അട്ഠകഥാ > സുത്തപിടക (അട്ഠകഥാ) > ഖുദ്ദകനികായ (അട്ഠകഥാ)

തത്ഥ ¶ ‘‘ബുദ്ധവംസസംവണ്ണനാ ഹേസ്സതി സാരഭൂതാ’’തി വുത്തത്താ ബുദ്ധവംസോ താവ വവത്ഥപേതബ്ബോ. തത്രിദം വവത്ഥാനം – ഇതോ ഹേട്ഠാ കപ്പസതസഹസ്സാധികേസു ചതൂസു അസങ്ഖ്യേയ്യേസു ഉപ്പന്നാനം പഞ്ചവീസതിയാ ബുദ്ധാനം ഉപ്പന്നകപ്പാദിപരിച്ഛേദവസേന പവേണിവിത്ഥാരകഥാ ‘‘ബുദ്ധവംസോ നാമാ’’തി വേദിതബ്ബോ.

സ്വായം കപ്പപരിച്ഛേദോ നാമപരിച്ഛേദോ ഗോത്തപരിച്ഛേദോ ജാതിപരിച്ഛേദോ നഗരപരിച്ഛേദോ പിതുപരിച്ഛേദോ ¶ മാതുപരിച്ഛേദോ ബോധിരുക്ഖപരിച്ഛേദോ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനപരിച്ഛേദോ അഭിസമയപരിച്ഛേദോ സാവകസന്നിപാതപരിച്ഛേദോ അഗ്ഗസാവകപരിച്ഛേദോ ഉപട്ഠാകപരിച്ഛേദോ അഗ്ഗസാവികാപരിച്ഛേദോ പരിവാരഭിക്ഖുപരിച്ഛേദോ രംസിപരിച്ഛേദോ സരീരപ്പമാണപരിച്ഛേദോ ബോധിസത്താധികാരപരിച്ഛേദോ ബ്യാകരണപരിച്ഛേദോ ബോധിസത്തപധാനപരിച്ഛേദോ ആയുപരിച്ഛേദോ പരിനിബ്ബാനപരിച്ഛേദോതി ഇമേഹി പാളിയാ ആഗതേഹി ബാവീസതിയാ പരിച്ഛേദേഹി പരിച്ഛിന്നോ വവത്ഥിതോ.

പാളിഅനാരുള്ഹോ പന സമ്ബഹുലവാരോപേത്ഥ ആനേതബ്ബോ. സോ അഗാരവാസപരിച്ഛേദോ പാസാദത്തയപരിച്ഛേദോ നാടകിത്ഥിപരിച്ഛേദോ അഗ്ഗമഹേസിപരിച്ഛേദോ പുത്തപരിച്ഛേദോ യാനപരിച്ഛേദോ അഭിനിക്ഖമനപരിച്ഛേദോ ¶ പധാനപരിച്ഛേദോ ഉപട്ഠാകപരിച്ഛേദോ വിഹാരപരിച്ഛേദോതി ദസധാ വവത്ഥിതോ ഹോതി.

തം സമ്ബഹുലവാരമ്പി, യഥാട്ഠാനേ മയം പന;

ദസ്സേത്വാവ ഗമിസ്സാമ, തത്ഥ തത്ഥ സമാസതോ.

കേനായം ദേസിതോ കത്ഥ, കസ്സത്ഥായ ച ദേസിതോ;

കിമത്ഥായ കദാ കസ്സ, വചനം കേന ചാഭതോ.

സബ്ബമേതം വിധിം വത്വാ, പുബ്ബമേവ സമാസതോ;

പച്ഛാഹം ബുദ്ധവംസസ്സ, കരിസ്സാമത്ഥവണ്ണനന്തി.

തത്ഥ കേനായം ദേസിതോതി അയം ബുദ്ധവംസോ കേന ദേസിതോ? സബ്ബധമ്മേസു അപ്പടിഹതഞാണചാരേന ദസബലേന ചതുവേസാരജ്ജവിസാരദേന ധമ്മരാജേന ¶ ധമ്മസ്സാമിനാ തഥാഗതേന സബ്ബഞ്ഞുനാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ദേസിതോ.

കത്ഥ ദേസിതോതി? കപിലവത്ഥുമഹാനഗരേ നിഗ്രോധാരാമമഹാവിഹാരേ പരമരുചിരസന്ദസ്സനേ ദേവമനുസ്സനയനനിപാതഭൂതേ രതനചങ്കമേ ചങ്കമന്തേന ദേസിതോ.

കസ്സത്ഥായ ¶ ച ദേസിതോതി? ദ്വാസീതിയാ ഞാതിസഹസ്സാനം അനേകകോടീനഞ്ച ദേവമനുസ്സാനം അത്ഥായ ദേസിതോ.

കിമത്ഥായ ദേസിതോതി? ചതുരോഘനിത്ഥരണത്ഥായ ദേസിതോ.

കദാ ദേസിതോതി ഭഗവാ ഹി പഠമബോധിയം വീസതിവസ്സാനി അനിബദ്ധവാസോ ഹുത്വാ യത്ഥ യത്ഥ ഫാസുകം ഹോതി, തത്ഥ തത്ഥേവ ഗന്ത്വാ വസി. കഥം? പഠമം വസ്സം ഇസിപതനേ ധമ്മചക്കം (സം. നി. ൫.൧൦൮൧; മഹാവ. ൧൩ ആദയോ; പടി. മ. ൨.൩൦) പവത്തേത്വാ അട്ഠാരസ ബ്രഹ്മകോടിയോ അമതപാനം പായേത്വാ ബാരാണസിം ഉപനിസ്സായ ഇസിപതനേ മിഗദായേ വസി. ദുതിയം വസ്സം രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വേളുവനേ മഹാവിഹാരേ. തതിയചതുത്ഥാനിപി തത്ഥേവ. പഞ്ചമം വേസാലിം ഉപനിസ്സായ മഹാവനേ കൂടാഗാരസാലായം. ഛട്ഠം മകുലപബ്ബതേ. സത്തമം താവതിംസഭവനേ. അട്ഠമം ഭഗ്ഗേസു സംസുമാരഗിരിം ഉപനിസ്സായ ഭേസകളാവനേ. നവമം കോസമ്ബിയം. ദസമം പാലിലേയ്യകവനസണ്ഡേ. ഏകാദസമം നാളായം ബ്രാഹ്മണഗാമേ. ദ്വാദസമം വേരഞ്ജായം. തേരസമം ചാലിയപബ്ബതേ. ചുദ്ദസമം ജേതവനമഹാവിഹാരേ. പഞ്ചദസമം കപിലവത്ഥുമഹാനഗരേ. സോളസമം ആളവകം ദമേത്വാ ചതുരാസീതിപാണസഹസ്സാനി അമതപാനം പായേത്വാ ആളവിയം. സത്തരസമം രാജഗഹേയേവ. അട്ഠാരസമം ചാലിയപബ്ബതേയേവ. തഥാ ഏകൂനവീസതിമം വീസതിമം പന വസ്സം രാജഗഹേയേവ വസി. തേന ¶ വുത്തം – ‘‘ഭഗവാ ഹി പഠമബോധിയം വീസതിവസ്സാനി അനിബദ്ധവാസോ ഹുത്വാ യത്ഥ യത്ഥ ഫാസുകം ഹോതി, തത്ഥ തത്ഥേവ ഗന്ത്വാ വസീ’’തി. തതോ പട്ഠായ പന സാവത്ഥിംയേവ ഉപനിസ്സായ ജേതവനമഹാവിഹാരേ ച പുബ്ബാരാമേ ച ധുവപരിഭോഗവസേന വസി.

യദാ പന സത്ഥാ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ ബാരാണസിയം ഇസിപതനേ മിഗദായേ പഠമം വസ്സം വസിത്വാ വുട്ഠവസ്സോ പവാരേത്വാ ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ തത്ഥ തയോ മാസേ വസന്തോ തേഭാതികജടിലേ ദമേത്വാ ഭിക്ഖുസഹസ്സേഹി കതപരിവാരോ ¶ ഫുസ്സമാസപുണ്ണമായം രാജഗഹം ഗന്ത്വാ ദ്വേ മാസേ തത്ഥേവ വസി, തദാ ബാരാണസിതോ നിക്ഖന്തസ്സ പനസ്സ പഞ്ച മാസാ ജാതാ. സകലോ ഹേമന്തോ അതിക്കന്തോ. ഉദായിത്ഥേരസ്സ ആഗതദിവസതോ സത്തട്ഠദിവസാ വീതിവത്താ. സോ പന ഫഗ്ഗുനീപുണ്ണമാസിയം ചിന്തേസി – ‘‘അതിക്കന്തോ ഹേമന്തോ, വസന്തകാലോ അനുപ്പത്തോ, സമയോ തഥാഗതസ്സ കപിലപുരം ഗന്തു’’ന്തി. സോ ഏവം ചിന്തേത്വാ കുലനഗരഗമനത്ഥായ സട്ഠിമത്താഹി ഗാഥാഹി ഗമനവണ്ണം വണ്ണേസി. അഥ സത്ഥാ ചസ്സ വചനം സുത്വാ ഞാതിസങ്ഗഹം കാതുകാമോ ഹുത്വാ അങ്ഗമഗധവാസീനം കുലപുത്താനം ദസഹി സഹസ്സേഹി കപിലവത്ഥുവാസീനം ദസഹി സഹസ്സേഹീതി സബ്ബേഹേവ വീസതിയാ ഖീണാസവസഹസ്സേഹി പരിവുതോ രാജഗഹതോ നിക്ഖമിത്വാ ദിവസേ ദിവസേ യോജനം ഗച്ഛന്തോ രാജഗഹതോ സട്ഠിയോജനം കപിലവത്ഥുപുരം ¶ ദ്വീഹി മാസേഹി സമ്പാപുണിത്വാ തത്ഥ ഞാതീനം വന്ദാപനത്ഥം യമകപാടിഹാരിയം അകാസി. തദായം ബുദ്ധവംസോ ദേസിതോ.

കസ്സ വചനന്തി? സാവകപച്ചേകബുദ്ധാനം അസാധാരണം സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സേവ വചനം.

കേനാഭതോതി? ആചരിയപരമ്പരായ ആഭതോ. അയഞ്ഹി സാരിപുത്തത്ഥേരോ ഭദ്ദജീ തിസ്സോ കോസിയപുത്തോ സിഗ്ഗവോ മോഗ്ഗലിപുത്തോ സുദത്തോ ധമ്മികോ ദാസകോ സോണകോ രേവതോതി ഏവമാദീഹി യാവ തതിയസങ്ഗീതികാലാ ആഭതോ, തതോ ഉദ്ധമ്പി തേസംയേവ സിസ്സാനുസിസ്സേഹീതി ഏവം താവ ആചരിയപരമ്പരായ യാവജ്ജകാലാ ആഭതോതി വേദിതബ്ബോ.

‘‘കേനായം ദേസിതോ കത്ഥ, കസ്സത്ഥായ ച ദേസിതോ;

കിമത്ഥായ കദാ കസ്സ, വചനം കേന ചാഭതോ’’തി. –

ഏവം ¶ ¶ ആഭതസ്സ പനസ്സ ഇദാനി അത്ഥവണ്ണനാ ഹോതി, സാ പനായം അത്ഥവണ്ണനാ യസ്മാ ദൂരേനിദാനം അവിദൂരേനിദാനം സന്തികേനിദാനന്തി, ഇമാനി തീണി നിദാനാനി ദസ്സേത്വാവ വണ്ണിതാ സുവണ്ണിതാ നാമ ഹോതി. യേ ച നം സുണന്തി, തേഹി സമുദാഗമതോ ¶ പട്ഠായ വിഞ്ഞാതത്താ സുവിഞ്ഞാതാവ ഹോതി, തസ്മാ താനി നിദാനാനി ദസ്സേത്വാവ വണ്ണയിസ്സാമ.

തത്ഥ ആദിതോ പട്ഠായ താവ തേസം നിദാനാനം പരിച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ. തത്രായം സങ്ഖേപതോ അത്ഥദീപനാ – ദീപങ്കരദസബലസ്സ പാദമൂലേ കതാഭിനീഹാരസ്സ മഹാസത്തസ്സ യാവ വേസ്സന്തരത്തഭാവാ ചവിത്വാ തുസിതഭവനേ നിബ്ബത്തി, താവ പവത്താ കഥാ ദൂരേനിദാനം നാമ. തുസിതഭവനതോ ചവിത്വാ യാവ ബോധിമണ്ഡേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപ്പത്തി, താവ പവത്താ കഥാ അവിദൂരേനിദാനം നാമ. ‘‘ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ’’തി ച, ‘‘രാജഗഹേ വിഹരതി വേളുവനേ കലന്ദകനിവാപേ’’തി ച, ‘‘വേസാലിയം വിഹരതി മഹാവനേ കൂടാഗാരസാലായ’’ന്തി ച ഏവം മഹാബോധിമണ്ഡേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപ്പത്തിതോ യാവ പരിനിബ്ബാനമഞ്ചാ ഏതസ്മിം അന്തരേ ഭഗവാ യത്ഥ യത്ഥ വിഹാസി, തം തം സന്തികേനിദാനം നാമാതി വേദിതബ്ബം. ഏത്താവതാ സങ്ഖേപേനേവ തിണ്ണം ദൂരാവിദൂരസന്തികേനിദാനാനം വസേന ബാഹിരനിദാനവണ്ണനാ സമത്താ ഹോതീതി.

‘‘ബ്രഹ്മാ ¶ ച ലോകാധിപതീ സഹമ്പതീ, കതഞ്ജലീ അനധിവരം അയാചഥ;

സന്തീധ സത്താപ്പരജക്ഖജാതികാ, ദേസേഹി ധമ്മം അനുകമ്പിമം പജ’’ന്തി. –

ആദിനയപ്പവത്തസ്സ അബ്ഭന്തരനിദാനസ്സ അത്ഥവണ്ണനാ ഹോതി.

ഏത്ഥ ¶ ‘‘ഏകം സമയം ഭഗവാ രാജഗഹേ വിഹരതി വേളുവനേ കലന്ദകനിവാപേ’’തിആദിസുത്തന്തേസു വിയ – ‘‘ഏകം സമയം ഭഗവാ സക്കേസു വിഹരതി കപിലവത്ഥുസ്മിം നിഗ്രോധാരാമേ. അഥ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം ബുദ്ധവംസം അപുച്ഛീ’’തി ഏവമാദിനാ നയേന നിദാനം അവത്വാ കസ്മാ ‘‘ബ്രഹ്മാ ച ലോകാധിപതീ സഹമ്പതീ, കതഞ്ജലീ അനധിവരം അയാചഥാ’’തിആദിനാ നയേന നിദാനം വുത്തന്തി? വുച്ചതേ – ഭഗവതോ സബ്ബധമ്മദേസനാകാരണഭൂതായ ബ്രഹ്മുനോ ധമ്മദേസനായാചനായ സന്ദസ്സനത്ഥം വുത്തന്തി.

‘‘കദായം ധമ്മദേസനത്ഥം, അജ്ഝിട്ഠോ ബ്രഹ്മുനാ ജിനോ;

കദാ കത്ഥ ച കേനായം, ഗാഥാ ഹി സമുദീരിതാ’’തി.

വുച്ചതേ ¶ – ബുദ്ധഭൂതസ്സ പന ഭഗവതോ അട്ഠമേ സത്താഹേ സത്ഥാ ധമ്മദേസനത്ഥായ ബ്രഹ്മുനാ അജ്ഝിട്ഠോ ആയാചിതോ. തത്രായം അനുപുബ്ബികഥാ – മഹാപുരിസോ കിര കതാഭിനീഹാരോ മഹാഭിനിക്ഖമനദിവസേ വിവടപാകടബീഭച്ഛസയനാസനചേടികാ നാടകിത്ഥിയോ ദിസ്വാ അതീവ സംവിഗ്ഗഹദയോ പടേകദേസാവച്ഛന്നം ഛന്നം ആമന്തേത്വാ – ‘‘അരിനരവരമന്ഥകം കണ്ഡകം നാമ തുരങ്ഗവരമാഹരാ’’തി കണ്ഡകം ആഹരാപേത്വാ ഛന്നസഹായോ വരതുരങ്ഗമാരുയ്ഹ നഗരദ്വാരേ അധിവത്ഥായ ദേവതായ നഗരദ്വാരേ വിവടേ നഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ തീണി രജ്ജാനി തേന രത്താവസേസേന അതിക്കമിത്വാ അനോമസത്തോ അനോമായ നാമ നദിയാ തീരേ ഠത്വാ ഛന്നമേവമാഹ ¶ – ‘‘ഛന്ന, ത്വം മമ ഇമാനി അഞ്ഞേഹി അസാധാരണാനി ആഭരണാനി കണ്ഡകഞ്ച വരതുരങ്ഗമാദായ കപിലപുരം ഗച്ഛാഹീ’’തി ഛന്നം വിസ്സജ്ജേത്വാ അസിതോരഗനീലുപ്പലസദിസേനാസിനാ സകേസമകുടം ഛിന്ദിത്വാ ആകാസേ ഉക്ഖിപിത്വാ ദേവദത്തിയം പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ സയമേവ പബ്ബജിത്വാ അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരമാനോ അനിലബലസമുദ്ധുതതരങ്ഗഭങ്ഗം അസങ്ഗം ഗങ്ഗം നദിം ഉത്തരിത്വാ മണിഗണരംസിജാലവിജ്ജോതിതരാജഗഹം രാജഗഹം നാമ നഗരം പവിസിത്വാ തത്ഥ ഇസ്സരിയമദമത്തം ജനം പരിഹാസേന്തോ വിയ ച ഉദ്ധതവേസസ്സ ജനസ്സ ലജ്ജമുപ്പാദയമാനോ വിയ ച വയകന്തീഹി നാഗരജനഹദയാനി അത്തനി ബന്ധന്തോ വിയ ച ദ്വതിംസവരമഹാപുരിസലക്ഖണവിരാജിതായ രൂപസിരിയാ സബ്ബജനനയനാനി വിലുമ്പമാനോ വിയ ച രൂപീപാദസഞ്ചരോ പുഞ്ഞസഞ്ചയോ വിയ ച പബ്ബതോ വിയ ച ഗമനേന നിസ്സങ്ഗോ സന്തിന്ദ്രിയോ സന്തമാനസോ ¶ യുഗമത്തം പേക്ഖമാനോ രാജഗഹം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ യാപനമത്തം ഭത്തം ഗഹേത്വാ നഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ പണ്ഡവപബ്ബതപസ്സേ ഛായൂദകസമ്പന്നേ സുചിഭൂമിഭാഗേ പരമരമണീയേ പവിവിത്തേ ഓകാസേ നിസീദിത്വാ പടിസങ്ഖാനബലേന മിസ്സകഭത്തം പരിഭുഞ്ജിത്വാ പണ്ഡവഗിരാനുസാരേന ബിമ്ബിസാരേന മഗധമഹാരാജേന മഹാപുരിസസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ നാമഗോത്തം പുച്ഛിത്വാ തേന പമുദിതഹദയേന ‘‘മമ രജ്ജഭാഗം ഗണ്ഹാഹീ’’തി രജ്ജേന നിമന്തിയമാനോ – ‘‘അലം, മഹാരാജ, ന മയ്ഹം രജ്ജേനത്ഥോ അഹം രജ്ജം പഹായ ലോകഹിതത്ഥായ പധാനമനുയുഞ്ജിത്വാ ലോകേ വിവടച്ഛദോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീതി നിക്ഖന്തോ’’തി വത്വാ തേന ച ‘‘ബുദ്ധോ ഹുത്വാ സബ്ബപഠമം മമ വിജിതം ഓസരേയ്യാഥാ’’തി വുത്തോ ‘സാധൂ’തി തസ്സ പടിഞ്ഞം ദത്വാ ആളാരഞ്ച ഉദകഞ്ച ഉപസങ്കമിത്വാ തേസം ധമ്മദേസനായ സാരം അവിന്ദന്തോ തതോ പക്കമിത്വാ ഉരുവേലായം ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികം കരോന്തോപി അമതം അധിഗന്തും അസക്കോന്തോ ഓളാരികാഹാരപടിസേവനേന സരീരം സന്തപ്പേസി.

തദാ ¶ പന ഉരുവേലായം സേനാനിഗമേ സേനാനിഗമകുടുമ്ബികസ്സ ധീതാ സുജാതാ നാമ ദാരികാ വയപ്പത്താ ഏകസ്മിം നിഗ്രോധരുക്ഖേ പത്ഥനമകാസി – ‘‘സചാഹം സമജാതികം കുലഘരം ഗന്ത്വാ പഠമഗബ്ഭേ പുത്തം ലഭിസ്സാമി, ബലികമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി. തസ്സാ സാ പത്ഥനാ സമിജ്ഝി. സാ വേസാഖപുണ്ണമദിവസേ ‘‘അജ്ജ ബലികമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി പാതോവ പായാസം അനായാസം പരമമധുരം സമ്പടിപാദേസി. ബോധിസത്തോപി തദഹേവ കതസരീരപടിജഗ്ഗനോ ഭിക്ഖാചാരകാലം ആഗമയമാനോ പാതോവ ഗന്ത്വാ തസ്മിം നിഗ്രോധരുക്ഖമൂലേ നിസീദി. അഥ ഖോ പുണ്ണാ നാമ ദാസീ തസ്സാ ധാതീ രുക്ഖമൂലസോധനത്ഥായ ഗതാ ബോധിസത്തം പാചീനലോകധാതും ഓലോകയമാനം നിസിന്നം സഞ്ഝാപ്പഭാനുരഞ്ജിതവരകനകഗിരിസിഖരസദിസസരീരസോഭം തിമിരനികരനിധാനകരം കമലവനവികസനകരം ഘനവിവരമുപഗതം ദിവസകരമിവ തരുവരമുപഗതം മുനിദിവസകരമദ്ദസ. സരീരതോ ചസ്സ നിക്ഖന്താഹി പഭാഹി സകലഞ്ച തം രുക്ഖം സുവണ്ണവണ്ണം ദിസ്വാ തസ്സാ ഏതദഹോസി – ‘‘അജ്ജ അമ്ഹാകം ¶ ദേവതാ രുക്ഖതോ ഓരുയ്ഹ സഹത്ഥേനേവ ബലിം പടിഗ്ഗഹേതുകാമാ ഹുത്വാ നിസിന്നാ’’തി. സാ വേഗേന ഗന്ത്വാ സുജാതായ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി.

തതോ ¶ സുജാതാ സഞ്ജാതസദ്ധാ ഹുത്വാ സബ്ബാലങ്കാരേന അലങ്കരിത്വാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികം സുവണ്ണപാതിം പരമമധുരസ്സ മധുപായാസസ്സ പൂരേത്വാ അപരായ സുവണ്ണപാതിയാ പിദഹിത്വാ സീസേനാദായ നിഗ്രോധരുക്ഖാഭിമുഖീ അഗമാസി. സാ ഗച്ഛന്തീ ദൂരതോവ തം ബോധിസത്തം രുക്ഖദേവതമിവ സകലം തം രുക്ഖം സരീരപ്പഭായ സുവണ്ണവണ്ണം കത്വാ പുഞ്ഞസഞ്ചയമിവ രൂപവന്തം നിസിന്നം ദിസ്വാ പീതിസോമനസ്സജാതാ സുജാതാ ‘‘രുക്ഖദേവതാ’’തി സഞ്ഞായ ദിട്ഠട്ഠാനതോ പട്ഠായ ഓനതോനതാ ഗന്ത്വാ സീസതോ തം സുവണ്ണപാതിം ഓതാരേത്വാ മഹാസത്തസ്സ ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ – ‘‘യഥാ മമ മനോരഥോ നിപ്ഫന്നോ, ഏവം തുമ്ഹാകമ്പി നിപ്ഫജ്ജതൂ’’തി വത്വാ പക്കാമി.

അഥ ഖോ ബോധിസത്തോപി സുവണ്ണപാതിം ഗഹേത്വാ നേരഞ്ജരായ നദിയാ തീരം ഗന്ത്വാ സുപ്പതിട്ഠിതസ്സ നാമ തിത്ഥസ്സ തീരേ സുവണ്ണപാതിം ഠപേത്വാ ന്ഹത്വാ പച്ചുത്തരിത്വാ ഏകൂനപഞ്ഞാസപിണ്ഡേ കരോന്തോ തം പായാസം പരിഭുഞ്ജിത്വാ – ‘‘സചാഹം അജ്ജ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമി, അയം സുവണ്ണപാതി പടിസോതം ഗച്ഛതൂ’’തി ഖിപി. സാ പാതി പടിസോതം ഗന്ത്വാ കാളസ്സ നാമ നാഗരാജസ്സ ഭവനം പവിസിത്വാ തിണ്ണം ബുദ്ധാനം ഥാലകാനി ഉക്ഖിപിത്വാ തേസം ഹേട്ഠാ അട്ഠാസി.

മഹാസത്തോ തത്ഥേവ വനസണ്ഡേ ദിവാവിഹാരം വീതിനാമേത്വാ സായന്ഹസമയേ സോത്ഥിയേന നാമ തിണഹാരകേന മഹാപുരിസസ്സ ആകാരം ഞത്വാ ദിന്നാ അട്ഠ തിണമുട്ഠിയോ ഗഹേത്വാ ബോധിമണ്ഡമാരുയ്ഹ ദക്ഖിണദിസാഭാഗേ അട്ഠാസി. സോ പന പദേസോ പദുമിനിപത്തേ ഉദകബിന്ദു വിയ അകമ്പിത്ഥ. മഹാപുരിസോ – ‘‘അയം പദേസോ മമ ഗുണം ധാരേതും അസമത്ഥോ’’തി ¶ പച്ഛിമദിസാഭാഗമഗമാസി. സോപി തഥേവ കമ്പിത്ഥ. പുന ഉത്തരദിസാഭാഗമഗമാസി. സോപി തഥേവ കമ്പിത്ഥ. പുന പുരത്ഥിമദിസാഭാഗമഗമാസി. തത്ഥ പല്ലങ്കപ്പമാണട്ഠാനം നിച്ചലം അഹോസി. മഹാപുരിസോ – ‘‘ഇദം ഠാനം കിലേസവിദ്ധംസനട്ഠാന’’ന്തി സന്നിട്ഠാനം കത്വാ താനി തിണാനി അഗ്ഗേ ഗഹേത്വാ ചാലേസി. താനി തൂലികഗ്ഗേന പരിച്ഛിന്നാനി വിയ അഹേസും. ബോധിസത്തോ – ‘‘ബോധിം അപത്വാവ ഇമം പല്ലങ്കം ന ഭിന്ദിസ്സാമീ’’തി ചതുരങ്ഗവീരിയം അധിട്ഠഹിത്വാ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ബോധിക്ഖന്ധം പിട്ഠിതോ കത്വാ പുരത്ഥാഭിമുഖോ നിസീദി.

തങ്ഖണഞ്ഞേവ ¶ സബ്ബലോകാഭിഹാരോ മാരോ ബാഹുസഹസ്സം മാപേത്വാ ദിയഡ്ഢയോജനസതികം ഹിമഗിരിസിഖരസദിസം ¶ ഗിരിമേഖലം നാമ അരിവരവാരണം വരവാരണം അഭിരുയ്ഹ നവയോജനികേന ധനുഅസിഫരസുസരസത്തിസബലേനാതിബഹലേന മാരബലേന സമ്പരിവുതോ സമന്താ പബ്ബതോ വിയ അജ്ഝോത്ഥരന്തോ മഹാസപത്തം വിയ മഹാസത്തം സമുപാഗമി. മഹാപുരിസോ സൂരിയേ ധരന്തേയേവ അതിതുമൂലം മാരബലം വിധമിത്വാ വികസിതജയസുമനകുസുമസദിസസ്സ ചീവരസ്സ ഉപരി പതമാനേഹി രത്തപവാലങ്കുരസദിസരുചിരദസ്സനേഹി ബോധിരുക്ഖങ്കുരേഹി പീതിയാ വിയ പൂജിയമാനോ ഏവ പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണം ലഭിത്വാ മജ്ഝിമയാമേ ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം വിസോധേത്വാ പച്ഛിമയാമേ പടിച്ചസമുപ്പാദേ ഞാണം ഓതാരേത്വാ വട്ടവിവട്ടം സമ്മസന്തോ അരുണോദയേ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ –

‘‘അനേകജാതിസംസാരം, സന്ധാവിസ്സം അനിബ്ബിസം;

ഗഹകാരം ഗവേസന്തോ, ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനം.

‘‘ഗഹകാരക ദിട്ഠോസി, പുന ഗേഹം ന കാഹസി;

സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാ, ഗഹകൂടം വിസങ്ഖതം;

വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തം, തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി. (ധ. പ. ൧൫൩-൧൫൪) –

ഇമം ഉദാനം ഉദാനേത്വാ സത്താഹം വിമുത്തിസുഖപടിസേവനേന വീതിനാമേത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ദേവതാനം കങ്ഖം ഞത്വാ താസം കങ്ഖാവിധമനത്ഥം ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ യമകപാടിഹാരിയം ദസ്സേത്വാ താസം കങ്ഖം വിധമിത്വാ പല്ലങ്കതോ ഈസകം പാചീനനിസ്സിതേ ഉത്തരദിസാഭാഗേ ഠത്വാ – ‘‘ഇമസ്മിം വത മേ പല്ലങ്കേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിദ്ധ’’ന്തി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച പൂരിതാനം പാരമീനം ഫലാധിഗമട്ഠാനം പല്ലങ്കഞ്ചേവ ബോധിരുക്ഖഞ്ച അനിമിസേഹി അക്ഖീഹി ഓലോകയമാനോ സത്താഹം വീതിനാമേസി, തം ഠാനം അനിമിസചേതിയം നാമ ജാതം.

അഥ പല്ലങ്കസ്സ ച ഠിതട്ഠാനസ്സ ച അന്തരേ പുരത്ഥിമപച്ഛിമതോ ആയതേ രതനചങ്കമേ ചങ്കമന്തോ സത്താഹം വീതിനാമേസി, തം ഠാനം രതനചങ്കമചേതിയം ¶ നാമ ജാതം. തതോ പച്ഛിമദിസാഭാഗേ ദേവതാ രതനഘരം നാമ മാപേസും, തത്ഥ പല്ലങ്കേന നിസീദിത്വാ അഭിധമ്മപിടകം വിസേസതോ ചേത്ഥ അനന്തനയസമന്തപട്ഠാനം വിചിനന്തോ സത്താഹം വീതിനാമേസി. തം ഠാനം രതനഘരചേതിയം നാമ ¶ ജാതം. ഏവം ബോധിസമീപേയേവ ചത്താരി സത്താഹാനി വീതിനാമേത്വാ പഞ്ചമേ സത്താഹേ ബോധിരുക്ഖമൂലാ യേന അജപാലനിഗ്രോധോ തേനുപസങ്കമി; തത്ഥാപി ധമ്മം വിചിനന്തോയേവ വിമുത്തിസുഖഞ്ച പടിസംവേദേന്തോ അജപാലനിഗ്രോധേ സത്താഹം വീതിനാമേസി.

ഏവം ¶ അപരം സത്താഹം മുചലിന്ദേ നിസീദി. തസ്സ നിസിന്നമത്തസ്സേവ ഭഗവതോ സകലചക്കവാളഗബ്ഭം പൂരേന്തോ മഹാഅകാലമേഘോ ഉദപാദി. തസ്മിം പന ഉപ്പന്നേ മുചലിന്ദോ നാഗരാജാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം മഹാമേഘോ സത്ഥരി മയ്ഹം ഭവനം പവിട്ഠമത്തേ ഉപ്പന്നോ വാസാഗാരമസ്സ ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി. സോ സത്തരതനമയം ദേവവിമാനസദിസം ദിബ്ബവിമാനം നിമ്മിനിതും സമത്ഥോപി ഏവം കതേ – ‘‘ന മയ്ഹം മഹപ്ഫലം ഭവിസ്സതി, ദസബലസ്സ കായവേയ്യാവച്ചം കരിസ്സാമീ’’തി അതിമഹന്തം അത്തഭാവം കത്വാ സത്ഥാരം സത്തക്ഖത്തും ഭോഗേഹി പരിക്ഖിപിത്വാ ഉപരി മഹന്തം ഫണം കത്വാ അട്ഠാസി. അഥ ഭഗവാ പരിക്ഖേപസ്സ അന്തോവ മഹതി ഓകാസേ സബ്ബരതനമയേ പച്ചഗ്ഘപല്ലങ്കേ ഉപരി വിനിഗ്ഗലന്തവിവിധസുരഭികുസുമദാമവിതാനേ വിവിധസുരഭിഗന്ധവാസിതേ ഗന്ധകുടിയം വിഹരന്തോ വിയ വിഹാസി. ഏവം ഭഗവാ തം സത്താഹം തത്ഥ വീതിനാമേത്വാ തതോ അപരം സത്താഹം രാജായതനേ നിസീദി. തത്ഥാപി വിമുത്തിസുഖപടിസംവേദിയേവ. ഏത്താവതാ സത്തസത്താഹാനി പരിപുണ്ണാനി അഹേസും. ഏത്ഥന്തരേ ഭഗവാ ഝാനസുഖേന ഫലസുഖേന ച വീതിനാമേസി.

അഥസ്സ സത്തസത്താഹാതിക്കമേ – ‘‘മുഖം ധോവിസ്സാമീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പജ്ജി. സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ അഗദഹരീതകം ആഹരിത്വാ അദാസി. അഥസ്സ സക്കോ നാഗലതാദന്തകട്ഠഞ്ച മുഖധോവനഉദകഞ്ച അദാസി. തതോ ഭഗവാ ദന്തകട്ഠം ഖാദിത്വാ അനോതത്തദഹോദകേന മുഖം ധോവിത്വാ രാജായതനമൂലേ നിസീദി. തസ്മിം സമയേ ചതൂഹി ലോകപാലേഹി ഉപനീതേ പച്ചഗ്ഘേ സേലമയേ പത്തേ തപുസ്സഭല്ലികാനം വാണിജാനം മന്ഥഞ്ച മധുപിണ്ഡികഞ്ച പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിത്വാ പച്ചാഗന്ത്വാ അജപാലനിഗ്രോധരുക്ഖമൂലേ നിസീദി. അഥസ്സ തത്ഥ നിസിന്നമത്തസ്സേവ അത്തനാ അധിഗതസ്സ ധമ്മസ്സ ഗമ്ഭീരഭാവം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ സബ്ബബുദ്ധാനം ആചിണ്ണോ – ‘‘അധിഗതോ ഖോ മ്യായം ധമ്മോ ഗമ്ഭീരോ ദുദ്ദസോ ദുരനുബോധോ സന്തോ പണീതോ അതക്കാവചരോ നിപുണോ പണ്ഡിതവേദനീയോ’’തി (മ. നി. ൨.൨൮൧; സം. നി. ൧.൧൭൨; മഹാവ. ൭) പരേസം ധമ്മം അദേസേതുകാമതാകാരപ്പത്തോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി.

അഥ ¶ ¶ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി ദസബലസ്സ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ – ‘‘നസ്സതി വത, ഭോ, ലോകോ, വിനസ്സതി വത, ഭോ, ലോകോ’’തി (സം. നി. ൧.൧൭൨; മ. നി. ൧.൨൮൨; മഹാവ. ൮) വാചം നിച്ഛാരേന്തോ ദസസഹസ്സചക്കവാളബ്രഹ്മഗണപരിവുതോ സക്കസുയാമസന്തുസിതപരനിമ്മിതവസവത്തീഹി അനുഗതോ ആഗന്ത്വാ ഭഗവതോ പുരതോ പാതുരഹോസി. സോ അത്തനോ പതിട്ഠാനത്ഥായ പഥവിം നിമ്മിനിത്വാ ദക്ഖിണം ജാണുമണ്ഡലം പഥവിയം നിഹന്ത്വാ ജലജാമലാവികലകമലമകുലസദിസം ദസനഖസമോധാനസമുജ്ജലമഞ്ജലിം സിരസ്മിം കത്വാ – ‘‘ദേസേതു, ഭന്തേ ¶ , ഭഗവാ ധമ്മം, ദേസേതു സുഗതോ ധമ്മം, സന്തി സത്താ അപ്പരജക്ഖജാതികാ, അസ്സവനതാ ധമ്മസ്സ പരിഹായന്തി, ഭവിസ്സന്തി ധമ്മസ്സ അഞ്ഞാതാരോ’’തി (സം. നി. ൧.൧൭൨; മഹാവ. ൮) –

‘‘പാതുരഹോസി മഗധേസു പുബ്ബേ, ധമ്മോ അസുദ്ധോ സമലേഹി ചിന്തിതോ;

അപാപുരേതം അമതസ്സ ദ്വാരം, സുണന്തു ധമ്മം വിമലേനാനുബുദ്ധം.

‘‘സേലേ യഥാ പബ്ബതമുദ്ധനിട്ഠിതോ, യഥാപി പസ്സേ ജനതം സമന്തതോ;

തഥൂപമം ധമ്മമയം സുമേധ, പാസാദമാരുയ്ഹ സമന്തചക്ഖു;

സോകാവതിണ്ണം ജനതമപേതസോകോ, അവേക്ഖസ്സു ജാതിജരാഭിഭൂതം.

‘‘ഉട്ഠേഹി വീര വിജിതസങ്ഗാമ, സത്ഥവാഹ അനണ വിചര ലോകേ;

ദേസസ്സു ഭഗവാ ധമ്മം, അഞ്ഞാതാരോ ഭവിസ്സന്തീ’’തി. (മ. നി. ൧.൨൮൨; സം. നി. ൧.൧൭൨; മഹാവ. ൮) –

‘‘നനു തുമ്ഹേഹി ‘ബുദ്ധോ ബോധേയ്യം തിണ്ണോ താരേയ്യം മുത്തോ മോചേയ്യ’’’ന്തി –

‘‘കിം ¶ മേ അഞ്ഞാതവേസേന, ധമ്മം സച്ഛികതേനിധ;

സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, താരയിസ്സം സദേവക’’ന്തി. (ബു. വം. ൨.൫൫) –

പത്ഥനം കത്വാ പാരമിയോ പൂരേത്വാ സബ്ബഞ്ഞുഭാവം പത്തോതി ച, ‘‘തുമ്ഹേഹി ധമ്മേ അദേസിയമാനേ കോ ഹി നാമ അഞ്ഞോ ധമ്മം ദേസേസ്സതി, കിമഞ്ഞം ലോകസ്സ സരണം താണം ലേണം പരായന’’ന്തി ച ഏവമാദീഹി അനേകേഹി നയേഹി ഭഗവന്തം ധമ്മദേസനത്ഥം അയാചി. തേന വുത്തം – ‘‘ബുദ്ധഭൂതസ്സ ¶ പന ഭഗവതോ അട്ഠമേ സത്താഹേ സത്ഥാ ധമ്മദേസനത്ഥായ ബ്രഹ്മുനാ ആയാചിതോ’’തി.

ഇദാനി ‘‘കദാ കത്ഥ ച കേനായം, ഗാഥാ ഹി സമുദീരിതാ’’തി ഇമേസം പഞ്ഹാനം വിസ്സജ്ജനായ ഓകാസോ അനുപ്പത്തോ. തത്ഥ കദാ വുത്താതി? പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ വുത്താ. പഠമമഹാസങ്ഗീതി നാമേസാ സങ്ഗീതിക്ഖന്ധേ (ചൂളവ. ൪൩൭) വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. കത്ഥ കേന വുത്താതി? ഭഗവതി കിര പരിനിബ്ബുതേ രാജഗഹനഗരേ വേഭാരപബ്ബതപസ്സേ സത്തപണ്ണിഗുഹാദ്വാരേ വിജിതസബ്ബസത്തുനാ അജാതസത്തുനാ മഗധമഹാരാജേന ധമ്മസങ്ഗായനത്ഥം കാരിതേ പരിപുണ്ണചന്ദമണ്ഡലസങ്കാസേ ¶ ദട്ഠബ്ബസാരമണ്ഡേ മണ്ഡപേ ധമ്മാസനഗതേനായസ്മതാ ആനന്ദത്ഥേരേന ‘‘ബ്രഹ്മാ ച ലോകാധിപതീ’’തി അയം ഗാഥാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. അയമേത്ഥ ഗാഥാസമ്ബന്ധോ.

‘‘കദായം ധമ്മദേസനത്ഥം, അജ്ഝിട്ഠോ ബ്രഹ്മുനാ ജിനോ;

കദാ കത്ഥ ച കേനായം, ഗാഥാ ഹി സമുദീരിതാ’’തി. –

അയമ്പി ഗാഥാ വുത്തത്ഥാ ഹോതി. ഏവം ഇമിനാ സമ്ബന്ധേന വുത്തായ പനസ്സാ അനുത്താനപദവണ്ണനം കരിസ്സാമ.

തത്ഥ ബ്രഹ്മാതി ബ്രൂഹിതോ തേഹി തേഹി ഗുണവിസേസേഹീതി ബ്രഹ്മാ. അയം പന ബ്രഹ്മ-സദ്ദോ മഹാബ്രഹ്മബ്രാഹ്മണതഥാഗതമാതാപിതുസേട്ഠാദീസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹി ‘‘ദ്വിസഹസ്സോ ബ്രഹ്മാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൧൬൬) മഹാബ്രഹ്മാതി അധിപ്പേതോ.

‘‘തമോനുദോ ¶ ബുദ്ധോ സമന്തചക്ഖു, ലോകന്തഗൂ സബ്ബഭവാതിവത്തോ;

അനാസവോ സബ്ബദുക്ഖപ്പഹീനോ, സച്ചവ്ഹയോ ബ്രഹ്മേ ഉപാസിതോ മേ’’തി. (സു. നി. ൧൧൩൯) –

ഏത്ഥ ബ്രാഹ്മണോ. ‘‘ബ്രഹ്മാതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി ഏത്ഥ തഥാഗതോ. ‘‘ബ്രഹ്മാതി മാതാപിതരോ പുബ്ബാചരിയാതി വുച്ചരേ’’തി (അ. നി. ൩.൩൧; ൪.൬൩; ഇതിവു. ൧൦൬; ജാ. ൨.൨൦.൧൮൧) ഏത്ഥ മാതാപിതരോ. ‘‘ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൪൮; സം. നി. ൨.൨൧; അ. നി. ൪.൮; ൫.൧൧; പടി. മ. ൨.൪൪) ഏത്ഥ സേട്ഠോ അധിപ്പേതോ. ഇധ പന പഠമജ്ഝാനം പണീതം ഭാവേത്വാ പഠമജ്ഝാനഭൂമിയം നിബ്ബത്തോ കപ്പായുകോ മഹാബ്രഹ്മാ അധിപ്പേതോ (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൩). ച-സദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, ബ്രഹ്മാ ച അഞ്ഞേ ച ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു ബ്രഹ്മാനോ ചാതി അത്ഥോ, പദപൂരണമത്തോ വാ. ലോകാധിപതീതി ഏത്ഥ ലോകോതി സങ്ഖാരലോകോ സത്തലോകോ ഓകാസലോകോതി തയോ ¶ ലോകാ. തേസു ഇധ സത്തലോകോ അധിപ്പേതോ. തസ്സ ഇസ്സരോ അധിപതീതി ലോകാധിപതി, ലോകേകദേസസ്സാപി അധിപതി ലോകാധിപതീതി വുച്ചതി ദേവാധിപതി നരാധിപതി വിയ.

സഹമ്പതീതി സോ കിര കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ സഹകോ നാമ ഥേരോ പഠമജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ ¶ അപരിഹീനജ്ഝാനോ ജീവിതപരിയോസാനേ പഠമജ്ഝാനഭൂമിയം കപ്പായുകമഹാബ്രഹ്മാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ, തത്ര പന നം ‘‘സഹമ്പതി ബ്രഹ്മാ’’തി സഞ്ജാനന്തി. ‘‘സഹകപതീ’’തി വത്തബ്ബേ അനുസ്സരാഗമം കത്വാ രുള്ഹീവസേന ‘‘സഹമ്പതീ’’തി വദന്തി. കതഞ്ജലീതി കതഞ്ജലികോ, അഞ്ജലിപുടം സിരസി കത്വാതി അത്ഥോ. അനധിവരന്തി അച്ചന്തവരോ അധിവരോ നാസ്സ അത്ഥീതി അനധിവരോ, ന തതോ അധികോ വരോ അത്ഥീതി വാ അനധിവരോ, അനുത്തരോതി അത്ഥോ, തം അനധിവരം. അയാചഥാതി അയാചിത്ഥ അജ്ഝേസി.

ഇദാനി യസ്സത്ഥായ സോ ഭഗവന്തം അയാചി, തമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘സന്തീധ സത്താ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സന്തീതി സംവിജ്ജന്തി ഉപലബ്ഭന്തി, ബുദ്ധചക്ഖുസ്സ ആപാഥം ആഗച്ഛന്താ അത്ഥീതി അത്ഥോ. ഇധാതി അയം ദേസാപദേസേ നിപാതോ ¶ . സ്വായം കത്ഥചി സാസനം ഉപാദായ വുച്ചതി. യഥാഹ – ‘‘ഇധേവ, ഭിക്ഖവേ, സമണോ, ഇധ ദുതിയോ സമണോ, ഇധ തതിയോ സമണോ, ഇധ ചതുത്ഥോ സമണോ, സുഞ്ഞാ പരപ്പവാദാ സമണേഭി അഞ്ഞേഹീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൩൯; ദീ. നി. ൨.൨൧൪; അ. നി. ൪.൨൪൧). കത്ഥചി ഓകാസം, യഥാഹ –

‘‘ഇധേവ തിട്ഠമാനസ്സ, ദേവഭൂതസ്സ മേ സതോ;

പുനരായു ച മേ ലദ്ധോ, ഏവം ജാനാഹി മാരിസാ’’തി. (ദീ. നി. ൨.൩൬൯) –

കത്ഥചി പദപൂരണമത്തമേവ ഹോതി. യഥാഹ – ‘‘ഇധാഹം, ഭിക്ഖവേ, ഭുത്താവീ അസ്സം പവാരിതോ’’തി (മ. നി. ൧.൩൦). കത്ഥചി ലോകം ഉപാദായ, യഥാഹ – ‘‘ഇധ തഥാഗതോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജതി ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായാ’’തി (അ. നി. ൧.൧൭൦). ഇധാപി ലോകമേവ ഉപാദായ വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ. തസ്മാ ഇമസ്മിം സത്തലോകേതി അത്ഥോ. സത്താതി രൂപാദീസു ഖന്ധേസു ഛന്ദരാഗേന സത്താ വിസത്താ ആസത്താ ലഗ്ഗാ ലഗിതാതി സത്താ, സത്താതി പാണിനോ വുച്ചന്തി. രുള്ഹീസദ്ദേന പന വീതരാഗേസുപി അയം വോഹാരോ വത്തതിയേവ.

അപ്പരജക്ഖജാതികാതി പഞ്ഞാമയേ അക്ഖിമ്ഹി അപ്പം പരിത്തം രാഗദോസമോഹരജം ഏതേസം ഏവംസഭാവാ ച തേതി അപ്പരജക്ഖജാതികാ, അപ്പം രാഗാദിരജമേവ വാ യേസം തേ അപ്പരജക്ഖാ, തേ അപ്പരജക്ഖസഭാവാ അപ്പരജക്ഖജാതികാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. തേസം അപ്പരജക്ഖജാതികാനം. ‘‘സത്താന’’ന്തി ¶ വിഭത്തിവിപരിണാമം കത്വാ – ‘‘ദേസേഹി ധമ്മ’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധം കത്വാ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ദേസേഹീതി ആയാചനവചനമേതം, ദേസേഹി കഥേഹി ഉപദിസാതി ¶ അത്ഥോ. ധമ്മന്തി ഏത്ഥ അയം ധമ്മ-സദ്ദോ പരിയത്തിസമാധിപഞ്ഞാപകതിസഭാവസുഞ്ഞതാപുഞ്ഞആപത്തിഞേയ്യചതുസച്ചധമ്മാദീസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹി – ‘‘ഇധ ഭിക്ഖു ധമ്മം പരിയാപുണാതി സുത്തം ഗേയ്യം വേയ്യാകരണം…പേ… വേദല്ല’’ന്തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൩൯; അ. നി. ൪.൧൦൨) പരിയത്തിയം ദിസ്സതി. ‘‘ഏവംധമ്മാ തേ ഭഗവന്തോ അഹേസു’’ന്തിആദീസു സമാധിമ്ഹി.

‘‘യസ്സേതേ ചതുരോ ധമ്മാ, വാനരിന്ദ യഥാ തവ;

സച്ചം ധമ്മോ ധിതി ചാഗോ, ദിട്ഠം സോ അതിവത്തതീ’’തി. –

ആദീസു ¶ (ജാ. ൧.൨.൧൪൭) പഞ്ഞായ. ‘‘ജാതിധമ്മാ ജരാധമ്മാ, അഥോ മരണധമ്മിനോ’’തിആദീസു (അ. നി. ൩.൩൯) പകതിയം. ‘‘കുസലാ ധമ്മാ, അകുസലാ ധമ്മാ, അബ്യാകതാ ധമ്മാ’’തിആദീസു (ധ. സ. തികമാതികാ) സഭാവേ. ‘‘തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ധമ്മാ ഹോന്തി ഖന്ധാ ഹോന്തീ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൧൨൧) സുഞ്ഞതായം. ‘‘ധമ്മോ സുചിണ്ണോ സുഖമാവഹാതീ’’തിആദീസു (സു. നി. ൧൮൪; ഥേരഗാ. ൩൦൩; ജാ. ൧.൧൦.൧൦൨; ൧.൧൫.൩൮൫) പുഞ്ഞേ. ‘‘ദ്വേ അനിയതാ ധമ്മാ’’തിആദീസു ആപത്തിയം. ‘‘സബ്ബേ ധമ്മാ സബ്ബാകാരേന ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ഞാണമുഖേ ആപാഥം ആഗച്ഛന്തീ’’തിആദീസു (മഹാനി. ൧൫൬; ചൂളനി. മോഘരാജമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൮൫) ഞേയ്യേ. ‘‘ദിട്ഠധമ്മോ പത്തധമ്മോ വിദിതധമ്മോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൯൯; മഹാവ. ൨൭, ൫൭) ചതുസച്ചധമ്മേ. ഇധാപി ചതുസച്ചധമ്മേ ദട്ഠബ്ബോ (മ. നി. അട്ഠ. ൧.സുത്തനിക്ഖേപവണ്ണനാ; ധ. സ. അട്ഠ. ചിത്തുപ്പാദകണ്ഡ ൧). അനുകമ്പാതി അനുകമ്പം അനുദ്ദയം കരോഹി. ഇമന്തി പജം നിദ്ദിസന്തോ ആഹ. പജന്തി പജാതത്താ പജാ, തം പജം, സത്തനികായം സംസാരദുക്ഖതോ മോചേഹീതി അധിപ്പായോ. കേചി പന –

കതഞ്ജലീ ബ്രഹ്മഗണേഹി യാചിതോ’’തി. –

പഠന്തി. ഏത്താവതാ സബ്ബസോ അയം ഗാഥാ വുത്തത്ഥാ ഹോതി.

അഥ ഭഗവതോ തം ബ്രഹ്മുനോ സഹമ്പതിസ്സ ആയാചനവചനം സുത്വാ അപരിമിതസമയസമുദിതകരുണാബലസ്സ ദസബലസ്സ പരഹിതകരണനിപുണമതിചാരസ്സ സബ്ബസത്തേസു ഓകാസകരണമത്തേന മഹാകരുണാ ഉദപാദി. തം പന ഭഗവതോ കരുണുപ്പത്തിം ദസ്സേന്തേഹി സങ്ഗീതികാലേ സങ്ഗീതികാരകേഹി –

‘‘സമ്പന്നവിജ്ജാചരണസ്സ ¶ ¶ താദിനോ, ജുതിന്ധരസ്സന്തിമദേഹധാരിനോ;

തഥാഗതസ്സപ്പടിപുഗ്ഗലസ്സ, ഉപ്പജ്ജി കാരുഞ്ഞതാ സബ്ബസത്തേ’’തി. –

തത്ഥ സമ്പന്നവിജ്ജാചരണസ്സാതി സമ്പന്നം നാമ തിവിധം പരിപുണ്ണസമങ്ഗിമധുരവസേന. തത്ഥ –

‘‘സമ്പന്നം ¶ സാലികേദാരം, സുവാ ഭുഞ്ജന്തി കോസിയ;

പടിവേദേമി തേ ബ്രഹ്മേ, ന നം വാരേതുമുസ്സഹേ’’തി. (ജാ. ൧.൧൪.൧) –

ഇദം പരിപുണ്ണസമ്പന്നം നാമ. ‘‘ഇമിനാ പാതിമോക്ഖസംവരേന ഉപേതോ ഹോതി സമുപേതോ ഉപഗതോ സമുപഗതോ സമ്പന്നോ സമന്നാഗതോ’’തി (വിഭ. ൫൧൧) ഇദം സമങ്ഗിസമ്പന്നം നാമ. ‘‘ഇമിസ്സാ, ഭന്തേ, മഹാപഥവിയാ ഹേട്ഠിമതലം സമ്പന്നം, സേയ്യഥാപി ഖുദ്ദമധും അനീലകം, ഏവമസ്സാദ’’ന്തി (പാരാ. ൧൮) ഇദം മധുരസമ്പന്നം നാമ. ഇധ പരിപുണ്ണസമ്പന്നമ്പി സമങ്ഗിസമ്പന്നമ്പി യുജ്ജതി (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൬൪). വിജ്ജാതി പടിപക്ഖധമ്മേ വിജ്ഝനട്ഠേന വിദിതകരണട്ഠേന വിന്ദിതബ്ബട്ഠേന ച വിജ്ജാ. താ പന തിസ്സോപി വിജ്ജാ അട്ഠപി വിജ്ജാ. തിസ്സോ വിജ്ജാ ഭയഭേരവസുത്തേ (മ. നി. ൧.൫൦ ആദയോ) ആഗതനയേനേവ വേദിതബ്ബാ, അട്ഠ അമ്ബട്ഠസുത്തേ (ദീ. നി. ൧.൨൭൮ ആദയോ). തത്ര ഹി വിപസ്സനാഞാണേന മനോമയിദ്ധിയാ ച സഹ ഛ അഭിഞ്ഞാ പരിഗ്ഗഹേത്വാ അട്ഠ വിജ്ജാ വുത്താ. ചരണന്തി സീലസംവരോ ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരതാ ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുതാ ജാഗരിയാനുയോഗോ സദ്ധാ ഹിരീ ഓത്തപ്പം ബാഹുസച്ചം ആരദ്ധവീരിയതാ ഉപട്ഠിതസ്സതിതാ പഞ്ഞാസമ്പന്നതാ ചത്താരി രൂപാവചരജ്ഝാനാനീതി ഇമേ പന്നരസ ധമ്മാ വേദിതബ്ബാ. ഇമേയേവ ഹി പന്നരസ ധമ്മാ യസ്മാ ഏതേഹി ചരതി അരിയസാവകോ ഗച്ഛതി അമതം ദിസം, തസ്മാ ‘‘ചരണ’’ന്തി വുത്താ. യഥാഹ – ‘‘ഇധ, മഹാനാമ, അരിയസാവകോ സീലവാ ഹോതീ’’തി (മ. നി. ൨.൨൪) സബ്ബം മജ്ഝിമപണ്ണാസകേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. വിജ്ജാ ച ചരണഞ്ച വിജ്ജാചരണാനി, സമ്പന്നാനി പരിപുണ്ണാനി വിജ്ജാചരണാനി യസ്സ സോയം സമ്പന്നവിജ്ജാചരണോ, വിജ്ജാചരണേഹി സമ്പന്നോ സമങ്ഗീഭൂതോ, സമന്നാഗതോതി വാ സമ്പന്നവിജ്ജാചരണോ. ഉഭയഥാപി അത്ഥോ യുജ്ജതേവ, തസ്സ സമ്പന്നവിജ്ജാചരണസ്സ (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧ വേരഞ്ജകണ്ഡവണ്ണനാ).

താദിനോതി ‘‘ഇട്ഠേപി താദീ അനിട്ഠേപി താദീ’’തിആദിനാ നയേന മഹാനിദ്ദേസേ (മഹാനി. ൩൮, ൧൯൨) ആഗതതാദിലക്ഖണേന താദിനോ, ഇട്ഠാനിട്ഠാദീസു അവികാരസ്സ താദിസസ്സാതി അത്ഥോ. ജുതിന്ധരസ്സാതി ¶ ¶ ജുതിമതോ, യുഗന്ധരേ സരദസമയേ സമുദിതദിവസകരാതിരേകതരസസ്സിരികസരീരജുതിവിസരധരസ്സാതി അത്ഥോ. ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതധരസ്സാ’’തി വാ വത്തും വട്ടതി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘ചത്താരോ ¶ ലോകേ പജ്ജോതാ, പഞ്ചമേത്ഥ ന വിജ്ജതി;

ദിവാ തപതി ആദിച്ചോ, രത്തിമാഭാതി ചന്ദിമാ.

‘‘അഥ അഗ്ഗി ദിവാരത്തിം, തത്ഥ തത്ഥ പഭാസതി;

സമ്ബുദ്ധോ തപതം സേട്ഠോ, ഏസാ ആഭാ അനുത്തരാ’’തി. (സം. നി. ൧.൨൬, ൮൫);

തസ്മാ ഉഭയഥാപി സരീരപഞ്ഞാജുതിവിസരധരസ്സാതി അത്ഥോ. അന്തിമദേഹധാരിനോതി സബ്ബപച്ഛിമസരീരധാരിനോ, അപുനബ്ഭവസ്സാതി അത്ഥോ.

തഥാഗതസ്സാതി ഏത്ഥ അട്ഠഹി കാരണേഹി ഭഗവാ ‘‘തഥാഗതോ’’തി വുച്ചതി. കതമേഹി അട്ഠഹി? തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ, തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ, തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ, തഥവാദിതായ തഥാഗതോ, തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ, അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോതി.

കഥം ഭഗവാ തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ? യഥാ യേന അഭിനീഹാരേന ദാനപാരമിം പൂരേത്വാ സീലനേക്ഖമ്മപഞ്ഞാവീരിയഖന്തിസച്ചഅധിട്ഠാനമേത്തുപേക്ഖാപാരമിം പൂരേത്വാ ഇമാ ദസ പാരമിയോ ദസ ഉപപാരമിയോ ദസ പരമത്ഥപാരമിയോതി സമത്തിംസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ അങ്ഗപരിച്ചാഗം ജീവിതപരിച്ചാഗം ധനരജ്ജപുത്തദാരപരിച്ചാഗന്തി ഇമേ പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗേ പരിച്ചജിത്വാ യഥാ വിപസ്സിആദയോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ആഗതാ, തഥാ അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവാ ആഗതോതി തഥാഗതോ. യഥാഹ –

‘‘യഥേവ ലോകമ്ഹി വിപസ്സിആദയോ, സബ്ബഞ്ഞുഭാവം മുനയോ ഇധാഗതാ;

തഥാ അയം സക്യമുനീപി ആഗതോ, തഥാഗതോ വുച്ചതി തേന ചക്ഖുമാ’’തി.

കഥം തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ? യഥാ സമ്പതിജാതാ വിപസ്സിആദയോ സമേഹി പാദേഹി പഥവിയം പതിട്ഠായ ഉത്തരാഭിമുഖാ സത്തപദവീതിഹാരേന ഗതാ, തഥാ അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവാ ഗതോതി തഥാഗതോ. യഥാഹ –

‘‘മുഹുത്തജാതോവ ¶ ¶ ¶ ഗവമ്പതീ യഥാ, സമേഹി പാദേഹി ഫുസീ വസുന്ധരം;

സോ വിക്കമീ സത്തപദാനി ഗോതമോ, സേതഞ്ച ഛത്തം അനുധാരയും മരൂ.

‘‘ഗന്ത്വാന സോ സത്തപദാനി ഗോതമോ, ദിസാ വിലോകേസി സമാ സമന്തതോ;

അട്ഠങ്ഗുപേതം ഗിരമബ്ഭുദീരയീ, സീഹോ യഥാ പബ്ബതമുദ്ധനിട്ഠിതോ’’തി.

കഥം തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ? സബ്ബേസം രൂപാരൂപധമ്മാനം സലക്ഖണം സാമഞ്ഞലക്ഖണഞ്ച തഥം അവിതഥം ഞാണഗതിയാ ആഗതോ അവിരജ്ഝിത്വാ പത്തോ അനുബുദ്ധോതി തഥാഗതോ.

‘‘സബ്ബേസം പന ധമ്മാനം, സകസാമഞ്ഞലക്ഖണം;

തഥമേവാഗതോ യസ്മാ, തസ്മാ സത്ഥാ തഥാഗതോ’’തി.

കഥം തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ? തഥധമ്മാ നാമ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി. യഥാഹ – ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി. കതമാനി ചത്താരി? ‘ഇദം ദുക്ഖ’ന്തി, ഭിക്ഖവേ, തഥമേതം അവിതഥമേതം അനഞ്ഞഥമേത’’ന്തി (സം. നി. ൫.൧൦൯൦) വിത്ഥാരോ. താനി ച ഭഗവാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ, തസ്മാ തഥാനം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ ‘‘തഥാഗതോ’’തി വുച്ചതി. അഭിസമ്ബുദ്ധത്ഥോ ഹി ഏത്ഥ ഗതസദ്ദോ.

‘‘തഥനാമാനി സച്ചാനി, അഭിസമ്ബുജ്ഝി നായകോ;

തസ്മാ തഥാനം സച്ചാനം, സമ്ബുദ്ധത്താ തഥാഗതോ’’.

കഥം തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ? ഭഗവാ ഹി അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു അപരിമാണാനം സത്താനം ചക്ഖുസോതഘാണജിവ്ഹാകായമനോദ്വാരേസു ആപാഥം ആഗച്ഛന്തം രൂപസദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബധമ്മാരമ്മണം തഥാഗതോ സബ്ബാകാരതോ ജാനാതി പസ്സതീതി, ഏവം തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ. അഥ വാ യം ലോകേ തഥം, തം ലോകസ്സ തഥേവ ദസ്സേതി. തതോപി ഭഗവാ തഥാഗതോ. ഏത്ഥ തഥദസ്സിഅത്ഥേ ‘‘തഥാഗതോ’’തി പദസമ്ഭവോ വേദിതബ്ബോ.

‘‘തഥാകാരേന ¶ യോ ധമ്മേ, ജാനാതി അനുപസ്സതി;

തഥദസ്സീതി സമ്ബുദ്ധോ, തസ്മാ വുത്തോ തഥാഗതോ’’.

കഥം ¶ ¶ തഥവാദിതായ തഥാഗതോ? യഞ്ച അഭിസമ്ബോധിയാ പരിനിബ്ബാനസ്സ ച അന്തരേ പഞ്ചചത്താലീസവസ്സപരിമാണകാലേ സുത്താദിനവങ്ഗസങ്ഗഹിതം ഭാസിതം ലപിതം തഥാഗതേന, സബ്ബം തം ഏകതുലായ തുലിതം വിയ തഥമേവ അവിതഥമേവ ഹോതി. തേനേവാഹ –

‘‘യഞ്ച, ചുന്ദ, രത്തിം തഥാഗതോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝതി, യഞ്ച രത്തിം അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായതി, യം ഏതസ്മിം അന്തരേ ഭാസതി ലപതി നിദ്ദിസതി, സബ്ബം തം തഥേവ ഹോതി, നോ അഞ്ഞഥാ. തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി.

ഏത്ഥ പന ഗദഅത്ഥോ ഹി ഗതസദ്ദോ. ഏവം തഥവാദിതായ തഥാഗതോ. ആഗദനം ആഗദോ, വചനന്തി അത്ഥോ. തഥോ അവിപരീതോ ആഗദോ അസ്സാതി തഥാഗതോ. ദ-കാരസ്സ ത-കാരം കത്വാ വുത്തോ.

‘‘തഥാവാദീ ജിനോ യസ്മാ, തഥധമ്മപ്പകാസകോ;

തഥാമാഗദനഞ്ചസ്സ, തസ്മാ ബുദ്ധോ തഥാഗതോ’’.

കഥം തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ? ഭഗവാ ഹി യം യം വാചം അഭാസി, തം തം ഏവ കായേന കരോതി, വാചായ കായോ അനുലോമേതി, കായസ്സപി വാചാ. തേനേവാഹ –

‘‘യഥാ വാദീ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ തഥാ കാരീ, യഥാ കാരീ തഥാ വാദീ…പേ… തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (അ. നി. ൪.൨൩; ചൂളനി. പോസാലമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൮൩).

യഥാ ച വാചാ ഗതാ, കായോപി തഥാ ഗതോ, യഥാ കായോ ഗതോ, വാചാപി തഥാ ഗതാ. ഏവം തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ.

‘‘യഥാ വാചാ ഗതാ തസ്സ, തഥാ കായോ ഗതോ യതോ;

തഥാവാദിതായ സമ്ബുദ്ധോ, സത്ഥാ തസ്മാ തഥാഗതോ’’.

കഥം അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ? ഉപരി ഭവഗ്ഗം ഹേട്ഠാ അവീചിം പരിയന്തം കത്വാ തിരിയം അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു സബ്ബസത്തേ അഭിഭവതി സീലേനപി സമാധിനാപി പഞ്ഞായപി വിമുത്തിയാപി ¶ വിമുത്തിഞാണദസ്സനേനപി, ന ¶ തസ്സ തുലാ വാ പമാണം വാ അത്ഥി, അഥ ഖോ അതുലോ അപ്പമേയ്യോ അനുത്തരോ. തേനേവാഹ –

‘‘സദേവകേ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ…പേ… തഥാഗതോ അഭിഭൂ അനഭിഭൂതോ അഞ്ഞദത്ഥു ദസോ വസവത്തീ, തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (അ. നി. ൧.൨൩; പോസാലമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൮൩).

തത്രേവം പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ – അഗദോ വിയ അഗദോ. കോ പനേസ? ദേസനാവിലാസോ ചേവ പുഞ്ഞുസ്സയോ ച. തേന ഹേസ മഹാനുഭാവോ ഭിസക്കോ ദിബ്ബാഗദേന സപ്പേ വിയ സബ്ബപരപ്പവാദിനോ സദേവകഞ്ച ലോകം അഭിഭവതി, ഇതി സബ്ബലോകാഭിഭവനതോ അവിപരീതോ ദേസനാവിലാസോ ചേവ ¶ പുഞ്ഞുസ്സയോ ച അഗദോ അസ്സാതി ദ-കാരസ്സ ത-കാരം കത്വാ ‘‘തഥാഗതോ’’തി വേദിതബ്ബോ. ഏവം അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ.

‘‘തഥോ അവിപരീതോ ച, അഗദോ യസ്സ സത്ഥുനോ;

വസവത്തീതി സോ തേന, ഹോതി സത്ഥാ തഥാഗതോ’’.

അപ്പടിപുഗ്ഗലസ്സാതി പടിപുഗ്ഗലവിരഹിതസ്സ, അഞ്ഞോ കോചി ‘‘അഹം ബുദ്ധോ’’തി ഏവം പടിഞ്ഞം ദാതും സമത്ഥോ നാമസ്സ പുഗ്ഗലോ, നത്ഥീതി അപ്പടിപുഗ്ഗലോ, തസ്സ അപ്പടിപുഗ്ഗലസ്സ. ഉപ്പജ്ജീതി ഉപ്പന്നോ ഉദപാദി. കാരുഞ്ഞതാതി കരുണായ ഭാവോ കാരുഞ്ഞതാ. സബ്ബസത്തേതി നിരവസേസസത്തപരിയാദാനവചനം, സകലേ സത്തനികായേതി അത്ഥോ. ഏത്താവതാ അയമ്പി ഗാഥാ വുത്തത്ഥാ ഹോതി.

അഥ ഭഗവാ ബ്രഹ്മുനാ ധമ്മദേസനത്ഥായ ആയാചിതോ സത്തേസു കാരുഞ്ഞതം ഉപ്പാദേത്വാ ധമ്മം ദേസേതുകാമോ മഹാബ്രഹ്മാനം ഗാഥായ അജ്ഝഭാസി –

‘‘അപാരുതാ തേസം അമതസ്സ ദ്വാരാ, യേ സോതവന്തോ പമുഞ്ചന്തു സദ്ധം;

വിഹിംസസഞ്ഞീ പഗുണം ന ഭാസിം, ധമ്മം പണീതം മനുജേസു ബ്രഹ്മേ’’തി. (മ. നി. ൧.൨൮൩; ദീ. നി. ൨.൭൧; സം. നി. ൧.൧൭൨; മഹാവ. ൯);

അഥ ¶ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി ‘‘കതാവകാസോ ഖോമ്ഹി ഭഗവതാ ധമ്മദേസനായാ’’തി ഞത്വാ ദസനഖസമോധാനസമുജ്ജലം അഞ്ജലിം സിരസി കത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ ബ്രഹ്മഗണപരിവുതോ പക്കാമി. അഥ സത്ഥാ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ പടിഞ്ഞം ദത്വാ – ‘‘കസ്സ നു ഖോ അഹം പഠമം ¶ ധമ്മം ദേസേയ്യ’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൮൩; മഹാവ. ൧൦) ചിന്തേന്തോ – ‘‘ആളാരോ പണ്ഡിതോ സോ ഇമം ധമ്മം ഖിപ്പം ആജാനിസ്സതീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ പുന ഓലോകേന്തോ തസ്സ സത്താഹം കാലങ്കതഭാവം ഞത്വാ ഉദകസ്സ ച അഭിദോസകാലങ്കതഭാവം ഞത്വാ പുന – ‘‘കഹം നു ഖോ ഏതരഹി പഞ്ചവഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തീ’’തി പഞ്ചവഗ്ഗിയേ ആവജ്ജേന്തോ ‘‘ബാരാണസിയം ഇസിപതനേ മിഗദായേ’’തി ഞത്വാ ആസാള്ഹിയം പഭാതായ രത്തിയാ കാലസ്സേവ പത്തചീവരമാദായ അട്ഠാരസയോജനികം മഗ്ഗം പടിപന്നോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഉപകം നാമ ആജീവകം ദിസ്വാ തസ്സ അത്തനോ ബുദ്ധഭാവമാവികത്വാ തംദിവസമേവ സായന്ഹസമയേ ഇസിപതനമഗമാസി. തത്ഥ പഞ്ചവഗ്ഗിയാനം അത്തനോ ബുദ്ധഭാവം പകാസേത്വാ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനഗതോ പഞ്ചവഗ്ഗിയേ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനസുത്തന്തം (സം. നി. ൫.൧൦൮൧; മഹാവ. ൧൩ ആദയോ; പടി. മ. ൨.൩൦) ദേസേസി.

തേസു ¶ അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരോ ദേസനാനുസാരേന ഞാണം പേസേത്വാ സുത്തപരിയോസാനേ അട്ഠാരസഹി ബ്രഹ്മകോടീഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി. സത്ഥാ തത്ഥേവ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ പുനദിവസേ വപ്പത്ഥേരം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപേസി. ഏതേനേവ ഉപായേന സബ്ബേ തേ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപേത്വാ പുന പഞ്ചമിയം പക്ഖസ്സ പഞ്ചപി തേ ഥേരേ സന്നിപാതേത്വാ അനത്തലക്ഖണസുത്തന്തം (സം. നി. ൩.൫൯; മഹാവ. ൨൦ ആദയോ) ദേസേസി, ദേസനാപരിയോസാനേ പഞ്ചപി ഥേരാ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു.

അഥ സത്ഥാ തത്ഥേവ യസസ്സ കുലപുത്തസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ ഗേഹം പഹായ നിക്ഖന്തം ദിസ്വാ – ‘‘ഏഹി യസാ’’തി (മഹാവ. ൨൬) പക്കോസിത്വാ തസ്മിഞ്ഞേവ രത്തിഭാഗേ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപേത്വാ പുനദിവസേ അരഹത്തേ ച പതിട്ഠാപേത്വാ അപരേപി തസ്സ സഹായകേ ചതുപണ്ണാസജനേ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബാജേത്വാ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേസി. ഏവം ലോകേ ഏകസട്ഠിയാ അരഹന്തേസു ജാതേസു സത്ഥാ വുട്ഠവസ്സോ പവാരേത്വാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ ഏതദവോച –

‘‘പരത്ഥം ¶ ചത്തനോ അത്ഥം, കരോന്താ പഥവിം ഇമം;

ബ്യാഹരന്താ മനുസ്സാനം, ധമ്മം ചരഥ ഭിക്ഖവോ.

‘‘വിഹരഥ വിവിത്തേസു, പബ്ബതേസു വനേസു ച;

പകാസയന്താ സദ്ധമ്മം, ലോകസ്സ സതതം മമ.

‘‘കരോന്താ ¶ ധമ്മദൂതേയ്യം, വിഖ്യാപയഥ ഭിക്ഖവോ;

സന്തി അത്ഥായ സത്താനം, സുബ്ബതാ വചനം മമ.

‘‘സബ്ബം പിദഹഥ ദ്വാരം, അപായാനമനാസവാ;

സഗ്ഗമോക്ഖസ്സ മഗ്ഗസ്സ, ദ്വാരം വിവരഥാസമാ.

‘‘ദേസനാപടിപത്തീഹി, കരുണാദിഗുണാലയാ;

ബുദ്ധിം സദ്ധഞ്ച ലോകസ്സ, അഭിവഡ്ഢേഥ സബ്ബസോ.

‘‘ഗിഹീനമുപകരോന്താനം, നിച്ചമാമിസദാനതോ;

കരോഥ ധമ്മദാനേന, തേസം പച്ചൂപകാരകം.

‘‘സമുസ്സയഥ സദ്ധമ്മം, ദേസയന്താ ഇസിദ്ധജം;

കതകത്തബ്ബകമ്മന്താ, പരത്ഥം പടിപജ്ജഥാ’’തി.

ഏവഞ്ച പന വത്വാ ഭഗവാ തേ ഭിക്ഖൂ ദിസാസു വിസ്സജ്ജേത്വാ സയം ഉരുവേലം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ കപ്പാസികവനസണ്ഡേ തിംസ ഭദ്ദവഗ്ഗിയകുമാരേ വിനേസി. തേസു യോ സബ്ബപച്ഛിമകോ, സോ സോതാപന്നോ, സബ്ബസേട്ഠോ അനാഗാമീ, ഏകോപി അരഹാ വാ പുഥുജ്ജനോ വാ നാഹോസി. തേപി സബ്ബേ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബാജേത്വാ ദിസാസു പേസേത്വാ സയം ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ അഡ്ഢുഡ്ഢാനി പാടിഹാരിയസഹസ്സാനി ദസ്സേത്വാ ഉരുവേലകസ്സപാദയോ സഹസ്സജടിലപരിവാരേ തേഭാതികജടിലേ ദമേത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേന പബ്ബാജേത്വാ ¶ ഗയാസീസേ നിസീദാപേത്വാ ആദിത്തപരിയായദേസനായ (സം. നി. ൪.൨൮; മഹാവ. ൫൪) അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ തേന അരഹന്തസഹസ്സേന ഭഗവാ പരിവുതോ ‘‘ബിമ്ബിസാരസ്സ രഞ്ഞോ പടിഞ്ഞം മോചേസ്സാമീ’’തി രാജഗഹനഗരൂപചാരേ ലട്ഠിവനുയ്യാനം നാമ അഗമാസി. തതോ ഉയ്യാനപാലകോ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ – ‘‘സത്ഥാ ആഗതോ’’തി സുത്വാ ദ്വാദസനഹുതേഹി ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേഹി പരിവുതോ ദസബലം ഘനവിവരഗതമിവ ദിവസകരം ¶ വനവിവരഗതം മുനിവരദിവസകരം ഉപസങ്കമിത്വാ ചക്കാലങ്കതതലേസു ജലജാമലാവികലകമലകോമലേസു ദസബലസ്സ പാദേസു മകുടമണിജുതിവിസരവിജ്ജോതിനാ സിരസാ നിപതിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി സദ്ധിം പരിസായ.

അഥ ഖോ തേസം ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാനം ഏതദഹോസി – ‘‘കിം നു ഖോ മഹാസമണോ ഉരുവേലകസ്സപേ ¶ ബ്രഹ്മചരിയം ചരതി, ഉദാഹു ഉരുവേലകസ്സപോ മഹാസമണേ’’തി? അഥ ഖോ ഭഗവാ തേസം ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ ഥേരം ഗാഥായ അജ്ഝഭാസി –

‘‘കിമേവ ദിസ്വാ ഉരുവേലവാസി, പഹാസി അഗ്ഗിം കിസകോവദാനോ;

പുച്ഛാമി തം കസ്സപ ഏതമത്ഥം, കഥം പഹീനം തവ അഗ്ഗിഹുത്ത’’ന്തി. (മഹാവ. ൫൫);

ഥേരോ ഭഗവതോ അധിപ്പായം വിദിത്വാ –

‘‘രൂപേ ച സദ്ദേ ച അഥോ രസേ ച, കാമിത്ഥിയോ ചാഭിവദന്തി യഞ്ഞാ;

ഏതം മലന്തീ ഉപധീസു ഞത്വാ, തസ്മാ ന യിട്ഠേ ന ഹുതേ അരഞ്ജി’’ന്തി. (മഹാവ. ൫൫) –

ഇമം ഗാഥം വത്വാ അത്തനോ സാവകഭാവപ്പകാസനത്ഥം തഥാഗതസ്സ പാദേസു സിരസാ നിപതിത്വാ – ‘‘സത്ഥാ മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ, സാവകോഹമസ്മീ’’തി വത്വാ ഏകതാലദ്വിതാല…പേ… സത്തതാലപ്പമാണം വേഹാസം സത്തക്ഖത്തും അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പാടിഹാരിയം കത്വാ ആകാസതോ ഓരുയ്ഹ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി.

അഥ ഖോ മഹാജനോ തസ്സ തം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ – ‘‘അഹോ മഹാനുഭാവാ ബുദ്ധാ നാമ, ഏവം ഥാമഗതദിട്ഠികോ അത്താനം ‘അരഹാ അഹ’ന്തി മഞ്ഞമാനോ ഉരുവേലകസ്സപോപി ദിട്ഠിജാലം ഭിന്ദിത്വാ തഥാഗതേന ദമിതോ’’തി ദസബലസ്സ ഗുണകഥം കഥേസി. തം സുത്വാ സത്ഥാ – ‘‘നാഹമിദാനിയേവ ഇമം ഉരുവേലകസ്സപം ദമേമി, അതീതേപി ഏസ മയാ ദമിതോയേവാ’’തി ആഹ. അഥ ഖോ സോ മഹാജനോ ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ സിരസി അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ഭന്തേ, ഇദാനി അമ്ഹേഹി ഏസ ¶ ദമിതോ ദിട്ഠോ, കഥം പനേസ അതീതേ ഭഗവതാ ദമിതോ’’തി. തതോ സത്ഥാ തേന മഹാജനേന യാചിതോ ¶ ഭവന്തരേന പടിച്ഛന്നം മഹാനാരദകസ്സപജാതകം (ജാ. ൨.൨൨.൧൧൫൩) കഥേത്വാ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി പകാസേസി. തതോ സത്ഥു ധമ്മകഥം സുത്വാ രാജാ ബിമ്ബിസാരോ ഏകാദസനഹുതേഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി, ഏകനഹുതം ഉപാസകത്തം പടിവേദേസി. രാജാ സരണം ഗന്ത്വാ സ്വാതനായ ഭഗവന്തം സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന നിമന്തേത്വാ ഭഗവന്തം തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ വന്ദിത്വാ പക്കാമി.

പുനദിവസേ ¶ ഭഗവാ ഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവുതോ മരുഗണപരിവുതോ വിയ ദസസതനയനോ ദേവരാജാ, ബ്രഹ്മഗണപരിവുതോ വിയ മഹാബ്രഹ്മാ രാജഗഹം പാവിസി. രാജാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം ദത്വാ ഭോജനപരിയോസാനേ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തീണി രതനാനി വിനാ വസിതും ന സക്ഖിസ്സാമി, വേലായ വാ അവേലായ വാ ഭഗവതോ സന്തികം ആഗമിസ്സാമി, ലട്ഠിവനം നാമ അതിദൂരേ, ഇദം പന അമ്ഹാകം വേളുവനം നാമ ഉയ്യാനം പവിവേകകാമാനം നാതിദൂരം നച്ചാസന്നം ഗമനാഗമനസമ്പന്നം നിജ്ജനസമ്ബാധം പവിവേകസുഖം ഛായൂദകസമ്പന്നം സീതലസിലാതലസമലങ്കതം പരമരമണീയഭൂമിഭാഗം സുരഭികുസുമതരുവരനിരന്തരം രമണീയപാസാദഹമ്മിയവിമാനവിഹാരഡ്ഢുയോഗമണ്ഡപാദിപടിമണ്ഡിതം. ഇദം മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതു നവതപനങ്ഗാരസങ്കാസേന സുവണ്ണഭിങ്ഗാരേന സുരഭികുസുമവാസിതം മണിവണ്ണഉദകം ഗഹേത്വാ വേളുവനാരാമം പരിച്ചജന്തോ ദസബലസ്സ ഹത്ഥേ ഉദകം പാതേസി. തസ്മിം ആരാമപടിഗ്ഗഹണേ ‘‘ബുദ്ധസാസനസ്സ മൂലാനി ഓതിണ്ണാനീ’’തി പീതിവസം ഗതാ നച്ചന്തീ വിയ അയം മഹാപഥവീ കമ്പി. ജമ്ബുദീപേ പന ഠപേത്വാ വേളുവനമഹാവിഹാരം അഞ്ഞം പഥവിം കമ്പേത്വാ ഗഹിതസേനാസനം നാമ നത്ഥി. അഥ സത്ഥാ വേളുവനാരാമം പടിഗ്ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ വിഹാരദാനാനുമോദനമകാസി –

‘‘ആവാസദാനസ്സ പനാനിസംസം, കോ നാമ വത്തും, പുരിസോ സമത്ഥോ;

അഞ്ഞത്ര ബുദ്ധാ പന ലോകനാഥാ, യുത്തോ മുഖാനം നഹുതേന ചാപി.

‘‘ആയുഞ്ച ¶ വണ്ണഞ്ച സുഖം ബലഞ്ച, വരം പസത്ഥം പടിഭാനമേവ;

ദദാതി നാമാതി പവുച്ചതേ സോ, യോ ദേതി സങ്ഘസ്സ നരോ വിഹാരം.

‘‘ദാതാ നിവാസസ്സ നിവാരണസ്സ, സീതാദിനോ ജീവിതുപദ്ദവസ്സ;

പാലേതി ആയും പന തസ്സ യസ്മാ, ആയുപ്പദോ ഹോതി തമാഹു സന്തോ.

‘‘അച്ചുണ്ഹസീതേ ¶ വസതോ നിവാസേ, ബലഞ്ച വണ്ണോ പടിഭാ ന ഹോതി;

തസ്മാ ഹി സോ ദേതി വിഹാരദാതാ, ബലഞ്ച വണ്ണം പടിഭാനമേവ.

‘‘ദുക്ഖസ്സ സീതുണ്ഹസരീസപാ ച, വാതാതപാദിപ്പഭവസ്സ ലോകേ;

നിവാരണാ നേകവിധസ്സ നിച്ചം, സുഖപ്പദോ ഹോതി വിഹാരദാതാ.

‘‘സീതുണ്ഹവാതാതപഡംസവുട്ഠി ¶ , സരീസപാവാളമിഗാദിദുക്ഖം;

യസ്മാ നിവാരേതി വിഹാരദാതാ, തസ്മാ സുഖം വിന്ദതി സോ പരത്ഥ.

‘‘പസന്നചിത്തോ ഭവഭോഗഹേതും, മനോഭിരാമം മുദിതോ വിഹാരം;

യോ ദേതി സീലാദിഗുണോദിതാനം, സബ്ബം ദദോ നാമ പവുച്ചതേ സോ.

‘‘പഹായ മച്ഛേരമലം സലോഭം, ഗുണാലയാനം നിലയം ദദാതി;

ഖിത്തോവ സോ തത്ഥ പരേഹി സഗ്ഗേ, യഥാഭതം ജായതി വീതസോകോ.

‘‘വരേ ¶ ചാരുരൂപേ വിഹാരേ ഉളാരേ, നരോ കാരയേ വാസയേ തത്ഥ ഭിക്ഖൂ;

ദദേയ്യന്നപാനഞ്ച വത്ഥഞ്ച നേസം, പസന്നേന ചിത്തേന സക്കച്ച നിച്ചം.

‘‘തസ്മാ മഹാരാജ ഭവേസു ഭോഗേ, മനോരമേ പച്ചനുഭുയ്യ ഭിയ്യോ;

വിഹാരദാനസ്സ ഫലേന സന്തം, സുഖം അസോകം അധിഗച്ഛ പച്ഛാ’’തി.

ഇച്ചേവം മുനിരാജാ നരരാജസ്സ ബിമ്ബിസാരസ്സ വിഹാരദാനാനുമോദനം കത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ പരമദസ്സനീയായ അത്തനോ സരീരപ്പഭായ സുവണ്ണരസസേകപിഞ്ഛരാനി വിയ നഗരവനവിമാനാദീനി കുരുമാനോ അനോപമായ ബുദ്ധലീളായ അനന്തായ ബുദ്ധസിരിയാ വേളുവനമഹാവിഹാരമേവ പാവിസീതി.

‘‘അകീളനേ വേളുവനേ വിഹാരേ, തഥാഗതോ തത്ഥ മനോഭിരാമേ;

നാനാവിഹാരേന വിഹാസി ധീരോ, വേനേയ്യകാനം സമുദിക്ഖമാനോ’’.

അഥേവം ¶ ഭഗവതി തസ്മിം വിഹരന്തേ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ ‘‘പുത്തോ മേ ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികം കത്വാ പരമാഭിസമ്ബോധിം പത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ രാജഗഹം പത്വാ വേളുവനമഹാവിഹാരേ വിഹരതീ’’തി സുത്വാ അഞ്ഞതരം മഹാമച്ചം ആമന്തേസി – ‘‘ഏഹി, ഭണേ, പുരിസസഹസ്സപരിവാരോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ മമ വചനേന ‘പിതാ വോ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ തം ദട്ഠുകാമോ’തി വത്വാ പുത്തം മേ ഗണ്ഹിത്വാ ഏഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി രഞ്ഞോ പടിസ്സുണിത്വാ പുരിസസഹസ്സപരിവാരോ സട്ഠിയോജനമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ധമ്മദേസനവേലായ വിഹാരം പാവിസി. സോ ‘‘തിട്ഠതു താവ രഞ്ഞാ പഹിതസാസന’’ന്തി പരിസപരിയന്തേ ഠിതോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ യഥാഠിതോവ സദ്ധിം പുരിസസഹസ്സേന ¶ അരഹത്തം പത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. ഭഗവാ – ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ഹത്ഥം പസാരേസി. തേ സബ്ബേ തങ്ഖണഞ്ഞേവ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ വസ്സസട്ഠികത്ഥേരാ വിയ ആകപ്പസമ്പന്നാ ഹുത്വാ ഭഗവന്തം പരിവാരേസും. രാജാ ‘‘നേവ ¶ ഗതോ ആഗച്ഛതി, ന ച സാസനം സുയ്യതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തേനേവ നീഹാരേന നവക്ഖത്തും അമച്ചേ പേസേസി. തേസു നവസു പുരിസസഹസ്സേസു ഏകോപി രഞ്ഞോ നാരോചേസി, ന സാസനം വാ പഹിണി. സബ്ബേ അരഹത്തം പത്വാവ പബ്ബജിംസു.

അഥ രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘കോ നു ഖോ മമ വചനം കരിസ്സതീ’’തി സബ്ബരാജബലം ഓലോകേന്തോ ഉദായിം അദ്ദസ. സോ കിര രഞ്ഞോ സബ്ബത്ഥസാധകോ അമച്ചോ അബ്ഭന്തരികോ അതിവിസ്സാസികോ ബോധിസത്തേന സദ്ധിം ഏകദിവസേയേവ ജാതോ സഹപംസുകീളിതോ സഹായോ. അഥ നം രാജാ ആമന്തേസി – ‘‘താത ഉദായി, അഹം മമ പുത്തം ദട്ഠുകാമോ നവപുരിസസഹസ്സാനി പേസേസിം, ഏകപുരിസോപി ആഗന്ത്വാ സാസനമത്തമ്പി ആരോചേതാ നത്ഥി, ദുജ്ജാനോ ഖോ പന മേ ജീവിതന്തരായോ, അഹം ജീവമാനോവ പുത്തം ദട്ഠുമിച്ഛാമി. സക്ഖിസ്സസി മേ പുത്തം ദസ്സേതു’’ന്തി? സോ ‘‘സക്ഖിസ്സാമി, ദേവ, സചേ പബ്ബജിതും ലഭിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘താത, ത്വം പബ്ബജിത്വാ വാ അപബ്ബജിത്വാ വാ മയ്ഹം പുത്തം ദസ്സേഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി രഞ്ഞോ സാസനം ആദായ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സദ്ധിം പുരിസസഹസ്സേന അരഹത്തം പത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേ പതിട്ഠായ ഫഗ്ഗുനീപുണ്ണമാസിയം ചിന്തേസി – ‘‘അതിക്കന്തോ ഹേമന്തോ, വസന്തസമയോ അനുപ്പത്തോ, സുപുപ്ഫിതാ വനസണ്ഡാ, പടിപജ്ജനക്ഖമോ മഗ്ഗോ, കാലോ ദസബലസ്സ ഞാതിസങ്ഗഹം കാതു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ സട്ഠിമത്താഹി ഗാഥാഹി ഭഗവതോ കുലനഗരം ഗമനത്ഥായ ഗമനവണ്ണം വണ്ണേസി –

‘‘അങ്ഗാരിനോ ദാനി ദുമാ ഭദന്തേ, ഫലേസിനോ ഛദനം വിപ്പഹായ;

തേ അച്ചിമന്തോവ പഭാസയന്തി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘ദുമാ ¶ വിചിത്താ സുവിരാജമാനാ, രത്തങ്കുരേഹേവ ച പല്ലവേഹി;

രതനുജ്ജലമണ്ഡപസന്നിഭാസാ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘സുപുപ്ഫിതഗ്ഗാ കുസുമേഹി ഭൂസിതാ, മനുഞ്ഞഭൂതാ സുചിസാധുഗന്ധാ;

രുക്ഖാ വിരോചന്തി ഉഭോസു പസ്സേസു, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘ഫലേഹിനേകേഹി സമിദ്ധിഭൂതാ, വിചിത്തരുക്ഖാ ഉഭതോവകാസേ;

ഖുദ്ദം പിപാസമ്പി വിനോദയന്തി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘വിചിത്തമാലാ ¶ സുചിപല്ലവേഹി, സുസജ്ജിതാ മോരകലാപസന്നിഭാ;

രുക്ഖാ വിരോചന്തി ഉഭോസു പസ്സേസു, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘വിരോചമാനാ ഫലപല്ലവേഹി, സുസജ്ജിതാ വാസനിവാസഭൂതാ;

തോസേന്തി അദ്ധാനകിലന്തസത്തേ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘സുഫുല്ലിതഗ്ഗാ വനഗുമ്ബനിസ്സിതാ, ലതാ അനേകാ സുവിരാജമാനാ;

തോസേന്തി സത്തേ മണിമണ്ഡപാവ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘ലതാ അനേകാ ദുമനിസ്സിതാവ, പിയേഹി സദ്ധിം സഹിതാ വധൂവ;

പലോഭയന്തീ ഹി സുഗന്ധഗന്ധാ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘വിചിത്തനീലാദിമനുഞ്ഞവണ്ണാ ¶ , ദിജാ സമന്താ അഭികൂജമാനാ;

തോസേന്തി മഞ്ജുസ്സരതാ രതീഹി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘മിഗാ ച നാനാ സുവിരാജമാനാ, ഉത്തുങ്ഗകണ്ണാ ച മനുഞ്ഞനേത്താ;

ദിസാ സമന്താ മഭിധാവയന്തി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘മനുഞ്ഞഭൂതാ ച മഹീ സമന്താ, വിരാജമാനാ ഹരിതാവ സദ്ദലാ;

സുപുപ്ഫിരുക്ഖാ മോളിനിവലങ്കതാ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘സുസജ്ജിതാ മുത്തമയാവ വാലുകാ, സുസണ്ഠിതാ ചാരുസുഫസ്സദാതാ;

വിരോചയന്തേവ ദിസാ സമന്താ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘സമം സുഫസ്സം സുചിഭൂമിഭാഗം, മനുഞ്ഞപുപ്ഫോദയഗന്ധവാസിതം;

വിരാജമാനം സുചിമഞ്ച സോഭം, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘സുസജ്ജിതം നന്ദനകാനനംവ, വിചിത്തനാനാദുമസണ്ഡമണ്ഡിതം;

സുഗന്ധഭൂതം പവനം സുരമ്മം, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘സരാ വിചിത്താ വിവിധാ മനോരമാ, സുസജ്ജിതാ പങ്കജപുണ്ഡരീകാ;

പസന്നസീതോദകചാരുപുണ്ണാ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘സുഫുല്ലനാനാവിധപങ്കജേഹി ¶ ¶ , വിരാജമാനാ സുചിഗന്ധഗന്ധാ;

പമോദയന്തേവ നരാമരാനം, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘സുഫുല്ലപങ്കേരുഹസന്നിസിന്നാ, ദിജാ സമന്താ മഭിനാദയന്താ;

മോദന്തി ഭരിയാഹി സമങ്ഗിനോ തേ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘സുഫുല്ലപുപ്ഫേഹി രജം ഗഹേത്വാ, അലീ വിധാവന്തി വികൂജമാനാ;

മധുമ്ഹി ഗന്ധോ വിദിസം പവായതി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘അഭിന്നനാദാ മദവാരണാ ച, ഗിരീഹി ധാവന്തി ച വാരിധാരാ;

സവന്തി നജ്ജോ സുവിരാജിതാവ സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘ഗിരീ സമന്താവ പദിസ്സമാനാ, മയൂരഗീവാ ഇവ നീലവണ്ണാ;

ദിസാ രജിന്ദാവ വിരോചയന്തി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘മയൂരസങ്ഘാ ഗിരിമുദ്ധനസ്മിം, നച്ചന്തി നാരീഹി സമങ്ഗിഭൂതാ;

കൂജന്തി നാനാമധുരസ്സരേഹി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘സുവാദികാ നേകദിജാ മനുഞ്ഞാ, വിചിത്തപത്തേഹി വിരാജമാനാ;

ഗിരിമ്ഹി ഠത്വാ അഭിനാദയന്തി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘സുഫുല്ലപുപ്ഫാകരമാഭികിണ്ണാ ¶ , സുഗന്ധനാനാദലലങ്കതാ ച;

ഗിരീ വിരോചന്തി ദിസാ സമന്താ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘ജലാസയാ നേകസുഗന്ധഗന്ധാ, സുരിന്ദഉയ്യാനജലാസയാവ;

സവന്തി നജ്ജോ സുവിരാജമാനാ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘വിചിത്തതിത്ഥേഹി അലങ്കതാ ച, മനുഞ്ഞനാനാമിഗപക്ഖിപാസാ;

നജ്ജോ വിരോചന്തി സുസന്ദമാനാ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘ഉഭോസു പസ്സേസു ജലാസയേസു, സുപുപ്ഫിതാ ചാരുസുഗന്ധരുക്ഖാ;

വിഭൂസിതഗ്ഗാ സുരസുന്ദരീ ച, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘സുഗന്ധനാനാദുമജാലകിണ്ണം ¶ , വനം വിചിത്തം സുരനന്ദനംവ;

മനോഭിരാമം സതതം ഗതീനം, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘സമ്പന്നനാനാസുചിഅന്നപാനാ, സബ്യഞ്ജനാ സാദുരസേന യുത്താ;

പഥേസു ഗാമേ സുലഭാ മനുഞ്ഞാ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘വിരാജിതാ ആസി മഹീ സമന്താ, വിചിത്തവണ്ണാ കുസുമാസനസ്സ;

രത്തിന്ദഗോപേഹി അലങ്കതാവ സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘വിസുദ്ധസദ്ധാദിഗുണേഹി ¶ യുത്താ, സമ്ബുദ്ധരാജം അഭിപത്ഥയന്താ;

ബഹൂഹി തത്ഥേവ ജനാ സമന്താ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘വിചിത്രആരാമസുപോക്ഖരഞ്ഞോ, വിചിത്രനാനാപദുമേഹി ഛന്നാ;

ഭിസേഹി ഖീരംവ രസം പവായതി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘വിചിത്രനീലച്ഛദനേനലങ്കതാ, മനുഞ്ഞരുക്ഖാ ഉഭതോവകാസേ;

സമുഗ്ഗതാ സത്തസമൂഹഭൂതാ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘വിചിത്രനീലബ്ഭമിവായതം വനം, സുരിന്ദലോകേ ഇവ നന്ദനം വനം;

സബ്ബോതുകം സാധുസുഗന്ധപുപ്ഫം, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘സുഭഞ്ജസം യോജനയോജനേസു, സുഭിക്ഖഗാമാ സുലഭാ മനുഞ്ഞാ;

ജനാഭികിണ്ണാ സുലഭന്നപാനാ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘പഹൂതഛായൂദകരമ്മഭൂതാ, നിവാസിനം സബ്ബസുഖപ്പദാതാ;

വിസാലസാലാ ച സഭാ ച ബഹൂ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘വിചിത്തനാനാദുമസണ്ഡമണ്ഡിതാ, മനുഞ്ഞഉയ്യാനസുപോക്ഖരഞ്ഞോ;

സുമാപിതാ സാധുസുഗന്ധഗന്ധാ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘വാതോ ¶ മുദൂസീതലസാധുരൂപോ, നഭാ ച അബ്ഭാ വിഗതാ സമന്താ;

ദിസാ ച സബ്ബാവ വിരോചയന്തി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘പഥേ ¶ രജോനുഗ്ഗമനത്ഥമേവ, രത്തിം പവസ്സന്തി ച മന്ദവുട്ഠീ;

നഭേ ച സൂരോ മുദുകോവ താപോ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘മദപ്പബാഹാ മദഹത്ഥിസങ്ഘാ, കരേണുസങ്ഘേഹി സുകീളയന്തി;

ദിസാ വിധാവന്തി ച ഗജ്ജയന്താ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘വനം സുനീലം അഭിദസ്സനീയം, നീലബ്ഭകൂടം ഇവ രമ്മഭൂതം;

വിലോകിതാനം അതിവിമ്ഹനീയം, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘വിസുദ്ധമബ്ഭം ഗഗനം സുരമ്മം, മണിമയേഹി സമലങ്കതാവ;

ദിസാ ച സബ്ബാ അതിരോചയന്തി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘ഗന്ധബ്ബവിജ്ജാധരകിന്നരാ ച, സുഗീതിയന്താ മധുരസ്സരേന;

ചരന്തി തസ്മിം പവനേ സുരമ്മേ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘കിലേസസങ്ഘസ്സ ഭിതാസകേഹി, തപസ്സിസങ്ഘേഹി നിസേവിതം വനം;

വിഹാരആരാമസമിദ്ധിഭൂതം, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘സമിദ്ധിനാനാഫലിനോ ¶ വനന്താ, അനാകുലാ നിച്ചമനോഭിരമ്മാ;

സമാധിപീതിം അഭിവഡ്ഢയന്തി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘നിസേവിതം നേകദിജേഹി നിച്ചം, ഗാമേന ഗാമം സതതം വസന്താ;

പുരേ പുരേ ഗാമവരാ ച സന്തി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘വത്ഥന്നപാനം സയനാസനഞ്ച, ഗന്ധഞ്ച മാലഞ്ച വിലേപനഞ്ച;

തഹിം സമിദ്ധാ ജനതാ ബഹൂ ച, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘പുഞ്ഞിദ്ധിയാ സബ്ബയസഗ്ഗപത്താ, ജനാ ച തസ്മിം സുഖിതാ സമിദ്ധാ;

പഹൂതഭോഗാ വിവിധാ വസന്തി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘നഭേ ച അബ്ഭാ സുവിസുദ്ധവണ്ണാ, ദിസാ ച ചന്ദോ സുവിരാജിതോവ;

രത്തിഞ്ച വാതോ മുദുസീതലോ ച, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘ചന്ദുഗ്ഗമേ ¶ സബ്ബജനാ പഹട്ഠാ, സകങ്ഗണേ ചിത്രകഥാ വദന്താ;

പിയേഹി സദ്ധിം അഭിമോദയന്തി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘ചന്ദസ്സ രംസീഹി നഭം വിരോചി, മഹീ ച സംസുദ്ധമനുഞ്ഞവണ്ണാ;

ദിസാ ച സബ്ബാ പരിസുദ്ധരൂപാ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘ദൂരേ ¶ ച ദിസ്വാ വരചന്ദരംസിം, പുപ്ഫിംസു പുപ്ഫാനി മഹീതലസ്മിം;

സമന്തതോ ഗന്ധഗുണത്ഥികാനം, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘ചന്ദസ്സ രംസീഹി വിലിമ്പിതാവ, മഹീ സമന്താ കുസുമേനലങ്കതാ;

വിരോചി സബ്ബങ്ഗസുമാലിനീവ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘കുചന്തി ഹത്ഥീപി മദേന മത്താ, വിചിത്തപിഞ്ഛാ ച ദിജാ സമന്താ;

കരോന്തി നാദം പവനേ സുരമ്മേ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘പഥഞ്ച സബ്ബം പടിപജ്ജനക്ഖമം, ഇദ്ധഞ്ച രട്ഠം സധനം സഭോഗം;

സബ്ബത്ഥുതം സബ്ബസുഖപ്പദാനം, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘വനഞ്ച സബ്ബം സുവിചിത്തരൂപം, സുമാപിതം നന്ദനകാനനംവ;

യതീന പീതിം സതതം ജനേതി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘അലങ്കതം ദേവപുരംവ രമ്മം, കപീലവത്ഥും ഇതി നാമധേയ്യം;

കുലനഗരം ഇധ സസ്സിരികം, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘മനുഞ്ഞഅട്ടാലവിചിത്തരൂപം, സുഫുല്ലപങ്കേരുഹസണ്ഡമണ്ഡിതം;

വിചിത്തപരിഖാഹി പുരം സുരമ്മം, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘വിചിത്തപാകാരഞ്ച ¶ തോരണഞ്ച, സുഭങ്ഗണം ദേവനിവാസഭൂതം;

മനുഞ്ഞവീഥി സുരലോകസന്നിഭം, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘അലങ്കതാ സാകിയരാജപുത്താ, വിരാജമാനാ വരഭൂസനേഹി;

സുരിന്ദലോകേ ഇവ ദേവപുത്താ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘സുദ്ധോദനോ ¶ മുനിവരം അഭിദസ്സനായ, അമച്ചപുത്തേ ദസധാ അപേസയി;

ബലേന സദ്ധിം മഹതാ മുനിന്ദ, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘നേവാഗതം പസ്സതി നേവ വാചം, സോകാഭിഭൂതം നരവീരസേട്ഠം;

തോസേതുമിച്ഛാമി നരാധിപത്തം, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘തംദസ്സനേനബ്ഭുതപീതിരാസി, ഉദിക്ഖമാനം ദ്വിപദാനമിന്ദം;

തോസേഹി തം മുനിന്ദ ഗുണസേട്ഠം, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം.

‘‘ആസായ കസ്സതേ ഖേത്തം, ബീജം ആസായ വപ്പതി;

ആസായ വാണിജാ യന്തി, സമുദ്ദം ധനഹാരകാ;

യായ ആസായ തിട്ഠാമി, സാ മേ ആസാ സമിജ്ഝതു.

‘‘നാതിസീതം ¶ നാതിഉണ്ഹം, നാതിദുബ്ഭിക്ഖഛാതകം;

സദ്ദലാ ഹരിതാ ഭൂമി, ഏസ കാലോ മഹാമുനീ’’തി.

അഥ നം സത്ഥാ – ‘‘കിം നു ഖോ, ഉദായി, ഗമനവണ്ണം വണ്ണേസീ’’തി ആഹ. ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം പിതാ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ ദട്ഠുകാമോ, കരോഥ ഞാതകാനം സങ്ഗഹ’’ന്തി ആഹ. ‘‘സാധു, ഉദായി, കരിസ്സാമി ഞാതിസങ്ഗഹം, തേന ഹി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരോചേഹി ¶ , ഗമിയവത്തം പൂരേസ്സന്തീ’’തി ആഹ. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഥേരോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരോചേസി.

സത്ഥാ അങ്ഗമഗധവാസീനം കുലപുത്താനം ദസഹി സഹസ്സേഹി, കപിലവത്ഥുവാസീനം ദസഹി സഹസ്സേഹീതി സബ്ബേഹേവ വീസതിയാ ഖീണാസവഭിക്ഖുസഹസ്സേഹി പരിവുതോ രാജഗഹാ നിക്ഖമിത്വാ ദിവസേ ദിവസേ യോജനം യോജനം ഗച്ഛന്തോ ദ്വീഹി മാസേഹി കപിലവത്ഥുപുരം സമ്പാപുണി. സാകിയാപി അനുപ്പത്തേയേവ ഭഗവതി – ‘‘അമ്ഹാകം ഞാതിസേട്ഠം പസ്സിസ്സാമാ’’തി ഭഗവതോ വസനട്ഠാനം വീമംസമാനാ ‘‘നിഗ്രോധസക്കസ്സാരാമോ രമണീയോ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ സബ്ബം പടിജഗ്ഗനവിധിം കാരേത്വാ ഗന്ധപുപ്ഫഹത്ഥാ പച്ചുഗ്ഗമനം കരോന്താ സബ്ബാലങ്കാരേഹി സമലങ്കതഗത്താ ഗന്ധപുപ്ഫചുണ്ണാദീഹി പൂജയമാനാ ഭഗവന്തം പുരക്ഖത്വാ നിഗ്രോധാരാമമേവ അഗമംസു.

തത്ര ഭഗവാ വീസതിയാ ഖീണാസവസഹസ്സേഹി പരിവുതോ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസീദി. സാകിയാ ¶ പന മാനജാതികാ മാനത്ഥദ്ധാ, ‘‘സിദ്ധത്ഥകുമാരോ അമ്ഹേഹി ദഹരതരോ, അമ്ഹാകം കനിട്ഠോ ഭാതാ, പുത്തോ, ഭാഗിനേയ്യോ, നത്താ’’തി ചിന്തേത്വാ ദഹരദഹരേ രാജകുമാരേ ആഹംസു – ‘‘തുമ്ഹേ വന്ദഥ, മയം തുമ്ഹാകം പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ നിസീദിസ്സാമാ’’തി. തേസ്വേവം നിസിന്നേസു ഭഗവാ തേസം അജ്ഝാസയം ഓലോകേത്വാ – ‘‘ഇമേ ഞാതകാ അത്തനോ മോഘജിണ്ണഭാവേന ന മം വന്ദന്തി, ന പനേതേ ജാനന്തി ‘ബുദ്ധോ നാമ കീദിസോ, ബുദ്ധബലം നാമ കീദിസ’ന്തി വാ, ‘ബുദ്ധോ നാമ ഏദിസോ, ബുദ്ധബലം നാമ ഏദിസ’ന്തി വാ, ഹന്ദാഹം അത്തനോ ബുദ്ധബലം ഇദ്ധിബലഞ്ച ദസ്സേന്തോ പാടിഹാരിയഞ്ച കരേയ്യം, ആകാസേ ദസസഹസ്സചക്കവാളവിത്ഥതം സബ്ബരതനമയം ചങ്കമം മാപേത്വാ തത്ഥ ചങ്കമന്തോ മഹാജനസ്സ അജ്ഝാസയം ഓലോകേത്വാ ധമ്മഞ്ച ദേസേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേസി. തേന വുത്തം സങ്ഗീതികാരകേഹി ഭഗവതോ പരിവിതക്കദസ്സനത്ഥം –

‘‘ന ഹേതേ ജാനന്തി സദേവമാനുസാ, ബുദ്ധോ അയം കീദിസകോ നരുത്തമോ;

ഇദ്ധിബലം പഞ്ഞാബലഞ്ച കീദിസം, ബുദ്ധബലം ലോകഹിതസ്സ കീദിസം.

‘‘ന ¶ ¶ ഹേതേ ജാനന്തി സദേവമാനുസാ, ബുദ്ധോ അയം ഏദിസകോ നരുത്തമോ;

ഇദ്ധിബലം പഞ്ഞാബലഞ്ച ഏദിസം, ബുദ്ധബലം ലോകഹിതസ്സ ഏദിസം.

‘‘ഹന്ദാഹം ദസ്സയിസ്സാമി, ബുദ്ധബലമനുത്തരം;

ചങ്കമം മാപയിസ്സാമി, നഭേ രതനമണ്ഡിത’’ന്തി.

തത്ഥ ന ഹേതേ ജാനന്തീതി ന ഹി ഏതേ ജാനന്തി. ന-കാരോ പടിസേധത്ഥോ. ഹി-കാരോ കാരണത്ഥേ നിപാതോ. യസ്മാ പനേതേ മമ ഞാതിആദയോ ദേവമനുസ്സാ മയാ ബുദ്ധബലേ ച ഇദ്ധിബലേ ച അനാവികതേ ന ജാനന്തി ‘‘ഏദിസോ ബുദ്ധോ, ഏദിസം ഇദ്ധിബല’’ന്തി, തസ്മാ അഹം മമ ബുദ്ധബലഞ്ച ഇദ്ധിബലഞ്ച ദസ്സേയ്യന്തി അത്ഥോ. സദേവമാനുസാതി ഏത്ഥ ദേവാതി ഉപപത്തിദേവാ അധിപ്പേതാ. സഹ ദേവേഹീതി സദേവാ. കേ തേ? മാനുസാ, സദേവാ ഏവ മാനുസാ സദേവമാനുസാ. അഥ വാ ദേവോതി സമ്മുതിദേവോ, സുദ്ധോദനോ രാജാ അധിപ്പേതോ. സഹ ദേവേന രഞ്ഞാ സുദ്ധോദനേനാതി സദേവാ. മാനുസാതി ഞാതിമാനുസാ, സദേവാ സസുദ്ധോദനാ മാനുസാ സദേവമാനുസാ സരാജാനോ വാ ഏതേ മമ ഞാതിമാനുസാ മമ ബലം ന വിജാനന്തീതി അത്ഥോ. സേസദേവാപി സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തിയേവ. സബ്ബേപി ദേവാ ദേവനട്ഠേന ‘‘ദേവാ’’തി വുച്ചന്തി. ദേവനം നാമ ധാതുഅത്ഥോ കീളാദി. അഥ വാ ദേവാ ച മാനുസാ ച ദേവമാനുസാ, സഹ ദേവമാനുസേഹി സദേവമാനുസാ. കേ തേ? ലോകാതി വചനസേസോ ദട്ഠബ്ബോ. ബുദ്ധോതി ചതുസച്ചധമ്മേ ബുദ്ധോ അനുബുദ്ധോതി ബുദ്ധോ. യഥാഹ –

‘‘അഭിഞ്ഞേയ്യം ¶ അഭിഞ്ഞാതം, ഭാവേതബ്ബഞ്ച ഭാവിതം;

പഹാതബ്ബം പഹീനം മേ, തസ്മാ ബുദ്ധോസ്മി ബ്രാഹ്മണാ’’തി. (മ. നി. ൨.൩൯൯; സു. നി. ൫൬൩);

ഇധ പന കത്തുകാരകേ ബുദ്ധസദ്ദസിദ്ധി ദട്ഠബ്ബാ. അധിഗതവിസേസേഹി ദേവമനുസ്സേഹി ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വത സോ ഭഗവാ’’തി ഏവം ബുദ്ധത്താ ഞാതത്താ ബുദ്ധോ. ഇധ കമ്മകാരകേ ബുദ്ധസദ്ദസിദ്ധി ദട്ഠബ്ബാ. ബുദ്ധമസ്സ അത്ഥീതി വാ ബുദ്ധോ, ബുദ്ധവന്തോതി അത്ഥോ. തം സബ്ബം സദ്ദസത്ഥാനുസാരേന വേദിതബ്ബം. കീദിസകോതി കീദിസോ കിംസരിക്ഖകോ കിംസദിസോ കിംവണ്ണോ കിംസണ്ഠാനോ ദീഘോ വാ രസ്സോ വാതി അത്ഥോ.

നരുത്തമോതി ¶ നരാനം നരേസു വാ ഉത്തമോ പവരോ സേട്ഠോതി നരുത്തമോ. ഇദ്ധിബലന്തി ഏത്ഥ ഇജ്ഝനം ഇദ്ധി നിപ്ഫത്തിഅത്ഥേന പടിലാഭട്ഠേന ച ഇദ്ധി. അഥ വാ ഇജ്ഝന്തി തായ സത്താ ഇദ്ധാ വുദ്ധാ ഉക്കംസഗതാ ഹോന്തീതി ¶ ഇദ്ധി. സാ പന ദസവിധാ ഹോതി. യഥാഹ –

‘‘ഇദ്ധിയോതി ദസ ഇദ്ധിയോ. കതമാ ദസ? അധിട്ഠാനാ ഇദ്ധി, വികുബ്ബനാ ഇദ്ധി, മനോമയാ ഇദ്ധി, ഞാണവിപ്ഫാരാ ഇദ്ധി, സമാധിവിപ്ഫാരാ ഇദ്ധി, അരിയാ ഇദ്ധി, കമ്മവിപാകജാ ഇദ്ധി, പുഞ്ഞവതോ ഇദ്ധി, വിജ്ജാമയാ ഇദ്ധി, തത്ഥ തത്ഥ സമ്മാപയോഗപച്ചയാ ഇജ്ഝനട്ഠേന ഇദ്ധീ’’തി (പടി. മ. ൩.൧൦).

താസം ഇദം നാനത്തം – പകതിയാ ഏകോ ബഹുകം ആവജ്ജേതി, സതം വാ സഹസ്സം വാ ആവജ്ജിത്വാ ഞാണേന അധിട്ഠാതി ‘‘ബഹുകോ ഹോമീ’’തി (പടി. മ. ൩.൧൦) ഏവം വിഭജിത്വാ ദസ്സിതാ ഇദ്ധി അധിട്ഠാനവസേന നിപ്ഫന്നത്താ അധിട്ഠാനാ ഇദ്ധി നാമ. തസ്സായമത്ഥോ – അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠായ സചേ സതം ഇച്ഛതി ‘‘സതം ഹോമി, സതം ഹോമീ’’തി കാമാവചരപരികമ്മചിത്തേഹി പരികമ്മം കത്വാ പുന അഭിഞ്ഞാപാദകം ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠായ പുന ആവജ്ജിത്വാ അധിട്ഠാതി, അധിട്ഠാനചിത്തേന സഹേവ സതം ഹോതി. സഹസ്സാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

തത്ഥ പാദകജ്ഝാനചിത്തം നിമിത്താരമ്മണം പരികമ്മചിത്താനി സതാരമ്മണാനി വാ സഹസ്സാദീസു അഞ്ഞതരാരമ്മണാനി വാ, താനി ച ഖോ വണ്ണവസേന, നോ പണ്ണത്തിവസേന. അധിട്ഠാനചിത്തമ്പി സതാരമ്മണമേവ, തം പന അപ്പനാചിത്തം വിയ ഗോത്രഭുഅനന്തരമേവ ഉപ്പജ്ജതി രൂപാവചരചതുത്ഥഝാനികം ¶ . സോ പന പകതിവണ്ണം വിജഹിത്വാ കുമാരവണ്ണം വാ ദസ്സേതി നാഗവണ്ണം വാ ദസ്സേതി. സുപണ്ണവണ്ണം വാ…പേ… വിവിധമ്പി സേനാബ്യൂഹം വാ ദസ്സേതീതി (പടി. മ. ൩.൧൩) ഏവം ആഗതാ ഇദ്ധി പകതിവണ്ണവിജഹനവികാരവസേന പവത്തത്താ വികുബ്ബനിദ്ധി നാമ.

‘‘ഇധ ഭിക്ഖു ഇമമ്ഹാ കായാ അഞ്ഞം കായം അഭിനിമ്മിനാതി രൂപിം മനോമയം സബ്ബങ്ഗപച്ചങ്ഗിം അഹീനിന്ദ്രിയ’’ന്തി (പടി. മ. ൩.൧൪) ഇമിനാ നയേന ആഗതാ ഇദ്ധി സരീരസ്സേവ അബ്ഭന്തരേ അഞ്ഞസ്സ മനോമയസ്സ സരീരസ്സ നിപ്ഫത്തിവസേന പവത്തത്താ മനോമയിദ്ധി നാമ.

ഞാണുപ്പത്തിതോ പുബ്ബേ വാ പച്ഛാ വാ തങ്ഖണേ വാ തേന അത്തഭാവേന പടിലഭിതബ്ബഅരഹത്തഞാണാനുഭാവേന നിബ്ബത്തോ വിസേസോ ¶ ഞാണവിപ്ഫാരോ ഇദ്ധി നാമ. ആയസ്മതോ ബാകുലസ്സ ച ആയസ്മതോ സംകിച്ചസ്സ ച ഞാണവിപ്ഫാരാ ഇദ്ധി, തേസം വത്ഥു ചേത്ഥ കഥേതബ്ബം (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൨൬).

സമാധിതോ പുബ്ബേ വാ പച്ഛാ വാ തങ്ഖണേ വാ സമഥാനുഭാവേന നിബ്ബത്തോ വിസേസോ സമാധിവിപ്ഫാരാ ഇദ്ധി നാമ. ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ സമാധിവിപ്ഫാരാ ഇദ്ധി (ഉദാ. ൩൪), ആയസ്മതോ സഞ്ജീവസ്സ സമാധിവിപ്ഫാരാ ഇദ്ധി (മ. നി. ൧.൫൦൭), ആയസ്മതോ ഖാണുകോണ്ഡഞ്ഞസ്സ സമാധിവിപ്ഫാരാ ഇദ്ധി (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.ഖാണുകോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരവത്ഥു), ഉത്തരായ ഉപാസികായ സമാധിവിപ്ഫാരാ ഇദ്ധി (ധ. പ. അട്ഠ. ൨.ഉത്തരാഉപാസികാവത്ഥു; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൬൨), സാമാവതിയാ ഉപാസികായ സമാധിവിപ്ഫാരാ ഇദ്ധീതി (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.സാമാവതീവത്ഥു; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൬൦-൨൬൧) തേസം വത്ഥൂനേത്ഥ കഥേതബ്ബാനി, ഗന്ഥവിത്ഥാരദോസപരിഹാരത്ഥം പന മയാ ന വിത്ഥാരിതാനി.

കതമാ അരിയാ ഇദ്ധി? ഇധ ഭിക്ഖു സചേ ആകങ്ഖതി ‘‘പടിക്കൂലേ അപ്പടിക്കൂലസഞ്ഞീ ¶ വിഹരേയ്യ’’ന്തി അപ്പടിക്കൂലസഞ്ഞീ തത്ഥ വിഹരതി, സചേ ആകങ്ഖതി ‘‘അപ്പടിക്കൂലേ പടിക്കൂലസഞ്ഞീ വിഹരേയ്യ’’ന്തി പടിക്കൂലസഞ്ഞീ തത്ഥ വിഹരതി…പേ… ഉപേക്ഖകോ തത്ഥ വിഹരതി സതോ സമ്പജാനോതി (പടി. മ. ൩.൧൭). അയഞ്ഹി ചേതോവസിപ്പത്താനം അരിയാനംയേവ സമ്ഭവതോ അരിയാ ഇദ്ധി നാമ.

കതമാ കമ്മവിപാകജാ ഇദ്ധി? സബ്ബേസം പക്ഖീനം സബ്ബേസം ദേവാനം പഠമകപ്പികാനം മനുസ്സാനം ഏകച്ചാനഞ്ച ¶ വിനിപാതികാനം വേഹാസഗമനാദികാ കമ്മവിപാകജാ ഇദ്ധി നാമ. കതമാ പുഞ്ഞവതോ ഇദ്ധി? രാജാ ചക്കവത്തീ വേഹാസം ഗച്ഛതി സദ്ധിം ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ. ജടിലകസ്സ ഗഹപതിസ്സ അസീതിഹത്ഥോ സുവണ്ണപബ്ബതോ നിബ്ബത്തി. അയം പുഞ്ഞവതോ ഇദ്ധി നാമ. ഘോസകസ്സ ഗഹപതിനോ (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.കുമ്ഭഘോസകസേട്ഠിവത്ഥു) സത്തസു ഠാനേസു മാരണത്ഥായ ഉപക്കമേ കതേപി അരോഗഭാവോ പുഞ്ഞവതോ ഇദ്ധി. മേണ്ഡകസേട്ഠിസ്സ (ധ. പ. അട്ഠ. ൨.മേണ്ഡകസേട്ഠിവത്ഥു) അട്ഠകരീസമത്തേ പദേസേ സത്തരതനമയാനം മേണ്ഡകാനം പാതുഭാവോ പുഞ്ഞവതോ ഇദ്ധി.

കതമാ വിജ്ജാമയാ ഇദ്ധി? വിജ്ജാധരാ വിജ്ജം പരിജപ്പിത്വാ വേഹാസം ഗച്ഛന്തി, ആകാസേ അന്തലിക്ഖേ ഹത്ഥിമ്പി ദസ്സേന്തി…പേ… വിവിധമ്പി സേനാബ്യൂഹം ദസ്സേന്തീതി (പടി. മ. ൩.൧൮). ആദിനയപ്പവത്താ വിജ്ജാമയാ ഇദ്ധി നാമ. തം തം കമ്മം കത്വാ നിബ്ബത്തോ ¶ വിസേസോ ‘സമ്മാപയോഗപച്ചയാ ഇജ്ഝനട്ഠേന ഇദ്ധീ’തി അയം തത്ഥ തത്ഥ സമ്മാപയോഗപച്ചയാ ഇജ്ഝനട്ഠേന ഇദ്ധി നാമ. ഇമിസ്സാ ദസവിധായ ഇദ്ധിയാ ബലം ഇദ്ധിബലം നാമ, ഇദം മയ്ഹം ഇദ്ധിബലം ന ജാനന്തീതി അത്ഥോ (വിസുദ്ധി. ൨.൩൭൫ ആദയോ).

പഞ്ഞാബലന്തി സബ്ബലോകിയലോകുത്തരഗുണവിസേസദായകം അരഹത്തമഗ്ഗപഞ്ഞാബലം അധിപ്പേതം, തമ്പി ഏതേ ന ജാനന്തി. കേചി ‘‘ഛന്നം അസാധാരണഞാണാനമേതം അധിവചനം പഞ്ഞാബല’’ന്തി വദന്തി. ബുദ്ധബലന്തി ഏത്ഥ ബുദ്ധബലം നാമ ബുദ്ധാനുഭാവോ, ദസബലഞാണാനി വാ. തത്ഥ ദസബലഞാണാനി നാമ ഠാനാട്ഠാനഞാണം, അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നകമ്മവിപാകജാനനഞാണം, സബ്ബത്ഥഗാമിനിപടിപദാഞാണം, അനേകധാതുനാനാധാതുലോകജാനനഞാണം, നാനാധിമുത്തികഞാണം, ആസയാനുസയഞാണം, ഝാനവിമോക്ഖസമാധിസമാപത്തീനം സംകിലേസവോദാനവുട്ഠാനേസു യഥാഭൂതഞാണം, പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണം, ചുതൂപപാതഞാണം, ആസവക്ഖയഞാണന്തി ഇമാനി ദസ. ഇമേസം ദസന്നം ഞാണാനം അധിവചനം ബുദ്ധബലന്തി. ഏദിസന്തി ഈദിസം, അയമേവ വാ പാഠോ.

ഹന്ദാതി വവസ്സഗ്ഗത്ഥേ നിപാതോ. അഹന്തി അത്താനം നിദ്ദിസതി. കിം വുത്തം ഹോതി? യസ്മാ പനേതേ മമ ഞാതകാ ബുദ്ധബലം വാ ബുദ്ധഗുണേ വാ ന ജാനന്തി, കേവലം അത്തനോ ¶ മോഘജിണ്ണഭാവം നിസ്സായ മാനവസേന സബ്ബലോകജേട്ഠസേട്ഠം മം ന വന്ദന്തി. തസ്മാ തേസം മാനകേതു അത്ഥി, തം ഭഞ്ജിത്വാ വന്ദനത്ഥം ബുദ്ധബലം ദസ്സേയ്യന്തി വുത്തം ഹോതി. ദസ്സയിസ്സാമീതി ദസ്സേയ്യം. ‘‘ദസ്സേസ്സാമീ’’തി ച പാഠോ, സോയേവത്ഥോ. ബുദ്ധബലന്തി ബുദ്ധാനുഭാവം, ബുദ്ധഞാണവിസേസം വാ. അനുത്തരന്തി നിരുത്തരം. ചങ്കമന്തി ചങ്കമിതബ്ബട്ഠാനം വുച്ചതി. മാപയിസ്സാമീതി മാപേയ്യം. ‘‘ചങ്കമനം മാപേസ്സാമീ’’തി ച പാഠോ, സോയേവത്ഥോ. നഭേതി ആകാസേ. സബ്ബരതനമണ്ഡിതന്തി സബ്ബേഹി രതിജനനട്ഠേന രതനേഹി മുത്താ-മണി-വേളുരിയ-സങ്ഖ-സിലാ-പവാള-രജത-സുവണ്ണ-മസാരഗല്ല-ലോഹിതങ്കേഹി ¶ ദസഹി ദസഹി മണ്ഡിതോ അലങ്കതോ സബ്ബരതനമണ്ഡിതോ, തം സബ്ബരതനമണ്ഡിതം. ‘‘നഭേ രതനമണ്ഡിത’’ന്തി പഠന്തി കേചി.

അഥേവം ഭഗവതാ ചിന്തിതമത്തേ ദസസഹസ്സചക്കവാളവാസിനോ ഭുമ്മാദയോ ദേവാ പമുദിതഹദയാ സാധുകാരമദംസു. തമത്ഥം പകാസേന്തേഹി സങ്ഗീതികാരകേഹി –

‘‘ഭുമ്മാ ¶ മഹാരാജികാ താവതിംസാ, യാമാ ച ദേവാ തുസിതാ ച നിമ്മിതാ;

പരനിമ്മിതാ യേപി ച ബ്രഹ്മകായികാ, ആനന്ദിതാ വിപുലമകംസു ഘോസ’’ന്തി. –

തത്ഥ ഭുമ്മാതി ഭുമ്മട്ഠാ, പാസാണപബ്ബതവനരുക്ഖാദീസു ഠിതാ. മഹാരാജികാതി മഹാരാജപക്ഖികാ. ഭുമ്മട്ഠാനം ദേവതാനം സദ്ദം സുത്വാ ആകാസട്ഠകദേവതാ, തതോ അബ്ഭവലാഹകാ ദേവതാ, തതോ ഉണ്ഹവലാഹകാ ദേവതാ, തതോ സീതവലാഹകാ ദേവതാ, തതോ വസ്സവലാഹകാ ദേവതാ, തതോ വാതവലാഹകാ ദേവതാ, തതോ ചത്താരോ മഹാരാജാനോ, തതോ താവതിംസാ, തതോ യാമാ, തതോ തുസിതാ, തതോ നിമ്മാനരതീ, തതോ പരനിമ്മിതവസവത്തീ, തതോ ബ്രഹ്മകായികാ, തതോ ബ്രഹ്മപുരോഹിതാ, തതോ മഹാബ്രഹ്മാനോ, തതോ പരിത്താഭാ, തതോ അപ്പമാണാഭാ, തതോ ആഭസ്സരാ, തതോ പരിത്തസുഭാ, തതോ അപ്പമാണസുഭാ, തതോ സുഭകിണ്ഹാ, തതോ വേഹപ്ഫലാ, തതോ അവിഹാ, തതോ അതപ്പാ, തതോ സുദസ്സാ, തതോ സുദസ്സീ, തതോ അകനിട്ഠാ ദേവതാ സദ്ദം സുത്വാ മഹന്തം സദ്ദം അകംസു. അസഞ്ഞിനോ ച അരൂപാവചരസത്തേ ച ഠപേത്വാ സോതായതനപവത്തിട്ഠാനേ സബ്ബേ ദേവമനുസ്സനാഗാദയോ പീതിവസം ഗതഹദയാ ഉക്കുട്ഠിസദ്ദമകംസൂതി അത്ഥോ. ആനന്ദിതാതി പമുദിതഹദയാ, സഞ്ജാതപീതിസോമനസ്സാ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. വിപുലന്തി പുഥുലം.

അഥ സത്ഥാ ചിന്തിതസമനന്തരമേവ ഓദാതകസിണസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ – ‘‘ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു ആലോകോ ഹോതൂ’’തി ¶ അധിട്ഠാസി. തേന അധിട്ഠാനചിത്തേന സഹേവ ആലോകോ അഹോസി പഥവിതോ പട്ഠായ യാവ അകനിട്ഠഭവനാ. തേന വുത്തം –

‘‘ഓഭാസിതാ ച പഥവീ സദേവകാ, പുഥൂ ച ലോകന്തരികാ അസംവുതാ;

തമോ ച തിബ്ബോ വിഹതോ തദാ അഹു, ദിസ്വാന അച്ഛേരകം പാടിഹീര’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ ¶ ഓഭാസിതാതി പകാസിതാ. പഥവീതി ഏത്ഥായം പഥവീ ചതുബ്ബിധാ – കക്ഖളപഥവീ, സസമ്ഭാരപഥവീ, നിമിത്തപഥവീ, സമ്മുതിപഥവീതി. താസു ‘‘കതമാ ചാവുസോ, അജ്ഝത്തികാ പഥവീധാതു? യം അജ്ഝത്തം പച്ചത്തം കക്ഖളം ഖരിഗത’’ന്തിആദീസു (വിഭ. ൧൭൩) വുത്താ അയം കക്ഖളപഥവീ നാമ. ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു പഥവിം ഖണേയ്യ വാ ഖണാപേയ്യ വാ’’തിആദീസു (പാചി. ൮൫) വുത്താ സസമ്ഭാരപഥവീ, യേ ച കേസാദയോ വീസതി കോട്ഠാസാ, അയോലോഹാദയോ ച ബാഹിരാ; സാപി വണ്ണാദീഹി സമ്ഭാരേഹി സദ്ധിം പഥവീതി സസമ്ഭാരപഥവീ നാമ. ‘‘പഥവീകസിണമേകോ സഞ്ജാനാതീ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൩.൩൬൦) നിമിത്തപഥവീ ‘‘ആരമ്മണപഥവീ’’തിപി വുച്ചതി. പഥവീകസിണഝാനലാഭീ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ ആഗമനവസേന ‘‘പഥവീദേവോ’’തി നാമം ലഭതി. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘ആപോ ച ദേവാ പഥവീ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൪൦) അയം സമ്മുതിപഥവീ, പഞ്ഞത്തിപഥവീ നാമാതി വേദിതബ്ബാ. ഇധ പന സസമ്ഭാരപഥവീ അധിപ്പേതാ (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൨ പഥവീവാരവണ്ണനാ).

സദേവകാതി സദേവലോകാ. ‘‘സദേവതാ’’തിപി പാഠോ അത്ഥി ചേ സുന്ദരതരം, സദേവകോ മനുസ്സലോകോ ഓഭാസിതോതി അത്ഥോ. പുഥൂതി ബഹൂ. ലോകന്തരികാതി അസുരകായനരകാനമേതം അധിവചനം, താ പന തിണ്ണം ചക്കവാളാനം അന്തരാ ഏകാ ലോകന്തരികാ ഹോതി, തിണ്ണം സകടചക്കാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം ആഹച്ച ഠിതാനം മജ്ഝേ ഓകാസോ വിയ ഏകേകോ ലോകന്തരികനിരയോ, പരിമാണതോ അട്ഠയോജനസഹസ്സോ ഹോതി. അസംവുതാതി ഹേട്ഠാ അപ്പതിട്ഠാ. തമോ ചാതി അന്ധകാരോ. തിബ്ബോതി ബഹലോ ഘനോ. ചന്ദിമസൂരിയാലോകാഭാവതോ നിച്ചന്ധകാരോവ ഹോതി. വിഹതോതി വിദ്ധസ്തോ. തദാതി യദാ പന ഭഗവാ സത്തേസു കാരുഞ്ഞതം പടിച്ച പാടിഹാരിയകരണത്ഥം ആലോകം ഫരി, തദാ സോ തമോ തിബ്ബോ ലോകന്തരികാസു ഠിതോ, വിഹതോ വിദ്ധസ്തോ അഹോസീതി അത്ഥോ.

അച്ഛേരകന്തി അച്ഛരാപഹരണയോഗ്ഗം, വിമ്ഹയവസേന അങ്ഗുലീഹി പഹരണയോഗ്ഗന്തി അത്ഥോ. പാടിഹീരന്തി പടിപക്ഖഹരണതോ പാടിഹീരം. പടിഹരതി സത്താനം ദിട്ഠിമാനോപഗതാനി ¶ ചിത്താനീതി വാ പാടിഹീരം, അപ്പസന്നാനം സത്താനം പസാദം പടിആഹരതീതി വാ പാടിഹീരം. ‘‘പാടിഹേര’’ന്തിപി പാഠോ, സോയേവത്ഥോ. ഏത്ഥ ആലോകവിധാനവിസേസസ്സേതം അധിവചനം. ദിസ്വാന അച്ഛേരകം ¶ പാടിഹീരന്തി ഏത്ഥ ദേവാ ച മനുസ്സാ ച ലോകന്തരികാസു നിബ്ബത്തസത്താപി ച തം ഭഗവതോ പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ പരമപ്പീതിസോമനസ്സം അഗമംസൂതി ഇദം വചനം ആഹരിത്വാ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ, ഇതരഥാ ന പുബ്ബേന വാ പരം, ന പരേന വാ പുബ്ബം യുജ്ജതി.

ഇദാനി ¶ ന കേവലം മനുസ്സലോകേസുയേവ ആലോകോ അത്ഥി, സബ്ബത്ഥ തിവിധേപി സങ്ഖാരസത്തോകാസസങ്ഖാതേ ലോകേ ആലോകോയേവാതി ദസ്സനത്ഥം –

ഇമസ്മിം ലോകേ പരസ്മിഞ്ചോഭയസ്മിം,

അധോ ച ഉദ്ധം തിരിയഞ്ച വിത്ഥത’’ന്തി. – അയം ഗാഥാ വുത്താ;

തത്ഥ ദേവാതി സമ്മുതിദേവാ ഉപപത്തിദേവാ വിസുദ്ധിദേവാതി സബ്ബേപി ദേവാ ഇധ സങ്ഗഹിതാ. ദേവാ ച ഗന്ധബ്ബാ ച മനുസ്സാ ച രക്ഖസാ ച ദേവഗന്ധബ്ബമനുസ്സരക്ഖസാ. സഹ ദേവഗന്ധബ്ബമനുസ്സരക്ഖസേഹീതി സദേവഗന്ധബ്ബമനുസ്സരക്ഖസോ. കോ പന സോ? ലോകോ, തസ്മിം സദേവഗന്ധബ്ബമനുസ്സരക്ഖസേ ലോകേ. ആഭാതി ആലോകോ. ഉളാരാതി ഏത്ഥായം ഉളാര-സദ്ദോ മധുരസേട്ഠവിപുലാദീസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹേസ ‘‘ഉളാരാനി ഖാദനീയഭോജനീയാനി ഖാദന്തി ഭുഞ്ജന്തീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൩൬൬) മധുരേ ദിസ്സതി. ‘‘ഉളാരായ ഖോ പന ഭവം വച്ഛായനോ പസംസായ സമണം ഗോതമം പസംസതീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൮൮) സേട്ഠേ. ‘‘അതിക്കമ്മ ദേവാനം ദേവാനുഭാവം അപ്പമാണോ ഉളാരോ ഓഭാസോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൨; മ. നി. ൩.൨൦൧) വിപുലേ. സ്വായം ഇധ സേട്ഠേ ദട്ഠബ്ബോ (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൧൪൨; വി. വ. അട്ഠ. ൧). വിപുലാതി അപ്പമാണാ. അജായഥാതി ഉപ്പജ്ജി ഉദപാദി പവത്തിത്ഥ. ഇമസ്മിം ലോകേ പരസ്മിഞ്ചാതി ഇമസ്മിം മനുസ്സലോകേ ച പരസ്മിം ദേവലോകേ ചാതി അത്ഥോ. ഉഭയസ്മിന്തി തദുഭയസ്മിം, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാദീസു വിയ ദട്ഠബ്ബം. അധോ ചാതി അവീചിആദീസു നിരയേസു. ഉദ്ധന്തി ഭവഗ്ഗതോപി ഉദ്ധം അജടാകാസേപി. തിരിയഞ്ചാതി തിരിയതോപി ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു. വിത്ഥതന്തി വിസടം. അന്ധകാരം വിധമിത്വാ വുത്തപ്പകാരം ലോകഞ്ച ¶ പദേസഞ്ച അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ ആഭാ ¶ പവത്തിത്ഥാതി അത്ഥോ. അഥ വാ തിരിയഞ്ച വിത്ഥതന്തി തിരിയതോ വിത്ഥതം മഹന്തം, അപ്പമാണം പദേസം ആഭാ ഫരിത്വാ അട്ഠാസീതി അത്ഥോ.

അഥ ഭഗവാ ദസസഹസ്സചക്കവാളേസു ആലോകഫരണം കത്വാ അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠായ ആവജ്ജിത്വാ അധിട്ഠാനചിത്തേന ആകാസമബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ തേസം ഞാതീനം സീസേസു പാദപംസും ഓകിരമാനോ വിയ മഹതിയാ ദേവമനുസ്സപരിസായ മജ്ഝേ യമകപാടിഹാരിയം ദസ്സേതി. തം പന പാളിതോ ഏവം വേദിതബ്ബം (പടി. മ. ൧.൧൧൬) –

‘‘കതമം ¶ തഥാഗതസ്സ യമകപാടിഹീരേ ഞാണം? ഇധ തഥാഗതോ യമകപാടിഹീരം കരോതി അസാധാരണം സാവകേഹി ഉപരിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഹേട്ഠിമകായതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി. ഹേട്ഠിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഉപരിമകായതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി…പേ… പുരത്ഥിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, പച്ഛിമകായതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി. പച്ഛിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, പുരത്ഥിമകായതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി…പേ… ദക്ഖിണഅക്ഖിതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, വാമഅക്ഖിതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി. വാമഅക്ഖിതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ദക്ഖിണഅക്ഖിതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി…പേ… ദക്ഖിണകണ്ണസോതതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, വാമകണ്ണസോതതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി. വാമകണ്ണസോതതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ദക്ഖിണകണ്ണസോതതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി…പേ… ദക്ഖിണനാസികാസോതതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, വാമനാസികാസോതതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി. വാമനാസികാസോതതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ദക്ഖിണനാസികാസോതതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി…പേ… ദക്ഖിണഅംസകൂടതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, വാമഅംസകൂടതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി. വാമഅംസകൂടതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ദക്ഖിണഅംസകൂടതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി…പേ… ദക്ഖിണഹത്ഥതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, വാമഹത്ഥതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി. വാമഹത്ഥതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ദക്ഖിണഹത്ഥതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി…പേ… ദക്ഖിണപസ്സതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, വാമപസ്സതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി. വാമപസ്സതോ ¶ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ദക്ഖിണപസ്സതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി…പേ… ദക്ഖിണപാദതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, വാമപാദതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി. വാമപാദതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ദക്ഖിണപാദതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി…പേ… അങ്ഗുലങ്ഗുലേഹി അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, അങ്ഗുലന്തരികാഹി ഉദകധാരാ പവത്തതി. അങ്ഗുലന്തരികാഹി അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, അങ്ഗുലങ്ഗുലേഹി ഉദകധാരാ പവത്തതി…പേ… ഏകേകലോമതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഏകേകലോമതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി. ലോമകൂപതോ ലോമകൂപതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ലോമകൂപതോ ലോമകൂപതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി – ഛന്നം വണ്ണാനം നീലാനം പീതകാനം ലോഹിതകാനം ഓദാതാനം മഞ്ജിട്ഠാനം പഭസ്സരാനം.

‘‘ഭഗവാ ചങ്കമതി, നിമ്മിതോ തിട്ഠതി വാ നിസീദതി വാ സേയ്യം വാ കപ്പേതി. ഭഗവാ തിട്ഠതി, നിമ്മിതോ ചങ്കമതി വാ നിസീദതി വാ സേയ്യം വാ കപ്പേതി. ഭഗവാ നിസീദതി, നിമ്മിതോ ചങ്കമതി വാ തിട്ഠതി വാ സേയ്യം വാ കപ്പേതി. ഭഗവാ സേയ്യം കപ്പേതി, നിമ്മിതോ ചങ്കമതി വാ തിട്ഠതി വാ നിസീദതി വാ. നിമ്മിതോ ചങ്കമതി, ഭഗവാ തിട്ഠതി വാ നിസീദതി വാ സേയ്യം വാ കപ്പേതി. നിമ്മിതോ തിട്ഠതി, ഭഗവാ ചങ്കമതി വാ നിസീദതി വാ സേയ്യം വാ കപ്പേതി. നിമ്മിതോ നിസീദതി, ഭഗവാ ചങ്കമതി വാ ¶ തിട്ഠതി വാ സേയ്യം വാ കപ്പേതി. നിമ്മിതോ സേയ്യം കപ്പേതി, ഭഗവാ ചങ്കമതി വാ തിട്ഠതി വാ നിസീദതി വാ, ഇദം തഥാഗതസ്സ യമകപാടിഹീരേ ഞാണന്തി വേദിതബ്ബം’’.

തസ്സ പന ഭഗവതോ തേജോകസിണസമാപത്തിവസേന ഉപരിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി. ആപോകസിണസമാപത്തിവസേന ഹേട്ഠിമകായതോ ഉദകധാരാ പവത്തതീതി പുന ഉദകധാരായ പവത്തട്ഠാനതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, അഗ്ഗിക്ഖന്ധസ്സ പവത്തട്ഠാനതോ ഉദകധാരാ പവത്തതീതി ദസ്സേതും, ‘‘ഹേട്ഠിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഉപരിമകായതോ ഉദകധാരാ പവത്തതീ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബാ. ഏസേവ നയോ സേസപദേസുപി. അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പനേത്ഥ ഉദകധാരായ അസമ്മിസ്സോവ അഹോസി. തഥാ ഉദകധാരാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധേന. രസ്മീസു പന ദുതിയാ ദുതിയാ രസ്മി പുരിമായ പുരിമായ യമകാ വിയ ഏകക്ഖണേ പവത്തതി. ദ്വിന്നഞ്ച ചിത്താനം ഏകക്ഖണേ പവത്തി നാമ ¶ നത്ഥി, ബുദ്ധാനം പന ഭവങ്ഗപരിവാസസ്സ ലഹുകതായ പഞ്ചഹാകാരേഹി ചിണ്ണവസിതായ ഏതാ രസ്മിയോ ഏകക്ഖണേ വിയ പവത്തന്തി, തസ്സാ പന രസ്മിയാ ആവജ്ജനപരികമ്മാധിട്ഠാനാനി വിസുംയേവ. നീലരസ്മിഅത്ഥായ ഹി ഭഗവാ ¶ നീലകസിണം സമാപജ്ജതി. പീതരസ്മിആദീനം അത്ഥായ പീതകസിണാദീനി സമാപജ്ജതി.

ഏവം ഭഗവതോ യമകപാടിഹീരേ കയിരമാനേ സകലസ്സാപി ദസസഹസ്സചക്കവാളസ്സ അലങ്കാരകരണകാലോ വിയ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘സത്തുത്തമോ അനധിവരോ വിനായകോ, സത്ഥാ അഹൂ ദേവമനുസ്സപൂജിതോ;

മഹാനുഭാവോ സതപുഞ്ഞലക്ഖണോ, ദസ്സേസി അച്ഛേരകം പാടിഹീര’’ന്തി.

തത്ഥ സത്തുത്തമോതി അത്തനോ സീലാദീഹി ഗുണേഹി സബ്ബേസു സത്തേസു ഉത്തമോ പവരോ സേട്ഠോതി സത്തുത്തമോ, സത്താനം വാ ഉത്തമോ സത്തുത്തമോ. സത്തന്തി ഹി ഞാണസ്സ നാമം, തേന ദസബലചതുവേസാരജ്ജഛഅസാധാരണഞാണസങ്ഖാതേന സത്തേന സേട്ഠോ ഉത്തമോതി സത്തുത്തമോ, സമാനാധികരണവസേന സത്തോ ഉത്തമോതി വാ സത്തുത്തമോ. യദി ഏവം ‘‘ഉത്തമസത്തോ’’തി വത്തബ്ബം ഉത്തമ-സദ്ദസ്സ പുബ്ബനിപാതപാഠതോ. ന പനേസ ഭേദോ അനിയമതോ ബഹുലവചനതോ ച നരുത്തമപുരിസുത്തമനരവരാദി-സദ്ദാ വിയ ദട്ഠബ്ബോ. അഥ വാ സത്തം ഉത്തമം യസ്സ സോ സത്തുത്തമോ, ഇധാപി ച ഉത്തമ-സദ്ദസ്സ പുബ്ബനിപാതോ ഭവതി. ഉത്തമസത്തോതി വിസേസനസ്സ പുബ്ബനിപാതപാഠതോ ‘‘ചിത്തഗൂ പദ്ധഗൂ’’തി ഏത്ഥ വിയാതി നായം ദോസോ. ഉഭയവിസേസനതോ വാ ആഹിതഗ്ഗിആദിപാഠോ വിയ ദട്ഠബ്ബോ. വിനായകോതി ബഹൂഹി വിനയനൂപായേഹി സത്തേ വിനേതി ദമേതീതി വിനായകോ. സത്ഥാതി ¶ ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികത്ഥേഹി യഥാരഹം സത്തേ അനുസാസതീതി സത്ഥാ. അഹൂതി അഹോസി. ദേവമനുസ്സപൂജിതോതി ദിബ്ബേഹി പഞ്ചകാമഗുണേഹി ദിബ്ബന്തി കീളന്തീതി ദേവാ. മനസ്സ ഉസ്സന്നത്താ മനുസ്സാ, ദേവാ ച മനുസ്സാ ച ദേവമനുസ്സാ, ദേവമനുസ്സേഹി ¶ പൂജിതോ ദേവമനുസ്സപൂജിതോ. പുപ്ഫാദിപൂജായ ച പച്ചയപൂജായ ച പൂജിതോ, അപചിതോതി അത്ഥോ. കസ്മാ പന ദേവമനുസ്സാനമേവ ഗഹണം കതം, നനു ഭഗവാ തിരച്ഛാനഗതേഹിപി ആരവാളകാളാപലാലധനപാലപാലിലേയ്യകനാഗാദീഹി സാതാഗിരാളവകഹേമവതസൂചിലോമഖരലോമയക്ഖാദീഹി വിനിപാതഗതേഹിപി പൂജിതോയേവാതി? സച്ചമേവേതം, ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേന സബ്ബപുഗ്ഗലപരിച്ഛേദവസേന ചേതം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. മഹാനുഭാവോതി മഹതാ ബുദ്ധാനുഭാവേന സമന്നാഗതോ. സതപുഞ്ഞലക്ഖണോതി അനന്തേസു ചക്കവാളേസു സബ്ബേ സത്താ ഏകേകം പുഞ്ഞകമ്മം സതക്ഖത്തും കരേയ്യും ഏത്തകേഹി ജനേഹി കതകമ്മം ബോധിസത്തോ സയമേവ ഏകകോ സതഗുണം കത്വാ നിബ്ബത്തോ. തസ്മാ ‘‘സതപുഞ്ഞലക്ഖണോ’’തി വുച്ചതി. കേചി പന ‘‘സതേന സതേന പുഞ്ഞകമ്മേന നിബ്ബത്തഏകേകലക്ഖണോ’’തി വദന്തി. ‘‘ഏവം സന്തേ യോ കോചി ബുദ്ധോ ഭവേയ്യാ’’തി തം അട്ഠകഥാസു പടിക്ഖിത്തം. ദസ്സേസീതി ¶ സബ്ബേസം ദേവമനുസ്സാനം അതിവിമ്ഹയകരം യമകപാടിഹാരിയം ദസ്സേസി.

അഥ സത്ഥാ ആകാസേ പാടിഹാരിയം കത്വാ മഹാജനസ്സ ചിത്താചാരം ഓലോകേത്വാ തസ്സ അജ്ഝാസയാനുകൂലം ധമ്മകഥം ചങ്കമന്തോ കഥേതുകാമോ ആകാസേ ദസസഹസ്സചക്കവാളവിത്ഥതം സബ്ബരതനമയം രതനചങ്കമം മാപേസി. തേന വുത്തം –

‘‘സോ യാചിതോ ദേവവരേന ചക്ഖുമാ, അത്ഥം സമേക്ഖിത്വാ തദാ നരുത്തമോ;

ചങ്കമം മാപയി ലോകനായകോ, സുനിട്ഠിതം സബ്ബരതനനിമ്മിത’’ന്തി.

തത്ഥ സോതി സോ സത്ഥാ. യാചിതോതി പഠമമേവ അട്ഠമേ സത്താഹേ ധമ്മദേസനായ യാചിതോതി അത്ഥോ. ദേവവരേനാതി സഹമ്പതിബ്രഹ്മുനാ. ചക്ഖുമാതി ഏത്ഥ ചക്ഖതീതി ചക്ഖു, സമവിസമം വിഭാവയതീതി അത്ഥോ. തം പന ചക്ഖു ദുവിധം – ഞാണചക്ഖു, മംസചക്ഖൂതി. തത്ഥ ഞാണചക്ഖു പഞ്ചവിധം – ബുദ്ധചക്ഖു, ധമ്മചക്ഖു, സമന്തചക്ഖു, ദിബ്ബചക്ഖു, പഞ്ഞാചക്ഖൂതി. തേസു ബുദ്ധചക്ഖു നാമ ആസയാനുസയഞാണഞ്ചേവ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണഞ്ച, യം ‘‘ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേന്തോ’’തി (ദീ. നി. ൨.൬൯; മ. നി. ൧.൨൮൩; ൨.൩൩൯; സം. നി. ൧.൧൭൨; മഹാവ. ൯) ആഗതം. ധമ്മചക്ഖു നാമ ഹേട്ഠിമാ ¶ തയോ മഗ്ഗാ തീണി ച ഫലാനി, യം ‘‘വിരജം വീതമലം ധമ്മചക്ഖും ഉദപാദീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൩൫൫; സം. നി. ൫.൧൦൮൧; മഹാവ. ൧൬; പടി. മ. ൨.൩൦) ആഗതം. സമന്തചക്ഖു നാമ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ¶ , യം ‘‘തഥൂപമം ധമ്മമയം, സുമേധ, പാസാദമാരുയ്ഹ സമന്തചക്ഖൂ’’തി (ദീ. നി. ൨.൭൦; മ. നി. ൧.൨൮൨; ൨.൩൩൮; സം. നി. ൧.൧൭൨; മഹാവ. ൮) ആഗതം. ദിബ്ബചക്ഖു നാമ ആലോകവഡ്ഢനേന ഉപ്പന്നാഭിഞ്ഞാചിത്തേന സമ്പയുത്തഞാണം, യം ‘‘ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേനാ’’തി (മ. നി. ൧.൧൪൮, ൨൮൪, ൩൮൫, ൪൩൨; ൨.൩൪൧; ൩.൮൨, ൨൬൧; മഹാവ. ൧൦) ആഗതം. പഞ്ഞാചക്ഖു നാമ ‘‘ചക്ഖും ഉദപാദി, ഞാണം ഉദപാദീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൦൮൨; മഹാവ. ൧൫; കഥാ. ൪൦൫; പടി. മ. ൨.൩൦) ഏത്ഥ പുബ്ബേനിവാസാദിഞാണം പഞ്ഞാചക്ഖൂതി ആഗതം.

മംസചക്ഖു നാമ ‘‘ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ചാ’’തി (മ. നി. ൧.൨൦൪, ൪൦൦; ൩.൪൨൧, ൪൨൫-൪൨൬; സം. നി. ൨.൪൩; ൪.൬൦; കഥാ. ൪൬൫, ൪൬൭) ഏത്ഥ പസാദമംസചക്ഖു വുത്തം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൧൩). തം പന ദുവിധം – സസമ്ഭാരചക്ഖു പസാദചക്ഖൂതി. തേസു യ്വായം അക്ഖികൂപകേ അക്ഖിപത്തകേഹി പരിവാരിതോ മംസപിണ്ഡോ യത്ഥ ചതസ്സോ ധാതുയോ വണ്ണഗന്ധരസോജാ സമ്ഭവോ ജീവിതം ഭാവോ ചക്ഖുപസാദോ കായപസാദോതി ¶ സങ്ഖേപതോ തേരസ സമ്ഭാരാ ഹോന്തി. വിത്ഥാരതോ പന സമ്ഭവമാനാനി ചതുസമുട്ഠാനാനി ഛത്തിംസ ജീവിതം ഭാവോ ചക്ഖുപസാദോ കായപസാദോതി ഇമേ കമ്മസമുട്ഠാനാ ചത്താരോ ചാതി സസമ്ഭാരാ ഹോന്തി, ഇദം സസമ്ഭാരചക്ഖു നാമ. യം പന സേതമണ്ഡലപരിച്ഛിന്നേന കണ്ഹമണ്ഡലേന പരിവാരിതേ ദിട്ഠമണ്ഡലേ സന്നിവിട്ഠം രൂപദസ്സനസമത്ഥം പസാദമത്തം, ഇദം പസാദചക്ഖു നാമ. സബ്ബാനി പനേതാനി ഏകവിധാനി അനിച്ചതോ സങ്ഖതതോ, ദുവിധാനി സാസവാനാസവതോ ലോകിയലോകുത്തരതോ, തിവിധാനി ഭൂമിതോ ഉപാദിണ്ണത്തികതോ, ചതുബ്ബിധാനി ഏകന്തപരിത്തഅപ്പമാണാനിയതാരമ്മണതോ, പഞ്ചവിധാനി രൂപനിബ്ബാനാരൂപസബ്ബാരമ്മണാനാരമ്മണവസേന, ഛബ്ബിധാനി ഹോന്തി ബുദ്ധചക്ഖാദിവസേന. ഇച്ചേവമേതാനി വുത്തപ്പകാരാനി ചക്ഖൂനി അസ്സ ഭഗവതോ സന്തീതി ഭഗവാ ചക്ഖുമാതി വുച്ചതി. അത്ഥം സമേക്ഖിത്വാതി ചങ്കമം മാപേത്വാ, ധമ്മദേസനാനിമിത്തം ദേവമനുസ്സാനം ഹിതത്ഥം ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഉപധാരേത്വാതി അധിപ്പായോ. മാപയീതി മാപേസി. ലോകനായകോതി സഗ്ഗമോക്ഖാഭിമുഖം ലോകം നയതീതി ലോകനായകോ. സുനിട്ഠിതന്തി സുട്ഠു നിട്ഠിതം, പരിയോസിതന്തി അത്ഥോ. സബ്ബരതനനിമ്മിതന്തി ദസവിധരതനമയം.

ഇദാനി ¶ ഭഗവതോ തിവിധപാടിഹാരിയസമ്പത്തിദസ്സനത്ഥം –

‘‘ഇദ്ധീ ച ആദേസനാനുസാസനീ, തിപാടിഹീരേ ഭഗവാ വസീ അഹു;

ചങ്കമം മാപയി ലോകനായകോ, സുനിട്ഠിതം സബ്ബരതനനിമ്മിത’’ന്തി. – വുത്തം;

തത്ഥ ¶ ഇദ്ധീതി ഇദ്ധിവിധം ഇദ്ധിപാടിഹാരിയം നാമ. തം പന ഏകോപി ഹുത്വാ ബഹുധാ ഹോതി, ബഹുധാപി ഹുത്വാ ഏകോ ഹോതീതിആദിനയപ്പവത്തം (ദീ. നി. ൧.൨൩൯; മ. നി. ൧.൧൪൭; പടി. മ. ൩.൧൦). ആദേസനാതി പരസ്സ ചിത്താചാരം ഞത്വാ കഥനം ആദേസനാപാടിഹാരിയം, തം സാവകാനഞ്ച ബുദ്ധാനഞ്ച സതതധമ്മദേസനാ. അനുസാസനീതി അനുസാസനിപാടിഹാരിയം, തസ്സ തസ്സ അജ്ഝാസയാനുകൂലമോവാദോതി അത്ഥോ. ഇതി ഏതാനി തീണി പാടിഹാരിയാനി. തത്ഥ ഇദ്ധിപാടിഹാരിയേന അനുസാസനിപാടിഹാരിയം മഹാമോഗ്ഗല്ലാനസ്സ ആചിണ്ണം, ആദേസനാപാടിഹാരിയേന അനുസാസനിപാടിഹാരിയം ധമ്മസേനാപതിസ്സ, അനുസാസനിപാടിഹാരിയം പന ബുദ്ധാനം സതതധമ്മദേസനാ. തിപാടിഹീരേതി ¶ ഏതേസു തീസു പാടിഹാരിയേസൂതി അത്ഥോ. ഭഗവാതി ഇദം ഗുണവിസിട്ഠസത്തുത്തമഗരുഗാരവാധിവചനം. വുത്തഞ്ഹേതം പോരാണേഹി –

‘‘ഭഗവാതി വചനം സേട്ഠം, ഭഗവാതി വചനമുത്തമം;

ഗരുഗാരവയുത്തോ സോ, ഭഗവാ തേന വുച്ചതീ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൧൪൨; മ. നി. അട്ഠ. ൧.മൂലപരിയായസുത്തവണ്ണനാ; പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧ വേരഞ്ജകണ്ഡവണ്ണനാ; ഇതിവു. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ; മഹാനി. അട്ഠ. ൫൦);

വസീതി ഏതസ്മിം തിവിധേപി പാടിഹാരിയേ വസിപ്പത്തോ, ചിണ്ണവസീതി അത്ഥോ. വസിയോ നാമ പഞ്ച വസിയോ – ആവജ്ജനസമാപജ്ജനഅധിട്ഠാനവുട്ഠാനപച്ചവേക്ഖണസങ്ഖാതാ. തത്ര യം യം ഝാനം യഥിച്ഛകം യദിച്ഛകം യാവതിച്ഛകം ആവജ്ജതി ആവജ്ജനായ ദന്ധായിതത്തം നത്ഥീതി സീഘം ആവജ്ജേതും സമത്ഥതാ ആവജ്ജനവസീ നാമ. തഥാ യം യം ഝാനം യഥിച്ഛകം…പേ… സമാപജ്ജതി സമാപജ്ജനായ ദന്ധായിതത്തം നത്ഥീതി സീഘം സമാപജ്ജനസമത്ഥതാ സമാപജ്ജനവസീ നാമ. ദീഘം കാലം ഠപേതും സമത്ഥതാ അധിട്ഠാനവസീ നാമ. തഥേവ ലഹും വുട്ഠാതും സമത്ഥതാ വുട്ഠാനവസീ നാമ. പച്ചവേക്ഖണവസീ ¶ പന പച്ചവേക്ഖണജവനാനേവ ഹോന്തി താനി ആവജ്ജനാനന്തരാനേവ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി ആവജ്ജനവസിയാ ഏവ വുത്താനി. ഇതി ഇമാസു പഞ്ചസു വസീസു ചിണ്ണവസിതാ വസീ നാമ ഹോതി. തേന വുത്തം – ‘‘തിപാടിഹീരേ ഭഗവാ വസീ അഹൂ’’തി.

ഇദാനി തസ്സ രതനചങ്കമസ്സ നിമ്മിതവിധാനസ്സ ദസ്സനത്ഥം –

‘‘ദസസഹസ്സീലോകധാതുയാ, സിനേരുപബ്ബതുത്തമേ;

ഥമ്ഭേവ ദസ്സേസി പടിപാടിയാ, ചങ്കമേ രതനാമയേ’’തി. – ആദിഗാഥായോ വുത്താ;

തത്ഥ ¶ ദസസഹസ്സീലോകധാതുയാതി ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു. സിനേരുപബ്ബതുത്തമേതി മഹാമേരുസങ്ഖാതേ സേട്ഠപബ്ബതേ. ഥമ്ഭേവാതി ഥമ്ഭേ വിയ ദസചക്കവാളസഹസ്സേസു യേ സിനേരുപബ്ബതാ, തേ പടിപാടിയാ ഠിതേ സുവണ്ണഥമ്ഭേ വിയ കത്വാ തേസം ഉപരി ചങ്കമം മാപേത്വാ ദസ്സേസീതി അത്ഥോ. രതനാമയേതി രതനമയേ.

൧൩. ദസസഹസ്സീ അതിക്കമ്മാതി രതനചങ്കമം പന ഭഗവാ മാപേന്തോ തസ്സ ഏകം കോടിം സബ്ബപരിയന്തം പാചീനചക്കവാളമുഖവട്ടിം ഏകം കോടിം പച്ഛിമചക്കവാളമുഖവട്ടിം അതിക്കമിത്വാ ഠിതം കത്വാ മാപേസി. തേന വുത്തം –

‘‘ദസസഹസ്സീ അതിക്കമ്മ, ചങ്കമം മാപയീ ജിനോ;

സബ്ബസോണ്ണമയാ പസ്സേ, ചങ്കമേ രതനാമയേ’’തി.

തത്ഥ ജിനോതി കിലേസാരിജയനതോ ജിനോ. സബ്ബസോണ്ണമയാ പസ്സേതി തസ്സ പന ഏവം നിമ്മിതസ്സ ചങ്കമസ്സ ¶ ഉഭയപസ്സേസു സുവണ്ണമയാ പരമരമണീയാ മരിയാദഭൂമി അഹോസി, മജ്ഝേ മണിമയാതി അധിപ്പായോ.

൧൪. തുലാസങ്ഘാടാതി തുലായുഗളാ, താ നാനാരതനമയാതി വേദിതബ്ബാ. അനുവഗ്ഗാതി അനുരൂപാ. സോവണ്ണഫലകത്ഥതാതി സോവണ്ണമയേഹി ഫലകേഹി അത്ഥതാ, തുലാസങ്ഘാതാനം ഉപരി സുവണ്ണമയോ പദരച്ഛദോതി അത്ഥോ. വേദികാ സബ്ബസോവണ്ണാതി വേദികാ പന സബ്ബാപി സുവണ്ണമയാ, യാ പനേസാ ചങ്കമനപരിക്ഖേപവേദികാ, സാ ഏകാവ അഞ്ഞേഹി രതനേഹി അസമ്മിസ്സാതി അത്ഥോ. ദുഭതോ പസ്സേസു നിമ്മിതാതി ഉഭോസു പസ്സേസു നിമ്മിതാ. ദ-കാരോ പദസന്ധികരോ.

൧൫. മണിമുത്താവാലുകാകിണ്ണാതി ¶ മണിമുത്താമയവാലുകാകിണ്ണാ. അഥ വാ മണയോ ച മുത്താ ച വാലുകാ ച മണിമുത്താവാലുകാ. താഹി മണിമുത്താവാലുകാഹി ആകിണ്ണാ സന്ഥതാതി മണിമുത്താവാലുകാകിണ്ണാ. നിമ്മിതോതി ഇമിനാകാരേന നിമ്മിതോ കതോ. രതനാമയോതി സബ്ബരതനമയോ, ചങ്കമോതി അത്ഥോ. ഓഭാസേതി ദിസാ സബ്ബാതി സബ്ബാപി ദസ ദിസാ ഓഭാസേതി പകാസേതി. സതരംസീവാതി സഹസ്സരംസിആദിച്ചോ വിയ. ഉഗ്ഗതോതി ഉദിതോ. യഥാ പന അബ്ഭുഗ്ഗതോ സഹസ്സരംസി സബ്ബാപി ദസ ദിസാ ഓഭാസേതി, ഏവമേവ ഏസോപി സബ്ബരതനമയോ ചങ്കമോ ഓഭാസേതീതി അത്ഥോ.

ഇദാനി ¶ പന നിട്ഠിതേ ചങ്കമേ തത്ഥ ഭഗവതോ പവത്തിദസ്സനത്ഥം –

‘‘തസ്മിം ചങ്കമനേ ധീരോ, ദ്വത്തിംസവരലക്ഖണോ;

വിരോചമാനോ സമ്ബുദ്ധോ, ചങ്കമേ ചങ്കമീ ജിനോ.

‘‘ദിബ്ബം മന്ദാരവം പുപ്ഫം, പദുമം പാരിഛത്തകം;

ചങ്കമനേ ഓകിരന്തി, സബ്ബേ ദേവാ സമാഗതാ.

‘‘പസ്സന്തി തം ദേവസങ്ഘാ, ദസസഹസ്സീ പമോദിതാ;

നമസ്സമാനാ നിപതന്തി, തുട്ഠഹട്ഠാ പമോദിതാ’’തി. – ഗാഥായോ വുത്താ;

തത്ഥ ധീരോതി ധിതിയുത്തോ. ദ്വത്തിംസവരലക്ഖണോതി സുപ്പതിട്ഠിതപാദതലാദീഹി ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ. ദിബ്ബന്തി ദേവലോകേ ഭവം ജാതം ദിബ്ബം. പാരിഛത്തകന്തി ദേവാനം താവതിംസാനം കോവിളാരരുക്ഖസ്സ നിസ്സന്ദേന സമന്താ യോജനസതപരിമാണോ പരമദസ്സനീയോ പാരിച്ഛത്തകരുക്ഖോ നിബ്ബത്തി. യസ്മിം പുപ്ഫിതേ സകലം ദേവനഗരം ഏകസുരഭിഗന്ധവാസിതം ഹോതി, തസ്സ കുസുമരേണുഓകിണ്ണാനി നവകനകവിമാനാനി പിഞ്ജരാനി ഹുത്വാ ഖായന്തി. ഇമസ്സ പന പാരിച്ഛത്തകരുക്ഖസ്സ പുപ്ഫഞ്ച പാരിച്ഛത്തകന്തി വുത്തം. ചങ്കമേ ഓകിരന്തീതി തസ്മിം രതനചങ്കമേ അവകിരന്തി, തേന വുത്തപ്പകാരേന പുപ്ഫേന തസ്മിം ചങ്കമേ ചങ്കമമാനം ഭഗവന്തം പൂജേന്തീതി അത്ഥോ. സബ്ബേ ദേവാതി കാമാവചരദേവാദയോ ദേവാ. തേനാഹ ‘‘പസ്സന്തി ¶ തം ദേവസങ്ഘാ’’തി. തം ഭഗവന്തം രതനചങ്കമനേ ചങ്കമന്തം സകേസു ആലയേസുപി പസ്സന്തീതി അത്ഥോ. ദസസഹസ്സീതി ഭുമ്മത്ഥേ പച്ചത്തവചനം, ദസസഹസ്സിയം ദേവസങ്ഘാ തം പസ്സന്തീതി അത്ഥോ. പമോദിതാതി പമുദിതാ. നിപതന്തീതി ¶ സന്നിപതന്തി. തുട്ഠഹട്ഠാതി പീതിവസേന തുട്ഠഹട്ഠാ. പമോദിതാതി ഇദാനി വത്തബ്ബേഹി താവതിംസാദിദേവേഹി സദ്ധിന്തി സമ്ബന്ധോ ദട്ഠബ്ബോ, ഇതരഥാ പുനരുത്തിദോസതോ ന മുച്ചതി. അഥ വാ പമോദിതാ തം ഭഗവന്തം പസ്സന്തി, തുട്ഠഹട്ഠാ പമോദിതാ തഹിം തഹിം സന്നിപതന്തീതി അത്ഥോ.

ഇദാനി യേ പസ്സിംസു യേ സന്നിപതിംസു, തേ സരൂപതോ ദസ്സേതും –

‘‘താവതിംസാ ച യാമാ ച, തുസിതാ ചാപി ദേവതാ;

നിമ്മാനരതിനോ ദേവാ, യേ ദേവാ വസവത്തിനോ;

ഉദഗ്ഗചിത്താ സുമനാ, പസ്സന്തി ലോകനായകം.

‘‘സദേവഗന്ധബ്ബമനുസ്സരക്ഖസാ ¶ , നാഗാ സുപണ്ണാ അഥ വാപി കിന്നരാ;

പസ്സന്തി തം ലോകഹിതാനുകമ്പകം, നഭേവ അച്ചുഗ്ഗതചന്ദമണ്ഡലം.

‘‘ആഭസ്സരാ സുഭകിണ്ഹാ, വേഹപ്ഫലാ അകനിട്ഠാ ച ദേവതാ;

സുസുദ്ധസുക്കവത്ഥവസനാ, തിട്ഠന്തി പഞ്ജലീകതാ.

‘‘മുഞ്ചന്തി പുപ്ഫം പന പഞ്ചവണ്ണികം, മന്ദാരവം ചന്ദനചുണ്ണമിസ്സിതം;

ഭമേന്തി ചേലാനി ച അമ്ബരേ തദാ, അഹോ ജിനോ ലോകഹിതാനുകമ്പകോ’’തി. –

തത്ഥ ഉദഗ്ഗചിത്താതി പീതിസോമനസ്സവസേന ഉദഗ്ഗചിത്താ. സുമനാതി ഉദഗ്ഗചിത്തത്താ ഏവ സുമനാ. ലോകഹിതാനുകമ്പകന്തി ലോകഹിതഞ്ച ലോകാനുകമ്പകഞ്ച. ലോകഹിതേന വാ അനുകമ്പകം ലോകഹിതാനുകമ്പകം. നഭേവ അച്ചുഗ്ഗതചന്ദമണ്ഡലന്തി ഏത്ഥ ആകാസേ അഭിനവോദിതം പരിപുണ്ണം സബ്ബോപദ്ദവവിനിമുത്തം സരദസമയേ ചന്ദമണ്ഡലം വിയ ബുദ്ധസിരിയാ വിരോചമാനം നയനാനന്ദകരം പസ്സന്തീതി അത്ഥോ.

ആഭസ്സരാതി ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേന വുത്തം. പരിത്താഭഅപ്പമാണാഭആഭസ്സരാപരിത്തമജ്ഝിമപണീതഭേദേന ദുതിയജ്ഝാനേനാഭിനിബ്ബത്താ സബ്ബേവ ഗഹിതാതി ¶ വേദിതബ്ബാ. സുഭകിണ്ഹാതി ഇദം ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേനേവ വുത്തം, തസ്മാ പരിത്തസുഭഅപ്പമാണസുഭസുഭകിണ്ഹാപരിത്താദിഭേദേന തതിയജ്ഝാനേന നിബ്ബത്താ സബ്ബേവ ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ. വേഹപ്ഫലാതി വിപുലാ ഫലാതി വേഹപ്ഫലാ. തേ ചതുത്ഥജ്ഝാനനിബ്ബത്താ അസഞ്ഞസത്തേഹി ഏകതലവാസിനോ. ഹേട്ഠാ പന പഠമജ്ഝാനനിബ്ബത്താ ബ്രഹ്മകായികാദയോ ദസ്സിതാ. തസ്മാ ഇധ ന ദസ്സിതാ. ചക്ഖുസോതാനമഭാവതോ അസഞ്ഞസത്താ ച അരൂപിനോ ച ഇധ ന ഉദ്ദിട്ഠാ. അകനിട്ഠാ ച ദേവതാതി ഇധാപി ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേനേവ വുത്തം. തസ്മാ അവിഹാതപ്പസുദസ്സാസുദസ്സിഅകനിട്ഠസങ്ഖാതാ പഞ്ചപി സുദ്ധാവാസാ ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ. സുസുദ്ധസുക്കവത്ഥവസനാതി സുട്ഠു സുദ്ധാനി സുസുദ്ധാനി സുക്കാനി ഓദാതാനി. സുസുദ്ധാനി സുക്കാനി വത്ഥാനി നിവത്ഥാനി ചേവ പാരുതാനി ച യേഹി ¶ തേ സുസുദ്ധസുക്കവത്ഥവസനാ, പരിദഹിതപരിസുദ്ധപണ്ഡരവത്ഥാതി അത്ഥോ. ‘‘സുസുദ്ധസുക്കവസനാ’’തിപി പാഠോ. പഞ്ജലീകതാതി കതപഞ്ജലികാ കമലമകുലസദിസം അഞ്ജലിം സിരസി കത്വാ തിട്ഠന്തി.

മുഞ്ചന്തീതി ¶ ഓകിരന്തി. പുപ്ഫം പനാതി കുസുമം പന. ‘‘പുപ്ഫാനി വാ’’തിപി പാഠോ, വചനവിപരിയാസോ ദട്ഠബ്ബോ, അത്ഥോ പനസ്സ സോയേവ. പഞ്ചവണ്ണികന്തി പഞ്ചവണ്ണം – നീലപീതലോഹിതോദാതമഞ്ജിട്ഠകവണ്ണവസേന പഞ്ചവണ്ണം. ചന്ദനചുണ്ണമിസ്സിതന്തി ചന്ദനചുണ്ണേന മിസ്സിതം. ഭമേന്തി ചേലാനീതി ഭമയന്തി വത്ഥാനി. അഹോ ജിനോ ലോകഹിതാനുകമ്പകോതി ‘‘അഹോ ജിനോ ലോകഹിതോ അഹോ ച ലോകഹിതാനുകമ്പകോ അഹോ കാരുണികോ’’തി ഏവമാദീനി ഥുതിവചനാനി ഉഗ്ഗിരന്താ. മുഞ്ചന്തി പുപ്ഫം ഭമയന്തി ചേലാനീതി സമ്ബന്ധോ.

ഇദാനി തേഹി പയുത്താനി ഥുതിവചനാനി ദസ്സേതും ഇമാ ഗാഥായോ വുത്താ –

‘‘തുവം സത്ഥാ ച കേതൂ ച, ധജോ യൂപോ ച പാണിനം;

പരായനോ പതിട്ഠാ ച, ദീപോ ച ദ്വിപദുത്തമോ.

‘‘ദസസഹസ്സീലോകധാതുയാ, ദേവതായോ മഹിദ്ധികാ;

പരിവാരേത്വാ നമസ്സന്തി, തുട്ഠഹട്ഠാ പമോദിതാ.

‘‘ദേവതാ ദേവകഞ്ഞാ ച, പസന്നാ തുട്ഠമാനസാ;

പഞ്ചവണ്ണികപുപ്ഫേഹി, പൂജയന്തി നരാസഭം.

‘‘പസ്സന്തി തം ദേവസങ്ഘാ, പസന്നാ തുട്ഠമാനസാ;

പഞ്ചവണ്ണികപുപ്ഫേഹി, പൂജയന്തി നരാസഭം.

‘‘അഹോ ¶ അച്ഛരിയം ലോകേ, അബ്ഭുതം ലോമഹംസനം;

ന മേദിസം ഭൂതപുബ്ബം, അച്ഛേരം ലോമഹംസനം.

‘‘സകസകമ്ഹി ഭവനേ, നിസീദിത്വാന ദേവതാ;

ഹസന്തി താ മഹാഹസിതം, ദിസ്വാനച്ഛേരകം നഭേ.

‘‘ആകാസട്ഠാ ച ഭൂമട്ഠാ, തിണപന്ഥനിവാസിനോ;

കതഞ്ജലീ നമസ്സന്തി, തുട്ഠഹട്ഠാ പമോദിതാ.

‘‘യേപി ദീഘായുകാ നാഗാ, പുഞ്ഞവന്തോ മഹിദ്ധികോ;

പമോദിതാ നമസ്സന്തി, പൂജയന്തി നരുത്തമം.

‘‘സങ്ഗീതിയോ ¶ പവത്തേന്തി, അമ്ബരേ അനിലഞ്ജസേ;

ചമ്മനദ്ധാനി വാദേന്തി, ദിസ്വാനച്ഛേരകം നഭേ.

‘‘സങ്ഖാ ച പണവാ ചേവ, അഥോപി ഡിണ്ഡിമാ ബഹൂ;

അന്തലിക്ഖസ്മിം വജ്ജന്തി, ദിസ്വാനച്ഛേരകം നഭേ.

‘‘അബ്ഭുതോ വത നോ അജ്ജ, ഉപ്പജ്ജി ലോമഹംസനോ;

ധുവമത്ഥസിദ്ധിം ലഭാമ, ഖണോ നോ പടിപാദിതോ.

‘‘ബുദ്ധോതി തേസം സുത്വാന, പീതി ഉപ്പജ്ജി താവദേ;

ബുദ്ധോ ബുദ്ധോതി കഥയന്താ, തിട്ഠന്തി പഞ്ജലീകതാ.

‘‘ഹിങ്കാരാ സാധുകാരാ ച, ഉക്കുട്ഠി സമ്പഹംസനം;

പജാ ച വിവിധാ ഗഗനേ, വത്തന്തി പഞ്ജലീകതാ.

‘‘ഗായന്തി സേളേന്തി ച വാദയന്തി ച, ഭുജാനി പോഥേന്തി ച നച്ചയന്തി ച;

മുഞ്ചന്തി പുപ്ഫം പന പഞ്ചവണ്ണികം, മന്ദാരവം ചന്ദനചുണ്ണമിസ്സിതം.

‘‘യഥാ തുയ്ഹം മഹാവീര, പാദേസു ചക്കലക്ഖണം;

ധജവജിരപടാകാ, വഡ്ഢമാനങ്കുസാചിത’’ന്തി.

തത്ഥ ഇധലോകപരലോകഹിതത്ഥം സാസതീതി സത്ഥാ. കേതൂതി കേതുനോ അപചിതികാതബ്ബട്ഠേന കേതു വിയാതി കേതു. ധജോതി ഇന്ദധജോ സമുസ്സയട്ഠേന ദസ്സനീയട്ഠേന ച തുവം ധജോ വിയാതി ധജോതി. അഥ ¶ വാ യഥാ ഹി ലോകേ യസ്സ കസ്സചി ധജം ദിസ്വാവ – ‘‘അയം ധജോ ഇത്ഥന്നാമസ്സാ’’തി ധജവാ ധജീതി പഞ്ഞായതി, ഏവമേവ ഭഗവാ പഞ്ഞാനിബ്ബാനാധിഗമായ ഭഗവന്തം ദിസ്വാവ നിബ്ബാനാധിഗമോ പഞ്ഞായതി. തേന വുത്തം – ‘‘ധജോ യൂപോ ചാ’’തി. കൂടദന്തസുത്തേ വുത്താനം ദാനാദിആസവക്ഖയഞാണപരിയോസാനാനം സബ്ബയാഗാനം യജനത്ഥായ സമുസ്സിതോ യൂപോ തുവന്തി അത്ഥോ. പരായനോതി പടിസരണം. പതിട്ഠാതി യഥാ മഹാപഥവീ സബ്ബപാണീനം ആധാരഭാവേന പതിട്ഠാ നിസ്സയഭൂതാ, ഏവം തുവമ്പി പതിട്ഠാഭൂതാ. ദീപോ ചാതി പദീപോ. യഥാ ചതുരങ്ഗേ തമസി വത്തമാനാനം സത്താനം ആരോപിതോ പദീപോ രൂപസന്ദസ്സനോ ഹോതി. ഏവം അവിജ്ജന്ധകാരേ വത്തമാനാനം സത്താനം പരമത്ഥസന്ദസ്സനോ പദീപോ തുവന്തി അത്ഥോ. അഥ വാ മഹാസമുദ്ദേ ഭിന്നനാവാനം സത്താനം സമുദ്ദദീപോ ¶ യഥാ പതിട്ഠാ ¶ ഹോതി, ഏവം തുവമ്പി സംസാരസാഗരേ അലബ്ഭനേയ്യപതിട്ഠേ ഓസീദന്താനം പാണീനം ദീപോ വിയാതി ദീപോതി അത്ഥോ.

ദ്വിപദുത്തമോതി ദ്വിപദാനം ഉത്തമോ ദ്വിപദുത്തമോ, ഏത്ഥ പന നിദ്ധാരണലക്ഖണസ്സ അഭാവതോ ഛട്ഠീസമാസസ്സ പടിസേധോ നത്ഥി, നിദ്ധാരണലക്ഖണായ ഛട്ഠിയാ സമാസോ പടിസിദ്ധോ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പന അപദാനം ദ്വിപദാനം ചതുപ്പദാനം ബഹുപ്പദാനം രൂപീനം അരൂപീനം സഞ്ഞീനം അസഞ്ഞീനം നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീനം ഉത്തമോവ. കസ്മാ പനിധ ‘‘ദ്വിപദുത്തമോ’’തി വുത്തോതി ചേ? സേട്ഠതരവസേന. ഇമസ്മിഞ്ഹി ലോകേ സേട്ഠോ നാമ ഉപ്പജ്ജമാനോ അപദചതുപ്പദബഹുപ്പദേസുപി നുപ്പജ്ജതി. അയം ദ്വിപദേസുയേവ ഉപ്പജ്ജതി. കതരദ്വിപദേസൂതി? മനുസ്സേസു ചേവ ദേവേസു ച. മനുസ്സേസു ഉപ്പജ്ജമാനോ തിസഹസ്സിമഹാസഹസ്സിലോകധാതു വസേ കത്തും സമത്ഥോ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തതി. ദേവേസു ഉപ്പജ്ജമാനോ ദസസഹസ്സിലോകധാതു വസവത്തീ മഹാബ്രഹ്മാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തതി. സോ തസ്സ കപ്പിയകാരകോ വാ ആരാമികോ വാ സമ്പജ്ജതി. ഇതി തതോപി സേട്ഠതരവസേന ‘‘ദ്വിപദുത്തമോ’’തി വുത്തോ.

ദസസഹസ്സിലോകധാതുയാതി ദസസഹസ്സിസങ്ഖാതായ ലോകധാതുയാ. മഹിദ്ധികാതി മഹതിയാ ഇദ്ധിയാ യുത്താ, മഹാനുഭാവാതി അത്ഥോ. പരിവാരേത്വാതി ഭഗവന്തം സമന്തതോ പരിക്ഖിപിത്വാ. പസന്നാതി സഞ്ജാതസദ്ധാ. നരാസഭന്തി നരപുങ്ഗവം. അഹോ അച്ഛരിയന്തി ഏത്ഥ അന്ധസ്സ പബ്ബതാരോഹനം വിയ നിച്ചം ന ഹോതീതി അച്ഛരിയം, അച്ഛരായോഗ്ഗന്തി വാ അച്ഛരിയം, ‘‘അഹോ, ഇദം വിമ്ഹയ’’ന്തി അച്ഛരം പഹരിതും യുത്തന്തി അത്ഥോ. അബ്ഭുതന്തി ¶ അഭൂതപുബ്ബം അഭൂതന്തി അബ്ഭുതം. ഉഭയമ്പേതം വിമ്ഹയാവഹസ്സാധിവചനം. ലോമഹംസനന്തി ലോമാനം ഉദ്ധഗ്ഗഭാവകരണം. ന മേദിസം ഭൂതപുബ്ബന്തി ന മയാ ഈദിസം ഭൂതപുബ്ബം, അബ്ഭുതം ദിട്ഠന്തി അത്ഥോ. ദിട്ഠന്തി വചനം ആഹരിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. അച്ഛേരന്തി അച്ഛരിയം.

സകസകമ്ഹി ഭവനേതി അത്തനോ അത്തനോ ഭവനേ. നിസീദിത്വാനാതി ഉപവിസ്സ. ദേവതാതി ഇദം പന വചനം ദേവാനമ്പി ദേവധീതാനമ്പി സാധാരണവചനന്തി വേദിതബ്ബം. ഹസന്തിതാതി താ ദേവതാ മഹാഹസിതം ഹസന്തി, പീതിവസം ഗതഹദയതായ മിഹിതമത്തം അകത്വാ അട്ടഹാസം ഹസന്തീതി അത്ഥോ. നഭേതി ആകാസേ.

ആകാസട്ഠാതി ആകാസേ വിമാനാദീസു ഠിതാ, ഏസേവ നയോ ഭൂമട്ഠേസുപി. തിണപന്ഥനിവാസിനോതി ¶ തിണഗ്ഗേസു ചേവ പന്ഥേസു ച നിവാസിനോ. പുഞ്ഞവന്തോതി മഹാപുഞ്ഞാ. മഹിദ്ധികാതി മഹാനുഭാവാ. സങ്ഗീതിയോ പവത്തേന്തീതി ദേവനാടകസങ്ഗീതിയോ പവത്തേന്തി, തഥാഗതം പൂജനത്ഥായ പയുജ്ജന്തീതി അത്ഥോ. അമ്ബരേതി ആകാസേ. അനിലഞ്ജസേതി അനിലപഥേ, അമ്ബരസ്സ അനേകത്ഥത്താ ¶ ‘‘അനിലഞ്ജസേ’’തി വുത്തം, പുരിമസ്സേവ വേവചനം. ചമ്മനദ്ധാനീതി ചമ്മവിനദ്ധാനി. അയമേവ വാ പാഠോ, ദേവദുന്ദുഭിയോതി അത്ഥോ. വാദേന്തീതി വാദയന്തി ദേവതാ.

സങ്ഖാതി ധമനസങ്ഖാ. പണവാതി തനുമജ്ഝതുരിയവിസേസാ. ഡിണ്ഡിമാതി തിണവാഖുദ്ദകഭേരിയോ വുച്ചന്തി. വജ്ജന്തീതി വാദയന്തി. അബ്ഭുതോ വത നോതി അച്ഛരിയോ വത നു. ഉപ്പജ്ജീതി ഉപ്പന്നോ. ലോമഹംസനോതി ലോമഹംസനകരോ. ധുവന്തി യസ്മാ പന അബ്ഭുതോ അയം സത്ഥാ ലോകേ ഉപ്പന്നോ, തസ്മാ ധുവം അവസ്സം അത്ഥസിദ്ധിം ലഭാമാതി അധിപ്പായോ. ലഭാമാതി ലഭിസ്സാമ. ഖണോതി അട്ഠക്ഖണവിരഹിതോ നവമോ ഖണോതി അത്ഥോ. നോതി അമ്ഹാകം. പടിപാദിതോതി പടിലദ്ധോ.

ബുദ്ധോതി തേസം സുത്വാനാതി ബുദ്ധോതി ഇദം വചനം സുത്വാ തേസം ദേവാനം പഞ്ചവണ്ണാ പീതി ഉദപാദീതി അത്ഥോ. താവദേതി തസ്മിം കാലേ. ഹിങ്കാരാതി ഹിങ്കാരസദ്ദാ, ഹിംഹിന്തി യക്ഖാദയോ പഹട്ഠകാലേ കരോന്തി. സാധുകാരാതി സാധുകാരസദ്ദാ ച പവത്തന്തി. ഉക്കുട്ഠീതി ഉക്കുട്ഠിസദ്ദോ ച ഉന്നാദസദ്ദോ ചാതി അത്ഥോ. പജാതി ദേവാദയോ അധിപ്പേതാ. കേചി ‘‘പടാകാ വിവിധാ ഗഗനേ വത്തന്തീ’’തി പഠന്തി. ഗായന്തീതി ബുദ്ധഗുണപടിസംയുത്തം ഗീതം ഗായന്തി.

സേളേന്തീതി ¶ മുഖേന സേളിതസദ്ദം കരോന്തി. വാദയന്തീതി ¶ മഹതീ വിപഞ്ചികാമകരമുഖാദയോ വീണാ ച തുരിയാനി ച തഥാഗതസ്സ പൂജനത്ഥായ വാദേന്തി പയോജേന്തി. ഭുജാനി പോഥേന്തീതി ഭുജേ അപ്ഫോടേന്തി. ലിങ്ഗവിപരിയാസോ ദട്ഠബ്ബോ. നച്ചന്തി ചാതി അഞ്ഞേ ച നച്ചാപേന്തി സയഞ്ച നച്ചന്തി.

യഥാ തുയ്ഹം മഹാവീര, പാദേസു ചക്കലക്ഖണന്തി ഏത്ഥ യേന പകാരേന യഥാ. മഹാവീരിയേന യോഗതോ മഹാവീരോ. പാദേസു ചക്കലക്ഖണന്തി തവ ഉഭോസു പാദതലേസു സഹസ്സാരം സനേമികം സനാഭികം സബ്ബാകാരപരിപൂരം ചക്കലക്ഖണം സോഭതീതി അത്ഥോ. ചക്ക-സദ്ദോ പനായം സമ്പത്തിരഥങ്ഗഇരിയാപഥദാനരതനധമ്മഖുരചക്കലക്ഖണാദീസു ദിസ്സതി. ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ചക്കാനി യേഹി സമന്നാഗതാനം ദേവമനുസ്സാന’’ന്തിആദീസു (അ. നി. ൪.൩൧) സമ്പത്തിയം ദിസ്സതി. ‘‘ചക്കംവ വഹതോ പദ’’ന്തിആദീസു (ധ. പ. ൧) രഥങ്ഗേ. ‘‘ചതുചക്കം നവദ്വാര’’ന്തിആദീസു (സം. നി. ൧.൨൯) ഇരിയാപഥേ. ‘‘ദദം ഭുഞ്ജ ച മാ ച പമാദോ, ചക്കം വത്തയ സബ്ബപാണിന’’ന്തി (ജാ. ൧.൭.൧൪൯) ഏത്ഥ ദാനേ. ‘‘ദിബ്ബം ചക്കരതനം പാതുഭൂത’’ന്തി (ദീ. നി. ൨.൨൪൩; ൩.൮൫; മ. നി. ൩.൨൫൬) ഏത്ഥ രതനചക്കേ. ‘‘മയാ പവത്തിതം ചക്ക’’ന്തി (സു. നി. ൫൬൨; ബു. വം. ൨൮.൧൭) ഏത്ഥ പന ധമ്മചക്കേ. ‘‘ഇച്ഛാഹതസ്സ ¶ പോസസ്സ, ചക്കം ഭമതി മത്ഥകേ’’തി (ജാ. ൧.൧.൧൦൪; ൧.൫.൧൦൩) ഏത്ഥ ഖുരചക്കേ, പഹരണചക്കേതി അത്ഥോ. ‘‘പാദതലേസു ചക്കാനി ജാതാനീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൩൫; ൩.൨൦൦, ൨൦൪; മ. നി. ൨.൩൮൬) ഏത്ഥ ലക്ഖണേ. ഇധാപി ലക്ഖണചക്കേ ദട്ഠബ്ബോ (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൪൮; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൧൮൭; ൨.൪.൮; പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൨.൪൪). ധജവജിരപടാകാ, വഡ്ഢമാനങ്കുസാചിതന്തി ധജേന ച വജിരേന ച പടാകായ ച വഡ്ഢമാനേന ച അങ്കുസേന ച ആചിതം അലങ്കതം പരിവാരിതം പാദേസു ചക്കലക്ഖണന്തി അത്ഥോ. ചക്കലക്ഖണേ പന ഗഹിതേ സേസലക്ഖണാനി ഗഹിതാനേവ ഹോന്തി. തഥാ അസീതി അനുബ്യഞ്ജനാനി ബ്യാമപ്പഭാ ച. തസ്മാ തേഹി ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണാസീതിഅനുബ്യഞ്ജനബ്യാമപ്പഭാഹി സമലങ്കതോ ഭഗവതോ കായോ സബ്ബഫാലിഫുല്ലോ വിയ പാരിച്ഛത്തകോ വികസിതപദുമം വിയ കമലവനം വിവിധരതനവിചിത്തം വിയ നവകനകതോരണം താരാമരീചിവിരാജിതമിവ ഗഗനതലം ഇതോ ചിതോ ച വിധാവമാനാ വിപ്ഫന്ദമാനാ ഛബ്ബണ്ണബുദ്ധരസ്മിയോ മുഞ്ചമാനോ അതിവിയ സോഭതി.

ഇദാനി ¶ ഭഗവതോ രൂപകായധമ്മകായസമ്പത്തിദസ്സനത്ഥം –

‘‘രൂപേ സീലേ സമാധിമ്ഹി, പഞ്ഞായ ച അസാദിസോ;

വിമുത്തിയാ അസമസമോ, ധമ്മചക്കപ്പവത്തനേ’’തി. – അയം ഗാഥാ വുത്താ;

തത്ഥ രൂപേതി അയം രൂപ-സദ്ദോ ഖന്ധഭവനിമിത്തപച്ചയസരീരവണ്ണസണ്ഠാനാദീസു ¶ ദിസ്സതി. യഥാഹ – ‘‘യം കിഞ്ചി രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്ന’’ന്തി (മ. നി. ൧.൩൬൧; ൩.൮൬, ൮൯; വിഭ. ൨; മഹാവ. ൨൨) ഏത്ഥ രൂപക്ഖന്ധേ ദിസ്സതി. ‘‘രൂപൂപപത്തിയാ മഗ്ഗം ഭാവേതീ’’തി (ധ. സ. ൧൬൦-൧൬൧; വിഭ. ൬൨൪) ഏത്ഥ രൂപഭവേ. ‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൩൮; മ. നി. ൨.൨൪൯; അ. നി. ൧.൪൩൫-൪൪൨; ധ. സ. ൨൦൪-൨൦൫) ഏത്ഥ കസിണനിമിത്തേ. ‘‘സരൂപാ, ഭിക്ഖവേ, ഉപ്പജ്ജന്തി പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ നോ അരൂപാ’’തി (അ. നി. ൨.൮൩) ഏത്ഥ പച്ചയേ. ‘‘ആകാസോ പരിവാരിതോ രൂപന്ത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതീ’’തി (മ. നി. ൧.൩൦൬) ഏത്ഥ സരീരേ. ‘‘ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണ’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൦൪, ൪൦൦; ൩.൪൨൧, ൪൨൫-൪൨൬; സം. നി. ൪.൬൦; കഥാ. ൪൬൫) ഏത്ഥ വണ്ണേ. ‘‘രൂപപ്പമാണോ രൂപപ്പസന്നോ’’തി (അ. നി. ൪.൬൫) ഏത്ഥ സണ്ഠാനേ. ഇധാപി സണ്ഠാനേ ദട്ഠബ്ബോ (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൧ രൂപാദിവഗ്ഗവണ്ണനാ). സീലേതി ചതുബ്ബിധേ സീലേ. സമാധിമ്ഹീതി തിവിധേപി സമാധിമ്ഹി. പഞ്ഞായാതി ലോകിയലോകുത്തരായ പഞ്ഞായ. അസാദിസോതി അസദിസോ അനുപമോ. വിമുത്തിയാതി ഫലവിമുത്തിയാ ¶ . അസമസമോതി അസമാ അതീതാ ബുദ്ധാ തേഹി അസമേഹി ബുദ്ധേഹി സീലാദീഹി സമോതി അസമസമോ. ഏത്താവതാ ഭഗവതോ രൂപകായസമ്പത്തി ദസ്സിതാ.

ഇദാനി ഭഗവതോ കായബലാദിം ദസ്സേതും –

‘‘ദസനാഗബലം കായേ, തുയ്ഹം പാകതികം ബലം;

ഇദ്ധിബലേന അസമോ, ധമ്മചക്കപ്പവത്തനേ’’തി. – വുത്തം;

തത്ഥ ദസനാഗബലന്തി ദസഛദ്ദന്തനാഗബലം. ദുവിധഞ്ഹി തഥാഗതസ്സ ബലം – കായബലം, ഞാണബലഞ്ചാതി. തത്ഥ കായബലം ഹത്ഥികുലാനുസാരേന വേദിതബ്ബം. കഥം?

‘‘കാളാവകഞ്ച ¶ ഗങ്ഗേയ്യം, പണ്ഡരം തമ്ബപിങ്ഗലം;

ഗന്ധമങ്ഗലഹേമഞ്ച, ഉപോസഥഛദ്ദന്തിമേ ദസാ’’തി.(മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൪൮; സം. നി. അട്ഠ. ൨.൨.൨൨; അ. നി. അട്ഠ. ൩.൧൦.൨൧; ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൧൯൮; വിഭ. അട്ഠ. ൭൬൦; ഉദാ. അട്ഠ. ൭൫; ചൂളനി. അട്ഠ. ൮൧; പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൨.൪൪) –

ഇമാനി ദസ ഹത്ഥികുലാനി വേദിതബ്ബാനി. കാളാവകോതി പകതിഹത്ഥികുലം. യം ദസന്നം പുരിസാനം കായബലം, തം ഏകസ്സ കാളാവകസ്സ ഹത്ഥിനോ ബലം. യം ദസന്നം കാളാവകാനം ബലം, തം ഏകസ്സ ഗങ്ഗേയ്യസ്സാതി ഏതേനേവ ഉപായേന യാവ ഛദ്ദന്തബലം നേതബ്ബന്തി. യം ദസന്നം ഛദ്ദന്താനം ബലം, തം ഏകസ്സ തഥാഗതസ്സ ബലം, നാരായനബലം വജിരബലന്തി ഇദമേവ വുച്ചതി. തദേതം പകതിഹത്ഥിഗണനായ ഹത്ഥികോടിസഹസ്സാനം ബലം, പുരിസഗണനായ ദസന്നം ¶ പുരിസകോടിസഹസ്സാനം ബലം ഹോതി. ഇദം താവ തഥാഗതസ്സ പകതികായബലം, ഞാണബലം പന അപ്പമേയ്യം ദസബലഞാണം ചതുവേസാരജ്ജഞാണം അട്ഠസു പരിസാസു അകമ്പനഞാണം ചതുയോനിപരിച്ഛേദകഞാണം പഞ്ചഗതിപരിച്ഛേദകഞാണം ചുദ്ദസ ബുദ്ധഞാണാനീതി ഏവമാദികം ഞാണബലം. ഇധ പന കായബലം അധിപ്പേതം. കായേ, തുയ്ഹം പാകതികം ബലന്തി തഞ്ച പന തവ കായേ പാകതികബലന്തി അത്ഥോ. തസ്മാ ‘‘ദസനാഗബല’’ന്തി ദസഛദ്ദന്തനാഗബലന്തി അത്ഥോ.

ഇദാനി ഞാണബലം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇദ്ധിബലേന അസമോ, ധമ്മചക്കപ്പവത്തനേ’’തി ആഹ. തത്ഥ ഇദ്ധിബലേന അസമോതി വികുബ്ബനാധിട്ഠാനാദിനാ ഇദ്ധിബലേന ¶ അസമോ അസദിസോ അനുപമോ. ധമ്മചക്കപ്പവത്തനേതി ദേസനാഞാണേപി അസമോതി അത്ഥോ.

ഇദാനി ‘‘യോ ഏവമാദിഗുണസമന്നാഗതോ സത്ഥാ, സോ സബ്ബലോകേകനായകോ, തം സത്ഥാരം നമസ്സഥാ’’തി തഥാഗതസ്സ പണാമനേ നിയോഗദസ്സനത്ഥം –

‘‘ഏവം സബ്ബഗുണൂപേതം, സബ്ബങ്ഗസമുപാഗതം;

മഹാമുനിം കാരുണികം, ലോകനാഥം നമസ്സഥാ’’തി. – വുത്തം;

തത്ഥ ഏവന്തി വുത്തപ്പകാരനിദസ്സനേ നിപാതോ. സബ്ബഗുണൂപേതന്തി ഏത്ഥ സബ്ബോതി അയം നിരവസേസവാചീ. ഗുണോതി അയം ഗുണ-സദ്ദോ അനേകേസു അത്ഥേസു ¶ ദിസ്സതി. തഥാ ഹേസ – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അഹതാനം വത്ഥാനം ദിഗുണം സങ്ഘാടി’’ന്തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൫൪൬; മഹാവ. ൩൪൮) ഏത്ഥ പടലത്ഥേ ദിസ്സതി. ‘‘അച്ചേന്തി കാലാ തരയന്തി രത്തിയോ, വയോഗുണാ അനുപുബ്ബം ജഹന്തീ’’തി (സം. നി. ൧.൪) ഏത്ഥ രാസത്ഥേ. ‘‘സതഗുണാ ദക്ഖിണാ പാടികങ്ഖിതബ്ബാ’’തി (മ. നി. ൩.൩൭൯) ഏത്ഥ ആനിസംസത്ഥേ. ‘‘അന്തം അന്തഗുണം’’ (ദീ. നി. ൨.൩൭൭; മ. നി. ൧.൧൧൦, ൩൦൨; ൨.൧൧൪; ൩.൧൫൪, ൩൪൯; ഖു. പാ. ൩.ദ്വത്തിംസാകാര) ‘‘കയിരാ മാലാഗുണേ ബഹൂ’’തി (ധ. പ. ൫൩) ഏത്ഥ ബന്ധനത്ഥേ. ‘‘അട്ഠഗുണസമുപേതം, അഭിഞ്ഞാബലമാഹരി’’ന്തി (ബു. വം. ൨.൨൯) ഏത്ഥ സമ്പത്തിഅത്ഥേ. ഇധാപി സമ്പത്തിഅത്ഥേ ദട്ഠബ്ബോ (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൫൪൬; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൬൬; ചൂളനി. അട്ഠ. ൧൩൬). തസ്മാ സബ്ബേഹി ലോകിയലോകുത്തരേഹി ഗുണേഹി സബ്ബസമ്പത്തീഹി ഉപേതം സമന്നാഗതന്തി അത്ഥോ. സബ്ബങ്ഗസമുപാഗതന്തി സബ്ബേഹി ബുദ്ധഗുണേഹി ഗുണങ്ഗേഹി വാ സമുപാഗതം സമന്നാഗതം. മഹാമുനിന്തി അഞ്ഞേഹി പച്ചേകബുദ്ധാദീഹി മുനീഹി അധികഭാവതോ മഹന്തോ മുനീതി വുച്ചതി മഹാമുനി. കാരുണികന്തി ¶ കരുണാഗുണയോഗതോ കാരുണികം. ലോകനാഥന്തി സബ്ബലോകേകനാഥം, സബ്ബലോകേഹി ‘‘അയം നോ ദുക്ഖോപതാപസ്സ ആഹന്താ സമേതാ’’തി ഏവമാസീസീയതീതി അത്ഥോ.

ഇദാനി ദസബലസ്സ സബ്ബനിപച്ചാകാരസ്സ അരഹഭാവദസ്സനത്ഥം –

‘‘അഭിവാദനം ഥോമനഞ്ച, വന്ദനഞ്ച പസംസനം;

നമസ്സനഞ്ച പൂജഞ്ച, സബ്ബം അരഹസീ തുവം.

‘‘യേ ¶ കേചി ലോകേ വന്ദനേയ്യാ, വന്ദനം അരഹന്തി യേ;

സബ്ബസേട്ഠോ മഹാവീര, സദിസോ തേ ന വിജ്ജതീ’’തി. – വുത്തം;

തത്ഥ അഭിവാദനന്തി അഞ്ഞേഹി അത്തനോ അഭിവാദനകാരാപനം. ഥോമനന്തി പരമ്മുഖതോ ഥുതി. വന്ദനന്തി പണാമനം. പസംസനന്തി സമ്മുഖതോ പസംസനം. നമസ്സനന്തി അഞ്ജലികരണം, മനസാ നമസ്സനം വാ. പൂജനന്തി മാലാഗന്ധവിലേപനാദീഹി പൂജനഞ്ച. സബ്ബന്തി സബ്ബമ്പി തം വുത്തപ്പകാരം സക്കാരവിസേസം തുവം അരഹസി യുത്തോതി അത്ഥോ. യേ കേചി ലോകേ വന്ദനേയ്യാതി യേ കേചി ലോകേ വന്ദിതബ്ബാ വന്ദനീയാ വന്ദനം അരഹന്തി. യേതി യേ പന ലോകേ ¶ വന്ദനം അരഹന്തി. ഇദം പന പുരിമപദസ്സേവ വേവചനം. സബ്ബസേട്ഠോതി സബ്ബേസം തേസം സേട്ഠോ ഉത്തമോ, ത്വം മഹാവീര സദിസോ തേ ലോകേ കോചി ന വിജ്ജതീതി അത്ഥോ.

അഥ ഭഗവതി യമകപാടിഹാരിയം ദസ്സേത്വാ രതനചങ്കമം മാപേത്വാ തത്ര ചങ്കമമാനേ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ രാജഗഹേ വിഹരതി ഗിജ്ഝകൂടേ പബ്ബതേ പഞ്ചഹി പരിവാരഭിക്ഖുസതേഹി. അഥ ഥേരോ ഭഗവന്തം ഓലോകേന്തോ അദ്ദസ കപിലപുരേ ആകാസേ രതനചങ്കമേ ചങ്കമമാനം. തേന വുത്തം –

‘‘സാരിപുത്തോ മഹാപഞ്ഞോ, സമാധിജ്ഝാനകോവിദോ;

ഗിജ്ഝകൂടേ ഠിതോയേവ, പസ്സതി ലോകനായക’’ന്തി. – ആദി;

തത്ഥ സാരിപുത്തോതി രൂപസാരിയാ നാമ ബ്രാഹ്മണിയാ പുത്തോതി സാരിപുത്തോ. മഹാപഞ്ഞോതി മഹതിയാ സോളസവിധായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതോതി മഹാപഞ്ഞോ. സമാധിജ്ഝാനകോവിദോതി ഏത്ഥ സമാധീതി ചിത്തം സമം ആദഹതി ആരമ്മണേ ഠപേതീതി സമാധി. സോ തിവിധോ ഹോതി സവിതക്കസവിചാരോ അവിതക്കവിചാരമത്തോ അവിതക്കഅവിചാരോ സമാധീതി. ഝാനന്തി പഠമജ്ഝാനം ദുതിയജ്ഝാനം തതിയജ്ഝാനം ചതുത്ഥജ്ഝാനന്തി ¶ ഇമേഹി പഠമജ്ഝാനാദീഹി മേത്താഝാനാദീനിപി സങ്ഗഹിതാനേവ ഹോന്തി, ഝാനമ്പി ദുവിധം ഹോതി ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനന്തി. തത്ഥ അനിച്ചാദിലക്ഖണം ഉപനിജ്ഝായതീതി വിപസ്സനാഞാണം ‘‘ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാന’’ന്തി വുച്ചതി. പഠമജ്ഝാനാദികം പന ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനതോ പച്ചനീകഝാപനതോ വാ ഝാനന്തി വുച്ചതി. സമാധീസു ച ഝാനേസു ച കോവിദോതി സമാധിജ്ഝാനകോവിദോ, സമാധിജ്ഝാനകുസലോതി അത്ഥോ. ഗിജ്ഝകൂടേതി ഏവംനാമകേ പബ്ബതേ ഠിതോയേവ പസ്സതീതി പസ്സി.

൪൪. സുഫുല്ലം ¶ സാലരാജം വാതി സമവട്ടക്ഖന്ധം സമുഗ്ഗതവിപുലകോമലഫലപല്ലവങ്കുരസമലങ്കതസാഖം സബ്ബഫാലിഫുല്ലം സാലരാജം വിയ സീലമൂലം സമാധിക്ഖന്ധം പഞ്ഞാസാഖം അഭിഞ്ഞാപുപ്ഫം വിമുത്തിഫലം ദസബലസാലരാജം ഓലോകേസീതി ഏവം ഓലോകപദേന സമ്ബന്ധോ. ചന്ദംവ ഗഗനേ യഥാതി അബ്ഭാഹിമധൂമരജോരാഹുപസഗ്ഗവിനിമുത്തം താരഗണപരിവുതം സരദസമയേ പരിപുണ്ണം വിയ ¶ രജനികരം സബ്ബകിലേസതിമിരവിധമനകരം വേനേയ്യജനകുമുദവനവികസനകരം മുനിവരരജനികരം ഓലോകേതീതി അത്ഥോ. യഥാതി നിപാതമത്തം. മജ്ഝന്ഹികേവ സൂരിയന്തി മജ്ഝന്ഹികസമയേ സിരിയാ പടുതരകിരണമാലിനം അംസുമാലിനമിവ വിരോചമാനം. നരാസഭന്തി നരവസഭം.

൪൫. ജലന്തന്തി ദദ്ദള്ഹമാനം, സരദസമയം പരിപുണ്ണചന്ദസസ്സിരികചാരുവദനസോഭം ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനസമലങ്കതവരസരീരം പരമായ ബുദ്ധസിരിയാ വിരോചമാനന്തി അത്ഥോ. ദീപരുക്ഖം വാതി ആരോപിതദീപം ദീപരുക്ഖമിവ. തരുണസൂരിയംവ ഉഗ്ഗതന്തി അഭിനവോദിതാദിച്ചമിവ, സോമ്മഭാവേന ജലന്തന്തി അത്ഥോ. സൂരിയസ്സ തരുണഭാവോ പന ഉദയം പടിച്ച വുച്ചതി. ന ഹി ചന്ദസ്സ വിയ ഹാനിവുദ്ധിയോ അത്ഥി. ബ്യാമപ്പഭാനുരഞ്ജിതന്തി ബ്യാമപ്പഭായ അനുരഞ്ജിതം. ധീരം പസ്സതി ലോകനായകന്തി സബ്ബലോകേകധീരം പസ്സതി നായകന്തി അത്ഥോ.

അഥായസ്മാ ധമ്മസേനാപതി അതിസീതലസലിലധരനികരപരിചുമ്ബിതകൂടേ നാനാവിധസുരഭിതരുകുസുമവാസിതകൂടേ പരമരുചിരചിത്തകൂടേ ഗിജ്ഝകൂടേ പബ്ബതേ ഠത്വാവ ദസഹി ചക്കവാളസഹസ്സേഹി ആഗതേഹി ദേവബ്രഹ്മഗണേഹി പരിവുതം ഭഗവന്തം അനുത്തരായ ബുദ്ധസിരിയാ അനോപമായ ¶ ബുദ്ധലീളായ സബ്ബരതനമയേ ചങ്കമേ ചങ്കമമാനം ദിസ്വാ – ‘‘ഹന്ദാഹം ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ബുദ്ധഗുണപരിദീപനം ബുദ്ധവംസദേസനം യാചേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ അത്തനാ സദ്ധിം വസമാനാനി പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി സന്നിപാതേസി. തേന വുത്തം –

‘‘പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം, കതകിച്ചാന താദിനം;

ഖീണാസവാനം വിമലാനം, ഖണേന സന്നിപാതയീ’’തി.

തത്ഥ പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനന്തി പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി, ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം ദട്ഠബ്ബം. കതകിച്ചാനന്തി ചതൂസു സച്ചേസു ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി പരിഞ്ഞാപഹാനസച്ഛികിരിയഭാവനാവസേന പരിനിട്ഠിതസോളസകിച്ചാനന്തി അത്ഥോ. ഖീണാസവാനന്തി പരിക്ഖീണചതുരാസവാനം. വിമലാനന്തി വിഗതമലാനം ¶ , ഖീണാസവത്താ വാ വിമലാനം പരമപരിസുദ്ധചിത്തസന്താനാനന്തി അത്ഥോ. ഖണേനാതി ഖണേയേവ. സന്നിപാതയീതി സന്നിപാതേസി.

ഇദാനി ¶ തേസം ഭിക്ഖൂനം സന്നിപാതേ ഗമനേ ച കാരണം ദസ്സനത്ഥം –

‘‘ലോകപ്പസാദനം നാമ, പാടിഹീരം നിദസ്സയി;

അമ്ഹേപി തത്ഥ ഗന്ത്വാന, വന്ദിസ്സാമ മയം ജിനം.

‘‘ഏഥ സബ്ബേ ഗമിസ്സാമ, തുച്ഛിസ്സാമ മയം ജിനം;

കങ്ഖം വിനോദയിസ്സാമ, പസ്സിത്വാ ലോകനായക’’ന്തി. – ഇമാ ഗാഥായോ വുത്താ;

തത്ഥ ലോകപ്പസാദനം നാമാതി ലോകസ്സ പസാദകരണതോ ലോകപ്പസാദനം പാടിഹീരം വുച്ചതി. ‘‘ഉല്ലോകപ്പസാദനം നാമാതിപി പാഠോ, തസ്സ ലോകവിവരണപാടിഹാരിയന്തി അത്ഥോ. തം പന ഉദ്ധം അകനിട്ഠഭവനതോ ഹേട്ഠാ യാവ അവീചി ഏത്ഥന്തരേ ഏകാലോകം കത്വാ ഏത്ഥന്തരേ സബ്ബേസമ്പി സത്താനം അഞ്ഞമഞ്ഞം ദസ്സനകരണാധിട്ഠാനന്തി വുച്ചതി. നിദസ്സയീതി ദസ്സേസി. അമ്ഹേപീതി മയമ്പി. തത്ഥാതി യത്ഥ ഭഗവാ, തത്ഥ ഗന്ത്വാനാതി അത്ഥോ. വന്ദിസ്സാമാതി മയം ഭഗവതോ പാദേ സിരസാ വന്ദിസ്സാമ. ഏത്ഥ പന അമ്ഹേപി, മയന്തി ഇമേസം ദ്വിന്നം സദ്ദാനം പുരിമസ്സ ഗമനകിരിയായ സമ്ബന്ധോ ദട്ഠബ്ബോ, പച്ഛിമസ്സ വന്ദനകിരിയായ. ഇതരഥാ ഹി പുനരുത്തിദോസതോ ന മുച്ചതി.

ഏഥാതി ആഗച്ഛഥ. കങ്ഖം ¶ വിനോദയിസ്സാമാതി ഏത്ഥാഹ – ഖീണാസവാനം പന കങ്ഖാ നാമ കാചിപി നത്ഥി, കസ്മാ ഥേരോ ഏവമാഹാതി? സച്ചമേവേതം, പഠമമഗ്ഗേനേവ സമുച്ഛേദം ഗതാ. യഥാഹ –

‘‘കതമേ ധമ്മാ ദസ്സനേന പഹാതബ്ബാതി? ചത്താരോ ദിട്ഠിഗതസമ്പയുത്തചിത്തുപ്പാദാ വിചികിച്ഛാസഹഗതോ ചിത്തുപ്പാദോ അപായഗമനീയോ ലോഭോ ദോസോ മോഹോ മാനോ തദേകട്ഠാ ച കിലേസാ’’തി (ധ. സ. ൧൪൦൫ ഥോകം വിസദിസം).

ന പനേസാ വിചികിച്ഛാസങ്ഖാതാ കങ്ഖാതി, കിന്തു പഞ്ഞത്തിഅജാനനം നാമ. ഥേരോ പന ഭഗവന്തം ബുദ്ധവംസം പുച്ഛിതുകാമോ, സോ പന ബുദ്ധാനംയേവ വിസയോ, ന പച്ചേകബുദ്ധബുദ്ധസാവകാനം, തസ്മാ ഥേരോ അവിസയത്താ ഏവമാഹാതി വേദിതബ്ബം. വിനോദയിസ്സാമാതി വിനോദേസ്സാമ.

അഥ ¶ ¶ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഥേരസ്സ വചനം സുത്വാ അത്തനോ അത്തനോ പത്തചീവരമാദായ സുവമ്മിതാ വിയ മഹാനാഗാ പഭിന്നകിലേസാ ഛിന്നബന്ധനാ അപ്പിച്ഛാ സന്തുട്ഠാ പവിവിത്താ അസംസട്ഠാ സീലസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിവിമുത്തിഞാണദസ്സനസമ്പന്നാ തരമാനാ സന്നിപത്തിംസു. തേന വുത്തം –

‘‘സാധൂതി തേ പടിസ്സുത്വാ, നിപകാ സംവുതിന്ദ്രിയാ;

പത്തചീവരമാദായ, തരമാനാ ഉപാഗമു’’ന്തി.

തത്ഥ സാധൂതി അയം സാധു-സദ്ദോ ആയാചനസമ്പടിച്ഛനസമ്പഹംസനസുന്ദരാദീസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹേസ – ‘‘സാധു മേ, ഭന്തേ ഭഗവാ, സംഖിത്തേന ധമ്മം ദേസേതൂ’’തിആദീസു (സം. നി. ൪.൯൫; ൫.൩൮൨; അ. നി. ൪.൨൫൭) ആയാചനേ ദിസ്സതി. ‘‘സാധു, ഭന്തേതി ഖോ സോ ഭിക്ഖു ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദിത്വാ അനുമോദിത്വാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൮൬) സമ്പടിച്ഛനേ. ‘‘സാധു സാധു, സാരിപുത്താ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൩.൩൪൯) സമ്പഹംസനേ.

‘‘സാധു ധമ്മരുചി രാജാ, സാധു പഞ്ഞാണവാ നരോ;

സാധു മിത്താനമദ്ദുബ്ഭോ, പാപസ്സാകരണം സുഖ’’ന്തി. –

ആദീസു (ജാ. ൨.൧൮.൧൦൧) സുന്ദരേ. ഇധ സമ്പടിച്ഛനേ. തസ്മാ സാധു സുട്ഠൂതി ഥേരസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാതി അത്ഥോ (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൮൯; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧ സുത്തനിക്ഖേപവണ്ണനാ; സം. നി. അട്ഠ. ൧.൧൧൫ അഗ്ഗികഭാരദ്വാജസുത്തവണ്ണനാ). നിപകാതി പണ്ഡിതാ പഞ്ഞവന്താ. സംവുതിന്ദ്രിയാതി ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരാ, ഇന്ദ്രിയസംവരസമന്നാഗതാതി അത്ഥോ. തരമാനാതി തുരിതാ. ഉപാഗമുന്തി ഥേരം ഉപസങ്കമിംസു.

൫൦-൧. ഇദാനി ¶ ധമ്മസേനാപതിസ്സ പവത്തിം ദസ്സേന്തേഹി സങ്ഗീതികാരകേഹി ‘‘ഖീണാസവേഹി വിമലേഹീ’’തിആദിഗാഥായോ വുത്താ തത്ഥ ദന്തേഹീതി കായേന ച ചിത്തേന ച ദന്തേഹി. ഉത്തമേ ദമേതി അരഹത്തേ, നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മം ദട്ഠബ്ബം. തേഹി ഭിക്ഖൂഹീതി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി. മഹാഗണീതി സീലാദീഹി ച സങ്ഖ്യാവസേന ച മഹന്തോ ഗണോ അസ്സ അത്ഥീതി മഹാഗണീ, നാനാപദവസേന വാ സീലാദീഹി ഗുണേഹി മഹന്തോ ഗണോതി മഹാഗണോ, മഹാഗണോ അസ്സ അത്ഥീതി മഹാഗണീ. ലളന്തോ ദേവോവ ഗഗനേതി ഇദ്ധിവിലാസേന വിലാസേന്തോ ദേവോ വിയ ഗഗനതലേ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമീതി അത്ഥോ.

൫൨. ഇദാനി ¶ ‘‘തേ ഇത്ഥമ്ഭൂതാ ഉപസങ്കമിംസൂ’’തി ഉപസങ്കമവിധാനദസ്സനത്ഥം ‘‘ഉക്കാസിതഞ്ച ഖിപിത’’ന്തിആദി ¶ ആരദ്ധം. തത്ഥ ഉക്കാസിതഞ്ചാതി ഉക്കാസിതസദ്ദഞ്ച. ഖിപിതന്തി ഖിപിതസദ്ദഞ്ച. അജ്ഝുപേക്ഖിയാതി ഉപേക്ഖിത്വാ, തം ഉഭയം അകത്വാതി അധിപ്പായോ. സുബ്ബതാതി സുവിമലധുതഗുണാ. സപ്പതിസ്സാതി സഹപതിസ്സയാ, നീചവുത്തിനോതി അത്ഥോ.

൫൩. സയമ്ഭുന്തി സയമേവ അഞ്ഞാപദേസം വിനാ പാരമിയോ പൂരേത്വാ അധിഗതബുദ്ധഭാവന്തി അത്ഥോ. അച്ചുഗ്ഗതന്തി അഭിനവോദിതം. ചന്ദം വാതി ചന്ദം വിയ, നഭേ ജലന്തം ഭഗവന്തം ഗഗനേ ചന്ദം വിയ പസ്സന്തീതി ഏവം പദസമ്ബന്ധോ ദട്ഠബ്ബോ. ഇധാപി യഥാ-സദ്ദോ നിപാതമത്തോവ.

൫൪. വിജ്ജും വാതി വിജ്ജുഘനം വിയ. യദി ചിരട്ഠിതികാ അചിരപ്പഭാ അസ്സ താദിസന്തി അത്ഥോ. ഗഗനേ യഥാതി ആകാസേ യഥാ, ഇധാപി യഥാ-സദ്ദോ നിപാതമത്തോവ. ഇതോ പരമ്പി ഈദിസേസു ഠാനേസു യഥാ-സദ്ദോ നിപാതമത്തോതി ദട്ഠബ്ബോ.

൫൫. രഹദമിവ വിപ്പസന്നന്തി അതിഗമ്ഭീരവിത്ഥതം മഹാരഹദം വിയ അനാവിലം വിപ്പസന്നം സലിലം. സുഫുല്ലം പദുമം യഥാതി സുവികസിതപദുമവനം രഹദമിവാതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘സുഫുല്ലം കമലം യഥാ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ കമനീയഭാവേന സുഫുല്ലം കമലവനമിവാതി അത്ഥോ.

൫൬. അഥ തേ ഭിക്ഖൂ ധമ്മസേനാപതിപ്പമുഖാ അഞ്ജലിം സിരസി കത്വാ ദസബലസ്സ ചക്കാലങ്കതതലേസു പാദേസു നിപതിംസൂതി അത്ഥോ. തേന വുത്തം – ‘‘അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാന, തുട്ഠഹട്ഠാ പമോദിതാ’’തിആദി. തത്ഥ നിപതന്തീതി നിപതിംസു, വന്ദിംസൂതി അത്ഥോ. ചക്കലക്ഖണേതി ¶ ചക്കം ലക്ഖണം യസ്മിം പാദേ സോ പാദോ ചക്കലക്ഖണോ, തസ്മിം ചക്കലക്ഖണേ. ജാതിവസേന ‘‘പാദേ’’തി വുത്തം, സത്ഥുനോ ചക്കാലങ്കതതലേസു പാദേസു നിപതിംസൂതി അത്ഥോ.

൫൭. ഇദാനി തേസം കേസഞ്ചി ഥേരാനം നാമം ദസ്സേന്തേഹി ‘‘സാരിപുത്തോ മഹാപഞ്ഞോ, കോരണ്ഡസമസാദിസോ’’തിആദി ഗാഥായോ വുത്താ. തത്ഥ കോരണ്ഡസമസാദിസോതി കോരണ്ഡകുസുമസദിസവണ്ണോ, യദി ഏവം ‘‘കോരണ്ഡസമോ’’തി വാ, ‘‘കോരണ്ഡസദിസോ’’തി വാ വത്തബ്ബം, കിം ദ്വിക്ഖത്തും ¶ ‘‘സമസാദിസോ’’തി വുത്തന്തി ചേ? നായം ദോസോ, താദിസോ കോരണ്ഡസമത്താ കോരണ്ഡസദിസഭാവേനേവ കോരണ്ഡസമസാദിസോ. ന പനാധികവചനവസേനാതി അധിപ്പായോ. സമാധിജ്ഝാനകുസലോതി ഏത്ഥ അയം കുസല-സദ്ദോ താവ അരോഗ്യാനവജ്ജഛേകസുഖവിപാകാദീസു ദിസ്സതി. അയഞ്ഹി ‘‘കച്ചി നു ഭോതോ കുസലം, കച്ചി ഭോതോ അനാമയ’’ന്തിആദീസു (ജാ. ൧.൧൫.൧൪൬; ൨.൨൦.൧൨൯) ആരോഗ്യേ ദിസ്സതി. ‘‘കതമോ പന, ഭന്തേ, കായസമാചാരോ കുസലോ ¶ ? യോ ഖോ, മഹാരാജ, കായസമാചാരോ അനവജ്ജോ’’തി (മ. നി. ൨.൩൬൧) ഏവമാദീസു അനവജ്ജേ. ‘‘കുസലോ ത്വം രഥസ്സ അങ്ഗപച്ചങ്ഗാന’’ന്തിആദീസു (മ. നി. ൨.൮൭) ഛേകേ. ‘‘കുസലസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ ഉപചിതത്താ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൪൩൧ ആദയോ) സുഖവിപാകേ. ഇധ പന ഛേകേ ദട്ഠബ്ബോ. വന്ദതേതി വന്ദിത്ഥ.

൫൮. ഗജ്ജിതാതി ഗജ്ജന്തീതി ഗജ്ജിതാ. കാലമേഘോ വാതി നീലസലിലധരോ വിയ ഗജ്ജിതാ ഇദ്ധിവിസയേതി അധിപ്പായോ. നീലുപ്പലസമസാദിസോതി നീലകുവലയസദിസവണ്ണോ. ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവേത്ഥാപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. മോഗ്ഗല്ലാനോതി ഏവം ഗോത്തവസേന ലദ്ധനാമോ കോലിതോ.

൫൯. മഹാകസ്സപോപി ചാതി ഉരുവേലകസ്സപനദീകസ്സപഗയാകസ്സപകുമാരകസ്സപേ ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകേ ഥേരേ ഉപാദായ അയം മഹാ, തസ്മാ ‘‘മഹാകസ്സപോ’’തി വുത്തോ. പി ചാതി സമ്ഭാവനസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. ഉത്തത്തകനകസന്നിഭോതി സന്തത്തസുവണ്ണസദിസഛവിവണ്ണോ. ധുതഗുണേതി ഏത്ഥ കിലേസധുനനതോ ധമ്മോ ധുതോ നാമ, ധുതഗുണോ നാമ ധുതധമ്മോ. കതമോ പന ധുതധമ്മോ നാമ? അപ്പിച്ഛതാ, സന്തുട്ഠിതാ, സല്ലേഖതാ, പവിവേകതാ, ഇദമട്ഠികതാതി ഇമേ ധുതങ്ഗചേതനായ പരിവാരഭൂതാ പഞ്ച ധമ്മാ ‘‘അപ്പിച്ഛംയേവ നിസ്സായാ’’തിആദിവചനതോ ധുതധമ്മാ നാമ. അഥ വാ കിലേസേ ധുനനതോ ഞാണം ധുതം നാമ, തസ്മിം ധുതഗുണേ. അഗ്ഗനിക്ഖിത്തോതി ¶ അഗ്ഗോ സേട്ഠോ കോടിഭൂതോതി ഠപിതോ. ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ധുതവാദാനം യദിദം മഹാകസ്സപോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൮൮, ൧൯൧) ഠാനന്തരേ ഠപിതോതി അത്ഥോ. അയം പന അഗ്ഗ-സദ്ദോ ആദികോടികോട്ഠാസസേട്ഠാദീസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹേസ – ‘‘അജ്ജതഗ്ഗേ, സമ്മ ദോവാരിക ¶ , ആവരാമി ദാരം നിഗണ്ഠാനം നിഗണ്ഠീന’’ന്തിആദീസു (മ. നി. ൨.൭൦) ആദിമ്ഹി ദിസ്സതി. ‘‘തേനേവ അങ്ഗുലഗ്ഗേന തം അങ്ഗുലഗ്ഗം പരാമസേയ്യ’’ (കഥാ. ൪൪൧), ‘‘ഉച്ഛഗ്ഗം വേളഗ്ഗ’’ന്തിആദീസു കോടിയം. ‘‘അമ്ബിലഗ്ഗം വാ മധുരഗ്ഗം വാ’’ (സം. നി. ൫.൩൭൪) ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വിഹാരഗ്ഗേന വാ പരിവേണഗ്ഗേന വാ ഭാജേതു’’ന്തിആദീസു (ചൂളവ. ൩൧൮) കോട്ഠാസേ. ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, സത്താ അപദാ വാ ദ്വിപദാ വാ…പേ… തഥാഗതോ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൪.൩൪) സേട്ഠേ. സ്വായമിധ സേട്ഠേ ദട്ഠബ്ബോ. കോടിയമ്പി വത്തതി. ഥേരോ അത്തനോ ഠാനേ സേട്ഠോ ചേവ കോടിഭൂതോ ച. തേന വുത്തം – ‘‘അഗ്ഗനിക്ഖിത്തോ’’തി, അഗ്ഗോ സേട്ഠോ കോടിഭൂതോതി അത്ഥോ (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൫൦ സരണഗമനകഥാ; പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൫). ഥോമിതോതി പസംസിതോ ദേവമനുസ്സാദീഹി. സത്ഥു വണ്ണിതോതി സത്ഥാരാ വണ്ണിതോ ഥുതോ, ‘‘കസ്സപോ, ഭിക്ഖവേ, ചന്ദൂപമോ കുലാനി ഉപസങ്കമതി അപകസ്സേവ ¶ കായം അപകസ്സ ചിത്തം നിച്ചനവകോ കുലേസു അപ്പഗബ്ഭോ’’തി ഏവമാദീഹി അനേകേഹി സുത്തനയേഹി (സം. നി. ൨.൧൪൬) വണ്ണിതോ പസത്ഥോ, സോപി ഭഗവന്തം വന്ദതീതി അത്ഥോ.

൬൦. ദിബ്ബചക്ഖൂനന്തി ദിബ്ബം ചക്ഖു യേസം അത്ഥി തേ ദിബ്ബചക്ഖൂ, തേസം ദിബ്ബചക്ഖൂനം ഭിക്ഖൂനം അഗ്ഗോ സേട്ഠോതി അത്ഥോ. യഥാഹ – ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ദിബ്ബചക്ഖുകാനം യദിദം അനുരുദ്ധോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൮൮, ൧൯൨). അനുരുദ്ധത്ഥേരോ ഭഗവതോ ചൂളപിതുനോ അമിതോദനസ്സ നാമ സക്കസ്സ പുത്തോ മഹാനാമസ്സ കനിട്ഠഭാതാ മഹാപുഞ്ഞോ പരമസുഖുമാലോ, സോ അത്തസത്തമോ നിക്ഖമിത്വാ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ, തസ്സ പബ്ബജ്ജാനുക്കമോ സങ്ഘഭേദകക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൩൦ ആദയോ) ആഗതോവ. അവിദൂരേ വാതി ഭഗവതോ സന്തികേയേവ.

൬൧. ആപത്തിഅനാപത്തിയാതി ആപത്തിയഞ്ച അനാപത്തിയഞ്ച കോവിദോ. സതേകിച്ഛായാതി സപ്പടികമ്മായപി അപ്പടികമ്മായപി ചാതി അത്ഥോ. തത്ഥ സപ്പടികമ്മാ സാ ഛബ്ബിധാ ഹോതി, അപ്പടികമ്മാ സാ പാരാജികാപത്തി. ‘‘ആപത്തിഅനാപത്തിയാ, സതേകിച്ഛായ കോവിദോ’’തിപി പാഠോ, സോയേവ അത്ഥോ. വിനയേതി ¶ വിനയപിടകേ. അഗ്ഗനിക്ഖിത്തോതി ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ ¶ , മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം വിനയധരാനം യദിദം, ഉപാലീ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯, ൨൨൮) ഏതദഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപിതോതി അത്ഥോ. ഉപാലീതി ഉപാലിത്ഥേരോ. സത്ഥു വണ്ണിതോതി സത്ഥാരാ വണ്ണിതോ പസത്ഥോ. ഥേരോ കിര തഥാഗതസ്സേവ സന്തികേ വിനയപിടകം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ഭാരുകച്ഛകവത്ഥും (പാരാ. ൭൮), അജ്ജുകവത്ഥും (പാരാ. ൧൫൮), കുമാരകസ്സപവത്ഥുന്തി (മ. നി. ൧.൨൪൯) ഇമാനി തീണി വത്ഥൂനി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ കഥേസി. തസ്മാ ഥേരോ വിനയധരാനം അഗ്ഗോതി ഏവമാദിനാ നയേന സത്ഥാരാ വണ്ണിതോതി വുത്തോ.

൬൨. സുഖുമനിപുണത്ഥപടിവിദ്ധോതി പടിവിദ്ധസുഖുമനിപുണത്ഥോ, പടിവിദ്ധദുദ്ദസനിപുണത്ഥോതി അത്ഥോ. കഥികാനം പവരോതി ധമ്മകഥികാനം സേട്ഠോ. ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മകഥികാനം യദിദം പുണ്ണോ മന്താണിപുത്തോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൮൮, ൧൯൬) ഏതദഗ്ഗപാളിയം ആരോപിതോ. തേന വുത്തം ‘‘കഥികാനം പവരോ’’തി. ഗണീതി സസങ്ഘോ. ഥേരസ്സ കിര സന്തികേ പബ്ബജിതാ കുലപുത്താ പഞ്ചസതാ അഹേസും. സബ്ബേപി തേ ദസബലസ്സ ജാതഭൂമികാ ജാതരട്ഠവാസിനോ സബ്ബേവ ഖീണാസവാ സബ്ബേവ ദസകഥാവത്ഥുലാഭിനോ. തേന വുത്തം ‘‘ഗണീ’’തി. ഇസീതി ഏസതി ഗവേസതി കുസലേ ധമ്മേതി ഇസി. മന്താണിയാ പുത്തോതി മന്താണിയാ നാമ ബ്രാഹ്മണിയാ പുത്തോ. പുണ്ണോതി തസ്സ നാമം. വിസ്സുതോതി അത്തനോ അപ്പിച്ഛതാദീഹി ഗുണേഹി വിസ്സുതോ.

അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരോ ¶ പന സത്ഥരി അഭിസമ്ബോധിം പത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കേ അനുപുബ്ബേന ആഗന്ത്വാ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തേ കപിലവത്ഥും ആഗന്ത്വാ അത്തനോ ഭാഗിനേയ്യം പുണ്ണം നാമ മാണവം പബ്ബാജേത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ആപുച്ഛിത്വാ നിവാസത്ഥായ സയം ഛദ്ദന്തദഹം ഗതോ. പുണ്ണോ പന ഭഗവന്തം ദസ്സനായ ഥേരേന സദ്ധിം ആഗന്ത്വാ – ‘‘മയ്ഹം പബ്ബജിതകിച്ചം മത്ഥകം പാപേത്വാവ ദസബലസ്സ സന്തികം ഗമിസ്സാമീ’’തി കപിലപുരേയേവ ഓഹീനോ, സോ യോനിസോമനസികാരം കരോന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പത്വാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമി. ഏത്ഥ പന അനുരുദ്ധത്ഥേരോ ച ഉപാലിത്ഥേരോ ച ഇമേ ദ്വേ ഥേരാ ഭഗവതോ കപിലവത്ഥുപുരം പവിസിത്വാ ഞാതിസമാഗമദിവസേ പബ്ബജിതാ വിയ ദസ്സിതാ, തം പന ഖന്ധകപാളിയാ അട്ഠകഥായ ച ന സമേതി. വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

അഥ ¶ സത്ഥാ സാരിപുത്തത്ഥേരാദീനം ¶ പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ചിത്താചാരമഞ്ഞായ അത്തനോ ഗുണേ കഥേതുമാരഭി. തേന വുത്തം –

‘‘ഏതേസം ചിത്തമഞ്ഞായ, ഓപമ്മകുസലോ മുനി;

കങ്ഖച്ഛേദോ മഹാവീരോ, കഥേസി അത്തനോ ഗുണ’’ന്തി.

തത്ഥ ഓപമ്മകുസലോതി ഉപമായ കുസലോ. കങ്ഖച്ഛേദോതി സബ്ബസത്താനം സംസയച്ഛേദകോ.

ഇദാനി തേ അത്തനോ ഗുണേ കഥേസി, തേ ദസ്സേതും –

‘‘ചത്താരോ തേ അസങ്ഖ്യേയ്യാ, കോടി യേസം ന നായതി;

സത്തകായോ ച ആകാസോ, ചക്കവാളാ ചനന്തകാ;

ബുദ്ധഞാണം അപ്പമേയ്യം, ന സക്കാ ഏതേ വിജാനിതു’’ന്തി. – വുത്തം;

തത്ഥ ചത്താരോതി ഗണനപരിച്ഛേദോ. ഏതേതി ഇദാനി വത്തബ്ബേ അത്ഥേ നിദസ്സേതി. അസങ്ഖ്യേയ്യാതി സങ്ഖ്യാതുമസക്കുണേയ്യത്താ അസങ്ഖ്യേയ്യാ, ഗണനപഥം വീതിവത്താതി അത്ഥോ. കോടീതിആദി വാ അന്തോ വാ മരിയാദാ. യേസന്തി യേസം ചതുന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം. ന നായതീതി ന പഞ്ഞായതി. ഇദാനി തേ വുത്തപ്പകാരേ ചത്താരോ അസങ്ഖ്യേയ്യേ ദസ്സേതും ‘‘സത്തകായോ’’തിആദി വുത്തം. സത്തകായോതി സത്തസമൂഹോ, സത്തകായോ അനന്തോ അപരിമാണോ അപ്പമേയ്യോ. തഥാ ആകാസോ ആകാസസ്സാപി അന്തോ നത്ഥി. തഥാ ചക്കവാളാനി അനന്താനി ഏവ. ബുദ്ധഞാണം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം അപ്പമേയ്യം. ന സക്കാ ഏതേ വിജാനിതുന്തി യസ്മാ പനേതേ അനന്താ, തസ്മാ ന സക്കാ വിജാനിതും.

൬൫. ഇദാനി ¶ സത്ഥാ അത്തനോ ഇദ്ധിവികുബ്ബനേ സഞ്ജാതച്ഛരിയബ്ഭുതാനം ദേവമനുസ്സാദീനം കിന്നാമേതം അച്ഛരിയം, ഇതോപി വിസിട്ഠതരം അച്ഛരിയം അബ്ഭുതം അത്ഥി, മമ തം സുണാഥാതി ധമ്മദേസനം വഡ്ഢേന്തോ –

‘‘കിമേതം അച്ഛരിയം ലോകേ, യം മേ ഇദ്ധിവികുബ്ബനം;

അഞ്ഞേ ബഹൂ അച്ഛരിയാ, അബ്ഭുതാ ലോമഹംസനാ’’തി. – ആദിമാഹ;

തത്ഥ ¶ കിന്തി പടിക്ഖേപവചനം.ഏതന്തി ഇദം ഇദ്ധിവികുബ്ബനം സന്ധായാഹ. യന്തി അയം യം-സദ്ദോ ‘‘യം തം അപുച്ഛിമ്ഹ അകിത്തയീ നോ, അഞ്ഞം തം പുച്ഛാമ തദിങ്ഘ ബ്രൂഹീ’’തിആദീസു (സു. നി. ൧൦൫൮; മഹാനി. ൧൧൦; ചൂളനി. മേത്തഗൂമാണവപുച്ഛാ ൭൭) ഉപയോഗവചനേ ദിസ്സതി ¶ . ‘‘അട്ഠാനമേതം, ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ; യം ഏകിസ്സാ ലോകധാതുയാ ദ്വേ അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ’’തി (അ. നി. ൧.൨൭൭; വിഭ. ൮൦൯; മി. പ. ൫.൧.൧) ഏത്ഥ കാരണവചനേ. ‘‘യം വിപസ്സീ ഭഗവാ കപ്പേ ഉദപാദീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൪) ഏത്ഥ ഭുമ്മേ. ‘‘യം ഖോ മേ, ഭന്തേ, ദേവാനം താവതിംസാനം സമ്മുഖാ സുതം സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം, ആരോചേമി തം ഭഗവതോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൨൯൩) പച്ചത്തവചനേ. ഇധാപി പച്ചത്തവചനേ ദട്ഠബ്ബോ (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൪). അഞ്ഞേ ബഹൂ മമ അച്ഛരിയാ അബ്ഭുതവിസേസാ സന്തീതി ദീപേതി.

‘‘യദാഹം തുസിതേ കായേ, സന്തുസിതോ നാമഹം തദാ;

ദസസഹസ്സീ സമാഗമ്മ, യാചന്തി പഞ്ജലീ മമ’’ന്തി. – ആദിമാഹ;

തത്ഥ യദാതി യസ്മിം കാലേ. അഹന്തി അത്താനം നിദ്ദിസതി. തുസിതേ കായേതി തുസിതസങ്ഖാതേ ദേവനികായേ. യദാ പനാഹം സമത്തിംസപാരമിയോ പൂരേത്വാ പഞ്ചമഹാപരിച്ചാഗേ പരിച്ചജിത്വാ ഞാതത്ഥചരിയലോകത്ഥചരിയബുദ്ധത്ഥചരിയാനം കോടിം പത്വാ സത്തസതകമഹാദാനാനി ദത്വാ സത്തക്ഖത്തും പഥവിം കമ്പേത്വാ വേസ്സന്തരത്തഭാവതോ ചവിത്വാ ദുതിയേ ചിത്തവാരേ തുസിതഭവനേ നിബ്ബത്തോ തദാപി സന്തുസിതോ നാമ ദേവരാജാ അഹോസിം. ദസസഹസ്സീ സമാഗമ്മാതി ദസസഹസ്സചക്കവാളേസു ദേവതാ സന്നിപതിത്വാതി അത്ഥോ. യാചന്തി പഞ്ജലീ മമന്തി മം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘മാരിസ, തയാ ദസ പാരമിയോ പൂരേന്തേന ന സക്കസമ്പത്തിം ന മാര ന ബ്രഹ്മ ന ചക്കവത്തിസമ്പത്തിം പത്ഥേന്തേന പൂരിതാ, ലോകനിത്ഥരണത്ഥായ പന ബുദ്ധത്തം പത്ഥയമാനേന പൂരിതാ, സോ തവ കാലോ, മാരിസ, ബുദ്ധത്തായ സമയോ ¶ , മാരിസ, ബുദ്ധത്തായാ’’തി (ജാ. അട്ഠ. ൧.നിദാനകഥാ, അവിദൂരേനിദാനകഥാ) യാചന്തി മമന്തി. തേന വുത്തം –

‘‘കാലോ ഖോ തേ മഹാവീര, ഉപ്പജ്ജ മാതുകുച്ഛിയം;

സദേവകം താരയന്തോ, ബുജ്ഝസ്സു അമതം പദ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ കാലോ തേതി കാലോ തവ, അയമേവ വാ പാഠോ. ഉപ്പജ്ജാതി പടിസന്ധിം ഗണ്ഹ, ‘‘ഓക്കമാ’’തിപി പാഠോ. സദേവകന്തി സദേവകം ലോകന്തി അത്ഥോ. താരയന്തോതി ഏത്ഥ പാരമിയോ പൂരേന്തോപി താരയതി നാമ, പാരമിയോ മത്ഥകം പാപേന്തോപി താരയതി നാമ, വേസ്സന്തരത്തഭാവതോ ചവിത്വാ ¶ തുസിതപുരേ പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ സട്ഠിവസ്സസതസഹസ്സാധികാനി സത്തപണ്ണാസവസ്സകോടിയോ തത്ഥ തിട്ഠന്തോപി താരയതി നാമ, ദേവതാഹി യാചിതോ പഞ്ചവിധം മഹാവിലോകിതം വിലോകേത്വാ മഹാമായാദേവിയാ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹന്തോപി ദസമാസേ ഗബ്ഭവാസം വസന്തോപി താരയതി നാമ, ഏകൂനതിംസ വസ്സാനി അഗാരമജ്ഝേ തിട്ഠന്തോപി താരയതി നാമ. രാഹുലഭദ്ദസ്സ ജാതദിവസേ ഛന്നസഹായോ കണ്ഡകം ആരുയ്ഹ നിക്ഖമന്തോപി തീണി രജ്ജാനി അതിക്കമിത്വാ അനോമായ നാമ നദിയാ തീരേ പബ്ബജന്തോപി താരയതി നാമ, ഛബ്ബസ്സാനി പധാനം കരോന്തോപി വിസാഖപുണ്ണമായം മഹാബോധിമണ്ഡം ആരുയ്ഹ മാരബലം വിധമിത്വാ പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരിത്വാ മജ്ഝിമയാമേ ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധേത്വാ പച്ഛിമയാമേ ദ്വാദസങ്ഗം പടിച്ചസമുപ്പാദം അനുലോമപടിലോമതോ സമ്മസിത്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗം പടിവിജ്ഝന്തോപി താരയതി നാമ, സോതാപത്തിഫലക്ഖണേപി, സകദാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേപി, സകദാഗാമിഫലക്ഖണേപി, അനാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേപി, അനാഗാമിഫലക്ഖണേപി, അരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേപി, അരഹത്തഫലക്ഖണേപി താരയതി നാമ, യദാ അട്ഠാരസദേവതാകോടിസഹസ്സേഹി പഞ്ചവഗ്ഗിയാനം അമതപാനം അദാസി, തതോ പട്ഠായ താരയി നാമാതി വുച്ചതി. തേന വുത്തം –

‘‘സദേവകം താരയന്തോ, ബുജ്ഝസ്സു അമതം പദ’’ന്തി.

അഥ മഹാസത്തോ ദേവതാഹി യാചിയമാനോപി ദേവതാനം പടിഞ്ഞം അദത്വാവ കാലദീപദേസകുലജനേത്തിആയുപരിച്ഛേദവസേന പഞ്ചവിധം മഹാവിലോകനം നാമ വിലോകേസി. തത്ഥ ‘‘കാലോ നു ഖോ, ന കാലോ’’തി പഠമം കാലം വിലോകേസി. തത്ഥ വസ്സസതസഹസ്സതോ ഉദ്ധം ആയുകാലോ കാലോ നാമ ന ഹോതി. കസ്മാ? ജാതിജരാമരണാദീനം അപാകടത്താ, ബുദ്ധാനഞ്ച ധമ്മദേസനാ നാമ തിലക്ഖണമുത്താ നാമ നത്ഥി, തേസം അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താതി കഥേന്താനം ‘‘കിന്നാമേതേ കഥേന്തീ’’തി ന സദ്ദഹന്തി, തതോ അഭിസമയോ ന ഹോതി, തസ്മിം അസതി അനിയ്യാനികം ¶ സാസനം ഹോതി ¶ . തസ്മാ സോ അകാലോ. വസ്സസതതോ ഊനോ ആയുകാലോപി കാലോ ന ഹോതി. കസ്മാ? തദാ സത്താ ഉസ്സന്നകിലേസാ ഹോന്തി, ഉസ്സന്നകിലേസാനഞ്ച ദിന്നോ ഓവാദോ ഓവാദട്ഠാനേ ന തിട്ഠതി, തസ്മാ സോപി അകാലോ. വസ്സസതസഹസ്സതോ പട്ഠായ ഹേട്ഠാ വസ്സസതതോ പട്ഠായ ഉദ്ധം ആയുകാലോ കാലോ നാമ. ഇദാനി വസ്സസതായുകാ മനുസ്സാതി അഥ ബോധിസത്തോ ‘‘നിബ്ബത്തിതബ്ബകാലോ’’തി അദ്ദസ.

തതോ ദീപം ഓലോകേന്തോ ‘‘ജമ്ബുദീപേയേവ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തന്തീ’’തി ദീപം പസ്സി. തതോ ജമ്ബുദീപോ നാമ മഹാ ദസയോജനസഹസ്സപരിമാണോ, കതരസ്മിം നു ഖോ പദേസേ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തന്തീ’’തി ദേസം വിലോകേന്തോ മജ്ഝിമദേസം പസ്സി. തതോ കുലം വിലോകേന്തോ ‘‘ബുദ്ധാ നാമ ലോകസമ്മതേ കുലേ നിബ്ബത്തന്തി, ഇദാനി ഖത്തിയകുലം ലോകസമ്മതം, തത്ഥ നിബ്ബത്തിസ്സാമി, സുദ്ധോദനോ നാമ മേ രാജാ പിതാ ഭവിസ്സതീ’’തി കുലം അദ്ദസ. തതോ മാതരം വിലോകേന്തോ ‘‘ബുദ്ധമാതാ നാമ ലോലാ സുരാധുത്താ ന ഹോതി, അഖണ്ഡപഞ്ചസീലാതി അയഞ്ച മഹാമായാ നാമ ദേവീ ഏദിസാ, അയം മേ മാതാ ഭവിസ്സതീതി കിത്തകം അസ്സാ ആയൂ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ദസന്നം മാസാനം ഉപരി സത്തദിവസാനി പസ്സി. ഇതി ഇമം പഞ്ചവിധവിലോകനം വിലോകേത്വാ – ‘‘കാലോ മേ, മാരിസ, ബുദ്ധഭാവായാ’’തി ദേവതാനം പടിഞ്ഞം ദത്വാ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചവിത്വാ സക്യരാജകുലേ ¶ മായാദേവിയാ കുച്ഛിയം പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി (ജാ. അട്ഠ. ൧.നിദാനകഥാ, അവിദൂരേനിദാനകഥാ; അപ. അട്ഠ. ൧.നിദാനകഥാ, അവിദൂരേനിദാനകഥാ). തേന വുത്തം –

‘‘തുസിതാ കായാ ചവിത്വാന, യദാ ഓക്കമി കുച്ഛിയം;

ദസസഹസ്സീലോകധാതു, കമ്പിത്ഥ ധരണീ തദാ’’തി. – ആദി;

തത്ഥ ഓക്കമീതി ഓക്കമിം പാവിസിം. കുച്ഛിയന്തി മാതുകുച്ഛിമ്ഹി. ദസസഹസ്സീലോകധാതു, കമ്പിത്ഥാതി സതോ സമ്പജാനോ പന ബോധിസത്തോ മാതുകുച്ഛിം ഓക്കമന്തോ ഏകൂനവീസതിയാ പടിസന്ധിചിത്തേസു മേത്താപുബ്ബഭാഗസ്സ സോമനസ്സസഹഗതഞാണസമ്പയുത്തഅസങ്ഖാരികകുസലചിത്തസ്സ സദിസ മഹാവിപാകചിത്തേന ആസാള്ഹിപുണ്ണമായം ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തേനേവ പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി. തദാ ദസസഹസ്സീലോകധാതു സകലാപി ¶ കമ്പി സങ്കമ്പി സമ്പകമ്പീതി അത്ഥോ. ധരണീതി ധാരേതി സബ്ബേ ഥാവരജങ്ഗമേതി ധരണീ, പഥവീ.

൬൯. സമ്പജാനോവ നിക്ഖമിന്തി ഏത്ഥ യദാ പനാഹം സതോ സമ്പജാനോവ മാതുകുച്ഛിതോ ധമ്മാസനതോ ഓതരന്തോ ധമ്മകഥികോ വിയ നിസ്സേണിതോ ഓതരന്തോ പുരിസോ വിയ ച ദ്വേ ഹത്ഥേ ച പാദേ ¶ ച പസാരേത്വാ ഠിതകോവ മാതുകുച്ഛിസമ്ഭവേന കേനചി അസുചിനാ അമക്ഖിതോവ നിക്ഖമിം. സാധുകാരം പവത്തേന്തീതി സാധുകാരം പവത്തയന്തി, സാധുകാരം ദേന്തീതി അത്ഥോ. പകമ്പിത്ഥാതി കമ്പിത്ഥ, ഓക്കമനേപി മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമനേപി ദസസഹസ്സീ പകമ്പിത്ഥാതി അത്ഥോ.

൭൦. അഥ ഭഗവാ ഗബ്ഭോക്കന്തിആദീസു അത്തനാ സമസമം അദിസ്വാ ഗബ്ഭോക്കന്തിആദീസു അത്തനോ അച്ഛരിയദസ്സനത്ഥം ‘‘ഓക്കന്തി മേ സമോ നത്ഥീ’’തി ഇമം ഗാഥമാഹ. തത്ഥ ഓക്കന്തീതി ഗബ്ഭോക്കന്തിയം, ഭുമ്മത്ഥേ പച്ചത്തവചനം, പടിസന്ധിഗ്ഗഹണേതി അത്ഥോ. മേതി മയാ. സമോതി സദിസോ നത്ഥി. ജാതിതോതി ഏത്ഥ ജായതി ഏതായ മാതുയാതി മാതാ ‘‘ജാതീ’’തി വുച്ചതി, തതോ ജാതിതോ മാതുയാതി അത്ഥോ. അഭിനിക്ഖമേതി മാതുകുച്ഛിതോ അഭിനിക്ഖമനേ പസവേ സതീതി അത്ഥോ. സമ്ബോധിയന്തി ഏത്ഥ പസത്ഥാ സുന്ദരാ ബോധി സമ്ബോധി. അയം പന ബോധി-സദ്ദോ രുക്ഖമഗ്ഗനിബ്ബാനസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാദീസു ദിസ്സതി – ‘‘ബോധിരുക്ഖമൂലേ പഠമാഭിസമ്ബുദ്ധോ’’തി (മഹാവ. ൧; ഉദാ. ൧) ച, ‘‘അന്തരാ ച ഗയം അന്തരാ ച ബോധി’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൮൫; ൨.൩൪൧; മഹാവ. ൧൧) ച ആഗതട്ഠാനേ ഹി രുക്ഖോ ബോധീതി വുച്ചതി. ‘‘ബോധി ¶ വുച്ചതി ചതൂസു മഗ്ഗേസു ഞാണ’’ന്തി (ചൂളനി. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൨൧) ആഗതട്ഠാനേ മഗ്ഗോ. ‘‘പത്വാന ബോധിം അമതം അസങ്ഖത’’ന്തി ആഗതട്ഠാനേ നിബ്ബാനം. ‘‘പപ്പോതി ബോധിം വരഭൂരിമേധസോ’’തി (ദീ. നി. ൩.൨൧൭) ആഗതട്ഠാനേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. ഇധ പന ഭഗവതോ അരഹത്തമഗ്ഗഞാണം അധിപ്പേതം (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൩; പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൧; ഉദാ. അട്ഠ. ൨൦; ചരിയാ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ). അപരേ ‘‘സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണ’’ന്തിപി വദന്തി, തസ്സം സമ്ബോധിയം അഹം സേട്ഠോതി അത്ഥോ.

കസ്മാ പന ഭഗവാ സമ്ബോധിം പടിച്ച അത്താനം പസംസതീതി? സബ്ബഗുണദായകത്താ. ഭഗവതോ ഹി സമ്ബോധി സബ്ബഗുണദായികാ സബ്ബേപി നിരവസേസേ ബുദ്ധഗുണേ ¶ ദദാതി, ന പന അഞ്ഞേസം. അഞ്ഞേസം പന കസ്സചി അരഹത്തമഗ്ഗോ അരഹത്തഫലമേവ ദേതി, കസ്സചി തിസ്സോ വിജ്ജാ, കസ്സചി ഛ അഭിഞ്ഞാ, കസ്സചി ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ, കസ്സചി സാവകപാരമിഞാണം, പച്ചേകബുദ്ധാനം പച്ചേകബോധിഞാണമേവ ദേതി. ബുദ്ധാനം പന സബ്ബഗുണസമ്പത്തിം ദേതി. തസ്മാ ഭഗവാ സബ്ബഗുണദായകത്താ ‘‘സമ്ബോധിയം അഹം സേട്ഠോ’’തി അത്താനം പസംസതി. അപി ച ഭൂമിം ചാലേത്വാ സമ്ബോധിം പാപുണി, തസ്മാ ‘‘സമ്ബോധിയം അഹം സേട്ഠോ’’തി വദതി. ധമ്മചക്കപ്പവത്തനേതി ഏത്ഥ ധമ്മചക്കം പന ദുവിധം ഹോതി – പടിവേധഞാണഞ്ച ദേസനാഞാണഞ്ചാതി. തത്ഥ പഞ്ഞാപഭാവിതം അത്തനോ അരിയഫലാവഹം പടിവേധഞാണം, കരുണാപഭാവിതം സാവകാനം അരിയഫലാവഹം ദേസനാഞാണം. പടിവേധഞാണം ലോകുത്തരം കുസലം ഉപേക്ഖാസഹഗതം അവിതക്കഅവിചാരം, ദേസനാഞാണം ലോകിയം അബ്യാകതം ¶ , ഉഭയമ്പി പനേതം അഞ്ഞേഹി അസാധാരണം. ഇധ പന ദേസനാഞാണം അധിപ്പേതം (പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൨.൪൪).

൭൧. ഇദാനി ഭഗവതോ ഗബ്ഭോക്കമനേവ പഥവികമ്പനാദികം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘അഹോ അച്ഛരിയം ലോകേ’’തി ദേവതാഹി അയം ഗാഥാ വുത്താ. തത്ഥ ബുദ്ധാനം ഗുണമഹന്തതാതി അഹോ ബുദ്ധാനം ഗുണമഹന്തഭാവോ, അഹോ ബുദ്ധാനം മഹാനുഭാവോതി അത്ഥോ ദസസഹസ്സീലോകധാതു, ഛപ്പകാരം പകമ്പഥാതി ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു മഹാപഥവീ ഛപ്പകാരം പകമ്പിത്ഥ ചലിത്ഥ. കഥം? പുരത്ഥിമതോ ഉന്നമതി പച്ഛിമതോ ഓനമതി, പച്ഛിമതോ ഉന്നമതി പുരത്ഥിമതോ ഓനമതി, ഉത്തരതോ ഉന്നമതി ദക്ഖിണതോ ഓനമതി, ദക്ഖിണതോ ഉന്നമതി ഉത്തരതോ ഓനമതി, മജ്ഝിമതോ ഉന്നമതി പരിയന്തതോ ഓനമതി, പരിയന്തതോ ഉന്നമതി മജ്ഝിമതോ ഓനമതീതി ഏവം ഛപ്പകാരം അനിലബലചലിതജലതരങ്ഗഭങ്ഗസങ്ഘട്ടിതാ വിയ നാവാ ചതുനഹുതാധികദ്വിയോജനസതസഹസ്സബഹലാ പഥവിസന്ധാരകജലപരിയന്താ അചേതനാപി സമാനാ സചേതനാ വിയ അയം മഹാപഥവീ പീതിയാ നച്ചന്തീ വിയ അകമ്പിത്ഥാതി അത്ഥോ. ഓഭാസോ ¶ ച മഹാ ആസീതി അതിക്കമ്മേവ ദേവാനം ദേവാനുഭാവം ഉളാരോ ഓഭാസോ അഹോസീതി അത്ഥോ. അച്ഛേരം ലോമഹംസനന്തി അച്ഛേരഞ്ച ലോമഹംസനഞ്ച അഹോസീതി അത്ഥോ.

൭൨. ഇദാനി പഥവികമ്പനാലോകപാതുഭാവാദീസു അച്ഛരിയേസു വത്തമാനേസു ഭഗവതോ പവത്തിദസ്സനത്ഥം ‘‘ഭഗവാ തമ്ഹി സമയേ’’തിആദിഗാഥായോ വുത്താ. തത്ഥ ലോകജേട്ഠോതി ലോകസേട്ഠോ. സദേവകന്തി ¶ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ, സാമിഅത്ഥേ ഉപയോഗവചനം ദട്ഠബ്ബം. ദസ്സയന്തോതി പാടിഹാരിയം ദസ്സേന്തോ.

൭൩. ചങ്കമന്തോവാതി ദസലോകധാതുസഹസ്സാനി അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ ഠിതേ തസ്മിം രതനമയേ ചങ്കമേ ചങ്കമമാനോവ കഥേസി. ലോകനായകോതി അഥ സത്ഥാ മനോസിലാതലേ സീഹനാദം നദന്തോ സീഹോ വിയ ഗജ്ജന്തോ പാവുസ്സകമേഘോ വിയ ച ആകാസഗങ്ഗം ഓതാരേന്തോ വിയ ച അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതേന (ദീ. നി. ൨.൨൮൫, ൩൦൧) സവനീയേന കമനീയേന ബ്രഹ്മസ്സരേന നാനാനയവിചിത്തം ചതുസച്ചപടിസംയുത്തം തിലക്ഖണാഹതം മധുരധമ്മകഥം കഥേസീതി അത്ഥോ.

അന്തരാ ന നിവത്തേതി, ചതുഹത്ഥേ ചങ്കമേ യഥാതി ഏത്ഥ സത്ഥാരാ പന നിമ്മിതസ്സ തസ്സ ചങ്കമസ്സ ഏകാ കോടി പാചീനചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഏകാ പച്ഛിമചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഏവം ഠിതേ തസ്മിം രതനചങ്കമേ ചങ്കമമാനോ സത്ഥാ ഉഭോ കോടിയോ പത്വാവ നിവത്തതി, അന്തരാ ഉഭോ കോടിയോ അപത്വാ ന നിവത്തതി. യഥാ ചതുഹത്ഥപ്പമാണേ ചങ്കമേ ചങ്കമമാനോ ഉഭോ കോടിയോ സീഘമേവ പത്വാ നിവത്തതി, ഏവം അന്തരാ ന നിവത്തതീതി അത്ഥോ. കിം പന ഭഗവാ ദസസഹസ്സയോജനപ്പമാണായാമം ചങ്കമം രസ്സമകാസി ¶ , താവമഹന്തം വാ അത്തഭാവം നിമ്മിനീതി? ന പനേവമകാസി. അചിന്തേയ്യോ ബുദ്ധാനം ബുദ്ധാനുഭാവോ. അകനിട്ഠഭവനതോ പട്ഠായ യാവ അവീചി, താവ ഏകങ്ഗണാ അഹോസി. തിരിയതോ ച ദസചക്കവാളസഹസ്സാനി ഏകങ്ഗണാനി അഹേസും. ദേവാ മനുസ്സേ പസ്സന്തി, മനുസ്സാപി ദേവേ പസ്സന്തി. യഥാ സബ്ബേ ദേവമനുസ്സാ പകതിയാ ചങ്കമമാനം പസ്സന്തി, ഏവം ഭഗവന്തം ചങ്കമമാനം പസ്സിംസൂതി. ഭഗവാ പന ചങ്കമന്തോവ ധമ്മം ദേസേതി അന്തരാസമാപത്തിഞ്ച സമാപജ്ജതി.

അഥ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ അപരിമിതസമയസമുപചിതകുസലബലജനിതദ്വത്തിംസവരലക്ഖണോപസോഭിതം അസീതാനുബ്യഞ്ജനവിരാജിതം വരസരീരം സരദസമയേ പരിപുണ്ണം വിയ രജനികരം സബ്ബഫാലിഫുല്ലം വിയ ച യോജനസതുബ്ബേധം പാരിച്ഛത്തകം അട്ഠാരസരതനുബ്ബേധം ബ്യാമപ്പഭാപരിക്ഖേപസസ്സിരികം വരകനകഗിരിമിവ ജങ്ഗമം അനോപമായ ബുദ്ധലീളായ അനോപമേന ബുദ്ധസിരിവിലാസേന ചങ്കമന്തം ദസസഹസ്സിദേവഗണപരിവുതം ഭഗവന്തം അദ്ദസ. ദിസ്വാന അയം ¶ പന സകലാപി ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു സന്നിപതിതാ, മഹതിയാ പനേത്ഥ ധമ്മദേസനായ ഭവിതബ്ബം, ബുദ്ധവംസദേസനാ പന ബഹൂപകാരാ ഭഗവതി പസാദാവഹാ, യംനൂനാഹം ദസബലസ്സ അഭിനീഹാരതോ ¶ പട്ഠായ ബുദ്ധവംസം പരിപുച്ഛേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ഏകംസം ചീവരം കത്വാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ദസനഖസമുജ്ജലം ജലജാമലാവികല-കമല-മകുലസദിസം അഞ്ജലിം സിരസി കത്വാ ഭഗവന്തം ‘‘കീദിസോ തേ മഹാവീരാ’’തിആദികം പരിപുച്ഛി. തേന വുത്തം –

‘‘സാരിപുത്തോ മഹാപഞ്ഞോ, സമാധിജ്ഝാനകോവിദോ;

പഞ്ഞായ പാരമിപ്പത്തോ, പുച്ഛതി ലോകനായകം.

‘‘കീദിസോ തേ മഹാവീര, അഭിനീഹാരോ നരുത്തമ;

കമ്ഹി കാലേ തയാ ധീര, പത്ഥിതാ ബോധിമുത്തമാ’’തി. –

ആദി. കാ നാമായം അനുസന്ധീതി? പുച്ഛാനുസന്ധി നാമ. തിസ്സോ ഹി അനുസന്ധിയോ – പുച്ഛാനുസന്ധി അജ്ഝാസയാനുസന്ധി യഥാനുസന്ധീതി. തത്ഥ ‘‘ഏവം വുത്തേ അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘കിം നു ഖോ, ഭന്തേ, ഓരിമം തീരം കിം പാരിമം തീര’’ന്തി (സം. നി. ൪.൨൪൧) ഏവം പുച്ഛന്താനം ഭഗവതാ വിസ്സജ്ജിതസുത്തവസേന പുച്ഛാനുസന്ധി വേദിതബ്ബാ.

‘‘അഥ ഖോ അഞ്ഞതരസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം ചേതസോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി ‘ഇതി കിര, ഭോ, രൂപം അനത്താ, വേദനാ അനത്താ, സഞ്ഞാ അനത്താ, സങ്ഖാരാ അനത്താ, വിഞ്ഞാണം അനത്താ, അനത്തകതാനി ¶ കമ്മാനി കമത്താനം ഫുസിസ്സന്തീ’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ഠാനം ഖോ പനേതം, ഭിക്ഖവേ, വിജ്ജതി, യം ഇധേകച്ചോ മോഘപുരിസോ അവിദ്വാ അവിജ്ജാഗതോ തണ്ഹാധിപതേയ്യേന ചേതസാ സത്ഥുസാസനം അതിധാവിതബ്ബം മഞ്ഞേയ്യ ‘ഇതി കിര, ഭോ, രൂപം അനത്താ, വേദനാ അനത്താ, സഞ്ഞാ അനത്താ, സങ്ഖാരാ അനത്താ, വിഞ്ഞാണം അനത്താ, അനത്തകതാനി കമ്മാനി കമത്താനം ഫുസിസ്സന്തീ’തി…പേ… തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി (മ. നി. ൩.൯൦) ഏവം പരേസം അജ്ഝാസയം വിദിത്വാ ഭഗവതാ വുത്തവസേന അജ്ഝാസയാനുസന്ധി വേദിതബ്ബാ.

യേന ¶ പന ധമ്മേന ആദിമ്ഹി ദേസനാ ഉട്ഠിതാ, തസ്സ ധമ്മസ്സ അനുരൂപധമ്മവസേന വാ പടിക്ഖേപവസേന വാ യേസു സുത്തേസു ഉപരിദേസനാ ആഗച്ഛതി, തേസം വസേന യഥാനുസന്ധി വേദിതബ്ബാ. തേന വുത്തം ‘‘പുച്ഛാനുസന്ധീ’’തി.

തത്ഥ പഞ്ഞായ പാരമിപ്പത്തോതി സാവകപാരമിഞാണസ്സ മത്ഥകം പത്തോ. പുച്ഛതീതി അപുച്ഛി. തത്ഥ പുച്ഛാ നാമ അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ, ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ, വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ, അനുമതിപുച്ഛാ, കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി പഞ്ചവിധാ ഹോതി. തത്ഥായം ഥേരസ്സ കതമാ പുച്ഛാതി ചേ? യസ്മാ പനായം ബുദ്ധവംസോ കപ്പസതസഹസ്സാധികഅസങ്ഖ്യേയ്യോപചിതപുഞ്ഞസമ്ഭാരാനം പച്ചേകബുദ്ധാനം ¶ കപ്പസതസഹസ്സാധികഅസങ്ഖ്യേയ്യോപചിതപുഞ്ഞസമ്ഭാരാനം ദ്വിന്നം അഗ്ഗസാവകാനഞ്ച കപ്പസതസഹസ്സോപചിതപുഞ്ഞസമ്ഭാരാനം സേസമഹാസാവകാനം വാ അവിസയോ, സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാനംയേവ വിസയോ, തസ്മാ ഥേരസ്സ അദിട്ഠജോതനാ പുച്ഛാതി വേദിതബ്ബാ.

കീദിസോതി പുച്ഛനാകാരോ, കിംപകാരോതി അത്ഥോ. തേതി തവ. അഭിനീഹാരോതി അഭിനീഹാരോ നാമ ബുദ്ധഭാവത്ഥം മാനസം ബന്ധിത്വാ ‘‘ബുദ്ധബ്യാകരണം അലദ്ധാ ന ഉട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി വീരിയമധിട്ഠായ നിപജ്ജനം. തേന വുത്തം –

‘‘കീദിസോ തേ മഹാവീര, അഭിനീഹാരോ നരുത്തമാ’’തി.

കമ്ഹി കാലേതി തസ്മിം കാലേ. പത്ഥിതാതി ഇച്ഛിതാ അഭികങ്ഖിതാ, ‘‘ബുദ്ധോ ബോധേയ്യം മുത്തോ മോചേയ്യ’’ന്തിആദിനാ നയേന ബുദ്ധഭാവായ പണിധാനം കദാ കതന്തി അപുച്ഛി. ബോധീതി സമ്മാസമ്ബോധി, അരഹത്തമഗ്ഗഞാണസ്സ ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ ചേതം അധിവചനം. ഉത്തമാതി സാവകബോധിപച്ചേകബോധീഹി സേട്ഠത്താ ഉത്തമാതി വുത്താ. ഉഭിന്നമന്തരാ മ-കാരോ പദസന്ധികരോ.

ഇദാനി ¶ ബുദ്ധഭാവകാരകേ ധമ്മേ പുച്ഛന്തോ –

‘‘ദാനം സീലഞ്ച നേക്ഖമ്മം, പഞ്ഞാവീരിയഞ്ച കീദിസം;

ഖന്തിസച്ചമധിട്ഠാനം, മേത്തുപേക്ഖാ ച കീദിസാ.

‘‘ദസ പാരമീ തയാ ധീര, കീദിസീ ലോകനായക;

കഥം ഉപപാരമീ പുണ്ണാ, പരമത്ഥപാരമീ കഥ’’ന്തി. – ആഹ;

തത്ഥ ¶ ദാനപാരമിയം താവ ബാഹിരഭണ്ഡപരിച്ചാഗോ പാരമീ നാമ, അങ്ഗപരിച്ചാഗോ ഉപപാരമീ നാമ, ജീവിതപരിച്ചാഗോ പരമത്ഥപാരമീ നാമാതി. ഏസ നയോ സേസപാരമീസുപി. ഏവം ദസ പാരമിയോ ദസ ഉപപാരമിയോ ദസ പരമത്ഥപാരമിയോതി സമത്തിംസ പാരമിയോ ഹോന്തി. തത്ഥ ബോധിസത്തസ്സ ദാനപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ സസപണ്ഡിതജാതകേ –

‘‘ഭിക്ഖായ ഉപഗതം ദിസ്വാ, സകത്താനം പരിച്ചജിം;

ദാനേന മേ സമോ നത്ഥി, ഏസാ മേ ദാനപാരമീ’’തി. (ചരിയാ. ൧.൧൪൩ തസ്സുദ്ദാനം) –

ഏവം പരം ജീവിതപരിച്ചാഗം കരോന്തസ്സ ദാനപാരമീ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

തഥാ സീലപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേനേവ പനസ്സ സങ്ഖപാലജാതകേ –

‘‘സൂലേഹി ¶ വിനിവിജ്ഝന്തേ, കോട്ടയന്തേപി സത്തിഭി;

ഭോജപുത്തേ ന കുപ്പാമി, ഏസാ മേ സീലപാരമീ’’തി. (ചരിയാ. ൨.൯൧) –

ഏവം അത്തപരിച്ചാഗം കരോന്തസ്സ സീലപാരമീ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

തഥാ മഹാരജ്ജം പഹായ നേക്ഖമ്മപാരമിയാ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ ചൂളസുതസോമജാതകേ –

‘‘മഹാരജ്ജം ¶ ഹത്ഥഗതം, ഖേളപിണ്ഡംവ ഛഡ്ഡയിം;

ചജതോ ന ഹോതി ലഗ്ഗനം, ഏസാ മേ നേക്ഖമ്മപാരമീ’’തി. (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ; ജാ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ; അപ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ) –

ഏവം നിസ്സങ്ഗതായ രജ്ജം ഛഡ്ഡേത്വാ നിക്ഖമന്തസ്സ നേക്ഖമ്മപാരമീ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

തഥാ മഹോസധപണ്ഡിതകാലാദീസു പഞ്ഞാപാരമിയാ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ സത്തുഭത്തകപണ്ഡിതകാലേ –

‘‘പഞ്ഞായ വിചിനന്തോഹം, ബ്രാഹ്മണം മോചയിം ദുഖാ;

പഞ്ഞായ മേ സമോ നത്ഥി, ഏസാ മേ പഞ്ഞാപാരമീ’’തി. (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ; ജാ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ; അപ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ) –

അന്തോഭസ്തഗതം ¶ സപ്പം ദസ്സേന്തസ്സ പഞ്ഞാപാരമീ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

തഥാ വീരിയപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ മഹാജനകജാതകേ –

‘‘അതീരദസ്സീ ജലമജ്ഝേ, ഹതാ സബ്ബേവ മാനുസാ;

ചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥാ നത്ഥി, ഏസാ മേ വീരിയപാരമീ’’തി. (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ; ജാ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ; അപ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ) –

ഏവം മഹാസമുദ്ദം തരന്തസ്സ വീരിയപാരമീ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

‘‘അചേതനംവ കോട്ടേന്തേ, തിണ്ഹേന ഫരസുനാ മമം;

കാസിരാജേ ന കുപ്പാമി, ഏസാ മേ ഖന്തിപാരമീ’’തി. (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ; ജാ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ; അപ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ) –

ഏവം ¶ അചേതനഭാവേന വിയ മഹാദുക്ഖം അധിവാസേന്തസ്സ ഖന്തിപാരമീ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

‘‘സച്ചവാചംനുരക്ഖന്തോ, ചജിത്വാ മമ ജീവിതം;

മോചേസിം ഏകസതം ഖത്തിയേ, ഏസാ മേ സച്ചപാരമീ’’തി. (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ; ജാ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ; അപ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ) –

ഏവം ജീവിതം ചജിത്വാ സച്ചം അനുരക്ഖന്തസ്സ സച്ചപാരമീ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

‘‘മാതാ ¶ പിതാ ന മേ ദേസ്സാ, അത്താ മേ ന ച ദേസ്സിയോ;

സബ്ബഞ്ഞുതം പിയം മയ്ഹം, തസ്മാ വതം അധിട്ഠഹി’’ന്തി. (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ; ജാ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ; അപ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ; ചരിയാ ൩.൬൫) –

ഏവം ജീവിതമ്പി പരിച്ചജിത്വാ വതം അധിട്ഠഹന്തസ്സ അധിട്ഠാനപാരമീ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

‘‘ന മം കോചി ഉത്തസതി, നപി ഭായാമി കസ്സചി;

മേത്താബലേനുപത്ഥദ്ധോ, രമാമി പവനേ തദാ’’തി. (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ; ജാ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ; അപ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ; ചരിയാ. ൩.൧൧൩) –

ഏവം ¶ ജീവിതമ്പി അനോലോകേത്വാ മേത്തായന്തസ്സ മേത്താപാരമീ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

‘‘സുസാനേ സേയ്യം കപ്പേമി, ഛവട്ഠികം ഉപനിധായഹം;

ഗാമണ്ഡലാ ഉപഗന്ത്വാ, രൂപം ദസ്സേന്തിനപ്പക’’ന്തി. (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ; ജാ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ; അപ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ; ചരിയാ. ൩.൧൧൯) –

ഏവം ഗാമദാരകേസു നിട്ഠുഭനാദീഹി ചേവ മാലാഗന്ധൂപഹാരാദീഹി ച സുഖദുക്ഖം ഉപ്പാദേന്തേസുപി ഉപേക്ഖം അനതിവത്തന്തസ്സ ഉപേക്ഖാപാരമീ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന ചരിയാപിടകതോ ഗഹേതബ്ബോ.

ഇദാനി ഥേരേന പുട്ഠസ്സ ഭഗവതോ ബ്യാകരണം ദസ്സേന്തേഹി സങ്ഗീതികാരകേഹി –

‘‘തസ്സ പുട്ഠോ വിയാകാസി, കരവീകമധുരഗിരോ;

നിബ്ബാപയന്തോ ഹദയം, ഹാസയന്തോ സദേവകം.

‘‘അതീതബുദ്ധാനം ജിനാനം ദേസിതം, നികീലിതം ബുദ്ധപരമ്പരാഗതം;

പുബ്ബേനിവാസാനുഗതായ ബുദ്ധിയാ, പകാസയീ ലോകഹിതം സദേവകേ’’തി. – വുത്തം;

തത്ഥ തസ്സ പുട്ഠോ വിയാകാസീതി തേന ധമ്മസേനാപതിനാ പുട്ഠോ ഹുത്വാ തസ്സ ബ്യാകാസി, അത്തനോ അഭിനീഹാരതോ പട്ഠായ അഭിസമ്ബോധിപരിയോസാനം സബ്ബം ബുദ്ധവംസം കഥേസീതി അത്ഥോ. കരവീകമധുരഗിരോതി കരവീകസകുണസ്സ വിയ മധുരാ ഗിരാ യസ്സ സോ കരവീകമധുരഗിരോ, കരവീകമധുരമഞ്ജുസ്സരോതി അത്ഥോ. തത്രിദം കരവീകാനം മധുരസ്സരതാ – കരവീകസകുണാ കിര മധുരരസം ¶ അമ്ബപക്കം മുഖതുണ്ഡകേന പഹരിത്വാ പഗ്ഘരിതം ഫലരസം പിവിത്വാ പക്ഖേന താളം ദത്വാ വികൂജമാനേ ചതുപ്പദാ മദമത്താ വിയ ലളിതും ആരഭന്തി, ഗോചരപസുതാപി ചതുപ്പദഗണാ മുഖഗതാനിപി തിണാനി ഛഡ്ഡേത്വാ തം നാദം സുണന്തി, വാളമിഗാ ഖുദ്ദകമിഗേ അനുബന്ധമാനാ ഉക്ഖിത്തം പാദം അനിക്ഖിപിത്വാ ¶ ചിത്തകതാ വിയ തിട്ഠന്തി, അനുബന്ധമിഗാപി മരണഭയം ഹിത്വാ തിട്ഠന്തി, ആകാസേ പക്ഖന്ദന്താ പക്ഖിനോപി പക്ഖേ പസാരേത്വാ തിട്ഠന്തി, ഉദകേ മച്ഛാപി കണ്ണപടലം അചാലേന്താ തം സദ്ദം സുണമാനാ തിട്ഠന്തി. ഏവം മധുരസ്സരാ കരവീകാ (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൮; മ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൮൬). നിബ്ബാപയന്തോ ഹദയന്തി കിലേസഗ്ഗിസന്തത്തസബ്ബജനമാനസം ¶ ധമ്മകഥാമതധാരായ സീതിഭാവം ജനയന്തോതി അത്ഥോ. ഹാസയന്തോതി തോസയന്തോ. സദേവകന്തി സദേവകം ലോകം.

അതീതബുദ്ധാനന്തി അതീതാനം ബുദ്ധാനം. അമ്ഹാകം ഭഗവതോ അഭിനീഹാരസ്സ പുരതോ പന തണ്ഹങ്കരോ മേധങ്കരോ സരണങ്കരോ ദീപങ്കരോതി ചത്താരോ ബുദ്ധാ ഏകസ്മിം കപ്പേ നിബ്ബത്തിംസു. തേസം അപരഭാഗേ കോണ്ഡഞ്ഞാദയോ തേവീസതി ബുദ്ധാതി സബ്ബേ ദീപങ്കരാദയോ ചതുവീസതി ബുദ്ധാ ഇധ ‘‘അതീതബുദ്ധാ’’തി അധിപ്പേതാ, തേസം അതീതബുദ്ധാനം. ജിനാനന്തി തസ്സേവ വേവചനം. ദേസിതന്തി കഥിതം. ചതുവീസതിയാ ബുദ്ധാനം ചതുസച്ചപടിസംയുത്തം ധമ്മകഥം. നികീലിതന്തി തേസം ചരിതം കപ്പജാതിഗോത്തായുബോധിസാവകസന്നിപാതഉപട്ഠാകമാതാപിതുപുത്തഭരിയാപരിച്ഛേദാദികം നികീലിതം നാമ. ബുദ്ധപരമ്പരാഗതന്തി ദീപങ്കരദസബലതോ പട്ഠായ യാവ കസ്സപപരമ്പരതോ ആഗതം ദേസിതം നികീലിതം വാതി അത്ഥോ. പുബ്ബേനിവാസാനുഗതായ ബുദ്ധിയാതി ഏകമ്പി ജാതിം ദ്വേപി ജാതിയോതി (മ. നി. ൧.൧൪൮, ൩൮൪, ൪൨൧; ൨.൨൩൩; ൩.൮൨; പാരാ. ൧൨) ഏവം വിഭത്തം പുബ്ബേ നിവുട്ഠക്ഖന്ധസന്താനസങ്ഖാതം പുബ്ബേനിവാസം അനുഗതാ ഉപഗതാ തായ പുബ്ബേനിവാസാനുഗതായ ബുദ്ധിയാ, പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണേനാതി അത്ഥോ. പകാസയീതി ബ്യാകാസി. ലോകഹിതന്തി സബ്ബലോകഹിതം ബുദ്ധവംസം. സദേവകേതി സദേവകേ ലോകേതി അത്ഥോ.

൮൦. അഥ ഭഗവാ കരുണാസീതലേന ഹദയേന സദേവകം ലോകം സവനേ നിയോജേന്തോ ‘‘പീതിപാമോജ്ജജനന’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ പീതിപാമോജ്ജജനനന്തി പീതിപാമോജ്ജകരം പീതിയാ പുബ്ബഭാഗം പാമോജ്ജം, പഞ്ചവണ്ണായ പീതിയാ ജനനന്തി അത്ഥോ. സോകസല്ലവിനോദനന്തി സോകസങ്ഖാതാനം സല്ലാനം വിനോദനം വിദ്ധംസനം. സബ്ബസമ്പത്തിപടിലാഭന്തി ¶ സബ്ബാപി ദേവമനുസ്സസമ്പത്തിആദയോ സമ്പത്തിയോ പടിലഭന്തി ഏതേനാതി സബ്ബസമ്പത്തിപടിലാഭോ, തം സബ്ബസമ്പത്തിപടിലാഭം ബുദ്ധവംസദേസനന്തി അത്ഥോ. ചിത്തീകത്വാതി ¶ ചിത്തേ കത്വാ, ബുദ്ധാനുസ്സതിം പുരക്ഖത്വാതി അത്ഥോ. സുണാഥാതി നിസാമേഥ നിബോധഥ. മേതി മമ.

൮൧. മദനിമ്മദനന്തി ജാതിമദാദീനം സബ്ബമദാനം നിമ്മദനകരം. സോകനുദന്തി സോകോ നാമ ഞാതിബ്യസനാദീഹി ഫുട്ഠസ്സ ചിത്തസന്താപോ. കിഞ്ചാപി അത്ഥതോ ദോമനസ്സമേവ ഹോതി, ഏവം സന്തേപി അന്തോനിജ്ഝാനലക്ഖണോ, ചേതസോ പരിനിജ്ഝായനരസോ, അനുസോചനപച്ചുപട്ഠാനോ, തം സോകം നുദതീതി സോകനുദോ, തം സോകനുദം. സംസാരപരിമോചനന്തി സംസാരബന്ധനതോ പരിമോചനകരം. ‘‘സംസാരസമതിക്കമ’’ന്തിപി പാഠോ, തസ്സ സംസാരസമതിക്കമകരന്തി അത്ഥോ.

സബ്ബദുക്ഖക്ഖയന്തി ¶ ഏത്ഥ ദുക്ഖ-സദ്ദോ ദുക്ഖവേദനാ-ദുക്ഖവത്ഥു-ദുക്ഖാരമ്മണ-ദുക്ഖപച്ചയ-ദുക്ഖട്ഠാനാദീസു ദിസ്സതി. അയഞ്ഹി ‘‘ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൩൨; മ. നി. ൧.൩൮൩, ൪൩൦; പാരാ. ൧൧) ദുക്ഖവേദനായം ദിസ്സതി. ‘‘ജാതിപി ദുക്ഖാ ജരാപി ദുക്ഖാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൮൭; സം. നി. ൫.൧൦൮൧) ദുക്ഖവത്ഥുസ്മിം. ‘‘യസ്മാ ച ഖോ, മഹാലി, രൂപം ദുക്ഖം ദുക്ഖാനുപതിതം ദുക്ഖാവക്കന്ത’’ന്തിആദീസു (സം. നി. ൩.൬൦) ദുക്ഖാരമ്മണേ. ‘‘ദുക്ഖോ പാപസ്സ ഉച്ചയോ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൧൧൭) ദുക്ഖപച്ചയേ. ‘‘യാവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, ന സുകരാ അക്ഖാനേന പാപുണിതം യാവ ദുക്ഖാ നിരയാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൨൫൦) ദുക്ഖട്ഠാനേ. ഇധ പനായം ദുക്ഖവത്ഥുസ്മിം ദുക്ഖപച്ചയേപി ച ദട്ഠബ്ബോ. തസ്മാ ജാതിആദിസബ്ബദുക്ഖക്ഖയകരന്തി അത്ഥോ (ധ. സ. അട്ഠ. ൨ ആദയോ). മഗ്ഗന്തി ഏത്ഥ കുസലത്ഥികേഹി മഗ്ഗീയതി, കിലേസേ വാ മാരേന്തോ ഗച്ഛതീതി മഗ്ഗോതി ബുദ്ധവംസദേസനാ വുച്ചതി, തം നിബ്ബാനസ്സ മഗ്ഗഭൂതം ബുദ്ധവംസദേസനം. സക്കച്ചന്തി സക്കച്ചം ചിത്തീകത്വാ, ഓഹിതസോതാ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. പടിപജ്ജഥാതി അധിതിട്ഠഥ, സുണാഥാതി അത്ഥോ. അഥ വാ പീതിപാമോജ്ജജനനം സോകസല്ലവിനോദനം സബ്ബസമ്പത്തിപടിലാഭഹേതുഭൂതം ഇമം ബുദ്ധവംസദേസനം സുത്വാ ഇദാനി മദനിമ്മദനാദിഗുണവിസേസാവഹം സബ്ബദുക്ഖക്ഖയം ബുദ്ധഭാവമഗ്ഗം പടിപജ്ജഥാതി ¶ സബ്ബേസം ദേവമനുസ്സാനം ബുദ്ധത്തം പണിധായ ഉസ്സാഹം ജനേതി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

ഇതി മധുരത്ഥവിലാസിനിയാ ബുദ്ധവംസ-അട്ഠകഥായ

രതനചങ്കമനകണ്ഡവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിട്ഠിതാ ച സബ്ബാകാരേന അബ്ഭന്തരനിദാനസ്സത്ഥവണ്ണനാ.

‘‘കപ്പേ ച സതസഹസ്സേ, ചതുരോ ച അസങ്ഖിയേ;

അമരം നാമ നഗരം, ദസ്സനേയ്യം മനോരമ’’ന്തി. –

ആദിനയപ്പവത്തായ ബുദ്ധവംസവണ്ണനായ ഓകാസോ അനുപ്പത്തോ. സാ പനേസാ ബുദ്ധവംസവണ്ണനാ യസ്മാ സുത്തനിക്ഖേപം വിചാരേത്വാ വുച്ചമാനാ പാകടാ ഹോതി, തസ്മാ സുത്തനിക്ഖേപവിചാരണാ താവ വേദിതബ്ബാ. ചത്താരോ ഹി സുത്തനിക്ഖേപാ അത്തജ്ഝാസയോ പരജ്ഝാസയോ പുച്ഛാവസികോ അട്ഠുപ്പത്തികോതി. തത്ഥ യാനി സുത്താനി ഭഗവാ പരേഹി അനജ്ഝിട്ഠോ കേവലം അത്തനോ അജ്ഝാസയേന കഥേസി. സേയ്യഥിദം – ആകങ്ഖേയ്യസുത്തം (മ. നി. ൧.൬൪ ആദയോ) വത്ഥസുത്തന്തി (മ. നി. ൧.൭൦ ആദയോ) ഏവമാദീനി, തേസം അത്തജ്ഝാസയോ നിക്ഖേപോ.

യാനി വാ പന ‘‘പരിപക്കാ ഖോ രാഹുലസ്സ വിമുത്തിപരിപാചനീയാ ധമ്മാ, യംനൂനാഹം രാഹുലം ഉത്തരിം ആസവാനം ഖയേ വിനേയ്യ’’ന്തി (സം. നി. ൪.൧൨൧) ഏവം പരേസം അജ്ഝാസയം ഖന്തിം മനം ബുജ്ഝനകഭാവഞ്ച ഓലോകേത്വാ പരജ്ഝാസയവസേന കഥിതാനി. സേയ്യഥിദം – രാഹുലോവാദസുത്തം ധമ്മചക്കപ്പവത്തനസുത്തന്തി (സം. നി. ൫.൧൦൮൧; മഹാവ. ൧൩ ആദയോ; പടി. മ. ൨.൩൦) ഏവമാദീനി, തേസം പരജ്ഝാസയോ നിക്ഖേപോ.

ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ തേ തേ ദേവമനുസ്സാ പഞ്ഹം പുച്ഛന്തി. ഏവം പുട്ഠേന പന ഭഗവതാ യാനി കഥിതാനി ദേവതാസംയുത്ത (സം. നി. ൧.൧ ആദയോ) ബോജ്ഝങ്ഗസംയുത്താദീനി (സം. നി. ൫.൧൮൨ ആദയോ) തേസം പുച്ഛാവസികോ നിക്ഖേപോ.

യാനി വാ പന ഉപ്പന്നം കാരണം പടിച്ച ദേസിതാനി ധമ്മദായാദ- (മ. നി. ൧.൨൯ ആദയോ) പുത്തമംസൂപമാദീനി (സം. നി. ൨.൬൩), തേസം അട്ഠുപ്പത്തികോ നിക്ഖേപോ. ഏവമേതേസു ചതൂസു സുത്തനിക്ഖേപേസു ഇമസ്സ ബുദ്ധവംസസ്സ പുച്ഛാവസികോ നിക്ഖേപോ. പുച്ഛാവസേന ഹി ഭഗവതാ അയം ¶ നിക്ഖിത്തോ. കസ്സ പുച്ഛാവസേന? ആയസ്മതോ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ. വുത്തഞ്ഹേതം അസ്മിം നിദാനസ്മിം ഏവ –

‘‘സാരിപുത്തോ ¶ ¶ മഹാപഞ്ഞോ, സമാധിജ്ഝാനകോവിദോ;

പഞ്ഞായ പാരമിപ്പത്തോ, പുച്ഛതി ലോകനായകം;

കീദിസോ തേ മഹാവീര, അഭിനീഹാരോ നരുത്തമാ’’തി. (ബു. വം. ൧.൭൪-൭൫) –

ആദി. തേനേസാ ബുദ്ധവംസദേസനാ പുച്ഛാവസികാതി വേദിതബ്ബാ.

തത്ഥ കപ്പേ ച സതസഹസ്സേതി ഏത്ഥ കപ്പ-സദ്ദോ പനായം അഭിസദ്ദഹനവോഹാരകാലപഞ്ഞത്തിഛേദനവികപ്പനലേസസമന്തഭാവആയുകപ്പമഹാകപ്പാദീസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹി ‘‘ഓകപ്പനീയമേതം ഭോതോ ഗോതമസ്സ. യഥാ തം അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൩൮൭) അഭിസദ്ദഹനേ ദിസ്സതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹി സമണകപ്പേഹി ഫലം പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി ഏവമാദീസു (ചൂളവ. ൨൫൦) വോഹാരേ. ‘‘യേന സുദം നിച്ചകപ്പം വിഹരാമീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൩൮൭) കാലേ. ‘‘ഇച്ചായസ്മാ കപ്പോ’’തി (സു. നി. ൧൦൯൮; ചൂളനി. കപ്പമാണവപുച്ഛാ ൧൧൭; കപ്പമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൬൧) ച, ‘‘നിഗ്രോധകപ്പോ ഇതി തസ്സ നാമം, തയാ കതം ഭഗവാ ബ്രാഹ്മണസ്സാ’’തി ച ഏവമാദീസു (സു. നി. ൩൪൬) പഞ്ഞത്തിയം. ‘‘അലങ്കതോ കപ്പിതകേസമസ്സൂ’’തി ഏവമാദീസു (ജാ. ൨.൨൨.൧൩൬൮) ഛേദനേ. ‘‘കപ്പതി ദ്വങ്ഗുലകപ്പോ’’തിആദീസു (ചൂളവ. ൪൪൬) വികപ്പേ. ‘‘അത്ഥി കപ്പോ നിപജ്ജിതു’’ന്തിആദീസു (അ. നി. ൮.൮൦) ലേസേ. ‘‘കേവലകപ്പം ജേതവനം ഓഭാസേത്വാ’’തിആദീസു സമന്തഭാവേ. ‘‘തിട്ഠതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ കപ്പം, തിട്ഠതു സുഗതോ കപ്പ’’ന്തി (ദീ. നി. ൨.൧൭൮; ഉദാ. ൫൧) ഏത്ഥ ആയുകപ്പേ. ‘‘കീവ ദീഘോ നു ഖോ, ഭന്തേ, കപ്പോ’’തി (സം. നി. ൨.൧൨൮-൧൨൯) ഏത്ഥ മഹാകപ്പേ. ആദിസദ്ദേന ‘‘സത്ഥുകപ്പേന വത കിര, ഭോ, മയം സാവകേന സദ്ധിം മന്തയമാനാ ന ജാനിമ്ഹാ’’തി (മ. നി. ൧.൨൬൦) ഏത്ഥ പടിഭാഗേ. ‘‘കപ്പോ നട്ഠോ ഹോതി. കപ്പകതോകാസോ ജിണ്ണോ ഹോതീ’’തി (പാചി. ൩൭൧) ഏത്ഥ വിനയകപ്പേ. ഇധ പന മഹാകപ്പേ ദട്ഠബ്ബോ. തസ്മാ കപ്പേ ച സതസഹസ്സേതി മഹാകപ്പാനം സതസഹസ്സാനന്തി അത്ഥോ (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൯; ൩.൨൭൫; സം. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൧; അ. നി. അട്ഠ. ൨.൩.൧൨൮; ഖു. പാ. അട്ഠ. ൫.മങ്ഗലസുത്ത, ഏവമിച്ചാദിപാഠവണ്ണനാ; സു. നി. അട്ഠ. ൨.മങ്ഗലസുത്തവണ്ണനാ; ചരിയാ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ.൧; ചൂളനി. അട്ഠ. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ). ¶ ചതുരോ ച അസങ്ഖിയേതി ‘‘ചതുന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ’’തി വചനസേസോ ദട്ഠബ്ബോ. കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ചതുന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേതി അത്ഥോ. അമരം നാമ നഗരന്തി ‘‘അമര’’ന്തി ച ‘‘അമരവതീ’’തി ¶ ച ലദ്ധനാമം നഗരം അഹോസി. കേചി പനേത്ഥ അഞ്ഞേനാപി പകാരേന വണ്ണയന്തി, കിം തേഹി, നാമമത്തം പനേതം തസ്സ നഗരസ്സ. ദസ്സനേയ്യന്തി സുവിഭത്തവിചിത്ര-ചച്ചരദ്വാര-ചതുക്കസിങ്ഘാടിക-പാകാര-പരിക്ഖേപപാസാദ- ഹമ്മിയ-ഭവന-സമലങ്കതത്താ ദസ്സനീയം. മനോരമന്തി സമസുചിപരമരമണീയഭൂമിഭാഗത്താ ഛായൂദകസമ്പന്നത്താ ¶ സുലഭാഹാരത്താ സബ്ബോപകരണയുത്തത്താ ച സമിദ്ധത്താ ദേവമനുസ്സാദീനം മനോ രമയതീതി മനോരമം.

ദസഹി സദ്ദേഹി അവിവിത്തന്തി ഹത്ഥിസദ്ദേന അസ്സസദ്ദേന രഥസദ്ദേന ഭേരിസദ്ദേന സങ്ഖസദ്ദേന മുദിങ്ഗസദ്ദേന വീണാസദ്ദേന ഗീതസദ്ദേന സമ്മതാളസദ്ദേന ‘‘ഭുഞ്ജഥ പിവഥ ഖാദഥാ’’തി ദസമേന സദ്ദേനാതി; ഇമേഹി ദസഹി സദ്ദേഹി അവിവിത്തം അഹോസി, സബ്ബകാലം അനുപമുസ്സവസമജ്ജനാടകാ കീളന്തീതി അത്ഥോ. അന്നപാനസമായുതന്തി അന്നേന ചതുബ്ബിധേനാഹാരേന ച പാനേന ച സുട്ഠു ആയുതം അന്നപാനസമായുതം, ഇമിനാ സുഭിക്ഖതാ ദസ്സിതാ, ബഹുഅന്നപാനസമായുതന്തി അത്ഥോ.

ഇദാനി തേ ദസ സദ്ദേ വത്ഥുതോ ദസ്സനത്ഥം –

‘‘ഹത്ഥിസദ്ദം അസ്സസദ്ദം, ഭേരിസങ്ഖരഥാനി ച;

ഖാദഥ പിവഥ ചേവ, അന്നപാനേന ഘോസിത’’ന്തി. – വുത്തം;

തത്ഥ ഹത്ഥിസദ്ദന്തി ഹത്ഥീനം കോഞ്ചനാദസദ്ദേന, കരണത്ഥേ ഉപയോഗവചനം ദട്ഠബ്ബം. ഏസ നയോ സേസപദേസുപി. ഭേരിസങ്ഖരഥാനി ചാതി ഭേരിസദ്ദേന ച സങ്ഖസദ്ദേന ച രഥസദ്ദേന ചാതി അത്ഥോ. ലിങ്ഗവിപരിയാസേന വുത്തം, ‘ഖാദഥ പിവഥാ’തി ഏവമാദിനയപ്പവത്തേന അന്നപാനപടിസംയുത്തേന ഘോസിതം അഭിനാദിതന്തി അത്ഥോ. ഏത്ഥാഹ – തേസം പന സദ്ദാനം ഏകദേസോവ ദസ്സിതോ, ന സകലോതി? ന ഏകദേസോ സകലോ ദസവിധോ ദസ്സിതോവ. കഥം? ഭേരിസദ്ദേന മുദിങ്ഗസദ്ദോ സങ്ഗഹിതോ, സങ്ഖസദ്ദേന വീണാഗീതസമ്മതാളസദ്ദാ സങ്ഗഹിതാതി ദസേവ ദസ്സിതാ.

ഏവം ഏകേന പരിയായേന നഗരസമ്പത്തിം വണ്ണേത്വാ പുന തമേവ ദസ്സേതും –

‘‘നഗരം ¶ സബ്ബങ്ഗസമ്പന്നം, സബ്ബകമ്മമുപാഗതം, സത്തരതനസമ്പന്നം, നാനാജനസമാകുലം;

സമിദ്ധം ദേവനഗരംവ, ആവാസം പുഞ്ഞകമ്മിന’’ന്തി. – വുത്തം;

തത്ഥ ¶ സബ്ബങ്ഗസമ്പന്നന്തി പാകാരഗോപുരട്ടാലകാദിസബ്ബനഗരാവയവസമ്പന്നം, പരിപുണ്ണസബ്ബവിത്തൂപകരണധനധഞ്ഞതിണകട്ഠോദകന്തി വാ അത്ഥോ. സബ്ബകമ്മമുപാഗതന്തി സബ്ബകമ്മന്തേന ഉപഗതം, സമുപഗതസബ്ബകമ്മന്തന്തി അത്ഥോ. സത്തരതനസമ്പന്നന്തി ¶ പരിപുണ്ണമുത്താദിസത്തരതനം, ചക്കവത്തിനിവാസഭൂമിതോ വാ ഹത്ഥിരതനാദീഹി സത്തരതനേഹി സമ്പന്നം. നാനാജനസമാകുലന്തി നാനാവിധദേസഭാസേഹി ജനേഹി സമാകുലം. സമിദ്ധന്തി മനുസ്സോപഭോഗസബ്ബോപകരണേഹി സമിദ്ധം ഫീതം. ദേവനഗരം വാതി ദേവനഗരം വിയ ആലകമന്ദാ വിയ അമരവതീ സമിദ്ധന്തി വുത്തം ഹോതി. ആവാസം പുഞ്ഞകമ്മിനന്തി ആവസന്തി ഏത്ഥ പുഞ്ഞകമ്മിനോ ജനാതി ആവാസോ. ‘‘ആവാസോ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ആവാസ’’ന്തി ലിങ്ഗഭേദം കത്വാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. പഞ്ഞായതി തേനാതി പുഞ്ഞം, കുലരൂപമഹാഭോഗിസ്സരിയവസേന പഞ്ഞായതീതി അത്ഥോ. പുനാതീതി വാ പുഞ്ഞം. സബ്ബകുസലമലരജാപവാഹകത്താ പുഞ്ഞം കമ്മം യേസം അത്ഥി തേ പുഞ്ഞകമ്മിനോ, തേസം പുഞ്ഞകമ്മിനം ആവാസഭൂതന്തി അത്ഥോ.

തത്ഥ സുമേധോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ പടിവസതി ഉഭതോ സുജാതോ മാതിതോ ച പിതിതോ ച, സംസുദ്ധഗഹണികോ യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ അക്ഖിത്തോ അനുപകുട്ഠോ ജാതിവാദേന, അഭിരൂപോ ദസ്സനീയോ പാസാദികോ പരമായ വണ്ണപോക്ഖരതായ സമന്നാഗതോ, സോ തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ അഹോസി സനിഘണ്ഡുകേടുഭാനം സാക്ഖരപ്പഭേദാനം ഇതിഹാസപഞ്ചമാനം പദകോ വേയ്യാകരണോ അനവയോ ലോകായതമഹാപുരിസലക്ഖണേസു. തസ്സ പന ദഹരകാലേയേവ മാതാപിതരോ കാലമകംസു. അഥസ്സ രാസിവഡ്ഢകോ അമച്ചോ ആയപോത്ഥകം ആഹരിത്വാ സുവണ്ണരജതമണിമുത്താദിവിവിധരതനഭരിതേ ഗബ്ഭേ വിവരിത്വാ – ‘‘ഏത്ഥകം തേ, കുമാര, മാതു സന്തകം, ഏത്ഥകം പിതു സന്തകം, ഏത്ഥകം അയ്യകപയ്യകാന’’ന്തി യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ ധനം ആചിക്ഖിത്വാ – ‘‘ഏതം പടിപജ്ജാഹീ’’തി നിയ്യാതേസി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ അഗാരം അജ്ഝാവസി. തേന വുത്തം –

‘‘നഗരേ ¶ അമരവതിയാ, സുമേധോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ;

അനേകകോടിസന്നിചയോ, പഹൂതധനധഞ്ഞവാ.

‘‘അജ്ഝായകോ മന്തധരോ, തിണ്ണം വേദാന പാരഗൂ;

ലക്ഖണേ ഇതിഹാസേ ച, സധമ്മേ പാരമിം ഗതോ’’തി.

തത്ഥ നഗരേ അമരവതിയാതി അമരവതീസങ്ഖാതേ നഗരേ. സുമേധോ നാമാതി ഏത്ഥ ‘‘മേധാ’’തി പഞ്ഞാ ¶ വുച്ചതി. സാ തസ്സ സുന്ദരാ പസത്ഥാതി സുമേധോതി പഞ്ഞായിത്ഥ. ബ്രാഹ്മണോതി ബ്രഹ്മം അണതി സിക്ഖതീതി ബ്രാഹ്മണോ, മന്തേ സജ്ഝായതീതി അത്ഥോ ¶ . അക്ഖരചിന്തകാ പന ‘‘ബ്രഹ്മുനോ അപച്ചം ബ്രാഹ്മണോ’’തി വദന്തി. അരിയാ പന ബാഹിതപാപത്താ ബ്രാഹ്മണാതി. അനേകകോടിസന്നിചയോതി കോടീനം സന്നിചയോ കോടിസന്നിചയോ, അനേകോ കോടിസന്നിചയോ യസ്സ സോയം അനേകകോടിസന്നിചയോ, അനേകകോടി ധനസന്നിചയോതി അത്ഥോ. പഹൂതധനധഞ്ഞവാതി ബഹുലധനധഞ്ഞവാ. പുരിമം ഭൂമിഗതഗബ്ഭഗതധനധഞ്ഞവസേന വുത്തം, ഇദം നിച്ചപരിഭോഗൂപഗതധനധഞ്ഞവസേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

അജ്ഝായകോതി ന ഝായതീതി അജ്ഝായകോ, ഝാനഭാവനാരഹിതോതി അത്ഥോ. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘ന ദാനിമേ ഝായന്തീതി. ന ദാനിമേ ഝായന്തീതി ഖോ, വാസേട്ഠ, ‘അജ്ഝായകാ അജ്ഝായകാ’ ത്വേവ തതിയം അക്ഖരം ഉപനിബ്ബത്ത’’ന്തി (ദീ. നി. ൩.൧൩൨) ഏവം പഠമകപ്പികകാലേ ഝാനവിരഹിതാനം ബ്രാഹ്മണാനം ഗരഹവചനം ഉപ്പന്നം. ഇദാനി മന്തം ഝായതീതി അജ്ഝായകോ, മന്തേ പരിവത്തേതീതി ഇമിനാ അത്ഥേന പസംസവചനം കത്വാ വോഹരന്തി. മന്തേ ധാരേതീതി മന്തധരോ. തിണ്ണം വേദാനന്തി ഇരുവേദയജുവേദസാമവേദാനം തിണ്ണം വേദാനം. അയം പന വേദ-സദ്ദോ ഞാണസോമനസ്സഗന്ഥേസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹേസ – ‘‘യം ബ്രാഹ്മണം വേദഗുമാഭിജഞ്ഞാ, അകിഞ്ചനം കാമഭവേ അസത്ത’’ന്തിആദീസു (സു. നി. ൧൦൬൫) ഞാണേ ദിസ്സതി. ‘‘യേ വേദജാതാ വിചരന്തി ലോകേ’’തിആദീസു (അ. നി. ൪.൫൭) സോമനസ്സേ. ‘‘തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ സനിഘണ്ഡുകേടുഭാന’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൫൬) ഗന്ഥേ. ഇധാപി ഗന്ഥേ (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൭൫). പാരഗൂതി തിണ്ണം വേദാനം ഓട്ഠപഹതകരണമത്തേന പാരം ഗതോതി പാരഗൂ. ലക്ഖണേതി ഇത്ഥിലക്ഖണപുരിസലക്ഖണമഹാപുരിസലക്ഖണാദികേ ലക്ഖണേ. ഇതിഹാസേതി ഇതിഹ ആസ, ഇതിഹ ആസാതി ഈദിസവചനപടിസംയുത്തേ ¶ പുരാണസങ്ഖാതേ ഗന്ഥവിസേസേ. സധമ്മേതി ബ്രാഹ്മണാനം സകേ ധമ്മേ, സകേ ആചരിയകേ വാ. പാരമിം ഗതോതി പാരം ഗതോ, ദിസാപാമോക്ഖോ ആചരിയോ അഹോസീതി അത്ഥോ.

അഥേകദിവസം സോ ദസഗുണഗണാരാധിതപണ്ഡിതോ സുമേധപണ്ഡിതോ ഉപരിപാസാദവരതലേ രഹോഗതോ ഹുത്വാ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസിന്നോ ചിന്തേസി – ‘‘പുനബ്ഭവേ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണം നാമ ദുക്ഖം, തഥാ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ സരീരഭേദനം, അഹഞ്ച ജാതിധമ്മോ, ജരാധമ്മോ, ബ്യാധിധമ്മോ, മരണധമ്മോ, ഏവംഭൂതേന മയാ അജാതിം അജരം അബ്യാധിം അമരണം സുഖം സിവം നിബ്ബാനം പരിയേസിതും ¶ വട്ടതി, അവസ്സം ഭവചാരകതോ മുച്ചിത്വാ നിബ്ബാനഗാമിനാ ഏകേന മഗ്ഗേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി. തേന വുത്തം –

‘‘രഹോഗതോ ¶ നിസീദിത്വാ, ഏവം ചിന്തേസഹം തദാ;

ദുക്ഖോ പുനബ്ഭവോ നാമ, സരീരസ്സ ച ഭേദനം.

‘‘ജാതിധമ്മോ ജരാധമ്മോ, ബ്യാധിധമ്മോ സഹം തദാ;

അജരം അമരം ഖേമം, പരിയേസിസ്സാമി നിബ്ബുതിം.

‘‘യംനൂനിമം പൂതികായം, നാനാകുണപപൂരിതം;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛേയ്യം, അനപേക്ഖോ അനത്ഥികോ.

‘‘അത്ഥി ഹേഹിതി സോ മഗ്ഗോ, ന സോ സക്കാ ന ഹേതുയേ;

പരിയേസിസ്സാമി തം മഗ്ഗം, ഭവതോ പരിമുത്തിയാ’’തി.

ഏത്ഥ പന ഗാഥാസമ്ബന്ധഞ്ച അനുത്താനപദാനമത്ഥഞ്ച വത്വാവ ഗമിസ്സാമ. തത്ഥ രഹോഗതോതി രഹസി ഗതോ, രഹസി ഠാനേ നിസിന്നോ. ഏവം ചിന്തേസഹന്തി ഏവം ചിന്തേസിം അഹം. ഏവന്തി ഇമിനാ ചിന്തനാകാരം ദസ്സേതി. തദാതി തസ്മിം സുമേധപണ്ഡിതകാലേ. ‘‘ഏവം ചിന്തേസഹ’’ന്തി ഭഗവാ ഇമിനാ അത്തനാ സദ്ധിം സുമേധപണ്ഡിതം ഏകത്തം കരോതി. തസ്മാ തദാ സോ സുമേധോ അഹമേവാതി പകാസേന്തോ ‘‘ഏവം ചിന്തേസഹം തദാ’’തി ഭഗവാ ഉത്തമപുരിസവസേനാഹ. ജാതിധമ്മോതി ജാതിസഭാവോ. ഏസ നയോ സേസപദേസുപി. നിബ്ബുതിന്തി നിബ്ബാനം.

യംനൂനാതി ¶ പരിവിതക്കനത്ഥേ നിപാതോ, യദി പനാഹന്തി അത്ഥോ. പൂതികായന്തി പൂതിഭൂതം കായം. നാനാകുണപപൂരിതന്തി മുത്ത-കരീസ-പുബ്ബലോഹിത-പിത്ത-സേമ്ഹ-ഖേളസിങ്ഘാണികാദിഅനേകകുണപപൂരിതം. അനപേക്ഖോതി അനാലയോ. അത്ഥീതി അവസ്സം ഉപലബ്ഭതി. ഹേഹിതീതി ഭവിസ്സതി, പരിവിതക്കനവചനമിദം. ന സോ സക്കാ ന ഹേതുയേതി തേന മഗ്ഗേന ന സക്കാ ന ഭവിതും. സോ പന മഗ്ഗോ ഹേതുയേതി ഹേതുഭാവായ ന ന ഹോതി, ഹേതുയേവാതി അത്ഥോ. ഭവതോ പരിമുത്തിയാതി ഭവബന്ധനവിമുത്തിയാതി അത്ഥോ.

ഇദാനി അത്തനാ പരിവിതക്കിതമത്ഥം സമ്പാദയിതും ‘‘യഥാപീ’’തി ആദിമാഹ. യഥാ ഹി ലോകേ ദുക്ഖസ്സ പടിപക്ഖഭൂതം സുഖം നാമ അത്ഥി, ഏവം ഭവേ സതി തപ്പടിപക്ഖേന വിഭവേനാപി ഭവിതബ്ബം ¶ , യഥാ ച ഉണ്ഹേ സതി തസ്സ വൂപസമഭൂതം സീതലമ്പി അത്ഥി, ഏവം രാഗാദിഅഗ്ഗീനം വൂപസമേന നിബ്ബാനേന ഭവിതബ്ബം. യഥാ ച പാപസ്സ ലാമകസ്സ ധമ്മസ്സ പടിപക്ഖഭൂതോ കല്യാണോ അനവജ്ജധമ്മോപി ¶ അത്ഥിയേവ, ഏവമേവ പാപികായ ജാതിയാ സതി സബ്ബജാതിഖേപനതോ അജാതിസങ്ഖാതേന നിബ്ബാനേനാപി ഭവിതബ്ബമേവാതി. തേന വുത്തം –

‘‘യഥാപി ദുക്ഖേ വിജ്ജന്തേ, സുഖം നാമപി വിജ്ജതി;

ഏവം ഭവേ വിജ്ജമാനേ, വിഭവോപിച്ഛിതബ്ബകോ.

‘‘യഥാപി ഉണ്ഹേ വിജ്ജന്തേ, അപരം വിജ്ജതി സീതലം;

ഏവം തിവിധഗ്ഗി വിജ്ജന്തേ, നിബ്ബാനം ഇച്ഛിതബ്ബകം.

‘‘യഥാപി പാപേ വിജ്ജന്തേ, കല്യാണമപി വിജ്ജതി;

ഏവമേവ ജാതി വിജ്ജന്തേ, അജാതിപിച്ഛിതബ്ബക’’ന്തി.

തത്ഥ യഥാപീതി ഓപമ്മത്ഥേ നിപാതോ. സുഖന്തി കായികചേതസികസുഖം, സുട്ഠു ദുക്ഖം ഖണതീതി സുഖം. ഭവേതി ജനനേ. വിഭവോതി അജനനം, ജനനേ വിജ്ജമാനേ അജനനധമ്മോപി ഇച്ഛിതബ്ബോ. തിവിധഗ്ഗി വിജ്ജന്തേതി തിവിധേ രാഗാദികേ അഗ്ഗിമ്ഹി വിജ്ജമാനേതി അത്ഥോ. നിബ്ബാനന്തി തസ്സ തിവിധസ്സ രാഗാദിഅഗ്ഗിസ്സ നിബ്ബാപനം ഉപസമനം നിബ്ബാനഞ്ച ഇച്ഛിതബ്ബം. പാപേതി അകുസലേ ലാമകേ. കല്യാണമപീതി കുസലമപി. ഏവമേവാതി ഏവമേവം. ജാതി വിജ്ജന്തേതി ¶ ജാതിയാ വിജ്ജമാനായാതി അത്ഥോ. ലിങ്ഗഭേദഞ്ച വിഭത്തിലോപഞ്ച കത്വാ വുത്തം. അജാതിപീതി ജാതിഖേപനം അജാതിനിബ്ബാനമ്പി ഇച്ഛിതബ്ബം.

അഥാഹം പരമ്പി ചിന്തേസിം – ‘‘യഥാ നാമ ഗൂഥരാസിമ്ഹി നിമുഗ്ഗേന പുരിസേന ദൂരതോവ കമലകുവലയപുണ്ഡരീകസണ്ഡമണ്ഡിതം വിമലസലിലം തളാകം ദിസ്വാ – ‘കതരേന നു ഖോ മഗ്ഗേന തത്ഥ ഗന്തബ്ബ’ന്തി തളാകം ഗവേസിതും യുത്തം. യം തസ്സ അഗവേസനം, ന സോ തസ്സ തളാകസ്സ ദോസോ, തസ്സ പുരിസസ്സേവ ദോസോ. ഏവമേവ കിലേസമലധോവനേ അമതമഹാതളാകേ വിജ്ജമാനേ യം തസ്സ അഗവേസനം, ന സോ അമതസങ്ഖാതസ്സ നിബ്ബാനമഹാതളാകസ്സ ദോസോ, പുരിസസ്സേവ ദോസോ. യഥാ പന ചോരേഹി സംപരിവാരിതോ പുരിസോ പലായനമഗ്ഗേ വിജ്ജമാനേപി സചേ സോ ന പലായതി, ന സോ തസ്സ മഗ്ഗസ്സ ദോസോ, തസ്സ പുരിസസ്സേവ ദോസോ. ഏവമേവ കിലേസചോരേഹി പരിവാരേത്വാ ഗഹിതസ്സ പുരിസസ്സ വിജ്ജമാനേയേവ നിബ്ബാനമഹാനഗരഗാമിമ്ഹി സിവേ മഹാമഗ്ഗേ തസ്സ മഗ്ഗസ്സ അഗവേസനം ¶ നാമ ന മഗ്ഗസ്സ ദോസോ, പുരിസസ്സേവ ദോസോ. യഥാ ബ്യാധിപീളിതോ പുരിസോ വിജ്ജമാനേ ബ്യാധിതികിച്ഛകേ വേജ്ജേ സചേ തം വേജ്ജം ഗവേസിത്വാ തം ബ്യാധിം ന തികിച്ഛാപേതി, ന ¶ സോ വേജ്ജസ്സ ദോസോ, തസ്സ പുരിസസ്സേവ ദോസോ. ഏവമേവ പന യോ കിലേസബ്യാധിപരിപീളിതോ കിലേസവൂപസമമഗ്ഗകോവിദം വിജ്ജമാനമേവ ആചരിയം ന ഗവേസതി, തസ്സേവ ദോസോ, ന കിലേസബ്യാധിവിനായകസ്സ ആചരിയസ്സ ദോസോ’’തി. തേന വുത്തം –

‘‘യഥാ ഗൂഥഗതോ പുരിസോ, തളാകം ദിസ്വാന പൂരിതം;

ന ഗവേസതി തം തളാകം, ന ദോസോ തളാകസ്സ സോ.

‘‘ഏവം കിലേസമലധോവം, വിജ്ജന്തേ അമതന്തളേ;

ന ഗവേസതി തം തളാകം, ന ദോസോ അമതന്തളേ.

‘‘യഥാ അരീഹി പരിരുദ്ധോ, വിജ്ജന്തേ ഗമനമ്പഥേ;

ന പലായതി സോ പുരിസോ, ന ദോസോ അഞ്ജസസ്സ സോ.

‘‘ഏവം കിലേസപരിരുദ്ധോ, വിജ്ജമാനേ സിവേ പഥേ;

ന ഗവേസതി തം മഗ്ഗം, ന ദോസോ സിവമഞ്ജസേ.

‘‘യഥാപി ¶ ബ്യാധിതോ പുരിസോ, വിജ്ജമാനേ തികിച്ഛകേ;

ന തികിച്ഛാപേതി തം ബ്യാധിം, ന ദോസോ സോ തികിച്ഛകേ.

‘‘ഏവം കിലേസബ്യാധീഹി, ദുക്ഖിതോ പതിപീളിതോ;

ന ഗവേസതി തം ആചരിയം, ന ദോസോ സോ വിനായകേ’’തി.

തത്ഥ ഗൂഥഗതോതി ഗൂഥകൂപഗതോ, ഗൂഥേന ഗതോ മക്ഖിതോ വാ. കിലേസമലധോവന്തി കിലേസമലസോധനേ, ഭുമ്മത്ഥേ പച്ചത്തവചനം. അമതന്തളേതി അമതസങ്ഖാതസ്സ തളാകസ്സ, സാമിഅത്ഥേ ഭുമ്മവചനം ദട്ഠബ്ബം, അനുസ്സരം പക്ഖിപിത്വാ വുത്തം. അരീഹീതി പച്ചത്ഥികേഹി. പരിരുദ്ധോതി സമന്തതോ നിരുദ്ധോ. ഗമനമ്പഥേതി ഗമനപഥേ. ഛന്ദാവിനാസത്ഥം അനുസ്സരാഗമനം കത്വാ വുത്തം. ന പലായതീതി യദി ന പലായേയ്യ. സോ പുരിസോതി സോ ചോരേഹി പരിരുദ്ധോ പുരിസോ. അഞ്ജസസ്സാതി ¶ മഗ്ഗസ്സ. മഗ്ഗസ്സ ഹി –

‘‘മഗ്ഗോ ¶ പന്ഥോ പഥോ പജ്ജോ, അഞ്ജസം വടുമായനം;

നാവാ ഉത്തരസേതു ച, കുല്ലോ ച ഭിസി സങ്കമോ’’തി. (ചൂളനി. പാരായനത്ഥുതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൧൦൧) –

ബഹൂനി നാമാനി. സ്വായമിധ അഞ്ജസനാമേന വുത്തോ. സിവേതി സബ്ബുപദ്ദവാഭാവതോ സിവേ. സിവമഞ്ജസേതി സിവസ്സ അഞ്ജസസ്സാതി അത്ഥോ. തികിച്ഛകേതി വേജ്ജേ. ന തികിച്ഛാപേതീതി ന തികിച്ഛാപേയ്യ. ന ദോസോ സോ തികിച്ഛകേതി തികിച്ഛകസ്സ ദോസോ നത്ഥി, ബ്യാധിതസ്സേവ ദോസോതി അത്ഥോ. ദുക്ഖിതോതി സഞ്ജാതകായികചേതസികദുക്ഖോ. ആചരിയന്തി മോക്ഖമഗ്ഗാചരിയം. വിനായകേതി ആചരിയസ്സ.

ഏവം പനാഹം ചിന്തേത്വാ ഉത്തരിമ്പി ഏവം ചിന്തേസിം – ‘‘യഥാപി മണ്ഡനകജാതികോ പുരിസോ കണ്ഠേ ആസത്തം കുണപം ഛഡ്ഡേത്വാ സുഖീ ഗച്ഛേയ്യ, ഏവം മയാപി ഇമം പൂതികായം ഛഡ്ഡേത്വാ അനപേക്ഖേന നിബ്ബാനമഹാനഗരം പവിസിതബ്ബം. യഥാ ച നരനാരിയോ ഉക്കാരഭൂമിയം ഉച്ചാരപസ്സാവം കത്വാ ന തം ഉച്ഛങ്ഗേന വാ ആദായ ദസന്തേ വാ വേഠേത്വാ ആദായ ഗച്ഛന്തി, അഥ ഖോ ജിഗുച്ഛമാനാ ഓലോകേതുമ്പി അനിച്ഛന്താ അനപേക്ഖാ ഛഡ്ഡേത്വാ ഗച്ഛന്തി, ഏവം മയാപി ഇമം പൂതികായം അനപേക്ഖേന ഛഡ്ഡേത്വാ അമതം നിബ്ബാനനഗരം പവിസിതും വട്ടതി. യഥാ ച നാവികാ നാമ ജജ്ജരം നാവം ഉദകഗാഹിനിം ഛഡ്ഡേത്വാ അനപേക്ഖാവ ഗച്ഛന്തി, ഏവമഹമ്പി ഇമം നവഹി വണമുഖേഹി പഗ്ഘരന്തം കായം ഛഡ്ഡേത്വാ അനപേക്ഖോ നിബ്ബാനമഹാനഗരം പവിസിസ്സാമി ¶ . യഥാ ച കോചി പുരിസോ മുത്താമണിവേളുരിയാദീനി നാനാവിധാനി രതനാനി ആദായ ചോരേഹി സദ്ധിം മഗ്ഗം ഗച്ഛന്തോ അത്തനോ രതനവിനാസഭയേന തേ ചോരേ ഛഡ്ഡേത്വാ ഖേമം മഗ്ഗം ഗണ്ഹാതി, ഏവമയമ്പി പൂതികായോ രതനവിലോപകചോരസദിസോ. സചാഹം ഏത്ഥ തണ്ഹം കരിസ്സാമി, അരിയമഗ്ഗകുസലധമ്മരതനാനി മേ നസ്സിസ്സന്തി, തസ്മാ മയാ ഇമം മഹാചോരസദിസം കരജകായം ഛഡ്ഡേത്വാ നിബ്ബാനമഹാനഗരം പവിസിതും വട്ടതീ’’തി. തേന വുത്തം –

‘‘യഥാപി കുണപം പുരിസോ, കണ്ഠേ ബദ്ധം ജിഗുച്ഛിയ;

മോചയിത്വാന ഗച്ഛേയ്യ, സുഖീ സേരീ സയംവസീ.

‘‘തഥേവിമം പൂതികായം, നാനാകുണപസഞ്ചയം;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛേയ്യം, അനപേക്ഖോ അനത്ഥികോ.

‘‘യഥാ ¶ ¶ ഉച്ചാരട്ഠാനമ്ഹി, കരീസം നരനാരിയോ;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛന്തി, അനപേക്ഖാ അനത്ഥികാ.

‘‘ഏവമേവാഹം ഇമം കായം, നാനാകുണപപൂരിതം;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛിസ്സം, വച്ചം കത്വാ യഥാ കുടിം.

‘‘യഥാപി ജജ്ജരം നാവം, പലുഗ്ഗം ഉദഗാഹിനിം;

സാമീ ഛഡ്ഡേത്വാ ഗച്ഛന്തി, അനപേക്ഖാ അനത്ഥികാ.

‘‘ഏവമേവാഹം ഇമം കായം, നവച്ഛിദ്ദം ധുവസ്സവം;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛിസ്സം, ജിണ്ണനാവംവ സാമികാ.

‘‘യഥാപി പുരിസോ ചോരേഹി, ഗച്ഛന്തോ ഭണ്ഡമാദിയ;

ഭണ്ഡച്ഛേദഭയം ദിസ്വാ, ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛതി.

‘‘ഏവമേവ ഇമം കായോ, മഹാചോരസമോ വിയ;

പഹായിമം ഗമിസ്സാമി, കുസലച്ഛേദനാഭയാ’’തി.

തത്ഥ യഥാപി കുണപം പുരിസോതി യഥാപി ദഹരോ യുവാ മണ്ഡനകജാതികോ പുരിസോ അഹികുണപേന വാ കുക്കുരകുണപേന വാ മനുസ്സകുണപേന വാ കണ്ഠേ ആസത്തേന അട്ടീയിത്വാ ഹരായിത്വാ ജിഗുച്ഛിത്വാ തം കുണപം മോചേത്വാ ¶ ഗച്ഛേയ്യ. സുഖീതി സുഖിതോ. സേരീതി യഥിച്ഛകവിഹാരീ. നാനാകുണപസഞ്ചയന്തി അനേകവിധകുണപരാസിഭൂതം ‘‘നാനാകുണപപൂരിത’’ന്തിപി പാഠോ.

ഉച്ചാരട്ഠാനമ്ഹീതി ഉച്ചാരേന്തി വച്ചം കരോന്തി ഏത്ഥാതി ഉച്ചാരോ, ഉച്ചാരോ ച സോ ഠാനം ചേതി ഉച്ചാരട്ഠാനം. അഥ വാ ഉസ്സാസിയ്യതീതി ഉസ്സാസോ, വച്ചസ്സേതം നാമം, തസ്സ ഠാനം ഉസ്സാസട്ഠാനം, തസ്മിം ഉസ്സാസട്ഠാനമ്ഹി, ഉക്കാരട്ഠാനേതി അത്ഥോ. വച്ചം കത്വാ യഥാ കുടിന്തി വച്ചം കത്വാ കുടിം നരനാരിയോ വിയാതി അത്ഥോ.

ജജ്ജരന്തി ജിണ്ണം. പലുഗ്ഗന്തി പലുജ്ജന്തിം, വികിരന്തിന്തി അത്ഥോ. ഉദഗാഹിനിന്തി ഉദകഗാഹിനിം ¶ . സാമീതി നാവാസാമികാ. നവച്ഛിദ്ദന്തി ചക്ഖുസോതാദീഹി നവഹി വണമുഖേഹി ഛിദ്ദാവച്ഛിദ്ദേഹി യുത്തത്താ നവച്ഛിദ്ദം. ധുവസ്സവന്തി ധുവനിസ്സന്ദം, നിച്ചം പഗ്ഘരണാസുചിന്തി അത്ഥോ.

ഭണ്ഡമാദിയാതി യംകിഞ്ചി രതനാദികം ഭണ്ഡം ആദിയ. ഭണ്ഡച്ഛേദഭയം ¶ ദിസ്വാതി ഭണ്ഡസ്സ അച്ഛിന്ദനേന ഭയം ദിസ്വാതി അത്ഥോ. ഏവമേവാതി സോ ഭണ്ഡമാദായ ഗച്ഛന്തോ പുരിസോ വിയ. അയം കായോതി അയം പന കുച്ഛിതാനം പരമജേഗുച്ഛാനം ആയോതി കായോ. ആയോതി ഉപത്തിട്ഠാനം. ആയന്തി തതോതി ആയോ, കുച്ഛിതാ കേസാദയോ. ഇതി കുച്ഛിതാനം കേസാദീനം ആയോതി കായോ. മഹാചോരസമോ വിയാതി ചക്ഖുആദീഹി രൂപാദീസു പിയരൂപേസു സാരജ്ജനാദിവസേന പാണാതിപാതാദിന്നാദാനാദിചോരോ ഹുത്വാ സബ്ബകുസലം വിലുമ്പതീതി മഹാചോരസമോ. തസ്മാ യഥാ സോ രതനഭണ്ഡമാദായ ചോരേഹി സദ്ധിം ഗച്ഛന്തോ പുരിസോ തേ ചോരേ പഹായ ഗച്ഛതി, ഏവമേവാഹമ്പി ഇമം മഹാചോരസമം കായം പഹായ അത്തനോ സോത്ഥിഭാവകരം മഗ്ഗം ഗവേസിതും ഗമിസ്സാമീതി അത്ഥസമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. കുസലച്ഛേദനാഭയാതി കുസലധമ്മവിലോപനഭയേനാതി അത്ഥോ.

അഥേവം സുമേധപണ്ഡിതോ നാനാവിധാഹി ഉപമാഹി നേക്ഖമ്മകാരണം ചിന്തേത്വാ പുനപി ചിന്തേസി – ‘‘ഇമം മഹാധനരാസിം സംഹരിത്വാ മയ്ഹം പിതുപിതാമഹാദയോ പരലോകം ഗച്ഛന്താ ഏകകഹാപണമ്പി ഗഹേത്വാ ന ഗതാ, മയാ പന ഗഹേത്വാ ഗമനകാരണം കാതും വട്ടതീ’’തി ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി ¶ – ‘‘അഹം, മഹാരാജ, ജാതിജരാദീഹി ഉപദ്ദുതഹദയോ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിസ്സാമി, മയ്ഹം അനേകകോടിസതസഹസ്സം ധനം അത്ഥി, തം ദേവോ പടിപജ്ജതൂ’’തി. രാജാ ആഹ – ‘‘ന മയ്ഹം തേ ധനേന അത്ഥോ, ത്വംയേവ യഥിച്ഛകം കരോഹീ’’തി.

സോ ച ‘‘സാധു ദേവാ’’തി നഗരേ ഭേരിം ചരാപേത്വാ മഹാജനസ്സ ദാനം ദത്വാ വത്ഥുകാമേ ച കിലേസകാമേ ച പഹായ അമരവരനഗരസദിസതോ അമരനഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ ഏകകോവ നാനാമിഗഗണവന്തേ ഹിമവന്തേ ധമ്മികം നാമ പബ്ബതം നിസ്സായ അസ്സമം കത്വാ തത്ഥ പണ്ണസാലം കത്വാ പഞ്ചദോസവിവജ്ജിതം ചങ്കമം മാപേത്വാ അട്ഠഗുണസമുപേതം അഭിഞ്ഞാബലം സമാഹരിതും നവദോസസമന്നാഗതം സാടകം പജഹിത്വാ ദ്വാദസഗുണമുപാഗതം വാകചീരം നിവാസേത്വാ പബ്ബജി. ഏവം പന സോ പബ്ബജിതോ അട്ഠദോസസമാകിണ്ണം പണ്ണസാലം പഹായ ദസഗുണസമന്നാഗതം രുക്ഖമൂലം ഉപഗന്ത്വാ സബ്ബധഞ്ഞവികതിം പഹായ പവത്തഫലഭോജനോ ഹുത്വാ നിസജ്ജട്ഠാനചങ്കമനവസേന പധാനം പദഹന്തോ സത്താഹബ്ഭന്തരേയേവ അട്ഠന്നം സമാപത്തീനം പഞ്ചന്നഞ്ച അഭിഞ്ഞാനം ലാഭീ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘ഏവാഹം ¶ ചിന്തയിത്വാന, നേകകോടിസതം ധനം;

നാഥാനാഥാനം ദത്വാന, ഹിമവന്തമുപാഗമിം.

‘‘ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേ, ധമ്മികോ നാമ പബ്ബതോ;

അസ്സമോ സുകതോ മയ്ഹം, പണ്ണസാലാ സുമാപിതാ.

‘‘ചങ്കമം ¶ തത്ഥ മാപേസിം, പഞ്ചദോസവിവജ്ജിതം.

അട്ഠഗുണസമുപേതം, അഭിഞ്ഞാബലമാഹരിം.

‘‘സാടകം പജഹിം തത്ഥ, നവദോസമുപാഗതം;

വാകചീരം നിവാസേസിം, ദ്വാദസഗുണമുപാഗതം.

‘‘അട്ഠദോസസമാകിണ്ണം, പജഹിം പണ്ണസാലകം;

ഉപാഗമിം രുക്ഖമൂലം, ഗുണേ ദസഹുപാഗതം.

‘‘വാപിതം രോപിതം ധഞ്ഞം, പജഹിം നിരവസേസതോ;

അനേകഗുണസമ്പന്നം, പവത്തഫലമാദിയിം.

‘‘തത്ഥപ്പധാനം ¶ പദഹിം, നിസ്സജ്ജട്ഠാനചങ്കമേ;

അബ്ഭന്തരമ്ഹി സത്താഹേ, അഭിഞ്ഞാബലപാപുണി’’ന്തി.

തത്ഥ ഏവാഹന്തി ഏവം അഹം, ഹേട്ഠാ വുത്തപ്പകാരേന ചിന്തേത്വാതി അത്ഥോ. നാഥാനാഥാനന്തി സനാഥാനമനാഥാനഞ്ച അഡ്ഢാനഞ്ചേവ ദലിദ്ദാനഞ്ച ‘‘അത്ഥികാ ഗണ്ഹന്തൂ’’തി സഹ കോട്ഠാഗാരേഹി ദത്വാതി അത്ഥോ. ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേതി ഹിമവന്തപബ്ബതരാജസ്സ അവിദൂരേ സമീപേ. ധമ്മികോ നാമ പബ്ബതോതി ഏവംനാമകോ പബ്ബതോ. കസ്മാ പനായം ധമ്മികോതി? യേഭുയ്യേന പന ബോധിസത്താ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ തം പബ്ബതം ഉപനിസ്സായ അഭിഞ്ഞായോ നിബ്ബത്തേത്വാ സമണധമ്മം അകംസു. തസ്മാ സമണധമ്മസ്സ നിസ്സയഭൂതത്താ ‘‘ധമ്മികോ’’ത്വേവ പാകടോ അഹോസി. അസ്സമോ സുകതോ മയ്ഹന്തിആദിനാ സുമേധപണ്ഡിതേന അസ്സമപണ്ണസാലാ ചങ്കമാ സഹത്ഥാ മാപിതാ വിയ വുത്താ, ന ച പന സഹത്ഥാ മാപിതാ, കിന്തു സക്കേന ദേവേന പേസിതേ വിസ്സകമ്മുനാ ദേവപുത്തേന നിമ്മിതാ. ഭഗവാ ¶ പന തദാ അത്തനോ പുഞ്ഞാനുഭാവേന നിബ്ബത്തം തം സമ്പദം സന്ധായ – ‘‘സാരിപുത്ത, തസ്മിം പബ്ബതേ –

‘അസ്സമോ സുകതോ മയ്ഹം, പണ്ണസാലാ സുമാപിതാ;

ചങ്കമം തത്ഥ മാപേസിം, പഞ്ചദോസവിവജ്ജിത’’’ന്തി. – ആദിമാഹ;

തത്ഥ പണ്ണസാലാതി പണ്ണഛദനസാലാ. തത്ഥാതി തസ്മിം അസ്സമപദേ. പഞ്ചദോസവിവജ്ജിതന്തി പഞ്ചഹി ചങ്കമദോസേഹി വിവജ്ജിതം. കതമേ പഞ്ച ചങ്കമദോസാ നാമ? ഥദ്ധവിസമതാ, അന്തോരുക്ഖതാ, ഗഹനച്ഛന്നതാ, അതിസമ്ബാധതാ, അതിവിസാലതാതി ഇമേഹി പഞ്ചഹി ¶ ദോസേഹി വിവജ്ജിതം. ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദേന ദീഘതോ സട്ഠിരതനോ വിത്ഥാരതോ ദിയഡ്ഢരതനോ ചങ്കമോ വുത്തോ. അഥ വാ പഞ്ചദോസവിവജ്ജിതന്തി പഞ്ചഹി നീവരണദോസേഹി വിവജ്ജിതം പരിഹീനം അഭിഞ്ഞാബലമാഹരിന്തി ഇമിനാ ഉത്തരപദേന സമ്ബന്ധോ ദട്ഠബ്ബോ (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ, സുമേധകഥാ). അട്ഠഗുണസമുപേതന്തി ‘‘ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ പരിസുദ്ധേ പരിയോദാതേ അനങ്ഗണേ വിഗതൂപക്കിലേസേ മുദുഭൂതേ കമ്മനിയേ ഠിതേ ആനേഞ്ജപ്പത്തേ’’തി ഏവം വുത്തേഹി അട്ഠഗുണേഹി (ദീ. നി. ൧.൨൪൪-൨൪൫; മ. നി. ൧.൩൮൪-൩൮൬, ൪൩൧-൪൩൩; പാരാ. ൧൨-൧൪) സമന്നാഗതം അഭിഞ്ഞാബലം ആഹരിം ആനേസിന്തി അത്ഥോ.

കേചി ¶ പന ‘‘അട്ഠഹി സമണസുഖേഹി ഉപേതം, അട്ഠിമാനി സമണസുഖാനി നാമ ധനധഞ്ഞപരിഗ്ഗഹാഭാവോ, അനവജ്ജപിണ്ഡപാതപരിയേസനഭാവോ, നിബ്ബുതപിണ്ഡഭുഞ്ജനഭാവോ, രട്ഠം പീളേത്വാ ധനധഞ്ഞാദീസു ഗണ്ഹന്തേസു രാജപുരിസേസു രട്ഠപീളനകിലേസാഭാവോ, ഉപകരണേസു നിച്ഛന്ദരാഗഭാവോ, ചോരവിലോപനേ നിബ്ഭയഭാവോ, രാജരാജമഹാമത്തേഹി അസംസട്ഠഭാവോ, ചതൂസു ദിസാസു അപ്പടിഹതഭാവോതി ഇമേഹി അട്ഠഹി സമണസുഖേഹി (അപ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാന, സുമേധകഥാ; ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ) ഉപേതം സമുപേതം അസ്സമം മാപേസി’’ന്തി അസ്സമേന സമ്ബന്ധം കത്വാ വദന്തി, തം പാളിയാ ന സമേതി.

സാടകന്തി വത്ഥം. തത്ഥാതി തസ്മിം അസ്സമേ. നവദോസമുപാഗതന്തി, സാരിപുത്ത, തത്ഥ വസന്തോ അത്തനോ നിവത്ഥപാരുതം മഹഗ്ഘസാടകം പജഹിം പരിച്ചജിം. സാടകം പജഹന്തോ ച തത്ഥ നവ ദോസേ ദിസ്വാ പജഹിന്തി ദീപേതി. താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിതാനഞ്ഹി സാടകസ്മിം നവ ദോസാ പകാസിതാ. കതമേ നവ? സാടകസ്സ മഹഗ്ഘഭാവോ, പരപടിബദ്ധഭാവോ, പരിഭോഗേന ലഹുകം കിലിസ്സനഭാവോ, കിലിട്ഠോ ച ധോവിതബ്ബോ പുന രജിതബ്ബോ ച ഹോതി പരിഭോഗേന ജീരണഭാവോ, ജിണ്ണസ്സ പുന തുന്നകരണം ¶ വാ അഗ്ഗളദാനം വാ കാതബ്ബം ഹോതി പുന പരിയേസനായ ദുരഭിസമ്ഭവഭാവോ, താപസപബ്ബജ്ജായ അനനുച്ഛവികഭാവോ, പച്ചത്ഥികാനം സാധാരണഭാവോ, യഥാ നം ന പച്ചത്ഥികാ ഗണ്ഹന്തി, ഏവം ഗോപേതബ്ബോ ഹോതി പരിദഹതോ വിഭൂസനട്ഠാനഭാവോ, ഗഹേത്വാ ചരന്തസ്സ മഹിച്ഛഭാവോതി ഏതേഹി നവഹി ദോസേഹി (അപ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാന, സുമേധകഥാ) ഉപഗതം സാടകം പഹായ വാകചീരം നിവാസേസിന്തി ദീപേതി. വാകചീരന്തി മുഞ്ജതിണം ഹീരാഹീരം കത്വാ ഗന്ഥേത്വാ കതം വാകമയചീരം നിവാസനപാരുപനത്ഥായ ആദിയിന്തി അത്ഥോ. ദ്വാദസഗുണമുപാഗതന്തി ദ്വാദസഹി ആനിസംസേഹി ഉപേതം. ഏത്ഥ ഗുണ-സദ്ദോ ആനിസംസട്ഠോ ‘‘സതഗുണാ ദക്ഖിണാ പാടികങ്ഖിതബ്ബാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൩൭൯) വിയ. മ-കാരോ പദസന്ധികരോ. വാകചീരസ്മിം ദ്വാദസാനിസംസാ ¶ അപ്പഗ്ഘതാ, അപരായത്തതാ, സഹത്ഥാ കാതും സക്കുണേയ്യതാ, പരിഭോഗേന ജിണ്ണേപി സിബ്ബിതബ്ബാഭാവോ, ചോരഭയാഭാവോ പരിയേസന്തസ്സ സുഖേന കരണഭാവോ, താപസപബ്ബജ്ജായ സാരുപ്പഭാവോ, സേവമാനസ്സ വിഭൂസനട്ഠാനാഭാവോ, ചീവരപ്പച്ചയേ അപ്പിച്ഛഭാവോ ¶ , പരിഭോഗസുഖഭാവോ, വാകുപ്പത്തിയാ സുലഭഭാവോ, വാകചീരേ നട്ഠേപി അനപേക്ഖഭാവോതി ഇമേഹി ദ്വാദസഹി ഗുണേഹി സമ്പന്നം (അപ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാന, സുമേധകഥാ; ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ).

അഥ സുമേധപണ്ഡിതോ തത്ഥ പണ്ണസാലായം വിഹരന്തോ പച്ചൂസസമയേ പച്ചുട്ഠായ അത്തനോ നിക്ഖമനകാരണം പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം കിര ചിന്തേസി – ‘‘അഹം പന നവകനകകടകനൂപുരാദിസങ്ഘട്ടനസദ്ദസമ്മിസ്സിത-മധുരഹസിതകഥിതഗേഹജനരമണീയം ഉളാരവിഭവസോഭിതം സുരവരഭവനാകാരമഗാരം ഖേളപിണ്ഡം വിയ പഹായ വിവേകാരാമതായ സബ്ബജനപാപപവാഹനം തപോവനം പവിട്ഠോസ്മി, ഇധ പന മേ പണ്ണസാലായ വാസോ ദുതിയോ ഘരാവാസോ വിയ ഹോതി, ഹന്ദാഹം രുക്ഖമൂലേ വസേയ്യ’’ന്തി. തേന വുത്തം –

‘‘അട്ഠദോസസമാകിണ്ണം, പജഹിം പണ്ണസാലക’’ന്തി.

തത്ഥ അട്ഠദോസസമാകിണ്ണന്തി അട്ഠഹി ദോസേഹി സമാകിണ്ണം സംയുത്തം. കതമേഹി അട്ഠഹി? മഹാസമ്ഭാരേഹി നിപ്ഫാദനീയതാ, തിണപണ്ണമത്തികാദീഹി നിച്ചം പടിജഗ്ഗനീയതാ, സേനാസനം നാമ മഹല്ലകസ്സ പാപുണാതീതി അവേലായ വുട്ഠാപിയമാനസ്സ ചിത്തേകഗ്ഗതാ ന ഹോതീതി വുട്ഠാപനീയഭാവോ, സീതുണ്ഹസ്സ പടിഘാതേന കായസ്സ സുഖുമാലകരണഭാവോ, ഘരം പവിട്ഠേന യം കിഞ്ചി പാപം സക്കാ കാതുന്തി ഗരഹപടിച്ഛാദനകരണഭാവോ, ‘‘മയ്ഹമിദ’’ന്തി സപരിഗ്ഗഹഭാവോ, ഗേഹസ്സ അത്ഥിഭാവോ സദുതിയകവാസോ, ഊകാമങ്ഗുലഘരഗോളികാദീനം സാധാരണതായ ബഹുസാധാരണഭാവോതി ¶ ഇതി ഇമേ അട്ഠ ആദീനവേ (അപ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാന, സുമേധകഥാ) ദിസ്വാ മഹാസത്തോ പണ്ണസാലം പജഹിം.

ഗുണേ ദസഹുപാഗതന്തി ഛന്നം പടിക്ഖിപിത്വാ ദസഹി ഗുണേഹി ഉപേതം, രുക്ഖമൂലം ഉപഗതോസ്മീതി അത്ഥോ. കതമേഹി ദസഹി? അപ്പസമാരമ്ഭതാ, ഉപഗമനമത്തമേവേത്ഥ ഹോതീതി സുലഭാനവജ്ജതാ, അഭിണ്ഹം തരുപണ്ണവികാരദസ്സനേന അനിച്ചസഞ്ഞാസമുട്ഠാപനതാ, സേനാസനമച്ഛേരാഭാവോ, തത്ഥ ഹി പാപം കരോന്തോ ലജ്ജതീതി പാപകരണാരഹാഭാവോ, പരിഗ്ഗഹകരണാഭാവോ, ദേവതാഹി സഹ വാസോ, ഛന്നപടിക്ഖേപോ, പരിഭോഗസുഖതാ, രുക്ഖമൂലസേനാസനസ്സ ഗതഗതട്ഠാനേ സുലഭതായ അനപേക്ഖഭാവോതി ഇതി ഇമേ ദസ ഗുണേ (അപ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാന, സുമേധകഥാ) ദിസ്വാ രുക്ഖമൂലം ഉപഗതോസ്മീതി വദതി. ആഹ ച –

‘‘വണ്ണിതോ ¶ ബുദ്ധസേട്ഠേന, നിസ്സയോതി ച ഭാസിതോ;

നിവാസോ പവിവിത്തസ്സ, രുക്ഖമൂലസമോ കുതോ.

‘‘ആവാസമച്ഛേരഹരേ, ദേവതാപരിപാലിതേ;

പവിവിത്തേ വസന്തോ ഹി, രുക്ഖമൂലമ്ഹി സുബ്ബതോ.

‘‘അഭിരത്താനി ¶ നീലാനി, പണ്ഡൂനി പതിതാനി ച;

പസ്സന്തോ തരുപണ്ണാനി, നിച്ചസഞ്ഞം പനൂദതി.

‘‘തസ്മാ ഹി ബുദ്ധദായജ്ജം, ഭാവനാഭിരതാലയം;

വിവിത്തം നാതിമഞ്ഞേയ്യ, രുക്ഖമൂലം വിചക്ഖണോ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൩൨);

അഥ സുമേധപണ്ഡിതോ പണ്ണസാലായ ദിട്ഠദോസോ ഹുത്വാ രുക്ഖമൂലസേനാസനേ ലദ്ധാനിസംസോ വിഹരന്തോ ഉത്തരിപി ചിന്തേസി – ‘‘ആഹാരത്ഥായ മേ ഗാമഗമനം ആഹാരപരിയേസനദുക്ഖം, നാഹം കേനചി പാരിജുഞ്ഞേന നിക്ഖമിത്വാ ആഹാരത്ഥായ പബ്ബജിതോ, ആഹാരപരിയേസനമൂലസ്സ ച ദുക്ഖസ്സ പമാണം നത്ഥി, യംനൂനാഹം പവത്തഫലേന യാപേയ്യ’’ന്തി. ഇമം പന അത്ഥവിസേസം ദീപേന്തോ –

൩൨-൩൩. ‘‘വാപിതം രോപിതം ധഞ്ഞം, പജഹിം നിരവസേസതോ.

അനേകഗുണസമ്പന്നം, പവത്തഫലമാദിയി’’ന്തി. – ആദിമാഹ;

തത്ഥ ¶ വാപിതന്തി വപിത്വാ നിപ്ഫന്നം. രോപിതന്തി രോപിത്വാ നിപ്ഫന്നം, വപനരോപനവസേന ദുവിധാവ സസ്സനിപ്ഫത്തി, തം ദുവിധമ്പി അത്തനോ അപ്പിച്ഛതായ പഹായ പവത്തഫലേന യാപേസിം. പവത്തഫലന്തി സയമേവ പതിതഫലം. ആദിയിന്തി പരിഭുഞ്ജിം.

‘‘പവത്തഫലസന്തുട്ഠോ, അപരായത്തജീവികോ;

പഹീനാഹാരലോലുപ്പോ, ഹോതി ചാതുദ്ദിസോ മുനി.

‘‘ജഹാതി രസതണ്ഹഞ്ച, ആജീവോ തസ്സ സുജ്ഝതി;

തസ്മാ ഹി നാതിമഞ്ഞേയ്യ, പവത്തഫലഭോജന’’ന്തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൨൬ ഥോകം വിസദിസം) –

ഏവം പവത്തമാനോ സുമേധപണ്ഡിതോ നചിരസ്സേവ അന്തോസത്താഹേ അട്ഠ സമാപത്തിയോ പഞ്ച അഭിഞ്ഞായോ ച പാപുണി. ഇമമത്ഥം പകാസേന്തേന ‘‘തത്ഥപ്പധാനം ¶ പദഹി’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ തത്ഥാതി തസ്മിം അസ്സമേ. പധാനന്തി വീരിയം, വീരിയഞ്ഹി പദഹിതബ്ബതോ പധാനഭാവകരണതോ വാ ‘‘പധാന’’ന്തി വുച്ചതി. പദഹിന്തി വീരിയമാരഭിം. നിസ്സജ്ജട്ഠാനചങ്കമേതി നിസജ്ജായ ച ഠാനേന ച ചങ്കമേന ച.

സുമേധപണ്ഡിതോ പന സേയ്യം പടിക്ഖിപിത്വാ നിസജ്ജട്ഠാനചങ്കമേഹേവ രത്തിന്ദിവം വീതിനാമേത്വാ സത്താഹബ്ഭന്തരേയേവ അഭിഞ്ഞാബലം പാപുണി. ഏവം പന അഭിഞ്ഞാബലം പത്വാ സുമേധതാപസേ സമാപത്തിസുഖേന വീതിനാമേന്തേ തദാ സബ്ബജനസങ്ഗഹകരോ മാരബലഭയംകരോ ഞാണദീപങ്കരോ ദീപങ്കരോ നാമ സത്ഥാ ലോകേ ഉദപാദി.

സങ്ഖേപേനേവ തസ്സായമാനുപുബ്ബികഥാ – അയം കിര ദീപങ്കരോ നാമ മഹാസത്തോ സമത്തിംസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ വേസ്സന്തരത്തഭാവസദിസേ അത്തഭാവേ ഠിതോ പഥവികമ്പനാദീനി മഹാദാനാനി ദത്വാ ആയുപരിയോസാനേ ¶ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തിത്വാ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാഹി സന്നിപതിത്വാ –

‘‘കാലോ ഖോ തേ മഹാവീര, ഉപ്പജ്ജ മാതുകുച്ഛിയം;

സദേവകം താരയന്തോ, ബുജ്ഝസ്സു അമതം പദ’’ന്തി. (ബു. വം. ൧.൬൭) –

വുത്തേ ¶ തതോ സോ ദേവതാനം വചനം സുത്വാ ച പഞ്ച മഹാവിലോകനാനി വിലോകേത്വാ തതോ ചുതോ രമ്മവതീനഗരേ അത്തനോ യസവിഭൂതിയാ വിജിതവാസുദേവസ്സ നരദേവസ്സ സുദേവസ്സ നാമ രഞ്ഞോ കുലേ സുമേധായ ദേവിയാ കുച്ഛിസ്മിം ആസാള്ഹിപുണ്ണമിയാ ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തേന പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ മഹതാ പരിവാരേന പരിഹരിയമാനോ മഹാദേവിയാ കുച്ഛിമ്ഹി മണികൂടഗതോ വിയ കേനചി അസുചിനാ അമക്ഖിതോ ദസ മാസേ വസിത്വാ സലിലധരവിവരഗതോ സരദകാലചന്ദോ വിയ തസ്സാ ഉദരതോ നിക്ഖമി.

തസ്സ പന ദീപങ്കരകുമാരസ്സ പടിസന്ധിക്ഖണേപി വിജാതക്ഖണേപി ദ്വത്തിംസ പുബ്ബനിമിത്താനി പാടിഹാരിയാനി പാതുരഹേസും. സബ്ബസബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്തേസു മാതുകുച്ഛിം ഓക്കമന്തേസു നിക്ഖമന്തേസു സമ്ബുജ്ഝന്തേസു ധമ്മചക്കം പവത്തന്തേസൂതി ഇമേസു ¶ ചതൂസു ഠാനേസു ദ്വത്തിംസ പാടിഹാരിയാനി പവത്തന്തേവ. തസ്മാ മയാ പാകടത്താ ദീപങ്കരകുമാരസ്സ ജാതിയം ദസ്സിതാനി –

‘‘ദീപങ്കരേ ചാരുകരേ കുമാരേ, സിവംകരേ സന്തികരേവ ജാതേ;

പകമ്പി സങ്കമ്പി തദാ സമന്താ, സഹസ്സസങ്ഖ്യാ ദസലോകധാതു.

‘‘ചക്കവാളസഹസ്സേസു, ദസസഹസ്സേവ ദേവതാ;

ഏകസ്മിം ചക്കവാളസ്മിം, തദാ സന്നിപതിംസു താ.

‘‘ബോധിസത്തം മഹാസത്തം, ജാതമത്തന്തു ദേവതാ;

പഠമം പടിഗ്ഗണ്ഹിംസു, പച്ഛാ തം മനുജാ പന.

‘‘അവാദിതാ കേനചി ചമ്മനദ്ധാ, സുപോക്ഖരാ ദുന്ദുഭിയോ ച വീണാ;

അഘട്ടിതാനാഭരണാനി തസ്മിം, ഖണേ സമന്താ മധുരം രവിംസു.

‘‘ഛിജ്ജിംസു സബ്ബത്ഥ ച ബന്ധനാനി, സയം വിഗച്ഛിംസു ച സബ്ബരോഗാ;

രൂപാനി പസ്സിംസു ച ജാതിഅന്ധാ, സദ്ദം സമന്താ ബധിരാ സുണിംസു.

‘‘അനുസ്സതിം ജാതിജളാ മനുസ്സാ, ലഭിംസു യാനം പദസാവ പങ്ഗുലാ;

വിദേസയാതാ സയമേവ നാവാ, സപട്ടനം സീഘമുപാഗമിംസു.

‘‘ആകാസട്ഠം ¶ ¶ ഭൂമിഗതഞ്ച സബ്ബം, സയം സമന്താ രതനം വിരോചി;

നിബ്ബായി ഘോരേ നിരയേ ഹുതാസോ, നദീസു തോയമ്പി ച നപ്പവത്തി.

‘‘ലോകന്തരേ ¶ ദുക്ഖനിരന്തരേപി, പഭാ ഉളാരാ വിപുലാ അഹോസി;

തഥാ തദാ സന്തതരങ്ഗമാലോ, മഹാസമുദ്ദോ മധുരോദകോയം.

‘‘ന വായി വാതോ ഫരുസോ ഖരോ വാ, സമ്ഫുല്ലപുപ്ഫാ തരവോ അഹേസും;

വിരോചി ചന്ദോ അധികം സതാരോ, ന ചാപി ഉണ്ഹോ സൂരിയോ അഹോസി.

‘‘ഖഗാ നഭമ്ഹാപി ച രുക്ഖതോ ച, ഹട്ഠാവ ഹേട്ഠാ പഥവിം ഭജിംസു;

മഹാചതുദ്ദീപഗതോ ച മേഘോ, പവസ്സി തോയം മധുരം സമന്താ.

‘‘ഠത്വാവ ദിബ്ബേ ഭവനേ സകസ്മിം, പസന്നചിത്താ പന ദേവതായോ;

നച്ചിംസു ഗായിംസു ച വാദയിംസു, സേളിംസു താ കേളിമകംസു ചേവ.

‘‘സയം കിര ദ്വാരമഹാകവാടാ, ഖണേവ തസ്മിം വിവടാ അഹേസും;

മഹാജനേ നേവ ഖുദാ പിപാസാ, പീളേസി ലോകം കിര കഞ്ചി കഞ്ചി.

‘‘യേ നിച്ചവേരാ പന പാണിസങ്ഘാ, തേ മേത്തചിത്തം പരമം ലഭിംസു;

കാകാ ഉലൂകേഹി ചരിംസു സദ്ധിം, കോണാ വരാഹേഹി അകംസു കേളിം.

‘‘ഘോരാപി സപ്പാനമുഖാപി സപ്പാ, കീളിംസു കാമം നകുലേഹി സദ്ധിം;

ഗണ്ഹിംസു മജ്ജാരസിരേസു യൂകാ, വിസ്സത്ഥചിത്താ ഘരമൂസികാപി.

‘‘ബുദ്ധന്തരേനാപി ¶ അലദ്ധതോയേ, പിസാചലോകേ വിഗതാ പിപാസാ;

ഖുജ്ജാ അഹേസും സമചാരുകായാ, മൂഗാ ച വാചം മധുരം ലപിംസു.

‘‘പസന്നചിത്താ ¶ പന പാണിസങ്ഘാ, തദഞ്ഞമഞ്ഞം പിയമാലപിംസു;

അസ്സാ ച ഹേസിംസു പഹട്ഠചിത്താ, ഗജ്ജിംസു മത്താ വരവാരണാപി.

‘‘സുരഭിചന്ദനചുണ്ണസമാകുലാ ¶ , കുസുമകുങ്കുമധൂപസുഗന്ധിനീ;

വിവിധചാരുമഹദ്ധജമാലിനീ, ദസസഹസ്സി അഹോസി സമന്തതോ’’തി.

തത്ര ഹിസ്സ ദസസഹസ്സിലോകധാതുകമ്പോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, ദേവതാനം ഏകചക്കവാളേ സന്നിപാതോ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനകാലേ ഏകപ്പഹാരേനേവ സന്നിപതിത്വാ ധമ്മപടിഗ്ഗഹണസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, പഠമം ദേവതാനം പടിഗ്ഗഹണം ചതുന്നം രൂപാവചരജ്ഝാനാനം പടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, പച്ഛാ മനുസ്സാനം പടിഗ്ഗഹണം ചതുന്നം അരൂപാവചരജ്ഝാനാനം പടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, ചമ്മനദ്ധദുന്ദുഭീനം സയമേവ വജ്ജനം മഹന്തിയാ ധമ്മഭേരിയാ അനുസാവനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, വീണാഭരണാനം സയമേവ വജ്ജനം അനുപുബ്ബവിഹാരപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, ബന്ധനാനം സയമേവ ഛേദോ അസ്മിമാനസമുച്ഛേദസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, മഹാജനസ്സ സബ്ബരോഗവിഗമോ ചതുസച്ചഫലപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, ജച്ചന്ധാനം രൂപദസ്സനം ദിബ്ബചക്ഖുപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, ബധിരാനം സദ്ദസ്സവനം ദിബ്ബസോതധാതുപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം.

ജാതിജളാനം അനുസ്സതുപ്പാദോ ചതുസതിപട്ഠാനപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, പങ്ഗുലാനം പദസാ ഗമനം ചതുരിദ്ധിപാദപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, വിദേസഗതാനം നാവാനം സപട്ടനാഗമനം ചതുപടിസമ്ഭിദാധിഗമസ്സ, രതനാനം സയമേവ വിരോചനം ധമ്മോഭാസപടിലാഭസ്സ, നിരയേ അഗ്ഗിനിബ്ബായനം ഏകാദസഗ്ഗിനിബ്ബായനസ്സ, നദീസു തോയസ്സ നപ്പവത്തനം ചതുവേസാരജ്ജപടിലാഭസ്സ, ലോകന്തരേ ആലോകോ അവിജ്ജന്ധകാരം വിധമേത്വാ ഞാണലോകദസ്സനസ്സ, മഹാസമുദ്ദസ്സ ¶ മധുരോദകതാ നിബ്ബാനരസേന ഏകരസഭാവസ്സ, വാതസ്സ അവായനം ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഗതഭേദനസ്സ, തരൂനം പുപ്ഫിതഭാവോ വിമുത്തിപുപ്ഫേഹി പുപ്ഫിതഭാവസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം.

ചന്ദസ്സ അതിവിരോചനം ബഹുജനകന്തതായ പുബ്ബനിമിത്തം, സൂരിയസ്സ നാതിഉണ്ഹവിമലഭാവോ കായികചേതസികസുഖുപ്പത്തിയാ, ഖഗാനം നഗാദീഹി പഥവിഗമനം ഓവാദം സുത്വാ മഹാജനസ്സ പാണേഹി സരണഗമനസ്സ, മഹതോ ചതുദ്ദീപഗതമേഘസ്സ പവസ്സനം മഹതോ ധമ്മവസ്സസ്സ, ദേവതാനം സകസകഭവനേസ്വേവ ഠത്വാ നച്ചാദീഹി കീളനം ബുദ്ധഭാവം പത്വാ ഉദാനുദാനസ്സ, ദ്വാരകവാടാനം സയമേവ വിവരണം അട്ഠങ്ഗികമഗ്ഗദ്വാരവിവരണസ്സ, ഖുദാപീളനസ്സ അഭാവോ വിമുത്തിസുഖേന സുഖിതഭാവസ്സ, വേരീനം മേത്തചിത്തപടിലാഭോ ചതുബ്രഹ്മവിഹാരപടിലാഭസ്സ, ദസസഹസ്സിലോകധാതുയാ ¶ ഏകധജമാലിതാ അരിയധജമാലിതായ പുബ്ബനിമിത്തം, സേസവിസേസാ പന സേസബുദ്ധഗുണപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്താനീതി വേദിതബ്ബാ.

അഥ ¶ ദീപങ്കരകുമാരോ മഹതിയാ സമ്പത്തിയാ പരിചാരിയമാനോ അനുക്കമേന ഭദ്ദം യോബ്ബനം പത്വാ തിണ്ണം ഉതൂനം അനുച്ഛവികേസു തീസു പാസാദേസു ദേവലോകസിരിം വിയ രജ്ജസിരിമനുഭവന്തോ ഉയ്യാനകീളായ ഗമനസമയേ അനുക്കമേന ജിണ്ണബ്യാധിമതസങ്ഖാതേ തയോ ദേവദൂതേ ദിസ്വാ സഞ്ജാതസംവേഗോ നിവത്തിത്വാ സുദസ്സനനഗരസദിസവിഭവസോഭം രമ്മവതീ നാമ നഗരം പാവിസി. നഗരം പവിസിത്വാ പുന ചതുത്ഥവാരേ ഹത്ഥാചരിയം പക്കോസാപേത്വാ ഏതദവോച – ‘‘അഹം, താത, ഉയ്യാനദസ്സനത്ഥായ നിക്ഖമിസ്സാമി ഹത്ഥിയാനാനി കപ്പാപേഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി പടിസുണിത്വാ ചതുരാസീതിഹത്ഥിസഹസ്സാനി കപ്പാപേസി. അഥ വിസ്സകമ്മോ നാമ ദേവപുത്തോ ബോധിസത്തം നാനാവിരാഗവസനനിവാസനം ആമുക്കമുത്താഹാരകേയൂരം രുചിരനവകനകകടകമകുടകുണ്ഡലധരം പരമസുരഭികുസുമമാലസമലങ്കതസിരോരുഹം സമലങ്കരി കിര. അഥ ദീപങ്കരകുമാരോ ദേവകുമാരോ വിയ ചതുരാസീതിയാ ഹത്ഥിസഹസ്സേഹി പരിവുതോ ഹത്ഥിക്ഖന്ധവരഗതോ മഹതാ ബലകായേന പരിവുതോ രതിജനനം ഉയ്യാനം പവിസിത്വാ ഹത്ഥിക്ഖന്ധതോ ഓരുയ്ഹ തം ഉയ്യാനമനുസഞ്ചരിത്വാ പരമരുചിരദസ്സനേ സകഹദയസീതലേ സിലാതലേ നിസീദിത്വാ പബ്ബജ്ജായ ചിത്തം ഉപ്പാദേസി ¶ . തങ്ഖണഞ്ഞേവ സുദ്ധാവാസഖീണാസവോ മഹാബ്രഹ്മാ അട്ഠ സമണപരിക്ഖാരേ ആദായ മഹാപുരിസസ്സ ചക്ഖുപഥേ പാതുരഹോസി.

മഹാപുരിസോ തം ദിസ്വാ – ‘‘കിമിദ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘സമണപരിക്ഖാരോ’’തി സുത്വാ അലങ്കാരഭണ്ഡം ഓമുഞ്ചിത്വാ പസാധനഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ഹത്ഥേ ദത്വാ മങ്ഗലഖഗ്ഗമാദായ സദ്ധിം മകുടേന കേസേ ഛിന്ദിത്വാ അന്തലിക്ഖേ ആകാസേ ഉക്ഖിപി. അഥ സക്കോ ദേവരാജാ സുവണ്ണചങ്കോടകേന തം കേസമകുടം ആദായ സിനേരുമുദ്ധനി തിയോജനപ്പമാണം ഇന്ദനീലമണിമയം മകുടചേതിയം നാമ അകാസി. അഥ മഹാപുരിസോ ദേവദത്തിയം അരഹത്തധജം കാസാവം പരിദഹിത്വാ സാടകയുഗം ആകാസേ ഖിപി. തം ബ്രഹ്മാ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ ദ്വാദസയോജനികം സബ്ബരതനമയം ചേതിയമകാസി. ദീപങ്കരകുമാരം പന പബ്ബജന്തം ഏകാ പുരിസകോടി അനുപബ്ബജി. തായ പന പരിസായ പരിവുതോ ബോധിസത്തോ ദസ മാസേ പധാനചരിയം അചരി. അഥ വിസാഖപുണ്ണമായ അഞ്ഞതരം നഗരം പിണ്ഡായ പാവിസി.

തസ്മിം കിര നഗരേ തംദിവസം ദേവതാനം ബലികരണത്ഥായ നിരുദകപായാസം പചിംസു. തസ്സ പന മഹാസത്തസ്സ സപരിസസ്സ പിണ്ഡായ പവിട്ഠസ്സ മനുസ്സാ അദംസു. തം കിര സബ്ബേസം കോടിസങ്ഖ്യായാനം ഭിക്ഖൂനം പരിയത്തം അഹോസി. മഹാപുരിസസ്സ പന പത്തേ ദേവതാ ദിബ്ബോജം പക്ഖിപിംസു. തം പരിഭുഞ്ജിത്വാ തത്ഥേവ ¶ സാലവനേ ദിവാവിഹാരം വീതിനാമേത്വാ സായന്ഹസമയേ പടിസല്ലാനാ വുട്ഠായ ഗണം വിസ്സജ്ജേത്വാ സുനന്ദേന നാമാജീവകേന ദിന്നാ അട്ഠ തിണമുട്ഠിയോ ഗഹേത്വാ ¶ പിപ്ഫലിബോധിരുക്ഖമൂലം ഗന്ത്വാ തിണസന്ഥരം സന്ഥരിത്വാ നവുതിഹത്ഥം ബോധിക്ഖന്ധം പിട്ഠിതോ കത്വാ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ചതുരങ്ഗവീരിയം അധിട്ഠഹിത്വാ ബോധിരുക്ഖമൂലേ നിസീദി.

തതോ മാരബലം വിധമിത്വാ രത്തിയാ പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരിത്വാ മജ്ഝിമയാമേ ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധേത്വാ പച്ഛിമയാമേ അനുലോമപടിലോമവസേന പച്ചയാകാരം സമ്മസിത്വാ ആനാപാനചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠായ പഞ്ചസു ഖന്ധേസു അഭിനിവിസിത്വാ ഉദയബ്ബയവസേന സമപഞ്ഞാസ ലക്ഖണാനി ദിസ്വാ യാവ ഗോത്രഭുഞാണം വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരുണോദയേ അരിയമഗ്ഗേന സകലബുദ്ധഗുണേ പടിവിജ്ഝിത്വാ ബുദ്ധസീഹനാദം നദിത്വാ സത്തസത്താഹം ബോധിസമീപേയേവ വീതിനാമേത്വാ ബ്രഹ്മുനോ ധമ്മദേസനം പടിഞ്ഞായ സുനന്ദാരാമേ ധമ്മചക്കം പവത്തേത്വാ കോടിസതാനം ദേവമനുസ്സാനം ധമ്മാമതം പായേത്വാ ചതുദ്ദീപികമഹാമേഘോ വിയ ധമ്മവസ്സം ¶ വസ്സേന്തോ മഹാജനസ്സ ബന്ധനമോക്ഖം കരോന്തോ ജനപദചാരികം വിചരി.

തദാ കിര സുമേധപണ്ഡിതോ സമാപത്തിസുഖേന വീതിനാമേന്തോ നേവ പഥവികമ്പനമദ്ദസ ന താനി നിമിത്താനി. തേന വുത്തം –

‘‘ഏവം മേ സിദ്ധിപ്പത്തസ്സ, വസീഭൂതസ്സ സാസനേ;

ദീപങ്കരോ നാമ ജിനോ, ഉപ്പജ്ജി ലോകനായകോ.

‘‘ഉപ്പജ്ജന്തേ ച ജായന്തേ, ബുജ്ഝന്തേ ധമ്മദേസനേ;

ചതുരോ നിമിത്തേ നാദ്ദസം, ഝാനരതിസമപ്പിതോ’’തി.

തത്ഥ ഏവന്തി ഇദാനി വത്തബ്ബം നിദസ്സേതി. മേതി മമ. സിദ്ധിപ്പത്തസ്സാതി പഞ്ചാഭിഞ്ഞാസിദ്ധിപ്പത്തസ്സ. വസീഭൂതസ്സാതി ഭൂതവസിസ്സ, ചിണ്ണവസീഭാവമുപഗതസ്സാതി അത്ഥോ. സാസനേതി വിവേകമാനസാനം സാസനേ, അനാദരലക്ഖണേ സാമിവചനം ദട്ഠബ്ബം. ജിനോതി കിലേസാരിജയനേന ജിനോ.

ഉപ്പജ്ജന്തേതി പടിസന്ധിഗ്ഗഹണേ. ജായന്തേതി മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമനേ. ബുജ്ഝന്തേതി അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝന്തേ. ധമ്മദേസനേതി ധമ്മചക്കപ്പവത്തനേ. ചതുരോ ¶ നിമിത്തേതി ചത്താരി നിമിത്താനി. ദീപങ്കരസ്സ ദസബലസ്സ പടിസന്ധി-ജാതി-ബോധി-ധമ്മചക്കപ്പവത്തനേസു ചതൂസു ഠാനേസു ദസസഹസ്സിലോകധാതുകമ്പനാദീനി നിമിത്താനീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥാഹ – താനി പന ബഹൂനി നിമിത്താനി, കസ്മാ ¶ ‘‘ചതുരോ നിമിത്തേ’’തി വുത്തം, അയുത്തം നനൂതി? നായുത്തം, യദിപി ഏതാനി ബഹൂനി നിമിത്താനി, ചതൂസു ഠാനേസു പന പവത്തത്താ ‘‘ചതുരോ നിമിത്തേ’’തി വുത്തം. നാദ്ദസന്തി നാദ്ദസിം. ഇദാനി തേസം ചതുന്നം നിമിത്താനം അദസ്സനേ കാരണം നിദ്ദിസന്തോ ‘‘ഝാനരതിസമപ്പിതോ’’തി ആഹ. ഝാനരതീതി സമാപത്തിസുഖസ്സേതം അധിവചനം. ഝാനരതിയാ സമപ്പിതത്താ സമങ്ഗീഭൂതത്താ താനി നിമിത്താനി നാദ്ദസന്തി അത്ഥോ.

അഥ തസ്മിം കാലേ ദീപങ്കരദസബലോ ചതൂഹി ഖീണാസവസതസഹസ്സേഹി പരിവുതോ അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരമാനോ പരമരമ്മം രമ്മം നാമ നഗരം പത്വാ സുദസ്സനമഹാവിഹാരേ പടിവസതി. രമ്മനഗരവാസിനോ ‘‘ദീപങ്കരോ കിര ദസബലോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം പത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ അനുപുബ്ബേന ¶ ചാരികം ചരമാനോ രമ്മനഗരം പത്വാ സുദസ്സനമഹാവിഹാരേ പടിവസതീ’’തി സുത്വാ സപ്പിആദീനി ഭേസജ്ജാനി ഗഹേത്വാ ഭുത്തപാതരാസാ സുദ്ധുത്തരാസങ്ഗാ പുപ്ഫധൂപഗന്ധഹത്ഥാ യേന ബുദ്ധോ തേനുപസങ്കമിംസു, ഉപസങ്കമിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പുപ്ഫാദീഹി പൂജേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിത്വാ അതിമധുരം ധമ്മകഥം സുത്വാ സ്വാതനായ ഭഗവന്തം നിമന്തേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ദസബലം പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കമിംസു.

തേ പുനദിവസേ അസദിസമഹാദാനം സജ്ജേത്വാ മണ്ഡപം കാരേത്വാ വിമലകോമലേഹി നീലുപ്പലേഹി ഛാദേത്വാ ചതുജ്ജാതിഗന്ധേന പരിഭണ്ഡം കാരേത്വാ ലാജപഞ്ചമാനി സുരഭികുസുമാനി വികിരിത്വാ മണ്ഡപസ്സ ചതൂസു കോണേസു സീതലമധുരവാരിപുണ്ണാ ചാടിയോ ഠപേത്വാ കദലിപണ്ണേഹി പിദഹിത്വാ മണ്ഡപോപരി ജയസുമനകുസുമസദിസം പരമരുചിരദസ്സനം ചേലവിതാനം ബന്ധിത്വാ സുവണ്ണമണിരജതതാരകാഹി രചയിത്വാ തത്ഥ ഗന്ധദാമപുപ്ഫദാമപത്തദാമരതനദാമാനി ഓലമ്ബേത്വാ ധൂപേഹി ദുദ്ദിനം കത്വാ സകലഞ്ച തം രമ്മം രമ്മനഗരം സമ്മട്ഠം സഫലകദലിയോ ച പുപ്ഫസമലങ്കതേ പുണ്ണഘടേ ച ഠപാപേത്വാ നാനാവിരാഗാ ധജപടാകായോ ച സമുസ്സാപേത്വാ മഹാവീഥിയാ ഉഭോസു പസ്സേസു സാണിപാകാരേഹി പരിക്ഖിപിത്വാ ദീപങ്കരദസബലസ്സ ആഗമനമഗ്ഗം അലങ്കരോന്താ ഉദകപരിഭിന്നട്ഠാനേസു പംസും പക്ഖിപിത്വാ ചിക്ഖല്ലകമ്പി പഥവിം അസമം സമം കത്വാ മുത്താസദിസാഹി വാലുകാഹി ആകിരന്തി, ലാജപഞ്ചമേഹി ച പുപ്ഫേഹി ആകിരന്തി, സഫലകദലികമുകേ ച പതിട്ഠാപേന്തി.

അഥ തസ്മിം കാലേ സുമേധതാപസോ അത്തനോ അസ്സമപദതോ ഉഗ്ഗന്ത്വാ രമ്മനഗരവാസീനം തേസം മനുസ്സാനം ഉപരിഭാഗേന ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ തേ ഹട്ഠപഹട്ഠേ മഗ്ഗം സോധേന്തേ ച അലങ്കരോന്തേ ച ദിസ്വാ – ‘‘കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ സബ്ബേസം പസ്സന്താനഞ്ഞേവ ¶ ആകാസതോ ഓരുയ്ഹ ഏകമന്തേ ¶ ഠത്വാ തേ മനുസ്സേ പുച്ഛി – ‘‘അമ്ഭോ! കസ്സത്ഥായ തുമ്ഹേ ഇമം മഗ്ഗം സോധേഥാ’’തി? തേന വുത്തം –

‘‘പച്ചന്തദേസവിസയേ, നിമന്തേത്വാ തഥാഗതം;

തസ്സ ആഗമനം മഗ്ഗം, സോധേന്തി തുട്ഠമാനസാ.

‘‘അഹം തേന സമയേന, നിക്ഖമിത്വാ സകസ്സമാ;

ധുനന്തോ വാകചീരാനി, ഗച്ഛാമി അമ്ബരേ തദാ.

‘‘വേദജാതം ¶ ജനം ദിസ്വാ, തുട്ഠഹട്ഠം പമോദിതം;

ഓരോഹിത്വാന ഗഗനാ, മനുസ്സേ പുച്ഛി താവദേ.

‘‘തുട്ഠഹട്ഠോ പമുദിതോ, വേദജാതോ മഹാജനോ;

കസ്സ സോധീയതി മഗ്ഗോ, അഞ്ജസം വടുമായന’’ന്തി.

തത്ഥ പച്ചന്തദേസവിസയേതി മജ്ഝിമദേസസ്സേവ ഏകപസ്സേ പച്ചന്തദേസസഞ്ഞിതേ ജനപദേ. തസ്സ ആഗമനം മഗ്ഗന്തി തേന ആഗന്തബ്ബം മഗ്ഗന്തി അത്ഥോ. അഹം തേന സമയേനാതി അഹം തസ്മിം സമയേ, ഭുമ്മത്ഥേ ചേതം കരണവചനം ദട്ഠബ്ബം. സകസ്സമാതി അത്തനോ അസ്സമപദതോ നിക്ഖമിത്വാ. ധുനന്തോതി ഓധുനന്തോ. ‘‘തേന സമയേന’’ ച, ‘‘തദാ’’ ചാതി ഇമേസം ദ്വിന്നം പദാനം ഏകത്ഥത്താ പുരിമസ്സ നിക്ഖമനകിരിയായ പച്ഛിമസ്സ ച ഗമനകിരിയായ സദ്ധിം സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ, ഇതരഥാ പുനരുത്തിദോസാ ന മുച്ചതി. തദാതി തസ്മിം സമയേ.

വേദജാതന്തി സഞ്ജാതസോമനസ്സം. തുട്ഠഹട്ഠം പമോദിതന്തി ഇമാനി തീണി പദാനി അഞ്ഞമഞ്ഞവേവചനാനി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ അത്ഥദീപനാനി. അഥ വാ സുഖേന തുട്ഠം, പീതിയാ ഹട്ഠം, പാമോജ്ജേന പമുദിതം. ഓരോഹിത്വാനാതി ഓതരിത്വാ. മനുസ്സേ പുച്ഛീതി മാനുസേ പുച്ഛി. അയമേവ വാ പാഠോ. താവദേതി തദാ, തങ്ഖണേയേവാതി അത്ഥോ. ഇദാനി പുച്ഛിതമത്ഥം ദസ്സേന്തേന ‘‘തുട്ഠഹട്ഠോ പമുദിതോ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ അയം മഹാജനോ തുട്ഠഹട്ഠോ പമോദിതഹദയോ ഹുത്വാ മഗ്ഗം സോധേതി, കിം കാരണാ സോധേതി, കസ്സത്ഥായ വാ സോധേതീതി? ഏവം ‘‘സോധേതി’’ സദ്ദം ആഹരിത്വാ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ, ഇതരഥാ ന യുജ്ജതി. സോധീയതീതി സുദ്ധഭാവോ കരീയതി. മഗ്ഗോ അഞ്ജസം വടുമായനന്തി മഗ്ഗസ്സേവേതാനി വേവചനാനി.

ഏവം ¶ തേന സുമേധതാപസേന പുട്ഠാ തേ മനുസ്സാ ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ ¶ സുമേധ, കിം ന ജാനാഥ ദീപങ്കരോ നാമ ബുദ്ധോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം പത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ ജനപദചാരികം ചരമാനോ അനുക്കമേന അമ്ഹാകം നഗരം പത്വാ സുദസ്സനമഹാവിഹാരേ പടിവസതി, മയം തം ഭഗവന്തം നിമന്തയിത്വാ തസ്സേവ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ആഗമനമഗ്ഗം സോധേമാ’’തി. തതോ തം സുത്വാ സുമേധപണ്ഡിതോ ചിന്തേസി – ‘‘ബുദ്ധോതി ഖോ പനേസ ഘോസോപി ദുല്ലഭോ, പഗേവ ബുദ്ധുപ്പാദോ, തേന ഹി മയാപി ഇമേഹി മനുസ്സേഹി സദ്ധിം ദസബലസ്സ ആഗമനമഗ്ഗം സോധേതും വട്ടതീ’’തി. സോ തേ മനുസ്സേ ¶ ആഹ – ‘‘സചേ, ഭോ, തുമ്ഹേ ഇമം മഗ്ഗം ബുദ്ധസ്സ സോധേഥ, മയ്ഹമ്പി ഏകം ഓകാസം ദേഥ, അഹമ്പി തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം ബുദ്ധസ്സ മഗ്ഗം സോധേസ്സാമീ’’തി. തതോ തേ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ – ‘‘അയം സുമേധപണ്ഡിതോ മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ’’തി ജാനമാനാ ദുബ്ബിസോധനം ഉദകസമ്ഭിന്നം അതിവിയ വിസമം ഏകം ഓകാസം സല്ലക്ഖേത്വാ – ‘‘ഇമം ഓകാസം തുമ്ഹേ സോധേഥ അലങ്കരോഥ ചാ’’തി അദംസു. തതോ സുമേധപണ്ഡിതോ ബുദ്ധാരമ്മണം പീതിം ഉപ്പാദേത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം പന ഇമം ഓകാസം ഇദ്ധിയാ പരമദസ്സനീയം കാതും പഹോമി, ഏവം കതേ പന മം ന പരിതോസേസ്സതി. അജ്ജ പന മയാ കായവേയ്യാവച്ചം കാതും വട്ടതീ’’തി പംസും ആഹരിത്വാ തം പദേസം പൂരേതി.

തസ്സ പന തസ്മിം പദേസേ അസോധിതേ വിപ്പകതേയേവ രമ്മനഗരവാസിനോ മനുസ്സാ ഭഗവതോ കാലമാരോചേസും – ‘‘നിട്ഠിതം, ഭന്തേ, ഭത്ത’’ന്തി. ഏവം തേഹി കാലേ ആരോചിതേ ദസബലോ ജയസുമനകുസുമസദിസവണ്ണം ദുപട്ടചീവരം തിമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേത്വാ നിവാസേത്വാ തസ്സുപരി സുവണ്ണപാമങ്ഗേന ജയസുമനകുസുമകലാപം പരിക്ഖിപന്തോ വിയ വിജ്ജുലതാസസ്സിരികം കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ കനകഗിരിസിഖരമത്ഥകേ ലാഖാരസം പരിസിഞ്ചന്തോ വിയ സുവണ്ണചേതിയം പവാളജാലേന പരിക്ഖിപന്തോ വിയ ച സുവണ്ണഗ്ഘികം രത്തകമ്ബലേന പടിമുഞ്ചന്തോ വിയ ച സരദസമയരജനികരം രത്തവലാഹകേന പടിച്ഛാദേന്തോ വിയ ച ലാഖാരസേന തിന്തകിംസുകകുസുമസദിസവണ്ണം രത്തവരപംസുകൂലചീവരം പാരുപിത്വാ ഗന്ധകുടിദ്വാരതോ കഞ്ചനഗുഹതോ സീഹോ വിയ നിക്ഖമിത്വാ ഗന്ധകുടിപമുഖേ അട്ഠാസി. അഥ സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ അത്തനോ അത്തനോ പത്തചീവരമാദായ ഭഗവന്തം പരിവാരയിംസു. തേ പന പരിവാരേത്വാ ഠിതാ ഭിക്ഖൂ ഏവരൂപാ അഹേസും –

‘‘അപ്പിച്ഛാ പന സന്തുട്ഠാ, വത്താരോ വചനക്ഖമാ;

പവിവിത്താ അസംസട്ഠാ, വിനീതാ പാപഗരഹിനോ.

‘‘സബ്ബേപി സീലസമ്പന്നാ, സമാധിജ്ഝാനകോവിദാ;

പഞ്ഞാവിമുത്തിസമ്പന്നാ, തിപഞ്ചചരണായുതാ.

‘‘ഖീണാസവാ ¶ വസിപ്പത്താ, ഇദ്ധിമന്തോ യസസ്സിനോ;

സന്തിന്ദ്രിയാ ദമപ്പത്താ, സുദ്ധാ ഖീണപുനബ്ഭവാ’’തി.

ഇതി ¶ ¶ ഭഗവാ സയം വീതരാഗോ വീതരാഗേഹി വീതദോസോ വീതദോസേഹി വീതമോഹോ വീതമോഹേഹി പരിവുതോ അതിവിയ വിരോചിത്ഥ. അഥ സത്ഥാ മഹാനുഭാവാനം ഖീണാസവാനം ഛളഭിഞ്ഞാനം ചതൂഹി സതസഹസ്സേഹി പരിവുതോ മരുഗണപരിവുതോ ദസസതനയനോ വിയ ബ്രഹ്മഗണപരിവുതോ ഹാരിതമഹാബ്രഹ്മാ വിയ ച അപരിമിതസമയസമുപചിതകുസലബലജനിതായ അനോപമായ ബുദ്ധലീളായ താരാഗണപരിവുതോ സരദസമയരജനികരോ വിയ ച ഗഗനതലം തം മഗ്ഗം അലങ്കതപടിയത്തം പടിപജ്ജി.

‘‘സുവണ്ണവണ്ണായ പഭായ ധീരോ, സുവണ്ണവണ്ണേ കിര മഗ്ഗരുക്ഖേ;

സുവണ്ണവണ്ണേ കുസുമേ കരോന്തോ, സുവണ്ണവണ്ണോ പടിപജ്ജി മഗ്ഗം’’.

സുമേധതാപസോപി തേന അലങ്കതപടിയത്തേന മഗ്ഗേന ആഗച്ഛന്തസ്സ ദീപങ്കരസ്സ ഭഗവതോ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണപടിമണ്ഡിതം അസീതിയാ അനുബ്യഞ്ജനേഹി അനുരഞ്ജിതം ബ്യാമപ്പഭായ പരിക്ഖേപം സസ്സിരികം ഇന്ദനീലമണിസദിസം ആകാസേ നാനപ്പകാരാ വിജ്ജുലതാ വിയ ഛബ്ബണ്ണബുദ്ധരസ്മിയോ വിസ്സജ്ജേന്തം രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്തം അത്തഭാവം അക്ഖീനി ഉമ്മീലേത്വാ ഓലോകേത്വാ – ‘‘അജ്ജ മയാ ദസബലസ്സ ജീവിതപരിച്ചാഗം കാതും വട്ടതീ’’തി, ‘‘മാ ഭഗവാ കലലേ അക്കമി, മണിമയഫലകസേതും അക്കമന്തോ വിയ സദ്ധിം ചതൂഹി ഖീണാസവസതസഹസ്സേഹി മമ പിട്ഠിം അക്കമന്തോ ഗച്ഛതു, തം മേ ഭവിസ്സതി ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാ’’തി കേസേ മോചേത്വാ അജിനജടാവാകചീരാനി കാളവണ്ണേ കലലേ പത്ഥരിത്വാ തത്ഥേവ കലലപിട്ഠേ നിപജ്ജി. തേന വുത്തം –

‘‘തേ മേ പുട്ഠാ വിയാകംസു, ബുദ്ധോ ലോകേ അനുത്തരോ;

ദീപങ്കരോ നാമ ജിനോ, ഉപ്പജ്ജി ലോകനായകോ;

തസ്സ സോധീയതി മഗ്ഗോ, അഞ്ജസം വടുമായനം.

‘‘ബുദ്ധോതി വചനം സുത്വാന, പീതി ഉപ്പജ്ജി താവദേ;

ബുദ്ധോ ബുദ്ധോതി കഥയന്തോ, സോമനസ്സം പവേദയിം.

‘‘തത്ഥ ¶ ¶ ഠത്വാ വിചിന്തേസിം, തുട്ഠോ സംവിഗ്ഗമാനസോ;

ഇധ ബീജാനി രോപിസ്സം, ഖണോ വേ മാ ഉപച്ചഗാ.

‘‘യദി ബുദ്ധസ്സ സോധേഥ, ഏകോകാസം ദദാഥ മേ;

അഹമ്പി സോധയിസ്സാമി, അഞ്ജസം വടുമായനം.

‘‘അദംസു ¶ തേ മമോകാസം, സോധേതും അഞ്ജസം തദാ;

ബുദ്ധോ ബുദ്ധോതി ചിന്തേന്തോ, മഗ്ഗം സോധേമഹം തദാ.

‘‘അനിട്ഠിതേ മമോകാസേ, ദീപങ്കരോ മഹാമുനി;

ചതൂഹി സതസഹസ്സേഹി, ഛളഭിഞ്ഞേഹി താദിഹി;

ഖീണാസവേഹി വിമലേഹി, പടിപജ്ജി അഞ്ജസം ജിനോ.

‘‘പച്ചുഗ്ഗമനാ വത്തന്തി, വജ്ജന്തി ഭേരിയോ ബഹൂ;

ആമോദിതാ നരമരൂ, സാധുകാരം പവത്തയും.

‘‘ദേവാ മനുസ്സേ പസ്സന്തി, മനുസ്സാപി ച ദേവതാ;

ഉഭോപി തേ പഞ്ജലികാ, അനുയന്തി തഥാഗതം.

‘‘ദേവാ ദിബ്ബേഹി തുരിയേഹി, മനുസ്സാ മാനുസേഹി ച;

ഉഭോപി തേ വജ്ജയന്താ, അനുയന്തി തഥാഗതം.

‘‘ദിബ്ബം മന്ദാരവം പുപ്ഫം, പദുമം പാരിഛത്തകം;

ദിസോദിസം ഓകിരന്തി, ആകാസനഭഗതാ മരൂ.

‘‘ദിബ്ബം ചന്ദനചുണ്ണഞ്ച, വരഗന്ധഞ്ച കേവലം;

ദിസോദിസം ഓകിരന്തി, ആകാസനഭഗതാ മരൂ.

‘‘ചമ്പകം സരലം നീപം, നാഗപുന്നാഗകേതലം;

ദിസോദിസം ഉക്ഖിപന്തി, ഭൂമിതലഗതാ നരാ.

‘‘കേസേ ¶ മുഞ്ചിത്വാഹം തത്ഥ, വാകചീരഞ്ച ചമ്മകം;

കലലേ പത്ഥരിത്വാന, അവകുജ്ജോ നിപജ്ജഹം.

‘‘അക്കമിത്വാന മം ബുദ്ധോ, സഹ സിസ്സേഹി ഗച്ഛതു;

മാ നം കലലേ അക്കമിത്ഥ, ഹിതായ മേ ഭവിസ്സതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ വിയാകംസൂതി ബ്യാകരിംസു. ‘‘ദീപങ്കരോ നാമ ജിനോ, തസ്സ സോധീയതി പഥോ’’തിപി പാഠോ. സോമനസ്സം പവേദയിന്തി സോമനസ്സമനുഭവിന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ ഠത്വാതി യസ്മിം പദേസേ ആകാസതോ ഓതരി, തത്ഥേവ ഠത്വാ. സംവിഗ്ഗമാനസോതി പീതിവിമ്ഹിതമാനസോ. ഇധാതി ഇമസ്മിം ദീപങ്കരേ പുഞ്ഞക്ഖേത്തേ. ബീജാനീതി കുസലബീജാനി. രോപിസ്സന്തി രോപിസ്സാമി. ഖണോതി അട്ഠക്ഖണവിരഹിതോ നവമോ ഖണസന്നിപാതോ. അതിദുല്ലഭോ സോ മയാ പടിലദ്ധോ. വേതി നിപാതമത്തം. മാ ഉപച്ചഗാതി സോ മാ അച്ചഗമാ, മാ അതിക്കമീതി അത്ഥോ. ദദാഥാതി ¶ ദേഥ. തേതി യേ മേ പുട്ഠാ മനുസ്സാ, തേതി അത്ഥോ. സോധേമഹം തദാതി സോധേമി അഹം തദാ. അനിട്ഠിതേതി അപരിയോസിതേ വിപ്പകതേ. ഖീണാസവേഹീതി ഏത്ഥ ചത്താരോ ആസവാ – കാമാസവോ, ഭവാസവോ, ദിട്ഠാസവോ, അവിജ്ജാസവോതി (ചൂളനി. ജതുകണ്ണിമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൬൯) ഇമേ ചത്താരോ ആസവാ യേസം ഖീണാ പഹീനാ സമുച്ഛിന്നാ പടിപ്പസ്സദ്ധാ അഭബ്ബുപ്പത്തികാ ഞാണഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢാ, തേ ഖീണാസവാ, തേഹി ഖീണാസവേഹി. ഖീണാസവത്തായേവ വിമലേഹി.

ദേവാ മനുസ്സേ പസ്സന്തീതി ഏത്ഥ ദേവാനം മനുസ്സദസ്സനേ വത്തബ്ബം നത്ഥി, പകതിദസ്സനവസേന പന യഥാ മനുസ്സാ ഇധ ഠത്വാ പസ്സന്തി, ഏവം ദേവാപി മനുസ്സേ പസ്സന്തീതി അത്ഥോ. ദേവതാതി ദേവേ. ഉഭോപീതി ഉഭോ ദേവമനുസ്സാ. പഞ്ജലികാതി കതപഞ്ജലികാ, ഉഭോപി ഹത്ഥേ സിരസി പതിട്ഠാപേത്വാതി അത്ഥോ. അനുയന്തി തഥാഗതന്തി തഥാഗതസ്സ പച്ഛതോ യന്തി, അനുയോഗേ സതി സാമിഅത്ഥേ ഉപയോഗവചനം ഹോതീതി ലക്ഖണം. തേന വുത്തം ‘‘അനുയന്തി തഥാഗത’’ന്തി. വജ്ജയന്താതി വാദേന്താ.

മന്ദാരവന്തി മന്ദാരവപുപ്ഫം. ദിസോദിസന്തി ദിസതോ ദിസതോ. ഓകിരന്തീതി അവകിരന്തി. ആകാസനഭഗതാതി ആകാസസങ്ഖാതേ നഭസി ഗതാ. അഥ വാ ആകാസം ഗതാ സഗ്ഗഗതാവ. ‘‘നഭോ’’തി ഹി സഗ്ഗോ വുച്ചതി. മരൂതി അമരാ. സരലന്തി സരലതരുകുസുമം. നീപന്തി കദമ്ബപുപ്ഫം. നാഗപുന്നാഗകേതകന്തി നാഗപുന്നാഗകേതകപുപ്ഫാനി ച. ഭൂമിതലഗതാതി ഭൂമിഗതാ.

കേസേ ¶ മുഞ്ചിത്വാഹന്തി അഹം കേസേ ബദ്ധാ കലാപകുടിലജടാ മുഞ്ചിത്വാ, വിപ്പകിരിത്വാതി അത്ഥോ. തത്ഥാതി മയ്ഹം ദിന്നേ ഓകാസേ. ചമ്മകന്തി ചമ്മക്ഖണ്ഡം. കലലേതി ചിക്ഖല്ലകദ്ദമേ. അവകുജ്ജോതി അധോമുഖോ ഹുത്വാ. നിപജ്ജഹന്തി നിപജ്ജിം ¶ അഹം. മാ നന്തി ഏത്ഥ മാതി പടിസേധത്ഥേ നിപാതോ. നന്തി പദപൂരണത്ഥേ നിപാതോ, ബുദ്ധോ കലലേ മാ അക്കമിത്ഥാതി അത്ഥോ. ഹിതായ മേ ഭവിസ്സതീതി തം കലലേ അനക്കമനം ദീഘരത്തം മമ ഹിതത്ഥായ ഭവിസ്സതീതി. ‘‘സുഖായ മേ ഭവിസ്സതീ’’തിപി പാഠോ.

തതോ ¶ സുമേധപണ്ഡിതോ കലലപിട്ഠേ നിപന്നോ ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘സചാഹം ഇച്ഛേയ്യം സബ്ബകിലേസേ ഝാപേത്വാ സങ്ഘനവകോ ഹുത്വാ രമ്മനഗരം പവിസേയ്യം, അഞ്ഞാതകവേസേന പന മേ കിലേസേ ഝാപേത്വാ നിബ്ബാനപ്പത്തിയാ കിച്ചം നത്ഥി, യംനൂനാഹം ദീപങ്കരദസബലോ വിയ പരമാഭിസമ്ബോധിം പത്വാ ധമ്മനാവം ആരോപേത്വാ മഹാജനം സംസാരസാഗരാ ഉത്താരേത്വാ പച്ഛാ പരിനിബ്ബായേയ്യം, ഇദം മേ പതിരൂപ’’ന്തി. തതോ അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനേത്വാ ബുദ്ധഭാവായ അഭിനീഹാരം കത്വാ നിപജ്ജി. തേന വുത്തം –

‘‘പഥവിയം നിപന്നസ്സ, ഏവം മേ ആസി ചേതസോ;

ഇച്ഛമാനോ അഹം അജ്ജ, കിലേസേ ഝാപയേ മമ.

‘‘കിം മേ അഞ്ഞാതവേസേന, ധമ്മം സച്ഛികതേനിധ;

സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, ബുദ്ധോ ഹേസ്സം സദേവകേ.

‘‘കിം മേ ഏകേന തിണ്ണേന, പുരിസേന ഥാമദസ്സിനാ;

സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, സന്താരേസ്സം സദേവകം.

‘‘ഇമിനാ മേ അധികാരേന, കതേന പുരിസുത്തമേ;

സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, താരേമി ജനതം ബഹും.

‘‘സംസാരസോതം ഛിന്ദിത്വാ, വിദ്ധംസേത്വാ തയോ ഭവേ;

ധമ്മനാവം സമാരുയ്ഹ, സന്താരേസ്സം സദേവക’’ന്തി.

തത്ഥ പഥവിയം നിപന്നസ്സാതി പുഥവിയാ നിപന്നസ്സ. അയമേവ വാ പാഠോ. ചേതസോതി ചേതസോ പരിവിതക്കോ ¶ അഹോസീതി അത്ഥോ. ‘‘ഏവം മേ ആസി ചേതനാ’’തിപി പാഠോ. ഇച്ഛമാനോതി ആകങ്ഖമാനോ. കിലേസേതി കിലിസ്സന്തി ഉപതാപേന്തീതി കിലേസാ, രാഗാദയോ ദസ. ഝാപയേതി ഝാപേയ്യം, മമ കിലേസേ ഝാപയേ അഹന്തി അത്ഥോ.

കിന്തി പടിക്ഖേപവചനം. അഞ്ഞാതവേസേനാതി അപാകടവേസേന, അവിഞ്ഞാതേന പടിച്ഛന്നേന. ഇധ പന ഭിക്ഖൂ വിയ ആസവക്ഖയം കത്വാ കിം, ബുദ്ധകരേ ധമ്മേ ¶ പൂരേത്വാ പടിസന്ധിജാതിബോധിധമ്മചക്കപ്പവത്തനേസു മഹാപഥവികമ്പനം കത്വാ ബുദ്ധോ ബോധേതാ, തിണ്ണോ താരേതാ, മുത്തോ മോചേതാ ഭവേയ്യന്തി അധിപ്പായോ. സദേവകേതി സദേവകേ ലോകേ.

ഥാമദസ്സിനാതി അത്തനോ ഥാമബലം പസ്സമാനേന. സന്താരേസ്സന്തി സന്താരേസ്സാമി. സദേവകന്തി ¶ സദേവകം സത്തനികായം, സദേവകം ലോകം വാ. അധികാരേനാതി അധിവിസിട്ഠേന കാരേന, ബുദ്ധസ്സ മമ ജീവിതം പരിച്ചജിത്വാ കലലപിട്ഠേ സയനേനാധികാരേനാതി അത്ഥോ.

സംസാരസോതന്തി കമ്മകിലേസവസേന യോനിഗതിവിഞ്ഞാണട്ഠിതിനവസത്താവാസേസു ഇതോ ചിതോ ച സംസരണം സംസാരോ. യഥാഹ –

‘‘ഖന്ധാനഞ്ച പടിപാടി, ധാതുആയതനാനഞ്ച;

അബ്ബോച്ഛിന്നം വത്തമാനാ, സംസാരോതി പവുച്ചതീ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൨.൬൧൯; ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൯൫ അപസാദനാവണ്ണനാ; സം. നി. അട്ഠ. ൨.൨.൬൦; അ. നി. അട്ഠ. ൨.൪.൧൯൯; ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ; വിഭ. അട്ഠ. ൨൨൬ സങ്ഖാപദനിദ്ദേസ; സു. നി. അട്ഠ. ൨.൫൨൩; ഉദാ. അട്ഠ. ൩൯; ഇതിവു. അട്ഠ. ൧൪, ൫൮; ഥേരഗാ. അട്ഠ. ൧.൬൭, ൯൯; ചൂളനി. അട്ഠ. ൬; പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൧.൧൧൭);

സംസാരോ ച സോ സോതം ചേതി സംസാരസോതം, തം സംസാരസോതം. അഥ വാ സംസാരസ്സ സോതം സംസാരസോതം, സംസാരകാരണം തണ്ഹാസോതം ഛിന്ദിത്വാതി അത്ഥോ. തയോ ഭവേതി കാമരൂപാരൂപഭവേ. തിഭവനിബ്ബത്തകകമ്മകിലേസാ തയോ ഭവാതി അധിപ്പേതാ. ധമ്മനാവന്തി അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം. സോ ഹി ചതുരോഘുത്തരണട്ഠേന ‘‘ധമ്മനാവാ’’തി വുച്ചതി. സമാരുയ്ഹാതി ആരുയ്ഹ. സന്താരേസ്സന്തി സന്താരേസ്സാമി. യസ്മാ പന ബുദ്ധത്തം പത്ഥേന്തസ്സ –

‘‘മനുസ്സത്തം ¶ ലിങ്ഗസമ്പത്തി, ഹേതു സത്ഥാരദസ്സനം;

പബ്ബജ്ജാ ഗുണസമ്പത്തി, അധികാരോ ച ഛന്ദതാ;

അട്ഠധമ്മസമോധാനാ, അഭിനീഹാരോ സമിജ്ഝതി’’.

തത്ഥ മനുസ്സത്തന്തി മനുസ്സത്തഭാവേയേവ ഠത്വാ ബുദ്ധത്തം പത്ഥേന്തസ്സ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി, ന നാഗജാതിആദീസു ഠിതാനം. കസ്മാതി ചേ? അഹേതുകഭാവതോ.

ലിങ്ഗസമ്പത്തീതി മനുസ്സത്തഭാവേ വത്തമാനസ്സാപി പുരിസലിങ്ഗേ ഠിതസ്സേവ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി, ന ഇത്ഥിയാ വാ പണ്ഡകനപുംസകഉഭതോബ്യഞ്ജനകാനം വാ സമിജ്ഝതി ¶ . കസ്മാതി ചേ? ലക്ഖണപാരിപൂരിയാ അഭാവതോ. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘അട്ഠാനമേതം, ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ, യം ഇത്ഥീ അരഹം അസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി (മ. നി. ൩.൧൩൦; അ. നി. ൧.൨൭൯; വിഭ. ൮൦൯) വിത്ഥാരോ. തസ്മാ ഇത്ഥിലിങ്ഗേ ഠിതസ്സ മനുസ്സജാതികസ്സാപി പത്ഥനാ ന സമിജ്ഝതി.

ഹേതൂതി പുരിസസ്സാപി തസ്മിം അത്തഭാവേ അരഹത്തപ്പത്തിയാ ഹേതുസമ്പന്നസ്സേവ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി, നോ ഇതരസ്സ.

സത്ഥാരദസ്സനന്തി സചേ ജീവമാനകബുദ്ധസ്സേവ സന്തികേ പത്ഥേതി പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി. പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി ചേതിയസ്സ സന്തികേ വാ ബോധിരുക്ഖമൂലേ വാ പടിമായ വാ പച്ചേകബുദ്ധബുദ്ധസാവകാനം വാ സന്തികേ പത്ഥനാ ന സമിജ്ഝതി. കസ്മാ? ഭബ്ബാഭബ്ബകേ ഞത്വാ കമ്മവിപാകപരിച്ഛേദകഞാണേന ¶ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ബ്യാകാതും അസമത്ഥത്താ. തസ്മാ ബുദ്ധസ്സ സന്തികേയേവ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി.

പബ്ബജ്ജാതി ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ സന്തികേ പത്ഥേന്തസ്സാപി കമ്മകിരിയവാദീസു താപസേസു വാ ഭിക്ഖൂസു വാ പബ്ബജിതസ്സേവ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി, നോ ഗിഹിലിങ്ഗേ ഠിതസ്സ. കസ്മാ? പബ്ബജിതായേവ ഹി ബോധിസത്താ സമ്ബോധിം അധിഗച്ഛന്തി, ന ഗഹട്ഠാ. തസ്മാ ആദിമ്ഹി പണിധാനകാലേപി പബ്ബജിതേനേവ ഭവിതബ്ബം.

ഗുണസമ്പത്തീതി പബ്ബജിതസ്സാപി അട്ഠസമാപത്തിലാഭിനോ പഞ്ചാഭിഞ്ഞസ്സേവ സമിജ്ഝതി, ന പന ഇമായ ഗുണസമ്പത്തിയാ വിരഹിതസ്സ. കസ്മാ? നിഗ്ഗുണസ്സ തദഭാവതോ.

അധികാരോതി ¶ ഗുണസമ്പന്നേനാപി യേന അത്തനോ ജീവിതം ബുദ്ധാനം പരിച്ചത്തം ഹോതി, തസ്സ ഇമിനാ അധികാരേന സമ്പന്നസ്സേവ സമിജ്ഝതി, ന ഇതരസ്സ.

ഛന്ദതാതി അഭിനീഹാരസമ്പന്നസ്സാപി യസ്സ ബുദ്ധകാരകധമ്മാനം അത്ഥായ മഹന്തോ ഛന്ദോ വായാമോ ച ഉസ്സാഹോ ച പരിയേട്ഠി ച, തസ്സേവ സമിജ്ഝതി, ന ഇതരസ്സ. തത്രിദം ഛന്ദമഹന്തതായ ഓപമ്മം – സചേ ഹി ഏവമസ്സ, ‘‘യോ പന സകലചക്കവാളഗബ്ഭം ഏകോദകീഭൂതം അത്തനോ ബാഹുബലേന ഉത്തരിത്വാ പാരം ഗന്തും സമത്ഥോ, സോ ബുദ്ധത്തം പാപുണാതി. യോ പനിമം അത്തനോ ദുക്കരം ന മഞ്ഞതി ‘അഹം ഇമം ഉത്തരിത്വാ പാരം ഗമിസ്സാമീ’’’തി ഏവം മഹതാ ഛന്ദേന ഉസ്സാഹേന സമന്നാഗതോ ഹോതി, തസ്സ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി, ന ഇതരസ്സ (സു. നി. അട്ഠ. ൧.ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തവണ്ണനാ; അപ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാന, സുമേധകഥാ; ചരിയാ. അട്ഠ. പകിണ്ണകകഥാ).

സുമേധപണ്ഡിതോ ¶ പന ഇമേ അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനേത്വാവ ബുദ്ധഭാവായ അഭിനീഹാരം കത്വാ നിപജ്ജി. ദീപങ്കരോപി ഭഗവാ ആഗന്ത്വാ സുമേധപണ്ഡിതസ്സ സീസഭാഗേ ഠത്വാ കലലപിട്ഠേ നിപന്നം സുമേധതാപസം ദിസ്വാ – ‘‘അയം താപസോ ബുദ്ധത്തായ അഭിനീഹാരം കത്വാ നിപന്നോ, ഇജ്ഝിസ്സതി നു ഖോ ഏതസ്സ പത്ഥനാ, ഉദാഹു നോ’’തി അനാഗതംസഞാണം പേസേത്വാ ഉപധാരേന്തോ – ‘‘ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി അതിക്കമിത്വാ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ഠിതകോവ പരിസമജ്ഝേ ബ്യാകാസി – ‘‘പസ്സഥ നോ, തുമ്ഹേ ഭിക്ഖവേ, ഇമം ഉഗ്ഗതപം താപസം കലലപിട്ഠേ നിപന്ന’’ന്തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി. അയം ബുദ്ധത്തായ അഭിനീഹാരം കത്വാ നിപന്നോ, സമിജ്ഝിസ്സതി ഇമസ്സ താപസസ്സ പത്ഥനാ, അയഞ്ഹി ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ചതുന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ലോകേ ഭവിസ്സതി. തസ്മിം പനസ്സ അത്തഭാവേ കപിലവത്ഥു നാമ നഗരം നിവാസോ ഭവിസ്സതി, മഹാമായാ നാമ ദേവീ മാതാ, സുദ്ധോദനോ നാമ രാജാ പിതാ, ഉപതിസ്സോ ച കോലിതോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, ആനന്ദോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, ഖേമാ ച ഉപ്പലവണ്ണാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ ഭവിസ്സന്തി ¶ . അയം പരിപക്കഞാണോ ഹുത്വാ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ മഹാപധാനം പദഹിത്വാ നിഗ്രോധമൂലേ സുജാതായ നാമ കുമാരിയാ ദിന്നം പായാസം പടിഗ്ഗഹേത്വാ നേരഞ്ജരായ തീരേ പരിഭുഞ്ജിത്വാ ബോധിമണ്ഡം ആരുയ്ഹ അസ്സത്ഥരുക്ഖമൂലേ അഭിസമ്ബുജ്ഝിസ്സതീതി. തേന വുത്തം –

‘‘ദീപങ്കരോ ലോകവിദൂ, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോ;

ഉസ്സീസകേ മം ഠത്വാന, ഇദം വചനമബ്രവി.

‘‘പസ്സഥ ¶ ഇമം താപസം, ജടിലം ഉഗ്ഗതാപനം;

അപരിമേയ്യിതോ കപ്പേ, ബുദ്ധോ ലോകേ ഭവിസ്സതി.

‘‘അഹൂ കപിലവ്ഹയാ രമ്മാ, നിക്ഖമിത്വാ തഥാഗതോ;

പധാനം പദഹിത്വാന, കത്വാ ദുക്കരകാരികം.

‘‘അജപാലരുക്ഖമൂലസ്മിം, നിസീദിത്വാ തഥാഗതോ;

തത്ഥ പായാസം പഗ്ഗയ്ഹ, നേരഞ്ജരമുപേഹിതി.

‘‘നേരഞ്ജരായ തീരമ്ഹി, പായാസം അദ സോ ജിനോ;

പടിയത്തവരമഗ്ഗേന, ബോധിമൂലമുപേഹിതി.

‘‘തതോ ¶ പദക്ഖിണം കത്വാ, ബോധിമണ്ഡം അനുത്തരോ;

അസ്സത്ഥരുക്ഖമൂലമ്ഹി, ബുജ്ഝിസ്സതി മഹായസോ.

‘‘ഇമസ്സ ജനികാ മാതാ, മായാ നാമ ഭവിസ്സതി;

പിതാ സുദ്ധോദനോ നാമ, അയം ഹേസ്സതി ഗോതമോ.

‘‘അനാസവാ വീതരാഗാ, സന്തചിത്താ സമാഹിതാ;

കോലിതോ ഉപതിസ്സോ ച, അഗ്ഗാ ഹേസ്സന്തി സാവകാ;

ആനന്ദോ നാമുപട്ഠാകോ, ഉപട്ഠിസ്സതിമം ജിനം.

‘‘ഖേമാ ഉപ്പലവണ്ണാ ച, അഗ്ഗാ ഹേസ്സന്തി സാവികാ;

അനാസവാ വീതരാഗാ, സന്തചിത്താ സമാഹിതാ.

‘‘ബോധി തസ്സ ഭഗവതോ, അസ്സത്ഥോതി പവുച്ചതി;

ചിത്തോ ച ഹത്ഥാളവകോ, അഗ്ഗാ ഹേസ്സന്തുപട്ഠകാ;

ഉത്തരാ നന്ദമാതാ ച, അഗ്ഗാ ഹേസ്സന്തുപട്ഠികാ’’തി.

തത്ഥ ലോകവിദൂതി സബ്ബഥാ വിദിതലോകത്താ പന ലോകവിദൂ. ഭഗവാ ഹി സഭാവതോ സമുദയതോ ¶ നിരോധതോ നിരോധൂപായതോതി സബ്ബഥാപി ലോകം ¶ അവേദി അഞ്ഞാസി പടിവിജ്ഝി. തസ്മാ ലോകവിദൂതി വുച്ചതി. യഥാഹ –

‘‘തസ്മാ ഹവേ ലോകവിദൂ സുമേധോ, ലോകന്തഗൂ വൂസിതബ്രഹ്മചരിയോ;

ലോകസ്സ അന്തം സമിതാവി ഞത്വാ, നാസീസതീ ലോകമിമം പരഞ്ചാ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൦൭; അ. നി. ൪.൪൬);

അപി ച തയോ ലോകാ – സങ്ഖാരലോകോ, സത്തലോകോ, ഓകാസലോകോതി. തത്ഥ സങ്ഖാരലോകോ നാമ പടിച്ചസമുപ്പന്നാ പഥവിആദയോ ധമ്മാ. സത്തലോകോ നാമ സഞ്ഞിനോ അസഞ്ഞിനോ നേവസഞ്ഞിനാസഞ്ഞിനോ ച സത്താ. ഓകാസലോകോ നാമ സത്താനം നിവാസട്ഠാനം. ഇമേ പന തയോപി ലോകാ ഭഗവതാ യഥാസഭാവതോ വിദിതാ, തസ്മാ ലോകവിദൂതി വുച്ചതി. ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോതി ദാനാനം പടിഗ്ഗഹേതും അരഹത്താ ദക്ഖിണേയ്യത്താ ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോ. ഉസ്സീസകേ മം ഠത്വാനാതി മമ ¶ സീസസമീപേ ഠത്വാ. ഇദം ഇദാനി വത്തബ്ബം വചനം അബ്രവീതി അത്ഥോ. ജടിലന്തി ജടാ അസ്സ സന്തീതി ജടിലോ, തം ജടിലം. ഉഗ്ഗതാപനന്തി ഉഗ്ഗതാപസം. അഹൂതി അഹനി, അഥാതി അത്ഥോ. അയമേവ വാ പാഠോ. കപിലവ്ഹയാതി കപിലഅവ്ഹയാ അഭിധാനാ. രമ്മാതി രമണീയതോ. പധാനന്തി വീരിയം. ഏഹിതീതി ഏസ്സതി ഗമിസ്സതി. സേസഗാഥാസു ഉത്താനമേവാതി.

തതോ സുമേധപണ്ഡിതോ – ‘‘മയ്ഹം കിര പത്ഥനാ സമിജ്ഝിസ്സതീ’’തി സഞ്ജാതസോമനസ്സോ അഹോസി. മഹാജനോ ദീപങ്കരദസബലസ്സ വചനം സുത്വാ – ‘‘സുമേധതാപസോ കിര ബുദ്ധബീജങ്കുരോ’’തി ഹട്ഠതുട്ഠോ അഹോസി. ഏവഞ്ചസ്സ അഹോസി – ‘‘യഥാ നാമ പുരിസോ നദിം തരന്തോ ഉജുകേന തിത്ഥേന തരിതും അസക്കോന്തോ ഹേട്ഠാതിത്ഥേന ഉത്തരതി, ഏവമേവ മയം ദീപങ്കരദസബലസ്സ സാസനേ മഗ്ഗഫലം അലഭമാനാ അനാഗതേ യദാ ത്വം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി, തദാ തവ സമ്മുഖാ മഗ്ഗഫലം സച്ഛികാതും സമത്ഥാ ഭവേയ്യാമാ’’തി പത്ഥനം അകംസു. ദീപങ്കരദസബലോ ബോധിസത്തം മഹാസത്തം പസംസിത്വാ അട്ഠഹി പുപ്ഫമുട്ഠീഹി പൂജേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി. തേപി ചതുസതസഹസ്സാ ഖീണാസവാ ബോധിസത്തം പുപ്ഫേഹി ച ഗന്ധേഹി ച പൂജേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കമിംസു. ദേവമനുസ്സാ പന തഥേവ പൂജേത്വാ വന്ദിത്വാ പക്കമിംസു.

അഥ സബ്ബലോകമതിദീപങ്കരോ ദീപങ്കരോ ഭഗവാ ചതൂഹി ഖീണാസവസതസഹസ്സേഹി പരിവുതോ രമ്മനഗരവാസീഹി പൂജിയമാനോ ദേവതാഹി അഭിവന്ദിയമാനോ സഞ്ഝാപ്പഭാനുരഞ്ജിതവരകനകഗിരിസിഖരോ വിയ ജങ്ഗമമാനോ അനേകേസു പാടിഹാരിയേസു ¶ വത്തമാനേസു തേന അലങ്കതപടിയത്തേന ¶ മഗ്ഗേന ഗന്ത്വാ നാനാസുരഭികുസുമഗന്ധവാസിതം ചുണ്ണസമ്മോദഗന്ധം സമുസ്സിതധജപടാകം ഗന്ധാനുബദ്ധഹദയേഹി ഭമരഗണേഹി ഗുമ്ബഗുമ്ബായമാനം ധൂപന്ധകാരം അമരപുരസദിസസോഭം അഭിരമ്മം രമ്മനഗരം പവിസിത്വാ പഞ്ഞത്തേ മഹാരഹേ ബുദ്ധാസനേ യുഗന്ധരമത്ഥകേ സരദസമയരുചിരകരരജനികരോ തിമിരനികരനിധനകരോ കമലവനവികസനകരോ ദിവസകരോ വിയ ദസബലദിവസകരോ നിസീദി. ഭിക്ഖുസങ്ഘോപി പടിപാടിയാ അത്തനോ അത്തനോ പത്താസനേ നിസീദി. രമ്മനഗരവാസിനോ പന ഉപാസകാ സദ്ധാദിഗുണസമ്പന്നാ നാനാവിധഖജ്ജാദീഹി സമലങ്കതം വണ്ണഗന്ധരസസമ്പന്നം അസദിസം സുഖനിദാനം ദാനം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അദംസു.

അഥ ¶ ഖോ ബോധിസത്തോ ദസബലസ്സ ബ്യാകരണം സുത്വാ ബുദ്ധഭാവം കരതലഗതമിവ മഞ്ഞമാനോ പമുദിതഹദയോ സബ്ബേസു പടിക്കന്തേസു സയനാ വുട്ഠായ – ‘‘പാരമിയോ വിചിനിസ്സാമീ’’തി പുപ്ഫരാസിമത്ഥകേ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസീദി. ഏവം നിസിന്നേ മഹാസത്തേ സകലദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാ സാധുകാരം ദത്വാ – ‘‘അയ്യ സുമേധതാപസ, പോരാണകബോധിസത്താനം പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ – ‘പാരമിയോ വിചിനിസ്സാമീ’തി നിസിന്നകാലേ യാനി പുബ്ബനിമിത്താനി നാമ പഞ്ഞായന്തി, താനി സബ്ബാനിപി അജ്ജ പാതുഭൂതാനി നിസ്സംസയേന ത്വം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി, മയമേതം ജാനാമ – ‘യസ്സേതാനി നിമിത്താനി പഞ്ഞായന്തി, സോ ഏകന്തേനേവ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി’ തസ്മാ ത്വം അത്തനോ വീരിയം ദള്ഹം കത്വാ പഗ്ഗണ്ഹാ’’തി ബോധിസത്തം നാനപ്പകാരാഹി ഥുതീഹി അഭിത്ഥവിംസു. തേന വുത്തം –

‘‘ഇദം സുത്വാന വചനം, അസമസ്സ മഹേസിനോ;

ആമോദിതാ നരമരൂ, ബുദ്ധബീജം കിര അയം.

‘‘ഉക്കുട്ഠിസദ്ദാ വത്തന്തി, അപ്ഫോടേന്തി ഹസന്തി ച;

കതഞ്ജലീ നമസ്സന്തി, ദസസഹസ്സീ സദേവകാ.

‘‘യദിമസ്സ ലോകനാഥസ്സ, വിരജ്ഝിസ്സാമ സാസനം;

അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ, ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമം.

‘‘യഥാ മനുസ്സാ നദിം തരന്താ, പടിതിത്ഥം വിരജ്ഝിയ;

ഹേട്ഠാതിത്ഥേ ഗഹേത്വാന, ഉത്തരന്തി മഹാനദിം.

‘‘ഏവമേവ മയം സബ്ബേ, യദി മുഞ്ചാമിമം ജിനം;

അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ, ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമം.

‘‘ദീപങ്കരോ ¶ ¶ ലോകവിദൂ, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോ;

മമ കമ്മം പകിത്തേത്വാ, ദക്ഖിണം പാദമുദ്ധരി.

‘‘യേ തത്ഥാസും ജിനപുത്താ, പദക്ഖിണമകംസു മം;

ദേവാ മനുസ്സാ അസുരാ ച, അഭിവാദേത്വാന പക്കമും.

‘‘ദസ്സനം മേ അതിക്കന്തേ, സസങ്ഘേ ലോകനായകേ;

സയനാ വുട്ഠഹിത്വാന, പല്ലങ്കം ആഭുജിം തദാ.

‘‘സുഖേന ¶ സുഖിതോ ഹോമി, പാമോജ്ജേന പമോദിതോ;

പീതിയാ ച അഭിസ്സന്നോ, പല്ലങ്കം ആഭുജിം തദാ.

‘‘പല്ലങ്കേന നിസീദിത്വാ, ഏവം ചിന്തേസഹം തദാ;

വസീഭൂതോ അഹം ഝാനേ, അഭിഞ്ഞാസു പാരമിം ഗതോ.

‘‘സഹസ്സിയമ്ഹി ലോകമ്ഹി, ഇസയോ നത്ഥി മേ സമാ;

അസമോ ഇദ്ധിധമ്മേസു, അലഭിം ഈദിസം സുഖം.

‘‘പല്ലങ്കാഭുജനേ മയ്ഹം, ദസസഹസ്സാധിവാസിനോ;

മഹാനാദം പവത്തേസും, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘യാ പുബ്ബേ ബോധിസത്താനം, പല്ലങ്കവരമാഭുജേ;

നിമിത്താനി പദിസ്സന്തി, താനി അജ്ജ പദിസ്സരേ.

‘‘സീതം ബ്യപഗതം ഹോതി, ഉണ്ഹഞ്ച ഉപസമ്മതി;

താനി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു, നിസ്സദ്ദാ ഹോന്തി നിരാകുലാ;

താനി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘മഹാവാതാ ¶ ന വായന്തി, ന സന്ദന്തി സവന്തിയോ;

താനി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ഥലജാ ദകജാ പുപ്ഫാ, സബ്ബേ പുപ്ഫന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ പുപ്ഫിതാ സബ്ബേ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ലതാ വാ യദി വാ രുക്ഖാ, ഫലഭാരാ ഹോന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ ഫലിതാ സബ്ബേ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ആകാസട്ഠാ ച ഭൂമട്ഠാ, രതനാ ജോതന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ രതനാ ജോതന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘മാനുസ്സകാ ച ദിബ്ബാ ച, തുരിയാ വജ്ജന്തി താവദേ;

തേപജ്ജുഭോ അഭിരവന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘വിചിത്തപുപ്ഫാ ¶ ഗഗനാ, അഭിവസ്സന്തി താവദേ;

തേപി അജ്ജ പവസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘മഹാസമുദ്ദോ ¶ ആഭുജതി, ദസസഹസ്സീ പകമ്പതി;

തേപജ്ജുഭോ അഭിരവന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘നിരയേപി ദസസഹസ്സേ, അഗ്ഗീ നിബ്ബന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ നിബ്ബുതാ അഗ്ഗീ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘വിമലോ ഹോതി സൂരിയോ, സബ്ബാ ദിസ്സന്തി താരകാ;

തേപി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘അനോവട്ഠേന ഉദകം, മഹിയാ ഉബ്ഭിജ്ജി താവദേ;

തമ്പജ്ജുബ്ഭിജ്ജതേ മഹിയാ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘താരാഗണാ ¶ വിരോചന്തി, നക്ഖത്താ ഗഗനമണ്ഡലേ;

വിസാഖാ ചന്ദിമായുത്താ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ബിലാസയാ ദരീസയാ, നിക്ഖമന്തി സകാസയാ;

തേപജ്ജ ആസയാ ഛുദ്ധാ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ന ഹോന്തി അരതീ സത്താനം, സന്തുട്ഠാ ഹോന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ സബ്ബേ സന്തുട്ഠാ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘രോഗാ തദുപസമ്മന്തി, ജിഘച്ഛാ ച വിനസ്സസി;

താനി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘രോഗാ തദാ തനു ഹോതി, ദോസോ മോഹോ വിനസ്സസി;

തേപജ്ജ വിഗതാ സബ്ബേ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ഭയം തദാ ന ഭവതി, അജ്ജപേതം പദിസ്സതി;

തേന ലിങ്ഗേന ജാനാമ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘രജോനുദ്ധംസതീ ഉദ്ധം, അജ്ജപേതം പദിസ്സതി;

തേന ലിങ്ഗേന ജാനാമ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘അനിട്ഠഗന്ധോ പക്കമതി, ദിബ്ബഗന്ധോ പവായതി;

സോപജ്ജ വായതീ ഗന്ധോ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘സബ്ബേ ¶ ദേവാ പദിസ്സന്തി, ഠപയിത്വാ അരൂപിനോ;

തേപജ്ജ സബ്ബേ ദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘യാവതാ നിരയാ നാമ, സബ്ബേ ദിസ്സന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ സബ്ബേ ദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘കുട്ടാ ¶ ¶ കവാടാ സേലാ ച, ന ഹോന്താവരണാ തദാ;

ആകാസഭൂതാ തേപജ്ജ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ചുതീ ച ഉപപത്തീ ച, ഖണേ തസ്മിം ന വിജ്ജതി;

താനിപജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ദള്ഹം പഗ്ഗണ്ഹ വീരിയം, മാ നിവത്ത അഭിക്കമ;

മയമ്പേതം വിജാനാമ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി.

തത്ഥ ഇദം സുത്വാന വചനന്തി ഇദം ദീപങ്കരസ്സ ഭഗവതോ ബോധിസത്തസ്സ ബ്യാകരണവചനം സുത്വാ. അസമസ്സാതി സമസ്സ സദിസസ്സ അഭാവതോ അസമസ്സ. യഥാഹ –

‘‘ന മേ ആചരിയോ അത്ഥി, സദിസോ മേ ന വിജ്ജതി;

സദേവകസ്മിം ലോകസ്മിം, നത്ഥി മേ പടിപുഗ്ഗലോ’’തി. (മ. നി. ൧.൨൮൫; ൨.൩൪൧; മഹാവ. ൧൧; കഥാ. ൪൦൫; മി. പ. ൪.൫.൧൧);

മഹേസിനോതി മഹന്തേ സീലസമാധിപഞ്ഞാക്ഖന്ധേ ഏസി ഗവേസീതി മഹേസീ, തസ്സ മഹേസിനോ. നരമരൂതി നരാ ച അമരാ ച, ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസോ പനായം സബ്ബേപി ദസസഹസ്സിലോകധാതുയാ നാഗസുപണ്ണയക്ഖാദയോപി ആമോദിതാവ. ബുദ്ധബീജം കിര അയന്തി അയം കിര ബുദ്ധങ്കുരോ ഉപ്പന്നോതി ആമോദിതാതി അത്ഥോ.

ഉക്കുട്ഠിസദ്ദാതി ഉന്നാദസദ്ദാ വത്തന്തി. അപ്ഫോടേന്തീതി ഹത്ഥേഹി ബാഹാ അഭിഹനന്തി. ദസസഹസ്സീതി ദസസഹസ്സിലോകധാതുയോ. സദേവകാതി സഹ ദേവേഹി സദേവകാ ദസസഹസ്സീ നമസ്സന്തീതി അത്ഥോ. യദിമസ്സാതി യദി ഇമസ്സ, അയമേവ വാ പാഠോ. വിരജ്ഝിസ്സാമാതി യദി ന സമ്പാപുണിസ്സാമ. അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേതി അനാഗതേ കാലേ. ഹേസ്സാമാതി ഭവിസ്സാമ. സമ്മുഖാതി സമ്മുഖീഭൂതാ. ഇമന്തി ഇമസ്സ, സാമിഅത്ഥേ ഉപയോഗവചനം.

നദിം ¶ തരന്താതി നദീതരണകാ, ‘‘നദിതരന്താ’’തിപി പാഠോ. പടിതിത്ഥന്തി പടിമുഖതിത്ഥം. വിരജ്ഝിയാതി വിരജ്ഝിത്വാ. യദി മുഞ്ചാമാതി യദി ഇമം ഭഗവന്തം മുഞ്ചിത്വാ അകതകിച്ചാ ഗമിസ്സാമാതി ¶ അത്ഥോ. മമ കമ്മം പകിത്തേത്വാതി മമ ഭാവിതമത്ഥം ബ്യാകരിത്വാ. ദക്ഖിണം ¶ പാദമുദ്ധരീതി ദക്ഖിണം പാദം ഉക്ഖിപി, ‘‘കതപദക്ഖിണോ’’തിപി പാഠോ.

ജിനപുത്താതി ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ സാവകാ. ദേവാ മനുസ്സാ അസുരാ ച, അഭിവാദേത്വാന പക്കമുന്തി ദേവാദയോ സബ്ബേപി ഇമേ മം തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ പുപ്ഫാദീഹി പൂജേത്വാ സുപ്പതിട്ഠിതപഞ്ചങ്ഗാ വന്ദിത്വാ നിവത്തിത്വാ പുനപ്പുനം ഓലോകേത്വാ മധുരത്ഥബ്യഞ്ജനാഹി നാനപ്പകാരാഹി ഥുതീഹി വണ്ണേന്താ പക്കമിംസു. ‘‘നരാ നാഗാ ച ഗന്ധബ്ബാ, അഭിവാദേത്വാന പക്കമു’’ന്തിപി പാഠോ.

ദസ്സനം മേ അതിക്കന്തേതി മമ ദസ്സനവിസയം ഭഗവതി അതിക്കന്തേ. ‘‘ജഹിതേ ദസ്സനൂപചാരേ’’തിപി പാഠോ. സസങ്ഘേതി സദ്ധിം സങ്ഘേന സസങ്ഘോ, തസ്മിം സസങ്ഘേ. സയനാ വുട്ഠഹിത്വാനാതി നിപന്നട്ഠാനതോ കലലതോ ഉട്ഠഹിത്വാ. പല്ലങ്കം ആഭുജിന്തി കതപല്ലങ്കോ ഹുത്വാ പുപ്ഫരാസിമ്ഹി നിസീദിന്തി അത്ഥോ. ‘‘ഹട്ഠോ ഹട്ഠേന ചിത്തേന, ആസനാ വുട്ഠഹിം തദാ’’തിപി പാഠോ, സോ ഉത്താനത്ഥോവ.

പീതിയാ ച അഭിസ്സന്നോതി പീതിപരിപ്ഫുടോ. വസീഭൂതോതി വസീഭാവപ്പത്തോ. ഝാനേതി രൂപാവചരാരൂപാവചരഝാനേസു. സഹസ്സിയമ്ഹീതി ദസസഹസ്സിയം. ലോകമ്ഹീതി ലോകധാതുയാ. മേ സമാതി മയാ സദിസാ. അവിസേസേന ‘‘മേ സമാ നത്ഥീ’’തി വത്വാ ഇദാനി തമേവ നിയമേന്തോ ‘‘അസമോ ഇദ്ധിധമ്മേസൂ’’തി ആഹ. തത്ഥ ഇദ്ധിധമ്മേസൂതി പഞ്ചസു ഇദ്ധിധമ്മേസൂതി അത്ഥോ. അലഭിന്തി പടിലഭിം. ഈദിസം സുഖന്തി ഈദിസം സോമനസ്സം.

അഥ സുമേധതാപസോ ദസബലസ്സ ബ്യാകരണം സുത്വാ ബുദ്ധഭാവം കരതലഗതകാലമിവ മഞ്ഞമാനോ പമുദിതഹദയോ ദസസു ലോകധാതുസഹസ്സേസു സുദ്ധാവാസമഹാബ്രഹ്മാനോ അതീതബുദ്ധദസ്സാവിനോ നിയതബോധിസത്താനം ബ്യാകരണേ ഉപ്പജ്ജമാനപാടിഹാരിയദസ്സനേന തഥാഗതവചനസ്സ അവിതഥതം പകാസേന്തോ മം പരിതോസയന്താ ഇമാ ഗാഥായോ ആഹംസൂതി ദസ്സേന്തോ ഭഗവാ ‘‘പല്ലങ്കാഭുജനേ മയ്ഹ’’ന്തിആദിമാഹ.

തത്ഥ ¶ പല്ലങ്കാഭുജനേ മയ്ഹന്തി മമ പല്ലങ്കാഭുജനേ. അയമേവ വാ പാഠോ. ദസസഹസ്സാധിവാസിനോതി ദസസഹസ്സിവാസിനോ മഹാബ്രഹ്മാനോ. യാ പുബ്ബേതി യാനി പുബ്ബേ, വിഭത്തിലോപം കത്വാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. പല്ലങ്കവരമാഭുജേതി വരപല്ലങ്കാഭുജനേ. നിമിത്താനി പദിസ്സന്തീതി നിമിത്താനി ¶ പദിസ്സിംസൂതി അത്ഥോ. അതീതവചനേ വത്തബ്ബേ വത്തമാനവചനം വുത്തം. കിഞ്ചാപി വുത്തം, അതീതവസേന അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. താനി അജ്ജ പദിസ്സരേതി പുബ്ബേപി നിയതബോധിസത്താനം പല്ലങ്കാഭുജനേ ¶ യാനി നിമിത്താനി ഉപ്പജ്ജിംസു, താനി നിമിത്താനി അജ്ജ പദിസ്സരേ. തസ്മാ ത്വം ധുവമേവ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീതി അത്ഥോ. ന പന താനിയേവ നിമിത്താനി ഉപ്പജ്ജിംസു, തംസദിസത്താ ‘‘താനി അജ്ജ പദിസ്സരേ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

സീതന്തി സീതത്തം. ബ്യപഗതന്തി ഗതം വിഗതം. താനീതി സീതവിഗമനഉണ്ഹുപസമനാനീതി അത്ഥോ. നിസ്സദ്ദാതി അസദ്ദാ അനിഗ്ഘോസാ. നിരാകുലാതി അനാകുലാ, അയമേവ വാ പാഠോ. ന സന്ദന്തീതി ന വഹന്തി നപ്പവത്തന്തി. സവന്തിയോതി നദിയോ. താനീതി അവായനഅസന്ദനാനി. ഥലജാതി പഥവിതലപബ്ബതരുക്ഖേസു ജാതാനി. ദകജാതി ഓദകാനി പുപ്ഫാനി. പുപ്ഫന്തീതി പുബ്ബേ ബോധിസത്താനം പുപ്ഫിംസു, അതീതത്ഥേ വത്തമാനവചനം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. തേപജ്ജ പുപ്ഫിതാനീതി താനി പുപ്ഫാനി അജ്ജ പുപ്ഫിതാനീതി അത്ഥോ.

ഫലഭാരാതി ഫലധരാ. തേപജ്ജാതി തേപി അജ്ജ, പുല്ലിങ്ഗവസേന ‘‘തേപീ’’തി വുത്തം, ‘‘ലതാ വാ രുക്ഖാ വാ’’തി വുത്തത്താ. ഫലിതാതി സഞ്ജാതഫലാ. ആകാസട്ഠാ ച ഭൂമട്ഠാ ചാതി ആകാസഗതാ ച ഭൂമിഗതാ ച രതനാനീതി മുത്താദീനി രതനാനി. ജോതന്തീതി ഓഭാസന്തി. മാനുസ്സകാതി മനുസ്സാനം സന്തകാ മാനുസ്സകാ. ദിബ്ബാതി ദേവാനം സന്തകാ ദിബ്ബാ. തുരിയാതി ആതതം വിതതം ആതതവിതതം സുസിരം ഘനന്തി പഞ്ച തുരിയാനി. തത്ഥ ആതതം നാമ ചമ്മപരിയോനദ്ധേസു ഭേരിആദീസു ഏകതലതുരിയം. വിതതം നാമ ഉഭയതലം. ആതതവിതതം നാമ സബ്ബതോ പരിയോനദ്ധം മഹതിവല്ലകിആദികം. സുസിരം നാമ വംസാദികം. ഘനം നാമ സമ്മതാളാദികം. വജ്ജന്തീതി ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന വജ്ജിംസു, അതീതത്ഥേ വത്തമാനവചനം വേദിതബ്ബം. ഏസ നയോ ഉപരി ഈദിസേസു വചനേസുപി. അഭിരവന്തീതി തത്ര തത്ര കുസലേഹി സുമുഞ്ചിതാ സുപ്പതാളിതാ സുവാദിതാ വിയ അഭിരവന്തി, അഭിനദന്തീതി അത്ഥോ.

വിചിത്തപുപ്ഫാതി ¶ വിചിത്രാനി നാനാഗന്ധവണ്ണാനി പുപ്ഫാനി. അഭിവസ്സന്തീതി അഭിവസ്സിംസു, നിപതിംസൂതി അത്ഥോ. തേപീതി താനിപി വിചിത്രപുപ്ഫാനി അഭിവസ്സന്താനി പദിസ്സന്തി, ദേവബ്രഹ്മഗണേഹി ഓകിരിയമാനാനീതി അധിപ്പായോ. ആഭുജതീതി ഓസക്കതി. തേപജ്ജുഭോതി ¶ തേപി അജ്ജ ഉഭോ മഹാസമുദ്ദദസസഹസ്സിയോ. അഭിരവന്തീതി അഭിനദന്തി. നിരയേതി നിരയേസു. ദസസഹസ്സാതി അനേകദസസഹസ്സാ. നിബ്ബന്തീതി സമ്മന്തി, സന്തിം ഉപേന്തീതി അത്ഥോ. താരകാതി നക്ഖത്താനി ¶ . തേപി അജ്ജ പദിസ്സന്തീതി തേപി സൂരിയസ്സ വിമലഭാവാ താരകാ അജ്ജ ദിവാ ദിസ്സന്തി.

അനോവട്ഠേനാതി അനോവട്ഠേ, ഭുമ്മത്ഥേ കരണവചനം. അഥ വാ അനോവട്ഠേതി അനഭിവട്ഠേപി. നാതി നിപാതമത്തം ‘‘സുത്വാ ന ദൂതവചന’’ന്തിആദീസു വിയ. തമ്പജ്ജുബ്ഭിജ്ജതേതി തമ്പി ഉദകം അജ്ജ ഉബ്ഭിജ്ജതി, ഉബ്ഭിജ്ജിത്വാ ഉട്ഠഹതീതി അത്ഥോ. മഹിയാതി പഥവിയാ, നിസ്സക്കവചനം. താരാഗണാതി ഗഹനക്ഖത്താദയോ സബ്ബേ താരഗണാ. നക്ഖത്താതി നക്ഖത്തതാരകാ ച. ഗഗനമണ്ഡലേതി സകലഗഗനമണ്ഡലം വിരോചന്തീതി അത്ഥോ. ബിലാസയാതി ബിലാസയാ അഹിനകുലകുമ്ഭീലഗോധാദയോ. ദരീസയാതി ഝരാസയാ. അയമേവ വാ പാഠോ. നിക്ഖമന്തീതി നിക്ഖമിംസു. സകാസയാതി അത്തനോ അത്തനോ ആസയതോ. ‘‘തദാസയാ’’തിപി പാഠോ. തസ്സ തദാ തസ്മിം കാലേ, ആസയതോ, ബിലതോതി അത്ഥോ. ഛുദ്ധാതി സുഛുദ്ധാ സുവുദ്ധാരിതാ, നിക്ഖന്താതി അത്ഥോ.

അരതീതി ഉക്കണ്ഠാ. സന്തുട്ഠാതി പരമേന സന്തുട്ഠേന സന്തുട്ഠാ. വിനസ്സതീതി വിഗച്ഛതി. രാഗോതി കാമരാഗോ. തദാ തനു ഹോതീതി ഓരമത്തകോ ഹോതി, ഇമിനാ പരിയുട്ഠാനാഭാവം ദീപേതി. വിഹതാതി വിനട്ഠാ. തദാതി പുബ്ബേ, ബോധിസത്താനം പല്ലങ്കാഭുജനേതി അത്ഥോ. ന ഭവതീതി ന ഹോതി. അജ്ജപേതന്തി അജ്ജ തവ പല്ലങ്കാഭുജനേപി ഏതം ഭയം ന ഹോതേവാതി അത്ഥോ. തേന ലിങ്ഗേന ജാനാമാതി തേന കാരണേന സബ്ബേവ മയം ജാനാമ, യം ത്വം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീതി അത്ഥോ.

അനുദ്ധംസതീതി ന ഉഗ്ഗച്ഛതി. അനിട്ഠഗന്ധോതി ദുഗ്ഗന്ധോ. പക്കമതീതി പക്കമി വിഗച്ഛി. പവായതീതി പവായി. സോപജ്ജാതി സോപി ദിബ്ബഗന്ധോ അജ്ജ. പദിസ്സന്തീതി ¶ പദിസ്സിംസു. തേപജ്ജാതി തേപി സബ്ബേ ദേവാ അജ്ജ. യാവതാതി പരിച്ഛേദനത്ഥേ ¶ നിപാതോ, യത്തകാതി അത്ഥോ. കുട്ടാതി പാകാരാ. ന ഹോന്താവരണാതി ആവരണകരാ ന അഹേസും. തദാതി പുബ്ബേ. ആകാസഭൂതാതി തേ കുട്ടകവാടപബ്ബതാ ആവരണം തിരോകരണം കാതും അസക്കോന്താ, അജടാകാസഭൂതാതി അത്ഥോ. ചുതീതി മരണം. ഉപപത്തീതി പടിസന്ധിഗ്ഗഹണം. ഖണേതി പുബ്ബേ ബോധിസത്താനം പല്ലങ്കാഭുജനക്ഖണേ. ന വിജ്ജതീതി നാഹോസി. താനിപജ്ജാതി താനിപി അജ്ജ ചവനഭവനാനീതി അത്ഥോ. മാ നിവത്തീതി മാ പടിക്കമി. അഭിക്കമാതി പരക്കമ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

തതോ സുമേധപണ്ഡിതോ ദീപങ്കരസ്സ ദസബലസ്സ ച ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാനഞ്ച വചനം സുത്വാ ഭിയ്യോസോമത്തായ സഞ്ജാതുസ്സാഹോ ഹുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ബുദ്ധാ നാമ അമോഘവചനാ, നത്ഥി ബുദ്ധാനം കഥായ അഞ്ഞഥത്തം. യഥാ ഹി ആകാസേ ഖിത്തസ്സ ലേഡ്ഡുസ്സ പതനം ധുവം, ജാതസ്സ മരണം, അരുണേ ¶ ഉഗ്ഗതേ സൂരിയസ്സ അബ്ഭുഗ്ഗമനം, ആസയാ നിക്ഖന്തസ്സ സീഹസ്സ സീഹനാദനദനം, ഗരുഗബ്ഭായ ഇത്ഥിയാ ഭാരമോരോപനം ധുവം അവസ്സമ്ഭാവീ, ഏവമേവ ബുദ്ധാനം വചനം നാമ ധുവം അമോഘം, അദ്ധാ അഹം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീതി. തേന വുത്തം –

‘‘ബുദ്ധസ്സ വചനം സുത്വാ, ദസസഹസ്സീനചൂഭയം;

തുട്ഠഹട്ഠോ പമുദിതോ, ഏവം ചിന്തേസഹം തദാ.

‘‘അദ്വേജ്ഝവചനാ ബുദ്ധാ, അമോഘവചനാ ജിനാ;

വിതഥം നത്ഥി ബുദ്ധാനം, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവാമഹം.

‘‘യഥാ ഖിത്തം നഭേ ലേഡ്ഡു, ധുവം പതതി ഭൂമിയം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം;

വിതഥം നത്ഥി ബുദ്ധാനം, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവാമഹം.

‘‘യഥാപി സബ്ബസത്താനം, മരണം ധുവസസ്സതം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം;

വിതഥം നത്ഥി ബുദ്ധാനം, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവാമഹം.

‘‘യഥാ ¶ രത്തിക്ഖയേ പത്തേ, സൂരിയുഗ്ഗമനം ധുവം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം;

വിതഥം നത്ഥി ബുദ്ധാനം, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവാമഹം.

‘‘യഥാ ¶ നിക്ഖന്തസയനസ്സ, സീഹസ്സ നദനം ധുവം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം;

വിതഥം നത്ഥി ബുദ്ധാനം, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവാമഹം.

‘‘യഥാ ആപന്നസത്താനം, ഭാരമോരോപനം ധുവം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം;

വിതഥം നത്ഥി ബുദ്ധാനം, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവാമഹ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ ബുദ്ധസ്സ വചനം സുത്വാ, ദസസഹസ്സീ ന ചൂഭയന്തി ദീപങ്കരസമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ച ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാനഞ്ച വചനം സുത്വാ. ഉഭയന്തി ഉഭയേസം, സാമിഅത്ഥേ പച്ചത്തവചനം, ഉഭയവചനം വാ. ഏവം ചിന്തേസഹന്തി ഏവം ചിന്തേസിം അഹം.

അദ്വേജ്ഝവചനാതി ദ്വേധാ അപ്പവത്തവചനാ, ഏകംസവചനാതി അത്ഥോ. ‘‘അച്ഛിദ്ദവചനാ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ നിദ്ദോസവചനാതി അത്ഥോ. അമോഘവചനാതി അവിതഥവചനാ. വിതഥന്തി വിതഥവചനം നത്ഥീതി അത്ഥോ. ധുവം ബുദ്ധോ ഭവാമഹന്തി അഹം ഏകംസേനേവ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീതി നിയതവസേന അവസ്സമ്ഭാവിവസേന ച വത്തമാനവചനം കതന്തി വേദിതബ്ബം.

സൂരിയുഗ്ഗമനന്തി സൂരിയസ്സ ഉദയനം, അയമേവ വാ പാഠോ. ധുവസസ്സതന്തി ഏകംസഭാവീ ചേവ സസ്സതഞ്ച. നിക്ഖന്തസയനസ്സാതി സയനതോ നിക്ഖന്തസ്സ. ആപന്നസത്താനന്തി ഗരുഗബ്ഭാനം, ഗബ്ഭിനീനന്തി അത്ഥോ. ഭാരമോരോപനന്തി ഭാരഓരോപനം, ഗബ്ഭസ്സ ഓരോപനന്തി അത്ഥോ. മ-കാരോ പദസന്ധികരോ. സേസമേത്ഥാപി ഉത്താനമേവാതി.

‘‘സ്വാഹം അദ്ധാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഏവം കതസന്നിട്ഠാനോ ബുദ്ധകാരകേ ധമ്മേ ഉപധാരേതും – ‘‘കഹം നു ഖോ ബുദ്ധകാരകാ ധമ്മാ’’തി, ഉദ്ധം അധോ ദിസാസു വിദിസാസൂതി അനുക്കമേന സകലം ധമ്മധാതും വിചിനന്തോ പുബ്ബേ പോരാണകേഹി ബോധിസത്തേഹി ആസേവിതനിസേവിതം പഠമം ദാനപാരമിം ദിസ്വാ ഏവം അത്താനം ഓവദി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ പഠമം ദാനപാരമിം പൂരേയ്യാസി. യഥാ ഹി നികുജ്ജിതോ ഉദകകുമ്ഭോ നിസ്സേസം കത്വാ ഉദകം വമതിയേവ ന പച്ചാഹരതി, ഏവമേവ ധനം വാ യസം വാ പുത്തദാരം ¶ വാ അങ്ഗപച്ചങ്ഗം വാ അനോലോകേത്വാ സബ്ബത്ഥ യാചകാനം സബ്ബം ഇച്ഛിതിച്ഛിതം നിസ്സേസം കത്വാ ദദമാനോ ബോധിമൂലേ നിസീദിത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി പഠമം ദാനപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ഹന്ദ ¶ ബുദ്ധകരേ ധമ്മേ, വിചിനാമി ഇതോ ചിതോ;

ഉദ്ധം അധോ ദസ ദിസാ, യാവതാ ധമ്മധാതുയാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, പഠമം ദാനപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, അനുചിണ്ണം മഹാപഥം.

‘‘ഇമം ¶ ത്വം പഠമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

ദാനപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാപി കുമ്ഭോ സമ്പുണ്ണോ, യസ്സ കസ്സചി അധോ കതോ;

വമതേവുദകം നിസ്സേസം, ന തത്ഥ പരിരക്ഖതി.

‘‘തഥേവ യാചകേ ദിസ്വാ, ഹീനമുക്കട്ഠമജ്ഝിമേ;

ദദാഹി ദാനം നിസ്സേസം, കുമ്ഭോ വിയ അധോ കതോ’’തി.

തത്ഥ ഹന്ദാതി വവസ്സഗ്ഗത്ഥേ നിപാതോ. ബുദ്ധകരേ ധമ്മേതി ബുദ്ധത്തകരേ ധമ്മേ. ബുദ്ധത്തകരാ നാമ ധമ്മാ ദാനപാരമിതാദയോ ദസ ധമ്മാ. വിചിനാമീതി വിചിനിസ്സാമി, വീമംസിസ്സാമി ഉപപരിക്ഖിസ്സാമീതി അത്ഥോ. ഇതോ ചിതോതി ഇതോ ഇതോ, അയമേവ വാ പാഠോ. തത്ഥ തത്ഥ വിചിനാമീതി അത്ഥോ. ഉദ്ധന്തി ദേവലോകേ. അധോതി മനുസ്സലോകേ. ദസ ദിസാതി ദസസു ദിസാസു; കത്ഥ നു ഖോ തേ ബുദ്ധകാരകധമ്മാ ഉദ്ധം അധോ തിരിയം ദിസാസു വിദിസാസൂതി അധിപ്പായോ. യാവതാ ധമ്മധാതുയാതി ഏത്ഥ യാവതാതി പരിച്ഛേദവചനം. ധമ്മധാതുയാതി സഭാവധമ്മസ്സ, പവത്തനീതി വചനസേസോ ദട്ഠബ്ബോ. കിം വുത്തം ഹോതി? യാവതികാ സഭാവധമ്മാനം കാമരൂപാരൂപധമ്മാനം പവത്തി, താവതികം വിചിനിസ്സാമീതി വുത്തം ഹോതി.

വിചിനന്തോതി വീമംസന്തോ ഉപപരിക്ഖന്തോ. പുബ്ബകേഹീതി പോരാണേഹി ബോധിസത്തേഹി. അനുചിണ്ണന്തി അജ്ഝാചിണ്ണം ആസേവിതം. സമാദിയാതി സമാദിയനം കരോഹി, അജ്ജ പട്ഠായ അയം പഠമം ദാനപാരമീ പൂരേതബ്ബാ മയാതി ഏവം സമാദിയാതി അത്ഥോ. ദാനപാരമിതം ഗച്ഛാതി ദാനപാരമിം ഗച്ഛ, പൂരയാതി അത്ഥോ. യദി ¶ ബോധിം പത്തുമിച്ഛസീതി ബോധിമൂലമുപഗന്ത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം പത്തും ഇച്ഛസി ചേ. യസ്സ കസ്സചീതി ഉദകസ്സ വാ ഖീരസ്സ വാ യസ്സ കസ്സചി സമ്പുണ്ണോ. സമ്പുണ്ണസദ്ദയോഗേ സതി സാമിവചനം ഇച്ഛന്തി ¶ സദ്ദവിദൂ. കരണത്ഥേ വാ സാമിവചനം, യേന കേനചീതി അത്ഥോ. അധോ കതോതി ഹേട്ഠാമുഖീകതോ. ന തത്ഥ പരിരക്ഖതീതി തസ്മിം വമനേ ന പരിരക്ഖതി, നിസ്സേസം ഉദകം വമതേവാതി അത്ഥോ. ഹീനമുക്കട്ഠമജ്ഝിമേതി ഹീനമജ്ഝിമപണീതേ. മ-കാരോ പദസന്ധികരോ. കുമ്ഭോ വിയ അധോ കതോതി ഹേട്ഠാമുഖീകതോ വിയ കുമ്ഭോ. യാചകേ ഉപഗതേ ദിസ്വാ – ‘‘ത്വം, സുമേധ, അത്തനോ അനവസേസേത്വാ സബ്ബധനപരിച്ചാഗേന ദാനപാരമിം, അങ്ഗപരിച്ചാഗേന ഉപപാരമിം, ജീവിതപരിച്ചാഗേന പരമത്ഥപാരമിഞ്ച പൂരേഹീ’’തി ഏവം അത്തനാവ അത്താനം ഓവദി.

അഥസ്സ ¶ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകേഹി ധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ ദുതിയം സീലപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ സീലപാരമിം പൂരേയ്യാസി. യഥാ ചമരീ മിഗോ നാമ ജീവിതമ്പി അനോലോകേത്വാ അത്തനോ വാലമേവ രക്ഖതി, ഏവം ത്വമ്പി ഇതോ പട്ഠായ ജീവിതമ്പി അനോലോകേത്വാ സീലമേവ രക്ഖന്തോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ദുതിയം സീലപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, ദുതിയം സീലപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം ദുതിയം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

സീലപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാപി ചമരീ വാലം, കിസ്മിഞ്ചി പടിലഗ്ഗിതം;

ഉപേതി മരണം തത്ഥ, ന വികോപേതി വാലധിം.

‘‘തഥേവ ത്വം ചതൂസു ഭൂമീസു, സീലാനി പരിപൂരയ;

പരിരക്ഖ സബ്ബദാ സീലം, ചമരീ വിയ വാലധി’’ന്തി.

തത്ഥ ന ഹേതേതി ന ഹി ഏതേയേവ. ബോധിപാചനാതി മഗ്ഗപരിപാചനാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപരിപാചനാ വാ. ദുതിയം ¶ സീലപാരമിന്തി സീലം നാമ സബ്ബേസം കുസലധമ്മാനം പതിട്ഠാ, സീലേ പതിട്ഠിതോ കുസലധമ്മേഹി ന പരിഹായതി, സബ്ബേപി ¶ ലോകിയലോകുത്തരഗുണേ പടിലഭതി. തസ്മാ സീലപാരമീ പൂരേതബ്ബാതി ദുതിയം സീലപാരമിം അദ്ദക്ഖിന്തി അത്ഥോ.

ആസേവിതനിസേവിതന്തി ഭാവിതഞ്ചേവ ബഹുലീകതഞ്ച. ചമരീതി ചമരീ മിഗോ. കിസ്മിഞ്ചീതി യത്ഥ കത്ഥചി രുക്ഖലതാകണ്ടകാദീസു അഞ്ഞതരസ്മിം. പടിലഗ്ഗിതന്തി പടിവിലഗ്ഗിതം. തത്ഥാതി യത്ഥ വിലഗ്ഗിതം, തത്ഥേവ ഠത്വാ മരണം ഉപഗച്ഛതി. ന വികോപേതീതി ന ഛിന്ദതി. വാലധിന്തി വാലം ഛിന്ദിത്വാ ന ഗച്ഛതി, തത്ഥേവ മരണം ഉപേതീതി അത്ഥോ.

ചതൂസു ¶ ഭൂമീസു സീലാനീതി ചതൂസു ഠാനേസു വിഭത്തസീലാനി, പാതിമോക്ഖസംവരഇന്ദ്രിയസംവരആജീവപാരിസുദ്ധിപച്ചയസന്നിസ്സിതവസേനാതി അത്ഥോ. ഭൂമിവസേന പന ദ്വീസുയേവ ഭൂമീസു പരിയാപന്നം തമ്പി ചതുസീലമേവാതി. പരിപൂരയാതി ഖണ്ഡഛിദ്ദസബലാദിഅഭാവേന പരിപൂരയ. സബ്ബദാതി സബ്ബകാലം. ചമരീ വിയാതി ചമരീ മിഗോ വിയ. സേസമേത്ഥാപി ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകേഹി ധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ തതിയം നേക്ഖമ്മപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ നേക്ഖമ്മപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി. യഥാപി സുചിരം ബന്ധനാഗാരേ വസമാനോ പുരിസോ ന തത്ഥ സിനേഹം കരോതി, അഥ ഖോ ഉക്കണ്ഠിതോ അവസിതുകാമോ ഹോതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി സബ്ബഭവേ ബന്ധനാഗാരസദിസേ കത്വാ പസ്സ, സബ്ബഭവേഹി ഉക്കണ്ഠിതോ മുച്ചിതുകാമോ ