📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

ഖുദ്ദകനികായേ

അപദാന-അട്ഠകഥാ

(പഠമോ ഭാഗോ)

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ

വന്ദിത്വാ ¶ ¶ ¶ സിരസാ സേട്ഠം, ബുദ്ധമപ്പടിപുഗ്ഗലം;

ഞേയ്യസാഗരമുത്തിണ്ണം, തിണ്ണം സംസാരസാഗരം.

തഥേവ പരമം സന്തം, ഗമ്ഭീരം ദുദ്ദസം അണും;

ഭവാഭവകരം സുദ്ധം, ധമ്മം സമ്ബുദ്ധപൂജിതം.

തഥേവ അനഘം സങ്ഘം, അസങ്ഗം സങ്ഘമുത്തമം;

ഉത്തമം ദക്ഖിണേയ്യാനം, സന്തിന്ദ്രിയമനാസവം.

കതേന ¶ തസ്സ ഏതസ്സ, പണാമേന വിസേസതോ;

രതനത്തയേ വിസേസേന, വിസേസസ്സാദരേന മേ.

ഥേരേഹി ധീരധീരേഹി, ആഗമഞ്ഞൂഹി വിഞ്ഞുഭി;

‘‘അപദാനട്ഠകഥാ ഭന്തേ, കാതബ്ബാ’’തി വിസേസതോ.

പുനപ്പുനാദരേനേവ, യാചിതോഹം യസസ്സിഭി;

തസ്മാഹം സാപദാനസ്സ, അപദാനസ്സസേസതോ.

വിസേസനയദീപസ്സ, ദീപിസ്സം പിടകത്തയേ;

യഥാ പാളിനയേനേവ, അത്ഥസംവണ്ണനം സുഭം.

കേന ¶ കത്ഥ കദാ ചേതം, ഭാസിതം ധമ്മമുത്തമം;

കിമത്ഥം ഭാസിതഞ്ചേതം, ഏതം വത്വാ വിധിം തതോ.

നിദാനേസു കോസല്ലത്ഥം, സുഖുഗ്ഗഹണധാരണം;

തസ്മാ തം തം വിധിം വത്വാ, പുബ്ബാപരവിസേസിതം.

പുരാ ¶ സീഹളഭാസായ, പോരാണട്ഠകഥായ ച;

ഠപിതം തം ന സാധേതി, സാധൂനം ഇച്ഛിതിച്ഛിതം.

തസ്മാ തമുപനിസ്സായ, പോരാണട്ഠകഥാനയം;

വിവജ്ജേത്വാ വിരുദ്ധത്ഥം, വിസേസത്ഥം പകാസയം;

വിസേസവണ്ണനം സേട്ഠം, കരിസ്സാമത്ഥവണ്ണനന്തി.

നിദാനകഥാ

‘‘കേന ¶ കത്ഥ കദാ ചേതം, ഭാസിതം ധമ്മമുത്തമ’’ന്തി ച, ‘‘കരിസ്സാമത്ഥവണ്ണന’’ന്തി ച പടിഞ്ഞാതത്താ സാ പനായം അപദാനസ്സത്ഥവണ്ണനാ ദൂരേനിദാനം, അവിദൂരേനിദാനം, സന്തികേനിദാനന്തി ഇമാനി തീണി നിദാനാനി ദസ്സേത്വാ വണ്ണിയമാനാ യേ നം സുണന്തി, തേഹി സമുദാഗമതോ പട്ഠായ വിഞ്ഞാതത്താ യസ്മാ സുട്ഠു വിഞ്ഞാതാ നാമ ഹോതി, തസ്മാ നം താനി നിദാനാനി ദസ്സേത്വാവ വണ്ണയിസ്സാമ.

തത്ഥ ആദിതോ താവ തേസം നിദാനാനം പരിച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ. ദീപങ്കരപാദമൂലസ്മിഞ്ഹി കതാഭിനീഹാരസ്സ മഹാസത്തസ്സ യാവ വേസ്സന്തരത്തഭാവാ ചവിത്വാ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തി, താവ പവത്തോ കഥാമഗ്ഗോ ദൂരേനിദാനം നാമ. തുസിതഭവനതോ പന ചവിത്വാ യാവ ബോധിമണ്ഡേ സബ്ബഞ്ഞുതപ്പത്തി, താവ പവത്തോ കഥാമഗ്ഗോ അവിദൂരേനിദാനം നാമ. സന്തികേനിദാനം പന തേസു തേസു ഠാനേസു വിഹരതോ തസ്മിം തസ്മിംയേവ ഠാനേ ലബ്ഭതീതി.

൧. ദൂരേനിദാനകഥാ

തത്രിദം ദൂരേനിദാനം നാമ – ഇതോ കിര കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ചതുന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ അമരവതീ നാമ നഗരം അഹോസി. തത്ഥ സുമേധോ ¶ നാമ ബ്രാഹ്മണോ പടിവസതി, ഉഭതോ സുജാതോ മാതിതോ ച പിതിതോ ച, സംസുദ്ധഗഹണികോ യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ, അക്ഖിത്തോ അനുപകുട്ഠോ ജാതിവാദേന, അഭിരൂപോ ദസ്സനീയോ പാസാദികോ പരമായ വണ്ണപോക്ഖരതായ സമന്നാഗതോ. സോ അഞ്ഞം കമ്മം അകത്വാ ബ്രാഹ്മണസിപ്പമേവ ഉഗ്ഗണ്ഹി. തസ്സ ദഹരകാലേയേവ മാതാപിതരോ കാലമകംസു. അഥസ്സ രാസിവഡ്ഢകോ അമച്ചോ ആയപോത്ഥകം ആഹരിത്വാ സുവണ്ണരജതമണിമുത്താദിഭരിതേ ഗബ്ഭേ വിവരിത്വാ ‘‘ഏത്തകം തേ, കുമാര, മാതു സന്തകം, ഏത്തകം പിതു സന്തകം, ഏത്തകം അയ്യകപയ്യകാന’’ന്തി യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ ധനം ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘ഏതം പടിപജ്ജാഹീ’’തി ആഹ. സുമേധപണ്ഡിതോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമം ധനം സംഹരിത്വാ മയ്ഹം പിതുപിതാമഹാദയോ പരലോകം ഗച്ഛന്താ ഏകകഹാപണമ്പി ഗഹേത്വാ ന ഗതാ, മയാ പന ഗഹേത്വാ ഗമനകാരണം കാതും വട്ടതീ’’തി, സോ രഞ്ഞോ ആരോചേത്വാ ¶ നഗരേ ഭേരിം ചരാപേത്വാ മഹാജനസ്സ ദാനം ദത്വാ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജി. ഇമസ്സ പനത്ഥസ്സ ആവിഭാവത്ഥം ഇമസ്മിം ഠാനേ സുമേധകഥാ കഥേതബ്ബാ ¶ . സാ പനേസാ കിഞ്ചാപി ബുദ്ധവംസേ നിരന്തരം ആഗതായേവ, ഗാഥാബന്ധേന പന ആഗതത്താ ന സുട്ഠു പാകടാ, തസ്മാ തം അന്തരന്തരാ ഗാഥാസമ്ബന്ധദീപകേഹി വചനേഹി സദ്ധിം കഥേസ്സാമ.

സുമേധകഥാ

കപ്പസതസഹസ്സാധികാനഞ്ഹി ചതുന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ ദസഹി സദ്ദേഹി അവിവിത്തം ‘‘അമരവതീ’’തി ച ‘‘അമര’’ന്തി ച ലദ്ധനാമം നഗരം അഹോസി, യം സന്ധായ ബുദ്ധവംസേ വുത്തം –

‘‘കപ്പേ ച സതസഹസ്സേ, ചതുരോ ച അസങ്ഖിയേ;

അമരം നാമ നഗരം, ദസ്സനേയ്യം മനോരമം;

ദസഹി സദ്ദേഹി അവിവിത്തം, അന്നപാനസമായുത’’ന്തി. (ബു. വം. ൨.൧-൨);

തത്ഥ ദസഹി സദ്ദേഹി അവിവിത്തന്തി ഹത്ഥിസദ്ദേന അസ്സസദ്ദേന രഥസദ്ദേന ഭേരിസദ്ദേന മുദിങ്ഗസദ്ദേന വീണാസദ്ദേന ഗീതസദ്ദേന സങ്ഖസദ്ദേന സമ്മസദ്ദേന താളസദ്ദേന ‘‘അസ്നാഥ പിവഥ ഖാദഥാ’’തി ദസമേന സദ്ദേനാതി ¶ ഇമേഹി ദസഹി സദ്ദേഹി അവിവിത്തം അഹോസി. തേസം പന സദ്ദാനം ഏകദേസമേവ ഗഹേത്വാ –

‘‘ഹത്ഥിസദ്ദം അസ്സസദ്ദം, ഭേരിസങ്ഖരഥാനി ച;

ഖാദഥ പിവഥ ചേവ, അന്നപാനേന ഘോസിത’’ന്തി. –

ബുദ്ധവംസേ (ബു. വം. ൨.൩-൫) ഇമം ഗാഥം വത്വാ –

‘‘നഗരം സബ്ബങ്ഗസമ്പന്നം, സബ്ബകമ്മമുപാഗതം;

സത്തരതനസമ്പന്നം, നാനാജനസമാകുലം;

സമിദ്ധം ദേവനഗരംവ, ആവാസം പുഞ്ഞകമ്മിനം.

‘‘നഗരേ അമരവതിയാ, സുമേധോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ;

അനേകകോടിസന്നിചയോ, പഹൂതധനധഞ്ഞവാ.

‘‘അജ്ഝായകോ ¶ മന്തധരോ, തിണ്ണം വേദാന പാരഗൂ;

ലക്ഖണേ ഇതിഹാസേ ച, സധമ്മേ പാരമിം ഗതോ’’തി. – വുത്തം;

അഥേകദിവസം ¶ സോ സുമേധപണ്ഡിതോ ഉപരിപാസാദവരതലേ രഹോഗതോ ഹുത്വാ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസിന്നോ ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘പുനബ്ഭവേ, പണ്ഡിത, പടിസന്ധിഗ്ഗഹണം നാമ ദുക്ഖം, തഥാ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ സരീരസ്സ ഭേദനം, അഹഞ്ച ജാതിധമ്മോ, ജരാധമ്മോ, ബ്യാധിധമ്മോ, മരണധമ്മോ, ഏവംഭൂതേന മയാ അജാതിം അജരം അബ്യാധിം അമരണം അദുക്ഖം സുഖം സീതലം അമതമഹാനിബ്ബാനം പരിയേസിതും വട്ടതി. അവസ്സം ഭവതോ മുച്ചിത്വാ നിബ്ബാനഗാമിനാ ഏകേന മഗ്ഗേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി. തേന വുത്തം –

‘‘രഹോഗതോ നിസീദിത്വാ, ഏവം ചിന്തേസഹം തദാ;

ദുക്ഖോ പുനബ്ഭവോ നാമ, സരീരസ്സ ച ഭേദനം.

‘‘ജാതിധമ്മോ ജരാധമ്മോ, ബ്യാധിധമ്മോ സഹം തദാ;

അജരം അമരം ഖേമം, പരിയേസിസ്സാമി നിബ്ബുതിം.

‘‘യംനൂനിമം പൂതികായം, നാനാകുണപപൂരിതം;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛേയ്യം, അനപേക്ഖോ അനത്ഥികോ.

‘‘അത്ഥി ഹേഹിതി സോ മഗ്ഗോ, ന സോ സക്കാ ന ഹേതുയേ;

പരിയേസിസ്സാമി തം മഗ്ഗം, ഭവതോ പരിമുത്തിയാ’’തി.

തതോ ¶ ഉത്തരിപി ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘യഥാ ഹി ലോകേ ദുക്ഖസ്സ പടിപക്ഖഭൂതം സുഖം നാമ അത്ഥി, ഏവം ഭവേ സതി തപ്പടിപക്ഖേന വിഭവേനാപി ഭവിതബ്ബം. യഥാ ച ഉണ്ഹേ സതി തസ്സ വൂപസമഭൂതം സീതലമ്പി അത്ഥി, ഏവം രാഗഗ്ഗിആദീനം വൂപസമേന നിബ്ബാനേനാപി ഭവിതബ്ബം. യഥാ നാമ പാപസ്സ ലാമകസ്സ ധമ്മസ്സ പടിപക്ഖഭൂതോ കല്യാണോ അനവജ്ജഭൂതോ ധമ്മോപി അത്ഥിയേവ, ഏവമേവ പാപികായ ജാതിയാ സതി സബ്ബജാതിഖേപനതോ അജാതിസങ്ഖാതേന നിബ്ബാനേനാപി ഭവിതബ്ബമേവാ’’തി. തേന വുത്തം –

‘‘യഥാപി ദുക്ഖേ വിജ്ജന്തേ, സുഖം നാമപി വിജ്ജതി;

ഏവം ഭവേ വിജ്ജമാനേ, വിഭവോപിച്ഛിതബ്ബകോ.

‘‘യഥാപി ¶ ഉണ്ഹേ വിജ്ജന്തേ, അപരം വിജ്ജതി സീതലം;

ഏവം തിവിധഗ്ഗി വിജ്ജന്തേ, നിബ്ബാനമ്പിച്ഛിതബ്ബകം.

‘‘യഥാപി പാപേ വിജ്ജന്തേ, കല്യാണമപി വിജ്ജതി;

ഏവമേവ ജാതി വിജ്ജന്തേ, അജാതിപിച്ഛിതബ്ബക’’ന്തി.

അപരമ്പി ¶ ചിന്തേസി – ‘‘യഥാ നാമ ഗൂഥരാസിമ്ഹി നിമുഗ്ഗേന പുരിസേന ദൂരതോവ പഞ്ചവണ്ണപദുമസഞ്ഛന്നം മഹാതളാകം ദിസ്വാ ‘കതരേന നു ഖോ മഗ്ഗേന ഏത്ഥ ഗന്തബ്ബ’ന്തി തം തളാകം ഗവേസിതും യുത്തം. യം തസ്സ അഗവേസനം, ന സോ തളാകസ്സ ദോസോ, പുരിസസ്സേവ ദോസോ. ഏവം കിലേസമലധോവനേ അമതമഹാനിബ്ബാനതളാകേ വിജ്ജന്തേ യം തസ്സ അഗവേസനം, ന സോ അമതമഹാനിബ്ബാനതളാകസ്സ ദോസോ, പുരിസസ്സേവ ദോസോ. യഥാ ച ചോരേഹി സമ്പരിവാരിതോ പുരിസോ പലായനമഗ്ഗേ വിജ്ജമാനേപി സചേ ന പലായതി, ന സോ മഗ്ഗസ്സ ദോസോ, പുരിസസ്സേവ ദോസോ. ഏവമേവ കിലേസേഹി പരിവാരേത്വാ ഗഹിതസ്സ പുരിസസ്സ വിജ്ജമാനേയേവ നിബ്ബാനഗാമിമ്ഹി സിവേ മഗ്ഗേ മഗ്ഗസ്സ അഗവേസനം നാമ ന മഗ്ഗസ്സ ദോസോ, പുരിസസ്സേവ ദോസോ. യഥാ ച ബ്യാധിപീളിതോ പുരിസോ വിജ്ജമാനേ ബ്യാധിതികിച്ഛകേ വേജ്ജേ സചേ തം വേജ്ജം ഗവേസിത്വാ ബ്യാധിം ന തികിച്ഛാപേതി, ന സോ വേജ്ജസ്സ ദോസോ, പുരിസസ്സേവ ദോസോ. ഏവമേവ യോ കിലേസബ്യാധിപീളിതോ കിലേസവൂപസമമഗ്ഗകോവിദം വിജ്ജമാനമേവ ആചരിയം ന ഗവേസതി, തസ്സേവ ദോസോ, ന കിലേസവിനാസകസ്സ ആചരിയസ്സ ദോസോ’’തി. തേന വുത്തം –

‘‘യഥാ ¶ ഗൂഥഗതോ പുരിസോ, തളാകം ദിസ്വാന പൂരിതം;

ന ഗവേസതി തം തളാകം, ന ദോസോ തളാകസ്സ സോ.

‘‘ഏവം കിലേസമലധോവേ, വിജ്ജന്തേ അമതന്തളേ;

ന ഗവേസതി തം തളാകം, ന ദോസോ അമതന്തളേ.

‘‘യഥാ അരീഹി പരിരുദ്ധോ, വിജ്ജന്തേ ഗമനമ്പഥേ;

ന പലായതി സോ പുരിസോ, ന ദോസോ അഞ്ജസസ്സ സോ.

‘‘ഏവം കിലേസപരിരുദ്ധോ, വിജ്ജമാനേ സിവേ പഥേ;

ന ഗവേസതി തം മഗ്ഗം, ന ദോസോ സിവമഞ്ജസേ.

‘‘യഥാപി ¶ ബ്യാധിതോ പുരിസോ, വിജ്ജമാനേ തികിച്ഛകേ;

ന തികിച്ഛാപേതി തം ബ്യാധിം, ന ദോസോ സോ തികിച്ഛകേ.

‘‘ഏവം കിലേസബ്യാധീഹി, ദുക്ഖിതോ പരിപീളിതോ;

ന ഗവേസതി തം ആചരിയം, ന ദോസോ സോ വിനായകേ’’തി.

അപരമ്പി ¶ ചിന്തേസി – ‘‘യഥാ മണ്ഡനകജാതികോ പുരിസോ കണ്ഠേ ആസത്തം കുണപം ഛഡ്ഡേത്വാ സുഖം ഗച്ഛേയ്യ, ഏവം മയാപി ഇമം പൂതികായം ഛഡ്ഡേത്വാ അനപേക്ഖേന നിബ്ബാനനഗരം പവിസിതബ്ബം. യഥാ ച നരനാരിയോ ഉക്കാരഭൂമിയം ഉച്ചാരപസ്സാവം കത്വാ ന തം ഉച്ഛങ്ഗേന വാ ആദായ, ദുസ്സന്തേന വാ വേഠേത്വാ ഗച്ഛന്തി, ജിഗുച്ഛമാനാ പന അനപേക്ഖാവ, ഛഡ്ഡേത്വാ ഗച്ഛന്തി, ഏവം മയാപി ഇമം പൂതികായം അനപേക്ഖേന ഛഡ്ഡേത്വാ അമതനിബ്ബാനനഗരം പവിസിതും വട്ടതി. യഥാ ച നാവികാ നാമ ജജ്ജരം നാവം അനപേക്ഖാവ ഛഡ്ഡേത്വാ ഗച്ഛന്തി, ഏവം അഹമ്പി ഇമം നവഹി വണമുഖേഹി പഗ്ഘരന്തം കായം ഛഡ്ഡേത്വാ അനപേക്ഖോ നിബ്ബാനപുരം പവിസിസ്സാമി. യഥാ ച പുരിസോ നാനാരതനാനി ആദായ ചോരേഹി സദ്ധിം മഗ്ഗം ഗച്ഛന്തോ അത്തനോ രതനനാസഭയേന തേ ഛഡ്ഡേത്വാ ഖേമം മഗ്ഗം ഗണ്ഹാതി, ഏവം അയമ്പി കരജകായോ രതനവിലോപകചോരസദിസോ. സചാഹം ഏത്ഥ തണ്ഹം കരിസ്സാമി, അരിയമഗ്ഗകുസലധമ്മരതനം മേ നസ്സിസ്സതി, തസ്മാ മയാ ഇമം ചോരസദിസം കായം ഛഡ്ഡേത്വാ അമതമഹാനിബ്ബാനനഗരം പവിസിതും വട്ടതീ’’തി. തേന വുത്തം –

‘‘യഥാപി ¶ കുണപം പുരിസോ, കണ്ഠേ ബദ്ധം ജിഗുച്ഛിയ;

മോചയിത്വാന ഗച്ഛേയ്യ, സുഖീ സേരീ സയംവസീ.

‘‘തഥേവിമം പൂതികായം, നാനാകുണപസഞ്ചയം;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛേയ്യം, അനപേക്ഖോ അനത്ഥികോ.

‘‘യഥാ ഉച്ചാരട്ഠാനമ്ഹി, കരീസം നരനാരിയോ;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛന്തി, അനപേക്ഖാ അനത്ഥികാ.

‘‘ഏവമേവാഹം ഇമം കായം, നാനാകുണപപൂരിതം;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛിസ്സം, വച്ചം കത്വാ യഥാ കുടിം.

‘‘യഥാപി ¶ ജജ്ജരം നാവം, പലുഗ്ഗം ഉദഗാഹിനിം;

സാമീ ഛഡ്ഡേത്വാ ഗച്ഛന്തി, അനപേക്ഖാ അനത്ഥികാ.

‘‘ഏവമേവാഹം ഇമം കായം, നവച്ഛിദ്ദം ധുവസ്സവം;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛിസ്സം, ജിണ്ണനാവംവ സാമികാ.

‘‘യഥാപി ¶ പുരിസോ ചോരേഹി, ഗച്ഛന്തോ ഭണ്ഡമാദിയ;

ഭണ്ഡച്ഛേദഭയം ദിസ്വാ, ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛതി.

‘‘ഏവമേവ അയം കായോ, മഹാചോരസമോ വിയ;

പഹായിമം ഗമിസ്സാമി, കുസലച്ഛേദനാ ഭയാ’’തി.

ഏവം സുമേധപണ്ഡിതോ നാനാവിധാഹി ഉപമാഹി ഇമം നേക്ഖമ്മൂപസംഹിതം അത്ഥം ചിന്തേത്വാ സകനിവേസനേ അപരിമിതഭോഗക്ഖന്ധം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന കപണദ്ധികാദീനം വിസ്സജ്ജേത്വാ മഹാദാനം ദത്വാ വത്ഥുകാമേ ച കിലേസകാമേ ച പഹായ അമരനഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ ഏകകോവ ഹിമവന്തേ ധമ്മികം നാമ പബ്ബതം നിസ്സായ അസ്സമം കത്വാ തത്ഥ പണ്ണസാലഞ്ച ചങ്കമഞ്ച മാപേത്വാ പഞ്ചഹി നീവരണദോസേഹി വജ്ജിതം ‘‘ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ’’തിആദിനാ നയേന വുത്തേഹി അട്ഠഹി കാരണഗുണേഹി സമുപേതം അഭിഞ്ഞാസങ്ഖാതം ബലം ആഹരിതും തസ്മിം അസ്സമപദേ നവദോസസമന്നാഗതം സാടകം പജഹിത്വാ, ദ്വാദസഗുണസമന്നാഗതം വാകചീരം നിവാസേത്വാ, ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജി. ഏവം പബ്ബജിതോ അട്ഠദോസസമാകിണ്ണം തം പണ്ണസാലം പഹായ ദസഗുണസമന്നാഗതം രുക്ഖമൂലം ഉപഗന്ത്വാ സബ്ബം ധഞ്ഞവികതിം പഹായ പവത്തഫലഭോജനോ ഹുത്വാ നിസജ്ജട്ഠാനചങ്കമനവസേനേവ ¶ പധാനം പദഹന്തോ സത്താഹബ്ഭന്തരേയേവ അട്ഠന്നം സമാപത്തീനം പഞ്ചന്നഞ്ച അഭിഞ്ഞാനം ലാഭീ അഹോസി. ഏവം തം യഥാപത്ഥിതം അഭിഞ്ഞാബലം പാപുണി. തേന വുത്തം –

‘‘ഏവാഹം ചിന്തയിത്വാന, നേകകോടിസതം ധനം;

നാഥാനാഥാനം ദത്വാന, ഹിമവന്തമുപാഗമിം.

‘‘ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേ, ധമ്മികോ നാമ പബ്ബതോ;

അസ്സമോ സുകതോ മയ്ഹം, പണ്ണസാലാ സുമാപിതാ.

‘‘ചങ്കമം ¶ തത്ഥ മാപേസിം, പഞ്ചദോസവിവജ്ജിതം;

അട്ഠഗുണസമുപേതം, അഭിഞ്ഞാബലമാഹരിം.

‘‘സാടകം പജഹിം തത്ഥ, നവദോസമുപാഗതം;

വാകചീരം നിവാസേസിം, ദ്വാദസഗുണമുപാഗതം.

‘‘അട്ഠദോസസമാകിണ്ണം, പജഹിം പണ്ണസാലകം;

ഉപാഗമിം രുക്ഖമൂലം, ഗുണേ ദസഹുപാഗതം.

‘‘വാപിതം ¶ രോപിതം ധഞ്ഞം, പജഹിം നിരവസേസതോ;

അനേകഗുണസമ്പന്നം, പവത്തഫലമാദിയിം.

‘‘തത്ഥപ്പധാനം പദഹിം, നിസജ്ജട്ഠാനചങ്കമേ;

അബ്ഭന്തരമ്ഹി സത്താഹേ, അഭിഞ്ഞാബല പാപുണി’’ന്തി.

തത്ഥ ‘‘അസ്സമോ സുകതോ മയ്ഹം, പണ്ണസാലാ സുമാപിതാ’’തി ഇമായ പന പാളിയാ സുമേധപണ്ഡിതേന അസ്സമപണ്ണസാലചങ്കമാ സഹത്ഥാ മാപിതാ വിയ വുത്താ. അയം പനേത്ഥ അത്ഥോ – മഹാസത്തഞ്ഹി ‘‘ഹിമവന്തം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ അജ്ജ ധമ്മികപബ്ബതം പവിസിസ്സതീ’’തി ദിസ്വാ സക്കോ വിസ്സകമ്മദേവപുത്തം ആമന്തേസി – ‘‘താത, അയം സുമേധപണ്ഡിതോ ‘പബ്ബജിസ്സാമീ’തി നിക്ഖന്തോ, ഏതസ്സ വസനട്ഠാനം മാപേഹീ’’തി. സോ തസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ രമണീയം അസ്സമം, സുഗുത്തം പണ്ണസാലം, മനോരമം ചങ്കമഞ്ച മാപേസി. ഭഗവാ പന തദാ അത്തനോ പുഞ്ഞാനുഭാവേന നിപ്ഫന്നം തം അസ്സമപദം സന്ധായ ‘‘സാരിപുത്ത, തസ്മിം ധമ്മികപബ്ബതേ –

‘‘അസ്സമോ ¶ സുകതോ മയ്ഹം, പണ്ണസാലാ സുമാപിതാ;

ചങ്കമം തത്ഥ മാപേസിം, പഞ്ചദോസവിവജ്ജിത’’’ന്തി. –

ആഹ. തത്ഥ സുകതോ മയ്ഹന്തി സുട്ഠു കതോ മയാ. പണ്ണസാലാ സുമാപിതാതി പണ്ണച്ഛദനസാലാപി മേ സുമാപിതാ അഹോസി.

പഞ്ചദോസവിവജ്ജിതന്തി പഞ്ചിമേ ചങ്കമദോസാ നാമ ഥദ്ധവിസമതാ, അന്തോരുക്ഖതാ, ഗഹനച്ഛന്നതാ ¶ , അതിസമ്ബാധതാ, അതിവിസാലതാതി. ഥദ്ധവിസമഭൂമിഭാഗസ്മിഞ്ഹി ചങ്കമേ ചങ്കമന്തസ്സ പാദാ രുജ്ജന്തി, ഫോടാ ഉട്ഠഹന്തി, ചിത്തം ഏകഗ്ഗതം ന ലഭതി, കമ്മട്ഠാനം വിപജ്ജതി. മുദുസമതലേ പന ഫാസുവിഹാരം ആഗമ്മ കമ്മട്ഠാനം സമ്പജ്ജതി. തസ്മാ ഥദ്ധവിസമഭൂമിഭാഗതാ ഏകോ ദോസോതി വേദിതബ്ബോ. ചങ്കമസ്സ അന്തോ വാ മജ്ഝേ വാ കോടിയം വാ രുക്ഖേ സതി പമാദമാഗമ്മ ചങ്കമന്തസ്സ നലാടം വാ സീസം വാ പടിഹഞ്ഞതീതി അന്തോരുക്ഖതാ ദുതിയോ ദോസോ. തിണലതാദിഗഹനച്ഛന്നേ ചങ്കമേ ചങ്കമന്തോ അന്ധകാരവേലായം ഉരഗാദികേ പാണേ അക്കമിത്വാ വാ മാരേതി, തേഹി വാ ദട്ഠോ ദുക്ഖം ആപജ്ജതീതി ഗഹനച്ഛന്നതാ തതിയോ ദോസോ. അതിസമ്ബാധേ ചങ്കമേ വിത്ഥാരതോ രതനികേ വാ അഡ്ഢരതനികേ വാ ചങ്കമന്തസ്സ പരിച്ഛേദേ പക്ഖലിത്വാ നഖാപി അങ്ഗുലിയോപി ഭിജ്ജന്തീതി അതിസമ്ബാധതാ ചതുത്ഥോ ദോസോ. അതിവിസാലേ ചങ്കമേ ചങ്കമന്തസ്സ ചിത്തം ¶ വിധാവതി, ഏകഗ്ഗതം ന ലഭതീതി അതിവിസാലതാ പഞ്ചമോ ദോസോ. പുഥുലതോ പന ദിയഡ്ഢരതനം ദ്വീസു പസ്സേസു രതനമത്തം അനുചങ്കമം ദീഘതോ സട്ഠിഹത്ഥം മുദുതലം സമവിപ്പകിണ്ണവാലുകം ചങ്കമം വട്ടതി ചേതിയഗിരിമ്ഹി ദീപപ്പസാദകമഹാമഹിന്ദത്ഥേരസ്സ ചങ്കമം വിയ, താദിസം തം അഹോസി. തേനാഹ – ‘‘ചങ്കമം തത്ഥ മാപേസിം, പഞ്ചദോസവിവജ്ജിത’’ന്തി.

അട്ഠഗുണസമുപേതന്തി അട്ഠഹി സമണസുഖേഹി ഉപേതം. അട്ഠിമാനി സമണസുഖാനി നാമ ധനധഞ്ഞപരിഗ്ഗഹാഭാവോ, അനവജ്ജപിണ്ഡപാതപരിയേസനഭാവോ, നിബ്ബുതപിണ്ഡപാതഭുഞ്ജനഭാവോ, രട്ഠം പീളേത്വാ ധനസാരം വാ സീസകഹാപണാദീനി വാ ഗണ്ഹന്തേസു രാജകുലേസു രട്ഠപീളനകിലേസാഭാവോ, ഉപകരണേസു നിച്ഛന്ദരാഗഭാവോ, ചോരവിലോപേ നിബ്ഭയഭാവോ, രാജരാജമഹാമത്തേഹി അസംസട്ഠഭാവോ, ചതൂസു ദിസാസു അപ്പടിഹതഭാവോതി ¶ . ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘യഥാ തസ്മിം അസ്സമേ വസന്തേന സക്കാ ഹോന്തി ഇമാനി അട്ഠ സുഖാനി വിന്ദിതും, ഏവം അട്ഠഗുണസമുപേതം തം അസ്സമം മാപേസി’’ന്തി.

അഭിഞ്ഞാബലമാഹരിന്തി പച്ഛാ തസ്മിം അസ്സമേ വസന്തോ കസിണപരികമ്മം കത്വാ അഭിഞ്ഞാനഞ്ച സമാപത്തീനഞ്ച ഉപ്പാദനത്ഥായ അനിച്ചതോ ച ദുക്ഖതോ ച വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ ഥാമപ്പത്തം വിപസ്സനാബലം ആഹരിം. യഥാ തസ്മിം വസന്തോ തം ബലം ആഹരിതും സക്കോമി, ഏവം തം അസ്സമം അഭിഞ്ഞത്ഥായ വിപസ്സനാബലസ്സ അനുച്ഛവികം കത്വാ മാപേസിന്തി അത്ഥോ.

സാടകം പജഹിം തത്ഥ, നവദോസമുപാഗതന്തി ഏത്ഥായം അനുപുബ്ബികഥാ. തദാ കിര കുടിലേണചങ്കമാദിപടിമണ്ഡിതം പുപ്ഫൂപഗഫലൂപഗരുക്ഖസഞ്ഛന്നം രമണീയം മധുരസലിലാസയം അപഗതവാളമിഗഭിംസനകസകുണം പവിവേകക്ഖമം അസ്സമം മാപേത്വാ അലങ്കതചങ്കമസ്സ ഉഭോസു അന്തേസു ആലമ്ബനഫലകം സംവിധായ നിസീദനത്ഥായ ചങ്കമവേമജ്ഝേ സമതലം മുഗ്ഗവണ്ണസിലം മാപേത്വാ അന്തോ പണ്ണസാലായ ¶ ജടാമണ്ഡലവാകചീരതിദണ്ഡകുണ്ഡികാദികേ താപസപരിക്ഖാരേ മണ്ഡപേ പാനീയഘടപാനീയസങ്ഖപാനീയസരാവാനി, അഗ്ഗിസാലായം അങ്ഗാരകപല്ലദാരുആദീനീതി ഏവം യം യം പബ്ബജിതാനം ഉപകാരായ സംവത്തതി, തം സബ്ബം മാപേത്വാ പണ്ണസാലായ ഭിത്തിയം – ‘‘യേ കേചി പബ്ബജിതുകാമാ ഇമേ പരിക്ഖാരേ ഗഹേത്വാ പബ്ബജന്തൂ’’തി അക്ഖരാനി ഛിന്ദിത്വാ ദേവലോകമേവ ഗതേ വിസ്സകമ്മദേവപുത്തേ സുമേധപണ്ഡിതോ ഹിമവന്തപാദേ ഗിരികന്ദരാനുസാരേന അത്തനോ നിവാസാനുരൂപം ഫാസുകട്ഠാനം ഓലോകേന്തോ നദീനിവത്തനേ വിസ്സകമ്മനിമ്മിതം സക്കദത്തിയം രമണീയം അസ്സമം ദിസ്വാ ചങ്കമനകോടിം ഗന്ത്വാ പദവളഞ്ജം അപസ്സന്തോ ‘‘ധുവം പബ്ബജിതാ ധുരഗാമേ ഭിക്ഖം പരിയേസിത്വാ കിലന്തരൂപാ ആഗന്ത്വാ പണ്ണസാലം ¶ പവിസിത്വാ നിസിന്നാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഥോകം ആഗമേത്വാ ‘‘അതിവിയ ചിരായന്തി, ജാനിസ്സാമീ’’തി പണ്ണസാലദ്വാരം വിവരിത്വാ അന്തോ പവിസിത്വാ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ മഹാഭിത്തിയം അക്ഖരാനി വാചേത്വാ ‘‘മയ്ഹം കപ്പിയപരിക്ഖാരാ ഏതേ, ഇമേ ഗഹേത്വാ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി അത്തനാ നിവത്ഥപാരുതം സാടകയുഗം പജഹി. തേനാഹ ‘‘സാടകം പജഹിം തത്ഥാ’’തി. ഏവം പവിട്ഠോ അഹം, സാരിപുത്ത, തസ്സം പണ്ണസാലായം സാടകം പജഹിം.

നവദോസമുപാഗതന്തി ¶ സാടകം പജഹന്തോ നവ ദോസേ ദിസ്വാ പജഹിന്തി ദീപേതി. താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിതാനഞ്ഹി സാടകസ്മിം നവ ദോസാ ഉപട്ഠഹന്തി. മഹഗ്ഘഭാവോ ഏകോ ദോസോ, പരപടിബദ്ധതായ ഉപ്പജ്ജനഭാവോ ഏകോ, പരിഭോഗേന ലഹും കിലിസ്സനഭാവോ ഏകോ, കിലിട്ഠോ ഹി ധോവിതബ്ബോ ച രജിതബ്ബോ ച ഹോതി, പരിഭോഗേന ജീരണഭാവോ ഏകോ, ജിണ്ണസ്സ ഹി തുന്നം വാ അഗ്ഗളദാനം വാ കാതബ്ബം ഹോതി, പുന പരിയേസനായ ദുരഭിസമ്ഭവഭാവോ ഏകോ, താപസപബ്ബജ്ജായ അസാരുപ്പഭാവോ ഏകോ, പച്ചത്ഥികാനം സാധാരണഭാവോ ഏകോ, യഥാ ഹി നം പച്ചത്ഥികാ ന ഗണ്ഹന്തി, ഏവം ഗോപേതബ്ബോ ഹോതി, പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ വിഭൂസനട്ഠാനഭാവോ ഏകോ, ഗഹേത്വാ വിചരന്തസ്സ ഖന്ധഭാരമഹിച്ഛഭാവോ ഏകോതി.

വാകചീരം നിവാസേസിന്തി തദാഹം, സാരിപുത്ത, ഇമേ നവ ദോസേ ദിസ്വാ സാടകം പഹായ വാകചീരം നിവാസേസിം, മുഞ്ജതിണം ഹീരം ഹീരം കത്വാ ഗന്ഥേത്വാ കതം വാകചീരം നിവാസനപാരുപനത്ഥായ ആദിയിന്തി അത്ഥോ.

ദ്വാദസ ഗുണമുപാഗതന്തി ദ്വാദസഹി ആനിസംസേഹി സമന്നാഗതം. വാകചീരസ്മിഞ്ഹി ദ്വാദസ ആനിസംസാ – അപ്പഗ്ഘം സുന്ദരം കപ്പിയന്തി അയം താവ ഏകോ ആനിസംസോ, സഹത്ഥാ കാതും സക്കാതി അയം ദുതിയോ, പരിഭോഗേന സണികം കിലിസ്സതി, ധോവിയമാനേപി പപഞ്ചോ നത്ഥീതി അയം തതിയോ, പരിഭോഗേന ജിണ്ണേപി സിബ്ബിതബ്ബാഭാവോ ചതുത്ഥോ, പുന പരിയേസന്തസ്സ സുഖേന കരണഭാവോ ¶ പഞ്ചമോ, താപസപബ്ബജ്ജായ സാരുപ്പഭാവോ ഛട്ഠോ, പച്ചത്ഥികാനം നിരുപഭോഗഭാവോ സത്തമോ, പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ വിഭൂസനട്ഠാനാഭാവോ അട്ഠമോ, ധാരണേ സല്ലഹുകഭാവോ നവമോ, ചീവരപച്ചയേ അപ്പിച്ഛഭാവോ ദസമോ, വാകുപ്പത്തിയാ ധമ്മികഅനവജ്ജഭാവോ ഏകാദസമോ, വാകചീരേ നട്ഠേപി അനപേക്ഖഭാവോ ദ്വാദസമോതി.

അട്ഠദോസസമാകിണ്ണം, പജഹിം പണ്ണസാലകന്തി കഥം പജഹിം? സോ കിര വരസാടകയുഗം ഓമുഞ്ചന്തോ ചീവരവംസേ ലഗ്ഗിതം അനോജപുപ്ഫദാമസദിസം രത്തം വാകചീരം ഗഹേത്വാ നിവാസേത്വാ തസ്സൂപരി അപരം സുവണ്ണവണ്ണം വാകചീരം പരിദഹിത്വാ പുന്നാഗപുപ്ഫസന്ഥരസദിസം സഖുരം അജിനചമ്മം ഏകംസം കത്വാ ജടാമണ്ഡലം ¶ പടിമുഞ്ചിത്വാ ചൂളായ ¶ സദ്ധിം നിച്ചലഭാവകരണത്ഥം സാരസൂചിം പവേസേത്വാ മുത്താജാലസദിസായ സിക്കായ പവാളവണ്ണം കുണ്ഡികം ഓദഹിത്വാ തീസു ഠാനേസു വങ്കം കാജം ആദായ ഏകിസ്സാ കാജകോടിയാ കുണ്ഡികം, ഏകിസ്സാ അങ്കുസപച്ഛിതിദണ്ഡകാദീനി ഓലഗ്ഗേത്വാ ഖാരികാജം അംസേ കത്വാ ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന കത്തരദണ്ഡം ഗഹേത്വാ പണ്ണസാലതോ നിക്ഖമിത്വാ സട്ഠിഹത്ഥേ മഹാചങ്കമേ അപരാപരം ചങ്കമന്തോ അത്തനോ വേസം ഓലോകേത്വാ – ‘‘മയ്ഹം മനോരഥോ മത്ഥകം പത്തോ, സോഭതി വത മേ പബ്ബജ്ജാ, ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധാദീഹി സബ്ബേഹി ധീരപുരിസേഹി വണ്ണിതാ ഥോമിതാ അയം പബ്ബജ്ജാ നാമ, പഹീനം മേ ഗിഹിബന്ധനം, നിക്ഖന്തോസ്മി നേക്ഖമ്മം, ലദ്ധാ മേ ഉത്തമപബ്ബജ്ജാ, കരിസ്സാമി സമണധമ്മം, ലഭിസ്സാമി മഗ്ഗഫലസുഖ’’ന്തി ഉസ്സാഹജാതോ ഖാരികാജം ഓതാരേത്വാ ചങ്കമവേമജ്ഝേ മുഗ്ഗവണ്ണസിലാപട്ടേ സുവണ്ണപടിമാ വിയ നിസിന്നോ ദിവസഭാഗം വീതിനാമേത്വാ സായന്ഹസമയം പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ ബിദലമഞ്ചകപസ്സേ കട്ഠത്ഥരികായ നിപന്നോ സരീരം ഉതും ഗാഹാപേത്വാ ബലവപച്ചൂസേ പബുജ്ഝിത്വാ അത്തനോ ആഗമനം ആവജ്ജേസി – ‘‘അഹം ഘരാവാസേ ആദീനവം ദിസ്വാ അമിതഭോഗം അനന്തയസം പഹായ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ നേക്ഖമ്മഗവേസകോ ഹുത്വാ പബ്ബജിതോ. ഇതോ ദാനി പട്ഠായ പമാദചാരം ചരിതും ന വട്ടതി, പവിവേകഞ്ഹി പഹായ വിചരന്തം മിച്ഛാവിതക്കമക്ഖികാ ഖാദന്തി, ഇദാനി മയാ വിവേകമനുബ്രൂഹേതും വട്ടതി, അഹഞ്ഹി ഘരാവാസം പലിബോധതോ ദിസ്വാ നിക്ഖന്തോ, അയഞ്ച മനാപാ പണ്ണസാലാ, ബേലുവപക്കവണ്ണാ പരിഭണ്ഡകതാ ഭൂമി, രജതവണ്ണാ സേതഭിത്തിയോ, കപോതപാദവണ്ണം പണ്ണച്ഛദനം, വിചിത്തത്ഥരണവണ്ണോ ബിദലമഞ്ചകോ, നിവാസഫാസുകം വസനട്ഠാനം, ന ഏത്തോ അതിരേകതരാ വിയ മേ ഗേഹസമ്പദാ പഞ്ഞായതീ’’തി പണ്ണസാലായ ദോസേ വിചിനന്തോ അട്ഠ ദോസേ പസ്സി.

പണ്ണസാലപരിഭോഗസ്മിഞ്ഹി അട്ഠ ആദീനവാ – മഹാസമാരമ്ഭേന ദബ്ബസമ്ഭാരേ സമോധാനേത്വാ കരണപരിയേസനഭാവോ ഏകോ ആദീനവോ, തിണപണ്ണമത്തികാസു പതിതാസു താസം പുനപ്പുനം ഠപേതബ്ബതായ നിബദ്ധജഗ്ഗനഭാവോ ദുതിയോ, സേനാസനം നാമ മഹല്ലകസ്സ പാപുണാതി, അവേലായ വുട്ഠാപിയമാനസ്സ ¶ ചിത്തേകഗ്ഗതാ ന ഹോതീതി ഉട്ഠാപനീയഭാവോ തതിയോ, സീതുണ്ഹാദിപടിഘാതേന കായസ്സ സുഖുമാലകരണഭാവോ ചതുത്ഥോ ¶ , ഗേഹം പവിട്ഠേന യംകിഞ്ചി പാപം സക്കാ കാതുന്തി ഗരഹാപടിച്ഛാദനഭാവോ പഞ്ചമോ, ‘‘മയ്ഹ’’ന്തി പരിഗ്ഗഹകരണഭാവോ ഛട്ഠോ, ഗേഹസ്സ അത്ഥിഭാവോ നാമേസ സദുതിയകവാസോ വിയാതി സത്തമോ, ഊകാമങ്ഗുലഘരഗോളികാദീനം സാധാരണതായ ബഹുസാധാരണഭാവോ അട്ഠമോ. ഇതി ¶ ഇമേ അട്ഠ ആദീനവേ ദിസ്വാ മഹാസത്തോ പണ്ണസാലം പജഹി. തേനാഹ – ‘‘അട്ഠദോസസമാകിണ്ണം, പജഹിം പണ്ണസാലക’’ന്തി.

ഉപാഗമിം രുക്ഖമൂലം, ഗുണേ ദസഹുപാഗതന്തി ഛന്നം പടിക്ഖിപിത്വാ ദസഹി ഗുണേഹി ഉപേതം രുക്ഖമൂലം ഉപഗതോസ്മീതി വദതി. തത്രിമേ ദസ ഗുണാ – അപ്പസമാരമ്ഭതാ ഏകോ ഗുണോ, ഉപഗമനമത്തകമേവ ഹി തത്ഥ ഹോതീതി. അപ്പടിജഗ്ഗനതാ ദുതിയോ, തഞ്ഹി സമ്മട്ഠമ്പി അസമ്മട്ഠമ്പി പരിഭോഗഫാസുകം ഹോതിയേവ. അനുട്ഠാപനീയഭാവോ തതിയോ. ഗരഹം നപ്പടിച്ഛാദേതി, തത്ഥ ഹി പാപം കരോന്തോ ലജ്ജതീതി ഗരഹായ അപ്പടിച്ഛന്നഭാവോ ചതുത്ഥോ. അബ്ഭോകാസവാസോ വിയ കായം ന സന്ഥമ്ഭേതീതി കായസ്സ അസന്ഥമ്ഭനഭാവോ പഞ്ചമോ, പരിഗ്ഗഹകരണാഭാവോ ഛട്ഠോ, ഗേഹാലയപടിക്ഖേപോ സത്തമോ. ബഹുസാധാരണേ ഗേഹേ വിയ ‘‘പടിജഗ്ഗിസ്സാമി നം, നിക്ഖമഥാ’’തി നീഹരണകാഭാവോ അട്ഠമോ, വസന്തസ്സ സപ്പീതികഭാവോ നവമോ, രുക്ഖമൂലസേനാസനസ്സ ഗതഗതട്ഠാനേ സുലഭതായ അനപേക്ഖഭാവോ ദസമോതി ഇമേ ദസഗുണേ ദിസ്വാ രുക്ഖമൂലം ഉപഗതോസ്മീതി വദതി.

ഇമാനി ഹി ഏത്തകാനി കാരണാനി സല്ലക്ഖേത്വാ മഹാസത്തോ പുനദിവസേ ഭിക്ഖായ ഗാമം പാവിസി. അഥസ്സ സമ്പത്തഗാമേ മനുസ്സാ മഹന്തേന ഉസ്സാഹേന ഭിക്ഖം അദംസു. സോ ഭത്തകിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ അസ്സമം ആഗമ്മ നിസീദിത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘നാഹം ‘ആഹാരം ലഭാമീ’തി പബ്ബജിതോ, സിനിദ്ധാഹാരോ നാമേസ മാനമദപുരിസമദേ വഡ്ഢേതി, ആഹാരമൂലകസ്സ ച ദുക്ഖസ്സ അന്തോ നത്ഥി, യംനൂനാഹം വാപിതരോപിതധഞ്ഞനിബ്ബത്തകം ആഹാരം പജഹിത്വാ പവത്തഫലഭോജനോ ഭവേയ്യ’’ന്തി. സോ തതോ പട്ഠായ തഥാ കത്വാ ഘടേന്തോ വായമന്തോ സത്താഹബ്ഭന്തരേയേവ അട്ഠ സമാപത്തിയോ പഞ്ച ച അഭിഞ്ഞായോ നിബ്ബത്തേസി. തേന വുത്തം –

‘‘വാപിതം രോപിതം ധഞ്ഞം, പജഹിം നിരവസേസതോ;

അനേകഗുണസമ്പന്നം, പവത്തഫലമാദിയിം.

‘‘തത്ഥപ്പധാനം ¶ പദഹിം, നിസജ്ജട്ഠാനചങ്കമേ;

അബ്ഭന്തരമ്ഹി സത്താഹേ, അഭിഞ്ഞാബല പാപുണി’’ന്തി.

ദീപങ്കരോ ബുദ്ധോ

ഏവം ¶ അഭിഞ്ഞാബലം പത്വാ സുമേധതാപസേ സമാപത്തിസുഖേന വീതിനാമേന്തേ ദീപങ്കരോ നാമ സത്ഥാ ലോകേ ഉദപാദി. തസ്സ പടിസന്ധിജാതിബോധി ധമ്മചക്കപ്പവത്തനേസു സകലാപി ദസസഹസ്സിലോകധാതു ¶ സങ്കമ്പി സമ്പകമ്പി സമ്പവേധി, മഹാവിരവം രവി, ദ്വത്തിംസ പുബ്ബനിമിത്താനി പാതുരഹേസും. സുമേധതാപസോ സമാപത്തിസുഖേന വീതിനാമേന്തോ നേവ തം സദ്ദമസ്സോസി, ന ച താനി നിമിത്താനി അദ്ദസ. തേന വുത്തം –

‘‘ഏവം മേ സിദ്ധിപ്പത്തസ്സ, വസീഭൂതസ്സ സാസനേ;

ദീപങ്കരോ നാമ ജിനോ, ഉപ്പജ്ജി ലോകനായകോ.

‘‘ഉപ്പജ്ജന്തേ ച ജായന്തേ, ബുജ്ഝന്തേ ധമ്മദേസനേ;

ചതുരോ നിമിത്തേ നാദ്ദസം, ഝാനരതിസമപ്പിതോ’’തി.

തസ്മിം കാലേ ദീപങ്കരദസബലോ ചതൂഹി ഖീണാസവസതസഹസ്സേഹി പരിവുതോ അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരമാനോ രമ്മം നാമ നഗരം പത്വാ സുദസ്സനമഹാവിഹാരേ പടിവസതി. രമ്മനഗരവാസിനോ ‘‘ദീപങ്കരോ കിര സമണിസ്സരോ പരമാഭിസമ്ബോധിം പത്വാ പവത്തവരധമ്മചക്കോ അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരമാനോ അമ്ഹാകം രമ്മനഗരം പത്വാ സുദസ്സനമഹാവിഹാരേ പടിവസതീ’’തി സുത്വാ സപ്പിനവനീതാദീനി ചേവ ഭേസജ്ജാനി വത്ഥച്ഛാദനാനി ച ഗാഹാപേത്വാ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ യേന ബുദ്ധോ, യേന ധമ്മോ, യേന സങ്ഘോ, തന്നിന്നാ തപ്പോണാ തപ്പബ്ഭാരാ ഹുത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജേത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നാ ധമ്മദേസനം സുത്വാ സ്വാതനായ നിമന്തേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കമിംസു.

തേ പുനദിവസേ മഹാദാനം സജ്ജേത്വാ നഗരം അലങ്കരിത്വാ ദസബലസ്സ ആഗമനമഗ്ഗം അലങ്കരോന്താ ഉദകഭിന്നട്ഠാനേസു പംസും പക്ഖിപിത്വാ സമം ഭൂമിതലം കത്വാ രജതപട്ടവണ്ണം വാലുകം ആകിരന്തി, ലാജേ ചേവ പുപ്ഫാനി ച വികിരന്തി, നാനാവിരാഗേഹി വത്ഥേഹി ധജപടാകേ ഉസ്സാപേന്തി, കദലിയോ ചേവ പുണ്ണഘടപന്തിയോ ച പതിട്ഠാപേന്തി. തസ്മിം കാലേ സുമേധതാപസോ അത്തനോ അസ്സമപദാ ആകാസം ഉഗ്ഗന്ത്വാ, തേസം മനുസ്സാനം ഉപരിഭാഗേന ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ തേ ഹട്ഠതുട്ഠേ മനുസ്സേ ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി ¶ ആകാസതോ ഓരുയ്ഹ ഏകമന്തം ഠിതോ മനുസ്സേ പുച്ഛി – ‘‘അമ്ഭോ, കസ്സ തുമ്ഹേ ഇധ വിസമം മഗ്ഗം അലങ്കരോഥാ’’തി? തേന വുത്തം –

‘‘പച്ചന്തദേസവിസയേ ¶ , നിമന്തേത്വാ തഥാഗതം;

തസ്സ ആഗമനം മഗ്ഗം, സോധേന്തി തുട്ഠമാനസാ.

‘‘അഹം തേന സമയേന, നിക്ഖമിത്വാ സകസ്സമാ;

ധുനന്തോ വാകചീരാനി, ഗച്ഛാമി അമ്ബരേ തദാ.

‘‘വേദജാതം ¶ ജനം ദിസ്വാ, തുട്ഠഹട്ഠം പമോദിതം;

ഓരോഹിത്വാന ഗഗനാ, മനുസ്സേ പുച്ഛി താവദേ.

‘‘‘തുട്ഠഹട്ഠോ പമുദിതോ, വേദജാതോ മഹാജനോ;

കസ്സ സോധീയതി മഗ്ഗോ, അഞ്ജസം വടുമായന’’’ന്തി.

മനുസ്സാ ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ സുമേധ, ന ത്വം ജാനാസി, ദീപങ്കരോ ദസബലോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ സമ്ബോധിം പത്വാ പവത്തവരധമ്മചക്കോ ചാരികം ചരമാനോ അമ്ഹാകം നഗരം പത്വാ സുദസ്സനമഹാവിഹാരേ പടിവസതി. മയം തം ഭഗവന്തം നിമന്തയിമ്ഹ, തസ്സേതം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ആഗമനമഗ്ഗം അലങ്കരോമാ’’തി. അഥ സുമേധതാപസോ ചിന്തേസി – ‘‘ബുദ്ധോതി ഖോ ഘോസമത്തകമ്പി ലോകേ ദുല്ലഭം, പഗേവ ബുദ്ധുപ്പാദോ, മയാപി ഇമേഹി മനുസ്സേഹി സദ്ധിം ദസബലസ്സ മഗ്ഗം അലങ്കരിതും വട്ടതീ’’തി. സോ തേ മനുസ്സേ ആഹ – ‘‘സചേ, ഭോ, തുമ്ഹേ ഏതം മഗ്ഗം ബുദ്ധസ്സ അലങ്കരോഥ, മയ്ഹമ്പി ഏകം ഓകാസം ദേഥ, അഹമ്പി തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം മഗ്ഗം അലങ്കരിസ്സാമീ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ‘‘സുമേധതാപസോ ഇദ്ധിമാ’’തി ജാനന്താ ഉദകഭിന്നോകാസം സല്ലക്ഖേത്വാ – ‘‘ത്വം ഇമം ഠാനം അലങ്കരോഹീ’’തി അദംസു. സുമേധോ ബുദ്ധാരമ്മണം പീതിം ഗഹേത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഇമം ഓകാസം ഇദ്ധിയാ അലങ്കരിതും പഹോമി, ഏവം അലങ്കതോ ന മം പരിതോസേസ്സതി, അജ്ജ മയാ കായവേയ്യാവച്ചം കാതും വട്ടതീ’’തി പംസും ആഹരിത്വാ തസ്മിം പദേസേ പക്ഖിപി.

തസ്സ തസ്മിം പദേസേ അനിട്ഠിതേയേവ ദീപങ്കരദസബലോ മഹാനുഭാവാനം ഛളഭിഞ്ഞാനം ഖീണാസവാനം ചതൂഹി സതസഹസ്സേഹി പരിവുതോ ദേവതാസു ദിബ്ബഗന്ധമാലാദീഹി പൂജയന്താസു ദിബ്ബതുരിയേഹി വജ്ജന്താസു ദിബ്ബസങ്ഗീതേസു പവത്തേന്തേസു മനുസ്സേസു മാനുസകേഹി ഗന്ധമാലാദീഹി ചേവ തുരിയേഹി ¶ ച പൂജയന്തേസു അനോപമായ ബുദ്ധലീലായ മനോസിലാതലേ വിജമ്ഭമാനോ സീഹോ വിയ തം അലങ്കതപടിയത്തം മഗ്ഗം പടിപജ്ജി. സുമേധതാപസോ അക്ഖീനി ഉമ്മീലേത്വാ അലങ്കതമഗ്ഗേന ആഗച്ഛന്തസ്സ ദസബലസ്സ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണപടിമണ്ഡിതം അസീതിയാ അനുബ്യഞ്ജനേഹി ¶ അനുരഞ്ജിതം ബ്യാമപ്പഭായ സമ്പരിവാരിതം മണിവണ്ണഗഗനതലേ നാനപ്പകാരാ വിജ്ജുലതാ വിയ ആവേളാവേളഭൂതാ ചേവ യുഗളയുഗളഭൂതാ ച ഛബ്ബണ്ണഘനബുദ്ധരസ്മിയോ വിസ്സജ്ജേന്തം രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്തം അത്തഭാവം ഓലോകേത്വാ – ‘‘അജ്ജ മയാ ദസബലസ്സ ജീവിതപരിച്ചാഗം കാതും വട്ടതി, മാ ഭഗവാ കലലം അക്കമി, മണിഫലകസേതും ¶ പന അക്കമന്തോ വിയ സദ്ധിം ചതൂഹി ഖീണാസവസതസഹസ്സേഹി മമ പിട്ഠിം മദ്ദമാനോ ഗച്ഛതു, തം മേ ഭവിസ്സതി ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാ’’തി കേസേ മോചേത്വാ അജിനചമ്മജടാമണ്ഡലവാകചീരാനി കാളവണ്ണേ കലലേ പത്ഥരിത്വാ മണിഫലകസേതു വിയ കലലപിട്ഠേ നിപജ്ജി. തേന വുത്തം –

‘‘തേ മേ പുട്ഠാ വിയാകംസു, ‘ബുദ്ധോ ലോകേ അനുത്തരോ;

ദീപങ്കരോ നാമ ജിനോ, ഉപ്പജ്ജി ലോകനായകോ;

തസ്സ സോധീയതി മഗ്ഗോ, അഞ്ജസം വടുമായനം’.

‘‘ബുദ്ധോതിവചനം സുത്വാന, പീതി ഉപ്പജ്ജി താവദേ;

ബുദ്ധോ ബുദ്ധോതി കഥയന്തോ, സോമനസ്സം പവേദയിം.

‘‘തത്ഥ ഠത്വാ വിചിന്തേസിം, തുട്ഠോ സംവിഗ്ഗമാനസോ;

‘ഇധ ബീജാനി രോപിസ്സം, ഖണോ വേ മാ ഉപച്ചഗാ’.

‘‘യദി ബുദ്ധസ്സ സോധേഥ, ഏകോകാസം ദദാഥ മേ;

അഹമ്പി സോധയിസ്സാമി, അഞ്ജസം വടുമായനം.

‘‘അദംസു തേ മമോകാസം, സോധേതും അഞ്ജസം തദാ;

ബുദ്ധോ ബുദ്ധോതി ചിന്തേന്തോ, മഗ്ഗം സോധേമഹം തദാ.

‘‘അനിട്ഠിതേ മമോകാസേ, ദീപങ്കരോ മഹാമുനി;

ചതൂഹി സതസഹസ്സേഹി, ഛളഭിഞ്ഞേഹി താദിഹി;

ഖീണാസവേഹി വിമലേഹി, പടിപജ്ജി അഞ്ജസം ജിനോ.

‘‘പച്ചുഗ്ഗമനാ ¶ വത്തന്തി, വജ്ജന്തി ഭേരിയോ ബഹൂ;

ആമോദിതാ നരമരൂ, സാധുകാരം പവത്തയും.

‘‘ദേവാ ¶ മനുസ്സേ പസ്സന്തി, മനുസ്സാപി ച ദേവതാ;

ഉഭോപി തേ പഞ്ജലികാ, അനുയന്തി തഥാഗതം.

‘‘ദേവാ ദിബ്ബേഹി തുരിയേഹി, മനുസ്സാ മാനുസേഹി ച;

ഉഭോപി തേ വജ്ജയന്താ, അനുയന്തി തഥാഗതം.

‘‘ദിബ്ബം മന്ദാരവം പുപ്ഫം, പദുമം പാരിഛത്തകം;

ദിസോദിസം ഓകിരന്തി, ആകാസനഭഗതാ മരൂ.

‘‘ദിബ്ബം ചന്ദനചുണ്ണഞ്ച, വരഗന്ധഞ്ച കേവലം;

ദിസോദിസം ഓകിരന്തി, ആകാസനഭഗതാ മരൂ.

‘‘ചമ്പകം സലലം നീപം, നാഗപുന്നാഗകേതകം;

ദിസോദിസം ഉക്ഖിപന്തി, ഭൂമിതലഗതാ നരാ.

‘‘കേസേ മുഞ്ചിത്വാഹം തത്ഥ, വാകചീരഞ്ച ചമ്മകം;

കലലേ പത്ഥരിത്വാന, അവകുജ്ജോ നിപജ്ജഹം.

‘‘അക്കമിത്വാന മം ബുദ്ധോ, സഹ സിസ്സേഹി ഗച്ഛതു;

മാ നം കലലേ അക്കമിത്ഥ, ഹിതായ മേ ഭവിസ്സതീ’’തി.

സോ ¶ പന കലലപിട്ഠേ നിപന്നകോവ പുന അക്ഖീനി ഉമ്മീലേത്വാ ദീപങ്കരദസബലസ്സ ബുദ്ധസിരിം സമ്പസ്സമാനോ ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘സചേ അഹം ഇച്ഛേയ്യം, സബ്ബകിലേസേ ഝാപേത്വാ സങ്ഘനവകോ ഹുത്വാ രമ്മനഗരം പവിസേയ്യം, അഞ്ഞാതകവേസേന പന മേ കിലേസേ ഝാപേത്വാ നിബ്ബാനപ്പത്തിയാ കിച്ചം നത്ഥി, യംനൂനാഹം ദീപങ്കരദസബലോ വിയ പരമാഭിസമ്ബോധിം പത്വാ ധമ്മനാവം ആരോപേത്വാ മഹാജനം സംസാരസാഗരാ ഉത്താരേത്വാ പച്ഛാ പരിനിബ്ബായേയ്യം, ഇദം മയ്ഹം പതിരൂപ’’ന്തി. തതോ അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനേത്വാ ബുദ്ധഭാവായ അഭിനീഹാരം കത്വാ നിപജ്ജി. തേന വുത്തം –

‘‘പഥവിയം നിപന്നസ്സ, ഏവം മേ ആസി ചേതസോ;

‘ഇച്ഛമാനോ അഹം അജ്ജ, കിലേസേ ഝാപയേ മമ.

‘‘‘കിം ¶ ¶ മേ അഞ്ഞാതവേസേന, ധമ്മം സച്ഛികതേനിധ;

സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, ബുദ്ധോ ഹേസ്സം സദേവകേ.

‘‘‘കിം മേ ഏകേന തിണ്ണേന, പുരിസേന ഥാമദസ്സിനാ;

സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, സന്താരേസ്സം സദേവകം.

‘‘‘ഇമിനാ മേ അധികാരേന, കതേന പുരിസുത്തമേ;

സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, താരേമി ജനതം ബഹും.

‘‘‘സംസാരസോതം ഛിന്ദിത്വാ, വിദ്ധംസേത്വാ തയോ ഭവേ;

ധമ്മനാവം സമാരുയ്ഹ, സന്താരേസ്സം സദേവക’’’ന്തി.

യസ്മാ പന ബുദ്ധത്തം പത്ഥേന്തസ്സ –

‘‘മനുസ്സത്തം ലിങ്ഗസമ്പത്തി, ഹേതു സത്ഥാരദസ്സനം;

പബ്ബജ്ജാ ഗുണസമ്പത്തി, അധികാരോ ച ഛന്ദതാ;

അട്ഠധമ്മസമോധാനാ, അഭിനീഹാരോ സമിജ്ഝതീ’’തി.

മനുസ്സത്തഭാവസ്മിംയേവ ഹി ഠത്വാ ബുദ്ധത്തം പത്ഥേന്തസ്സ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി, നാഗസ്സ വാ സുപണ്ണസ്സ വാ ദേവതായ വാ സക്കസ്സ വാ പത്ഥനാ നോ സമിജ്ഝതി. മനുസ്സത്തഭാവേപി പുരിസലിങ്ഗേ ഠിതസ്സേവ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി, ഇത്ഥിയാ വാ പണ്ഡകനപുംസകഉഭതോബ്യഞ്ജനകാനം വാ നോ സമിജ്ഝതി. പുരിസസ്സപി തസ്മിം അത്തഭാവേ അരഹത്തപ്പത്തിയാ ഹേതുസമ്പന്നസ്സേവ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി, നോ ഇതരസ്സ. ഹേതുസമ്പന്നസ്സാപി ജീവമാനബുദ്ധസ്സേവ സന്തികേ പത്ഥേന്തസ്സേവ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി, പരിനിബ്ബുതേ ബുദ്ധേ ചേതിയസന്തികേ വാ ബോധിമൂലേ വാ പത്ഥേന്തസ്സ ന സമിജ്ഝതി. ബുദ്ധാനം സന്തികേ പത്ഥേന്തസ്സപി പബ്ബജ്ജാലിങ്ഗേ ഠിതസ്സേവ സമിജ്ഝതി, നോ ഗിഹിലിങ്ഗേ ഠിതസ്സ. പബ്ബജിതസ്സപി ¶ പഞ്ചാഭിഞ്ഞാഅട്ഠസമാപത്തിലാഭിനോയേവ സമിജ്ഝതി, ന ഇമായ ഗുണസമ്പത്തിയാ വിരഹിതസ്സ. ഗുണസമ്പന്നേനപി യേന അത്തനോ ജീവിതം ബുദ്ധാനം പരിച്ചത്തം ഹോതി, തസ്സേവ ഇമിനാ അധികാരേന അധികാരസമ്പന്നസ്സ സമിജ്ഝതി, ന ഇതരസ്സ. അധികാരസമ്പന്നസ്സാപി യസ്സ ബുദ്ധകാരകധമ്മാനം അത്ഥായ മഹന്തോ ഛന്ദോ ച ഉസ്സാഹോ ച വായാമോ ച പരിയേട്ഠി ച, തസ്സേവ സമിജ്ഝതി, ന ഇതരസ്സ.

തത്രിദം ¶ ¶ ഛന്ദമഹന്തതായ ഓപമ്മം – സചേ ഹി ഏവമസ്സ യോ സകലചക്കവാളഗബ്ഭം ഏകോദകീഭൂതം അത്തനോ ബാഹുബലേന ഉത്തരിത്വാ പാരം ഗന്തും സമത്ഥോ, സോ ബുദ്ധത്തം പാപുണാതി. യോ വാ പന സകലചക്കവാളഗബ്ഭം വേളുഗുമ്ബസഞ്ഛന്നം വിയൂഹിത്വാ മദ്ദിത്വാ പദസാ ഗച്ഛന്തോ പാരം ഗന്തും സമത്ഥോ, സോ ബുദ്ധത്തം പാപുണാതി. യോ വാ പന സകലചക്കവാളഗബ്ഭം സത്തിയോ ആകോടേത്വാ നിരന്തരം സത്തിഫലസമാകിണ്ണം പദസാ അക്കമമാനോ പാരം ഗന്തും സമത്ഥോ, സോ ബുദ്ധത്തം പാപുണാതി. യോ വാ പന സകലചക്കവാളഗബ്ഭം വീതച്ചിതങ്ഗാരഭരിതം പാദേഹി മദ്ദമാനോ പാരം ഗന്തും സമത്ഥോ, സോ ബുദ്ധത്തം പാപുണാതീതി. യോ ഏതേസു ഏകമ്പി അത്തനോ ദുക്കരം ന മഞ്ഞതി, ‘‘അഹം ഏതമ്പി തരിത്വാ വാ ഗന്ത്വാ വാ പാരം ഗമിസ്സാമീ’’തി ഏവം മഹന്തേന ഛന്ദേന ച ഉസ്സാഹേന ച വായാമേന ച പരിയേട്ഠിയാ ച സമന്നാഗതോ ഹോതി, ഏതസ്സേവ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി, ന ഇതരസ്സ. തസ്മാ സുമേധതാപസോ ഇമേ അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനേത്വാവ ബുദ്ധഭാവായ അഭിനീഹാരം കത്വാ നിപജ്ജി.

ദീപങ്കരോപി ഭഗവാ ആഗന്ത്വാ സുമേധതാപസസ്സ സീസഭാഗേ ഠത്വാ മണിസീഹപഞ്ജരം ഉഗ്ഘാടേന്തോ വിയ പഞ്ചവണ്ണപസാദസമ്പന്നാനി അക്ഖീനി ഉമ്മീലേത്വാ കലലപിട്ഠേ നിപന്നം സുമേധതാപസം ദിസ്വാ ‘‘അയം താപസോ ബുദ്ധത്തായ അഭിനീഹാരം കത്വാ നിപന്നോ, സമിജ്ഝിസ്സതി നു ഖോ ഏതസ്സ പത്ഥനാ, ഉദാഹു നോ’’തി അനാഗതംസഞാണം പേസേത്വാ ഉപധാരേന്തോ – ‘‘ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി അതിക്കമിത്വാ അയം ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ഠിതകോവ പരിസമജ്ഝേ ബ്യാകാസി – ‘‘പസ്സഥ നോ തുമ്ഹേ ഇമം ഉഗ്ഗതപം താപസം കലലപിട്ഠേ നിപന്ന’’ന്തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി. അയം ബുദ്ധത്തായ അഭിനീഹാരം കത്വാ നിപന്നോ, സമിജ്ഝിസ്സതി ഇമസ്സ പത്ഥനാ. അയഞ്ഹി ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ചതുന്നം അസങ്ഖയേയ്യാനം മത്ഥകേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി. തസ്മിം പനസ്സ അത്തഭാവേ കപിലവത്ഥു നാമ നഗരം നിവാസോ ഭവിസ്സതി, മായാ ¶ നാമ ദേവീ മാതാ, സുദ്ധോദനോ നാമ രാജാ പിതാ, അഗ്ഗസാവകോ ഉപതിസ്സോ നാമ ഥേരോ, ദുതിയസാവകോ കോലിതോ നാമ, ബുദ്ധുപട്ഠാകോ ആനന്ദോ നാമ, അഗ്ഗസാവികാ ഖേമാ നാമ ഥേരീ, ദുതിയസാവികാ ഉപ്പലവണ്ണാ ¶ നാമ ഥേരീ ഭവിസ്സതി. അയം പരിപക്കഞാണോ മഹാഭിനിക്ഖമനം കത്വാ മഹാപധാനം പദഹിത്വാ നിഗ്രോധരുക്ഖമൂലേ പായാസം പടിഗ്ഗഹേത്വാ നേരഞ്ജരായ തീരേ പരിഭുഞ്ജിത്വാ ബോധിമണ്ഡം ആരുയ്ഹ അസ്സത്ഥരുക്ഖമൂലേ അഭിസമ്ബുജ്ഝിസ്സതീതി. തേന വുത്തം –

‘‘ദീപങ്കരോ ലോകവിദൂ, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോ;

ഉസ്സീസകേ മം ഠത്വാന, ഇദം വചനമബ്രവി.

‘‘‘പസ്സഥ ¶ ഇമം താപസം, ജടിലം ഉഗ്ഗതാപനം;

അപരിമേയ്യേ ഇതോ കപ്പേ, ബുദ്ധോ ലോകേ ഭവിസ്സതി.

‘‘‘അഹു കപിലവ്ഹയാ രമ്മാ, നിക്ഖമിത്വാ തഥാഗതോ;

പധാനം പദഹിത്വാന, കത്വാ ദുക്കരകാരികം.

‘‘‘അജപാലരുക്ഖമൂലേ, നിസീദിത്വാ തഥാഗതോ;

തത്ഥ പായാസം പഗ്ഗയ്ഹ, നേരഞ്ജരമുപേഹിതി.

‘‘‘നേരഞ്ജരായ തീരമ്ഹി, പായാസം അദ സോ ജിനോ;

പടിയത്തവരമഗ്ഗേന, ബോധിമൂലമുപേഹിതി.

‘‘‘തതോ പദക്ഖിണം കത്വാ, ബോധിമണ്ഡം അനുത്തരോ;

അസ്സത്ഥരുക്ഖമൂലമ്ഹി, ബുജ്ഝിസ്സതി മഹായസോ.

‘‘‘ഇമസ്സ ജനികാ മാതാ, മായാ നാമ ഭവിസ്സതി;

പിതാ സുദ്ധോദനോ നാമ, അയം ഹേസ്സതി ഗോതമോ.

‘‘‘അനാസവാ വീതരാഗാ, സന്തചിത്താ സമാഹിതാ;

കോലിതോ ഉപതിസ്സോ ച, അഗ്ഗാ ഹേസ്സന്തി സാവകാ;

ആനന്ദോ നാമുപട്ഠാകോ, ഉപട്ഠിസ്സതി തം ജിനം.

‘‘‘ഖേമാ ഉപ്പലവണ്ണാ ച, അഗ്ഗാ ഹേസ്സന്തി സാവികാ;

അനാസവാ വീതരാഗാ, സന്തചിത്താ സമാഹിതാ;

ബോധി തസ്സ ഭഗവതോ, അസ്സത്ഥോതി പവുച്ചതീ’’’തി. (ബു. വം. ൨.൬൦-൬൮);

തം സുത്വാ സുമേധതാപസോ – ‘‘മയ്ഹം കിര പത്ഥനാ സമിജ്ഝിസ്സതീ’’തി സോമനസ്സപ്പത്തോ അഹോസി. മഹാജനോ ദീപങ്കരദസബലസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘സുമേധതാപസോ കിര ബുദ്ധബീജം ബുദ്ധങ്കുരോ’’തി ഹട്ഠതുട്ഠോ ¶ അഹോസി. ഏവഞ്ചസ്സ അഹോസി – ‘‘യഥാ നാമ മനുസ്സാ നദിം തരന്താ ഉജുകേന ¶ തിത്ഥേന ഉത്തരിതും അസക്കോന്താ ഹേട്ഠാതിത്ഥേന ¶ ഉത്തരന്തി, ഏവമേവ മയമ്പി ദീപങ്കരദസബലസ്സ സാസനേ മഗ്ഗഫലം അലഭമാനാ അനാഗതേ യദാ ത്വം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി, തദാ തവ സമ്മുഖാ മഗ്ഗഫലം സച്ഛികാതും സമത്ഥാ ഭവേയ്യാമാ’’തി പത്ഥനം ഠപയിംസു. ദീപങ്കരദസബലോപി ബോധിസത്തം പസംസിത്വാ അട്ഠപുപ്ഫമുട്ഠീഹി പൂജേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി. തേപി ചതുസതസഹസ്സസങ്ഖാ ഖീണാസവാ ബോധിസത്തം ഗന്ധേഹി ച മാലാഹി ച പൂജേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കമിംസു. ദേവമനുസ്സാ പന തഥേവ പൂജേത്വാ വന്ദിത്വാ പക്കന്താ.

ബോധിസത്തോ സബ്ബേസം പടിക്കന്തകാലേ സയനാ വുട്ഠായ ‘‘പാരമിയോ വിചിനിസ്സാമീ’’തി പുപ്ഫരാസിമത്ഥകേ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസീദി. ഏവം നിസിന്നേ ബോധിസത്തേ സകലദസസഹസ്സചക്കവാളേ ദേവതാ സാധുകാരം ദത്വാ ‘‘അയ്യ സുമേധതാപസ, പോരാണകബോധിസത്താനം പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ‘പാരമിയോ വിചിനിസ്സാമാ’തി നിസിന്നകാലേ യാനി പുബ്ബനിമിത്താനി നാമ പഞ്ഞായന്തി, താനി സബ്ബാനിപി അജ്ജ പാതുഭൂതാനി, നിസ്സംസയേന ത്വം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി. മയമേതം ജാനാമ ‘യസ്സേതാനി നിമിത്താനി പഞ്ഞായന്തി, ഏകന്തേന സോ ബുദ്ധോ ഹോതി’, ത്വം അത്തനോ വീരിയം ദള്ഹം കത്വാ പഗ്ഗണ്ഹാ’’തി ബോധിസത്തം നാനപ്പകാരാഹി ഥുതീഹി അഭിത്ഥവിംസു. തേന വുത്തം –

‘‘ഇദം സുത്വാന വചനം, അസമസ്സ മഹേസിനോ;

ആമോദിതാ നരമരൂ, ബുദ്ധബീജം കിര അയം.

‘‘ഉക്കുട്ഠിസദ്ദാ വത്തന്തി, അപ്ഫോടേന്തി ഹസന്തി ച;

കതഞ്ജലീ നമസ്സന്തി, ദസസഹസ്സീ സദേവകാ.

‘‘യദിമസ്സ ലോകനാഥസ്സ, വിരജ്ഝിസ്സാമ സാസനം;

അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ, ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമം.

‘‘യഥാ മനുസ്സാ നദിം തരന്താ, പടിതിത്ഥം വിരജ്ഝിയ;

ഹേട്ഠാ തിത്ഥേ ഗഹേത്വാന, ഉത്തരന്തി മഹാനദിം.

‘‘ഏവമേവ മയം സബ്ബേ, യദി മുഞ്ചാമിമം ജിനം;

അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ, ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമം.

‘‘ദീപങ്കരോ ¶ ¶ ലോകവിദൂ, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോ;

മമ കമ്മം പകിത്തേത്വാ, ദക്ഖിണം പാദമുദ്ധരി.

‘‘യേ തത്ഥാസും ജിനപുത്താ, സബ്ബേ പദക്ഖിണമകംസു മം;

നരാ നാഗാ ച ഗന്ധബ്ബാ, അഭിവാദേത്വാന പക്കമും.

‘‘ദസ്സനം ¶ മേ അതിക്കന്തേ, സസങ്ഘേ ലോകനായകേ;

ഹട്ഠതുട്ഠേന ചിത്തേന, ആസനാ വുട്ഠഹിം തദാ.

‘‘സുഖേന സുഖിതോ ഹോമി, പാമോജ്ജേന പമോദിതോ;

പീതിയാ ച അഭിസ്സന്നോ, പല്ലങ്കം ആഭുജിം തദാ.

‘‘പല്ലങ്കേന നിസീദിത്വാ, ഏവം ചിന്തേസഹം തദാ;

‘വസീഭൂതോ അഹം ഝാനേ, അഭിഞ്ഞാപാരമിം ഗതോ.

‘‘‘ദസസഹസ്സിലോകമ്ഹി, ഇസയോ നത്ഥി മേ സമാ;

അസമോ ഇദ്ധിധമ്മേസു, അലഭിം ഈദിസം സുഖം’.

‘‘പല്ലങ്കാഭുജനേ മയ്ഹം, ദസസഹസ്സാധിവാസിനോ;

മഹാനാദം പവത്തേസും, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘യാ പുബ്ബേ ബോധിസത്താനം, പല്ലങ്കവരമാഭുജേ;

നിമിത്താനി പദിസ്സന്തി, താനി അജ്ജ പദിസ്സരേ.

‘‘സീതം ബ്യാപഗതം ഹോതി, ഉണ്ഹഞ്ച ഉപസമ്മതി;

താനി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ദസസഹസ്സീ ലോകധാതൂ, നിസ്സദ്ദാ ഹോന്തി നിരാകുലാ;

താനി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘മഹാവാതാ ¶ ന വായന്തി, ന സന്ദന്തി സവന്തിയോ;

താനി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ഥലജാ ദകജാ പുപ്ഫാ, സബ്ബേ പുപ്ഫന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ പുപ്ഫിതാ സബ്ബേ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ലതാ വാ യദി വാ രുക്ഖാ, ഫലഭാരാ ഹോന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ ഫലിതാ സബ്ബേ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ആകാസട്ഠാ ¶ ച ഭൂമട്ഠാ, രതനാ ജോതന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ രതനാ ജോതന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘മാനുസകാ ച ദിബ്ബാ ച, തുരിയാ വജ്ജന്തി താവദേ;

തേപജ്ജുഭോ അഭിരവന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘വിചിത്തപുപ്ഫാ ഗഗനാ, അഭിവസ്സന്തി താവദേ;

തേപി അജ്ജ പവസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘മഹാസമുദ്ദോ ആഭുജതി, ദസസഹസ്സീ പകമ്പതി;

തേപജ്ജുഭോ അഭിരവന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘നിരയേപി ദസസഹസ്സേ, അഗ്ഗീ നിബ്ബന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ നിബ്ബുതാ അഗ്ഗീ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘വിമലോ ഹോതി സൂരിയോ, സബ്ബാ ദിസ്സന്തി താരകാ;

തേപി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘അനോവട്ഠേന ഉദകം, മഹിയാ ഉബ്ഭിജ്ജി താവദേ;

തമ്പജ്ജുബ്ഭിജ്ജതേ മഹിയാ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘താരാഗണാ ¶ വിരോചന്തി, നക്ഖത്താ ഗഗനമണ്ഡലേ;

വിസാഖാ ¶ ചന്ദിമായുത്താ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ബിലാസയാ ദരീസയാ, നിക്ഖമന്തി സകാസയാ;

തേപജ്ജ ആസയാ ഛുദ്ധാ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ന ഹോതി അരതി സത്താനം, സന്തുട്ഠാ ഹോന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ സബ്ബേ സന്തുട്ഠാ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘രോഗാ തദുപസമ്മന്തി, ജിഘച്ഛാ ച വിനസ്സതി;

താനിപജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘രാഗോ തദാ തനു ഹോതി, ദോസോ മോഹോ വിനസ്സതി;

തേപജ്ജ വിഗതാ സബ്ബേ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ഭയം തദാ ന ഭവതി, അജ്ജപേതം പദിസ്സതി;

തേന ലിങ്ഗേന ജാനാമ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘രജോ ¶ നുദ്ധംസതി ഉദ്ധം, അജ്ജപേതം പദിസ്സതി;

തേന ലിങ്ഗേന ജാനാമ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘അനിട്ഠഗന്ധോ പക്കമതി, ദിബ്ബഗന്ധോ പവായതി;

സോപജ്ജ വായതി ഗന്ധോ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘സബ്ബേ ദേവാ പദിസ്സന്തി, ഠപയിത്വാ അരൂപിനോ;

തേപജ്ജ സബ്ബേ ദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘യാവതാ നിരയാ നാമ, സബ്ബേ ദിസ്സന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ സബ്ബേ ദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘കുട്ടാ ¶ കവാടാ സേലാ ച, ന ഹോന്താവരണാ തദാ;

ആകാസഭൂതാ തേപജ്ജ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ചുതീ ച ഉപപത്തി ച, ഖണേ തസ്മിം ന വിജ്ജതി;

താനിപജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ദള്ഹം പഗ്ഗണ്ഹ വീരിയം, മാ നിവത്ത അഭിക്കമ;

മയമ്പേതം വിജാനാമ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി. (ബു. വം. ൨.൭൦-൧൦൭);

ബോധിസത്തോ ദീപങ്കരദസബലസ്സ ച ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാനഞ്ച വചനം സുത്വാ ഭിയ്യോസോമത്തായ സഞ്ജാതുസ്സാഹോ ഹുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ബുദ്ധാ നാമ അമോഘവചനാ, നത്ഥി ബുദ്ധാനം കഥായ അഞ്ഞഥത്തം. യഥാ ഹി ആകാസേ ഖിത്തലേഡ്ഡുസ്സ പതനം ധുവം, ജാതസ്സ മരണം, രത്തിക്ഖയേ സൂരിയുഗ്ഗമനം, ആസയാ നിക്ഖന്തസീഹസ്സ സീഹനാദനദനം, ഗരുഗബ്ഭായ ഇത്ഥിയാ ഭാരമോരോപനം ധുവം അവസ്സമ്ഭാവീ, ഏവമേവ ബുദ്ധാനം വചനം നാമ ധുവം അമോഘം, അദ്ധാ അഹം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി. തേന വുത്തം –

‘‘ബുദ്ധസ്സ ¶ വചനം സുത്വാ, ദസസഹസ്സീന ചൂഭയം;

തുട്ഠഹട്ഠോ പമോദിതോ, ഏവം ചിന്തേസഹം തദാ.

‘‘അദ്വേജ്ഝവചനാ ബുദ്ധാ, അമോഘവചനാ ജിനാ;

വിതഥം നത്ഥി ബുദ്ധാനം, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവാമഹം.

‘‘യഥാ ഖിത്തം നഭേ ലേഡ്ഡു, ധുവം പതതി ഭൂമിയം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം;

വിതഥം നത്ഥി ബുദ്ധാനം, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവാമഹം.

‘‘യഥാപി ¶ സബ്ബസത്താനം, മരണം ധുവസസ്സതം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം.

‘‘യഥാ ¶ രത്തിക്ഖയേ പത്തേ, സൂരിയുഗ്ഗമനം ധുവം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം.

‘‘യഥാ നിക്ഖന്തസയനസ്സ, സീഹസ്സ നദനം ധുവം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം.

‘‘യഥാ ആപന്നസത്താനം, ഭാരമോരോപനം ധുവം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സത’’ന്തി. (ബു. വം. ൨.൧൦൮-൧൧൪);

സോ ‘‘ധുവാഹം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഏവം കതസന്നിട്ഠാനോ ബുദ്ധകാരകേ ധമ്മേ ഉപധാരേതും – ‘‘കഹം നു ഖോ ബുദ്ധകാരകാ ധമ്മാ, കിം ഉദ്ധം, ഉദാഹു അധോ, ദിസാവിദിസാസൂ’’തി അനുക്കമേന സകലം ധമ്മധാതും വിചിനന്തോ പോരാണകബോധിസത്തേഹി ആസേവിതനിസേവിതം പഠമം ദാനപാരമിം ദിസ്വാ ഏവം അത്താനം ഓവദി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ പഠമം ദാനപാരമിം പൂരേയ്യാസി. യഥാ ഹി നിക്കുജ്ജിതോ ഉദകകുമ്ഭോ നിസ്സേസം കത്വാ ഉദകം വമതിയേവ, ന പച്ചാഹരതി, ഏവമേവ ധനം വാ യസം വാ പുത്തദാരം വാ അങ്ഗപച്ചങ്ഗം വാ അനോലോകേത്വാ സമ്പത്തയാചകാനം സബ്ബം ഇച്ഛിതിച്ഛിതം നിസ്സേസം കത്വാ ദദമാനോ ബോധിമൂലേ നിസീദിത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി പഠമം ദാനപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ഹന്ദ ബുദ്ധകരേ ധമ്മേ, വിചിനാമി ഇതോ ചിതോ;

ഉദ്ധം അധോ ദസ ദിസാ, യാവതാ ധമ്മധാതുയാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, പഠമം ദാനപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, അനുചിണ്ണം മഹാപഥം.

‘‘ഇമം ത്വം പഠമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

ദാനപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാപി കുമ്ഭോ സമ്പുണ്ണോ, യസ്സ കസ്സചി അധോകതോ;

വമതേവുദകം നിസ്സേസം, ന തത്ഥ പരിരക്ഖതി.

‘‘തഥേവ ¶ ¶ യാചകേ ദിസ്വാ, ഹീനമുക്കട്ഠമജ്ഝിമേ;

ദദാഹി ദാനം നിസ്സേസം, കുമ്ഭോ വിയ അധോകതോ’’തി. (ബു. വം. ൨.൧൧൫-൧൧൯);

അഥസ്സ ¶ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ ദുതിയം സീലപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ സീലപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി. യഥാ ഹി ചമരീ മിഗോ നാമ ജീവിതം അനോലോകേത്വാ അത്തനോ വാലമേവ രക്ഖതി, ഏവം ത്വമ്പി ഇതോ പട്ഠായ ജീവിതമ്പി അനോലോകേത്വാ സീലമേവ രക്ഖമാനോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ദുതിയം സീലപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, ദുതിയം സീലപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം ദുതിയം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

സീലപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാപി ചമരീ വാലം, കിസ്മിഞ്ചി പടിലഗ്ഗിതം;

ഉപേതി മരണം തത്ഥ, ന വികോപേതി വാലധിം.

‘‘തഥേവ ചതൂസു ഭൂമീസു, സീലാനി പരിപൂരയ;

പരിരക്ഖ സദാ സീലം, ചമരീ വിയ വാലധി’’ന്തി. (ബു. വം. ൨.൧൨൦-൧൨൪);

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ തതിയം നേക്ഖമ്മപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ നേക്ഖമ്മപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി. യഥാ ഹി ചിരം ബന്ധനാഗാരേ വസമാനോ പുരിസോ ന തത്ഥ സിനേഹം കരോതി, അഥ ഖോ ഉക്കണ്ഠതിയേവ, അവസിതുകാമോ ഹോതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി സബ്ബഭവേ ബന്ധനാഗാരസദിസേ കത്വാ സബ്ബഭവേഹി ¶ ഉക്കണ്ഠിതോ മുച്ചിതുകാമോ ഹുത്വാ നേക്ഖമ്മാഭിമുഖോവ ഹോഹി. ഏവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി തതിയം നേക്ഖമ്മപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ¶ ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, തതിയം നേക്ഖമ്മപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം തതിയം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

നേക്ഖമ്മപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാ അന്ദുഘരേ പുരിസോ, ചിരവുത്ഥോ ദുഖട്ടിതോ;

ന തത്ഥ രാഗം ജനേതി, മുത്തിമേവ ഗവേസതി.

‘‘തഥേവ ത്വം സബ്ബഭവേ, പസ്സ അന്ദുഘരം വിയ;

നേക്ഖമ്മാഭിമുഖോ ഹോഹി, ഭവതോ പരിമുത്തിയാ’’തി. (ബു. വം. ൨.൧൨൫-൧൨൯);

അഥസ്സ ¶ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ ചതുത്ഥം പഞ്ഞാപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ പഞ്ഞാപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി. ഹീനമജ്ഝിമുക്കട്ഠേസു കഞ്ചി അവജ്ജേത്വാ സബ്ബേപി പണ്ഡിതേ ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛേയ്യാസി. യഥാ ഹി പിണ്ഡപാതികോ ഭിക്ഖു ഹീനാദിഭേദേസു കുലേസു കിഞ്ചി അവജ്ജേത്വാ പടിപാടിയാ പിണ്ഡായ ചരന്തോ ഖിപ്പം യാപനം ലഭതി, ഏവം ത്വമ്പി സബ്ബപണ്ഡിതേ ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛന്തോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ചതുത്ഥം പഞ്ഞാപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ ¶ തദാ ദക്ഖിം, ചതുത്ഥം പഞ്ഞാപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം ചതുത്ഥം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

പഞ്ഞാപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാപി ഭിക്ഖു ഭിക്ഖന്തോ, ഹീനമുക്കട്ഠമജ്ഝിമേ;

കുലാനി ന വിവജ്ജേന്തോ, ഏവം ലഭതി യാപനം.

‘‘തഥേവ ¶ ത്വം സബ്ബകാലം, പരിപുച്ഛം ബുധം ജനം;

പഞ്ഞാപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി. (ബു. വം. ൨.൧൩൦-൧൩൪);

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ പഞ്ചമം വീരിയപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ വീരിയപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി, യഥാ ഹി സീഹോ മിഗരാജാ സബ്ബിരിയാപഥേസു ദള്ഹവീരിയോ ഹോതി, ഏവം ത്വമ്പി സബ്ബഭവേസു സബ്ബിരിയാപഥേസു ദള്ഹവീരിയോ അനോലീനവീരിയോ സമാനോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി പഞ്ചമം വീരിയപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, പഞ്ചമം വീരിയപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം പഞ്ചമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

വീരിയപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാപി ¶ സീഹോ മിഗരാജാ, നിസജ്ജട്ഠാനചങ്കമേ;

അലീനവീരിയോ ഹോതി, പഗ്ഗഹിതമനോ സദാ.

‘‘തഥേവ ¶ ത്വം സബ്ബഭവേ, പഗ്ഗണ്ഹ വീരിയം ദള്ഹം;

വീരിയപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി. (ബു. വം. ൨.൧൩൫-൧൩൯);

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ ഛട്ഠം ഖന്തിപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ ഖന്തിപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി, സമ്മാനനേപി അവമാനനേപി ഖമോവ ഭവേയ്യാസി. യഥാ ഹി പഥവിയം നാമ സുചിമ്പി നിക്ഖിപന്തി അസുചിമ്പി, ന തേന പഥവീ സിനേഹം പടിഘം കരോതി, ഖമതി സഹതി അധിവാസേതിയേവ, ഏവമേവ ത്വമ്പി സമ്മാനനേപി അവമാനനേപി ഖമോവ സമാനോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ഛട്ഠം ഖന്തിപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ ¶ തദാ ദക്ഖിം, ഛട്ഠമം ഖന്തിപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം ഛട്ഠമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

തത്ഥ അദ്വേജ്ഝമാനസോ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

‘‘യഥാപി പഥവീ നാമ, സുചിമ്പി അസുചിമ്പി ച;

സബ്ബം സഹതി നിക്ഖേപം, ന കരോതി പടിഘം തയാ.

‘‘തഥേവ ത്വമ്പി സബ്ബേസം, സമ്മാനാവമാനക്ഖമോ;

ഖന്തിപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി. (ബു. വം. ൨.൧൪൦-൧൪൪);

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ സത്തമം സച്ചപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ സച്ചപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി, അസനിയാ മത്ഥകേ പതമാനായപി ധനാദീനം അത്ഥായ ഛന്ദാദീനം വസേന സമ്പജാനമുസാവാദം നാമ മാ ഭാസി. യഥാ ഹി ഓസധീ താരകാ നാമ സബ്ബഉതൂസു അത്തനോ ഗമനവീഥിം ജഹിത്വാ അഞ്ഞായ വീഥിയാ ¶ ന ഗച്ഛതി, സകവീഥിയാവ ഗച്ഛതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി സച്ചം പഹായ മുസാവാദം നാമ അവദന്തോയേവ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി സത്തമം സച്ചപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ¶ ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, സത്തമം സച്ചപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം സത്തമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

തത്ഥ അദ്വേജ്ഝവചനോ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

‘‘യഥാപി ഓസധീ നാമ, തുലാഭൂതാ സദേവകേ;

സമയേ ഉതുവസ്സേ വാ, ന വോക്കമതി വീഥിതോ.

‘‘തഥേവ ത്വമ്പി സച്ചേസു, മാ വോക്കമസി വീഥിതോ;

സച്ചപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി. (ബു. വം. ൨.൧൪൫-൧൪൯);

അഥസ്സ ¶ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ അട്ഠമം അധിട്ഠാനപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ അധിട്ഠാനപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി, യം അധിട്ഠാസി, തസ്മിം അധിട്ഠാനേ നിച്ചലോവ ഭവേയ്യാസി. യഥാ ഹി പബ്ബതോ നാമ സബ്ബാസു ദിസാസു വാതേഹി പഹടോ ന കമ്പതി ന ചലതി, അത്തനോ ഠാനേയേവ തിട്ഠതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി അത്തനോ അധിട്ഠാനേ നിച്ചലോ ഹോന്തോവ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി അട്ഠമം അധിട്ഠാനപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ ¶ തദാ ദക്ഖിം, അട്ഠമം അധിട്ഠാനപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം അട്ഠമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

തത്ഥ ത്വം അചലോ ഹുത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

‘‘യഥാപി പബ്ബതോ സേലോ, അചലോ സുപ്പതിട്ഠിതോ;

ന കമ്പതി ഭുസവാതേഹി, സകട്ഠാനേവ തിട്ഠതി.

‘‘തഥേവ ത്വമ്പി അധിട്ഠാനേ, സബ്ബദാ അചലോ ഭവ;

അധിട്ഠാനപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി. (ബു. വം. ൨.൧൫൦-൧൫൪);

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ നവമം മേത്താപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ മേത്താപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി, ഹിതേസുപി അഹിതേസുപി ഏകചിത്തോ ഭവേയ്യാസി. യഥാ ഹി ഉദകം നാമ പാപജനസ്സപി കല്യാണജനസ്സപി സീതഭാവം ഏകസദിസം കത്വാ ¶ ഫരതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി സബ്ബേസു സത്തേസു മേത്തചിത്തേന ഏകചിത്തോവ ഹോന്തോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി നവമം മേത്താപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, നവമം മേത്താപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ¶ ത്വം നവമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

മേത്തായ അസമോ ഹോഹി, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാപി ¶ ഉദകം നാമ, കല്യാണേ പാപകേ ജനേ;

സമം ഫരതി സീതേന, പവാഹേതി രജോമലം.

‘‘തഥേവ ത്വമ്പി ഹിതാഹിതേ, സമം മേത്തായ ഭാവയ;

മേത്താപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി. (ബു. വം. ൨.൧൫൫-൧൫൯);

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ ദസമം ഉപേക്ഖാപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ ഉപേക്ഖാപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി, സുഖേപി ദുക്ഖേപി മജ്ഝത്തോവ ഭവേയ്യാസി. യഥാ ഹി പഥവീ നാമ സുചിമ്പി അസുചിമ്പി പക്ഖിപമാനേ മജ്ഝത്താവ ഹോതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി സുഖദുക്ഖേസു മജ്ഝത്തോവ ഹോന്തോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ദസമം ഉപേക്ഖാപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, ദസമം ഉപേക്ഖാപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം ദസമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

തുലാഭൂതോ ദള്ഹോ ഹുത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

‘‘യഥാപി പഥവീ നാമ, നിക്ഖിത്തം അസുചിം സുചിം;

ഉപേക്ഖതി ഉഭോപേതേ, കോപാനുനയവജ്ജിതാ.

‘‘തഥേവ ത്വമ്പി സുഖദുക്ഖേ, തുലാഭൂതോ സദാ ഭവ;

ഉപേക്ഖാപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി. (ബു. വം. ൨.൧൬൦-൧൬൪);

തതോ ¶ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമസ്മിം ലോകേ ബോധിസത്തേഹി പൂരേതബ്ബാ ബോധിപരിപാചനാ ബുദ്ധകാരകധമ്മാ ഏത്തകായേവ ¶ , ദസ പാരമിയോ ഠപേത്വാ അഞ്ഞേ നത്ഥി. ഇമാപി ദസ പാരമിയോ ഉദ്ധം ആകാസേപി നത്ഥി, ഹേട്ഠാ പഥവിയമ്പി, പുരത്ഥിമാദീസു ദിസാസുപി നത്ഥി, മയ്ഹംയേവ പന ഹദയബ്ഭന്തരേ പതിട്ഠിതാ’’തി. ഏവം താസം ഹദയേ പതിട്ഠിതഭാവം ദിസ്വാ സബ്ബാപി താ ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠായ ¶ പുനപ്പുനം സമ്മസന്തോ അനുലോമപടിലോമം സമ്മസതി, പരിയന്തേ ഗഹേത്വാ ആദിം പാപേതി, ആദിമ്ഹി ഗഹേത്വാ പരിയന്തം പാപേതി, മജ്ഝേ ഗഹേത്വാ ഉഭതോ കോടിം പാപേത്വാ ഓസാപേതി, ഉഭതോ കോടീസു ഗഹേത്വാ മജ്ഝം പാപേത്വാ ഓസാപേതി. ബാഹിരകഭണ്ഡപരിച്ചാഗോ ദാനപാരമീ നാമ, അങ്ഗപരിച്ചാഗോ ദാനഉപപാരമീ നാമ, ജീവിതപരിച്ചാഗോ ദാനപരമത്ഥപാരമീ നാമാതി ദസ പാരമിയോ ദസ ഉപപാരമിയോ ദസ പരമത്ഥപാരമിയോതി സമത്തിംസ പാരമിയോ തേലയന്തം വിനിവട്ടേന്തോ വിയ മഹാമേരും മത്ഥം കത്വാ ചക്കവാളമഹാസമുദ്ദം ആലുളേന്തോ വിയ ച സമ്മസതി. തസ്സേവം ദസ പാരമിയോ സമ്മസന്തസ്സ ധമ്മതേജേന ചതുനഹുതാധികദ്വിയോജനസതസഹസ്സബഹലാ അയം മഹാപഥവീ ഹത്ഥിനാ അക്കന്തനളകലാപോ വിയ, പീളിയമാനം ഉച്ഛുയന്തം വിയ ച മഹാവിരവം വിരവമാനാ സങ്കമ്പി സമ്പകമ്പി സമ്പവേധി. കുലാലചക്കം വിയ തേലയന്തചക്കം വിയ ച പരിബ്ഭമി. തേന വുത്തം –

‘‘ഏത്തകായേവ തേ ലോകേ, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ;

തദുദ്ധം നത്ഥി അഞ്ഞത്ര, ദള്ഹം തത്ഥ പതിട്ഠഹ.

‘‘ഇമേ ധമ്മേ സമ്മസതോ, സഭാവരസലക്ഖണേ;

ധമ്മതേജേന വസുധാ, ദസസഹസ്സീ പകമ്പഥ.

‘‘ചലതി രവതി പഥവീ, ഉച്ഛുയന്തംവ പീളിതം;

തേലയന്തേ യഥാ ചക്കം, ഏവം കമ്പതി മേദനീ’’തി. (ബു. വം. ൨.൧൬൫-൧൬൭);

മഹാപഥവിയാ കമ്പമാനായ രമ്മനഗരവാസിനോ സണ്ഠാതും അസക്കോന്താ യുഗന്തവാതബ്ഭാഹതാ മഹാസാലാ വിയ മുച്ഛിതാ പപതിംസു. ഘടാദീനി കുലാലഭാജനാനി പവട്ടന്താനി അഞ്ഞമഞ്ഞം പഹരന്താനി ചുണ്ണവിചുണ്ണാനി അഹേസും. മഹാജനോ ഭീതതസിതോ സത്ഥാരം ¶ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭഗവാ നാഗാവട്ടോ അയം, ഭൂതയക്ഖദേവതാസു അഞ്ഞതരാവട്ടോ വാതി ന ഹി മയം ഏതം ജാനാമ, അപിച ഖോ സബ്ബോപി അയം മഹാജനോ ഉപദ്ദുതോ, കിം നു ഖോ ഇമസ്സ ലോകസ്സ പാപകം ഭവിസ്സതി, ഉദാഹു കല്യാണം, കഥേഥ നോ ഏതം കാരണ’’ന്തി ആഹ. അഥ സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ ¶ മാ ഭായഥ, മാ ചിന്തയിത്ഥ, നത്ഥി വോ ഇതോനിദാനം ഭയം. യോ സോ മയാ അജ്ജ ‘സുമേധപണ്ഡിതോ ¶ അനാഗതേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’തി ബ്യാകതോ, സോ ഇദാനി ദസ പാരമിയോ സമ്മസതി, തസ്സ സമ്മസന്തസ്സ വിലോളേന്തസ്സ ധമ്മതേജേന സകലദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ഏകപ്പഹാരേന കമ്പതി ചേവ രവതി ചാ’’തി ആഹ. തേന വുത്തം –

‘‘യാവതാ പരിസാ ആസി, ബുദ്ധസ്സ പരിവേസനേ;

പവേധമാനാ സാ തത്ഥ, മുച്ഛിതാ സേസി ഭൂമിയാ.

‘‘ഘടാനേകസഹസ്സാനി, കുമ്ഭീനഞ്ച സതാ ബഹൂ;

സഞ്ചുണ്ണമഥിതാ തത്ഥ, അഞ്ഞമഞ്ഞം പഘട്ടിതാ.

‘‘ഉബ്ബിഗ്ഗാ തസിതാ ഭീതാ, ഭന്താ ബ്യഥിതമാനസാ;

മഹാജനാ സമാഗമ്മ, ദീപങ്കരമുപാഗമും.

‘‘കിം ഭവിസ്സതി ലോകസ്സ, കല്യാണമഥ പാപകം;

സബ്ബോ ഉപദ്ദുതോ ലോകോ, തം വിനോദേഹി ചക്ഖുമ.

‘‘തേസം തദാ സഞ്ഞാപേസി, ദീപങ്കരോ മഹാമുനി;

വിസ്സത്ഥാ ഹോഥ മാ ഭാഥ, ഇമസ്മിം പഥവികമ്പനേ.

‘‘യമഹം അജ്ജ ബ്യാകാസിം, ‘ബുദ്ധോ ലോകേ ഭവിസ്സതി’;

ഏസോ സമ്മസതി ധമ്മം, പുബ്ബകം ജിനസേവിതം.

‘‘തസ്സ സമ്മസതോ ധമ്മം, ബുദ്ധഭൂമിം അസേസതോ;

തേനായം കമ്പിതാ പഥവീ, ദസസഹസ്സീ സദേവകേ’’തി. (ബു. വം. ൨.൧൬൮-൧൭൪);

മഹാജനോ തഥാഗതസ്സ വചനം സുത്വാ ഹട്ഠതുട്ഠോ മാലാഗന്ധവിലേപനം ആദായ രമ്മനഗരാ നിക്ഖമിത്വാ ബോധിസത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ മാലാഗന്ധാദീഹി പൂജേത്വാ വന്ദിത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ രമ്മനഗരമേവ പാവിസി. ബോധിസത്തോപി ദസ പാരമിയോ സമ്മസിത്വാ വീരിയം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠായ നിസിന്നാസനാ വുട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ബുദ്ധസ്സ ¶ വചനം സുത്വാ, മനോ നിബ്ബായി താവദേ;

സബ്ബേ മം ഉപസങ്കമ്മ, പുനാപി അഭിവന്ദിസും.

‘‘സമാദിയിത്വാ ¶ ബുദ്ധഗുണം, ദള്ഹം കത്വാന മാനസം;

ദീപങ്കരം നമസ്സിത്വാ, ആസനാ വുട്ഠഹിം തദാ’’തി. (ബു. വം. ൨.൧൭൫-൧൭൬);

അഥ ¶ ബോധിസത്തം ആസനാ വുട്ഠഹന്തം സകലദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാ സന്നിപതിത്വാ ദിബ്ബേഹി മാലാഗന്ധേഹി പൂജേത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘അയ്യ സുമേധതാപസ, തയാ അജ്ജ ദീപങ്കരദസബലസ്സ പാദമൂലേ മഹതീ പത്ഥനാ പത്ഥിതാ, സാ തേ അനന്തരായേന സമിജ്ഝതു, മാ തേ ഭയം വാ ഛമ്ഭിതത്തം വാ അഹോസി, സരീരേ അപ്പമത്തകോപി രോഗോ മാ ഉപ്പജ്ജതു, ഖിപ്പം പാരമിയോ പൂരേത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം പടിവിജ്ഝ. യഥാ പുപ്ഫൂപഗഫലൂപഗരുക്ഖാ സമയേ പുപ്ഫന്തി ചേവ ഫലന്തി ച, തഥേവ ത്വമ്പി തം സമയം അനതിക്കമിത്വാ ഖിപ്പം സമ്ബോധിമുത്തമം ഫുസസ്സൂ’’തിആദീനി ഥുതിമങ്ഗലാനി പയിരുദാഹംസു. ഏവഞ്ച പയിരുദാഹിത്വാ അത്തനോ അത്തനോ ദേവട്ഠാനമേവ അഗമംസു. ബോധിസത്തോപി ദേവതാഹി അഭിത്ഥവിതോ – ‘‘അഹം ദസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ചതുന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി വീരിയം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠായ നഭം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഹിമവന്തമേവ അഗമാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ദിബ്ബം മാനുസകം പുപ്ഫം, ദേവാ മാനുസകാ ഉഭോ;

സമോകിരന്തി പുപ്ഫേഹി, വുട്ഠഹന്തസ്സ ആസനാ.

‘‘വേദയന്തി ച തേ സോത്ഥിം, ദേവാ മാനുസകാ ഉഭോ;

മഹന്തം പത്ഥിതം തുയ്ഹം, തം ലഭസ്സു യഥിച്ഛിതം.

‘‘സബ്ബീതിയോ വിവജ്ജന്തു, സോകോ രോഗോ വിനസ്സതു;

മാ തേ ഭവന്ത്വന്തരായാ, ഫുസ ഖിപ്പം ബോധിമുത്തമം.

‘‘യഥാപി സമയേ പത്തേ, പുപ്ഫന്തി പുപ്ഫിനോ ദുമാ;

തഥേവ ത്വം മഹാവീര, ബുദ്ധഞാണേന പുപ്ഫസു.

‘‘യഥാ ¶ യേ കേചി സമ്ബുദ്ധാ, പൂരയും ദസ പാരമീ;

തഥേവ ത്വം മഹാവീര, പൂരയ ദസ പാരമീ.

‘‘യഥാ യേ കേചി സമ്ബുദ്ധാ, ബോധിമണ്ഡമ്ഹി ബുജ്ഝരേ;

തഥേവ ത്വം മഹാവീര, ബുജ്ഝസ്സു ജിനബോധിയം.

‘‘യഥാ ¶ യേ കേചി സമ്ബുദ്ധാ, ധമ്മചക്കം പവത്തയും;

തഥേവ ത്വം മഹാവീര, ധമ്മചക്കം പവത്തയ.

‘‘പുണ്ണമായേ യഥാ ചന്ദോ, പരിസുദ്ധോ വിരോചതി;

തഥേവ ത്വം പുണ്ണമനോ, വിരോച ദസസഹസ്സിയം.

‘‘രാഹുമുത്തോ യഥാ സൂരിയോ, താപേന അതിരോചതി;

തഥേവ ലോകാ മുച്ചിത്വാ, വിരോച സിരിയാ തുവം.

‘‘യഥാ ¶ യാ കാചി നദിയോ, ഓസരന്തി മഹോദധിം;

ഏവം സദേവകാ ലോകാ, ഓസരന്തു തവന്തികേ.

‘‘തേഹി ഥുതപ്പസത്ഥോ സോ, ദസ ധമ്മേ സമാദിയ;

തേ ധമ്മേ പരിപൂരേന്തോ, പവനം പാവിസീ തദാ’’തി. (ബു. വം. ൨.൧൭൭-൧൮൭);

സുമേധകഥാ നിട്ഠിതാ.

രമ്മനഗരവാസിനോപി ഖോ നഗരം പവിസിത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം അദംസു. സത്ഥാ തേസം ധമ്മം ദേസേത്വാ മഹാജനം സരണാദീസു പതിട്ഠപേത്വാ രമ്മനഗരാ നിക്ഖമി. തതോ ഉദ്ധമ്പി യാവതായുകം തിട്ഠന്തോ സബ്ബം ബുദ്ധകിച്ചം കത്വാ അനുക്കമേന അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി. തത്ഥ യം വത്തബ്ബം, തം സബ്ബം ബുദ്ധവംസേ വുത്തനയേനേവ വിത്ഥാരേതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ –

‘‘തദാ ¶ തേ ഭോജയിത്വാന, സസങ്ഘം ലോകനായകം;

ഉപഗച്ഛും സരണം തസ്സ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.

‘‘സരണഗമനേ കഞ്ചി, നിവേസേസി തഥാഗതോ;

കഞ്ചി പഞ്ചസു സീലേസു, സീലേ ദസവിധേ പരം.

‘‘കസ്സചി ദേതി സാമഞ്ഞം, ചതുരോ ഫലമുത്തമേ;

കസ്സചി അസമേ ധമ്മേ, ദേതി സോ പടിസമ്ഭിദാ.

‘‘കസ്സചി ¶ വരസമാപത്തിയോ, അട്ഠ ദേതി നരാസഭോ;

തിസ്സോ കസ്സചി വിജ്ജായോ, ഛളഭിഞ്ഞാ പവേച്ഛതി.

‘‘തേന യോഗേന ജനകായം, ഓവദതി മഹാമുനി;

തേന വിത്ഥാരികം ആസി, ലോകനാഥസ്സ സാസനം.

‘‘മഹാഹനൂസഭക്ഖന്ധോ, ദീപങ്കരസനാമകോ;

ബഹൂ ജനേ താരയതി, പരിമോചേതി ദുഗ്ഗതിം.

‘‘ബോധനേയ്യം ജനം ദിസ്വാ, സതസഹസ്സേപി യോജനേ;

ഖണേന ഉപഗന്ത്വാന, ബോധേതി തം മഹാമുനി.

‘‘പഠമാഭിസമയേ ബുദ്ധോ, കോടിസതമബോധയി;

ദുതിയാഭിസമയേ നാഥോ, നവുതികോടിമബോധയി.

‘‘യദാ ച ദേവഭവനമ്ഹി, ബുദ്ധോ ധമ്മമദേസയി;

നവുതികോടിസഹസ്സാനം, തതിയാഭിസമയോ അഹു.

‘‘സന്നിപാതാ തയോ ആസും, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ;

കോടിസതസഹസ്സാനം, പഠമോ ആസി സമാഗമോ.

‘‘പുന ¶ ¶ നാരദകൂടമ്ഹി, പവിവേകഗതേ ജിനേ;

ഖീണാസവാ വീതമലാ, സമിംസു സതകോടിയോ.

‘‘യമ്ഹി കാലേ മഹാവീരോ, സുദസ്സനസിലുച്ചയേ;

നവുതികോടിസഹസ്സേഹി, പവാരേസി മഹാമുനി.

‘‘അഹം തേന സമയേന, ജടിലോ ഉഗ്ഗതാപനോ;

അന്തലിക്ഖമ്ഹി ചരണോ, പഞ്ചാഭിഞ്ഞാസു പാരഗൂ.

‘‘ദസവീസസഹസ്സാനം, ധമ്മാഭിസമയോ അഹു;

ഏകദ്വിന്നം അഭിസമയാ, ഗണനതോ അസങ്ഖിയാ.

‘‘വിത്ഥാരികം ബാഹുജഞ്ഞം, ഇദ്ധം ഫീതം അഹൂ തദാ;

ദീപങ്കരസ്സ ഭഗവതോ, സാസരം സുവിസോധിതം.

‘‘ചത്താരി ¶ സതസഹസ്സാനി, ഛളഭിഞ്ഞാ മഹിദ്ധികാ;

ദീപങ്കരം ലോകവിദും പരിവാരേന്തി സബ്ബദാ.

‘‘യേ കേചി തേന സമയേന, ജഹന്തി മാനുസം ഭവം;

അപ്പത്തമാനസാ സേഖാ, ഗരഹിതാ ഭവന്തി തേ.

‘‘സുപുപ്ഫിതം പാവചനം, അരഹന്തേഹി താദിഭി;

ഖീണാസവേഹി വിമലേഹി, ഉപസോഭതി സബ്ബദാ.

‘‘നഗരം രമ്മവതീ നാമ, സുദേവോ നാമ ഖത്തിയോ;

സുമേധാ നാമ ജനികാ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.

‘‘ദസവസ്സസഹസ്സാനി, അഗാരം അജ്ഝ സോ വസി;

ഹംസാ കോഞ്ചാ മയൂരാ ച, തയോ പാസാദമുത്തമാ.

‘‘തീണി ¶ സതസഹസ്സാനി, നാരിയോ സമലങ്കതാ;

പദുമാ നാമ സാ നാരീ, ഉസഭക്ഖന്ധോ അത്രജോ.

‘‘നിമിത്തേ ചതുരോ ദിസ്വാ, ഹത്ഥിയാനേന നിക്ഖമി;

അനൂനദസമാസാനി, പധാനേ പദഹീ ജിനോ.

‘‘പധാനചാരം ചരിത്വാന, അബുജ്ഝി മാനസം മുനി;

ബ്രഹ്മുനാ യാചിതോ സന്തോ, ദീപങ്കരോ മഹാമുനി.

‘‘വത്തി ചക്കം മഹാവീരോ, നന്ദാരാമേ സിരീഘരേ;

നിസിന്നോ സിരീസമൂലമ്ഹി, അകാസി തിത്ഥിയമദ്ദനം.

‘‘സുമങ്ഗലോ ച തിസ്സോ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവകാ;

സാഗതോ നാമുപട്ഠാകോ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.

സുനന്ദാ ച‘‘നന്ദാ ചേവ സുനന്ദാ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവികാ;

ബോധി തസ്സ ഭഗവതോ, പിപ്ഫലീതി പവുച്ചതി.

‘‘തപുസ്സഭല്ലികാ നാമ, അഹേസും അഗ്ഗുപട്ഠകാ;

സിരിമാ കോണാ ഉപട്ഠികാ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.

‘‘അസീതിഹത്ഥമുബ്ബേധോ, ദീപങ്കരോ മഹാമുനി;

സോഭതി ദീപരുക്ഖോവ, സാലരാജാവ ഫുല്ലിതോ.

‘‘പഭാ ¶ വിധാവതി തസ്സ, സമന്താ ദ്വാദസ യോജനേ;

സതസഹസ്സവസ്സാനി, ആയു തസ്സ മഹേസിനോ;

താവതാ തിട്ഠമാനോ സോ, താരേസി ജനതം ബഹും.

‘‘ജോതയിത്വാന സദ്ധമ്മം, സന്താരേത്വാ മഹാജനം;

ജലിത്വാ അഗ്ഗിഖന്ധോവ, നിബ്ബുതോ സോ സസാവകോ.

‘‘സാ ¶ ച ഇദ്ധി സോ ച യസോ, താനി ച പാദേസു ചക്കരതനാനി;

സബ്ബം തമന്തരഹിതം, നനു രിത്താ സബ്ബസങ്ഖാരാതി.

‘‘ദീപങ്കരോ ജിനോ സത്ഥാ, നന്ദാരാമമ്ഹി നിബ്ബുതോ;

തത്ഥേതസ്സ ജിനഥൂപോ, ഛത്തിംസുബ്ബേധയോജനോ’’തി. (ബു. വം. ൩.൧-൩൧);

കോണ്ഡഞ്ഞോ ബുദ്ധോ

ദീപങ്കരസ്സ പന ഭഗവതോ അപരഭാഗേ ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ കോണ്ഡഞ്ഞോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സം, ദുതിയേ കോടിസഹസ്സം ¶ , തതിയേ നവുതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ വിജിതാവീ നാമ ചക്കവത്തീ ഹുത്വാ കോടിസതസഹസ്സസ്സ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം അദാസി. സത്ഥാ ബോധിസത്തം ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകരിത്വാ ധമ്മം ദേസേസി. സോ സത്ഥു ധമ്മകഥം സുത്വാ രജ്ജം നിയ്യാതേത്വാ പബ്ബജി. സോ തീണി പിടകാനി ഉഗ്ഗഹേത്വാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ ച പഞ്ച അഭിഞ്ഞായോ ച ഉപ്പാദേത്വാ അപരിഹീനജ്ഝാനോ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി. കോണ്ഡഞ്ഞബുദ്ധസ്സ പന രമ്മവതീ നാമ നഗരം, സുനന്ദോ നാമ ഖത്തിയോ പിതാ, സുജാതാ നാമ ദേവീ മാതാ, ഭദ്ദോ ച സുഭദ്ദോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, അനുരുദ്ധോ നാമുപട്ഠാകോ, തിസ്സാ ച ഉപതിസ്സാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, സാലകല്യാണിരുക്ഖോ ബോധി, അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം, വസ്സസതസഹസ്സം ആയുപ്പമാണം അഹോസി.

‘‘ദീപങ്കരസ്സ അപരേന, കോണ്ഡഞ്ഞോ നാമ നായകോ;

അനന്തതേജോ അമിതയസോ, അപ്പമേയ്യോ ദുരാസദോ’’.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ ഏകസ്മിം കപ്പേയേവ ചത്താരോ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു – മങ്ഗലോ, സുമനോ, രേവതോ, സോഭിതോതി. മങ്ഗലസ്സ ഭഗവതോ തീസു സാവകസന്നിപാതേസു പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സം ¶ ഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ കോടിസതസഹസ്സം, തതിയേ നവുടികോടിയോ. വേമാതികഭാതാ കിരസ്സ ആനന്ദകുമാരോ നാമ നവുതികോടിസങ്ഖായ പരിസായ സദ്ധിം ധമ്മസ്സവനത്ഥായ സത്ഥു സന്തികം അഗമാസി. സത്ഥാ തസ്സ അനുപുബ്ബികഥം കഥേസി. സോ സദ്ധിം പരിസായ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. സത്ഥാ തേസം കുലപുത്താനം പുബ്ബചരിതം ഓലോകേന്തോ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരസ്സ ¶ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ ദക്ഖിണഹത്ഥം പസാരേത്വാ ‘‘ഏഥ ഭിക്ഖവോ’’തി ആഹ. സബ്ബേ തങ്ഖണഞ്ഞേവ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ സട്ഠിവസ്സികഥേരാ വിയ ആകപ്പസമ്പന്നാ ഹുത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പരിവാരയിംസു. അയമസ്സ തതിയോ സാവകസന്നിപാതോ അഹോസി.

യഥാ പന അഞ്ഞേസം ബുദ്ധാനം സമന്താ അസീതിഹത്ഥപ്പമാണായേവ സരീരപ്പഭാ അഹോസി, ന ഏവം തസ്സ. തസ്സ പന ഭഗവതോ സരീരപ്പഭാ നിച്ചകാലം ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരിത്വാ അട്ഠാസി. രുക്ഖപഥവീപബ്ബതസമുദ്ദാദയോ അന്തമസോ ഉക്ഖലിയാദീനി ഉപാദായ സുവണ്ണപട്ടപരിയോനദ്ധാ വിയ അഹേസും. ആയുപ്പമാണം പനസ്സ നവുതിവസ്സസഹസ്സാനി അഹോസി. ഏത്തകം കാലം ചന്ദിമസൂരിയാദയോ അത്തനോ പഭായ വിരോചിതും നാസക്ഖിംസു, രത്തിന്ദിവപരിച്ഛേദോ ന പഞ്ഞായിത്ഥ. ദിവാ സൂരിയാലോകേന വിയ സത്താ നിച്ചം ബുദ്ധാലോകേനേവ വിചരിംസു. സായം പുപ്ഫിതകുസുമാനം പാതോ ച രവനകസകുണാദീനഞ്ച വസേന ലോകോ രത്തിന്ദിവപരിച്ഛേദം സല്ലക്ഖേസി.

കിം പന അഞ്ഞേസം ബുദ്ധാനം അയമാനുഭാവോ നത്ഥീതി? നോ നത്ഥി. തേപി ഹി ആകങ്ഖമാനാ ദസസഹസ്സിലോകധാതും ¶ വാ തതോ വാ ഭിയ്യോ ആഭായ ഫരേയ്യും. മങ്ഗലസ്സ പന ഭഗവതോ പുബ്ബപത്ഥനാവസേന അഞ്ഞേസം ബ്യാമപ്പഭാ വിയ സരീരപ്പഭാ നിച്ചമേവ ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരിത്വാ അട്ഠാസി. സോ കിര ബോധിസത്തചരിയചരണകാലേ വേസ്സന്തരസദിസേ അത്തഭാവേഠിതോ സപുത്തദാരോ വങ്കപബ്ബതസദിസേ പബ്ബതേ വസി. അഥേകോ ഖരദാഠികോ നാമ യക്ഖോ മഹാപുരിസസ്സ ദാനജ്ഝാസയതം സുത്വാ ബ്രാഹ്മണവണ്ണേന ഉപസങ്കമിത്വാ മഹാസത്തം ദ്വേ ദാരകേ യാചി. മഹാസത്തോ ‘‘ദദാമി, ബ്രാഹ്മണ, പുത്തകേ’’തി വത്വാ ഹട്ഠപഹട്ഠോ ഉദകപരിയന്തം മഹാപഥവിം കമ്പേന്തോ ദ്വേപി ദാരകേ അദാസി. യക്ഖോ ചങ്കമനകോടിയം ആലമ്ബനഫലകം നിസ്സായ ഠത്വാ പസ്സന്തസ്സേവ മഹാസത്തസ്സ മുലാലകലാപം വിയ ദാരകേ ¶ ഖാദി. മഹാപുരിസസ്സ യക്ഖം ഓലോകേത്വാ മുഖേ വിവടമത്തേ അഗ്ഗിജാലം വിയ ലോഹിതധാരം ഉഗ്ഗിരമാനം തസ്സ മുഖം ദിസ്വാപി കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ദോമനസ്സം ന ഉപ്പജ്ജി. ‘‘സുദിന്നം വത മേ ദാന’’ന്തി ചിന്തയതോ പനസ്സ സരീരേ മഹന്തം പീതിസോമനസ്സം ഉദപാദി. സോ ‘‘ഇമസ്സ മേ ദാനസ്സ നിസ്സന്ദേന അനാഗതേ ഇമിനാവ നീഹാരേന സരീരതോ രസ്മിയോ നിക്ഖമന്തൂ’’തി പത്ഥനം അകാസി. തസ്സ തം പത്ഥനം നിസ്സായ ബുദ്ധഭൂതസ്സ സരീരതോ രസ്മിയോ നിക്ഖമിത്വാ ഏത്തകം ഠാനം ഫരിംസു.

അപരമ്പിസ്സ പുബ്ബചരിയം അത്ഥി. സോ കിര ബോധിസത്തകാലേ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ ചേതിയം ദിസ്വാ ‘‘ഇമസ്സ ബുദ്ധസ്സ മയാ ജീവിതം പരിച്ചജിതും വട്ടതീ’’തി ദണ്ഡകദീപികാവേഠനനിയാമേന സകലസരീരം വേഠാപേത്വാ രതനമത്തമകുളം സതസഹസ്സഗ്ഘനികം സുവണ്ണപാതിം സപ്പിസ്സ പൂരാപേത്വാ തത്ഥ സഹസ്സവട്ടിയോ ജാലേത്വാ തം സീസേനാദായ സകലസരീരം ജാലാപേത്വാ ചേതിയം പദക്ഖിണം കരോന്തോ സകലരത്തിം ¶ വീതിനാമേതി. ഏവം യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ വായമന്തസ്സാപിസ്സ ലോമകൂപമത്തമ്പി ഉസുമം ന ഗണ്ഹി. പദുമഗബ്ഭം പവിട്ഠകാലോ വിയ അഹോസി. ധമ്മോ ഹി നാമേസ അത്താനം രക്ഖന്തം രക്ഖതി. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘ധമ്മോ ഹവേ രക്ഖതി ധമ്മചാരിം, ധമ്മോ സുചിണ്ണോ സുഖമാവഹാതി;

ഏസാനിസംസോ ധമ്മേ സുചിണ്ണേ, ന ദുഗ്ഗതിം ഗച്ഛതി ധമ്മചാരീ’’തി. (ഥേരഗാ. ൩൦൩; ജാ. ൧.൧൦.൧൦൨) –

ഇമസ്സപി ¶ കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന തസ്സ ഭഗവതോ സരീരോഭാസോ ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരിത്വാ അട്ഠാസി.

തദാ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ സുരുചി നാമ ബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ ‘‘സത്ഥാരം നിമന്തേസ്സാമീ’’തി ഉപസങ്കമിത്വാ മധുരധമ്മകഥം സുത്വാ ‘‘സ്വേ മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. ‘‘ബ്രാഹ്മണ, കിത്തകേഹി തേ ഭിക്ഖൂഹി അത്ഥോ’’തി? ‘‘കിത്തകാ പന വോ, ഭന്തേ, പരിവാരഭിക്ഖൂ’’തി ആഹ. തദാ സത്ഥു പഠമസന്നിപാതോയേവ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘കോടിസതസഹസ്സ’’ന്തി ആഹ. ‘‘ഭന്തേ, സബ്ബേഹിപി സദ്ധിം മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി. സത്ഥാ അധിവാസേസി. ബ്രാഹ്മണോ സ്വാതനായ നിമന്തേത്വാ ഗേഹം ഗച്ഛന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഏത്തകാനം ¶ ഭിക്ഖൂനം യാഗുഭത്തവത്ഥാദീനി ദാതും സക്കോമി, നിസീദനട്ഠാനം പന കഥം ഭവിസ്സതീ’’തി?

തസ്സ സാ ചിന്താ ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സമത്ഥകേ ഠിതസ്സ ദേവരഞ്ഞോ പണ്ഡുകമ്ബലസിലാസനസ്സ ഉണ്ഹഭാവം ജനേസി. സക്കോ ‘‘കോ നു ഖോ മം ഇമമ്ഹാ ഠാനാ ചാവേതുകാമോ’’തി ദിബ്ബചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തോ മഹാപുരിസം ദിസ്വാ ‘‘സുരുചി നാമ ബ്രാഹ്മണോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ നിസീദനട്ഠാനത്ഥായ ചിന്തേസി, മയാപി തത്ഥ ഗന്ത്വാ പുഞ്ഞകോട്ഠാസം ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി വഡ്ഢകിവണ്ണം നിമ്മിനിത്വാ വാസിഫരസുഹത്ഥോ മഹാപുരിസസ്സ പുരതോ പാതുരഹോസി. ‘‘അത്ഥി നു ഖോ കസ്സചി ഭതിയാ കത്തബ്ബകിച്ച’’ന്തി ആഹ. മഹാപുരിസോ തം ദിസ്വാ ‘‘കിം കമ്മം കരിസ്സസീ’’തി ആഹ. ‘‘മമ അജാനനസിപ്പം നാമ നത്ഥി, ഗേഹം വാ മണ്ഡപം വാ യോ യം കാരേതി, തസ്സ തം കാതും ജാനാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി മയ്ഹം കമ്മം അത്ഥീ’’തി. ‘‘കിം, അയ്യാ’’തി? ‘‘സ്വാതനായ മേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ നിമന്തിതാ. തേസം നിസീദനമണ്ഡപം കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘അഹം നാമ കരേയ്യം സചേ മേ ഭതിം ദാതും സക്ഖിസ്സഥാ’’തി. ‘‘സക്ഖിസ്സാമി, താതാ’’തി. ‘‘സാധു കരിസ്സാമീ’’തി ഗന്ത്വാ ഏകം പദേസം ഓലോകേസി. ദ്വാദസതേരസയോജനപ്പമാണോ പദേസോ ¶ കസിണമണ്ഡലം വിയ സമതലോ അഹോസി. സോ ‘‘ഏത്തകേ ഠാനേ സത്തരതനമയോ മണ്ഡപോ ഉട്ഠഹതൂ’’തി ചിന്തേത്വാ ഓലോകേസി. താവദേവ പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ മണ്ഡപോ ഉട്ഠഹി. തസ്സ സോവണ്ണമയേസു ഥമ്ഭേസു രജതമയാ ഘടകാ അഹേസും, രജതമയേസു സോവണ്ണമയാ, മണിമയേസു ഥമ്ഭേസു പവാളമയാ, പവാളമയേസു മണിമയാ, സത്തരതനമയേസു ഥമ്ഭേസു സത്തരതനമയാ ഘടകാ അഹേസും. തതോ ‘‘മണ്ഡപസ്സ അന്തരന്തരേ കിങ്കണികജാലം ഓലമ്ബതൂ’’തി ഓലോകേസി. സഹ ഓലോകനേനേവ ¶ ജാലം ഓലമ്ബി. യസ്സ മന്ദവാതേരിതസ്സ പഞ്ചങ്ഗികസ്സേവ തൂരിയസ്സ മധുരസദ്ദോ നിച്ഛരതി. ദിബ്ബസങ്ഗീതിവത്തനകാലോ വിയ അഹോസി. ‘‘അന്തരന്തരാ ഗന്ധദാമമാലാദാമാനി ഓലമ്ബന്തൂ’’തി ചിന്തേന്തസ്സ മാലാദാമാനി ഓലമ്ബിംസു. ‘‘കോടിസതസഹസ്സസങ്ഖാനം ഭിക്ഖൂനം ആസനാനി ച ആധാരകാനി ച പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ ഉട്ഠഹന്തൂ’’തി ചിന്തേസി, താവദേവ ഉട്ഠഹിംസു. ‘‘കോണേ കോണേ ഏകേകാ ഉദകചാടിയോ ഉട്ഠഹന്തൂ’’തി ചിന്തേസി, ഉദകചാടിയോ ഉട്ഠഹിംസു.

സോ ¶ ഏത്തകം മാപേത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ഏഹി, അയ്യ, തവ മണ്ഡപം ഓലോകേത്വാ മയ്ഹം ഭതിം ദേഹീ’’തി ആഹ. മഹാപുരിസോ ഗന്ത്വാ മണ്ഡപം ഓലോകേസി. ഓലോകേന്തസ്സേവ ച സകലസരീരം പഞ്ചവണ്ണായ പീതിയാ നിരന്തരം ഫുടം അഹോസി. അഥസ്സ മണ്ഡപം ഓലോകേത്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘നായം മണ്ഡപോ മനുസ്സഭൂതേന കതോ, മയ്ഹം പന അജ്ഝാസയം മയ്ഹം ഗുണം ആഗമ്മ അദ്ധാ സക്കഭവനം ഉണ്ഹം ഭവിസ്സതി. തതോ സക്കേന ദേവരഞ്ഞാ അയം മണ്ഡപോ കാരിതോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘ന ഖോ പന മേ യുത്തം ഏവരൂപേ മണ്ഡപേ ഏകദിവസംയേവ ദാനം ദാതും, സത്താഹം ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. ബാഹിരകദാനഞ്ഹി തത്തകമ്പി സമാനം ബോധിസത്താനം തുട്ഠിം കാതും ന സക്കോതി, അലങ്കതസീസം പന ഛിന്ദിത്വാ അഞ്ജിതഅക്ഖീനി ഉപ്പാടേത്വാ ഹദയമംസം വാ ഉബ്ബട്ടേത്വാ ദിന്നകാലേ ബോധിസത്താനം ചാഗം നിസ്സായ തുട്ഠി നാമ ഹോതി. അമ്ഹാകമ്പി ഹി ബോധിസത്തസ്സ സിവിരാജജാതകേ ദേവസികം പഞ്ചകഹാപണസതസഹസ്സാനി വിസ്സജ്ജേത്വാ ചതൂസു ദ്വാരേസു നഗരമജ്ഝേ ച ദാനം ദേന്തസ്സ തം ദാനം ചാഗതുട്ഠിം ഉപ്പാദേതും നാസക്ഖി. യദാ പനസ്സ ബ്രാഹ്മണവണ്ണേന ആഗന്ത്വാ സക്കോ ദേവരാജാ അക്ഖീനി യാചി, തദാ താനി ഉപ്പാടേത്വാ ദദമാനസ്സേവ ഹാസോ ഉപ്പജ്ജി, കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ചിത്തം അഞ്ഞഥത്തം നാഹോസി. ഏവം ദിന്നദാനം നിസ്സായ ബോധിസത്താനം തിത്തി നാമ നത്ഥി. തസ്മാ സോപി മഹാപുരിസോ ‘‘സത്താഹം മയാ കോടിസതസഹസ്സസങ്ഖാനം ഭിക്ഖൂനം ദാനം ദാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തസ്മിം മണ്ഡപേ നിസീദാപേത്വാ സത്താഹം ഗവപാനം നാമ അദാസി. ഗവപാനന്തി മഹന്തേ മഹന്തേ കോലമ്ബേ ഖീരസ്സ പൂരേത്വാ ഉദ്ധനേസു ആരോപേത്വാ ഘനപാകപക്കേ ഖീരേ ഥോകേ തണ്ഡുലേ പക്ഖിപിത്വാ പക്കമധുസക്കരചുണ്ണസപ്പീഹി അഭിസങ്ഖതഭോജനം വുച്ചതി. മനുസ്സായേവ പന പരിവിസിതും നാസക്ഖിംസു. ദേവാപി ഏകന്തരികാ ഹുത്വാ പരിവിസിംസു. ദ്വാദസതേരസയോജനപ്പമാണം ഠാനമ്പി ഭിക്ഖൂ ഗണ്ഹിതും നപ്പഹോസിയേവ ¶ , തേ പന ¶ ഭിക്ഖൂ അത്തനോ ആനുഭാവേന നിസീദിംസു. പരിയോസാനദിവസേ പന സബ്ബഭിക്ഖൂനം പത്താനി ധോവാപേത്വാ ഭേസജ്ജത്ഥായ സപ്പിനവനീതതേലമധുഫാണിതാനം പൂരേത്വാ തിചീവരേഹി സദ്ധിം അദാസി, സങ്ഘനവകഭിക്ഖുനാ ലദ്ധചീവരസാടകാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികാ അഹേസും.

സത്ഥാ അനുമോദനം കരോന്തോ – ‘‘അയം പുരിസോ ഏവരൂപം മഹാദാനം അദാസി, കോ നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ – ‘‘അനാഗതേ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ¶ ദ്വിന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ദിസ്വാ മഹാപുരിസം ആമന്തേത്വാ ‘‘ത്വം ഏത്തകം നാമ കാലം അതിക്കമിത്വാ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. മഹാപുരിസോ ബ്യാകരണം സുത്വാ ‘‘അഹം കിര ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമി, കോ മേ ഘരാവാസേന അത്ഥോ, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ തഥാരൂപം സമ്പത്തിം ഖേളപിണ്ഡം വിയ പഹായ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ അഭിഞ്ഞായോ ച സമാപത്തിയോ ച നിബ്ബത്തേത്വാ ആയുപരിയോസാനേ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി.

മങ്ഗലോ ബുദ്ധോ

മങ്ഗലസ്സ പന ഭഗവതോ നഗരം ഉത്തരം നാമ അഹോസി, പിതാപി ഉത്തരോ നാമ ഖത്തിയോ, മാതാപി ഉത്തരാ നാമ ദേവീ, സുദേവോ ച ധമ്മസേനോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, പാലിതോ നാമുപട്ഠാകോ, സീവലീ ച അസോകാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നാഗരുക്ഖോ ബോധി, അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം അഹോസി. നവുതി വസ്സസഹസ്സാനി ഠത്വാ പരിനിബ്ബുതേ പന തസ്മിം ഏകപ്പഹാരേനേവ ദസ ചക്കവാളസഹസ്സാനി ഏകന്ധകാരാനി അഹേസും. സബ്ബചക്കവാളേസു മനുസ്സാനം മഹന്തം ആരോദനപരിദേവനം അഹോസി.

‘‘കോണ്ഡഞ്ഞസ്സ അപരേന, മങ്ഗലോ നാമ നായകോ;

തമം ലോകേ നിഹന്ത്വാന, ധമ്മോക്കമഭിധാരയീ’’തി. (ബു. വം. ൫.൧);

സുമനോ ബുദ്ധോ

ഏവം ദസസഹസ്സിലോകധാതും അന്ധകാരം കത്വാ പരിനിബ്ബുതസ്സ തസ്സ ഭഗവതോ അപരഭാഗേ സുമനോ നാമ സത്ഥാ ലോകേ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ അഹേസും. ദുതിയേ കഞ്ചനപബ്ബതമ്ഹി നവുതികോടിസഹസ്സാനി, തതിയേ അസീതികോടിസഹസ്സാനി. തദാ മഹാസത്തോ അതുലോ നാമ നാഗരാജാ അഹോസി മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ. സോ ‘‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി സുത്വാ ഞാതിസങ്ഘപരിവുതോ നാഗഭവനാ നിക്ഖമിത്വാ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരസ്സ ¶ തസ്സ ഭഗവതോ ദിബ്ബതൂരിയേഹി ഉപഹാരം കാരേത്വാ ¶ മഹാദാനം പവത്തേത്വാ പച്ചേകം ദുസ്സയുഗാനി ദത്വാ സരണേസു പതിട്ഠാസി. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ നഗരം മേഖലം നാമ അഹോസി, സുദത്തോ നാമ ¶ രാജാ പിതാ, സിരിമാ നാമ മാതാ ദേവീ, സരണോ ച ഭാവിതത്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, ഉദേനോ നാമുപട്ഠാകോ, സോണാ ച ഉപസോണാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നാഗരുക്ഖോ ബോധി, നവുതിഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം അഹോസി, നവുതിയേവ വസ്സസഹസ്സാനി ആയുപ്പമാണം അഹോസി.

‘‘മങ്ഗലസ്സ അപരേന, സുമനോ നാമ നായകോ;

സബ്ബധമ്മേഹി അസമോ, സബ്ബസത്താനമുത്തമോ’’തി. (ബു. വം. ൬.൧);

രേവതോ ബുദ്ധോ

തസ്സ അപരഭാഗേ രേവതോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ ഗണനാ നത്ഥി, ദുതിയേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ അഹേസും, തഥാ തതിയേ. തദാ ബോധിസത്തോ അതിദേവോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സരണേസു പതിട്ഠായ സിരസി അഞ്ജലിം ഠപേത്വാ തസ്സ സത്ഥുനോ കിലേസപ്പഹാനേ വണ്ണം സുത്വാ ഉത്തരാസങ്ഗേന പൂജം അകാസി. സോപി നം ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ പന ഭഗവതോ നഗരം സുധഞ്ഞവതീ നാമ അഹോസി, പിതാ വിപുലോ നാമ ഖത്തിയോ, മാതാ വിപുലാ നാമ, വരുണോ ച ബ്രഹ്മദേവോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സമ്ഭവോ നാമുപട്ഠാകോ, ഭദ്ദാ ച സുഭദ്ദാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നാഗരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, ആയു സട്ഠി വസ്സസഹസ്സാനീതി.

‘‘സുമനസ്സ അപരേന, രേവതോ നാമ നായകോ;

അനൂപമോ അസദിസോ, അതുലോ ഉത്തമോ ജിനോ’’തി. (ബു. വം. ൭.൧);

സോഭിതോ ബുദ്ധോ

തസ്സ അപരഭാഗേ സോഭിതോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതം ഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ നവുതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ അജിതോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സരണേസു പതിട്ഠായ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ¶ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം അദാസി. സോപി നം ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ പന ഭഗവതോ നഗരം സുധമ്മം നാമ അഹോസി, പിതാ സുധമ്മോ നാമ രാജാ, മാതാപി സുധമ്മാ നാമ ദേവീ, അസമോ ച സുനേത്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, അനോമോ നാമുപട്ഠാകോ, നകുലാ ച സുജാതാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നാഗരുക്ഖോ ബോധി ¶ , അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം അഹോസി, നവുതി വസ്സസഹസ്സാനി ആയുപ്പമാണന്തി.

‘‘രേവതസ്സ ¶ അപരേന, സോഭിതോ നാമ നായകോ;

സമാഹിതോ സന്തചിത്തോ, അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ’’തി. (ബു. വം. ൮.൧);

അനോമദസ്സീ ബുദ്ധോ

തസ്സ അപരഭാഗേ ഏകം അസങ്ഖയേയ്യം അതിക്കമിത്വാ ഏകസ്മിം കപ്പേ തയോ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു അനോമദസ്സീ, പദുമോ, നാരദോതി. അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമേ അട്ഠ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി അഹേസും, ദുതിയേ സത്ത, തതിയേ ഛ. തദാ ബോധിസത്തോ ഏകോ യക്ഖസേനാപതി അഹോസി മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ, അനേകകോടിസതസഹസ്സാനം യക്ഖാനം അധിപതി. സോ ‘‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി സുത്വാ ആഗന്ത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം അദാസി. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. അനോമദസ്സിസ്സ പന ഭഗവതോ ചന്ദവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, യസവാ നാമ രാജാ പിതാ, യസോധരാ നാമ മാതാ ദേവീ, നിസഭോ ച അനോമോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, വരുണോ നാമുപട്ഠാകോ, സുന്ദരീ ച സുമനാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, അജ്ജുനരുക്ഖോ ബോധി, അട്ഠപഞ്ഞാസഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം അഹോസി, വസ്സസതസഹസ്സം ആയുപ്പമാണന്തി.

‘‘സോഭിതസ്സ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

അനോമദസ്സീ അമിതയസോ, തേജസ്സീ ദുരതിക്കമോ’’തി. (ബു. വം. ൯.൧);

പദുമോ ബുദ്ധോ

തസ്സ അപരഭാഗേ പദുമോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സം ഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ തീണി സതസഹസ്സാനി, തതിയേ അഗാമകേ ¶ അരഞ്ഞേ മഹാവനസണ്ഡവാസീനം ഭിക്ഖൂനം ദ്വേ സതസഹസ്സാനി. തദാ ബോധിസത്തോ സീഹോ ഹുത്വാ സത്ഥാരം നിരോധസമാപത്തിം സമാപന്നം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ വന്ദിത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പീതിസോമനസ്സജാതോ തിക്ഖത്തും സീഹനാദം നദിത്വാ സത്താഹം ബുദ്ധാരമ്മണം പീതിം അവിജഹിത്വാ പീതിസുഖേനേവ ഗോചരായ അപക്കമിത്വാ ജീവിതപരിച്ചാഗം കത്വാ ഭഗവന്തം പയിരുപാസമാനോ അട്ഠാസി. സത്ഥാ സത്താഹച്ചയേന നിരോധാ വുട്ഠിതോ സീഹം ¶ ഓലോകേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘേപി ചിത്തം പസാദേത്വാ സങ്ഘം വന്ദിസ്സതീ’’തി ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ആഗച്ഛതൂ’’തി ചിന്തേസി. ഭിക്ഖൂ താവദേവ ആഗമിംസു. സീഹോപി ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ചിത്തം പസാദേതി. സത്ഥാ തസ്സ മനം ഓലോകേത്വാ ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. പദുമസ്സ പന ഭഗവതോ ചമ്പകം ¶ നാമ നഗരം അഹോസി, അസമോ നാമ രാജാ പിതാ, മാതാ അസമാ നാമ ദേവീ, സാലോ ച ഉപസാലോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, വരുണോ നാമുപട്ഠാകോ, രാമാ ച സുരാമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, സോണരുക്ഖോ നാമ ബോധി, അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം അഹോസി, ആയു വസ്സസതസഹസ്സന്തി.

‘‘അനോമദസ്സിസ്സ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

പദുമോ നാമ നാമേന, അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ’’തി. (ബു. വ. ൧൦.൧);

നാരദോ ബുദ്ധോ

തസ്സ അപരഭാഗേ നാരദോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സം ഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ നവുതികോടിസഹസ്സാനി, തതിയേ അസീതികോടിസഹസ്സാനി. തദാ ബോധിസത്തോ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ പഞ്ചസു അഭിഞ്ഞാസു അട്ഠസു ച സമാപത്തീസു ചിണ്ണവസീ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ ലോഹിതചന്ദനേന പൂജം അകാസി. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ പന ഭഗവതോ ധഞ്ഞവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, സുദേവോ നാമ ഖത്തിയോ പിതാ, അനോമാ നാമ മാതാ ദേവീ, ഭദ്ദസാലോ ച ജിതമിത്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, വാസേട്ഠോ നാമുപട്ഠാകോ, ഉത്തരാ ച ഫഗ്ഗുനീ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, മഹാസോണരുക്ഖോ നാമ ബോധി, സരീരം അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, നവുതി വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘പദുമസ്സ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

നാരദോ നാമ നാമേന, അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ’’തി. (ബു. വം. ൧൧.൧);

പദുമുത്തരോ ബുദ്ധോ

നാരദബുദ്ധസ്സ ¶ പന അപരഭാഗേ ഇതോ സതസഹസ്സകപ്പമത്ഥകേ ഏകസ്മിം കപ്പേ ഏകോവ പദുമുത്തരോ നാമ ബുദ്ധോ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമേ സന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സം ഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ ¶ വേഭാരപബ്ബതേ നവുതികോടിസഹസ്സാനി, തതിയേ അസീതികോടിസഹസ്സാനി. തദാ ബോധിസത്തോ ജടിലോ നാമ മഹാരട്ഠിയോ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ സചീവരം ദാനം അദാസി. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. പദുമുത്തരസ്സ പന ഭഗവതോ കാലേ തിത്ഥിയാ നാമ നാഹേസും. സബ്ബദേവമനുസ്സാ ¶ ബുദ്ധമേവ സരണം അഗമംസു. തസ്സ നഗരം ഹംസവതീ നാമ അഹോസി, പിതാ ആനന്ദോ നാമ ഖത്തിയോ, മാതാ സുജാതാ നാമ ദേവീ, ദേവലോ ച സുജാതോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സുമനോ നാമുപട്ഠാകോ, അമിതാ ച അസമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, സാലരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, സരീരപ്പഭാ സമന്തതോ ദ്വാദസയോജനാനി ഗണ്ഹി, വസ്സസതസഹസ്സം ആയൂതി.

‘‘നാരദസ്സ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോ, അക്ഖോഭോ സാഗരൂപമോ’’തി. (ബു. വം. ൧൨.൧);

സുമേധോ ബുദ്ധോ

തസ്സ അപരഭാഗേ തിംസ കപ്പസഹസ്സാനി അതിക്കമിത്വാ സുമേധോ ച സുജാതോ ചാതി ഏകസ്മിം കപ്പേ ദ്വേ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു. സുമേധസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ സുദസ്സനനഗരേ കോടിസതം ഖീണാസവാ അഹേസും, ദുതിയേ നവുതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ ഉത്തരോ നാമ മാണവോ ഹുത്വാ നിദഹിത്വാ ഠപിതംയേവ അസീതികോടിധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ ധമ്മം സുത്വാ സരണേസു പതിട്ഠായ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജി. സോപി നം ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. സുമേധസ്സ ഭഗവതോ സുദസ്സനം നാമ നഗരം അഹോസി, സുദത്തോ നാമ രാജാ പിതാ, മാതാപി സുദത്താ നാമ ദേവീ, സരണോ ച സബ്ബകാമോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സാഗരോ നാമുപട്ഠാകോ, രാമാ ച സുരാമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, മഹാനീപരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, ആയു നവുതി വസ്സസഹസ്സന്തി.

‘‘പദുമുത്തരസ്സ ¶ അപരേന, സുമേധോ നാമ നായകോ;

ദുരാസദോ ഉഗ്ഗതേജോ, സബ്ബലോകുത്തമോ മുനീ’’തി. (ബു. വം. ൧൩.൧);

സുജാതോ ബുദ്ധോ

തസ്സ ¶ അപരഭാഗേ സുജാതോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ സട്ഠി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി അഹേസും, ദുതിയേ പഞ്ഞാസം, തതിയേ ചത്താലീസം. തദാ ബോധിസത്തോ ചക്കവത്തിരാജാ ഹുത്വാ ‘‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി സുത്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സദ്ധിം സത്തഹി രതനേഹി ചതുമഹാദീപരജ്ജം ദത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജി. സകലരട്ഠവാസിനോ രട്ഠുപ്പാദം ഗഹേത്വാ ആരാമികകിച്ചം സാധേന്താ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ¶ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ നിച്ചം മഹാദാനം അദംസു. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ നഗരം സുമങ്ഗലം നാമ അഹോസി, ഉഗ്ഗതോ നാമ രാജാ പിതാ, പഭാവതീ നാമ മാതാ, സുദസ്സനോ ച സുദേവോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, നാരദോ നാമുപട്ഠാകോ, നാഗാ ച നാഗസമാലാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, മഹാവേളുരുക്ഖോ ബോധി. സോ കിര മന്ദച്ഛിദ്ദോ ഘനക്ഖന്ധോ ഉപരി നിഗ്ഗതാഹി മഹാസാഖാഹി മോരപിഞ്ഛകലാപോ വിയ വിരോചിത്ഥ. തസ്സ ഭഗവതോ സരീരം പണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, ആയു നവുതി വസ്സസഹസ്സന്തി.

‘‘തത്ഥേവ മണ്ഡകപ്പമ്ഹി, സുജാതോ നാമ നായകോ;

സീഹഹനൂസഭക്ഖന്ധോ, അപ്പമേയ്യോ ദുരാസദോ’’തി. (ബു. വം. ൧൪.൧);

പിയദസ്സീ ബുദ്ധോ

തസ്സ അപരഭാഗേ ഇതോ അട്ഠാരസകപ്പസതമത്ഥകേ ഏകസ്മിം കപ്പേ പിയദസ്സീ, അത്ഥദസ്സീ, ധമ്മദസ്സീതി തയോ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു. പിയദസ്സിസ്സപി ഭഗവതോ തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമേ കോടിസതസഹസ്സം ഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ നവുതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ കസ്സപോ നാമ മാണവോ തിണ്ണം വേദാനം പാരങ്ഗതോ ഹുത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ കോടിസതസഹസ്സധനപരിച്ചാഗേന സങ്ഘാരാമം കാരേത്വാ സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘അട്ഠാരസകപ്പസതച്ചയേന ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ അനോമം നാമ നഗരം അഹോസി, പിതാ സുദിന്നോ നാമ രാജാ, മാതാ ചന്ദാ നാമ, പാലിതോ ച സബ്ബദസ്സീ ച ദ്വേ ¶ അഗ്ഗസാവകാ, സോഭിതോ നാമുപട്ഠാകോ, സുജാതാ ച ധമ്മദിന്നാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, കകുധരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, നവുതി വസ്സസഹസ്സം ആയൂതി.

‘‘സുജാതസ്സ ¶ അപരേന, സയമ്ഭൂ ലോകനായകോ;

ദുരാസദോ അസമസമോ, പിയദസ്സീ മഹായസോ’’തി. (ബു. വം. ൧൫.൧);

അത്ഥദസ്സീ ബുദ്ധോ

തസ്സ അപരഭാഗേ അത്ഥദസ്സീ നാമ ഭഗവാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമേ അട്ഠനവുതി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി അഹേസും, ദുതിയേ അട്ഠാസീതിസതസഹസ്സാനി, തഥാ തതിയേ. തദാ ബോധിസത്തോ സുസീമോ നാമ മഹിദ്ധികോ താപസോ ഹുത്വാ ദേവലോകതോ മന്ദാരവപുപ്ഫച്ഛത്തം ആഹരിത്വാ സത്ഥാരം പൂജേസി, സോപി നം ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ¶ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ സോഭനം നാമ നഗരം അഹോസി, സാഗരോ നാമ രാജാ പിതാ, സുദസ്സനാ നാമ മാതാ, സന്തോ ച ഉപസന്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, അഭയോ നാമുപട്ഠാകോ, ധമ്മാ ച സുധമ്മാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, ചമ്പകരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, സരീരപ്പഭാ സമന്തതോ സബ്ബകാലം യോജനമത്തം ഫരിത്വാ അട്ഠാസി, ആയു വസ്സസതസഹസ്സന്തി.

‘‘തത്ഥേവ മണ്ഡകപ്പമ്ഹി, അത്ഥദസ്സീ നരാസഭോ;

മഹാതമം നിഹന്ത്വാന, പത്തോ സമ്ബോധിമുത്തമ’’ന്തി. (ബു. വം. ൧൬.൧);

ധമ്മദസ്സീ ബുദ്ധോ

തസ്സ അപരഭാഗേ ധമ്മദസ്സീ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമേ കോടിസതം ഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ നവുതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ സക്കോ ദേവരാജാ ഹുത്വാ ദിബ്ബഗന്ധപുപ്ഫേഹി ച ദിബ്ബതൂരിയേഹി ച പൂജം അകാസി, സോപി നം സത്ഥാ ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ സരണം നാമ നഗരം അഹോസി, പിതാ സരണോ നാമ രാജാ, മാതാ സുനന്ദാ നാമ ദേവീ, പദുമോ ച ഫുസ്സദേവോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സുനേത്തോ നാമുപട്ഠാകോ, ഖേമാ ച സബ്ബനാമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, രത്തങ്കുരരുക്ഖോ ¶ ബോധി, ‘‘ബിമ്ബിജാലോ’’തിപി വുച്ചതി, സരീരം പനസ്സ അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, വസ്സസതസഹസ്സം ആയൂതി.

‘‘തത്ഥേവ മണ്ഡകപ്പമ്ഹി, ധമ്മദസ്സീ മഹായസോ;

തമന്ധകാരം വിധമിത്വാ, അതിരോചതി സദേവകേ’’തി. (ബു. വം. ൧൭.൧);

സിദ്ധത്ഥോ ബുദ്ധോ

തസ്സ ¶ അപരഭാഗേ ഇതോ ചതുനവുതികപ്പമത്ഥകേ ഏകസ്മിം കപ്പേ ഏകോവ സിദ്ധത്ഥോ നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതം ഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ നവുതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ ഉഗ്ഗതേജോ അഭിഞ്ഞാബലസമ്പന്നോ മങ്ഗലോ നാമ താപസോ ഹുത്വാ മഹാജമ്ബുഫലം ആഹരിത്വാ തഥാഗതസ്സ അദാസി. സത്ഥാ തം ഫലം പരിഭുഞ്ജിത്വാ ‘‘ചതുനവുതികപ്പമത്ഥകേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ നഗരം വേഭാരം നാമ അഹോസി, പിതാ ജയസേനോ നാമ രാജാ, മാതാ സുഫസ്സാ നാമ ദേവീ, സമ്ബലോ ച സുമിത്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, രേവതോ നാമുപട്ഠാകോ, സീവലാ ച സുരാമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ ¶ , കണികാരരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം സട്ഠിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, വസ്സസതസഹസ്സം ആയൂതി.

‘‘ധമ്മദസ്സിസ്സ അപരേന, സിദ്ധത്ഥോ ലോകനായകോ;

നിഹനിത്വാ തമം സബ്ബം, സൂരിയോ അബ്ഭുഗ്ഗതോ യഥാ’’തി. (ബു. വം. ൧൮.൧);

തിസ്സോ ബുദ്ധോ

തസ്സ അപരഭാഗേ ഇതോ ദ്വാനവുതികപ്പമത്ഥകേ തിസ്സോ ഫുസ്സോതി ഏകസ്മിം കപ്പേ ദ്വേ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു. തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ ഭിക്ഖൂനം കോടിസതം അഹോസി, ദുതിയേ നവുതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ മഹാഭോഗോ മഹായസോ സുജാതോ നാമ ഖത്തിയോ ഹുത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ മഹിദ്ധികഭാവം പത്വാ ‘‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി സുത്വാ ദിബ്ബമന്ദാരവപദുമപാരിച്ഛത്തകപുപ്ഫാനി ആദായ ചതുപരിസമജ്ഝേ ഗച്ഛന്തം തഥാഗതം ¶ പൂജേസി, ആകാസേ പുപ്ഫവിതാനം അകാസി. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘ഇതോ ദ്വേനവുതികപ്പമത്ഥകേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ ഖേമം നാമ നഗരം അഹോസി, പിതാ ജനസന്ധോ നാമ ഖത്തിയോ, മാതാ പദുമാ നാമ ദേവീ, ബ്രഹ്മദേവോ ച ഉദയോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സുമനോ നാമുപട്ഠാകോ, ഫുസ്സാ ച സുദത്താ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, അസനരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം സട്ഠിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, വസ്സസതസഹസ്സം ആയൂതി.

‘‘സിദ്ധത്ഥസ്സ അപരേന, അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ;

അനന്തതേജോ അമിതയസോ, തിസ്സോ ലോകഗ്ഗനായകോ’’തി. (ബു. വം. ൧൯.൧);

ഫുസ്സോ ബുദ്ധോ

തസ്സ ¶ അപരഭാഗേ ഫുസ്സോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ സട്ഠി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി അഹേസും, ദുതിയേ പണ്ണാസ, തതിയേ ദ്വത്തിംസ. തദാ ബോധിസത്തോ വിജിതാവീ നാമ ഖത്തിയോ ഹുത്വാ മഹാരജ്ജം പഹായ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ തീണി പിടകാനി ഉഗ്ഗഹേത്വാ മഹാജനസ്സ ധമ്മകഥം കഥേസി, സീലപാരമിഞ്ച പൂരേസി. സോപി നം ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ കാസി നാമ നഗരം അഹോസി, ജയസേനോ നാമ രാജാ പിതാ, സിരിമാ നാമ മാതാ, സുരക്ഖിതോ ച ധമ്മസേനോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സഭിയോ നാമുപട്ഠാകോ, ചാലാ ച ഉപചാലാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, ആമലകരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, നവുതി വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘തത്ഥേവ ¶ മണ്ഡകപ്പമ്ഹി, അഹു സത്ഥാ അനുത്തരോ;

അനൂപമോ അസമസമോ, ഫുസ്സോ ലോകഗ്ഗനായകോ’’തി. (ബു. വം. ൨൦.൧);

വിപസ്സീ ബുദ്ധോ

തസ്സ അപരഭാഗേ ഇതോ ഏകനവുതികപ്പേ വിപസ്സീ നാമ ഭഗവാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ അട്ഠസട്ഠി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സം അഹോസി, ദുതിയേ ഏകസതസഹസ്സം, തതിയേ അസീതിസഹസ്സാനി. തദാ ബോധിസത്തോ മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ അതുലോ നാമ നാഗരാജാ ഹുത്വാ ¶ സത്തരതനഖചിതം സോവണ്ണമയം മഹാപീഠം ഭഗവതോ അദാസി. സോപി നം ‘‘ഇതോ ഏകനവുതികപ്പേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ ബന്ധുമതീ നാമ നഗരം അഹോസി, ബന്ധുമാ നാമ രാജാ പിതാ, ബന്ധുമതീ നാമ മാതാ, ഖണ്ഡോ ച തിസ്സോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, അസോകോ നാമുപട്ഠാകോ, ചന്ദാ ച ചന്ദമിത്താ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, പാടലിരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, സരീരപ്പഭാ സദാ സത്ത യോജനാനി ഫരിത്വാ അട്ഠാസി, അസീതി വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘ഫുസ്സസ്സ ച അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

വിപസ്സീ നാമ നാമേന, ലോകേ ഉപ്പജ്ജി ചക്ഖുമാ’’തി. (ബു. വം. ൨൧.൧);

സിഖീ ബുദ്ധോ

തസ്സ ¶ അപരഭാഗേ ഇതോ ഏകത്തിംസകപ്പേ സിഖീ ച വേസ്സഭൂചാതി ദ്വേ ബുദ്ധാ അഹേസും. സിഖിസ്സാപി ഭഗവതോ തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സം അഹോസി, ദുതിയേ അസീതിസഹസ്സാനി, തതിയേ സത്തതിസഹസ്സാനി. തദാ ബോധിസത്തോ അരിന്ദമോ നാമ രാജാ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സചീവരം മഹാദാനം പവത്തേത്വാ സത്തരതനപടിമണ്ഡിതം ഹത്ഥിരതനം ദത്വാ ഹത്ഥിപ്പമാണം കത്വാ കപ്പിയഭണ്ഡം അദാസി. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘ഇതോ ഏകത്തിംസകപ്പേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ പന ഭഗവതോ അരുണവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, അരുണോ നാമ ഖത്തിയോ പിതാ, പഭാവതീ നാമ മാതാ, അഭിഭൂ ച സമ്ഭവോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, ഖേമങ്കരോ നാമുപട്ഠാകോ, സഖിലാ ച പദുമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, പുണ്ഡരീകരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം സത്തതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, സരീരപ്പഭാ യോജനത്തയം ഫരിത്വാ അട്ഠാസി, സത്തതി വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘വിപസ്സിസ്സ ¶ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

സിഖിവ്ഹയോ ആസി ജിനോ, അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ’’തി. (ബു. വം. ൨൨.൧);

വേസ്സഭൂ ബുദ്ധോ

തസ്സ ¶ അപരഭാഗേ വേസ്സഭൂ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ അസീതി ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി അഹേസും, ദുതിയേ സത്തതി, തതിയേ സട്ഠി. തദാ ബോധിസത്തോ സുദസ്സനോ നാമ രാജാ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സചീവരം മഹാദാനം ദത്വാ തസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ആചാരഗുണസമ്പന്നോ ബുദ്ധരതനേ ചിത്തീകാരപീതിബഹുലോ അഹോസി. സോപി നം ഭഗവാ ‘‘ഇതോ ഏകത്തിംസകപ്പേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ പന ഭഗവതോ അനോമം നാമ നഗരം അഹോസി, സുപ്പതീതോ നാമ രാജാ പിതാ, യസവതീ നാമ മാതാ, സോണോ ച ഉത്തരോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, ഉപസന്തോ നാമുപട്ഠായോ, രാമാ ച സുരാമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, സാലരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം സട്ഠിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, സട്ഠി വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘തത്ഥേവ മണ്ഡകപ്പമ്ഹി, അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ;

വേസ്സഭൂ നാമ നാമേന, ലോകേ ഉപ്പജ്ജി സോ ജിനോ’’തി. (ബു. വം. ൨൩.൧);

കകുസന്ധോ ബുദ്ധോ

തസ്സ ¶ അപരഭാഗേ ഇമസ്മിം കപ്പേ ചത്താരോ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്താ കകുസന്ധോ, കോണാഗമനോ, കസ്സപോ, അമ്ഹാകം ഭഗവാതി. കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ ഏകോവ സാവകസന്നിപാതോ, തത്ഥ ചത്താലീസ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി അഹേസും. തദാ ബോധിസത്തോ ഖേമോ നാമ രാജാ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സപത്തചീവരം മഹാദാനഞ്ചേവ അഞ്ജനാദിഭേസജ്ജാനി ച ദത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പബ്ബജി. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. കകുസന്ധസ്സ പന ഭഗവതോ ഖേമം നാമ നഗരം അഹോസി, അഗ്ഗിദത്തോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ പിതാ, വിസാഖാ നാമ ബ്രാഹ്മണീ മാതാ, വിധുരോ ച സഞ്ജീവോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, ബുദ്ധിജോ നാമുപട്ഠാകോ, സാമാ ച ചമ്പാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, മഹാസിരീസരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം ചത്താലീസഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, ചത്താലീസ വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘വേസ്സഭുസ്സ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

കകുസന്ധോ നാമ നാമേന, അപ്പമേയ്യോ ദുരാസദോ’’തി. (ബു. വം. ൨൪.൧);

കോണാഗമനോ ബുദ്ധോ

തസ്സ ¶ ¶ അപരഭാഗേ കോണാഗമനോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി ഏകോവ സാവകസന്നിപാതോ, തത്ഥ തിംസ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി അഹേസും. തദാ ബോധിസത്തോ പബ്ബതോ നാമ രാജാ ഹുത്വാ അമച്ചഗണപരിവുതോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മദേസനം സുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ മഹാദാനം പവത്തേത്വാ പത്തുണ്ണചീനപടകോസേയ്യകമ്ബലദുകൂലാനി ചേവ സുവണ്ണപടികഞ്ച ദത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജി. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ സോഭവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, യഞ്ഞദത്തോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ പിതാ, ഉത്തരാ നാമ ബ്രാഹ്മണീ മാതാ, ഭിയ്യസോ ച ഉത്തരോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സോത്ഥിജോ നാമുപട്ഠാകോ, സമുദ്ദാ ച ഉത്തരാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, ഉദുമ്ബരരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം തിംസഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, തിംസ വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘കകുസന്ധസ്സ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

കോണാഗമനോ നാമ ജിനോ, ലോകജേട്ഠോ നരാസഭോ’’തി. (ബു. വം. ൨൫.൧);

കസ്സപോ ബുദ്ധോ

തസ്സ ¶ അപരഭാഗേ കസ്സപോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി ഏകോവ സാവകസന്നിപാതോ, തത്ഥ വീസതി ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി അഹേസും. തദാ ബോധിസത്തോ ജോതിപാലോ നാമ മാണവോ ഹുത്വാ തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ ഭൂമിയഞ്ചേവ അന്തലിക്ഖേ ച പാകടോ ഘടികാരസ്സ കുമ്ഭകാരസ്സ മിത്തോ അഹോസി. സോ തേന സദ്ധിം സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മകഥം സുത്വാ പബ്ബജിത്വാ ആരദ്ധവീരിയോ തീണി പിടകാനി ഉഗ്ഗഹേത്വാ വത്താവത്തസമ്പത്തിയാ ബുദ്ധസാസനം സോഭേസി. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ ജാതനഗരം ബാരാണസീ നാമ അഹോസി, ബ്രഹ്മദത്തോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ പിതാ, ധനവതീ നാമ ബ്രാഹ്മണീ മാതാ, തിസ്സോ ച ഭാരദ്വാജോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സബ്ബമിത്തോ നാമുപട്ഠാകോ, അനുളാ ച ഉരുവേളാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നിഗ്രോധരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം വീസതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘കോണാഗമനസ്സ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

കസ്സപോ നാമ ഗോത്തേന, ധമ്മരാജാ പഭങ്കരോ’’തി. (ബു. വം. ൨൬.൧);

യസ്മിം ¶ ¶ പന കപ്പേ ദീപങ്കരദസബലോ ഉദപാദി, തസ്മിം അഞ്ഞേപി തയോ ബുദ്ധാ അഹേസും. തേസം സന്തികേ ബോധിസത്തസ്സ ബ്യാകരണം നത്ഥി, തസ്മാ തേ ഇധ ന ദസ്സിതാ. അട്ഠകഥായം പന തണ്ഹങ്കരതോ പട്ഠായ സബ്ബേപി ബുദ്ധേ ദസ്സേതും ഇദം വുത്തം –

‘‘തണ്ഹങ്കരോ മേധങ്കരോ, അഥോപി സരണങ്കരോ;

ദീപങ്കരോ ച സമ്ബുദ്ധോ, കോണ്ഡഞ്ഞോ ദ്വിപദുത്തമോ.

