചൂഭയം.

‘‘യഥാ ¶ ജളോ വ മൂഗോ വ, അത്താനം ദസ്സയേ തഥാ;

നാതിവേലം സമ്ഭാസേയ്യ, സങ്ഘമജ്ഝമ്ഹി പണ്ഡിതോ.

‘‘ന സോ ഉപവദേ കഞ്ചി, ഉപഘാതം വിവജ്ജയേ;

സംവുതോ പാതിമോക്ഖസ്മിം, മത്തഞ്ഞൂ ചസ്സ ഭോജനേ.

൫൮൪. ‘‘സുഗ്ഗഹീതനിമിത്തസ്സ, ചിത്തസ്സുപ്പാദകോവിദോ.

സമഥം അനുയുഞ്ജേയ്യ, കാലേന ച വിപസ്സനം.

‘‘വീരിയസാതച്ചസമ്പന്നോ, യുത്തയോഗോ സദാ സിയാ;

ന ച അപ്പത്വാ ദുക്ഖന്തം, വിസ്സാസം ഏയ്യ പണ്ഡിതോ.

‘‘ഏവം വിഹരമാനസ്സ, സുദ്ധികാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ;

ഖീയന്തി ആസവാ സബ്ബേ, നിബ്ബുതിഞ്ചാധിഗച്ഛതീ’’തി. –

തത്ഥ വിവിത്തന്തി, ജനവിവിത്തം സുഞ്ഞം അരഞ്ഞാദിം. അപ്പനിഗ്ഘോസന്തി, നിസ്സദ്ദം സദ്ദസങ്ഘട്ടനരഹിതം. വാളമിഗനിസേവിതന്തി, സീഹബ്യഗ്ഘദീപിവാളമിഗേഹി ചരിതം. ഇമിനാപി ജനവിവേകംയേവ ദസ്സേതി പന്തസേനാസനഭാവദീപനതോ. സേനാസനന്തി, സയിതും ആസയിതുഞ്ച യുത്തഭാവേന ¶ വസനട്ഠാനം ഇധ സേനാസനന്തി അധിപ്പേതം. പടിസല്ലാനകാരണാതി, പടിസല്ലാനനിമിത്തം, നാനാരമ്മണതോ നിവത്തേത്വാ കമ്മട്ഠാനേയേവ ചിത്തസ്സ പടി പടി സമ്മദേവ അല്ലീയനത്ഥം.

ഏവം ഭാവനാനുരൂപം സേനാസനം നിദ്ദിസന്തോ സേനാസനേ സന്തോസം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ചീവരാദീസുപി തം ദസ്സേതും ‘‘സംകാരപുഞ്ജാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ¶ സംകാരപുഞ്ജാതി സംകാരാനം പുഞ്ജം സംകാരപുഞ്ജം, തതോ കചവരട്ഠാനാ. ആഹത്വാതി ആഹരിത്വാ. തതോതി തഥാ ആഹടചോളക്ഖണ്ഡേഹി. കരണേ ഹി ഇദം നിസ്സക്കവചനം ലൂഖന്തി സത്ഥലൂഖരജനലൂഖാദിനാ ലൂഖം അവണ്ണാമട്ഠം. ധാരേയ്യാതി നിവാസനാദിവസേന പരിഹരേയ്യ, ഏതേന ചീവരസന്തോസം വദതി.

നീച മനം കരിത്വാനാതി ‘‘അന്തമിദം, ഭിക്ഖവേ, ജീവികാന’’ന്തിആദികം (ഇതിവു. ൯൧; സം. നി. ൩.൮൦) സുഗതോവാദം അനുസ്സരിത്വാ നിഹതമാനദപ്പം ചിത്തം കത്വാ. സപദാനന്തി ഘരേസു ¶ അവഖണ്ഡരഹിതം; അനുഘരന്തി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘കുലാ കുല’’ന്തി. കുലാ കുലന്തി കുലതോ കുലം, കുലാനുപുബ്ബിയാ ഘരപടിപാടിയാതി അത്ഥോ. പിണ്ഡികായാതി മിസ്സകഭിക്ഖായ, ഇമിനാ പിണ്ഡപാതസന്തോസം വദതി. ഗുത്തദ്വാരോതി സുപിഹിതചക്ഖാദിദ്വാരോ. സുസംവുതോതി ഹത്ഥകുക്കുച്ചാദീനം അഭാവേന സുട്ഠു സംവുതോ.

ലൂഖേനപി വാതി അപിസദ്ദോ സമുച്ചയേ, വാ-സദ്ദോ വികപ്പേ. ഉഭയേനപി ലൂഖേനപി അപ്പേനപി യേന കേനചി സുലഭേന ഇതരീതരേന സന്തുസ്സേ സമം സമ്മാ തുസ്സേയ്യ. തേനാഹ ‘‘നാഞ്ഞം പത്ഥേ രസം ബഹു’’ന്തി. നാഞ്ഞം പത്ഥേ രസം ബഹുന്തി അത്തനാ യഥാലദ്ധതോ അഞ്ഞം മധുരാദിരസം ബഹും പണീതഞ്ച ന പത്ഥേയ്യ ന പിഹേയ്യ, ഇമിനാ ഗിലാനപച്ചയേപി സന്തോസോ ദസ്സിതോ ഹോതി. രസേസു ഗേധവാരണത്ഥം പന കാരണം വദന്തോ രസേസു അനുഗിദ്ധസ്സ, ഝാനേ ന രമതീ മനോ’’തി ആഹ. ഇന്ദ്രിയസംവരമ്പി അപരിപൂരേന്തസ്സ കുതോ വിക്ഖിത്തചിത്തസമാധാനന്തി അധിപ്പായോ.

ഏവം ചതൂസു പച്ചയേസു സല്ലേഖപടിപത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അവസിട്ഠകഥാവത്ഥൂനി ദസ്സേതും ‘‘അപ്പിച്ഛോ ചേവാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ അപ്പിച്ഛോതി, അനിച്ഛോ ചതൂസു പച്ചയേസു ഇച്ഛാരഹിതോ, തേന ചതുബ്ബിധപച്ചയേസു തണ്ഹുപ്പാദവിക്ഖമ്ഭനമാഹ. സന്തുട്ഠോതി, ചതൂസു പച്ചയേസു യഥാലാഭസന്തോസാദിനാ സന്തുട്ഠോ. യോ ഹി –

‘‘അതീതം നാനുസോചേയ്യ, നപ്പജപ്പേയ്യനാഗതം;

പച്ചുപ്പന്നേന യാപേയ്യ, സോ ‘സന്തുട്ഠോ’തി പവുച്ചതീ’’തി.

പവിവിത്തോതി ¶ ഗണസങ്ഗണികം പഹായ കായേന പവിവിത്തോ വൂപകട്ഠോ. ചിത്തവിവേകാദികേ ഹി പരതോ വക്ഖതി. വസേതി സബ്ബത്ഥ യോജേതബ്ബം. മോനേയ്യധമ്മസമന്നാഗമേന മുനി. അസംസട്ഠോതി ദസ്സനസവനസമുല്ലപനസമ്ഭോഗകായസംസഗ്ഗാനം അഭാവേന ¶ അസംസട്ഠോ യഥാവുത്തസംസഗ്ഗരഹിതോ. ഉഭയന്തി, ഗഹട്ഠേഹി അനാഗാരേഹി ചാതി ഉഭയേഹിപി അസംസട്ഠോ. കരണേ ഹി ഇദം പച്ചത്തവചനം.

അത്താനം ദസ്സയേ തഥാതി അജളോ അമൂഗോപി സമാനോ യഥാ ജളോ വാ മൂഗോ വാ, തഥാ അത്താനം ദസ്സേയ്യ, ഏതേന പാഗബ്ബിയപ്പഹാനമാഹ. ജളോ വ മൂഗോ വാതി ച ഗാഥാസുഖത്ഥം രസ്സത്തം കതം, സമുച്ചയത്ഥോ ച ¶ വാസദ്ദോ. നാതിവേലം സമ്ഭാസേയ്യാതി അതിവേലം അതിക്കന്തപമാണം ന ഭാസേയ്യ, മത്തഭാണീ അസ്സാതി അത്ഥോ. സങ്ഘമജ്ഝമ്ഹീതി ഭിക്ഖുസങ്ഘേ, ജനസമൂഹേ വാ.

ന സോ ഉപവദേ കഞ്ചീതി സോ യഥാവുത്തപടിപത്തികോ ഭിക്ഖു ഹീനം വാ മജ്ഝിമം വാ ഉക്കട്ഠം വാ യംകിഞ്ചി ന വാചായ ഉപവദേയ്യ. ഉപഘാതം വിവജ്ജയേതി കായേന ഉപഘാതം പരിവിഹേഠനം വജ്ജേയ്യ. സംവുതോ പാതിമോക്ഖസ്മിന്തി പാതിമോക്ഖമ്ഹി പാതിമോക്ഖസംവരസീലേ സംവുതോ അസ്സ, പാതിമോക്ഖസംവരേന പിഹിതകായവാചോ സിയാതി അത്ഥോ. മത്തഞ്ഞൂ ചസ്സ ഭോജനേതി പരിയേസനപടിഗ്ഗഹണപരിഭോഗവിസ്സജ്ജനേസു ഭോജനേ പമാണഞ്ഞൂ സിയാ.

സുഗ്ഗഹീതനിമിത്തസ്സാതി ‘‘ഏവം മേ മനസി കരോതോ ചിത്തം സമാഹിതം അഹോസീ’’തി തദാകാരം സല്ലക്ഖേന്തോ സുട്ഠു ഗഹിതസമാധിനിമിത്തോ അസ്സ. ‘‘സുഗ്ഗഹീതനിമിത്തോ സോ’’തിപി പാഠോ, സോ യോഗീതി അത്ഥോ. ചിത്തസ്സുപ്പാദകോവിദോതി ഏവം ഭാവയതോ ചിത്തം ലീനം ഹോതി, ‘‘ഏവം ഉദ്ധത’’ന്തി ലീനസ്സ ഉദ്ധതസ്സ ച ചിത്തസ്സ ഉപ്പത്തികാരണേ കുസലോ അസ്സ. ലീനേ ഹി ചിത്തേ ധമ്മവിചയവീരിയപീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാ ഭാവേതബ്ബാ, ഉദ്ധതേ പസ്സദ്ധിസമാധിഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാ. സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ പന സബ്ബത്ഥ ഇച്ഛിതബ്ബോ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘യസ്മിഞ്ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സമയേ ലീനം ചിത്തം ഹോതി, കാലോ തസ്മിം സമയേ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായാ’’തിആദി (സം. നി. ൫.൨൩൪). സമഥം അനുയുഞ്ജേയ്യാതി സമഥഭാവനം ഭാവേയ്യ, അനുപ്പന്നം സമാധിം ഉപ്പാദേയ്യ, ഉപ്പന്നഞ്ച യാവ വസീഭാവപ്പത്തി, താവ വഡ്ഢേയ്യ ബ്യൂഹേയ്യാതി അത്ഥോ. കാലേന ച വിപസ്സനന്തി യഥാലദ്ധം സമാധിം നികന്തിയാ അപരിയാദാനേന ഹാനഭാഗിയം ഠിതിഭാഗിയം വാ അകത്വാ നിബ്ബേധഭാഗിയംവ കത്വാ കാലേന വിപസ്സനഞ്ച അനുയുഞ്ജേയ്യ. അഥ വാ കാലേന ച വിപസ്സനന്തി സമഥം അനുയുഞ്ജന്തോ തസ്സ ഥിരീഭൂതകാലേ സങ്കോചം അനാപജ്ജിത്വാ അരിയമഗ്ഗാധിഗമായ വിപസ്സനം അനുയുഞ്ജേയ്യ. യഥാഹ –

‘‘അഥ ¶ വാ സമാധിലാഭേന, വിവിത്തസയനേന വാ;

ഭിക്ഖു വിസ്സാസമാപാദി, അപ്പത്തോ ആസവക്ഖയ’’ന്തി. (ധ. പ. ൨൭൧-൨൭൨);

തേന ¶ ¶ വുത്തം – ‘‘വീരിയസാതച്ചസമ്പന്നോ’’തിആദി. സതതഭാവോ സാതച്ചം, വീരിയസ്സ സാതച്ചം, തേന സമ്പന്നോ സമന്നാഗതോ, സതതപവത്തവീരിയോ, നിച്ചപഗ്ഗഹിതവീരിയോതി അത്ഥോ. യുത്തയോഗോ സദാ സിയാതി സബ്ബകാലം ഭാവനാനുയുത്തോ സിയാ. ദുക്ഖന്തന്തി വട്ടദുക്ഖസ്സ അന്തം പരിയോസാനം നിരോധം നിബ്ബാനം അപ്പത്വാ വിസ്സാസം ന ഏയ്യ ന ഗച്ഛേയ്യ. ‘‘അഹം പരിസുദ്ധസീലോ ഝാനലാഭീ അഭിഞ്ഞാലാഭീ വിപസ്സനം മത്ഥകം പാപേത്വാ ഠിതോ’’തി വാ വിസ്സട്ഠോ ന ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ.

ഏവം വിഹരമാനസ്സാതി, ഏവം വിവിത്തസേനാസനസേവനാദിനാ വിപസ്സനാവസേന യുത്തയോഗതാപരിയോസാനേന വിധിനാ വിഹരന്തസ്സ. സുദ്ധികാമസ്സാതി, ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിം അച്ചന്തവിസുദ്ധിം നിബ്ബാനം അരഹത്തഞ്ച ഇച്ഛന്തസ്സ. സംസാരേ ഭയസ്സ ഇക്ഖതോ ഭിക്ഖുനോ, കാമാസവാദയോ സബ്ബേ ആസവാ ഖീയന്തി ഖയം അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി, തേസം ഖയഗമനേനേവ സഉപാദിസേസഅനുപാദിസേസപഭേദം ദുവിധമ്പി നിബ്ബാനം അധിഗച്ഛതി പാപുണാതി.

ഏവം ഥേരോ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഓവാദദാനാപദേസേന അത്തനാ തഥാപടിപന്നഭാവം ദീപേന്തോ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.

വങ്ഗന്തപുത്തഉപസേനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വിജാനേയ്യ സകം അത്ഥന്തിആദികാ ആയസ്മതോ അപരസ്സ ഗോതമത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനിത്വാ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ ഉപ്പത്തിതോ പുരേതരമേവ സാവത്ഥിയം ഉദിച്ചബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ ഹുത്വാ, വാദമഗ്ഗം ഉഗ്ഗഹേത്വാ അത്തനോ വാദസ്സ ഉപരി ഉത്തരിം വദന്തം അലഭന്തോ തേഹി തേഹി വിഗ്ഗാഹികകഥം അനുയുത്തോ വിചരതി. അഥ അമ്ഹാകം ഭഗവാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ¶ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ അനുപുബ്ബേന യസാദികേ വേനേയ്യേ വിനേത്വാ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ അഭിയാചനായ സാവത്ഥിം ഉപഗച്ഛി. തദാ സത്ഥു ജേതവനപടിഗ്ഗഹേ പടിലദ്ധസദ്ധോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. സത്ഥാ ¶ അഞ്ഞതരം പിണ്ഡചാരികം ഭിക്ഖും ആണാപേസി – ‘‘ഭിക്ഖു, ഇമം പബ്ബാജേഹീ’’തി. സോ തേന പബ്ബാജിയമാനോ ഖുരഗ്ഗേയേവ അരഹത്തം പാപുണിത്വാ കോസലജനപദം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ചിരം വസിത്വാ പുന സാവത്ഥിം പച്ചാഗമി. തം ബഹൂ ഞാതകാ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലാ ഉപസങ്കമിത്വാ പയിരുപാസിത്വാ നിസിന്നാ ‘‘ഇമസ്മിം ലോകേ ¶ ബഹൂ സമണബ്രാഹ്മണാ സംസാരേ സുദ്ധിവാദാ, തേസു കതമേസം നു ഖോ വാദോ നിയ്യാനികോ, കഥം പടിപജ്ജന്തോ സംസാരതോ സുജ്ഝതീ’’തി പുച്ഛിംസു. ഥേരോ തേസം തമത്ഥം പകാസേന്തോ –

‘‘വിജാനേയ്യ സകം അത്ഥം, അവലോകേയ്യാഥ പാവചനം;

യഞ്ചേത്ഥ അസ്സ പതിരൂപം, സാമഞ്ഞം അജ്ഝൂപഗതസ്സ.

‘‘മിത്തം ഇധ ച കല്യാണം, സിക്ഖാ വിപുലം സമാദാനം;

സുസ്സൂസാ ച ഗരൂനം, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപം.

‘‘ബുദ്ധേസു സഗാരവതാ, ധമ്മേ അപചിതി യഥാഭൂതം;

സങ്ഘേ ച ചിത്തീകാരോ, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപം.

‘‘ആചാരഗോചരേ യുത്തോ, ആജീവോ സോധിതോ അഗാരയ്ഹോ;

ചിത്തസ്സ ച സണ്ഠപനം, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപം.

‘‘ചാരിത്തം അഥ വാരിത്തം, ഇരിയാപഥിയം പസാദനിയം;

അധിചിത്തേ ച ആയോഗോ, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപം.

‘‘ആരഞ്ഞകാനി സേനാസനാനി, പന്താനി അപ്പസദ്ദാനി;

ഭജിതബ്ബാനി മുനിനാ, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപം.

‘‘സീലഞ്ച ബാഹുസച്ചഞ്ച, ധമ്മാനം പവിചയോ യഥാഭൂതം;

സച്ചാനം അഭിസമയോ, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപം.

‘‘ഭാവേയ്യ ച അനിച്ചന്തി, അനത്തസഞ്ഞം അസുഭസഞ്ഞഞ്ച;

ലോകമ്ഹി ച അനഭിരതിം, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപം.

‘‘ഭാവേയ്യ ¶ ച ബോജ്ഝങ്ഗേ, ഇദ്ധിപാദാനി ഇന്ദ്രിയാനി ബലാനി;

അട്ഠങ്ഗമഗ്ഗമരിയം, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപം.

‘‘തണ്ഹം പജഹേയ്യ മുനി, സമൂലകേ ആസവേ പദാലേയ്യ;

വിഹരേയ്യ വിപ്പമുത്തോ, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപ’’ന്തി. –

തത്ഥ ¶ വിജാനേയ്യ സകം അത്ഥന്തി, വിഞ്ഞൂജാതികോ പുരിസോ അത്തനോ അത്ഥം യാഥാവതോ വിചാരേത്വാ ജാനേയ്യ. വിചാരേന്തോ ച അവലോകേയ്യാഥ പാവചനം ഇധ ലോകേ പുഥുസമണബ്രാഹ്മണേഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ച പവുത്തം പാവചനം, സമയോ. തത്ഥ യം നിയ്യാനികം, തം ഓലോകേയ്യ പഞ്ഞാചക്ഖുനാ പസ്സേയ്യ. ഇമേ ഹി നാനാതിത്ഥിയാ സമണബ്രാഹ്മണാ അനിച്ചേ ‘‘നിച്ച’’ന്തി, അനത്തനി ‘‘അത്താ’’തി, അസുദ്ധിമഗ്ഗഞ്ച ‘‘സുദ്ധിമഗ്ഗോ’’തി മിച്ഛാഭിനിവേസിനോ അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ച വിരുദ്ധവാദാ, തസ്മാ നേസം വാദോ അനിയ്യാനികോ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പന ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ, സബ്ബേ ധമ്മാ അനത്താ, സന്തം നിബ്ബാന’’ന്തി സയമ്ഭൂഞാണേന യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞായ പവേദേതി, തസ്മാ ‘‘തസ്സ ¶ വാദോ നിയ്യാനികോ’’തി സത്ഥു സാസനമഹന്തതം ഓലോകേയ്യാതി അത്ഥോ. യഞ്ചേത്ഥ അസ്സ പതിരൂപം, സാമഞ്ഞം അജ്ഝൂപഗതസ്സാതി, സാമഞ്ഞം സമണഭാവം പബ്ബജ്ജം ഉപഗതസ്സ കുലപുത്തസ്സ യം ഏത്ഥ സാസനേ പബ്ബജിതഭാവേ വാ പതിരൂപം യുത്തരൂപം സാരുപ്പം അസ്സ സിയാ, തമ്പി അപലോകേയ്യ.

കിം പന തന്തി ആഹ ‘‘മിത്തം ഇധ ച കല്യാണ’’ന്തിആദി. ഇമസ്മിം സാസനേ കല്യാണമിത്തം സേവിയമാനം സമണസ്സ പതിരൂപന്തി യോജനാ. ഏസ നയോ ഇതരേസുപി. കല്യാണമിത്തഞ്ഹി നിസ്സായ അകുസലം പജഹതി, കുസലം ഭാവേതി, സുദ്ധമത്താനം പരിഹരതി. സിക്ഖാ വിപുലം സമാദാനന്തി വിപുലം സിക്ഖാസമാദാനം, മഹതിയാ നിബ്ബാനാവഹായ അധിസീലാദിസിക്ഖായ അനുട്ഠാനന്തി അത്ഥോ. സുസ്സൂസാ ച ഗരൂനന്തി ഗരൂനം ആചരിയുപജ്ഝായാദീനം കല്യാണമിത്താനം ഓവാദസ്സ സോതുകമ്യതാ പാരിചരിയാ ച. ഏതന്തി കല്യാണമിത്തസേവനാദി.

ബുദ്ധേസു സഗാരവതാതി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധേസു ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഭഗവാ’’തി ഗാരവയോഗോ ഗരുചിത്തീകാരോ. ധമ്മേ അപചിതി യഥാഭൂതന്തി അരിയധമ്മേ യാഥാവതോ ¶ അപചായനം ആദരേന അഭിപൂജനം. സങ്ഘേതി അരിയസങ്ഘേ. ചിത്തീകാരോതി സക്കാരോ സമ്മാനനം. ഏതന്തി രതനത്തയഗരുകരണം.

ആചാരഗോചരേ യുത്തോതി കായികവാചസികവീതിക്കമനസങ്ഖാതം അനാചാരം, പിണ്ഡപാതാദീനം അത്ഥായ ഉപസങ്കമിതും അയുത്തട്ഠാനഭൂതം വേസിയാദിഅഗോചരഞ്ച പഹായ കായികവാചസികഅവീതിക്കമനസങ്ഖാതേന ആചാരേന പിണ്ഡപാതാദീനം അത്ഥായ ഉപസങ്കമിതും യുത്തട്ഠാനഭൂതേന ഗോചരേന ച യുത്തോ സമ്പന്നോ, സമ്പന്നആചാരഗോചരോതി അത്ഥോ. ആജീവോ സോധിതോതി വേളുദാനാദിം ബുദ്ധപടികുട്ഠം അനേസനം പഹായ അനവജ്ജുപ്പാദേ പച്ചയേ സേവന്തസ്സ ആജീവോ സോധിതോ ഹോതി സുവിസുദ്ധോ, സോധിതത്താ ഏവ അഗാരയ്ഹോ വിഞ്ഞൂഹി. ചിത്തസ്സ ച സണ്ഠപനന്തി യഥാ ചക്ഖാദിദ്വാരേഹി രൂപാദിആരമ്മണേസു അഭിജ്ഝാദയോ നപ്പവത്തന്തി, ഏവം ദിട്ഠേ ദിട്ഠമത്താദിവസേന ചിത്തസ്സ ¶ സമ്മാ ഠപനം. ഏതന്തി ആചാരഗോചരസമ്പത്തി ആജീവപാരിസുദ്ധി ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരതാതി ഏതം തയം.

ചാരിത്തന്തി ചരിത്വാ പരിപൂരേതബ്ബസീലം. വാരിത്തന്തി വിരതിയാ അകരണേന പരിപൂരേതബ്ബസീലം. ഇരിയാപഥിയം പസാദനിയന്തി പരേസം പസാദാവഹം ആകപ്പസമ്പത്തിനിമിത്തം ഇരിയാപഥനിസ്സിതം സമ്പജഞ്ഞം. അധിചിത്തേ ച ആയോഗോതി സമഥവിപസ്സനാസു അനുയോഗോ ഭാവനാ.

ആരഞ്ഞകാനീതി അരഞ്ഞേ പരിയാപന്നാനി. പന്താനീതി വിവിത്താനി.

സീലന്തി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം. ഹേട്ഠാ ഹി ഭിന്ദിത്വാ വുത്തം, ഇധ അഭിന്ദിത്വാ ¶ വദതി. ബാഹുസച്ചന്തി ബഹുസ്സുതഭാവോ. സോ ഹി ഭാവനാനുയോഗസ്സ ബഹുകാരോ, ബോജ്ഝങ്ഗകോസല്ലഅനുത്തരസീതിഭാവഅധിചിത്തയുത്തതാദീസു സമ്മാ പവിചയബഹുലസ്സ സമഥവിപസ്സനാനുയോഗോ സമ്പജ്ജതി. ധമ്മാനം പവിചയോ യഥാഭൂതന്തി രൂപാരൂപധമ്മാനം അവിപരീതസലക്ഖണതോ സാമഞ്ഞലക്ഖണതോ ച പരിവീമംസാ. ഇമിനാ അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനമാഹ. സച്ചാനം അഭിസമയോതി ദുക്ഖാദീനം അരിയസച്ചാനം പരിഞ്ഞാഭിസമയാദിവസേന പടിവേധോ.

സ്വായം സച്ചാഭിസമയോ യഥാ ഹോതി, തം ദസ്സേതും ‘‘ഭാവേയ്യാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഭാവേയ്യ ച അനിച്ചന്തി ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ’’തിആദിനാ (ധ. പ. ൨൭൭) അവിഭാഗതോ ¶ ‘‘യം കിഞ്ചി രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്ന’’ന്തിആദിനാ (വിഭ. ൨; സം. നി. ൩.൪൯) വിഭാഗതോ വാ സബ്ബസങ്ഖാരേസു അനിച്ചസഞ്ഞം ഭാവേയ്യ ഉപ്പാദേയ്യ ചേവ വഡ്ഢേയ്യ ചാതി അത്ഥോ. അനത്തസഞ്ഞന്തി, ‘‘സബ്ബേ ധമ്മാ അനത്താ’’തി പവത്തം അനത്തസഞ്ഞഞ്ച ഭാവേയ്യാതി യോജനാ. ഏവം സേസേസുപി. അസുഭസഞ്ഞന്തി, കരജകായേ സബ്ബസ്മിമ്പി വാ തേഭൂമകസങ്ഖാരേ കിലേസാസുചിപഗ്ഘരണതോ ‘‘അസുഭാ’’തി പവത്തസഞ്ഞം. ദുക്ഖസഞ്ഞാപരിവാരാ ഹി അയം, ഏതേനേവ ചേത്ഥ ദുക്ഖസഞ്ഞാപി ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബം. ലോകമ്ഹി ച അനഭിരതിന്തി സബ്ബലോകേ തേഭൂമകേസു സങ്ഖാരേസു അനാഭിരതിസഞ്ഞം. ഏതേന ആദീനവാനുപസ്സനം നിബ്ബിദാനുപസ്സനഞ്ച വദതി.

ഏവം പന വിപസ്സനാഭാവനം അനുയുത്തോ തം ഉസ്സുക്കാപേന്തോ ഇമേ ധമ്മേ വഡ്ഢേയ്യാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഭാവേയ്യ ച ബോജ്ഝങ്ഗേ’’തി ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – ബോധിയാ സതിആദിസത്തവിധധമ്മസാമഗ്ഗിയാ, ബോധിസ്സ വാ തംസമങ്ഗിനോ പുഗ്ഗലസ്സ അങ്ഗാതി ബോജ്ഝങ്ഗാ, സതിആദയോ ധമ്മാ. തേ സതിആദികേ സത്തബോജ്ഝങ്ഗേ, ഛന്ദആദീനി ചത്താരി ഇദ്ധിപാദാനി, സദ്ധാദീനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, സദ്ധാദീനിയേവ പഞ്ച ¶ ബലാനി, സമ്മാദിട്ഠിആദീനം വസേന അട്ഠങ്ഗഅരിയമഗ്ഗഞ്ച. ച-സദ്ദേന സതിപട്ഠാനാനി സമ്മപ്പധാനാനി ച ഗഹിതാനീതി സബ്ബേപി സത്തതിംസപ്പഭേദേ ബോധിപക്ഖിയധമ്മേ ഭാവേയ്യ ഉപ്പാദേയ്യ ചേവ വഡ്ഢേയ്യ ച. തത്ഥ യദേതേസം പഠമമഗ്ഗക്ഖണേ ഉപ്പാദനം, ഉപരിമഗ്ഗക്ഖണേ ച വഡ്ഢനം, ഏതം സമണസ്സ ഭിക്ഖുനോ സാരുപ്പന്തി.

ഏവം ബോധിപക്ഖിയസത്തതിംസധമ്മേ ഭാവേന്തോ യഥാ മഗ്ഗസച്ചം ഭാവനാഭിസമയവസേന അഭിസമേതി, ഏവം സമുദയസച്ചം പഹാനാഭിസമയവസേന, നിരോധസച്ചം സച്ഛികിരിയാഭിസമയവസേന അഭിസമേതീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘തണ്ഹം പജഹേയ്യാ’’തി ഓസാനഗാഥമാഹ. തത്ഥ തണ്ഹം പജഹേയ്യാതി, കാമതണ്ഹാദിപഭേദം സബ്ബം തണ്ഹം അരിയമഗ്ഗേന അനവസേസതോ സമുച്ഛിന്ദേയ്യ, മോനം വുച്ചതി ഞാണം, തേന ¶ സമന്നാഗതത്താ മുനി. സമൂലകേ ആസവേ പദാലേയ്യാതി കാമരാഗാനുസയാദിസമൂലകേ കാമാസവാദികേ സബ്ബേപി ആസവേ ഭിന്ദേയ്യ സമുച്ഛിന്ദേയ്യ. വിഹരേയ്യ വിപ്പമുത്തോതി ഏവം സബ്ബസോ കിലേസാനം പഹീനത്താ സബ്ബധി വിമുത്തോ സബ്ബൂപധിപടിനിസ്സഗ്ഗം ¶ നിരോധം നിബ്ബാനം സച്ഛികത്വാ വിഹരേയ്യ. ഏതന്തി യദേതം വിഹരണം, ഏതം സമണസ്സ സമിതപാപസ്സ ഭിക്ഖുനോ പതിരൂപം സാരുപ്പന്തി അത്ഥോ.

ഏവം ഥേരോ സമണസാരുപ്പപടിപത്തികിത്തനമുഖേന സാസനസ്സ നിയ്യാനികഭാവം തബ്ബിലോമതോ ബാഹിരകസമയസ്സ അനിയ്യാനികതഞ്ച വിഭാവേസി. തം സുത്വാ തേ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലാ സാസനേ അഭിപ്പസന്നാ സരണാദീസു പതിട്ഠഹിംസു.

(അപര)-ഗോതമത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഏകാദസനിപാതേ ¶ ¶ കിം തവത്ഥോ വനേ താതാതിആദികാ ആയസ്മതോ സംകിച്ചത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം ബ്രാഹ്മണമഹാസാലകുലേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. തസ്മിം കുച്ഛിഗതേയേവ മാതാ ബ്യാധിതാ ഹുത്വാ കാലമകാസി. തസ്സാ സുസാനം നേത്വാ ഝാപിയമാനായ ഗബ്ഭാസയോ ന ഝായി. മനുസ്സാ സൂലേഹി കുച്ഛിം വിജ്ഝന്താ ദാരകസ്സ അക്ഖികോടിം പഹരിംസു. തേ തം വിജ്ഝിത്വാ അങ്ഗാരേഹി പടിച്ഛാദേത്വാ പക്കമിംസു. കുച്ഛിപദേസോപി ഝായി, അങ്ഗാരമത്ഥകേ പന സുവണ്ണബിമ്ബസദിസോ ദാരകോ പദുമഗബ്ഭേ നിപന്നോ വിയ അഹോസി. പച്ഛിമഭവികസത്തസ്സ ഹി സിനേരുനാ ഓത്ഥരിയമാനസ്സപി അരഹത്തം അപ്പത്വാ ജീവിതക്ഖയോ നാമ നത്ഥി.

പുനദിവസേ ആളാഹനട്ഠാനം ഗതാ മനുസ്സാ തഥാനിപന്നം ദാരകം ദിസ്വാ അച്ഛരിയബ്ഭുതചിത്തജാതാ ദാരകം ആദായ ഗാമം പവിസിത്വാ നേമിത്തകേ പുച്ഛിംസു. നേമിത്തകാ ‘‘സചേ അയം ദാരകോ അഗാരം അജ്ഝാവസിസ്സതി, യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ ദുഗ്ഗതാ ഭവിസ്സന്തി. സചേ പബ്ബജിസ്സതി, പഞ്ചഹി സമണസതേഹി പരിവുതോ വിചരിസ്സതീ’’തി ആഹംസു. ഞാതകാ ‘‘ഹോതു, വഡ്ഢിതകാലേ അമ്ഹാകം അയ്യസ്സ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സന്തികേ തം പബ്ബാജേസ്സാമാ’’തി വത്വാ സങ്കുനാ ഛിന്നക്ഖികോടിതായ സംകിച്ചോതി വദന്താ അപരഭാഗേ സംകിച്ചോതി വോഹരിംസു. സോ സത്തവസ്സികകാലേ അത്തനോ ഗബ്ഭഗതസ്സേവ മാതു മരണം, ഗബ്ഭേ ച അത്തനോ ¶ പവത്തിം സുത്വാ സംവേഗജാതോ ‘‘പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ഞാതകാ ‘‘സാധു, താതാ’’തി ധമ്മസേനാപതിസ്സ സന്തികം നേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമം പബ്ബാജേഥാ’’തി അദംസു. ഥേരോ തം തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം ദത്വാ പബ്ബാജേസി. സോ ഖുരഗ്ഗേയേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ തിംസമത്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം അരഞ്ഞേ വിഹരന്തോ ചേ ചോരഹത്ഥതോ മോചേത്വാ സയമ്പി തേ ചോരേ ദമേത്വാ പബ്ബാജേത്വാ അഞ്ഞതരസ്മിം വിഹാരേ ബഹൂഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം വിഹരന്തോ ¶ തേ വിവാദപസുതേ ദിസ്വാ ‘‘അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛാമീ’’തി ഭിക്ഖൂ ആപുച്ഛി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന ധമ്മപദവത്ഥുമ്ഹി (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.സങ്കിച്ചസാമണേരവത്ഥു) ¶ ആഗതനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. അഥ നം അഞ്ഞതരോ ഉപാസകോ ഉപട്ഠാതുകാമോ ആസന്നട്ഠാനേ വാസം യാചന്തോ –

‘‘കിം തവത്ഥോ വനേ താത, ഉജ്ജുഹാനോവ പാവുസേ;

വേരമ്ഭാ രമണീയാ തേ, പവിവേകോ ഹി ഝായിന’’ന്തി. –

‘‘യഥാ അബ്ഭാനി വേരമ്ഭോ, വാതോ നുദതി പാവുസേ;

സഞ്ഞാ മേ അഭികിരന്തി, വിവേകപടിസഞ്ഞുതാ.

‘‘അപണ്ഡരോ അണ്ഡസമ്ഭവോ, സീവഥികായ നികേതചാരികോ;

ഉപ്പാദയതേവ മേ സതിം, സന്ദേഹസ്മിം വിരാഗനിസ്സിതം.

‘‘യഞ്ച അഞ്ഞേ ന രക്ഖന്തി, യോ ച അഞ്ഞേ ന രക്ഖതി;

സ വേ ഭിക്ഖു സുഖം സേതി, കാമേസു അനപേക്ഖവാ.

‘‘അച്ഛോദികാ പുഥുസിലാ, ഗോനങ്ഗലമിഗായുതാ;

അമ്ബുസേവാലസഞ്ഛന്നാ, തേ സേലാ രമയന്തി മം.

‘‘വസിതം മേ അരഞ്ഞേസു, കന്ദരാസു ഗുഹാസു ച;

സേനാസനേസു പന്തേസു, വാളമിഗനിസേവിതേ.

‘‘‘ഇമേ ഹഞ്ഞന്തു വജ്ഝന്തു, ദുക്ഖം പപ്പോന്തു പാണിനോ’;

സങ്കപ്പം നാഭിജാനാമി, അനരിയം ദോസസംഹിതം.

‘‘പരിചിണ്ണോ മയാ സത്ഥാ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസനം;

ഓഹിതോ ഗരുകോ ഭാരോ, ഭവനേത്തി സമൂഹതാ.

‘‘യസ്സ ചത്ഥായ പബ്ബജിതോ, അഗാരസ്മാനഗാരിയം;

സോ മേ അത്ഥോ അനുപ്പത്തോ, സബ്ബസംയോജനക്ഖയോ.

‘‘നാഭിനന്ദാമി ¶ മരണം, നാഭിനന്ദാമി ജീവിതം;

കാലഞ്ച പടികങ്ഖാമി, നിബ്ബിസം ഭതകോ യഥാ.

‘‘നാഭിനന്ദാമി മരണം, നാഭിനന്ദാമി ജീവിതം.

കാലഞ്ച പടികങ്ഖാമി, സമ്പജാനോ പതിസ്സതോ’’തി. – ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി;

തത്ഥ കിം തവത്ഥോ വനേതി കിന്തി ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന വുത്തം. വനേ കോ തവത്ഥോ, കിം പയോജനന്തി അത്ഥോ. താതാതി ദഹരസാമണേരതായ നം അത്തനോ പുത്തട്ഠാനേ ഠപേത്വാ ആലപതി. ഉജ്ജുഹാനോവ പാവുസേതി ¶ ഉജ്ജുഹാനോ കിര നാമ ഏകോ പബ്ബതോ, സോ പന ഗഹനസഞ്ഛന്നോ ബഹുസോണ്ഡികന്ദരോ, തഹം തഹം സന്ദമാനസലിലോ ¶ , വസ്സകാലേ അസപ്പായോ, തസ്മാ ഉജ്ജുഹാനോ വാ പബ്ബതോ ഏതരഹി പാവുസകാലേ തവ കിമത്ഥിയോതി അത്ഥോ. കേചി പനേത്ഥ ‘‘ഉജ്ജുഹാനോ നാമ ഏകോ സകുണോ സീതം ന സഹതി, വസ്സകാലേ വനഗുമ്ബേ നിലീനോ അച്ഛതീ’’തി വദന്തി. തേസം മതേന ഉജ്ജുഹാനസ്സ വിയ സകുണസ്സ പാവുസകാലേ കോ തവ അത്ഥോ വനേതി? വേരമ്ഭാ രമണീയാ തേതി വേരമ്ഭവാതാ വായന്താ കിം തേ രമണീയാതി യോജനാ. കേചി ‘‘വേരമ്ഭാ നാമ ഏകാ പബ്ബതഗുഹാ, പബ്ഭാരോ’’തി ച വദന്തി. തഞ്ച ഠാനം ഗമനാഗമനയുത്തം ജനസമ്ബാധരഹിതം ഛായൂദകസമ്പന്നഞ്ച, തസ്മാ വേരമ്ഭാ രമണീയാ, വനേ വസിതും യുത്തരൂപാ. കസ്മാ? പവിവേകോ ഹി ഝായിനം യസ്മാ താദിസാനം ഝായീനം യത്ഥ കത്ഥചി പവിവേകോയേവ ഇച്ഛിതബ്ബോ, തസ്മാ ‘‘ദൂരം അരഞ്ഞട്ഠാനം അഗന്ത്വാ വേരമ്ഭായം വസ, താതാ’’തി വദതി. അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ – യസ്മാ ഝായീനം പവിവേകക്ഖമേ നിവാസഫാസുകേ സേനാസനേ ലദ്ധേയേവ ഝാനാദയോ സമ്പജ്ജന്തി, ന അലദ്ധേ, തസ്മാ ന ഏവരൂപേ സീതകാലേ യത്ഥ കത്ഥചി വനേ വസിതും സക്കാ, ഗുഹാപബ്ഭാരാദീസു പന സക്കാതി.

ഏവം ഉപാസകേന വുത്തേ ഥേരോ വനാദയോ ഏവ മം രമേന്തീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘യഥാ അബ്ഭാനീ’’തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – യഥാ പാവുസേ കാലേ അബ്ഭാനി വലാഹകാനി വേരമ്ഭവാതോ നുദതി ഖിപതി നീഹരതി, ഏവമേവ മേ ചിത്തം വിവേകപടിസഞ്ഞുതാ സഞ്ഞാ അഭികിരന്തി വിവേകട്ഠാനംയേവ ആകഡ്ഢന്തി.

കിഞ്ച ¶ ? അപണ്ഡരോ കാളവണ്ണോ, അണ്ഡസമ്ഭവോ അണ്ഡജോ കാകോ, സീവഥികായ സുസാനട്ഠാനേ, നികേതചാരികോ തമേവ നിവാസനട്ഠാനം കത്വാ വിചരണകോ ഉപ്പാദയതേവ മേ സതിം, സന്ദേഹസ്മിം വിരാഗനിസ്സിതന്തി, കായസ്മിം വിരാഗൂപസംഹിതം കായഗതാസതികമ്മട്ഠാനം മയ്ഹം ഉപ്പാദയതിയേവ. ഏകദിവസം കിര ഥേരോ കാകേന ഖജ്ജമാനം മനുസ്സകുണപം പസ്സിത്വാ അസുഭസഞ്ഞം പടിലഭി, തം സന്ധായ ഏവമാഹ. തേന കായേ സബ്ബസോ ഛന്ദരാഗസ്സ നത്ഥിതായ വനേയേവ വസിതുകാമോമ്ഹീതി ദസ്സേതി. യഞ്ചാതി ച-സദ്ദോ സമുച്ചയത്ഥോ, തേന അഞ്ഞമ്പി മമ അരഞ്ഞവാസകാരണം സുണാഹീതി ദസ്സേതി. യം പബ്ബജിതം മേത്താവിഹാരിതായ അലോഭനിയപരിക്ഖാരതായ ച രക്ഖിതബ്ബസ്സ അഭാവതോ അഞ്ഞേ സേവകാദയോ ന രക്ഖന്തി. യോ ച പബ്ബജിതോ അഞ്ഞേ കേനചി കിഞ്ചനപലിബോധഭൂതേ ന രക്ഖതി താദിസാനംയേവ അഭാവതോ. സ വേ ഭിക്ഖു സുഖം സേതീതി, സോ ഭിക്ഖു സമുച്ഛിന്നകിലേസകാമതായ സബ്ബസോ വത്ഥുകാമേസു അനപേക്ഖവാ അപേക്ഖാരഹിതോ യത്ഥ കത്ഥചി ¶ സുഖം സേതി. തസ്സ അനുസങ്കിതപരിസങ്കിതാഭാവതോ അരഞ്ഞമ്ഹി ഗാമമ്ഹി സദിസമേവാതി അത്ഥോ.

ഇദാനി ¶ പബ്ബതവനാദീനം രമണീയതം വസിതപുബ്ബതഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘അച്ഛോദികാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ വസിതം മേതി, വുട്ഠപുബ്ബം മയാ. വാളമിഗനിസേവിതേതി, സീഹബ്യഗ്ഘാദീഹി വാളമിഗേഹി ഉപസേവിതേ വനേ.

സങ്കപ്പം നാഭിജാനാമീതി, ഇമേ യേ കേചി പാണിനോ സത്താ ഉസുസത്തിആദീഹി പഹരണേഹി ഹഞ്ഞന്തു മാരിയന്തു മുട്ഠിപ്പഹാരാദീഹി വജ്ഝന്തു ബാധീയന്തു, അഞ്ഞേന വാ യേന കേനചി ആകാരേന ദുക്ഖം പപ്പോന്തു പാപുണന്തൂതി; ഏവം ദോസസംഹിതം പടിഘസംയുത്തം തതോ ഏവ അനരിയം ബ്യാപാദവിഹിംസാദിപ്പഭേദം പാപസങ്കപ്പം ഉപ്പാദിതം നാഭിജാനാമി, മിച്ഛാവിതക്കോ ന ഉപ്പന്നപുബ്ബോതി മേത്താവിഹാരിതം ദസ്സേതി.

ഇദാനി ‘‘പരിചിണ്ണോ’’തിആദിനാ അത്തനോ കതകിച്ചതം ദസ്സേതി. തത്ഥ പരിചിണ്ണോതി ഉപാസിതോ ഓവാദാനുസാസനീകരണവസേന. ഓഹിതോതി ഓരോഹിതോ. ഗരുകോ ഭാരോതി ഗരുതരോ ഖന്ധഭാരോ.

നാഭിനന്ദാമി ¶ മരണന്തി ‘‘കഥം നു ഖോ മേ മരണം സിയാ’’തി മരണം ന ഇച്ഛാമി. നാഭിനന്ദാമി ജീവിതന്തി ‘‘കഥം നു ഖോ അഹം ചിരം ജീവേയ്യ’’ന്തി ജീവിതമ്പി ന ഇച്ഛാമി. ഏതേന മരണേ ജീവിതേ ച സമാനചിത്തതം ദസ്സേതി. കാലഞ്ച പടികങ്ഖാമീതി പരിനിബ്ബാനകാലംവ ആഗമേമി. നിബ്ബിസന്തി നിബ്ബിസന്തോ, ഭതിയാ കമ്മം കരോന്തോ. ഭതകോ യഥാതി യഥാ ഭതകോ പരസ്സ കമ്മം കരോന്തോ കമ്മസിദ്ധിം അനഭിനന്ദന്തോപി കമ്മം കരോന്തോവ ദിവസക്ഖയം ഉദിക്ഖതി, ഏവം അഹമ്പി ജീവിതം അനഭിനന്ദന്തോപി അത്തഭാവസ്സ യാപനേന മരണം അനഭിനന്ദന്തോപി പരിയോസാനകാലം പടികങ്ഖാമീതി. സേസം വുത്തനയമേവ.

സംകിച്ചത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദ്വാദസകനിപാതേ ¶ ¶ സീലമേവാതിആദികാ ആയസ്മതോ സീലവത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ ബിമ്ബിസാരരഞ്ഞോ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, സീലവാതിസ്സ നാമം അഹോസി. തം വയപ്പത്തം രാജാ അജാതസത്തു മാരേതുകാമോ ചണ്ഡം മത്തഹത്ഥിം ആരോപേത്വാ നാനാവിധേഹി ഉപായേഹി ഉപക്കമന്തോപി മാരേതും നാസക്ഖി പച്ഛിമഭവികസ്സ അരഹത്തം അപ്പത്വാ അന്തരാ ജീവിതന്തരായാഭാവതോ. തസ്സ പവത്തിം ¶ ദിസ്വാ ഭഗവാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം ആണാപേസി – ‘‘സീലവകുമാരം ആനേഹീ’’തി. ഥേരോ ഇദ്ധിബലേന സദ്ധിം ഹത്ഥിനാ തം ആനേസി. കുമാരോ ഹത്ഥിതോ ഓരുയ്ഹ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഭഗവാ തസ്സ അജ്ഝാസയാനുരൂപം ധമ്മം ദേസേസി. സോ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്വാ കോസലരട്ഠേ വസതി. അഥ നം അജാതസത്തു ‘‘മാരേഥാ’’തി പുരിസേ ആണാപേസി. തേ ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഠിതാ ഥേരേന കഥിതം ധമ്മകഥം സുത്വാ സഞ്ജാതസംവേഗാ പസന്നചിത്താ ഹുത്വാ പബ്ബജിംസു. ഥേരോ തേസം –

‘‘സീലമേവിധ സിക്ഖേഥ, അസ്മിം ലോകേ സുസിക്ഖിതം.

സീലഞ്ഹി സബ്ബസമ്പത്തിം, ഉപനാമേതി സേവിതം.

‘‘സീലം രക്ഖേയ്യ മേധാവീ, പത്ഥയാനോ തയോ സുഖേ;

പസംസം വിത്തിലാഭഞ്ച, പേച്ച സഗ്ഗേ പമോദനം.

‘‘സീലവാ ഹി ബഹൂ മിത്തേ, സഞ്ഞമേനാധിഗച്ഛതി;

ദുസ്സീലോ പന മിത്തേഹി, ധംസതേ പാപമാചരം.

‘‘അവണ്ണഞ്ച അകിത്തിഞ്ച, ദുസ്സീലോ ലഭതേ നരോ;

വണ്ണം കിത്തിം പസംസഞ്ച, സദാ ലഭതി സീലവാ.

‘‘ആദി ¶ ¶ സീലം പതിട്ഠാ ച, കല്യാണാനഞ്ച മാതുകം;

പമുഖം സബ്ബധമ്മാനം, തസ്മാ സീലം വിസോധയേ.

‘‘വേലാ ച സംവരം സീലം, ചിത്തസ്സ അഭിഹാസനം;

തിത്ഥഞ്ച സബ്ബബുദ്ധാനം, തസ്മാ സീലം വിസോധയേ.

‘‘സീലം ബലം അപ്പടിമം, സീലം ആവുധമുത്തമം;

സീലമാഭരണം സേട്ഠം, സീലം കവചമബ്ഭുതം.

‘‘സീലം സേതു മഹേസക്ഖോ, സീലം ഗന്ധോ അനുത്തരോ;

സീലം വിലേപനം സേട്ഠം, യേന വാതി ദിസോദിസം.

‘‘സീലം സമ്ബലമേവഗ്ഗം, സീലം പാഥേയ്യമുത്തമം;

സീലം സേട്ഠോ അതിവാഹോ, യേന യാതി ദിസോദിസം.

‘‘ഇധേവ നിന്ദം ലഭതി, പേച്ചാപായേ ച ദുമ്മനോ;

സബ്ബത്ഥ ദുമ്മനോ ബാലോ, സീലേസു അസമാഹിതോ.

‘‘ഇധേവ കിത്തിം ലഭതി, പേച്ച സഗ്ഗേ ച സുമ്മനോ;

സബ്ബത്ഥ സുമനോ ധീരോ, സീലേസു സുസമാഹിതോ.

‘‘സീലമേവ ഇധ അഗ്ഗം, പഞ്ഞവാ പന ഉത്തമോ;

മനുസ്സേസു ച ദേവേസു, സീലപഞ്ഞാണതോ ജയ’’ന്തി. –

തത്ഥ സീലമേവിധ സിക്ഖേഥ, അസ്മിം ലോകേതി ഇധാതി, നിപാതമത്തം, ഇമസ്മിം സത്തലോകേ അത്ഥകാമോ കുലപുത്തോ ചാരിത്തവാരിത്താദിഭേദം ആദിതോ സീലമേവ സിക്ഖേയ്യ, സിക്ഖന്തോ ച നം സുസിക്ഖിതം അഖണ്ഡാദിഭാവാപാദനേന സുട്ഠു സിക്ഖിതം സുപരിസുദ്ധം പരിപുണ്ണഞ്ച കത്വാ സിക്ഖേയ്യ. അസ്മിം ¶ ലോകേതി വാ ഇമസ്മിം സങ്ഖാരലോകേ സിക്ഖിതബ്ബധമ്മേസു സീലം ആദിതോ സിക്ഖേയ്യ. ദിട്ഠിസമ്പത്തിയാപി സീലസ്സ പതിട്ഠാഭാവതോ ആഹ ‘‘സീലം ഹീ’’തിആദി. തത്ഥ ഹീതി കാരണവചനം. യസ്മാ സീലം സേവിതം പരിചിതം രക്ഖിതം ¶ മനുസ്സസമ്പത്തി, ദിബ്ബസമ്പത്തി, നിബ്ബാനസമ്പത്തീതി ഏതം സബ്ബസമ്പത്തിം തംസമങ്ഗിനോ സത്തസ്സ ഉപനാമേതി ആവഹതി.

സീലം സബ്ബസമ്പത്തിം ഉപനാമേതീതി സങ്ഖേപതോ വുത്തമത്ഥം വിത്ഥാരതോ ദസ്സേന്തോ ‘‘സീലം രക്ഖേയ്യാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ രക്ഖേയ്യാതി ഗോപേയ്യ. പാണാതിപാതാദിതോ ഹി വിരമന്തോ വത്തപടിവത്തഞ്ച പൂരേന്തോ പടിപക്ഖാഭിഭവനതോ തം രക്ഖതി നാമ. മേധാവീതി പഞ്ഞവാ, ഇദം തസ്സ രക്ഖനുപായദസ്സനം ഞാണബലേന ഹിസ്സ സമാദാനം അവികോപനഞ്ച ഹോതി. പത്ഥയാനോതി ഇച്ഛന്തോ. തയോ സുഖേതി ¶ തീണി സുഖാനി. സുഖനിമിത്തം വാ ‘‘സുഖ’’ന്തി അധിപ്പേതം. പസംസന്തി കിത്തിം, വിഞ്ഞൂഹി വാ പസംസനം. വിത്തിലാഭന്തി തുട്ഠിലാഭം. ‘‘വിത്തലാഭ’’ന്തി ച പഠന്തി, ധനലാഭന്തി അത്ഥോ. സീലവാ ഹി അപ്പമത്തതായ മഹന്തം ഭോഗക്ഖന്ധം അധിഗച്ഛതി. പേച്ചാതി കാലങ്കത്വാ. സഗ്ഗേ പമോദനന്തി ദേവലോകേ ഇട്ഠേഹി കാമഗുണേഹി, മോദനഞ്ച പത്ഥയമാനോതി സമ്ബന്ധോ. ഇധലോകേ പസംസം വിത്തിലാഭം പരലോകേ ദിബ്ബസമ്പത്തിയാ മോദനഞ്ച ഇച്ഛന്തോ സീലം രക്ഖേയ്യാതി യോജനാ.

സഞ്ഞമേനാതി കായാദീനം സംയമേന. സംയതോ ഹി കായദുച്ചരിതാദീഹി കഞ്ചി അവിഹേഠേന്തോ അഭയദാനം ദദന്തോ പിയമനാപതായ മിത്താനി ഗന്ഥതി. ധംസതേതി അപേതി. പാപമാചരന്തി പാണാതിപാതാദിപാപകമ്മം കരോന്തോ. ദുസ്സീലഞ്ഹി പുഗ്ഗലം അത്ഥകാമാ സത്താ ന ഭജന്തി, അഞ്ഞദത്ഥു പരിവജ്ജേന്തി.

അവണ്ണന്തി അഗുണം, സമ്മുഖാ ഗരഹം വാ. അകിത്തിന്തി, അയസം അസിലോകം. വണ്ണന്തി ഗുണം. കിത്തിന്തി സിലോകം പത്ഥടയസതം. പസംസന്തി സമ്മുഖാ ഥോമനം.

ആദീതി മൂലം. സീലഞ്ഹി കുസലാനം ധമ്മാനം ആദി. യഥാഹ – ‘‘തസ്മാതിഹ ത്വം, ഭിക്ഖു, ആദിമേവ വിസോധേഹി കുസലേസു ധമ്മേസു. കോ ചാദി കുസലാനം ധമ്മാനം? സീലഞ്ച സുവിസുദ്ധ’’ന്തി (സം. നി. ൫.൩൬൯). പതിട്ഠാതി അധിട്ഠാനം. സീലഞ്ഹി സബ്ബേസം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാനം പതിട്ഠാ. തേനാഹ – ‘‘സീലേ പതിട്ഠായാ’’തിആദി (സം. നി. ൧.൨൩; ൧൯൨; പേടകോ. ൨൨; മി. പ. ൨.൧.൯). കല്യാണാനഞ്ച മാതുകന്തി സമഥവിപസ്സനാദീനം കല്യാണധമ്മാനം മാതുഭൂതം ¶ , ജനകന്തി, അത്ഥോ. പമുഖം സബ്ബധമ്മാനന്തി, സബ്ബേസം പാമോജ്ജാദീനം അനവജ്ജധമ്മാനം പമുഖം മുഖഭൂതം, പവത്തിദ്വാരന്തി അത്ഥോ. തസ്മാതി ആദിഭാവാദിതോ. വിസോധയേതി അക്ഖണ്ഡാദിഭാവേന സമ്പാദേയ്യ.

വേലാതി ദുച്ചരിതേഹി അനതിക്കമനീയട്ഠേന വേലാ, സീമാതി അത്ഥോ ¶ . വേലായതി വാ ദുസ്സില്യം ചലയതി വിദ്ധംസേതീതി വേലാ. സംവരം സീലം കായദുച്ചരിതാദീനം ഉപ്പത്തിദ്വാരസ്സ പിദഹനതോ. അഭിഹാസനന്തി തോസനം അവിപ്പടിസാരഹേതുതായ ചിത്തസ്സാഭിപ്പമോദനതോ. തിത്ഥഞ്ച സബ്ബബുദ്ധാനന്തി സാവകബുദ്ധാ, പച്ചേകബുദ്ധാ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധാതി സബ്ബേസം ബുദ്ധാനം കിലേസമലപ്പവാഹനേ നിബ്ബാനമഹാസമുദ്ദാവഗാഹണേ ച തിത്ഥഭൂതഞ്ച.

സീലം ബലം അപ്പടിമന്തി മാരസേനപ്പമദ്ദനേ അസദിസം ബലം സേനാഥാമോ ച. ആവുധമുത്തമന്തി സംകിലേസധമ്മാനം ¶ ഛേദനേ ഉത്തമം പഹരണം. ഗുണസരീരോപസോഭനട്ഠേന ആഭരണം. സേട്ഠന്തി സബ്ബകാലം ഉത്തമം ദബ്ബഞ്ച. സപാണപരിത്താനതോ കവചമബ്ഭുതം. ‘‘അബ്ഭിദ’’ന്തി ച പഠന്തി, അഭേജ്ജന്തി അത്ഥോ.

അപായമഹോഘാതിക്കമനേ സംസാരമഹോഘാതിക്കമനേ ച കിലേസേഹി അസംസീദനട്ഠേന സേതു. മഹേസക്ഖോതി മഹബ്ബലോ. ഗന്ധോ അനുത്തരോതി പടിവാതം സബ്ബദിസാസു വായനതോ അനുത്തരോ ഗന്ധോ സബ്ബജനമനോഹരത്താ. തേനാഹ ‘‘യേന വാതി ദിസോദിസ’’ന്തി യേന സീലഗന്ധേന തംസമങ്ഗീ ദിസോദിസം സബ്ബാ ദിസാ വായതി. ‘‘ദിസോദിസാ’’തിപി പാളി, ദസ ദിസാതി അത്ഥോ.

സമ്ബലമേവഗ്ഗന്തി സമ്ബലം നാമ പുടഭത്തം. യഥാ പുടഭത്തം ഗഹേത്വാ മഗ്ഗം ഗച്ഛന്തോ പുരിസോ അന്തരാമഗ്ഗേ ജിഘച്ഛാദുക്ഖേന ന കിലമതി, ഏവം സീലസമ്പന്നോപി സുദ്ധം സീലസമ്ബലം ഗഹേത്വാ സംസാരകന്താരം പടിപന്നോ ഗതഗതട്ഠാനേ ന കിലമതീതി സീലം അഗ്ഗം സമ്ബലം നാമ. തഥാ സീലം പാഥേയ്യമുത്തമം ചോരാദീഹി അസാധാരണത്താ തത്ഥ തത്ഥ ഇച്ഛിതബ്ബസമ്പത്തിനിപ്ഫാദനതോ ച. അതിക്കാമേന്തോ തം തം ഠാനം യഥിച്ഛിതട്ഠാനം വാ വാഹേതി സമ്പാപേതീതി അതിവാഹോ, യാനം. കേനചി അനുപദ്ദുതം ഹുത്വാ ഇച്ഛിതട്ഠാനപ്പത്തിഹേതുതായ ¶ സീലം സേട്ഠം അതിവാഹോ. യേനാതി യേന അതിവാഹേന യാതി ദിസോദിസന്തി അഗതിം ഗതിഞ്ചാപി തം തം ദിസം സുഖേനേവ ഗച്ഛതി.

ഇധേവ നിന്ദം ലഭതീതി ഇധലോകേപി ദുമ്മനോ രാഗാദീഹി ദൂസിതചിത്തോ ‘‘ദുസ്സീലോ പാപധമ്മോ’’തി നിന്ദം ഗരഹം ലഭതി. പേച്ച പരലോകേപി അപായേ ‘‘പുരിസത്തകലി അവജാതാ’’തിആദിനാ യമപുരിസാദീഹി ച നിന്ദം ലഭതി. ന കേവലം നിന്ദമേവ ലഭതി, അഥ ഖോ സബ്ബത്ഥ ദുമ്മനോ ബാലോ ഇധലോകേ ദുച്ചരിതചരണേന ദൂസിതചിത്തോ പരലോകേ കമ്മകാരണാദിവസേന ദുക്ഖുപ്പത്തിയാതി സബ്ബത്ഥ ബാലോ ദുമ്മനോ ഹോതി. കഥം? സീലേസു അസമാഹിതോ സമ്മാ സീലേസു ന ഠപിതചിത്തോ അപ്പതിട്ഠിതചിത്തോ.

ഇധേവ കിത്തിം ലഭതീതി ഇധലോകേപി സുമനോ ‘‘സപ്പുരിസോ സീലവാ കല്യാണധമ്മോ’’തി കിത്തിം ലഭതി. പേച്ച പരലോകേപി സഗ്ഗേ ‘‘അയം സപ്പുരിസോ സീലവാ കല്യാണധമ്മോ. തഥാ ഹി ദേവാനം സഹബ്യതം ഉപപന്നോ’’തിആദിനാ കിത്തിം ലഭതി. ന കേവലം കിത്തിമേവ ലഭതി, അഥ ഖോ ¶ ധീരോ ധിതിസമ്പന്നോ സീലേസു സുട്ഠു സമാഹിതോ അപ്പിതചിത്തോ സുപതിട്ഠിതചിത്തോ സബ്ബത്ഥ ഇധലോകേ സുചരിതചരണേന, പരലോകേ സമ്പത്തിപടിലാഭേന സുമനോ സോമനസ്സപ്പത്തോ ഹോതി. സീലമേവ ഇധ അഗ്ഗന്തി ദുവിധം സീലം ലോകിയം ലോകുത്തരന്തി. തത്ഥ ലോകിയം താവ കാമലോകേ ഖത്തിയമഹാസാലാദീസു, ദേവലോകേ ബ്രഹ്മലോകേ ച ഉപപത്തിവിസേസം ആവഹതി, ലാഭീഭാവാദികസ്സ ച കാരണം ¶ ഹോതി. ലോകുത്തരം പന സകലമ്പി വട്ടദുക്ഖം അതിക്കാമേതീതി സീലം അഗ്ഗമേവ. തഥാ ഹി വുത്തം –

‘‘ഹീനേന ബ്രഹ്മചരിയേന, ഖത്തിയേ ഉപപജ്ജതി;

മജ്ഝിമേന ച ദേവത്തം, ഉത്തമേന വിസുജ്ഝതീ’’തി. (ജാ. ൧.൮.൭൫);

ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘‘ലാഭീ അസ്സം ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാന’’ന്തി (മ. നി. ൧.൬൫), ‘‘സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ’’തി (മ. നി. ൧.൬൫), ‘‘ഇജ്ഝതി, ഭിക്ഖവേ, സീലവതോ ചേതോപണിധി വിസുദ്ധത്താ’’തി (അ. നി. ൮.൩൫; ദീ. നി. ൩.൩൩൭) ച.

ലോകുത്തരസീലസ്സ ¶ പന സബ്ബസോ പഹീനപടിപക്ഖസ്സ സത്തമഭവതോ പട്ഠായ സംസാരദുക്ഖം വിനിവത്തേന്തസ്സ അഗ്ഗഭാവേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. പഞ്ഞവാ പന ഉത്തമോതി ‘‘പഞ്ഞവാ പന പുഗ്ഗലോ ഉത്തമോ പരമോ സേട്ഠോയേവാ’’തി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനേന പഞ്ഞായ ഏവ സേട്ഠഭാവം വദതി. ഇദാനി സീലപഞ്ഞാനം സേട്ഠഭാവം കിച്ചതോ ദസ്സേന്തോ ‘‘സീലപഞ്ഞാണതോ ജയ’’ന്തി ആഹ. ജയന്തി ച ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ ദട്ഠബ്ബോ, അഹൂതി വാ വചനസേസോ. തത്ഥ പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാണം, സീലതോ പഞ്ഞാണതോ ച പടിപക്ഖജയോ. ന ഹി സീലേന വിനാ പഞ്ഞാ സമ്ഭവതി, പഞ്ഞായ ച വിനാ സീലം കിച്ചകരം, അഞ്ഞമഞ്ഞോപകാരകഞ്ചേതം. വുത്തഞ്ഹി ‘‘സീലപരിധോതാ പഞ്ഞാ, പഞ്ഞാപരിധോതം സീല’’ന്തി (ദീ. നി. ൧.൩൧൭) മനുസ്സേസു ച ദേവേസൂതി ഇദം നേസം ഠാനവിസേസദസ്സനം. തത്ഥ ഹി താനി സവിസേസാനി വത്തന്തി, സമാധി പനേത്ഥ സീലപക്ഖികോ പഞ്ഞായ അധിട്ഠാനഭാവതോ, പഞ്ഞാപക്ഖികോ വാ ഭാവേതബ്ബതോ സീലാധിട്ഠാനതോ ച.

ഏവം ഥേരോ തേസം ഭിക്ഖൂനം സീലമുഖേന ധമ്മം ദേസേന്തോ അത്തനോ സുവിസുദ്ധസീലാദിഗുണതാദീപനേന അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.

സീലവത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നീചേ ¶ കുലമ്ഹീതിആദികാ ആയസ്മതോ സുനീതത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു ¶ കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ബുദ്ധസ്സ സുഞ്ഞകാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ ബാലജനേഹി സദ്ധിം കീളാപസുതോ ഹുത്വാ വിചരന്തോ ഏകം പച്ചേകബുദ്ധം ഗാമേ പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ, ‘‘കിം തുയ്ഹം സബ്ബസോ വണിതസരീരസ്സ വിയ സകലം കായം പടിച്ഛാദേത്വാ ഭിക്ഖാചരണേന, നനു നാമ കസിവാണിജ്ജാദീഹി ജീവികാ കപ്പേതബ്ബാ? താനി ചേ കാതും ന സക്കോസി, ഘരേ ഘരേ മുത്തകരീസാദീനി നീഹരന്തോ പച്ഛാ വത്ഥുസോധനേന ജീവാഹീ’’തി അക്കോസി. സോ തേന കമ്മേന നിരയേ പച്ചിത്വാ തസ്സേവ കമ്മസ്സ വിപാകാവസേസേന മനുസ്സലോകേപി ബഹൂനി ജാതിസതാനി ¶ പുപ്ഫഛഡ്ഡകകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ തഥാ ജീവികം കപ്പേസി. ഇമസ്മിഞ്ച ബുദ്ധുപ്പാദേ പുപ്ഫഛഡ്ഡകകുലേ ഏവ നിബ്ബത്തോ ഉക്കാരസോധനകമ്മേന ജീവികം കപ്പേതി ഘാസച്ഛാദനമത്തമ്പി അലഭന്തോ.

അഥ ഭഗവാ പച്ഛിമയാമേ ബുദ്ധാചിണ്ണം മഹാകരുണാസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠായ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേന്തോ സുനീതസ്സ ഹദയബ്ഭന്തരേ ഘടേ പദീപം വിയ പജ്ജലന്തം അരഹത്തൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ വിഭാതായ രത്തിയാ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ രാജഗഹം പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ. യസ്സം വീഥിയം സുനീതോ ഉക്കാരസോധനകമ്മം കരോതി, തം വീഥിം പടിപജ്ജി. സുനീതോപി തത്ഥ തത്ഥ വിഘാസുച്ചാരസങ്കാരാദികം രാസിം കത്വാ പിടകേസു പക്ഖിപിത്വാ കാജേനാദായ പരിഹരന്തോ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതം സത്ഥാരം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ സാരജ്ജമാനോ സമ്ഭമാകുലഹദയോ ഗമനമഗ്ഗം നിലീയനോകാസഞ്ച അലഭന്തോ കാജം ഭിത്തിപസ്സേ ഠപേത്വാ ഏകേന പസ്സേന അനുപവിസന്തോ വിയ ഭിത്തിം അല്ലീനോ പഞ്ജലികോ അട്ഠാസി. ‘‘ഭിത്തിഛിദ്ദേന അപക്കമിതുകാമോ അഹോസീ’’തിപി വദന്തി.

