📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

ഖുദ്ദകനികായേ

അപദാന-അട്ഠകഥാ

(ദുതിയോ ഭാഗോ)

ഥേരാപദാനം

൨. സീഹാസനിയവഗ്ഗോ

൧. സീഹാസനദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നിബ്ബുതേ ¶ ¶ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ സീഹാസനദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വിഭവസമ്പന്നേ സദ്ധാസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ, ധരമാനേ ഭഗവതി ദേവലോകേ വസിത്വാ നിബ്ബുതേ ഭഗവതി ഉപ്പന്നത്താ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഭഗവതോ സാരീരികചേതിയം ദിസ്വാ ‘‘അഹോ മേ അലാഭാ, ഭഗവതോ ധരമാനേ കാലേ അസമ്പത്തോ’’തി ചിന്തേത്വാ ചേതിയേ ചിത്തം പസാദേത്വാ സോമനസ്സജാതോ സബ്ബരതനമയം ദേവതാനിമ്മിതസദിസം ധമ്മാസനേ സീഹാസനം കാരേത്വാ ജീവമാനകബുദ്ധസ്സ ¶ വിയ പൂജേസി. തസ്സുപരി ഗേഹമ്പി ദിബ്ബവിമാനമിവ കാരേസി, പാദട്ഠപനപാദപീഠമ്പി കാരേസി. ഏവം യാവജീവം ദീപധൂപപുപ്ഫഗന്ധാദീഹി അനേകവിധം പൂജം കത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ ഛ കാമസഗ്ഗേ അപരാപരം ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ചക്കവത്തിസമ്പത്തിം ¶ അനേകക്ഖത്തും അനുഭവിത്വാ സങ്ഖ്യാതിക്കന്തം പദേസരജ്ജസമ്പത്തിഞ്ച അനുഭവിത്വാ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ സമണധമ്മം കത്വാ ഏത്ഥന്തരേ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ¶ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം വിഭവസമ്പന്നേ കുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ഘടേന്തോ വായമന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി.

൧. ഏവം പത്തഅരഹത്തഫലോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സം ഉപ്പാദേത്വാ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നിബ്ബുതേ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ലോകസ്സ നാഥോ പധാനോതി ലോകനാഥോ, ലോകത്തയസാമീതി അത്ഥോ. ലോകനാഥേ സിദ്ധത്ഥമ്ഹി നിബ്ബുതേതി സമ്ബന്ധോ. വിത്ഥാരിതേ പാവചനേതി പാവചനേ പിടകത്തയേ വിത്ഥാരിതേ പത്ഥടേ പാകടേതി അത്ഥോ. ബാഹുജഞ്ഞമ്ഹി സാസനേതി സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹിതേ ബുദ്ധസാസനേ അനേകസതസഹസ്സകോടിഖീണാസവസങ്ഖാതേഹി ബഹുജനേഹി ഞാതേ അധിഗതേതി അത്ഥോ.

൨-൩. പസന്നചിത്തോ സുമനോതി തദാ അഹം ബുദ്ധസ്സ ധരമാനകാലേ അസമ്പത്തോ നിബ്ബുതേ തസ്മിം ദേവലോകാ ചവിത്വാ മനുസ്സലോകം ഉപപന്നോ തസ്സ ഭഗവതോ സാരീരികധാതുചേതിയം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ സദ്ധാസമ്പയുത്തമനോ സുന്ദരമനോ ‘‘അഹോ മമാഗമനം സ്വാഗമന’’ന്തി സഞ്ജാതപസാദബഹുമാനോ ‘‘മയാ നിബ്ബാനാധിഗമായ ഏകം പുഞ്ഞം കാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഭഗവതോ ചേതിയസമീപേ ഭഗവന്തം ഉദ്ദിസ്സ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണരതനാദീഹി അലങ്കരിത്വാവ സീഹാസനം അകാസി. തത്ര നിസിന്നസ്സ പാദട്ഠപനത്ഥായ പാദപീഠഞ്ച കാരേസി. സീഹാസനസ്സ അതേമനത്ഥായ തസ്സുപരി ഘരഞ്ച കാരേസി. തേന വുത്തം – ‘‘സീഹാസനമകാസഹം…പേ… ഘരം തത്ഥ അകാസഹ’’ന്തി. തേന ചിത്തപ്പസാദേനാതി ധരമാനസ്സ വിയ ഭഗവതോ സീഹാസനം മയാ കതം, തേന ചിത്തപ്പസാദേന. തുസിതം ഉപപജ്ജഹന്തി തുസിതഭവനേ ഉപപജ്ജിന്തി അത്ഥോ.

൪. ആയാമേന ചതുബ്ബീസാതി തത്രുപപന്നസ്സ ദേവഭൂതസ്സ സതോ മയ്ഹം സുകതം പുഞ്ഞേന നിബ്ബത്തിതം പാതുഭൂതം ആയാമേന ഉച്ചതോ ചതുബ്ബീസയോജനം വിത്ഥാരേന തിരിയതോ ചതുദ്ദസയോജനം താവദേവ നിബ്ബത്തിക്ഖണേയേവ ആസി അഹോസീതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൯. ചതുന്നവുതേ ¶ ¶ ഇതോ കപ്പേതി ഇതോ കപ്പതോ ചതുനവുതേ കപ്പേ യം കമ്മം അകരിം അകാസിം, തദാ തതോ പട്ഠായ പുഞ്ഞബലേന കഞ്ചി ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ന അനുഭൂതപുബ്ബാ കാചി ദുഗ്ഗതീതി അത്ഥോ.

൧൦. തേസത്തതിമ്ഹിതോ കപ്പേതി ഇതോ കപ്പതോ തേസത്തതികപ്പേ. ഇന്ദനാമാ തയോ ജനാതി ഇന്ദനാമകാ തയോ ചക്കവത്തിരാജാനോ ഏകസ്മിം കപ്പേ തീസു ജാതീസു ഇന്ദോ നാമ ചക്കവത്തീ രാജാ അഹോസിന്തി അത്ഥോ. ദ്വേസത്തതിമ്ഹിതോ ¶ കപ്പേതി ഇതോ ദ്വേസത്തതികപ്പേ. സുമനനാമകാ തയോ ജനാ തിക്ഖത്തും ചക്കവത്തിരാജാനോ അഹേസും.

൧൧. സമസത്തതിതോ കപ്പേതി ഇതോ കപ്പതോ അനൂനാധികേ സത്തതിമേ കപ്പേ വരുണനാമകാ വരുണോ ചക്കവത്തീതി ഏവംനാമകാ തയോ ചക്കവത്തിരാജാനോ ചക്കരതനസമ്പന്നാ ചതുദീപമ്ഹി ഇസ്സരാ അഹേസുന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

സീഹാസനദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. ഏകത്ഥമ്ഭികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ ഏകത്ഥമ്ഭദായകഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വനകമ്മികോ ഹുത്വാ ഏകസ്മിം വിഭവസമ്പന്നേ കുലേ നിബ്ബത്തോ. തസ്മിം സമയേ സബ്ബേ സദ്ധാ പസന്നാ ഉപാസകാ ഏകച്ഛന്ദാ ‘‘ഭഗവതോ ഉപട്ഠാനസാലം കരോമാ’’തി ദബ്ബസമ്ഭാരത്ഥായ വനം പവിസിത്വാ തം ഉപാസകം ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഹാകം ഏകം ഥമ്ഭം ദേഥാ’’തി യാചിംസു. സോ തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ മാ ചിന്തയിത്ഥാ’’തി തേ സബ്ബേ ഉയ്യോജേത്വാ ഏകം സാരമയം ഥമ്ഭം ഗഹേത്വാ സത്ഥു ദസ്സേത്വാ തേസംയേവ അദാസി. സോ തേനേവ സോമനസ്സജാതോ തദേവ മൂലം കത്വാ അഞ്ഞാനി ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ അപരാപരം ഛസു കാമാവചരേസു ദിബ്ബസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ച അഗ്ഗചക്കവത്തിസമ്പത്തിം അനേകവാരം അനുഭവിത്വാ അസങ്ഖ്യേയ്യം പദേസരജ്ജസമ്പത്തിഞ്ച അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സദ്ധാസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം ¶ കുലേ നിബ്ബത്തോ മാതാപിതൂഹി സദ്ധിം ഭഗവതോ സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ മനസികരോന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧൩. സോ ¶ ഏവം പത്തഅരഹത്തോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ ഭഗ്യസമ്പന്നസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ. മഹാപൂഗഗണോതി മഹാഉപാസകസമൂഹോ അഹു അഹോസീതി അത്ഥോ. സരണം ഗതാ ച തേ ബുദ്ധന്തി ‘‘ബുദ്ധം സരണ’’ന്തി ഗതാ ഭജിംസു ജാനിംസു വാ തേ ഉപാസകാ. തഥാഗതം സദ്ദഹന്തി ബുദ്ധഗുണം അത്തനോ ചിത്തസന്താനേ ഠപേന്തീതി അത്ഥോ.

൧൪. സബ്ബേ സങ്ഗമ്മ മന്തേത്വാതി സബ്ബേ സമാഗമ്മ സന്നിപതിത്വാ മന്തേത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം സഞ്ഞാപേത്വാ ഏകച്ഛന്ദാ ഹുത്വാ മാളം ഉപട്ഠാനസാലം സത്ഥുനോ അത്ഥായ കുബ്ബന്തി കരോന്തീതി അത്ഥോ. ദബ്ബസമ്ഭാരേസു ഏകത്ഥമ്ഭം അലഭന്താ ബ്രഹാവനേ മഹാവനേ വിചിനന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൫. തേഹം ¶ അരഞ്ഞേ ദിസ്വാനാതി അഹം തേ ഉപാസകേ അരഞ്ഞേ ദിസ്വാന ഗണം സമൂഹം ഉപഗമ്മ സമീപം ഗന്ത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാന ദസങ്ഗുലിസമോധാനം അഞ്ജലിം സിരസി കത്വാ അഹം ഗണം ഉപാസകസമൂഹം ‘‘തുമ്ഹേ ഇമം വനം കിമത്ഥം ആഗതത്ഥാ’’തി തദാ തസ്മിം കാലേ പരിപുച്ഛിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൧൬. തേ സീലവന്തോ ഉപാസകാ മേ മയാ പുട്ഠാ ‘‘മാളം മയം കത്തുകാമാ ഹുത്വാ ഏകത്ഥമ്ഭോ അമ്ഹേഹി ന ലബ്ഭതീ’’തി വിയാകംസു വിസേസേന കഥയിംസൂതി സമ്ബന്ധോ.

൧൭. മമം മയ്ഹം ഏകത്ഥമ്ഭം ദേഥ, അഹം തം ദസ്സാമി സത്ഥുനോ സന്തികം അഹം ഥമ്ഭം ആഹരിസ്സാമി, തേ ഭവന്തോ ഥമ്ഭഹരണേ അപ്പോസ്സുക്കാ ഉസ്സാഹരഹിതാ ഭവന്തൂതി സമ്ബന്ധോ.

൨൪. യം യം യോനുപപജ്ജാമീതി യം യം യോനിം ദേവത്തം അഥ മാനുസം ഉപഗച്ഛാമീതി അത്ഥോ. ഭുമ്മത്ഥേ വാ ഉപയോഗവചനം, യസ്മിം യസ്മിം ദേവലോകേ വാ മനുസ്സലോകേ വാതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഏകത്ഥമ്ഭികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. നന്ദത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരസ്സ ¶ ¶ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ നന്ദത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഭഗവതോ സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ സയം തം ഠാനന്തരം പത്ഥേന്തോ ഭഗവതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച പൂജാസക്കാരബഹുലം മഹാദാനം പവത്തേത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, അനാഗതേ തുമ്ഹാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ ഏവരൂപോ സാവകോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പണിധാനം അകാസി.

സോ തതോ പട്ഠായ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ധമ്മതായ നാമ നദിയാ മഹന്തോ കച്ഛപോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം നദിം തരിതും തീരേ ഠിതം ദിസ്വാ സയം ഭഗവന്തം താരേതുകാമോ സത്ഥു പാദമൂലേ നിപജ്ജി. സത്ഥാ തസ്സ അജ്ഝാസയം ഞത്വാ പിട്ഠിം അഭിരുഹി. സോ ഹട്ഠതുട്ഠോ വേഗേന സോതം ഛിന്ദന്തോ സീഘതരം പരതീരം പാപേസി. ഭഗവാ തസ്സ അനുമോദനം വദന്തോ ഭാവിനിം സമ്പത്തിം കഥേത്വാ പക്കാമി.

സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ¶ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കപിലവത്ഥുസ്മിം സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ അഗ്ഗമഹേസിയാ മഹാപജാപതിഗോതമിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തോ, തസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ ഞാതിസങ്ഘം നന്ദയന്തോ ജാതോതി ‘‘നന്ദോ’’ത്വേവ നാമം അകംസു. തസ്സ വയപ്പത്തകാലേ ഭഗവാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ ലോകാനുഗ്ഗഹം കരോന്തോ അനുക്കമേന കപിലവത്ഥും ഗന്ത്വാ ഞാതിസമാഗമേ പോക്ഖരവസ്സം അട്ഠുപ്പത്തിം കത്വാ വേസ്സന്തരജാതകം (ജാ. ൨.൨൨.൧൬൫൫ ആദയോ) കഥേത്വാ ദുതിയദിവസേ പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ ‘‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യാ’’തി (ധ. പ. ൧൬൮) ഗാഥായ പിതരം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപേത്വാ നിവേസനം ഗന്ത്വാ ‘‘ധമ്മഞ്ചരേ സുചരിത’’ന്തി (ധ. പ. ൧൬൯) ഗാഥായ മഹാപജാപതിം സോതാപത്തിഫലേ രാജാനം സകദാഗാമിഫലേ പതിട്ഠാപേത്വാ തതിയദിവസേ നന്ദകുമാരസ്സ അഭിസേകഗേഹപവേസനആവാഹമങ്ഗലേസു വത്തമാനേസു പിണ്ഡായ പാവിസി. സത്ഥാ നന്ദകുമാരസ്സ ഹത്ഥേ പത്തം ദത്വാ മങ്ഗലം വത്വാ തസ്സ ഹത്ഥതോ പത്തം അഗ്ഗഹേത്വാവ വിഹാരം ഗതോ ¶ , തം പത്തഹത്ഥം വിഹാരം ആഗതം അനിച്ഛമാനംയേവ പബ്ബാജേത്വാ തഥാപബ്ബാജിതത്തായേവ അനഭിരതിയാ പീളിതം ഞത്വാ ഉപായേന തസ്സ തം അനഭിരതിം വിനോദേസി. സോ യോനിസോ പടിസങ്ഖായ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. ഥേരോ പുന ദിവസേ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘യം മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ പാടിഭോഗോ പഞ്ചന്നം അച്ഛരാസതാനം പടിലാഭായ ¶ കകുടപാദാനം, മുഞ്ചാമഹം, ഭന്തേ, ഭഗവന്തം ഏതസ്മാ പടിസ്സവാ’’തി. ഭഗവാപി ‘‘യദേവ തേ, നന്ദ, അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുത്തം, തദാഹം മുത്തോ ഏതസ്മാ പടിസ്സവാ’’തി ആഹ. അഥസ്സ ഭഗവാ സവിസേസം ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരതം ഞത്വാ തം ഗുണം വിഭാവേന്തോ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരാനം യദിദം നന്ദോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯, ൨൩൦) ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരഭാവേന നം ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി. ഥേരോ ഹി ‘‘ഇന്ദ്രിയാസംവരം നിസ്സായ ഇമം വിപ്പകാരം പത്തോ, തമഹം സുട്ഠു നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഉസ്സാഹജാതോ ബലവഹിരോത്തപ്പോ തത്ഥ ച കതാധികാരത്താ ഇന്ദ്രിയസംവരേ ഉക്കംസപാരമിം അഗമാസി.

൨൭. ഏവം സോ ഏതദഗ്ഗട്ഠാനം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സപ്പത്തോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. വത്ഥം ഖോമം മയാ ദിന്നന്തി ഖോമരട്ഠേ ജാതം വത്ഥം ഭഗവതി ചിത്തപ്പസാദേന ഗാരവബഹുമാനേന മയാ പരമസുഖുമം ഖോമവത്ഥം ദിന്നന്തി അത്ഥോ. സയമ്ഭുസ്സാതി ¶ സയമേവ ഭൂതസ്സ ജാതസ്സ അരിയായ ജാതിയാ നിബ്ബത്തസ്സ. മഹേസിനോതി മഹന്തേ സീലസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിവിമുത്തിഞാണദസ്സനക്ഖന്ധേ ഏസി ഗവേസീതി മഹേസി, തസ്സ മഹേസിനോ സയമ്ഭുസ്സ ചീവരത്ഥായ ഖോമവത്ഥം മയാ ദിന്നന്തി സമ്ബന്ധോ.

൨൮. തം മേ ബുദ്ധോ വിയാകാസീതി ഏത്ഥ തന്തി സാമ്യത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, തസ്സ വത്ഥദായകസ്സ മേ ദാനഫലം വിസേസേന അകാസി കഥേസി ബുദ്ധോതി അത്ഥോ. ജലജുത്തമനാമകോതി പദുമുത്തരനാമകോ. ‘‘ജലരുത്തമനായകോ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ ജലമാനാനം ദേവബ്രഹ്മാനം ഉത്തമനായകോ പധാനോതി അത്ഥോ. ഇമിനാ വത്ഥദാനേനാതി ഇമിനാ വത്ഥദാനസ്സ നിസ്സന്ദേന ത്വം അനാഗതേ ഹേമവണ്ണോ സുവണ്ണവണ്ണോ ഭവിസ്സസി.

൨൯. ദ്വേ ¶ സമ്പത്തിം അനുഭോത്വാതി ദിബ്ബമനുസ്സസങ്ഖാതാ ദ്വേ സമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ. കുസലമൂലേഹി ചോദിതോതി കുസലാവയവേഹി കുസലകോട്ഠാസേഹി ചോദിതോ പേസിതോ, ‘‘ത്വം ഇമിനാ പുഞ്ഞേന സത്ഥു കുലം പസവാഹീ’’തി പേസിതോ വിയാതി അത്ഥോ. ‘‘ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ കനിട്ഠോ ത്വം ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസീതി സമ്ബന്ധോ.

൩൦. രാഗരത്തോ സുഖസീലോതി കിലേസകാമേഹി രത്തോ അല്ലീനോ കായസുഖചിത്തസുഖാനുഭവനസഭാവോ. കാമേസു ഗേധമായുതോതി വത്ഥുകാമേസു ഗേധസങ്ഖാതായ തണ്ഹായ ആയുതോ യോജിതോതി അത്ഥോ. ബുദ്ധേന ചോദിതോ സന്തോ, തദാ ത്വന്തി യസ്മാ കാമേസു ഗേധിതോ, തദാ തസ്മാ ¶ ത്വം അത്തനോ ഭാതുകേന ഗോതമബുദ്ധേന ചോദിതോ പബ്ബജ്ജായ ഉയ്യോജിതോ തസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിസ്സസീതി സമ്ബന്ധോ.

൩൧. പബ്ബജിത്വാന ത്വം തത്ഥാതി തസ്മിം ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ ത്വം പബ്ബജിത്വാ കുസലമൂലേന മൂലഭൂതേന പുഞ്ഞസമ്ഭാരേന ചോദിതോ ഭാവനായം നിയോജിതോ സബ്ബാസവേ സകലാസവേ പരിഞ്ഞായ ജാനിത്വാ പജഹിത്വാ അനാമയോ നിദ്ദുക്ഖോ നിബ്ബായിസ്സസി അദസ്സനം പാപേസ്സസി, അപണ്ണത്തികഭാവം ഗമിസ്സസീതി അത്ഥോ.

൩൨. സതകപ്പസഹസ്സമ്ഹീതി ഇതോ കപ്പതോ പുബ്ബേ സതകപ്പാധികേ സഹസ്സമേ കപ്പമ്ഹി ചേളനാമകാ ചത്താരോ ചക്കവത്തിരാജാനോ അഹേസുന്തി അത്ഥോ. സട്ഠി കപ്പസഹസ്സാനീതി കപ്പസഹസ്സാനി സട്ഠി ച അതിക്കമിത്വാ ഹേട്ഠാ ഏകസ്മിം കപ്പേ ചത്താരോ ജനാ ഉപചേളാ നാമ ചക്കവത്തിരാജാനോ ചതൂസു ജാതീസു അഹേസുന്തി അത്ഥോ.

൩൩. പഞ്ചകപ്പസഹസ്സമ്ഹീതി പഞ്ചകപ്പാധികേ സഹസ്സമേ കപ്പമ്ഹി ചേളാ നാമ ചത്താരോ ജനാ ചക്കവത്തിരാജാനോ സത്തഹി രതനേഹി സമ്പന്നാ സമങ്ഗീഭൂതാ ജമ്ബുദീപഅപരഗോയാനഉത്തരകുരുപുബ്ബവിദേഹദീപസങ്ഖാതേ ¶ ചതുദീപമ്ഹി ഇസ്സരാ പധാനാ വിസും അഹേസുന്തി അത്ഥോ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

നന്ദത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. ചൂളപന്ഥകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരോ ¶ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ ചൂളപന്ഥകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ യദേത്ഥ അട്ഠുപ്പത്തിവസേന വത്തബ്ബം, തം അട്ഠകനിപാതേ മഹാപന്ഥകവത്ഥുസ്മിം (ഥേരഗാ. ൫൧൦ ആദയോ) വുത്തമേവ. അയം പന വിസേസോ – മഹാപന്ഥകത്ഥേരോ അരഹത്തം പത്വാ ഫലസമാപത്തിസുഖേന വീതിനാമേന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘കഥം നു ഖോ സക്കാ ചൂളപന്ഥകമ്പി ഇമസ്മിം സുഖേ പതിട്ഠാപേതു’’ന്തി. സോ അത്തനോ അയ്യകം ധനസേട്ഠിം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘സചേ, മഹാസേട്ഠി ¶ , അനുജാനാഥ, അഹം ചൂളപന്ഥകം പബ്ബാജേയ്യ’’ന്തി. ‘‘പബ്ബാജേഥ, ഭന്തേ’’തി. ഥേരോ തം പബ്ബാജേസി. സോ ദസസു സീലേസു പതിട്ഠിതോ ഭാതു സന്തികേ –

‘‘പദുമം യഥാ കോകനദം സുഗന്ധം, പാതോ സിയാ ഫുല്ലമവീതഗന്ധം;

അങ്ഗീരസം പസ്സ വിരോചമാനം, തപന്തമാദിച്ചമിവന്തലിക്ഖേ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൨൩; അ. നി. ൫.൧൯൫) –

ഗാഥം ഉഗ്ഗണ്ഹന്തോ ചതൂഹി മാസേഹി ഉഗ്ഗഹേതും നാസക്ഖി, ഗഹിതമ്പി ഹദയേ ന തിട്ഠതി. അഥ നം മഹാപന്ഥകോ, ‘‘ചൂളപന്ഥക, ത്വം ഇമസ്മിം സാസനേ അഭബ്ബോ, ചതൂഹി മാസേഹി ഏകം ഗാഥമ്പി ഗഹേതും ന സക്കോസി, പബ്ബജിതകിച്ചം പന ത്വം കഥം മത്ഥകം പാപേസ്സസി, നിക്ഖമ ഇതോ’’തി സോ ഥേരേന പണാമികോ ദ്വാരകോട്ഠകസമീപേ രോദമാനോ അട്ഠാസി.

തേന ച സമയേന സത്ഥാ ജീവകമ്ബവനേ വിഹരതി. അഥ ജീവകോ പുരിസം പേസേസി – ‘‘ഗച്ഛ, പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം സത്ഥാരം നിമന്തേഹീ’’തി. തേന ച സമയേന ആയസ്മാ മഹാപന്ഥകോ ഭത്തുദ്ദേസകോ ഹോതി. സോ ‘‘പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ഭിക്ഖം പടിച്ഛഥാ’’തി വുത്തോ ‘‘ചൂളപന്ഥകം ഠപേത്വാ സേസാനം പടിച്ഛാമീ’’തി ആഹ. തം സുത്വാ ചൂളപന്ഥകോ ഭിയ്യോസോമത്തായ ദോമനസ്സപ്പത്തോ അഹോസി. സത്ഥാ തസ്സ ചിത്തക്ഖേദം ഞത്വാ ‘‘ചൂളപന്ഥകോ മയാ കതേന ഉപായേന ബുജ്ഝിസ്സതീ’’തി ¶ തസ്സ അവിദൂരട്ഠാനേ അത്താനം ദസ്സേത്വാ ‘‘കിം, പന്ഥക, രോദസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഭാതാ മം, ഭന്തേ, പണാമേതീ’’തി ആഹ. ‘‘പന്ഥക, മാ ചിന്തയി, മമ സാസനേ ¶ തുയ്ഹം പബ്ബജ്ജാ, ഏഹി ഇമം ഗഹേത്വാ ‘രജോഹരണം, രജോഹരണ’ന്തി മനസി കരോഹീ’’തി ഇദ്ധിയാ സുദ്ധം ചോളക്ഖണ്ഡം അഭിസങ്ഖരിത്വാ അദാസി. സോ സത്ഥാരാ ദിന്നം ചോളക്ഖണ്ഡം ‘‘രജോഹരണം, രജോഹരണ’’ന്തി ഹത്ഥേന പരിമജ്ജന്തോ നിസീദി. തസ്സ തം പരിമജ്ജന്തസ്സ കിലിട്ഠധാതുകം ജാതം, പുന പരിമജ്ജന്തസ്സ ഉക്ഖലിപരിപുഞ്ഛനസദിസം ജാതം. സോ ഞാണപരിപാകത്താ ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘ഇദം ചോളക്ഖണ്ഡം പകതിയാ പരിസുദ്ധം, ഇമം ഉപാദിണ്ണകസരീരം നിസ്സായ കിലിട്ഠം അഞ്ഞഥാ ജാതം, തസ്മാ അനിച്ചം യഥാപേതം, ഏവം ചിത്തമ്പീ’’തി ഖയവയം പട്ഠപേത്വാ തസ്മിംയേവ നിമിത്തേ ഝാനാനി നിബ്ബത്തേത്വാ ഝാനപാദകം കത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. അരഹത്തപത്തസ്സേവസ്സ തേപിടകം പഞ്ചാഭിഞ്ഞാ ച ആഗമിംസു.

സത്ഥാ ഏകൂനേഹി പഞ്ചഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം ഗന്ത്വാ ജീവകസ്സ നിവേസനേ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. ചൂളപന്ഥകോ പന അത്തനോ ഭിക്ഖായ അപ്പടിച്ഛിതത്താ ഏവ ന ഗതോ. ജീവകോ യാഗും ദാതും ¶ ആരഭി. സത്ഥാ ഹത്ഥേന പത്തം പിദഹി. ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, ന ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേ ‘‘വിഹാരേ ഏകോ ഭിക്ഖു അത്ഥി, ജീവകാ’’തി. സോ പുരിസം പേസേസി – ‘‘ഗച്ഛ, ഭണേ, വിഹാരേ നിസിന്നം അയ്യം ഗഹേത്വാ ഏഹീ’’തി. ചൂളപന്ഥകത്ഥേരോപി രൂപേന കിരിയായ ച ഏകമ്പി ഏകേന അസദിസം ഭിക്ഖുസഹസ്സം നിമ്മിനിത്വാ നിസീദി. സോ പുരിസോ വിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം ബഹുഭാവം ദിസ്വാ ഗന്ത്വാ ജീവകസ്സ കഥേസി – ‘‘ഇമസ്മാ ഭിക്ഖുസങ്ഘാ വിഹാരേ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ബഹുതരോ, പക്കോസിതബ്ബം അയ്യം ന ജാനാമീ’’തി. ജീവകോ സത്ഥാരം പുച്ഛി – ‘‘കോ നാമോ, ഭന്തേ, വിഹാരേ നിസിന്നോ ഭിക്ഖൂ’’തി? ‘‘ചൂളപന്ഥകോ നാമ, ജീവകാ’’തി. ‘‘ഗച്ഛ, ഭണേ, ‘ചൂളപന്ഥകോ നാമ കതരോ’തി പുച്ഛിത്വാ തം ആനേഹീ’’തി. സോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ‘‘ചൂളപന്ഥകോ നാമ കതരോ, ഭന്തേ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അഹം ചൂളപന്ഥകോ, അഹം ചൂളപന്ഥകോ’’തി ഏകപ്പഹാരേന ഭിക്ഖുസഹസ്സമ്പി കഥേസി. സോ പുനാഗന്ത്വാ തം പവത്തിം ജീവകസ്സ ആരോചേസി ജീവകോ പടിവിദ്ധസച്ചത്താ ‘‘ഇദ്ധിമാ മഞ്ഞേ, അയ്യോ’’തി നയതോ ഞത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, ഭണേ, പഠമം കഥേന്തം അയ്യമേവ ‘തുമ്ഹേ സത്ഥാ പക്കോസതീ’തി വത്വാ ചീവരകണ്ണേ ഗണ്ഹാഹീ’’തി ആഹ. സോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ തഥാ അകാസി. താവദേവ നിമ്മിതഭിക്ഖൂ അന്തരധായിംസു. സോ ഥേരം ഗഹേത്വാ അഗമാസി.

സത്ഥാ ¶ തസ്മിം ഖണേ യാഗുഞ്ച ഖജ്ജകാദിഭേദഞ്ച പടിഗ്ഗണ്ഹി. കതഭത്തകിച്ചോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ചൂളപന്ഥകം ആണാപേസി ‘‘അനുമോദനം കരോഹീ’’തി. സോ പഭിന്നപടിസമ്ഭിദോ സിനേരും ഗഹേത്വാ ¶ മഹാസമുദ്ദം മന്ഥേന്തോ വിയ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം സങ്ഖോഭേന്തോ സത്ഥു അജ്ഝാസയം ഗണ്ഹന്തോ അനുമോദനം അകാസി. ദസബലേ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ വിഹാരം ഗതേ ധമ്മസഭായം കഥാ ഉദപാദി ‘അഹോ ബുദ്ധാനം ആനുഭാവോ, യത്ര ഹി നാമ ചത്താരോ മാസേ ഏകഗാഥം ഗഹേതും അസക്കോന്തമ്പി ലഹുകേന ഖണേനേവ ഏവം മഹിദ്ധികം അകംസൂ’തി, തഥാ ഹി ജീവകസ്സ നിവേസനേ നിസിന്നോ ഭഗവാ ‘ഏവം ചൂളപന്ഥകസ്സ ചിത്തം സമാഹിതം, വീഥിപടിപന്നാ വിപസ്സനാ’തി ഞത്വാ യഥാനിസിന്നോയേവ അത്താനം ദസ്സേത്വാ, ‘പന്ഥക, നേവായം പിലോതികാ കിലിട്ഠാ രജാനുകിണ്ണാ, ഇതോ പന അഞ്ഞോപി അരിയസ്സ വിനയേ സംകിലേസോ രജോ’തി ദസ്സേന്തോ –

‘‘രാഗോ രജോ ന ച പന രേണു വുച്ചതി, രാഗസ്സേതം അധിവചനം രജോതി;

ഏതം രജം വിപ്പജഹിത്വാ ഭിക്ഖവോ, വിഹരന്തി തേ വിഗതരജസ്സ സാസനേ.

‘‘ദോസോ രജോ…പേ… വിഗതരജസ്സ സാസനേ.

‘‘മോഹോ ¶ രജോ…പേ… വിഗതരജസ്സ സാസനേ’’തി. (മഹാനി. ൨൦൯; ചൂളനി. ഉദയമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൭൪) –

ഇമാ തിസ്സോ ഗാഥായോ അഭാസി. ഗാഥാപരിയോസാനേ ചൂളപന്ഥകോ സഹപടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണീതി. സത്ഥാ തേസം ഭിക്ഖൂനം കഥാസല്ലാപം സുത്വാ ആഗന്ത്വാ ബുദ്ധാസനേ നിസീദിത്വാ ‘‘കിം വദേഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമം നാമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘ഭിക്ഖവേ, ചൂളപന്ഥകേന ഇദാനി മയ്ഹം ഓവാദേ ഠത്വാ ലോകുത്ഥരദായജ്ജം ലദ്ധം, പുബ്ബേ പന ലോകിയദായജ്ജം ലദ്ധ’’ന്തി വത്വാ തേഹി യാചിതോ ചൂളസേട്ഠിജാതകം (ജാ. ൧.൧.൪) കഥേസി. അപരഭാഗേ നം സത്ഥാ അരിയഗണപരിവുതോ ധമ്മാസനേ നിസിന്നോ മനോമയം കായം അഭിനിമ്മിനന്താനം ഭിക്ഖൂനം ചേതോവിവട്ടകുസലാനഞ്ച അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി.

൩൫. ഏവം സോ പത്തഏതദഗ്ഗട്ഠാനോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ പീതിസോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദിമാഹ. തത്ഥ പുരിമപദദ്വയം വുത്തത്ഥമേവ. ഗണമ്ഹാ വൂപകട്ഠോ ¶ സോതി സോ പദുമുത്തരോ നാമ സത്ഥാ ഗണമ്ഹാ മഹതാ ഭിക്ഖുസമൂഹതോ വൂപകട്ഠോ വിസും ഭൂതോ വിവേകം ഉപഗതോ. തദാ ¶ മമ താപസകാലേ ഹിമവന്തേ ഹിമാലയപബ്ബതസമീപേ വസി വാസം കപ്പേസി, ചതൂഹി ഇരിയാപഥേഹി വിഹാസീതി അത്ഥോ.

൩൬. അഹമ്പി…പേ… തദാതി യദാ സോ ഭഗവാ ഹിമവന്തം ഉപഗന്ത്വാ വസി, തദാ അഹമ്പി ഹിമവന്തസമീപേ കതഅസ്സമേ ആ സമന്തതോ കായചിത്തപീളാസങ്ഖാതാ പരിസ്സയാ സമന്തി ഏത്ഥാതി അസ്സമോതി ലദ്ധനാമേ അരഞ്ഞാവാസേ വസാമീതി സമ്ബന്ധോ. അചിരാഗതം മഹാവീരന്തി അചിരം ആഗതം മഹാവീരിയവന്തം ലോകനായകം പധാനം തം ഭഗവന്തം ഉപേസിന്തി സമ്ബന്ധോ, ആഗതക്ഖണേയേവ ഉപാഗമിന്തി അത്ഥോ.

൩൭. പുപ്ഫച്ഛത്തം ഗഹേത്വാനാതി ഏവം ഉപഗച്ഛന്തോ ച പദുമുപ്പലപുപ്ഫാദീഹി ഛാദിതം പുപ്ഫമയം ഛത്തം ഗഹേത്വാ നരാസഭം നരാനം സേട്ഠം ഭഗവന്തം ഛാദേന്തോ ഉപഗച്ഛിം സമീപം ഗതോസ്മീതി അത്ഥോ. സമാധിം സമാപജ്ജന്തന്തി രൂപാവചരസമാധിജ്ഝാനം സമാപജ്ജന്തം അപ്പേത്വാ നിസിന്നസ്സ അന്തരായം അഹം അകാസിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൩൮. ഉഭോ ഹത്ഥേഹി പഗ്ഗയ്ഹാതി തം സുസജ്ജിതം പുപ്ഫച്ഛത്തം ദ്വീഹി ഹത്ഥേഹി ഉക്ഖിപിത്വാ അഹം ¶ ഭഗവതോ അദാസിന്തി സമ്ബന്ധോ. പടിഗ്ഗഹേസീതി തം മയാ ദിന്നം പുപ്ഫച്ഛത്തം പദുമുത്തരോ ഭഗവാ സമ്പടിച്ഛി, സാദരം സാദിയീതി അത്ഥോ.

൪൧. സതപത്തഛത്തം പഗ്ഗയ്ഹാതി ഏകേകസ്മിം പദുമപുപ്ഫേ സതസതപത്താനം വസേന സതപത്തേഹി പദുമപുപ്ഫേഹി ഛാദിതം പുപ്ഫച്ഛത്തം പകാരേന ആദരേന ഗഹേത്വാ താപസോ മമ അദാസീതി അത്ഥോ. തമഹം കിത്തയിസ്സാമീതി തം താപസം അഹം കിത്തയിസ്സാമി പാകടം കരിസ്സാമീതി അത്ഥോ. മമ ഭാസതോ ഭാസമാനസ്സ വചനം സുണോഥ മനസി കരോഥ.

൪൨. പഞ്ചവീസതികപ്പാനീതി ഇമിനാ പുപ്ഫച്ഛത്തദാനേന പഞ്ചവീസതിവാരേ താവതിംസഭവനേ സക്കോ ഹുത്വാ ദേവരജ്ജം കരിസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ. ചതുത്തിംസതിക്ഖത്തുഞ്ചാതി ചതുത്തിംസതിവാരേ മനുസ്സലോകേ ചക്കവത്തീ രാജാ ഭവിസ്സതി.

൪൩. യം ¶ യം യോനിന്തി മനുസ്സയോനിആദീസു യം യം ജാതിം സംസരതി ഗച്ഛതി ഉപപജ്ജതി. തത്ഥ തത്ഥ യോനിയം അബ്ഭോകാസേ സുഞ്ഞട്ഠാനേ പതിട്ഠന്തം നിസിന്നം ഠിതം വാ പദുമം ധാരയിസ്സതി ഉപരി ഛാദയിസ്സതീതി അത്ഥോ.

൪൫. പകാസിതേ പാവചനേതി തേന ഭഗവതോ സകലപിടകത്തയേ പകാസിതേ ദീപിതേ മനുസ്സത്തം മനുസ്സജാതിം ലഭിസ്സതി ഉപപജ്ജിസ്സതി. മനോമയമ്ഹി കായമ്ഹീതി മനേന ഝാനചിത്തേന നിബ്ബത്തോതി മനോമയോ, യഥാ ചിത്തം പവത്തതി, തഥാ കായം പവത്തേതി ചിത്തഗതികം കരോതീതി ¶ അത്ഥോ. തമ്ഹി മനോമയേ കായമ്ഹി സോ താപസോ ചൂളപന്ഥകോ നാമ ഹുത്വാ ഉത്തമോ അഗ്ഗോ ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ. സേസം ഹേട്ഠാ വുത്തത്താ ഉത്താനത്താ ച സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൫൨. സരിം കോകനദം അഹന്തി അഹം ഭഗവതോ നിമ്മിതചോളകം പരിമജ്ജന്തോ കോകനദം പദുമം സരിന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ ചിത്തം വിമുച്ചി മേതി തസ്മിം കോകനദേ പദുമേ മയ്ഹം ചിത്തം അധിമുച്ചി അല്ലീനോ, തതോ അഹം അരഹത്തം പാപുണിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൫൩. അഹം മനോമയേസു ചിത്തഗതികേസു കായേസു സബ്ബത്ഥ സബ്ബേസു പാരമിം പരിയോസാനം ഗതോ പത്തോതി സമ്ബന്ധോ. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

ചൂളപന്ഥകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. പിലിന്ദവച്ഛത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നിബ്ബുതേ ¶ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ പിലിന്ദവച്ഛത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ മഹാഭോഗകുലേ നിബ്ബത്തോ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും ദേവതാനം പിയമനാപഭാവേന അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ തം ഠാനന്തരം പത്ഥേത്വാ യാവജീവം കുസലം കത്വാ തതോ ചുതോ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ. പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി തസ്സ ഥൂപം പൂജേത്വാ സങ്ഘസ്സ മഹാദാനം പവത്തേത്വാ തതോ ചവിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു ഉഭയസമ്പത്തിയോ ¶ അനുഭവിത്വാ അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ ചക്കവത്തീ രാജാ ഹുത്വാ മഹാജനം പഞ്ചസീലേസു പതിട്ഠാപേത്വാ സഗ്ഗപരായനം അകാസി. സോ അനുപ്പന്നേയേവ അമ്ഹാകം ഭഗവതി സാവത്ഥിയം ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തി, പിലിന്ദോതിസ്സ നാമം അകംസു. വച്ഛോതി ഗോത്തം. സോ അപരഭാഗേ പിലിന്ദവച്ഛോതി പഞ്ഞായിത്ഥ. സംസാരേ പന സംവേഗബഹുലതായ പരിബ്ബാജകപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ചൂളഗന്ധാരം നാമ വിജ്ജം സാധേത്വാ തായ വിജ്ജായ ആകാസചാരീ പരചിത്തവിദൂ ച ഹുത്വാ രാജഗഹേ ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപത്തോ പടിവസതി.

അഥ അമ്ഹാകം ഭഗവാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ അനുക്കമേന രാജഗഹം ഉപഗതോ. തതോ പട്ഠായ ബുദ്ധാനുഭാവേന തസ്സ സാ വിജ്ജാ ന സമ്പജ്ജതി, അത്തനോ കിച്ചം ന സാധേതി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘സുതം ഖോ പനേതം ആചരിയപാചരിയാനം ഭാസമാനാനം ‘യത്ഥ മഹാഗന്ധാരവിജ്ജാ ധരതി ¶ , തത്ഥ ചൂളഗന്ധാരവിജ്ജാ ന സമ്പജ്ജതീ’തി സമണസ്സ പന ഗോതമസ്സ ആഗതകാലതോ പട്ഠായ നായം മമ വിജ്ജാ സമ്പജ്ജതി, നിസ്സംസയം സമണോ ഗോതമോ മഹാഗന്ധാരവിജ്ജം ജാനാതി, യംനൂനാഹം തം പയിരുപാസിത്വാ തസ്സ സന്തികേ തം വിജ്ജം പരിയാപുണേയ്യ’’ന്തി. സോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏതദവോച – ‘‘അഹം, മഹാസമണ, തവ സന്തികേ ഏകം വിജ്ജം പരിയാപുണിതുകാമോ, ഓകാസം മേ കരോഹീ’’തി. ‘‘തേന ഹി മമ സന്തികേ പബ്ബജാഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘വിജ്ജായ പരികമ്മം പബ്ബജ്ജാ’’തി മഞ്ഞമാനോ പബ്ബജി. തസ്സ ഭഗവാ ധമ്മം കഥേത്വാ ചരിതാനുകൂലം കമ്മട്ഠാനം അദാസി. സോ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നതായ നചിരസ്സേവ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി.

൫൫. യാ പന പുരിമജാതിയം തസ്സോവാദേ ഠത്വാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്താ ദേവതാ, താ കതഞ്ഞുതം നിസ്സായ തസ്മിം സഞ്ജാതബഹുമാനാ സായം പാതം ഥേരം പയിരുപാസിത്വാ ഗച്ഛന്തി. തസ്മാ നം ഭഗവാ ദേവതാനം അതിവിയ പിയമനാപഭാവേന അഗ്ഗഭാവേ ഠപേസി ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ¶ ദേവതാനം പിയമനാപാനം യദിദം പിലിന്ദവച്ഛോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൦൯, ൨൧൫). ഏവം സോ പത്തഅഗ്ഗട്ഠാനോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം അനുസ്സരിത്വാ പീതിസോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നിബ്ബുതേ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദിമാഹ.

തത്ഥ ¶ കാമരൂപാരൂപലോകസ്സ നാഥോ പധാനോതി ലോകനാഥോ. മേധാ വുച്ചന്തി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണഅനാവരണഞാണാദയോ, സുന്ദരാ, പസട്ഠാ വാ മേധാ യസ്സ സോ സുമേധോ, അഗ്ഗോ ച സോ പുഗ്ഗലോ ചാതി അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ, തസ്മിം സുമേധേ ലോകനായകേ അഗ്ഗപുഗ്ഗലേ ഖന്ധപരിനിബ്ബാനേന നിബ്ബുതേ സതീതി സമ്ബന്ധോ. പസന്നചിത്തോ സുമനോതി സദ്ധായ പസാദിതചിത്തോ സോമനസ്സേന സുന്ദരമനോ അഹം തസ്സ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ ഥൂപപൂജം ചേതിയപൂജം അകാസിന്തി അത്ഥോ.

൫൬. യേ ച ഖീണാസവാ തത്ഥാതി തസ്മിം സമാഗമേ യേ ച ഖീണാസവാ പഹീനകിലേസാ ഛളഭിഞ്ഞാ ഛഹി അഭിഞ്ഞാഹി സമന്നാഗതാ മഹിദ്ധികാ മഹന്തേഹി ഇദ്ധീഹി സമന്നാഗതാ സന്തി, തേ സബ്ബേ ഖീണാസവേ അഹം തത്ഥ സമാനേത്വാ സുട്ഠു ആദരേന ആനേത്വാ സങ്ഘഭത്തം സകലസങ്ഘസ്സ ദാതബ്ബഭത്തം അകാസിം തേസം ഭോജേസിന്തി അത്ഥോ.

൫൭. ഉപട്ഠാകോ തദാ അഹൂതി തദാ മമ സങ്ഘഭത്തദാനകാലേ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ നാമേന സുമേധോ നാമ ഉപട്ഠാകസാവകോ അഹു അഹോസീതി അത്ഥോ. സോ സാവകോ മയ്ഹം പൂജാസക്കാരം അനുമോദിത്ഥ അനുമോദിതോ ആനിസംസം കഥേസീതി അത്ഥോ.

൫൮. തേന ചിത്തപ്പസാദേനാതി തേന ഥൂപപൂജാകരണവസേന ഉപ്പന്നേന ¶ ചിത്തപ്പസാദേന ദേവലോകേ ദിബ്ബവിമാനം ഉപപജ്ജിം ഉപഗതോ അസ്മീതി അത്ഥോ, തത്ഥ നിബ്ബത്തോമ്ഹീതി വുത്തം ഹോതി. ഛളാസീതിസഹസ്സാനീതി തസ്മിം വിമാനേ ഛ അസീതിസഹസ്സാനി ദേവച്ഛരായോ മേ മയ്ഹം ചിത്തം രമിംസു രമാപേസുന്തി സമ്ബന്ധോ.

൫൯. മമേവ അനുവത്തന്തീതി താ അച്ഛരായോ സബ്ബകാമേഹി ദിബ്ബേഹി രൂപാദിവത്ഥുകാമേഹി ഉപട്ഠഹന്തിയോ മമം ഏവ അനുവത്തന്തി മമ വചനം അനുകരോന്തി സദാ നിച്ചകാലന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

പിലിന്ദവച്ഛത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. രാഹുലത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരസ്സ ¶ ¶ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ രാഹുലത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ആയസ്മാ പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും സിക്ഖാകാമാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ സയമ്പി തം ഠാനന്തരം പത്ഥേന്തോ സേനാസനവിസോധനവിജ്ജോതനാദികം ഉളാരം പുഞ്ഞം കത്വാ പണിധാനം അകാസി. സോ തതോ ചവിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തം പടിച്ച യസോധരായ ദേവിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തിത്വാ രാഹുലോതി ലദ്ധനാമോ മഹതാ ഖത്തിയപരിവാരേന വഡ്ഢി. തസ്സ പബ്ബജ്ജാവിധാനം ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൧൦൫) ആഗതമേവ. സോ പബ്ബജിത്വാ സത്ഥു സന്തികേ അനേകേഹി സുത്തപദേഹി സുലദ്ധോവാദോ പരിപക്കഞാണോ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. അരഹാ പന ഹുത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോ –

‘‘ഉഭയേനേവ സമ്പന്നോ, രാഹുലഭദ്ദോതി മം വിദൂ;

യഞ്ചമ്ഹി പുത്തോ ബുദ്ധസ്സ, യഞ്ച ധമ്മേസു ചക്ഖുമാ.

‘‘യഞ്ച മേ ആസവാ ഖീണാ, യഞ്ച നത്ഥി പുനബ്ഭവോ;

അരഹാ ദക്ഖിണേയ്യോമ്ഹി, തേവിജ്ജോ അമതദ്ദസോ.

‘‘കാമന്ധാ ജാലപച്ഛന്നാ, തണ്ഹാഛദനഛാദിതാ;

പമത്തബന്ധുനാ ബന്ധാ, മച്ഛാവ കുമിനാ മുഖേ.

‘‘തം കാമം അഹമുജ്ഝിത്വാ, ഛേത്വാ മാരസ്സ ബന്ധനം;

സമൂലം തണ്ഹമബ്ബുയ്ഹ, സീതിഭൂതോസ്മി നിബ്ബുതോ’’തി. (ഥേരഗാ. ൨൯൫-൨൯൮);

ചതസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി. തത്ഥ ¶ ഉഭയേനേവ സമ്പന്നോതി ജാതിസമ്പദാ പടിപത്തിസമ്പദാതി ഉഭയസമ്പത്തിയാപി സമ്പന്നോ സമന്നാഗതോ. രാഹുലഭദ്ദോതി മം വിദൂതി ‘‘രാഹുലഭദ്ദോ’’തി മം സബ്രഹ്മചാരിനോ ¶ സഞ്ജാനന്തി. തസ്സ ഹി ജാതസാസനം സുത്വാ ബോധിസത്തേന, ‘‘രാഹു, ജാതോ, ബന്ധനം ജാത’’ന്തി വുത്തവചനം ഉപാദായ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ ‘‘രാഹുലോ’’തി നാമം ¶ ഗണ്ഹി. തത്ഥ ആദിതോ പിതരാ വുത്തപരിയായമേവ ഗഹേത്വാ ആഹ – ‘‘രാഹുലഭദ്ദോതി മം വിദൂ’’തി. ഭദ്ദോതി പസംസാവചനമേവ. അപരഭാഗേ സത്ഥാ തം സിക്ഖാകാമഭാവേന അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാകാമാനം യദിദം രാഹുലോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൦൯).

൬൮. ഏവം സോ പത്തഏതദഗ്ഗട്ഠാനോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. സത്തഭൂമിമ്ഹി പാസാദേതി പസാദം സോമനസ്സം ജനേതീതി പാസാദോ. ഉപരൂപരി ഠിതാ സത്ത ഭൂമിയോ യസ്മിം പാസാദേ സോയം സത്തഭൂമി, തസ്മിം സത്തഭൂമിമ്ഹി പാസാദേ. ആദാസം സന്ഥരിം അഹന്തി ആദാസതലം നിപ്ഫാദേത്വാ ലോകജേട്ഠസ്സ ഭഗവതോ താദിനോ അഹം സന്ഥരം അദാസിം, സന്ഥരിത്വാ പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൬൯. ഖീണാസവസഹസ്സേഹീതി അരഹന്തസഹസ്സേഹി പരികിണ്ണോ പരിവുതോ. ദ്വിപദിന്ദോ ദ്വിപദാനം ഇന്ദോ സാമി നരാസഭോ മഹാമുനി ഗന്ധകുടിം തേഹി സഹ ഉപാഗമി പാവിസീതി അത്ഥോ.

൭൦. വിരോചേന്തോ ഗന്ധകുടിന്തി തം ഗന്ധകുടിം സോഭയമാനോ ദേവാനം ദേവോ ദേവദേവോ നരാനം ആസഭോ നരാസഭോ ജേട്ഠോ സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘമജ്ഝേ നിസീദിത്വാ ഇമാ ബ്യാകരണഗാഥായോ അഭാസഥ കഥേസീതി സമ്ബന്ധോ.

൭൧. യേനായം ജോതിതാ സേയ്യാതി യേന ഉപാസകേന അയം പാസാദസങ്ഖാതാ സേയ്യാ ജോതിതാ പഭാസിതാ പജ്ജലിതാ. ആദാസോവ കംസലോഹമയം ആദാസതലം ഇവ സുട്ഠു സമം കത്വാ സന്ഥതാ. തം ഉപാസകം കിത്തയിസ്സാമി പാകടം കരിസ്സാമീതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൮൧. അട്ഠാനമേതം യം താദീതി യം യേന കാരണേന താദീ ഇട്ഠാനിട്ഠേസു അകമ്പിയസഭാവത്താ താദീ അഗാരേ ഘരാവാസേ രതിം അല്ലീനഭാവം അജ്ഝഗാ പാപുണി, ഏതം കാരണം അട്ഠാനം അകാരണന്തി അത്ഥോ.

൮൨. നിക്ഖമിത്വാ ¶ അഗാരസ്മാതി ഘരാവാസതോ നിക്ഖമിത്വാ തം തിണദലമിവ പരിച്ചജിത്വാ സുബ്ബതോ സുസിക്ഖിതോ പബ്ബജിസ്സതി. രാഹുലോ നാമ ¶ നാമേനാതി സുദ്ധോദനമഹാരാജേന പേസിതം ¶ കുമാരസ്സ ജാതസാസനം സുത്വാ പിതരാ സിദ്ധത്ഥേന, ‘‘രാഹു ജാതോ, ബന്ധനം ജാത’’ന്തി വുത്തനാമത്താ രാഹുലോ നാമാതി അത്ഥോ. ‘‘യഥാ ചന്ദസൂരിയാനം വിമാനപഭായ കിലിട്ഠകരണേന രാഹു അസുരിന്ദോ ഉപേതി ഗച്ഛതി, ഏവമേവായം മമ അഭിനിക്ഖമനപബ്ബജ്ജാദീനം അന്തരായം കരോന്തോരിവ ജാതോ’’തി അധിപ്പായേന, ‘‘രാഹു ജാതോതി ആഹാ’’തി ദട്ഠബ്ബം. അരഹാ സോ ഭവിസ്സതീതി സോ താദിസോ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നോ വിപസ്സനായം യുത്തപ്പയുത്തോ അരഹാ ഖീണാസവോ ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ.

൮൩. കികീവ അണ്ഡം രക്ഖേയ്യാതി അണ്ഡം ബീജം രക്ഖമാനാ കികീ സകുണീ ഇവ അപ്പമത്തോ സീലം രക്ഖേയ്യ, ചാമരീ വിയ വാലധിന്തി വാലം രക്ഖമാനാ കണ്ഡകേസു വാലേ ലഗ്ഗന്തേ ഭിന്ദനഭയേന അനാകഡ്ഢിത്വാ മരമാനാ ചാമരീ വിയ ജീവിതമ്പി പരിച്ചജിത്വാ സീലം അഭിന്ദിത്വാ രക്ഖേയ്യ. നിപകോ സീലസമ്പന്നോതി നേപക്കം വുച്ചതി പഞ്ഞാ, തേന നേപക്കേന സമന്നാഗതോ നിപകോ ഖണ്ഡഛിദ്ദാദിഭാവം അപാപേത്വാ രക്ഖണതോ സീലസമ്പന്നോ ഭവിസ്സതീതി ഏവം സോ ഭഗവാ ബ്യാകരണമകാസി. സോ ഏവം പത്തഅരഹത്തഫലോ ഏകദിവസം വിവേകട്ഠാനേ നിസിന്നോ സോമനസ്സവസേന ഏവം രക്ഖിം മഹാമുനീതിആദിമാഹ. തം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

രാഹുലത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. ഉപസേനവങ്ഗന്തപുത്തത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരം ഭഗവന്തന്തിആദികം ആയസ്മതോ ഉപസേനവങ്ഗന്തപുത്തത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും സമന്തപാസാദികാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ സത്ഥു അധികാരകമ്മം കത്വാ തം ഠാനന്തരം പത്ഥേത്വാ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ¶ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ നാലകഗാമേ രൂപസാരീ ബ്രാഹ്മണിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തി, ഉപസേനോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ ഉപസമ്പദായ ഏകവസ്സികോ ‘‘അരിയഗബ്ഭം വഡ്ഢേമീ’’തി ഏകം കുലപുത്തം അത്തനോ സന്തികേ ഉപസമ്പാദേത്വാ തേന സദ്ധിം സത്ഥു സന്തികം ഗതോ. സത്ഥാരാ ചസ്സ തസ്സ അവസ്സികസ്സ ഭിക്ഖുനോ സദ്ധിവിഹാരികഭാവം സുത്വാ ‘‘അതിലഹും ഖോ ത്വം, മോഘപുരിസ, ബാഹുല്ലായ ആവത്തോ’’തി (മഹാവ. ൭൫) ഗരഹിതോ ‘‘ഇദാനാഹം യദി പരിസം നിസ്സായ സത്ഥാരാ ഗരഹിതോ, പരിസംയേവ പന നിസ്സായ ¶ സത്ഥു ¶ പസാദം കരിസ്സാമീ’’തി വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. അരഹാ പന ഹുത്വാ സയമ്പി സബ്ബേ ധുതങ്ഗധമ്മേ സമാദായ വത്തതി, അഞ്ഞേപി തദത്ഥായ സമാദപേസി, തേന നം ഭഗവാ സമന്തപാസാദികാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി. സോ അപരേന സമയേന കോസമ്ബിയം കലഹേ ഉപ്പന്നേ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ച ദ്വിധാഭൂതേ ഏകേന ഭിക്ഖുനാ തം കലഹം പരിവജ്ജിതുകാമേന ‘‘ഏതരഹി ഖോ കലഹോ ഉപ്പന്നോ, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ച ദ്വിധാഭൂതോ, കഥം നു ഖോ മയാ പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി പുട്ഠോ വിവേകവാസതോ പട്ഠായ തസ്സ പടിപത്തിം കഥേസി. ഏവം ഥേരോ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഓവാദദാനാപദേസേന അത്തനോ തഥാ പടിപന്നഭാവം ദീപേന്തോ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.

൮൬. സോ ഏവം പത്തഏതദഗ്ഗട്ഠാനോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരം ഭഗവന്തന്തിആദിമാഹ. പബ്ഭാരമ്ഹി നിസീദന്തന്തി പുരതോ ഭാരം നമിതം ഓനമിതന്തി പബ്ഭാരം വിവേകകാമം വനമജ്ഝേ സയംജാതപബ്ബതപബ്ഭാരേ നിസിന്നം നരുത്തമം ഭഗവന്തം അഹം ഉപഗച്ഛിം സമീപം ഗതോതി അത്ഥോ.

൮൭. കണികാരപുപ്ഫ ദിസ്വാതി തഥാ ഉപഗച്ഛന്തോ തസ്മിം പദേസേ സുപുപ്ഫിതം കണികാരം ദിസ്വാ. വണ്ടേ ഛേത്വാനഹം തദാതി തസ്മിം തഥാഗതസ്സ ദിട്ഠകാലേ തം പുപ്ഫം വണ്ടേ വണ്ടസ്മിം ഛേത്വാന ഛിന്ദിത്വാന. അലങ്കരിത്വാ ഛത്തമ്ഹീതി തേന പുപ്ഫേന ഛത്തം ഛാദേത്വാ. ബുദ്ധസ്സ അഭിരോപയിന്തി പബ്ഭാരേ നിസിന്നസ്സ ബുദ്ധസ്സ മുദ്ധനി അകാസിന്തി അത്ഥോ.

൮൮. പിണ്ഡപാതഞ്ച ¶ പാദാസിന്തി തസ്മിംയേവ നിസിന്നസ്സ ഭഗവതോ പിണ്ഡപാതം പകാരേന അദാസിം ഭോജേസിന്തി അത്ഥോ. പരമന്നം സുഭോജനന്തി സുന്ദരഭോജനസങ്ഖാതം പരമന്നം ഉത്തമാഹാരം. ബുദ്ധേന നവമേ തത്ഥാതി തസ്മിം വിവേകട്ഠാനേ ബുദ്ധേന സഹ നവമേ അട്ഠ സമണേ സമിതപാപേ ഖീണാസവഭിക്ഖൂ ഭോജേസിന്തി അത്ഥോ.

യം വദന്തി സുമേധോതി യം ഗോതമസമ്മാസമ്ബുദ്ധം ഭൂരിപഞ്ഞം പഥവിസമാനം പഞ്ഞം സുമേധം സുന്ദരം സബ്ബഞ്ഞുതാദിപഞ്ഞവന്തം. സുമേധോ ഇതി സുന്ദരപഞ്ഞോ ഇതി വദന്തി പണ്ഡിതാ ഇതോ കപ്പതോ സതസഹസ്സേ കപ്പേ ഏസോ ഗോതമോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ഉപസേനവങ്ഗന്തപുത്തത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. രട്ഠപാലത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരസ്സ ¶ ¶ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ രട്ഠപാലത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പായസ്മാ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ ഉപ്പത്തിതോ പുരേതരമേവ ഹംസവതീനഗരേ ഗഹപതിമഹാസാലകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ പിതു അച്ചയേന ഘരാവാസേ പതിട്ഠിതോ രതനകോട്ഠാഗാരകമ്മികേന ദസ്സിതം അപരിമാണം വംസാനുഗതം ധനം ദിസ്വാ ‘‘ഇമം ഏത്തകം ധനരാസിം മയ്ഹം പിതുഅയ്യകപയ്യകാദയോ അത്തനാ സദ്ധിം ഗഹേത്വാ ഗന്തും നാസക്ഖിംസു, മയാ പന ഗഹേത്വാ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ കപണദ്ധികാദീനം മഹാദാനം അദാസി. സോ അഭിഞ്ഞാലാഭിം ഏകം താപസം ഉപസങ്കമിത്വാ തേന ദേവലോകാധിപച്ചേ നിയോജിതോ യാവജീവം പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതോ മനുസ്സലോകേ ഭിന്നം രട്ഠം സന്ധാരേതും സമത്ഥസ്സ കുലസ്സ ഏകപുത്തകോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തേന സമയേന പദുമുത്തരോ ഭഗവാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ വേനേയ്യസത്തേ നിബ്ബാനമഹാനഗരസങ്ഖാതം ഖേമന്തഭൂമിം സമ്പാപേസി. അഥ സോ കുലപുത്തോ അനുക്കമേന വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം ഉപാസകേഹി സദ്ധിം വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം ധമ്മം ദേസേന്തം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ പരിസപരിയന്തേ നിസീദി.

തേന ¶ ഖോ പന സമയേന സത്ഥാ ഏകം ഭിക്ഖും സദ്ധാപബ്ബജിതാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി. സോ തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ സതസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവുതസ്സ ഭഗവതോ സത്താഹം മഹാദാനം ദത്വാ തം ഠാനം പത്ഥേസി. സത്ഥാ അനന്തരായേന സമിജ്ഝനഭാവം ദിസ്വാ ‘‘അയം അനാഗതേ ഗോതമസ്സ നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാസനേ സദ്ധാപബ്ബജിതാനം അഗ്ഗോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. സോ സത്ഥാരം ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച വന്ദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. സോ യാവതായുകം പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചവിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇതോ ദ്വേനവുതേ കപ്പേ ഫുസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സത്ഥു വേമാതികേസു തീസു രാജപുത്തേസു സത്ഥാരം ഉപട്ഠഹന്തേസു തേസം പുഞ്ഞകിരിയാസു സഹായകിച്ചം അകാസി. ഏവം തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ ബഹും കുസലം ഉപചിനിത്വാ സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുരുരട്ഠേ ഥുല്ലകോട്ഠികനിഗമേ രട്ഠപാലസേട്ഠിനോ ഗേഹേ നിബ്ബത്തി, തസ്സ ഭിന്നം രട്ഠം സന്ധാരേതും സമത്ഥകുലേ നിബ്ബത്തത്താ രട്ഠപാലോതി വംസാനുഗതമേവ നാമം അഹോസി. സോ മഹതാ പരിവാരേന വഡ്ഢന്തോ അനുക്കമേന യോബ്ബനപ്പത്തോ മാതാപിതൂഹി പതിരൂപേന ദാരേന സംയോജിതോ മഹന്തേ ¶ ച യസേ പതിട്ഠാപിതോ ദിബ്ബസമ്പത്തിസദിസസമ്പത്തിം പച്ചനുഭോതി.

അഥ ¶ ഭഗവാ കുരുരട്ഠേ ജനപദചാരികം ചരന്തോ ഥുല്ലകോട്ഠികം അനുപാപുണി. തം സുത്വാ രട്ഠപാലോ കുലപുത്തോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിതുകാമോ സത്താഹം ഭത്തച്ഛേദം കത്വാ കിച്ഛേന കസിരേന മാതാപിതരോ അനുജാനാപേത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ സത്ഥു ആണത്തിയാ അഞ്ഞതരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ യോനിസോമനസികാരേന കമ്മം കരോന്തോ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. അരഹത്തം പന പത്വാ സത്ഥാരം അനുജാനാപേത്വാ മാതാപിതരോ പസ്സിതും ഥുല്ലകോട്ഠികം ഗന്ത്വാ തത്ഥ സപദാനം പിണ്ഡായ ചരന്തോ പിതു നിവേസനേ ആഭിദോസികം കുമ്മാസം ലഭിത്വാ തം അമതം വിയ പരിഭുഞ്ജന്തോ പിതരാ നിമന്തിതോ സ്വാതനായ അധിവാസേത്വാ ദുതിയദിവസേ പിതു നിവേസനേ പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ അലങ്കതപടിയത്തേ ഇത്ഥാഗാരജനേ ഉപഗന്ത്വാ ‘‘കീദിസാ നാമ താ, അയ്യപുത്ത, അച്ഛരായോ, യാസം ത്വം ഹേതു ബ്രഹ്മചരിയം ചരസീ’’തിആദീനി (മ. നി. ൨.൩൦൧) വത്വാ പലോഭനകമ്മം കാതും ആരദ്ധേ തസ്സാധിപ്പായം വിപരിവത്തേത്വാ അനിച്ചതാദിപടിസംയുത്തം ധമ്മം കഥേന്തോ –

‘‘പസ്സ ¶ ചിത്തകതം ബിമ്ബം, അരുകായം സമുസ്സിതം;

ആതുരം ബഹുസങ്കപ്പം, യസ്സ നത്ഥി ധുവം ഠിതി.

‘‘പസ്സ ചിത്തകതം രൂപം, മണിനാ കുണ്ഡലേന ച;

അട്ഠിം തചേന ഓനദ്ധം, സഹ വത്ഥേഹി സോഭതി.

‘‘അലത്തകകതാ പാദാ, മുഖം ചുണ്ണകമക്ഖിതം;

അലം ബാലസ്സ മോഹായ, നോ ച പാരഗവേസിനോ.

‘‘അട്ഠാപദകതാ കേസാ, നേത്താ അഞ്ജനമക്ഖിതാ;

അലം ബാലസ്സ മോഹായ, നോ ച പാരഗവേസിനോ.

‘‘അഞ്ജനീവ നവാ ചിത്താ, പൂതികായോ അലങ്കതോ;

അലം ബാലസ്സ മോഹായ, നോ ച പാരഗവേസിനോ.

‘‘ഓദഹി ¶ മിഗവോ പാസം, നാസദാ വാഗുരം മിഗോ;

ഭുത്വാ നിവാപം ഗച്ഛാമ, കന്ദന്തേ മിഗബന്ധകേ.

‘‘ഛിന്നോ ¶ പാസോ മിഗവസ്സ, നാസദാ വാഗുരം മിഗോ;

ഭുത്വാ നിവാപം ഗച്ഛാമ, സോചന്തേ മിഗലുദ്ദകേ’’തി. (മ. നി. ൨.൩൦൨; ഥേരഗാ. ൭൬൯-൭൭൫);

ഇമാ ഗാഥായോ അഭാസി. ഇമാ ഗാഥാ വത്വാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ കോരബ്യസ്സ മിഗാജിനവനുയ്യാനേ മങ്ഗലസിലാപട്ടേ നിസീദി. ഥേരസ്സ കിര പിതാ സത്തസു ദ്വാരകോട്ഠകേസു അഗ്ഗളം ദാപേത്വാ മല്ലേ ആണാപേസി ‘‘നിക്ഖമിതും മാ ദേഥ, കാസായാനി അപനേത്വാ സേതകാനി നിവാസാപേഥാ’’തി. തസ്മാ ഥേരോ ആകാസേന അഗമാസി. അഥ രാജാ കോരബ്യോ ഥേരസ്സ തത്ഥ നിസിന്നഭാവം സുത്വാ തം ഉപസങ്കമിത്വാ സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരേത്വാ ‘‘ഇധ, ഭോ രട്ഠപാല, പബ്ബജന്തോ ബ്യാധിപാരിജുഞ്ഞം വാ ജരാഭോഗഞാതിപാരിജുഞ്ഞം വാ പത്തോ പബ്ബജതി, ത്വം പന കിഞ്ചിപി പാരിജുഞ്ഞം അനുപഗതോ ഏവ കസ്മാ പബ്ബജസീ’’തി പുച്ഛി. അഥസ്സ ഥേരോ ‘‘ഉപനിയ്യതി ലോകോ അദ്ധുവോ, അതാണോ ലോകോ അനഭിസ്സരോ, അസരണോ ലോകോ സബ്ബം പഹായ ഗമനീയം, ഊനോ ലോകോ അതിത്തോ തണ്ഹാദാസോ’’തി (മ. നി. ൨.൩൦൫) ഇമേസം ചതുന്നം ധമ്മുദ്ദേസാനം അത്തനാ വിദിതഭാവം കഥേത്വാ തസ്സാ ദേസനായ അനുഗീതിം കഥേന്തോ –

‘‘പസ്സാമി ¶ ലോകേ സധനേ മനുസ്സേ, ലദ്ധാന വിത്തം ന ദദന്തി മോഹാ;

ലുദ്ധാ ധനം സന്നിചയം കരോന്തി, ഭിയ്യോവ കാമേ അഭിപത്ഥയന്തി.

‘‘രാജാ പസയ്ഹപ്പഥവിം വിജേത്വാ, സസാഗരന്തം മഹിമാവസന്തോ;

ഓരം സമുദ്ദസ്സ അതിത്തരൂപോ, പാരം സമുദ്ദസ്സപി പത്ഥയേഥ.

‘‘രാജാ ച അഞ്ഞേ ച ബഹൂ മനുസ്സാ, അവീതതണ്ഹാ മരണം ഉപേന്തി;

ഊനാവ ഹുത്വാന ജഹന്തി ദേഹം, കാമേഹി ലോകമ്ഹി ന ഹത്ഥി തിത്തി.

‘‘കന്ദന്തി ¶ നം ഞാതീ പകിരിയ കേസേ, ‘അഹോ വതാ നോ അമരാ’തി ചാഹു;

വത്ഥേന നം പാരുതം നീഹരിത്വാ, ചിതം സമോധായ തതോ ഡഹന്തി.

‘‘സോ ഡയ്ഹതി സൂലേഹി തുജ്ജമാനോ, ഏകേന വത്ഥേന പഹായ ഭോഗേ;

ന മീയമാനസ്സ ഭവന്തി താണാ, ഞാതീ ച മിത്താ അഥ വാ സഹായാ.

‘‘ദായാദകാ ¶ തസ്സ ധനം ഹരന്തി, സത്തോ പന ഗച്ഛതി യേന കമ്മം;

ന മീയമാനം ധനമന്വേതി കിഞ്ചി, പുത്താ ച ദാരാ ച ധനഞ്ച രട്ഠം.

‘‘ന ദീഘമായും ലഭതേ ധനേന, ന ചാപി വിത്തേന ജരം വിഹന്തി;

അപ്പം ഹിദം ജീവിതമാഹു ധീരാ, അസസ്സതം വിപ്പരിണാമധമ്മം.

‘‘അഡ്ഢാ ¶ ദലിദ്ദാ ച ഫുസന്തി ഫസ്സം, ബാലോ ച ധീരോ ച തഥേവ ഫുട്ഠോ;

ബാലോ ഹി ബാല്യാ വധിതോവ സേതി, ധീരോ ച നോ വേധതി ഫസ്സഫുട്ഠോ.

‘‘തസ്മാ ഹി പഞ്ഞാവ ധനേന സേയ്യാ, യായ വോസാനമിധാധിഗച്ഛതി;

അബ്യോസിതത്താ ഹി ഭവാഭവേസു, പാപാനി കമ്മാനി കരോതി മോഹാ.

‘‘ഉപേതി ഗബ്ഭഞ്ച പരഞ്ച ലോകം, സംസാരമാപജ്ജപരമ്പരായ;

തസ്സപ്പപഞ്ഞോ അഭിസദ്ദഹന്തോ, ഉപേതി ഗബ്ഭഞ്ച പരഞ്ച ലോകം.

‘‘ചോരോ ¶ യഥാ സന്ധിമുഖേ ഗഹീതോ, സകമ്മുനാ ഹഞ്ഞതി പാപധമ്മോ;

ഏവം പജാ പേച്ച പരമ്ഹി ലോകേ, സകമ്മുനാ ഹഞ്ഞതി പാപധമ്മോ.

‘‘കാമാ ഹി ചിത്രാ മധുരാ മനോരമാ, വിരൂപരൂപേന മഥേന്തി ചിത്തം;

ആദീനവം കാമഗുണേസു ദിസ്വാ, തസ്മാ അഹം പബ്ബജിതോമ്ഹി രാജ.

‘‘ദുമപ്ഫലാനീവ പതന്തി മാണവാ, ദഹരാ ച വുഡ്ഢാ ച സരീരഭേദാ;

ഏതമ്പി ദിസ്വാന പബ്ബജിതോമ്ഹി രാജ, അപണ്ണകം സാമഞ്ഞമേവ സേയ്യോ.

‘‘സദ്ധായാഹം പബ്ബജിതോ, ഉപേതോ ജിനസാസനേ;

അവഞ്ഝാ മയ്ഹം പബ്ബജ്ജാ, അനണോ ഭുഞ്ജാമി ഭോജനം.

‘‘കാമേ ആദിത്തതോ ദിസ്വാ, ജാതരൂപാനി സത്ഥതോ;

ഗബ്ഭാവോക്കന്തിതോ ദുക്ഖം, നിരയേസു മഹബ്ഭയം.

‘‘ഏതമാദീനവം ¶ ¶ ഞത്വാ, സംവേഗം അലഭിം തദാ;

സോഹം വിദ്ധോ തദാ സന്തോ, സമ്പത്തോ ആസവക്ഖയം.

‘‘പരിചിണ്ണോ മയാ സത്ഥാ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസനം;

ഓഹിതോ ഗരുകോ ഭാരോ, ഭവനേത്തി സമൂഹതാ.

‘‘യസ്സത്ഥായ പബ്ബജിതോ, അഗാരസ്മാനഗാരിയം;

സോ മേ അത്ഥോ അനുപ്പത്തോ, സബ്ബസംയോജനക്ഖയോ’’തി. (ഥേരഗാ. ൭൭൬-൭൯൩) –

ഇമാ ഗാഥാ അവോച. ഏവം ഥേരോ രഞ്ഞോ കോരബ്യസ്സ ധമ്മം ദേസേത്വാ സത്ഥു സന്തികമേവ ഗതോ. സത്ഥാ ച അപരഭാഗേ അരിയഗണമജ്ഝേ നിസിന്നോ ഥേരം സദ്ധാപബ്ബജിതാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി.

൯൭-൮. ഏവം ¶ സോ ഥേരോ പത്തഏതദഗ്ഗട്ഠാനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. വരനാഗോ മയാ ദിന്നോതി തസ്സ ഭഗവതോ രൂപകായേ പസീദിത്വാ വരോ ഉത്തമോ സേട്ഠോ ഈസാദന്തോ രഥീസാസദിസദന്തോ ഉരൂള്ഹവാ ഭാരവഹോ രാജാരഹോ വാ. സേതച്ഛത്തോപസോഭിതോതി ഹത്ഥിക്ഖന്ധേ ഉസ്സാപിതസേതച്ഛത്തേന ഉപസേവിതോ സോഭമാനോ. പുനപി കിം വിസിട്ഠോ വരനാഗോ? സകപ്പനോ ഹത്ഥാലങ്കാരസഹിതോ. സങ്ഘാരാമം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ വസനത്ഥായ ആരാമം വിഹാരം അകാരയിം കാരേസിം.

൯൯. ചതുപഞ്ഞാസസഹസ്സാനീതി തസ്മിം കാരാപിതേ വിഹാരബ്ഭന്തരേ ചതുപഞ്ഞാസസഹസ്സാനി പാസാദാനി ച അഹം അകാരയിം കാരേസിന്തി അത്ഥോ. മഹോഘദാനം കരിത്വാനാതി സബ്ബപരിക്ഖാരസഹിതം മഹോഘസദിസം മഹാദാനം സജ്ജേത്വാ മഹേസിനോ മുനിനോ നിയ്യാദേസിന്തി അത്ഥോ.

൧൦൦. അനുമോദി മഹാവീരോതി ചതുരാസങ്ഖ്യേയ്യസതസഹസ്സേസു കപ്പേസു അബ്ബോച്ഛിന്നഉസ്സാഹസങ്ഖാതേന വീരിയേന മഹാവീരോ സയമ്ഭൂ സയമേവ ഭൂതോ ജാതോ ലദ്ധസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണോ അഗ്ഗോ സേട്ഠോ പുഗ്ഗലോ അനുമോദി വിഹാരാനുമോദനം അകാസി. സബ്ബേ ജനേ ഹാസയന്തോതി സകലാനന്താപരിമാണേ ദേവമനുസ്സേ ഹാസയന്തോ സന്തുട്ഠേ ¶ കുരുമാനോ അമതനിബ്ബാനപടിസംയുത്തം ചതുസച്ചധമ്മദേസനം ദേസേസി പകാസേസി വിവരി വിഭജി ഉത്താനീ അകാസീതി അത്ഥോ.

൧൦൧. തം ¶ മേ വിയാകാസീതി തം മയ്ഹം കതപുഞ്ഞം ബലം വിസേസേന പാകടം അകാസി. ജലജുത്തമനാമകോതി ജലേ ജാതം ജലജം പദുമം, പദുമുത്തരനാമകോതി അത്ഥോ. ‘‘ജലനുത്തമനായകോ’’തിപി പാഠോ. തത്ഥ അത്തനോ പഭായ ജലന്തീതി ജലനാ, ചന്ദിമസൂരിയദേവബ്രഹ്മാനോ, തേസം ജലനാനം ഉത്തമോതി ജലനുത്തമോ. സബ്ബസത്താനം നായകോ ഉത്തമോതി നായകോ, സമ്ഭാരവന്തേ സത്തേ നിബ്ബാനം നേതി പാപേതീതി വാ നായകോ, ജലനുത്തമോ ച സോ നായകോ ചാതി ജലനുത്തമനായകോ. ഭിക്ഖുസങ്ഘേ നിസീദിത്വാതി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ നിസിന്നോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസഥ പാകടം കത്വാ കഥേസീതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

രട്ഠപാലത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. സോപാകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പബ്ഭാരം സോധയന്തസ്സാതിആദികം ആയസ്മതോ സോപാകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ ¶ കാലേ അഞ്ഞതരസ്സ കുടുമ്ബികസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ഏകദിവസം സത്ഥാരം ദിസ്വാ ബീജപൂരഫലാനി സത്ഥു ഉപനേസി, പരിഭുഞ്ജി ഭഗവാ തസ്സാനുകമ്പം ഉപാദായ. സോ ഭിക്ഖു സത്ഥരി സങ്ഘേ ച അഭിപ്പസന്നോ സലാകഭത്തം പട്ഠപേത്വാ സങ്ഘുദ്ദേസവസേന തിണ്ണം ഭിക്ഖൂനം യാവതായുകം ഖീരഭത്തം അദാസി. സോ തേഹി പുഞ്ഞേഹി അപരാപരം ദേവമനുസ്സേസു സമ്പത്തിയോ അനുഭവന്തോ ഏകദാ മനുസ്സയോനിയം നിബ്ബത്തോ ഏകസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ഖീരഭത്തം അദാസി.

ഏവം തത്ഥ തത്ഥ പുഞ്ഞാനി കത്വാ സുഗതീസുയേവ പരിബ്ഭമന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ പുരിമകമ്മനിസ്സന്ദേന സാവത്ഥിയം അഞ്ഞതരായ ദുഗ്ഗതിത്ഥിയാ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. സാ തം ദസമാസേ കുച്ഛിനാ പരിഹരിത്വാ പരിപക്കേ ഗബ്ഭേ വിജായനകാലേ വിജായിതും അസക്കോന്തീ മുച്ഛം ആപജ്ജിത്വാ ബഹുവേലം മതാ വിയ നിപജ്ജി. ഞാതകാ ‘‘മതാ’’തി സഞ്ഞായ സുസാനം നേത്വാ ചിതകം ആരോപേത്വാ ¶ ദേവതാനുഭാവേന വാതവുട്ഠിയാ ഉട്ഠിതായ അഗ്ഗിം അദത്വാ പക്കമിംസു. ദാരകോ പച്ഛിമഭവികത്താ ദേവതാനുഭാവേനേവ അരോഗോ ഹുത്വാ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമി. മാതാ പന കാലമകാസി. ദേവതാ മനുസ്സരൂപേനുപഗമ്മ തം ഗഹേത്വാ സുസാനഗോപകസ്സ ഗേഹേ ഠപേത്വാ കതിപാഹം കാലം പതിരൂപേന ആഹാരേന പോസേസി. തതോ പരം സുസാനഗോപകോ അത്തനോ പുത്തം കത്വാ വഡ്ഢേസി. സോ ¶ തഥാ വഡ്ഢേന്തോ തസ്സ പുത്തേന സുപ്പിയേന നാമ ദാരകേന സദ്ധിം കീളന്തോ വിചരി. തസ്സ സുസാനേ ജാതസംവഡ്ഢഭാവതോ സോപാകോതി സമഞ്ഞാ അഹോസി.

അഥേകദിവസം സത്തവസ്സികം തം ഭഗവാ പച്ചൂസവേലായം ഞാണജാലം പത്ഥരിത്വാ വേനേയ്യബന്ധവേ ഓലോകേന്തോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോഗതം ദിസ്വാ സുസാനട്ഠാനം അഗമാസി. ദാരകോ പുബ്ബഹേതുനാ ചോദിയമാനോ പസന്നമാനസോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി. സത്ഥാ തസ്സ ധമ്മം കഥേസി. സോ ധമ്മം സുത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ പിതരാ ‘‘അനുഞ്ഞാതോസീ’’തി വുത്തോ പിതരം സത്ഥു സന്തികം ആനേസി. തസ്സ പിതാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘ഇമം ദാരകം പബ്ബാജേഥ, ഭന്തേ’’തി അനുജാനി, തം പബ്ബാജേത്വാ ഭഗവാ മേത്താഭാവനായ നിയോജേസി. സോ മേത്താകമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ സുസാനേ വിഹരന്തോ നചിരസ്സേവ മേത്താഝാനം പാദകം കത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം സച്ഛാകാസി. അരഹാ ഹുത്വാപി അഞ്ഞേസം സോസാനികഭിക്ഖൂനം മേത്താഭാവനാവിധിം ദസ്സേന്തോ ‘‘യഥാപി ഏകപുത്തസ്മി’’ന്തി (ഥേരഗാ. ൩൩) ഗാഥം അഭാസി. ഇദം ¶ വുത്തം ഹോതി – യഥാ ഏകപുത്തകേ പിയേ മനാപേ മാതാ പിതാ ച കുസലീ ഏകന്തഹിതേസീ ഭവേയ്യ, ഏവം പുരത്ഥിമാദിഭേദാസു സബ്ബാസു ദിസാസു കാമഭവാദിഭേദേസു വാ സബ്ബേസു ഭവേസു ദഹരാദിഭേദാസു സബ്ബാസു അവത്ഥാസുപി ഠിതേസു സബ്ബേസു സത്തേസു ഏകന്തഹിതേസിതായ കുസലീ ഭവേയ്യ ‘‘മിത്തോ, ഉദാസിനോ, പച്ചത്ഥികോ’’തി സീമം അകത്വാ സീമായ സമ്ഭേദവസേന സബ്ബത്ഥ ഏകരസം മേത്തം ഭാവേയ്യാതി ഇമം പന ഗാഥം വത്വാ ‘‘സചേ തുമ്ഹേ ആയസ്മന്തോ ഏവം മേത്തം ഭാവേയ്യാഥ, യേ തേ ഭഗവതാ ‘സുഖം സുപതീ’തിആദിനാ (അ. നി. ൧൧.൧൫; പരി. ൩൩൧; മി. പ. ൪.൪.൬) ഏകാദസ മേത്താനിസംസാ ച വുത്താ, ഏകംസേന തേസം ഭാഗിനോ ഭവഥാ’’തി ഓവാദം അദാസി.

൧൧൨. ഏവം ¶ സോ പത്തഫലാധിഗമോ അത്തനോ കതപുഞ്ഞം പച്ചവേക്ഖിത്വാ സഞ്ജാതസോമനസ്സോ പുബ്ബചരിതാപദാനം ദസ്സേന്തോ പബ്ഭാരം സോധയന്തസ്സാതിആദിമാഹ. തത്ഥ പബ്ഭാരന്തി സിലാപബ്ബതസ്സ വിവേകട്ഠാനം, തം പബ്ബജിതാനുരൂപത്താ ഇട്ഠകപാകാരം കത്വാ ദ്വാരകവാടം യോജേത്വാ ഭിക്ഖൂനം വസനത്ഥായ അദാസി, പകാരേന ഭരോ പത്ഥേതബ്ബോതി പബ്ഭാരോ, തം സോധയന്തസ്സ മമ സന്തികം സിദ്ധത്ഥോ നാമ ഭഗവാ ആഗച്ഛി പാപുണി.

൧൧൩. ബുദ്ധം ഉപഗതം ദിസ്വാതി ഏവം മമ സന്തികം ആഗതം ദിസ്വാ താദിനോ ഇട്ഠാനിട്ഠേസു അകമ്പിയസഭാവത്താ താദിഗുണയുത്തസ്സ ലോകജേട്ഠസ്സ ബുദ്ധസ്സ സന്ഥരം തിണപണ്ണാദിസന്ഥരം കട്ഠത്ഥരം പഞ്ഞാപേത്വാ നിട്ഠാപേത്വാ പുപ്ഫാസനം പുപ്ഫമയം ആസനം അഹം അദാസിം.

൧൧൪. പുപ്ഫാസനേ ¶ നിസീദിത്വാതി തസ്മിം പഞ്ഞത്തേ പുപ്ഫാസനേ നിസീദിത്വാ ലോകനായകോ സിദ്ധത്ഥോ ഭഗവാ. മമഞ്ച ഗതിമഞ്ഞായാതി മയ്ഹം ഗതിം ആയതിം ഉപ്പത്തിട്ഠാനം അഞ്ഞായ ജാനിത്വാ അനിച്ചതം അനിച്ചഭാവം ഉദാഹരി കഥേസി.

൧൧൫. അനിച്ചാ വത സങ്ഖാരാതി വത ഏകന്തേന സങ്ഖാരാ പച്ചയേഹി സമേച്ച സമാഗന്ത്വാ കരീയമാനാ സബ്ബേ സപ്പച്ചയധമ്മാ ഹുത്വാ അഭാവട്ഠേന അനിച്ചാ. ഉപ്പാദവയധമ്മിനോതി ഉപ്പജ്ജിത്വാ വിനസ്സനസഭാവാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ പാതുഭവിത്വാ ഏതേ സങ്ഖാരാ നിരുജ്ഝന്തി വിനസ്സന്തീതി അത്ഥോ. തേസം വൂപസമോ സുഖോതി തേസം സങ്ഖാരാനം വിസേസേന ഉപസമോ സുഖോ, തേസം വൂപസമകരം നിബ്ബാനമേവ ഏകന്തസുഖന്തി അത്ഥോ.

൧൧൬. ഇദം വത്വാന സബ്ബഞ്ഞൂതി സബ്ബധമ്മജാനനകോ ഭഗവാ ലോകാനം ജേട്ഠോ വുഡ്ഢോ നരാനം ആസഭോ പധാനോ വീരോ ഇദം അനിച്ചപടിസംയുത്തം ¶ ധമ്മദേസനം വത്വാന കഥേത്വാ അമ്ബരേ ആകാസേ ഹംസരാജാ ഇവ നഭം ആകാസം അബ്ഭുഗ്ഗമീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൧൭. സകം ദിട്ഠിം അത്തനോ ലദ്ധിം ഖന്തിം രുചിം അജ്ഝാസയം ജഹിത്വാന പഹായ. ഭാവയാനിച്ചസഞ്ഞഹന്തി അനിച്ചേ അനിച്ചന്തി പവത്തസഞ്ഞം അഹം ഭാവയിം വഡ്ഢേസിം മനസി അകാസിം. തത്ഥ കാലം കതോ അഹന്തി തത്ഥ തിസ്സം ജാതിയം തതോ ജാതിതോ അഹം കാലം കതോ മതോ.

൧൧൮. ദ്വേ ¶ സമ്പത്തീ അനുഭോത്വാതി മനുസ്സസമ്പത്തിദിബ്ബസമ്പത്തിസങ്ഖാതാ ദ്വേ സമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ. സുക്കമൂലേന ചോദിതോതി പുരാണകുസലമൂലേന, മൂലഭൂതേന കുസലേന വാ ചോദിതോ സഞ്ചോദിതോ. പച്ഛിമേ ഭവേ സമ്പത്തേതി പരിയോസാനേ ഭവേ സമ്പത്തേ പാപുണിതേ. സപാകയോനുപാഗമിന്തി സകം പചിതഭത്തം സപാകം യോനിം ഉപാഗമിം. യസ്സ കുലസ്സ അത്തനോ പചിതഭത്തം അഞ്ഞേഹി അഭുഞ്ജനീയം, തസ്മിം ചണ്ഡാലകുലേ നിബ്ബത്തോസ്മീതി അത്ഥോ. അഥ വാ സാ വുച്ചതി സുനഖോ, സുനഖോച്ഛിട്ഠഭത്തഭുഞ്ജനകചണ്ഡാലകുലേ ജാതോതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

സോപാകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. സുമങ്ഗലത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ആഹുതിം ¶ യിട്ഠുകാമോതിആദികം ആയസ്മതോ സുമങ്ഗലത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പായസ്മാ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പിയദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ രുക്ഖദേവതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം ന്ഹത്വാ ഏകചീവരം ഠിതം ദിസ്വാ സോമനസ്സപ്പത്തോ അപ്ഫോടേസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയാ അവിദൂരേ അഞ്ഞതരസ്മിം ഗാമകേ താദിസേന കമ്മനിസ്സന്ദേന ദലിദ്ദകുലേ നിബ്ബത്തി, തസ്സ സുമങ്ഗലോതി നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ ഖുജ്ജകാസിതനങ്ഗലകുദ്ദാലപരിക്ഖാരോ ഹുത്വാ കസിയാ ജീവികം കപ്പേസി. സോ ഏകദിവസം രഞ്ഞാ പസേനദിനാ കോസലേന ഭഗവതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച മഹാദാനേ പവത്തിയമാനേ ദാനൂപകരണാനി ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛന്തേഹി മനുസ്സേഹി സദ്ധിം ദധിഘടം ഗഹേത്വാ ആഗതോ ഭിക്ഖൂനം സക്കാരസമ്മാനം ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ സമണാ സക്യപുത്തിയാ സുഖുമവത്ഥനിവത്ഥാ സുഭോജനാനി ഭുഞ്ജിത്വാ നിവാതേസു സേനാസനേസു വിഹരന്തി, യംനൂനാഹമ്പി പബ്ബജേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ അഞ്ഞതരം മഹാഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ അത്തനോ പബ്ബജാധിപ്പായം നിവേദേസി. സോ തം കരുണായന്തോ പബ്ബാജേത്വാ കമ്മട്ഠാനം ¶ ആചിക്ഖി. സോ അരഞ്ഞേ ¶ വിഹരന്തോ ഏകകവിഹാരേ നിബ്ബിന്നോ ഉക്കണ്ഠിതോ ഹുത്വാ വിബ്ഭമിതുകാമോ ഞാതിഗാമം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ കച്ഛം ബന്ധിത്വാ ഖേത്തം കസന്തേ കിലിട്ഠവത്ഥനിവത്ഥേ സമന്തതോ രജോകിണ്ണസരീരേ വാതാതപേന സുസ്സന്തേ ഖേത്തം കസ്സകേ മനുസ്സേ ദിസ്വാ ‘‘മഹന്തം വതിമേ സത്താ ജീവികനിമിത്തം ദുക്ഖം പച്ചനുഭവന്തീ’’തി സംവേഗം പടിലഭി. ഞാണസ്സ പരിപാകഗതത്താ ചസ്സ യഥാഗഹിതം കമ്മട്ഠാനം ഉപട്ഠാസി. സോ അഞ്ഞതരം രുക്ഖമൂലം ഉപഗന്ത്വാ വിവേകം ലഭിത്വാ യോനിസോമനസികരോന്തോ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ മഗ്ഗപടിപാടിയാ അരഹത്തം പാപുണി.

൧൨൪. ഏവം സോ പത്തഅരഹത്തഫലോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ആഹുതിം യിട്ഠുകാമോഹന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ആഹുതിന്തി അന്നപാനാദിഅനേകവിധം പൂജാസക്കാരൂപകരണം. യിട്ഠുകാമോതി യജിതുകാമോ, ദാനം ദാതുകാമോ അഹം. പടിയാദേത്വാന ഭോജനന്തി ആഹാരം പടിയാദേത്വാ നിപ്ഫാദേത്വാ. ബ്രാഹ്മണേ പടിമാനേന്തോതി പടിഗ്ഗാഹകേ സുദ്ധപബ്ബജിതേ പരിയേസന്തോ. വിസാലേ മാളകേ ഠിതോതി പരിസുദ്ധപണ്ഡരപുലിനതലാഭിരാമേ വിപുലേ മാളകേ ഠിതോ.

൧൨൫-൭. അഥദ്ദസാസിം സമ്ബുദ്ധന്തിആദീസു മഹായസം മഹാപരിവാരം സബ്ബലോകം സകലസത്തലോകം വിനേതാനം വിസേസേന നേതാരം നിബ്ബാനസമ്പാപകം സയമ്ഭും സയമേവ ഭൂതം അനാചരിയകം ¶ അഗ്ഗപുഗ്ഗലം സേട്ഠപുഗ്ഗലം ഭഗവന്തം ഭഗ്യവന്താദിഗുണയുത്തം ജുതിമന്തം നീലപീതാദിപഭാസമ്പന്നം സാവകേഹി പുരക്ഖതം പരിവാരിതം ആദിച്ചമിവ സൂരിയമിവ രോചന്തം സോഭമാനം രഥിയം വീഥിയം പടിപന്നകം ഗച്ഛന്തം പിയദസ്സിം നാമ സമ്ബുദ്ധം അദ്ദസിന്തി സമ്ബന്ധോ. അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാനാതി ബന്ധഞ്ജലിപുടം സിരസി കത്വാ സകം ചിത്തം അത്തനോ ചിത്തം പസാദയിം ഇത്ഥമ്ഭൂതസ്സ ഭഗവതോ ഗുണേ പസാദേസിം പസന്നമകാസിന്തി അത്ഥോ. മനസാവ നിമന്തേസിന്തി ചിത്തേന പവാരേസിം. ആഗച്ഛതു മഹാമുനീതി മഹിതോ പൂജാരഹോ മുനി ഭഗവാ മമ നിവേസനം ആഗച്ഛതു.

൧൨൮. മമ സങ്കപ്പമഞ്ഞായാതി മയ്ഹം ചിത്തസങ്കപ്പം ഞത്വാ ലോകേ സത്തലോകേ അനുത്തരോ ഉത്തരവിരഹിതോ സത്ഥാ ഖീണാസവസഹസ്സേഹി അരഹന്തസഹസ്സേഹി ¶ പരിവുതോ മമ ദ്വാരം മയ്ഹം ഗേഹദ്വാരം ഉപാഗമി സമ്പാപുണി.

൧൨൯. തസ്സ സമ്പത്തസ്സ സത്ഥുനോ ഏവം നമക്കാരമകാസിം. പുരിസാജഞ്ഞ പുരിസാനം ആജഞ്ഞ, സേട്ഠ, മമ നമക്കാരോ തേ തുയ്ഹം അത്ഥു ഭവതു. പുരിസുത്തമ പുരിസാനം ഉത്തമ അധികഗുണവിസിട്ഠ തേ തുയ്ഹം മമ നമക്കാരോ അത്ഥു. പാസാദം പസാദജനകം മമ നിവേസനം ¶ അഭിരുഹിത്വാ സീഹാസനേ ഉത്തമാസനേ നിസീദതന്തി ആയാചിന്തി അത്ഥോ.

൧൩൦. ദന്തോ ദന്തപരിവാരോതി സയം ദ്വാരത്തയേന ദന്തോ തഥാ ദന്താഹി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീഉപാസകഉപാസികാസങ്ഖാതാഹി ചതൂഹി പരിസാഹി പരിവാരിതോ. തിണ്ണോ താരയതം വരോതി സയം തിണ്ണോ സംസാരതോ ഉത്തിണ്ണോ നിക്ഖന്തോ താരയതം താരയന്താനം വിസിട്ഠപുഗ്ഗലാനം വരോ ഉത്തമോ ഭഗവാ മമാരാധനേന പാസാദം അഭിരുഹിത്വാ പവരാസനേ ഉത്തമാസനേ നിസീദി നിസജ്ജം കപ്പേസി.

൧൩൧. യം മേ അത്ഥി സകേ ഗേഹേതി അത്തനോ ഗേഹേ യം ആമിസം പച്ചുപട്ഠിതം സമ്പാദിതം രാസികതം അത്ഥി. താഹം ബുദ്ധസ്സ പാദാസിന്തി ബുദ്ധസ്സ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ സങ്ഘസ്സ തം ആമിസം പാദാസിം പ-കാരേന ആദരേന വാ അദാസിന്തി അത്ഥോ. പസന്നോ സേഹി പാണിഭീതി അത്തനോ ദ്വീഹി ഹത്ഥേഹി പസ്സന്നചിത്തോ ഗഹേത്വാ പാദാസിന്തി അത്ഥോ.

൧൩൨. പസന്നചിത്തോ പസാദിതമനസങ്കപ്പോ സുമനോ സുന്ദരമനോ. വേദജാതോ ജാതവേദോ ഉപ്പന്നസോമനസ്സോ കതഞ്ജലീ സിരസി ഠപിതഅഞ്ജലിപുടോ ബുദ്ധസേട്ഠം നമസ്സാമി സേട്ഠസ്സ ബുദ്ധസ്സ പണാമം കരോമീതി അത്ഥോ. അഹോ ബുദ്ധസ്സുളാരതാതി പടിവിദ്ധചതുസച്ചസ്സ സത്ഥുനോ ഉളാരതാ മഹന്തഭാവോ അഹോ അച്ഛരിയന്തി അത്ഥോ.

൧൩൩. അട്ഠന്നം ¶ പയിരൂപാസതന്തി പയിരുപാസന്താനം ഭുഞ്ജം ഭുഞ്ജന്താനം അട്ഠന്നം അരിയപുഗ്ഗലാനം അന്തരേ ഖീണാസവാ അരഹന്തോവ ബഹൂതി അത്ഥോ. തുയ്ഹേവേസോ ആനുഭാവോതി ഏസോ ആകാസചരണഉമ്മുജ്ജനനിമുജ്ജനാദിആനുഭാവോ തുയ്ഹേവ തുയ്ഹം ഏവ ആനുഭാവോ, നാഞ്ഞേസം. സരണം തം ഉപേമഹന്തി തം ഇത്ഥമ്ഭൂതം തുവം സരണം താണം ലേണം പരായനന്തി ഉപേമി ഗച്ഛാമി ജാനാമി വാതി അത്ഥോ.

൧൩൪. ലോകജേട്ഠോ ¶ നരാസഭോ പിയദസ്സീ ഭഗവാ ഭിക്ഖുസങ്ഘമജ്ഝേ നിസീദിത്വാ ഇമാ ബ്യാകരണഗാഥാ അഭാസഥ കഥേസീതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

സുമങ്ഗലത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

ദുതിയസ്സ സീഹാസനവഗ്ഗസ്സ വണ്ണനാ സമത്താ.

൩. സുഭൂതിവഗ്ഗോ

൧. സുഭൂതിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദികം ¶ ആയസ്മതോ സുഭൂതിത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സമത്ഥകേ അനുപ്പന്നേയേവ പദുമുത്തരേ ഭഗവതി ലോകനാഥേ ഹംസവതീനഗരേ ¶ അഞ്ഞതരസ്സ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലസ്സ ഏകപുത്തകോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, തസ്സ നന്ദമാണവോതി നാമം അകംസു. സോ വയപ്പത്തോ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ തത്ഥ സാരം അപസ്സന്തോ അത്തനോ പരിവാരഭൂതേഹി ചതുചത്താലീസായ മാണവസഹസ്സേഹി സദ്ധിം പബ്ബതപാദേ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ പഞ്ചാഭിഞ്ഞായോ ച നിബ്ബത്തേസി. അന്തേവാസികാനമ്പി കമ്മട്ഠാനം ആചിക്ഖി. തേപി നചിരസ്സേവ ഝാനലാഭിനോ അഹേസും.

തേന ച സമയേന പദുമുത്തരോ ഭഗവാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഹംസവതീനഗരം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തോ ഏകദിവസം പച്ചൂസസമയേ ലോകം വോലോകേന്തോ നന്ദതാപസസ്സ അന്തേവാസികജടിലാനം അരഹത്തൂപനിസ്സയം, നന്ദതാപസസ്സ ച ദ്വീഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതസ്സ സാവകട്ഠാനന്തരസ്സ പത്ഥനം ദിസ്വാ പാതോവ സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ പുബ്ബണ്ഹസമയേ പത്തചീവരമാദായ അഞ്ഞം കഞ്ചി അനാമന്തേത്വാ സീഹോ വിയ ഏകചരോ നന്ദതാപസസ്സ അന്തേവാസികേസു ഫലാഫലത്ഥായ ഗതേസു ‘‘ബുദ്ധഭാവം മേ ജാനാതൂ’’തി പസ്സന്തസ്സേവ നന്ദതാപസസ്സ ആകാസതോ ഓതരിത്വാ പഥവിയം പതിട്ഠാസി. നന്ദതാപസോ ബുദ്ധാനുഭാവഞ്ചേവ ലക്ഖണപാരിപൂരിഞ്ച ദിസ്വാ ലക്ഖണമന്തേ സമ്മസിത്വാ ‘‘ഇമേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ നാമ അഗാരം അജ്ഝാവസന്തോ രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ, പബ്ബജന്തോ ലോകേ വിവടച്ഛേദോ ¶ സബ്ബഞ്ഞൂ ബുദ്ധോ ഹോതി, അയം പുരിസാജാനീയോ നിസ്സംസയം ബുദ്ധോ’’തി ഞത്വാ പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ അദാസി. നിസീദി ഭഗവാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ. നന്ദതാപസോപി അത്തനോ അനുച്ഛവികം ആസനം ഗഹേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. തസ്മിം സമയേ ചതുചത്താലീസസഹസ്സജടിലാ പണീതപണീതാനി ഓജവന്താനി ഫലാഫലാനി ഗഹേത്വാ ആചരിയസ്സ സന്തികം സമ്പത്താ ബുദ്ധാനഞ്ചേവ ആചരിയസ്സ ച നിസിന്നാകാരം ഓലോകേത്വാ ആഹംസു – ‘‘ആചരിയ, മയം ‘ഇമസ്മിം ലോകേ തുമ്ഹേഹി മഹന്തതരോ നത്ഥീ’തി വിചരാമ, അയം പന പുരിസോ തുമ്ഹേഹി മഹന്തതരോ മഞ്ഞേ’’തി. നന്ദതാപസോ – ‘‘താതാ ¶ , കിം വദേഥ, തുമ്ഹേ സാസപേന സദ്ധിം അട്ഠസട്ഠിയോജനസതസഹസ്സുബ്ബേധം സിനേരും ഉപമേതും ഇച്ഛഥ, സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധേന സദ്ധിം മാ മം ഉപമിത്ഥാ’’തി ആഹ. അഥ തേ താപസാ – ‘‘സചേ അയം ഓരകോ അഭവിസ്സ, ന അമ്ഹാകം ആചരിയോ ഏവം ഉപമം ആഹരേയ്യ. യാവ മഹാവതായം പുരിസാജാനീയോ’’തി പാദേസു നിപതിത്വാ സിരസാ വന്ദിംസു. അഥ തേ ആചരിയോ ആഹ – ‘‘താതാ, അമ്ഹാകം ബുദ്ധാനം അനുച്ഛവികോ ദേയ്യധമ്മോ നത്ഥി, ഭഗവാ ച ഭിക്ഖാചാരവേലായം ഇധാഗതോ, തസ്മാ മയം യഥാബലം ദേയ്യധമ്മം ദസ്സാമ, തുമ്ഹേഹി യം യം പണീതം ഫലാഫലം ആഭതം, തം തം ആഹരഥാ’’തി ആഹരാപേത്വാ സഹത്ഥേനേവ ധോവിത്വാ സയം ¶ തഥാഗതസ്സ പത്തേ പതിട്ഠാപേസി. സത്ഥാരാ ഫലാഫലേ പടിഗ്ഗഹിതമത്തേ ദേവതാ ദിബ്ബോജം പക്ഖിപിംസു. താപസോ ഉദകമ്പി സയമേവ പരിസ്സാവേത്വാ അദാസി. തതോ ഭോജനകിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ നിസിന്നേ സത്ഥരി സബ്ബേ അന്തേവാസികേ പക്കോസിത്വാ സത്ഥു സന്തികേ സാരണീയം കഥം കഥേന്തോ നിസീദി. സത്ഥാ ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ആഗച്ഛതൂ’’തി ചിന്തേസി. സത്ഥു ചിത്തം ഞത്വാ സതസഹസ്സമത്താ ഖീണാസവാ ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ അട്ഠംസു.

അഥ നന്ദതാപസോ അന്തേവാസികേ ആമന്തേസി – ‘‘താതാ, ബുദ്ധാനം നിസിന്നാസനമ്പി നീചം, സമണസതസഹസ്സസ്സപി ആസനം നത്ഥി. തുമ്ഹേഹി അജ്ജ ഉളാരം ഭഗവതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച സക്കാരം കാതും വട്ടതി, പബ്ബതപാദതോ വണ്ണഗന്ധസമ്പന്നാനി പുപ്ഫാനി ആഹരഥാ’’തി ആഹ. അചിന്തേയ്യത്താ ഇദ്ധിവിസയസ്സ തേ മുഹുത്തേനേവ വണ്ണഗന്ധരസസമ്പന്നാനി പുപ്ഫാനി ആഹരിത്വാ ബുദ്ധാനം യോജനപ്പമാണം പുപ്ഫാസനം പഞ്ഞാപേസും. അഗ്ഗസാവകാനം തിഗാവുതം, സേസഭിക്ഖൂനം ¶ അഡ്ഢയോജനാദിഭേദം, സങ്ഘനവകസ്സ ഉസഭമത്തം പഞ്ഞാപേസും. ഏവം പഞ്ഞത്തേസു ആസനേസു നന്ദതാപസോ തഥാഗതസ്സ പുരതോ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ഠിതോ, ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഇമം പുപ്ഫാസനം ആരുയ്ഹ നിസീദഥാ’’തി ആഹ. നിസീദി ഭഗവാ പുപ്ഫാസനേ. ഏവം നിസിന്നേ സത്ഥരി സത്ഥു ആകാരം ഞത്വാ ഭിക്ഖൂ അത്തനോ അത്തനോ പത്താസനേ നിസീദിംസു. നന്ദതാപസോ മഹന്തം പുപ്ഫച്ഛത്തം ഗഹേത്വാ തഥാഗതസ്സ മത്ഥകേ ധാരേന്തോ അട്ഠാസി. സത്ഥാ ‘‘താപസാനം അയം സക്കാരോ മഹപ്ഫലോ ഹോതൂ’’തി നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജി. സത്ഥു സമാപന്നഭാവം ഞത്വാ ഭിക്ഖൂപി സമാപത്തിം സമാപജ്ജിംസു. തഥാഗതേ സത്താഹം നിരോധം സമാപജ്ജിത്വാ നിസിന്നേ അന്തേവാസികാ ഭിക്ഖാചാരകാലേ സമ്പത്തേ വനമൂലഫലാഫലം പരിഭുഞ്ജിത്വാ സേസകാലേ ബുദ്ധാനം അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ അട്ഠംസു. നന്ദതാപസോ പന ഭിക്ഖാചാരമ്പി അഗന്ത്വാ പുപ്ഫച്ഛത്തം ധാരേന്തോയേവ സത്താഹം പീതിസുഖേനേവ വീതിനാമേസി.

സത്ഥാ നിരോധതോ വുട്ഠായ അരണവിഹാരിഅങ്ഗേന ദക്ഖിണേയ്യങ്ഗേന ചാതി ദ്വീഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം ഏകം സാവകം ‘‘ഇസിഗണസ്സ പുപ്ഫാസനാനുമോദനം കരോഹീ’’തി ആണാപേസി. സോ ചക്കവത്തിരഞ്ഞോ സന്തികാ പടിലദ്ധമഹാലാഭോ മഹായോധോ വിയ തുട്ഠമാനസോ അത്തനോ വിസയേ ഠത്വാ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം സമ്മസിത്വാ ¶ അനുമോദനമകാസി. തസ്സ ദേസനാവസാനേ സത്ഥാ സയം ധമ്മം ദേസേസി. സത്ഥു ദേസനാവസാനേ സബ്ബേപി ചതുചത്താലീസസഹസ്സതാപസാ അരഹത്തം പാപുണിംസു. സത്ഥാ – ‘‘ഏഥ ഭിക്ഖവോ’’തി ഹത്ഥം പസാരേസി. തേസം താവദേവ കേസമസ്സൂ അന്തരധായിംസു ¶ . അട്ഠ പരിക്ഖാരാ സരീരേ പടിമുക്കാവ അഹേസും. തേ സട്ഠിവസ്സികത്ഥേരാ വിയ സത്ഥാരം പരിവാരയിംസു. നന്ദതാപസോ പന വിക്ഖിത്തചിത്തതായ വിസേസം നാധിഗഞ്ഛി. തസ്സ കിര അരണവിഹാരിത്ഥേരസ്സ ധമ്മം സോതും ആരദ്ധകാലതോ പട്ഠായ – ‘‘അഹോ വതാഹമ്പി അനാഗതേ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ ഇമിനാ സാവകേന ലദ്ധഗുണം ലഭേയ്യ’’ന്തി ചിത്തം ഉദപാദി. സോ തേന വിതക്കേന മഗ്ഗഫലപടിവേധം കാതും നാസക്ഖി. തഥാഗതം പന വന്ദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ സമ്മുഖേ ഠിതോ ഏവമാഹ – ‘‘ഭന്തേ, യേന ഭിക്ഖുനാ ഇസിഗണസ്സ പുപ്ഫാസനാനുമോദനാ കതാ, കോ നാമായം തുമ്ഹാകം സാസനേ’’തി? ‘‘അരണവിഹാരിഅങ്ഗേന ച ദക്ഖിണേയ്യങ്ഗേന ച ഏതദഗ്ഗട്ഠാനം പത്തോ ഏസോ ഭിക്ഖൂ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, യ്വായം മയാ സത്താഹം പുപ്ഫച്ഛത്തം ധാരേന്തേന ¶ സക്കാരോ കതോ, തേന അധികാരേന അഞ്ഞം സമ്പത്തിം ന പത്ഥേമി, അനാഗതേ പന ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ അയം ഥേരോ വിയ ദ്വീഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ സാവകോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസി.

സത്ഥാ ‘‘സമിജ്ഝിസ്സതി നു ഖോ ഇമസ്സ താപസസ്സ പത്ഥനാ’’തി അനാഗതംസഞാണം പേസേത്വാ ഓലോകേന്തോ കപ്പസതസഹസ്സം അതിക്കമിത്വാ സമിജ്ഝനകഭാവം ദിസ്വാ, ‘‘താപസ, ന തേ അയം പത്ഥനാ മോഘം ഭവിസ്സതി, അനാഗതേ കപ്പസതസഹസ്സം അതിക്കമിത്വാ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ സന്തികേ സമിജ്ഝിസ്സതീ’’തി ധമ്മകഥം കഥേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ആകാസം പക്ഖന്ദി. നന്ദതാപസോ യാവ ചക്ഖുപഥം ന സമതിക്കമതി, താവ സത്ഥു ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ അട്ഠാസി. സോ അപരഭാഗേ കാലേന കാലം സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുണിത്വാ അപരിഹീനജ്ഝാനോവ കാലം കത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തോ. തതോ പന ചുതോ അപരാനിപി പഞ്ച ജാതിസതാനി പബ്ബജിത്വാ ആരഞ്ഞകോവ അഹോസി, കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേപി പബ്ബജിത്വാ ആരഞ്ഞകോ ഹുത്വാ ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേസി. ഏതം കിര വത്തം അപരിപൂരേത്വാ മഹാസാവകഭാവം പാപുണന്താ നാമ നത്ഥി, ഗതപച്ചാഗതവത്തം പന ആഗമട്ഠകഥാസു വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. സോ വീസതിവസ്സസഹസ്സാനി ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേത്വാ കാലം കത്വാ താവതിംസദേവലോകേ നിബ്ബത്തി.

ഏവം സോ താവതിംസഭവനേ അപരാപരം ഉപ്പജ്ജനവസേന ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ തതോ ചുതോ മനുസ്സലോകേ അനേകസതക്ഖത്തും ചക്കവത്തിരാജാ പദേസരാജാ ച ഹുത്വാ ഉളാരം മനുസ്സസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ ഉപ്പന്നകാലേ സാവത്ഥിയം സുമനസേട്ഠിസ്സ ഗേഹേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ¶ കനിട്ഠോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സുഭൂതീതിസ്സ നാമം അഹോസി.

തേന ¶ ച സമയേന അമ്ഹാകം ഭഗവാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ അനുപുബ്ബേന രാജഗഹം ഗന്ത്വാ തത്ഥ വേളുവനപടിഗ്ഗഹണാദിനാ ലോകാനുഗ്ഗഹം കരോന്തോ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ സീതവനേ വിഹാസി. തദാ അനാഥപിണ്ഡികോ സേട്ഠി സാവത്ഥിയം ഉട്ഠാനകം ഭണ്ഡം ഗഹേത്വാ അത്തനോ സഹായസ്സ രാജഗഹസേട്ഠിനോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ബുദ്ധുപ്പാദം സുത്വാ സത്ഥാരം സീതവനേ വിഹരന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ പഠമദസ്സനേനേവ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ ¶ സത്ഥാരം സാവത്ഥിം ആഗമനത്ഥായ യാചിത്വാ തതോ പഞ്ചചത്താലീസയോജനേ മഗ്ഗേ യോജനേ യോജനേ സതസഹസ്സപരിച്ചാഗേന വിഹാരേ പതിട്ഠാപേത്വാ സാവത്ഥിയം അട്ഠകരീസപ്പമാണം ജേതസ്സ കുമാരസ്സ ഉയ്യാനഭൂമിം കോടിസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തത്ഥ ഭഗവതോ വിഹാരം കാരേത്വാ അദാസി. വിഹാരമഹദിവസേ അയം സുഭൂതികുടുമ്ബികോ അനാഥപിണ്ഡികസേട്ഠിനാ സദ്ധിം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുണന്തോ സദ്ധം പടിലഭിത്വാ പബ്ബജി. സോ ഉപസമ്പന്നോ ദ്വേ മാതികാ പഗുണാ കത്വാ കമ്മട്ഠാനം കഥാപേത്വാ അരഞ്ഞേ സമണധമ്മം കരോന്തോ മേത്താഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ തം പാദകം കത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി.

സോ ധമ്മം ദേസേന്തോ യസ്മാ സത്ഥാരാ ദേസിതനിയാമേന അനോദിസ്സകം കത്വാ ദേസേതി, തസ്മാ അരണവിഹാരീനം അഗ്ഗോ നാമ ജാതോ. യസ്മാ ച പിണ്ഡായ ചരന്തോ ഘരേ ഘരേ മേത്താഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ഭിക്ഖം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി ‘‘ഏവം ദായകാനം മഹപ്ഫലം ഭവിസ്സതീ’’തി, തസ്മാ ദക്ഖിണേയ്യാനം അഗ്ഗോ നാമ ജാതോ. തേന നം ഭഗവാ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം അരണവിഹാരീനം ദക്ഖിണേയ്യാനഞ്ച യദിദം സുഭൂതീ’’തി (അ. നി. ൧.൧൯൮, ൨൦൧) ദ്വയങ്ഗസമന്നാഗതേ അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി. ഏവമയം മഹാഥേരോ അത്തനാ പൂരിതപാരമീനം ഫലസ്സ മത്ഥകം അരഹത്തം പത്വാ ലോകേ അഭിഞ്ഞാതോ അഭിലക്ഖിതോ ഹുത്വാ ബഹുജനഹിതായ ജനപദചാരികം ചരന്തോ അനുപുബ്ബേന രാജഗഹം അഗമാസി.

രാജാ ബിമ്ബിസാരോ ഥേരസ്സ ആഗമനം സുത്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘ഇധേവ, ഭന്തേ, വസഥ, വസനട്ഠാനം വോ കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ പക്കന്തോ വിസ്സരി. ഥേരോ സേനാസനം അലഭന്തോ അബ്ഭോകാസേ വീതിനാമേസി. ഥേരസ്സാനുഭാവേന ദേവോ ന വസ്സതി. മനുസ്സാ അവുട്ഠിതായ ഉപദ്ദുതാ രഞ്ഞോ നിവേസനദ്വാരേ ഉക്കുട്ഠിം അകംസു. രാജാ ‘‘കേന നു ഖോ കാരണേന ദേവോ ന വസ്സതീ’’തി വീമംസന്തോ ‘‘ഥേരസ്സ അബ്ഭോകാസവാസേന മഞ്ഞേ ന വസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തസ്സ പണ്ണകുടിം കാരാപേത്വാ ‘‘ഇമിസ്സം, ഭന്തേ, പണ്ണകുടിയം വസഥാ’’തി വത്വാ വന്ദിത്വാ പക്കാമി. ഥേരോ കുടിം പവിസിത്വാ തിണസന്ഥാരകേ പല്ലങ്കേന നിസീദി. തദാ ദേവോ ഥോകം ¶ ഥോകം ഫുസായതി, ന സമ്മാധാരം അനുപവേച്ഛതി. അഥ ഥേരോ ലോകസ്സ അവുട്ഠികഭയം വിധമിതുകാമോ ¶ അത്തനോ അജ്ഝത്തികബാഹിരവത്ഥുകസ്സ ¶ പരിസ്സയസ്സ അഭാവം പവേദേന്തോ ‘‘ഛന്നാ മേ കുടികാ’’തി (ഥേരഗാ. ൧) ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ ഥേരഗാഥായം വുത്തോയേവ.

കസ്മാ പനേതേ മഹാഥേരാ അത്തനോ ഗുണേ പകാസേന്തീതി? ഇമിനാ ദീഘേന അദ്ധുനാ അനധിഗതപുബ്ബം പരമഗമ്ഭീരം അതിവിയ സന്തം പണീതം അത്തനാ അധിഗതലോകുത്തരധമ്മം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പീതിവേഗസമുസ്സാഹിതഉദാനദീപനത്ഥം സാസനസ്സ നിയ്യാനികഭാവവിഭാവനത്ഥഞ്ച പരമപ്പിച്ഛാ അരിയാ അത്തനോ ഗുണേ പകാസേന്തി. യഥാ തം ലോകനാഥോ ബോധനേയ്യാനം അജ്ഝാസയവസേന ‘‘ദസബലസമന്നാഗതോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ ചതുവേസാരജ്ജവിസാരദോ’’തിആദിനാ (അ. നി. ൧൦.൨൧; മ. നി. ൧. ൧൪൮ അത്ഥതോ സമാനം) അത്തനോ ഗുണേ പകാസേതി. ഏവമയം ഥേരസ്സ അഞ്ഞാബ്യാകരണഗാഥാപി അഹോസീതി.

൧. ഏവം സോ പത്തഅരഹത്തഫലോ പത്തഏതദഗ്ഗട്ഠാനോ ച അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഹിമവന്തസ്സാതി ഹിമാലയപബ്ബതസ്സ അവിദൂരേ ആസന്നേ സമീപേ പബ്ബതപാദേ മനുസ്സാനം ഗമനാഗമനസമ്പന്നേ സഞ്ചരണട്ഠാനേതി അത്ഥോ. നിസഭോ നാമ പബ്ബതോതി പബ്ബതാനം ജേട്ഠത്താ നാമേന നിസഭോ നാമ സേലമയപബ്ബതോ അഹോസീതി സമ്ബന്ധോ. അസ്സമോ സുകതോ മയ്ഹന്തി തത്ഥ പബ്ബതേ മയ്ഹം വസനത്ഥായ അസ്സമോ അരഞ്ഞാവാസോ സുട്ഠു കതോ. കുടിരത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനവതിപരിക്ഖേപാദിവസേന സുന്ദരാകാരേന കതോതി അത്ഥോ. പണ്ണസാലാ സുമാപിതാതി പണ്ണേഹി ഛാദിതാ സാലാ മയ്ഹം നിവാസനത്ഥായ സുട്ഠു മാപിതാ നിട്ഠാപിതാതി അത്ഥോ.

൨. കോസിയോ നാമ നാമേനാതി മാതാപിതൂഹി കതനാമധേയ്യേന കോസിയോ നാമ. ഉഗ്ഗതാപനോ പാകടതപോ ഘോരതപോ. ഏകാകിയോ അഞ്ഞേസം അഭാവാ അഹം ഏവ ഏകോ. അദുതിയോ ദുതിയതാപസരഹിതോ ജടിലോ ജടാധാരീ താപസോ തദാ തസ്മിം കാലേ നിസഭേ പബ്ബതേ വസാമി വിഹരാമീതി സമ്ബന്ധോ.

൩. ഫലം മൂലഞ്ച പണ്ണഞ്ച, ന ഭുഞ്ജാമി അഹം തദാതി തദാ തസ്മിം നിസഭപബ്ബതേ വസനകാലേ തിണ്ഡുകാദിഫലം മുളാലാദിമൂലം, കാരപണ്ണാദിപണ്ണഞ്ച രുക്ഖതോ ¶ ഓചിനിത്വാ ന ഭുഞ്ജാമീതി അത്ഥോ. ഏവം സതി കഥം ജീവതീതി തം ദസ്സേന്തോ പവത്തംവ സുപാതാഹന്തി ¶ ആഹ. തത്ഥ പവത്തം സയമേവ ജാതം സുപാതം അത്തനോ ധമ്മതായ പതിതം പണ്ണാദികം നിസ്സായ ആഹാരം കത്വാ അഹം താവദേ തസ്മിം കാലേ ജീവാമി ജീവികം കപ്പേമീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘പവത്തപണ്ഡുപണ്ണാനീ’’തി ¶ വാ പാഠോ, തസ്സ സയമേവ പതിതാനി പണ്ഡുപണ്ണാനി രുക്ഖപത്താനി ഉപനിസ്സായ ജീവാമീതി അത്ഥോ.

൪. നാഹം കോപേമി ആജീവന്തി അഹം ജീവിതം ചജമാനോപി പരിച്ചാഗം കുരുമാനോപി തണ്ഹാവസേന ഫലമൂലാദിആഹാരപരിയേസനായ സമ്മാ ആജീവം ന കോപേമി ന നാസേമീതി സമ്ബന്ധോ. ആരാധേമി സകം ചിത്തന്തി സകം ചിത്തം അത്തനോ മനം അപ്പിച്ഛതായ സന്തുട്ഠിയാ ച ആരാധേമി പസാദേമി. വിവജ്ജേമി അനേസനന്തി വേജ്ജകമ്മദൂതകമ്മാദിവസേന അനേസനം അയുത്തപരിയേസനം വിവജ്ജേമി ദൂരം കരോമി.

൫. രാഗൂപസംഹിതം ചിത്തന്തി യദാ യസ്മിം കാലേ മമ രാഗേന സമ്പയുത്തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തദാ സയമേവ അത്തനായേവ പച്ചവേക്ഖാമി ഞാണേന പടിവേക്ഖിത്വാ വിനോദേമി. ഏകഗ്ഗോ തം ദമേമഹന്തി അഹം ഏകസ്മിം കമ്മട്ഠാനാരമ്മണേ അഗ്ഗോ സമാഹിതോ തം രാഗചിത്തം ദമേമി ദമനം കരോമി.

൬. രജ്ജസേ രജ്ജനീയേ ചാതി രജ്ജനീയേ അല്ലീയിതബ്ബേ രൂപാരമ്മണാദിവത്ഥുസ്മിം രജ്ജസേ അല്ലീനോ അസി ഭവസി. ദുസ്സനീയേ ച ദുസ്സസേതി ദൂസിതബ്ബേ ദോസകരണവത്ഥുസ്മിം ദൂസകോ അസി. മുയ്ഹസേ മോഹനീയേ ചാതി മോഹിതബ്ബേ മോഹകരണവത്ഥുസ്മിം മോയ്ഹസി മൂള്ഹോ അസി ഭവസി. തസ്മാ തുവം വനാ വനതോ അരഞ്ഞവാസതോ നിക്ഖമസ്സു അപഗച്ഛാഹീതി ഏവം അത്താനം ദമേമീതി സമ്ബന്ധോ.

൨൪. തിമ്ബരൂസകവണ്ണാഭോതി സുവണ്ണതിമ്ബരൂസകവണ്ണാഭോ, ജമ്ബോനദസുവണ്ണവണ്ണോതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

സുഭൂതിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. ഉപവാനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരോ ¶ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ ഉപവാനത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പായസ്മാ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ദലിദ്ദകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേ തസ്സ ധാതും ഗഹേത്വാ മനുസ്സദേവനാഗഗരുളകുമ്ഭണ്ഡയക്ഖഗന്ധബ്ബേഹി സത്തരതനമയേ സത്തയോജനികേ ഥൂപേ കതേ തത്ഥ സുധോതം അത്തനോ ഉത്തരസാടകം വേളഗ്ഗേ ലഗ്ഗേത്വാ ആബന്ധിത്വാ ധജം കത്വാ പൂജം അകാസി. തം ഗഹേത്വാ അഭിസമ്മതകോ ¶ ¶ നാമ യക്ഖസേനാപതി ദേവേഹി ചേതിയപൂജാരക്ഖണത്ഥം ഠപിതോ അദിസ്സമാനകായോ തം ആകാസേ ധാരേന്തോ ചേതിയം തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം അകാസി. സോ തം ദിസ്വാ ഭിയ്യോസോമത്തായ പസന്നമാനസോ ഹുത്വാ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഉപവാനോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ജേതവനപടിഗ്ഗഹണേ ബുദ്ധാനുഭാവം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ അരഹത്തം പത്വാ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. യദാ ഭഗവതോ അഫാസു അഹോസി, തദാ ഥേരോ ഉണ്ഹോദകം തഥാരൂപം പാനകഞ്ച ഭേസജ്ജം ഭഗവതോ ഉപനാമേസി. തേനസ്സ സത്ഥുനോ രോഗോ വൂപസമി. തസ്സ ഭഗവാ അനുമോദനം അകാസി.

൫൨. ഏവം സോ പത്തഅരഹത്തഫലോ അധിഗതഏതദഗ്ഗട്ഠാനോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദിമാഹ. തത്ഥ സബ്ബേസം ലോകിയലോകുത്തരധമ്മാനം പാരഗൂ പരിയോസാനം നിബ്ബാനം ഗതോ പത്തോ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോ ജിതപഞ്ചമാരോ ഭഗവാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ ഇവ ഛബ്ബണ്ണാ ബുദ്ധരംസിയോ ജലിത്വാ സബ്ബലോകം ധമ്മപജ്ജോതേന ഓഭാസേത്വാ സമ്ബുദ്ധോ സുട്ഠു ബുദ്ധോ അവിജ്ജാനിദ്ദൂപഗതായ പജായ സവാസനായ കിലേസനിദ്ദായ പടിബുദ്ധോ വികസിതനേത്തപങ്കജോ പരിനിബ്ബുതോ ഖന്ധപരിനിബ്ബാനേന നിബ്ബുതോ അദസ്സനം ഗതോതി സമ്ബന്ധോ.

൫൭. ജങ്ഘാതി ചേതിയകരണകാലേ ഉപചിനിതബ്ബാനം ഇട്ഠകാനം ഠപനത്ഥായ, നിബന്ധിയമാനസോപാനപന്തി.

൮൮. സുധോതം ¶ രജകേനാഹന്തി വത്ഥധോവകേന പുരിസേന സുട്ഠു ധോവിതം സുവിസുദ്ധകതം, ഉത്തരേയ്യപടം മമ ഉത്തരസാടകം അഹം വേളഗ്ഗേ ലഗ്ഗിത്വാ ധജം കത്വാ ഉക്ഖിപിം, അമ്ബരേ ആകാസേ ഉസ്സാപേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ഉപവാനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. തിസരണഗമനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നഗരേ ബന്ധുമതിയാതിആദികം ആയസ്മതോ തിസരണഗമനിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബന്ധുമതീനഗരേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ അന്ധമാതാപിതരോ ഉപട്ഠാസി. സോ ഏകദിവസം ചിന്തേസി – ‘‘അഹം മാതാപിതരോ ഉപട്ഠഹന്തോ പബ്ബജിതും ന ലഭാമി, യംനൂനാഹം തീണി സരണാനി ¶ ഗണ്ഹിസ്സാമി ¶ , ഏവം ദുഗ്ഗതിതോ മോചേസ്സാമീ’’തി നിസഭം നാമ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ അഗ്ഗസാവകം ഉപസങ്കമിത്വാ തീണി സരണാനി ഗണ്ഹി. സോ താനി വസ്സസതസഹസ്സാനി രക്ഖിത്വാ തേനേവ കമ്മേന താവതിംസഭവനേ നിബ്ബത്തോ, തതോ പരം ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിനഗരേ മഹാസാലകുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്തവസ്സികോവ ദാരകേഹി പരിവുതോ ഏകം സങ്ഘാരാമം അഗമാസി. തത്ഥ ഏകോ ഖീണാസവത്ഥേരോ തസ്സ ധമ്മം ദേസേത്വാ സരണാനി അദാസി. സോ താനി ഗഹേത്വാ പുബ്ബേ അത്തനോ രക്ഖിതാനി സരണാനി സരിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തം അരഹത്തപ്പത്തം ഭഗവാ ഉപസമ്പാദേസി.

൧൦൬. സോ അരഹത്തപ്പത്തോ ഉപസമ്പന്നോ ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നഗരേ ബന്ധുമതിയാതിആദിമാഹ. തത്ഥ മാതു ഉപട്ഠാകോ അഹുന്തി അഹം മാതാപിതൂനം ഉപട്ഠാകോ ഭരകോ ബന്ധുമതീനഗരേ അഹോസിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൧൦൮. തമന്ധകാരപിഹിതാതി ¶ മോഹന്ധകാരേന പിഹിതാ ഛാദിതാ. തിവിധഗ്ഗീഹി ഡയ്ഹരേതി രാഗഗ്ഗിദോസഗ്ഗിമോഹഗ്ഗിസങ്ഖാതേഹി തീഹി അഗ്ഗീഹി ഡയ്ഹരേ ഡയ്ഹന്തി സബ്ബേ സത്താതി സമ്ബന്ധോ.

൧൧൪. അട്ഠ ഹേതൂ ലഭാമഹന്തി അട്ഠ കാരണാനി സുഖസ്സ പച്ചയഭൂതാനി കാരണാനി ലഭാമി അഹന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

തിസരണഗമനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. പഞ്ചസീലസമാദാനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നഗരേ ചന്ദവതിയാതിആദികം ആയസ്മതോ പഞ്ചസീലസമാദാനിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ പുരിമഭവേ കതാകുസലകമ്മാനുരൂപേന ദലിദ്ദോ ഹുത്വാ അപ്പന്നപാനഭോജനോ പരേസം ഭതിം കത്വാ ജീവന്തോ സംസാരേ ആദീനവം ഞത്വാ പബ്ബജിതുകാമോപി പബ്ബജ്ജം അലഭമാനോ അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ സാവകസ്സ നിസഭത്ഥേരസ്സ സന്തികേ പഞ്ച സിക്ഖാപദാനി സമാദിയി. ദീഘായുകകാലേ ഉപ്പന്നത്താ വസ്സസതസഹസ്സാനി സീലം പരിപാലേസി. തേന കമ്മേന സോ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വേസാലിയം മഹാഭോഗകുലേ നിബ്ബത്തോ. മാതാപിതരോ സീലം സമാദിയന്തേ ദിസ്വാ അത്തനോ സീലം സരിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പത്വാ പബ്ബജി.

൧൩൪. സോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ ഉദാനവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ¶ നഗരേ ചന്ദവതിയാതിആദിമാഹ. ഭതകോ ¶ ആസഹം തദാതി തദാ മമ പുഞ്ഞകരണകാലേ അഹം ഭതകോ ഭതിയാ കമ്മകാരകോ ആസിം അഹോസിം. പരകമ്മായനേ യുത്തോതി ഭതിയാ പരേസം കമ്മകരണേ ആയുത്തോ യോജിതോ ഓകാസാഭാവേന സംസാരതോ മുച്ചനത്ഥായ അഹം പബ്ബജ്ജം ന ലഭാമി.

൧൩൫. മഹന്ധകാരപിഹിതാതി മഹന്തേഹി കിലേസന്ധകാരേഹി പിഹിതാ സംവുതാ ഥകിതാ. തിവിധഗ്ഗീഹി ഡയ്ഹരേതി നരകഗ്ഗിപേതഗ്ഗിസംസാരഗ്ഗിസങ്ഖാതേഹി തീഹി ¶ അഗ്ഗീഹി ഡയ്ഹന്തി. അഹം പന കേന ഉപായേന കേന കാരണേന വിസംയുത്തോ ഭവേയ്യന്തി അത്ഥോ.

൧൩൬. ദേയ്യധമ്മോ അന്നപാനാദിദാതബ്ബയുത്തകം വത്ഥു മയ്ഹം നത്ഥി, തസ്സാഭാവേന അഹം വരാകോ ദുക്ഖിതോ ഭതകോ ഭതിയാ ജീവനകോ യംനൂനാഹം പഞ്ചസീലം രക്ഖേയ്യം പരിപൂരയന്തി പഞ്ചസീലം സമാദിയിത്വാ പരിപൂരേന്തോ യംനൂന രക്ഖേയ്യം സാധുകം ഭദ്ദകം സുന്ദരം കത്വാ പരിപാലേയ്യന്തി അത്ഥോ.

൧൪൮. സ്വാഹം യസമനുഭവിന്തി സോ അഹം ദേവമനുസ്സേസു മഹന്തം യസം അനുഭവിം തേസം സീലാനം വാഹസാ ആനുഭാവേനാതി അത്ഥോ. കപ്പകോടിമ്പി തേസം സീലാനം ഫലം കിത്തേന്തോ ഏകകോട്ഠാസമേവ കിത്തയേ പാകടം കരേയ്യന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

പഞ്ചസീലസമാദാനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. അന്നസംസാവകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധന്തിആദികം ആയസ്മതോ അന്നസംസാവകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ പിണ്ഡായ ചരന്തം ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണബ്യാമപ്പഭാമണ്ഡലോപസോഭിതം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ഭഗവന്തം നിമന്തേത്വാ ഗേഹം നേത്വാ വരഅന്നപാനേന സന്തപ്പേത്വാ സമ്പവാരേത്വാ ഭോജേസി. സോ തേനേവ ചിത്തപ്പസാദേന തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ തതോ ചവിത്വാ മനുസ്സലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ മനുസ്സസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ തതോ അപരാപരം ദേവമനുസ്സസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ സാസനേ പസീദിത്വാ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. സോ പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞനാമവസേന അന്നസംസാവകത്ഥേരോതി പാകടനാമോ അഹോസി.

൧൫൫-൬. സോ ¶ ¶ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ ‘‘ഏവം മയാ ഇമിനാ പുഞ്ഞസമ്ഭാരാനുഭാവേന പത്തം അരഹത്ത’’ന്തി അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം ഉദാനവസേന പകാസേന്തോ സുവണ്ണവണ്ണന്തിആദിമാഹ ¶ . തത്ഥ സുവണ്ണസ്സ വണ്ണോ വിയ വണ്ണോ യസ്സ ഭഗവതോ സോയം സുവണ്ണവണ്ണോ, തം സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധം സിദ്ധത്ഥന്തി അത്ഥോ. ഗച്ഛന്തം അന്തരാപണേതി വേസ്സാനം ആപണപന്തീനം അന്തരവീഥിയം ഗച്ഛമാനം. കഞ്ചനഗ്ഘിയസംകാസന്തി സുവണ്ണതോരണസദിസം ബാത്തിംസവരലക്ഖണം ദ്വത്തിംസവരലക്ഖണേഹി സമ്പന്നം ലോകപജ്ജോതം സകലലോകദീപഭൂതം അപ്പമേയ്യം പമാണവിരഹിതം അനോപമം ഉപമാവിരഹിതം ജുതിന്ധരം പഭാധാരം നീലപീതാദിഛബ്ബണ്ണബുദ്ധരംസിയോ ധാരകം സിദ്ധത്ഥം ദിസ്വാ പരമം ഉത്തമം പീതിം അലത്ഥം അലഭിന്തി സമ്ബന്ധോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

അന്നസംസാവകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. ധൂപദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ ധൂപദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സിദ്ധത്ഥേ ഭഗവതി ചിത്തം പസാദേത്വാ തസ്സ ഭഗവതോ ഗന്ധകുടിയം ചന്ദനാഗരുകാളാനുസാരിആദിനാ കതേഹി അനേകേഹി ധൂപേഹി ധൂപപൂജം അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവന്തോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തഭവേ പൂജനീയോ ഹുത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ പുഞ്ഞസമ്ഭാരാനുഭാവേന സാസനേ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പത്വാ കതധൂപപൂജാപുഞ്ഞത്താ നാമേന ധൂപദായകത്ഥേരോതി സബ്ബത്ഥ പാകടോ. സോ പത്തഅരഹത്തഫലോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം ദസ്സേന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. സിദ്ധോ പരിപുണ്ണോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാദിഗുണസങ്ഖാതോ അത്ഥോ പയോജനം യസ്സ ഭഗവതോ സോയം സിദ്ധത്ഥോ, തസ്സ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ ഭഗ്യാദിഗുണവന്തസ്സ ലോകജേട്ഠസ്സ സകലലോകുത്തമസ്സ താദിനോ ഇട്ഠാനിട്ഠേസു ¶ താദിസസ്സ അചലസഭാവസ്സാതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ധൂപദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. പുലിനപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

വിപസ്സിസ്സ ¶ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ പുലിനപൂജകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ സാസനേ പസന്നചിത്തോ ചേതിയങ്ഗണബോധിയങ്ഗണേസു ¶ പുരാണവാലുകം അപനേത്വാ നവം മുത്താദലസദിസപണ്ഡരപുലിനം ഓകിരിത്വാ മാളകം അലങ്കരി. തേന കമ്മേന സോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ തത്ഥ ദിബ്ബേഹി രതനേഹി വിജ്ജോതമാനേ അനേകയോജനേ കനകവിമാനേ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ തതോ ചുതോ മനുസ്സലോകേ സത്തരതനസമ്പന്നോ ചക്കവത്തീ രാജാ ഹുത്വാ മനുസ്സസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ അപരാപരം സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ സാസനേ പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. സോ അത്തനോ കതപുഞ്ഞനാമസദിസേന നാമേന പുലിനപൂജകത്ഥേരോതി പാകടോ.

൧൬൫. സോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം ദസ്സേന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. തത്ഥ വിവിധം പസ്സതീതി വിപസ്സീ, വിവിച്ച പസ്സതീതി വാ വിപസ്സീ, വിവിധേ അത്തത്ഥപരത്ഥാദിഭേദേ അത്ഥേ പസ്സതീതി വാ വിപസ്സീ, വിവിധേ വോഹാരപരമത്ഥാദിഭേദേ പസ്സതീതി വാ വിപസ്സീ, തസ്സ വിപസ്സിസ്സ ബോധിയാ പാദപുത്തമേ ഉത്തമേ ബോധിരുക്ഖമണ്ഡലമാളകേ പുരാണപുലിനം വാലുകം ഛഡ്ഡേത്വാ സുദ്ധം പണ്ഡരം പുലിനം ആകിരിം സന്ഥരിം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

പുലിനപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. ഉത്തിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ചന്ദഭാഗാനദീതീരേതിആദികം ¶ ആയസ്മതോ ഉത്തിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ചന്ദഭാഗാനദിയം സുസുമാരോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ നദീതീരം ഉപഗതം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ പാരം നേതുകാമോ തീരസമീപേയേവ നിപജ്ജി. ഭഗവാ തസ്സ അനുകമ്പായ പിട്ഠിയം പാദേ ഠപേസി. സോ തുട്ഠോ ഉദഗ്ഗോ പീതിവേഗേന മഹുസ്സാഹോ ഹുത്വാ സോതം ഛിന്ദന്തോ സീഘേന ജവേന ഭഗവന്തം പരതീരം നേസി. ഭഗവാ തസ്സ ചിത്തപ്പസാദം ഞത്വാ ‘‘അയം ഇതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിസ്സതി ¶ , തതോ പട്ഠായ സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ഇതോ ചതുന്നവുതികപ്പേ അമതം പാപുണിസ്സതീ’’തി ബ്യാകരിത്വാ പക്കാമി.

സോ തഥാ സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം അഞ്ഞതരസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ഉത്തിയോതിസ്സ നാമം അകംസു. സോ വയപ്പത്തോ ‘‘അമതം പരിയേസിസ്സാമീ’’തി പരിബ്ബാജകോ ഹുത്വാ ഏകദിവസം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ ഹുത്വാ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ സീലദിട്ഠീനം അവിസോധിതത്താ വിസേസം നിബ്ബത്തേതും അസക്കോന്തോ അഞ്ഞം ഭിക്ഖും വിസേസം നിബ്ബത്തേത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തം ദിസ്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ സങ്ഖേപേന ഓവാദം യാചി. സത്ഥാപി തസ്സ ¶ , ‘‘തസ്മാതിഹ ത്വം, ഉത്തിയ, ആദിമേവ വിസോധേഹീ’’തിആദിനാ (സം. നി. ൫.൩൮൨) സങ്ഖേപേനേവ ഓവാദം അദാസി. സോ സത്ഥു ഓവാദേ ഠത്വാ വിപസ്സനം ആരഭി. തസ്സ ആരദ്ധവിപസ്സകസ്സ ആബാധോ ഉപ്പജ്ജി. ഉപ്പന്നേ ആബാധേ ജാതസംവേഗോ വീരിയാരമ്ഭവത്ഥും ഞത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി.

൧൬൯. ഏവം സോ കതസമ്ഭാരാനുരൂപേന പത്തഅരഹത്തഫലോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ചന്ദഭാഗാനദീതീരേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ചന്ദഭാഗാനദീതീരേതി പരിസുദ്ധപണ്ഡരപുലിനതലേഹി ച പഭാസമ്പന്നപസന്നമധുരോദകപരിപുണ്ണതായ ച ചന്ദപ്പഭാകിരണസസ്സിരീകാഭാ നദമാനാ സദ്ദം കുരുമാനാ ഗച്ഛതീതി ചന്ദഭാഗാനദീ, തസ്സാ ചന്ദഭാഗാനദിയാ തീരേ സുസുമാരോ അഹോസിന്തി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ ¶ സുസുമാരോതി ഖുദ്ദകമച്ഛഗുമ്ബേ ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം കരോന്തോ മാരേതീതി സുസുമാരോ, ചണ്ഡമച്ഛോ കുമ്ഭീലോതി അത്ഥോ. സഭോജനപസുതോഹന്തി അഹം സഭോജനേ സകഗോചരേ പസുതോ ബ്യാവടോ. നദീതിത്ഥം അഗച്ഛഹന്തി ഭഗവതോ ആഗമനകാലേ അഹം നദീതിത്ഥം അഗച്ഛിം പത്തോമ്ഹി.

൧൭൦. സിദ്ധത്ഥോ തമ്ഹി സമയേതി തസ്മിം മമ തിത്ഥഗമനകാലേ സിദ്ധത്ഥോ ഭഗവാ അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ സബ്ബസത്തേസു ജേട്ഠോ സേട്ഠോ സയമ്ഭൂ സയമേവ ഭൂതോ ജാതോ ബുദ്ധഭൂതോ സോ ഭഗവാ നദിം തരിതുകാമോ നദീതീരം ഉപാഗമി.

൧൭൨. പേത്തികം വിസയം മയ്ഹന്തി മയ്ഹം പിതുപിതാമഹാദീഹി പരമ്പരാനീതം, യദിദം സമ്പത്തസമ്പത്തമഹാനുഭാവാനം തരണന്തി അത്ഥോ.

൧൭൩. മമ ¶ ഉഗ്ഗജ്ജനം സുത്വാതി മയ്ഹം ഉഗ്ഗജ്ജനം ആരാധനം സുത്വാ മഹാമുനി ഭഗവാ അഭിരുഹീതി സമ്ബന്ധോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഉത്തിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. ഏകഞ്ജലികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുവണ്ണവണ്ണന്തിആദികം ആയസ്മതോ ഏകഞ്ജലികത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ രതനത്തയേ പസന്നോ പിണ്ഡായ ചരന്തം വിപസ്സിം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ അട്ഠാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ സബ്ബത്ഥ പൂജനീയോ ഹുത്വാ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ¶ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ കുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ സാസനേ പസീദിത്വാ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി. പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞവസേന ഏകഞ്ജലികത്ഥേരോതി പാകടോ.

൧൮൦. സോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ തം ഹത്ഥതലേ ആമലകം വിയ ദിസ്വാ ഉദാനവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുവണ്ണവണ്ണന്തിആദിമാഹ. വിപസ്സിം സത്ഥവാഹഗ്ഗന്തി വാണിജേ കന്താരാ വഹതി താരേതീതി സത്ഥവാഹോ ¶ . വാളകന്താരാ ചോളകന്താരാ ദുബ്ഭിക്ഖകന്താരാ നിരുദകകന്താരാ യക്ഖകന്താരാ അപ്പഭക്ഖകന്താരാ ച താരേതി ഉത്താരേതി പതാരേതി നിത്താരേതി ഖേമന്തഭൂമിം പാപേതീതി അത്ഥോ. കോ സോ? വാണിജജേട്ഠകോ. സത്ഥവാഹസദിസത്താ അയമ്പി ഭഗവാ സത്ഥവാഹോ. തഥാ ഹി സോ തിവിധം ബോധിം പത്ഥയന്തേ കതപുഞ്ഞസമ്ഭാരേ സത്തേ ജാതികന്താരാ ജരാകന്താരാ ബ്യാധികന്താരാ മരണകന്താരാ സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസകന്താരാ ച സബ്ബസ്മാ സംസാരകന്താരാ ച താരേതി ഉത്താരേതി പതാരേതി നിത്താരേതി നിബ്ബാനഥലം പാപേതീതി അത്ഥോ. സത്ഥവാഹോ ച സോ അഗ്ഗോ സേട്ഠോ പധാനോ ചാതി സത്ഥവാഹഗ്ഗോ, തം സത്ഥവാഹഗ്ഗം വിപസ്സിം സമ്ബുദ്ധന്തി സമ്ബന്ധോ. നരവരം വിനായകന്തി നരാനം അന്തരേ അസിഥിലപരക്കമോതി നരവീരോ, തം. വിസേസേന കതപുഞ്ഞസമ്ഭാരേ സത്തേ നേതി നിബ്ബാനപുരം പാപേതീതി വിനായകോ, തം.

൧൮൧. അദന്തദമനം താദിന്തി രാഗദോസമോഹാദികിലേസസമ്പയുത്തത്താ കായവചീമനോദ്വാരേഹി അദന്തേ സത്തേ ദമേതീതി അദന്തദമനോ, തം. ഇട്ഠാനിട്ഠേസു അകമ്പിയതാദിഗുണയുത്തോതി താദീ, തം. മഹാവാദിം മഹാമതിന്തി സകസമയപരസമയവാദീനം അന്തരേ അത്തനാ സമധികപുഗ്ഗലവിരഹിതത്താ മഹാവാദീ ¶ , മഹതീ പഥവിസമാനാ മേരുസമാനാ ച മതി യസ്സ സോ മഹാമതി, തം മഹാവാദിം മഹാമതിം സമ്ബുദ്ധന്തി ഇമിനാ തുല്യാധികരണം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ഏകഞ്ജലികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. ഖോമദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നഗരേ ബന്ധുമതിയാതിആദികം ആയസ്മതോ ഖോമദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വയപ്പത്തോ സാസനേ അഭിപ്പസന്നോ രതനത്തയമാമകോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പസന്നമാനസോ ഖോമദുസ്സേന പൂജം അകാസി. സോ തദേവ മൂലം കത്വാ യാവജീവം പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ. ഛസു ¶ ദേവേസു അപരാപരം ദിബ്ബസുഖം ¶ അനുഭവിത്വാ തതോ ചവിത്വാ മനുസ്സലോകേ ചക്കവത്തിആദിഅനേകവിധമനുസ്സസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ പരിപാകഗതേ പുഞ്ഞസമ്ഭാരേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വയപ്പത്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. കതപുഞ്ഞനാമേന ഖോമദായകത്ഥേരോതി പാകടോ.

൧൮൪. സോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം ദസ്സേന്തോ നഗരേ ബന്ധുമതിയാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ബന്ധു വുച്ചതി ഞാതകോ, തേ ബന്ധൂ യസ്മിം നഗരേ അഞ്ഞമഞ്ഞം സങ്ഘടിതാ വസന്തി, തം നഗരം ‘‘ബന്ധുമതീ’’തി വുച്ചതി. രോപേമി ബീജസമ്പദന്തി ദാനസീലാദിപുഞ്ഞബീജസമ്പത്തിം രോപേമി പട്ഠപേമീതി അത്ഥോ.

ഖോമദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

തതിയസ്സ സുഭൂതിവഗ്ഗസ്സ വണ്ണനാ സമത്താ.

ചതുഭാണവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. കുണ്ഡധാനവഗ്ഗോ

൧. കുണ്ഡധാനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സത്താഹം ¶ പടിസല്ലീനന്തിആദികം ആയസ്മതോ കുണ്ഡധാനത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുത്തനയേന ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും പഠമം സലാകം ഗണ്ഹന്താനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ തം ഠാനന്തരം പത്ഥേത്വാ തദനുരൂപം പുഞ്ഞം കരോന്തോ വിചരി. സോ ഏകദിവസം പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ നിരോധസമാപത്തിതോ വുട്ഠായ നിസിന്നസ്സ മനോസിലാചുണ്ണപിഞ്ജരം മഹന്തം കദലിഫലകണ്ണികം ഉപനേസി, തം ഭഗവാ പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ഏകാദസക്ഖത്തും ദേവേസു ദേവരജ്ജം കാരേസി. ചതുവീസതിവാരേ ച രാജാ അഹോസി ചക്കവത്തീ.

സോ ¶ ഏവം അപരാപരം പുഞ്ഞാനി കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ കസ്സപബുദ്ധകാലേ ഭുമ്മദേവതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ദീഘായുകബുദ്ധാനഞ്ച നാമ ന അന്വദ്ധമാസികോ ഉപോസഥോ ഹോതി. തഥാ ഹി വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ ഛബ്ബസ്സന്തരേ ഛബ്ബസ്സന്തരേ ഉപോസഥോ അഹോസി, കസ്സപദസബലോ പന ഛട്ഠേ ഛട്ഠേ മാസേ പാതിമോക്ഖം ഓസാരേസി, തസ്സ പാതിമോക്ഖസ്സ ഓസാരണകാലേ ദിസാവാസികാ ദ്വേ സഹായകാ ഭിക്ഖൂ ‘‘ഉപോസഥം കരിസ്സാമാ’’തി ഗച്ഛന്തി. അയം ഭുമ്മദേവതാ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേസം ദ്വിന്നം ¶ ഭിക്ഖൂനം മേത്തി അതിവിയ ദള്ഹാ, കിം നു ഖോ ഭേദകേ സതി ഭിജ്ജേയ്യ, ന ഭിജ്ജേയ്യാ’’തി. തേസം ഓകാസം ഓലോകയമാനാ തേസം അവിദൂരേ ഗച്ഛതി.

അഥേകോ ഥേരോ ഏകസ്സ ഹത്ഥേ പത്തചീവരം ദത്വാ സരീരവളഞ്ജനത്ഥം ഉദകഫാസുകട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ധോതഹത്ഥപാദോ ഹുത്വാ ഗുമ്ബസമീപതോ നിക്ഖമതി. ഭുമ്മദേവതാ തസ്സ ഥേരസ്സ പച്ഛതോ പച്ഛതോ ഉത്തമരൂപാ ഇത്ഥീ ഹുത്വാ കേസേ വിധുനിത്വാ സംവിധായ ബന്ധന്തീ വിയ പിട്ഠിയം പംസും പുഞ്ഛമാനാ വിയ സാടകം സംവിധായ നിവാസയമാനാ വിയ ച ഹുത്വാ ഥേരസ്സ പദാനുപദികാ ഹുത്വാ ഗുമ്ബതോ നിക്ഖന്താ ¶ . ഏകമന്തേ ഠിതോ സഹായകത്ഥേരോ തം കാരണം ദിസ്വാവ ദോമനസ്സജാതോ ‘‘നട്ഠോ ദാനി മേ ഇമിനാ ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ദീഘരത്താനുഗതോ സിനേഹോ, സചാഹം ഏവംവിധഭാവം ജാനേയ്യം, ഏത്തകം കാലം ഇമിനാ സദ്ധിം വിസ്സാസം ന കരേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ആഗച്ഛന്തംയേവ നം ‘‘ഗണ്ഹാഹാവുസോ, തുയ്ഹം പത്തചീവരം, താദിസേന പാപേന സദ്ധിം ഏകമഗ്ഗേന ന ഗച്ഛാമീ’’തി ആഹ. തം കഥം സുത്വാ തസ്സ ലജ്ജിഭിക്ഖുനോ ഹദയം തിഖിണസത്തിം ഗഹേത്വാ വിദ്ധം വിയ അഹോസി. തതോ നം ആഹ – ‘‘ആവുസോ, കിന്നാമേതം വദസി, അഹം ഏത്തകം കാലം ദുക്കടമത്തമ്പി ആപത്തിം ന ജാനാമി, ത്വം പന മം അജ്ജ ‘പാപോ’തി വദസി, കിം തേ ദിട്ഠന്തി, കിം അഞ്ഞേന ദിട്ഠേന, കിം ത്വം ഏവംവിധേന അലങ്കതപടിയത്തേന മാതുഗാമേന സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ ഹുത്വാ നിക്ഖന്തോ’’തി? ‘‘നത്ഥേതം, ആവുസോ, മയ്ഹം, നാഹം ഏവരൂപം മാതുഗാമം പസ്സാമീ’’തി തസ്സ യാവതതിയം കഥേന്തസ്സാപി ഇതരോ ഥേരോ കഥം അസദ്ദഹിത്വാ അത്തനാ ദിട്ഠകാരണംയേവ ഭൂതത്തം കത്വാ ഗണ്ഹന്തോ തേന സദ്ധിം ഏകമഗ്ഗേന അഗന്ത്വാ അഞ്ഞേന മഗ്ഗേന സത്ഥു സന്തികം ഗതോ. ഇതരോപി ഭിക്ഖു അഞ്ഞേന മഗ്ഗേന സത്ഥു സന്തികംയേവ ഗതോ.

തതോ ¶ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഉപോസഥാഗാരം പവിസനവേലായ സോ ഭിക്ഖു തം ഭിക്ഖും ഉപോസഥഗ്ഗേ ദിസ്വാ സഞ്ജാനിത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം ഉപോസഥഗ്ഗേ ഏവരൂപോ നാമ പാപഭിക്ഖു അത്ഥി, നാഹം തേന സദ്ധിം ഉപോസഥം കരിസ്സാമീ’’തി നിക്ഖമിത്വാ ബഹി അട്ഠാസി. അഥ ഭുമ്മദേവതാ ‘‘ഭാരിയം മയാ കമ്മം കത’’ന്തി മഹല്ലകഉപാസകവണ്ണേന തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ – ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, അയ്യോ ഇമസ്മിം ഠാനേ ഠിതോ’’തി ആഹ. ‘‘ഉപാസക, ഇമം ഉപോസഥഗ്ഗം ഏകോ പാപഭിക്ഖു പവിട്ഠോ, ‘അഹം തേന സദ്ധിം ഉപോസഥം ന കരോമീ’തി ബഹി ഠിതോമ്ഹീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മാ ഏവം ഗണ്ഹഥ, പരിസുദ്ധസീലോ ഏസ ഭിക്ഖു, തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠമാതുഗാമോ നാമ അഹം. മയാ തുമ്ഹാകം വീമംസനത്ഥായ ¶ ‘ദള്ഹാ നു ഖോ ഇമേസം ഥേരാനം മേത്തി, നോ ദള്ഹാ’തി ഭിജ്ജനാഭിജ്ജനഭാവം ഓലോകേന്തേന തം കമ്മം കത’’ന്തി. ‘‘കോ പന ത്വം, സപ്പുരിസാ’’തി? ‘‘അഹം ഏകാ ഭുമ്മദേവതാ, ഭന്തേ’’തി. ദേവപുത്തോ കഥേന്തോയേവ ദിബ്ബാനുഭാവേന ഠത്വാ ഥേരസ്സ പാദമൂലേ പതിത്വാ ‘‘മയ്ഹം, ഭന്തേ, ഖമഥ, ഥേരസ്സ ഏസോ ദോസോ നത്ഥി, ഉപോസഥം കരോഥാ’’തി ഥേരം യാചിത്വാ ഉപോസഥഗ്ഗം പവേസേസി. സോ ഥേരോ ഉപോസഥം താവ ഏകട്ഠാനേ അകാസി. മിത്തസന്ഥവവസേന പന പുന തേന സദ്ധിം ന ഏകട്ഠാനേ വസി. ഇമസ്സ ഥേരസ്സ ദോസം ന കഥേസി. അപരഭാഗേ ചുദിതകത്ഥേരോ പന വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ അരഹത്തം പാപുണി.

ഭുമ്മദേവതാ തസ്സ കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന ഏകം ബുദ്ധന്തരം അപായതോ ന മുച്ചിത്ഥ. സചേ പന കാലേന കാലം മനുസ്സത്തം ആഗച്ഛതി, അഞ്ഞേന യേന കേനചി കതോ ദോസോ തസ്സേവ ഉപരി പതതി. സോ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ ഉപ്പന്നകാലേ സാവത്ഥിയം ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തി, ധാനമാണവോതിസ്സ നാമം ¶ അകംസു. സോ വയപ്പത്തോ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ മഹല്ലകകാലേ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ സാസനേ പബ്ബജി. തസ്സ ഉപസമ്പന്നദിവസതോ പട്ഠായ ഏകാ അലങ്കതപടിയത്താ ഇത്ഥീ തസ്മിം ഗാമം പവിസന്തേ സദ്ധിംയേവ പവിസതി, നിക്ഖമന്തേ നിക്ഖമതി, വിഹാരം പവിസന്തേപി സദ്ധിം പവിസതി, തിട്ഠന്തേപി തിട്ഠതീതി ഏവം നിച്ചാനുബന്ധാ പഞ്ഞായതി. ഥേരോ തം ന പസ്സതി. തസ്സ പന പുരിമകമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന സാ അഞ്ഞേസം ഉപട്ഠാസി.

ഗാമേ ¶ യാഗുഭിക്ഖം ദദമാനാ ഇത്ഥിയോ, ‘‘ഭന്തേ, അയം ഏകോ യാഗുഉളുങ്കോ തുമ്ഹാകം, ഏകോ ഇമിസ്സാ അമ്ഹാകം സഹായികായാ’’തി പരിഹാസം കരോന്തി. ഥേരസ്സ മഹതീ വിഹേസാ ഹോതി. വിഹാരഗതമ്പി നം സാമണേരാ ചേവ ദഹരഭിക്ഖൂ ച പരിവാരേത്വാ ‘‘ധാനോ കോണ്ഡോ ജാതോ’’തി പരിഹാസം കരോന്തി. അഥസ്സ തേനേവ കാരണേന കുണ്ഡധാനോ ഥേരോതി നാമം ജാതം. സോ ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ തേഹി കരിയമാനം കേളിം സഹിതും അസക്കോന്തോ ഉമ്മാദം ഗഹേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ കോണ്ഡാ, തുമ്ഹാകം ഉപജ്ഝായോ കോണ്ഡോ, ആചരിയോ കോണ്ഡോ’’തി വദതി. അഥ നം സത്ഥു ആരോചേസും – ‘‘കുണ്ഡധാനോ, ഭന്തേ, ദഹരസാമണേരേഹി സദ്ധിം ഏവം ഫരുസവാചം വദതീ’’തി. സത്ഥാ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, ധാന, ദഹരസാമണേരേഹി സദ്ധിം ഫരുസവാചം വദസീ’’തി പുച്ഛി. തേന ‘‘സച്ചം ഭഗവാ’’തി വുത്തേ – ‘‘കസ്മാ ഏവം വദസീ’’തി ആഹ. ‘‘ഭന്തേ, നിബദ്ധം വിഹേസം സഹിതും അസക്കോന്തോ ഏവം കഥേമീ’’തി ¶ . ‘‘ത്വം പുബ്ബേ കതകമ്മം യാവജ്ജദിവസാ ജീരാപേതും ന സക്കോസി, പുന ഏവം ഫരുസവാചം മാ വദ ഭിക്ഖൂ’’തി വത്വാ ആഹ –

‘‘മാവോച ഫരുസം കഞ്ചി, വുത്താ പടിവദേയ്യു തം;

ദുക്ഖാ ഹി സാരമ്ഭകഥാ, പടിദണ്ഡാ ഫുസേയ്യു തം.

‘‘സചേ നേരേസി അത്താനം, കംസോ ഉപഹതോ യഥാ;

ഏസ പത്തോസി നിബ്ബാനം, സാരമ്ഭോ തേ ന വിജ്ജതീ’’തി. (ധ. പ. ൧൩൩-൧൩൪) –

ഇമഞ്ച പന തസ്സ ഥേരസ്സ മാതുഗാമേന സദ്ധിം വിചരണഭാവം കോസലരഞ്ഞോപി കഥയിംസു. രാജാ ‘‘ഗച്ഛഥ, ഭണേ, നം വീമംസഥാ’’തി പേസേത്വാ സയമ്പി മന്ദേനേവ പരിവാരേന സദ്ധിം ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏകമന്തേ ഓലോകേന്തോ അട്ഠാസി. തസ്മിം ഖണേ ഥേരോ സൂചികമ്മം കരോന്തോ നിസിന്നോ ഹോതി. സാപി ഇത്ഥീ അവിദൂരേ ഠാനേ ഠിതാ വിയ പഞ്ഞായതി.

രാജാ ¶ തം ദിസ്വാ ‘‘അത്ഥി തം കാരണ’’ന്തി തസ്സാ ഠിതട്ഠാനം അഗമാസി. സാ തസ്മിം ആഗച്ഛന്തേ ഥേരസ്സ വസനപണ്ണസാലം പവിട്ഠാ വിയ അഹോസി. രാജാപി തായ സദ്ധിം ഏവ പണ്ണസാലായം പവിസിത്വാ സബ്ബത്ഥ ഓലോകേന്തോ അദിസ്വാ ‘‘നായം മാതുഗാമോ, ഥേരസ്സ ഏകോ കമ്മവിപാകോ’’തി സഞ്ഞം കത്വാ പഠമം ഥേരസ്സ സമീപേന ഗച്ഛന്തോപി ഥേരം അവന്ദിത്വാ തസ്സ കാരണസ്സ അഭൂതഭാവം ഞത്വാ പണ്ണസാലതോ നിക്ഖമിത്വാ ഥേരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തേ ¶ നിസിന്നോ ‘‘കച്ചി, ഭന്തേ, പിണ്ഡകേന ന കിലമഥാ’’തി പുച്ഛി. ഥേരോ ‘‘വട്ടതി, മഹാരാജാ’’തി ആഹ. ‘‘ജാനാമഹം, ഭന്തേ, അയ്യസ്സ കഥം, ഏവരൂപേനുപക്കിലേസേന സദ്ധിം ചരന്താനം തുമ്ഹാകം കേ നാമ പസീദിസ്സന്തി, ഇതോ പട്ഠായ വോ കത്ഥചി ഗമനകിച്ചം നത്ഥി. അഹം ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹിസ്സാമി, തുമ്ഹേ യോനിസോമനസികാരേ മാ പമജ്ജിത്ഥാ’’തി വത്വാ നിബദ്ധഭിക്ഖം പട്ഠപേസി. ഥേരോ രാജാനം ഉപത്ഥമ്ഭകം ലഭിത്വാ ഭോജനസപ്പായേന ഏകഗ്ഗചിത്തോ ഹുത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തതോ പട്ഠായ സാ ഇത്ഥീ അന്തരധായി.

തദാ മഹാസുഭദ്ദാ ഉഗ്ഗനഗരേ മിച്ഛാദിട്ഠികുലേ വസമാനാ ‘‘സത്ഥാ മം അനുകമ്പതൂ’’തി ഉപോസഥങ്ഗം അധിട്ഠായ നിരാമഗന്ധാ ഹുത്വാ ഉപരിപാസാദതലേ ഠിതാ ‘‘ഇമാനി പുപ്ഫാനി അന്തരേ അട്ഠത്വാ ദസബലസ്സ മത്ഥകേ വിതാനം ഹുത്വാ തിട്ഠന്തു, ദസബലോ ഇമായ സഞ്ഞായ സ്വേ പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹതൂ’’തി സച്ചകിരിയം കത്വാ അട്ഠ സുമനപുപ്ഫമുട്ഠിയോ വിസ്സജ്ജേസി. പുപ്ഫാനി ഗന്ത്വാ ധമ്മദേസനാവേലായ സത്ഥു മത്ഥകേ വിതാനം ഹുത്വാ അട്ഠംസു. സത്ഥാ തം സുമനപുപ്ഫവിതാനം ദിസ്വാ ചിത്തേനേവ സുഭദ്ദായ ഭിക്ഖം അധിവാസേത്വാ പുനദിവസേ അരുണേ ഉട്ഠിതേ ¶ ആനന്ദത്ഥേരം ആഹ – ‘‘ആനന്ദ, മയം അജ്ജ ദൂരം ഭിക്ഖാചാരം ഗമിസ്സാമ, പുഥുജ്ജനാനം അദത്വാ അരിയാനംയേവ സലാകം ദേഹീ’’തി. ഥേരോ ഭിക്ഖൂനം ആരോചേസി – ‘‘ആവുസോ, സത്ഥാ അജ്ജ ദൂരം ഭിക്ഖാചാരം ഗമിസ്സതി. പുഥുജ്ജനാ മാ ഗണ്ഹന്തു, അരിയാവ സലാകം ഗണ്ഹന്തൂ’’തി. കുണ്ഡധാനത്ഥേരോ – ‘‘ആഹരാവുസോ, സലാക’’ന്തി പഠമംയേവ ഹത്ഥം പസാരേസി. ആനന്ദോ ‘‘സത്ഥാ താദിസാനം ഭിക്ഖൂനം സലാകം ന ദാപേതി, അരിയാനംയേവ ദാപേതീ’’തി വിതക്കം ഉപ്പാദേത്വാ ഗന്ത്വാ സത്ഥു ആരോചേസി. സത്ഥാ ‘‘ആഹരാപേന്തസ്സ സലാകം ദേഹീ’’തി ആഹ. ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘സചേ കുണ്ഡധാനസ്സ സലാകാ ദാതും ന യുത്താ, അഥ സത്ഥാ പടിബാഹേയ്യ, ഭവിസ്സതി ഏത്ഥ കാരണ’’ന്തി ‘‘കുണ്ഡധാനസ്സ സലാകം ദസ്സാമീ’’തി ഗമനം അഭിനീഹരി. കുണ്ഡധാനോ തസ്സ പുരാഗമനാ ഏവ അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ ഇദ്ധിയാ ആകാസേ ഠത്വാ ‘‘ആഹരാവുസോ ആനന്ദ, സത്ഥാ മം ജാനാതി, മാദിസം ഭിക്ഖും പഠമം സലാകം ഗണ്ഹന്തം ന സത്ഥാ വാരേതീ’’തി ഹത്ഥം പസാരേത്വാ സലാകം ഗണ്ഹി. സത്ഥാ തം അട്ഠുപ്പത്തിം കത്വാ ഥേരം ഇമസ്മിം സാസനേ പഠമം സലാകം ഗണ്ഹന്താനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി. യസ്മാ ¶ അയം ഥേരോ രാജാനം ഉപത്ഥമ്ഭം ലഭിത്വാ സപ്പായാഹാരപടിലാഭേന ¶ സമാഹിതചിത്തോ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നതായ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. ഏവംഭൂതസ്സാപി ഇമസ്സ ഥേരസ്സ ഗുണേ അജാനന്താ യേ പുഥുജ്ജനാ ഭിക്ഖൂ ‘‘അയം പഠമം സലാകം ഗണ്ഹതി, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി വിമതിം ഉപ്പാദേന്തി. തേസം തം വിമതിവിധമനത്ഥം ഥേരോ ആകാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഇദ്ധിപാടിഹാരിയം ദസ്സേത്വാ അഞ്ഞാപദേസേന അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോ ‘‘പഞ്ച ഛിന്ദേ’’തി ഗാഥം അഭാസി.

൧. ഏവം സോ പൂരിതപുഞ്ഞസമ്ഭാരാനുരൂപേന അരഹാ ഹുത്വാ പത്തഏതദഗ്ഗട്ഠാനോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സത്താഹം പടിസല്ലീനന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ സത്ഥാഹം സത്തദിവസം നിരോധസമാപത്തിവിഹാരേന പടിസല്ലീനം വിവേകഭൂതന്തി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

കുണ്ഡധാനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. സാഗതത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സോഭിതോ നാമ നാമേനാതിആദികം ആയസ്മതോ സാഗതത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ ¶ കാലേ ഏകസ്മിം ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ സബ്ബസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം പത്തോ നാമേന സോഭിതോ നാമ ഹുത്വാ തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ സനിഘണ്ഡുകേടുഭാനം സാക്ഖരപ്പഭേദാനം ഇതിഹാസപഞ്ചമാനം പദകോ വേയ്യാകരണോ ലോകായതമഹാപുരിസലക്ഖണേസു അനവയോ. സോ ഏകദിവസം പദുമുത്തരം ഭഗവന്തം ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണസിരിയാ സോഭമാനം ഉയ്യാനദ്വാരേന ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ അതീവ പസന്നമാനസോ അനേകേഹി ഉപായേഹി അനേകേഹി ഗുണവണ്ണേഹി ഥോമനം അകാസി. ഭഗവാ തസ്സ ഥോമനം സുത്വാ ‘‘അനാഗതേ ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ സാഗതോ നാമ സാവകോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകരണം അദാസി. സോ തതോ പട്ഠായ പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ. കപ്പസതസഹസ്സദേവമനുസ്സേസു ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ. തസ്സ മാതാപിതരോ ¶ സോമനസ്സം വഡ്ഢേന്തോ സുജാതോ ആഗതോതി സാഗതോതി നാമം കരിംസു. സോ സാസനേ പസീദിത്വാ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പത്തോ.

൧൭. ഏവം സോ പുഞ്ഞസമ്ഭാരാനുരൂപേന പത്തഅരഹത്തഫലോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ ¶ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സോഭിതോ നാമ നാമേനാതിആദിമാഹ. തത്ഥ തദാ പുഞ്ഞസമ്ഭാരസ്സ പരിപൂരണസമയേ നാമേന സോഭിതോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ അഹോസിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൨൧. വിപഥാ ഉദ്ധരിത്വാനാതി വിരുദ്ധപഥാ കുമഗ്ഗാ, ഉപ്പഥാ വാ ഉദ്ധരിത്വാ അപനേത്വാ. പഥം ആചിക്ഖസേതി, ഭന്തേ, സബ്ബഞ്ഞു തുവം പഥം സപ്പുരിസമഗ്ഗം നിബ്ബാനാധിഗമനുപായം ആചിക്ഖസേ കഥേസി ദേസേസി വിഭജി ഉത്താനിം അകാസീതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

സാഗതത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. മഹാകച്ചാനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരനാഥസ്സാതിആദികം ആയസ്മതോ കച്ചാനത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഗഹപതിമഹാസാലകുലഗേഹേ നിബ്ബത്തേത്വാ വുദ്ധിപ്പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും സംഖിത്തേന ഭാസിതസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം വിഭജന്താനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ¶ ദിസ്വാ സയമ്പി തം ഠാനന്തരം പത്ഥേന്തോ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വിജ്ജാധരോ ഹുത്വാ ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ സത്ഥാരം ഏകസ്മിം വനസണ്ഡേ നിസിന്നം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ കണികാരപുപ്ഫേഹി പൂജം അകാസി.

സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന അപരാപരം സുഗതീസുയേവ പരിവത്തേത്വാ കസ്സപദസബലസ്സ കാലേ ബാരാണസിയം കുലഘരേ നിബ്ബത്തിത്വാ പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി സുവണ്ണചേതിയകരണട്ഠാനം ദസസഹസ്സഗ്ഘനികായ സുവണ്ണിട്ഠകായ പൂജം കത്വാ ‘‘ഭഗവാ മയ്ഹം നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ സരീരം സുവണ്ണവണ്ണം ഹോതൂ’’തി പത്ഥരം അകാസി. തതോ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദേവമനുസ്സേസു ¶ സംസരിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഉജ്ജേനിയം രഞ്ഞോ ചണ്ഡപജ്ജോതസ്സ പുരോഹിതസ്സ ഗേഹേ നിബ്ബത്തി, തസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ മാതാപിതരോ ‘‘അമ്ഹാകം പുത്തോ സുവണ്ണവണ്ണോ അത്തനോ നാമം ഗഹേത്വാ ആഗതോ’’തി കഞ്ചനമാണവോത്വേവ നാമം കരിംസു. സോ വുദ്ധിമന്വായ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ പിതു അച്ചയേന പുരോഹിതട്ഠാനം ലഭി. സോ ഗോത്തവസേന കച്ചാനോതി പഞ്ഞായിത്ഥ.

രാജാ ചണ്ഡപജ്ജോതോ ബുദ്ധുപ്പാദം സുത്വാ, ‘‘ആചരിയ, ത്വം തത്ഥ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം ഇധാനേഹീ’’തി ¶ പേസേസി. സോ അത്തട്ഠമോ സത്ഥു സന്തികം ഉപഗതോ. തസ്സ സത്ഥാ ധമ്മം ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ സോ സത്തഹി ജനേഹി സദ്ധിം സഹപടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി. അഥ സത്ഥാ ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ഹത്ഥം പസാരേസി. തേ താവദേവ ദ്വങ്ഗുലമത്തകേസമസ്സുകാ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ വസ്സസട്ഠികത്ഥേരാ വിയ അഹേസും. ഏവം ഥേരോ സദത്ഥം നിപ്ഫാദേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, രാജാ പജ്ജോതോ തുമ്ഹാകം പാദേ വന്ദിതും ധമ്മഞ്ച സോതും ഇച്ഛതീ’’തി സത്ഥു ആരോചേസി. സത്ഥാ ‘‘ത്വംയേവ ഭിക്ഖു തത്ഥ ഗച്ഛ, തയി ഗതേപി രാജാ പസീദിസ്സതീ’’തി ആഹ. ഥേരോ അത്തട്ഠമോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ രാജാനം പസാദേത്വാ അവന്തീസു സാസനം പതിട്ഠാപേത്വാ പുന സത്ഥു സന്തികമേവ ഗതോ.

൩൧. ഏവം സോ പത്തഅരഹത്തഫലോ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം സംഖിത്തേന ഭാസിതസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം വിഭജന്താനം യദിദം മഹാകച്ചാനോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൮൮, ൧൯൭) ഏതദഗ്ഗട്ഠാനം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരനാഥസ്സാതിആദിമാഹ. തത്ഥ പദുമം നാമ ചേതിയന്തി പദുമേഹി ഛാദിതത്താ വാ പദുമാകാരേഹി കതത്താ വാ ഭഗവതോ വസനഗന്ധകുടിവിഹാരോവ പൂജനീയഭാവേന ചേതിയം, യഥാ ‘‘ഗോതമകചേതിയം, ആളവകചേതിയ’’ന്തി വുത്തേ തേസം യക്ഖാനം നിവസനട്ഠാനം പൂജനീയട്ഠാനത്താ ¶ ചേതിയന്തി വുച്ചതി, ഏവമിദം ഭഗവതോ വസനട്ഠാനം ചേതിയന്തി വുച്ചതി, ന ധാതുനിധായകചേതിയന്തി വേദിതബ്ബം. ന ഹി അപരിനിബ്ബുതസ്സ ഭഗവതോ സരീരധാതൂനം അഭാവാ ധാതുചേതിയം അകരി. സിലാസനം കാരയിത്വാതി തസ്സാ പദുമനാമികായ ഗന്ധകുടിയാ പുപ്ഫാധാരത്ഥായ ഹേട്ഠാ ഫലികമയം സിലാസനം കാരേത്വാ. സുവണ്ണേനാഭിലേപയിന്തി തം സിലാസനം ജമ്ബോനദസുവണ്ണേന അഭിവിസേസേന ലേപയിം ഛാദേസിന്തി അത്ഥോ.

൩൨. രതനാമയം ¶ സത്തഹി രതനേഹി കതം ഛത്തം പഗ്ഗയ്ഹ മുദ്ധനി ധാരേത്വാ വാളബീജനിഞ്ച സേതപവരചാമരിഞ്ച പഗ്ഗയ്ഹ ബുദ്ധസ്സ അഭിരോപയിം. ലോകബന്ധുസ്സ താദിനോതി സകലലോകബന്ധുസദിസസ്സ താദിഗുണസമങ്ഗിസ്സ ബുദ്ധസ്സ ധാരേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

മഹാകച്ചാനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. കാളുദായിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദികം ആയസ്മതോ കാളുദായിത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ ¶ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും കുലപ്പസാദകാനം ഭിക്ഖൂനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ തജ്ജം അഭിനീഹാരം കത്വാ തം ഠാനന്തരം പത്ഥേസി.

സോ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തസ്സ മാതുകുച്ഛിയം പടിസന്ധിഗ്ഗഹണദിവസേ കപിലവത്ഥുസ്മിംയേവ അമച്ചഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി, ബോധിസത്തേന സദ്ധിം ഏകദിവസംയേവ ജാതോതി തം ദിവസംയേവ നം ദുകൂലചുമ്ബടകേ നിപജ്ജാപേത്വാ ബോധിസത്തസ്സ ഉപട്ഠാനത്ഥായ നയിംസു. ബോധിസത്തേന ഹി സദ്ധിം ബോധിരുക്ഖോ, രാഹുലമാതാ, ചത്താരോ നിധീ, ആരോഹനഹത്ഥീ, അസ്സകണ്ഡകോ, ആനന്ദോ, ഛന്നോ, കാളുദായീതി ഇമേ സത്ത ഏകദിവസേ ജാതത്താ സഹജാതാ നാമ അഹേസും. അഥസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ സകലനഗരസ്സ ഉദഗ്ഗചിത്തദിവസേ ജാതത്താ ഉദായിത്വേവ നാമം അകംസു. ഥോകം കാളധാതുകത്താ പന കാളുദായീതി പഞ്ഞായിത്ഥ. സോ ബോധിസത്തേന സദ്ധിം കുമാരകീളം കീളന്തോ വുദ്ധിം അഗമാസി.

അപരഭാഗേ ലോകനാഥേ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ അനുക്കമേന സബ്ബഞ്ഞുതം പത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കേ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വേളുവനേ വിഹരന്തേ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ തം പവത്തിം സുത്വാ ¶ പുരിസസഹസ്സപരിവാരം ഏകം ¶ അമച്ചം ‘‘പുത്തം മേ ഇധാനേഹീ’’തി പേസേസി. സോ ധമ്മദേസനാവേലായം സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ പരിസപരിയന്തേ ഠിതോ ധമ്മം സുത്വാ സപരിവാരോ അരഹത്തം പാപുണി. അഥ നേ സത്ഥാ ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ഹത്ഥം പസാരേസി. സബ്ബേ തങ്ഖണഞ്ഞേവ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ വസ്സസട്ഠികത്ഥേരാ വിയ അഹേസും. അരഹത്തപ്പത്തിതോ പട്ഠായ പന അരിയാ മജ്ഝത്താവ ഹോന്തി. തസ്മാ രഞ്ഞാ പഹിതസാസനം ദസബലസ്സ ന കഥേസി. രാജാ ‘‘നേവ ഗതോ ആഗച്ഛതി, ന സാസനം സുയ്യതീ’’തി അപരം അമച്ചം പുരിസസഹസ്സേഹി പേസേസി. തസ്മിമ്പി തഥാ പടിപന്നേ അപരമ്പി പേസേസീതി ഏവം നവഹി പുരിസസഹസ്സേഹി സദ്ധിം നവ അമച്ചേ പേസേസി. സബ്ബേ അരഹത്തം പത്വാ തുണ്ഹീ അഹേസും.

അഥ രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘ഏത്തകാ ജനാ മയി സിനേഹാഭാവേന ദസബലസ്സ ഇധാഗമനത്ഥായ ന കിഞ്ചി കഥയിംസു, അയം ഖോ ഉദായി ദസബലേന സമവയോ, സഹപംസുകീളികോ, മയി ച സിനേഹോ അത്ഥി, ഇമം പേസേസ്സാമീ’’തി തം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘താത, ത്വം പുരിസസഹസ്സപരിവാരോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ ദസബലം ഇധാനേഹീ’’തി വത്വാ പേസേസി. സോ പന ഗച്ഛന്തോ ‘‘സചാഹം, ദേവ, പബ്ബജിതും ലഭിസ്സാമി, ഏവാഹം ഭഗവന്തം ഇധാനേസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘യം കിഞ്ചി കത്വാ മമ പുത്തം ദസ്സേഹീ’’തി വുത്തോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനവേലായം പരിസപരിയന്തേ ഠിതോ ധമ്മം സുത്വാ സപരിവാരോ ¶ അരഹത്തം പത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേ പതിട്ഠാസി. അരഹത്തം പന പത്വാ ‘‘ന താവായം ദസബലസ്സ കുലനഗരം ഗന്തും കാലോ, വസന്തേ പന ഉപഗതേ പുപ്ഫിതേ വനസണ്ഡേ ഹരിതതിണസഞ്ഛന്നായ ഭൂമിയാ ഗമനകാലോ ഭവിസ്സതീ’’തി കാലം പടിമാനേന്തോ വസന്തേ സമ്പത്തേ സത്ഥു കുലനഗരം ഗന്തും ഗമനമഗ്ഗവണ്ണം സംവണ്ണേന്തോ –

‘‘അങ്ഗാരിനോ ദാനി ദുമാ ഭദന്തേ, ഫലേസിനോ ഛദനം വിപ്പഹായ;

തേ അച്ചിമന്തോവ പഭാസയന്തി, സമയോ മഹാവീര ഭാഗീ രഥാനം.

‘‘ദുമാനി ഫുല്ലാനി മനോരമാനി, സമന്തതോ സബ്ബദിസാ പവന്തി;

പത്തം പഹായ ഫലമാസസാനാ, കാലോ ഇതോ പക്കമനായ വീര.

‘‘നേവാതിസീതം ¶ ¶ ന പനാതിഉണ്ഹം, സുഖാ ഉതു അദ്ധനിയാ ഭദന്തേ;

പസ്സന്തു തം സാകിയാ കോളിയാ ച, പച്ഛാമുഖം രോഹിനിയം തരന്തം.

‘‘ആസായ കസതേ ഖേത്തം, ബീജം ആസായ വപ്പതി;

ആസായ വാണിജാ യന്തി, സമുദ്ദം ധനഹാരകാ;

യായ ആസായ തിട്ഠാമി, സാ മേ ആസാ സമിജ്ഝതു. (ഥേരഗാ. ൫൨൭-൫൩൦);

‘‘നാതിസീതം നാതിഉണ്ഹം, നാതിദുബ്ഭിക്ഖഛാതകം;

സദ്ദലാ ഹരിതാ ഭൂമി, ഏസ കാലോ മഹാമുനി. (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൨൫);

‘‘പുനപ്പുനഞ്ചേവ വപന്തി ബീജം, പുനപ്പുനം വസ്സതി ദേവരാജാ;

പുനപ്പുനം ഖേത്തം കസന്തി കസ്സകാ, പുനപ്പുനം ധഞ്ഞമുപേതി രട്ഠം.

‘‘പുനപ്പുനം യാചനകാ ചരന്തി, പുനപ്പുനം ദാനപ്പതീ ദദന്തി;

പുനപ്പുനം ദാനപ്പതീ ദദിത്വാ, പുനപ്പുനം സഗ്ഗമുപേന്തി ഠാനം.

‘‘വീരോ ¶ ഹവേ സത്തയുഗം പുനേതി, യസ്മിം കുലേ ജായതി ഭൂരിപഞ്ഞോ;

മഞ്ഞാമഹം സക്കതി ദേവദേവോ, തയാ ഹി ജാതോ മുനി സച്ചനാമോ.

‘‘സുദ്ധോദനോ നാമ പിതാ മഹേസിനോ, ബുദ്ധസ്സ മാതാ പന മായനാമാ;

യാ ബോധിസത്തം പരിഹരിയ കുച്ഛിനാ, കായസ്സ ഭേദാ തിദിവമ്ഹി മോദതി.

‘‘സാ ഗോതമീ കാലകതാ ഇതോ ചുതാ, ദിബ്ബേഹി കാമേഹി സമങ്ഗിഭൂതാ;

സാ മോദതി കാമഗുണേഹി പഞ്ചഹി, പരിവാരിതാ ദേവഗണേഹി തേഹീ’’തി. (ഥേരഗാ. ൫൩൧-൫൩൫);

ഇമാ ¶ ഗാഥാ അഭാസി. തത്ഥ അങ്ഗാരിനോതി അങ്ഗാരാനി വിയാതി അങ്ഗാരാനി. അങ്ഗാരാനി രത്തപവാളവണ്ണാനി രുക്ഖാനം പുപ്ഫഫലാനി, താനി ഏതേസം സന്തീതി ¶ അങ്ഗാരിനോ, അഭിലോഹിതകുസുമകിസലയേഹി അങ്ഗാരവുട്ഠിസമ്പരികിണ്ണാ വിയാതി അത്ഥോ. ദാനീതി ഇമസ്മിം കാലേ. ദുമാതി രുക്ഖാ. ഭദന്തേതി ഭദ്ദം അന്തേ ഏതസ്സാതി, ‘‘ഭദന്തേ’’തി ഏകസ്സ ദ-കാരസ്സ ലോപം കത്വാ വുച്ചതി. ഗുണവിസേസയുത്തോ, ഗുണവിസേസയുത്താനഞ്ച അഗ്ഗഭൂതോ സത്ഥാ. തസ്മാ, ഭദന്തേതി സത്ഥു ആലപനമേവ, പച്ചത്തവചനഞ്ചേതം ഏകാരന്തം ‘‘സുഗതേ പടികമ്മേ സുഖേ ദുക്ഖേ ജീവേ’’തിആദീസു വിയ. ഇധ പന സമ്ബോധനട്ഠേ ദട്ഠബ്ബം. തേന വുത്തം, ‘‘ഭദന്തേതി ആലപന’’ന്തി. ‘‘ഭദ്ദസദ്ദേന സമാനത്ഥം പദന്തരമേക’’ന്തി കേചി. ഫലാനി ഏസന്തീതി ഫലേസിനോ. അചേതനേപി ഹി സചേതനകിരിയം ആഹ. ഏവം ഥേരേന യാചിതോ ഭഗവാ തത്ഥ ഗമനേ ബഹൂനം വിസേസാധിഗമനം ദിസ്വാ വീസതിസഹസ്സഖീണാസവപരിവുതോ രാജഗഹതോ അതുരിതചാരികാവസേന കപിലവത്ഥുഗാമിമഗ്ഗം പടിപജ്ജി. ഥേരോ ഇദ്ധിയാ കപിലവത്ഥും ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ പുരതോ ആകാസേ ഠിതോവ അദിട്ഠപുബ്ബവേസം ദിസ്വാ രഞ്ഞാ ‘‘കോസി ത്വ’’ന്തി പുച്ഛിതോ ‘‘അമച്ചപുത്തം തയാ ഭഗവതോ സന്തികം പേസിതം മം ന ജാനാസി, ത്വം ഏവം പന ജാനാഹീ’’തി ദസ്സേന്തോ –

‘‘ബുദ്ധസ്സ പുത്തോമ്ഹി അസയ്ഹസാഹിനോ, അങ്ഗീരസസ്സപ്പടിമസ്സ താദിനോ;

പിതുപിതാ മയ്ഹം തുവംസി സക്ക, ധമ്മേന മേ ഗോതമ അയ്യകോസീ’’തി. (ഥേരഗാ. ൫൩൬) –

ഗാഥമാഹ.

തത്ഥ ¶ ബുദ്ധസ്സ പുത്തോമ്ഹീതി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധസ്സ ഓരസ്സ പുത്തോ അമ്ഹി. അസയ്ഹസാഹിനോതി അഭിസമ്ബോധിതോ പുബ്ബേ ഠപേത്വാ മഹാബോധിസത്തം അഞ്ഞേഹി സഹിതും വഹിതും അസക്കുണേയ്യത്താ അസയ്ഹസ്സ സകലസ്സ ബോധിസമ്ഭാരസ്സ മഹാകാരുണികാധികാരസ്സ ച സഹനതോ വഹനതോ, തതോ പരമ്പി അഞ്ഞേഹി സഹിതും അഭിഭവിതും അസക്കുണേയ്യത്താ അസയ്ഹാനം പഞ്ചന്നം മാരാനം സഹനതോ അഭിഭവനതോ, ആസയാനുസയചരിതാധിമുത്തിആദിവിഭാഗാവബോധനേന യഥാരഹം വേനേയ്യാനം ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേഹി അനുസാസനീസങ്ഖാതസ്സ അഞ്ഞേഹി അസയ്ഹസ്സ ബുദ്ധകിച്ചസ്സ ¶ സഹനതോ, തത്ഥ വാ സാധുകാരിഭാവതോ അസയ്ഹസാഹിനോ. അങ്ഗീരസസ്സാതി അങ്ഗീകതസീലാദിസമ്പത്തികസ്സ. അങ്ഗമങ്ഗേഹി നിച്ഛരണകഓഭാസസ്സാതി അപരേ. കേചി പന ‘‘അങ്ഗീരസോ, സിദ്ധത്ഥോതി ദ്വേ നാമാനി പിതരായേവ ഗഹിതാനീ’’തി വദന്തി. അപ്പടിമസ്സാതി അനൂപമസ്സ. ഇട്ഠാനിട്ഠേസു താദിലക്ഖണപ്പത്തിയാ ¶ താദിനോ. പിതുപിതാ മയ്ഹം തുവംസീതി അരിയജാതിവസേന മയ്ഹം പിതു സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ലോകവോഹാരേന ത്വം പിതാ അസി. സക്കാതി ജാതിവസേന രാജാനം ആലപതി. ധമ്മേനാതി സഭാവേന അരിയജാതി ലോകിയജാതീതി ദ്വിന്നം ജാതീനം സഭാവസമോധാനേന. ഗോതമാതി രാജാനം ഗോത്തേന ആലപതി. അയ്യകോസീതി പിതാമഹോ അസി. ഏത്ഥ ച ‘‘ബുദ്ധസ്സ പുത്തോമ്ഹീ’’തിആദിം വദന്തോ ഥേരോ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.

ഏവം പന അത്താനം ജാനാപേത്വാ ഹട്ഠതുട്ഠേന രഞ്ഞാ മഹാരഹേ പല്ലങ്കേ നിസീദാപേത്വാ അത്തനോ പടിയാദിതസ്സ നാനഗ്ഗരസഭോജനസ്സ പത്തം പൂരേത്വാ ദിന്നേ ഗമനാകാരം ദസ്സേസി. ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, ഗന്തുകാമത്ഥ, ഭുഞ്ജഥാ’’തി ച വുത്തേ, ‘‘സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ഭുഞ്ജിസ്സാമീ’’തി. ‘‘കഹം പന സത്ഥാ’’തി? ‘‘വീസതിസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരോ തുമ്ഹാകം ദസ്സനത്ഥായ മഗ്ഗം പടിപന്നോ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേ ഇമം പിണ്ഡപാതം ഭുഞ്ജഥ, അഞ്ഞം ഭഗവതോ ഹരിസ്സഥ. യാവ ച മമ പുത്തോ ഇമം നഗരം സമ്പാപുണാതി, താവസ്സ ഇതോ പിണ്ഡപാതം ഹരഥാ’’തി വുത്തേ ഥേരോ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ രഞ്ഞോ പരിസായ ച ധമ്മം കഥേത്വാ സത്ഥു ആഗമനതോ പുരേതരമേവ സകലരാജനിവേസനം രതനത്തയേ അഭിപ്പസന്നം കരോന്തോ സബ്ബേസം പസ്സന്താനംയേവ സത്ഥു ആഹരിതബ്ബഭത്തപുണ്ണം പത്തം ആകാസേ വിസ്സജ്ജേത്വാ സയമ്പി വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പിണ്ഡപാതം ഉപനാമേത്വാ സത്ഥു ഹത്ഥേ ഠപേസി. സത്ഥാ തം പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജി. ഏവം സട്ഠിയോജനമഗ്ഗേ ദിവസേ ദിവസേ യോജനം ഗച്ഛന്തസ്സ ഭഗവതോ രാജഗേഹതോയേവ പിണ്ഡപാതം ആഹരിത്വാ അദാസി. അഥ നം ഭഗവാ ‘‘അയം മയ്ഹം പിതുനോ സകലനിവേസനം പസാദേതീ’’തി ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം കുലപ്പസാദകാനം ഭിക്ഖൂനം യദിദം കാളുദായീ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯, ൨൨൫) കുലപ്പസാദകാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി.

൪൮-൯. ഏവം സോ കതപുഞ്ഞസമ്ഭാരാനുരൂപേന അരഹത്തം പത്വാ പത്തഏതദഗ്ഗട്ഠാനോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം ¶ സരിത്വാ സോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം ¶ പകാസേന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ബുദ്ധസ്സാതിആദിമാഹ. അദ്ധാനം പടിപന്നസ്സാതി അപരരട്ഠം ഗമനത്ഥായ ദൂരമഗ്ഗം പടിപജ്ജന്തസ്സ. ചരതോ ചാരികം തദാതി അന്തോമണ്ഡലം മജ്ഝേമണ്ഡലം ബഹിമണ്ഡലന്തി തീണി മണ്ഡലാനി തദാ ചാരികം ചരതോ ചരന്തസ്സ പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ സുഫുല്ലം സുട്ഠു ഫുല്ലം പബോധിതം ഗയ്ഹ ഗഹേത്വാ ന കേവലമേവ പദുമം, ഉപ്പലഞ്ച മല്ലികം വികസിതം അഹം ഗയ്ഹ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി ഗഹേത്വാ പൂരേസിന്തി സമ്ബന്ധോ. പരമന്നം ഗഹേത്വാനാതി പരമം ഉത്തമം സേട്ഠം മധുരം സബ്ബസുപക്കം സാലിഓദനം ഗഹേത്വാ സത്ഥുനോ അദാസിം ഭോജേസിന്തി അത്ഥോ.

൯൭. സക്യാനം ¶ നന്ദിജനനോതി സക്യരാജകുലാനം ഭഗവതോ ഞാതീനം ആരോഹപരിണാഹരൂപയോബ്ബനവചനാലപനസമ്പത്തിയാ നന്ദം തുട്ഠിം ജനേന്തോ ഉപ്പാദേന്തോ. ഞാതിബന്ധു ഭവിസ്സതീതി ഞാതോ പാകടോ ബന്ധു ഭവിസ്സതി. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

കാളുദായിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. മോഘരാജത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അത്ഥദസ്സീ തു ഭഗവാതിആദികം ആയസ്മതോ മോഘരാജത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും ലൂഖചീവരധരാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ തം ഠാനന്തരം ആകങ്ഖന്തോ പണിധാനം കത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ പുന ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ബ്രാഹ്മണാനം വിജ്ജാസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം ഗതോ ഏകദിവസം അത്ഥദസ്സിം ഭഗവന്തം ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതം രഥിയം ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ സിരസി അഞ്ജലിം കത്വാ ‘‘യാവതാ രൂപിനോ സത്ഥാ’’തിആദീഹി ഛഹി ഗാഥാഹി അഭിത്ഥവിത്വാ ഭാജനം പൂരേത്വാ മധും ഉപനേസി. സത്ഥാ തം പടിഗ്ഗഹേത്വാ അനുമോദനം അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ കസ്സപഭഗവതോ കാലേ കട്ഠവാഹനസ്സ നാമ രഞ്ഞോ അമച്ചോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ തേന സത്ഥു ആനയനത്ഥായ ¶ പേസിതോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വീസതിവസ്സസഹസ്സാനി സമണധമ്മം കത്വാ തതോ ചുതോ ഏകം ബുദ്ധന്തരം സുഗതീസുയേവ പരിവത്തേന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ മോഘരാജാതി ലദ്ധനാമോ ബാവരീയബ്രാഹ്മണസ്സ ¶ സന്തികേ ഉഗ്ഗഹിതസിപ്പോ സംവേഗജാതോ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ താപസസഹസ്സപരിവാരോ അജിതാദീഹി സദ്ധിം സത്ഥു സന്തികം പേസിതോ തേസം പന്നരസമോ ഹുത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ വിസ്സജ്ജനപരിയോസാനേ അരഹത്തം പാപുണി. അരഹത്തം പന പത്വാ സത്ഥലൂഖം സുത്തലൂഖം രജനലൂഖന്തി വിസേസേന തിവിധേനപി ലൂഖേന സമന്നാഗതം പംസുകൂലം ധാരേസി. തേന നം സത്ഥാ ലൂഖചീവരധരാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി.

൬൪. ഏവം ¶ സോ പണിധാനാനുരൂപേന അരഹത്തഫലം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബസമ്ഭാരം ദിസ്വാ പുബ്ബകമ്മാപദാനം പകാസേന്തോ അത്ഥദസ്സീ തു ഭഗവാതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൭൩. പുടകം പൂരയിത്വാനാതി പുടകം വുച്ചതി വാരകം, ഘടം വാ. അനേളകം നിദ്ദോസം മക്ഖികണ്ഡവിരഹിതം ഖുദ്ദമധുനാ ഘടം പൂരേത്വാ തം ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി പഗ്ഗയ്ഹ പകാരേന ആദരേന ഗഹേത്വാ മഹേസിനോ ഭഗവതോ ഉപനേസിന്തി സമ്ബന്ധോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

മോഘരാജത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. അധിമുത്തത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നിബ്ബുതേ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ അധിമുത്തത്ഥേരസ്സ അപദാനം (ഥേരഗാ. അട്ഠ. ൨.അധിമുത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ). അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അത്ഥദസ്സിമ്ഹി ലോകനാഥേ പരിനിബ്ബുതേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ രതനത്തയേ പസന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ ഉച്ഛൂഹി മണ്ഡപം കാരേത്വാ മഹാദാനം പവത്തേത്വാ പരിയോസാനേ സന്തിപദം പണിധേസി. സോ തതോ ചുതോ ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സാസനേ പസീദിത്വാ സദ്ധായ പതിട്ഠിതത്താ അധിമുത്തത്ഥേരോതി പാകടോ.

൮൪. ഏവം ¶ കതസമ്ഭാരവസേന അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നിബ്ബുതേ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

അധിമുത്തത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. ലസുണദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദികം ¶ ആയസ്മതോ ലസുണദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. ഏസോപായസ്മാ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരാവാസേ ആദീനവം ദിസ്വാ ഗേഹം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തം നിസ്സായ വനേ വസന്തോ ബഹൂനി ലസുണാനി രോപേത്വാ തദേവ വനമൂലഫലഞ്ച ഖാദന്തോ വിഹാസി. സോ ബഹൂനി ലസുണാനി കാജേനാദായ മനുസ്സപഥം ആഹരിത്വാ പസന്നോ ദാനം ദത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഭേസജ്ജത്ഥായ ദത്വാ ഗച്ഛതി. ഏവം സോ യാവജീവം പുഞ്ഞാനി കത്വാ തേനേവ പുഞ്ഞബലേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ കമേന ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഉപ്പന്നോ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം ¶ വഡ്ഢേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്തോ പുബ്ബകമ്മവസേന ലസുണദായകത്ഥേരോതി പാകടോ.

൮൯. അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഹിമാലയപബ്ബതസ്സ പരിയോസാനേ മനുസ്സാനം സഞ്ചരണട്ഠാനേ യദാ വിപസ്സീ ഭഗവാ ഉദപാദി, തദാ അഹം താപസോ അഹോസിന്തി സമ്ബന്ധോ. ലസുണം ഉപജീവാമീതി രത്തലസുണം രോപേത്വാ തദേവ ഗോചരം കത്വാ ജീവികം കപ്പേമീതി അത്ഥോ. തേന വുത്തം ‘‘ലസുണം മയ്ഹഭോജന’’ന്തി.

൯൦. ഖാരിയോ പൂരയിത്വാനാതി താപസഭാജനാനി ലസുണേന പൂരയിത്വാ കാജേനാദായ സങ്ഘാരാമം സങ്ഘസ്സ വസനട്ഠാനം ഹേമന്താദീസു തീസു കാലേസു സങ്ഘസ്സ ചതൂഹി ഇരിയാപഥേഹി വസനവിഹാരം അഗച്ഛിം അഗമാസിന്തി അത്ഥോ. ഹട്ഠോ ഹട്ഠേന ചിത്തേനാതി അഹം സന്തുട്ഠോ സോമനസ്സയുത്തചിത്തേന സങ്ഘസ്സ ലസുണം അദാസിന്തി അത്ഥോ.

൯൧. വിപസ്സിസ്സ…പേ… ¶ നിരതസ്സഹന്തി നരാനം അഗ്ഗസ്സ സേട്ഠസ്സ അസ്സ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ നിരതോ നിസ്സേസേന രതോ അഹന്തി സമ്ബന്ധോ. സങ്ഘസ്സ…പേ… മോദഹന്തി അഹം സങ്ഘസ്സ ലസുണദാനം ദത്വാ സഗ്ഗമ്ഹി സുട്ഠു അഗ്ഗസ്മിം ദേവലോകേ ആയുകപ്പം ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവമാനോ മോദിം, സന്തുട്ഠോ ഭവാമീതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ലസുണദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. ആയാഗദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നിബ്ബുതേ ¶ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ ആയാഗദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബുതകാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സാസനേ പസന്നോ വഡ്ഢകീനം മൂലം ദത്വാ അതിമനോഹരം ദീഘം ഭോജനസാലം കാരാപേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ പണീതേനാഹാരേന ഭോജേത്വാ മഹാദാനം ദത്വാ ചിത്തം പസാദേസി. സോ യാവതായുകം പുഞ്ഞാനി കത്വാ ദേവമനുസ്സേസുയേവ സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ ഘടേന്തോ വായമന്തോ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ ന ചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞവസേന ആയാഗത്ഥേരോതി പാകടോ.

൯൪. ഏവം സോ കതപുഞ്ഞസമ്ഭാരവസേന അരഹത്തം പത്വാ അത്തനാ പുബ്ബേ കതകുസലകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നിബ്ബുതേ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ നിബ്ബുതേതി വദതം ‘‘മയം ബുദ്ധാ’’തി വദന്താനം അന്തരേ വരേ ¶ ഉത്തമേ സിഖിമ്ഹി ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേതി അത്ഥോ. ഹട്ഠോ ഹട്ഠേന ചിത്തേനാതി സദ്ധതായ ഹട്ഠപഹട്ഠോ സോമനസ്സയുത്തചിത്തതായ പഹട്ഠേന ചിത്തേന ഉത്തമം ഥൂപം സേട്ഠം ചേതിയം അവന്ദിം പണാമയിന്തി അത്ഥോ.

൯൫. വഡ്ഢകീഹി കഥാപേത്വാതി ‘‘ഭോജനസാലായ പമാണം കിത്തക’’ന്തി പമാണം കഥാപേത്വാതി അത്ഥോ. മൂലം ദത്വാനഹം തദാതി തദാ തസ്മിം കാലേ അഹം കമ്മകരണത്ഥായ തേസം വഡ്ഢകീനം മൂലം ദത്വാ ആയാഗം ¶ ആയതം ദീഘം ഭോജനസാലം അഹം സന്തുട്ഠോ സോമനസ്സചിത്തേന കാരപേസഹം കാരാപേസിം അഹന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

൯൭. ആയാഗസ്സ ഇദം ഫലന്തി ഭോജനസാലദാനസ്സ ഇദം വിപാകന്തി അത്ഥോ.

ആയാഗദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. ധമ്മചക്കികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ ധമ്മചക്കികത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു ¶ കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ പുത്തദാരേഹി വഡ്ഢിതോ വിഭവസമ്പന്നോ മഹാഭോഗോ, സോ രതനത്തയേ പസന്നോ സദ്ധാജാതോ ധമ്മസഭായം ധമ്മാസനസ്സ പിട്ഠിതോ രതനമയം ധമ്മചക്കം കാരേത്വാ പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു നിബ്ബത്തട്ഠാനേസു സക്കസമ്പത്തിം ചക്കവത്തിസമ്പത്തിഞ്ച അനുഭവിത്വാ കമേന ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ ഉപ്പന്നോ വിഭവസമ്പന്നോ സഞ്ജാതസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്വാ പുബ്ബേ കതകുസലനാമസദിസനാമേന ധമ്മചക്കികത്ഥേരോതി പാകടോ ജാതോ അഹോസി.

൧൦൨. സോ പുഞ്ഞസമ്ഭാരാനുരൂപേന പത്തഅരഹത്തഫലോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ ജാതസോമനസ്സോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. സീഹാസനസ്സ സമ്മുഖാതി സീഹസ്സ ഭഗവതോ നിസിന്നസ്സ സമ്മുഖാ ബുദ്ധാസനസ്സ അഭിമുഖട്ഠാനേതി അത്ഥോ, ധമ്മചക്കം മേ ഠപിതന്തി മയാ ധമ്മചക്കാകാരേന ഉഭതോ സീഹരൂപം ദസ്സേത്വാ മജ്ഝേ ആദാസസദിസം കാരേത്വാ കതം ധമ്മചക്കം ഠപിതം പൂജിതം. കിം ഭൂതം? വിഞ്ഞൂഹി മേധാവീഹി ‘‘അതീവ സുന്ദര’’ന്തി വണ്ണിതം ഥോമിതം സുകതം ധമ്മചക്കന്തി സമ്ബന്ധോ.

൧൦൩. ചാരുവണ്ണോവ ¶ സോഭാമീതി സുവണ്ണവണ്ണോ ഇവ സോഭാമി വിരോചാമീതി ¶ അത്ഥോ. ‘‘ചതുവണ്ണേഹി സോഭാമീ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണവേസ്സസുദ്ദജാതിസങ്ഖാതേഹി ചതൂഹി വണ്ണേഹി സോഭാമി വിരോചാമീതി അത്ഥോ. സയോഗ്ഗബലവാഹനോതി സുവണ്ണസിവികാദീഹി യോഗ്ഗേഹി ച സേനാപതിമഹാമത്താദീഹി സേവകേഹി ബലേഹി ച ഹത്ഥിഅസ്സരഥസങ്ഖാതേഹി വാഹനേഹി ച സഹിതോതി അത്ഥോ. ബഹുജ്ജനാ ബഹവോ മനുസ്സാ അനുയന്താ മമാനുവത്തന്താ നിച്ചം നിച്ചകാലം പരിവാരേന്തീതി സമ്ബന്ധോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ധമ്മചക്കികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. കപ്പരുക്ഖിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ കപ്പരുക്ഖിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം (ഥേരഗാ. അട്ഠ. ൨.൫൭൬). അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തേസു തേസു ഭവേസു നിബ്ബാനാധിഗമൂപായഭൂതാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ ¶ സത്ഥരി പസന്നോ സത്തഹി രതനേഹി വിചിത്തം സുവണ്ണമയം കപ്പരുക്ഖം കാരേത്വാ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ ചേതിയസ്സ സമ്മുഖേ ഠപേത്വാ പൂജേസി. സോ ഏവരൂപം പുഞ്ഞം കത്വാ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതോ സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ കമേന ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ രതനത്തയേ പസന്നോ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ സത്ഥു ആരാധേത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്വാ പുബ്ബേ കതകുസലനാമേന കപ്പരുക്ഖിയത്ഥേരോതി പാകടോ അഹോസി.

൧൦൮. സോ ഏവം പത്തഅരഹത്തഫലോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. ഥൂപസേട്ഠസ്സ സമ്മുഖാതി സേട്ഠസ്സ ഉത്തമസ്സ ധാതുനിഹിതഥൂപസ്സ ചേതിയസ്സ സമ്മുഖട്ഠാനേ വിചിത്തദുസ്സേ അനേകവണ്ണേഹി വിസമേന വിസദിസേന ചിത്തേന മനോഹരേ ചിനപട്ടസോമാരപട്ടാദികേ ദുസ്സേ ¶ . ലഗേത്വാ ഓലഗ്ഗേത്വാ കപ്പരുക്ഖം ഠപേസിം അഹം പതിട്ഠപേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

കപ്പരുക്ഖിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

ചതുത്ഥവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. ഉപാലിവഗ്ഗോ

൧. ഭാഗിനേയ്യുപാലിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഖീണാസവസഹസ്സേഹീതിആദികം ¶ ആയസ്മതോ ഉപാലിത്ഥേരസ്സ ഭാഗിനേയ്യുപാലിത്ഥേരസ്സ അപദാനം. ഏസോ ഹി ഥേരോ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ ¶ തസ്മിം തസ്മിം ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ ഘരാവാസേ ആദീനവം ദിസ്വാ ഗേഹം പഹായ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ പഞ്ചാഭിഞ്ഞാഅട്ഠസമാപത്തിലാഭീ ഹുത്വാ ഹിമവന്തേ വാസം കപ്പേസി. തസ്മിം സമയേ പദുമുത്തരോ ഭഗവാ വിവേകകാമോ ഹിമവന്തം പാവിസി. താപസോ ഭഗവന്തം പുണ്ണചന്ദമിവ വിരോചമാനം ദൂരതോവ ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ അജിനചമ്മം അംസേ കത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ വന്ദിത്വാ ഠിതകോവ ദസനഖസമോധാനഞ്ജലിം സിരസി പതിട്ഠപേത്വാ അനേകാഹി ഉപമാഹി അനേകേഹി ഥുതിവചനേഹി ഭഗവന്തം ഥോമേസി. തം സുത്വാ ഭഗവാ – ‘‘അയം താപസോ അനാഗതേ ഗോതമസ്സ നാമ ഭഗവതോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ വിനയേ തിഖിണപഞ്ഞാനം അഗ്ഗോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകരണമദാസി. സോ യാവതായുകം ഠത്വാ അപരിഹീനജ്ഝാനോ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി. തതോ ചുതോ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ സമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കപിലവത്ഥുനഗരേ ഉപാലിത്ഥേരസ്സ ഭാഗിനേയ്യോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സോ കമേന വുദ്ധിപ്പത്തോ മാതുലസ്സ ഉപാലിത്ഥേരസ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി. സോ അത്തനോ ആചരിയസ്സ സമീപേ വസിതത്താ വിനയപഞ്ഹേ തിഖിണഞാണോ അഹോസി. അഥ ഭഗവാ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം വിനയപഞ്ഹേ തിഖിണപഞ്ഞാനം ഭിക്ഖൂനം യദിദം ഭാഗിനേയ്യുപാലീ’’തി തം ഏതദഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി.

൧. സോ ¶ ഏവം ഏതദഗ്ഗട്ഠാനം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഖീണാസവസഹസ്സേഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ആ സമന്തതോ യാവഭവഗ്ഗാ സവന്തി പവത്തന്തീതി ആസവാ. കാമാസവാദയോ ചത്താരോ ആസവാ, തേ ഖീണാ സോസിതാ വിസോസിതാ വിദ്ധംസിതാ യേഹി തേതി ഖീണാസവാ, തേയേവ സഹസ്സാ ഖീണാസവസഹസ്സാ, തേഹി ഖീണാസവസഹസ്സേഹി ¶ . പരേതോ പരിവുതോ ലോകനായകോ ലോകസ്സ നിബ്ബാനപാപനകോ വിവേകം അനുയുത്തോ പടിസല്ലിതും ഏകീഭവിതും ഗച്ഛതേതി സമ്ബന്ധോ.

൨. അജിനേന നിവത്ഥോഹന്തി അഹം അജിനമിഗചമ്മേന പടിച്ഛന്നോ, അജിനചമ്മവസനോതി അത്ഥോ. തിദണ്ഡപരിധാരകോതി കുണ്ഡികട്ഠപനത്ഥായ തിദണ്ഡം ഗഹേത്വാ ധാരേന്തോതി അത്ഥോ. ഭിക്ഖുസങ്ഘേന പരിബ്യൂള്ഹം പരിവാരിതം ലോകനായകം അദ്ദസന്തി സമ്ബന്ധോ. സേസം പാകടമേവാതി.

ഭാഗിനേയ്യുപാലിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. സോണകോളിവിസത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അനോമദസ്സിസ്സ ¶ മുനിനോതിആദികം ആയസ്മതോ കോളിവിസത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വയപ്പത്തോ പുത്തദാരേഹി വഡ്ഢിതോ വിഭവസമ്പന്നോ ഭഗവതോ ചങ്കമനത്ഥായ സോഭനം ചങ്കമം കാരേത്വാ സുധാപരികമ്മം കാരേത്വാ ആദാസതലമിവ സമം വിജ്ജോതമാനം കത്വാ ദീപധൂപപുപ്ഫാദീഹി സജ്ജേത്വാ ഭഗവതോ നിയ്യാദേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പണീതേനാഹാരേന പൂജേസി. സോ ഏവം യാവജീവം പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചവിത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ. തത്ഥ പാളിയാ വുത്തനയേന ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ അന്തരാ ഓക്കാകകുലപ്പസുതോതി തം സബ്ബം പാളിയാ വുത്താനുസാരേന വേദിതബ്ബം. പച്ഛിമഭവേ പന കോലിയരാജവംസേ ജാതോ വയപ്പത്തോ കോടിഅഗ്ഘനകസ്സ കണ്ണപിളന്ധനസ്സ ധാരിതത്താ കോടികണ്ണോതി, കുടികണ്ണോതി ച പാകടോ അഹോസി. സോ ഭഗവതി പസന്നോ ¶ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി.

൨൫. സോ അരഹാ ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ അനോമദസ്സിസ്സ മുനിനോതിആദിമാഹ. തത്ഥ അനോമദസ്സിസ്സാതി അനോമം അലാമകം സുന്ദരം ദസ്സനം ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണപടിമണ്ഡിതത്താ ബ്യാമപ്പഭാമണ്ഡലോപസോഭിതത്താ ആരോഹപരിണാഹേന സമന്നാഗതത്താ ച ദസ്സനീയം സരീരം യസ്സ ഭഗവതോ സോ അനോമദസ്സീ, തസ്സ അനോമദസ്സിസ്സ മുനിനോതി അത്ഥോ. താദിനോതി ഇട്ഠാനിട്ഠേസു അകമ്പിയസഭാവസ്സ. സുധായ ലേപനം കത്വാതി ¶ സുധായ അവലിത്തം കത്വാ ദീപധൂപപുപ്ഫധജപടാകാദീഹി ച അലങ്കതം ചങ്കമം കാരയിം അകാസിന്തി അത്ഥോ. സേസഗാഥാനം അത്ഥോ പാളിയാ അനുസാരേന സുവിഞ്ഞേയ്യോവ.

൩൫. പരിവാരസമ്പത്തിധനസമ്പത്തിസങ്ഖാതം യസം ധാരേതീതി യസോധരോ, സബ്ബേ ഏതേ സത്തസത്തതിചക്കവത്തിരാജാനോ യസോധരനാമേന ഏകനാമകാതി സമ്ബന്ധോ.

൫൨. അങ്ഗീരസോതി അങ്ഗതോ സരീരതോ നിഗ്ഗതാ രസ്മി യസ്സ സോ അങ്ഗീരസോ, ഛന്ദദോസമോഹഭയാഗതീഹി വാ പാപാചാരവസേന വാ ചതുരാപായം ന ഗച്ഛതീതി നാഗോ, മഹന്തോ പൂജിതോ ച സോ നാഗോ ചേതി മഹാനാഗോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

കോളിവിസത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. കാളിഗോധാപുത്തഭദ്ദിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരസമ്ബുദ്ധന്തിആദികം ആയസ്മതോ ഭദ്ദിയസ്സ കാളിഗോധാപുത്തത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ¶ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ പുത്തദാരേഹി വഡ്ഢിതോ നഗരവാസിനോ പുഞ്ഞാനി കരോന്തേ ദിസ്വാ സയമ്പി പുഞ്ഞാനി കാതുകാമോ ¶ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ ഥൂലപടലികാദിഅനേകാനി മഹാരഹാനി സയനാനി പഞ്ഞാപേത്വാ തത്ഥ നിസിന്നേ ഭഗവതി സസങ്ഘേ പണീതേനാഹാരേന ഭോജേത്വാ മഹാദാനം അദാസി. സോ ഏവം യാവതായുകം പുഞ്ഞാനി കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ അപരഭാഗേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കാളിഗോധായ നാമ ദേവിയാ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ആരോഹപരിണാഹഹത്ഥപാദരൂപസമ്പത്തിയാ ഭദ്ദത്താ ച കാളിഗോധായ ദേവിയാ പുത്തത്താ ച ഭദ്ദിയോ കാളിഗോധാപുത്തോതി പാകടോ. സത്ഥരി പസീദിത്വാ മാതാപിതരോ ആരാധേത്വാ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൫൪. സോ അരഹാ ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരസമ്ബുദ്ധന്തിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ. മേത്തചിത്തന്തി മിജ്ജതി സിനേഹതി നന്ദതി സബ്ബസത്തേതി മേത്താ, മേത്തായ സഹഗതം ചിത്തം മേത്തചിത്തം, തം യസ്സ ഭഗവതോ അത്ഥീതി മേത്തചിത്തോ, തം മേത്തചിത്തം. മഹാമുനിന്തി സകലഭിക്ഖൂനം മഹന്തത്താ മഹാമുനി, തം പദുമുത്തരം സമ്ബുദ്ധന്തി ¶ സമ്ബന്ധോ. ജനതാ സബ്ബാതി സബ്ബോ ജനകായോ, സബ്ബനഗരവാസിനോതി അത്ഥോ. സബ്ബലോകഗ്ഗനായകന്തി സകലലോകസ്സ അഗ്ഗം സേട്ഠം നിബ്ബാനസ്സ നയനതോ പാപനതോ നായകം പദുമുത്തരസമ്ബുദ്ധം ജനതാ ഉപേതി സമീപം ഗച്ഛതീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൫. സത്തുകഞ്ച ബദ്ധകഞ്ചാതി ബദ്ധസത്തുഅബദ്ധസത്തുസങ്ഖാതം ആമിസം. അഥ വാ ഭത്തപൂപഖജ്ജഭോജ്ജയാഗുആദയോ യാവകാലികത്താ ആമിസം പാനഭോജനഞ്ച ഗഹേത്വാ പുഞ്ഞക്ഖേത്തേ അനുത്തരേ സത്ഥുനോ ദദന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൫൮. ആസനം ബുദ്ധയുത്തകന്തി ബുദ്ധയോഗ്ഗം ബുദ്ധാരഹം ബുദ്ധാനുച്ഛവികം സത്തരതനമയം ആസനന്തി അത്ഥോ. സേസം നയാനുയോഗേന സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

കാളിഗോധാപുത്തഭദ്ദിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. സന്നിട്ഠാപകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അരഞ്ഞേ ¶ കുടികം കത്വാതിആദികം ആയസ്മതോ സന്നിട്ഠാപകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരബന്ധനേന ¶ ബദ്ധോ ഘരാവാസേ ആദീനവം ദിസ്വാ വത്ഥുകാമകിലേസകാമേ പഹായ ഹിമവന്തസ്സ അവിദൂരേ പബ്ബതന്തരേ അരഞ്ഞവാസം കപ്പേസി. തസ്മിം കാലേ പദുമുത്തരോ ഭഗവാ വിവേകകാമതായ തം ഠാനം പാപുണി. അഥ സോ താപസോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ വന്ദിത്വാ നിസീദനത്ഥായ തിണസന്ഥരം പഞ്ഞാപേത്വാ അദാസി. തത്ഥ നിസിന്നം ഭഗവന്തം അനേകേഹി മധുരേഹി തിണ്ഡുകാദീഹി ഫലാഫലേഹി സന്തപ്പേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന തതോ ചുതോ ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച അപരാപരം സംസരന്തോ ദ്വേ സമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സദ്ധാസമ്പന്നോ പബ്ബജിതോ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി. ഖുരഗ്ഗേ അരഹത്തഫലപ്പത്തിയം വിയ നിരുസ്സാഹേനേവ സന്തിപദസങ്ഖാതേ നിബ്ബാനേ സുട്ഠു ഠിതത്താ സന്നിട്ഠാപകത്ഥേരോതി പാകടോ.

൭൦. അരഹാ പന ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ അരഞ്ഞേ കുടികം കത്വാതിആദിമാഹ. തത്ഥ അരഞ്ഞേതി സീഹബ്യഗ്ഘാദീനം ഭയേന മനുസ്സാ ഏത്ഥ ¶ ന രജ്ജന്തി ന രമന്തി ന അല്ലീയന്തീതി അരഞ്ഞം, തസ്മിം അരഞ്ഞേ. കുടികന്തി തിണച്ഛദനകുടികം കത്വാ പബ്ബതന്തരേ വസാമി വാസം കപ്പേസിന്തി അത്ഥോ. ലാഭേന ച അലാഭേന ച യസേന ച അയസേന ച സന്തുട്ഠോ വിഹാസിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൭൨. ജലജുത്തമനാമകന്തി ജലേ ജാതം ജലജം, പദുമം, ജലജം ഉത്തമം ജലജുത്തമം, ജലജുത്തമേന സമാനം നാമം യസ്സ സോ ജലജുത്തമനാമകോ, തം ജലജുത്തമനാമകം ബുദ്ധന്തി അത്ഥോ. സേസം പാളിനയാനുയോഗേന സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

സന്നിട്ഠാപകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. പഞ്ചഹത്ഥിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുമേധോ ¶ നാമ സമ്ബുദ്ധോതിആദികം ആയസ്മതോ പഞ്ചഹത്ഥിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ രതനത്തയേ പസന്നോ വിഹാസി. തസ്മിം സമയേ പഞ്ചഉപ്പലഹത്ഥാനി ആനേസും. സോ തേഹി പഞ്ചഉപ്പലഹത്ഥേഹി വീഥിയം ചരമാനം സുമേധം ഭഗവന്തം പൂജേസി. താനി ഗന്ത്വാ ആകാസേ വിതാനം ഹുത്വാ ഛായം കുരുമാനാനി തഥാഗതേനേവ സദ്ധിം ഗച്ഛിംസു. സോ തം ദിസ്വാ സോമനസ്സജാതോ പീതിയാ ഫുട്ഠസരീരോ യാവജീവം തദേവ പുഞ്ഞം അനുസ്സരിത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ അപരാപരം സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിത്വാ ¶ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി. കതകുസലനാമേന പഞ്ചഹത്ഥിയത്ഥേരോതി പാകടോ.

൭൭. സോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ പച്ചക്ഖതോ പഞ്ഞായ ദിട്ഠപുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുമേധോ നാമ സമ്ബുദ്ധോതിആദിമാഹ. തത്ഥ സുമേധോതി സുന്ദരാ മേധാ ചതുസച്ചപടിവേധപടിസമ്ഭിദാദയോ പഞ്ഞാ യസ്സ സോ ഭഗവാ സുമേധോ സമ്ബുദ്ധോ അന്തരാപണേ അന്തരവീഥിയം ഗച്ഛതീതി സമ്ബന്ധോ. ഓക്ഖിത്തചക്ഖൂതി അധോഖിത്തചക്ഖു. മിതഭാണീതി പമാണം ഞത്വാ ഭണനസീലോ, പമാണം ജാനിത്വാ ധമ്മം ദേസേസീതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

പഞ്ചഹത്ഥിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. പദുമച്ഛദനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നിബ്ബുതേ ¶ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ പദുമച്ഛദനിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതപുഞ്ഞസമ്ഭാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ രതനത്തയേ പസന്നോ പരിനിബ്ബുതസ്സ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ ചിതകം പദുമപുപ്ഫേഹി പൂജേസി. സോ തേനേവ ¶ ചിത്തപ്പസാദേന യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ദിബ്ബസമ്പത്തിം മനുസ്സസമ്പത്തിഞ്ചാതി ദ്വേ സമ്പത്തിയോ അനേകക്ഖത്തും അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം അമ്ഹാകം സമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ സാസനേ പബ്ബജിതോ ഘടേന്തോ വായമന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി. തസ്സ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനാദീസു തത്ഥ തത്ഥ വിഹരന്തസ്സ വിഹാരോ പദുമപുപ്ഫേഹി ഛാദീയതി, തേന സോ പദുമച്ഛദനിയത്ഥേരോതി പാകടോ.

൮൩. അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നിബ്ബുതേ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ നിബ്ബുതേതി ഖന്ധപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബുതേ സത്ഥരി, വിപസ്സിസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സരീരേ ചിതമാനിയമാനേ ചിതകേ ആരോപിതേ സുഫുല്ലം പദുമകലാപം അഹം ഗഹേത്വാ ചിതകം ആരോപയിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസഗാഥാസു ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പദുമച്ഛദനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. സയനദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ സയനദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ¶ അഞ്ഞതരസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ ഹത്ഥിദണ്ഡസുവണ്ണാദീഹി സയനത്ഥായ മഞ്ചം കാരേത്വാ അനഗ്ഘേഹി വിചിത്തത്ഥരണേഹി അത്ഥരിത്വാ ഭഗവന്തം പൂജേസി. സോ ഭഗവാ തസ്സാനുകമ്പായ പടിഗ്ഗഹേത്വാ അനുഭവി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദിബ്ബമനുസ്സസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സത്ഥു സാസനേ പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി. പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞനാമേന സയനദായകത്ഥേരോതി പാകടോ.

൮൮. സോ ¶ ഏകദിവസം അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം പാളിനയാനുസാരേന സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

സയനദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. ചങ്കമനദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അത്ഥദസ്സിസ്സ ¶ മുനിനോതിആദികം ആയസ്മതോ ചങ്കമനദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പായസ്മാ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തേസു തേസു ഭവേസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ ഉച്ചവത്ഥുകം സുധാപരികമ്മകതം രജതരാസിസദിസം സോഭമാനം ചങ്കമം കാരേത്വാ മുത്തദലസദിസം സേതപുലിനം അത്ഥരിത്വാ ഭഗവതോ അദാസി. പടിഗ്ഗഹേസി ഭഗവാ, ചങ്കമം പടിഗ്ഗഹേത്വാ ച പന സുഖം കായചിത്തസമാധിം അപ്പേത്വാ ‘‘അയം അനാഗതേ ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ സാവകോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു അപരാപരം സംസരന്തോ ദ്വേ സമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സദ്ധാസമ്പന്നോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്വാ കതപുഞ്ഞനാമേന ചങ്കമനദായകത്ഥേരോതി പാകടോ അഹോസി.

൯൩. സോ ഏകദിവസം അത്തനാ പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ മുനിനോതിആദിമാഹ. തത്ഥ അത്ഥദസ്സിസ്സാതി അത്ഥം പയോജനം വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം നിബ്ബാനം ദക്ഖതി പസ്സതീതി അത്ഥദസ്സീ, അഥ വാ അത്ഥം നിബ്ബാനം ദസ്സനസീലോ ജാനനസീലോതി അത്ഥദസ്സീ, തസ്സ അത്ഥദസ്സിസ്സ മുനിനോ മോനേന ഞാണേന സമന്നാഗതസ്സ ഭഗവതോ മനോരമം മനല്ലീനം ഭാവനീയം മനസി കാതബ്ബം ചങ്കമം കാരേസിന്തി സമ്ബന്ധോ. സേസം വുത്തനയാനുസാരേനേവ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ചങ്കമനദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. സുഭദ്ദത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരോ ¶ ലോകവിദൂതിആദികം ആയസ്മതോ സുഭദ്ദത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ ¶ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ നിബ്ബാനാധിഗമനത്ഥായ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വിഭവസമ്പന്നേ ¶ സദ്ധാസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബതോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ ഘരബന്ധനേന ബദ്ധോ രതനത്തയേ പസന്നോ പരിനിബ്ബാനമഞ്ചേ നിപന്നം പദുമുത്തരം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ സന്നിപതിതാ ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതായോ ച ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ നിഗ്ഗുണ്ഡികേടകനീലകാസോകാസിതാദിഅനേകേഹി സുഗന്ധപുപ്ഫേഹി പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചവിത്വാ തുസിതാദീസു ദിബ്ബസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ തതോ മനുസ്സേസു മനുസ്സസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേസു ച സുഗന്ധേഹി പുപ്ഫേഹി പൂജിതോ അഹോസി. ഇമസ്മിം പന ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം വിഭവസമ്പന്നേ കുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ കാമേസു ആദീനവം ദിസ്വാപി യാവ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനകാലോ താവ അലദ്ധബുദ്ധദസ്സനോ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനമഞ്ചേ നിപന്നകാലേയേവ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞനാമേന സുഭദ്ദോതി പാകടോ അഹോസി.

൧൦൧. സോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സവസേന പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോ ലോകവിദൂതിആദിമാഹ. തം ഉത്താനത്ഥമേവ. സുണാഥ മമ ഭാസതോ…പേ… നിബ്ബായിസ്സതിനാസവോതി ഇദം പരിനിബ്ബാനമഞ്ചേ നിപന്നോവ പദുമുത്തരോ ഭഗവാ ബ്യാകാസി.

പഞ്ചമഭാണവാരവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൧൫. സോ അത്തനോ പടിപത്തിം ദസ്സേന്തോ പുബ്ബകമ്മേന സംയുത്തോതിആദിമാഹ. ഏകഗ്ഗോതി ഏകഗ്ഗചിത്തോ. സുസമാഹിതോതി സുട്ഠു സമാഹിതോ, സന്തകായചിത്തോതി അത്ഥോ. ബുദ്ധസ്സ ഓരസോ പുത്തോതി ബുദ്ധസ്സ ഉരസാ ഹദയേന നിഗ്ഗതഓവാദാനുസാസനിം സുത്വാ പത്തഅരഹത്തഫലോതി അത്ഥോ. ധമ്മജോമ്ഹി സുനിമ്മിതോതി ധമ്മതോ കമ്മട്ഠാനധമ്മതോ ജാതോ അരിയായ ജാതിയാ സുനിമ്മിതോ സുട്ഠു നിപ്ഫാദിതസബ്ബകിച്ചോ അമ്ഹി ഭവാമീതി അത്ഥോ.

൧൧൬. ധമ്മരാജം ഉപഗമ്മാതി ധമ്മേന സബ്ബസത്താനം രാജാനം ഇസ്സരഭൂതം ഭഗവന്തം ഉപഗന്ത്വാ സമീപം ഗന്ത്വാതി അത്ഥോ. അപുച്ഛിം പഞ്ഹമുത്തമന്തി ഉത്തമം ഖന്ധായതനധാതുസച്ചസമുപ്പാദാദിപടിസംയുത്തം പഞ്ഹം അപുച്ഛിന്തി അത്ഥോ. കഥയന്തോ ¶ ച മേ പഞ്ഹന്തി ഏസോ അമ്ഹാകം ഭഗവാ മേ മയ്ഹം പഞ്ഹം കഥയന്തോ ബ്യാകരോന്തോ. ധമ്മസോതം ഉപാനയീതി അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതുസങ്ഖാതം ധമ്മസോതം ധമ്മപവാഹം ഉപാനയി പാവിസീതി അത്ഥോ.

൧൧൮. ജലജുത്തമനായകോതി ¶ പദുമുത്തരനാമകോ മ-കാരസ്സ യ-കാരം കത്വാ കതവോഹാരോ. നിബ്ബായി ¶ അനുപാദാനോതി ഉപാദാനേ പഞ്ചക്ഖന്ധേ അഗ്ഗഹേത്വാ നിബ്ബായി ന പഞ്ഞായി അദസ്സനം അഗമാസി, മനുസ്സലോകാദീസു കത്ഥചിപി അപതിട്ഠിതോതി അത്ഥോ. ദീപോവ തേലസങ്ഖയാതി വട്ടിതേലാനം സങ്ഖയാ അഭാവാ പദീപോ ഇവ നിബ്ബായീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൧൯. സത്തയോജനികം ആസീതി തസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ രതനമയം ഥൂപം സത്തയോജനുബ്ബേധം ആസി അഹോസീതി അത്ഥോ. ധജം തത്ഥ അപൂജേസിന്തി തത്ഥ തസ്മിം ചേതിയേ സബ്ബഭദ്ദം സബ്ബതോ ഭദ്ദം സബ്ബസോ മനോരമം ധജം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൧൨൦. കസ്സപസ്സ ച ബുദ്ധസ്സാതി പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലതോ പട്ഠായ ആഗതസ്സ ദേവമനുസ്സേസു സംസരതോ മേ മയ്ഹം ഓരസോ പുത്തോ തിസ്സോ നാമ കസ്സപസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ അഗ്ഗസാവകോ ജിനസാസനേ ബുദ്ധസാസനേ ദായാദോ ആസി അഹോസീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൨൧. തസ്സ ഹീനേന മനസാതി തസ്സ മമ പുത്തസ്സ തിസ്സസ്സ അഗ്ഗസാവകസ്സ ഹീനേന ലാമകേന മനസാ ചിത്തേന അഭദ്ദകം അസുന്ദരം അയുത്തകം ‘‘അന്തകോ പച്ഛിമോ’’തി വാചം വചനം അഭാസിം കഥേസിന്തി അത്ഥോ. തേന കമ്മവിപാകേനാതി തേന അരഹന്തഭക്ഖാനസങ്ഖാതസ്സ അകുസലകമ്മസ്സ വിപാകേന. പച്ഛിമേ അദ്ദസം ജിനന്തി പച്ഛിമേ പരിയോസാനേ പരിനിബ്ബാനകാലേ മല്ലാനം ഉപവത്തനേ സാലവനേ പരിനിബ്ബാനമഞ്ചേ നിപന്നം ജിനം ജിതസബ്ബമാരം അമ്ഹാകം ഗോതമസമ്മാസമ്ബുദ്ധം അദ്ദസം അഹന്തി അത്ഥോ. ‘‘പച്ഛാ മേ ആസി ഭദ്ദക’’ന്തിപി പാഠോ. തസ്സ പച്ഛാ തസ്സ ഭഗവതോ അവസാനകാലേ നിബ്ബാനാസന്നകാലേ മേ മയ്ഹം ഭദ്ദകം സുന്ദരം ചതുസച്ചപടിവിജ്ഝനം ആസി അഹോസീതി അത്ഥോ.

൧൨൨. പബ്ബാജേസി മഹാവീരോതി മഹാവീരിയോ സബ്ബസത്തഹിതോ കരുണായുത്തോ ജിതമാരോ മുനി മല്ലാനം ഉപവത്തനേ സാലവനേ പച്ഛിമേ സയനേ പരിനിബ്ബാനമഞ്ചേ സയിതോവ മം പബ്ബാജേസീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൨൩. അജ്ജേവ ¶ ദാനി പബ്ബജ്ജാതി അജ്ജ ഏവ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനദിവസേയേവ മമ പബ്ബജ്ജാ, തഥാ അജ്ജ ഏവ ഉപസമ്പദാ, അജ്ജ ഏവ ദ്വിപദുത്തമസ്സ സമ്മുഖാ പരിനിബ്ബാനം അഹോസീതി സമ്ബന്ധോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

സുഭദ്ദത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. ചുന്ദത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സിദ്ധത്ഥസ്സ ¶ ¶ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ ചുന്ദത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതപുഞ്ഞസമ്ഭാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വിഭവസമ്പന്നേ കുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സത്ഥരി പസീദിത്വാ സത്തരതനമയം സുവണ്ണഗ്ഘിയം കാരേത്വാ സുമനപുപ്ഫേഹി ഛാദേത്വാ ഭഗവന്തം പൂജേസി. താനി പുപ്ഫാനി ആകാസം സമുഗ്ഗന്ത്വാ വിതാനാകാരേന അട്ഠംസു. അഥ നം ഭഗവാ ‘‘അനാഗതേ ഗോതമസ്സ നാമ ഭഗവതോ സാസനേ ചുന്ദോ നാമ സാവകോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന തതോ ചുതോ ദേവലോകേ ഉപപന്നോ കമേന ഛസു കാമാവചരദേവേസു സുഖം അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ചക്കവത്തിആദിസമ്പത്തിയോ ച അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ബ്രാഹ്മണകുലേ രൂപസാരിയാ പുത്തോ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ കനിട്ഠോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തസ്സ വിഞ്ഞുതം പത്തസ്സ ആരോഹപരിണാഹരൂപവയാനം സുന്ദരതായ സകാരസ്സ ചകാരം കത്വാ ചുന്ദോതി നാമം കരിംസു. സോ വയപ്പത്തോ ഘരാവാസേ ആദീനവം പബ്ബജ്ജായ ച ആനിസംസം ദിസ്വാ ഭാതുത്ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി.

൧൨൫. സോ പത്തഅരഹത്തഫലോ ഏകദിവസം അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ. അഗ്ഘിയന്തിആദയോപി ഉത്താനത്ഥായേവ.

൧൨൮. വിതിണ്ണകങ്ഖോ സമ്ബുദ്ധോതി വിസേസേന മഗ്ഗാധിഗമേന വിചികിച്ഛായ ഖേപിതത്താ വിതിണ്ണകങ്ഖോ അസംസയോ സമ്ബുദ്ധോ. തിണ്ണോഘേഹി പുരക്ഖതോതി കാമോഘാദീനം ചതുന്നം ഓഘാനം തിണ്ണത്താ അതിക്കന്തത്താ ഓഘതിണ്ണേഹി ¶ ഖീണാസവേഹി പുരക്ഖതോ പരിവാരിതോതി അത്ഥോ. ബ്യാകരണഗാഥാ ഉത്താനത്ഥായേവ.

൧൩൯. ഉപട്ഠഹിം മഹാവീരന്തി ഉത്തമത്ഥസ്സ നിബ്ബാനസ്സ പത്തിയാ പാപുണനത്ഥായ കപ്പസതസഹസ്സാധികേസു ചതുരാസങ്ഖ്യേയ്യേസു കപ്പേസു പാരമിയോ പൂരേന്തേന കതവീരിയത്താ മഹാവീരം ബുദ്ധം ഉപട്ഠഹിം ഉപട്ഠാനം അകാസിന്തി അത്ഥോ. അഞ്ഞേ ച പേസലേ ബഹൂതി ന കേവലമേവ ബുദ്ധം ഉപട്ഠഹിം, പേസലേ പിയസീലേ സീലവന്തേ അഞ്ഞേ ച ബഹുഅഗ്ഗപ്പത്തേ സാവകേ, മേ മയ്ഹം ഭാതരം സാരിപുത്തത്ഥേരഞ്ച ഉപട്ഠഹിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൧൪൦. ഭാതരം ¶ മേ ഉപട്ഠഹിത്വാതി മയ്ഹം ഭാതരം ഉപട്ഠഹിത്വാ വത്തപടിവത്തം കത്വാ തസ്സ പരിനിബ്ബുതകാലേ ഭഗവതോ പഠമം പരിനിബ്ബുതത്താ തസ്സ ധാതുയോ ഗഹേത്വാ പത്തമ്ഹി ഓകിരിത്വാ ലോകജേട്ഠസ്സ ¶ നരാനം ആസഭസ്സ ബുദ്ധസ്സ ഉപനാമേസിം അദാസിന്തി അത്ഥോ.

൧൪൧. ഉഭോ ഹത്ഥേഹി പഗ്ഗയ്ഹാതി തം മഹാ ദിന്നം ധാതും സോ ഭഗവാ അത്തനോ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി പകാരേന ഗഹേത്വാ തം ധാതും സംസുട്ഠു ദസ്സയന്തോ അഗ്ഗസാവകം സാരിപുത്തത്ഥേരം കിത്തയി പകാസേസീതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ചുന്ദത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

പഞ്ചമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. ബീജനിവഗ്ഗോ

൧. വിധൂപനദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദികം ¶ ആയസ്മതോ വിധൂപനദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു പൂരിതപുഞ്ഞസമ്ഭാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ വിഭവസമ്പന്നോ സദ്ധാജാതോ ഭഗവതി പസന്നോ ഗിമ്ഹകാലേ സുവണ്ണരജതമുത്താമണിമയം ബീജനിം കാരേത്വാ ഭഗവതോ അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച സംസരന്തോ ¶ ദ്വേ സമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്സ അമ്ഹാകം സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഉപ്പന്നകാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ ഘരബന്ധനേന ബന്ധിത്വാ ഘരാവാസേ ആദീനവം ദിസ്വാ പബ്ബജ്ജായ ച ആനിസംസം ദിസ്വാ സദ്ധാസമ്പന്നോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧. സോ ‘‘കേന മയാ പുഞ്ഞകമ്മേന അയം ലോകുത്തരസമ്പത്തി ലദ്ധാ’’തി അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം അനുസ്സരന്തോ തം പച്ചക്ഖതോ ഞത്വാ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ. ബീജനികാ മയാ ദിന്നാതി വിസേസേന സന്താപയന്താനം സത്താനം സന്താപം നിബ്ബാപേന്തി സീതലം വാതം ജനേതീതി ബീജനീ, ബീജനീയേവ ബീജനികാ, സാ സത്തരതനമയാ വിജ്ജോതമാനാ ബീജനികാ മയാ കാരാപേത്വാ ദിന്നാതി അത്ഥോ.

വിധൂപനദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. സതരംസിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഉച്ചിയം സേലമാരുയ്ഹാതിആദികം ആയസ്മതോ സതരംസിത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സക്കടബ്യാകരണേ വേദത്തയേ ച പാരങ്ഗതോ ഘരാവാസം ¶ പഹായ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തേ വാസം കപ്പേസി. തസ്മിം ¶ സമയേ പദുമുത്തരോ ഭഗവാ വിവേകകാമതായ ഉച്ചം ഏകം പബ്ബതം ആരുയ്ഹ ജലിതഗ്ഗിക്ഖന്തോ വിയ നിസീദി. തം തഥാനിസിന്നം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ താപസോ സോമനസ്സജാതോ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ അനേകേഹി കാരണേഹി ഥോമേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന തതോ ചുതോ ഛസു കാമാവചരദേവേസു ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ തതോ മനുസ്സലോകേ സതരംസീ നാമ ചക്കവത്തീ രാജാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തമ്പി സമ്പത്തിം അനേകക്ഖത്തും അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ പുബ്ബപുഞ്ഞസമ്ഭാരവസേന ഞാണസ്സ പരിപക്കത്താ സത്തവസ്സികോവ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണി.

൮-൯. സോ ¶ ‘‘അഹം കേന കമ്മേന സത്തവസ്സികോവ സന്തിപദം അനുപ്പത്തോസ്മീ’’തി സരമാനോ പുബ്ബകമ്മം ഞാണേന പച്ചക്ഖതോ ദിസ്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം ഉദാനവസേന പകാസേന്തോ ഉച്ചിയം സേലമാരുയ്ഹാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉച്ചിയന്തി ഉച്ചം സേലമയം പബ്ബതം ആരുയ്ഹ നിസീദി പദുമുത്തരോതി സമ്ബന്ധോ. പബ്ബതസ്സാവിദൂരമ്ഹീതി ഭഗവതോ നിസിന്നസ്സ പബ്ബതസ്സ ആസന്നട്ഠാനേതി അത്ഥോ. ബ്രാഹ്മണോ മന്തപാരഗൂതി മന്തസങ്ഖാതസ്സ വേദത്തയസ്സ പാരം പരിയോസാനം കോടിം ഗതോ ഏകോ ബ്രാഹ്മണോതി അത്ഥോ, അഞ്ഞം വിയ അത്താനം നിദ്ദിസതി അയം മന്തപാരഗൂതി. ഉപവിട്ഠം മഹാവീരന്തി തസ്മിം പബ്ബതേ നിസിന്നം വീരവന്തം ജിനം, കിം വിസിട്ഠം? ദേവദേവം സകലഛകാമാവചരബ്രഹ്മദേവാനം അതിദേവം നരാസഭം നരാനം ആസതം സേട്ഠം ലോകനായകം സകലസത്തലോകം നയന്തം നിബ്ബാനം പാപേന്തം അഹം അഞ്ജലിം ദസനഖസമോധാനഞ്ജലിപുടം സിരസി മുദ്ധനി പഗ്ഗഹേത്വാന പതിട്ഠപേത്വാ സന്ഥവിം സുട്ഠും ഥോമേസിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൧൨. അഭാസഥാതി ‘‘യേനായം അഞ്ജലീ ദിന്നോ…പേ… അരഹാ സോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

സതരംസിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. സയനദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദികം ആയസ്മതോ സയനദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ ¶ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ സുഖമനുഭവന്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സത്ഥരി പസന്നോ ദന്തസുവണ്ണരജതമുത്തമണിമയം മഹാരഹം മഞ്ചം കാരാപേത്വാ ചീനപട്ടകമ്ബലാദീനി അത്ഥരിത്വാ സയനത്ഥായ ഭഗവതോ അദാസി. ഭഗവാ തസ്സ അനുഗ്ഗഹം കരോന്തോ തത്ഥ സയി ¶ . സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ തദനുരൂപം ആകാസഗമനസുഖസേയ്യാദിസുഖം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നമാനസോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൨൦. സോ ¶ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ.

൨൧. സുഖേത്തേ ബീജസമ്പദാതി യഥാ തിണകചവരരഹിതേ കദ്ദമാദിസമ്പന്നേ സുഖേത്തേ വുത്തബീജാനി സാദുഫലാനി നിപ്ഫാദേന്തി, ഏവമേവ രാഗദോസാദിദിയഡ്ഢസഹസ്സകിലേസസങ്ഖാതതിണകചവരരഹിതേ സുദ്ധസന്താനേ പുഞ്ഞക്ഖേത്തേ വുത്തദാനാനി അപ്പാനിപി സമാനാനി മഹപ്ഫലാനി ഹോന്തീതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

സയനദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. ഗന്ധോദകിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദികം ആയസ്മതോ ഗന്ധോദകിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമമുനിവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി നഗരവാസിനോ ബോധിപൂജം കുരുമാനേ ദിസ്വാ വിചിത്തഘടേ ചന്ദനകപ്പുരാഗരുആദിമിസ്സകസുഗന്ധോദകേന പൂരേത്വാ ബോധിരുക്ഖം അഭിസിഞ്ചി. തസ്മിം ഖണേ ദേവോ മഹാധാരാഹി പവസ്സി. തദാ സോ അസനിവേഗേന കാലം കതോ. തേനേവ പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവലോകേ നിബ്ബത്തി, തത്ഥേവ ഠിതോ ‘‘അഹോ ബുദ്ധോ, അഹോ ധമ്മോ’’തിആദിഗാഥായോ അഭാസി. ഏവം സോ ദേവമനുസ്സേസു സമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ സബ്ബപരിളാഹവിപ്പമുത്തോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ സീതിഭാവമുപഗതോ സുഖിതോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ ¶ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥരി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ കമ്മട്ഠാനം ആരഭിത്വാ വിപസ്സന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞേന ഗന്ധോദകിയത്ഥേരോതി പാകടോ അഹോസി.

൨൫. സോ ഏകദിവസം അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുതരസ്സാതിആദിമാഹ. തം വുത്തത്ഥമേവ. മഹാബോധിമഹോ അഹൂതി മഹാബോധിരുക്ഖസ്സ പൂജാ അഹോസീതി അത്ഥോ. വിചിത്തം ഘടമാദായാതി അനേകേഹി ചിത്തകമ്മസുവണ്ണകമ്മേഹി വിചിത്തം സോഭമാനം ഗന്ധോദകപുണ്ണം ഘടം ഗഹേത്വാതി അത്ഥോ ¶ . ഗന്ധോദകമദാസഹന്തി ഗന്ധോദകം അദാസിം, അഹം ഗന്ധോദകേന അഭിസിഞ്ചിന്തി അത്ഥോ.

൨൬. ന്ഹാനകാലേ ¶ ച ബോധിയാതി ബോധിയാ പൂജാകരണസമയേതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഗന്ധോദകിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. ഓപവയ്ഹത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദികം ആയസ്മതോ ഓപവയ്ഹത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരജിനാദിച്ചേ ലോകേ പാതുഭൂതേ ഏകസ്മിം വിഭവസമ്പന്നകുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ ഘരാവാസം വസമാനോ സാസനേ പസന്നോ സത്ഥരി പസാദബഹുമാനോ ആജാനീയേന സിന്ധവേന പൂജം അകാസി, പൂജേത്വാ ച പന ‘‘ബുദ്ധാദീനം സമണാനം ഹത്ഥിഅസ്സാദയോ ന കപ്പന്തി, കപ്പിയഭണ്ഡം ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ തം അഗ്ഘാപേത്വാ തദഗ്ഘനകേന കഹാപണേന കപ്പിയം കപ്പാസികകമ്ബലകോജവാദികം ചീവരം കപ്പൂരതക്കോലാദികം ഭേസജ്ജപരിക്ഖാരഞ്ച അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതോ ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച ഹത്ഥിഅസ്സാദിഅനേകവാഹനസമ്പന്നോ സുഖം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സദ്ധാസമ്പന്നോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ മഗ്ഗപടിപാടിയാ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി, പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞസമ്ഭാരവസേന ഓപവയ്ഹത്ഥേരോതി പാകടോ അഹോസി.

൩൩. സോ ‘‘കേന നു ഖോ കാരണേന ഇദം മയാ സന്തിപദം അധിഗത’’ന്തി ഉപധാരേന്തോ പുബ്ബകമ്മം ¶ ഞാണേന പച്ചക്ഖതോ ഞത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം ഉദാനവസേന പകാസേന്തോ പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദിമാഹ. തം വുത്തത്ഥമേവ. ആജാനീയമദാസഹന്തി ആജാനീയം ഉത്തമജാതിസിന്ധവം അഹം അദാസിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൩൫. സപത്തഭാരോതി സസ്സ അത്തനോ പത്താനി അട്ഠ പരിക്ഖാരാനി ഭാരാനി യസ്സ സോ സപത്തഭാരോ, അട്ഠപരിക്ഖാരയുത്തോതി അത്ഥോ.

൩൬. ഖമനീയമദാസഹന്തി ¶ ഖമനീയയോഗ്ഗം ചീവരാദികപ്പിയപരിക്ഖാരന്തി അത്ഥോ.

൪൦. ചരിമോതി പരിയോസാനോ കോടിപ്പത്തോ ഭവോതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ഓപവയ്ഹത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. സപരിവാരാസനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദികം ആയസ്മതോ സപരിവാരാസനത്ഥേരസ്സ അപദാനം. സോപി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ ¶ തത്ഥ ഭവേസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വിഭവസമ്പന്നേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സദ്ധാജാതോ സാസനേ പസന്നോ ദാനഫലം സദ്ദഹന്തോ നാനഗ്ഗരസഭോജനേന ഭഗവതോ പിണ്ഡപാതം അദാസി, ദത്വാ ച പന ഭോജനസാലായം ഭോജനത്ഥായ നിസിന്നാസനം ജാതിസുമനമല്ലികാദീഹി അലങ്കരി. ഭഗവാ ച ഭത്താനുമോദനമകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അനേകവിധം സമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സദ്ധോ പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ ന ചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൪൩. സോ ഏവം പത്തസന്തിപദോ ‘‘കേന നു ഖോ പുഞ്ഞേന ഇദം സന്തിപദം അനുപ്പത്ത’’ന്തി ഞാണേന ഉപധാരേന്തോ പുബ്ബകമ്മം ദിസ്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദിമാഹ. തം വുത്തത്ഥമേവ. പിണ്ഡപാതം അദാസഹന്തി തത്ഥ തത്ഥ ലദ്ധാനം പിണ്ഡാനം കബളം കബളം കത്വാ പാതബ്ബതോ ഖാദിതബ്ബതോ ആഹാരോ പിണ്ഡപാതോ, തം പിണ്ഡപാതം ഭഗവതോ അദാസിം, ഭഗവന്തം ഭോജേസിന്തി അത്ഥോ.

൪൪. അകിത്തയി ¶ പിണ്ഡപാതന്തി മയാ ദിന്നപിണ്ഡപാതസ്സ ഗുണം ആനിസംസം പകാസേസീതി അത്ഥോ.

൪൮. സംവുതോ പാതിമോക്ഖസ്മിന്തി പാതിമോക്ഖസംവരസീലേന സംവുതോ പിഹിതോ പടിച്ഛന്നോതി അത്ഥോ. ഇന്ദ്രിയേസു ച പഞ്ചസൂതി ചക്ഖുന്ദ്രിയാദീസു പഞ്ചസു ¶ ഇന്ദ്രിയേസു രൂപാദീഹി ഗോപിതോ ഇന്ദ്രിയസംവരസീലഞ്ച ഗോപിതോതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

സപരിവാരാസനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. പഞ്ചദീപകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദികം ആയസ്മതോ പഞ്ചദീപകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ ഘരാവാസേ വസന്തോ ഭഗവതോ ധമ്മം സുത്വാ സമ്മാദിട്ഠിയം പതിട്ഠിതോ സദ്ധോ പസന്നോ മഹാജനേഹി ബോധിപൂജം കയിരമാനം ദിസ്വാ സയമ്പി ബോധിം പരിവാരേത്വാ ദീപം ജാലേത്വാ പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ചക്കവത്തിസമ്പത്തിആദയോ അനുഭവിത്വാ സബ്ബത്ഥേവ ഉപ്പന്നഭവേ ജലമാനോ ജോതിസമ്പന്നവിമാനാദീസു വസിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം വിഭവസമ്പന്നേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി, ദീപപൂജാനിസ്സന്ദേന ദീപകത്ഥേരോതി പാകടോ.

൫൦. സോ ¶ ഏകദിവസം അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദിമാഹ. തം വുത്തത്ഥമേവ. ഉജുദിട്ഠി അഹോസഹന്തി വങ്കം മിച്ഛാദിട്ഠിം ഛഡ്ഡേത്വാ ഉജു അവങ്കം നിബ്ബാനാഭിമുഖം പാപുണനസമ്മാദിട്ഠി അഹോസിന്തി അത്ഥോ.

൫൧. പദീപദാനം പാദാസിന്തി ഏത്ഥ പകാരേന ദിബ്ബതി ജോതതീതി പദീപോ, തസ്സ ദാനം പദീപദാനം, തം അദാസിം പദീപപൂജം അകാസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പഞ്ചദീപകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. ധജദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദികം ¶ ¶ ആയസ്മതോ ധജദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസീദിത്വാ സുന്ദരേഹി അനേകേഹി വത്ഥേഹി ധജം കാരാപേത്വാ ധജപൂജം അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ ഉച്ചകുലേ നിബ്ബത്തോ പൂജനിയോ അഹോസി. അപരഭാഗേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ പുത്തദാരേഹി വഡ്ഢിത്വാ മഹാഭോഗോ യസവാ സദ്ധാജാതോ സത്ഥരി പസന്നോ ഘരാവാസം പഹായ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൫൭. സോ പത്തഅരഹത്തഫലോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ പുബ്ബേ വുത്തോയേവ. ഹട്ഠോ ഹട്ഠേന ചിത്തേനാതി സോമനസ്സസഹഗതചിത്തയുത്തത്താ ഹട്ഠോ പരിപുണ്ണരൂപകായോ സദ്ധാസമ്പയുത്തചിത്തതായ ഹട്ഠേന ചിത്തേന സന്തുട്ഠേന ചിത്തേനാതി അത്ഥോ. ധജമാരോപയിം അഹന്തി ധുനാതി കമ്പതി ചലതീതി ധജം, തം ധജം ആരോപയിം വേളഗ്ഗേ ലഗ്ഗേത്വാ പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൫൮-൯. പതിതപത്താനി ഗണ്ഹിത്വാതി പതിതാനി ബോധിപത്താനി ഗഹേത്വാ അഹം ബഹി ഛഡ്ഡേസിന്തി അത്ഥോ. അന്തോസുദ്ധം ബഹിസുദ്ധന്തി അന്തോ ചിത്തസന്താനനാമകായതോ ച ബഹി ചക്ഖുസോതാദിരൂപകായതോ ച സുദ്ധിം അധി വിസേസേന മുത്തം കിലേസതോ വിമുത്തം അനാസവം സമ്ബുദ്ധം വിയ സമ്മുഖാ ഉത്തമം ബോധിം അവന്ദിം പണാമമകാസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ധജദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. പദുമത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ചതുസച്ചം പകാസേന്തോതിആദികം ആയസ്മതോ പദുമത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതകുസലസമ്ഭാരോ പദുമുത്തരമുനിനാ ¶ ധമ്മപജ്ജോതേ ജോതമാനേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ ¶ ഭോഗസമ്പന്നോതി പാകടോ. സോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ മഹാജനേന സദ്ധിം ധമ്മം സുണന്തോ ധജേന സഹ പദുമകലാപം ഗഹേത്വാ അട്ഠാസി, സധജം തം പദുമകലാപം ആകാസമുക്ഖിപിം, തം ¶ അച്ഛരിയം ദിസ്വാ അതിവിയ സോമനസ്സജാതോ അഹോസി. സോ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ജീവിതപരിയോസാനേ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തോ ധജമിവ ഛകാമാവചരേ പാകടോ പൂജിതോ ച ദിബ്ബസമ്പത്തിമനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ച ചക്കവത്തിസമ്പത്തിമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ സദ്ധാസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സദ്ധാജാതോ പഞ്ചവസ്സികോവ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ ഹുത്വാ കതപുഞ്ഞനാമേന പദുമത്ഥേരോതി പാകടോ.

൬൭. അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ചതുസച്ചം പകാസേന്തോതിആദിമാഹ. തത്ഥ സച്ചന്തി തഥം അവിതഥം അവിപരീതം സച്ചം, ദുക്ഖസമുദയനിരോധമഗ്ഗവസേന ചത്താരി സച്ചാനി സമാഹടാനീതി ചതുസച്ചം, തം ചതുസച്ചം പകാസേന്തോ ലോകേ പാകടം കരോന്തോതി അത്ഥോ. വരധമ്മപ്പവത്തകോതി ഉത്തമധമ്മപ്പവത്തകോ പകാസകോതി അത്ഥോ. അമതം വുട്ഠിന്തി അമതമഹാനിബ്ബാനവുട്ഠിധാരം പവസ്സന്തോ പഗ്ഘരന്തോ സദേവകം ലോകം തേമേന്തോ സബ്ബകിലേസപരിളാഹം നിബ്ബാപേന്തോ ധമ്മവസ്സം വസ്സതീതി അത്ഥോ.

൬൮. സധജം പദുമം ഗയ്ഹാതി ധജേന സഹ ഏകതോ കത്വാ പദുമം പദുമകലാപം ഗഹേത്വാതി അത്ഥോ. അഡ്ഢകോസേ ഠിതോ അഹന്തി ഉഭോ ഉക്ഖിപിത്വാ ഠിതോ അഹന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പദുമത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. അസനബോധിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ജാതിയാ സത്തവസ്സോഹന്തിആദികം ആയസ്മതോ അസനബോധിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ അഞ്ഞതരസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സുഖപ്പത്തോ സാസനേ പസന്നോ ¶ അസനബോധിതോ ഫലം ഗഹേത്വാ തതോ വുട്ഠിതബോധിതരുണേ ഗഹേത്വാ ബോധിം രോപേസി, യഥാ ന വിനസ്സതി തഥാ ഉദകാസിഞ്ചനാദികമ്മേന രക്ഖിത്വാ പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ പരിപക്കസമ്ഭാരത്താ ¶ സത്തവസ്സികോവ സമാനോ പബ്ബജിത്വാ ഖുരഗ്ഗേയേവ അരഹത്തം പാപുണി, പുരാകതപുഞ്ഞനാമേന അസനബോധിയത്ഥേരോതി പാകടോ.

൭൮. സോ ¶ പുബ്ബസമ്ഭാരമനുസ്സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ജാതിയാ സത്തവസ്സോഹന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ജാതിയാതി മാതുഗബ്ഭതോ നിക്ഖന്തകാലതോ പട്ഠായാതി അത്ഥോ. സത്തവസ്സോ പരിപുണ്ണസരദോ അഹം ലോകനായകം തിസ്സം ഭഗവന്തം അദ്ദസന്തി സമ്ബന്ധോ. പസന്നചിത്തോ സുമനോതി പകാരേന പസന്നഅനാലുളിതഅവികമ്പിതചിത്തോ, സുമനോ സുന്ദരമനോ സോമനസ്സസഹഗതചിത്തോതി അത്ഥോ.

൭൯. തിസ്സസ്സാഹം ഭഗവതോതി തിക്ഖത്തും ജാതോതി തിസ്സോ, സോ മാതുഗബ്ഭതോ, മനുസ്സജാതിതോ, പഞ്ചക്ഖന്ധതോ ച മുത്തോ ഹുത്വാ ജാതോ നിബ്ബത്തോ ബുദ്ധോ ജാതോതി അത്ഥോ. തസ്സ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ താദിനോ, ലോകജേട്ഠസ്സ അസനബോധിം ഉത്തമം രോപയിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൮൦. അസനോ നാമധേയ്യേനാതി നാമപഞ്ഞത്തിയാ നാമസഞ്ഞായ അസനോ നാമ അസനരുക്ഖോ ബോധി അഹോസീതി അത്ഥോ. ധരണീരുഹപാദപോതി വല്ലിരുക്ഖപബ്ബതഗങ്ഗാസാഗരാദയോ ധാരേതീതി ധരണീ, കാ സാ? പഥവീ, തസ്സം രുഹതി പതിട്ഠഹതീതി ധരണീരുഹോ, പാദേന പിവതീതി പാദപോ, പാദസങ്ഖാതേന മൂലേന സിഞ്ചിതോദകം പിവതി ആപോരസം സിനേഹം ധാരേതീതി അത്ഥോ. ധരണീരുഹോ ച സോ പാദപോ ചാതി ധരണീരുഹപാദപോ, തം ഉത്തമം അസനം ബോധിം പഞ്ച വസ്സാനി പരിചരിം പോസേസിന്തി അത്ഥോ.

൮൧. പുപ്ഫിതം പാദപം ദിസ്വാതി തം മയാ പോസിതം അസനബോധിരുക്ഖം പുപ്ഫിതം അച്ഛരയോഗ്ഗഭൂതപുപ്ഫത്താ അബ്ഭുതം ലോമഹംസകരണം ദിസ്വാ സകം ¶ കമ്മം അത്തനോ കമ്മം പകിത്തേന്തോ പകാരേന കഥയന്തോ ബുദ്ധസേട്ഠസ്സ സന്തികം അഗമാസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

അസനബോധിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

ഛട്ഠവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. സകചിന്തനിയവഗ്ഗോ

൧. സകചിന്തനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പവനം ¶ കാനനം ദിസ്വാതിആദികം ആയസ്മതോ സകചിന്തനിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ തസ്സ ഭഗവതോ ആയുപരിയോസാനേ ഉപ്പന്നോ ¶ ധരമാനം ഭഗവന്തം അപാപുണിത്വാ പരിനിബ്ബുതകാലേ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തേ വസന്തോ വിവേകം രമണീയം ഏകം വനം പത്വാ തത്ഥേവേകായ കന്ദരായ പുലിനചേതിയം കത്വാ ഭഗവതി സഞ്ഞം കത്വാ സധാതുകസഞ്ഞഞ്ച കത്വാ വനപുപ്ഫേഹി പൂജേത്വാ നമസ്സമാനോ പരിചരി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ദ്വീസു അഗ്ഗം അഗ്ഗസമ്പത്തിം അഗ്ഗഞ്ച ചക്കവത്തിസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഭവസമ്പന്നോ സദ്ധാസമ്പന്നോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിത്വാ അരഹാ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി.

൧. സോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പവനം കാനനം ദിസ്വാതിആദിമാഹ. തത്ഥ പവനന്തി പകാരേന വനം പത്ഥടം വിത്ഥിണ്ണം ഗഹനഭൂതന്തി പവനം. കാനനം അവകുച്ഛിതം ആനനം അവഹനം സതതം സീഹബ്യഗ്ഘയക്ഖരക്ഖസമദ്ദഹത്ഥിഅസ്സസുപണ്ണഉരഗേഹി വിഹങ്ഗഗണസദ്ദകുക്കുടകോകിലേഹി വാ ബഹലന്തി കാനനം, തം കാനനസങ്ഖാതം പവനം മനുസ്സസദ്ദവിരഹിതത്താ അപ്പസദ്ദം നിസ്സദ്ദന്തി അത്ഥോ. അനാവിലന്തി ന ആവിലം ഉപദ്ദവരഹിതന്തി അത്ഥോ. ഇസീനം അനുചിണ്ണന്തി ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധഅരഹന്തഖീണാസവസങ്ഖാതാനം ഇസീനം അനുചിണ്ണം നിസേവിതന്തി അത്ഥോ. ആഹുതീനം ¶ പടിഗ്ഗഹന്തി ആഹുനം വുച്ചതി പൂജാസക്കാരം പടിഗ്ഗഹം ഗേഹസദിസന്തി അത്ഥോ.

൨. ഥൂപം കത്വാന വേളുനാതി വേളുപേസികാഹി ചേതിയം കത്വാതി അത്ഥോ. നാനാപുപ്ഫം സമോകിരിന്തി ചമ്പകാദീഹി അനേകേഹി പുപ്ഫേഹി സമോകിരിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സമ്മുഖാ വിയ സമ്ബുദ്ധന്തി ¶ സജീവമാനസ്സ സമ്ബുദ്ധസ്സ സമ്മുഖാ ഇവ നിമ്മിതം ഉപ്പാദിതം ചേതിയം അഹം അഭി വിസേസേന വന്ദിം പണാമമകാസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

സകചിന്തനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. അവോപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

വിഹാരാ അഭിനിക്ഖമ്മാതിആദികം ആയസ്മതോ അവോപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സദ്ധാസമ്പന്നോ ധമ്മം സുത്വാ സോമനസ്സപ്പത്തോ നാനാപുപ്ഫാനി ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി ഗഹേത്വാ ബുദ്ധസ്സ ഉപരി അബ്ഭുക്കിരി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ¶ സഗ്ഗസമ്പത്തിഞ്ച ചക്കവത്തിസമ്പത്തിഞ്ച അനുഭവിത്വാ സബ്ബത്ഥ പൂജിതോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബതോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സാസനേ പസീദിത്വാ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി. ആ സമന്തതോ കാസതി ദിപ്പതീതി ആകാസോ, തസ്മിം ആകാസേ പുപ്ഫാനം അവകിരിതത്താ അവോപുപ്ഫിയത്ഥേരോതി പാകടോ.

൭. ഏവം പത്തസന്തിപദോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ വിഹാരാ അഭിനിക്ഖമ്മാതിആദിമാഹ. തത്ഥ വിഹാരാതി വിസേസേന ഹരതി ചതൂഹി ഇരിയാപഥേഹി അപതന്തം അത്തഭാവം ആഹരതി പവത്തേതി ഏത്ഥാതി വിഹാരോ, തസ്മാ വിഹാരാ അഭി വിസേസേന നിക്ഖമ്മ നിക്ഖമിത്വാ. അബ്ഭുട്ഠാസി ച ചങ്കമേതി ചങ്കമനത്ഥായ സട്ഠിരതനേ ചങ്കമേ അഭിവിസേസേന ഉട്ഠാസി, അഭിരുഹീതി അത്ഥോ. ചതുസച്ചം ¶ പകാസേന്തോതി തസ്മിം ചങ്കമേ ചങ്കമന്തോ ദുക്ഖസമുദയനിരോധമഗ്ഗസച്ചസങ്ഖാതം ചതുസച്ചം പകാസേന്തോ പാകടം കരോന്തോ അമതം പദം നിബ്ബാനം ദേസേന്തോ വിഭജന്തോ ഉത്താനീകരോന്തോ തസ്മിം ചങ്കമേതി സമ്ബന്ധോ.

൮. സിഖിസ്സ ഗിരമഞ്ഞായ, ബുദ്ധസേട്ഠസ്സ താദിനോതി സേട്ഠസ്സ താദിഗുണസമങ്ഗിസ്സ സിഖിസ്സ ബുദ്ധസ്സ ഗിരം സദ്ദം ഘോസം അഞ്ഞായ ജാനിത്വാ. നാനാപുപ്ഫം ഗഹേത്വാനാതി നാഗപുന്നാഗാദിഅനേകാനി പുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ ആഹരിത്വാ. ആകാസമ്ഹി സമോകിരിന്തി ചങ്കമന്തസ്സ ഭഗവതോ മുദ്ധനി ആകാസേ ഓകിരിം പൂജേസിം.

൯. തേന കമ്മേന ദ്വിപദിന്ദാതി ദ്വിപദാനം ദേവബ്രഹ്മമനുസ്സാനം ഇന്ദ പധാനഭൂത. നരാസഭ നരാനം ¶ ആസഭഭൂത. പത്തോമ്ഹി അചലം ഠാനന്തി തുമ്ഹാകം സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ അചലം ഠാനം നിബ്ബാനം പത്തോ അമ്ഹി ഭവാമി. ഹിത്വാ ജയപരാജയന്തി ദിബ്ബമനുസ്സസമ്പത്തിസങ്ഖാതം ജയഞ്ച ചതുരാപായദുക്ഖസങ്ഖാതം പരാജയഞ്ച ഹിത്വാ ഛഡ്ഡേത്വാ നിബ്ബാനം പത്തോസ്മീതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

അവോപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്തോ.

൩. പച്ചാഗമനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സിന്ധുയാ നദിയാ തീരേതിആദികം ആയസ്മതോ പച്ചാഗമനിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സിന്ധുയാ ഗങ്ഗായ സമീപേ ചക്കവാകയോനിയം നിബ്ബത്തോ പുബ്ബസമ്ഭാരയുത്തത്താ പാണിനോ അഖാദന്തോ സേവാലമേവ ഭക്ഖയന്തോ ചരതി. തസ്മിം സമയേ വിപസ്സിഭഗവാ സത്താനുഗ്ഗഹം കരോന്തോ തത്ഥ അഗമാസി. തസ്മിം ഖണേ സോ ചക്കവാകോ വിജ്ജോതമാനം ¶ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ തുണ്ഡേന സാലരുക്ഖതോ സാലപുപ്ഫം ഛിന്ദിത്വാ ആഗമ്മ പൂജേസി. സോ തേനേവ ചിത്തപ്പസാദേന തതോ ചുതോ ദേവലോകേ ഉപ്പന്നോ അപരാപരം ഛകാമാവചരസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ തതോ ചുതോ മനുസ്സലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ചക്കവത്തിസമ്പത്തിആദയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ ¶ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ പുബ്ബചരിതവസേന സത്ഥരി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി, ചക്കവാകോ ഹുത്വാ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ കത്ഥചി ഗന്ത്വാ പുപ്ഫമാഹരിത്വാ പൂജിതത്താ പുബ്ബപുഞ്ഞനാമേന പച്ചാഗമനിയത്ഥേരോതി പാകടോ.

൧൩. അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സിന്ധുയാ നദിയാ തീരേതിആദിമാഹ. സീതി സദ്ദം കുരുമാനാ ധുനാതി കമ്പതീതി സിന്ധു, നദതി സദ്ദം കരോന്തോ ഗച്ഛതീതി നദി. ചക്കവാകോ അഹം തദാതി ചക്കം സീഘം ഗച്ഛന്തം ഇവ ഉദകേ വാ ഥലേ വാ ആകാസേ വാ സീഘം വാതി ഗച്ഛതീതി ചക്കവാകോ. തദാ വിപസ്സിം ഭഗവന്തം ദസ്സനകാലേ അഹം ചക്കവാകോ അഹോസിന്തി അത്ഥോ. സുദ്ധസേവാലഭക്ഖോഹന്തി അഞ്ഞഗോചരഅമിസ്സത്താ സുദ്ധസേവാലമേവ ഖാദന്തോ അഹം വസാമി. പാപേസു ച സുസഞ്ഞതോതി പുബ്ബവാസനാവസേന പാപകരണേ സുട്ഠു സഞ്ഞതോ തീഹി ദ്വാരേഹി സഞ്ഞതോ സുസിക്ഖിതോ.

൧൪. അദ്ദസം ¶ വിരജം ബുദ്ധന്തി രാഗദോസമോഹവിരഹിതത്താ വിരജം നിക്കിലേസം ബുദ്ധം അദ്ദസം അദ്ദക്ഖിം. ഗച്ഛന്തം അനിലഞ്ജസേതി അനിലഞ്ജസേ ആകാസപഥേ ഗച്ഛന്തം ബുദ്ധം. തുണ്ഡേന മയ്ഹം മുഖതുണ്ഡേന താലം സാലപുപ്ഫം പഗ്ഗയ്ഹ പഗ്ഗഹേത്വാ വിപസ്സിസ്സാഭിരോപയിം വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

പച്ചാഗമനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. പരപ്പസാദകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഉസഭം പവരം വീരന്തിആദികം ആയസ്മതോ പരപ്പസാദകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ ഇതിഹാസപഞ്ചമാനം പദകോ വേയ്യാകരണോ സനിഘണ്ഡുകേടുഭാനം സാക്ഖരപ്പഭേദാനം ലോകായതമഹാപുരിസലക്ഖണേസു അനവയോ നാമേന സേലബ്രാഹ്മണോതി പാകടോ സിദ്ധത്ഥം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണേഹി അസീതിഅനുബ്യഞ്ജനേഹി ചാതി സയം സോഭമാനം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ അനേകേഹി കാരണേഹി ¶ അനേകാഹി ¶ ഉപമാഹി ഥോമനം പകാസേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവലോകേ സക്കമാരാദയോ ഛ കാമാവചരസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ചക്കവത്തിസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥരി പസീദിസ്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ ചതുപടിസമ്ഭിദാഛളഭിഞ്ഞപ്പത്തോ മഹാഖീണാസവോ അഹോസി, ബുദ്ധസ്സ ഥുതിയാ സത്താനം സബ്ബേസം ചിത്തപ്പസാദകരണതോ പരപ്പസാദകത്ഥേരോതി പാകടോ.

൨൦. ഏകദിവസം അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഉസഭം പവരം വീരന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉസഭന്തി വസഭോ നിസഭോ വിസഭോ ആസഭോതി ചത്താരോ ജേട്ഠപുങ്ഗവാ. തത്ഥ ഗവസതജേട്ഠകോ വസഭോ, ഗവസഹസ്സജേട്ഠകോ നിസഭോ, ഗവസതസഹസ്സജേട്ഠകോ വിസഭോ, ഗവകോടിസതസഹസ്സജേട്ഠകോ ആസഭോതി ച യസ്സ കസ്സചി ഥുതിം കരോന്താ ബ്രാഹ്മണപണ്ഡിതാ ബഹുസ്സുതാ അത്തനോ അത്തനോ പഞ്ഞാവസേന ഥുതിം കരോന്തി, ബുദ്ധാനം പന സബ്ബാകാരേന ഥുതിം കാതും സമത്ഥോ ഏകോപി നത്ഥി. അപ്പമേയ്യോ ഹി ബുദ്ധോ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘ബുദ്ധോപി ¶ ബുദ്ധസ്സ ഭണേയ്യ വണ്ണം, കപ്പമ്പി ചേ അഞ്ഞമഭാസമാനോ;

ഖീയേഥ കപ്പോ ചിരദീഘമന്തരേ, വണ്ണോ ന ഖീയേഥ തഥാഗതസ്സാ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൩൦൪; ൩.൧൪൧; മ. നി. അട്ഠ. ൨.൪൨൫; ഉദാ. അട്ഠ. ൫൩) –

ആദികം. അയമ്പി ബ്രാഹ്മണോ മുഖാരൂള്ഹവസേന ഏകപസീദനവസേന ‘‘ആസഭ’’ന്തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഉസഭ’’ന്തിആദിമാഹ. വരിതബ്ബോ പത്ഥേതബ്ബോതി വരോ. അനേകേസു കപ്പസതസഹസ്സേസു കതവീരിയത്താ വീരോ. മഹന്തം സീലക്ഖന്ധാദികം ഏസതി ഗവേസതീതി മഹേസീ, തം മഹേസിം ബുദ്ധം. വിസേസേന കിലേസഖന്ധമാരാദയോ മാരേ ജിതവാതി വിജിതാവീ, തം വിജിതാവിനം സമ്ബുദ്ധം. സുവണ്ണസ്സ വണ്ണോ ഇവ വണ്ണോ യസ്സ സമ്ബുദ്ധസ്സ സോ സുവണ്ണവണ്ണോ, തം സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധം ദിസ്വാ കോ നാമ സത്തോ നപ്പസീദതീതി.

പരപ്പസാദകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. ഭിസദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

വേസ്സഭൂ ¶ നാമ നാമേനാതിആദികം ആയസ്മതോ ഭിസദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വേസ്സഭുസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹിമവന്തസ്മിം ഹത്ഥിയോനിയം നിബ്ബത്തോ തസ്മിം പടിവസതി. തസ്മിം സമയേ വേസ്സഭൂ ഭഗവാ വിവേകകാമോ ഹിമവന്തമഗമാസി. തം ദിസ്വാ സോ ഹത്ഥിനാഗോ പസന്നമാനസോ ഭിസമുളാലം ¶ ഗഹേത്വാ ഭഗവന്തം ഭോജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ഹത്ഥിയോനിതോ ചുതോ ദേവലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ തത്ഥ ഛ കാമാവചരസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ മനുസ്സത്തമാഗതോ മനുസ്സേസു ചക്കവത്തിസമ്പത്തിആദയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ മഹാഭോഗേ അഞ്ഞതരസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ പുബ്ബവാസനാബലേന സത്ഥരി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി, സോ പുബ്ബേ കതകുസലനാമേന ഭിസദായകത്ഥേരോതി പാകടോ.

൨൯. സോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ പുബ്ബചരിതാപദാനം ദസ്സേന്തോ വേസ്സഭൂ നാമ നാമേനാതിആദിമാഹ. തത്ഥ വേസ്സഭൂതി വേസ്സം ഭുനാതി അതിക്കമതീതി വേസ്സഭൂ. അഥ വാ വേസ്സേ വാണിജകമ്മേ വാ കാമരാഗാദികേ വാ കുസലാദികമ്മേ വാ വത്ഥുകാമകിലേസകാമേ വാ ഭുനാതി അഭിഭവതീതി ¶ വേസ്സഭൂ, സോ നാമേന വേസ്സഭൂ നാമ ഭഗവാ. ഇസീനം തതിയോ അഹൂതി കുസലധമ്മേ ഏസതി ഗവേസതീതി ഇസി, ‘‘വിപസ്സീ, സിഖീ, വേസ്സഭൂ’’തി വുത്തത്താ തതിയോ ഇസി തതിയോ ഭഗവാ അഹു അഹോസീതി അത്ഥോ. കാനനം വനമോഗ്ഗയ്ഹാതി കാനനസങ്ഖാതം വനം ഓഗയ്ഹ ഓഗഹേത്വാ പാവിസീതി അത്ഥോ.

൩൦. ഭിസമുളാലം ഗണ്ഹിത്വാതി ദ്വിപദചതുപ്പദാനം ഛാതകം ഭിസതി ഹിംസതി വിനാസേതീതി ഭിസം, കോ സോ? പദുമകന്ദോ, ഭിസഞ്ച മുളാലഞ്ച ഭിസമുളാലം, തം ഭിസമുളാലം ഗഹേത്വാതി അത്ഥോ.

൩൧. കരേന ച പരാമട്ഠോതി തം മയാ ദിന്നദാനം, വേസ്സഭൂവരബുദ്ധിനാ ഉത്തമബുദ്ധിനാ വേസ്സഭുനാ കരേന ഹത്ഥതലേന പരാമട്ഠോ കതസമ്ഫസ്സോ അഹോസി. സുഖാഹം നാഭിജാനാമി, സമം തേന കുതോത്തരിന്തി തേന സുഖേന ¶ സമം സുഖം നാഭിജാനാമി, തതോ ഉത്തരിം തതോ പരം തതോ അധികം സുഖം കുതോതി അത്ഥോ. സേസം നയാനുസാരേന സുവിഞ്ഞേയ്യന്തി.

ഭിസദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. സുചിന്തിതത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഗിരിദുഗ്ഗചരോ ആസിന്തിആദികം ആയസ്മതോ സുചിന്തിതത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹിമവന്തപ്പദേസേ നേസാദകുലേ ഉപ്പന്നോ മിഗസൂകരാദയോ വധിത്വാ ഖാദന്തോ വിഹരതി. തദാ ലോകനാഥോ ലോകാനുഗ്ഗഹം സത്താനുദ്ദയതഞ്ച പടിച്ച ഹിമവന്തമഗമാസി. തദാ സോ നേസാദോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ അത്തനോ ഖാദനത്ഥായ ആനീതം വരമധുരമംസം അദാസി. പടിഗ്ഗഹേസി ഭഗവാ തസ്സാനുകമ്പായ, തം ഭുഞ്ജിത്വാ അനുമോദനം വത്വാ പക്കാമി. സോ തേനേവ പുഞ്ഞേന ¶ തേനേവ സോമനസ്സേന തതോ ചുതോ സുഗതീസു സംസരന്തോ ഛ കാമാവചരസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ചക്കവത്തിസമ്പത്തിആദയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൩൬. ചതുപടിസമ്ഭിദാപഞ്ചാഭിഞ്ഞാദിഭേദം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ ¶ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഗിരിദുഗ്ഗചരോ ആസിന്തിആദിമാഹ. ഗിരതി സദ്ദം കരോതീതി ഗിരി, കോ സോ? സിലാപംസുമയപബ്ബതോ, ദുട്ഠു ദുക്ഖേന ഗമനീയം ദുഗ്ഗം, ഗിരീഹി ദുഗ്ഗം ഗിരിദുഗ്ഗം, ദുഗ്ഗമോതി അത്ഥോ. തസ്മിം ഗിരിദുഗ്ഗേ പബ്ബതന്തരേ ചരോ ചരണസീലോ ആസിം അഹോസിം. അഭിജാതോവ കേസരീതി അഭി വിസേസേന ജാതോ നിബ്ബത്തോ കേസരീവ കേസരസീഹോ ഇവ ഗിരിദുഗ്ഗസ്മിം ചരാമീതി അത്ഥോ.

൪൦. ഗിരിദുഗ്ഗം പവിസിം അഹന്തി അഹം തദാ തേന മംസദാനേന പീതിസോമനസ്സജാതോ പബ്ബതന്തരം പാവിസിം. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

സുചിന്തിതത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. വത്ഥദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പക്ഖിജാതോ ¶ തദാ ആസിന്തിആദികം ആയസ്മതോ വത്ഥദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സുപണ്ണയോനിയം നിബ്ബത്തോ ഗന്ധമാദനപബ്ബതം ഗച്ഛന്തം അത്ഥദസ്സിം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ സുപണ്ണവണ്ണം വിജഹിത്വാ മാണവകവണ്ണം നിമ്മിനിത്വാ മഹഗ്ഘം ദിബ്ബവത്ഥം ആദായ ഭഗവന്തം പൂജേസി. സോപി ഭഗവാ പടിഗ്ഗഹേത്വാ അനുമോദനം വത്വാ പക്കാമി. സോ തേനേവ സോമനസ്സേന വീതിനാമേത്വാ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ തത്ഥ അപരാപരം സംസരന്തോ പുഞ്ഞാനി അനുഭവിത്വാ തതോ മനുസ്സേസു മനുസ്സസമ്പത്തിന്തി സബ്ബത്ഥ മഹഗ്ഘം വത്ഥാഭരണം ലദ്ധം, തതോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ വത്ഥച്ഛായായ ഗതഗതട്ഠാനേ വസന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞപ്പത്തഖീണാസവോ അഹോസി, പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞനാമേന വത്ഥദായകത്ഥേരോതി പാകടോ.

൪൫. സോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പക്ഖിജാതോ തദാ ആസിന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ പക്ഖിജാതോതി പക്ഖന്ദതി ഉപലവതി സകുണോ ഏതേനാതി പക്ഖം, പക്ഖമസ്സ അത്ഥീതി പക്ഖീ, പക്ഖിയോനിയം ജാതോ നിബ്ബത്തോതി അത്ഥോ. സുപണ്ണോതി സുന്ദരം പണ്ണം പത്തം യസ്സ സോ സുപണ്ണോ, വാതഗ്ഗാഹസുവണ്ണവണ്ണജലമാനപത്തമഹാഭാരോതി ¶ ¶ അത്ഥോ. ഗരുളാധിപോതി നാഗേ ഗണ്ഹനത്ഥായ ഗരും ഭാരം പാസാണം ഗിളന്തീതി ഗരുളാ, ഗരുളാനം അധിപോ രാജാതി ഗരുളാധിപോ, വിരജം ബുദ്ധം അദ്ദസാഹന്തി സമ്ബന്ധോ.

വത്ഥദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. അമ്ബദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അനോമദസ്സീ ഭഗവാതിആദികം ആയസ്മതോ അമ്ബദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വാനരയോനിയം ¶ നിബ്ബത്തോ ഹിമവന്തേ കപിരാജാ ഹുത്വാ പടിവസതി. തസ്മിം സമയേ അനോമദസ്സീ ഭഗവാ തസ്സാനുകമ്പായ ഹിമവന്തമഗമാസി. അഥ സോ കപിരാജാ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ സുമധുരം അമ്ബഫലം ഖുദ്ദമധുനാ അദാസി. അഥ ഭഗവാ തസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ തം സബ്ബം പരിഭുഞ്ജിത്വാ അനുമോദനം വത്വാ പക്കാമി. അഥ സോ സോമനസ്സസമ്പന്നഹദയോ തേനേവ പീതിസോമനസ്സേന യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ അപരാപരം തത്ഥ ദിബ്ബസുഖമനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ച മനുസ്സസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞപ്പത്തോ അഹോസി. പുബ്ബപുഞ്ഞനാമേന അമ്ബദായകത്ഥേരോതി പാകടോ.

൫൩. സോ അപരഭാഗേ അത്തനാ കതകുസലബീജം ദിസ്വാ സോമനസ്സജാതോ അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ അനോമദസ്സീ ഭഗവാതിആദിമാഹ. മേത്തായ അഫരി ലോകേ, അപ്പമാണേ നിരൂപധീതി സോ ഭഗവാ സബ്ബലോകേ അപ്പമാണേ സത്തേ ‘‘സുഖീ ഹോന്തൂ’’തിആദിനാ നിരുപധി ഉപധിവിരഹിതം കത്വാ മേത്തായ മേത്തചിത്തേന അഫരി പത്ഥരി വഡ്ഢേസീതി അത്ഥോ.

൫൪. കപി അഹം തദാ ആസിന്തി തദാ തസ്സാഗമനകാലേ കപിരാജാ അഹോസിന്തി അത്ഥോ.

അമ്ബദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. സുമനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുമനോ ¶ നാമ നാമേനാതിആദികം ആയസ്മതോ സുമനത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ മാലാകാരസ്സ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സദ്ധാജാതോ ഭഗവതി പസന്നമാനസോ സുമനമാലാമുട്ഠിയോ ഗഹേത്വാ ഉഭോഹി ¶ ഹത്ഥേഹി പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു ദ്വേ സമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ പുത്തദാരേഹി വഡ്ഢിത്വാ സുമനനാമേന ¶ പാകടോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൬൨. സോ അരഹാ ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുമനോ നാമ നാമേനാതിആദിമാഹ. സുന്ദരം മനം ചിത്തം യസ്സ സോ സുമനോ. സദ്ധാപസാദബഹുമാനേന യുത്തോ നാമേന സുമനോ നാമ മാലാകാരോ തദാ അഹം അഹോസിം.

൬൩. സിഖിനോ ലോകബന്ധുനോതി സിഖാ മുദ്ധാ കാസതീതി സിഖീ. അഥ വാ സമ്പയുത്തസമ്പയോഗേ ഖാദതി വിദ്ധംസേതീതി സിഖീ, കാ സാ? അഗ്ഗിസിഖാ, അഗ്ഗിസിഖാ വിയ സിഖായ ദിപ്പനതോ സിഖീ. യഥാ അഗ്ഗിസിഖാ ജോതതി പാകടാ ഹോതി, സിഖീ പത്തതിണകട്ഠപലാസാദികേ ദഹതി, ഏവമയമ്പി ഭഗവാ നീലപീതാദിരംസീഹി ജോതതി സകലലോകസന്നിവാസേ പാകടോ ഹോതി. സകസന്താനഗതസബ്ബകിലേസേ സോസേതി വിദ്ധംസേതി ഝാപേതീതി വോഹാരനാമം നാമകമ്മം നാമധേയ്യം, തസ്സ സിഖിനോ. സകലലോകസ്സ ബന്ധുഞാതകോതി ലോകബന്ധു, തസ്സ സിഖിനോ ലോകബന്ധുനോ ഭഗവതോ സുമനപുപ്ഫം അഭിരോപയിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

സുമനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. പുപ്ഫചങ്കോടിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അഭീതരൂപം സീഹം വാതിആദികം ആയസ്മതോ പുപ്ഫചങ്കോടിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ മഹാവിഭവസമ്പന്നോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പസന്നാകാരം ദസ്സേന്തോ സുവണ്ണവണ്ണം അനോജപുപ്ഫമോചിനിത്വാ ചങ്കോടകം പൂരേത്വാ ഭഗവന്തം പൂജേത്വാ ‘‘ഭഗവാ ¶ , ഇമസ്സ നിസ്സന്ദേന നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ സുവണ്ണവണ്ണോ പൂജനീയോ ഹുത്വാ നിബ്ബാനം പാപുണേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനമകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു നിബ്ബത്തോ സബ്ബത്ഥ പൂജിതോ ¶ സുവണ്ണവണ്ണോ അഭിരൂപോ അഹോസി. സോ അപരഭാഗേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൬൮-൯. സോ ¶ പത്തഅരഹത്തഫലോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ അഭീതരൂപം സീഹം വാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സീഹന്തി ദ്വിപദചതുപ്പദാദയോ സത്തേ അഭിഭവതി അജ്ഝോത്ഥരതീതി സീഹോ, അഭീതരൂപോ അഭീതസഭാവോ, തം അഭീതരൂപം സീഹം ഇവ നിസിന്നം പൂജേസിന്തി സമ്ബന്ധോ. പക്ഖീനം അഗ്ഗം ഗരുളരാജം ഇവ പവരം ഉത്തമം ബ്യഗ്ഘരാജം ഇവ അഭി വിസേസേന ജാതം സബ്ബസീഹാനം വിസേസം കേസരസീഹം ഇവ തിലോകസ്സ സരണം സിഖിം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം. കിം ഭൂതം? അനേജം നിക്കിലേസം ഖന്ധമാരാദീഹി അപരാജിതം നിസിന്നം സിഖിന്തി സമ്ബന്ധോ. മാരണാനഗ്ഗന്തി സബ്ബകിലേസാനം മാരണേ സോസനേ വിദ്ധംസനേ അഗ്ഗം സേട്ഠം കിലേസേ മാരേന്താനം പച്ചേകബുദ്ധബുദ്ധസാവകാനം വിജ്ജമാനാനമ്പി തേസം അഗ്ഗന്തി അത്ഥോ. ഭിക്ഖുസങ്ഘപുരക്ഖതം പരിവാരിതം പരിവാരേത്വാ നിസിന്നം സിഖിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൭൦. ചങ്കോടകേ ഠപേത്വാനാതി ഉത്തമം അനോജപുപ്ഫം കരണ്ഡകേ പൂരേത്വാ സിഖീസമ്ബുദ്ധം സേട്ഠം സമോകിരിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

പുപ്ഫചങ്കോടിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

സത്തമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. നാഗസമാലവഗ്ഗോ

൧. നാഗസമാലത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ആപാടലിം ¶ അഹം പുപ്ഫന്തിആദികം ആയസ്മതോ നാഗസമാലത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ തഥാരൂപസജ്ജനസംസഗ്ഗസ്സ ¶ അലാഭേന സത്ഥരി ധരമാനകാലേ ദസ്സനസവനപൂജാകമ്മമകരിത്വാ പരിനിബ്ബുതകാലേ തസ്സ ഭഗവതോ സാരീരികധാതും നിദഹിത്വാ കതചേതിയമ്ഹി ചിത്തം പസാദേത്വാ പാടലിപുപ്ഫം പൂജേത്വാ സോമനസ്സം ഉപ്പാദേത്വാ യാവതായുകം ഠത്വാ തേനേവ സോമനസ്സേന തതോ കാലം കതോ തുസിതാദീസു ഛസു ദേവലോകേസു സുഖമനുഭവിത്വാ അപരഭാഗേ മനുസ്സേസു മനുസ്സസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ നാഗരുക്ഖപല്ലവകോമളസദിസസരീരത്താ നാഗസമാലോതി മാതാപിതൂഹി കതനാമധേയ്യോ ഭഗവതി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧. സോ ¶ പച്ഛാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ആപാടലിം അഹം പുപ്ഫന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ആപാടലിന്തി ആ സമന്തതോ, ആദരേന വാ പാടലിപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ അഹം ഥൂപമ്ഹി അഭിരോപേസിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. ഉജ്ഝിതം സുമഹാപഥേതി സബ്ബനഗരവാസീനം വന്ദനപൂജനത്ഥായ മഹാപഥേ നഗരമജ്ഝേ വീഥിയം ഉജ്ഝിതം ഉട്ഠാപിതം, ഇട്ഠകകമ്മസുധാകമ്മാദീഹി നിപ്ഫാദിതന്തി അത്ഥോ. സേസം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥത്താ ച സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

നാഗസമാലത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. പദസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അക്കന്തഞ്ച പദം ദിസ്വാതിആദികം ആയസ്മതോ പദസഞ്ഞകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു ¶ കതാധികാരോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം സദ്ധാസമ്പന്നേ ഉപാസകഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ രതനത്തയേ പസന്നോ ഭഗവതാ തസ്സ അനുകമ്പായ ദസ്സിതം പദചേതിയം ദിസ്വാ പസന്നോ ലോമഹട്ഠജാതോ വന്ദനപൂജനാദിബഹുമാനമകാസി. സോ തേനേവ സുഖേത്തേ സുകതേന പുഞ്ഞേന തതോ ചുതോ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തോ തത്ഥ ദിബ്ബസുഖമനുഭവിത്വാ അപരഭാഗേ മനുസ്സേസു ജാതോ മനുസ്സസമ്പത്തിം സബ്ബമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നകുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സദ്ധാജാതോ ¶ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി, പുരാകതപുഞ്ഞനാമേന പദസഞ്ഞകത്ഥേരോതി പാകടോ.

൫. സോ ഏകദിവസം അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ അക്കന്തഞ്ച പദം ദിസ്വാതിആദിമാഹ. തത്ഥ അക്കന്തന്തി അക്കമിതം ദസ്സിതം. സബ്ബബുദ്ധാനം സബ്ബദാ ചതുരങ്ഗുലോപരിയേവ ഗമനം, അയം പന തസ്സ സദ്ധാസമ്പന്നതം ഞത്വാ ‘‘ഏസോ ഇമം പസ്സതൂ’’തി പദചേതിയം ദസ്സേസി, തസ്മാ സോ തസ്മിം പസീദിത്വാ വന്ദനപൂജനാദിസക്കാരമകാസീതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പദസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. ബുദ്ധസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ദുമഗ്ഗേ പംസുകൂലികന്തിആദികം ആയസ്മതോ ബുദ്ധസഞ്ഞകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ ¶ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സദ്ധാജാതോ ദുമഗ്ഗേ ലഗ്ഗിതം ഭഗവതോ പംസുകൂലചീവരം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ‘‘അരഹദ്ധജ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ വന്ദനപൂജനാദിസക്കാരമകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സസമ്പത്തിമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൯. സോ പത്തഅരഹത്താധിഗമോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ദുമഗ്ഗേ പംസുകൂലികന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ധുനാതി കമ്പതീതി ദുമോ. ദുഹതി പൂരേതി ആകാസതലന്തി വാ ദുമോ, ദുമസ്സ അഗ്ഗോ കോടീതി ദുമഗ്ഗോ, തസ്മിം ദുമഗ്ഗേ. പംസുമിവ പടിക്കൂലഭാവം അമനുഞ്ഞഭാവം ഉലതി ഗച്ഛതീതി പംസുകൂലം, പംസുകൂലമേവ പംസുകൂലികം, സത്ഥുനോ ¶ പംസുകൂലം ദുമഗ്ഗേ ലഗ്ഗിതം ദിസ്വാ അഹം അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ തം പംസുകൂലം അവന്ദിം പണാമമകാസിന്തി അത്ഥോ. തന്തി നിപാതമത്തം. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ബുദ്ധസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. ഭിസാലുവദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

കാനനം ¶ വനമോഗ്ഗയ്ഹാതിആദികം ആയസ്മതോ ഭിസാലുവദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹിമവന്തസ്സ സമീപേ അരഞ്ഞാവാസേ വസന്തോ വനമൂലഫലാഹാരോ വിവേകവസേനാഗതം വിപസ്സിം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ പഞ്ചഭിസാലുവേ അദാസി. ഭഗവാ തസ്സ ചിത്തം പസാദേതും പസ്സന്തസ്സേവ പരിഭുഞ്ജി. സോ തേന ചിത്തപ്പസാദേന കാലം കത്വാ തുസിതാദീസു സമ്പത്തിമനുഭവിത്വാ പച്ഛാ മനുസ്സസമ്പത്തിഞ്ച അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഭവസമ്പത്തിം പത്തോ തം പഹായ സാസനേ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി.

൧൩. സോ തതോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ കാനനം വനമോഗ്ഗയ്ഹാതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ. വസാമി വിപിനേ അഹന്തി വിവേകവാസോ അഹം വസാമീതി സമ്ബന്ധോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഭിസാലുവദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

ഛട്ഠഭാണവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ഏകസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഖണ്ഡോ ¶ നാമാസി നാമേനാതിആദികം ആയസ്മതോ ഏകസഞ്ഞകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ രതനത്തയേ പസന്നമാനസോ തസ്സ സത്ഥുനോ ഖണ്ഡം നാമ അഗ്ഗസാവകം ഭിക്ഖായ ചരമാനം ദിസ്വാ സദ്ദഹിത്വാ പിണ്ഡപാതമദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ¶ ദേവമനുസ്സസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി. സോ ഏകദിവസം പിണ്ഡപാതസ്സ സഞ്ഞം മനസികരിത്വാ പടിലദ്ധവിസേസത്താ ഏകസഞ്ഞകത്ഥേരോതി പാകടോ.

൧൮. സോ ¶ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഖണ്ഡോ നാമാസി നാമേനാതിആദിമാഹ. തത്ഥ തസ്സ അഗ്ഗസാവകത്ഥേരസ്സ കിലേസാനം ഖണ്ഡിതത്താ ഖണ്ഡോതി നാമം. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

ഏകസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. തിണസന്ഥരദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദികം ആയസ്മതോ തിണസന്ഥരദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ ബുദ്ധുപ്പാദതോ പഗേവ ഉപ്പന്നത്താ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തസ്സ അവിദൂരേ ഏകം സരം നിസ്സായ പടിവസതി. തസ്മിം സമയേ തിസ്സോ ഭഗവാ തസ്സാനുകമ്പായ ആകാസേന അഗമാസി. അഥ ഖോ സോ താപസോ ആകാസതോ ഓരുയ്ഹ ഠിതം തം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ തിണം ലായിത്വാ തിണസന്ഥരം കത്വാ നിസീദാപേത്വാ ബഹുമാനാദരേന പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ പടികുടികോ ഹുത്വാ പക്കാമി. സോ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചവിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അനേകവിധസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൨൨. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ. മഹാജാതസ്സരോതി ഏത്ഥ പന സരന്തി ഏത്ഥ പാനീയത്ഥികാ ദ്വിപദചതുപ്പദാദയോ സത്താതി സരം, അഥ വാ സരന്തി ഏത്ഥ നദീകന്ദരാദയോതി സരം, മഹന്തോ ¶ ച സോ സയമേവ ജാതത്താ സരോ ചേതി മഹാജാതസ്സരോ. അനോതത്തഛദ്ദന്തദഹാദയോ വിയ അപാകടനാമത്താ ‘‘മഹാജാതസ്സരോ’’തി വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബോ. സതപത്തേഹി ¶ സഞ്ഛന്നോതി ഏകേകസ്മിം പുപ്ഫേ സതസതപത്താനം വസേന സതപത്തോ, സതപത്തസേതപദുമേഹി ¶ സഞ്ഛന്നോ ഗഹനീഭൂതോതി അത്ഥോ. നാനാസകുണമാലയോതി അനേകേ ഹംസകുക്കുടകുക്കുഹദേണ്ഡിഭാദയോ ഏകതോ കുണന്തി സദ്ദം കരോന്തീതി സകുണാതി ലദ്ധനാമാനം പക്ഖീനം ആലയോ ആധാരഭൂതോതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

തിണസന്ഥരദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. സൂചിദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

തിംസകപ്പസഹസ്സമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ സൂചിദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ ഭഗവതോ ചീവരകമ്മം കാതും പഞ്ച സൂചിയോ അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു പുഞ്ഞമനുഭവിത്വാ വിചരന്തോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ തിക്ഖപഞ്ഞോ ഹുത്വാ പാകടോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജന്തോ തിക്ഖപഞ്ഞതായ ഖുരഗ്ഗേയേവ അരഹത്തം പാപുണി.

൩൦. സോ അപരഭാഗേ പുഞ്ഞം പച്ചവേക്ഖന്തോ തം ദിസ്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ തിംസകപ്പസഹസ്സമ്ഹീതിആദിമാഹ. അന്തരന്തരം പനേത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൩൧. പഞ്ചസൂചീ മയാ ദിന്നാതി ഏത്ഥ സൂചതി ഛിദ്ദം കരോതി വിജ്ഝതീതി സൂചി, പഞ്ചമത്താ സൂചീ പഞ്ചസൂചീ മയാ ദിന്നാതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

സൂചിദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. പാടലിപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധന്തിആദികം ആയസ്മതോ പാടലിപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം ¶ കുലഗേഹേ സേട്ഠിപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ കുസലാകുസലഞ്ഞൂ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പാടലിപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ സത്ഥു പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ബഹുധാ ¶ സുഖസമ്പത്തിയോ അനുഭവന്തോ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൩൬. സോ അപരഭാഗേ ¶ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ അന്തരാപണേതി ആ സമന്തതോ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാദികം ഭണ്ഡം പണേന്തി വിക്കിണന്തി പത്ഥരന്തി ഏത്ഥാതി ആപണം, ആപണസ്സ അന്തരം വീഥീതി അന്തരാപണം, തസ്മിം അന്തരാപണേ. സുവണ്ണവണ്ണം കഞ്ചനഗ്ഘിയസംകാസം ദ്വത്തിംസവരലക്ഖണം സമ്ബുദ്ധം ദിസ്വാ പാടലിപുപ്ഫം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പാടലിപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. ഠിതഞ്ജലിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

മിഗലുദ്ദോ പുരേ ആസിന്തിആദികം ആയസ്മതോ ഠിതഞ്ജലിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥുപ്പന്നഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ പുരാകതേന ഏകേന കമ്മച്ഛിദ്ദേന നേസാദയോനിയം നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ മിഗസൂകരാദയോ മാരേത്വാ നേസാദകമ്മേന അരഞ്ഞേ വാസം കപ്പേസി. തസ്മിം സമയേ തിസ്സോ ഭഗവാ തസ്സാനുകമ്പായ ഹിമവന്തം അഗമാസി. സോ തം ദ്വത്തിംസവരലക്ഖണേഹി അസീതാനുബ്യഞ്ജനബ്യാമപ്പഭാഹി ച ജലമാനം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ സോമനസ്സജാതോ പണാമം കത്വാ ഗന്ത്വാ പണ്ണസന്ഥരേ നിസീദി. തസ്മിം ഖണേ ദേവോ ഗജ്ജന്തോ അസനി പതി, തതോ മരണസമയേ ബുദ്ധമനുസ്സരിത്വാ പുനഞ്ജലിമകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന സുഖേത്തേ കതകുസലത്താ അകുസലവിപാകം പടിബാഹിത്വാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തോ കാമാവചരസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു മനുസ്സസമ്പത്തിയോ ച അനുഭവിത്വാ അപരഭാഗേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ പുരാകതവാസനായ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൪൨. സോ ¶ തതോ പരം അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ മിഗലുദ്ദോ പുരേ ആസിന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ മിഗലുദ്ദോതി മിഗാനം മാരണം ഉപഗച്ഛതീതി മിഗലുദ്ദോ. മിഗന്തി സീഘം വാതവേഗേന ഗച്ഛന്തി ധാവന്തീതി മിഗാ, തേസം മിഗാനം മാരണേ ലുദ്ദോ ദാരുണോ ലോഭീതി മിഗലുദ്ദോ. സോ അഹം പുരേ ഭഗവതോ ദസ്സനസമയേ മിഗലുദ്ദോ ആസിം അഹോസിന്തി അത്ഥോ ¶ . അരഞ്ഞേ കാനനേതി അരതി ഗച്ഛതി മിഗസമൂഹോ ഏത്ഥാതി അരഞ്ഞം, അഥ വാ ആ സമന്തതോ രജ്ജന്തി തത്ഥ വിവേകാഭിരതാ ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധാദയോ ¶ മഹാസാരപ്പത്താ സപ്പുരിസാതി അരഞ്ഞം. കാ കുച്ഛിതാകാരേന വാ ഭയാനകാകാരേന വാ നദന്തി സദ്ദം കരോന്തി, ആനന്തി വിന്ദന്തീതി വാ കാനനം, തസ്മിം അരഞ്ഞേ കാനനേ മിഗലുദ്ദോ പുരേ ആസിന്തി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ അദ്ദസം സമ്ബുദ്ധന്തി തത്ഥ തസ്മിം അരഞ്ഞേ ഉപഗതം സമ്ബുദ്ധം അദ്ദസം അദ്ദക്ഖിന്തി അത്ഥോ. ദസ്സനം പുരേ അഹോസി അവിദൂരേ, തസ്മാ മനോദ്വാരാനുസാരേന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം പുരേചാരികം കായവിഞ്ഞാണസമങ്ഗിം പാപേതി അപ്പേതീതി അത്ഥോ.

൪൪. തതോ മേ അസനീപാതോതി ആ സമന്തതോ സനന്തോ ഗജ്ജന്തോ പതതീതി അസനി, അസനിയാ പാതോ പതനം അസനീപാതോ, ദേവദണ്ഡോതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഠിതഞ്ജലിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. തിപദുമിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ തിപദുമിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതിയം മാലാകാരകുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ മാലാകാരകമ്മം കത്വാ വസന്തോ ഏകദിവസം അനേകവിധാനി ജലജഥലജപുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്തുകാമോ ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘രാജാ ഇമാനി താവ പുപ്ഫാനി ദിസ്വാ പസന്നോ സഹസ്സം വാ ധനം ഗാമാദികം വാ ദദേയ്യ, ലോകനാഥം പന പൂജേത്വാ നിബ്ബാനാമതധനം ലഭാമി, കിം മേ ഏതേസു സുന്ദര’’ന്തി തേന ‘‘ഭഗവന്തം ¶ പൂജേത്വാ സഗ്ഗമോക്ഖസമ്പത്തിയോ നിപ്ഫാദേതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ വണ്ണവന്തം അതീവ രത്തപുപ്ഫത്തയം ഗഹേത്വാ പൂജേസി. താനി ഗന്ത്വാ ആകാസം ഛാദേത്വാ പത്ഥരിത്വാ അട്ഠംസു. നഗരവാസിനോ അച്ഛരിയബ്ഭുതചിത്തജാതാ ചേലുക്ഖേപസഹസ്സാനി പവത്തയിംസു. തം ദിസ്വാ ഭഗവാ അനുമോദനം അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസീദിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൪൮. സോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോ ¶ നാമ ജിനോതിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ ഹേട്ഠാ വുത്തോവ. സബ്ബധമ്മാന പാരഗൂതി സബ്ബേസം നവലോകുത്തരധമ്മാനം പാരം നിബ്ബാനം ഗതോ പച്ചക്ഖം കതോതി അത്ഥോ. ദന്തോ ദന്തപരിവുതോതി സയം കായവാചാദീഹി ¶ ദന്തോ ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതേഹി സാവകേഹി പരിവുതോതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ സമ്ബന്ധവസേന ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

തിപദുമിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

അട്ഠമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. തിമിരവഗ്ഗോ

൧. തിമിരപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ചന്ദഭാഗാനദീതീരേതിആദികം ¶ ആയസ്മതോ തിമിരപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ വസന്തോ കാമേസു ആദീനവം ദിസ്വാ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ചന്ദഭാഗായ നദിയാ സമീപേ വസതി, വിവേകകാമതായ ഹിമവന്തം ഗന്ത്വാ നിസിന്നം സിദ്ധത്ഥം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ വന്ദിത്വാ തസ്സ ഗുണം പസീദിത്വാ തിമിരപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച ¶ സമ്പത്തിമനുഭവന്തോ സംസരിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧. സോ അപരഭാഗേ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ചന്ദഭാഗാനദീതീരേതിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ ഹേട്ഠാ വുത്തോവ. അനുഭോതം വജാമഹന്തി ഗങ്ഗായ ആസന്നേ വസനഭാവേന സബ്ബത്ഥ രമ്മഭാവേന ഗങ്ഗാതോ ഹേട്ഠാ സോതാനുസാരേന അഹം വജാമി ഗച്ഛാമി തത്ഥ തത്ഥ വസാമീതി അത്ഥോ. നിസിന്നം സമണം ദിസ്വാതി സമിതപാപത്താ സോസിതപാപത്താ സമണസങ്ഖാതം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ദിസ്വാതി അത്ഥോ.

൨. ഏവം ചിന്തേസഹം തദാതി അയം ഭഗവാ സയം തിണ്ണോ സബ്ബസത്തേ താരയിസ്സതി സംസാരതോ ഉത്താരേതി സയം കായദ്വാരാദീഹി ദമിതോ അയം ഭഗവാ പരേ ദമേതി.

൩. സയം അസ്സത്ഥോ അസ്സാസമ്പത്തോ, കിലേസപരിളാഹതോ മുത്തോ സബ്ബസത്തേ അസ്സാസേതി, സന്തഭാവം ആപാപേതി. സയം സന്തോ സന്തകായചിത്തോ പരേസം സന്തകായചിത്തം പാപേതി. സയം മുത്തോ സംസാരതോ മുച്ചിതോ പരേ സംസാരതോ മോചയിസ്സതി. സോ അയം ഭഗവാ സയം നിബ്ബുതോ കിലേസഗ്ഗീഹി നിബ്ബുതോ പരേസമ്പി കിലേസഗ്ഗീഹി നിബ്ബാപേസ്സതീതി അഹം തദാ ഏവം ചിന്തേസിന്തി അത്ഥോ.

൪. ഗഹേത്വാ തിമിരപുപ്ഫന്തി സകലം വനന്തം നീലകാളരംസീഹി അന്ധകാരം വിയ കുരുമാനം ഖായതീതി ¶ തിമിരം പുപ്ഫം തം ഗഹേത്വാ കണ്ണികാവണ്ടം ഗഹേത്വാ മത്ഥകേ സീസസ്സ ഉപരി ആകാസേ ഓകിരിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

തിമിരപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. ഗതസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ജാതിയാ ¶ സത്തവസ്സോഹന്തിആദികം ആയസ്മതോ ഗതസഞ്ഞകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം ¶ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ പുരാകതവാസനാവസേന സദ്ധാജാതോ സത്തവസ്സികകാലേയേവ പബ്ബജിതോ ഭഗവതോ പണാമകരണേനേവ പാകടോ അഹോസി. സോ ഏകദിവസം അതീവ നീലമണിപ്പഭാനി നങ്ഗലകസിതട്ഠാനേ ഉട്ഠിതസത്തപുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ ആകാസേ പൂജേസി. സോ യാവതായുകം സമണധമ്മം കത്വാ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧൦. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ജാതിയാ സത്തവസ്സോഹന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ജാതിയാ സത്തവസ്സോതി മാതുഗബ്ഭതോ നിക്ഖന്തകാലതോ പട്ഠായ പരിപുണ്ണസത്തവസ്സികോതി അത്ഥോ. പബ്ബജിം അനഗാരിയന്തി അഗാരസ്സ ഹിതം ആഗാരിയം കസിവാണിജ്ജാദികമ്മം നത്ഥി ആഗാരിയന്തി അനഗാരിയം, ബുദ്ധസാസനേ പബ്ബജിം അഹന്തി അത്ഥോ.

൧൨. സുഗതാനുഗതം മഗ്ഗന്തി ബുദ്ധേന ഗതം മഗ്ഗം. അഥ വാ സുഗതേന ദേസിതം ധമ്മാനുധമ്മപടിപത്തിപൂരണവസേന ഹട്ഠമാനസോ തുട്ഠചിത്തോ പൂജേത്വാതി സമ്ബന്ധോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഗതസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. നിപന്നഞ്ജലികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

രുക്ഖമൂലേ ¶ നിസിന്നോഹന്തിആദികം ആയസ്മതോ നിപന്നഞ്ജലികത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അനേകേസു ഭവേസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ പബ്ബജിത്വാ രുക്ഖമൂലികങ്ഗം പൂരയമാനോ അരഞ്ഞേ വിഹരതി. തസ്മിം സമയേ ഖരോ ആബാധോ ഉപ്പജ്ജി, തേന പീളിതോ പരമകാരുഞ്ഞപ്പത്തോ അഹോസി. തദാ ഭഗവാ തസ്സ കാരുഞ്ഞേന തത്ഥ അഗമാസി. അഥ സോ നിപന്നകോവ ഉട്ഠിതും അസക്കോന്തോ സിരസി അഞ്ജലിം കത്വാ ഭഗവതോ പണാമം അകാസി. സോ തതോ ചുതോ തുസിതഭവനേ ഉപ്പന്നോ തത്ഥ സമ്പത്തിമനുഭവിത്വാ ഏവം ഛ കാമാവചരസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ¶ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി, പുരാകതപുഞ്ഞവസേന നിപന്നഞ്ജലികത്ഥേരോതി പാകടോ.

൧൬. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുഞ്ഞസമ്പത്തിയോ ഓലോകേത്വാ സോമനസ്സജാതോ ¶ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ രുക്ഖമൂലേ നിസിന്നോഹന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ രുഹതി പടിരുഹതി ഉദ്ധമുദ്ധം ആരോഹതീതി രുക്ഖോ, തസ്സ രുക്ഖസ്സ മൂലേ സമീപേതി അത്ഥോ. ബ്യാധിതോ പരമേന ചാതി പരമേന അധികേന ഖരേന കക്ഖളേന ബ്യാധിനാ രോഗേന ബ്യാധിതോ, ബ്യാധിനാ അഹം സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ. പരമകാരുഞ്ഞപ്പത്തോമ്ഹീതി പരമം അധികം കാരുഞ്ഞം ദീനഭാവം ദുക്ഖിതഭാവം പത്തോമ്ഹി അരഞ്ഞേ കാനനേതി സമ്ബന്ധോ.

൨൦. പഞ്ചേവാസും മഹാസിഖാതി സിരസി പിളന്ധനത്ഥേന സിഖാ വുച്ചതി ചൂളാ. മണീതി ജോതമാനം മകുടം തസ്സ അത്ഥീതി സിഖോ, ചക്കവത്തിനോ ഏകനാമകാ പഞ്ചേവ ചക്കവത്തിനോ ആസും അഹേസുന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

നിപന്നഞ്ജലികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. അധോപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അഭിഭൂ നാമ സോ ഭിക്ഖൂതിആദികം ആയസ്മതോ അധോപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അനേകേസു ഭവേസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ ¶ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ അപരഭാഗേ കാമേസു ആദീനവം ദിസ്വാ തം പഹായ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ പഞ്ചാഭിഞ്ഞാഅട്ഠസമാപത്തിലാഭീ ഇദ്ധീസു ച വസീഭാവം പത്വാ ഹിമവന്തസ്മിം പടിവസതി. തസ്സ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ അഭിഭൂ നാമ അഗ്ഗസാവകോ വിവേകാഭിരതോ ഹിമവന്തമഗമാസി. അഥ സോ താപസോ തം അഗ്ഗസാവകത്ഥേരം ദിസ്വാ ഥേരസ്സ ഠിതപബ്ബതം ആരുഹന്തോ പബ്ബതസ്സ ഹേട്ഠാതലതോ സുഗന്ധാനി വണ്ണസമ്പന്നാനി സത്ത പുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ പൂജേസി. അഥ സോ ഥേരോ തസ്സാനുമോദനമകാസി. സോപി താപസോ സകസ്സമം അഗമാസി. തത്ഥ ഏകേന അജഗരേന പീളിതോ അപരഭാഗേ അപരിഹീനജ്ഝാനോ ¶ തേനേവ ഉപദ്ദവേന ഉപദ്ദുതോ കാലം കത്വാ ബ്രഹ്മലോകപരായനോ ഹുത്വാ ബ്രഹ്മസമ്പത്തിം ഛകാമാവചരസമ്പത്തിഞ്ച അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു മനുസ്സസമ്പത്തിയോ ച ഖേപേത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ ഭഗവതോ ധമ്മം സുത്വാ പസന്നമാനസോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ കതപുഞ്ഞനാമേന അധോപുപ്ഫിയത്ഥേരോതി പാകടോ.

൨൨. സോ ഏകദിവസം അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ അഭിഭൂ നാമ സോ ഭിക്ഖൂതിആദിമാഹ. തത്ഥ സീലസമാധീഹി പരേ അഭിഭവതീതി അഭിഭൂ, ഖന്ധമാരാദിമാരേ ¶ അഭിഭവതി അജ്ഝോത്ഥരതീതി വാ അഭിഭൂ, സസന്താനപരസന്താനഗതകിലേസേ അഭിഭവതി വിഹേസേതി വിദ്ധംസേതീതി വാ അഭിഭൂ. ഭിക്ഖനസീലോ യാചനസീലോതി ഭിക്ഖു, ഛിന്നഭിന്നപടധരോതി വാ ഭിക്ഖു. അഭിഭൂ നാമ അഗ്ഗസാവകോ സോ ഭിക്ഖൂതി അത്ഥോ, സിഖിസ്സ ഭഗവതോ അഗ്ഗസാവകോതി സമ്ബന്ധോ.

൨൭. അജഗരോ മം പീളേസീതി തഥാരൂപം സീലസമ്പന്നം ഝാനസമ്പന്നം താപസം പുബ്ബേ കതപാപേന വേരേന ച മഹന്തോ അജഗരസപ്പോ പീളേസി. സോ തേനേവ ഉപദ്ദവേന ഉപദ്ദുതോ അപരിഹീനജ്ഝാനോ കാലം കത്വാ ബ്രഹ്മലോകപരായണോ ആസി. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

അധോപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. രംസിസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പബ്ബതേ ഹിമവന്തമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ രംസിസഞ്ഞകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തേസു തേസു ഭവേസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ¶ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ കാമേസു ആദീനവം ദിസ്വാ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അജിനചമ്മധരോ ഹിമവന്തമ്ഹി വാസം കപ്പേസി. തസ്മിം സമയേ വിപസ്സീ ഭഗവാ ഹിമവന്തമഗമാസി. അഥ സോ താപസോ തമുപഗതം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ തസ്സ ഭഗവതോ ¶ സരീരതോ നിക്ഖന്തഛബ്ബണ്ണബുദ്ധരംസീസു പസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ പഞ്ചങ്ഗേന നമക്കാരമകാസി. സോ തേനേവ പുഞ്ഞേന ഇതോ ചുതോ തുസിതാദീസു ദിബ്ബസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ അപരഭാഗേ മനുസ്സസമ്പത്തിയോ ച അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ തത്ഥാദീനവം ദിസ്വാ ഗേഹം പഹായ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൩൦. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പബ്ബതേ ഹിമവന്തമ്ഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ പബ്ബതേതി പകാരേന ബ്രൂഹതി വഡ്ഢേതീതി പബ്ബതോ, ഹിമോ അസ്സ അത്ഥീതി ഹിമവന്തോ, ഹിമവന്തോ ച സോ പബ്ബതോ ചാതി ഹിമവന്തപബ്ബതോ. ഹിമവന്തപബ്ബതേതി വത്തബ്ബേ ഗാഥാവചനസുഖത്ഥം ‘‘പബ്ബതേ ഹിമവന്തമ്ഹീ’’തി വുത്തം. തസ്മിം ഹിമവന്തമ്ഹി പബ്ബതേ വാസം കപ്പേസിം പുരേ അഹന്തി സമ്ബന്ധോ. സേസം സബ്ബത്ഥ നയാനുസാരേന ഉത്താനമേവാതി.

രംസിസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. ദുതിയരംസിസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പബ്ബതേ ¶ ഹിമവന്തമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ ദുതിയരംസിസഞ്ഞകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതകുസലോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഫുസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ തത്ഥ ദോസം ദിസ്വാ തം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തപബ്ബതേ വസന്തോ വാകചീരനിവസനോ വിവേകസുഖേന വിഹരതി. തസ്മിം സമയേ സോ ഫുസ്സം ഭഗവന്തം തം പദേസം സമ്പത്തം ദിസ്വാ തസ്സ സരീരതോ നിക്ഖന്തഛബ്ബണ്ണബുദ്ധരംസിയോ ഇതോ ചിതോ വിധാവന്തിയോ ദണ്ഡദീപികാനിക്ഖന്തവിപ്ഫുരന്തമിവ ദിസ്വാ തസ്മിം പസന്നോ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ വന്ദിത്വാ ചിത്തം പസാദേത്വാ തേനേവ പീതിസോമനസ്സേന കാലം കത്വാ തുസിതാദീസു നിബ്ബത്തോ തത്ഥ ഛ കാമാവചരസമ്പത്തിയോ ച അനുഭവിത്വാ അപരഭാഗേ മനുസ്സസമ്പത്തിയോ ¶ ച ¶ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ പുബ്ബവാസനാവസേന പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൩൫. സോ അപരഭാഗേ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പബ്ബതേ ഹിമവന്തമ്ഹീതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ദുതിയരംസിസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. ഫലദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പബ്ബതേ ഹിമവന്തമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ ഫലദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതകുസലസമ്ഭാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഫുസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സുഖപ്പത്തോ തം സബ്ബം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഖരാജിനചമ്മധാരീ ഹുത്വാ വിഹരതി. തസ്മിഞ്ച സമയേ ഫുസ്സം ഭഗവന്തം തത്ഥ സമ്പത്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ മധുരാനി ഫലാനി ഗഹേത്വാ ഭോജേസി. സോ തേനേവ കുസലേന ദേവലോകാദീസു പുഞ്ഞസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൩൯. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം അനുസ്സരിത്വാ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പബ്ബതേ ഹിമവന്തമ്ഹീതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഫലദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. സദ്ദസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പബ്ബതേ ഹിമവന്തമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ സദ്ദസഞ്ഞകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ ¶ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഫുസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ ¶ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സദ്ധാജാതോ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തമ്ഹി അരഞ്ഞാവാസേ വസന്തോ അത്തനോ അനുകമ്പായ ഉപഗതസ്സ ഭഗവതോ ധമ്മം സുത്വാ ധമ്മേസു ¶ ചിത്തം പസാദേത്വാ യാവതായുകം ഠത്വാ അപരഭാഗേ കാലം കത്വാ തുസിതാദീസു ഛസു കാമാവചരസമ്പത്തിയോ ച മനുസ്സേസു മനുസ്സസമ്പത്തിയോ ച അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി.

൪൩. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പബ്ബതേ ഹിമവന്തമ്ഹീതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

സദ്ദസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. ബോധിസിഞ്ചകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ ബോധിസിഞ്ചകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അനേകാസു ജാതീസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ വത്തപടിപത്തിയാ സാസനം സോഭയന്തോ മഹാജനേ ബോധിപൂജം കുരുമാനേ ദിസ്വാ അനേകാനി പുപ്ഫാനി സുഗന്ധോദകാനി ച ഗാഹാപേത്വാ പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ ഛ കാമാവചരസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൪൬. സോ അരഹാ ഹുത്വാ ഝാനഫലസുഖേന വീതിനാമേത്വാ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. തത്ഥ വിസേസം പരമത്ഥം നിബ്ബാനം പസ്സതീതി വിപസ്സീ, വിസേസേന ഭബ്ബാഭബ്ബജനേ പസ്സതീതി വാ വിപസ്സീ, വിപസ്സന്തോ ചതുസച്ചം പസ്സനദക്ഖനസീലോതി വാ വിപസ്സീ, തസ്സ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ മഹാബോധിമഹോ ¶ അഹൂതി സമ്ബന്ധോ. തത്രാപി മഹാബോധീതി ബോധി വുച്ചതി ചതൂസു മഗ്ഗേസു ഞാണം, തമേത്ഥ നിസിന്നോ ഭഗവാ പടിവിജ്ഝതീതി കണികാരപാദപരുക്ഖോപി ബോധിച്ചേവ വുച്ചതി, മഹിതോ ച സോ ദേവബ്രഹ്മനരാസുരേഹി ബോധി ചേതി മഹാബോധി, മഹതോ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ബോധീതി വാ മഹാബോധി, തസ്സ മഹോ പൂജാ അഹോസീതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ബോധിസിഞ്ചകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. പദുമപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പോക്ഖരവനം ¶ ¶ പവിട്ഠോതിആദികം ആയസ്മതോ പദുമപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഫുസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ പദുമസമ്പന്നം ഏകം പോക്ഖരണിം പവിസിത്വാ ഭിസമുളാലേ ഖാദന്തോ പോക്ഖരണിയാ അവിദൂരേ ഗച്ഛമാനം ഫുസ്സം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ തതോ പദുമാനി ഓചിനിത്വാ ആകാസേ ഉക്ഖിപിത്വാ ഭഗവന്തം പൂജേസി, താനി പുപ്ഫാനി ആകാസേ വിതാനം ഹുത്വാ അട്ഠംസു. സോ ഭിയ്യോസോമത്തായ പസന്നമാനസോ പബ്ബജിത്വാ വത്തപടിപത്തിസാരോ സമണധമ്മം പൂരേത്വാ തതോ ചുതോ തുസിതഭവനമലം കുരുമാനോ വിയ തത്ഥ ഉപ്പജ്ജിത്വാ കമേന ഛ കാമാവചരസമ്പത്തിയോ ച മനുസ്സസമ്പത്തിയോ ച അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൫൧. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പോക്ഖരവനം പവിട്ഠോതിആദിമാഹ. തത്ഥ പകാരേന നളദണ്ഡപത്താദീഹി ഖരന്തീതി പോക്ഖരാ, പോക്ഖരാനം സമുട്ഠിതട്ഠേന സമൂഹന്തി പോക്ഖരവനം, പദുമഗച്ഛസണ്ഡേഹി മണ്ഡിതം മജ്ഝം പവിട്ഠോ അഹന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

പദുമപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

നവമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. സുധാവഗ്ഗോ

൧. സുധാപിണ്ഡിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പൂജാരഹേ ¶ ¶ പൂജയതോതിആദികം ആയസ്മതോ സുധാപിണ്ഡിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഭഗവതി ധരമാനേ പുഞ്ഞം കാതുമസക്കോന്തോ പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി തസ്സ ധാതും നിദഹിത്വാ ചേതിയേ കരീയമാനേ സുധാപിണ്ഡമദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ചതുന്നവുതികപ്പതോ പട്ഠായ ഏത്ഥന്തരേ ചതുരാപായമദിസ്വാ ദേവമനുസ്സസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧-൨. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പൂജാരഹേതിആദിമാഹ. തത്ഥ പൂജാരഹാ നാമ ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധഅരിയസാവകാചരിയുപജ്ഝായമാതാപിതുഗരുആദയോ, തേസു പൂജാരഹേസു മാലാദിപദുമവത്ഥാഭരണചതുപച്ചയാദീഹി ¶ പൂജയതോ പൂജയന്തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ പുഞ്ഞകോട്ഠാസം സഹസ്സസതസഹസ്സാദിവസേന സങ്ഖ്യം കാതും കേനചി മഹാനുഭാവേനാപി ന സക്കാതി അത്ഥോ. ന കേവലമേവ ധരമാനേ ബുദ്ധാദയോ പൂജയതോ, പരിനിബ്ബുതസ്സാപി ഭഗവതോ ചേതിയപടിമാബോധിആദീസുപി ഏസേവ നയോ.

൩. തം ദീപേതും ചതുന്നമപി ദീപാനന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ചതുന്നമപി ദീപാനന്തി ജമ്ബുദീപഅപരഗോയാനഉത്തരകുരുപുബ്ബവിദേഹസങ്ഖാതാനം ചതുന്നം ദീപാനം തദനുഗതാനം ദ്വിസഹസ്സപരിത്തദീപാനഞ്ച ഏകതോ കത്വാ സകലചക്കവാളഗബ്ഭേ ഇസ്സരം ചക്കവത്തിരജ്ജം കരേയ്യാതി അത്ഥോ. ഏകിസ്സാ പൂജനായേതന്തി ധാതുഗബ്ഭേ ചേതിയേ കതായ ഏകിസ്സാ പൂജായ ഏതം സകലജമ്ബുദീപേ സത്തരതനാദികം സകലം ധനം. കലം നാഗ്ഘതി സോളസിന്തി ചേതിയേ കതപൂജായ സോളസക്ഖത്തും വിഭത്തസ്സ സോളസമകോട്ഠാസസ്സ ന അഗ്ഘതീതി അത്ഥോ.

൪. സിദ്ധത്ഥസ്സ…പേ… ¶ ഫലിതന്തരേതി നരാനം അഗ്ഗസ്സ സേട്ഠസ്സ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ ചേതിയേ ¶ ധാതുഗബ്ഭമ്ഹി സുധാകമ്മേ കരീയമാനേ പരിച്ഛേദാനം ഉഭിന്നമന്തരേ വേമജ്ഝേ, അഥ വാ പുപ്ഫദാനട്ഠാനാനം അന്തരേ ഫലന്തിയാ മയാ സുധാപിണ്ഡോ ദിന്നോ മക്ഖിതോതി സമ്ബന്ധോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

സുധാപിണ്ഡിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. സുചിന്തികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

തിസ്സസ്സ ലോകനാഥസ്സാതിആദികം ആയസ്മതോ സുചിന്തികത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അനേകാസു ജാതീസു നിബ്ബാനാധിഗമായ പുഞ്ഞം ഉപചിനിത്വാ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസീദിത്വാ സത്ഥു നിസീദനത്ഥായ പരിസുദ്ധം സിലിട്ഠം കട്ഠമയമനഗ്ഘപീഠമദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന സുഗതിസുഖമനുഭവിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൮. സോ പത്തഅരഹത്തഫലോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ തിസ്സസ്സ ലോകനാഥസ്സാതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

സുചിന്തികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. അഡ്ഢചേളകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

തിസ്സസ്സാഹം ¶ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ അഡ്ഢചേളകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ഥേരോ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകേനാകുസലേന കമ്മേന ദുഗ്ഗതകുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സദ്ധമ്മദേസനം ഞത്വാ പസന്നമാനസോ ചീവരത്ഥായ അഡ്ഢഭാഗം ഏകം ദുസ്സമദാസി. സോ ¶ തേനേവ പീതിസോമനസ്സേന കാലം കത്വാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തോ ഛ കാമാവചരസമ്പത്തിമനുഭവിത്വാ തതോ ചുതോ മനുസ്സേസു മനുസ്സസമ്പത്തീനം അഗ്ഗഭൂതം ചക്കവത്തിസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം അദ്ധകുലേ ¶ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നമാനസോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧൪. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ തിസ്സസ്സാഹം ഭഗവതോതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

അഡ്ഢചേളകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. സൂചിദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

കമ്മാരോഹം പുരേ ആസിന്തിആദികം ആയസ്മതോ സൂചിദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അന്തരന്തരാ കുസലബീജാനി പൂരേന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ അന്തരന്തരാ കതേന ഏകേന കമ്മച്ഛിദ്ദേന കമ്മാരകുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സകസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം പത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നമാനസോ ചീവരസിബ്ബനത്ഥായ സൂചിദാനമദാസി, തേന പുഞ്ഞേന ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ അപരഭാഗേ മനുസ്സേസു ഉപ്പന്നോ ചക്കവത്താദയോ സമ്പത്തിയോ ച അനുഭവന്തോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ തിക്ഖപഞ്ഞോ വജീരഞാണോ അഹോസി. സോ കമേന ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ മഹദ്ധനോ സദ്ധാജാതോ തിക്ഖപഞ്ഞോ അഹോസി. സോ ഏകദിവസം സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ ധമ്മാനുസാരേന ഞാണം പേസേത്വാ നിസിന്നാസനേയേവ അരഹാ അഹോസി.

൧൯. സോ അരഹാ സമാനോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ കമ്മാരോഹം പുരേ ആസിന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ കമ്മാരോതി അയോകമ്മലോഹകമ്മാദിനാ കമ്മേന ജീവതി രുഹതി വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം ആപജ്ജതീതി കമ്മാരോ, പുബ്ബേ പുഞ്ഞകരണകാലേ കമ്മാരോ ആസിം അഹോസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

സൂചിദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. ഗന്ധമാലിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സിദ്ധത്ഥസ്സ ¶ ¶ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ ഗന്ധമാലിയത്ഥേരസ്സ അപദാന. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു ¶ കതാധികാരോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ അഹോസി. സോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ ചന്ദനാഗരുകപ്പൂരകസ്സതുരാദീനി അനേകാനി സുഗന്ധാനി വഡ്ഢേത്വാ സത്ഥു ഗന്ധഥൂപം കാരേസി. തസ്സുപരി സുമനപുപ്ഫേഹി ഛാദേസി, ബുദ്ധഞ്ച അട്ഠങ്ഗനമക്കാരം അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൨൪. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഗന്ധമാലിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. തിപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

മിഗലുദ്ദോ പുരേ ആസിന്തിആദികം ആയസ്മതോ തിപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അന്തരാ കേനചി അകുസലച്ഛിദ്ദേന വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ നേസാദകുലേ നിബ്ബത്തോ മിഗലുദ്ദോ ഹുത്വാ അരഞ്ഞേ വിഹരതി. തദാ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ പാടലിബോധിം സമ്പുണ്ണപത്തപല്ലവം ഹരിതവണ്ണം നീലോഭാസം മനോരമം ദിസ്വാ തീഹി പുപ്ഫേഹി പൂജേത്വാ പുരാണപത്തം ഛഡ്ഡേത്വാ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ വിയ പാടലിമഹാബോധിം വന്ദി. സോ തേന പുഞ്ഞേന തതോ ചുതോ ദേവലോകേ ഉപ്പന്നോ തത്ഥ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അപരാപരം അനുഭവിത്വാ തതോ ചുതോ മനുസ്സേസു ജാതോ തത്ഥ ചക്കവത്തിസമ്പത്തിആദയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പടിലദ്ധസോമനസ്സഹദയോ ഗേഹം പഹായ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൩൧. സോ ¶ ഏവം സിദ്ധിപ്പത്തോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ മിഗലുദ്ദോ പുരേ ആസിന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ മരണായ ഗച്ഛതി പാപുണാതീതി മിഗോ, അഥ വാ മഗയമാനോ ഇഹതി പവത്തതീതി മിഗോ, മിഗാനം മാരണേ ലുദ്ദോ ലോഭീ ഗേധോതി മിഗലുദ്ദോ, പുരേ മയ്ഹം പുഞ്ഞകരണസമയേ കാനനസങ്ഖാതേ മഹാഅരഞ്ഞേ മിഗലുദ്ദോ ആസിന്തി സമ്ബന്ധോ. പാടലിം ഹരിതം ദിസ്വാതി തത്ഥ പകാരേന തലേന രത്തവണ്ണേന ഭവതീതി പാടലി ¶ , പുപ്ഫാനം ¶ രത്തവണ്ണതായ പാടലീതി വോഹാരോ, പത്താനം ഹരിതതായ ഹരിതം നീലവണ്ണം പാടലിബോധിം ദിസ്വാതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

തിപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. മധുപിണ്ഡികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

വിവനേ കാനനേ ദിസ്വാതിആദികം ആയസ്മതോ മധുപിണ്ഡികത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ നേസാദയോനിയം നിബ്ബത്തോ മഹാഅരഞ്ഞേ പടിവസതി. തദാ വിവേകാഭിരതിയാ സമ്പത്തം സിദ്ധത്ഥം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ സമാധിതോ വുട്ഠിതസ്സ തസ്സ സുമധുരം മധുമദാസി. തത്ഥ ച പസന്നമാനസോ വന്ദിത്വാ പക്കാമി. സോ തേനേവ പുഞ്ഞേന സമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ ദേവമനുസ്സേസു സംസരിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൩൭. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ വിവനേ കാനനേ ദിസ്വാതിആദിമാഹ. തത്ഥ വിവനേതി വിസേസേന വനം പത്ഥടം വിവനം, ഹത്ഥിഅസ്സരഥസദ്ദേഹി ഭേരിസദ്ദേഹി ച വത്ഥുകാമകിലേസകാമേഹി ച വിഗതം ബ്യാപഗതന്തി അത്ഥോ, കാനനസങ്ഖാതേ മഹാഅരഞ്ഞേ വിവനേതി സമ്ബന്ധോ. ഓസധിംവ വിരോചന്തന്തി ഭവവഡ്ഢകിജനാനം ഇച്ഛിതിച്ഛിതം നിപ്ഫാദേതീതി ഓസധം. ഓജാനിബ്ബത്തികാരണം പടിച്ച യായ താരകായ ഉഗ്ഗതായ ഉദ്ധരന്തി ഗണ്ഹന്തീതി സാ ഓസധി. ഓസധിതാരകാ ¶ ഇവ വിരോചന്തീതി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം ‘‘ഓസധിംവ വിരോചന്ത’’ന്തി ച വുത്തം. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

മധുപിണ്ഡികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. സേനാസനദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ സേനാസനദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ ¶ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ അത്തനോ വസനട്ഠാനം വനന്തരം സമ്പത്തസ്സ ഭഗവതോ പണാമം കത്വാ പണ്ണസന്ഥരം സന്ഥരിത്വാ അദാസി. ഭഗവതോ നിസിന്നട്ഠാനസ്സ സമന്തതോ ഭിത്തിപരിച്ഛേദം കത്വാ പുപ്ഫപൂജമകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ¶ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൪൫. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം ദസ്സേന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

സേനാസനദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. വേയ്യാവച്ചകരത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ വേയ്യാവച്ചകരത്ഥേരസ്സ അപദാനം. തസ്സ ഉപ്പത്തിആദയോ ഹേട്ഠാ വുത്തനിയാമേനേവ ദട്ഠബ്ബാ.

വേയ്യാവച്ചകരത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. ബുദ്ധുപട്ഠാകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

വിപസ്സിസ്സ ¶ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ ബുദ്ധുപട്ഠാകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സങ്ഖധമകകുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ അത്തനോ സിപ്പേ സങ്ഖധമനേ ഛേകോ അഹോസി, നിച്ചകാലം ഭഗവതോ സങ്ഖം ധമേത്വാ സങ്ഖസദ്ദേനേവ പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ സബ്ബത്ഥ പാകടോ മഹാഘോസോ മഹാനാദീ മധുരസ്സരോ അഹോസി, ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം പാകടകുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ മധുരസ്സരോതി പാകടോ, സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി, അപരഭാഗേ മധുരസ്സരത്ഥേരോതി പാകടോ.

൫൧. സോ ¶ ഏകദിവസം അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ. അഹോസിം സങ്ഖധമകോതി സം സുട്ഠു ഖനന്തോ ഗച്ഛതീതി സങ്ഖോ, സമുദ്ദജലപരിയന്തേ ചരമാനോ ഗച്ഛതി വിചരതീതി അത്ഥോ. തം സങ്ഖം ധമതി ഘോസം കരോതീതി സങ്ഖധമകോ, സോഹം സങ്ഖധമകോവ അഹോസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

ബുദ്ധുപട്ഠാകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

ദസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൧. ഭിക്ഖദായിവഗ്ഗോ

൧. ഭിക്ഖാദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുവണ്ണവണ്ണം ¶ ¶ സമ്ബുദ്ധന്തിആദികം ആയസ്മതോ ഭിക്ഖാദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ വിഭവസമ്പന്നോ സദ്ധാജാതോ വിഹാരതോ നിക്ഖമിത്വാ പിണ്ഡായ ചരമാനം സിദ്ധത്ഥം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ആഹാരമദാസി. ഭഗവാ തം പടിഗ്ഗഹേത്വാ അനുമോദനം വത്വാ ¶ പക്കാമി. സോ തേനേവ കുസലേന യാവതായുകം ഠത്വാ ആയുപരിയോസാനേ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ തത്ഥ ഛ കാമാവചരസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ച മനുസ്സസമ്പത്തിമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം അനുസ്സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധന്തിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയമേവ. പവരാ അഭിനിക്ഖന്തന്തി പകാരേന വരിതബ്ബം പത്ഥേതബ്ബന്തി പവരം, രമ്മഭൂതതോ വിവേകഭൂതതോ സകവിഹാരതോ അഭി വിസേസേന നിക്ഖന്തന്തി അത്ഥോ. വാനാ നിബ്ബാനമാഗതന്തി വാനം വുച്ചതി തണ്ഹാ, തതോ നിക്ഖന്തത്താ നിബ്ബാനം, വാനനാമം തണ്ഹം പധാനം കത്വാ സബ്ബകിലേസേ പഹായ നിബ്ബാനം പത്തന്തി അത്ഥോ.

൨. കടച്ഛുഭിക്ഖം ദത്വാനാതി കരതലേന ഗഹേതബ്ബാ ദബ്ബി കടച്ഛു, ഭിക്ഖീയതി ആയാചീയതീതി ഭിക്ഖാ, അഭി വിസേസേന ഖാദിതബ്ബാ ഭക്ഖിതബ്ബാതി വാ ഭിക്ഖാ, കടച്ഛുനാ ഗഹേതബ്ബാ ഭിക്ഖാ കടച്ഛുഭിക്ഖാ, ദബ്ബിയാ ഭത്തം ദത്വാതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഭിക്ഖാദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. ഞാണസഞ്ഞികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുവണ്ണവണ്ണം ¶ സമ്ബുദ്ധന്തിആദികം ആയസ്മതോ ഞാണസഞ്ഞികത്ഥേരസ്സ അപദാനം. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സദ്ധാജാതോ സദ്ധമ്മസ്സവനേ സാദരോ സാലയോ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാനുസാരേന ഞാണം പേസേത്വാ ഘോസപമാണത്താ ഭഗവതോ ഞാണേ പസന്നോ പഞ്ചങ്ഗഅട്ഠങ്ഗനമക്കാരവസേന പണാമം കത്വാ പക്കാമി. സോ തതോ ചുതോ ദേവലോകേസു ഉപ്പന്നോ തത്ഥ ഛ കാമാവചരേ ദിബ്ബസമ്പത്തിമനുഭവന്തോ തതോ ചവിത്വാ മനുസ്സലോകേ ജാതോ തത്ഥഗ്ഗഭൂതാ ചക്കവത്തിസമ്പദാദയോ ¶ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ¶ ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൭. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധന്തിആദിമാഹ. തം വുത്തത്ഥമേവ. നിസഭാജാനിയം യഥാതി ഗവസതസഹസ്സജേട്ഠോ നിസഭോ, നിസഭോ ച സോ ആജാനിയോ സേട്ഠോ ഉത്തമോ ചേതി നിസഭാജാനിയോ. യഥാ നിസഭാജാനിയോ, തഥേവ ഭഗവാതി അത്ഥോ. ലോകവിസയസഞ്ഞാതം പഞ്ഞത്തിവസേന ഏവം വുത്തം. അനുപമേയ്യോ ഹി ഭഗവാ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഞാണസഞ്ഞികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. ഉപ്പലഹത്ഥിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

തിവരായം നിവാസീഹന്തിആദികം ആയസ്മതോ ഉപ്പലഹത്ഥകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതകുസലോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ മാലാകാരകുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ മാലാകാരകമ്മേന അനേകാനി പുപ്ഫാനി വിക്കിണന്തോ ജീവതി. അഥേകദിവസം പുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ ചരന്തോ ഭഗവന്തം രതനഗ്ഘികമിവ ചരമാനം ദിസ്വാ രത്തുപ്പലകലാപേന പൂജേസി. സോ തതോ ചുതോ തേനേവ പുഞ്ഞേന സുഗതീസു പുഞ്ഞമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧൩. സോ ¶ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ തിവരായം നിവാസീഹന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ തിവരാതി തീഹി വാരേഹി കാരിതം സഞ്ചരിതം പടിച്ഛന്നം നഗരം, തസ്സം തിവരായം നിവാസീ, വസനസീലോ നിവാസനട്ഠാനഗേഹേ വാ വസന്തോ അഹന്തി അത്ഥോ. അഹോസിം മാലികോ തദാതി തദാ നിബ്ബാനത്ഥായ പുഞ്ഞസമ്ഭാരകരണസമയേ മാലികോ മാലാകാരോവ പുപ്ഫാനി കയവിക്കയം കത്വാ ജീവന്തോ അഹോസിന്തി അത്ഥോ.

൧൪. പുപ്ഫഹത്ഥമദാസഹന്തി ¶ സിദ്ധത്ഥം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ഉപ്പലകലാപം അദാസിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഉപ്പലഹത്ഥകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. പദപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സിദ്ധത്ഥസ്സ ¶ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ പദപൂജകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസന്നോ സുമനപുപ്ഫേന പാദമൂലേ പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ സക്കസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തഫലേ പതിട്ഠാസി.

൧൯. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. ജാതിപുപ്ഫമദാസഹന്തി ജാതിസുമനപുപ്ഫം അദാസിം അഹന്തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം സുമനസദ്ദസ്സ ലോപം കത്വാ വുത്തം. തത്ഥ ജാതിയാ നിബ്ബത്തോ വികസമാനോയേവ സുമനം ജനാനം സോമനസ്സം കരോതീതി സുമനം, പുപ്ഫനട്ഠേന വികസനട്ഠേന പുപ്ഫം, സുമനഞ്ച തം പുപ്ഫഞ്ചാതി സുമനപുപ്ഫം, താനി സുമനപുപ്ഫാനി സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ അഹം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

പദപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. മുട്ഠിപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുദസ്സനോ ¶ നാമ നാമേനാതിആദികം ആയസ്മതോ മുട്ഠിപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ മാലാകാരകുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സകസിപ്പേ നിപ്ഫത്തിം പത്തോ ഏകദിവസം ¶ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ജാതിസുമനപുപ്ഫാനി ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി ഭഗവതോ പാദമൂലേ ഓകിരിത്വാ പൂജേസി. സോ തേന കുസലസമ്ഭാരേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭോ സമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ പുബ്ബവാസനാവസേന സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧൪-൨൫. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം അനുസ്സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുദസ്സനോ നാമ നാമേനാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സുദസ്സനോതി ആരോഹപരിണാഹരൂപസണ്ഠാനയോബ്ബഞ്ഞസോഭനേന സുന്ദരോ ദസ്സനോതി സുദസ്സനോ, നാമേന സുദസ്സനോ നാമ മാലാകാരോ ഹുത്വാ ജാതിസുമനപുപ്ഫേഹി പദുമുത്തരം ഭഗവന്തം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

മുട്ഠിപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. ഉദകപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുവണ്ണവണ്ണം ¶ സമ്ബുദ്ധന്തിആദികം ആയസ്മതോ ഉദകപൂജകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു പൂരിതകുസലസഞ്ചയോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി പരിപൂരിയമാനോ പുദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ കുസലാകുസലം ജാനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ ആകാസേ ഗച്ഛതോ നിക്ഖന്തഛബ്ബണ്ണബുദ്ധരംസീസു പസന്നോ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി ഉദകം ഗഹേത്വാ പൂജേസി. തേന പൂജിതം ഉദകം രജതബുബ്ബുലം വിയ ആകാസേ അട്ഠാസി. സോ അഭിപ്പസന്നോ തേനേവ സോമനസ്സേന തുസിതാദീസു നിബ്ബത്തോ ദിബ്ബസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ അപരഭാഗേ മനുസ്സസമ്പത്തിയോ ച അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൨൯. സോ ¶ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധന്തിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ. ഘതാസനംവ ജലിതന്തി ഘതം വുച്ചതി സപ്പി, ഘതസ്സ ആസനം ആധാരന്തി ഘതാസനം, അഗ്ഗി, അഥ വാ തം അസതി ഭുഞ്ജതീതി ഘതാസനം ¶ , അഗ്ഗിയേവ. യഥാ ഘതേ ആസിത്തേ അഗ്ഗിമ്ഹി അഗ്ഗിസിഖാ അതീവ ജലതി, ഏവം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം ഇവ ജലമാനം ഭഗവന്തന്തി അത്ഥോ. ആദിത്തംവ ഹുതാസനന്തി ഹുതം വുച്ചതി പൂജാസക്കാരേ, ഹുതസ്സ പൂജാസക്കാരസ്സ ആസനന്തി ഹുതാസനം, ജലമാനം സൂരിയം ഇവ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണേഹി ബ്യാമപ്പഭാമണ്ഡലേഹി വിജ്ജോതമാനം സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധം അനിലഞ്ജസേ ആകാസേ ഗച്ഛന്തം അദ്ദസന്തി സമ്ബന്ധോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

ഉദകപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. നളമാലിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദികം ആയസ്മതോ നളമാലിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. ഏസോപി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ അനേകാസു ജാതീസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി കുസലകമ്മാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ കാമേ ആദീനവം ദിസ്വാ ഗേഹം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തേ വസന്തോ തത്ഥാഗതം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നോ വന്ദിത്വാ തിണസന്ഥരം സന്ഥരിത്വാ തത്ഥ നിസിന്നസ്സ ഭഗവതോ നളമാലേഹി ബീജനിം കത്വാ ബീജേത്വാ അദാസി. പടിഗ്ഗഹേസി ഭഗവാ തസ്സാനുകമ്പായ, അനുമോദനഞ്ച അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ പരിളാഹസന്താപവിവജ്ജിതോ കായചിത്തചേതസികസുഖപ്പത്തോ അനേകസുഖമനുഭവിത്വാ ¶ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ പുബ്ബവാസനാബലേന സത്ഥരി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൩൬. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ.

൩൭. നളമാലം ഗഹേത്വാനാതി നളതി അസാരോ നിസ്സാരോ ഹുത്വാ വേളുവംസതോപി തനുകോ സല്ലഹുകോ ജാതോതി നളോ, നളസ്സ മാലാ ¶ പുപ്ഫം നളമാലം, തേന നളമാലേന ബീജനിം കാരേസിന്തി സമ്ബന്ധോ ¶ . ബീജിസ്സതി ജനിസ്സതി വാതോ അനേനാതി ബീജനീ, തം ബീജനിം ബുദ്ധസ്സ ഉപനാമേസിം, പടിഗ്ഗഹേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

നളമാലിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

സത്തമഭാണവാരവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. ആസനുപട്ഠാഹകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

കാനനം വനമോഗ്ഗയ്ഹാതിആദികം ആയസ്മതോ ആസനുപട്ഠാഹകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ ഘരാവാസം വസന്തോ തത്ഥ ദോസം ദിസ്വാ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തേ വസന്തോ തത്ഥ സമ്പത്തം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നോ സീഹാസനം അദാസി, തത്ഥ നിസിന്നം ഭഗവന്തം മാലാകലാപം ഗഹേത്വാ പൂജേത്വാ തം പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തഭവേ ഉച്ചകുലികോ വിഭവസമ്പന്നോ അഹോസി. സോ കാലന്തരേന ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൪൭. സോ അരഹാ സമാനോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ കാനനം വനമോഗ്ഗയ്ഹാതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവാതി.

ആസനുപട്ഠാഹകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. ബിളാലിദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദികം ആയസ്മതോ ബിളാലിദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ ¶ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരാവാസം വസന്തോ തത്ഥാദീനവം ¶ ദിസ്വാ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തേ വസന്തോ അതീവ അപ്പിച്ഛസന്തുട്ഠോ ആലുവാദീഹി യാപേന്തോ വസതി. തദാ പദുമുത്തരോ ഭഗവാ തസ്സ അനുകമ്പായ തം ഹിമവന്തം അഗമാസി ¶ . തം ദിസ്വാ പസന്നോ വന്ദിത്വാ ബിളാലിയോ ഗഹേത്വാ പത്തേ ഓകിരി. തം തഥാഗതോ തസ്സാനുകമ്പായ സോമനസ്സുപ്പാദയന്തോ പരിഭുഞ്ജി. സോ തേന കമ്മേന തതോ ചുതോ ദേവമനുസ്സേസു ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസന്നോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൫൩. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ കുസലകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവ. ആലുവകരമ്ഭാദയോ തേസം തേസം കന്ദജാതീനം നാമാനേവാതി.

ബിളാലിദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. രേണുപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധന്തിആദികം ആയസ്മതോ രേണുപൂജകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസന്നോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധം വിയ വിജ്ജോതമാനം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ നാഗപുപ്ഫകേസരം ഗഹേത്വാ പൂജേസി. അഥ ഭഗവാ അനുമോദനമകാസി.

൬൨-൩. സോ തേന പുഞ്ഞേന തതോ ചുതോ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ സബ്ബത്ഥ പൂജിതോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ പുബ്ബവാസനാബലേന സത്ഥരി പസന്നോ സാസനേ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ ഹുത്വാ ദിബ്ബചക്ഖുനാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം ദിസ്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധന്തിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ. സതരംസിംവ ഭാണുമന്തി സതമത്താ സതപ്പമാണാ രംസി പഭാ യസ്സ സൂരിയസ്സ ¶ സോ സതരംസി, ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം സതരംസീതി വുത്തം, അനേകസതസ്സ അനേകസതസഹസ്സരംസീതി അത്ഥോ. ഭാണു വുച്ചതി പഭാ, ഭാണു പഭാ യസ്സ സോ ഭാണുമാ, ഭാണുമസങ്ഖാതം സൂരിയം ഇവ വിപസ്സിം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ സകേസരം നാഗപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ അഭിരോപയിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനമേവാതി.

രേണുപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

ഏകാദസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൨. മഹാപരിവാരവഗ്ഗോ

൧. മഹാപരിവാരകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

വിപസ്സീ ¶ ¶ നാമ ഭഗവാതിആദികം ആയസ്മതോ മഹാപരിവാരകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ ഉപ്പന്നസമയേ യക്ഖയോനിയം നിബ്ബത്തോ അനേകയക്ഖസതസഹസ്സപരിവാരോ ഏകസ്മിം ഖുദ്ദകദീപേ ദിബ്ബസുഖമനുഭവന്തോ വിഹരതി. തസ്മിഞ്ച ദീപേ ചേതിയാഭിസോഭിതോ വിഹാരോ അത്ഥി, തത്ഥ ഭഗവാ അഗമാസി. അഥ സോ യക്ഖസേനാധിപതി തം ഭഗവന്തം തത്ഥ ഗതഭാവം ദിസ്വാ ദിബ്ബവത്ഥാനി ഗഹേത്വാ ഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ദിബ്ബവത്ഥേഹി പൂജേസി, സപരിവാരോ സരണമഗമാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ തത്ഥ ഛ കാമാവചരസുഖമനുഭവിത്വാ തതോ ചുതോ മനുസ്സേസു അഗ്ഗചക്കവത്തിആദിസുഖമനുഭവിത്വാ അപരഭാഗേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧-൨. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ വിപസ്സീ നാമ ഭഗവാതിആദിമാഹ. തത്ഥ വിസേസം പരമത്ഥം നിബ്ബാനം പസ്സതീതി വിപസ്സീ, വിവിധേ സതിപട്ഠാനാദയോ സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മേ പസ്സതീതി വാ വിപസ്സീ, വിവിധേ ¶ അനേകപ്പകാരേ ബോധനേയ്യസത്തേ വിസും വിസും പസ്സതീതി വാ വിപസ്സീ, സോ വിപസ്സീ ഭഗവാ ദീപചേതിയം ദീപേ പൂജനീയട്ഠാനം വിഹാരമഗമാസീതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

മഹാപരിവാരകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. സുമങ്ഗലത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അത്ഥദസ്സീ ജിനവരോതിആദികം ആയസ്മതോ സുമങ്ഗലത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ ¶ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം തളാകസമീപേ രുക്ഖദേവതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തസ്മിം സമയേ ഭഗവാ വിഹാരതോ നിക്ഖമിത്വാ നഹായിതുകാമോ തസ്സ തളാകസ്സ തീരം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ന്ഹത്വാ ഏകചീവരോ ജലമാനോ ബ്രഹ്മാ വിയ സൂരിയോ വിയ സുവണ്ണബിമ്ബം വിയ അട്ഠാസി. അഥ സോ ദേവപുത്തോ സോമനസ്സജാതോ പഞ്ജലികോ ഥോമനമകാസി, അത്തനോ ദിബ്ബഗീതതൂരിയേഹി ¶ ഉപഹാരഞ്ച അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ അപരഭാഗേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧൧. സോ പച്ഛാ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ അത്ഥദസ്സീ ജിനവരോതിആദിമാഹ. തത്ഥ പരമത്ഥം നിബ്ബാനം ദക്ഖതി പസ്സതീതി അത്ഥദസ്സീ, അഥ വാ സബ്ബസത്താനം ചതുരാരിയസച്ചസങ്ഖാതം അത്ഥപയോജനം ദസ്സനസീലോതി അത്ഥദസ്സീ, കിലേസേ അജിനി ജിനാതി ജിനിസ്സതീതി ജിനോ. വരിതബ്ബോ പത്ഥേതബ്ബോ സബ്ബസത്തേഹീതി വരോ, അത്ഥദസ്സീ ജിനോ ച സോ വരോ ചാതി അത്ഥദസ്സീ ജിനവരോ. ലോകജേട്ഠോതി ലുജ്ജതി പലുജ്ജതീതി ലോകോ, ലോകീയതി പസ്സീയതി ബുദ്ധാദീഹി പാരപ്പത്തോതി വാ ലോകോ, ലോകോ ച ലോകോ ച ലോകോ ചാതി ലോകോ. ഏകസേസസമാസവസേന ‘‘ലോകാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ലോകോ’’തി വുത്തോ. ലോകസ്സ ജേട്ഠോ ലോകജേട്ഠോ, സോ ലോകജേട്ഠോ നരാസഭോതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

സുമങ്ഗലത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. സരണഗമനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഉഭിന്നം ¶ ദേവരാജൂനന്ത്യാദികം ആയസ്മതോ സരണഗമനിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരേ ഭഗവതി ഉപ്പന്നേ അയം ഹിമവന്തേ ദേവരാജാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, തസ്മിം അപരേന യക്ഖദേവരഞ്ഞാ സദ്ധിം സങ്ഗാമത്ഥായ ഉപട്ഠിതേ ദ്വേ അനേകയക്ഖസഹസ്സപരിവാരാ ഫലകാവുധാദിഹത്ഥാ സങ്ഗാമത്ഥായ സമുപബ്യൂള്ഹാ അഹേസും. തദാ പദുമുത്തരോ ഭഗവാ തേസു സത്തേസു കാരുഞ്ഞം ഉപ്പാദേത്വാ ആകാസേന തത്ഥ ഗന്ത്വാ സപരിവാരാനം ദ്വിന്നം ദേവരാജൂനം ധമ്മം ദേസേസി. തദാ തേ സബ്ബേ ഫലകാവുധാനി ഛഡ്ഡേത്വാ ഭഗവന്തം ഗാരവബഹുമാനേന വന്ദിത്വാ സരണമഗമംസു. തേസം അയം പഠമം സരണമഗമാസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ¶ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൨൦. സോ അപരഭാഗേ പുബ്ബകുസലം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഉഭിന്നം ദേവരാജൂനന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ സുചിലോമഖരലോമആളവകകുമ്ഭീരകുവേരാദയോ വിയ നാമഗോത്തേന അപാകടാ ദ്വേ യക്ഖരാജാനോ അഞ്ഞാപദേസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘ഉഭിന്നം ദേവരാജൂന’’ന്തിആദിമാഹ. സങ്ഗാമോ സമുപട്ഠിതോതി ¶ സം സുട്ഠു ഗാമോ കലഹത്ഥായ ഉപഗമനന്തി സങ്ഗാമോ, സോ സങ്ഗാമോ സം സുട്ഠു ഉപട്ഠിതോ, ഏകട്ഠാനേ ഉപഗന്ത്വാ ഠിതോതി അത്ഥോ. അഹോസി സമുപബ്യൂള്ഹോതി സം സുട്ഠു ഉപസമീപേ രാസിഭൂതോതി അത്ഥോ.

൨൧. സംവേജേസി മഹാജനന്തി തേസം രാസിഭൂതാനം യക്ഖാനം ആകാസേ നിസിന്നോ ഭഗവാ ചതുസച്ചധമ്മദേസനായ സം സുട്ഠു വേജേസി, ആദീനവദസ്സനേന ഗണ്ഹാപേസി വിഞ്ഞാപേസി ബോധേസീതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

സരണഗമനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. ഏകാസനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

വരുണോ ¶ നാമ നാമേനാതിആദികം ആയസ്മതോ ഏകാസനിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വരുണോ നാമ ദേവരാജാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ഗന്ധമാലാദീഹി ഗീതവാദിതേഹി ച ഉപട്ഠയമാനോ സപരിവാരോ പൂജേസി. തതോ അപരഭാഗേ ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേ തസ്സ മഹാബോധിരുക്ഖം ബുദ്ധദസ്സനം വിയ സബ്ബതൂരിയതാളാവചരേഹി സപരിവാരോ ഉപഹാരമകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന തതോ കാലങ്കത്വാ നിമ്മാനരതിദേവലോകേ ഉപ്പജ്ജി. ഏവം ദേവസമ്പത്തിമനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ച മനുസ്സഭൂതോ ചക്കവത്തിസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സത്ഥു സാസനേ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൩൧. സോ പച്ഛാ സകകമ്മം സരിത്വാ തം തഥതോ ഞത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ¶ വരുണോ നാമ നാമേനാതിആദിമാഹ. തത്ഥ യദാ അഹം സമ്ബോധനത്ഥായ ബുദ്ധം ബോധിഞ്ച പൂജേസിം, തദാ വരുണോ നാമ ദേവരാജാ അഹോസിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൩൪. ധരണീരുഹപാദപന്തി ഏത്ഥ രുക്ഖലതാപബ്ബതസത്ഥരതനാദയോ ധാരേതീതി ധരണീ, തസ്മിം രുഹതി പതിട്ഠഹതീതി ധരണീരുഹോ. പാദേന പിവതീതി പാദപോ, സിഞ്ചിതസിഞ്ചിതോദകം പാദേന മൂലേന പിവതി രുക്ഖക്ഖന്ധസാഖാവിടപേഹി ആപോരസം പത്ഥരിയതീതി അത്ഥോ, തം ധരണീരുഹപാദപം ബോധിരുക്ഖന്തി സമ്ബന്ധോ.

൩൫. സകകമ്മാഭിരദ്ധോതി അത്തനോ കുസലകമ്മേന അഭിരദ്ധോ പസന്നോ ഉത്തമേ ബോധിമ്ഹി പസന്നോതി സമ്ബന്ധോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

ഏകാസനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. സുവണ്ണപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

വിപസ്സീ ¶ നാമ ഭഗവാതിആദികം ആയസ്മതോ സുവണ്ണപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ ¶ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം ഠാനേ ഭൂമട്ഠകദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ തസ്സ ഭഗവതോ ധമ്മം സുത്വാ പസന്നമാനസോ ചതൂഹി സുവണ്ണപുപ്ഫേഹി പൂജേസി. താനി പുപ്ഫാനി ആകാസേ സുവണ്ണവിതാനം ഹുത്വാ ഛാദേസും, സുവണ്ണപഭാ ച ബുദ്ധസ്സ സരീരപഭാ ച ഏകതോ ഹുത്വാ മഹാഓഭാസോ അഹോസി. സോ അതിരേകതരം പസന്നോ സകഭവനം ഗതോപി സരതിയേവ. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന തുസിതഭവനാദിസുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സാസനേ ഉരം ദത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൪൦. സോ അപരഭാഗേ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ വിപസ്സീ നാമ ഭഗവാതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ.

൪൪. പാമോജ്ജം ജനയിത്വാനാതി ബലവപീതിം ഉപ്പാദേത്വാ ‘‘പാമോജ്ജം ആമോദനാ പമോദനാ ഹാസോ ¶ പഹാസോ വിത്തി ഓദഗ്യം അത്തമനതാ ചിത്തസ്സാ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൯, ൮൬; മഹാനി. ൧) വിയ അത്തമനതാ സകഭാവം ഉപ്പാദേത്വാതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

സുവണ്ണപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. ചിതകപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

വസാമി രാജായതനേതിആദികം ആയസ്മതോ ചിതകപൂജകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തതോ പരം ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ രാജായതനരുക്ഖദേവതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ അന്തരന്തരാ ദേവതാഹി സദ്ധിം ധമ്മം ¶ സുത്വാ പസന്നോ ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേ സപരിവാരോ ഗന്ധദീപധൂപപുപ്ഫഭേരിആദീനി ഗാഹാപേത്വാ ഭഗവതോ ആളഹനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ദീപാദീനി പൂജേത്വാ അനേകേഹി തൂരിയേഹി അനേകേഹി വാദിതേഹി തം പൂജേസി. തതോ പട്ഠായ സകഭവനം ഉപവിട്ഠോപി ഭഗവന്തമേവ സരിത്വാ സമ്മുഖാ വിയ വന്ദതി. സോ തേനേവ പുഞ്ഞേന തേന ചിത്തപ്പസാദേന രാജായതനതോ കാലം കതോ തുസിതാദീസു നിബ്ബത്തോ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ തതോ മനുസ്സേസു മനുസ്സസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഭഗവതി ഉപ്പന്നചിത്തപ്പസാദോ ഭഗവതോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൪൯. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ വസാമി രാജായതനേതിആദിമാഹ. രാജായതനേതി ¶ ദേവരാജൂനം ആയതനം രാജായതനം, തസ്സ രുക്ഖസ്സ നാമധേയ്യോ വാ. പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതീതി പരിസമന്തതോ കിഞ്ചി അനവസേസേത്വാ ഖന്ധപരിനിബ്ബാനകാലേ പരിനിബ്ബാനസമയേ പരിനിബ്ബാനപ്പത്തസ്സ സിഖിനോ ലോകബന്ധുനോതി സമ്ബന്ധോ.

൫൦. ചിതകം അഗമാസഹന്തി ചന്ദനാഗരുദേവദാരുകപ്പൂരതക്കോലാദിസുഗന്ധദാരൂഹി ചിതം രാസിഗതന്തി ചിതം, ചിതമേവ ചിതകം, ബുദ്ധഗാരവേന ചിതകം പൂജനത്ഥായ ചിതകസ്സ സമീപം അഹം അഗമാസിന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ ഗന്ത്വാ കതകിച്ചം ദസ്സേന്തോ തൂരിയം തത്ഥ വാദേത്വാതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ചിതകപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. ബുദ്ധസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

യദാ ¶ വിപസ്സീ ലോകഗ്ഗോതിആദികം ആയസ്മതോ ബുദ്ധസഞ്ഞകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം ഭൂമട്ഠകവിമാനേ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തദാ വിപസ്സീ ഭഗവാ ആയുസങ്ഖാരം വോസ്സജ്ജി. അഥ സകലദസസഹസ്സിലോകധാതു സസാഗരപബ്ബതാ പകമ്പിത്ഥ. തദാ തസ്സ ദേവപുത്തസ്സ ഭവനമ്പി കമ്പിത്ഥ. തസ്മിം ഖണേ സോ ദേവപുത്തോ ¶ സംസയജാതോ – ‘‘കിം നു ഖോ പഥവീകമ്പായ നിബ്ബത്തീ’’തി ചിന്തേത്വാ ബുദ്ധസ്സ ആയുസങ്ഖാരവോസ്സജ്ജഭാവം ഞത്വാ മഹാസോകം ദോമനസ്സം ഉപ്പാദേസി. തദാ വേസ്സവണോ മഹാരാജാ ആഗന്ത്വാ ‘‘മാ ചിന്തയിത്ഥാ’’തി അസ്സാസേസി. സോ ദേവപുത്തോ തതോ ചുതോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരാവാസം പഹായ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൫൭. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ യദാ വിപസ്സീ ലോകഗ്ഗോതിആദിമാഹ. ആയുസങ്ഖാരമോസ്സജ്ജീതി ആ സമന്തതോ യുനോതി പാലേതി സത്തേതി ആയു, ആയുസ്സ സങ്ഖാരോ രാസിഭാവോ ആയുസങ്ഖാരോ, തം ആയുസങ്ഖാരം ഓസ്സജ്ജി പരിച്ചജി ജഹാസീതി അത്ഥോ. തസ്മിം ആയുസങ്ഖാരവോസ്സജ്ജനേ. ജലമേഖലാസാഗരോദകമേഖലാസഹിതാ സകലദസസഹസ്സചക്കവാളപഥവീ കമ്പിത്ഥാതി സമ്ബന്ധോ.

൫൮. ഓതതം വിത്ഥതം മയ്ഹന്തി മയ്ഹം ഭവനം ഓതതം വിത്ഥതം ചിത്തം വിചിത്തം സുചി സുപരിസുദ്ധം ചിത്തം അനേകേഹി ¶ സത്തഹി രതനേഹി വിചിത്തം സോഭമാനം പകമ്പിത്ഥ പകാരേന കമ്പിത്ഥാതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

ബുദ്ധസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. മഗ്ഗസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദികം ആയസ്മതോ മഗ്ഗസഞ്ഞകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തതോ ഓരം തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹിമവന്തേ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ അരഞ്ഞം ഗന്ത്വാ മഗ്ഗമൂള്ഹാനം മഗ്ഗം ¶ ഗവേസന്താനം തസ്സ സാവകാനം ഭോജേത്വാ മഗ്ഗം ആചിക്ഖി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സസമ്പത്തിമനുഭവിത്വാ ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ സബ്ബത്ഥ അമൂള്ഹോ സഞ്ഞവാ അഹോസി. അഥ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരാവാസേ അനല്ലീനോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൬൬. സോ ¶ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സാതിആദിമാഹ. സാവകാ വനചാരിനോതി ഭഗവതോ വുത്തവചനം സമ്മാ ആദരേന സുണന്തീതി സാവകാ, അഥ വാ ഭഗവതോ ദേസനാനുസാരേന ഞാണം പേസേത്വാ സദ്ധമ്മം സുണന്തീതി സാവകാ. വനചാരിനോ വനേ വിചരണകാ സാവകാ വിപ്പനട്ഠാ മഗ്ഗമൂള്ഹാ മഹാഅരഞ്ഞേ അന്ധാവ ചക്ഖുവിരഹിതാവ അനുസുയ്യരേ വിചരന്തീതി സമ്ബന്ധോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

മഗ്ഗസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. പച്ചുപട്ഠാനസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അത്ഥദസ്സിമ്ഹി സുഗതേതിആദികം ആയസ്മതോ പച്ചുപട്ഠാനസഞ്ഞകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ യക്ഖയോനിയം നിബ്ബത്തോ ഭഗവതി ധരമാനേ ദസ്സനസ്സ അലദ്ധത്താ പച്ഛാ പരിനിബ്ബുതേ മഹാസോകപ്പത്തോ വിഹാസി. തദാ ഹിസ്സ ഭഗവതോ സാഗതോ നാമ അഗ്ഗസാവകോ അനുസാസന്തോ ഭഗവതോ സാരീരികധാതുപൂജാ ഭഗവതി ധരമാനേ കതപൂജാ വിയ ചിത്തപ്പസാദവസാ മഹപ്ഫലം ഭവതീ’’തി വത്വാ ‘‘ഥൂപം കരോഹീ’’തി നിയോജിതോ ഥൂപം കാരേസി, തം പൂജേത്വാ തതോ ചുതോ ദേവമനുസ്സേസു സക്കചക്കവത്തിസമ്പത്തിമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം ¶ പത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൭൨. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുഞ്ഞകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ അത്ഥദസ്സിമ്ഹി സുഗതേതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ. യക്ഖയോനിം ഉപപജ്ജിന്തി ഏത്ഥ പന അത്തനോ സകാസം സമ്പത്തസമ്പത്തേ ഖാദന്താ യന്തി ഗച്ഛന്തീതി യക്ഖാ, യക്ഖാനം യോനി ജാതീതി യക്ഖയോനി, യക്ഖയോനിയം നിബ്ബത്തോതി അത്ഥോ.

൭൩. ദുല്ലദ്ധം ¶ വത മേ ആസീതി മേ മയാ ലദ്ധയസം ദുല്ലദ്ധം, ബുദ്ധഭൂതസ്സ സത്ഥുനോ സക്കാരം അകതത്താ വിരാധേത്വാ ലദ്ധന്തി അത്ഥോ. ദുപ്പഭാതന്തി ദുട്ഠു ¶ പഭാതം രത്തിയാ പഭാതകരണം, മയ്ഹം ന സുട്ഠും പഭാതന്തി അത്ഥോ. ദുരുട്ഠിതന്തി ദുഉട്ഠിതം, സൂരിയസ്സ ഉഗ്ഗമനം മയ്ഹം ദുഉഗ്ഗമനന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

പച്ചുപട്ഠാനസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. ജാതിപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ജായം തസ്സ വിപസ്സിസ്സാതിആദികം ആയസ്മതോ ജാതിപൂജകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ നക്ഖത്തപാഠകേഹി വിപസ്സിബോധിസത്തസ്സ വുത്തലക്ഖണനിമിത്തം സുത്വാ ‘‘അയം കിര കുമാരോ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ സകലലോകസ്സ അഗ്ഗോ സേട്ഠോ സുത്വാ സബ്ബസത്തേ സംസാരതോ ഉദ്ധരിസ്സതീ’’തി സുത്വാ തം ഭഗവന്തം കുമാരകാലേയേവ ബുദ്ധസ്സ വിയ മഹാപൂജമകാസി. പച്ഛാ കമേന കുമാരകാലം രാജകുമാരകാലം രജ്ജകാലന്തി കാലത്തയമതിക്കമ്മ ബുദ്ധേ ജാതേപി മഹാപൂജം കത്വാ തതോ ചുതോ തുസിതാദീസു നിബ്ബത്തോ ദിബ്ബസുഖമനുഭവിത്വാ പച്ഛാ മനുസ്സേസു ചക്കവത്താദിമനുസ്സസുഖമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സത്തട്ഠവസ്സകാലേയേവ ഭഗവതി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൮൨. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ജായം തസ്സ വിപസ്സിസ്സാതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ.

൮൪. നേമിത്താനം സുണിത്വാനാതി ഏത്ഥ നിമിത്തം കാരണം സുഖദുക്ഖപ്പത്തിഹേതും ജാനന്തീതി നേമിത്താ, തേസം നേമിത്താനം നക്ഖത്തപാഠകാനം ¶ വചനം സുണിത്വാതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

ജാതിപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

ദ്വാദസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൩. സേരേയ്യവഗ്ഗോ

൧. സേരേയ്യകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അജ്ഝായകോ ¶ ¶ മന്തധരോതിആദികം ആയസ്മതോ സേരേയ്യകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തതോ പരേസു അത്തഭാവസഹസ്സേസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ തിണ്ണം വേദാനം പാരം ഗന്ത്വാ ഇതിഹാസാദിസകലബ്രാഹ്മണധമ്മേസു കോടിപ്പത്തോ ഏകസ്മിം ദിവസേ അബ്ഭോകാസേ സപരിവാരോ ഠിതോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ സേരേയ്യപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ ആകാസേ ഖിപന്തോ പൂജേസി. താനി പുപ്ഫാനി ആകാസേ വിതാനം ഹുത്വാ സത്താഹം ഠത്വാ പച്ഛാ അന്തരധായിംസു. സോ തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ അതീവ പസന്നമാനസോ തേനേവ പീതിസോമനസ്സേന കാലം കത്വാ തുസിതാദീസു നിബ്ബത്തോ തത്ഥ ദിബ്ബസുഖമനുഭവിത്വാ തതോ മനുസ്സസുഖമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ പുബ്ബവാസനാബലേന സത്ഥരി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧. സോ അപരഭാഗേ പുരാകതകുസലം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ അജ്ഝായകോ മന്തധരോതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ.

൩. സേരേയ്യകം ഗഹേത്വാനാതി സിരിസേ ഭവം ജാതിപുപ്ഫം സേരേയ്യം, സേരേയ്യമേവ സേരേയ്യകം, തം സേരേയ്യകം ഗഹേത്വാനാതി സമ്ബന്ധോ. ഭഗവതി പസന്നോ ജാതിസുമനമകുളചമ്പകാദീനി പുപ്ഫാനി പതിട്ഠപേത്വാ പൂജേതും കാലം നത്ഥിതായ തത്ഥ സമ്പത്തം തം സേരേയ്യകം പുപ്ഫം ഗഹേത്വാ പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

സേരേയ്യകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. പുപ്ഫഥൂപിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദികം ¶ ആയസ്മതോ പുപ്ഫഥൂപിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ¶ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സകസിപ്പേ നിപ്ഫത്തിം പത്തോ തത്ഥ സാരം അപസ്സന്തോ ഗേഹം പഹായ ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ അത്തനാ സഹഗതേഹി പഞ്ചസിസ്സസഹസ്സേഹി സദ്ധിം പഞ്ചാഭിഞ്ഞാ അട്ഠ ¶ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ കുക്കുരനാമപബ്ബതസമീപേ പണ്ണസാലം കാരേത്വാ പടിവസതി. തദാ ബുദ്ധുപ്പാദഭാവം സുത്വാ സിസ്സേഹി സഹ ബുദ്ധസ്സ സന്തികം ഗന്തുകാമോ കേനചി ബ്യാധിനാ പീളിതോ പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ സിസ്സസന്തികാ ബുദ്ധസ്സാനുഭാവം ലക്ഖണഞ്ച സുത്വാ പസന്നമാനസോ ഹിമവന്തതോ ചമ്പകാസോകതിലകകേടകാദ്യനേകേ പുപ്ഫേ ആഹരാപേത്വാ ഥൂപം കത്വാ ബുദ്ധം വിയ പൂജേത്വാ കാലം കത്വാ ബ്രഹ്മലോകൂപഗോ അഹോസി. അഥ തേ സിസ്സാ തസ്സ ആളഹനം കത്വാ ബുദ്ധസന്തികം ഗന്ത്വാ തം പവത്തിം ആരോചേസും. അഥ ഭഗവാ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ഓലോകേത്വാ അനാഗതംസഞാണേന പാകടീകരണമകാസി. സോ അപരഭാഗേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ പുബ്ബവാസനാബലേന സത്ഥരി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧൦. അഥ സോ അത്തനോ പുബ്ബകുസലം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ. കുക്കുരോ നാമ പബ്ബതോതി പബ്ബതസ്സ സിഖരം കുക്കുരാകാരേന സുനഖാകാരേന സണ്ഠിതത്താ ‘‘കുക്കുരപബ്ബതോ’’തി സങ്ഖ്യം ഗതോ, തസ്സ സമീപേ പണ്ണസാലം കത്വാ പഞ്ചതാപസസഹസ്സേഹി സഹ വസമാനോതി അത്ഥോ. നയാനുസാരേന സേസം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പുപ്ഫഥൂപിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. പായസദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുവണ്ണവണ്ണോ സമ്ബുദ്ധോതിആദികം ആയസ്മതോ പായസദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം ¶ വിഭവസമ്പന്നേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ ഘരാവാസം വസന്തോ ഹത്ഥിഅസ്സധനധഞ്ഞസത്തരതനാദിവിഭവസമ്പന്നോ സദ്ധാസമ്പന്നോ കമ്മഫലം സദ്ദഹിത്വാ സഹസ്സമത്താ സുവണ്ണപാതിയോ കാരേത്വാ തസ്മിം ഖീരപായസസഹസ്സസ്സ പൂരേത്വാ താ സബ്ബാ ഗാഹാപേത്വാ സിമ്ബലിവനം അഗമാസി. തസ്മിം സമയേ വിപസ്സീ ഭഗവാ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ വിസ്സജ്ജേത്വാ ആകാസേ ചങ്കമം മാപേത്വാ ചങ്കമതി. സോ പന സേട്ഠി തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ അതീവ പസന്നോ പാതിയോ ഠപേത്വാ വന്ദിത്വാ ആരോചേസി പടിഗ്ഗഹണായ. അഥ ഭഗവാ അനുകമ്പം ഉപാദായ പടിഗ്ഗഹേസി, പടിഗ്ഗഹേത്വാ ച പന തസ്സ ¶ സോമനുസ്സുപ്പാദനത്ഥം സഹസ്സമത്തേഹി ഭിക്ഖുസങ്ഘേഹി സദ്ധിം പരിഭുഞ്ജി, തദവസേസം അനേകസഹസ്സഭിക്ഖൂ പരിഭുഞ്ജിംസു. സോ തേന പുഞ്ഞേന സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ¶ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൨൬. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ കുസലം പച്ചവേക്ഖമാനോ തം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുവണ്ണവണ്ണോ സമ്ബുദ്ധോതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ.

൨൮. ചങ്കമം സുസമാരൂള്ഹോതി ചദിനന്തോ പദവിക്ഖേപം കരോന്തോ കമതി ഗച്ഛതീതി ചങ്കമം, ചങ്കമസ്സ പദവിക്ഖേപസ്സ ആധാരഭൂതപഥവിപദേസോ ചങ്കമം നാമാതി അത്ഥോ, ഏതം ചങ്കമംസു വിസേസേന ആരൂള്ഹോതി സമ്ബന്ധോ. അമ്ബരേ അനിലായനേതി വരീയതി ഛാദിയതി അനേനാതി വരം, ന ബരന്തി അമ്ബരം, സേതവത്ഥസദിസം ആകാസന്തി അത്ഥോ. നത്ഥി നിലീയനം ഗോപനം ഏത്ഥാതി അനിലം, ആ സമന്തതോ യന്തി ഗച്ഛന്തി അനേന ഇദ്ധിമന്തോതി ആയനം, അനിലഞ്ച തം ആയനഞ്ചേതി അനിലായനം, തസ്മിം അമ്ബരേ അനിലായനേ ചങ്കമം മാപയിന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

പായസദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. ഗന്ധോദകിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നിസജ്ജ പാസാദവരേതിആദികം ആയസ്മതോ ഗന്ധോദകിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ നിബ്ബാനൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സീഭഗവതോ കാലേ സേട്ഠികുലേ നിബ്ബത്തോ ¶ വിഞ്ഞുതം പത്വാ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ ദിബ്ബസുഖമനുഭവന്തോ വിയ മനുസ്സസുഖമനുഭവന്തോ ഏകസ്മിം ദിവസേ പാസാദവരേ നിസിന്നോ ഹോതി. തദാ ഭഗവാ സുവണ്ണമഹാമേരു വിയ വീഥിയാ വിചരതി, തം വിചരമാനം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ സുഗന്ധോദകേന ഭഗവന്തം ഓസിഞ്ചമാനോ പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരാവാസേന അനല്ലീനോ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൩൫. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകുസലം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നിസജ്ജ പാസാദവരേതിആദിമാഹ. തത്ഥ പാസാദോതി പസാദം സോമനസ്സം ജനേതി ഉപ്പാദേതീതി പാസാദോ ¶ , മാലാകമ്മചിത്തകമ്മസുവണ്ണകമ്മാദ്യനേകവിചിത്തം ദിസ്വാ തത്ഥ പവിട്ഠാനം ജനാനം പസാദം ജനയതീതി അത്ഥോ. പാസാദോ ¶ ച സോ പത്ഥേതബ്ബട്ഠേന വരോ ചാതി പാസാദവരോ, തസ്മിം പാസാദവരേ നിസജ്ജ നിസീദിത്വാ വിപസ്സിം ജിനവരം അദ്ദസന്തി സമ്ബന്ധോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

ഗന്ധോദകിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. സമ്മുഖാഥവികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ജായമാനേ വിപസ്സിമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ സമ്മുഖാഥവികത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ സത്തവസ്സികകാലേയേവ സകസിപ്പേ നിപ്ഫത്തിം പത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ വസന്തോ വിപസ്സിമ്ഹി ബോധിസത്തേ ഉപ്പന്നേ സബ്ബബുദ്ധാനം ലക്ഖണാനി വേദത്തയേ ദിസ്സമാനാനി താനി രാജപ്പമുഖസ്സ ജനകായസ്സ വിപസ്സീബോധിസത്തസ്സ ലക്ഖണഞ്ച ബുദ്ധഭാവഞ്ച ബ്യാകരിത്വാ ജനാനം മാനസം നിബ്ബാപേസി, അനേകാനി ച ഥുതിവചനാനി നിവേദേസി. സോ തേന കുസലകമ്മേന ഛ കാമാവചരസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ച ചക്കവത്തിസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി. കതകുസലനാമേന സമ്മുഖാഥവികത്ഥേരോതി പാകടോ.

൪൧. സോ ¶ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ജായമാനേ വിപസ്സിമ്ഹീതിആദിമാഹ. വിപസ്സിമ്ഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ ജായമാനേ ഉപ്പജ്ജമാനേ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തേ അഹം പാതുഭൂതം നിമിത്തം കാരണം ബുദ്ധഭാവസ്സ ഹേതും ബ്യാകരിം കഥേസിം, അനേകാനി അച്ഛരിയാനി പാകടാനി അകാസിന്തി അത്ഥോ. സേസം വുത്തനയാനുസാരേന സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

സമ്മുഖാഥവികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. കുസുമാസനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നഗരേ ധഞ്ഞവതിയാതിആദികം ആയസ്മതോ കുസുമാസനിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ¶ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ തിണ്ണം വേദാനം പാരം ഗതോ ബ്രാഹ്മണസിപ്പേസു കോടിപ്പത്തോ സകപരസമയകുസലോ മാതാപിതരോ പൂജേതുകാമോ പഞ്ച ഉപ്പലകലാപേ അത്തനോ സമീപേ ഠപേത്വാ നിസിന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതം വിപസ്സിം ഭഗവന്തം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ നീലപീതാദിഘനബുദ്ധരസ്മിയോ ¶ ച ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ തത്ഥ താനി പുപ്ഫാനി സന്ഥരിത്വാ ഭഗവന്തം തത്ഥ നിസീദാപേത്വാ സകഘരേ മാതു അത്ഥായ പടിയത്താനി സബ്ബാനി ഖാദനീയഭോജനീയാനി ഗഹേത്വാ സപരിവാരം ഭഗവന്തം സഹത്ഥേന സന്തപ്പേന്തോ ഭോജേസി. ഭോജനാവസാനേ ഏകം ഉപ്പലഹത്ഥം അദാസി. തേന സോമനസ്സജാതോ പത്ഥനം അകാസി. ഭഗവാപി അനുമോദനം കത്വാ പകാമി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു ദ്വേ സമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഭോഗയസേഹി വഡ്ഢിതോ കാമേസു ആദീനവം ദിസ്വാ ഘരാവാസം പഹായ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൬൫. സോ അപരഭാഗേ പുബ്ബേ കതകുസലം പുബ്ബേനിവാസഞാണേന സരിത്വാ സോമനസ്സപ്പത്തോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നഗരേ ധഞ്ഞവതിയാതിആദിമാഹ. ധഞ്ഞാനം പുഞ്ഞവന്താനം ഖത്തിയബ്രാഹ്മണഗഹപതിമഹാസാലാനം അനേകേസം കുലാനം ആകരത്താ ധഞ്ഞവതീ, അഥ വാ മുത്താമണിആദിസത്തരതനാനം ¶ സത്തവിധധഞ്ഞാനം ഉപഭോഗപരിഭോഗാനം ആകരത്താ ധഞ്ഞവതീ, അഥ വാ ധഞ്ഞാനം ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധഖീണാസവാനം വസനട്ഠാനം ആരാമവിഹാരാദീനം ആകരത്താ ധഞ്ഞവതീ, തസ്സാ ധഞ്ഞവതിയാ. നഗരന്തി പത്ഥേന്തി ഏത്ഥ ഉപഭോഗപരിഭോഗത്ഥികാ ജനാതി നഗരം, ന ഗച്ഛതീതി വാ നഗം, രാജയുവരാജമഹാമത്താദീനം വസനട്ഠാനം. നഗം രാതി ആദദാതി ഗണ്ഹാതീതി നഗരം, രാജാദീനം വസനട്ഠാനസമൂഹഭൂതം പാകാരപരിഖാദീഹി പരിക്ഖിത്തം പരിച്ഛിന്നട്ഠാനം നഗരം നാമാതി അത്ഥോ. നഗരേ യദാ അഹം വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ സന്തികേ ബ്യാകരണം അലഭിം, തദാ തസ്മിം ധഞ്ഞവതിയാ നഗരേ ബ്രാഹ്മണോ അഹോസിന്തി സമ്ബന്ധോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

കുസുമാസനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. ഫലദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അജ്ഝായകോ മന്തധരോതിആദികം ആയസ്മതോ ഫലദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അനേകേസു ഭവേസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ വേദത്തയാദിസകസിപ്പേസു പാരപ്പത്തോ അനേകേസം ബ്രാഹ്മണസഹസ്സാനിം ¶ പാമോക്ഖോ ആചരിയോ സകസിപ്പാനം പരിയോസാനം അദിസ്വാ തത്ഥ ച സാരം അപസ്സന്തോ ¶ ഘരാവാസം പഹായ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തസ്സ അവിദൂരേ അസ്സമം കാരേത്വാ സഹ സിസ്സേഹി വാസം കപ്പേസി, തസ്മിം സമയേ പദുമുത്തരോ ഭഗവാ ഭിക്ഖായ ചരമാനോ തസ്സാനുകമ്പായ തം പദേസം സമ്പാപുണി. താപസോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ അത്തനോ അത്ഥായ പുടകേ നിക്ഖിപിത്വാ രുക്ഖഗ്ഗേ ലഗ്ഗിതാനി മധുരാനി പദുമഫലാനി മധുനാ സഹ അദാസി. ഭഗവാ തസ്സ സോമനസ്സുപ്പാദനത്ഥം പസ്സന്തസ്സേവ പരിഭുഞ്ജിത്വാ ആകാസേ ഠിതോ ഫലദാനാനിസംസം കഥേത്വാ പക്കാമി.

൭൫. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സത്തവസ്സികോയേവ അരഹത്തം പത്വാ പുബ്ബേ കതകുസലകമ്മം ¶ സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ അജ്ഝായകോ മന്തധരോതിആദിമാഹ. തത്ഥ അജ്ഝേതി ചിന്തേതീതി അജ്ഝായി, അജ്ഝായിയേവ അജ്ഝായകോ. ഏത്ഥ ഹി അകാരോ ‘‘പടിസേധേ വുദ്ധിതബ്ഭാവേ…പേ… അകാരോ വിരഹപ്പകേ’’തി ഏവം വുത്തേസു ദസസു അത്ഥേസു തബ്ഭാവേ വത്തതി. സിസ്സാനം സവനധാരണാദിവസേന ഹിതം അജ്ഝേതി ചിന്തേതി സജ്ഝായം കരോതീതി അജ്ഝായകോ, ചിന്തകോതി അത്ഥോ. ആചരിയസ്സ സന്തികേ ഉഗ്ഗഹിതം സബ്ബം മന്തം മനേന ധാരേതി പവത്തേതീതി മന്തധരോ. തിണ്ണം വേദാന പാരഗൂതി വേദം വുച്ചതി ഞാണം, വേദേന വേദിതബ്ബാ ബുജ്ഝിതബ്ബാതി വേദാ, ഇരുവേദയജുവേദസാമവേദസങ്ഖാതാ തയോ ഗന്ഥാ, തേസം വേദാനം പാരം പരിയോസാനം കോടിം ഗതോ പത്തോതി പാരഗൂ. സേസം പാകടമേവാതി

ഫലദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. ഞാണസഞ്ഞികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പബ്ബതേ ഹിമവന്തമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ ഞാണസഞ്ഞികത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തസ്മിം തസ്മിം ഉപ്പന്നുപ്പന്നേ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തസ്സ അവിദൂരേ പബ്ബതന്തരേ പണ്ണസാലം ¶ കാരേത്വാ പഞ്ചാഭിഞ്ഞാഅട്ഠസമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ ¶ വസന്തോ ഏകദിവസം പരിസുദ്ധം പണ്ഡരം പുലിനതലം ദിസ്വാ ‘‘ഈദിസാ പരിസുദ്ധാ ബുദ്ധാ, ഈദിസംവ പരിസുദ്ധം ബുദ്ധഞാണ’’ന്തി ബുദ്ധഞ്ച തസ്സ ഞാണഞ്ച അനുസ്സരി ഥോമേസി ച.

൮൪. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്തോ പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞം അനുസ്സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ‘‘പബ്ബതേ ഹിമവന്തമ്ഹീ’’തിആദിമാഹ. പുലിനം സോഭനം ദിസ്വാതി പരിപുണ്ണകതം വിയ പുലാകാരേന പരിസോധിതാകാരേന പവത്തം ഠിതന്തി പുലിനം, സോഭനം ¶ വാലുകം ദിസ്വാ സേട്ഠം ബുദ്ധം അനുസ്സരിന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ഞാണസഞ്ഞികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. ഗണ്ഠിപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുവണ്ണവണ്ണോ സമ്ബുദ്ധോതിആദികം ആയസ്മതോ ഗണ്ഠിപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അനേകാസു ജാതീസു കതപുഞ്ഞസഞ്ചയോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ ഉപഭോഗപരിഭോഗേഹി അനൂനോ ഏകദിവസം വിപസ്സിം ഭഗവന്തം സഗണം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ലാജാപഞ്ചമേഹി പുപ്ഫേഹി പൂജേസി. സോ തേനേവ ചിത്തപ്പസാദേന യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ അപരഭാഗേ മനുസ്സേസു മനുസ്സസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി.

൯൧. സോ ഏകദിവസം പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ ‘‘ഇമിനാ കുസലേനാഹം നിബ്ബാനം പത്തോ’’തി പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുവണ്ണവണ്ണോ സമ്ബുദ്ധോതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഗണ്ഠിപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. പദുമപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദികം ¶ ആയസ്മതോ പദുമപൂജകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സകസിപ്പേ നിപ്ഫത്തിം പത്വാ തത്ഥ സാരം അപസ്സന്തോ ബുദ്ധുപ്പത്തിതോ പുരേതരം ¶ ഉപ്പന്നത്താ ഓവാദാനുസാസനം അലഭിത്വാ ഘരാവാസം പഹായ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തസ്സ അവിദൂരേ ഗോതമകം ¶ നാമ പബ്ബതം നിസ്സായ അസ്സമം കാരേത്വാ പഞ്ചാഭിഞ്ഞാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ ഝാനസുഖേനേവ വിഹാസി. തദാ പദുമുത്തരോ ഭഗവാ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ സത്തേ സംസാരതോ ഉദ്ധരന്തോ തസ്സാനുകമ്പായ ഹിമവന്തം അഗമാസി. താപസോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ സകസിസ്സേ സമാനേത്വാ തേഹി പദുമപുപ്ഫാനി ആഹരാപേത്വാ പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സദ്ധോ പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൯൭. സോ അത്തനോ പുഞ്ഞകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദിമാഹ. ഗോതമോ നാമ പബ്ബതോതി അനേകേസം യക്ഖദേവതാനം ആവാസഭാവേന അധിട്ഠാനവസേന ഗോതമസ്സ ഭവനത്താ ഗോതമോതി പാകടോ അഹോസി. പവത്തതി തിട്ഠതീതി പബ്ബതോ. നാഗരുക്ഖേഹി സഞ്ഛന്നോതി രുഹതി തിട്ഠതീതി രുക്ഖോ. അഥ വാ പഥവിം ഖനന്തോ ഉദ്ധം രുഹതീതി രുക്ഖോ, നാനാ അനേകപ്പകാരാ ചമ്പകകപ്പൂരനാഗഅഗരുചന്ദനാദയോ രുക്ഖാതി നാനാരുക്ഖാ, തേഹി നാനാരുക്ഖേഹി സഞ്ഛന്നോ പരികിണ്ണോ ഗോതമോ പബ്ബതോതി സമ്ബന്ധോ. മഹാഭൂതഗണാലയോതി ഭവന്തി ജായന്തി ഉപ്പജ്ജന്തി വഡ്ഢന്തി ചാതി ഭൂതാ, മഹന്താ ച തേ ഭൂതാ ചാതി മഹാഭൂതാ, മഹാഭൂതാനം ഗണോ സമൂഹോതി മഹാഭൂതഗണോ, മഹാഭൂതഗണസ്സ ആലയോ പതിട്ഠാതി മഹാഭൂതഗണാലയോ.

൯൮. വേമജ്ഝമ്ഹി ച തസ്സാസീതി തസ്സ ഗോതമസ്സ പബ്ബതസ്സ വേമജ്ഝേ അബ്ഭന്തരേ അസ്സമോ അഭിനിമ്മിതോ നിപ്ഫാദിതോ കതോതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനമേവാതി.

പദുമപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

തേരസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൪. സോഭിതവഗ്ഗോ

൧. സോഭിതത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരോ ¶ ¶ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ സോഭിതത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ ഏകദിവസം ¶ സത്ഥാരാ ധമ്മേ ദേസിയമാനേ സോമനസ്സേന പസന്നമാനസോ നാനപ്പകാരേഹി ഥോമേസി. സോ തേനേവ സോമനസ്സേന കാലം കത്വാ ദേവേസു നിബ്ബത്തോ തത്ഥ ദിബ്ബസുഖം അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ച മനുസ്സസുഖം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സത്തവസ്സികോവ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞോ അരഹാ അഹോസി.

൧. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

സോഭിതത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. സുദസ്സനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

വിത്ഥതായ നദീതീരേതിആദികം ആയസ്മതോ സുദസ്സനത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ കതപുഞ്ഞൂപചയോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ വസന്തോ വിത്ഥതായ നാമ ഗങ്ഗായ സമീപേ പിലക്ഖുഫലിതം പരിയേസന്തോ തസ്സാ തീരേ നിസിന്നം ജലമാനഅഗ്ഗിസിഖം ഇവ സിഖിം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ കേതകീപുപ്ഫം വണ്ടേനേവ ഛിന്ദിത്വാ പൂജേന്തോ ഏവമാഹ – ‘‘ഭന്തേ, യേന ഞാണേന ത്വം ഏവം മഹാനുഭാവോ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോ ജാതോ, തം ഞാണം അഹം പൂജേമീ’’തി. അഥ ഭഗവാ അനുമോദനമകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു ജാതോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സത്ഥരി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧൦. ¶ സോ ¶ അത്തനോ കതകുസലം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ വിത്ഥതായ നദീതീരേതിആദിമാഹ. തത്ഥ വിത്ഥതായാതി വിത്ഥരതി പത്ഥരതി വിത്ഥിണ്ണാ ഹോതീതി വിത്ഥതാ, നദന്തി സദ്ദം കരോന്തി ഇതാ ഗതാ പവത്താതി നദീ, നദിം തരന്താ ഏതം പത്വാ തിണ്ണാ നാമ ഹോന്തീതി തീരം, തസ്സാ വിത്ഥതായ നദിയാ തീരേ തീരസമീപേതി അത്ഥോ. കേതകിം പുപ്ഫിതം ദിസ്വാതി കുച്ഛിതാകാരേന ഗണ്ഹന്താനം ഹത്ഥം കണ്ഡകോ ഛിന്ദതി വിജ്ഝതീതി കേതം, കേതസ്സ ഏസാ കേതകീപുപ്ഫം, തം ദിസ്വാ വണ്ടം ഛിന്ദിത്വാതി സമ്ബന്ധോ.

൧൧. സിഖിനോ ലോകബന്ധുനോതി സിഖീ വുച്ചതി അഗ്ഗി, സിഖീസദിസാ നീലപീതാദിഭേദാ ജലമാനാ ഛബ്ബണ്ണഘനരംസിയോ യസ്സ സോ സിഖീ, ലോകസ്സ സകലലോകത്തയസ്സ ബന്ധു ഞാതകോതി ലോകബന്ധു, തസ്സ സിഖിനോ ലോകബന്ധുനോ കേതകീപുപ്ഫം ¶ വണ്ടേ ഛിന്ദിത്വാ പൂജേസിന്തി സമ്ബന്ധോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

സുദസ്സനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. ചന്ദനപൂജനകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ചന്ദഭാഗാനദീതീരേതിആദികം ആയസ്മതോ ചന്ദനപൂജനകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹിമവന്തേ ചന്ദഭാഗാനദിയാ സമീപേ കിന്നരയോനിയം നിബ്ബത്തോ പുപ്ഫഭക്ഖോ പുപ്ഫനിവസനോ ചന്ദനഅഗരുആദീസു ഗന്ധവിഭൂസിതോ ഹിമവന്തേ ഭുമ്മദേവതാ വിയ ഉയ്യാനകീളജലകീളാദിഅനേകസുഖം അനുഭവന്തോ വാസം കപ്പേസി. തദാ അത്ഥദസ്സീ ഭഗവാ തസ്സാനുകമ്പായ ഹിമവന്തം ഗന്ത്വാ ആകാസതോ ഓരുയ്ഹ സങ്ഘാടിം പഞ്ഞാപേത്വാ നിസീദി. സോ കിന്നരോ തം ഭഗവന്തം വിജ്ജോതമാനം തത്ഥ നിസിന്നം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ സുഗന്ധചന്ദനേന പൂജേസി. തസ്സ ഭഗവാ അനുമോദനം അകാസി.

൧൭. സോ തേന പുഞ്ഞേന തേന സോമനസ്സേന യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ അപരാപരം ഛ കാമാവചരസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ചക്കവത്തിരജ്ജപദേസരജ്ജസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ¶ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ചന്ദഭാഗാനദീതീരേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ചന്ദം മനം രുചിം അജ്ഝാസയം ഞത്വാ വിയ ജാതോതി ചന്ദോ. ചന്ദമണ്ഡലേന പസന്നനിമ്മലോദകേന ഉഭോസു പസ്സേസു മുത്താദലസദിസസന്ഥരധവലപുലിനതലേന ¶ ച സമന്നാഗതത്താ ചന്ദേന ഭാഗാ സദിസാതി ചന്ദഭാഗാ, തസ്സാ ചന്ദഭാഗായ നദിയാ തീരേ സമീപേതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ചന്ദനപൂജനകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

അട്ഠമഭാണവാരവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. പുപ്ഫച്ഛദനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുനന്ദോ നാമ നാമേനാതിആദികം ആയസ്മതോ പുപ്ഫച്ഛദനിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അനേകേസു ഭവേസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സകസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം പത്തോ മഹാഭോഗോ മഹായസോ ദാനാഭിരതോ അഹോസി. ഏകദിവസം സോ ‘‘സകലജമ്ബുദീപേ ഇമേ യാചകാ നാമ ‘അഹം ദാനം ന ലദ്ധോസ്മീ’തി ¶ വത്തും മാ ലഭന്തൂ’’തി മഹാദാനം സജ്ജേസി. തദാ പദുമുത്തരോ ഭഗവാ സപരിവാരോ ആകാസേന ഗച്ഛതി. ബ്രാഹ്മണോ തം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ സകസിസ്സേ പക്കോസാപേത്വാ പുപ്ഫാനി ആഹരാപേത്വാ ആകാസേ ഉക്ഖിപിത്വാ പൂജേസി. താനി സകലനഗരം ഛാദേത്വാ സത്ത ദിവസാനി അട്ഠംസു.

൨൬. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സുഖം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിത്വാ ഖുരഗ്ഗേയേവ അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുനന്ദോ നാമ നാമേനാതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

പുപ്ഫച്ഛദനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. രഹോസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദികം ¶ ആയസ്മതോ രഹോസഞ്ഞകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഏകസ്മിം ബുദ്ധസുഞ്ഞകാലേ മജ്ഝിമദേസേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സകസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം പത്വാ തത്ഥ സാരം അപസ്സന്തോ കേവലം ഉദരം പൂരേത്വാ കോധമദമാനാദയോ അകുസലേയേവ ദിസ്വാ ഘരാവാസം പഹായ ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം ¶ പബ്ബജിത്വാ അനേകതാപസസതപരിവാരോ വസഭപബ്ബതസമീപേ അസ്സമം മാപേത്വാ തീണി വസ്സസഹസ്സാനി ഹിമവന്തേയേവ വസമാനോ ‘‘അഹം ഏത്തകാനം സിസ്സാനം ആചരിയോതി സമ്മതോ ഗരുട്ഠാനിയോ ഗരുകാതബ്ബോ വന്ദനീയോ, ആചരിയോ മേ നത്ഥീ’’തി ദോമനസ്സപ്പത്തോ തേ സബ്ബേ സിസ്സേ സന്നിപാതേത്വാ ബുദ്ധാനം അഭാവേ നിബ്ബാനാധിഗമാഭാവം പകാസേത്വാ സയം ഏകകോ രഹോ വിവേകട്ഠാനേവ നിസിന്നോ ബുദ്ധസ്സ സമ്മുഖാ നിസിന്നോ വിയ ബുദ്ധസഞ്ഞം മനസി കരിത്വാ ബുദ്ധാരമ്മണം പീതിം ഉപ്പാദേത്വാ സാലായം പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസിന്നോ കാലം കത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി.

൩൪. സോ തത്ഥ ഝാനസുഖേന ചിരം വസിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ കാമേസു അനല്ലീനോ സത്തവസ്സികോ പബ്ബജിത്വാ ഖുരഗ്ഗേയേവ അരഹത്തം പത്വാ ഛളഭിഞ്ഞോ ഹുത്വാ പുബ്ബേനിവാസഞാണേന അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സഞ്ജാതസോമനസ്സോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദിമാഹ. വസഭോ നാമ പബ്ബതോതി ഹിമവന്തപബ്ബതം വിനാ സേസപബ്ബതാനം ഉച്ചതരഭാവേന സേട്ഠതരഭാവേന വസഭോതി സങ്ഖം ഗതോ പബ്ബതോതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

രഹോസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. ചമ്പകപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

കണികാരംവ ¶ ജോതന്തന്തിആദികം ആയസ്മതോ ചമ്പകപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വേസ്സഭുസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ ¶ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സകസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം പത്വാ തത്ഥ സാരം അപസ്സന്തോ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ വനന്തരേ വസന്തോ വേസ്സഭും ഭഗവന്തം ഉദ്ദിസ്സ സിസ്സേഹി ആനീതേഹി ചമ്പകപുപ്ഫേഹി പൂജേസി. ഭഗവാ അനുമോദനം അകാസി. സോ തേനേവ കുസലേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ പുബ്ബവാസനാബലേന ഘരാവാസേ അനല്ലീനോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൪൧. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബപുഞ്ഞകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ കണികാരംവ ജോതന്തന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ കണികാരന്തി സകലപത്തപലാസാനി പരിഭജ്ജ പാതേത്വാ പുപ്ഫഗഹണസമയേ കണ്ണികാബദ്ധോ ഹുത്വാ പുപ്ഫമകുളാനം ഗഹണതോ കണ്ണികാകാരേന പകതോതി കണികാരോ, ‘‘കണ്ണികാരോ’’തി വത്തബ്ബേ നിരുത്തിനയേന ഏകസ്സ പുബ്ബ ണ-കാരസ്സ ലോപം കത്വാ ‘‘കണികാര’’ന്തി ¶ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. തം പുപ്ഫിതം കണികാരരുക്ഖം ഇവ ജോതന്തം ബുദ്ധം അദ്ദസന്തി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ചമ്പകപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. അത്ഥസന്ദസ്സകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

വിസാലമാളേ ആസീനോതിആദികം ആയസ്മതോ അത്ഥസന്ദസ്സകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അനേകേസു അത്തഭാവേസു കതപുഞ്ഞൂപചയോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സകസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം പത്തോ തത്ഥ സാരം അപസ്സന്തോ ഗേഹം പഹായ ഹിമവന്തം ഗന്ത്വാ രമണീയേ ഠാനേ പണ്ണസാലം കത്വാ പടിവസതി, തദാ സത്താനുകമ്പായ ഹിമവന്തമാഗതം പദുമുത്തരഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതോ വന്ദിത്വാ ഥുതിവചനേഹി ഥോമേസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന യാവതായുകം കത്വാ കാലങ്കത്വാ ബ്രഹ്മലോകൂപഗോ അഹോസി. സോ അപരഭാഗേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണി.

൪൭. സോ ¶ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ വിസാലമാളേ ആസീനോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ¶ വിസാലമാളേതി വിസാലം പത്ഥടം വിത്ഥിണ്ണം മഹന്തം മാളം വിസാലമാളം, തസ്മിം വിസാലമാളേ ആസീനോ നിസിന്നോ അഹം ലോകനായകം അദ്ദസന്തി സമ്ബന്ധോ. തേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

അത്ഥസന്ദസ്സകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. ഏകപസാദനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നാരദോ ഇതി മേ നാമന്തിആദികം ആയസ്മതോ ഏകപസാദനിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അനേകാസു ജാതീസു കതകുസലോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ കേസവോതി പാകടോ ഹുത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്വാ ഘരാവാസം പഹായ പബ്ബജിത്വാ വസന്തോ ഏകദിവസം സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നമാനസോ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ അതിവിയ പീതിസോമനസ്സജാതോ പക്കാമി. സോ യാവതായുകം ഠത്വാ തേനേവ സോമനസ്സേന കാലം കത്വാ ദേവേസു നിബ്ബത്തോ തത്ഥ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ഉപ്പന്നോ തത്ഥ സമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ അഞ്ഞതരസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൫൫. സോ ¶ അപരഭാഗേ അത്തനോ കതകുസലകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നാരദോ ഇതി മേ നാമന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ നാരദോതി ജാതിവസേന സുദ്ധസരീരത്താ നത്ഥി രജോ ധൂലി മലം ഏതസ്സാതി നാരദോ, ജ-കാരസ്സ ദ-കാരം കത്വാ നാരദോതി കുലദത്തികം നാമം. കേസവോതി കിസവച്ഛഗോത്തേ ജാതത്താ കേസവോ നാരദകേസവോ ഇതി മം ജനാ വിദൂ ജാനന്തീതി അത്ഥോ. സേസം പാകടമേവാതി.

ഏകപസാദനിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. സാലപുപ്ഫദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

മിഗരാജാ ¶ തദാ ആസിന്തിആദികം ആയസ്മതോ സാലപുപ്ഫദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ കതകുസലസഞ്ചയോ കേനചി കമ്മച്ഛിദ്ദേന ഹിമവന്തേ സീഹയോനിയം നിബ്ബത്തോ അനേകസീഹപരിവാരോ വിഹാസി. തദാ സിഖീ ഭഗവാ തസ്സാനുകമ്പായ ഹിമവന്തം അഗമാസി. സീഹോ തം ഉപഗതം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ സാഖാഭങ്ഗേന സകണ്ണികസാലപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ പൂജേസി. ഭഗവാ തസ്സ അനുമോദനം അകാസി.

൬൦. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സത്ഥരി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പത്തോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം ¶ സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ മിഗരാജാ തദാ ആസിന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ മരണം ഗച്ഛന്തീതി മിഗാ, അഥ വാ ഘാസം മഗ്ഗന്തി ഗവേസന്തീതി മിഗാ, മിഗാനം രാജാ മിഗരാജാ. സകലചതുപ്പദാനം രാജഭാവേ സതിപി ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം മിഗേ ആദിം കത്വാ മിഗരാജാതി വുത്തം. യദാ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ സപുപ്ഫം സാലസാഖം ഭഞ്ജിത്വാ പൂജേസിം, തദാ അഹം മിഗരാജാ അഹോസിന്തി അത്ഥോ.

൬൨. സകോസം പുപ്ഫമാഹരിന്തി സകണ്ണികം സാലപുപ്ഫം ആഹരിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

സാലപുപ്ഫദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. പിയാലഫലദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പരോധകോ ¶ തദാ ആസിന്തിആദികം ആയസ്മതോ പിയാലഫലദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ നേസാദകുലേ നിബ്ബത്തോ ഹിമവന്തേ ഏകസ്മിം പബ്ഭാരേ മിഗേ വധിത്വാ ജീവികം കപ്പേത്വാ വസതി. തസ്മിം കാലേ തത്ഥ ഗതം സിഖിം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ സായം പാതം നമസ്സമാനോ കഞ്ചി ദേയ്യധമ്മം അപസ്സന്തോ മധുരാനി ¶ പിയാലഫലാനി ഉച്ചിനിത്വാ അദാസി. ഭഗവാ താനി പരിഭുഞ്ജി. സോ നേസാദോ ബുദ്ധാരമ്മണായ പീതിയാ നിരന്തരം ഫുട്ഠസരീരോ പാപകമ്മേ വിരത്തചിത്തോ മൂലഫലാഹാരോ നചിരസ്സേവ കാലം കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തി.

൬൬. സോ തത്ഥ ദിബ്ബസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ച അനേകവിധസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ തത്ഥ അനഭിരതോ ഗേഹം പഹായ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്തോ അത്തനോ കതഫലദാനകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പരോധകോ തദാ ആസിന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ യദാ അഹം പിയാലഫലം ദത്വാ ചിത്തം പസാദേസിം, തദാ അഹം പരോധകോ ആസിന്തി സമ്ബന്ധോ. പരോധകോതി പരസത്തരോധകോ വിഹേസകോ. ‘‘പരരോധകോ’’തി വത്തബ്ബേ പുബ്ബസ്സ ര-കാരസ്സ ലോപം കത്വാ ‘‘പരോധകോ’’തി വുത്തം.

൬൯. പരിചാരിം വിനായകന്തി തം നിബ്ബാനപാപകം സത്ഥാരം, ‘‘ഭന്തേ ¶ , ഇമം ഫലം പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി പവാരിം നിമന്തേസിം ആരാധേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

പിയാലഫലദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

ചുദ്ദസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൫. ഛത്തവഗ്ഗോ

൧. അതിഛത്തിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പരിനിബ്ബുതേ ¶ ഭഗവതീതിആദികം ആയസ്മതോ അതിഛത്തിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ ധരമാനസ്സ ഭഗവതോ അദിട്ഠത്താ പരിനിബ്ബുതകാലേ ‘‘അഹോ മമ പരിഹാനീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘മമ ജാതിം സഫലം കരിസ്സാമീ’’തി കതസന്നിട്ഠാനോ ഛത്താധിഛത്തം കാരേത്വാ തസ്സ ഭഗവതോ സരീരധാതും നിഹിതധാതുഗബ്ഭം പൂജേസി. അപരഭാഗേ പുപ്ഫച്ഛത്തം കാരേത്വാ തമേവ ധാതുഗബ്ഭം ¶ പൂജേസി. സോ തേനേവ പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥരി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വായമന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി.

൧. സോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഛത്താതിഛത്തന്തി ഛാദിയതി സംവരിയതി ആതപാദിന്തി ഛത്തം, ഛത്തസ്സ അതിഛത്തം ഛത്തസ്സ ഉപരി കതഛത്തം ഛത്താതിഛത്തം, ഛത്തസ്സ ഉപരൂപരി ഛത്തന്തി അത്ഥോ. ഥൂപമ്ഹി അഭിരോപയിന്തി ഥൂപിയതി രാസികരീയതീതി ഥൂപോ, അഥ വാ ഥൂപതി ഥിരഭാവേന വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജമാനോ പതിട്ഠാതീതി ഥൂപോ, തസ്മിം ഥൂപമ്ഹി മയാ കാരിതം ഛത്തം ഉപരൂപരി ഠപനവസേന അഭി വിസേസേന ആരോപയിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൨. പുപ്ഫച്ഛദനം കത്വാനാതി വികസിതേഹി സുഗന്ധേഹി അനേകേഹി ഫുപ്ഫേഹി ഛദനം ഛത്തുപരി വിതാനം കത്വാ പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

അതിഛത്തിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. ഥമ്ഭാരോപകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നിബ്ബുതേ ¶ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ ഥമ്ഭാരോപകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ധമ്മദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ ¶ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സദ്ധോ പസന്നോ പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി തസ്സ ഭഗവതോ ധാതുഗബ്ഭമാളകേ ഥമ്ഭം നിഖനിത്വാ ധജം ആരോപേസി. ബഹൂനി ജാതിസുമനപുപ്ഫാനി ഗന്ഥിത്വാ നിസ്സേണിയാ ആരോഹിത്വാ പൂജേസി.

൫. സോ യാവതായുകം ഠത്വാ കാലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ സബ്ബത്ഥ പൂജിതോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ ദഹരകാലതോ പഭുതി പൂജനീയോ സാസനേ ബദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്തോ ¶ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നിബ്ബുതേ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ നിബ്ബുതേ ലോകനാഥമ്ഹീതി സകലലോകസ്സ നാഥേ പധാനഭൂതേ പടിസരണേ ച സത്ഥരി ഖന്ധപരിനിബ്ബാനേന നിബ്ബുതേ നിബ്ബുതദീപസിഖാ വിയ അദസ്സനം ഗതേതി അത്ഥോ. ധമ്മദസ്സീനരാസഭേതി ചതുസച്ചധമ്മം പസ്സതീതി ധമ്മദസ്സീ, അഥ വാ സതിപട്ഠാനാദികേ സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മേ ദസ്സനസീലോ പസ്സനസീലോതി ധമ്മദസ്സീ, നരാനം ആസഭോ പവരോ ഉത്തമോതി നരാസഭോ, ധമ്മദസ്സീ ച സോ നരാസഭോ ചേതി ധമ്മദസ്സീനരാസഭോ, തസ്മിം ധമ്മദസ്സീനരാസഭേ. ആരോപേസിം ധജം ഥമ്ഭന്തി ചേതിയമാളകേ ഥമ്ഭം നിഖനിത്വാ തത്ഥ ധജം ആരോപേസിം ബന്ധിത്വാ ഠപേസിന്തി അത്ഥോ.

൬. നിസ്സേണിം മാപയിത്വാനാതി നിസ്സായ തം ഇണന്തി ഗച്ഛന്തി ആരോഹന്തി ഉപരീതി നിസ്സേണി, തം നിസ്സേണിം മാപയിത്വാ കാരേത്വാ ബന്ധിത്വാ ഥൂപസേട്ഠം സമാരുഹിന്തി സമ്ബന്ധോ. ജാതിപുപ്ഫം ഗഹേത്വാനാതി ജായമാനമേവ ജനാനം സുന്ദരം മനം കരോതീതി ജാതിസുമനം, ജാതിസുമനമേവ പുപ്ഫം ‘‘ജാതിസുമനപുപ്ഫ’’ന്തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം സുമനസദ്ദസ്സ ലോപം കത്വാ ‘‘ജാതിപുപ്ഫ’’ന്തി വുത്തം, തം ജാതിസുമനപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ ഗന്ഥിത്വാ ഥൂപമ്ഹി ആരോപയിം, ആരോപേത്വാ പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ഥമ്ഭാരോപകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. വേദികാരകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നിബ്ബുതേ ¶ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ വേദികാരകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പിയദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ നിബ്ബുതേ സത്ഥരി പസന്നോ തസ്സ ചേതിയേ വലയം കാരേസി, സത്തഹി രതനേഹി പരിപൂരേത്വാ മഹാപൂജം കാരേസി. സോ ¶ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അനേകേസു ജാതിസതസഹസ്സേസു പൂജനീയോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ ഉഭയസുഖം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഭവസമ്പന്നോ പബ്ബജിത്വാ വായമന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧൦. സോ ¶ ഏകദിവസം അത്തനോ പുബ്ബേ കതകുസലം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നിബ്ബുതേ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ. പിയദസ്സീനരുത്തമേതി പിയം സോമനസ്സാകാരം ദസ്സനം യസ്സ സോ പിയദസ്സീ, ആരോഹപരിണാഹദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണഅസീതാനുബ്യഞ്ജനബ്യാമപ്പഭാമണ്ഡലേഹി സാധു മഹാജനപ്പസാദം ജനയനാകാരദസ്സനോതി അത്ഥോ. നരാനം ഉത്തമോതി നരുത്തമോ, പിയദസ്സീ ച സോ നരുത്തമോ ചേതി പിയദസ്സീനരുത്തമോ, തസ്മിം പിയദസ്സീനരുത്തമേ നിബ്ബുതേ ധാതുഗബ്ഭമ്ഹി മുത്തവേദിം അഹം അകാസിന്തി സമ്ബന്ധോ. പുപ്ഫാധാരത്ഥായ പരിയോസാനേ വേദികാവലയം അകാസിന്തി അത്ഥോ.

൧൧. മണീഹി പരിവാരേത്വാതി മണതി ജോതതി പഭാസതീതി മണി, അഥ വാ ജനാനം മനം പൂരേന്തോ സോമനസ്സം കരോന്തോ ഇതോ ഗതോ പവത്തോതി മണി, ജാതിരങ്ഗമണിവേളുരിയമണിആദീഹി അനേകേഹി മണീഹി കതവേദികാവലയം പരിവാരേത്വാ ഉത്തമം മഹാപൂജം അകാസിന്തി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

വേദികാരകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. സപരിവാരിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ സപരിവാരിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അനേകാസു ജാതീസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ ¶ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ അഹോസി. അഥ പദുമുത്തരേ ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേ മഹാജനോ തസ്സ ധാതും നിദഹിത്വാ മഹന്തം ചേതിയം കാരേത്വാ പൂജേസി. തസ്മിം കാലേ അയം ഉപാസകോ തസ്സുപരി ചന്ദനസാരേന ചേതിയഘരം കരിത്വാ മഹാപൂജം അകാസി. സോ തേനേവ പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ കുസലം കത്വാ സദ്ധായ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧൫-൮. സോ ¶ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ¶ ഓമത്തന്തി ലാമകഭാവം നീചഭാവം ദുക്ഖിതഭാവം വാ ന പസ്സാമി ന ജാനാമി, ന ദിട്ഠപുബ്ബോ മയാ നീചഭാവോതി അത്ഥോ. സേസം പാകടമേവാതി.

സപരിവാരിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. ഉമാപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നിബ്ബുതേ ലോകമഹിതേതിആദികം ആയസ്മതോ ഉമാപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ വസന്തോ നിബ്ബുതസ്സ ഭഗവതോ ചേതിയമഹേ വത്തമാനേ ഇന്ദനീലമണിവണ്ണം ഉമാപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ദിബ്ബമാനുസസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ ബഹുലം നീലവണ്ണോ ജാതിസമ്പന്നോ വിഭവസമ്പന്നോ അഹോസി. സോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി.

൨൧. സോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നിബ്ബുതേ ലോകമഹിതേതിആദി വുത്തം. തത്ഥ ലോകമഹിതേതി ലോകേഹി മഹിതോ പൂജിതോതി ലോകമഹിതോ, തസ്മിം ലോകമഹിതേ സിദ്ധത്ഥമ്ഹി ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേതി സമ്ബന്ധോ. ആഹുതീനംപടിഗ്ഗഹേതി ആഹുതിനോ വുച്ചന്തി പൂജാസക്കാരാ, തേസം ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹേതും അരഹതീതി ആഹുതീനംപടിഗ്ഗഹോ, അലുത്തകിതന്തസമാസോ, തസ്മിം ആഹുതീനംപടിഗ്ഗഹേ ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേതി അത്ഥോ.

൨൨. ഉമാപുപ്ഫന്തി ¶ ഉദ്ധമുദ്ധം നീലപഭം മുഞ്ചമാനം പുപ്ഫതി വികസതീതി ഉമാപുപ്ഫം, തം ഉമാപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ ചേതിയേ പൂജം അകാസിന്തി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഉമാപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. അനുലേപദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അനോമദസ്സീമുനിനോതിആദികം ¶ ആയസ്മതോ അനുലേപദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ തസ്സ ഭഗവതോ ബോധിരുക്ഖസ്സ വേദികാവലയം കാരേത്വാ സുധാകമ്മഞ്ച കാരേത്വാ വാലുകസന്ഥരണം ദദ്ദള്ഹമാനം രജതവിമാനമിവ കാരേസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന സുഖപ്പത്തോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ രജതവിമാനരജതഗേഹരജതപാസാദേസു ¶ സുഖമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സത്ഥരി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനമനുയുത്തോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൨൬. സോ അപരഭാഗേ ‘‘കിം നു ഖോ കുസലം കത്വാ മയാ അയം വിസേസോ അധിഗതോ’’തി പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണേന പടിപാടിയാ അനുസ്സരിത്വാ പുബ്ബേ കതകുസലം ജാനിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ അനോമദസ്സീമുനിനോതിആദിമാഹ. തത്ഥ അനോമം അലാമകം ദസ്സനം ദസ്സനീയം സരീരം യസ്സ സോ അനോമദസ്സീ, ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണഅസീതാനുബ്യഞ്ജനബ്യാമപ്പഭാസമുജ്ജലവിരാജിതസരീരത്താ സുന്ദരദസ്സനോതി അത്ഥോ. സുധായ പിണ്ഡം ദത്വാനാതി ബോധിഘരേ വേദികാവലയം കാരേത്വാ സകലേ ബോധിഘരേ സുധാലേപനം കത്വാതി അത്ഥോ. പാണികമ്മം അകാസഹന്തി സാരകട്ഠേന ഫലകപാണിയോ കത്വാ താഹി പാണീഹി മട്ഠകമ്മം അകാസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

അനുലേപദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. മഗ്ഗദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഉത്തരിത്വാന നദികന്തിആദികം ആയസ്മതോ മഗ്ഗദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു ¶ കതാധികാരോ അനേകേസു ഭവേസു നിബ്ബാനാധിഗമത്ഥായ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ലോകസമ്മതേ കുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ ഘരാവാസം വസന്തോ ഏകദിവസം ഭഗവന്തം ഏകം നദിം ഉത്തരിത്വാ വനന്തരം ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ‘‘ഇദാനി മയാ ഭഗവതോ മഗ്ഗം സമം കാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ കുദാലഞ്ച പിടകഞ്ച ¶ ആദായ ഭഗവതോ ഗമനമഗ്ഗം സമം കത്വാ വാലുകം ഓകിരിത്വാ ഭഗവതോ പാദേ വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമിനാ മഗ്ഗാലങ്കാരകരണേന നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ പൂജനീയോ ഭവേയ്യം, നിബ്ബാനഞ്ച പാപുണേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസി. ഭഗവാ ‘‘യഥാധിപ്പായം സമിജ്ഝതൂ’’തി അനുമോദനം വത്വാ പക്കാമി.

൩൨-൩. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ സബ്ബത്ഥ പൂജിതോ അഹോസി. ഇമസ്മിം പന ബുദ്ധുപ്പാദേ പാകടേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ സത്ഥരി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം പച്ചക്ഖതോ ഞത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഉത്തരിത്വാന നദികന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ നദതി സദ്ദം കരോതി ഗച്ഛതീതി നദീ, നദീയേവ നദികാ, തം നദികം ഉത്തരിത്വാ അതിക്കമിത്വാതി അത്ഥോ. കുദാലപിടകമാദായാതി ¶ കു വുച്ചതി പഥവീ, തം വിദാലനേ പദാലനേ ഛിന്ദനേ അലന്തി കുദാലം, പിടകം വുച്ചതി പംസുവാലികാദിവാഹകം, താലപണ്ണവേത്തലതാദീഹി കതഭാജനം, കുദാലഞ്ച പിടകഞ്ച കുദാലപിടകം, തം ആദായ ഗഹേത്വാതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

മഗ്ഗദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. ഫലകദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

യാനകാരോ പുരേ ആസിന്തിആദികം ആയസ്മതോ ഫലകദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അനേകേസു അത്തഭാവേസു കതപുഞ്ഞസമ്ഭാരോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വഡ്ഢകികുലേ നിബ്ബത്തോ രതനത്തയേ പസന്നോ ചന്ദനേന ആലമ്ബനഫലകം കത്വാ ഭഗവതോ അദാസി. ഭഗവാ തസ്സാനുമോദനം അകാസി.

൩൭. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ സബ്ബത്ഥ കാലേ ചിത്തസുഖപീണിതോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സഞ്ജാതപ്പസാദോ പബ്ബജിത്വാ വായമന്തോ നചിരസ്സേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം ¶ പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ¶ യാനകാരോ പുരേ ആസിന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ യാനകാരോതി യന്തി ഏതേന ഇച്ഛിതിച്ഛിതട്ഠാനന്തി യാനം, തം കരോതീതി യാനകാരോ, പുരേ ബുദ്ധദസ്സനസമയേ അഹം യാനകാരോ ആസിം അഹോസിന്തി അത്ഥോ. ചന്ദനം ഫലകം കത്വാതി ചന്ദതി പരിളാഹം വൂപസമേതീതി ചന്ദനം. അഥ വാ ചന്ദന്തി സുഗന്ധവാസനത്ഥം സരീരം വിലിമ്പന്തി ഏതേനാതി ചന്ദനം, തം ആലമ്ബനഫലകം കത്വാ. ലോകബന്ധുനോതി സകലലോകസ്സ ബന്ധു ഞാതിഭൂതോതി ലോകബന്ധു, തസ്സ ലോകബന്ധുനോ സത്ഥുസ്സ അദാസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ഫലകദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. വടംസകിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുമേധോ നാമ നാമേനാതിആദികം ആയസ്മതോ വടംസകിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമമുനിന്ദേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ തത്ഥ ആദീനവം ദിസ്വാ ഗേഹം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ മഹാവനേ വിഹാസി. തസ്മിം സമയേ സുമേധോ ഭഗവാ വിവേകകാമതായ തം വനം സമ്പാപുണി. അഥ സോ താപസോ ഭഗവന്തം ¶ ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ വികസിതം സളലപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ വടംസകാകാരേന ഗന്ഥേത്വാ ഭഗവതോ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ പൂജേസി. ഭഗവാ തസ്സ ചിത്തപ്പസാദത്ഥായ അനുമോദനമകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ കുലേ ജാതോ വുദ്ധിമന്വായ സദ്ധോ പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൪൩. സോ അപരഭാഗേ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുമേധോ നാമ നാമേനാതിആദി വുത്തം. വിവേകമനുബ്രൂഹന്തോതി ജനാകിണ്ണതം പഹായ ജനവിവേകം ചിത്തവിവേകഞ്ച അനുബ്രൂഹന്തോ വഡ്ഢേന്തോ ബഹുലീകരോന്തോ മഹാവനം അജ്ഝോഗാഹി പാവിസീതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

വടംസകിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. പല്ലങ്കദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുമേധസ്സ ¶ ¶ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ പല്ലങ്കദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അനേകേസു ഭവേസു നിബ്ബാനാധിഗമത്ഥായ കതപുഞ്ഞൂപചയോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ മഹാഭോഗസമ്പന്നോ സത്ഥരി പസീദിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ തസ്സ സത്ഥുനോ സത്തരതനമയം പല്ലങ്കം കാരേത്വാ മഹന്തം പൂജം അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ സബ്ബത്ഥ പൂജിതോ അഹോസി. സോ അനുക്കമേന ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്വാ പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞനാമേന പല്ലങ്കദായകത്ഥേരോതി പാകടോ അഹോസി. ഹേട്ഠാ വിയ ഉപരിപി പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞനാമേന ഥേരാനം നാമാനി ഏവമേവ വേദിതബ്ബാനി.

൪൭. സോ ഏകദിവസം അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. പല്ലങ്കോ ഹി മയാ ദിന്നോതി പല്ലങ്കം ഊരുബദ്ധാസനം കത്വാ യത്ഥ ഉപവീസന്തി നിസീദന്തി, സോ പല്ലങ്കോതി വുച്ചതി, സോ പല്ലങ്കോ സത്തരതനമയോ മയാ ദിന്നോ പൂജിതോതി അത്ഥോ. സഉത്തരസപച്ഛദോതി സഹ ഉത്തരച്ഛദേന സഹ പച്ഛദേന സഉത്തരസപച്ഛദോ, ഉപരിവിതാനം ബന്ധിത്വാ ആസനം ഉത്തമവത്ഥേഹി അച്ഛാദേത്വാതി അത്ഥോ. സേസം പാകടമേവാതി.

പല്ലങ്കദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

പന്നരസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൬. ബന്ധുജീവകവഗ്ഗോ

൧. ബന്ധുജീവകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ചന്ദംവ ¶ ¶ വിമലം സുദ്ധന്തിആദികം ആയസ്മതോ ബന്ധുജീവകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പായസ്മാ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ ¶ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ വസന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ രൂപകായസമ്പത്തിം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ബന്ധുജീവകപുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ ഭഗവതോ പാദമൂലേ പൂജേസി. ഭഗവാ തസ്സ ചിത്തപ്പസാദവഡ്ഢനത്ഥായ അനുമോദനമകാസി. സോ യാവതായുതം ഠത്വാ തേനേവ പുഞ്ഞേന ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ ഛ കാമാവചരസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ച ചക്കവത്തിആദിസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്സ അമ്ഹാകം സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഉപ്പന്നകാലേ ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തോ രൂപഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സദ്ധാജാതോ ഗേഹം പഹായ പബ്ബജിതോ അരഹത്തം പാപുണി.

൧. സോ പുബ്ബേനിവാസഞാണേന പുബ്ബേ കതകുസലകമ്മം അനുസ്സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ചന്ദംവ വിമലം സുദ്ധന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ചന്ദംവ വിമലം സുദ്ധന്തി അബ്ഭാ, മഹികാ, ധുമോ, രജോ, രാഹൂതി ഇമേഹി ഉപക്കിലേസമലേഹി വിമുത്തം ചന്ദം ഇവ ദിയഡ്ഢസഹസ്സുപക്കിലേസമലാനം പഹീനത്താ വിമലം നിക്കിലേസത്താ സുദ്ധം പസന്നം സിഖിം സമ്ബുദ്ധന്തി സമ്ബന്ധോ. കിലേസകദ്ദമാനം അഭാവേന അനാവിലം. നന്ദീഭവസങ്ഖാതായ ബലവസ്നേഹായ പരിസമന്തതോ ഖീണത്താ നന്ദീഭവപരിക്ഖീണം. തിണ്ണം ലോകേതി ലോകത്തയതോ തിണ്ണം ഉത്തിണ്ണം അതിക്കന്തം. വിസത്തികന്തി വിസത്തികം വുച്ചതി തണ്ഹാ, നിത്തണ്ഹന്തി അത്ഥോ.

൨. നിബ്ബാപയന്തം ജനതന്തി ധമ്മവസ്സം വസ്സന്തോ ജനതം ജനസമൂഹം കിലേസപരിളാഹാഭാവേന നിബ്ബാപയന്തം വൂപസമേന്തം. സയം സംസാരതോ തിണ്ണം, സബ്ബസത്തേ സംസാരതോ താരയന്തം അതിക്കമേന്തം ചതുന്നം സച്ചാനം മുനനതോ ജാനനതോ മുനിം സിഖിം സമ്ബുദ്ധന്തി സമ്ബന്ധോ. വനസ്മിം ഝായമാനന്തി ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനേഹി ഝായന്തം ചിന്തേന്തം ചിത്തേന ഭാവേന്തം വനമജ്ഝേതി അത്ഥോ. ഏകഗ്ഗം ¶ ഏകഗ്ഗചിത്തം സുസമാഹിതം സുട്ഠു ആരമ്മണേ ആഹിതം ഠപിതചിത്തം സിഖിം മുനിം ദിസ്വാതി സമ്ബന്ധോ.

൩. ബന്ധുജീവകപുപ്ഫാനീതി ബന്ധൂനം ഞാതീനം ജീവകം ജീവിതനിസ്സയം ഹദയമംസലോഹിതം ബന്ധുജീവകം ഹദയമംസലോഹിതസമാനവണ്ണം പുപ്ഫം ബന്ധുജീവകപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ സിഖിനോ ലോകബന്ധുനോ പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ബന്ധുജീവകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. തമ്ബപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പരകമ്മായനേ ¶ ¶ യുത്തോതിആദികം ആയസ്മതോ തമ്ബപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ആയസ്മാ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പിയദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കേനചി പുരേ കതേന അകുസലകമ്മേന ദുഗ്ഗതകുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ പരേസം കമ്മം കത്വാ ഭതിയാ ജീവികം കപ്പേസി. സോ ഏവം ദുക്ഖേന വസന്തോ പരേസം അപരാധം കത്വാ മരണഭയേന പലായിത്വാ വനം പാവിസി. തത്ഥ ഗതട്ഠാനേ പാടലിബോധിം ദിസ്വാ വന്ദിത്വാ സമ്മജ്ജിത്വാ ഏകസ്മിം രുക്ഖേ തമ്ബവണ്ണം പുപ്ഫം ദിസ്വാ തം സബ്ബം കണ്ണികേ ഓചിനിത്വാ ബോധിപൂജം അകാസി. തത്ഥ ചിത്തം പസാദേത്വാ വന്ദിത്വാ പല്ലങ്കമാഭുജിത്വാ നിസീദി. തസ്മിം ഖണേ തേ മനുസ്സാ പദാനുപദികം അനുബന്ധിത്വാ തത്ഥ അഗമംസു. സോ തേ ദിസ്വാ ബോധിം ആവജ്ജേന്തോവ പലായിത്വാ ഭയാനകേ ഗീരിദുഗ്ഗപപാതേ പതിത്വാ മരി.

൭. സോ ബോധിപൂജായ അനുസ്സരിതത്താ തേനേവ പീതിസോമനസ്സേന താവതിംസാദീസു ഉപപന്നോ ഛ കാമാവചരസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ച ചക്കവത്തിആദിസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ കുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നമാനസോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പരകമ്മായനേ യുത്തോതിആദിമാഹ. തത്ഥ പരേസം കമ്മാനി പരകമ്മാനി, പരകമ്മാനം ആയനേ കരണേ വാഹനേ ധാരണേ യുത്തോ യോജിതോ അഹോസിന്തി അത്ഥോ. സേസം പാകടമേവാതി.

തമ്ബപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. വീഥിസമ്മജ്ജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഉദേന്തം ¶ സതരംസിം വാതിആദികം ആയസ്മതോ വീഥിസമ്മജ്ജകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അനേകേസു ജാതിസതേസു കതപുഞ്ഞസഞ്ചയോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ ഘരാവാസം വസന്തോ നഗരവാസീഹി സദ്ധിം വീഥിം സജ്ജേത്വാ നീയമാനം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ വീഥിം സമം കത്വാ ധജം തത്ഥ ഉസ്സാപേസി.

൧൫. സോ ¶ തേനേവ പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ ബഹുമാനഹദയോ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ നചിരസ്സേവ അരഹാ ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം അനുസ്സരന്തോ പച്ചക്ഖതോ ജാനിത്വാ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഉദേന്തം സതരംസിം വാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ¶ ഉദേന്തം ഉഗ്ഗച്ഛന്തം സതരംസിം സതപഭം. സതരംസീതി ദേസനാസീസമത്തം, അനേകസതസഹസ്സപഭം സൂരിയം ഇവാതി അത്ഥോ. പീതരംസിംവ ഭാണുമന്തി പീതരംസിം സംകുചിതപഭം ഭാണുമം പഭാവന്തം ചന്ദമണ്ഡലം ഇവ സമ്ബുദ്ധം ദിസ്വാതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

വീഥിസമ്മജ്ജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. കക്കാരുപുപ്ഫപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ദേവപുത്തോ അഹം സന്തോതിആദികം ആയസ്മതോ കക്കാരുപുപ്ഫപൂജകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ കതപുഞ്ഞസഞ്ചയോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഭുമ്മട്ഠകദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ സിഖിം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ദിസ്വാ ദിബ്ബകക്കാരുപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ പൂജേസി.

൨൧. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഏകതിംസകപ്പബ്ഭന്തരേ ഉഭയസുഖം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥരി പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം പച്ചക്ഖതോ ഞത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ദേവപുത്തോ അഹം സന്തോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ദിബ്ബന്തി കീളന്തി പഞ്ചഹി ദിബ്ബേഹി കാമഗുണേഹീതി ദേവാ, ദേവാനം പുത്തോ, ദേവോ ഏവ വാ പുത്തോ ദേവപുത്തോ, അഹം ദേവപുത്തോ ¶ സന്തോ വിജ്ജമാനോ ദിബ്ബം കക്കാരുപുപ്ഫം പഗ്ഗയ്ഹ പകാരേന, ഗഹേത്വാ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ അഭിരോപയിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

കക്കാരുപുപ്ഫപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. മന്ദാരവപുപ്ഫപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ദേവപുത്തോ ¶ അഹം സന്തോതിആദികം ആയസ്മതോ മന്ദാരവപുപ്ഫപൂജകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ഥേരോ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഭുമ്മട്ഠകദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ സിഖിം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ദിബ്ബമന്ദാരവപുപ്ഫേഹി പൂജേസി.

൨൫. സോ തേന പുഞ്ഞേനാതിആദികം സബ്ബം അനന്തരത്ഥേരസ്സ അപദാനവണ്ണനായ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

മന്ദാരവപുപ്ഫപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. കദമ്ബപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദികം ആയസ്മതോ കദമ്ബപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസുഞ്ഞേ ലോകേ ഏകസ്മിം ¶ കുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ ഘരാവാസം വസന്തോ തത്ഥ ആദീനവം ദിസ്വാ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തസമീപേ കുക്കുടേ നാമ പബ്ബതേ അസ്സമം കത്വാ വിഹാസി. സോ തത്ഥ സത്ത പച്ചേകബുദ്ധേ ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ പുപ്ഫിതം കദമ്ബപുപ്ഫം ഓചിനിത്വാ തേ പച്ചേകബുദ്ധേ പൂജേസി. തേപി ‘‘ഇച്ഛിതം പത്ഥിത’’ന്തിആദിനാ അനുമോദനം അകംസു.

൩൦. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ ഹുത്വാ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ¶ ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദിമാഹ. തം വുത്തത്ഥമേവ. കുക്കുടോ നാമ പബ്ബതോതി തസ്സ ഉഭോസു പസ്സേസു കുക്കുടചൂളാകാരേന പബ്ബതകൂടാനം വിജ്ജമാനത്താ കുക്കുടോതി സങ്ഖം ഗതോ. പകാരേന തിരോ ഹുത്വാ പതിട്ഠഹതീതി പബ്ബതോ. തമ്ഹി പബ്ബതപാദമ്ഹീതി തസ്മിം പബ്ബതസമീപേ. സത്ത ബുദ്ധാ വസന്തീതി സത്ത പച്ചേകബുദ്ധാ തസ്മിം കുക്കുടപബ്ബതപാദേ പണ്ണസാലായം വസന്തീതി അത്ഥോ.

൩൧. ദീപരാജംവ ¶ ഉഗ്ഗതന്തി ദീപാനം രാജാ ദീപരാജാ, സബ്ബേസം ദീപാനം ജലമാനാനം താരകാനം രാജാ ചന്ദോതി അത്ഥോ. അഥ വാ സബ്ബേസു ജമ്ബുദീപപുബ്ബവിദേഹഅപരഗോയാനഉത്തരകുരുസങ്ഖാതേസു ചതൂസു ദീപേസു ദ്വിസഹസ്സപരിത്തദീപേസു ച രാജാ ആലോകഫരണതോ ചന്ദോ ദീപരാജാതി വുച്ചതി, തം നഭേ ഉഗ്ഗതം ചന്ദം ഇവ പുപ്ഫിതം ഫുല്ലിതം കദമ്ബരുക്ഖം ദിസ്വാ തതോ പുപ്ഫം ഓചിനിത്വാ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി പഗ്ഗയ്ഹ പകാരേന ഗഹേത്വാ സത്ത പച്ചേകബുദ്ധേ സമോകിരിം സുട്ഠു ഓകിരിം, ആദരേന പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

കദമ്ബപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. തിണസൂലകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദികം ആയസ്മതോ തിണസൂലകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ഥേരോ പുരിമജിനവരേസു കതപുഞ്ഞസമ്ഭാരോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ കുസലാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ തത്ഥ ദോസം ദിസ്വാ തം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ വസന്തോ ഹിമവന്തസമീപേ ഭൂതഗണേ നാമ പബ്ബതേ വസന്തം ഏകതം വിവേകമനുബ്രൂഹന്തം സിഖിം സമ്ബുദ്ധം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ തിണസൂലപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ പാദമൂലേ പൂജേസി. ബുദ്ധോപി തസ്സ അനുമോദനം അകാസി.

൩൫. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം വിഭവസമ്പന്നേ ¶ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സാസനേ പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നത്താ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണിത്വാ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സപ്പത്തോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദിമാഹ. ഭൂതഗണോ നാമ പബ്ബതോതി ഭൂതഗണാനം ദേവയക്ഖസമൂഹാനം ആവാസഭൂതത്താ ഭവനസദിസത്താ അവിരൂള്ഹഭാവേന പവത്തത്താ ¶ ച ഭൂതഗണോ നാമ പബ്ബതോ, തസ്മിം ഏകോ അദുതിയോ ജിനോ ജിതമാരോ ബുദ്ധോ വസതേ ദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയഇരിയാപഥവിഹാരേഹി വിഹരതീതി അത്ഥോ.

൩൬. ഏകൂനസതസഹസ്സം ¶ , കപ്പം ന വിനിപാതികോതി തേന തിണസൂലപുപ്ഫപൂജാകരണഫലേന നിരന്തരം ഏകൂനസതസഹസ്സകപ്പാനം അവിനിപാതകോ ചതുരാപായവിനിമുത്തോ സഗ്ഗസമ്പത്തിഭവമേവ ഉപപന്നോതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

തിണസൂലകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. നാഗപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സുവച്ഛോ നാമ നാമേനാതിആദികം ആയസ്മതോ നാഗപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ഥേരോ പുരിമജിനനിസഭേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ വേദത്തയാദീസു സകസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം പത്വാ തത്ഥ സാരം അദിസ്വാ ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഝാനസമാപത്തിസുഖേന വീതിനാമേസി. തസ്മിം സമയേ പദുമുത്തരോ ഭഗവാ തസ്സാനുകമ്പായ തത്ഥ അഗമാസി. സോ താപസോ തം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ലക്ഖണസത്ഥേസു ഛേകത്താ ഭഗവതോ ലക്ഖണരൂപസമ്പത്തിയാ പസന്നോ വന്ദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ അട്ഠാസി. ആകാസതോ അനോതിണ്ണത്താ പൂജാസക്കാരേ അകതേയേവ ആകാസേനേവ പക്കാമി. അഥ സോ താപസോ സസിസ്സോ നാഗപുപ്ഫം ഓചിനിത്വാ തേന പുപ്ഫേന ഭഗവതോ ഗതദിസാഭാഗമഗ്ഗം പൂജേസി.

൩൯. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവന്തോ സബ്ബത്ഥ പൂജിതോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സദ്ധാസമ്പന്നോ പബ്ബജിത്വാ വത്തപടിപത്തിയാ സാസനം സോഭയമാനോ നചിരസ്സേവ അരഹാ ഹുത്വാ ‘‘കേന നു ഖോ കുസലകമ്മേന മയാ അയം ലോകുത്തരസമ്പത്തി ലദ്ധാ’’തി അതീതകമ്മം സരന്തോ പുബ്ബകമ്മം പച്ചക്ഖതോ ഞത്വാ സഞ്ജാതസോമനസ്സോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുവച്ഛോ നാമ നാമേനാതിആദിമാഹ. തത്ഥ വച്ഛഗോത്തേ ജാതത്താ വച്ഛോ, സുന്ദരോ ച സോ വച്ഛോ ചേതി സുവച്ഛോ. നാമേന സുവച്ഛോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ മന്തപാരഗൂ വേദത്തയാദിസകലമന്തസത്ഥേ ¶ കോടിപ്പത്തോതി അത്ഥോ. സേസം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

നാഗപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. പുന്നാഗപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

കാനനം ¶ ¶ വനമോഗയ്ഹാതിആദികം ആയസ്മതോ പുന്നാഗപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഫുസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ നേസാദകുലേ നിബ്ബത്തോ മഹാവനം പവിട്ഠോ തത്ഥ സുപുപ്ഫിതപുന്നാഗപുപ്ഫം ദിസ്വാ ഹേതുസമ്പന്നത്താ ബുദ്ധാരമ്മണപീതിവസേന ഭഗവന്തം സരിത്വാ തം പുപ്ഫം സഹ കണ്ണികാഹി ഓചിനിത്വാ വാലുകാഹി ചേതിയം കത്വാ പൂജേസി.

൪൬. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദ്വേനവുതികപ്പേ നിരന്തരം ദേവമനുസ്സസമ്പത്തിയോയേവ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം വിഭവസമ്പന്നേ കുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ പുബ്ബവാസനാബലേന സാസനേ പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ വായമന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹാ ഹുത്വാ പുബ്ബേ കതകുസലം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ കാനനം വനമോഗയ്ഹാതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തത്താ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പുന്നാഗപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. കുമുദദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദികം ആയസ്മതോ കുമുദദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ഥേരോ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അനേകേസു ഭവേസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹിമവന്തസ്സ ആസന്നേ മഹന്തേ ജാതസ്സരേ കുകുത്ഥോ നാമ പക്ഖീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ കേനചി അകുസലേന പക്ഖീ സമാനോപി പുബ്ബേ കതസമ്ഭാരേന ബുദ്ധിസമ്പന്നോ പുഞ്ഞാപുഞ്ഞേസു ഛേകോ സീലവാ പാണഗോചരതോ പടിവിരതോ അഹോസി. തസ്മിം സമയേ പദുമുത്തരോ ഭഗവാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ തസ്സ സമീപേ ചങ്കമതി. അഥ സോ സകുണോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ കുമുദപുപ്ഫം ഡംസിത്വാ ഭഗവതോ പാദമൂലേ പൂജേസി. ഭഗവാ തസ്സ സോമനസ്സുപ്പാദനത്ഥം പടിഗ്ഗഹേത്വാ അനുമോദനമകാസി.

൫൧. സോ ¶ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു ഉഭയസമ്പത്തിസുഖം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം അഞ്ഞതരസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ രതനത്തയേ പസന്നോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം പച്ചക്ഖതോ ഞത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദിമാഹ. പദുമുപ്പലസഞ്ഛന്നോതി ¶ ¶ ഏത്ഥ സതപത്തേഹി സമ്പുണ്ണോ സേതപദുമോ ച തീണി നീലരത്തസേതുപ്പലാനി ച പദുമുപ്പലാനി തേഹി സഞ്ഛന്നോ ഗഹനീഭൂതോ സമ്പുണ്ണോ മഹാജാതസ്സരോ അഹൂതി സമ്ബന്ധോ. പുണ്ഡരീകസമോത്ഥടോതി പുണ്ഡരീകേഹി രത്തപദുമേഹി ഓത്ഥടോ സമ്പുണ്ണോതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

കുമുദദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

സോളസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൭. സുപാരിചരിയവഗ്ഗോ

൧. സുപാരിചരിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമോ ¶ നാമ നാമേനാതിആദികം ആയസ്മതോ സുപാരിചരിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമമുനിപുങ്ഗവേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ യക്ഖയോനിയം നിബ്ബത്തോ ഹിമവതി യക്ഖസമാഗമം ഗതോ ഭഗവതോ ദേവയക്ഖഗന്ധബ്ബനാഗാനം ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നമാനസോ ഉഭോ ഹത്ഥേ ആഭുജിത്വാ അപ്ഫോടേസി നമസ്സി ച. സോ തേന പുഞ്ഞേന തതോ ചുതോ ഉപരി ദേവലോകേ ഉപ്പന്നോ തത്ഥ ദിബ്ബസുഖം അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ച ചക്കവതിആദിസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തോ അഡ്ഢോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ രതനത്തയേ പസന്നോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി.

൧. സോ ഏകദിവസം അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമോ നാമ നാമേനാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ¶ പദുമോതി യസ്സ പാദനിക്ഖേപസമയേ പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ പദുമം ഉഗ്ഗന്ത്വാ പാദതലം സമ്പടിച്ഛതി, തേന സഞ്ഞാണേന സോ ഭഗവാ പദുമോതി സങ്ഖം ഗതോ, ഇധ പദുമുത്തരോ ഭഗവാ അധിപ്പേതോ. സോ ഭഗവാ പവനാ വസനവിഹാരാ അഭിനിക്ഖമ്മ വനമജ്ഝം പവിസിത്വാ ധമ്മം ദേസേതീതി സമ്ബന്ധോ.

യക്ഖാനം സമയോതി ദേവാനം സമാഗമോ ആസി അഹോസീതി അത്ഥോ. അജ്ഝാപേക്ഖിംസു താവദേതി തസ്മിം ദേസനാകാലേ അധിഅപേക്ഖിംസു, വിസേസേന പസ്സനസീലാ അഹേസുന്തി അത്ഥോ. സേസം പാകടമേവാതി.

സുപാരിചരിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. കണവേരപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സിദ്ധത്ഥോ ¶ നാമ ഭഗവാതിആദികം ആയസ്മതോ കണവേരപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സുദ്ദകുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ ¶ രഞ്ഞോ അന്തേപുരപാലകോ അഹോസി. തസ്മിം സമയേ സിദ്ധത്ഥോ ഭഗവാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ രാജവീഥിം പടിപജ്ജി. അഥ സോ അന്തേപുരപാലകോ ചരമാനം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ഹുത്വാ കണവേരപുപ്ഫേന ഭഗവന്തം പൂജേത്വാ നമസ്സമാനോ അട്ഠാസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന സുഗതിസമ്പത്തിയോയേവ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വുദ്ധിപ്പത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൭. സോ പത്തഅഗ്ഗഫലോ പുബ്ബേ കതകുസലം സരിത്വാ സഞ്ജാതസോമനസ്സോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സിദ്ധത്ഥോ നാമ ഭഗവാതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തത്താ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

കണവേരപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. ഖജ്ജകദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

തിസ്സസ്സ ഖോ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ ഖജ്ജകദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ¶ സുദ്ദകുലേ നിബ്ബത്തോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ അമ്ബജമ്ബുആദിമനേകം മധുരഫലാഫലം നാളികേരം പൂവഖജ്ജകഞ്ച അദാസി. ഭഗവാ തസ്സ പസാദവഡ്ഢനത്ഥായ പസ്സന്തസ്സേവ പരിഭുഞ്ജി. സോ തേന പുഞ്ഞേന സുഗതിസമ്പത്തിയോയേവ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സഞ്ജാതസദ്ധോ പസാദബഹുമാനോ പബ്ബജിത്വാ വത്തപടിപത്തിയാ സാസനം സോഭേന്തോ സീലാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി.

൧൩. സോ പുബ്ബകമ്മം സരന്തോ ‘‘പുബ്ബേ മയാ സുഖേത്തേ കുസലം കതം സുന്ദര’’ന്തി സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ തിസ്സസ്സ ഖോ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. തത്ഥ തിസ്സോപി ഭവസമ്പത്തിയോ ദദമാനോ ജാതോതി മാതാപിതൂഹി കതനാമവസേന തിസ്സോ. അഥ വാ തീഹി ¶ സരണഗമനേഹി അസ്സാസേന്തോ ഓവദന്തോ ഹേതുസമ്പന്നപുഗ്ഗലേ സഗ്ഗമോക്ഖദ്വയേ പതിട്ഠാപേന്തോ ബുദ്ധോ ജാതോതി തിസ്സോ. സമാപത്തിഗുണാദീഹി ഭഗേഹി യുത്തോതി ഭഗവാ, തസ്സ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ പുബ്ബേ അഹം ഫലം അദാസിന്തി സമ്ബന്ധോ. നാളികേരഞ്ച പാദാസിന്തി നാളികാകാരേന പവത്തം ഫലം നാളികേരം, തഞ്ച ഫലം അദാസിന്തി അത്ഥോ. ഖജ്ജകം അഭിസമ്മതന്തി ഖാദിതബ്ബം ഖജ്ജകം അഭി വിസേസേന മധുസക്കരാദീഹി സമ്മിസ്സം ¶ കത്വാ നിപ്ഫാദിതം സുന്ദരം മധുരന്തി സമ്മതം ഞാതം അഭിസമ്മതം ഖജ്ജകഞ്ച അദാസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ഖജ്ജകദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. ദേസപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അത്ഥദസ്സീ തു ഭഗവാതിആദികം ആയസ്മതോ ദേസപൂജകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ഥേരോ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സദ്ധോ പസന്നോ ബുദ്ധമാമകോ ധമ്മമാമകോ സങ്ഘമാമകോ അഹോസി. തദാ അത്ഥദസ്സീ ഭഗവാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ചന്ദോ വിയ സൂരിയോ വിയ ച ആകാസേന ഗച്ഛതി. സോ ഉപാസകോ ഭഗവതോ ഗതദിസാഭാഗം ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജേന്തോ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ നമസ്സമാനോ അട്ഠാസി.

൧൮. സോ ¶ തേന പുഞ്ഞേന ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ സഗ്ഗസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ച മനുസ്സസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ ഉപഭോഗപരിഭോഗസമ്പന്നോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നമാനസോ ഘരാവാസേ അനല്ലീനോ പബ്ബജിത്വാ വത്തസമ്പന്നോ നചിരസ്സേവ അരഹാ ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ അത്ഥദസ്സീ തു ഭഗവാതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ. അനിലഞ്ജസേതി ‘‘മഗ്ഗോ പന്ഥോ പഥോ പജ്ജോ, അഞ്ജസം വടുമായന’’ന്തി (ചൂളനി. പാരായനത്ഥുതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൧൦൧) പരിയായസ്സ വുത്തത്താ അനിലസ്സ വാതസ്സ അഞ്ജസം ഗമനമഗ്ഗോതി അനിലഞ്ജസം, തസ്മിം അനിലഞ്ജസേ, ആകാസേതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ദേസപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. കണികാരഛത്തിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

വേസ്സഭൂ ¶ നാമ സമ്ബുദ്ധോതിആദികം ആയസ്മതോ കണികാരഛത്തിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ഥേരോ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വേസ്സഭുസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സദ്ധാസമ്പന്നോ അഹോസി. തസ്മിം സമയേ വേസ്സഭൂ ഭഗവാ വിവേകകാമോ മഹാവനം പവിസിത്വാ നിസീദി. അഥ സോപി ഉപാസകോ കേനചിദേവ കരണീയേന തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം വിയ ജലമാനം നിസിന്നം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ കണികാരപുപ്ഫം ഓചിനിത്വാ ഛത്തം കത്വാ ഭഗവതോ നിസിന്നട്ഠാനേ വിതാനം കത്വാ പൂജേസി, തം ഭഗവതോ ആനുഭാവേന സത്താഹം അമിലാതം ഹുത്വാ തഥേവ അട്ഠാസി. ഭഗവാപി ഫലസമാപത്തിം നിരോധസമാപത്തിഞ്ച സമാപജ്ജിത്വാ വിഹാസി ¶ , സോ തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ സോമനസ്സജാതോ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ അട്ഠാസി. ഭഗവാ സമാപത്തിതോ വുട്ഠഹിത്വാ വിഹാരമേവ അഗമാസി.

൨൩. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സദ്ധാസമ്പന്നോ സത്ഥു ¶ ധമ്മദേസനം സുത്വാ ഘരാവാസേ അനല്ലീനോ പബ്ബജിത്വാ വത്തപടിപത്തിയാ ജിനസാസനം സോഭേന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹാ ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ വേസ്സഭൂ നാമ സമ്ബുദ്ധോതിആദിമാഹ. തത്ഥ വേസ്സഭൂതി വേസ്സേ വേസ്സജനേ ഭുനാതി അഭിഭവതീതി വേസ്സഭൂ. അഥ വാ വേസ്സേ പഞ്ചവിധമാരേ അഭിഭുനാതി അജ്ഝോത്ഥരതീതി വേസ്സഭൂ. സാമംയേവ ബുജ്ഝിതാ സച്ചാനീതി സമ്ബുദ്ധോ, നാമേന വേസ്സഭൂ നാമ സമ്ബുദ്ധോതി അത്ഥോ. ദിവാവിഹാരായ മുനീതി ദിബ്ബതി പകാസേതി തം തം വത്ഥും പാകടം കരോതീതി ദിവാ. സൂരിയുഗ്ഗമനതോ പട്ഠായ യാവ അത്ഥങ്ഗമോ, താവ പരിച്ഛിന്നകാലോ, വിഹരണം ചതൂഹി ഇരിയാപഥേഹി പവത്തനം വിഹാരോ, ദിവായ വിഹാരോ ദിവാവിഹാരോ, തസ്സ ദിവാവിഹാരായ ലോകജേട്ഠോ നരാസഭോ ബുദ്ധമുനി മഹാവനം ഓഗാഹിത്വാ പവിസിത്വാതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

കണികാരഛത്തിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. സപ്പിദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഫുസ്സോ ¶ നാമാഥ ഭഗവാതിആദികം ആയസ്മതോ സപ്പിദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ അനേകേസു ഭവേസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഫുസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ അഹോസി. തദാ ഭഗവാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ വീഥിയം ചരമാനോ തസ്സ ഉപാസകസ്സ ഗേഹദ്വാരം സമ്പാപുണി. അഥ സോ ഉപാസകോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ വന്ദിത്വാ പത്തപൂരം സപ്പിതേലം അദാസി, ഭഗവാ അനുമോദനം കത്വാ പക്കാമി. സോ തേനേവ സോമനസ്സേന യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവലോകേ ഉപ്പന്നോ തത്ഥ ദിബ്ബസുഖം അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ച നിബ്ബത്തോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ സപ്പിതേലമധുഫാണിതാദിമധുരാഹാരസമങ്ഗീ സുഖം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സദ്ധോ ബുദ്ധിസമ്പന്നോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നമാനസോ പബ്ബജിത്വാ വത്തസമ്പന്നോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൨൮. സോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ ജാതസോമനസ്സോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഫുസ്സോ നാമാഥ ഭഗവാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഫുസ്സോതി ¶ ¶ ഫുസ്സനക്ഖത്തയോഗേന ജാതത്താ മാതാപിതൂഹി കതനാമധേയ്യേന ഫുസ്സോ. അഥ വാ നിബ്ബാനം ഫുസി പസ്സി സച്ഛി അകാസീതി ഫുസ്സോ. അഥ വാ സമതിംസപാരമിതാസത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മേ സകലേ ച തേപിടകേ പരിയത്തിധമ്മേ ഫുസി പസ്സി അഞ്ഞാസീതി ഫുസ്സോ. ഭഗ്ഗവാ ഭഗ്യവാ യുത്തോതിആദിപുഞ്ഞകോട്ഠാസസമങ്ഗിതായ ഭഗവാ. ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോതി ആഹുതിനോ വുച്ചന്തി പൂജാസക്കാരാ, തേസം ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹേതും അരഹതീതി ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോ. മഹാജനം നിബ്ബാപേന്തോ വീരോ ഫുസ്സോ നാമ ഭഗവാ വീഥിയം അഥ തദാ ഗച്ഛതേതി സമ്ബന്ധോ. സേസം പാകടമേവാതി.

സപ്പിദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. യൂഥികാപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ചന്ദഭാഗാനദീതീരേതിആദികം ആയസ്മതോ യൂഥികാപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ആയസ്മാ പുരിമമുനിന്ദേസു കതാധികാരോ അനേകേസു ച ജാതിസതേസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഫുസ്സസ്സേവ ഭഗവതോ കാലേ സുദ്ദകുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ ചന്ദഭാഗായ നദിയാ തീരേ ¶ കേനചിദേവ കരണീയേന അനുസോതം ചരമാനോ ഫുസ്സം ഭഗവന്തം ന്ഹായിതുകാമം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം വിയ ജലമാനം ദിസ്വാ സോമനസ്സജാതോ തത്ഥ ജാതം യൂഥികാപുപ്ഫം ഓചിനിത്വാ ഭഗവന്തം പൂജേസി. ഭഗവാ തസ്സ അനുമോദനമകാസി.

൩൩. സോ തത്ഥ തേന പുഞ്ഞകോട്ഠാസേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നമാനസോ പബ്ബജിത്വാ വത്തപടിപത്തിയാ സാസനം സോഭേന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹാ ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ചന്ദഭാഗാനദീതീരേതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

യൂഥികാപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. ദുസ്സദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

തിവരായം ¶ പുരേ രമ്മേതിആദികം ആയസ്മതോ ദുസ്സദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പായസ്മാ പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ രാജകുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തകാലേ യുവരാജഭാവം പത്വാ പാകടോ ഏകം ജനപദം ലഭിത്വാ തത്രാധിപതിഭൂതോ സകലജനപദവാസിനോ ദാനപിയവചനഅത്ഥചരിയാസമാനത്ഥതാസങ്ഖാതേഹി ചതൂഹി സങ്ഗഹവത്ഥൂഹി സങ്ഗണ്ഹാതി. തസ്മിം സമയേ സിദ്ധത്ഥോ ഭഗവാ തം ജനപദം സമ്പാപുണി. അഥ സോ യുവരാജാ പണ്ണാകാരം ¶ ലഭിത്വാ തത്ഥ സുഖുമവത്ഥേന ഭഗവന്തം പൂജേസി. ഭഗവാ തം വത്ഥം ഹത്ഥേന പരാമസിത്വാ ആകാസം പക്ഖന്ദി. തമ്പി വത്ഥം ഭഗവന്തമേവ അനുബന്ധി. അഥ സോ യുവരാജാ തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ അതീവ പസന്നോ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ അട്ഠാസി. ഭഗവതോ സമ്പത്തസമ്പത്തട്ഠാനേ സബ്ബേ ജനാ തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ അച്ഛരിയബ്ഭുതചിത്താ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ അട്ഠംസു. ഭഗവാ വിഹാരമേവ അഗമാസി. യുവരാജാ തേനേവ കുസലകമ്മേന തതോ ചുതോ ദേവലോകേ ഉപ്പന്നോ തത്ഥ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ചക്കവത്തിആദിസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ രതനത്തയേ പസന്നോ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വായമന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൩൮. സോ ¶ ഏകദിവസം അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ തിവരായം പുരേ രമ്മേതിആദിമാഹ. തത്ഥ തിവരനാമകേ നഗരേ രമണീയേ അഹം രാജപുത്തോ ഹുത്വാ സിദ്ധത്ഥം ഭഗവന്തം വത്ഥേന പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ദുസ്സദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. സമാദപകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നഗരേ ബന്ധുമതിയാതിആദികം ആയസ്മതോ സമാദപകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ഥേരോ പുരിമബുദ്ധാനം സന്തികേ കതകുസലസമ്ഭാരോ അനേകേസു ഭവേസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ ¶ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ വസമാനോ സദ്ധോ പസന്നോ ബഹൂ ഉപാസകേ സന്നിപാതേത്വാ ഗണജേട്ഠകോ ഹുത്വാ ‘‘മാളകം കരിസ്സാമാ’’തി തേ സബ്ബേ സമാദപേത്വാ ഏകം മാളകം സമം കാരേത്വാ പണ്ഡരപുലിനം ഓകിരിത്വാ ഭഗവതോ നിയ്യാദേസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവലോകേ ഉപ്പന്നോ ഛ കാമാവചരസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ച ചക്കവത്തിആദിസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഭഗവതി പസന്നോ ധമ്മം സുത്വാ പസന്നമാനസോ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിത്വാ സീലസമ്പന്നോ വത്തസമ്പന്നോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി.

൪൪. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ കതകുസലം സരിത്വാ സഞ്ജാതസോമനസ്സോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നഗരേ ബന്ധുമതിയാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ബന്ധന്തി ഞാതിഗോത്താദിവസേന ഏകസമ്ബന്ധാ ഹോന്തി സകലനഗരവാസിനോതി ബന്ധൂ, ബന്ധൂ ഏതസ്മിം വിജ്ജന്തീതി ബന്ധുമതീ, തസ്സാ ബന്ധുമതിയാ ¶ നാമ നഗരേ മഹാപൂഗഗണോ ഉപാസകസമൂഹോ അഹോസീതി അത്ഥോ. മാളം കസ്സാമ സങ്ഘസ്സാതി ഏത്ഥ മാതി ഗണ്ഹാതി സമ്പത്തസമ്പത്തജനാനം ചിത്തന്തി മാളം, അഥ വാ സമ്പത്തയതിഗണാനം ചിത്തസ്സ വിവേകകരണേ അലന്തി മാളം, മാളമേവ മാളകം, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഫാസുവിഹാരത്ഥായ മാളകം കരിസ്സാമാതി അത്ഥോ. സേസം പാകടമേവാതി.

സമാദപകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. പഞ്ചങ്ഗുലിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

തിസ്സോ ¶ നാമാസി ഭഗവാതിആദികം ആയസ്മതോ പഞ്ചങ്ഗുലിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരേ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ വിഭവസമ്പന്നോ സദ്ധോ പസന്നോ വീഥിതോ വിഹാരം പടിപന്നം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ജാതിസുമനാദിഅനേകാനി സുഗന്ധപുപ്ഫാനി ചന്ദനാദീനി ച വിലേപനാനി ഗാഹാപേത്വാ വിഹാരം ഗതോ പുപ്ഫേഹി ഭഗവന്തം പൂജേത്വാ വിലേപനേഹി ഭഗവതോ സരീരേ പഞ്ചങ്ഗുലികം കത്വാ വന്ദിത്വാ പക്കാമി.

൫൦. സോ ¶ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വുദ്ധിമന്വായ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നമാനസോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ ഹുത്വാ പുബ്ബകമ്മം സരന്തോ പച്ചക്ഖതോ ഞത്വാ ‘‘ഇമം നാമ കുസലകമ്മം കത്വാ ഈദിസം ലോകുത്തരസമ്പത്തിം പത്തോമ്ഹീ’’തി പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ തിസ്സോ നാമാസി ഭഗവാതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പഞ്ചങ്ഗുലിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

സത്തരസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൮. കുമുദവഗ്ഗോ

൧. കുമുദമാലിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പബ്ബതേ ¶ ഹിമവന്തമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ കുമുദമാലിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ഥേരോ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹിമവന്തപബ്ബതസമീപേ ജാതസ്സരസ്സ ആസന്നേ രക്ഖസോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ അത്ഥദസ്സിം ഭഗവന്തം തത്ഥ ഉപഗതം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ കുമുദപുപ്ഫാനി ഓചിനിത്വാ ഭഗവന്തം പൂജേസി. ഭഗവാ അനുമോദനം കത്വാ പക്കാമി.

൧. സോ തേന പുഞ്ഞേന തതോ ചവിത്വാ ദേവലോകം ഉപപന്നോ ഛ കാമാവചരസമ്പത്തിയോ ¶ അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ച ചക്കവത്തിആദിസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ രതനത്തയേ പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ വായമന്തോ ബ്രഹ്മചരിയപരിയോസാനം അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പബ്ബതേ ഹിമവന്തമ്ഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ തത്ഥജോ രക്ഖസോ ആസിന്തി തസ്മിം ജാതസ്സരസമീപേ ജാതോ നിബ്ബത്തോ രക്ഖസോ പരരുധിരമംസഖാദകോ നിദ്ദയോ ഘോരരൂപോ ഭയാനകസഭാവോ മഹാബലോ മഹാഥാമോ കക്ഖളോ യക്ഖോ ആസിം അഹോസിന്തി അത്ഥോ.

കുമുദം ¶ പുപ്ഫതേ തത്ഥാതി തസ്മിം മഹാസരേ സൂരിയരംസിയാ അഭാവേ സതി സായന്ഹേ മകുളിതം കുഞ്ചിതാകാരേന നിപ്പഭം അവണ്ണം ഹോതീതി ‘‘കുമുദ’’ന്തി ലദ്ധനാമം പുപ്ഫം പുപ്ഫതേ വികസതീതി അത്ഥോ. ചക്കമത്താനി ജായരേതി താനി പുപ്ഫാനി രഥചക്കപമാണാനി ഹുത്വാ ജായന്തീതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

കുമുദമാലിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. നിസ്സേണിദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

കോണ്ഡഞ്ഞസ്സ ¶ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ നിസ്സേണിദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ അനേകാസു ജാതീസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ കോണ്ഡഞ്ഞസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വഡ്ഢകികുലേ നിബ്ബത്തോ സദ്ധോ പസന്നോ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നമാനസോ ഭഗവതോ വസനപാസാദസ്സാരോഹനത്ഥായ സാരകട്ഠമയം നിസ്സേണിം കത്വാ ഉസ്സാപേത്വാ ഠപേസി. ഭഗവാ തസ്സ പസാദസംവഡ്ഢനത്ഥായ പസ്സന്തസ്സേവ ഉപരിപാസാദം ആരുഹി. സോ അതീവ പസന്നോ തേനേവ പീതിസോമനസ്സേന കാലം കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ തത്ഥ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ജായമാനോ നിസ്സേണിദാനനിസ്സന്ദേന ഉച്ചകുലേ നിബ്ബത്തോ മനുസ്സസുഖം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൯. സോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ കോണ്ഡഞ്ഞസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. തത്ഥ കോണ്ഡഞ്ഞസ്സാതി കുച്ഛിതോ ഹുത്വാ ഡേതി പവത്തതീതി കോണ്ഡോ, ലാമകസത്തോ, കോണ്ഡതോ അഞ്ഞോതി കോണ്ഡഞ്ഞോ, അലാമകോ ഉത്തമപുരിസോതി അത്ഥോ. അഥ വാ ബ്രാഹ്മണഗോത്തേസു കോണ്ഡഞ്ഞഗോത്തേ ഉപ്പന്നത്താ ‘‘കോണ്ഡഞ്ഞോ’’തി ¶ ഗോത്തവസേന തസ്സ നാമം, തസ്സ കോണ്ഡഞ്ഞസ്സ. സേസം പാകടമേവാതി.

നിസ്സേണിദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. രത്തിപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

മിഗലുദ്ദോ ¶ പുരേ ആസിന്തിആദികം ആയസ്മതോ രത്തിപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ നേസാദകുലേ ഉപ്പന്നോ മിഗവധായ അരഞ്ഞേ വിചരമാനോ തസ്സ കാരുഞ്ഞേന അരഞ്ഞേ ചരമാനം വിപസ്സിം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ പുപ്ഫിതം രത്തികം നാമ പുപ്ഫം കുടജപുപ്ഫഞ്ച സഹ വണ്ടേന ഓചിനിത്വാ സോമനസ്സചിത്തേന പൂജേസി. ഭഗവാ അനുമോദനം കത്വാ പക്കാമി.

൧൩. സോ തേനേവ പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ രതനത്തയേ പസന്നോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ കാമേസു ആദീനവം ¶ ദിസ്വാ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്തോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ ‘‘നേസാദഭൂതേന മയാ കതകുസലം സുന്ദര’’ന്തി സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ മിഗലുദ്ദോ പുരേ ആസിന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ മിഗാനം ലുദ്ദോ സാഹസികോ മാരകോതി മിഗലുദ്ദോ, മിഗേസു വാ ലുദ്ദോ ലോഭീതി മിഗലുദ്ദോ, നേസാദോ ആസിം പുരേതി അത്ഥോ.

൧൪. രത്തികം പുപ്ഫിതം ദിസ്വാതി പദുമപുപ്ഫാദീനി അനേകാനി പുപ്ഫാനി സൂരിയരംസിസമ്ഫസ്സേന ദിവാ പുപ്ഫന്തി രത്തിയം മകുളിതാനി ഹോന്തി. ജാതിസുമനമല്ലികാദീനി അനേകാനി പുപ്ഫാനി പന രത്തിയം പുപ്ഫന്തി നോ ദിവാ. തസ്മാ രത്തിയം പുപ്ഫനതോ രത്തിപുപ്ഫനാമകാനി അനേകാനി സുഗന്ധപുപ്ഫാനി ച കുടജപുപ്ഫാനി ച ഗഹേത്വാ പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

രത്തിപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. ഉദപാനദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

വിപസ്സിനോ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ ഉദപാനദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ഥേരോ പുരിമമുനിവരേസു കതാധികാരോ അനേകേസു ഭവേസു കതപുഞ്ഞസഞ്ചയോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ ¶ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ ‘‘പാനീയദാനം മയാ ദാതബ്ബം, തഞ്ച നിരന്തരം കത്വാ പവത്തേതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏകം കൂപം ഖനാപേത്വാ ഉദകസമ്പത്തകാലേ ഇട്ഠകാഹി ചിനാപേത്വാ ഥിരം കത്വാ തത്ഥ ഉട്ഠിതേന ഉദകേന പുണ്ണം തം ഉദപാനം വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ നിയ്യാദേസി. ഭഗവാ പാനീയദാനാനിസംസദീപകം അനുമോദനം അകാസി ¶ . സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ പോക്ഖരണീഉദപാനപാനീയാദിസമ്പന്നോ സുഖമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സദ്ധോ പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൧൮. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ വിപസ്സിനോ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉദപാനോ കതോ മയാതി ഉദകം പിവന്തി ഏത്ഥാതി ഉദപാനോ, കൂപപോക്ഖരണീതളാകാനമേതം അധിവചനം. സോ ഉദപാനോ കൂപോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ അത്ഥായ കതോ ഖനിതോതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഉദപാനദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. സീഹാസനദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നിബ്ബുതേ ¶ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ സീഹാസനദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ നിബ്ബാനാധിഗമത്ഥായ കതപുഞ്ഞൂപചയോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ രതനത്തയേ പസന്നോ തസ്മിം ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേ സത്തഹി രതനേഹി ഖചിതം സീഹാസനം കാരാപേത്വാ ബോധിരുക്ഖം പൂജേസി, ബഹൂഹി മാലാഗന്ധധൂപേഹി ച പൂജേസി.

൨൧. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ സബ്ബത്ഥ പൂജിതോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ ഘരാവാസം വസന്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നമാനസോ ഞാതിവഗ്ഗം പഹായ പബ്ബജിതോ നചിരസ്സേവ അരഹാ ഹുത്വാ ¶ പുബ്ബൂപചിതകുസലസമ്ഭാരം സരിത്വാ സഞ്ജാതസോമനസ്സോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നിബ്ബുതേ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ സീഹാസനമദാസഹന്തി സീഹരൂപഹിരഞ്ഞസുവണ്ണരതനേഹി ഖചിതം ആസനം സീഹാസനം, സീഹസ്സ വാ അഭീതസ്സ ഭഗവതോ നിസിന്നാരഹം, സീഹം വാ സേട്ഠം ഉത്തമം ആസനന്തി സീഹാസനം, തം അഹം അദാസിം, ബോധിരുക്ഖം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

സീഹാസനദായകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. മഗ്ഗദത്തികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അനോമദസ്സീ ഭഗവാതിആദികം ആയസ്മതോ മഗ്ഗദത്തികത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പായസ്മാ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അനോമദസ്സിസ്സ ¶ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ വസന്തോ അനോമദസ്സിം ഭഗവന്തം ആകാസേ ചങ്കമന്തം പാദുദ്ധാരേ പാദുദ്ധാരചങ്കമനട്ഠാനേ പുപ്ഫാനം വികിരണം അച്ഛരിയഞ്ച ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ പുപ്ഫാനി ആകാസേ ഉക്ഖിപി, താനി വിതാനം ഹുത്വാ അട്ഠംസു.

൨൬. സോ തേന പുഞ്ഞേന സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ സബ്ബത്ഥ പൂജിതോ സുഖം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ കമേന യോബ്ബഞ്ഞം പാപുണിത്വാ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിത്വാ വത്തസമ്പന്നോ ¶ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്തോ ചങ്കമനസ്സ പൂജിതത്താ മഗ്ഗദത്തികത്ഥേരോതി പാകടോ. സോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ അനോമദസ്സീ ഭഗവാതിആദിമാഹ. ദിട്ഠധമ്മസുഖത്ഥായാതി ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ ചങ്കമനേന സരീരസല്ലഹുകാദിസുഖം പടിച്ചാതി അത്ഥോ. അബ്ഭോകാസമ്ഹി ചങ്കമീതി അബ്ഭോകാസേ അങ്ഗണട്ഠാനേ ചങ്കമി, പദവിക്ഖേപം പദസഞ്ചാരം അകാസീതി അത്ഥോ.

ഉദ്ധതേ പാദേ പുപ്ഫാനീതി ചങ്കമന്തേന പാദേ ഉദ്ധതേ പദുമുപ്പലാദീനി പുപ്ഫാനി പഥവിതോ ഉഗ്ഗന്ത്വാ ചങ്കമേ വികിരിംസൂതി അത്ഥോ. സോഭം മുദ്ധനി തിട്ഠരേതി ബുദ്ധസ്സ ¶ മുദ്ധനി സീസേ സോഭയമാനാ താനി തിട്ഠന്തീതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

മഗ്ഗദത്തികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. ഏകദീപിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരസ്സ മുനിനോതിആദികം ആയസ്മതോ ഏകദീപിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പായസ്മാ പുരിമജിനസേട്ഠേസു കതകുസലസമ്ഭാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സദ്ധോ പസന്നോ ഭഗവതോ സലലമഹാബോധിമ്ഹി ഏകപദീപം പൂജേസി, ഥാവരം കത്വാ നിച്ചമേകപദീപപൂജനത്ഥായ തേലവട്ടം പട്ഠപേസി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ സബ്ബത്ഥ ജലമാനോ പസന്നചക്ഖുകോ ഉഭയസുഖമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം വിഭവസമ്പന്നേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ രതനത്തയേ പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്തോ ദീപപൂജായ ലദ്ധവിസേസാധിഗമത്താ ഏകദീപിയത്ഥേരോതി പാകടോ.

൩൦. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരസ്സ മുനിനോതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഏകദീപിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. മണിപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഓരേന ¶ ¶ ഹിമവന്തസ്സാതിആദികം ആയസ്മതോ മണിപൂജകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ഥേരോ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ തത്ഥാദീനവം ദിസ്വാ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തഓരഭാഗേ ഏകിസ്സാ നദിയാ സമീപേ പണ്ണസാലം കാരേത്വാ വസന്തോ വിവേകകാമതായ തസ്സാനുകമ്പായ ച തത്ഥ ഉപഗതം പദുമുത്തരം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ മണിപല്ലങ്കം ¶ ഭഗവതോ പൂജേസി. ഭഗവാ തസ്സ പസാദവഡ്ഢനത്ഥായ തത്ഥ നിസീദി. സോ ഭിയ്യോസോമത്തായ പസന്നോ നിബ്ബാനാധിഗമത്ഥായ പത്ഥനം അകാസി. ഭഗവാ അനുമോദനം വത്വാ പക്കാമി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ സബ്ബത്ഥ പൂജിതോ സുഖം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം വിഭവസമ്പന്നേ കുലേ നിബ്ബത്തോ ഘരാവാസം വസന്തോ ഏകദിവസം സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ അഹോസി.

൩൪. സോ ഏകദിവസം അത്തനാ കതകുസലം സരിത്വാ സഞ്ജാതസോമനസ്സോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഓരേന ഹിമവന്തസ്സാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഓരേനാതി ഹിമവന്തസ്സ അപരം ഭാഗം വിഹായ ഓരേന, ഭുമ്മത്ഥേ കരണവചനം, ഓരസ്മിം ദിസാഭാഗേതി അത്ഥോ. നദികാ സമ്പവത്തഥാതി അപാകടനാമധേയ്യാ ഏകാ നദീ സംസുട്ഠു പവത്താനീ വഹാനീ സന്ദമാനാ അഹോസീതി അത്ഥോ. തസ്സാ ചാനുപഖേത്തമ്ഹീതി തസ്സാ നദിയാ അനുപഖേത്തമ്ഹി തീരസമീപേതി അത്ഥോ. സയമ്ഭൂ വസതേ തദാതി യദാ അഹം മണിപല്ലങ്കം പൂജേസിം, തദാ അനാചരിയകോ ഹുത്വാ സയമേവ ബുദ്ധഭൂതോ ഭഗവാ വസതേ വിഹരതീതി അത്ഥോ.

൩൫. മണിം പഗ്ഗയ്ഹ പല്ലങ്കന്തി മണിന്തി ചിത്തം ആരാധേതി സോമനസ്സം കരോതീതി മണി, അഥ വാ മാതി പമാണം കരോതി ആഭരണന്തി മണി, അഥ വാ മരന്താപി രാജയുവരാജാദയോ തം ന പരിച്ചജന്തി തദത്ഥായ സങ്ഗാമം കരോന്തീതി മണി, തം മണിം മണിമയം പല്ലങ്കം മനോരമം സാധു ചിത്തം സുട്ഠു വിചിത്തം പഗ്ഗയ്ഹ ഗഹേത്വാ ബുദ്ധസേട്ഠസ്സ അഭിരോപയിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

മണിപൂജകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. തികിച്ഛകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നഗരേ ¶ ബന്ധുമതിയാതിആദികം ആയസ്മതോ തികിച്ഛകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പായസ്മാ പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ ¶ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബന്ധുമതീനഗരേ വേജ്ജകുലേ നിബ്ബത്തോ ബഹുസ്സുതോ സുസിക്ഖിതോ വേജ്ജകമ്മേ ഛേകോ ¶ ബഹൂ രോഗിനോ തികിച്ഛന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ ഉപട്ഠാകസ്സ അസോകനാമത്ഥേരസ്സ രോഗം തികിച്ഛി. സോ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു അപരാപരം സുഖം അനുഭവന്തോ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തഭവേ അരോഗോ ദീഘായുകോ സുവണ്ണവണ്ണസരീരോ അഹോസി.

൩൯. സോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിമന്വായ സബ്ബസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം പത്തോ അരോഗോ സുഖിതോ വിഭവസമ്പന്നോ രതനത്തയേ പസന്നോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ ഘരാവാസം പഹായ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ ഹുത്വാ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നഗരേ ബന്ധുമതിയാതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

തികിച്ഛകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. സങ്ഘുപട്ഠാകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

വേസ്സഭുമ്ഹി ഭഗവതീതിആദികം ആയസ്മതോ സങ്ഘുപട്ഠാകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ഥേരോ പുരിമബുദ്ധേസു കതകുസലസമ്ഭാരോ അനേകേസു ഭവേസു വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വേസ്സഭുസ്സ ഭഗവതോ കാലേ തസ്സാരാമികസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സദ്ധോ പസന്നോ വിഹാരേസു ആരാമികകമ്മം കരോന്തോ സക്കച്ചം സങ്ഘം ഉപട്ഠാസി. സോ തേനേവ കുസലകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ വിഭവസമ്പന്നോ സുഖപ്പത്തോ പാകടോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സാസനേ പസന്നോ പബ്ബജിത്വാ വത്തസമ്പന്നോ സാസനം സോഭയമാനോ വിപസ്സനം വഡ്ഢേന്തോ നചിരസ്സേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്തോ ഛളഭിഞ്ഞോ പുബ്ബേ കതകുസലകമ്മവസേന സങ്ഘുപട്ഠാകത്ഥേരോതി പാകടോ അഹോസി.

൪൫. സോ ¶ ഏകദിവസം ‘‘പുബ്ബേ മയാ കിം നാമ കമ്മം കത്വാ അയം ലോകുത്തരസമ്പത്തി ലദ്ധാ’’തി അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ പച്ചക്ഖതോ ജാനിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പാകടം കരോന്തോ വേസ്സഭുമ്ഹി ഭഗവതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ അഹോസാരാമികോ അഹന്തി അഹം ¶ വേസ്സഭുസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ ആരാമികോ അഹോസിന്തി അത്ഥോ. സേസം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥത്താ ച സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

സങ്ഘുപട്ഠാകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

അട്ഠാരസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൯. കുടജപുപ്ഫിയവഗ്ഗോ

൧-൧൦. കുടജപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

ഇതോ ¶ ¶ പരമ്പി ഏകൂനവീസതിമവഗ്ഗേ ആഗതാനം ഇമേസം കുടജപുപ്ഫിയത്ഥേരാദീനം ദസന്നം ഥേരാനം അപുബ്ബം നത്ഥി. തേസഞ്ഹി ഥേരാനം പുരിമബുദ്ധാനം സന്തികേ കതപുഞ്ഞസമ്ഭാരാനം വസേന പാകടനാമാനി ചേവ നിവാസനഗരാദീനി ച ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനീതി തം സബ്ബം അപദാനം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ഏകൂനവീസതിമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൨൦. തമാലപുപ്ഫിയവഗ്ഗോ

൧-൧൦. തമാലപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

വീസതിമേ ¶ വഗ്ഗേ പഠമത്ഥേരാപദാനം ഉത്താനമേവ.

൬. ദുതിയത്ഥേരാപദാനേ യം ദായവാസികോ ഇസീതി ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ വനേ വസനഭാവേന ദായവാസികോ ഇസീതി സങ്ഖം ഗതോ, അത്തനോ അനുകമ്പായ തം വനം ഉപഗതസ്സ സിദ്ധത്ഥസ്സ സത്ഥുനോ വസനമണ്ഡപച്ഛാദനത്ഥായ യം തിണം, തം ലായതി ഛിന്ദതീതി അത്ഥോ. ദബ്ബഛദനം കത്വാ അനേകേഹി ഖുദ്ദകദണ്ഡകേഹി മണ്ഡപം കത്വാ തം തിണേന ഛാദേത്വാ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ അഹം അദാസിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൮. സത്താഹം ധാരയും തത്ഥാതി തം മണ്ഡപം തത്ഥ ഠിതാ ദേവമനുസ്സാ സത്താഹം നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ നിസിന്നസ്സ സത്ഥുനോ ധാരയും ധാരേസുന്തി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

തതിയത്ഥേരസ്സ ¶ അപദാനേ ഖണ്ഡഫുല്ലിയത്ഥേരോതി ഏത്ഥ ഖണ്ഡന്തി കട്ഠാനം ജിണ്ണത്താ ഛിന്നഭിന്നട്ഠാനം, ഫുല്ലന്തി കട്ഠാനം ജിണ്ണട്ഠാനേ കണ്ണകിതമഹിച്ഛത്തകാദിപുപ്ഫനം, ഖണ്ഡഞ്ച ഫുല്ലഞ്ച ഖണ്ഡഫുല്ലാനി, ഖണ്ഡഫുല്ലാനം പടിസങ്ഖരണം പുനപ്പുനം ഥിരകരണന്തി ഖണ്ഡഫുല്ലപടിസങ്ഖരണം. ഇമസ്സ പന ഥേരസ്സ സമ്ഭാരപൂരണകാലേ ഫുസ്സസ്സ ഭഗവതോ ചേതിയേ ഛിന്നഭിന്നട്ഠാനേ സുധാപിണ്ഡം മക്ഖേത്വാ ഥിരകരണം ഖണ്ഡഫുല്ലപടിസങ്ഖരണം നാമ. തസ്മാ സോ ഖണ്ഡഫുല്ലിയോ ഥേരോതി പാകടോ അഹോസി. തതിയം.

൧൭. ചതുത്ഥത്ഥേരസ്സാപദാനേ രഞ്ഞോ ബദ്ധചരോ അഹന്തി രഞ്ഞോ പരിചാരകോ കമ്മകാരകോ അഹോസിന്തി അത്ഥോ.

൧൯. ജലജുത്തമനാമിനോതി ¶ ജലേ ഉദകേ ജാതം ജലജം, കിം തം പദുമം, പദുമേന സമാനനാമത്താ ¶ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോതി അത്ഥോ. ഉത്തമപദുമനാമസ്സ ഭഗവതോതി വാ അത്ഥോ. ചതുത്ഥം.

പഞ്ചമം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൨൮. ഛട്ഠേ നഗരേ ദ്വാരവതിയാതി മഹാദ്വാരവാതപാനകവാടഫലകാഹി വതിപാകാരട്ടാലഗോപുരകദ്ദമോദകപരിഖാഹി ച സമ്പന്നം നഗരന്തി ദ്വാരവതീനഗരം, ദ്വാരം വതിഞ്ച പധാനം കത്വാ നഗരസ്സ ഉപലക്ഖിതത്താ ‘‘ദ്വാരവതീ നഗര’’ന്തി വോഹരന്തീതി നഗരേ ദ്വാരവതിയാതി വുത്തം. മാലാവച്ഛോ പുപ്ഫാരാമോ മമ അഹോസീതി അത്ഥോ.

൩൧. തേ കിസലയാതി തേ അസോകപല്ലവാ. ഛട്ഠം.

സത്തമട്ഠമനവമാനി ഉത്താനത്ഥാനേവ. ദസമേപി അപുബ്ബം നത്ഥീതി.

വീസതിമവണ്ണനാ സമത്താ.

൨൧-൨൩. കണികാരപുപ്ഫിയാദിവഗ്ഗോ

൧-൩൦. കണികാരപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

ഇതോ ¶ പരം സബ്ബത്ഥ അനുത്താനപദവണ്ണനം കരിസ്സാമ. ഏകവീസതിമേ ബാവീസതിമേ തേവീസതിമേ ച വഗ്ഗേ സബ്ബേസം ഥേരാനം സയംകതേന പുഞ്ഞേന ലദ്ധനാമാനി, കതപുഞ്ഞാനഞ്ച നാനത്തം തേസം ബ്യാകരണദായകാനം ബുദ്ധാനം നാമാനി ¶ വസിതനഗരാനി ച ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ സബ്ബാനിപി ഉത്താനാനേവ. അപദാനഗാഥാനമത്ഥോ ച നയാനുയോഗേന സുവിഞ്ഞേയ്യോയേവാതി.

൨൪. ഉദകാസനവഗ്ഗോ

൧-൧൦.ഉദകാസനദായകത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

ചതുവീസതിമേ ¶ വഗ്ഗേ പഠമദുതിയാപദാനാനി ഉത്താനാനേവ.

൯. തതിയാപദാനേ അരുണവതിയാ നഗരേതി ആ സമന്തതോ ആലോകം കരോന്തോ ഉണതി ഉഗ്ഗച്ഛതീതി അരുണോ, സോ തസ്മിം വിജ്ജതീതി അരുണവതീ, തസ്മിം നഗരേ ആലോകം കരോന്തോ സൂരിയോ ഉഗ്ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. സേസനഗരേസുപി സൂരിയുഗ്ഗമനേ വിജ്ജമാനേപി വിസേസവചനം സബ്ബചതുപ്പദാനം ¶ മഹിയം സയനേപി സതി മഹിയം സയതീതി മഹിംസോതി വചനം വിയ രൂള്ഹിവസേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അഥ വാ പാകാരപാസാദഹമ്മിയാദീസു സുവണ്ണരജതമണിമുത്താദിസത്തരതനപഭാഹി അരുണുഗ്ഗമനം വിയ പഭാവതീ അരുണവതീ നാമ, തസ്മിം അരുണവതിയാ നഗരേ, പൂപികോ പൂപവിക്കയേന ജീവികം കപ്പേന്തോ അഹോസിന്തി അത്ഥോ.

൧൪. ചതുത്ഥാപദാനേ തിവരായം പുരേ രമ്മേതി തീഹി പാകാരേഹി പരിവാരിതാ പരിക്ഖിത്താതി തിവരാ, ഖജ്ജഭോജ്ജാദിഉപഭോഗവത്ഥാഭരണാദിനച്ചഗീതാദീഹി രമണീയന്തി രമ്മം, തസ്മിം തിവരായം പുരേ നഗരേ രമ്മേ നളകാരോ അഹം അഹോസിന്തി സമ്ബന്ധോ.

പഞ്ചമാപദാനം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൨൩. ഛട്ഠാപദാനേ വണ്ണകാരോ അഹം തദാതി നീലപീതരത്താദിവണ്ണവസേന വത്ഥാനി കരോതി രഞ്ജേതീതി വണ്ണകാരോ. വത്ഥരജകോ ഹുത്വാ ചേതിയേ വത്ഥേഹി അച്ഛാദനസമയേ നാനാവണ്ണേഹി ദുസ്സാനി രഞ്ജേസിന്തി അത്ഥോ.

൨൭. സത്തമാപദാനേ പിയാലം പുപ്ഫിതം ദിസ്വാതി സുപുപ്ഫിതം പിയാലരുക്ഖം ദിസ്വാ. ഗതമഗ്ഗേ ഖിപിം ¶ അഹന്തി അഹം മിഗലുദ്ദോ നേസാദോ ഹുത്വാ പിയാലപുപ്ഫം ഓചിനിത്വാ ബുദ്ധസ്സ ഗതമഗ്ഗേ ഖിപിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൩൦. അട്ഠമാപദാനേ ¶ സകേ സിപ്പേ അപത്ഥദ്ധോതി അത്തനോ തക്കബ്യാകരണാദിസിപ്പസ്മിം അപത്ഥദ്ധോ പതിട്ഠിതോ ഛേകോ അഹം കാനനം അഗമം ഗതോ സമ്ബുദ്ധം യന്തം ദിസ്വാനാതി വനന്തരേ ഗച്ഛന്തം വിപസ്സിം സമ്ബുദ്ധം പസ്സിത്വാ. അമ്ബയാഗം അദാസഹന്തി അഹം അമ്ബദാനം അദാസിന്തി അത്ഥോ.

൩൩. നവമാപദാനേ ജഗതീ കാരിതാ മയ്ഹന്തി അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ സരീരധാതുനിധാപിതചേതിയേ ജഗതി ഛിന്നഭിന്നആലിന്ദപുപ്ഫാധാനസങ്ഖാതാ ജഗതി മയാ കാരിതാ കാരാപിതാതി അത്ഥോ.

ദസമാപദാനം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ചതുവീസതിമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൨൫. തുവരദായകവഗ്ഗോ

൧-൧൦. തുവരദായകത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

൧. പഞ്ചവീസതിമേ ¶ ¶ വഗ്ഗേ പഠമാപദാനേ ഭരിത്വാ തുവരമാദായാതി തുവരഅട്ഠിം മുഗ്ഗകലയസദിസം തുവരട്ഠിം ഭജ്ജിത്വാ പുപ്ഫേത്വാ ഭാജനേന ആദായ സങ്ഘസ്സ വനമജ്ഝോഗാഹകസ്സ അദദിം അദാസിന്തി അത്ഥോ.

൪-൫. ദുതിയാപദാനേ ധനും അദ്വേജ്ഝം കത്വാനാതി മിഗാദീനം മാരണത്ഥായ ധനും സന്നയ്ഹിത്വാ ചരമാനോ കേസരം ഓഗതം ദിസ്വാതി സുപുപ്ഫിതം ഖുദ്ദകസരം ദിസ്വാ ബുദ്ധസ്സ അഭിരോപേസിന്തി അഹം ചിത്തം പസാദേത്വാ വനം സമ്പത്തസ്സ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ അഭിരോപയിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൯-൧൦. തതിയാപദാനേ ജലകുക്കുടോതി ജാതസ്സരേ ചരമാനകുക്കുടോ. തുണ്ഡേന കേസരിം ഗയ്ഹാതി പദുമപുപ്ഫം മുഖതുണ്ഡേന ഡംസിത്വാ ആകാസേന ഗച്ഛന്തസ്സ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ അഭിരോപേസിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൧൪. ചതുത്ഥാപദാനേ വിരവപുപ്ഫമാദായാതി വിവിധം രവതി സദ്ദം കരോതീതി വിരവം, സദ്ദകരണവേലായം വികസനതോ ‘‘വിരവ’’ന്തി ലദ്ധനാമം പുപ്ഫസമൂഹം ആദായ ഗഹേത്വാ സിദ്ധത്ഥസ്സ ബുദ്ധസ്സ അഭിരോപയിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൧൭. പഞ്ചമാപദാനേ കുടിഗോപകോതി സേനാസനപാലകോ. കാലേന കാലം ധൂപേസിന്തി സമ്പത്തസമ്പത്തകാലാനുകാലേ ധൂപേസിം, ധൂപേന സുഗന്ധം അകാസിന്തി ¶ അത്ഥോ. സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ ഗന്ധകുടികാലാനുസാരിധൂപേന ധൂപേസിം വാസേസിന്തി അത്ഥോ.

ഛട്ഠസത്തമാപദാനാനി ഉത്താനത്ഥാനേവ.

൨൭. അട്ഠമാപദാനേ ¶ സത്ത സത്തലിപുപ്ഫാനീതി സത്തലിസങ്ഖാതാനി, സത്ത പുപ്ഫാനി സീസേനാദായ വേസ്സഭുസ്സ ഭഗവതോ അഭിരോപേസിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൩൧. നവമാപദാനേ ബിമ്ബിജാലകപുപ്ഫാനീതി രത്തങ്കുരവകപുപ്ഫാനി സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൩൫. ദസമാപദാനേ ഉദ്ദാലകം ഗഹേത്വാനാതി ജാതസ്സരേ വിഹങ്ഗസോബ്ഭേ ജാതം ഉദ്ദാലകപുപ്ഫം ഓചിനിത്വാ കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ പൂജേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

പഞ്ചവീസതിമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൨൬. ഥോമകവഗ്ഗോ

൧-൧൦. ഥോമകത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

ഛബ്ബീസതിമേ ¶ ¶ വഗ്ഗേ പഠമാപദാനം ഉത്താനമേവ.

൫-൬. ദുതിയാപദാനേ വിജഹിത്വാ ദേവവണ്ണന്തി ദേവതാ സരീരം വിജഹിത്വാ ഛഡ്ഡേത്വാ, മനുസ്സസരീരം നിമ്മിനിത്വാതി അത്ഥോ. അധികാരം കത്തുകാമോതി അധികകിരിയം പുഞ്ഞസമ്ഭാരം കത്തുകാമോ ദേവരോ നാമ അഹം ദേവരാജാ ഭരിയായ സഹ ബുദ്ധസേട്ഠസ്സ സാസനേ സാദരതായ ഇധ ഇമസ്മിം മനുസ്സലോകേ ആഗമിം ആഗതോതി അത്ഥോ. തസ്സ ഭിക്ഖാ മയാ ദിന്നാതി പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ യോ നാമേന ദേവലോ നാമ സാവകോ അഹോസി, തസ്സ സാവകസ്സ മയാ വിപ്പസന്നേന ചേതസാ ഭിക്ഖാ ദിന്നാ പിണ്ഡപാതോ ദിന്നോതി അത്ഥോ.

൯-൧൦. തതിയാപദാനേ ആനന്ദോ നാമ സമ്ബുദ്ധോതി ആനന്ദം തുട്ഠിം ജനനതോ ആനന്ദോ നാമ പച്ചേകബുദ്ധോതി അത്ഥോ. അമനുസ്സമ്ഹി കാനനേതി അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹേ കാനനേ മഹാഅരഞ്ഞേ പരിനിബ്ബായി അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതുയാ ¶ അന്തരധായി, അദസ്സനം അഗമാസീതി അത്ഥോ. സരീരം തത്ഥ ഝാപേസിന്തി അഹം ദേവലോകാ ഇധാഗന്ത്വാ തസ്സ ഭഗവതോ സരീരം തത്ഥ അരഞ്ഞേ ഝാപേസിം ദഹനം അകാസിന്തി അത്ഥോ.

ചതുത്ഥപഞ്ചമാപദാനാനി ഉത്താനാനേവ.

൨൦. ഛട്ഠാപദാനേ അഹോസിം ചന്ദനോ നാമാതി നാമേന പണ്ണത്തിവസേന ചന്ദനോ നാമ. സമ്ബുദ്ധസ്സത്രജോതി പച്ചേകസമ്ബുദ്ധഭൂതതോ പുബ്ബേ തസ്സ അത്രജോ പുത്തോ അഹം. ഏകോപാഹനോ മയാ ദിന്നോതി ഏകം ഉപാഹനയുഗം മയാ ദിന്നം. ബോധിം സമ്പജ്ജ മേ തുവന്തി തേന ഉപാഹനയുഗേന മേ മയ്ഹം സാവകബോധിം തുവം സമ്പജ്ജ നിപ്ഫാദേഹീതി അത്ഥോ.

൨൩-൨൪. സത്തമാപദാനേ ¶ മഞ്ജരികം കരിത്വാനാതി മഞ്ജേട്ഠിപുപ്ഫം ഹരിതചങ്കോടകം ഗഹേത്വാ രഥിയം വീഥിയാ പടിപജ്ജിം അഹം തഥാ പടിപന്നോവ ഭിക്ഖുസങ്ഘപുരക്ഖതം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന പരിവുതം സമണാനഗ്ഗം സമണാനം ഭിക്ഖൂനം അഗ്ഗം സേട്ഠം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അദ്ദസന്തി സമ്ബന്ധോ. ബുദ്ധസ്സ അഭിരോപയിന്തി ദിസ്വാ ച പന തം പുപ്ഫം ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി പഗ്ഗയ്ഹ ഉക്ഖിപിത്വാ ബുദ്ധസ്സ ഫുസ്സസ്സ ഭഗവതോ അഭിരോപയിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൨൮-൨൯. അട്ഠമാപദാനേ അലോണപണ്ണഭക്ഖോമ്ഹീതി ഖീരപണ്ണാദീനി ഉഞ്ഛാചരിയായ ആഹരിത്വാ ലോണവിരഹിതാനി പണ്ണാനി പചിത്വാ ഭക്ഖാമി, അലോണപണ്ണഭക്ഖോ ¶ അമ്ഹി ഭവാമീതി അത്ഥോ. നിയമേസു ച സംവുതോതി നിയമസഞ്ഞിതേസു പാണാതിപാതാവേരമണിആദീസു നിച്ചപഞ്ചസീലേസു സംവുതോ പിഹിതോതി അത്ഥോ. പാതരാസേ അനുപ്പത്തേതി പുരേഭത്തകാലേ അനുപ്പത്തേ. സിദ്ധത്ഥോ ഉപഗച്ഛി മന്തി മമ സമീപം സിദ്ധത്ഥോ ഭഗവാ ഉപഗഞ്ഛി സമ്പാപുണി. താഹം ബുദ്ധസ്സ പാദാസിന്തി അഹം തം അലോണപണ്ണം തസ്സ ബുദ്ധസ്സ അദാസിന്തി അത്ഥോ.

നവമാപദാനം ഉത്താനമേവ.

൩൭-൩൮. ദസമാപദാനേ സിഖിനം സിഖിനം യഥാതി സരീരതോ നിക്ഖന്തഛബ്ബണ്ണരംസീഹി ഓഭാസയന്തം ജലന്തം സിഖീനം സിഖീഭഗവന്തം സിഖീനം യഥാ ജലമാനഅഗ്ഗിക്ഖന്ധം വിയ. അഗ്ഗജം പുപ്ഫമാദായാതി അഗ്ഗജനാമകം പുപ്ഫം ഗഹേത്വാ ബുദ്ധസ്സ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ അഭിരോപയിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

ഛബ്ബീസതിമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൨൭. പദുമുക്ഖിപവഗ്ഗോ

൧-൧൦. ആകാസുക്ഖിപിയത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

൧-൨. സത്തവീസതിമേ ¶ ¶ വഗ്ഗേ പഠമാപദാനേ ജലജഗ്ഗേ ദുവേ ഗയ്ഹാതി ജലേ ഉദകേ ജാതേ അഗ്ഗേ ഉപ്പലാദയോ ദ്വേ പുപ്ഫേ ഗഹേത്വാ ബുദ്ധസ്സ സമീപം ഗന്ത്വാ ഏകം പുപ്ഫം പാദേസു നിക്ഖിപിം പൂജേസിം, ഏകം പുപ്ഫം ആകാസേ ഖിപിന്തി അത്ഥോ.

ദുതിയാപദാനം പാകടമേവ.

൧൦. തതിയാപദാനേ ബോധിയാ പാദപുത്തമേതി ഉത്തമേ ബോധിപാദപേ. അഡ്ഢചന്ദം മയാ ദിന്നന്തി തസ്മിം ബോധിമൂലേ അഡ്ഢചന്ദാകാരേന മയാ അനേകപുപ്ഫാനി പൂജിതാനീതി അത്ഥോ. ധരണീരുഹപാദപേതി രുക്ഖപബ്ബതരതനാദയോ ധാരേതീതി ധരണീ, പഥവീ, ധരണിയാ രുഹതി പതിട്ഠഹതീതി ധരണീരുഹോ, പാദസങ്ഖാതേന മൂലേന ഉദകം പിവതി ഖന്ധവിടപാദീസു പത്ഥരിയതീതി പാദപോ, ധരണീരുഹോ ച സോ പാദപോ ചേതി ധരണീരുഹപാദപോ, തസ്മിം ധരണീരുഹപാദപേ പുപ്ഫം മയാ പൂജിതന്തി അത്ഥോ.

ചതുത്ഥാപദാനം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൧൮-൧൯. പഞ്ചമാപദാനേ ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതി ഹിമവന്തസ്സ ആസന്നേ. രോമസോ നാമ പബ്ബതോതി രുക്ഖലതാഗുമ്ബാഭാവാ കേവലം ദബ്ബതിണാദിസഞ്ഛന്നത്താ രോമസോ നാമ പബ്ബതോ അഹോസി. തമ്ഹി പബ്ബതപാദമ്ഹീതി ¶ തസ്മിം പബ്ബതപരിയന്തേ. സമണോ ഭാവിതിന്ദ്രിയോതി സമിതപാപോ വൂപസന്തകിലേസോ സമണോ വഡ്ഢിതഇന്ദ്രിയോ, രക്ഖിതചക്ഖുന്ദ്രിയാദിഇന്ദ്രിയോതി അത്ഥോ. അഥ വാ വഡ്ഢിതഇന്ദ്രിയോ വഡ്ഢിതസദ്ധിന്ദ്രിയാദിഇന്ദ്രിയോതി അത്ഥോ. തസ്സ സമണസ്സ അഹം ബിളാലിആലുവേ ഗഹേത്വാ അദാസിന്തി അത്ഥോ.

ഛട്ഠസത്തമട്ഠമനവമദസമാപദാനാനി ഉത്താനത്ഥാനേവാതി.

സത്തവീസതിമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൨൮. സുവണ്ണബിബ്ബോഹനവഗ്ഗോ

൧-൧൦. സുവണ്ണബിബ്ബോഹനിയത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

അട്ഠവീസതിമേ ¶ വഗ്ഗേ പഠമാപദാനം ഉത്താനമേവ.

൫. ദുതിയാപദാനേ മനോമയേന കായേനാതി യഥാ ചിത്തവസേന പവത്തകായേനാതി അത്ഥോ.

൧൦. തതിയാപദാനേ ¶ മഹാസമുദ്ദം നിസ്സായാതി മഹാസാഗരാസന്നേ ഠിതസ്സ പബ്ബതസ്സ അന്തരേ പബ്ബതലേണേതി അത്ഥോ. സിദ്ധത്ഥോ ഭഗവാ വിവേകകാമതായ വസതി പടിവസതീതി അത്ഥോ. പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാനകാസഹന്തി അഹം തസ്സ ഭഗവതോ പടിഉഗ്ഗന്ത്വാ സമീപം ഗന്ത്വാ വന്ദനാദിപുഞ്ഞം അകാസിന്തി അത്ഥോ. ചങ്കോടകമദാസഹന്തി സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ അഹം പുപ്ഫഭരിതം ചങ്കോടകം കദമ്ബം അദാസിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൧൪. ചതുത്ഥാപദാനേ അകക്കസചിത്തസ്സാഥാതി അഫരുസചിത്തസ്സ, അഥ-സദ്ദോ പദപൂരണേ.

൧൯. പഞ്ചമാപദാനേ ഉദുമ്ബരേ വസന്തസ്സാതി ഉദുമ്ബരരുക്ഖമൂലേ രുക്ഖച്ഛായായ വസന്തസ്സ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ. നിയതേ പണ്ണസന്ഥരേതി നിയാമിതേ പടിബദ്ധേ പണ്ണസന്ഥരേ സാഖാഭങ്ഗാസനേ നിസിന്നസ്സ. വുത്ഥോകാസോ മയാ ദിന്നോതി വിവിത്തോകാസേ മണ്ഡപദ്വാരാദീഹി പിഹിതോകാസോ മയാ ദിന്നോ സമ്പാദിതോതി അത്ഥോ.

൨൪. ഛട്ഠാപദാനേ പോത്ഥദാനം മയാ ദിന്നന്തി പോത്ഥവട്ടിം പോത്ഥഛല്ലിം താളേത്വാ കതം സാടകം വിസമം ഗോഫാസുകേന ഘംസിത്വാ നിമ്മിതം സുത്തം ഗഹേത്വാ കന്തിത്വാ തേന സുത്തേന നിസീദനത്ഥായ വാ ഭൂമത്ഥരണത്ഥായ വാ സാടകം വായാപേത്വാ തം സാടകം മയാ രതനത്തയസ്സ ദിന്നന്തി അത്ഥോ.

൨൭. സത്തമാപദാനേ ചന്ദഭാഗാനദീതീരേതി ചന്ദഭാഗായ നാമ നദിയാ തീരതോ, നിസ്സക്കേ ഭുമ്മവചനം ¶ . അനുസോതന്തി സോതസ്സ അനു ഹേട്ഠാഗങ്ഗം ¶ വജാമി ഗച്ഛാമി അഹന്തി അത്ഥോ. സത്ത മാലുവപുപ്ഫാനി, ചിതമാരോപയിം അഹന്തി അഹം മാലുവപുപ്ഫാനി സത്ത പത്താനി ഗഹേത്വാ ചിതകേ വാലുകരാസിമ്ഹി വാലുകാഹി ഥൂപം കത്വാ പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൩൧-൩൨. അട്ഠമാപദാനേ മഹാസിന്ധു സുദസ്സനാതി സുന്ദരദസ്സനസുന്ദരോദകധവലപുലിനോപസോഭിതത്താ സുട്ഠു മനോഹരാ മഹാസിന്ധു നാമ വാരിനദീ അഹോസി. തത്ഥ തിസ്സം സിന്ധുവാരിനദിയം സപ്പഭാസം പഭായ സഹിതം സുദസ്സനം സുന്ദരരൂപം പരമോപസമേ യുത്തം ഉത്തമേ ഉപസമേ യുത്തം സമങ്ഗീഭൂതം വീതരാഗം അഹം അദ്ദസന്തി അത്ഥോ. ദിസ്വാഹം വിമ്ഹിതാസയോതി ¶ ‘‘ഏവരൂപം ഭയാനകം ഹിമവന്തം കഥം സമ്പത്തോ’’തി വിമ്ഹിതഅജ്ഝാസയോ അച്ഛരിയബ്ഭുതചിത്തോതി അത്ഥോ. ആലുവം തസ്സ പാദാസിന്തി തസ്സ അരഹതോ അഹം പസന്നമാനസോ ആലുവകന്ദം പാദാസിം ആദരേന അദാസിന്തി അത്ഥോ.

നവമദസമാപദാനാനി ഉത്താനാനേവാതി.

അട്ഠവീസതിമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൨൯. പണ്ണദായകവഗ്ഗോ

൧-൧൦. പണ്ണദായകത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

൧-൨. ഏകൂനതിംസതിമേ ¶ വഗ്ഗേ പഠമാപദാനേ പണ്ണഭോജനഭോജനോതി ഖീരപണ്ണാദിഭോജനസ്സ ഭുഞ്ജനത്ഥായ പണ്ണസാലായ നിസിന്നോ അമ്ഹി ഭവാമീതി അത്ഥോ. ഉപവിട്ഠഞ്ച മം സന്തന്തി പണ്ണസാലായം ഉപവിട്ഠം സന്തം വിജ്ജമാനം മം. ഉപാഗച്ഛി മഹാഇസീതി മഹന്തേ സീലാദിഖന്ധേ ഏസനതോ മഹാഇസി. ലോകപജ്ജോതോ ലോകപദീപോ സിദ്ധത്ഥോ ഭഗവാ ഉപഗച്ഛി, മമ സമീപം അഗമാസീതി അത്ഥോ. നിസിന്നസ്സ പണ്ണസന്ഥരേതി ഉപഗന്ത്വാ പണ്ണസന്ഥരേ നിസിന്നസ്സ ഖാദനത്ഥായ സേദിതം പണ്ണം മയാ ദിന്നന്തി സമ്ബന്ധോ.

൫-൭. ദുതിയാപദാനേ സിനേരുസമസന്തോസോ ധരണീസമസാദിസോ സിദ്ധത്ഥോ ഭഗവാതി സമ്ബന്ധോ. വുട്ഠഹിത്വാ സമാധിമ്ഹാതി നിരോധസമാപത്തിതോ വുട്ഠഹിത്വാ വിസും ഹുത്വാതി അത്ഥോ. ഭിക്ഖായ മമുപട്ഠിതോതി ഭിക്ഖാചാരവേലായ ‘‘അജ്ജ മമ യോ കോചി കിഞ്ചി ദാനം ദദാതി, തസ്സ മഹപ്ഫല’’ന്തി ചിന്തേത്വാ നിസിന്നസ്സ മമ സന്തികം സമീപം ഉപട്ഠിതോ സമീപമാഗതോതി അത്ഥോ. ഹരീതകം…പേ… ഫാരുസകഫലാനി ചാതി ഏവം സബ്ബം തം ഫലം സബ്ബലോകാനുകമ്പിനോ തസ്സ സിദ്ധത്ഥസ്സ മഹേസിസ്സ മയാ വിപ്പസന്നേന ചേതസാ ദിന്നന്തി അത്ഥോ.

൧൧-൧൨. തതിയാപദാനേ ¶ സീഹം യഥാ വനചരന്തി വനേ ചരമാനം സീഹരാജം ഇവ ചരമാനം സിദ്ധത്ഥം ഭഗവന്തന്തി സമ്ബന്ധോ. നിസഭാജാനിയം യഥാതി വസഭോ, നിസഭോ, വിസഭോ, ആസഭോതി ചത്താരോ ഗവജേട്ഠകാ. തേസു ഗവസതസ്സ ജേട്ഠകോ വസഭോ, ഗവസഹസ്സസ്സ ജേട്ഠകോ നിസഭോ, ഗവസതസഹസ്സസ്സ ജേട്ഠകോ വിസഭോ, ഗവകോടിസതസഹസ്സസ്സ ¶ ജേട്ഠകോ ആസഭോ. ഇധ പന ആസഭോ ‘‘നിസഭോ’’തി വുത്തോ, ആജാനീയം അഭീതം നിച്ചലം ഉസഭരാജം ഇവാതി അത്ഥോ. കകുധം വിലസന്തംവാതി പുപ്ഫപല്ലവേഹി സോഭമാനം കകുധരുക്ഖം ഇവ നരാസഭം നരാനം ആസഭം ഉത്തമം ആഗച്ഛന്തം സിദ്ധത്ഥം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ സദ്ധായ സമ്പയുത്തത്താ വിപ്പസന്നേന ചേതസാ പച്ചുഗ്ഗമനം അകാസിന്തി അത്ഥോ.

ചതുത്ഥാപദാനാദീനി ദസമാവസാനാനി സുവിഞ്ഞേയ്യാനേവാതി.

ഏകൂനതിംസതിമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൩൦. ചിതകപൂജകവഗ്ഗോ

൧-൧൦. ചിതകപൂജകത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

൧-൨. തിംസതിമേ ¶ വഗ്ഗേ പഠമാപദാനേ ആഹുതിം യിട്ഠുകാമോഹന്തി പൂജാസക്കാരം കാരേതുകാമോ അഹം. നാനാപുപ്ഫം സമാനയിന്തി നാനാ അനേകവിധം ചമ്പകസലലാദിപുപ്ഫം സം സുട്ഠു ആനയിം, രാസിം അകാസിന്തി അത്ഥോ. സിഖിനോ ലോകബന്ധുനോതി സകലലോകത്തയബന്ധുസ്സ ഞാതകസ്സ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബുതസ്സ ചിതകം ആളാഹനചിതകം ദാരുരാസിം ജലന്തം ആദിത്തം ദിസ്വാ തഞ്ച മയാ രാസീകതം പുപ്ഫം ഓകിരിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

൬-൭. ദുതിയാപദാനേ അജിനുത്തരവാസനോതി അജിനമിഗചമ്മം ഉത്തരാസങ്ഗം കത്വാ നിവാസിനോ അച്ഛാദനോതി അത്ഥോ. അഭിഞ്ഞാ പഞ്ച നിബ്ബത്താതി ഇദ്ധിവിധാദയോ പഞ്ച അഭിഞ്ഞായോ പഞ്ച ഞാണാനി നിബ്ബത്താ ഉപ്പാദിതാ നിപ്ഫാദിതാ. ചന്ദസ്സ പരിമജ്ജകോതി ചന്ദമണ്ഡലസ്സ സമന്തതോ മജ്ജകോ, ഫുട്ഠോ അഹോസിന്തി അത്ഥോ. വിപസ്സിം ലോകപജ്ജോതന്തി സകലലോകത്തയേ പദീപസദിസം വിപസ്സിം ഭഗവന്തം മമ സന്തികം അഭിഗതം വിസേസേന സമ്പത്തം ആഗതം. ദിസ്വാ പാരിച്ഛത്തകപുപ്ഫാനീതി ദേവലോകതോ പാരിച്ഛത്തകപുപ്ഫാനി ആഹരിത്വാ വിപസ്സിസ്സ സത്ഥുനോ മത്ഥകേ ഛത്താകാരേന അഹം ധാരേസിന്തി അത്ഥോ.

൧൧-൧൩. തതിയാപദാനേ പുത്തോ മമ പബ്ബജിതോതി മയ്ഹം പുത്തോ സദ്ധായ പബ്ബജിതോ. കാസായവസനോ തദാതി തസ്മിം പബ്ബജിതകാലേ കാസായനിവത്ഥോ ¶ , ന ബാഹിരകപബ്ബജ്ജായ പബ്ബജിതോതി അത്ഥോ. സോ ¶ ച ബുദ്ധത്തം സമ്പത്തോതി സോ മയ്ഹം പുത്തോ ചതൂസു ബുദ്ധേസു സാവകബുദ്ധഭാവം സം സുട്ഠു പത്തോ, അരഹത്തം പത്തോതി അത്ഥോ. നിബ്ബുതോ ലോകപൂജിതോതി സകലലോകേഹി കതസക്കാരോ ഖന്ധപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബുതോതി അത്ഥോ. വിചിനന്തോ സകം പുത്തന്തി അഹം തസ്സ ഗതദേസം പുച്ഛിത്വാ സകം പുത്തം വിചിനന്തോ പച്ഛതോ അഗമം, അനുഗതോ അസ്മീതി അത്ഥോ. നിബ്ബുതസ്സ മഹന്തസ്സാതി മഹന്തേഹി സീലക്ഖന്ധാദീഹി യുത്തത്താ മഹന്തസ്സ തസ്സ മമ പുത്തസ്സ അരഹതോ ആദഹനട്ഠാനേ ചിതകം ചിതകട്ഠാനം അഹം അഗമാസിന്തി അത്ഥോ. പഗ്ഗയ്ഹ അഞ്ജലിം തത്ഥാതി തസ്മിം ആദഹനട്ഠാനേ ¶ അഞ്ജലിം ദസങ്ഗുലിസമോധാനം പഗ്ഗഹേത്വാ സിരസി കത്വാ അഹം ചിതകം ദഹനദാരുരാസിം വന്ദിത്വാ പണാമം കത്വാ സേതച്ഛത്തഞ്ച പഗ്ഗയ്ഹാതി ന കേവലമേവ വന്ദിത്വാ ധവലച്ഛത്തഞ്ച പഗ്ഗയ്ഹ ഉക്ഖിപിത്വാ അഹം ആരോപേസിം പതിട്ഠപേസിന്തി അത്ഥോ.

൧൭-൧൮. ചതുത്ഥാപദാനേ അനുഗ്ഗതമ്ഹി ആദിച്ചേതി സൂരിയേ അനുഗ്ഗതേ അനുട്ഠിതേ പച്ചൂസകാലേതി അത്ഥോ. പസാദോ വിപുലോ അഹൂതി രോഗപീളിതസ്സ മയ്ഹം ചിത്തപ്പസാദോ വിപുലോ അതിരേകോ ബുദ്ധാനുസ്സരണേന അഹു അഹോസി. മഹേസിനോ ബുദ്ധസേട്ഠസ്സ ലോകമ്ഹി പാതുഭാവോ പാകടഭാവോ അഹോസീതി സമ്ബന്ധോ. ഘോസമസ്സോസഹം തത്ഥാതി തസ്മിം പാതുഭാവേ സതി ‘‘അഹം ഗിലാനോ ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി ഘോസം അസ്സോസിം. ന ച പസ്സാമി തം ജിനന്തി തം ജിതപഞ്ചമാരം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ന പസ്സാമി, ബാള്ഹഗിലാനത്താ ഗന്ത്വാ പസ്സിതും ന സക്കോമീതി അത്ഥോ. മരണഞ്ച അനുപ്പത്തോതി മരണാസന്നകാലം അനുപ്പത്തോ, ആസന്നമരണോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. ബുദ്ധസഞ്ഞമനുസ്സരിന്തി ബുദ്ധോതിനാമം അനുസ്സരിം, ബുദ്ധാരമ്മണം മനസി അകാസിന്തി അത്ഥോ.

൨൧-൨൩. പഞ്ചമാപദാനേ ആരാമദ്വാരാ നിക്ഖമ്മാതി ആരാമദ്വാരതോ സങ്ഘസ്സ നിക്ഖമനദ്വാരമഗ്ഗേഹി അത്ഥോ. ഗോസീസം സന്ഥതം മയാതി തസ്മിം നിക്ഖമനദ്വാരമഗ്ഗേ ‘‘ഭഗവതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച പാദാ മാ കദ്ദമം അക്കമന്തൂ’’തി അക്കമനത്ഥായ ഗോസീസട്ഠിം മയാ സന്ഥരിതന്തി അത്ഥോ. അനുഭോമി സകം കമ്മന്തി അത്തനോ ഗോസീസഅത്ഥരണകമ്മസ്സ ബലേന ആജാനീയാ വാതജവാ സിന്ധവാ സീഘവാഹനാദീനി വിപാകഫലാനി അനുഭോമീതി അത്ഥോ. അഹോ ¶ ¶ കാരം പരമകാരന്തി സുഖേത്തേ സങ്ഘേ മയാ സുട്ഠു കതം കാരം അപ്പകമ്പി കിച്ചം മഹപ്ഫലദാനതോ പരമകാരം ഉത്തമകിച്ചം അഹോ വിമ്ഹയന്തി അത്ഥോ. യഥാ തിണദോസാദിവിരഹിതേസു ഖേത്തേസു വപ്പിതം സാലിബീജം മഹപ്ഫലം ദേതി, ഏവമേവ രാഗദോസാദിദോസരഹിതേ പരിസുദ്ധകായവചീസമാചാരേ സങ്ഘഖേത്തേ ഗോസീസഅത്ഥരണകമ്മം മയാ കതം, ഇദം മഹപ്ഫലം ദേതീതി വുത്തം ഹോതി. ന അഞ്ഞം കലമഗ്ഘതീതി അഞ്ഞം ബാഹിരസാസനേ കതം കമ്മം സങ്ഘേ കതസ്സ കാരസ്സ പൂജാസക്കാരസ്സ കലം സോളസിം കലം കോട്ഠാസം ന അഗ്ഘതീതി സമ്ബന്ധോ.

ഛട്ഠസത്തമട്ഠമനവമദസമാപദാനാനി ഉത്താനാനേവാതി.

തിംസതിമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൩൧. പദുമകേസരവഗ്ഗോ

൧-൧൦. പദുമകേസരിയത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

൧-൨. ഏകതിംസതിമേ ¶ വഗ്ഗേ പഠമാപദാനേ ഇസിസങ്ഘേ അഹം പുബ്ബേതി അഹം പുബ്ബേ ബോധിസമ്ഭാരപൂരണകാലേ ഇസിസങ്ഘേ പച്ചേകബുദ്ധഇസിസമൂഹേ തേസം സമീപേ ഹിമവന്തപബ്ബതേ മാതങ്ഗഹത്ഥികുലേ വാരണോ ചണ്ഡഹത്ഥീ അഹോസിന്തി സമ്ബന്ധോ. മനുസ്സാദയോ വാരേതീതി വാരണോ, അഥ വാ വാചായ രവതി കോഞ്ചനാദം നദതീതി വാരണോ. മഹേസീനം പസാദേനാതി പച്ചേകബുദ്ധമഹേസീനം പസാദേന. പച്ചേകജിനസേട്ഠേസു, ധുതരാഗേസു താദിസൂതി ലോകധമ്മേഹി നിച്ചലേസു പച്ചേകബുദ്ധേസു പദ്മകേസരം പദുമരേണും ഓകിരിം അവസിഞ്ചിന്തി സമ്ബന്ധോ.

ദുതിയതതിയാപദാനാനി ഉത്താനാനി.

൧൩-൧൬. ചതുത്ഥാപദാനേ മഹാബോധിമഹോ അഹൂതി വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ ചതുമഗ്ഗഞാണാധാരഭാവതോ ‘‘ബോധീ’’തി ലദ്ധനാമസ്സ രുക്ഖസ്സ പൂജാ അഹോസീതി അത്ഥോ. രുക്ഖട്ഠസ്സേവ സമ്ബുദ്ധോതി അസ്സ ബോധിപൂജാസമയേ സന്നിപതിതസ്സ മഹാജനസ്സ സമ്ബുദ്ധോ ലോകജേട്ഠോ നരാസഭോ രുക്ഖട്ഠോ ഇവ രുക്ഖേ ഠിതോ വിയ പഞ്ഞായതീതി അത്ഥോ. ഭഗവാ തമ്ഹി സമയേതി തസ്മിം ബോധിപൂജാകരണകാലേ ഭഗവാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപുരക്ഖതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന പരിവുതോ. വാചാസഭിമുദീരയന്തി മുദുസിലിട്ഠമധുരഉത്തമഘോസം ഉദീരയം കഥയന്തോ നിച്ഛാരേന്തോ ചതുസച്ചം പകാസേസി, ദേസേസീതി അത്ഥോ. സംഖിത്തേന ¶ ച ദേസേന്തോതി വേനേയ്യപുഗ്ഗലജ്ഝാസയാനുരൂപേന ദേസേന്തോ സംഖിത്തേന ച വിത്ഥാരേന ച ദേസയീതി അത്ഥോ. വിവട്ടച്ഛദോതി രാഗോ ¶ ഛദനം, ദോസോ ഛദനം, മോഹോ ഛദനം, സബ്ബകിലേസാ ഛദനാ’’തി ഏവം വുത്താ ഛദനാ വിവടാ ഉഗ്ഘാടിതാ വിദ്ധംസിതാ അനേനാതി വിവട്ടച്ഛദോ, സമ്ബുദ്ധോ. തം മഹാജനം ദേസനാവസേന നിബ്ബാപേസി പരിളാഹം വൂപസമേസീതി അത്ഥോ. തസ്സാഹം ധമ്മം സുത്വാനാതി തസ്സ ഭഗവതോ ദേസേന്തസ്സ ധമ്മം സുത്വാ.

൨൦. പഞ്ചമാപദാനേ ¶ ഫലഹത്ഥോ അപേക്ഖവാതി വിപസ്സിം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ മധുരാനി ഫലാനി ഗഹേത്വാ അപേക്ഖവാ അതുരിതോ സണികം അസ്സമം ഗഞ്ഛിന്തി അത്ഥോ.

ഛട്ഠസത്തമാപദാനാനി ഉത്താനാനേവ.

൪൦. അട്ഠമാപദാനേ നിട്ഠിതേ നവകമ്മേ ചാതി സീമായ നവകമ്മേ നിട്ഠം ഗതേ സതി. അനുലേപമദാസഹന്തി അനുപച്ഛാ സുധാലേപം അദാസിം, സുധായ ലേപാപേസിന്തി അത്ഥോ.

നവമദസമാപദാനാനി ഉത്താനാനിയേവാതി.

ഏകതിംസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൩൨. ആരക്ഖദായകവഗ്ഗോ

൧-൧൦. ആരക്ഖദായകത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

ബാത്തിംസതിമവഗ്ഗേ ¶ പഠമദുതിയതതിയാപദാനാനി സുവിഞ്ഞേയ്യാനേവ.

൧൬. ചതുത്ഥാപദാനേ ജലജഗ്ഗേഹി ഓകിരിന്തി ജലജേഹി ഉത്തമേഹി ഉപ്പലപദുമാദീഹി പുപ്ഫേഹി ഓകിരിം പൂജേസിന്തി അത്ഥോ.

പഞ്ചമാപദാനം ഉത്താനമേവ.

൨൬-൨൭. ഛട്ഠാപദാനേ ചേതിയം ഉത്തമം നാമ, സിഖിനോ ലോകബന്ധുനോതി സകലലോകത്തയസ്സ ബന്ധുനോ ഞാതകസ്സ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ ഉത്തമം ചേതിയം. ഇരീണേ ജനസഞ്ചരവിരഹിതേ വനേ മനുസ്സാനം കോലാഹലവിരഹിതേ മഹാഅരഞ്ഞേ അഹോസീതി സമ്ബന്ധോ. അന്ധാഹിണ്ഡാമഹം തദാതി തസ്മിം കാലേ വനേ മഗ്ഗമൂള്ഹഭാവേന അന്ധോ, ന ചക്ഖുനാ ¶ അന്ധോ, അഹം ആഹിണ്ഡാമി മഗ്ഗം പരിയേസാമീതി അത്ഥോ. പവനാ നിക്ഖമന്തേനാതി മഹാവനതോ നിക്ഖമന്തേന മയാ സീഹാസനം ഉത്തമാസനം, സീഹസ്സ വാ ഭഗവതോ ആസനം ദിട്ഠന്തി അത്ഥോ. ഏകംസം അഞ്ജലിം കത്വാതി ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കത്വാ സിരസി അഞ്ജലിം ഠപേത്വാതി അത്ഥോ. സന്ഥവിം ലോകനായകന്തി സകലലോകത്തയനയം തം നിബ്ബാനം പാപേന്തം ഥോമിതം ഥുതിം അകാസിന്തി അത്ഥോ.

൩൪. സത്തമാപദാനേ ¶ സുദസ്സനോ മഹാവീരോതി സുന്ദരദസ്സനോ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണസമ്പന്നസരീരത്താ മനോഹരദസ്സനോ മഹാവീരിയോ സിദ്ധത്ഥോ ഭഗവാതി സമ്ബന്ധോ. വസതിഘരമുത്തമേതി ഉത്തമേ വിഹാരേ വസതീതി അത്ഥോ.

അട്ഠമനവമദസമാപദാനാനി ഉത്താനാനേവാതി.

ബാത്തിംസതിമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൩൩. ഉമാപുപ്ഫിയവഗ്ഗോ

൧-൧൦. ഉമാപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

തേത്തിംസതിമേ ¶ വഗ്ഗേ പഠമദുതിയതതിയചതുത്ഥപഞ്ചമഛട്ഠാപദാനാനി ഉത്താനാനിയേവ.

൫൫. സത്തമാപദാനേ സമയം അഗമാസഹന്തി സമൂഹം സമാഗമട്ഠാനം അഹം അഗമാസിന്തി അത്ഥോ.

൬൨. അബ്ബുദനിരബ്ബുദാനീതി ‘‘പകോടിസതസഹസ്സാനം സതം അബ്ബുദം, അബ്ബുദസതസഹസ്സാനം സതം നിരബ്ബുദ’’ന്തി വുത്തത്താ ആയുനാ അബ്ബുദനിരബ്ബുദാനി ഗതമഹാആയുവന്താ മനുജാധിപാ ചക്കവത്തിനോ ഖത്തിയാ അട്ഠ അട്ഠ ഹുത്വാ കപ്പാനം പഞ്ചവീസസഹസ്സമ്ഹി ആസിംസു അഹേസുന്തി അത്ഥോ. അട്ഠമനവമദസമാപദാനാനി പാകടാനേവാതി.

തേത്തിംസതിമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൩൪-൩൮. ഗന്ധോദകാദിവഗ്ഗോ

൧-൫൦. ഗന്ധധൂപിയത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

ചതുതിംസതിമവഗ്ഗപഞ്ചതിംസതിമവഗ്ഗഛത്തിംസതിമവഗ്ഗസത്തതിംസതിമവഗ്ഗഅട്ഠതിംസതിമവഗ്ഗാ ¶ ¶ ഉത്താനത്ഥായേവ.

ഏകൂനചത്താലീസമവഗ്ഗേപി പഠമാപദാനാദീനി അട്ഠമാപദാനന്താനി ഉത്താനാനേവാതി.

൩൯. അവടഫലവഗ്ഗോ

൯. സോണകോടിവീസത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നവമാപദാനേ ¶ പന വിപസ്സിനോ പാവചനേതിആദികം ആയസ്മതോ സോണസ്സ കോടിവീസത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ഥേരോ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ മഹാവിഭവേ സേട്ഠികുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ സേട്ഠി ഹുത്വാ ഉപാസകേഹി സദ്ധിം വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നമാനസോ ¶ ഭഗവതോ ചങ്കമനട്ഠാനേ സുധായ പരികമ്മം കാരേത്വാ ഏകഞ്ച ലേണം കാരേത്വാ നാനാവിരാഗവത്ഥേഹി ലേണഭൂമിയാ സന്ഥരിത്വാ ഉപരി വിതാനഞ്ച കത്വാ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സ നിയ്യാദേത്വാ സത്താഹം മഹാദാനം ദത്വാ പണിധാനം അകാസി. സത്ഥാ അനുമോദനം അകാസി. സോ തേന കുസലകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം കപ്പേ പരിനിബ്ബുതേ കസ്സപദസബലേ അനുപ്പന്നേ അമ്ഹാകം ഭഗവതി ബാരാണസിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഗങ്ഗാതീരേ പണ്ണസാലം കരിത്വാ വസന്തം ഏകം പച്ചേകബുദ്ധം തേമാസം ചതൂഹി പച്ചയേഹി സക്കച്ചം ഉപട്ഠഹി. പച്ചേകബുദ്ധോ വുട്ഠവസ്സോ പരിപുണ്ണപരിക്ഖാരോ ഗന്ധമാദനമേവ അഗമാസി. സോപി കുലപുത്തോ യാവജീവം തത്ഥ പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചവിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ ചമ്പാനഗരേ അഗ്ഗസേട്ഠിസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. തസ്സ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണകാലതോ പട്ഠായ സേട്ഠിസ്സ മഹാഭോഗക്ഖന്ധോ അഭിവഡ്ഢി. തസ്സ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമനദിവസേ സകലനഗരേ മഹാലാഭസക്കാരസമ്മാനോ അഹോസി, തസ്സ പുബ്ബേ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ സതസഹസ്സഗ്ഘനികരത്തകമ്ബലപരിച്ചാഗേന സുവണ്ണവണ്ണോ സുഖുമാലതരോ ച അത്തഭാവോ അഹോസി, തേനസ്സ സോണോതി നാമം അകംസു. സോ ¶ മഹതാ പരിവാരേന അഭിവഡ്ഢി. തസ്സ ഹത്ഥപാദതലാനി ബന്ധുജീവകപുപ്ഫവണ്ണാനി അഹേസും, തേസം സതവാരം വിഹതകപ്പാസം വിയ മുദുസമ്ഫസ്സോ അഹോസി. പാദതലേസു മണികുണ്ഡലാവട്ടവണ്ണലോമാനി ജായിംസു. വയപ്പത്തസ്സ തസ്സ തിണ്ണം ഉതൂനം അനുച്ഛവികേ തയോ പാസാദേ കാരാപേത്വാ നാടകിത്ഥിയോ ഉപട്ഠാപേസും. സോ തത്ഥ മഹതിം സമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ ദേവകുമാരോ വിയ പടിവസതി.

അഥ അമ്ഹാകം ഭഗവതി സബ്ബഞ്ഞുതം പത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കേ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തേ ബിമ്ബിസാരരഞ്ഞാ പക്കോസാപിതോ തേഹി അസീതിയാ ഗാമികസഹസ്സേഹി സദ്ധിം രാജഗഹം ആഗതോ സത്ഥു ¶ സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ മാതാപിതരോ അനുജാനാപേത്വാ ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ജനസംസഗ്ഗപരിഹരണത്ഥം ¶ സീതവനേ വിഹാസി. സോ തത്ഥ വസന്തോ ‘‘മമ സരീരം സുഖുമാലം, ന ച സക്കാ സുഖേനേവ സുഖം അധിഗന്തും, കായം കിലമേത്വാപി സമണധമ്മം കാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഠാനചങ്കമമേവ അധിട്ഠായ പധാനമനുയുഞ്ജന്തോ പാദതലേസു ഫോടേസു ഉട്ഠിതേസുപി വേദനം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ ദള്ഹം വീരിയം കരോന്തോ അച്ചാരദ്ധവീരിയതായ വിസേസം നിബ്ബത്തേതും അസക്കോന്തോ ‘‘ഏവം അഹം വായമന്തോപി മഗ്ഗഫലാനി നിബ്ബത്തേതും ന സക്കോമി, കിം മേ പബ്ബജ്ജായ, ഹീനായാവത്തിത്വാ ഭോഗേ ച ഭുഞ്ജാമി, പുഞ്ഞാനി ച കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. അഥ സത്ഥാ തസ്സ ചിത്താചാരം ഞത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ വീണോപമോവാദേന (മഹാവ. ൨൪൩) ഓവദിത്വാ വീരിയസമതായോജനവിധിം ദസ്സേന്തോ കമ്മട്ഠാനം സോധേത്വാ ഗിജ്ഝകൂടം ഗതോ. സോണോപി ഖോ സത്ഥു സന്തികാ ഓവാദം ലഭിത്വാ വീരിയസമതം യോജേത്വാ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി.

൪൯. സോ അരഹാ ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ വിപസ്സിനോ പാവചനേതിആദിമാഹ. തത്ഥ വിപസ്സീതി വിസേസേന, വിവിധം വാ പസ്സതീതി വിപസ്സീ. പാവചനേതി പകാരേന വുച്ചതീതി പാവചനം, പിടകത്തയം. തസ്സ വിപസ്സിനോ തസ്മിം പാവചനേതി അത്ഥോ. ലേണന്തി ലിനന്തേ നിലീയന്തേ ഏത്ഥാതി ലേണം വിഹാരം. ബന്ധുമാരാജധാനിയാതി ബന്ധന്തി കുലപരമ്പരായ വസേന അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്ബജ്ഝന്തീതി ബന്ധൂ, ഞാതകാ. തേ ഏത്ഥ പടിവസന്തീതി ബന്ധുമാ, ബന്ധു അസ്സ അത്ഥീതി ¶ വാ ബന്ധുമാ. രാജൂനം വസനട്ഠാനന്തി രാജധാനീ, ബന്ധുമാ ച സാ രാജധാനീ ചേതി ബന്ധുമാരാജധാനീ, തസ്സാ ബന്ധുമാരാജധാനിയാ, ലേണം മയാ കതന്തി സമ്ബന്ധോ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

സോണകോടിവീസത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. പുബ്ബകമ്മപിലോതികബുദ്ധഅപദാനവണ്ണനാ

൬൪. ദസമാപദാനേ അനോതത്തസരാസന്നേതി പബ്ബതകൂടേഹി പടിച്ഛന്നത്താ ചന്ദിമസൂരിയാനം സന്താപേഹി ഓതത്തം ഉണ്ഹം ഉദകം ഏത്ഥ നത്ഥീതി അനോതത്തോ. സരന്തി ഗച്ഛന്തി പഭവന്തി സന്ദന്തി ഏതസ്മാ മഹാനദിയോതി സരോ. സീഹമുഖാദീഹി നിക്ഖന്താ മഹാനദിയോ തിക്ഖത്തും തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ നിക്ഖന്തനിക്ഖന്തദിസാഭാഗേന സരന്തി ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. അനോതത്തോ ച സോ സരോ ¶ ചാതി അനോതത്തസരോ ¶ . തസ്സ ആസന്നം സമീപട്ഠാനന്തി അനോതത്തസരാസന്നം, തസ്മിം അനോതത്തസരാസന്നേ, സമീപേതി അത്ഥോ. രമണീയേതി ദേവദാനവഗന്ധബ്ബകിന്നരോരഗബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധാദീഹി രമിതബ്ബം അല്ലീയിതബ്ബന്തി രമണീയം, തസ്മിം രമണീയേ. സിലാതലേതി ഏകഗ്ഘനപബ്ബതസിലാതലേതി അത്ഥോ. നാനാരതനപജ്ജോതേതി പദുമരാഗവേളുരിയാദിനാനാഅനേകേഹി രതനേഹി പജ്ജോതേ പകാരേന ജോതമാനേ. നാനാഗന്ധവനന്തരേതി നാനപ്പകാരേഹി ചന്ദനാഗരുകപ്പൂരതമാലതിലകാസോകനാഗപുന്നാഗകേതകാദീഹി അനേകേഹി സുഗന്ധപുപ്ഫേഹി ഗഹനീഭൂതവനന്തരേ സിലാതലേതി സമ്ബന്ധോ.

൬൫. ഗുണമഹന്തതായ സങ്ഖ്യാമഹന്തതായ ച മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന, പരേതോ പരിവുതോ ലോകനായകോ ലോകത്തയസാമിസമ്മാസമ്ബുദ്ധോ തത്ഥ സിലാസനേ നിസിന്നോ അത്തനോ പുബ്ബാനി കമ്മാനി ബ്യാകരീ വിസേസേന പാകടമകാസീതി അത്ഥോ. സേസമേത്ഥ ഹേട്ഠാ ബുദ്ധാപദാനേ (അപ. ഥേര ൧.൧.൧ ആദയോ) വുത്തത്താ ഉത്താനത്ഥത്താ ച സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. ബുദ്ധാപദാനേ അന്തോഗധമ്പി ഇധാപദാനേ കുസലാകുസലം കമ്മസംസൂചകത്താ വഗ്ഗസങ്ഗഹവസേന ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരാ സങ്ഗായിംസൂതി.

പുബ്ബകമ്മപിലോതികബുദ്ധഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

ഏകൂനചത്താലീസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൪൦. പിലിന്ദവച്ഛവഗ്ഗോ

൧. പിലിന്ദവച്ഛത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ചത്താലീസമവഗ്ഗേ ¶ ¶ അപദാനേ നഗരേ ഹംസവതിയാതിആദികം ആയസ്മതോ പിലിന്ദവച്ഛത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ ദോവാരികകുലേ നിബ്ബത്തോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ അഹോസി. സോ കോടിസന്നിചിതധനരാസിം ഓലോകേത്വാ രഹോ നിസിന്നോ ‘‘ഇമം സബ്ബധനം മയാ സമ്മാ ഗഹേത്വാ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സബ്ബപരിക്ഖാരദാനം ദാതും വട്ടതീ’’തി സന്നിട്ഠാനം കത്വാ ഛത്തസതസഹസ്സം ആദിം കത്വാ സബ്ബപരിഭോഗപരിക്ഖാരാനിപി സതസഹസ്സവസേന കാരേത്വാ പദുമുത്തരം ഭഗവന്തം നിമന്തേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം അദാസി. ഏവം സത്താഹം ദാനം ദത്വാ പരിയോസാനദിവസേ നിബ്ബാനാധിഗമം പത്ഥേത്വാ യാവജീവം പുഞ്ഞാനി കത്വാ ¶ ജീവിതപരിയോസാനേ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ ഛ കാമാവചരേ ദിബ്ബസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ മനുസ്സേസു ച ചക്കവത്തിആദിസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ സബ്ബസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം പത്തോ ഗോത്തവസേന പിലിന്ദവച്ഛോതി പാകടോ അഹോസി.

൧. സോ ഏകദിവസം സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മദേസനം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹാ ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ ഉദാനവസേന തം പകാസേന്തോ നഗരേ ഹംസവതിയാതിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ ഹേട്ഠാ വുത്തോവ. ആസിം ദോവാരികോ അഹന്തി അഹം ഹംസവതീനഗരേ രഞ്ഞോ ഗേഹദ്വാരേ ദ്വാരപാലകോ ആസിം അഹോസിന്തി അത്ഥോ. അക്ഖോഭം അമിതം ഭോഗന്തി രഞ്ഞോ വല്ലഭത്താ അഞ്ഞേഹി ഖോഭേതും ചാലേതും അസക്കുണേയ്യം അമിതം അപരിമാണഭോഗം ധനം മമ ഘരേ സന്നിചിതം രാസീകതം അഹോസീതി അത്ഥോ.

൩. ബഹൂ മേധിഗതാ ഭോഗാതി അനേകാ ഭോഗാ മേ മയാ അധിഗതാ പത്താ പടിലദ്ധാതി അത്ഥോ ¶ . സത്ഥവാസിആദീനം പരിക്ഖാരാനം നാമാനി നയാനുയോഗേന സുവിഞ്ഞേയ്യാനി. പരിക്ഖാരദാനാനിസംസാനി ച സുവിഞ്ഞേയ്യാനേവാതി.

പിലിന്ദവച്ഛത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

ദുതിയതതിയചതുത്ഥപഞ്ചമാപദാനാനി ഉത്താനാനേവാതി.

൬. ബാകുലത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഛട്ഠാപദാനേ ¶ ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദികം ബാകുലത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയം കിര ഥേരോ അതീതേ ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികസ്സ അസങ്ഖ്യേയ്യസ്സ മത്ഥകേ അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ ഉപ്പത്തിതോ പുരേതരമേവ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ തത്ഥ സാരം അപസ്സന്തോ ‘‘സമ്പരായികത്ഥം ഗവേസിസ്സാമീ’’തി ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ പബ്ബതപാദേ വിഹരന്തോ പഞ്ചാഭിഞ്ഞാഅട്ഠസമാപത്തീനം ലാഭീ ഹുത്വാ വിഹരന്തോ ബുദ്ധുപ്പാദം സുത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുത്വാ സരണേസു പതിട്ഠിതോ സത്ഥു വാതാബാധേ ഉപ്പന്നേ അരഞ്ഞതോ ഭേസജ്ജാനി ആനേത്വാ തം വൂപസമേത്വാ തം പുഞ്ഞം ആരോഗ്യത്ഥായ പരിണാമേത്വാ തതോ ചുതോ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തോ ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ പദുമുത്തരബുദ്ധകാലേ ഹംസവതീനഗരേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ ¶ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും അപ്പാബാധാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ സയം തം ഠാനന്തരം ആകങ്ഖന്തോ പണിധാനം കത്വാ യാവജീവം കുസലകമ്മം ഉപചിനിത്വാ സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ ഉപ്പത്തിതോ പുരേതരമേവ ബന്ധുമതീനഗരേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ സബ്ബസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം പത്തോ തത്ഥ സാരം അപസ്സന്തോ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഝാനാഭിഞ്ഞാലാഭീ ഹുത്വാ പബ്ബതപാദേ വസന്തോ ബുദ്ധുപ്പാദം സുത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സരണേസു പതിട്ഠായ ഭിക്ഖൂനം തിണപുപ്ഫകരോഗേ ഉപ്പന്നേ തം വൂപസമേത്വാ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതോ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ ഏകനവുതികപ്പേ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബാരാണസിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഘരാവാസം വസന്തോ ഏകം ജിണ്ണം വിനസ്സമാനം മഹാവിഹാരം ദിസ്വാ തത്ഥ ഉപോസഥാഗാരാദികം സബ്ബം ആവസഥം കാരാപേത്വാ തത്ഥ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സബ്ബം ഭേസജ്ജം പടിയാദേത്വാ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ ഉപ്പത്തിതോ പുരേതരമേവ കോസമ്ബിയം സേട്ഠികുലേ നിബ്ബത്തി.

സോ ¶ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമിത്വാ ധാതീഹി അരോഗഭാവായ യമുനായം ന്ഹാപിയമാനോ താസം ഹത്ഥതോ മുച്ചിത്വാ മച്ഛേന ഗിലിതോ അഹോസി. കേവട്ടാ തം മച്ഛം ജാലായ ഗഹേത്വാ ബാരാണസിയം സേട്ഠിഭരിയായ വിക്കിണിംസു. സാ തം ഗഹേത്വാ ഫാലയമാനാ പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞഫലേന അരോഗം ¶ ദാരകം ദിസ്വാ ‘‘പുത്തോ മേ ലദ്ധോ’’തി ഗഹേത്വാ പോസേസി. സോ ജനകേഹി മാതാപിതൂഹി തം പവത്തിം സുത്വാ ആഗന്ത്വാ ‘‘അയം അമ്ഹാകം പുത്തോ, ദേഥ നോ പുത്ത’’ന്തി അനുയോഗേ കതേ രഞ്ഞാ ‘‘ഉഭയേസമ്പി സാധാരണോ ഹോതൂ’’തി ദ്വിന്നം കുലാനം ദായാദഭാവേന വിനിച്ഛയം കത്വാ ഠപിതത്താ ബാകുലോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ മഹാസമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ ദ്വീസു സേട്ഠികുലേസു ഏകേകസ്മിം ഛമാസം ഛമാസം വസതി. തേ അത്തനോ വാരേ സമ്പത്തേ നാവാസങ്ഘാടം ബന്ധിത്വാ തത്രൂപരി രതനമണ്ഡപം കാരേത്വാ പഞ്ചങ്ഗികതൂരിയേ നിപ്ഫാദേത്വാ കുമാരം തത്ഥ നിസീദാപേത്വാ ഉഭയനഗരമജ്ഝട്ഠാനം ഗങ്ഗായ ആഗച്ഛന്തി, അപരസേട്ഠിമനുസ്സാപി ഏവമേവ സജ്ജേത്വാ തം ഠാനം ഗന്ത്വാ കുമാരം തത്ഥ ആരോപേത്വാ ഗച്ഛന്തി. സോ ഏവം വഡ്ഢമാനോ ആസീതികോ ഹുത്വാ ഉഭയസേട്ഠിപുത്തോതി പാകടോ. സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ സത്താഹം വായമന്തോ അട്ഠമേ ദിവസേ സഹ പടിസമ്ഭിദായ അരഹത്തം ¶ പാപുണി.

൩൮൬. സോ അരഹാ ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ ഹേട്ഠാ വുത്തോവ. അപദാനപാളിഅത്ഥോപി സുവിഞ്ഞേയ്യോവ. സോ അരഹത്തം പത്വാ വിമുത്തിസുഖേന വിഹരന്തോ സട്ഠിവസ്സസതായുകോ ഹുത്വാ പരിനിബ്ബായീതി.

ബാകുലത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. ഗിരിമാനന്ദത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സത്തമാപദാനേ ഭരിയാ മേ കാലങ്കതാതിആദികം ആയസ്മതോ ഗിരിമാനന്ദത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വയപ്പത്തോ ഘരാവാസം സണ്ഠപേത്വാ വസന്തോ അത്തനോ ഭരിയായ ച പുത്തേ ച കാലങ്കതേ സോകസല്ലസമപ്പിതോ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ പവത്തഫലഭോജനോ രുക്ഖമൂലേ വിഹാസി. തദാ സുമേധോ ഭഗവാ തസ്സാനുകമ്പായ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ധമ്മം ദേസേത്വാ സോകസല്ലം അബ്ബൂള്ഹേസി ¶ . സോ ധമ്മം സുത്വാ പസന്നമാനസോ സുഗന്ധപുപ്ഫേഹി ഭഗവന്തം പൂജേത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ സിരസി അഞ്ജലിം കത്വാ അഭിത്ഥവി.

സോ ¶ തേന പുഞ്ഞേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയത്ഥ സുഖം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ ബിമ്ബിസാരരഞ്ഞോ പുരോഹിതസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ഗിരിമാനന്ദോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സത്ഥു രാജഗഹാഗമനേ ബുദ്ധാനുഭാവം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ സമണധമ്മം കരോന്തോ കതിപയം ദിവസം ഗാമകാവാസേ വസിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിതും രാജഗഹം അഗമാസി. ബിമ്ബിസാരമഹാരാജാ തസ്സ ആഗമനം സുത്വാ തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ഇധേവ, ഭന്തേ, വസഥ, അഹം ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹാമീ’’തി സമ്പവാരേത്വാ ഗതോപി ബഹുകിച്ചത്താ തം ന സരി. ‘‘ഥേരോ അബ്ഭോകാസേയേവ വസതീ’’തി. ദേവതാ ഥേരസ്സ തേമനഭയേന വസ്സധാരം വാരേസും. രാജാ അവസ്സനകാരണം ഉപധാരേത്വാ ഞത്വാ ഥേരസ്സ കുടികം കാരാപേസി. ഥേരോ കുടികായം വസന്തോ സേനാസനസപ്പായലാഭേന ചിത്തസമാധാനം ലഭിത്വാ വീരിയസമതം യോജേത്വാ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി.

൪൧൯. സോ അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സഞ്ജാതസോമനസ്സോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഭരിയാ മേ കാലങ്കതാതിആദിമാഹ. തം ഭഗവതോ നിവേദനഞ്ച ഭഗവതാ കതാനുസാസനഞ്ച മഗ്ഗം ഫലാധിഗമാപദാനഞ്ച പാഠാനുസാരേന സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ഗിരിമാനന്ദത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

അട്ഠമനവമദസമാപദാനാനി ¶ ഉത്താനത്ഥാനേവാതി.

ചത്താലീസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൪൧. മേത്തേയ്യവഗ്ഗോ

൧. തിസ്സമേത്തേയ്യത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

൧. ഏകചത്താലീസമേ ¶ വഗ്ഗേ പഠമാപദാനേ പബ്ഭാരകൂടം നിസ്സായാതിആദികം തിസ്സമേത്തേയ്യത്ഥേരസ്സ അപദാനം. തത്ഥ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ അജിനചമ്മം നിസീദനത്ഥായ ദിന്നമേവ നാനം. സേസം അപദാനപാളിയാ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

൨. പുണ്ണകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

൨൯. ദുതിയാപദാനേ ¶ പബ്ഭാരകൂടം നിസ്സായാതിആദികം ആയസ്മതോ പുണ്ണകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. തത്ഥ ഹിമവന്തേ യക്ഖസേനാപതി ഹുത്വാ പരിനിബ്ബുതസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ആളഹനകരണമേവ നാനത്തം. സേസം പാഠാനുസാരേന സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൪൫. തതിയാപദാനേ ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദികം ആയസ്മതോ മേത്തഗുത്ഥേരസ്സ അപദാനം. തത്ഥ ഹിമവന്തസമീപേ അസോകപബ്ബതേ സോ താപസോ ഹുത്വാ പണ്ണസാലായം വസന്തോ സുമേധസമ്ബുദ്ധം ദിസ്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ സപ്പിപൂരണം വിസേസോ. സേസം പുഞ്ഞഫലാനി ച സുവിഞ്ഞേയ്യാനേവ. അപദാനഗാഥാനം അത്ഥോ ച പാകടോയേവ.

൭൨. ചതുത്ഥാപദാനേ ഗങ്ഗാ ഭാഗീരഥീ നാമാതിആദികം ആയസ്മതോ ധോതകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. തത്രാപി ബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ ഭാഗീരഥീഗങ്ഗായ തരമാനേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ സേതും കാരാപേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ നിയ്യാദിതഭാവോയേവ വിസേസോ. പുഞ്ഞഫലപരിദീപനഗാഥാനം അത്ഥോ നയാനുസാരേന സുവിഞ്ഞേയ്യോവ.

൧൦൦. പഞ്ചമാപദാനേ ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദികം ആയസ്മതോ ഉപസിവത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഘരാവാസം പഹായ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ¶ ഹിമവന്തേ പദുമുത്തരം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ തിണസന്ഥരം സന്ഥരിത്വാ തത്ഥ നിസിന്നസ്സ ഭഗവതോ സാലപുപ്ഫപൂജം അകാസീതി അയം വിസേസോ, സേസമുത്താനമേവ.

൧൬൧. ഛട്ഠാപദാനേ മിഗലുദ്ദോ പുരേ ആസിന്തിആദികം ആയസ്മതോ നന്ദകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയം കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ ¶ കാലേ കരവികസകുണോ ഹുത്വാ മധുരകൂജിതം കരോന്തോ സത്ഥാരം പദക്ഖിണം അകാസി. അപരഭാഗേ മയൂരോ ഹുത്വാ അഞ്ഞതരസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ വസനഗുഹാദ്വാരേ പസന്നമാനസോ ദിവസസ്സ തിക്ഖത്തും മധുരേന വസ്സിതം വസ്സി. ഏവം തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി കത്വാ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ സാവത്ഥിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ നന്ദകോതി ലദ്ധനാമോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം ¶ സുത്വാ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. സോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ മിഗലുദ്ദോ പുരേ ആസിന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ മണ്ഡപം കത്വാ പദുമപുപ്ഫേഹി ഛദനമേവ വിസേസോ.

൧൮൩. സത്തമാപദാനേ പബ്ഭാരകൂടം നിസ്സായാതിആദികം ആയസ്മതോ ഹേമകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. തത്ഥാപി ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തേ വസന്തോ പിയദസ്സിം ഭഗവന്തം ഉപഗതം ദിസ്വാ രതനമയം പീഠം അത്ഥരിത്വാ അട്ഠാസി. തത്ഥ നിസിന്നസ്സ കുമ്ഭമത്തം ജമ്ബുഫലം ആഹരിത്വാ അദാസി. ഭഗവാ തസ്സ ചിത്തപ്പസാദത്ഥായ തം ഫലം പരിഭുഞ്ജി. ഏത്തകമേവ വിസേസോ.

൨൨൪. അട്ഠമാപദാനേ രാജാസി വിജയോ നാമാതിആദികം ആയസ്മതോ തോദേയ്യത്ഥേരസ്സ അപദാനം. തത്ഥ രാജാസി വിജയോ നാമാതി ദഹരകാലതോ പട്ഠായ സബ്ബസങ്ഗാമേസു ജിനതോ, ചതൂഹി സങ്ഗഹവത്ഥൂഹി ജനം രഞ്ജനതോ അല്ലീയനതോ വിജയോ നാമ രാജാ അഹോസീതി അത്ഥോ. കേതുമതീപുരുത്തമേതി കേതു വുച്ചന്തി ധജപടാകാ. അഥ വാ നഗരസോഭനത്ഥായ നഗരമജ്ഝേ ഉസ്സാപിതരതനതോരണാനി, തേ കേതൂ നിച്ചം ഉസ്സാപിതാ സോഭയമാനാ അസ്സാ അത്ഥീതി കേതുമതീ. പൂരേതി ധനധഞ്ഞേഹി സബ്ബജനാനം മനന്തി പുരം. കേതുമതീ ച സാ പുരഞ്ച സേട്ഠട്ഠേന ഉത്തമഞ്ചേതി കേതുമതീപുരുത്തമം, തസ്മിം കേതുമതീപുരുത്തമേ. സൂരോ വിക്കമസമ്പന്നോതി അഭീതോ വീരിയസമ്പന്നോ വിജയോ നാമ രാജാ അജ്ഝാവസീതി സമ്ബന്ധോ. ഇത്ഥം ¶ ഭൂതം പുരഞ്ച സബ്ബവത്ഥുവാഹനഞ്ച ഛഡ്ഡേത്വാ ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ വസന്തോ സുമേധഭഗവന്തം ദിസ്വാ സോമനസ്സം ഉപ്പാദേത്വാ ചന്ദനേന പൂജാകരണമേവ വിസേസോ.

൨൭൬. നവമാപദാനേ നഗരേ ഹംസവതിയാതിആദികം ആയസ്മതോ ജതുകണ്ണിത്ഥേരസ്സ അപദാനം ¶ . തത്ഥ സേട്ഠിപുത്തോ ഹുത്വാ സുവണ്ണപാസാദേ വസനഭാവോ ച പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി സമങ്ഗീ ഹുത്വാ വസനഭാവോ ച സബ്ബദേസവാസീനം സബ്ബസിപ്പവിഞ്ഞൂനഞ്ച ആഗന്ത്വാ സേവനഭാവോ ച വിസേസോ.

൩൩൦. ദസമാപദാനേ ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതിആദികം ആയസ്മതോ ഉദേനത്ഥേരസ്സ അപദാനം. തത്ഥ ഹിമവന്തസമീപേ പദുമപബ്ബതം നിസ്സായ താപസപബ്ബജ്ജം ¶ പബ്ബജിത്വാ വസന്തേന പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ പദുമപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ പൂജിതഭാവോവ വിസേസോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

ഏകചത്താലീസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൪൨. ഭദ്ദാലിവഗ്ഗോ

൧-൧൦. ഭദ്ദാലിത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

ബാചത്താലീസമവഗ്ഗേ ¶ പഠമാപദാനഞ്ച ദുതിയാപദാനഞ്ച തതിയാപദാനഞ്ച നയാനുസാരേന സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൧൦൬. ചതുത്ഥാപദാനേ നഗരേ ബന്ധുമതിയാതിആദികം ആയസ്മതോ മധുമംസദായകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. തത്ഥ സൂകരികോതി സൂകരമംസം വിക്കിണിത്വാ ജീവികം കപ്പേന്തോ. ഉക്കോടകം രന്ധയിത്വാതി പിഹകപപ്ഫാസമംസം പചിത്വാ മധുമംസമ്ഹി ഓകിരിം പക്ഖിപിം. തേന മംസേന പത്തം പൂരേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദത്വാ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ അരഹത്തം പാപുണിന്തി അത്ഥോ.

നാഗപല്ലവത്ഥേരസ്സ പഞ്ചമാപദാനമ്പി ഏകദീപിയത്ഥേരസ്സ ഛട്ഠാപദാനമ്പി ഉച്ഛങ്ഗപുപ്ഫിയത്ഥേരസ്സ സത്തമാപദാനമ്പി യാഗുദായകത്ഥേരസ്സ അട്ഠമാപദാനമ്പി പത്ഥോദനദായകത്ഥേരസ്സ നവമാപദാനമ്പി മഞ്ചദായകത്ഥേരസ്സ ദസമാപദാനമ്പി സബ്ബം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ബാചത്താലീസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൪൩-൪൮. സകിംസമ്മജ്ജകാദിവഗ്ഗോ

൧-൬൦. സകിംസമ്മജ്ജകത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

തേചത്താലീസമവഗ്ഗേ ¶ ¶ സബ്ബഥേരാപദാനാനി ഉത്താനാനേവ. കേവലം ഥേരാനം നാമനാനത്തം പുഞ്ഞനാനത്തഞ്ച വിസേസോ.

ചതുചത്താലീസമേ വഗ്ഗേപി സബ്ബാനി അപദാനാനി പാകടാനേവ. കേവലം പുഞ്ഞനാനത്തം ഫലനാനത്തഞ്ച വിസേസോ.

൧. പഞ്ചചത്താലീസമവഗ്ഗേ പഠമാപദാനേ കകുസന്ധോ മഹാവീരോതിആദികം ആയസ്മതോ വിഭീടകമിഞ്ജിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം.

൨. തത്ഥ ¶ ബീജമിഞ്ജമദാസഹന്തി വിഭീടകഫലാനി ഫാലേത്വാ ബീജാനി മിഞ്ജാനി ഗഹേത്വാ മധുസക്കരാഹി യോജേത്വാ കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ അദാസിന്തി അത്ഥോ. ദുതിയാപദാനാദീനി സബ്ബാനി സുവിഞ്ഞേയ്യാനേവ, ഥേരാനം നാമനാനത്താദീനിപി പാഠാനുസാരേന വേദിതബ്ബാനി.

൧. ഛചത്താലീസമേ വഗ്ഗേ പഠമാപദാനേ ജഗതിം കാരയിം അഹന്തി ഉത്തമബോധിരുക്ഖസ്സ സമന്തതോ ആളിന്ദം അഹം കാരയിന്തി അത്ഥോ. സേസാനി ദുതിയാപദാനാദീനി സബ്ബാനിപി ഉത്താനാനേവ.

സത്തചത്താലീസമേ വഗ്ഗേ പഠമാപദാനാദീനി പാളിഅനുസാരേന സുവിഞ്ഞേയ്യാനേവ.

അട്ഠചത്താലീസമേ വഗ്ഗേ പഠമദുതിയാപദാനാനി ഉത്താനാനേവ.

൩൦. തതിയാപദാനേ കോസിയോ നാമ ഭഗവാതി കോസിയഗോത്തേ ജാതത്താ കോസിയോ നാമ പച്ചേകബുദ്ധോതി ¶ അത്ഥോ. ചിത്തകൂടേതി ചിത്തകൂടകേലാസകൂടസാനുകൂടാദീസു അനോതത്തദഹം പടിച്ഛാദേത്വാ ഠിതപബ്ബതകൂടേസു നാനാരതനഓസധാദീഹി വിചിത്തേ ചിത്തകൂടപബ്ബതേ സോ പച്ചേകബുദ്ധോ വസീതി അത്ഥോ.

ചതുത്ഥപഞ്ചമാപദാനാനി ഉത്താനാനേവ.

൫൬. ഛട്ഠാപദാനേ കുസട്ഠകമദാസഹന്തി പക്ഖികഭത്തഉപോസഥികഭത്തധുരഭത്തസലാകഭത്താദീസു കുസപണ്ണവസേന ദാതബ്ബം അട്ഠസലാകഭത്തം അഹം അദാസിന്തി അത്ഥോ.

൬൧. സത്തമാപദാനേ സോഭിതോ നാമ സമ്ബുദ്ധോതി ആരോഹപരിണാഹദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണബ്യാമപ്പഭാദീഹി സോഭമാനസരീരത്താ സോഭിതോ നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി അത്ഥോ.

൬൬. അട്ഠമാപദാനേ ¶ തക്കരായം വസീ തദാതി തം ദസപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥും കരോന്താ ജനാ പടിവസന്തി ഏത്ഥാതി തക്കരാ, രാജധാനീ. തിസ്സം തക്കരായം, തദാ വസീതി അത്ഥോ.

൭൨. നവമാപദാനേ ¶ പാനധിം സുകതം ഗയ്ഹാതി ഉപാഹനയുഗം സുന്ദരാകാരേന നിപ്ഫാദിതം ഗഹേത്വാതി അത്ഥോ. ദസമാപദാനം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

അട്ഠചത്താലീസമവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൯. പംസുകൂലവഗ്ഗോ

൧-൧൦. പംസുകൂലസഞ്ഞകത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

ഏകൂനപഞ്ഞാസമവഗ്ഗേ ¶ പഠമാപദാനം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൧൪. ദുതിയാപദാനേ അധിച്ചുപ്പത്തികാ ബുദ്ധാതി അധിച്ചേന അകാരണേന ഉപ്പത്തികാ സയമ്ഭൂതാ, അഞ്ഞേഹി ദേവബ്രഹ്മമാരാദീഹി ഉപദേസദായകേഹി രഹിതാ സയമ്ഭൂഞാണേന ഉപ്പന്നാ ജാതാ പാതുഭൂതാതി അത്ഥോ.

൧൬. ഓദുമ്ബരികപുപ്ഫം വാതി ഉദുമ്ബരരുക്ഖേ പുപ്ഫം ദുല്ലഭം ദുല്ലഭുപ്പത്തികം ഇവ. ചന്ദമ്ഹി സസകം യഥാതി ചന്ദമണ്ഡലേ സസലേഖായ രൂപം ദുല്ലഭം യഥാ. വായസാനം യഥാ ഖീരന്തി കാകാനം നിച്ചം രത്തിന്ദിവം ഖുദ്ദാപീളിതഭാവേന ഖീരം ദുല്ലഭം യഥാ, ഏവം ദുല്ലഭം ലോകനായകം ചതുരാസങ്ഖ്യേയ്യം വാ അട്ഠാസങ്ഖ്യേയ്യം വാ സോളസാസങ്ഖ്യേയ്യം വാ കപ്പസതസഹസ്സം പാരമിയോ പൂരേത്വാ ബുദ്ധഭാവതോ ദുല്ലഭോ ലോകനായകോതി അത്ഥോ.

൩൦. തതിയാപദാനേ മധും ഭിസേഹി സവതീതി പോക്ഖരമധുപദുമകേസരേഹി സവതി പഗ്ഘരതി. ഖീരം സപ്പിം മുളാലിഭീതി ഖീരഞ്ച സപ്പിരസഞ്ച പദുമമുളാലേഹി സവതി പഗ്ഘരതി. തസ്മാ തദുഭയം മമ സന്തകം ബുദ്ധോ പടിഗ്ഗണ്ഹതൂതി അത്ഥോ.

ചതുത്ഥപഞ്ചമഛട്ഠാപദാനാനി ഉത്താനാനേവ.

൧൧൯. സത്തമാപദാനേ ചത്താലീസദിജാപി ചാതി ദ്വിക്ഖത്തും ജാതാതി ദിജാ. കുമാരവയേ ഉട്ഠിതദന്താനം പതിതത്താ പുന ഉട്ഠിതദന്താ ദിജാ, തേ ച ദന്താ. ബ്യാകരണഞ്ച ഹേട്ഠാ നിദാനകഥായം വുത്തമേവ.

അട്ഠമാപദാനം ഉത്താനമേവാതി.

൧൭൧. നവമാപദാനേ ¶ തദാഹം മാണവോ ആസിന്തി യദാ സുമേധപണ്ഡിതോ ദീപങ്കരഭഗവതോ സന്തികാ ബ്യാകരണം ലഭി, തദാ അഹം മേഘോ നാമ ബ്രാഹ്മണമാണവോ ¶ ഹുത്വാ സുമേധതാപസേന സഹ ഇസിപബ്ബജ്ജം ¶ പബ്ബജിത്വാ സിക്ഖാപദേസു സിക്ഖിതോ കേനചി പാപസഹായേന സംസട്ഠോ സംസഗ്ഗദോസേന പാപവിതക്കാദിവസം ഗതോ മാതുഘാതകമ്മവസേന നരകേ അഗ്ഗിജാലാദിദുക്ഖമനുഭവിത്വാ തതോ ചുതോ സമുദ്ദേ തിമിങ്ഗലമഹാമച്ഛോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ, സമുദ്ദമജ്ഝേ ഗച്ഛന്തം മഹാനാവം ഗിലിതുകാമോ ഗതോ. ദിസ്വാ മം വാണിജാ ഭീതാ ‘‘അഹോ ഗോതമോ ഭഗവാ’’തി സദ്ദമകംസു. അഥ മഹാമച്ഛോ പുബ്ബവാസനാവസേന ബുദ്ധഗാരവം ഉപ്പാദേത്വാ തതോ ചുതോ സാവത്ഥിയം വിഭവസമ്പന്നേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ സദ്ധോ പസന്നോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പബ്ബജിത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിത്വാ ദിവസസ്സ തിക്ഖത്തും ഉപട്ഠാനം ഗന്ത്വാ സരമാനോ വന്ദതി. തദാ ഭഗവാ ‘‘ചിരം ധമ്മരുചീ’’തി മം ആഹ.

൧൮൪. അഥ സോ ഥേരോ ‘‘സുചിരം സതപുഞ്ഞലക്ഖണ’’ന്തിആദീഹി ഗാഥാഹി ഥോമേസി. ഭന്തേ, സതപുഞ്ഞലക്ഖണധര ഗോതമ. പതിപുബ്ബേന വിസുദ്ധപച്ചയന്തി പുബ്ബേ ദീപങ്കരപാദമൂലേ പരിപുണ്ണപാരമീപച്ചയസമ്ഭാരോ സുട്ഠു ചിരം കാലം മയാ ന ദിട്ഠോ അസീതി അത്ഥോ. അഹമജ്ജസുപേക്ഖനന്തി അജ്ജ ഇമസ്മിം ദിവസേ അഹം സുപേക്ഖനം സുന്ദരദസ്സനം, സുന്ദരദിട്ഠം വാ നിരുപമം വിഗ്ഗഹം ഉപമാരഹിതസരീരം ഗോതമം വത ഏകന്തേന പസ്സാമി ദക്ഖാമീതി അത്ഥോ.

൧൮൫-൧൮൬. സുചിരം വിഹതതമോ മയാതി വിസേസേന ഹതതമോ വിദ്ധംസിതമോഹോ ത്വം മയാപി സുട്ഠു ചിരം ഥോമിതോതി അത്ഥോ. സുചിരക്ഖേന നദീ വിസോസിതാതി ഏസാ തണ്ഹാനദീ സുന്ദരരക്ഖേന ഗോപനേന വിസേസേന സോസിതാ, അഭബ്ബുപ്പത്തികതാ തയാതി അത്ഥോ. സുചിരം അമലം വിസോധിതന്തി സുട്ഠു ചിരം ദീഘേന അദ്ധുനാ അമലം നിബ്ബാനം വിസേസേന സോധിതം, സുട്ഠു കതം അധിഗതം തയാതി അത്ഥോ. നയനം ഞാണമയം മഹാമുനേ. ചിരകാലസമങ്ഗിതോതി മഹാമുനേ മഹാസമണ ഞാണമയം നയനം ദിബ്ബചക്ഖും ചിരകാലം സമധിഗതോ സമ്പത്തോ ത്വന്തി അത്ഥോ. അവിനട്ഠോ പുനരന്തരന്തി അഹം പുന അന്തരം അന്തരാഭവേ മജ്ഝേ പരിനട്ഠോ ¶ പരിഹീനോ അഹോസിന്തി അത്ഥോ. പുനരജ്ജസമാഗതോ തയാതി അജ്ജ ഇമസ്മിം കാലേ തയാ സദ്ധിം പുനപി സമാഗതോ ഏകീഭൂതോ സഹ വസാമീതി അത്ഥോ. ന ഹി നസ്സന്തി കതാനി ഗോതമാതി ഗോതമ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധ, തയാ സദ്ധിം കതാനി സമാഗമാദീനി ¶ ന ഹി നസ്സന്തി യാവ ഖന്ധപരിനിബ്ബാനാ ന വിനാ ഭവിസ്സന്തീതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനമേവാതി.

ധമ്മരുചിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

ദസമാപദാനം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ഏകൂനപഞ്ഞാസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൫൦-൫൩. കിങ്കണിപുപ്ഫാദിവഗ്ഗോ

൧-൪൦. കിങ്കണിപുപ്ഫിയത്ഥേരഅപദാനാദിവണ്ണനാ

പഞ്ഞാസമവഗ്ഗേ ¶ ച ഏകപഞ്ഞാസമവഗ്ഗേ ച ദ്വേപഞ്ഞാസമവഗ്ഗേ ച തേപഞ്ഞാസമവഗ്ഗേ ച സബ്ബാനി അപദാനാനി ഉത്താനാനേവാതി.

൫൪. കച്ചായനവഗ്ഗോ

൧. മഹാകച്ചായനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ചതുപഞ്ഞാസമവഗ്ഗേ ¶ പഠമാപദാനേ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ മഹാകച്ചായനത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഗഹപതിമഹാസാലകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വുദ്ധിപ്പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരാ സംഖിത്തേന ഭാസിതസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം വിഭജന്താനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപിയമാനം ഏകം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ സയമ്പി തം ഠാനന്തരം പത്ഥേന്തോ പണിധാനം കത്വാ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വിജ്ജാധരോ ഹുത്വാ ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ ഏകസ്മിം വനസണ്ഡേ നിസിന്നം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ കണികാരപുപ്ഫേഹി പൂജം അകാസി.

സോ തേന പുഞ്ഞേന അപരാപരം സുഗതീസുയേവ പരിവത്തേന്തോ കസ്സപദസബലസ്സ കാലേ ബാരാണസിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി സുവണ്ണചേതിയകമ്മട്ഠാനേ സതസഹസ്സഗ്ഘനികായ സുവണ്ണിട്ഠകായ പൂജം കത്വാ ‘‘ഇമസ്സ നിസ്സന്ദേന നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ സരീരം മേ സുവണ്ണവണ്ണം ഹോതൂ’’തി ¶ പത്ഥനം അകാസി. തതോ യാവജീവം കുസലകമ്മം കത്വാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദേവമനുസ്സേസു സംസരിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഉജ്ജേനിയം രഞ്ഞോ ചണ്ഡപജ്ജോതസ്സ പുരോഹിതഗേഹേ നിബ്ബത്തി, തസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ മാതാ ‘‘മയ്ഹം ¶ പുത്തോ സുവണ്ണവണ്ണോ, അത്തനോ നാമം ഗഹേത്വാ ആഗതോ’’തി കഞ്ചനമാണവോത്വേവ നാമം അകാസി. സോ വുദ്ധിമന്വായ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ പിതു അച്ചയേന പുരോഹിതട്ഠാനം ലഭി. സോ ഗോത്തവസേന കച്ചായനോതി പഞ്ഞായിത്ഥ. അഥ രാജാ ചണ്ഡപജ്ജോതോ ബുദ്ധുപ്പാദം സുത്വാ, ‘‘ആചരിയ, തുമ്ഹേ തത്ഥ ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം ഇധാനേഥാ’’തി പേസേസി. സോ അത്തട്ഠമോ സത്ഥു സന്തികം ഉപഗതോ തസ്സ സത്ഥാ ധമ്മം ദേസേസി, ദേസനാപരിയോസാനേ സത്തഹി ജനേഹി സദ്ധിം സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി.

൧. സോ ഏവം പത്തഅരഹത്തഫലോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം ¶ പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ. അഥ സത്ഥാ ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ഹത്ഥം പസാരേസി. തേ താവദേവ ദ്വങ്ഗുലമത്തകേസമസ്സുഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ വസ്സസട്ഠികത്ഥേരാ വിയ അഹേസും. ഏവം ഥേരോ സദത്ഥം നിപ്ഫാദേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, രാജാ പജ്ജോതോ തുമ്ഹാകം പാദേ വന്ദിതും ധമ്മഞ്ച സോതും ഇച്ഛതീ’’തി ആരോചേസി. സത്ഥാ ‘‘ത്വംയേവ, കച്ചാന, തത്ഥ ഗച്ഛ, തയി ഗതേ രാജാ പസീദിസ്സതീ’’തി ആഹ. ഥേരോ സത്ഥു ആണായ അത്തട്ഠമോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ രാജാനം പസാദേത്വാ അവന്തീസു സാസനം പതിട്ഠാപേത്വാ പുന സത്ഥു സന്തികമേവ ആഗതോ. അത്തനോ പുബ്ബപത്ഥനാവസേന കച്ചായനപ്പകരണം മഹാനിരുത്തിപ്പകരണം നേത്തിപ്പകരണന്തി പകരണത്തയം സങ്ഘമജ്ഝേ ബ്യാകാസി. അഥ സന്തുട്ഠേന ഭഗവതാ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം സംഖിത്തേന ഭാസിതസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം വിഭജന്താനം യദിദം മഹാകച്ചാനോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൮൮, ൧൯൭) ഏതദഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപിതോ അഗ്ഗഫലസുഖേന വിഹാസീതി.

മഹാകച്ചായനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. വക്കലിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ദുതിയാപദാനേ ¶ ഇതോ സതസഹസ്സമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ വക്കലിത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ഥേരോ പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു സന്തികം ഗച്ഛന്തേഹി ഉപാസകേഹി സദ്ധിം വിഹാരം ഗന്ത്വാ പരിസപരിയന്തേ ഠിതോ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരാ ഏകം ഭിക്ഖും ¶ സദ്ധാധിമുത്താനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപിതം ദിസ്വാ സയമ്പി തം ഠാനന്തരം പത്ഥേന്തോ സത്താഹം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ പണിധാനം അകാസി. സത്ഥാ തസ്സ അനന്തരായം ദിസ്വാ ബ്യാകരി.

സോ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ സാവത്ഥിയം ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തി, തസ്സ വക്കലീതി നാമം കരിംസു. തത്ഥ കലീതി അപരാധതിലകാളകാദിദോസസ്സ അധിവചനം. നിദ്ധന്തസുവണ്ണപിണ്ഡസദിസതായ അപഗതോ ബ്യപഗതോ കലി ദോസോ അസ്സാതി വ-കാരാഗമം കത്വാ വക്കലീതി വുച്ചതി. സോ വുദ്ധിപ്പത്തോ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ബ്രാഹ്മണസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം ഗതോ, സത്ഥാരം ദിസ്വാ രൂപകായസമ്പത്തിദസ്സനേന അതിത്തോ സത്ഥാരാ സദ്ധിംയേവ വിചരതി. ‘‘അഗാരമജ്ഝേ വസന്തോ നിച്ചകാലം സത്ഥു ദസ്സനം ന ലഭിസ്സാമീ’’തി ¶ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ഠപേത്വാ ഭോജനകാലം സരീരകിച്ചകാലഞ്ച സേസകാലേ യത്ഥ ഠിതേന സക്കാ ദസബലം പസ്സിതും, തത്ഥ ഠിതോ അഞ്ഞം കിച്ചം പഹായ ഭഗവന്തം ഓലോകേന്തോയേവ വിഹരതി. സത്ഥാ തസ്സ ഞാണപരിപാകം ആഗമേന്തോ ബഹുകാലം തസ്മിം രൂപദസ്സനേനേവ വിചരന്തേ കിഞ്ചി അവത്വാ പുനേകദിവസം – ‘‘കിം തേ, വക്കലി, ഇമിനാ പൂതികായേന ദിട്ഠേന? യോ ഖോ, വക്കലി, ധമ്മം പസ്സതി, സോ മം പസ്സതി; യോ മം പസ്സതി, സോ ധമ്മം പസ്സതി. ധമ്മഞ്ഹി, വക്കലി, പസ്സന്തോ മം പസ്സതീ’’തി (സം. നി. ൩.൮൭) ആഹ. സത്ഥരി ഏവം വദന്തേപി ഥേരോ സത്ഥു ദസ്സനം പഹായ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും ന സക്കോതി. തതോ സത്ഥാ, ‘‘നായം ഭിക്ഖു സംവേഗം അലഭിത്വാ ബുജ്ഝിസ്സതീ’’തി വസ്സൂപനായികദിവസേ – ‘‘അപേഹി, വക്കലീ’’തി ഥേരം പണാമേസി. സോ സത്ഥാരാ പണാമിതോ സത്ഥു സമ്മുഖേ ഠാതും അസക്കോന്തോ – ‘‘കിം മയ്ഹം ജീവിതേന, യോഹം സത്ഥാരം ദട്ഠും ന ലഭാമീ’’തി ഗിജ്ഝകൂടേ പബ്ബതേ പപാതട്ഠാനം ¶ അഭിരുഹി? സത്ഥാ തസ്സ തം പവത്തിം ഞത്വാ – ‘‘അയം ഭിക്ഖു മമ സന്തികാ അസ്സാസം അലഭന്തോ മഗ്ഗഫലാനം ഉപനിസ്സയം നാസേയ്യാ’’തി അത്താനം ദസ്സേത്വാ ഓഭാസം വിസ്സജ്ജേന്തോ –

‘‘പാമോജ്ജബഹുലോ ഭിക്ഖു, പസന്നോ ബുദ്ധസാസനേ;

അധിഗച്ഛേ പദം സന്തം, സങ്ഖാരൂപസമം സുഖ’’ന്തി. (ധ. പ. ൩൮൧) –

ഗാഥം വത്വാ ‘‘ഏഹി, വക്കലീ’’തി (ധ. പ. അട്ഠ. ൨.൩൮൧) ഹത്ഥം പസാരേസി. ഥേരോ ‘‘ദസബലോ മേ ദിട്ഠോ, ‘ഏഹീ’തി അവ്ഹായനമ്പി ലദ്ധ’’ന്തി ബലവപീതിസോമനസ്സം ഉപ്പാദേത്വാ ‘‘കുതോ ഗച്ഛാമീ’’തി അത്തനോ ഗമനഭാവം അജാനിത്വാവ സത്ഥു സമ്മുഖേ ¶ ആകാസേ പക്ഖന്ദിത്വാ പഠമേന പാദേന പബ്ബതേ ഠിതോയേവ സത്ഥാരാ വുത്തഗാഥായോ ആവജ്ജേന്തോ ആകാസേയേവ പീതിം വിക്ഖമ്ഭേത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണീതി അങ്ഗുത്തരട്ഠകഥായം (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൦൮) ധമ്മപദവണ്ണനായഞ്ച (ധ. പ. അട്ഠ. ൨.൩൮൧ വക്കലിത്ഥേരവത്ഥു) ആഗതം.

ഇധ പന ഏവം വേദിതബ്ബം – ‘‘കിം തേ, വക്കലീ’’തിആദിനാ സത്ഥാരാ ഓവദിതോ ഗിജ്ഝകൂടേ വിഹരന്തോ വിപസ്സനം പട്ഠപേസി, തസ്സ സദ്ധായ ബലവഭാവതോ ഏവ വിപസ്സനാ വീഥിം ന ഓതരതി? ഭഗവാ തം ഞത്വാ കമ്മട്ഠാനം സോധേത്വാ അദാസി. സോ പുന വിപസ്സനം മത്ഥകം പാപേതും നാസക്ഖിയേവ. അഥസ്സ ആഹാരവേകല്ലേന വാതാബാധോ ഉപ്പജ്ജി, തം വാതാബാധേന പീളിയമാനം ഞത്വാ ഭഗവാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ പുച്ഛന്തോ –

‘‘വാതരോഗാഭിനീതോ ¶ ത്വം, വിഹരം കാനനേ വനേ;

പവിദ്ധഗോചരേ ലൂഖേ, കഥം ഭിക്ഖു കരിസ്സസീ’’തി. (ഥേരഗാ. ൩൫൦) –

ആഹ. തം സുത്വാ ഥേരോ –

‘‘പീതിസുഖേന വിപുലേന, ഫരമാനോ സമുസ്സയം;

ലൂഖമ്പി അഭിസമ്ഭോന്തോ, വിഹരിസ്സാമി കാനനേ.

‘‘ഭാവേന്തോ സതിപട്ഠാനേ, ഇന്ദ്രിയാനി ബലാനി ച;

ബോജ്ഝങ്ഗാനി ച ഭാവേന്തോ, വിഹരിസ്സാമി കാനനേ.

‘‘ആരദ്ധവീരിയേ പഹിതത്തേ, നിച്ചം ദള്ഹപരക്കമേ;

സമഗ്ഗേ സഹിതേ ദിസ്വാ, വിഹരിസ്സാമി കാനനേ.

‘‘അനുസ്സരന്തോ ¶ സമ്ബുദ്ധം, അഗ്ഗം ദന്തം സമാഹിതം;

അതന്ദിതോ രത്തിന്ദിവം, വിഹരിസ്സാമി കാനനേ’’തി. (ഥേരഗാ. ൩൫൧-൩൫൪) –

ചതസ്സോ ഗാഥായോ അഭാസി. താസം അത്ഥോ ഥേരഗാഥാവണ്ണനായം (ഥേരഗാ. അട്ഠ. ൨.൩൫൧-൩൫൪) വുത്തോയേവ. ഏവം ഥേരോ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി.

൨൮. സോ അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഇതോ സതസഹസ്സമ്ഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഇതോതി കകുസന്ധാദീനം ഉപ്പന്നഭദ്ദകപ്പതോ ഹേട്ഠാ കപ്പസതസഹസ്സമത്ഥകേതി അത്ഥോ.

൨൯. പദുമാകാരവദനോതി സുപുപ്ഫിതപദുമസസ്സിരീകമുഖോ. പദുമപത്തക്ഖോതി സേതപദുമപുപ്ഫപണ്ണസദിസഅക്ഖീതി അത്ഥോ.

൩൦. പദുമുത്തരഗന്ധോവാതി പദുമഗന്ധമുഖോതി അത്ഥോ.

൩൧. അന്ധാനം ¶ നയനൂപമോതി ചക്ഖുവിരഹിതാനം സത്താനം നയനസദിസോ, ധമ്മദേസനായ സബ്ബസത്താനം ¶ പഞ്ഞാചക്ഖാദിചക്ഖുദായകോതി അത്ഥോ. സന്തവേസോതി സന്തസഭാവോ സന്തഇരിയാപഥോ. ഗുണനിധീതി ഗുണാനം നിധി, സബ്ബഗുണഗണാനം നിധാനട്ഠാനഭൂതോതി അത്ഥോ. കരുണാമതിആകരോതി സാധൂനം ചിത്തകമ്പനസങ്ഖാതായ കരുണായ ച അത്ഥാനത്ഥമിനനപരിച്ഛിന്നമതിയാ ച ആകരോ ആധാരഭൂതോ.

൩൨. ബ്രഹ്മാസുരസുരച്ചിതോതി ബ്രഹ്മേഹി ച അസുരേഹി ച ദേവേഹി ച അച്ചിതോ പൂജിതോതി അത്ഥോ.

൩൩. മധുരേന രുതേന ചാതി കരവീകരുതമധുരേന സദ്ദേന സകലം ജനം രഞ്ജയന്തീതി സമ്ബന്ധോ. സന്ഥവീ സാവകം സകന്തി അത്തനോ സാവകം മധുരധമ്മദേസനായ സന്ഥവീ, ഥുതിം അകാസീതി അത്ഥോ.

൩൪. സദ്ധാധിമുത്തോതി സദ്ദഹനസദ്ധായ സാസനേ അധിമുത്തോ പതിട്ഠിതോതി അത്ഥോ. മമ ദസ്സനലാലസോതി മയ്ഹം ദസ്സനേ ബ്യാവടോ തപ്പരോ.

൩൫. തം ¶ ഠാനമഭിരോചയിന്തി തം സദ്ധാധിമുത്തട്ഠാനന്തരം അഭിരോചയിം, ഇച്ഛിം പത്ഥേസിന്തി അത്ഥോ.

൪൦. പീതമട്ഠനിവാസനന്തി സിലിട്ഠസുവണ്ണവണ്ണവത്ഥേ നിവത്ഥന്തി അത്ഥോ. ഹേമയഞ്ഞോപചിതങ്ഗന്തി സുവണ്ണപാമങ്ഗലഗ്ഗിതഗത്തന്തി അത്ഥോ.

൪൭-൪൮. നോനീതസുഖുമാലം മന്തി നവനീതമിവ മുദുതലുണഹത്ഥപാദം. ജാതപല്ലവകോമലന്തി അസോകപല്ലവപത്തകോമലമിവ മുദുകന്തി അത്ഥോ. പിസാചീഭയതജ്ജിതാതി തദാ ഏവംഭൂതം കുമാരം മം അഞ്ഞാ പിസാചീ ഏകാ രക്ഖസീ ഭയേന തജ്ജേസി ഭിംസാപേസീതി അത്ഥോ. തദാ മഹേസിസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പാദമൂലേ മം സായേസും നിപജ്ജാപേസും. ദീനമാനസാ ഭീതചിത്താ മമ മാതാപിതരോ ഇമം ദാരകം തേ ദദാമ, ഇമസ്സ സരണം പതിട്ഠാ ഹോതു നാഥ നായകാതി സമ്ബന്ധോ.

൪൯. തദാ പടിഗ്ഗഹി സോ മന്തി സോ ഭഗവാ തദാ തസ്മിം മമ മാതുയാ ദിന്നകാലേ ജാലിനാ ജാലയുത്തേന സങ്ഖാലകേന ചക്കലക്ഖണാദീഹി ¶ ലക്ഖിതേന മുദുകോമലപാണിനാ മുദുകേന വിസുദ്ധേന ഹത്ഥതലേന മം അഗ്ഗഹേസീതി അത്ഥോ.

൫൨. സബ്ബപാരമിസമ്ഭൂതന്തി ¶ സബ്ബേഹി ദാനപാരമിതാദീഹി സമ്ഭൂതം ജാതം. നീലക്ഖിനയനം വരം പുഞ്ഞസമ്ഭാരജം ഉത്തമനീലഅക്ഖിവന്തം. സബ്ബസുഭാകിണ്ണം സബ്ബേന സുഭേന വണ്ണേന സണ്ഠാനേന ആകിണ്ണം ഗഹനീഭൂതം രൂപം ഭഗവതോ ഹത്ഥപാദസീസാദിരൂപം ദിസ്വാതി അത്ഥോ, തിത്തിം അപത്തോ വിഹരാമി അഹന്തി സമ്ബന്ധോ.

൬൧. തദാ മം ചരണന്തഗോതി തസ്മിം മയ്ഹം അരഹത്തം പത്തകാലേ സീലാദിപന്നരസന്നം ചരണധമ്മാനം അന്തഗോ, പരിയോസാനപ്പത്തോ പരിപൂരകാരീതി അത്ഥോ. ‘‘മരണന്തഗോ’’തിപി പാഠോ. തസ്സ മരണസ്സ അന്തം നിബ്ബാനം പത്തോതി അത്ഥോ. സദ്ധാധിമുത്താനം അഗ്ഗം പഞ്ഞപേസീതി സമ്ബന്ധോ. അഥ സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘമജ്ഝേ നിസിന്നോ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം സദ്ധാധിമുത്താനം യദിദം, വക്കലീ’’തി (അ. നി. ൧.൧൯൮, ൨൦൮) മം ഏതദഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസീതി വുത്തം ഹോതി. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

വക്കലിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. മഹാകപ്പിനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പദുമുത്തരോ ¶ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ കപ്പിനത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മദേസനം സുണന്തോ സത്ഥാരാ ഏകം ഭിക്ഖും ഓവാദകാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപിതം ദിസ്വാ അധികാരകമ്മം കത്വാ തം ഠാനന്തരം പത്ഥേസി.

സോ തത്ഥ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ബാരാണസിതോ അവിദൂരേ ഏകസ്മിം പേസകാരഗാമേ ജേട്ഠപേസകാരഗേഹേ നിബ്ബത്തോ തദാ സഹസ്സമത്താ പച്ചേകബുദ്ധാ ഹിമവന്തേ അട്ഠ മാസേ വസിത്വാ വസ്സികേ ചത്താരോ മാസേ ജനപദേ വസന്തി. തേ ഏകവാരം ബാരാണസിയാ അവിദൂരേ ഓതരിത്വാ ‘‘സേനാസനം കരണത്ഥായ ഹത്ഥകമ്മം യാചഥാ’’തി രഞ്ഞോ സന്തികം അട്ഠ പച്ചേകബുദ്ധേ പഹിണിംസു. തദാ പന രഞ്ഞോ വപ്പമങ്ഗലം അഹോസി. സോ ‘‘പച്ചേകബുദ്ധാ ¶ കിര ആഗതാ’’തി സുത്വാ നിക്ഖമിത്വാ ആഗതകാരണം പുച്ഛിത്വാ ‘‘അജ്ജ, ഭന്തേ, ഓകാസോ നത്ഥി സ്വേ അമ്ഹാകം വപ്പമങ്ഗലം ¶ , തതിയദിവസേ കരിസ്സാമാ’’തി വത്വാ പച്ചേകബുദ്ധേ അനിമന്തേത്വാവ പാവിസി. പച്ചേകബുദ്ധാ ‘‘അഞ്ഞം ഗാമം പവിസിസ്സാമാ’’തി പക്കമിംസു.

തസ്മിം സമയേ ജേട്ഠപേസകാരസ്സ ഭരിയാ കേനചിദേവ കരണീയേന ബാരാണസിം ഗച്ഛന്തീ തേ പച്ചേകബുദ്ധേ ദിസ്വാ വന്ദിത്വാ, ‘‘കിം, ഭന്തേ, അവേലായ അയ്യാ ആഗതാ’’തി പുച്ഛി. തേ ആദിതോ പട്ഠായ കഥേസും. തം സുത്വാ സദ്ധാസമ്പന്നാ ബുദ്ധിസമ്പന്നാ ഇത്ഥീ ‘‘സ്വേ, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി നിമന്തേസി. ‘‘ബഹുകാ മയം, ഭഗിനീ’’തി. ‘‘കിത്തകാ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘സഹസ്സമത്താ, ഭഗിനീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ഇമസ്മിം നോ ഗാമേ സഹസ്സമത്താ വസിമ്ഹാ, ഏകേകോ ഏകേകസ്സ ഭിക്ഖം ദസ്സതി, ഭിക്ഖം അധിവാസേഥ, അഹമേവ വോ വസനട്ഠാനം കാരാപേസ്സാമീ’’തി ആഹ. പച്ചേകബുദ്ധാ അധിവാസേസും.

സാ ഗാമം പവിസിത്വാ ഉഗ്ഘോസേസി – ‘‘അമ്മതാതാ, അഹം സഹസ്സമത്തേ പച്ചേകബുദ്ധേ ദിസ്വാ നിമന്തേസിം, അയ്യാനം നിസീദനട്ഠാനം സംവിദഹഥ, യാഗുഭത്താദീനി സമ്പാദേഥാ’’തി ഗാമമജ്ഝേ മണ്ഡപം കാരാപേത്വാ ആസനാനി പഞ്ഞാപേത്വാ പുനദിവസേ പച്ചേകബുദ്ധേ നിസീദാപേത്വാ പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന പരിവിസിത്വാ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ തസ്മിം ഗാമേ സബ്ബാ ഇത്ഥിയോ ¶ ആദായ താഹി സദ്ധിം പച്ചേകബുദ്ധേ വന്ദിത്വാ തേമാസം വസനത്ഥായ പടിഞ്ഞം ഗണ്ഹിത്വാ പുന ഗാമേ ഉഗ്ഘോസേസി – ‘‘അമ്മതാതാ, ഏകേകകുലതോ ഏകേകപുരിസോ വാസിഫരസുആദീനി ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ദബ്ബസമ്ഭാരേ ആഹരിത്വാ അയ്യാനം വസനട്ഠാനം കരോതൂ’’തി. ഗാമവാസിനോ തസ്സായേവ വചനം സുത്വാ ഏകേകോ ഏകേകം കത്വാ സദ്ധിം രത്തിദിവാട്ഠാനേഹി പണ്ണസാലസഹസ്സം നിട്ഠാപേത്വാ അത്തനോ അത്തനോ പണ്ണസാലായം ഉപഗതം പച്ചേകബുദ്ധം ‘‘അഹം സക്കച്ചം ഉപട്ഠഹിസ്സാമി, അഹം സക്കച്ചം ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ഉപട്ഠഹിംസു. സാ വസ്സംവുട്ഠകാലേ ‘‘അത്തനോ അത്തനോ പണ്ണസാലായ വസ്സംവുട്ഠാനം പച്ചേകബുദ്ധാനം ചീവരസാടകേ സജ്ജേഥാ’’തി സമാദപേത്വാ ഏകേകസ്സ സഹസ്സ സഹസ്സമൂലം ചീവരം ദാപേസി. പച്ചേകബുദ്ധാ വുട്ഠവസ്സാ അനുമോദനം കത്വാ പക്കമിംസു. ഗാമവാസിനോപി ഇദം പുഞ്ഞകമ്മം കത്വാ തതോ ചുതോ താവതിംസദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഗണദേവതാ നാമ അഹേസും.

തേ തത്ഥ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ കുടുമ്ബികഗേഹേസു നിബ്ബത്തിംസു. പുബ്ബേ ജേട്ഠകപേസകാരോ ജേട്ഠകകുടുമ്ബികസ്സ പുത്തോ അഹോസി. ഭരിയാപിസ്സ ഏകസ്സ ജേട്ഠകകുടുമ്ബികസ്സ ധീതാ അഹോസി. സേസാനം ഭരിയായോ സേസകുടുമ്ബികാനം ധീതരോ ¶ അഹേസും, താ സബ്ബാപി വയപ്പത്താ പരകുലം ഗച്ഛന്തിയോ തേസം തേസംയേവ ഗേഹാനി അഗമംസു. അഥേകദിവസം വിഹാരേ ധമ്മസ്സവനേ സങ്ഘുട്ഠേ ‘‘സത്ഥാ ധമ്മം ദേസേസ്സതീ’’തി സുത്വാ തേ സബ്ബേപി കുടുമ്ബികാ ‘‘ധമ്മം സോസ്സാമാ’’തി ¶ ഭരിയാഹി സദ്ധിം വിഹാരം അഗമംസു. തേസം വിഹാരമജ്ഝം പവിട്ഠക്ഖണേ വസ്സം വസ്സി. യേസം കുലൂപകാ വാ ഞാതിസാമണേരാദയോ വാ അത്ഥി, തേ തേസം പരിവേണാദീനി പവിസിംസു. തേ പന തഥാരൂപാനം നത്ഥിതായ കത്ഥചി പവിസിതും അവിസഹന്താ വിഹാരമജ്ഝേയേവ അട്ഠംസു. അഥ നേ ജേട്ഠകകുടുമ്ബികോ ആഹ – ‘‘പസ്സഥ, ഭോ, അമ്ഹാകം വിപ്പകാരം, കുലപുത്തേഹി നാമ ഏത്തകേന ലജ്ജിതും യുത്ത’’ന്തി. ‘‘അയ്യ, കിം കരോമാ’’തി? ‘‘മയം വിസ്സാസികട്ഠാനസ്സ അഭാവേന ഇമം വിപ്പകാരം പത്താ, സബ്ബേ ധനം സംഹരിത്വാ പരിവേണം കരിസ്സാമാ’’തി. ‘‘സാധു, അയ്യാ’’തി ജേട്ഠകോ സഹസ്സം അദാസി. സേസാ പഞ്ച പഞ്ച സതാനി. ഇത്ഥിയോ അഡ്ഢതേയ്യാനി അഡ്ഢതേയ്യാനി സതാനി. തേ തം ധനം ആഹരിത്വാ സഹസ്സകൂടാഗാരപരിവാരം സത്ഥു വസനത്ഥായ മഹാപരിവേണം നാമ ¶ കാരാപേസും. നവകമ്മസ്സ മഹന്തതായ ധനേ അപ്പഹോന്തേ പുബ്ബേ ദിന്നധനതോ പുന ഉപഡ്ഢൂപഡ്ഢം അദംസു. നിട്ഠിതേ പരിവേണേ വിഹാരമഹം കരോന്താ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സത്താഹം മഹാദാനം ദത്വാ വീസതിയാ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനം ചീവരാനി സജ്ജയിംസു.

ജേട്ഠകകുടുമ്ബികസ്സ പന ഭരിയാ അത്തനോ പഞ്ഞായ ഠിതാ അഹം തേഹി സമകം അകത്വാ അതിരേകതരം കത്വാ ‘‘സത്ഥാരം പൂജേസ്സാമീ’’തി അനോജപുപ്ഫവണ്ണേന സഹസ്സമൂലേന സാടകേന സദ്ധിം അനോജപുപ്ഫചങ്കോടകം ഗഹേത്വാ സത്ഥാരം അനോജപുപ്ഫേഹി പൂജേത്വാ തം സാടകം സത്ഥു പാദമൂലേ ഠപേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ അനോജപുപ്ഫവണ്ണംയേവ മേ സരീരം ഹോതു, അനോജാത്വേവ ച നാമം ഹോതൂ’’തി പത്ഥനം അകാസി. സത്ഥാ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി അനുമോദനം അകാസി. തേ സബ്ബേപി യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിംസു. തേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ദേവലോകാ ചവിത്വാ ജേട്ഠകോ കുക്കുടവതീനഗരേ രാജകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ മഹാകപ്പിനരാജാ നാമ അഹോസി. സേസാ അമച്ചകുലേസു നിബ്ബത്തിംസു. ജേട്ഠകസ്സ ഭരിയാ മദ്ദരട്ഠേ സാകലനഗരേ രാജകുലേ നിബ്ബത്തി അനോജപുപ്ഫവണ്ണമേവസ്സാ സരീരം അഹോസി, തേന അനോജാത്വേവസ്സാ നാമം അകംസു, സാ വയപ്പത്താ മഹാകപ്പിനരഞ്ഞോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ അനോജാദേവീതി പാകടാ അഹോസി.

സേസിത്ഥിയോപി അമച്ചകുലേസു നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്താ തേസംയേവ അമച്ചപുത്താനം ¶ ഗേഹാനി അഗമംസു. തേ സബ്ബേപി രഞ്ഞോ സമ്പത്തിസദിസം സമ്പത്തിം അനുഭവിംസു. യദാ ഹി രാജാ അലങ്കാരപടിമണ്ഡിതോ ഹത്ഥിം അഭിരുഹിത്വാ വിചരതി, തദാപി തേ തഥേവ വിചരന്തി. തസ്മിം അസ്സേന വാ രഥേന വാ വിചരന്തേ തേപി തഥേവ വിചരന്തി. ഏവം തേ ഏകതോ ഹുത്വാ കതാനം പുഞ്ഞാനം ബലേന ഏകതോവ സമ്പത്തിം അനുഭവിംസു. രഞ്ഞോ പന വാലോ, വാലവാഹനോ, പുപ്ഫോ, പുപ്ഫവാഹനോ, സുപത്തോതി പഞ്ചേവ അസ്സാ ഹോന്തി. തേസു രാജാ സുപത്തം അസ്സം സയം ആരോഹതി, ഇതരേ ചത്താരോ അസ്സേ അസ്സാരോഹാനം സാസനാഹരണത്ഥായ അദാസി. രാജാ തേ പാതോവ ഭോജേത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ ¶ , ഭണേ, ദ്വേ വാ തീണി വാ യോജനാനി ആഹിണ്ഡിത്വാ ബുദ്ധസ്സ വാ ധമ്മസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ ഉപ്പന്നഭാവം സുത്വാ മയ്ഹം സുഖസാസനം ¶ ആരോചേഥാ’’തി പേസേസി. തേ ചതൂഹി ദ്വാരേഹി നിക്ഖമിത്വാ ദ്വേ തീണി യോജനാനി ആഹിണ്ഡിത്വാ കിഞ്ചി സാസനം അലഭിത്വാവ പച്ചാഗമിംസു.

അഥേകദിവസം രാജാ സുപത്തം ആരുഹിത്വാ അമച്ചസഹസ്സപരിവുതോ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ കിലന്തരൂപേ പഞ്ചസതമത്തേ വാണിജകേ നഗരം പവിസന്തേ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ അദ്ധാനകിലന്താ, അദ്ധോ ഇമേസം സന്തികാ ഏകം ഭദ്ദകം സാസനം സോസ്സാമീ’’തി തേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘കുതോ ആഗതത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അത്ഥി, ദേവ, ഇതോ വീസതിയോജനസതമത്ഥകേ സാവത്ഥി നാമ നഗരം, തതോ ആഗതമ്ഹാ’’തി. ‘‘അത്ഥി പന വോ ദേസേ കിഞ്ചി സാസനം ഉപ്പന്ന’’ന്തി. ‘‘ദേവ, അഞ്ഞം കിഞ്ചി നത്ഥി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി. രാജാ താവദേവ ബലവപീതിയാ ഫുട്ഠസരീരോ കിഞ്ചി സല്ലക്ഖേതും അസക്കോന്തോ മുഹുത്തം വീതിനാമേത്വാ പന, ‘‘താതാ, കിം വദേഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ബുദ്ധോ, ദേവ, ഉപ്പന്നോ’’തി. രാജാ ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി തഥേവ വീതിനാമേത്വാ ചതുത്ഥവാരേ ‘‘കിം വദേഥ, താതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി വുത്തേ, ‘‘താതാ, സുഖസാസനസവനായ സതസഹസ്സം വോ ദമ്മീ’’തി വത്വാ ‘‘അപരമ്പി കിഞ്ചി സാസനം അത്ഥി, താതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അത്ഥി, ദേവ, ധമ്മോ ഉപ്പന്നോ’’തി. രാജാ തമ്പി സുത്വാ പുരിമനയേനേവ തയോ വാരേ വീതിനാമേത്വാ ചതുത്ഥവാരേ ‘‘ധമ്മോ ഉപ്പന്നോ’’തി വുത്തേ – ‘‘ഇധാപി വോ സതസഹസ്സം ദമ്മീ’’തി വത്വാ ‘‘അപരമ്പി കിഞ്ചി സാസനം അത്ഥി, താതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അത്ഥി, ദേവ, സങ്ഘോ ഉപ്പന്നോ’’തി. രാജാ തമ്പി സുത്വാ തഥേവ തയോ വാരേ വീതിനാമേത്വാ ചതുത്ഥവാരേ ‘‘സങ്ഘോ ഉപ്പന്നോ’’തി വുത്തേ – ‘‘ഇധാപി വോ സതസഹസ്സം ദമ്മീ’’തി വത്വാ അമച്ചസഹസ്സം ഓലോകേത്വാ, ‘‘താതാ, കിം കരിസ്സാമാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ദേവ, തുമ്ഹേ കിം കരിസ്സഥാ’’തി? ‘‘അഹം, താതാ, ‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ ധമ്മോ ഉപ്പന്നോ സങ്ഘോ ഉപ്പന്നോ’തി സുത്വാ ന പുന നിവത്തിസ്സാമി, ഭഗവന്തം ഉദ്ദിസ്സ ഗന്ത്വാ തസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. ‘‘മയമ്പി, ദേവ, തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം പബ്ബജിസ്സാമാ’’തി. രാജാ സുവണ്ണപട്ടേ ¶ അക്ഖരാനി ലിഖാപേത്വാ വാണിജകാനം ദത്വാ ‘‘ഇമം അനോജായ നാമ ദേവിയാ ദേഥ, സാ തുമ്ഹാകം തീണി സതസഹസ്സാനി ദസ്സതി, ഏവഞ്ച പന നം വദേയ്യാഥ ‘രഞ്ഞാ കിര തേ ഇസ്സരിയം വിസ്സട്ഠം, യഥാസുഖം സമ്പത്തിം പരിഭുഞ്ജാഹീ’തി, സചേ പന ‘വോ രാജാ കഹ’ന്തി പുച്ഛതി, ‘സത്ഥാരം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിസ്സാമീ’തി വത്വാ ഗതോതി ആരോചേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. അമച്ചാപി അത്തനോ അത്തനോ ഭരിയാനം തഥേവ ¶ സാസനം പഹിണിംസു. രാജാ വാണിജകേ ഉയ്യോജേത്വാ അസ്സം അഭിരുയ്ഹ അമച്ചസഹസ്സപരിവുതോ തംഖണഞ്ഞേവ നിക്ഖമി.

സത്ഥാപി തംദിവസം പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകേന്തോ മഹാകപ്പിനരാജാനം സപരിവാരം ദിസ്വാ ‘‘അയം ¶ മഹാകപ്പിനോ വാണിജകാനം സന്തികാ തിണ്ണം രതനാനം ഉപ്പന്നഭാവം സുത്വാ തേസം വചനം തീഹി സതസഹസ്സേഹി പൂജേത്വാ രജ്ജം പഹായ അമച്ചസഹസ്സപരിവുതോ മം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിതുകാമോ സ്വേ നിക്ഖമിസ്സതി, സോ സപരിവാരോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിസ്സതി, പച്ചുഗ്ഗമനം കരിസ്സാമീ’’തി പുനദിവസേ ചക്കവത്തീ വിയ ഖുദ്ദകഗാമഭോജകം രാജാനം പച്ചുഗ്ഗച്ഛന്തോ സയമേവ പത്തചീവരമാദായ വീസയോജനസതം മഗ്ഗം പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ ചന്ദഭാഗായ നദിയാ തീരേ നിഗ്രോധരുക്ഖമൂലേ ഛബ്ബണ്ണബുദ്ധരസ്മിയോ വിസ്സജ്ജേത്വാ നിസീദി. രാജാപി ആഗച്ഛന്തോ ഏകം നദിം പത്വാ ‘‘കാ നാമായ’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘അപരച്ഛാ നാമ, ദേവാ’’തി. ‘‘കിമസ്സാ പരിമാണം, താതാ’’തി? ‘‘ഗമ്ഭീരതോ ഗാവുതം, പുഥുലതോ ദ്വേ ഗാവുതാനി, ദേവാ’’തി. ‘‘അത്ഥി പനേത്ഥ നാവാ വാ ഉളുമ്പോ വാ’’തി? ‘‘നത്ഥി, ദേവാ’’തി. ‘‘നാവാദീനി ഓലോകേന്തേ അമ്ഹേ ജാതി ജരം ഉപനേതി, ജരാ മരണം. അഹം നിബ്ബേമതികോ ഹുത്വാ തീണി രതനാനി ഉദ്ദിസ്സ നിക്ഖന്തോ, തേസം മേ ആനുഭാവേന ‘ഇദം ഉദകം ഉദകം വിയ മാ ഹോതൂ’തി രതനത്തയസ്സ ഗുണം ആവജ്ജേത്വാ ‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’’തി ബുദ്ധഗുണം അനുസ്സരന്തോ സപരിവാരോ അസ്സസഹസ്സേന ഉദകപിട്ഠേ പക്ഖന്ദി. സിന്ധവാ പിട്ഠിപാസാണേ വിയ പക്ഖന്ദിംസു. ഖുരാനം അഗ്ഗട്ഠാനേവ തേമിംസു.

സോ തം ഉത്തരിത്വാ പുരതോ ഗച്ഛന്തോ അപരമ്പി നദിം ദിസ്വാ ‘‘അയം കാ നാമാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘നീലവാഹാ നാമ, ദേവാ’’തി. ‘‘കിമസ്സാ പരിമാണ’’ന്തി? ‘‘ഗമ്ഭീരതോപി പുഥുലതോപി അഡ്ഢയോജനം, ദേവാ’’തി. സേസം പുരിമസദിസമേവ. തം പന നദിം ദിസ്വാ ‘‘സ്വാക്ഖാതോ ഭഗവതാ ധമ്മോ’’തി ധമ്മാനുസ്സതിം അനുസ്സരന്തോ പക്ഖന്ദി. തമ്പി അതിക്കമിത്വാ ഗച്ഛന്തോ അപരമ്പി നദിം ദിസ്വാ ‘‘അയം കാ നാമാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ചന്ദഭാഗാ ¶ നാമ, ദേവാ’’തി. ‘‘കിമസ്സാ പരിമാണ’’ന്തി? ‘‘ഗമ്ഭീരതോപി പുഥുലതോപി യോജനം, ദേവാ’’തി. സേസം പുരിമസദിസമേവ. തം പന നദിം ദിസ്വാ ‘‘സുപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ’’തി സങ്ഘാനുസ്സതിം അനുസ്സരന്തോ ¶ പക്ഖന്ദി. തമ്പി നദിം അതിക്കമിത്വാ ഗച്ഛന്തോ സത്ഥു സരീരതോ നിക്ഖന്താ ഛബ്ബണ്ണബുദ്ധരസ്മിയോ നിഗ്രോധരുക്ഖസ്സ സാഖാവിടപപലാസാനി ഓഭാസയമാനാ ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ഓഭാസോ നേവ ചന്ദസ്സ, ന സൂരിയസ്സ, ന ദേവമാരബ്രാഹ്മണസുപണ്ണനാഗാനം അഞ്ഞതരസ്സ, അദ്ധാ അഹം സത്ഥാരം ഉദ്ദിസ്സ ആഗച്ഛന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ദിട്ഠോ ഭവിസ്സാമീ’’തി. സോ താവദേവ അസ്സപിട്ഠിതോ ഓതരിത്വാ ഓനതസരീരോ രസ്മിയാനുസാരേന സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ മനോസിലാരസേ നിമുജ്ജന്തോ വിയ ബുദ്ധരസ്മീനം അന്തോ പാവിസി. സോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി സദ്ധിം അമച്ചസഹസ്സേന. സത്ഥാ തേസം അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ സപരിവാരോ രാജാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി.

അഥ ¶ സബ്ബേ ഉട്ഠഹിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിംസു. സത്ഥാ ‘‘ആഗമിസ്സതി നു ഖോ ഇമേസം കുലപുത്താനം ഇദ്ധിമയപത്തചീവര’’ന്തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘ഇമേ കുലപുത്താ പച്ചേകബുദ്ധസഹസ്സാനം ചീവരസഹസ്സം അദംസു, കസ്സപബുദ്ധകാലേ വീസതിയാ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനം വീസതിചീവരസഹസ്സാനിപി അദംസു, അനച്ഛരിയം ഇമേസം കുലപുത്താനം ഇദ്ധിമയപത്തചീവരാഗമന’’ന്തി ഞത്വാ ദക്ഖിണഹത്ഥം പസാരേത്വാ ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ, ചരഥ ബ്രഹ്മചരിയം സമ്മാ ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയായാ’’തി ആഹ. തേ താവദേവ അട്ഠപരിക്ഖാരധരാ വസ്സസട്ഠികത്ഥേരാ വിയ ഹുത്വാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പച്ചോരോഹിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു.

തേ പന വാണിജകാ രാജഗേഹം ഗന്ത്വാ ദേവിയാ രഞ്ഞാ പഹിതസാസനം ആരോചേത്വാ ദേവിയാ ‘‘ആഗച്ഛന്തൂ’’തി വുത്തേ പവിസിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠംസു. അഥ നേ ദേവീ പുച്ഛി – ‘‘താതാ, കിംകാരണാ ആഗതത്ഥാ’’തി? ‘‘മയം രഞ്ഞാ തുമ്ഹാകം സന്തികം പേസിതാ, തീണി കിര നോ സതസഹസ്സാനി ദേഥാ’’തി. ‘‘ബഹും, ഭണേ, ഭണഥ, കിം തുമ്ഹേഹി രഞ്ഞോ സന്തികേ കതം, കിസ്മിം വോ രാജാ പസന്നോ ഏത്തകം ധനം ദാപേതീ’’തി? ‘‘ദേവി, ന അഞ്ഞം കിഞ്ചി കതം, ഏകം പന സാസനം ആരോചയിമ്ഹാ’’തി. ‘‘സക്കാ പന, താതാ, മയ്ഹമ്പി തം ആരോചേതു’’ന്തി. ‘‘സക്കാ, ദേവീ’’തി സുവണ്ണഭിങ്ഗാരേന മുഖം വിക്ഖാലേത്വാ ‘‘ദേവി, ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ’’തി. സാപി തം സുത്വാ പീതിയാ ഫുട്ഠസരീരാ തിക്ഖത്തും കിഞ്ചി അസല്ലക്ഖേത്വാ ചതുത്ഥവാരേ ‘‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി സുത്വാ ‘‘കിം, താതാ, ഇമസ്മിം പദേ രഞ്ഞാ ദിന്ന’’ന്തി ¶ ? ‘‘സതസഹസ്സം, ദേവീ’’തി. ‘‘താതാ, അനനുച്ഛവികം രഞ്ഞാ കതം ഏവരൂപം സാസനം ¶ സുത്വാ തുമ്ഹാകം സതസഹസ്സദദമാനേന, അഹം വോ മമ ദുഗ്ഗതപണ്ണാകാരേ തീണി സതസഹസ്സാനി ദമ്മി. അപരം കിഞ്ചി തുമ്ഹേഹി ആരോചിത’’ന്തി? തേ ഇദഞ്ച ഇദഞ്ചാതി ഇതരാനിപി ദ്വേ സാസനാനി ആരോചേസും. ദേവീ പുരിമനയേനേവ തയോ തയോ വാരേ അസല്ലക്ഖേത്വാ ചതുത്ഥചതുത്ഥവാരേ തീണി തീണി സതസഹസ്സാനി അദാസി. ഏവം തേ സബ്ബാനി ദ്വാദസസതസഹസ്സാനി ലഭിംസു.

അഥ നേ ദേവീ പുച്ഛി – ‘‘രാജാ കഹം, താതാ’’തി? ‘‘ദേവി, രാജാ ‘സത്ഥാരം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിസ്സാമീ’തി വത്വാ ഗതോ’’തി. ‘‘മയ്ഹം തേന കിം സാസനം ദിന്ന’’ന്തി? ‘‘സബ്ബം കിര ഇസ്സരിയം തുമ്ഹാകം വിസ്സട്ഠം, ‘തുമ്ഹേ കിര യഥാസുഖം സമ്പത്തിം അനുഭവഥാ’’’തി. ‘‘അമച്ചാ പന കുഹിം, താതാ’’തി? ‘‘തേപി രഞ്ഞാ സദ്ധിം ‘പബ്ബജിസ്സാമാ’തി ഗതാ, ദേവീ’’തി. സാ തേസം ഭരിയായോ പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘അമ്മാ, തുമ്ഹാകം സാമികാ രഞ്ഞാ സദ്ധിം ‘പബ്ബജിസ്സാമാ’തി ഗതാ, തുമ്ഹേ കിം കരിസ്സഥാ’’തി? ‘‘കിം പന തേഹി അമ്ഹാകം സാസനം പഹിതം, ദേവീ’’തി? ‘‘തേഹി കിര അത്തനോ സമ്പത്തി തുമ്ഹാകം വിസ്സട്ഠാ ‘തുമ്ഹേ കിര സമ്പത്തിം യഥാസുഖം പരിഭുഞ്ജഥാ’’’തി. ‘‘തുമ്ഹേ പന, ദേവി, കിം ¶ കരിസ്സഥാ’’തി? ‘‘അമ്ഹാകം സോ താവ രാജാ മഗ്ഗേ ഠിതോ തീഹി സതസഹസ്സേഹി തീണി രതനാനി പൂജേത്വാ ഖേളപിണ്ഡം വിയ സമ്പത്തിം പഹായ ‘പബ്ബജിസ്സാമീ’തി നിക്ഖന്തോ, മയാപി തിണ്ണം രതനാനം സാസനം സുത്വാ താനി നവഹി സതസഹസ്സേഹി പൂജിതാനി, ന ഖോ പനേസാ സമ്പത്തി നാമ രഞ്ഞോയേവ ദുക്ഖാ, മയ്ഹമ്പി ദുക്ഖാ ഏവ. കോ രഞ്ഞാ ഛഡ്ഡിതഖേളപിണ്ഡം ജണ്ണുകേഹി ഭൂമിയം പതിട്ഠഹിത്വാ മുഖേന ഗണ്ഹിസ്സതി, ന മയ്ഹം സമ്പത്തിയാ അത്ഥോ, സത്ഥാരം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ദേവി, മയമ്പി തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം പബ്ബജിസ്സാമാ’’തി. ‘‘സചേ സക്കോഥ, സാധൂ’’തി. ‘‘സക്കോമ, ദേവീ’’തി. തേന ഹി ‘‘ഏഥാ’’തി രഥസഹസ്സം യോജാപേത്വാ രഥം ആരുയ്ഹ താഹി സദ്ധിം നിക്ഖമിത്വാ അന്തരാമഗ്ഗേ പഠമം നദിം ദിസ്വാ യഥാ രഞ്ഞാ പഠമം പുച്ഛിതാ, തഥേവ പുച്ഛിത്വാ സബ്ബം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘രഞ്ഞാ ഗതമഗ്ഗം ഓലോകേഥാ’’തി വത്വാ ‘‘സിന്ധവാനം പദവലഞ്ജം ന പസ്സാമാ’’തി വുത്തേ രാജാ ‘‘തീണി രതനാനി ഉദ്ദിസ്സ നിക്ഖന്തോസ്മീ’’തി സച്ചകിരിയം കരിത്വാ തിണ്ണം രതനാനം ഗുണേ അനുസ്സരിത്വാ ഗതോ ഭവിസ്സതി ¶ , അഹമ്പി തീണി രതനാനി ഉദ്ദിസ്സ നിക്ഖന്താ, തേസം മേ ആനുഭാവേന ‘‘ഇദം ഉദകം ഉദകം വിയ മാ ഹോതൂ’’തി തിണ്ണം രതനാനം ഗുണേ അനുസ്സരന്തീ രഥസഹസ്സം ¶ പേസേസി. ഉദകം പിട്ഠിപാസാണസദിസം അഹോസി, ചക്കാനം അഗ്ഗട്ഠാനേവ തേമിംസു. ഏതേനേവ ഉപായേന ഇതരാ ദ്വേപി നദിയോ ഉത്തരിംസു.

സത്ഥാ താസം ആഗതഭാവം ഞത്വാ യഥാ താ അത്തനോ സന്തികേ നിസിന്നേ സാമികേ ഭിക്ഖൂ ന പസ്സന്തി, തഥാ അധിട്ഠാസി. ദേവീപി ആഗച്ഛന്തീ സത്ഥു സരീരതോ നിക്ഖന്താ രസ്മിയോ ദിസ്വാ തഥേവ ചിന്തേത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ, വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം ഠിതാ പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, മഹാകപ്പിനോ രാജാ തുമ്ഹേ ഉദ്ദിസ്സ നിക്ഖമിത്വാ ഗതോ, കഹം നു ഖോ സോ, അമ്ഹാകം തം ദസ്സേഥാ’’തി. ‘‘നിസീദഥ താവ, ഇധേവ നം പസ്സിസ്സഥാ’’തി. താ സബ്ബാപി ഹട്ഠതുട്ഠാ ‘‘ഇധേവ കിര നിസിന്നാ സാമികേ നോ പസ്സിസ്സാമാ’’തി നിസീദിംസു. സത്ഥാ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി. അനോജാദേവീ ദേസനാപരിയോസാനേ താഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലം പാപുണി. മഹാകപ്പിനോ ഥേരോ താസം ദേസിയമാനം ധമ്മദേസനം സുത്വാ സപരിവാരോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. തസ്മിം ഖണേ സത്ഥാ താസം തേ ഭിക്ഖൂ ദസ്സേസി. താസഞ്ഹി ആഗതക്ഖണേയേവ അത്തനോ സാമികേ കാസാവധരേ മുണ്ഡസീസേ ദിസ്വാ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ന ഭവേയ്യ, മഗ്ഗഫലം നിബ്ബത്തേതും സക്കാ ന ഭവേയ്യ. തസ്മാ അചലസദ്ധായ പതിട്ഠിതകാലതോ പട്ഠായ താസം തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തപ്പത്തേ ദസ്സേസി. താപി തേ ദിസ്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം പബ്ബജിതകിച്ചം മത്ഥകപ്പത്ത’’ന്തി വത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം ഠത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിംസു.

ഏവം വുത്തേ സത്ഥാ ഉപ്പലവണ്ണായ ഥേരിയാ ആഗമനം ചിന്തേസി. സാ സത്ഥു ചിന്തിതക്ഖണേയേവ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ¶ താ സബ്ബാ ഇത്ഥിയോ ഗഹേത്വാ ആകാസേന ഭിക്ഖുനുപസ്സയം നേത്വാ പബ്ബാജേസി. താ സബ്ബാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണിംസു. സത്ഥാ ഭിക്ഖുസഹസ്സം ആദായ ആകാസേന ജേതവനം അഗമാസി. തത്ര സുദം ആയസ്മാ മഹാകപ്പിനോ രത്തിട്ഠാനാദീസു ‘‘അഹോ സുഖം, അഹോ സുഖ’’ന്തി ഉദാനം ഉദാനേന്തോ വിചരതി. ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ആരോചേസും – ‘‘ഭന്തേ, മഹാകപ്പിനോ ‘അഹോ സുഖം, അഹോ സുഖ’ന്തി ഉദാനം ഉദാനേന്തോ വിചരതി, അത്തനോ രജ്ജസുഖം ആരബ്ഭ ഉദാനേതി മഞ്ഞേ’’തി. സത്ഥാ തം പക്കോസാപേത്വാ – ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, കപ്പിന, കാമസുഖം ആരബ്ഭ ഉദാനം ഉദാനേസീ’’തി? ‘‘ഭഗവാ മേ, ഭന്തേ, തം ആരബ്ഭ ഉദാനഭാവം വാ അഞ്ഞം ആരബ്ഭ ഉദാനഭാവം വാ ജാനാതീ’’തി. അഥ സത്ഥാ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തോ കാമസുഖം രജ്ജസുഖം ആരബ്ഭ ഉദാനം ഉദാനേതി, പുത്തസ്സ ¶ പന മേ ധമ്മം ചരതോ ധമ്മപീതി നാമ ഉപ്പജ്ജതി, സോ അമതമഹാനിബ്ബാനം ¶ ആരബ്ഭ ഏവം ഉദാനം ഉദാനേസീ’’തി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ധമ്മപീതി സുഖം സേതി, വിപ്പസന്നേന ചേതസാ;

അരിയപ്പവേദിതേ ധമ്മേ, സദാ രമതി പണ്ഡിതോ’’തി. (ധ. പ. ൭൯);

അഥേകദിവസം സത്ഥാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘കച്ചി, ഭിക്ഖവേ, കപ്പിനോ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേതീ’’തി? ‘‘അപ്പോസ്സുക്കോ, ഭന്തേ, ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരം അനുയുത്തോ വിഹരതി, ഓവാദമത്തമ്പി ന ദേതീ’’തി. സത്ഥാ ഥേരം പക്കോസാപേത്വാ – ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, കപ്പിന, അന്തേവാസികാനം ഓവാദമത്തമ്പി ന ദേസീ’’തി? ‘‘സച്ചം, ഭഗവാ’’തി. ‘‘ബ്രാഹ്മണ, മാ ഏവം അകാസി, അജ്ജ പട്ഠായ ഉപഗതാനം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഥേരോ ഭഗവതോ വചനം സിരസാ സമ്പടിച്ഛിത്വാ ഏകോവാദേനേവ സമണസഹസ്സം അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേസി. തേന നം സത്ഥാ പടിപാടിയാ അത്തനോ സാവകേ ഠാനന്തരേ ഠപേന്തോ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖുഓവാദകാനം യദിദം മഹാകപ്പിനോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯, ൨൩൧) ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി.

൬൬. ഏവം ഥേരോ പത്തഅരഹത്തഫലോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദിമാഹ. ഉദിതോ അജടാകാസേതി സകലാകാസേ ഉദിതോ ഉട്ഠിതോ പാകടഭൂതോ. സരദമ്ബരേ സരദകാലേ ആകാസേ രവീവ സൂരിയോ ഇവാതി അത്ഥോ.

൭൦. അക്ഖദസ്സോ തദാ ആസിന്തി തസ്മിം പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സാരദസ്സീ ഹിതദസ്സീ ആചരിയോ പാകടോ അഹോസിന്തി അത്ഥോ.

൭൧. സാവകസ്സ ¶ കതാവിനോതി തസ്സ ഭഗവതോ മേ മനം മമ ചിത്തം, തപ്പയന്തസ്സ തോസയന്തസ്സ സാവകസ്സ ഓവാദകസ്സ ഗുണം പകാസയതോ അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തസ്സ കതാവിനോ സാതച്ചകിച്ചയുത്തസ്സ വചനം സുത്വാതി സമ്ബന്ധോ.

൭൩. ഹംസസമഭാഗോതി ¶ ഹംസസദിസഗാമി. ഹംസദുന്ദുഭിനിസ്സനോതി ഹംസരവോ ദുന്ദുഭിഭേരിസദ്ദസദിസവചനോ ‘‘ഏതം മഹാമത്തം പസ്സഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ആഹാതി സമ്ബന്ധോ.

൭൪. സമുഗ്ഗതതനൂരുഹന്തി സുട്ഠു ഉഗ്ഗതലോമം ഉദ്ധഗ്ഗലോമം, ഉദഗ്യമനം വാ. ജീമൂതവണ്ണന്തി മുത്തഫലസമാനവണ്ണം സുന്ദരസരീരപഭന്തി ¶ അത്ഥോ. പീണംസന്തി പരിപുണ്ണം അംസം. പസന്നനയനാനനന്തി പസന്നഅക്ഖിപസന്നമുഖന്തി അത്ഥോ.

൭൫. കതാവിനോതി കതാധികാരസ്സ ഏതദഗ്ഗേ ഠിതസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഠാനം സോ ഏസോ മുദിതായ പഹട്ഠചിത്തതായ പത്ഥേതീതി സമ്ബന്ധോ.

൮൧. സതസോ അനുസാസിയാതി ധമ്മേന സമേന വചനേന കാരണവസേന അനുസാസിത്വാതി അത്ഥോ. ബാരാണസിയമാസന്നേതി ബാരാണസിയാ സമീപേ പേസകാരഗാമേ. ജാതോ കേനിയജാതിയന്തി തന്തവായജാതിയാ പേസകാരകുലേ ജാതോതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

മഹാകപ്പിനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. ദബ്ബമല്ലപുത്തത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ചതുത്ഥാപദാനേ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ ദബ്ബമല്ലപുത്തത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ സേട്ഠിപുത്തോ ഹുത്വാ ജാതോ വിഭവസമ്പന്നോ അഹോസി, സത്ഥരി പസന്നോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും സേനാസനപഞ്ഞാപകാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ സത്താഹം മഹാദാനം ദത്വാ സത്താഹച്ചയേന ഭഗവതോ പാദമൂലേ നിപതിത്വാ തം ഠാനം പത്ഥേസി. ഭഗവാപിസ്സ സമിജ്ഝനഭാവം ഞത്വാ ബ്യാകാസി. സോ യാവജീവം കുസലം കത്വാ തതോ ചുതോ തുസിതാദീസു ദേവേസു ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ തതോ ചുതോ ¶ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ അസപ്പുരിസസംസഗ്ഗേന തസ്സ സാവകം ഭിക്ഖും അരഹാതി ജാനന്തോപി അബ്ഭൂതേന അബ്ഭാചിക്ഖി. തസ്സേവ സാവകാനം ഖീരസലാകഭത്തം അദാസി. സോ യാവതായുകം ¶ പുഞ്ഞാനി കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ കസ്സപദസബലസ്സ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ ഓസാനകാലേ സാസനേ പബ്ബജിതോ പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി സകലലോകേ കോലാഹലേ ജാതേ സത്ത ഭിക്ഖവോ പബ്ബജിതോ പച്ചന്തജനപദേ വനമജ്ഝേ ഏകം പബ്ബതം അഭിരുഹിത്വാ ‘‘ജീവിതാസാ ഓരോഹന്തു നിരാലയാ നിസീദന്തൂ’’തി നിസ്സേണിം പാതേസും. തേസം ഓവാദദായകോ ജേട്ഠകത്ഥേരോ സത്ഥാഹബ്ഭന്തരേ അരഹാ അഹോസി. തദനന്തരത്ഥേരോ അനാഗാമീ, ഇതരേ പഞ്ച പരിസുദ്ധസീലാ തതോ ചുതാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്താ. തത്ഥ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദിബ്ബസുഖം അനുഭവിത്വാ ¶ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ പുക്കുസാതി (മ. നി. ൩.൩൪൨), സഭിയോ (സു. നി. സഭിയസുത്ത), ബാഹിയോ (ഉദാ. ൧൦), കുമാരകസ്സപോതി (മ. നി. ൧.൨൪൯) ഇമേ ചത്താരോ തത്ഥ തത്ഥ നിബ്ബത്തിംസു. അയം പന മല്ലരട്ഠേ അനുപിയനഗരേ നിബ്ബത്തി. തസ്മിം മാതുകുച്ഛിതോ അനിക്ഖന്തേയേവ മാതാ കാലമകാസി, അഥേകോ തസ്സാ സരീരം ഝാപനത്ഥായ ചിതകസ്മിം ആരോപേത്വാ കുമാരം ദബ്ബന്തരേ പതിതം ഗഹേത്വാ ജഗ്ഗാപേസി. ദബ്ബേ പതിതത്താ ദബ്ബോ മല്ലപുത്തോതി പാകടോ അഹോസി. അപരഭാഗേ പുബ്ബസമ്ഭാരവസേന പബ്ബജി, സോ കമ്മട്ഠാനമനുയുത്തോ നചിരസ്സേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി.

അഥ നം സത്ഥാ മജ്ഝത്തഭാവേന ആനുഭാവസമ്പന്നഭാവേന ച ഭിക്ഖൂനം സേനാസനം പഞ്ഞാപനേ ഭത്തുദ്ദേസനേ ച നിയോജേസി. സബ്ബോ ച ഭിക്ഖുസങ്ഘോ തം സമന്നേസി. തം വിനയഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൧൮൯-൧൯൦) ആഗതമേവ. അപരഭാഗേ ഥേരോ ഏകസ്സ വരസലാകദായകസ്സ സലാകഭത്തം മേത്തിയഭൂമജകാനം ഭിക്ഖൂനം ഉദ്ദിസി. തേ ഹട്ഠതുട്ഠാ ‘‘സ്വേ മയ്ഹം മുഗ്ഗഘതമധുമിസ്സകഭത്തം ഭുഞ്ജിസ്സാമാ’’തി ഉസ്സാഹജാതാ അഹേസും. സോ പന ഉപാസകോ തേസം വാരപ്പത്തഭാവം സുത്വാ ദാസിം ആണാപേസി – ‘‘യേ, ജേ, ഭിക്ഖൂ സ്വേ ഇധ ആഗമിസ്സന്തി, തേ കണാജകേന ബിലങ്ഗദുതിയേന പരിവിസാഹീ’’തി. സാപി തഥേവ തേ ഭിക്ഖൂ ആഗതേ കോട്ഠകപമുഖേ നിസീദാപേത്വാ ഭോജേസി. തേ ഭിക്ഖൂ അനത്തമനാ കോപേന തടതടായന്താ ഥേരേ ആഘാതം ബന്ധിത്വാ ‘‘മധുരഭത്തദായകം അമ്ഹാകം അമധുരഭത്തം ദാപേതും ഏസോവ നിയോജേസീ’’തി ദുക്ഖീ ദുമ്മനാ നിസീദിംസു. അഥ തേ മേത്തിയാ നാമ ഭിക്ഖുനീ ‘‘കിം, ഭന്തേ, ദുമ്മനാ’’തി പുച്ഛി. തേ, ‘‘ഭഗിനി, കിം അമ്ഹേ ദബ്ബേന ¶ മല്ലപുത്തേന വിഹേഠിയമാനേ അജ്ഝുപേക്ഖസീ’’തി ആഹംസു. ‘‘കിം, ഭന്തേ, മയാ സക്കാ കാതു’’ന്തി? ‘‘തസ്സ ദോസം ആരോപേഹീ’’തി. സാ തത്ഥ തത്ഥ ഥേരസ്സ അഭൂതാരോപനം അകാസി. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ആരോചേസും. അഥ ഭഗവാ ദബ്ബം മല്ലപുത്തം പക്കോസാപേത്വാ – ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, ദബ്ബ, മേത്തിയായ ഭിക്ഖുനിയാ വിപ്പകാരമകാസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘യഥാ മം, ഭന്തേ, ഭഗവാ ജാനാതീ’’തി. ‘‘ന ഖോ, ദബ്ബ ¶ , ദബ്ബാ ഏവം നിബ്ബേഠേന്തി, കാരകഭാവം വാ അകാരകഭാവം വാ വദേഹീ’’തി. ‘‘അകാരകോ അഹം, ഭന്തേ’’തി. ഭഗവാ – ‘‘മേത്തിയം ഭിക്ഖുനിം നാസേത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ അനുയുഞ്ജഥാ’’തി ആഹ. ഉപാലിത്ഥേരപ്പമുഖാ ¶ ഭിക്ഖൂ തം ഭിക്ഖുനിം ഉപ്പബ്ബാജേത്വാ മേത്തിയഭൂമജകേ ഭിക്ഖൂ അനുയുഞ്ജിത്വാ തേഹി ‘‘അമ്ഹേഹി നിയോജിതാ സാ ഭിക്ഖുനീ’’തി വുത്തേ ഭഗവതോ ഏകമത്ഥം ആരോചേസും. ഭഗവാ മേത്തിയഭൂമജകാനം ഭിക്ഖൂനം അമൂലകസങ്ഘാദിസേസം പഞ്ഞപേസി.

തേന ച സമയേന ദബ്ബത്ഥേരോ ഭിക്ഖൂനം സേനാസനം പഞ്ഞാപേന്തോ വേളുവനവിഹാരസ്സ സാമന്താ അട്ഠാരസമഹാവിഹാരേ സഭാഗേ ഭിക്ഖൂ പേസേന്തോ രത്തിഭാഗേ അന്ധകാരേ അങ്ഗുലിയാ പദീപം ജാലേത്വാ തേനേവാലോകേന അനിദ്ധിമന്തേ ഭിക്ഖൂ പേസേസി. ഏവം ഥേരസ്സ സേനാസനപഞ്ഞാപനഭത്തുദ്ദേസനകിച്ചേ പാകടേ ജാതേ സത്ഥാ അരിയഗണമജ്ഝേ ദബ്ബത്ഥേരം ഠാനന്തരേ ഠപേന്തോ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം സേനാസനപഞ്ഞാപകാനം യദിദം ദബ്ബോ മല്ലപുത്തോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൦൯, ൨൧൪) ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി.

൧൦൮. ഥേരോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ. ഇതോ ഏകനവുതേ കപ്പേ വിപസ്സീ നാമ നായകോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൨൫. ദുട്ഠചിത്തോതി ദൂസിതചിത്തോ അസാധുസങ്ഗമേന അപസന്നചിത്തോതി അത്ഥോ. ഉപവദിം സാവകം തസ്സാതി തസ്സ ഭഗവതോ ഖീണാസവം സാവകം ഉപവദിം, ഉപരി അഭൂതം വചനം ആരോപേസിം, അബ്ഭക്ഖാനം അകാസിന്തി അത്ഥോ.

൧൩൨. ദുന്ദുഭിയോതി ¶ ദുന്ദും ഇതി സദ്ദായനതോ ദുന്ദുഭിസങ്ഖാതാ ഭേരിയോ. നാദയിംസൂതി സദ്ദം കരിംസു. സമന്തതോ അസനിയോതി സബ്ബദിസാഭാഗതോ അസനേ വിനാസനേ നിയുത്തോതി അസനിയോ, ദേവദണ്ഡാ ഭയാവഹാ ഫലിംസൂതി സമ്ബന്ധോ.

൧൩൩. ഉക്കാ പതിംസു നഭസാതി ആകാസതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധാ ച പതിംസൂതി അത്ഥോ. ധൂമകേതു ച ദിസ്സതീതി ധൂമരാജിസഹിതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ ച ദിസ്സതി പഞ്ഞായതീതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ദബ്ബമല്ലപുത്തത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. കുമാരകസ്സപത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പഞ്ചമാപദാനേ ¶ ഇതോ സതസഹസ്സമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ കുമാരകസ്സപത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയം കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ ഏകദിവസം സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും ചിത്തകഥികാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ സയമ്പി തം ഠാനന്തരം പത്ഥേന്തോ ¶ പണിധാനം കത്വാ തദനുരൂപാനി പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതോ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ തസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ സമണധമ്മം കത്വാ സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ദിബ്ബസുഖം മാനുസസുഖഞ്ച അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ ഏകിസ്സാ സേട്ഠിധീതായ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തോ. സാ കിര കുമാരികാകാലേയേവ പബ്ബജിതുകാമാ മാതാപിതരോ യാചിത്വാ പബ്ബജ്ജം അലഭമാനാ പതികുലം ഗന്ത്വാ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹിത്വാ തം അജാനിത്വാ ‘‘സാമികം ആരാധേത്വാ പബ്ബജ്ജം അനുജാനാപേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. സാ സാമികം ആരാധേന്തീ, അയ്യപുത്ത –

‘‘സചേ ഇമസ്സ കായസ്സ, അന്തോ ബാഹിരകോ സിയാ;

ദണ്ഡം നൂന ഗഹേത്വാന, കാകേ സോണേ നിവാരയേ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൧൨൨) –

ആദിനാ സരീരസ്സ ദോസം ദസ്സേന്തീ തം ആരാധേസി.

സാ ¶ സാമികേന അനുഞ്ഞാതാ ഗബ്ഭിനിഭാവം അജാനന്തീ ദേവദത്തപക്ഖിയാസു ഭിക്ഖുനീസു പബ്ബജി. തസ്സാ ഗബ്ഭിനിഭാവം ദിസ്വാ ഭിക്ഖുനിയോ ദേവദത്തം പുച്ഛിംസു. സോ ‘‘അസ്സമണീ’’തി ആഹ. സാ ‘‘നാഹം ദേവദത്തം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിതാ, ഭഗവന്തം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിതാ’’തി ഭഗവതോ സന്തികം ഗന്ത്വാ ദസബലം പുച്ഛി. സത്ഥാ ഉപാലിത്ഥേരം പടിച്ഛാപേസി. ഥേരോ സാവത്ഥിനഗരവാസീനി കുലാനി വിസാഖഞ്ച ഉപാസികം പക്കോസാപേത്വാ സരാജികായ പരിസായ തം വിനിച്ഛിനന്തോ ‘‘പുരേ ലദ്ധോ ഗബ്ഭോ, അരോഗാ പബ്ബജ്ജാ’’തി ആഹ. തം സുത്വാ സത്ഥാ ‘‘സാധു സുവിനിച്ഛിതം ഉപാലിനാ അധികരണ’’ന്തി ഥേരസ്സ സാധുകാരം അദാസി.

സാ ഭിക്ഖുനീ സുവണ്ണബിമ്ബസദിസം പുത്തം വിജായി. തം രാജാ പസേനദി കോസലോ ‘‘ദാരകപരിഹരണം ഭിക്ഖുനീനം പലിബോധോ’’തി ധാതീനം ദാപേത്വാ പോസാപേസി, കസ്സപോതിസ്സ നാമം കരിംസു ¶ . അപരഭാഗേ അലങ്കരിത്വാ സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ പബ്ബാജേസി. കുമാരകാലേ പബ്ബജിതത്താ പന ഭഗവതാ ‘‘കസ്സപം പക്കോസഥ, ഇദം ഫലം വാ ഖാദനീയം വാ കസ്സപസ്സ ദേഥാ’’തി വുത്തേ ‘‘കതരകസ്സപസ്സാ’’തി ‘‘കുമാരകസ്സപസ്സാ’’തി ഏവം ഗഹിതനാമത്താ രഞ്ഞാ പോസാവനീയപുത്തത്താ ച വുദ്ധകാലേപി കുമാരകസ്സപോത്വേവ പഞ്ഞായിത്ഥ.

സോ പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോതി, ബുദ്ധവചനഞ്ച ഉഗ്ഗണ്ഹാതി. അഥ തേന സദ്ധിം പബ്ബതമത്ഥകേ സമണധമ്മം കത്വാ അനാഗാമീ ഹുത്വാ സുദ്ധാവാസേ നിബ്ബത്തമഹാബ്രഹ്മാ ‘‘വിപസ്സനായ മുഖം ദസ്സേത്വാ ¶ മഗ്ഗഫലുപ്പത്തിയാ ഉപായം കരിസ്സാമീ’’തി പഞ്ചദസപഞ്ഹേ അഭിസങ്ഖരിത്വാ അന്ധവനേ വസന്തസ്സ ഥേരസ്സ ‘‘ഇമേ പഞ്ഹേ സത്ഥാരം പുച്ഛേയ്യാസീ’’തി ആചിക്ഖി. തതോ സോ തേ പഞ്ഹേ ഭഗവന്തം പുച്ഛി. ഭഗവാപിസ്സ വിസ്സജ്ജേസി. ഥേരോ ഭഗവതാ കഥിതനിയാമേനേവ തേ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ വിപസ്സനം ഗബ്ഭം ഗാഹാപേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി.

൧൫൦. സോ അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഇതോ സതസഹസ്സമ്ഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ യം ഹേട്ഠാ വുത്തനയഞ്ച ഉത്താനത്ഥഞ്ച, തം സബ്ബം ന വണ്ണയിസ്സാമ. അനുത്താനപദമേവ വണ്ണയിസ്സാമ.

൧൬൯. ആപന്നസത്താ മേ മാതാതി മയ്ഹം മാതാ ഗരുഗബ്ഭാ ഗബ്ഭിനീ പസുതാസന്നഗബ്ഭാതി അത്ഥോ.

൧൭൩. വമ്മികസദിസം ¶ കായന്തി സരീരം നാമ വമ്മികസദിസം യഥാ വമ്മികോ ഇതോ ചിതോ ച ഛിദ്ദാവഛിദ്ദോ ഘരഗോളികഉപചികാദീനം ആസയോ, ഏവമേവ അയം കായോ നവഛിദ്ദോ ധുവസ്സവോതി ബുദ്ധേന ഭഗവതാ ദേസിതം പകാസിതം തം സുത്വാ മേ ചിത്തം ആസവേ അഗ്ഗഹേത്വാ അസേസേത്വാ കിലേസതോ വിമുച്ചി, അരഹത്തേ പതിട്ഠാസീതി അത്ഥോ. അപരഭാഗേ തത്ഥ തത്ഥ ഭിക്ഖൂനം വിചിത്തധമ്മകഥികഭാവം സുത്വാ സത്ഥാ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ചിത്തകഥികാനം യദിദം കുമാരകസ്സപോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൦൯, ൨൧൭) ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസീതി.

കുമാരകസ്സപത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. ബാഹിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഛട്ഠാപദാനേ ¶ ഇതോ സതസഹസ്സമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ ബാഹിയസ്സ ദാരുചീരിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ ബ്രാഹ്മണസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം ഗന്ത്വാ വേദങ്ഗേസു അനവയോ ഏകദിവസം സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുണന്തോ പസന്നമാനസോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും ഖിപ്പാഭിഞ്ഞാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ തം ഠാനം പത്തുകാമോ സത്താഹം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ സത്താഹസ്സ അച്ചയേന ഭഗവതോ പാദമൂലേ നിപന്നോ ‘‘ഭഗവാ, ഭന്തേ, ഇതോ സത്തമേ ദിവസേ യം ഭിക്ഖും ഖിപ്പാഭിഞ്ഞാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി, സോ വിയ അഹമ്പി അനാഗതേ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ ഖിപ്പാഭിഞ്ഞാനം അഗ്ഗോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസി ¶ . ഭഗവാ അനാഗതംസഞാണേന ഓലോകേത്വാ സമിജ്ഝനഭാവം ഞത്വാ ‘‘അനാഗതേ ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഖിപ്പാഭിഞ്ഞാനം അഗ്ഗോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. സോ യാവതായുകം പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ തത്ഥ ഛ കാമാവചരസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ പുന മനുസ്സേസു ചക്കവത്തിആദിസമ്പത്തിയോ അനേകകപ്പകോടിസതേസു അനുഭവിത്വാ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തോ, ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേ പബ്ബജിതോ യദാ സാസനേ ഓസക്കമാനേ സത്ത ഭിക്ഖൂ ചതുന്നം പരിസാനം അജ്ഝാചാരം ¶ ദിസ്വാ സംവേഗപ്പത്താ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ‘‘യാവ സാസനസ്സ അന്തരധാനം ന ഹോതി, താവ അത്തനോ പതിട്ഠം കരിസ്സാമാ’’തി സുവണ്ണചേതിയം വന്ദിത്വാ തത്ഥ അരഞ്ഞേ ഏകം പബ്ബതം ദിസ്വാ ‘‘ജീവിതസാലയാ നിവത്തന്തു, നിരാലയാ ഇമം പബ്ബതം അഭിരുഹന്തൂ’’തി നിസ്സേണിം ബന്ധിത്വാ സബ്ബേ തം പബ്ബതം അഭിരുയ്ഹ നിസ്സേണിം പാതേത്വാ സമണധമ്മം കരിംസു. തേസു സങ്ഘത്ഥേരോ ഏകരത്താതിക്കമേന അരഹത്തം പാപുണി. സോ അനോതത്തദഹേ നാഗലതാദന്തകട്ഠം ഖാദിത്വാ മുഖം ധോവിത്വാ ഉത്തരകുരുതോ പിണ്ഡപാതം ആഹരിത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, ഇമം പിണ്ഡപാതം ഭുഞ്ജഥാ’’തി. തേ ആഹംസു – ‘‘കിം, ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി ഏവം കതികാ കതാ ‘യോ പഠമം അരഹത്തം പാപുണാതി, തേനാഭതം പിണ്ഡപാതം അവസേസാ പരിഭുഞ്ജന്തൂ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ആവുസോ’’തി. ‘‘തേന ഹി സചേ മയമ്പി തുമ്ഹേ വിയ വിസേസം നിബ്ബത്തേസ്സാമ, സയം ആഹരിത്വാ ഭുഞ്ജിസ്സാമാ’’തി ന ഇച്ഛിംസു.

ദുതിയദിവസേ ദുതിയത്ഥേരോ അനാഗാമീ ഹുത്വാ തഥേവ പിണ്ഡപാതം ആഹരിത്വാ ഇതരേ നിമന്തേസി. തേ ഏവമാഹംസു – ‘‘കിം പനാവുസോ, കതികാ കതാ, ‘മഹാഥേരേന ആഭതം പിണ്ഡപാതം അഭുഞ്ജിത്വാ അനുഥേരേന ആഭതം ഭുഞ്ജിസ്സാമാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ആവുസോ’’തി. ‘‘ഏവം സന്തേ തുമ്ഹേ ¶ വിയ മയമ്പി വിസേസം നിബ്ബത്തേത്വാ അത്തനോ അത്തനോ പുരിസകാരേന ഭുഞ്ജിതും സക്കോന്താ ഭുഞ്ജിസ്സാമാ’’തി ന ഇച്ഛിംസു. തേസു അരഹത്തപ്പത്തത്ഥേരോ പരിനിബ്ബായി, ദുതിയോ അനാഗാമീ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി, ഇതരേ പഞ്ച വിസേസം നിബ്ബത്തേതും അസക്കോന്താ സുസ്സിത്വാ സത്തമേ ദിവസേ കാലം കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിംസു. തത്ഥ ദിബ്ബസുഖം അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ തതോ ചവിത്വാ മനുസ്സേസു നിബ്ബത്തിംസു. തേസു ഏകോ പുക്കുസാതി രാജാ അഹോസി, ഏകോ ഗന്ധാരരട്ഠേ തക്കസിലായം കുമാരകസ്സപോ, ഏകോ ബാഹിയോ ദാരുചീരിയോ, ഏകോ ദബ്ബോ മല്ലപുത്തോ, ഏകോ സഭിയോ പരിബ്ബാജകോതി. തേസു ¶ അയം ബാഹിയോ ദാരുചീരിയോ സുപ്പാരകപട്ടനേ വാണിജകുലേ നിബ്ബത്തോ വാണിജകമ്മേ നിപ്ഫത്തിം ഗതോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ, സോ സുവണ്ണഭൂമിം ഗച്ഛന്തേഹി വാണിജേഹി സദ്ധിം നാവമാരുയ്ഹ വിദേസം ഗച്ഛന്തോ കതിപാഹം ഗന്ത്വാ ഭിന്നായ നാവായ സേസേസു മച്ഛകച്ഛപഭക്ഖേസു ജാതേസു ഏകോയേവ അവസിട്ഠോ ഏകം ഫലകം ഗഹേത്വാ വായമന്തോ സത്തമേ ദിവസേ സുപ്പാരകപട്ടനതീരം ഓക്കമി. തസ്സ നിവാസനപാരുപനം നത്ഥി, സോ അഞ്ഞം കിഞ്ചി അപസ്സന്തോ സുക്ഖകട്ഠദണ്ഡകേ വാകേഹി ¶ പലിവേഠേത്വാ നിവാസേത്വാ പാരുപിത്വാ ച ദേവകുലതോ കപാലം ഗഹേത്വാ സുപ്പാരകപട്ടനം അഗമാസി. മനുസ്സാ തം ദിസ്വാ യാഗുഭത്താദീനി ദത്വാ ‘‘അയം ഏകോ അരഹാ’’തി സമ്ഭാവേസും. സോ വത്ഥേസു ഉപനീതേസു ‘‘സചാഹം നിവാസേമി, പാരുപാമി വാ, ലാഭസക്കാരോ മേ പരിഹായിസ്സതീ’’തി താനി പടിക്ഖിപിത്വാ ദാരുചീരാനേവ പരിഹരി.

അഥസ്സ ‘‘അരഹാ, അരഹാ’’തി ബഹൂഹി സമ്ഭാവിയമാനസ്സ ഏവം ചേതസോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി ‘‘യേ കേചി ലോകേ അരഹന്തോ വാ അരഹത്തമഗ്ഗം വാ സമാപന്നാ, അഹം തേസം അഞ്ഞതരോ’’തി സോ തേന നിയാമേന കുഹനകമ്മേന ജീവികം കപ്പേതി.

കസ്സപദസബലസ്സ സാസനേ സത്തസു ജനേസു പബ്ബതം ആരുയ്ഹ സമണധമ്മം കരോന്തേസു ഏകോ അനാഗാമീ ഹുത്വാ സുദ്ധാവാസബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ അത്തനോ ബ്രഹ്മസമ്പത്തിം ഓലോകേന്തോ ആഗതട്ഠാനം ആവജ്ജേന്തോ പബ്ബതമാരുയ്ഹ സമണധമ്മം കരണട്ഠാനം ദിസ്വാ സേസാനം നിബ്ബത്തനട്ഠാനം ആവജ്ജേന്തോ ഏകസ്സ പരിനിബ്ബുതഭാവം ഇതരേസഞ്ച പഞ്ചന്നം കാമാവചരദേവലോകേ നിബ്ബത്തഭാവം ഞത്വാ തേ കാലാനുകാലം ആവജ്ജേസി ‘‘ഇമസ്മിം പന കാലേ കഹം നു ഖോ തേ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ദാരുചീരിയം സുപ്പാരകപട്ടനം നിസ്സായ കുഹനകമ്മേന ജീവിതം കപ്പേന്തം ദിസ്വാ ‘‘നട്ഠോ വതായം ബാലോ, പുബ്ബേ സമണധമ്മം കരോന്തോ അതിഉക്കട്ഠഭാവേന അരഹതാപി ആഭതം പിണ്ഡപാതം അപരിഭുഞ്ജിത്വാ ഇദാനി ഉദരഹേതു അനാരഹാവ സമാനോ അരഹത്തം പടിജാനിത്വാ ലോകം വഞ്ചേന്തോ വിചരതി, ദസബലസ്സ ഉപ്പന്നഭാവം ന ജാനാതി, ഗച്ഛാമി നം സംവേജേത്വാ ബുദ്ധുപ്പാദം ജാനാപേസ്സാമീ’’തി ഖണേനേവ ബ്രഹ്മലോകതോ ഓതരിത്വാ സുപ്പാരകപട്ടനേ രത്തിഭാഗസമനന്തരേ ദാരുചീരിയസ്സ സമ്മുഖേ പാതുരഹോസി. സോ ¶ അത്തനോ വസനട്ഠാനേ ഓഭാസം ദിസ്വാ ബഹി നിക്ഖമിത്വാ മഹാബ്രഹ്മാനം ദിസ്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ‘‘കേ തുമ്ഹേ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അഹം തുമ്ഹാകം പോരാണകസഹായോ അനാഗാമിഫലം പത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തോ, അമ്ഹാകം സബ്ബജേട്ഠകോ അരഹാ ഹുത്വാ പരിനിബ്ബുതോ, തുമ്ഹേ പന പഞ്ചജനാ ¶ ദേവലോകേ നിബ്ബത്താ. സ്വാഹം ദാനി തം ഇമസ്മിം ഠാനേ കുഹനകമ്മേന ജീവികം കപ്പേന്തം ദിസ്വാ ദമിതും ആഗതോ’’തി വത്വാ ഇദം കാരണം ആഹ – ‘‘നേവ ഖോ ത്വം, ബാഹിയ, അരഹാ നാപി അരഹത്തമഗ്ഗം വാ സമാപന്നോ, സാപി തേ പടിപദാ നത്ഥി, യായ ത്വം അരഹാ വാ അസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗം വാ സമാപന്നോ’’തി. അഥസ്സ സത്ഥു ഉപ്പന്നഭാവം സാവത്ഥിയം വസനഭാവഞ്ച ¶ ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘സത്ഥു സന്തികം ഗച്ഛാ’’തി തം ഉയ്യോജേത്വാ ബ്രഹ്മലോകമേവ അഗമാസി.

ബാഹിയോ പന ആകാസേ ഠത്വാ കഥേന്തം മഹാബ്രഹ്മാനം ഓലോകേത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ ഭാരിയം കമ്മം മയാ കതം, അനരഹം അരഹാ അഹന്തി ചിന്തേസിം, അയഞ്ച മം ‘ന ത്വം അരഹാ, നാപി അരഹത്തമഗ്ഗം വാ സമാപന്നാസീ’തി വദതി, അത്ഥി നു ഖോ ലോകേ അഞ്ഞോ അരഹാ’’തി. അഥ നം പുച്ഛി – ‘‘അഥ കേ ചരഹി സദേവകേ ലോകേ അരഹന്തോ വാ അരഹത്തമഗ്ഗം വാ സമാപന്നാ’’തി. അഥസ്സ ദേവതാ ആചിക്ഖി – ‘‘അത്ഥി, ബാഹിയ, ഉത്തരേസു ജനപദേസു സാവത്ഥി നാമ നഗരം, തത്ഥ സോ ഭഗവാ ഏതരഹി വിഹരതി അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. സോ ഹി, ബാഹിയ, ഭഗവാ അരഹാ ചേവ അരഹത്തായ ച ധമ്മം ദേസേസീ’’തി. ബാഹിയോ രത്തിഭാഗേ ദേവതായ കഥം സുത്വാ സംവിഗ്ഗമാനസോ തംഖണംയേവ സുപ്പാരകാ നിക്ഖമിത്വാ ഏകരത്തിവാസേന സാവത്ഥിം അഗമാസി, ഗച്ഛന്തോ ച പന ദേവതാനുഭാവേന ബുദ്ധാനുഭാവേന ച വീസയോജനസതികം മഗ്ഗം അതിക്കമിത്വാ സാവത്ഥിം അനുപ്പത്തോ, തസ്മിം ഖണേ സത്ഥാ സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ ഹോതി. സോ ജേതവനം പവിസിത്വാ അബ്ഭോകാസേ ചങ്കമന്തേ സമ്ബഹുലേ ഭിക്ഖൂ പുച്ഛി – ‘‘കുഹിം ഏതരഹി സത്ഥാ’’തി? ഭിക്ഖൂ ‘‘സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ’’തി വത്വാ ‘‘ത്വം പന കുതോ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘സുപ്പാരകാ ആഗതോമ്ഹീ’’തി. ‘‘കദാ നിക്ഖന്തോസീ’’തി? ‘‘ഹിയ്യോ സായന്ഹസമയേ നിക്ഖന്തോമ്ഹീ’’തി. ‘‘ദൂരതോപി ആഗതോ, നിസീദ താവ പാദേ ധോവിത്വാ തേലേന മക്ഖേത്വാ ഥോകം വിസ്സമാഹി, ആഗതകാലേ സത്ഥാരം ദക്ഖിസ്സതീ’’തി ആഹംസു. ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സത്ഥു വാ അത്തനോ വാ ജീവിതന്തരായം ന ജാനാമി, കത്ഥചി അട്ഠത്വാ അനിസീദിത്വാ ഏകരത്തേനേവ വീസയോജനസതികം മഗ്ഗം ആഗതോ, സത്ഥാരം പസ്സിത്വാവ വിസ്സമിസ്സാമീ’’തി ആഹ. സോ ഏവം വത്വാ തരമാനരൂപോ സാവത്ഥിം പവിസിത്വാ ഭഗവന്തം അനോപമായ ബുദ്ധസിരിയാ ചരന്തം ദിസ്വാ ‘‘ചിരസ്സം വത മേ ഗോതമോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ദിട്ഠോ’’തി ദിട്ഠട്ഠാനതോ പട്ഠായ ¶ ഓനതസരീരോ ഗന്ത്വാ അന്തരവീഥിയം പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ ഗോപ്ഫകേസു ദള്ഹം ഗഹേത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ദേസേതു, ഭന്തേ ഭഗവാ, ധമ്മം, ദേസേതു ¶ സുഗതോ ധമ്മം, യം മമസ്സ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘അകാലോ ഖോ താവ, ബാഹിയ, അന്തരഘരം പവിട്ഠമ്ഹാ പിണ്ഡായാ’’തി പടിക്ഖിപി.

തം ¶ സുത്വാ ബാഹിയോ, ‘‘ഭന്തേ, സംസാരേ സംസരന്തേന കബളീകാരാഹാരോ ന അലദ്ധപുബ്ബോ, തുമ്ഹാകം വാ മയ്ഹം വാ ജീവിതന്തരായം ന ജാനാമി, ദേസേതു മേ, ഭന്തേ ഭഗവാ, ധമ്മം, ദേസേതു സുഗതോ ധമ്മ’’ന്തി പുന യാചി. സത്ഥാ ദുതിയമ്പി തഥേവ പടിക്ഖിപി. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘ഇമസ്സ ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ സകലസരീരം പീതിയാ നിരന്തരം അജ്ഝോത്ഥടം ഹോതി, ബലവപീതിവേഗോ ധമ്മം സുത്വാപി ന സക്ഖിസ്സതി പടിവിജ്ഝിതും, മജ്ഝത്തുപേക്ഖായ താവ തിട്ഠതു, ഏകരത്തേനേവ വീസയോജനസതികം മഗ്ഗം ആഗതസ്സപി ചസ്സ ദരഥോ ബലവാ സോപി താവ പടിപ്പസ്സമ്ഭതൂ’’തി. തസ്മാ ദ്വിക്ഖത്തും പടിക്ഖിപിത്വാ തതിയം യാചിതോ അന്തരവീഥിയം ഠിതോവ ‘‘തസ്മാതിഹ തേ, ബാഹിയ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം, ദിട്ഠേ ദിട്ഠമത്തം ഭവിസ്സതീ’’തിആദിനാ (ഉദാ. ൧൦) നയേന അനേകപരിയായേന ധമ്മം ദേസേസി. സോ സത്ഥു ധമ്മം സുണന്തോയേവ സബ്ബാസവേ ഖേപേത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി.