‘‘മങ്ഗലോ ച സുമനോ ച, രേവതോ സോഭിതോ മുനി;

അനോമദസ്സീ പദുമോ, നാരദോ പദുമുത്തരോ.

‘‘സുമേധോ ച സുജാതോ ച, പിയദസ്സീ മഹായസോ;

അത്ഥദസ്സീ ധമ്മദസ്സീ, സിദ്ധത്ഥോ ലോകനായകോ.

‘‘തിസ്സോ ഫുസ്സോ ച സമ്ബുദ്ധോ, വിപസ്സീ സിഖീ വേസ്സഭൂ;

കകുസന്ധോ കോണാഗമനോ, കസ്സപോ ചാപി നായകോ.

‘‘ഏതേ അഹേസും സമ്ബുദ്ധാ, വീതരാഗാ സമാഹിതാ;

സതരംസീവ ഉപ്പന്നാ, മഹാതമവിനോദനാ;

ജലിത്വാ അഗ്ഗിഖന്ധാവ, നിബ്ബുതാ തേ സസാവകാ’’തി.

ഗോതമോ ബുദ്ധോ

തത്ഥ ¶ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ ദീപങ്കരാദീനം ചതുവീസതിയാ ബുദ്ധാനം സന്തികേ അധികാരം കരോന്തോ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി ആഗതോ. കസ്സപസ്സ പന ഭഗവതോ ഓരഭാഗേ ഠപേത്വാ ഇമം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അഞ്ഞോ ബുദ്ധോ നാമ നത്ഥി. ഇതി ദീപങ്കരാദീനം ചതുവീസതിയാ ബുദ്ധാനം സന്തികേ ലദ്ധബ്യാകരണോ പന ബോധിസത്തോ യേനേന –

‘‘മനുസ്സത്തം ¶ ലിങ്ഗസമ്പത്തി, ഹേതു സത്ഥാരദസ്സനം;

പബ്ബജ്ജാ ഗുണസമ്പത്തി, അധികാരോ ച ഛന്ദതാ;

അട്ഠധമ്മസമോധാനാ, അഭിനീഹാരോ സമിജ്ഝതീ’’തി. (ബു. വം. ൨.൫൯) –

ഇമേ അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനേത്വാ ദീപങ്കരപാദമൂലേ കതാഭിനീഹാരേന ‘‘ഹന്ദ ബുദ്ധകരേ ധമ്മേ, വിചിനാമി ഇതോ ചിതോ’’തി ഉസ്സാഹം കത്വാ ‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, പഠമം ദാനപാരമി’’ന്തി ¶ ദാനപാരമിതാദയോ ബുദ്ധകാരകധമ്മാ ദിട്ഠാ, പൂരേന്തോയേവ യാവ വേസ്സന്തരത്തഭാവോ ആഗമി. ആഗച്ഛന്തോ ച യേ തേ കതാഭിനീഹാരാനം ബോധിസത്താനം ആനിസംസാ സംവണ്ണിതാ –

‘‘ഏവം സബ്ബങ്ഗസമ്പന്നാ, ബോധിയാ നിയതാ നരാ;

സംസരം ദീഘമദ്ധാനം, കപ്പകോടിസതേഹിപി.

‘‘അവീചിമ്ഹി നുപ്പജ്ജന്തി, തഥാ ലോകന്തരേസു ച;

നിജ്ഝാമതണ്ഹാ ഖുപ്പിപാസാ, ന ഹോന്തി കാലകഞ്ജികാ.

‘‘ന ഹോന്തി ഖുദ്ദകാ പാണാ, ഉപ്പജ്ജന്താപി ദുഗ്ഗതിം;

ജായമാനാ മനുസ്സേസു, ജച്ചന്ധാ ന ഭവന്തി തേ.

‘‘സോതവേകല്ലതാ നത്ഥി, ന ഭവന്തി മൂഗപക്ഖികാ;

ഇത്ഥിഭാവം ന ഗച്ഛന്തി, ഉഭതോബ്യഞ്ജനപണ്ഡകാ.

‘‘ന ഭവന്തി പരിയാപന്നാ, ബോധിയാ നിയതാ നരാ;

മുത്താ ആനന്തരികേഹി, സബ്ബത്ഥ സുദ്ധഗോചരാ.

‘‘മിച്ഛാദിട്ഠിം ന സേവന്തി, കമ്മകിരിയദസ്സനാ;

വസമാനാപി സഗ്ഗേസു, അസഞ്ഞം നുപപജ്ജരേ.

‘‘സുദ്ധാവാസേസു ദേവേസു, ഹേതു നാമ ന വിജ്ജതി;

നേക്ഖമ്മനിന്നാ സപ്പുരിസാ, വിസംയുത്താ ഭവാഭവേ;

ചരന്തി ലോകത്ഥചരിയായോ, പൂരേന്തി സബ്ബപാരമീ’’തി.

തേ ¶ ¶ ആനിസംസേ അധിഗന്ത്വാവ ആഗതോ. പാരമിയോ പൂരേന്തസ്സ ചസ്സ അകിത്തിബ്രാഹ്മണകാലേ, സങ്ഖബ്രാഹ്മണകാലേ, ധനഞ്ചയരാജകാലേ, മഹാസുദസ്സനരാജകാലേ, മഹാഗോവിന്ദകാലേ, നിമിമഹാരാജകാലേ, ചന്ദകുമാരകാലേ, വിസയ്ഹസേട്ഠികാലേ, സിവിരാജകാലേ, വേസ്സന്തരരാജകാലേതി ദാനപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ സസപണ്ഡിതജാതകേ –

‘‘ഭിക്ഖായ ഉപഗതം ദിസ്വാ, സകത്താനം പരിച്ചജിം;

ദാനേന മേ സമോ നത്ഥി, ഏസാ മേ ദാനപാരമീ’’തി. (ചരിയാ. ൧.തസ്സുദ്ദാന) –

ഏവം അത്തപരിച്ചാഗം കരോന്തസ്സ ദാനപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. തഥാ സീലവനാഗരാജകാലേ, ചമ്പേയ്യനാഗരാജകാലേ, ഭൂരിദത്തനാഗരാജകാലേ, ഛദ്ദന്തനാഗരാജകാലേ, ജയദ്ദിസരാജപുത്തകാലേ, അലീനസത്തുകുമാരകാലേതി സീലപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം ¶ പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ സങ്ഖപാലജാതകേ –

‘‘സൂലേഹി വിജ്ഝയന്തോപി, കോട്ടിയന്തോപി സത്തിഭി;

ഭോജപുത്തേ ന കുപ്പാമി, ഏസാ മേ സീലപാരമീ’’തി. (ചരിയാ. ൨.൯൧) –

ഏവം അത്തപരിച്ചാഗം കരോന്തസ്സ സീലപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. തഥാ സോമനസ്സകുമാരകാലേ, ഹത്ഥിപാലകുമാരകാലേ, അയോഘരപണ്ഡിതകാലേതി മഹാരജ്ജം പഹായ നേക്ഖമ്മപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ ചൂളസുതസോമജാതകേ –

‘‘മഹാരജ്ജം ഹത്ഥഗതം, ഖേളപിണ്ഡംവ ഛഡ്ഡയിം;

ചജതോ ന ഹോതി ലഗ്ഗനം, ഏസാ മേ നേക്ഖമ്മപാരമീ’’തി. –

ഏവം നിസ്സങ്ഗതായ രജ്ജം ഛഡ്ഡേത്വാ നിക്ഖമന്തസ്സ നേക്ഖമ്മപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. തഥാ വിധുരപണ്ഡിതകാലേ, മഹാഗോവിന്ദപണ്ഡിതകാലേ, കുദ്ദാലപണ്ഡിതകാലേ, അരകപണ്ഡിതകാലേ, ബോധിപരിബ്ബാജകകാലേ, മഹോസധപണ്ഡിതകാലേതി പഞ്ഞാപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ സത്തുഭസ്തജാതകേ സേനകപണ്ഡിതകാലേ –

‘‘പഞ്ഞായ ¶ ¶ വിചിനന്തോഹം, ബ്രാഹ്മണം മോചയിം ദുഖാ;

പഞ്ഞായ മേ സമോ നത്ഥി, ഏസാ മേ പഞ്ഞാപാരമീ’’തി. –

അന്തോഭസ്തഗതം സപ്പം ദസ്സേന്തസ്സ പഞ്ഞാപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. തഥാ വീരിയപാരമിതാദീനമ്പി പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ മഹാജനകജാതകേ –

‘‘അതീരദസ്സീ ജലമജ്ഝേ, ഹതാ സബ്ബേവ മാനുസാ;

ചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥാ നത്ഥി, ഏസാ മേ വീരിയപാരമീ’’തി. –

ഏവം മഹാസമുദ്ദം തരന്തസ്സ വീരിയപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. ഖന്തിവാദിജാതകേ –

‘‘അചേതനംവ കോട്ടേന്തേ, തിണ്ഹേന ഫരസുനാ മമം;

കാസിരാജേ ന കുപ്പാമി, ഏസാ മേ ഖന്തിപാരമീ’’തി. –

ഏവം ¶ അചേതനഭാവേന വിയ മഹാദുക്ഖം അധിവാസേന്തസ്സ ഖന്തിപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. മഹാസുതസോമജാതകേ –

‘‘സച്ചവാചം അനുരക്ഖന്തോ, ചജിത്വാ മമ ജീവിതം;

മോചേസിം ഏകസതം ഖത്തിയേ, ഏസാ മേ സച്ചപാരമീ’’തി. –

ഏവം ജീവിതം ചജിത്വാ സച്ചമനുരക്ഖന്തസ്സ സച്ചപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. മൂഗപക്ഖജാതകേ –

‘‘മാതാപിതാ ന മേ ദേസ്സാ, നപി ദേസ്സം മഹായസം;

സബ്ബഞ്ഞുതം പിയം മയ്ഹം, തസ്മാ വതമധിട്ഠഹി’’ന്തി. (ചരിയാ. ൩.൬൫) –

ഏവം ജീവിതമ്പി ചജിത്വാ വതം അധിട്ഠഹന്തസ്സ അധിട്ഠാനപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. സുവണ്ണസാമജാതകേ –

‘‘ന ¶ മം കോചി ഉത്തസതി, നപിഹം ഭായാമി കസ്സചി;

മേത്താബലേനുപത്ഥദ്ധോ, രമാമി പവനേ തദാ’’തി. (ചരിയാ. ൩.൧൧൩) –

ഏവം ജീവിതമ്പി അനോലോകേത്വാ മേത്തായന്തസ്സ മേത്താപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. ലോമഹംസജാതകേ –

‘‘സുസാനേ ¶ സേയ്യം കപ്പേമി, ഛവട്ഠികം ഉപനിധായഹം;

ഗാമണ്ഡലാ ഉപാഗന്ത്വാ, രൂപം ദസ്സേന്തിനപ്പക’’ന്തി. (ചരിയാ. ൩.൧൧൯) –

ഏവം ഗാമദാരകേസു നിട്ഠുഭനാദീഹി ചേവ മാലാഗന്ധൂപഹാരാദീഹി ച സുഖദുക്ഖം ഉപ്പാദേന്തേസുപി ഉപേക്ഖം അനതിവത്തേന്തസ്സ ഉപേക്ഖാപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരതോ പനേസ അത്ഥോ ചരിയാപിടകതോ ഗഹേതബ്ബോതി. ഏവം പാരമിയോ പൂരേത്വാ വേസ്സന്തരത്തഭാവേ ഠിതോ –

‘‘അചേതനായം പഥവീ, അവിഞ്ഞായ സുഖം ദുഖം;

സാപി ദാനബലാ മയ്ഹം, സത്തക്ഖത്തും പകമ്പഥാ’’തി. (ചരിയാ. ൧.൧൨൪) –

ഏവം ¶ മഹാപഥവികമ്പനാദീനി മഹാപുഞ്ഞാനി കരിത്വാ ആയുപരിയോസാനേ തതോ ചുതോ തുസിതഭവനേ നിബ്ബത്തി. ഇതി ദീപങ്കരപാദമൂലതോ പട്ഠായ യാവ അയം തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തി, ഏത്തകം ഠാനം ദൂരേനിദാനം നാമാതി വേദിതബ്ബം.

ദൂരേനിദാനകഥാ നിട്ഠിതാ.

൨. അവിദൂരേനിദാനകഥാ

തുസിതപുരേ ¶ വസന്തേയേവ പന ബോധിസത്തേ ബുദ്ധകോലാഹലം നാമ ഉദപാദി. ലോകസ്മിഞ്ഹി തീണി കോലാഹലാനി മഹന്താനി ഉപ്പജ്ജന്തി കപ്പകോലാഹലം, ബുദ്ധകോലാഹലം, ചക്കവത്തികോലാഹലന്തി. തത്ഥ ‘‘വസ്സസതസഹസ്സച്ചയേന കപ്പുട്ഠാനം ഭവിസ്സതീ’’തി ലോകബ്യൂഹാ നാമ കാമാവചരദേവാ മുത്തസിരാ വികിണ്ണകേസാ രുദമുഖാ അസ്സൂനി ഹത്ഥേഹി പുഞ്ഛമാനാ രത്തവത്ഥനിവത്ഥാ അതിവിയ വിരൂപവേസധാരിനോ ഹുത്വാ മനുസ്സപഥേ വിചരന്താ ഏവം ആരോചേന്തി – ‘‘മാരിസാ, ഇതോ വസ്സസതസഹസ്സച്ചയേന കപ്പുട്ഠാനം ഭവിസ്സതി, അയം ലോകോ വിനസ്സിസ്സതി, മഹാസമുദ്ദോപി സുസ്സിസ്സതി, അയഞ്ച മഹാപഥവീ സിനേരു ച പബ്ബതരാജാ ഉഡ്ഡയ്ഹിസ്സന്തി വിനസ്സിസ്സന്തി, യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ലോകവിനാസോ ഭവിസ്സതി, മേത്തം മാരിസാ, ഭാവേഥ, കരുണം, മുദിതം, ഉപേക്ഖം മാരിസാ, ഭാവേഥ, മാതരം ¶ ഉപട്ഠഹഥ, പിതരം ഉപട്ഠഹഥ, കുലേ ജേട്ഠാപചായിനോ ഹോഥാ’’തി. ഇദം കപ്പകോലാഹലം നാമ. ‘‘വസ്സസഹസ്സച്ചയേന പന സബ്ബുഞ്ഞുബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ലോകപാലദേവതാ ‘‘ഇതോ, മാരിസാ, വസ്സസഹസ്സച്ചയേന സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ഉഗ്ഘോസേന്തിയോ ആഹിണ്ഡന്തി. ഇദം ബുദ്ധകോലാഹലം നാമ. ‘‘വസ്സസതസ്സച്ചയേന ചക്കവത്തിരാജാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ദേവതായോ ‘‘ഇതോ മാരിസാ വസ്സസതച്ചയേന ചക്കവത്തിരാജാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ഉഗ്ഘോസേന്തിയോ ആഹിണ്ഡന്തി. ഇദം ചക്കവത്തികോലാഹലം നാമ. ഇമാനി തീണി കോലാഹലാനി മഹന്താനി ഹോന്തി.

തേസു ബുദ്ധകോലാഹലസദ്ദം സുത്വാ സകലദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാ ഏകതോ സന്നിപതിത്വാ ‘‘അസുകോ നാമ സത്തോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ തം ഉപസങ്കമിത്വാ ആയാചന്തി. ആയാചമാനാ ച പുബ്ബനിമിത്തേസു ഉപ്പന്നേസു ആയാചന്തി. തദാ പന സബ്ബാപി താ ഏകേകചക്കവാളേ ചാതുമഹാരാജസക്കസുയാമസന്തുസിതസുനിമ്മിതവസവത്തിമഹാബ്രഹ്മേഹി ¶ സദ്ധിം ഏകചക്കവാളേ സന്നിപതിത്വാ തുസിതഭവനേ ബോധിസത്തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘മാരിസ, തുമ്ഹേഹി ദസ പാരമിയോ പൂരേന്തേഹി ന സക്കസമ്പത്തിം, ന മാരബ്രഹ്മചക്കവത്തിസമ്പത്തിം പത്ഥേന്തേഹി പൂരിതാ, ലോകനിത്ഥരണത്ഥായ പന സബ്ബഞ്ഞുതം പത്ഥേന്തേഹി പൂരിതാ, സോ വോ ദാനി കാലോ, മാരിസ, ബുദ്ധത്തായ, സമയോ, മാരിസ, ബുദ്ധത്തായാ’’തി യാചിംസു.

അഥ മഹാസത്തോ ദേവതാനം പടിഞ്ഞം അദത്വാവ കാലദീപദേസകുലജനേത്തിആയുപരിച്ഛേദവസേന പഞ്ചമഹാവിലോകനം നാമ വിലോകേസി. തത്ഥ ‘‘കാലോ നു ഖോ, അകാലോ നു ഖോ’’തി പഠമം കാലം വിലോകേസി. തത്ഥ വസ്സസതസഹസ്സതോ ഉദ്ധം വഡ്ഢിതആയുകാലോ കാലോ നാമ ന ഹോതി. കസ്മാ? തദാ ¶ ഹി സത്താനം ജാതിജരാമരണാനി ന പഞ്ഞായന്തി. ബുദ്ധാനഞ്ച ധമ്മദേസനാ തിലക്ഖണമുത്താ നാമ നത്ഥി. തേസം ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ’’തി കഥേന്താനം ‘‘കിം നാമേതം കഥേന്തീ’’തി നേവ സോതബ്ബം ന സദ്ധാതബ്ബം മഞ്ഞന്തി, തതോ അഭിസമയോ ന ഹോതി, തസ്മിം അസതി അനിയ്യാനികം സാസനം ഹോതി. തസ്മാ സോ അകാലോ. വസ്സസതതോ ഊനആയുകാലോപി കാലോ നാമ ന ഹോതി. കസ്മാ? തദാ ഹി സത്താ ഉസ്സന്നകിലേസാ ഹോന്തി, ഉസ്സന്നകിലേസാനഞ്ച ദിന്നോ ഓവാദോ ¶ ഓവാദട്ഠാനേ ന തിട്ഠതി, ഉദകേ ദണ്ഡരാജി വിയ ഖിപ്പം വിഗച്ഛതി. തസ്മാ സോപി അകാലോ. വസ്സസതസഹസ്സതോ പന പട്ഠായ ഹേട്ഠാ, വസ്സസതതോ പട്ഠായ ഉദ്ധം ആയുകാലോ കാലോ നാമ. തദാ ച വസ്സസതായുകാലോ, അഥ മഹാസത്തോ ‘‘നിബ്ബത്തിതബ്ബകാലോ’’തി കാലം പസ്സി.

തതോ ദീപം വിലോകേന്തോ സപരിവാരേ ചത്താരോ ദീപേ ഓലോകേത്വാ ‘‘തീസു ദീപേസു ബുദ്ധാ ന നിബ്ബത്തന്തി, ജമ്ബുദീപേയേവ നിബ്ബത്തന്തീ’’തി ദീപം പസ്സി.

തതോ ‘‘ജമ്ബുദീപോ നാമ മഹാ, ദസയോജനസഹസ്സപരിമാണോ, കതരസ്മിം നു ഖോ പദേസേ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തന്തീ’’തി ഓകാസം വിലോകേന്തോ മജ്ഝിമദേസം പസ്സി. മജ്ഝിമദേസോ നാമ ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ ഗജങ്ഗലം നാമ നിഗമോ, തസ്സ പരേന മഹാസാലാ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. പുരത്ഥിമദക്ഖിണായ ദിസായ സല്ലവതീ നാമ നദീ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. ദക്ഖിണായ ദിസായ സേതകണ്ണികം നാമ നിഗമോ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. പച്ഛിമായ ദിസായ ഥൂണം നാമ ബ്രാഹ്മണഗാമോ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. ഉത്തരായ ദിസായ ഉസീരദ്ധജോ നാമ പബ്ബതോ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ’’തി ഏവം വിനയേ (മഹാവ. ൨൫൯) വുത്തോ പദേസോ ¶ . സോ ആയാമതോ തീണി യോജനസതാനി, വിത്ഥാരതോ അഡ്ഢതേയ്യാനി, പരിക്ഖേപതോ നവ യോജനസതാനീതി ഏതസ്മിം പദേസേ ബുദ്ധാ, പച്ചേകബുദ്ധാ, അഗ്ഗസാവകാ, അസീതി മഹാസാവകാ, ചക്കവത്തിരാജാനോ, അഞ്ഞേ ച മഹേസക്ഖാ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണഗഹപതിമഹാസാലാ ഉപ്പജ്ജന്തി. ഇദഞ്ചേത്ഥ കപിലവത്ഥു നാമ നഗരം, തത്ഥ മയാ നിബ്ബത്തിതബ്ബന്തി നിട്ഠം അഗമാസി.

തതോ കുലം വിലോകേന്തോ ‘‘ബുദ്ധാ നാമ വേസ്സകുലേ വാ സുദ്ദകുലേ വാ ന നിബ്ബത്തന്തി. ലോകസമ്മതേ പന ഖത്തിയകുലേ വാ ബ്രാഹ്മണകുലേ വാതി ദ്വീസുയേവ കുലേസു നിബ്ബത്തന്തി. ഇദാനി ച ഖത്തിയകുലം ലോകസമ്മതം, തത്ഥ നിബ്ബത്തിസ്സാമി. സുദ്ധോദനോ നാമ രാജാ മേ പിതാ ഭവിസ്സതീ’’തി കുലം പസ്സി.

തതോ ¶ ¶ മാതരം വിലോകേന്തോ ‘‘ബുദ്ധമാതാ നാമ ലോലാ സുരാധുത്താ ന ഹോതി, കപ്പസതസഹസ്സം പന പൂരിതപാരമീ ജാതിതോ പട്ഠായ അഖണ്ഡപഞ്ചസീലായേവ ഹോതി. അയഞ്ച മഹാമായാ നാമ ദേവീ ഏദിസീ, അയം മേ മാതാ ഭവിസ്സതി. കിത്തകം പനസ്സാ ആയൂതി ദസന്നം മാസാനം ഉപരി സത്ത ദിവസാനീ’’തി പസ്സി.

ഇതി ഇമം പഞ്ചമഹാവിലോകനം വിലോകേത്വാ ‘‘കാലോ മേ, മാരിസാ, ബുദ്ധഭാവായാ’’തി ദേവതാനം സങ്ഗഹം കരോന്തോ പടിഞ്ഞം ദത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, തുമ്ഹേ’’തി താ ദേവതാ ഉയ്യോജേത്വാ തുസിതദേവതാഹി പരിവുതോ തുസിതപുരേ നന്ദനവനം പാവിസി. സബ്ബദേവലോകേസു ഹി നന്ദനവനം അത്ഥിയേവ. തത്ഥ നം ദേവതാ ‘‘ഇതോ ചുതോ സുഗതിം ഗച്ഛ, ഇതോ ചുതോ സുഗതിം ഗച്ഛാ’’തി പുബ്ബേ കതകുസലകമ്മോകാസം സാരയമാനാ വിചരന്തി. സോ ഏവം ദേവതാഹി കുസലം സാരയമാനാഹി പരിവുതോ തത്ഥ വിചരന്തോയേവ ചവിത്വാ മഹാമായായ ദേവിയാ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി.

തസ്സ ആവിഭാവത്ഥം അയം അനുപുബ്ബികഥാ – തദാ കിര കപിലവത്ഥുനഗരേ ആസാള്ഹിനക്ഖത്തം സങ്ഘുട്ഠം അഹോസി, മഹാജനോ നക്ഖത്തം കീളതി. മഹാമായാപി ദേവീ പുരേ പുണ്ണമായ സത്തമദിവസതോ പട്ഠായ വിഗതസുരാപാനം മാലാഗന്ധവിഭൂതിസമ്പന്നം നക്ഖത്തകീളം അനുഭവമാനാ സത്തമേ ദിവസേ പാതോവ ഉട്ഠായ ഗന്ധോദകേന ന്ഹായിത്വാ ചത്താരി സതസഹസ്സാനി വിസ്സജ്ജേത്വാ മഹാദാനം ദത്വാ സബ്ബാലങ്കാരവിഭൂസിതാ വരഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ ഉപോസഥങ്ഗാനി അധിട്ഠായ അലങ്കതപടിയത്തം സിരിഗബ്ഭം പവിസിത്വാ സിരിസയനേ നിപന്നാ നിദ്ദം ഓക്കമമാനാ ഇമം സുപിനം അദ്ദസ – ചത്താരോ കിര നം മഹാരാജാനോ സയനേനേവ സദ്ധിം ഉക്ഖിപിത്വാ ഹിമവന്തം നേത്വാ സട്ഠിയോജനികേ മനോസിലാതലേ ¶ സത്തയോജനികസ്സ മഹാസാലരുക്ഖസ്സ ഹേട്ഠാ ഠപേത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠംസു. അഥ നേസം ദേവിയോ ആഗന്ത്വാ ദേവിം അനോതത്തദഹം നേത്വാ മനുസ്സമലഹരണത്ഥം ന്ഹാപേത്വാ ദിബ്ബവത്ഥം നിവാസാപേത്വാ ഗന്ധേഹി വിലിമ്പാപേത്വാ ദിബ്ബപുപ്ഫാനി പിളന്ധാപേത്വാ തതോ അവിദൂരേ ഏകോ രജതപബ്ബതോ അത്ഥി, തസ്സ അന്തോ കനകവിമാനം അത്ഥി, തത്ഥ പാചീനസീസകം ദിബ്ബസയനം പഞ്ഞാപേത്വാ നിപജ്ജാപേസും. അഥ ബോധിസത്തോ സേതവരവാരണോ ഹുത്വാ തതോ അവിദൂരേ ഏകോ സുവണ്ണപബ്ബതോ അത്ഥി, തത്ഥ വിചരിത്വാ തതോ ഓരുയ്ഹ രജതപബ്ബതം അഭിരുഹിത്വാ ഉത്തരദിസതോ ആഗമ്മ രജതദാമവണ്ണായ സോണ്ഡായ സേതപദുമം ഗഹേത്വാ കോഞ്ചനാദം നദിത്വാ കനകവിമാനം ¶ പവിസിത്വാ മാതുസയനം തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ ദക്ഖിണപസ്സം ഫാലേത്വാ കുച്ഛിം പവിട്ഠസദിസോ അഹോസീതി. ഏവം ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തേന പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി.

പുനദിവസേ പബുദ്ധാ ദേവീ തം സുപിനം രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ ചതുസട്ഠിമത്തേ ബ്രാഹ്മണപാമോക്ഖേ ¶ പക്കോസാപേത്വാ ഗോമയഹരിതൂപലിത്തായ ലാജാദീഹി കതമങ്ഗലസക്കാരായ ഭൂമിയാ മഹാരഹാനി ആസനാനി പഞ്ഞാപേത്വാ തത്ഥ നിസിന്നാനം ബ്രാഹ്മണാനം സപ്പിമധുസക്ഖരാഭിസങ്ഖതസ്സ വരപായാസസ്സ സുവണ്ണരജതപാതിയോ പൂരേത്വാ സുവണ്ണരജതപാതീഹിയേവ പടികുജ്ജിത്വാ അദാസി, അഞ്ഞേഹി ച അഹതവത്ഥകപിലഗാവിദാനാദീഹി തേ സന്തപ്പേസി. അഥ നേസം സബ്ബകാമേഹി സന്തപ്പിതാനം ബ്രാഹ്മണാനം സുപിനം ആരോചാപേത്വാ ‘‘കിം ഭവിസ്സതീ’’തി പുച്ഛി. ബ്രാഹ്മണാ ആഹംസു – ‘‘മാ ചിന്തയി, മഹാരാജ, ദേവിയാ തേ കുച്ഛിമ്ഹി ഗബ്ഭോ പതിട്ഠിതോ, സോ ച ഖോ പുരിസഗബ്ഭോ, ന ഇത്ഥിഗബ്ഭോ, പുത്തോ തേ ഭവിസ്സതി, സോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസിസ്സതി, രാജാ ഭവിസ്സതി ചക്കവത്തീ. സചേ അഗാരാ നിക്ഖമ്മ പബ്ബജിസ്സതി, ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി ലോകേ വിവടച്ഛദോ’’തി.

ബോധിസത്തസ്സ പന മാതുകുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിഗ്ഗഹണക്ഖണേയേവ ഏകപ്പഹാരേനേവ സകലദസസഹസ്സീ ലോകധാതു സങ്കമ്പി സമ്പകമ്പി സമ്പവേധി. ദ്വത്തിംസ പുബ്ബനിമിത്താനി പാതുരഹേസും – ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു അപ്പമാണോ ഓഭാസോ ഫരി. തസ്സ തം സിരിം ദട്ഠുകാമാ വിയ അന്ധാ ചക്ഖൂനി പടിലഭിംസു, ബധിരാ സദ്ദം സുണിംസു, മൂഗാ സമാലപിംസു, ഖുജ്ജാ ഉജുഗത്താ അഹേസും, പങ്ഗുലാ പദസാ ഗമനം പടിലഭിംസു, ബന്ധനഗതാ സബ്ബസത്താ അന്ദുബന്ധനാദീഹി മുച്ചിംസു, സബ്ബനിരയേസു അഗ്ഗീ നിബ്ബായിംസു, പേത്തിവിസയേസു ഖുപ്പിപാസാ വൂപസമിംസു, തിരച്ഛാനാനം ഭയം നാഹോസി, സബ്ബസത്താനം രോഗോ വൂപസമി, സബ്ബസത്താ പിയംവദാ അഹേസും, മധുരേനാകാരേന അസ്സാ ഹസിംസു, വാരണാ ഗജ്ജിംസു, സബ്ബതൂരിയാനി സകം സകം നിന്നാദം മുഞ്ചിംസു, അഘട്ടിതാനിയേവ മനുസ്സാനം ഹത്ഥൂപഗാദീനി ആഭരണാനി വിരവിംസു, സബ്ബാ ദിസാ വിപ്പസന്നാ ¶ അഹേസും, സത്താനം സുഖം ഉപ്പാദയമാനോ മുദുസീതലോ വാതോ വായി, അകാലമേഘോ വസ്സി, പഥവിതോപി ഉദകം ഉബ്ഭിജ്ജിത്വാ വിസ്സന്ദി, പക്ഖിനോ ആകാസഗമനം വിജഹിംസു, നദിയോ അസന്ദമാനാ അട്ഠംസു, മഹാസമുദ്ദോ മധുരോദകോ അഹോസി, സബ്ബത്ഥകമേവ പഞ്ചവണ്ണേഹി പദുമേഹി ¶ സഞ്ഛന്നതലോ അഹോസി, ഥലജജലജാദീനി സബ്ബപുപ്ഫാനി പുപ്ഫിംസു, രുക്ഖാനം ഖന്ധേസു ഖന്ധപദുമാനി, സാഖാസു സാഖാപദുമാനി, ലതാസു ലതാപദുമാനി പുപ്ഫിംസു, ഘനസിലാതലാനി ഭിന്ദിത്വാ ഉപരൂപരി സതപത്താനി ഹുത്വാ ദണ്ഡപദുമാനി നാമ നിക്ഖമിംസു, ആകാസേ ഓലമ്ബകപദുമാനി നാമ നിബ്ബത്തിംസു, സമന്തതോ പുപ്ഫവസ്സാനി വസ്സിംസു. ആകാസേ ദിബ്ബതൂരിയാനി വജ്ജിംസു, സകലദസസഹസ്സീ ലോകധാതു വട്ടേത്വാ വിസ്സട്ഠമാലാഗുളോ വിയ, ഉപ്പീളേത്വാ ബദ്ധമാലാകലാപോ വിയ, അലങ്കതപടിയത്തമാലാസനം വിയ ച ഏകമാലാമാലിനീ വിപ്ഫുരന്തവാളബീജനീ പുപ്ഫധൂപഗന്ധപരിവാസിതാ പരമസോഭഗ്ഗപ്പത്താ അഹോസി.

ഏവം ഗഹിതപടിസന്ധികസ്സ ബോധിസത്തസ്സ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണകാലതോ പട്ഠായ ബോധിസത്തസ്സ ചേവ ബോധിസത്തമാതുയാ ¶ ച ഉപദ്ദവനിവാരണത്ഥം ഖഗ്ഗഹത്ഥാ ചത്താരോ ദേവപുത്താ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിംസു. ബോധിസത്തസ്സ മാതുയാ പുരിസേസു രാഗചിത്തം നുപ്പജ്ജി, ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്താ ച അഹോസി സുഖിനീ അകിലന്തകായാ. ബോധിസത്തഞ്ച അന്തോകുച്ഛിഗതം വിപ്പസന്നേ മണിരതനേ ആവുതപണ്ഡുസുത്തം വിയ പസ്സതി. യസ്മാ ച ബോധിസത്തേന വസിതകുച്ഛി നാമ ചേതിയഗബ്ഭസദിസാ ഹോതി, ന സക്കാ അഞ്ഞേന സത്തേന ആവസിതും വാ പരിഭുഞ്ജിതും വാ, തസ്മാ ബോധിസത്തമാതാ സത്താഹജാതേ ബോധിസത്തേ കാലം കത്വാ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തി. യഥാ ച അഞ്ഞാ ഇത്ഥിയോ ദസമാസേ അപ്പത്വാപി അതിക്കമിത്വാപി നിസിന്നാപി നിപന്നാപി വിജായന്തി, ന ഏവം ബോധിസത്തമാതാ. സാ പന ബോധിസത്തം ദസമാസേ കുച്ഛിനാ പരിഹരിത്വാ ഠിതാവ വിജായതി. അയം ബോധിസത്തമാതുധമ്മതാ.

മഹാമായാപി ദേവീ പത്തേന തേലം വിയ ദസമാസേ കുച്ഛിനാ ബോധിസത്തം പരിഹരിത്വാ പരിപുണ്ണഗബ്ഭാ ഞാതിഘരം ഗന്തുകാമാ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ ആരോചേസി – ‘‘ഇച്ഛാമഹം, ദേവ, കുലസന്തകം ദേവദഹനഗരം ഗന്തു’’ന്തി. രാജാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ കപിലവത്ഥുതോ യാവ ദേവദഹനഗരാ മഗ്ഗം സമം കാരേത്വാ കദലിപുണ്ണഘടധജപടാകാദീഹി അലങ്കാരേഹി ¶ അലങ്കാരാപേത്വാ ദേവിം സോവണ്ണസിവികായ നിസീദാപേത്വാ അമച്ചസഹസ്സേന ഉക്ഖിപാപേത്വാ മഹന്തേന പരിവാരേന പേസേസി. ദ്വിന്നം പന നഗരാനം അന്തരേ ഉഭയനഗരവാസീനമ്പി ലുമ്ബിനീവനം നാമ മങ്ഗലസാലവനം അത്ഥി. തസ്മിം സമയേ മൂലതോ പട്ഠായ യാവ അഗ്ഗസാഖാ സബ്ബം ഏകപാലിഫുല്ലം അഹോസി, സാഖന്തരേഹി ¶ ചേവ പുപ്ഫന്തരേഹി ച പഞ്ചവണ്ണാ ഭമരഗണാ നാനപ്പകാരാ ച സകുണസങ്ഘാ മധുരസ്സരേന വികൂജന്താ വിചരന്തി. സകലം ലുമ്ബിനീവനം ചിത്തലതാവനസദിസം, മഹാനുഭാവസ്സ രഞ്ഞോ സുസജ്ജിതആപാനമണ്ഡലം വിയ അഹോസി. ദേവിയാ തം ദിസ്വാ സാലവനേ കീളിതുകാമതാ ഉദപാദി. അമച്ചാ ദേവിം ഗഹേത്വാ സാലവനം പവിസിംസു. സാ മങ്ഗലസാലമൂലം ഉപഗന്ത്വാ സാലസാഖം ഗണ്ഹിതുകാമാ അഹോസി, സാലസാഖാ സുസേദിതവേത്തഗ്ഗം വിയ ഓണമിത്വാ ദേവിയാ ഹത്ഥസമീപം ഉപഗഞ്ഛി. സാ ഹത്ഥം പസാരേത്വാ സാഖം അഗ്ഗഹേസി. താവദേവ ച ദേവിയാ കമ്മജവാതാ ചലിംസു, അഥസ്സാ സാണിം പരിക്ഖിപാപേത്വാ മഹാജനോ പടിക്കമി, സാലസാഖം ഗഹേത്വാ തിട്ഠമാനായ ഏവ ചസ്സാ ഗബ്ഭവുട്ഠാനം അഹോസി. തങ്ഖണഞ്ഞേവ ചത്താരോ വിസുദ്ധചിത്താ മഹാബ്രഹ്മാനോ സുവണ്ണജാലം ആദായ സമ്പത്താ. തേ തേന സുവണ്ണജാലേന ബോധിസത്തം സമ്പടിച്ഛിത്വാ മാതു പുരതോ ഠത്വാ ‘‘അത്തമനാ, ദേവി, ഹോഹി, മഹേസക്ഖോ തേ പുത്തോ ഉപ്പന്നോ’’തി ആഹംസു.

യഥാ പന അഞ്ഞേ സത്താ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമന്താ പടികൂലേന അസുചിനാ മക്ഖിതാ നിക്ഖമന്തി, ന ഏവം ബോധിസത്തോ. സോ പന ധമ്മാസനതോ ഓതരന്തോ ധമ്മകഥികോ വിയ, നിസ്സേണിതോ ഓതരന്തോ പുരിസോ വിയ ച ദ്വേ ഹത്ഥേ ദ്വേ ച പാദേ പസാരേത്വാ ഠിതകോവ മാതുകുച്ഛിസമ്ഭവേന ¶ കേനചി അസുചിനാ അമക്ഖിതോ സുദ്ധോ വിസദോ കാസികവത്ഥേ നിക്ഖിത്തമണിരതനം വിയ ജോതേന്തോ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമി. ഏവം സന്തേപി ബോധിസത്തസ്സ ച ബോധിസത്തമാതുയാ ച സക്കാരത്ഥം ആകാസതോ ദ്വേ ഉദകധാരാ നിക്ഖമിത്വാ ബോധിസത്തസ്സ ച ബോധിസത്തമാതുയാ ച സരീരേ ഉതും ഗാഹാപേസും.

അഥ നം സുവണ്ണജാലേന പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഠിതാനം ബ്രഹ്മാനം ഹത്ഥതോ ചത്താരോ മഹാരാജാനോ മങ്ഗലസമ്മതായ സുഖസമ്ഫസ്സായ അജിനപ്പവേണിയാ ഗണ്ഹിംസു, തേസം ഹത്ഥതോ മനുസ്സാ ദുകൂലചുമ്ബടകേന ഗണ്ഹിംസു, മനുസ്സാനം ഹത്ഥതോ മുച്ചിത്വാ പഥവിയം പതിട്ഠായ പുരത്ഥിമദിസം ഓലോകേസി, അനേകാനി ചക്കവാളസഹസ്സാനി ഏകങ്ഗണാനി അഹേസും. തത്ഥ ദേവമനുസ്സാ ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജയമാനാ ‘‘മഹാപുരിസ, ഇധ തുമ്ഹേഹി സദിസോ അഞ്ഞോ നത്ഥി, കുതേത്ഥ ഉത്തരിതരോ’’തി ¶ ആഹംസു. ഏവം ചതസ്സോ ദിസാ ¶ , ചതസ്സോ അനുദിസാ ച ഹേട്ഠാ, ഉപരീതി ദസപി ദിസാ അനുവിലോകേത്വാ അത്തനാ സദിസം കഞ്ചി അദിസ്വാ ‘‘അയം ഉത്തരാദിസാ’’തി സത്തപദവീതിഹാരേന അഗമാസി മഹാബ്രഹ്മുനാ സേതച്ഛത്തം ധാരയമാനേന, സുയാമേന വാളബീജനിം, അഞ്ഞാഹി ച ദേവതാഹി സേസരാജകകുധഭണ്ഡഹത്ഥാഹി അനുഗമ്മമാനോ. തതോ സത്തമപദേ ഠിതോ ‘‘അഗ്ഗോഹമസ്മി ലോകസ്സാ’’തിആദികം ആസഭിം വാചം നിച്ഛാരേന്തോ സീഹനാദം നദി.

ബോധിസത്തോ ഹി തീസു അത്തഭാവേസു മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തമത്തോവ വാചം നിച്ഛാരേസി മഹോസധത്തഭാവേ, വേസ്സന്തരത്തഭാവേ, ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ ചാതി. മഹോസധത്തഭാവേ കിരസ്സ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമന്തസ്സേവ സക്കോ ദേവരാജാ ആഗന്ത്വാ ചന്ദനസാരം ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ ഗതോ. സോ തം മുട്ഠിയം കത്വാവ നിക്ഖന്തോ. അഥ നം മാതാ ‘‘താത, കിം ഗഹേത്വാ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഓസധം, അമ്മാ’’തി. ഇതി ഓസധം ഗഹേത്വാ ആഗതത്താ ‘‘ഓസധദാരകോ’’ത്വേവസ്സ നാമം അകംസു. തം ഓസധം ഗഹേത്വാ ചാടിയം പക്ഖിപിംസു, ആഗതാഗതാനം അന്ധബധിരാദീനം തദേവ സബ്ബരോഗവൂപസമായ ഭേസജ്ജം അഹോസി. തതോ ‘‘മഹന്തം ഇദം ഓസധം, മഹന്തം ഇദം ഓസധ’’ന്തി ഉപ്പന്നവചനം ഉപാദായ ‘‘മഹോസധോ’’ത്വേവസ്സ നാമം ജാതം. വേസ്സന്തരത്തഭാവേ പന മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമന്തോ ദക്ഖിണഹത്ഥം പസാരേത്വാവ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, അമ്മ, കിഞ്ചി ഗേഹസ്മിം, ദാനം ദസ്സാമീ’’തി വദന്തോ നിക്ഖമി. അഥസ്സ മാതാ ‘‘സധനേ കുലേ നിബ്ബത്തോസി, താതാ’’തി പുത്തസ്സ ഹത്ഥം അത്തനോ ഹത്ഥതലേ കത്വാ സഹസ്സത്ഥവികം ഠപാപേസി. ഇമസ്മിം പന അത്തഭാവേ ഇമം സീഹനാദം നദീതി ഏവം ബോധിസത്തോ തീസു അത്തഭാവേസു മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തമത്തോവ വാചം നിച്ഛാരേസി. യഥാ ച പടിസന്ധിഗ്ഗഹണക്ഖണേ തഥാ ജാതിക്ഖണേപിസ്സ ദ്വത്തിംസ പുബ്ബനിമിത്താനി പാതുരഹേസും. യസ്മിം പന സമയേ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ ലുമ്ബിനീവനേ ജാതോ, തസ്മിംയേവ സമയേ രാഹുലമാതാദേവീ, ആനന്ദത്ഥേരോ ¶ ,ഛന്നോ അമച്ചോ, കാളുദായീ അമച്ചോ, കണ്ഡകോ അസ്സരാജാ, മഹാബോധിരുക്ഖോ, ചതസ്സോ നിധികുമ്ഭിയോ ച ജാതാ. തത്ഥ ഏകാ നിധികുമ്ഭീ ഗാവുതപ്പമാണാ, ഏകാ അഡ്ഢയോജനപ്പമാണാ, ഏകാ തിഗാവുതപ്പമാണാ, ഏകാ യോജനപ്പമാണാ. ഗമ്ഭീരതോ പഥവീപരിയന്താ ഏവ അഹോസീതി. ഇമേ സത്ത സഹജാതാ നാമ.

ഉഭയനഗരവാസിനോ ¶ ബോധിസത്തം ഗഹേത്വാ കപിലവത്ഥുനഗരമേവ അഗമംസു. തം ദിവസംയേവ ച ‘‘കപിലവത്ഥുനഗരേ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ ¶ പുത്തോ ജാതോ, അയം കുമാരോ ബോധിമൂലേ നിസീദിത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി താവതിംസഭവനേ ഹട്ഠതുട്ഠാ ദേവസങ്ഘാ ചേലുക്ഖേപാദീനി പവത്തേന്താ കീളിംസു. തസ്മിം സമയേ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ കുലൂപകോ അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ കാലദേവലോ നാമ താപസോ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ ദിവാവിഹാരത്ഥായ താവതിംസഭവനം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ദിവാവിഹാരം നിസിന്നോ താ ദേവതാ തഥാ കീളമാനാ ദിസ്വാ ‘‘കിം കാരണാ തുമ്ഹേ ഏവം തുട്ഠമാനസാ കീളഥ, മയ്ഹമ്പേതം കാരണം കഥേഥാ’’തി പുച്ഛി. ദേവതാ ആഹംസു – ‘‘മാരിസ, സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ പുത്തോ ജാതോ, സോ ബോധിമണ്ഡേ നിസീദിത്വാ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ ധമ്മചക്കം പവത്തേസ്സതി, ‘തസ്സ അനന്തം ബുദ്ധലീളം ദട്ഠും, ധമ്മഞ്ച സോതും ലച്ഛാമാ’തി ഇമിനാ കാരണേന തുട്ഠാമ്ഹാ’’തി. താപസോ താസം വചനം സുത്വാ ഖിപ്പം ദേവലോകതോ ഓരുയ്ഹ രാജനിവേസനം പവിസിത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസിന്നോ ‘‘പുത്തോ കിര തേ, മഹാരാജ, ജാതോ, പസ്സിസ്സാമി ന’’ന്തി ആഹ. രാജാ അലങ്കതപടിയത്തം കുമാരം ആഹരാപേത്വാ താപസം വന്ദാപേതും അഭിഹരി. ബോധിസത്തസ്സ പാദാ പരിവത്തിത്വാ താപസസ്സ ജടാസു പതിട്ഠഹിംസു. ബോധിസത്തസ്സ ഹി തേനത്തഭാവേന വന്ദിതബ്ബയുത്തകോ നാമ അഞ്ഞോ നത്ഥി. സചേ ഹി അജാനന്താ ബോധിസത്തസ്സ സീസം താപസസ്സ പാദമൂലേ ഠപേയ്യും, സത്തധാ തസ്സ മുദ്ധാ ഫലേയ്യ. താപസോ ‘‘ന മേ അത്താനം നാസേതും യുത്ത’’ന്തി ഉട്ഠായാസനാ ബോധിസത്തസ്സ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേസി. രാജാ തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ അത്തനോ പുത്തം വന്ദി.

താപസോ അതീതേ ചത്താലീസ കപ്പേ, അനാഗതേ ചത്താലീസാതി അസീതി കപ്പേ അനുസ്സരതി. ബോധിസത്തസ്സ ലക്ഖണസമ്പത്തിം ദിസ്വാ ‘‘ഭവിസ്സതി നു ഖോ ബുദ്ധോ, ഉദാഹു നോ’’തി ആവജ്ജേത്വാ ഉപധാരേന്തോ ‘‘നിസ്സംസയേന ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘അച്ഛരിയപുരിസോ അയ’’ന്തി സിതം അകാസി. തതോ ‘‘അഹം ഇമം അച്ഛരിയപുരിസം ബുദ്ധഭൂതം ദട്ഠും ലഭിസ്സാമി നു ഖോ, നോ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘ന ലഭിസ്സാമി, അന്തരായേവ കാലം കത്വാ ബുദ്ധസതേനപി ബുദ്ധസഹസ്സേനപി ഗന്ത്വാ ബോധേതും അസക്കുണേയ്യേ അരൂപഭവേ നിബ്ബത്തിസ്സാമീ’’തി ദിസ്വാ ‘‘ഏവരൂപം നാമ അച്ഛരിയപുരിസം ബുദ്ധഭൂതം ദട്ഠും ന ലഭിസ്സാമി, മഹതീ വത മേ ജാനി ഭവിസ്സതീ’’തി പരോദി.

മനുസ്സാ ¶ ¶ ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഹാകം അയ്യോ ഇദാനേവ ഹസിത്വാ പുന പരോദിത്വാ പതിട്ഠിതോ, കിം നു ഖോ, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം അയ്യപുത്തസ്സ കോചി അന്തരായോ ഭവിസ്സതീ’’തി തം പുച്ഛിംസു. ‘‘നത്ഥേതസ്സ അന്തരായോ, നിസ്സംസയേന ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘അഥ കസ്മാ, ഭന്തേ, പരോദിത്ഥാ’’തി? ‘‘ഏവരൂപം പുരിസം ബുദ്ധഭൂതം ദട്ഠും ന ലഭിസ്സാമി, ‘മഹതീ വത മേ ജാനി ഭവിസ്സതീ’തി അത്താനം അനുസോചന്തോ രോദാമീ’’തി ആഹ. തതോ സോ ‘‘കിം നു ഖോ മേ ഞാതകേസു കോചി ഏകം ബുദ്ധഭൂതം ദട്ഠും ലഭിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ അത്തനോ ഭാഗിനേയ്യം നാലകദാരകം ¶ അദ്ദസ. സോ ഭഗിനിയാ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ‘‘കഹം തേ പുത്തോ നാലകോ’’തി? ‘‘അത്ഥി ഗേഹേ, അയ്യാ’’തി. ‘‘പക്കോസാഹി ന’’ന്തി പക്കോസാപേത്വാ അത്തനോ സന്തികം ആഗതം കുമാരം ആഹ – ‘‘താത, സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ കുലേ പുത്തോ ജാതോ, ബുദ്ധങ്കുരോ ഏസോ, പഞ്ചതിംസ വസ്സാനി അതിക്കമിത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി, ത്വം ഏതം ദട്ഠും ലഭിസ്സസി, അജ്ജേവ പബ്ബജാഹീ’’തി. സത്താസീതികോടിധനേ കുലേ നിബ്ബത്തദാരകോപി ‘‘ന മം മാതുലോ അനത്ഥേ നിയോജേസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ താവദേവ അന്തരാപണതോ കാസായാനി ചേവ മത്തികാപത്തഞ്ച ആഹരാപേത്വാ കേസമസ്സും ഓഹാരേത്വാ കാസായാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദേത്വാ ‘‘യോ ലോകേ ഉത്തമപുഗ്ഗലോ, തം ഉദ്ദിസ്സ മയ്ഹം പബ്ബജ്ജാ’’തി ബോധിസത്താഭിമുഖം അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ പത്തം ഥവികായ പക്ഖിപിത്വാ അംസകൂടേ ഓലഗ്ഗേത്വാ ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ സമണധമ്മം അകാസി. സോ പരമാഭിസമ്ബോധിപ്പത്തം തഥാഗതം ഉപസങ്കമിത്വാ നാലകപടിപദം കഥാപേത്വാ പുന ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ അരഹത്തം പത്വാ ഉക്കട്ഠപടിപദം പടിപന്നോ സത്തേവ മാസേ ആയും പാലേത്വാ ഏകം സുവണ്ണപബ്ബതം നിസ്സായ ഠിതകോവ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി.

ബോധിസത്തമ്പി ഖോ പഞ്ചമദിവസേ സീസം ന്ഹാപേത്വാ ‘‘നാമഗ്ഗഹണം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി രാജഭവനം ചതുജ്ജാതിയഗന്ധേഹി വിലിമ്പേത്വാ ലാജപഞ്ചമകാനി പുപ്ഫാനി വികിരിത്വാ അസമ്ഭിന്നപായാസം സമ്പാദേത്വാ തിണ്ണം വേദാനം പാരങ്ഗതേ അട്ഠസതം ബ്രാഹ്മണേ നിമന്തേത്വാ രാജഭവനേ നിസീദാപേത്വാ സുഭോജനം ഭോജാപേത്വാ മഹാസക്കാരം കത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ലക്ഖണാനി പരിഗ്ഗഹാപേസും. തേസു –

‘‘രാമോ ¶ ധജോ ലക്ഖണോ ചാപി മന്തീ, യഞ്ഞോ സുഭോജോ സുയാമോ സുദത്തോ;

ഏതേ തദാ അട്ഠ അഹേസും ബ്രാഹ്മണാ, ഛളങ്ഗവാ മന്തം വിയാകരിംസൂ’’തി. (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൮൪) –

ഇമേ അട്ഠേവ ബ്രാഹ്മണാ ലക്ഖണപരിഗ്ഗാഹകാ അഹേസും. പടിസന്ധിഗ്ഗഹണദിവസേ സുപിനോപി ഏതേഹേവ പരിഗ്ഗഹിതോ ¶ . തേസു സത്ത ജനാ ദ്വേ അങ്ഗുലിയോ ഉക്ഖിപിത്വാ ദ്വിധാ നം ബ്യാകരിംസു – ‘‘ഇമേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസിസ്സതി, രാജാ ഭവിസ്സതി ചക്കവത്തീ, സചേ പബ്ബജിസ്സതി, ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി സബ്ബം ചക്കവത്തിരഞ്ഞോ സിരിവിഭവം ആചിക്ഖിംസു. തേസം പന സബ്ബദഹരോ ഗോത്തതോ കോണ്ഡഞ്ഞോ ¶ നാമ മാണവോ ബോധിസത്തസ്സ വരലക്ഖണസമ്പത്തിം ഓലോകേത്വാ ‘‘ഇമസ്സ അഗാരമജ്ഝേ ഠാനകാരണം നത്ഥി, ഏകന്തേനേസ വിവടച്ഛദോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഏകമേവ അങ്ഗുലിം ഉക്ഖിപിത്വാ ഏകംസബ്യാകരണം ബ്യാകാസി. അയഞ്ഹി കതാധികാരോ പച്ഛിമഭവികസത്തോ പഞ്ഞായ ഇതരേ സത്ത ജനേ അഭിഭവിത്വാ ഇമേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതസ്സ ബോധിസത്തസ്സ ഏകന്തബുദ്ധഭാവസങ്ഖാതം ഏകമേവ ഗഹിം അദ്ദസ, തസ്മാ ഏകം അങ്ഗുലിം ഉക്ഖിപിത്വാ ഏവം ബ്യാകാസി. അഥസ്സ നാമം ഗണ്ഹന്താ സബ്ബലോകസ്സ അത്ഥസിദ്ധികരത്താ ‘‘സിദ്ധത്ഥോ’’തി നാമം അകംസു.

അഥ ഖോ തേ ബ്രാഹ്മണാ അത്തനോ അത്തനോ ഘരാനി ഗന്ത്വാ പുത്തേ ആമന്തയിംസു – ‘‘താതാ, അമ്ഹേ മഹല്ലകാ, സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ പുത്തം സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തം മയം സമ്ഭാവേയ്യാമ വാ നോ വാ, തുമ്ഹേ തസ്മിം കുമാരേ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തേ തസ്സ സാസനേ പബ്ബജേയ്യാഥാ’’തി. തേ സത്തപി ജനാ യാവതായുകം ഠത്വാ യഥാകമ്മം ഗതാ, കോണ്ഡഞ്ഞമാണവോയേവ പന അരോഗോ അഹോസി. സോ മഹാസത്തേ വുദ്ധിമന്വായ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിത്വാ അനക്കമേന ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ ‘‘രമണീയോ വത അയം ഭൂമിഭാഗോ, അലം വതിദം പധാനത്ഥികസ്സ കുലപുത്തസ്സ പധാനായാ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ തത്ഥ വാസം ഉപഗതേ ‘‘മഹാപുരിസോ പബ്ബജിതോ’’തി സുത്വാ തേസം ബ്രാഹ്മണാനം പുത്തേ ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘സിദ്ധത്ഥകുമാരോ കിര ¶ പബ്ബജിതോ, സോ നിസ്സംസയേന ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി. സചേ തുമ്ഹാകം പിതരോ അരോഗാ അസ്സു, അജ്ജ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജേയ്യും. സചേ തുമ്ഹേപി ഇച്ഛേയ്യാഥ, ഏഥ, മയം തം മഹാപുരിസം അനുപബ്ബജിസ്സാമാ’’തി. തേ സബ്ബേ ഏകച്ഛന്ദാ ഭവിതും നാസക്ഖിംസു, തേസു തയോ ജനാ ന പബ്ബജിംസു, കോണ്ഡഞ്ഞബ്രാഹ്മണം ജേട്ഠകം കത്വാ ഇതരേ ചത്താരോ പബ്ബജിംസു. തേ പഞ്ചപി ജനാ പഞ്ചവഗ്ഗിയത്ഥേരാ നാമ ജാതാ.

തദാ പന സുദ്ധോദനരാജാ – ‘‘കിം ദിസ്വാ മയ്ഹം പുത്തോ പബ്ബജിസ്സതീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ചത്താരി പുബ്ബനിമിത്താനീ’’തി. ‘‘കതരഞ്ച കതരഞ്ചാ’’തി? ‘‘ജരാജിണ്ണം, ബ്യാധിതം, മതം, പബ്ബജിത’’ന്തി. രാജാ ‘‘ഇതോ പട്ഠായ ഏവരൂപാനം മമ പുത്തസ്സ സന്തികം ഉപസങ്കമിതും മാ അദത്ഥ, മയ്ഹം പുത്തസ്സ ബുദ്ധഭാവേന കമ്മം നത്ഥി, അഹം മമ പുത്തം ദ്വിസഹസ്സദീപപരിവാരാനം, ചതുന്നം മഹാദീപാനം, ഇസ്സരിയാധിപച്ചം ചക്കവത്തിരജ്ജം കരോന്തം ഛത്തിംസയോജനപരിമണ്ഡലായ പരിസായ പരിവുതം ഗഗനതലേ വിചരമാനം പസ്സിതുകാമോ’’തി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ ഇമേസം ചതുപ്പകാരാനം നിമിത്താനം ¶ കുമാരസ്സ ¶ ചക്ഖുപഥേ ആഗമനനിവാരണത്ഥം ചതൂസു ദിസാസു ഗാവുതേ ഗാവുതേ ആരക്ഖം ഠപേസി. തം ദിവസഞ്ച മങ്ഗലട്ഠാനേ സന്നിപതിതേസു അസീതിയാ ഞാതികുലസഹസ്സേസു ഏകമേകോ ഏകമേകം പുത്തം പടിജാനി – ‘‘അയം ബുദ്ധോ വാ ഹോതു രാജാ വാ, മയം ഏകമേതം പുത്തം ദസ്സാമ. സചേപി ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി, ഖത്തിയസമണഗണേഹേവ പരിവാരിതോ വിചരിസ്സതി. സചേപി രാജാ ഭവിസ്സതി, ഖത്തിയകുമാരേഹേവ പുരക്ഖതപരിവാരിതോ വിചരിസ്സതീ’’തി. രാജാപി ബോധിസത്തസ്സ ഉത്തമരൂപസമ്പന്നാ വിഗതസബ്ബദോസാ ധാതിയോ പച്ചുപട്ഠാപേസി. ബോധിസത്തോ മഹന്തേന പരിവാരേന മഹന്തേന സിരിസോഭഗ്ഗേന വഡ്ഢതി.

അഥേകദിവസം രഞ്ഞോ വപ്പമങ്ഗലം നാമ അഹോസി. തം ദിവസം സകലനഗരം ദേവനഗരം വിയ അലങ്കരോന്തി, സബ്ബേ ദാസകമ്മകരാദയോ അഹതവത്ഥനിവത്ഥാ ഗന്ധമാലാദിപടിമണ്ഡിതാ രാജകുലേ സന്നിപതന്തി, രഞ്ഞോ കമ്മന്തേ നങ്ഗലസഹസ്സം യോജയന്തി, തസ്മിം പന ദിവസേ ഏകേനൂനഅട്ഠസതനങ്ഗലാനി സദ്ധിം ബലിബദ്ദരസ്മിയോത്തേഹി രജതപരിക്ഖതാനി ഹോന്തി. രഞ്ഞോ ആലമ്ബനനങ്ഗലം പന രത്തസുവണ്ണപരിക്ഖതം ഹോതി. ബലിബദ്ദാനം സിങ്ഗരസ്മിപതോദാപി സുവണ്ണപരിക്ഖതാവ ഹോന്തി. രാജാ മഹാപരിവാരേന നിക്ഖമന്തോ ¶ പുത്തം ഗഹേത്വാവ അഗമാസി. കമ്മന്തട്ഠാനേ ഏകോ ജമ്ബുരുക്ഖോ ബഹലപലാസോ സന്ദച്ഛായോ അഹോസി. തസ്സ ഹേട്ഠാ കുമാരസ്സ സയനം പഞ്ഞാപേത്വാ ഉപരി സുവണ്ണതാരകഖചിതവിതാനം ബന്ധാപേത്വാ സാണിപാകാരേന പരിക്ഖിപാപേത്വാ ആരക്ഖം ഠപേത്വാ രാജാ സബ്ബാലങ്കാരം അലങ്കരിത്വാ അമച്ചഗണപരിവുതോ നങ്ഗലകരണട്ഠാനം അഗമാസി. തത്ഥ രാജാ സുവണ്ണനങ്ഗലം ഗണ്ഹാതി, അമച്ചാ ഏകേനൂനഅട്ഠസതരജതനങ്ഗലാനി, കസ്സകാ സേസനങ്ഗലാനി. തേ താനി ഗഹേത്വാ ഇതോ ചിതോ ച കസന്തി. രാജാ പന ഓരതോ വാ പാരം ഗച്ഛതി, പാരതോ വാ ഓരം ആഗച്ഛതി.

ഏതസ്മിം ഠാനേ മഹാസമ്പത്തി അഹോസി. ബോധിസത്തം പരിവാരേത്വാ നിസിന്നാ ധാതിയോ ‘‘രഞ്ഞോ സമ്പത്തിം പസ്സാമാ’’തി അന്തോസാണിതോ ബഹി നിക്ഖന്താ. ബോധിസത്തോ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ കഞ്ചി അദിസ്വാവ വേഗേന ഉട്ഠായ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ആനാപാനേ പരിഗ്ഗഹേത്വാ പഠമജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേസി. ധാതിയോ ഖജ്ജഭോജ്ജന്തരേ വിചരമാനാ ഥോകം ചിരായിംസു. സേസരുക്ഖാനം ഛായാ വീതിവത്താ, തസ്സ പന ജമ്ബുരുക്ഖസ്സ ഛായാ പരിമണ്ഡലാ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. ധാതിയോ ‘‘അയ്യപുത്തോ ഏകകോ’’തി വേഗേന സാണിം ഉക്ഖിപിത്വാ അന്തോ പവിസമാനാ ബോധിസത്തം സയനേ പല്ലങ്കേന നിസിന്നം തഞ്ച പാടിഹാരിയം ¶ ദിസ്വാ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും – ‘‘ദേവ, കുമാരോ ഏവം നിസിന്നോ, അഞ്ഞേസം രുക്ഖാനം ഛായാ വീതിവത്താ, ജമ്ബുരുക്ഖസ്സ പന ഛായാ പരിമണ്ഡലാ ഠിതാ’’തി. രാജാ വേഗേനാഗന്ത്വാ പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ ‘‘അയം തേ, താത, ദുതിയവന്ദനാ’’തി പുത്തം വന്ദി.

അഥ ¶ അനുക്കമേന ബോധിസത്തോ സോളസവസ്സുദ്ദേസികോ ജാതോ. രാജാ ബോധിസത്തസ്സ തിണ്ണം ഉതൂനം അനുച്ഛവികേ തയോ പാസാദേ കാരേസി – ഏകം നവഭൂമികം, ഏകം സത്തഭൂമികം, ഏകം പഞ്ചഭൂമികം, ചത്താലീസസഹസ്സാ ച നാടകിത്ഥിയോ ഉപട്ഠാപേസി. ബോധിസത്തോ ദേവോ വിയ അച്ഛരാസങ്ഘപരിവുതോ അലങ്കതനാടകിത്ഥീഹി പരിവുതോ നിപ്പുരിസേഹി തൂരിയേഹി പരിചാരിയമാനോ മഹാസമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ ഉതുവാരേന തീസു പാസാദേസു വിഹാസി. രാഹുലമാതാ പനസ്സ ദേവീ അഗ്ഗമഹേസീ അഹോസി.

തസ്സേവം മഹാസമ്പത്തിം അനുഭവന്തസ്സ ഏകദിവസം ഞാതിസങ്ഘസ്സ അബ്ഭന്തരേ അയം കഥാ ഉദപാദി – ‘‘സിദ്ധത്ഥോ കീളാപസുതോവ വിചരതി, ന കിഞ്ചി സിപ്പം സിക്ഖതി, സങ്ഗാമേ പച്ചുപട്ഠിതേ കിം കരിസ്സതീ’’തി? രാജാ ബോധിസത്തം പക്കോസാപേത്വാ ¶ ‘‘താത, തവ ഞാതകാ ‘സിദ്ധത്ഥോ കിഞ്ചി സിപ്പം അസിക്ഖിത്വാ കീളാപസുതോവ വിചരതീ’തി വദന്തി, ഏത്ഥ കിം സത്തു പത്തകാലേ മഞ്ഞസീ’’തി? ‘‘ദേവ, മമ സിപ്പം സിക്ഖനകിച്ചം നത്ഥി, നഗരേ മമ സിപ്പദസ്സനത്ഥം ഭേരിം ചരാപേഥ ‘ഇതോ സത്തമേ ദിവസേ ഞാതകാനം സിപ്പം ദസ്സേസ്സാമീ’’’തി. രാജാ തഥാ അകാസി. ബോധിസത്തോ അക്ഖണവേധിവാലവേധിധനുഗ്ഗഹേ സന്നിപാതാപേത്വാ മഹാജനസ്സ മജ്ഝേ അഞ്ഞേഹി ധനുഗ്ഗഹേഹി അസാധാരണം ഞാതകാനം ദ്വാദസവിധം സിപ്പം ദസ്സേസി. തം സരഭങ്ഗജാതകേ ആഗതനയേനേവ വേദിതബ്ബം. തദാ തസ്സ ഞാതിസങ്ഘോ നിക്കങ്ഖോ അഹോസി.

അഥേകദിവസം ബോധിസത്തോ ഉയ്യാനഭൂമിം ഗന്തുകാമോ സാരഥിം ആമന്തേത്വാ ‘‘രഥം യോജേഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ മഹാരഹം ഉത്തമരഥം സബ്ബാലങ്കാരേന അലങ്കരിത്വാ കുമുദപത്തവണ്ണേ ചത്താരോ മങ്ഗലസിന്ധവേ യോജേത്വാ ബോധിസത്തസ്സ പടിവേദേസി. ബോധിസത്തോ ദേവവിമാനസദിസം രഥം അഭിരുഹിത്വാ ഉയ്യാനാഭിമുഖോ അഗമാസി. ദേവതാ ‘‘സിദ്ധത്ഥകുമാരസ്സ അഭിസമ്ബുജ്ഝനകാലോ ആസന്നോ, പുബ്ബനിമിത്തം ദസ്സേസ്സാമാ’’തി ഏകം ദേവപുത്തം ജരാജിണ്ണം ഖണ്ഡദന്തം പലിതകേസം വങ്കം ഓഭഗ്ഗസരീരം ദണ്ഡഹത്ഥം പവേധമാനം കത്വാ ദസ്സേസും. തം ബോധിസത്തോ ചേവ സാരഥി ച പസ്സന്തി. തതോ ബോധിസത്തോ, ‘‘സമ്മ, കോ നാമേസ പുരിസോ, കേസാപിസ്സ ന യഥാ അഞ്ഞേസ’’ന്തി മഹാപദാനേ (ദീ. നി. ൨.൪൫) ആഗതനയേന സാരഥിം പുച്ഛിത്വാ തസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘ധിരത്ഥു വത, ഭോ, ജാതി ¶ , യത്ര ഹി നാമ ജാതസ്സ ജരാ പഞ്ഞായിസ്സതീ’’തി സംവിഗ്ഗഹദയോ തതോവ പടിനിവത്തിത്വാ പാസാദമേവ അഭിരുഹി. രാജാ ‘‘കിം കാരണാ മമ പുത്തോ ഖിപ്പം പടിനിവത്തീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ജിണ്ണപുരിസം ദിസ്വാ, ദേവാ’’തി. ‘‘ജിണ്ണകം ദിസ്വാ പബ്ബജിസ്സതീതി ആഹംസു, കസ്മാ മം നാസേഥ, സീഘം പുത്തസ്സ നാടകാനി സജ്ജേഥ, സമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ ¶ പബ്ബജ്ജായ സതിം ന കരിസ്സതീ’’തി വത്വാ ആരക്ഖം വഡ്ഢേത്വാ സബ്ബദിസാസു അദ്ധയോജനേ അദ്ധയോജനേ ആരക്ഖം ഠപേസി.

പുനേകദിവസം ബോധിസത്തോ തഥേവ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ ദേവതാഭിനിമ്മിതം ബ്യാധിതം പുരിസം ദിസ്വാ പുരിമനയേനേവ പുച്ഛിത്വാ സംവിഗ്ഗഹദയോ നിവത്തിത്വാ പാസാദം ¶ അഭിരുഹി. രാജാപി പുച്ഛിത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ സംവിദഹിത്വാ പുന വഡ്ഢേത്വാ സമന്താ തിഗാവുതപ്പമാണേ പദേസേ ആരക്ഖം ഠപേസി. അപരമ്പി ഏകദിവസം ബോധിസത്തോ തഥേവ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ ദേവതാഭിനിമ്മിതം കാലങ്കതം ദിസ്വാ പുരിമനയേനേവ പുച്ഛിത്വാ സംവിഗ്ഗഹദയോ പുന നിവത്തിത്വാ പാസാദം അഭിരുഹി. രാജാപി പുച്ഛിത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ സംവിദഹിത്വാ പുന വഡ്ഢേത്വാ സമന്തതോ യോജനപ്പമാണേ പദേസേ ആരക്ഖം ഠപേസി. അപരം പനേകദിവസം ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ തഥേവ ദേവതാഭിനിമ്മിതം സുനിവത്ഥം സുപാരുതം പബ്ബജിതം ദിസ്വാ ‘‘കോ നാമേസോ സമ്മാ’’ഹി സാരഥിം പുച്ഛി. സാരഥി കിഞ്ചാപി ബുദ്ധുപ്പാദസ്സ അഭാവാ പബ്ബജിതം വാ പബ്ബജിതഗുണേ വാ ന ജാനാതി, ദേവതാനുഭാവേന പന ‘‘പബ്ബജിതോ നാമായം, ദേവാ’’തി വത്വാ പബ്ബജ്ജായ ഗുണേ വണ്ണേസി. ബോധിസത്തോ പബ്ബജ്ജായ രുചിം ഉപ്പാദേത്വാ തം ദിവസം ഉയ്യാനം അഗമാസി. ദീഘഭാണകാ പനാഹു – ‘‘ചത്താരിപി നിമിത്താനി ഏകദിവസേനേവ ദിസ്വാ അഗമാസീ’’തി.

സോ തത്ഥ ദിവസഭാഗം കീളിത്വാ മങ്ഗലപോക്ഖരണിയം ന്ഹായിത്വാ അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ മങ്ഗലസിലാപട്ടേ നിസീദി അത്താനം അലങ്കാരാപേതുകാമോ, അഥസ്സ പരിചാരകപുരിസാ നാനാവണ്ണാനി ദുസ്സാനി നാനപ്പകാരാ ആഭരണവികതിയോ മാലാഗന്ധവിലേപനാനി ച ആദായ സമന്താ പരിവാരേത്വാ അട്ഠംസു. തസ്മിം ഖണേ സക്കസ്സ നിസിന്നാസനം ഉണ്ഹം അഹോസി. സോ ‘‘കോ നു ഖോ മം ഇമമ്ഹാ ഠാനാ ചാവേതുകാമോസീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ബോധിസത്തസ്സ അലങ്കാരേതുകാമതം ഞത്വാ വിസ്സകമ്മം ആമന്തേസി – ‘‘സമ്മ വിസ്സകമ്മ, സിദ്ധത്ഥകുമാരോ അജ്ജ അഡ്ഢരത്തസമയേ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിസ്സതി, അയമസ്സ പച്ഛിമോ അലങ്കാരോ, ത്വം ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ മഹാപുരിസം ദിബ്ബാലങ്കാരേഹി അലങ്കരോഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ ദേവാനുഭാവേന തങ്ഖണഞ്ഞേവ ¶ ബോധിസത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ തസ്സേവ കപ്പകസദിസോ ഹുത്വാ ദിബ്ബദുസ്സേന ബോധിസത്തസ്സ സീസം വേഠേസി. ബോധിസത്തോ ഹത്ഥസമ്ഫസ്സേനേവ ‘‘നാമം മനുസ്സോ, ദേവപുത്തോ അയ’’ന്തി അഞ്ഞാസി. വേഠനേന വേഠിതമത്തേ സീസേ മോളിയം മണിരതനാകാരേന ദുസ്സസഹസ്സം അബ്ഭുഗ്ഗഞ്ഛി, പുന വേഠേന്തസ്സ ദുസ്സസഹസ്സന്തി ദസക്ഖത്തും വേഠേന്തസ്സ ദസ ദുസ്സസഹസ്സാനി അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛിംസു. ‘‘സീസം ഖുദ്ദകം, ദുസ്സാനി ബഹൂനി ¶ , കഥം അബ്ഭുഗ്ഗതാനീ’’തി ന ചിന്തേതബ്ബം. തേസു ഹി സബ്ബമഹന്തം ആമലകപുപ്ഫപ്പമാണം, അവസേസാനി കദമ്ബകപുപ്ഫപ്പമാണാനി ¶ അഹേസും. ബോധിസത്തസ്സ സീസം കിഞ്ജക്ഖഗവച്ഛിതം വിയ കുയ്യകപുപ്ഫം അഹോസി.

അഥസ്സ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതസ്സ സബ്ബതാലാവചരേസു സകാനി സകാനി പടിഭാനാനി ദസ്സയന്തേസു, ബ്രാഹ്മണേസു ‘‘ജയനന്ദാ’’തിആദിവചനേഹി, സുതമങ്ഗലികാദീസു ച നാനപ്പകാരേഹി മങ്ഗലവചനത്ഥുതിഘോസേഹി സമ്ഭാവേന്തേസു സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതം തം രഥവരം അഭിരുഹി. തസ്മിം സമയേ ‘‘രാഹുലമാതാ പുത്തം വിജാതാ’’തി സുത്വാ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ ‘‘പുത്തസ്സ മേ തുട്ഠിം നിവേദേഥാ’’തി സാസനം പഹിണി. ബോധിസത്തോ തം സുത്വാ ‘‘രാഹു ജാതോ, ബന്ധനം ജാത’’ന്തി ആഹ. രാജാ ‘‘കിം മേ പുത്തോ അവചാ’’തി പുച്ഛിത്വാ തം വചനം സുത്വാ ‘‘ഇതോ പട്ഠായ മേ നത്താ ‘രാഹുലകുമാരോ’ത്വേവ നാമ ഹോതൂ’’തി ആഹ.

ബോധിസത്തോപി ഖോ രഥവരം ആരുയ്ഹ അതിമഹന്തേന യസേന അതിമനോരമേന സിരിസോഭഗ്ഗേന നഗരം പാവിസി. തസ്മിം സമയേ കിസാഗോതമീ നാമ ഖത്തിയകഞ്ഞാ ഉപരിപാസാദവരതലഗതാ നഗരം പദക്ഖിണം കുരുമാനസ്സ ബോധിസത്തസ്സ രൂപസിരിം ദിസ്വാ പീതിസോമനസ്സജാതാ ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –

‘‘നിബ്ബുതാ നൂന സാ മാതാ, നിബ്ബുതോ നൂന സോ പിതാ;

നിബ്ബുതാ നൂന സാ നാരീ, യസ്സായം ഈദിസോ പതീ’’തി. (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ); –

ബോധിസത്തോ തം സുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ഏവമാഹ – ‘ഏവരൂപം അത്തഭാവം പസ്സന്തിയാ മാതു ഹദയം നിബ്ബായതി, പിതു ഹദയം നിബ്ബായതി, പജാപതിയാ ഹദയം നിബ്ബായതീ’തി. കിസ്മിം നു ഖോ നിബ്ബുതേ ഹദയം നിബ്ബുതം നാമ ഹോതീ’’തി. അഥസ്സ കിലേസേസു വിരത്തമനസ്സ ഏതദഹോസി ¶ – ‘‘രാഗഗ്ഗിമ്ഹി നിബ്ബുതേ നിബ്ബുതം നാമ ഹോതി, ദോസഗ്ഗിമ്ഹി നിബ്ബുതേ നിബ്ബുതം നാമ ഹോതി, മോഹഗ്ഗിമ്ഹി നിബ്ബുതേ നിബ്ബുതം നാമ ഹോതി, മാനദിട്ഠിആദീസു സബ്ബകിലേസദരഥേസു നിബ്ബുതേസു നിബ്ബുതം നാമ ഹോതീ’’തി. ‘‘അയം മേ സുസ്സവനം സാവേതി, അഹഞ്ഹി നിബ്ബാനം ഗവേസന്തോ വിചരാമി, അജ്ജേവ മയാ ഘരാവാസം ഛഡ്ഡേത്വാ നിക്ഖമ്മ പബ്ബജിത്വാ നിബ്ബാനം ഗവേസിതും വട്ടതി, അയം ഇമിസ്സാ ആചരിയഭാഗോ ഹോതൂ’’തി ¶ കണ്ഠതോ ഓമുഞ്ചിത്വാ കിസാഗോതമിയാ സതസഹസ്സഗ്ഘനകം മുത്താഹാരം പേസേസി. സാ ‘‘സിദ്ധത്ഥകുമാരോ മയി പടിബദ്ധചിത്തോ ഹുത്വാ പണ്ണാകാരം പേസേതീ’’തി സോമനസ്സജാതാ അഹോസി.

ബോധിസത്തോപി ¶ മഹന്തേന സിരിസോഭഗ്ഗേന അത്തനോ പാസാദം അഭിരുഹിത്വാ സിരിസയനേ നിപജ്ജി. താവദേവ ച നം സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതാ നച്ചഗീതാദീസു സുസിക്ഖിതാ ദേവകഞ്ഞാ വിയ രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്താ നാടകിത്ഥിയോ നാനാതൂരിയാനി ഗഹേത്വാ സമ്പരിവാരേത്വാ അഭിരമാപേന്തിയോ നച്ചഗീതവാദിതാനി പയോജയിംസു. ബോധിസത്തോ കിലേസേസു വിരത്തചിത്തതായ നച്ചാദീസു അനഭിരതോ മുഹുത്തം നിദ്ദം ഓക്കമി. താപി ഇത്ഥിയോ ‘‘യസ്സത്ഥായ മയം നച്ചാദീനി പയോജേമ, സോ നിദ്ദം ഉപഗതോ, ഇദാനി കിമത്ഥം കിലമിസ്സാമാ’’തി ഗഹിതഗഹിതാനി തൂരിയാനി അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ നിപജ്ജിംസു, ഗന്ധതേലപ്പദീപാ ഝായന്തി. ബോധിസത്തോ പബുജ്ഝിത്വാ സയനപിട്ഠേ പല്ലങ്കേന നിസിന്നോ അദ്ദസ താ ഇത്ഥിയോ തൂരിയഭണ്ഡാനി അവത്ഥരിത്വാ നിദ്ദായന്തിയോ – ഏകച്ചാ പഗ്ഘരിതഖേളാ, കിലിന്നഗത്താ, ഏകച്ചാ ദന്തേ ഖാദന്തിയോ, ഏകച്ചാ കാകച്ഛന്തിയോ, ഏകച്ചാ വിപ്പലപന്തിയോ, ഏകച്ചാ വിവടമുഖീ, ഏകച്ചാ അപഗതവത്ഥാ പാകടബീഭച്ഛസമ്ബാധട്ഠാനാ. സോ താസം തം വിപ്പകാരം ദിസ്വാ ഭിയ്യോസോമത്തായ കാമേസു വിരത്തചിത്തോ അഹോസി. തസ്സ അലങ്കതപടിയത്തം സക്കഭവനസദിസമ്പി തം മഹാതലം വിവിധനാനാകുണപഭരിതം ആമകസുസാനം വിയ ഉപട്ഠാസി, തയോ ഭവാ ആദിത്തഗേഹസദിസാ ഖാദിംസു – ‘‘ഉപദ്ദുതം വത, ഭോ, ഉപസ്സട്ഠം വത, ഭോ’’തി ഉദാനം പവത്തേസി, അതിവിയസ്സ പബ്ബജ്ജായ ചിത്തം നമി.

സോ ‘‘അജ്ജേവ മയാ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിതും വട്ടതീ’’തി സയനാ വുട്ഠായ ദ്വാരസമീപം ഗന്ത്വാ ‘‘കോ ഏത്ഥാ’’തി ആഹ. ഉമ്മാരേ സീസം കത്വാ നിപന്നോ ഛന്നോ – ‘‘അഹം, അയ്യപുത്ത, ഛന്നോ’’തി ആഹ. ‘‘അജ്ജാഹം മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിതുകാമോ, ഏകം മേ അസ്സം കപ്പേഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി അസ്സഭണ്ഡകം ഗഹേത്വാ അസ്സസാലം ഗന്ത്വാ ഗന്ധതേലപ്പദീപേസു ജലന്തേസു സുമനപട്ടവിതാനസ്സ ഹേട്ഠാ രമണീയേ ഭൂമിഭാഗേ ഠിതം കണ്ഡകം അസ്സരാജാനം ദിസ്വാ ‘‘അജ്ജ മയാ ഇമമേവ കപ്പേതും വട്ടതീ’’തി കണ്ഡകം കപ്പേസി. സോ കപ്പിയമാനോവ അഞ്ഞാസി ‘‘അയം കപ്പനാ അതിവിയ ഗാള്ഹാ, അഞ്ഞേസു ദിവസേസു ഉയ്യാനകീളാദിഗമനകാലേ ¶ കപ്പനാ വിയ ന ഹോതി ¶ , മയ്ഹം അയ്യപുത്തോ അജ്ജ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിതുകാമോ ഭവിസ്സതീ’’തി. തതോ തുട്ഠമാനസോ മഹാഹസിതം ഹസി, സോ സദ്ദോ സകലനഗരം പത്ഥരിത്വാ ഗച്ഛേയ്യ. ദേവതാ പന നം സന്നിരുമ്ഭിത്വാ ന കസ്സചി സോതും അദംസു.

ബോധിസത്തോപി ഖോ ഛന്നം പേസേത്വാവ ‘‘പുത്തം താവ പസ്സിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ നിസിന്നപല്ലങ്കതോ ഉട്ഠായ രാഹുലമാതുയാ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഗബ്ഭദ്വാരം വിവരി. തസ്മിം ഖണേ അന്തോഗബ്ഭേ ഗന്ധതേലപ്പദീപോ ഝായതി, രാഹുലമാതാ സുമനമല്ലികാദീനം പുപ്ഫാനം അമ്ബണമത്തേന അഭിപ്പകിണ്ണേ സയനേ പുത്തസ്സ മത്ഥകേ ഹത്ഥം ഠപേത്വാ നിദ്ദായതി. ബോധിസത്തോ ഉമ്മാരേ പാദം ഠപേത്വാ ഠിതകോവ ¶ ഓലോകേത്വാ ‘‘സചാഹം ദേവിയാ ഹത്ഥം അപനേത്വാ മമ പുത്തം ഗണ്ഹിസ്സാമി, ദേവീ പബുജ്ഝിസ്സതി, ഏവം മേ ഗമനന്തരായോ ഭവിസ്സതി, ബുദ്ധോ ഹുത്വാവ ആഗന്ത്വാ പുത്തം പസ്സിസ്സാമീ’’തി പാസാദതലതോ ഓതരി. യം പന ജാതകട്ഠകഥായം ‘‘തദാ സത്താഹജാതോ രാഹുലകുമാരോ ഹോതീ’’തി വുത്തം, തം സേസട്ഠകഥാസു നത്ഥി, തസ്മാ ഇദമേവ ഗഹേതബ്ബം.

ഏവം ബോധിസത്തോ പാസാദതലാ ഓതരിത്വാ അസ്സസമീപം ഗന്ത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘താത കണ്ഡക, ത്വം അജ്ജ ഏകരത്തിം മം താരയ, അഹം തം നിസ്സായ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ സദേവകം ലോകം താരയിസ്സാമീ’’തി. തതോ ഉല്ലങ്ഘിത്വാ കണ്ഡകസ്സ പിട്ഠിം അഭിരുഹി. കണ്ഡകോ ഗീവതോ പട്ഠായ ആയാമേന അട്ഠാരസഹത്ഥോ ഹോതി, തദനുച്ഛവികേന ഉബ്ബേധേന സമന്നാഗതോ ഥാമജവസമ്പന്നോ സബ്ബസേതോ ധോതസങ്ഖസദിസോ. സോ സചേ ഹസേയ്യ വാ പദസദ്ദം വാ കരേയ്യ, സദ്ദോ സകലനഗരം അവത്ഥരേയ്യ, തസ്മാ ദേവതാ അത്തനോ ആനുഭാവേന തസ്സ യഥാ ന കോചി സുണാതി, ഏവം ഹസിതസദ്ദം സന്നിരുമ്ഭിത്വാ അക്കമനഅക്കമനപദവാരേ ഹത്ഥതലാനി ഉപനാമേസും. ബോധിസത്തോ അസ്സവരസ്സ പിട്ഠിവേമജ്ഝഗതോ ഛന്നം അസ്സസ്സ വാലധിം ഗാഹാപേത്വാ അഡ്ഢരത്തസമയേ മഹാദ്വാരസമീപം പത്തോ. തദാ പന രാജാ ‘‘ഏവം മമ പുത്തോ യായ കായചി വേലായ നഗരദ്വാരം വിവരിത്വാ നിക്ഖമിതും ന സക്ഖിസ്സതീ’’തി ദ്വീസു ദ്വാരകവാടേസു ഏകേകം പുരിസസഹസ്സേന വിവരിതബ്ബം കാരേസി. ബോധിസത്തോ പന ഥാമബലസമ്പന്നോ ഹത്ഥിഗണനായ കോടിസഹസ്സഹത്ഥീനം ബലം ധാരേസി, പുരിസഗണനായ ദസകോടിസഹസ്സപുരിസാനം ¶ ബലം ധാരേസി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘സചേ ദ്വാരം ന വിവരിയ്യതി, അജ്ജ കണ്ഡകസ്സ പിട്ഠേ നിസിന്നോവ വാലധിം ഗഹേത്വാ ഠിതേന ഛന്നേന സദ്ധിംയേവ കണ്ഡകം ഊരുഹി നിപ്പീളേത്വാ അട്ഠാരസഹത്ഥുബ്ബേധം ¶ പാകാരം ഉപ്പതിത്വാ അതിക്കമിസ്സാമീ’’തി. ഛന്നോപി ചിന്തേസി – ‘‘സചേ ദ്വാരം ന വിവരിയ്യതി, അഹം അത്തനോ സാമികം അയ്യപുത്തം ഖന്ധേ നിസീദാപേത്വാ കണ്ഡകം ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന കുച്ഛിയം പരിക്ഖിപന്തോ ഉപകച്ഛന്തരേ കത്വാ പാകാരം ഉപ്പതിത്വാ അതിക്കമിസ്സാമീ’’തി. കണ്ഡകോപി ചിന്തേസി – ‘‘സചേ ദ്വാരം ന വിവരിയ്യതി, അഹം അത്തനോ സാമികം പിട്ഠേ യഥാനിസിന്നമേവ ഛന്നേന വാലധിം ഗഹേത്വാ ഠിതേന സദ്ധിംയേവ ഉക്ഖിപിത്വാ പാകാരം ഉപ്പതിത്വാ അതിക്കമിസ്സാമീ’’തി. സചേ ദ്വാരം ന വിവരേയ്യ, യഥാചിന്തിതമേവ തേസു തീസു ജനേസു അഞ്ഞതരോ സമ്പാദേയ്യ. ദ്വാരേ പന അധിവത്ഥാ ദേവതാ ദ്വാരം വിവരി.

തസ്മിംയേവ ഖണേ മാരോ പാപിമാ ‘‘ബോധിസത്തം നിവത്തേസ്സാമീ’’തി ആഗന്ത്വാ ആകാസേ ഠിതോ ആഹ – ‘‘മാരിസ, മാ നിക്ഖമി, ഇതോ തേ സത്തമേ ദിവസേ ചക്കരതനം പാതുഭവിസ്സതി, ദ്വിസഹസ്സപരിത്തദീപപരിവാരാനം ചതുന്നം മഹാദീപാനം രജ്ജം കാരേസ്സസി, നിവത്ത, മാരിസാ’’തി. ‘‘കോസി ത്വ’’ന്തി? ‘‘അഹം വസവത്തീ’’തി. ‘‘മാര, ജാനാമഹം മയ്ഹം ചക്കരതനസ്സ പാതുഭാവം, അനത്ഥികോഹം ¶ രജ്ജേന, ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഉന്നാദേത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ആഹ. മാരോ ‘‘ഇതോ ദാനി തേ പട്ഠായ കാമവിതക്കം വാ ബ്യാപാദവിതക്കം വാ വിഹിംസാവിതക്കം വാ ചിന്തിതകാലേ ജാനിസ്സാമീ’’തി ഓതാരാപേക്ഖോ ഛായാ വിയ അനുഗച്ഛന്തോ അനുബന്ധി.

ബോധിസത്തോപി ഹത്ഥഗതം ചക്കവത്തിരജ്ജം ഖേളപിണ്ഡം വിയ അനപേക്ഖോ ഛഡ്ഡേത്വാ മഹന്തേന സക്കാരേന നഗരാ നിക്ഖമി. ആസാള്ഹിപുണ്ണമായ ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തേ വത്തമാനേ, നിക്ഖമിത്വാ ച പുന നഗരം അപലോകേതുകാമോ ജാതോ. ഏവഞ്ച പനസ്സ ചിത്തേ ഉപ്പന്നമത്തേയേവ – ‘‘മഹാപുരിസ, ന തയാ നിവത്തേത്വാ ഓലോകനകമ്മം കത’’ന്തി വദമാനാ വിയ മഹാപഥവീ കുലാലചക്കം വിയ ഛിജ്ജിത്വാ പരിവത്തി. ബോധിസത്തോ നഗരാഭിമുഖോ ഠത്വാ നഗരം ഓലോകേത്വാ തസ്മിം പഥവിപ്പദേസേ കണ്ഡകനിവത്തനചേതിയട്ഠാനം ദസ്സേത്വാ ഗന്തബ്ബമഗ്ഗാഭിമുഖം കണ്ഡകം കത്വാ പായാസി മഹന്തേന സക്കാരേന ഉളാരേന സിരിസോഭഗ്ഗേന. തദാ കിരസ്സ ദേവതാ പുരതോ സട്ഠി ഉക്കാസഹസ്സാനി ധാരയിംസു, പച്ഛതോ സട്ഠി ¶ , ദക്ഖിണപസ്സതോ സട്ഠി, വാമപസ്സതോ സട്ഠീതി. അപരാ ദേവതാ ചക്കവാളമുഖവട്ടിയം അപരിമാണാ ഉക്കാ ധാരയിംസു. അപരാ ദേവതാ ച നാഗസുപണ്ണാദയോ ച ദിബ്ബേഹി ഗന്ധേഹി മാലാഹി ചുണ്ണേഹി ധൂപേഹി പൂജയമാനാ ഗച്ഛന്തി, പാരിച്ഛത്തകപുപ്ഫേഹി ചേവ മന്ദാരവപുപ്ഫേഹി ച ഘനമേഘവുട്ഠികാലേ ധാരാഹി വിയ നഭം നിരന്തരം അഹോസി, ദിബ്ബാനി സംഗീതാനി പവത്തിംസു ¶ , സമന്തതോ അട്ഠ തൂരിയാനി, സട്ഠി തൂരിയാനീതി അട്ഠസട്ഠി തൂരിയസതസഹസ്സാനി പവത്തയിംസു. തേസം സദ്ദോ സമുദ്ദകുച്ഛിയം മേഘധനിതകാലോ വിയ, യുഗന്ധരകുച്ഛിയം സാഗരനിഗ്ഘോസകാലോ വിയ ച വത്തതി.

ഇമിനാ സിരിസോഭഗ്ഗേന ഗച്ഛന്തോ ബോധിസത്തോ ഏകരത്തേനേവ തീണി രജ്ജാനി അതിക്കമ്മ തിംസയോജനമത്ഥകേ അനോമാനദീതീരം പാപുണി. കിം പന അസ്സോ തതോ പരം ഗന്തും ന സക്കോതീതി? നോ ന സക്കോതി. സോ ഹി ഏകം ചക്കവാളഗബ്ഭം നാഭിയാ ഠിതചക്കസ്സ നേമിവട്ടിം മദ്ദന്തോ വിയ അന്തന്തേന ചരിത്വാ പുരേപാതരാസമേവ ആഗന്ത്വാ അത്തനോ സമ്പാദിതം ഭത്തം ഭുഞ്ജിതും സമത്ഥോ. തദാ പന ദേവനാഗസുപണ്ണാദീഹി ആകാസേ ഠത്വാ ഓസ്സട്ഠേഹി ഗന്ധമാലാദീഹി യാവ ഊരുപ്പദേസാ സഞ്ഛന്നസരീരം ആകഡ്ഢിത്വാ ഗന്ധമാലാജടം ഛിന്ദന്തസ്സ അതിപപഞ്ചോ അഹോസി, തസ്മാ തിംസയോജനമത്തമേവ അഗമാസി. അഥ ബോധിസത്തോ നദീതീരേ ഠത്വാ ഛന്നം പുച്ഛി – ‘‘കാ നാമ അയം നദീ’’തി? ‘‘അനോമാ നാമ, ദേവാ’’തി. ‘‘അമ്ഹാകമ്പി പബ്ബജ്ജാ അനോമാ ഭവിസ്സതീ’’തി പണ്ഹിയാ ഘട്ടേന്തോ അസ്സസ്സ സഞ്ഞം അദാസി. അസ്സോ ച ഉപ്പതിത്വാ അട്ഠുസഭവിത്ഥാരായ നദിയാ പാരിമതീരേ അട്ഠാസി.

ബോധിസത്തോ ¶ അസ്സപിട്ഠിതോ ഓരുയ്ഹ രജതപട്ടസദിസേ വാളുകാപുലിനേ ഠത്വാ ഛന്നം ആമന്തേസി – ‘‘സമ്മ ഛന്ന, ത്വം മയ്ഹം ആഭരണാനി ചേവ കണ്ഡകഞ്ച ആദായ ഗച്ഛ, അഹം പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അഹമ്പി, ദേവ, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. ബോധിസത്തോ ‘‘ന ലബ്ഭാ തയാ പബ്ബജിതും, ഗച്ഛേവ ത്വ’’ന്തി തിക്ഖത്തും പടിബാഹിത്വാ ആഭരണാനി ചേവ കണ്ഡകഞ്ച പടിച്ഛാപേത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ മയ്ഹം കേസാ സമണസാരുപ്പാ ന ഹോന്തി, അഞ്ഞോ ബോധിസത്തസ്സ കേസേ ഛിന്ദിതും യുത്തരൂപോ നത്ഥീ’’തി. തതോ ‘‘സയമേവ ഖഗ്ഗേന ഛിന്ദിസ്സാമീ’’തി ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന അസിം ഗഹേത്വാ വാമഹത്ഥേന മോളിയാ സദ്ധിം ചൂളം ഗഹേത്വാ ഛിന്ദി. കേസാ ദ്വങ്ഗുലമത്താ ഹുത്വാ ദക്ഖിണതോ ആവട്ടമാനാ സീസം ¶ അല്ലീയിംസു. തേസം യാവജീവം തദേവ പമാണം അഹോസി, മസ്സു ച തദനുരൂപം, പുന കേസമസ്സുഓഹാരണകിച്ചം നാമ നാഹോസി. ബോധിസത്തോ സഹ മോളിയാ ചൂളം ഗഹേത്വാ ‘‘സചാഹം സമ്ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമി, ആകാസേ തിട്ഠതു. നോ ചേ, ഭൂമിയം പതതൂ’’തി അന്തലിക്ഖേ ഖിപി. സാ ചൂളാ യോജനപ്പമാണം ഠാനം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ആകാസേ അട്ഠാസി. സക്കോ ദേവരാജാ ദിബ്ബചക്ഖുനാ ഓലോകേത്വാ യോജനിയരതനചങ്കോടകേന സമ്പടിച്ഛിത്വാ താവതിംസഭവനേ ചൂളാമണിചേതിയം നാമ പതിട്ഠാപേസി.

‘‘ഛേത്വാന ¶ മോളിം വരഗന്ധവാസിതം, വേഹായസം ഉക്ഖിപി സക്യപുങ്ഗവോ;

സഹസ്സനേത്തോ സിരസാ പടിഗ്ഗഹി, രതനചങ്കോടവരേന വാസവോ’’തി. (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൨൨);

പുന ബോധിസത്തോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമാനി കാസികവത്ഥാനി മയ്ഹം ന സമണസാരുപ്പാനീ’’തി. അഥസ്സ കസ്സപബുദ്ധകാലേ പുരാണസഹായകോ ഘടികാരമഹാബ്രഹ്മാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ജരം അപ്പത്തേന മിത്തഭാവേന ചിന്തേസി – ‘‘അജ്ജ മേ സഹായകോ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖന്തോ, സമണപരിക്ഖാരമസ്സ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛിസ്സാമീ’’തി.

‘‘തിചീവരഞ്ച പത്തോ ച, വാസീ സൂചി ച ബന്ധനം;

പരിസ്സാവനേന അട്ഠേതേ, യുത്തയോഗസ്സ ഭിക്ഖൂനോ’’തി. –

ഇമേ അട്ഠ പരിക്ഖാരേ ആഹരിത്വാ അദാസി. ബോധിസതോ അരഹദ്ധജം നിവാസേത്വാ ഉത്തമപബ്ബജിതവേസം ഗണ്ഹിത്വാ ‘‘ഛന്ന, ത്വം മമ വചനേന മാതാപിതൂനം ആരോഗ്യം വദേഹീ’’തി വത്വാ ഉയ്യോജേസി. ഛന്നോ ബോധിസത്തം വന്ദിത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി. കണ്ഡകോ പന ഛന്നേന സദ്ധിം മന്തയമാനസ്സ ബോധിസത്തസ്സ വചനം സുണന്തോവ ‘‘നത്ഥി ദാനി മയ്ഹം പുന സാമിനോ ദസ്സന’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ചക്ഖുപഥം ¶ വിജഹന്തോ സോകം അധിവാസേതും അസക്കോന്തോ ഹദയേന ഫലിതേന കാലം കത്വാ താവതിംസഭവനേ കണ്ഡകോ നാമ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ഛന്നസ്സ പഠമം ഏകോവ സോകോ അഹോസി, കണ്ഡകസ്സ പന കാലകിരിയായ ദുതിയേന സോകേന പീളിതോ രോദന്തോ പരിദേവന്തോ നഗരം അഗമാസി.

ബോധിസത്തോ ¶ പബ്ബജിത്വാ തസ്മിംയേവ പദേസേ അനുപിയം നാമ അമ്ബവനം അത്ഥി, തത്ഥ സത്താഹം പബ്ബജ്ജാസുഖേന വീതിനാമേത്വാ ഏകദിവസേനേവ തിംസയോജനമഗ്ഗം പദസാ ഗന്ത്വാ രാജഗഹം പാവിസി. പവിസിത്വാ ച സപദാനം പിണ്ഡായ ചരി. സകലനഗരം ബോധിസത്തസ്സ രൂപദസ്സനേനേവ ധനപാലകേ പവിട്ഠേ രാജഗഹം വിയ ച, അസുരിന്ദേ പവിട്ഠേ ദേവനഗരം വിയ ച സങ്ഖോഭം അഗമാസി. രാജപുരിസാ ഗന്ത്വാ ‘‘ദേവ, ഏവരൂപോ നാമ സത്തോ നഗരേ പിണ്ഡായ ചരതി, ‘ദേവോ വാ മനുസ്സോ വാ നാഗോ വാ സുപണ്ണോ വാ അസുകോ നാമ ഏസോ’തി ന ജാനാമാ’’തി ആരോചേസും. രാജാ പാസാദതലേ ഠത്വാ മഹാപുരിസം ദിസ്വാ അച്ഛരിയബ്ഭുതചിത്തോ പുരിസേ ആണാപേസി – ‘‘ഗച്ഛഥ, ഭണേ ¶ , വീമംസഥ, സചേ അമനുസ്സോ ഭവിസ്സതി, നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ അന്തരധായിസ്സതി, സചേ ദേവതാ ഭവിസ്സതി, ആകാസേന ഗച്ഛിസ്സതി, സചേ നാഗോ ഭവിസ്സതി, പഥവിയം നിമുജ്ജിത്വാ ഗമിസ്സതി, സചേ മനുസ്സോ ഭവിസ്സതി, യഥാലദ്ധം ഭിക്ഖം പരിഭുഞ്ജിസ്സതീ’’തി.

മഹാപുരിസോപി ഖോ മിസ്സകഭത്തം സംഹരിത്വാ ‘‘അലം മേ ഏത്തകം യാപനായാ’’തി ഞത്വാ പവിട്ഠദ്വാരേനേവ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ പണ്ഡവപബ്ബതച്ഛായായം പുരത്ഥിമാഭിമുഖോ നിസീദിത്വാ ആഹാരം പരിഭുഞ്ജിതും ആരദ്ധോ. അഥസ്സ അന്താനി പരിവത്തിത്വാ മുഖേന നിക്ഖമനാകാരപ്പത്താനി അഹേസും. തതോ സോ തേന അത്തഭാവേന ഏവരൂപസ്സ ആഹാരസ്സ ചക്ഖുനാപി അദിട്ഠപുബ്ബതായ തേന പടികൂലാഹാരേന അട്ടീയമാനോപി ഏവം അത്തനാ ഏവ അത്താനം ഓവദി – ‘‘സിദ്ധത്ഥ, ത്വം സുലഭഅന്നപാനേ കുലേ തിവസ്സികഗന്ധസാലിഭോജനം നാനഗ്ഗരസേഹി ഭുഞ്ജനട്ഠാനേ നിബ്ബത്തിത്വാപി ഏകം പംസുകൂലികം ദിസ്വാ ‘കദാ നു ഖോ അഹമ്പി ഏവരൂപോ ഹുത്വാ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഭുഞ്ജിസ്സാമി, ഭവിസ്സതി നു ഖോ മേ സോ കാലോ’തി ചിന്തേത്വാ നിക്ഖന്തോ, ഇദാനി കിന്നാമേതം കരോസീ’’തി ഏവം അത്താനം ഓവദിത്വാ നിബ്ബികാരോ ഹുത്വാ ആഹാരം പരിഭുഞ്ജി.

രാജപുരിസാ തം പവത്തിം ദിസ്വാ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ ദൂതവചനം സുത്വാ വേഗേന നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ ബോധിസത്തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഇരിയാപഥസ്മിംയേവ പസീദിത്വാ ബോധിസത്തസ്സ സബ്ബം ഇസ്സരിയം നിയ്യാതേസി. ബോധിസത്തോ ‘‘മയ്ഹം, മഹാരാജ, വത്ഥുകാമേഹി വാ കിലേസകാമേഹി വാ അത്ഥോ നത്ഥി, അഹം പരമാഭിസമ്ബോധിം പത്ഥയന്തോ നിക്ഖന്തോ’’തി ആഹ. രാജാ അനേകപ്പകാരം യാചന്തോപി ¶ തസ്സ ചിത്തം അലഭിത്വാ ‘‘അദ്ധാ ത്വം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി ¶ , ബുദ്ധഭൂതേന പന തയാ പഠമം മമ വിജിതം ആഗന്തബ്ബ’’ന്തി പടിഞ്ഞം ഗണ്ഹി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന ‘‘പബ്ബജ്ജം കിത്തയിസ്സാമി, യഥാ പബ്ബജി ചക്ഖുമാ’’തി ഇമം പബ്ബജ്ജാസുത്തം (സു. നി. ൪൦൭) സദ്ധിം അട്ഠകഥായ ഓലോകേത്വാ വേദിതബ്ബോ.

ബോധിസത്തോപി ഖോ രഞ്ഞോ പടിഞ്ഞം ദത്വാ അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരമാനോ ആളാരഞ്ച കാലാമം ഉദകഞ്ച രാമപുത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ ‘‘നായം മഗ്ഗോ ബോധായാ’’തി തമ്പി സമാപത്തിഭാവനം അനലങ്കരിത്വാ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അത്തനോ ഥാമവീരിയസന്ദസ്സനത്ഥം ¶ മഹാപധാനം പദഹിതുകാമോ ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ ‘‘രമണീയോ വതായം ഭൂമിഭാഗോ’’തി തത്ഥേവ വാസം ഉപഗന്ത്വാ മഹാപധാനം പദഹി. തേപി ഖോ കോണ്ഡഞ്ഞപ്പമുഖാ പഞ്ചവഗ്ഗിയാ ഗാമനിഗമരാജധാനീസു ഭിക്ഖായ ചരന്താ തത്ഥ ബോധിസത്തം സമ്പാപുണിംസു. അഥ നം ഛബ്ബസ്സാനി മഹാപധാനം പദഹന്തം ‘‘ഇദാനി ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി, ഇദാനി ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി പരിവേണസമ്മജ്ജനാദികായ വത്തപടിപത്തിയാ ഉപട്ഠഹമാനാ സന്തികാവചരാ അഹേസും. ബോധിസത്തോപി ഖോ ‘‘കോടിപ്പത്തം ദുക്കരകാരികം കരിസ്സാമീ’’തി ഏകതിലതണ്ഡുലാദീഹിപി വീതിനാമേസി, സബ്ബസോപി ആഹാരുപച്ഛേദനം അകാസി. ദേവതാപി ലോമകൂപേഹി ഓജം ഉപസംഹരമാനാ പക്ഖിപിംസു.

അഥസ്സ തായ നിരാഹാരതായ പരമകസിരപ്പത്തതായ സുവണ്ണവണ്ണോപി കായോ കാളവണ്ണോ അഹോസി, ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണാനി പടിച്ഛന്നാനി അഹേസും. അപ്പേകദാ ആനാപാനകജ്ഝാനം ഝായന്തോ മഹാവേദനാഭിതുന്നോ വിസഞ്ഞീഭൂതോ ചങ്കമനകോടിയം പതതി. അഥ നം ഏകച്ചാ ദേവതാ ‘‘കാലങ്കതോ സമണോ ഗോതമോ’’തി വദന്തി. ഏകച്ചാ ‘‘വിഹാരോത്വേവേസോ അരഹത’’ന്തി ച ആഹംസു. തത്ഥ യാസം ‘‘കാലങ്കതോ’’തി സഞ്ഞാ അഹോസി, താ ഗന്ത്വാ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ ആരോചേസും – ‘‘തുമ്ഹാകം പുത്തോ കാലങ്കതോ’’തി. ‘‘മമ പുത്തോ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ കാലങ്കതോ, അഹുത്വാ’’തി? ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിതും നാസക്ഖി, പധാനഭൂമിയംയേവ പതിത്വാ കാലങ്കതോ’’തി. ഇദം സുത്വാ രാജാ – ‘‘നാഹം സദ്ദഹാമി, മമ ¶ പുത്തസ്സ ബോധിം അപ്പത്വാ കാലകിരിയാ നാമ നത്ഥീ’’തി പടിക്ഖിപി. ‘‘കസ്മാ പന രാജാ ന സദ്ദഹതീ’’തി? കാലദേവലതാപസവന്ദാപനദിവസേ ജമ്ബുരുക്ഖമൂലേ ച പാടിഹാരിയാനം ദിട്ഠത്താ.

പുന ബോധിസത്തേ സഞ്ഞം പടിലഭിത്വാ ഉട്ഠിതേ താ ദേവതാ ഗന്ത്വാ ‘‘അരോഗോ തേ, മഹാരാജ, പുത്തോ’’തി ആരോചേസും. രാജാ ‘‘ജാനാമഹം മമ പുത്തസ്സ അമരണഭാവ’’ന്തി വദതി. മഹാസത്തസ്സ ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികം കരോന്തസ്സേവ ആകാസേ ഗണ്ഠികരണകാലോ വിയ അഹോസി. സോ ‘‘അയം ¶ ദുക്കരകാരികാ നാമ ബോധായ മഗ്ഗോ ന ഹോതീ’’തി ഓളാരികം ആഹാരം ആഹാരേതും ഗാമനിഗമേസു പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ആഹാരം ആഹരി. അഥസ്സ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണാനി പാകതികാനി അഹേസും, കായോപി സുവണ്ണവണ്ണോ അഹോസി. പഞ്ചവഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ ‘‘അയം ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികം ¶ കരോന്തോപി സബ്ബഞ്ഞുതം പടിവിജ്ഝിതും നാസക്ഖി, ഇദാനി ഗാമനിഗമാദീസു പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഓളാരികം ആഹാരം ആഹരമാനോ കിം സക്ഖിസ്സതി, ബാഹുലികോ ഏസ പധാനവിബ്ഭന്തോ, സീസം ന്ഹായിതുകാമസ്സ ഉസ്സാവബിന്ദുതക്കനം വിയ അമ്ഹാകം ഏതസ്സ സന്തികാ വിസേസതക്കനം, കിം നോ ഇമിനാ’’തി മഹാപുരിസം പഹായ അത്തനോ അത്തനോ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ അട്ഠാരസയോജനമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ഇസിപതനം പവിസിംസു.

തേന ഖോ പന സമയേന ഉരുവേലായം സേനാനിഗമേ സേനാനികുടുമ്ബികസ്സ ഗേഹേ നിബ്ബത്താ സുജാതാ നാമ ദാരികാ വയപ്പത്താ ഏകസ്മിം നിഗ്രോധരുക്ഖേ പത്ഥനം അകാസി – ‘‘സചാഹം സമജാതികം കുലഘരം ഗന്ത്വാ പഠമഗബ്ഭേ പുത്തം ലഭിസ്സാമി, അനുസംവച്ഛരം തേ സതസഹസ്സപരിച്ചാഗേന ബലികമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി. തസ്സാ സാ പത്ഥനാ സമിജ്ഝി. സാ മഹാസത്തസ്സ ദുക്കരകാരികം കരോന്തസ്സ ഛട്ഠേ വസ്സേ പരിപുണ്ണേ വിസാഖാപുണ്ണമായം ബലികമ്മം കാതുകാമാ ഹുത്വാ പുരേതരംയേവ ധേനുസഹസ്സം ലട്ഠിമധുകവനേ ചരാപേത്വാ, താസം ഖീരം പഞ്ച ധേനുസതാനി പായേത്വാ, താസം ഖീരം അഡ്ഢതിയാനി ച സതാനീതി ഏവം യാവ സോളസന്നം ധേനൂനം ഖീരം അട്ഠ ധേനുയോ പിവന്തി, താവ ഖീരസ്സ ബഹലതഞ്ച മധുരതഞ്ച ഓജവന്തതഞ്ച പത്ഥയമാനാ ഖീരപരിവത്തനം നാമ അകാസി. സാ വിസാഖാപുണ്ണമദിവസേ ‘‘പാതോവ ബലികമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി രത്തിയാ പച്ചൂസസമയം പച്ചുട്ഠായ താ അട്ഠ ധേനുയോ ദുഹാപേസി. വച്ഛകാ ധേനൂനം ¶ ഥനമൂലം ന ആഗമംസു, ഥനമൂലേ പന നവഭാജനേസു ഉപനീതമത്തേസു അത്തനോ ധമ്മതായ ഖീരധാരാ പഗ്ഘരിംസു. തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ സുജാതാ സഹത്ഥേനേവ ഖീരം ഗഹേത്വാ നവഭാജനേ പക്ഖിപിത്വാ സഹത്ഥേനേവ അഗ്ഗിം കത്വാ പചിതും ആരഭി.

തസ്മിം പായാസേ പച്ചമാനേ മഹന്താ മഹന്താ പുബ്ബുളാ ഉട്ഠഹിത്വാ ദക്ഖിണാവട്ടാ ഹുത്വാ സഞ്ചരന്തി. ഏകഫുസിതമ്പി ബഹി ന ഉപ്പതതി, ഉദ്ധനതോ അപ്പമത്തകോപി ധൂമോ ന ഉട്ഠഹതി. തസ്മിം സമയേ ചത്താരോ ലോകപാലാ ആഗന്ത്വാ ഉദ്ധനേ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിംസു, മഹാബ്രഹ്മാ ഛത്തം ധാരേസി, സക്കോ അലാതാനി സമാനേന്തോ അഗ്ഗിം ജാലേസി. ദേവതാ ദ്വിസഹസ്സദീപപരിവാരേസു ചതൂസു മഹാദീപേസു ദേവമനുസ്സാനം ഉപകപ്പനഓജം അത്തനോ ദേവാനുഭാവേന ദണ്ഡകബദ്ധം മധുപടലം പീളേത്വാ മധും ഗണ്ഹമാനാ വിയ സംഹരിത്വാ തത്ഥ പക്ഖിപിംസു ¶ . അഞ്ഞേസു ഹി കാലേസു ദേവതാ കബളേ കബളേ ഓജം പക്ഖിപിംസു, സമ്ബോധിപ്പത്തദിവസേ ച പരിനിബ്ബാനദിവസേ ച ഉക്ഖലിയംയേവ പക്ഖിപിംസു ¶ . സുജാതാ ഏകദിവസേയേവ തത്ഥ അത്തനോ പാകടാനി അനേകാനി അച്ഛരിയാനി ദിസ്വാ പുണ്ണം നാമ ദാസിം ആമന്തേസി – ‘‘അമ്മ പുണ്ണേ, അജ്ജ അമ്ഹാകം ദേവതാ അതിവിയ പസന്നാ, മയാ ഹി ഏത്തകേ കാലേ ഏവരൂപം അച്ഛരിയം നാമ ന ദിട്ഠപുബ്ബം, വേഗേന ഗന്ത്വാ ദേവട്ഠാനം പടിജഗ്ഗാഹീ’’തി. സാ ‘‘സാധു, അയ്യേ’’തി തസ്സാ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ തുരിതതുരിതാ രുക്ഖമൂലം അഗമാസി.

ബോധിസത്തോപി ഖോ തസ്മിം രത്തിഭാഗേ പഞ്ച മഹാസുപിനേ (അ. നി. ൫.൧൯൬) ദിസ്വാ പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ‘‘നിസ്സംസയം അജ്ജാഹം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി കതസന്നിട്ഠാനോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന കതസരീരപടിജഗ്ഗനോ ഭിക്ഖാചാരകാലം ആഗമയമാനോ പാതോവ ആഗന്ത്വാ തസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസീദി, അത്തനോ പഭായ സകലം രുക്ഖമൂലം ഓഭാസയമാനോ. അഥ ഖോ സാ പുണ്ണാ ആഗന്ത്വാ അദ്ദസ ബോധിസത്തം രുക്ഖമൂലേ പാചീനലോകധാതും ഓലോകയമാനം നിസിന്നം, സരീരതോ ചസ്സ നിക്ഖന്താഹി പഭാഹി സകലരുക്ഖം സുവണ്ണവണ്ണം. ദിസ്വാനസ്സാ ഏതദഹോസി – ‘‘അജ്ജ അമ്ഹാകം ദേവതാ രുക്ഖതോ ഓരുയ്ഹ സഹത്ഥേനേവ ബലികമ്മം സമ്പടിച്ഛിതും നിസിന്നാ മഞ്ഞേ’’തി ഉബ്ബേഗപ്പത്താ ഹുത്വാ വേഗേന ആഗന്ത്വാ സുജാതായ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി.

സുജാതാ ¶ തസ്സാ വചനം സുത്വാ തുട്ഠമാനസാ ഹുത്വാ ‘‘അജ്ജ ദാനി പട്ഠായ മമ ജേട്ഠധീതുട്ഠാനേ തിട്ഠാഹീ’’തി ധീതു അനുച്ഛവികം സബ്ബാലങ്കാരം അദാസി. യസ്മാ പന ബുദ്ധഭാവം പാപുണനദിവസേ സതസഹസ്സഗ്ഘനികാ ഏകാ സുവണ്ണപാതി ലദ്ധും വട്ടതി, തസ്മാ സാ ‘‘സുവണ്ണപാതിയം പായാസം പക്ഖിപിസ്സാമീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികം സുവണ്ണപാതിം നീഹരാപേത്വാ തത്ഥ പായാസം പക്ഖിപിതുകാമാ പക്കഭാജനം ആവജ്ജേസി. സബ്ബോ പായാസോ പദുമപത്തതോ ഉദകം വിയ വത്തിത്വാ പാതിയം പതിട്ഠാസി, ഏകപാതിപൂരമത്തോവ അഹോസി. സാ തം പാതിം അഞ്ഞായ പാതിയാ പടികുജ്ജിത്വാ ഓദാതവത്ഥേന വേഠേത്വാ സയം സബ്ബാലങ്കാരേഹി അത്തഭാവം അലങ്കരിത്വാ തം പാതിം അത്തനോ സീസേ ഠപേത്വാ മഹന്തേന ആനുഭാവേന നിഗ്രോധരുക്ഖമൂലം ഗന്ത്വാ ബോധിസത്തം ദിസ്വാ ബലവസോമനസ്സജാതാ ‘‘രുക്ഖദേവതാ’’തി സഞ്ഞായ ദിട്ഠട്ഠാനതോ പട്ഠായ ഓനതോനതാ ഗന്ത്വാ സീസതോ പാതിം ഓതാരേത്വാ വിവരിത്വാ സുവണ്ണഭിങ്ഗാരേന ഗന്ധപുപ്ഫവാസിതം ഉദകം ഗഹേത്വാ ബോധിസത്തം ഉപഗന്ത്വാ അട്ഠാസി. ഘടികാരമഹാബ്രഹ്മുനാ ദിന്നോ മത്തികാപത്തോ ഏത്തകം കാലം ബോധിസത്തം അവിജഹിത്വാ തസ്മിം ഖണേ അദസ്സനം ഗതോ, ബോധിസത്തോ പത്തം അപസ്സന്തോ ദക്ഖിണഹത്ഥം പസാരേത്വാ ഉദകം സമ്പടിച്ഛി ¶ . സുജാതാ സഹേവ പാതിയാ പായാസം മഹാപുരിസസ്സ ഹത്ഥേ ഠപേസി, മഹാപുരിസോ സുജാതം ഓലോകേസി. സാ ആകാരം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘അയ്യ, മയാ തുമ്ഹാകം പരിച്ചത്താ, തം ഗണ്ഹിത്വാ യഥാരുചി കരോഥാ’’തി വന്ദിത്വാ ‘‘യഥാ മയ്ഹം മനോരഥോ നിപ്ഫന്നോ, ഏവം തുമ്ഹാകമ്പി നിപ്ഫജ്ജതൂ’’തി ¶ വത്വാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികമ്പി സുവണ്ണപാതിം പുരാണകപണ്ണം വിയ പരിച്ചജിത്വാ അനപേക്ഖാവ പക്കാമി.

ബോധിസത്തോപി ഖോ നിസിന്നട്ഠാനാ വുട്ഠായ രുക്ഖം പദക്ഖിണം കത്വാ പാതിം ആദായ നേരഞ്ജരായ തീരം ഗന്ത്വാ അനേകേസം ബോധിസത്തസതസഹസ്സാനം അഭിസമ്ബുജ്ഝനദിവസേ ഓതരിത്വാ ന്ഹാനട്ഠാനം സുപതിട്ഠിതം നാമ അത്ഥി, തസ്സാ തീരേ പാതിം ഠപേത്വാ സുപതിട്ഠിതതിത്ഥേ ഓതരിത്വാ ന്ഹത്വാ അനേകബുദ്ധസതസഹസ്സാനം നിവാസനം അരഹദ്ധജം നിവാസേത്വാ പുരത്ഥാഭിമുഖോ നിസീദിത്വാ ഏകട്ഠിതാലപക്കപ്പമാണേ ഏകൂനപണ്ണാസപിണ്ഡേ കത്വാ സബ്ബം അപ്പോദകമധുപായാസം പരിഭുഞ്ജി. സോയേവസ്സ ബുദ്ധഭൂതസ സത്തസത്താഹം ബോധിമണ്ഡേ വസന്തസ്സ ¶ ഏകൂനപണ്ണാസദിവസാനി ആഹാരോ അഹോസി. ഏത്തകം കാലം അഞ്ഞോ ആഹാരോ നത്ഥി, ന ന്ഹാനം, ന മുഖധോവനം, ന സരീരവളഞ്ജോ, ഝാനസുഖേന ഫലസമാപത്തിസുഖേന ച വീതിനാമേസി. തം പന പായാസം ഭുഞ്ജിത്വാ സുവണ്ണപാതിം ഗഹേത്വാ ‘‘സചാഹം അജ്ജ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമി, അയം പാതി പടിസോതം ഗച്ഛതു, നോ ചേ ഭവിസ്സാമി, അനുസോതം ഗച്ഛതൂ’’തി വത്വാ നദീസോതേ പക്ഖിപി. സാ സോതം ഛിന്ദമാനാ നദീമജ്ഝം ഗന്ത്വാ മജ്ഝട്ഠാനേനേവ ജവസമ്പന്നോ അസ്സോ വിയ അസീതിഹത്ഥമത്തട്ഠാനം പടിസോതം ഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം ആവട്ടേ നിമുജ്ജിത്വാ കാളനാഗരാജഭവനം ഗന്ത്വാ തിണ്ണം ബുദ്ധാനം പരിഭോഗപാതിയോ ‘‘കിലി കിലീ’’തി രവം കാരയമാനാ പഹരിത്വാ താസം സബ്ബഹേട്ഠിമാ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. കാളോ നാഗരാജാ ത സദ്ദം സുത്വാ ‘‘ഹിയ്യോ ഏകോ ബുദ്ധോ നിബ്ബത്തി, പുന അജ്ജ ഏകോ നിബ്ബത്തോ’’തി വത്വാ അനേകേഹി പദസതേഹി ഥുതിയോ വദമാനോ ഉട്ഠാസി. തസ്സ കിര മഹാപഥവിയാ ഏകയോജനതിഗാവുതപ്പമാണം നഭം പൂരേത്വാ ആരോഹനകാലോ അജ്ജ വാ ഹിയ്യോ വാ സദിസോ അഹോസി.

ബോധിസത്തോപി നദീതീരമ്ഹി സുപുപ്ഫിതസാലവനേ ദിവാവിഹാരം കത്വാ സായന്ഹസമയം പുപ്ഫാനം വണ്ടതോ മുച്ചനകാലേ ദേവതാഹി അലങ്കതേന അട്ഠൂസഭവിത്ഥാരേന മഗ്ഗേന സീഹോ വിയ വിജമ്ഭമാനോ ബോധിരുക്ഖാഭിമുഖോ പായാസി. നാഗയക്ഖസുപണ്ണാദയോ ദിബ്ബേഹി ഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി പൂജയിംസു, ദിബ്ബസംഗീതാദീനി പവത്തയിംസു, ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ഏകഗന്ധാ ഏകമാലാ ഏകസാധുകാരാ അഹോസി. തസ്മിം സമയേ സോത്ഥിയോ നാമ തിണഹാരകോ തിണം ആദായ പടിപഥേ ആഗച്ഛന്തോ മഹാപുരിസസ്സ ¶ ആകാരം ഞത്വാ അട്ഠ തിണമുട്ഠിയോ അദാസി. ബോധിസത്തോ തിണം ഗഹേത്വാ ബോധിമണ്ഡം ആരുയ്ഹ ദക്ഖിണദിസാഭാഗേ ഉത്തരാഭിമുഖോ അട്ഠാസി. തസ്മിം ഖണേ ദക്ഖിണചക്കവാളം ഓസീദിത്വാ ഹേട്ഠാ അവീചിസമ്പത്തം വിയ അഹോസി. ഉത്തരചക്കവാളം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ ഉപരി ഭവഗ്ഗപ്പത്തം വിയ അഹോസി. ബോധിസത്തോ ‘‘ഇദം സമ്ബോധിപാപുണനട്ഠാനം ന ഭവിസ്സതി മഞ്ഞേ’’തി പദക്ഖിണം ¶ കരോന്തോ പച്ഛിമദിസാഭാഗം ഗന്ത്വാ പുരത്ഥിമാഭിമുഖോ അട്ഠാസി, തതോ പച്ഛിമചക്കവാളം ഓസീദിത്വാ ഹേട്ഠാ അവീചിസമ്പത്തം വിയ അഹോസി, പുരത്ഥിമചക്കവാളം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ ഉപരി ഭവഗ്ഗപ്പത്തം വിയ അഹോസി. ഠിതട്ഠിതട്ഠാനേ കിരസ്സ നേമിവട്ടിപരിയന്തേ അക്കന്തം നാഭിയാ പതിട്ഠിതമഹാസകടചക്കം വിയ മഹാപഥവീ ഓനതുന്നതാ ¶ അഹോസി. ബോധിസത്തോ ‘‘ഇദമ്പി സമ്ബോധിപാപുണനട്ഠാനം ന ഭവിസ്സതി മഞ്ഞേ’’തി പദക്ഖിണം കരോന്തോ ഉത്തരദിസാഭാഗം ഗന്ത്വാ ദക്ഖിണാഭിമുഖോ അട്ഠാസി. തതോ ഉത്തരചക്കവാളം ഓസീദിത്വാ ഹേട്ഠാ അവീചിസമ്പത്തം വിയ അഹോസി, ദക്ഖിണചക്കവാളം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ ഉപരി ഭവഗ്ഗപ്പത്തം വിയ അഹോസി. ബോധിസത്തോ ‘‘ഇദമ്പി സമ്ബോധിപാപുണനട്ഠാനം ന ഭവിസ്സതി മഞ്ഞേ’’തി പദക്ഖിണം കരോന്തോ പുരത്ഥിമദിസാഭാഗം ഗന്ത്വാ പച്ഛിമാഭിമുഖോ അട്ഠാസി. പുരത്ഥിമദിസാഭാഗേ പന സബ്ബബുദ്ധാനം പല്ലങ്കട്ഠാനം അഹോസി, തം നേവ ഛമ്ഭതി, ന കമ്പതി. ബോധിസത്തോ ‘‘ഇദം സബ്ബബുദ്ധാനം അവിജഹിതം അചലട്ഠാനം കിലേസപഞ്ജരവിദ്ധംസനട്ഠാന’’ന്തി ഞത്വാ താനി തിണാനി അഗ്ഗേ ഗഹേത്വാ ചാലേസി, താവദേവ ചുദ്ദസഹത്ഥോ പല്ലങ്കോ അഹോസി. താനിപി ഖോ തിണാനി തഥാരൂപേന സണ്ഠാനേന സണ്ഠഹിംസു, യഥാരൂപം സുകുസലോ ചിത്തകാരോ വാ പോത്ഥകാരോ വാ ആലിഖിതുമ്പി സമത്ഥോ നത്ഥി. ബോധിസത്തോ ബോധിക്ഖന്ധം പിട്ഠിതോ കത്വാ പുരത്ഥാഭിമുഖോ ദള്ഹമാനസോ ഹുത്വാ –

‘‘കാമം തചോ ച ന്ഹാരു ച, അട്ഠി ച അവസിസ്സതു;

ഉപസുസ്സതു നിസ്സേസം, സരീരേ മംസലോഹിതം. (അ. നി. ൨.൫; മ. നി. ൨.൧൮൪) –

‘ന ത്വേവാഹം സമ്മാസമ്ബോധിം അപ്പത്വാ ഇമം പല്ലങ്കം ഭിന്ദിസ്സാമീ’’’തി അസനിസതസന്നിപാതേനപി അഭേജ്ജരൂപം അപരാജിതപല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസീദി.

തസ്മിം സമയേ മാരോ പാപിമാ – ‘‘സിദ്ധത്ഥകുമാരോ മയ്ഹം വസം അതിക്കമിതുകാമോ, ന ദാനിസ്സ അതിക്കമിതും ദസ്സാമീ’’തി മാരബലസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏതമത്ഥം ആരോചേത്വാ മാരഘോസനം നാമ ഘോസാപേത്വാ മാരബലം ആദായ നിക്ഖമി. സാ മാരസേനാ മാരസ്സ പുരതോ ദ്വാദസയോജനാ ഹോതി, ദക്ഖിണതോ ച വാമതോ ച ദ്വാദസയോജനാ, പച്ഛതോ ചക്കവാളപരിയന്തം കത്വാ ഠിതാ, ഉദ്ധം നവയോജനുബ്ബേധാ ¶ ഹോതി, യസ്സാ ഉന്നദന്തിയാ ഉന്നാദസദ്ദോ യോജനസഹസ്സതോ പട്ഠായ പഥവിഉന്ദ്രിയനസദ്ദോവിയ സൂയതി. അഥ മാരോ ദേവപുത്തോ ദിയഡ്ഢയോജനസതികം ഗിരിമേഖലം നാമ ഹത്ഥിം അഭിരുഹിത്വാ ബാഹുസഹസ്സം മാപേത്വാ നാനാവുധാനി അഗ്ഗഹേസി. അവസേസായപി മാരപരിസായ ¶ ദ്വേ ജനാ ഏകസദിസാ ഏകസദിസം ആവുധം ഗണ്ഹന്താ നാഹേസും. നാനാവണ്ണാ നാനപ്പകാരമുഖാ ഹുത്വാ നാനാവുധാനി ഗണ്ഹന്താ ബോധിസത്തം അജ്ഝോത്ഥരമാനാ ആഗമംസു.

ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാ ¶ പന മഹാസത്തസ്സ ഥുതിയോ വദമാനാ അട്ഠംസു. സക്കോ ദേവരാജാ വിജയുത്തരസങ്ഖം ധമമാനോ അട്ഠാസി. സോ കിര സങ്ഖോ വീസഹത്ഥസതികോ ഹോതി, സകിം വാതം ഗാഹാപേത്വാ ധമിയമാനോ ചത്താരോ മാസേ സദ്ദം കരിത്വാ നിസ്സദ്ദോ ഹോതി. മഹാകാളനാഗരാജാ അതിരേകപദസതേന വണ്ണം വണ്ണേന്തോവ അട്ഠാസി, മഹാബ്രഹ്മാ സേതച്ഛത്തം ധാരയമാനോ അട്ഠാസി. മാരബലേ പന ബോധിമണ്ഡം ഉപസങ്കമന്തേ തേസം ഏകോപി ഠാതും നാസക്ഖി, സമ്മുഖസമ്മുഖട്ഠാനേനേവ പലായിംസു. കാളോ നാമ നാഗരാജാപി പഥവിയം നിമുജ്ജിത്വാ പഞ്ചയോജനസതികം മഞ്ജേരികനാഗഭവനം ഗന്ത്വാ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി മുഖം പിദഹിത്വാ നിപന്നോ. സക്കോ ദേവരാജാപി വിജയുത്തരസങ്ഖം പിട്ഠിയം കത്വാ ചക്കവാളമുഖവട്ടിയം അട്ഠാസി, മഹാബ്രഹ്മാ സേതച്ഛത്തം കോടിയം ഗഹേത്വാ ബ്രഹ്മലോകമേവ അഗമാസി. ഏകദേവതാപി ഠാതും സമത്ഥാ നാമ നാഹോസി. മഹാപുരിസോ പന ഏകകോവ നിസീദി.

മാരോപി അത്തനോ പരിസം ആഹ – ‘‘താതാ, സുദ്ധോദനപുത്തേന സിദ്ധത്ഥേന സദിസോ അഞ്ഞോ പുരിസോ നാമ നത്ഥി, മയം സമ്മുഖാ യുദ്ധം ദാതും ന സക്ഖിസ്സാമ, പച്ഛാഭാഗേന ദസ്സാമാ’’തി. മഹാപുരിസോപി തീണി പസ്സാനി ഓലോകേത്വാ സബ്ബദേവതാനം പലാതത്താ സുഞ്ഞാനി അദ്ദസ. പുന ഉത്തരപസ്സേന മാരബലം അജ്ഝോത്ഥരമാനം ദിസ്വാ ‘‘അയം ഏത്തകോ ജനോ മം ഏകകം സന്ധായ മഹന്തം വായാമം കരോതി, ഇമസ്മിം ഠാനേ മയ്ഹം മാതാ വാ പിതാ വാ ഭാതാ വാ അഞ്ഞോ വാ കോചി ഞാതകോ നത്ഥി, ഇമാ പന ദസ പാരമിയോവ മയ്ഹം ദീഘരത്തം പുട്ഠപരിജനസദിസാ. തസ്മാ മയാ പാരമിയോവ ബലഗ്ഗം കത്വാ പാരമിസത്ഥേനേവ പഹരിത്വാ ഇമം ബലകായം വിദ്ധംസേതും വട്ടതീ’’തി ദസ പാരമിയോ ആവജ്ജമാനോ നിസീദി.

അഥ ഖോ മാരോ ദേവപുത്തോ – ‘‘വാതേനേവ സിദ്ധത്ഥം പലാപേസ്സാമീ’’തി വാതമണ്ഡലം സമുട്ഠാപേസി. തങ്ഖണഞ്ഞേവ പുരത്ഥിമാദിഭേദാവാതാ സമുട്ഠഹിത്വാ അദ്ധയോജനയോജനദ്വിയോജനതിയോജനപ്പമാണാനി പബ്ബതകൂടാനി പദാലേത്വാ വനഗച്ഛരുക്ഖാദീനി ഉദ്ധംമൂലാനി ¶ കത്വാ സമന്താ ഗാമനിഗമേ ചുണ്ണവിചുണ്ണേ കാതും സമത്ഥാപി മഹാപുരിസസ്സ പുഞ്ഞതേജേന വിഹതാനുഭാവാ ബോധിസത്തം പത്വാ ബോധിസത്തസ്സ ചീവരകണ്ണമത്തമ്പി ചാലേതും നാസക്ഖിംസു. തതോ – ‘‘ഉദകേന ¶ നം അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ മാരേസ്സാമീ’’തി മഹാവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. തസ്സാനുഭാവേന ഉപരൂപരി സതപടലസഹസ്സപടലാദിഭേദാ വലാഹകാ ഉട്ഠഹിത്വാ വസ്സിംസു. വുട്ഠിധാരാവേഗേന പഥവീ ഛിദ്ദാവഛിദ്ദാ അഹോസി ¶ . വനരുക്ഖാദീനം ഉപരിഭാഗേന മഹാമേഘോ ആഗന്ത്വാ മഹാസത്തസ്സ ചീവരേ ഉസ്സാവബിന്ദുഗഹണമത്തമ്പി തേമേതും നാസക്ഖി. തതോ പാസാണവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. മഹന്താനി മഹന്താനി പബ്ബതകൂടാനി ധൂമായന്താനി പജ്ജലന്താനി ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബോധിസത്തം പത്വാ ദിബ്ബമാലാഗുളഭാവം ആപജ്ജിംസു. തതോ പഹരണവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. ഏകതോധാരാ ഉഭതോധാരാ അസിസത്തിഖുരപ്പാദയോ ധൂമായന്താ പജ്ജലന്താ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബോധിസത്തം പത്വാ ദിബ്ബപുപ്ഫാനി അഹേസും. തതോ അങ്ഗാരവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. കിംസുകവണ്ണാ അങ്ഗാരാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബോധിസത്തസ്സ പാദമൂലേ ദിബ്ബപുപ്ഫാനി ഹുത്വാ വികിരിംസു. തതോ കുക്കുളവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. അച്ചുണ്ഹോ അഗ്ഗിവണ്ണോ കുക്കുളോ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബോധിസത്തസ്സ പാദമൂലേ ചന്ദനചുണ്ണം ഹുത്വാ നിപതതി. തതോ വാലുകാവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. അതിസുഖുമാ വാലുകാ ധൂമായന്താ പജ്ജലന്താ ആകാസേനാഗന്ത്വാ മഹാസത്തസ്സ പാദമൂലേ ദിബ്ബപുപ്ഫാനി ഹുത്വാ നിപതിംസു. തതോ കലലവസ്സം സമുട്ഠാപേസി, തം കലലം ധൂമായന്തം പജ്ജലന്തം ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബോധിസത്തസ്സ പാദമൂലേ ദിബ്ബവിലേപനം ഹുത്വാ നിപതതി. തതോ ‘‘ഇമിനാ ഭിംസേത്വാ സിദ്ധത്ഥം പലാപേസ്സാമീ’’തി അന്ധകാരം സമുട്ഠാപേസി. തം ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതം അന്ധകാരം വിയ മഹാതമം ഹുത്വാ ബോധിസത്തം പത്വാ സൂരിയപ്പഭാവിഹതം വിയ അന്ധകാരം അന്തരധായി.

ഏവം സോ മാരോ ഇമാഹി നവഹി വാതവസ്സപാസാണപഹരണഅങ്ഗാരകുക്കുളവാലുകാകലലന്ധകാരവുട്ഠീഹി ബോധിസത്തം പലാപേതും അസക്കോന്തോ – ‘‘കിം, ഭണേ, തിട്ഠഥ, ഇമം സിദ്ധത്ഥകുമാരം ഗണ്ഹഥ ഹനഥ പലാപേഥാ’’തി അത്തനോ പരിസം ആണാപേത്വാ സയമ്പി ഗിരിമേഖലസ്സ ഹത്ഥിനോ ഖന്ധേ നിസിന്നോ ചക്കാവുധം ആദായ ബോധിസത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘സിദ്ധത്ഥ, ഉട്ഠേഹി ഏതസ്മാ പല്ലങ്കാ, നായം തുയ്ഹം പാപുണാതി, മയ്ഹം ഏസ പാപുണാതീ’’തി ആഹ. മഹാസത്തോ തസ്സ വചനം സുത്വാ അവോച – ‘‘മാര, നേവ തയാ ദസ പാരമിയോ പൂരിതാ, ന ഉപപാരമിയോ, ന പരമത്ഥപാരമിയോ, നാപി പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗാ പരിച്ചത്താ, ന ഞാതത്ഥചരിയാ, ന ലോകത്ഥചരിയാ, ന ബുദ്ധത്ഥചരിയാ പൂരിതാ, സബ്ബാ താ ¶ മയായേവ പൂരിതാ, തസ്മാ നായം പല്ലങ്കോ തുയ്ഹം പാപുണാതി, മയ്ഹേവേസോ പാപുണാതീ’’തി.

മാരോ ¶ കുദ്ധോ കോധവേഗം അസഹന്തോ മഹാപുരിസസ്സ ചക്കാവുധം വിസ്സജ്ജേസി. തം തസ്സ ദസ പാരമിയോ ആവജ്ജേന്തസ്സേവ ഉപരിഭാഗേ മാലാവിതാനം ഹുത്വാ അട്ഠാസി. തം കിര ഖുരധാരം ചക്കാവുധം അഞ്ഞദാ കുദ്ധേന വിസ്സട്ഠം ഏകഗ്ഘനപാസാണത്ഥമ്ഭേ വംസകളീരേ വിയ ഛിന്ദന്തം ഗച്ഛതി. ഇദാനി പന തസ്മിം മാലാവിതാനം ഹുത്വാ ഠിതേ അവസേസാ മാരപരിസാ ‘‘ഇദാനി സിദ്ധത്ഥോ പല്ലങ്കതോ വുട്ഠായ പലായിസ്സതീ’’തി മഹന്തമഹന്താനി സേലകൂടാനി വിസ്സജ്ജേസും, താനിപി മഹാപുരിസസ്സ ദസ പാരമിയോ ആവജ്ജേന്തസ്സ മാലാഗുളഭാവം ആപജ്ജിത്വാ ഭൂമിയം പതിംസു. ദേവതാ ¶ ചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഠിതാ ഗീവം പസാരേത്വാ സീസം ഉക്ഖിപിത്വാ ‘‘നട്ഠോ വത, ഭോ, സിദ്ധത്ഥകുമാരസ്സ രൂപഗ്ഗപ്പത്തോ അത്തഭാവോ, കിം നു ഖോ സോ കരിസ്സതീ’’തി ഓലോകേന്തി.

തതോ ബോധിസത്തോ ‘‘പൂരിതപാരമീനം ബോധിസത്താനം സമ്ബുജ്ഝനദിവസേ പത്തപല്ലങ്കോ മയ്ഹം പാപുണാതീ’’തി വത്വാ ഠിതം മാരം ആഹ – ‘‘മാര, തുയ്ഹം ദാനസ്സ ദിന്നഭാവേ കോ സക്ഖീ’’തി. മാരോ ‘‘ഇമേ ഏത്തകാവ ജനാ സക്ഖിനോ’’തി മാരബലാഭിമുഖം ഹത്ഥം പസാരേസി. തസ്മിം ഖണേ മാരപരിസായ ‘‘അഹം സക്ഖി, അഹം സക്ഖീ’’തി പവത്തസദ്ദോ പഥവിഉന്ദ്രിയനസദ്ദസദിസോ അഹോസി. അഥ മാരോ മഹാപുരിസം ആഹ – ‘‘സിദ്ധത്ഥ, തുയ്ഹം ദാനസ്സ ദിന്നഭാവേ കോ സക്ഖീ’’തി. മഹാപുരിസോ ‘‘തുയ്ഹം താവ ദാനസ്സ ദിന്നഭാവേ സചേതനാ സക്ഖിനോ, മയ്ഹം പന ഇമസ്മിം ഠാനേ സചേതനോ കോചി സക്ഖി നാമ നത്ഥി, തിട്ഠതു താവ മേ അവസേസഅത്തഭാവേസു ദിന്നദാനം, വേസ്സന്തരത്തഭാവേ പന ഠത്വാ മയ്ഹം സത്തസതകമഹാദാനസ്സ താവ ദിന്നഭാവേ അചേതനാപി അയം ഘനമഹാപഥവീ സക്ഖീ’’തി ചീവരഗബ്ഭന്തരതോ ദക്ഖിണഹത്ഥം അഭിനീഹരിത്വാ ‘‘വേസ്സന്തരത്തഭാവേ ഠത്വാ മയ്ഹം സത്തസതകമഹാദാനസ്സ ദിന്നഭാവേ ത്വം സക്ഖി, ന സക്ഖീ’’തി മഹാപഥവിയാഭിമുഖം ഹത്ഥം പസാരേസി. മഹാപഥവീ ‘‘അഹം തേ തദാ സക്ഖീ’’തി വിരവസതേന വിരവസഹസ്സേന വിരവസതസഹസ്സേന മാരബലം അവത്ഥരമാനാ വിയ ഉന്നദി.

തതോ മഹാപുരിസേ ‘‘ദിന്നം തേ, സിദ്ധത്ഥ, മഹാദാനം ഉത്തമദാന’’ന്തി വേസ്സന്തരദാനം സമ്മസന്തേ ദിയഡ്ഢയോജനസതികോ ഗിരിമേഖലഹത്ഥീ ജണ്ണുകേഹി പഥവിയം പതിട്ഠാസി, മാരപരിസാ ദിസാവിദിസാ പലായിംസു, ദ്വേ ഏകമഗ്ഗേന ഗതാ നാമ നത്ഥി, സീസാഭരണാനി ചേവ നിവത്ഥവസനാനി ച ¶ ഛഡ്ഡേത്വാ സമ്മുഖസമ്മുഖദിസാഹിയേവ പലായിംസു. തതോ ദേവസങ്ഘാ പലായമാനം മാരബലം ദിസ്വാ ‘‘മാരസ്സ പരാജയോ ജാതോ, സിദ്ധത്ഥകുമാരസ്സ ജയോ ജാതോ, ജയപൂജം കരിസ്സാമാ’’തി ¶ ദേവതാ ദേവതാനം, നാഗാ നാഗാനം, സുപണ്ണാ സുപണ്ണാനം, ബ്രഹ്മാനോ ബ്രഹ്മാനം ഘോസേത്വാ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ മഹാപുരിസസ്സ സന്തികം ബോധിപല്ലങ്കം ആഗമംസു.

ഏവം ഗതേസു പന തേസു –

‘‘ജയോ ഹി ബുദ്ധസ്സ സിരീമതോ അയം, മാരസ്സ ച പാപിമതോ പരാജയോ;

ഉഗ്ഘോസയും ബോധിമണ്ഡേ പമോദിതാ, ജയം തദാ ദേവഗണാ മഹേസിനോ.

‘‘ജയോ ¶ ഹി ബുദ്ധസ്സ സിരീമതോ അയം, മാരസ്സ ച പാപിമതോ പരാജയോ;

ഉഗ്ഘോസയും ബോധിമണ്ഡേ പമോദിതാ, ജയം തദാ നാഗഗണാ മഹേസിനോ.

‘‘ജയോ ഹി ബുദ്ധസ്സ സിരീമതോ അയം, മാരസ്സ ച പാപിമതോ പരാജയോ;

ഉഗ്ഘോസയും ബോധിമണ്ഡേ പമോദിതാ, ജയം തദാ സുപണ്ണസങ്ഘാപി മഹേസിനോ.

‘‘ജയോ ഹി ബുദ്ധസ്സ സിരീമതോ അയം, മാരസ്സ ച പാപിമതോ പരാജയോ;

ഉഗ്ഘോസയും ബോധിമണ്ഡേ പമോദിതാ, ജയം തദാ ബ്രഹ്മഗണാ മഹേസിനോ’’തി. –

അവസേസാ ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു ദേവതാ മാലാഗന്ധവിലേപനേഹി പൂജയമാനാ നാനപ്പകാരാ ച ഥുതിയോ വദമാനാ അട്ഠംസു. ഏവം ധരമാനേയേവ സൂരിയേ മഹാപുരിസോ മാരബലം വിധമിത്വാ ചീവരൂപരി പതമാനേഹി ബോധിരുക്ഖങ്കുരേഹി രത്തപവാളദലേഹി വിയ പൂജിയമാനോ പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരിത്വാ മജ്ഝിമയാമേ ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധേത്വാ പച്ഛിമയാമേ പടിച്ചസമുപ്പാദേ ഞാണം ഓതാരേസി. അഥസ്സ ദ്വാദസപദികം പച്ചയാകാരം വട്ടവിവട്ടവസേന അനുലോമപടിലോമതോ സമ്മസന്തസ്സ ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ഉദകപരിയന്തം കത്വാ ദ്വാദസക്ഖത്തും സങ്കമ്പി.

മഹാപുരിസേ ¶ പന ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഉന്നാദേത്വാ അരുണുഗ്ഗമനവേലായ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ¶ പടിവിജ്ഝന്തേ സകലാ ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു അലങ്കതപടിയത്താ അഹോസി. പാചീനചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഉസ്സാപിതാനം ധജാനം പടാകാ പച്ഛിമചക്കവാളമുഖവട്ടിം പഹരന്തി, തഥാ പച്ഛിമചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഉസ്സാപിതാനം ധജാനം പടാകാ പാചീനചക്കവാളമുഖവട്ടിം പഹരന്തി, ദക്ഖിണചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഉസ്സാപിതാനം ധജാനം പടാകാ ഉത്തരചക്കവാളമുഖവട്ടിം പഹരന്തി, ഉത്തരചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഉസ്സാപിതാനം ധജാനം പടാകാ ദക്ഖിണചക്കവാളമുഖവട്ടിം പഹരന്തി, പഥവിതലേ ഉസ്സാപിതാനം ധജാനം പടാകാ ബ്രഹ്മലോകം ആഹച്ച അട്ഠംസു, ബ്രഹ്മലോകേ ബദ്ധാനം ധജാനം പടാകാ പഥവിതലേ പതിട്ഠഹിംസു, ദസസഹസ്സേസു ചക്കവാളേസു പുപ്ഫൂപഗാ രുക്ഖാ പുപ്ഫം ഗണ്ഹിംസു, ഫലൂപഗാ രുക്ഖാ ഫലപിണ്ഡിഭാരസഹിതാ അഹേസും. ഖന്ധേസു ഖന്ധപദുമാനി പുപ്ഫിംസു, സാഖാസു സാഖാപദുമാനി, ലതാസു ലതാപദുമാനി, ആകാസേ ഓലമ്ബകപദുമാനി, ഘനസിലാതലാനി ഭിന്ദിത്വാ ഉപരൂപരി സതപത്താനി ഹുത്വാ ദണ്ഡകപദുമാനി ഉട്ഠഹിംസു. ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു വട്ടേത്വാ വിസ്സട്ഠമാലാഗുളാ വിയ സുസന്ഥതപുപ്ഫസന്ഥാരോ വിയ ച പുപ്ഫാഭികിണ്ണാ അഹോസി. ചക്കവാളന്തരേസു അട്ഠയോജനസഹസ്സാ ലോകന്തരികനിരയാ സത്തസൂരിയപ്പഭാഹിപിഅനോഭാസിതപുബ്ബാ തദാ ഏകോഭാസാ അഹേസും. ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സഗമ്ഭീരോ മഹാസമുദ്ദോ ¶ മധുരോദകോ അഹോസി, നദിയോ ന പവത്തിംസു, ജച്ചന്ധാ രൂപാനി പസ്സിംസു, ജാതിബധിരാ സദ്ദം സുണിംസു, ജാതിപീഠസപ്പിനോ പദസാ ഗച്ഛിംസു, അന്ദുബന്ധനാദീനി ഛിജ്ജിത്വാ പതിംസു.

ഏവം അപരിമാണേന സിരിവിഭവേന പൂജിയമാനോ മഹാപുരിസോ അനേകപ്പകാരേസു അച്ഛരിയധമ്മേസു പാതുഭൂതേസു സബ്ബഞ്ഞുതം പടിവിജ്ഝിത്വാ സബ്ബബുദ്ധേഹി അവിജഹിതം ഉദാനം ഉദാനേസി –

‘‘അനേകജാതിസംസാരം, സന്ധാവിസ്സം അനിബ്ബിസം;

ഗഹകാരം ഗവേസന്തോ, ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനം.

‘‘ഗഹകാരക ദിട്ഠോസി, പുന ഗേഹം ന കാഹസി;

സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാ, ഗഹകൂടം വിസങ്ഖതം;

വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തം, തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി. (ധ. പ. ൧൫൩-൧൫൪);

ഇതി ¶ തുസിതഭവനതോ പട്ഠായ യാവ അയം ബോധിമണ്ഡേ സബ്ബഞ്ഞുതപ്പത്തി, ഏത്തകം ഠാനം അവിദൂരേനിദാനം നാമാതി വേദിതബ്ബം.

അവിദൂരേനിദാനകഥാ നിട്ഠിതാ.

൩. സന്തികേനിദാനകഥാ

‘‘സന്തികേനിദാനം ¶ ¶ പന ‘ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ’. ‘വേസാലിയം വിഹരതി മഹാവനേ കൂടാഗാരസാലായ’ന്തി ച ഏവം തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേയേവ ലബ്ഭതീ’’തി വുത്തം. കിഞ്ചാപി ഏവം വുത്തം, അഥ ഖോ പന തമ്പി ആദിതോ പട്ഠായ ഏവം വേദിതബ്ബം – ഉദാനഞ്ഹി ഉദാനേത്വാ ജയപല്ലങ്കേ നിസിന്നസ്സ ഭഗവതോ ഏതദഹോസി – ‘‘അഹം കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി ഇമസ്സ പല്ലങ്കസ്സ കാരണാ സന്ധാവിം, ഏത്തകം മേ കാലം ഇമസ്സേവ പല്ലങ്കസ്സ കാരണാ അലങ്കതസീസം ഗീവായ ഛിന്ദിത്വാ ദിന്നം, സുഅഞ്ജിതാനി അക്ഖീനി ഹദയമംസഞ്ച ഉപ്പാടേവാ ദിന്നം, ജാലീകുമാരസദിസാ പുത്താ, കണ്ഹാജിനകുമാരിസദിസാ ധീതരോ, മദ്ദീദേവിസദിസാ ഭരിയായോ ച പരേസം ദാസത്ഥായ ദിന്നാ. അയം മേ പല്ലങ്കോ ജയപല്ലങ്കോ ഥിരപല്ലങ്കോ, ഏത്ഥ മേ നിസിന്നസ്സ സങ്കപ്പാ പരിപുണ്ണാ, ന താവ ഇതോ വുട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി അനേകകോടിസതസഹസ്സസമാപത്തിയോ സമാപജ്ജന്തോ സത്താഹം തത്ഥേവ നിസീദി. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ സത്താഹം ഏകപല്ലങ്കേന നിസീദി വിമുത്തിസുഖപടിസംവേദീ’’തി (മഹാവ. ൧; ഉദാ. ൧).

അഥ ഏകച്ചാനം ദേവതാനം ‘‘അജ്ജാപി നൂന സിദ്ധത്ഥസ്സ കത്തബ്ബകിച്ചം അത്ഥി, പല്ലങ്കസ്മിഞ്ഹി ആലയം ന വിജഹതീ’’തി പരിവിതക്കോ ഉദപാദി. സത്ഥാ ദേവതാനം പരിവിതക്കം ഞത്വാ താസം വിതക്കവൂപസമത്ഥം വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ യമകപാടിഹാരിയം ദസ്സേസി. മഹാബോധിമണ്ഡേ ഹി കതപാടിഹാരിയഞ്ച ഞാതിസമാഗമേ കതപാടിഹാരിയഞ്ച പാഥികപുത്തസമാഗമേ കതപാടിഹാരിയഞ്ച സബ്ബം കണ്ഡമ്ബരുക്ഖമൂലേ കതയമകപാടിഹാരിയസദിസം അഹോസി.

ഏവം സത്ഥാ ഇമിനാ പാടിഹാരിയേന ദേവതാനം വിതക്കം വൂപസമേത്വാ പല്ലങ്കതോ ഈസകം പാചീനനിസ്സിതേ ഉത്തരദിസാഭാഗേ ഠത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം വത ¶ മേ പല്ലങ്കേ സബ്ബഞ്ഞുതം പടിവിദ്ധ’’ന്തി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച പൂരിതാനം പാരമീനം ബലാധിഗമട്ഠാനം പല്ലങ്കം ബോധിരുക്ഖഞ്ച അനിമിസേഹി അക്ഖീഹി ഓലോകയമാനോ സത്താഹം വീതിനാമേസി, തം ഠാനം അനിമിസചേതിയം നാമ ജാതം. അഥ സത്ഥാ പല്ലങ്കസ്സ ച ഠിതട്ഠാനസ്സ ച അന്തരാ ചങ്കമം മാപേത്വാ പുരത്ഥിമപച്ഛിമതോ ആയതേ രതനചങ്കമേ ചങ്കമന്തോ സത്താഹം വീതിനാമേസി. തം ഠാനം രതനചങ്കമചേതിയം നാമ ജാതം.

ചതുത്ഥേ പന സത്താഹേ ബോധിതോ പച്ഛിമുത്തരദിസാഭാഗേ ദേവതാ രതനഘരം മാപയിംസു. തത്ഥ ഭഗവാ ¶ പല്ലങ്കേന നിസീദിത്വാ അഭിധമ്മപിടകം വിസേസതോ ചേത്ഥ അനന്തനയസമന്തപട്ഠാനം വിചിനന്തോ ¶ സത്താഹം വീതിനാമേസി. ആഭിധമ്മികാ പനാഹു – ‘‘രതനഘരം നാമ ന സത്തരതനമയം ഗേഹം, സത്തന്നം പന പകരണാനം സമ്മസിതട്ഠാനം ‘രതനഘര’ന്തി വുച്ചതീ’’തി. യസ്മാ പനേത്ഥ ഉഭോപേതേ പരിയായേന യുജ്ജന്തി, തസ്മാ ഉഭയമ്പേതം ഗഹേതബ്ബമേവ. തതോ പട്ഠായ പന തം ഠാനം രതനഘരചേതിയം നാമ ജാതം. ഏവം സത്ഥാ ബോധിസമീപേയേവ ചത്താരി സത്താഹാനി വീതിനാമേത്വാ പഞ്ചമേ സത്താഹേ ബോധിരുക്ഖമൂലാ യേന അജപാലനിഗ്രോധോ തേനുപസങ്കമി. തത്രാപി ധമ്മം വിചിനന്തോ വിമുത്തിസുഖഞ്ച പടിസംവേദേന്തോ നിസീദി.

തസ്മിം സമയേ മാരോ പാപിമാ ‘‘ഏത്തകം കാലം അനുബന്ധന്തോ ഓതാരാപേക്ഖോപി ഇമസ്സ ന കിഞ്ചി ഖലിതം അദ്ദസം, അതിക്കന്തോദാനി ഏസ മമ വസ’’ന്തി ദോമനസ്സപ്പത്തോ മഹാമഗ്ഗേ നിസീദിത്വാ സോളസ കാരണാനി ചിന്തേന്തോ ഭൂമിയം സോളസ ലേഖാ ആകഡ്ഢി – ‘‘അഹം ഏസോ വിയ ദാനപാരമിം ന പൂരേസിം, തേനമ്ഹി ഇമിനാ സദിസോ ന ജാതോ’’തി ഏകം ലേഖം ആകഡ്ഢി. തഥാ ‘‘അഹം ഏസോ വിയ സീലപാരമിം…പേ… നേക്ഖമ്മപാരമിം, പഞ്ഞാപാരമിം, വീരിയപാരമിം, ഖന്തിപാരമിം, സച്ചപാരമിം, അധിട്ഠാനപാരമിം, മേത്താപാരമിം, ഉപേക്ഖാപാരമിം ന പൂരേസിം, തേനമ്ഹി ഇമിനാ സദിസോ ന ജാതോ’’തി ദസമം ലേഖം ആകഡ്ഢി. തഥാ ‘‘അഹം ഏസോ വിയ അസാധാരണസ്സ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണസ്സ പടിവേധായ ഉപനിസ്സയഭൂതാ ദസ പാരമിയോ ന പൂരേസിം, തേനമ്ഹി ഇമിനാ സദിസോ ന ജാതോ’’തി ഏകാദസമം ലേഖം ആകഡ്ഢി. തഥാ ‘‘അഹം ഏസോ വിയ അസാധാരണസ്സ ആസയാനുസയഞാണസ്സ…പേ… മഹാകരുണാസമാപത്തിഞാണസ്സ, യമകപാടിഹാരിയഞാണസ്സ, അനാവരണഞാണസ്സ, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ പടിവേധായ ഉപനിസ്സയഭൂതാ ദസ ¶ പാരമിയോ ന പൂരേസിം, തേനമ്ഹി ഇമിനാ സദിസോ ന ജാതോ’’തി സോളസമം ലേഖം ആകഡ്ഢി. ഏവം മാരോ ഇമേഹി കാരണേഹി മഹാമഗ്ഗേ സോളസ ലേഖാ ആകഡ്ഢിത്വാ നിസീദി.

തസ്മിഞ്ച സമയേ തണ്ഹാ, അരതി, രഗാ ചാതി തിസ്സോ മാരധീതരോ (സം. നി. ൧.൧൬൧) ‘‘പിതാ നോ ന പഞ്ഞായതി, കഹം നു ഖോ ഏതരഹീ’’തി ഓലോകയമാനാ തം ദോമനസ്സപ്പത്തം ഭൂമിം ലേഖമാനം നിസിന്നം ദിസ്വാ പിതു സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കസ്മാ, താത, ത്വം ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘അമ്മാ, അയം മഹാസമണോ മയ്ഹം വസം അതിക്കന്തോ, ഏത്തകം കാലം ഓലോകേന്തോ ഓതാരമസ്സ ദട്ഠും നാസക്ഖിം, തേനമ്ഹി ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ’’തി. ‘‘യദി ഏവം മാ ചിന്തയിത്ഥ, മയമേതം അത്തനോ വസേ കത്വാ ആദായ ആഗമിസ്സാമാ’’തി ആഹംസു. ‘‘ന സക്കാ, അമ്മാ, ഏസ കേനചി വസേ കാതും, അചലായ സദ്ധായ പതിട്ഠിതോ ഏസ പുരിസോ’’തി. ‘‘താത, മയം ഇത്ഥിയോ നാമ, ഇദാനേവ നം രാഗപാസാദീഹി ബന്ധിത്വാ ആനേസ്സാമ, തുമ്ഹേ മാ ചിന്തയിത്ഥാ’’തി ¶ വത്വാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പാദേ തേ, സമണ ¶ , പരിചാരേമാ’’തി ആഹംസു. ഭഗവാ നേവ താസം വചനം മനസി അകാസി, ന അക്ഖീനി ഉമ്മീലേത്വാ ഓലോകേസി, അനുത്തരേ ഉപധിസങ്ഖയേ വിമുത്തിയാ വിവേകസുഖഞ്ഞേവ അനുഭവന്തോ നിസീദി.

പുന മാരധീതരോ ‘‘ഉച്ചാവചാ ഖോ പുരിസാനം അധിപ്പായാ, കേസഞ്ചി കുമാരികാസു പേമം ഹോതി, കേസഞ്ചി പഠമവയേ ഠിതാസു, കേസഞ്ചി മജ്ഝിമവയേ ഠിതാസു, കേസഞ്ചി പച്ഛിമവയേ ഠിതാസു, യംനൂന മയം നാനപ്പകാരേഹി രൂപേഹി പലോഭേത്വാ ഗണ്ഹേയ്യാമാ’’തി ഏകമേകാ കുമാരികവണ്ണാദിവസേന സകം സകം അത്തഭാവം അഭിനിമ്മിനിത്വാ കുമാരികാ, അവിജാതാ, സകിംവിജാതാ, ദുവിജാതാ, മജ്ഝിമിത്ഥിയോ, മഹിത്ഥിയോ ച ഹുത്വാ ഛക്ഖത്തും ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പാദേ തേ, സമണ, പരിചാരേമാ’’തി ആഹംസു. തമ്പി ഭഗവാ ന മനസാകാസി, യഥാ തം അനുത്തരേ ഉപധിസങ്ഖയേ വിമുത്തോ. കേചി പനാചരിയാ വദന്തി – ‘‘താ മഹിത്ഥിഭാവേന ഉപഗതാ ദിസ്വാ ഭഗവാ – ‘ഏതാ ഖണ്ഡദന്താ പലിതകേസാ ഹോന്തൂ’തി അധിട്ഠാസീ’’തി. തം ന ഗഹേതബ്ബം. ന ഹി ഭഗവാ ഏവരൂപം അധിട്ഠാനം അകാസി. ഭഗവാ പന ‘‘അപേഥ തുമ്ഹേ, കിം ദിസ്വാ ഏവം വായമഥ, ഏവരൂപം നാമ അവീതരാഗാദീനം പുരതോ കാതും വട്ടതി. തഥാഗതസ്സ പന രാഗോ പഹീനോ, ദോസോ പഹീനോ, മോഹോ പഹീനോ’’തി അത്തനോ കിലേസപ്പഹാനം ആരബ്ഭ –

‘‘യസ്സ ¶ ജിതം നാവജീയതി, ജിതമസ്സ നോയാതി കോചി ലോകേ;

തം ബുദ്ധമനന്തഗോചരം, അപദം കേന പദേന നേസ്സഥ.

‘‘യസ്സ ജാലിനീ വിസത്തികാ, തണ്ഹാ നത്ഥി കുഹിഞ്ചി നേതവേ;

തം ബുദ്ധമനന്തഗോചരം, അപദം കേന പദേന നേസ്സഥാ’’തി. (ധ. പ. ൧൭൯-൧൮൦) –

ഇമാ ധമ്മപദേ ബുദ്ധവഗ്ഗേ ദ്വേ ഗാഥാ വദന്തോ ധമ്മം ദേസേസി. താ ‘‘സച്ചം കിര നോ പിതാ അവോച, ‘അരഹം സുഗതോ ലോകേ, ന രാഗേന സുവാനയോ’’’തിആദീനി (സം. നി. ൧.൧൬൧) വത്വാ പിതു സന്തികം ആഗമിംസു.

ഭഗവാപി തത്ഥേവ സത്താഹം വീതിനാമേത്വാ തതോ മുചലിന്ദമൂലം അഗമാസി. തത്ഥ സത്താഹവദ്ദലികായ ഉപ്പന്നായ സീതാദിപടിബാഹനത്ഥം മുചലിന്ദേന നാമ നാഗരാജേന സത്തക്ഖത്തും ഭോഗേഹി പരിക്ഖിത്തോ അസമ്ബാധായ ഗന്ധകുടിയം വിഹരന്തോ വിയ വിമുത്തിസുഖം പടിസംവേദിയമാനോ സത്താഹം ¶ വീതിനാമേത്വാ രാജായതനം ഉപസങ്കമിത്വാ തത്ഥപി വിമുത്തിസുഖം പടിസംവേദിയമാനോയേവ സത്താഹം വീതിനാമേസി. ഏത്താവതാ സത്ത സത്താഹാനി പരിപുണ്ണാനി. ഏത്ഥന്തരേ നേവ മുഖധോവനം, ന സരീരപടിജഗ്ഗനം ¶ , ന ആഹാരകിച്ചം അഹോസി, ഝാനസുഖഫലസുഖേനേവ ച വീതിനാമേസി.

അഥസ്സ തസ്മിം സത്തസത്താഹമത്ഥകേ ഏകൂനപഞ്ഞാസതിമേ ദിവസേ തത്ഥ നിസിന്നസ്സ ‘‘മുഖം ധോവിസ്സാമീ’’തി ചിത്തം ഉദപാദി. സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ അഗദഹരീതകം ആഹരിത്വാ അദാസി, സത്ഥാ തം പരിഭുഞ്ജി, തേനസ്സ സരീരവളഞ്ജോ അഹോസി. അഥസ്സ സക്കോയേവ നാഗലതാദന്തകട്ഠഞ്ചേവ മുഖധോവനോദകഞ്ച അദാസി. സത്ഥാ തം ദന്തകട്ഠം ഖാദിത്വാവ അനോതത്തദഹോദകേന മുഖം ധോവിത്വാ തത്ഥേവ രാജായതനമൂലേ നിസീദി.

തസ്മിം സമയേ തപുസ്സ ഭല്ലികാ നാമ ദ്വേ വാണിജാ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി ഉക്കലാ ജനപദാ മജ്ഝിമദേസം ഗച്ഛന്താ പുബ്ബേ അത്തനോ ഞാതിസാലോഹിതായ ദേവതായ സകടാനി സന്നിരുമ്ഭിത്വാ സത്ഥു ആഹാരസമ്പാദനേ ഉസ്സാഹിതാ മന്ഥഞ്ച ¶ മധുപിണ്ഡികഞ്ച ആദായ – ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതു നോ, ഭന്തേ, ഭഗവാ ഇമം ആഹാരം അനുകമ്പം ഉപാദായാ’’തി സത്ഥാരം ഉപനാമേത്വാ അട്ഠംസു. ഭഗവാ പായാസപടിഗ്ഗഹണദിവസേയേവ പത്തസ്സ അന്തരഹിതത്താ ‘‘ന ഖോ തഥാഗതാ ഹത്ഥേസു പടിഗ്ഗണ്ഹന്തി, കിമ്ഹി നു ഖോ അഹം പടിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേസി. അഥസ്സ ചിത്തം ഞത്വാ ചതൂഹി ദിസാഹി ചത്താരോ മഹാരാജാനോ ഇന്ദനീലമണിമയേ പത്തേ ഉപനാമേസും, ഭഗവാ തേ പടിക്ഖിപി. പുന മുഗ്ഗവണ്ണസേലമയേ ചത്താരോ പത്തേ ഉപനാമേസും. ഭഗവാ ചതുന്നമ്പി മഹാരാജാനം സദ്ധാനുരക്ഖണത്ഥായ ചത്താരോപി പത്തേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഉപരൂപരി ഠപേത്വാ ‘‘ഏകോ ഹോതൂ’’തി അധിട്ഠാസി. ചത്താരോപി മുഖവട്ടിയം പഞ്ഞായമാനലേഖാ ഹുത്വാ മജ്ഝിമപ്പമാണേന ഏകത്തം ഉപഗമിംസു. ഭഗവാ തസ്മിം പച്ചഗ്ഘേ സേലമയേ പത്തേ ആഹാരം പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിത്വാ അനുമോദനം അകാസി. തേ ദ്വേ ഭാതരോ വാണിജാ ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച സരണം ഗന്ത്വാ ദ്വേവാചികാ ഉപാസകാ അഹേസും. അഥ നേസം ‘‘ഏകം നോ, ഭന്തേ, പരിചരിതബ്ബട്ഠാനം ദേഥാ’’തി വദന്താനം ദക്ഖിണഹത്ഥേന അത്തനോ സീസം പരാമസിത്വാ കേസധാതുയോ അദാസി. തേ അത്തനോ നഗരേ താ ധാതുയോ സുവണ്ണസമുഗ്ഗസ്സ അന്തോ പക്ഖിപിത്വാ ചേതിയം പതിട്ഠാപേസും.

സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പന തതോ വുട്ഠായ പുന അജപാലനിഗ്രോധമേവ ഗന്ത്വാ നിഗ്രോധമൂലേ നിസീദി. അഥസ്സ തത്ഥ നിസിന്നമത്തസ്സേവ അത്തനാ അധിഗതധമ്മസ്സ ഗമ്ഭീരതം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ സബ്ബബുദ്ധാനം ആചിണ്ണോ – ‘‘കിച്ഛേന അധിഗതോ ഖോ മ്യായം ധമ്മോ’’തി പരേസം അദേസേതുകാമതാകാരപ്പത്തോ വിതക്കോ ഉദപാദി. അഥ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി ‘‘നസ്സതി വത ഭോ ലോകോ, വിനസ്സതി വത ¶ ഭോ ലോകോ’’തി ദസഹി ചക്കവാളസഹസ്സേഹി സക്കസുയാമസന്തുസിതനിമ്മാനരതിവസവത്തിമഹാബ്രഹ്മാനോ ആദായ ¶ സത്ഥു സന്തികം ആഗന്ത്വാ ‘‘ദേസേതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ ധമ്മ’’ന്തിആദിനാ നയേന ധമ്മദേസനം ആയാചി.

സത്ഥാ തസ്സ പടിഞ്ഞം ദത്വാ ‘‘കസ്സ നു ഖോ അഹം പഠമം ധമ്മം ദേസേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേന്തോ ‘‘ആളാരോ പണ്ഡിതോ, സോ ഇമം ധമ്മം ഖിപ്പം ആജാനിസ്സതീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ പുന ഓലോകേന്തോ തസ്സ സത്താഹകാലങ്കതഭാവം ഞത്വാ ഉദകം ആവജ്ജേസി. തസ്സാപി അഭിദോസകാലങ്കതഭാവം ഞത്വാ ‘‘ബഹൂപകാരാ ഖോ മേ പഞ്ചവഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ’’തി പഞ്ചവഗ്ഗിയേ ആരബ്ഭ മനസി കത്വാ ‘‘കഹം നു ഖോ തേ ഏതരഹി വിഹരന്തീ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ‘‘ബാരാണസിയം ¶ ഇസിപതനേ മിഗദായേ’’തി ഞത്വാ കതിപാഹം ബോധിമണ്ഡസാമന്തായേവ പിണ്ഡായ ചരന്തോ വിഹരിത്വാ ‘‘ആസാള്ഹിപുണ്ണമായം ബാരാണസിം ഗന്ത്വാ ധമ്മചക്കം പവത്തേസ്സാമീ’’തി പക്ഖസ്സ ചാതുദ്ദസിയം പച്ചൂസസമയേ പച്ചുട്ഠായ പഭാതായ രത്തിയാ കാലസ്സേവ പത്തചീവരമാദായ അട്ഠാരസയോജനമഗ്ഗം പടിപന്നോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഉപകം നാമ ആജീവകം ദിസ്വാ തസ്സ അത്തനോ ബുദ്ധഭാവം ആചിക്ഖിത്വാ തം ദിവസമേവ സായന്ഹസമയേ ഇസിപതനം സമ്പാപുണി.

പഞ്ചവഗ്ഗിയാ തഥാഗതം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘അയം ആവുസോ, സമണോ ഗോതമോ പച്ചയബാഹുല്ലായ ആവത്തിത്വാ പരിപുണ്ണകായോ പീണിന്ദ്രിയോ സുവണ്ണവണ്ണോ ഹുത്വാ ആഗച്ഛതി. ഇമസ്സ വന്ദനാദീനി ന കരിസ്സാമ, മഹാകുലപ്പസുതോ ഖോ പനേസ ആസനാഭിഹാരം അരഹതി, തേനസ്സ ആസനമത്തം പഞ്ഞാപേസ്സാമാ’’തി കതികം അകംസു. ഭഗവാ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ ചിത്താചാരജാനനസമത്ഥേന ഞാണേന ‘‘കിം നു ഖോ ഇമേ ചിന്തയിംസൂ’’തി ആവജ്ജേത്വാ ചിത്തം അഞ്ഞാസി. അഥ തേസു സബ്ബദേവമനുസ്സേസു അനോദിസ്സകവസേന ഫരണസമത്ഥം മേത്തചിത്തം സങ്ഖിപിത്വാ ഓദിസ്സകവസേന മേത്തചിത്തേന ഫരി. തേ ഭഗവതാ മേത്തചിത്തേന സംഫുട്ഠാ തഥാഗതേ ഉപസങ്കമന്തേ സകായ കതികായ സണ്ഠാതും അസക്കോന്താ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ അഭിവാദനാദീനി സബ്ബകിച്ചാനി അകംസു. സമ്മാസമ്ബുദ്ധഭാവം പനസ്സ അജാനന്താ കേവലം നാമേന ച ആവുസോവാദേന ച സമുദാചരിംസു.

അഥ നേ ഭഗവാ – ‘‘മാ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതം നാമേന ച ആവുസോവാദേന ച സമുദാചരഥ. അരഹം, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി അത്തനോ ബുദ്ധഭാവം ഞാപേത്വാ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസിന്നോ ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തയോഗേ വത്തമാനേ അട്ഠാരസഹി ബ്രഹ്മകോടീഹി പരിവുതോ പഞ്ചവഗ്ഗിയത്ഥേരേ ആമന്തേത്വാ തിപരിവട്ടം ദ്വാദസാകാരം ഛഞാണവിജമ്ഭനം അനുത്തരം ¶ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനസുത്തന്തം (മഹാവ. ൧൩ ആദയോ; സം. നി. ൫.൧൦൮൧) ദേസേസി. തേസു കോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരോ ദേസനാനുസാരേന ഞാണം പേസേന്തോ സുത്തപരിയോസാനേ അട്ഠാരസഹി ബ്രഹ്മകോടീഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി. സത്ഥാ തത്ഥേവ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ പുനദിവസേ വപ്പത്ഥേരം ഓവദന്തോ വിഹാരേയേവ നിസീദി, സേസാ ¶ ചത്താരോപി പിണ്ഡായ ചരിംസു. വപ്പത്ഥേരോ പുബ്ബണ്ഹേയേവ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി ¶ . ഏതേനേവുപായേന പുനദിവസേ ഭദ്ദിയത്ഥേരം, പുനദിവസേ മഹാനാമത്ഥേരം, പുനദിവസേ അസ്സജിത്ഥേരന്തി സബ്ബേ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപേത്വാ പഞ്ചമിയം പക്ഖസ്സ പഞ്ചപി ഥേരേ സന്നിപാതേത്വാ അനത്തലക്ഖണസുത്തന്തം (മഹാവ. ൨൦ ആദയോ; സം. നി. ൩.൫൯) ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ പഞ്ചപി ഥേരാ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു. അഥ സത്ഥാ യസസ്സ കുലപുത്തസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ തം രത്തിഭാഗേ നിബ്ബിജ്ജിത്വാ ഗേഹം പഹായ നിക്ഖന്തം ‘‘ഏഹി യസാ’’തി പക്കോസിത്വാ തസ്മിംയേവ രത്തിഭാഗേ സോതാപത്തിഫലേ, പുനദിവസേ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ, അപരേപി തസ്സ സഹായകേ ചതുപഞ്ഞാസജനേ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബാജേത്വാ അരഹത്തം പാപേസി.

ഏവം ലോകേ ഏകസട്ഠിയാ അരഹന്തേസു ജാതേസു സത്ഥാ വുട്ഠവസ്സോ പവാരേത്വാ ‘‘ചരഥ ഭിക്ഖവേ ചാരിക’’ന്തി സട്ഠിഭിക്ഖൂ ദിസാസു പേസേത്വാ സയം ഉരുവേലം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ കപ്പാസികവനസണ്ഡേ തിംസഭദ്ദവഗ്ഗിയകുമാരേ വിനേസി. തേസു സബ്ബപച്ഛിമകോ സോതാപന്നോ, സബ്ബുത്തമോ അനാഗാമീ അഹോസി. തേപി സബ്ബേ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേനേവ പബ്ബാജേത്വാ ദിസാസു പേസേത്വാ ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ അഡ്ഢുഡ്ഢപാടിഹാരിയസഹസ്സാനി ദസ്സേത്വാ ഉരുവേലകസ്സപാദയോ സഹസ്സജടിലപരിവാരേ തേഭാതികജടിലേ വിനേത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേന പബ്ബാജേത്വാ ഗയാസീസേ നിസീദാപേത്വാ ആദിത്തപരിയായദേസനായ (മഹാവ. ൫൪) അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ തേന അരഹന്തസഹസ്സേന പരിവുതോ ‘‘ബിമ്ബിസാരരഞ്ഞോ ദിന്നപടിഞ്ഞം മോചേസ്സാമീ’’തി രാജഗഹനഗരൂപചാരേ ലട്ഠിവനുയ്യാനം അഗമാസി. രാജാ ഉയ്യാനപാലസ്സ സന്തികാ ‘‘സത്ഥാ ആഗതോ’’തി സുത്വാ ദ്വാദസനഹുതേഹി ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേഹി പരിവുതോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ചക്കവിചിത്തതലേസു സുവണ്ണപട്ടവിതാനം വിയ പഭാസമുദയം വിസ്സജ്ജേന്തേസു തഥാഗതസ്സ പാദേസു സിരസാ നിപതിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി സദ്ധിം പരിസായ.

അഥ ഖോ തേസം ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാനം ഏതദഹോസി – ‘‘കിം നു ഖോ മഹാസമണോ ഉരുവേലകസ്സപേ ബ്രഹ്മചരിയം ചരതി, ഉദാഹു ഉരുവേലകസ്സപോ മഹാസമണേ’’തി. ഭഗവാ തേസം ചേതസ്സാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ ഉരുവേലകസ്സപം ഗാഥായ അജ്ഝഭാസി –

‘‘കിമേവ ¶ ¶ ദിസ്വാ ഉരുവേലവാസി, പഹാസി അഗ്ഗിം കിസകോവദാനോ;

പുച്ഛാമി തം കസ്സപ ഏതമത്ഥം, കഥം പഹീനം തവ അഗ്ഗിഹുത്ത’’ന്തി. –

ഥേരോപി ഭഗവതോ അധിപ്പായം വിദിത്വാ –

‘‘രൂപേ ¶ ച സദ്ദേ ച അഥോ രസേ ച, കാമിത്ഥിയോ ചാഭിവദന്തി യഞ്ഞാ;

ഏതം മലന്തീ ഉപധീസു ഞത്വാ, തസ്മാ ന യിട്ഠേ ന ഹുതേ അരഞ്ജി’’ന്തി. (മഹാവ. ൫൫) –

ഇമം ഗാഥം വത്വാ അത്തനോ സാവകഭാവപ്പകാസനത്ഥം തഥാഗതസ്സ പാദപിട്ഠേ സീസം ഠപേത്വാ ‘‘സത്ഥാ മേ, ഭന്തേ ഭഗവാ, സാവകോഹമസ്മീ’’തി വത്വാ ഏകതാലം ദ്വിതാലം തിതാലന്തി യാവ സത്തതാലപ്പമാണം സത്തക്ഖത്തും വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഓരുയ്ഹ തഥാഗതം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. തം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ മഹാജനോ ‘‘അഹോ മഹാനുഭാവാ ബുദ്ധാ, ഏവഞ്ഹി ഥാമഗതദിട്ഠികോ നാമ ‘അരഹാ’തി മഞ്ഞമാനോ ഉരുവേലകസ്സപോപി ദിട്ഠിജാലം ഭിന്ദിത്വാ തഥാഗതേന ദമിതോ’’തി സത്ഥു ഗുണകഥംയേവ കഥേസി. ഭഗവാ ‘‘നാഹം ഇദാനിയേവ ഉരുവേലകസ്സപം ദമേമി, അതീതേപി ഏസ മയാ ദമിതോ’’തി വത്വാ ഇമിസ്സാ അട്ഠുപ്പത്തിയാ മഹാനാരദകസ്സപജാതകം (ജാ. ൨.൨൨.൧൧൫൩ ആദയോ) കഥേത്വാ ചത്താരി സച്ചാനി പകാസേസി. രാജാ ഏകാദസഹി നഹുതേഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി, ഏകനഹുതം ഉപാസകത്തം പടിവേദേസി. രാജാ സത്ഥു സന്തികേ നിസിന്നോയേവ പഞ്ച അസ്സാസകേ പവേദേത്വാ സരണം ഗന്ത്വാ സ്വാതനായ നിമന്തേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കമി.

പുനദിവസേ യേഹി ച ഭഗവാ ഹിയ്യോ ദിട്ഠോ, യേഹി ച അദിട്ഠോ, തേ സബ്ബേപി രാജഗഹവാസിനോ അട്ഠാരസകോടിസങ്ഖാ മനുസ്സാ തഥാഗതം ദട്ഠുകാമാ പാതോവ രാജഗഹതോ ലട്ഠിവനുയ്യാനം അഗമംസു. തിഗാവുതോ മഗ്ഗോ നപ്പഹോസി, സകലലട്ഠിവനുയ്യാനം നിരന്തരം ഫുടം അഹോസി. മഹാജനോ ദസബലസ്സ രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്തം അത്തഭാവം പസ്സന്തോപി തിത്തിം കാതും നാസക്ഖി. വണ്ണഭൂമി നാമേസാ. ഏവരൂപേസു ഹി ഠാനേസു ഭഗവതോ ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനാദിപ്പഭേദാ ¶ സബ്ബാപി രൂപകായസിരീ വണ്ണേതബ്ബാ. ഏവം രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്തം ദസബലസ്സ സരീരം പസ്സമാനേന മഹാജനേന നിരന്തരം ഫുടേ ഉയ്യാനേ ച ഗമനമഗ്ഗേ ച ഏകഭിക്ഖുസ്സപി നിക്ഖമനോകാസോ നാഹോസി. തം ദിവസം കിര ഭഗവതോ ഭത്തം ഛിന്നം ¶ ഭവേയ്യ, തസ്മാ ‘‘തം മാ അഹോസീ’’തി സക്കസ്സ നിസിന്നാസനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സോ ആവജ്ജമാനോ തം കാരണം ഞത്വാ മാണവകവണ്ണം അഭിനിമ്മിനിത്വാ ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘപടിസംയുത്താ ഥുതിയോ വദമാനോ ദസബലസ്സ പുരതോ ഓതരിത്വാ ദേവാനുഭാവേന ഓകാസം കത്വാ –

‘‘ദന്തോ ദന്തേഹി സഹ പുരാണജടിലേഹി, വിപ്പമുത്തോ വിപ്പമുത്തേഹി;

സിങ്ഗീനിക്ഖസവണ്ണോ, രാജഗഹം പാവിസി ഭഗവാ.

‘‘മുത്തോ ¶ മുത്തേഹി…പേ….

‘‘തിണ്ണോ തിണ്ണേഹി…പേ….

‘‘സന്തോ സന്തേഹി…പേ… രാജഗഹം പാവിസി ഭഗവാ.

‘‘ദസവാസോ ദസബലോ, ദസധമ്മവിദൂ ദസഭി ചുപേതോ;

സോ ദസസതപരിവാരോ, രാജഗഹം പാവിസി ഭഗവാ’’തി. (മഹാവ. ൫൮) –

ഇമാഹി ഗാഥാഹി സത്ഥു വണ്ണം വദമാനോ പുരതോ പായാസി. തദാ മഹാജനോ മാണവകസ്സ രൂപസിരിം ദിസ്വാ ‘‘അതിവിയ അഭിരൂപോ വതായം മാണവകോ, ന ഖോ പന അമ്ഹേഹി ദിട്ഠപുബ്ബോ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘കുതോ അയം മാണവകോ, കസ്സ വാ അയ’’ന്തി ആഹ. തം സുത്വാ മാണവോ –

‘‘യോ ധീരോ സബ്ബധി ദന്തോ, സുദ്ധോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ;

അരഹം സുഗതോ ലോകേ, തസ്സാഹം പരിചാരകോ’’തി. – ഗാഥമാഹ;

സത്ഥാ ¶ സക്കേന കതോകാസം മഗ്ഗം പടിപജ്ജിത്വാ ഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവുതോ രാജഗഹം പാവിസി. രാജാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ സങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തീണി രതനാനി വിനാ വസിതും ന സക്ഖിസ്സാമി, വേലായ വാ അവേലായ വാ ഭഗവതോ സന്തികം ആഗമിസ്സാമി, ലട്ഠിവനുയ്യാനഞ്ച നാമ അതിദൂരേ, ഇദം പന അമ്ഹാകം വേളുവനുയ്യാനം നാതിദൂരം നച്ചാസന്നം ഗമനാഗമനസമ്പന്നം ബുദ്ധാരഹം സേനാസനം. ഇദം മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതൂ’’തി സുവണ്ണഭിങ്ഗാരേന പുപ്ഫഗന്ധവാസിതം മണിവണ്ണം ഉദകമാദായ വേളുവനുയ്യാനം പരിച്ചജന്തോ ദസബലസ്സ ഹത്ഥേ ഉദകം പാതേസി. തസ്മിം ആരാമേ പടിഗ്ഗഹിതേയേവ ‘‘ബുദ്ധസാസനസ്സ മൂലാനി ഓതിണ്ണാനീ’’തി മഹാപഥവീ കമ്പി. ജമ്ബുദീപതലസ്മിഞ്ഹി ഠപേത്വാ വേളുവനം അഞ്ഞം മഹാപഥവിം കമ്പേത്വാ ഗഹിതസേനാസനം നാമ നത്ഥി. തമ്ബപണ്ണിദീപേപി ഠപേത്വാ മഹാവിഹാരം അഞ്ഞം പഥവിം കമ്പേത്വാ ഗഹിതസേനാസനം നാമ നത്ഥി. സത്ഥാ വേളുവനാരാമം പടിഗ്ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ അനുമോദനം കത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ വേളുവനം അഗമാസി ¶ .

തസ്മിം ഖോ പന സമയേ സാരിപുത്തോ ച മോഗ്ഗല്ലാനോ ചാതി ദ്വേ പരിബ്ബാജകാ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തി അമതം പരിയേസമാനാ. തേസു സാരിപുത്തോ അസ്സജിത്ഥേരം പിണ്ഡായ പവിട്ഠം ദിസ്വാ ¶ പസന്നചിത്തോ പയിരുപാസിത്വാ ‘‘യേ ധമ്മാ ഹേതുപ്പഭവാ’’തിആദിഗാഥം (മഹാവ. ൬൦; അപ. ഥേര ൧.൧.൨൮൬) സുത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ അത്തനോ സഹായകസ്സ മോഗ്ഗല്ലാനസ്സപി തമേവ ഗാഥം അഭാസി. സോപി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തേ ഉഭോപി സഞ്ചയം ഓലോകേത്വാ അത്തനോ പരിസായ സദ്ധിം ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജിംസു. തേസു മോഗ്ഗല്ലാനോ സത്താഹേന അരഹത്തം പാപുണി, സാരിപുത്തോ അഡ്ഢമാസേന. ഉഭോപി തേ സത്ഥാ അഗ്ഗസാവകട്ഠാനേ ഠപേസി. സാരിപുത്തത്ഥേരേന ച അരഹത്തം പത്തദിവസേയേവ സന്നിപാതം അകാസി.

തഥാഗതേ പന തസ്മിഞ്ഞേവ വേളുവനുയ്യാനേ വിഹരന്തേ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ ‘‘പുത്തോ കിര മേ ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികം ചരിത്വാ പരമാഭിസമ്ബോധിം പത്വാ പവത്തവരധമ്മചക്കോ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വേളുവനേ വിഹരതീ’’തി സുത്വാ അഞ്ഞതരം അമച്ചം ആമന്തേസി – ‘‘ഏഹി ഭണേ, ത്വം പുരിസസഹസ്സപരിവാരോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ മമ വചനേന ‘പിതാ തേ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ ദട്ഠുകാമോ’തി വത്വാ മമ പുത്തം ഗണ്ഹിത്വാ ഏഹീ’’തി ആഹ. സോ ¶ ‘‘ഏവം, ദേവാ’’തി രഞ്ഞോ വചനം സിരസാ സമ്പടിച്ഛിത്വാ പുരിസസഹസ്സപരിവാരോ ഖിപ്പമേവ സട്ഠിയോജനമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ദസബലസ്സ ചതുപരിസമജ്ഝേ നിസീദിത്വാ ധമ്മദേസനാവേലായം വിഹാരം പാവിസി. സോ ‘‘തിട്ഠതു താവ രഞ്ഞാ പഹിതസാസന’’ന്തി പരിസപരിയന്തേ ഠിതോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ യഥാഠിതോവ സദ്ധിം പുരിസസഹസ്സേന അരഹത്തം പത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. ഭഗവാ ‘‘ഏഥ ഭിക്ഖവോ’’തി ഹത്ഥം പസാരേസി. സബ്ബേ തങ്ഖണഞ്ഞേവ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ സട്ഠിവസ്സികത്ഥേരാ വിയ അഹേസും. അരഹത്തം പത്തകാലതോ പട്ഠായ പന അരിയാ നാമ മജ്ഝത്താവ ഹോന്തീതി, സോ രഞ്ഞാ പഹിതസാസനം ദസബലസ്സ ന കഥേസി. രാജാ – ‘‘നേവ ഗതോ ആഗച്ഛതി, ന സാസനം സുയ്യതീ’’തി ‘‘ഏഹി ഭണേ, ത്വം ഗച്ഛാ’’തി ഏതേനേവ നിയാമേന അഞ്ഞം അമച്ചം പേസേസി. സോപി ഗന്ത്വാ പുരിമനയേനേവ സദ്ധിം പരിസായ അരഹത്തം പത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. പുന രാജാ ‘‘ഏഹി ഭണേ, ത്വം ഗച്ഛ, ത്വം ഗച്ഛാ’’തി ഏതേനേവ നിയാമേന അപരേപി സത്ത അമച്ചേ പേസേസി. തേ സബ്ബേ നവ പുരിസസഹസ്സപരിവാരാ നവ അമച്ചാ അത്തനോ കിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ തുണ്ഹീഭൂതാ തത്ഥേവ വിഹരിംസു.

രാജാ സാസനമത്തമ്പി ആഹരിത്വാ ആചിക്ഖന്തം അലഭിത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ഏത്തകാപി ജനാ മയി സിനേഹാഭാവേന സാസനമത്തമ്പി ന പച്ചാഹരിംസു, കോ നു ¶ ഖോ മേ സാസനം കരിസ്സതീ’’തി സബ്ബം രാജബലം ഓലോകേന്തോ കാളുദായിം അദ്ദസ. സോ കിര രഞ്ഞോ സബ്ബത്ഥസാധകോ അബ്ഭന്തരികോ അതിവിയ വിസ്സാസികോ അമച്ചോ ബോധിസത്തേന സദ്ധിം ഏകദിവസേ ജാതോ സഹപംസുകീളകോ സഹായോ. അഥ നം രാജാ ആമന്തേസി – ‘‘താത കാളുദായി, അഹം മമ പുത്തം ദട്ഠുകാമോ നവപുരിസസഹസ്സപരിവാരേന നവ അമച്ചേ പേസേസിം, തേസു ഏകോപി ആഗന്ത്വാ സാസനമത്തം ആരോചേന്തോ നാമ ¶ നത്ഥി. ദുജ്ജാനോ ഖോ പന മേ ജീവിതന്തരായോ, ജീവമാനോയേവാഹം പുത്തം ദട്ഠുകാമോ. സക്ഖിസ്സസി നു ഖോ മേ പുത്തം ദസ്സേതു’’ന്തി? ‘‘സക്ഖിസ്സാമി, ദേവ, സചേ പബ്ബജിതും ലഭിസ്സാമീ’’തി. ‘‘താത, ത്വം പബ്ബജിതോ വാ അപബ്ബജിതോ വാ മയ്ഹം പുത്തം ദസ്സേഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി രഞ്ഞോ സാസനം ആദായ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനാവേലായ പരിസപരിയന്തേ ഠിതോ ധമ്മം സുത്വാ സപരിവാരോ അരഹത്തം പത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേന പബ്ബജിത്വാ വിഹാസി.

സത്ഥാ ¶ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ പഠമം അന്തോവസ്സം ഇസിപതനേ വസിത്വാ വുട്ഠവസ്സോ പവാരേത്വാ ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ തത്ഥ തയോ മാസേ വസന്തോ തേഭാതികജടിലേ വിനേത്വാ ഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവാരോ ഫുസ്സമാസപുണ്ണമായം രാജഗഹം ഗന്ത്വാ ദ്വേ മാസേ വസി. ഏത്താവതാ ബാരാണസിതോ നിക്ഖന്തസ്സ പഞ്ച മാസാ ജാതാ, സകലോ ഹേമന്തോ അതിക്കന്തോ. കാളുദായിത്ഥേരസ്സ ആഗതദിവസതോ സത്തട്ഠദിവസാ വീതിവത്താ. ഥേരോ ഫഗ്ഗുണമാസപുണ്ണമായം ചിന്തേസി – ‘‘അതിക്കന്തോ ദാനി ഹേമന്തോ, വസന്തസമയോ അനുപ്പത്തോ, മനുസ്സേഹി സസ്സാദീനി ഉദ്ധരിത്വാ സമ്മുഖസമ്മുഖട്ഠാനേഹി മഗ്ഗാ ദിന്നാ, ഹരിതതിണസഞ്ഛന്നാ പഥവീ, സുപുപ്ഫിതാ വനസണ്ഡാ, പടിപജ്ജനക്ഖമാ മഗ്ഗാ, കാലോ ദസബലസ്സ ഞാതിസങ്ഗഹം കാതു’’ന്തി. അഥ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ –

‘‘അങ്ഗാരിനോ ദാനി ദുമാ ഭദന്തേ, ഫലേസിനോ ഛദനം വിപ്പഹായ;

തേ അച്ചിമന്തോവ പഭാസയന്തി, സമയോ മഹാവീര ഭാഗീ രസാനം…പേ…. (ഥേരഗാ. ൫൨൭);

‘‘നാതിസീതം നാതിഉണ്ഹം, നാതിദുബ്ഭിക്ഖഛാതകം;

സദ്ദലാ ഹരിതാ ഭൂമി, ഏസ കാലോ മഹാമുനീ’’തി. –

സട്ഠിമത്താഹി ഗാഥാഹി ദസബലസ്സ കുലനഗരഗമനവണ്ണം വണ്ണേസി. അഥ നം സത്ഥാ – ‘‘കിം നു ഖോ, ഉദായി, മധുരസ്സരേന ഗമനവണ്ണം വണ്ണേസീ’’തി ആഹ. ‘‘തുമ്ഹാകം, ഭന്തേ, പിതാ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ തുമ്ഹേ പസ്സിതുകാമോ, കരോഥ ഞാതകാനം സങ്ഗഹ’’ന്തി. ‘‘സാധു, ഉദായി, കരിസ്സാമി ഞാതകാനം സങ്ഗഹം, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരോചേഹി, ഗമിയവത്തം ¶ പരിപൂരേസ്സന്തീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഥേരോ തേസം ആരോചേസി.

ഭഗവാ അങ്ഗമഗധവാസീനം കുലപുത്താനം ദസഹി സഹസ്സേഹി, കപിലവത്ഥുവാസീനം ദസഹി സഹസ്സേഹീതി സബ്ബേഹേവ വീസതിസഹസ്സേഹി ഖീണാസവഭിക്ഖൂഹി പരിവുതോ രാജഗഹാ നിക്ഖമിത്വാ ദിവസേ ¶ ദിവസേ യോജനം ഗച്ഛതി. ‘‘രാജഗഹതോ സട്ഠിയോജനം കപിലവത്ഥും ദ്വീഹി മാസേഹി പാപുണിസ്സാമീ’’തി അതുരിതചാരികം പക്കാമി. ഥേരോപി ‘‘ഭഗവതോ നിക്ഖന്തഭാവം രഞ്ഞോ ആരോചേസ്സാമീ’’തി വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ നിവേസനേ പാതുരഹോസി. രാജാ ഥേരം ദിസ്വാ തുട്ഠചിത്തോ മഹാരഹേ പല്ലങ്കേ നിസീദാപേത്വാ ¶ അത്തനോ പടിയാദിതസ്സ നാനഗ്ഗരസഭോജനസ്സ പത്തം പൂരേത്വാ അദാസി. ഥേരോ ഉട്ഠായ ഗമനാകാരം ദസ്സേസി. ‘‘നിസീദിത്വാ ഭുഞ്ജ, താതാ’’തി. ‘‘സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ഭുഞ്ജിസ്സാമി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കഹം പന, താത, സത്ഥാ’’തി? ‘‘വീസതിസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരോ തുമ്ഹാകം ദസ്സനത്ഥായ ചാരികം നിക്ഖന്തോ, മഹാരാജാ’’തി. രാജാ തുട്ഠമാനസോ ആഹ – ‘‘തുമ്ഹേ ഇമം പരിഭുഞ്ജിത്വാ യാവ മമ പുത്തോ ഇമം നഗരം പാപുണാതി, താവസ്സ ഇതോവ പിണ്ഡപാതം പരിഹരഥാ’’തി. ഥേരോ അധിവാസേസി. രാജാ ഥേരം പരിവിസിത്വാ പത്തം ഗന്ധചുണ്ണേന ഉബ്ബട്ടേത്വാ ഉത്തമസ്സ ഭോജനസ്സ പൂരേത്വാ ‘‘തഥാഗതസ്സ ദേഥാ’’തി ഥേരസ്സ ഹത്ഥേ പതിട്ഠാപേസി. ഥേരോ സബ്ബേസം പസ്സന്താനംയേവ പത്തം ആകാസേ ഖിപിത്വാ സയമ്പി വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പിണ്ഡപാതം ആഹരിത്വാ സത്ഥു ഹത്ഥേ ഠപേസി. സത്ഥാ തം പരിഭുഞ്ജി. ഏതേനേവ ഉപായേന ഥേരോ ദിവസേ ദിവസേ പിണ്ഡപാതം ആഹരി. സത്ഥാപി അന്തരാമഗ്ഗേ രഞ്ഞോയേവ പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജി. ഥേരോപി ഭത്തകിച്ചാവസാനേ ദിവസേ ദിവസേ ‘‘അജ്ജ ഭഗവാ ഏത്തകം ആഗതോ, അജ്ജ ഏത്തക’’ന്തി ബുദ്ധഗുണപടിസംയുത്തായ ച കഥായ സകലം രാജകുലം സത്ഥുദസ്സനം വിനായേവ സത്ഥരി സഞ്ജാതപ്പസാദം അകാസി. തേനേവ നം ഭഗവാ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം കുലപ്പസാദകാനം യദിദം കാളുദായീ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯, ൨൨൫) ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി.

സാകിയാപി ഖോ അനുപ്പത്തേ ഭഗവതി ‘‘അമ്ഹാകം ഞാതിസേട്ഠം പസ്സിസ്സാമാ’’തി സന്നിപതിത്വാ ഭഗവതോ വസനട്ഠാനം വീമംസമാനാ ‘‘നിഗ്രോധസക്കസ്സ ആരാമോ രമണീയോ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ തത്ഥ സബ്ബം പടിജഗ്ഗനവിധിം കാരേത്വാ ഗന്ധപുപ്ഫഹത്ഥാ പച്ചുഗ്ഗമനം കരോന്താ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതേ ദഹരദഹരേ നാഗരദാരകേ ച നാഗരദാരികായോ ച പഠമം പഹിണിംസു, തതോ രാജകുമാരേ ച രാജകുമാരികായോ ച, തേസം അനന്തരാ സാമം ഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി പൂജയമാനാ ഭഗവന്തം ഗഹേത്വാ നിഗ്രോധാരാമമേവ അഗമംസു. തത്ഥ ഭഗവാ വീസതിസഹസ്സഖീണാസവപരിവുതോ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസീദി ¶ . സാകിയാ നാമ മാനജാതികാ മാനത്ഥദ്ധാ, തേ ‘‘സിദ്ധത്ഥകുമാരോ അമ്ഹേഹി ദഹരതരോ, അമ്ഹാകം കനിട്ഠോ, ഭാഗിനേയ്യോ, പുത്തോ, നത്താ’’തി ചിന്തേത്വാ ദഹരദഹരേ രാജകുമാരേ ആഹംസു – ‘‘തുമ്ഹേ വന്ദഥ, മയം തുമ്ഹാകം പിട്ഠിതോ നിസീദിസ്സാമാ’’തി.

തേസു ¶ ഏവം അവന്ദിത്വാ നിസിന്നേസു ഭഗവാ തേസം അജ്ഝാസയം ഓലോകേത്വാ ‘‘ന മം ഞാതയോ വന്ദന്തി, ഹന്ദ ദാനി തേ വന്ദാപേസ്സാമീ’’തി അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥം ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠായ ¶ ആകാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ തേസം സീസേ പാദപംസും ഓകിരമാനോ വിയ കണ്ഡമ്ബരുക്ഖമൂലേ യമകപാടിഹാരിയസദിസം പാടിഹാരിയം അകാസി. രാജാ തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ജാതദിവസേ കാലദേവലസ്സ വന്ദനത്ഥം ഉപനീതാനം വോപാദേ പരിവത്തേത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ മത്ഥകേ പതിട്ഠിതേ ദിസ്വാപി അഹം തുമ്ഹാകം പാദേ വന്ദിം, അയം മേ പഠമവന്ദനാ. വപ്പമങ്ഗലദിവസേ ച ജമ്ബുച്ഛായായ സിരിസയനേ നിപന്നാനം വോജമ്ബുച്ഛായായ അപരിവത്തനം ദിസ്വാപി പാദേ വന്ദിം, അയം മേ ദുതിയവന്ദനാ. ഇദാനി പന ഇമം അദിട്ഠപുബ്ബം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാപി അഹം തുമ്ഹാകം പാദേ വന്ദാമി, അയം മേ തതിയവന്ദനാ’’തി. രഞ്ഞാ പന വന്ദിതേ ഭഗവന്തം അവന്ദിത്വാ ഠാതും സമത്ഥോ നാമ ഏകസാകിയോപി നാഹോസി, സബ്ബേ വന്ദിംസുയേവ.

ഇതി ഭഗവാ ഞാതയോ വന്ദാപേത്വാ ആകാസതോ ഓതരിത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി. നിസിന്നേ ഭഗവതി സിഖാപത്തോ ഞാതിസമാഗമോ അഹോസി, സബ്ബേ ഏകഗ്ഗചിത്താ ഹുത്വാ നിസീദിംസു. തതോ മഹാമേഘോ പോക്ഖരവസ്സം വസ്സി. തമ്ബവണ്ണം ഉദകം ഹേട്ഠാ വിരവന്തം ഗച്ഛതി, തേമിതുകാമോവ തേമേതി, അതേമിതുകാമസ്സ സരീരേ ഏകബിന്ദുമത്തമ്പി ന പതതി. തം ദിസ്വാ സബ്ബേ അച്ഛരിയബ്ഭുതചിത്താ ജാതാ ‘‘അഹോ അച്ഛരിയം, അഹോ അബ്ഭുത’’ന്തി കഥം സമുട്ഠാപേസും. സത്ഥാ ‘‘ന ഇദാനേവ മയ്ഹം ഞാതിസമാഗമേ പോക്ഖരവസ്സം വസ്സതി, അതീതേപി വസ്സീ’’തി ഇമിസ്സാ അട്ഠുപ്പത്തിയാ വേസ്സന്തരജാതകം (ജാ. ൨.൨൨.൧൬൫൫ ആദയോ) കഥേസി. ധമ്മകഥം സുത്വാ സബ്ബേ ഉട്ഠായ വന്ദിത്വാ പക്കമിംസു. ഏകോപി രാജാ വാ രാജമഹാമത്തോ വാ ‘‘സ്വേ അമ്ഹാകം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്വാ ഗതോ നാമ നത്ഥി.

സത്ഥാ പുനദിവസേ വീസതിഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവുതോ കപിലവത്ഥും പിണ്ഡായ പാവിസി. തം ന കോചി ഗന്ത്വാ നിമന്തേസി, ന പത്തം വാ അഗ്ഗഹേസി. ഭഗവാ ഇന്ദഖീലേ ഠിതോവ ആവജ്ജേസി – ‘‘കഥം നു ഖോ പുബ്ബബുദ്ധാ കുലനഗരേ പിണ്ഡായ ചരിംസു, കിം ഉപ്പടിപാടിയാ ഇസ്സരജനാനം ഘരാനി അഗമംസു, ഉദാഹു സപദാനചാരികം ചരിംസൂ’’തി? തതോ ഏകബുദ്ധസ്സപി ഉപ്പടിപാടിയാ ¶ ഗമനം അദിസ്വാ ‘‘മയാപി ദാനി അയമേവ തേസം വംസോ പഗ്ഗഹേതബ്ബോ, ആയതിഞ്ച മമ സാവകാ ¶ മമഞ്ഞേവ അനുസിക്ഖന്താ പിണ്ഡചാരികവത്തം പരിപൂരേസ്സന്തീ’’തി കോടിയം നിവിട്ഠഗേഹതോ പട്ഠായ സപദാനം പിണ്ഡായ ചരി. ‘‘അയ്യോ കിര സിദ്ധത്ഥകുമാരോ പിണ്ഡായ ചരതീ’’തി ദ്വിഭൂമികതിഭൂമികാദീസു പാസാദേസു സീഹപഞ്ജരം വിവരിത്വാ മഹാജനോ ദസ്സനബ്യാവടോ അഹോസി.

രാഹുലമാതാപി ദേവീ – ‘‘അയ്യപുത്തോ കിര ഇമസ്മിംയേവ നഗരേ മഹന്തേന രാജാനുഭാവേന സുവണ്ണസിവികാദീഹി വിചരിത്വാ ഇദാനി കേസമസ്സും ഓഹാരേത്വാ കാസായവത്ഥനിവാസനോ കപാലഹത്ഥോ പിണ്ഡായ ചരതി, സോഭതി നു ഖോ’’തി സീഹപഞ്ജരം വിവരിത്വാ ഓലോകയമാനാ ഭഗവന്തം നാനാവിരാഗസമുജ്ജലായ ¶ സരീരപ്പഭായ നഗരവീഥിയോ ഓഭാസേത്വാ ബ്യാമപ്പഭാപരിക്ഖേപസമുപബ്യൂള്ഹായ അസീതാനുബ്യഞ്ജനപ്പഭാസിതായ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണപടിമണ്ഡിതായ അനോപമായ ബുദ്ധസിരിയാ വിരോചമാനം ദിസ്വാ ഉണ്ഹീസതോ പട്ഠായ യാവ പാദതലാ –

‘‘സിനിദ്ധനീലമുദുകുഞ്ചിതകേസോ, സൂരിയനിമ്മലതലാഭിനലാടോ;

യുത്തതുങ്ഗമുദുകായതനാസോ, രംസിജാലവികസിതോ നരസീഹോ’’തി. –

ഏവമാദികാഹി ദസഹി നരസീഹഗാഥാഹി അഭിത്ഥവിത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം പുത്തോ പിണ്ഡായ ചരതീ’’തി രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ സംവിഗ്ഗഹദയോ ഹത്ഥേന സാടകം സണ്ഡപേന്തോ തുരിതതുരിതോ നിക്ഖമിത്വാ വേഗേന ഗന്ത്വാ ഭഗവതോ പുരതോ ഠത്വാ ആഹ – ‘‘കിന്നു ഖോ, ഭന്തേ, അമ്ഹേ ലജ്ജാപേഥ, കിമത്ഥം പിണ്ഡായ ചരഥ, കിം ‘ഏത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം ന സക്കാ ഭത്തം ലദ്ധു’ന്തി സഞ്ഞം കരിത്ഥാ’’തി? ‘‘വംസചാരിത്തമേതം, മഹാരാജ, അമ്ഹാക’’ന്തി. ‘‘നനു, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം വംസോ നാമ മഹാസമ്മതഖത്തിയവംസോ, ഏത്ഥ ച ഏകഖത്തിയോപി ഭിക്ഖാചരകോ നാമ നത്ഥീ’’തി. ‘‘അയം, മഹാരാജ, ഖത്തിയവംസോ നാമ തവ വംസോ. അമ്ഹാകം പന ‘ദീപങ്കരോ കോണ്ഡഞ്ഞോ…പേ… കസ്സപോ’തി അയം ബുദ്ധവംസോ നാമ. ഏതേ ച അഞ്ഞേ ച അനേകസഹസ്സസങ്ഖാ ബുദ്ധാ ഭിക്ഖാചാരേനേവ ജീവികം കപ്പേസു’’ന്തി അന്തരവീഥിയം ഠിതോവ –

‘‘ഉത്തിട്ഠേ ¶ നപ്പമജ്ജേയ്യ, ധമ്മം സുചരിതം ചരേ;

ധമ്മചാരീ സുഖം സേതി, അസ്മിം ലോകേ പരമ്ഹി ചാ’’തി. (ധ. പ. ൧൬൮) –

ഇമം ¶ ഗാഥമാഹ. ഗാഥാപരിയോസാനേ രാജാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി.

‘‘ധമ്മഞ്ചരേ സുചരിതം, ന നം ദുച്ചരിതം ചരേ;

ധമ്മചാരീ സുഖം സേതി, അസ്മിം ലോകേ പരമ്ഹി ചാ’’തി. (ധ. പ. ൧൬൯) –

ഇമം ഗാഥം സുത്വാ സകദാഗാമിഫലേ പതിട്ഠാസി, മഹാധമ്മപാലജാതകം (ജാ. ൧.൧൦.൯൨ ആദയോ) സുത്വാ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠാസി, മരണസമയേ സേതച്ഛത്തസ്സ ഹേട്ഠാ സിരിസയനേ നിപന്നോയേവ അരഹത്തം പാപുണി. അരഞ്ഞവാസേന പധാനാനുയോഗകിച്ചം രഞ്ഞോ നാഹോസി. സോ സോതാപത്തിഫലം സച്ഛികത്വായേവ പന ഭഗവതോ പത്തം ഗഹേത്വാ സപരിസം ഭഗവന്തം മഹാപാസാദം ആരോപേത്വാ പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന പരിവിസി. ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ സബ്ബം ഇത്ഥാഗാരം ആഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദി ¶ ഠപേത്വാ രാഹുലമാതരം. സാ പന ‘‘ഗച്ഛ, അയ്യപുത്തം വന്ദാഹീ’’തി പരിജനേന വുച്ചമാനാപി ‘‘സചേ മയ്ഹം ഗുണോ അത്ഥി, സയമേവ മമ സന്തികം അയ്യപുത്തോ ആഗമിസ്സതി, ആഗതമേവ നം വന്ദിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ന അഗമാസി.

ഭഗവാ രാജാനം പത്തം ഗാഹാപേത്വാ ദ്വീഹി അഗ്ഗസാവകേഹി സദ്ധിം രാജധീതായ സിരിഗബ്ഭം ഗന്ത്വാ ‘‘രാജധീതാ യഥാരുചി വന്ദമാനാ ന കിഞ്ചി വത്തബ്ബാ’’തി വത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി. സാ വേഗേനാഗന്ത്വാ ഗോപ്ഫകേസു ഗഹേത്വാ പാദപിട്ഠിയം സീസം പരിവത്തേത്വാ യഥാജ്ഝാസയം വന്ദി. രാജാ രാജധീതായ ഭഗവതി സിനേഹബഹുമാനാദിഗുണസമ്പത്തിം കഥേസി – ‘‘ഭന്തേ, മമ ധീതാ ‘തുമ്ഹേഹി കാസായാനി വത്ഥാനി നിവാസിതാനീ’തി സുത്വാ തതോ പട്ഠായ കാസായവത്ഥനിവത്ഥാ ജാതാ, തുമ്ഹാകം ഏകഭത്തികഭാവം സുത്വാ ഏകഭത്തികാവ ജാതാ, തുമ്ഹേഹി മഹാസയനസ്സ ഛഡ്ഡിതഭാവം സുത്വാ പട്ടികാമഞ്ചകേയേവ നിപന്നാ, തുമ്ഹാകം മാലാഗന്ധാദീഹി വിരതഭാവം ഞത്വാ വിരതമാലാഗന്ധാവ ജാതാ, അത്തനോ ഞാതകേഹി ‘മയം പടിജഗ്ഗിസ്സാമാ’തി സാസനേ പേസിതേപി തേസു ഏകഞാതകമ്പി ന ഓലോകേസി, ഏവം ഗുണസമ്പന്നാ മേ, ഭന്തേ, ധീതാ’’തി. ‘‘അനച്ഛരിയം, മഹാരാജ, അയം ഇദാനി തയാ രക്ഖിയമാനാ രാജധീതാ പരിപക്കേ ഞാണേ അത്താനം രക്ഖേയ്യ, ഏസാ പുബ്ബേ അനാരക്ഖാ പബ്ബതപാദേ വിചരമാനാ അപരിപക്കേപി ഞാണേ അത്താനം രക്ഖീ’’തി വത്വാ ചന്ദകിന്നരീജാതകം (ജാ. ൧.൧൪.൧൮ ആദയോ) കഥേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി.

പുനദിവസേ ¶ പന നന്ദസ്സ രാജകുമാരസ്സ അഭിസേകഗേഹപ്പവേസനവിവാഹമങ്ഗലേസു വത്തമാനേസു തസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ കുമാരം പത്തം ഗാഹാപേത്വാ പബ്ബാജേതുകാമോ മങ്ഗലം വത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. ജനപദകല്യാണീ കുമാരം ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘തുവടം ഖോ, അയ്യപുത്ത, ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി വത്വാ ഗീവം പസാരേത്വാ ഓലോകേസി. സോ ഭഗവന്തം ‘‘പത്തം ¶ ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്തും അവിസഹമാനോ വിഹാരംയേവ അഗമാസി. തം അനിച്ഛമാനംയേവ ഭഗവാ പബ്ബാജേസി. ഇതി ഭഗവാ കപിലവത്ഥും ഗന്ത്വാ തതിയദിവസേ നന്ദം പബ്ബാജേസി.

സത്തമേ ദിവസേ രാഹുലമാതാപി കുമാരം അലങ്കരിത്വാ ഭഗവതോ സന്തികം പേസേസി – ‘‘പസ്സ, താത, ഏതം വീസതിസഹസ്സസമണപരിവുതം സുവണ്ണവണ്ണം ബ്രഹ്മരൂപവണ്ണം സമണം, അയം തേ പിതാ, ഏതസ്സ മഹന്താ നിധയോ അഹേസും ത്യസ്സ നിക്ഖമനകാലതോ പട്ഠായ ന പസ്സാമ, ഗച്ഛ, നം ദായജ്ജം യാചാഹി – ‘അഹം, താത, കുമാരോ അഭിസേകം പത്വാ ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സാമി, ധനേന മേ അത്ഥോ, ധനം മേ ദേഹി. സാമികോ ഹി പുത്തോ പിതുസന്തകസ്സാ’’’തി. കുമാരോ ച ഭഗവതോ സന്തികം ഗന്ത്വാവ പിതുസിനേഹം ലഭിത്വാ ഹട്ഠചിത്തോ ‘‘സുഖാ തേ, സമണ, ഛായാ’’തി വത്വാ അഞ്ഞഞ്ച ¶ ബഹും അത്തനോ അനുരൂപം വദന്തോ അട്ഠാസി. ഭഗവാ കതഭത്തകിച്ചോ അനുമോദനം വത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. കുമാരോപി ‘‘ദായജ്ജം മേ, സമണ, ദേഹി, ദായജ്ജം മേ, സമണ, ദേഹീ’’തി ഭഗവന്തം അനുബന്ധി. ന ഭഗവാ കുമാരം നിവത്താപേസി, പരിജനോപി ഭഗവതാ സദ്ധിം ഗച്ഛന്തം നിവത്തേതും നാസക്ഖി. ഇതി സോ ഭഗവതാ സദ്ധിം ആരാമമേവ അഗമാസി.

തതോ ഭഗവാ ചിന്തേസി – ‘‘യം അയം പിതുസന്തകം ധനം ഇച്ഛതി, തം വട്ടാനുഗതം സവിഘാതം, ഹന്ദസ്സ മേ ബോധിമണ്ഡേ പടിലദ്ധം സത്തവിധം അരിയധനം ദേമി, ലോകുത്തരദായജ്ജസ്സ നം സാമികം കരോമീ’’തി ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ആമന്തേസി – ‘‘തേന ഹി, സാരിപുത്ത, രാഹുലം പബ്ബാജേഹീ’’തി. ഥേരോ തം പബ്ബാജേസി. പബ്ബജിതേ ച പന കുമാരേ രഞ്ഞോ അധിമത്തം ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജി, തം അധിവാസേതും അസക്കോന്തോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘സാധു, ഭന്തേ, അയ്യാ മാതാപിതൂഹി അനനുഞ്ഞാതം പുത്തം ന പബ്ബാജേയ്യു’’ന്തി വരം യാചി. ഭഗവാ ച തസ്സ വരം ദത്വാ പുനേകദിവസേ രാജനിവേസനേ കതഭത്തകിച്ചോ ഏകമന്തം നിസിന്നേന രഞ്ഞാ ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ദുക്കരകാരികകാലേ ഏകാ ദേവതാ മം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘പുത്തോ തേ കാലങ്കതോ’തി ആഹ, തസ്സാ വചനം അസദ്ദഹന്തോ ‘ന മയ്ഹം പുത്തോ സമ്ബോധിം അപ്പത്വാ കാലം കരോതീ’തി തം ¶ പടിക്ഖിപി’’ന്തി വുത്തേ ‘‘തുമ്ഹേ ഇദാനി കിം സദ്ദഹിസ്സഥ, യേ തുമ്ഹേ പുബ്ബേപി അട്ഠികാനി ദസ്സേത്വാ ‘പുത്തോ തേ മതോ’തി വുത്തേ ന സദ്ദഹിത്ഥാ’’തി ഇമിസ്സാ അട്ഠുപ്പത്തിയാ മഹാധമ്മപാലജാതകം കഥേസി. കഥാപരിയോസാനേ രാജാ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹി.

ഇതി ഭഗവാ പിതരം തീസു ഫലേസു പതിട്ഠാപേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ പുനദേവ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ സീതവനേ വിഹാസി. തസ്മിം ¶ സമയേ അനാഥപിണ്ഡികോ ഗഹപതി പഞ്ചഹി സകടസതേഹി ഭണ്ഡം ആദായ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ അത്തനോ പിയസഹായകസ്സ സേട്ഠിനോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ഉപ്പന്നഭാവം സുത്വാ ബലവപച്ചൂസേ ദേവതാനുഭാവേന വിവടേന ദ്വാരേന സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ, ദുതിയേ ദിവസേ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ സങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ സാവത്ഥിം ആഗമനത്ഥായ സത്ഥു പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ അന്തരാമഗ്ഗേ പഞ്ചചത്താലീസയോജനട്ഠാനേ സതസഹസ്സം ദത്വാ യോജനികേ യോജനികേ വിഹാരം കാരേത്വാ ജേതവനം കോടിസന്ഥാരേന അട്ഠാരസഹി ഹിരഞ്ഞകോടീഹി കിണിത്വാ നവകമ്മം പട്ഠപേസി. സോ മജ്ഝേ ദസബലസ്സ ഗന്ധകുടിം കാരേസി, തം പരിവാരേത്വാ അസീതിയാ മഹാഥേരാനം പാടിയേക്കം ഏകസന്നിവേസനേ ആവാസേ ഏകകുടികദ്വികുടികഹംസവട്ടകദീഘരസ്സസാലാമണ്ഡപാദിവസേന സേസസേനാസനാനി പോക്ഖരണിചങ്കമനരത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനാനി ചാതി അട്ഠാരസകോടിപരിച്ചാഗേന രമണീയേ ഭൂമിഭാഗേ മനോരമം വിഹാരം കാരേത്വാ ദസബലസ്സ ആഗമനത്ഥായ ദൂതം പാഹേസി. സത്ഥാ തസ്സ വചനം സുത്വാ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ രാജഗഹാ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിനഗരം പാപുണി.

മഹാസേട്ഠിപി ¶ ഖോ വിഹാരമഹം സജ്ജേത്വാ തഥാഗതസ്സ ജേതവനം പവിസനദിവസേ പുത്തം സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതം കത്വാ അലങ്കതപടിയത്തേഹേവ പഞ്ചഹി കുമാരസതേഹി സദ്ധിം പേസേസി. സോ സപരിവാരോ പഞ്ചവണ്ണവത്ഥസമുജ്ജലാനി പഞ്ച ധജസതാനി ഗഹേത്വാ ദസബലസ്സ പുരതോ അഹോസി, തേസം പച്ഛതോ മഹാസുഭദ്ദാ ചൂളസുഭദ്ദാതി ദ്വേ സേട്ഠിധീതരോ പഞ്ചഹി കുമാരികാസതേഹി സദ്ധിം പുണ്ണഘടേ ഗഹേത്വാ നിക്ഖമിംസു, താസം പച്ഛതോ സേട്ഠിഭരിയാ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതാ പഞ്ചഹി മാതുഗാമസതേഹി സദ്ധിം പുണ്ണപാതിയോ ഗഹേത്വാ നിക്ഖമി, സബ്ബേസം പച്ഛതോ മഹാസേട്ഠി ¶ അഹതവത്ഥനിവത്ഥോ അഹതവത്ഥനിവത്ഥേഹേവ പഞ്ചഹി സേട്ഠിസതേഹി സദ്ധിം ഭഗവന്തം അബ്ഭുഗ്ഗഞ്ഛി. ഭഗവാ ഇമം ഉപാസകപരിസം പുരതോ കത്വാ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ അത്തനോ സരീരപ്പഭായ സുവണ്ണരസസേകസിഞ്ചനാനി വിയ വനന്തരാനി കുരുമാനോ അനന്തായ ബുദ്ധലീലായ അപരിമാണായ ബുദ്ധസിരിയാ ജേതവനവിഹാരം പാവിസി.

അഥ നം അനാഥപിണ്ഡികോ ആപുച്ഛി – ‘‘കഥാഹം, ഭന്തേ, ഇമസ്മിം വിഹാരേ പടിപജ്ജാമീ’’തി? ‘‘തേന ഹി, ഗഹപതി, ഇമം വിഹാരം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പതിട്ഠാപേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി മഹാസേട്ഠി സുവണ്ണഭിങ്ഗാരം ആദായ ദസബലസ്സ ഹത്ഥേ ഉദകം പാതേത്വാ ‘‘ഇമം ജേതവനവിഹാരം ¶ ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി അദാസി. സത്ഥാ വിഹാരം പടിഗ്ഗഹേത്വാ അനുമോദനം കരോന്തോ –

‘‘സീതം ഉണ്ഹം പടിഹന്തി, തതോ വാളമിഗാനി ച;

സരീസപേ ച മകസേ, സിസിരേ ചാപി വുട്ഠിയോ.

‘‘തതോ വാതാതപോ ഘോരോ, സഞ്ജാതോ പടിഹഞ്ഞതി;

ലേണത്ഥഞ്ച സുഖത്ഥഞ്ച, ഝായിതുഞ്ച വിപസ്സിതും.

‘‘വിഹാരദാനം സങ്ഘസ്സ, അഗ്ഗം ബുദ്ധേന വണ്ണിതം;

തസ്മാ ഹി പണ്ഡിതോ പോസോ, സമ്പസ്സം അത്ഥമത്തനോ.

‘‘വിഹാരേ കാരയേ രമ്മേ, വാസയേത്ഥ ബഹുസ്സുതേ;

തേസം അന്നഞ്ച പാനഞ്ച, വത്ഥസേനാസനാനി ച.

‘‘ദദേയ്യ ¶ ഉജുഭൂതേസു, വിപ്പസന്നേന ചേതസാ;

തേ തസ്സ ധമ്മം ദേസേന്തി, സബ്ബദുക്ഖാപനൂദനം;

യം സോ ധമ്മം ഇധഞ്ഞായ, പരിനിബ്ബാതി അനാസവോ’’തി. (ചൂളവ. ൨൯൫) –

വിഹാരാനിസംസം കഥേസി. അനാഥപിണ്ഡികോ ദുതിയദിവസതോ പട്ഠായ വിഹാരമഹം ആരഭി. വിസാഖായ വിഹാരമഹോ ചതൂഹി മാസേഹി നിട്ഠിതോ, അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ¶ പന വിഹാരമഹോ നവഹി മാസേഹി നിട്ഠാസി. വിഹാരമഹേപി അട്ഠാരസേവ കോടിയോ പരിച്ചാഗം അഗമംസു. ഇതി ഏകസ്മിംയേവ വിഹാരേ ചതുപണ്ണാസകോടിസങ്ഖം ധനം പരിച്ചജി.

അതീതേ പന വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ പുനബ്ബസുമിത്തോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണിട്ഠകാസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ യോജനപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. സിഖിസ്സ പന ഭഗവതോ കാലേ സിരിവഡ്ഢോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണഫാലസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ തിഗാവുതപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. വേസ്സഭുസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സോത്ഥിയോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണഹത്ഥിപദസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ അഡ്ഢയോജനപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ അച്ചുതോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണിട്ഠകാസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ ഗാവുതപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. കോണാഗമനസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഉഗ്ഗോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണകച്ഛപസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ അഡ്ഢഗാവുതപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സുമങ്ഗലോ നാമ സേട്ഠി ¶ സുവണ്ണയട്ഠിസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ സോളസകരീസപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. അമ്ഹാകം പന ഭഗവതോ കാലേ അനാഥപിണ്ഡികോ നാമ സേട്ഠി കഹാപണകോടിസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ അട്ഠകരീസപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. ഇദം കിര ഠാനം സബ്ബബുദ്ധാനം അവിജഹിതട്ഠാനമേവ.

ഇതി മഹാബോധിമണ്ഡേ സബ്ബഞ്ഞുതപ്പത്തിതോ യാവ മഹാപരിനിബ്ബാനമഞ്ചാ യസ്മിം യസ്മിം ഠാനേ ഭഗവാ വിഹാസി, ഇദം സന്തികേനിദാനം നാമാതി വേദിതബ്ബം.

സന്തികേനിദാനകഥാ നിട്ഠിതാ.

നിദാനകഥാ നിട്ഠിതാ.

ഥേരാപദാനം

൧. ബുദ്ധവഗ്ഗോ

അബ്ഭന്തരനിദാനവണ്ണനാ

൫.

‘‘അഥ ¶ ¶ ബുദ്ധാപദാനാനി, സുണാഥ സുദ്ധമാനസാ;

തിംസപാരമിസമ്പുണ്ണാ, ധമ്മരാജാ അസങ്ഖിയാ’’തി. –

ഏത്ഥ അഥാതി അധികാരന്തരൂപദസ്സനത്ഥേ നിപാതപദം, വിഭത്തിയുത്തായുത്തനിപാതദ്വയേസു വിഭത്തിയുത്തനിപാതപദം. അഥ വാ –

‘‘അധികാരേ മങ്ഗലേ ചേവ, നിപ്ഫന്നത്ഥേവധാരണേ;

അനന്തരേപഗമനേ, അഥ-സദ്ദോ പവത്തതി’’.

തഥാ ഹി –

‘‘അധികിച്ചം അധിട്ഠാനം, അധിഅത്ഥം വിഭാസതി;

സേട്ഠജേട്ഠകഭാവേന, അധികാരോ വിധീയതേ’’തി. –

വുത്തത്താ ബുദ്ധാനം സമത്തിംസപാരമിധമ്മാനം അധികിച്ചതോ, സേട്ഠജേട്ഠതോ അധികാരട്ഠേന അഥ-സദ്ദേന യുത്തമപദാനാനീതി. തിവിധബോധിസത്താനം പൂജാമങ്ഗലസഭാവതോ ‘‘പൂജാ ച പൂജനേയ്യാനം, ഏതം മങ്ഗലമുത്തമ’’ന്തി വചനതോ (ഖു. പാ. ൫.൩; സു. നി. ൨൬൨) മങ്ഗലട്ഠേന അഥ-സദ്ദേന യുത്തമപദാനാനീതി ¶ . ബുദ്ധാദീനം ഭഗവന്താനം സമ്പത്തികിച്ചസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗേന നിപ്ഫന്നതോ നിപ്ഫന്നട്ഠേന അഥ-സദ്ദേന യുത്തമപദാനാനീതി ¶ . ബുദ്ധാദീനം അരഹത്തമഗ്ഗാദികുസലതോ അഞ്ഞകുസലാനം അഭാവതോ അവധാരണട്ഠേന നിവാരണട്ഠേന അഥ-സദ്ദേന യുത്തമപദാനാനീതി. ഖുദ്ദകപാഠസങ്ഗഹാനന്തരം സങ്ഗഹിതന്തി അനന്തരട്ഠേന അഥ-സദ്ദേന യുത്തമപദാനാനീതി. ഇതോ ഖുദ്ദകപാഠതോ പട്ഠായാതി അപഗമനട്ഠേന അഥ-സദ്ദേന യുത്തമപദാനാനീതി.

ബുദ്ധോതി ഏത്ഥ ബുജ്ഝിതാ സച്ചാനീതി ബുദ്ധോ, ബോധേതാ പജായാതി ബുദ്ധോ, സബ്ബഞ്ഞുതായ ബുദ്ധോ, സബ്ബദസ്സാവിതായ ബുദ്ധോ, അനഞ്ഞനേയ്യതായ ബുദ്ധോ, വിസവിതായ ¶ ബുദ്ധോ, ഖീണാസവസങ്ഖാതേന ബുദ്ധോ, നിരുപക്കിലേസസങ്ഖാതേന ബുദ്ധോ, പബ്ബജ്ജാസങ്ഖാതേന ബുദ്ധോ, അദുതിയട്ഠേന ബുദ്ധോ, തണ്ഹാപഹാനട്ഠേന ബുദ്ധോ, ഏകായനമഗ്ഗം ഗതോതി ബുദ്ധോ, ഏകോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി ബുദ്ധോ, അബുദ്ധിവിഹതത്താ ബുദ്ധിപടിലാഭാ ബുദ്ധോ, ബുദ്ധി ബുദ്ധം ബോധോതി അനത്ഥന്തരമേതം. യഥാ നീലാദിവണ്ണയോഗതോ പടോ ‘‘നീലോ പടോ, രത്തോ പടോ’’തി വുച്ചതി, ഏവം ബുദ്ധഗുണയോഗതോ ബുദ്ധോ. അഥ വാ ‘‘ബോധി’’വുച്ചതി ചതൂസു മഗ്ഗേസു ഞാണം, തേന ഞാണേന സകലദിയഡ്ഢസഹസ്സകിലേസാരിഗണേ ഖേപേത്വാ നിബ്ബാനാധിഗമനതോ ഞാണം ‘‘ബോധീ’’തി വുച്ചതി. തേന സമ്പയുത്തോ സമങ്ഗീപുഗ്ഗലോ ബുദ്ധോ. തേനേവ ഞാണേന പച്ചേകബുദ്ധോപി സബ്ബകിലേസേ ഖേപേത്വാ നിബ്ബാനമധിഗച്ഛതി. ബുദ്ധാനം പന ചതൂസു അസങ്ഖ്യേയ്യേസു കപ്പസതസഹസ്സേസു ച പാരമിയോ പൂരേത്വാ ബോധിഞാണസ്സാധിഗതത്താ ച ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണമഹാകരുണാസമാപത്തിഞാണയമകപാടിഹീരഞാണസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണ- അനാവരണആസയാനുസയാദിഅസാധാരണഞാണാനം സമധിഗതത്താ ച ഏകായപി ധമ്മദേസനായ അസങ്ഖ്യേയ്യാസത്തനികായേ ധമ്മാമതം പായേത്വാ നിബ്ബാനസ്സ പാപനതോ ച തദേവ ഞാണം ബുദ്ധാനമേവാധികഭാവതോ തേസമേവ സമ്ബുദ്ധാനം അപദാനം കാരണം ബുദ്ധാപദാനം. തഞ്ഹി ദുവിധം കുസലാകുസലവസേന. പച്ചേകബുദ്ധാ പന ന തഥാ കാതും സമത്ഥാ, അന്നാദിപച്ചയദായകാനം സങ്ഗഹം കരോന്താപി –

‘‘ഇച്ഛിതം പത്ഥിതം തുയ്ഹം, ഖിപ്പമേവ സമിജ്ഝതു;

പൂരേന്തു ചിത്തസങ്കപ്പാ, ചന്ദോ പന്നരസോ യഥാ.

‘‘ഇച്ഛിതം പത്ഥിതം തുയ്ഹം, ഖിപ്പമേവ സമിജ്ഝതു;

പൂരേന്തു ചിത്തസങ്കപ്പാ, മണി ജോതിരസോ യഥാ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൯൫ പുബ്ബൂപനിസ്സയസമ്പത്തികഥാ; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൧൯൨; ധ. പ. അട്ഠ. ൧.സാമാവതീവത്ഥു) –

ഇമാഹി ¶ ദ്വീഹിയേവ ഗാഥാഹി ധമ്മം ദേസേന്തി. ദേസേന്താപി അസങ്ഖ്യേയ്യസത്തനികായേ ബോധേതും ന സക്കുണന്തി, തസ്മാ ന സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധസദിസാ ഹുത്വാ പാടിഏക്കം വിസും ബുദ്ധാതി പച്ചേകബുദ്ധാ. തേസം അപദാനം കാരണം പച്ചേകബുദ്ധാപദാനം.

ചിരം ¶ ഠിതാതി ¶ ഥേരാ. അഥ വാ ഥിരതരസീലാചാരമദ്ദവാദിഗുണേഹി യുത്താതി ഥേരാ. അഥ വാ ഥിരവരസീലസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിവിമുത്തിഞാണദസ്സനഗുണേഹി യുത്താതി ഥേരാ. അഥ വാ ഥിരതരസങ്ഖാതപണീതാനുത്തരസന്തിനിബ്ബാനമധിഗതാതി ഥേരാ, ഥേരാനം അപദാനാനി ഥേരാപദാനാനി. തഥാ താദിഗുണേഹി യുത്താതി ഥേരീ, ഥേരീനം അപദാനാനി ഥേരീപദാനാനി. തേസു ബുദ്ധാപദാനേ പഞ്ചേവ അപദാനാനി, പഞ്ചേവ സുത്തന്താ. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘പഞ്ചേവ അപദാനാനി, പഞ്ച സുത്താനി യസ്സ ച;

ഇദം ബുദ്ധാപദാനന്തി, പഠമം അനുലോമതോ’’തി.

പച്ചേകബുദ്ധാപദാനേപി പഞ്ചേവ അപദാനാനി, പഞ്ചേവ സുത്തന്താ. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘പഞ്ചേവ അപദാനാനി, പഞ്ച സുത്താനി യസ്സ ച;

ഇദം പച്ചേകബുദ്ധാപദാനന്തി, ദുതിയം അനുലോമതോ’’തി.

ഥേരാപദാനേസു ദസാധികപഞ്ചസതാപദാനാനി, വഗ്ഗതോ ഏകപഞ്ഞാസ വഗ്ഗാ. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘പഞ്ചസതദസപദാനാനി, ഏകപഞ്ഞാസ വഗ്ഗതോ;

ഇദം ഥേരാപദാനന്തി, തതിയം അനുലോമതോ’’തി.

ഥേരീഅപദാനേസു ചത്താലീസം അപദാനാനി, വഗ്ഗതോ ചതുരോ വഗ്ഗാ. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘ചത്താലീസംപദാനാനി, ചതുവഗ്ഗാനി യസ്സ ച;

ഇദം ഥേരീപദാനന്തി, ചതുത്ഥം അനുലോമതോ’’തി.

അപദാനന്തി ഏത്ഥ അപദാന-സദ്ദോ കാരണഗഹണഅപഗമനപടിപാടിഅക്കോസനാദീസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹി ഏസ ‘‘ഖത്തിയാനം അപദാനം, ബ്രാഹ്മണാനം അപദാന’’ന്തിആദീസു കാരണേ ദിസ്സതി, ഖത്തിയാനം ¶ കാരണം ബ്രാഹ്മണാനം കാരണന്തി അത്ഥോ. ‘‘ഉപാസകാനം അപദാന’’ന്തിആദീസു ഗഹണേ ദിസ്സതി, സംസുട്ഠു ഗഹണന്തി അത്ഥോ. ‘‘വാണിജാനം അപദാനം, സുദ്ദാനം അപദാന’’ന്തിആദീസു അപഗമനേ ദിസ്സതി, തതോ തതോ തേസം അപഗമനന്തി അത്ഥോ. ‘‘പിണ്ഡപാതികോ ¶ ഭിക്ഖു സപദാനചാരവസേന പിണ്ഡായ ചരതീ’’തിആദീസു പടിപാടിയാ ദിസ്സതി, ഘരപടിപാടിയാ ചരതീതി അത്ഥോ. ‘‘അപഗതാ ഇമേ സാമഞ്ഞാ, അപഗതാ ഇമേ ബ്രഹ്മഞ്ഞാതി അപദാനേതീ’’തിആദീസു അക്കോസനേ ദിസ്സതി, അക്കോസതി പരിഭാസതീതി ¶ അത്ഥോ. ഇധ പന കാരണേ ദിസ്സതി. തസ്മാ ബുദ്ധാനം അപദാനാനി ബുദ്ധാപദാനി, ബുദ്ധകാരണാനീതി അത്ഥോ. ഗങ്ഗാവാലുകൂപമാനം അനേകേസം ബുദ്ധാനം ദാനപാരമിതാദിസമത്തിംസപാരമിതാ കാരണന്തി ദട്ഠബ്ബം. അഥ അധികാരാദീസു യുത്തഅപദാനാനി സുദ്ധമാനസാ സുണാഥാതി സമ്ബന്ധോ.

തത്ഥ സുദ്ധമാനസാതി അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന ദിയഡ്ഢകിലേസസഹസ്സം ഖേപേത്വാ ഠിതത്താ സുദ്ധമാനസാ പരിസുദ്ധചിത്താ സുദ്ധഹദയാ പഞ്ചസതാ ഖീണാസവാ ഇമസ്മിം ധമ്മസഭായേ സന്നിസിന്നാ സുണാഥ, ഓഹിതസോതാ മനസി കരോഥാതി അത്ഥോ.

ഏത്ഥ പന ‘‘അപദാനാനീ’’തി അവത്വാ പച്ചേകബുദ്ധാപദാനഥേരാപദാനഥേരീഅപദാനേസു വിജ്ജമാനേസുപി ‘‘അഥ ബുദ്ധാപദാനാനീ’’തി വചനം ഖന്ധയമകആയതനധാതുസച്ചസങ്ഖാരഅനുസയയമകേസു വിജ്ജമാനേസുപി പധാനവസേന ആദിവസേന ച ‘‘മൂലയമക’’ന്തി വചനം വിയ, തേരസസങ്ഘാദിസേസദ്വേഅനിയതതിംസനിസ്സഗ്ഗിയേസു വിജ്ജമാനേസുപി പധാനവസേന ആദിവസേന ച ‘‘പാരാജികകണ്ഡോ’’തി വചനം വിയ ച ഇധാപി പധാനവസേന ആദിവസേന ച വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധാപദാനാനീ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘വണ്ണാഗമോ…പേ… പഞ്ചവിധം നിരുത്ത’’ന്തി നിരുത്തിനയേന വാ ‘‘തേസു വുദ്ധിലോപാഗമവികാരവിപരീതാദേസാ ചാ’’തി സുത്തേന വാ തതിയത്ഥവാചകസ്സ സമ്മാതിനിപാതപദസ്സ, സയംസദ്ദത്ഥവാചകസ്സ സ-ന്തിഉപസഗ്ഗപദസ്സ ച ലോപം കത്വാ കിതന്തവാചീബുദ്ധസദ്ദമേവ ഗഹേത്വാ ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം ‘‘ബുദ്ധാപദാനാനീ’’തി വുത്തം. തസ്മാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാപദാനാനീതി അത്ഥോ.

ഇതി വിസുദ്ധജനവിലാസിനിയാ അപദാന-അട്ഠകഥായ

അബ്ഭന്തരനിദാനവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧. ബുദ്ധഅപദാനവണ്ണനാ

ഇദാനി ¶ ¶ അബ്ഭന്തരനിദാനാനന്തരം അപദാനട്ഠകഥം കഥേതുകാമോ –

‘‘സപദാനം അപദാനം, വിചിത്രനയദേസനം;

യം ഖുദ്ദകനികായസ്മിം, സങ്ഗായിംസു മഹേസയോ;

തസ്സ ദാനി അനുപ്പത്തോ, അത്ഥസംവണ്ണനാക്കമോ’’തി.

തത്ഥ ¶ യം അപദാനം താവ ‘‘സകലം ബുദ്ധവചനം ഏകവിമുത്തിരസ’’ന്തി വുത്തത്താ ഏകരസേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി, ധമ്മവിനയവസേന ദ്വിധാസങ്ഗഹേ ധമ്മേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി, പഠമമജ്ഝിമപച്ഛിമബുദ്ധവചനേസു മജ്ഝിമബുദ്ധവചനേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി, വിനയാഭിധമ്മസുത്തന്തപിടകേസു സുത്തന്തപിടകേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി, ദീഘനികായമജ്ഝിമസംയുത്തഅങ്ഗുത്തരഖുദ്ദകനികായേസു പഞ്ചസു ഖുദ്ദകനികായേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി, സുത്തം ഗേയ്യം വേയ്യാകരണം ഗാഥാ ഉദാനം ഇതിവുത്തകം ജാതകം അബ്ഭുതധമ്മം വേദല്ലന്തി നവസു സാസനങ്ഗേസു ഗാഥായ സങ്ഗഹിതം.

‘‘ദ്വാസീതി ബുദ്ധതോ ഗണ്ഹിം, ദ്വേസഹസ്സാനി ഭിക്ഖുതോ;

ചതുരാസീതിസഹസ്സാനി, യേമേ ധമ്മാ പവത്തിനോ’’തി. –

ഏവം വുത്തചതുരാസീതിസഹസ്സധമ്മക്ഖന്ധേസു കതിപയധമ്മക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതം ഹോതീതി.

ഇദാനി തം അപദാനം ദസ്സേന്തോ ‘‘തിംസപാരമിസമ്പുണ്ണാ, ധമ്മരാജാ അസങ്ഖിയാ’’തി ആഹ. തത്ഥ ദസപാരമിതാവ പച്ഛിമമജ്ഝിമുക്കട്ഠവസേന ദസപാരമീദസഉപപാരമീദസപരമത്ഥപാരമീനം വസേന സമത്തിംസപാരമീ. താഹി സംസുട്ഠു പുണ്ണാ സമ്പുണ്ണാ സമന്നാഗതാ സമങ്ഗീഭൂതാ അജ്ഝാപന്നാ സംയുത്താതി തിംസപാരമിസമ്പുണ്ണാ. സകലലോകത്തയവാസിനേ സത്തനികായേ മേത്താകരുണാമുദിതാഉപേക്ഖാസങ്ഖാതാഹി ചതൂഹി ബ്രഹ്മവിഹാരസമാപത്തീഹി വാ ഫലസമാപത്തിവിഹാരേന വാ ഏകചിത്തഭാവേന അത്തനോ ച കായേ രഞ്ജേന്തി അല്ലീയാപേന്തീതി രാജാനോ, ധമ്മേന രാജാനോ ധമ്മരാജാ, ഇത്ഥമ്ഭൂതാ ബുദ്ധാ. ദസസതം സഹസ്സം ദസസഹസ്സം സതസഹസ്സം ദസസതസഹസ്സം കോടി പകോടി കോടിപ്പകോടി നഹുതം നിന്നഹുതം അക്ഖോഭിണി ബിന്ദു അബ്ബുദം നിരബ്ബുദം അഹഹം അബബം അടടം സോഗന്ധികം ഉപ്പലം കുമുദം പുണ്ഡരികം പദുമം ¶ കഥാനം മഹാകഥാനം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം വസേന അസങ്ഖിയാ സങ്ഖാരഹിതാ ധമ്മരാജാനോ അതീതാ വിഗതാ നിരുദ്ധാ അബ്ഭത്ഥം ഗതാതി അധിപ്പായോ.

൬. തേസു ¶ അതീതബുദ്ധേസു കതാധികാരഞ്ച അത്തനാ ബോധിസത്തഭൂതേന ചക്കവത്തിരഞ്ഞാ ഹുത്വാ കതസമ്ഭാരഞ്ച ആനന്ദത്ഥേരേന പുട്ഠോ ഭഗവാ ‘‘സമ്ബോധിം ബുദ്ധസേട്ഠാന’’ന്തിആദിമാഹ. ഭോ ആനന്ദ, മമ അപദാനം സുണോഹീതി അധിപ്പായോ. ആനന്ദ, അഹം പുബ്ബേ ബോധിസമ്ഭാരപൂരണകാലേ ചക്കവത്തിരാജാ ഹുത്വാ സേട്ഠാനം പസട്ഠാനം പടിവിദ്ധചതുസച്ചാനം ബുദ്ധാനം സമ്ബോധിം ചതുസച്ചമഗ്ഗഞാണം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം വാ സിരസാ അഭിവാദയേതി സമ്ബന്ധോ ¶ . സസങ്ഘേ സാവകസങ്ഘസഹിതേ ലോകനായകേ ലോകജേട്ഠേ ബുദ്ധേ ദസഹി അങ്ഗുലീഹി ഉഭോഹി ഹത്ഥപുടേഹി നമസ്സിത്വാ വന്ദിത്വാ സിരസാ സീസേന അഭിവാദയേ ആദരേന ഥോമനം കത്വാ പണാമം കരോമീതി അത്ഥോ.

൭. യാവതാ ബുദ്ധഖേത്തേസൂതി ദസസഹസ്സചക്കവാളേസു ബുദ്ധഖേത്തേസു, ആകാസട്ഠാ ആകാസഗതാ, ഭൂമട്ഠാ ഭൂമിതലഗതാ, വേളുരിയാദയോ സത്ത രതനാ അസങ്ഖിയാ സങ്ഖാരഹിതാ, യാവതാ യത്തകാ, വിജ്ജന്തി. താനി സബ്ബാനി മനസാ ചിത്തേന സമാഹരേ, സം സുട്ഠു ചിത്തേന അധിട്ഠഹിത്വാ ആഹരിസ്സാമീതി അത്ഥോ, മമ പാസാദസ്സ സാമന്താ രാസിം കരോമീതി അത്ഥോ.

൮. തത്ഥ രൂപിയഭൂമിയന്തി തസ്മിം അനേകഭൂമിമ്ഹി പാസാദേ രൂപിയമയം രജതമയം ഭൂമിം നിമ്മിതന്തി അത്ഥോ. അഹം രതനമയം സത്തഹി രതനേഹി നിമ്മിതം അനേകസതഭൂമികം പാസാദം ഉബ്ബിദ്ധം ഉഗ്ഗതം നഭമുഗ്ഗതം ആകാസേ ജോതമാനം മാപയിന്തി അത്ഥോ.

൯. തമേവ പാസാദം വണ്ണേന്തോ ‘‘വിചിത്തഥമ്ഭ’’ന്ത്യാദിമാഹ. വിചിത്തേഹി അനേകേഹി മസാരഗല്ലാദിവണ്ണേഹി ഥമ്ഭേഹി ഉസ്സാപിതം സുകതം സുട്ഠു കതം ലക്ഖണയുത്തം ആരോഹപരിണാഹവസേന സുട്ഠു വിഭത്തം അനേകകോടിസതഗ്ഘനതോരണനിമ്മിതത്താ മഹാരഹം. പുനപി കിം വിസിട്ഠം? കനകമയസങ്ഘാടം സുവണ്ണേഹി കതതുലാസങ്ഘാടവലയേഹി യുത്തം, തത്ഥ ഉസ്സാപിതകോന്തേഹി ച ഛത്തേഹി ച മണ്ഡിതം സോഭിതം പാസാദന്തി സമ്ബന്ധോ.

൧൦. പുനപി പാസാദസ്സേവ സോഭം വണ്ണേന്തോ ‘‘പഠമാ വേളുരിയാ ഭൂമീ’’ത്യാദിമാഹ. തസ്സ അനേകസതഭൂമിപാസാദസ്സ സുഭാ ഇട്ഠാ കന്താ മനാപാ ¶ അബ്ഭസമാ വലാഹകപടലസദിസാ വിമലാ നിമ്മലാ വേളുരിയമണിമയാ നീലവണ്ണാ പഠമാ ഭൂമി അഹോസീതി അത്ഥോ. ജലജനളിനപദുമേഹി ആകിണ്ണാ സമങ്ഗീഭൂതാ വരായ ഉത്തമായ കഞ്ചനഭൂമിയാ സുവണ്ണഭൂമിയാവ സോഭതീതി അത്ഥോ.

൧൧. തസ്സേവ ¶ പാസാദസ്സ കാചി ഭൂമി പവാളംസാ പവാളകോട്ഠാസാ പവാളവണ്ണാ, കാചി ഭൂമി ലോഹിതകാ ലോഹിതവണ്ണാ, കാചി ഭൂമി സുഭാ മനോഹരാ ഇന്ദഗോപകവണ്ണാഭാ രസ്മിയോ നിച്ഛരമാനാ, കാചി ഭൂമി ദസ ദിസാ ഓഭാസതീതി അത്ഥോ.

൧൨. തസ്മിംയേവ പാസാദേ നിയ്യൂഹാ നിഗ്ഗതപമുഖസാലാ ച സുവിഭത്താ സുട്ഠു വിഭത്താ കോട്ഠാസതോ വിസും വിസും കതാ സീഹപഞ്ജരാ സീഹദ്വാരാ ¶ ച. ചതുരോ വേദികാതി ചതൂഹി വേദികാവലയേഹി ജാലകവാടേഹി ച മനോരമാ മനഅല്ലീയനകാ ഗന്ധാവേളാ ഗന്ധദാമാ ച ഓലമ്ബന്തീതി അത്ഥോ.

൧൩. തസ്മിംയേവ പാസാദേ സത്തരതനഭൂസിതാ സത്തരതനേഹി സോഭിതാ കൂടാഗാരാ. കിം ഭൂതാ? നീലാ നീലവണ്ണാ, പീതാ പീതവണ്ണാ സുവണ്ണവണ്ണാ, ലോഹിതകാ ലോഹിതകവണ്ണാ രത്തവണ്ണാ, ഓദാതാ ഓദാതവണ്ണാ സേതവണ്ണാ, സുദ്ധകാളകാ അമിസ്സകാളവണ്ണാ, കൂടാഗാരവരൂപേതാ കൂടാഗാരവരേഹി കണ്ണികകൂടാഗാരവരേഹി ഉപേതോ സമന്നാഗതോ സോ പാസാദോതി അത്ഥോ.

൧൪. തസ്മിംയേവ പാസാദേ ഓലോകമയാ ഉദ്ധമ്മുഖാ പദുമാ സുപുപ്ഫിതാ പദുമാ സോഭന്തി, സീഹബ്യഗ്ഘാദീഹി വാളമിഗഗണേഹി ച ഹംസകോഞ്ചമയൂരാദിപക്ഖിസമൂഹേഹി ച സോഭിതോ സോ പാസാദോതി അത്ഥോ. അതിഉച്ചോ ഹുത്വാ നഭമുഗ്ഗതത്താ നക്ഖത്തതാരകാഹി ആകിണ്ണോ ചന്ദസൂരേഹി ചന്ദസൂരിയരൂപേഹി ച മണ്ഡിതോ സോ പാസാദോതി അത്ഥോ.

൧൫. സോ ഏവ ചക്കവത്തിസ്സ പാസാദോ ഹേമജാലേന സുവണ്ണജാലേന സഞ്ഛന്നാ, സോണ്ണകിങ്കണികായുതോ സുവണ്ണകിങ്കണികജാലേഹി യുതോ സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ. മനോരമാ മനല്ലീയനകാ സോണ്ണമാലാ സുവണ്ണപുപ്ഫപന്തിയോ വാതവേഗേന വാതപ്പഹാരേന കൂജന്തി സദ്ദം കരോന്തീതി അത്ഥോ.

൧൬. മഞ്ജേട്ഠകം ¶ മഞ്ജിട്ഠവണ്ണം, ലോഹിതകം ലോഹിതവണ്ണം, പീതകം പീതവണ്ണം, ഹരിപിഞ്ജരം ജമ്ബോനദസുവണ്ണവണ്ണം പഞ്ജരവണ്ണഞ്ച ധജം നാനാരങ്ഗേഹി അനേകേഹി വണ്ണേഹി, സമ്പീതം രഞ്ജിതം ധജം, ഉസ്സിതം തസ്മിം പാസാദേ ഉസ്സാപിതം. ധജമാലിനീതി ലിങ്ഗവിപല്ലാസവസേന വുത്തം, ധജമാലായുത്തോ സോ പാസാദോതി അത്ഥോ.

൧൭. തസ്മിം പാസാദേ അത്ഥരണാദയോ വണ്ണേന്തോ ‘‘ന നം ബഹൂ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ നം പാസാദം ¶ ബഹൂഹി അവിജ്ജമാനം നാമ നത്ഥീതി അത്ഥോ, നാനാസയനവിചിത്താ ¶ അനേകേഹി അത്ഥരണേഹി വിചിത്താ സോഭിതാ മഞ്ചപീഠാദിസയനാ അനേകസതാ അനേകസതസങ്ഖ്യാ, കിം ഭൂതാ? ഫലികാ ഫലികമണിമയാ ഫലികാഹി കതാ, രജതാമയാ രജതേഹി കതാ, മണിമയാ നീലമണീഹി കതാ, ലോഹിതങ്ഗാ രത്തജാതിമണീഹി കതാ, മസാരഗല്ലമയാ കബരവണ്ണമണീഹി കതാ, സണ്ഹകാസികസന്ഥതാ സണ്ഹേഹി സുഖുമേഹി കാസികവത്ഥേഹി അത്ഥതാ.

൧൮. പാവുരാതി പാവുരണാ. കീദിസാ? കമ്ബലാ ലോമസുത്തേഹി കതാ, ദുകൂലാ ദുകൂലപടേഹി കതാ, ചീനാ ചീനപടേഹി കതാ, പത്തുണ്ണാ പത്തുണ്ണദേസേ ജാതപടേഹി കതാ, പണ്ഡു പണ്ഡുവണ്ണാ, വിചിത്തത്ഥരണം അനേകേഹി അത്ഥരണേഹി പാവുരണേഹി ച വിചിത്തം, സബ്ബം സയനം, മനസാ ചിത്തേന, അഹം പഞ്ഞപേസിന്തി അത്ഥോ.

൧൯. തദേവ പാസാദം വണ്ണേന്തോ ‘‘താസു താസ്വേവ ഭൂമീസൂ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ രതനകൂടലങ്കതന്തി രതനമയകൂടേഹി രതനകണ്ണികാഹി അലങ്കതം സോഭിതന്തി അത്ഥോ. മണിവേരോചനാ ഉക്കാതി വേരോചനമണീഹി രത്തമണീഹി കതാ, ഉക്കാ ദണ്ഡപദീപാ. ധാരയന്താ സുതിട്ഠരേതി ആകാസേ സുട്ഠു ധാരയന്താ ഗണ്ഹന്താ അനേകസതജനാ സുട്ഠു തിട്ഠന്തീതി അത്ഥോ.

൨൦. പുന തദേവ പാസാദം വണ്ണേന്തോ ‘‘സോഭന്തി ഏസികാഥമ്ഭാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഏസികാഥമ്ഭാ നാമ നഗരദ്വാരേ സോഭനത്ഥായ നിഖാതാ ¶ ഥമ്ഭാ, സുഭാ ഇട്ഠാ, കഞ്ചനതോരണാ സുവണ്ണമയാ, ജമ്ബോനദാ ജമ്ബോനദസുവണ്ണമയാ ച, സാരമയാ ഖദിരരുക്ഖസാരമയാ ച രജതമയാ ച തോരണാ സോഭന്തി, ഏസികാ ച തോരണാ ച തം പാസാദം സോഭയന്തീതി അത്ഥോ.

൨൧. തസ്മിം പാസാദേ സുവിഭത്താ അനേകാ സന്ധീ കവാടേഹി ച അഗ്ഗളേഹി ച ചിത്തിതാ സോഭിതാ സന്ധിപരിക്ഖേപാ സോഭയന്തീതി അത്ഥോ, ഉഭതോതി തസ്സ പാസാദസ്സ ഉഭോസു പസ്സേസു, പുണ്ണഘടാ അനേകേഹി പദുമേഹി അനേകേഹി ച ഉപ്പലേഹി, സംയുതാ പുണ്ണാ തം പാസാദം സോഭയന്തീതി അത്ഥോ.

൨൨-൨൩. ഏവം പാസാദസ്സ സോഭം വണ്ണേത്വാ രതനമയം പാസാദഞ്ച സക്കാരസമ്മാനഞ്ച പകാസേന്തോ ‘‘അതീതേ സബ്ബബുദ്ധേ ചാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അതീതേതി അതിക്കന്തേ വിഗതേ കാലേ ജാതേ ഭൂതേ, സസങ്ഘേ സാവകസമൂഹസഹിതേ, സബ്ബേ ലോകനായകേ ബുദ്ധേ സഭാവേന പകതിവണ്ണേന രൂപേന സണ്ഠാനേന ച, സസാവകേ സാവകസഹിതേ, ബുദ്ധേ നിമ്മിനിത്വാ യേന ദ്വാരേന പാസാദോ പവിസിതബ്ബോ ഹോതി ¶ , തേന ദ്വാരേന പവിസിത്വാ സസാവകാ സബ്ബേ ബുദ്ധാ സബ്ബസോണ്ണമയേ സകലസുവണ്ണമയേ, പീഠേ നിസിന്നാ അരിയമണ്ഡലാ അരിയസമൂഹാ അഹേസുന്തി അത്ഥോ.

൨൪-൨൫. ഏതരഹി വത്തമാനേ കാലേ അനുത്തരാ ഉത്തരവിരഹിതാ യേ ച ബുദ്ധാ ¶ അത്ഥി സംവിജ്ജന്തി, തേ ച പച്ചേകബുദ്ധേ അനേകസതേ സയമ്ഭൂ സയമേവ ഭൂതേ അഞ്ഞാചരിയരഹിതേ, അപരാജിതേ ഖന്ധകിലേസാഭിസങ്ഖാരമച്ചുദേവപുത്തമാരേഹി അപരാജിതേ, ജയമാപന്നേ സന്തപ്പേസിന്തി അത്ഥോ. ഭവനം മയ്ഹം പാസാദം അതീതകാലേ ച വത്തമാനകാലേ ച, സബ്ബേ ബുദ്ധാ സമാരുഹും സം സുട്ഠു ആരുഹിംസൂതി അത്ഥോ.

൨൬. യേ ദിബ്ബാ ദിവി ഭവാ ദിബ്ബാ ദേവലോകേ ജാതാ, യേ ച ബഹൂ കപ്പരുക്ഖാ അത്ഥി. യേ ച മാനുസാ മനുസ്സേ ജാതാ യേ ച ബഹൂ കപ്പരുക്ഖാ അത്ഥി, തതോ സബ്ബം ദുസ്സം സമാഹന്ത്വാ സം സുട്ഠു ആഹരിത്വാ തേചീവരാനി കാരേത്വാ തേ പച്ചേകബുദ്ധേ തിചീവരേഹി അച്ഛാദേമീതി സമ്ബന്ധോ.

൨൭. ഏവം ¶ തിചീവരേഹി അച്ഛാദേത്വാ പാരുപാപേത്വാ തേസം നിസിന്നാനം പച്ചേകബുദ്ധാനം സമ്പന്നം മധുരം ഖജ്ജം ഖാദിതബ്ബം പൂവാദി കിഞ്ചി, മധുരം ഭോജ്ജം ഭുഞ്ജിതബ്ബം ആഹാരഞ്ച, മധുരം സായനീയം ലേഹനീയഞ്ച, സമ്പന്നം മധുരം പിവിതബ്ബം അട്ഠപാനഞ്ച, ഭോജനം ഭുഞ്ജിതബ്ബം ആഹാരഞ്ച, സുഭേ സുന്ദരേ മണിമയേ സേലമയേ പത്തേ സം സുട്ഠു പൂരേത്വാ അദാസിം പടിഗ്ഗഹാപേസിന്തി അത്ഥോ.

൨൮. സബ്ബേ തേ അരിയമണ്ഡലാ സബ്ബേ തേ അരിയസമൂഹാ, ദിബ്ബചക്ഖു സമാ ഹുത്വാ മട്ഠാതി ദിബ്ബചക്ഖുസമങ്ഗിനോ ഹുത്വാ മട്ഠാ കിലേസേഹി രഹിതത്താ സിലിട്ഠാ സോഭമാനാ ചീവരസംയുതാ തിചീവരേഹി സമങ്ഗീഭൂതാ മധുരസക്ഖരാഹി ച തേലേന ച മധുഫാണിതേഹി ച പരമന്നേന ഉത്തമേന അന്നേന ച മയാ തപ്പിതാ അപ്പിതാ പരിപൂരിതാ അഹേസുന്തി അത്ഥോ.

൨൯. തേ ഏവം സന്തപ്പിതാ അരിയമണ്ഡലാ രതനഗബ്ഭം സത്തഹി രതനേഹി നിമ്മിതഗബ്ഭം ഗേഹം, പവിസിത്വാ ഗുഹാസയാ ഗുഹായം സയമാനാ, കേസരീവ കേസരസീഹാ ഇവ, മഹാരഹമ്ഹി സയനേ അനഗ്ഘേ മഞ്ചേ, സീഹസേയ്യമകപ്പയും യഥാ സീഹോ മിഗരാജാ ദക്ഖിണപസ്സേന സയന്തോ പാദേ പാദം അച്ചാധായ ദക്ഖിണഹത്ഥം സീസൂപധാനം കത്വാ വാമഹത്ഥം ഉജുകം ഠപേത്വാ വാലധിം അന്തരസത്ഥിയം കത്വാ നിച്ചലോ സയതി, ഏവം സേയ്യം കപ്പയും കരിംസൂതി അത്ഥോ.

൩൦. തേ ഏവം സീഹസേയ്യം കപ്പേത്വാ സമ്പജാനാ സതിസമ്പജഞ്ഞസമ്പന്നാ. സമുട്ഠായ സം സുട്ഠു ഉട്ഠഹിത്വാ സയനേ പല്ലങ്കമാഭുജും ഊരുബദ്ധാസനം കരിംസൂതി അത്ഥോ.

൩൧. ഗോചരം ¶ സബ്ബബുദ്ധാനന്തി സബ്ബേസം അതീതാനാഗതാനം ബുദ്ധാനം ഗോചരം ആരമ്മണഭൂതം ഝാനരതിസമപ്പിതാ ഝാനരതിയാ സം സുട്ഠു അപ്പിതാ സമങ്ഗീഭൂതാ അഹേസുന്തി അത്ഥോ, അഞ്ഞേ ധമ്മാനി ദേസേന്തീതി തേസു പച്ചേകബുദ്ധേസു അഞ്ഞേ ഏകച്ചേ ധമ്മേ ദേസേന്തി, അഞ്ഞേ ഏകച്ചേ ഇദ്ധിയാ പഠമാദിജ്ഝാനകീളായ കീളന്തി ¶ രമന്തി.

൩൨. അഞ്ഞേ ഏകച്ചേ അഭിഞ്ഞാ പഞ്ച അഭിഞ്ഞായോ വസിഭാവിതാ വസീകരിംസു, പഞ്ചസു അഭിഞ്ഞാസു ആവജ്ജനസമാപജ്ജനവുട്ഠാനഅധിട്ഠാനപച്ചവേക്ഖണസങ്ഖാതാഹി പഞ്ചവസിതാഹി വസീഭാവം ഇതാ ഗതാ പത്താ അഭിഞ്ഞായോ ¶ , അപ്പേന്തി സമാപജ്ജന്തി. അഞ്ഞേ ഏകച്ചേ അനേകസഹസ്സിയോ വികുബ്ബനാനി ഏകോപി ഹുത്വാ ബഹുധാ ഹോതി, ബഹുധാപി ഹുത്വാ ഏകോ ഹോതീതി ഏവമാദീനി ഇദ്ധിവികുബ്ബനാനി വികുബ്ബന്തി കരോന്തീതി അത്ഥോ.

൩൩. ബുദ്ധാപി ബുദ്ധേതി ഏവം സന്നിപതിതേസു പച്ചേകബുദ്ധേസു സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ വിസയം ആരമ്മണഭൂതം പഞ്ഹം ബുദ്ധാ ബുദ്ധേ പുച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. തേ ബുദ്ധാ അത്ഥഗമ്ഭീരതായ ഗമ്ഭീരം നിപുണം സുഖുമം, ഠാനം കാരണം, പഞ്ഞായ വിനിബുജ്ഝരേ വിസേസേന നിരവസേസതോ ബുജ്ഝന്തി.

൩൪. തദാ മമ പാസാദേ സന്നിപതിതാ സാവകാപി ബുദ്ധേ പഞ്ഹം പുച്ഛന്തി, ബുദ്ധാ സാവകേ സിസ്സേ പഞ്ഹം പുച്ഛന്തി, തേ ബുദ്ധാ ച സാവകാ ച അഞ്ഞമഞ്ഞം പഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തി വിസ്സജ്ജേന്തി.

൩൫. പുന തേ സബ്ബേ ഏകതോ ദസ്സേന്തോ ‘‘ബുദ്ധാ പച്ചേകബുദ്ധാ ചാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ബുദ്ധാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ, പച്ചേകബുദ്ധാ ച സാവകാ ച സിസ്സാ പരിചാരകാ നിസ്സിതകാ ഏതേ സബ്ബേ, സകായ സകായ രതിയാ രമമാനാ സല്ലീനാ മമ പാസാദേ അഭിരമന്തീതി അത്ഥോ.

൩൬. ഏവം തസ്മിം വേജയന്തപാസാദേ പച്ചേകബുദ്ധാനം ആചാരസമ്പത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അത്തനോ ആനുഭാവം ദസ്സേന്തോ സോ തിലോകവിജയോ ചക്കവത്തിരാജാ ‘‘ഛത്താ തിട്ഠന്തു രതനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ രതനാ സത്തരതനമയാ, ഛത്താ കഞ്ചനാവേളപന്തികാ സുവണ്ണജാലേഹി ഓലമ്ബിതാ തിട്ഠന്തു. മുത്താജാലപരിക്ഖിത്താ മുത്താജാലേഹി പരിവാരിതാ, സബ്ബേ ഛത്താ മമ മത്ഥകേ മുദ്ധനി, ധാരേന്തൂതി ചിന്തിതമത്തേയേവ ഛത്താ പാതുഭൂതാ ഹോന്തീതി അത്ഥോ.

൩൭. സോണ്ണതാരകചിത്തിതാ സുവണ്ണതാരകാഹി ദദ്ദല്ലമാനാ ചേലവിതാനാ ഭവന്തു നിബ്ബത്തന്തു ¶ . വിചിത്താ അനേകവണ്ണാ, മല്യവിതതാ പുപ്ഫപത്ഥടാ, സബ്ബേ അനേകവിതാനാ, മത്ഥകേ നിസീദനട്ഠാനസ്സ ഉപരിഭാഗേ ധാരേന്തൂതി അത്ഥോ.

൩൮-൪൦. മല്യദാമേഹി അനേകസുഗന്ധപുപ്ഫദാമേഹി വിതതാ പരികിണ്ണാ, ഗന്ധദാമേഹി ചന്ദനകുങ്കുമതഗരാദിസുഗന്ധദാമേഹി, സോഭിതാ പോക്ഖരണീതി സമ്ബന്ധോ ¶ . ദുസ്സദാമേഹി പത്തുണ്ണചീനാദിഅനഗ്ഘദുസ്സദാമേഹി, പരികിണ്ണാ സത്തരതനദാമേഹി ഭൂസിതാ അലങ്കതാ പോക്ഖരണീ, പുപ്ഫാഭികിണ്ണാ ¶ ചമ്പകസളലസോഗന്ധികാദിസുഗന്ധപുപ്ഫേഹി അഭികിണ്ണാ സുട്ഠു വിചിത്താ സോഭിതാ. പുനരപി കിം ഭൂതാ പോക്ഖരണീ? സുരഭിഗന്ധസുഗന്ധേഹി ഭൂസിതാ വാസിതാ. സമന്തതോ ഗന്ധപഞ്ചങ്ഗുലലങ്കതാ പഞ്ചഹി അങ്ഗുലേഹി ലിമ്പിതഗന്ധേഹി അലങ്കതാ, ഹേമച്ഛദനഛാദിതാ സുവണ്ണഛദനേഹി സുവണ്ണവിതാനേഹി ഛാദിതാ, പാസാദസ്സ ചാതുദ്ദിസാ പോക്ഖരണിയോ പദുമേഹി ച ഉപ്പലേഹി ച സുട്ഠു സന്ഥതാ പത്ഥടാ സുവണ്ണരൂപേ സുവണ്ണവണ്ണാ, ഖായന്തു, പദ്മരേണുരജുഗ്ഗതാ പദുമരേണൂഹി ധൂലീഹി ച ആകിണ്ണാ പോക്ഖരണിയോ സോഭന്തൂതി അത്ഥോ.

൪൧. മമ വേജയന്തപാസാദസ്സ സമന്തതോ പാദപാ ചമ്പകാദയോ രുക്ഖാ സബ്ബേ പുപ്ഫന്തു ഏതേ പുപ്ഫരുക്ഖാ. സയമേവ പുപ്ഫാ മുഞ്ചിത്വാ വിഗളിത്വാ ഗന്ത്വാ ഭവനം ഓകിരും, ഓകിണ്ണാ പാസാദസ്സ ഉപരി കരോന്തൂതി അത്ഥോ.

൪൨. തത്ഥ തസ്മിം മമ വേജയന്തപാസാദേ സിഖിനോ മയൂരാ നച്ചന്തൂ, ദിബ്ബഹംസാ ദേവതാഹംസാ, പകൂജരേ സദ്ദം കരോന്തു, കരവീകാ ച മധുരസദ്ദാ കോകിലാ ഗായന്തു ഗീതവാക്യം കരോന്തു, അപരേ അനുത്താ ച ദിജസങ്ഘാ പക്ഖിനോ സമൂഹാ പാസാദസ്സ സമന്തതോ മധുരരവം രവന്തൂതി അത്ഥോ.

൪൩. പാസാദസ്സ സമന്തകോ സബ്ബാ ആതതവിതതാദയോ ഭേരിയോ വജ്ജന്തു ഹഞ്ഞന്തു, സബ്ബാ താ അനേകതന്തിയോ വീണാ രസന്തു സദ്ദം കരോന്തു, സബ്ബാ അനേകപ്പകാരാ സങ്ഗീതിയോ പാസാദസ്സ സമന്തതോ വത്തന്തു പവത്തന്തു ഗായന്തൂതി അത്ഥോ.

൪൪-൫. യാവതാ യത്തകേ ഠാനേ ബുദ്ധഖേത്തമ്ഹി ദസസഹസ്സിചക്കവാളേ തതോ പരേ ചക്കവാളേ, ജോതിസമ്പന്നാ പഭാസമ്പന്നാ അച്ഛിന്നാ മഹന്താ സമന്തതോ രതനാമയാ സത്തഹി രതനേഹി കതാ ഖചിതാ സോണ്ണപല്ലങ്കാ സുവണ്ണപല്ലങ്കാ തിട്ഠന്തു, പാസാദസ്സ സമന്തതോ ദീപരുക്ഖാ പദീപധാരണാ തേലരുക്ഖാ ജലന്തു ¶ , പദീപേഹി പജ്ജലന്തു, ദസസഹസ്സിപരമ്പരാ ദസസഹസ്സീനം പരമ്പരാ ദസസഹസ്സിയോ ഏകപജ്ജോതാ ഏകപദീപാ വിയ ഭവന്തു ഉജ്ജോതന്തൂതി അത്ഥോ.

൪൬. നച്ചഗീതേസു ¶ ¶ ഛേകാ ഗണികാ നച്ചിത്ഥിയോ ച ലാസികാ മുഖേന സദ്ദകാരികാ ച പാസാദസ്സ സമന്തതോ നച്ചന്തു, അച്ഛരാഗണാ ദേവിത്ഥിസമൂഹാ നച്ചന്തു, നാനാരങ്ഗാ അനേകവണ്ണാ നാനാരങ്ഗമണ്ഡലാ പാസാദസ്സ സമന്തതോ നച്ചന്തു, പദിസ്സന്തു പാകടാ ഹോന്തൂതി അത്ഥോ.

൪൭. തദാ അഹം തിലോകവിജയോ നാമ ചക്കവത്തിരാജാ ഹുത്വാ സകലചക്കവാളേ ദുമഗ്ഗേ രുക്ഖഗ്ഗേ പബ്ബതഗ്ഗേ ഹിമവന്തചക്കവാളപബ്ബതാദീനം അഗ്ഗേ സിനേരൂപബ്ബതമുദ്ധനി ച സബ്ബട്ഠാനേസു വിചിത്തം അനേകവണ്ണവിചിത്തം പഞ്ചവണ്ണികം നീലപീതാദിപഞ്ചവണ്ണം സബ്ബം ധജം ഉസ്സാപേമീതി അത്ഥോ.

൪൮. നരാ ലോകന്തരാ നരാ ച നാഗലോകതോ നാഗാ ച ദേവലോകതോ ഗന്ധബ്ബാ ച ദേവാ ച സബ്ബേ ഉപേന്തു ഉപഗച്ഛന്തു, തേ നരാദയോ നമസ്സന്താ മമ നമക്കാരം കരോന്താ പഞ്ജലികാ കതഹത്ഥപുടാ മമ വേജയന്തം പാസാദം പരിവാരയുന്തി അത്ഥോ.

൪൯. ഏവം സോ തിലോകവിജയോ ചക്കവത്തിരാജാ പാസാദസ്സ ച അത്തനോ ച ആനുഭാവം വണ്ണേത്വാ ഇദാനി അത്തനാ സമ്പത്തികതപുഞ്ഞഫലം സമാദപേന്തോ ‘‘യം കിഞ്ചി കുസലം കമ്മ’’ന്തിആദിമാഹ. യം കിഞ്ചി കുസലകമ്മസങ്ഖാതം കിരിയം കത്തബ്ബം അത്ഥി, തം സബ്ബം മമ മയാ കായേന വാ വാചായ വാ മനസാ വാ തീഹി ദ്വാരേഹി കതം തിദസേ സുകതം സുട്ഠു കതം, താവതിംസഭവനേ ഉപ്പജ്ജനാരഹം കതന്തി അത്ഥോ.

൫൦. പുന സമാദപേന്തോ ‘‘യേ സത്താ സഞ്ഞിനോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യേ സത്താ മനുസ്സാ വാ ദേവാ വാ ബ്രഹ്മാനോ വാ സഞ്ഞിനോ സഞ്ഞാസഹിതാ അത്ഥി, യേ ച സത്താ അസഞ്ഞിനോ സഞ്ഞാരഹിതാ അസഞ്ഞാ സത്താ സന്തി, തേ സബ്ബേ സത്താ മയ്ഹം മയാ കതം പുഞ്ഞഫലം, ഭാഗീ ഭവന്തു പുഞ്ഞവന്താ ഹോന്തൂതി അത്ഥോ.

൫൧. പുനപി സമാദപേന്തോ ബോധിസത്തോ ‘‘യേസം കത’’ന്തിആദിമാഹ. മയാ കതം പുഞ്ഞം യേഹി നരനാഗഗന്ധബ്ബദേവേഹി സുവിദിതം ഞാതം, തേസം മയാ ദിന്നം പുഞ്ഞഫലം, തസ്മിം മയാ കതേ പുഞ്ഞേ ദിന്നഭാവം യേ നരാദയോ ന ജാനന്തി, ദേവാ ഗന്ത്വാ തേസം തം നിവേദയും ആരോചയുന്തി അത്ഥോ.

൫൨. സബ്ബലോകമ്ഹി ¶ ¶ യേ സത്താ ആഹാരനിസ്സിതാ ജീവന്തി, തേ സബ്ബേ സത്താ മനുഞ്ഞം ഭോജനം സബ്ബം മമ ചേതസാ മമ ചിത്തേന ലഭന്തു, മമ പുഞ്ഞിദ്ധിയാ ലഭന്തൂതി അത്ഥോ.

൫൩. മനസാ പസന്നേന ചിത്തേന യം ദാനം മയാ ദിന്നം തസ്മിം ദാനേ ചിത്തേന പസാദം ആവഹിം ഉപ്പാദേസിം. സബ്ബസമ്ബുദ്ധാ ച ¶ പച്ചേകാ പടിഏക്കാ ജിനസാവകാ ച മയാ ചക്കവത്തിരഞ്ഞാ പൂജിതാ.

൫൪. സുകതേന തേന കമ്മേന സദ്ദഹിത്വാ കതേന കുസലകമ്മേന, ചേതനാപണിധീഹി ച ചിത്തേന കതപത്ഥനാഹി ച, മാനുസം ദേഹം മനുസ്സസരീരം, ജഹിത്വാ ഛഡ്ഡേത്വാ, അഹം താവതിംസം ദേവലോകം അഗച്ഛിം അഗമാസിം, സുത്തപ്പബുദ്ധോ വിയ തത്ഥ ഉപ്പജ്ജിന്തി അത്ഥോ.

൫൫. തതോ തിലോകവിജയോ ചക്കവത്തിരാജാ കാലങ്കതോ, തതോ പട്ഠായ ആഗതേ ദുവേ ഭവേ ദ്വേ ജാതിയോ പജാനാമി ദേവത്തേ ദേവത്തഭാവേ മാനുസേ മനുസ്സത്തഭാവേ ച, തതോ ജാതിദ്വയതോ അഞ്ഞം ഗതിം അഞ്ഞം ഉപപത്തിം ന ജാനാമി ന പസ്സാമി, മനസാ ചിത്തേന പത്ഥനാഫലം പത്ഥിതപത്ഥനാഫലന്തി അത്ഥോ.

൫൬. ദേവാനം അധികോ ഹോമീതി യദി ദേവേസു ജാതോ, ആയുവണ്ണബലതേജേഹി ദേവാനം അധികോ ജേട്ഠോ സേട്ഠോ അഹോസിന്തി അത്ഥോ. യദി മനുസ്സേസു ജാതോ, മനുജാധിപോ മനുസ്സാനം അധിപതി ഇസ്സരോ ഭവാമി, തഥാ രാജഭൂതോ അഭിരൂപേന രൂപസമ്പത്തിയാ ച ലക്ഖണേന ആരോഹപരിണാഹാദിലക്ഖണേന ച സമ്പന്നോ സമ്പുണ്ണോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ പഞ്ഞായ പരമത്ഥജാനനപഞ്ഞായ അസമോ സമരഹിതോ, മയാ സദിസോ കോചി നത്ഥീതി അത്ഥോ.

൫൭. മയാ കതപുഞ്ഞസമ്ഭാരേന പുഞ്ഞഫലേന ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ സേട്ഠം പസട്ഠം മധുരം വിവിധം അനേകപ്പകാരം ഭോജനഞ്ച അനപ്പകം ബഹുസത്തരതനഞ്ച വിവിധാനി, അനേകപ്പകാരാനി പത്തുണ്ണകോസേയ്യാദിവത്ഥാനി ച നഭാ ആകാസതോ മം മമ സന്തികം ഖിപ്പം സീഘം ഉപേന്തി ഉപഗച്ഛന്തി.

൫൮-൬൬. പഥബ്യാ ¶ പഥവിയാ പബ്ബതേ ച ആകാസേ ച ഉദകേ ച വനേ ച യം യം യത്ഥ യത്ഥ ഹത്ഥം പസാരേമി നിക്ഖിപാമി, തതോ തതോ ദിബ്ബാ ഭക്ഖാ ദിബ്ബാ ആഹാരാ മം മമ സന്തികം ഉപേന്തി ഉപഗച്ഛന്തി, പാതുഭവന്തീതി അത്ഥോ. തഥാ യഥാക്കമം സബ്ബേ രതനാ. സബ്ബേ ചന്ദനാദയോ ഗന്ധാ ¶ . സബ്ബേ യാനാ വാഹനാ. സബ്ബേ ചമ്പകനാഗപുന്നാഗാദയോ മാലാ പുപ്ഫാ. സബ്ബേ അലങ്കാരാ ആഭരണാ. സബ്ബാ ദിബ്ബകഞ്ഞാ. സബ്ബേ മധുസക്ഖരാ. സബ്ബേ പൂപാദയോ ഖജ്ജാ ഖാദിതബ്ബാ മം മമ സന്തികം ഉപേന്തി ഉപഗച്ഛന്തി.

൬൭-൬൮. സമ്ബോധിവരപത്തിയാതി ഉത്തമചതുമഗ്ഗഞാണപത്തിയാ പാപുണനത്ഥായ. മയാ യം ഉത്തമദാനം കതം പൂരിതം, തേന ഉത്തമദാനേന ¶ സേലസങ്ഖാതം പബ്ബതം സകലം ഏകനിന്നാദം കരോന്തോ ബഹലം ഗിരം പുഥുലം ഘോസം ഗജ്ജേന്തോ, സദേവകം ലോകം സകലം മനുസ്സദേവലോകം ഹാസയന്തോ സോമനസ്സപ്പത്തം കരോന്തോ ലോകേ സകലലോകത്തയേ വിവട്ടച്ഛദോ ബുദ്ധോ അഹം ഭവാമീതി അത്ഥോ.

൬൯. ദിസാ ദസവിധാ ലോകേതി ചക്കവാളലോകേ ദസവിധാ ദസകോട്ഠാസാ ദിസാ ഹോന്തി, തത്ഥ കോട്ഠാസേ യായതോ യായന്തസ്സ ഗച്ഛന്തസ്സ അന്തകം നത്ഥീതി അത്ഥോ, ചക്കവത്തികാലേ തസ്മിം മയാ ഗതഗതട്ഠാനേ ദിസാഭാഗേ വാ ബുദ്ധഖേത്താ ബുദ്ധവിസയാ അസങ്ഖിയാ സങ്ഖാരഹിതാ.

൭൦. പഭാ പകിത്തിതാതി തദാ ചക്കവത്തിരാജകാലേ മയ്ഹം പഭാ ചക്കരതനമണിരതനാദീനം പഭാ ആലോകാ യമകാ യുഗളയുഗളാ ഹുത്വാ രംസിവാഹനാ രംസിം മുഞ്ചമാനാ പകിത്തിതാ പാകടാ, ഏത്ഥന്തരേ ദസസഹസ്സിചക്കവാളന്തരേ രംസിജാലം രംസിസമൂഹം, ആലോകോ വിപുലോ ബഹുതരോ ഭവേ അഹോസീതി അത്ഥോ.

൭൧. ഏത്തകേ ലോകധാതുമ്ഹീതി ദസസഹസ്സിചക്കവാളേസു സബ്ബേ ജനാ മം പസ്സന്തു ദക്ഖന്തൂതി അത്ഥോ. സബ്ബേ ദേവാ യാവ ബ്രഹ്മനിവേസനാ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ മം അനുവത്തന്തു അനുകൂലാ ഭവന്തു.

൭൨. വിസിട്ഠമധുനാദേനാതി ¶ വിസട്ഠേന മധുരേന നാദേന, അമതഭേരിമാഹനിന്തി അമതഭേരിം ദേവദുന്ദുഭിം പഹരിം, ഏത്ഥന്തരേ ഏതസ്മിം ദസസഹസ്സിചക്കവാളബ്ഭന്തരേ സബ്ബേ ജനാ മന മധുരം ഗിരം സദ്ദം സുണന്തു മനസി കരോന്തു.

൭൩. ധമ്മമേഘേന വസ്സന്തേ ധമ്മദേസനാമയേന നാദേന തബ്ബോഹാരപരമത്ഥഗമ്ഭീരമധുരസുഖുമത്ഥവസ്സേ വസ്സന്തേ വസ്സമാനേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനുഭാവേന സബ്ബേ ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീആദയോ അനാസവാ നിക്കിലേസാ ഹോന്തു ഭവന്തു. യേത്ഥ പച്ഛിമകാ സത്താതി ഏത്ഥ ഏതേസു രാസിഭൂതേസു ചതൂസു പരിസസത്തേസു യേ സത്താ പച്ഛിമകാ ഗുണവസേന ഹേട്ഠിമകാ, തേ സബ്ബേ സോതാപന്നാ ഭവന്തൂതി അധിപ്പായോ.

൭൪. തദാ ¶ തിലോകവിജയചക്കവത്തിരാജകാലേ ദാതബ്ബകം ദാതബ്ബയുത്തകം, ദാനം കത്വാ, അസേസതോ നിസ്സേസേന, സീലം സീലപാരമിം, പൂരേത്വാ നേക്ഖമ്മേ നേക്ഖമ്മപാരമിതായ, പാരമിം കോടിം പത്വാ, ഉത്തമം സമ്ബോധിം ചതുമഗ്ഗഞാണം, പത്തോ ഭവാമി ഭവേയ്യം.

൭൫. പണ്ഡിതേ പഞ്ഞവന്തേ മേധാവിനോ പരിപുച്ഛിത്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, കത്തബ്ബം? കിം ന കത്തബ്ബം? കിം കുസലം? കിം അകുസലം? കിം കത്വാ സഗ്ഗമോക്ഖദ്വയസ്സ ഭാഗീ ഹോതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ഏവം പഞ്ഞാപാരമിം പൂരേത്വാതി ¶ അത്ഥോ. കത്വാ വീരിയമുത്തമന്തി ഉത്തമം സേട്ഠം ഠാനനിസജ്ജാദീസു അവിച്ഛിന്നം വീരിയം കത്വാ, വീരിയപാരമിം പൂരേത്വാതി അത്ഥോ. സകലവിരുദ്ധജനേഹി കതഅനാദരാധിവാസനാഖന്തിയാ പാരമിം കോടിം ഗന്ത്വാ ഖന്തിപാരമിം പൂരേത്വാ ഉത്തമം സമ്ബോധിം ഉത്തമം സമ്ബുദ്ധത്തം പത്തോ ഭവാമി ഭവേയ്യം.

൭൬. കത്വാ ദള്ഹമധിട്ഠാനന്തി ‘‘മമ സരീരജീവിതേസു വിനസ്സന്തേസുപി പുഞ്ഞകമ്മതോ ന വിരമിസ്സാമീ’’തി അചലവസേന ദള്ഹം അധിട്ഠാനപാരമിം കത്വാ ‘‘സീസേ ഛിജ്ജമാനേപി മുസാവാദം ന കഥേസ്സാമീ’’തി സച്ചപാരമിതായ കോടിം പൂരിയ പൂരേത്വാ ‘‘സബ്ബേ സത്താ സുഖീ അവേരാ’’തിആദിനാ മേത്താപാരമിതായ കോടിം പത്വാ ഉത്തമം സമ്ബോധിം പത്തോതി അത്ഥോ.

൭൭. സജീവകാജീവകവത്ഥൂനം ലാഭേ ച തേസം അലാഭേ ച കായികചേതസികസുഖേ ചേവ തഥാ ദുക്ഖേ ച സാദരജനേഹി കതേ, സമ്മാനേ ¶ ചേവ ഓമാനേ, ച സബ്ബത്ഥ സമകോ സമാനമാനസോ ഉപേക്ഖാപാരമിം പൂരേത്വാ ഉത്തമം സമ്ബോധിം പത്തോ പാപുണേയ്യന്തി അത്ഥോ.

൭൮. കോസജ്ജം കുസീതഭാവം, ഭയതോ ഭയവസേന ‘‘അപായദുക്ഖഭാഗീ’’തി ദിസ്വാ ഞത്വാ അകോസജ്ജം അകുസീതഭാവം അലീനവുത്തിം, വീരിയം ഖേമതോ ഖേമവസേന ‘‘നിബ്ബാനഗാമീ’’തി ദിസ്വാ ഞത്വാ ആരദ്ധവീരിയാ ഹോഥ ഭവഥ. ഏസാ ബുദ്ധാനുസാസനീ ഏസാ ബുദ്ധാനം അനുസിട്ഠി.

൭൯. വിവാദം ഭയതോ ദിസ്വാതി വിവാദം കലഹം ഭയതോ ദിസ്വാ ‘‘അപായഭാഗീ’’തി ദിസ്വാ ഞത്വാ അവിവാദം വിവാദതോ വിരമണം ‘‘നിബ്ബാനപ്പത്തീ’’തി, ഖേമതോ ദിസ്വാ ഞത്വാ സമഗ്ഗാ ഏകഗ്ഗചിത്താ സഖിലാ സിലിട്ഠാ മേത്തായ ധുരഗതായ സോഭമാനാ ഹോഥാതി അത്ഥോ. ഏസാ കഥാ മന്തനാ ഉദീരണാ ബുദ്ധാനം അനുസാസനീ ഓവാദദാനം.

൮൦. പമാദം ഠാനനിസജ്ജാദീസു സതിവിപ്പവാസേന വിഹരണം ഭയതോ ‘‘നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേസു ദുക്ഖിതദുരൂപഅപ്പന്നപാനതാദിസംവത്തനകം ¶ അപായാദിഗമനഞ്ചാ’’തി ദിസ്വാ ഞത്വാ, അപ്പമാദം സബ്ബകിരിയാസു സതിയാ വിഹരണം, ഖേമതോ വഡ്ഢിതോ ‘‘നിബ്ബാനസമ്പാപുണന’’ന്തി ദിസ്വാ പച്ചക്ഖതോ ഞത്വാ അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം സമ്മാദിട്ഠി സമ്മാസങ്കപ്പോ സമ്മാവാചാ സമ്മാകമ്മന്തോ സമ്മാആജീവോ സമ്മാവായാമോ സമ്മാസതി സമ്മാസമാധീതി അട്ഠഅവയവം സമ്മാസമ്ബോധിയാ ¶ മഗ്ഗം അധിഗമൂപായം ഭാവേഥ വഡ്ഢേഥ മനസി കരോഥ, ഏസാ കഥാ ഭാസനാ ഉദീരണാ ബുദ്ധാനുസാസനീ ബുദ്ധാനം അനുസിട്ഠീതി അത്ഥോ.

൮൧. സമാഗതാ ബഹൂ ബുദ്ധാതി അനേകസതസഹസ്സസങ്ഖ്യാ പച്ചേകബുദ്ധാ സമാഗതാ രാസിഭൂതാ, സബ്ബസോ സബ്ബപ്പകാരേന അരഹന്താ ച ഖീണാസവാ അനേകസതസഹസ്സാ സമാഗതാ രാസിഭൂതാ. തസ്മാ തേ ബുദ്ധേ ച അരഹന്തേ ച വന്ദമാനേ വന്ദനാരഹേ നമസ്സഥ അങ്ഗപച്ചങ്ഗനമക്കാരേന നമസ്സഥ വന്ദഥ.

൮൨. ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന അചിന്തിയാ ചിന്തേതും അസക്കുണേയ്യാ, ബുദ്ധാ, ബുദ്ധധമ്മാതി ബുദ്ധേഹി ദേസിതാ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ…പേ… അട്ഠങ്ഗികോ ¶ മഗ്ഗോ, പഞ്ചക്ഖന്ധാ, ഹേതുപച്ചയോ ആരമ്മണപച്ചയോതിആദയോ ധമ്മാ, ബുദ്ധാനം വാ സഭാവാ അചിന്തിയാ ചിന്തേതും അസക്കുണേയ്യാ, അചിന്തിയേ ചിന്താവിസയാതിക്കന്തേ പസന്നാനം ദേവമനുസ്സാനം വിപാകോ ദേവമനുസ്സസമ്പത്തിനിബ്ബാനസമ്പത്തിസങ്ഖാതോ ചിന്തേതും അസക്കുണേയ്യോ സങ്ഖ്യാതിക്കന്തോ ഹോതി ഭവതി.

ഇതി ഏത്താവതാ ച യഥാ അദ്ധാനഗാമിനോ ‘‘മഗ്ഗം നോ ആചിക്ഖാ’’തി പുട്ഠേന ‘‘വാമം മുഞ്ചിത്വാ ദക്ഖിണം ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേ തേന മഗ്ഗേന ഗാമനിഗമരാജധാനീസു കത്തബ്ബകിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ പുന മുഞ്ചിതേന അപരേന വാമമഗ്ഗേന ഗതാപി ഗാമനിഗമാദീസു കത്തബ്ബകിച്ചം നിട്ഠാപേന്തി, ഏവമേവ ബുദ്ധാപദാനം കുസലാപദാനവസേന നിട്ഠാപേത്വാ തദേവ അകുസലാപദാനവസേന വിത്ഥാരേതും ഇദം പഞ്ഹകമ്മം –

‘‘ദുക്കരഞ്ച അബ്ഭക്ഖാനം, അബ്ഭക്ഖാനം പുനാപരം;

അബ്ഭക്ഖാനം സിലാവേധോ, സകലികാപി ച വേദനാ.

‘‘നാളാഗിരി സത്തച്ഛേദോ, സീസദുക്ഖം യവഖാദനം;

പിട്ഠിദുക്ഖമതീസാരോ, ഇമേ അകുസലകാരണാ’’തി.

അത്ഥ പഠമപഞ്ഹേ – ദുക്കരന്തി ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികാ. അതീതേ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ ¶ ബോധിസത്തോ ജോതിപാലോ നാമ ബ്രാഹ്മണമാണവോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ ബ്രാഹ്മണജാതിവസേന സാസനേ അപ്പസന്നോ തസ്സ ഭഗവതോ പിലോതികകമ്മനിസ്സന്ദേന ‘‘കസ്സപോ ഭഗവാ’’തി സുത്വാ ‘‘കുതോ മുണ്ഡകസ്സ സമണസ്സ ബോധി, ബോധി പരമദുല്ലഭാ’’തി ¶ ആഹ. സോ തേന കമ്മനിസ്സന്ദേന അനേകജാതിസതേസു നരകാദിദുക്ഖമനുഭവിത്വാ തസ്സേവ ഭഗവതോ അനന്തരം തേനേവ ലദ്ധബ്യാകരണേന കമ്മേന ജാതിസംസാരം ഖേപേത്വാ പരിയോസാനേ വേസ്സന്തരത്തഭാവം പത്വാ തതോ ചുതോ തുസിതഭവനേ നിബ്ബത്തോ. ദേവതായാചനേന തതോ ചവിത്വാ സക്യകുലേ നിബ്ബത്തോ ഞാണസ്സ പരിപാകത്താ സകലജമ്ബുദീപരജ്ജം പഹായ അനോമാനദീതീരേ സുനിസിതേനാസിനാ സമകുടകേസകലാപം ഛിന്ദിത്വാ ബ്രഹ്മുനാ ആനീതേ ഇദ്ധിമയേ കപ്പസ്സ സണ്ഠാനകാലേ പദുമഗബ്ഭേ നിബ്ബത്തേ അട്ഠ പരിക്ഖാരേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ പബ്ബജിത്വാ ബോധിഞാണദസ്സനസ്സ താവ അപരിപക്കത്താ ¶ ബുദ്ധഭാവായ മഗ്ഗാമഗ്ഗം അജാനിത്വാ ഛബ്ബസ്സാനി ഉരുവേലജനപദേ ഏകാഹാരഏകാലോപഏകപുഗ്ഗലഏകമഗ്ഗഏകാസനഭോജനവസേന അട്ഠിചമ്മനഹാരുസേസം നിമ്മംസരുധിരപേതരൂപസദിസസരീരോ പധാനസുത്തേ (സു. നി. ൪൨൭ ആദയോ) വുത്തനയേനേവ പധാനം മഹാവീരിയം ദുക്കരകാരികം അകാസി. സോ ഇമം ദുക്കരകാരികം ‘‘സമ്ബോധിയാ മഗ്ഗം ന ഹോതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഗാമനിഗമരാജധാനീസു പണീതാഹാരം പരിഭുഞ്ജിത്വാ പീണിന്ദ്രിയോ പരിപുണ്ണദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണോ കമേന ബോധിമണ്ഡമുപഗന്ത്വാ പഞ്ച മാരേ ജിനിത്വാ ബുദ്ധോ ജാതോതി.

‘‘അവചാഹം ജോതിപാലോ, സുഗതം കസ്സപം തദാ;

കുതോ നു ബോധി മുണ്ഡസ്സ, ബോധി പരമദുല്ലഭാ.

‘‘തേന കമ്മവിപാകേന, അചരിം ദുക്കരം ബഹും;

ഛബ്ബസ്സാനുരുവേലായം, തതോ ബോധിമപാപുണിം.

‘‘നാഹം ഏതേന മഗ്ഗേന, പാപുണിം ബോധിമുത്തമം;

കുമ്മഗ്ഗേന ഗവേസിസ്സം, പുബ്ബകമ്മേന വാരിതോ.

‘‘പുഞ്ഞപാപപരിക്ഖീണോ, സബ്ബസന്താപവജ്ജിതോ;

അസോകോ അനുപായാസോ, നിബ്ബായിസ്സമനാസവോ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൩൯.൯൨-൯൫);

ദുതിയപഞ്ഹേ – അബ്ഭക്ഖാനന്തി അഭി അക്ഖാനം പരിഭാസനം. അതീതേ കിര ബോധിസത്തോ സുദ്ദകുലേ ¶ ജാതോ അപാകടോ അപ്പസിദ്ധോ മുനാളി നാമ ധുത്തോ ഹുത്വാ പടിവസതി. തദാ മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ സുരഭി ¶ നാമ പച്ചേകബുദ്ധോ കേനചി കരണീയേന തസ്സ സമീപട്ഠാനം പാപുണി. സോ തം ദിസ്വാവ ‘‘ദുസ്സീലോ പാപധമ്മോ അയം സമണോ’’തിആദിനാ അബ്ഭാചിക്ഖി. സോ തേന അകുസലനിസ്സന്ദേന നരകാദീസു അനേകവസ്സസഹസ്സാനി ദുക്ഖമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം പച്ഛിമത്തഭാവേ യദാ തിത്ഥിയാ പഠമതരം ഭഗവതോ തുസിതഭവനേ വസനസമയേ ച പാകടാ ഹുത്വാ സകലജനം വഞ്ചേത്വാ ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിയോ ദീപേത്വാ വിചരന്തി, തദാ തുസിതപുരാ ചവിത്വാ സക്യരാജകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ കമേന ബുദ്ധോ ജാതോ. തിത്ഥിയാ സൂരിയുഗ്ഗമനേ ഖജ്ജോപനകാ വിയ വിഹതലാഭസക്കാരാ ഭഗവതി ആഘാതം ബന്ധിത്വാ വിചരന്തി. തസ്മിം സമയേ രാജഗഹസേട്ഠി ഗങ്ഗായ ജാലം ബന്ധിത്വാ കീളന്തോ രത്തചന്ദനഘടികം ദിസ്വാ അമ്ഹാകം ഗേഹേ ചന്ദനാനി ബഹൂനി, ഇമം ഭമം ആരോപേത്വാ തേന ഭമകാരേഹി ¶ പത്തം ലിഖാപേത്വാ വേളുപരമ്പരായ ലഗ്ഗേത്വാ ‘‘യേ ഇമം പത്തം ഇദ്ധിയാ ആഗന്ത്വാ ഗണ്ഹന്തി, തേസം ഭത്തികോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഭേരിം ചരാപേസി.

തദാ തിത്ഥിയാ ‘‘നട്ഠമ്ഹാ ദാനി നട്ഠമ്ഹാ ദാനീ’’തി മന്തേത്വാ നിഗണ്ഠോ നാടപുത്തോ സകപരിസം ഏവമാഹ – ‘‘അഹം വേളുസമീപം ഗന്ത്വാ ആകാസേ ഉല്ലങ്ഗനാകാരം കരോമി, ‘തുമ്ഹേ ഛവദാരുമയം പത്തം പടിച്ച മാ ഇദ്ധിം കരോഥാ’തി മം ഖന്ധേ ഗഹേത്വാ വാരേഥാ’’തി, തേ തഥാ ഗന്ത്വാ തഥാ അകംസു.

തദാ പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജോ ച മോഗ്ഗല്ലാനോ ച തിഗാവുതേ സേലപബ്ബതമത്ഥകേ ഠത്വാ പിണ്ഡപാതഗണ്ഹനത്ഥായ ചീവരം പാരുപന്താ തം കോലാഹലം സുണിംസു. തേസു മോഗ്ഗല്ലാനോ പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജം ‘‘ത്വം ആകാസേന ഗന്ത്വാ തം പത്തം ഗണ്ഹാഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേയേവ ഭഗവതാ ഇദ്ധിമന്താനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപിതാ, തുമ്ഹേവ ഗണ്ഹഥാ’’തി ആഹ. തഥാപി ‘‘മയാ ആണത്തോ ത്വമേവ ഗണ്ഹാഹീ’’തി ആണത്തോ അത്തനാ ഠിതം തിഗാവുതം സേലപബ്ബതം പാദതലേ ലഗ്ഗേത്വാ ഉക്ഖലിയാ പിധാനം വിയ സകലരാജഗഹനഗരം ഛാദേസി, തദാ നഗരവാസിനോ ഫളികപബ്ബതേ ആവുതം രത്തസുത്തമിവ തം ഥേരം പസ്സിത്വാ ‘‘ഭന്തേ ഭാരദ്വാജ, അമ്ഹേ രക്ഖഥാ’’തി ഉഗ്ഘോസയിംസു, ഭീതാ സുപ്പാദീനി സീസേ അകംസു. തദാ ഥേരോ തം പബ്ബതം ഠിതട്ഠാനേ വിസ്സജ്ജേത്വാ ഇദ്ധിയാ ഗന്ത്വാ തം പത്തം അഗ്ഗഹേസി, തദാ നഗരവാസിനോ മഹാകോലാഹലമകംസു.

ഭഗവാ വേളുവനാരാമേ നിസിന്നോ തം സദ്ദം സുത്വാ ‘‘കിം ഏസോ സദ്ദോ’’തി ആനന്ദം പുച്ഛി. ‘‘ഭാരദ്വാജേന, ഭന്തേ, പത്തസ്സ ഗഹിതത്താ സന്തുട്ഠാ നഗരവാസിനോ ഉക്കുട്ഠിസദ്ദമകംസൂ’’തി ¶ ആഹ. തദാ ഭഗവാ ആയതിം പരൂപവാദമോചനത്ഥം തം പത്തം ആഹരാപേത്വാ ഭേദാപേത്വാ അഞ്ജനുപപിസനം കത്വാ ¶ ഭിക്ഖൂനം ദാപേസി, ദാപേത്വാ ച പന ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദ്ധിവികുബ്ബനാ കാതബ്ബാ, യോ കരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൨൫൨ ഥോകം വിസദിസം) സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേസി.

തതോ തിത്ഥിയാ ‘‘സമണേന കിര ഗോതമേന സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, തേ ജീവിതഹേതുപി തം നാതിക്കമന്തി, മയം ഇദ്ധിപാടിഹാരിയം കരിസ്സാമാ’’തി തത്ഥ തത്ഥ രാസിഭൂതാ കോലാഹലമകംസു. അഥ രാജാ ബിമ്ബിസാരോ തം സുത്വാ ഭഗവതോ സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഭഗവന്തമേവമാഹ ¶ – ‘‘തിത്ഥിയാ, ഭന്തേ, ‘ഇദ്ധിപാടിഹാരിയം കരിസ്സാമാ’തി ഉഗ്ഘോസേന്തീ’’തി. ‘‘അഹമ്പി, മഹാരാജ, കരിസ്സാമീ’’തി. ‘‘നനു, ഭന്തേ, ഭഗവതാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്ത’’ന്തി. ‘‘തമേവ, മഹാരാജ, പുച്ഛിസ്സാമി, തവുയ്യാനേ അമ്ബഫലാദീനി ഖാദന്താനം ‘ഏത്തകോ ദണ്ഡോ’തി ദണ്ഡം ഠപേന്തോ തവാപി ഏകതോ കത്വാ ഠപേസീ’’തി. ‘‘ന മയ്ഹം, ഭന്തേ, ദണ്ഡോ’’തി. ‘‘ഏവം, മഹാരാജ, ന മയ്ഹം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം അത്ഥീ’’തി. ‘‘കത്ഥ, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയം ഭവിസ്സതീ’’തി? ‘‘സാവത്ഥിയാ സമീപേ കണ്ഡമ്ബരുക്ഖമൂലേ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ, തം പസ്സിസ്സാമാ’’തി. തതോ തിത്ഥിയാ ‘‘കണ്ഡമ്ബരുക്ഖമൂലേ കിര പാടിഹാരിയം ഭവിസ്സതീ’’തി സുത്വാ നഗരസ്സ സാമന്താ അമ്ബരുക്ഖേ ഛേദാപേസും, നാഗരാ മഹാഅങ്ഗണട്ഠാനേ മഞ്ചാതിമഞ്ചം അട്ടാദയോ ബന്ധിംസു, സകലജമ്ബുദീപവാസിനോ രാസിഭൂതാ പുരത്ഥിമദിസായമേവ ദ്വാദസയോജനാനി ഫരിത്വാ അട്ഠംസു. സേസദിസാസുപി തദനുരൂപേനാകാരേന സന്നിപതിംസു.

ഭഗവാപി കാലേ സമ്പത്തേ ആസാള്ഹിപുണ്ണമാസിയം പാതോവ കത്തബ്ബകിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ തം ഠാനം ഗന്ത്വാ നിസീദി. തസ്മിം ഖണേ കണ്ഡോ നാമ ഉയ്യാനപാലോ കിപില്ലികപുടേ സുപക്കം അമ്ബഫലം ദിസ്വാ ‘‘സചാഹം ഇമം രഞ്ഞോ ദദേയ്യം, കഹാപണാദിസാരം ലഭേയ്യം, ഭഗവതോ ഉപനാമിതേ പന ഇധലോകപരലോകേസു സമ്പത്തി ഭവിസ്സതീ’’തി ഭഗവതോ ഉപനാമേസി. ഭഗവാ തം പടിഗ്ഗഹേത്വാ ആനന്ദത്ഥേരം ആണാപേസി – ‘‘ഇമം ഫലം മദ്ദിത്വാ പാനം ദേഹീ’’തി. ഥേരോ തഥാ അകാസി. ഭഗവാ അമ്ബരസം പിവിത്വാ അമ്ബട്ഠിം ഉയ്യാനപാലസ്സ ദത്വാ ‘‘ഇമം രോപേഹീ’’തി ആഹ. സോ വാലുകം വിയൂഹിത്വാ തം രോപേസി, ആനന്ദത്ഥേരോ കുണ്ഡികായ ഉദകം ആസിഞ്ചി. തസ്മിം ഖണേ അമ്ബങ്കുരോ ഉട്ഠഹിത്വാ മഹാജനസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ സാഖാവിടപപുപ്ഫഫലപല്ലവഭരിതോ ¶ പഞ്ഞായിത്ഥ. പതിതം അമ്ബഫലം ഖാദന്താ സകലജമ്ബുദീപവാസിനോ ഖയം പാപേതും നാസക്ഖിംസു.

അഥ ഭഗവാ പുരത്ഥിമചക്കവാളതോ യാവ പച്ഛിമചക്കവാളം, താവ ഇമസ്മിം ചക്കവാളേ മഹാമേരുമുദ്ധനി രതനചങ്കമം മാപേത്വാ അനേകപരിസാഹി സീഹനാദം നദാപേന്തോ ധമ്മപദട്ഠകഥായം വുത്തനയേന മഹാഇദ്ധിപാടിഹാരിയം കത്വാ തിത്ഥിയേ മദ്ദിത്വാ തേ വിപ്പകാരം പാപേത്വാ പാടിഹീരാവസാനേ പുരിമബുദ്ധാചിണ്ണവസേന ¶ താവതിംസഭവനം ഗന്ത്വാ തത്ഥ വസ്സംവുട്ഠോ നിരന്തരം തേമാസം ¶ അഭിധമ്മം ദേസേത്വാ മാതുപ്പമുഖാനം അനേകദേവതാനം സോതാപത്തിമഗ്ഗാധിഗമനം കത്വാ, വുട്ഠവസ്സോ ദേവോരോഹനം കത്വാ അനേകദേവബ്രഹ്മഗണപരിവുതോ സങ്കസ്സപുരദ്വാരം ഓരുയ്ഹ ലോകാനുഗ്ഗഹം അകാസി. തദാ ഭഗവതോ ലാഭസക്കാരോ ജമ്ബുദീപമജ്ഝോത്ഥരമാനോ പഞ്ചമഹാഗങ്ഗാ വിയ അഹോസി.

അഥ തിത്ഥിയാ പരിഹീനലാഭസക്കാരാ ദുക്ഖീ ദുമ്മനാ പത്തക്ഖന്ധാ അധോമുഖാ നിസീദിംസു. തദാ തേസം ഉപാസികാ ചിഞ്ചമാണവികാ നാമ അതിവിയ രൂപഗ്ഗപ്പത്താ തേ തഥാ നിസിന്നേ ദിസ്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, ഏവംദുക്ഖീ ദുമ്മനാ നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘കിം പന ത്വം, ഭഗിനി, അപ്പോസ്സുക്കാസീ’’തി? ‘‘കിം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ഭഗിനി, സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ഉപ്പാദകാലതോ പട്ഠായ മയം ഹതലാഭസക്കാരാ, നഗരവാസിനോ അമ്ഹേ ന കിഞ്ചി മഞ്ഞന്തീ’’തി. ‘‘മയാ ഏത്ഥ കിം കാതബ്ബ’’ന്തി? ‘‘തയാ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ അവണ്ണം ഉപ്പാദേതും വട്ടതീ’’തി. സാ ‘‘ന മയ്ഹം ഭാരോ’’തി വത്വാ തത്ഥ ഉസ്സാഹം കരോന്തീ വികാലേ ജേതവനവിഹാരം ഗന്ത്വാ തിത്ഥിയാനം ഉപസ്സയേ വസിത്വാ പാതോ നഗരവാസീനം ഗന്ധാദീനി ഗഹേത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദനത്ഥായ ഗമനസമയേ ജേതവനാ വിയ നിക്ഖന്താ, ‘‘കത്ഥ സയിതാ’’തി പുട്ഠാ ‘‘കിം തുമ്ഹാകം മമ സയിതട്ഠാനേനാ’’തി വത്വാ പക്കാമി. സാ കമേന ഗച്ഛന്തേ കാലേ പുച്ഛിതാ ‘‘സമണേനാഹം ഗോതമേന ഏകഗന്ധകുടിയം സയിത്വാ നിക്ഖന്താ’’തി ആഹ. തം ബാലപുഥുജ്ജനാ സദ്ദഹിംസു, പണ്ഡിതാ സോതാപന്നാദയോ ന സദ്ദഹിംസു. ഏകദിവസം സാ ദാരുമണ്ഡലം ഉദരേ ബന്ധിത്വാ ഉപരി രത്തപടം പരിദഹിത്വാ ഗന്ത്വാ സരാജികായ പരിസായ ധമ്മദേസനത്ഥായ നിസിന്നം ഭഗവന്തം ഏവമാഹ – ‘‘ഭോ സമണ, ത്വം ധമ്മം ദേസേസി, തുയ്ഹം പടിച്ച ഉപ്പന്നദാരകഗബ്ഭിനിയാ മയ്ഹം ലസുണമരിചാദീനി ന വിചാരേസീ’’തി? ‘‘തഥാഭാവം, ഭഗിനി, ത്വഞ്ചേവ പജാനാസി, അഹഞ്ചാ’’തി. സാ ‘‘ഏവമേവ മേഥുനസംസഗ്ഗസമയം ദ്വേയേവ ജാനന്തി, ന അഞ്ഞേ’’തി ആഹ.

തസ്മിം ഖണേ സക്കസ്സ പണ്ഡുകമ്ബലസിലാസനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സക്കോ ആവജ്ജേന്തോ ¶ തം കാരണം ഞത്വാ ദ്വേ ദേവപുത്തേ ആണാപേസി – ‘‘തുമ്ഹേസു ഏകോ മൂസികവണ്ണം മാപേത്വാ തസ്സാ ദാരുമണ്ഡലസ്സ ബന്ധനം ഛിന്ദതു, ഏകോ വാതമണ്ഡലം സമുട്ഠാപേത്വാ പാരുതപടം ഉദ്ധം ഖിപതൂ’’തി. തേ ഗന്ത്വാ തഥാ അകംസു. ദാരുമണ്ഡലം പതമാനം തസ്സാ പാദപിട്ഠിം ഭിന്ദി. ധമ്മസഭായം സന്നിപതിതാ പുഥുജ്ജനാ സബ്ബേ ‘‘അരേ, ദുട്ഠചോരി, ത്വം ഏവരൂപസ്സ ലോകത്തയസാമിനോ ¶ ഏവരൂപം അബ്ഭക്ഖാനം അകാസീ’’തി ഉട്ഠഹിത്വാ ഏകേകമുട്ഠിപഹാരം ദത്വാ സഭായ നീഹരിംസു, ദസ്സനാതിക്കന്തായ പഥവീ വിവരമദാസി. തസ്മിം ഖണേ അവീചിതോ ജാലാ ഉട്ഠഹിത്വാ കുലദത്തികേന ¶ രത്തകമ്ബലേനേവ തം അച്ഛാദേത്വാ അവീചിമ്ഹി പക്ഖിപി, ഭഗവതോ ലാഭസക്കാരോ അതിരേകതരോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘സബ്ബാഭിഭുസ്സ ബുദ്ധസ്സ, നന്ദോ നാമാസി സാവകോ;

തം അബ്ഭക്ഖായ നിരയേ, ചിരം സംസരിതം മയാ.

‘‘ദസവസ്സസഹസ്സാനി, നിരയേ സംസരിം ചിരം;

മനുസ്സഭാവം ലദ്ധാഹം, അബ്ഭക്ഖാനം ബഹും ലഭിം.

‘‘തേന കമ്മാവസേസേന, ചിഞ്ചമാണവികാ മമം;

അബ്ഭാചിക്ഖി അഭൂതേന, ജനകായസ്സ അഗ്ഗതോ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൩൯.൭൦-൭൨);

തതിയപഞ്ഹേ – അബ്ഭക്ഖാനന്തി അഭി അക്ഖാനം അക്കോസനം. അതീതേ കിര ബോധിസത്തോ അപാകടജാതിയം ഉപ്പന്നോ മുനാളി നാമ ധുത്തോ ഹുത്വാ ദുജ്ജനസംസഗ്ഗബലേന സുരഭിം നാമ പച്ചേകബുദ്ധം ‘‘ദുസ്സീലോ പാപധമ്മോ അയം ഭിക്ഖൂ’’തി അക്കോസി. സോ തേന അകുസലേന വചീകമ്മേന ബഹൂനി വസ്സസഹസ്സാനി നിരയേ പച്ചിത്വാ ഇമസ്മിം പച്ഛിമത്തഭാവേ ദസപാരമിതാസംസിദ്ധിബലേന ബുദ്ധോ ജാതോ ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്തോ അഹോസി. പുന തിത്ഥിയാ ഉസ്സാഹജാതാ – ‘‘കഥം നു ഖോ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ അയസം ഉപ്പാദേസ്സാമാ’’തി ദുക്ഖീ ദുമ്മനാ നിസീദിംസു. തദാ സുന്ദരീ നാമേകാ പരിബ്ബാജികാ തേ ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഠിതാ തുണ്ഹീഭൂതേ കിഞ്ചി അവദന്തേ ദിസ്വാ ‘‘കിം മയ്ഹം ദോസോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സമണേന ഗോതമേന അമ്ഹേ വിഹേഠിയമാനേ ത്വം അപ്പോസ്സുക്കാ വിഹരിസ്സസി, ഇദം തവ ദോസോ’’തി. ‘‘ഏവമഹം തത്ഥ കിം കരിസ്സാമീ’’തി? ‘‘ത്വം സമണസ്സ ഗോതമസ്സ അവണ്ണം ഉപ്പാദേതും സക്ഖിസ്സസീ’’തി? ‘‘സക്ഖിസ്സാമി, അയ്യാ’’തി വത്വാ തതോ പട്ഠായ വുത്തനയേന ദിട്ഠദിട്ഠാനം ‘‘സമണേന ഗോതമേന ഏകഗന്ധകുടിയം സയിത്വാ നിക്ഖന്താ’’തി വത്വാ അക്കോസതി പരിഭാസതി. തിത്ഥിയാപി ‘‘പസ്സഥ, ഭോ, സമണസ്സ ഗോതമസ്സ കമ്മ’’ന്തി അക്കോസന്തി പരിഭാസന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘മുനാളി ¶ നാമഹം ധുത്തോ, പുബ്ബേ അഞ്ഞാസു ജാതിസു;

പച്ചേകബുദ്ധം സുരഭിം, അബ്ഭാചിക്ഖിം അദൂസകം.

‘‘തേന ¶ ¶ കമ്മവിപാകേന, നിരയേ സംസരിം ചിരം;

ബഹൂ വസ്സസഹസ്സാനി, ദുക്ഖം വേദേസി വേദനം.

‘‘തേന കമ്മാവസേസേന, ഇധ പച്ഛിമകേ ഭവേ;

അബ്ഭക്ഖാനം മയാ ലദ്ധം, സുന്ദരികായ കാരണാ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൩൯.൬൭-൬൯);

ചതുത്ഥപഞ്ഹേ – അബ്ഭക്ഖാനം അഭി വിസേസേന അക്കോസനം പരിഭാസനം. അതീതേ കിര ബോധിസത്തോ ബ്രാഹ്മണകുലേ ഉപ്പന്നോ ബഹുസ്സുതോ ബഹൂഹി സക്കതോ പൂജിതോ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തേ വനമൂലഫലാഹാരോ ബഹുമാണവേ മന്തേ വാചേന്തോ വാസം കപ്പേസി. ഏകോ പഞ്ചാഭിഞ്ഞാഅട്ഠസമാപത്തിലാഭീ താപസോ തസ്സ സന്തികം അഗമാസി. സോ തം ദിസ്വാവ ഇസ്സാപകതോ തം അദൂസകം ഇസിം ‘‘കാമഭോഗീ കുഹകോ അയം ഇസീ’’തി അബ്ഭാചിക്ഖി, അത്തനോ സിസ്സേ ച ആഹ – ‘‘അയം ഇസി ഏവരൂപോ അനാചാരകോ’’തി. തേപി തഥേവ അക്കോസിംസു പരിഭാസിംസു. സോ തേന അകുസലകമ്മവിപാകേന വസ്സസഹസ്സാനി നിരയേ ദുക്ഖമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം പച്ഛിമത്തഭാവേ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്തോ ആകാസേ പുണ്ണചന്ദോ വിയ പാകടോ ജാതോ. തഥേവ തിത്ഥിയാ അബ്ഭക്ഖാനേനപി അസന്തുട്ഠാ പുനപി സുന്ദരിയാ അബ്ഭക്ഖാനം കാരേത്വാ സുരാധുത്തേ പക്കോസാപേത്വാ ലഞ്ജം ദത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ സുന്ദരിം മാരേത്വാ ജേതവനദ്വാരസമീപേ മാലാകചവരേന ഛാദേഥാ’’തി ആണാപേസും. തേ തഥാ കരിംസു. തതോ തിത്ഥിയാ ‘‘സുന്ദരിം ന പസ്സാമാ’’തി രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ ‘‘പരിയേസഥാ’’തി ആഹ. തേ അത്തനാ പാതിതട്ഠാനതോ ഗഹേത്വാ മഞ്ചകം ആരോപേത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സേത്വാ ‘‘പസ്സഥ, ഭോ, സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവകാനം കമ്മ’’ന്തി ഭഗവതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച സകലനഗരേ അവണ്ണം ഉഗ്ഘോസേന്താ വിചരിംസു. സുന്ദരിം ആമകസുസാനേ അട്ടകേ ഠപേസും. രാജാ ‘‘സുന്ദരിമാരകേ പരിയേസഥാ’’തി ആണാപേസി. തദാ ധുത്താ സുരം പിവിത്വാ ‘‘ത്വം സുന്ദരിം മാരേസി, ത്വം മാരേസീ’’തി കലഹം കരിംസു. രാജപുരിസാ തേ ധുത്തേ ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സേസും. രാജാ ‘‘കിം, ഭണേ, തുമ്ഹേഹി സുന്ദരീ മാരിതാ’’തി? ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി. ‘‘കേഹി ആണത്താ’’തി? ‘‘തിത്ഥിയേഹി, ദേവാ’’തി. രാജാ തിത്ഥിയേ ആഹരാപേത്വാ ബന്ധാപേത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, ഭണേ, ‘ബുദ്ധസ്സ അവണ്ണത്ഥായ അമ്ഹേഹി സയമേവ സുന്ദരീ മാരാപിതാ, ഭഗവാ തസ്സ സാവകാ ച അകാരകാ’തി ഉഗ്ഘോസഥാ’’തി ആഹ. തേ തഥാ അകംസു ¶ . സകലനഗരവാസിനോ നിക്കങ്ഖാ അഹേസും. രാജാ തിത്ഥിയേ ച ധുത്തേ ച മാരാപേത്വാ ഛഡ്ഡാപേതി ¶ . തതോ ഭഗവതോ ഭിയ്യോസോമത്തായ ലാഭസക്കാരോ വഡ്ഢി. തേന വുത്തം –

‘‘ബ്രാഹ്മണോ ¶ സുതവാ ആസിം, അഹം സക്കതപൂജിതോ;

മഹാവനേ പഞ്ചസതേ, മന്തേ വാചേമി മാണവേ.

‘‘തത്ഥാഗതോ ഇസി ഭീമോ, പഞ്ചാഭിഞ്ഞോ മഹിദ്ധികോ;

തഞ്ചാഹം ആഗതം ദിസ്വാ, അബ്ഭാചിക്ഖിം അദൂസകം.

‘‘തതോഹം അവചം സിസ്സേ, കാമഭോഗീ അയം ഇസി;

മയ്ഹമ്പി ഭാസമാനസ്സ, അനുമോദിംസു മാണവാ.

‘‘തതോ മാണവകാ സബ്ബേ, ഭിക്ഖമാനം കുലേ കുലേ;

മഹാജനസ്സ ആഹംസു, കാമഭോഗീ അയം ഇസി.

‘‘തേന കമ്മവിപാകേന, പഞ്ചഭിക്ഖുസതാ ഇമേ;

അബ്ഭക്ഖാനം ലഭും സബ്ബേ, സുന്ദരികായ കാരണാ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൩൯.൭൩-൭൭);

പഞ്ചമേ പഞ്ഹേ – സിലാവേധോതി ആഹതചിത്തോ സിലം പവിജ്ഝി. അതീതേ കിര ബോധിസത്തോ ച കനിട്ഠഭാതാ ച ഏകപിതുപുത്താ അഹേസും. തേ പിതു അച്ചയേന ദാസേ പടിച്ച കലഹം കരോന്താ അഞ്ഞമഞ്ഞം വിരുദ്ധാ അഹേസും. ബോധിസത്തോ അത്തനോ ബലവഭാവേന കനിട്ഠഭാതരം അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ തസ്സുപരി പാസാണം പവിജ്ഝേസി. സോ തേന കമ്മവിപാകേന നരകാദീസു അനേകവസ്സസഹസ്സാനി ദുക്ഖമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം പച്ഛിമത്തഭാവേ ബുദ്ധോ ജാതോ. ദേവദത്തോ രാഹുലകുമാരസ്സ മാതുലോ പുബ്ബേ സേരിവാണിജകാലേ ബോധിസത്തേന സദ്ധിം വാണിജോ അഹോസി, തേ ഏകം പട്ടനഗാമം പത്വാ ‘‘ത്വം ഏകവീഥിം ഗണ്ഹാഹി, അഹമ്പി ഏകവീഥിം ഗണ്ഹാമീ’’തി ദ്വേപി പവിട്ഠാ. തേസു ദേവദത്തസ്സ പവിട്ഠവീഥിയം ജിണ്ണസേട്ഠിഭരിയാ ച നത്താ ച ദ്വേയേവ അഹേസും, തേസം മഹന്തം സുവണ്ണഥാലകം മലഗ്ഗഹിതം ഭാജനന്തരേ ഠപിതം ഹോതി, തം സുവണ്ണഥാലകഭാവം അജാനന്തീ ‘‘ഇമം ഥാലകം ഗഹേത്വാ പിളന്ധനം ദേഥാ’’തി ആഹ. സോ തം ഗഹേത്വാ സൂചിയാ ലേഖം കഡ്ഢിത്വാ സുവണ്ണഥാലകഭാവം ഞത്വാ ‘‘ഥോകം ദത്വാ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഗതോ. അഥ ബോധിസത്തം ദ്വാരസമീപം ആഗതം ദിസ്വാ ‘‘നത്താ, അയ്യേ ¶ , മയ്ഹം കച്ഛപുടം ¶ പിളന്ധനം ദേഥാ’’തി. സാ തം പക്കോസാപേത്വാ നിസീദാപേത്വാ തം ഥാലകം ദത്വാ ‘‘ഇമം ഗഹേത്വാ മയ്ഹം നത്തായ കച്ഛപുടം പിളന്ധനം ദേഥാ’’തി. ബോധിസത്തോ തം ഗഹേത്വാ സുവണ്ണഥാലകഭാവം ഞത്വാ ‘‘തേന വഞ്ചിതാ’’തി ഞത്വാ അത്തനോ പസിബ്ബകായ ഠപിതഅട്ഠകഹാപണേ അവസേസഭണ്ഡഞ്ച ¶ ദത്വാ കച്ഛപുടം പിളന്ധനം കുമാരികായ ഹത്ഥേ പിളന്ധാപേത്വാ അഗമാസി. സോ വാണിജോ പുനാഗന്ത്വാ പുച്ഛി. ‘‘താത, ത്വം ന ഗണ്ഹിത്ഥ, മയ്ഹം പുത്തോ ഇദഞ്ചിദഞ്ച ദത്വാ തം ഗഹേത്വാ ഗതോ’’തി. സോ തം സുത്വാവ ഹദയേന ഫാലിതേന വിയ ധാവിത്വാ അനുബന്ധി. ബോധിസത്തോ നാവം ആരുയ്ഹ പക്ഖന്ദി. സോ ‘‘തിട്ഠ, മാ പലായി മാ പലായീ’’തി വത്വാ ‘‘നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തഭവേ തം നാസേതും സമത്ഥോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസി.

സോ പത്ഥനാവസേന അനേകേസു ജാതിസതസഹസ്സേസു അഞ്ഞമഞ്ഞം വിഹേഠേത്വാ ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ സക്യകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ കമേന ഭഗവതി സബ്ബഞ്ഞുതം പത്വാ രാജഗഹേ വിഹരന്തേ അനുരുദ്ധാദീഹി സദ്ധിം ഭഗവതോ സന്തികം ഗന്ത്വാ പബ്ബജിത്വാ ഝാനലാഭീ ഹുത്വാ പാകടോ ഭഗവന്തം വരം യാചി – ‘‘ഭന്തേ, സബ്ബോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ പിണ്ഡപാതികാദീനി തേരസ ധുതങ്ഗാനി സമാദിയതു, സകലോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ മമ ഭാരോ ഹോതൂ’’തി. ഭഗവാ ന അനുജാനി. ദേവദത്തോ വേരം ബന്ധിത്വാ പരിഹീനജ്ഝാനോ ഭഗവന്തം മാരേതുകാമോ ഏകദിവസം വേഭാരപബ്ബതപാദേ ഠിതസ്സ ഭഗവതോ ഉപരി ഠിതോ പബ്ബതകൂടം പവിദ്ധേസി. ഭഗവതോ ആനുഭാവേന അപരോ പബ്ബതകൂടോ തം പതമാനം സമ്പടിച്ഛി. തേസം ഘട്ടനേന ഉട്ഠിതാ പപടികാ ആഗന്ത്വാ ഭഗവതോ പാദപിട്ഠിയം പഹരി. തേന വുത്തം –

‘‘വേമാതുഭാതരം പുബ്ബേ, ധനഹേതു ഹനിം അഹം;

പക്ഖിപിം ഗിരിദുഗ്ഗസ്മിം, സിലായ ച അപിംസയിം.

‘‘തേന കമ്മവിപാകേന, ദേവദത്തോ സിലം ഖിപി;

അങ്ഗുട്ഠം പിംസയീ പാദേ, മമ പാസാണസക്ഖരാ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൩൯.൭൮-൭൯);

ഛട്ഠപഞ്ഹേ – സകലികാവേധോതി സകലികായ ഘട്ടനം. അതീതേ കിര ബോധിസത്തോ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ ദഹരകാലേ മഹാവീഥിയം കീളമാനോ വീഥിയം പിണ്ഡായ ചരമാനം പച്ചേകബുദ്ധം ദിസ്വാ ‘‘അയം മുണ്ഡകോ സമണോ കുഹിം ഗച്ഛതീ’’തി പാസാണസകലികം ഗഹേത്വാ തസ്സ പാദപിട്ഠിയം ഖിപി ¶ . പാദപിട്ഠിചമ്മം ഛിന്ദിത്വാ രുഹിരം നിക്ഖമി. സോ തേന പാപകമ്മേന അനേകവസ്സസഹസ്സാനി നിരയേ മഹാദുക്ഖം അനുഭവിത്വാ ബുദ്ധഭൂതോപി കമ്മപിലോതികവസേന ¶ പാദപിട്ഠിയം പാസാണസകലികഘട്ടനേന രുഹിരുപ്പാദം ലഭി. തേന വുത്തം –

‘‘പുരേഹം ¶ ദാരകോ ഹുത്വാ, കീളമാനോ മഹാപഥേ;

പച്ചേകബുദ്ധം ദിസ്വാന, മഗ്ഗേ സകലികം ഖിപിം.

‘‘തേന കമ്മവിപാകേന, ഇധ പച്ഛിമകേ ഭവേ;

വധത്ഥം മം ദേവദത്തോ, അഭിമാരേ പയ്യോജയീ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൩൯.൮൦-൮൧);

സത്തമപഞ്ഹേ – നാളാഗിരീതി ധനപാലകോ ഹത്ഥീ മാരണത്ഥായ പേസിതോ. അതീതേ കിര ബോധിസത്തോ ഹത്ഥിഗോപകോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ ഹത്ഥിം ആരുയ്ഹ വിചരമാനോ മഹാപഥേ പച്ചേകബുദ്ധം ദിസ്വാ ‘‘കുതോ ആഗച്ഛതി അയം മുണ്ഡകോ’’തി ആഹതചിത്തോ ഖിലജാതോ ഹത്ഥിനാ ആസാദേസി. സോ തേന കമ്മേന അപായേസു അനേകവസ്സസഹസ്സാനി ദുക്ഖം അനുഭവിത്വാ പച്ഛിമത്തഭാവേ ബുദ്ധോ ജാതോ. ദേവദത്തോ അജാതസത്തുരാജാനം സഹായം കത്വാ ‘‘ത്വം, മഹാരാജ, പിതരം ഘാതേത്വാ രാജാ ഹോഹി, അഹം ബുദ്ധം മാരേത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി സഞ്ഞാപേത്വാ ഏകദിവസം രഞ്ഞോ അനുഞ്ഞാതായ ഹത്ഥിസാലം ഗന്ത്വാ – ‘‘സ്വേ തുമ്ഹേ നാളാഗിരിം സോളസസുരാഘടേ പായേത്വാ ഭഗവതോ പിണ്ഡായ ചരണവേലായം പേസേഥാ’’തി ഹത്ഥിഗോപകേ ആണാപേസി. സകലനഗരം മഹാകോലാഹലം അഹോസി, ‘‘ബുദ്ധനാഗേന ഹത്ഥിനാഗസ്സ യുദ്ധം പസ്സിസ്സാമാ’’തി ഉഭതോ രാജവീഥിയം മഞ്ചാതിമഞ്ചം ബന്ധിത്വാ പാതോവ സന്നിപതിംസു. ഭഗവാപി കതസരീരപടിജഗ്ഗനോ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ രാജഗഹം പിണ്ഡായ പാവിസി. തസ്മിം ഖണേ വുത്തനിയാമേനേവ നാളാഗിരിം വിസ്സജ്ജേസും. സോ വീഥിചച്ചരാദയോ വിധമേന്തോ ആഗച്ഛതി. തദാ ഏകാ ഇത്ഥീ ദാരകം ഗഹേത്വാ വീഥിതോ വീഥിം ഗച്ഛതി, ഹത്ഥീ തം ഇത്ഥിം ദിസ്വാ അനുബന്ധി. ഭഗവാ ‘‘നാളാഗിരി, ന തം ഹനത്ഥായ പേസിതോ, ഇധാഗച്ഛാഹീ’’തി ആഹ. സോ തം സദ്ദം സുത്വാ ഭഗവന്താഭിമുഖോ ധാവി. ഭഗവാ അപരിമാണേസു ചക്കവാളേസു അനന്തസത്തേസു ഫരണാരഹം മേത്തം ഏകസ്മിംയേവ നാളാഗിരിമ്ഹി ഫരി. സോ ഭഗവതോ മേത്തായ ഫുടോ ¶ നിബ്ഭയോ ഹുത്വാ ഭഗവതോ പാദമൂലേ നിപതി. ഭഗവാ തസ്സ മത്ഥകേ ഹത്ഥം ഠപേസി. തദാ ദേവബ്രഹ്മാദയോ അച്ഛരിയബ്ഭുതജാതചിത്താ പുപ്ഫപരാഗാദീഹി പൂജേസും. സകലനഗരേ ജണ്ണുകമത്താ ധനരാസയോ അഹേസും. രാജാ ‘‘പച്ഛിമദ്വാരേ ധനാനി നഗരവാസീനം ഹോന്തു, പുരത്ഥിമദ്വാരേ ധനാനി രാജഭണ്ഡാഗാരേ ഹോന്തൂ’’തി ഭേരിം ചരാപേസി. സബ്ബേ തഥാ കരിംസു. തദാ ¶ നാളാഗിരി ധനപാലോ നാമ അഹോസി. ഭഗവാ വേളുവനാരാമം അഗമാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ഹത്ഥാരോഹോ പുരേ ആസിം, പച്ചേകമുനിമുത്തമം;

പിണ്ഡായ വിചരന്തം തം, ആസാദേസിം ഗജേനഹം.

‘‘തേന ¶ കമ്മവിപാകേന, ഭന്തോ നാളാഗിരീ ഗജോ;

ഗിരിബ്ബജേ പുരവരേ, ദാരുണോ സമുപാഗമീ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൩൯.൮൨-൮൩);

അട്ഠമപഞ്ഹേ – സത്ഥച്ഛേദോതി സത്ഥേന ഗണ്ഡഫാലനം കുഠാരായ സത്ഥേന ഛേദോ. അതീതേ കിര ബോധിസത്തോ പച്ചന്തദേസേ രാജാ അഹോസി. സോ ദുജ്ജനസംസഗ്ഗവസേന പച്ചന്തദേസേ വാസവസേന ച ധുത്തോ സാഹസികോ ഏകദിവസം ഖഗ്ഗഹത്ഥോ പത്തികോവ നഗരേ വിചരന്തോ നിരാപരാധേ ജനേ ഖഗ്ഗേന ഫാലേന്തോ അഗമാസി. സോ തേന പാപകമ്മവിപാകേന ബഹൂനി വസ്സസഹസ്സാനി നിരയേ പച്ചിത്വാ തിരച്ഛാനാദീസു ദുക്ഖമനുഭവിത്വാ പക്കാവസേസേന പച്ഛിമത്തഭാവേ ബുദ്ധഭൂതോപി ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന ദേവദത്തേന ഖിത്തപാസാണസക്ഖലികപഹാരേന ഉട്ഠിതഗണ്ഡോ അഹോസി. ജീവകോ മേത്തചിത്തേന തം ഗണ്ഡം ഫാലേസി. വേരിചിത്തസ്സ ദേവദത്തസ്സ രുഹിരുപ്പാദകമ്മം അനന്തരികം അഹോസി, മേത്തചിത്തസ്സ ജീവകസ്സ ഗണ്ഡഫാലനം പുഞ്ഞമേവ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘രാജാഹം പത്തികോ ആസിം, സത്തിയാ പുരിസേ ഹനിം;

തേന കമ്മവിപാകേന, നിരയേ പച്ചിസം ഭുസം.

‘‘കമ്മുനോ തസ്സ സേസേന, ഇദാനി സകലം മമ;

പാദേ ഛവിം പകപ്പേസി, ന ഹി കമ്മം വിനസ്സതീ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൩൯.൮൪-൮൫);

നവമേ പഞ്ഹേ – ‘‘സീസദുക്ഖന്തി സീസാബാധോ സീസവേദനാ. അതീതേ കിര ബോധിസത്തോ കേവട്ടഗാമേ കേവട്ടോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സോ ഏകദിവസം കേവട്ടപുരിസേഹി ¶ സദ്ധിം മച്ഛമാരണട്ഠാനം ഗന്ത്വാ മച്ഛേ മാരേന്തേ ദിസ്വാ തത്ഥ സോമനസ്സം ഉപ്പാദേസി, സഹഗതാപി തഥേവ സോമനസ്സം ഉപ്പാദയിംസു. സോ തേന അകുസലകമ്മേന ചതുരാപായേ ദുക്ഖമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം പച്ഛിമത്തഭാവേ തേഹി പുരിസേഹി സദ്ധിം സക്യരാജകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ കമേന ബുദ്ധത്തം പത്തോപി സയം സീസാബാധം പച്ചനുഭോസി. തേ ച സക്യരാജാനോ ധമ്മപദട്ഠകഥായം ¶ (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.വിഡഡൂഭവത്ഥു) വുത്തനയേന വിഡഡൂഭസങ്ഗാമേ സബ്ബേ വിനാസം പാപുണിംസു. തേന വുത്തം –

‘‘അഹം കേവട്ടഗാമസ്മിം, അഹും കേവട്ടദാരകോ;

മച്ഛകേ ഘാതിതേ ദിസ്വാ, ജനയിം സോമനസ്സകം.

‘‘തേന ¶ കമ്മവിപാകേന, സീസദുക്ഖം അഹൂ മമ;

സബ്ബേ സക്കാ ച ഹഞ്ഞിംസു, യദാ ഹനി വിടടൂഭോ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൩൯.൮൬-൮൭);

ദസമപഞ്ഹേ – യവഖാദനന്തി വേരഞ്ജായം യവതണ്ഡുലഖാദനം. അതീതേ കിര ബോധിസത്തോ അഞ്ഞതരസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ ജാതിവസേന ച അന്ധബാലഭാവേന ച ഫുസ്സസ്സ ഭഗവതോ സാവകേ മധുരന്നപാനേ സാലിഭോജനാദയോ ച ഭുഞ്ജമാനേ ദിസ്വാ ‘‘അരേ മുണ്ഡകസമണാ, യവം ഖാദഥ, മാ സാലിഭോജനം ഭുഞ്ജഥാ’’തി അക്കോസി. സോ തേന അകുസലകമ്മവിപാകേന അനേകവസ്സസഹസ്സാനി ചതുരാപായേ ദുക്ഖമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം പച്ഛിമത്തഭാവേ കമേന ബുദ്ധത്തം പത്വാ ലോകസങ്ഗഹം കരോന്തോ ഗാമനിഗമരാജധാനീസു ചരിത്വാ ഏകസ്മിം സമയേ വേരഞ്ജബ്രാഹ്മണഗാമസമീപേ സാഖാവിടപസമ്പന്നം പുചിമന്ദരുക്ഖമൂലം പാപുണി. വേരഞ്ജബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ അനേകപരിയായേന ഭഗവന്തം ജിനിതും അസക്കോന്തോ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ ‘‘ഭന്തേ, ഇധേവ വസ്സം ഉപഗന്തും വട്ടതീ’’തി ആരോചേസി. ഭഗവാ തുണ്ഹീഭാവേന അധിവാസേസി. അഥ പുനദിവസതോ പട്ഠായ മാരോ പാപിമാ സകലവേരഞ്ജബ്രാഹ്മണഗാമവാസീനം മാരാവട്ടനം അകാസി. പിണ്ഡായ പവിട്ഠസ്സ ഭഗവതോ മാരാവട്ടനവസേന ഏകോപി കടച്ഛുഭിക്ഖാമത്തം ദാതാ നാഹോസി. ഭഗവാ തുച്ഛപത്തോവ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ പുനാഗഞ്ഛി. തസ്മിം ഏവം ആഗതേ തത്ഥേവ നിവുട്ഠാ അസ്സവാണിജാ തം ദിവസം ദാനം ദത്വാ തതോ പട്ഠായ ഭഗവന്തം പഞ്ചസതഭിക്ഖുപരിവാരം നിമന്തേത്വാ പഞ്ചന്നം അസ്സസതാനം ഭത്തതോ വിഭാഗം കത്വാ യവം കോട്ടേത്വാ ഭിക്ഖൂനം പത്തേസു പക്ഖിപിംസു ¶ . സകലസ്സ സഹസ്സചക്കവാളദേവതാ സുജാതായ പായാസപചനദിവസേ വിയ ദിബ്ബോജം പക്ഖിപിംസു. ഭഗവാ പരിഭുഞ്ജി ¶ , ഏവം തേമാസം യവം പരിഭുഞ്ജി. തേമാസച്ചയേന മാരാവട്ടനേ വിഗതേ പവാരണാദിവസേ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ സരിത്വാ മഹാസംവേഗപ്പത്തോ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ വന്ദിത്വാ ഖമാപേസി. തേന വുത്തം –

‘‘ഫുസ്സസ്സാഹം പാവചനേ, സാവകേ പരിഭാസയിം;

യവം ഖാദഥ ഭുഞ്ജഥ, മാ ച ഭുഞ്ജഥ സാലയോ.

‘‘തേന കമ്മവിപാകേന, തേമാസം ഖാദിതം യവം;

നിമന്തിതോ ബ്രാഹ്മണേന, വേരഞ്ജായം വസിം തദാ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൩൯.൮൮-൮൯);

ഏകാദസമപഞ്ഹേ ¶ – പിട്ഠിദുക്ഖന്തി പിട്ഠിആബാധോ. അതീതേ കിര ബോധിസത്തോ ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തോ ഥാമസമ്പന്നോ കിഞ്ചി രസ്സധാതുകോ അഹോസി. തേന സമയേന ഏകോ മല്ലയുദ്ധയോധോ സകലജമ്ബുദീപേ ഗാമനിഗമരാജധാനീസു മല്ലയുദ്ധേ വത്തമാനേ പുരിസേ പാതേത്വാ ജയപ്പത്തോ കമേന ബോധിസത്തസ്സ വസനനഗരം പത്വാ തസ്മിമ്പി ജനേ പാതേത്വാ ഗന്തുമാരദ്ധോ. തദാ ബോധിസത്തോ ‘‘മയ്ഹം വസനട്ഠാനേ ഏസ ജയം പത്വാ ഗച്ഛതീ’’തി തത്ഥ നഗരമണ്ഡലമാഗമ്മ അപ്പോടേത്വാ ആഗച്ഛ മയാ സദ്ധിം യുജ്ഝിത്വാ ഗച്ഛാതി. സോ ഹസിത്വാ ‘‘അഹം മഹന്തേ പുരിസേ പാതേസിം, അയം രസ്സധാതുകോ വാമനകോ മമ ഏകഹത്ഥസ്സാപി നപ്പഹോതീ’’തി അപ്പോടേത്വാ നദിത്വാ ആഗച്ഛി. തേ ഉഭോപി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഹത്ഥം പരാമസിംസു, ബോധിസത്തോ തം ഉക്ഖിപിത്വാ ആകാസേ ഭമിത്വാ ഭൂമിയം പാതേന്തോ ഖന്ധട്ഠിം ഭിന്ദിത്വാ പാതേസി. സകലനഗരവാസിനോ ഉക്കുട്ഠിം കരോന്താ അപ്പോടേത്വാ വത്ഥാഭരണാദീഹി ബോധിസത്തം പൂജേസും. ബോധിസത്തോ തം മല്ലയോധം ഉജും സയാപേത്വാ ഖന്ധട്ഠിം ഉജുകം കത്വാ ‘‘ഗച്ഛ ഇതോ പട്ഠായ ഏവരൂപം മാ കരോസീ’’തി വത്വാ ഉയ്യോജേസി. സോ തേന കമ്മവിപാകേന നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തഭവേ സരീരസീസാദി ദുക്ഖമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം പച്ഛിമത്തഭാവേ ബുദ്ധഭൂതോപി പിട്ഠിരുജാദിദുക്ഖമനുഭോസി. തസ്മാ കദാചി പിട്ഠിദുക്ഖേ ഉപ്പന്നേ സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനേ ‘‘ഇതോ പട്ഠായ ധമ്മം ദേസേഥാ’’തി വത്വാ സയം സുഗതചീവരം പഞ്ഞാപേത്വാ സയതി, കമ്മപിലോതികം നാമ ബുദ്ധമപി ന മുഞ്ചതി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘നിബ്ബുദ്ധേ ¶ വത്തമാനമ്ഹി, മല്ലപുത്തം നിഹേഠയിം;

തേന കമ്മവിപാകേന, പിട്ഠിദുക്ഖം അഹൂ മമാ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൩൯.൯൦);

ദ്വാദസമപഞ്ഹേ ¶ – അതിസാരോതി ലോഹിതപക്ഖന്ദികാവിരേചനം. അതീതേ കിര ബോധിസത്തോ ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തോ വേജ്ജകമ്മേന ജീവികം കപ്പേസി. സോ ഏകം സേട്ഠിപുത്തം രോഗേന വിച്ഛിതം തികിച്ഛന്തോ ഭേസജ്ജം കത്വാ തികിച്ഛിത്വാ തസ്സ ദേയ്യധമ്മദാനേ പമാദമാഗമ്മ അപരം ഓസധം ദത്വാ വമനവിരേചനം അകാസി. സേട്ഠി ബഹുധനം അദാസി. സോ തേന കമ്മവിപാകേന നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തഭവേ ലോഹിതപക്ഖന്ദികാബാധേന വിച്ഛിതോ അഹോസി. ഇമസ്മിമ്പി പച്ഛിമത്തഭാവേ പരിനിബ്ബാനസമയേ ചുന്ദേന കമ്മാരപുത്തേന പചിതസൂകരമദ്ദവസ്സ സകലചക്കവാളദേവതാഹി പക്ഖിത്തദിബ്ബോജേന ആഹാരേന സഹ ഭുത്തക്ഖണേ ലോഹിതപക്ഖന്ദികാവിരേചനം അഹോസി. കോടിസതസഹസ്സാനം ഹത്ഥീനം ബലം ഖയമഗമാസി. ഭഗവാ വിസാഖപുണ്ണമായം കുസിനാരായം പരിനിബ്ബാനത്ഥായ ഗച്ഛന്തോ അനേകേസു ഠാനേസു നിസീദന്തോ പിപാസിതോ പാനീയം പിവിത്വാ മഹാദുക്ഖേന ¶ കുസിനാരം പത്വാ പച്ചൂസസമയേ പരിനിബ്ബായി. കമ്മപിലോതികം ഏവരൂപം ലോകത്തയസാമിമ്പി ന വിജഹതി. തേന വുത്തം –

‘‘തികിച്ഛകോ അഹം ആസിം, സേട്ഠിപുത്തം വിരേചയിം;

തേന കമ്മവിപാകേന, ഹോതി പക്ഖന്ദികാ മമാതി.

‘‘ഏവം ജിനോ വിയാകാസി, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അഗ്ഗതോ;

സബ്ബാഭിഞ്ഞാബലപ്പത്തോ, അനോതത്തേ മഹാസരേ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൩൯.൯൧, ൯൬);

ഏവം പടിഞ്ഞാതപഞ്ഹാനം, മാതികാഠപനവസേന അകുസലാപദാനം സമത്തം നാമ ഹോതീതി വുത്തം ഇത്ഥം സുദന്തി ഇത്ഥം ഇമിനാ പകാരേന ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന. സുദന്തി നിപാതോ പദപൂരണത്ഥേ ആഗതോ. ഭഗവാ ഭാഗ്യസമ്പന്നോ പൂരിതപാരമിമഹാസത്തോ –

‘‘ഭാഗ്യവാ ഭഗ്ഗവാ യുത്തോ, ഭഗേഹി ച വിഭത്തവാ;

ഭത്തവാ വന്തഗമനോ, ഭവേസു ഭഗവാ തതോ’’തി. –

ഏവമാദിഗുണയുത്തോ ദേവാതിദേവോ സക്കാതിസക്കോ ബ്രഹ്മാതിബ്രഹ്മാ ബുദ്ധാതിബുദ്ധോ സോ മഹാകാരുണികോ ഭഗവാ അത്തനോ ബുദ്ധചരിയം ബുദ്ധകാരണം ¶ സമ്ഭാവയമാനോ പാകടം കുരുമാനോ ബുദ്ധാപദാനിയം നാമ ബുദ്ധകാരണപകാസകം നാമ ധമ്മപരിയായം ധമ്മദേസനം സുത്തം അഭാസിത്ഥ കഥേസീതി.

ഇതി വിസുദ്ധജനവിലാസിനിയാ അപദാന-അട്ഠകഥായ

ബുദ്ധഅപദാനസംവണ്ണനാ സമത്താ.

൨.പച്ചേകബുദ്ധഅപദാനവണ്ണനാ

തതോ ¶ ¶ അനന്തരം അപദാനം സങ്ഗായന്തോ ‘‘പച്ചേകബുദ്ധാപദാനം, ആവുസോ ആനന്ദ, ഭഗവതാ കത്ഥ പഞ്ഞത്ത’’ന്തി പുട്ഠോ ‘‘അഥ പച്ചേകബുദ്ധാപദാനം സുണാഥാ’’തി ആഹ. തേസം അപദാനത്ഥോ ഹേട്ഠാ വുത്തോയേവ.

൮൩. ‘‘സുണാഥാ’’തി വുത്തപദം ഉപ്പത്തിനിബ്ബത്തിവസേന പകാസേന്തോ ‘‘തഥാഗതം ജേതവനേ വസന്ത’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ജേതകുമാരസ്സ നാമവസേന തഥാസഞ്ഞിതേ വിഹാരേ ചതൂഹി ഇരിയാപഥവിഹാരേഹി ദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയവിഹാരേഹി വാ വസന്തം വിഹരന്തം യഥാ പുരിമകാ വിപസ്സിആദയോ ബുദ്ധാ സമത്തിംസപാരമിയോ പൂരേത്വാ ആഗതാ, തഥാ അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവാ ആഗതോതി തഥാഗതോ. തം തഥാഗതം ജേതവനേ വസന്തന്തി സമ്ബന്ധോ. വേദേഹമുനീതി വേദേഹരട്ഠേ ജാതാ വേദേഹീ, വേദേഹിയാ പുത്തോ വേദേഹിപുത്തോ. മോനം വുച്ചതി ഞാണം, തേന ഇതോ ഗതോ പവത്തോതി മുനി. വേദേഹിപുത്തോ ച സോ മുനി ചേതി ‘‘വേദേഹിപുത്തമുനീ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘വണ്ണാഗമോ’’തിആദിനാ നിരുത്തിനയേന ഇ-കാരസ്സ അത്തം പുത്ത-സദ്ദസ്സ ച ലോപം കത്വാ ‘‘വേദേഹമുനീ’’തി വുത്തം. ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം സതിമന്താനം ധിതിമന്താനം ഗതിമന്താനം ബഹുസ്സുതാനം ഉപട്ഠാകാനം യദിദം ആനന്ദോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯-൨൨൩) ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ നതങ്ഗോ നമനകായങ്ഗോ അഞ്ജലികോ ഹുത്വാ ‘‘ഭന്തേ, പച്ചേകബുദ്ധാ നാമ കീദിസാ ഹോന്തീ’’തി അപുച്ഛീതി സമ്ബന്ധോ. തേ പച്ചേകബുദ്ധാ കേഹി ഹേതുഭി കേഹി കാരണേഹി ഭവന്തി ഉപ്പജ്ജന്തി. വീരാതി ഭഗവന്തം ആലപതി.

൮൪-൮൫. തതോ പരം വിസ്സജ്ജിതാകാരം ദസ്സേന്തോ ‘‘തദാഹ സബ്ബഞ്ഞുവരോ മഹേസീ’’തിആദിമാഹ. സബ്ബം അതീതാദിഭേദം ഹത്ഥാമലകം വിയ ജാനാതീതി ¶ സബ്ബഞ്ഞൂ, സബ്ബഞ്ഞൂ ച സോ വരോ ഉത്തമോ ചേതി സബ്ബഞ്ഞുവരോ. മഹന്തം സീലക്ഖന്ധം, സമാധിക്ഖന്ധം, പഞ്ഞാക്ഖന്ധം, വിമുത്തിക്ഖന്ധം, മഹന്തം വിമുത്തിഞാണദസ്സനക്ഖന്ധം ഏസതി ഗവേസതീതി മഹേസി. ആനന്ദഭദ്ദം മധുരേന സരേന തദാ തസ്മിം പുച്ഛിതകാലേ ആഹ കഥേസീതി സമ്ബന്ധോ. ഭോ ആനന്ദ, യേ പച്ചേകബുദ്ധാ പുബ്ബബുദ്ധേസു പുബ്ബേസു അതീതബുദ്ധേസു കതാധികാരാ കതപുഞ്ഞസമ്ഭാരാ ജിനസാസനേസു അലദ്ധമോക്ഖാ അപ്പത്തനിബ്ബാനാ. തേ സബ്ബേ പച്ചേകബുദ്ധാ ധീരാ ഇധ ഇമസ്മിം ലോകേ സംവേഗമുഖേന ഏകപുഗ്ഗലം പധാനം കത്വാ പച്ചേകബുദ്ധാ ജാതാതി അത്ഥോ. സുതിക്ഖപഞ്ഞാ സുട്ഠു തിക്ഖപഞ്ഞാ. വിനാപി ബുദ്ധേഹി ബുദ്ധാനം ഓവാദാനുസാസനീഹി രഹിതാ അപി. പരിത്തകേനപി അപ്പമത്തകേനപി ആരമ്മണേന ¶ പച്ചേകബോധിം പടിഏക്കം ബോധിം സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനന്തരം ബോധിം അനുപാപുണന്തി പടിവിജ്ഝന്തി.

൮൬. സബ്ബമ്ഹി ¶ ലോകമ്ഹി സകലസ്മിം ലോകത്തയേ മമം ഠപേത്വാ മം വിഹായ പചേകബുദ്ധേഹി സമോവ സദിസോ ഏവ നത്ഥി, തേസം മഹാമുനീനം പച്ചേകബുദ്ധാനം ഇമം വണ്ണം ഇമം ഗുണം പദേസമത്തം സങ്ഖേപമത്തം അഹം തുമ്ഹാകം സാധു സാധുകം വക്ഖാമി കഥേസ്സാമീതി അത്ഥോ.

൮൭. അനാചരിയകാ ഹുത്വാ സയമേവ ബുദ്ധാനം അത്തനാവ പടിവിദ്ധാനം ഇസീനം അന്തരേ മഹാഇസീനം മധൂവഖുദ്ദം ഖുദ്ദകമധുപടലം ഇവ സാധൂനി മധുരാനി വാക്യാനി ഉദാനവചനാനി അനുത്തരം ഉത്തരവിരഹിതം ഭേസജം ഓസധം നിബ്ബാനം പത്ഥയന്താ ഇച്ഛന്താ സബ്ബേ തുമ്ഹേ സുപസന്നചിത്താ സുപ്പസന്നമനാ സുണാഥ മനസി കരോഥാതി അത്ഥോ.

൮൮-൮൯. പച്ചേകബുദ്ധാനം സമാഗതാനന്തി രാസിഭൂതാനം ഉപ്പന്നാനം പച്ചേകബുദ്ധാനം. അരിട്ഠോ, ഉപരിട്ഠോ, തഗരസിഖി, യസസ്സീ, സുദസ്സനോ, പിയദസ്സീ, ഗന്ധാരോ, പിണ്ഡോലോ, ഉപാസഭോ, നിഥോ, തഥോ, സുതവാ, ഭാവിതത്തോ, സുമ്ഭോ, സുഭോ, മേഥുലോ, അട്ഠമോ, സുമേധോ, അനീഘോ, സുദാഠോ, ഹിങ്ഗു, ഹിങ്ഗോ, ദ്വേജാലിനോ, അട്ഠകോ, കോസലോ, സുബാഹു, ഉപനേമിസോ, നേമിസോ, സന്തചിത്തോ, സച്ചോ, തഥോ, വിരജോ, പണ്ഡിതോ, കാലോ, ഉപകാലോ, വിജിതോ, ജിതോ, അങ്ഗോ, പങ്ഗോ, ഗുത്തിജ്ജിതോ, പസ്സീ, ജഹീ, ഉപധിം, ദുക്ഖമൂലം, അപരാജിതോ, സരഭങ്ഗോ, ലോമഹംസോ ¶ , ഉച്ചങ്ഗമായോ, അസിതോ, അനാസവോ, മനോമയോ, മാനച്ഛിദോ, ബന്ധുമാ, തദാധിമുത്തോ, വിമലോ, കേതുമാ, കോതുമ്ബരങ്ഗോ, മാതങ്ഗോ, അരിയോ, അച്ചുതോ, അച്ചുതഗാമി, ബ്യാമകോ, സുമങ്ഗലോ, ദിബ്ബിലോ ചാതിആദീനം പച്ചേകബുദ്ധസതാനം യാനി അപദാനാനി പരമ്പരം പച്ചേകം ബ്യാകരണാനി യോ ച ആദീനവോ യഞ്ച വിരാഗവത്ഥും അനല്ലീയനകാരണം യഥാ ച യേന കാരണേന ബോധിം അനുപാപുണിംസു ചതുമഗ്ഗഞാണം പച്ചക്ഖം കരിംസു. സരാഗവത്ഥുസൂതി സുട്ഠു അല്ലീയിതബ്ബവത്ഥൂസു വത്ഥുകാമകിലേസകാമേസു വിരാഗസഞ്ഞീ വിരത്തസഞ്ഞവന്തോ രത്തമ്ഹി ലോകമ്ഹി അല്ലീയനസഭാവലോകേ വിരതചിത്താ അനല്ലീയനമനാ ഹിത്വാ പപഞ്ചേതി രാഗോ പപഞ്ചം ദോസോ പപഞ്ചം സബ്ബകിലേസാ പപഞ്ചാതി പപഞ്ചസങ്ഖാതേ കിലേസേ ഹിത്വാ ജിയ ഫന്ദിതാനീതി ഫന്ദിതാനി ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിഗതാനി ¶ ജിനിത്വാ തഥേവ തേന കാരണേന ഏവം ബോധിം അനുപാപുണിംസു പച്ചേകബോധിഞാണം പച്ചക്ഖം കരിംസൂതി അത്ഥോ.

൯൦-൯൧. സബ്ബേസു ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡന്തി തജ്ജനഫാലനവധബന്ധനം നിധായ ഠപേത്വാ തേസം സബ്ബസത്താനം അന്തരേ അഞ്ഞതരം കഞ്ചി ഏകമ്പി സത്തം അവിഹേഠയം അവിഹേഠയന്തോ അദുക്ഖാപേന്തോ മേത്തേന ചിത്തേന ‘‘സബ്ബേ സത്താ സുഖിതാ ഹോന്തൂ’’തി മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഹിതാനുകമ്പീ ഹിതേന അനുകമ്പനസഭാവോ. അഥ വാ സബ്ബേസു ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡന്തി സബ്ബേസൂതി സബ്ബേന സബ്ബം സബ്ബഥാ സബ്ബം അസേസം നിസ്സേസം പരിയാദിയനവചനമേതം. ഭൂതേസൂതി ഭൂതാ വുച്ചന്തി തസാ ച ഥാവരാ ച. യേസം ¶ തസിണാ തണ്ഹാ അപ്പഹീനാ, യേസഞ്ച ഭയഭേരവാ അപ്പഹീനാ, തേ തസാ. കിം കാരണാ വുച്ചന്തി തസാ? തസന്തി ഉത്തസന്തി പരിതസന്തി ഭായന്തി സന്താസം ആപജ്ജന്തി, തം കാരണാ വുച്ചന്തി തസാ. യേസം തസിണാ തണ്ഹാ പഹീനാ, യേസഞ്ച ഭയഭേരവാ പഹീനാ, തേ ഥാവരാ. കിം കാരണാ വുച്ചന്തി ഥാവരാ? ഥിരന്തി ന തസന്തി ന ഉത്തസന്തി ന പരിതസന്തി ന ഭായന്തി ന സന്താസം ആപജ്ജന്തി, തം കാരണാ വുച്ചന്തി ഥാവരാ.

തയോ ദണ്ഡാ – കായദണ്ഡോ, വചീദണ്ഡോ, മനോദണ്ഡോതി. തിവിധം കായദുച്ചരിതം കായദണ്ഡോ, ചതുബ്ബിധം വചീദുച്ചരിതം വചീദണ്ഡോ, തിവിധം മനോദുച്ചരിതം മനോദണ്ഡോ. സബ്ബേസു സകലേസു ഭൂതേസു സത്തേസു തം തിവിധം ദണ്ഡം നിധായ നിദഹിത്വാ ഓരോപയിത്വാ സമോരോപയിത്വാ നിക്ഖിപിത്വാ ¶ പടിപ്പസ്സമ്ഭേത്വാ ഹിംസനത്ഥം അഗഹേത്വാതി സബ്ബേസു ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡം. അവിഹേഠയം അഞ്ഞതരമ്പി തേസന്തി ഏകമേകമ്പി സത്തം പാണിനാ വാ ലേഡ്ഡുനാ വാ ദണ്ഡേന വാ സത്ഥേന വാ അന്ദുയാ വാ രജ്ജുയാ വാ അവിഹേഠയന്തോ, സബ്ബേപി സത്തേ പാണിനാ വാ ലേഡ്ഡുനാ വാ ദണ്ഡേന വാ സത്ഥേന വാ അന്ദുയാ വാ രജ്ജുയാ വാ അവിഹേഠയം അവിഹേഠയന്തോ അഞ്ഞതരമ്പി തേസം. ന പുത്തമിച്ഛേയ്യ കുതോ സഹായന്തി നാതി പടിക്ഖേപോ. പുത്തന്തി ചത്താരോ പുത്താ അത്രജോ പുത്തോ, ഖേത്തജോ, ദിന്നകോ, അന്തേവാസികോ പുത്തോ. സഹായന്തി സഹായോ വുച്ചതി യേന സഹ ആഗമനം ഫാസു, ഗമനം ഫാസു, ഠാനം ഫാസു, നിസജ്ജാ ഫാസു, ആലപനം ഫാസു, സല്ലപനം ഫാസു, സമുല്ലപനം ഫാസു. ന പുത്തമിച്ഛേയ്യ കുതോ സഹായന്തി പുത്തമ്പി ന ഇച്ഛേയ്യ ന സാദിയേയ്യ ന പത്ഥേയ്യ ന പിഹയേയ്യ നാഭിജപ്പേയ്യ, കുതോ മിത്തം വാ സന്ദിട്ഠം വാ സമ്ഭത്തം വാ സഹായം വാ ഇച്ഛേയ്യ സാദിയേയ്യ പത്ഥേയ്യ പിഹയേയ്യ അഭിജപ്പേയ്യാതി ന പുത്തമിച്ഛേയ്യ കുതോ സഹായം. ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോതി ¶ സോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ പബ്ബജ്ജാസങ്ഖാതേന ഏകോ, അദുതിയട്ഠേന ഏകോ, തണ്ഹായ പഹാനട്ഠേന ഏകോ, ഏകന്തവീതരാഗോതി ഏകോ, ഏകന്തവീതദോസോതി ഏകോ, ഏകന്തവീതമോഹോതി ഏകോ, ഏകന്തനിക്കിലേസോതി ഏകോ, ഏകായനമഗ്ഗം ഗതോതി ഏകോ, ഏകോ അനുത്തരം പച്ചേകസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി ഏകോ.

കഥം സോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ പബ്ബജ്ജാസങ്ഖാതേന ഏകോ? സോ ഹി പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ സബ്ബം ഘരാവാസപലിബോധം ഛിന്ദിത്വാ, പുത്തദാരപലിബോധം ഛിന്ദിത്വാ, ഞാതിപലിബോധം, മിത്താമച്ചപലിബോധം, സന്നിധിപലിബോധം ഛിന്ദിത്വാ കേസമസ്സും ഓഹാരേത്വാ കാസായാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദേത്വാ അഗാരസ്മാ നിക്ഖമ്മ അനഗാരിയം പബ്ബജിത്വാ അകിഞ്ചനഭാവം ഉപഗന്ത്വാ ഏകോവ ചരതി വിഹരതി ഇരിയതി വത്തതി പാലേതി യപേതി യാപേതീതി ഏവം സോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ പബ്ബജ്ജാസങ്ഖാതേന ഏകോ.

കഥം ¶ സോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ അദുതിയട്ഠേന ഏകോ? സോ ഏവം പബ്ബജിതോ സമാനോ ഏകോ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവതി അപ്പസദ്ദാനി അപ്പനിഗ്ഘോസാനി വിജനവാതാനി മനുസ്സരാഹസ്സേയ്യകാനി പടിസല്ലാനസാരുപ്പാനി. സോ ഏകോ തിട്ഠതി, ഏകോ ഗച്ഛതി, ഏകോ നിസീദതി, ഏകോ സേയ്യം കപ്പേതി, ഏകോ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസതി, ഏകോ പടിക്കമതി, ഏകോ രഹോ ¶ നിസീദതി, ഏകോ ചങ്കമതി, ഏകോ ചരതി വിഹരതി ഇരിയതി വത്തതി പാലേതി യപേതി യാപേതീതി ഏവം സോ അദുതിയട്ഠേന ഏകോ.

കഥം സോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ തണ്ഹായ പഹാനട്ഠേന ഏകോ? സോ ഏകോ അദുതിയോ അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ മഹാപധാനം പദഹന്തോ മാരം സസേനകം നമുചിം കണ്ഹം പമത്തബന്ധും വിധമേത്വാ ച തണ്ഹാജാലിനിം വിസരിതം വിസത്തികം പജഹി വിനോദേസി ബ്യന്തിം അകാസി അനഭാവം ഗമേസി.

‘‘തണ്ഹാദുതിയോ പുരിസോ, ദീഘമദ്ധാന സംസരം;

ഇത്ഥഭാവഞ്ഞഥാഭാവം, സംസാരം നാതിവത്തതി.

‘‘ഏതമാദീനവം ഞത്വാ, തണ്ഹം ദുക്ഖസ്സ സമ്ഭവം;

വീതതണ്ഹോ അനാദാനോ, സതോ ഭിക്ഖു പരിബ്ബജേ’’തി. (ഇതിവു. ൧൫, ൧൦൫; മഹാനി. ൧൯൧) –

ഏവം സോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ തണ്ഹായ പഹാനട്ഠേന ഏകോ.

കഥം സോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ഏകന്തവീതരാഗോതി ഏകോ? രാഗസ്സ പഹീനത്താ ഏകന്തവീതരാഗോതി ഏകോ, ദോസസ്സ പഹീനത്താ ഏകന്തവീതദോസോതി ഏകോ, മോഹസ്സ പഹീനത്താ ഏകന്തവീതമോഹോതി ഏകോ, കിലേസാനം പഹീനത്താ ഏകന്തനിക്കിലേസോതി ഏകോ, ഏവം സോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ഏകന്തവീതരാഗോതി ഏകോ.

കഥം സോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ഏകായനമഗ്ഗം ഗതോതി ¶ ഏകോ? ഏകായനമഗ്ഗോ വുച്ചതി ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ, ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, പഞ്ച ബലാനി, സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ, അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ.

‘‘ഏകായനം ¶ ജാതിഖയന്തദസ്സീ, മഗ്ഗം പജാനാതി ഹിതാനുകമ്പീ;

ഏതേന മഗ്ഗേന തരിംസു പുബ്ബേ, തരിസ്സന്തി യേ ച തരന്തി ഓഘ’’ന്തി. (സം. നി. ൫.൩൮൪; മഹാനി. ൧൯൧) –

ഏവം സോ ഏകായനമഗ്ഗം ഗതോതി ഏകോ.

കഥം സോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ഏകോ അനുത്തരം പച്ചേകസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി ഏകോ? ബോധി വുച്ചതി ചതൂസു മഗ്ഗേസു ഞാണം (മഹാനി. ൧൯൧; ചൂളനി. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൨൧). പഞ്ഞാ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം പഞ്ഞാബലം ¶ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ വീമംസാ വിപസ്സനാ സമ്മാദിട്ഠി. സോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ തേന പച്ചേകബോധിഞാണേന ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ ദുക്ഖാ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘സബ്ബേ ധമ്മാ അനത്താ’’തി ബുജ്ഝി. ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണ’’ന്തി ബുജ്ഝി, ‘‘വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപ’’ന്തി ബുജ്ഝി, ‘‘നാമരൂപപച്ചയാ സളായതന’’ന്തി ബുജ്ഝി, ‘‘സളായതനപച്ചയാ ഫസ്സോ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘വേദനാപച്ചയാ തണ്ഹാ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘തണ്ഹാപച്ചയാ ഉപാദാന’’ന്തി ബുജ്ഝി, ‘‘ഉപാദാനപച്ചയാ ഭവോ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘ഭവപച്ചയാ ജാതീ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണ’’ന്തി ബുജ്ഝി. ‘‘അവിജ്ജാനിരോധാ സങ്ഖാരനിരോധോ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘സങ്ഖാരനിരോധാ വിഞ്ഞാണനിരോധോ’’തി ബുജ്ഝി…പേ… ‘‘ഭവനിരോധാ ജാതിനിരോധോ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘ജാതിനിരോധാ ജരാമരണനിരോധോ’’തി ബുജ്ഝി. ‘‘ഇദം ദുക്ഖ’’ന്തി ബുജ്ഝി, ‘‘അയം ദുക്ഖസമുദയോ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധോ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിപടിപദാ’’തി ബുജ്ഝി. ‘‘ഇമേ ആസവാ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘അയം ആസവസമുദയോ’’തി ബുജ്ഝി…പേ… ‘‘പടിപദാ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘ഇമേ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘ഇമേ ധമ്മാ പഹാതബ്ബാ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘ഇമേ ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബാ’’തി ബുജ്ഝി, ‘‘ഇമേ ധമ്മാ ഭാവേതബ്ബാ’’തി ബുജ്ഝി. ഛന്നം ഫസ്സായതനാനം സമുദയഞ്ച അത്ഥങ്ഗമഞ്ച അസ്സാദഞ്ച ആദീനവഞ്ച നിസ്സരണഞ്ച ബുജ്ഝി, പഞ്ചന്നം ഉപാദാനക്ഖന്ധാനം സമുദയഞ്ച…പേ… നിസ്സരണഞ്ച ബുജ്ഝി, ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം സമുദയഞ്ച അത്ഥങ്ഗമഞ്ച അസ്സാദഞ്ച ആദീനവഞ്ച നിസ്സരണഞ്ച ബുജ്ഝി, ‘‘യം കിഞ്ചി സമുദയധമ്മം, സബ്ബം തം നിരോധധമ്മ’’ന്തി ¶ ബുജ്ഝി.

അഥ വാ യം ബുജ്ഝിതബ്ബം അനുബുജ്ഝിതബ്ബം പടിബുജ്ഝിതബ്ബം സമ്ബുജ്ഝിതബ്ബം അധിഗന്തബ്ബം ഫസ്സിതബ്ബം സച്ഛികാതബ്ബം, സബ്ബം തം തേന പച്ചേകബോധിഞാണേന ബുജ്ഝി അനുബുജ്ഝി പടിബുജ്ഝി സമ്ബുജ്ഝി ¶ അധിഗഞ്ഛി ഫസ്സേസി സച്ഛാകാസീതി, ഏവം സോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ഏകോ അനുത്തരം പച്ചേകസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി ഏകോ.

ചരേതി അട്ഠ ചരിയായോ (ചൂളനി. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൨൧) – ഇരിയാപഥചരിയാ, ആയതനചരിയാ, സതിചരിയാ, സമാധിചരിയാ, ഞാണചരിയാ, മഗ്ഗചരിയാ, പത്തിചരിയാ, ലോകത്ഥചരിയാ. ഇരിയാപഥചരിയാതി ചതൂസു ഇരിയാപഥേസു, ആയതനചരിയാതി ഛസു അജ്ഝത്തികബാഹിരേസു ആയതനേസു, സതിചരിയാതി ചതൂസു സതിപട്ഠാനേസു, സമാധിചരിയാതി ചതൂസു ഝാനേസു, ഞാണചരിയാതി ചതൂസു അരിയസച്ചേസു, മഗ്ഗചരിയാതി ചതൂസു അരിയമഗ്ഗേസു, പത്തിചരിയാതി ചതൂസു ¶ സാമഞ്ഞഫലേസു, ലോകത്ഥചരിയാതി തഥാഗതേസു അരഹന്തേസു സമ്മാസമ്ബുദ്ധേസു, പദേസതോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധേസു, പദേസതോ സാവകേസു.

ഇരിയാപഥചരിയാ ച പണിധിസമ്പന്നാനം, ആയതനചരിയാ ച ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരാനം, സതിചരിയാ ച അപ്പമാദവിഹാരീനം, സമാധിചരിയാ ച അധിചിത്തമനുയുത്താനം, ഞാണചരിയാ ച ബുദ്ധിസമ്പന്നാനം, മഗ്ഗചരിയാ ച സമ്മാപടിപന്നാനം, പത്തിചരിയാ ച അധിഗതഫലാനം, ലോകത്ഥചരിയാ ച തഥാഗതാനം അരഹന്താനം സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം, പദേസതോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധാനം, പദേസതോ സാവകാനം. ഇമാ അട്ഠ ചരിയായോ.

അപരാപി അട്ഠ ചരിയായോ – അധിമുച്ചന്തോ സദ്ധായ ചരതി, പഗ്ഗണ്ഹന്തോ വീരിയേന ചരതി, ഉപട്ഠപേന്തോ സതിയാ ചരതി, അവിക്ഖേപം കരോന്തോ സമാധിനാ ചരതി, പജാനന്തോ പഞ്ഞായ ചരതി, വിജാനന്തോ വിഞ്ഞാണചരിയായ ചരതി, ഏവം പടിപന്നസ്സ കുസലാ ധമ്മാ ആയതനന്തി ആയതനചരിയായ ചരതി. ഏവം പടിപന്നോ വിസേസമധിഗച്ഛതീതി വിസേസചരിയായ ചരതി. ഇമാ അട്ഠ ചരിയായോ.

അപരാപി അട്ഠ ചരിയായോ – ദസ്സനചരിയാ ച സമ്മാദിട്ഠിയാ, അഭിനിരോപനചരിയാ ച സമ്മാസങ്കപ്പസ്സ, പരിഗ്ഗഹചരിയാ ച സമ്മാവാചായ, സമുട്ഠാനചരിയാ ച സമ്മാകമ്മന്തസ്സ, വോദാനചരിയാ ച സമ്മാആജീവസ്സ, പഗ്ഗഹചരിയാ ച സമ്മാവായാമസ്സ, ഉപട്ഠാനചരിയാ ച സമ്മാസതിയാ, അവിക്ഖേപചരിയാ ച സമ്മാസമാധിസ്സ. ഇമാ അട്ഠ ചരിയായോ.

ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോതി യഥാ ഖഗ്ഗസ്സ നാമ വിസാണം ഏകമേവ ഹോതി, അദുതിയം, ഏവമേവ സോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ തക്കപ്പോ തസ്സദിസോ തപ്പടിഭാഗോ. യഥാ അതിലോണം വുച്ചതി ലോണകപ്പോ, അതിതിത്തകം ¶ വുച്ചതി തിത്തകപ്പോ, അതിമധുരം വുച്ചതി മധുരകപ്പോ, അതിഉണ്ഹം വുച്ചതി അഗ്ഗികപ്പോ, അതിസീതം വുച്ചതി ഹിമകപ്പോ, മഹാഉദകക്ഖന്ധോ ¶ വുച്ചതി സമുദ്ദകപ്പോ, മഹാഭിഞ്ഞാബലപ്പത്തോ സാവകോ വുച്ചതി സത്ഥുകപ്പോതി. ഏവമേവ സോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ, ഖഗ്ഗവിസാണസദിസോ ഖഗ്ഗവിസാണപടിഭാഗോ ഏകോ അദുതിയോ മുത്തബന്ധനോ സമ്മാ ലോകേ ചരതി വിഹരതി ഇരിയതി വത്തതി പാലേതി യപേതി യാപേതീതി ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ. തേനാഹു പച്ചേകസമ്ബുദ്ധാ –

‘‘സബ്ബേസു ¶ ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡം, അവിഹേഠയം അഞ്ഞതരമ്പി തേസം;

ന പുത്തമിച്ഛേയ്യ കുതോ സഹായം, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘സംസഗ്ഗജാതസ്സ ഭവന്തി സ്നേഹാ, സ്നേഹന്വയം ദുക്ഖമിദം പഹോതി;

ആദീനവം സ്നേഹജം പേക്ഖമാനോ; ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘മിത്തേ സുഹജ്ജേ അനുകമ്പമാനോ, ഹാപേതി അത്ഥം പടിബദ്ധചിത്തോ;

ഏതം ഭയം സന്ഥവേ പേക്ഖമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘വംസോ വിസാലോവ യഥാ വിസത്തോ, പുത്തേസു ദാരേസു ച യാ അപേക്ഖാ;

വംസേ കളീരോവ അസജ്ജമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘മിഗോ അരഞ്ഞമ്ഹി യഥാ അബദ്ധോ, യേനിച്ഛകം ഗച്ഛതി ഗോചരായ;

വിഞ്ഞൂ നരോ സേരിതം പേക്ഖമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘ആമന്തനാ ഹോതി സഹായമജ്ഝേ, വാസേ ച ഠാനേ ഗമനേ ചാരികായ;

അനഭിജ്ഝിതം സേരിതം പേക്ഖമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘ഖിഡ്ഡാ രതീ ഹോതി സഹായമജ്ഝേ, പുത്തേസു പേമം വിപുലഞ്ച ഹോതി;

പിയവിപ്പയോഗം വിജിഗുച്ഛമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘ചാതുദ്ദിസോ ¶ ¶ അപ്പടിഘോ ച ഹോതി, സന്തുസ്സമാനോ ഇതരീതരേന;

പരിസ്സയാനം സഹിതാ അഛമ്ഭീ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘ദുസ്സങ്ഗഹാ ¶ പബ്ബജിതാപി ഏകേ, അഥോ ഗഹട്ഠാ ഘരമാവസന്താ;

അപ്പോസ്സുക്കോ പരപുത്തേസു ഹുത്വാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘ഓരോപയിത്വാ ഗിഹിബ്യഞ്ജനാനി, സഞ്ഛിന്നപത്തോ യഥാ കോവിളാരോ;

ഛേത്വാന വീരോ ഗിഹിബന്ധനാനി, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘സചേ ലഭേഥ നിപകം സഹായം, സദ്ധിം ചരം സാധുവിഹാരിധീരം;

അഭിഭുയ്യ സബ്ബാനി പരിസ്സയാനി, ചരേയ്യ തേനത്തമനോ സതീമാ.

‘‘നോ ചേ ലഭേഥ നിപകം സഹായം, സദ്ധിം ചരം സാധുവിഹാരിധീരം;

രാജാവ രട്ഠം വിജിതം പഹായ, ഏകോ ചരേ മാതങ്ഗരഞ്ഞേവ നാഗോ.

‘‘അദ്ധാ പസംസാമ സഹായസമ്പദം, സേട്ഠാ സമാ സേവിതബ്ബാ സഹായാ;

ഏതേ അലദ്ധാ അനവജ്ജഭോജീ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘ദിസ്വാ സുവണ്ണസ്സ പഭസ്സരാനി, കമ്മാരപുത്തേന സുനിട്ഠിതാനി;

സങ്ഘട്ടമാനാനി ദുവേ ഭുജസ്മിം, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘ഏവം ¶ ദുതീയേന സഹാ മമസ്സ, വാചാഭിലാപോ അഭിസജ്ജനാ വാ;

ഏതം ഭയം ആയതിം പേക്ഖമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘കാമാ ഹി ചിത്രാ മധുരാ മനോരമാ, വിരൂപരൂപേന മഥേന്തി ചിത്തം;

ആദീനവം കാമഗുണേസു ദിസ്വാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘ഈതീ ¶ ച ഗണ്ഡോ ച ഉപദ്ദവോ ച, രോഗോ ച സല്ലഞ്ച ഭയഞ്ച മേതം;

ഏതം ഭയം കാമഗുണേസു ദിസ്വാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘സീതഞ്ച ഉണ്ഹഞ്ച ഖുദം പിപാസം, വാതാതപേ ഡംസസരീസപേ ച;

സബ്ബാനിപേതാനി അഭിബ്ഭവിത്വാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘നാഗോവ ¶ യൂഥാനി വിവജ്ജയിത്വാ, സഞ്ജാതഖന്ധോ പദുമീ ഉളാരോ;

യഥാഭിരന്തം വിഹരം അരഞ്ഞേ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘അട്ഠാനതം സങ്ഗണികാരതസ്സ, യം ഫസ്സയേ സാമയികം വിമുത്തിം;

ആദിച്ചബന്ധുസ്സ വചോ നിസമ്മ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘ദിട്ഠീവിസൂകാനി ഉപാതിവത്തോ, പത്തോ നിയാമം പടിലദ്ധമഗ്ഗോ;

ഉപ്പന്നഞാണോമ്ഹി അനഞ്ഞനേയ്യോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘നില്ലോലുപോ ¶ നിക്കുഹോ നിപ്പിപാസോ, നിമ്മക്ഖ നിദ്ധന്തകസാവമോഹോ;

നിരാസയോ സബ്ബലോകേ ഭവിത്വാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘പാപം സഹായം പരിവജ്ജയേഥ, അനത്ഥദസ്സിം വിസമേ നിവിട്ഠം;

സയം ന സേവേ പസുതം പമത്തം, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘ബഹുസ്സുതം ധമ്മധരം ഭജേഥ, മിത്തം ഉളാരം പടിഭാനവന്തം;

അഞ്ഞായ അത്ഥാനി വിനേയ്യ കങ്ഖം, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘ഖിഡ്ഡം രതിം കാമസുഖഞ്ച ലോകേ, അനലങ്കരിത്വാ അനപേക്ഖമാനോ;

വിഭൂസട്ഠാനാ വിരതോ സച്ചവാദീ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘പുത്തഞ്ച ¶ ദാരം പിതരഞ്ച മാതരം, ധനാനി ധഞ്ഞാനി ച ബന്ധവാനി;

ഹിത്വാന കാമാനി യഥോധികാനി, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘സങ്ഗോ ഏസോ പരിത്തമേത്ഥ സോഖ്യം, അപ്പസ്സാദോ ദുക്ഖമേവേത്ഥ ഭിയ്യോ;

ഗളോ ഏസോ ഇതി ഞത്വാ മതിമാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘സന്ദാലയിത്വാന സംയോജനാനി, ജാലംവ ഭേത്വാ സലിലമ്ബുചാരീ,

അഗ്ഗീവ ദഡ്ഢം അനിവത്തമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘ഓക്ഖിത്തചക്ഖൂ ¶ ¶ ന ച പാദലോലോ, ഗുത്തിന്ദ്രിയോ രക്ഖിതമാനസാനോ;

അനവസ്സുതോ അപരിഡയ്ഹമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘ഓഹാരയിത്വാ ഗിഹിബ്യഞ്ജനാനി, സഞ്ഛന്നപത്തോ യഥാ പാരിഛത്തോ;

കാസായവത്ഥോ അഭിനിക്ഖമിത്വാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘രസേസു ഗേധം അകരം അലോലോ, അനഞ്ഞപോസീ സപദാനചാരീ;

കുലേ കുലേ അപ്പടിബദ്ധചിത്തോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘പഹായ പഞ്ചാവരണാനി ചേതസോ, ഉപക്കിലേസേ ബ്യപനുജ്ജ സബ്ബേ;

അനിസ്സിതോ ഛേജ്ജ സിനേഹദോസം, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘വിപിട്ഠികത്വാന സുഖഞ്ച ദുക്ഖം, പുബ്ബേവ സോമനസ്സദോമനസ്സം;

ലദ്ധാനുപേക്ഖം സമഥം വിസുദ്ധം, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘ആരദ്ധവീരിയോ പരമത്ഥപത്തിയാ, അലീനചിത്തോ അകുസീതവുത്തി;

ദള്ഹനിക്കമോ ഥാമബലൂപപന്നോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘പടിസല്ലാനം ¶ ഝാനമരിഞ്ചമാനോ, ധമ്മേസു നിച്ചം അനുധമ്മചാരീ;

ആദീനവം സമ്മസിതാ ഭവേസു, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘തണ്ഹക്ഖയം ¶ പത്ഥയമപ്പമത്തോ, അനേളമൂഗോ സുതവാ സതീമാ;

സങ്ഖാതധമ്മോ നിയതോ പധാനവാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘സീഹോവ സദ്ദേസു അസന്തസന്തോ, വാതോവ ജാലമ്ഹി അസജ്ജമാനോ;

പദുമംവ തോയേന അലിമ്പമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘സീഹോ യഥാ ദാഠബലീ പസയ്ഹ, രാജാ മിഗാനം അഭിഭുയ്യ ചാരീ;

സേവേഥ പന്താനി സേനാസനാനി, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘മേത്തം ¶ ഉപേക്ഖം കരുണം വിമുത്തിം, ആസേവമാനോ മുദിതഞ്ച കാലേ;

സബ്ബേന ലോകേന അവിരുജ്ഝമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘രാഗഞ്ച ദോസഞ്ച പഹായ മോഹം, സന്ദാലയിത്വാന സംയോജനാനി;

അസന്തസം ജീവിതസങ്ഖയമ്ഹി, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ.

‘‘ഭജന്തി സേവന്തി ച കാരണത്ഥാ, നിക്കാരണാ ദുല്ലഭാ അജ്ജ മിത്താ;

അത്തത്ഥപഞ്ഞാ അസുചീമനുസ്സാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി.

തത്ഥ സബ്ബേസു ഭൂതേസൂതി ഖഗ്ഗവിസാണപച്ചേകബുദ്ധാപദാനസുത്തം. കാ ഉപ്പത്തി? സബ്ബസുത്താനം ചതുബ്ബിധാ ഉപ്പത്തി – അത്തജ്ഝാസയതോ, പരജ്ഝാസയതോ, അട്ഠുപ്പത്തിതോ, പുച്ഛാവസിതോതി. തത്ഥ ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തസ്സ അവിസേസേന പുച്ഛാവസിതോ ഉപ്പത്തി. വിസേസേന പന യസ്മാ ഏത്ഥ കാചി ഗാഥാ തേന ¶ തേന പച്ചേകബുദ്ധേന പുട്ഠേന വുത്താ, കാചി അപുട്ഠേന അത്തനാ അധിഗതമഗ്ഗനയാനുരൂപം ¶ ഉദാനംയേവ ഉദാനേന്തേന, തസ്മാ കായചി ഗാഥായ പുച്ഛാവസിതോ, കായചി അത്തജ്ഝാസയതോ ഉപ്പത്തി. തത്ഥ യാ അയം അവിസേസേന പുച്ഛാവസിതോ ഉപ്പത്തി, സാ ആദിതോ പഭുതി ഏവം വേദിതബ്ബാ –

ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി. അഥ ഖോ ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ രഹോഗതസ്സ പടിസല്ലീനസ്സ ഏവം ചേതസോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി – ‘‘ബുദ്ധാനം പത്ഥനാ ച അഭിനീഹാരോ ച ദിസ്സതി, തഥാ സാവകാനം, പച്ചേകബുദ്ധാനം ന ദിസ്സതി, യംനൂനാഹം ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛേയ്യ’’ന്തി? സോ പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ യഥാക്കമേന ഏതമത്ഥം പുച്ഛി. അഥസ്സ ഭഗവാ പുബ്ബയോഗാവചരസുത്തം അഭാസി –

‘‘പഞ്ചിമേ, ആനന്ദ, ആനിസംസാ പുബ്ബയോഗാവചരേ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ പടികച്ചേവ അഞ്ഞം ആരാധേതി. നോ ചേ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ പടികച്ചേവ അഞ്ഞം ആരാധേതി, അഥ മരണകാലേ അഞ്ഞം ആരാധേതി. അഥ ദേവപുത്തോ സമാനോ അഞ്ഞം ആരാധേതി. അഥ ബുദ്ധാനം സമ്മുഖീഭാവേ ഖിപ്പാഭിഞ്ഞോ ഹോതി. അഥ പച്ഛിമേ കാലേ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ഹോതീ’’തി.

ഏവം വത്വാ പുന ആഹ –

‘‘പച്ചേകസമ്ബുദ്ധാ ¶ നാമ, ആനന്ദ, അഭിനീഹാരസമ്പന്നാ പുബ്ബയോഗാവചരാ ഹോന്തി, തസ്മാ പച്ചേകബുദ്ധബുദ്ധസാവകാനം സബ്ബേസം പത്ഥനാ ച അഭിനീഹാരോ ച ഇച്ഛിതബ്ബോ’’തി.

സോ ആഹ – ‘‘ബുദ്ധാനം, ഭന്തേ, പത്ഥനാ കീവ ചിരം വട്ടതീ’’തി. ബുദ്ധാനം, ആനന്ദ, ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച, മജ്ഝിമപരിച്ഛേദേന അട്ഠ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച, ഉപരിമപരിച്ഛേദേന സോളസ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച. ഏതേ ച ഭേദാ പഞ്ഞാധികസദ്ധാധികവീരിയാധികാനം വസേന ഞാതബ്ബാ. പഞ്ഞാധികാനഞ്ഹി സദ്ധാ മന്ദാ ഹോതി, പഞ്ഞാ തിക്ഖാ. സദ്ധാധികാനം പഞ്ഞാ മജ്ഝിമാ ഹോതി, സദ്ധാ തിക്ഖാ. വീരിയാധികാനം സദ്ധാ പഞ്ഞാ മന്ദാ ഹോതി, വീരിയം തിക്ഖന്തി. അപ്പത്വാ പന ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച ദിവസേ ദിവസേ വേസ്സന്തരദാനസദിസം ദാനം ദേന്തോപി തദനുരൂപേ സീലാദിപാരമിധമ്മേ ആചിനന്തോപി അന്തരാ ¶ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. കസ്മാ? ഞാണം ഗബ്ഭം ന ഗണ്ഹാതി, വേപുല്ലം നാപജ്ജതി, പരിപാകം ന ഗച്ഛതീതി. യഥാ നാമ തിമാസചതുമാസപഞ്ചമാസച്ചയേന നിപ്ഫജ്ജനകം സസ്സം തം തം കാലം അപ്പത്വാ ദിവസേ ദിവസേ സതക്ഖത്തും സഹസ്സക്ഖത്തും കേളായന്തോപി ഉദകേന സിഞ്ചന്തോപി അന്തരാ പക്ഖേന വാ മാസേന വാ നിപ്ഫാദേസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. കസ്മാ? സസ്സം ഗബ്ഭം ന ഗണ്ഹാതി, വേപുല്ലം നാപജ്ജതി, പരിപാകം ന ഗച്ഛതീതി. ഏവമേവം അപ്പത്വാ ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച അന്തരാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. തസ്മാ യഥാവുത്തമേവ ¶ കാലം പാരമിപൂരണം കാതബ്ബം ഞാണപരിപാകത്ഥായ. ഏത്തകേനാപി ച കാലേന ബുദ്ധത്തം പത്ഥയതോ അഭിനീഹാരകരണേ അട്ഠ സമ്പത്തിയോ ഇച്ഛിതബ്ബാ. അയഞ്ഹി –

‘‘മനുസ്സത്തം ലിങ്ഗസമ്പത്തി, ഹേതു സത്ഥാരദസ്സനം;

പബ്ബജ്ജാ ഗുണസമ്പത്തി, അധികാരോ ച ഛന്ദതാ;

അട്ഠധമ്മസമോധാനാ, അഭിനീഹാരോ സമിജ്ഝതി’’. (ബു. വം. ൨.൫൯);

അഭിനീഹാരോതി മൂലപണിധാനസ്സേതം അധിവചനം. തത്ഥ മനുസ്സത്തന്തി മനുസ്സജാതി. അഞ്ഞത്ര ഹി മനുസ്സജാതിയാ അവസേസജാതീസു ദേവജാതിയമ്പി ഠിതസ്സ പണിധി ന ഇജ്ഝതി, തത്ഥ ഠിതേന പന ബുദ്ധത്തം പത്ഥയന്തേന ദാനാദീനി പുഞ്ഞകമ്മാനി കത്വാ മനുസ്സത്തംയേവ പത്ഥേതബ്ബം, തത്ഥ ഠത്വാ പണിധി കാതബ്ബോ. ഏവഞ്ഹി സമിജ്ഝതി. ലിങ്ഗസമ്പത്തീതി പുരിസഭാവോ. മാതുഗാമനപുംസകഉഭതോബ്യഞ്ജനകാനഞ്ഹി മനുസ്സജാതിയം ഠിതാനമ്പി പണിധി ന ഇജ്ഝതി. തത്ഥ ഠിതേന പന ബുദ്ധത്തം പത്ഥേന്തേന ദാനാദീനി പുഞ്ഞകമ്മാനി കത്വാ പുരിസഭാവോയേവ പത്ഥേതബ്ബോ, തത്ഥ ഠത്വാ ¶ പണിധി കാതബ്ബോ. ഏവഞ്ഹി സമിജ്ഝതി. ഹേതൂതി അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തി. യോ ഹി തസ്മിം അത്തഭാവേ വായമന്തോ അരഹത്തം പാപുണിതും സമത്ഥോ, തസ്സ പണിധി സമിജ്ഝതി, നോ ഇതരസ്സ യഥാ സുമേധപണ്ഡിതസ്സ. സോ ഹി ദീപങ്കരപാദമൂലേ പബ്ബജിത്വാ തേനത്തഭാവേന അരഹത്തം പാപുണിതും സമത്ഥോ അഹോസി. സത്ഥാരദസ്സനന്തി ബുദ്ധാനം സമ്മുഖാദസ്സനം. ഏവഞ്ഹി ഇജ്ഝതി, നോ അഞ്ഞഥാ യഥാ സുമേധപണ്ഡിതസ്സ. സോ ഹി ദീപങ്കരം സമ്മുഖാ ദിസ്വാ പണിധിം അകാസി. പബ്ബജ്ജാതി അനഗാരിയഭാവോ. സോ ച ഖോ സാസനേ വാ കമ്മവാദികിരിയവാദിതാപസപരിബ്ബാജകനികായേ വാ വട്ടതി യഥാ സുമേധപണ്ഡിതസ്സ. സോ ഹി സുമേധോ നാമ താപസോ ഹുത്വാ പണിധിം അകാസി. ഗുണസമ്പത്തീതി ഝാനാദിഗുണപടിലാഭോ ¶ . പബ്ബജിതസ്സപി ഹി ഗുണസമ്പന്നസ്സേവ ഇജ്ഝതി, നോ ഇതരസ്സ യഥാ സുമേധപണ്ഡിതസ്സ. സോ ഹി പഞ്ചാഭിഞ്ഞോ ച അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ ച ഹുത്വാ പണിധേസി. അധികാരോതി അധികകാരോ, പരിച്ചാഗോതി അത്ഥോ. ജീവിതാദിപരിച്ചാഗഞ്ഹി കത്വാ പണിദഹതോയേവ ഇജ്ഝതി, നോ ഇതരസ്സ യഥാ സുമേധപണ്ഡിതസ്സ. സോ ഹി –

‘‘അക്കമിത്വാന മം ബുദ്ധോ, സഹ സിസ്സേഹി ഗച്ഛതു;

മാ നം കലലേ അക്കമിത്ഥ, ഹിതായ മേ ഭവിസ്സതീ’’തി. (ബു. വം. ൨.൫൩);

ഏവം ¶ അത്തപരിച്ചാഗം കത്വാ പണിധേസി. ഛന്ദതാതി കത്തുകമ്യതാ. സാ യസ്സ ബലവതീ ഹോതി, തസ്സ ഇജ്ഝതി പണിധി. സാ ച സചേ കോചി വദേയ്യ ‘‘കോ ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച നിരയേ പച്ചിത്വാ ബുദ്ധത്തം ഇച്ഛതീ’’തി. തം സുത്വാ യോ ‘‘അഹ’’ന്തി വത്തും ഉസ്സഹതി, തസ്സ ബലവതീതി വേദിതബ്ബാ. തഥാ യദി കോചി വദേയ്യ ‘‘കോ സകലചക്കവാളം വീതച്ചികാനം അങ്ഗാരാനം പൂരം അക്കമിത്വാ ബുദ്ധത്തം ഇച്ഛതി, കോ സകലചക്കവാളം സത്തിസൂലേഹി ആകിണ്ണം അക്കമന്തോ അതിക്കമിത്വാ ബുദ്ധത്തം ഇച്ഛതി, കോ സകലചക്കവാളം സമതിത്തികം ഉദകപുണ്ണം ഉത്തരിത്വാ ബുദ്ധത്തം ഇച്ഛതി, കോ സകലചക്കവാളം നിരന്തരം വേളുഗുമ്ബസഞ്ഛന്നം മദ്ദന്തോ അതിക്കമിത്വാ ബുദ്ധത്തം ഇച്ഛതീ’’തി, തം സുത്വാ യോ ‘‘അഹ’’ന്തി വത്തും ഉസ്സഹതി, തസ്സ ബലവതീതി വേദിതബ്ബാ. ഏവരൂപേന ച കത്തുകമ്യതാഛന്ദേന സമന്നാഗതോ സുമേധപണ്ഡിതോ പണിധേസീതി.

ഏവം സമിദ്ധാഭിനീഹാരോ ച ബോധിസത്തോ ഇമാനി അട്ഠാരസ അഭബ്ബട്ഠാനാനി ന ഉപേതി. സോ ഹി തതോ പഭുതി ന ജച്ചന്ധോ ഹോതി ന ജച്ചപധിരോ, ന ഉമ്മത്തകോ, ന ഏളമുഗോ, ന പീഠസപ്പി ¶ , ന മിലക്ഖേസു ഉപ്പജ്ജതി, ന ദാസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തതി, ന നിയതമിച്ഛാദിട്ഠികോ ഹോതി, നാസ്സ ലിങ്ഗം പരിവത്തതി, ന പഞ്ചാനന്തരിയകമ്മാനി കരോതി, ന കുട്ഠീ ഹോതി, ന തിരച്ഛാനയോനിയം വട്ടകതോ പച്ഛിമത്തഭാവോ ഹത്ഥിതോ അധികത്തഭാവോ ഹോതി, ന ഖുപ്പിപാസികനിജ്ഝാമതണ്ഹികപേതേസു ഉപ്പജ്ജതി, ന കാലകഞ്ചികാസുരേസു, ന അവീചിനിരയേ, ന ലോകന്തരികേസു ഉപ്പജ്ജതി. കാമാവചരേസു പന ന മാരോ ഹോതി, രൂപാവചരേസു ന അസഞ്ഞീഭവേ, ന സുദ്ധാവാസേസു ഉപ്പജ്ജതി, ന അരൂപഭവേസു, ന അഞ്ഞം ചക്കവാളം സങ്കമതി.

യാ ¶ ചിമാ ഉസ്സാഹോ ച ഉമ്മങ്ഗോ ച അവത്ഥാനഞ്ച ഹിതചരിയാ ചാതി ചതസ്സോ ബുദ്ധഭൂമിയോ, താഹി സമന്നാഗതോ ഹോതി. തത്ഥ –

‘‘ഉസ്സാഹോ വീരിയം വുത്തം, ഉമ്മങ്ഗോ പഞ്ഞാ പവുച്ചതി;

അവത്ഥാനം അധിട്ഠാനം, ഹിതചരിയാ മേത്താഭാവനാ’’തി. –

വേദിതബ്ബാ. യേ ച ഇമേ നേക്ഖമ്മജ്ഝാസയോ, പവിവേകജ്ഝാസയോ, അലോഭജ്ഝാസയോ, അദോസജ്ഝാസയോ, അമോഹജ്ഝാസയോ, നിസ്സരണജ്ഝാസയോതി ഛ അജ്ഝാസയാ ബോധിപരിപാകായ സംവത്തന്തി, യേഹി സമന്നാഗതത്താ നേക്ഖമ്മജ്ഝാസയാ ¶ ച ബോധിസത്താ കാമേസു ദോസദസ്സാവിനോ, പവിവേകജ്ഝാസയാ ച ബോധിസത്താ സങ്ഗണികായ ദോസദസ്സാവിനോ, അലോഭജ്ഝാസയാ ച ബോധിസത്താ ലോഭേ ദോസദസ്സാവിനോ, അദോസജ്ഝാസയാ ച ബോധിസത്താ ദോസേ ദോസദസ്സാവിനോ, അമോഹജ്ഝാസയാ ച ബോധിസത്താ മോഹേ ദോസദസ്സാവിനോ, നിസ്സരണജ്ഝാസയാ ച ബോധിസത്താ സബ്ബഭവേസു ദോസദസ്സാവിനോതി വുച്ചന്തി, തേഹി ച സമന്നാഗതോ ഹോതി.

പച്ചേകബുദ്ധാനം പന കീവ ചിരം പത്ഥനാ വട്ടതീതി? പച്ചേകബുദ്ധാനം ദ്വേ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച, തതോ ഓരം ന സക്കാ, പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവേത്ഥ കാരണം വേദിതബ്ബം. ഏത്തകേനാപി ച കാലേന പച്ചേകബുദ്ധത്തം പത്ഥയതോ അഭിനീഹാരകരണേ പഞ്ച സമ്പത്തിയോ ഇച്ഛിതബ്ബാ. തേസഞ്ഹി –

‘‘മനുസ്സത്തം ലിങ്ഗസമ്പത്തി, വിഗതാസവദസ്സനം;

അധികാരോ ച ഛന്ദതാ, ഏതേ അഭിനീഹാരകാരണാ’’.

തത്ഥ ¶ വിഗതാസവദസ്സനന്തി ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധബുദ്ധസാവകാനം യസ്സ കസ്സചി ദസ്സനന്തി അത്ഥോ. സേസം വുത്തനയമേവ.

അഥ ‘‘സാവകാനം പത്ഥനാ കിത്തകം വട്ടതീ’’തി? ദ്വിന്നം അഗ്ഗസാവകാനം ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച, അസീതിമഹാസാവകാനം കപ്പസതസഹസ്സമേവ. തഥാ ബുദ്ധസ്സ മാതാപിതൂനം ഉപട്ഠാകസ്സ പുത്തസ്സ ചാതി, തതോ ഓരം ന സക്കാ, തത്ഥ കാരണം വുത്തനയമേവ. ഇമേസം പന സബ്ബേസമ്പി അധികാരോ ച ഛന്ദതാതി ദ്വങ്ഗസമന്നാഗതോയേവ അഭിനീഹാരോ ഹോതി.

ഏവം ഇമായ പത്ഥനായ ഇമിനാ ച അഭിനീഹാരേന യഥാവുത്തപ്പഭേദം കാലം പാരമിയോ പൂരേത്വാ ബുദ്ധാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജന്താ ഖത്തിയകുലേ വാ ബ്രാഹ്മണകുലേ വാ ഉപ്പജ്ജന്തി, പച്ചേകബുദ്ധാ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണഗഹപതികുലാനം അഞ്ഞതരസ്മിം, അഗ്ഗസാവകാ ¶ പന ബുദ്ധാ വിയ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണകുലേസ്വേവ. സബ്ബബുദ്ധാ സംവട്ടമാനേ കപ്പേ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, വിവട്ടമാനേ കപ്പേ ഉപ്പജ്ജന്തി, തഥാ പച്ചേകബുദ്ധാ. തേ പന ബുദ്ധാനം ഉപ്പജ്ജനകാലേ ന ഉപ്പജ്ജന്തി. ബുദ്ധാ സയഞ്ച ബുജ്ഝന്തി, പരേ ച ബോധേന്തി. പച്ചേകബുദ്ധാ സയമേവ ബുജ്ഝന്തി, ന പരേ ബോധേന്തി. അത്ഥരസമേവ പടിവിജ്ഝന്തി, ന ധമ്മരസം. ന ഹി തേ ലോകുത്തരധമ്മം പഞ്ഞത്തിം ആരോപേത്വാ ദേസേതും സക്കോന്തി, മൂഗേന ദിട്ഠസുപിനോ വിയ വനചരകേന നഗരേ സായിതബ്യഞ്ജനരസോ വിയ ച നേസം ധമ്മാഭിസമയോ ¶ ഹോതി. സബ്ബം ഇദ്ധിസമാപത്തിപടിസമ്ഭിദാപഭേദം പാപുണന്തി. ഗുണവിസിട്ഠതായ ബുദ്ധാനം ഹേട്ഠാ സാവകാനം ഉപരി ഹോന്തി, ന അഞ്ഞേ പബ്ബാജേത്വാ ആഭിസമാചാരികം സിക്ഖാപേന്തി, ‘‘ചിത്തസല്ലേഖോ കാതബ്ബോ, വോസാനം നാപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ ഉദ്ദേസേന ഉപോസഥം കരോന്തി, അജ്ജ ഉപോസഥോതി വചനമത്തേന വാ, ഉപോസഥം കരോന്താ ച ഗന്ധമാദനേ മഞ്ജൂസകരുക്ഖമൂലേ രതനമാളേ സന്നിപതിത്വാ കരോന്തീതി. ഏവം ഭഗവാ ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ പച്ചേകബുദ്ധാനം സബ്ബാകാരപരിപൂരം പത്ഥനഞ്ച അഭിനീഹാരഞ്ച കഥേത്വാ ഇദാനി ഇമായ പത്ഥനായ ഇമിനാ ച അഭിനീഹാരേന സമുദാഗതേ തേ തേ പച്ചേകബുദ്ധേ കഥേതും ‘‘സബ്ബേസു ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡ’’ന്തിആദിനാ നയേന ഇമം ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തം അഭാസി. അയം താവ അവിസേസേന പുച്ഛാവസിതോ ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തസ്സ ഉപ്പത്തി.

ഇദാനി വിസേസേന വത്തബ്ബാ. തത്ഥ ഇമിസ്സാ താവ ഗാഥായ ഏവം ഉപ്പത്തി വേദിതബ്ബാ – അയം കിര പച്ചേകബുദ്ധോ പച്ചേകബോധിസത്തഭൂമിം ഓഗാഹന്തോ ദ്വേ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച പാരമിയോ പൂരേത്വാ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ആരഞ്ഞികോ ഹുത്വാ ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേന്തോ സമണധമ്മം അകാസി. ഏതം കിര വത്തം അപരിപൂരേത്വാ പച്ചേകബോധിം പാപുണന്തോ നാമ നത്ഥി ¶ . കിം പനേതം ഗതപച്ചാഗതവത്തം നാമ? ഹരണപച്ചാഹരണന്തി. തം യഥാ വിഭൂതം ഹോതി, തഥാ കഥേസ്സാമ.

ഇധ ഏകച്ചോ ഭിക്ഖു ഹരതി ന പച്ചാഹരതി, ഏകച്ചോ പച്ചാഹരതി ന ഹരതി, ഏകച്ചോ നേവ ഹരതി ന പച്ചാഹരതി, ഏകച്ചോ ഹരതി ച പച്ചാഹരതി ച. തത്ഥ യോ ഭിക്ഖു പഗേവ വുട്ഠായ ചേതിയങ്ഗണബോധിയങ്ഗണവത്തം കത്വാ ബോധിരുക്ഖേ ഉദകം ആസിഞ്ചിത്വാ പാനീയഘടം പൂരേത്വാ പാനീയമാളേ ഠപേത്വാ ആചരിയവത്തം ഉപജ്ഝായവത്തം കത്വാ ദ്വേഅസീതി ഖന്ധകവത്താനി ച ചുദ്ദസ മഹാവത്താനി സമാദായ വത്തതി. സോ സരീരപരികമ്മം കത്വാ സേനാസനം പവിസിത്വാ യാവ ഭിക്ഖാചാരവേലാ, താവ വിവിത്താസനേ വീതിനാമേത്വാ വേലം ¶ ഞത്വാ നിവാസേത്വാ കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ ഉത്തരാസങ്ഗം കത്വാ സങ്ഘാടിം ഖന്ധേ കരിത്വാ പത്തം അംസേ ആലഗ്ഗേത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോന്തോ ചേതിയങ്ഗണം ഗന്ത്വാ ചേതിയഞ്ച ബോധിഞ്ച വന്ദിത്വാ ഗാമസമീപേ ചീവരം പാരുപിത്വാ പത്തം ആദായ ഗാമം പിണ്ഡായ ¶ പവിസതി. ഏവം പവിട്ഠോ ച ലാഭീ ഭിക്ഖു പുഞ്ഞവാ ഉപാസകേഹി സക്കതോ ഗരുകതോ ഉപട്ഠാകകുലേ വാ പടിക്കമനസാലായം വാ പടിക്കമിത്വാ ഉപാസകേഹി തം തം പഞ്ഹം പുച്ഛിയമാനോ തേസം പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനേന ധമ്മദേസനാവിക്ഖേപേന ച തം മനസികാരം ഛഡ്ഡേത്വാ നിക്ഖമതി. വിഹാരം ആഗതോപി ഭിക്ഖൂഹി പഞ്ഹം പുട്ഠോ കഥേതി, ധമ്മം ഭണതി, തം തം ബ്യാപാരഞ്ച ആപജ്ജതി. പച്ഛാഭത്തമ്പി പുരിമയാമമ്പി മജ്ഝിമയാമമ്പി ഏവം ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം പപഞ്ചേത്വാ കായദുട്ഠുല്ലാഭിഭൂതോ പച്ഛിമയാമേപി സയതി, നേവ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോതി. അയം വുച്ചതി ‘‘ഹരതി ന പച്ചാഹരതീ’’തി.

യോ പന ബ്യാധിബഹുലോ ഹോതി, ഭുത്താഹാരോ പച്ചൂസസമയേ ന സമ്മാ പരിണമതി. പഗേവ വുട്ഠായ യഥാവുത്തം വത്തം കാതും ന സക്കോതി കമ്മട്ഠാനം വാ മനസി കാതും, അഞ്ഞദത്ഥു യാഗും വാ ഖജ്ജകം വാ ഭേസജ്ജം വാ ഭത്തം വാ പത്ഥയമാനോ കാലസ്സേവ പത്തചീവരമാദായ ഗാമം പവിസതി. തത്ഥ യാഗും വാ ഖജ്ജകം വാ ഭേസജ്ജം വാ ഭത്തം വാ ലദ്ധാ പത്തം നീഹരിത്വാ ഭത്തകിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസിന്നോ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരിത്വാ വിസേസം പത്വാ വാ അപത്വാ വാ വിഹാരം ആഗന്ത്വാ തേനേവ മനസികാരേന വിഹരതി. അയം വുച്ചതി ‘‘പച്ചാഹരതി ന ഹരതീ’’തി. ഏദിസാ ഹി ഭിക്ഖൂ യാഗും പിവിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ ബുദ്ധസാസനേ അരഹത്തം പത്താ ഗണനപഥം വീതിവത്താ, സീഹളദീപേയേവ തേസു തേസു ഗാമേസു ആസനസാലായം തം ആസനം നത്ഥി, യത്ഥ ഭിക്ഖൂ നിസിന്നാ യാഗും പിവിത്വാ അരഹത്തം അപ്പത്താ.

യോ പന പമാദവിഹാരീ ഹോതി നിക്ഖിത്തധുരോ, സബ്ബവത്താനി ഭിന്ദിത്വാ പഞ്ചവിധചേതോഖിലവിനിബന്ധനബദ്ധചിത്തോ ¶ വിഹരന്തോ കമ്മട്ഠാനമനസികാരമനനുയുത്തോ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ ഗിഹീഹി സദ്ധിം കഥാപപഞ്ചേന പപഞ്ചിതോ തുച്ഛകോവ നിക്ഖമതി. അയം വുച്ചതി ‘‘നേവ ഹരതി ന പച്ചാഹരതീ’’തി.

യോ പന പഗേവ വുട്ഠായ പുരിമനയേനേവ സബ്ബവത്താനി പരിപൂരേത്വാ യാവ ഭിക്ഖാചാരവേലാ, താവ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോതി. കമ്മട്ഠാനം നാമ ദുവിധം – സബ്ബത്ഥകഞ്ച പാരിഹാരിയഞ്ച. തത്ഥ സബ്ബത്ഥകം നാമ മേത്താ ച മരണാനുസ്സതി ച. തഞ്ഹി സബ്ബത്ഥ അത്ഥയിതബ്ബം ഇച്ഛിതബ്ബന്തി ‘‘സബ്ബത്ഥക’’ന്തി വുച്ചതി. മേത്താ നാമ ആവാസാദീസു സബ്ബത്ഥ ഇച്ഛിതബ്ബാ. ആവാസേസു ¶ ഹി മേത്താവിഹാരീ ഭിക്ഖു സബ്രഹ്മചാരീനം പിയോ ഹോതി മനാപോ, തേന ഫാസു ¶ അസങ്ഘട്ഠോ വിഹരതി. ദേവതാസു മേത്താവിഹാരീ ദേവതാഹി രക്ഖിതഗോപിതോ സുഖം വിഹരതി. രാജരാജമഹാമത്താദീസു മേത്താവിഹാരീ തേഹി മമായിതോ സുഖം വിഹരതി. ഗാമനിഗമാദീസു മേത്താവിഹാരീ സബ്ബത്ഥ ഭിക്ഖാചരിയാദീസു മനുസ്സേഹി സക്കതോ ഗരുകതോ സുഖം വിഹരതി. മരണാനുസ്സതിഭാവനായ ജീവിതനികന്തിം പഹായ അപ്പമത്തോ വിഹരതി.

യം പന സദാ പരിഹരിതബ്ബം ചരിയാനുകൂലേന ഗഹിതം. തം ദസാസുഭകസിണാനുസ്സതീസു അഞ്ഞതരം, ചതുധാതുവവത്ഥാനമേവ വാ, തം സദാ പരിഹരിതബ്ബതോ രക്ഖിതബ്ബതോ ഭാവേതബ്ബതോ ച ‘‘പാരിഹാരിയ’’ന്തി വുച്ചതി, മൂലകമ്മട്ഠാനന്തിപി തദേവ. അത്ഥകാമാ ഹി കുലപുത്താ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ദസപി വീസമ്പി തിംസമ്പി ചത്താലീസമ്പി പഞ്ഞാസമ്പി സതമ്പി ഏകതോ വസന്താ കതികവത്തം കത്വാ വിഹരന്തി – ‘‘ആവുസോ, തുമ്ഹേ ന ഇണട്ടാ ന ഭയട്ടാ ന ജീവികാപകതാ പബ്ബജിതാ, ദുക്ഖാ മുച്ചിതുകാമാ പനേത്ഥ പബ്ബജിതാ. തസ്മാ ഗമനേ ഉപ്പന്നകിലേസേ ഗമനേയേവ നിഗ്ഗണ്ഹഥ, ഠാനേ, നിസജ്ജായ, സയനേ ഉപ്പന്നകിലേസേ സയനേയേവ നിഗ്ഗണ്ഹഥാ’’തി.

തേ ഏവം കതികവത്തം കത്വാ ഭിക്ഖാചാരം ഗച്ഛന്താ അഡ്ഢഉസഭഉസഭഅഡ്ഢഗാവുതഗാവുതന്തരേസു പാസാണാ ഹോന്തി, തായ സഞ്ഞായ കമ്മട്ഠാനം മനസികരോന്താവ ഗച്ഛന്തി. സചേ കസ്സചി ഗമനേ കിലേസോ ഉപ്പജ്ജതി, സോ തത്ഥേവ നം നിഗ്ഗണ്ഹാതി. തഥാ അസക്കോന്തോ തിട്ഠതി, അഥസ്സ പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്തോപി തിട്ഠതി. സോ ‘‘അയം ഭിക്ഖു തുയ്ഹം ഉപ്പന്നം വിതക്കം ജാനാതി, അനനുച്ഛവികം തേ ഏത’’ന്തി അത്താനം പടിചോദേത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ തത്ഥേവ അരിയഭൂമിം ഓക്കമതി. തഥാ അസക്കോന്തോ നിസീദതി. അഥസ്സ പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്തോപി നിസീദതീതി. സോയേവ നയോ അരിയഭൂമിം ഓക്കമിതും അസക്കോന്തോപി തം കിലേസം വിക്ഖമ്ഭേത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസികരോന്തോവ ഗച്ഛതി ¶ , ന കമ്മട്ഠാനവിപ്പയുത്തേന ചിത്തേന പാദം ഉദ്ധരതി. ഉദ്ധരതി ചേ, പടിനിവത്തിത്വാ പുരിമപദേസേയേവ തിട്ഠതി. ആലിന്ദകവാസീ മഹാഫുസ്സദേവത്ഥേരോ വിയ.

സോ കിര ഏകൂനവീസതിവസ്സാനി ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേന്തോ ഏവം വിഹാസി. മനുസ്സാപി സുദം അന്തരാമഗ്ഗേ കസന്താ ച വപന്താ ച മദ്ദന്താ ച കമ്മാനി കരോന്താ ച ഥേരം തഥാ ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘അയം ഥേരോ പുനപ്പുനം നിവത്തിത്വാ ¶ ഗച്ഛതി, കിം നു ഖോ മഗ്ഗമൂള്ഹോ, ഉദാഹു കിഞ്ചി പമുട്ഠോ’’തി സമുല്ലപന്തി. സോ തം അനാദിയിത്വാ ¶ കമ്മട്ഠാനയുത്തേന ചിത്തേനേവ സമണധമ്മം കരോന്തോ വീസതിവസ്സബ്ഭന്തരേ അരഹത്തം പാപുണി. അരഹത്തപത്തദിവസേയേവസ്സ ചങ്കമനകോടിയം അധിവത്ഥാ ദേവതാ അങ്ഗുലീഹി ദീപം ഉജ്ജാലേത്വാ അട്ഠാസി, ചത്താരോപി മഹാരാജാനോ സക്കോ ച ദേവാനമിന്ദോ ബ്രഹ്മാ ച സഹമ്പതി ഉപട്ഠാനം ആഗമിംസു. തഞ്ച ഓഭാസം ദിസ്വാ വനവാസീ മഹാതിസ്സത്ഥേരോ തം ദുതിയദിവസേ പുച്ഛി – ‘‘രത്തിഭാഗേ ആയസ്മതോ സന്തികേ ഓഭാസോ അഹോസി, കിം സോ’’തി? ഥേരോ വിക്ഖേപം കരോന്തോ ‘‘ഓഭാസോ നാമ ദീപോഭാസോപി ഹോതി മണിഓഭാസോപീ’’തി ഏവമാദിമാഹ. സോ ‘‘പടിച്ഛാദേഥ തുമ്ഹേ’’തി നിബദ്ധോ ‘‘ആമാ’’തി പടിജാനിത്വാ ആരോചേസി.

കാളവല്ലിമണ്ഡപവാസീ മഹാനാഗത്ഥേരോ വിയ ച. സോപി കിര ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേന്തോ ‘‘പഠമം താവ ഭഗവതോ മഹാപധാനം പൂജേസ്സാമീ’’തി സത്ത വസ്സാനി ഠാനചങ്കമമേവ അധിട്ഠാസി, പുന സോളസ വസ്സാനി ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. ഏവം കമ്മട്ഠാനമനുയുത്തചിത്തേനേവ പാദം ഉദ്ധരന്തോ വിപ്പയുത്തേന ചിത്തേന ഉദ്ധടേ പടിനിവത്തന്തോ ഗാമസമീപം ഗന്ത്വാ ‘‘ഗാവീ നു ഖോ പബ്ബജിതോ നു ഖോ’’തി ആസങ്കനീയപ്പദേസേ ഠത്വാ സങ്ഘാടിം പാരുപിത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ ഗാമദ്വാരം പത്വാ കച്ഛകന്തരതോ ഉദകം ഗഹേത്വാ ഗണ്ഡൂസം കത്വാ ഗാമം പവിസതി ‘‘ഭിക്ഖം വാ ദാതും വന്ദിതും വാ ഉപഗതേ മനുസ്സേ ‘ദീഘായുകാ ഹോഥാ’തി വചനമത്തേനാപി മാ മേ കമ്മട്ഠാനവിക്ഖേപോ അഹോസീ’’തി. സചേ പന നം ‘‘അജ്ജ, ഭന്തേ, കിം സത്തമീ, ഉദാഹു അട്ഠമീ’’തി ദിവസം പുച്ഛന്തി, ഉദകം ഗിലിത്വാ ആരോചേതി. സചേ ദിവസപുച്ഛകാ ന ഹോന്തി, നിക്ഖമനവേലായം ഗാമദ്വാരേ നിട്ഠുഭിത്വാവ യാതി.

സീഹളദീപേ കലമ്ബതിത്ഥവിഹാരേ വസ്സൂപഗതാ പഞ്ഞാസ ഭിക്ഖൂ വിയ ച. തേ കിര വസ്സൂപനായികഉപോസഥദിവസേ കതികവത്തം അകംസു – ‘‘അരഹത്തം അപ്പത്വാ ന അഞ്ഞമഞ്ഞം ആലപിസ്സാമാ’’തി. ഗാമഞ്ച പിണ്ഡായ പവിസന്താ ഗാമദ്വാരേ ഉദകഗണ്ഡൂസം കത്വാ പവിസിംസു, ദിവസേ പുച്ഛിതേ ഉദകം ഗിലിത്വാ ആരോചേസും, അപുച്ഛിതേ ഗാമദ്വാരേ നിട്ഠുഭിത്വാ വിഹാരം ആഗമംസു. തത്ഥ മനുസ്സാ നിട്ഠുഭനട്ഠാനം ദിസ്വാ ജാനിംസു – ‘‘അജ്ജ ഏകോ ആഗതോ, അജ്ജ ദ്വേ’’തി ¶ . ഏവഞ്ച ചിന്തേസും – ‘‘കിം നു ഖോ ഏതേ അമ്ഹേഹേവ സദ്ധിം ന സല്ലപന്തി ¶ , ഉദാഹു അഞ്ഞമഞ്ഞമ്പി, യദി അഞ്ഞമഞ്ഞമ്പി ന സല്ലപന്തി, അദ്ധാ വിവാദജാതാ ഭവിസ്സന്തി, ഹന്ദ നേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം ഖമാപേസ്സാമാ’’തി. സബ്ബേ വിഹാരം അഗമംസു. തത്ഥ പഞ്ഞാസായ ഭിക്ഖൂസു വസ്സം ഉപഗതേസു ദ്വേ ഭിക്ഖൂ ഏകോകാസേ നാദ്ദസംസു. തതോ തേസു യോ ചക്ഖുമാ പുരിസോ, സോ ഏവമാഹ – ‘‘ന, ഭോ, കലഹകാരകാനം ¶ വസനോകാസോ ഈദിസോ ഹോതി, സുസമ്മട്ഠം ചേതിയങ്ഗണം ബോധിയങ്ഗണം, സുനിക്ഖിത്താ സമ്മജ്ജനിയോ, സൂപട്ഠപിതം പാനീയപരിഭോജനീയ’’ന്തി, തേ തതോ നിവത്താ. തേപി ഭിക്ഖൂ അന്തോവസ്സേയേവ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പത്വാ മഹാപവാരണായ വിസുദ്ധിപവാരണം പവാരേസും.

ഏവം കാളവല്ലിമണ്ഡപവാസീ മഹാനാഗത്ഥേരോ വിയ കലമ്ബതിത്ഥവിഹാരേ വസ്സൂപഗതാ ഭിക്ഖൂ വിയ ച കമ്മട്ഠാനയുത്തേനേവ ചിത്തേന പാദം ഉദ്ധരന്തോ ഗാമസമീപം ഗന്ത്വാ ഉദകഗണ്ഡൂസം കത്വാ വീഥിയോ സല്ലക്ഖേത്വാ യത്ഥ സുരാസോണ്ഡധുത്താദയോ കലഹകാരകാ ചണ്ഡഹത്ഥിഅസ്സാദയോ വാ നത്ഥി, തം വീഥിം പടിപജ്ജതി. തത്ഥ ച പിണ്ഡായ ചരന്തോ ന തുരിതതുരിതോ ജവേന ഗച്ഛതി, ജവനപിണ്ഡപാതികധുതങ്ഗം നാമ നത്ഥി, വിസമഭൂമിഭാഗപ്പത്തം പന ഉദകഭരിതസകടമിവ നിച്ചലോ ഹുത്വാ ഗച്ഛതി. അനുഘരം പവിട്ഠോ ച ദാതുകാമം വാ അദാതുകാമം വാ സല്ലക്ഖേതും തദനുരൂപം കാലം ആഗമേന്തോ ഭിക്ഖം ഗഹേത്വാ പതിരൂപേ ഓകാസേ നിസീദിത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസികരോന്തോ ആഹാരേ പടിക്കൂലസഞ്ഞം ഉപട്ഠപേത്വാ അക്ഖബ്ഭഞ്ജനവണാലേപനപുത്തമംസൂപമാവസേന പച്ചവേക്ഖന്തോ അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ആഹാരം ആഹാരേതി നേവ ദവായ ന മദായ…പേ… ഭുത്താവീ ച ഉദകകിച്ചം കത്വാ മുഹുത്തം ഭത്തകിലമഥം വിനോദേത്വാ യഥാ പുരേഭത്തം, ഏവം പച്ഛാഭത്തം, പുരിമയാമം പച്ഛിമയാമഞ്ച കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോതി. അയം വുച്ചതി ‘‘ഹരതി ച പച്ചാഹരതി ചാ’’തി. ഏവമേതം ഹരണപച്ചാഹരണം ഗതപച്ചാഗതവത്തന്തി വുച്ചതി.

ഏതം പൂരേന്തോ യദി ഉപനിസ്സയസമ്പന്നോ ഹോതി, പഠമവയേ ഏവ അരഹത്തം പാപുണാതി. നോ ചേ പഠമവയേ പാപുണാതി, അഥ മജ്ഝിമവയേ പാപുണാതി. നോ ചേ മജ്ഝിമവയേ പാപുണാതി, അഥ മരണസമയേ പാപുണാതി. നോ ചേ മരണസമയേ പാപുണാതി, അഥ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ പാപുണാതി. നോ ചേ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ പാപുണാതി, അഥ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ പരിനിബ്ബാതി. നോ ചേ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ പരിനിബ്ബാതി, അഥ ബുദ്ധാനം സമ്മുഖീഭാവേ ¶ ഖിപ്പാഭിഞ്ഞോ ഹോതി സേയ്യഥാപി ഥേരോ ബാഹിയോ, മഹാപഞ്ഞോ വാ ഹോതി സേയ്യഥാപി ഥേരോ സാരിപുത്തോതി.

അയം പന പച്ചേകബോധിസത്തോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ആരഞ്ഞികോ ഹുത്വാ വീസതി ¶ വസ്സസഹസ്സാനി ഏതം ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേത്വാ കാലം കത്വാ കാമാവചരദേവലോകേ ഉപ്പജ്ജി. തതോ ചവിത്വാ ബാരാണസിരഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി. കുസലാ ഇത്ഥിയോ തദഹേവ ഗബ്ഭസണ്ഠാനം ജാനന്തി. സാ ച താസം അഞ്ഞതരാ ¶ , തസ്മാ ഏസാപി തം ഗബ്ഭപതിട്ഠാനം രഞ്ഞോ നിവേദേസി. ധമ്മതാ ഏസാ, യം പുഞ്ഞവന്തേ സത്തേ ഗബ്ഭേ ഉപ്പന്നേ മാതുഗാമോ ഗബ്ഭപരിഹാരം ലഭതി. തസ്മാ രാജാ തസ്സാ ഗബ്ഭപരിഹാരം അദാസി. സാ തതോ പഭുതി നാച്ചുണ്ഹം കിഞ്ചി അജ്ഝോഹരിതും ലഭതി, നാതിസീതം നാച്ചമ്ബിലം നാതിലോണം നാതികടുകം നാതിതിത്തകം. അച്ചുണ്ഹേ ഹി മാതരാ അജ്ഝോഹടേ ഗബ്ഭസ്സ ലോഹകുമ്ഭിവാസോ വിയ ഹോതി, അതിസീതേ ലോകന്തരികവാസോ വിയ, അച്ചമ്ബിലലോണകടുകതിത്തകേസു ഭുത്തേസു സത്ഥേന ഫാലേത്വാ അമ്ബിലാദീഹി സിത്താനി വിയ ദാരകസ്സ അങ്ഗാനി തിബ്ബവേദനാനി ഹോന്തി. അതിചങ്കമനട്ഠാനനിസജ്ജസയനതോപി നം നിവാരേന്തി ‘‘കുച്ഛിഗതസ്സ സഞ്ചലനദുക്ഖം മാ അഹോസീ’’തി. മുദുകത്ഥരണത്ഥതായ ഭൂമിയാ ചങ്കമനാദീനി മത്തായ കാതും ലഭതി, വണ്ണഗന്ധാദിസമ്പന്നം സാദും സപ്പായം അന്നപാനം ഭുഞ്ജിതും ലഭതി. പരിഗ്ഗഹേത്വാവ നം ചങ്കമാപേന്തി നിസീദാപേന്തി വുട്ഠാപേന്തി.

സാ ഏവം പരിഹരിയമാനാ ഗബ്ഭപരിപാകകാലേ സൂതിഘരം പവിസിത്വാ പച്ചൂസസമയേ പുത്തം വിജായി പക്കതേലമദ്ദിതമനോസിലാപിണ്ഡിസദിസം ധഞ്ഞപുഞ്ഞലക്ഖണൂപേതം. തതോ നം പഞ്ചമദിവസേ അലങ്കതപടിയത്തം രഞ്ഞോ ദസ്സേസും, രാജാ തുട്ഠോ ഛസട്ഠിയാ ധാതീഹി ഉപട്ഠാപേസി. സോ സബ്ബസമ്പത്തീഹി വഡ്ഢമാനോ നചിരസ്സേവ വിഞ്ഞുതം പാപുണി. സോളസവസ്സുദ്ദേസികം നം രാജാ രജ്ജേന അഭിസിഞ്ചി, വിവിധനാടകാഹി ച ഉപട്ഠാപേസി. അഭിസിത്തോ രാജപുത്തോ രജ്ജം കാരേസി നാമേന ബ്രഹ്മദത്തോ, സകലജമ്ബുദീപേ വീസതിയാ നഗരസഹസ്സേസു. ജമ്ബുദീപേ കിര പുബ്ബേ ചതുരാസീതി നഗരസതസഹസ്സാനി അഹേസും, താനി പരിഹായന്താനി സട്ഠി അഹേസും, തതോ പരിഹായന്താനി ചത്താലീസം, സബ്ബപരിഹായനകാലേ പന വീസതിസഹസ്സാനി ഹോന്തി. അയഞ്ച ബ്രഹ്മദത്തോ സബ്ബപരിഹായനകാലേ ഉപ്പജ്ജി, തേനസ്സ ¶ വീസതി നഗരസഹസ്സാനി അഹേസും വീസതി പാസാദസഹസ്സാനി, വീസതി ഹത്ഥിസഹസ്സാനി, വീസതി അസ്സസഹസ്സാനി, വീസതി രഥസഹസ്സാനി, വീസതി പത്തിസഹസ്സാനി, വീസതി ഇത്ഥിസഹസ്സാനി ഓരോധാ ച നാടകിത്ഥിയോ ച, വീസതി അമച്ചസഹസ്സാനി.

സോ മഹാരജ്ജം കാരയമാനോയേവ കസിണപരികമ്മം കത്വാ പഞ്ച അഭിഞ്ഞായോ, അട്ഠ സമാപത്തിയോ ച നിബ്ബത്തേസി. യസ്മാ പന അഭിസിത്തരഞ്ഞാ നാമ അവസ്സം അട്ടകരണേ നിസീദിതബ്ബം, തസ്മാ ഏകദിവസം പഗേവ പാതരാസം ഭുഞ്ജിത്വാ വിനിച്ഛയട്ഠാനേ നിസീദി. തത്ഥ ഉച്ചാസദ്ദമഹാസദ്ദം അകംസു, സോ ‘‘അയം സദ്ദോ സമാപത്തിയാ ഉപക്കിലേസോ’’തി പാസാദതലം അഭിരുഹിത്വാ ‘‘സമാപത്തിം ¶ അപ്പേമീ’’തി നിസിന്നോ നാസക്ഖി അപ്പേതും രജ്ജവിക്ഖേപേന സമാപത്തി പരിഹീനാ. തതോ ¶ ചിന്തേസി – ‘‘കിം രജ്ജം വരം, ഉദാഹു സമണധമ്മോ’’തി? തതോ ‘‘രജ്ജസുഖം പരിത്തം അനേകാദീനവം, സമണധമ്മസുഖം പന വിപുലം അനേകാനിസംസം ഉത്തമപുരിസേഹി സേവിതഞ്ചാ’’തി ഞത്വാ അഞ്ഞതരം അമച്ചം ആണാപേസി ‘‘ഇമം രജ്ജം ധമ്മേന സമേന അനുസാസ, മാ ഖോ അധമ്മകാരം കാരേസീ’’തി സബ്ബം തസ്സ നിയ്യാതേത്വാ പാസാദം അഭിരുഹിത്വാ സമാപത്തിസുഖേന വീതിനാമേസി, ന കോചി ഉപസങ്കമിതും ലഭതി അഞ്ഞത്ര മുഖധോവനദന്തകട്ഠദായകഭത്തനീഹാരകാദീഹി.

തതോ അദ്ധമാസമത്തേ വീതിക്കന്തേ മഹേസീ പുച്ഛി – ‘‘രാജാ ഉയ്യാനഗമനബലദസ്സനനാടകാദീസു കത്ഥചി ന ദിസ്സതി, കുഹിം ഗതോ’’തി? തസ്സാ തമത്ഥം ആരോചേസും. സാ അമച്ചസ്സ പാഹേസി – ‘‘രജ്ജേ പടിച്ഛിതേ അഹമ്പി പടിച്ഛിതാ ഹോമി, ഏതു മയാ സദ്ധിം സംവാസം കപ്പേതൂ’’തി. സോ ഉഭോ കണ്ണേ ഥകേത്വാ ‘‘അസവനീയമേത’’ന്തി പടിക്ഖിപി. സാ പുനപി ദ്വത്തിക്ഖത്തും പേസേത്വാ അനിച്ഛമാനം സന്തജ്ജാപേസി ‘‘യദി ന കരോസി, ഠാനാപി തം ചാവേമി. ജീവിതാപി തം വോരോപേമീ’’തി. സോ ഭീതോ ‘‘മാതുഗാമോ നാമ ദള്ഹനിച്ഛയോ, കദാചി ഏവമ്പി കാരാപേയ്യാ’’തി. ഏകദിവസം രഹോ ഗന്ത്വാ തായ സദ്ധിം സിരിസയനേ സംവാസം കപ്പേസി. സാ പുഞ്ഞവതീ സുഖസമ്ഫസ്സാ, സോ തസ്സാ സമ്ഫസ്സരാഗേന രത്തോ തത്ഥ അഭിക്ഖണം സങ്കിതസങ്കിതോവ അഗമാസി. അനുക്കമേന അത്തനോ ഘരസാമികോ വിയ നിബ്ബിസങ്കോ പവിസിതുമാരദ്ധോ.

തതോ ¶ രാജമനുസ്സാ തം പവത്തിം രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ ന സദ്ദഹതി. ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി ആരോചേസും, തതോ രാജാ നിലീനോ സയമേവ ദിസ്വാ സബ്ബേ അമച്ചേ സന്നിപാതാപേത്വാ ആരോചേസി. തേ ‘‘അയം രാജാപരാധികോ ഹത്ഥച്ഛേദം അരഹതി, പാദച്ഛേദം അരഹതീ’’തി യാവ സൂലേ ഉത്താസനം, താവ സബ്ബകമ്മകാരണാനി നിദ്ദിസിംസു. രാജാ ‘‘ഏതസ്സ വധബന്ധനതാളനേ മയ്ഹം വിഹിംസാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, ജീവിതാ വോരോപനേ പാണാതിപാതോ ഭവേയ്യ, ധനഹരണേ അദിന്നാദാനം ഭവേയ്യ, അലം ഏവരൂപേഹി കതേഹി, ഇമം മമ രജ്ജാ നിക്കഡ്ഢഥാ’’തി ആഹ. അമച്ചാ തം നിബ്ബിസയം അകംസു. സോ അത്തനോ ധനസാരഞ്ച പുത്തദാരഞ്ച ഗഹേത്വാ പരവിസയം അഗമാസി. തത്ഥ രാജാ സുത്വാ ‘‘കിം ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ദേവ, ഇച്ഛാമി തം ഉപട്ഠാതു’’ന്തി. സോ തം സമ്പടിച്ഛി. അമച്ചോ കതിപാഹച്ചയേന ലദ്ധവിസ്സാസോ തം രാജാനം ഏതദവോച – ‘‘മഹാരാജ ¶ , അമക്ഖികം മധും പസ്സാമി, തം ഖാദന്തോ നത്ഥീ’’തി. രാജാ ‘‘കിം ഏതം ഉപ്പണ്ഡേതുകാമോ ഭണതീ’’തി ന സുണാതി. സോ അന്തരം ലഭിത്വാ പുനപി സുട്ഠുതരം വണ്ണേത്വാ അവോച. രാജാ ‘‘കിം ഏത’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ബാരാണസിരജ്ജം, ദേവാ’’തി. രാജാ ‘‘കിം മം നേത്വാ മാരേതുകാമോസീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘മാ, ദേവ, ഏവം അവച, യദി ന സദ്ദഹസി, മനുസ്സേ പേസേഹീ’’തി. സോ മനുസ്സേ പേസേസി. തേ ഗന്ത്വാ ഗോപുരം ഖണിത്വാ രഞ്ഞോ സയനഘരേ ഉട്ഠഹിംസു.

രാജാ ¶ ദിസ്വാ ‘‘കിസ്സ ആഗതത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ചോരാ മയം, മഹാരാജാ’’തി. രാജാ തേസം ധനം ദാപേത്വാ ‘‘മാ പുന ഏവം അകത്ഥാ’’തി ഓവദിത്വാ വിസ്സജ്ജേസി. തേ ആഗന്ത്വാ തസ്സ രഞ്ഞോ ആരോചേസും. സോ പുനപി ദ്വത്തിക്ഖത്തും തഥേവ വീമംസിത്വാ ‘‘സീലവാ രാജാ’’തി ചതുരങ്ഗിനിം സേനം സന്നയ്ഹിത്വാ സീമന്തരേ ഏകം നഗരം ഉപഗമ്മ തത്ഥ അമച്ചസ്സ പാഹേസി ‘‘നഗരം വാ മേ ദേഹി, യുദ്ധം വാ’’തി. സോ ബ്രഹ്മദത്തസ്സ രഞ്ഞോ തമത്ഥം ആരോചാപേസി – ‘‘ആണാപേതു, ദേവ, ‘കിം യുജ്ഝാമി, ഉദാഹു നഗരം ദേമീ’’’തി. രാജാ ‘‘ന യുജ്ഝിതബ്ബം, നഗരം ദത്വാ ഇധാഗച്ഛാ’’തി പേസേസി. സോ തഥാ അകാസി. പടിരാജാപി തം നഗരം ഗഹേത്വാ അവസേസനഗരേസുപി തഥേവ ദൂതം പേസേസി. തേപി അമച്ചാ തഥേവ ബ്രഹ്മദത്തസ്സ ആരോചേത്വാ തേന ‘‘ന യുജ്ഝിതബ്ബം, ഇധാഗന്തബ്ബ’’ന്തി വുത്താ ബാരാണസിം ആഗമംസു.

തതോ അമച്ചാ ബ്രഹ്മദത്തം ആഹംസു – ‘‘മഹാരാജ, തേന സഹ യുജ്ഝമാ’’തി. രാജാ ‘‘മമ പാണാതിപാതോ ഭവിസ്സതീ’’തി വാരേസി. അമച്ചാ ¶ ‘‘മയം, മഹാരാജ, തം ജീവഗ്ഗാഹം ഗഹേത്വാ ഇധേവ ആനേസ്സാമാ’’തി നാനാഉപായേഹി രാജാനം സഞ്ഞാപേത്വാ ‘‘ഏഹി, മഹാരാജാ’’തി ഗന്തുമാരദ്ധാ. രാജാ ‘‘സചേ സത്തമാരണപ്പഹരണവിലുമ്പനകമ്മം ന കരോഥ, ഗച്ഛാമീ’’തി ഭണതി. അമച്ചാ ‘‘ന, ദേവ, കരോമ, ഭയം ദസ്സേത്വാ പലാപേമാ’’തി ചതുരങ്ഗിനിം സേനം സന്നയ്ഹിത്വാ ഘടേസു ദീപേ പക്ഖിപിത്വാ രത്തിം ഗച്ഛിംസു. പടിരാജാ തം ദിവസം ബാരാണസിസമീപേ നഗരം ഗഹേത്വാ ഇദാനി കിന്തി രത്തിം സന്നാഹം മോചാപേത്വാ പമത്തോ നിദ്ദം ഓക്കമി സദ്ധിം ബലകായേന. തതോ അമച്ചാ ബ്രഹ്മദത്തരാജാനം ആദായ പടിരഞ്ഞോ ഖന്ധാവാരം ഗന്ത്വാ സബ്ബഘടേഹി ദീപേ നീഹരാപേത്വാ ഏകപജ്ജോതം കത്വാ ഉക്കുട്ഠിം അകംസു. പടിരഞ്ഞോ അമച്ചോ മഹാബലകായം ദിസ്വാ ഭീതോ അത്തനോ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ ¶ ‘‘ഉട്ഠേഹി അമക്ഖികം മധും ഖാദാഹീ’’തി മഹാസദ്ദം അകാസി. തഥാ ദുതിയോപി തതിയോപി. പടിരാജാ തേന സദ്ദേന പടിബുജ്ഝിത്വാ ഭയം സന്താസം ആപജ്ജി. ഉക്കുട്ഠിസതാനി പവത്തിംസു. സോ ‘‘പരവചനം സദ്ദഹിത്വാ അമിത്തഹത്ഥം പത്തോമ്ഹീ’’തി സബ്ബരത്തിം തം തം വിപ്പലപിത്വാ ദുതിയദിവസേ ‘‘ധമ്മികോ രാജാ, ഉപരോധം ന കരേയ്യ ഗന്ത്വാ ഖമാപേമീ’’തി ചിന്തേത്വാ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ ജണ്ണുകേഹി പതിട്ഠഹിത്വാ ‘‘ഖമ, മഹാരാജ, മയ്ഹം അപരാധ’’ന്തി ആഹ. രാജാ തം ഓവദിത്വാ ‘‘ഉട്ഠേഹി, ഖമാമി തേ’’തി ആഹ. സോ രഞ്ഞാ ഏവം വുത്തമത്തേയേവ പരമസ്സാസപ്പത്തോ അഹോസി. ബാരാണസിരഞ്ഞോ സമീപേയേവ ജനപദേ രജ്ജം ലഭി. തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം സഹായകാ അഹേസും.

അഥ ബ്രഹ്മദത്തോ ദ്വേപി സേനാ സമ്മോദമാനാ ഏകതോ ഠിതാ ദിസ്വാ ‘‘മമേവേകസ്സ ചിത്താനുരക്ഖണായ അസ്മിം മഹാജനകായേ ഖുദ്ദകമക്ഖികായ പിവനമത്തമ്പി ലോഹിതബിന്ദു ന ഉപ്പന്നം, അഹോ സാധു, അഹോ സുട്ഠു, സബ്ബേ സത്താ സുഖിതാ ഹോന്തു, അവേരാ ഹോന്തു, അബ്യാപജ്ജാ ഹോന്തൂ’’തി ¶ മേത്താഝാനം ഉപ്പാദേത്വാ തദേവ പാദകം കത്വാ സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ പച്ചേകബോധിഞാണം സച്ഛികത്വാ സയമ്ഭുതം പാപുണി. തം മഗ്ഗഫലസുഖേന സുഖിതം ഹത്ഥിക്ഖന്ധേ നിസിന്നം അമച്ചാ പണിപാതം കത്വാ ആഹംസു – ‘‘യാനകാലോ, മഹാരാജ, വിജിതബലകായസ്സ സക്കാരോ കാതബ്ബോ, പരാജിതബലകായസ്സ ഭത്തപരിബ്ബയോ ദാതബ്ബോ’’തി. സോ ആഹ – ‘‘നാഹം, ഭണേ, രാജാ, പച്ചേകബുദ്ധോ നാമാഹ’’ന്തി. ‘‘കിം ദേവോ ഭണതി, ന ഏദിസാ പച്ചേകബുദ്ധാ ഹോന്തീ’’തി. ‘‘കീദിസാ, ഭണേ, പച്ചേകബുദ്ധാ’’തി? ‘‘പച്ചേകബുദ്ധാ നാമ ദ്വങ്ഗുലകേസമസ്സൂ അട്ഠപരിക്ഖാരയുത്താ ഭവന്തീ’’തി. സോ ദക്ഖിണഹത്ഥേന ¶ സീസം പരാമസി, താവദേവ ഗിഹിലിങ്ഗം അന്തരധായി, പബ്ബജിതവേസോ പാതുരഹോസി. ദ്വങ്ഗുലകേസമസ്സു അട്ഠപരിക്ഖാരസമന്നാഗതോ വസ്സസതികത്ഥേരസദിസോ അഹോസി. സോ ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ ഹത്ഥിക്ഖന്ധതോ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പദുമപുപ്ഫേ നിസീദി. അമച്ചാ വന്ദിത്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, കമ്മട്ഠാനം, കഥം അധിഗതോസീ’’തി പുച്ഛിംസു. സോ യതോ അസ്സ മേത്താഝാനകമ്മട്ഠാനം അഹോസി, തഞ്ച വിപസ്സനം വിപസ്സിത്വാ അധിഗതോ, തസ്മാ തമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ഉദാനഗാഥഞ്ച ബ്യാകരണഗാഥഞ്ച ഇമംയേവ ഗാഥം അഭാസി ‘‘സബ്ബേസു ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡ’’ന്തി.

തത്ഥ സബ്ബേസൂതി അനവസേസേസു. ഭൂതേസൂതി സത്തേസു. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ ¶ , വിത്ഥാരം പന രതനസുത്തവണ്ണനായം വക്ഖാമ. നിധായാതി നിക്ഖിപിത്വാ. ദണ്ഡന്തി കായവചീമനോദണ്ഡം, കായദുച്ചരിതാദീനമേതം അധിവചനം. കായദുച്ചരിതഞ്ഹി ദണ്ഡയതീതി ദണ്ഡം, ബാധേതി അനയബ്യസനം പാപേതീതി വുത്തം ഹോതി. ഏവം വചീദുച്ചരിതം മനോദുച്ചരിതഞ്ച. പഹരണദണ്ഡോ ഏവ വാ ദണ്ഡോ, തം നിധായാതിപി വുത്തം ഹോതി. അവിഹേഠയന്തി അവിഹേഠയന്തോ. അഞ്ഞതരമ്പീതി യംകിഞ്ചി ഏകമ്പി. തേസന്തി തേസം സബ്ബഭൂതാനം. ന പുത്തമിച്ഛേയ്യാതി അത്രജോ, ഖേത്തജോ, ദിന്നകോ, അന്തേവാസികോതി ഇമേസു ചതൂസു പുത്തേസു യംകിഞ്ചി പുത്തം ന ഇച്ഛേയ്യ. കുതോ സഹായന്തി സഹായം പന ഇച്ഛേയ്യാതി കുതോ ഏവ ഏതം.

ഏകോതി പബ്ബജ്ജാസങ്ഖാതേന ഏകോ, അദുതിയട്ഠേന ഏകോ, തണ്ഹായ പഹാനട്ഠേന ഏകോ, ഏകന്തവിഗതകിലേസോതി ഏകോ, ഏകോ പച്ചേകസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി ഏകോ. സമണസഹസ്സസ്സാപി ഹി മജ്ഝേ വത്തമാനോ ഗിഹിസംയോജനസ്സ ഛിന്നത്താ ഏകോ, ഏവം പബ്ബജ്ജാസങ്ഖാതേന ഏകോ. ഏകോ തിട്ഠതി, ഏകോ ഗച്ഛതി, ഏകോ നിസീദതി, ഏകോ സേയ്യം കപ്പേതി, ഏകോ ഇരിയതി വത്തതീതി ഏവം അദുതിയട്ഠേന ഏകോ.

‘‘തണ്ഹാദുതിയോ ¶ പുരിസോ, ദീഘമദ്ധാനസംസരം;

ഇത്ഥഭാവഞ്ഞഥാഭാവം, സംസാരം നാതിവത്തതി.

‘‘ഏതമാദീനവം ഞത്വാ, തണ്ഹം ദുക്ഖസ്സ സമ്ഭവം;

വീതതണ്ഹോ അനാദാനോ, സതോ ഭിക്ഖു പരിബ്ബജേ’’തി. (ഇതിവു. ൧൫, ൧൦൫; മഹാനി. ൧൯൧; ചൂളനി.പാരായനാനുഗീതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൧൦൭) –

ഏവം ¶ തണ്ഹാപഹാനട്ഠേന ഏകോ. സബ്ബകിലേസാസ്സ പഹീനാ ഉച്ഛിന്നമൂലാ താലാവത്ഥുകതാ അനഭാവംകതാ ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാതി ഏവം ഏകന്തവിഗതകിലേസോതി ഏകോ. അനാചരിയകോ ഹുത്വാ സയമ്ഭൂ സാമംയേവ പച്ചേകസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി ഏവം ഏകോ പച്ചേകസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി ഏകോ.

ചരേതി യാ ഇമാ അട്ഠ ചരിയായോ. സേയ്യഥിദം – പണിധിസമ്പന്നാനം ചതൂസു ഇരിയാപഥേസു ഇരിയാപഥചരിയാ, ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരാനം ഛസു അജ്ഝത്തികായതനേസു ആയതനചരിയാ, അപ്പമാദവിഹാരീനം ചതൂസു സതിപട്ഠാനേസു സതിചരിയാ, അധിചിത്തമനുയുത്താനം ചതൂസു ഝാനേസു സമാധിചരിയാ, ബുദ്ധിസമ്പന്നാനം ചതൂസു അരിയസച്ചേസു ഞാണചരിയാ, സമ്മാപടിപന്നാനം ചതൂസു അരിയസച്ചേസു മഗ്ഗചരിയാ, അധിഗതപ്ഫലാനം ചതൂസു സാമഞ്ഞഫലേസു പത്തിചരിയാ, തിണ്ണം ബുദ്ധാനം സബ്ബസത്തേസു ലോകത്ഥചരിയാ, തത്ഥ പദേസതോ പച്ചേകബുദ്ധബുദ്ധസാവകാനന്തി. യഥാഹ – ‘‘ചരിയാതി അട്ഠ ചരിയായോ ഇരിയാപഥചരിയാ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൯൭; ൩.൨൮) വിത്ഥാരോ. താഹി ചരിയാഹി സമന്നാഗതോ ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. അഥ വാ യാ ഇമാ അധിമുച്ചന്തോ സദ്ധായ ചരതി, പഗ്ഗണ്ഹന്തോ വീരിയേന ചരതി, ഉപട്ഠഹന്തോ സതിയാ ചരതി, അവിക്ഖിത്തോ സമാധിനാ ചരതി, പജാനന്തോ പഞ്ഞായ ചരതി, വിജാനന്തോ വിഞ്ഞാണേന ചരതി, ഏവം പടിപന്നസ്സ കുസലാ ധമ്മാ ആയതന്തീതി ¶ ആയതനചരിയായ ചരതി, ഏവം പടിപന്നോ വിസേസം അധിഗച്ഛതീതി വിസേസചരിയായ ചരതീതി (പടി. മ. ൧.൧൯൭; ൩.൨൮) ഏവം അപരാപി അട്ഠ ചരിയായോ വുത്താ, താഹിപി സമന്നാഗതോ ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോതി ഏത്ഥ ഖഗ്ഗവിസാണം നാമ ഖഗ്ഗമിഗസിങ്ഗം. കപ്പ-സദ്ദസ്സ അത്ഥം വിത്ഥാരതോ മങ്ഗലസുത്തവണ്ണനായം പകാസയിസ്സാമ, ഇധ പനായം ‘‘സത്ഥുകപ്പേന വത, ഭോ, കിര സാവകേന സദ്ധിം മന്തയമാനാ’’തി ഏവമാദീസു (മ. നി. ൧.൨൬൦) വിയ പടിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ. ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോതി ഖഗ്ഗവിസാണസദിസോതി വുത്തം ഹോതി. അയം താവേത്ഥ പദതോ അത്ഥവണ്ണനാ.

അധിപ്പായാനുസന്ധിതോ ¶ പന ഏവം വേദിതബ്ബോ – യ്വായം വുത്തപ്പകാരോ ദണ്ഡോ ഭൂതേസു പവത്തിയമാനോ അഹിതോ ഹോതി, തം തേസു അപ്പവത്തനേന തപ്പടിപക്ഖഭൂതായ മേത്തായ പരഹിതൂപസംഹാരേന ച സബ്ബേസു ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡം, നിഹിതദണ്ഡത്താ ഏവ ച യഥാ അനിഹിതദണ്ഡാ സത്താ ഭൂതാനി ¶ ദണ്ഡേന വാ സത്ഥേന വാ പാണിനാ വാ ലേഡ്ഡുനാ വാ വിഹേഠയന്തി, തഥാ അവിഹേഠയം, അഞ്ഞതരമ്പി തേസം ഇമം മേത്താകമ്മട്ഠാനമാഗമ്മ യദേവ തത്ഥ വേദനാഗതം സഞ്ഞാസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണഗതം തഞ്ച തദനുസാരേനേവ തദഞ്ഞഞ്ച സങ്ഖാരഗതം വിപസ്സിത്വാ ഇമം പച്ചേകബോധിം അധിഗതോമ്ഹീതി അയം താവ അധിപ്പായോ.

അയം പന അനുസന്ധി – ഏവം വുത്തേ തേ അമച്ചാ ആഹംസു – ‘‘ഇദാനി, ഭന്തേ, കുഹിം ഗച്ഛഥാ’’തി? തതോ തേന ‘‘പുബ്ബേ പച്ചേകബുദ്ധാ കത്ഥ വസന്തീ’’തി ആവജ്ജേത്വാ ഞത്വാ ‘‘ഗന്ധമാദനപബ്ബതേ’’തി വുത്തേ പുന ആഹംസു – ‘‘അമ്ഹേ ദാനി, ഭന്തേ, പജഹഥ ന ഇച്ഛഥാ’’തി. അഥ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ആഹ ‘‘ന പുത്തമിച്ഛേയ്യാ’’തി സബ്ബം. തത്രാധിപ്പായോ – അഹം ഇദാനി അത്രജാദീസു യംകിഞ്ചി പുത്തമ്പി ന ഇച്ഛേയ്യം, കുതോ പന തുമ്ഹാദിസം സഹായം. തസ്മാ തുമ്ഹേസുപി യോ മയാ സദ്ധിം ഗന്തും മാദിസോ വാ ഹോതും ഇച്ഛതി, സോ ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ. അഥ വാ തേഹി ‘‘അമ്ഹേ ദാനി, ഭന്തേ, പജഹഥ ന ഇച്ഛഥാ’’തി വുത്തേ സോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ‘‘ന പുത്തമിച്ഛേയ്യ കുതോ സഹായ’’ന്തി വത്വാ അത്തനോ യഥാവുത്തേനത്ഥേന ഏകചരിയായ ഗുണം ദിസ്വാ പമുദിതോ പീതിസോമനസ്സജാതോ ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി – ‘‘ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി. ഏവം വത്വാ പേക്ഖമാനസ്സേവ മഹാജനസ്സ ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ ഗന്ധമാദനം അഗമാസി.

ഗന്ധമാദനോ നാമ ഹിമവതി ചൂളകാളപബ്ബതം മഹാകാളപബ്ബതം നാഗപലിവേഠനം ചന്ദഗബ്ഭം സൂരിയഗബ്ഭം സുവണ്ണപസ്സം ഹിമവന്തപബ്ബതന്തി സത്ത പബ്ബതേ അതിക്കമ്മ ഹോതി. തത്ഥ നന്ദമൂലകം നാമ പബ്ഭാരം പച്ചേകബുദ്ധാനം വസനോകാസോ, തിസ്സോ ച ഗുഹായോ – സുവണ്ണഗുഹാ, മണിഗുഹാ, രജതഗുഹാതി ¶ . തത്ഥ മണിഗുഹാദ്വാരേ മഞ്ജൂസകോ നാമ രുക്ഖോ യോജനം ഉബ്ബേധേന, യോജനം വിത്ഥാരേന. സോ യത്തകാനി ഉദകേ വാ ഥലേ വാ പുപ്ഫാനി, സബ്ബാനി താനി പുപ്ഫയതി, വിസേസേന പച്ചേകബുദ്ധാഗമനദിവസേ. തസ്സൂപരിതോ സബ്ബരതനമാളോ ഹോതി. തത്ഥ സമ്മജ്ജനകവാതോ കചവരം ഛഡ്ഡേതി, സമകരണവാതോ സബ്ബരതനമയവാലുകം സമം കരോതി, സിഞ്ചനകവാതോ അനോതത്തദഹതോ ആനേത്വാ ഉദകം സിഞ്ചതി, സുഗന്ധകരണവാതോ ഹിമവന്തതോ സബ്ബേസം സുഗന്ധരുക്ഖാനം ഗന്ധേ ആനേതി, ഓചിനകവാതോ പുപ്ഫാനി ഓചിനിത്വാ പാതേതി, സന്ഥരകവാതോ സബ്ബത്ഥ സന്ഥരതി. സദാ സുപഞ്ഞത്താനേവ ചേത്ഥ ¶ ആസനാനി ഹോന്തി, യേസു പച്ചേകബുദ്ധുപ്പാദദിവസേ, ഉപോസഥദിവസേ ച സബ്ബേ പച്ചേകബുദ്ധാ സന്നിപതിത്വാ നിസീദന്തി. അയം തത്ഥ പകതി. അയം പച്ചേകബുദ്ധോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ ¶ നിസീദതി. തതോ സചേ തസ്മിം കാലേ അഞ്ഞേപി പച്ചേകബുദ്ധാ സംവിജ്ജന്തി, തേപി തങ്ഖണേയേവ സന്നിപതിത്വാ പഞ്ഞത്താസനേസു നിസീദന്തി. നിസീദിത്വാ ച കിഞ്ചിദേവ സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠഹന്തി. തതോ സങ്ഘത്ഥേരോ അധുനാഗതപച്ചേകബുദ്ധം സബ്ബേസം അനുമോദനത്ഥായ ‘‘കഥമധിഗത’’ന്തി ഏവം കമ്മട്ഠാനം പുച്ഛതി, തദാപി സോ തമേവ അത്തനോ ഉദാനബ്യാകരണഗാഥം ഭാസതി. പുന ഭഗവാപി ആയസ്മതാ ആനന്ദേന പുട്ഠോ തമേവ ഗാഥം ഭാസതി. ആനന്ദോപി സങ്ഗീതിയന്തി ഏവം ഏകേകാ ഗാഥാ പച്ചേകസമ്ബോധിഅഭിസമ്ബുദ്ധട്ഠാനേ, മഞ്ജൂസകമാളേ, ആനന്ദേന പുച്ഛിതകാലേ, സങ്ഗീതിയന്തി ചതുക്ഖത്തും ഭാസിതാ ഹോതീതി.

പഠമഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯൨. സംസഗ്ഗജാതസ്സാതി ഗാഥാ കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പച്ചേകബോധിസത്തോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി പുരിമനയേനേവ സമണധമ്മം കരോന്തോ കസിണപരികമ്മം കത്വാ പഠമം ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ നാമരൂപം വവത്ഥപേത്വാ ലക്ഖണസമ്മസനം കത്വാ അരിയമഗ്ഗം അനധിഗമ്മ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി. സോ തതോ ചുതോ ബാരാണസിരഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി ഉപ്പജ്ജിത്വാ പുരിമനയേനേവ വഡ്ഢമാനോ യതോ പഭുതി ‘‘അയം ഇത്ഥീ, അയം പുരിസോ’’തി വിസേസം അഞ്ഞാസി. തദുപാദായ ഇത്ഥീനം ഹത്ഥേ ന രമതി ¶ , ഉച്ഛാദനന്ഹാപനമണ്ഡനാദിമത്തമ്പി ന സാദിയതി. തം പുരിസാ ഏവ പോസേന്തി. ഥഞ്ഞപായനകാലേ ധാതിയോ കഞ്ചുകം പടിമുഞ്ചിത്വാ പുരിസവേസേന ഥഞ്ഞം പായേന്തി. സോ ഇത്ഥീനം ഗന്ധം ഘായിത്വാ സദ്ദം വാ സുത്വാ രോദതി, വിഞ്ഞുതം പത്തോപി ഇത്ഥിയോ പസ്സിതും ന ഇച്ഛതി. തേന തം അനിത്ഥിഗന്ധോത്വേവ സഞ്ജാനിംസു.

തസ്മിം സോളസവസ്സുദ്ദേസികേ ജാതേ രാജാ ‘‘കുലവംസം സണ്ഠപേസ്സാമീ’’തി നാനാകുലേഹി തസ്സ അനുരൂപാ കഞ്ഞായോ ആനേത്വാ അഞ്ഞതരം അമച്ചം ആണാപേസി ‘‘കുമാരം രമാപേഹീ’’തി. അമച്ചോ ഉപായേന തം രമാപേതുകാമോ തസ്സ അവിദൂരേ സാണിപാകാരം പരിക്ഖിപാപേത്വാ നാടകാനി പയോജാപേസി. കുമാരോ ഗീതവാദിതസദ്ദം സുത്വാ ‘‘കസ്സേസോ സദ്ദോ’’തി ആഹ. അമച്ചോ ‘‘തവേസോ, ദേവ ¶ , നാടകിത്ഥീനം സദ്ദോ, പുഞ്ഞവന്താനം ഈദിസാനി നാടകാനി ഹോന്തി. അഭിരമ, ദേവ, മഹാപുഞ്ഞോസി ത്വ’’ന്തി ആഹ. കുമാരോ അമച്ചം ദണ്ഡേന താളാപേത്വാ നിക്കഡ്ഢാപേസി. സോ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ കുമാരസ്സ മാതരാ സഹ ഗന്ത്വാ കുമാരം ഖമാപേത്വാ പുന അമച്ചം ആണാപേസി. കുമാരോ തേഹി അതിനിപ്പീളിയമാനോ സേട്ഠസുവണ്ണം ദത്വാ സുവണ്ണകാരേ ആണാപേസി ‘‘സുന്ദരം ഇത്ഥിരൂപം കരോഥാ’’തി. തേ വിസ്സകമ്മുനാ നിമ്മിതസദിസം സബ്ബാലങ്കാരവിഭൂസിതം ഇത്ഥിരൂപം കരിത്വാ ദസ്സേസും. കുമാരോ ദിസ്വാ വിമ്ഹയേന സീസം ചാലേത്വാ മാതാപിതൂനം പേസേസി – ‘‘യദി ഈദിസിം ¶ ഇത്ഥിം ലഭിസ്സാമി, ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. മാതാപിതരോ ‘‘അമ്ഹാകം പുത്തോ മഹാപുഞ്ഞോ, അവസ്സം തേന സഹ കതപുഞ്ഞാ കാചി ദാരികാ ലോകേ ഉപ്പന്നാ ഭവിസ്സതീ’’തി തം സുവണ്ണരൂപം രഥം ആരോപേത്വാ അമച്ചാനം അപ്പേസും – ‘‘ഗച്ഛഥ, ഈദിസിം ദാരികം ഗവേസഥാ’’തി. തേ തം ഗഹേത്വാ സോളസമഹാജനപദേ വിചരന്താ തം തം ഗാമം ഗന്ത്വാ ഉദകതിത്ഥാദീസു യത്ഥ യത്ഥ ജനസമൂഹം പസ്സന്തി, തത്ഥ തത്ഥ ദേവതം വിയ സുവണ്ണരൂപം ഠപേത്വാ നാനാപുപ്ഫവത്ഥാലങ്കാരേഹി പൂജം കത്വാ വിതാനം ബന്ധിത്വാ ഏകമന്തം തിട്ഠന്തി ‘‘യദി കേനചി ഏവരൂപാ ദിട്ഠപുബ്ബാ ഭവിസ്സതി, സോ കഥം സമുട്ഠാപേസ്സതീ’’തി? ഏതേനുപായേന അഞ്ഞത്ര മദ്ദരട്ഠാ സബ്ബജനപദേ ആഹിണ്ഡിത്വാ തം ‘‘ഖുദ്ദകരട്ഠ’’ന്തി അവമഞ്ഞമാനാ തത്ഥ പഠമം അഗന്ത്വാ നിവത്തിംസു.

തതോ നേസം ഏതദഹോസി – ‘‘മദ്ദരട്ഠമ്പി താവ ഗച്ഛാമ, മാ നോ ബാരാണസിം പവിട്ഠേപി രാജാ പുന പേസേസീ’’തി മദ്ദരട്ഠേ സാഗലനഗരം അഗമംസു. സാഗലനഗരേ ച മദ്ദവോ നാമ രാജാ. തസ്സ ധീതാ സോളസവസ്സുദ്ദേസികാ അഭിരൂപാ അഹോസി. തസ്സാ വണ്ണദാസിയോ ന്ഹാനോദകത്ഥായ തിത്ഥം ഗച്ഛന്തി. തത്ഥ അമച്ചേഹി ഠപിതം തം സുവണ്ണരൂപം ¶ ദൂരതോവ ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഹേ ഉദകത്ഥായ പേസേത്വാ രാജപുത്തീ സയമേവ ആഗതാ’’തി ഭണന്തിയോ സമീപം ഗന്ത്വാ ‘‘നായം സാമിനീ, അമ്ഹാകം സാമിനീ ഇതോ അഭിരൂപതരാ’’തി ആഹംസു. അമച്ചാ തം സുത്വാ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ അനുരൂപേന നയേന ദാരികം യാചിംസു. സോപി അദാസി. തേ ബാരാണസിരഞ്ഞോ പാഹേസും – ‘‘ലദ്ധാ, ദേവ, കുമാരികാ, സാമം ആഗച്ഛഥ, ഉദാഹു അമ്ഹേവ ആനേമാ’’തി. സോ ‘‘മയി ആഗച്ഛന്തേ ജനപദപീളാ ഭവിസ്സതി, തുമ്ഹേവ നം ആനേഥാ’’തി പേസേസി.

അമച്ചാപി ദാരികം ഗഹേത്വാ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ കുമാരസ്സ പാഹേസും – ‘‘ലദ്ധാ സുവണ്ണരൂപസദിസാ കുമാരികാ’’തി. കുമാരോ സുത്വാവ രാഗേന അഭിഭൂതോ ¶ പഠമജ്ഝാനാ പരിഹായി. സോ ദൂതപരമ്പരായ പേസേസി – ‘‘സീഘം ആനേഥ, സീഘം ആനേഥാ’’തി. തേ സബ്ബത്ഥ ഏകരത്തിവാസേന ബാരാണസിം പത്വാ ബഹിനഗരേ ഠിതാ രഞ്ഞോ പേസേസും – ‘‘അജ്ജേവ പവിസിതബ്ബം, നോ’’തി. രാജാ ‘‘സേട്ഠകുലാ ആനീതാ ദാരികാ, മങ്ഗലകിരിയം കത്വാ മഹാസക്കാരേന പവേസേസ്സാമ, ഉയ്യാനം താവ നം നേഥാ’’തി ആഹ. തേ തഥാ അകംസു. സാ അച്ചന്തസുഖുമാലാ കുമാരികാ യാനുഗ്ഘാടേന ഉബ്ബാള്ഹാ അദ്ധാനപരിസ്സമേന ഉപ്പന്നവാതരോഗാ മിലാതമാലാ വിയ ഹുത്വാ രത്തിഭാഗേ കാലമകാസി. അമച്ചാ ‘‘സക്കാരാ പരിഭട്ഠമ്ഹാ’’തി പരിദേവിംസു. രാജാ ച നാഗരാ ച ‘‘കുലവംസോ വിനട്ഠോ’’തി പരിദേവിംസു. സകലനഗരം കോലാഹലം അഹോസി. കുമാരസ്സ സുതമത്തേയേവ മഹാസോകോ ഉദപാദി.

തതോ കുമാരോ സോകസ്സ മൂലം ഖനിതും ആരദ്ധോ. സോ ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘അയം സോകോ നാമ ¶ ന അജാതസ്സ ഹോതി, ജാതസ്സ പന ഹോതി. തസ്മാ ജാതിം പടിച്ച സോകോ. ജാതി പന കിം പടിച്ചാതി? ഭവം പടിച്ച ജാതീ’’തി. ഏവം പുബ്ബഭാവനാനുഭാവേന യോനിസോ മനസികരോന്തോ അനുലോമപടിലോമം പടിച്ചസമുപ്പാദം ദിസ്വാ പുന അനുലോമഞ്ച സങ്ഖാരേ സമ്മസന്തോ തത്ഥേവ നിസിന്നോ പച്ചേകസമ്ബോധിം സച്ഛാകാസി. അമച്ചാ തം മഗ്ഗഫലസുഖേന സുഖിതം സന്തിന്ദ്രിയം സന്തമാനസം നിസിന്നം ദിസ്വാ പണിപാതം കത്വാ ആഹംസു – ‘‘മാ സോചി, ദേവ, മഹന്തോ ജമ്ബുദീപോ, അഞ്ഞം തതോ സുന്ദരതരം കഞ്ഞം ആനേസ്സാമാ’’തി. സോ ആഹ – ‘‘ന സോചാമി, നിസ്സോകോ പച്ചേകബുദ്ധോ അഹ’’ന്തി. ഇതോ പരം സബ്ബം വുത്തപുരിമഗാഥാസദിസമേവ ഠപേത്വാ ഗാഥാവണ്ണനം.

ഗാഥാവണ്ണനാ പന ഏവം വേദിതബ്ബാ – സംസഗ്ഗജാതസ്സാതി ജാതസംസഗ്ഗസ്സ. തത്ഥ ദസ്സനസവനകായസമുല്ലപനസമ്ഭോഗസംസഗ്ഗവസേന പഞ്ചവിധോ സംസഗ്ഗോ. തത്ഥ അഞ്ഞമഞ്ഞം ദിസ്വാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണവീഥിവസേന ഉപ്പന്നരാഗോ ദസ്സനസംസഗ്ഗോ ¶ നാമ. തത്ഥ സീഹളദീപേ കാളദീഘവാപീ ഗാമേ പിണ്ഡായ ചരന്തം കല്യാണവിഹാരവാസിദീഘഭാണകദഹരഭിക്ഖും ദിസ്വാ പടിബദ്ധചിത്താ കേനചി ഉപായേന തം അലഭിത്വാ കാലങ്കതാ കുടുമ്ബിയധീതാ ച തസ്സാ നിവാസനചോളഖണ്ഡം ദിസ്വാ ‘‘ഏവരൂപം വത്ഥം ധാരിനിയാ നാമ സദ്ധിം സംവാസം നാലഭി’’ന്തി ഫലിതഹദയോ കാലങ്കതോ. സോ ഏവ ദഹരോ ച നിദസ്സനം.

പരേഹി ¶ പന കഥിയമാനം രൂപാദിസമ്പത്തിം അത്തനാ വാ ഹസിതലപിതഗീതസദ്ദം സുത്വാ സോതവിഞ്ഞാണവീഥിവസേന ഉപ്പന്നരാഗോ സവനസംസഗ്ഗോ നാമ. തത്രാപി ഗിരിഗാമവാസികമ്മാരധീതായ പഞ്ചഹി കുമാരികാഹി സദ്ധിം പദുമസ്സരം ഗന്ത്വാ ന്ഹത്വാ മാലം ആരോപേത്വാ ഉച്ചാസദ്ദേന ഗായന്തിയാ സദ്ദം സുത്വാ ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ കാമരാഗേന വിസേസാ പരിഹായിത്വാ ബ്യസനം പത്തോ പഞ്ചഗ്ഗളലേണവാസീ തിസ്സദഹരോ നിദസ്സനം.

അഞ്ഞമഞ്ഞം അങ്ഗപരാമസനേന ഉപ്പന്നരാഗോ കായസംസഗ്ഗോ നാമ. ധമ്മഭാസനദഹരഭിക്ഖു ച രാജധീതാ ചേത്ഥ നിദസ്സനം. മഹാവിഹാരേ കിര ദഹരഭിക്ഖു ധമ്മം ഭാസതി. തത്ഥ മഹാജനോ ആഗതോ, രാജാപി അഗ്ഗമഹേസിയാ രാജധീതായ ച സദ്ധിം അഗമാസി. തതോ രാജധീതായ തസ്സ രൂപഞ്ച സരഞ്ച ആഗമ്മ ബലവരാഗോ ഉപ്പന്നോ, തസ്സ ദഹരസ്സാപി. തം ദിസ്വാ രാജാ സല്ലക്ഖേത്വാ സാണിപാകാരേന പരിക്ഖിപാപേസി. തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം പരാമസിത്വാ ആലിങ്ഗിംസു. പുന സാണിപാകാരം അപനേത്വാ പസ്സന്താ ദ്വേപി കാലങ്കതേയേവ അദ്ദസംസൂതി.

അഞ്ഞമഞ്ഞം ആലപനസമുല്ലപനവസേന ഉപ്പന്നരാഗോ പന സമുല്ലപനസംസഗ്ഗോ നാമ. ഭിക്ഖു ഭിക്ഖുനീഹി ¶ സദ്ധിം പരിഭോഗകരണേ ഉപ്പന്നരാഗോ സമ്ഭോഗസംസഗ്ഗോ നാമ. ദ്വീസുപി ഏതേസു പാരാജികപ്പത്തോ ഭിക്ഖു ച ഭിക്ഖുനീ ച നിദസ്സനം. മരിചവട്ടിനാമമഹാവിഹാരമഹേ കിര ദുട്ഠഗാമണിഅഭയരാജാ മഹാദാനം പടിയാദേത്വാ ഉഭതോസങ്ഘം പരിവിസതി. തത്ഥ ഉണ്ഹയാഗുയാ ദിന്നായ സങ്ഘനവകസാമണേരീ അനാധാരകസ്സ സങ്ഘനവകസ്സ സാമണേരസ്സ ദന്തവലയം ദത്വാ സമുല്ലപനമകാസി. തേ ഉഭോപി ഉപസമ്പജ്ജിത്വാ സട്ഠിവസ്സാ ഹുത്വാ പരതീരം ഗതാ അഞ്ഞമഞ്ഞം സമുല്ലപനേന പുബ്ബസഞ്ഞം പടിലഭിത്വാ താവദേവ സഞ്ജാതസിനേഹാ സിക്ഖാപദം വീതിക്കമിത്വാ പാരാജികാ അഹേസുന്തി. ഏവം പഞ്ചവിധേ സംസഗ്ഗേ യേന കേനചി സംസഗ്ഗേന ജാതസംസഗ്ഗസ്സ ഭവതി സ്നേഹോ, പുരിമരാഗപച്ചയോ ബലവരാഗോ ഉപ്പജ്ജതി. തതോ സ്നേഹന്വയം ദുക്ഖമിദം പഹോതി തമേവ സ്നേഹം അനുഗച്ഛന്തം ¶ സന്ദിട്ഠികസമ്പരായികം സോകപരിദേവാദിനാനപ്പകാരകം ഇദം ദുക്ഖം പഹോതി പഭവതി ജായതി.

അപരേ ‘‘ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ വോസ്സഗ്ഗോ സംസഗ്ഗോ’’തി ഭണന്തി. തതോ സ്നേഹോ, സ്നേഹദുക്ഖമിദന്തി. ഏവമത്ഥപ്പഭേദം ഇമം അഡ്ഢഗാഥം വത്വാ സോ പച്ചേകബുദ്ധോ ആഹ – ‘‘സ്വായം യമിദം സ്നേഹന്വയം സോകാദിദുക്ഖം പഹോതി, തമേവ സ്നേഹം അനുഗതസ്സ ദുക്ഖസ്സ മൂലം ഖനന്തോ പച്ചേകബോധിം അധിഗതോ’’തി.

ഏവം ¶ വുത്തേ തേ അമച്ചാ ആഹംസു – ‘‘അമ്ഹേഹി ദാനി, ഭന്തേ, കിം കത്തബ്ബ’’ന്തി? തതോ സോ ആഹ – ‘‘തുമ്ഹേ വാ അഞ്ഞതരോ വാ ഇമമ്ഹാ ദുക്ഖാ മുച്ചിതുകാമോ, സോ സബ്ബോപി ആദീനവം സ്നേഹജം പേക്ഖമാനോ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി. ഏത്ഥ ച യം തം ‘‘സ്നേഹന്വയം ദുക്ഖമിദം പഹോതീ’’തി വുത്തം, തദേവ സന്ധായ ‘‘ആദീനവം സ്നേഹജം പേക്ഖമാനോ’’തി ഇദം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അഥ വാ യഥാവുത്തേന സംസഗ്ഗേന ‘സംസഗ്ഗജാതസ്സ ഭവതി സ്നേഹോ, സ്നേഹന്വയം ദുക്ഖമിദം പഹോതി’, ഏവം യഥാഭൂതം ആദീനവം സ്നേഹജം പേക്ഖമാനോ അഹമധിഗതോതി ഏവം സമ്ബന്ധിത്വാ ചതുത്ഥപാദോ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ സ്നേഹവസേന വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ. തതോ പരം സബ്ബം പുരിമഗാഥായ വുത്തസദിസമേവാതി.

സംസഗ്ഗഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯൩. മിത്തേ സുഹജ്ജേതി കാ ഉപ്പത്തി? അയം പച്ചേകബോധിസത്തോ പുരിമഗാഥായ വുത്തനയേനേവ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ബാരാണസിയം രജ്ജം കാരേന്തോ പഠമജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ ‘‘കിം സമണധമ്മോ വരോ, രജ്ജം വര’’ന്തി വീമംസിത്വാ അമച്ചാനം രജ്ജം നിയ്യാതേത്വാ സമണധമ്മം അകാസി. അമച്ചാ ‘‘ധമ്മേന സമേന കരോഥാ’’തി വുത്താപി ലഞ്ജം ഗഹേത്വാ അധമ്മേന കരോന്തി. തേ ലഞ്ജം ഗഹേത്വാ സാമികേ ¶ പരാജയന്താ ഏകദാ അഞ്ഞതരം രാജവല്ലഭം പരാജേസും. സോ രഞ്ഞോ ഭത്തകാരകേഹി സദ്ധിം പവിസിത്വാ സബ്ബം ആരോചേസി. രാജാ ദുതിയദിവസേ സയം വിനിച്ഛയട്ഠാനം അഗമാസി. തതോ മഹാജനാ – ‘‘അമച്ചാ, ദേവ, സാമികേ അസാമികേ കരോന്തീ’’തി ഉച്ചാസദ്ദം കരോന്താ മഹായുദ്ധം വിയ അകംസു. അഥ രാജാ വിനിച്ഛയട്ഠാനാ വുട്ഠായ പാസാദം അഭിരുഹിത്വാ സമാപത്തിം അപ്പേതും നിസിന്നോ. തേന സദ്ദേന വിക്ഖിത്തചിത്തോ ന സക്കോതി അപ്പേതും. സോ ‘‘കിം മേ രജ്ജേന, സമണധമ്മോ വര’’ന്തി രജ്ജസുഖം പഹായ പുന സമാപത്തിം നിബ്ബത്തേത്വാ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വിപസ്സിത്വാ പച്ചേകസമ്ബോധിം സച്ഛാകാസി. കമ്മട്ഠാനഞ്ച പുച്ഛിതോ ഇമം ഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ ¶ മേത്തായനവസേന മിത്താ. സുഹദയഭാവേന സുഹജ്ജാ. കേചി ഏകന്തഹിതകാമതായ മിത്താവ ഹോന്തി ന സുഹജ്ജാ. കേചി ഗമനാഗമനട്ഠാനനിസജ്ജാസമുല്ലാപാദീസു, ഹദയസുഖജനനേന സുഹജ്ജാവ ഹോന്തി, ന മിത്താ. കേചി തദുഭയവസേന സുഹജ്ജാ ചേവ മിത്താ ച ഹോന്തി. തേ ദുവിധാ അഗാരിയാ ¶ ച അനഗാരിയാ ച. തത്ഥ അഗാരിയാ തിവിധാ ഹോന്തി ഉപകാരോ സമാനസുഖദുക്ഖോ അനുകമ്പകോതി. അനഗാരിയാ വിസേസേന അത്ഥക്ഖായിനോ ഏവ. തേ ചതൂഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതാ ഹോന്തി. യഥാഹ –

‘‘ചതൂഹി ഖോ, ഗഹപതിപുത്ത, ഠാനേഹി ഉപകാരോ മിത്തോ സുഹദോ വേദിതബ്ബോ. പമത്തം രക്ഖതി, പമത്തസ്സ സാപതേയ്യം രക്ഖതി, ഭീതസ്സ സരണം ഹോതി, ഉപ്പന്നേസു കിച്ചകരണീയേസു തദ്ദിഗുണം ഭോഗം അനുപ്പദേതി’’ (ദീ. നി. ൩.൨൬൧).

തഥാ –

‘‘ചതൂഹി ഖോ, ഗഹപതിപുത്ത, ഠാനേഹി സമാനസുഖദുക്ഖോ മിത്തോ സുഹദോ വേദിതബ്ബോ. ഗുയ്ഹമസ്സ ആചിക്ഖതി, ഗുയ്ഹമസ്സ പരിഗൂഹതി, ആപദാസു ന വിജഹതി, ജീവിതംപിസ്സ അത്ഥായ പരിച്ചത്തം ഹോതി’’ (ദീ. നി. ൩.൨൬൨).

തഥാ –

‘‘ചതൂഹി ഖോ, ഗഹപതിപുത്ത, ഠാനേഹി അനുകമ്പകോ മിത്തോ സുഹദോ വേദിതബ്ബോ. അഭവേനസ്സ ന നന്ദതി, ഭവേനസ്സ നന്ദതി, അവണ്ണം ഭണമാനം നിവാരേതി, വണ്ണം ഭണമാനം പസംസതി’’ (ദീ. നി. ൩.൨൬൪).

തഥാ ¶ –

‘‘ചതൂഹി ഖോ, ഗഹപതിപുത്ത, ഠാനേഹി അത്ഥക്ഖായീ മിത്താ സുഹദോ വേദിതബ്ബോ. പാപാ നിവാരേതി, കല്യാണേ നിവേസേതി, അസ്സുതം സാവേതി, സഗ്ഗസ്സ മഗ്ഗം ആചിക്ഖതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൨൬൩).

തേസ്വിധ അഗാരിയാ അധിപ്പേതാ, അത്ഥതോ പന സബ്ബേപി യുജ്ജന്തി. തേ മിത്തേ സുഹജ്ജേ അനുകമ്പമാനോതി അനുദയമാനോ, തേസം സുഖം ഉപസംഹരിതുകാമോ ദുക്ഖം അപഹരിതുകാമോ ച.

ഹാപേതി അത്ഥന്തി ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥവസേന തിവിധം, തഥാ അത്തത്ഥപരത്ഥഉഭയത്ഥവസേനാപി തിവിധം അത്ഥം ലദ്ധവിനാസനേന അലദ്ധാനുപ്പാദനേനാതി ദ്വിധാപി ഹാപേതി വിനാസേതി. പടിബദ്ധചിത്തോതി ‘‘അഹം ഇമം വിനാ ന ജീവാമി, ഏസ മേ ഗതി, ഏസ മേ പരായണ’’ന്തി ഏവം അത്താനം നീചേ ¶ ഠാനേ ഠപേന്തോപി പടിബദ്ധചിത്തോ ഹോതി. ‘‘ഇമേ മം വിനാ ന ജീവന്തി, അഹം തേസം ഗതി, അഹം തേസം പരായണ’’ന്തി ഏവം അത്താനം ഉച്ചേ ഠാനേ ഠപേന്തോപി പടിബദ്ധചിത്തോ ഹോതി. ഇധ പന ഏവം പടിബദ്ധചിത്തോ അധിപ്പേതോ. ഏതം ഭയന്തി ഏതം അത്ഥഹാപനഭയം, അത്തനോ സമാപത്തിഹാനിം സന്ധായാഹ. സന്ഥവേതി തിവിധോ സന്ഥവോ തണ്ഹാദിട്ഠിമിത്തസന്ഥവവസേന. തത്ഥ അട്ഠസതപഭേദാപി തണ്ഹാ തണ്ഹാസന്ഥവോ, ദ്വാസട്ഠിഭേദാപി ദിട്ഠി ദിട്ഠിസന്ഥവോ, പടിബദ്ധചിത്തതായ ¶ മിത്താനുകമ്പനാ മിത്തസന്ഥവോ. തേസു സോ ഇധ അധിപ്പേതോ. തേന ഹിസ്സ സമാപത്തി പരിഹീനാ. തേനാഹ – ‘‘ഏതം ഭയം സന്ഥവേ പേക്ഖമാനോ അഹം അധിഗതോ’’തി. സേസം വുത്തസദിസമേവാതി.

മിത്തസുഹജ്ജഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯൪. വംസോ വിസാലോതി കാ ഉപ്പത്തി? പുബ്ബേ കിര കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ തയോ പച്ചേകബോധിസത്താ പബ്ബജിത്വാ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേത്വാ ദേവലോകേ ഉപ്പന്നാ. തതോ ചവിത്വാ തേസം ജേട്ഠകോ ബാരാണസിരാജകുലേ നിബ്ബത്തോ, ഇതരേ ദ്വേ പച്ചന്തരാജകുലേസു. തേ ഉഭോപി കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ അനുക്കമേന പച്ചേകബുദ്ധാ ഹുത്വാ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരേ വസന്താ ഏകദിവസം സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ‘‘മയം കിം കമ്മം കത്വാ ഇമം ലോകുത്തരസുഖം അനുപ്പത്താ’’തി ആവജ്ജേത്വാ പച്ചവേക്ഖമാനാ കസ്സപബുദ്ധകാലേ അത്തനോ അത്തനോ ചരിയം അദ്ദസംസു. തതോ ‘‘തതിയോ കുഹി’’ന്തി ആവജ്ജേന്താ ബാരാണസിരജ്ജം കാരേന്തം ദിസ്വാ ¶ തസ്സ ഗുണേ സരിത്വാ ‘‘സോ പകതിയാവ അപ്പിച്ഛതാദിഗുണസമന്നാഗതോ ഹോതി, അമ്ഹാകംയേവ ഓവാദകോ വത്താ വചനക്ഖമോ പാപഗരഹീ, ഹന്ദ, നം ആരമ്മണം ദസ്സേത്വാ ആരോചേമാ’’തി ഓകാസം ഗവേസന്താ തം ഏകദിവസം സബ്ബാലങ്കാരവിഭൂസിതം ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ഉയ്യാനദ്വാരേ വേളുഗുമ്ബമൂലേ അട്ഠംസു. മഹാജനോ അതിത്തോ രാജദസ്സനേന രാജാനം ഉല്ലോകേതി. തതോ രാജാ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ കോചി മമ ദസ്സനേ ബ്യാപാരം ന കരോതീ’’തി ഓലോകേന്തോ പച്ചേകബുദ്ധേ അദ്ദക്ഖി. സഹ ദസ്സനേനേവ ചസ്സ തേസു സിനേഹോ ഉപ്പജ്ജി. സോ ഹത്ഥിക്ഖന്ധാ ഓരുയ്ഹ സന്തേന ആചാരേന ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, കിം നാമ തുമ്ഹേ’’തി പുച്ഛി. തേ ‘‘മയം, മഹാരാജ, അസജ്ജമാനാ നാമാ’’തി ആഹംസു ¶ . ‘‘ഭന്തേ, അസജ്ജമാനാതി ഏതസ്സ കോ അത്ഥോ’’തി? ‘‘അലഗ്ഗനത്ഥോ, മഹാരാജാ’’തി. തതോ വേളുഗുമ്ബം ദസ്സേത്വാ ആഹംസു – ‘‘സേയ്യഥാപി, മഹാരാജ, ഇമം വേളുഗുമ്ബം സബ്ബസോ മൂലഖന്ധസാഖാനുസാഖാഹി സംസിബ്ബിത്വാ ഠിതം അസിഹത്ഥോ പുരിസോ മൂലേ ഛേത്വാ ആവിഞ്ഛന്തോ ന സക്കുണേയ്യ ഉദ്ധരിതും, ഏവമേവ ത്വം അന്തോ ച ബഹി ച ജടായ ജടിതോ ആസത്തവിസത്തോ തത്ഥ വിലഗ്ഗോ. സേയ്യഥാപി വാ പനസ്സ വേമജ്ഝഗതോപി അയം വംസകളീരോ അസഞ്ജാതസാഖത്താ കേനചി അലഗ്ഗോവ ഠിതോ, സക്കാ ച പന അഗ്ഗേ വാ മൂലേ വാ ഛേത്വാ ഉദ്ധരിതും, ഏവമേവ മയം കത്ഥചി അസജ്ജമാനാ സബ്ബാ ദിസാ ഗച്ഛാമാ’’തി താവദേവ ചതുത്ഥജ്ഝാനം ¶ സമാപജ്ജിത്വാ പസ്സതോ ഏവ രഞ്ഞോ ആകാസേന നന്ദമൂലകപബ്ഭാരം അഗമംസു. തതോ രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘കദാ നു ഖോ അഹമ്പി ഏവം അസജ്ജമാനോ ഭവേയ്യ’’ന്തി തത്ഥേവ ഠിതോ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. പുരിമനയേനേവ കമ്മട്ഠാനം പുച്ഛിതോ ഇമം ഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ വംസോതി വേളു. വിസാലോതി വിത്ഥിണ്ണോ. വ-കാരോ അവധാരണത്ഥോ, ഏവ-കാരോ വാ അയം, സന്ധിവസേന ഏത്ഥ ഏ-കാരോ നട്ഠാ. തസ്സ പരപദേന സമ്ബന്ധോ. തം പച്ഛാ യോജേസ്സാമ. യഥാതി പടിഭാഗേ. വിസത്തോതി ലഗ്ഗോ ജടിതോ സംസിബ്ബിതോ. പുത്തേസു ദാരേസു ചാതി പുത്തധീതുഭരിയാസു. യാ അപേക്ഖാതി യാ തണ്ഹാ യോ സിനേഹോ. വംസക്കളീരോവ അസജ്ജമാനോതി വംസകളീരോ വിയ അലഗ്ഗമാനോ. കിം വുത്തം ഹോതി? യഥാ വംസോ വിസാലോ വിസത്തോ ഏവ ഹോതി, പുത്തേസു ദാരേസു ച യാ അപേക്ഖാ, സാപി ഏവം താനി വത്ഥൂനി, സംസിബ്ബിത്വാ ഠിതത്താ വിസത്താ ഏവ. സ്വാഹം തായ അപേക്ഖായ അപേക്ഖവാ വിസാലോ വംസോ വിയ വിസത്തോതി ഏവം അപേക്ഖായ ആദീനവം ദിസ്വാ തം അപേക്ഖം മഗ്ഗഞാണേന ഛിന്ദന്തോ അയം വംസകളീരോവ രൂപാദീസു വാ ലാഭാദീസു വാ കാമഭവാദീസു വാ ദിട്ഠാദീസു വാ തണ്ഹാമാനദിട്ഠിവസേന അസജ്ജമാനോ പച്ചേകബോധിം അധിഗതോതി. സേസം പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

വംസക്കളീരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯൫. മിഗോ ¶ അരഞ്ഞമ്ഹീതി കാ ഉപ്പത്തി? ഏകോ കിര ഭിക്ഖു കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ യോഗാവചരോ കാലം കത്വാ ബാരാണസിയം സേട്ഠികുലേ ഉപ്പന്നോ ¶ അഡ്ഢേ മഹദ്ധനേ മഹാഭോഗേ. സോ സുഭഗോ അഹോസി, തതോ പരദാരികോ ഹുത്വാ കാലങ്കതോ നിരയേ നിബ്ബത്തോ തത്ഥ പച്ചിത്വാ പക്കാവസേസേന സേട്ഠിഭരിയായ കുച്ഛിമ്ഹി ഇത്ഥീ ഹുത്വാ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. നിരയതോ ആഗതാനം സത്താനം ഗത്താനി ഉണ്ഹാനി ഹോന്തി. തേന സേട്ഠിഭരിയാ ഡയ്ഹമാനേന ഉദരേന കിച്ഛേന കസിരേന തം ഗബ്ഭം ധാരേത്വാ കാലേന ദാരികം വിജായി. സാ ജാതദിവസതോ പഭുതി മാതാപിതൂനം സേസബന്ധുപരിജനാനഞ്ച ദേസ്സാ അഹോസി. വയപ്പത്താ ച യമ്ഹി കുലേ ദിന്നാ, തത്ഥാപി സാമികസസ്സുസസുരാനം ദേസ്സാവ അഹോസി അപ്പിയാ അമനാപാ. അഥ നക്ഖത്തേ ഘോസിതേ സേട്ഠിപുത്തോ തായ സദ്ധിം കീളിതും അനിച്ഛന്തോ വേസിം ആനേത്വാ കീളതി. സാ തം ദാസീനം സന്തികാ സുത്വാ സേട്ഠിപുത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ നാനപ്പകാരേഹി അനുനയിത്വാ ച ആഹ – ‘‘അയ്യപുത്ത, ഇത്ഥീ നാമ സചേപി ദസന്നം രാജൂനം കനിട്ഠാ ഹോതി, ചക്കവത്തിനോ വാ ധീതാ, തഥാപി സാമികസ്സ പേസനകരാ ഹോതി. സാമികേ അനാലപന്തേ സൂലേ ആരോപിതാ വിയ ദുക്ഖം പടിസംവേദേതി. സചേ അഹം അനുഗ്ഗഹാരഹാ ¶ അനുഗ്ഗഹേതബ്ബാ, നോ ചേ, വിസ്സജ്ജേതബ്ബാ. അത്തനോ ഞാതികുലം ഗമിസ്സാമീ’’തി. സേട്ഠിപുത്തോ – ‘‘ഹോതു, ഭദ്ദേ, മാ സോചി കീളനസജ്ജാ ഹോഹി, നക്ഖത്തം കീളിസ്സാമാ’’തി ആഹ. സേട്ഠിധീതാ താവത്തകേന സല്ലാപമത്തേന ഉസ്സാഹജാതാ ‘‘സ്വേ നക്ഖത്തം കീളിസ്സാമീ’’തി ബഹും ഖജ്ജഭോജ്ജം പടിയാദേതി. സേട്ഠിപുത്തോ ദുതിയദിവസേ അനാരോചേത്വാവ കീളനട്ഠാനം ഗതോ. സാ ‘‘ഇദാനി പേസേസ്സതി, ഇദാനി പേസേസ്സതീ’’തി മഗ്ഗം ഓലോകേന്തീ നിസിന്നാ ഉസ്സൂരം ദിസ്വാ മനുസ്സേ പേസേസി. തേ പച്ചാഗന്ത്വാ ‘‘സേട്ഠിപുത്തോ ഗതോ’’തി ആരോചേസും. സാ തം സബ്ബം പടിയാദിതം ആദായ യാനം അഭിരുഹിത്വാ ഉയ്യാനം ഗന്തും ആരദ്ധാ.

അഥ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരേ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ സത്തമേ ദിവസേ നിരോധാ വുട്ഠായ നാഗലതാദന്തകട്ഠം ഖാദിത്വാ അനോതത്തദഹേ മുഖം ധോവിത്വാ ‘‘കത്ഥ അജ്ജ ഭിക്ഖം ചരിസ്സാമാ’’തി ആവജ്ജേന്തോ തം സേട്ഠിധീതരം ദിസ്വാ ‘‘മയി ഇമിസ്സാ സദ്ധാകാരം കാരേത്വാ തം കമ്മം പരിക്ഖയം ഗമിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ പബ്ഭാരസമീപേ സട്ഠിയോജനമനോസിലാതലേ ഠത്വാ പത്തചീവരമാദായ അഭിഞ്ഞാപാദകം ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ തസ്സാ പടിപഥേ ഓരുയ്ഹ ബാരാണസിം അഭിമുഖോ അഗമാസി. തം ദിസ്വാവ ദാസിയോ സേട്ഠിധീതായ ¶ ആരോചേസും. സാ യാനാ ഓരുയ്ഹ സക്കച്ചം വന്ദിത്വാ പത്തം സബ്ബരസസമ്പന്നേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന പൂരേത്വാ പദുമപുപ്ഫേന പടിച്ഛാദേത്വാ ഹേട്ഠാപി പദുമപുപ്ഫം കത്വാ പുപ്ഫകലാപം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ഹത്ഥേ പത്തം ദത്വാ വന്ദിത്വാ പുപ്ഫകലാപഹത്ഥാ പത്ഥനം അകാസി – ‘‘ഭന്തേ, യഥാ ഇദം പുപ്ഫം, ഏവാഹം യത്ഥ യത്ഥ ഉപപജ്ജാമി, തത്ഥ തത്ഥ മഹാജനസ്സ പിയാ ഭവേയ്യം മനാപാ’’തി. ഏവം പത്ഥേത്വാ ദുതിയമ്പി പത്ഥേസി – ‘‘ഭന്തേ, ദുക്ഖോ ഗബ്ഭവാസോ ¶ , തം അനുപഗമ്മ പദുമപുപ്ഫേ ഏവ പടിസന്ധി ഭവേയ്യാ’’തി. തതിയമ്പി പത്ഥേസി – ‘‘ഭന്തേ, ജേഗുച്ഛോ മാതുഗാമോ, ചക്കവത്തിധീതാപി പരവസം ഗച്ഛതി. തസ്മാ അഹം ഇത്ഥിഭാവം അനുപഗമ്മ പുരിസോ ഭവേയ്യ’’ന്തി. ചതുത്ഥമ്പി പത്ഥേസി – ‘‘ഭന്തേ, ഇമം സംസാരദുക്ഖം അതിക്കമ്മ പരിയോസാനേ തുമ്ഹേഹി പത്തം അമതം പാപുണേയ്യ’’ന്തി. ഏവം ചതുരോ പണിധീ കത്വാ തം പദുമപുപ്ഫകലാപം പൂജേത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ ‘‘പുപ്ഫസദിസോ ഏവ മേ ഗന്ധോ ചേവ വണ്ണോ ച ഹോതൂ’’തി ഇമം പഞ്ചമം പണിധിം അകാസി.

തതോ പച്ചേകബുദ്ധോ പത്തഞ്ച പുപ്ഫകലാപഞ്ച ഗഹേത്വാ ആകാസേ ഠത്വാ –

‘‘ഇച്ഛിതം പത്ഥിതം തുയ്ഹം, ഖിപ്പമേവ സമിജ്ഝതു;

സബ്ബേ പൂരേന്തു സങ്കപ്പാ, ചന്ദോ പന്നരസോ യഥാ’’തി. –

ഇമായ ¶ ഗാഥായ സേട്ഠിധീതായ അനുമോദനം കത്വാ ‘‘സേട്ഠിധീതാ മം ഗച്ഛന്തം പസ്സതൂ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ ആകാസേന നന്ദമൂലകപബ്ഭാരം അഗമാസി. സേട്ഠിധീതായ തം പസ്സന്തിയാ മഹതീ പീതി ഉപ്പജ്ജി. ഭവന്തരേ കതം അകുസലം കമ്മം അനോകാസതായ പരിക്ഖീണം ചിഞ്ചമ്ബിലധോതതമ്ബലോഹഭാജനമിവ സുദ്ധാ ജാതാ. താവദേവസ്സാ പതികുലേ ഞാതികുലേ ച സബ്ബോ ജനോ തുട്ഠോ. ‘‘കിം കരോമാ’’തി പിയവചനാനി ച പണ്ണാകാരാനി ച പേസേസി. സാമികോപി മനുസ്സേ പേസേസി – ‘‘സേട്ഠിധീതരം സീഘം ആനേഥ, അഹം വിസ്സരിത്വാ ഉയ്യാനം ആഗതോ’’തി. തതോ പഭുതി ച നം ഉരേ വിലിത്തചന്ദനം വിയ ആമുത്തമുത്താഹാരം വിയ പുപ്ഫമാലാ വിയ ച പിയായന്തോ പരിഹരി. സാ തത്ഥ യാവതായുകം ഇസ്സരിയഭോഗയുത്തസുഖം അനുഭവിത്വാ കാലം കത്വാ പുരിസഭാവേന ദേവലോകേ പദുമപുപ്ഫേ ഉപ്പജ്ജി. സോ ദേവപുത്തോ ഗച്ഛന്തോപി പദുമപുപ്ഫഗബ്ഭേ ഏവ ഗച്ഛതി, തിട്ഠന്തോപി നിസീദന്തോപി സയന്തോപി പദുമപുപ്ഫഗബ്ഭേയേവ സയതി. ‘‘മഹാപദുമദേവപുത്തോ’’തി ച നം വോഹരിംസു. ഏവം ¶ സോ തേന ഇദ്ധാനുഭാവേന അനുലോമപടിലോമം ഛ ദേവലോകേ ഏവ സംസരതി.

തേന ച സമയേന ബാരാണസിരഞ്ഞോ വീസതി ഇത്ഥിസഹസ്സാനി ഹോന്തി. താസു ഏകാപി പുത്തം ന ലഭതി. അമച്ചാ രാജാനം വിഞ്ഞാപേസും – ‘‘ദേവ, കുലവംസാനുപാലകോ പുത്തോ ഇച്ഛിതബ്ബോ, അത്രജേ അവിജ്ജമാനേ ഖേത്തജോപി കുലവംസധരോ ഹോതീ’’തി. അഥ രാജാ ‘‘ഠപേത്വാ മഹേസിം അവസേസാ ഇത്ഥിയോ സത്താഹം ധമ്മനാടകം കരോഥാ’’തി യഥാകാമം ബഹി ചരാപേസി, തഥാപി പുത്തം നാലത്ഥ. പുന അമച്ചാ ആഹംസു – ‘‘മഹാരാജ, മഹേസീ നാമ പുഞ്ഞേന ച പഞ്ഞായ ച സബ്ബഇത്ഥീനം അഗ്ഗാ, അപ്പേവ നാമ ദേവോ മഹേസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി പുത്തം ലഭേയ്യാ’’തി. രാജാ മഹേസിയാ ¶ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി. സാ ആഹ – ‘‘മഹാരാജ, യാ ഇത്ഥീ സീലവതീ സച്ചവാദിനീ, സാ പുത്തം ലഭേയ്യ, ഹിരോത്തപ്പരഹിതായ കുതോ പുത്തോ’’തി പാസാദം അഭിരുഹിത്വാ പഞ്ച സീലാനി സമാദിയിത്വാ പുനപ്പുനം ആവജ്ജേസി, സീലവതിയാ രാജധീതായ പഞ്ച സീലാനി ആവജ്ജേന്തിയാ പുത്തപത്ഥനാചിത്തേ ഉപ്പന്നമത്തേ സക്കസ്സ ആസനം സംകമ്പി.

അഥ സക്കോ ആവജ്ജേന്തോ ഏതമത്ഥം വിദിത്വാ – ‘‘സീലവതിയാ രാജധീതായ പുത്തവരം ദേമീ’’തി ആകാസേനാഗന്ത്വാ ദേവിയാ സമ്മുഖേ ഠിതോ ‘‘കിം വരേസി, ദേവീ’’തി? ‘‘പുത്തം, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ദമ്മി തേ, ദേവി, പുത്തം, മാ ചിന്തയീ’’തി വത്വാ ദേവലോകം ഗന്ത്വാ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ ഏത്ഥ ഖീണായുകോ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ‘‘അയം മഹാപദുമോ ഉപരിദേവലോകം ഗന്തുകാമോ ച ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ തസ്സ വിമാനം ഗന്ത്വാ ‘‘താത മഹാപദുമ, മനുസ്സലോകം ഗച്ഛാഹീ’’തി യാചി. സോ ‘‘മാ ഏവം, മഹാരാജ, ഭണ, ജേഗുച്ഛിതോ മനുസ്സലോകോ’’തി ¶ . ‘‘താത, ത്വം മനുസ്സലോകേ പുഞ്ഞം കത്വാ ഇധൂപപന്നോ, തത്ഥേവ ഠത്വാ പാരമിയോ പൂരേതബ്ബാ, ഗച്ഛ, താതാ’’തി. ‘‘ദുക്ഖോ, മഹാരാജ, ഗബ്ഭവാസോ, ന സക്കോമി തത്ഥ വസിതു’’ന്തി. ‘‘താത, തേ ഗബ്ഭവാസോ നത്ഥി, തഥാ ഹി ത്വം കമ്മമകാസി, യഥാ പദുമഗബ്ഭേയേവ നിബ്ബത്തിസ്സസി, ഗച്ഛ, താതാ’’തി പുനപ്പുനം വുച്ചമാനോ അധിവാസേസി.

സോ ദേവലോകാ ചവിത്വാ ബാരാണസിരഞ്ഞോ ഉയ്യാനേ സിലാപട്ടപോക്ഖരണിയം പദുമഗബ്ഭേ നിബ്ബത്തോ. തഞ്ച രത്തിം പച്ചൂസസമയേ മഹേസീ സുപിനന്തേന ¶ വീസതിഇത്ഥിസഹസ്സപരിവുതാ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ സിലാപട്ടപോക്ഖരണിയം പദുമഗബ്ഭേ പുത്തം ലദ്ധാ വിയ അഹോസി. സാ പഭാതായ രത്തിയാ സീലാനി രക്ഖമാനാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഏകം പദുമപുപ്ഫം അദ്ദസ, തം നേവ തീരേ ഹോതി ന ഗമ്ഭീരേ. സഹ ദസ്സനേനേവ ചസ്സാ തത്ഥ പുത്തസിനേഹോ ഉപ്പജ്ജി. സാ സയം ഏവ ഓതരിത്വാ തം പുപ്ഫം അഗ്ഗഹേസി, പുപ്ഫേ ഗഹിതമത്തേയേവ പത്താനി വികസിംസു. തത്ഥ സുവണ്ണപടിമം വിയ ദാരകം അദ്ദസ, ദിസ്വാവ ‘‘പുത്തോ മേ ലദ്ധോ’’തി സദ്ദം നിച്ഛാരേസി. മഹാജനോ സാധുകാരസഹസ്സാനി പവത്തേസി. രഞ്ഞോ ച പേസേസി. രാജാ സുത്വാ ‘‘കത്ഥ ലദ്ധോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ലദ്ധോകാസം സുത്വാ ‘‘ഉയ്യാനഞ്ച പോക്ഖരണിയം പദുമഞ്ച അമ്ഹാകംയേവ, തസ്മാ അമ്ഹാകം ഖേത്തേ ജാതത്താ ഖേത്തജോ നാമായം പുത്തോ’’തി വത്വാ നഗരം പവേസേത്വാ വീസതിസഹസ്സഇത്ഥിയോ ധാതികിച്ചം കാരേസി. യാ യാ കുമാരസ്സ രുചിം ഞത്വാ പത്ഥിതം പത്ഥിതം ഖാദനീയം ഖാദാപേതി, സാ സാ സഹസ്സം ലഭതി. സകലബാരാണസീ ചലിതാ, സബ്ബോ ജനോ കുമാരസ്സ പണ്ണാകാരസഹസ്സാനി പേസേസി. കുമാരോ തം തം അതിനേത്വാ ‘‘ഇമം ഖാദ, ഇമം ഭുഞ്ജാ’’തി വുച്ചമാനോ ഭോജനേന ഉബ്ബാള്ഹോ ഉക്കണ്ഠിതോ ഹുത്വാ ഗോപുരദ്വാരം ഗന്ത്വാ ലാഖാഗുളകേന കീളതി.

തദാ ¶ അഞ്ഞതരോ പച്ചേകബുദ്ധോ ബാരാണസിം നിസ്സായ ഇസിപതനേ വസതി. സോ കാലസ്സേവ വുട്ഠായ സേനാസനവത്തസരീരപരികമ്മമനസികാരാദീനി സബ്ബകിച്ചാനി കത്വാ പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ ‘‘അജ്ജ കത്ഥ ഭിക്ഖം ഗഹേസ്സാമീ’’തി ആവജ്ജേന്തോ കുമാരസ്സ സമ്പത്തിം ദിസ്വാ ‘‘ഏസ പുബ്ബേ കിം കമ്മം കരീ’’തി വീമംസന്തോ ‘‘മാദിസസ്സ പിണ്ഡപാതം ദത്വാ ചതസ്സോ പത്ഥനാ പത്ഥേസി, തത്ഥ തിസ്സോ സിദ്ധാ, ഏകാ താവ ന സിജ്ഝതി, തസ്സ ഉപായേന ആരമ്മണം ദസ്സേമീ’’തി ഭിക്ഖാചാരവസേന കുമാരസ്സ സന്തികം അഗമാസി. കുമാരോ തം ദിസ്വാ ‘‘സമണ, മാ ഇധ ആഗച്ഛി, ഇമേ ഹി തമ്പി ‘ഇമം ഖാദ, ഇമം ഭുഞ്ജാ’തി വദേയ്യു’’ന്തി ആഹ. സോ ഏകവചനേനേവ തതോ നിവത്തിത്വാ അത്തനോ സേനാസനം അഗമാസി. കുമാരോ പരിജനം ആഹ – ‘‘അയം സമണോ മയാ വുത്തമത്തോവ നിവത്തോ, കുദ്ധോ നു ഖോ മമാ’’തി. സോ തേഹി ‘‘പബ്ബജിതാ നാമ ന കോധപരായണാ ഹോന്തി, പരേന പസന്നമനേന യം ദിന്നം, തേന യാപേന്തീ’’തി വുച്ചമാനേപി ¶ ‘‘ദുട്ഠോ ഏവരൂപോ നാമ ¶ സമണോ, ഖമാപേസ്സാമി ന’’ന്തി മാതാപിതൂനം ആരോചേത്വാ ഹത്ഥിം അഭിരുഹിത്വാ മഹതാ രാജാനുഭാവേന ഇസിപതനം ഗന്ത്വാ മിഗയൂഥം ദിസ്വാ പുച്ഛി – ‘‘കിന്നാമേതേ’’തി? ‘‘ഏതേ, സാമി, മിഗാ നാമാ’’തി. ‘‘ഏതേസം ‘ഇമം ഖാദഥ, ഇമം ഭുഞ്ജഥ, ഇമം സായഥാ’തി വത്വാ പടിജഗ്ഗന്താ അത്ഥീ’’തി? ‘‘നത്ഥി, സാമി, യത്ഥ തിണോദകം സുലഭം തത്ഥ വസന്തീ’’തി.

കുമാരോ ‘‘യഥാ ഇമേ അരക്ഖിയമാനാവ യത്ഥ ഇച്ഛന്തി, തത്ഥ വസന്തി, കദാ നു ഖോ അഹമ്പി ഏവം വസേയ്യ’’ന്തി ഏതം ആരമ്മണം അഗ്ഗഹേസി. പച്ചേകബുദ്ധോപി തസ്സ ആഗമനം ഞത്വാ സേനാസനമഗ്ഗഞ്ച ചങ്കമനഞ്ച സമ്മജ്ജിത്വാ മട്ഠം കത്വാ ഏകദ്വത്തിക്ഖത്തും ചങ്കമിത്വാ പദനിക്ഖേപം ദസ്സേത്വാ ദിവാവിഹാരോകാസഞ്ച പണ്ണസാലഞ്ച സമ്മജ്ജിത്വാ മട്ഠം കത്വാ പവിസനപദനിക്ഖേപം ദസ്സേത്വാ നിക്ഖമനപദനിക്ഖേപം അദസ്സേത്വാ അഞ്ഞത്ര അഗമാസി. കുമാരോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ തം പദേസം സമ്മജ്ജിത്വാ മട്ഠകതം ദിസ്വാ ‘‘വസതി മഞ്ഞേ ഏത്ഥ സോ പച്ചേകബുദ്ധോ’’തി പരിജനേന ഭാസിതം സുത്വാ ആഹ – ‘‘പാതോപി സോ സമണോ ദുസ്സതി, ഇദാനി ഹത്ഥിഅസ്സാദീഹി അത്തനോ ഓകാസം അക്കന്തം ദിസ്വാ സുട്ഠുതരം ദുസ്സേയ്യ, ഇധേവ തുമ്ഹേ തിട്ഠഥാ’’തി ഹത്ഥിക്ഖന്ധാ ഓരുയ്ഹ ഏകകോവ സേനാസനം പവിട്ഠോ വത്തസീസേന സുസമ്മട്ഠോകാസേ പദനിക്ഖേപം ദിസ്വാ ‘‘സോ ദാനായം സമണോ ഏത്ഥ ചങ്കമന്തോ ന വണിജ്ജാദികമ്മം ചിന്തേസി, അദ്ധായം അത്തനോ ഹിതമേവ ചിന്തേസി മഞ്ഞേ’’തി പസന്നമാനസോ ചങ്കമം അഭിരുഹിത്വാ ദൂരീകതപുഥുവിതക്കോ ഗന്ത്വാ പാസാണഫലകേ നിസീദിത്വാ സഞ്ജാതഏകഗ്ഗോ ഹുത്വാ പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിഞാണം അധിഗന്ത്വാ പുരിമനയേനേവ പുരോഹിതേന കമ്മട്ഠാനം പുച്ഛിതോ ഗഗനതലേ നിസിന്നോ ഇമം ഗാഥമഭാസി.

തത്ഥ മിഗോതി ദ്വേ മിഗാ – ഏണീമിഗോ ച പസദമിഗോ ച. അപിച സബ്ബേസം ആരഞ്ഞികാനം ¶ ചതുപ്പദാനം ഏതം അധിവചനം. ഇധ പന പസദമിഗോ അധിപ്പേതോതി വദന്തി. അരഞ്ഞമ്ഹീതി ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച ഠപേത്വാ അവസേസം അരഞ്ഞം, ഇധ പന ഉയ്യാനം അധിപ്പേതം, തസ്മാ ‘‘ഉയ്യാനമ്ഹീ’’തി വുത്തം ഹോതി. യഥാതി പടിഭാഗേ. അബദ്ധോതി രജ്ജുബന്ധനാദീഹി അബദ്ധോ, ഏതേന വിസ്സത്ഥചരിയം ദീപേതി. യേനിച്ഛകം ഗച്ഛതി വോചരായാതി യേന യേന ദിസാഭാഗേന ഗന്തുമിച്ഛതി, തേന ¶ തേന ദിസാഭാഗേന ഗോചരായ ഗച്ഛതി. വുത്തമ്പി ചേതം ഭഗവതാ –

‘‘സേയ്യഥാപി ¶ , ഭിക്ഖവേ, ആരഞ്ഞകോ മിഗോ അരഞ്ഞേ പവനേ ചരമാനോ വിസ്സത്ഥോ ഗച്ഛതി, വിസ്സത്ഥോ തിട്ഠതി, വിസ്സത്ഥോ നിസീദതി, വിസ്സത്ഥോ സേയ്യം കപ്പേതി. തം കിസ്സ ഹേതു? അനാപാഥഗതോ, ഭിക്ഖവേ, ലുദ്ദസ്സ, ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അന്തമകാസി മാരം അപദം, വധിത്വാ മാരചക്ഖും അദസ്സനം ഗതോ പാപിമതോ’’തി (മ. നി. ൧.൨൮൭; ചൂളനി. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൨൫) വിത്ഥാരോ.

സേരിതന്തി സച്ഛന്ദവുത്തിതം അപരായത്തതം വാ, ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ മിഗോ അരഞ്ഞമ്ഹി അബദ്ധോ യേനിച്ഛകം ഗച്ഛതി ഗോചരായ, തഥാ കദാ നു ഖോ അഹമ്പി തണ്ഹാബന്ധനം ഛിന്ദിത്വാ ഏവം ഗച്ഛേയ്യന്തി. വിഞ്ഞൂ പണ്ഡിതോ നരോ സേരിതം പേക്ഖമാനോ ഏകോ ചരേതി.

മിഗോഅരഞ്ഞഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯൬. ആമന്തനാ ഹോതീതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിരഞ്ഞോ കിര മഹാഉപട്ഠാനസമയേ അമച്ചാ ഉപസങ്കമിംസു. തേസു ഏകോ അമച്ചോ ‘‘ദേവ, സോതബ്ബം അത്ഥീ’’തി ഏകമന്തം ഗമനം യാചി. സോ ഉട്ഠായാസനാ അഗമാസി. പുന ഏകോ മഹാഉപട്ഠാനേ നിസിന്നം യാചി, ഏകോ ഹത്ഥിക്ഖന്ധേ നിസിന്നം, ഏകോ അസ്സപിട്ഠിയം നിസിന്നം, ഏകോ സുവണ്ണരഥേ നിസിന്നം, ഏകോ സിവികായ നിസീദിത്വാ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തം യാചി. രാജാ തതോ ഓരോഹിത്വാ അഗമാസി. അപരോ ജനപദചാരികം ഗച്ഛന്തം യാചി, തസ്സപി വചനം സുത്വാ ഹത്ഥിക്ഖന്ധതോ ഓരുയ്ഹ ഏകമന്തം അഗമാസി. ഏവം സോ തേഹി നിബ്ബിന്നോ ഹുത്വാ പബ്ബജി. അമച്ചാ ഇസ്സരിയേന വഡ്ഢന്തി. തേസു ഏകോ ഗന്ത്വാ രാജാനം ആഹ – ‘‘അസുകം നാമ, മഹാരാജ, ജനപദം മയ്ഹം ദേഹീ’’തി. രാജാ തം ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ ഭുഞ്ജതീ’’തി ഭണതി. സോ രഞ്ഞോ വചനം അനാദിയിത്വാ ‘‘ഗച്ഛാമഹം തം ജനപദം ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജാമീ’’തി തത്ഥ ഗന്ത്വാ കലഹം കത്വാ പുന ഉഭോപി രഞ്ഞോ സന്തികം ആഗന്ത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ¶ ദോസം ആരോചേന്തി. രാജാ ‘‘ന സക്കാ ഇമേ തോസേതു’’ന്തി തേസം ലോഭേ ആദീനവം ദിസ്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. സോ പുരിമനയേന ഇമം ഉദാനം അഭാസി.

തസ്സത്ഥോ ¶ – സഹായമജ്ഝേ ഠിതസ്സ ദിവാസേയ്യസങ്ഖാതേ വാസേ ച, മഹാഉപട്ഠാനസങ്ഖാതേ ഠാനേ ച, ഉയ്യാനഗമനസങ്ഖാതേ ഗമനേ ച, ജനപദചാരികസങ്ഖാതായ ചാരികായ ച, ‘‘ഇദം മേ സുണ, ഇദം മേ ദേഹീ’’തിആദിനാ നയേന തഥാ തഥാ ആമന്തനാ ഹോതി, തസ്മാ അഹം തത്ഥ നിബ്ബിജ്ജിത്വാ യായം അരിയജനസേവിതാ അനേകാനിസംസാ ഏകന്തസുഖാ, ഏവം സന്തേപി ¶ ലോഭാഭിഭൂതേഹി സബ്ബകാപുരിസേഹി അനഭിപത്ഥിതാ പബ്ബജ്ജാ, തം അനഭിജ്ഝിതം പരേസം അവസവത്തനേന ഭബ്ബപുഗ്ഗലവസേന സേരിതഞ്ച പേക്ഖമാനോ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ അനുക്കമേന പച്ചേകബോധിം അധിഗതോസ്മി. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

ആമന്തനാഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯൭. ഖിഡ്ഡാരതീതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര ഏകപുത്തകബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ അഹോസി. സോ തസ്സ ഏകപുത്തകോ പിയോ അഹോസി മനാപോ പാണസമോ, രാജാ സബ്ബഇരിയാപഥേസു പുത്തകം ഗഹേത്വാവ വത്തതി. സോ ഏകദിവസം ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ തം ഠപേത്വാ ഗതോ. കുമാരോപി തം ദിവസംയേവ ഉപ്പന്നേന ബ്യാധിനാ മതോ. അമച്ചാ ‘‘പുത്തസിനേഹേന രഞ്ഞോ ഹദയമ്പി ഫലേയ്യാ’’തി അനാരോചേത്വാവ നം ഝാപേസും. രാജാ ഉയ്യാനേ സുരാമദേന മത്തോ പുത്തം നേവ സരതി, തഥാ ദുതിയദിവസേപി ന്ഹാനഭോജനവേലാസു. അഥ ഭുത്താവീ നിസിന്നോ സരിത്വാ ‘‘പുത്തം മേ ആനേഥാ’’തി ആഹ. തസ്സ അനുരൂപേന വിധാനേന തം പവത്തിം ആരോചേസും. തതോ സോകാഭിഭൂതോ നിസിന്നോ ഏവം യോനിസോ മനസാകാസി – ‘‘ഇമസ്മിം സതി ഇദം ഹോതി, ഇമസ്സുപ്പാദാ ഇദം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി. ഏവം അനുക്കമേന അനുലോമപടിലോമം പടിച്ചസമുപ്പാദം സമ്മസന്തോ പച്ചേകസമ്ബോധിം സച്ഛാകാസി. സേസം സംസഗ്ഗഗാഥാവണ്ണനായം വുത്തസദിസമേവ ഠപേത്വാ ഗാഥായത്ഥവണ്ണനം.

അത്ഥവണ്ണനാ പന – ഖിഡ്ഡാതി കീളനാ. സാ ദുവിധാ ഹോതി കായികാ ച വാചസികാ ച. തത്ഥ കായികാ നാമ ഹത്ഥീഹിപി കീളന്തി, അസ്സേഹിപി രഥേഹിപി ധനൂഹിപി ഥരൂഹിപീതി ഏവമാദി. വാചസികാ നാമ ഗീതം സിലോകഭണനം മുഖഭേരിആലമ്ബരഭേരീതി ഏവമാദി. രതീതി പഞ്ചകാമഗുണരതി. വിപുലന്തി യാവ അട്ഠിമിഞ്ജം അഹച്ച ഠാനേന സകലത്തഭാവബ്യാപകം. സേസം പാകടമേവ ¶ . അനുസന്ധിയോജനാപി ചേത്ഥ സംസഗ്ഗഗാഥായ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ, തതോ പരഞ്ച സബ്ബം.

ഖിഡ്ഡാരതിഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯൮. ചാതുദ്ദിസോതി ¶ കാ ഉപ്പത്തി? പുബ്ബേ കിര കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ പഞ്ച പച്ചേകബോധിസത്താ പബ്ബജിത്വാ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്താ. തതോ ചവിത്വാ തേസം ജേട്ഠകോ ബാരാണസിരാജാ അഹോസി, സേസാ പാകതികരാജാനോ. തേ ചത്താരോപി കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ അനുക്കമേന ¶ പച്ചേകബുദ്ധാ ഹുത്വാ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരേ വസന്താ ഏകദിവസം സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ വംസക്കളീരഗാഥായം വുത്തനയേനേവ അത്തനോ കമ്മഞ്ച സഹായഞ്ച ആവജ്ജേത്വാ ഞത്വാ ബാരാണസിരഞ്ഞോ ഉപായേന ആരമ്മണം ദസ്സേതും ഓകാസം ഗവേസന്തി. സോ ച രാജാ തിക്ഖത്തും രത്തിയാ ഉബ്ബിജ്ജതി, ഭീതോ വിസ്സരം കരോതി, മഹാതലേ ധാവതി. പുരോഹിതേന കാലസ്സേവ വുട്ഠായ സുഖസേയ്യം പുച്ഛിതോപി ‘‘കുതോ മേ, ആചരിയ, സുഖ’’ന്തി സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേസി. പുരോഹിതോപി ‘‘അയം രോഗോ ന സക്കാ യേന കേനചി ഉദ്ധം വിരേചനാദിനാ ഭേസജ്ജകമ്മേന വിനേതും, മയ്ഹം പന ഖാദനൂപായോ ഉപ്പന്നോ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘രജ്ജഹാനിജീവിതന്തരായാദീനം പുബ്ബനിമിത്തം ഏതം, മഹാരാജാ’’തി രാജാനം സുട്ഠുതരം ഉബ്ബേജേത്വാ ‘‘തസ്സ വൂപസമനത്ഥം ഏത്തകേ ച ഏത്തകേ ച ഹത്ഥിഅസ്സരഥാദയോ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണഞ്ച ദക്ഖിണം ദത്വാ യഞ്ഞോ യജിതബ്ബോ’’തി യഞ്ഞയജനേ സമാദപേസി.

തതോ പച്ചേകബുദ്ധാ അനേകാനി പാണസഹസ്സാനി യഞ്ഞത്ഥായ സമ്പിണ്ഡിയമാനാനി ദിസ്വാ ‘‘ഏതസ്മിം കമ്മേ കതേ ദുബ്ബോധനേയ്യോ ഭവിസ്സതി, ഹന്ദ നം പടികച്ചേവ ഗന്ത്വാ പേക്ഖാമാ’’തി വംസക്കളീരഗാഥായം വുത്തനയേന ആഗന്ത്വാ പിണ്ഡായ ചരമാനാ രാജങ്ഗണേ പടിപാടിയാ അഗമംസു. രാജാ സീഹപഞ്ജരേ ഠിതോ രാജങ്ഗണം ഓലോകയമാനോ തേ അദ്ദക്ഖി, സഹ ദസ്സനേനേവ ചസ്സ സിനേഹോ ഉപ്പജ്ജി. തതോ തേ പക്കോസാപേത്വാ ആകാസതലേ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദാപേത്വാ സക്കച്ചം ഭോജേത്വാ കതഭത്തകിച്ചേ ‘‘കേ തുമ്ഹേ’’തി പുച്ഛി. ‘‘മയം, മഹാരാജ, ചാതുദ്ദിസാ നാമാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ചാതുദ്ദിസാതി ഇമസ്സ കോ അത്ഥോ’’തി? ‘‘ചതൂസു ദിസാസു കത്ഥചി ¶ കുതോചി ഭയം വാ ചിത്തുത്രാസോ വാ അമ്ഹാകം നത്ഥി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം തം ഭയം കിം കാരണാ ന ഹോതീ’’തി? ‘‘മയം, മഹാരാജ, മേത്തം ഭാവേമ, കരുണം ഭാവേമ, മുദിതം ഭാവേമ, ഉപേക്ഖം ഭാവേമ. തേന നോ തം ഭയം ന ഹോതീ’’തി വത്വാ ഉട്ഠായാസനാ അത്തനോ വസനട്ഠാനം അഗമംസു.

തതോ രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ സമണാ ‘മേത്താദിഭാവനായ ഭയം ന ഹോതീ’തി ഭണന്തി, ബ്രാഹ്മണാ പന അനേകസഹസ്സപാണവധം വണ്ണയന്തി, കേസം നു ഖോ വചനം സച്ച’’ന്തി? അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘സമണാ സുദ്ധേന അസുദ്ധം ധോവന്തി, ബ്രാഹ്മണാ പന അസുദ്ധേന അസുദ്ധം. ന സക്കാ ഖോ പന അസുദ്ധേന അസുദ്ധം ധോവിതും, പബ്ബജിതാനം ഏവ വചനം സച്ച’’ന്തി. സോ ‘‘സബ്ബേ സത്താ സുഖിതാ ഹോന്തൂ’’തിആദിനാ നയേന മേത്താദയോ ചത്താരോപി ബ്രഹ്മവിഹാരേ ഭാവേത്വാ ഹിതഫരണേന ചിത്തേന ¶ അമച്ചേ ആണാപേസി – ‘‘സബ്ബേ പാണേ മുഞ്ചഥ, സീതാനി പാനീയാനി പിവന്തു, ഹരിതാനി തിണാനി ഖാദന്തു, സീതോ ച വാതോ തേസം ഉപവായതൂ’’തി ¶ . തേ തഥാ അകംസു.

തതോ രാജാ ‘‘കല്യാണമിത്താനം വചനേന പാപകമ്മതോ മുത്തോമ്ഹീ’’തി തത്ഥേവ നിസിന്നോ വിപസ്സിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. അമച്ചേഹി ച ഭോജനവേലായം ‘‘ഭുഞ്ജ, മഹാരാജ, കാലോ’’തി വുത്തേ ‘‘നാഹം രാജാ’’തി പുരിമനയേനേവ സബ്ബം വത്വാ ഇമം ഉദാനബ്യാകരണഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ ചാതുദ്ദിസോതി ചതൂസു ദിസാസു യഥാസുഖവിഹാരീ, ‘‘ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തിആദിനാ വാ നയേന ബ്രഹ്മവിഹാരഭാവനായ ഫരിതാ ചതസ്സോ ദിസാ അസ്സ സന്തീതി ചാതുദ്ദിസോ. താസു ചതൂസു ദിസാസു കത്ഥചി സത്തേ വാ സങ്ഖാരേ വാ ഭയേന ന പടിഹനതീതി അപ്പടിഘോ. സന്തുസ്സമാനോതി ദ്വാദസവിധസ്സ സന്തോസസ്സ വസേന സന്തുസ്സകോ ച. ഇതരീതരേനാതി ഉച്ചാവചേന പച്ചയേന. പരിസ്സയാനം സഹിതാ അഛമ്ഭീതി ഏത്ഥ പരിസ്സയന്തി കായചിത്താനി, പരിഹാപേന്തി വാ തേസം സമ്പത്തിം, താനി വാ പടിച്ച സയന്തീതി പരിസ്സയാ, ബാഹിരാനം സീഹബ്യഗ്ഘാദീനം അബ്ഭന്തരാനഞ്ച കാമച്ഛന്ദാദീനം കായചിത്തുപദ്ദവാനം ഏതം അധിവചനം. തേ പരിസ്സയേ അധിവാസനഖന്തിയാ ച വീരിയാദീഹി ധമ്മേഹി ച സഹതീതി പരിസ്സയാനം സഹിതാ. ഥദ്ധഭാവകരഭയാഭാവേന അഛമ്ഭീ. കിം വുത്തം ഹോതി? യഥാ തേ ചത്താരോ സമണാ, ഏവം ഇതരീതരേന പച്ചയേന സന്തുസ്സമാനോ ഏത്ഥ പടിപത്തിപദട്ഠാനേ സന്തോസേ ഠിതോ ചതൂസു ദിസാസു മേത്താദിഭാവനായ ചാതുദ്ദിസോ, സത്തസങ്ഖാരേസു ¶ പടിഹനനഭയാഭാവേന അപ്പടിഘോ ച ഹോതി. സോ ചാതുദ്ദിസത്താ വുത്തപ്പകാരാനം പരിസ്സയാനം സഹിതാ, അപ്പടിഘത്താ അഛമ്ഭീ ച ഹോതീതി ഏവം പടിപത്തിഗുണം ദിസ്വാ യോനിസോ പടിപജ്ജിത്വാ പച്ചേകബോധിം അധിഗതോമ്ഹീതി. അഥ വാ തേ സമണാ വിയ സന്തുസ്സമാനോ ഇതരീതരേന വുത്തനയേന ചാതുദ്ദിസോ ഹോതീതി ഞത്വാ ഏവം ചാതുദ്ദിസഭാവം പത്ഥയന്തോ യോനിസോ പടിപജ്ജിത്വാ അധിഗതോമ്ഹി. തസ്മാ അഞ്ഞോപി ഈദിസം ഠാനം പത്ഥയന്തോ ചാതുദ്ദിസതായ പരിസ്സയാനം സഹിതാ അപ്പടിഘതായ ച അഛമ്ഭീ ഹുത്വാ ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോതി. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

ചാതുദ്ദിസഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯൯. ദുസ്സങ്ഗഹാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിരഞ്ഞോ കിര അഗ്ഗമഹേസീ കാലമകാസി. തതോ വീതിവത്തേസു സോകദിവസേസു ഏകദിവസം അമച്ചാ ‘‘രാജൂനം നാമ തേസു തേസു കിച്ചേസു അഗ്ഗമഹേസീ ¶ അവസ്സം ഇച്ഛിതബ്ബാ, സാധു ദേവോ അഞ്ഞമ്പി ദേവിം ആനേതൂ’’തി യാചിംസു. രാജാ ‘‘തേന ഹി, ഭണേ, ജാനാഥാ’’തി ആഹ. തേ പരിയേസന്താ സാമന്തരജ്ജേ രാജാ മതോ ¶ , തസ്സ ദേവീ രജ്ജം അനുസാസതി, സാ ച ഗബ്ഭിനീ അഹോസി, അമച്ചാ ‘‘അയം രഞ്ഞോ അനുരൂപാ’’തി ഞത്വാ തം യാചിംസു. സാ ‘‘ഗബ്ഭിനീ നാമ മനുസ്സാനം അമനാപാ ഹോതി. സചേ ആഗമേഥ, യാവ വിജായാമി, ഏവം സാധു. നോ ചേ, അഞ്ഞം പരിയേസഥാ’’തി ആഹ. തേ രഞ്ഞോപി ഏതമത്ഥം ആരോചേസും. രാജാ ‘‘ഗബ്ഭിനീപി ഹോതു, ആനേഥാ’’തി ആഹ. തേ ആനേസും. രാജാ തം അഭിസിഞ്ചിത്വാ സബ്ബം മഹേസിയാ ഭോഗം അദാസി, തസ്സാ പരിജനാനഞ്ച നാനാവിധേഹി പണ്ണാകാരേഹി സങ്ഗണ്ഹാതി. സാ കാലേന പുത്തം വിജായി. രാജാ തം അത്തനോ പുത്തം വിയ സബ്ബിരിയാപഥേസു അങ്കേ ച ഉരേ ച കത്വാ വിഹരതി. തദാ ദേവിയാ പരിജനാ ചിന്തേസും – ‘‘രാജാ അതിവിയ സങ്ഗണ്ഹാതി, കുമാരേ അതിവിസ്സാസം കരോതി, ഹന്ദ, നം പരിഭിന്ദിസ്സാമാ’’തി.

തതോ കുമാരം ആഹംസു – ‘‘ത്വം, താത, അമ്ഹാകം രഞ്ഞോ പുത്തോ, ന ഇമസ്സ രഞ്ഞോ പുത്തോ. മാ ഏത്ഥ വിസ്സാസം ആപജ്ജീ’’തി. അഥ കുമാരോ ‘‘ഏഹി പുത്താ’’തി രഞ്ഞാ വുച്ചമാനോപി ഹത്ഥേന ആകഡ്ഢിയമാനോപി പുബ്ബേ ¶ വിയ രാജാനം ന അല്ലീയതി. രാജാ ‘‘കിം കാരണ’’ന്തി വീമംസന്തോ തം പവത്തിം ഞത്വാ ‘‘ഏതേ മയാ സങ്ഗഹിതാപി പടിക്കൂലവുത്തിനോ ഏവാ’’തി നിബ്ബിജ്ജിത്വാ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിതോ. ‘‘രാജാ പബ്ബജിതോ’’തി അമച്ചപരിജനാപി ബഹൂ പബ്ബജിംസു. സപരിജനോ രാജാ പബ്ബജിതോപി മനുസ്സാ പണീതേ പച്ചയേ ഉപനേന്തി, രാജാ പണീതേ പച്ചയേ യഥാവുഡ്ഢം ദാപേസി. തത്ഥ യേ സുന്ദരം ലഭന്തി, തേ തുസ്സന്തി. ഇതരേ ഉജ്ഝായന്തി ‘‘മയം പരിവേണാദീനി സമ്മജ്ജന്താ സബ്ബകിച്ചാനി കരോന്തി, ലൂഖഭത്തം ജിണ്ണവത്ഥഞ്ച ലഭാമാ’’തി. സോ തമ്പി ഞത്വാ ‘‘ഇമേ യഥാവുഡ്ഢം ദീയമാനാപി ഉജ്ഝായന്തി, അഹോ ദുസ്സങ്ഗഹാ പരിസാ’’തി പത്തചീവരമാദായ ഏകോവ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. തത്ഥ ആഗതേഹി ച കമ്മട്ഠാനം പുച്ഛിതോ ഇമം ഗാഥമഭാസി. സാ അത്ഥതോ പാകടാ ഏവ. അയം പന യോജനാ – ദുസ്സങ്ഗഹാ പബ്ബജിതാപി ഏകേ, യേ അസന്തോസാഭിഭൂതാ, തഥാവിധാ ഏവ ച അഥോ ഗഹട്ഠാ ഘരമാവസന്താ. ഏതാഹം ദുസ്സങ്ഗഹഭാവം ജിഗുച്ഛന്തോ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ അധിഗതോതി. സേസം പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

ദുസ്സങ്ഗഹഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦൦. ഓരോപയിത്വാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര ചാതുമാസികബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ ഗിമ്ഹാനം പഠമേ മാസേ ഉയ്യാനം ഗതോ. തത്ഥ രമണീയേ ഭൂമിഭാഗേ നീലഘനപത്തസഞ്ഛന്നം കോവിളാരരുക്ഖം ¶ ¶ ദിസ്വാ ‘‘കോവിളാരമൂലേ മമ സയനം പഞ്ഞാപേഥാ’’തി വത്വാ ഉയ്യാനേ കീളിത്വാ സായന്ഹസമയം തത്ഥ സേയ്യം കപ്പേസി. പുന ഗിമ്ഹാനം മജ്ഝിമേ മാസേ ഉയ്യാനം ഗതോ, തദാ കോവിളാരോ പുപ്ഫിതോ ഹോതി, തദാപി തഥേവ അകാസി. പുനപി ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമേ മാസേ ഗതോ, തദാ കോവിളാരോ സഞ്ഛിന്നപത്തോ സുക്ഖരുക്ഖോ വിയ ഹോതി, തദാപി രാജാ അദിസ്വാവ തം രുക്ഖം പുബ്ബപരിചയേന തത്ഥേവ സേയ്യം ആണാപേസി. അമച്ചാ ജാനന്താപി രഞ്ഞോ ആണത്തിയാ തത്ഥ സയനം പഞ്ഞാപേസും. സോ ഉയ്യാനേ കീളിത്വാ സായന്ഹസമയേ തത്ഥ സേയ്യം കപ്പേന്തോ തം രുക്ഖം ദിസ്വാ ‘‘അരേ, അയം പുബ്ബേ സഞ്ഛന്നപത്തോ മണിമയോ വിയ അഭിരൂപദസ്സനോ അഹോസി, തതോ മണിവണ്ണസാഖന്തരേ ഠപിതപവാളങ്കുരസദിസേഹി പുപ്ഫേഹി ¶ സസ്സിരികദസ്സനോ അഹോസി, മുത്തജാലസദിസവാലികാകിണ്ണോ ചസ്സ ഹേട്ഠാഭൂമിഭാഗോ ബന്ധനാ പവുത്തപുപ്ഫസഞ്ഛന്നോ രത്തകമ്ബലസന്ഥതോ വിയ അഹോസി. സോ നാമജ്ജ സുക്ഖരുക്ഖോ വിയ സാഖാമത്താവസേസോ ഠിതോ, അഹോ ജരായ ഉപഹതോ കോവിളാരോ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘അനുപാദിണ്ണമ്പി തായ ജരായ ഹഞ്ഞതി, കിമങ്ഗം പന ഉപാദിണ്ണ’’ന്തി അനിച്ചസഞ്ഞം പടിലഭി. തദനുസാരേനേവ സബ്ബസങ്ഖാരേ ദുക്ഖതോ അനത്തതോ ച വിപസ്സന്തോവ ‘‘അഹോ വതാഹമ്പി സഞ്ഛിന്നപത്തോ കോവിളാരോ വിയ അപഗതഗിഹിബ്യഞ്ജനോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥയമാനോ അനുപുബ്ബേന തസ്മിം സയനതലേ ദക്ഖിണേന പസ്സേന നിപന്നോയേവ വിപസ്സിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. തതോ ഗമനകാലേ അമച്ചേഹി ‘‘കാലോ, ദേവ, ഗന്തു’’ന്തി വുത്തേ ‘‘നാഹം രാജാ’’തിആദീനി വത്വാ പുരിമനയേനേവ ഇമം ഗാഥമഭാസി.

തത്ഥ ഓരോപയിത്വാതി അപനേത്വാ. ഗിഹിബ്യഞ്ജനാനീതി കേസമസ്സുഓദാതവത്ഥാലങ്കാരമാലാഗന്ധവിലേപനപുത്തദാരദാസിദാസാദീനി. ഏതാനി ഗിഹിഭാവം ബ്യഞ്ജയന്തി, തസ്മാ ‘‘ഗിഹിബ്യഞ്ജനാനീ’’തി വുച്ചന്തി. സഞ്ഛിന്നപത്തോതി പതിതപത്തോ. ഛേത്വാനാതി മഗ്ഗഞാണേന ഛിന്ദിത്വാ. വീരോതി മഗ്ഗവീരിയേന സമന്നാഗതോ. ഗിഹിബന്ധനാനീതി കാമബന്ധനാനി. കാമാ ഹി ഗിഹീനം ബന്ധനാനി. അയം താവ പദത്ഥോ. അയം പന അധിപ്പായോ – ‘‘അഹോ വതാഹമ്പി ഓരോപയിത്വാ ഗിഹിബ്യഞ്ജനാനി സഞ്ഛിന്നപത്തോ യഥാ കോവിളാരോ ഭവേയ്യ’’ന്തി ഏവം ചിന്തയമാനോ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ അധിഗതോതി. സേസം പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

കോവിളാരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഠമവഗ്ഗോ നിട്ഠിതോ.

൧൦൧-൨. സചേ ¶ ലഭേഥാതി കാ ഉപ്പത്തി? പുബ്ബേ കിര കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ ദ്വേ പച്ചേകബോധിസത്താ പബ്ബജിത്വാ വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി ¶ ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേത്വാ ദേവലോകേ ഉപ്പന്നാ. തതോ ചവിത്വാ തേസം ജേട്ഠകോ ബാരാണസിരഞ്ഞോ പുത്തോ, കനിട്ഠോ പുരോഹിതസ്സ പുത്തോ അഹോസി. തേ ഏകദിവസംയേവ പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ ഏകദിവസമേവ മാതു കുച്ഛിതോ നിക്ഖമിത്വാ സഹപംസുകീളകാ സഹായകാ അഹേസും. പുരോഹിതപുത്തോ പഞ്ഞവാ അഹോസി. സോ രാജപുത്തം ആഹ – ‘‘സമ്മ, ത്വം തവ ¶ പിതുനോ അച്ചയേന രജ്ജം ലഭിസ്സസി, അഹം പുരോഹിതട്ഠാനം, സുസിക്ഖിതേന ച രജ്ജം അനുസാസിതും സക്കാ, ഏഹി സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി. തതോ ഉഭോപി യഞ്ഞോപചിതാ ഹുത്വാ ഗാമനിഗമാദീസു ഭിക്ഖം ചരമാനാ പച്ചന്തജനപദഗാമം ഗതാ. തഞ്ച ഗാമം പഞ്ച പച്ചേകബുദ്ധാ ഭിക്ഖാചാരവേലായ പവിസിംസു. തത്ഥ മനുസ്സാ പച്ചേകബുദ്ധേ ദിസ്വാ ഉസ്സാഹജാതാ ആസനാനി പഞ്ഞാപേത്വാ പണീതം ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ ഉപനാമേത്വാ പൂജേന്തി. തേസം ഏതദഹോസി – ‘‘അമ്ഹേഹി സദിസാ ഉച്ചാകുലികാ നാമ നത്ഥി, അപി ച പനിമേ മനുസ്സാ യദി ഇച്ഛന്തി, അമ്ഹാകം ഭിക്ഖം ദേന്തി, യദി നിച്ഛന്തി, ന ദേന്തി, ഇമേസം പന പബ്ബജിതാനം ഏവരൂപം സക്കാരം കരോന്തി, അദ്ധാ ഏതേ കിഞ്ചി സിപ്പം ജാനന്തി, ഹന്ദ, നേസം സന്തികേ സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹാമാ’’തി. തേ മനുസ്സേസു പടിക്കന്തേസു ഓകാസം ലഭിത്വാ ‘‘യം, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ സിപ്പം ജാനാഥ, തം അമ്ഹേഹി സിക്ഖാപേഥാ’’തി യാചിംസു. പച്ചേകബുദ്ധാ ‘‘ന സക്കാ അപബ്ബജിതേന സിക്ഖിതു’’ന്തി ആഹംസു. തേ പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ പബ്ബജിംസു. തതോ നേസം പച്ചേകബുദ്ധാ ‘‘ഏവം വോ നിവാസേതബ്ബം, ഏവം പാരുപിതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ നയേന ആഭിസമാചാരികം ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘ഇമസ്സ സിപ്പസ്സ ഏകീഭാവാഭിരതി നിപ്ഫത്തി, തസ്മാ ഏകേനേവ നിസീദിതബ്ബം, ഏകേന ചങ്കമിതബ്ബം, ഏകേന ഠാതബ്ബം, ഏകേന സയിതബ്ബ’’ന്തി പാടിയേക്കം പണ്ണസാലം അദംസു, തതോ തേ അത്തനോ അത്തനോ പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ നിസീദിംസു. പുരോഹിതപുത്തോ നിസിന്നകാലതോ പഭുതി ചിത്തസമാധാനം ലദ്ധാ ഝാനം പടിലഭി. രാജപുത്തോ മുഹുത്തേനേവ ഉക്കണ്ഠിതോ തസ്സ സന്തികം ആഗതോ. സോ തം ദിസ്വാ ‘‘കിം, സമ്മാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഉക്കണ്ഠിതോമ്ഹീ’’തി ആഹ. ‘‘തേന ഹി ഇധ നിസീദാ’’തി. സോ തത്ഥ മുഹുത്തം നിസീദിത്വാ ആഹ – ‘‘ഇമസ്സ കിര, സമ്മ, സിപ്പസ്സ ഏകീഭാവാഭിരതി നിപ്ഫത്തീ’’തി? പുരോഹിതപുത്തോ ‘‘ഏവം, സമ്മ, തേന ഹി ത്വം അത്തനോ നിസിന്നോകാസം ഏവ ഗച്ഛ, ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമി ഇമസ്സ സിപ്പസ്സ നിപ്ഫത്തി’’ന്തി ആഹ. സോ ഗന്ത്വാ പുനപി മുഹുത്തകേനേവ ഉക്കണ്ഠിതോ പുരിമനയേനേവ തിക്ഖത്തും ആഗതോ.

തതോ നം പുരോഹിതപുത്തോ തഥേവ ഉയ്യോജേത്വാ തസ്മിം ഗതേ ചിന്തേസി – ‘‘അയം അത്തനോ ച കമ്മം ഹാപേതി മമ ച, ഇധാഭിക്ഖണം ആഗച്ഛതീ’’തി. സോ പണ്ണസാലതോ നിക്ഖമ്മ അരഞ്ഞം പവിട്ഠോ. ഇതരോ അത്തനോ പണ്ണസാലായേവ നിസിന്നോ പുനപി മുഹുത്തകേനേവ ഉക്കണ്ഠിതോ തസ്സ സന്തികം ¶ ¶ ആഗന്ത്വാ ¶ ഇതോ ചിതോ ച മഗ്ഗന്തോപി തം അദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘യോ ഗഹട്ഠകാലേ പണ്ണാകാരം ആദായ ആഗതോപി മം ദട്ഠും ന ലഭതി, സോ ദാനി മയി ആഗതേ ദസ്സനമ്പി അദാതുകാമോ അപക്കമി. അഹോ അരേ, ചിത്ത, ന ലജ്ജസി, യം മം ചതുക്ഖത്തും ഇധാനേസി, ന സോ ദാനി തേ വസേ വത്തിസ്സാമി, അഞ്ഞദത്ഥു തംയേവ മമ വസേ വത്താപേസ്സാമീ’’തി അത്തനോ സേനാസനം പവിസിത്വാ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ആകാസേന നന്ദമൂലകപബ്ഭാരം അഗമാസി. ഇതരോപി അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ തത്ഥേവ അഗമാസി. തേ ഉഭോപി മനോസിലാതലേ നിസീദിത്വാ പാടിയേക്കം പാടിയേക്കം ഇമാ ഉദാനഗാഥായോ അഭാസിംസു.

തത്ഥ നിപകന്തി പകതിനിപകം പണ്ഡിതം കസിണപരികമ്മാദികുസലം. സാധുവിഹാരിന്തി അപ്പനാവിഹാരേന വാ ഉപചാരേന വാ സമന്നാഗതം. ധീരന്തി ധിതിസമ്പന്നം. തത്ഥ നിപകത്തേന ധിതിസമ്പദാ വുത്താ. ഇധ പന ധിതിസമ്പന്നമേവാതി അത്ഥോ. ധിതി നാമ അസിഥിലപരക്കമതാ, ‘‘കാമം തചോ ച ന്ഹാരു ചാ’’തി (മ. നി. ൨.൧൮൪; അ. നി. ൨.൫; മഹാനി. ൧൯൬) ഏവം പവത്തവീരിയസ്സേതം അധിവചനം. അപിച ധിക്കതപാപോതിപി ധീരോ. രാജാവ രട്ഠം വിജിതം പഹായാതി യഥാ പകതിരാജാ ‘‘വിജിതം രട്ഠം അനത്ഥാവഹ’’ന്തി ഞത്വാ രജ്ജം പഹായ ഏകോ ചരതി, ഏവം ബാലസഹായം പഹായ ഏകോ ചരേ. അഥ വാ രാജാവ രട്ഠന്തി യഥാ സുതസോമോ രാജാ രട്ഠം വിജിതം പഹായ ഏകോ ചരി, യഥാ ച മഹാജനകോ രാജാ, ഏവം ഏകോ ചരീതി അയമ്പി തസ്സ അത്ഥോ. സേസം വുത്താനുസാരേന സക്കാ ജാനിതുന്തി ന വിത്ഥാരിതന്തി.

സഹായഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦൩. അദ്ധാ പസംസാമാതി ഇമിസ്സാ ഗാഥായ യാവ ആകാസതലേ പഞ്ഞത്താസനേ പച്ചേകബുദ്ധാനം നിസജ്ജാ, താവ ചാതുദ്ദിസഗാഥായ ഉപ്പത്തിസദിസാ ഏവ ഉപ്പത്തി. അയം പന വിസേസോ – യഥാ സോ രാജാ രത്തിയാ തിക്ഖത്തും ഉബ്ബിജ്ജി, ന തഥാ അയം, നേവസ്സ യഞ്ഞോ പച്ചുപട്ഠിതോ അഹോസി. സോ ആകാസതലേ പഞ്ഞത്തേസു ആസനേസു പച്ചേകബുദ്ധേ നിസീദാപേത്വാ ‘‘കേ തുമ്ഹേ’’തി പുച്ഛി. ‘‘മയം, മഹാരാജ, അനവജ്ജഭോജിനോ നാമാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ ¶ , അനവജ്ജഭോജിനോതി ഇമസ്സ കോ അത്ഥോ’’തി? ‘‘സുന്ദരം വാ അസുന്ദരം വാ ലദ്ധാ നിബ്ബികാരാ ഭുഞ്ജാമ, മഹാരാജാ’’തി. തം സുത്വാ രഞ്ഞോ ഏതദഹോസി – ‘‘യംനൂനാഹം ഇമേ ഉപപരിക്ഖേയ്യം ‘ഏദിസാ വാ നോ വാ’’’തി? തം ദിവസം കണാജകേന ബിലങ്ഗദുതിയേന പരിവിസി. തം പച്ചേകബുദ്ധാ അമതം വിയ നിബ്ബികാരാ ഭുഞ്ജിംസു. രാജാ ‘‘ഇമേ ¶ പടിഞ്ഞാതത്താ ഏകദിവസം നിബ്ബികാരാ ¶ ഹോന്തി, പുന സ്വേ ജാനിസ്സാമീ’’തി സ്വാതനായ നിമന്തേസി. ദുതിയദിവസേപി തഥേവാകാസി. തേപി തഥേവ പരിഭുഞ്ജിംസു. അഥ രാജാ ‘‘സുന്ദരം ദത്വാ വീമംസിസ്സാമീ’’തി പുനപി നിമന്തേത്വാ ദ്വേ ദിവസേ മഹാസക്കാരം കത്വാ പണീതേന അതിവിചിത്രേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന പരിവിസി. തേപി തഥേവ നിബ്ബികാരാ പരിഭുഞ്ജിത്വാ രഞ്ഞോ മങ്ഗലം വത്വാ പക്കമിംസു. രാജാ അചിരപക്കന്തേസു തേസു ‘‘അനവജ്ജഭോജിനോ ഏതേ, അഹോ വതാഹമ്പി അനവജ്ജഭോജീ ഭവേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ മഹാരജ്ജം പഹായ പബ്ബജ്ജം സമാദായ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബുദ്ധോ ഹുത്വാ മഞ്ജൂസകരുക്ഖമൂലേ പച്ചേകബുദ്ധാനം മജ്ഝേ അത്തനോ ആരമ്മണം വിഭാവേന്തോ ഇമം ഗാഥമഭാസി. സാ പദത്ഥതോ ഉത്താനമേവ. കേവലം പന സഹായസമ്പദന്തി ഏത്ഥ അസേഖേഹി സീലാദിക്ഖന്ധേഹി സമ്പന്നാ സഹായാ ഏവ സഹായസമ്പദാതി വേദിതബ്ബാ.

അയം പനേത്ഥ യോജനാ – യാ അയം വുത്താ സഹായസമ്പദാ, തം സഹായസമ്പദം അദ്ധാ പസംസാമ, ഏകംസേനേവ ഥോമേമാതി വുത്തം ഹോതി. കഥം? സേട്ഠാ സമാ സേവിതബ്ബാ സഹായാതി. കസ്മാ? അത്തനോ സീലാദീഹി സേട്ഠേ സേവമാനസ്സ സീലാദയോ ധമ്മാ അനുപ്പന്നാ ഉപ്പജ്ജന്തി, ഉപ്പന്നാ ച വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം പാപുണന്തി. സമേ സേവമാനസ്സ അഞ്ഞമഞ്ഞം സാധാരണേന കുക്കുച്ചസ്സ വിനോദനേന ച ലദ്ധാ ന പരിഹായന്തി. ഏതേ പന സഹായകേ സേട്ഠേ ച സമേ ച അലദ്ധാ കുഹനാദിമിച്ഛാജീവം പഹായ ധമ്മേന സമേന ഉപ്പന്നം ഭോജനം ഭുഞ്ജന്തോ തത്ഥ ച പടിഘാനുനയം അനുപ്പാദേന്തോ അനവജ്ജഭോജീ ഹുത്വാ അത്ഥകാമോ കുലപുത്തോ ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ. അഹമ്പി ഏവം ചരന്തോ ഇമം സമ്പത്തിം അധിഗതോമ്ഹീതി.

അദ്ധാപസംസാഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦൪. ദിസ്വാ സുവണ്ണസ്സാതി കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരോ കിര ബാരാണസിയം രാജാ ഗിമ്ഹസമയേ ദിവാസേയ്യം ഉപഗതോ അഹോസി, സന്തികേ ചസ്സ ¶ വണ്ണദാസീ ഗോസീതചന്ദനം പിസതി. തസ്സാ ഏകബാഹായ ഏകം സുവണ്ണവലയം, ഏകബാഹായ ദ്വേ. താനി സങ്ഘട്ടേന്തി, ഇതരം ന സങ്ഘട്ടതി. രാജാ തം ദിസ്വാ ‘‘ഏവമേവ ഗണവാസേ സങ്ഘട്ടനാ, ഏകവാസേ അസങ്ഘട്ടനാ’’തി ചിന്തേത്വാ പുനപ്പുനം ദാസിം ഓലോകേസി. തേന ച സമയേന സബ്ബാലങ്കാരവിഭൂസിതാ ദേവീ തം ബീജയന്തീ ഠിതാ ഹോതി. സാ ‘‘വണ്ണദാസിയാ പടിബദ്ധചിത്തോ മഞ്ഞേ രാജാ’’തി ചിന്തേത്വാ തം ദാസിം ഉട്ഠാപേത്വാ സയമേവ പിസിതുമാരദ്ധാ. അഥസ്സാ ച ഉഭോസു ബാഹാസു അനേകേ സുവണ്ണവലയാ, തേ സങ്ഘട്ടയന്താ മഹാസദ്ദം ജനയിംസു. രാജാ ¶ അതിസുട്ഠുതരം നിബ്ബിന്ദോ ദക്ഖിണപസ്സേന നിപന്നോയേവ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. തം അനുത്തരസുഖേന സുഖിതം നിപന്നം ചന്ദനഹത്ഥാ ദേവീ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ആലിമ്പാമി ¶ , മഹാരാജാ’’തി ആഹ. സോ ‘‘അപേഹി, മാ ആലിമ്പാഹീ’’തി ആഹ. സാ ‘‘കിസ്സ, മഹാരാജാ’’തി? സോ ‘‘നാഹം, രാജാ’’തി. ഏവമേതേസം കഥാസല്ലാപം സുത്വാ അമച്ചാ ഉപസങ്കമിംസു, തേഹിപി മഹാരാജവാദേന ആലപിതോ ‘‘നാഹം, ഭണേ, രാജാ’’തി ആഹ. സേസം പഠമഗാഥായ വുത്തസദിസമേവ.

അയം പന ഗാഥാവണ്ണനാ – തത്ഥ ദിസ്വാതി ഓലോകേത്വാ. സുവണ്ണസ്സാതി കഞ്ചനസ്സ. ‘‘വലയാനീ’’തി പാഠസേസോ. സാവസേസപദത്ഥോ ഹി അയം അത്ഥോ. പഭസ്സരാനീതി പഭാസനസീലാനി, ജുതിമന്താനീതി വുത്തം ഹോതി. സേസം ഉത്താനപദത്ഥമേവ. അയം പന യോജനാ – ദിസ്വാ ഭുജസ്മിം സുവണ്ണസ്സ വലയാനി ‘‘ഗണവാസേ സതി സങ്ഘട്ടനാ, ഏകവാസേ അസങ്ഘട്ടനാ’’തി ഏവം ചിന്തേത്വാ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ അധിഗതോമ്ഹീതി. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

സുവണ്ണവലയഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦൫. ഏവം ദുതിയേനാതി കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരോ കിര ബാരാണസിരാജാ ദഹരോവ പബ്ബജിതുകാമോ അമച്ചേ ആണാപേസി – ‘‘ദേവിം ഗഹേത്വാ രജ്ജം പരിഹരഥ, അഹം പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. അമച്ചാ – ‘‘മഹാരാജ, അരാജകം രജ്ജം അമ്ഹേഹി ന സക്കാ രക്ഖിതും സാമന്തരാജാനോ ആഗമ്മ വിലുമ്പിസ്സന്തി, യാവ ഏകോപി പുത്തോ ഉപ്പജ്ജതി, താവ ആഗമേഹീ’’തി സഞ്ഞാപേസും. മുദുചിത്തോ രാജാ അധിവാസേസി. അഥ ദേവീ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹി. രാജാ പുന തേ ആണാപേസി – ‘‘ദേവീ ഗബ്ഭിനീ, പുത്തം ജാതം രജ്ജേ അഭിസിഞ്ചിത്വാ രജ്ജം പരിഹരഥ, അഹം പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. അമച്ചാ ¶ ‘‘ദുജ്ജാനം, മഹാരാജ, ഏതം, യം ദേവീ പുത്തം വാ വിജായിസ്സതി, ധീതരം വാതി, താവ വിജായനകാലം ആഗമേഹീ’’തി പുനപി രാജാനം സഞ്ഞാപേസും. അഥ സാ പുത്തം വിജായി. തദാപി രാജാ തഥേവ അമച്ചേ ആണാപേസി. അമച്ചാ പുനപി രാജാനം – ‘‘ആഗമേഹി, മഹാരാജ, യാവ പടിബലോ ഹോതീ’’തി ബഹൂഹി കാരണേഹി സഞ്ഞാപേസും. തതോ കുമാരേ പടിബലേ ജാതേ അമച്ചേ സന്നിപാതാപേത്വാ ‘‘പടിബലോ ദാനി അയം, തം രജ്ജേ അഭിസിഞ്ചിത്വാ പടിപജ്ജഥാ’’തി അമച്ചാനം ഓകാസം അദത്വാ അന്തരാപണതോ കാസായവത്ഥാദയോ സബ്ബപരിക്ഖാരേ ആഹരാപേത്വാ അന്തേപുരേ ഏവ പബ്ബജിത്വാ മഹാജനകോ വിയ നിക്ഖമിത്വാ ഗതോ. സബ്ബപരിജനോ നാനപ്പകാരം പരിദേവമാനോ രാജാനം അനുബന്ധി. സോ രാജാ യാവ അത്തനോ രജ്ജസീമാ, താവ ഗന്ത്വാ കത്തരദണ്ഡേന ലേഖം ആകഡ്ഢിത്വാ – ‘‘അയം ലേഖാ നാതിക്കമിതബ്ബാ’’തി ആഹ ¶ . മഹാജനോ ലേഖായ സീസം കത്വാ ഭൂമിയം നിപന്നോ പരിദേവമാനോ ‘‘തുയ്ഹം ദാനി, താത, രഞ്ഞോ ആണാ, കിം കരിസ്സതീ’’തി കുമാരം ലേഖം അതിക്കമാപേസി. കുമാരോ ‘‘താത, താതാ’’തി ധാവിത്വാ ¶ രാജാനം സമ്പാപുണി. രാജാ കുമാരം ദിസ്വാ ‘‘ഏതം മഹാജനം പരിഹരന്തോ രജ്ജം കാരേസിം, കിം ദാനി ഏകം ദാരകം പരിഹരിതും ന സക്ഖിസ്സ’’ന്തി കുമാരം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞം പവിട്ഠോ, തത്ഥ പുബ്ബപച്ചേകബുദ്ധേഹി വസിതപണ്ണസാലം ദിസ്വാ വാസം കപ്പേസി സദ്ധിം പുത്തേന.

തതോ കുമാരോ വരസയനാദീസു കതപരിചയോ തിണസന്ഥാരകേ വാ രജ്ജുമഞ്ചകേ വാ സയമാനോ രോദതി. സീതവാതാദീഹി ഫുട്ഠോ സമാനോ – ‘‘സീതം താത ഉണ്ഹം താത മകസാ താത ഡംസന്തി. ഛാതോമ്ഹി താത, പിപാസിതോമ്ഹി താതാ’’തി വദതി. രാജാ തം സഞ്ഞാപേന്തോയേവ രത്തിം വീതിനാമേസി. ദിവാപിസ്സ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഭത്തം ഉപനാമേസി, കുമാരോ മിസ്സകഭത്തം കങ്ഗുവരകമുഗ്ഗാദിബഹുലം അച്ഛാദേന്തമ്പി തം ജിഘച്ഛാവസേന ഭുഞ്ജമാനോ കതിപാഹച്ചയേന ഉണ്ഹേ ഠപിതപദുമം വിയ മിലായി. രാജാ പന പടിസങ്ഖാനബലേന നിബ്ബികാരോ ഭുഞ്ജതി. തതോ സോ കുമാരം സഞ്ഞാപേന്തോ ആഹ – ‘‘നഗരേ, താത, പണീതാഹാരോ ലബ്ഭതി, തത്ഥ ഗച്ഛാമാ’’തി. കുമാരോ ‘‘ആമ, താതാ’’തി. തതോ നം പുരക്ഖത്വാ ആഗതമഗ്ഗേനേവ നിവത്തി. കുമാരമാതാപി ദേവീ ‘‘ന ദാനി രാജാ കുമാരം ഗണ്ഹിത്വാ അരഞ്ഞേ ചിരം വസിസ്സതി, കതിപാഹേനേവ നിവത്തിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ രഞ്ഞാ ¶ കത്തരദണ്ഡേന ലിഖിതട്ഠാനേയേവ വതിം കാരാപേത്വാ വാസം കപ്പേസി. രാജാ തസ്സാ വതിയാ അവിദൂരേ ഠത്വാ ‘‘ഏത്ഥ തേ, താത, മാതാ നിസിന്നാ, ഗച്ഛാഹീ’’തി പേസേസി. യാവ സോ തം ഠാനം പാപുണാതി, താവ ഉദിക്ഖന്തോ അട്ഠാസി – ‘‘മാ ഹേവ നം കോചി വിഹേഠേയ്യാ’’തി. കുമാരോ മാതു സന്തികം ധാവന്തോ അഗമാസി.

ആരക്ഖപുരിസാ കുമാരം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ദേവിയാ ആരോചേസി. ദേവീ വീസതിനാടകിത്ഥിസഹസ്സപരിവുതാ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ പടിഗ്ഗഹേസി. രഞ്ഞോ ച പവത്തിം പുച്ഛി. ‘‘പച്ഛതോ ആഗച്ഛതീ’’തി സുത്വാ മനുസ്സേ പേസേസി. രാജാപി താവദേവ സകവസനട്ഠാനം അഗമാസി. മനുസ്സാ രാജാനം അദിസ്വാ നിവത്തിംസു. തതോ ദേവീ നിരാസാവ ഹുത്വാ പുത്തം ഗഹേത്വാ നഗരം ഗന്ത്വാ രജ്ജേ അഭിസിഞ്ചി. രാജാപി അത്തനോ വസനട്ഠാനേ നിസിന്നോ വിപസ്സിത്വാ പച്ചേകബോധിം പത്വാ മഞ്ജൂസകരുക്ഖമൂലേ പച്ചേകബുദ്ധാനം മജ്ഝേ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി. സാ അത്ഥതോ ഉത്താനാ ഏവ.

അയം പനേത്ഥാധിപ്പായോ – യ്വായം ഏകേന ദുതിയേന കുമാരേന സീതുണ്ഹാദീഹി നിവേദേന്തേന സഹവാസേന തം സഞ്ഞാപേന്തസ്സ മമ വാചാഭിലാപോ തസ്മിം സിനേഹവസേന അഭിസജ്ജനാ വാ ജാതാ. സചാഹം ഇമം ന പരിച്ചജാമി, തതോ ആയതിമ്പി തഥേവ ഹേസ്സതി, യഥാ ¶ ഇദാനി, ഏവം ദുതിയേന സഹ മമസ്സ വാചാഭിലാപോ അഭിസജ്ജനാ വാ. ‘‘ഉഭയമ്പേതം അന്തരായകരം വിസേസാധിഗമസ്സാ’’തി ഏതം ¶ ഭയം ആയതിം പേക്ഖമാനോ തം ഛഡ്ഡേത്വാ യോനിസോ പടിപജ്ജിത്വാ പച്ചേകബോധിമധിഗതോമ്ഹീതി. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

ആയതിഭയഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦൬. കാമാ ഹി ചിത്രാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര സേട്ഠിപുത്തോ ദഹരോവ സേട്ഠിട്ഠാനം ലഭി. തസ്സ തിണ്ണം ഉതൂനം അനുച്ഛവികാ തയോ പാസാദാ അഹേസും. സോ സബ്ബസമ്പത്തീഹി ദേവകുമാരോ വിയ പരിചാരേതി. അഥ സോ ദഹരോവ സമാനോ ‘‘പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി മാതാപിതരോ ആപുച്ഛി, തേ നം നിവാരേന്തി. സോ തഥേവ നിബന്ധതി. പുനപി നം മാതാപിതരോ ‘‘ത്വം, താത, സുഖുമാലോ, ദുക്കരാ പബ്ബജ്ജാ, ഖുരധാരായ ഉപരി ചങ്കമനസദിസാ’’തി നാനപ്പകാരേഹി നിവാരേന്തി. സോ ¶ തഥേവ നിബന്ധതി. തേ ചിന്തേസും – ‘‘സചായം പബ്ബജതി, അമ്ഹാകം ദോമനസ്സം ഹോതി. സചേ നം നിവാരേമ, ഏതസ്സ ദോമനസ്സം ഹോതി. അപിച അമ്ഹാകം ദോമനസ്സം ഹോതു, മാ ച ഏതസ്സാ’’തി അനുജാനിംസു. തതോ സോ സബ്ബം പരിജനം പരിദേവമാനം അനാദിയിത്വാ ഇസിപതനം ഗന്ത്വാ പച്ചേകബുദ്ധാനം സന്തികേ പബ്ബജി. തസ്സ ഉളാരസേനാസനം ന പാപുണാതി, മഞ്ചകേ തട്ടികം അത്ഥരിത്വാ സയി. സോ വരസയനേ കതപരിചയോ സബ്ബരത്തിം അതിദുക്ഖിതോ അഹോസി. പഭാതേ സരീരപരികമ്മം കത്വാ പത്തചീവരമാദായ പച്ചേകബുദ്ധേഹി സദ്ധിം പിണ്ഡായ പാവിസി. തത്ഥ വുഡ്ഢാ അഗ്ഗാസനഞ്ച അഗ്ഗപിണ്ഡഞ്ച ലഭന്തി, നവകാ യംകിഞ്ചിദേവ ആസനലൂഖം ഭോജനഞ്ച. സോ തേന ലൂഖഭോജനേനാപി അതിദുക്ഖിതോ അഹോസി. സോ കതിപാഹംയേവ കിസോ ദുബ്ബണ്ണോ ഹുത്വാ നിബ്ബിജ്ജി, യഥാ തം അപരിപക്കഗതേ സമണധമ്മേ. തതോ മാതാപിതൂനം ദൂതം പേസേത്വാ ഉപ്പബ്ബജി. സോ കതിപാഹംയേവ ബലം ഗഹേത്വാ പുനപി പബ്ബജിതുകാമോ അഹോസി, തതോ ദുതിയമ്പി പബ്ബജിത്വാ പുനപി ഉപ്പബ്ബജി. തതിയവാരേ പന പബ്ബജിത്വാ സമ്മാ പടിപന്നോ വിപസ്സിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം വത്വാ പുന പച്ചേകബുദ്ധാനം മജ്ഝേ ഇമമേവ ബ്യാകരണഗാഥമ്പി അഭാസി.

തത്ഥ കാമാതി ദ്വേ കാമാ വത്ഥുകാമോ ച കിലേസകാമോ ച. തത്ഥ വത്ഥുകാമോ നാമ പിയരൂപാദിആരമ്മണധമ്മോ, കിലേസകാമോ നാമ സബ്ബോ രാഗപ്പഭേദോ. ഇധ പന വത്ഥുകാമോ അധിപ്പേതോ. രൂപാദിഅനേകപ്പകാരവസേന ചിത്രാ. ലോകസ്സാദവസേന മധുരാ ¶ . ബാലപുഥുജ്ജനാനം മനം രമാപേന്തീതി മനോരമാ. വിരൂപരൂപേനാതി വിവിധേന രൂപേന, അനേകവിധേന സഭാവേനാതി വുത്തം ഹോതി. തേ ഹി രൂപാദിവസേന ചിത്രാ, രൂപാദീസുപി നീലാദിവസേന വിവിധരൂപാ. ഏവം തേന തേന വിരൂപരൂപേന തഥാ തഥാ അസ്സാദം ദസ്സേത്വാ മഥേന്തി ചിത്തം, പബ്ബജ്ജായ അഭിരമിതും ന ദേന്തീതി. സേസമേത്ഥ ¶ പാകടമേവ. നിഗമനമ്പി ദ്വീഹി തീഹി വാ പദേഹി യോജേത്വാ പുരിമഗാഥാസു വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

കാമഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦൭. ഈതീ ചാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര രഞ്ഞോ ഗണ്ഡോ ഉദപാദി, ബാള്ഹാ വേദനാ വഡ്ഢന്തി. വേജ്ജാ ‘‘സത്ഥകമ്മേന വിനാ ഫാസു ന ഹോതീ’’തി ഭണന്തി ¶ . രാജാ തേസം അഭയം ദത്വാ സത്ഥകമ്മം കാരാപേസി. തേ തം ഫാലേത്വാ പുബ്ബലോഹിതം നീഹരിത്വാ നിവേദനം കത്വാ വണം പിലോതികേന ബന്ധിംസു. ലൂഖമംസാഹാരേസു ച നം സമ്മാ ഓവദിംസു. രാജാ ലൂഖഭോജനേന കിസസരീരോ അഹോസി, ഗണ്ഡോ ചസ്സ മിലായി. സോ ഫാസുകസഞ്ഞീ ഹുത്വാ സിനിദ്ധാഹാരം ഭുഞ്ജി, തേന സഞ്ജാതബലോ വിസയേയേവ പടിസേവി, തസ്സ ഗണ്ഡോ പുരിമസഭാവമേവ സമ്പാപുണി. ഏവം യാവ തിക്ഖത്തും സത്ഥകമ്മം കാരാപേത്വാ വേജ്ജേഹി പരിവജ്ജിതോ നിബ്ബിന്ദിത്വാ മഹാരജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ സത്തഹി വസ്സേഹി പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം ഭാസിത്വാ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരം അഗമാസി.

തത്ഥ ഏതീതി ഈതി, ആഗന്തുകാനം അകുസലഭാഗീനം ബ്യസനഹേതൂനം ഏതം അധിവചനം. തസ്മാ കാമഗുണാപി ഏതേ അനേകബ്യസനാവഹട്ഠേന അനത്ഥാനം സന്നിപാതട്ഠേന ച ഈതി. ഗണ്ഡോപി അസുചിം പഗ്ഘരതി, ഉദ്ധുമാതപരിപക്കപരിഭിന്നോ ഹോതി. തസ്മാ ഏതേ കിലേസാസുചിപഗ്ഘരണതോ ഉപ്പാദജരാഭങ്ഗേഹി ഉദ്ധുമാതപരിപക്കപരിഭിന്നഭാവതോ ച ഗണ്ഡോ. ഉപദ്ദവതീതി ഉപദ്ദവോ, അനത്ഥം ജനേന്തോ അഭിഭവതി അജ്ഝോത്ഥരതീതി അത്ഥോ, രാഗഗണ്ഡാദീനമേതമധിവചനം. തസ്മാ കാമഗുണാപേതേ അവിദിതനിബ്ബാനത്ഥാവഹഹേതുതായ സബ്ബുപദ്ദവകമ്മപരിവത്ഥുതായ ച ഉപദ്ദവോ. യസ്മാ പനേതേ കിലേസാതുരഭാവം ജനേന്താ സീലസങ്ഖാതം ആരോഗ്യം ലോലുപ്പം വാ ഉപ്പാദേന്താ പാകതികമേവ ആരോഗ്യം വിലുമ്പന്തി, തസ്മാ ഇമിനാ ആരോഗ്യവിലുമ്പനട്ഠേന ¶ രോഗോ. അബ്ഭന്തരമനുപവിട്ഠട്ഠേന പന അന്തോതുദനട്ഠേന ച ദുന്നീഹരണീയട്ഠേന ച സല്ലം. ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികഭയാവഹനതോ ഭയം. മേ ഏതന്തി മേതം. സേസമേത്ഥ പാകടമേവ. നിഗമനമ്പി വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

ഈതിഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦൮. സീതഞ്ചാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര സീതാലുകബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ അഹോസി. സോ പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞേ തിണകുടികായ വിഹരതി. തസ്മിഞ്ച പദേസേ സീതേ സീതം, ഉണ്ഹേ ¶ ദണ്ഹമേവ ഹോതി അബ്ഭോകാസത്താ പദേസസ്സ. ഗോചരഗാമേ ഭിക്ഖാ യാവദത്ഥം ന ലബ്ഭതി, പാനീയമ്പി ദുല്ലഭം, വാതാതപഡംസസരീസപാപി ബാധേന്തി. തസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘ഇതോ ¶ അഡ്ഢയോജനമത്തേ സമ്പന്നോ പദേസോ, തത്ഥ സബ്ബേപി ഏതേ പരിസ്സയാ നത്ഥി, യംനൂനാഹം തത്ഥ ഗച്ഛേയ്യം, ഫാസുകം വിഹരന്തേന സക്കാ സുഖമധിഗന്തു’’ന്തി? തസ്സ പുന അഹോസി – ‘‘പബ്ബജിതാ നാമ ന പച്ചയഗിദ്ധാ ഹോന്തി, ഏവരൂപഞ്ച ചിത്തം അത്തനോ വസേ വത്താപേന്തി, ന ചിത്തസ്സ വസേ വത്തന്തി, നാഹം ഗമിസ്സാമീ’’തി ഏവം പച്ചവേക്ഖിത്വാ ന അഗമാസി. ഏവം യാവതതിയകം ഉപ്പന്നചിത്തം പച്ചവേക്ഖിത്വാ നിവത്തേസി. തതോ തത്ഥേവ സത്ത വസ്സാനി വസിത്വാ സമ്മാ പടിപജ്ജമാനോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം ഭാസിത്വാ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരം അഗമാസി.

തത്ഥ സീതഞ്ചാതി സീതം ദുവിധം അബ്ഭന്തരധാതുക്ഖോഭപച്ചയഞ്ച ബാഹിരധാതുക്ഖോഭപച്ചയഞ്ച, തഥാ ഉണ്ഹമ്പി. ഡംസാതി പിങ്ഗലമക്ഖികാ. സരീസപാതി യേ കേചി ദീഘജാതികാ സരന്താ ഗച്ഛന്തി. സേസം പാകടമേവ. നിഗമനമ്പി വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

സീതാലുകഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦൯. നാഗോവാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര അഞ്ഞതരോ രാജാ വീസതി വസ്സാനി രജ്ജം കാരേത്വാ കാലങ്കതോ നിരയേ വീസതി വസ്സാനി ഏവ പച്ചിത്വാ, ഹിമവന്തപ്പദേസേ ഹത്ഥിയോനിയം ഉപ്പജ്ജിത്വാ സഞ്ജാതക്ഖന്ധോ പദുമവണ്ണസകലസരീരോ ഉളാരോ യൂഥപതി മഹാനാഗോ അഹോസി. തസ്സ ഓഭഗ്ഗോഭഗ്ഗസാഖാഭങ്ഗാനി ഹത്ഥിഛാപാവ ഖാദന്തി, ഓഗാഹേപി നം ഹത്ഥിനിയോ കദ്ദമേന വിലിമ്പിംസു, സബ്ബം പാലിലേയ്യകനാഗസ്സേവ അഹോസി. സോ യൂഥാ നിബ്ബിജ്ജിത്വാ പക്കാമി. തതോ നം പദാനുസാരേന ¶ യൂഥാ അനുബന്ധന്തി, ഏവം യാവതതിയം പക്കന്തമ്പി അനുബന്ധിംസുയേവ. തതോ ചിന്തേസി ‘‘ഇദാനി മയ്ഹം നത്തകോ ബാരാണസിയം രജ്ജം കാരേതി, യംനൂനാഹം അത്തനോ പുരിമജാതിയാ ഉയ്യാനം ഗച്ഛേയ്യം. തത്ര സോ മം രക്ഖിസ്സതീ’’തി. തതോ രത്തിയം നിദ്ദുപഗതേ യൂഥേ യൂഥം പഹായ തമേവ ഉയ്യാനം പാവിസി. ഉയ്യാനപാലോ ദിസ്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ ‘‘ഹത്ഥിം ഗഹേസ്സാമീ’’തി സേനായ പരിവാരേസി. ഹത്ഥീ രാജാനമേവ അഭിമുഖോ ഗച്ഛതി. രാജാ ‘‘മം അഭിമുഖോ ഏതീ’’തി ഖുരപ്പം സന്നയ്ഹിത്വാ അട്ഠാസി. തതോ ഹത്ഥീ ‘‘വിജ്ഝേയ്യാപി മം ഏസോ’’തി മാനുസികായ വാചായ ‘‘ബ്രഹ്മദത്ത, മാ മം വിജ്ഝ, അഹം തേ അയ്യകോ’’തി ആഹ. രാജാ ‘‘കിം ഭണസീ’’തി സബ്ബം പുച്ഛി. ഹത്ഥീപി രജ്ജേ ച നരകേ ച ഹത്ഥിയോനിയഞ്ച പവത്തിം സബ്ബം ¶ ആരോചേസി. രാജാ ‘‘സുന്ദരം മാ ഭായി, മാ കഞ്ചി ഭിംസാപേഹീ’’തി ഹത്ഥിനോ വട്ടഞ്ച ആരക്ഖകേ ച ഹത്ഥിഭണ്ഡേ ച ഉപട്ഠാപേസി.

അഥേകദിവസം ¶ രാജാ ഹത്ഥിക്ഖന്ധവരഗതോ ‘‘അയം വീസതി വസ്സാനി രജ്ജം കാരേത്വാ നിരയേ പച്ചിത്വാ പക്കാവസേസേന തിരച്ഛാനയോനിയം ഉപ്പന്നോ, തത്ഥാപി ഗണസംവാസസങ്ഘട്ടനം അസഹന്തോ ഇധാഗതോസി, അഹോ ദുക്ഖോവ ഗണസംവാസോ, ഏകീഭാവോ ഏവ പന സുഖോ’’തി ചിന്തേത്വാ തത്ഥേവ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. തം ലോകുത്തരസുഖേന സുഖിതം അമച്ചാ ഉപസങ്കമിത്വാ പണിപാതം കത്വാ ‘‘യാനകാലോ, മഹാരാജാ’’തി ആഹംസു. തതോ ‘‘നാഹം, രാജാ’’തി വത്വാ പുരിമനയേനേവ ഇമം ഗാഥമഭാസി. സാ പദത്ഥതോ പാകടാ ഏവ.

അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായയോജനാ – സാ ച ഖോ യുത്തിവസേനേവ, ന അനുസ്സവവസേന. യഥാ അയം ഹത്ഥീ അരിയകന്തേസു സീലേസു ദന്തത്താ അദന്തഭൂമിം നാഗച്ഛതീതി വാ, സരീരമഹന്തതായ വാ നാഗോ, ഏവം കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി അരിയകന്തേസു സീലേസു ദന്തത്താ അദന്തഭൂമിം നാഗമനേന, ആഗുമകരണേന, പുന ഇത്ഥത്തം അനാഗമനേന ച ഗുണസരീരമഹന്തതായ വാ നാഗോ ഭവേയ്യം. യഥാ ചേസ യൂഥാനി വിവജ്ജയിത്വാ ഏകചരിയസുഖേന യഥാഭിരന്തം വിഹരം അരഞ്ഞേ ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ, കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി ഏവം ഗണം വിവജ്ജേത്വാ ഏകവിഹാരസുഖേന യഥാഭിരന്തം വിഹരം അരഞ്ഞേ അത്തനോ യഥാ യഥാ സുഖം, തഥാ തഥാ യത്തകം വാ ഇച്ഛാമി, തത്തകം അരഞ്ഞേ നിവാസം ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ ഏകോ ചരേയ്യന്തി അത്ഥോ. യഥാ ചേസ സുസണ്ഠിതക്ഖന്ധമഹന്തതായ സഞ്ജാതക്ഖന്ധോ, കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി ¶ ഏവം അസേഖസീലക്ഖന്ധമഹന്തതായ സഞ്ജാതക്ഖന്ധോ ഭവേയ്യം. യഥാ ചേസ പദുമസദിസഗത്തതായ വാ, പദുമകുലേ ഉപ്പന്നതായ വാ പദുമീ, കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി ഏവം പദുമസദിസഉജുകതായ വാ, അരിയജാതിപദുമേ ഉപ്പന്നതായ വാ പദുമീ ഭവേയ്യം. യഥാ ചേസ ഥാമബലാദീഹി ഉളാരോ, കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി ഏവം പരിസുദ്ധകായസമാചാരതാദീഹി സീലസമാധിനിബ്ബേധികപഞ്ഞാദീഹി വാ ഉളാരോ ഭവേയ്യന്തി. ഏവം ചിന്തേന്തോ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം അധിഗതോമ്ഹീതി.

നാഗഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧൦. അട്ഠാനതന്തി ¶ കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിരഞ്ഞോ കിര പുത്തോ ദഹരോ ഏവ സമാനോ പബ്ബജിതുകാമോ മാതാപിതരോ യാചി. മാതാപിതരോ നം നിവാരേന്തി. സോ നിവാരിയമാനോപി നിബന്ധതിയേവ ‘‘പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. തതോ പുബ്ബേ വുത്തസേട്ഠിപുത്തം വിയ സബ്ബം വത്വാ അനുജാനിംസു. ‘‘പബ്ബജിത്വാ ച ഉയ്യാനേയേവ വസിതബ്ബ’’ന്തി പടിജാനാപേസും, സോ തഥാ അകാസി. തസ്സ മാതാ പാതോവ വീസതിസഹസ്സനാടകിത്ഥിപരിവുതാ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ പുത്തം യാഗും പായേത്വാ അന്തരാ ഖജ്ജകാദീനി ച ഖാദാപേത്വാ യാവ മജ്ഝന്ഹികസമയാ തേന സദ്ധിം സമുല്ലപിത്വാ നഗരം പവിസതി. പിതാപി മജ്ഝന്ഹികേ ആഗന്ത്വാ തം ഭോജേത്വാ അത്തനാപി ഭുഞ്ജിത്വാ ദിവസം തേന സദ്ധിം ¶ സമുല്ലപിത്വാ സായന്ഹസമയം പടിജഗ്ഗനകപുരിസേ ഠപേത്വാ നഗരം പവിസതി. സോ ഏവം രത്തിന്ദിവം അവിവിത്തോ വിഹരതി.

തേന ഖോ പന സമയേന ആദിച്ചബന്ധു നാമ പച്ചേകബുദ്ധോ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരേ വിഹരതി. സോ ആവജ്ജേന്തോ തം അദ്ദസ – ‘‘അയം കുമാരോ പബ്ബജിതും അസക്ഖി, ജടം ഛിന്ദിതും ന സക്കോതീ’’തി. തതോ പരം ആവജ്ജി – ‘‘അത്തനോ ധമ്മതായ നിബ്ബിജ്ജിസ്സതി നു ഖോ, നോ’’തി. അഥ ‘‘ധമ്മതായ നിബ്ബിന്ദന്തോ അതിചിരം ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘തസ്സ ആരമ്മണം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി പുരിമനയേനേവ മനോസിലാതലതോ ആഗന്ത്വാ ഉയ്യാനേ അട്ഠാസി. രാജപരിസാ ദിസ്വാ ‘‘പച്ചേകബുദ്ധോ ആഗതോ, മഹാരാജാ’’തി ആരോചേസി. രാജാ ‘‘ഇദാനി മേ പുത്തോ പച്ചേകബുദ്ധേന സദ്ധിം അനുക്കണ്ഠിതോ വസിസ്സതീ’’തി പമുദിതമനോ ഹുത്വാ പച്ചേകബുദ്ധം സക്കച്ചം ഉപട്ഠഹിത്വാ തത്ഥേവ വാസം യാചിത്വാ പണ്ണസാലാദിവാവിഹാരചങ്കമാദിസബ്ബം കാരേത്വാ വാസേസി. സോ തത്ഥ വസന്തോ ഏകദിവസം ഓകാസം ലഭിത്വാ കുമാരം പുച്ഛി – ‘‘കോസി ത്വ’’ന്തി? ‘‘അഹം പബ്ബജിതോ’’തി. ‘‘പബ്ബജിതാ നാമ ന ഈദിസാ ഹോന്തീ’’തി. അഥ ‘‘ഭന്തേ, കീദിസാ ഹോന്തി, കിം ¶ മയ്ഹം അനനുച്ഛവിക’’ന്തി വുത്തേ ‘‘ത്വം അത്തനോ അനനുച്ഛവികം ന പേക്ഖസി, നനു തേ മാതാ വീസതിസഹസ്സിത്ഥീതി സദ്ധിം പുബ്ബണ്ഹസമയേ ആഗച്ഛന്തീ ഉയ്യാനം അവിവിത്തം കരോതി, പിതാ ചസ്സ മഹതാ ബലകായേന സായന്ഹസമയേ ജഗ്ഗനകപരിസാ സകലം രത്തിം, പബ്ബജിതാ നാമ തവ സദിസാ ന ഹോന്തി, ഈദിസാ പന ഹോന്തീ’’തി തത്ഥ ഠിതസ്സേവ ഇദ്ധിയാ ഹിമവന്തേ അഞ്ഞതരം വിഹാരം ദസ്സേസി. സോ തത്ഥ പച്ചേകബുദ്ധേ ആലമ്ബനഫലകം നിസ്സായ ഠിതേ ച ചങ്കമന്തേ ച രജനകകമ്മസൂചികമ്മാദീനി കരോന്തേ ച ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘തുമ്ഹേ ഇധ നാഗച്ഛഥ, പബ്ബജ്ജാ ച തുമ്ഹേഹി അനുഞ്ഞാതാ’’തി ¶ ? ‘‘ആമ, പബ്ബജ്ജാ അനുഞ്ഞാതാ, പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ സമണാ നാമ അത്തനോ നിസ്സരണം കാതും, പദേസഞ്ച ഇച്ഛിതം പത്ഥിതം ഗന്തും ലഭന്തി, ഏത്തകംവ വട്ടതീ’’തി വത്വാ ആകാസേ ഠത്വാ അട്ഠാന തം സങ്ഗണികാരതസ്സ, യം ഫസ്സയേ സാമയികം വിമുത്തിന്തി ഇമം ഉപഡ്ഢുഗാഥം വത്വാ ദിസ്സമാനോയേവ ആകാസേന നന്ദമൂലകപബ്ഭാരം അഗമാസി. ഏവം ഗതേ പച്ചേകബുദ്ധേ സോ അത്തനോ പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ നിപജ്ജി. ആരക്ഖപുരിസോപി ‘‘സയിതോ കുമാരോ, ഇദാനി കുഹിം ഗമിസ്സതീ’’തി പമത്തോ നിദ്ദം ഓക്കമി. സോ തസ്സ പമത്തഭാവം ഞത്വാ പത്തചീവരമാദായ അരഞ്ഞം പാവിസി. തത്ര ച ഠിതോ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ പച്ചേകബുദ്ധട്ഠാനം ഗതോ. തത്ര ച ‘‘കഥമധിഗത’’ന്തി പുച്ഛിതോ ആദിച്ചബന്ധുനാ വുത്തം ഉപഡ്ഢഗാഥം പരിപുണ്ണം കത്വാ അഭാസി.

തസ്സത്ഥോ – അട്ഠാന തന്തി അട്ഠാനം തം, അകാരണം തന്തി വുത്തം ഹോതി. അനുനാസികലോപോ കതോ ‘‘അരിയസച്ചാന ¶ ദസ്സന’’ന്തിആദീസു (ഖു. പാ. ൫.൧൧; സു. നി. ൨൭൦) വിയ. സങ്ഗണികാരതസ്സാതി ഗണാഭിരതസ്സ. യന്തി കാരണവചനമേതം ‘‘യം ഹിരീയതി ഹിരീയിതബ്ബേനാ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൩൦) വിയ. ഫസ്സയേതി അധിഗച്ഛേ. സാമയികം വിമുത്തിന്തി ലോകിയസമാപത്തിം. സാ ഹി അപ്പിതപ്പിതസമയേ ഏവ പച്ചത്ഥികേഹി വിമുച്ചനതോ ‘‘സാമയികാ വിമുത്തീ’’തി വുച്ചതി. തം സാമയികം വിമുത്തിം. അട്ഠാനം തം, ന തം കാരണം വിജ്ജതി സങ്ഗണികാരതസ്സ, യേന കാരണേന വിമുത്തിം ഫസ്സയേ ഇതി ഏതം ആദിച്ചബന്ധുസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ വചോ നിസമ്മ സങ്ഗണികാരതിം പഹായ യോനിസോ പടിപജ്ജന്തോ അധിഗതോമ്ഹീതി ആഹ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

അട്ഠാനഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദുതിയവഗ്ഗോ നിട്ഠിതോ.

൧൧൧. ദിട്ഠീവിസൂകാനീതി ¶ കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരോ കിര ബാരാണസിരാജാ രഹോഗതോ ചിന്തേസി – ‘‘യഥാ സീതാദീനം പടിഘാതകാനി ഉണ്ഹാദീനി അത്ഥി, അത്ഥി നു ഖോ ഏവം വട്ടപടിഘാതകം വിവട്ടം, നോ’’തി? സോ അമച്ചേ പുച്ഛി – ‘‘വിവട്ടം ജാനാഥാ’’തി? തേ ‘‘ജാനാമ, മഹാരാജാ’’തി ആഹംസു. രാജാ ‘‘കിം ത’’ന്തി? തതോ ‘‘അന്തവാ ലോകോ’’തിആദിനാ നയേന സസ്സതുച്ഛേദം കഥേസും. രാജാ ‘‘ഇമേ ന ജാനന്തി, സബ്ബേപിമേ ദിട്ഠിഗതികാ’’തി ¶ സയമേവ തേസം വിലോമതഞ്ച അയുത്തതഞ്ച ദിസ്വാ ‘‘വട്ടപടിഘാതകം വിവട്ടം അത്ഥി, തം ഗവേസിതബ്ബ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. ഇമഞ്ച ഉദാനഗാഥം അഭാസി പച്ചേകബുദ്ധാനം മജ്ഝേ ബ്യാകരണഗാഥഞ്ച.

തസ്സത്ഥോ – ദിട്ഠീവിസൂകാനീതി ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഗതാനി. താനി ഹി മഗ്ഗസമ്മാദിട്ഠിയാ വിസൂകട്ഠേന വിജ്ഝനട്ഠേന വിലോമട്ഠേന ച വിസൂകാനി, ഏവം ദിട്ഠിയാ വിസൂകാനി, ദിട്ഠി ഏവ വാ വിസൂകാനി ദിട്ഠിവിസൂകാനി. ഉപാതിവത്തോതി ദസ്സനമഗ്ഗേന അതിക്കന്തോ. പത്തോ നിയാമന്തി അവിനിപാതധമ്മതായ സമ്ബോധിപരായണതായ ച നിയതഭാവം അധിഗതോ, സമ്മത്തനിയാമസങ്ഖാതം വാ പഠമമഗ്ഗന്തി. ഏത്താവതാ പഠമമഗ്ഗകിച്ചനിപ്ഫത്തി ച തസ്സ പടിലാഭോ ച വുത്തോ. ഇദാനി പടിലദ്ധമഗ്ഗോതി ഇമിനാ സേസമഗ്ഗപടിലാഭം ദസ്സേതി. ഉപ്പന്നഞാണോമ്ഹീതി ഉപ്പന്നപച്ചേകബോധിഞാണോ അമ്ഹി. ഏതേന ഫലം ദസ്സേതി. അനഞ്ഞനേയ്യോതി അഞ്ഞേഹി ഇദം സച്ചന്തി ന നേതബ്ബോ. ഏതേന സയമ്ഭുതം ദസ്സേതി, പത്തേ വാ പച്ചേകബോധിഞാണേ ¶ അഞ്ഞനേയ്യതായ അഭാവാ സയംവസിതം. സമഥവിപസ്സനായ വാ ദിട്ഠിവിസൂകാനി ഉപാതിവത്തോ, ആദിമഗ്ഗേന നിയാമം പത്തോ, സേസേഹി പടിലദ്ധമഗ്ഗോ, ഫലഞാണേന ഉപ്പന്നഞാണോ, തം സബ്ബം അത്തനാവ അധിഗതോതി അനഞ്ഞനേയ്യോതി. സേസം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

ദിട്ഠീവിസൂകഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧൨. നില്ലോലുപോതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിരഞ്ഞോ കിര സൂദോ അന്തരഭത്തം പചിത്വാ ഉപനാമേസി മനുഞ്ഞദസ്സനം സാദുരസം ‘‘അപ്പേവ നാമ മേ രാജാ ധനമനുപ്പാദേയ്യാ’’തി. തം രഞ്ഞോ ഗന്ധേനേവ ഭോത്തുകമ്യതം ജനേസി, മുഖേ ഖേളം ഉപ്പാദേതി. പഠമകബളേ പന മുഖേ പക്ഖിത്തമത്തേ സത്തരസഹരണിസഹസ്സാനി അമതേനേവ ഫുസിതാനി ¶ അഹേസും. സൂദോ ‘‘ഇദാനി മേ ദസ്സതി, ഇദാനി മേ ദസ്സതീ’’തി ചിന്തേസി. രാജാപി ‘‘സക്കാരാരഹോ സൂദോ’’തി ചിന്തേസി, ‘‘രസം സായിത്വാ പന സക്കരോന്തം മം പാപകോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛേയ്യ ‘ലോലോ അയം രാജാ രസഗരുകോ’’’തി ന കിഞ്ചി അഭണി. ഏവം യാവ ഭോജനപരിയോസാനം, താവ സൂദോ ‘‘ഇദാനി ദസ്സതി, ഇദാനി ദസ്സതീ’’തി ചിന്തേസി. രാജാപി അവണ്ണഭയേന ന കിഞ്ചി അഭണി. തതോ സൂദോ ¶ ‘‘നത്ഥി മഞ്ഞേ ഇമസ്സ രഞ്ഞോ ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണ’’ന്തി. ദുതിയദിവസേ അസാദുരസം ഉപനാമേസി. രാജാ ഭുഞ്ജന്തോ ‘‘നിഗ്ഗഹാരഹോ വത, ഭോ, അജ്ജ സൂദോ’’തി ജാനന്തോപി പുബ്ബേ വിയ പച്ചവേക്ഖിത്വാ അവണ്ണഭയേന ന കിഞ്ചി അഭണി. തതോ സൂദോ ‘‘രാജാ നേവ സുന്ദരം നാസുന്ദരം ജാനാതീ’’തി ചിന്തേത്വാ സബ്ബം പരിബ്ബയം അത്തനാവ ഗഹേത്വാ കിഞ്ചിദേവ പചിത്വാ രഞ്ഞോ ദേതി. രാജാ ‘‘അഹോ വത ലോഭോ, അഹം നാമ വീസതി നഗരസഹസ്സാനി ഭുഞ്ജന്തോ ഇമസ്സ ലോഭേന ഭത്തമത്തമ്പി ന ലഭാമീ’’തി നിബ്ബിജ്ജിത്വാ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. പുരിമനയേനേവ ഇമം ഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ നില്ലോലുപോതി അലോലുപോ. യോ ഹി രസതണ്ഹാഭിഭൂതോ ഹോതി, സോ ഭുസം ലുപ്പതി പുനപ്പുനം ലുപ്പതി, തേന ‘‘ലോലുപോ’’തി വുച്ചതി. തസ്മാ ഏസ തം പടിക്ഖിപന്തോ ‘‘നില്ലോലുപോ’’തി ആഹ. നിക്കുഹോതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി യസ്സ തിവിധം കുഹനവത്ഥു നത്ഥി, സോ ‘‘നിക്കുഹോ’’തി വുച്ചതി. ഇമിസ്സാ പന ഗാഥായ മനുഞ്ഞഭോജനാദീസു വിമ്ഹയമനാപജ്ജനതോ നിക്കുഹോതി അയമധിപ്പായോ. നിപ്പിപാസോതി ഏത്ഥ പാതുമിച്ഛാ പിപാസാ, തസ്സാ അഭാവേന നിപ്പിപാസോ, സാദുരസലോഭേന ഭോത്തുകമ്യതാവിരഹിതോതി അത്ഥോ. നിമ്മക്ഖോതി ഏത്ഥ പരഗുണവിനാസനലക്ഖണോ മക്ഖോ, തസ്സ അഭാവേന നിമ്മക്ഖോ. അത്തനോ ഗിഹികാലേ സൂദസ്സ ഗുണമക്ഖനാഭാവം സന്ധായാഹ. നിദ്ധന്തകസാവമോഹോതി ഏത്ഥ രാഗാദയോ തയോ കായദുച്ചരിതാദീനി ച തീണീതി ഛ ധമ്മാ യഥാസമ്ഭവം അപ്പസന്നട്ഠേന ¶ സകഭാവം വിജഹാപേത്വാ പരഭാവം ഗണ്ഹാപനട്ഠേന കസടട്ഠേന ച ‘‘കസാവാ’’തി വേദിതബ്ബാ. യഥാഹ –

‘‘തത്ഥ കതമേ തയോ കസാവാ? രാഗകസാവോ, ദോസകസാവോ, മോഹകസാവോ. ഇമേ തയോ കസാവാ. തത്ഥ കതമേ അപരേപി തയോ കസാവാ? കായകസാവോ, വചീകസാവോ, മനോകസാവോ’’തി (വിഭ. ൯൨൪).

തേസു മോഹം ഠപേത്വാ പഞ്ചന്നം കസാവാനം തേസഞ്ച സബ്ബേസം മൂലഭൂതസ്സ മോഹസ്സ നിദ്ധന്തത്താ നിദ്ധന്തകസാവമോഹോ. തിണ്ണം ഏവ വാ കായവചീമനോകസാവാനം മോഹസ്സ ച നിദ്ധന്തത്താ നിദ്ധന്തകസാവമോഹോ. ഇതരേസു നില്ലോലുപതാദീഹി ¶ രാഗകസാവസ്സ, നിമ്മക്ഖതായ ദോസകസാവസ്സ ¶ നിദ്ധന്തഭാവോ സിദ്ധോ ഏവ. നിരാസയോതി നിത്തണ്ഹോ. സബ്ബലോകേ ഭവിത്വാതി സകലലോകേ, തീസു ഭവേസു ദ്വാദസസു വാ ആയതനേസു ഭവവിഭവതണ്ഹാവിരഹിതോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. സേസം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. അഥ വാ തയോപി പാദേ വത്വാ ഏകോ ചരേതി ഏകോ ചരിതും സക്കുണേയ്യാതി ഏവമ്പേത്ഥ സമ്ബന്ധോ കാതബ്ബോ.

നില്ലോലുപഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧൩. പാപം സഹായന്തി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര അഞ്ഞതരോ രാജാ മഹച്ചരാജാനുഭാവേന നഗരം പദക്ഖിണം കരോന്തോ മനുസ്സേ കോട്ഠാഗാരതോ പുരാണധഞ്ഞാദീനി ബഹിദ്ധാ നീഹരന്തേ ദിസ്വാ ‘‘കിം, ഭണേ, ഇദ’’ന്തി അമച്ചേ പുച്ഛി. അമച്ചാ ‘‘ഇദാനി, മഹാരാജ, നവധഞ്ഞാദീനി ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തി, തേസം ഓകാസം കാതും ഇമേ മനുസ്സാ പുരാണധഞ്ഞാദീനി ഛഡ്ഡേന്തീ’’തി ആഹംസു. രാജാ ‘‘കിം, ഭണേ, ഇത്ഥാഗാരബലകായാദീനം വത്തം പരിപുണ്ണ’’ന്തി ആഹ. ‘‘ആമ, മഹാരാജ, പരിപുണ്ണ’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി, ഭണേ, ദാനസാലം കാരേഥ, ദാനം ദസ്സാമി, മാ ഇമാനി ധഞ്ഞാനി അനുപകാരാനി വിനസ്സന്തൂ’’തി. തതോ നം അഞ്ഞതരോ ദിട്ഠിഗതികോ അമച്ചോ ‘‘മഹാരാജ, നത്ഥി ദിന്ന’’ന്തി ആരബ്ഭ യാവ ‘‘ബാലേ ച പണ്ഡിതേ ച സന്ധാവിത്വാ സംസരിത്വാ ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സന്തീ’’തി വത്വാ നിവാരേസി. രാജാ ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി കോട്ഠാഗാരേ വിലുമ്പന്തേ ദിസ്വാ തഥേവ ആണാപേസി. സോപി തതിയമ്പി നം ‘‘മഹാരാജ, ദത്തുപഞ്ഞത്തം യദിദം ദാന’’ന്തിആദീനി വത്വാ നിവാരേസി. സോ ‘‘അരേ, അഹം അത്തനോ സന്തകമ്പി ന ലഭാമി ദാതും, കിം മേ ഇമേഹി പാപസഹായേഹീ’’തി നിബ്ബിന്നോ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി. തഞ്ച പാപസഹായം ഗരഹന്തോ ഇമം ഉദാനഗാഥമാഹ.

തസ്സായം ¶ സങ്ഖേപത്ഥോ – യ്വായം ദസവത്ഥുകായ പാപദിട്ഠിയാ സമന്നാഗതത്താ പാപോ, പരേസമ്പി അനത്ഥം പസ്സതീതി അനത്ഥദസ്സീ, കായദുച്ചരിതാദിമ്ഹി ച വിസമേ നിവിട്ഠോ, തം അത്ഥകാമോ കുലപുത്തോ പാപം സഹായം പരിവജ്ജയേഥ, അനത്ഥദസ്സിം വിസമേ നിവിട്ഠം. സയം ന സേവേതി അത്തനോ വസേന തം ന സേവേയ്യ. യദി പന പരസ്സ വസോ ഹോതി, കിം സക്കാ കാതുന്തി വുത്തം ഹോതി. പസുതന്തി പസടം, ദിട്ഠിവസേന തത്ഥ തത്ഥ ലഗ്ഗന്തി അത്ഥോ. പമത്തന്തി കാമഗുണേസു വോസ്സട്ഠചിത്തം, കുസലഭാവനാരഹിതം വാ. തം ¶ ഏവരൂപം സഹായം ന ¶ സേവേ ന ഭജേ ന പയിരുപാസേ, അഞ്ഞദത്ഥു ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോതി.

പാപസഹായഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧൪. ബഹുസ്സുതന്തി കാ ഉപ്പത്തി? പുബ്ബേ കിര കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ അട്ഠ പച്ചേകബോധിസത്താ പബ്ബജിത്വാ ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേത്വാ ദേവലോകേ ഉപ്പന്നാതിആദി സബ്ബം അനവജ്ജഭോജീഗാഥായ വുത്തസദിസമേവ. അയം പന വിസേസോ – പച്ചേകബുദ്ധേ നിസീദാപേത്വാ രാജാ ആഹ – ‘‘കേ തുമ്ഹേ’’തി? തേ ആഹംസു – ‘‘മയം, മഹാരാജ, ബഹുസ്സുതാ നാമാ’’തി. രാജാ ‘‘അഹം സുതബ്രഹ്മദത്തോ നാമ, സുതേന തിത്തിം ന ഗച്ഛാമി, ഹന്ദ, നേസം സന്തികേ വിചിത്രനയധമ്മദേസനം സോസ്സാമീ’’തി അത്തമനോ ദക്ഖിണോദകം ദത്വാ പരിവിസിത്വാ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ സങ്ഘത്ഥേരസ്സ സന്തികേ നിസീദിത്വാ ‘‘ധമ്മകഥം, ഭന്തേ, കഥേഥാ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സുഖിതോ ഹോതു, മഹാരാജ, രാഗക്ഖയോ ഹോതൂ’’തി വത്വാ ഉട്ഠിതോ. രാജാ ‘‘അയം ന ബഹുസ്സുതോ, ദുതിയോ ബഹുസ്സുതോ ഭവിസ്സതി, സ്വേ തസ്സ വിചിത്രധമ്മദേസനം സോസ്സാമീ’’തി സ്വാതനായ നിമന്തേസി. ഏവം യാവ സബ്ബേസം പടിപാടി ഗച്ഛതി, താവ നിമന്തേസി, തേ സബ്ബേപി ‘‘ദോസക്ഖയോ ഹോതു, മോഹക്ഖയോ, ഗതിക്ഖയോ, ഭവക്ഖയോ, വട്ടക്ഖയോ, ഉപധിക്ഖയോ, തണ്ഹക്ഖയോ ഹോതൂ’’തി ഏവം ഏകേകപദം വിസേസേത്വാ സേസം പഠമസദിസമേവ വത്വാ ഉട്ഠഹിംസു.

തതോ രാജാ – ‘‘ഇമേ ‘ബഹുസ്സുതാ മയ’ന്തി ഭണന്തി, ന ച തേസം വിചിത്രകഥാ, കിമേതേഹി വുത്ത’’ന്തി തേസം വചനത്ഥം ഉപപരിക്ഖിതുമാരദ്ധോ. അഥ ‘‘രാഗക്ഖയോ ഹോതൂ’’തി ഉപപരിക്ഖന്തോ ‘‘രാഗേ ഖീണേ ദോസോപി മോഹോപി അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേപി കിലേസാ ഖീണാ ഹോന്തീ’’തി ഞത്വാ അത്തമനോ അഹോസി ‘‘നിപ്പരിയായബഹുസ്സുതാ ഇമേ സമണാ. യഥാപി ഹി പുരിസേന മഹാപഥവിം വാ ആകാസം വാ അങ്ഗുലിയാ നിദ്ദിസന്തേന ന അങ്ഗുലിമത്തോവ പദേസോ നിദ്ദിട്ഠോ ഹോതി. അപി ച ഖോ പന സകലപഥവീ ആകാസാ ഏവ നിദ്ദിട്ഠാ ഹോന്തി. ഏവം ഇമേഹി ഏകേകം അത്ഥം നിദ്ദിസന്തേഹി അപരിമാണാ അത്ഥാ നിദ്ദിട്ഠാ ഹോന്തീ’’തി. തതോ സോ ‘‘കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി ഏവം ബഹുസ്സുതോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ¶ തഥാരൂപം ബഹുസ്സുതഭാവം പത്ഥേന്തോ ¶ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥമഭാസി.

തത്ഥായം സങ്ഖേപത്ഥോ – ബഹുസ്സുതന്തി ദുവിധോ ബഹുസ്സുതോ തീസു പിടകേസു അത്ഥതോ നിഖിലോ പരിയത്തിബഹുസ്സുതോ ച, മഗ്ഗഫലവിജ്ജാഭിഞ്ഞാപടിവേധകോ ¶ പടിവേധബഹുസ്സുതോ ച. ആഗതാഗമോ ധമ്മധരോ. ഉളാരേഹി പന കായവചീമനോകമ്മേഹി സമന്നാഗതോ ഉളാരോ. യുത്തപടിഭാനോ ച മുത്തപടിഭാനോ ച യുത്തമുത്തപടിഭാനോ ച പടിഭാനവാ. പരിയത്തിപരിപുച്ഛാധിഗമവസേന വാ തിവിധോ പടിഭാനവാ വേദിതബ്ബോ. യസ്സ ഹി പരിയത്തി പടിഭാതി, സോ പരിയത്തിപടിഭാനവാ. യസ്സ അത്ഥഞ്ച ഞാണഞ്ച ലക്ഖണഞ്ച ഠാനാട്ഠാനഞ്ച പരിപുച്ഛന്തസ്സ പരിപുച്ഛാ പടിഭാതി, സോ പരിപുച്ഛാപടിഭാനവാ. യസ്സ മഗ്ഗാദയോ പടിവിദ്ധാ ഹോന്തി, സോ അധിഗമപടിഭാനവാ. തം ഏവരൂപം ബഹുസ്സുതം ധമ്മധരം ഭജേഥ മിത്തം ഉളാരം പടിഭാനവന്തം. തതോ തസ്സാനുഭാവേന അത്തത്ഥപരത്ഥഉഭയത്ഥഭേദതോ വാ ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥഭേദതോ വാ അനേകപ്പകാരാനി അഞ്ഞായ അത്ഥാനി, തതോ ‘‘അഹോസിം നു ഖോ അഹം അതീതമദ്ധാന’’ന്തിആദീസു (മ. നി. ൧.൧൮; സം. നി. ൨.൨൦) കങ്ഖാട്ഠാനിയേസു വിനേയ്യ കങ്ഖം വിചികിച്ഛം വിനേത്വാ വിനാസേത്വാ ഏവം കതസബ്ബകിച്ചോ ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോതി.

ബഹുസ്സുതഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧൫. ഖിഡ്ഡം രതിന്തി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര വിഭൂസകബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ പാതോവ യാഗും വാ ഭത്തം വാ ഭുഞ്ജിത്വാ നാനാവിധവിഭൂസനേഹി അത്താനം വിഭൂസാപേത്വാ മഹാആദാസേ സകലം സരീരം ദിസ്വാ യം ന ഇച്ഛതി, തം അപനേത്വാ അഞ്ഞേന വിഭൂസനേന വിഭൂസാപേതി. തസ്സ ഏകദിവസം ഏവം കരോന്തസ്സ ഭത്തവേലാ മജ്ഝന്ഹികാ സമ്പത്താ. വിപ്പകതവിഭൂസിതോവ ദുസ്സപട്ടേന സീസം വേഠേത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ ദിവാസേയ്യം ഉപഗഞ്ഛി. പുനപി ഉട്ഠഹിത്വാ തഥേവ കരോതോ സൂരിയോ ഓഗ്ഗതോ. ഏവം ദുതിയദിവസേപി തതിയദിവസേപി. അഥസ്സ ഏവം മണ്ഡനപ്പസുതസ്സ പിട്ഠിരോഗോ ഉദപാദി. തസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അഹോ രേ, അഹം സബ്ബഥാമേന വിഭൂസന്തോപി ഇമസ്മിം കപ്പകേ വിഭൂസനേ അസന്തുട്ഠോ ലോഭം ഉപ്പാദേസിം, ലോഭോ ച നാമേസ അപായഗമനീയോ ¶ ധമ്മോ, ഹന്ദാഹം ലോഭം നിഗ്ഗണ്ഹാമീ’’തി രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥമഭാസി.

തത്ഥ ഖിഡ്ഡാ ച രതി ച പുബ്ബേ വുത്താവ. കാമസുഖന്തി വത്ഥുകാമസുഖം. വത്ഥുകാമാപി ഹി സുഖസ്സ വിസയാദിഭാവേന ‘‘സുഖ’’ന്തി വുച്ചന്തി. യഥാഹ – ‘‘അത്ഥി രൂപം സുഖം സുഖാനുപതിത’’ന്തി ¶ (സം. നി. ൩.൬൦). ഏവമേതം ഖിഡ്ഡം രതിം കാമസുഖഞ്ച ഇമസ്മിം ഓകാസലോകേ അനലങ്കരിത്വാ അലന്തി അകത്വാ, ഏതം തപ്പകന്തി വാ സാരഭൂതന്തി ¶ വാ ഏവം അഗ്ഗഹേത്വാ. അനപേക്ഖമാനോതി തേന അനലങ്കരണേന അനപേക്ഖണസീലോ അപിഹാലുകോ നിത്തണ്ഹോ. വിഭൂസട്ഠാനാ വിരതോ സച്ചവാദീതി തത്ഥ വിഭൂതാ ദുവിധാ – അഗാരികവിഭൂസാ ച അനഗാരികവിഭൂസാ ച. സാടകവേഠനമാലാഗന്ധാദിവിഭൂസാ അഗാരികവിഭൂസാ നാമ. പത്തമണ്ഡനാദിവിഭൂസാ അനഗാരികവിഭൂസാ. വിഭൂസാ ഏവ വിഭൂസട്ഠാനം, തസ്മാ വിഭൂസട്ഠാനാ തിവിധായ വിരതിയാ വിരതോ. അവിതഥവചനതോ സച്ചവാദീതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

വിഭൂസട്ഠാനഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧൬. പുത്തഞ്ച ¶ ദാരന്തി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര രഞ്ഞോ പുത്തോ ദഹരകാലേയേവ അഭിസിത്തോ രജ്ജം കാരേസി. സോ പഠമഗാഥായ വുത്തപച്ചേകബോധിസത്തോ വിയ രജ്ജസിരിം അനുഭവന്തോ ഏകദിവസം ചിന്തേസി – ‘‘അഹം രജ്ജം കാരേന്തോ ബഹൂനം ദുക്ഖം കരോമി, കിം മേ ഏകഭത്തത്ഥായ ഇമിനാ പാപേന, ഹന്ദ, സുഖമുപ്പാദേമീ’’തി രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ ധനാനീതി മുത്താമണിവേളുരിയസങ്ഖസിലാപവാളരജതജാതരൂപാദീനി രതനാനി. ധഞ്ഞാനീതി സാലിവീഹിയവഗോധുമകങ്ഗുവരകകുദ്രൂസകപ്പഭേദാനി സത്ത സേസാപരണ്ണാനി ച. ബന്ധവാനീതി ഞാതിബന്ധുഗോത്തബന്ധുമിത്തബന്ധുസിപ്പബന്ധുവസേന ചതുബ്ബിധബന്ധവേ. യഥോധികാനീതി സകസകഓധിവസേന ഠിതാനിയേവ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

പുത്തദാരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧൭. സങ്ഗോ ഏസോതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര പാദലോലബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ അഹോസി. സോ പാതോവ യാഗും വാ ഭത്തം വാ ഭുഞ്ജിത്വാ തീസു പാസാദേസു തിവിധാനി നാടകാനി പസ്സതി. തിവിധാ നാമ നാടകാ പുബ്ബരാജതോ ആഗതം, അനന്തരരാജതോ ആഗതം, അത്തനോ കാലേ ഉട്ഠിതന്തി. സോ ഏകദിവസം പാതോവ ദഹരനാടകപാസാദം ഗതോ. താ നാടകിത്ഥിയോ ‘‘രാജാനം രമാപേസ്സാമാ’’തി സക്കസ്സ ദേവാനമിന്ദസ്സ അച്ഛരായോ വിയ അതിമനോഹരം നച്ചഗീതവാദിതം പയോജേസും. രാജാ ‘‘അനച്ഛരിയമേതം ദഹരാന’’ന്തി അസന്തുട്ഠോ ഹുത്വാ മജ്ഝിമനാടകപാസാദം ഗതോ, താപി നാടകിത്ഥിയോ തഥേവ അകംസു. സോ തത്ഥപി തഥേവ അസന്തുട്ഠോ ഹുത്വാ മഹല്ലകനാടകപാസാദം ഗതോ ¶ , താപി തഥേവ ¶ അകംസു. രാജാ ദ്വേ തയോ രാജപരിവട്ടേ അതീതാനം താസം മഹല്ലകഭാവേന അട്ഠികീളനസദിസം നച്ചം ദിസ്വാ ഗീതഞ്ച അമധുരം സുത്വാ പുനദേവ ദഹരനാടകപാസാദം, പുന മജ്ഝിമനാടകപാസാദന്തി ഏവമ്പി വിചരിത്വാ കത്ഥചി അസന്തുട്ഠോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമാ നാടകിത്ഥിയോ സക്കം ദേവാനമിന്ദം അച്ഛരായോ വിയ മം രമാപേതുകാമാ സബ്ബഥാമേന നച്ചഗീതവാദിതം പയോജേസും. സ്വാഹം കത്ഥചി അസന്തുട്ഠോ ലോഭം വഡ്ഢേമി. ലോഭോ ച നാമേസ അപായഗമനീയോ ധമ്മോ, ഹന്ദാഹം ലോഭം നിഗ്ഗണ്ഹാമീ’’തി രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി.

തസ്സത്ഥോ – സങ്ഗോ ഏസോതി അത്തനോ ഉപഭോഗം നിദ്ദിസതി. സോ ഹി സജ്ജന്തി തത്ഥ പാണിനോ കദ്ദമേ പവിട്ഠോ ഹത്ഥീ വിയാതി സങ്ഗോ. പരിത്തമേത്ഥ സോഖ്യന്തി ഏത്ഥ പഞ്ചകാമഗുണൂപഭോഗകാലേ വിപരീതസഞ്ഞായ ഉപ്പാദേതബ്ബതോ കാമാവചരധമ്മപരിയാപന്നതോ വാ ലാമകട്ഠേന സോഖ്യം പരിത്തം, വിജ്ജുപ്പഭായ ഓഭാസിതനച്ചദസ്സനസുഖം ഇവ ഇത്തരം, താവകാലികന്തി വുത്തം ഹോതി. അപ്പസ്സാദോ ദുക്ഖമേവേത്ഥ ഭിയ്യോതി ഏത്ഥ ച യ്വായം ‘‘യം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഇമേ പഞ്ച കാമഗുണേ പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സുഖം സോമനസ്സം, അയം കാമാനം അസ്സാദോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൬൬) വുത്തോ, സോ യമിദം ‘‘കോ ച, ഭിക്ഖവേ, കാമാനം ആദീനവോ, ഇധ, ഭിക്ഖവേ, കുലപുത്തോ യേന സിപ്പട്ഠാനേന ജീവികം കപ്പേതി, യദി മുദ്ദായ യദി ഗണനായാ’’തി ഏവമാദിനാ (മ. നി. ൧.൧൬൭) നയേനേത്ഥ ദുക്ഖം വുത്തം, തം ഉപനിധായ അപ്പോ ഉദകബിന്ദുമത്തോ ഹോതി, അഥ ഖോ ദുക്ഖമേവ ഭിയ്യോ ബഹു, ചതൂസു സമുദ്ദേസു ഉദകസദിസം ഹോതി. തേന വുത്തം ‘‘അപ്പസ്സാദോ ദുക്ഖമേവേത്ഥ ¶ ഭിയ്യോ’’തി. ഗളോ ഏസോതി അസ്സാദം ദസ്സേത്വാ ആകഡ്ഢനവസേന ബളിസോ വിയ ഏസോ, യദിദം പഞ്ചകാമഗുണാ. ഇതി ഞത്വാ മതിമാതി ഏവം ജാനിത്വാ ബുദ്ധിമാ പണ്ഡിതോ പുരിസോ സബ്ബമേതം പഹായ ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോതി.

സങ്ഗഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧൮. സന്ദാലയിത്വാനാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര അനിവത്തബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ അഹോസി. സോ സങ്ഗാമം ഓതിണ്ണോ അജിനിത്വാ അഞ്ഞം വാ കിച്ചം ആരദ്ധോ അനിട്ഠപേത്വാ ന നിവത്തതി, തസ്മാ നം ഏവം ¶ സഞ്ജാനിംസു. സോ ഏകദിവസം ഉയ്യാനം ഗച്ഛതി. തേന ച സമയേന ദവഡാഹോ ഉട്ഠാസി. സോ അഗ്ഗി സുക്ഖാനി ചേവ ഹരിതാനി ച തിണാദീനി ദഹന്തോ അനിവത്തമാനോ ഏവ ഗച്ഛതി. രാജാ തം ദിസ്വാ തപ്പടിഭാഗനിമിത്തം ഉപ്പാദേസി. ‘‘യഥായം ദവഡാഹോ, ഏവമേവ ഏകാദസവിധോ അഗ്ഗി സബ്ബേ സത്തേ ദഹന്തോ അനിവത്തമാനോ ഗച്ഛതി മഹാദുക്ഖം ഉപ്പാദേന്തോ, കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി ഇമസ്സ ദുക്ഖസ്സ നിവത്തനത്ഥം അയം അഗ്ഗി വിയ അരിയമഗ്ഗഞാണഗ്ഗിനാ ¶ കിലേസേ ദഹന്തോ അനിവത്തമാനോ ഗച്ഛേയ്യ’’ന്തി? തതോ മുഹുത്തം ഗന്ത്വാ കേവട്ടേ അദ്ദസ നദിയം മച്ഛേ ഗണ്ഹന്തേ. തേസം ജാലന്തരേ പവിട്ഠോ ഏകോ മഹാമച്ഛോ ജാലം ഭേത്വാ പലായി. തേ ‘‘മച്ഛോ ജാലം ഭേത്വാ ഗതോ’’തി സദ്ദമകംസു. രാജാ തമ്പി വചനം സുത്വാ തപ്പടിഭാഗനിമിത്തം ഉപ്പാദേസി – ‘‘കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി അരിയമഗ്ഗഞാണേന തണ്ഹാദിട്ഠിജാലം ഭേത്വാ അസജ്ജമാനോ ഗച്ഛേയ്യ’’ന്തി? സോ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛാകാസി, ഇമഞ്ച ഉദാനഗാഥമഭാസി.

തസ്സാ ദുതിയപാദേ ജാലന്തി സുത്തമയം വുച്ചതി. അമ്ബൂതി ഉദകം, തത്ഥ ചരതീതി അമ്ബുചാരീ, മച്ഛസ്സേതം അധിവചനം. സലിലേ അമ്ബുചാരീ സലിലമ്ബുചാരീ. തസ്മിം നദീസലിലേ ജാലം ഭേത്വാ ഗതഅമ്ബുചാരീവാതി വുത്തം ഹോതി. തതിയപാദേ ദഡ്ഢന്തി ദഡ്ഢട്ഠാനം വുച്ചതി. യഥാ അഗ്ഗി ദഡ്ഢട്ഠാനം പുന ന നിവത്തതി, ന തത്ഥ ഭിയ്യോ ആഗച്ഛതി, ഏവം മഗ്ഗഞാണഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢകാമഗുണട്ഠാനം അനിവത്തമാനോ തത്ഥ ഭിയ്യോ അനാഗച്ഛന്തോതി വുത്തം ഹോതി. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

സന്ദാലഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧൯. ഓക്ഖിത്തചക്ഖൂതി ¶ കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര ചക്ഖുലോലബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ പാദലോലബ്രഹ്മദത്തോ വിയ നാടകദസ്സനം അനുയുത്തോ ഹോതി. അയം പന വിസേസോ – സോ അസന്തുട്ഠോ തത്ഥ തത്ഥ ഗച്ഛതി. അയം തം തം നാടകം ദിസ്വാ അതീവ അഭിനന്ദിത്വാ നാടകദസ്സനപരിവത്തനേന തണ്ഹം വഡ്ഢേന്തോ വിചരതി. സോ കിര നാടകദസ്സനത്ഥം ആഗതം അഞ്ഞതരം കുടുമ്ബിയഭരിയം ദിസ്വാ രാഗം ഉപ്പാദേസി. തതോ സംവേഗം ആപജ്ജിത്വാ പുന ‘‘അരേ, അഹം ഇമം തണ്ഹം വഡ്ഢേന്തോ അപായപരിപൂരകോ ഭവിസ്സാമി, ഹന്ദ, നം നിഗ്ഗണ്ഹാമീ’’തി പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ അത്തനോ പുരിമപടിപത്തിം ഗരഹന്തോ തപ്പടിപക്ഖഗുണദീപികം ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ ¶ ഓക്ഖിത്തചക്ഖൂതി ഹേട്ഠാഖിത്തചക്ഖു, സത്തഗീവട്ഠികാനി പടിപാടിയാ ഠപേത്വാ പരിവജ്ജനഗഹേതബ്ബദസ്സനത്ഥം യുഗമത്തം പേക്ഖമാനോതി വുത്തം ഹോതി. ന തു ഹനുകട്ഠിനാ ഹദയട്ഠിം സങ്ഘട്ടേന്തോ. ഏവഞ്ഹി ഓക്ഖിത്തചക്ഖുതാ ന സമണസാരുപ്പാ ഹോതി. ന ച പാദലോലോതി ഏകസ്സ ദുതിയോ, ദ്വിന്നം തതിയോതി ഏവം ഗണമജ്ഝം പവിസിതുകാമതായ കണ്ഡൂയമാനപാദോ വിയ അഭവന്തോ, ദീഘചാരികഅനിവത്തചാരികവിരതോ. ഗുത്തിന്ദ്രിയോതി ഛസു ഇന്ദ്രിയേസു ഇധ മനിന്ദ്രിയസ്സ വിസും വുത്തത്താ വുത്താവസേസവസേന ച ഗോപിതിന്ദ്രിയോ. രക്ഖിതമാനസാനോതി മാനസം ഏവ മാനസാനം, തം രക്ഖിതമസ്സാതി ¶ രക്ഖിതമാനസാനോ. യഥാ കിലേസേഹി ന വിലുപ്പതി, ഏവം രക്ഖിതചിത്തോതി വുത്തം ഹോതി. അനവസ്സുതോതി ഇമായ പടിപത്തിയാ തേസു തേസു ആരമ്മണേസു കിലേസഅന്വസ്സവവിരഹിതോ. അപരിഡയ്ഹമാനോതി കിലേസഗ്ഗീഹി അപരിഡയ്ഹമാനോ. ബഹിദ്ധാ വാ അനവസ്സുതോ, അജ്ഝത്തം അപരിഡയ്ഹമാനോ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

ഓക്ഖിത്തചക്ഖുഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨൦. ഓഹാരയിത്വാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര അഞ്ഞോപി ചാതുമാസികബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ ചതുമാസേ ചതുമാസേ ഉയ്യാനകീളം ഗച്ഛതി. സോ ഏകദിവസം ഗിമ്ഹാനം മജ്ഝിമമാസേ ഉയ്യാനം പവിസന്തോ ഉയ്യാനദ്വാരേ പത്തസഞ്ഛന്നം പുപ്ഫാലങ്കതസാഖാവിടപം പാരിച്ഛത്തകകോവിളാരം ദിസ്വാ ഏകം പുപ്ഫം ഗഹേത്വാ ഉയ്യാനം പാവിസി. തതോ ‘‘രഞ്ഞാ അഗ്ഗപുപ്ഫം ഗഹിത’’ന്തി അഞ്ഞതരോപി അമച്ചോ ഹത്ഥിക്ഖന്ധേ ഠിതോ ഏകമേവ പുപ്ഫം അഗ്ഗഹേസി. ഏതേനേവുപായേന സബ്ബോ ¶ ബലകായോ അഗ്ഗഹേസി. പുപ്ഫേഹി അനസ്സാദേന്താ പത്തമ്പി ഗണ്ഹിംസു. സോ രുക്ഖോ നിപ്പത്തപുപ്ഫോ ഖന്ധമത്തോവ അഹോസി. രാജാ സായന്ഹസമയേ ഉയ്യാനാ നിക്ഖമന്തോ തം ദിസ്വാ ‘‘കിം കതോ അയം രുക്ഖോ, മമാഗമനവേലായ മണിവണ്ണസാഖന്തരേസു പവാളസദിസപുപ്ഫാലങ്കതോ അഹോസി, ഇദാനി നിപ്പത്തപുപ്ഫോ ജാതോ’’തി ചിന്തേന്തോ തസ്സേവ അവിദൂരേ അപുപ്ഫിതരുക്ഖം സഞ്ഛന്നപലാസം അദ്ദസ. ദിസ്വാ ചസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അയം രുക്ഖോ പുപ്ഫഭരിതസാഖത്താ ബഹുജനസ്സ ലോഭനീയോ അഹോസി, തേന മുഹുത്തേനേവ ¶ ബ്യസനം പത്തോ. അയം പനഞ്ഞോ അലോഭനീയത്താ തഥേവ ഠിതോ. ഇദഞ്ചാപി രജ്ജം പുപ്ഫിതരുക്ഖോ വിയ ലോഭനീയം, ഭിക്ഖുഭാവോ പന അപുപ്ഫിതരുക്ഖോ വിയ അലോഭനീയോ. തസ്മാ യാവ ഇദമ്പി അയം രുക്ഖോ വിയ ന വിലുപ്പതി, താവ അയമഞ്ഞോ സഞ്ഛന്നപത്തോ യഥാ പാരിച്ഛത്തകോ, ഏവം കാസാവേന സഞ്ഛന്നോ ഹുത്വാ പബ്ബജേയ്യ’’ന്തി. സോ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ കാസായവത്ഥോ അഭിനിക്ഖമിത്വാതി ഇമസ്സ പാദസ്സ ഗേഹാ നിക്ഖമിത്വാ കാസായവത്ഥനിവത്ഥോ ഹുത്വാതി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. സേസം വുത്തനയേനേവ സക്കാ വിഞ്ഞാതുന്തി ന വിത്ഥാരിതന്തി.

പാരിച്ഛത്തകഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തതിയവഗ്ഗോ നിട്ഠിതോ.

൧൨൧. രസേസൂതി ¶ കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരോ കിര ബാരാണസിരാജാ ഉയ്യാനേ അമച്ചപുത്തേഹി പരിവുതോ സിലാപട്ടപോക്ഖരണിയം കീളതി. തസ്സ സൂദോ സബ്ബമംസാനം രസം ഗഹേത്വാ അതീവ സുസങ്ഖതം അമതകപ്പം അന്തരഭത്തം പചിത്വാ ഉപനാമേസി. സോ തത്ഥ ഗേധമാപന്നോ കസ്സചി കിഞ്ചി അദത്വാ അത്തനാവ ഭുഞ്ജി. ഉദകം കീളന്തോ അതിവികാലേ നിക്ഖന്തോ സീഘം സീഘം ഭുഞ്ജി. യേഹി സദ്ധിം പുബ്ബേ ഭുഞ്ജതി, ന തേസം കഞ്ചി സരി. അഥ പച്ഛാ പടിസങ്ഖാനം ഉപ്പാദേത്വാ ‘‘അഹോ! മയാ പാപം കതം, യ്വായം രസതണ്ഹാഭിഭൂതോ സബ്ബജനം വിസ്സരിത്വാ ഏകകോവ ഭുഞ്ജിം, ഹന്ദ, നം രസതണ്ഹം നിഗ്ഗണ്ഹാമീ’’തി രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ അത്തനോ പുരിമപടിപത്തിം ഗരഹന്തോ തപ്പടിപക്ഖഗുണദീപികം ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ ¶ രസേസൂതി അമ്ബിലമധുരതിത്തകകടുകലോണഖാരികകസാവാദിഭേദേസു സായനീയേസു. ഗേധം അകരന്തി ഗിദ്ധിം അകരോന്തോ, തണ്ഹം അനുപ്പാദേന്തോതി വുത്തം ഹോതി. അലോലോതി ‘‘ഇദം സായിസ്സാമി, ഇദം സായിസ്സാമീ’’തി ഏവം രസവിസേസേസു അനാകുലോ. അനഞ്ഞപോസീതി പോസേതബ്ബകസദ്ധിവിഹാരികാദിവിരഹിതോ. കായസന്ധാരണമത്തേന സന്തുട്ഠോതി വുത്തം ഹോതി. യഥാ വാ പുബ്ബേ ഉയ്യാനേ രസേസു ഗേധകരണസീലോ അഞ്ഞപോസീ ആസിം, ഏവം അഹുത്വാ യായ തണ്ഹായ ലോലോ ഹുത്വാ രസേസു ഗേധം കരോതി, തം ¶ തണ്ഹം ഹിത്വാ ആയതിം തണ്ഹാമൂലകസ്സ അഞ്ഞസ്സ അത്തഭാവസ്സാനിബ്ബത്താപനേന അനഞ്ഞപോസീതി വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ അത്ഥഭഞ്ജനകട്ഠേന കിലേസാ ‘‘അഞ്ഞേ’’തി വുച്ചന്തി, തേസം അപോസനേന അനഞ്ഞപോസീതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. സപദാനചാരീതി അവോക്കമ്മചാരീ അനുപുബ്ബചാരീ, ഘരപടിപാടിം അഛഡ്ഡേത്വാ അഡ്ഢകുലഞ്ച ദലിദ്ദകുലഞ്ച നിരന്തരം പിണ്ഡായ പവിസമാനോതി അത്ഥോ. കുലേ കുലേ അപ്പടിബദ്ധചിത്തോതി ഖത്തിയകുലാദീസു യത്ഥ കത്ഥചി കിലേസവസേന അലഗ്ഗചിത്തോ, ചന്ദോപമോ നിച്ചനവകോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

രസഗേധഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨൨. പഹായ പഞ്ചാവരണാനീതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര അഞ്ഞതരോ രാജാ പഠമജ്ഝാനലാഭീ അഹോസി. സോ ഝാനാനുരക്ഖണത്ഥം രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം പത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിസമ്പദം ദീപേന്തോ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ പഞ്ചാവരണാനീതി പഞ്ച നീവരണാനി ഏവ, താനി ഉരഗസുത്തേ (സു. നി. ൧ ആദയോ) അത്ഥതോ വുത്താനി. താനി പന യസ്മാ അബ്ഭാദയോ വിയ ചന്ദസൂരിയേ ചേതോ ആവരന്തി, തസ്മാ ‘‘ആവരണാനി ചേതസോ’’തി വുത്താനി. താനി ഉപചാരേന വാ അപ്പനായ വാ പഹായ വിജഹിത്വാതി അത്ഥോ ¶ . ഉപക്കിലേസേതി ഉപഗമ്മ ചിത്തം വിബാധേന്തേ അകുസലധമ്മേ, വത്ഥോപമാദീസു (മ. നി. ൧.൭൦ ആദയോ) വുത്തേ അഭിജ്ഝാദയോ വാ. ബ്യപനുജ്ജാതി പനുദിത്വാ, വിപസ്സനാമഗ്ഗേന പജഹിത്വാതി അത്ഥോ. സബ്ബേതി അനവസേസേ. ഏവം സമഥവിപസ്സനാസമ്പന്നോ പഠമമഗ്ഗേന ദിട്ഠിനിസ്സയസ്സ പഹീനത്താ അനിസ്സിതോ, സേസമഗ്ഗേഹി ഛേത്വാ തേധാതുകം ¶ സിനേഹദോസം, തണ്ഹാരാഗന്തി വുത്തം ഹോതി. സിനേഹോ ഏവ ഹി ഗുണപടിപക്ഖതോ സിനേഹദോസോതി വുത്തോ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

ആവരണഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨൩. വിപിട്ഠികത്വാനാതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര അഞ്ഞതരോ രാജാ ചതുത്ഥജ്ഝാനലാഭീ അഹോസി. സോപി ഝാനാനുരക്ഖണത്ഥം രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിസമ്പദം ദീപേന്തോ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ വിപിട്ഠികത്വാനാതി പിട്ഠിതോ കത്വാ, ഛഡ്ഡേത്വാ വിജഹിത്വാതി അത്ഥോ ¶ . സുഖഞ്ച ദുക്ഖന്തി കായികം സാതാസാതം. സോമനസ്സദോമനസ്സന്തി ചേതസികം സാതാസാതം. ഉപേക്ഖന്തി ചതുത്ഥജ്ഝാനുപേക്ഖം. സമഥന്തി ചതുത്ഥജ്ഝാനസമാധിം ഏവ. വിസുദ്ധന്തി പഞ്ചനീവരണവിതക്കവിചാരപീതിസുഖസങ്ഖാതേഹി നവഹി പച്ചനീകധമ്മേഹി വിമുത്തത്താ അതിസുദ്ധം, നിദ്ധന്തസുവണ്ണമിവ വിഗതൂപക്കിലേസന്തി അത്ഥോ.

അയം പന യോജനാ – വിപിട്ഠികത്വാന സുഖഞ്ച ദുക്ഖഞ്ച പുബ്ബേവ, പഠമജ്ഝാനൂപചാരേയേവ ദുക്ഖം തതിയജ്ഝാനൂപചാരേയേവ സുഖന്തി അധിപ്പായോ. പുന ആദിതോ വുത്തം ച-കാരം പരതോ നേത്വാ ‘‘സോമനസ്സം ദോമനസ്സഞ്ച വിപിട്ഠികത്വാന പുബ്ബേവാ’’തി അധികാരോ. തേന സോമനസ്സം ചതുത്ഥജ്ഝാനൂപചാരേ, ദോമനസ്സഞ്ച ദുതിയജ്ഝാനൂപചാരേയേവാതി ദീപേതി. ഏതാനി ഹി ഏതേസം പരിയായതോ പഹാനട്ഠാനാനി. നിപ്പരിയായതോ പന ദുക്ഖസ്സ പഠമജ്ഝാനം, ദോമനസ്സസ്സ ദുതിയജ്ഝാനം, സുഖസ്സ തതിയജ്ഝാനം, സോമനസ്സസ്സ ചതുത്ഥജ്ഝാനം പഹാനട്ഠാനം. യഥാഹ – ‘‘പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി ഏത്ഥുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതീ’’തിആദികം (സം. നി. ൫.൫൧൦) സബ്ബം അട്ഠസാലിനിയാ ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായം (ധ. സ. അട്ഠ. ൧൬൫) വുത്തം. യഥാ പുബ്ബേവാതി തീസു പഠമജ്ഝാനാദീസു ദുക്ഖദോമനസ്സസുഖാനി വിപിട്ഠികത്വാ ഏവമേത്ഥ ചതുത്ഥജ്ഝാനേ സോമനസ്സം വിപിട്ഠികത്വാ ഇമായ പടിപദായ ലദ്ധാനുപേക്ഖം സമഥം വിസുദ്ധം ഏകോ ചരേതി. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

വിപിട്ഠിഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨൪. ആരദ്ധവീരിയോതി ¶ ¶ കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരോ കിര പച്ചന്തരാജാ സഹസ്സയോധബലകായോ രജ്ജേന ഖുദ്ദകോ, പഞ്ഞായ മഹന്തോ അഹോസി. സോ ഏകദിവസം ‘‘കിഞ്ചാപി അഹം ഖുദ്ദകോ രജ്ജേന, പഞ്ഞവതാ പന സക്കാ സകലജമ്ബുദീപം ഗഹേതു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ സാമന്തരഞ്ഞോ ദൂതം പാഹേസി – ‘‘സത്താഹബ്ഭന്തരേ മേ രജ്ജം വാ ദേതു യുദ്ധം വാ’’തി. തതോ സോ അത്തനോ അമച്ചേ സന്നിപാതാപേത്വാ ആഹ – ‘‘മയാ തുമ്ഹേ അനാപുച്ഛായേവ സാഹസം കമ്മം കതം, അമുകസ്സ രഞ്ഞോ ഏവം പേസിതം, കിം കാതബ്ബ’’ന്തി? തേ ആഹംസു – ‘‘സക്കാ, മഹാരാജ, സോ ദൂതോ നിവത്തേതു’’ന്തി. ‘‘ന സക്കാ, ഗതോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘യദി ഏവം വിനാസിതമ്ഹാ തയാ, തേന ഹി ദുക്ഖം അഞ്ഞസ്സ സത്ഥേന മരിതും, ഹന്ദ, മയം അഞ്ഞമഞ്ഞം പഹരിത്വാ മരാമ, അത്താനം പഹരിത്വാ മരാമ, ഉബ്ബന്ധാമ, വിസം ഖാദാമാ’’തി. ഏവം ഏതേസു ഏകമേകോ ¶ മരണമേവ സംവണ്ണേതി. തതോ രാജാ ‘‘കിം മേ ഇമേഹി, അത്ഥി, ഭണേ, മയ്ഹം യോധാ’’തി ആഹ. അഥ ‘‘അഹം മഹാരാജ യോധോ, അഹം മഹാരാജ യോധോ’’തി യോധസഹസ്സം ഉട്ഠഹി.

രാജാ ‘‘ഏതേ ഉപപരിക്ഖിസ്സാമീ’’തി മഹന്തം ചിതകം സജ്ജാപേത്വാ ആഹ – ‘‘മയാ, ഭണേ, ഇദം സാഹസം കതം, തം മേ അമച്ചാ പടിക്കോസന്തി, സ്വാഹം ചിതകം പവിസിസ്സാമി. കോ മയാ സദ്ധിം പവിസിസ്സതി, കേന മയ്ഹം ജീവിതം പരിച്ചത്ത’’ന്തി? ഏവം വുത്തേ പഞ്ചസതാ യോധാ ഉട്ഠഹിംസു ‘‘മയം, മഹാരാജ, പവിസിസ്സാമാ’’തി. തതോ രാജാ ഇതരേ പഞ്ചസതേ ആഹ – ‘‘തുമ്ഹേ ദാനി, താതാ, കിം കരിസ്സഥാ’’തി? തേ ആഹംസു – ‘‘നായം, മഹാരാജ, പുരിസകാരോ, ഇത്ഥിചരിയാ ഏസാ, അപിച മഹാരാജേന പടിരഞ്ഞോ ദൂതോ പേസിതോ, തേ മയം തേന രഞ്ഞാ സദ്ധിം യുജ്ഝിത്വാ മരിസ്സാമാ’’തി. തതോ രാജാ ‘‘പരിച്ചത്തം തുമ്ഹേഹി മമ ജീവിത’’ന്തി ചതുരങ്ഗിനിം സേനം സന്നയ്ഹിത്വാ തേന യോധസഹസ്സേന പരിവുതോ ഗന്ത്വാ രജ്ജസീമായ നിസീദി.

സോപി പടിരാജാ തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘അരേ, സോ ഖുദ്ദകരാജാ മമ ദാസസ്സാപി നപ്പഹോതീ’’തി ദുസ്സിത്വാ സബ്ബം ബലകായം ആദായ യുജ്ഝിതും നിക്ഖമി. ഖുദ്ദകരാജാ തം അബ്ഭുയ്യാതം ദിസ്വാ ബലകായം ആഹ – ‘‘താതാ, തുമ്ഹേ ന ബഹുകാ, സബ്ബേ സമ്പിണ്ഡിത്വാ അസിചമ്മം ഗഹേത്വാ സീഘം ഇമസ്സ രഞ്ഞോ പുരതോ ഉജുകം ഏവ ഗച്ഛഥാ’’തി. തേ തഥാ അകംസു. അഥസ്സ ¶ സാ സേനാ ദ്വിധാ ഭിന്ദിത്വാ അന്തരമദാസി. തേ തം രാജാനം ജീവഗ്ഗാഹം ഗഹേത്വാ അത്തനോ രഞ്ഞോ ‘‘തം മാരേസ്സാമീ’’തി ആഗച്ഛന്തസ്സ അദംസു. പടിരാജാ തം അഭയം യാചി. രാജാ തസ്സ അഭയം ദത്വാ സപഥം കാരാപേത്വാ അത്തനോ വസേ കത്വാ തേന സഹ അഞ്ഞം രാജാനം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ തസ്സ രജ്ജസീമായ ഠത്വാ പേസേസി – ‘‘രജ്ജം വാ മേ ദേതു യുദ്ധം വാ’’തി. സോ ‘‘അഹം ഏകയുദ്ധമ്പി ¶ ന സഹാമീ’’തി രജ്ജം നിയ്യാദേസി. ഏതേനുപായേന സബ്ബേ രാജാനോ ഗഹേത്വാ അന്തേ ബാരാണസിരാജാനമ്പി അഗ്ഗഹേസി.

സോ ഏകസതരാജപരിവുതോ സകലജമ്ബുദീപരജ്ജം അനുസാസന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം പുബ്ബേ ഖുദ്ദകോ അഹോസിം, സോമ്ഹി ഇദാനി അത്തനോ ഞാണസമ്പത്തിയാ സകലജമ്ബുദീപമണ്ഡലസ്സ ഇസ്സരോ രാജാ ജാതോ. തം ഖോ പന മേ ഞാണം ലോകിയവീരിയസമ്പയുത്തം, നേവ നിബ്ബിദായ ന വിരാഗായ സംവത്തതി, യംനൂനാഹം ഇമിനാ ഞാണേന ലോകുത്തരധമ്മം ഗവേസേയ്യ’’ന്തി. തതോ ബാരാണസിരഞ്ഞോ രജ്ജം ദത്വാ പുത്തദാരഞ്ച സകജനപദേയേവ ഠപേത്വാ സബ്ബം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ അത്തനോ വീരിയസമ്പത്തിം ദീപേന്തോ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ ആരദ്ധം വീരിയം അസ്സാതി ആരദ്ധവീരിയോ. ഏതേന അത്തനോ മഹാവീരിയതം ദസ്സേതി. പരമത്ഥോ വുച്ചതി നിബ്ബാനം, പരമത്ഥസ്സ പത്തി പരമത്ഥപത്തി, തസ്സാ പരമത്ഥപത്തിയാ. ഏതേന വീരിയാരമ്ഭേന പത്തബ്ബം ¶ ഫലം ദസ്സേതി. അലീനചിത്തോതി ഏതേന വീരിയൂപത്ഥമ്ഭാനം ചിത്തചേതസികാനം അലീനതം ദസ്സേതി. അകുസീതവുത്തീതി ഏതേന ഠാനചങ്കമാദീസു കായസ്സ അനവസീദനം ദസ്സേതി. ദള്ഹനിക്കമോതി ഏതേന ‘‘കാമം തചോ ച ന്ഹാരു ചാ’’തി (മ. നി. ൨.൧൮൪; അ. നി. ൨.൫; മഹാനി. ൧൯൬) ഏവം പവത്തം പദഹനവീരിയം ദസ്സേതി, യം തം അനുപുബ്ബസിക്ഖാദീസു പദഹന്തോ ‘‘കായേന ചേവ പരമത്ഥസച്ചം സച്ഛികരോതീ’’തി വുച്ചതി. അഥ വാ ഏതേന മഗ്ഗസമ്പയുത്തം വീരിയം ദസ്സേതി. തമ്പി ദള്ഹഞ്ച ഭാവനാപാരിപൂരിഗതത്താ, നിക്കമോ ച സബ്ബസോ പടിപക്ഖാ നിക്ഖന്തത്താ, തസ്മാ തംസമങ്ഗീപുഗ്ഗലോപി ദള്ഹോ നിക്കമോ അസ്സാതി ‘‘ദള്ഹനിക്കമോ’’തി വുച്ചതി. ഥാമബലൂപപന്നോതി മഗ്ഗക്ഖണേ കായഥാമേന ച ഞാണബലേന ച ഉപപന്നോ. അഥ വാ ഥാമഭൂതേന ബലേന ¶ ഉപപന്നോ, ഥിരഞാണബലൂപപന്നോതി വുത്തം ഹോതി. ഏതേന തസ്സ വീരിയസ്സ വിപസ്സനാഞാണസമ്പയോഗം ദീപേന്തോ യോഗപധാനഭാവം സാധേതി. പുബ്ബഭാഗമജ്ഝിമഉക്കട്ഠവീരിയവസേന വാ തയോപി പാദാ യോജേതബ്ബാ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

ആരദ്ധവീരിയഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨൫. പടിസല്ലാനന്തി കാ ഉപ്പത്തി? ഇമിസ്സാ ഗാഥായ ആവരണഗാഥായ വിയ ഉപ്പത്തി, നത്ഥി കോചി വിസേസോ. അത്ഥവണ്ണനായ പനസ്സാ പടിസല്ലാനന്തി തേഹി തേഹി സത്തസങ്ഖാരേഹി പടിനിവത്തിത്വാ സല്ലാനം, ഏകമന്തസേവിതാ ഏകീഭാവോ കായവിവേകോതി അത്ഥോ. ഝാനന്തി പച്ചനീകഝാപനതോ ആരമ്മണലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനതോ ച ചിത്തവിവേകോ വുച്ചതി. തത്ഥ അട്ഠ സമാപത്തിയോ ¶ നീവരണാദിപച്ചനീകഝാപനതോ കസിണാദിആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനതോ ച ‘‘ഝാന’’ന്തി വുച്ചതി. വിപസ്സനാമഗ്ഗഫലാനി സത്തസഞ്ഞാദിപച്ചനീകഝാപനതോ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനതോ ച ‘‘ഝാന’’നി വുച്ചതി. ഇധ പന ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനമേവ അധിപ്പേതം. ഏവമേതം പടിസല്ലാനഞ്ച ഝാനഞ്ച അരിഞ്ചമാനോ അജഹമാനോ അനിസ്സജ്ജമാനോ. ധമ്മേസൂതി വിപസ്സനൂപഗേസു പഞ്ചക്ഖന്ധാദിധമ്മേസു. നിച്ചന്തി സതതം സമിതം അബ്ബോകിണ്ണം. അനുധമ്മചാരീതി തേ ധമ്മേ ആരബ്ഭ പവത്തനേന അനുഗതം വിപസ്സനാധമ്മം ചരമാനോ. അഥ വാ ധമ്മേസൂതി ഏത്ഥ ധമ്മാതി നവലോകുത്തരധമ്മാ, തേസം ധമ്മാനം അനുലോമോ ധമ്മോതി അനുധമ്മോ, വിപസ്സനായേതം അധിവചനം. തത്ഥ ‘‘ധമ്മാനം നിച്ചം അനുധമ്മചാരീ’’തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം ¶ വിഭത്തിബ്യത്തയേന ‘‘ധമ്മേസൂ’’തി വുത്തം സിയാ. ആദീനവം സമ്മസിതാ ഭവേസൂതി തായ അനുധമ്മചാരിതാസങ്ഖാതായ വിപസ്സനായ അനിച്ചാകാരാദിദോസം തീസു ഭവേസു സമനുപസ്സന്തോ ഏവം ഇമായ കായചിത്തവിവേകസിഖാപത്തവിപസ്സനാസങ്ഖാതായ പടിപദായ അധിഗതോതി വത്തബ്ബോ ഏകോ ചരേതി ഏവം യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

പടിസല്ലാനഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨൬. തണ്ഹക്ഖയന്തി ¶ കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരോ കിര ബാരാണസിരാജാ മഹച്ചരാജാനുഭാവേന നഗരം പദക്ഖിണം കരോതി. തസ്സ സരീരസോഭായ ആവജ്ജിതഹദയാ സത്താ പുരതോ ഗച്ഛന്താപി നിവത്തിത്വാ തമേവ ഉല്ലോകേന്തി, പച്ഛതോ ഗച്ഛന്താപി, ഉഭോഹി പസ്സേഹി ഗച്ഛന്താപി. പകതിയാ ഏവ ഹി ബുദ്ധദസ്സനേ പുണ്ണചന്ദസമുദ്ദരാജദസ്സനേ ച അതിത്തോ ലോകോ. അഥ അഞ്ഞതരാ കുടുമ്ബിയഭരിയാപി ഉപരിപാസാദഗതാ സീഹപഞ്ജരം വിവരിത്വാ ഓലോകയമാനാ അട്ഠാസി. രാജാ തം ദിസ്വാ പടിബദ്ധചിത്തോ ഹുത്വാ അമച്ചം ആണാപേസി – ‘‘ജാനാഹി താവ, ഭണേ, ‘അയം ഇത്ഥീ സസാമികാ വാ അസാമികാ വാ’’’തി? സോ ഞത്വാ ‘‘സസാമികാ, ദേവാ’’തി ആരോചേസി. അഥ രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമാ വീസതിസഹസ്സനാടകിത്ഥിയോ ദേവച്ഛരായോ വിയ മം ഏവ ഏകം അഭിരമാപേന്തി, സോ ദാനാഹം ഏതാപി അതുസ്സിത്വാ പരസ്സ ഇത്ഥിയാ തണ്ഹം ഉപ്പാദേസിം. സാ ഉപ്പന്നാ അപായമേവ ആകഡ്ഢതീ’’തി തണ്ഹായ ആദീനവം ദിസ്വാ ‘‘ഹന്ദ, നം നിഗ്ഗണ്ഹാമീ’’തി രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ തണ്ഹക്ഖയന്തി നിബ്ബാനം, ഏവം ദിട്ഠാദീനവായ വാ തണ്ഹായ അപ്പവത്തിം. അപ്പമത്തോതി സാതച്ചകാരീ, സക്കച്ചകാരീ. അനേളമൂഗോതി അലാലാമുഖോ. അഥ വാ അനേളോ ച അമൂഗോ ച, പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോതി വുത്തം ഹോതി. ഹിതസുഖസമ്പാപകം സുതമസ്സ അത്ഥീതി സുതവാ, ആഗമസമ്പന്നോതി വുത്തം ¶ ഹോതി. സതീമാതി ചിരകതാദീനം അനുസ്സരിതാ. സങ്ഖാതധമ്മോതി ധമ്മൂപപരിക്ഖായ പരിഞ്ഞാതധമ്മോ. നിയതോതി അരിയമഗ്ഗേന നിയതഭാവപ്പത്തോ. പധാനവാതി സമ്മപ്പധാനവീരിയസമ്പന്നോ. ഉപ്പടിപാടിയാ ഏസ പാഠോ യോജേതബ്ബോ. ഏവമേവ തേഹി അപ്പമാദാദീഹി സമന്നാഗതോ നിയാമസമ്പാപകേന പധാനേന പധാനവാ, തേന പധാനേന സമ്പത്തനിയാമതോ നിയതോ, തതോ അരഹത്തപ്പത്തിയാ സങ്ഖാതധമ്മോ. അരഹാ ഹി പുന സങ്ഖാതബ്ബാഭാവതോ ‘‘സങ്ഖാതധമ്മോ’’തി വുച്ചതി. യഥാഹ – ‘‘യേ ¶ ച സങ്ഖാതധമ്മാസേ, യേ ച സേഖാ പുഥൂ ഇധാ’’തി (സു. നി. ൧൦൪൪; ചൂളനി. അജിതമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൭). സേസം വുത്തനയമേവാതി.

തണ്ഹക്ഖയഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨൭. സീഹോവാതി ¶ കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരസ്സ കിര ബാരാണസിരഞ്ഞോ ദൂരേ ഉയ്യാനം ഹോതി, സോ പഗേവ ഉട്ഠായ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ യാനാ ഓരുയ്ഹ ഉദകട്ഠാനം ഉപഗതോ ‘‘മുഖം ധോവിസ്സാമീ’’തി. തസ്മിഞ്ച പദേസേ സീഹീ സീഹപോതകം ജനേത്വാ ഗോചരായ ഗതാ. രാജപുരിസോ തം ദിസ്വാ ‘‘സീഹപോതകോ, ദേവാ’’തി ആരോചേസി. രാജാ ‘‘സീഹോ കിര കസ്സചി ന ഭായതീ’’തി തം ഉപപരിക്ഖിതും ഭേരിആദീനി ആകോടാപേസി, സീഹപോതകോ തം സദ്ദം സുത്വാപി തഥേവ സയി. അഥ യാവതതിയം ആകോടാപേസി. സോ തതിയവാരേ സീസം ഉക്ഖിപിത്വാ സബ്ബം പരിസം ഓലോകേത്വാ തഥേവ സയി. അഥ രാജാ ‘‘യാവസ്സ മാതാ നാഗച്ഛതി, താവ ഗച്ഛാമാ’’തി വത്വാ ഗച്ഛന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘തദഹുജാതോപി സീഹപോതകോ ന സന്തസതി ന ഭായതി, കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി തണ്ഹാദിട്ഠിപരിതാസം ഛഡ്ഡേത്വാ ന സന്തസേയ്യം ന ഭായേയ്യ’’ന്തി? സോ തം ആരമ്മണം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തോ പുന കേവട്ടേഹി മച്ഛേ ഗഹേത്വാ സാഖാസു ബന്ധിത്വാ പസാരിതേ ജാലേ വാതം അസങ്ഗംയേവ ഗച്ഛമാനം ദിസ്വാ തസ്മിം നിമിത്തം അഗ്ഗഹേസി – ‘‘കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി തണ്ഹാദിട്ഠിമോഹജാലം ഫാലേത്വാ ഏവം അസജ്ജമാനോ ഗച്ഛേയ്യ’’ന്തി?

അഥ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ സിലാപട്ടപോക്ഖരണിയാ തീരേ നിസിന്നോ വാതബ്ഭാഹതാനി പദുമാനി ഓനമിത്വാ ഉദകം ഫുസിത്വാ വാതവിഗമേ പുന യഥാഠാനേ ഠിതാനി ഉദകേന അനുപലിത്താനി ദിസ്വാ തസ്മിം നിമിത്തം അഗ്ഗഹേസി – ‘‘കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി യഥാ ഏതാനി ഉദകേ ജാതാനി ഉദകേന അനുപലിത്താനി തിട്ഠന്തി. ഏവം ലോകേ ജാതോ ലോകേന അനുപലിത്തോ തിട്ഠേയ്യ’’ന്തി. സോ പുനപ്പുനം ‘‘യഥാ സീഹോ വാതോ പദുമാനി, ഏവം അസന്തസന്തേന അസജ്ജമാനേന അനുപലിത്തേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ ¶ സീഹോതി ചത്താരോ സീഹാ – തിണസീഹോ, പണ്ഡുസീഹോ, കാളസീഹോ, കേസരസീഹോതി. തേസം കേസരസീഹോ അഗ്ഗമക്ഖായതി. സോ ഇധ അധിപ്പേതോ. വാതോ പുരത്ഥിമാദിവസേന അനേകവിധോ. പദുമം രത്തസേതാദിവസേന. തേസു യോ കോചി വാതോ യം കിഞ്ചി പദുമഞ്ച വട്ടതിയേവ. തത്ഥ യസ്മാ സന്താസോ നാമ അത്തസിനേഹേന ഹോതി, അത്തസിനേഹോ ¶ ച നാമ തണ്ഹാലേപോ, സോപി ദിട്ഠിസമ്പയുത്തേന വാ ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തേന വാ ലോഭേന ഹോതി, സോപി ¶ ച തണ്ഹായേവ. സജ്ജനം പന തത്ഥ ഉപപരിക്ഖാദിവിരഹിതസ്സ മോഹേന ഹോതി, മോഹോ ച അവിജ്ജാ. തത്ഥ സമഥേന തണ്ഹായ പഹാനം, വിപസ്സനായ അവിജ്ജായ. തസ്മാ സമഥേന അത്തസിനേഹം പഹായ സീഹോവ സദ്ദേസു അനിച്ചദുക്ഖാദീസു അസന്തസന്തോ, വിപസ്സനായ മോഹം പഹായ വാതോവ ജാലമ്ഹി ഖന്ധായതനാദീസു അസജ്ജമാനോ, സമഥേനേവ ലോഭം ലോഭസമ്പയുത്തദിട്ഠിഞ്ച പഹായ, പദുമംവ തോയേന സബ്ബഭവഭോഗലോഭേന അലിപ്പമാനോ. ഏത്ഥ ച സമഥസ്സ സീലം പദട്ഠാനം, സമഥോ സമാധിസ്സ, സമാധി വിപസ്സനായാതി ഏവം ദ്വീസു ധമ്മേസു സിദ്ധേസു തയോ ഖന്ധാ സിദ്ധാവ ഹോന്തി. തത്ഥ സീലക്ഖന്ധേന സൂരോ ഹോതി. സോ സീഹോവ സദ്ദേസു ആഘാതവത്ഥൂസു കുജ്ഝിതുകാമതായ ന സന്തസതി, പഞ്ഞാക്ഖന്ധേന പടിവിദ്ധസഭാവോ വാതോവ ജാലമ്ഹി ഖന്ധാദിധമ്മഭേദേ ന സജ്ജതി, സമാധിക്ഖന്ധേന വീതരാഗോ പദുമംവ തോയേന രാഗേന ന ലിപ്പതി. ഏവം സമഥവിപസ്സനാഹി സീലസമാധിപഞ്ഞാക്ഖന്ധേഹി ച യഥാസമ്ഭവം തണ്ഹാവിജ്ജാനം തിണ്ണഞ്ച അകുസലമൂലാനം പഹാനവസേന അസന്തസന്തോ അസജ്ജമാനോ അലിപ്പമാനോ ച വേദിതബ്ബോ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

സീഹാദിഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨൮. സീഹോ യഥാതി കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരോ കിര ബാരാണസിരാജാ പച്ചന്തം കുപിതം വൂപസമേതും ഗാമാനുഗാമിമഗ്ഗം ഛഡ്ഡേത്വാ ഉജും അടവിമഗ്ഗം ഗഹേത്വാ മഹതിയാ സേനായ ഗച്ഛതി. തേന ച സമയേന അഞ്ഞതരസ്മിം പബ്ബതപാദേ സീഹോ ബാലസൂരിയാതപം തപ്പമാനോ നിപന്നോ ഹോതി. തം ദിസ്വാ രാജപുരിസാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ ‘‘സീഹോ കിര ന സന്തസതീ’’തി ഭേരിപണവാദിസദ്ദം കാരാപേസി, സീഹോ തഥേവ നിപജ്ജി. ദുതിയമ്പി കാരാപേസി, സീഹോ തഥേവ നിപജ്ജി. തതിയമ്പി കാരാപേസി, തദാ ‘‘സീഹോ മമ പടിസത്തു അത്ഥീ’’തി ചതൂഹി പാദേഹി സുപ്പതിട്ഠിതം പതിട്ഠഹിത്വാ സീഹനാദം നദി. തം സുത്വാ ഹത്ഥാരോഹാദയോ ഹത്ഥിആദീഹി ഓരോഹിത്വാ തിണഗഹനാനി പവിട്ഠാ, ഹത്ഥിഅസ്സഗണാ ദിസാവിദിസാ പലാതാ. രഞ്ഞോ ഹത്ഥീപി രാജാനം ഗഹേത്വാ വനഗഹനാനി പോഥയമാനോ പലായി ¶ . രാജാ തം സന്ധാരേതും അസക്കോന്തോ രുക്ഖസാഖായ ഓലമ്ബിത്വാ പഥവിം പതിത്വാ ഏകപദികമഗ്ഗേന ഗച്ഛന്തോ പച്ചേകബുദ്ധാനം വസനട്ഠാനം പാപുണി. തത്ഥ പച്ചേകബുദ്ധേ പുച്ഛി – ‘‘അപി, ഭന്തേ, സദ്ദമസ്സുത്ഥാ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കസ്സ സദ്ദം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘പഠമം ¶ ഭേരിസങ്ഖാദീനം, പച്ഛാ സീഹസ്സാ’’തി ¶ . ‘‘ന ഭായിത്ഥ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ന മയം, മഹാരാജ, കസ്സചി സദ്ദസ്സ ഭായാമാ’’തി. ‘‘സക്കാ പന, ഭന്തേ, മയ്ഹമ്പി ഏദിസം കാതു’’ന്തി? ‘‘സക്കാ, മഹാരാജ, സചേ പബ്ബജിസ്സസീ’’തി. ‘‘പബ്ബജാമി, ഭന്തേ’’തി. തതോ നം പബ്ബാജേത്വാ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ആഭിസമാചാരികം സിക്ഖാപേസും. സോപി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ സഹനാ ച ഹനനാ ച സീഘജവത്താ ച സീഹോ. കേസരസീഹോവ ഇധ അധിപ്പേതോ. ദാഠാ ബലമസ്സ അത്ഥീതി ദാഠബലീ. പസയ്ഹ അഭിഭുയ്യാതി ഉഭയം ചാരീ-സദ്ദേന സഹ യോജേതബ്ബം പസയ്ഹചാരീ അഭിഭുയ്യചാരീതി. തത്ഥ പസയ്ഹ നിഗ്ഗഹേത്വാ ചരണേന പസയ്ഹചാരീ, അഭിഭവിത്വാ സന്താസേത്വാ വസീകത്വാ ചരണേന അഭിഭുയ്യചാരീ. സ്വായം കായബലേന പസയ്ഹചാരീ, തേജസാ അഭിഭുയ്യചാരീ, തത്ഥ സചേ കോചി വദേയ്യ – ‘‘കിം പസയ്ഹ അഭിഭുയ്യ ചാരീ’’തി, തതോ മിഗാനന്തി സാമിവചനം ഉപയോഗത്ഥേ കത്വാ ‘‘മിഗേ പസയ്ഹ അഭിഭുയ്യ ചാരീ’’തി പടിവത്തബ്ബം. പന്താനീതി ദൂരാനി. സേനാസനാനീതി വസനട്ഠാനാനി. സേസം വുത്തനയേനേവ സക്കാ ജാനിതുന്തി ന വിത്ഥാരിതന്തി.

ദാഠബലീഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨൯. മേത്തം ഉപേക്ഖന്തി കാ ഉപ്പത്തി? അഞ്ഞതരോ കിര രാജാ മേത്താദിഝാനലാഭീ അഹോസി. സോ ‘‘ഝാനസുഖന്തരായോ രജ്ജ’’ന്തി ഝാനാനുരക്ഖണത്ഥം രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ ‘‘സബ്ബേ സത്താ സുഖിതാ ഭവന്തൂ’’തിആദിനാ നയേന ഹിതസുഖൂപനയനകാമതാ മേത്താ. ‘‘അഹോ വത ഇമമ്ഹാ ദുക്ഖാ മുച്ചേയ്യു’’ന്തിആദിനാ നയേന അഹിതദുക്ഖാപനയനകാമതാ കരുണാ. ‘‘മോദന്തി വത ഭോന്തോ സത്താ, മോദന്തി സാധു സുട്ഠൂ’’തിആദിനാ നയേന ഹിതസുഖാവിപ്പയോഗകാമതാ മുദിതാ. ‘‘പഞ്ഞായിസ്സന്തി സകേന കമ്മേനാ’’തി സുഖദുക്ഖഅജ്ഝുപേക്ഖനതാ ഉപേക്ഖാ. ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം പന ഉപ്പടിപാടിയാ മേത്തം വത്വാ ഉപേക്ഖാ ¶ വുത്താ, മുദിതാ ച പച്ഛാ. വിമുത്തിന്തി ചതസ്സോപി ഏതാ അത്തനോ പച്ചനീകധമ്മേഹി വിമുത്തത്താ വിമുത്തിയോ. തേന വുത്തം – ‘‘മേത്തം ഉപേക്ഖം കരുണം വിമുത്തിം, ആസേവമാനോ മുദിതഞ്ച കാലേ’’തി.

തത്ഥ ¶ ആസേവമാനോതി തിസ്സോ തികചതുക്കജ്ഝാനവസേന, ഉപേക്ഖം ചതുത്ഥജ്ഝാനവസേന ഭാവയമാനോ ¶ . കാലേതി മേത്തം ആസേവിത്വാ തതോ വുട്ഠായ കരുണം, തതോ വുട്ഠായ മുദിതം, തതോ ഇതരതോ വാ നിപ്പീതികജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ ഉപേക്ഖം ആസേവമാനോ ഏവ ‘‘കാലേ ആസേവമാനോ’’തി വുച്ചതി, ആസേവിതും വാ ഫാസുകകാലേ. സബ്ബേന ലോകേന അവിരുജ്ഝമാനോതി ദസസു ദിസാസു സബ്ബേന സത്തലോകേന അവിരുജ്ഝമാനോ. മേത്താദീനഞ്ഹി ഭാവിതത്താ സത്താ അപ്പടികൂലാ ഹോന്തി, സത്തേസു ച വിരോധിഭൂതോ പടിഘോ വൂപസമ്മതി. തേന വുത്തം – ‘‘സബ്ബേന ലോകേന അവിരുജ്ഝമാനോ’’തി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന മേത്താദികഥാ അട്ഠസാലിനിയാ ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായം (ധ. സ. അട്ഠ. ൨൫൧) വുത്താ. സേസം വുത്തസദിസമേവാതി.

അപ്പമഞ്ഞാഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൩൦. രാഗഞ്ച ദോസഞ്ചാതി കാ ഉപ്പത്തി? രാജഗഹം കിര നിസ്സായ മാതങ്ഗോ നാമ പച്ചേകബുദ്ധോ വിഹരതി സബ്ബപച്ഛിമോ പച്ചേകബുദ്ധാനം. അഥ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തേ ഉപ്പന്നേ ദേവതായോ ബോധിസത്തസ്സ പൂജനത്ഥായ ആഗച്ഛന്തിയോ തം ദിസ്വാ ‘‘മാരിസാ, മാരിസാ, ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ’’തി ഭണിംസു. സോ നിരോധാ വുട്ഠഹന്തോ തം സുത്വാ അത്തനോ ജീവിതക്ഖയം ദിസ്വാ ഹിമവന്തേ മഹാപപാതോ നാമ പബ്ബതോ പച്ചേകബുദ്ധാനം പരിനിബ്ബാനട്ഠാനം. തത്ഥ ആകാസേന ഗന്ത്വാ പുബ്ബേ പരിനിബ്ബുതപച്ചേകബുദ്ധസ്സ അട്ഠിസങ്ഘാതം പപാതേ പക്ഖിപിത്വാ സിലാതലേ നിസീദിത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ രാഗദോസമോഹാ ഉരഗസുത്തേ വുത്താവ. സംയോജനാനീതി ദസ സംയോജനാനി, താനി ച തേന തേന മഗ്ഗേന സന്ദാലയിത്വാ. അസന്തസം ജീവിതസങ്ഖയമ്ഹീതി ജീവിതസങ്ഖയോ വുച്ചതി ചുതിചിത്തസ്സ പരിഭേദോ. തസ്മിഞ്ച ജീവിതസങ്ഖയേ ജീവിതനികന്തിയാ പഹീനത്താ അസന്തസന്തി. ഏത്താവതാ സോപാദിസേസം ¶ നിബ്ബാനധാതും അത്തനോ ദസ്സേത്വാ ഗാഥാപരിയോസാനേ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായീതി.

ജീവിതസങ്ഖയഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൩൧. ഭജന്തീതി കാ ഉപ്പത്തി? ബാരാണസിയം കിര അഞ്ഞതരോ രാജാ ആദിഗാഥായ വുത്തപ്പകാരമേവ ഫീതം രജ്ജം സമനുസാസതി. തസ്സ ഖരോ ആബാധോ ഉപ്പജ്ജി, ദുക്ഖാ വേദനാ പവത്തന്തി. വീസതിസഹസ്സിത്ഥിയോ ¶ തം പരിവാരേത്വാ ഹത്ഥപാദസമ്ബാഹനാദീനി കരോന്തി. അമച്ചാ ‘‘ന ദാനായം രാജാ ജീവിസ്സതി, ഹന്ദ, മയം അത്തനോ സരണം ഗവേസാമാ’’തി ചിന്തേത്വാ അഞ്ഞതരസ്സ ¶ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഉപട്ഠാനം യാചിംസു. തേ തത്ഥ ഉപട്ഠഹന്തിയേവ, ന കിഞ്ചി ലഭന്തി. രാജാ ആബാധാ വുട്ഠഹിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ ച ഇത്ഥന്നാമോ ച കുഹി’’ന്തി? തതോ തം പവത്തിം സുത്വാവ സീസം ചാലേത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. തേപി അമച്ചാ ‘‘രാജാ വുട്ഠിതോ’’തി സുത്വാ തത്ഥ കിഞ്ചി അലഭമാനാ പരമേന പാരിജുഞ്ഞേന പീളിതാ പുനദേവ ആഗന്ത്വാ രാജാനം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠംസു. തേന ച രഞ്ഞാ ‘‘കുഹിം, താതാ, തുമ്ഹേ ഗതാ’’തി വുത്താ ആഹംസു – ‘‘ദേവം ദുബ്ബലം ദിസ്വാ ആജീവികഭയേനമ്ഹാ അസുകം നാമ ജനപദം ഗതാ’’തി. രാജാ സീസം ചാലേത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘യംനൂനാഹം തമേവ ആബാധം ദസ്സേസ്സം, കിം പുനപി ഏവം കരേയ്യും, നോ’’തി? സോ പുബ്ബേ രോഗേന ഫുട്ഠോ വിയ ബാള്ഹം വേദനം ദസ്സേന്തോ ഗിലാനാലയം അകാസി. ഇത്ഥിയോ സമ്പരിവാരേത്വാ പുബ്ബസദിസമേവ സബ്ബം അകംസു. തേപി അമച്ചാ തഥേവ പുന ബഹുതരം ജനം ഗഹേത്വാ പക്കമിംസു. ഏവം രാജാ യാവതതിയം സബ്ബം പുബ്ബസദിസം അകാസി, തേപി തഥേവ പക്കമിംസു. തതോ ചതുത്ഥമ്പി തേ ആഗതേ ദിസ്വാ രാജാ – ‘‘അഹോ! ഇമേ ദുക്കരം അകംസു, യേ മം ബ്യാധിതം പഹായ അനപേക്ഖാ പക്കമിംസൂ’’തി നിബ്ബിന്നോ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ പച്ചേകബോധിം സച്ഛികത്വാ ഇമം ഉദാനഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ ഭജന്തീതി സരീരേന അല്ലീയന്താ പയിരുപാസന്തി. സേവന്തീതി അഞ്ജലികമ്മാദീഹി കിംകാരപടിസ്സാവിതായ ച പരിചരന്തി. കാരണം അത്ഥോ ഏതേസന്തി കാരണത്ഥാ, ഭജനായ ച സേവനായ ച നാഞ്ഞം കാരണമത്ഥി, അത്ഥോ ഏവ നേസം കാരണം, അത്ഥഹേതു സേവന്തീതി വുത്തം ഹോതി. നിക്കാരണാ ¶ ദുല്ലഭാ അജ്ജ മിത്താതി ‘‘ഇതോ കിഞ്ചി ലച്ഛാമാ’’തി ഏവം അത്തപടിലാഭകാരണേന നിക്കാരണാ, കേവലം –

‘‘ഉപകാരോ ച യോ മിത്തോ, യോ മിത്തോ സുഖദുക്ഖകോ;

അത്ഥക്ഖായീ ച യോ മിത്തോ, യോ മിത്തോ അനുകമ്പകോ’’തി. (ദീ. നി. ൩.൨൬൫) –

ഏവം വുത്തേന അരിയേന മിത്തഭാവേന സമന്നാഗതാ ദുല്ലഭാ അജ്ജ മിത്താ. അത്തട്ഠപഞ്ഞാതി അത്തനി ഠിതാ ഏതേസം പഞ്ഞാ. അത്താനമേവ ഓലോകേതി, ന അഞ്ഞന്തി അത്ഥോ. ‘‘അത്തത്ഥപഞ്ഞാ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ അത്തനോ അത്ഥമേവ ഓലോകേതി, ന പരത്ഥന്തി അത്ഥോ. ‘‘ദിട്ഠത്ഥപഞ്ഞാ’’തി അയമ്പി കിര പോരാണപാഠോ, തസ്സ സമ്പതി ദിട്ഠേയേവ അത്ഥേ ഏതേസം പഞ്ഞാ ¶ , ന ആയതിന്തി അത്ഥോ. ദിട്ഠധമ്മികത്ഥംയേവ ഓലോകേതി, ന സമ്പരായികത്ഥന്തി വുത്തം ഹോതി. അസുചീതി അസുചിനാ അനരിയേന കായവചീമനോകമ്മേന സമന്നാഗതാ.

ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോതി ¶ ഖഗ്ഗേന രുക്ഖാദയോ ഛിന്ദന്തോ വിയ സകസിങ്ഗേന പബ്ബതാദയോ ചുണ്ണവിചുണ്ണം കുരുമാനോ വിചരതീതി ഖഗ്ഗവിസാണോ. വിസസദിസാ ആണാതി വിസാണാ. ഖഗ്ഗം വിയാതി ഖഗ്ഗം. ഖഗ്ഗം വിസാണം യസ്സ മിഗസ്സ സോയം മിഗോ ഖഗ്ഗവിസാണോ, തസ്സ ഖഗ്ഗവിസാണസ്സ കപ്പോ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ. ഖഗ്ഗവിസാണസദിസോ പച്ചേകബുദ്ധോ ഏകോ അദുതിയോ അസഹായോ ചരേയ്യ വിഹരേയ്യ വത്തേയ്യ യപേയ്യ യാപേയ്യാതി അത്ഥോ.

൧൩൨. വിസുദ്ധസീലാതി വിസേസേന സുദ്ധസീലാ, ചതുപാരിസുദ്ധിയാ സുദ്ധസീലാ. സുവിസുദ്ധപഞ്ഞാതി സുട്ഠു വിസുദ്ധപഞ്ഞാ, രാഗാദിവിരഹിതത്താ പരിസുദ്ധമഗ്ഗഫലപടിസമ്ഭിദാദിപഞ്ഞാ. സമാഹിതാതി സം സുട്ഠു ആഹിതാ, സന്തികേ ഠപിതചിത്താ. ജാഗരിയാനുയുത്താതി ജാഗരണം ജാഗരോ, നിദ്ദാതിക്കമോതി അത്ഥോ. ജാഗരസ്സ ഭാവോ ജാഗരിയം, ജാഗരിയേ അനുയുത്താ ജാഗരിയാനുയുത്താ. വിപസ്സകാതി ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ’’തി വിസേസേന പസ്സനസീലാ, വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ വിഹരന്തീതി അത്ഥോ. ധമ്മവിസേസദസ്സീതി ദസകുസലധമ്മാനം ¶ ചതുസച്ചധമ്മസ്സ നവലോകുത്തരധമ്മസ്സ വാ വിസേസേന പസ്സനസീലാ. മഗ്ഗങ്ഗബോജ്ഝങ്ഗഗതേതി സമ്മാദിട്ഠാദീഹി മഗ്ഗങ്ഗേഹി സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദീഹി ബോജ്ഝങ്ഗേഹി ഗതേ സമ്പയുത്തേ അരിയധമ്മേ. വിജഞ്ഞാതി വിസേസേന ജഞ്ഞാ, ജാനന്താതി അത്ഥോ.

൧൩൩. സുഞ്ഞതാപ്പണിഹിതഞ്ചാനിമിത്തന്തി അനത്താനുപസ്സനാവസേന സുഞ്ഞതവിമോക്ഖഞ്ച ദുക്ഖാനുപസ്സനാവസേന അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖഞ്ച, അനിച്ചാനുപസ്സനാവസേന അനിമിത്തവിമോക്ഖഞ്ച. ആസേവയിത്വാതി വഡ്ഢേത്വാ. യേ കതസമ്ഭാരാ ധീരാ ജനാ ജിനസാസനമ്ഹി സാവകത്തം സാവകഭാവം ന വജന്തി ന പാപുണന്തി, തേ ധീരാ കതസമ്ഭാരാ സയമ്ഭൂ സയമേവ ഭൂതാ പച്ചേകജിനാ പച്ചേകബുദ്ധാ ഭവന്തി.

൧൩൪. കിം ഭൂതാ? മഹന്തധമ്മാ പൂരിതമഹാസമ്ഭാരാ ബഹുധമ്മകായാ അനേകധമ്മസഭാവസരീരാ. പുനപി കിം ഭൂതാ? ചിത്തിസ്സരാ ചിത്തഗതികാ ഝാനസമ്പന്നാതി അത്ഥോ. സബ്ബദുക്ഖോഘതിണ്ണാ സകലസംസാരഓഘം തിണ്ണാ അതിക്കന്താ ഉദഗ്ഗചിത്താ കോധമാനാദികിലേസവിരഹിതത്താ സോമനസ്സചിത്താ സന്തമനാതി അത്ഥോ. പരമത്ഥദസ്സീ പഞ്ചക്ഖന്ധദ്വാദസായതനദ്വത്തിംസാകാരസച്ചപടിച്ചസമുപ്പാദാദിവസേന ¶ പരമത്ഥം ഉത്തമത്ഥം ദസ്സനസീലാ. അചലാഭീതട്ഠേന സീഹോപമാ സീഹസദിസാതി അത്ഥോ. ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പാ ഖഗ്ഗവിസാണമിഗസിങ്ഗസദിസാ ഗണസങ്ഗണികാഭാവേനാതി അത്ഥോ.

൧൩൫. സന്തിന്ദ്രിയാതി ചക്ഖുന്ദ്രിയാദീനം സകസകാരമ്മണേ അപ്പവത്തനതോ സന്തസഭാവഇന്ദ്രിയാ ¶ . സന്തമനാതി സന്തചിത്താ, നിക്കിലേസഭാവേന സന്തസഭാവചിത്തസങ്കപ്പാതി അത്ഥോ. സമാധീതി സുട്ഠു ഏകഗ്ഗചിത്താ. പച്ചന്തസത്തേസു പതിപ്പചാരാതി പച്ചന്തജനപദേസു സത്തേസു ദയാകരുണാദീഹി പതിചരണസീലാ. ദീപാ പരത്ഥ ഇധ വിജ്ജലന്താതി സകലലോകാനുഗ്ഗഹകരണേന പരലോകേ ച ഇധലോകേ ച വിജ്ജലന്താ ദീപാ പദീപസദിസാതി അത്ഥോ. പച്ചേകബുദ്ധാ സതതം ഹിതാമേതി ഇമേ പച്ചേകബുദ്ധാ സതതം സബ്ബകാലം സകലലോകഹിതായ പടിപന്നാതി അത്ഥോ.

൧൩൬. പഹീനസബ്ബാവരണാ ¶ ജനിന്ദാതി തേ പച്ചേകബുദ്ധാ ജനാനം ഇന്ദാ ഉത്തമാ കാമച്ഛന്ദനീവരണാദീനം സബ്ബേസം പഞ്ചാവരണാനം പഹീനത്താ പഹീനസബ്ബാവരണാ. ഘനകഞ്ചനാഭാതി രത്തസുവണ്ണജമ്ബോനദസുവണ്ണപഭാ സദിസആഭാവന്താതി അത്ഥോ. നിസ്സംസയം ലോകസുദക്ഖിണേയ്യാതി ഏകന്തേന ലോകസ്സ സുദക്ഖിണായ അഗ്ഗദാനസ്സ പടിഗ്ഗഹേതും അരഹാ യുത്താ, നിക്കിലേസത്താ സുന്ദരദാനപടിഗ്ഗഹണാരഹാതി അത്ഥോ. പച്ചേകബുദ്ധാ സതതപ്പിതാമേതി ഇമേ പച്ചേകഞാണാധിഗമാ ബുദ്ധാ സതതം നിച്ചകാലം അപ്പിതാ സുഹിതാ പരിപുണ്ണാ, സത്താഹം നിരാഹാരാപി നിരോധസമാപത്തിഫലസമാപത്തിവസേന പരിപുണ്ണാതി അത്ഥോ.

൧൩൭. പതിഏകാ വിസും സമ്മാസമ്ബുദ്ധതോ വിസദിസാ അഞ്ഞേ അസാധാരണബുദ്ധാ പച്ചേകബുദ്ധാ. അഥ വാ –

‘‘ഉപസഗ്ഗാ നിപാതാ ച, പച്ചയാ ച ഇമേ തയോ;

നേകേനേകത്ഥവിസയാ, ഇതി നേരുത്തികാബ്രവു’’ന്തി. –

വുത്തത്താ പതിസദ്ദസ്സ ഏകഉപസഗ്ഗതാ പതി പധാനോ ഹുത്വാ സാമിഭൂതോ അനേകേസം ദായകാനം അപ്പമത്തകമ്പി ആഹാരം പടിഗ്ഗഹേത്വാ സഗ്ഗമോക്ഖസ്സ പാപുണനതോ. തഥാ ഹി അന്നഭാരസ്സ ഭത്തഭാഗം പടിഗ്ഗഹേത്വാപസ്സന്തസ്സേവ ഭുഞ്ജിത്വാ ദേവതാഹി സാധുകാരം ദാപേത്വാ തദഹേവ തം ദുഗ്ഗതം സേട്ഠിട്ഠാനം പാപേത്വാ കോടിസങ്ഖധനുപ്പാദനേന ച, ഖദിരങ്ഗാരജാതകേ (ജാ. അട്ഠ. ൧.൧.ഖദിരങ്ഗാരജാതകവണ്ണനാ) മാരേന നിമ്മിതഖദിരങ്ഗാരകൂപോപരിഉട്ഠിതപദുമകണ്ണികം മദ്ദിത്വാ ബോധിസത്തേന ദിന്നം പിണ്ഡപാതം പടിഗ്ഗഹേത്വാ തസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ ആകാസഗമനേന സോമനസ്സുപ്പാദനേന ച, പദുമവതീഅഗ്ഗമഹേസീപുത്താനം മഹാജനകരഞ്ഞോ ദേവിയാ ¶ ആരാധനേന ഗന്ധമാദനതോ ആകാസേന ആഗമ്മ ദാനപടിഗ്ഗഹണേന മഹാജനകബോധിസത്തസ്സ ച ദേവിയാ ച സോമനസ്സുപ്പാദനേന ച, തഥാ അബുദ്ധുപ്പാദേ ഛാതകഭയേ സകലജമ്ബുദീപേ ഉപ്പന്നേ ബാരാണസിസേട്ഠിനോ ഛാതകഭയം പടിച്ച പൂരേത്വാ രക്ഖിതേ സട്ഠിസഹസ്സകോട്ഠാഗാരേ വീഹയോ ഖേപേത്വാ ഭൂമിയം നിഖാതധഞ്ഞാനി ച ചാടിസഹസ്സേസു പൂരിതധഞ്ഞാനി ¶ ച ഖേപേത്വാ സകലപാസാദഭിത്തീസു മത്തികാഹി മദ്ദിത്വാ ലിമ്പിതധഞ്ഞാനി ച ഖേപേത്വാ തദാ നാളിമത്തമേവാവസിട്ഠം ‘‘ഇദം ഭുഞ്ജിത്വാ അജ്ജ മരിസ്സാമാ’’തി ¶ ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ സയന്തസ്സ ഗന്ധമാദനതോ ഏകോ പച്ചേകബുദ്ധോ ആഗന്ത്വാ ഗേഹദ്വാരേ അട്ഠാസി. സേട്ഠി തം ദിസ്വാ പസാദം ഉപ്പാദേത്വാ ജീവിതം പരിച്ചജമാനോ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ പത്തേ ഓകിരി. പച്ചേകബുദ്ധോ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ അത്തനോ ആനുഭാവേന പസ്സന്തസ്സേവ സേട്ഠിസ്സ പഞ്ചപച്ചേകബുദ്ധസതേഹി സഹ പരിഭുഞ്ജി. തദാ ഭത്തപചിതഉക്ഖലിം, പിദഹിത്വാ ഠപേസും.

നിദ്ദമോക്കന്തസ്സ സേട്ഠിനോ ഛാതത്തേ ഉപ്പന്നേ സോ വുട്ഠഹിത്വാ ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഭത്തേ ആചാമകഭത്തമത്തം ഓലോകേഹീ’’തി. സുസിക്ഖിതാ സാ ‘‘സബ്ബം ദിന്നം നനൂ’’തി അവത്വാ ഉക്ഖലിയാ പിധാനം വിവരി. സാ ഉക്ഖലി തങ്ഖണേവ സുമനപുപ്ഫമകുളസദിസസ്സ സുഗന്ധസാലിഭത്തസ്സ പൂരിതാ അഹോസി. സാ ച സേട്ഠി ച സന്തുട്ഠാ സയഞ്ച സകലഗേഹവാസിനോ ച സകലനഗരവാസിനോ ച ഭുഞ്ജിംസു. ദബ്ബിയാ ഗഹിതഗഹിതട്ഠാനം പുന പൂരിതം. സകലസട്ഠിസഹസ്സകോട്ഠാഗാരേസു സുഗന്ധസാലിയോ പൂരേസും. സകലജമ്ബുദീപവാസിനോ സേട്ഠിസ്സ ഗേഹതോയേവ ധഞ്ഞബീജാനി ഗഹേത്വാ സുഖിതാ ജാതാ. ഏവമാദീസു അനേകസത്തനികായേസു സുഖോതരണപരിപാലനസഗ്ഗമോക്ഖപാപനേസു പതി സാമിഭൂതോ ബുദ്ധോതി പച്ചേകബുദ്ധോ. പച്ചേകബുദ്ധാനം സുഭാസിതാനീതി പച്ചേകബുദ്ധേഹി ഓവാദാനുസാസനീവസേന സുട്ഠു ഭാസിതാനി കഥിതാനി വചനാനി. ചരന്തി ലോകമ്ഹി സദേവകമ്ഹീതി ദേവലോകസഹിതേ സത്തലോകേ ചരന്തി പവത്തന്തീതി അത്ഥോ. സുത്വാ തഥാ യേ ന കരോന്തി ബാലാതി തഥാരൂപം പച്ചേകബുദ്ധാനം സുഭാസിതവചനം യേ ബാലാ ജനാ ന കരോന്തി ന മനസി കരോന്തി, തേ ബാലാ ദുക്ഖേസു സംസാരദുക്ഖേസു പുനപ്പുനം ഉപ്പത്തിവസേന ചരന്തി പവത്തന്തി, ധാവന്തീതി അത്ഥോ.

൧൩൮. പച്ചേകബുദ്ധാനം സുഭാസിതാനീതി സുട്ഠു ഭാസിതാനി ചതുരാപായതോ മുച്ചനത്ഥായ ഭാസിതാനി വചനാനി. കിം ഭൂതാനി? അവസ്സവന്തം പഗ്ഘന്തം ഖുദ്ദം മധും യഥാ മധുരവചനാനീതി അത്ഥോ. യേ പടിപത്തിയുത്താ പണ്ഡിതജനാപി പടിപത്തീസു വുത്താനുസാരേന പവത്തന്താ തഥാരൂപം മധുരവചനം സുത്വാ വചനകരാ ഭവന്തി, തേ പണ്ഡിതജനാ ¶ സച്ചദസാ ചതുസച്ചദസ്സിനോ സപഞ്ഞാ പഞ്ഞാസഹിതാ ഭവന്തീതി അത്ഥോ.

൧൩൯. പച്ചേകബുദ്ധേഹി ¶ ജിനേഹി ഭാസിതാതി കിലേസേ ജിനന്തി ജിനിംസൂതി ജിനാ, തേഹി ജിനേഹി പച്ചേകബുദ്ധേഹി വുത്താ ഭാസിതാ കഥിതാ. കഥാ ഉളാരാ ഓജവന്താ പാകടാ സന്തി പവത്തന്തി. താ, കഥാ സക്യസീഹേന സക്യരാജവംസസീഹേന ഗോതമേന തഥാഗതേന അഭിനിക്ഖമിത്വാ ബുദ്ധഭൂതേന ¶ നരുത്തമേന നരാനം ഉത്തമേന സേട്ഠേന പകാസിതാ പാകടീകതാ ദേസിതാതി സമ്ബന്ധോ. കിമത്ഥന്തി ആഹ ‘‘ധമ്മവിജാനനത്ഥ’’ന്തി. നവലോകുത്തരധമ്മം വിസേസേന ജാനാപനത്ഥന്തി അത്ഥോ.

൧൪൦. ലോകാനുകമ്പായ ഇമാനി തേസന്തി ലോകാനുകമ്പതായ ലോകസ്സ അനുകമ്പം പടിച്ച ഇമാനി വചനാനി ഇമാ ഗാഥായോ. തേസം പച്ചേകബുദ്ധാനം വികുബ്ബിതാനി വിസേസേന കുബ്ബിതാനി ഭാസിതാനീതി അത്ഥോ. സംവേഗസങ്ഗമതിവഡ്ഢനത്ഥന്തി പണ്ഡിതാനം സംവേഗവഡ്ഢനത്ഥഞ്ച അസങ്ഗവഡ്ഢനത്ഥം ഏകീഭാവവഡ്ഢനത്ഥഞ്ച മതിവഡ്ഢനത്ഥം പഞ്ഞാവഡ്ഢനത്ഥഞ്ച സയമ്ഭുസീഹേന അനാചരിയകേന ഹുത്വാ സയമേവ ഭൂതേന ജാതേന പടിവിദ്ധേന സീഹേന അഭീതേന ഗോതമേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ഇമാനി വചനാനി പകാസിതാനി, ഇമാ ഗാഥായോ പകാസിതാ വിവരിതാ ഉത്താനീകതാതി അത്ഥോ. ഇതീതി പരിസമാപനത്ഥേ നിപാതോ.

ഇതി വിസുദ്ധജനവിലാസിനിയാ അപദാന-അട്ഠകഥായ

പച്ചേകബുദ്ധാപദാനസംവണ്ണനാ സമത്താ.

൩-൧. സാരിപുത്തത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

തദനന്തരം ¶ ഥേരാപദാനസങ്ഗഹഗാഥായോ സംവണ്ണേതും ‘‘അഥ ഥേരാപദാനം സുണാഥാ’’തി ആഹ. അഥ-അപദാന-സദ്ദാനമത്ഥോ ഹേട്ഠാ വുത്തോവ. ഏത്ഥ ഥേര-സദ്ദോ പനായം കാലഥിരപഞ്ഞത്തിനാമധേയ്യജേട്ഠാദീസു അനേകേസു അത്ഥേസു വത്തതി. തഥാ ഹി ‘‘ഥേരോവസ്സികാനി പൂതീനി ചുണ്ണകജാതാനീ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൭൯; മ. നി. ൧.൧൧൨) കാലേ, ഥേരോവസ്സികാനി ചിരകാലം ഓവസ്സികാനീതി അത്ഥോ. ‘‘ഥേരോപി താവ മഹാ’’ഇച്ചാദീസു ഥിരേ ഥിരസീലോതി അത്ഥോ. ‘‘ഥേരകോ അയമായസ്മാ മഹല്ലകോ’’തിആദീസു പഞ്ഞത്തിയം ¶ , ലോകപഞ്ഞത്തിമത്തോതി അത്ഥോ. ‘‘ചുന്ദത്ഥേരോ ഫുസ്സത്ഥേരോ’’തിആദീസു ¶ നാമധേയ്യേ, ഏവം കതനാമോതി അത്ഥോ. ‘‘ഥേരോ ചായം കുമാരോ മമ പുത്തേസൂ’’തിആദീസു ജേട്ഠേ, ജേട്ഠോ കുമാരോതി അത്ഥോ. ഇധ പനായം കാലേ ച ഥിരേ ച വത്തതി. തസ്മാ ചിരം കാലം ഠിതോതി ഥേരോ, ഥിരതരസീലാചാരമദ്ദവാദിഗുണാഭിയുത്തോ വാ ഥേരോതി വുച്ചതി. ഥേരോ ച ഥേരോ ചേതി ഥേരാ, ഥേരാനം അപദാനം കാരണം ഥേരാപദാനം, തം ഥേരാപദാനം സുണാഥാതി സമ്ബന്ധോ. ഹിമവന്തസ്സ അവിദൂരേ, ലമ്ബകോ നാമ പബ്ബതോതിആദി ആയസ്മതോ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ അപദാനം, തസ്സായസ്മതോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ ച വത്ഥു ഏവം വേദിതബ്ബം –

അതീതേ കിര ഇതോ കപ്പതോ സതസഹസ്സകപ്പാധികേ ഏകഅസങ്ഖ്യേയ്യമത്ഥകേ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ നാമേന സരദമാണവോ നാമ അഹോസി. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ഗഹപതിമഹാസാലകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ നാമേന സിരിവഡ്ഢനകുടുമ്ബികോ നാമ അഹോസി. തേ ഉഭോപി സഹപംസുകീളനസഹായാ അഹേസും. തേസു സരദമാണവോ പിതു അച്ചയേന കുലസന്തകം ധനം പടിപജ്ജിത്വാ ഏകദിവസം രഹോഗതോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേസം സത്താനം മരണം നാമ ഏകന്തികം, തസ്മാ മയാ ഏകം പബ്ബജ്ജം ഉപഗന്ത്വാ വിമോക്ഖമഗ്ഗോ ഗവേസിതബ്ബോ’’തി സഹായം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘സമ്മ, അഹം പബ്ബജിതുകാമോ. കിം ത്വം പബ്ബജിതും സക്ഖിസ്സസീ’’തി വത്വാ തേന ‘‘ന സക്ഖിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘ഹോതു അഹമേവ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി രതനകോട്ഠാഗാരാനി വിവരാപേത്വാ കപണദ്ധികാദീനം മഹാദാനം ദത്വാ പബ്ബതപാദം ഗന്ത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജി. തസ്സ പബ്ബജിതസ്സ അനുപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിതാ ചതുസത്തതിസഹസ്സമത്താ ബ്രാഹ്മണപുത്താ അഹേസും. സോ പഞ്ച അഭിഞ്ഞായോ അട്ഠ ച സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ തേസമ്പി ജടിലാനം കസിണപരികമ്മം ആചിക്ഖി. തേ സബ്ബേപി പഞ്ചാഭിഞ്ഞാ അട്ഠ ച സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തിസും.

തേന സമയേന അനോമദസ്സീ നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ സത്തേ ¶ സംസാരമഹോഘതോ താരേത്വാ ഏകദിവസം സരദതാപസസ്സ ച അന്തേവാസികാനഞ്ച സങ്ഗഹം കത്തുകാമോ ഏകോ ¶ അദുതിയോ പത്തചീവരമാദായ ആകാസേന ഗന്ത്വാ ‘‘ബുദ്ധഭാവം മേ ജാനാതൂ’’തി താപസസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ ആകാസതോ ഓതരിത്വാ പഥവിയം പതിട്ഠാസി. സരദതാപസോ സത്ഥു സരീരേ മഹാപുരിസലക്ഖണാനി ഉപധാരേത്വാ ‘‘സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോയേവായ’’ന്തി നിട്ഠം ഗന്ത്വാ പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ അദാസി. നിസീദി ഭഗവാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ. സരദതാപസോ സത്ഥു സന്തികേ ഏകമന്തം നിസീദി.

തസ്മിം സമയേ തസ്സ അന്തേവാസികാ ചതുസത്തതിസഹസ്സമത്താ ജടിലാ പണീതപണീതാനി ¶ ഓജവന്താനി ഫലാഫലാനി ഗഹേത്വാ ആഗതാ സത്ഥാരം ദിസ്വാ സഞ്ജാതപസാദാ അത്തനോ ആചരിയസ്സ സത്ഥു ച നിസിന്നാകാരം ഓലോകേത്വാ ‘‘ആചരിയ, മയം പുബ്ബേ ‘തുമ്ഹേഹി മഹന്തതരോ കോചി നത്ഥീ’തി മഞ്ഞാമ, അയം പന പുരിസോ തുമ്ഹേഹി മഹന്തതരോ മഞ്ഞേ’’തി ആഹംസു. കിം വദേഥ, താതാ, സാസപേന സദ്ധിം അട്ഠസട്ഠിയോജനസതസഹസ്സുബ്ബേധം സിനേരും സമം കാതും ഇച്ഛഥ, സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധേന മം തുലം മാ കരിത്ഥാതി. അഥ തേ താപസാ ആചരിയസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘യാവ മഹാ വതായം പുരിസുത്തമോ’’തി സബ്ബേവ പാദേസു നിപതിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിംസു.

അഥ തേ ആചരിയോ ആഹ – ‘‘താതാ, സത്ഥു അനുച്ഛവികോ നോ ദേയ്യധമ്മോ നത്ഥി, സത്ഥാ ച ഭിക്ഖാചരവേലായ ഇധാഗതോ, ഹന്ദ, മയം ദേയ്യധമ്മം യഥാബലം ദസ്സാമ. തുമ്ഹേഹി യം യം പണീതം ഫലാഫലം ആഭതം, തം തം ആഹരഥാ’’തി ആഹരാപേത്വാ ഹത്ഥേ ധോവിത്വാ സയം തഥാഗതസ്സ പത്തേ പതിട്ഠാപേസി. സത്ഥാരാ ഫലാഫലേ പടിഗ്ഗഹിതമത്തേ ദേവതാ ദിബ്ബോജം പക്ഖിപിംസു. താപസോ ഉദകമ്പി സയമേവ പരിസ്സാവേത്വാ അദാസി. തതോ ഭോജനകിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ സത്ഥരി നിസിന്നേ സബ്ബേ അന്തേവാസികേ പക്കോസാപേത്വാ സത്ഥു സന്തികേ സാരണീയം കഥം കഥേന്തോ നിസീദി. സത്ഥാ ‘‘ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം ആഗച്ഛന്തൂ’’തി ചിന്തേസി. താവദേവ സതസഹസ്സഖീണാസവപരിവാരാ അഗ്ഗസാവകാ ആഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠംസു.

തതോ സരദതാപസോ അന്തേവാസികേ ആമന്തേസി – ‘‘താതാ, സത്ഥു ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച പുപ്ഫാസനേന പൂജാ കാതബ്ബാ, തസ്മാ പുപ്ഫാനി ആഹരഥാ’’തി. തേ താവദേവ ഇദ്ധിയാ വണ്ണഗന്ധസമ്പന്നാനി പുപ്ഫാനി ആഹരിത്വാ ബുദ്ധസ്സ യോജനപ്പമാണം പുപ്ഫാസനം പഞ്ഞാപേസും, ഉഭിന്നം അഗ്ഗസാവകാനം തിഗാവുതം ¶ , സേസഭിക്ഖൂനം അഡ്ഢയോജനികാദിഭേദം, സങ്ഘനവകസ്സ ഉസഭമത്തം പഞ്ഞാപേസും. ഏവം പഞ്ഞത്തേസു ആസനേസു സരദതാപസോ തഥാഗതസ്സ പുരതോ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ‘‘ഭന്തേ, മയ്ഹം അനുഗ്ഗഹത്ഥായ ഇമം പുപ്ഫാസനം അതിരുഹഥാ’’തി ആഹ. നിസീദി ഭഗവാ പുപ്ഫാസനേ ¶ . സത്ഥരി നിസിന്നേ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ സേസഭിക്ഖൂ ച അത്തനോ അത്തനോ പത്താസനേ നിസീദിംസു. സത്ഥാ ‘‘തേസം മഹപ്ഫലം ഹോതൂ’’തി നിരോധം സമാപജ്ജി. സത്ഥു സമാപന്നഭാവം ഞത്വാ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാപി സേസഭിക്ഖൂപി നിരോധം സമാപജ്ജിംസു. താപസോ സത്താഹം നിരന്തരം സത്ഥു പുപ്ഫച്ഛത്തം ധാരേന്തോ അട്ഠാസി. ഇതരേ വനമൂലഫലം പരിഭുഞ്ജിത്വാ സേസകാലേ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ അട്ഠംസു. സത്ഥാ സത്താഹസ്സ അച്ചയേന നിരോധതോ വുട്ഠഹിത്വാ അഗ്ഗസാവകം നിസഭത്ഥേരം ആമന്തേസി – ‘‘താപസാനം പുപ്ഫാസനാനുമോദനം കരോഹീ’’തി. ഥേരോ സാവകപാരമീഞാണേ ഠത്വാ തേസം പുപ്ഫാസനാനുമോദനം ¶ അകാസി. തസ്സ ദേസനാവസാനേ സത്ഥാ ദുതിയം അഗ്ഗസാവകം അനോമത്ഥേരം ആമന്തേസി – ‘‘ത്വമ്പി ഇമേസം ധമ്മം ദേസേഹീ’’തി. സോപി തേപിടകം ബുദ്ധവചനം സമ്മസിത്വാ തേസം ധമ്മം കഥേസി. ദ്വിന്നമ്പി ദേസനായ ധമ്മാഭിസമയോ നാഹോസി. അഥ സത്ഥാ ബുദ്ധവിസയേ ഠത്വാ ധമ്മദേസനം ആരഭി. ദേസനാവസാനേ ഠപേത്വാ സരദതാപസം അവസേസാ സബ്ബേപി ചതുസത്തതിസഹസ്സജടിലാ അരഹത്തം പാപുണിംസു. സത്ഥാ തേ ‘‘ഏഥ ഭിക്ഖവോ’’തി ഹത്ഥം പസാരേസി. തേ താവദേവ അന്തരഹിതതാപസവേസാ അട്ഠപരിക്ഖാരധരാ സട്ഠിവസ്സികത്ഥേരോ വിയ അഹേസും.

സരദതാപസോ പന ‘‘അഹോ വതാഹമ്പി അയം നിസഭത്ഥേരോ വിയ അനാഗതേ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാവകോ ഭവേയ്യ’’ന്തി ദേസനാകാലേ ഉപ്പന്നപരിവിതക്കതായ അഞ്ഞവിഹിതോ ഹുത്വാ മഗ്ഗഫലാനി പടിവിജ്ഝിതും നാസക്ഖി. അഥ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ തഥാ പണിധാനം അകാസി. സത്ഥാ അനന്തരായേന സമിജ്ഝനഭാവം ദിസ്വാ ‘‘ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികം ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ ഗോതമസ്സ നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ അഗ്ഗസാവകോ സാരിപുത്തോ നാമ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകരിത്വാ ധമ്മകഥം വത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ ആകാസം പക്ഖന്ദി. സരദതാപസോപി സഹായസ്സ സിരിവഡ്ഢസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘സമ്മ, മയാ അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ പാദമൂലേ അനാഗതേ ഉപ്പജ്ജനകസ്സ ഗോതമസമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ അഗ്ഗസാവകട്ഠാനം പത്ഥിതം, ത്വമ്പി തസ്സ ദുതിയസാവകട്ഠാനം ¶ പത്ഥേഹീ’’തി. സിരിവഡ്ഢോ തം ഉപദേസം സുത്വാ അത്തനോ നിവേസനദ്വാരേ അട്ഠകരീസമത്തം ഠാനം സമതലം കാരേത്വാ ലാജപഞ്ചമാനി പുപ്ഫാനി വികിരിത്വാ നീലുപ്പലച്ഛദനം മണ്ഡപം കാരേത്വാ ബുദ്ധാസനം പഞ്ഞാപേത്വാ ഭിക്ഖൂനമ്പി ആസനാനി പഞ്ഞാപേത്വാ മഹന്തം സക്കാരസമ്മാനം സജ്ജേത്വാ സരദതാപസേന സത്ഥാരം നിമന്താപേത്വാ സത്താഹം മഹാദാനം പവത്തേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം മഹാരഹേഹി വത്ഥേഹി അച്ഛാദേത്വാ ദുതിയസാവകഭാവായ പണിധാനം അകാസി. സത്ഥാ തസ്സ അനന്തരായേന സമിജ്ഝനഭാവം ദിസ്വാ വുത്തനയേന ബ്യാകരിത്വാ ഭത്താനുമോദനം കത്വാ പക്കാമി. സിരിവഡ്ഢോ ഹട്ഠപഹട്ഠോ യാവജീവം കുസലകമ്മം കത്വാ ദുതിയചിത്തവാരേ കാമാവചരദേവലോകേ നിബ്ബത്തി. സരദതാപസോ ചത്താരോ ബ്രഹ്മവിഹാരേ ഭാവേത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി.

തതോ ¶ പട്ഠായ തേസം ഉഭിന്നമ്പി അന്തരാ കമ്മം ന കഥിതം. അമ്ഹാകം പന ഭഗവതോ ഉപ്പത്തിതോ പുരേതരമേവ സരദതാപസോ രാജഗഹസ്സ അവിദൂരേ ഉപതിസ്സാഗാമേ രൂപസാരിയാ ബ്രാഹ്മണിയാ കുച്ഛിമ്ഹി ¶ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. തംദിവസമേവസ്സ സഹായോപി രാജഗഹസ്സേവ അവിദൂരേ കോലിതഗാമേ മോഗ്ഗലിയാ ബ്രാഹ്മണിയാ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. തസ്മാ മോഗ്ഗല്ലാനോ മോഗ്ഗലിയാ ബ്രാഹ്മണിയാ പുത്തോതി മോഗ്ഗല്ലാനോ. മോഗ്ഗലിഗോത്തേന ജാതോതി വാ മോഗ്ഗല്ലാനോ. അഥ വാ മാതുകുമാരികകാലേ തസ്സാ മാതാപിതൂഹി വുത്തം – ‘‘മാ ഉഗ്ഗലി മാ ഉഗ്ഗലീ’’തി വചനമുപാദായ ‘‘മുഗ്ഗലീ’’തി നാമം. തസ്സാ മുഗ്ഗലിയാ പുത്തോതി മോഗ്ഗല്ലാനോ. അഥ വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗാദിമഗ്ഗസ്സ ലാഭേ ആദാനേ പടിവിജ്ഝനേ അലം സമത്ഥോതി മോഗ്ഗല്ലാനോതി. താനി കിര ദ്വേ കുലാനി യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ ആബദ്ധസഹായാനേവ. തേസം ദ്വിന്നം ഏകദിവസമേവ ഗബ്ഭപരിഹാരമദംസു. ദസമാസച്ചയേന ജാതാനമ്പി തേസം ഛസട്ഠി ധാതിയോ പട്ഠപേസും. നാമഗ്ഗഹണദിവസേ രൂപസാരീബ്രാഹ്മണിയാ പുത്തസ്സ ഉപതിസ്സഗാമേ ജേട്ഠകുലസ്സ പുത്തത്താ ഉപതിസ്സോതി നാമം കരിംസു. ഇതരസ്സ കോലിതഗാമേ ജേട്ഠകുലസ്സ പുത്തത്താ കോലിതോതി നാമം കരിംസു. തേ ഉഭോപി മഹതാ പരിവാരേന വഡ്ഢന്താ വുദ്ധിമന്വായ സബ്ബസിപ്പാനം പാരം അഗമംസു.

അഥേകദിവസം ¶ തേ രാജഗഹേ ഗിരഗ്ഗസമജ്ജം പസ്സന്താ മഹാജനം സന്നിപതിതം ദിസ്വാ ഞാണസ്സ പരിപാകം ഗതത്താ യോനിസോ ഉമ്മുജ്ജന്താ ‘‘സബ്ബേപിമേ ഓരം വസ്സസതാവ മച്ചുമുഖം പവിസന്തീ’’തി സംവേഗം പടിലഭിത്വാ ‘‘അമ്ഹേഹി മോക്ഖധമ്മോ പരിയേസിതബ്ബോ, തഞ്ച പരിയേസന്തേഹി ഏകാ പബ്ബജ്ജാ ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി നിച്ഛയം കത്വാ പഞ്ചമാണവകസതേഹി സദ്ധിം സഞ്ചയസ്സ പരിബ്ബാജകസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിംസു. തേസം പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ സഞ്ചയോ ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്തോ അഹോസി. തേ കതിപാഹേനേവ സബ്ബം സഞ്ചയസ്സ സമയം പരിമജ്ജിത്വാ തത്ഥ സാരം അദിസ്വാ തതോ നിബ്ബിജ്ജിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ പണ്ഡിതസമ്മതേ സമണബ്രാഹ്മണേ പഞ്ഹം പുച്ഛന്തി, തേ തേഹി പുട്ഠാ ന സമ്പാദേന്തി. അഞ്ഞദത്ഥു തേയേവ തേസം പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തി. ഏവം തേ മോക്ഖം പരിയേസന്താ കതികം അകംസു – ‘‘അമ്ഹേസു യോ പഠമം അമതം അധിഗച്ഛതി, സോ ഇതരസ്സ ആരോചേതൂ’’തി.

തേന ച സമയേന അമ്ഹാകം സത്ഥരി പഠമാഭിസമ്ബോധിം പത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കേ അനുപുബ്ബേന ഉരുവേലകസ്സപാദികേ സഹസ്സജടിലേ ദമേത്വാ രാജഗഹേ വിഹരന്തേ ഏകദിവസം ഉപതിസ്സോ പരിബ്ബാജകോ പരിബ്ബാജകാരാമം ഗച്ഛന്തോ ആയസ്മന്തം അസ്സജിത്ഥേരം രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ ‘‘ന മയാ ഏവരൂപോ ആകപ്പസമ്പന്നോ പബ്ബജിതോ ദിട്ഠപുബ്ബോ, സന്തധമ്മേന നാമ ഏത്ഥ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി സഞ്ജാതപസാദോ പഞ്ഹം പുച്ഛിതും ആയസ്മന്തം ഉദിക്ഖന്തോ പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ അനുബന്ധി. ഥേരോപി ലദ്ധപിണ്ഡപാതോ പരിഭുഞ്ജിതും പതിരൂപം ഓകാസം ഗതോ. പരിബ്ബാജകോ അത്തനോ പരിബ്ബാജകപീഠം ¶ പഞ്ഞാപേത്വാ അദാസി. ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ ¶ ചസ്സ അത്തനോ കുണ്ഡികായ ഉദകം അദാസി. ഏവം സോ ആചരിയവത്തം കത്വാ കതഭത്തകിച്ചേന ഥേരേന സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കത്വാ – ‘‘കോ വാ തേ സത്ഥാ, കസ്സ വാ ത്വം ധമ്മം രോചേസീ’’തി പുച്ഛി. ഥേരോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അപദിസി. പുന തേന ‘‘കിം വാദീ പനായസ്മതോ സത്ഥാ’’തി പുട്ഠോ ‘‘ഇമസ്സ സാസനസ്സ ഗമ്ഭീരതം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി അത്തനോ നവകഭാവം പവേദേത്വാ സങ്ഖേപവസേന ചസ്സ സാസനധമ്മം കഥേന്തോ ‘‘യേ ധമ്മാ ഹേതുപ്പഭവാ’’തി (മഹാവ. ൬൦; അപ. ഥേര ൧.൧.൨൮൬) ഗാഥമാഹ. പരിബ്ബാജകോ പഠമപദദ്വയമേവ സുത്വാ സഹസ്സനയസമ്പന്നേ സോതാപത്തിമഗ്ഗഫലേ പതിട്ഠഹി. ഇതരം പദദ്വയം സോതാപന്നകാലേ നിട്ഠാസി. ഗാഥാപരിയോസാനേ പന സോതാപന്നോ ഹുത്വാ ഉപരിവിസേസേ അപവത്തന്തേ ‘‘ഭവിസ്സതി ഏത്ഥ കാരണ’’ന്തി സല്ലക്ഖേത്വാ ¶ ഥേരം ആഹ – ‘‘മാ, ഭന്തേ, ഉപരി ധമ്മദേസനം വഡ്ഢയിത്ഥ, ഏത്തകമേവ അലം, കഹം അമ്ഹാകം സത്ഥാ വസതീ’’തി? ‘‘വേളുവനേ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേ പുരതോ ഗച്ഛഥ, അഹം മയ്ഹം സഹായസ്സ കതപടിഞ്ഞം മോചേത്വാ തം ഗഹേത്വാ ആഗമിസ്സാമീ’’തി പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ ഥേരം ഉയ്യോജേത്വാ പരിബ്ബാജകാരാമം അഗമാസി.

കോലിതപരിബ്ബാജകോ തം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘മുഖവണ്ണോ ന അഞ്ഞദിവസേസു വിയ അദ്ധാനേന അമതം അധിഗതം ഭവിസ്സതീ’’തി തേനേവസ്സ വിസേസാധിഗമം സമ്ഭാവേത്വാ അമതാധിഗമം പുച്ഛി. സോപിസ്സ ‘‘ആവുസോ, അമതമധിഗത’’ന്തി പടിജാനിത്വാ തമേവ ഗാഥം അഭാസി. ഗാഥാപരിയോസാനേ കോലിതോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിത്വാ ആഹ – ‘‘കഹം നോ സത്ഥാ’’തി? ‘‘വേളുവനേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ആവുസോ, ആയാമ, സത്ഥാരം പസ്സിസ്സാമാ’’തി. ഉപതിസ്സോ സബ്ബകാലമ്പി ആചരിയപൂജകോവ, തസ്മാ സഞ്ചയസ്സ സത്ഥു ഗുണേ പകാസേത്വാ തമ്പി സത്ഥു സന്തികം നേതുകാമോ അഹോസി. സോ ലാഭാസാപകതോ അന്തേവാസികഭാവം അനിച്ഛന്തോ ‘‘ന സക്കോമി ചാടി ഹുത്വാ ഉദകസിഞ്ചനം ഹോതു’’ന്തി പടിക്ഖിപി. തേ അനേകേഹി കാരണേഹി തം സഞ്ഞാപേതും അസക്കോന്താ അത്തനോ ഓവാദേ വത്തമാനേഹി അഡ്ഢുതേയ്യസതേഹി അന്തേവാസികേഹി സദ്ധിം വേളുവനം അഗമംസു. സത്ഥാ തേ ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തേ ദിസ്വാ ‘‘ഏതം മേ സാവകയുഗം ഭവിസ്സതി, അഗ്ഗം ഭദ്ദയുഗ’’ന്തി വത്വാ തേസം പരിസായ ചരിയവസേന ധമ്മം ദേസേത്വാ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേന ഉപസമ്പദം അദാസി. യഥാ തേസം ഏവം അഗ്ഗസാവകാനമ്പി ഇദ്ധിമയപത്തചീവരം ആഗതമേവ. ഉപരിമഗ്ഗത്തയകിച്ചം പന ന നിട്ഠാസി. കസ്മാ? സാവകപാരമീഞാണസ്സ മഹന്തതായ.

തേസു ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ പബ്ബജിതതോ സത്തമേ ദിവസേ മഗധരട്ഠേ കല്ലവാലഗാമേ സമണധമ്മം കരോന്തോ ഥിനമിദ്ധേ ഓക്കമന്തേ സത്ഥാരാ ¶ സംവേജിതോ ഥിനമിദ്ധം വിനോദേത്വാ ധാതുകമ്മട്ഠാനം ¶ സുണന്തോ ഏവ ഉപരിമഗ്ഗത്തയം അധിഗന്ത്വാ സാവകപാരമീഞാണസ്സ മത്ഥകം പാപുണി. ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ പബ്ബജ്ജായ അദ്ധമാസം അതിക്കമിത്വാ സത്ഥാരാ സദ്ധിം രാജഗഹേ സൂകരഖതലേണേ വിഹരന്തോ അത്തനോ ഭാഗിനേയ്യസ്സ ദീഘനഖപരിബ്ബാജകസ്സ ¶ വേദനാപരിഗ്ഗഹസുത്തന്തേ (മ. നി. ൨.൨൦൧ ആദയോ) ദേസിയമാനേ ദേസനാനുസാരേന ഞാണം പേസേത്വാ പരസ്സ വഡ്ഢിതം ഭത്തം ഭുഞ്ജന്തോ വിയ സാവകപാരമീഞാണസ്സ മത്ഥകം പാപുണി. ഇതി ദ്വിന്നം അഗ്ഗസാവകാനം സത്ഥു സമീപേ ഏവ സാവകപാരമീഞാണം മത്ഥകം പത്തം.

ഏവം പത്തസാവകപാരമീഞാണോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ‘‘കേന കമ്മേന അയം സമ്പത്തി ലദ്ധാ’’തി ആവജ്ജേന്തോ തം ഞത്വാ പീതിസോമനസ്സവസേന ഉദാനം ഉദാനേന്തോ ‘‘ഹിമവന്തസ്സ അവിദൂരേ’’തിആദിമാഹ. തേന വുത്തം –

൧൪൧.

‘‘ഹിമവന്തസ്സ അവിദൂരേ, ലമ്ബകോ നാമ പബ്ബതോ;

അസ്സമോ സുകതോ മയ്ഹം, പണ്ണസാലാ സുമാപിതാ’’തി.

തത്ഥ ഹിമവന്തസ്സാതി ഹിമോ അസ്സ അത്ഥീതി ഹിമവാ, തസ്സ ഹിമവന്തസ്സ അവിദൂരേ സമീപേ, ഹിമാലയപടിബദ്ധവനേഹി അത്ഥോ. ലമ്ബകോ നാമ പബ്ബതോതി ഏവംനാമകോ പംസുമിസ്സകപബ്ബതോ. അസ്സമോ സുകതോ മയ്ഹന്തി തസ്മിം ലമ്ബകേ പബ്ബതേ മയ്ഹം മമത്ഥായ കതോ അസ്സമോ അരഞ്ഞവാസോ ആസമന്തതോ സമോതി അസ്സമോ. നത്ഥി പവിട്ഠാനം സമോ പരിസ്സമോ ഏത്ഥാതി വാ അസ്സമോ, സോ ഇത്ഥമ്ഭൂതോ അരഞ്ഞവാസോ സുട്ഠു കതോ, രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനകുടിമണ്ഡപാദിവസേന സുന്ദരേനാകാരേന കതോതി അത്ഥോ. പണ്ണസാലാതി ഉസീരപബ്ബജാദീഹി പണ്ണേഹി ഛാദിതാ നിവസനപണ്ണസാലാതി അത്ഥോ.

൧൪൨.

‘‘ഉത്താനകൂലാ നദികാ, സുപതിത്ഥാ മനോരമാ;

സുസുദ്ധപുലിനാകിണ്ണാ, അവിദൂരേ മമസ്സമം’’.

തത്ഥ ഉത്താനകൂലാതി അഗമ്ഭീരാ നദീ. സുപതിത്ഥാതി സുന്ദരപതിത്ഥാ. മനോരമാ മനല്ലീനാ മനാപാ. സുസുദ്ധപുലിനാകിണ്ണാതി സുട്ഠു ധവലമുത്താദലസദിസവാലുകാകിണ്ണാ ഗഹനീഭൂതാതി അത്ഥോ. സാ ഇത്ഥമ്ഭൂതാ നദികാ കുന്നദീ മമസ്സമം മയ്ഹം അസ്സമസ്സ അവിദൂരേ സമീപേ അഹോസീതി അത്ഥോ. ‘‘അസ്സമ’’ന്തി ച സത്തമ്യത്ഥേ ഉപയോഗവചനന്തി വേദിതബ്ബം.

൧൪൩.

‘‘അസക്ഖരാ ¶ ¶ അപബ്ഭാരാ, സാദു അപ്പടിഗന്ധികാ;

സന്ദതീ നദികാ തത്ഥ, സോഭയന്താ മമസ്സമം’’.

തത്ഥ ¶ അസക്ഖരാതി ‘‘പുലിനാകിണ്ണാ’’തി വുത്തത്താ അസക്ഖരാ സക്ഖരവിരഹിതാ. അപബ്ഭാരാതി പബ്ഭാരവിരഹിതാ, അഗമ്ഭീരകൂലാതി അത്ഥോ. സാദു അപ്പടിഗന്ധികാതി സാദുരസോദകാ ദുഗ്ഗന്ധരഹിതാ മയ്ഹം അസ്സമപദം സോഭയന്തീ നദികാ ഖുദ്ദകനദീ സന്ദതി പവത്തതീതി അത്ഥോ.

൧൪൪.

‘‘കുമ്ഭീലാ മകരാ ചേത്ഥ, സുസുമാരാ ച കച്ഛപാ;

സന്ദതി നദികാ തത്ഥ, സോഭയന്താ മമസ്സമം’’.

തത്ഥ കുമ്ഭീലമച്ഛാ മകരമച്ഛാ ച സുസുമാരാ ചണ്ഡമച്ഛാ ച കച്ഛപമച്ഛാ ച ഏത്ഥ ഏതിസ്സം നദിയം കീളന്താ അഹേസുന്തി സമ്ബന്ധോ. മമസ്സമം സോഭയന്താ നദികാ ഖുദ്ദകനദീ സന്ദതി പവത്തതീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൪൫.

‘‘പാഠീനാ പാവുസാ മച്ഛാ, ബലജാ മുഞ്ജരോഹിതാ;

വഗ്ഗളാ പപതായന്താ, സോഭയന്തി മമസ്സമം’’.

പാഠീനമച്ഛാ ച പാവുസാ മച്ഛാ ച ബലജമച്ഛാ ച മുഞ്ജമച്ഛാ രോഹിതമച്ഛാ ച വഗ്ഗളമച്ഛാ ച ഏതേ സബ്ബേ മച്ഛജാതികാ ഇതോ ചിതോ ച പപതായന്താ നദിയാ സദ്ധിം പവത്തന്താ മമ അസ്സമപദം സോഭയന്തീതി അത്ഥോ.

൧൪൬.

‘‘ഉഭോ കൂലേസു നദിയാ, പുപ്ഫിനോ ഫലിനോ ദുമാ;

ഉഭതോ അഭിലമ്ബന്താ, സോഭയന്തി മമസ്സമം’’.

തത്ഥ ഉഭോ കൂലേസൂതി തസ്സാ നദിയാ ഉഭോസു പസ്സേസു ധുവപുപ്ഫിനോ ധുവഫലിനോ രുക്ഖാ ഉഭതോ അഭിലമ്ബന്താ നദിയാ ഉഭോ തീരേ ഹേട്ഠാ ഓനമന്താ മമ അസ്സമം സോഭയന്തീതി അത്ഥോ.

൧൪൭.

‘‘അമ്ബാ സാലാ ച തിലകാ, പാടലീ സിന്ദുവാരകാ;

ദിബ്ബഗന്ധാ സമ്പവന്തി, പുപ്ഫിതാ മമ അസ്സമേ’’.

തത്ഥ ¶ അമ്ബാതി മധുപിണ്ഡിഅമ്ബാ ച സാലരുക്ഖാ ച തിലകരുക്ഖാ ച പാടലിരുക്ഖാ ച സിന്ദുവാരകരുക്ഖാ ച ഏതേ രുക്ഖാ നിച്ചകാലം പുപ്ഫിതാ ¶ പുപ്ഫന്താ. ദിബ്ബാ ഗന്ധാ ഇവ മമ അസ്സമേ സുഗന്ധാ സമ്പവന്തി സമന്തതോ പവായന്തീതി അത്ഥോ.

൧൪൮.

‘‘ചമ്പകാ ¶ സളലാ നീപാ, നാഗപുന്നാഗകേതകാ;

ദിബ്ബഗന്ധാ സമ്പവന്തി, പുപ്ഫിതാ മമ അസ്സമേ’’.

തത്ഥ ചമ്പകരുക്ഖാ ച സളലരുക്ഖാ ച സുവണ്ണവട്ടലസദിസപുപ്ഫാ നീപരുക്ഖാ ച നാഗരുക്ഖാ ച പുന്നാഗരുക്ഖാ ച സുഗന്ധയന്താ കേതകരുക്ഖാ ച ഏതേ സബ്ബേ രുക്ഖാ ദിബ്ബാ ഗന്ധാരിവ മമ അസ്സമേ പുപ്ഫിതാ ഫുല്ലിതാ സമ്പവന്തി സുഗന്ധം സുട്ഠു പവായന്തീതി അത്ഥോ.

൧൪൯.

അസോകാ ച‘‘അധിമുത്താ അസോകാ ച, ഭഗിനീമാലാ ച പുപ്ഫിതാ;

അങ്കോലാ ബിമ്ബിജാലാ ച, പുപ്ഫിതാ മമ അസ്സമേ’’.

തത്ഥ പുപ്ഫിതാ അധിമുത്തകരുക്ഖാ ച പുപ്ഫിതാ അസോകരുക്ഖാ ച പുപ്ഫിതാ ഭഗിനീമാലാ ച പുപ്ഫിതാ അങ്കോലാ ച പുപ്ഫിതാ ബിമ്ബിജാലാ ച ഏതേ രുക്ഖാ മമ അസ്സമേ ഫുല്ലിതാ സോഭയന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൫൦.

‘‘കേതകാ കന്ദലി ചേവ, ഗോധുകാ തിണസൂലികാ;

ദിബ്ബഗന്ധം സമ്പവന്താ, സോഭയന്തി മമസ്സമം’’.

തത്ഥ കേതകാതി സുഗന്ധകേതകഗച്ഛാ ച. കന്ദലിരുക്ഖാ ച ഗോധുകരുക്ഖാ ച തിണസൂലികഗച്ഛാ ച ഏതേ സബ്ബേ രുക്ഖജാതികാ ദിബ്ബഗന്ധം പവായമാനാ മമ അസ്സമം സകലം സോഭയന്തീതി അത്ഥോ.

൧൫൧.

‘‘കണികാരാ കണ്ണികാ ച, അസനാ അജ്ജുനാ ബഹൂ;

ദിബ്ബഗന്ധം സമ്പവന്താ, സോഭയന്തി മമസ്സമം’’.

ഏതേ കണികാരാദയോ രുക്ഖാ മമ അസ്സമം സകലം സോഭയന്താ ദിബ്ബഗന്ധം സമ്പവായന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൫൨.

‘‘പുന്നാഗാ ¶ ഗിരിപുന്നാഗാ, കോവിളാരാ ച പുപ്ഫിതാ;

ദിബ്ബഗന്ധം സമ്പവന്താ, സോഭയന്തി മമസ്സമം’’.

പുന്നാഗാദയോ രുക്ഖാ ദിബ്ബഗന്ധം പവായമാനാ മമ അസ്സമം സോഭയന്തീതി അത്ഥോ.

൧൫൩.

‘‘ഉദ്ദാലകാ ¶ ച കുടജാ, കദമ്ബാ വകുലാ ബഹൂ;

ദിബ്ബഗന്ധം സമ്പവന്താ, സോഭയന്തി മമസ്സമം’’.

ഉദ്ദാലകാദയോ ¶ രുക്ഖാ ദിബ്ബഗന്ധം വായമാനാ മമ അസ്സമം സോഭയന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൫൪.

‘‘ആളകാ ഇസിമുഗ്ഗാ ച, കദലിമാതുലുങ്ഗിയോ;

ഗന്ധോദകേന സംവഡ്ഢാ, ഫലാനി ധാരയന്തി തേ’’.

തത്ഥ ഏതേ ആളകാദയോ ഗച്ഛാ ചന്ദനാദിസുഗന്ധഗന്ധോദകേന വഡ്ഢിത്വാ സുവണ്ണഫലാനി ധാരേന്താ മമ അസ്സമം സോഭയന്തീതി അത്ഥോ.

൧൫൫.

‘‘അഞ്ഞേ പുപ്ഫന്തി പദുമാ, അഞ്ഞേ ജായന്തി കേസരീ;

അഞ്ഞേ ഓപുപ്ഫാ പദുമാ, പുപ്ഫിതാ തളാകേ തദാ’’.

തത്ഥ അഞ്ഞേ പുപ്ഫന്തി പദുമാതി മമ അസ്സമസ്സ അവിദൂരേ തളാകേ അഞ്ഞേ ഏകച്ചേ പദുമാ പുപ്ഫന്തി, ഏകച്ചേ കേസരീ പദുമാ ജായന്തി നിബ്ബത്തന്തി, ഏകച്ചേ പദുമാ ഓപുപ്ഫാ വിഗലിതപത്തകേസരാതി അത്ഥോ.

൧൫൬.

‘‘ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തി പദുമാ, നിദ്ധാവന്തി മുളാലിയോ;

സിങ്ഘാടിപത്തമാകിണ്ണാ, സോഭന്തി തളാകേ തദാ’’.

തത്ഥ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തി പദുമാതി തദാ താപസേന ഹുത്വാ മമ വസനസമയേ ഏകച്ചേ പദുമാ തളാകബ്ഭന്തരേ മകുളപുപ്ഫാദയോ ഗണ്ഹന്തി. മുളാലിയോ പദുമമൂലാ നിദ്ധാവന്തി ഇതോ കദ്ദമബ്ഭന്തരതോ ഹത്ഥിദാഠാ വിയ ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. പത്തപുപ്ഫമാകിണ്ണാ ഗഹനീഭൂതാ സിങ്ഘാടിയോ സോഭയന്തീതി അത്ഥോ.

൧൫൭.

‘‘നയിതാ ¶ അമ്ബഗന്ധീ ച, ഉത്തലീ ബന്ധുജീവകാ;

ദിബ്ബഗന്ധാ സമ്പവന്തി, പുപ്ഫിതാ തളാകേ തദാ’’.

തദാ മമ വസനസമയേ തളാകസ്സ സമീപേ നയിതാ ച ഗച്ഛാ അമ്ബഗന്ധീ ച ഗച്ഛാ ഉത്തലീ നാമ ഗച്ഛാ ച ബന്ധുജീവകാ ച ഏതേ സബ്ബേ ¶ ഗച്ഛാ പുപ്ഫിതാ പുപ്ഫധാരിതാ സുഗന്ധവാഹകാ തളാകം സോഭയന്തീതി അത്ഥോ.

൧൫൮.

‘‘പാഠീനാ പാവുസാ മച്ഛാ, ബലജാ മുഞ്ജരോഹിതാ;

സംഗുലാ മഗ്ഗുരാ ചേവ, വസന്തി തളാകേ തദാ’’.

തദാ ¶ മമ വസനസമയേ നിബ്ഭീതാ പാഠീനാദയോ മച്ഛാ തളാകേ വസന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൫൯.

‘‘കുമ്ഭീലാ സുസുമാരാ ച, തന്തിഗാഹാ ച രക്ഖസാ;

ഓഗുഹാ അജഗരാ ച, വസന്തി തളാകേ തദാ’’.

തദാ മമ വസനസമയേ മമ അസ്സമസമീപേ തളാകേ ഏതേ കുമ്ഭീലാദയോ മച്ഛാ നിബ്ഭീതാ നിരൂപദ്ദവാ വസന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൬൦.

‘‘പാരേവതാ രവിഹംസാ, ചക്കവാകാ നദീചരാ;

കോകിലാ സുകസാളികാ, ഉപജീവന്തി തം സരം’’.

തത്ഥ മമ അസ്സമസമീപേ സരം നിസ്സായ പാരേവതാപക്ഖീ ച രവിഹംസാപക്ഖീ ച നദീചരാ ചക്കവാകപക്ഖീ ച കോകിലാപക്ഖീ ച സുകപക്ഖീ ച സാളികാപക്ഖീ ച തം സരം ഉപനിസ്സായ ജീവന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൬൧.

‘‘കുകുത്ഥകാ കുളീരകാ, വനേ പോക്ഖരസാതകാ;

ദിന്ദിഭാ സുവപോതാ ച, ഉപജീവന്തി തം സരം’’.

തത്ഥ കുകുത്ഥകാതി ഏവംനാമികാ പക്ഖീ ച. കുളീരകാതി ഏവംനാമികാ പക്ഖീ ച. വനേ പോക്ഖരസാതകാ ¶ പക്ഖീ ച ദിന്ദിഭാ പക്ഖീ ച സുവപോതാ പക്ഖീ ച ഏതേ സബ്ബേ പക്ഖിനോ തം മമ അസ്സമസമീപേ സരം നിസ്സായ ജീവന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൬൨.

‘‘ഹംസാ കോഞ്ചാ മയൂരാ ച, കോകിലാ തമ്ബചൂളകാ;

പമ്മകാ ജീവംജീവാ ച, ഉപജീവന്തി തം സരം’’.

സബ്ബേ ഏതേ ഹംസാദയോ പക്ഖിനോ തം സരം ഉപനിസ്സായ ജീവന്തി ജീവികം പാലേന്തീതി അത്ഥോ.

൧൬൩.

‘‘കോസികാ ¶ പോട്ഠസീസാ ച, കുരരാ സേനകാ ബഹൂ;

മഹാകാളാ ച സകുണാ, ഉപജീവന്തി തം സരം’’.

തത്ഥ കോസികാ ച പക്ഖീ പോട്ഠസീസാ ച പക്ഖീ കുരരാ ച പക്ഖീ സേനകാ ച പക്ഖീ മഹാകാളാ ച പക്ഖീ ഥലേ ബഹൂ പക്ഖിനോ തം സരം തസ്സ സരസ്സ സമീപേ ജീവന്തി ജീവികം കപ്പേന്തീതി അത്ഥോ.

൧൬൪.

‘‘പസദാ ¶ ച വരാഹാ ച, ചമരാ ഗണ്ഡകാ ബഹൂ;

രോഹിച്ചാ സുകപോതാ ച, ഉപജീവന്തി തം സരം’’.

തത്ഥ പസദാദയോ ഏതേ മിഗാ തം സരം തസ്മിം സരസമീപേ, ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, ജീവിതം പരിപാലേന്താ വിഹരന്തീതി അത്ഥോ.

൧൬൫.

‘‘സീഹബ്യഗ്ഘാ ച ദീപീ ച, അച്ഛകോകതരച്ഛകാ;

തിധാ പഭിന്നമാതങ്ഗാ, ഉപജീവന്തി തം സരം’’.

ഏതേ സീഹാദയോ ചതുപ്പദാ സരസമീപേ ഉപദ്ദവരഹിതാ ജീവന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൬൬.

‘‘കിന്നരാ വാനരാ ചേവ, അഥോപി വനകമ്മികാ;

ചേതാ ച ലുദ്ദകാ ചേവ, ഉപജീവന്തി തം സരം’’.

ഏത്ഥ ¶ ഏതേ ഏവംനാമികാ കിന്നരാദയോ സത്താ തസ്മിം സരസമീപേ വസന്തീതി അത്ഥോ.

൧൬൭.

‘‘തിന്ദുകാനി പിയാലാനി, മധുകേകാ സുമാരിയോ;

ധുവം ഫലാനി ധാരേന്തി, അവിദൂരേ മമസ്സമം’’.

തത്ഥ ഏതേ തിന്ദുകാദയോ രുക്ഖാ ധുവം ഹേമന്തഗിമ്ഹവസ്സാനസങ്ഖാതേ കാലത്തയേ മമ അസ്സമതോ അവിദൂരേ ഠാനേ മധുരഫലാനി ധാരേന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൬൮.

‘‘കോസമ്ബാ സളലാ നിമ്ബാ, സാദുഫലസമായുതാ;

ധുവം ഫലാനി ധാരേന്തി, അവിദൂരേ മമസ്സമം’’.

തത്ഥ ഏതേ കോസമ്ബാദയോ രുക്ഖാ സാരഫലാ മധുരഫലാ ഉത്തമഫലാ സമായുതാ സം സുട്ഠു ആയുതാ സമങ്ഗീഭൂതാ നിച്ചം ഫലധാരിനോ മമ അസ്സമസമീപേ സോഭന്തീതി അത്ഥോ.

൧൬൯.

‘‘ഹരീതകാ ¶ ആമലകാ, അമ്ബജമ്ബുവിഭീതകാ;

കോലാ ഭല്ലാതകാ ബില്ലാ, ഫലാനി ധാരയന്തി തേ’’.

തേ ഹരീതകാദയോ രുക്ഖാ മമ അസ്സമസമീപേ ജാതാ നിച്ചം ഫലാനി ധാരയന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൭൦.

‘‘ആലുവാ ¶ ച കളമ്ബാ ച, ബിളാലീതക്കളാനി ച;

ജീവകാ സുതകാ ചേവ, ബഹൂകാ മമ അസ്സമേ’’.

ഏതേ ആലുവാദയോ മൂലഫലാ ഖുദ്ദാ മധുരസാ മമ അസ്സമസമീപേ ബഹൂ സന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൭൧.

‘‘അസ്സമസ്സാവിദൂരമ്ഹി, തളാകാസും സുനിമ്മിതാ;

അച്ഛോദകാ സീതജലാ, സുപതിത്ഥാ മനോരമാ’’.

തത്ഥ അസ്സമസ്സാവിദൂരമ്ഹി അസ്സമസ്സ സമീപേ സുനിമ്മിതാ സുട്ഠു ആരോഹനഓരോഹനക്ഖമം കത്വാ ¶ നിമ്മിതാ അച്ഛോദകാ വിപ്പസന്നോദകാ സീതജലാ സീതോദകാ സുപതിത്ഥാ സുന്ദരതിത്ഥാ മനോരമാ സോമനസ്സകരാ തളാകാ ആസും അഹേസുന്തി അത്ഥോ.

൧൭൨.

‘‘പദുമുപ്പലസഞ്ഛന്നാ, പുണ്ഡരീകസമായുതാ;

മന്ദാലകേഹി സഞ്ഛന്നാ, ദിബ്ബഗന്ധോപവായതി’’.

തത്ഥ പദുമേഹി ച ഉപ്പലേഹി ച സഞ്ഛന്നാ പരിപുണ്ണാ പുണ്ഡരീകേഹി സമായുതാ സമങ്ഗീഭൂതാ മന്ദാലകേഹി ച സഞ്ഛന്നാ ഗഹനീഭൂതാ തളാകാ ദിബ്ബഗന്ധാനി ഉപവായന്തി സമന്തതോ വായന്തീതി അത്ഥോ.

൧൭൩.

‘‘ഏവം സബ്ബങ്ഗസമ്പന്നേ, പുപ്ഫിതേ ഫലിതേ വനേ;

സുകതേ അസ്സമേ രമ്മേ, വിഹരാമി അഹം തദാ’’.

തത്ഥ ഏവം സബ്ബങ്ഗസമ്പന്നേതി അബ്ബേഹി നദികാദിഅവയവേഹി സമ്പന്നേ പരിപുണ്ണേ പുപ്ഫഫലരുക്ഖേഹി ഗഹനീഭൂതേ വനേ സുകതേ രമണീയേ അസ്സമേ അരഞ്ഞാവാസേ തദാ താപസഭൂതകാലേ അഹം വിഹരാമീതി അത്ഥോ.

ഏത്താവതാ ¶ അസ്സമസമ്പത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അത്തനോ സീലാദിഗുണസമ്പത്തിം ദസ്സേന്തോ –

൧൭൪.

‘‘സീലവാ വതസമ്പന്നോ, ഝായീ ഝാനരതോ സദാ;

പഞ്ചാഭിഞ്ഞാബലപ്പത്തോ, സുരുചി നാമ താപസോ’’തി. – ആഹ;

തത്ഥ ¶ സീലവാതി ഝാനസമ്പയുത്തചതുപാരിസുദ്ധിസീലസദിസേഹി പഞ്ചഹി സീലേഹി സമ്പുണ്ണോതി അത്ഥോ. വതസമ്പന്നോതി ‘‘ഇതോ പട്ഠായ ഘരാവാസം പഞ്ച കാമഗുണേ വാ ന സേവിസ്സാമീ’’തി വതസമാദാനേന സമ്പന്നോ. ഝായീതി ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനേഹി ഝായീ ഝായനസീലോ. ഝാനരതോതി ഏതേസു ഝാനേസു രതോ അല്ലീനോ സദാ സമ്പുണ്ണോ. പഞ്ചാഭിഞ്ഞാബലപ്പത്തോതി ഇദ്ധിവിധദിബ്ബസോതപരചിത്തവിജാനനപുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിദിബ്ബചക്ഖുസങ്ഖാതാഹി പഞ്ചഹി അഭിഞ്ഞാഹി വിസേസപഞ്ഞാഹി ബലസമ്പന്നോ, പരിപുണ്ണോതി അത്ഥോ. നാമേന സുരുചി നാമ താപസോ ഹുത്വാ വിഹരാമീതി സമ്ബന്ധോ.

ഏത്തകേന ¶ അത്തനോ ഗുണസമ്പത്തിം ദസ്സേത്വാ പരിസസമ്പത്തിം ദസ്സേന്തോ –

൧൭൫.

‘‘ചതുവീസസഹസ്സാനി, സിസ്സാ മയ്ഹം ഉപട്ഠഹും;

സബ്ബേ മം ബ്രാഹ്മണാ ഏതേ, ജാതിമന്തോ യസസ്സിനോ’’തി. – ആദിമാഹ;

തത്ഥ ഏതേ സബ്ബേ ചതുവീസതിസഹസ്സബ്രാഹ്മണാ മയ്ഹം സിസ്സാ ജാതിമന്തോ ജാതിസമ്പന്നാ യസസ്സിനോ പരിവാരസമ്പന്നാ മം ഉപട്ഠഹുന്തി സമ്ബന്ധോ.

൧൭൬.

‘‘ലക്ഖണേ ഇതിഹാസേ ച, സനിഘണ്ഡുസകേടുഭേ;

പദകാ വേയ്യാകരണാ, സധമ്മേ പാരമിം ഗതാ’’.

തത്ഥ ലക്ഖണേതി ലക്ഖണസത്ഥേ. സബ്ബലോകിയാനം ഇത്ഥിപുരിസാനം ‘‘ഇമേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതാ ദുക്ഖിതാ ഭവന്തി, ഇമേഹി സുഖിതാ ഭവന്തീ’’തി ലക്ഖണം ജാനാതി. തപ്പകാസകോ ഗന്ഥോ ലക്ഖണം, തസ്മിം ലക്ഖണേ ച. ഇതിഹാസേതി ‘‘ഇതിഹ ആസ ഇതിഹ ആസാ’’തി വുത്തവചനപടിദീപകേ ഗന്ഥേ. ലക്ഖണേ ച ഇതിഹാസേ ച പാരമിം പരിയോസാനം ഗതാതി സമ്ബന്ധോ. രുക്ഖപബ്ബതാദീനം നാമപ്പകാസകഗന്ഥം ‘‘നിഘണ്ഡൂ’’തി വുച്ചതി. കേടൂഭേതി കിരിയാകപ്പവികപ്പാനം കവീനം ഉപകാരകോ ഗന്ഥോ. നിഘണ്ഡുയാ സഹ വത്തതീതി സനിഘണ്ഡു, കേടുഭേന സഹ വത്തതീതി സകേടുഭം, തസ്മിം സനിഘണ്ഡുസകേടുഭേ വേദത്തയേ പാരമിം ഗതാതി ¶ സമ്ബന്ധോ. പദകാതി നാമപദസമാസതദ്ധിതാഖ്യാതകിതകാദിപദേസു ഛേകാ ¶ . വേയ്യാകരണാനി ചന്ദപാണിനീയകലാപാദിബ്യാകരണേ ഛേകാ. സധമ്മേ പാരമിം ഗതാതി അത്തനോ ധമ്മേ ബ്രാഹ്മണധമ്മേ വേദത്തയേ പാരമിം പരിയോസാനം ഗതാ പത്താതി അത്ഥോ.

൧൭൭.

‘‘ഉപ്പാതേസു നിമിത്തേസു, ലക്ഖണേസു ച കോവിദാ;

പഥബ്യാ ഭൂമന്തലിക്ഖേ, മമ സിസ്സാ സുസിക്ഖിതാ’’.

തത്ഥ ഉക്കാപാതഭൂമികമ്പാദികേസു ഉപ്പാതേസു ച സുഭനിമിത്താസുഭനിമിത്തേസു ച ഇത്ഥിലക്ഖണപുരിസലക്ഖണമഹാപുരിസലക്ഖണേസു ച കോവിദാ ഛേകാ. പഥവിയാ ച ഭൂമിയാ ച സകലലോകേ ച അന്തലിക്ഖേ ആകാസേ ചാതി സബ്ബത്ഥ മമ സിസ്സാ സുസിക്ഖിതാ.

൧൭൮.

‘‘അപ്പിച്ഛാ ¶ നിപകാ ഏതേ, അപ്പാഹാരാ അലോലുപാ;

ലാഭാലാഭേന സന്തുട്ഠാ, പരിവാരേന്തി മം സദാ’’.

തത്ഥ അപ്പിച്ഛാതി അപ്പകേനാപി യാപേന്താ. നിപകാതി നേപക്കസങ്ഖാതായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതാ. അപ്പാഹാരാതി ഏകാഹാരാ ഏകഭത്തികാതി അത്ഥോ. അലോലുപാതി ലോലുപതണ്ഹായ അപ്പവത്തനകാ. ലാഭാലാഭേനാതി ലാഭേന അലാഭേന ച സന്തുട്ഠാ സോമനസ്സാ ഏതേ മമ സിസ്സാ സദാ നിച്ചകാലം മം പരിവാരേന്തി ഉപട്ഠഹന്തീതി അത്ഥോ.

൧൭൯.

‘‘ഝായീ ഝാനരതാ ധീരാ, സന്തചിത്താ സമാഹിതാ;

ആകിഞ്ചഞ്ഞം പത്ഥയന്താ, പരിവാരേന്തി മം സദാ’’.

തത്ഥ ഝായീതി ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനേഹി സമന്നാഗതാ. ഝായനസീലാ വാ. ഝാനരതാതി തേസു ച ഝാനേസു രതാ അല്ലീനാ. ധീരാതി ധിതിസമ്പന്നാ. സന്തചിത്താതി വൂപസന്തമനാ. സമാഹിതാതി ഏകഗ്ഗചിത്താ. ആകിഞ്ചഞ്ഞന്തി നിപ്പലിബോധഭാവം. പത്ഥയന്താതി ഇച്ഛന്താ. ഇത്ഥമ്ഭൂതാ മേ സിസ്സാ സദാ മം പരിവാരേന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൮൦.

‘‘അഭിഞ്ഞാപാരമിപ്പത്താ, പേത്തികേ ഗോചരേ രതാ;

അന്തലിക്ഖചരാ ധീരാ, പരിവാരേന്തി മം സദാ’’.

തത്ഥ അഭിഞ്ഞാപാരമിപ്പത്താതി പഞ്ചസു അഭിഞ്ഞാസു പാരമിം പരിയോസാനം പത്താ പൂരിതാതി അത്ഥോ. പേത്തികേ ഗോചരേ രതാതി ബുദ്ധാനുഞ്ഞാതായ അവിഞ്ഞത്തിയാ ¶ ലദ്ധേ ആഹാരേ രതാതി അത്ഥോ. അന്തലിക്ഖചരാതി ¶ അന്തലിക്ഖേന ആകാസേന ഗച്ഛന്താ ആഗച്ഛന്താ ചാതി അത്ഥോ. ധീരാതി ഥിരഭൂതാ സീഹബ്യഗ്ഘാദിപരിസ്സയേ അച്ഛമ്ഭിതസഭാവാതി അത്ഥോ. ഏവംഭൂതാ മമ താപസാ സദാ മം പരിവാരേന്തീതി അത്ഥോ.

൧൮൧.

‘‘സംവുതാ ഛസു ദ്വാരേസു, അനേജാ രക്ഖിതിന്ദ്രിയാ;

അസംസട്ഠാ ച തേ ധീരാ, മമ സിസ്സാ ദുരാസദാ’’.

തത്ഥ ചക്ഖാദീസു ഛസു ദ്വാരേസു രൂപാദീസു ഛസു ആരമ്മണേസു സംവുതാ പിഹിതാ പടിച്ഛന്നാ, രക്ഖിതഗോപിതദ്വാരാതി അത്ഥോ. അനേജാ നിത്തണ്ഹാ രക്ഖിതിന്ദ്രിയാ ഗോപിതചക്ഖാദിഇന്ദ്രിയാ അസംസട്ഠാ ഞാതീഹി ¶ ഗഹട്ഠേഹി അമിസ്സീഭൂതാതി അത്ഥോ. ദുരാസദാതി ദുട്ഠു ആസദാ, ആസാദേതും ഘട്ടേതും അസക്കുണേയ്യാ അയോഗ്ഗാതി അത്ഥോ.

൧൮൨.

‘‘പല്ലങ്കേന നിസജ്ജായ, ഠാനചങ്കമനേന ച;

വീതിനാമേന്തി തേ രത്തിം, മമ സിസ്സാ ദുരാസദാ’’.

തത്ഥ മമ സിസ്സാ പല്ലങ്കേന ഊരുബദ്ധാസനേന സേയ്യം വിഹായ നിസജ്ജായ ച ഠാനേന ച ചങ്കമേന ച സകലം രത്തിം വിസേസേന അതിനാമേന്തി അതിക്കാമേന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൮൩.

‘‘രജനീയേ ന രജ്ജന്തി, ദുസ്സനീയേ ന ദുസ്സരേ;

മോഹനീയേ ന മുയ്ഹന്തി, മമ സിസ്സാ ദുരാസദാ’’.

തേ ഇത്ഥമ്ഭൂതാ മമ സിസ്സാ താപസാ രജനീയേ രജ്ജിതബ്ബേ വത്ഥുസ്മിം ന രജ്ജന്തി രജ്ജം ന ഉപ്പാദേന്തി. ദുസ്സനീയേ ദുസ്സിതബ്ബേ ദോസം ഉപ്പാദേതും യുത്തേ വത്ഥുമ്ഹി ന ദുസ്സരേ ദോസം ന കരോന്തി. മോഹനീയേ മോഹിതും യുത്തേ വത്ഥുമ്ഹി ന മുയ്ഹന്തി മോഹം ന കരോന്തി, പഞ്ഞാസമ്പയുത്താ ഭവന്തീതി അത്ഥോ.

൧൮൪.

‘‘ഇദ്ധിം വീമംസമാനാ തേ, വത്തന്തി നിച്ചകാലികം;

പഥവിം തേ പകമ്പേന്തി, സാരമ്ഭേന ദുരാസദാ’’.

തേ മമ സിസ്സാ ‘‘ഏകോപി ഹുത്വാ ബഹുധാ ഹോതി, ബഹുധാപി ഹുത്വാ ഏകോ ഹോതീ’’തിആദികം (പടി. മ. ൧.൧൦൨) ഇദ്ധിവികുബ്ബനം നിച്ചകാലികം വീമംസമാനാ വത്തന്തീതി ¶ സമ്ബന്ധോ. തേ മമ സിസ്സാ ആകാസേപി ഉദകേപി പഥവിം നിമ്മിനിത്വാ ഇരിയാപഥം പകമ്പേന്തീതി അത്ഥോ. സാരമ്ഭേന യുഗഗ്ഗാഹേന കലഹകരണേന ന ആസാദേതബ്ബാതി അത്ഥോ.

൧൮൫.

‘‘കീളമാനാ ¶ ച തേ സിസ്സാ, കീളന്തി ഝാനകീളിതം;

ജമ്ബുതോ ഫലമാനേന്തി, മമ സിസ്സാ ദുരാസദാ’’.

തേ മമ സിസ്സാ കീളമാനാ പഠമജ്ഝാനാദികീളം കീളന്തി ലളന്തി രമന്തീതി അത്ഥോ. ജമ്ബുതോ ¶ ഫലമാനേന്തീതി ഹിമവന്തമ്ഹി സതയോജനുബ്ബേധജമ്ബുരുക്ഖതോ ഘടപ്പമാണം ജമ്ബുഫലം ഇദ്ധിയാ ഗന്ത്വാ ആനേന്തീതി അത്ഥോ.

൧൮൬.

‘‘അഞ്ഞേ ഗച്ഛന്തി ഗോയാനം, അഞ്ഞേ പുബ്ബവിദേഹകം;

അഞ്ഞേ ച ഉത്തരകുരും, ഏസനായ ദുരാസദാ’’.

തേസം മമ സിസ്സാനം അന്തരേ അഞ്ഞേ ഏകച്ചേ ഗോയാനം അപരഗോയാനം ദീപം ഗച്ഛന്തി, ഏകച്ചേ പുബ്ബവിദേഹകം ദീപം ഗച്ഛന്തി, ഏകച്ചേ ഉത്തരകുരും ദീപം ഗച്ഛന്തി, തേ ദുരാസദാ ഏതേസു ഠാനേസു ഏസനായ ഗവേസനായ പച്ചയപരിയേസനായ ഗച്ഛന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൮൭.

‘‘പുരതോ പേസേന്തി ഖാരിം, പച്ഛതോ ച വജന്തി തേ;

ചതുവീസസഹസ്സേഹി, ഛാദിതം ഹോതി അമ്ബരം’’.

തേ മമ സിസ്സാ ആകാസേന ഗച്ഛമാനാ ഖാരിം താപസപരിക്ഖാരഭരിതം കാജം പുരതോ പേസേന്തി പഠമം അഭിമുഖഞ്ച തം പേസേത്വാ സയം തസ്സ പച്ഛതോ ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. ഏവം ഗച്ഛമാനേഹി ചതുവീസസഹസ്സേഹി താപസേഹി അമ്ബരം ആകാസതലം ഛാദിതം പടിച്ഛന്നം ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൮൮.

‘‘അഗ്ഗിപാകീ അനഗ്ഗീ ച, ദന്തോദുക്ഖലികാപി ച;

അസ്മേന കോട്ടിതാ കേചി, പവത്തഫലഭോജനാ’’.

തത്ഥ കേചി ഏകച്ചേ മമ സിസ്സാ അഗ്ഗിപാകീ ഫലാഫലപണ്ണാദയോ പചിത്വാ ഖാദന്തി, ഏകച്ചേ അനഗ്ഗീ അഗ്ഗീഹി അപചിത്വാ ആമകമേവ ഖാദന്തി, ഏകച്ചേ ദന്തികാ ദന്തേഹിയേവ തചം ഉപ്പാടേത്വാ ഖാദന്തി. ഏകച്ചേ ഉദുക്ഖലികാ ഉദുക്ഖലേഹി കോട്ടേത്വാ ഖാദന്തി. ഏകച്ചേ അസ്മേന കോട്ടിതാ പാസാണേന കോട്ടേത്വാ ഖാദന്തി. ഏകച്ചേ സയംപതിതഫലാഹാരാതി സമ്ബന്ധോ.

൧൮൯.

‘‘ഉദകോരോഹണാ ¶ കേചി, സായം പാതോ സുചീരതാ;

തോയാഭിസേചനകരാ, മമ സിസ്സാ ദുരാസദാ’’.

ദുരാസദാ മമ സിസ്സാ കേചി സുചീരതാ സുദ്ധികാമാ സായം പാതോ ച ഉദകോരോഹണാ ഉദകപവേസകാതി അത്ഥോ. കേചി തോയാഭിസേചനകരാ ഉദകേന അത്തനി അഭിസിഞ്ചനകരാതി അത്ഥോ.

൧൯൦.

‘‘പരൂള്ഹകച്ഛനഖലോമാ ¶ ¶ , പങ്കദന്താ രജസ്സിരാ;

ഗന്ധിതാ സീലഗന്ധേന, മമ സിസ്സാ ദുരാസദാ’’.

തത്ഥ തേ ദുരാസദാ മമ സിസ്സാ കച്ഛേസു ഉഭയകച്ഛേസു ച ഹത്ഥപാദേസു ച പരൂള്ഹാ സഞ്ജാതാ, ദീഘനഖലോമാതി അത്ഥോ. ഖുരകമ്മരഹിതത്താ അമണ്ഡിതാ അപസാധിതാതി അധിപ്പായോ. പങ്കദന്താതി ഇട്ഠകചുണ്ണഖീരപാസാണചുണ്ണാദീഹി ധവലമകതത്താ മലഗ്ഗഹിതദന്താതി അത്ഥോ. രജസ്സിരാതി തേലമക്ഖനാദിരഹിതത്താ ധൂലീഹി മക്ഖിതസീസാതി അത്ഥോ. ഗന്ധിതാ സീലഗന്ധേനാതി ഝാനസമാധിസമാപത്തീഹി സമ്പയുത്തസീലേന സമങ്ഗീഭൂതത്താ ലോകിയസീലഗന്ധേന സബ്ബത്ഥ സുഗന്ധീഭൂതാതി അത്ഥോ. മമ സിസ്സാ ദുരാസദാതി ഇമേഹി വുത്തപ്പകാരഗുണേഹി സമന്നാഗതത്താ ആസാദേതും ഘട്ടേതും അസക്കുണേയ്യാ മമ സിസ്സാതി സമ്ബന്ധോ.

൧൯൧.

‘‘പാതോവ സന്നിപതിത്വാ, ജടിലാ ഉഗ്ഗതാപനാ;

ലാഭാലാഭം പകിത്തേത്വാ, ഗച്ഛന്തി അമ്ബരേ തദാ’’.

തത്ഥ പാതോവ സന്നിപതിത്വാതി സത്തമ്യത്ഥേ തോപച്ചയോ, പാതരാസകാലേയേവ മമ സന്തികേ രാസിഭൂതാതി അത്ഥോ. ഉഗ്ഗതാപനാ പാകടതപാ പത്ഥടതപാ ജടിലാ ജടാധാരിനോ താപസാ. ലാഭാലാഭം പകിത്തേത്വാ ഖുദ്ദകേ ച മഹന്തേ ച ലാഭേ പാകടേ കത്വാ തദാ തസ്മിം കാലേ അമ്ബരേ ആകാസതലേ ഗച്ഛന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൯൨. പുന തേസംയേവ ഗുണേ പകാസേന്തോ ഏതേസം പക്കമന്താനന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ആകാസേ വാ ഥലേ വാ പക്കമന്താനം ഗച്ഛന്താനം ഏതേസം താപസാനം വാകചീരജനിതോ മഹാസദ്ദോ പവത്തതീതി അത്ഥോ. മുദിതാ ഹോന്തി ദേവതാതി ഏവം മഹാസദ്ദം പവത്തേത്വാ ഗച്ഛന്താനം അജിനചമ്മസദ്ദേന ¶ സന്തുട്ഠാ ‘‘സാധു സാധു, അയ്യാ’’തി സോമനസ്സജാതാ ദേവതാ മുദിതാ സന്തുട്ഠാ ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൯൩. ദിസോദിസന്തി തേ ഇസയോ അന്തലിക്ഖചരാ ആകാസചാരിനോ ദക്ഖിണാദിസാനുദിസം പക്കമന്തി ഗച്ഛന്തീതി സമ്ബന്ധോ. സകേ ബലേനുപത്ഥദ്ധാതി അത്തനോ സരീരബലേന വാ ഝാനബലേന വാ സമന്നാഗതാ യദിച്ഛകം യത്ഥ യത്ഥ ഗന്തുകാമാ, തത്ഥ തത്ഥേവ ഗച്ഛന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൯൪. പുന തേസമേവാനുഭാവം പകാസേന്തോ പഥവീകമ്പകാ ഏതേതിആദിമാഹ. തദാ ഏതേ സബ്ബത്ഥ ഇച്ഛാചാരാ പഥവീകമ്പകാ മേദനീസഞ്ചലനജാതികാ നഭചാരിനോ ആകാസചാരിനോ. ഉഗ്ഗതേജാതി ¶ ഉഗ്ഗതതേജാ പത്ഥടതേജാ ദുപ്പസഹാ പസയ്ഹ അഭിഭവിത്വാ പവത്തിതും അസക്കുണേയ്യാതി ദുപ്പസഹാ. സാഗരോവ അഖോഭിയാതി അഞ്ഞേഹി അഖോഭിയോ അനാലുളിതോ സാഗരോ ഇവ സമുദ്ദോ വിയ അഞ്ഞേഹി അഖോഭിയാ കമ്പേതും അസക്കുണേയ്യാ ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൯൫. ഠാനചങ്കമിനോ കേചീതി തേസം മമ സിസ്സാനം അന്തരേ ഏകച്ചേ ഇസയോ ഠാനിരിയാപഥചങ്കമനിരിയാപഥസമ്പന്നാ, ഏകച്ചേ ഇസയോ നേസജ്ജികാ ¶ നിസജ്ജിരിയാപഥസമ്പന്നാ, ഏകച്ചേ ഇസയോ പവത്തഭോജനാ സയംപതിതപണ്ണാഹാരാ ഏവരൂപേഹി ഗുണേഹി യുത്തത്താ ദുരാസദാതി സമ്ബന്ധോ.

൧൯൬. തേ സബ്ബേ ഥോമേന്തോ മേത്താവിഹാരിനോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ‘‘അപരിമാണേസു ചക്കവാളേസു അപരിമാണാ സത്താ സുഖീ ഹോന്തൂ’’തിആദിനാ സിനേഹലക്ഖണായ മേത്തായ ഫരിത്വാ വിഹരന്തി, അത്തഭാവം പവത്തേന്തീതി മേത്താവിഹാരിനോ ഏതേ മമ സിസ്സാതി അത്ഥോ. സബ്ബേ തേ ഇസയോ സബ്ബപാണിനം സബ്ബേസം സത്താനം ഹിതേസീ ഹിതഗവേസകാ. അനത്തുക്കംസകാ അത്താനം ന ഉക്കംസകാ അമാനിനോ കസ്സചി കഞ്ചി പുഗ്ഗലം ന വമ്ഭേന്തി നീചം കത്വാ ന മഞ്ഞന്തീതി അത്ഥോ.

൧൯൭. തേ മമ സിസ്സാ സീലസമാധിസമാപത്തിഗുണയുത്തത്താ സീഹരാജാ ഇവ അച്ഛമ്ഭീതാ നിബ്ഭയാ, ഗജരാജാ ഇവ ഹത്ഥിരാജാ വിയ ഥാമവാ സരീരബലഝാനബലസമ്പന്നാ ബ്യഗ്ഘരാജാ ഇവ, ദുരാസദാ ഘട്ടേതുമസക്കുണേയ്യാ മമ സന്തികേ ആഗച്ഛന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൯൮. തതോ ¶ അത്തനോ ആനുഭാവസ്സ ദസ്സനലേസേന പകാസേന്തോ വിജ്ജാധരാതിആദിമാഹ. തത്ഥ മന്തസജ്ഝായാദിവിജ്ജാധരാ ച രുക്ഖപബ്ബതാദീസു വസന്താ ഭുമ്മദേവതാ ച ഭൂമട്ഠഥലട്ഠാ നാഗാ ച ഗന്ധബ്ബദേവാ ച ചണ്ഡാ രക്ഖസാ ച കുമ്ഭണ്ഡാ ദേവാ ച ദാനവാ ദേവാ ച ഇച്ഛിതിച്ഛിതനിമ്മാനസമത്ഥാ ഗരുളാ ച തം സരം ഉപജീവന്തീതി സമ്ബന്ധോ, തസ്മിം സരേ സരസ്സ സമീപേ വസന്തീതി അത്ഥോ.

൧൯൯. പുനപി തേസംയേവ അത്തനോ സിസ്സതാപസാനം ഗുണേ വണ്ണേന്തോ തേ ജടാ ഖാരിഭരിതാതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവ. ഖാരിഭാരന്തി ഉദഞ്ചനകമണ്ഡലുആദികം താപസപരിക്ഖാരം.

൨൦൭. പുനപി അത്തനോ ഗുണേ പകാസേന്തോ ഉപ്പാതേ സുപിനേ ചാപീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ബ്രാഹ്മണസിപ്പേസു ¶ നിപ്ഫത്തിം ഗതത്താ നക്ഖത്തപാഠേ ച ഛേകത്താ ‘‘ഇമസ്സ രാജകുമാരസ്സ ഉപ്പന്നനക്ഖത്തം സുഭം അസുഭ’’ന്തി ഉപ്പാതലക്ഖണേ ച സുപിനേ ച പവത്തിം പുച്ഛിതേന ‘‘ഇദം സുപിനം സുഭം, ഇദം അസുഭ’’ന്തി സുപിനനിപ്ഫത്തികഥനേ ച സബ്ബേസം ഇത്ഥിപുരിസാനം ഹത്ഥപാദലക്ഖണകഥനേ ച സുട്ഠു സിക്ഖിതോ സകലജമ്ബുദീപേ പവത്തമാനം മന്തപദം ലക്ഖണമന്തകോട്ഠാസം സബ്ബം അഹം തദാ മമ താപസകാലേ ധാരേമീതി സമ്ബന്ധോ.

൨൦൮. അത്തനോ ബ്യാകരണം ബുദ്ധഗുണപുബ്ബങ്ഗമം പകാസേന്തോ അനോമദസ്സീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ന ഓമകന്തി അനോമം. മംസചക്ഖുദിബ്ബചക്ഖുസമന്തചക്ഖുധമ്മചക്ഖുബുദ്ധചക്ഖൂഹി ¶ സബ്ബസത്താനം പസ്സനം ദസ്സനം നാമ, അനോമം ദസ്സനം യസ്സ ഭഗവതോ സോ ഭഗവാ അനോമദസ്സീ. ഭാഗ്യവന്തതാദീഹി കാരണേഹി ഭഗവാ ലോകസ്സ ജേട്ഠസേട്ഠത്താ ലോകജേട്ഠോ ഉസഭോ നിസഭോ ആസഭോതി തയോ ഗവജേട്ഠകാ. തത്ഥ ഗവസതജേട്ഠകോ ഉസഭോ, ഗവസഹസ്സജേട്ഠകോ നിസഭോ, ഗവസതസഹസ്സജേട്ഠകോ ആസഭോ, നരാനം ആസഭോ നരാസഭോ പടിവിദ്ധസബ്ബധമ്മോ, സമ്ബുദ്ധോ വിവേകകാമോ ഏകീഭാവം ഇച്ഛന്തോ ഹിമവന്തം ഹിമാലയപബ്ബതം ഉപാഗമീതി സമ്ബന്ധോ.

൨൦൯. അജ്ഝോഗാഹേത്വാ ഹിമവന്തന്തി ഹിമവന്തസമീപം ഓഗാഹേത്വാ പവിസിത്വാതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൨൧൦-൧. ജലിതം ¶ ജലമാനം ഇന്ദീവരപുപ്ഫം ഇവ, ഹുതാസനം ഹോമസ്സ ആസനം, ആദിത്തം ആഭായുതം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം ഇവ, ഗഗനേ ആകാസേ ജോതമാനം വിജ്ജു ഇവ, സുട്ഠു ഫുല്ലം സാലരാജം ഇവ, നിസിന്നം ലോകനായകം അദ്ദസന്തി സമ്ബന്ധോ.

൨൧൩. ദേവാനം ദേവോ ദേവദേവോ, തം ദേവദേവം ദിസ്വാന തസ്സ ലക്ഖണം ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണസഞ്ജാനനകാരണം. ‘‘ബുദ്ധോ നു ഖോ ന വാ ബുദ്ധോ’’തി ഉപധാരയിം വിചാരേസിം. ചക്ഖുമം പഞ്ചഹി ചക്ഖൂഹി ചക്ഖുമന്തം ജിനം കേന കാരണേന പസ്സാമീതി സമ്ബന്ധോ.

൨൧൪. ചരണുത്തമേ ഉത്തമപാദതലേ സഹസ്സാരാനി ചക്കലക്ഖണാനി ദിസ്സന്തി, അഹം തസ്സ ഭഗവതോ താനി ലക്ഖണാനി ദിസ്വാ തഥാഗതേ നിട്ഠം ഗച്ഛിം സന്നിട്ഠാനം അഗമാസി, നിസ്സന്ദേഹോ ആസിന്തി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൨൧൮. സയമ്ഭൂ സയമേവ ഭൂതാ. അമിതോദയ അമിതാനം അപരിമാണാനം ഗുണാനം ഉദയ ഉട്ഠാനട്ഠാന ¶ , ഇദം പദദ്വയം ആലപനമേവ. ഇമം ലോകം ഇമം സത്തലോകം സം സുട്ഠു ഉദ്ധരസി സംസാരതോ ഉദ്ധരിത്വാ നിബ്ബാനഥലം പാപേസീതി അത്ഥോ. തേ സബ്ബേ സത്താ തവ ദസ്സനം ആഗമ്മ ആഗന്ത്വാ കങ്ഖാസോതം വിചികിച്ഛാമഹോഘം തരന്തി അതിക്കമന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൨൧൯. ഭഗവന്തം ഥോമേന്തോ താപസോ തുവം സത്ഥാതിആദിമാഹ. തത്ഥ, ഭന്തേ, സബ്ബഞ്ഞു തുവം സദേവകസ്സ ലോകസ്സ സത്ഥാ ആചരിയോ ഉത്തമട്ഠേന ത്വമേവ കേതു ഉച്ചോ, സകലലോകേ പകാസനട്ഠേന ത്വമേവ ധജോ, ലോകത്തയേ ഉഗ്ഗതത്താ ത്വമേവ യൂപോ ഉസ്സാപിതഥമ്ഭസദിസോ, പാണിനം സബ്ബസത്താനം ത്വമേവ പരായണോ ഉത്തമഗമനീയട്ഠാനം ത്വമേവ ¶ പതിട്ഠാ പതിട്ഠട്ഠാനം ലോകസ്സ മോഹന്ധകാരവിധമനതോ ത്വമേവ ദീപോ തേലപദീപോ വിയ, ദ്വിപദുത്തമോ ദ്വിപദാനം ദേവബ്രഹ്മമനുസ്സാനം ഉത്തമോ സേട്ഠോതി സമ്ബന്ധോ.

൨൨൦. പുന ഭഗവന്തംയേവ ഥോമേന്തോ സക്കാ സമുദ്ദേ ഉദകന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സഗമ്ഭീരേ സമുദ്ദേ ഉദകം ആള്ഹകേന ¶ പമേതും മിനിതും സക്കാ ഭവേയ്യ, ഭന്തേ, സബ്ബഞ്ഞു തവ ഞാണം ‘‘ഏത്തകം പമാണ’’ന്തി പമേതവേ മിനിതും ന ത്വേവ സക്കാതി അത്ഥോ.

൨൨൧. തുലമണ്ഡലേ തുലപഞ്ജരേ ഠപേത്വാ പഥവിം മേദനിം ധാരേതും സക്കാ, ഭന്തേ, സബ്ബഞ്ഞു തവ ഞാണം ധാരേതും ന തു ഏവ സക്കാതി സമ്ബന്ധോ.

൨൨൨. ഭന്തേ, സബ്ബഞ്ഞു ആകാസോ സകലന്തലിക്ഖം രജ്ജുയാ വാ അങ്ഗുലേന വാ മിനിതും സക്കാ ഭവേയ്യ, തവ പന ഞാണം ഞാണാകാസം ന തു ഏവ പമേതവേ മിനിതും സക്കാതി അത്ഥോ.

൨൨൩. മഹാസമുദ്ദേ ഉദകന്തി ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സഗമ്ഭീരേ സാഗരേ അഖിലം ഉദകഞ്ച, ചതുനഹുതാധികദ്വിയോജനസതസഹസ്സബഹലം അഖിലം പഥവിഞ്ച ജഹേ ജഹേയ്യ അതിക്കമേയ്യ സമം കരേയ്യ ബുദ്ധസ്സ ഞാണം ഉപാദായ ഗഹേത്വാ തുലേയ്യ സമം കരേയ്യ. ഉപമാതോ ഉപമാവസേന ന യുജ്ജരേ ന യോജേയ്യും. ഞാണമേവ അധികന്തി അത്ഥോ.

൨൨൪. ചക്ഖുമ പഞ്ചഹി ചക്ഖൂഹി ചക്ഖുമന്ത, ആലപനമേതം. സഹ ദേവേഹി പവത്തസ്സ ലോകസ്സ, ഭുമ്മത്ഥേ സാമിവചനം. സദേവകേ ലോകസ്മിം അന്തരേ യേസം യത്തകാനം സത്താനം ചിത്തം പവത്തതി. ഏതേ തത്തകാ സചിത്തകാ സത്താ തവ ഞാണമ്ഹി അന്തോജാലഗതാ ഞാണജാലസ്മിം അന്തോ പവിട്ഠാതി സമ്ബന്ധോ, ഞാണജാലേന സബ്ബസത്തേ പസ്സസീതി അത്ഥോ.

൨൨൫. ഭന്തേ ¶ , സബ്ബഞ്ഞു സബ്ബധമ്മജാനനക, ത്വം യേന ഞാണേന ചതുമഗ്ഗസമ്പയുത്തേന സകലം ഉത്തമം ബോധിം നിബ്ബാനം പത്തോ അധിഗതോ അസി ഭവസി, തേന ഞാണേന പരതിത്ഥിയേ അഞ്ഞതിത്ഥിയേ മദ്ദസീ അഭിഭവസീതി സമ്ബന്ധോ.

൨൨൬. തേന താപസേന ഥോമിതാകാരം പകാസേന്താ ധമ്മസങ്ഗാഹകാ ഥേരാ ഇമാ ഗാഥാ ഥവിത്വാനാതി ആഹംസു. തത്ഥ ഇമാ ഗാഥാതി ഏത്തകാഹി ഗാഥാഹി ഥവിത്വാന ഥോമനം കത്വാന നാമേന സുരുചി നാമ താപസോ സേസട്ഠകഥാസു (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൧൮൯-൧൯൦; ധ. പ. അട്ഠ. ൧.സാരിപുത്തത്ഥേരവത്ഥു) പന ‘‘സരദമാണവോ’’തി ആഗതോ. സോ അട്ഠകഥാനയതോ പാഠോയേവ പമാണം, അഥ വാ സുന്ദരാ രുചി അജ്ഝാസയോ നിബ്ബാനാലയോ അസ്സാതി സുരുചി. സരതി ഗച്ഛതി ഇന്ദ്രിയദമനായ ¶ പവത്തതീതി സരദോ, ഇതി ദ്വയമ്പി തസ്സേവ നാമം. സോ സുരുചിതാപസോ അജിനചമ്മം പത്ഥരിത്വാന പഥവിയം നിസീദി, അച്ചാസന്നാദയോ ഛ നിസജ്ജദോസേ വജ്ജേത്വാ സരദോ നിസീദീതി അത്ഥോ.

൨൨൭. തത്ഥ നിസിന്നോ താപസോ തസ്സ ഭഗവതോ ഞാണമേവ ഥോമേന്തോ ചുല്ലാസീതിസഹസ്സാനീതിആദിമാഹ ¶ . തത്ഥ ചുല്ലാസീതിസഹസ്സാനീതി ചതുരാസീതിസഹസ്സാനി, ഗിരിരാജാ മേരുപബ്ബതരാജാ, മഹണ്ണവേ സാഗരേ അജ്ഝോഗാള്ഹോ അധിഓഗാള്ഹോ പവിട്ഠോ, താവദേവ തത്തകാനി ചതുരാസീതിസഹസ്സാനി അച്ചുഗ്ഗതോ അതിഉഗ്ഗതോ ഇദാനി പവുച്ചതീതി സമ്ബന്ധോ.

൨൨൮. താവ അച്ചുഗ്ഗതോ തഥാ അതിഉഗ്ഗതോ നേരു, സോ മഹാനേരു ആയതോ ഉച്ചതോ ച വിത്ഥാരതോ ച ഏവം മഹന്തോ നേരുരാജാ കോടിസതസഹസ്സിയോ സങ്ഖാണുഭേദേന ചുണ്ണിതോ ചുണ്ണവിചുണ്ണം കതോ അസി.

൨൨൯. ഭന്തേ, സബ്ബഞ്ഞു തവ ഞാണം ലക്ഖേ ഠപിയമാനമ്ഹി ഞാണേ സതം വാ സഹസ്സം വാ സതസഹസ്സം വാ ഏകേകം ബിന്ദും കത്വാ ഠപിതേ തദേവ മഹാനേരുസ്സ ചുണ്ണം ഖയം ഗച്ഛേയ്യ, തവ ഞാണം പമേതവേ പമാണം കാതും ഏവ ന സക്കാതി സമ്ബന്ധോ.

൨൩൦. സുഖുമച്ഛികേന സുഖുമച്ഛിദ്ദേന ജാലേന യോ സകലമഹാസമുദ്ദേ ഉദകം പരിക്ഖിപേ സമന്തതോ പരിക്ഖം കരേയ്യ, ഏവം പരിക്ഖിതേ യേ കേചി പാണാ ഉദകേ ജാതാ സബ്ബേ തേ അന്തോജാലഗതാ സിയും ഭവേയ്യുന്തി അത്ഥോ.

൨൩൧. തമുപമേയ്യം ¶ ദസ്സേന്തോ തഥേവ ഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാ ഉദജാ പാണാ അന്തോജാലഗതാ ഹോന്തി, തഥേവ മഹാവീര മഹാബോധിഅധിഗമായ വീരിയകര. യേ കേചി പുഥു അനേകാ തിത്ഥിയാ മിച്ഛാ തിത്ഥകരാ ദിട്ഠിഗഹനപക്ഖന്ദാ ദിട്ഠിസങ്ഖാതഗഹനം പവിട്ഠാ പരാമാസേന സഭാവതോ പരതോ ആമസനലക്ഖണായ ദിട്ഠിയാ മോഹിതാ പിഹിതാ സന്തി.

൨൩൨. തവ ¶ സുദ്ധേന നിക്കിലേസേന ഞാണേന അനാവരണദസ്സിനാ സബ്ബധമ്മാനം ആവരണരഹിതദസ്സനസീലേന ഏതേ സബ്ബേ തിത്ഥിയാ അന്തോജാലഗതാ ഞാണജാലസ്സന്തോ പവേസിതാ വാ തഥേവാതി സമ്ബന്ധോ. ഞാണം തേ നാതിവത്തരേതി തവ ഞാണം തേ തിത്ഥിയാ നാതിക്കമന്തീതി അത്ഥോ.

൨൩൩. ഏവം വുത്തഥോമനാവസാനേ ഭഗവതോ അത്തനോ ബ്യാകരണാരബ്ഭം ദസ്സേതും ഭഗവാ തമ്ഹി സമയേതിആദിമാഹ. തത്ഥ യസ്മിം സമയേ താപസോ ഭഗവന്തം ഥോമേസി, തസ്മിം ഥോമനായ പരിയോസാനകാലേ സങ്ഖ്യാതിക്കന്തപരിവാരതായ മഹായസോ അനോമദസ്സീ ഭഗവാ കിലേസമാരാദീനം ജിതത്താ ജിനോ. സമാധിമ്ഹാ അപ്പിതസമാധിതോ വുട്ഠഹിത്വാ സകലജമ്ബുദീപം ദിബ്ബചക്ഖുനാ ഓലോകേസീതി സമ്ബന്ധോ.

൨൩൪-൫. തസ്സ അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ മുനിനോ മോനസങ്ഖാതേന ഞാണേന സമന്നാഗതസ്സ നിസഭോ നാമ സാവകോ സന്തചിത്തേഹി വൂപസന്തകിലേസമാനസേഹി താദീഹി ഇട്ഠാനിട്ഠേസു അകമ്പിയസഭാവത്താ, താദിഭി ഖീണാസവേഹി സുദ്ധേഹി പരിസുദ്ധകായകമ്മാദിയുത്തേഹി ഛളഭിഞ്ഞേഹി താദീഹി അട്ഠഹി ലോകധമ്മേഹി അകമ്പനസഭാവേഹി സതസഹസ്സേഹി പരിവുതോ ബുദ്ധസ്സ ചിത്തം, അഞ്ഞായ ജാനിത്വാ ലോകനായകം ഉപേസി, താവദേവ സമീപം അഗമാസീതി സമ്ബന്ധോ.

൨൩൬. തേ ¶ തഥാ ആഗതാ സമാനാ തത്ഥ ഭഗവതോ സമീപേ. അന്തലിക്ഖേ ആകാസേ ഠിതാ ഭഗവന്തം പദക്ഖിണം അകംസു. തേ സബ്ബേ പഞ്ജലികാ നമസ്സമാനാ ആകാസതോ ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ ഓതരും ഓരോഹിംസൂതി സമ്ബന്ധോ.

൨൩൭. പുന ബ്യാകരണദാനസ്സ പുബ്ബഭാഗകാരണം പകാസേന്തോ സിതം പാതുകരീതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൨൪൧. യോ മം പുപ്ഫേനാതി യോ താപസോ മയി ചിത്തം പസാദേത്വാ അനേകപുപ്ഫേന മം പൂജേസി, ഞാണഞ്ച ¶ മേ അനു പുനപ്പുനം ഥവി ഥോമേസി, തമഹന്തി തം താപസം അഹം കിത്തയിസ്സാമി പാകടം കരിസ്സാമി, മമ ഭാസതോ ഭാസന്തസ്സ വചനം സുണോഥ സവനവിസയം കരോഥ മനസി കരോഥ.

൨൫൦. പച്ഛിമേ ¶ ഭവസമ്പത്തേതി ബ്യാകരണം ദദമാനോ ഭഗവാ ആഹ. തത്ഥ പച്ഛിമേ പരിയോസാനഭൂതേ ഭവേ സമ്പത്തേ സതി. മനുസ്സത്തം മനുസ്സജാതിം ഗമിസ്സതി, മനുസ്സലോകേ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീതി അത്ഥോ. രൂപസാരധനസാരവയസാരകുലസാരഭോഗസാരപുഞ്ഞസാരാദീഹി സാരേഹി സാരവന്തതായ സാരീ നാമ ബ്രാഹ്മണീ കുച്ഛിനാ ധാരയിസ്സതി.

൨൫൩. ബ്യാകരണമൂലമാരഭി അപരിമേയ്യേ ഇതോ കപ്പേതി. ഏത്ഥ ദ്വിന്നം അഗ്ഗസാവകാനം ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച പാരമീ പൂരിതാ, തഥാപി ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം അന്തരകപ്പാനി ഉപാദായ ഏവം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൨൫൪. ‘‘സാരിപുത്തോതി നാമേന, ഹേസ്സതി അഗ്ഗസാവകോ’’തി ബ്യാകരണമദാസി, ബ്യാകരണം ദത്വാ തം ഥോമേന്തോ സോ ഭഗവാ അയം ഭാഗീരഥീതിആദിമാഹ. ഗങ്ഗാ, യമുനാ, സരഭൂ, മഹീ, അചിരവതീതി ഇമാസം പഞ്ചന്നം ഗങ്ഗാനം അന്തരേ അയം ഭാഗീരഥീ നാമ പഠമമഹാഗങ്ഗാ ഹിമവന്താ പഭാവിതാ ഹിമവന്തതോ ആഗതാ അനോതത്തദഹതോ പഭവാ, മഹോദധിം മഹാഉദകക്ഖന്ധം അപ്പയന്തി പാപുണന്തി, മഹാസമുദ്ദം മഹാസാഗരം അപ്പേതി ഉപഗച്ഛതി യഥാ, തഥാ ഏവ അയം സാരിപുത്തോ സകേ തീസു വിസാരദോ അത്തനോ കുലേ പവത്തമാനേസു തീസു വേദേസു വിസാരദോ അപക്ഖലിതഞാണോ പത്ഥടഞാണോ. പഞ്ഞായ പാരമിം ഗന്ത്വാ അത്തനോ സാവകഞാണസ്സ പരിയോസാനം ഗന്ത്വാ, പാണിനേ സബ്ബസത്തേ തപ്പയിസ്സതി സന്തപ്പേസ്സതി സുഹിത്തഭാവം കരിസ്സതീതി അത്ഥോ.

൨൫൭. ഹിമവന്തമുപാദായാതി ഹിമാലയപബ്ബതം ആദിം കത്വാ മഹോദധിം മഹാസമുദ്ദം ഉദകഭാരം സാഗരം പരിയോസാനം കത്വാ ഏത്ഥന്തരേ ഏതേസം ദ്വിന്നം പബ്ബതസാഗരാനം മജ്ഝേ യം പുലിനം യത്തകാ വാലുകരാസി അത്ഥി, ഗണനാതോ ഗണനവസേന അസങ്ഖിയം സങ്ഖ്യാതിക്കന്തം ¶ .

൨൫൮. തമ്പി സക്കാ അസേസേനാതി തം പുലിനമ്പി നിസേസേന സങ്ഖാതും സക്കാ സക്കുണേയ്യ ഭവേയ്യ, സാ ഗണനാ യഥാ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. തഥാ സാരിപുത്തസ്സ പഞ്ഞായ അന്തോ പരിയോസാനം ന ത്വേവ ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ.

൨൫൯. ലക്ഖേ…പേ… ¶ ¶ ഭവിസ്സതീതി ലക്ഖേ ഞാണലക്ഖേ ഞാണസ്സ ഏകസ്മിം കലേ ഠപിയമാനമ്ഹി ഠപിതേ സതി ഗങ്ഗായ വാലുകാ ഖീയേ പരിക്ഖയം ഗച്ഛേയ്യാതി അത്ഥോ.

൨൬൦. മഹാസമുദ്ദേതി ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സഗമ്ഭീരേ ചതുമഹാസാഗരേ ഊമിയോ ഗാവുതാദിഭേദാ തരങ്ഗരാസയോ ഗണനാതോ അസങ്ഖിയാ സങ്ഖ്യാവിരഹിതാ യഥാ ഹോന്തി, തഥേവ സാരിപുത്തസ്സ പഞ്ഞായ അന്തോ പരിയോസാനം ന ഹേസ്സതി ന ഭവിസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ.

൨൬൧. സോ ഏവം പഞ്ഞവാ സാരിപുത്തോ ഗോതമഗോത്തത്താ ഗോതമം സക്യകുലേ ജേട്ഠകം സക്യപുങ്ഗവം സമ്ബുദ്ധം ആരാധയിത്വാ വത്തപടിപത്തിസീലാചാരാദീഹി ചിത്താരാധനം കത്വാ പഞ്ഞായ സാവകഞാണസ്സ പാരമിം പരിയോസാനം ഗന്ത്വാ തസ്സ ഭഗവതോ അഗ്ഗസാവകോ ഹേസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ.

൨൬൨. സോ ഏവം അഗ്ഗസാവകട്ഠാനം പത്തോ സക്യപുത്തേന ഭഗവതാ ഇട്ഠാനിട്ഠേസു അകമ്പിയസഭാവേന പവത്തിതം പാകടം കതം ധമ്മചക്കം സദ്ധമ്മം അനുവത്തേസ്സതി അവിനസ്സമാനം ധാരേസ്സതി. ധമ്മവുട്ഠിയോ ധമ്മദേസനാസങ്ഖാതാ വുട്ഠിയോ വസ്സേന്തോ ദേസേന്തോ പകാസേന്തോ വിവരന്തോ വിഭജന്തോ ഉത്താനീകരോന്തോ പവത്തിസ്സതീതി അത്ഥോ.

൨൬൩. ഗോതമോ സക്യപുങ്ഗവോ ഭഗവാ ഏതം സബ്ബം അഭിഞ്ഞായ വിസേസേന ഞാണേന ജാനിത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ അരിയപുഗ്ഗലമജ്ഝേ നിസീദിത്വാ അഗ്ഗട്ഠാനേ സകലപഞ്ഞാദിഗുണഗണാഭിരമേ ഉച്ചട്ഠാനേ ഠപേസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ.

൨൬൪. ഏവം സോ ലദ്ധബ്യാകരണോ സോമനസ്സപ്പത്തോ പീതിസോമനസ്സവസേന ഉദാനം ഉദാനേന്തോ അഹോ മേ സുകതം കമ്മന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ അഹോതി വിമ്ഹയത്ഥേ നിപാതോ. അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ സത്ഥുനോ ഗരുനോ സുകതം സുട്ഠു കതം സദ്ദഹിത്വാ കതം കമ്മം പുഞ്ഞകോട്ഠാസം അഹോ വിമ്ഹയം അചിന്തേയ്യാനുഭാവന്തി അത്ഥോ. യസ്സ ഭഗവതോ അഹം കാരം പുഞ്ഞസമ്ഭാരം കത്വാ സബ്ബത്ഥ സകലഗുണഗണേ പാരമിം പരിയോസാനം ഗതോ പരമം കോടിം സമ്പത്തോ, സോ ഭഗവാ അഹോ വിമ്ഹയോതി സമ്ബന്ധോ.

൨൬൫. അപരിമേയ്യേതി ¶ സങ്ഖ്യാതിക്കന്തകാലസ്മിം കതം കുസലകമ്മം, മേ മയ്ഹം ഇധ ഇമസ്മിം പച്ഛിമത്തഭാവേ ഫലം വിപാകം ദസ്സേസി. സുമുത്തോ സുട്ഠു വിമുത്തോ ഛേകേന ധനുഗ്ഗഹേന ഖിത്തോ ¶ സരവേഗോ ഇവ അഹം തേന പുഞ്ഞഫലേന കിലേസേ ഝാപയിം ഝാപേസിന്തി അത്ഥോ.

൨൬൬. അത്തനോ ¶ ഏവ വീരിയം പകാസേന്തോ അസങ്ഖതന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ അസങ്ഖതന്തി ന സങ്ഖതം, പച്ചയേഹി സമാഗമ്മ ന കതന്തി അത്ഥോ. തം അസങ്ഖതം നിബ്ബാനം കിലേസകാലുസ്സിയാഭാവേന അചലം കതസമ്ഭാരാനം പതിട്ഠട്ഠേന പദം ഗവേസന്തോ പരിയേസന്തോ സബ്ബേ തിത്ഥിയേ സകലേ തിത്ഥകരേ ദിട്ഠുപ്പാദകേ പുഗ്ഗലേ വിചിനം ഉപപരിക്ഖന്തോ ഏസാഹം ഏസോ അഹം ഭവേ കാമഭവാദികേ ഭവേ സംസരിം പരിബ്ഭമിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൨൬൭-൮. അത്തനോ അധിപ്പായം പകാസേന്തോ യഥാപി ബ്യാധിതോ പോസോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ബ്യാധിതോതി ബ്യാധിനാ പീളിതോ പോസോ പുരിസോ ഓസധം പരിയേസേയ്യ യഥാ, തഥാ അഹം അസങ്ഖതം അമതം പദം നിബ്ബാനം ഗവേസന്തോ അബ്ബോകിണ്ണം അവിച്ഛിന്നം നിരന്തരം, പഞ്ചസതം ജാതിപഞ്ചസതേസു അത്തഭാവേസു ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൨൭൧. കുതിത്ഥേ സഞ്ചരിം അഹന്തി ലാമകേ തിത്ഥേ ഗമനമഗ്ഗേ അഹം സഞ്ചരിം.

൨൭൨. സാരത്ഥികോ പോസോ സാരഗവേസീ പുരിസോ. കദലിം ഛേത്വാന ഫാലയേതി കദലിക്ഖന്ധം ഛേത്വാ ദ്വേധാ ഫാലേയ്യ. ന തത്ഥ സാരം വിന്ദേയ്യാതി ഫാലേത്വാ ച പന തത്ഥ കദലിക്ഖന്ധേ സാരം ന വിന്ദേയ്യ ന ലഭേയ്യ, സോ പുരിസോ സാരേന രിത്തകോ തുച്ഛോതി സമ്ബന്ധോ.

൨൭൩. യഥാ കദലിക്ഖന്ധോ സാരേന രിത്തോ തുച്ഛോ, തഥേവ തഥാ ഏവ ലോകേ തിത്ഥിയാ നാനാദിട്ഠിഗതികാ ബഹുജ്ജനാ അസങ്ഖതേന നിബ്ബാനേന രിത്താ തുച്ഛാതി സമ്ബന്ധോ. സേതി നിപാതമത്തം.

൨൭൪. പച്ഛിമഭവേ പരിയോസാനജാതിയം ബ്രഹ്മബന്ധു ബ്രാഹ്മണകുലേ ജാതോ അഹം അഹോസിന്തി അത്ഥോ. മഹാഭോഗം ഛഡ്ഡേത്വാനാതി മഹന്തം ഭോഗക്ഖന്ധം ¶ ഖേളപിണ്ഡം ഇവ ഛഡ്ഡേത്വാ, അനഗാരിയം കസിവാണിജ്ജാദികമ്മവിരഹിതം താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിം പടിപജ്ജിന്തി അത്ഥോ.

പഠമഭാണവാരവണ്ണനാ സമത്താ.

൨൭൫-൭. അജ്ഝായകോ…പേ… മുനിം മോനേ സമാഹിതന്തി മോനം വുച്ചതി ഞാണം, തേന മോനേന സമന്നാഗതോ മുനി, തസ്മിം മോനേ സമ്മാ ആഹിതം ഠപിതം സമാഹിതം ചിത്തന്തി അത്ഥോ. ആഗുസങ്ഖാതം പാപം ന കരോതീതി നാഗോ, അസ്സജിത്ഥേരോ, തം മഹാനാഗം സുട്ഠു ¶ ഫുല്ലം വികസിതപദുമം യഥാ വിരോചമാനന്തി അത്ഥോ.

൨൭൮-൨൮൧. ദിസ്വാ മേ…പേ… ¶ പുച്ഛിതും അമതം പദന്തി ഉത്താനത്ഥമേവ.

൨൮൨. വീഥിന്തരേതി വീഥിഅന്തരേ അനുപ്പത്തം സമ്പത്തം ഉപഗതം തം ഥേരം ഉപഗന്ത്വാന സമീപം ഗന്ത്വാ അഹം പുച്ഛിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൨൮൪. കീദിസം തേ മഹാവീരാതി സകലധിതിപുരിസസാസനേ അരഹന്താനമന്തരേ പഠമം ധമ്മചക്കപവത്തനേ, അരഹത്തപ്പത്തമഹാവീര, അനുജാതപരിവാരബഹുലതായ മഹായസ തേ തവ ബുദ്ധസ്സ കീദിസം സാസനം ധമ്മം ധമ്മദേസനാസങ്ഖാതം സാസനന്തി സമ്ബന്ധോ. സോ ഭദ്രമുഖ, മേ മയ്ഹം സാധു ഭദ്ദകം സാസനം കഥയസ്സു കഥേഹീതി അത്ഥോ.

൨൮൫. തതോ കഥിതാകാരം ദസ്സേന്തോ സോ മേ പുട്ഠോതിആദിമാഹ. തത്ഥ സോതി അസ്സജിത്ഥേരോ, മേ മയാ പുട്ഠോ ‘‘സാസനം കീദിസ’’ന്തി കഥിതോ സബ്ബം കഥം കഥേസി. സബ്ബം സാസനം സത്ഥഗമ്ഭീരതായ ഗമ്ഭീരം ദേസനാധമ്മപടിവേധഗമ്ഭീരതായ ഗമ്ഭീരം പരമത്ഥസച്ചവിഭാവിതാദിവസേന നിപുണം പദം നിബ്ബാനം തണ്ഹാസല്ലസ്സ ഹന്താരം വിനാസകരം സബ്ബസ്സ സംസാരദുക്ഖസ്സ അപനുദനം ഖേപനകരം ധമ്മന്തി സമ്ബന്ധോ.

൨൮൬. തേന കഥിതാകാരം ദസ്സേന്തോ യേ ധമ്മാതിആദിമാഹ. ഹേതുപ്പഭവാ ഹേതുതോ കാരണതോ ഉപ്പന്നാ ജാതാ ഭൂതാ സഞ്ജാതാ നിബ്ബത്താ അഭിനിബ്ബത്താ, യേ ധമ്മാ യേ സപ്പച്ചയാ സഭാവധമ്മാ സന്തി സംവിജ്ജന്തി ഉപലഭന്തീതി ¶ സമ്ബന്ധോ. തേസം ധമ്മാനം ഹേതും കാരണം തഥാഗതോ ആഹ കഥേസി. തേസഞ്ച യോ നിരോധോതി തേസം ഹേതുധമ്മാനം യോ നിരോധോ നിരുജ്ഝനസഭാവോ, ഏവംവാദീ മഹാസമണോതി സീലസമാധിപഞ്ഞാദിഗുണപരിവാരമഹന്തതായ സമിതപാപത്താ വിദ്ധംസിതപാപത്താ ച മഹാസമണോ ഭഗവാ ഏവംവാദീ ഹേതുവൂപസമനാദിവദനസീലോ കഥേതാതി അത്ഥോ.

൨൮൭. തതോ വുത്തധമ്മം സുത്വാ അത്തനാ പച്ചക്ഖകതപ്പകാരം ദസ്സേന്തോ സോഹന്തിആദിമാഹ. തം ഉത്താനമേവ.

൨൮൯. ഏസേവ ധമ്മോ യദിതാവദേവാതി സചേപി ഇതോ ഉത്തരിം നത്ഥി, ഏത്തകമേവ ഇദം സോതാപത്തിഫലമേവ പത്തബ്ബം. തഥാ ഏസോ ഏവ ധമ്മോതി അത്ഥോ. പച്ചബ്യഥ പടിവിദ്ധഥ തുമ്ഹേ അസോകം പദം നിബ്ബാനം. അമ്ഹേഹി നാമ ഇദം പദം ബഹുകേഹി കപ്പനഹുതേഹി അദിട്ഠമേവ അബ്ഭതീതം.

൨൯൦. യ്വാഹം ¶ ¶ ധമ്മം ഗവേസന്തോതി യോ അഹം ധമ്മം സന്തിപദം ഗവേസന്തോ പരിയേസന്തോ കുതിത്ഥേ കുച്ഛിതതിത്ഥേ നിന്ദിതബ്ബതിത്ഥേ സഞ്ചരിം പരിബ്ഭമിന്തി അത്ഥോ. സോ മേ അത്ഥോ അനുപ്പത്തോതി സോ പരിയേസിതബ്ബോ അത്ഥോ മയാ അനുപ്പത്തോ സമ്പത്തോ, ഇദാനി പന മേ മയ്ഹം നപ്പമജ്ജിതും അപ്പമാദേന ഭവിതും കാലോതി അത്ഥോ.

൨൯൧. അഹം അസ്സജിനാ ഥേരേന തോസിതോ കതസോമനസ്സോ, അചലം നിച്ചലം നിബ്ബാനപദം, പത്വാന പാപുണിത്വാ സഹായകം കോലിതമാണവം ഗവേസന്തോ പരിയേസന്തോ അസ്സമപദം അഗമാസിന്തി അത്ഥോ.

൨൯൨. ദൂരതോവ മമം ദിസ്വാതി അസ്സമപദതോ ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം മമം ദിസ്വാ സുസിക്ഖിതോ മേ മമ സഹായോ ഠാനനിസജ്ജാദിഇരിയാപഥേഹി സമ്പന്നോ സമങ്ഗീഭൂതോ ഇദം ഉപരി വുച്ചമാനവചനം അബ്രവി കഥേസീതി അത്ഥോ.

൨൯൩. ഭോ സഹായ, പസന്നമുഖനേത്താസി പസന്നേഹി സോഭനേഹി ദദ്ദല്ലമാനേഹി മുഖനേത്തേഹി സമന്നാഗതോ അസി. മുനിഭാവോ ഇവ തേ ദിസ്സതി പഞ്ഞായതി. ഇത്ഥമ്ഭൂതോ ത്വം അമതാധിഗതോ അമതം നിബ്ബാനം അധിഗതോ അസി, കച്ചി അച്ചുതം നിബ്ബാനപദം അധിഗതോ അധിഗച്ഛീതി പുച്ഛാമീതി അത്ഥോ.

൨൯൪. സുഭാനുരൂപോ ¶ ആയാസീതി സുഭസ്സ പസന്നവണ്ണസ്സ അനുരൂപോ ഹുത്വാ ആയാസി ആഗച്ഛസി. ആനേഞ്ജകാരിതോ വിയാതി തോമരാദീഹി കാരിതോ ആനേഞ്ജോ ഹത്ഥീ വിയ ദന്തോവ തീഹി മാസേഹി സുസിക്ഖിതോ ഇവ ബാഹിതപാപത്താ, ബ്രാഹ്മണ ദന്തദമഥോ സിക്ഖിതസിക്ഖോ നിബ്ബാനപദേ ഉപസന്തോ അസീതി പുച്ഛി.

൨൯൫. തേന പുട്ഠോ അമതം മയാതിആദിമാഹ. തം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൨൯൯. അപരിയോസിതസങ്കപ്പോതി ‘‘അനാഗതേ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ അഗ്ഗസാവകോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥിതപത്ഥനായ കോടിം അപ്പത്തസങ്കപ്പോതി അത്ഥോ. കുതിത്ഥേ അഗന്തബ്ബമഗ്ഗേ അഹം സഞ്ചരിം പരിബ്ഭമിം. ഭന്തേ ഗോതമ, ലോകജേട്ഠ തവ ദസ്സനം ആഗമ്മ പത്വാ, മമ സങ്കപ്പോ മയ്ഹം പത്ഥനാ പൂരിതോ അരഹത്തമഗ്ഗാധിഗമേന സാവകപാരമീഞാണസ്സ പാപുണനേന പരിപുണ്ണോതി അധിപ്പായോ.

൩൦൦. പഥവിയം ¶ പതിട്ഠായാതി പഥവിയം നിബ്ബത്താ സമയേ ഹേമന്തകാലേ പുപ്ഫന്തി വികസന്തി, ദിബ്ബഗന്ധാ സുഗന്ധാ സുട്ഠു പവന്തി പവായന്തി, സബ്ബപാണിനം സബ്ബേ ദേവമനുസ്സേ തോസേന്തി സോമനസ്സയുത്തേ കരോന്തി യഥാ.

൩൦൧. തഥേവാഹം മഹാവീരാതി മഹാവീരിയവന്തസക്യകുലപസുതമഹാപരിവാര തേ തവ സാസനേ പതിട്ഠായ അഹം പതിട്ഠഹിത്വാ ¶ പുപ്ഫിതും അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന വികസിതും സമയം കാലം ഏസാമി ഗവേസാമി തഥേവാതി സമ്ബന്ധോ.

൩൦൨. വിമുത്തിപുപ്ഫന്തി സബ്ബകിലേസേഹി വിമുച്ചനതോ വിമോചനതോ വാ വിമുത്തി അരഹത്തഫലവിമുത്തിസങ്ഖാതം പുപ്ഫം ഏസന്തോ ഗവേസേന്തോ, തഞ്ച ഖോ ഭവസംസാരമോചനം കാമഭവാദിഭവേസു സംസരണം ഗമനം ഭവസംസാരം, തതോ മോചനം ഭവസംസാരമോചനം. വിമുത്തിപുപ്ഫലാഭേനാതി വിമുച്ചനം വിമുച്ചന്തി വാ കതസമ്ഭാരാ ഏതായാതി വിമുത്തി, അഗ്ഗഫലം. പുപ്ഫന്തി വികസന്തി വേനേയ്യാ ഏതേനാതി പുപ്ഫം. വിമുത്തി ഏവ പുപ്ഫം വിമുത്തിപുപ്ഫം. ലഭനം ലാഭോ, വിമുത്തിപുപ്ഫസ്സ ലാഭോ വിമുത്തിപുപ്ഫലാഭോ. തേന വിമുത്തിപുപ്ഫലാഭേന അധിഗമനേന സബ്ബപാണിനം സബ്ബസത്തേ തോസേമി സോമനസ്സം പാപേമീതി അത്ഥോ.

൩൦൩. ‘‘യാവതാ ¶ ബുദ്ധഖേത്തമ്ഹീ’’തിആദീസു ചക്ഖുമ പഞ്ചഹി ചക്ഖൂഹി ചക്ഖുമന്ത യത്തകേ ഠാനേ രതനസുത്താദീനം പരിത്താനം ആണാ ആനുഭാവോ പവത്തതി, തത്തകേ സതസഹസ്സകോടിചക്കവാളസങ്ഖാതേ ബുദ്ധഖേത്തേ ഠപേത്വാന മഹാമുനിം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം വജ്ജേത്വാ അവസേസേസു സത്തേസു അഞ്ഞോ കോചി തവ പുത്തസ്സ തുയ്ഹം പുത്തേന മയാ പഞ്ഞായ സദിസോ സമോ നത്ഥീതി സമ്ബന്ധോ. സേസം ഉത്താനമേവ.

൩൦൮. പടിപന്നാതി ചതുമഗ്ഗസമങ്ഗിനോ ച ഫലട്ഠാ അരഹത്തഫലേ ഠിതാ ച സേഖാ ഫലസമങ്ഗിനോ ഹേട്ഠിമേഹി തീഹി ഫലേഹി സമന്നാഗതാ ച ഏതേ അട്ഠ അരിയഭിക്ഖൂ, ഉത്തമത്ഥം നിബ്ബാനം ആസീസകാ ഗവേസകാ, തം പഞ്ഞവന്തം പരിവാരേന്തി സദാ സബ്ബകാലം സേവന്തി ഭജന്തി പയിരുപാസന്തീതി അത്ഥോ.

൩൧൦. കായവേദനാചിത്തധമ്മാനുപസ്സനാസങ്ഖാതാനം ചതുന്നം സതിപട്ഠാനാനം കുസലാ ഛേകാ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദീനം സത്തന്നം സമ്ബോജ്ഝങ്ഗാനം ഭാവനായവഡ്ഢനായ രതാ അല്ലീനാ.

൩൧൪

. ഉളുരാജാവ ¶ താരകരാജാ ഇവ ച സോഭസി.

൩൧൫. രുക്ഖപബ്ബതരതനസത്താദയോ ധാരേതീതി ധരണീ, ധരണിയം രുഹാ സഞ്ജാതാ വഡ്ഢിതാ ചാതി ധരണീരുഹാ രുക്ഖാ. പഥവിയം പതിട്ഠായ രുഹന്തി വഡ്ഢന്തി വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം ആപജ്ജന്തി. വേപുല്ലതം വിപുലഭാവം പരിപൂരഭാവം പാപുണന്തി, തേ രുക്ഖാ കമേന ഫലം ദസ്സയന്തി ഫലധാരിനോ ഹോന്തി.

൩൧൭-൯. പുനപി ഭഗവന്തമേവ ഥോമേന്തോ സിന്ധു സരസ്സതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ സിന്ധുവാദി നാമ ഗങ്ഗാ ച സരസ്സതീ നാമ ഗങ്ഗാ ച നന്ദിയഗങ്ഗാ ച ചന്ദഭാഗാഗങ്ഗാ ച ഗങ്ഗാ നാമ ഗങ്ഗാ ച യമുനാ നാമ ഗങ്ഗാ ച സരഭൂ നാമ ഗങ്ഗാ ച മഹീ നാമ ഗങ്ഗാ ച. സന്ദമാനാനം ഗച്ഛന്തീനം ഏതാസം ഗങ്ഗാനം സാഗരോവ സമുദ്ദോ ഏവ സമ്പടിച്ഛതി ¶ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി ധാരേതി. തദാ ഏതാ സബ്ബഗങ്ഗാ പുരിമം നാമം സിന്ധുവാദിഗങ്ഗാത്യാദികം പുരിമം നാമപഞ്ഞത്തിവോഹാരം ജഹന്തി ഛഡ്ഡേന്തി സാഗരോതേവ സാഗരോ ഇതി ഏവ ഞായതി പാകടാ ഭവതി യഥാ. തഥേവ തഥാ ഏവ ഇമേ ¶ ചതുബ്ബണ്ണാ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണവേസ്സസുദ്ദസങ്ഖാതാ ചത്താരോ കുലാ തവന്തികേ തവ അന്തികേ സമീപേ പബ്ബജിത്വാ പത്തകാസായചീവരധാരിനോ പരിചരന്താ പുരിമം നാമം ഖത്തിയാദിനാമധേയ്യം പഞ്ഞത്തിവോഹാരം ജഹന്തി ചജന്തി, ബുദ്ധപുത്താതി ബുദ്ധസ്സ ഓരസാതി ഞായരേ പാകടാ ഭവേയ്യും.

൩൨൦-൪. ചന്ദോ ചന്ദമണ്ഡലോ അബ്ഭാ മഹികാ രജോ ധുമോ രാഹൂതി പഞ്ചഹി ഉപക്കിലേസേഹി വിരഹിതത്താ വിമലോ വിഗതമലോ നിമ്മലോ, ആകാസധാതുയാ ആകാസഗബ്ഭേ ഗച്ഛം ഗച്ഛന്തോ, സബ്ബേ താരകസമൂഹേ ആഭായ മദ്ദമാനോ ലോകേ അതിരോചതി ദദ്ദല്ലതി യഥാ. തഥേവ തഥാ ഏവ ത്വം…പേ….

൩൨൫-൭. ഉദകേ ജാതാ ഉദകേ സംവഡ്ഢാ കുമുദാ മന്ദാലകാ ച ബഹൂ സങ്ഖാതിക്കന്താ, തോയേന ഉദകേന കദ്ദമകലലേന ച ഉപലിമ്പന്തി അല്ലീയന്തി യഥാ, തഥേവ ബഹുകാ സത്താ അപരിമാണാ സത്താ ലോകേ ജാതാ സംവഡ്ഢാ രാഗേന ച ദോസേന ച അട്ടിതാ ബന്ധിതാ വിരൂഹരേ വിരുഹന്തി. കദ്ദമേ കുമുദം യഥാ വിരുഹതി സഞ്ജായതി. കേസരീതി പദുമം.

൩൨൯-൩൦. രമ്മകേ മാസേതി കത്തികമാസേ ‘‘കോമുദിയാ ചാതുമാസിനിയാ’’തി വുത്തത്താ. വാരിജാ പദുമപുപ്ഫാദയോ ബഹൂ പുപ്ഫാ പുപ്ഫന്തി വികസന്തി, തം മാസം തം കത്തികമാസം നാതിവത്തന്തി വാരിജാതി സമ്ബന്ധോ. സമയോ പുപ്ഫനായ സോതി സോ കത്തികമാസോ പുപ്ഫനായ വികസനായ സമയോ കാലോതി ¶ അത്ഥോ. യഥാ പുപ്ഫന്തി തഥേവ ത്വം, സക്യപുത്ത, പുപ്ഫിതോ വികസിതോ അസി. പുപ്ഫിതോ തേ വിമുത്തിയാതി തേ തുയ്ഹം സിസ്സാ കതസമ്ഭാരാ ഭിക്ഖൂ വിമുത്തിയാ അരഹത്തഫലഞാണേന പുപ്ഫിതോ വികസിതോ. യഥാ വാരിജം പദുമം പുപ്ഫനസമയം നാതിക്കമതി, തഥാ തേ സാസനം ഓവാദാനുസാസനിം നാതിവത്തന്തി നാതിക്കമന്തീതി അത്ഥോ.

൩൩൩-൪. യഥാപി സേലോ ഹിമവാതി ഹിമവാ നാമ സേലമയപബ്ബതോ. സബ്ബപാണിനം സബ്ബേസം ബ്യാധിതാനം സത്താനം ഓസധോ ഓസധവന്തോ സബ്ബനാഗാനം സബ്ബഅസുരാനം സബ്ബദേവാനഞ്ച ആലയോ അഗാരഭൂതോ യഥാ, തഥേവ ത്വം, മഹാവീര, സബ്ബപാണിനം ജരാബ്യാധിമരണാദീഹി പമോചനതോ ഓസധോ വിയ. യഥാ സോ ഹിമവാ നാഗാദീനം ആലയോ, തഥാ ¶ തേവിജ്ജായ ച ഛളഭിഞ്ഞായ ച ഇദ്ധിയാ ച പാരമിം പരിയോസാനം ഗതാ പത്താ തുവം നിസ്സായ വസന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ഹേട്ഠാ വാ ഉപരി വാ ഉപമാഉപമേയ്യവസേന ഗാഥാനം സമ്ബന്ധനയാ സുവിഞ്ഞേയ്യാവ.

൩൪൨. ആസയാനുസയം ഞത്വാതി ഏത്ഥ ആസയോതി അജ്ഝാസയോ ചരിയാ, അനുസയോതി ഥാമഗതകിലേസോ. ‘‘അയം രാഗചരിതോ, അയം ദോസചരിതോ, അയം മോഹചരിതോ’’തിആദിനാ ¶ ആസയഞ്ച അനുസയം കിലേസപവത്തിഞ്ച ജാനിത്വാതി അത്ഥോ. ഇന്ദ്രിയാനം ബലാബലന്തി സദ്ധിന്ദ്രിയാദീനം പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം തിക്ഖിന്ദ്രിയോ മുദിന്ദ്രിയോ സ്വാകാരോ ദ്വാകാരോ സുവിഞ്ഞാപയോ ദുവിഞ്ഞാപയോതി ഏവം ബലാബലം ജാനിത്വാ. ഭബ്ബാഭബ്ബേ വിദിത്വാനാതി ‘‘മയാ ദേസിതം ധമ്മം പടിവിജ്ഝിതും അയം പുഗ്ഗലോ ഭബ്ബോ സമത്ഥോ, അയം പുഗ്ഗലോ അഭബ്ബോ’’തി വിദിത്വാ പച്ചക്ഖം കത്വാ, ഭന്തേ, സബ്ബഞ്ഞു ത്വം ചാതുദ്ദീപികമഹാമേഘോ വിയ ധമ്മദേസനാസീഹനാദേന അഭീതനാദേന ഗജ്ജസി സകലം ചക്കവാളം ഏകനിന്നാദം കരോസി.

൩൪൩-൪. ചക്കവാളപരിയന്താതി സമന്താ ചക്കവാളഗബ്ഭം പൂരേത്വാ പരിസാ നിസിന്നാ ഭവേയ്യ. തേ ഏവം നിസിന്നാ നാനാദിട്ഠീ അനേകദസ്സനഗാഹിനോ വിവദമാനാ ദ്വേള്ഹകജാതാ വിവദന്തി, തം തേസം വിമതിച്ഛേദനായ ദുബുദ്ധിഛിന്ദനത്ഥായ സബ്ബേസം സത്താനം ചിത്തമഞ്ഞായ ചിത്താചാരം ഞത്വാ ഓപമ്മകുസലോ ഉപമാഉപമേയ്യേസു ദക്ഖോ ത്വം, മുനി, ഏകം പഞ്ഹം കഥേന്തോവ ഏകേനേവ പഞ്ഹകഥനേന സകലചക്കവാളഗബ്ഭേ നിസിന്നാനം പാണീനം വിമതിം സംസയം ഛിന്ദസി നിക്കങ്ഖം കരോതീതി അത്ഥോ.

൩൪൫. ഉപദിസസദിസേഹേവാതി ഏത്ഥ ഉദകസ്സ ഉപരി ദിസ്സന്തി പാകടാ ഹോന്തീതി ഉപദിസാ, സേവാലാ. ഉപദിസേഹി സദിസാ ഉപദിസസദിസാ, മനുസ്സാ. യഥാ ഹി ഉപദിസാ സേവാലാ ഉദകം അദിസ്സമാനം ¶ കത്വാ തസ്സുപരി പത്ഥരിത്വാ ഠിതാ ഹോന്തി, തഥാ വസുധാ പഥവീ തേഹി ഉപദിസസദിസേഹി ഏവ മനുസ്സേഹി നിരന്തരം പത്ഥരിത്വാ ഠിതേഹി പൂരിതാ ഭവേയ്യ. തേ സബ്ബേവ പഥവിം പൂരേത്വാ ഠിതാ മനുസ്സാ പഞ്ജലികാ സിരസി അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹിതാ കിത്തയും ലോകനായകം ലോകനായകസ്സ ബുദ്ധസ്സ ഗുണം കഥേയ്യും.

൩൪൬. തേ ¶ സബ്ബേ ദേവമനുസ്സാ കപ്പം വാ സകലം കപ്പം കിത്തയന്താ ഗുണം കഥേന്താപി നാനാവണ്ണേഹി നാനപ്പകാരേഹി ഗുണേഹി കിത്തയും. തഥാപി തേ സബ്ബേ പരിമേതും ഗുണപമാണം കഥേതും ന പപ്പേയ്യും ന സമ്പാപുണേയ്യും ന സക്കുണേയ്യും. അപ്പമേയ്യോ തഥാഗതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അപരിമേയ്യോ ഗുണാതിരേകോ. ഏതേന ഗുണമഹന്തതം ദീപേതി.

൩൪൭. സകേന ഥാമേന അത്തനോ ബലേന ഹേട്ഠാ ഉപമാഉപമേയ്യവസേന ജിനോ ജിതകിലേസോ ബുദ്ധോ മയാ കിത്തിതോ ഥോമിതോ യഥാ അഹോസി, ഏവമേവ സബ്ബേ ദേവമനുസ്സാ കപ്പകോടീപി കപ്പകോടിസതേപി കിത്തേന്താ പകിത്തയും കഥേയ്യുന്തി അത്ഥോ.

൩൪൮. പുനപി ഗുണാനം അപ്പമാണതം ദീപേതും സചേ ഹി കോചി ദേവോ വാതിആദിമാഹ. പൂരിതം പരികഡ്ഢേയ്യാതി മഹാസമുദ്ദേ പൂരിതഉദകം ¶ സമന്തതോ ആകഡ്ഢേയ്യ. സോ പുഗ്ഗലോ വിഘാതം ദുക്ഖമേവ ലഭേയ്യ പാപുണേയ്യാതി അത്ഥോ.

൩൫൦. വത്തേമി ജിനസാസനന്തി ജിനേന ഭാസിതം സകലം പിടകത്തയം വത്തേമി പവത്തേമി രക്ഖാമീതി അത്ഥോ. ധമ്മസേനാപതീതി ധമ്മേന പഞ്ഞായ ഭഗവതോ ചതുപരിസസങ്ഖാതായ പരിസായ പതി പധാനോതി ധമ്മസേനാപതി. സക്യപുത്തസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ അജ്ജ ഇമസ്മിം വത്തമാനകാലേ ചക്കവത്തിരഞ്ഞോ ജേട്ഠപുത്തോ വിയ സകലം ബുദ്ധസാസനം പാലേമീതി അത്ഥോ.

൩൫൨-൩. അത്തനോ സംസാരപരിബ്ഭമം ദസ്സേന്തോ യോ കോചി മനുജോ ഭാരന്തിആദിമാഹ. യോ കോചി മനുജോ മാനുസോ ഭാരം സീസഭാരം മത്ഥകേ സീസേ ഠപേത്വാ ധാരേയ്യ വഹേയ്യ, സദാ സബ്ബകാലം സോ മനുജോ തേന ഭാരേന ദുക്ഖിതോ പീളിതോ അതിഭൂതോ അസ്സ ഭവേയ്യ. ഭാരോ ഭരിതഭാരോ ഭരിതോ അതീവ ഭാരിതോ. തഥാ തേന പകാരേന അഹം രാഗഗ്ഗിദോസഗ്ഗിമോഹഗ്ഗിസങ്ഖാതേഹി തീഹി അഗ്ഗീഹി ഡയ്ഹമാനോ, ഗിരിം ഉദ്ധരിതോ യഥാ മഹാമേരുപബ്ബതം ഉദ്ധരിത്വാ ഉക്ഖിപിത്വാ സീസേ ഠപിതോ ഭവഭാരേന ഭവസംസാരുപ്പത്തിഭാരേന, ഭരിതോ ദുക്ഖിതോ ഭവേസു സംസരിം പരിബ്ഭമിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൩൫൪. ഓരോപിതോ ¶ ¶ ച മേ ഭാരോതി ഇദാനി പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ സോ ഭവഭാരോ മയാ ഓരോപിതോ നിക്ഖിത്തോ. ഭവാ ഉഗ്ഘാടിതാ മയാതി സബ്ബേ നവ ഭവാ മയാ വിദ്ധംസിതാ. സക്യപുത്തസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ യം കരണീയം കത്തബ്ബം മഗ്ഗപടിപാടിയാ കിലേസവിദ്ധംസനകമ്മം അത്ഥി, തം സബ്ബം മയാ കതന്തി അത്ഥോ.

൩൫൫. പുന അത്തനോ വിസേസം ദസ്സേന്തോ യാവതാ ബുദ്ധഖേത്തമ്ഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ യാവതാ യത്തകേ ദസസഹസ്സചക്കവാളസങ്ഖാതേ ബുദ്ധഖേത്തേ സക്യപുങ്ഗവം സക്യകുലജേട്ഠകം ഭഗവന്തം ഠപേത്വാ അവസേസസത്തേസു കോചിപി പഞ്ഞായ മേ മയാ സമോ നത്ഥീതി ദീപേതി. തേനാഹ – ‘‘അഹം അഗ്ഗോമ്ഹി പഞ്ഞായ, സദിസോ മേ ന വിജ്ജതീ’’തി.

൩൫൬. പുന അത്തനോ ആനുഭാവം പകാസേന്തോ സമാധിമ്ഹീത്യാദിമാഹ. തം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൩൬൦. ഝാനവിമോക്ഖാനഖിപ്പപടിലാഭീതി പഠമജ്ഝാനാദീനം ഝാനാനം ലോകതോ വിമുച്ചനതോ ‘‘വിമോക്ഖ’’ന്തി സങ്ഖം ഗതാനം അട്ഠന്നം ലോകുത്തരവിമോക്ഖാനഞ്ച ഖിപ്പലാഭീ സീഘം പാപുണാതീതി അത്ഥോ.

൩൬൨. ഏവം മഹാനുഭാവസ്സാപി അത്തനോ സബ്രഹ്മചാരീസു ഗാരവബഹുമാനതം പകാസേന്തോ ഉദ്ധതവിസോവാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉദ്ധതവിസോ ഉപ്പാടിതഘോരവിസോ സപ്പോ ഇവ ഛിന്നവിസാണോവ ഛിന്ദിതസിങ്ഗോ ഉസഭോ ഇവ അഹം ഇദാനി നിക്ഖിത്തമാനദപ്പോവ ഛഡ്ഡിതഗോത്തമദാദിമാനദപ്പോവ ഗണം സങ്ഘസ്സ സന്തികം ഗരുഗാരവേന ആദരബഹുമാനേന ഉപേമി ഉപഗച്ഛാമി.

൩൬൩. ഇദാനി ¶ അത്തനോ പഞ്ഞായ മഹത്തതം പകാസേന്തോ യദിരൂപിനീതിആദിമാഹ. ഏവരൂപാ മേ മഹതീ പഞ്ഞാ അരൂപിനീ സമാനാ യദി രൂപിനീ ഭവേയ്യ, തദാ മേ മമ പഞ്ഞാ വസുപതീനം പഥവിസ്സരാനം രാജൂനം സമേയ്യ സമാ ഭവേയ്യാതി അധിപ്പായോ. ഏവം അത്തനോ പഞ്ഞായ മഹത്തഭാവം ദസ്സേത്വാ തതോ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണേന പുബ്ബേ കമ്മം സരിത്വാ അനോമദസ്സിസ്സാതിആദിമാഹ. തത്ഥ അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ മയാ കതായ ഞാണഥോമനായ ഫലം ഏതം മമ പഞ്ഞാമഹത്തന്തി അത്ഥോ.

൩൬൪. പവത്തിതം ¶ ധമ്മചക്കന്തി ഏത്ഥ ചക്ക-സദ്ദോ പനായം ‘‘ചതുചക്കയാന’’ന്തിആദീസു വാഹനേ വത്തതി. ‘‘പവത്തിതേ ച പന ഭഗവതാ ധമ്മചക്കേ’’തിആദീസു (മഹാവ. ൧൭; സം. നി. ൫.൧൦൮൧) ¶ ദേസനായം. ‘‘ചക്കം വത്തയ സബ്ബപാണിന’’ന്തിആദീസു (ജാ. ൧.൭.൧൪൯) ദാനമയപുഞ്ഞകിരിയായം. ‘‘ചക്കം വത്തേതി അഹോരത്ത’’ന്തിആദീസു ഇരിയാപഥേ. ‘‘ഇച്ഛാഹതസ്സ പോസസ്സ, ചക്കം ഭമതി മത്ഥകേ’’തിആദീസു (ജാ. ൧.൧.൧൦൪; ൧.൫.൧൦൩) ഖുരചക്കേ ‘‘രാജാ ചക്കവത്തീ ചക്കാനുഭാവേന വത്തനകോ’’തിആദീസു (ഇതിവു. ൨൨; ദീ. നി. ൧.൨൫൮) രതനചക്കേ. ഇധ പനായം ദേസനായം. താദിനാ താദിഗുണസമന്നാഗതേന സക്യപുത്തേന ഗോതമസമ്ബുദ്ധേന പവത്തിതം ദേസിതം പിടകത്തയസങ്ഖാതം ധമ്മചക്കം അഹം സമ്മാ അവിപരീതേന അനുവത്തേമി അനുഗന്ത്വാ വത്തേമി, ദേസേമി ദേസനം കരോമി. ഇദം അനുവത്തനം ദേസിതസ്സ അനുഗന്ത്വാ പച്ഛാ ദേസനം പുരിമബുദ്ധാനം കതായ ഞാണഥോമനായ ഫലന്തി സമ്ബന്ധോ.

൩൬൫. തതോ സപ്പുരിസൂപനിസ്സയയോനിസോമനസികാരാദിപുഞ്ഞഫലം ദസ്സേന്തോ മാ മേ കദാചി പാപിച്ഛോതിആദിമാഹ. തത്ഥ പാപിച്ഛോ ലാമകായ ഇച്ഛായ സമന്നാഗതോ പാപചാരീ പുഗ്ഗലോ ച ഠാനനിസജ്ജാദീസു വത്തപടിവത്തകരണേ കുസീതോ ച ഝാനസമാധിമഗ്ഗഭാവനാദീസു ഹീനവീരിയോ ച ഗന്ഥധുരവിപസ്സനാധുരവിരഹിതത്താ അപ്പസ്സുതോ ച ആചരിയുപജ്ഝായാദീസു ആചാരവിരഹിതത്താ അനാചാരോ ച പുഗ്ഗലോ കദാചി കാലേ കത്ഥചി ഠാനേ മേ മയാ സഹ സമേതോ സമാഗതോ മാ അഹു മാ ഭവതൂതി സമ്ബന്ധോ.

൩൬൬. ബഹുസ്സുതോതി പരിയത്തിപടിവേധവസേന ദുവിധോ ബഹുസ്സുതോ ച പുഗ്ഗലോ. മേധാവീതി മേധായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ ച. സീലേസു സുസമാഹിതോതി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലമഗ്ഗസമ്പയുത്തസീലഅട്ഠങ്ഗുപോസഥസീലാദീസു സുട്ഠു ആഹിതോ ഠപിതചിത്തോ ച. ചേതോസമഥാനുയുത്തോതി ചിത്തസ്സ ഏകീഭാവമനുയുത്തോ ച പുഗ്ഗലോ. അപി മുദ്ധനി തിട്ഠതു ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ മയ്ഹം മുദ്ധനി സിരസി അപി തിട്ഠതൂതി അത്ഥോ.

൩൬൭. അത്തനോ ലദ്ധഫലാനിസംസം വത്വാ തത്ഥഞ്ഞേ നിയോജേന്തോ തം വോ വദാമി ഭദ്ദന്തേതിആദിമാഹ. തം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൩൬൮-൯. യമഹന്തി ¶ ¶ യം അസ്സജിത്ഥേരം അഹം പഠമം ആദിമ്ഹി ദിസ്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗപടിലാഭേന സക്കായദിട്ഠാദീനം കിലേസാനം പഹീനത്താ വിമലോ മലരഹിതോ അഹും അഹോസി, സോ അസ്സജിത്ഥേരോ മേ മയ്ഹം ആചരിയോ ലോകുത്തരധമ്മസിക്ഖാപകോ അഹും. അഹം തസ്സ സവനായ അനുസാസനേന അജ്ജ ധമ്മസേനാപതി അഹും. സബ്ബത്ഥ സബ്ബേസു ഗുണേസു പാരമിം പത്തോ പരിയോസാനം പത്തോ അനാസവോ നിക്കിലേസോ വിഹരാമി.

൩൭൦. അത്തനോ ¶ ആചരിയേ സഗാരവം ദസ്സേന്തോ യോ മേ ആചരിയോതിആദിമാഹ. യോ അസ്സജി നാമ ഥേരോ സത്ഥു സാവകോ മേ മയ്ഹം ആചരിയോ ആസി അഹോസി, സോ ഥേരോ യസ്സം ദിസായം യസ്മിം ദിസാഭാഗേ വസതി, അഹം തം ദിസാഭാഗം ഉസ്സീസമ്ഹി സീസുപരിഭാഗേ കരോമീതി സമ്ബന്ധോ.

൩൭൧. തതോ അത്തനോ ഠാനന്തരപ്പത്തഭാവം ദസ്സേന്തോ മമ കമ്മന്തിആദിമാഹ. ഗോതമോ ഭഗവാ സക്യപുങ്ഗവോ സക്യകുലകേതു സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന മമ പുബ്ബേ കതകമ്മം സരിത്വാന ഞത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘമജ്ഝേ നിസിന്നോ അഗ്ഗട്ഠാനേ അഗ്ഗസാവകട്ഠാനേ മം ഠപേസീതി സമ്ബന്ധോ.

൩൭൪. അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ, ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ, നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാ, പടിഭാനപടിസമ്ഭിദാതി ഇമാ ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ ച, താസം ഭേദോ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ (പടി. മ. ൧.൭൬; വിഭ. ൭൧൮) വുത്തോയേവ. ചതുമഗ്ഗചതുഫലവസേന വാ രൂപാരൂപഝാനവസേന വാ അട്ഠ വിമോക്ഖാ സംസാരവിമുച്ചനധമ്മാ ച ഇദ്ധിവിധാദയോ ഛ അഭിഞ്ഞായോ ച സച്ഛികതാ പച്ചക്ഖം കതാ. കതം ബുദ്ധസ്സ സാസനന്തി ബുദ്ധസ്സ അനുസിട്ഠി ഓവാദസങ്ഖാതം സാസനം കതം അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന നിപ്ഫാദിതന്തി അത്ഥോ.

ഇത്ഥം സുദന്തി ഏത്ഥ ഇത്ഥന്തി നിദസ്സനത്ഥേ നിപാതോ, ഇമിനാ പകാരേനാതി അത്ഥോ. തേന സകലസാരിപുത്താപദാനം നിദസ്സേതി. സുദന്തി പദപൂരണേ നിപാതോ. ആയസ്മാതി ഗരുഗാരവാധിവചനം. സാരിപുത്തോതി മാതു നാമവസേന കതനാമധേയ്യോ ഥേരോ. ഇമാ ഗാഥായോതി ഇമാ സകലാ ¶ സാരിപുത്തത്ഥേരാപദാനഗാഥായോ അഭാസി കഥേസി. ഇതിസദ്ദോ പരിസമാപനത്ഥേ നിപാതോ, സകലം സാരിപുത്താപദാനം നിട്ഠിതന്തി അത്ഥോ.

സാരിപുത്തത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩-൨. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അനോമദസ്സീ ¶ ഭഗവാത്യാദികം ആയസ്മതോ മോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയഞ്ച ഥേരോ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അനോമദസ്സിസ്സ ¶ ഭഗവതോ കാലേതിആദി സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ ധമ്മസേനാപതിനോ വത്ഥുമ്ഹി വുത്തമേവ. ഥേരോ ഹി പബ്ബജിതദിവസതോ പട്ഠായ സത്തമേ ദിവസേ മഗധരട്ഠേ കല്ലവാലഗാമകം ഉപനിസ്സായ സമണധമ്മം കരോന്തോ ഥിനമിദ്ധേ ഓക്കമന്തേ സത്ഥാരാ ‘‘മോഗ്ഗല്ലാന, മാ തുച്ഛോ തവ വായാമോ’’തിആദിനാ സംവേജിതോ ഥിനമിദ്ധം വിനോദേത്വാ ഭഗവതാ വുച്ചമാനം ധാതുകമ്മട്ഠാനം സുണന്തോ ഏവ വിപസ്സനാപടിപാടിയാ ഉപരിമഗ്ഗത്തയം അധിഗന്ത്വാ അഗ്ഗഫലക്ഖണേ സാവകഞാണസ്സ മത്ഥകം പാപുണി.

൩൭൫. ഏവം ദുതിയസാവകഭാവം പത്വാ ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിയം അപദാനം പകാസേന്തോ അനോമദസ്സീ ഭഗവാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ന ഓമം അലാമകം ദസ്സനം പസ്സനം അസ്സാതി അനോമദസ്സീ. തസ്സ ഹി ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണപടിമണ്ഡിതസരീരത്താ സകലം ദിവസം സകലം മാസം സകലം സംവച്ഛരം സംവച്ഛരസതസഹസ്സമ്പി പസ്സന്താനം ദേവമനുസ്സാനം അതിത്തികരം ദസ്സനന്തി, അനോമം അലാമകം നിബ്ബാനം ദസ്സനസീലോതി വാ ‘‘അനോമദസ്സീ’’തി ലദ്ധനാമോ ഭാഗ്യവന്തതാദീഹി കാരണേഹി ഭഗവാ. ലോകജേട്ഠോതി സകലസത്തലോകസ്സ ജേട്ഠോ പധാനോ. ആസഭസദിസത്താ ആസഭോ, നരാനം ആസഭോ നരാസഭോ. സോ ലോകജേട്ഠോ നരാസഭോ അനോമദസ്സീ ഭഗവാ ദേവസങ്ഘപുരക്ഖതോ ദേവസമൂഹേഹി പരിവാരിതോ. ഹിമവന്തമ്ഹി വിഹാസീതി സമ്ബന്ധോ.

൩൭൬. യദാ ¶ ദുതിയസാവകഭാവായ ദുതിയവാരേ പത്ഥനം അകാസി, തദാ നാമേന വരുണോ നാമ അഹം നാഗരാജാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ അഹോസിന്തി അത്ഥോ. തേന വുത്തം – ‘‘വരുണോ നാമ നാമേന, നാഗരാജാ അഹം തദാ’’തി. കാമരൂപീതി യദിച്ഛിതകാമനിമ്മാനസീലോ. വികുബ്ബാമീതി വിവിധം ഇദ്ധിവികുബ്ബനം കരോമി. മഹോദധിനിവാസഹന്തി മഞ്ജേരികാ നാഗാ, ഭൂമിഗതാ നാഗാ, പബ്ബതട്ഠാ നാഗാ, ഗങ്ഗാവഹേയ്യാ നാഗാ, സാമുദ്ദികാ നാഗാതി ഇമേസം നാഗാനം അന്തരേ സാമുദ്ദികനാഗോ അഹം മഹോദധിമ്ഹി സമുദ്ദേ നിവാസിം, വാസം കപ്പേസിന്തി അത്ഥോ.

൩൭൭. സങ്ഗണിയം ഗണം ഹിത്വാതി നിച്ചപരിവാരഭൂതം സകപരിവാരം നാഗസമൂഹം ഹിത്വാ വിനാ ഹുത്വാ ¶ . തൂരിയം പട്ഠപേസഹന്തി അഹം തൂരിയം പട്ഠപേസിം, വജ്ജാപേസിന്തി അത്ഥോ. സമ്ബുദ്ധം പരിവാരേത്വാതി അനോമദസ്സിസമ്ബുദ്ധം സമന്തതോ സേവമാനാ അച്ഛരാ നാഗമാണവികാ വാദേസും ദിബ്ബവാദേഹി ഗീതാ വാക്യാദീഹി വാദേസും ലദ്ധാനുരൂപതോ വജ്ജേസും തദാതി അത്ഥോ.

൩൭൮. വജ്ജമാനേസു തൂരേസൂതി മനുസ്സനാഗതൂരിയേസു പഞ്ചങ്ഗികേസു വജ്ജമാനേസു ¶ . ദേവാ തൂരാനി വജ്ജയുന്തി ചാതുമഹാരാജികാ ദേവാ ദിബ്ബതൂരിയാനി വജ്ജിംസു വാദേസുന്തി അത്ഥോ. ഉഭിന്നം സദ്ദം സുത്വാനാതി ഉഭിന്നം ദേവമനുസ്സാനം ഭേരിസദ്ദം സുത്വാ. തിലോകഗരുസമാനോപി ബുദ്ധോ സമ്പബുജ്ഝഥ ജാനാതി സുണാതീതി അത്ഥോ.

൩൭൯. നിമന്തേത്വാന സമ്ബുദ്ധന്തി സസാവകസങ്ഘം സമ്ബുദ്ധം സ്വാതനായ നിമന്തേത്വാ പരിവാരേത്വാ. സകഭവനന്തി അത്തനോ നാഗഭവനം ഉപാഗമിം. ഗന്ത്വാ ച ആസനം പഞ്ഞപേത്വാനാതി രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനകുടിമണ്ഡപസയനനിസീദനട്ഠാനാനി പഞ്ഞാപേത്വാ സജ്ജേത്വാതി അത്ഥോ. കാലമാരോചയിം അഹന്തി ഏവം കതപുബ്ബവിധാനോ അഹം ‘‘കാലോ, ഭന്തേ, നിട്ഠിതം ഭത്ത’’ന്തി കാലം ആരോചയിം വിഞ്ഞാപേസിം.

൩൮൦. ഖീണാസവസഹസ്സേഹീതി തദാ സോ ഭഗവാ അരഹന്തസഹസ്സേഹി പരിവുതോ ലോകനായകോ സബ്ബാ ദിസാ ഓഭാസേന്തോ മേ ഭവനം ഉപാഗമി സമ്പത്തോതി അത്ഥോ.

൩൮൧. അത്തനോ ¶ ഭവനം പവിട്ഠം ഭഗവന്തം ഭോജനാകാരം ദസ്സേന്തോ ഉപവിട്ഠം മഹാവീരന്തിആദിമാഹ. തം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൩൮൬. ഓക്കാകകുലസമ്ഭവോതി ഓക്കാകരഞ്ഞോ പരമ്പരാഗതരാജകുലേ ഉപ്പന്നോ സകലജമ്ബുദീപേ പാകടരാജകുലേ ഉപ്പന്നോ വാ ഗോത്തേന ഗോത്തവസേന ഗോതമോ നാമ സത്ഥാ മനുസ്സലോകേ ഭവിസ്സതി.

൩൮൮. സോ പച്ഛാ പബ്ബജിത്വാനാതി സോ നാഗരാജാ പച്ഛാ പച്ഛിമഭവേ കുസലമൂലേന പുഞ്ഞസമ്ഭാരേന ചോദിതോ ഉയ്യോജിതോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ ദുതിയോ അഗ്ഗസാവകോ ഹേസ്സതീതി ബ്യാകരണമകാസി.

൩൮൯. ആരദ്ധവീരിയോതി ഠാനനിസജ്ജാദീസു ഇരിയാപഥേസു വീരിയവാ. പഹിതത്തോതി നിബ്ബാനേ പേസിതചിത്തോ ¶ . ഇദ്ധിയാ പാരമിം ഗതോതി ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ഇദ്ധിമന്താനം യദിദം മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൮൦, ൧൯൦) അധിട്ഠാനിദ്ധിവികുബ്ബനിദ്ധികമ്മവിപാകജിദ്ധിആദീസു പാരമിം പരിയോസാനം ഗതോ പത്തോ. സബ്ബാസവേതി ആ സമന്തതോ സവനതോ പവത്തനതോ ‘‘ആസവാ’’തി ലദ്ധനാമേ കാമഭവദിട്ഠിഅവിജ്ജാധമ്മേ സബ്ബേ പരിഞ്ഞായ സമന്തതോ അഞ്ഞായ ജാനിത്വാ പജഹിത്വാ അനാസവോ നിക്കിലേസോ. നിബ്ബായിസ്സതീതി കിലേസഖന്ധപരിനിബ്ബാനേന നിബ്ബായിസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ.

൩൯൦. ഏവം ഥേരോ അത്തനോ പുഞ്ഞവസേന ലദ്ധബ്യാകരണം വത്വാ പുന പാപചരിയം പകാസേന്തോ പാപമിത്തോപനിസ്സായാതിആദിമാഹ. തത്ഥ പാപമിത്തേ പാപകേ ലാമകേ മിത്തേ ഉപനിസ്സായ നിസ്സയേ കത്വാ തേഹി സംസഗ്ഗോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ.

തത്രായമനുപുബ്ബീ കഥാ – ഏകസ്മിം ¶ സമയേ തിത്ഥിയാ സന്നിപതിത്വാ മന്തേസും – ‘‘ജാനാഥാവുസോ, കേന കാരണേന സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ലാഭസക്കാരോ മഹാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ’’തി? ‘‘ന ജാനാമ’’. ‘‘തുമ്ഹേ പന ന ജാനാഥാ’’തി? ‘‘ആമ, ജാനാമ’’ – മോഗ്ഗല്ലാനം നാമ ഏകം ഭിക്ഖും നിസ്സായ ഉപ്പന്നോ ¶ . സോ ഹി ദേവലോകം ഗന്ത്വാ ദേവതാഹി കതകമ്മം പുച്ഛിത്വാ ആഗന്ത്വാ മനുസ്സാനം കഥേസി – ‘‘ഇദം നാമ കത്വാ ഏവരൂപം സമ്പത്തിം ലഭന്തീ’’തി. നിരയേ നിബ്ബത്താനമ്പി കമ്മം പുച്ഛിത്വാ ആഗന്ത്വാ മനുസ്സാനം കഥേസി – ‘‘ഇദം നാമ കത്വാ ഏവരൂപം ദുക്ഖം അനുഭവന്തീ’’തി. മനുസ്സാ തസ്സ കഥം സുത്വാ മഹന്തം ലാഭസക്കാരം അഭിഹരന്തി. സചേ തം മാരേതും സക്ഖിസ്സാമ, സോ ലാഭസക്കാരോ അമ്ഹാകം നിബ്ബത്തിസ്സതി, അത്ഥേസോ ഉപായോതി സബ്ബേ ഏകച്ഛന്ദാ ഹുത്വാ ‘‘യംകിഞ്ചി കത്വാ തം മാരേസ്സാമാ’’തി അത്തനോ ഉപട്ഠാകേ സമാദപേത്വാ കഹാപണസഹസ്സം ലഭിത്വാ പുരിസഘാതകേ ചോരേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ നാമ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവകോ കാളസിലായം വസതി, തുമ്ഹേ തത്ഥ ഗന്ത്വാ തം മാരേഥാ’’തി തേസം തം സഹസ്സം അദംസു. ചോരാ ധനലാഭേന സമ്പടിച്ഛിത്വാ ‘‘ഥേരം മാരേസ്സാമാ’’തി ഗന്ത്വാ തസ്സ വസനട്ഠാനം പരിവാരേസും. ഥേരോ തേഹി പരിക്ഖിത്തഭാവം ഞത്വാ കുഞ്ചികച്ഛിദ്ദേന നിക്ഖമിത്വാ പക്കാമി. ചോരാ തം ദിവസം ഥേരം അദിസ്വാ പുനേകദിവസം തസ്സ വസനട്ഠാനം പരിക്ഖിപിംസു. ഥേരോ ഞത്വാ കണ്ണികാമണ്ഡലം ഭിന്ദിത്വാ ആകാസം പക്ഖന്ദി. ഏവം തേ പഠമമാസേപി, മജ്ഝിമമാസേപി ഥേരം ഗഹേതും നാസക്ഖിംസു. പച്ഛിമമാസേ പന സമ്പത്തേ ഥേരോ അത്തനാ കതകമ്മസ്സ ആകഡ്ഢനഭാവം ഞത്വാ ന അപഗച്ഛി. ചോരാ തം പഹരന്താ തണ്ഡുലകമത്താനി അട്ഠീനി കരോന്താ ഭിന്ദിംസു. അഥ നം ‘‘മതോ’’തി സഞ്ഞായ ഏകസ്മിം ഗുമ്ബപിട്ഠേ ഖിപിത്വാ പക്കമിംസു.

ഥേരോ ¶ , ‘‘സത്ഥാരം പസ്സിത്വാ വന്ദിത്വാവ പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി അത്തഭാവം ഝാനവേഠനേന വേഠേത്വാ ആകാസേന സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘പരിനിബ്ബായിസ്സസി, മോഗ്ഗല്ലാനാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കത്ഥ ഗന്ത്വാ പരിനിബ്ബായിസ്സസീ’’തി? ‘‘കാളസിലാപദേസം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മോഗ്ഗല്ലാന, മയ്ഹം ധമ്മം കഥേത്വാ യാഹി. താദിസസ്സ ഹി മേ സാവകസ്സ ന ദാനി ദസ്സനം അത്ഥീ’’തി. സോ ‘‘ഏവം കരിസ്സാമി, ഭന്തേ’’തി സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ആകാസം ഉപ്പതിത്വാ സാരിപുത്തത്ഥേരോ വിയ പരിനിബ്ബാനദിവസേ നാനപ്പകാരാ ഇദ്ധിയോ കത്വാ ധമ്മം കഥേത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ കാളസിലാപദേസം ഗന്ത്വാ പരിനിബ്ബായി. ‘‘ഥേരം കിര ചോരാ മാരേസു’’ന്തി അയം കഥാ സകലജമ്ബുദീപേ പത്ഥരി.

രാജാ ¶ അജാതസത്തു ചോരേ പരിയേസനത്ഥായ ¶ ചരപുരിസേ പയോജേസി. തേസു ചോരേസു സുരാപാനേ സുരം പിവന്തേസു മദ്ദേസു ഏകോ ഏകസ്സ പിട്ഠിം പഹരിത്വാ പാതേസി. സോ തം സന്തജ്ജേന്തോ ‘‘അമ്ഭോ ദുബ്ബിനീത ത്വം, കസ്മാ മേ പിട്ഠിം പഹരിത്വാ പാതേസി, കിം പന, അരേ ദുട്ഠചോര, തയാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ പഠമം പഹതോ’’തി ആഹ. ‘‘കിം പന ത്വം മയാ പഠമം പഹതഭാവം ന ജാനാസീ’’തി? ഏവം ഏതേസം ‘‘മയാ പഹതോ, മയാ പഹതോ’’തി വദന്താനം സുത്വാ തേ ചരപുരിസാ സബ്ബേ തേ ചോരേ ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ തേ ചോരേ പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘തുമ്ഹേഹി ഥേരോ മാരിതോ’’തി? ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി. ‘‘കേഹി തുമ്ഹേ ഉയ്യോജിതാ’’തി? ‘‘നഗ്ഗസമണേഹി, ദേവാ’’തി. രാജാ പഞ്ചസതേ നഗ്ഗസമണേ ഗാഹാപേത്വാ പഞ്ചസതേഹി ചോരേഹി സദ്ധിം രാജങ്ഗണേ നാഭിപമാണേസു ആവാടേസു നിഖണാപേത്വാ പലാലേഹി പടിച്ഛാദേത്വാ അഗ്ഗിം ദാപേസി. അഥ നേസം ഝാമഭാവം ജാനിത്വാ അയനങ്ഗലേഹി കസാപേത്വാ സബ്ബേ ഖണ്ഡാഖണ്ഡം കാരാപേസി. തദാ ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ അത്തനോ അനനുരൂപമരണം പത്തോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘മോഗ്ഗല്ലാനസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ഇമസ്സേവ അത്തഭാവസ്സ അനനുരൂപം മരണം, പുബ്ബേ പന തേന കതകമ്മസ്സ അനുരൂപമേവാ’’തി വത്വാ ‘‘കിം പനസ്സ, ഭന്തേ, പുബ്ബകമ്മ’’ന്തി പുട്ഠോ തം വിത്ഥാരേത്വാ കഥേസി.

അതീതേ, ഭിക്ഖവേ, ബാരാണസിയം ഏകോ കുലപുത്തോ സയമേവ കോട്ടനപചനാദീനി കരോന്തോ മാതാപിതരോ പടിജഗ്ഗി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ ‘‘താത, ത്വം ഏകകോവ ഗേഹേ ച അരഞ്ഞേ ച കമ്മം കരോന്തോ കിലമസി, ഏകം തേ കുമാരികം ആനേസ്സാമാ’’തി വത്വാ ‘‘അമ്മതാതാ, യാവ തുമ്ഹേ ജീവഥ, താവ വോ സഹത്ഥാ ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി തേന പടിക്ഖിത്താപി പുനപ്പുനം യാചിത്വാ കുമാരികം ആനേസും. സാ കതിപാഹമേവ തേ ഉപട്ഠഹിത്വാ പച്ഛാ തേസം ദസ്സനമപി അനിച്ഛന്തീ – ‘‘ന സക്കാ തവ ¶ മാതാപിതൂഹി സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ വസിതു’’ന്തി ഉജ്ഝായിത്വാ തസ്മിം അത്തനോ കഥം അഗ്ഗണ്ഹന്തേ തസ്സ ബഹിഗതകാലേ മകചിവാകഖണ്ഡാനി ച യാഗുഫേണകേ ച ഗഹേത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ആകിരിത്വാ തേനാഗന്ത്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുട്ഠാ ‘‘ഇമേസം ¶ മഹല്ലകഅന്ധാനം ഏതം കമ്മം, സബ്ബം ഗേഹം കിലിട്ഠാ കരോന്താ വിചരന്തി, ന സക്കാ ഏതേഹി സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ വസിതു’’ന്തി ഏവം തായ പുനപ്പുനം കഥിയമാനായ ഏവരൂപോപി പൂരിതപാരമീ സത്തോ മാതാപിതൂഹി സദ്ധിം ഭിജ്ജി. സോ ‘‘ഹോതു, ജാനിസ്സാമി നേസം കത്തബ്ബകമ്മ’’ന്തി തേ ഭോജേത്വാ ‘‘അമ്മതാതാ, അസുകട്ഠാനേ നാമ തുമ്ഹാകം ¶ ഞാതകാ ആഗമനം പച്ചാസീസന്തി, തത്ഥ ഗമിസ്സാമാ’’തി തേ യാനകം ആരോപേത്വാ ആദായ ഗച്ഛന്തോ അടവിമജ്ഝം പത്തകാലേ ‘‘താത, രസ്മിയോ ഗണ്ഹഥ, ഗോണാ ദണ്ഡസഞ്ഞായ ഗമിസ്സന്തി, ഇമസ്മിം ഠാനേ ചോരാ വസന്തി, അഹം ഓതരിത്വാ ചരാമീ’’തി പിതു ഹത്ഥേ രസ്മിയോ ദത്വാ ഓതരിത്വാ ഗച്ഛന്തോ സദ്ദം പരിവത്തേത്വാ ചോരാനം ഉട്ഠിതസദ്ദമകാസി. മാതാപിതരോ സദ്ദം സുത്വാ ‘‘ചോരാ ഉട്ഠിതാ’’തി സഞ്ഞായ ‘‘താത, ചോരാ ഉട്ഠിതാ, മഹല്ലകാ മയം, ത്വം അത്താനമേവ രക്ഖാഹീ’’തി ആഹംസു. സോ മാതാപിതരോ വിരവന്തേപി ചോരസദ്ദം കരോന്തോ കോട്ടേത്വാ മാരേത്വാ അടവിയം ഖിപിത്വാ പച്ചാഗമി.

സത്ഥാ ഇദം തസ്സ പുബ്ബകമ്മം കഥേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖവേ, മോഗ്ഗല്ലാനോ ഏത്തകം കമ്മം കത്വാ അനേകവസ്സസതസഹസ്സാനി നിരയേ പച്ചിത്വാ താവ പക്കാവസേസേന അത്തഭാവസതേ ഏവമേവ കോട്ടേത്വാ സംചുണ്ണോ മരണം പത്തോ, ഏവം മോഗ്ഗല്ലാനേന അത്തനോ കമ്മാനുരൂപമേവ മരണം ലദ്ധം. പഞ്ചഹി ചോരസതേഹി സദ്ധിം പഞ്ചതിത്ഥിയസതാനിപി മമ പുത്തം അപ്പദുട്ഠം ദുസ്സേത്വാ അനുരൂപമേവ മരണം ലഭിംസു. അപ്പദുട്ഠേസു ഹി പദുസ്സന്തോ ദസഹി കാരണേഹി അനയബ്യസനം പാപുണാതിയേവാ’’തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘യോ ദണ്ഡേന അദണ്ഡേസു, അപ്പദുട്ഠേസു ദുസ്സതി;

ദസന്നമഞ്ഞതരം ഠാനം, ഖിപ്പമേവ നിഗച്ഛതി.

‘‘വേദനം ഫരുസം ജാനിം, സരീരസ്സ വ ഭേദനം;

ഗരുകം വാപി ആബാധം, ചിത്തക്ഖേപം വ പാപുണേ.

‘‘രാജതോ വാ ഉപസഗ്ഗം, അബ്ഭക്ഖാനം വ ദാരുണം;

പരിക്ഖയം വ ഞാതീനം, ഭോഗാനം വ പഭങ്ഗുനം.

‘‘അഥവസ്സ ¶ ¶ അഗാരാനി, അഗ്ഗി ഡഹതി പാവകോ;

കായസ്സ ഭേദാ ദുപ്പഞ്ഞോ, നിരയം സോപപജ്ജതീ’’തി. (ധ. പ. ൧൩൭-൧൪൦);

൩൯൩. പവിവേകമനുയുത്തോതി പകാരേന വിവേകം ഏകീഭാവം അനുയുത്തോ യോജിതോ യുത്തപ്പയുത്തോ. സമാധിഭാവനാരതോതി പഠമജ്ഝാനാദിഭാവനായ രതോ അല്ലീനോ ച. സബ്ബാസവേ സകലകിലേസേ, പരിഞ്ഞായ ജാനിത്വാ പജഹിത്വാ, അനാസവോ നിക്കിലേസോ വിഹരാമീതി സമ്ബന്ധോ.

൩൯൪. ഇദാനി ¶ അത്തനോ പുഞ്ഞസമ്ഭാരവസേന പുബ്ബചരിതസ്സ ഫലം ദസ്സേന്തോ ധരണിമ്പി സുഗമ്ഭീരന്തിആദിമാഹ.

തത്രായമനുപുബ്ബീകഥാ – ബുദ്ധേന ചോദിതോതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ചോദിതോ ഉയ്യോജിതോ. ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പേക്ഖതോതി മഹതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പസ്സന്തസ്സ. മിഗാരമാതുപാസാദം, പാദങ്ഗുട്ഠേന കമ്പയീതി പുബ്ബാരാമേ വിസാഖായ മഹാഉപാസികായ കാരിതം സഹസ്സത്ഥമ്ഭപടിമണ്ഡിതം മഹാപാസാദം അത്തനോ പാദങ്ഗുട്ഠേന കമ്പേസിം. ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ പുബ്ബാരാമേ യഥാവുത്തപാസാദേ ഭഗവതി വിഹരന്തേ സമ്ബഹുലാ നവകതരാ ഭിക്ഖൂ ഉപരിപാസാദേ നിസിന്നാ സത്ഥാരമ്പി അചിന്തേത്വാ തിരച്ഛാനകഥം കഥേതുമാരദ്ധാ. തം സുത്വാ ഭഗവാ തേ സംവേജേത്വാ അത്തനോ ധമ്മദേസനായ ഭാജനഭൂതേ കാതുകാമോ ആയസ്മന്തം മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം ആമന്തേസി – ‘‘പസ്സസി ത്വം, മോഗ്ഗല്ലാന, നവേ ഭിക്ഖൂ തിരച്ഛാനകഥമനുയുത്തേ’’തി തം സുത്വാ ഥേരോ സത്ഥു അജ്ഝാസയം ഞത്വാ അഭിഞ്ഞാപാദകം ആപോകസിണാരമ്മണം ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ‘‘പാസാദസ്സ പതിട്ഠിതോകാസം ഉദകം ഹോതൂ’’തി അധിട്ഠായ പാസാദമത്ഥകേ ഥുപികം പാദങ്ഗുട്ഠേന പഹരി, പാസാദോ ഓനമിത്വാ ഏകേന പസ്സേന അട്ഠാസി. പുനപി പഹരി, അപരേനപി പസ്സേന അട്ഠാസി. തേ ഭിക്ഖൂ ഭീതാ സംവിഗ്ഗാ പാസാദസ്സ പതനഭയേന തതോ നിക്ഖമിത്വാ ഭഗവതോ സമീപേ അട്ഠംസു. സത്ഥാ തേസം അജ്ഝാസയം ഓലോകേത്വാ ധമ്മം ദേസേസി. തം സുത്വാ തേസു കേചി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു, കേചി സകദാഗാമിഫലേ, കേചി അനാഗാമിഫലേ, കേചി അരഹത്തഫലേ പതിട്ഠഹിംസു. സ്വായമത്ഥോ പാസാദകമ്പനസുത്തേന ദീപേതബ്ബോ.

വേജയന്തപാസാദന്തി ¶ സോ വേജയന്തപാസാദോ താവതിംസഭവനേ യോജനസഹസ്സുബ്ബേധോ അനേകസഹസ്സനിയ്യൂഹകൂടാഗാരപടിമണ്ഡിതോ ദേവാസുരസങ്ഗാമേ അസുരേ ജിനിത്വാ സക്കേ ദേവാനമിന്ദേ നഗരമജ്ഝേ ഠിതേ ഉട്ഠിതോ വിജയന്തേന നിബ്ബത്തത്താ ‘‘വേജയന്തോ’’തി ലദ്ധനാമോ പാസാദോ, തം സന്ധായാഹ – ‘‘വേജയന്തപാസാദ’’ന്തി, തമ്പി അയം ഥേരോ പാദങ്ഗുട്ഠേന കമ്പേതി. ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ഭഗവന്തം ¶ പുബ്ബാരാമേ വിഹരന്തം സക്കോ ദേവരാജാ ഉപസങ്കമിത്വാ തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തിം പുച്ഛി. തസ്സ ഭഗവാ വിസ്സജ്ജേസി. സോ തം സുത്വാ അത്തമനോ പമുദിതോ അഭിവാദേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ അത്തനോ ദേവലോകമേവ ഗതോ. അഥായസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘അയം സക്കോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവരൂപം ഗമ്ഭീരനിബ്ബാനപടിസംയുത്തം പഞ്ഹം പുച്ഛി, ഭഗവതാ ച പഞ്ഹോ വിസ്സജ്ജിതോ, കിം നു ഖോ ജാനിത്വാ ഗതോ, ഉദാഹു അജാനിത്വാ ¶ . യംനൂനാഹം ദേവലോകം ഗന്ത്വാ തമത്ഥം ജാനേയ്യ’’ന്തി? സോ താവദേവ താവതിംസഭവനം ഗന്ത്വാ സക്കം ദേവാനമിന്ദം തമത്ഥം പുച്ഛി. സക്കോ ദിബ്ബസമ്പത്തിയാ പമത്തോ ഹുത്വാ വിക്ഖേപം അകാസി. ഥേരോ തസ്സ സംവേഗജനനത്ഥം വേജയന്തപാസാദം പാദങ്ഗുട്ഠേന കമ്പേസി. തേന വുത്തം –

‘‘യോ വേജയന്തപാസാദം, പാദങ്ഗുട്ഠേന കമ്പയി;

ഇദ്ധിബലേനുപത്ഥദ്ധോ, സംവേജേസി ച ദേവതാ’’തി. (മ. നി. ൧.൫൧൩);

അയം പനത്ഥോ – ചൂളതണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തിസുത്തേന (മ. നി. ൧.൩൯൦ ആദയോ) ദീപേതബ്ബോ. കമ്പിതാകാരോ ഹേട്ഠാ വുത്തോയേവ. ‘‘സക്കം സോ പരിപുച്ഛതീ’’തി (മ. നി. ൧.൫൧൩) യഥാവുത്തമേവ ഥേരസ്സ തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തിപുച്ഛം സന്ധായ വുത്തം. തേനാഹ – ‘‘അപാവുസോ, ജാനാസി, തണ്ഹക്ഖയവിമുത്തിയോ’’തി? തസ്സ സക്കോ വിയാകാസി. ഇദം ഥേരേന പാസാദകമ്പനേ കതേ സംവിഗ്ഗഹദയേന പമാദം പഹായ യോനിസോ മനസി കരിത്വാ പഞ്ഹസ്സ ബ്യാകതഭാവം സന്ധായ വുത്തം. സത്ഥാരാ ദേസിതനിയാമേനേവ ഹി സോ തദാ കഥേസി. തേനാഹ – ‘‘പഞ്ഹം പുട്ഠോ യഥാതഥ’’ന്തി (മ. നി. ൧.൫൧൩). തത്ഥ സക്കം സോ പരിപുച്ഛതീതി സക്കം ദേവരാജം മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ സത്ഥാരാ ദേസിതായ തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തിയാ സമ്മദേവ ഗഹിതഭാവം പുച്ഛി. അതീതത്ഥേ ഹി ഇദം വത്തമാനവചനം. അപാവുസോ, ജാനാസീതി ആവുസോ, അപി ജാനാസി, കിം ജാനാസി? തണ്ഹക്ഖയവിമുത്തിയോതി (മ. നി. ൧.൫൧൩) തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തിയോ സത്ഥാരാ തുയ്ഹം ദേസിതാ, തഥാ ‘‘കിം ¶ ജാനാസീ’’തി പുച്ഛതി. തണ്ഹക്ഖയവിമുത്തിയോതി വാ തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തിസുത്തസ്സ ദേസനം പുച്ഛതി.

ബ്രഹ്മാനന്തി മഹാബ്രഹ്മാനം. സുധമ്മായാഭിതോ സഭന്തി (മ. നി. ൧.൫൧൩) സുധമ്മായ സഭായ. അയം പന ബ്രഹ്മലോകേ സുധമ്മാ സഭാ, ന താവതിംസഭവനേ. സുധമ്മാസഭാവിരഹിതോ ദേവലോകോ നാമ നത്ഥി. ‘‘അജ്ജാപി തേ, ആവുസോ, സാ ദിട്ഠി, യാ തേ ദിട്ഠി പുരേ അഹൂ’’തി ഇമം ബ്രഹ്മലോകം ഉപഗന്തും സമത്ഥോ നത്ഥി കോചി സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ. സത്ഥു ഇധാഗമനതോ പുബ്ബേ യാ തുയ്ഹം ദിട്ഠി അഹോസി, കിം അജ്ജാപി ഇദാനിപി സാ ദിട്ഠി ന വിഗതാതി? പസ്സസി വീതിവത്തന്തം ¶ ബ്രഹ്മലോകേ പഭസ്സരന്തി ബ്രഹ്മലോകേ വീതിപതന്തം മഹാകപ്പിനമഹാകസ്സപാദീഹി സാവകേഹി പരിവാരിതസ്സ തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ നിസിന്നസ്സ സസാവകസ്സ ഭഗവതോ ഓകാസം പസ്സസീതി അത്ഥോ. ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ഭഗവാ ബ്രഹ്മലോകേ സുധമ്മായ സഭായ സന്നിപതിത്വാ സന്നിസിന്നസ്സ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ കോചി സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ഏവംമഹിദ്ധികോ, സോ ഇധ ആഗന്തും സക്കുണേയ്യാ’’തി ¶ ചിന്തേന്തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ചിത്തമഞ്ഞായ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ബ്രഹ്മുനോ മത്ഥകേ ആകാസേ നിസിന്നോ തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ ഓഭാസം മുഞ്ചന്തോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനാദീനം ആഗമനം ചിന്തേസി. സഹ ചിന്തനേന തേപി തത്ഥ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ സത്ഥു അജ്ഝാസയം ഞത്വാ തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ പച്ചേകദിസാസു നിസീദിത്വാ ഓഭാസം വിസ്സജ്ജേസും. സകലബ്രഹ്മലോകോ ഏകോഭാസോ അഹോസി. സത്ഥാ ബ്രഹ്മുനോ കല്ലചിത്തതം ഞത്വാ ചതുസച്ചപകാസനം ധമ്മം ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ അനേകാനി ബ്രഹ്മസഹസ്സാനി മഗ്ഗഫലേസു പതിട്ഠഹിംസു. തം സന്ധായ ചോദേന്തോ അജ്ജാപി തേ, ആവുസോ, സാ ദിട്ഠീതി ഗാഥമാഹ. അയം പനത്ഥോ ബകബ്രഹ്മസുത്തേന (സം. നി. ൧.൧൭൫) ദീപേതബ്ബോ. വുത്തം ഹേതം (സം. നി. ൧.൧൭൬) –

‘‘ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഏവരൂപം പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നം ഹോതി – ‘നത്ഥി സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ യോ ഇധ ആഗച്ഛേയ്യാ’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ സേയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ സമിഞ്ജിതം വാ ബാഹം പസാരേയ്യ ¶ , പസാരിതം വാ ബാഹം സമിഞ്ജേയ്യ; ഏവമേവ ജേതവനേ അന്തരഹിതോ തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരിവേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസീദി തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ.

‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മതോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനസ്സ ഏതദഹോസി ‘കഹം നു ഖോ ഭഗവാ ഏതരഹി വിഹരതീ’തി? അദ്ദസ ഖോ ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ഭഗവന്തം ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരിവേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസിന്നം തേജോധാതും സമാപന്നം. ദിസ്വാന സേയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ സമിഞ്ജിതം വാ ബാഹം പസാരേയ്യ, പസാരിതം വാ ബാഹം സമിഞ്ജേയ്യ; ഏവമേവ ജേതവനേ അന്തരഹിതോ തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ പുരത്ഥിമം ദിസം നിസ്സായ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരിവേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസീദി തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ നീചതരം ഭഗവതോ.

‘‘അഥ ¶ ഖോ ആയസ്മതോ മഹാകസ്സപസ്സ ഏതദഹോസി – ‘കഹം നു ഖോ ഭഗവാ ഏതരഹി വിഹരതീ’തി? അദ്ദസ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഭഗവന്തം ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരിവേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസിന്നം തേജോധാതും സമാപന്നം. ദിസ്വാന സേയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ…പേ… ഏവമേവ ജേതവനേ അന്തരഹിതോ തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ദക്ഖിണം ദിസം നിസ്സായ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരിവേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസീദി തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ നീചതരം ഭഗവതോ.

‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മതോ മഹാകപ്പിനസ്സ ഏതദഹോസി ¶ – ‘കഹം നു ഖോ ഭഗവാ ഏതരഹി വിഹരതീ’തി? അദ്ദസ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകപ്പിനോ ഭഗവന്തം ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരിവേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസിന്നം തേജോധാതും സമാപന്നം. ദിസ്വാന സേയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ…പേ… ഏവമേവ ജേതവനേ അന്തരഹിതോ തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ ¶ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകപ്പിനോ പച്ഛിമം ദിസം നിസ്സായ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരിവേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസീദി തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ നീചതരം ഭഗവതോ.

‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മതോ അനുരുദ്ധസ്സ ഏതദഹോസി – ‘കഹം നു ഖോ ഭഗവാ ഏതരഹി വിഹരതീ’തി? അദ്ദസ ഖോ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ഭഗവന്തം ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരിവേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസിന്നം തേജോധാതും സമാപന്നം. ദിസ്വാന സേയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ…പേ… ഏവമേവ ജേതവനേ അന്തരഹിതോ തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ഉത്തരം ദിസം നിസ്സായ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരിവേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസീദി തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ നീചതരം ഭഗവതോ’’.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ തം ബ്രഹ്മാനം ഗാഥായ അജ്ഝഭാസി –

‘‘അജ്ജാപി തേ ആവുസോ സാ ദിട്ഠി, യാ തേ ദിട്ഠി പുരേ അഹു;

പസ്സസി വീതിവത്തന്തം, ബ്രഹ്മലോകേ പഭസ്സര’’ന്തി.

‘‘ന ¶ മേ മാരിസ സാ ദിട്ഠി, യാ മേ ദിട്ഠി പുരേ അഹു;

പസ്സാമി വീതിവത്തന്തം, ബ്രഹ്മലോകേ പഭസ്സരം;

സ്വാഹം അജ്ജ കഥം വജ്ജം, അഹം നിച്ചോമ്ഹി സസ്സതോ’’തി.

‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ തം ബ്രഹ്മാനം സംവേജേത്വാ സേയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ…പേ… ഏവമേവ തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ അന്തരഹിതോ ജേതവനേ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ സോ ബ്രഹ്മാ അഞ്ഞതരം ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജം ആമന്തേസി – ‘ഏഹി ത്വം, മാരിസ, യേനായസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ തേനുപസങ്കമ, ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം മഹാമോഗ്ഗല്ലാനം ഏവം വദേഹി – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, മാരിസ മോഗ്ഗല്ലാന, അഞ്ഞേപി തസ്സ ഭഗവതോ സാവകാ ഏവംമഹിദ്ധികാ ഏവംമഹാനുഭാവാ സേയ്യഥാപി ഭവം മോഗ്ഗല്ലാനോ കസ്സപോ കപ്പിനോ അനുരുദ്ധോ’’തി? ‘ഏവം, മാരിസാ’തി ഖോ സോ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജോ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ പടിസ്സുത്വാ യേനായസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം മഹാമോഗ്ഗല്ലാനം ¶ ഏതദവോച – ‘അത്ഥി നു ഖോ, മാരിസ മോഗ്ഗല്ലാന, അഞ്ഞേപി തസ്സ ഭഗവതോ സാവകാ ഏവംമഹിദ്ധികാ ഏവംമഹാനുഭാവാ സേയ്യഥാപി ഭവം മോഗ്ഗല്ലാനോ കസ്സപോ കപ്പിനോ അനുരുദ്ധോ’തി ¶ ? അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ തം ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജം ഗാഥായ അജ്ഝഭാസി –

‘‘തേവിജ്ജാ ഇദ്ധിപത്താ ച, ചേതോപരിയായകോവിദാ;

ഖീണാസവാ അരഹന്തോ, ബഹൂ ബുദ്ധസ്സ സാവകാ’’തി.

‘‘അഥ ഖോ സോ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജോ ആയസ്മതോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനസ്സ ഭാസിതം അഭിനന്ദിത്വാ അനുമോദിത്വാ യേന സോ ബ്രഹ്മാ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ തം ബ്രഹ്മാനം ഏതദവോച – ‘ആയസ്മാ മാരിസ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ഏവമാഹ –

‘‘‘തേവിജ്ജാ ഇദ്ധിപത്താ ച, ചേതോപരിയായകോവിദാ;

ഖീണാസവാ അരഹന്തോ, ബഹൂ ബുദ്ധസ്സ സാവകാ’’’തി. –

ഇദമവോച സോ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജോ. അത്തമനോ ച സോ ബ്രഹ്മാ തസ്സ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജസ്സ ഭാസിതം അഭിനന്ദീതി (സം. നി. ൧.൧൭൬).

ഇദം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘അയം പനത്ഥോ ബകബ്രഹ്മസുത്തേന ദീപേതബ്ബോ’’തി.

മഹാനേരുനോ ¶ കൂടന്തി (മ. നി. ൧.൫൧൩) കൂടസീസേന സകലമേവ സിനേരുപബ്ബതരാജം വദസി. വിമോക്ഖേന അപസ്സയീതി (മ. നി. ൧.൫൧൩) ഝാനവിമോക്ഖേന നിസ്സയേന അഭിഞ്ഞായേന പസ്സയീതി അധിപ്പായോ. വനന്തി (മ. നി. ൧.൫൧൩) ജമ്ബുദീപം. സോ ഹി വനബാഹുല്ലതായ ‘‘വന’’ന്തി വുത്തോ. തേനാഹ ‘‘ജമ്ബുമണ്ഡസ്സ ഇസ്സരോ’’തി. പുബ്ബവിദേഹാനന്തി (മ. നി. ൧.൫൧൩) പുബ്ബവിദേഹട്ഠാനഞ്ച പുബ്ബവിദേഹന്തി അത്ഥോ. യേ ച ഭൂമിസയാ നരാതി (മ. നി. ൧.൫൧൩) ഭൂമിസയാ നരാ നാമ അപരഗോയാനഉത്തരകുരുകാ ച മനുസ്സാ. തേ ഹി ഗേഹാഭാവതോ ‘‘ഭൂമിസയാ’’തി വുത്താ. തേപി സബ്ബേ അപസ്സയീതി സമ്ബന്ധോ. അയം പനത്ഥോ നന്ദോപനന്ദദമനേന ദീപേതബ്ബോ – ഏകസ്മിം കിര സമയേ അനാഥപിണ്ഡികോ ഗഹപതി ഭഗവതോ ധമ്മദേസനം സുത്വാ ‘‘സ്വേ, ഭന്തേ, പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം മയ്ഹം ഗേഹേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി നിമന്തേത്വാ പക്കാമി. തംദിവസഞ്ച ഭഗവതോ പച്ചൂസസമയേ ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഓലോകേന്തസ്സ നന്ദോപനന്ദോ നാമ ¶ നാഗരാജാ ഞാണമുഖേ ആപാഥം ആഗച്ഛി. ഭഗവാ ‘‘അയം നാഗരാജാ മയ്ഹം ഞാണമുഖേ ആപാഥം ആഗച്ഛതി, കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ആവജ്ജേന്തോ സരണഗമനസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ ‘‘അയം മിച്ഛാദിട്ഠികോ തീസു രതനേസു അപ്പസന്നോ, കോ നു ഖോ ഇമം മിച്ഛാദിട്ഠികോ വിമോചേയ്യാ’’തി ആവജ്ജേന്തോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം അദ്ദസ. തതോ പഭാതായ രത്തിയാ സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ആനന്ദ, പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ആരോചേഹി – ‘തഥാഗതോ ദേവചാരികം ഗച്ഛതീ’’’തി. തംദിവസഞ്ച നന്ദോപനന്ദസ്സ ആപാനഭൂമിം സജ്ജയിംസു. സോ ദിബ്ബരതനപല്ലങ്കേ ¶ ദിബ്ബേന സേതച്ഛത്തേന ധാരിയമാനോ തിവിധനാടകേഹി ചേവ നാഗപരിസായ ച പരിവുതോ ദിബ്ബഭാജനേസു ഉപട്ഠാപിതഅന്നപാനം ഓലോകയമാനോ നിസിന്നോ ഹോതി. അഥ ഖോ ഭഗവാ യഥാ നാഗരാജാ പസ്സതി, തഥാ കത്വാ തസ്സ വിമാനമത്ഥകേനേവ പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം താവതിംസദേവലോകാഭിമുഖോ പായാസി.

തേന ഖോ പന സമയേന നന്ദോപനന്ദസ്സ നാഗരാജസ്സ ഏവരൂപം പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നം ഹോതി ‘‘ഇമേ ഹി നാമ മുണ്ഡസമണകാ അമ്ഹാകം ഉപരിഭവനേന ദേവാനം താവതിംസാനം ഭവനം പവിസന്തിപി നിക്ഖമന്തിപി, ന ദാനി ഇതോ പട്ഠായ ഇമേസം അമ്ഹാകം മത്ഥകേ പാദപംസും ഓകിരന്താനം ഗന്തും ദസ്സാമീ’’തി ഉട്ഠായ സിനേരുപാദം ഗന്ത്വാ തം അത്തഭാവം വിജഹിത്വാ സിനേരും സത്തക്ഖത്തും ഭോഗേഹി പരിക്ഖിപിത്വാ ഉപരി ഫണം കത്വാ താവതിംസഭവനം അവകുജ്ജേന ഫണേന പരിഗ്ഗഹേത്വാ അദസ്സനം ഗമേസി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ രട്ഠപാലോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘പുബ്ബേ, ഭന്തേ, ഇമസ്മിം പദേസേ ഠിതോ സിനേരും പസ്സാമി, സിനേരുപരിഭണ്ഡം പസ്സാമി, താവതിംസം പസ്സാമി, വേജയന്തം പസ്സാമി, വേജയന്തസ്സ ¶ പാസാദസ്സ ഉപരിധജം പസ്സാമി. കോ നു ഖോ, ഭന്തേ, ഹേതു കോ പച്ചയോ, യം ഏതരഹി നേവ സിനേരും പസ്സാമി…പേ… ന വേജയന്തസ്സ പാസാദസ്സ ഉപരിധജം പസ്സാമീ’’തി. ‘‘അയം, രട്ഠപാല, നന്ദോപനന്ദോ നാമ നാഗരാജാ തുമ്ഹാകം കുപിതോ സിനേരും സത്തക്ഖത്തും ഭോഗേഹി പരിക്ഖിപിത്വാ ഉപരി ഫണേന പടിച്ഛാദേത്വാ അന്ധകാരം കത്വാ ഠിതോ’’തി. ‘‘ദമേമി നം, ഭന്തേ’’തി. ന ഭഗവാ നം അനുജാനി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ഭദ്ദിയോ, ആയസ്മാ രാഹുലോതി അനുക്കമേന സബ്ബേപി ഭിക്ഖൂ ഉട്ഠഹിംസു. ഭഗവാ അനുജാനി.

അവസാനേ ¶ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ദമേമി ന’’ന്തി ആഹ. ‘‘ദമേഹി, മോഗ്ഗല്ലാനാ’’തി ഭഗവാ അനുജാനി. ഥേരോ അത്തഭാവം വിജഹിത്വാ മഹന്തം നാഗരാജവണ്ണം അഭിനിമ്മിനിത്വാ നന്ദോപനന്ദം ചുദ്ദസക്ഖത്തും ഭോഗേഹി പരിക്ഖിപിത്വാ തസ്സ ഫണമത്ഥകേ അത്തനോ ഫണം ഠപേത്വാ സിനേരുനാ സദ്ധിം അഭിനിപ്പീളേസി. നാഗരാജാ ധൂമായി. ഥേരോപി ‘‘ന തുയ്ഹംയേവ സരീരേ ധൂമോ അത്ഥി, മയ്ഹമ്പി അത്ഥീ’’തി ധൂമായി. നാഗരാജസ്സ ധൂമോ ഥേരം ന ബാധതി, ഥേരസ്സ പന ധൂമോ നാഗരാജം ബാധതി. തതോ നാഗരാജാ പജ്ജലി, ഥേരോപി ‘‘ന തുയ്ഹംയേവ സരീരേ അഗ്ഗി അത്ഥി, മയ്ഹമ്പി അത്ഥീ’’തി പജ്ജലി. നാഗരാജസ്സ തേജോ ഥേരം ന ബാധതി, ഥേരസ്സ പന തേജോ നാഗരാജാനം ബാധതി. നാഗരാജാ – ‘‘അയം മം സിനേരുനാ അഭിനിപ്പീളേത്വാ ധൂമായതി ചേവ പജ്ജലതി ചാ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഭോ, തുവം കോസീ’’തി പടിപുച്ഛി. ‘‘അഹം ഖോ, നന്ദ, മോഗ്ഗല്ലാനോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, അത്തനോ ഭിക്ഖുഭാവേന തിട്ഠാഹീ’’തി.

ഥേരോ തം അത്തഭാവം വിജഹിത്വാ തസ്സ ദക്ഖിണകണ്ണസോതേന പവിസിത്വാ വാമകണ്ണസോതേന നിക്ഖമി, വാമകണ്ണസോതേന പവിസിത്വാ ദക്ഖിണകണ്ണസോതേന നിക്ഖമി. തഥാ ദക്ഖിണനാസസോതേന പവിസിത്വാ വാമനാസസോതേന ¶ നിക്ഖമി, വാമനാസസോതേന പവിസിത്വാ ദക്ഖിണനാസസോതേന നിക്ഖമി. തതോ നാഗരാജാ മുഖം വിവരി, ഥേരോ മുഖേന പവിസിത്വാ അന്തോകുച്ഛിയം പാചീനേന ച പച്ഛിമേന ച ചങ്കമതി. ഭഗവാ – ‘‘മോഗ്ഗല്ലാന, മനസി കരോഹി, മഹിദ്ധികോ നാഗോ’’തി ആഹ. ഥേരോ ‘‘മയ്ഹം ഖോ, ഭന്തേ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ, തിട്ഠതു, ഭന്തേ, നന്ദോപനന്ദോ, അഹം നന്ദോപനന്ദസദിസാനം നാഗരാജാനം സതമ്പി സഹസ്സമ്പി ദമേയ്യ’’ന്തിആദിമാഹ.

നാഗരാജാ ചിന്തേസി – ‘‘പവിസന്തോ താവ മേ ന ദിട്ഠോ, നിക്ഖമനകാലേ ദാനി നം ദാഠന്തരേ പക്ഖിപിത്വാ ഖാദിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘നിക്ഖമഥ, ഭന്തേ, മാ മം അന്തോകുച്ഛിയം അപരാപരം ചങ്കമന്തോ ബാധയിത്ഥാ’’തി ആഹ. ഥേരോ നിക്ഖമിത്വാ ബഹി അട്ഠാസി. നാഗരാജാ ‘‘അയം സോ’’തി ¶ ദിസ്വാ നാസവാതം വിസ്സജ്ജി, ഥേരോ ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജി, ലോമകൂപമ്പിസ്സ വാതോ ചാലേതും നാസക്ഖി. അവസേസാ ഭിക്ഖൂ കിര ആദിതോ പട്ഠായ സബ്ബപാടിഹാരിയാനി കാതും സക്കുണേയ്യും, ഇമം പന ഠാനം പത്വാ ഏവം ഖിപ്പനിസന്തിനോ ¶ ഹുത്വാ സമാപജ്ജിതും ന സക്ഖിസ്സന്തീതി നേസം ഭഗവാ നാഗരാജദമനം നാനുജാനി.

നാഗരാജാ ‘‘അഹം ഇമസ്സ സമണസ്സ നാസവാതേന ലോമകൂപമ്പി ചാലേതും നാസക്ഖി, മഹിദ്ധികോ സോ സമണോ’’തി ചിന്തേസി. ഥേരോ അത്തഭാവം വിജഹിത്വാ സുപണ്ണരൂപം അഭിനിമ്മിനിത്വാ സുപണ്ണവാതം ദസ്സേന്തോ നാഗരാജാനം അനുബന്ധി. നാഗരാജാ തം അത്തഭാവം വിജഹിത്വാ മാണവകവണ്ണം അഭിനിമ്മിനിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം സരണം ഗച്ഛാമീ’’തി വദന്തോ ഥേരസ്സ പാദേ വന്ദി. ഥേരോ ‘‘സത്ഥാ, നന്ദ, ആഗതോ, ഏഹി ഗമിസ്സാമാ’’തി നാഗരാജാനം ദമേത്വാ നിബ്ബിസം കത്വാ ഗഹേത്വാ ഭഗവതോ സന്തികം അഗമാസി. നാഗരാജാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം സരണം ഗച്ഛാമീ’’തി ആഹ. ഭഗവാ ‘‘സുഖീ ഹോഹി, നാഗരാജാ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ നിവേസനം അഗമാസി.

അനാഥപിണ്ഡികോ ‘‘കിം, ഭന്തേ, അതിദിവാ ആഗതത്ഥാ’’തി ആഹ. ‘‘മോഗ്ഗല്ലാനസ്സ ച നന്ദോപനന്ദസ്സ ച സങ്ഗാമോ അഹോസീ’’തി. ‘‘കസ്സ പന, ഭന്തേ, ജയോ, കസ്സ പരാജയോ’’തി? ‘‘മോഗ്ഗല്ലാനസ്സ ജയോ, നന്ദസ്സ പരാജയോ’’തി. അനാഥപിണ്ഡികോ ‘‘അധിവാസേതു മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ സത്താഹം ഏകപടിപാടിയാ ഭത്തം സത്താഹം ഥേരസ്സ സക്കാരം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ സത്താഹം ബുദ്ധപ്പമുഖാനം പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം മഹാസക്കാരം അകാസി. തേന വുത്തം – ‘‘നന്ദോപനന്ദദമനേന ദീപേതബ്ബോ’’തി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ പുബ്ബാരാമേ വിസാഖായ മഹാഉപാസികായ കാരിതസഹസ്സഗബ്ഭപടിമണ്ഡിതേ പാസാദേ ഭഗവതി വിഹരന്തേ…പേ… സംവേജേസി ച ദേവതാതി. തേന വുത്തം –

‘‘ധരണിമ്പി സുഗമ്ഭീരം, ബഹലം ദുപ്പധംസിയം;

വാമങ്ഗുട്ഠേന ഖോഭേയ്യം, ഇദ്ധിയാ പാരമിം ഗതോ’’തി.

തത്ഥ ഇദ്ധിയാ പാരമിം ഗതോതി വികുബ്ബനിദ്ധിആദിഇദ്ധിയാ ¶ പരിയോസാനം ഗതോ പത്തോ.

൩൯൫. അസ്മിമാനന്തി അഹമസ്മി പഞ്ഞാസീലസമാധിസമ്പന്നോതിആദി അസ്മിമാനം ന പസ്സാമി ന ¶ അക്ഖാമീതി അത്ഥോ. തദേവ ദീപേന്തോ മാനോ മയ്ഹം ന വിജ്ജതീതി ആഹ. സാമണേരേ ഉപാദായാതി സാമണേരേ ആദിം ¶ കത്വാ സകലേ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ഗരുചിത്തം ഗാരവചിത്തം ആദരബഹുമാനം അഹം കരോമീതി അത്ഥോ.

൩൯൬. അപരിമേയ്യേ ഇതോ കപ്പേതി ഇതോ അമ്ഹാകം ഉപ്പന്നകപ്പതോ അന്തരകപ്പാദീഹി അപരിമേയ്യേ ഏകഅസങ്ഖ്യേയ്യസ്സ ഉപരി സതസഹസ്സകപ്പമത്ഥകേതി അത്ഥോ. യം കമ്മമഭിനീഹരിന്തി അഗ്ഗസാവകഭാവസ്സ പദം പുഞ്ഞസമ്പത്തിം പൂരേസിം. താഹം ഭൂമിമനുപ്പത്തോതി അഹം തം സാവകഭൂമിം അനുപ്പത്തോ ആസവക്ഖയസങ്ഖാതം നിബ്ബാനം പത്തോ അസ്മി അമ്ഹീതി അത്ഥോ.

൩൯൭. അത്ഥപടിസമ്ഭിദാദയോ ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ സോതാപത്തിമഗ്ഗാദയോ അട്ഠ വിമോക്ഖാ ഇദ്ധിവിധാദയോ ഛ അഭിഞ്ഞായോ മേ മയാ സച്ഛികതാ പച്ചക്ഖം കതാ. ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ഓവാദാനുസാസനീസങ്ഖാതം സാസനം മയാ കതം സീലപടിപത്തിനിപ്ഫാദനവസേന പരിയോസാപിതന്തി അത്ഥോ.

ഇത്ഥന്തി ഇമിനാ പകാരേന ഹേട്ഠാ വുത്തക്കമേന. ഏവം സോ ഏകസ്സേവ അനോമദസ്സീബുദ്ധസ്സ സന്തികേ ദ്വിക്ഖത്തും ബ്യാകരണം ലഭി. കഥം? ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന സേട്ഠി ഹുത്വാ തസ്സ ഭഗവതോ സന്തികേ ലദ്ധബ്യാകരണോ തതോ ചുതോ സാമുദ്ദികേ നാഗഭവനേ നിബ്ബത്തോ തസ്സേവ ഭഗവതോ സന്തികേ ദീഘായുകഭാവേന ഉപഹാരം കത്വാ നിമന്തേത്വാ ഭോജേത്വാ മഹാപൂജം അകാസി. തദാപി ഭഗവാ ബ്യാകരണം കഥേസി. സുദന്തി പദപൂരണേ നിപാതോ. ആയസ്മാതി പിയവചനം ഗരുഗാരവാധിവചനം. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ ഇമാ അപദാനഗാഥായോ അഭാസിത്ഥ കഥേസി. ഇതീതി പരിസമാപനത്ഥേ നിപാതോ.

മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩-൩. മഹാകസ്സപത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരസ്സ ¶ ¶ ഭഗവതോത്യാദികം ആയസ്മതോ മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞസമ്ഭാരാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ വേദേഹോ നാമ അസീതികോടിവിഭവോ കുടുമ്ബികോ അഹോസി. സോ ബുദ്ധമാമകോ, ധമ്മമാമകോ, സങ്ഘമാമകോ, ഉപാസകോ ഹുത്വാ വിഹരന്തോ ഏകസ്മിം ഉപോസഥദിവസേ പാതോവ ¶ സുഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ ഉപോസഥങ്ഗാനി അധിട്ഠായ ഗന്ധപുപ്ഫാദീനി ഗഹേത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം പൂജേത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി.

തസ്മിഞ്ച ഖണേ സത്ഥാ മഹാനിസഭത്ഥേരം നാമ തതിയസാവകം ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ധുതവാദാനം യദിദം നിസഭോ’’തി ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി. ഉപാസകോ തം സുത്വാ പസന്നോ ധമ്മകഥാവസാനേ മഹാജനേ ഉട്ഠായ ഗതേ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘സ്വേ, ഭന്തേ, മയ്ഹം ഭിക്ഖം അധിവാസേഥാ’’തി നിമന്തേസി. ‘‘മഹാ ഖോ, ഉപാസക, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ’’തി. ‘‘കിത്തകോ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘അട്ഠസട്ഠിഭിക്ഖുസതസഹസ്സ’’ന്തി. ‘‘ഭന്തേ, ഏകം സാമണേരമ്പി വിഹാരേ അസേസേത്വാ മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി. സത്ഥാ അധിവാസേസി. ഉപാസകോ സത്ഥു അധിവാസനം ഞത്വാ ഗേഹം ഗന്ത്വാ മഹാദാനം സജ്ജേത്വാ പുനദിവസേ സത്ഥു കാലം ആരോചാപേസി. സത്ഥാ പത്തചീവരമാദായ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ഉപാസകസ്സ ഘരം ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസിന്നോ ദക്ഖിണോദകാവസാനേ യാഗുആദീനി സമ്പടിച്ഛന്തോ ഭത്തവിസ്സഗ്ഗം അകാസി. ഉപാസകോപി സത്ഥു സന്തികേ നിസീദി.

തസ്മിം അന്തരേ മഹാനിസഭത്ഥേരോ പിണ്ഡായ ചരന്തോ തമേവ വീഥിം പടിപജ്ജി. ഉപാസകോ ദിസ്വാ ഉട്ഠായ ഗന്ത്വാ ഥേരം വന്ദിത്വാ ‘‘പത്തം, ഭന്തേ, ദേഥാ’’തി ആഹ. ഥേരോ പത്തം അദാസി. ‘‘ഭന്തേ, ഇധേവ പവിസഥ, സത്ഥാപി ഗേഹേ നിസിന്നോ’’തി. ‘‘ന വട്ടിസ്സതി, ഉപാസകാ’’തി. സോ ഥേരസ്സ പത്തം ഗഹേത്വാ പിണ്ഡപാതസ്സ പൂരേത്വാ അദാസി. തതോ ഥേരം അനുഗന്ത്വാ നിവത്തോ സത്ഥു സന്തികേ നിസീദിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘മഹാനിസഭത്ഥേരോ, ഭന്തേ, ‘സത്ഥാപി ഗേഹേ നിസിന്നോ’തി വുത്തേപി പവിസിതും ന ഇച്ഛി. അത്ഥി നു ഖോ ഏതസ്സ തുമ്ഹാകം ഗുണേഹി അതിരേകഗുണോ’’തി? ബുദ്ധാനഞ്ച വണ്ണമച്ഛേരം നാമ നത്ഥി, തസ്മാ സത്ഥാ ഏവമാഹ – ‘‘ഉപാസക, മയം ഭിക്ഖം ആഗമയമാനാ ഗേഹേ നിസീദാമ, സോ ഭിക്ഖു ന ഏവം നിസീദിത്വാ ഭിക്ഖം ¶ ഉദിക്ഖതി. മയം ഗാമന്തസേനാസനേ വസാമ, സോ അരഞ്ഞേയേവ വസതി. മയം ഛന്നേ വസാമ, സോ അബ്ഭോകാസേയേവ വസതീ’’തി ഭഗവാ ‘‘അയഞ്ച അയഞ്ചേതസ്സ ഗുണോ’’തി മഹാസമുദ്ദം പൂരയമാനോ വിയ തസ്സ ഗുണം കഥേസി.

ഉപാസകോപി ¶ പകതിയാ ജലമാനദീപോ തേലേന ആസിത്തോ വിയ സുട്ഠുതരം പസന്നോ ഹുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘കിം മയ്ഹം അഞ്ഞായ സമ്പത്തിയാ, യംനൂനാഹം അനാഗതേ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ ധുതവാദാനം അഗ്ഗഭാവത്ഥായ പത്ഥനം കരിസ്സാമീ’’തി. സോ പുനപി സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ തേനേവ നിയാമേന സത്ത ദിവസേ മഹാദാനം ദത്വാ സത്തമേ ദിവസേ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ തിചീവരാനി ദത്വാ സത്ഥു ¶ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘യം മേ, ഭന്തേ, സത്ത ദിവസേ ദാനം ദേന്തസ്സ മേത്തം കായകമ്മം മേത്തം വചീകമ്മം മേത്തം മനോകമ്മം പച്ചുപട്ഠിതം, ഇമിനാഹം ന അഞ്ഞം ദേവസമ്പത്തിം വാ സക്കമാരബ്രഹ്മസമ്പത്തിം വാ പത്ഥേമി, ഇദം പന മേ കമ്മം അനാഗതേ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ മഹാനിസഭത്ഥേരേന പത്തട്ഠാനന്തരം പാപുണനത്ഥായ തേരസധുതങ്ഗധരാനം അഗ്ഗഭാവസ്സ അധികാരോ ഹോതൂ’’തി. സത്ഥാ ‘‘മഹന്തം ഠാനം ഇമിനാ പത്ഥിതം, സമിജ്ഝിസ്സതി നു ഖോ, നോ’’തി ഓലോകേന്തോ സമിജ്ഝനഭാവം ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘മനാപം തേ ഠാനം പത്ഥിതം, അനാഗതേ സതസഹസ്സകപ്പാവസാനേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ ത്വം തതിയസാവകോ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ നാമ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. തം സുത്വാ ഉപാസകോ ‘‘ബുദ്ധാനം ദ്വേ കഥാ നാമ നത്ഥീ’’തി പുനദിവസേ പത്തബ്ബം വിയ തം സമ്പത്തിം അമഞ്ഞിത്ഥ. സോ യാവതായുകം ദാനം ദത്വാ സീലം സമാദായ രക്ഖിത്വാ നാനപ്പകാരം പുഞ്ഞകമ്മം കത്വാ കാലംകത്വാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തി.

തതോ പട്ഠായ ദേവമനുസ്സേസു സമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ ഇതോ ഏകനവുതികപ്പേ വിപസ്സിസമ്മാസമ്ബുദ്ധേ ബന്ധുമതീനഗരം ഉപനിസ്സായ ഖേമേ മിഗദായേ വിഹരന്തേ ദേവലോകാ ചവിത്വാ അഞ്ഞതരസ്മിം പരിജിണ്ണബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തി. തസ്മിഞ്ച കാലേ വിപസ്സീ ഭഗവാ സത്തമേ സംവച്ഛരേ ധമ്മം കഥേസി, മഹന്തം കോലാഹലം അഹോസി. സകലജമ്ബുദീപേ ദേവതാ ‘‘സത്ഥാ ധമ്മം കഥേസ്സതീ’’തി ആരോചേസും. ബ്രാഹ്മണോ തം സാസനം അസ്സോസി. തസ്സ നിവാസനസാടകോ ഏകോയേവ, തഥാ ബ്രാഹ്മണിയാ. പാരുപനം പന ദ്വിന്നമ്പി ഏകമേവ. സോ സകലനഗരേ ‘‘ഏകസാടകബ്രാഹ്മണോ’’തി പഞ്ഞായി ¶ . സോ ബ്രാഹ്മണോ കേനചിദേവ കിച്ചേന ബ്രാഹ്മണാനം സന്നിപാതേ സതി ബ്രാഹ്മണിം ഗേഹേ ഠപേത്വാ സയം തം വത്ഥം പാരുപിത്വാ ഗച്ഛതി, ബ്രാഹ്മണീനം സന്നിപാതേ സതി സയം ഗേഹേ അച്ഛതി, ബ്രാഹ്മണീ തം വത്ഥം പാരുപിത്വാ ഗച്ഛതി. തസ്മിം പന ദിവസേ സോ ബ്രാഹ്മണിം ആഹ – ‘‘ഭോതി, കിം ത്വം രത്തിം ധമ്മം സുണിസ്സസി, ഉദാഹു ദിവാ’’തി? ‘‘സാമി, അഹം മാതുഗാമോ ഭീരുകജാതികാ രത്തിം സോതും ന സക്കോമി, ദിവാ സോസ്സാമീ’’തി തം ബ്രാഹ്മണം ഗേഹേ ഠപേത്വാ തം വത്ഥം പാരുപിത്വാ ഉപാസികാഹി സദ്ധിം വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നാ ധമ്മം സുത്വാ ഉപാസികാഹി സദ്ധിം അഗമാസി. അഥ ബ്രാഹ്മണോ തം ഗേഹേ ഠപേത്വാ തം വത്ഥം പാരുപിത്വാ വിഹാരം ഗതോ.

തസ്മിഞ്ച ¶ സമയേ സത്ഥാ പരിസമജ്ഝേ അലങ്കതധമ്മാസനേ നിസിന്നോ ചിത്തബീജനിം ഗഹേത്വാ ആകാസഗങ്ഗം ഓതാരേന്തോ വിയ സിനേരും മന്ഥം കത്വാ സാഗരം നിമ്മന്ഥേന്തോ വിയ ച ധമ്മകഥം കഥേസി. ബ്രാഹ്മണസ്സ പരിസപരിയന്തേന ¶ നിസിന്നസ്സ ധമ്മം സുണന്തസ്സ പഠമയാമേയേവ സകലസരീരം പൂരയമാനാ പഞ്ചവണ്ണാ പീതി ഉപ്പജ്ജി. സോ പാരുതവത്ഥം സങ്ഘരിത്വാ ‘‘ദസബലസ്സ ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. അഥസ്സ ആദീനവസഹസ്സം ദസ്സയമാനം മച്ഛേരം ഉപ്പജ്ജി. സോ ‘‘ബ്രാഹ്മണിയാ തുയ്ഹഞ്ച ഏകമേവ വത്ഥം, അഞ്ഞം കിഞ്ചി പാരുപനം നാമ നത്ഥി, അപാരുപിത്വാ ബഹി വിചരിതും ന സക്കോമീ’’തി സബ്ബഥാപി അദാതുകാമോ അഹോസി. അഥസ്സ നിക്ഖന്തേ പഠമേ മജ്ഝിമയാമേതി തഥേവ പീതി ഉപ്പജ്ജി. സോ തഥേവ ചിന്തേത്വാ തഥേവ അദാതുകാമോ അഹോസി. അഥസ്സ മജ്ഝിമേ യാമേ നിക്ഖന്തേ പച്ഛിമയാമേപി തഥേവ പീതി ഉപ്പജ്ജി. തദാ സോ മച്ഛേരം ജിനിത്വാ വത്ഥം സങ്ഘരിത്വാ സത്ഥു പാദമൂലേ ഠപേസി. തതോ വാമഹത്ഥം ആഭുജിത്വാ ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന അപ്ഫോടേത്വാ ‘‘ജിതം മേ, ജിതം മേ’’തി തിക്ഖത്തും നദി.

തസ്മിം സമയേ ബന്ധുമാ രാജാ ധമ്മാസനസ്സ പച്ഛതോ അന്തോസാണിയം നിസിന്നോ ധമ്മം സുണാതി. രഞ്ഞോ ച നാമ ‘‘ജിതം മേ’’തി സദ്ദോ അമനാപോ ഹോതി. രാജാ പുരിസം ആണാപേസി ‘‘ഗച്ഛ, ഭണേ, ഏതം പുച്ഛ – ‘കിം സോ വദതീ’’’തി? ബ്രാഹ്മണോ തേനാഗന്ത്വാ പുച്ഛിതോ ‘‘അവസേസാ ഹത്ഥിയാനാദീനി ആരുയ്ഹ അസിചമ്മാദീനി ഗഹേത്വാ പരസേനം ¶ ജിനന്തി, ന തം അച്ഛരിയം. അഹം പന പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്തസ്സ കൂടഗോണസ്സ മുഗ്ഗരേന സീസം ഭിന്ദിത്വാ തം പലാപേന്തോ വിയ മച്ഛേരചിത്തം ജിനിത്വാ പാരുതവത്ഥം ദസബലസ്സ അദാസിം, തം മേ ജിതം മച്ഛേരം അച്ഛരിയ’’ന്തി ആഹ. സോ ആഗന്ത്വാ തം പവത്തിം രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ ‘‘അമ്ഹേ, ഭണേ, ദസബലസ്സ അനുരൂപം ന ജാനാമ, ബ്രാഹ്മണോ ജാനാതീ’’തി തസ്സ പസീദിത്വാ വത്ഥയുഗം പേസേസി. തം ദിസ്വാ ബ്രാഹ്മണോ ചിന്തേസി – ‘‘രാജാ മയ്ഹം തുണ്ഹീ നിസിന്നസ്സ പഠമം കിഞ്ചി അദത്വാ സത്ഥു ഗുണേ കഥേന്തസ്സ അദാസി, സത്ഥു ഗുണേ പടിച്ച ഇദം ഉപ്പന്നം, സത്ഥുയേവ അനുച്ഛവിക’’ന്തി തമ്പി വത്ഥയുഗം ദസബലസ്സ അദാസി. രാജാ ‘‘കിം ബ്രാഹ്മണേന കത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘തമ്പി തേന വത്ഥയുഗം തഥാഗതസ്സേവ ദിന്ന’’ന്തി സുത്വാ അഞ്ഞാനിപി ദ്വേ വത്ഥയുഗാനി പേസേസി, സോ താനിപി സത്ഥു അദാസി. പുന രാജാ ‘അഞ്ഞാനിപി ചത്താരീ’തി ഏവം വത്വാ യാവ ഏവം ദ്വത്തിംസ വത്ഥയുഗാനി പേസേസി. അഥ ബ്രാഹ്മണോ ‘‘ഇദം വഡ്ഢേത്വാ വഡ്ഢേത്വാ ഗഹണം വിയ ഹോതീ’’തി അത്തനോ അത്ഥായ ഏകം, ബ്രാഹ്മണിയാ ഏകന്തി ദ്വേ വത്ഥയുഗാനി ഗഹേത്വാ, തിംസ യുഗാനി തഥാഗതസ്സേവ അദാസി. തതോ പട്ഠായ ച സോ സത്ഥു വിസ്സാസികോ ജാതോ.

അഥ തം രാജാ ഏകദിവസം സീതസമയേ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തം ദിസ്വാ സതസഹസ്സഗ്ഘനകം ¶ ¶ അത്തനോ പാരുതം രത്തകമ്ബലം ദത്വാ ആഹ – ‘‘ഇതോ പട്ഠായ ഇമം പാരുപിത്വാ ധമ്മം സുണാഹീ’’തി. സോ ‘‘കിം മേ ഇമിനാ കമ്ബലേന ഇമസ്മിം പൂതികായേ ഉപനീതേനാ’’തി ചിന്തേത്വാ അന്തോഗന്ധകുടിയം തഥാഗതസ്സ മഞ്ചസ്സ ഉപരി വിതാനം കത്വാ അഗമാസി. അഥേകദിവസം രാജാ പാതോവ വിഹാരം ഗന്ത്വാ അന്തോഗന്ധകുടിയം സത്ഥു സന്തികേ നിസീദി. തസ്മിം ഖണേ ഛബ്ബണ്ണാ ബുദ്ധരസ്മിയോ കമ്ബലേ പടിഹഞ്ഞന്തി, കമ്ബലോ അതിവിയ വിരോചിത്ഥ. രാജാ ഉല്ലോകേന്തോ സഞ്ജാനിത്വാ ആഹ – ‘‘അമ്ഹാകം, ഭന്തേ, ഏസ കമ്ബലോ, അമ്ഹേഹി ഏകസാടകബ്രാഹ്മണസ്സ ദിന്നോ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേഹി, മഹാരാജ, ബ്രാഹ്മണോ പൂജിതോ, ബ്രാഹ്മണേന മയം പൂജിതാ’’തി. രാജാ ‘‘ബ്രാഹ്മണോ യുത്തം അഞ്ഞാസി, ന മയ’’ന്തി പസീദിത്വാ യം മനുസ്സാനം ഉപകാരഭൂതം, തം സബ്ബം അട്ഠട്ഠകം കത്വാ സബ്ബട്ഠകം നാമ ദാനം ദത്വാ പുരോഹിതട്ഠാനേ ഠപേസി. സോപി ‘‘അട്ഠട്ഠകം നാമ ചതുസട്ഠി ഹോതീ’’തി ചതുസട്ഠിസലാകഭത്താനി ഉപട്ഠപേത്വാ യാവജീവം ദാനം ദത്വാ സീലം രക്ഖിത്വാ തതോ ചുതോ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തി.

പുന ¶ തതോ ചുതോ ഇമസ്മിം കപ്പേ ഭഗവതോ കോണാഗമനസ്സ ഭഗവതോ കസ്സപസ്സ ചാതി ദ്വിന്നം അന്തരേ ബാരാണസിയം കുടുമ്ബിയകുലേ നിബ്ബത്തോ. സോ വഡ്ഢിമന്വായ ഘരാവാസം വസന്തോ ഏകദിവസം അരഞ്ഞേ ജങ്ഘവിഹാരം വിചരതി. തസ്മിഞ്ച സമയേ പച്ചേകബുദ്ധോ നദീതീരേ ചീവരകമ്മം കരോന്തോ അനുവാതേ അപ്പഹോന്തേ സങ്ഘരിത്വാ ഠപേതുമാരദ്ധോ. സോ തം ദിസ്വാ ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, സങ്ഘരിത്വാ ഠപേഥാ’’തി ആഹ. ‘‘അനുവാതോ നപ്പഹോതീ’’തി. ‘‘ഇമിനാ, ഭന്തേ, കരോഥാ’’തി ഉത്തരിസാടകം ദത്വാ ‘‘നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ മേ കാചി ഹാനി മാ ഹോതൂ’’തി പത്ഥനം അകാസി.

ഘരേപിസ്സ ഭഗിനിയാ സദ്ധിം ഭരിയായ കലഹം കരോന്തിയാ പച്ചേകബുദ്ധോ പിണ്ഡായ പാവിസി. അഥസ്സ ഭഗിനീ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ പിണ്ഡപാതം ദത്വാ തസ്സ ഭരിയം സന്ധായ – ‘‘ഏവരൂപം ബാലം യോജനസതേ പരിവജ്ജേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം ഠപേസി. സാ ഗേഹങ്ഗണേ ഠിതാ സുത്വാ ‘‘ഇമായ ദിന്നഭത്തം ഏസ മാ ഭുഞ്ജതൂ’’തി പത്തം ഗഹേത്വാ ഭത്തം ഛഡ്ഡേത്വാ കലലസ്സ പൂരേത്വാ അദാസി. ഇതരാ ദിസ്വാ ‘‘ബാലേ, മം താവ അക്കോസ വാ പഹര വാ, ഏവരൂപസ്സ പന ദ്വേ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി പൂരിതപാരമിസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ പത്തതോ ഭത്തം ഛഡ്ഡേത്വാ കലലം ദാതും ന യുത്ത’’ന്തി ആഹ. അഥസ്സ ഭരിയായ പടിസങ്ഖാനം ഉപ്പജ്ജി. സാ ‘‘തിട്ഠഥ, ഭന്തേ’’തി കലലം ഛഡ്ഡേത്വാ പത്തം ധോവിത്വാ ഗന്ധചുണ്ണേന ഉബ്ബട്ടേത്വാ പണീതഭത്തസ്സ ചതുമധുരസ്സ ച പൂരേത്വാ ഉപരി ആസിത്തേന പദുമഗബ്ഭവണ്ണേന സപ്പിനാ വിജ്ജോതമാനം ¶ പത്തം പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ ‘‘യഥാ അയം പിണ്ഡപാതോ ഓഭാസജാതോ, ഏവം ഓഭാസജാതം മേ സരീരം ഹോതൂ’’തി പത്ഥനം അകാസി. പച്ചേകബുദ്ധോ അനുമോദിത്വാ ആകാസം പക്ഖന്ദി. തേപി ദ്വേ ജായമ്പതികാ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതാ ¶ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തിംസു. പുന തതോ ചവിത്വാ ഉപാസകോ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ ബാരാണസിയം അസീതികോടിവിഭവസമ്പന്നേ കുലേ നിബ്ബത്തി, ഇതരാപി താദിസസ്സേവ സേട്ഠിനോ ധീതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, തസ്സ വയപ്പത്തസ്സ തമേവ സേട്ഠിധീതരം ആനയിംസു. തസ്സാ പുബ്ബേ അനിട്ഠവിപാകസ്സ പാപകമ്മസ്സ ആനുഭാവേന പതികുലം പവിട്ഠമത്തായ ഉമ്മാരന്തരതോ പട്ഠായ സകലം ഗേഹം ഉഗ്ഘാടിതവച്ചകൂപോ വിയ ദുഗ്ഗന്ധം ജാതം. കുമാരോ ‘‘കസ്സായം ഗന്ധോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സേട്ഠികഞ്ഞായാ’’തി സുത്വാ ‘‘നീഹരഥ ന’’ന്തി തസ്സായേവ കുലഘരം പേസേസി. സാ തേനേവ നീഹാരേന സത്തസു ഠാനേസു പടിനിവത്തി.

തേന ¶ സമയേന കസ്സപദസബലോ പരിനിബ്ബായി. തസ്സ സതസഹസഗ്ഘനികാഹി സുവണ്ണിട്ഠകാഹി യോജനുബ്ബേധം ചേതിയം ആരഭിംസു. തസ്മിം ചേതിയേ കരിയമാനേ സാ സേട്ഠിധീതാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം സത്തസു ഠാനേസു പടിനിവത്താ, കിം മേ ജീവിതേനാ’’തി അത്തനോ ആഭരണഭണ്ഡം ഭഞ്ജാപേത്വാ സുവണ്ണിട്ഠകം കാരേസി രതനായതം വിദത്ഥിവിത്ഥിണ്ണം ചതുരങ്ഗുലുബ്ബേധം. തതോ ഹരിതാലമനോസിലാപിണ്ഡം ഗഹേത്വാ അട്ഠ ഉപ്പലപുപ്ഫഹത്ഥകേ ആദായ ചേതിയകരണട്ഠാനം ഗതാ. തസ്മിഞ്ച ഖണേ ഏകാ ഇട്ഠകാപന്തി പരിക്ഖിപിത്വാ ആഗച്ഛമാനാ ഘടനിട്ഠകായ ഊനാ ഹോതി. സേട്ഠിധീതാ വഡ്ഢകിം ആഹ ‘‘ഇമം മേ ഇട്ഠകം ഏത്ഥ ഠപേഥാ’’തി. ‘‘അമ്മ ഭദ്ദകേ, കാലേ ആഗതാസി, സയമേവ ഠപേഹീ’’തി. സാ ആരുയ്ഹ തേലേന ഹരിതാലമനോസിലാപിണ്ഡം യോജേത്വാ തേന ബന്ധനേന ഇട്ഠകം പതിട്ഠപേത്വാ ഉപരി അട്ഠഹി ഉപ്പലപുപ്ഫഹത്ഥകേഹി പൂജം കത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ മേ കായതോ ചന്ദനഗന്ധോ വായതു, മുഖതോ ഉപ്പലഗന്ധോ’’തി പത്ഥനം കത്വാ ചേതിയം വന്ദിത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ ഗേഹം അഗമാസി.

തസ്മിംയേവ ഖണേ സാ യസ്സ സേട്ഠിപുത്തസ്സ പഠമം ഗേഹം നീതാ, തസ്സ തം ആരബ്ഭ സതി ഉദപാദി. നഗരേപി നക്ഖത്തം സങ്ഘുട്ഠം ഹോതി. സോ ഉപട്ഠാകേ ആഹ ‘‘ഇധ ആനീതാ സേട്ഠിധീതാ കുഹി’’ന്തി? ‘‘കുലഗേഹേ, സാമീ’’തി. ‘‘ആനേഥ നം, നക്ഖത്തം കീളിസ്സാമീ’’തി. തേ ഗന്ത്വാ തം വന്ദിത്വാ ഠിതാ. ‘‘കിം, താതാ, ആഗതത്ഥാ’’തി തായ പുട്ഠാ തസ്സാ തം പവത്തിം ആചിക്ഖിംസു. ‘‘താതാ, മയാ ആഭരണഭണ്ഡേഹി ചേതിയം പൂജിതം, ആഭരണം മേ നത്ഥീ’’തി. തേ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിപുത്തസ്സ ആരോചേസും. ‘‘ആനേഥ നം, പിളന്ധനം ലഭിസ്സതീ’’തി. തേ തം ആനയിംസു. തസ്സാ സഹ ഗേഹപവേസനേന സകലഗേഹം ചന്ദനഗന്ധോ ചേവ ഉപ്പലഗന്ധോ ¶ ച വായി. സേട്ഠിപുത്തോ തം പുച്ഛി – ‘‘ഭദ്ദേ, തവ സരീരതോ പഠമം ദുഗ്ഗന്ധോ വായി, ഇദാനി പന തേ സരീരതോ ചന്ദനഗന്ധോ, മുഖതോ ഉപ്പലഗന്ധോ വായതി, കിമേത’’ന്തി? സാ ആദിതോ പട്ഠായ അത്തനാ കതകമ്മം ആരോചേസി. സേട്ഠിപുത്തോ ‘‘നിയ്യാനികം വത ബുദ്ധസാസന’’ന്തി പസീദിത്വാ യോജനികം സുവണ്ണചേതിയം കമ്ബലകഞ്ചുകേന ¶ പടിച്ഛാദേത്വാ തത്ഥ തത്ഥ രഥചക്കപമാണേഹി സുവണ്ണപദുമേഹി അലങ്കരി. തേസം ദ്വാദസഹത്ഥാ ഓലമ്ബകാ ഹോന്തി.

സോ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതോ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തിത്വാ, പുന തതോ ചവിത്വാ ബാരാണസിതോ യോജനമത്തേ ഠാനേ അഞ്ഞതരസ്മിം അമച്ചകുലേ ¶ നിബ്ബത്തി. ഭരിയാ പനസ്സ ദേവലോകതോ ചവിത്വാ രാജകുലേ ജേട്ഠരാജധീതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തേസു വയപ്പത്തേസു കുമാരസ്സ വസനഗാമേ നക്ഖത്തം സങ്ഘുട്ഠം. സോ മാതരം ആഹ – ‘‘അമ്മ, സാടകം മേ ദേഹി, നക്ഖത്തം കീളിസ്സാമീ’’തി. സാ ധോതവത്ഥം നീഹരിത്വാ അദാസി. ‘‘അമ്മ, ഥൂലമിദ’’ന്തി ആഹ. സാ അഞ്ഞം നീഹരിത്വാ അദാസി. സോ തമ്പി പടിക്ഖിപി. അഥ നം മാതാ ആഹ – ‘‘താത, യാദിസേ ഗേഹേ മയം ജാതാ, നത്ഥി നോ ഇതോ സുഖുമതരസ്സ പടിലാഭായ പുഞ്ഞ’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി ലഭനട്ഠാനം ഗച്ഛാമി, അമ്മാ’’തി. ‘‘പുത്ത, അഹം അജ്ജേവ തുയ്ഹം ബാരാണസിനഗരരജ്ജപടിലാഭം ഇച്ഛാമീ’’തി. സോ മാതരം വന്ദിത്വാ ‘‘ഗച്ഛാമി, അമ്മാ’’തി. ‘‘ഗച്ഛ, താതാ’’തി. സോ പന പുഞ്ഞനിയാമേന നിക്ഖമിത്വാ ബാരാണസിം ഗന്ത്വാ ഉയ്യാനേ മങ്ഗലസിലാപട്ടേ സസീസം പാരുപിത്വാ നിപജ്ജി. സോ ച ബാരാണസിരഞ്ഞോ കാലങ്കതസ്സ സത്തമോ ദിവസോ ഹോതി.

അമച്ചാ രഞ്ഞോ സരീരകിച്ചം കത്വാ രാജങ്ഗണേ നിസീദിത്വാ മന്തയിംസു – ‘‘രഞ്ഞോ ഏകാ ധീതാവ അത്ഥി, പുത്തോ നത്ഥി, അരാജകം രജ്ജം നസ്സിസ്സതി, കോ രാജാ ഭവിതും അരഹതീ’’തി? ‘‘ത്വം ഹോഹി, ത്വം ഹോഹീ’’തി. പുരോഹിതോ ആഹ – ‘‘ബഹും ഓലോകേതും ന വട്ടതി, ഫുസ്സരഥം വിസ്സജ്ജേസ്സാമാ’’തി. തേ കുമുദവണ്ണേ ചത്താരോ സിന്ധവേ യോജേത്വാ പഞ്ചവിധരാജകകുധഭണ്ഡം സേതച്ഛത്തഞ്ച തസ്മിം ഠപേത്വാ രഥം വിസ്സജ്ജേത്വാ പച്ഛതോ തൂരിയാനി പഗ്ഗണ്ഹാപേസും. രഥോ പാചീനദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ ഉയ്യാനാഭിമുഖോ അഗമാസി. ‘‘പരിചയേന ഉയ്യാനാഭിമുഖോ ഗച്ഛതി, നിവത്തേമാ’’തി കേചി ആഹംസു. പുരോഹിതോ ‘‘മാ നിവത്തയിത്ഥാ’’തി ആഹ. രഥോ ഗന്ത്വാ കുമാരം പദക്ഖിണം കത്വാ ആരുഹനസജ്ജോ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. പുരോഹിതോ പാരുപനകണ്ണം അപനേത്വാ പാദതലാനി ഓലോകേന്തോ ‘‘തിട്ഠതു അയം ദീപോ, ദ്വിസഹസ്സപരിത്തദീപവാരേസു ചതൂസു മഹാദീപേസു ഏസ രജ്ജം കാരേതും യുത്തോ’’തി വത്വാ ‘‘തൂരിയാനി പഗ്ഗണ്ഹഥാ’’തി തിക്ഖത്തും തൂരിയാനി പഗ്ഗണ്ഹാപേതി.

അഥ കുമാരോ മുഖം വിവരിത്വാ ഓലോകേന്തോ ‘‘കേന കമ്മേന ആഗതത്ഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ദേവ, തുമ്ഹാകം രജ്ജം പാപുണാതീ’’തി. ‘‘രാജാ വോ കഹ’’ന്തി? ‘‘ദേവത്തം ഗതോ, സാമീ’’തി. ‘‘കതി ദിവസാ അതിക്കന്താ’’തി ¶ ? ‘‘അജ്ജ സത്തമോ ദിവസോ’’തി. ‘‘പുത്തോ വാ ധീതാ വാ നത്ഥീ’’തി ¶ ? ‘‘ധീതാ അത്ഥി, ദേവ, പുത്തോ നത്ഥീ’’തി. ‘‘തേന ഹി കരിസ്സാമി രജ്ജ’’ന്തി. തേ താവദേവ അഭിസേകമണ്ഡപം ¶ കാരേത്വാ രാജധീതരം സബ്ബാലങ്കാരേഹി അലങ്കരിത്വാ ഉയ്യാനം ആനേത്വാ കുമാരസ്സ അഭിസേകം അകംസു. അഥസ്സ കതാഭിസേകസ്സ സതസഹസ്സഗ്ഘനകം വത്ഥം ഉപനയിംസു. സോ ‘‘കിമിദം, താതാ’’തി ആഹ. ‘‘നിവാസനവത്ഥം, ദേവാ’’തി. ‘‘നനു, താതാ, ഥൂല’’ന്തി? ‘‘മനുസ്സപരിഭോഗവത്ഥേസു ഇതോ മുദുതരം നത്ഥി, ദേവാ’’തി. ‘‘തുമ്ഹാകം രാജാ ഏവരൂപം നിവാസേസീ’’തി? ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി. ‘‘ന മഞ്ഞേ പുഞ്ഞവാ തുമ്ഹാകം രാജാ’’തി ‘‘സുവണ്ണഭിങ്ഗാരം ആഹരഥ, ലഭിസ്സാമി വത്ഥ’’ന്തി സുവണ്ണഭിങ്ഗാരം ആഹരാപേത്വാ ഉട്ഠായ ഹത്ഥേ ധോവിത്വാ മുഖം വിക്ഖാലേത്വാ ഹത്ഥേന ഉദകം ഗഹേത്വാ പുരത്ഥിമദിസായം അബ്ഭുക്കിരി. ഘനപഥവിം ഭിന്ദിത്വാ അട്ഠ കപ്പരുക്ഖാ ഉട്ഠഹിംസു. പുന ഉദകം ഗഹേത്വാ ദക്ഖിണപച്ഛിമഉത്തരദിസായന്തി ഏവം ചതൂസു ദിസാസു അബ്ഭുക്കിരി. സബ്ബദിസാസു അട്ഠഅട്ഠകം കത്വാ ദ്വത്തിംസ കപ്പരുക്ഖാ ഉട്ഠഹിംസു. സോ ഏകം ദിബ്ബദുസ്സം നിവാസേത്വാ ഏകം പാരുപിത്വാ ‘‘നന്ദരഞ്ഞോ വിജിതേ സുത്തകന്തികാ ഇത്ഥിയോ ‘മാ സുത്തം കന്തിംസൂ’തി ഏവം ഭേരിം ചരാപേഥാ’’തി വത്വാ ഛത്തം ഉസ്സാപേത്വാ അലങ്കതപടിയത്തോ ഹത്ഥിക്ഖന്ധവരഗതോ നഗരം പവിസിത്വാ പാസാദം അഭിരുയ്ഹ മഹാസമ്പത്തിം അനുഭവി.

ഏവം ഗച്ഛന്തേ കാലേ ദേവീ രഞ്ഞോ സമ്പത്തിം ദിസ്വാ ‘‘അഹോ വത തപസ്സീ’’തി കാരുഞ്ഞാകാരം ദസ്സേസി. ‘‘കിമിദം, ദേവീ’’തി പുട്ഠാ ‘‘അതിമഹതീ, ദേവ, തേ സമ്പത്തി, അതീതേ ബുദ്ധാനം സദ്ദഹിത്വാ കതകല്യാണസ്സ ഫലം, ഇദാനി അനാഗതസ്സ പച്ചയം പുഞ്ഞം ന കരോഥാ’’തി ആഹ. കസ്സ ദസ്സാമ, സീലവന്തോ നത്ഥീതി. ‘‘അസുഞ്ഞോ, ദേവ, ജമ്ബുദീപോ അരഹന്തേഹി; തുമ്ഹേ, ദേവ, ദാനം സജ്ജേഥ, അഹം അരഹന്തേ ലച്ഛാമീ’’തി ആഹ. പുനദിവസേ രാജാ പാചീനദ്വാരേ ദാനം സജ്ജാപേസി. ദേവീ പാതോവ ഉപോസഥങ്ഗാനി അധിട്ഠായ ഉപരിപാസാദേ പുരത്ഥാഭിമുഖാ ഉരേന നിപജ്ജിത്വാ ‘‘സചേ ഏതിസ്സായ ദിസായ അരഹന്തോ അത്ഥി, സ്വേ ആഗന്ത്വാ അമ്ഹാകം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ആഹ. തസ്സം ദിസായം അരഹന്തോ നാഹേസും, തം സക്കാരം കപണയാചകാനം അദംസു.

പുനദിവസേ ദക്ഖിണദ്വാരേ സജ്ജേത്വാ തഥേവ ദക്ഖിണേയ്യം നാലത്ഥ, പുനദിവസേപി പച്ഛിമദ്വാരേ തഥേവ. ഉത്തരദ്വാരേ സജ്ജിതദിവസേന പന ദേവിയാ തഥേവ നിമന്തേന്തിയാ ¶ ഹിമവന്തേ വസന്താനം പദുമവതിയാ പുത്താനം പഞ്ചസതാനം പച്ചേകബുദ്ധാനം ജേട്ഠകോ മഹാപദുമപച്ചേകബുദ്ധോ ഭാതികേ ആമന്തേസി – ‘‘മാരിസാ, നന്ദരാജാ തുമ്ഹേ നിമന്തേതി, അധിവാസേഥ തസ്സാ’’തി. തേ അധിവാസേത്വാ പുനദിവസേ അനോതത്തദഹേ മുഖം ധോവിത്വാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ഉത്തരദ്വാരേ ഓതരിംസു. മനുസ്സാ ദിസ്വാ ¶ ഗന്ത്വാ ‘‘പഞ്ചസതാ, ദേവ, പച്ചേകബുദ്ധാ ആഗതാ’’തി രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ സദ്ധിം ദേവിയാ ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ പച്ചേകബുദ്ധേ പാസാദം ആരോപേത്വാ തത്ര നേസം ദാനം ദത്വാ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ ¶ രാജാ സങ്ഘത്ഥേരസ്സ, ദേവീ സങ്ഘനവകസ്സ പാദമൂലേ നിപതിത്വാ ‘‘അയ്യാ, ഭന്തേ, പച്ചയേഹി ന കിലമിസ്സന്തി, മയഞ്ച പുഞ്ഞേന ന പരിഹായിസ്സാമീ, അമ്ഹാകം യാവജീവം ഇധ നിവാസായ പടിഞ്ഞം ദേഥാ’’തി പടിഞ്ഞം കാരേത്വാ ഉയ്യാനേ പഞ്ച പണ്ണസാലാസതാനി, പഞ്ച ചങ്കമനസതാനീതി സബ്ബാകാരേന നിവാസനട്ഠാനാനി സമ്പാദേത്വാ തത്ഥ വസാപേസും.

ഏവം കാലേ ഗച്ഛന്തേ രഞ്ഞോ പച്ചന്തേ കുപിതേ രാജാ ‘‘അഹം പച്ചന്തം വൂപസമേതും ഗച്ഛാമി, ത്വം പച്ചേകബുദ്ധേസു മാ പമജ്ജാ’’തി ദേവിം ഓവദിത്വാ ഗതോ. തസ്മിം അനാഗതേയേവ പച്ചേകബുദ്ധാനം ആയുസങ്ഖാരാ ഖീണാ. മഹാപദുമപച്ചേകബുദ്ധോ തിയാമരത്തിം ഝാനകീളം കീളിത്വാ അരുണുഗ്ഗമനസമയേ ആലമ്ബനഫലകം ആലമ്ബിത്വാ ഠിതകോവ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി. ഏതേനുപായേന സേസാപീതി സബ്ബേവ പരിനിബ്ബുതാ. പുനദിവസേ ദേവീ പച്ചേകബുദ്ധാനം നിസീദനട്ഠാനാനി സജ്ജേത്വാ പുപ്ഫാനി വികിരിത്വാ ധൂപം വാസേത്വാ തേസം ആഗമനം ഓലോകേന്തീ നിസിന്നാ ആഗമനം അദിസ്വാ പുരിസേ പേസേസി – ‘‘ഗച്ഛഥ, താതാ, ജാനാഥ കിം അയ്യാനം അഫാസുക’’ന്തി? തേ ഗന്ത്വാ മഹാപദുമസ്സ പണ്ണസാലായ ദ്വാരം വിവരിത്വാ തത്ഥ തം അപസ്സന്താ ചങ്കമനം ഗന്ത്വാ ആലമ്ബനഫലകം നിസ്സായ ഠിതം ദിസ്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘കാലോ, ഭന്തേ’’തി ആഹംസു. പരിനിബ്ബുതസരീരം കിം കഥേസ്സതി, തേ ‘‘നിദ്ദായതി മഞ്ഞേ’’തി വത്വാ പിട്ഠിപാദേ ഹത്ഥേന പരാമസിത്വാ പാദാനം സീതലതായ ചേവ ഥദ്ധതായ ച പരിനിബ്ബുതഭാവം ഞത്വാ ദുതിയസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തഥേവ ഞത്വാ പുന തതിയസ്സാതി ഏവം സബ്ബേപി പരിനിബ്ബുതഭാവം ഞത്വാ രാജകുലം ആഗമിംസു. ‘‘കഹം, താതാ, പച്ചേകബുദ്ധാ’’തി പുട്ഠാ ‘‘പരിനിബ്ബുതാ, ദേവീ’’തി ആഹംസു. ദേവീ കന്ദന്തീ രോദന്തീ നിക്ഖമിത്വാ നാഗരേഹി സദ്ധിം ¶ തത്ഥ ഗന്ത്വാ സാധുകീളിതം കാരേത്വാ പച്ചേകബുദ്ധാനം സരീരകിച്ചം കാരേത്വാ ധാതുയോ ഗാഹാപേത്വാ ചേതിയം പതിട്ഠാപേസി.

രാജാ പച്ചന്തം വൂപസമേത്വാ ആഗതോ പച്ചുഗ്ഗമനം ആഗതം ദേവിം പുച്ഛി – ‘‘കിം, ഭദ്ദേ, ത്വം പച്ചേകബുദ്ധേസു ന പമജ്ജസി, നിരോഗാ ച അയ്യാ’’തി? ‘‘പരിനിബ്ബുതാ, ദേവാ’’തി. തം സുത്വാ രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘ഏവരൂപാനമ്പി പണ്ഡിതാനം മരണം ഉപ്പജ്ജതി, അമ്ഹാകം കുതോ മോക്ഖാ’’തി? സോ നഗരം അപവിസിത്വാ ഉയ്യാനമേവ ഗന്ത്വാ ജേട്ഠപുത്തം പക്കോസാപേത്വാ തസ്സ രജ്ജം നിയ്യാതേത്വാ സയം സമണപബ്ബജ്ജം പബ്ബജി. ദേവീപി ‘‘രഞ്ഞേ പബ്ബജിതേ അഹം കിം കരിസ്സാമീ’’തി തഥേവ ഉയ്യാനേ പബ്ബജി. ദ്വേപി ഝാനം ഭാവേത്വാ തതോ ചുതാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തിംസു.

തേസു ¶ തത്ഥേവ വസന്തേസു അമ്ഹാകം സത്ഥാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ അനുപുബ്ബേന ¶ രാജഗഹം പാപുണി. സത്ഥരി തത്ഥ പടിവസന്തേ അയം പിപ്പലിമാണവോ മഗധരട്ഠേ മഹാതിത്ഥബ്രാഹ്മണഗാമേ കപിലബ്രാഹ്മണസ്സ ഭരിയായ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തോ. അയം ഭദ്ദകാപിലാനീ മദ്ദരട്ഠേ സാഗലനഗരേ കോസിയഗോത്തബ്രാഹ്മണസ്സ ഭരിയായ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്താ. തേസം അനുക്കമേന വഡ്ഢമാനാനം പിപ്പലിമാണവസ്സ വീസതിമേ, ഭദ്ദായ സോളസമേ വയേ സമ്പത്തേ മാതാപിതരോ പുത്തം ഓലോകേത്വാ ‘‘താത, ത്വം വയപ്പത്തോ, കുലവംസം പതിട്ഠപേതും യുത്തോ’’തി അതിവിയ നിപ്പീളിയിംസു. മാണവോ ആഹ – ‘‘മയ്ഹം സോതപഥേ ഏവരൂപം കഥം മാ കഥയിത്ഥ, അഹം യാവ തുമ്ഹേ ധരഥ, താവ പടിജഗ്ഗിസ്സാമി, തുമ്ഹാകം അച്ചയേന നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. തേ കതിപാഹം അതിക്കമിത്വാ പുന കഥയിംസു. സോപി പുന പടിക്ഖിപി. തതോ പട്ഠായ മാതാ നിരന്തരം കഥേതിയേവ.

മാണവോ ‘‘മാതരം സഞ്ഞാപേസ്സാമീ’’തി രത്തസുവണ്ണസ്സ നിക്ഖസഹസ്സം ദത്വാ സുവണ്ണകാരേഹി ഇത്ഥിരൂപകം കാരേത്വാ തസ്സ മജ്ജനഘട്ടനാദികമ്മപരിയോസാനേ തം രത്തവത്ഥം നിവാസേത്വാ സുവണ്ണസമ്പന്നേഹി പുപ്ഫേഹി ചേവ നാനാലങ്കാരേഹി ച അലങ്കാരാപേത്വാ ‘‘അമ്മ, ഏവരൂപം ആരമ്മണം ലഭന്തോ ഗേഹേ വസിസ്സാമി, അലഭന്തോ ന വസിസ്സാമീ’’തി. പണ്ഡിതാ ബ്രാഹ്മണീ ചിന്തേസി – ‘‘മയ്ഹം പുത്തോ പുഞ്ഞവാ ദിന്നദാനോ കതാഭിനീഹാരോ പുബ്ബേ പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ ന ഏകകോവ അകാസി, അദ്ധാ ഏതേന സഹ കതപുഞ്ഞാ സുവണ്ണരൂപകപടിഭാഗാ ഭവിസ്സതീ’’തി. അട്ഠ ബ്രാഹ്മണേ പക്കോസാപേത്വാ സബ്ബഭോഗേഹി ¶ സന്തപ്പേത്വാ സുവണ്ണരൂപകം രഥേ ആരോപേത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, താതാ, യത്ഥ അമ്ഹേഹി ജാതിഗോത്തഭോഗാദിസമാനകുലേ ഏവരൂപം ദാരികം പസ്സഥ, തത്ഥ ഇദമേവ സുവണ്ണരൂപകം സച്ചാകാരം കത്വാ ദേഥാ’’തി ഉയ്യോജേസി.

തേ ‘‘അമ്ഹാകം നാമ ഏതം കമ്മ’’ന്തി നിക്ഖമിത്വാ ‘‘കത്ഥ ലഭിസ്സാമ, മദ്ദരട്ഠം നാമ ഇത്ഥാഗാരം, മദ്ദരട്ഠം ഗമിസ്സാമാ’’തി മദ്ദരട്ഠേ സാഗലനഗരം അഗമംസു. അത്ഥ തം സുവണ്ണരൂപകം ന്ഹാനതിത്ഥേ ഠപേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. അഥ ഭദ്ദായ ധാതീ ഭദ്ദം ന്ഹാപേത്വാ അലങ്കരിത്വാ സയം ന്ഹായിതും ഉദകതിത്ഥം ഗന്ത്വാ സുവണ്ണരൂപകം ദിസ്വാ ‘‘കിസ്സായം ¶ അവിനീതാ ഇധാഗന്ത്വാ ഠിതാ’’തി പിട്ഠിപസ്സേ പഹരിത്വാ സുവണ്ണരൂപകം ഞത്വാ ‘‘അയ്യധീതാ മേതി സഞ്ഞം ഉപ്പാദേസി, അയം പന അയ്യധീതായ നിവാസനപടിഗ്ഗഹിതായപി അസദിസാ’’തി ആഹ. അഥ നം തേ ബ്രാഹ്മണാ ‘‘ഏവരൂപാ കിര തേ സാമിധീതാ’’തി പുച്ഛിംസു. സാ ‘‘ഇമായ സുവണ്ണപടിമായ സതഗുണേന സഹസ്സഗുണേന മയ്ഹം അയ്യധീതാ അഭിരൂപതരാ’’, തഥാ ഹി ‘‘അപ്പദീപേപി ദ്വാദസഹത്ഥേ ഗബ്ഭേ നിസിന്നാ സരീരോഭാസേന തമം വിധമതീ’’തി ആഹ. ‘‘തേന ഹി തസ്സാ മാതാപിതൂനം സന്തികം ഗച്ഛാമാ’’തി സുവണ്ണരൂപകം രഥേ ആരോപേത്വാ തം ധാതിം അനുഗന്ത്വാ കോസിയഗോത്തസ്സ ഘരദ്വാരേ ഠത്വാ ആഗമനം ആരോചയിംസു.

ബ്രാഹ്മണോ ¶ പടിസന്ഥാരം കത്വാ ‘‘കുതോ ആഗതത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. തേ ‘‘മഗധരട്ഠേ മഹാതിത്ഥഗാമേ കപിലബ്രാഹ്മണസ്സ ഘരതോ ഇമിനാ നാമ കാരണേന ആഗതമ്ഹാ’’തി ആഹംസു. ‘‘സാധു, താതാ, അമ്ഹേഹി സമജാതിഗോത്തവിഭവോ സോ ബ്രാഹ്മണോ, ദസ്സാമ ദാരിക’’ന്തി പണ്ണാകാരം ഗണ്ഹി. തേ കപിലബ്രാഹ്മണസ്സ സാസനം പഹിണിംസു – ‘‘ലദ്ധാ നോ ഭദ്ദാ നാമ ദാരികാ, കത്തബ്ബം ജാനാഥാ’’തി. തം സാസനം സുത്വാ പിപ്പലിമാണവസ്സ ആരോചയിംസു ‘‘ലദ്ധാ ദാരികാ’’തി. പിപ്പലിമാണവോ ‘‘അഹം ‘ന ലഭിസ്സന്തീ’തി ചിന്തേസിം, ഇമേ ‘ലദ്ധാ’തി പേസേന്തി, അനത്ഥികോ ഹുത്വാ പണ്ണം പേസേസ്സാമീ’’തി രഹോഗതോ പണ്ണം ലിഖി ‘‘ഭദ്ദാ അത്തനോ ജാതിഗോത്തഭോഗാനുരൂപം പതിം ലഭതു, അഹം നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിസ്സാമി, മാ പച്ഛാ വിപ്പടിസാരിനീ അഹോസീ’’തി. ഭദ്ദാപി ‘‘അസുകസ്സ കിര മം ദാതുകാമാ’’തി സുത്വാ രഹോഗതാ പണ്ണം ലിഖി – ‘‘അയ്യപുത്തോ അത്തനോ ജാതിഗോത്തഭോഗാനുരൂപം ¶ ദാരികം ലഭതു, അഹം പബ്ബജിസ്സാമി, മാ പച്ഛാ വിപ്പടിസാരീ ഭവാഹീ’’തി. ദ്വേപി പണ്ണാനി അന്തരാമഗ്ഗേ സമാഗച്ഛിംസു. ‘‘ഇദം കസ്സ പണ്ണ’’ന്തി? ‘‘പിപ്പലിമാണവേന ഭദ്ദായ പഹിത’’ന്തി. ‘‘ഇദം കസ്സാ’’തി? ‘‘ഭദ്ദായ പിപ്പലിമാണവസ്സ പഹിത’’ന്തി ച വുത്തേ തേ ദ്വേപി വാചേത്വാ ‘‘പസ്സഥ ദാരകാനം കമ്മ’’ന്തി ഫാലേത്വാ അരഞ്ഞേ ഛഡ്ഡേത്വാ അഞ്ഞം തംസമാനം പണ്ണം ലിഖിത്വാ ഇതോ ഏത്തോ ച പേസേസും. ഇതി കുമാരസ്സ കുമാരികായ ച സദിസം പണ്ണം ലോകസ്സാദരഹിതമേവാതി അനിച്ഛമാനാനമ്പി തേസം ദ്വിന്നം സമാഗമോ അഹോസി.

തംദിവസമേവ പിപ്പലിമാണവോപി ഭദ്ദം ഏകം പുപ്ഫദാമം ഗണ്ഹാപേസി. ഭദ്ദാപി താനി സയനമജ്ഝേ ഠപേസി. ഉഭോപി ഭുത്തസായമാസാ സയനം ആരുഹിതും ആരഭിംസു. തേസു മാണവോ ദക്ഖിണപസ്സേന സയനം ആരുഹി, ഭദ്ദാ വാമപസ്സേന അഭിരുഹിത്വാ ആഹ – ‘‘യസ്സ പസ്സേ പുപ്ഫാനി മിലായന്തി, തസ്സ രാഗചിത്തം ഉപ്പന്നന്തി വിജാനിസ്സാമ, ഇമം പുപ്ഫദാമം ന അല്ലീയിതബ്ബ’’ന്തി. തേ പന അഞ്ഞമഞ്ഞം സരീരസമ്ഫസ്സഭയേന സകലരത്തിം നിദ്ദം അനോക്കമന്താവ വീതിനാമേസും. ദിവാ പന ഹസിതമത്തമ്പി നാകംസു. തേ ലോകാമിസേന അസംസട്ഠാ യാവ മാതാപിതരോ ധരന്തി, താവ കുടുമ്ബം അവിചാരേത്വാ തേസു കാലങ്കതേസു വിചാരയിംസു. മഹതീ മാണവസ്സ സമ്പത്തി. ഏകദിവസം സരീരം ഉബ്ബട്ടേത്വാ ഛഡ്ഡേതബ്ബം സുവണ്ണചുണ്ണം ഏവ മഗധനാളിയാ ¶ ദ്വാദസനാളിമത്തം ലദ്ധും വട്ടതി. യന്തബദ്ധാനി സട്ഠി മഹാതളാകാനി, കമ്മന്തോ ദ്വാദസയോജനികോ, അനുരാധപുരപ്പമാണാ ചുദ്ദസഗാമാ, ചുദ്ദസ ഹത്ഥാനീകാനി, ചുദ്ദസ അസ്സാനീകാനി, ചുദ്ദസ രഥാനീകാനി.

സോ ഏകദിവസം അലങ്കതഅസ്സം ആരുയ്ഹ മഹാജനപരിവുതോ കമ്മന്തട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഖേത്തകോടിയം ഠിതോ നങ്ഗലേഹി ഛിന്നട്ഠാനതോ കാകാദയോ സകുണേ ഗണ്ഡുപ്പാദാദികേ പാണകേ ഉദ്ധരിത്വാ ഖാദന്തേ ദിസ്വാ ‘‘താതാ, ഇമേ കിം ഖാദന്തീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഗണ്ഡുപ്പാദേ, അയ്യാ’’തി. ‘‘ഏതേഹി കതപാപം ¶ കസ്സ ഹോതീ’’തി? ‘‘തുമ്ഹാകം, അയ്യാ’’തി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘സചേ ഏതേഹി കതപാപം മയ്ഹം ഹോതി, കിം മേ കരിസ്സതി സത്തഅസീതികോടിധനം, ദ്വാദസയോജനകമ്മന്തോ കിം കരിസ്സതി, കിം യന്തബദ്ധാനി തളാകാനി, കിം ചുദ്ദസ ഗാമാനി, സബ്ബമേതം ഭദ്ദായ കാപിലാനിയാ നിയ്യാതേത്വാ നിക്ഖമ്മ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി.

ഭദ്ദാ ¶ കാപിലാനീ തസ്മിം ഖണേ അന്തരവത്ഥുസ്മിം തയോ തിലകുമ്ഭേ പത്ഥരിത്വാ ധാതീഹി പരിവുതാ നിസിന്നാ കാകേ തിലപാണകേ ഖാദമാനേ ദിസ്വാ ‘‘അമ്മാ, കിം ഇമേ ഖാദന്തീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘പാണകേ, അയ്യേ’’തി. ‘‘അകുസലം കസ്സ ഹോതീ’’തി? ‘‘തുമ്ഹാകം, അയ്യേ’’തി. സാ ചിന്തേസി – ‘‘മയ്ഹം ചതുഹത്ഥം വത്ഥം നാളികോദനമത്തഞ്ച ലദ്ധും വട്ടതി, യദി പനേതം ഏതേഹി കതം അകുസലം മയ്ഹം ഹോതി, ഭവസഹസ്സേനപി വട്ടതോ സീസം ഉക്ഖിപിതും ന സക്കാ, അയ്യപുത്തേ ആഗതമത്തേയേവ സബ്ബം തസ്സ നിയ്യാതേത്വാ നിക്ഖമ്മ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി.

മാണവോ ആഗന്ത്വാ ന്ഹത്വാ പാസാദം ആരുയ്ഹ മഹാരഹേ പല്ലങ്കേ നിസീദി, അഥസ്സ ചക്കവത്തിനോ അനുച്ഛവികഭോജനം ഉപനയിംസു. ദ്വേപി ഭുഞ്ജിത്വാ പരിജനേ നിക്ഖന്തേ രഹോഗതാ ഫാസുകട്ഠാനേ നിസീദിംസു. തതോ മാണവോ ഭദ്ദം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, ഇമം ഘരം ആഗച്ഛന്തീ കിത്തകം ധനമാഹരസീ’’തി? ‘‘പഞ്ചപണ്ണാസ സകടസഹസ്സാനി, അയ്യാ’’തി. ‘‘സബ്ബം തം, യാ ച ഇമസ്മിം ഘരേ സത്താസീതി കോടിയോ യന്തബദ്ധാനി സട്ഠി തളാകാനീതി ഏവമാദിഭേദാ സമ്പത്തി അത്ഥി, തം സബ്ബം തുയ്ഹേവ നിയ്യാതേമീ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേ പന കുഹിം ഗച്ഛഥ, അയ്യാ’’തി? ‘‘അഹം പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അയ്യ, അഹമ്പി തുമ്ഹാകം ആഗമനം ഓലോകയമാനാ നിസിന്നാ, അഹമ്പി പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. തേസം ആദിത്തപണ്ണകുടി വിയ തയോ ഭവാ ഉപട്ഠഹന്തി. തേ ‘‘പബ്ബജിസ്സാമാ’’തി വത്വാ അന്തരാപണതോ കാസായരസപീതാനി ചീവരാനി മത്തികാപത്തേ ച ആഹരാപേത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം കേസേ ഓഹാരേത്വാ ‘‘യേ ലോകേ അരഹന്തോ അത്ഥി, തേ ഉദ്ദിസ്സ അമ്ഹാകം പബ്ബജ്ജാ’’തി പബ്ബജിത്വാ ഥവികാസു പത്തേ പക്ഖിപിത്വാ അംസേ ലഗ്ഗേത്വാ പാസാദതോ ഓതരിംസു. ഗേഹേ ദാസേസു ച കമ്മകാരേസു ച ന കോചി സഞ്ജാനി.

അഥ ¶ നേ ബ്രാഹ്മണഗാമതോ നിക്ഖമിത്വാ ദാസഗാമദ്വാരേന ഗച്ഛന്തേ ആകപ്പകുതവസേന ദാസഗാമവാസിനോ സഞ്ജാനിംസു. തേ രോദന്താ പാദേസു പതിത്വാ ‘‘കിം അമ്ഹേ അനാഥേ കരോഥ, അയ്യാ’’തി ആഹംസു. ‘‘മയം, ഭണേ, ‘തയോ ഭവാ ആദിത്തപണ്ണസാലാ വിയാ’തി പബ്ബജിമ്ഹ, സചേ തുമ്ഹേസു ഏകേകം ഭുജിസ്സം കരോമ, വസ്സസതമ്പി നപ്പഹോതി. തുമ്ഹേവ തുമ്ഹാകം സീസം ധോവിത്വാ ഭുജിസ്സാ ഹുത്വാ ജീവഥാ’’തി വത്വാ തേസം രോദന്താനംയേവ പക്കമിംസു.

ഥേരോ ¶ ¶ പുരതോ ഗച്ഛന്തോ നിവത്തിത്വാ ഓലോകേന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ഭദ്ദാ കാപിലാനീ സകലജമ്ബുദീപഗ്ഘനികാ ഇത്ഥീ മയ്ഹം പച്ഛതോ ആഗച്ഛതി, ഠാനം ഖോ പനേതം വിജ്ജതി, യം കോചിദേവ ഏവം ചിന്തേയ്യ ‘ഇമേ പബ്ബജിതാപി വിനാ ഭവിതും ന സക്കോന്തി, അനനുച്ഛവികം കരോന്തീ’തി. ഏവം കോചി പാപകേന മനസാ പദൂസേത്വാ അപായപൂരകോ ഭവേയ്യ, ഇമം പഹായ മയാ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ പുരതോ ഗച്ഛന്തോ ദ്വേധാപഥം ദിസ്വാ തസ്സ മത്ഥകേ അട്ഠാസി. ഭദ്ദാപി ആഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി. അഥ നം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, താദിസിം ഇത്ഥിം മമ പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്തിം ദിസ്വാ ‘ഇമേ പബ്ബജിതാപി വിനാ ഭവിതും ന സക്കോന്തീ’തി അമ്ഹേസു പദുട്ഠചിത്തോ മഹാജനോ അപായപൂരകോ ഭവേയ്യ. ഇമസ്മിം ദ്വേധാപഥേ ത്വം ഏതം ഗണ്ഹ, അഹം ഏകേന ഗമിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ആമ, അയ്യ, മാതുഗാമോ ‘പബ്ബജിതാനം പലിബോധോ, പബ്ബജിതാപി വിനാ ന ഭവന്തീ’തി അമ്ഹാകം ദോസം ദസ്സേയ്യു’’ന്തി തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ ചതൂസു ഠാനേസു പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ ദസനഖസമോധാനസമുജ്ജലം അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ‘‘സതസഹസ്സകപ്പപമാണേ അദ്ധാനേ കതോ മിത്തസന്ഥവോ അജ്ജ ഭിജ്ജതി, തുമ്ഹേവ ദക്ഖിണാ നാമ, തുമ്ഹാകം ദക്ഖിണമഗ്ഗോ വട്ടതി, മയം മാതുഗാമാ നാമ വാമജാതികാ, അമ്ഹാകം വാമമഗ്ഗോ വട്ടതീ’’തി വന്ദിത്വാ മഗ്ഗം പടിപജ്ജി. തേസം ദ്വേധാഭൂതകാലേ അയം മഹാപഥവീ ‘‘അഹം ചക്കവാളസിനേരുപബ്ബതാദയോ ധാരേതും സക്കോന്തീപി തുമ്ഹാകം ഗുണേ ധാരേതും ന സക്കോമീ’’തി വദന്തീ വിയ വിരവമാനാ അകമ്പിത്ഥ. ആകാസേ അസനിസദ്ദോ വിയ പവത്തി, ചക്കവാളപബ്ബതോ ഉന്നാദി.

സമ്മാസമ്ബുദ്ധോപി വേളുവനമഹാവിഹാരേ കുടിയം നിസിന്നോ പഥവീകമ്പനസദ്ദം സുത്വാ ‘‘കിസ്സ നു ഖോ പഥവീ കമ്പതീ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ‘‘പിപ്പലിമാണവോ ച ഭദ്ദാ ച കാപിലാനീ മം ഉദ്ദിസ്സ അപ്പമേയ്യം സമ്പത്തിം പഹായ പബ്ബജിതാ, തേസം വിയോഗട്ഠാനേ ഉഭിന്നം ഗുണബലേന അയം പഥവീകമ്പോ ജാതോ, മയാപി ഏതേസം സങ്ഗഹം കാതും വട്ടതീ’’തി ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമ്മ സയമേവ പത്തചീവരമാദായ അസീതിമഹാഥേരേസു കഞ്ചി അനാപുച്ഛാ തിഗാവുതമഗ്ഗം പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ രാജഗഹസ്സ ച നാലന്ദായ ച അന്തരേ ¶ ബഹുപുത്തനിഗ്രോധമൂലേ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസീദി. നിസിന്നോ പന അഞ്ഞതരപംസുകൂലികോ വിയ അനിസീദിത്വാ ബുദ്ധവേസം ഗഹേത്വാ അസീതിഹത്ഥാ ബുദ്ധരംസിയോ വിസ്സജ്ജേന്തോ നിസീദി. ഇതി തസ്മിം ഖണേ പണ്ണച്ഛത്തസകടചക്കകൂടാഗാരാദിപ്പമാണാ ബുദ്ധരംസിയോ ഇതോ ¶ ചിതോ ച വിപ്ഫരന്തിയോ വിധാവന്തിയോ ചന്ദസഹസ്സസൂരിയസഹസ്സഉഗ്ഗമനകാലം വിയ കുരുമാനാ തം വനന്തരം ഏകോഭാസം അകംസു. ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണസിരിയാ സമുജ്ജലതാരാഗണേന വിയ ഗഗനം, സുപുപ്ഫിതകമലകുവലയേന വിയ സലിലം വനന്തരം വിരോചിത്ഥ. നിഗ്രോധരുക്ഖസ്സ ഖന്ധോ പകതിയാ സേതോ ഹോതി, പത്താനി നീലാനി പക്കാനി രത്താനി. തസ്മിം പന ദിവസേ സബ്ബോ നിഗ്രോധോ സുവണ്ണവണ്ണോവ അഹോസി.

മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ¶ തം ദിസ്വാ ‘‘അയം അമ്ഹാകം സത്ഥാ ഭവിസ്സതി, ഇമം അഹം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിതോ’’തി ദിട്ഠട്ഠാനതോ പട്ഠായ ഓനതോ ഗന്ത്വാ തീസു ഠാനേസു വന്ദിത്വാ ‘‘സത്ഥാ മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ, സാവകോഹമസ്മി, സത്ഥാ മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ, സാവകോഹമസ്മീ’’തി (സം. നി. ൨.൧൫൪) ആഹ. അഥ നം ഭഗവാ ആഹ – ‘‘കസ്സപ, സചേ ത്വം ഇമം നിപച്ചകാരം മഹാപഥവിയാ കരേയ്യാസി, സാപി ധാരേതും ന സക്കുണേയ്യ. തഥാഗതസ്സ പന ഏവം ഗുണമഹന്തതം ജാനതാ തയാ കതോ നിപച്ചകാരോ മയ്ഹം ലോമമ്പി ചാലേതും ന സക്കോതി. നിസീദ, കസ്സപ, ദായജ്ജം തേ ദസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ ഭഗവാ തീഹി ഓവാദേഹി ഉപസമ്പദം അദാസി. ദത്വാ ച ബഹുപുത്തനിഗ്രോധമൂലതോ നിക്ഖമിത്വാ ഥേരം പച്ഛാസമണം കത്വാ മഗ്ഗം പടിപജ്ജി. സത്ഥു സരീരം ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണവിചിത്തം, മഹാകസ്സപസ്സ സത്തമഹാപുരിസലക്ഖണപടിമണ്ഡിതം, സോ കഞ്ചനനാവായ പച്ഛാബദ്ധോ വിയ സത്ഥു പദാനുപദികം അനുഗഞ്ഛി. സത്ഥാ ഥോകം മഗ്ഗം ഗന്ത്വാ മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസജ്ജാകാരം ദസ്സേസി. ഥേരോ ‘‘സത്ഥാ നിസീദിതുകാമോ’’തി ഞത്വാ അത്തനോ പടപിലോതികം സങ്ഘാടിം ചതുഗ്ഗുണം കത്വാ പഞ്ഞപേസി.

സത്ഥാ തത്ഥ നിസീദിത്വാ ഹത്ഥേന ചീവരം പരിമജ്ജന്തോ ‘‘മുദുകാ ഖോ ത്യായം, കസ്സപ, പടപിലോതികാ സങ്ഘാടീ’’തി ആഹ (സം. നി. ൨.൧൫൪). സോ ‘‘സത്ഥാ മേ സങ്ഘാടിയാ മുദുഭാവം കഥേസി, പാരുപിതുകാമോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘പാരുപതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ സങ്ഘാടി’’ന്തി ആഹ. ‘‘കിം ത്വം പാരുപിസ്സസി, കസ്സപാ’’തി? ‘‘തുമ്ഹാകം നിവാസനം ലഭന്തോ പാരുപിസ്സാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം പന ത്വം, കസ്സപ, ഇമം പരിഭോഗജിണ്ണം പംസുകൂലം ധാരേതും സക്ഖിസ്സസി, മയാ ഹി ഇമസ്സ പംസുകൂലസ്സ ഗഹിതദിവസേ ഉദകപരിയന്തം ¶ കത്വാ മഹാപഥവീ കമ്പി, ഇമം ബുദ്ധപരിഭോഗജിണ്ണചീവരം ¶ നാമ ന സക്കാ പരിത്തഗുണേന ധാരേതും, പടിബലേനേവിദം പടിപത്തിപൂരണസമത്ഥേന ജാതിപംസുകൂലികേന ധാരേതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഥേരേന സദ്ധിം ചീവരം പരിവത്തേസി.

ഏവം ചീവരം പരിവത്തേത്വാ ഥേരസ്സ ചീവരം ഭഗവാ പാരുപി, സത്ഥു ചീവരം ഥേരോ. തസ്മിം ഖണേ അചേതനാപി അയം മഹാപഥവീ ‘‘ദുക്കരം, ഭന്തേ, അകത്ഥ, അത്തനോ പാരുതചീവരം സാവകേന പരിവത്തിതപുബ്ബം നാമ നാഹോസി, അഹം തുമ്ഹാകം ഗുണം ധാരേതും ന സക്കോമീ’’തി വദന്തീ വിയ ഉദകപരിയന്തം കത്വാ കമ്പി. ഥേരോപി ‘‘ലദ്ധം മേ ബുദ്ധാനം പരിഭോഗചീവരം, കിം മേ ഇദാനി ഉത്തരി കത്തബ്ബ’’ന്തി ഉന്നതിം അകത്വാ സത്ഥു സന്തികേയേവ തേരസ ധുതഗുണേ സമാദായ സത്തദിവസമത്തം പുഥുജ്ജനോ അഹോസി. അട്ഠമേ ദിവസേ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കസ്സപോ, ഭിക്ഖവേ, ചന്ദൂപമോ കുലാനി ഉപസങ്കമതി, അപകസ്സേവ കായം അപകസ്സ ചിത്തം നിച്ചനവകോ ¶ കുലേസു അപ്പഗബ്ഭോ’’തി (സം. നി. ൨.൧൪൬) ഏവമാദിനാ പസംസിത്വാ അപരഭാഗേ അരിയഗണമജ്ഝേ നിസിന്നോ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ധുതവാദാനം യദിദം മഹാകസ്സപോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൮൮, ൧൯൧) ധുതവാദാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി.

൩൯൮. ഏവം ഭഗവതാ ഏതദഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപിതോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ മഹാസാവകഭാവം പത്തോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സവസേനം പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. തത്ഥ പദുമുത്തരസ്സാതി തസ്സ കിര ഭഗവതോ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമനകാലതോ പട്ഠായ പാദാനം നിക്ഖേപനസമയേ അക്കന്തക്കന്തപാദേ സതസഹസ്സപത്താ പദുമാ പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ ഉട്ഠഹിംസു. തസ്മാസ്സ തം നാമം അഹോസി. സകലസത്തനികായേസു ഏകേകേന സതസതപുഞ്ഞേ കതേ തസ്സ പുഞ്ഞസ്സ സതഗുണപുഞ്ഞാനം കതത്താ ഭഗവതോതി അത്ഥോ. ലോകജേട്ഠസ്സ താദിനോതി സത്തലോകസ്സ പധാനഭൂതസ്സ ഇട്ഠാനിട്ഠേസു അകമ്പിയഭാവം പത്തത്താ താദിനോ. നിബ്ബുതേ ലോകനാഥമ്ഹീതി സത്തലോകസ്സ പടിസരണഭൂതേ ഭഗവതി ഖന്ധപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബുതേ, അദസ്സനം ഗതേതി അത്ഥോ. പൂജം കുബ്ബന്തി സന്ഥുനോതി സദേവകസ്സ ലോകസ്സ സാസനതോ ‘‘സത്ഥാ’’തി ലദ്ധനാമസ്സ ഭഗവതോ സാധുകീളം കീളന്താ പൂജം കരോന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൩൯൯. അഗ്ഗിം ¶ ചിനന്തീ ജനതാതി ജനസമൂഹാ ആളാഹനത്ഥായ അഗ്ഗിം ചിനന്താ രാസിം കരോന്താ ആസമന്തതോ മോദിതാ സന്തുട്ഠാ പകാരേന മോദിതാ സന്തുട്ഠാ പൂജം കരോന്തീതി സമ്ബന്ധോ. തേസു ¶ സംവേഗജാതേസൂതി തേസു ജനസമൂഹേസു സംവേഗപ്പത്തേസു ഉത്രാസം ലഭന്തേസു മേ മയ്ഹം പീതി ഹാസോ ഉദപജ്ജഥ പാതുഭവീതി അത്ഥോ.

൪൦൦. ഞാതിമിത്തേ സമാനേത്വാതി മമ ബന്ധുസഹായേ സമാനേത്വാ രാസിം കത്വാ. മഹാവീരോ ഭഗവാ പരിനിബ്ബുതോ അദസ്സനം അഗമാസീതി ഇദം വചനം അബ്രവിം കഥേസിന്തി സമ്ബന്ധോ. ഹന്ദ പൂജം കരോമസേതി ഹന്ദാതി വോസ്സഗ്ഗത്ഥേ നിപാതോ, തേന കാരണേന മയം സബ്ബേ സമാഗതാ പൂജം കരോമാതി അത്ഥോ. സേതി നിപാതോ.

൪൦൧. സാധൂതി തേ പടിസ്സുത്വാതി തേ മമ ഞാതിമിത്താ സാധു ഇതി സുന്ദരം ഭദ്ദകം ഇതി പടിസുണിത്വാ മമ വചനം സമ്പടിഛിത്വാ മേ മയ്ഹം ഭിയ്യോ അതിരേകം ഹാസം പീതിം ജനിംസു ഉപ്പാദേസുന്തി അത്ഥോ.

൪൦൨. തതോ ¶ അത്തനോ കതപുഞ്ഞസഞ്ചയം ദസ്സേന്തോ ബുദ്ധസ്മിം ലോകനാഥമ്ഹീതിആദിമാഹ. സതഹത്ഥം ഉഗ്ഗതം ഉബ്ബിദ്ധം ദിയഡ്ഢഹത്ഥസതം വിത്ഥതം, വിമാനം നഭസി ആകാസേ ഉഗ്ഗതം അഗ്ഘിയം, സുകതം സുന്ദരാകാരേന കതം, കത്വാ കാരേത്വാ ച പുഞ്ഞസഞ്ചയം പുഞ്ഞരാസിം കാഹാസിം അകാസിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൪൦൩. കത്വാന അഗ്ഘിയം തത്ഥാതി തസ്മിം ചേതിയപൂജനട്ഠാനേ താലപന്തീഹി താലപാളീഹി ചിത്തിതം സോഭിതം അഗ്ഘിയം കത്വാന കാരേത്വാ ച സകം ചിത്തം അത്തനോ ചിത്തം പസാദേത്വാ ചേതിയം പൂജയുത്തമന്തി ഉത്തമം ബുദ്ധധാതുനിധാപിതം ചേതിയം പൂജയിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൪൦൪. തസ്സ ചേതിയസ്സ മഹിമം ദസ്സേന്തോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോവാതിആദിമാഹ. തത്ഥ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോവാതി ആകാസേ ജലമാനോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോവ അഗ്ഗിരാസി ഇവ തം ചേതിയം സത്തഹി രതനേഹി ജലതി ഫുല്ലിതോ വികസിതപുപ്ഫോ സാലരുക്ഖരാജാ ഇവ ആകാസേ ഇന്ദലട്ഠീവ ഇന്ദധനു ഇവ ച ചതുദ്ദിസാ ചതൂസു ദിസാസു ഓഭാസതി വിജ്ജോതതീതി സമ്ബന്ധോ.

൪൦൫. തത്ഥ ¶ ചിത്തം പസാദേത്വാതി തസ്മിം ജോതമാനധാതുഗബ്ഭമ്ഹി ചിത്തം മനം പസാദേത്വാ സോമനസ്സം കത്വാ തേന ചിത്തപ്പസാദേന ബഹും അനേകപ്പകാരം കുസലം പുഞ്ഞം കത്വാന ‘‘ധാതുഗബ്ഭേ ച സാസനേ ച ഏത്തകാനി പുഞ്ഞാനി മയാ കതാനീ’’തി ഏവം പുഞ്ഞകമ്മം സരിത്വാന കാലംകത്വാ തിദസം താവതിംസഭവനം സുത്തപ്പബുദ്ധോ വിയ അഹം ഉപപജ്ജിം ജാതോതി സമ്ബന്ധോ.

൪൦൬. അത്തനോ ഉപ്പന്നദേവലോകേ ലദ്ധസമ്പത്തിം ദസ്സേന്തോ സഹസ്സയുത്തന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഹയവാഹിം സിന്ധവസഹസ്സയോജിതം ദിബ്ബരഥം ¶ അധിട്ഠിതോ. സത്തഹി ഭൂമീഹി സം സുട്ഠു ഉഗ്ഗതം ഉബ്ബിദ്ധം ഉച്ചം മയ്ഹം ഭവനം വിമാനം അഹോസീതി അത്ഥോ.

൪൦൭. തസ്മിം വിമാനേ സബ്ബസോവണ്ണമയാ സകലസോവണ്ണമയാനി കൂടാഗാരസഹസ്സാനി അഹും അഹേസുന്തി അത്ഥോ. സകതേജേന അത്തനോ ആനുഭാവേന സബ്ബാ ദസ ദിസാ പഭാസയം ഓഭാസേന്താനി ജലന്തി വിജ്ജോതന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൪൦൮. തസ്മിം മയ്ഹം പാതുഭൂതവിമാനേ അഞ്ഞേപി നിയ്യൂഹാ പമുഖസാലായോ സന്തി വിജ്ജന്തി. കിം ഭൂതാ? ലോഹിതങ്ഗമയാ രത്തമണിമയാ തദാ തേപി നിയ്യൂഹാ ചതസ്സോ ദിസാ ആഭായ പഭായ ജോതന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൪൧൦. സബ്ബേ ¶ ദേവേ സകലഛദേവലോകേ ദേവേ അഭിഭോമി അഭിഭവാമി. കസ്സ ഫലന്തി ചേ? മയാ കതസ്സ പുഞ്ഞകമ്മസ്സ ഇദം ഫലന്തി അത്ഥോ.

൪൧൧. തതോ മനുസ്സസമ്പത്തിം ദസ്സേന്തോ സട്ഠികപ്പസഹസ്സമ്ഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഇതോ കപ്പതോ ഹേട്ഠാ സട്ഠിസഹസ്സകപ്പമത്ഥകേ ചാതുരന്തോ ചതുമഹാദീപവന്തോ വിജിതാവീ സബ്ബം പച്ചത്ഥികം വിജിതവന്തോ അഹം ഉബ്ബിദ്ധോ നാമ ചക്കവത്തീ രാജാ ഹുത്വാ പഥവിം ആവസിം രജ്ജം കാരേസിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൪൧൨-൪. തഥേവ ഭദ്ദകേ കപ്പേതി പഞ്ചബുദ്ധപടിമണ്ഡിതത്താ ഭദ്ദകേ നാമ കപ്പേ. തിംസക്ഖത്തും തിംസജാതിയാ ചതുദീപമ്ഹി ഇസ്സരോ പധാനോ ചക്കരതനാദീഹി ¶ സത്തഹി രതനേഹി സമ്പന്നോ സമങ്ഗീഭൂതോ സകകമ്മാഭിരദ്ധോ അത്തനോ കമ്മേ ദസ രാജധമ്മേ അഭിരദ്ധോ അല്ലീനോ ചക്കവത്തീ രാജാ അമ്ഹീ അഹോസിന്തി സമ്ബന്ധോ. അത്തനോ ചക്കവത്തികാലേ അനുഭൂതസമ്പത്തിം ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥാപി ഭവനം മയ്ഹ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ തസ്മിം ചക്കവത്തിരജ്ജമ്ഹി മയ്ഹം ഭവനം മമ പാസാദം ഇന്ദലട്ഠീവ ഉഗ്ഗതം ആകാസേ ഠിതവിജ്ജോതമാനാ വിജ്ജുല്ലതാ ഇവ ഉഗ്ഗതം സത്തഭൂമികാദിഭേദേഹി ഉച്ചം ആയാമതോ ദീഘതോ ച ഉച്ചതോ ച ചതുവീസതിയോജനം വിത്ഥാരതോ ദ്വാദസയോജനം അഹോസീതി സമ്ബന്ധോ. സബ്ബേസം ജനാനം മനം അല്ലീനഭാവേന രമ്മണം നാമ നഗരം അഹോസീതി അത്ഥോ. ദള്ഹേഹി ദ്വാദസഹത്ഥേഹി വാ തിംസഹത്ഥേഹി വാ ഉച്ചേഹി പാകാരതോരണേഹി സമ്പന്നന്തി ദസ്സേതി.

൪൧൫-൨൦. തദഡ്ഢകം തതോ അഡ്ഢകം അഡ്ഢതിയസതയോജനന്തി അത്ഥോ. പക്ഖിത്താ പണ്ണവീസതീതി വീസതിആപണപക്ഖിത്തം നിരന്തരം വീഥിപരിച്ഛേദന്തി അത്ഥോ. ബ്രാഹ്മഞ്ഞകുലസമ്ഭൂതോതി ബ്രാഹ്മണകുലേ സുജാതോ. സേസം വുത്തനയത്താ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

മഹാകസ്സപത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩-൪. അനുരുദ്ധത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുമേധം ¶ ¶ ഭഗവന്താഹന്തിആദികം ആയസ്മതോ അനുരുദ്ധത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വിഭവസമ്പന്നേ കുടുമ്ബികകുലേ നിബ്ബത്തി. വയപ്പത്തോ ഏകദിവസം വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരാ ഏകം ഭിക്ഖും ദിബ്ബചക്ഖുകാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ സയമ്പി തം ദാനം പത്ഥേത്വാ സതസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരസ്സ ഭഗവതോ സത്താഹം മഹാദാനം പവത്തേത്വാ സത്തമേ ദിവസേ ഭഗവതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ഉത്തമാനി വത്ഥാനി ദത്വാ പണിധാനം അകാസി. സത്ഥാപിസ്സ അനന്തരായേന സമിജ്ഝനഭാവം ദിസ്വാ ‘‘അനാഗതേ ഗോതമസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാസനേ ദിബ്ബചക്ഖുകാനം അഗ്ഗോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. സോപി തത്ഥ പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ സത്ഥരി പരിനിബ്ബുതേ സത്തയോജനികേ കനകഥൂപേ ¶ ബഹുകംസപാതിയോ ദീപരുക്ഖേഹി ദീപകപല്ലികാഹി ച ‘‘ദിബ്ബചക്ഖുഞാണസ്സ ഉപനിസ്സയോ ഹോതൂ’’തി ഉളാരം ദീപപൂജം അകാസി. ഏവം യാവജീവം പുഞ്ഞാനി കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബാരാണസിയം കുടുമ്ബികഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥരി പരിനിബ്ബുതേ നിട്ഠിതേ യോജനികേ കനകഥൂപേ ബഹുകംസപാതിയോ സപ്പിമണ്ഡസ്സ പൂരേത്വാ മജ്ഝേ ച ഏകേകം ഗുളപിണ്ഡം ഠപേത്വാ മുഖവട്ടിയാ മുഖവട്ടിം ഫുസാപേന്തോ ചേതിയം പരിക്ഖിപാപേസി. അത്തനാ ഗഹിതകംസപാതിം സപ്പിമണ്ഡസ്സ പൂരേത്വാ സഹസ്സവട്ടിയോ ജാലാപേത്വാ സീസേ ഠപേത്വാ സബ്ബരത്തിം ചേതിയം അനുപരിയായി.

ഏവം തസ്മിമ്പി അത്തഭാവേ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതോ അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ ബാരാണസിയംയേവ ദുഗ്ഗതകുലേ നിബ്ബത്തി, ‘‘അന്നഭാരോ’’തിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ സുമനസേട്ഠിസ്സ നാമ ഗേഹേ കമ്മം കരോന്തോ ജീവതി. ഏകദിവസം സോ ഉപരിട്ഠം നാമ പച്ചേകബുദ്ധം നിരോധസമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ഗന്ധമാദനപബ്ബതതോ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബാരാണസീനഗരദ്വാരേ ഓതരിത്വാ ചീവരം പാരുപിത്വാ നഗരേ പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ പത്തം ഗഹേത്വാ അത്തനോ അത്ഥായ ഠപിതം ഭാഗഭത്തം പത്തേ പക്ഖിപിത്വാ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ദാതുകാമോ ആരഭി. ഭരിയാപിസ്സ അത്തനോ ഭാഗഭത്തഞ്ച തത്ഥേവ പക്ഖിപി. സോ തം നേത്വാ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ഹത്ഥേ ഠപേസി. പച്ചേകബുദ്ധോ തം ഗഹേത്വാ അനുമോദനം കത്വാ പക്കാമി. തം ദിവസം സുമനസേട്ഠിസ്സ ഛത്തേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ – ‘‘അഹോ ദാനം, പരമദാനം, ഉപരിട്ഠേ സുപ്പതിട്ഠിത’’ന്തി മഹാസദ്ദേന അനുമോദി. തം സുത്വാ സുമനസേട്ഠി – ‘‘ഏവം ദേവതായ അനുമോദിതം ഇദമേവ ഉത്തമദാന’’ന്തി ¶ ചിന്തേത്വാ തത്ഥ പത്തിം യാചി. അന്നഭാരോ പന തസ്സ പത്തിം അദാസി. തേന പസന്നചിത്തോ സുമനസേട്ഠി തസ്സ സഹസ്സം ദത്വാ ‘‘ഇതോ പട്ഠായ തുയ്ഹം സഹത്ഥേന കമ്മകരണകിച്ചം നത്ഥി, പതിരൂപം ഗേഹം കത്വാ നിച്ചം വസാഹീ’’തി ആഹ.

യസ്മാ ¶ നിരോധസമാപത്തിതോ വുട്ഠിതസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ദിന്നപിണ്ഡപാതോ തം ദിവസമേവ ഉളാരവിപാകോ ഹോതി, തസ്മാ സുമനസേട്ഠി രഞ്ഞോ സന്തികം ഗച്ഛന്തോ തം ഗഹേത്വാ അഗമാസി. രാജാ പന തം ആദരവസേന ഓലോകേസി. സേട്ഠി – ‘‘മഹാരാജ, അയം ഓലോകേതബ്ബയുത്തോയേവാ’’തി വത്വാ ¶ തദാ തേന കതകമ്മം അത്തനാപിസ്സ സഹസ്സദിന്നഭാവഞ്ച കഥേസി. തം സുത്വാ രാജാ തസ്സ തുസ്സിത്വാ സഹസ്സം ദത്വാ ‘‘അസുകസ്മിം ഠാനേ ഗേഹം കത്വാ വസാഹീ’’തി ഗേഹട്ഠാനമസ്സ ആണാപേസി. തസ്സ തം ഠാനം സോധാപേന്തസ്സ മഹന്താ മഹന്താ നിധികുമ്ഭിയോ ഉട്ഠഹിംസു. സോ താ ദിസ്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ സബ്ബം ധനം ഉദ്ധരാപേത്വാ രാസികതം ദിസ്വാ – ‘‘ഏത്തകം ധനം ഇമസ്മിം നഗരേ കസ്സ ഗേഹേ അത്ഥീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ന കസ്സചി, ദേവാ’’തി. ‘‘തേന ഹി അയം അന്നഭാരോ ഇമസ്മിം നഗരേ മഹാധനസേട്ഠി നാമ ഹോതൂ’’തി തം ദിവസമേവ തസ്സ സേട്ഠിഛത്തം ഉസ്സാപേസി.

സോ സേട്ഠി ഹുത്വാ യാവജീവം കല്യാണകമ്മം കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ, ദീഘരത്തം ദേവമനുസ്സേസു സംസരിത്വാ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ ഉപ്പജ്ജനകകാലേ കപിലവത്ഥുനഗരേ സുക്കോദനസക്കസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. തസ്സ ജാതസ്സ അനുരുദ്ധോതി നാമം അകംസു. സോ മഹാനാമസക്കസ്സ കനിട്ഠഭാതാ ഭഗവതോ ചൂളപിതു പുത്തോ പരമസുഖുമാലോ മഹാപുഞ്ഞോ അഹോസി. സുവണ്ണപാതിയംയേവ ചസ്സ ഭത്തം ഉപ്പജ്ജി. അഥസ്സ മാതാ ഏകദിവസം ‘‘മമ പുത്തോ നത്ഥീതി പദം ന ജാനാതി, തം ജാനാപേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏകം സുവണ്ണപാതിം തുച്ഛകംയേവ അഞ്ഞായ സുവണ്ണപാതിയാ പിദഹിത്വാ തസ്സ പേസേസി, അന്തരാമഗ്ഗേ ദേവതാ തം, ദിബ്ബപൂവേഹി പൂരേസും. ഏവം മഹാപുഞ്ഞോ തിണ്ണം ഉതൂനം അനുച്ഛവികേസു തീസു പാസാദേസു അലങ്കതനാടകിത്ഥീഹി പരിവുതോ ദേവോ വിയ മഹാസമ്പത്തിം അനുഭവി.

അമ്ഹാകമ്പി ബോധിസത്തോ തസ്മിം സമയേ തുസിതപുരാ ചവിത്വാ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തിത്വാ അനുക്കമേന വുദ്ധിപ്പത്തോ ഏകൂനതിംസ വസ്സാനി അഗാരമജ്ഝേ വസിത്വാ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ അനുക്കമേന പടിവിദ്ധസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണോ ബോധിമണ്ഡേ സത്തസത്താഹം വീതിനാമേത്വാ ഇസിപതനേ മിഗദായേ ധമ്മചക്കം പവത്തേത്വാ ലോകാനുഗ്ഗഹം കരോന്തോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ വേളുവനേ വിഹാസി. തദാ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ – ‘‘പുത്തോ കിര മേ ¶ രാജഗഹം അനുപ്പത്തോ; ഗച്ഛഥ, ഭണേ, മമ പുത്തം ആനേഥാ’’തി സഹസ്സസഹസ്സപരിവാരേ ദസ അമച്ചേ പേസേസി. തേ സബ്ബേ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബജിംസു. തേസു ഉദായിത്ഥേരേന ചാരികാഗമനം ആയാചിതോ ഭഗവാ വീസതിസഹസ്സഖീണാസവപരിവുതോ രാജഗഹതോ നിക്ഖമിത്വാ ¶ കപിലവത്ഥുപുരം ഗന്ത്വാ ഞാതിസമാഗമേ അനേകാനി പാടിഹാരിയാനി ദസ്സേത്വാ പാടിഹാരിയവിചിത്തം ധമ്മദേസനം കഥേത്വാ മഹാജനം അമതപാനം പായേത്വാ ദുതിയദിവസേ പത്തചീവരമാദായ നഗരദ്വാരേ ഠത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ കുലനഗരം ആഗതാനം സബ്ബബുദ്ധാനം ആചിണ്ണ’’ന്തി ആവജ്ജമാനോ ‘‘സപദാനം പിണ്ഡായ ചരണം ആചിണ്ണ’’ന്തി ഞത്വാ സപദാനം ¶ പിണ്ഡായ ചരതി. രാജാ ‘‘പുത്തോ തേ പിണ്ഡായ ചരതീ’’തി സുത്വാ തുരിതതുരിതോ ആഗന്ത്വാ അന്തരവീഥിയം ധമ്മം സുത്വാ അത്തനോ നിവേസനം പവേസേത്വാ മഹന്തം സക്കാരസമ്മാനം അകാസി. ഭഗവാ തത്ഥ കത്തബ്ബം ഞാതിസങ്ഗഹം കത്വാ രാഹുലകുമാരം പബ്ബാജേത്വാ നചിരസ്സേവ കപിലവത്ഥുനഗരതോ മല്ലരട്ഠേ ചാരികം ചരമാനോ അനുപിയമ്ബവനം പാപുണി.

തസ്മിം സമയേ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ സാകിയഗണം സന്നിപാതേത്വാ ആഹ – ‘‘സചേ മമ പുത്തോ അഗാരം അജ്ഝാവസിസ്സ, രാജാ അഭവിസ്സ ചക്കവത്തീ സത്തരതനസമ്പന്നോ ഖത്തിയഗണപരിവാരോ, നത്താപി മേ രാഹുലകുമാരോ ഖത്തിയഗണേന സദ്ധിം തം പരിവാരേത്വാ അചരിസ്സ, തുമ്ഹേപി ഏതമത്ഥം ജാനാഥ. ഇദാനി പന മമ പുത്തോ ബുദ്ധോ ജാതോ, ഖത്തിയാവാസ്സ പരിവാരാ ഹോന്തു, തുമ്ഹേ ഏകേകകുലതോ ഏകേകം ദാരകം ദേഥാ’’തി. ഏവം വുത്തേ ഏകപ്പഹാരേനേവ ദ്വേഅസീതിസഹസ്സഖത്തിയകുമാരാ പബ്ബജിംസു.

തസ്മിം സമയേ മഹാനാമോ സക്കോ കുടുമ്ബസാമികോ, സോ അത്തനോ കനിട്ഠം അനുരുദ്ധം സക്കം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏതദവോച – ‘‘ഏതരഹി, താത അനുരുദ്ധ, അഭിഞ്ഞാതാ അഭിഞ്ഞാതാ സക്യകുമാരാ ഭഗവന്തം പബ്ബജിതം അനുപബ്ബജന്തി, അമ്ഹാകഞ്ച കുലാ നത്ഥി കോചി അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ, തേന ഹി ത്വം വാ പബ്ബജാഹി, അഹം വാ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. തം സുത്വാ അനുരുദ്ധോ ഘരാവാസേ രുചിം അകത്വാ അത്തസത്തമോ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ. തസ്സ പബ്ബജ്ജാനുക്കമോ സങ്ഘഭേദകക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൩൦ ആദയോ) ആഗതോയേവ. ഏവം അനുപിയം ഗന്ത്വാ പബ്ബജിതേസു പന തേസു തസ്മിംയേവ അന്തോവസ്സേ ഭദ്ദിയത്ഥേരോ അരഹത്തം പാപുണി, അനുരുദ്ധത്ഥേരോ ദിബ്ബചക്ഖും നിബ്ബത്തേസി, ദേവദത്തോ അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേസി, ആനന്ദത്ഥേരോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി, ഭഗുത്ഥേരോ ച കിമിലത്ഥേരോ ച പച്ഛാ അരഹത്തം പാപുണിംസു. തേസം സബ്ബേസമ്പി ഥേരാനം ¶ അത്തനോ അത്തനോ ആഗതട്ഠാനേസു പുബ്ബപത്ഥനാഭിനീഹാരോ ആവി ഭവിസ്സതി. അയം അനുരുദ്ധത്ഥേരോ ധമ്മസേനാപതിസ്സ ¶ സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ചേതിയരട്ഠേ പാചീനവംസദായം ഗന്ത്വാ സമണധമ്മം കരോന്തോ സത്ത മഹാപുരിസവിതക്കേ വിതക്കേസി, അട്ഠമേ കിലമതി. സത്ഥാ ‘‘അനുരുദ്ധോ അട്ഠമേ മഹാപുരിസവിതക്കേ കിലമതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘തസ്സ സങ്കപ്പം പൂരേസ്സാമീ’’തി തത്ഥ ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസിന്നോ അട്ഠമം മഹാപുരിസവിതക്കം പൂരേത്വാ ചതുപച്ചയസന്തോസഭാവനാരാമപടിമണ്ഡിതം മഹാഅരിയവംസപടിപദം കഥേത്വാ ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ ഭേസകലാവനമേവ ഗതോ.

ഥേരോ തഥാഗതേ ഗതമത്തേയേവ തേവിജ്ജോ മഹാഖീണാസവോ ഹുത്വാ ‘‘സത്ഥാ മയ്ഹം മനം ജാനിത്വാ ആഗന്ത്വാ അട്ഠമം മഹാപുരിസവിതക്കം പൂരേത്വാ അദാസി, സോ ച മേ മനോരഥോ മത്ഥകം പത്തോ’’തി ബുദ്ധാനം ധമ്മദേസനം അത്തനോ ച പടിവേധധമ്മം ആരബ്ഭ ഇമാ ഉദാനഗാഥാ അഭാസി –

‘‘മമ ¶ സങ്കപ്പമഞ്ഞായ, സത്ഥാ ലോകേ അനുത്തരോ;

മനോമയേന കായേന, ഇദ്ധിയാ ഉപസങ്കമി.

‘‘യദാ മേ അഹു സങ്കപ്പോ, തതോ ഉത്തരി ദേസയി;

നിപ്പപഞ്ചരതോ ബുദ്ധോ, നിപ്പപഞ്ചമദേസയി.

‘‘തസ്സാഹം ധമ്മമഞ്ഞായ, വിഹാസിം സാസനേ രതോ;

തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി. (ഥേരഗാ. ൯൦൧-൯൦൩);

അഥ നം അപരഭാഗേ സത്ഥാ ജേതവനേ മഹാവിഹാരേ വിഹരന്തോ ‘‘ദിബ്ബചക്ഖുകാനം ഭിക്ഖൂനം അനുരുദ്ധോ അഗ്ഗോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൯൨) അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി.

൪൨൧. ഏവം സോ ഭഗവതോ സന്തികാ ദിബ്ബചക്ഖുകാനം അഗ്ഗട്ഠാനം ലഭിത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുമേധം ഭഗവന്താഹന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ സുന്ദരാ ഉപട്ഠാപനപഞ്ഞാ മഗ്ഗഫലപഞ്ഞാ വിപസ്സനാപഞ്ഞാ ചതുപടിസമ്ഭിദാദിസങ്ഖാതാ മേധാ യസ്സ ഭഗവതോ സോ സുമേധോ, തം സുമേധം ഭാഗ്യസമ്പന്നത്താ ഭഗവന്തം ലോകസ്സ ജേട്ഠം സേട്ഠം പധാനഭൂതം സംസാരതോ പഠമം നിഗ്ഗതം നരാനം ആസഭം പുരേചാരികം വൂപകട്ഠം വിവേകഭൂതം ഗണസങ്ഗണികാരാമതോ അപഗതം വിഹരന്തം അഹം അദ്ദസന്തി സമ്ബന്ധോ.

൪൨൨. സബ്ബധമ്മാനം ¶ സയമേവ ബുദ്ധത്താ സമ്ബുദ്ധം, ഉപഗന്ത്വാന സമീപം ഗന്ത്വാതി അത്ഥോ. അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാനാതി ദസങ്ഗുലിപുടം മുദ്ധനി കത്വാതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൪൩൦. ദിവാ രത്തിഞ്ച പസ്സാമീതി തദാ ദേവലോകേ ച മനുസ്സലോകേ ച ഉപ്പന്നകാലേ ¶ മംസചക്ഖുനാ സമന്തതോ യോജനം പസ്സാമീതി അത്ഥോ.

൪൩൧. സഹസ്സലോകം ഞാണേനാതി പഞ്ഞാചക്ഖുനാ സഹസ്സചക്കവാളം പസ്സാമീതി അത്ഥോ. സത്ഥു സാസനേതി ഇദാനി ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ. ദീപദാനസ്സ ദീപപൂജായ ഇദം ഫലം, ഇമിനാ ഫലേന ദിബ്ബചക്ഖും അനുപ്പത്തോ പടിലദ്ധോ ഉപ്പാദേസിന്തി അത്ഥോ.

അനുരുദ്ധത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩-൫. പുണ്ണമന്താണിപുത്തത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അജ്ഝായകോ ¶ മന്തധരോതിആദികം ആയസ്മതോ പുണ്ണസ്സ മന്താണിപുത്തത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ ഉപ്പത്തിതോ പുരേതരമേവ ഹംസവതീനഗരേ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ അനുക്കമേന വിഞ്ഞുതം പത്തോ. അപരഭാഗേ പദുമുത്തരേ ഭഗവതി ഉപ്പജ്ജിത്വാ ബോധനേയ്യാനം ധമ്മം ദേസേന്തേ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന മഹാജനേന സദ്ധിം വിഹാരം ഗന്ത്വാ പരിസപരിയന്തേ നിസീദിത്വാ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും ധമ്മകഥികാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ ‘‘മയാപി അനാഗതേ ഏവരൂപേന ഭവിതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ദേസനാവസാനേ ഉട്ഠിതായ പരിസായ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ നിമന്തേത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന മഹാസക്കാരം കത്വാ ഭഗവന്തം ഏവമാഹ – ‘‘ഭന്തേ, അഹം ഇമിനാ അധികാരേന ന അഞ്ഞം സമ്പത്തിം പത്ഥേമി, യഥാ പനേസോ ഭിക്ഖു സത്തമദിവസമത്ഥകേ തുമ്ഹേഹി ധമ്മകഥികാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപിതോ, ഏവം അഹമ്പി അനാഗതേ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ ധമ്മകഥികാനം അഗ്ഗോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസി. സത്ഥാ അനാഗതം ഓലോകേത്വാ തസ്സ പത്ഥനായ സമിജ്ഝനഭാവം ദിസ്വാ ‘‘അനാഗതേ ¶ കപ്പസതസഹസ്സമത്ഥകേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ത്വം ധമ്മകഥികാനം അഗ്ഗോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി.

സോ യാവതായുകം കല്യാണകമ്മം കത്വാ തതോ ചുതോ കപ്പസതസഹസ്സം പുഞ്ഞസമ്ഭാരം സമ്ഭരന്തോ ദേവമനുസ്സേസു സംസരിത്വാ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ കപിലവത്ഥുനഗരസ്സ അവിദൂരേ ദോണവത്ഥുനാമകേ ബ്രാഹ്മണഗാമേ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലകുലേ അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരസ്സ ഭാഗിനേയ്യോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തസ്സ പുണ്ണോതി നാമം അകംസു. സോ സത്ഥരി അഭിസമ്ബോധിം പത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കേ അനുക്കമേന രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തേ അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ പധാനമനുയുഞ്ജന്തോ സബ്ബം പബ്ബജിതകിച്ചം മത്ഥകം പാപേത്വാ ‘‘ദസബലസ്സ സന്തികം ഗമിസ്സാമീ’’തി മാതുലത്ഥേരേന സദ്ധിം സത്ഥു സന്തികം ആഗന്ത്വാ കപിലവത്ഥുസാമന്തായേവ ¶ ഓഹിയിത്വാ യോനിസോ മനസികാരേ കമ്മം കരോന്തോ നചിരസ്സേവ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി.

തസ്സ ¶ പന പുണ്ണത്ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിതാ കുലപുത്താ പഞ്ചസതാ അഹേസും. ഥേരോ തേ ദസകഥാവത്ഥൂഹി ഓവദി. തേപി സബ്ബേ ദസകഥാവത്ഥൂഹി ഓവദിതാ തസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ അരഹത്തം പാപുണിത്വാ അത്തനോ പബ്ബജിതകിച്ചം മത്ഥകപ്പത്തം ഞത്വാ ഉപജ്ഝായം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, മയം പബ്ബജിതകിച്ചസ്സ മത്ഥകം പത്താ, ദസന്നഞ്ച കഥാവത്ഥൂനം ലാഭിനോ, സമയോ ദാനി നോ ദസബലം പസ്സിതു’’ന്തി, ഥേരോ തേസം വചനം സുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘മയ്ഹം ദസകഥാവത്ഥുലാഭിതം സത്ഥാ ജാനാതി. അഹം ധമ്മം ദേസേന്തോ ദസകഥാവത്ഥൂനി അമുഞ്ചിത്വാവ ദേസേമി, മയി ച ഗച്ഛന്തേ സബ്ബേപിമേ ഭിക്ഖൂ മം പരിവാരേത്വാ ഗച്ഛിസ്സന്തി, ഏവം മേ ഗണേന സദ്ധിം ഗന്ത്വാ അയുത്തം ദസബലം പസ്സിതും, ഇമേ താവ ദസബലം പസ്സിതും ഗച്ഛന്തൂ’’തി. അഥ തേ ഏവമാഹ – ‘‘ആവുസോ, തുമ്ഹേ പുരതോ ഗന്ത്വാ ദസബലം പസ്സഥ, മമ വചനേന തഥാഗതസ്സ പാദേ വന്ദഥ, അഹമ്പി തുമ്ഹാകം ഗതമഗ്ഗേന ആഗച്ഛിസ്സാമീ’’തി. തേപി ഥേരാ സബ്ബേ ദസബലസ്സ ജാതിഭൂമിരട്ഠവാസിനോ സബ്ബേ ഖീണാസവാ സബ്ബേ ദസകഥാവത്ഥുലാഭിനോ ഉപജ്ഝായസ്സ ഓവാദം അച്ഛിന്ദിത്വാ ഥേരം വന്ദിത്വാ അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരന്താ സട്ഠിയോജനമഗ്ഗം ¶ അതിക്കമ്മ രാജഗഹേ വേളുവനമഹാവിഹാരം ഗന്ത്വാ ദസബലസ്സ പാദേ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ആചിണ്ണം ഖോ പനേതം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം ആഗന്തുകേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം പടിസമ്മോദിതുന്തി ഭഗവാ തേഹി സദ്ധിം ‘‘കച്ചി, ഭിക്ഖവേ, ഖമനീയ’’ന്തിആദിനാ നയേന മധുരപടിസന്ഥാരം കത്വാ ‘‘കുതോ ച തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, ആഗതത്ഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ പുന തേഹി ‘‘ജാതിഭൂമിതോ’’തി വുത്തേ ‘‘കോ നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ജാതിഭൂമിയം ജാതിഭൂമകാനം ഭിക്ഖൂനം സബ്രഹ്മചാരീനം ഏവം സമ്ഭാവിതോ ‘അത്തനാ ച അപ്പിച്ഛോ അപ്പിച്ഛകഥഞ്ച ഭിക്ഖൂനം കത്താ’’’തി (മ. നി. ൧.൨൫൨) ദസകഥാവത്ഥുലാഭിം ഭിക്ഖും പുച്ഛി. തേപി ‘‘പുണ്ണോ നാമ, ഭന്തേ, ആയസ്മാ മന്താണിപുത്തോ’’തി ആരോചയിംസു.

തേസം കഥം സുത്വാ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഥേരം ദസ്സനകാമോ അഹോസി. അഥ സത്ഥാ രാജഗഹതോ സാവത്ഥിം അഗമാസി. പുണ്ണത്ഥേരോപി ദസബലസ്സ തത്ഥ ആഗതഭാവം സുത്വാ ‘‘സത്ഥാരം പസ്സിസ്സാമീ’’തി ഗന്ത്വാ അന്തോഗന്ധകുടിയംയേവ തഥാഗതം സമ്പാപുണി. സത്ഥാ തസ്സ ധമ്മം ദേസേസി. ഥേരോ ധമ്മം സുത്വാ ദസബലം വന്ദിത്വാ പടിസല്ലാനത്ഥായ അന്ധവനം ഗന്ത്വാ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ ദിവാവിഹാരം നിസീദി. സാരിപുത്തത്ഥേരോപി തസ്സാഗമനം സുത്വാ സീസാനുലോകികോ ഗന്ത്വാ ഓകാസം സല്ലക്ഖേത്വാ തസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസിന്നകം ഉപസങ്കമിത്വാ ഥേരേന സദ്ധിം സമ്മോദിത്വാ തം വിസുദ്ധിക്കമം ¶ (മ. നി. ൧.൨൫൭) പുച്ഛി. സോപിസ്സ പുച്ഛിതപുച്ഛിതം ബ്യാകരോന്തോ രഥവിനീതൂപമായ അതിവിയ ചിത്തം ആരാധേസി. തേ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ സുഭാസിതം സമനുമോദിംസു.

൪൩൪. അഥ നം സത്ഥാ അപരഭാഗേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ നിസിന്നോ ഥേരം ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ ¶ , മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മകഥികാനം യദിദം പുണ്ണോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൮൮, ൧൯൬) ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി. സോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം വിഭാവേന്തോ അജ്ഝായകോതിആദിമാഹ. തത്ഥ അജ്ഝായകോതി അനേകബ്രാഹ്മണാനം വാചേതാ സിക്ഖാപേതാ. മന്തധരോതി മന്താനം ധാരേതാതി അത്ഥോ, വേദസങ്ഖാതസ്സ ചതുത്ഥവേദസ്സ സജ്ഝായനസവനദാനാനം വസേന ധാരേതാതി വുത്തം ഹോതി. തിണ്ണം വേദാനന്തി ഇരുവേദയജുവേദസാമവേദസങ്ഖാതാനം തിണ്ണം വേദാനം ഞാണേന ധാരേതബ്ബതാ ‘‘വേദോ’’തി ലദ്ധനാമേസു തീസു വേദഗന്ഥേസു പാരം പരിയോസാനം ഗതോതി അത്ഥോ ¶ . പുരക്ഖതോമ്ഹി സിസ്സേഹീതി മമ നിച്ചപരിവാരഭൂതേഹി സിസ്സേഹി പരിവുതോ അഹം അമ്ഹി. ഉപഗച്ഛിം നരുത്തമന്തി നരാനം ഉത്തമം ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിം, സമീപം ഗതോതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൪൩൮. അഭിധമ്മനയഞ്ഞൂഹന്തി അഹം തദാ തസ്സ ബുദ്ധസ്സ കാലേ അഭിധമ്മനയകോവിദോതി അത്ഥോ. കഥാവത്ഥുവിസുദ്ധിയാതി കഥാവത്ഥുപ്പകരണേ വിസുദ്ധിയാ ഛേകോ, അപ്പിച്ഛസന്തുട്ഠികഥാദീസു ദസസു കഥാവത്ഥൂസു വാ ഛേകോ, തായ കഥാവത്ഥുവിസുദ്ധിയാ സബ്ബേസം യതിജനാനം പണ്ഡിതാനം വിഞ്ഞാപേത്വാന ബോധേത്വാന അനാസവോ നിക്കിലേസോ വിഹരാമി വാസം കപ്പേമി.

൪൩൯. ഇതോ പഞ്ചസതേ കപ്പേതി ഇതോ പഞ്ചബുദ്ധപടിമണ്ഡിതതോ ഭദ്ദകപ്പതോ പഞ്ചസതേ കപ്പേ സുപ്പകാസകാ സുട്ഠു പാകടാ ചക്കരതനാദി സത്തഹി രതനേഹി സമ്പന്നാ ജമ്ബുദീപാദിചതുദീപമ്ഹി ഇസ്സരാ പധാനാ ചതുരോ ചത്താരോ ചക്കവത്തിരാജാനോ അഹേസുന്തി അത്ഥോ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

പുണ്ണമന്താണിപുത്തത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩-൬. ഉപാലിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നഗരേ ¶ ഹംസവതിയാതിആദികം ആയസ്മതോ ഉപാലിത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ വിഭവസമ്പന്നേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ. ഏകദിവസം സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മകഥം സുണന്തോ സത്ഥാരം ¶ ഏകം ഭിക്ഖും വിനയധരാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ സത്ഥു അധികാരകമ്മം കത്വാ തം ഠാനന്തരം പത്ഥേസി.

സോ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കപ്പകഗേഹേ നിബ്ബത്തോ. ഉപാലീതിസ്സ നാമം അകംസു. സോ വയപ്പത്തോ അനുരുദ്ധാദീനം ഛന്നം ഖത്തിയാനം പിയസഹായോ ഹുത്വാ തഥാഗതേ അനുപിയമ്ബവനേ വിഹരന്തേ പബ്ബജ്ജായ നിക്ഖമന്തേഹി ഛഹി ഖത്തിയേഹി സദ്ധിം നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജി. തസ്സ പബ്ബജ്ജാവിധാനം പാളിയം (ചൂളവ. ൩൩൦ ആദയോ) ആഗതമേവ. സോ പബ്ബജിത്വാ ഉപസമ്പന്നോ ¶ ഹുത്വാ സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ‘‘മയ്ഹം, ഭന്തേ, അരഞ്ഞവാസം അനുജാനാഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ഭിക്ഖു അരഞ്ഞേ വസന്തസ്സ ഏകമേവ ധുരം വഡ്ഢിസ്സതി, മയ്ഹം പന സന്തികേ വസന്തസ്സ വിപസ്സനാധുരഞ്ച ഗന്ഥധുരഞ്ച പരിപൂരേസ്സതീ’’തി. സോ സത്ഥു വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. സത്ഥാപി നം സയമേവ സകലം വിനയപിടകം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേസി. സോ അപരഭാഗേ ഭാരുകച്ഛവത്ഥും അജ്ജുകവത്ഥും കുമാരകസ്സപവത്ഥുന്തി ഇമാനി തീണി വത്ഥൂനി വിനിച്ഛിനി. സത്ഥാ ഏകേകസ്മിം വിനിച്ഛയേ സാധുകാരം ദത്വാ തയോ വിനിച്ഛയേ അട്ഠുപ്പത്തിം കത്വാ ഥേരം വിനയധരാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി.

൪൪൧. ഏവം സോ ഏതദഗ്ഗട്ഠാനം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സപ്പത്തോ തം പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നഗരേ ഹംസവതിയാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഹംസവതിയാതി ഹംസാവട്ടആകാരേന വതി പാകാരപരിക്ഖേപോ യസ്മിം നഗരേ, തം നഗരം ഹംസവതീ. അഥ വാ അനേകസങ്ഖാ ഹംസാ തളാകപോക്ഖരണീസരപല്ലലാദീസു നിവസന്താ ഇതോ ചിതോ ച വിധാവമാനാ വസന്തി ഏത്ഥാതി ഹംസവതീ, തസ്സാ ഹംസവതിയാ. സുജാതോ നാമ ബ്രാഹ്മണോതി സുട്ഠു ജാതോതി സുജാതോ, ‘‘അക്ഖിത്തോ അനുപകുട്ഠോ’’തി വചനതോ അഗരഹിതോ ഹുത്വാ ജാതോതി അത്ഥോ. അസീതികോടിനിചയോതി അസീതികോടിധനരാസികോ പഹൂതധനധഞ്ഞവാ അസങ്ഖ്യേയ്യധനധഞ്ഞവാ ബ്രാഹ്മണോ സുജാതോ നാമ അഹോസിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൪൪൨. പുനപി ¶ തസ്സേവ മഹന്തഭാവം ദസ്സേന്തോ അജ്ഝായകോതിആദിമാഹ. തത്ഥ അജ്ഝായകോതി പരേസം വേദത്തയാദിം വാചേതാ. മന്തധരോതി മന്താ വുച്ചതി പഞ്ഞാ, അഥബ്ബനവേദബ്യാകരണാദിജാനനപഞ്ഞവാതി അത്ഥോ. തിണ്ണം വേദാന പാരഗൂതി ഇരുവേദയജുവേദസാമവേദസങ്ഖാതാനം ¶ തിണ്ണം വേദാനം പരിയോസാനം പത്തോതി അത്ഥോ. ലക്ഖണേതി ലക്ഖണസത്ഥേ, ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധചക്കവത്തിഇത്ഥിപുരിസാനം ഹത്ഥപാദാദീസു ദിസ്സമാനലക്ഖണപകാസനകഗന്ഥേ ചാതി അത്ഥോ. ഇതിഹാസേതി ‘‘ഇതിഹ ആസ ഇതിഹ ആസാ’’തി പോരാണകഥാപ്പകാസകേ ഗന്ഥേ. സധമ്മേതി സകധമ്മേ ബ്രാഹ്മണധമ്മേ പാരമിം ഗതോ പരിയോസാനം കോടിം ഗതോ പത്തോതി അത്ഥോ.

൪൪൩. പരിബ്ബാജാതി യേ നിഗണ്ഠസാവകാ, തേ സബ്ബേ നാനാദിട്ഠികാ തദാ മഹിയാ പഥവീതലേ ചരന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൪൪൫. യാവ ¶ യത്തകം കാലം ജിനോ നുപ്പജ്ജതി, താവ തത്തകം കാലം ബുദ്ധോതി വചനം നത്ഥീതി അത്ഥോ.

൪൪൬. അച്ചയേന അഹോരത്തന്തി അഹോ ച രത്തി ച അഹോരത്തം, ബഹൂനം സംവച്ഛരാനം അതിക്കമേനാതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൪൫൪. മന്താണിപുത്തോതി മന്താണീനാമായ കപ്പകധീതുയാ പുത്തോ, മാസപുണ്ണതായ ദിവസപുണ്ണതായ പുണ്ണോതി ലദ്ധനാമോതി അത്ഥോ. തസ്സ സത്ഥുസ്സ സാവകോ ഹേസ്സതി ഭവിസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ.

൪൫൫. ഏവം കിത്തയി സോ ബുദ്ധോതി സോ പദുമുത്തരോ ഭഗവാ ഏവം ഇമിനാ പകാരേന സുനന്ദം സുന്ദരാകാരേന സോമനസ്സദായകം കിത്തയി ബ്യാകരണമദാസീതി അത്ഥോ. സബ്ബം ജനം സകലജനസമൂഹം സാധുകം ഹാസയന്തോ സോമനസ്സം കരോന്തോ സകം ബലം അത്തനോ ബലം ദസ്സയന്തോ പാകടം കരോന്തോതി സമ്ബന്ധോ.

൪൫൬. തതോ അനന്തരം അത്തനോ ആനുഭാവം അഞ്ഞാപദേസേന ദസ്സേന്തോ കതഞ്ജലീതിആദിമാഹ. തദാ തസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദതോ പുരിമകാലേ സുനന്ദം താപസം കതഞ്ജലിപുടാ സബ്ബേ ജനാ നമസ്സന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ബുദ്ധേ കാരം കരിത്വാനാതി ഏവം സോ സബ്ബജനപൂജിതോപി സമാനോ ‘‘പൂജിതോമ്ഹീ’’തി മാനം അകത്വാ ¶ ബുദ്ധസാസനേ അധികം കിച്ചം കത്വാ അത്തനോ ഗതിം ജാതിം സോധേസി പരിസുദ്ധമകാസീതി അത്ഥോ.

൪൫൭. സുത്വാന മുനിനോ വചന്തി തസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ വാചം, ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം ആ-കാരസ്സ രസ്സം കത്വാ ‘‘വച’’ന്തി വുത്തം. ‘‘അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ ഗോതമോ നാമ നാമേന സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതീ’’തി ഇമം മുനിനോ വചനം സുത്വാ യഥാ യേന പകാരേന ഗോതമം ഭഗവന്തം പസ്സാമി, തഥാ തേന പകാരേന കാരം അധികകിച്ചം പുഞ്ഞസമ്ഭാരം കസ്സാമി കരിസ്സാമീതി മേ മയ്ഹം സങ്കപ്പോ ചേതനാമനസികാരോ അഹു അഹോസീതി സമ്ബന്ധോ.

൪൫൮. ഏവാഹം ചിന്തയിത്വാനാതി ‘‘അഹം കാരം കരിസ്സാമീ’’തി ഏവം ചിന്തേത്വാ. കിരിയം ചിന്തയിം മമാതി ‘‘മയാ കീദിസം പുഞ്ഞം കത്തബ്ബം നു ഖോ’’തി കിരിയം കത്തബ്ബകിച്ചം ചിന്തയിന്തി അത്ഥോ. ക്യാഹം കമ്മം ആചരാമീതി അഹം ¶ കീദിസം പുഞ്ഞകമ്മം ആചരാമി പൂരേമി നു ഖോതി ¶ അത്ഥോ. പുഞ്ഞക്ഖേത്തേ അനുത്തരേതി ഉത്തരവിരഹിതേ സകലപുഞ്ഞസ്സ ഭാജനഭൂതേ രതനത്തയേതി അത്ഥോ.

൪൫൯. അയഞ്ച പാഠികോ ഭിക്ഖൂതി അയം ഭിക്ഖു സരഭഞ്ഞവസേന ഗന്ഥപാഠപഠനതോ വാചനതോ ‘‘പാഠികോ’’തി ലദ്ധനാമോ ഭിക്ഖു. ബുദ്ധസാസനേ സബ്ബേസം പാഠീനം പാഠകവാചകാനം അന്തരേ വിനയേ ച അഗ്ഗനിക്ഖിത്തോ അഗ്ഗോ ഇതി ഠപിതോ. തം ഠാനം തേന ഭിക്ഖുനാ പത്തട്ഠാനന്തരം അഹം പത്ഥയേ പത്ഥേമീതി അത്ഥോ.

൪൬൦. തതോ പരം അത്തനോ പുഞ്ഞകരണൂപായം ദസ്സേന്തോ ഇദം മേ അമിതം ഭോഗന്തിആദിമാഹ. മേ മയ്ഹം അമിതം പമാണവിരഹിതം ഭോഗരാസിം അക്ഖോഭം ഖോഭേതും അസക്കുണേയ്യം സാഗരൂപമം സാഗരസദിസം തേന ഭോഗേന താദിസേന ധനേന ബുദ്ധസ്സ ആരാമം മാപയേതി സമ്ബന്ധോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൪൭൪. ഭിക്ഖുസങ്ഘേ നിസീദിത്വാ സമ്ബുദ്ധോ തേന സുട്ഠു മാപിതം കാരിതം സങ്ഘാരാമം പടിഗ്ഗഹേത്വാ തസ്സാരാമസ്സാനിസംസദീപകം ഇദം വചനം അബ്രവി കഥേസീതി സമ്ബന്ധോ.

൪൭൫. കഥം? യോ സോതി യോ സങ്ഘാരാമദായകോ താപസോ സുമാപിതം കുടിലേണമണ്ഡപപാസാദഹമ്മിയപാകാരാദിനാ സുട്ഠു സജ്ജിതം സങ്ഘാരാമം ബുദ്ധസ്സ പാദാസി പ-കാരേന സോമനസ്സസമ്പയുത്തചിത്തേന ¶ അദാസി. തമഹം കിത്തയിസ്സാമീതി തം താപസം അഹം പാകടം കരിസ്സാമി, ഉത്താനിം കരിസ്സാമീതി അത്ഥോ. സുണാഥ മമ ഭാസതോതി ഭാസന്തസ്സ മയ്ഹം വചനം സുണാഥ, ഓഹിതസോതാ അവിക്ഖിത്തചിത്താ മനസി കരോഥാതി അത്ഥോ.

൪൭൬. തേന ദിന്നാരാമസ്സ ഫലം ദസ്സേന്തോ ഹത്ഥീ അസ്സാ രഥാ പത്തീതിആദിമാഹ. തം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൪൭൭. സങ്ഘാരാമസ്സിദം ഫലന്തി ഇദം ആയതിം അനുഭവിതബ്ബസമ്പത്തിസങ്ഖാതം ഇട്ഠഫലം സങ്ഘാരാമദാനസ്സ ഫലം വിപാകന്തി അത്ഥോ.

൪൭൮. ഛളാസീതിസഹസ്സാനീതി ¶ ഛസഹസ്സാനി അസീതിസഹസ്സാനി സമലങ്കതാ സുട്ഠു അലങ്കതാ സജ്ജിതാ നാരിയോ ഇത്ഥിയോ വിചിത്തവത്ഥാഭരണാതി വിചിത്തേഹി അനേകരൂപേഹി വത്ഥേഹി ആഭരണേഹി ച സമന്നാഗതാ. ആമുത്തമണികുണ്ഡലാതി ഓലമ്ബിതമുത്താഹാരമണികഞ്ചിതകണ്ണാതി അത്ഥോ.

൪൭൯. താസം ഇത്ഥീനം രൂപസോഭാതിസയം വണ്ണേന്തോ ആളാരപമ്ഹാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ആളാരാനി മഹന്താനി അക്ഖീനി മണിഗുളസദിസാനി യാസം ഇത്ഥീനം താ ആളാരപമ്ഹാ ഭമരാനമിവ മന്ദലോചനാതി അത്ഥോ. ഹസുലാ ഹാസപകതി, ലീലാവിലാസാതി അത്ഥോ. സുസഞ്ഞാതി സുന്ദരസഞ്ഞിതബ്ബസരീരാവയവാ. തനുമജ്ഝിമാതി ഖുദ്ദകഉദരപദേസാ. സേസം ഉത്താനമേവ.

൪൮൪. തസ്സ ¶ ധമ്മേസു ദായാദോതി തസ്സ ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ ധമ്മേസു ദായാദോ ധമ്മകോട്ഠാസഭാഗീ. ഓരസോതി ഉരസി ജാതോ, സിഥിലധനിതാദിദസവിധബ്യഞ്ജനബുദ്ധിസമ്പന്നം കണ്ഠതാലുഓട്ഠാദിപഞ്ചട്ഠാനേ ഘട്ടേത്വാ ദേസിതധമ്മം സുത്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗാദിമഗ്ഗപടിപാടിയാ സബ്ബകിലേസേ ഖേപേത്വാ അരഹത്തേ ഠിതഭാവേന ഉരസി ജാതപുത്തോതി അത്ഥോ. ധമ്മനിമ്മിതോതി ധമ്മേന സമേന അദണ്ഡേന അസത്ഥേന നിമ്മിതോ പാകടോ ഭവിസ്സസീതി അത്ഥോ. ഉപാലി നാമ നാമേനാതി കിഞ്ചാപി സോ മാതു നാമേന മന്താണിപുത്തനാമോ, അനുരുദ്ധാദീഹി പന സഹ ഗന്ത്വാ പബ്ബജിതത്താ ഖത്തിയാനം ഉപസമീപേ അല്ലീനോ യുത്തോ കായചിത്തേഹി സമങ്ഗീഭൂതോതി ഉപാലീതി നാമേന സത്ഥു സാവകോ ഹേസ്സതി ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ.

൪൮൫. വിനയേ പാരമിം പത്വാതി വിനയപിടകേ കോടിം പരിയോസാനം പത്വാ പാപുണിത്വാ. ഠാനാട്ഠാനേ ച കോവിദോതി കാരണാകാരണേ ച ദക്ഖോ ഛേകോതി അത്ഥോ. ജിനസാസനം ധാരേന്തോതി ജിനേന ¶ വുത്താനുസാസനിം ജിനസ്സ പിടകത്തയം വാചനസവനചിന്തനധാരണാദിവസേന ധാരേന്തോ, സല്ലക്ഖേന്തോതി അത്ഥോ. വിഹരിസ്സതിനാസവോതി നിക്കിലേസോ ചതൂഹി ഇരിയാപഥേഹി അപരിപതന്തം അത്തഭാവം ഹരിസ്സതി പവത്തേസ്സതീതി അത്ഥോ.

൪൮൭. അപരിമേയ്യുപാദായാതി ¶ അനേകസതസഹസ്സേ ആദിം കത്വാ. പത്ഥേമി തവ സാസനന്തി ‘‘ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ വിനയധരാനം അഗ്ഗോ ഭവേയ്യ’’ന്തി തുയ്ഹം സാസനം പത്ഥേമി ഇച്ഛാമീതി അത്ഥോ. സോ മേ അത്ഥോതി സോ ഏതദഗ്ഗട്ഠാനന്തരസങ്ഖാതോ അത്ഥോ മേ മയാ അനുപ്പത്തോതി അത്ഥോ. സബ്ബസംയോജനക്ഖയോതി സബ്ബേസം സംയോജനാനം ഖയോ മയാ അനുപ്പത്തോതി സമ്ബന്ധോ, നിബ്ബാനം അധിഗതന്തി അത്ഥോ.

൪൮൮. രാജദണ്ഡേന തജ്ജിതോ പീളിതോ സൂലാവുതോ സൂലേ ആവുതോ ആവുണിതോ പോസോ പുരിസോ സൂലേ സാതം മധുരസുഖം അവിന്ദന്തോ നാനുഭവന്തോ പരിമുത്തിംവ പരിമോചനമേവ ഇച്ഛതി യഥാതി സമ്ബന്ധോ.

൪൮൯-൯൦. മഹാവീര വീരാനമന്തരേ വീരുത്തമ അഹം ഭവദണ്ഡേന ജാതിദണ്ഡേന, തജ്ജിതോ പീളിതോ കമ്മസൂലാവുതോ കുസലാകുസലകമ്മസൂലസ്മിം ആവുതോ സന്തോ സംവിജ്ജമാനോ, പിപാസാവേദനായ പിപാസാതുരഭാവേന അട്ടിതോ അഭിഭൂതോ ദുക്ഖാപിതോ ഭവേ സാതം സംസാരേ മധുരം സുഖം ന വിന്ദാമി ന ലഭാമി. രാഗഗ്ഗിദോസഗ്ഗിമോഹഗ്ഗിസങ്ഖാതേഹി, നരകഗ്ഗികപ്പുട്ഠാനഗ്ഗിദുക്ഖഗ്ഗിസങ്ഖാതേഹി വാ തീഹി അഗ്ഗീഹി ഡയ്ഹന്തോ പരിമുത്തിം പരിമുച്ചനുപായം ഗവേസാമി പരിയേസാമി തഥേവാതി സമ്ബന്ധോ. യഥാ രാജദണ്ഡം ഇതോ ഗതോ പത്തോ പരിമുത്തിം ഗവേസതി, തഥാ അഹം ഭവദണ്ഡപ്പത്തോ പരിമുത്തിം ഗവേസാമീതി സമ്ബന്ധോ.

൪൯൧-൨. പുന സംസാരതോ മോചനം ഉപമോപമേയ്യവസേന ദസ്സേന്തോ യഥാ ¶ വിസാദോതിആദിമാഹ. തത്ഥ വിസേന സപ്പവിസേന ആ സമന്തതോ ദംസീയിത്ഥ ദട്ഠോ ഹോതീതി വിസാദോ, സപ്പദട്ഠോതി അത്ഥോ. അഥ വാ വിസം ഹലാഹലവിസം അദതി ഗിലതീതി വിസാദോ, വിസഖാദകോതി അത്ഥോ. യോ പുരിസോ വിസാദോ, തേന താദിസേന വിസേന പരിപീളിതോ, തസ്സ വിസസ്സ വിഘാതായ വിനാസായ ഉപായനം ഉപായഭൂതം അഗദം ഓസധം ഗവേസേയ്യ പരിയേസേയ്യ, തം ഗവേസമാനോ വിസഘാതകം വിസനാസകം അഗദം ഓസധം പസ്സേയ്യ ദക്ഖേയ്യ. സോ തം അത്തനോ ദിട്ഠം ഓസധം പിവിത്വാ വിസമ്ഹാ വിസതോ പരിമുത്തിയാ പരിമോചനകാരണാ സുഖീ അസ്സ ഭവേയ്യ യഥാതി സമ്ബന്ധോ.

൪൯൩. തഥേവാഹന്തി ¶ യഥാ യേന പകാരേന സോ നരോ വിസഹതോ, സവിസേന സപ്പേന ദട്ഠോ വിസഖാദകോ ¶ വാ ഓസധം പിവിത്വാ സുഖീ ഭവേയ്യ, തഥേവ തേന പകാരേന അഹം അവിജ്ജായ മോഹേന സം സുട്ഠു പീളിതോ. സദ്ധമ്മാഗദമേസഹന്തി അഹം സദ്ധമ്മസങ്ഖാതം ഓസധം ഏസം പരിയേസന്തോതി അത്ഥോ.

൪൯൪-൫. ധമ്മാഗദം ഗവേസന്തോതി സംസാരദുക്ഖവിസസ്സ വിനാസായ ധമ്മോസധം ഗവേസന്തോ. അദ്ദക്ഖിം സക്യസാസനന്തി സക്യവംസപഭവസ്സ ഗോതമസ്സ സാസനം സദ്ദക്ഖിന്തി അത്ഥോ. അഗ്ഗം സബ്ബോസധാനം തന്തി സബ്ബേസം ഓസധാനം അന്തരേ തം സക്യസാസനസങ്ഖാതം ധമ്മോസധം അഗ്ഗം ഉത്തമന്തി അത്ഥോ. സബ്ബസല്ലവിനോദനന്തി രാഗസല്ലാദീനം സബ്ബേസം സല്ലാനം വിനോദനം വൂപസമകരം ധമ്മോസധം ധമ്മസങ്ഖാതം ഓസധം പിവിത്വാ സബ്ബം വിസം സകലസംസാരദുക്ഖവിസം സമൂഹനിം നാസേസിന്തി സമ്ബന്ധോ. അജരാമരന്തി തം ദുക്ഖവിസം സമൂഹനിത്വാ അജരം ജരാവിരഹിതം അമരം മരണവിരഹിതം സീതിഭാവം രാഗപരിളാഹാദിവിരഹിതത്താ സീതലഭൂതം നിബ്ബാനം അഹം ഫസ്സയിം പച്ചക്ഖമകാസിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൪൯൬. പുന കിലേസതമസ്സ ഉപമം ദസ്സേന്തോ യഥാ ഭൂതട്ടിതോതിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാ യേന പകാരേന ഭൂതട്ടിതോ ഭൂതേന യക്ഖേന അട്ടിതോ പീളിതോ പോസോ പുരിസോ ഭൂതഗ്ഗാഹേന യക്ഖഗ്ഗാഹേന പീളിതോ ദുക്ഖിതോ ഭൂതസ്മാ യക്ഖഗ്ഗാഹതോ പരിമുത്തിയാ മോചനത്ഥായ ഭൂതവേജ്ജം ഗവേസേയ്യ.

൪൯൭. തം ഗവേസമാനോ ച ഭൂതവിജ്ജായ സുട്ഠു കോവിദം ഛേകം ഭൂതവേജ്ജം പസ്സേയ്യ, സോ ഭൂതവേജ്ജോ തസ്സ യക്ഖഗ്ഗഹിതസ്സ പുരിസസ്സ ആവേസഭൂതം വിഹനേ വിനാസേയ്യ, സമൂലഞ്ച മൂലേന സഹ ആയതിം അനാസേവകം കത്വാ വിനാസയേ വിദ്ധംസേയ്യാതി സമ്ബന്ധോ.

൪൯൮. മഹാവീര വീരുത്തമ തമഗ്ഗാഹേന കിലേസന്ധകാരഗ്ഗാഹേന പീളിതോ അഹം തഥേവ തേന പകാരേനേവ തമതോ കിലേസന്ധകാരതോ പരിമുത്തിയാ മോചനത്ഥായ ഞാണാലോകം പഞ്ഞാആലോകം ഗവേസാമീതി സമ്ബന്ധോ.

൪൯൯. അഥ ¶ ¶ തദനന്തരം കിലേസതമസോധനം കിലേസന്ധകാരനാസകം സക്യമുനിം അദ്ദസന്തി അത്ഥോ. സോ സക്യമുനി മേ മയ്ഹം തമം അന്ധകാരം കിലേസതിമിരം ഭൂതവേജ്ജോവ ഭൂതകം യക്ഖഗ്ഗഹിതം ഇവ വിനോദേസി ദൂരീ അകാസീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൦൦. സോ അഹം ഏവം വിമുത്തോ സംസാരസോതം സംസാരപവാഹം സം സുട്ഠു ഛിന്ദിം ഛേദേസിം, തണ്ഹാസോതം തണ്ഹാമഹോഘം നിവാരയിം നിരവസേസം അപ്പവത്തിം അകാസിന്തി അത്ഥോ. ഭവം ഉഗ്ഘാടയിം സബ്ബന്തി ¶ കാമഭവാദികം സബ്ബം നവഭവം ഉഗ്ഘാടയിം വിനാസേസിന്തി അത്ഥോ. മൂലതോ വിനാസേന്തോ ഭൂതവേജ്ജോ ഇവ മൂലതോ ഉഗ്ഘാടയിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൫൦൧. തതോ നിബ്ബാനപരിയേസനായ ഉപമം ദസ്സേന്തോ യഥാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഗരും ഭാരിയം നാഗം ഗിലതീതി ഗരുളോ. ഗരും വാ നാഗം ലാതി ആദദാതീതി ഗരുളോ, ഗരുളരാജാ. അത്തനോ ഭക്ഖം സകഗോചരം പന്നഗം പകാരേന പരഹത്ഥം ന ഗച്ഛതീതി പന്നഗോതി ലദ്ധനാമം നാഗം ഗഹണത്ഥായ ഓപതതി അവപതതി, സമന്താ സമന്തതോ യോജനസതം സതയോജനപ്പമാണം മഹാസരം മഹാസമുദ്ദം അത്തനോ പക്ഖവാതേഹി വിക്ഖോഭേതി ആലോളേതി യഥാതി സമ്ബന്ധോ.

൫൦൨. സോ സുപണ്ണോ വിഹങ്ഗമോ വേഹാസഗമനസീലോ പന്നഗം നാമം ഗഹേത്വാ അധോസീസം ഓലമ്ബേത്വാ വിഹേഠയം തത്ഥ തത്ഥ വിവിധേന ഹേഠനേന ഹേഠേന്തോ ആദായ ദള്ഹം ഗഹേത്വാ യേന കാമം യത്ഥ ഗന്തുകാമോ, തത്ഥ പക്കമതി ഗച്ഛതീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൦൩. ഭന്തേ മഹാവീര, യഥാ ഗരുളോ ബലീ ബലവാ പന്നഗം ഗഹേത്വാ പക്കമതി, തഥാ ഏവ അഹം അസങ്ഖതം പച്ചയേഹി അകതം നിബ്ബാനം ഗവേസന്തോ പടിപത്തിപൂരണവസേന പരിയേസന്തോ ദോസേ സകലദിയഡ്ഢകിലേസസഹസ്സേ വിക്ഖാലയിം വിസേസേന സമുച്ഛേദപ്പഹാനേന സോധേസിം അഹന്തി സമ്ബന്ധോ.

൫൦൪. യഥാ ഗരുളോ പന്നഗം ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ വിഹരതി, തഥാ അഹം ധമ്മവരം ഉത്തമധമ്മം ദിട്ഠോ പസ്സന്തോ ഏതം സന്തിപദം നിബ്ബാനപദം അനുത്തരം ഉത്തരവിരഹിതം മഗ്ഗഫലേഹി ആദായ ഗഹേത്വാ വളഞ്ജേത്വാ വിഹരാമീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൦൫. ഇദാനി ¶ നിബ്ബാനസ്സ ദുല്ലഭഭാവം ദസ്സേന്തോ ആസാവതീ നാമ ലതാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സബ്ബേസം ദേവാനം ആസാ ഇച്ഛാ ഏതിസ്സം ലതായം അത്ഥീതി ആസാവതീ നാമ ലതാ, ചിത്തലതാവനേ അനേകവിചിത്താഹി ലതാഹി ഗഹനീഭൂതേ വനേ ഉയ്യാനേ ജാതാ നിബ്ബത്താതി അത്ഥോ. തസ്സാ ലതായ വസ്സസഹസ്സേന വസ്സസഹസ്സച്ചയേന ഏകം ഫലം നിബ്ബത്തതേ ഏകം ഫലം ഗണ്ഹാതി.

൫൦൬. തം ദേവാതി തം ആസാവതിം ലതം താവ ദൂരഫലം തത്തകം ചിരകാലം അതിക്കമിത്വാ ഫലം ഗണ്ഹന്തം സംവിജ്ജമാനം ¶ ദേവാ താവതിംസദേവതാ പയിരുപാസന്തി ഭജന്തി, സാ ആസാവതീ നാമ ലതുത്തമാ ലതാനം അന്തരേ ഉത്തമലതാ ഏവം ദേവാനം പിയാ അഹോസീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൦൭. സതസഹസ്സുപാദായാതി ¶ സതസഹസ്സസംവച്ഛരം ആദിം കത്വാ. താഹം പരിചരേ മുനീതി മോനം വുച്ചതി ഞാണം, ഭന്തേ, മുനി ഞാണവന്ത സബ്ബഞ്ഞു, അഹം തം ഭഗവന്തം പരിചരേ പയിരുപാസാമി. സായംപാതം നമസ്സാമീതി സായന്ഹസമയഞ്ച പുബ്ബണ്ഹസമയഞ്ചാതി ദ്വിക്ഖത്തും നമസ്സാമി പണാമം കരോമി. യഥാ ദേവാ താവതിംസാ ദേവാ വിയ ആസാവതീലതം സായംപാതഞ്ച പയിരുപാസന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൦൮. അവഞ്ഝാ പാരിചരിയാതി യസ്മാ ബുദ്ധദസ്സനഹേതു നിബ്ബാനപ്പത്തി അഹോസി, തസ്മാ ബുദ്ധപാരിചരിയാ വത്തപടിപത്തികിരിയാ അവഞ്ഝാ അതുച്ഛാ നമസ്സനാ പണാമകിരിയാ ച അമോഘാ അതുച്ഛാ. തഥാ ഹി ദൂരാഗതം ദൂരതോ സംസാരദ്ധാനതോ ആഗതമ്പി, സന്തം സംവിജ്ജമാനം ഖണോയം അയം ബുദ്ധുപ്പാദക്ഖണോ ന വിരാധയി നാതിക്കമി, മം അതിക്കമിത്വാ ന ഗതോതി അത്ഥോ.

൫൦൯. ബുദ്ധദസ്സനഹേതു നിബ്ബാനപ്പത്തോ അഹം ആയതിം ഉപ്പജ്ജനകഭവേ മമ പടിസന്ധിം വിചിനന്തോ ഉപപരിക്ഖന്തോ ന പസ്സാമീതി സമ്ബന്ധോ. നിരൂപധി ഖന്ധൂപധികിലേസൂപധീഹി വിരഹിതോ വിപ്പമുത്തോ സബ്ബകിലേസേഹി വിനാഭൂതോ ഉപസന്തോ കിലേസപരിളാഹാഭാവേന സന്തമാനസോ ചരാമി അഹന്തി സമ്ബന്ധോ.

൫൧൦. പുന അത്തനോ ബുദ്ധദസ്സനായ ഉപമം ദസ്സേന്തോ യഥാപി പദുമം നാമാതിആദിമാഹ. സൂരിയരംസേന സൂരിയരംസിസമ്ഫസ്സേന യഥാ പദുമം നാമ ¶ അപി പുപ്ഫതി വികസതി മഹാവീര വീരുത്തമ അഹം തഥാ ഏവ ബുദ്ധരംസേന ബുദ്ധേന ഭഗവതാ ദേസിതധമ്മരംസിപ്പഭാവേന പുപ്ഫിതോതി അത്ഥോ.

൫൧൧-൧൨. പുന ബുദ്ധദസ്സനേന നിബ്ബാനദസ്സനം ദീപേന്തോ യഥാ ബലാകാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ബലാകയോനിമ്ഹി ബലാകജാതിയം സദാ സബ്ബസ്മിം കാലേ പുമാ പുരിസോ യഥാ ന വിജ്ജതി. പുമേ അവിജ്ജമാനേ കഥം ബലാകാനം ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതീതി ചേ? മേഘേസു ഗജ്ജമാനേസു സദ്ദം കരോന്തേസു മേഘഗജ്ജനം സുത്വാ താ ബലാകിനിയോ സദാ സബ്ബകാലേ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തി അണ്ഡം ധാരേന്തീതി അത്ഥോ. യാവ യത്തകം കാലം മേഘോ ന ഗജ്ജതി മേഘോ സദ്ദം ന കരോതി, താവ തത്തകം കാലം ചിരം ചിരകാലേന ഗബ്ഭം അണ്ഡം ധാരേന്തി. യദാ യസ്മിം കാലേ മേഘോ പവസ്സതി പകാരേന ഗജ്ജിത്വാ വസ്സതി വുട്ഠിധാരം പഗ്ഘരതി, തദാ തസ്മിം കാലേ ഭാരതോ ഗബ്ഭധാരണതോ പരിമുച്ചന്തി അണ്ഡം പാതേന്തീതി അത്ഥോ.

൫൧൩. തതോ പരം ഉപമേയ്യസമ്പദം ദസ്സേന്തോ പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദിമാഹ. പദുമുത്തരസ്സ ബുദ്ധസ്സ ധമ്മമേഘേന വോഹാരപരമത്ഥദേസനാസങ്ഖാതമേഘേന ഗജ്ജതോ ഗജ്ജന്തസ്സ ദേസേന്തസ്സ ¶ ധമ്മമേഘസ്സ സദ്ദേന ¶ ഘോസാനുസാരേന അഹം തദാ ധമ്മഗബ്ഭം വിവട്ടൂപനിസ്സയം ദാനസീലാദിപുഞ്ഞസമ്ഭാരഗബ്ഭം അഗണ്ഹിം ഗഹേസിം തഥാതി സമ്ബന്ധോ.

൫൧൪. സതസഹസ്സുപാദായ കപ്പസതസഹസ്സം ആദിം കത്വാ പുഞ്ഞഗബ്ഭം ദാനസീലാദിപുഞ്ഞസമ്ഭാരം അഹം ധരേമി പൂരേമി. യാവ ധമ്മമേഘോ ധമ്മദേസനാ ന ഗജ്ജതി ബുദ്ധേന ന ദേസീയതി, താവ അഹം ഭാരതോ സംസാരഗബ്ഭഭാരതോ നപ്പമുച്ചാമി ന മോചേമി ന വിസും ഭവാമീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൧൫. ഭന്തേ, സക്യമുനി സക്യവംസപ്പഭവ യദാ യസ്മിം കാലേ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ തവ പിതു രമ്മേ രമണീയേ കപിലവത്ഥവേ കപിലവത്ഥുനാമകേ നഗരേ തുവം ധമ്മമേഘേന ഗജ്ജതി ഘോസേതി, തദാ തസ്മിം കാലേ അഹം ഭാരതോ സംസാരഗബ്ഭഭാരതോ പരിമുച്ചിം മുത്തോ അഹോസിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൫൧൬. തതോ പരം അത്തനാ അധിഗതേ മഗ്ഗഫലേ ദസ്സേന്തോ സുഞ്ഞതന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ അത്തഅത്തനിയാദീനം അഭാവതോ സുഞ്ഞതം വിമോക്ഖഞ്ച രാഗദോസമോഹസബ്ബകിലേസനിമിത്താനം അഭാവതോ, അനിമിത്തം വിമോക്ഖഞ്ച ¶ തണ്ഹാപണിധിസ്സ അഭാവതോ, അപ്പണിഹിതം വിമോക്ഖഞ്ച അരിയമഗ്ഗം അധിഗഞ്ഛിം ഭാവേസിന്തി സമ്ബന്ധോ. ചതുരോ ച ഫലേ സബ്ബേതി ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി സബ്ബാനി സച്ഛി അകാസിന്തി അത്ഥോ. ധമ്മേവം വിജടയിം അഹന്തി അഹം ഏവം സബ്ബധമ്മേ ജടം ഗഹനം വിജടയിം വിദ്ധംസേസിന്തി അത്ഥോ.

ദുതിയഭാണവാരവണ്ണനാ സമത്താ.

൫൧൭. തതോ പരം അത്തനാ അധിഗതവിസേസമേവ ദസ്സേന്തോ അപരിമേയ്യുപാദായാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ന പരിമേയ്യോതി അപരിമേയ്യോ, സംവച്ഛരഗണനവസേന പമേതും സങ്ഖാതും അസക്കുണേയ്യോതി അത്ഥോ. തം അപരിമേയ്യം കപ്പം ഉപാദായ ആദിം കത്വാ തവ സാസനം തുയ്ഹം സാസനം ‘‘അനാഗതേ ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ വിനയധരാനം അഗ്ഗോ ഭവേയ്യ’’ന്തി ഏവം പത്ഥേമി. അതീതത്ഥേ വത്തമാനവചനം, പത്ഥേസിന്തി അത്ഥോ. സോ മേ അത്ഥോതി സോ പത്ഥനാസങ്ഖാതോ അത്ഥോ മേ മയാ അനുപ്പത്തോ നിപ്ഫാദിതോതി അത്ഥോ. അനുത്തരം സന്തിപദം നിബ്ബാനം അനുപ്പത്തം അധിഗതന്തി സമ്ബന്ധോ.

൫൧൮. സോ അഹം അധിഗതത്താ വിനയേ വിനയപിടകേ പാരമിം പത്തോ പരിയോസാനപ്പത്തോ. യഥാപി പാഠികോ ഇസീതി യഥാ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ വിനയധരാനം അഗ്ഗോ ഇസി ഭിക്ഖു പാഠികോ പാകടോ ¶ അഹോസി, തഥേവാഹന്തി അത്ഥോ. ന മേ സമസമോ അത്ഥീതി വിനയധാരിതായ ¶ മേ മയാ സമസമോ സമാനോ അഞ്ഞോ ന അത്ഥീതി അത്ഥോ. സാസനം ഓവാദാനുസാസനീസങ്ഖാതം സാസനം ധാരേമി പൂരേമീതി അത്ഥോ.

൫൧൯. പുനപി അത്തനോ വിസേസം ദസ്സേന്തോ വിനയേ ഖന്ധകേ ചാപീതിആദിമാഹ. തത്ഥ വിനയേതി ഉഭതോവിഭങ്ഗേ. ഖന്ധകേതി മഹാവഗ്ഗചൂളവഗ്ഗേ. തികച്ഛേദേ ചാതി തികസങ്ഘാദിസേസതികപാചിത്തിയാദികേ ച. പഞ്ചമേതി പരിവാരേ ച. ഏത്ഥ ഏതസ്മിം സകലേ വിനയപിടകേ മയ്ഹം വിമതി ദ്വേള്ഹകം നത്ഥി ന സംവിജ്ജതി. അക്ഖരേതി വിനയപിടകപരിയാപന്നേ അ-കാരാദികേ അക്ഖരേ. ബ്യഞ്ജനേതി ക-കാരാദികേ ബ്യഞ്ജനേ വാ മേ വിമതി സംസയോ നത്ഥീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൨൦. നിഗ്ഗഹേ ¶ പടികമ്മേ ചാതി പാപഭിക്ഖൂനം നിഗ്ഗഹേ ച സാപത്തികാനം ഭിക്ഖൂനം പരിവാസദാനാദികേ പടികമ്മേ ച ഠാനാട്ഠാനേ ച കാരണേ ച അകാരണേ ച കോവിദോ ഛേകോതി അത്ഥോ. ഓസാരണേ ച തജ്ജനീയാദികമ്മസ്സ പടിപ്പസ്സദ്ധിവസേന ഓസാരണേ പവേസനേ ച. വുട്ഠാപനേ ച ആപത്തിതോ വുട്ഠാപനേ നിരാപത്തികരണേ ച ഛേകോതി സമ്ബന്ധോ. സബ്ബത്ഥ പാരമിം ഗതോതി സബ്ബസ്മിം വിനയകമ്മേ പരിയോസാനം പത്തോ, ദക്ഖോ ഛേകോതി അത്ഥോ.

൫൨൧. വിനയേ ഖന്ധകേ ചാപീതി വുത്തപ്പകാരേ വിനയേ ച ഖന്ധകേ ച, പദം സുത്തപദം നിക്ഖിപിത്വാ പട്ഠപേത്വാ. ഉഭതോ വിനിവേഠേത്വാതി വിനയതോ ഖന്ധകതോ ചാതി ഉഭയതോ നിബ്ബത്തേത്വാ വിജടേത്വാ നയം ആഹരിത്വാ. രസതോതി കിച്ചതോ. ഓസരേയ്യം ഓസാരണം കരോമീതി അത്ഥോ.

൫൨൨. നിരുത്തിയാ ച കുസലോതി ‘‘രുക്ഖോ പടോ കുമ്ഭോ മാലാ ചിത്ത’’ന്തിആദീസു വോഹാരേസു ഛേകോ. അത്ഥാനത്ഥേ ച കോവിദോതി അത്ഥേ വഡ്ഢിയം അനത്ഥേ ഹാനിയഞ്ച കോവിദോ ദക്ഖോതി അത്ഥോ. അനഞ്ഞാതം മയാ നത്ഥീതി വിനയപിടകേ സകലേ വാ പിടകത്തയേ മയാ അനഞ്ഞാതം അവിദിതം അപാകടം കിഞ്ചി നത്ഥീതി അത്ഥോ. ഏകഗ്ഗോ സത്ഥു സാസനേതി ബുദ്ധസാസനേ അഹമേവ ഏകോ വിനയധരാനം അഗ്ഗോ സേട്ഠോ ഉത്തമോതി അത്ഥോ.

൫൨൩. രൂപദക്ഖേ അഹം അജ്ജാതി അജ്ജ ഏതരഹി കാലേ സക്യപുത്തസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ പാവചനേ അഹം രൂപദക്ഖേ രൂപദസ്സനേ വിനയവിനിച്ഛയദസ്സനേ സബ്ബം കങ്ഖം സകലം സംസയം വിനോദേമി വിനാസേമീതി സമ്ബന്ധോ. ഛിന്ദാമി സബ്ബസംസയന്തി ‘‘അഹോസിം നു ഖോ അഹമതീതമദ്ധാന’’ന്തിആദികം (മ. നി. ൧.൧൮; സം. നി. ൨.൨൦; മഹാനി. ൧൭൪) ¶ കാലത്തയം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നം സബ്ബം സോളസവിധം കങ്ഖം ഛിന്ദാമി വൂപസമേമി സബ്ബസോ വിദ്ധംസേമീതി അത്ഥോ.

൫൨൪. പദം അനുപദഞ്ചാപീതി പദം പുബ്ബപദഞ്ച അനുപദം പരപദഞ്ച അക്ഖരം ഏകേകമക്ഖരഞ്ച ബ്യഞ്ജനം സിഥിലധനിതാദിദസവിധം ¶ ബ്യഞ്ജനവിധാനഞ്ച. നിദാനേതി തേന സമയേനാതിആദികേ നിദാനേ ച. പരിയോസാനേതി നിഗമനേ. സബ്ബത്ഥ കോവിദോതി സബ്ബേസു ഛസു ഠാനേസു ഛേകോതി അത്ഥോ.

൫൨൫. തതോ ¶ പരം ഭഗവതോയേവ ഗുണേ പകാസേന്തോ യഥാപി രാജാ ബലവാതിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാ ബലവാ ഥാമബലസമ്പന്നോ സേനാബലസമ്പന്നോ വാ രാജാ, പരം പരേസം പടിരാജൂനം സേനം നിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ നിസ്സേസതോ ഗഹേത്വാ പലാപേത്വാ വാ, തപേ തപേയ്യ സന്തപേയ്യ ദുക്ഖാപേയ്യ. വിജിനിത്വാന സങ്ഗാമന്തി സങ്ഗാമം പരസേനായ സമാഗമം യുദ്ധം വിജിനിത്വാ വിസേസേന ജിനിത്വാ ജയം പത്വാ. നഗരം തത്ഥ മാപയേതി തത്ഥ തസ്മിം വിജിതട്ഠാനേ നഗരം പാസാദഹമ്മിയാദിവിഭൂസിതം വസനട്ഠാനം മാപയേ കാരാപേയ്യാതി അത്ഥോ.

൫൨൬. പാകാരം പരിഖഞ്ചാപീതി തത്ഥ മാപിതനഗരേ പാകാരം സുധാധവലഇട്ഠകാമയപാകാരഞ്ച കാരയേതി സമ്ബന്ധോ. പരിഖഞ്ചാപി കദ്ദമപരിഖം, ഉദകപരിഖം, സുക്ഖപരിഖഞ്ച അപി കാരയേ. ഏസികം ദ്വാരകോട്ഠകന്തി നഗരസോഭനത്ഥം ഉസ്സാപിതഏസികാഥമ്ഭഞ്ച മഹന്തം കോട്ഠകഞ്ച ചതുഭൂമകാദിദ്വാരകോട്ഠകഞ്ച കാരയേ. അട്ടാലകേ ച വിവിധേതി ചതുഭൂമകാദിഭേദേ അതിഉച്ചഅട്ടാലകേ ച വിവിധേ നാനപ്പകാരകേ ബഹൂ കാരയേ കാരാപേയ്യാതി സമ്ബന്ധോ.

൫൨൭. സിങ്ഘാടകം ചച്ചരഞ്ചാതി ന കേവലം പാകാരാദയോ കാരയേ, സിങ്ഘാടകം ചതുമഗ്ഗസന്ധിഞ്ച ചച്ചരം അന്തരാവീഥിഞ്ച കാരയേതി സമ്ബന്ധോ. സുവിഭത്തന്തരാപണന്തി സുട്ഠു വിഭത്തം വിഭാഗതോ കോട്ഠാസവന്തം അന്തരാപണം അനേകാപണസഹസ്സം കാരാപേയ്യാതി അത്ഥോ. കാരയേയ്യ സഭം തത്ഥാതി തസ്മിം മാപിതനഗരേ സഭം ധമ്മാധികരണസാലം കാരയേ. അത്ഥാനത്ഥവിനിച്ഛയം വഡ്ഢിഞ്ച അവഡ്ഢിഞ്ച വിനിച്ഛയകരണത്ഥം വിനിച്ഛയസാലം കാരയേതി സമ്ബന്ധോ.

൫൨൮. നിഗ്ഘാതത്ഥം അമിത്താനന്തി പടിരാജൂനം പടിബാഹനത്ഥം. ഛിദ്ദാഛിദ്ദഞ്ച ജാനിതുന്തി ദോസഞ്ച അദോസഞ്ച ജാനിതും. ബലകായസ്സ രക്ഖായാതി ഹത്ഥിഅസ്സരഥപത്തിസങ്ഖാതസ്സ ബലകായസ്സ സേനാസമൂഹസ്സ ¶ ആരക്ഖണത്ഥായ സോ നഗരസാമികോ രാജാ, സേനാപച്ചം സേനാപതിം സേനാനായകം മഹാമത്തം ഠപേതി ഠാനന്തരേ പതിട്ഠപേതീതി അത്ഥോ.

൫൨൯. ആരക്ഖത്ഥായ ¶ ഭണ്ഡസ്സാതി ജാതരൂപരജതമുത്താമണിആദിരാജഭണ്ഡസ്സ ആരക്ഖണത്ഥായ സമന്തതോ ഗോപനത്ഥായ മേ മയ്ഹം ഭണ്ഡം മാ വിനസ്സീതി നിധാനകുസലം രക്ഖണേ കുസലം ഛേകം നരം ¶ പുരിസം ഭണ്ഡരക്ഖം ഭണ്ഡരക്ഖന്തം സോ രാജാ ഭണ്ഡാഗാരേ ഠപേതീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൩൦. മമത്തോ ഹോതി യോ രഞ്ഞോതി യോ പണ്ഡിതോ രഞ്ഞോ മമത്തോ മാമകോ പക്ഖപാതോ ഹോതി. വുദ്ധിം യസ്സ ച ഇച്ഛതീതി അസ്സ രഞ്ഞോ വുദ്ധിഞ്ച വിരൂള്ഹിം യോ ഇച്ഛതി കാമേതി, തസ്സ ഇത്ഥമ്ഭൂതസ്സ പണ്ഡിതസ്സ രാജാ അധികരണം വിനിച്ഛയാധിപച്ചം ദേതി മിത്തസ്സ മിത്തഭാവസ്സ പടിപജ്ജിതുന്തി സമ്ബന്ധോ.

൫൩൧. ഉപ്പാതേസൂതി ഉക്കാപാതദിസാഡാഹാദിഉപ്പാതേസു ച. നിമിത്തേസൂതി മൂസികച്ഛിന്നാദീസു ‘‘ഇദം നിമിത്തം സുഭം, ഇദം നിമിത്തം അസുഭ’’ന്തി ഏവം നിമിത്തജാനനസത്ഥേസു ച. ലക്ഖണേസു ചാതി ഇത്ഥിപുരിസാനം ഹത്ഥപാദലക്ഖണജാനനസത്ഥേസു ച കോവിദം ഛേകം അജ്ഝായകം അനേകേസം സിസ്സാനം ബ്യാകരണവാചകം മന്തധരം വേദത്തയസങ്ഖാതമന്തധാരകം പണ്ഡിതം സോ രാജാ പോരോഹിച്ചേ പുരോഹിതട്ഠാനന്തരേ ഠപേതീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൩൨. ഏതേഹങ്ഗേഹി സമ്പന്നോതി ഏതേഹി വുത്തപ്പകാരേഹി അങ്ഗേഹി അവയവേഹി സമ്പന്നോ സമങ്ഗീഭൂതോ സോ രാജാ ‘‘ഖത്തിയോ’’തി പവുച്ചതി കഥീയതീതി സമ്ബന്ധോ. സദാ രക്ഖന്തി രാജാനന്തി ഏതേ സേനാപച്ചാദയോ അമച്ചാ സദാ സബ്ബകാലം തം രാജാനം രക്ഖന്തി ഗോപേന്തി. കിമിവ? ചക്കവാകോവ ദുക്ഖിതം ദുക്ഖപ്പത്തം സകഞാതിം രക്ഖന്തോ ചക്കവാകോ പക്ഖീ ഇവാതി അത്ഥോ.

൫൩൩. തഥേവ ത്വം മഹാവീരാതി വീരുത്തമ, യഥാ സോ രാജാ സേനാപച്ചാദിഅങ്ഗസമ്പന്നോ നഗരദ്വാരം ഥകേത്വാ പടിവസതി, തഥേവ തുവം ഹതാമിത്തോ നിഹതപച്ചത്ഥികോ ഖത്തിയോ ഇവ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ സഹ ദേവേഹി പവത്തമാനസ്സ ലോകസ്സ ധമ്മരാജാ ധമ്മേന സമേന രാജാ ദസപാരമിതാധമ്മപരിപൂരണേന രാജഭൂതത്താ ‘‘ധമ്മരാജാ’’തി പവുച്ചതി കഥീയതീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൩൪. തിത്ഥിയേ നീഹരിത്വാനാതി ധമ്മരാജഭാവേന പടിപക്ഖഭൂതേ സകലതിത്ഥിയേ നീഹരിത്വാ നിസ്സേസേന ഹരിത്വാ നിബ്ബിസേവനം കത്വാ സസേനകം ധാരഞ്ചാപി സേനായ സഹ വസവത്തിമാരമ്പി നീഹരിത്വാ ¶ . തമന്ധകാരം വിധമിത്വാതി ¶ തമസങ്ഖാതം മോഹന്ധകാരം വിധമിത്വാ വിദ്ധംസേത്വാ. ധമ്മനഗരം സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മസങ്ഖാതം, ഖന്ധായതനധാതുപടിച്ചസമുപ്പാദബലബോജ്ഝങ്ഗഗമ്ഭീരനയസമന്തപട്ഠാനധമ്മസങ്ഖാതം വാ നഗരം അമാപയി നിമ്മിനി പതിട്ഠാപേസീതി അത്ഥോ.

൫൩൫. സീലം പാകാരകം തത്ഥാതി തസ്മിം പതിട്ഠാപിതേ ധമ്മനഗരേ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം പാകാരം. ഞാണം തേ ദ്വാരകോട്ഠകന്തി തേ തുയ്ഹം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണആസയാനുസയഞാണഅനാഗതംസഞാണഅതീതംസഞാണാദികമേവ ഞാണം ദ്വാരകോട്ഠകന്തി അത്ഥോ. സദ്ധാ തേ ഏസികാ വീരാതി, ഭന്തേ, അസിഥിലപരക്കമ തേ തുയ്ഹം ദീപങ്കരപാദമൂലതോ പഭുതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണകാരണാ സദ്ദഹനസദ്ധാ ഉസ്സാപിതഅലങ്കാരഅലങ്കതഥമ്ഭോതി ¶ അത്ഥോ. ദ്വാരപാലോ ച സംവരോതി തേ തുയ്ഹം ഛദ്വാരികസംവരോ രക്ഖാവരണഗുത്തി ദ്വാരപാലോ ദ്വാരരക്ഖകോതി അത്ഥോ.

൫൩൬. സതിപട്ഠാനമട്ടാലന്തി തേ തുയ്ഹം ചതുസതിപട്ഠാനഅട്ടാലമുണ്ഡച്ഛദനം. പഞ്ഞാ തേ ചച്ചരം മുനേതി, ഭന്തേ, മുനേ ഞാണവന്ത തേ തുയ്ഹം പാടിഹാരിയാദിഅനേകവിധാ പഞ്ഞാ ചച്ചരം മഗ്ഗസമോധാനം നഗരവീഥീതി അത്ഥോ. ഇദ്ധിപാദഞ്ച സിങ്ഘാടന്തി തുയ്ഹം ഛന്ദവീരിയചിത്തവീമംസസങ്ഖാതാ ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ സിങ്ഘാടം ചതുമഗ്ഗസന്തി. ധമ്മവീഥി സുമാപിതന്തി സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മസങ്ഖാതായ വീഥിയാ സുട്ഠു മാപിതം സജ്ജിതം, തം ധമ്മനഗരന്തി അത്ഥോ.

൫൩൭. സുത്തന്തം അഭിധമ്മഞ്ചാതി തവ തുയ്ഹം ഏത്ഥ ധമ്മനഗരേ സുത്തന്തം അഭിധമ്മം വിനയഞ്ച കേവലം സകലം സുത്തഗേയ്യാദികം നവങ്ഗം ബുദ്ധവചനം ധമ്മസഭാ ധമ്മാധികരണസാലാതി അത്ഥോ.

൫൩൮. സുഞ്ഞതം അനിമിത്തഞ്ചാതി അനത്താനുപസ്സനാവസേന പടിലദ്ധം സുഞ്ഞതവിഹാരഞ്ച, അനിച്ചാനുപസ്സനാവസേന പടിലദ്ധം അനിമിത്തവിഹാരഞ്ച. വിഹാരഞ്ചപ്പണിഹിതന്തി ദുക്ഖാനുപസ്സനാവസേന പടിലദ്ധം അപ്പണിഹിതവിഹാരഞ്ച. ആനേഞ്ജഞ്ചാതി അചലം അഫന്ദിതം ചതുസാമഞ്ഞഫലസങ്ഖാതം ആനേഞ്ജവിഹാരഞ്ച. നിരോധോ ചാതി സബ്ബദുക്ഖനിരോധം നിബ്ബാനഞ്ച. ഏസാ ധമ്മകുടീ തവാതി ഏസാ സബ്ബനവലോകുത്തരധമ്മസങ്ഖാതാ തവ തുയ്ഹം ധമ്മകുടി വസനഗേഹന്തി അത്ഥോ.

൫൩൯. പഞ്ഞായ ¶ അഗ്ഗോ നിക്ഖിത്തോതി പഞ്ഞാവസേന പഞ്ഞവന്താനം അഗ്ഗോ. ഇതി ഭഗവതാ നിക്ഖിത്തോ ഠപിതോ ഥേരോ പടിഭാനേ ച പഞ്ഞായ കത്തബ്ബേ കിച്ചേ, യുത്തമുത്തപടിഭാനേ വാ കോവിദോ ഛേകോ നാമേന സാരിപുത്തോതി പാകടോ തവ തുയ്ഹം ധമ്മസേനാപതി തയാ ദേസിതസ്സ പിടകത്തയധമ്മസമൂഹസ്സ ധാരണതോ പതി പധാനോ ഹുത്വാ സേനാകിച്ചം കരോതീതി അത്ഥോ.

൫൪൦. ചുതൂപപാതകുസലോതി ¶ ഭന്തേ മുനി, ചുതൂപപാതേ ചുതിയാ ഉപപത്തിയാ ച കുസലോ ഛേകോ. ഇദ്ധിയാ പാരമിം ഗതോതി ‘‘ഏകോപി ഹുത്വാ ബഹുധാ ഹോതി, ബഹുധാപി ഹുത്വാ ഏകോ ഹോതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൨൩൮; പടി. മ. ൧.൧൦൨) വുത്തായ ഇദ്ധിപ്പഭേദായ പാരമിം പരിയോസാനം ഗതോ പത്തോ നാമേന കോലിതോ നാമ മോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ പോരോഹിച്ചോ തവ തുയ്ഹം പുരോഹിതോതി സമ്ബന്ധോ.

൫൪൧. പോരാണകവംസധരോതി ഭന്തേ മുനേ, ഞാണവന്തം പോരാണസ്സ വംസസ്സ ധാരകോ, പരമ്പരജാനനകോ വാ ഉഗ്ഗതേജോ പാകടതേജോ, ദുരാസദോ ¶ ആസാദേതും ഘട്ടേതും ദുക്ഖോ അസക്കുണേയ്യോതി അത്ഥോ. ധുതവാദിഗുണേനഗ്ഗോതി തേചീവരികങ്ഗാദീനി തേരസ ധുതങ്ഗാനി വദതി ഓവദതീതി ധുതവാദീഗുണേന ധുതങ്ഗഗുണേന അഗ്ഗോ സേട്ഠോ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ തവ തുയ്ഹം അക്ഖദസ്സോ വോഹാരകരണേ പധാനോതി അത്ഥോ.

൫൪൨. ബഹുസ്സുതോ ധമ്മധരോതി ഭന്തേ മുനേ, ബഹൂനം ചതുരാസീതിധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനം സുതത്താ ഭഗവതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘതോ ച ഉഗ്ഗഹിതത്താ ബഹുസ്സുതോ അനേകേസം ഛസതസഹസ്സസങ്ഖ്യാനം ആഗമധമ്മാനം സതിപട്ഠാനാദീനഞ്ച പരമത്ഥധമ്മാനം ധാരണതോ ധമ്മധരോ ആനന്ദോ. സബ്ബപാഠീ ച സാസനേതി ബുദ്ധസാസനേ സബ്ബേസം പാഠീനം പഠന്താനം സജ്ഝായന്താനം ഭിക്ഖൂനം അഗ്ഗോ സേട്ഠോതി സബ്ബപാഠീ നാമേന ആനന്ദോ നാമ ഥേരോ. ധമ്മാരക്ഖോ തവാതി തവ തുയ്ഹം ധമ്മസ്സ പിടകത്തയധമ്മഭണ്ഡസ്സ ആരക്ഖോ രക്ഖകോ പാലകോ, ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികോതി അത്ഥോ.

൫൪൩. ഏതേ ¶ സബ്ബേ അതിക്കമ്മാതി ഭഗവാ ഭഗ്യവാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഏതേ സാരിപുത്താദയോ മഹാനുഭാവേപി ഥേരേ അതിക്കമ്മ വജ്ജേത്വാ മമംയേവ പമേസി പമാണം അകാസി, മനസി അകാസീതി അത്ഥോ. വിനിച്ഛയം മേ പാദാസീതി വിനയഞ്ഞൂഹി പണ്ഡിതേഹി ദേസിതം പകാസിതം വിനയേ വിനിച്ഛയം ദോസവിചാരണം മേ മയ്ഹം ഭഗവാ പാദാസി പകാരേന അദാസി, മയ്ഹമേവ ഭാരം അകാസീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൪൪. യോ കോചി വിനയേ പഞ്ഹന്തി യോ കോചി ഭിക്ഖു ബുദ്ധസാവകോ വിനയനിസ്സിതം പഞ്ഹം മം പുച്ഛതി, തത്ഥ തസ്മിം പുച്ഛിതപഞ്ഹേ മേ മയ്ഹം ചിന്തനാ വിമതി കങ്ഖാ നത്ഥി. തഞ്ഹേവത്ഥം തം ഏവ പുച്ഛിതം അത്ഥം അഹം കഥേമീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൪൫. യാവതാ ബുദ്ധഖേത്തമ്ഹീതി യാവതാ യത്തകേ ഠാനേ ബുദ്ധസ്സ ആണാഖേത്തേ തം മഹാമുനിം ¶ സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ഠപേത്വാ വിനയേ വിനയപിടകേ വിനയവിനിച്ഛയകരണേ വാ മാദിസോ മയാ സദിസോ നത്ഥി, അഹമേവ അഗ്ഗോ, ഭിയ്യോ മമാധികോ കുതോ ഭവിസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൪൬. ഭിക്ഖുസങ്ഘേ നിസീദിത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘമജ്ഝേ നിസിന്നോ ഗോതമോ ഭഗവാ ഏവം ഗജ്ജതി സീഹനാദം കരോതി. കഥം? വിനയേ ഉഭതോവിഭങ്ഗേ, ഖന്ധകേസു മഹാവഗ്ഗചൂളവഗ്ഗേസു, ച-സദ്ദേന പരിവാരേ, ഉപാലിസ്സ ഉപാലിനാ സമോ സദിസോ നത്ഥീതി ഏവം ഗജ്ജതി.

൫൪൭. യാവതാതി യത്തകം ബുദ്ധഭണിതം ബുദ്ധേന ദേസിതം നവങ്ഗം സുത്തഗേയ്യാദിസത്ഥുസാസനം സത്ഥുനാ പകാസിതം സബ്ബം വിനയോഗധം തം വിനയേ അന്തോപവിട്ഠം വിനയമൂലകം ഇച്ചേവം പസ്സിനോ പസ്സന്തസ്സ.

൫൪൮. മമ കമ്മം സരിത്വാനാതി ഗോതമോ സക്യപുങ്ഗവോ സക്യവംസപ്പധാനോ, മമ കമ്മം മയ്ഹം പുബ്ബപത്ഥനാകമ്മം അതീതംസഞാണേന സരിത്വാന പച്ചക്ഖതോ ഞത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘമജ്ഝേ ¶ ഗതോ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം വിനയധരാനം യദിദം ഉപാലീ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯, ൨൨൮) മം ഏതദഗ്ഗേ ഠാനേ ഠപേസീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൪൯. സതസഹസ്സുപാദായാതി സതസഹസ്സകപ്പേ ആദിം കത്വാ യം ഇമം ഠാനം അപത്ഥയിം പത്ഥേസിം, സോ മേ അത്ഥോ മയാ അനുപ്പത്തോ അധിഗതോ പടിലദ്ധോ വിനയേ പാരമിം ഗതോ കോടിം പത്തോതി അത്ഥോ.

൫൫൦. സക്യാനം ¶ സക്യവംസരാജൂനം നന്ദിജനനോ സോമനസ്സകാരകോ അഹം പുരേ പുബ്ബേ കപ്പകോ ആസിം അഹോസിം, തം ജാതിം തം കുലം തം യോനിം വിജഹിത്വാ വിസേസേന ജഹിത്വാ ഛഡ്ഡേത്വാ മഹേസിനോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പുത്തോ ജാതോ സക്യപുത്തോതി സങ്ഖ്യം ഗതോ സാസനധാരണതോതി അത്ഥോ.

൫൫൧. തതോ പരം അത്തനോ ദാസകുലേ നിബ്ബത്തനാപദാനം ദസ്സേന്തോ ഇതോ ദുതിയകേ കപ്പേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഇതോ ഭദ്ദകപ്പതോ ഹേട്ഠാ ദുതിയേ കപ്പേ നാമേന അഞ്ജസോ നാമ ഖത്തിയോ ഏകോ രാജാ അനന്തതേജോ സങ്ഖ്യാതിക്കന്തതേജോ അമിതയസോ പമാണാതിക്കന്തപരിവാരോ മഹദ്ധനോ അനേകകോടിസതസഹസ്സധനവാ ഭൂമിപാലോ പഥവീപാലകോ രക്ഖകോ അഹോസീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൫൨. തസ്സ രഞ്ഞോതി തസ്സ താദിസസ്സ രാജിനോ പുത്തോ അഹം ചന്ദനോ നാമ ഖത്തിയോ ഖത്തിയകുമാരോ അഹോസിന്തി സമ്ബന്ധോ. സോ അഹം ജാതിമദേന ച യസമദേന ച ഭോഗമദേന ച ഉപത്ഥദ്ധോ ഥമ്ഭിതോ ഉന്നതോതി അത്ഥോ.

൫൫൩. നാഗസതസഹസ്സാനീതി ¶ സതസഹസ്സഹത്ഥിനോ മാതങ്ഗാ മാതങ്ഗകുലേ ജാതാ തിധാ പഭിന്നാ അക്ഖികണ്ണകോസസങ്ഖാതേഹി തീഹി ഠാനേഹി പഭിന്നാ മദഗളിതാ സബ്ബാലങ്കാരഭൂസിതാ സബ്ബേഹി ഹത്ഥാലങ്കാരേഹി അലങ്കതാ സദാ സബ്ബകാലം മം പരിവാരേന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൫൪. സബലേഹി പരേതോഹന്തി തദാ തസ്മിം കാലേ അഹം സബലേഹി അത്തനോ സേനാബലേഹി പരേതോ പരിവാരിതോ ഉയ്യാനം ഗന്തുകാമകോ ഇച്ഛന്തോ സിരികം നാമ നാഗം ഹത്ഥിം ആരുയ്ഹ അഭിരുഹിത്വാ നഗരതോ നിക്ഖമിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൫൫൫. ചരണേന ച സമ്പന്നോതി സീലസംവരാദിപന്നരസചരണധമ്മേന സമന്നാഗതോ ഗുത്തദ്വാരോ പിഹിതചക്ഖാദിഛദ്വാരോ സുസംവുതോ സുട്ഠു രക്ഖിതകായചിത്തോ ദേവലോ നാമ സമ്ബുദ്ധോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ, മമ മയ്ഹം പുരതോ സമ്മുഖേ ആഗച്ഛി പാപുണീതി അത്ഥോ.

൫൫൬. പേസേത്വാ ¶ സിരികം നാഗന്തി തം ആഗതം പച്ചേകബുദ്ധം ദിസ്വാ അഹം സിരികം നാമ നാഗം അഭിമുഖം പേസേത്വാ ബുദ്ധം ആസാദയിം ഘട്ടേസിം പദുസ്സേസിന്തി അത്ഥോ. തതോ സഞ്ജാതകോപോ സോതി തതോ തസ്മാ മയാ അതീവ പീളേത്വാ പേസിതത്താ സോ ഹത്ഥിനാഗോ മയി സഞ്ജാതകോപോ ¶ പദം അത്തനോ പാദം നുദ്ധരതേ ന ഉദ്ധരതി, നിച്ചലോവ ഹോതീതി അത്ഥോ.

൫൫൭. നാഗം ദുട്ഠമനം ദിസ്വാതി ദുട്ഠമനം കുദ്ധചിത്തം നാദം ദിസ്വാ അഹം ബുദ്ധേ പച്ചേകബുദ്ധേ കോപം അകാസിം ദോസം ഉപ്പാദേസിന്തി അത്ഥോ. വിഹേസയിത്വാ സമ്ബുദ്ധന്തി ദേവലം പച്ചേകസമ്ബുദ്ധം വിഹേസയിത്വാ വിഹേഠേത്വാ അഹം ഉയ്യാനം അഗമാസിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൫൫൮. സാതം തത്ഥ ന വിന്ദാമീതി തസ്മിം ആസാദനേ സാതം ന വിന്ദാമി. ആസാദനനിമിത്തം മധുരം സുഖം ന ലഭാമീതി അത്ഥോ. സിരോ പജ്ജലിതോ യഥാതി സിരോ മമ സീസം പജ്ജലിതോ യഥാ പജ്ജലമാനം വിയ ഹോതീതി അത്ഥോ. പരിളാഹേന ഡയ്ഹാമീതി പച്ചേകബുദ്ധേ കോപസ്സ കതത്താ പച്ഛാനുതാപപരിളാഹേന ഡയ്ഹാമി ഉണ്ഹചിത്തോ ഹോമീതി അത്ഥോ.

൫൫൯. സസാഗരന്താതി തേനേവ പാപകമ്മബലേന സസാഗരന്താ സാഗരപരിയോസാനാ സകലമഹാപഥവീ മേ മയ്ഹം ആദിത്താ വിയ ജലിതാ വിയ ഹോതി ഖായതീതി അത്ഥോ. പിതു സന്തികുപാഗമ്മാതി ഏവം ഭയേ ഉപ്പന്നേ അഹം അത്തനോ പിതു രഞ്ഞോ സന്തികം ഉപാഗമ്മ ഉപഗന്ത്വാ ഇദം വചനം അബ്രവിം കഥേസിന്തി അത്ഥോ.

൫൬൦. ആസീവിസംവ ¶ കുപിതന്തി ആസീവിസം സബ്ബം കുപിതം കുദ്ധം ഇവ ജലമാനം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം ഇവ മത്തം തിധാ പഭിന്നം ദന്തിം ദന്തവന്തം കുഞ്ജരം ഉത്തമം ഹത്ഥിം ഇവ ച ആഗതം യം പച്ചേകബുദ്ധം സയമ്ഭും സയമേവ ബുദ്ധഭൂതം അഹം ആസാദയിം ഘട്ടേസിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൫൬൧. ആസാദിതോ മയാ ബുദ്ധോതി സോ പച്ചേകബുദ്ധോ മയാ ആസാദിതോ ഘട്ടിതോ ഘോരോ അഞ്ഞേഹി ഘട്ടേതും അസക്കുണേയ്യത്താ ഘോരോ, ഉഗ്ഗതപോ പാകടതപോ ജിനോ പഞ്ച മാരേ ജിതവാ ഏവംഗുണസമ്പന്നോ ¶ പച്ചേകബുദ്ധോ മയാ ഘട്ടിതോതി അത്ഥോ. പുരാ സബ്ബേ വിനസ്സാമാതി തസ്മിം പച്ചേകബുദ്ധേ കതഅനാദരേന സബ്ബേ മയം വിനസ്സാമ വിവിധേനാകാരേന നസ്സാമ, ഭസ്മാ വിയ ഭവാമാതി അത്ഥോ. ഖമാപേസ്സാമ തം മുനിന്തി തം പച്ചേകബുദ്ധം മുനിം യാവ ന വിനസ്സാമ, താവ ഖമാപേസ്സാമാതി സമ്ബന്ധോ.

൫൬൨. നോ ചേ തം നിജ്ഝാപേസ്സാമാതി അത്തദന്തം ദമിതചിത്തം സമാഹിതം ഏകഗ്ഗചിത്തം തം പച്ചേകബുദ്ധം നോ ചേ നിജ്ഝാപേസ്സാമ ഖമാപേസ്സാമ. ഓരേന സത്തദിവസാ സത്തദിവസതോ ഓരഭാഗേ സത്തദിവസേ അനതിക്കമിത്വാ സമ്പുണ്ണം രട്ഠം മേ സബ്ബം വിധമിസ്സതി വിനസ്സിസ്സതി.

൫൬൩. സുമേഖലോ കോസിയോ ചാതി ഏതേ സുമേഖലാദയോ ചത്താരോ രാജാനോ ഇസയോ ആസാദയിത്വാ ഘട്ടേത്വാ അനാദരം കത്വാ സരട്ഠകാ സഹ രട്ഠജനപദവാസീഹി ദുഗ്ഗതാ വിനാസം ഗതാതി അത്ഥോ.

൫൬൪. യദാ ¶ കുപ്പന്തി ഇസയോതി യദാ യസ്മിം കാലേ സഞ്ഞതാ കായസഞ്ഞമാദീഹി സഞ്ഞതാ സന്താ ബ്രഹ്മചാരിനോ ഉത്തമചാരിനോ സേട്ഠചാരിനോ ഇസയോ കുപ്പന്തി ദോമനസ്സാ ഭവന്തി, തദാ സസാഗരം സപബ്ബതം സദേവകം ലോകം വിനാസേന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൬൫. തിയോജനസഹസ്സമ്ഹീതി തേസം ഇസീനം ആനുഭാവം ഞത്വാ തേ ഖമാപേതും അച്ചയം അപരാധം ദേസനത്ഥായ പകാസനത്ഥായ തിയോജനസഹസ്സപ്പമാണേ പദേസേ പുരിസേ സന്നിപാതയിന്തി സമ്ബന്ധോ. സയമ്ഭും ഉപസങ്കമിന്തി സയമ്ഭും പച്ചേകബുദ്ധം ഉപസങ്കമിം സമീപം അഗമാസിന്തി അത്ഥോ.

൫൬൬. അല്ലവത്ഥാതി മയാ സദ്ധിം രാസിഭൂതാ സബ്ബേ ജനാ അല്ലവത്ഥാ ഉദകേന തിന്തവത്ഥഉത്തരാസങ്ഗാ അല്ലസിരാ തിന്തകേസാ പഞ്ജലീകതാ മുദ്ധനി കതഅഞ്ജലിപുടാ ബുദ്ധസ്സ പച്ചേകമുനിനോ ¶ പാദേ പാദസമീപേ നിപതിത്വാ നിപജ്ജിത്വാ ഇദം വചനമബ്രവുന്തി ‘‘ഖമസ്സു ത്വം, മഹാവീരാ’’തിആദികം വചനം അബ്രവും കഥേസുന്തി അത്ഥോ.

൫൬൭. മഹാവീര വീരുത്തമ ഭന്തേ പച്ചേകബുദ്ധ, മയാ തുമ്ഹേസു അഞ്ഞാണേന കതം അപരാധം ഖമസ്സു ത്വം വിനോദേഹി, മാ മനസി കരോഹീതി അത്ഥോ ¶ . ജനോ ജനസമൂഹോ തം ഭഗവന്തം അഭി വിസേസേന യാചതി. പരിളാഹം ദോസമോഹേഹി കതചിത്തദുക്ഖപരിളാഹം അമ്ഹാകം വിനോദേഹി തനും കരോഹി, നോ അമ്ഹാകം രട്ഠം സകലരട്ഠജനപദവാസിനോ മാ വിനാസയ മാ വിനാസേഹീതി അത്ഥോ.

൫൬൮. സദേവമാനുസാ സബ്ബേതി സബ്ബേ മാനുസാ സദേവാ സദാനവാ പഹാരാദാദീഹി അസുരേഹി സഹ സരക്ഖസാ അയോമയേന കൂടേന മഹാമുഗ്ഗരേന സദാ സബ്ബകാലം മേ സിരം മയ്ഹം മത്ഥകം ഭിന്ദേയ്യും പദാലേയ്യും.

൫൬൯. തതോ പരം ബുദ്ധാനം ഖമിതഭാവഞ്ച കോപാഭാവഞ്ച പകാസേന്തോ ദകേ അഗ്ഗി ന സണ്ഠാതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാ ഉദകേ അഗ്ഗി ന സണ്ഠാതി ന പതിട്ഠാതി, യഥാ ബീജം സേലേ സിലാമയേ പബ്ബതേ ന വിരുഹതി, യഥാ അഗദേ ഓസധേ കിമി പാണകോ ന സണ്ഠാതി. തഥാ കോപോ ചിത്തപ്പകോപോ ദുമ്മനതാ ബുദ്ധേ പടിവിദ്ധസച്ചേ പച്ചേകബുദ്ധേ ന ജായതി ന ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ.

൫൭൦. പുനപി ബുദ്ധാനം ആനുഭാവം പകാസേന്തോ യഥാ ച ഭൂമീതിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാ ച ഭൂമി പഥവീ അചലാ നിച്ചലാ, തഥാ ബുദ്ധോ അചലോതി അത്ഥോ. യഥാ സാഗരോ മഹാസമുദ്ദോ അപ്പമേയ്യോ പമേതും പമാണം ഗഹേതും അസക്കുണേയ്യോ, തഥാ ബുദ്ധോ അപ്പമേയ്യോതി അത്ഥോ. യഥാ ആകാസോ അഫുട്ഠാകാസോ അനന്തകോ പരിയോസാനരഹിതോ, ഏവം തഥാ ബുദ്ധോ അക്ഖോഭിയോ ഖോഭേതും ആലോളേതും അസക്കുണേയ്യോതി അത്ഥോ.

൫൭൧. തതോ പരം പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ഖമനവചനം ദസ്സേന്തോ സദാ ¶ ഖന്താ മഹാവീരാതിആദിമാഹ. തത്ഥ മഹാവീരാ ഉത്തമവീരിയവന്താ ബുദ്ധാ തപസ്സിനോ പാപാനം തപനതോ ‘‘തപോ’’തി ലദ്ധനാമേന വീരിയേന സമന്നാഗതാ ഖന്താ ച ഖന്തിയാ ച സമ്പന്നാ ഖമിതാ ച പരേസം അപരാധം ഖമിതാ സഹിതാ സദാ സബ്ബകാലം ഭവന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ഖന്താനം ഖമിതാനഞ്ചാതി തേസം ബുദ്ധാനം ഖന്താനം ഖന്തിയാ യുത്താനം ഖമിതാനം പരാപരാധഖമിതാനം സഹിതാനഞ്ച ഗമനം ഛന്ദാദീഹി അഗതിഗമനം ന വിജ്ജതീതി അത്ഥോ.

൫൭൨. ഇതി ¶ ¶ ഇദം വചനം വത്വാ സമ്ബുദ്ധോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ പരിളാഹം സത്താനം ഉപ്പന്നദാഹം വിനോദയം വിനോദയന്തോ മഹാജനസ്സ പുരതോ സന്നിപതിതസ്സ സരാജകസ്സ മഹതോ ജനകായസ്സ സമ്മുഖതോ തദാ തസ്മിം കാലേ നഭം ആകാസം അബ്ഭുഗ്ഗമി ഉഗ്ഗഞ്ഛീതി അത്ഥോ.

൫൭൩. തേന കമ്മേനഹം ധീരാതി ധീര ധിതിസമ്പന്ന അഹം തേന കമ്മേന പച്ചേകബുദ്ധേ കതേന അനാദരകമ്മേന ഇമസ്മിം പച്ഛിമത്തഭവേ ഹീനത്തം ലാമകഭാവം രാജൂനം കപ്പകകമ്മകരണജാതിം അജ്ഝുപാഗതോ സമ്പത്തോതി അത്ഥോ. സമതിക്കമ്മ തം ജാതിന്തി തം പരായത്തജാതിം സം സുട്ഠു അതിക്കമ്മ അതിക്കമിത്വാ. പാവിസിം അഭയം പുരന്തി ഭയരഹിതം നിബ്ബാനപുരം നിബ്ബാനമഹാനഗരം പാവിസിം പവിട്ഠോ ആസിന്തി അത്ഥോ.

൫൭൪. തദാപി മം മഹാവീരാതി വീരുത്തമ തദാപി തസ്മിം പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ആസാദനസമയേ അപി സയമ്ഭൂ പച്ചേകബുദ്ധോ പരിളാഹം ആസാദനഹേതു ഉപ്പന്നം കായചിത്തദരഥം വിനോദേസി ദൂരീഅകാസി. ഡയ്ഹമാനം തതോ ഏവ പച്ഛാനുതാപേന കുക്കുച്ചേന ഡയ്ഹമാനം സന്തപന്തം മം സുസണ്ഠിതം ദോസം ദോസതോ ദസ്സനേ സുട്ഠു സണ്ഠിതം ദിസ്വാ ഖമാപയി തം അപരാധം അധിവാസേസീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൭൫. അജ്ജാപി മം മഹാവീരാതി വീരുത്തമ, അജ്ജാപി തുയ്ഹം സമാഗമകാലേ അപി, തിഹഗ്ഗീഭി രാഗഗ്ഗിദോസഗ്ഗിമോഹഗ്ഗിസങ്ഖാതേഹി വാ നിരയഗ്ഗിപേതഗ്ഗിസംസാരഗ്ഗിസങ്ഖാതേഹി വാ തീഹി അഗ്ഗീഹി ഡയ്ഹമാനം ദുക്ഖമനുഭവന്തം മം ഭഗവാ സീതിഭാവം ദോമനസ്സവിനാസേന സന്തകായചിത്തസങ്ഖാതം സീതിഭാവം നിബ്ബാനമേവ വാ അപാപയി സമ്പാപേസി. തയോ അഗ്ഗീ വുത്തപ്പകാരേ തേ തയോ അഗ്ഗീ നിബ്ബാപേസി വൂപസമേസീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൭൬. ഏവം അത്തനോ ഹീനാപദാനം ഭഗവതോ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അഞ്ഞേപി തസ്സ സവനേ നിയോജേത്വാ ഓവദന്തോ ‘‘യേസം സോതാവധാനത്ഥീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യേസം തുമ്ഹാകം സോതാവധാനം സോതസ്സ അവധാനം ഠപനം അത്ഥി വിജ്ജതി, തേ തുമ്ഹേ ഭാസതോ സാസന്തസ്സ മമ വചനം ¶ സുണാഥ മനസി കരോഥ. അത്ഥം തുമ്ഹം പവക്ഖാമീതി യഥാ യേന പകാരേന മമ മയാ ദിട്ഠം പദം നിബ്ബാനം, തഥാ തേന പകാരേന നിബ്ബാനസങ്ഖാതം പരമത്ഥം തുമ്ഹാകം പവക്ഖാമീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൭൭. തം ¶ ദസ്സേന്തോ സയമ്ഭും തം വിമാനേത്വാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സയമ്ഭും സയമേവ ഭൂതം അരിയായ ജാതിയാ ജാതം സന്തചിത്തം സമാഹിതം പച്ചേകബുദ്ധം വിമാനേത്വാ അനാദരം കത്വാ തേന കമ്മേന ¶ കതേനാകുസലേന അജ്ജ ഇമസ്മിം വത്തമാനകാലേ അഹം നീചയോനിയം പരായത്തജാതിയം കപ്പകജാതിയം ജാതോ നിബ്ബത്തോ അമ്ഹി ഭവാമി.

൫൭൮. മാ വോ ഖണം വിരാധേഥാതി ബുദ്ധുപ്പാദക്ഖണം വോ തുമ്ഹേ മാ വിരാധേഥ ഗളിതം മാ കരോഥ, ഹി സച്ചം ഖണാതീതാ ബുദ്ധുപ്പാദക്ഖണം അതീതാ അതിക്കന്താ സത്താ സോചരേ സോചന്തി, ‘‘മയം അലക്ഖികാ ദുമ്മേധാ ഭവാമാ’’തി ഏവം സോചന്തീതി അത്ഥോ. സദത്ഥേ അത്തനോ അത്ഥേ വുഡ്ഢിയം വായമേയ്യാഥ വീരിയം കരോഥ. വോ തുമ്ഹേഹി ഖണോ ബുദ്ധുപ്പാദക്ഖണോ സമയോ പടിപാദിതോ നിപ്ഫാദിതോ പത്തോതി അത്ഥോ.

൫൭൯. തതോ പരം സംസാരഗതാനം ആദീനവം ഉപമാഉപമേയ്യവസേന ദസ്സേന്തോ ഏകച്ചാനഞ്ച വമനന്തിആദിമാഹ. ഏകച്ചാനം കേസഞ്ചി പുഗ്ഗലാനം വമനം ഉദ്ധം ഉഗ്ഗിരണം ഏകച്ചാനം വിരേചനം അധോപഗ്ഘരണം ഏകേ ഏകച്ചാനം ഹലാഹലം വിസം മുച്ഛാകരണവിസം, ഏകച്ചാനം പുഗ്ഗലാനം ഓസധം രക്ഖനുപായം ഭഗവാ ഏവം പടിപാടിയാ അക്ഖാസീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൮൦. വമനം പടിപന്നാനന്തി പടിപന്നാനം മഗ്ഗസമങ്ഗീനം വമനം സംസാരഛഡ്ഡനം സംസാരമോചനം ഭഗവാ അക്ഖാസീതി സമ്ബന്ധോ. ഫലട്ഠാനം ഫലേ ഠിതാനം വിരേചനം സംസാരപഗ്ഘരണം അക്ഖാസി. ഫലലാഭീനം ഫലം ലഭിത്വാ ഠിതാനം നിബ്ബാനഓസധം അക്ഖാസി. ഗവേസീനം മനുസ്സദേവനിബ്ബാനസമ്പത്തിം ഗവേസീനം പരിയേസന്താനം പുഞ്ഞഖേത്തഭൂതം സങ്ഘം അക്ഖാസീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൮൧. സാസനേന വിരുദ്ധാനന്തി സാസനസ്സ പടിപക്ഖാനം ഹലാഹലം കുതൂഹലം പാപം അകുസലം അക്ഖാസീതി സമ്ബന്ധോ. യഥാ ആസീവിസോതി അസ്സദ്ധാനം കതപാപാനം പുഗ്ഗലാനം സംസാരേ ദുക്ഖാവഹനതോ ആസീവിസസദിസം യഥാ ആസീവിസോ ദിട്ഠമത്തേന ഭസ്മകരണതോ ദിട്ഠവിസോ സപ്പോ അത്തനാ ദട്ഠം നരം ഝാപേതി ഡയ്ഹതി ദുക്ഖാപേതി. തം നരം തം അസ്സദ്ധം കതപാപം നരം ഹലാഹലവിസം ഏവം ഝാപേതി ചതൂസു അപായേസു ഡയ്ഹതി സോസേസീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൮൨. സകിം ¶ പീതം ഹലാഹലന്തി വിസം ഹലാഹലം പീതം സകിം ഏകവാരം ¶ ജീവിതം ഉപരുന്ധതി നാസേതി. സാസനേന സാസനമ്ഹി വിരജ്ഝിത്വാ അപരാധം കത്വാ പുഗ്ഗലോ കപ്പകോടിമ്ഹി കോടിസങ്ഖ്യേ കപ്പേപി ഡയ്ഹതി നിജ്ഝായതീതി അത്ഥോ.

൫൮൩. ഏവം അസ്സദ്ധാനം പുഗ്ഗലാനം ഫലവിപാകം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ബുദ്ധാനം ആനുഭാവം ദസ്സേന്തോ ¶ ഖന്തിയാതിആദിമാഹ. തത്ഥ യോ ബുദ്ധോ വമനാദീനി അക്ഖാസി, സോ ബുദ്ധോ ഖന്തിയാ ഖമനേന ച അവിഹിംസായ സത്താനം അവിഹിംസനേന ച മേത്തചിത്തവതായ ച മേത്തചിത്തവന്തഭാവേന ച സദേവകം സഹ ദേവേഹി വത്തമാനം ലോകം താരേതി അതിക്കമാപേതി നിബ്ബാപേതി, തസ്മാ കാരണാ ബുദ്ധാ വോ തുമ്ഹേഹി അവിരാധിയാ വിരുജ്ഝിതും ന സക്കുണേയ്യാ, ബുദ്ധസാസനേ പടിപജ്ജേയ്യാഥാതി അത്ഥോ.

൫൮൪. ലാഭേ ച അലാഭേ ച ന സജ്ജന്തി ന ഭജന്തി ന ലഗ്ഗന്തി. സമ്മാനനേ ആദരകരണേ ച വിമാനനേ അനാദരകരണേ ച അചലാ പഥവീസദിസാ ബുദ്ധാ ഭവന്തി, തസ്മാ കാരണാ തേ ബുദ്ധാ തുമ്ഹേഹി ന വിരോധിയാ ന വിരോധേതബ്ബാ വിരുജ്ഝിതും അസക്കുണേയ്യാതി അത്ഥോ.

൫൮൫. ബുദ്ധാനം മജ്ഝത്തതം ദസ്സേന്തോ ദേവദത്തേതിആദിമാഹ. തത്ഥ വധകാവധകേസു സബ്ബേസു സത്തേസു സമകോ സമമാനസോ മുനി ബുദ്ധമുനീതി അത്ഥോ.

൫൮൬. ഏതേസം പടിഘോ നത്ഥീതി ഏതേസം ബുദ്ധാനം പടിഘോ ചണ്ഡിക്കം ദോസചിത്തതം നത്ഥി ന സംവിജ്ജതി. രാഗോമേസം ന വിജ്ജതീതി ഇമേസം ബുദ്ധാനം രാഗോപി രജ്ജനം അല്ലീയനം ന വിജ്ജതി, ന ഉപലബ്ഭതി, തസ്മാ കാരണാ, വധകസ്സ ച ഓരസസ്സ ചാതി സബ്ബേസം സമകോ സമചിത്തോ ബുദ്ധോ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൮൭. പുനപി ബുദ്ധാനംയേവ ആനുഭാവം ദസ്സേന്തോ പന്ഥേ ദിസ്വാന കാസാവന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ മീള്ഹമക്ഖിതം ഗൂഥസമ്മിസ്സം കാസാവം കസാവേന രജിതം ചീവരം ഇസിദ്ധജം അരിയാനം ധജം പരിക്ഖാരം, പന്ഥേ മഗ്ഗേ ഛഡ്ഡിതം ദിസ്വാന പസ്സിത്വാ അഞ്ജലിം കത്വാ ദസങ്ഗുലിസമോധാനം അഞ്ജലിപുടം സിരസി കത്വാ ¶ സിരസാ സിരേന വന്ദിതബ്ബം ഇസിദ്ധജം അരഹത്തദ്ധജം ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസാവകദീപകം ചീവരം നമസ്സിതബ്ബം മാനേതബ്ബം പൂജേതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

൫൮൮. അബ്ഭതീതാതി അഭി അത്ഥങ്ഗതാ നിബ്ബുതാ. യേ ച ബുദ്ധാ വത്തമാനാ ഇദാനി ജാതാ ച യേ ബുദ്ധാ അനാഗതാ അജാതാ അഭൂതാ അനിബ്ബത്താ അപാതുഭൂതാ ച യേ ബുദ്ധാ. ധജേനാനേന സുജ്ഝന്തീതി അനേന ഇസിദ്ധജേന ചീവരേന ഏതേ ബുദ്ധാ സുജ്ഝന്തി വിസുദ്ധാ ഭവന്തി സോഭന്തി. തസ്മാ തേന കാരണേന ഏതേ ബുദ്ധാ നമസ്സിയാ നമസ്സിതബ്ബാ വന്ദിതബ്ബാതി അത്ഥോ. ‘‘ഏതം നമസ്സിയ’’ന്തിപി പാഠോ, തസ്സ ഏതം ഇസിദ്ധജം നമസ്സിതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

൫൮൯. തതോ ¶ പരം അത്തനോ ഗുണം ദസ്സേന്തോ സത്ഥുകപ്പന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ സത്ഥുകപ്പം ബുദ്ധസദിസം ¶ സുവിനയം സുന്ദരവിനയം സുന്ദരാകാരേന ദ്വാരത്തയദമനം ഹദയേന ചിത്തേന അഹം ധാരേമി സവനധാരണാദിനാ പച്ചവേക്ഖാമീതി അത്ഥോ. വിനയം വിനയപിടകം നമസ്സമാനോ വന്ദമാനോ വിനയേ ആദരം കുരുമാനോ വിഹരിസ്സാമി സബ്ബദാ സബ്ബസ്മിം കാലേ വാസം കപ്പേമീതി അത്ഥോ.

൫൯൦. വിനയോ ആസയോ മയ്ഹന്തി വിനയപിടകം മയ്ഹം ഓകാസഭൂതം സവനധാരണമനസികരണഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാപവത്തനവസേന ഓകാസഭൂതം ഗേഹഭൂതന്തി അത്ഥോ. വിനയോ ഠാനചങ്കമന്തി വിനയോ മയ്ഹം സവനാദികിച്ചകരണേന ഠിതട്ഠാനഞ്ച ചങ്കമനട്ഠാനഞ്ച. കപ്പേമി വിനയേ വാസന്തി വിനയപിടകേ വിനയതന്തിയാ സവനധാരണപവത്തനവസേന വാസം സയനം കപ്പേമി കരോമി. വിനയോ മമ ഗോചരോതി വിനയപിടകം മയ്ഹം ഗോചരോ ആഹാരോ ഭോജനം നിച്ചം ധാരണമനസികരണവസേനാതി അത്ഥോ.

൫൯൧. വിനയേ പാരമിപ്പത്തോതി സകലേ വിനയപിടകേ പാരമിം പരിയോസാനം പത്തോ. സമഥേ ചാപി കോവിദോതി പാരാജികാദിസത്താപത്തിക്ഖന്ധാനം സമഥേ വൂപസമേ ച വുട്ഠാനേ ച കോവിദോ ഛേകോ, അധികരണസമഥേ വാ –

‘‘വിവാദം അനുവാദഞ്ച, ആപത്താധികരണം തഥാ;

കിച്ചാധികരണഞ്ചേവ, ചതുരാധികരണാ മതാ’’തി. –

വുത്താധികരണേസു ച –

‘‘സമ്മുഖാ ¶ സതിവിനയോ, അമൂള്ഹപടിഞ്ഞാകരണം;

യേഭുയ്യ തസ്സപാപിയ്യ, തിണവത്ഥാരകോ തഥാ’’തി. –

ഏവം വുത്തേസു ച സത്തസു അധികരണസമഥേസു അതികോവിദോ ഛേകോതി അത്ഥോ. ഉപാലി തം മഹാവീരാതി ഭന്തേ മഹാവീര, ചതൂസു അസങ്ഖ്യേയ്യേസു കപ്പസതസഹസ്സേസു സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാധിഗമായ വീരിയവന്ത സത്ഥുനോ ദേവമനുസ്സാനം അനുസാസകസ്സ തം തവ പാദേ പാദയുഗേ ഉപാലി ഭിക്ഖു വന്ദതി പണാമം കരോതീതി അത്ഥോ.

൫൯൨. സോ അഹം പബ്ബജിത്വാ സമ്ബുദ്ധം നമസ്സമാനോ പണാമം കുരുമാനോ ധമ്മസ്സ ച തേന ഭഗവതാ ദേസിതസ്സ നവലോകുത്തരധമ്മസ്സ സുധമ്മതം സുന്ദരധമ്മഭാവം ജാനിത്വാ ധമ്മഞ്ച നമസ്സമാനോ ഗാമതോ ഗാമം പുരതോ പുനം നഗരതോ നഗരം വിചരിസ്സാമീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൯൩. കിലേസാ ¶ ഝാപിതാ മയ്ഹന്തി മയാ പടിവിദ്ധഅരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന മയ്ഹം ചിത്തസന്താനഗതാ സബ്ബേ ദിയഡ്ഢസഹസ്സസങ്ഖാ കിലേസാ ¶ ഝാപിതാ സോസിതാ വിസോസിതാ വിദ്ധംസിതാ. ഭവാ സബ്ബേ സമൂഹതാതി കാമഭവാദയോ സബ്ബേ നവ ഭവാ മയാ സമൂഹതാ സം സുട്ഠു ഊഹതാ ഖേപിതാ വിദ്ധംസിതാ. സബ്ബാസവാ പരിക്ഖീണാതി കാമാസവോ, ഭവാസവോ, ദിട്ഠാസവോ, അവിജ്ജാസവോതി സബ്ബേ ചത്താരോ ആസവാ പരിക്ഖീണാ പരിസമന്തതോ ഖയം പാപിതാ. ഇദാനി ഇമസ്മിം അരഹത്തപ്പത്തകാലേ പുനബ്ഭവോ പുനുപ്പത്തിസങ്ഖാതോ ഭവോ ഭവനം ജാതി നത്ഥീതി അത്ഥോ.

൫൯൪. ഉത്തരി സോമനസ്സവസേന ഉദാനം ഉദാനേന്തോ സ്വാഗതന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ബുദ്ധസേട്ഠസ്സ ഉത്തമബുദ്ധസ്സ സന്തികേ സമീപേ ഏകനഗരേ വാ മമ ആഗമനം സ്വാഗതം സുട്ഠു ആഗമനം സുന്ദരാഗമനം വത ഏകന്തേന ആസി അഹോസീതി സമ്ബന്ധോ. തിസ്സോ വിജ്ജാതി പുബ്ബേനിവാസദിബ്ബചക്ഖുആസവക്ഖയവിജ്ജാ അനുപ്പത്താ സമ്പത്താ, പച്ചക്ഖം കതാതി അത്ഥോ. കതം ബുദ്ധസ്സ സാസനന്തി ബുദ്ധേന ഭഗവതാ ദേസിതം അനുസിട്ഠി സാസനം കതം നിപ്ഫാദിതം വത്തപടിപത്തിം പൂരേത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരിത്വാ അരഹത്തമഗ്ഗഞാണാധിഗമേന സമ്പാദിതന്തി അത്ഥോ.

൫൯൫. പടിസമ്ഭിദാ ചതസ്സോതി അത്ഥപടിസമ്ഭിദാദയോ ചതസ്സോ പഞ്ഞായോ സച്ഛികതാ പച്ചക്ഖം കതാ. വിമോക്ഖാപി ച അട്ഠിമേതി ചത്താരി ¶ മഗ്ഗഞാണാനി ചത്താരി ഫലഞാണാനീതി ഇമേ അട്ഠ വിമോക്ഖാ സംസാരതോ മുച്ചനൂപായാ സച്ഛികതാതി സമ്ബന്ധോ. ഛളഭിഞ്ഞാ സച്ഛികതാതി –

‘‘ഇദ്ധിവിധം ദിബ്ബസോതം, ചേതോപരിയഞാണകം;

പുബ്ബേനിവാസഞാണഞ്ച, ദിബ്ബചക്ഖാസവക്ഖയ’’ന്തി. –

ഇമാ ഛ അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികതാ പച്ചക്ഖം കതാ. ഇമേസം ഞാണാനം സച്ഛികരണേന ബുദ്ധസ്സ സാസനം കതന്തി അത്ഥോ.

ഇത്ഥന്തി ഇമിനാ ഹേട്ഠാ വുത്തപ്പകാരേന. സുദന്തി പദപൂരണമത്തേ നിപാതോ. ആയസ്മാ ഉപാലി ഥേരോതി ഥിരസീലാദിഗുണയുത്തോ സാവകോ ഇമാ പുബ്ബചരിതാപദാനദീപികാ ഗാഥായോ അഭാസിത്ഥ കഥയിത്ഥാതി അത്ഥോ.

ഉപാലിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩-൭. അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരസമ്ബുദ്ധന്തിആദികം ¶ ആയസ്മതോ അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയം കിര പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ ഗഹപതിമഹാസാലകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്വാ ഏകദിവസം സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും അത്തനോ സാസനേ പഠമം ¶ പടിവിദ്ധധമ്മരത്തഞ്ഞൂനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ സയമ്പി തം ഠാനന്തരം പത്ഥേന്തോ സതസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരസ്സ ഭഗവതോ സത്താഹം മഹാദാനം പവത്തേത്വാ പണിധാനം അകാസി. സത്ഥാപിസ്സ അനന്തരായതം ദിസ്വാ ഭാവിനിം സമ്പത്തിം ബ്യാകാസി. സോ യാവജീവം പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ സത്ഥരി പരിനിബ്ബുതേ ചേതിയേ പതിട്ഠാപിയമാനേ അന്തോചേതിയേ രതനഘരം കാരാപേസി, ചേതിയം പരിവാരേത്വാ സഹസ്സരതനഗ്ഘികാനി ച കാരേസി.

സോ ഏവം പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചവിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ മഹാകാലോ നാമ കുടുമ്ബികോ ഹുത്വാ അട്ഠകരീസമത്തേ ഖേത്തേ സാലിഗബ്ഭം ഫാലേത്വാ ഗഹിതസാലിതണ്ഡുലേഹി അസമ്ഭിന്നഖീരപായാസം സമ്പാദേത്വാ തത്ഥ മധുസപ്പിസക്കരാദയോ പക്ഖിപിത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ സങ്ഘസ്സ അദാസി. സാലിഗബ്ഭം ഫാലേത്വാ ഗഹിതഗഹിതട്ഠാനം ¶ പുന പൂരതി. പുഥുകകാലേ പുഥുകഗ്ഗം നാമ അദാസി. ലായനേ ലായനഗ്ഗം, വേണികരണേ വേണഗ്ഗം, കലാപാദികരണേ കലാപഗ്ഗം, ഖലഗ്ഗം, ഭണ്ഡഗ്ഗം, മിനഗ്ഗം കോട്ഠഗ്ഗന്തി ഏവം ഏകസസ്സേ നവ വാരേ അഗ്ഗദാനം അദാസി, തമ്പി സസ്സം അതിരേകതരം സമ്പന്നം അഹോസി.

ഏവം യാവജീവം പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച സംസരന്തോ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ ഉപ്പത്തിതോ പുരേതരമേവ കപിലവത്ഥുനഗരസ്സ അവിദൂരേ ദോണവത്ഥുനാമകേ ബ്രാഹ്മണഗാമേ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലകുലേ നിബ്ബത്തി. തസ്സ കോണ്ഡഞ്ഞോതി ഗോത്തതോ ആഗതം നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗഹേത്വാ ലക്ഖണമന്തേസു ച പാരം അഗമാസി. തേന സമയേന അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ തുസിതപുരതോ ചവിത്വാ കപിലവത്ഥുപുരേ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ ഗേഹേ നിബ്ബത്തി. തസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ അട്ഠുത്തരസതേസു ബ്രാഹ്മണേസു ഉപനീതേസു യേ അട്ഠ ബ്രാഹ്മണാ ലക്ഖണപരിഗ്ഗഹണത്ഥം മഹാതലം ഉപനീതാ. സോ തേസു സബ്ബനവകോ ഹുത്വാ മഹാപുരിസസ്സ ലക്ഖണനിപ്ഫത്തിം ദിസ്വാ ‘‘ഏകംസേന അയം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി നിട്ഠം ഗന്ത്വാ മഹാസത്തസ്സ അഭിനിക്ഖമനം ഉദിക്ഖന്തോ വിചരതി.

ബോധിസത്തോപി ¶ ഖോ മഹതാ പരിവാരേന വഡ്ഢമാനോ അനുക്കമേന വുദ്ധിപ്പത്തോ ഞാണപരിപാകം ഗന്ത്വാ ഏകൂനതിംസതിമേ വസ്സേ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമന്തോ അനോമാനദീതീരേ പബ്ബജിത്വാ അനുക്കമേന ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ പധാനം പദഹി. തദാ കോണ്ഡഞ്ഞോ മാണവോ മഹാസത്തസ്സ പബ്ബജിതഭാവം സുത്വാ ലക്ഖണപരിഗ്ഗാഹകബ്രാഹ്മണാനം പുത്തേഹി വപ്പമാണവാദീഹി സദ്ധിം അത്തപഞ്ചമോ ¶ പബ്ബജിത്വാ അനുക്കമേന ബോധിസത്തസ്സ സന്തികം ഉപസങ്കമിത്വാ ഛബ്ബസ്സാനി തം ഉപട്ഠഹന്തോ തസ്സ ഓളാരികാഹാരപരിഭോഗേന നിബ്ബിന്നോ അപക്കമിത്വാ ഇസിപതനം അഗമാസി. അഥ ഖോ ബോധിസത്തോ ഓളാരികാഹാരപരിഭോഗേന ലദ്ധകായബലോ വേസാഖപുണ്ണമായം ബോധിരുക്ഖമൂലേ അപരാജിതപല്ലങ്കേ നിസിന്നോ തിണ്ണം മാരാനം മത്ഥകം മദ്ദിത്വാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ സത്തസത്താഹം ബോധിമണ്ഡേയേവ വീതിനാമേത്വാ പഞ്ചവഗ്ഗിയാനം ഞാണപരിപാകം ഞത്വാ ആസാള്ഹീപുണ്ണമായം ഇസിപതനം ഗന്ത്വാ തേസം ധമ്മചക്കപവത്തനസുത്തന്തം (മഹാവ. ൧൩ ആദയോ; സം. നി. ൫.൧൦൮൧) കഥേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ കോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരോ ¶ അട്ഠാരസഹി ബ്രഹ്മകോടീഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി. അഥ പഞ്ചമിയം പക്ഖസ്സ അനത്തലക്ഖണസുത്തന്തദേസനായ (മഹാവ. ൨൦ ആദയോ; സം. നി. ൩.൫൯) അരഹത്തം സച്ഛാകാസി.

൫൯൬. ഏവം സോ അരഹത്തം പത്വാ ‘‘കിം കമ്മം കത്വാ അഹം ലോകുത്തരസുഖം അധിഗതോമ്ഹീ’’തി ഉപധാരേന്തോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം പച്ചക്ഖതോ ഞത്വാ സോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം ഉദാനവസേന ദസ്സേന്തോ പദുമുത്തരസമ്ബുദ്ധന്തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ ഹേട്ഠാ വുത്തോയേവ. ലോകജേട്ഠം വിനായകന്തി സകലസ്സ സത്തലോകസ്സ ജേട്ഠം പധാനന്തി അത്ഥോ. വിസേസേന വേനേയ്യസത്തേ സംസാരസാഗരസ്സ പരതീരം അമതമഹാനിബ്ബാനം നേതി സമ്പാപേതീതി വിനായകോ, തം വിനായകം. ബുദ്ധഭൂമിമനുപ്പത്തന്തി ബുദ്ധസ്സ ഭൂമി പതിട്ഠാനട്ഠാനന്തി ബുദ്ധഭൂമി, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, തം അനുപ്പത്തോ പടിവിദ്ധോതി ബുദ്ധഭൂമിമനുപ്പത്തോ, തം ബുദ്ധഭൂമിമനുപ്പത്തം, സബ്ബഞ്ഞുതപ്പത്തം ബുദ്ധഭൂതന്തി അത്ഥോ. പഠമം അദ്ദസം അഹന്തി പഠമം വേസാഖപുണ്ണമിയാ രത്തിയാ പച്ചൂസസമയേ ബുദ്ധഭൂതം പദുമുത്തരസമ്ബുദ്ധം അഹം അദ്ദക്ഖിന്തി അത്ഥോ.

൫൯൭. യാവതാ ബോധിയാ മൂലേതി യത്തകാ ബോധിരുക്ഖസമീപേ യക്ഖാ സമാഗതാ രാസിഭൂതാ സമ്ബുദ്ധം ബുദ്ധഭൂതം തം ബുദ്ധം പഞ്ജലീകതാ ദസങ്ഗുലിസമോധാനം അഞ്ജലിപുടം സിരസി ഠപേത്വാ വന്ദന്തി നമസ്സന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൯൮. സബ്ബേ ദേവാ തുട്ഠമനാതി ബുദ്ധഭൂതട്ഠാനം ആഗതാ തേ സബ്ബേ ദേവാ തുട്ഠചിത്താ ആകാസേ സഞ്ചരന്തീതി ¶ സമ്ബന്ധോ. അന്ധകാരതമോനുദോതി അതിവിയ അന്ധകാരം മോഹം നുദോ ഖേപനോ അയം ബുദ്ധോ അനുപ്പത്തോതി അത്ഥോ.

൫൯൯. തേസം ഹാസപരേതാനന്തി ഹാസേഹി പീതിസോമനസ്സേഹി സമന്നാഗതാനം തേസം ദേവാനം മഹാനാദോ മഹാഘോസോ അവത്തഥ പവത്തതി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാസനേ ¶ കിലേസേ സംകിലേസേ ധമ്മേ ഝാപയിസ്സാമാതി സമ്ബന്ധോ.

൬൦൦. ദേവാനം ഗിരമഞ്ഞായാതി വാചായ ഥുതിവചനേന സഹ ഉദീരിതം ദേവാനം സദ്ദം ജാനിത്വാ ഹട്ഠോ ഹട്ഠേന ചിത്തേന സോമനസ്സസഹഗതേന ചിത്തേന ആദിഭിക്ഖം പഠമം ആഹാരം ബുദ്ധഭൂതസ്സ അഹം അദാസിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൬൦൨. സത്താഹം ¶ അഭിനിക്ഖമ്മാതി മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ സത്താഹം പധാനം കത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപദട്ഠാനം അരഹത്തമഗ്ഗഞാണസങ്ഖാതം ബോധിം അജ്ഝഗമം അധിഗഞ്ഛിം അഹന്തി അത്ഥോ. ഇദം മേ പഠമം ഭത്തന്തി ഇദം ഭത്തം സരീരയാപനം ബ്രഹ്മചാരിസ്സ ഉത്തമചാരിസ്സ മേ മയ്ഹം ഇമിനാ ദേവപുത്തേന പഠമം ദിന്നം അഹോസീതി അത്ഥോ.

൬൦൩. തുസിതാ ഹി ഇധാഗന്ത്വാതി തുസിതഭവനതോ ഇധ മനുസ്സലോകേ ആഗന്ത്വാ യോ ദേവപുത്തോ മേ മമ ഭിക്ഖം ഉപാനയി അദാസി, തം ദേവപുത്തം കിത്തയിസ്സാമി കഥേസ്സാമി പാകടം കരിസ്സാമി. ഭാസതോ ഭാസന്തസ്സ മമ വചനം സുണാഥാതി സമ്ബന്ധോ. ഇതോ പരം അനുത്താനപദമേവ വണ്ണയിസ്സാമ.

൬൦൭. തിദസാതി താവതിംസഭവനാ. അഗാരാതി അത്തനോ ഉപ്പന്നബ്രാഹ്മണഗേഹതോ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിത്വാ ഛ സംവച്ഛരാനി ദുക്കരകാരികം കരോന്തേന ബോധിസത്തേന സഹ വസിസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ.

൬൦൮. തതോ സത്തമകേ വസ്സേതി തതോ പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ സത്തമേ സംവച്ഛരേ. ബുദ്ധോ സച്ചം കഥേസ്സതീതി ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികം കത്വാ സത്തമസംവച്ഛരേ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ ബാരാണസിയം ഇസിപതനേ മിഗദായേ ധമ്മചക്കപവത്തനസുത്തന്തദേസനായ ദുക്ഖസമുദയനിരോധമഗ്ഗസച്ചസങ്ഖാതം ചതുസച്ചം കഥേസ്സതീതി അത്ഥോ. കോണ്ഡഞ്ഞോ നാമ നാമേനാതി നാമേന ഗോത്തനാമവസേന കോണ്ഡഞ്ഞോ നാമ. പഠമം സച്ഛികാഹിതീതി പഞ്ചവഗ്ഗിയാനമന്തരേ പഠമം ആദിതോ ഏവ സോതാപത്തിമഗ്ഗഞാണം സച്ഛികാഹിതി പച്ചക്ഖം കരിസ്സതീതി അത്ഥോ.

൬൦൯. നിക്ഖന്തേനാനുപബ്ബജിന്തി ¶ നിക്ഖന്തേന ബോധിസത്തേന സഹ നിക്ഖമിത്വാ അനുപബ്ബജിന്തി അത്ഥോ. തഥാ അനുപബ്ബജിത്വാ മയാ പധാനം വീരിയം സുകതം സുട്ഠു കതം ദള്ഹം കത്വാ കതന്തി അത്ഥോ. കിലേസേ ഝാപനത്ഥായാതി കിലേസേ സോസനത്ഥായ വിദ്ധംസനത്ഥായ അനഗാരിയം അഗാരസ്സ അഹിതം കസിവണിജ്ജാദികമ്മവിരഹിതം സാസനം പബ്ബജിം പടിപജ്ജിന്തി അത്ഥോ.

൬൧൦. അഭിഗന്ത്വാന ¶ ¶ സബ്ബഞ്ഞൂതി സബ്ബം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം വാ സങ്ഖാരവികാരലക്ഖണനിബ്ബാനപഞ്ഞത്തിസങ്ഖാതം ഞേയ്യം വാ ജാനന്തോ ദേവേഹി സഹ വത്തമാനേ സത്ത ലോകേ ബുദ്ധോ മിഗാരഞ്ഞം മിഗദായ വിഹാരം അഭിഗന്ത്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ മേ മയാ സച്ഛികതേന ഇമിനാ സോതാപത്തിമഗ്ഗഞാണേന അമതഭേരിം അമതമഹാനിബ്ബാനഭേരിം അഹരി പഹരി ദസ്സേസീതി അത്ഥോ.

൬൧൧. സോ ദാനീതി സോ അഹം പഠമം സോതാപന്നോ ഇദാനി അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന അമതം സന്തം വൂപസന്തസഭാവം പദം പജ്ജിതബ്ബം പാപുണിതബ്ബം, അനുത്തരം ഉത്തരവിരഹിതം നിബ്ബാനം പത്തോ അധിഗതോതി അത്ഥോ. സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായാതി കാമാസവാദയോ സബ്ബേ ആസവേ പരിഞ്ഞായ പഹാനപരിഞ്ഞായ പജഹിത്വാ അനാസവോ നിക്കിലേസോ വിഹരാമി ഇരിയാപഥവിഹാരേന വാസം കപ്പേമി. പടിസമ്ഭിദാ ചതസ്സോത്യാദയോ ഗാഥായോ വുത്തത്ഥായേവ.

അഥ നം സത്ഥാ അപരഭാഗേ ജേതവനമഹാവിഹാരേ ഭിക്ഖുസങ്ഘമജ്ഝേ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസിന്നോ പഠമം പടിവിദ്ധധമ്മഭാവം ദീപേന്തോ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം രത്തഞ്ഞൂനം യദിദം അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൮൮) ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി. സോ ദ്വീഹി അഗ്ഗസാവകേഹി അത്തനി കരിയമാനം പരമനിപച്ചകാരം, ഗാമന്തസേനാസനേ ആകിണ്ണവിഹാരഞ്ച പരിഹരിതുകാമോ, വിവേകാഭിരതിയാ വിഹരിതുകാമോ ച അത്തനോ സന്തികം ഉപഗതാനം ഗഹട്ഠപബ്ബജിതാനം പടിസന്ഥാരകരണമ്പി പപഞ്ചം മഞ്ഞമാനോ സത്ഥാരം ആപുച്ഛിത്വാ ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ ഛദ്ദന്തേഹി നാഗേഹി ഉപട്ഠിയമാനോ ഛദ്ദന്തദഹതീരേ ദ്വാദസ വസ്സാനി വസി. ഏവം തത്ഥ വസന്തം ഥേരം ഏകദിവസം സക്കോ ദേവരാജാ ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഠിതോ ഏവമാഹ ‘‘സാധു മേ, ഭന്തേ, അയ്യോ ധമ്മം ദേസേതൂ’’തി. ഥേരോ തസ്സ ചതുസച്ചഗബ്ഭം തിലക്ഖണാഹതം സുഞ്ഞതാപടിസംയുത്തം നാനാനയവിചിത്തം അമതോഗധം ബുദ്ധലീലായ ധമ്മം ദേസേസി. തം സുത്വാ സക്കോ അത്തനോ പസാദം പവേദേന്തോ –

‘‘ഏസ ¶ ഭിയ്യോ പസീദാമി, സുത്വാ ധമ്മം മഹാരസം;

വിരാഗോ ദേസിതോ ധമ്മോ, അനുപാദായ സബ്ബസോ’’തി. (ഥേരഗാ. ൬൭൩) –

ഥുതിം ¶ അകാസി. ഥേരോ ഛദ്ദന്തദഹതീരേ ദ്വാദസ വസ്സാനി വസിത്വാ ഉപകട്ഠേ പരിനിബ്ബാനേ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പരിനിബ്ബാനം അനുജാനാപേത്വാ തത്ഥേവ ഗന്ത്വാ പരിനിബ്ബായീതി.

അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩-൮. പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരോ ¶ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സീഹയോനിയം നിബ്ബത്തിത്വാ പബ്ബതപാദേ ഗുഹായം വിഹാസി. ഭഗവാ തസ്സ അനുഗ്ഗഹം കാതും ഗോചരായ പക്കന്തകാലേ തസ്സ സയനഗുഹം പവിസിത്വാ നിരോധം സമാപജ്ജിത്വാ നിസീദി. സീഹോ ഗോചരം ഗഹേത്വാ നിവത്തോ ഗുഹദ്വാരേ ഠത്വാ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ഹട്ഠതുട്ഠോ ജലജഥലജപുപ്ഫേഹി പൂജം കത്വാ ചിത്തം പസാദേന്തോ ഭഗവതോ ആരക്ഖണത്ഥായ അഞ്ഞേ വാളമിഗേ അപനേതും തീസു വേലാസു സീഹനാദം നദന്തോ ബുദ്ധഗതായ സതിയാ അട്ഠാസി. യഥാ പഠമദിവസേ, ഏവം സത്താഹം പൂജേസി. ഭഗവാ ‘‘സത്താഹച്ചയേന നിരോധാ വുട്ഠഹിത്വാ വട്ടിസ്സതി ഇമസ്സ ഏത്തകോ ഉപനിസ്സയോ’’തി തസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ ആകാസം പക്ഖന്ദിത്വാ വിഹാരമേവ ഗതോ.

സീഹോ ബുദ്ധവിയോഗദുക്ഖം അധിവാസേതും അസക്കോന്തോ കാലം കത്വാ ഹംസവതീനഗരേ മഹാഭോഗകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ നഗരവാസീഹി സദ്ധിം വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നോ സത്താഹം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം പവത്തേത്വാ യാവജീവം പുഞ്ഞാനി കത്വാ അപരാപരം ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ കോസമ്ബിയം രഞ്ഞോ ഉദേനസ്സ പുരോഹിതസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ഭാരദ്വാജോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പതോ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗഹേത്വാ പഞ്ച മാണവകസതാനി മന്തേ വാചേന്തോ മഹഗ്ഘസഭാവേന അനനുരൂപാചാരത്താ ¶ തേഹി പരിച്ചത്തോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ ഭഗവതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ലാഭസക്കാരം ദിസ്വാ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഭോജനേ അമത്തഞ്ഞൂ ഹുത്വാ വിഹരതി. സത്ഥാരാ ഉപായേന മത്തഞ്ഞുതായ പതിട്ഠാപേന്തോ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ നചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. ഛളഭിഞ്ഞോ പന ഹുത്വാ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ¶ ‘‘യം സാവകേഹി പത്തബ്ബം, തം മയാ അനുപ്പത്ത’’ന്തി, ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ച ‘‘യസ്സ മഗ്ഗേ വാ ഫലേ വാ കങ്ഖാ അത്ഥി, സോ മം പുച്ഛതൂ’’തി സീഹനാദം നദി. തേന തം ഭഗവാ – ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം സീഹനാദികാനം യദിദം പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൮൮, ൧൯൫) ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി.

൬൧൩. ഏവം ഏതദഗ്ഗം ഠാനം പത്വാ പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞസമ്ഭാരം സരിത്വാ സോമനസ്സവസേന അത്തനോ പുഞ്ഞകമ്മാപദാനം വിഭാവേന്തോ പദുമുത്തരോതിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ ഹേട്ഠാ വുത്തോവ. പുരതോ ഹിമവന്തസ്സാതി ഹിമാലയപബ്ബതതോ പുബ്ബദിസാഭാഗേതി അത്ഥോ. ചിത്തകൂടേ ¶ വസീ തദാതി യദാ അഹം സീഹോ മിഗരാജാ ഹുത്വാ ഹിമവന്തപബ്ബതസമീപേ വസാമി, തദാ പദുമുത്തരോ നാമ സത്ഥാ അനേകേഹി ച ഓസധേഹി, അനേകേഹി ച രതനേഹി ചിത്തവിചിത്തതായ ചിത്തകൂടേ ചിത്തപബ്ബതസിഖരേ വസീതി സമ്ബന്ധോ.

൬൧൪. അഭീതരൂപോ തത്ഥാസിന്തി അഭീതസഭാവോ നിബ്ഭയസഭാവോ മിഗരാജാ തത്ഥ ആസിം അഹോസിന്തി അത്ഥോ. ചതുക്കമോതി ചതൂഹി ദിസാഹി കമോ ഗന്തും സമത്ഥോ. യസ്സ സദ്ദം സുണിത്വാനാതി യസ്സ മിഗരഞ്ഞോ സീഹനാദം സുത്വാ ബഹുജ്ജനാ ബഹുസത്താ വിക്ഖമ്ഭന്തി വിസേസേന ഖമ്ഭന്തി ഭായന്തി.

൬൧൫. സുഫുല്ലം പദുമം ഗയ്ഹാതി ഭഗവതി പസാദേന സുപുപ്ഫിതപദുമപുപ്ഫം ഡംസിത്വാ. നരാസഭം നരാനം ആസഭം ഉത്തമം സേട്ഠം സമ്ബുദ്ധം ഉപഗച്ഛിം, സമീപം അഗമിന്തി അത്ഥോ. വുട്ഠിതസ്സ സമാധിമ്ഹാതി നിരോധസമാപത്തിതോ വുട്ഠിതസ്സ ബുദ്ധസ്സ തം പുപ്ഫം അഭിരോപയിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൬൧൬. ചതുദ്ദിസം നമസ്സിത്വാതി ചതൂസു ദിസാസു നമസ്സിത്വാ സകം ചിത്തം അത്തനോ ചിത്തം പസാദേത്വാ ആദരേന പതിട്ഠപേത്വാ സീഹനാദം അഭീതനാദം അനദിം ഘോസേസിന്തി അത്ഥോ.

൬൧൭. തതോ ¶ ബുദ്ധേന ദിന്നബ്യാകരണം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോതിആദിമാഹ. തം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൬൧൮. വദതം സേട്ഠോതി ‘‘മയം ബുദ്ധാ, മയം ബുദ്ധാ’’തി വദന്താനം അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം സേട്ഠോ ഉത്തമോ ബുദ്ധോ ആഗതോതി സമ്ബന്ധോ. തസ്സ ആഗതസ്സ ഭഗവതോ തം ധമ്മം സോസ്സാമ സുണിസ്സാമാതി അത്ഥോ.

൬൧൯. തേസം ¶ ഹാസപരേതാനന്തി ഹാസേഹി സോമനസ്സേഹി പരേതാനം അഭിഭൂതാനം സമന്നാഗതാനം തേസം ദേവമനുസ്സാനം. ലോകനായകോതി ലോകസ്സ നായകോ സഗ്ഗമോക്ഖസമ്പാപകോ മമ സദ്ദം മയ്ഹം സീഹനാദം പകിത്തേസി പകാസേസി കഥേസി, ദീഘദസ്സീ അനാഗതകാലദസ്സീ മഹാമുനി മുനീനമന്തരേ മഹന്തോ മുനി. സേസഗാഥാ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൬൨൨. നാമേന പദുമോ നാമ ചക്കവത്തീ ഹുത്വാ ചതുസട്ഠിയാ ജാതിയാ ഇസ്സരിയം ഇസ്സരഭാവം രജ്ജം കാരയിസ്സതീതി അത്ഥോ.

൬൨൩. കപ്പസതസഹസ്സമ്ഹീതി സാമ്യത്ഥേ ഭുമ്മവചനം, കപ്പസതസഹസ്സാനം പരിയോസാനേതി അത്ഥോ.

൬൨൪. പകാസിതേ പാവചനേതി തേന ഗോതമേന ഭഗവതാ പിടകത്തയേ പകാസിതേ ദേസിതേതി അത്ഥോ. ബ്രഹ്മബന്ധു ഭവിസ്സതീതി തദാ ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ കാലേ അയം സീഹോ മിഗരാജാ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിസ്സതീതി അത്ഥോ. ബ്രഹ്മഞ്ഞാ അഭിനിക്ഖമ്മാതി ബ്രാഹ്മണകുലതോ നിക്ഖമിത്വാ തസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ പബ്ബജിസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ.

൬൨൫. പധാനപഹിതത്തോതി വീരിയകരണത്ഥം പേസിതചിത്തോ. ഉപധിസങ്ഖാതാനം ¶ കിലേസാനം അഭാവേന നിരുപധി. കിലേസദരഥാനം അഭാവേന ഉപസന്തോ. സബ്ബാസവേ സകലാസവേ പരിഞ്ഞായ പഹായ അനാസവോ നിക്കിലേസോ നിബ്ബായിസ്സതി ഖന്ധപരിനിബ്ബാനേന നിബ്ബുതോ ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ.

൬൨൬. വിജനേ പന്തസേയ്യമ്ഹീതി ജനസമ്ബാധരഹിതേ ദൂരാരഞ്ഞസേനാസനേതി അത്ഥോ. വാളമിഗസമാകുലേതി കാളസീഹാദീഹി ചണ്ഡമിഗസങ്ഗേഹി ആകുലേ സംകിണ്ണേതി അത്ഥോ. സേസം വുത്തത്ഥമേവാതി.

പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩-൯. ഖദിരവനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഗങ്ഗാ ¶ ¶ ഭാഗീരഥീ നാമാതിആദികം ആയസ്മതോ ഖദിരവനിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ തിത്ഥനാവികകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ മഹാഗങ്ഗായ പയാഗതിത്ഥേ തിത്ഥനാവായ കമ്മം കരോന്തോ ഏകദിവസം സസാവകസങ്ഘം ഭഗവന്തം ഗങ്ഗാതീരം ഉപഗതം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ നാവാസങ്ഘാടം യോജേത്വാ മഹന്തേന പൂജാസക്കാരേന പരതീരം പാപേത്വാ അഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും സത്ഥാരാ ആരഞ്ഞകാനം ഭിക്ഖൂനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപിയമാനം ദിസ്വാ തം ഠാനന്തരം പത്ഥേത്വാ ഭഗവതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച മഹാദാനം പവത്തേത്വാ പണിധാനം അകാസി. ഭഗവാ തസ്സ പത്ഥനായ അവഞ്ഝഭാവം ബ്യാകാസി.

സോ തതോ പട്ഠായ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ മഗധരട്ഠേ നാലകഗാമേ രൂപസാരിയാ നാമ ബ്രാഹ്മണിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തി. തം വയപ്പത്തം മാതാപിതരോ ഘരബന്ധനേന ബന്ധിതുകാമാ ഹുത്വാ തസ്സ ആരോചേസും. സോ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ പബ്ബജിതഭാവം സുത്വാ ‘‘മയ്ഹം ജേട്ഠഭാതാ അയ്യോ ഉപതിസ്സോ ഇമം വിഭവം ഛഡ്ഡേത്വാ പബ്ബജിതോ, തേന വന്തം ഖേളപിണ്ഡം കഥാഹം അനുഭവിസ്സാമീ’’തി ജാതസംവേഗോ പാസം അനുപഗച്ഛമാനമിഗോ വിയ ഞാതകേ വഞ്ചേത്വാ ഹേതുസമ്പത്തിയാ ചോദിയമാനോ ഭിക്ഖൂനം സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മസേനാപതിനോ കനിട്ഠഭാവം നിവേദേത്വാ അത്തനോ പബ്ബജ്ജായ ഛന്ദം ആരോചേസി. ഭിക്ഖൂ തം പബ്ബാജേത്വാ പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സം ഉപസമ്പാദേത്വാ കമ്മട്ഠാനേ നിയോജേസും. സോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ഖദിരവനം പവിസിത്വാ വിസ്സമന്തോ ഘടേന്തോ വായമന്തോ ഞാണസ്സ പരിപാകം ഗതത്താ നചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞോ അരഹാ അഹോസി. സോ അരഹാ ഹുത്വാ സത്ഥാരം ധമ്മസേനാപതിഞ്ച വന്ദിതും സേനാസനം സംസാമേത്വാ പത്തചീവരമാദായ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിം പത്വാ ജേതവനം പവിസിത്വാ സത്ഥാരം ധമ്മസേനാപതിഞ്ച വന്ദിത്വാ കതിപാഹം ജേതവനേ വിഹാസി. അഥ നം സത്ഥാ അരിയഗണമജ്ഝേ ¶ നിസിന്നോ ആരഞ്ഞകാനം ഭിക്ഖൂനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി – ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ആരഞ്ഞകാനം യദിദം രേവതോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൯൮, ൨൦൩).

൬൨൮. ഏവം ¶ ഏതദഗ്ഗട്ഠാനം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ പീതിസോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഗങ്ഗാ ഭാഗീരഥീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഗങ്ഗാതി ഗായമാനാ ഘോസം കുരുമാനാ ഗച്ഛതീതി ഗങ്ഗാ. അഥ വാ ഗോ വുച്ചതി പഥവീ, തസ്മിം ഗതാ പവത്താതി ഗങ്ഗാ. അനോതത്തദഹം ¶ തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ ഗതട്ഠാനേ ആവട്ടഗങ്ഗാതി ച പബ്ബതമത്ഥകേന ഗതട്ഠാനേ ബഹലഗങ്ഗാതി ച തിരച്ഛാനപബ്ബതം വിജ്ഝിത്വാ ഗതട്ഠാനേ ഉമങ്ഗഗങ്ഗാതി ച തതോ ബഹലപബ്ബതം പഹരിത്വാ പഞ്ചയോജനം ആകാസേന ഗതട്ഠാനേ ആകാസഗങ്ഗാതി ച തസ്സാ പതിതട്ഠാനം ഭിന്ദിത്വാ ജാതം പഞ്ച യോജനം പോക്ഖരണീകൂലം ഭിന്ദിത്വാ തത്ഥ പന പഞ്ചങ്ഗുലി വിയ പഞ്ച ധാരാ ഹുത്വാ ഗങ്ഗാ യമുനാ സരഭൂ മഹീ അചിരവതീതി പഞ്ച നാമാ ഹുത്വാ ജമ്ബുദീപം പഞ്ച ഭാഗം പഞ്ച കോട്ഠാസം കത്വാ പഞ്ച ഭാഗേ പഞ്ച കോട്ഠാസേ ഇതാ ഗതാ പവത്താതി ഭാഗീരഥീ. ഗങ്ഗാ ച സാ ഭാഗീരഥീ ചേതി ഗങ്ഗാഭാഗീരഥീ. ‘‘ഭാഗീരഥീ ഗങ്ഗാ’’തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം പുബ്ബചരിയവസേന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഹിമവന്താ പഭാവിതാതി സത്തേ ഹിംസതി സീതേന ഹനതി മഥേതി ആലോളേതീതി ഹിമോ, ഹിമോ അസ്സ അത്ഥീതി ഹിമവാ, തതോ ഹിമവന്തതോ പട്ഠായ പഭാവിതാ പവത്താ സന്ദമാനാതി ഹിമവന്തപഭാവിതാ. കുതിത്ഥേ നാവികോ ആസിന്തി തസ്സാ ഗങ്ഗായ ചണ്ഡസോതസമാപന്നേ വിസമതിത്ഥേ കേവട്ടകുലേ ഉപ്പന്നോ നാവികോ ആസിം അഹോസിന്തി അത്ഥോ. ഓരിമേ ച തരിം അഹന്തി സമ്പത്തസമ്പത്തമനുസ്സേ പാരിമാ തീരാ ഓരിമം തീരം അഹം തരിം താരേസിന്തി അത്ഥോ.

൬൨൯. പദുമുത്തരോ നായകോതി ദ്വിപദാനം ഉത്തമോ സത്തേ നിബ്ബാനം നായകോ പാപനകോ പദുമുത്തരബുദ്ധോ മമ പുഞ്ഞസമ്പത്തിം നിപ്ഫാദേന്തോ. വസീസതസഹസ്സേഹി ഖീണാസവസതസഹസ്സേഹി ഗങ്ഗാസോതം തരിതും തിത്ഥം പത്തോതി സമ്ബന്ധോ.

൬൩൦. ബഹൂ നാവാ സമാനേത്വാതി സമ്പത്തം തം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ദിസ്വാ വഡ്ഢകീഹി സുട്ഠു സങ്ഖതം കതം നിപ്ഫാദിതം ബഹൂ നാവായോ സമാനേത്വാ ദ്വേ ദ്വേ നാവായോ ഏകതോ കത്വാ തസ്സാ നാവായ ഉപരി മണ്ഡപഛദനം കത്വാ നരാസഭം പദുമുത്തരസമ്ബുദ്ധം പടിമാനിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൬൩൧. ആഗന്ത്വാന ¶ ച സമ്ബുദ്ധോതി ഏവം സങ്ഘടിതായ നാവായ തത്ഥ ആഗന്ത്വാന ¶ തഞ്ച നാവകം നാവമുത്തമം ആരുഹീതി സമ്ബന്ധോ. വാരിമജ്ഝേ ഠിതോ സത്ഥാതി നാവമാരൂള്ഹോ സത്ഥാ ഗങ്ഗാജലമജ്ഝേ ഠിതോ സമാനോ ഇമാ സോമനസ്സപടിസംയുത്തഗാഥാ അഭാസഥ കഥേസീതി സമ്ബന്ധോ.

൬൩൨. യോ സോ താരേസി സമ്ബുദ്ധന്തി യോ സോ നാവികോ ഗങ്ഗാസോതായ സമ്ബുദ്ധം അതാരേസി. സങ്ഘഞ്ചാപി അനാസവന്തി ന കേവലമേവ സമ്ബുദ്ധം താരേസി, അനാസവം നിക്കിലേസം സങ്ഘഞ്ചാപി താരേസീതി അത്ഥോ. തേന ചിത്തപസാദേനാതി തേന നാവാപാജനകാലേ ഉപ്പന്നേന സോമനസ്സസഹഗതചിത്തപസാദേന ദേവലോകേ ഛസു കാമസഗ്ഗേസു രമിസ്സതി ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ.

൬൩൩. നിബ്ബത്തിസ്സതി ¶ തേ ബ്യമ്ഹന്തി ദേവലോകേ ഉപ്പന്നസ്സ തേ തുയ്ഹം ബ്യമ്ഹം വിമാനം സുകതം സുട്ഠു നിബ്ബത്തം നാവസണ്ഠിതം നാവാസണ്ഠാനം നിബ്ബത്തിസ്സതി പാതുഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ. ആകാസേ പുപ്ഫഛദനന്തി നാവായ ഉപരിമണ്ഡപകതകമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന സബ്ബദാ ഗതഗതട്ഠാനേ ആകാസേ പുപ്ഫഛദനം ധാരയിസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ.

൬൩൪. അട്ഠപഞ്ഞാസകപ്പമ്ഹീതി ഇതോ പുഞ്ഞകരണകാലതോ പട്ഠായ അട്ഠപണ്ണാസകപ്പം അതിക്കമിത്വാ നാമേന താരകോ നാമ ചക്കവത്തീ ഖത്തിയോ ചാതുരന്തോ ചതൂസു ദീപേസു ഇസ്സരോ വിജിതാവീ ജിതവന്തോ ഭവിസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ. സേസഗാഥാ ഉത്താനത്ഥാവ.

൬൩൭. രേവതോ നാമ നാമേനാതി രേവതീനക്ഖത്തേന ജാതത്താ ‘‘രേവതോ’’തി ലദ്ധനാമോ ബ്രഹ്മബന്ധു ബ്രാഹ്മണപുത്തഭൂതോ ഭവിസ്സതി ബ്രാഹ്മണകുലേ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീതി അത്ഥോ.

൬൩൯. നിബ്ബായിസ്സതിനാസവോതി നിക്കിലേസോ ഖന്ധപരിനിബ്ബാനേന നിബ്ബായിസ്സതി.

൬൪൦. വീരിയം മേ ധുരധോരയ്ഹന്തി ഏവം പദുമുത്തരേന ഭഗവതാ ബ്യാകതോ അഹം കമേന പാരമിതാകോടിം പത്വാ മേ മയ്ഹം വീരിയം അസിഥിലവീരിയം ധുരധോരയ്ഹം ധുരവാഹം ധുരാധാരം യോഗേഹി ഖേമസ്സ നിബ്ഭയസ്സ നിബ്ബാനസ്സ അധിവാഹനം ¶ ആവഹനം അഹോസീതി അത്ഥോ. ധാരേമി അന്തിമം ദേഹന്തി ഇദാനാഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാസനേ പരിയോസാനസരീരം ധാരേമീതി സമ്ബന്ധോ.

സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ ജാതഗാമം ഗന്ത്വാ ‘‘ചാലാ, ഉപചാലാ, സീസൂപചാലാ’’തി തിസ്സന്നം ഭഗിനീനം പുത്തേ ‘‘ചാലാ, ഉപചാലാ, സീസൂപചാലാ’’തി തയോ ഭാഗിനേയ്യേ ആനേത്വാ പബ്ബാജേത്വാ കമ്മട്ഠാനേ നിയോജേസി. തേ കമ്മട്ഠാനം അനുയുത്താ വിഹരിംസു.

തസ്മിഞ്ച സമയേ ഥേരസ്സ കോചിദേവ ആബാധോ ഉപ്പന്നോ, തം സുത്വാ സാരിപുത്തത്ഥേരോ – ‘‘രേവതസ്സ ഗിലാനപുച്ഛനം ¶ അധിഗമപുച്ഛനഞ്ച കരിസ്സാമീ’’തി ഉപഗഞ്ഛി. രേവതത്ഥേരോ ധമ്മസേനാപതിം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ തേസം സാമണേരാനം സതുപ്പാദവസേന ഓവദിയമാനോ ചാലേതിഗാഥം അഭാസിത്ഥ. തത്ഥ ചാലേ ഉപചാലേ സീസൂപചാലേതി തേസം ആലപനം. ചാലാ, ഉപചാലാ, സീസൂപചാലാതി ഹി ഇത്ഥിലിങ്ഗവസേന ലദ്ധനാമാ തയോ ദാരകാ പബ്ബജിതാപി തഥാ വോഹരിയ്യന്തി. ‘‘ചാലീ, ഉപചാലീ, സീസൂപചാലീതി തേസം നാമാനീ’’തി ച വദന്തി. യദത്ഥം ‘‘ചാലേ’’തിആദിനാ ആമന്തനം കതം, തം ദസ്സേന്തോ ‘‘പതിസ്സതാ നു ഖോ വിഹരഥാ’’തി വത്വാ തത്ഥ കാരണം ആഹ – ‘‘ആഗതോ വോ വാലം വിയ വേധീ’’തി. പതിസ്സതാതി പതിസ്സതികാ ¶ . ഖോതി അവധാരണേ. ആഗതോതി ആഗഞ്ഛി. വോതി തുമ്ഹാകം. വാലം വിയ വേധീതി വാലവേധി വിയ. അയഞ്ഹേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – തിക്ഖജവനനിബ്ബേധികപഞ്ഞതായ വാലവേധിരൂപോ സത്ഥുകപ്പോ തുമ്ഹാകം മാതുലത്ഥേരോ ആഗതോ, തസ്മാ സമണസഞ്ഞം ഉപട്ഠപേത്വാ സതിസമ്പജഞ്ഞയുത്താ ഏവ ഹുത്വാ വിഹരഥ, യഥാധിഗതേ വിഹാരേ അപ്പമത്താ ഭവഥാതി.

തം സുത്വാ തേ സാമണേരാ ധമ്മസേനാപതിസ്സ പച്ചുഗ്ഗമനാദിവത്തം കത്വാ ഉഭിന്നം മാതുലത്ഥേരാനം പടിസന്ഥാരവേലായം നാതിദൂരേ സമാധിം സമാപജ്ജിത്വാ നിസീദിംസു. ധമ്മസേനാപതി രേവതത്ഥേരേന സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കത്വാ ഉട്ഠായാസനാ തേ സാമണേരേ ഉപസങ്കമി. തേ തഥാ കാലപരിച്ഛേദസ്സ കതത്താ ഥേരേ ഉപസങ്കമന്തേ ഉട്ഠഹിത്വാ വന്ദിത്വാ അട്ഠംസു. ഥേരോ – ‘‘കതരകതരവിഹാരേന വിഹരഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ തേഹി ‘‘ഇമായ ഇമായാ’’തി വുത്തേ ദാരകേപി ഏവം വിനേന്തോ – ‘‘മയ്ഹം ഭാതികോ സച്ചവാദീ വത ¶ ധമ്മസ്സ അനുധമ്മചാരി’’ന്തി ഥേരം പസംസന്തോ പക്കാമി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഖദിരവനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩-൧൦. ആനന്ദത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ആരാമദ്വാരാ നിക്ഖമ്മാതിആദികം ആയസ്മതോ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ സത്ഥു വേമാതികഭാതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സുമനോതിസ്സ നാമം അഹോസി. പിതാ പനസ്സ നന്ദരാജാ നാമ. സോ അത്തനോ പുത്തസ്സ സുമനകുമാരസ്സ വയപ്പത്തസ്സ ഹംസവതീനഗരതോ വീസയോജനസതേ ഠാനേ ഭോഗനഗരം അദാസി. സോ കദാചി ¶ കദാചി ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരഞ്ച പിതരഞ്ച പസ്സതി. തദാ രാജാ സത്ഥാരഞ്ച സതസഹസ്സപരിമാണം ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച സയമേവ സക്കച്ചം ഉപട്ഠഹി, അഞ്ഞേസം ഉപട്ഠാതും ന ദേതി.

തേന സമയേന പച്ചന്തോ കുപിതോ അഹോസി. കുമാരോ തസ്സ കുപിതഭാവം രഞ്ഞോ അനാരോചേത്വാ സയമേവ തം വൂപസമേസി. തം സുത്വാ രാജാ തുട്ഠമാനസോ ‘‘വരം തേ താവ ദമ്മി, ഗണ്ഹാഹീ’’തി ആഹ. കുമാരോ ‘‘സത്ഥാരം ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച തേമാസം ഉപട്ഠഹന്തോ ജീവിതം അവഞ്ഝം കാതും ഇച്ഛാമീ’’തി ആഹ. ‘‘ഏതം ന സക്കാ, അഞ്ഞം വദേഹീ’’തി. ‘‘ദേവ, ഖത്തിയാനം ദ്വേ കഥാ നാമ നത്ഥി, ഏതം മേ ദേഹി, ന മയ്ഹം അഞ്ഞേനത്ഥോ, സചേ സത്ഥാ അനുജാനാതി, ദിന്നമേവാ’’തി. സോ ¶ ‘‘സത്ഥു ചിത്തം ജാനിസ്സാമീ’’തി വിഹാരം ഗതോ. തേന ച സമയേന ഭഗവാ ഗന്ധകുടിം പവിട്ഠോ ഹോതി. സോ ഭിക്ഖൂ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ഭഗവന്തം ദസ്സനായ ആഗതോ, ദസ്സേഥ മ’’ന്തി. ഭിക്ഖൂ ‘‘സുമനോ നാമ ഥേരോ സത്ഥു ഉപട്ഠാകോ, തസ്സ സന്തികം ഗച്ഛാഹീ’’തി ആഹംസു. സോ ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘സത്ഥാരം, ഭന്തേ, ദസ്സേഥാ’’തി ആഹ. അഥ ഥേരോ തസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ പഥവിയം നിമുജ്ജിത്വാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘രാജപുത്തോ, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ദസ്സനായ ആഗതോ’’തി ആഹ. ‘‘തേന ഹി ഭിക്ഖു ബഹി ആസനം ¶ പഞ്ഞപേഹീ’’തി. ഥേരോ പുനപി ബുദ്ധാസനം ഗഹേത്വാ അന്തോഗന്ധകുടിയം നിമുജ്ജിത്വാ തസ്സ പസ്സന്തസ്സ ബഹിപരിവേണേ പാതുഭവിത്വാ ഗന്ധകുടിപരിവേണേ ആസനം പഞ്ഞാപേസി. കുമാരോ തം ദിസ്വാ ‘‘മഹന്തോ വതായം ഭിക്ഖൂ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേസി.

ഭഗവാപി ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമിത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി. രാജപുത്തോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പടിസന്ഥാരം കത്വാ ‘‘അയം, ഭന്തേ, ഥേരോ തുമ്ഹാകം സാസനേ വല്ലഭോ മഞ്ഞേ’’തി? ‘‘ആമ, കുമാര, വല്ലഭോ’’തി. ‘‘കിം കത്വാ, ഭന്തേ, ഏസ വല്ലഭോ’’തി? ‘‘ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ’’തി. ‘‘ഭഗവാ, അഹമ്പി അയം ഥേരോ വിയ അനാഗതേ ബുദ്ധസാസനേ വല്ലഭോ ഹോതുകാമോ’’തി സോ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ സങ്ഘസ്സ സത്താഹം ഖന്ധാവാരേ ഭത്തം ദത്വാ സത്തമേ ദിവസേ, ‘‘ഭന്തേ, മയാ പിതു സന്തികാ തുമ്ഹാകം തേമാസം പടിജഗ്ഗനവരോ ലദ്ധോ, തേമാസം മേ വസ്സാവാസം അധിവാസേഥാ’’തി വത്വാ സത്ഥു അധിവാസനം വിദിത്വാ സപരിവാരം ഭഗവന്തം ഗഹേത്വാ യോജനേ യോജനേ സത്ഥു ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച വസനാനുച്ഛവികേ വിഹാരേ കാരേത്വാ തത്ഥ തത്ഥ വസാപേന്തോ അത്തനോ വസനട്ഠാനസമീപേ സതസഹസ്സേന കീതേ സോഭനനാമകേ ഉയ്യാനേ സതസഹസ്സേന കാരിതം വിഹാരം പവേസാപേത്വാ –

‘‘സതസഹസ്സേന മേ കീതം, സതസഹസ്സേന കാരിതം;

സോഭനം നാമ ഉയ്യാനം, പടിഗ്ഗണ്ഹ മഹാമുനീ’’തി. –

ഉദകം ¶ പാതേസി. സോ വസ്സൂപനായികദിവസേ സത്ഥു മഹാദാനം പവത്തേത്വാ ‘‘ഇമിനാ നീഹാരേന ദാനം ദദേയ്യാഥാ’’തി പുത്തദാരേ അമച്ചേ ച ദാനേ കിച്ചകരണേ ച നിയോജേത്വാ സയം സുമനത്ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനസമീപേയേവ വസന്തോ ഏവം അത്തനോ വസനട്ഠാനേ സത്ഥാരം തേമാസം ഉപട്ഠഹി. ഉപകട്ഠായ പന പവാരണായ ഗാമം പവിസിത്വാ സത്താഹം മഹാദാനം പവത്തേത്വാ സത്തമേ ദിവസേ സത്ഥു ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച പാദമൂലേ തിചീവരേ ഠപേത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, യദേതം മയാ ഖന്ധാവാരതോ പട്ഠായ പുഞ്ഞം കതം, ന തം സക്കസമ്പത്തിആദീനം അത്ഥായ കതം, അഥ ഖോ അഹമ്പി സുമനത്ഥേരോ വിയ അനാഗതേ ഏകസ്സ ¶ ബുദ്ധസ്സ ഉപട്ഠാകോ വല്ലഭോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസി. സത്ഥാ തസ്സ അനന്തരായതം ദിസ്വാ ബ്യാകരിത്വാ പക്കാമി.

സോ ¶ തസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വസ്സസതസഹസ്സം പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ പരമ്പി തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ ഉളാരാനി പുഞ്ഞകമ്മാനി ഉപചിനിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ കസ്സപഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ ഏകസ്സ ഥേരസ്സ പിണ്ഡായ ചരതോ പത്തഗ്ഗഹണത്ഥം ഉത്തരസാടകം കത്വാ പൂജം അകാസി. പുന സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ ചുതോ ബാരാണസിരാജാ ഹുത്വാ അട്ഠ പച്ചേകബുദ്ധേ ദിസ്വാ തേ ഭോജേത്വാ അത്തനോ മങ്ഗലുയ്യാനേ അട്ഠ പണ്ണസാലായോ കാരേത്വാ തേസം നിസീദനത്ഥായ അട്ഠ സബ്ബരതനമയപീഠേ ചേവ മണിആധാരകേ ച പടിയാദേത്വാ ദസവസ്സസഹസ്സാനി ഉപട്ഠാനം അകാസി, ഏതാനി പാകടാനി.

കപ്പസതസഹസ്സം പന തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തേന സദ്ധിം തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ ചുതോ അമിതോദനസക്കസ്സ ഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ സബ്ബേ ഞാതകേ ആനന്ദിതേ കരോന്തോ ജാതോതി ആനന്ദോത്വേവ നാമം ലഭി. സോ അനുക്കമേന വയപ്പത്തോ കതാഭിനിക്ഖമനേ സമ്മാസമ്ബോധിം പത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കേ പഠമം കപിലവത്ഥും ഗന്ത്വാ തതോ നിക്ഖമന്തേ ഭഗവതി തസ്സ പരിവാരത്ഥം പബ്ബജിതും നിക്ഖമന്തേഹി ഭദ്ദിയാദീഹി സദ്ധിം നിക്ഖമിത്വാ ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ആയസ്മതോ പുണ്ണസ്സ മന്താണിപുത്തസ്സ സന്തികേ ധമ്മകഥം സുത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി.

തേന ച സമയേന ഭഗവതോ പഠമബോധിയം വീസതിവസ്സാനി അനിബദ്ധാ ഉപട്ഠാകാ അഹേസും. ഏകദാ നാഗസമാലോ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ വിചരതി, ഏകദാ നാഗിതോ, ഏകദാ ഉപവാനോ, ഏകദാ സുനക്ഖത്തോ, ഏകദാ ചുന്ദോ സമണുദ്ദേസോ, ഏകദാ സാഗതോ, ഏകദാ മേഘിയോ, തേ യേഭുയ്യേന സത്ഥു ചിത്തം നാരാധയിംസു. അഥേകദിവസം ഭഗവാ ഗന്ധകുടിപരിവേണേ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ ¶ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ നിസിന്നോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘അഹം, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനി മഹല്ലകോ ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ‘ഇമിനാ മഗ്ഗേന ഗച്ഛാമീ’തി വുത്തേ അഞ്ഞേന മഗ്ഗേന ഗച്ഛന്തി, ഏകച്ചേ മയ്ഹം പത്തചീവരം ഭൂമിയം നിക്ഖിപന്തി, മയ്ഹം നിബദ്ധുപട്ഠാകം ഏകം ഭിക്ഖും വിജാനഥാ’’തി. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മസംവേഗോ ഉദപാദി. അഥായസ്മാ സാരിപുത്തോ ഉട്ഠായ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി ആഹ. തം ഭഗവാ പടിക്ഖിപി. ഏതേനുപായേന മഹാമോഗ്ഗല്ലാനം ആദിം കത്വാ സബ്ബേ മഹാസാവകാ ‘‘അഹം ഉപട്ഠഹിസ്സാമി ¶ , അഹം ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി ഉട്ഠഹിംസു ഠപേത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം. തേപി ഭഗവാ പടിക്ഖിപി.

ആനന്ദോ ¶ പന തുണ്ഹീയേവ നിസീദി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘ആവുസോ, ത്വമ്പി സത്ഥു ഉപട്ഠാകട്ഠാനം യാചാഹീ’’തി. ‘‘യാചിത്വാ ലദ്ധുപട്ഠാനം നാമ കീദിസം ഹോതി? സചേ രുച്ചതി, സത്ഥാ സയമേവ വക്ഖതീ’’തി. അഥ ഭഗവാ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ആനന്ദോ അഞ്ഞേഹി ഉസ്സാഹേതബ്ബോ, സയമേവ ജാനിത്വാ മം ഉപട്ഠഹിസ്സതീ’’തി ആഹ. തതോ ഭിക്ഖൂ ‘‘ഉട്ഠേഹി, ആവുസോ ആനന്ദ, സത്ഥാരം ഉപട്ഠാകട്ഠാനം യാചാഹീ’’തി ആഹംസു. ഥേരോ ഉട്ഠഹിത്വാ ‘‘സചേ മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ അത്തനാ ലദ്ധം പണീതം ചീവരം ന ദസ്സതി, പണീതം പിണ്ഡപാതം ന ദസ്സതി, ഏകഗന്ധകുടിയം വസിതും ന ദസ്സതി, നിമന്തനം ഗഹേത്വാ ന ഗമിസ്സതി, ഏവാഹം ഭഗവന്തം ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘ഏത്തകേ ഗുണേ ലഭതോ സത്ഥു ഉപട്ഠാനം കോ ഭാരോ’’തി ഉപവാദമോചനത്ഥം ഇമേ ചത്താരോ പടിക്ഖേപാ, ‘‘സചേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ മയാ ഗഹിതം നിമന്തനം ഗമിസ്സതി, സചാഹം ദേസന്തരതോ ആഗതാഗതേ താവദേവ ദസ്സേതും ലഭാമി, യദാ മേ കങ്ഖാ ഉപ്പജ്ജതി, താവദേവ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛിതും ലഭാമി, സചേ ഭഗവാ പരമ്മുഖാ ദേസിതം ധമ്മം പുന മയ്ഹം ബ്യാകരിസ്സസി, ഏവാഹം ഭഗവന്തം ഉപട്ഠഹിസ്സാമി’’. ‘‘ഏത്തകമ്പി സത്ഥു സന്തികേ അനുഗ്ഗഹം ന ലഭതീ’’തി ഉപവാദമോചനത്ഥഞ്ചേവ ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികഭാവപരിപൂരണത്ഥഞ്ച ഇമാ ചതസ്സോ യാചനാതി ഇമേ അട്ഠ വരേ ഗഹേത്വാ നിബദ്ധുപട്ഠാകോ അഹോസി. തസ്സേവ ഠാനന്തരസ്സ അത്ഥായ കപ്പസതസഹസ്സം പൂരിതാനം പാരമീനം ഫലം പാപുണി.

സോ ഉപട്ഠാകട്ഠാനം ലദ്ധദിവസതോ പട്ഠായ ദസബലം ദുവിധേന ഉദകേന തിവിധേന ദന്തകട്ഠേന ഹത്ഥപാദപരികമ്മേന പിട്ഠിപരികമ്മേന ഗന്ധകുടിപരിവേണസമ്മജ്ജനേനാതി ഏവമാദീഹി കിച്ചേഹി ഉപട്ഠഹന്തോ – ‘‘ഇമായ നാമ വേലായ സത്ഥു ഇദം നാമ ലദ്ധും വട്ടതി, ഇദം നാമ കാതും വട്ടതീ’’തി ദിവസഭാഗം സന്തികാവചരോ ഹുത്വാ രത്തിഭാഗേ മഹന്തം ദണ്ഡദീപികം ഗഹേത്വാ ഗന്ധകുടിപരിവേണം നവവാരേ അനുപരിയായതി ¶ സത്ഥരി പക്കോസന്തേ പടിവചനദാനായ, ഥിനമിദ്ധവിനോദനത്ഥം. അഥ നം സത്ഥാ ജേതവനേ അരിയഗണമജ്ഝേ നിസിന്നോ അനേകപരിയായേന പസംസിത്വാ ബഹുസ്സുതാനം സതിമന്താനം ഗതിമന്താനം ധിതിമന്താനം ഉപട്ഠാകാനഞ്ച ഭിക്ഖൂനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി.

ഏവം ¶ സത്ഥാരാ പഞ്ചസു ഠാനേസു ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതോ ചതൂഹി അച്ഛരിയബ്ഭൂതധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ സത്ഥു ധമ്മകോസാരക്ഖോ അയം മഹാഥേരോ സേഖോവ സമാനോ സത്ഥരി പരിനിബ്ബുതേ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന ഭിക്ഖൂഹി സമുത്തേജിതോ ദേവതായ ച സംവേജിതോ ‘‘സ്വേയേവ ച ദാനി ധമ്മസങ്ഗീതി കാതബ്ബാ, ന ഖോ പന മേതം പതിരൂപം, യ്വായം സേഖോ സകരണീയോ അസേഖേഹി ഥേരേഹി സദ്ധിം ധമ്മം ഗായിതും സന്നിപാതം ഗന്തു’’ന്തി സഞ്ജാതുസ്സാഹോ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ ബഹുദേവ രത്തിം വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ ചങ്കമേ വീരിയസമതം അലഭിത്വാ തതോ വിഹാരം പവിസിത്വാ സയനേ നിസീദിത്വാ സയിതുകാമോ ¶ കായം ആവട്ടേസി. അപത്തഞ്ച സീസം ബിമ്ബോഹനം, പാദാ ച ഭൂമിതോ മുത്തമത്താ, ഏകസ്മിം അന്തരേ അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുച്ചി, ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി.

൬൪൪. ഏവം ഛളഭിഞ്ഞാദിഗുണപടിമണ്ഡിതോ ഉപട്ഠാകാദിഗുണേഹി ഏതദഗ്ഗട്ഠാനം പത്തോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം ദസ്സേന്തോ ആരാമദ്വാരാ നിക്ഖമ്മാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ആരാമദ്വാരാതി സബ്ബസത്താനം ധമ്മദേസനത്ഥായ വിഹാരദ്വാരതോ നിക്ഖമിത്വാ ബഹിദ്വാരസമീപേ കതമണ്ഡപമജ്ഝേ സുപഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസിന്നോ പദുമുത്തരോ നാമ മഹാമുനി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. വസ്സന്തോ അമതം വുട്ഠിന്തി ധമ്മദേസനാമഹാഅമതധാരാഹി ധമ്മവസ്സം വസ്സന്തോ. നിബ്ബാപേസി മഹാജനന്തി മഹാജനസ്സ ചിത്തസന്താനഗതകിലേസഗ്ഗിം നിബ്ബാപേസി വൂപസമേസി, മഹാജനം നിബ്ബാനാമതപാനേന സന്തിം സീതിഭാവം പാപേസീതി അത്ഥോ.

൬൪൫. സതസഹസ്സം തേ ധീരാതി പരിവാരസമ്പത്തിം ദസ്സേന്തോ ആഹ. ഛഹി അഭിഞ്ഞാഹി ഇദ്ധിവിധാദിഞാണകോട്ഠാസേഹി സമന്നാഗതാ അനേകസതസഹസ്സചക്കവാളേസു ഖണേന ഗന്തും സമത്ഥാഹി ഇദ്ധീഹി സമന്നാഗതത്താ മഹിദ്ധികാതേ ധീരാ സതസഹസ്സഖീണാസവാ ഛായാവ അനപായിനീതി കത്ഥചി അനപഗതാ ഛായാ ഇവ തം സമ്ബുദ്ധം പദുമുത്തരം ഭഗവന്തം പരിവാരേന്തി പരിവാരേത്വാ ധമ്മം സുണന്തീതി അത്ഥോ.

൬൪൬. ഹത്ഥിക്ഖന്ധഗതോ ആസിന്തി തദാ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാസമയേ അഹം ഹത്ഥിപിട്ഠേ നിസിന്നോ ആസിം അഹോസിന്തി അത്ഥോ. സേതച്ഛത്തം ¶ വരുത്തമന്തി പത്ഥേതബ്ബം ഉത്തമം സേതച്ഛത്തം മമ മത്ഥകേ ധാരയന്തോ ഹത്ഥിപിട്ഠേ ¶ നിസിന്നോതി സമ്ബന്ധോ. സുചാരുരൂപം ദിസ്വാനാതി സുന്ദരം ചാരും മനോഹരരൂപവന്തം ധമ്മം ദേസിയമാനം സമ്ബുദ്ധം ദിസ്വാ മേ മയ്ഹം വിത്തി സന്തുട്ഠി സോമനസ്സം ഉദപജ്ജഥ ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ.

൬൪൭. ഓരുയ്ഹ ഹത്ഥിക്ഖന്ധമ്ഹാതി തം ഭഗവന്തം നിസിന്നം ദിസ്വാ ഹത്ഥിപിട്ഠിതോ ഓരുയ്ഹ ഓരോഹിത്വാ നരാസഭം നരവസഭം ഉപഗച്ഛിം സമീപം ഗതോതി അത്ഥോ. രതനമയഛത്തം മേതി രതനഭൂസിതം മേ മയ്ഹം ഛത്തം ബുദ്ധസേട്ഠസ്സ മത്ഥകേ ധാരയിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൬൪൮. മമ സങ്കപ്പമഞ്ഞായാതി മയ്ഹം പസാദേന ഉപ്പന്നം സങ്കപ്പം ഞത്വാ ഇസീനം അന്തരേ മഹന്തഭൂതോ സോ പദുമുത്തരോ ഭഗവാ. തം കഥം ഠപയിത്വാനാതി തം അത്തനാ ദേസിയമാനം ധമ്മകഥം ഠപേത്വാ മമ ബ്യാകരണത്ഥായ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസഥ കഥേസീതി അത്ഥോ.

൬൪൯. കഥന്തി ¶ ചേ? യോ സോതിആദിമാഹ. സോണ്ണാലങ്കാരഭൂസിതം ഛത്തം യോ സോ രാജകുമാരോ മേ മത്ഥകേ ധാരേസീതി സമ്ബന്ധോ. തമഹം കിത്തയിസ്സാമീതി തം രാജകുമാരം അഹം കിത്തയിസ്സാമി പാകടം കരിസ്സാമി. സുണോഥ മമ ഭാസതോതി ഭാസന്തസ്സ മമ വചനം സുണോഥ ഓഹിതസോതാ മനസി കരോഥാതി അത്ഥോ.

൬൫൦. ഇതോ ഗന്ത്വാ അയം പോസോതി അയം രാജകുമാരോ ഇതോ മനുസ്സലോകതോ ചുതോ തുസിതം ഗന്ത്വാ ആവസിസ്സതി തത്ഥ വിഹരിസ്സതി. തത്ഥ അച്ഛരാഹി പുരക്ഖതോ പരിവാരിതോ തുസിതഭവനസമ്പത്തിം അനുഭോസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ.

൬൫൧. ചതുത്തിംസക്ഖത്തുന്തി തുസിതഭവനതോ ചവിത്വാ താവതിംസഭവനേ ഉപ്പന്നോ ചതുത്തിംസവാരേ ദേവിന്ദോ ദേവരജ്ജം കരിസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ. ബലാധിപോ അട്ഠസതന്തി താവതിംസഭവനതോ ചുതോ മനുസ്സലോകേ ഉപ്പന്നോ ബലാധിപോ ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ അധിപോ പധാനോ അട്ഠസതജാതീസു പദേസരാജാ ഹുത്വാ വസുധം അനേകരതനവരം പഥവിം ആവസിസ്സതി പുഥബ്യം വിഹരിസ്സതീതി അത്ഥോ.

൬൫൨. അട്ഠപഞ്ഞാസക്ഖത്തുന്തി അട്ഠപഞ്ഞാസജാതീസു ചക്കവത്തീ രാജാ ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ. മഹിയാ സകലജമ്ബുദീപപഥവിയാ വിപുലം അസങ്ഖ്യേയ്യം പദേസരജ്ജം കാരയിസ്സതി.

൬൫൪. സക്യാനം ¶ കുലകേതുസ്സാതി സക്യരാജൂനം കുലസ്സ ധജഭൂതസ്സ ബുദ്ധസ്സ ഞാതകോ ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ.

൬൫൫. ആതാപീതി വീരിയവാ. നിപകോതി നേപക്കസങ്ഖാതായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ. ബാഹുസച്ചേസു ബഹുസ്സുതഭാവേസു പിടകത്തയധാരണേസു കോവിദോ ¶ ഛേകോ. നിവാതവുത്തി അനവഞ്ഞത്തികോ അഥദ്ധോ കായപാഗബ്ബിയാദിഥദ്ധഭാവവിരഹിതോ സബ്ബപാഠീ സകലപിടകത്തയധാരീ ഭവിസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ.

൬൫൬. പധാനപഹിതത്തോ സോതി സോ ആനന്ദത്ഥേരോ വീരിയകരണായ പേസിതചിത്തോ. ഉപസന്തോ നിരൂപധീതി രാഗൂപധിദോസൂപധിമോഹൂപധീഹി വിരഹിതോ, സോതാപത്തിമഗ്ഗേന പഹാതബ്ബകിലേസാനം പഹീനത്താ ഉപസന്തോ സന്തകായചിത്തോ.

൬൫൭. സന്തി ആരഞ്ഞകാതി അരഞ്ഞേ ഭവാ മഹാവനേ ജാതാ. സട്ഠിഹായനാതി സട്ഠിവസ്സകാലേ ഹായനബലാ ¶ . തിധാ പഭിന്നാതി അക്ഖികണ്ണകോസസങ്ഖാതേഹി തീഹി ഠാനേഹി ഭിന്നമദാ. മാതങ്ഗാതി മാതങ്ഗഹത്ഥികുലേ ജാതാ. ഈസാദന്താതി രഥീസാസദിസദന്താ. ഉരൂള്ഹവാ രാജവാഹനാ. കുഞ്ജരസങ്ഖാതാ നാഗാ ഹത്ഥിരാജാനോ സന്തി സംവിജ്ജന്തി യഥാ, തഥാ സതസഹസ്സസങ്ഖ്യാ ഖീണാസവസങ്ഖാതാ പണ്ഡിതാ മഹിദ്ധികാ അരഹന്തനാഗാ സന്തി, സബ്ബേ തേ അരഹന്തനാഗാ ബുദ്ധനാഗരാജസ്സ. ന ഹോന്തി പണിധിമ്ഹി തേതി തേ പണിധിമ്ഹി താദിസാ ന ഹോന്തി, കിം സബ്ബേ തേ ഭയഭീതാ സകഭാവേന സണ്ഠാതും അസമത്ഥാതി അത്ഥോ. സേസം വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ആനന്ദത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

ഏത്താവതാ പഠമാ ബുദ്ധവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

പഠമോ ഭാഗോ നിട്ഠിതോ.