സത്ഥാ തസ്സ സമീപം പത്വാ ‘‘അയം അത്തനോ കുസലമൂലസഞ്ചോദിതം ഉപഗതം മം സാരജ്ജമാനോ ജാതിയാ കമ്മസ്സ ച നിഹീനതായ സമ്മുഖീഭാവമ്പി ലജ്ജതി, ഹന്ദസ്സ വേസാരജ്ജം ഉപ്പാദേസ്സാമീ’’തി കരവീകരുതമഞ്ജുനാ സകലനഗരനിന്നാദവര-ഗമ്ഭീരേന ബ്രഹ്മസ്സരേന ‘‘സുനീതാ’’തി ആലപിത്വാ ‘‘കിം ഇമായ ദുക്ഖജീവികായ പബ്ബജിതും സക്ഖിസ്സതീ’’തി ആഹ. സുനീതോ തേന സത്ഥു വചനേന അമതേന വിയ അഭിസിത്തോ ഉളാരം പീതിസോമനസ്സം പടിസംവേദേന്തോ ‘‘ഭഗവാ, സചേ മാദിസാപി ഇധ പബ്ബജ്ജം ലഭന്തി, കസ്മാഹം ന പബ്ബജിസ്സാമി, പബ്ബാജേഥ മം ഭഗവാ’’തി ആഹ ¶ . സത്ഥാ ‘‘ഏഹി, ഭിക്ഖൂ’’തി ആഹ. സോ താവദേവ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേന പബ്ബജ്ജം ഉപസമ്പദഞ്ച ലഭിത്വാ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരോ വസ്സസട്ഠികത്ഥേരോ വിയ ഹുത്വാ സത്ഥു സന്തികേ അട്ഠാസി. ഭഗവാ തം വിഹാരം നേത്വാ കമ്മട്ഠാനം ആചിക്ഖി. സോ പഠമം അട്ഠ സമാപത്തിയോ, പഞ്ച ച അഭിഞ്ഞായോ നിബ്ബത്തേത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. തം സക്കാദയോ ദേവാ ബ്രഹ്മാനോ ച ഉപസങ്കമിത്വാ നമസ്സിംസു. തേന വുത്തം –

‘‘താ ¶ ¶ ദേവതാ സത്തസതാ ഉളാരാ, ബ്രഹ്മാ ച ഇന്ദോ ഉപസങ്കമിത്വാ;

ആജാനീയം ജാതിജരാഭിഭൂതം, സുനീതം നമസ്സന്തി പസന്നചിത്താ’’തിആദി.

ഭഗവാ തംയേവ ദേവസങ്ഘപുരക്ഖതം ദിസ്വാ സിതം കത്വാ പസംസന്തോ ‘‘തപേന ബ്രഹ്മചരിയേനാ’’തി ഗാഥായ ധമ്മം ദേസേസി. അഥ നം സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ സീഹനാദം നദാപേതുകാമാ, ‘‘ആവുസോ സുനീത, കസ്മാ കുലാ ത്വം പബ്ബജിതോ, കഥം വാ പബ്ബജിതോ, കഥഞ്ച സച്ചാനി പടിവിജ്ഝീ’’തി പുച്ഛിംസു. സോ തം സബ്ബം പകാസേന്തോ –

‘‘നീചേ കുലമ്ഹി ജാതോഹം, ദലിദ്ദോ അപ്പഭോജനോ;

ഹീനകമ്മം മമം ആസി, അഹോസിം പുപ്ഫഛഡ്ഡകോ.

‘‘ജിഗുച്ഛിതോ മനുസ്സാനം, പരിഭൂതോ ച വമ്ഭിതോ;

നീചം മനം കരിത്വാന, വന്ദിസ്സം ബഹുകം ജനം.

‘‘അഥദ്ദസാസിം സമ്ബുദ്ധം, ഭിക്ഖുസങ്ഘപുരക്ഖതം;

പവിസന്തം മഹാവീരം, മഗധാനം പുരുത്തമം.

‘‘നിക്ഖിപിത്വാന ബ്യാഭങ്ഗിം, വന്ദിതും ഉപസങ്കമിം;

മമേവ അനുകമ്പായ, അട്ഠാസി പുരിസുത്തമോ.

‘‘വന്ദിത്വാ സത്ഥുനോ പാദേ, ഏകമന്തം ഠിതോ തദാ;

പബ്ബജ്ജം അഹമായാചിം, സബ്ബസത്താനമുത്തമം.

‘‘തതോ ¶ കാരുണികോ സത്ഥാ, സബ്ബലോകാനുകമ്പകോ;

‘ഏഹി ഭിക്ഖൂ’തി മം ആഹ, സാ മേ ആസൂപസമ്പദാ.

൬൨൬. ‘‘സോഹം ഏകോ അരഞ്ഞസ്മിം, വിഹരന്തോ അതന്ദിതോ.

അകാസിം സത്ഥു വചനം, യഥാ മം ഓവദീ ജിനോ.

‘‘രത്തിയാ പഠമം യാമം, പുബ്ബജാതിമനുസ്സരിം;

രത്തിയാ മജ്ഝിമം യാമം, ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധയിം;

രത്തിയാ പച്ഛിമേ യാമേ, തമോഖന്ധം പദാലയിം.

‘‘തതോ ¶ രത്യാവിവസാനേ, സൂരിയുഗ്ഗമനം പതി; (ജാ. ൧.൧൧.൭൯);

ഇന്ദോ ബ്രഹ്മാ ച ആഗന്ത്വാ, മം നമസ്സിംസു പഞ്ജലീ.

‘‘നമോ തേ പുരിസാജഞ്ഞ, നമോ തേ പുരിസുത്തമ;

യസ്സ തേ ആസവാ ഖീണാ, ദക്ഖിണേയ്യോസി മാരിസ.

‘‘തതോ ¶ ദിസ്വാന മം സത്ഥാ, ദേവസങ്ഘപുരക്ഖതം;

സിതം പാതുകരിത്വാന, ഇമമത്ഥം അഭാസഥ.

‘‘തപേന ബ്രഹ്മചരിയേന, സംയമേന ദമേന ച;

ഏതേന ബ്രാഹ്മണോ ഹോതി, ഏതം ബ്രാഹ്മണമുത്തമ’’ന്തി. –

തത്ഥ നീചേതി ലാമകേ സബ്ബനിഹീനേ. ഉച്ചനീചഭാവോ ഹി നാമ സത്താനം ഉപാദായുപാദായ, അയം പന സബ്ബനിഹീനേ പുക്കുസകുലേ ഉപ്പന്നതം ദസ്സേന്തോ ‘‘നീചേ കുലമ്ഹി ജാതോ’’തി ആഹ. തേന വുത്തം – ‘‘നീചേതി ലാമകേ സബ്ബനിഹീനേ’’തി. ദലിദ്ദോതി ദുഗ്ഗതോ, ദലിദ്ദാപി കേചി കദാചി ഘാസച്ഛാദനസ്സ ലാഭിനോ, അകസിരവുത്തിനോ ഹോന്തി, അഹം പന സബ്ബകാലം കസിരവുത്തിതായ ഹീനോ ഉദ്ധനം ഉപട്ഠപിതഉക്ഖലികോ ദസ്സനയുത്തം ഥേവകമ്പി അപസ്സിം യേവാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘അപ്പഭോജനോ’’തി ആഹ. നീചകുലികാ ദലിദ്ദാപി കേചി അനീചകമ്മാജീവാ ഹോന്തി, മയ്ഹം പന ന തഥാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഹീനകമ്മം മമം ആസീ’’തി. കീദിസന്തി ചേ? അഹോസിം പുപ്ഫഛഡ്ഡകോ, ഹത്ഥവികലസ്സ ഹത്ഥവാതി വിയ ഉപചാരവസേനായം ഇമസ്സ സമഞ്ഞാ അഹോസി യദിദം ‘‘പുപ്ഫഛഡ്ഡകോ’’തി. മിലാതപുപ്ഫസന്ഥരവണ്ണതായ വാ ഉക്കാരഭൂമിയാ ഏവം വുത്തോ.

ജിഗുച്ഛിതോതി ജാതിയാ ചേവ കമ്മുനാ ച ഹീളിതോ. മനുസ്സാനന്തി മനുസ്സേഹി. പരിഭൂതോതി അവഞ്ഞാതോ. വമ്ഭിതോതി ഖുംസിതോ. നീചം മനം കരിത്വാനാതി അഞ്ഞേ മനുസ്സേ സിനേരും വിയ ഉക്ഖിപിത്വാ തേസം പാദപംസുതോപി അത്താനം നിഹീനം കത്വാ പവത്തിയാ നീചം നിഹീനം മനം കത്വാ. വന്ദിസ്സം ¶ ബഹുകം ജനന്തി പുഥുമഹാജനം ദിട്ഠദിട്ഠകാലേ വന്ദിം സിരസി അഞ്ജലിം കരോന്തോ പണാമിം.

അഥാതി അധികാരന്തരദീപനേ നിപാതോ. അദ്ദസാസിന്തി അദ്ദക്ഖിം. മഗധാനന്തി മഗധാ നാമ ജാനപദിനോ രാജകുമാരാ, തേസം നിവാസോ ഏകോപി ജനപദോ രുള്ഹിയാ ‘‘മഗധാന’’ന്തി വുത്തോ, മഗധജനപദസ്സാതി അത്ഥോ. പുരുത്തമന്തി ഉത്തമം നഗരം.

ബ്യാഭങ്ഗിന്തി കാജം. പബ്ബജ്ജം അഹമായാചിന്തി, ‘‘സുനീത, പബ്ബജിതും സക്ഖിസ്സസീ’’തി സത്ഥാരാ ഓകാസേ കതേ അഹം പബ്ബജ്ജം അയാചിം. ആസൂപസമ്പദാതി ‘‘ഏഹി, ഭിക്ഖൂ’’തി സത്ഥു വചനമത്തേന ആസി ഉപസമ്പദാ. യഥാ മം ഓവദീതി ‘‘ഏവം സമഥപുബ്ബങ്ഗമം വിപസ്സനം ഭാവേഹീ’’തി യഥാ മം ഓവദി, തഥാ സത്ഥുനോ വചനം അകാസിം പടിപജ്ജിം. രത്തിയാതിആദി തസ്സാ പടിപത്തിയാ രസദസ്സനം. തത്ഥ പുബ്ബേനിവാസഞാണം ¶ അനാഗതംസഞാണഞ്ച ബഹുകിച്ചന്തി ‘‘പഠമം യാമം ¶ മജ്ഝിമം യാമ’’ന്തി അച്ചന്തസംയോഗവസേന ഉപയോഗവചനം വുത്തം. ന തഥാ ആസവക്ഖയഞാണം ഏകാഭിസമയവസേന പവത്തനതോതി ‘‘പച്ഛിമേ യാമേ’’തി ഭുമ്മവസേന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഇന്ദോതി സക്കോ ദേവരാജാ. ബ്രഹ്മാതി മഹാബ്രഹ്മാ. ഇന്ദബ്രഹ്മഗ്ഗഹണേന അഞ്ഞേസം കാമദേവാനം ബ്രഹ്മൂനഞ്ച ആഗമനം വുത്തമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസോ ഹേസ യഥാ ‘‘രാജാ ആഗതോ’’തി. നമസ്സിംസൂതി കായേന വാചായ ച നമക്കാരം അകംസു.

തത്ഥ കായേന കതം നമക്കാരം ദസ്സേന്തോ ‘‘പഞ്ജലീ’’തി വത്വാ വാചായ കതം ദസ്സേതും ‘‘നമോ തേ’’തിആദി വുത്തം. ദേവസങ്ഘപുരക്ഖതന്തി ദേവഗ്ഗഹണേന ഉപപത്തിദേവഭാവതോ ബ്രഹ്മാനോപി ഗഹിതാ. സിതം പാതുകരിത്വാനാതി അത്തനോ ഓവാദസ്സ മഹപ്ഫലതം ദേവബ്രഹ്മൂനഞ്ച ഗുണസമ്പത്തിം നിസ്സായ സത്ഥാ സിതം പാത്വാകാസി. പാതുകരോന്തോ ച ന അഞ്ഞേ വിയ ദന്തേ വിദംസേതി, മുഖാധാനം പന ഥോകം വിവരതി, തത്തകേന ച അഭിഭൂതദിബ്ബഫലികമുത്തരസ്മിയോ അവഹസിതതാരകാസസിമരീചിയോ സുസുക്കദാഠസമ്ഭവാ ഘനരസ്മിയോ നിക്ഖമിത്വാ തിക്ഖത്തും സത്ഥു മുഖം പദക്ഖിണം കരോന്തി, തം ദിസ്വാ പച്ഛതോ ഗച്ഛന്താപി സത്ഥാ സിതം പാത്വാകാസീതി സഞ്ജാനന്തി.

തപേനാതി ¶ ഇന്ദ്രിയസംവരേന, ‘‘ധുതധമ്മസമാദാനേനാ’’തി കേചി. സംയമേനാതി സീലേന. ദമേനാതി പഞ്ഞായ. ബ്രഹ്മചരിയേനാതി അവസിട്ഠസേട്ഠചരിയായ. ഏതേനാതി യഥാവുത്തേന തപാദിനാ. ബ്രാഹ്മണോ ഹോതി ബാഹിതപാപഭാവതോ. ഏതന്തി തപാദി യഥാവുത്തം. ബ്രാഹ്മണമുത്തമന്തി ഉത്തമം ബ്രാഹ്മണം, ബ്രാഹ്മണേസു വാ ഉത്തമം സബ്ബസേട്ഠം, അഹൂതി വചനസേസോ. ബ്രാഹ്മണന്തി വാ ബ്രഹ്മഞ്ഞമാഹ, ഏവം ഉത്തമം ബ്രഹ്മഞ്ഞം, ന ജച്ചാദീതി അധിപ്പായോ. ന ഹി ജാതികുലപദേസഗോത്തസമ്പത്തിആദയോ അരിയഭാവസ്സ കാരണം, അധിസീലസിക്ഖാദയോ ഏവ പന കാരണം. തേനാഹ –

‘‘യഥാ സങ്കാരഠാനസ്മിം, ഉജ്ഝിതസ്മിം മഹാപഥേ;

പദുമം തത്ഥ ജായേഥ, സുചിഗന്ധം മനോരമം.

‘‘ഏവം സങ്കാരഭൂതേസു, അന്ധഭൂതേ പുഥുജ്ജനേ;

അതിരോചതി പഞ്ഞായ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാവകോ’’തി. (ധ. പ. ൫൮-൫൯);

ഏവം ഥേരോ തേഹി ഭിക്ഖൂഹി പുച്ഛിതമത്ഥം ഇമാഹി ഗാഥാഹി വിസ്സജ്ജേന്തോ സീഹനാദം നദീതി.

സുനീതത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദ്വാദസകനിപാതവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧. സോണകോളിവിസത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ

തേരസനിപാതേ ¶ ¶ ¶ യാഹു രട്ഠേതിആദികാ ആയസ്മതോ സോണസ്സ കോളിവിസസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനി. അയം കിര അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ മഹാവിഭവോ സേട്ഠി ഹുത്വാ ഉപാസകേഹി സദ്ധിം വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പസന്നമാനസോ സത്ഥു ചങ്കമനട്ഠാനേ സുധായ പരികമ്മം കാരേത്വാ നാനാവണ്ണേഹി പുപ്ഫേഹി സന്ഥരിത്വാ ഉപരി നാനാവിരാഗവത്ഥേഹി വിതാനം ബന്ധാപേസി, തഥാ സത്ഥു ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ദീഘസാലം കാരേത്വാ നിയ്യാദേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ സേട്ഠികുലേ നിബ്ബത്തി, സിരിവഡ്ഢോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും ആരദ്ധവീരിയാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ, സയമ്പി തം ഠാനന്തരം പത്ഥേന്തോ സത്താഹം മഹാദാനം പവത്തേത്വാ പണിധാനമകാസി. സത്ഥാപി തസ്സ പത്ഥനായ സമിജ്ഝനഭാവം ദിസ്വാ ബ്യാകരിത്വാ പക്കാമി.

സോപി യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ പരിനിബ്ബുതേ കസ്സപദസബലേ അനുപ്പന്നേ അമ്ഹാകം ഭഗവതി ബാരാണസിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഗങ്ഗാതീരേ പണ്ണസാലം കരിത്വാ ഏകം പച്ചേകബുദ്ധം തേമാസം ചതൂഹി പച്ചയേഹി സക്കച്ചം ഉപട്ഠഹി. പച്ചേകബുദ്ധോ വുട്ഠവസ്സോ പരിപുണ്ണപരിക്ഖാരോ ഗന്ധമാദനമേവ ഗതോ. സോപി കുലപുത്തോ യാവജീവം തത്ഥ പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചവിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ ചമ്പാനഗരേ ഉസഭസേട്ഠിസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. തസ്സ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണതോ പട്ഠായ സേട്ഠിസ്സ മഹാഭോഗക്ഖന്ധോ അഭിവഡ്ഢി. തസ്സ ജാതദിവസേ സകലനഗരേ മഹാസക്കാരസമ്പന്നോ അഹോസി, തസ്സ പുബ്ബേ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ സതസഹസ്സഗ്ഘനികരത്തകമ്ബലപരിച്ചാഗേന സുവണ്ണവണ്ണോ സുഖുമാലതരോ ച അത്തഭാവോ അഹോസി, തേനസ്സ സോണോതി നാമം അകംസു. മഹതാ പരിവാരേന വഡ്ഢതി ¶ , തസ്സ ഹത്ഥപാദതലാനി ബന്ധുജീവകപുപ്ഫവണ്ണാനി അഹേസും, സതവിഹതകപ്പാസസ്സ വിയ സമ്ഫസ്സോ പാദതലേസു മണികുണ്ഡലാവട്ടവണ്ണാനി ലോമാനി ¶ ജായിംസു. വയപ്പത്തസ്സ തസ്സ തിണ്ണം ഉതൂനം അനുച്ഛവികേ തയോ പാസാദേ കാരേത്വാ നാടകാനി ഉപട്ഠാപേസും. സോ തത്ഥ മഹതിം സമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ ദേവകുമാരോ വിയ പടിവസതി.

അഥ ¶ അമ്ഹാകം സത്ഥരി സബ്ബഞ്ഞുതം പത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കേ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തേ ബിമ്ബിസാരരഞ്ഞാ പക്കോസാപിതോ അസീതിയാ ഗാമികസഹസ്സേഹി സദ്ധിം രാജഗഹം ആഗതോ, സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ മാതാപിതരോ അനുജാനാപേത്വാ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ, ജനസംസഗ്ഗപരിഹരണത്ഥം സീതവനേ വസന്തോ ‘‘മമ സരീരം സുഖുമാലം, ന ച സക്കാ സുഖേനേവ സുഖം അധിഗന്തും, കായം കിലമേത്വാ സമണധമ്മം കാതും വട്ടതീ’’തി ഠാനചങ്കമമേവ അധിട്ഠായ, പധാനമനുയുഞ്ജന്തോ പാദതലേസു ഫോടേസു ഉട്ഠഹിതേസുപി വേദനം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ ദള്ഹം വീരിയം കരോന്തോ അച്ചാരദ്ധവീരിയതായ വിസേസം നിബ്ബത്തേതും അസക്കോന്തോ, ‘‘ഏവം വായമന്തോപി അഹം മഗ്ഗം വാ ഫലം വാ നിബ്ബത്തേതും ന സക്കോമി, കിം മേ പബ്ബജ്ജായ, ഹീനായാവത്തിത്വാ ഭോഗേ ച ഭുഞ്ജിസ്സാമി, പുഞ്ഞാനി ച കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. സത്ഥാ തസ്സ ചിത്താചാരം ഞത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ വീണൂപമോവാദേന ഓവദിത്വാ വീരിയസമതായോജനവിധിം ദസ്സേന്തോ കമ്മട്ഠാനം സോധേത്വാ ഗിജ്ഝകൂടം ഗതോ. സോണത്ഥേരോപി സത്ഥു സമ്മുഖാ ഓവാദം ലഭിത്വാ വീരിയസമതം യോജേത്വാ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൧.൫.൨൫-൫൩) –

‘‘അനോമദസ്സിസ്സ മുനിനോ, ലോകജേട്ഠസ്സ താദിനോ;

സുധായ ലേപനം കത്വാ, ചങ്കമം കാരയിം അഹം.

‘‘നാനാവണ്ണേഹി പുപ്ഫേഹി, ചങ്കമം സന്ഥരിം അഹം;

ആകാസേ വിതാനം കത്വാ, ഭോജയിം ബുദ്ധമുത്തമം.

‘‘അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാന, അഭിവാദേത്വാന സുബ്ബതം;

ദീഘസാലം ഭഗവതോ, നിയ്യാദേസിമഹം തദാ.

‘‘മമ സങ്കപ്പമഞ്ഞായ, സത്ഥാ ലോകേ അനുത്തരോ;

പടിഗ്ഗഹേസി ഭഗവാ, അനുകമ്പായ ചക്ഖുമാ.

‘‘പടിഗ്ഗഹേത്വാന ¶ സമ്ബുദ്ധോ, ദക്ഖിണേയ്യോ സദേവകേ;

ഭിക്ഖുസങ്ഘേ നിസീദിത്വാ, ഇമാ ഗാഥാ അഭാസഥ.

‘‘യോ സോ ഹട്ഠേന ചിത്തേന, ദീഘസാലം അദാസി മേ;

തമഹം കിത്തയിസ്സാമി, സുണാഥ മമ ഭാസതോ.

‘‘ഇമസ്സ ¶ മച്ചുകാലമ്ഹി, പുഞ്ഞകമ്മസമങ്ഗിനോ;

സഹസ്സയുത്തസ്സരഥോ, ഉപട്ഠിസ്സതി താവദേ.

‘‘തേന യാനേനയം പോസോ, ദേവലോകം ഗമിസ്സതി;

അനുമോദിസ്സരേ ദേവാ, സമ്പത്തേ കുലസമ്ഭവേ.

‘‘മഹാരഹം ബ്യമ്ഹം സേട്ഠം, രതനമത്തികലേപനം;

കൂടാഗാരവരൂപേതം, ബ്യമ്ഹം അജ്ഝാവസിസ്സതി.

‘‘തിംസകപ്പസഹസ്സാനി, ദേവലോകേ രമിസ്സതി;

പഞ്ചവീസതി കപ്പാനി, ദേവരാജാ ഭവിസ്സതി.

‘‘സത്തസത്തതിക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതി;

യസോധരസനാമാ തേ, സബ്ബേപി ഏകനാമകാ.

‘‘ദ്വേ സമ്പത്തീ അനുഭോത്വാ, വഡ്ഢേത്വാ പുഞ്ഞസഞ്ചയം;

അട്ഠവീസതികപ്പമ്ഹി, ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതി.

‘‘തത്രാപി ബ്യമ്ഹം പവരം, വിസ്സകമ്മേന മാപിതം;

ദസസദ്ദാവിവിത്തം തം, പുരമജ്ഝാവസിസ്സതി.

‘‘അപരിമേയ്യേ ഇതോ കപ്പേ, ഭൂമിപാലോ മഹിദ്ധികോ;

ഓക്കാകോ നാമ നാമേന, രാജാ രട്ഠേ ഭവിസ്സതി.

‘‘സോളസിത്ഥിസഹസ്സാനം, സബ്ബാസം പവരാ ച സാ;

അഭിജാതാ ഖത്തിയാനീ, നവ പുത്തേ ജനേസ്സതി.

‘‘നവ പുത്തേ ജനേത്വാന, ഖത്തിയാനീ മരിസ്സതി;

തരുണീ ച പിയാ കഞ്ഞാ, മഹേസിത്തം കരിസ്സതി.

‘‘ഓക്കാകം തോസയിത്വാന, വരം കഞ്ഞാ ലഭിസ്സതി;

വരം ലദ്ധാന സാ കഞ്ഞാ, പുത്തേ പബ്ബാജയിസ്സതി.

‘‘പബ്ബാജിതാ ¶ ച തേ സബ്ബേ, ഗമിസ്സന്തി നഗുത്തമം;

ജാതിഭേദഭയാ സബ്ബേ, ഭഗിനീഹി വസിസ്സരേ.

‘‘ഏകാ ച കഞ്ഞാ ബ്യാധീഹി, ഭവിസ്സതി പരിക്ഖതാ;

മാ നോ ജാതി പഭിജ്ജീതി, നിഖണിസ്സന്തി ഖത്തിയാ.

‘‘ഖത്തിയോ നീഹരിത്വാന, തായ സദ്ധിം വസിസ്സതി;

ഭവിസ്സതി തദാ ഭേദോ, ഓക്കാകകുലസമ്ഭവോ.

‘‘തേസം പജാ ഭവിസ്സന്തി, കോളിയാ നാമ ജാതിയാ;

തത്ഥ മാനുസകം ഭോഗം, അനുഭോസ്സതിനപ്പകം.

‘‘തമ്ഹാ കായാ ചവിത്വാന, ദേവലോകം ഗമിസ്സതി;

തത്രാപി പവരം ബ്യമ്ഹം, ലഭിസ്സതി മനോരമം.

‘‘ദേവലോകാ ¶ ചവിത്വാന, സുക്കമൂലേന ചോദിതോ;

ആഗന്ത്വാന മനുസ്സത്തം, സോണോ നാമ ഭവിസ്സതി.

‘‘ആരദ്ധവീരിയോ പഹിതത്തോ, പദഹം സത്ഥു സാസനേ;

സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, നിബ്ബായിസ്സതിനാസവോ.

‘‘അനന്തദസ്സീ ഭഗവാ, ഗോതമോ സക്യപുങ്ഗവോ;

വിസേസഞ്ഞൂ മഹാവീരോ, അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസ്സതി.

‘‘വുട്ഠമ്ഹി ദേവേ ചതുരങ്ഗുലമ്ഹി, തിണേ അനിലേരിതഅങ്ഗണമ്ഹി;

ഠത്വാന യോഗസ്സ പയുത്തതാദിനോ, തതോത്തരിം പാരമതാ ന വിജ്ജതി.

‘‘ഉത്തമേ ദമഥേ ദന്തോ, ചിത്തം മേ സുപണീഹിതം;

ഭാരോ മേ ഓഹിതോ സബ്ബോ, നിബ്ബുതോമ്ഹി അനാസവോ.

‘‘അങ്ഗീരസോ മഹാനാഗോ, അഭിജാതോവ കേസരീ;

ഭിക്ഖുസങ്ഘേ നിസീദിത്വാ, ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി മം.

‘‘പടിസമ്ഭിദാ ചതസ്സോ…പേ… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.

അരഹത്തം പന പത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ ഉദാനവസേന അഞ്ഞാബ്യാകരണവസേന ച –

‘‘യാഹു രട്ഠേ സമുക്കട്ഠോ, രഞ്ഞോ അങ്ഗസ്സ പദ്ധഗൂ;

സ്വാജ്ജ ധമ്മേസു ഉക്കട്ഠോ, സോണോ ദുക്ഖസ്സ പാരഗൂ.

‘‘പഞ്ച ഛിന്ദേ പഞ്ച ജഹേ, പഞ്ച ചുത്തരി ഭാവയേ;

പഞ്ചസങ്ഗാതിഗോ ഭിക്ഖു, ഓഘതിണ്ണോതി വുച്ചതി.

‘‘ഉന്നളസ്സ പമത്തസ്സ, ബാഹിരാസസ്സ ഭിക്ഖുനോ;

സീലം സമാധി പഞ്ഞാ ച, പാരിപൂരിം ന ഗച്ഛതി.

‘‘യഞ്ഹി കിച്ചം അപവിദ്ധം, അകിച്ചം പന കരീയതി;

ഉന്നളാനം പമത്താനം, തേസം വഡ്ഢന്തി ആസവാ.

‘‘യേസഞ്ച സുസമാരദ്ധാ, നിച്ചം കായഗതാ സതി;

അകിച്ചം തേ ന സേവന്തി, കിച്ചേ സാതച്ചകാരിനോ;

സതാനം സമ്പജാനാനം, അത്ഥം ഗച്ഛന്തി ആസവാ.

‘‘ഉജുമഗ്ഗമ്ഹി ¶ ¶ അക്ഖാതേ, ഗച്ഛഥ മാ നിവത്തഥ;

അത്തനാ ചോദയത്താനം, നിബ്ബാനമഭിഹാരയേ.

‘‘അച്ചാരദ്ധമ്ഹി ¶ വീരിയമ്ഹി, സത്ഥാ ലോകേ അനുത്തരോ;

വീണോപമം കരിത്വാ മേ, ധമ്മം ദേസേതി ചക്ഖുമാ;

തസ്സാഹം വചനം സുത്വാ, വിഹാസിം സാസനേ രതോ.

‘‘സമഥം പടിപാദേസിം, ഉത്തമത്ഥസ്സ പത്തിയാ;

തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസനം.

‘‘നേക്ഖമ്മേ അധിമുത്തസ്സ, പവിവേകഞ്ച ചേതസോ;

അബ്യാബജ്ഝാധിമുത്തസ്സ, ഉപാദാനക്ഖയസ്സ ച.

‘‘തണ്ഹക്ഖയാധിമുത്തസ്സ, അസമ്മോഹഞ്ച ചേതസോ;

ദിസ്വാ ആയതനുപ്പാദം, സമ്മാ ചിത്തം വിമുച്ചതി.

‘‘തസ്സ സമ്മാ വിമുത്തസ്സ, സന്തചിത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ;

കതസ്സ പതിചയോ നത്ഥി, കരണീയം ന വിജ്ജതി.

‘‘സേലോ ¶ യഥാ ഏകഘനോ, വാതേന ന സമീരതി;

ഏവം രൂപാ രസാ സദ്ദാ, ഗന്ധാ ഫസ്സാ ച കേവലാ.

‘‘ഇട്ഠാ ധമ്മാ അനിട്ഠാ ച, നപ്പവേധേന്തി താദിനോ;

ഠിതം ചിത്തം വിസഞ്ഞുത്തം, വയഞ്ചസ്സാനുപസ്സതീ’’തി. – ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി;

തത്ഥ യാഹു രട്ഠേ സമുക്കട്ഠോതി യോ അഹു അഹോസി അങ്ഗരട്ഠേ അസീതിയാ ഗാമികസഹസ്സേഹി ഭോഗസമ്പത്തിയാ ഇസ്സരിയസമ്പത്തിയാ ച സമ്മാ അതിവിയ ഉക്കട്ഠോ സേട്ഠോ. രഞ്ഞോ അങ്ഗസ്സ പദ്ധഗൂതി ചതൂഹി സങ്ഗഹവത്ഥൂഹി പരിസായ രഞ്ജനട്ഠേന രഞ്ഞോ അങ്ഗാധിപതിനോ ബിമ്ബിസാരസ്സ പരിവാരഭൂതോ ഗഹപതിവിസേസോ തസ്സ രട്ഠേ കുടുമ്ബികോ അഹൂതി യോജേതബ്ബം. സ്വാജ്ജ ധമ്മേസു ഉക്കട്ഠോതി സോ സോണോ അജ്ജേതരഹി ലോകുത്തരധമ്മേസു ഉക്കട്ഠോ ജാതോ, ഗിഹികാലേപി കേഹിചി ഉക്കട്ഠോയേവ ഹുത്വാ ഇദാനി പബ്ബജിതകാലേപി ഉക്കട്ഠോയേവ ഹോതീതി അത്താനമേവ പരം വിയ ദസ്സേതി. ദുക്ഖസ്സ പാരഗൂതി സകലസ്സ വട്ടദുക്ഖസ്സ പാരം പരിയന്തം ഗതോ, ഏതേന ധമ്മേസു ഉക്കട്ഠോതി അവിസേസേന വുത്തം ഉക്കട്ഠഭാവം വിസേസേതി അരഹത്താധിഗമദീപനതോ.

ഇദാനി യായ പടിപത്തിയാ ദുക്ഖപാരഗൂ ജാതോ, അഞ്ഞാപദേസേന തം ദസ്സേന്തോ ‘‘പഞ്ച ഛിന്ദേ’’തി ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – അപായകാമസുഗതിസമ്പാപകാനി പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയാനി സംയോജനാനി പുരിസോ സത്ഥേന പാദേ ബദ്ധരജ്ജുകം വിയ ഹേട്ഠിമേന മഗ്ഗത്തയേന ഛിന്ദേയ്യ, രൂപാരൂപഭവസമ്പാപകാനി പഞ്ച ഉദ്ധമ്ഭാഗിയാനി സംയോജനാനി പുരിസോ ഗീവായ ബദ്ധരജ്ജുകം വിയ അഗ്ഗമഗ്ഗേന ജഹേയ്യ, ഛിന്ദേയ്യ, തേസം പന ഉദ്ധമ്ഭാഗിയസംയോജനാനം പഹാനായ പഞ്ച സദ്ധാദീനി ഇന്ദ്രിയാനി ¶ ഉത്തരി ഭാവയേ ¶ ഭാവേയ്യ. ഏവംഭൂതോ പന ഭിക്ഖു രാഗസങ്ഗോ ദോസമോഹമാനദിട്ഠിസങ്ഗോതി പഞ്ചന്നം സങ്ഗാനം അതിക്കമനേന പഞ്ചസങ്ഗാതിഗോ ഹുത്വാ, കാമോഘോ, ഭവോഘോ, ദിട്ഠോഘോ, അവിജ്ജോഘോതി ചതുന്നം ഓഘാനം തിണ്ണത്താ ഓഘതിണ്ണോതി വുച്ചതി.

അയഞ്ച ഓഘതരണപടിപത്തിസീലാദീനം പാരിപൂരിയാവ ഹോതി, സീലാദയോ ച മാനാദിപ്പഹാനേന പാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി, ന അഞ്ഞഥാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഉന്നളസ്സാ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ ഉന്നളസ്സാതി ഉഗ്ഗതതുച്ഛമാനസ്സ. മാനോ ¶ ഹി ഉന്നമനാകാരവുത്തിയാ തുച്ഛഭാവേന നളോ വിയാതി ‘‘നളോ’’തി വുച്ചതി. പമത്തസ്സാതി സതിവോസ്സഗ്ഗേന പമാദം ആപന്നസ്സ. ബാഹിരാസസ്സാതി ബാഹിരേസു ആയതനേസു ആസാവതോ, കാമേസു അവീതരാഗസ്സാതി അത്ഥോ. സീലം സമാധി പഞ്ഞാ ച, പാരിപൂരിം ന ഗച്ഛതീതി തസ്സ സീലാദീനം പടിപക്ഖസേവിനോ ലോകിയോപി താവ സീലാദിഗുണോ പാരിപൂരിം ന ഗച്ഛതി, പഗേവ ലോകുത്തരോ.

തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘യഞ്ഹി കിച്ച’’ന്തിആദിനാ. ഭിക്ഖുനോ ഹി പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ അപരിമാണസീലക്ഖന്ധഗോപനം അരഞ്ഞവാസോ ധുതങ്ഗപരിഹരണം ഭാവനാരാമതാതി ഏവമാദി കിച്ചം നാമ. യേഹി പന ഇദം യഥാവുത്തം അത്തനോ കിച്ചം, തം അപവിദ്ധം അകരണേന ഛഡ്ഡിതം. അകിച്ചന്തി പത്തമണ്ഡനം ചീവരകായബന്ധനഅംസബദ്ധഛത്തുപാഹനതാലവണ്ടധമ്മകരണമണ്ഡനന്തി ഏവമാദി പരിക്ഖാരമണ്ഡനം പച്ചയബാഹുലിയന്തി ഏവമാദി ഭിക്ഖുനോ അകിച്ചം നാമ, തം കയിരതി, തേസം മാനനളം ഉക്ഖിപിത്വാ ചരണേന ഉന്നളാനം സതിവോസ്സഗ്ഗേന പമത്താനം ചത്താരോപി ആസവാ വഡ്ഢന്തി.

യേസം പന പഞ്ഞാദിഗുണോ വഡ്ഢതി, തേ ദസ്സേതും ‘‘യേസ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സുസമാരദ്ധാതി സുട്ഠു പഗ്ഗഹിതാ. കായഗതാ സതീതി, കായാനുപസ്സനാഭാവനാ. അകിച്ചം തേതി തേ ഏതം പത്തമണ്ഡനാദിഅകിച്ചം. ന സേവന്തീതി ന കരോന്തി. കിച്ചേതി, പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ കത്തബ്ബേ അപരിമാണസീലക്ഖന്ധഗോപനാദികേ. സാതച്ചകാരിനോതി സതതകാരിനോ തേസം സതിയാ അവിപ്പവാസേന സതാനം സാത്ഥകസമ്പജഞ്ഞം, സപ്പായസമ്പജഞ്ഞം, ഗോചരസമ്പജഞ്ഞം, അസമ്മോഹസമ്പജഞ്ഞന്തി ചതൂഹി സമ്പജഞ്ഞേഹി സമ്പജാനാനം, ചത്താരോപി ആസവാ അത്ഥം ഗച്ഛന്തി പരിക്ഖയം അഭാവം ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ.

ഇദാനി അത്തനോ സന്തികേ ഠിതഭിക്ഖൂനം ഓവാദം ദേന്തോ ‘‘ഉജുമഗ്ഗമ്ഹീ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ ഉജുമഗ്ഗമ്ഹി അക്ഖാതേതി അന്തദ്വയപരിവജ്ജനേന കായവങ്കാദിപ്പഹാനേന ച ഉജുകേ മജ്ഝിമപടിപദാഭൂതേ അരിയമഗ്ഗേ സത്ഥാരാ ഭാസിതേ. ഗച്ഛഥാതി പടിപജ്ജഥ. മാ നിവത്തഥാതി അന്തരാ ¶ വോസാനം മാപജ്ജഥ. അത്തനാ ചോദയത്താനന്തി ഇധ ¶ അത്ഥകാമോ കുലപുത്തോ അപായഭയപച്ചവേക്ഖണാദിനാ ¶ അത്തനാവ അത്താനം ചോദേന്തോ. നിബ്ബാനമഭിഹാരയേതി, അത്താനം നിബ്ബാനം അഭിഹരേയ്യ ഉപനേയ്യ, യഥാ നം സച്ഛികരോതി, തഥാ പടിപജ്ജേയ്യാതി അത്ഥോ.

ഇദാനി മയാപി ഏവമേവ പടിപന്നന്തി, അത്തനോ പടിപത്തിം ദസ്സേതും ‘‘അച്ചാരദ്ധമ്ഹീ’’തിആദി വുത്തം. അച്ചാരദ്ധമ്ഹി വീരിയമ്ഹീതി വിപസ്സനം ഭാവേന്തേന മയാ സമാധിനാ വീരിയം സമരസം അകത്വാ അതിവിയ വീരിയേ പഗ്ഗഹിതേ. അച്ചാരദ്ധവീരിയതാ ചസ്സ ഹേട്ഠാ വുത്തായേവ. വീണോപമം കരിത്വാ മേതി ആയസ്മതോ സോണസ്സ ‘‘യേ ഖോ കേചി ഭഗവതോ സാവകാ ആരദ്ധവീരിയാ വിഹരന്തി. അഹം തേസം അഞ്ഞതരോ, അഥ ച പന മേ നാനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുച്ചതി, തസ്മാഹം വിബ്ഭമിസ്സാമീ’’തി ചിത്തേ ഉപ്പന്നേ സത്ഥാ ഇദ്ധിയാ തസ്സ സമ്മുഖേ അത്താനം ദസ്സേത്വാ ‘‘കസ്മാ ത്വം, സോണ, ‘വിബ്ഭമിസ്സാമീ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേസി, കുസലോ ത്വം പുബ്ബേ അഗാരിയഭൂതോ വീണായ തന്തിസ്സരേ’’തി പുച്ഛിത്വാ തേന ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, സോണ? യദാ തേ വീണായ തന്തിയോ അച്ചായതാ ഹോന്തി, അപി നു തേ വീണാ തസ്മിം സമയേ സരവതീ വാ ഹോതി കമ്മഞ്ഞാ വാതി? നോ ഹേതം, ഭന്തേ! തം കിം മഞ്ഞസി, സോണ, യദാ തേ വീണായ തന്തിയോ അതിസിഥിലാ ഹോന്തി, അപി നു തേ വീണാ തസ്മിം സമയേ സരവതീ വാ ഹോതി കമ്മഞ്ഞാ വാതി? നോ ഹേതം, ഭന്തേ. തം കിം മഞ്ഞസി, സോണ, യദാ പന തേ വീണായ തന്തിയോ നേവ അച്ചായതാ ഹോന്തി, നാതിസിഥിലാ സമേ ഗുണേ പതിട്ഠിതാ, അപി നു തേ വീണാ തസ്മിം സമയേ സരവതീ വാ ഹോതി കമ്മഞ്ഞാ വാതി? ഏവം, ഭന്തേ. ഏവമേവ ഖോ, സോണ, അച്ചാരദ്ധവീരിയം ഉദ്ധച്ചായ സംവത്തതി, അതിലീനവീരിയം കോസജ്ജായ സംവത്തതി, തസ്മാതിഹ ത്വം, സോണ, വീരിയസമതം അധിട്ഠഹ, ഇന്ദ്രിയാനഞ്ച സമതം പടിവിജ്ഝ