൧൭൮. സോ അരഹത്തം പത്തക്ഖണേയേവ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സഞ്ജാതസോമനസ്സോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഇതോ സതസഹസ്സമ്ഹീതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവ. അനുത്താനപദവണ്ണനമേവ കരിസ്സാമ.

൧൮൧. ഹസനം പച്ചവേക്ഖണന്തി പരിപുണ്ണസോമനസ്സജാതം പച്ചവേക്ഖണം, കോമാരവണ്ണം അതികോമലന്തി അത്ഥോ.

൧൮൨. ഹേമയഞ്ഞോപചിതങ്ഗന്തി സുവണ്ണസുത്തയഞ്ഞോപചിതസുത്തഅവയവം സരീരം ദേഹന്തി അത്ഥോ. പലമ്ബബിമ്ബതമ്ബോട്ഠന്തി ഓലമ്ബിതബിമ്ബഫലസദിസം രത്തവണ്ണം ഓട്ഠദ്വയസമന്നാഗതന്തി അത്ഥോ. സേതതിണ്ഹസമം ദിജന്തി സുനിസിതതിഖിണഅയലോഹഘംസനേന ഘംസിത്വാ സമം കതം വിയ സമദന്തന്തി അത്ഥോ.

൧൮൩. പീതിസമ്ഫുല്ലിതാനനന്തി പീതിയാ സുട്ഠു ഫുല്ലിതം വികസിതം ആനനം മുഖം ആദാസതലസദിസമുഖവന്തന്തി അത്ഥോ.

൧൮൪. ഖിപ്പാഭിഞ്ഞസ്സ ഭിക്ഖുനോതി ഖിപ്പം ദേസനായ സമുഗ്ഘാടിതക്ഖണേയേവ അഭിവിസേസേന ഞാതും സമത്ഥസ്സ ഭിക്ഖുനോതി അത്ഥോ.

൧൮൬. സഗ്ഗം ¶ ¶ അഗം സഭവനം യഥാതി അത്തനോ ഗേഹം വിയ സഗ്ഗം ലോകം അഗമാസിന്തി അത്ഥോ.

൧൯൬. ന ¶ ത്വം ഉപായമഗ്ഗഞ്ഞൂതി ത്വം നിബ്ബാനാധിഗമൂപായഭൂതമഗ്ഗഞ്ഞൂ ന അഹോസീതി അത്ഥോ.

൨൦൦. സത്ഥുനോ സദാ ജിനന്തി സദാ സബ്ബകാലം ജിനം ജിനന്തോ പരാജിതകോപോ സത്ഥുനോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ വിമലാനനം ആദാസതലസദിസമുഖം പസ്സിസ്സാമി പസ്സിതും നിക്ഖമാമീതി യോജനാ. ദിജേ അപുച്ഛിം കുഹിം ലോകനന്ദനോതി കുഹിം ഠാനേ ലോകപസാദകരോ സത്ഥാതി ദിജേ ബ്രാഹ്മണേ അഹം ഭിക്ഖൂ അപുച്ഛിന്തി അത്ഥോ.

൨൦൧. സസോവ ഖിപ്പം മുനിദസ്സനുസ്സുകോതി മുനിദസ്സനേ തഥാഗതദസ്സനേ ഉസ്സുകോ ഉസ്സാഹജാതോ സസോ ഇവ ഖിപ്പം പാപുണാതീതി അത്ഥോ.

൨൦൨. തുവടം ഗന്ത്വാതി സീഘം ഗന്ത്വാ. പിണ്ഡത്ഥം അപിഹാഗിധന്തി പിണ്ഡപാതം പടിച്ച അപിഹം അപഗതപിഹം അഗിധം നിത്തണ്ഹം.

൨൦൩. അലോലക്ഖന്തി ഇതോ ചിതോ ച അനോലോകയമാനം ഉത്തമേ സാവത്ഥിനഗരേ പിണ്ഡായ വിചരന്തം അദക്ഖിന്തി സമ്ബന്ധോ. സിരീനിലയസങ്കാസന്തി സിരിയാ ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനസോഭായ നിലയം സങ്കാസം ജലമാനതോരണസദിസം. രവിദിത്തിഹരാനനന്തി വിജ്ജോതമാനസൂരിയമണ്ഡലം വിയ വിജ്ജോതമാനമുഖമണ്ഡലം.

൨൦൪. കുപഥേ വിപ്പനട്ഠസ്സാതി കുച്ഛിതപഥേ സോപദ്ദവമഗ്ഗേ മൂള്ഹസ്സ മിച്ഛാപടിപന്നസ്സ മേ സരണം ഹോഹി പതിട്ഠാ ഹോഹി. ഗോതമാതി ഭഗവന്തം ഗോത്തേന ആലപതി.

൨൧൮. ന തത്ഥ സുക്കാ ജോതന്തീതി സുക്കപഭാസമ്പന്നാ ജോതമാനഓസധിതാരകാദയോ ന ജോതന്തി നപ്പഭാസന്തി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ. സോ ഏവം പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേത്വാ താവദേവ ച ഭഗവന്തം പബ്ബജ്ജം യാചി. ‘‘പരിപുണ്ണം തേ പത്തചീവര’’ന്തി ച പുട്ഠോ ‘‘ന പരിപുണ്ണ’’ന്തി ആഹ. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘തേന ഹി പത്തചീവരം പരിയേസാഹീ’’തി വത്വാ പക്കാമി. സോ കിര വീസതിവസ്സസഹസ്സാനി സമണധമ്മം കരോന്തോ ‘‘ഭിക്ഖുനാ നാമ അത്തനാ പച്ചയേ ലഭിത്വാ അഞ്ഞം അനോലോകേത്വാ ¶ സയമേവ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ ഏകഭിക്ഖുസ്സാപി പത്തേന വാ ചീവരേന വാ സങ്ഗഹം നാകാസി, ‘‘ന തേനസ്സ ¶ ഇദ്ധിമയം പത്തചീവരം ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ഭഗവാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേന പബ്ബജ്ജം നാദാസി. തമ്പി പത്തചീവരം പരിയേസമാനമേവ സങ്കാരട്ഠാനതോ ചോളക്ഖണ്ഡാനി സംകഡ്ഢേന്തം പുബ്ബവേരികോ അമനുസ്സോ ഏകിസ്സാ തരുണവച്ഛായ ഗാവിയാ സരീരേ അധിമുച്ചിത്വാ വാമഊരുമ്ഹി പഹരിത്വാ ¶ ജീവിതക്ഖയം പാപേസി. സത്ഥാ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കതഭത്തകിച്ചോ സമ്ബഹുലേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം നിക്ഖമന്തോ ബാഹിയസ്സ സരീരം സങ്കാരട്ഠാനേ പതിതം ദിസ്വാ ‘‘ഗണ്ഹഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതം ബാഹിയം ദാരുചീരിയന്തി ഏകസ്മിം ഗേഹദ്വാരേ ഠത്വാ മഞ്ചകം ആഹരാപേത്വാ ഇമം സരീരം നഗരദ്വാരതോ നീഹരിത്വാ ഝാപേത്വാ ധാതുയോ ഗഹേത്വാ ഥൂപം കരോഥാ’’തി ഭിക്ഖൂ ആണാപേസി.

തേ ഭിക്ഖൂ ധാതും മഹാപഥേ ഥൂപം കാരേത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ അത്തനോ കതകമ്മം ആരോചേസും. തതോ സങ്ഘമജ്ഝേ കഥാ ഉദപാദി – ‘‘തഥാഗതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സരീരഝാപനകിച്ചം കാരേസി, ധാതുയോ ച ഗാഹാപേത്വാ ചേതിയം കാരാപേസി, കതരമഗ്ഗോ നു ഖോ തേന സമധിഗതോ, സാമണേരോ നു ഖോ സോ, ഭിക്ഖു നു ഖോ’’തി. സത്ഥാ തം അട്ഠുപ്പത്തിം കത്വാ ‘‘പതിട്ഠിതോ, ഭിക്ഖവേ, ബാഹിയോ ദാരുചീരിയോ അരഹത്തോ’’തി ഉപരി ധമ്മദേസനം വഡ്ഢേതി. തസ്സ പരിനിബ്ബുതഭാവഞ്ച ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ഖിപ്പാഭിഞ്ഞാനം യദിദം ബാഹിയോ ദാരുചീരിയോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൦൯, ൨൧൬) ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി.

അഥ നം ഭിക്ഖൂ പുച്ഛിംസു – ‘‘തുമ്ഹേ, ഭന്തേ, ‘ബാഹിയോ ദാരുചീരിയോ അരഹത്തം പത്തോ’തി വദേഥ, കദാ സോ അരഹത്തം പത്തോ’’തി? ‘‘മമ ധമ്മം സുതകാലേ, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘കദാ പനസ്സ, ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി ധമ്മോ കഥിതോ’’തി? ‘‘ഭിക്ഖായ ചരന്തേന അന്തരവീഥിയം ഠിതേനാ’’തി. ‘‘അപ്പമത്തകോ, ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി അന്തരവീഥിയം ഠത്വാ കഥിതധമ്മോ; കഥം സോ താവത്തകേന വിസേസം നിബ്ബത്തേസീ’’തി? അഥ നേ സത്ഥാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, മമ ധമ്മം ‘അപ്പം’ വാ ‘ബഹും വാ’തി മാ ചിന്തയിത്ഥ. അനേകാനിപി ഹി അനത്ഥപദസംഹിതാനി ഗാഥാസഹസ്സാനി ന സേയ്യോ, അത്ഥനിസ്സിതം പന ഏകമ്പി ഗാഥാപദം സേയ്യോ’’തി വത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘സഹസ്സമപി ചേ ഗാഥാ, അനത്ഥപദസംഹിതാ;

ഏകം ഗാഥാപദം സേയ്യോ, യം സുത്വാ ഉപസമ്മതീ’’തി. (ധ. പ. ൧൦൧) –

ദേസനാപരിയോസാനേ ¶ ¶ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.

ബാഹിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. മഹാകോട്ഠികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സത്തമാപദാനേ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ മഹാകോട്ഠികത്ഥേരസ്സ അപദാനം. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ മഹാഭോഗകുലേ ¶ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ മാതാപിതൂനം അച്ചയേന കുടുമ്ബം സണ്ഠപേത്വാ ഘരാവാസം വസന്തോ ഏകദിവസം പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാകാലേ ഹംസവതീനഗരവാസിനോ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥേ യേന ബുദ്ധോ യേന ധമ്മോ യേന സങ്ഘോ, തന്നിന്നേ തപ്പോണേ തപ്പബ്ഭാരേ ഗച്ഛന്തേ ദിസ്വാ തേഹി സദ്ധിം ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ, സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും പടിസമ്ഭിദാപ്പത്താനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ ‘‘അയം ഇമസ്മിം സാസനേ പടിസമ്ഭിദാപ്പത്താനം അഗ്ഗോ, യംനൂനാഹമ്പി ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ അയം വിയ പടിസമ്ഭിദാപ്പത്താനം അഗ്ഗോ ഭവേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ സത്ഥു ദേസനാപരിയോസാനേ വുട്ഠിതായ പരിസായ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, സ്വേ മയ്ഹം ഗേഹേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി നിമന്തേസി. സത്ഥാ അധിവാസേസി. സോ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ സകനിവേസനം ഗന്ത്വാ സബ്ബരത്തിം ബുദ്ധസ്സ ച ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച നിസജ്ജട്ഠാനം ഗന്ധമാലാദീഹി അലങ്കരിത്വാ ഖാദനീയഭോജനീയം പടിയാദാപേത്വാ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന സകനിവേസനേ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സപരിവാരം സത്ഥാരം വിവിധയാഗുഖജ്ജകപരിവാരം സസൂപബ്യഞ്ജനം ഗന്ധസാലിഭോജനം ഭോജാപേത്വാ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ ചിന്തേസി – ‘‘മഹന്തം ഖോ അഹം ഠാനന്തരം പത്ഥേമി, ന പന യുത്തം മയാ ഏകദിവസമേവ ദാനം ദത്വാ തം ഠാനന്തരം പത്ഥേതും, അനുപടിപാടിയാ സത്താഹം ദാനം ദത്വാ പത്ഥേസ്സാമീ’’തി. സോ തേനേവ നിയാമേന സത്താഹം മഹാദാനം ദത്വാ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ ദുസ്സകോട്ഠാഗാരം വിവരാപേത്വാ ഉത്തമം തിചീവരപ്പഹോനകം സുഖുമവത്ഥം ബുദ്ധസ്സ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സസ്സ ച തിചീവരം ദത്വാ തഥാഗതം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, യോ സോ ഭിക്ഖു തുമ്ഹേഹി ഇതോ സത്തമേ ദിവസമത്ഥകേ ¶ പടിസമ്ഭിദാപ്പത്താനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപിതോ, അഹമ്പി സോ ഭിക്ഖു വിയ അനാഗതേ ഉപ്പജ്ജനകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ പടിസമ്ഭിദാപ്പത്താനം അഗ്ഗോ ഭവേയ്യ’’ന്തി സത്ഥു പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ പത്ഥനം അകാസി. സത്ഥാ തസ്സ സമിജ്ഝനഭാവം ഞത്വാ ‘‘അനാഗതേ ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സമത്ഥകേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ സാസനേ തവ പത്ഥനാ സമിജ്ഝിസ്സതീ’’തി ¶ ബ്യാകാസി. സോ തത്ഥ യാവതായുകം പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചുതോ ദേവസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ അപരാപരം ദേവമനുസ്സേസു പരിബ്ഭമി.

ഏവം സോ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞഞാണസമ്ഭാരേ സമ്ഭരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം ബ്രാഹ്മണമഹാസാലകുലേ ¶ നിബ്ബത്തി, കോട്ഠികോതിസ്സ നാമം അകംസു. കസ്മാ മാതുയാ വാ അയ്യകപയ്യകാദീനം വാ നാമം അഗ്ഗഹേത്വാ ഏവം നാമം കരിംസൂതി ചേ? അത്തനോ പഞ്ഞവന്തതായ വേദങ്ഗേസു സതക്കപരതക്കേസു സനിഘണ്ഡുകേടുഭേസു സാക്ഖരപ്പഭേദേസു സകലബ്യാകരണേസു ച ഛേകഭാവേന ച ദിട്ഠദിട്ഠേ ജനേ മുഖസത്തീഹി കോട്ഠേന്തോ പക്കോട്ഠേന്തോ വിതുദന്തോ വിചരതീതി അന്വത്ഥനാമം കരിംസൂതി വേദിതബ്ബം. സോ വയപ്പത്തോ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗഹേത്വാ ബ്രാഹ്മണസിപ്പേ നിപ്ഫത്തിം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ ഉപസമ്പന്നകാലതോ പട്ഠായ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ പടിസമ്ഭിദാസു ചിണ്ണവസീ ഹുത്വാ അഭീതോ മഹാഥേരേ ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛന്തോപി ദസബലം ഉപസങ്കമിത്വാ പടിസമ്ഭിദാസുയേവ പഞ്ഹം പുച്ഛി. ഏവമയം ഥേരോ തത്ഥ കതാധികാരതായ തത്ഥ ചിണ്ണവസീഭാവേന ച പടിസമ്ഭിദാപ്പത്താനം അഗ്ഗോ ജാതോ. അഥ നം സത്ഥാ മഹാവേദല്ലസുത്തം അട്ഠുപ്പത്തിം കത്വാ പടിസമ്ഭിദാപ്പത്താനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി, ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം പടിസമ്ഭിദാപ്പത്താനം യദിദം മഹാകോട്ഠികോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൦൯, ൨൧൮).

൨൨൧. സോ അപരേന സമയേന വിമുത്തിസുഖം പടിസംവേദേന്തോ സോമനസ്സജാതോ അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവ.

ഇത്ഥം ¶ സുദമായസ്മാ മഹാകോട്ഠികോതി ഏത്ഥ സുദന്തി നിദസ്സനേ നിപാതോ. ആയസ്മാതി ഗാരവാധിവചനം, യഥാ തം ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോതി.

മഹാകോട്ഠികത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. ഉരുവേലകസ്സപത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അട്ഠമാപദാനേ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ ഉരുവേലകസ്സപത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി ¶ പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വയപ്പത്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും മഹാപരിവാരാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ സയമ്പി തം ഠാനന്തരം പത്ഥേന്തോ മഹാദാനം ദത്വാ പണിധാനം അകാസി. ഭഗവാ ചസ്സ അനന്തരായതം ¶ ദിസ്വാ ‘‘അനാഗതേ ഗോതമബുദ്ധസ്സ സാസനേ മഹാപരിവാരാനം അഗ്ഗോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. സോ തത്ഥ യാവതായുകം പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചവിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇതോ ദ്വേനവുതികപ്പമത്ഥകേ ഫുസ്സസ്സ ഭഗവതോ വേമാതികകനിട്ഠഭാതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ, അഞ്ഞേപിസ്സ ദ്വേ കനിട്ഠഭാതരോ അഹേസും. തേ തയോ ബുദ്ധപ്പമുഖഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ പരമായ പൂജായ പൂജേത്വാ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ ഉപ്പത്തിതോ പുരേതരമേവ ബാരാണസിയം ബ്രാഹ്മണകുലേ തയോ ഭാതരോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്താ ഗോത്തവസേന തയോപി കസ്സപാതി ഏവം നാമകാ അഹേസും. തേ തയോ വയപ്പത്താ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗണ്ഹിംസു. തേസം ജേട്ഠഭാതികസ്സ പഞ്ചമാണവകസതാനി പരിവാരാ, മജ്ഝിമസ്സ തീണി, കനിട്ഠസ്സ ദ്വേ, തേ അത്തനോ ഗന്ഥേസു സാരം ഓലോകേന്താ ദിട്ഠധമ്മികമേവ അത്ഥം ദിസ്വാ പബ്ബജ്ജം രോചേസും. തേസു ജേട്ഠഭാതാ അത്തനോ പരിവാരേന സദ്ധിം ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഉരുവേലകസ്സപോ നാമ ജാതോ, മജ്ഝിമോ ഗങ്ഗാനദീവങ്കേ പബ്ബജിതോ നദീകസ്സപോ നാമ ജാതോ, കനിട്ഠോ ഗയാസീസേ പബ്ബജിതോ ഗയാകസ്സപോ നാമ ജാതോ. ഏവം തേസു ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ വസന്തേസു ബഹൂനം ദിവസാനം അച്ചയേന അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ ¶ പടിവിദ്ധസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണോ അനുക്കമേന ധമ്മചക്കം പവത്തേത്വാ പഞ്ചവഗ്ഗിയത്ഥേരേ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ യസകുലപുത്തപ്പമുഖേ പഞ്ചപഞ്ഞാസജനേ സഹായകേ വിനേത്വാ സട്ഠി അരഹന്തേ ‘‘ചരഥ, ഭിക്ഖവേ, ചാരിക’’ന്തി (മഹാവ. ൩൨) വിസ്സജ്ജേത്വാ തിംസഭദ്ദവഗ്ഗിയേ വിനേത്വാ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ വസനത്ഥായ അഗ്യാഗാരം പവിസിത്വാ തത്ഥ ഗതനാഗദമനാദീഹി അഡ്ഢുഡ്ഢസഹസ്സേഹി പാടിഹാരിയേഹി ഉരുവേലകസ്സപം സപരിവാരം വിനേത്വാ പബ്ബാജേസി. തസ്സ പബ്ബജ്ജാവിധാനഞ്ച ഇദ്ധിപാടിഹാരിയകരണഞ്ച സബ്ബം നദീകസ്സപസ്സ അപദാനട്ഠകഥായം ആവി ഭവിസ്സതി. തസ്സ പബ്ബജിതഭാവം സുത്വാ ഇതരേപി ദ്വേ ഭാതരോ സപരിസാ ആഗന്ത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിംസു. സബ്ബേവ തേ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ ഏഹിഭിക്ഖുകാ അഹേസും. സത്ഥാ തം സമണസഹസ്സം ആദായ ഗയാസീസം ഗന്ത്വാ പിട്ഠിപാസാണേ നിസിന്നോ ആദിത്തപരിയായദേസനായ (മഹാവ. ൫൪) തേ സബ്ബേ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേസി.

൨൫൧. സോ ഏവം അരഹത്തം പത്വാ സോമനസ്സജാതോ അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദിമാഹ. അനുത്താനപദമേവ ¶ വണ്ണയിസ്സാമ.

൨൬൮. സോ ¶ ച സബ്ബം തമം ഹന്ത്വാതി സോ ഫുസ്സോ ഭഗവാ രാഗദോസമോഹാദികിലേസന്ധകാരം വിദ്ധംസേത്വാ. വിജടേത്വാ മഹാജടന്തി തണ്ഹാമാനാദീഹി ദിയഡ്ഢസഹസ്സേഹി കിലേസഗണേഹി മഹാബ്യാകുലം ജടം വിജടേത്വാ പദാലേത്വാ ഫാലേത്വാതി അത്ഥോ. സദേവകം ദേവലോകസഹിതം സകലം ലോകസന്നിവാസംതപ്പയന്തോ സന്തപ്പയന്തോ പീണേന്തോ അമതം വുട്ഠിം മഹാനിബ്ബാനവുട്ഠിധാരം വസ്സതേ പഗ്ഘരാപേതീതി യോജനാ.

൨൬൯. തദാ ഹി ബാരാണസിയന്തി ‘‘ബാരസ മനുസ്സാ’’തിആദീസു വിയ ബാരസ ദ്വാദസരാസീ ഹുത്വാ പുരാ, ഹിമവന്തതോ ഇസയോ ച പച്ചേകമുനിസങ്ഖാതാ ഇസയോ ച ഗന്ധമാദനതോ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ഏത്ഥ ഗച്ഛന്തി ഓതരന്തി പവിസന്തീതി ബാരാണസീ, അഥ വാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസങ്ഖാതാനം അനേകസതസഹസ്സാനം ധമ്മചക്കപവത്തനത്ഥായ ഓതരട്ഠാനം നഗരം ലിങ്ഗവിപല്ലാസം കത്വാ ഇത്ഥിലിങ്ഗവസേന ബാരാണസീതി വുച്ചതി, തിസ്സം ബാരാണസിയം.

൨൭൩. നിക്ഖിത്തസത്ഥം ¶ പച്ചന്തന്തി ഛഡ്ഡിതസത്ഥം പാതിതആവുധം പച്ചന്തജനപദം നിബ്ബിസേവനം കത്വാ പുനരുപച്ചതന്തി പുനരപി തം നഗരം ഉപേച്ച ഉപഗമ്മ സമ്പത്താതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ഉരുവേലകസ്സപത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. രാധത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

൨൯൬. നവമാപദാനേ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ രാധത്ഥേരസ്സ അപദാനം. തം സബ്ബം പാഠാനുസാരേന നയാനുചിന്തനേന വിഞ്ഞൂഹി സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. കേവലം പുഞ്ഞനാനത്തമേവാതി.

രാധത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

ദസമം മോഘരാജത്ഥേരഅപദാനം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ചതുപഞ്ഞാസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൫൫. ഭദ്ദിയവഗ്ഗോ

൧. ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പഞ്ചപഞ്ഞാസമവഗ്ഗേ ¶ ¶ പഠമാപദാനേ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ മഹാഭോഗകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു ധമ്മം സുണന്തോ നിസിന്നോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും മഞ്ജുസ്സരാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ സയമ്പി തം ഠാനന്തരം പത്ഥേന്തോ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സപ്പിസക്ഖരാദിമധുരരസസമ്മിസ്സം മഹാദാനം ദത്വാ ‘‘അഹമ്പി, ഭന്തേ, അനാഗതേ അയം ഭിക്ഖു വിയ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ മഞ്ജുസ്സരാനം അഗ്ഗോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പണിധാനം അകാസി. ഭഗവാ തസ്സ അനന്തരായം ദിസ്വാ ബ്യാകരിത്വാ പക്കാമി.

സോ ¶ യാവതായുകം പുഞ്ഞാനി കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഫുസ്സഭഗവതോ കാലേ ചിത്രകോകിലോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ രാജുയ്യാനതോ മധുരം അമ്ബഫലം തുണ്ഡേനാദായ ഗച്ഛന്തോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ‘‘ദസ്സാമി ബുദ്ധസ്സാ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേസി. സത്ഥാ തസ്സ ചിത്താചാരം ഞത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ നിസീദി. കോകിലോ ദസബലസ്സ പത്തേ അമ്ബപക്കം ഠപേസി. സത്ഥാ തസ്സ സോമനസ്സുപ്പാദനത്ഥം തസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ തം പരിഭുഞ്ജി. അഥ സോ കോകിലോ പസന്നമാനസോ തേനേവ പീതിസുഖേന സത്താഹം വീതിനാമേസി. തേനേവ പുഞ്ഞകമ്മേന ഉപ്പന്നുപ്പന്നഭവേ മഞ്ജുസ്സരോ അഹോസി. കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ വഡ്ഢകികുലേ നിബ്ബത്തേത്വാ ജേട്ഠകവഡ്ഢകീ ഹുത്വാ പാകടോ അഹോസി. പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി തസ്സ സരീരധാതുയോ നിദഹിതും സത്തയോജനപ്പമാണേ ഥൂപേ ആരദ്ധേ സോ ആഹ – ‘‘യോജനാവട്ടം യോജനുബ്ബേധം കരോമാ’’തി. തേ സബ്ബേ തസ്സ വചനേ അട്ഠംസു. ഇതി അപ്പമാണസ്സ ബുദ്ധസ്സ ഓരപ്പമാണം ചേതിയം കാരേസി, തേന കമ്മേന നിബ്ബത്തട്ഠാനേ അഞ്ഞേഹി ഹീനപ്പമാണോ അഹോസി. സോ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ അതിരസ്സതായ ച സുവണ്ണപടിമാ വിയ സുന്ദരസരീരതായ ച ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയോതി പഞ്ഞായിത്ഥ. സോ അപരഭാഗേ സത്ഥു ധമ്മദേസനം ¶ സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ ബഹുസ്സുതോ ധമ്മകഥികോ ഹുത്വാ മധുരേന സരേന പരേസം ധമ്മം കഥേസി.

അഥേകസ്മിം ഉസ്സവദിവസേ ഏകേന ബ്രാഹ്മണേന സദ്ധിം രഥേന ഗച്ഛന്തീ ഏകാ ഗണികാ ഥേരം ദിസ്വാ ദന്തവിദംസകം ഹസി. ഥേരോ തസ്സാ ദന്തട്ഠികേ നിമിത്തം ഗഹേത്വാ ഝാനം ഉപ്പാദേത്വാ തം പാദകം കത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അനാഗാമീ അഹോസി, സോ അഭിണ്ഹം കായഗതായ സതിയാ വിഹരന്തോ ഏകദിവസം ¶ ആയസ്മതാ ധമ്മസേനാപതിനാ ഓവദിയമാനോ അനുസാസിയമാനോ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹി. ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ച സാമണേരാ ച തസ്സ അരഹത്തപ്പത്തഭാവം അജാനന്തോ കണ്ണേസു ഗഹേത്വാ കഡ്ഢന്തി, സീസേ ബാഹായ ഹത്ഥപാദാദീസു വാ ഗഹേത്വാ ചാലേത്വാ കീളന്താ വിഹേഠേസും. അഥ ഭഗവാ സുത്വാ – ‘‘മാ, ഭിക്ഖവേ, മമ പുത്തം വിഹേഠേഥാ’’തി ആഹ. തതോ പട്ഠായ തം ‘‘അരഹാ’’തി ജാനിത്വാ ന വിഹേഠേസും.

൧൨. സോ ¶ അരഹാ ഹുത്വാ സഞ്ജാതസോമനസ്സോ അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദിമാഹ. മഞ്ജുനാഭിനികൂജഹന്തി മധുരേന പേമനിയേന സരേന അഭിനികൂജിം സദ്ദം നിച്ഛാരേസിം അഹന്തി അത്ഥോ. സേസമേത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. കങ്ഖാരേവതത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

൩൪. ദുതിയാപദാനേ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ കങ്ഖാരേവതത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ, തം സബ്ബം പാഠാനുസാരേന സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

കങ്ഖാരേവതത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. സീവലിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

തതിയാപദാനേ ¶ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ സീവലിത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന വിഹാരം ഗന്ത്വാ പരിസായ പരിയന്തേ ഠിതോ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും ലാഭീനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ ‘‘മയാപി അനാഗതേ ഏവരൂപേന ഭവിതും വട്ടതീ’’തി ദസബലം നിമന്തേത്വാ സത്താഹം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, ഇമിനാ അധികാരകമ്മേന ന അഞ്ഞം സമ്പത്തിം പത്ഥേമി, അനാഗതേ പന ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ അഹമ്പി തുമ്ഹേഹി സോ ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതഭിക്ഖു വിയ ലാഭീനം അഗ്ഗോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസി. സത്ഥാ തസ്സ അനന്തരായതം ദിസ്വാ ‘‘അയം തേ പത്ഥനാ അനാഗതേ ഗോതമസ്സ ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ സമിജ്ഝിസ്സതീ’’തി ബ്യാകരിത്വാ പക്കാമി. സോ കുലപുത്തോ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ വിപസ്സിസ്സ ¶ ഭഗവതോ ¶ കാലേ ബന്ധുമതീനഗരതോ അവിദൂരേ ഏകസ്മിം ഗാമകേ നിബ്ബത്തി, തസ്മിം സമയേ ബന്ധുമതീനഗരവാസിനോ രഞ്ഞാ സദ്ധിം സാകച്ഛിത്വാ ദസബലസ്സ ദാനം അദംസു.

ഏകദിവസം സബ്ബേ ഏകതോ ഹുത്വാ ദാനം ദേന്താ ‘‘കിം നു ഖോ അമ്ഹാകം ദാനഗ്ഗേ നത്ഥീ’’തി (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൦൭; ഥേരഗാ. അട്ഠ. ൧.൫൯ സീവലിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ) ഓലോകേന്താ മധുഞ്ച ഗുളദധിഞ്ച നാദ്ദസംസു. തേ ‘‘യതോ കുതോചി ആഹരിസ്സാമാ’’തി ജനപദതോ നഗരപവിസനമഗ്ഗേസു പുരിസേ ഠപേസും. തദാ ഏസ കുലപുത്തോ അത്തനോ ഗാമതോ ഗുളദധിവാരകം ഗഹേത്വാ ‘‘കിഞ്ചിദേവ ആഹരിസ്സാമീ’’തി നഗരം ഗച്ഛന്തോ ‘‘മുഖം ധോവിത്വാ ധോതഹത്ഥപാദോ പവിസിസ്സാമീ’’തി ഫാസുകട്ഠാനം ഓലോകേന്തോ നങ്ഗലസീസപ്പമാണം നിമ്മക്ഖികദണ്ഡകമധും ദിസ്വാ ‘‘പുഞ്ഞേന മേ ഇദം ഉപ്പന്ന’’ന്തി ഗഹേത്വാ നഗരം പാവിസി. നാഗരേഹി ഠപിതപുരിസോ തം ദിസ്വാ, ‘‘മാരിസ, കസ്സ ഇമം ഹരസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ന കസ്സചി, സാമി, വിക്കായികം മേ ഇദ’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി ഇമം കഹാപണം ഗഹേത്വാ ഏതം മധുഞ്ച ഗുളദധിഞ്ച ദേഹീ’’തി.

സോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇദം മേ ന ബഹും അഗ്ഘതി, അയഞ്ച ഏകപ്പഹാരേനേവ ബഹും ദേതി, വീമംസിസ്സാമീ’’തി. തതോ നം ആഹ – ‘‘നാഹം ഏകകഹാപണേന ദേമീ’’തി. ‘‘യദി ഏവം ദ്വേ കഹാപണേ ഗഹേത്വാ ദേഹീ’’തി. ‘‘ദ്വീഹിപി ന ദേമീ’’തി. ഏതേനുപായേന വഡ്ഢേത്വാ യാവ സഹസ്സം പാപുണി, സോ ചിന്തേസി – ‘‘അതിഅഞ്ഛിതും ന വട്ടതി, ഹോതു താവ ഇമിനാ കത്തബ്ബകമ്മം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി ¶ . അഥ നം ആഹ – ‘‘ന ഇദം ബഹുഅഗ്ഘനകം, ത്വം പന ബഹും ദേസി, കേന കമ്മേന ഇദം ഗണ്ഹസീ’’തി. ‘‘ഇധ, ഭോ, നഗരവാസിനോ രഞ്ഞാ സദ്ധിം പടിവിരുജ്ഝിത്വാ വിപസ്സിസമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ദാനം ദേന്താ ഇദം ദ്വയം ദാനഗ്ഗേ അപസ്സന്താ മം പരിയേസാപേന്തി. സചേ ഇദം ദ്വയം ന ലഭിസ്സന്തി, നാഗരാനം പരാജയോ ഭവിസ്സതി. തസ്മാ സഹസ്സം ദത്വാ ഗണ്ഹാമീ’’തി. ‘‘കിം പനേതം നാഗരാനം ഏവ വട്ടതി, ഉദാഹു അഞ്ഞേസമ്പി ദാതും വട്ടതീ’’തി? ‘‘യസ്സ കസ്സചി ദാതും അവാരിതമേത’’ന്തി. ‘‘അത്ഥി പന കോചി നാഗരാനം ദാനേ ഏകദിവസം സഹസ്സം ദാതാ’’തി? ‘‘നത്ഥി, സമ്മാ’’തി. ‘‘ഇമേസം മേ ദ്വിന്നം സഹസ്സഗ്ഘനകഭാവം ജാനാസീ’’തി? ‘‘ആമ, ജാനാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഗച്ഛ, നാഗരാനം ആരോചേഹി – ‘ഏകോ പുരിസോ ഇമാനി ദ്വേ മൂലേന ന ദേതി, തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം സഹത്ഥേനേവ ദാതുകാമോ, തുമ്ഹേ ഇമേസം ദ്വിന്നം കാരണാ നിബ്ബിതക്കാ ഹോഥാ’’തി. ‘‘ത്വം ഇമസ്മിം ദാനേ ജേട്ഠകഭാഗസ്സ ¶ കായസക്ഖീ ഹോഹീ’’തി വത്വാ ഗതോ. സോ പന കുലപുത്തോ ഗാമതോ പരിബ്ബയത്ഥം ഗഹിതകഹാപണേന പഞ്ചകടുകം ഗഹേത്വാ ചുണ്ണം കത്വാ ¶ ദധിതോ കഞ്ചിയം വാഹേത്വാ തത്ഥ മധുപടലം പീളേത്വാ പഞ്ചകടുകചുണ്ണേന യോജേത്വാ പദുമിനിപത്തേ പക്ഖിപിത്വാ തം സംവിദഹിത്വാ ആദായ ദസബലസ്സ അവിദൂരേ നിസീദി. മഹാജനേഹി ആഹരിയമാനസ്സ സക്കാരസ്സ അന്തരേ അത്തനോ പത്തവാരം ഓലോകേന്തോ ഓകാസം ഞത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അയം മേ ദുഗ്ഗതസക്കാരോ, ഇമം മേ അനുകമ്പം പടിച്ച പടിഗ്ഗണ്ഹഥാ’’തി. സത്ഥാ തസ്സാനുകമ്പം പടിച്ച ചതുമഹാരാജേഹി ദത്തിയേന സേലമയപത്തേന തം പടിഗ്ഗഹേത്വാ യഥാ അട്ഠസട്ഠിയാ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സസ്സ ദിയ്യമാനം ന ഖീയതി, ഏവം അധിട്ഠാസി.

സോ കുലപുത്തോ നിട്ഠിതഭത്തകിച്ചം ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നോ ആഹ – ‘‘ദിട്ഠോ മേ, ഭന്തേ ഭഗവാ, അജ്ജ ബന്ധുമതീനഗരവാസീഹി തുമ്ഹാകം സക്കാരോ ആഹരിയമാനോ, അഹമ്പി ഇമസ്സ നിസ്സന്ദേന നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തഭവേ ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്തോ ഭവേയ്യ’’ന്തി. സത്ഥാ ‘‘ഏവം ഹോതു കുലപുത്താ’’തി വത്വാ തസ്സ ച നഗരവാസീനഞ്ച ഭത്താനുമോദനം കത്വാ പക്കാമി. സോ കുലപുത്തോ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സുപ്പവാസായ രാജധീതുയാ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. തസ്സ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണകാലതോ പട്ഠായ സായം പാതഞ്ച പഞ്ചപണ്ണാകാരസതാനി സുപ്പവാസായ ഉപനീയന്തി. അഥസ്സ സാ പുഞ്ഞവീമംസനത്ഥം ഹത്ഥേന ബീജപച്ഛിം ഫുസാപേന്തീ അട്ഠാസി. ഏകേകബീജതോ സലാകസതം സലാകസഹസ്സമ്പി നിഗ്ഗച്ഛതി, ഏകേകകരീസഖേത്തതോ പണ്ണാസമ്പി സട്ഠിപി സകടപമാണാനി ഉപ്പജ്ജന്തി. കോട്ഠപൂരണകാലേപിസ്സാ കോട്ഠദ്വാരം ഹത്ഥേന ഫുസന്തിയാ രാജധീതായ പുഞ്ഞേന ഗണ്ഹന്താനം ഗഹിതഗഹിതം പുന പൂരതി. പരിപുണ്ണഭത്തകുമ്ഭിതോപി ‘‘രാജധീതായ പുഞ്ഞ’’ന്തി വത്വാ യസ്സ കസ്സചി ദേന്താ നം യാവ ന ഉക്കഡ്ഢന്തി, ന താവ ഭത്തം ഖീയതി. ദാരകേ കുച്ഛിഗതേയേവ സത്ത വസ്സാനി അതിക്കമിംസു.

ഗബ്ഭേ ¶ പന പരിപക്കേ സത്താഹം മഹാദുക്ഖം അനുഭോസി. സാ സാമികം ആമന്തേത്വാ – ‘‘പുരേ മരണാ ജീവമാനാ ദാനം ദസ്സാമീ’’തി സത്ഥു സന്തികം ¶ പേസേസി – ‘‘ഗച്ഛ, സാമി, ഇമം പവത്തിം സത്ഥു ആരോചേത്വാ സത്ഥാരം നിമന്തേഹി, യഞ്ച സത്ഥാ വദതി, തം സാധുകം ഉപലക്ഖേത്വാ ആഗന്ത്വാ മയ്ഹം കഥേഹീ’’തി. സോ ഗന്ത്വാ തസ്സാ സാസനം സത്ഥു ആരോചേസി – ‘‘സത്ഥു ഭന്തേ, കോളിയധീതാ പാദേ വന്ദതീ’’തി. സത്ഥാ തസ്സാ അനുകമ്പം പടിച്ച – ‘‘സുഖിനീ ഹോതു സുപ്പവാസാ കോളിയധീതാ അരോഗാ, അരോഗം പുത്തം വിജായതൂ’’തി ആഹ. സോ തം സുത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ അത്തനോ ഗാമാഭിമുഖോ ¶ പായാസി. തസ്സ പുരേ ആഗമനായേവ സുപ്പവാസായ കുച്ഛിതോ ധമ്മകരണതോ ഉദകം വിയ ഗബ്ഭോ നിക്ഖമി, പരിവാരേത്വാ നിസിന്നജനോ അസ്സുമുഖോ രോദിതും ആരദ്ധോ ഹട്ഠതുട്ഠോവ തസ്സാ സാമികസ്സ തുട്ഠിസാസനം ആരോചേതും അഗമാസി. സോ തേസം ഇങ്ഗിതം ദിസ്വാ – ‘‘ദസബലേന കഥിതകഥാ നിപ്ഫന്നാ ഭവിസ്സതി മഞ്ഞേ’’തി ചിന്തേസി. സോ ആഗന്ത്വാ സത്ഥു കഥം രാജധീതായ കഥേസി. രാജധീതാ തയാ നിമന്തിതം ജീവഭത്തമേവ മങ്ഗലഭത്തം ഭവിസ്സതി, ഗച്ഛ സത്താഹം ദസബലം നിമന്തേഹീതി. സോ തഥാ അകാസി. സത്താഹം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം പവത്തയിംസു. സോ ദാരകോ ഞാതീനം സന്തത്തചിത്തം നിബ്ബാപേന്തോ സീതലഭാവം കുരുമാനോ ജാതോതി, സീവലിത്വേവ നാമം കരിംസു. സോ സത്ത വസ്സാനി ഗബ്ഭേ വസിതത്താ ജാതകാലതോ പട്ഠായ സബ്ബകമ്മക്ഖമോ അഹോസി. ധമ്മസേനാപതി സാരിപുത്തത്ഥേരോ സത്തമേ ദിവസേ തേന സദ്ധിം കഥാസല്ലാപമകാസി. സത്ഥാപി ഇമം ഗാഥം അഭാസി –

‘‘യോമം പലിപഥം ദുഗ്ഗം, സംസാരം മോഹമച്ചഗാ;

തിണ്ണോ പാരങ്ഗതോ ഝായീ, അനേജോ അകഥംകഥീ;

അനുപാദായ നിബ്ബുതോ, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി. (ധ. പ. ൪൧൪; സു. നി. ൬൪൩);

അഥ നം ഥേരോ ഏവമാഹ – ‘‘കിം പന തയാ ഏവരൂപം ദുക്ഖം അനുഭവിത്വാ പബ്ബജിതും ന വട്ടതീ’’തി? ‘‘ലഭന്തോ പബ്ബജേയ്യം, ഭന്തേ’’തി. സുപ്പവാസാ തം ഥേരേന സദ്ധിം കഥേന്തം ദിസ്വാ – ‘‘കിം നു ഖോ മേ പുത്തോ ധമ്മസേനാപതിനാ കഥേതീ’’തി ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘മയ്ഹം പുത്തോ തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം കിം കഥേതി, ഭന്തേ’’തി? അത്തനാ അനുഭുത്തഗബ്ഭവാസദുക്ഖം കഥേത്വാ – ‘‘തുമ്ഹേഹി അനുഞ്ഞാതോ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി വദതീതി. ‘‘സാധു ഭന്തേ, പബ്ബാജേഥ ന’’ന്തി. ഥേരോ തം വിഹാരം നേത്വാ തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം ദത്വാ പബ്ബാജേന്തോ, ‘‘സീവലി ¶ , തുയ്ഹം അഞ്ഞേന ഓവാദേന കമ്മം നത്ഥി, തയാ സത്ത വസ്സാനി അനുഭുത്തദുക്ഖമേവ പച്ചവേക്ഖാഹീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, പബ്ബജ്ജായേവ തുമ്ഹാകം ഭാരോ, യം പന മയാ സക്കാ കാതും, തമഹം ജാനിസ്സാമീ’’തി. സോ പന പഠമകേസവട്ടിയാ ¶ ഓരോപിതക്ഖണേയേവ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി, ദുതിയായ ഓരോപിതക്ഖണേ സകദാഗാമിഫലേ, തതിയായ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠാസി. സബ്ബേസംയേവ കേസാനം ഓരോപനഞ്ച അരഹത്തഫലസച്ഛികിരിയാ ച അപുരേ അപച്ഛാ അഹോസി.

അഥ ¶ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ കഥാ ഉദപാദി – ‘‘അഹോ ഏവം പുഞ്ഞവാപി ഥേരോ സത്തമാസാധികാനി സത്ത സംവച്ഛരാനി മാതുഗബ്ഭേ വസിത്വാ സത്ത ദിവസാനി മൂള്ഹഗബ്ഭേ വസീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ – ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ – ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇമിനാ കുലപുത്തേന ഇമായ ജാതിയാ കതകമ്മ’’ന്തി വത്വാ അതീതം ആഹരിത്വാ അതീതേ, ഭിക്ഖവേ, ബുദ്ധുപ്പാദതോ പുരേതരമേവ ഏസ കുലപുത്തോ ബാരാണസിയം രാജകുലേ നിബ്ബത്തോ, പിതു അച്ചയേന രജ്ജേ പതിട്ഠായ വിഭവസമ്പന്നോ പാകടോ അഹോസി. തദാ ഏകോ പച്ചന്തരാജാ ‘‘രജ്ജം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ആഗന്ത്വാ നഗരം ഉപരുന്ധിത്വാ ഖന്ധാവാരം കാരേത്വാ വിഹാസി. അഥ രാജാ മാതുയാ സദ്ധിം സമാനച്ഛന്ദോ ഹുത്വാ സത്താഹം ഖന്ധാവാരനഗരേ ചതൂസു ദിസാസു ദ്വാരം പിധാപേസി, നിക്ഖമന്താനം പവിസന്താനഞ്ച ദ്വാരമൂള്ഹം അഹോസി. അഥ മിഗദായവിഹാരേ പച്ചേകബുദ്ധാ ഉഗ്ഘോസേസും. രാജാ സുത്വാ ദ്വാരം വിവരാപേസീതി. പച്ചന്തരാജാപി പലായി. സോ തേന കമ്മവിപാകേന നരകാദീസു ദുക്ഖമനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജകുലേ നിബ്ബത്തോപി മാതുയാ സദ്ധിം ഇമം ഏവരൂപം ദുക്ഖമനുഭവി. തസ്സ പന പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ചത്താരോ പച്ചയാ യദിച്ഛകം ഉപ്പജ്ജന്തി. ഏവം ഏത്ഥ വത്ഥു സമുട്ഠിതം.

അപരഭാഗേ സത്ഥാ സാവത്ഥിം അഗമാസി. ഥേരോ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മയ്ഹം പുഞ്ഞബലം വീമംസിസ്സാമി, പഞ്ചഭിക്ഖുസതാനി ദേഥാ’’തി. ‘‘ഗണ്ഹ, സീവലീ’’തി. സോ പഞ്ചസതേ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ ഹിമവന്താഭിമുഖം ഗച്ഛന്തോ അടവിമഗ്ഗം ഗച്ഛതി. തസ്സ പഠമം ദിട്ഠനിഗ്രോധേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ സത്ത ദിവസാനി ദാനം അദാസി. ഇതി സോ –

‘‘നിഗ്രോധം പഠമം പസ്സി, ദുതിയം പണ്ഡവപബ്ബതം;

തതിയം അചിരവതിയം, ചതുത്ഥം വരസാഗരം.

‘‘പഞ്ചമം ¶ ഹിമവന്തം സോ, ഛട്ഠം ഛദ്ദന്തുപാഗമി;

സത്തമം ഗന്ധമാദനം, അട്ഠമം അഥ രേവത’’ന്തി. (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൦൭; ഥേരഗാ. അട്ഠ. ൧.൫൯ സീവലിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ) –

സബ്ബട്ഠാനേസു ¶ സത്ത സത്ത ദിവസാനേവ ദാനം അദംസു. ഗന്ധമാദനപബ്ബതേ പന നാഗദത്തദേവരാജാ സത്തസു ദിവസേസു ഏകദിവസം ഖീരപിണ്ഡപാതം അദാസി, ഏകദിവസം സപ്പിപിണ്ഡപാതം അദാസി. അഥ നം ¶ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, ഇമസ്സ ദേവരഞ്ഞോ നേവ ധേനുയോ ദുയ്ഹമാനാ പഞ്ഞായന്തി, ന ദധിനിമ്മഥനം, കുതോ തേ, ദേവരാജ, ഇദം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, കസ്സപദസബലസ്സ കാലേ ഖീരസലാകഭത്തദാനസ്സേതം ഫല’’ന്തി ദേവരാജാ ആഹ.

അപരഭാഗേ സത്ഥാ ഖദിരവനിയരേവതത്ഥേരസ്സ പച്ചുഗ്ഗമനം അകാസി. കഥം? അഥായസ്മാ സാരിപുത്തോ സത്ഥാരം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, മയ്ഹം കിര കനിട്ഠഭാതാ രേവതോ പബ്ബജിതോ, സോ അഭിരമേയ്യ വാ ന വാ, ഗന്ത്വാ നം പസ്സിസ്സാമീ’’തി. ഭഗവാ രേവതസ്സ ആരദ്ധവിപസ്സകഭാവം ഞത്വാ ദ്വേ വാരേ പടിക്ഖിപിത്വാ തതിയവാരേ യാചിതോ അരഹത്തപ്പത്തഭാവം ഞത്വാ – സാരിപുത്ത, അഹമ്പി ഗമിസ്സാമി ഭിക്ഖൂനം ആരോചേഹീതി. ഥേരോ ഭിക്ഖൂ സന്നിപാതാപേത്വാ – ‘‘ആവുസോ, സത്ഥാ ചാരികം ചരിതുകാമോ, ഗന്തുകാമാ ആഗച്ഛന്തൂ’’തി സബ്ബേസംയേവ ആരോചേസി. ദസബലസ്സ ചാരികത്ഥായ ഗമനകാലേ ഓഹിയ്യമാനകഭിക്ഖൂ നാമ അപ്പകാ ഹോന്തി, ‘‘സത്ഥു സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം പസ്സിസ്സാമ, മധുരധമ്മകഥം വാ സുണിസ്സാമാ’’തി യേഭുയ്യേന ഗന്തുകാമാ ബഹുതരാവ ഹോന്തി. ഇതി സത്ഥാ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ ‘‘രേവതം പസ്സിസ്സാമാ’’തി നിക്ഖന്തോ.

അഥേകസ്മിം പദേസേ ആനന്ദത്ഥേരോ ദ്വേധാപഥം പത്വാ ഭഗവന്തം പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, ഇമസ്മിം ഠാനേ ദ്വേധാപഥോ, കതരമഗ്ഗേന ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഗച്ഛതൂ’’തി? ‘‘കതരമഗ്ഗോ, ആനന്ദ, ഉജുകോ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, ഉജുമഗ്ഗോ തിംസയോജനികോ അമനുസ്സപഥോ. പരിഹാരമഗ്ഗോ പന സട്ഠിയോജനികോ ഖേമോ സുഭിക്ഖോ’’തി. ‘‘ആനന്ദ, സീവലി, അമ്ഹേഹി സദ്ധിം ആഗതോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ആഗതോ’’തി. ‘‘തേന ഹി സങ്ഘോ ഉജുമഗ്ഗമേവ ഗച്ഛതു, സീവലിസ്സ പുഞ്ഞം വീമംസിസ്സാമാ’’തി. സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ സീവലിത്ഥേരസ്സ പുഞ്ഞവീമംസനത്ഥം തിംസയോജനമഗ്ഗം അഭിരുഹി (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൦൩).

മഗ്ഗം ¶ അഭിരുഹനട്ഠാനതോ പട്ഠായ ദേവസങ്ഘോ യോജനേ യോജനേ ഠാനേ നഗരം മാപേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ വസനത്ഥായ വിഹാരേ പടിയാദേസി. ദേവപുത്താ രഞ്ഞാ പേസിതകമ്മകാരാ വിയ ഹുത്വാ യാഗുഖജ്ജകാദീനി ഗഹേത്വാ – ‘‘കഹം, അയ്യോ സീവലീ’’തി പുച്ഛന്താ ഗച്ഛന്തി. ഥേരോ സക്കാരസമ്മാനം ഗാഹാപേത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗച്ഛതി. സത്ഥാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം പരിഭുഞ്ജി. ഇമിനാവ നിയാമേന സത്ഥാ സക്കാരം അനുഭവന്തോ ദേവസികം യോജനപരമം ഗന്ത്വാ തിംസയോജനികം കന്താരം അതിക്കമ്മ ഖദിരവനിയരേവതത്ഥേരസ്സ ¶ വസനട്ഠാനം പത്തോ, ഥേരോ സത്ഥു ആഗമനം ഞത്വാ അത്തനോ ¶ വസനട്ഠാനേ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പഹോനകവിഹാരേ ദസബലസ്സ ഗന്ധകുടിം രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനാനി ച ഇദ്ധിയാ മാപേത്വാ തഥാഗതസ്സ പച്ചുഗ്ഗമനം ഗതോ. സത്ഥാ അലങ്കതപടിയത്തേന മഗ്ഗേന വിഹാരം പാവിസി. അഥ തഥാഗതേ ഗന്ധകുടിം പവിട്ഠേ ഭിക്ഖൂ വസ്സഗ്ഗേന പത്തസേനാസനാനി പവിസിംസു. ദേവതാ ‘‘അകാലോ ആഹാരസ്സാ’’തി അട്ഠവിധം പാനകം ആഹരിംസു. സത്ഥാ സങ്ഘേന സദ്ധിം പാനകം പിവി. ഇമിനാ നിയാമേനേവ തഥാഗതസ്സ സക്കാരസമ്മാനം അനുഭവന്തസ്സേവ അദ്ധമാസോ അതിക്കന്തോ.

അഥേകച്ചേ ഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖൂ ഏകസ്മിം ഠാനേ നിസീദിത്വാ കഥം ഉപ്പാദയിംസു – ‘‘ദസബലോ ‘മയ്ഹം അഗ്ഗസാവകസ്സ കനിട്ഠഭാതാ’തി വത്വാ ഏവരൂപം നവകമ്മികം ഭിക്ഖും പസ്സിതും ആഗതോ, ഇമസ്സ വിഹാരസ്സ സന്തികേ ജേതവനവിഹാരോ വാ വേളുവനവിഹാരാദയോ വാ കിം കരിസ്സന്തി? അയമ്പി ഭിക്ഖു ഏവരൂപസ്സ നവകമ്മസ്സ കാരകോ, കിം നാമ സമണധമ്മം കരിസ്സതീ’’തി? അഥ സത്ഥാ ചിന്തേസി – ‘‘മയി ഇധ ചിരം വസന്തേ ഇദം ഠാനം ആകിണ്ണം ഭവിസ്സതി, ആരഞ്ഞകാ നാമ ഭിക്ഖൂ പവിവേകത്ഥികാ ഹോന്തി, രേവതസ്സ ഫാസുവിഹാരോ ന ഭവിസ്സതീ’’തി. തതോ ഥേരസ്സ ദിവാട്ഠാനം ഗതോ. ഥേരോപി ഏകകോവ ചങ്കമനകോടിയം ആലമ്ബനഫലകം നിസ്സായ പാസാണഫലകേ നിസിന്നോ സത്ഥാരം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ വന്ദി.

അഥ നം സത്ഥാ പുച്ഛി – ‘‘രേവത, ഇദം വാളമിഗട്ഠാനം, ചണ്ഡാനം ഹത്ഥിഅസ്സാദീനം സദ്ദം സുത്വാ കിം കരോസീ’’തി? ‘‘തേസം മേ, ഭന്തേ, സദ്ദം സുണതോ അരഞ്ഞപീതി നാമ ഉപ്പന്നാ’’തി. സത്ഥാ ഇമസ്മിം ഠാനേ രേവതത്ഥേരസ്സ പഞ്ചഹി ഗാഥാസതേഹി അരഞ്ഞാനിസംസം നാമ കഥേത്വാ പുനദിവസേ അവിദൂരട്ഠാനേ പിണ്ഡായ ¶ ചരിത്വാ രേവതത്ഥേരം ആമന്തേത്വാ യേഹി ഭിക്ഖൂഹി ഥേരസ്സ അവണ്ണോ കഥിതോ, തേസം കത്തരയട്ഠിഉപാഹനതേലനാളിഛത്താനം പമുസ്സനഭാവമകാസി. തേ അത്തനോ പരിക്ഖാരത്ഥായ നിവത്താ ആഗതമഗ്ഗേനേവ ഗച്ഛന്താപി തം ഠാനം സല്ലക്ഖേതും ന സക്കോന്തി. പഠമഞ്ഹി തേ അലങ്കതപടിയത്തേന മഗ്ഗേന ഗന്ത്വാ, തംദിവസം പന വിസമമഗ്ഗേന ഗച്ഛന്താ തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ ഉക്കുടികം നിസീദന്താ ജണ്ണുകേഹി ഗച്ഛന്തി. തേ ഗുമ്ബേ ച ഗച്ഛേ ച കണ്ഡകേ ച മദ്ദന്താ അത്തനാ വസിതസഭാഗട്ഠാനം ഗന്ത്വാ തസ്മിം തസ്മിം ഖദിരഖാണുകേ ലഗ്ഗിതം അത്തനോ ഛത്തം സഞ്ജാനന്തി, ഉപാഹനം കത്തരയട്ഠിം തേലനാളിഞ്ച സഞ്ജാനന്തി. തേ തസ്മിം സമയേ ‘‘ഇദ്ധിമാ അയം ¶ ഭിക്ഖൂ’’തി ഞത്വാ അത്തനോ പരിക്ഖാരമാദായ ‘‘ദസബലസ്സ പടിയത്തസക്കാരോ നാമ ഏവരൂപോ ഹോതീ’’തി വദന്താ അഗമംസു.

പുരതോ ആഗതേ ഭിക്ഖൂ, വിസാഖാ ഉപാസികാ, അത്തനോ ഗേഹേ നിസിന്നകാലേ പുച്ഛി – ‘‘മനാപം ¶ നു ഖോ, ഭന്തേ, രേവതസ്സ വസനട്ഠാന’’ന്തി? ‘‘മനാപം, ഉപാസികേ, നന്ദവനചിത്തലതാവനപടിഭാഗം തം സേനാസന’’ന്തി. അഥ തേസം പച്ഛതോ ആഗതേ ഭിക്ഖൂ പുച്ഛി – ‘‘മനാപം, അയ്യാ, രേവതസ്സ വസനട്ഠാന’’ന്തി? ‘‘മാ പുച്ഛ, ഉപാസികേ, കഥേതും അയുത്തട്ഠാനം, ഏതം ഉജ്ജങ്ഗലസക്ഖരപാസാണവിസമഖദിരവനം ഏവ, തത്ഥ സോ ഭിക്ഖു വസതീ’’തി.

വിസാഖാ പുരിമാനം പച്ഛിമാനഞ്ച ഭിക്ഖൂനം കഥം സുത്വാ, ‘‘കേസം നു ഖോ കഥാ സച്ചാ’’തി പച്ഛാഭത്തം ഗന്ധമാലം ആദായ ദസബലസ്സ ഉപട്ഠാനം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നാ സത്ഥാരം പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, രേവതത്ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം ഏകച്ചേ അയ്യാ വണ്ണേന്തി, ഏകച്ചേ നിന്ദന്തി, കിമേതം, ഭന്തേ’’തി? ‘‘വിസാഖേ, രമണിയം വാ ഹോതു മാ വാ, യസ്മിം ഠാനേ അരിയാനം ചിത്തം രമതി, തദേവ ഠാനം രമണിയം നാമാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഗാമേ വാ യദി വാരഞ്ഞേ, നിന്നേ വാ യദി വാ ഥലേ;

യത്ഥ അരഹന്തോ വിഹരന്തി, തം ഭൂമിരാമണേയ്യക’’ന്തി. (ധ. പ. ൯൮; ഥേരഗാ. ൯൯൧; സം. നി. ൧.൨൬൧);

അപരഭാഗേ ഭഗവാ അരിയഗണമജ്ഝേ നിസിന്നോ ഥേരം ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ലാഭീനം യദിദം, സീവലീ’’തി (അ. നി. ൧.൧൯൮, ൨൦൭) ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി.

൫൪. അഥായസ്മാ സീവലിത്ഥേരോ അരഹത്തം പത്വാ പത്തഏതദഗ്ഗട്ഠാനോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ¶ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദിമാഹ. അനുത്താനത്ഥപദവണ്ണനമേവ കരിസ്സാമ.

൫൫. സീലം തസ്സ അസങ്ഖേയ്യന്തി തസ്സ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ സീലം അസങ്ഖേയ്യം.

‘‘നവ കോടിസഹസ്സാനി, അസീതിസതകോടിയോ;

പഞ്ഞാസസതസഹസ്സാനി, ഛത്തിംസാ ച പുനാപരേ.

‘‘ഏതേ സംവരവിനയാ, സമ്ബുദ്ധേന പകാസിതാ;

പേയ്യാലമുഖേന നിദ്ദിട്ഠാ, സിക്ഖാവിനയസംവരേ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൨൦; പടി. മ. അട്ഠ. ൧.൧.൩൭) –

ഏവം വുത്തസിക്ഖാപദാനി ഭിക്ഖൂനം സാവകപഞ്ഞത്തിവസേന വുത്താനി. ഭഗവതോ പന സീലം അസങ്ഖേയ്യമേവ ¶ സംഖാതും ഗണേതും ¶ അസക്കുണേയ്യന്തി അത്ഥോ. സമാധിവജിരൂപമോ യഥാ വജിരം ഇന്ദനീലമണിവേളുരിയമണിഫലികമസാരഗല്ലാദീനി രതനാനി വിജ്ഝതി ഛിദ്ദാവഛിദ്ദം കരോതി, ഏവമേവ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ ലോകുത്തരമഗ്ഗസമാധി പടിപക്ഖപച്ചനീകധമ്മേ വിജ്ഝതി ഭിന്ദതി സമുച്ഛിന്ദതീതി അത്ഥോ. അസങ്ഖേയ്യം ഞാണവരം തസ്സ ബുദ്ധസ്സ ചത്താരി സച്ചാനി സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മേ സങ്ഖതാസങ്ഖതധമ്മേ ച ജാനിതും പടിവിജ്ഝിതും സമത്ഥം സയമ്ഭൂഞാണസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാദിഞാണസമൂഹം അസങ്ഖേയ്യം, അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാദിഭേദേന സംഖാവിരഹിതന്തി അത്ഥോ. വിമുത്തി ച അനോപമാതി സംകിലേസേഹി വിമുത്തത്താ സോതാപത്തിഫലാദികാ ചതസ്സോ വിമുത്തിയോ അനുപമാ ഉപമാരഹിതാ ‘‘ഇമാ വിയ ഭൂതാ’’തി ഉപമേതും ന സക്കാതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

സീവലിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. വങ്ഗീസത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ചതുത്ഥാപദാനേ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ വങ്ഗീസത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ മഹാഭോഗകുലേ നിബ്ബത്തോ വുദ്ധിപ്പത്തോ ധമ്മം സോതും ¶ ഗച്ഛന്തേഹി നഗരവാസീഹി സദ്ധിം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകഭിക്ഖും പടിഭാനവന്താനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ സത്ഥു അധികാരകമ്മം കത്വാ – ‘‘അഹമ്പി അനാഗതേ പടിഭാനവന്താനം അഗ്ഗോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം കത്വാ സത്ഥാരാ ബ്യാകതോ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു ഉഭയസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ മാതു പരിബ്ബാജികാഭാവേന അപരഭാഗേ പരിബ്ബാജകോതി പാകടോ വങ്ഗീസോതി ച ലദ്ധനാമോ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ തതോ ആചരിയം ആരാധേത്വാ ഛവസീസജാനനമന്തം നാമ സിക്ഖിത്വാ ഛവസീസം നഖേന ആകോടേത്വാ – ‘‘അയം സത്തോ അസുകയോനിയം നിബ്ബത്തോ’’തി ജാനാതി.

ബ്രാഹ്മണാ ‘‘അയം അമ്ഹാകം ജിവികായ മഗ്ഗോ’’തി വങ്ഗീസം ഗഹേത്വാ ഗാമനിഗമരാജധാനിയോ വിചരിംസു. വങ്ഗീസോ തിവസ്സമത്ഥകേ മതാനമ്പി സീസം ആഹരാപേത്വാ നഖേന ആകോടേത്വാ – ‘‘അയം സത്തോ അസുകയോനിയം നിബ്ബത്തോ’’തി വത്വാ മഹാജനസ്സ കങ്ഖാച്ഛേദനത്ഥം തേ തേ ജനേ ആവാഹേത്വാ അത്തനോ ¶ അത്തനോ ഗതിം കഥാപേതി. തേന തസ്മിം മഹാജനോ ¶ അഭിപ്പസീദതി. സോ തം നിസ്സായ മഹാജനസ്സ ഹത്ഥതോ സതമ്പി സഹസ്സമ്പി ലഭതി. ബ്രാഹ്മണാ വങ്ഗീസം ആദായ യഥാരുചി വിചരിംസു. വങ്ഗീസോ സത്ഥു ഗുണേ സുത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിതുകാമോ അഹോസി. ബ്രാഹ്മണാ ‘‘സമണോ ഗോതമോ മായായ തം ആവട്ടേസ്സതീ’’തി പടിക്ഖിപിംസു.

വങ്ഗീസോ തേസം വചനം അനാദിയിത്വാ, സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ, പടിസന്ഥാരം കത്വാ, ഏകമന്തം നിസീദി. സത്ഥാ തം പുച്ഛി – ‘‘വങ്ഗീസ, കിഞ്ചി സിപ്പം ജാനാതീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭോ ഗോതമ, ഛവസീസമന്തം നാമേകം ജാനാമി, തേന തിവസ്സമത്ഥകേ മതാനമ്പി സീസം നഖേന ആകോടേത്വാ നിബ്ബത്തട്ഠാനം ജാനാമീ’’തി. അഥ സത്ഥാ തസ്സ ഏകം നിരയേ നിബ്ബത്തസ്സ സീസം, ഏകം മനുസ്സേസു, ഏകം ദേവേസു, ഏകം പരിനിബ്ബുതസ്സ സീസം ആഹരാപേത്വാ ദസ്സേസി. സോ പഠമസീസം ആകോടേത്വാ, ‘‘ഭോ ഗോതമ, അയം സത്തോ നിരയേ നിബ്ബത്തോ’’തി ആഹ. സാധു വങ്ഗീസ, സുട്ഠു തയാ ദിട്ഠം, ‘‘അയം സത്തോ കുഹിം നിബ്ബത്തോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘മനുസ്സലോകേ’’തി. ‘‘അയം കുഹി’’ന്തി? ‘‘ദേവലോകേ’’തി. തിണ്ണന്നമ്പി നിബ്ബത്തട്ഠാനം കഥേസി. പരിനിബ്ബുതസ്സ പന സീസം നഖേന ആകോടേന്തോ നേവ ¶ അന്തം ന കോടിം പസ്സി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ന സക്കോസി, വങ്ഗീസാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘പസ്സഥ, ഭോ ഗോതമ, ഉപപരിക്ഖാമി താവാതി പുനപ്പുനം പരിവത്തേത്വാപി ബാഹിരകമന്തേന ഖീണാസവസ്സ സീസം ജാനിതും ന സക്കോതി. അഥസ്സ മത്ഥകതോ സേദോ മുച്ചി. സോ ലജ്ജിത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി’’. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിലമസി, വങ്ഗീസാ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ, ഭോ ഗോതമ, ഇമസ്സ നിബ്ബത്തട്ഠാനം ജാനിതും ന സക്കോമി. സചേ തുമ്ഹേ ജാനാഥ, കഥേഥാ’’തി. ‘‘വങ്ഗീസ, അഹം ഏതമ്പി ജാനാമി, ഇതോ ഉത്തരിപി ജാനാമീ’’തി വത്വാ –

‘‘ചുതിം യോ വേദി സത്താനം, ഉപപത്തിഞ്ച സബ്ബസോ;

അസത്തം സുഗതം ബുദ്ധം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണം.

‘‘യസ്സ ഗതിം ന ജാനന്തി, ദേവാ ഗന്ധബ്ബമാനുസാ;

ഖീണാസവം അരഹന്തം, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി. (ധ. പ. ൪൧൯-൪൨൦; സു. നി. ൬൪൮-൬൪൯) –

ഇമാ ദ്വേ ഗാഥായോ അഭാസി. സോ തേന ഹി, ഭോ ഗോതമ, തം വിജ്ജം മേ ദേഥാതി അപചിതിം ദസ്സേത്വാ സത്ഥു സന്തികേ നിസീദി. സത്ഥാ ‘‘അമ്ഹേഹി സമാനലിങ്ഗസ്സ ദേമാ’’തി ആഹ. വങ്ഗീസോ ‘‘യം കിഞ്ചി കത്വാ മയാ ഇമം മന്തം ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി ബ്രാഹ്മണേ ഉപഗന്ത്വാ ആഹ – ‘‘തുമ്ഹേ മയി ¶ പബ്ബജന്തേ മാ ചിന്തയിത്ഥ, അഹം മന്തം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ സകലജമ്ബുദീപേ ജേട്ഠകോ ഭവിസ്സാമി, തുമ്ഹാകമ്പി തേന ഭദ്ദമേവ ഭവിസ്സതീ’’തി ¶ സോ മന്തത്ഥായ സത്ഥു സന്തികം ഉപസങ്കമിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. തദാ ച ഥേരോ നിഗ്രോധകപ്പോ ഭഗവതോ സന്തികേ ഠിതോ ഹോതി, തം ഭഗവാ ആണാപേസി – ‘‘നിഗ്രോധകപ്പ, ഇമം പബ്ബാജേഹീ’’തി. ഥേരോ സത്ഥു ആണായ തം പബ്ബാജേത്വാ ‘‘മന്തപരിവാരം താവ ഉഗ്ഗണ്ഹാഹീ’’തി ദ്വത്തിംസാകാരകമ്മട്ഠാനം വിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനഞ്ച ആചിക്ഖി. സോ ദ്വത്തിംസാകാരകമ്മട്ഠാനം സജ്ഝായന്തോവ വിപസ്സനായ കമ്മട്ഠാനം പട്ഠപേസി. ബ്രാഹ്മണാ തം ഉപസങ്കമിത്വാ – ‘‘കിം, ഭോ വങ്ഗീസ, സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സന്തികേ സിപ്പം ഉഗ്ഗഹിത’’ന്തി പുച്ഛിംസു. ‘‘ആമ സിക്ഖിതം’’. ‘‘തേന ഹി ഏഹി ഗമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘കിം സിപ്പസിക്ഖനേന, ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ ന മയ്ഹം തുമ്ഹേഹി കത്തബ്ബകിച്ച’’ന്തി. ബ്രാഹ്മണാ ‘‘ത്വമ്പി ദാനി സമണസ്സ ഗോതമസ്സ വസം ആപന്നോ, മായായ ആവട്ടിതോ, കിം മയം തവ സന്തികേ കരിസ്സാമാ’’തി ആഗതമഗ്ഗേനേവ പക്കമിംസു. വങ്ഗീസോ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം സച്ഛാകാസി.

൯൬. ഏവം ¶ ഥേരോ അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദിമാഹ. അനുത്താനത്ഥമേവ വണ്ണയിസ്സാമ.

൯൯. പഭാഹി അനുരഞ്ജന്തോതി സോ പദുമുത്തരോ ഭഗവാ നീലപീതാദിഛബ്ബണ്ണപഭാഹി രംസീഹി അനുരഞ്ജന്തോ ജലന്തോ സോഭയമാനോ വിജ്ജോതമാനോതി അത്ഥോ. വേനേയ്യപദുമാനി സോതി പദുമുത്തരസൂരിയോ അത്തനോ വചനസങ്ഖാതേന സൂരിയരംസിയാ വേനേയ്യജനസങ്ഖാതപദുമാനി വിസേസേന ബോധേന്തോ പബോധേന്തോ അരഹത്തമഗ്ഗാധിഗമേന ഫുല്ലിതാനി കരോതീതി അത്ഥോ.

൧൦൦. വേസാരജ്ജേഹി സമ്പന്നോതി –

‘‘അന്തരായേ ച നിയ്യാനേ, ബുദ്ധത്തേ ആസവക്ഖയേ;

ഏതേസു ചതുട്ഠാനേസു, ബുദ്ധോ സുട്ഠു വിസാരദോ’’തി. –

ഏവം വുത്തചതുവേസാരജ്ജഞാണേഹി സമ്പന്നോ സമങ്ഗീഭൂതോ സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ.

൧൦൫. വാഗീസോ വാദിസൂദനോതി വാദീനം പണ്ഡിതജനാനം ഈസോ പധാനോ ‘‘വാദീസോ’’തി വത്തബ്ബേ ദ-കാരസ്സ ഗ-കാരം കത്വാ ഏവം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. സകത്ഥപരത്ഥവാദം സൂദതി പഗ്ഘരാപേതി പാകടം കരോതീതി വാദിസൂദനോ.

൧൧൦. മാരമസനാതി ¶ ഖന്ധമാരാദയോ പഞ്ചമാരേ മസതി പരാമസതി വിദ്ധംസേതീതി മാരമസനോ. ദിട്ഠിസൂദനാതി വോഹാരപരമത്ഥസങ്ഖാതം ¶ ദിട്ഠിദസ്സനം സൂദതി പഗ്ഘരം ദീപേതീതി ദിട്ഠിസൂദനോ.

൧൧൧. വിസ്സാമഭൂമി സന്താനന്തി സകലസംസാരസാഗരേ സന്താനം കിലമന്താനം സോതാപത്തിമഗ്ഗാദിഅധിഗമാപനേന വിസ്സമഭൂമി വിസ്സമട്ഠാനം വൂപസമനട്ഠാനന്തി അത്ഥോ.

൧൩൨. തതോഹം വിഹതാരമ്ഭോതി തതോ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ സരീരദസ്സനേന അഹം വിഹതാരമ്ഭോ വിനട്ഠസാരമ്ഭോ, വിനട്ഠമാനോ നിമ്മദോ ഹുത്വാ പബ്ബജ്ജം സം സുട്ഠു യാചിം സംയാചിം ആരോചേസിന്തി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

വങ്ഗീസത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. നന്ദകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

പഞ്ചമാപദാനേ ¶ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ നന്ദകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോതിആദി സബ്ബം പാഠാനുസാരേന സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

നന്ദകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. കാളുദായിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഛട്ഠാപദാനേ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ കാളുദായിത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും കുലപ്പസാദകാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ തജ്ജം അഭിനീഹാരകമ്മം കത്വാ തം ഠാനന്തരം പത്ഥേസി. സത്ഥാപി ബ്യാകാസി. സോ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തസ്സ മാതുകുച്ഛിയം പടിസന്ധിഗ്ഗഹണദിവസേ ദേവലോകതോ ചവിത്വാ കപിലവത്ഥുസ്മിംയേവ അമച്ചകുലേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. ബോധിസത്തേന സഹ ഏകദിവസേയേവ ¶ ജാതോ, തംദിവസംയേവ നം ദുകൂലചുമ്ബടകേന നിപജ്ജാപേത്വാ ബോധിസത്തസ്സ ഉപട്ഠാനം നയിംസു. ബോധിസത്തേന ഹി സദ്ധിം ബോധിരുക്ഖോ, രാഹുലമാതാ, ചത്താരോ നിധീ ¶ , ആരോഹനിയഹത്ഥീ, കണ്ഡകോ, ഛന്നോ, കാളുദായീതി ഇമേ സത്ത ഏകദിവസേ ജാതത്താ സഹജാതാ നാമ അഹേസും. അഥസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ സകലനഗരസ്സ ഉദഗ്ഗചിത്തദിവസേ ജാതത്താ ഉദായീത്വേവ നാമം കരിംസു. ഥോകം കാളധാതുകത്താ പന കാളുദായീതി പഞ്ഞായിത്ഥ. സോ ബോധിസത്തേന സദ്ധിം കുമാരകീളം കീളന്തോ വുദ്ധിം അഗമാസി.

അപരഭാഗേ ലോകനാഥേ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ അനുക്കമേന സബ്ബഞ്ഞുതം പത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കേ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വേളുവനേ വിഹരന്തേ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ തം പവത്തിം സുത്വാ പുരിസസഹസ്സപരിവാരം ഏകം അമച്ചം ‘‘പുത്തം മേ ഇധാനേഹീ’’തി പേസേസി. സോ സത്ഥു ധമ്മദേസനാവേലായം സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ പരിസപരിയന്തേ ഠിതോ ധമ്മം സുത്വാ സപരിവാരോ ¶ അരഹത്തം പാപുണി. അഥ നേ സത്ഥാ ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ഹത്ഥം പസാരേസി. സബ്ബേ തംഖണംയേവ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ വസ്സസട്ഠികത്ഥേരാ വിയ അഹേസും. അരഹത്തപ്പത്തതോ പട്ഠായ അരിയാ നാമ മജ്ഝത്താവ ഹോന്തി, തസ്മാ രഞ്ഞാ പേസിതസാസനം ദസബലസ്സ നാരോചേസി. രാജാ നേവ ഗതോ ആഗച്ഛതി, ന സാസനം സുയ്യതീതി അപരമ്പി അമച്ചം പുരിസസഹസ്സപരിവാരം പേസേസി. തസ്മിമ്പി തഥാ പടിപന്നേ അപരമ്പീതി ഏതേന നയേന നവപുരിസസഹസ്സപരിവാരേ നവ അമച്ചേ പേസേസി. സബ്ബേ ഗന്ത്വാ അരഹത്തം പത്വാ തുണ്ഹീഭൂതാ അഹേസും.

അഥ രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘ഏത്തകാ ജനാ മയി സിനേഹാഭാവേന ദസബലസ്സ ഇധാഗമനത്ഥായ ന കിഞ്ചി കഥയിംസു, അയം ഖോ പന ഉദായീ ദസബലേന സമവയോ സഹപംസുകീളികോ, മയി ച സിനേഹവാ, ഇമം പേസേസ്സാമീ’’തി. അഥ തം പക്കോസാപേത്വാ, ‘‘താത, ത്വം പുരിസസഹസ്സപരിവാരോ ഗന്ത്വാ ദസബലം ഇധാനേഹീ’’തി വത്വാ പേസേസി. സോ പന ഗച്ഛന്തോ ‘‘സചാഹം, ദേവ, പബ്ബജിതും ലഭിസ്സാമി, ഏവാഹം ഭഗവന്തം ഇധാനേസ്സാമീ’’തി വത്വാ രഞ്ഞാ ‘‘പബ്ബജിതോപി മമ പുത്തം ദസ്സേഹീ’’തി വുത്തോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനാവേലായ പരിസപരിയന്തേ ഠിതോ ധമ്മം സുത്വാ സപരിവാരോ അരഹത്തം പത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേ പതിട്ഠാസി. സോ അരഹത്തം പത്വാ – ‘‘ന താവായം ദസബലസ്സ കുലനഗരം ഗന്തും കാലോ, വസ്സന്തേ പന ഉപഗതേ പബ്ബതേസു വനസണ്ഡേസു ഹരിതതിണസഞ്ഛന്നായ ഭൂമിയാ ഗമനകാലോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഗമനകാലം ആഗമേന്തോ വസ്സന്തേ സമ്പത്തേ സത്ഥു കുലനഗരം ഗന്തും ഗമനവണ്ണം സംവണ്ണേസി. വുത്തഞ്ചേതം ഥേരഗാഥായ (ഥേരഗാ. ൫൨൭-൫൩൦) –

‘‘അങ്ഗാരിനോ ¶ ¶ ദാനി ദുമാ ഭദന്തേ, ഫലേസിനോ ഛദനം വിപ്പഹായ;

തേ അച്ചിമന്തോവ പഭാസയന്തി, സമയോ മഹാവീര ഭാഗീ രസാനം.

‘‘ദുമാനി ഫുല്ലാനി മനോരമാനി, സമന്തതോ സബ്ബദിസാ പവന്തി;

പത്തം പഹായ ഫലമാസസാനാ, കാലോ ഇതോ പക്കമനായ വീര.

‘‘നേവാതിസീതം ¶ ന പനാതിഉണ്ഹം, സുഖാ ഉതു അദ്ധനിയാ ഭദന്തേ;

പസ്സന്തു തം സാകിയാ കോളിയാ ച, പച്ഛാമുഖം രോഹിനിയം തരന്തം.

‘‘ആസായ കസതേ ഖേത്തം, ബീജം ആസായ വപ്പതി;

ആസായ വാണിജാ യന്തി, സമുദ്ദം ധനഹാരകാ;

യായ ആസായ തിട്ഠാമി, സാ മേ ആസാ സമിജ്ഝതു.

‘‘നാതിസീതം നാതിഉണ്ഹം, നാതിദുബ്ഭിക്ഖഛാതകം;

സദ്ദലാ ഹരിതാ ഭൂമി, ഏസ കാലോ മഹാമുനി. (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൨൫);

‘‘പുനപ്പുനഞ്ചേവ വപന്തി ബീജം, പുനപ്പുനം വസ്സതി ദേവരാജാ;

പുനപ്പുനം ഖേത്തം കസന്തി കസ്സകാ, പുനപ്പുനം ധഞ്ഞമുപേതി രട്ഠം.

‘‘പുനപ്പുനം യാചനകാ ചരന്തി, പുനപ്പുനം ദാനപതീ ദദന്തി;

പുനപ്പുനം ദാനപതീ ദദിത്വാ, പുനപ്പുനം സഗ്ഗമുപേന്തി ഠാനം.

‘‘വീരോ ഹവേ സത്തയുഗം പുനേതി; യസ്മിം കുലേ ജായതി ഭൂരിപഞ്ഞോ;

മഞ്ഞാമഹം സക്കതി ദേവദേവോ, തയാ ഹി ജാതോ മുനി സച്ചനാമോ.

‘‘സുദ്ധോദനോ ¶ നാമ പിതാ മഹേസിനോ, ബുദ്ധസ്സ മാതാ പന മായനാമാ;

യാ ബോധിസത്തം പരിഹരിയ കുച്ഛിനാ, കായസ്സ ഭേദാ തിദിവമ്ഹി മോദതി.

‘‘സാ ¶ ഗോതമീ കാലകതാ ഇതോ ചുതാ, ദിബ്ബേഹി കാമേഹി സമങ്ഗിഭൂതാ;

സാ മോദതി കാമഗുണേഹി പഞ്ചഹി, പരിവാരിതാ ദേവഗണേഹി തേഹി.

‘‘ബുദ്ധസ്സ ¶ പുത്തോമ്ഹി അസയ്ഹസാഹിനോ, അങ്ഗീരസസ്സപ്പടിമസ്സ താദിനോ;

പിതുപിതാ മയ്ഹം തുവംസി സക്ക, ധമ്മേന മേ ഗോതമ അയ്യകോസീ’’തി. (ഥേരഗാ. ൫൩൧-൫൩൬);

‘‘അമ്ബാ പനസാ കപിട്ഠാ ച, പുപ്ഫപല്ലവലങ്കതാ;

ധുവപ്ഫലാനി സവന്തി, ഖുദ്ദാമധുകകൂപമാ;

സേവമാനോ ഉഭോ പസ്സേ, ഗന്തുകാലോ മഹായസ്സ.

‘‘ജമ്ബൂ സുമധുരാ നീപാ, മധുഗണ്ഡിദിവപ്ഫലാ;

താ ഉഭോസു പജ്ജോതന്തി, ഗന്തുകാലോ മഹായസ.

‘‘തിണ്ഡുകാനി പിയാലാനി, സോണ്ണവണ്ണാ മനോരമാ;

ഖുദ്ദകപ്പഫലാ നിച്ചം, ഗന്തുകാലോ മഹായസ.

‘‘കദലീ പഞ്ചമോച്ചി ച, സുപക്കഫലഭൂസിതാ;

ഉഭോപസ്സേസു ലമ്ബന്തി, ഗന്തുകാലോ മഹായസ.

‘‘മധുപ്ഫലധരാ നിച്ചം, മോരരുക്ഖാ മനോരമാ;

ഖുദ്ദകപ്പഫലാ നിച്ചം, ഗന്തുകാലോ മഹായസ.

‘‘ഹിന്താലതാലപന്തീ ച, രജതക്ഖന്ധോവ ജോതരേ;

സുപക്കഫലസഞ്ഛന്നാ, ഖുദ്ദകപ്പാ മധുസ്സവാ;

ഫലാനി താനി ഖാദന്തേ, ഗന്തുകാലോ മഹായസ.

‘‘ഉദുമ്ബരാരുണാവണ്ണാ ¶ , സദാസുമധുരപ്ഫലാ;

ഉഭോപസ്സേസു ലമ്ബന്തി, ഗന്തുകാലോ മഹായസ.

‘‘ഇത്ഥമ്ഭൂതാ ¶ അനേകാ തേ, നാനാഫലധരാ ദുമാ;

ഉഭോപസ്സേസു ലമ്ബന്തി, ഗന്തുകാലോ മഹായസ.

‘‘ചമ്പകാ സലളാ നാഗാ, സുഗന്ധാ മാലുതേരിതാ;

സുപുപ്ഫിതഗ്ഗാ ജോതന്തി, സുഗന്ധേനാഭിപൂജയും;

സാദരാ വിനതാനേവ, ഗന്തുകാലോ മഹായസ.

‘‘പുന്നാഗാ ഗിരിപുന്നാഗാ, പുപ്ഫിതാ ധരണീരുഹാ;

സുപുപ്ഫിതഗ്ഗാ ജോതന്തി, സുഗന്ധേനാഭിപൂജയും;

സാദരാ വിനതുഗ്ഗഗ്ഗാ, ഗന്തുകാലോ മഹായസ.

‘‘അസോകാ ¶ കോവിളാരാ ച, സോമനസ്സകരാ വരാ;

സുഗന്ധാ കണ്ണികാ ബന്ധാ, രത്തവണ്ണേഹി ഭൂസിതാ;

സാദരാ വിനതുഗ്ഗഗ്ഗാ, സമയോ തേ മഹായസ.

‘‘കണ്ണികാരാ ഫുല്ലിതാ നിച്ചം, സോവണ്ണരംസിജോതകാ;

ദിബ്ബഗന്ധാ പവായന്തി, ദിസാ സബ്ബാനി സോഭയം;

സാദരാ വിനതാനേവ, സമയോ തേ മഹായസ.

‘‘സുപത്താ ഗന്ധസമ്പന്നാ, കേതകീ ധനുകേതകീ;

സുഗന്ധാ സമ്പവായന്തി, ദിസാ സബ്ബാഭിഗന്ധിനോ;

സാദരാ പൂജയന്താവ, സമയോ തേ മഹായസ.

‘‘മല്ലികാ ജാതിസുമനാ, സുഗന്ധാ ഖുദ്ദമല്ലികാ;

ദിസാ സബ്ബാ പവായന്തി, ഉഭോ മഗ്ഗേ പസോഭയം;

സാദരാ തേ പലമ്ബന്തി, സമയോ തേ മഹായസ.

‘‘സിന്ധുവാരാ സീതഗന്ധാ, സുഗന്ധാ മാലുതേരിതാ;

ദിസാ സബ്ബാഭിപൂജേന്താ, ഉഭോ മഗ്ഗേ പസോഭയം;

സാദരാ വിനതുഗ്ഗഗ്ഗാ, സമയോ തേ മഹായസ.

‘‘സീഹാ ¶ കേസരസീഹാ ച, ചതുപ്പദനിസേവിതാ;

അച്ഛമ്ഭീതാ സുരാപാനേ, മിഗരാജാ പതാപിനോ.

‘‘സീഹനാദേന പൂജേന്തി, സാദരാ തേ മിഗാഭിഭൂ;

മഗ്ഗമ്ഹി ഉഭതോ വൂള്ഹാ, സമയോ തേ മഹായസ.

‘‘ബ്യഗ്ഘാ ¶ സിന്ധവാ നകുലാ, സാധുരൂപാ ഭയാനകാ;

ആകാസേ സമ്പതന്താവ, നിബ്ഭീതാ യേന കേനചി;

തേഹി തേ സാദരാ നതാ, സമയോ തേ മഹായസ.

‘‘തിധാ പഭിന്നാ ഛദ്ദന്താ, സുരൂപാ സുസ്സരാ സുഭാ;

സത്തപ്പതിട്ഠിതങ്ഗാ തേ, ഉഭോ മഗ്ഗേസു കൂജിനോ;

സാദരാ ഹാസമാനാവ, സമയോ തേ മഹായസ.

‘‘മിഗാ വരാഹാ പസദാ, ചിത്രാസാവയവാ സുഭാ;

ആരോഹപരിണാഹേന, സുരൂപാ അങ്ഗസംയുതാ;

ഉഭോ മഗ്ഗേ ഗായമാനാവ, സമയോ തേ മഹായസ.

‘‘ഗോകണ്ണാ ¶ സരഭാ രുരൂ, ആരോഹപരിണാഹിനോ;

സുരൂപാ അങ്ഗസമ്പന്നാ, സേവമാനാവ അച്ഛരും;

സേവമാനാ തേഹി തദാ, സമയോ തേ മഹായസ.

‘‘ദീപീ അച്ഛാ തരച്ഛാ ച, തുദരാ വരുണാ സദാ;

തേ ദാനി സിക്ഖിതാ സബ്ബേ, മേത്തായ തവ താദിനോ;

തേ പച്ചസേവകാ അദ്ധാ, സമയോ തേ മഹായസ.

‘‘സസാ സിങ്ഗാലാ നകുലാ, കലന്ദകാളകാ ബഹൂ;

കസ്തുരാ സൂരാ ഗന്ധാ തേ, കേവലാ ഗായമാനാവ.

സമയോ തേ മഹായസ;

‘‘മയൂരാ ¶ നീലഗീവാ തേ, സുസിഖാ സുഭപക്ഖികാ;

സുപിഞ്ഛാ തേ സുനാദാ ച, വേളുരിയമണിസന്നിഭാ;

നാദം കരോന്താ പൂജേന്തി, കാലോ തേ പിതുദസ്സനേ.

‘‘സുവണ്ണചിത്രഹംസാ ച, ജവഹംസാ വിഹാചരാ;

തേ സബ്ബേ ആസയാ ഛുദ്ധാ, ജിനദസ്സനബ്യാവടാ;

മധുരസ്സരേന കൂജന്തി, കാലോ തേ പിതുദസ്സനേ.

‘‘ഹംസാ കോഞ്ചാ സുനദാ തേ, ചക്കവാകാ നദീചരാ;

ബകാ ബലാകാ രുചിരാ, ജലകാകാ സരകുക്കുടാ;

സാദരാഭിനാദിനോ ഏതേ, കാലോ തേ പിതുദസ്സനേ.

‘‘ചിത്രാ സുരൂപാ സുസ്സരാ, സാളികാ സുവതണ്ഡികാ;

രുക്ഖഗ്ഗാ സമ്പതന്താ തേ, ഉഭോ മഗ്ഗേസു കൂജിനോ;

തേസു തേസു നികൂജന്തി, കാലോ തേ പിതുദസ്സനേ.

‘‘കോകിലാ ¶ സകലാ ചിത്രാ, സദാ മഞ്ജുസ്സരാ വരാ;

വിമ്ഹാപിതാ തേ ജനതം, സദ്ധിമിത്താദികേ സുരാ;

സരേഹി പൂജയന്താവ, കാലോ തേ പിതുദസ്സനേ.

‘‘ഭിങ്കാ കുരരാ സാരാ, പൂരിതാ കാനനേ സദാ;

നിന്നാദയന്താ പവനം, അഞ്ഞമഞ്ഞസമങ്ഗിനോ;

ഗായമാനാ സരേനേവ, കാലോ തേ പിതുദസ്സനേ.

‘‘തിത്തിരാ ¶ സുസരാ സാരാ, സുസരാ വനകുക്കുടാ;

മഞ്ജുസ്സരാ രാമണേയ്യാ, കാലോ തേ പിതുദസ്സനേ.

‘‘സേതവാലുകസഞ്ഛന്നാ, സുപതിത്ഥാ മനോരമാ;

മധുരോദകസമ്പുണ്ണാ, സരാ ജോതന്തി തേ സദാ;

തത്ഥ ന്ഹത്വാ പിവിത്വാ ച, സമയോ തേ ഞാതിദസ്സനേ.

‘‘കുമ്ഭീരാമകരാകിണ്ണാ ¶ , വലയാ മുഞ്ജരോഹിതാ;

മച്ഛകച്ഛപബ്യാവിദ്ധാ, സരാ സീതോദകാ സുഭാ;

തത്ഥ ന്ഹത്വാ പിവിത്വാ ച, സമയോ തേ ഞാതിദസ്സനേ.

‘‘നീലുപ്പലസമാകിണ്ണാ, തഥാ രത്തുപ്പലേഹി ച;

കുമുദുപ്പലസംകിണ്ണാ, സരാ സോഭന്തിനേകധാ;

തത്ഥ സീതലകാ തോയാ, സമയോ തേ ഞാതിദസ്സനേ.

‘‘പുണ്ഡരീകേഹി സഞ്ഛന്നാ, പദുമേഹി സമോഹതാ;

ഉഭോ മഗ്ഗേസു സോഭന്തി, പോക്ഖരഞ്ഞോ തഹിം തഹിം;

തത്ഥോദകാനി ന്ഹായന്തി, സമയോ തേ ഞാതിദസ്സനേ.

‘‘സേതപുലിനസംകിണ്ണാ, സുപതിത്ഥാ മനോരമാ;

സീതോദകമഹോഘേഹി, സമ്പുണ്ണാ താ നദീ സുഭാ;

ഉഭോ മഗ്ഗേഹി സന്ദന്തി, സമയോ തേ ഞാതിദസ്സനേ.

‘‘മഗ്ഗസ്സ ഉഭതോപസ്സേ, ഗാമനിഗമസമാകുലാ;

സദ്ധാ പസന്നാ ജനതാ, രതനത്തയമാമകാ;

തേസം സമ്പുണ്ണസങ്കപ്പോ, സമയോ തേ ഞാതിദസ്സനേ.

‘‘തേസു തേസു പദേസേസു, ദേവാ മാനുസ്സകാ ഉഭോ;

ഗന്ധമാലാഭിപൂജേന്തി, സമയോ തേ ഞാതിദസ്സനേ’’തി.

ഏവം ¶ ഥേരോ സട്ഠിമത്താഹി ഗാഥാഹി സത്ഥു ഗമനവണ്ണം സംവണ്ണേസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ‘‘കാളുദായീ മമ ഗമനം പത്ഥേതി, പൂരേസ്സാമിസ്സ സങ്കപ്പ’’ന്തി തത്ഥ ഗമനേ ബഹൂനം വിസേസാധിഗമം ദിസ്വാ വീസതിസഹസ്സഖീണാസവപരിവുതോ രാജഗഹതോ അതുരിതചാരികാവസേന വുത്തപ്പകാരഫലാഫലേ അനുഭവന്തോ ദ്വിപദചതുപ്പദാദിസമൂഹാനം സേവനപൂജായ പൂജിയമാനോ വുത്തപ്പകാരസുഗന്ധപുപ്ഫഗന്ധേഹി ഗന്ധിയമാനോ ഗാമനിഗമവാസീനം സങ്ഗഹം കുരുമാനോ കപിലവത്ഥുഗാമിമഗ്ഗം ¶ പടിപജ്ജി. ഥേരോ ഇദ്ധിയാ കപിലവത്ഥും ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ പുരതോ ആകാസേ ഠിതോ അദിട്ഠപുബ്ബം വേസം ദിസ്വാ, രഞ്ഞാ – ‘‘കോസി ത്വ’’ന്തി ¶ പുച്ഛിതോ ‘‘സചേ അമച്ചപുത്തം തയാ ഭഗവതോ സന്തികേ പേസിതം ന ജാനാസി, ഏവം ജാനാഹീ’’തി വദന്തോ –

‘‘ബുദ്ധസ്സ പുത്തോമ്ഹി അസയ്ഹസാഹിനോ, അങ്ഗീരസസ്സപ്പടിമസ്സ താദിനോ;

പിതുപിതാ മയ്ഹം തുവംസി സക്ക, ധമ്മേന മേ ഗോതമ അയ്യകോസീ’’തി. (ഥേരഗാ. ൫൩൬) – ഗാഥമാഹ;

തത്ഥ ബുദ്ധസ്സ പുത്തോമ്ഹീതി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധസ്സ ഉരേ വായാമജനിതാഹി ധമ്മദേസനാഹി ജാതതായ ഓരസപുത്തോ അമ്ഹി. അസയ്ഹസാഹിനോതി അഭിസമ്ബോധിതോ പുബ്ബേ ഠപേത്വാ മഹാബോധിസത്തം അഞ്ഞേഹി സഹിതും അസക്കുണേയ്യത്താ അസയ്ഹസ്സ സകലബോധിസമ്ഭാരസ്സ, മഹാകരുണാകരസ്സ ച സഹനതോ തതോ പരമ്പി അഞ്ഞേഹി സഹിതും അഭിഭവിതും അസക്കുണേയ്യത്താ അസയ്ഹാനം പഞ്ചന്നം മാരാനം സഹനതോ അഭിഭവനതോ ആസയാനുസയചരിതാധിമുത്തിആദിവിഭാഗാവബോധേന യഥാരഹം വേനേയ്യാനം ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേഹി അനുസാസനീസങ്ഖാതസ്സ അഞ്ഞേഹി അസയ്ഹസ്സ ബുദ്ധകിച്ചസ്സ സഹനതോ തത്ഥ വാ സാധുകാരീഭാവതോ അസയ്ഹസാഹിനോ. അങ്ഗീരസസ്സാതി അങ്ഗീകതസീലാദിസമ്പത്തികസ്സ. ‘‘അങ്ഗമങ്ഗേഹി നിച്ഛരണകഓഭാസസ്സാ’’തി അപരേ. കേചി പന ‘‘അങ്ഗീരസോ സിദ്ധത്ഥോതി ഇമാനി ദ്വേ നാമാനി പിതരായേവ ഗഹിതാനീ’’തി വദന്തി. അപ്പടിമസ്സാതി അനുപമസ്സ ഇട്ഠാദീസു താദിലഖണസമ്പത്തിയാ താദിനോ. പിതുപിതാ മയ്ഹം തുവംസീതി അരിയജാതിവസേന മയ്ഹം പിതു സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ലോകവോഹാരവസേന ത്വം പിതാ ¶ അസി. സക്കാതി വംസേന രാജാനം ആലപതി. ധമ്മേനാതി സഭാവേന അരിയജാതിലോകിയജാതീഹി ദ്വിന്നം ജാതീനം സഭാവസമോധാനേന. ഗോതമാതി ഗോത്തേന രാജാനം ആലപതി. അയ്യകോസീതി പിതാമഹോ അഹോസി. ഏത്ഥ ച ‘‘ബുദ്ധസ്സ പുത്തോമ്ഹീ’’തിആദിം വദന്തോ ഥേരോ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.

ഏവം ¶ പന അത്താനം ജാനാപേത്വാ ഹട്ഠതുട്ഠേന രഞ്ഞാ മഹാരഹേ പല്ലങ്കേ നിസീദാപേത്വാ അത്തനോ പടിയാദിതസ്സ നാനഗ്ഗരസഭോജനസ്സ പത്തം പൂരേത്വാ പത്തേ ദിന്നേ ഗമനാകാരം ദസ്സേസി. ‘‘കസ്മാ ഗന്തുകാമത്ഥ, ഭുഞ്ജഥാ’’തി വുത്തേ, സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ഭുഞ്ജിസ്സാമീതി. കഹം പന സത്ഥാതി? വീസതിസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരോ തുമ്ഹാകം ദസ്സനത്ഥായ മഗ്ഗം പടിപന്നോതി. തുമ്ഹേ ഇമം പിണ്ഡപാതം ഭുഞ്ജഥ, അഞ്ഞം ഭഗവതോ ഹരഥ. യാവ ച മമ പുത്തോ ഇമം നഗരം പാപുണാതി, താവസ്സ ഇതോയേവ പിണ്ഡപാതം ഹരഥാതി. ഥേരോ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ രഞ്ഞോ ച പരിസായ ച ധമ്മം ദേസേത്വാ സത്ഥു ആഗമനതോ പുരേതരമേവ രാജനിവേസനം രതനത്തയഗുണേസു അഭിപ്പസന്നം കരോന്തോ സബ്ബേസം പസ്സന്താനംയേവ സത്ഥു ആഹരിതബ്ബഭത്തപുണ്ണം പത്തം ആകാസേ വിസ്സജ്ജേത്വാ സയമ്പി വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ¶ പിണ്ഡപാതം ഉപനേത്വാ സത്ഥു ഹത്ഥേ ഠപേസി. സത്ഥാപി തം പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജി. ഏവം സട്ഠിയോജനം മഗ്ഗം ദിവസേ ദിവസേ യോജനം ഗച്ഛന്തസ്സ ഭഗവതോ രാജഗേഹതോ ഭത്തം ആഹരിത്വാ അദാസി. ഭഗവാ കമേന കപിലവത്ഥുനഗരം പത്വാ പുനദിവസേ രാജവീഥിയം പിണ്ഡായ ചരതി. തം സുത്വാ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ, ‘‘മാ ഏവം കത്തബ്ബം മഞ്ഞി, നയിദം രാജവംസപ്പവേണീ’’തി. ‘‘അയം തുമ്ഹാകം, മഹാരാജ, വംസോ, ഈദിസോ അമ്ഹാകം പന ബുദ്ധവംസോ’’തി വത്വാ –

‘‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യ, ധമ്മം സുചരിതം ചരേ;

ധമ്മചാരീ സുഖം സേതി, അസ്മിം ലോകേ പരമ്ഹി ച.

‘‘ധമ്മം ചരേ സുചരിതം, ന നം ദുച്ചരിതം ചരേ;

ധമ്മചാരീ സുഖം സേതി, അസ്മിം ലോകേ പരമ്ഹി ചാ’’തി. (ധ. പ. ൧൬൮-൧൬൯) –

ധമ്മം ദേസേസി. രാജാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തതോ രാജാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ സകമന്ദിരേ ഭോജേത്വാ സമ്പവാരേത്വാ ഭോജനാവസാനേ ധമ്മപാലജാതകം (ജാ. ൧.൧൦.൯൨ ആദയോ) സുത്വാ സപരിസോ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹി. അപരഭാഗേ സേതച്ഛത്തസ്സ ഹേട്ഠാ നിപന്നോവ അരഹത്തം പത്വാ പരിനിബ്ബായി.

തതോ ഭഗവാ രാഹുലമാതുയാ ബിമ്ബാദേവിയാ പാസാദം ഗന്ത്വാ തസ്സാ ധമ്മം ¶ ദേസേത്വാ സോകം വിനോദേത്വാ ചന്ദകിന്നരീജാതകദേസനായ (ജാ. ൧.൧൪.൧൮ ആദയോ) പസാദം ജനേത്വാ നിഗ്രോധാരാമം അഗമാസി. അഥ ബിമ്ബാദേവീ പുത്തം രാഹുലകുമാരം ആഹ – ‘‘ഗച്ഛ, തവ പിതു സന്തകം ധനം യാചാഹീ’’തി. കുമാരോ ‘‘ദായജ്ജം ¶ , മേ സമണ, ദേഹീ’’തി വത്വാ ഭഗവന്തം അനുബന്ധിത്വാ, ‘‘സുഖാ, തേ സമണ, ഛായാ’’തി വദന്തോ ഗച്ഛതി. തം ഭഗവാ നിഗ്രോധാരാമം നേത്വാ ‘‘ലോകുതരദായജ്ജം ഗണ്ഹാഹീ’’തി വത്വാ പബ്ബാജേസി. അഥ ഭഗവാ അരിയഗണമജ്ഝേ നിസിന്നോ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം കുലപ്പസാദകാനം യദിദം കാളുദായീ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯, ൨൨൫) ഥേരം ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി.

൧൬൫. ഥേരോ പത്തഏതദഗ്ഗട്ഠാനോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം ¶ പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദിഗാഥായോ അഭാസി. തത്ഥ അനുത്താനപദമേവ വണ്ണയിസ്സാമ.

൧൬൬. ഗുണാഗുണവിദൂതി ഗുണഞ്ച അഗുണഞ്ച ഗുണാഗുണം, വണ്ണാവണ്ണം, കുസലാകുസലം വാ തം ജാനാതീതി ഗുണാഗുണവിദൂ. കതഞ്ഞൂതി അഞ്ഞേഹി കതഗുണം ജാനാതീതി കതഞ്ഞൂ, ഏകദിവസമ്പി ഭത്തദാനാദിനാ കതൂപകാരസ്സ രജ്ജമ്പി ദാതും സമത്ഥത്താ കതഞ്ഞൂ. കതവേദീതി കതം വിന്ദതി അനുഭവതി സമ്പടിച്ഛതീതി കതവേദീ. തിത്ഥേ യോജേതി പാണിനേതി സബ്ബസത്തേ നിബ്ബാനപവേസനുപായേ കുസലപഥേ മഗ്ഗേ ധമ്മദേസനായ യോജേതി സമ്പയോജേതി പതിട്ഠാപേതീതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ. ഗമനവണ്ണനഗാഥാനമത്ഥോ ഥേരഗാഥായം വുത്തോയേവാതി.

കാളുദായിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. അഭയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സത്തമാപദാനേ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ അഭയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമജിനവരേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിപട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ. സോ വുദ്ധിമന്വായ വേദങ്ഗപാരഗോ സകപരസമയകുസലോ ഏകദിവസം സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നമാനസോ ഭഗവന്തം ഗാഥാഹി ഥോമേസി. സോ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ അപരാപരം സുഗതീസുയേവം ¶ സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ ബിമ്ബിസാരരഞ്ഞോ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, അഭയോത്വേവസ്സ നാമം കരിംസു. സോ വയപ്പത്തോ നിഗണ്ഠേഹി സദ്ധിം ¶ വിസ്സാസികോ ഹുത്വാ ചരന്തോ ഏകദിവസം നിഗണ്ഠേന നാടപുത്തേന സത്ഥു വാദാരോപനത്ഥായ പേസിതോ നിപുണപഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ നിപുണബ്യാകരണം സുത്വാ പസന്നോ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ കമ്മട്ഠാനാനുരൂപം ഞാണം പേസേത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി.

൧൯൫. സോ അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

അഭയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. ലോമസകങ്ഗിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അട്ഠമാപദാനേ ¶ ഇമമ്ഹി ഭദ്ദകേ കപ്പേതിആദികം ആയസ്മതോ ലോമസകങ്ഗിയത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ സദ്ധോ പസന്നോ അഹോസി. അപരോ ചന്ദനോ നാമ തസ്സ സഹായോ ചാസി. തേ ദ്വേപി സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പസന്നമാനസാ പബ്ബജിത്വാ യാവജീവം സീലം രക്ഖിത്വാ സുപരിസുദ്ധസീലാ തതോ ചുതാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദിബ്ബസുഖം അനുഭവിംസു. തേസു അയം ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാകിയകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ അപരോ ചന്ദനോ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ താവതിംസഭവനേ നിബ്ബത്തി. അഥ സോ സക്യകുലപ്പസാദകേന കാളുദായിനാ ആരാധിതേന ഭഗവതാ സക്യരാജൂനം മാനമദ്ദനായ കതം വേസ്സന്തരധമ്മദേസനായം (ജാ. ൨.൨൨.൧൬൫൫ ആദയോ) പോക്ഖരവസ്സഇദ്ധിപാടിഹാരിയം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ പബ്ബജിത്വാ മജ്ഝിമനികായേ വുത്തം ഭദ്ദേകരത്തസുത്തന്തദേസനം സുത്വാ അരഞ്ഞവാസം വസന്തോ ഭദ്ദേകരത്തസുത്തന്തദേസനാനുസാസനം (മ. നി. ൩.൨൮൬ ആദയോ) സരിത്വാ തദനുസാരേന ഞാണം പേസേത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരിത്വാ അരഹത്തം പാപുണി.

൨൨൫. അരഹത്തം ¶ പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സഞ്ജാതസോമനസ്സോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഇമമ്ഹി ഭദ്ദകേ കപ്പേതിആദിമാഹ. തത്ഥ കപ്പോ താവ ചതുബ്ബിധോ – സാരകപ്പോ, വരകപ്പോ, മണ്ഡകപ്പോ, ഭദ്ദകപ്പോതി. തേസു യസ്മിം കപ്പേ ഏകോ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജതി, അയം സാരകപ്പോ നാമ. യസ്മിം ദ്വേ വാ തയോ വാ ബുദ്ധാ ഉപ്പജ്ജന്തി, അയം വരകപ്പോ നാമ. യസ്മിം ചത്താരോ ബുദ്ധാ ഉപ്പജ്ജന്തി, അയം മണ്ഡകപ്പോ നാമ. യസ്മിം പഞ്ച ബുദ്ധാ ഉപ്പജ്ജന്തി, അയം ഭദ്ദകപ്പോ നാമ. അഞ്ഞത്ഥ പന –

‘‘സാരകപ്പോ ¶ മണ്ഡകപ്പോ, സാരമണ്ഡകപ്പോ തഥാ;

വരകപ്പോ ഭദ്ദകപ്പോ, കപ്പാ പഞ്ചവിധാ സിയും.

‘‘ഏകോ ദ്വേ തയോ ചത്താരോ, പഞ്ച ബുദ്ധാ യഥാക്കമം;

ഏതേസു പഞ്ചകപ്പേസു, ഉപ്പജ്ജന്തി വിനായകാ’’തി. –

ഏവം ¶ പഞ്ച കപ്പാ വുത്താ. തേസു അയം കപ്പോ ‘‘കകുസന്ധോ കോണാഗമനോ കസ്സപോ ഗോതമോ മേത്തേയ്യോ’’തി പഞ്ചബുദ്ധപടിമണ്ഡിതത്താ ഭദ്ദകപ്പോ നാമ ജാതോ.

തസ്മാ ഇമസ്മിം ഭദ്ദകപ്പമ്ഹി കസ്സപോ നായകോ ഉപ്പജ്ജീതി സമ്ബന്ധോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ലോമസകങ്ഗിയത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. വനവച്ഛത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നവമാപദാനേ ഇമമ്ഹി ഭദ്ദകേ കപ്പേതിആദികം ആയസ്മതോ വനവച്ഛത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സദ്ധാജാതോ പബ്ബജിത്വാ പരിസുദ്ധം ബ്രഹ്മചരിയം ചരിത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ, തതോ ചുതോ അരഞ്ഞായതനേ ഭിക്ഖൂനം സമീപേ കപോതയോനിയം നിബ്ബത്തോ. തേസു മേത്തചിത്തോ ധമ്മം സുത്വാ തതോ ചുതോ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കപിലവത്ഥുസ്മിം ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തി. തസ്സ മാതുകുച്ഛിഗതകാലേയേവ മാതു ദോഹളോ ഉദപാദി വനേ വസിതും വനേ വിജായിതും ¶ . തതോ ഇച്ഛാനുരൂപവസേന വനേ വസന്തിയാ ഗബ്ഭവുട്ഠാനം അഹോസി. ഗബ്ഭതോ നിക്ഖന്തഞ്ച നം കാസാവഖണ്ഡേന പടിഗ്ഗഹേസും. തദാ ബോധിസത്തസ്സ ഉപ്പന്നകാലോ, രാജാ തം കുമാരം ആഹരാപേത്വാ സഹേവ പോസേസി. അഥ ബോധിസത്തോ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിത്വാ ഛബ്ബസാനി ദുക്കരകാരികം കത്വാ ബുദ്ധേ ജാതേ സോ മഹാകസ്സപസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തസ്സോവാദേ പസന്നോ തസ്സ സന്തികാ ബുദ്ധുപ്പാദഭാവം സുത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞോ അരഹാ അഹോസി.

൨൫൧. സോ അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഇമമ്ഹി ഭദ്ദകേ കപ്പേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ബ്രഹ്മബന്ധു മഹായസോതി ഏത്ഥ ബ്രാഹ്മണാനം ബന്ധു ഞാതകോതി ബ്രാഹ്മണബന്ധൂതി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം ‘‘ബ്രഹ്മബന്ധൂ’’തി ¶ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ലോകത്തയബ്യാപകയസത്താ മഹായസോ. സേസം സബ്ബം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

വനവച്ഛത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. ചൂളസുഗന്ധത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ദസമാപദാനേ ¶ ഇമമ്ഹി ഭദ്ദകേ കപ്പേതിആദികം ആയസ്മതോ സുഗന്ധത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ ബാരാണസിയം വിഭവസമ്പന്നേ കുലേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ സബ്ബദാ നമസ്സമാനോ മഹാദാനം ദദമാനോ മാസസ്സ സത്തക്ഖത്തും ഭഗവതോ ഗന്ധകുടിയാ ചതുജ്ജാതിഗന്ധേന വിലിമ്പേസി. ‘‘മമ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ സരീരതോ സുഗന്ധഗന്ധോ നിബ്ബത്തതൂ’’തി പത്ഥനം അകാസി. ഭഗവാ തം ബ്യാകാസി. സോ യാവതായുകം ഠത്വാ പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ കാമാവചരലോകം സരീരഗന്ധേന സുഗന്ധം കുരുമാനോ സുഗന്ധദേവപുത്തോതി പാകടോ അഹോസി. സോ ദേവലോകസമ്പത്തിയോ അനുഭവിത്വാ തതോ ചുതോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ മഹാഭോഗകുലേ ¶ നിബ്ബത്തി, തസ്സ മാതുകുച്ഛിഗതസ്സേവ മാതുയാ സരീരഗന്ധേന സകലഗേഹം സകലനഗരഞ്ച സുഗന്ധേന ഏകഗന്ധം അഹോസി, ജാതക്ഖണേ സകലം സാവത്ഥിനഗരം സുഗന്ധകരണ്ഡകോ വിയ അഹോസി, തേനസ്സ സുഗന്ധോതി നാമം കരിംസു. സോ വുദ്ധിം അഗമാസി. തദാ സത്ഥാ സാവത്ഥിയം പത്വാ ജേതവനമഹാവിഹാരം പടിഗ്ഗഹേസി, തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. തസ്സ ഉപ്പന്നദിവസതോ പട്ഠായ യാവ പരിനിബ്ബാനാ ഏത്ഥന്തരേ നിപന്നട്ഠാനാദീസു സുഗന്ധമേവ വായി. ദേവാപി ദിബ്ബചുണ്ണദിബ്ബഗന്ധപുപ്ഫാനി ഓകിരന്തി.

൨൭൨. സോപി ഥേരോ അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഇമമ്ഹി ഭദ്ദകേ കപ്പേതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥത്താ ച സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ, കേവലം പുഞ്ഞനാനത്തം നാമനാനത്തഞ്ച വിസേസോ.

ചൂളസുഗന്ധത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

പഞ്ചപഞ്ഞാസമവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൫൬. യസവഗ്ഗോ

൧. യസത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഛപ്പഞ്ഞാസമേ ¶ ¶ വഗ്ഗേ പഠമാപദാനേ മഹാസമുദ്ദം ഓഗ്ഗയ്ഹാതിആദികം ആയസ്മതോ യസത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ മഹാനുഭാവോ നാഗരാജാ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം അത്തനോ ഭവനം നേത്വാ മഹാദാനം പവത്തേസി, ഭഗവന്തം മഹഗ്ഘേന തിചീവരേന അച്ഛാദേസി, ഏകേകഞ്ച ഭിക്ഖും മഹഗ്ഘേനേവ പച്ചേകദുസ്സയുഗേന സബ്ബേന ച സമണപരിക്ഖാരേന. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സേട്ഠിപുത്തോ ഹുത്വാ മഹാബോധിമണ്ഡലം സത്തഹി രതനേഹി പൂജേസി. കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ സമണധമ്മം അകാസി. ഏവം സോ സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ ബാരാണസിയം മഹാവിഭവസ്സ സേട്ഠിനോ പുത്തോ ¶ ഹുത്വാ സുജാതായ ഭഗവതോ ഖീരപായാസം ദിന്നായ സേട്ഠിധീതായ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തി, യസോ നാമ നാമേന പരമസുഖുമാലോ. തസ്സ തയോ പാസാദാ ഹോന്തി – ഏകോ ഹേമന്തികോ, ഏകോ ഗിമ്ഹികോ, ഏകോ വസ്സികോതി. സോ വസ്സികേ പാസാദേ വസ്സികേ ചത്താരോ മാസേ നിപ്പുരിസേഹി തൂരിയേഹി പരിചാരയമാനോ വസതി, ഹേട്ഠാപാസാദം ന ഓതരതി. ഹേമന്തികേ പാസാദേ ചത്താരോ മാസേ സുഫുസിതവാതപാനകവാടേ തത്ഥേവ പടിവസതി. ഗിമ്ഹികേ പാസാദേ ബഹുകവാടവാതപാനജാലാഹി സമ്പന്നേ തത്ഥേവ വസതി. ഹത്ഥപാദാനം സുഖുമാലതായ ഭൂമിയം നിസജ്ജാദികിച്ചം നത്ഥി. സിമ്ബലിതുലാദിപുണ്ണസഭാവേ അത്ഥരിത്വാ തത്ഥ ഉപധാനാനി കിച്ചാനി കരോതി. ഏവം ദേവലോകേ ദേവകുമാരോ വിയ പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി സമപ്പിതസ്സ സമങ്ഗീഭൂതസ്സ പരിചാരയമാനസ്സ പടികച്ചേവ നിദ്ദാ ഓക്കമി, പരിജനസ്സാപി നിദ്ദാ ഓക്കമി, സബ്ബരത്തിയോ ച തേലപദീപോ ഝായതി. അഥ ഖോ യസോ കുലപുത്തോ പടികച്ചേവ പബുജ്ഝിത്വാ അദ്ദസ സകം പരിജനം സുപന്തം അഞ്ഞിസ്സാ കച്ഛേ വീണം, അഞ്ഞിസ്സാ കണ്ഠേ മുദിങ്ഗം, അഞ്ഞിസ്സാ കച്ഛേ ആളമ്ബരം, അഞ്ഞം വികേസികം, വിക്ഖേളികം, അഞ്ഞാ വിപ്പലപന്തിയോ ഹത്ഥപത്തം സുസാനം മഞ്ഞേ, ദിസ്വാനസ്സ ആദീനവോ പാതുരഹോസി, നിബ്ബിദായ ചിത്തം സണ്ഠാസി. അഥ ഖോ യസോ കുലപുത്തോ ഉദാനം ഉദാനേസി – ‘‘ഉപദ്ദുതം വത ഭോ, ഉപസ്സട്ഠം വത ഭോ’’തി.

അഥ ¶ ഖോ യസോ കുലപുത്തോ സുവണ്ണപാദുകായോ ആരോഹിത്വാ യേന നിവേസനദ്വാരം തേനുപസങ്കമി, അമനുസ്സാ ദ്വാരം വിവരിംസു – ‘‘മാ യസസ്സ കുലപുത്തസ്സ ¶ കോചി അന്തരായമകാസി അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജ്ജായാ’’തി. അഥ ഖോ യസോ കുലപുത്തോ യേന നഗരദ്വാരം തേനുപസങ്കമി, അമനുസ്സാ ദ്വാരം വിവരിംസു – ‘‘മാ യസസ്സ കുലപുത്തസ്സ കോചി അന്തരായമകാസി അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജ്ജായാ’’തി. അഥ ഖോ യസോ കുലപുത്തോ യേന ഇസിപതനം മിഗദായോ തേനുപസങ്കമി.

തേന ഖോ പന സമയേന ഭഗവാ രത്തിയാ പച്ചൂസസമയം പച്ചുട്ഠായ അജ്ഝോകാസേ ചങ്കമതി, അദ്ദസാ ഖോ ഭഗവാ യസം കുലപുത്തം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം, ദിസ്വാന ചങ്കമാ ഓരോഹിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. അഥ ഖോ യസോ കുലപുത്തോ ഭഗവതോ അവിദൂരേ ഉദാനം ഉദാനേസി – ‘‘ഉപദ്ദുതം വത ഭോ, ഉപസ്സട്ഠം വത ഭോ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ യസം കുലപുത്തം ¶ ഏതദവോച – ‘‘ഇദം ഖോ, യസ, അനുപദ്ദുതം, ഇദം അനുപസ്സട്ഠം, ഏഹി, യസ, നിസീദ, ധമ്മം തേ ദേസേസ്സാമീ’’തി. അഥ ഖോ യസോ കുലപുത്തോ, ‘‘ഇദം കിര അനുപദ്ദുതം, ഇദം അനുപസ്സട്ഠ’’ന്തി ഹട്ഠോ ഉദഗ്ഗോ സുവണ്ണപാദുകാഹി ഓരോഹിത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി, ഏകമന്തം നിസിന്നസ്സ ഖോ യസസ്സ കുലപുത്തസ്സ ഭഗവാ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി, സേയ്യഥിദം, ദാനകഥം സീലകഥം സഗ്ഗകഥം കാമാനം ആദീനവം ഓകാരം സംകിലേസം നേക്ഖമ്മേ ആനിസംസം പകാസേസി. യദാ ഭഗവാ അഞ്ഞാസി യസം കുലപുത്തം കല്ലചിത്തം മുദുചിത്തം വിനീവരണചിത്തം ഉദഗ്ഗചിത്തം പസന്നചിത്തം, അഥ യാ ബുദ്ധാനം സാമുക്കംസികാ ധമ്മദേസനാ, തം പകാസേസി ദുക്ഖം സമുദയം നിരോധം മഗ്ഗം. സേയ്യഥാപി നാമ സുദ്ധം വത്ഥം അപഗതകാളകം സമ്മദേവ രജനം പടിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ, ഏവമേവ യസസ്സ കുലപുത്തസ്സ തസ്മിംയേവ ആസനേ വിരജം വീതമലം ധമ്മചക്ഖും ഉദപാദി – ‘‘യം കിഞ്ചി സമുദയധമ്മം, സബ്ബം തം നിരോധധമ്മ’’ന്തി.

അഥ ഖോ യസസ്സ കുലപുത്തസ്സ മാതാ പാസാദം അഭിരുഹിത്വാ യസം കുലപുത്തം അപസ്സന്തീ യേന സേട്ഠി ഗഹപതി തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ സേട്ഠിം ഗഹപതിം ഏതദവോച – ‘‘പുത്തോ തേ ഗഹപതി യസോ ന ദിസ്സതീ’’തി. അഥ ഖോ, സേട്ഠി ഗഹപതി, ചതുദ്ദിസാ അസ്സദൂതേ ഉയ്യോജേത്വാ സാമംയേവ യേന ഇസിപതനം മിഗദായോ തേനുപസങ്കമി. അദ്ദസാ ഖോ, സേട്ഠി ഗഹപതി, സുവണ്ണപാദുകാനം നിക്ഖേപം, ദിസ്വാന തംയേവ അനുഗമാസി. അദ്ദസാ ഖോ ഭഗവാ സേട്ഠിം ഗഹപതിം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം, ദിസ്വാന ഭഗവതോ ഏതദഹോസി – ‘‘യംനൂനാഹം തഥാരൂപം ഇദ്ധാഭിസങ്ഖാരം അഭിസങ്ഖരേയ്യം, യഥാ സേട്ഠി ഗഹപതി ഇധ നിസിന്നോ ഇധ നിസിന്നം യസം കുലപുത്തം ന പസ്സേയ്യാ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ തഥാരൂപം ഇദ്ധാഭിസങ്ഖാരം അഭിസങ്ഖരേസി. അഥ ഖോ സേട്ഠി ഗഹപതി യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി ¶ ¶ ; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘അപി, ഭന്തേ, ഭഗവാ യസം കുലപുത്തം പസ്സേയ്യാ’’തി. തേന ഹി ഗഹപതി നിസീദ, അപ്പേവ നാമ ഇധ നിസിന്നോ ഇധ നിസിന്നം യസം കുലപുത്തം പസ്സേയ്യാസീതി. അഥ ഖോ സേട്ഠി ഗഹപതി ‘‘ഇധേവ കിരാഹം നിസിന്നോ ഇധ നിസിന്നം യസം കുലപുത്തം പസ്സിസ്സാമീ’’തി ഹട്ഠോ ഉദഗ്ഗോ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി, ഏകമന്തം നിസിന്നസ്സ ഖോ സേട്ഠിസ്സ ഗഹപതിസ്സ ഭഗവാ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി…പേ… അപരപ്പച്ചയോ അത്ഥു സാസനേ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘അഭിക്കന്തം ഭന്തേ, അഭിക്കന്തം ഭന്തേ, സേയ്യഥാപി ¶ , ഭന്തേ, നിക്കുജ്ജിതം വാ ഉക്കുജ്ജേയ്യ, പടിച്ഛന്നം വാ വിവരേയ്യ മൂള്ഹസ്സ വാ മഗ്ഗം ആചിക്ഖേയ്യ, അന്ധകാരേ വാ തേലപജ്ജോതം ധാരേയ്യ ‘ചക്ഖുമന്തോ രൂപാനി ദക്ഖന്തീ’തി, ഏവമേവം ഭഗവതാ അനേകപരിയായേന ധമ്മോ പകാസിതോ. ഏസാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവന്തം സരണം ഗച്ഛാമി ധമ്മഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച, ഉപാസകം മം ഭഗവാ ധാരേതു അജ്ജതഗ്ഗേ പാണുപേതം സരണം ഗത’’ന്തി. സോവ ലോകേ പഠമം ഉപാസകോ അഹോസി തേവാചികോ.

അഥ ഖോ യസസ്സ കുലപുത്തസ്സ പിതുനോ ധമ്മേ ദേസിയമാനേ യഥാദിട്ഠം യഥാവിദിതം ഭൂമിം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ അനുപാദായ ആയവേഹി ചിത്തം വിമുച്ചി. അഥ ഖോ ഭഗവതോ ഏതദഹോസി – ‘‘യസസ്സ ഖോ കുലപുത്തസ്സ പിതുനോ ധമ്മേ ദേസിയമാനേ യഥാദിട്ഠം യഥാവിദിതം ഭൂമിം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുത്തം, അഭബ്ബോ ഖോ യസോ കുലപുത്തോ ഹീനായാവത്തിത്വാ കാമേ പരിഭുഞ്ജിതും, സേയ്യഥാപി പുബ്ബേ അഗാരികഭൂതോ, യംനൂനാഹം തം ഇദ്ധാഭിസങ്ഖാരം പടിപ്പസ്സമ്ഭേയ്യ’’ന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ തം ഇദ്ധാഭിസങ്ഖാരം പടിപ്പസ്സമ്ഭേസി. അദ്ദസാ ഖോ സേട്ഠി ഗഹപതി യസം കുലപുത്തം നിസിന്നം, ദിസ്വാന യസം കുലപുത്തം ഏതദവോച – ‘‘മാതാ തേ താത, യസ, പരിദേവസോകസമാപന്നാ, ദേഹി മാതുയാ ജീവിത’’ന്തി. അഥ ഖോ യസോ കുലപുത്തോ ഭഗവന്തം ഉല്ലോകേസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ സേട്ഠിം ഗഹപതിം ഏതദവോച – ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, ഗഹപതി, യസ്സ സേക്ഖേന ഞാണേന സേക്ഖേന ദസ്സനേന ധമ്മോ ദിട്ഠോ വിദിതോ സേയ്യഥാപി തയാ, തസ്സ യഥാദിട്ഠം യഥാവിദിതം ഭൂമിം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുത്തം, ഭബ്ബോ നു ഖോ സോ, ഗഹപതി, ഹീനായാവത്തിത്വാ കാമേ പരിഭുഞ്ജിതും സേയ്യഥാപി പുബ്ബേ അഗാരികഭൂതോ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘യസസ്സ ഖോ, ഗഹപതി, കുലപുത്തസ്സ സേക്ഖേന ഞാണേന സേക്ഖേന ദസ്സനേന ധമ്മോ ദിട്ഠോ വിദിതോ സേയ്യഥാപി തയാ, തസ്സ യഥാദിട്ഠം യഥാവിദിതം ഭൂമിം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുത്തം, അഭബ്ബോ ഖോ, ഗഹപതി, യസോ കുലപുത്തോ ഹീനായാവത്തിത്വാ കാമേ പരിഭുഞ്ജിതും സേയ്യഥാപി പുബ്ബേ അഗാരികഭൂതോ’’തി. ‘‘ലാഭാ, ഭന്തേ, യസസ്സ കുലപുത്തസ്സ, സുലദ്ധം, ഭന്തേ, യസസ്സ കുലപുത്തസ്സ ¶ , യഥാ യസസ്സ കുലപുത്തസ്സ അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുത്തം, അധിവാസേതു മേ, ഭന്തേ ഭഗവാ, അജ്ജതനായ ഭത്തം യസേന കുലപുത്തേന പച്ഛാസമണേനാ’’തി ¶ . ‘‘അധിവാസേസി ഭഗവാ തുണ്ഹീഭാവേന’’. അഥ ഖോ സേട്ഠി ഗഹപതി ¶ , ഭഗവതോ അധിവാസനം വിദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി. അഥ ഖോ യസോ കുലപുത്തോ അചിരപക്കന്തേ സേട്ഠിമ്ഹി ഗഹപതിമ്ഹി ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ലഭേയ്യാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം, ലഭേയ്യം ഉപസമ്പദ’’ന്തി. ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖൂ’’തി ഭഗവാ അവോച – ‘‘സ്വാക്ഖാതോ ധമ്മോ, ചര ബ്രഹ്മചരിയം സമ്മാ ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയായാ’’തി, സാവ തസ്സ ആയസ്മതോ ഉപസമ്പദാ അഹോസി.

൧. അരഹാ പന ഹുത്വാ സോമനസ്സജാതോ അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ മഹാസമുദ്ദം ഓഗ്ഗയ്ഹാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സമുദ്ദന്തി അങ്ഗുലിമുദ്ദായ സം സുട്ഠു ദസ്സേതബ്ബതോ സമുദ്ദോ, അഥ വാ സം സുട്ഠു ഉദിയതി ഖോഭിയതി പസോധിയതി ഘോസനം കരോന്തോ ആലുളിയതീതി സമുദ്ദോ, മഹന്തോ ച സോ സമുദ്ദോ ചാതി മഹാസമുദ്ദോ, തം മഹാസമുദ്ദം. ഓഗ്ഗയ്ഹാതി അജ്ഝോഗാഹേത്വാ അബ്ഭന്തരം പവിസിത്വാ തസ്സ മഹാസമുദ്ദസ്സ അന്തോ പവിസിത്വാ, സാമ്യത്ഥേ ചേതം ഉപയോഗവചനന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഭവനം മേ സുമാപിതന്തി ഏത്ഥ ഭവന്തി നിബ്ബത്തന്തി നിവസന്തി ചതൂഹി ഇരിയാപഥേഹി വാസം കപ്പേന്തി ഏത്ഥാതി ഭവനം, മയ്ഹം തം ഭവനം തം വിമാനം തം പാസാദം പഞ്ചപാകാരകൂടാഗാരേഹി സം സുട്ഠു മാപിതം നഗരം, അത്തനോ ബലേന സുട്ഠു നിമ്മിതന്തി അത്ഥോ. സുനിമ്മിതാ പോക്ഖരണീതി സുമഹന്താ ഹുത്വാ ഭൂതാ ഇതാ ഗതാ പവത്താ ഖണിതാ കതാതി പോക്ഖരണീ, മച്ഛകച്ഛപപുപ്ഫപുലിനതിത്ഥമധുരോദകാദീഹി സുട്ഠു നിബ്ബത്താ നിമ്മിതാതി അത്ഥോ. ചക്കവാകൂപകൂജിതാതി ചക്കവാകകുക്കുടഹംസാദീഹി കൂജിതാ ഘോസിതാ നാദിതാ സാ പോക്ഖരണീതി സമ്ബന്ധോ. ഇതോ പരം നദീവനദ്വിപദചതുപ്പദപാദപപക്ഖീനം വണ്ണഞ്ച സുമേധസ്സ ഭഗവതോ ദസ്സനഞ്ച നിമന്തേത്വാ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ ദാനക്കമഞ്ച സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ലോകാഹുതിപടിഗ്ഗഹന്തി ഏത്ഥ ലോകേ ആഹുതി ലോകാഹുതി, കാമരൂപാരൂപസങ്ഖാതസ്സ ലോകസ്സ ആഹുതിം പൂജാസക്കാരം പടിഗ്ഗണ്ഹാതീതി ലോകാഹുതിപടിഗ്ഗഹം, സുമേധം ഭഗവന്തന്തി അത്ഥോ. സേസം ബ്യാകരണദാനഞ്ച അരഹത്തപ്പത്തഫലഞ്ച സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

യസത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൨. നദീകസ്സപത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ദുതിയാപദാനേ ¶ ¶ ¶ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ നദീകസ്സപത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ അത്തനാ രോപിതസ്സ അമ്ബരുക്ഖസ്സ പഠമുപ്പന്നം മനോസിലാവണ്ണം ഏകം അമ്ബഫലം അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ മഗധരട്ഠേ ബ്രാഹ്മണകുലേ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ഭാതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ വയപ്പത്തോ നിസ്സരണജ്ഝാസയതായ ഘരാവാസം അനിച്ഛന്തോ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ തീഹി താപസസതേഹി സദ്ധിം നേരഞ്ജരായ നദിയാ തീരേ അസ്സമം മാപേത്വാ വിഹരതി. നദീതീരേ വസനതോ കസ്സപഗോത്തതായ ച നദീകസ്സപോതി സമഞ്ഞാ അഹോസി. തസ്സ ഭഗവാ സപരിസസ്സ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേന ഉപസമ്പദം അദാസി. സോ ഭഗവതോ ഗയാസീസേ ആദിത്തപരിയായ ദേസനായ (മഹാവ. ൫൪; സം. നി. ൪.൨൮) അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി.

തത്രായം അനുപുബ്ബികഥാ – സത്ഥാ യസം കുലപുത്തം പബ്ബാജേത്വാ ഉരുവേലായം തയോ ഭാതികജടിലേ ദമേതും യേന ഉരുവേലാ തദവസരി. തേന ഖോ പന സമയേന ഉരുവേലായം തയോ ജടിലാ പടിവസന്തി ഉരുവേലകസ്സപോ നദീകസ്സപോ ഗയാകസ്സപോതി, തേസു ഉരുവേലകസ്സപോ ജടിലോ പഞ്ചന്നം ജടിലസതാനം നായകോ ഹോതി വിനായകോ അഗ്ഗോ പമുഖോ പാമോക്ഖോ, നദീകസ്സപോ ജടിലോ തിണ്ണം ജടിലസതാനം നായകോ ഹോതി വിനായകോ അഗ്ഗോ പമുഖോ പാമോക്ഖോ, ഗയാകസ്സപോ ജടിലോ ദ്വിന്നം ജടിലസതാനം നായകോ ഹോതി വിനായകോ അഗ്ഗോ പമുഖോ പാമോക്ഖോ. അഥ ഖോ ഭഗവാ യേന ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ അസ്സമോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഉരുവേലകസ്സപം ജടിലം ഏതദവോച – ‘‘സചേ തേ, കസ്സപ, അഗരു, വസേയ്യാമ ഏകരത്തം അഗ്യാഗാരേ’’തി. ന ഖോ മേ, മഹാസമണ, ഗരു, ചണ്ഡേത്ഥ നാഗരാജാ ഇദ്ധിമാ ആസിവിസോ ഘോരവിസോ, സോ തം മാ വിഹേഠേസീതി. ദുതിയമ്പി ഖോ ഭഗവാ ഉരുവേലകസ്സപം ജടിലം ഏതദവോച…പേ… തതിയമ്പി…പേ… സോ തം മാ വിഹേഠേസീതി. അപ്പേവ മം ന വിഹേഠേയ്യ, ഇങ്ഘ ത്വം, കസ്സപ, അനുജാനാഹി അഗ്യാഗാരന്തി ¶ . വിഹര, മഹാസമണ, യഥാസുഖന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ അഗ്യാഗാരം പവിസിത്വാ തിണസന്ഥാരകം പഞ്ഞപേത്വാ നിസീദി പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ഉജും കായം പണിധായ പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ.

അദ്ദസാ ഖോ സോ നാഗോ ഭഗവന്തം പവിട്ഠം, ദിസ്വാ ദുമ്മനോ പധൂപായി. അഥ ഖോ ഭഗവതോ ഏതദഹോസി ¶ – ‘‘യംനൂനാഹം ഇമസ്സ നാഗസ്സ അനുപഹച്ച ഛവിഞ്ച ചമ്മഞ്ച ¶ മംസഞ്ച ന്ഹാരുഞ്ച അട്ഠിഞ്ച അട്ഠിമിഞ്ജഞ്ച തേജസാ തേജം പരിയാദിയേയ്യ’’ന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ തഥാരൂപം ഇദ്ധാഭിസങ്ഖാരം അഭിസങ്ഖരിത്വാ പധൂപായി. അഥ ഖോ സോ നാഗോ മക്ഖം അസഹമാനോ പജ്ജലി. ഭഗവാപി തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ പജ്ജലി. ഉഭിന്നം സജോതിഭൂതാനം അഗ്യാഗാരം ആദിത്തം വിയ ഹോതി സമ്പജ്ജലിതം സജോതിഭൂതം. അഥ ഖോ തേ ജടിലാ അഗ്യാഗാരം പരിവാരേത്വാ ഏവമാഹംസു – ‘‘അഭിരൂപോ വത, ഭോ, മഹാസമണോ നാഗേന വിഹേഠിയതീ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന തസ്സ നാഗസ്സ അനുപഹച്ച ഛവിഞ്ച ചമ്മഞ്ച മംസഞ്ച ന്ഹാരുഞ്ച അട്ഠിഞ്ച അട്ഠിമിഞ്ജഞ്ച തേജസാ തേജം പരിയാദിയിത്വാ പത്തേ പക്ഖിപിത്വാ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ദസ്സേസി – ‘‘അയം തേ, കസ്സപ, നാഗോ പരിയാദിന്നോ അസ്സ തേജസാ തേജോ’’തി. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മഹിദ്ധികോ ഖോ മഹാസമണോ മഹാനുഭാവോ, യത്ര ഹി നാമ ചണ്ഡസ്സ നാഗരാജസ്സ ഇദ്ധിമതോ ആസിവിസസ്സ ഘോരവിസസ്സ തേജസാ തേജം പരിയാദിയിസ്സതി, ന ത്വേവ ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി.

‘‘നേരഞ്ജരായം ഭഗവാ, ഉരുവേലകസ്സപം ജടിലം അവോച;

സചേ തേ കസ്സപ അഗരു, വിഹരേമു അജ്ജണ്ഹോ അഗ്ഗിസാലമ്ഹീ’’തി.

‘‘ന ഖോ മേ മഹാസമണ ഗരു, ഫാസുകാമോവ തം നിവാരേമി;

ചണ്ഡേത്ഥ നാഗരാജാ, ഇദ്ധിമാ ആസിവിസോ ഘോരവിസോ;

സോ തം മാ വിഹേഠേസീ’’തി.

‘‘അപ്പേവ ¶ മം ന വിഹേഠേയ്യ, ഇങ്ഘ ത്വം കസ്സപ അനുജാനാഹി അഗ്യാഗാരന്തി;

ദിന്നന്തി നം വിദിത്വാ, അഭീതോ പാവിസി ഭയമതീതോ.

‘‘ദിസ്വാ ഇസിം പവിട്ഠം, അഹിനാഗോ ദുമ്മനോ പധൂപായി;

സുമനമനസോ അധിമനോ, മനുസ്സനാഗോപി തത്ഥ പധൂപായി.

‘‘മക്ഖഞ്ച അസഹമാനോ, അഹിനാഗോ പാവകോവ പജ്ജലി;

തേജോധാതുസുകുസലോ, മനുസ്സനാഗോപി തത്ഥ പജ്ജലി.

‘‘ഉഭിന്നം ¶ സജോതിഭൂതാനം,

അഗ്യാഗാരം ആദിത്തം ഹോതി സമ്പജ്ജലിതം സജോതിഭൂതം;

ഉദിച്ഛരേ ജടിലാ, അഭിരൂപോ വത ഭോ മഹാസമണോ;

നാഗേന വിഹേഠിയതീതി ഭണന്തി.

‘‘അഥ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന, ഹതാ നാഗസ്സ അച്ചിയോ ഹോന്തി;

ഇദ്ധിമതോ പന ഠിതാ, അനേകവണ്ണാ അച്ചിയോ ഹോന്തി.

‘‘നീലാ അഥ ലോഹിതികാ, മഞ്ജിട്ഠാ പീതകാ ഫലികവണ്ണായോ;

അങ്ഗീരസസ്സ കായേ, അനേകവണ്ണാ അച്ചിയോ ഹോന്തി.

‘‘പത്തമ്ഹി ഓദഹിത്വാ, അഹിനാഗം ബ്രാഹ്മണസ്സ ദസ്സേസി;

അയം തേ കസ്സപ നാഗോ, പരിയാദിന്നോ അസ്സ തേജസാ തേജോ’’തി.

അഥ ¶ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപോ ജടിലോ ഭഗവതോ ഇമിനാ ഇദ്ധിപാടിഹാരിയേന അഭിപ്പസന്നോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഇധേവ, മഹാസമണ, വിഹര, അഹം തേ ധുവഭത്തേനാ’’തി.

പഠമം പാടിഹാരിയം.

അഥ ¶ ഖോ ഭഗവാ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ അസ്സമസ്സ അവിദൂരേ അഞ്ഞതരസ്മിം വനസണ്ഡേ വിഹാസി. അഥ ഖോ ചത്താരോ മഹാരാജാനോ അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ അഭിക്കന്തവണ്ണാ കേവലകപ്പം വനസണ്ഡം ഓഭാസേത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ചതുദ്ദിസാ അട്ഠംസു സേയ്യഥാപി മഹന്താ അഗ്ഗിക്ഖന്ധാ. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപോ ജടിലോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘കാലോ, മഹാസമണ, നിട്ഠിതം ഭത്തം, തേ നു ഖോ തേ, മഹാസമണ, അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ അഭിക്കന്തവണ്ണാ കേവലകപ്പം വനസണ്ഡം ഓഭാസേത്വാ യേന ത്വം തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ തം അഭിവാദേത്വാ ചതുദ്ദിസാ അട്ഠംസു സേയ്യഥാപി മഹന്താ അഗ്ഗിക്ഖന്ധാ’’തി. ഏതേ ഖോ, കസ്സപ, ചത്താരോ മഹാരാജാനോ യേനാഹം തേനുപസങ്കമിംസു ധമ്മസ്സവനായാതി. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മഹിദ്ധികോ ഖോ മഹാസമണോ മഹാനുഭാവോ, യത്ര ഹി നാമ ചത്താരോപി മഹാരാജാനോ ഉപസങ്കമിസ്സന്തി ധമ്മസ്സവനായ, ന ത്വേവ ച ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി ¶ . അഥ ഖോ ഭഗവാ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ തസ്മിംയേവ വനസണ്ഡേ വിഹാസി.

ദുതിയം പാടിഹാരിയം.

അഥ ഖോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ അഭിക്കന്തവണ്ണോ കേവലകപ്പം വനസണ്ഡം ഓഭാസേത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി സേയ്യഥാപി മഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പുരിമാഹി വണ്ണനിഭാഹി അഭിക്കന്തതരോ ച പണീതതരോ ച. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപോ ജടിലോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘കാലോ, മഹാസമണ, നിട്ഠിതം ഭത്തം, കോ നു ഖോ സോ, മഹാസമണ, അഭിക്കന്തായ ¶ രത്തിയാ അഭിക്കന്തവണ്ണോ കേവലകപ്പം വനസണ്ഡം ഓഭാസേത്വാ യേന ത്വം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി സേയ്യഥാപി മഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പുരിമാഹി വണ്ണനിഭാഹി അഭിക്കന്തതരോ ച പണീതതരോ ചാ’’തി. ഏസോ ഖോ, കസ്സപ, സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ യേനാഹം തേനുപസങ്കമി ധമ്മസ്സവനായാതി. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മഹിദ്ധികോ ഖോ മഹാസമണോ മഹാനുഭാവോ, യത്ര ഹി നാമ സക്കോപി ദേവാനമിന്ദോ ഉപസങ്കമിസ്സതി ധമ്മസ്സവനായ, ന ത്വേവ ച ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി ¶ . അഥ ഖോ ഭഗവാ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ തസ്മിംയേവ വനസണ്ഡേ വിഹാസി.

തതിയം പാടിഹാരിയം.

അഥ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ അഭിക്കന്തവണ്ണോ കേവലകപ്പം വനസണ്ഡം ഓഭാസേത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി സേയ്യഥാപി മഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പുരിമാഹി വണ്ണനിഭാഹി അഭിക്കന്തതരോ ച പണീതതരോ ച. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപോ ജടിലോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘കാലോ, മഹാസമണ, നിട്ഠിതം ഭത്തം, കോ നു ഖോ സോ, മഹാസമണ, അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ അഭിക്കന്തവണ്ണോ കേവലകപ്പം വനസണ്ഡം ഓഭാസേത്വാ യേന ത്വം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി സേയ്യഥാപി മഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പുരിമാഹി വണ്ണനിഭാഹി അഭിക്കന്തതരോ ച പണീതതരോ ചാ’’തി. ഏസോ ഖോ, കസ്സപ, ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി യേനാഹം തേനുപസങ്കമി ധമ്മസ്സവനായാതി. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മഹിദ്ധികോ ഖോ മഹാസമണോ മഹാനുഭാവോ, യത്ര ഹി നാമ ബ്രഹ്മാപി സഹമ്പതി ഉപസങ്കമിസ്സതി ¶ ധമ്മസ്സവനായ, ന ത്വേവ ച ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ തസ്മിംയേവ വനസണ്ഡേ വിഹാസി.

ചതുത്ഥം പാടിഹാരിയം.

തേന ഖോ പന സമയേന ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ മഹായഞ്ഞോ പച്ചുപട്ഠിതോ ഹോതി, കേവലകപ്പാ ച അങ്ഗമഗധാ പഹൂതം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ¶ ആദായ അഭിക്കമിതുകാമാ ഹോന്തി. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘ഏതരഹി ഖോ മേ മഹായഞ്ഞോ പച്ചുപട്ഠിതോ, കേവലകപ്പാ ച അങ്ഗമഗധാ പഹൂതം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ആദായ അഭിക്കമിസ്സന്തി, സചേ മഹാസമണോ മഹാജനകായേ ഇദ്ധിപാടിഹാരിയം കരിസ്സതി, മഹാസമണസ്സ ലാഭസക്കാരോ അഭിവഡ്ഢിസ്സതി, മമ ലാഭസക്കാരോ പരിഹായിസ്സതി, അഹോ നൂന മഹാസമണോ സ്വാതനായ നാഗച്ഛേയ്യാ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ ഉത്തരകുരും ഗന്ത്വാ തതോ പിണ്ഡപാതം ആഹരിത്വാ അനോതത്തദഹേ പരിഭുഞ്ജിത്വാ തത്ഥേവ ദിവാവിഹാരം അകാസി. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപോ ജടിലോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘കാലോ, മഹാസമണ, നിട്ഠിതം ഭത്തം, കിം നു ഖോ, മഹാസമണ, ഹിയ്യോ നാഗമാസി, അപിച മയം തം സരാമ, ‘കിം നു ഖോ മഹാസമണോ നാഗച്ഛതീ’തി, ഖാദനീയസ്സ ച ഭോജനീയസ്സ ¶ ച തേ പടിവീസോ ഠപിതോ’’തി. നനു തേ, കസ്സപ, ഏതദഹോസി – ‘‘ഏതരഹി ഖോ മേ മഹായഞ്ഞോ പച്ചുപട്ഠിതോ കേവലകപ്പാ ച അങ്ഗമഗധാ പഹൂതം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ആദായ അഭിക്കമിസ്സന്തി, സചേ മഹാസമണോ മഹാജനകായേ ഇദ്ധിപാടിഹാരിയം കരിസ്സതി, മഹാസമണസ്സ ലാഭസക്കാരോ അഭിവഡ്ഢിസ്സതി, മമ ലാഭസക്കാരോ പരിഹായിസ്സതി, അഹോ നൂന മഹാസമണോ സ്വാതനായ നാഗച്ഛേയ്യാ’’തി, സോ ഖോ അഹം, കസ്സപ, തവ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ ഉത്തരകുരും ഗന്ത്വാ തതോ പിണ്ഡപാതം ആഹരിത്വാ അനോതത്തദഹേ പരിഭുഞ്ജിത്വാ തത്ഥേവ ദിവാവിഹാരം അകാസിന്തി. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മഹിദ്ധികോ ഖോ മഹാസമണോ മഹാനുഭാവോ, യത്ര ഹി നാമ ചേതസാപി ചിത്തം പജാനിസ്സതി, ന ത്വേവ ച ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ തസ്മിംയേവ വനസണ്ഡേ വിഹാസി.

പഞ്ചമം പാടിഹാരിയം.

തേന ¶ ഖോ പന സമയേന ഭഗവതോ പംസുകൂലം ഉപ്പന്നം ഹോതി. അഥ ഖോ ഭഗവതോ ഏതദഹോസി – ‘‘കത്ഥ നു ഖോ അഹം പംസുകൂലം ധോവേയ്യ’’ന്തി? അഥ ഖോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ഭഗവതോ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ ¶ പാണിനാ പോക്ഖരണിം ഖണിത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഇധ, ഭന്തേ ഭഗവാ, പംസുകൂലം ധോവതൂ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവതോ ഏതദഹോസി – ‘‘കിമ്ഹി നു ഖോ അഹം പംസുകൂലം പരിമദ്ദേയ്യ’’ന്തി? അഥ ഖോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ഭഗവതോ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ മഹതിം സിലം ഉപനിക്ഖിപി – ‘‘ഇധ, ഭന്തേ ഭഗവാ, പംസുകൂലം പരിമദ്ദതൂ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവതോ ഏതദഹോസി – ‘‘കിമ്ഹി നു ഖോ അഹം ആലമ്ബിത്വാ ഉത്തരേയ്യ’’ന്തി? അഥ ഖോ കകുധേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ ഭഗവതോ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ സാഖം ഓനാമേസി – ‘‘ഇധ, ഭന്തേ ഭഗവാ, ആലമ്ബിത്വാ ഉത്തരതൂ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവതോ ഏതദഹോസി – ‘‘കിമ്ഹി നു ഖോ അഹം പംസുകൂലം വിസ്സജ്ജേയ്യ’’ന്തി? അഥ ഖോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ഭഗവതോ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ മഹതിം സിലം ഉപനിക്ഖിപി – ‘‘ഇധ, ഭന്തേ ഭഗവാ, പംസുകൂലം വിസ്സജ്ജേതൂ’’തി. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപോ ജടിലോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘കാലോ, മഹാസമണ, നിട്ഠിതം ഭത്തം, കിം നു ഖോ, മഹാസമണ, നായം പുബ്ബേ ഇധ പോക്ഖരണീ സായം ഇധ പോക്ഖരണീ, നയിമാ സിലാ പുബ്ബേ ഉപനിക്ഖിത്താ, കേനിമാ സിലാ ഉപനിക്ഖിത്താ, നയിമസ്സ കകുധസ്സ പുബ്ബേ സാഖാ ഓനതാ, സായം സാഖാ ഓനതാ’’തി? ഇധ മേ, കസ്സപ, പംസുകൂലം ഉപ്പന്നം ¶ അഹോസി, തസ്സ മയ്ഹം, കസ്സപ, ഏതദഹോസി – ‘‘കത്ഥ നു ഖോ അഹം പംസുകൂലം ധോവേയ്യ’’ന്തി? അഥ ഖോ, കസ്സപ, സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ മമ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ പാണിനാ പോക്ഖരണിം ഖണിത്വാ മം ഏതദവോച – ‘‘ഇധ, ഭന്തേ ഭഗവാ, പംസുകൂലം ധോവതൂ’’തി. സായം, കസ്സപ, അമനുസ്സേന പാണിനാ ഖണിതാ പോക്ഖരണീ. തസ്സ മയ്ഹം, കസ്സപ, ഏതദഹോസി – ‘‘കിമ്ഹി നു ഖോ അഹം പംസുകൂലം പരിമദ്ദേയ്യ’’ന്തി? അഥ ഖോ, കസ്സപ, സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ മമ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ മഹതിം സിലം ഉപനിക്ഖിപി – ‘‘ഇധ, ഭന്തേ ഭഗവാ, പംസുകൂലം പരിമദ്ദതൂ’’തി? സായം, കസ്സപ, അമനുസ്സേന ഉപനിക്ഖിത്താ സിലാ. തസ്സ മയ്ഹം, കസ്സപ, ഏതദഹോസി – ‘‘കിമ്ഹി നു ഖോ അഹം ആലമ്ബിത്വാ ഉത്തരേയ്യ’’ന്തി? അഥ ഖോ, കസ്സപ, കകുധേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ മമ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ സാഖം ഓനാമേസി – ‘‘ഇധ, ഭന്തേ ഭഗവാ, ആലമ്ബിത്വാ ഉത്തരതൂ’’തി? സ്വായം ആഹരഹത്ഥോ കകുധോ. തസ്സ മയ്ഹം, കസ്സപ, ഏതദഹോസി – ‘‘കിമ്ഹി നു ഖോ അഹം പംസുകൂലം വിസ്സജ്ജേയ്യ’’ന്തി? അഥ ഖോ, കസ്സപ, സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ മമ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ ¶ മഹതിം സിലം ഉപനിക്ഖിപി – ‘‘ഇധ, ഭന്തേ ഭഗവാ, പംസുകൂലം വിസ്സജ്ജേതൂ’’തി? സായം, കസ്സപ, അമനുസ്സേന ഉപനിക്ഖിത്താ സിലാതി. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മഹിദ്ധികോ മഹാസമണോ മഹാനുഭാവോ ¶ , യത്ര ഹി നാമ സക്കോപി ദേവാനമിന്ദോ വേയ്യാവച്ചം കരിസ്സതി, ന ത്വേവ ച ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ തസ്മിംയേവ വനസണ്ഡേ വിഹാസി.

അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപോ ജടിലോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതോ കാലം ആരോചേസി – ‘‘കാലോ, മഹാസമണ, നിട്ഠിതം ഭത്ത’’ന്തി. ‘‘ഗച്ഛ ത്വം, കസ്സപ, ആയാമഹ’’ന്തി ഉരുവേലകസ്സപം ജടിലം ഉയ്യോജേത്വാ യായ ജമ്ബുയാ ജമ്ബുദീപോ പഞ്ഞായതി, തതോ ഫലം ഗഹേത്വാ പഠമതരം ആഗന്ത്വാ അഗ്യാഗാരേ നിസീദി. അദ്ദസാ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപോ ജടിലോ ഭഗവന്തം അഗ്യാഗാരേ നിസിന്നം, ദിസ്വാന ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘കതമേന ത്വം, മഹാസമണ, മഗ്ഗേന ആഗതോ, അഹം തയാ പഠമതരം പക്കന്തോ, സോ ത്വം പഠമതരം ആഗന്ത്വാ അഗ്യാഗാരേ നിസിന്നോ’’തി? ‘‘ഇധാഹം, കസ്സപ, തം ഉയ്യോജേത്വാ യായ ജമ്ബുയാ ജമ്ബുദീപോ പഞ്ഞായതി, തതോ ഫലം ഗഹേത്വാ പഠമതരം ആഗന്ത്വാ അഗ്യാഗാരേ നിസിന്നോ. ഇദം ഖോ, കസ്സപ, ജമ്ബുഫലം വണ്ണസമ്പന്നം ഗന്ധസമ്പന്നം രസസമ്പന്നം, സചേ ആകങ്ഖസി പരിഭുഞ്ജാ’’തി. ‘‘അലം, മഹാസമണ, ത്വംയേവ തം അരഹസി, ത്വംയേവ തം പരിഭുഞ്ജാ’’തി. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മഹിദ്ധികോ ഖോ മഹാസമണോ മഹാനുഭാവോ, യത്ര ഹി നാമ മം പഠമതരം ഉയ്യോജേത്വാ യായ ജമ്ബുയാ ¶ ജമ്ബുദീപോ പഞ്ഞായതി, തതോ ഫലം ഗഹേത്വാ പഠമതരം ആഗന്ത്വാ അഗ്യാഗാരേ നിസീദിസ്സതി, ന ത്വേവ ച ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ തസ്മിംയേവ വനസണ്ഡേ വിഹാസി.

അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപോ ജടിലോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതോ കാലം ആരോചേസി – ‘‘കാലോ, മഹാസമണ, നിട്ഠിതം ഭത്ത’’ന്തി. ‘‘ഗച്ഛ ത്വം, കസ്സപ, ആയാമഹ’’ന്തി ഉരുവേലകസ്സപം ജടിലം ഉയ്യോജേത്വാ യായ ജമ്ബുയാ ജമ്ബുദീപോ പഞ്ഞായതി, തസ്സാ അവിദൂരേ അമ്ബോ…പേ… തസ്സാ അവിദൂരേ ആമലകീ…പേ… ¶ തസ്സാ അവിദൂരേ ഹരീതകീ…പേ… താവതിംസം ഗന്ത്വാ പാരിച്ഛത്തകപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ പഠമതരം ആഗന്ത്വാ അഗ്യാഗാരേ നിസീദി. അദ്ദസാ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപോ ജടിലോ ഭഗവന്തം അഗ്യാഗാരേ നിസിന്നം, ദിസ്വാന ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘കതമേന ത്വം, മഹാസമണ, മഗ്ഗേന ആഗതോ, അഹം തയാ പഠമതരം പക്കന്തോ, സോ ത്വം പഠമതരം ആഗന്ത്വാ അഗ്യാഗാരേ നിസിന്നോ’’തി? ‘‘ഇധാഹം, കസ്സപ, തം ഉയ്യോജേത്വാ താവതിംസം ഗന്ത്വാ പാരിച്ഛത്തകപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ പഠമതരം ആഗന്ത്വാ അഗ്യാഗാരേ നിസിന്നോ. ഇദം ഖോ, കസ്സപ, പാരിച്ഛത്തകപുപ്ഫം വണ്ണസമ്പന്നം ഗന്ധസമ്പന്നം, സചേ ആകങ്ഖസി ഗണ്ഹാ’’തി ¶ . ‘‘അലം, മഹാസമണ, ത്വംയേവ തം അരഹസി, ത്വംയേവ തം ഗണ്ഹാ’’തി. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മഹിദ്ധികോ ഖോ മഹാസമണോ മഹാനുഭാവോ, യത്ര ഹി നാമ മം പഠമതരം ഉയ്യോജേത്വാ താവതിംസം ഗന്ത്വാ പാരിച്ഛത്തകപുപ്ഫം ഗഹേത്വാ പഠമതരം ആഗന്ത്വാ അഗ്യാഗാരേ നിസീദിസ്സതി, ന ത്വേവ ച ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി.

തേന ഖോ പന സമയേന തേ ജടിലാ അഗ്ഗിം പരിചരിതുകാമാ ന സക്കോന്തി കട്ഠാനി ഫാലേതും. അഥ ഖോ തേസം ജടിലാനം ഏതദഹോസി – ‘‘നിസ്സംസയം ഖോ മഹാസമണസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവോ യഥാ മയം ന സക്കോമ കട്ഠാനി ഫാലേതു’’ന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഉരുവേലകസ്സപം ¶ ജടിലം ഏതദവോച – ‘‘ഫാലിയന്തു, കസ്സപ, കട്ഠാനീ’’തി. ‘‘ഫാലിയന്തു, മഹാസമണാ’’തി. സകിദേവ പഞ്ച കട്ഠസതാനി ഫാലിയിംസു. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മഹിദ്ധികോ ഖോ മഹാസമണോ മഹാനുഭാവോ, യത്ര ഹി നാമ കട്ഠാനിപി ഫാലിയിസ്സന്തി, ന ത്വേവ ച ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി.

തേന ഖോ പന സമയേന തേ ജടിലാ അഗ്ഗിം പരിചരിതുകാമാ ന സക്കോന്തി അഗ്ഗിം ഉജ്ജലേതും. അഥ ഖോ തേസം ജടിലാനം ഏതദഹോസി – ‘‘നിസ്സംസയം ഖോ മഹാസമണസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവോ യഥാ മയം ന സക്കോമ അഗ്ഗിം ഉജ്ജലേതു’’ന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഉരുവേലകസ്സപം ജടിലം ഏതദവോച – ‘‘ഉജ്ജലിയന്തു, കസ്സപ, അഗ്ഗീ’’തി. ‘‘ഉജ്ജലിയന്തു, മഹാസമണാ’’തി. സകിദേവ പഞ്ച അഗ്ഗിസതാനി ഉജ്ജലിയിംസു. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മഹിദ്ധികോ ഖോ മഹാസമണോ മഹാനുഭാവോ, യത്ര ഹി നാമ അഗ്ഗീപി ഉജ്ജലിയിസ്സന്തി, ന ത്വേവ ച ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി.

തേന ¶ ഖോ പന സമയേന തേ ജടിലാ അഗ്ഗിം പരിചരിത്വാ ന സക്കോന്തി അഗ്ഗിം വിജ്ഝാപേതും. അഥ ഖോ തേസം ജടിലാനം ഏതദഹോസി – ‘‘നിസ്സംസയം ഖോ മഹാസമണസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവോ യഥാ മയം ന സക്കോമ അഗ്ഗിം വിജ്ഝാപേതു’’ന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഉരുവേലകസ്സപം ജടിലം ഏതദവോച – ‘‘വിജ്ഝായന്തു, കസ്സപ, അഗ്ഗീ’’തി. ‘‘വിജ്ഝായന്തു, മഹാസമണാ’’തി. സകിദേവ പഞ്ച അഗ്ഗിസതാനി വിജ്ഝായിംസു. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മഹിദ്ധികോ ഖോ മഹാസമണോ മഹാനുഭാവോ, യത്ര ഹി നാമ അഗ്ഗീപി വിജ്ഝായിസ്സന്തി, ന ത്വേവ ച ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി.

തേന ഖോ പന സമയേന തേ ജടിലാ സീതാസു ഹേമന്തികാസു രത്തീസു അന്തരട്ഠകാസു ഹിമപാതസമയേ ¶ നജ്ജാ നേരഞ്ജരായ ഉമ്മുജ്ജന്തിപി നിമുജ്ജന്തിപി ഉമ്മുജ്ജനനിമുജ്ജനമ്പി കരോന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ പഞ്ചമത്താനി മന്ദാമുഖിസതാനി അഭിനിമ്മിനി യത്ഥ തേ ജടിലാ ഉത്തരിത്വാ വിസിബ്ബേസും. അഥ ഖോ തേസം ജടിലാനം ഏതദഹോസി – ‘‘നിസ്സംസയം ഖോ മഹാസമണസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവോ യഥയിമാ മന്ദാമുഖിയോ നിമ്മിതാ’’തി. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മഹിദ്ധികോ ഖോ മഹാസമണോ മഹാനുഭാവോ, യത്ര ഹി നാമ താവ ബഹൂ മന്ദാമുഖിയോപി അഭിനിമ്മിനിസ്സതി, ന ത്വേവ ച ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി.

തേന ഖോ പന സമയേന മഹാ അകാലമേഘോ പാവസ്സി, മഹാ ഉദകവാഹകോ സഞ്ജായി, യസ്മിം പദേസേ ഭഗവാ വിഹരതി സോ പദേസോ ഉദകേന ന ഓത്ഥടോ ഹോതി. അഥ ഖോ ഭഗവതോ ഏതദഹോസി – ‘‘യംനൂനാഹം സമന്താ ഉദകം ഉസ്സാരേത്വാ മജ്ഝേ രേണുഹതായ ഭൂമിയാ ചങ്കമേയ്യ’’ന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ സമന്താ ഉദകം ഉസ്സാരേത്വാ മജ്ഝേ രേണുഹതായ ഭൂമിയാ ചങ്കമി. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപോ ജടിലോ ‘‘മാഹേവ ഖോ മഹാസമണോ ഉദകേന വൂള്ഹോ അഹോസീ’’തി നാവായ സമ്ബഹുലേഹി ജടിലേഹി സദ്ധിം യസ്മിം പദേസേ ഭഗവാ വിഹരതി, തം പദേസം അഗമാസി. അദ്ദസാ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപോ ജടിലോ ഭഗവന്തം ¶ സമന്താ ഉദകം ഉസ്സാരേത്വാ മജ്ഝേ രേണുഹതായ ഭൂമിയാ ചങ്കമന്തം, ദിസ്വാന ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഇദം നു ത്വം, മഹാസമണാ’’തി. ‘‘അയമഹമസ്മി, കസ്സപാ’’തി ഭഗവാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ നാവായ പച്ചുട്ഠാസി. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ ജടിലസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മഹിദ്ധികോ ഖോ മഹാസമണോ മഹാനുഭാവോ ¶ , യത്ര ഹി നാമ ഉദകമ്പി ന പവാഹിസ്സതി, ന ത്വേവ ച ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി.

അഥ ഖോ ഭഗവതോ ഏതദഹോസി – ‘‘ചിരമ്പി ഖോ ഇമസ്സ മോഘപുരിസസ്സ ഏവം ഭവിസ്സതി ‘മഹിദ്ധികോ ഖോ മഹാസമണോ മഹാനുഭാവോ, ന ത്വേവ ച ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’ന്തി, യംനൂനാഹം ഇമം ജടിലം സംവേജേയ്യ’’ന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഉരുവേലകസ്സപം ജടിലം ഏതദവോച – ‘‘നേവ ച ഖോ ത്വം, കസ്സപ, അരഹാ, നാപി അരഹത്തമഗ്ഗസമാപന്നോ, സാപി തേ പടിപദാ നത്ഥി, യായ ത്വം അരഹാ വാ അസ്സസി അരഹത്തമഗ്ഗം വാ സമാപന്നോ’’തി. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപോ ജടിലോ ഭഗവതോ പാദേസു സിരസാ നിപതിത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ലഭേയ്യാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം, ലഭേയ്യം ഉപസമ്പദ’’ന്തി. ‘‘ത്വം ഖോസി, കസ്സപ, പഞ്ചന്നം ജടിലസതാനം നായകോ വിനായകോ അഗ്ഗോ പമുഖോ പാമോക്ഖോ, തേപി താവ അപലോകേഹി, യഥാ തേ മഞ്ഞിസ്സന്തി, തഥാ തേ കരിസ്സന്തീ’’തി. അഥ ഖോ ഉരുവേലകസ്സപോ ജടിലോ യേന തേ ജടിലാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ തേ ജടിലേ ഏതദവോച – ‘‘ഇച്ഛാമഹം, ഭോ, മഹാസമണേ ബ്രഹ്മചരിയം ചരിതും, യഥാ ഭവന്തോ മഞ്ഞന്തി തഥാ കരോന്തൂ’’തി. ‘‘ചിരപടികാ മയം, ഭോ, മഹാസമണേ അഭിപ്പസന്നാ, സചേ ഭവം ¶ മഹാസമണേ ബ്രഹ്മചരിയം ചരിസ്സതി, സബ്ബേവ മയം മഹാസമണേ ബ്രഹ്മചരിയം ചരിസ്സാമാ’’തി. അഥ ഖോ തേ ജടിലാ കേസമിസ്സം ജടാമിസ്സം ഖാരികാജമിസ്സം അഗ്ഗിഹുതമിസ്സം ഉദകേ പവാഹേത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതോ പാദേസു സിരസാ നിപതിത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോചും – ‘‘ലഭേയ്യാമ മയം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം, ലഭേയ്യാമ ഉപസമ്പദ’’ന്തി. ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ഭഗവാ അവോച – ‘‘സ്വാക്ഖാതോ ധമ്മോ, ചരഥ ബ്രഹ്മചരിയം സമ്മാ ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയായാ’’തി. സാവ തേസം ആയസ്മന്താനം ഉപസമ്പദാ അഹോസി.

അദ്ദസാ ഖോ നദീകസ്സപോ ജടിലോ കേസമിസ്സം ജടാമിസ്സം ഖാരികാജമിസ്സം അഗ്ഗിഹുതമിസ്സം ഉദകേ വുയ്ഹമാനേ, ദിസ്വാനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മാഹേവ മേ ഭാതുനോ ഉപസഗ്ഗോ അഹോസീ’’തി, ജടിലേ പാഹേസി – ‘‘ഗച്ഛഥ മേ ഭാതരം ജാനാഥാ’’തി, സാമഞ്ച തീഹി ജടിലസതേഹി സദ്ധിം യേനായസ്മാ ഉരുവേലകസ്സപോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം ¶ ഉരുവേലകസ്സപം ഏതദവോച – ‘‘ഇദം നു ഖോ, കസ്സപ, സേയ്യോ’’തി? ‘‘ആമാവുസോ, ഇദം സേയ്യോ’’തി. അഥ ഖോ തേ ജടിലാ കേസമിസ്സം ജടാമിസ്സം ഖാരികാജമിസ്സം അഗ്ഗിഹുതമിസ്സം ¶ ഉദകേ പവാഹേത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതോ പാദേസു സിരസാ നിപതിത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോചും – ‘‘ലഭേയ്യാമ മയം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം, ലഭേയ്യാമ ഉപസമ്പദ’’ന്തി. ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ഭഗവാ അവോച – ‘‘സ്വാക്ഖാതോ ധമ്മോ, ചരഥ ബ്രഹ്മചരിയം സമ്മാ ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയായാ’’തി. സാവ തേസം ആയസ്മന്താനം ഉപസമ്പദാ അഹോസി.

അദ്ദസാ ഖോ ഗയാകസ്സപോ ജടിലോ കേസമിസ്സം ജടാമിസ്സം ഖാരികാജമിസ്സം അഗ്ഗിഹുതമിസ്സം ഉദകേ വുയ്ഹമാനേ, ദിസ്വാനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മാഹേവ മേ ഭാതൂനം ഉപസഗ്ഗോ അഹോസീ’’തി, ജടിലേ പാഹേസി – ‘‘ഗച്ഛഥ മേ ഭാതരോ ജാനാഥാ’’തി, സാമഞ്ച ദ്വീഹി ജടിലസതേഹി സദ്ധിം യേനായസ്മാ ഉരുവേലകസ്സപോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം ഉരുവേലകസ്സപം ഏതദവോച – ‘‘ഇദം നു ഖോ, കസ്സപ, സേയ്യോ’’തി? ‘‘ആമാവുസോ, ഇദം സേയ്യോ’’തി. അഥ ഖോ തേ ജടിലാ കേസമിസ്സം ജടാമിസ്സം ഖാരികാജമിസ്സം അഗ്ഗിഹുതമിസ്സം ഉദകേ പവാഹേത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതോ പാദേസു സിരസാ നിപതിത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോചും – ‘‘ലഭേയ്യാമ മയം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം, ലഭേയ്യാമ ഉപസമ്പദ’’ന്തി. ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി, ഭഗവാ അവോച – ‘‘സ്വാക്ഖാതോ ധമ്മോ, ചരഥ ബ്രഹ്മചരിയം സമ്മാ ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയായാ’’തി. സാവ തേസം ആയസ്മന്താനം ഉപസമ്പദാ അഹോസി.

‘‘ഭഗവതോ ¶ അധിട്ഠാനേന പഞ്ച കട്ഠസതാനി ന ഫാലിയിംസു, ഫാലിയിംസു, അഗ്ഗീ ന ഉജ്ജലിയിംസു, ഉജ്ജലിയിംസു, ന വിജ്ഝായിംസു, വിജ്ഝായിംസു, പഞ്ച മന്ദാമുഖിസതാനി അഭിനിമ്മിനി, ഏതേന നയേന അഡ്ഢുഡ്ഢപാടിഹാരിയസഹസ്സാനി ഹോന്തി.

‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ ഉരുവേലായം യഥാഭിരന്തം വിഹരിത്വാ യേന ഗയാസീസം തേന ചാരികം പക്കാമി മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം സഹസ്സേന സബ്ബേഹേവ പുരാണജടിലേഹി. തത്ര സുദം ഭഗവാ ഗയായം വിഹരതി ഗയാസീസേ സദ്ധിം ഭിക്ഖുസഹസ്സേന. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖു ആമന്തേസി (സം. നി. ൪.൨൮) – ‘സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, ആദിത്തം, കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബം ആദിത്തം, ചക്ഖു, ഭിക്ഖവേ, ആദിത്തം, രൂപാ ആദിത്താ, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ¶ ആദിത്തം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ ആദിത്തോ, യമിദം ചക്ഖുസമ്ഫസ്സപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജതി വേദയിതം സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ തമ്പി ¶ ആദിത്തം. കേന ആദിത്തം, രാഗഗ്ഗിനാ ദോസഗ്ഗിനാ മോഹഗ്ഗിനാ ആദിത്തം, ജാതിയാ ജരായ മരണേന സോകേഹി പരിദേവേഹി ദുക്ഖേഹി ദോമനസ്സേഹി ഉപായാസേഹി ആദിത്തന്തി വദാമി? സോതം ആദിത്തം, സദ്ദാ ആദിത്താ…പേ… ഘാനം ആദിത്തം, ഗന്ധാ ആദിത്താ…പേ… ജിവ്ഹാ ആദിത്താ, രസാ ആദിത്താ…പേ… കായോ ആദിത്തോ, ഫോട്ഠബ്ബാ ആദിത്താ…പേ… മനോ ആദിത്തോ, ധമ്മാ ആദിത്താ, മനോവിഞ്ഞാണം ആദിത്തം, മനോസമ്ഫസ്സോ ആദിത്തോ, യമിദം മനോസമ്ഫസ്സപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജതി വേദയിതം സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ തമ്പി ആദിത്തം. കേന ആദിത്തം, രാഗഗ്ഗിനാ ദോസഗ്ഗിനാ മോഹഗ്ഗിനാ ആദിത്തം, ജാതിയാ ജരായ മരണേന സോകേഹി പരിദേവേഹി ദുക്ഖേഹി ദോമനസ്സേഹി ഉപായാസേഹി ആദിത്ത’’’ന്തി വദാമി.

‘‘ഏവം പസ്സം, ഭിക്ഖവേ, സുതവാ അരിയസാവകോ ചക്ഖുസ്മിമ്പി നിബ്ബിന്ദതി, രൂപേസുപി നിബ്ബിന്ദതി, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേപി നിബ്ബിന്ദതി, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സേപി നിബ്ബിന്ദതി, യമിദം ചക്ഖുസമ്ഫസ്സപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജതി വേദയിതം സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ തസ്മിമ്പി നിബ്ബിന്ദതി. സോതസ്മിമ്പി നിബ്ബിന്ദതി, സദ്ദേസുപി നിബ്ബിന്ദതി…പേ… ഘാനസ്മിമ്പി നിബ്ബിന്ദതി, ഗന്ധേസുപി നിബ്ബിന്ദതി…പേ… ജിവ്ഹായപി നിബ്ബിന്ദതി, രസേസുപി നിബ്ബിന്ദതി…പേ… കായസ്മിമ്പി നിബ്ബിന്ദതി, ഫോട്ഠബ്ബേസുപി നിബ്ബിന്ദതി…പേ… മനസ്മിമ്പി നിബ്ബിന്ദതി, ധമ്മേസുപി നിബ്ബിന്ദതി, മനോവിഞ്ഞാണേപി നിബ്ബിന്ദതി, മനോസമ്ഫസ്സേപി നിബ്ബിന്ദതി, യമിദം മനോസമ്ഫസ്സപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജതി വേദയിതം സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ തസ്മിമ്പി നിബ്ബിന്ദതി. നിബ്ബിന്ദം വിരജ്ജതി ¶ , വിരാഗാ വിമുച്ചതി, വിമുത്തസ്മിം വിമുത്തമിതി ഞാണം ഹോതി, ‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം, നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’തി പജാനാതീ’’തി.

ഇമസ്മിഞ്ച പന വേയ്യാകരണസ്മിം ഭഞ്ഞമാനേ തസ്സ ഭിക്ഖുസഹസ്സസ്സ അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്താനി വിമുച്ചിംസു.

൨൯. ഏവം ആദിത്തപരിയായദേസനം സുത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം സമ്പത്തോ നദീകസ്സപോ ഥേരോ സോമനസ്സജാതോ അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം ¶ പകാസേന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. തത്ഥ അഗ്ഗഫലന്തി ഉത്തമഫലം, അത്തനാ രോപിതഅമ്ബരുക്ഖസ്സ ആദിമ്ഹി ഗഹിതഫലം വാ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

നദീകസ്സപത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. ഗയാകസ്സപത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

തതിയാപദാനേ ¶ അജിനചമ്മവത്ഥോഹന്തിആദികം ആയസ്മതോ ഗയാകസ്സപത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനന്തോ ഇതോ ഏകതിംസകപ്പേ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ നിസ്സരണജ്ഝാസയതായ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞായതനേ അസ്സമം മാപേത്വാ വനമൂലഫലാഹാരോ വസതി. തേന ച സമയേന ഭഗവാ ഏകോ അദുതിയോ തസ്സ അസ്സമസമീപേനാഗച്ഛി, സോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം ഠിതോ വേലം ഓലോകേന്തോ മനോഹരാനി കോലഫലാനി സത്ഥു ഉപനേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ നിസ്സരണജ്ഝാസയതായ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ദ്വീഹി താപസസതേഹി സദ്ധിം ഗയായ വിഹരതി. ഗയായ വസനതോ ഹിസ്സ കസ്സപഗോത്തതായ ച ഗയാകസ്സപോതി സമഞ്ഞാ അഹോസി. സോ ഭഗവതോ സദ്ധിം പരിസായ ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദം ദത്വാ നദീകസ്സപസ്സ വുത്തനയേന ആദിത്തപരിയായ ദേസനായ ഓവദിയമാനോ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി.

൩൫. സോ അരഹത്തം പത്വാ സോമനസ്സജാതോ അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ അജിനചമ്മവത്ഥോഹന്തിആദിമാഹ ¶ . തത്ഥ അജിനചമ്മവത്ഥോതി താപസപബ്ബജിതത്താ അജിനചമ്മനിവാസനപാവുരണോതി അത്ഥോ. ഖാരിഭാരധരോതി താപസകാലേ താപസപരിക്ഖാരപരിപുണ്ണകാജധരോതി അത്ഥോ. ഖാരികതാപസപരിക്ഖാരേ പൂരേത്വാ. കോലം അഹാസി അസ്സമന്തി കോലഫലം അസ്സമേ പൂരേത്വാ അസ്സമേ നിസിന്നോതി അത്ഥോ. അഗോപയിന്തി ¶ പാഠേ കോലഫലം പരിയേസിത്വാ അസ്സമം ഗോപേസിം രക്ഖിന്തി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഗയാകസ്സപത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൪. കിമിലത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ചതുത്ഥാപദാനേ നിബ്ബുതേ കകുസന്ധമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ കിമിലത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ പരിനിബ്ബുതേ സത്ഥരി ¶ തസ്സ ധാതുയോ ഉദ്ദിസ്സ സലലമാലാഹി മണ്ഡപം കാരേത്വാ പൂജം അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന താവതിംസേസു ഉപ്പജ്ജിത്വാ അപരാപരം ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കപിലവത്ഥുനഗരേ സക്യരാജകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ കിമിലോതി തസ്സ നാമം അകാസി. സോ വയപ്പത്തോ ഭോഗസമ്പത്തിയാ പമത്തോ വിഹരതി. തസ്സ ഞാണപരിപാകം ഞത്വാ സംവേഗജനനത്ഥം അനുപിയായം വിഹരന്തോ സത്ഥാ പഠമയോബ്ബനേ ഠിതം രമണീയം ഇത്ഥിരൂപം അഭിനിമ്മിനിത്വാ പുരതോ ദസ്സേത്വാ പുന അനുക്കമേന യഥാ ജരാരോഗവിപത്തീഹി അഭിഭൂതാ ദിസ്സതി, തഥാ അകാസി. തം ദിസ്വാ കിമിലകുമാരോ അതിവിയ സംവേഗജാതോ അത്തനോ സംവേഗം പകാസേന്തോ ഭഗവതോ പാകടം കത്വാ ലദ്ധാനുസാസനോ അരഹത്തം പാപുണി.

൪൨. സോ അരഹത്തം പത്വാ സോമനസ്സജാതോ അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നിബ്ബുതേ കകുസന്ധമ്ഹീതിആദിമാഹ. ബ്രാഹ്മണമ്ഹി വുസീമതീതി പഞ്ചഹി വസിതാഹി വസിപ്പത്തമ്ഹി ഭഗവതി. ബ്രാഹ്മണസ്സ സബ്ബഗുണഗണേഹി മണ്ഡിതത്താ അഭിവൂള്ഹീതത്താ ബ്രാഹ്മണമ്ഹി കകുസന്ധേ ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബം ഉത്താനമേവാതി.

കിമിലത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൫. വജ്ജിപുത്തത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സഹസ്സരംസീ ¶ ¶ ഭഗവാതിആദികം ആയസ്മതോ വജ്ജിപുത്തത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം പുഞ്ഞം ഉപചിനന്തോ ഇതോ ചതുനവുതികപ്പേ ഏകം പച്ചേകബുദ്ധം ഭിക്ഖായ ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ കദലിഫലാനി അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വേസാലിയം ലിച്ഛവിരാജകുമാരോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, വജ്ജിരാജപുത്തത്താ വജ്ജിപുത്തോത്വേവസ്സ സമഞ്ഞാ. സോ ദഹരോ ഹുത്വാ ഹത്ഥിസിപ്പാദിസിക്ഖനകാലേപി ഹേതുസമ്പന്നതായ നിസ്സരണജ്ഝാസയോവ ഹുത്വാ വിചരന്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കത്വാ നചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. ഛളഭിഞ്ഞോ പന ഹുത്വാ അപരഭാഗേ അചിരപരിനിബ്ബുതേ സത്ഥരി ധമ്മം സങ്ഗായിതും സങ്കേതം കത്വാ മഹാഥേരേസു തത്ഥ തത്ഥ വിഹരന്തേസു ഏകദിവസം ആയസ്മന്തം ആനന്ദം സേഖംയേവ സമാനം മഹതിയാ പരിസായ പരിവുതം ധമ്മം ദേസേന്തം ദിസ്വാ തസ്സ ഉപരിമഗ്ഗാധിഗമായ ഉസ്സാഹം ജനേന്തോ –

‘‘രുക്ഖമൂലഗഹനം ¶ പസക്കിയ, നിബ്ബാനം ഹദയസ്മിം ഓപിയ;

ഝായ ഗോതമ മാ ച പമാദോ, കിം തേ ബിളിബിളികാ കരിസ്സതീ’’തി. (ഥേരഗാ. ൧൧൯) – ഗാഥം അഭാസി;

തത്ഥ രുക്ഖമൂലഗഹനന്തി രുക്ഖമൂലഭൂതം ഗഹനം, ഗഹനഞ്ഹി അത്ഥി, ന രുക്ഖമൂലം, രുക്ഖമൂലഞ്ച അത്ഥി, ന ഗഹനം, തേസു രുക്ഖമൂലഗ്ഗഹണേന ഠാനസ്സ ഛായായ സമ്പന്നതായ വാതാതപപരിസ്സയാഭാവം ദീപേതി, ഗഹനഗ്ഗഹണേന നിവാതഭാവേന വാതപരിസ്സയാഭാവം ജനസമ്ബാധാഭാവഞ്ച ദസ്സേതി, തദുഭയേന ച ഭാവനായോഗ്യതം. പസക്കിയാതി ഉപഗന്ത്വാ. നിബ്ബാനം ഹദയസ്മിം ഓപിയാതി ‘‘ഏവം മയാ പടിപജ്ജിത്വാ നിബ്ബാനം അധിഗന്തബ്ബ’’ന്തി നിബ്ബുതിം ഹദയേ ഠപേത്വാ ചിത്തേ കത്വാ. ഝായാതി തിലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനേന ഝായ, വിപസ്സനാഭാവനാസഹിതം മഗ്ഗഭാവനം ഭാവേഹി. ഗോതമാതി ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികം ഗോത്തേനാലപതി. മാ ച പമാദോതി അധികുസലേസു ധമ്മേസു മാ പമാദം ആപജ്ജി. ഇദാനി യാദിസോ ¶ ഥേരസ്സ പമാദോ, തം പടിക്ഖേപവസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘കിം തേ ബിളിബിളികാ കരിസ്സതീ’’തി ആഹ. തത്ഥ ബിളിബിളികാതി ബിളിബിളികിരിയാ, ബിളിബിളിതിസദ്ദപവത്തി യഥാ നിരത്ഥകാ, ഏവം ബിളിബിളികാസദിസാ ജനപഞ്ഞത്തി. കിം തേ കരിസ്സതീതി കീദിസം അത്ഥം തുയ്ഹം സാധേസ്സതി, തസ്മാ ജനപഞ്ഞത്തിം പഹായ സദത്ഥപസുതോ ഹോഹീതി ഓവാദം അദാസി.

തം ¶ സുത്വാ അഞ്ഞേഹി വുത്തേന വിസ്സഗന്ധവായനവചനേന സംവേഗജാതോ ബഹുദേവ രത്തിം ചങ്കമേന വീതിനാമേന്തോ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ സേനാസനം പവിസിത്വാ മഞ്ചകേ നിസിന്നമത്തോവ ‘‘കിഞ്ചി സയാമീ’’തി സീസം ബിമ്ബോഹനമസമ്പത്തം പാദം ഭൂമിതോ ഉഗ്ഗതം സരീരസ്സ ആകാസഗതക്ഖണേയേവ അരഹത്തം പാപുണി.

൪൯. വജ്ജിപുത്തത്ഥേരോ അപരഭാഗേ സോമനസ്സജാതോ അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സഹസ്സരംസീ ഭഗവാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സഹസ്സരംസീതി ഏത്ഥ ‘‘അനേകസതസഹസ്സരംസീ’’തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം ‘‘സഹസ്സരംസീ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

വജ്ജിപുത്തത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൬. ഉത്തരത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഛട്ഠാപദാനേ സുമേധോ നാമ സമ്ബുദ്ധോതിആദികം ആയസ്മതോ ഉത്തരസാമണേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ ¶ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വിജ്ജാധരോ ഹുത്വാ ആകാസേന വിചരതി. തേന ച സമയേന സത്ഥാ തസ്സേവ അനുഗ്ഗണ്ഹനത്ഥം വനന്തരേ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസീദി ഛബ്ബണ്ണബുദ്ധരംസിയോ വിസ്സജ്ജേന്തോ. സോ അന്തലിക്ഖേന ഗച്ഛന്തോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ആകാസതോ ഓരുയ്ഹ സുവിസുദ്ധേഹി വിപുലേഹി കണികാരപുപ്ഫേഹി ഭഗവന്തം പൂജേസി, പുപ്ഫാനി ബുദ്ധാനുഭാവേന സത്ഥു ഉപരി ഛത്താകാരേന അട്ഠംസു, സോ തേന ഭിയ്യോസോമത്തായ പസന്നചിത്തോ ഹുത്വാ അപരഭാഗേ കാലം കത്വാ താവതിംസേസു നിബ്ബത്തിത്വാ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ യാവതായുകം തത്ഥ ഠത്വാ തതോ ചുതോ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ ¶ നിബ്ബത്തി, ഉത്തരോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ബ്രാഹ്മണവിജ്ജാസു നിപ്ഫത്തിം ഗന്ത്വാ ജാതിയാ രൂപേന വിജ്ജായ വയേന സീലാചാരേന ച ലോകസ്സ സമ്ഭാവനീയോ ജാതോ.

തസ്സ തം സമ്പത്തിം ദിസ്വാ വസ്സകാരോ മഗധമഹാമത്തോ അത്തനോ ധീതരം ദാതുകാമോ ഹുത്വാ അത്തനോ അധിപ്പായം പവേദേസി. സോ നിസ്സരണജ്ഝാസയതായ തം പടിക്ഖിപിത്വാ കാലേന കാലം ധമ്മസേനാപതിം പയിരുപാസന്തോ തസ്സ സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വത്തസമ്പന്നോ ഹുത്വാ ഥേരം ഉപട്ഠഹതി.

തേന ¶ ച സമയേന ഥേരസ്സ അഞ്ഞതരോ ആബാധോ ഉപ്പന്നോ, തസ്സ ഭേസജ്ജത്ഥായ ഉത്തരോ സാമണേരോ പാതോവ പത്തചീവരമാദായ വിഹാരതോ നിക്ഖന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ തളാകസ്സ സമീപേ പത്തം ഠപേത്വാ ഉദകസമീപം ഗന്ത്വാ മുഖം ധോവതി. അഥ അഞ്ഞതരോ ഉമങ്ഗചോരോ കതകമ്മോ ആരക്ഖപുരിസേഹി അനുബദ്ധോ അഗ്ഗമഗ്ഗേന നഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ പലായന്തോ അത്തനാ ഗഹിതം രതനഭണ്ഡിതം സാമണേരസ്സ പത്തേ പക്ഖിപിത്വാ പലായി. സാമണേരോപി പത്തസമീപം ഉപഗതോ. ചോരം അനുബന്ധന്താ രാജപുരിസാ സാമണേരസ്സ പത്തേ ഭണ്ഡികം ദിസ്വാ ‘‘അയം ചോരോ, ഇമിനാ ചോരിയം കത’’ന്തി സാമണേരം പച്ഛാബാഹം ബന്ധിത്വാ വസ്സകാരസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ ദസ്സേസും. വസ്സകാരോ ച തദാ രഞ്ഞോ വിനിച്ഛയേ നിയുത്തോ ഹുത്വാ ഛേജ്ജഭേജ്ജം അനുസാസതി, സോ ‘‘പുബ്ബേ മമ വചനം നാദിയി, സുദ്ധപാസണ്ഡിയേസു പബ്ബജീ’’തി (ഥേരഗാ. അട്ഠ. ൧.ഉത്തരത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ) കമ്മം അസോധേത്വാ ഘാതുകാമത്താവ ജീവന്തമേവ തം സൂലേ ഉത്താസേസി.

അഥസ്സ ഭഗവാ ഞാണപരിപാകം ഓലോകേത്വാ തം ഠാനം ഗന്ത്വാ വിപ്ഫുരന്തഹത്ഥനഖമണിമയൂഖസമ്ഭിന്നസിതാഭതായ പഗ്ഘരന്തജാതിഹിങ്ഗുലകസുവണ്ണരസധാരം വിയ ജാലാഗുണ്ഠിതമുദുതലുനദീഘങ്ഗുലിഹത്ഥം ഉത്തരസ്സ സീസേ ഠപേത്വാ ‘‘ഉത്തര, ഇദം തേ പുരിമകമ്മസ്സ ¶ ഫലം ഉപ്പന്നം, തത്ഥ തയാ പച്ചവേക്ഖണബലേന അധിവാസനാ കാതബ്ബാ’’തി വത്വാ അജ്ഝാസയാനുരൂപം ധമ്മം ദേസേസി. ഉത്തരോ അമതാഭിസേകസദിസേന സത്ഥു ഹത്ഥസമ്ഫസ്സേന സഞ്ജാതപ്പസാദസോമനസ്സതായ ഉളാരപീതിപാമോജ്ജം പടിലഭിത്വാ യഥാപരിചിതം വിപസ്സനാമഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ ഞാണസ്സ പരിപാകം ഗതത്താ സത്ഥു ച ദേസനാവിലാസേന താവദേവ മഗ്ഗപടിപാടിയാ സബ്ബേ കിലേസേ ഖേപേത്വാ ഛളഭിഞ്ഞോ ¶ അഹോസി. ഛളഭിഞ്ഞോ പന ഹുത്വാ സൂലതോ ഉട്ഠഹിത്വാ പരാനുദ്ദയായ ആകാസേ ഠത്വാ പാടിഹാരിയം ദസ്സേസി. മഹാജനോ അച്ഛരിയബ്ഭുതചിത്തജാതോ അഹോസി. താവദേവസ്സ വണോ സംരൂള്ഹി, സോ ഭിക്ഖൂഹി, ‘‘ആവുസോ, താദിസദുക്ഖം അനുഭവന്തോ കഥം ത്വം വിപസ്സനം അനുയുഞ്ജിതും അസക്ഖീ’’തി പുട്ഠോ, ‘‘പഗേവ മേ, ആവുസോ, സംസാരേ ആദീനവോ, സങ്ഖാരാനഞ്ച സഭാവോ സുദിട്ഠോ, ഏവാഹം താദിസം ദുക്ഖം അനുഭവന്തോപി അസക്ഖിം വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ വിസേസം അധിഗന്തു’’ന്തി ആഹ. ‘‘പുബ്ബജാതിയാ ദഹരകാലേ മക്ഖികം ഗഹേത്വാ നിമ്ബസൂലകം ഗഹേത്വാ സൂലാരോപനകീളം പടിച്ച ഏവം അനേകജാതിസതേസു സൂലാരോപനദുക്ഖമനുഭവിത്വാ ഇമായ പരിയോസാനജാതിയാ ഏവരൂപം ദുക്ഖമനുഭൂത’’ന്തി ആഹ.

൫൫. അഥ അപരഭാഗേ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ സുമേധോ നാമ സമ്ബുദ്ധോതിആദിമാഹ. തത്ഥ അനുത്താനപദവണ്ണനമേവ കരിസ്സാമ.

൫൭. വിജ്ജാധരോ തദാ ആസിന്തി ബാഹിരകമന്താദിവിജ്ജാസിദ്ധിയാ ആകാസഗാമിസമത്ഥോ ഹുത്വാ ചരണവസേന തം വിജ്ജം രക്ഖിത്വാ അവിനാസേത്വാ പരിഹരണവസേന വിജ്ജാധരയോനി ആസിം അഹോസിന്തി ¶ അത്ഥോ. അന്തലിക്ഖചരോ അഹന്തി അന്തം പരിയോസാനം കോടിം ലിഖതേ സംകരിസ്സതീതി അന്തലിക്ഖം. അഥ വാ അന്തം പരിയോസാനം ലിഖ്യതേ ഓലോകിയതേ ഏതേനാതി അന്തലിക്ഖം, തസ്മിം അന്തലിക്ഖേ, ആകാസേ ചരണസീലോ അഹന്തി അത്ഥോ. തിസൂലം സുകതം ഗയ്ഹാതി തിഖിണം സൂലം, അഗ്ഗം ആവുധം. തിസൂലം സുന്ദരം കതം, കോട്ടനഘംസനമദ്ദനപഹരണവസേന സുട്ഠു കതം സൂലാവുധം ഗയ്ഹ ഗഹേത്വാ അമ്ബരതോ ഗച്ഛാമീതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താവ നയാനുയോഗേന സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ഉത്തരത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൭. അപരഉത്തരത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

സത്തമാപദാനേ ¶ നിബ്ബുതേ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദികം ആയസ്മതോ അപരസ്സ ഉത്തരത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു ¶ കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇതോ ചതുന്നവുതികപ്പേ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ സാസനേ ലദ്ധപ്പസാദോ ഹുത്വാ ഉപാസകത്തം നിവേദേസി. സോ സത്ഥരി പരിനിബ്ബുതേ അത്തനോ ഞാതകേ സന്നിപാതേത്വാ ബഹുപൂജാസക്കാരം സംഹരിത്വാ ധാതുപൂജം അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാകേതേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഉത്തരോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ കേനചിദേവ കരണീയേന സാവത്ഥിം ഗതോ കണ്ഡമ്ബമൂലേ കതം യമകപാടിഹാരിയം ദിസ്വാ പസീദിത്വാ പുന കാളകാരാമസുത്തദേസനായ അഭിവഡ്ഢമാനസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ സത്ഥാരാ സദ്ധിം രാജഗഹം ഗന്ത്വാ ഉപസമ്പദം ലഭിത്വാ തഥേവ ചരന്തോ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ നചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. ഛളഭിഞ്ഞോ പന ഹുത്വാ സത്ഥരി സാവത്ഥിയം വിഹരന്തേ ബുദ്ധുപട്ഠാനത്ഥം രാജഗഹതോ സാവത്ഥിം ഉപഗതോ ഭിക്ഖൂഹി – ‘‘കിം, ആവുസോ, പബ്ബജ്ജാകിച്ചം തയാ മത്ഥകം പാപിത’’ന്തി പുട്ഠോ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.

൯൩. അരഹത്തം പന പത്വാ സോമനസ്സജാതോ അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ നിബ്ബുതേ ലോകനാഥമ്ഹീതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

അപരഉത്തരത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൮. ഭദ്ദജിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

അട്ഠമാപദാനേ ¶ ഓഗയ്ഹാഹം പോക്ഖരണിന്തിആദികം ആയസ്മതോ ഭദ്ദജിത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ബ്രാഹ്മണാനം വിജ്ജാസിപ്പേസു പാരം ഗന്ത്വാ കാമേ പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞായതനേ അസ്സമം ¶ കാരേത്വാ വസന്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം ആകാസേന ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ അട്ഠാസി. സത്ഥാ തസ്സ അജ്ഝാസയം ദിസ്വാ ആകാസതോ ഓതരി. ഓതിണ്ണസ്സ പന ഭഗവതോ മധുഞ്ച ഭിസമുളാലഞ്ച സപ്പിഖീരഞ്ച ഉപനാമേസി, തസ്സ തം ഭഗവാ അനുകമ്മം ഉപാദായ പടിഗ്ഗഹേത്വാ അനുമോദനം കത്വാ പക്കാമി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന തുസിതേസു നിബ്ബത്തോ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതോ അപരാപരം സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ മഹദ്ധനോ സേട്ഠി ഹുത്വാ അട്ഠസട്ഠിഭിക്ഖുസതസഹസ്സം ഭോജേത്വാ തിചീവരേന അച്ഛാദേസി.

ഏവം ബഹും കുസലം ¶ കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തി. തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചവിത്വാ മനുസ്സലോകേസു ഉപ്പന്നോ ബുദ്ധസുഞ്ഞേ ലോകേ പഞ്ച പച്ചേകബുദ്ധസതാനി ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹിത്വാ തതോ ചുതോ രാജകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ രജ്ജം അനുസാസന്തോ അത്തനോ പുത്തം പച്ചേകബോധിം അധിഗന്ത്വാ ഠിതം ഉപട്ഠഹിത്വാ തസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ ധാതുയോ ഗഹേത്വാ ചേതിയം കത്വാ പൂജേസി. ഏവം തത്ഥ തത്ഥ താനി താനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഭദ്ദിയനഗരേ അസീതികോടിവിഭവസ്സ ഭദ്ദിയസേട്ഠിസ്സ ഏകപുത്തകോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ഭദ്ദജീതിസ്സ നാമം അഹോസി. തസ്സ കിര ഇസ്സരിയഭോഗപരിവാരസമ്പത്തി ചരിമഭവേ ബോധിസത്തസ്സ വിയ അഹോസി.

തദാ സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വസിത്വാ ഭദ്ദജികുമാരം സങ്ഗണ്ഹനത്ഥായ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം ഭദ്ദിയനഗരം ഗന്ത്വാ ജാതിയാവനേ വസി തസ്സ ഞാണപരിപാകം ആഗമയമാനോ. സോപി ഉപരിപാസാദേ നിസിന്നോ സീഹപഞ്ജരം വിവരിത്വാ ഓലോകേന്തോ ഭഗവതോ സന്തികേ ധമ്മം സോതും ഗച്ഛന്തം മഹാജനം ദിസ്വാ, ‘‘കത്ഥായം മഹാജനോ ഗച്ഛതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ തം കാരണം സുത്വാ സയമ്പി മഹതാ പരിവാരേന സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുണന്തോ സബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതോവ സബ്ബകിലേസേ ഖേപേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. അരഹത്തേ പന തേന അധിഗതേ സത്ഥാ ഭദ്ദിയസേട്ഠിം ആമന്തേസി – ‘‘തവ പുത്തോ അലങ്കതപടിയത്തോ ധമ്മം സുണന്തോ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി, തേനസ്സ ഇദാനേവ പബ്ബജിതും യുത്തം, നോ ചേ പബ്ബജിസ്സതി, പരിനിബ്ബായിസ്സതീ’’തി. സേട്ഠി ‘‘ന മയ്ഹം പുത്തസ്സ ദഹരസ്സേവ സതോ പരിനിബ്ബാനേന കിച്ചം ¶ അത്ഥി, പബ്ബാജേഥ ന’’ന്തി ആഹ. തം സത്ഥാ പബ്ബാജേത്വാ ഉപസമ്പാദേത്വാ തത്ഥ സത്താഹം വസിത്വാ കോടിഗാമം പാപുണി, സോ ച ഗാമോ ഗങ്ഗാതീരേ അഹോസി ¶ . കോടിഗാമവാസിനോ ച ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം പവത്തേസും. ഭദ്ദജിത്ഥേരോ സത്ഥാരാ അനുമോദനായ ആരദ്ധമത്തായ ബഹിഗാമം ഗന്ത്വാ ‘‘ഗങ്ഗാതീരേ മഗ്ഗസമീപേ സത്ഥു ആഗതകാലേ വുട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി കാലപരിച്ഛേദം കത്വാ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ നിസീദി. മഹാഥേരേസു ആഗച്ഛന്തേസുപി അവുട്ഠഹിത്വാ സത്ഥു ആഗതകാലേയേവ വുട്ഠാസി. പുഥുജ്ജനാ ഭിക്ഖൂ – ‘‘അയം അധുനാ പബ്ബജിതോ, മഹാഥേരേസു ആഗച്ഛന്തേസു മാനഥദ്ധോ ഹുത്വാ ന വുട്ഠാസീ’’തി ഉജ്ഝായിംസു.

കോടിഗാമവാസിനോ സത്ഥു ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ബഹൂ നാവാസങ്ഘാടേ ബന്ധിംസു. സത്ഥാ ‘‘ഭദ്ദജിസ്സാനുഭാവം പകാസേമീ’’തി നാവായ ഠത്വാ ‘‘കഹം ഭദ്ദജീ’’തി പുച്ഛി. ഭദ്ദജിത്ഥേരോ – ‘‘സോഹം, ഭന്തേ’’തി സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ അഞ്ജലിം കത്വാ അട്ഠാസി. സത്ഥാ ‘‘ഏഹി, ഭദ്ദജി, അമ്ഹേഹി സദ്ധിം ഏകനാവം അഭിരുഹാ’’തി. സോ ഉപ്പതിത്വാ സത്ഥു ഠിതനാവായം അട്ഠാസി. സത്ഥാ ഗങ്ഗായ മജ്ഝേ ഗതകാലേ, ‘‘ഭദ്ദജി, തയാ മഹാപനാദകാലേ അജ്ഝാവുട്ഠരതനപാസാദോ ¶ കഹ’’ന്തി ആഹ. ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ നിമുഗ്ഗോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭദ്ദജി, സബ്രഹ്മചാരീനം കങ്ഖം ഛിന്ദാ’’തി. തസ്മിം ഖണേ ഥേരോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഇദ്ധിബലേന ഗന്ത്വാ പാസാദഥൂപികം പാദങ്ഗുലന്തരേന സന്നിരുജ്ഝിത്വാ പഞ്ചവീസതിയോജനം പാസാദം ഗഹേത്വാ ആകാസേ ഉപ്പതി, ഉപ്പതന്തോ ച പഞ്ഞാസയോജനാനി ഉക്ഖിപി. അഥസ്സ പുരിമഭവേ ഞാതകാ പാസാദഗതേന ലോഭേന മച്ഛകച്ഛപമണ്ഡൂകാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്താ തസ്മിം പാസാദേ ഉട്ഠഹന്തേ പരിവത്തിത്വാ പതിംസു. സത്ഥാ തേ സമ്പതന്തേ ദിസ്വാ ‘‘ഞാതകാ തേ, ഭദ്ദജി, കിലമന്തീ’’തി ആഹ. ഥേരോ സത്ഥു വചനേന പാസാദം വിസ്സജ്ജേസി. പാസാദോ യഥാഠാനേയേവ പതിട്ഠഹി. സത്ഥാ പാരങ്ഗതോ ഭിക്ഖൂഹി – ‘‘കദാ, ഭന്തേ, ഭദ്ദജിത്ഥേരേന അയം പാസാദോ അജ്ഝാവുട്ഠോ’’തി പുട്ഠോ മഹാപനാദജാതകം (ജാ. ൧.൩.൪൦ ആദയോ) കഥേത്വാ ബഹുജനം ധമ്മാമതം പായേസി.

൯൮. ഥേരോ പന അരഹത്തം പത്തോ പുബ്ബസമ്ഭാരം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേതും ഓഗയ്ഹാഹം പോക്ഖരണിന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഓഗയ്ഹാഹം പോക്ഖരണിന്തി പുഥുനാനാഅനേകമഹോഘേഹി ഖണിതത്താ ‘‘പോക്ഖരണീ’’തി ലദ്ധനാമം ജലാസയം ഓഗയ്ഹ ഓഗഹേത്വാ പവിസിത്വാ അജ്ഝോഗാഹേത്വാ ഘാസഹേതുഖാദനത്ഥായ തത്ഥ പോക്ഖരണിയം പവിസിത്വാ ¶ ഭിസം പദുമപുണ്ഡരീകമൂലം ഉദ്ധരാമീതി അത്ഥോ. സേസം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനപദത്ഥത്താ ച നയാനുസാരേന സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

ഭദ്ദജിത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൯. സിവകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

നവമാപദാനേ ¶ ഏസനായ ചരന്തസ്സാതിആദികം ആയസ്മതോ സിവകത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം ഭഗവന്തം പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ പത്തം ആദായ കുമ്മാസസ്സ പൂരേത്വാ അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ ബ്രാഹ്മണകുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ സിവകോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ വിജ്ജാസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം ഗതോ നേക്ഖമ്മജ്ഝാസയതായ കാമേ പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ വിചരന്തോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം ¶ പാപുണി.

൧൧൭. അരഹത്തം പത്വാ സോമനസ്സജാതോ അത്തനോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ ഏസനായ ചരന്തസ്സാതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

സിവകത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൦. ഉപവാനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ദസമാപദാനേ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദികം ആയസ്മതോ ഉപവാനത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയം കിര പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ കേനചി കമ്മച്ഛിദ്ദേന പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ദല്ലിദ്ദകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേ തസ്സ ധാതും ഗഹേത്വാ മനുസ്സദേവനാഗഗരുളയക്ഖകുമ്ഭണ്ഡഗന്ധബ്ബേഹി സത്തരതനമയേ സത്തയോജനികേ ഥൂപേ കതേ ¶ തത്ഥ സുധോതം അത്തനോ ഉത്തരാസങ്ഗം വേളഗ്ഗേ ആബന്ധിത്വാ ധജം കത്വാ പൂജം അകാസി. തം ഗഹേത്വാ അഭിസമ്മതകോ നാമ യക്ഖസേനാപതി ദേവേഹി ചേതിയപൂജാരക്ഖണത്ഥം ഠപിതോ അദിസ്സമാനകായോ ആകാസേ ധാരേന്തോ ചേതിയം തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം അകാസി. തം ദിസ്വാ ഭിയ്യോസോമത്തായ പസന്നമാനസോ അഹോസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഉപവാനോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ജേതവനപടിഗ്ഗഹണേ ബുദ്ധാനുഭാവം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. അഥായസ്മാ ഉപവാനോ ഭഗവതോ ഉപട്ഠാകോ അഹോസി ¶ . തേന ച സമയേന ഭഗവതോ വാതാബാധോ ഉപ്പജ്ജി. ഥേരസ്സ ഗിഹിസഹായോ ദേവഹിതോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ സാവത്ഥിയം പടിവസതി. സോ ഥേരം ചതൂഹി പച്ചയേഹി പവാരേസി. അഥായസ്മാ ഉപവാനോ നിവാസേത്വാ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ നിവേസനം ഉപഗഞ്ഛി. ബ്രാഹ്മണോ ‘‘കേനചി മഞ്ഞേ പയോജനേന ഥേരോ ആഗതോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘വദേയ്യാഥ, ഭന്തേ, കേനത്ഥോ’’തി ആഹ. ഥേരോ തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ പയോജനം ആചിക്ഖന്തോ –

‘‘അരഹം സുഗതോ ലോകേ, വാതേഹാബാധികോ മുനി;

സചേ ഉണ്ഹോദകം അത്ഥി, മുനിനോ ദേഹി ബ്രാഹ്മണ.

‘‘പൂജിതോ പൂജനേയ്യാനം, സക്കരേയ്യാന സക്കതോ;

അപചിതോപചേയ്യാനം, തസ്സ ഇച്ഛാമി ഹാതവേ’’തി. (ഥേരഗാ. ൧൮൫-൧൮൬) –

ഗാഥാദ്വയം അഭാസി.

തസ്സത്ഥോ – യോ ഇമസ്മിം ലോകേ പൂജനേയ്യാനം പൂജേതബ്ബേഹി സക്കാദീഹി ദേവേഹി മഹാബ്രഹ്മാദീഹി ച ബ്രഹ്മേഹി പൂജിതോ, സക്കരേയ്യാനം സക്കാതബ്ബേഹി ബിമ്ബിസാരകോസലരാജാദീഹി സക്കതോ, അപചേയ്യാനം അപചായിതബ്ബേഹി മഹേസീഹി ഖീണാസവേഹി അപചിതോ, കിലേസേഹി ¶ ആരകത്താദിനാ അരഹം, സോഭനഗമനാദിനാ സുഗതോ സബ്ബഞ്ഞൂ മുനി മയ്ഹം സത്ഥാ ദേവദേവോ സക്കാനം അതിസക്കോ ബ്രഹ്മാനം അതിബ്രഹ്മാ, സോ ദാനി വാതേഹി വാതഹേതു വാതക്ഖോഭനിമിത്തം ആബാധികോ ജാതോ. സചേ ¶ , ബ്രാഹ്മണ, ഉണ്ഹോദകം അത്ഥി, തസ്സ വാതാബാധവൂപസമനത്ഥം തം ഹാതവേ ഉപനേതും ഇച്ഛാമീതി.

തം സുത്വാ ബ്രാഹ്മണോ ഉണ്ഹോദകം തദനുരൂപം വാതഹരഞ്ച ഭേസജ്ജം ഭഗവതോ ഉപനാമേസി. തേന ച സത്ഥു രോഗോ വൂപസമി. തസ്സ ഭഗവാ അനുമോദനം അകാസി.

൧൨൨. അഥായസ്മാ ഉപവാനോ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോതിആദിമാഹ. തത്ഥ പദുമുത്തരോതിആദീനി പുബ്ബേ വുത്തത്ഥാനേവ.

൧൨൩. മഹാജനാ സമാഗമ്മാതി സകലജമ്ബുദീപവാസിനോ രാസിഭൂതാതി അത്ഥോ. ചിതകം കത്വാതി യോജനുബ്ബേധം ചന്ദനരാസിചിതകം കത്വാ ഭഗവതോ സരീരം തത്ഥ അഭിരോപയിംസൂതി സമ്ബന്ധോ.

൧൨൪. സരീരകിച്ചം ¶ കത്വാനാതി ആദഹനാതി അഗ്ഗിനാ ദഹനകിച്ചം കത്വാതി അത്ഥോ.

൧൨൭-൨൮. ജങ്ഘാ മണിമയാ ആസീതി മനുസ്സേഹി കതഥൂപേ ജങ്ഘാ പുപ്ഫവാഹത്ഥം ചരിതട്ഠാനം മണിമയാ ഇന്ദനീലമണിനാ കതാതി അത്ഥോ. മയമ്പീതി സബ്ബേ ദേവാ ഥൂപം കരിസ്സാമാതി അത്ഥോ.

൧൨൯. ധാതു ആവേണികാ നത്ഥീതി ദേവമനുസ്സേഹി വിസും വിസും ചേതിയം കാതും ആവേണികാ വിസും ധാതു നത്ഥി, തം ദസ്സേന്തോ സരീരം ഏകപിണ്ഡിതന്തി ആഹ. അധിട്ഠാനബലേന സകലസരീരധാതു ഏകഘനസിലാമയപടിമാ വിയ ഏകമേവ അഹോസീതി അത്ഥോ. ഇമമ്ഹി ബുദ്ധഥൂപമ്ഹീതി സകലജമ്ബുദീപവാസീഹി കതമ്ഹി ഇമമ്ഹി സുവണ്ണഥൂപമ്ഹി മയം സബ്ബേ സമാഗന്ത്വാ കഞ്ചുകഥൂപം കരിസ്സാമാതി അത്ഥോ.

൧൩൩. ഇന്ദനീലം മഹാനീലന്തി ഇന്ദീവരപുപ്ഫവണ്ണാഭം മണി ഇന്ദനീലമണി. തതോ അധികവണ്ണതാ മഹാമണി ഇന്ദനീലമണയോ ച മഹാനീലമണയോ ച ജോതിരസമണിജാതിരങ്ഗമണയോ ച ഏകതോ സന്നിപാതേത്വാ രാസീ കത്വാ സുവണ്ണഥൂപേ കഞ്ചുകഥൂപം കത്വാ അഛാദയുന്തി സമ്ബന്ധോ.

൧൪൪. പച്ചേകം ¶ ബുദ്ധസേട്ഠസ്സാതി ബുദ്ധുത്തമസ്സ പതി ഏകം വിസും ഉപരിഛദനേന ഥൂപം അകംസൂതി അത്ഥോ.

൧൪൭. കുമ്ഭണ്ഡാ ഗുയ്ഹകാ ¶ തഥാതി കുമ്ഭമത്താനി അണ്ഡാനി യേസം ദേവാനം തേ കുമ്ഭണ്ഡാ, പടിച്ഛാദേത്വാ നിഗുഹിത്വാ പടിച്ഛാദനതോ ഗരുളാ ഗുയ്ഹകാ നാമ ജാതാ, തേ കുമ്ഭണ്ഡാ ഗുയ്ഹകാപി ഥൂപം അകംസൂതി അത്ഥോ.

൧൫൧. അതിഭോന്തി ന തസ്സാഭാതി തസ്സ ചേതിയസ്സ പഭം ചന്ദസൂരിയതാരകാനം പഭാ ന അതിഭോന്തി, ന അജ്ഝോത്ഥരന്തീതി അത്ഥോ.

൧൫൮. അഹമ്പി കാരം കസ്സാമീതി താദിനോ ലോകനാഥസ്സ ഥൂപസ്മിം അഹമ്പി കാരം പുഞ്ഞകിരിയം കുസലകമ്മം ധജപടാകപൂജം കരിസ്സാമീതി അത്ഥോ.

ഉപവാനത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

൧൧. രട്ഠപാലത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ

ഏകാദസമാപദാനേ ¶ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോതിആദികം ആയസ്മതോ രട്ഠപാലത്ഥേരസ്സ അപദാനം. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയാനി പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ തസ്സ ഉപ്പത്തിതോ പുരേതരമേവ ഹംസവതീനഗരേ ഗഹപതിമഹാസാലകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ പിതു അച്ചയേന ഘരാവാസേ പതിട്ഠിതോ രതനകോട്ഠാഗാരകമ്മികേന ദസ്സിതം അപരിമാണം കുലവംസാനുഗതം ധനം ദിസ്വാ ‘‘ഇമം ഏത്തകം ധനരാസിം മയ്ഹം അയ്യകപയ്യകാദയോ അത്തനാ സദ്ധിം ഗഹേത്വാ ഗന്തും നാസക്ഖിംസു, മയാ പന ഗഹേത്വാ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ കപണദ്ധികാദീനം മഹാദാനം ദേതി. സോ അഭിഞ്ഞാലാഭിം ഏകം താപസം ഉപട്ഠഹന്തോ തേന ദേവലോകാധിപച്ചേ ഉയ്യോജിതോ യാവജീവം പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചുതോ ദേവോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സോ തത്ഥ ദേവലോകേ ദേവരജ്ജം കരോന്തോ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചുതോ മനുസ്സലോകേ ഭിന്നം രട്ഠം സന്ധാരേതും സമത്ഥസ്സ കുലസ്സ ഏകപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തേന ച സമയേന പദുമുത്തരോ നാമ ഭഗവാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ വേനേയ്യസത്തം നിബ്ബാനമഹാനഗരസങ്ഖാതഖേമന്തഭൂമിം സമ്പാപേസി. അഥ സോ കുലപുത്തോ അനുക്കമേന വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം ഉപാസകേഹി ¶ സദ്ധിം വിഹാരം ഗതോ സത്ഥാരം ധമ്മം ദേസേന്തം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ പരിസപരിയന്തേ നിസീദി.

തേന ച സമയേന സത്ഥാ ഏകം ഭിക്ഖും സദ്ധാപബ്ബജിതാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി, തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ തദത്ഥായ ചിത്തം ഠപേത്വാ സതസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരസ്സ ഭഗവതോ മഹതാ സക്കാരേന സത്താഹം മഹാദാനം പവത്തേത്വാ പണിധാനം അകാസി. സത്ഥാ തസ്സ അനന്തരായേന ¶ ഇജ്ഝനഭാവം ദിസ്വാ ‘‘അനാഗതേ ഗോതമസ്സ നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാസനേ സദ്ധാപബ്ബജിതാനം അഗ്ഗോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. സോ സത്ഥാരം ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച വന്ദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. സോ തത്ഥ യാവതായുകം പുഞ്ഞാനി കത്വാ തതോ ചവിത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇതോ ദ്വാനവുതികപ്പേ ഫുസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സത്ഥു വേമാതികഭാതികേസു തീസു രാജപുത്തേസു സത്ഥാരം ഉപട്ഠഹന്തേസു തേസം പുഞ്ഞകിരിയായ സഹായകിച്ചം അകാസി. ഏവം തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ തം തം ബഹും കുസലം ഉപചിനിത്വാ സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കുരുരട്ഠേ ഥുല്ലകോട്ഠികനിഗമേ രട്ഠപാലസേട്ഠിഗേഹേ നിബ്ബത്തി, തസ്സ ഭിന്നം രട്ഠം സന്ധാരേതും സമത്ഥേ കുലേ നിബ്ബത്തത്താ രട്ഠപാലോതി വംസാനുഗതമേവ നാമം അഹോസി. സോ മഹതാ പരിവാരേന വഡ്ഢന്തോ അനുക്കമേന യോബ്ബനം പത്തോ മാതാപിതൂഹി പതിരൂപേന ദാരേന സംയോജേത്വാ മഹന്തേ ച യസേ പതിട്ഠാപിതോ ദിബ്ബസമ്പത്തിസദിസം സമ്പത്തിം പച്ചനുഭോതി. അഥ ഭഗവാ കുരുരട്ഠേ ജനപദചാരികം ചരന്തോ ഥുല്ലകോട്ഠികം അനുപാപുണി. തം സുത്വാ രട്ഠപാലോ കുലപുത്തോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ¶ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ സത്തവാരേ ഭത്തച്ഛേദേ കത്വാ കിച്ഛേന കസിരേന മാതാപിതരോ അനുജാനാപേത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ സത്ഥു ആണത്തിയാ അഞ്ഞതരസ്സ ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ യോനിസോമനസികാരേന കമ്മം കരോന്തോ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണി.

൧൭൯-൧൮൦. അഥായസ്മാ അപരഭാഗേ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം സരിത്വാ സോമനസ്സജാതോ പുബ്ബചരിതാപദാനം പകാസേന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോതിആദിമാഹ. സുനാഗോ സോ മയാ ദിന്നോതി തദാ മഹാധനസേട്ഠി ഹുത്വാ സബ്ബം സാപതേയ്യം ദാനമുഖേ വിസ്സജ്ജനസമയേ സത്തപ്പതിട്ഠോ സുന്ദരോ നാഗോ ¶ ഹത്ഥിരാജാ മയാ ദിന്നോ അഹോസി. തം ദസ്സേന്തോ ഈസാദന്തോതിആദിമാഹ. ഈസാദന്തോ രഥഈസപ്പമാണദന്തോ, സോ മയാ ദിന്നോ ഹത്ഥിനാഗോ. ഉരൂള്ഹവാതി രാജാവഹനയോഗ്ഗസമത്ഥോ, രാജാരഹോ വാ. സേതച്ഛത്തോതി അലങ്കാരത്ഥായ ഉപട്ഠഹനസേതച്ഛത്തസഹിതോതി അത്ഥോ. പസോഭിതോതി ആരോഹപരിണാഹവാ രൂപസോഭാഹി സമ്പന്നോതി അത്ഥോ. സകപ്പനോ സഹത്ഥിപോതി ഹത്ഥിഅലങ്കാരസഹിതോ ഹത്ഥിഗോപകസഹിതോതി അത്ഥോ. ഇത്ഥമ്ഭൂതോ ഹത്ഥിനാഗോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ മയാ ദിന്നോതി അത്ഥോ.

൧൮൧. മയാ ഭത്തം കാരേത്വാനാതി മയാ കാരാപിതവിഹാരേ വസന്താനം കോടിസങ്ഖാനം ഭിക്ഖൂനം നിച്ചഭത്തം പട്ഠപേത്വാ മഹേസിനോ നിയ്യാദേസിന്തി സമ്ബന്ധോ.

൧൮൩. ജലജുത്തമനാമകോതി ¶ ജലതോ ജാതോ ജലജോ, കിം തം? പദുമം, പദുമേന സമാനനാമത്താ ഉത്തമത്താ ച പദുമുത്തരോ നാമ ഭഗവാതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

രട്ഠപാലത്ഥേരഅപദാനവണ്ണനാ സമത്താ.

ഛപ്പഞ്ഞാസമമഹാവഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

ഇതി വിസുദ്ധജനവിലാസിനിയാ അപദാന-അട്ഠകഥായ

ഏത്താവതാ ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസാവകത്ഥേരാപദാന-അട്ഠകഥാ സമത്താ.

നിഗമനകഥാ

സീഹളദീപകേ ¶ ¶ അപ്പിച്ഛതാദിഗുണവന്താനം ഥേരവംസപ്പദീപാനം ആനന്ദത്ഥേരാദീനം സബ്ബസത്താനം തണ്ഹാമാനദിട്ഠാദയോ ഛേദനനിഗ്ഗഹവിവേചനാദ്യത്ഥം സത്തഹി മാസേഹി അതിവിയ ആരാധനേന ലദ്ധകോസല്ലേന ബോധിസമ്ഭാരം ഗവേസന്തേന സതിധിതിഗതിവീരിയപരക്കമന്തേന മഹാസമന്തഗുണസോഭനേന തിപിടകധരേന പണ്ഡിതേന ആഭതം ഇമം അപദാന-അട്ഠകഥം സബ്ബോ സദേവലോകോ ജാനാതൂതി.

അനേന ലോഭാദിമലാ പജാനം, ചക്ഖാദിരോഗാ വിവിധാ ച ദുക്ഖാ;

കലഹാദിഭയാ ദുക്ഖിതാ ജാതാ, ചോരാദയോനത്ഥകരാ ച ലോകേ.

നസ്സന്തു മേ പഞ്ച വേരാ ച പാപാ, നസ്സന്തു ഗിമ്ഹേ യഥാ വുട്ഠിവാതാ;

അട്ഠങ്ഗികമഗ്ഗവരേന പത്വാ, നിബ്ബാനപുരം പടിപാദയാമി.

സബ്ബദിട്ഠിഞ്ച മദ്ദന്തോ, രാഗദോസാദിപാപകേ;

സംസാരവട്ടം ഛിന്ദിത്വാ, ഉപേമി സഗ്ഗമോക്ഖകേ.

ആണാഖേത്തമ്ഹി ¶ സബ്ബത്ഥ, അവീചിമ്ഹി ഭവഗ്ഗതോ;

സബ്ബേ ധമ്മാനുയായന്തു, തയോ ലോകാ ഉതുപി ചാതി.

അപദാന-അട്ഠകഥാ സമത്താ.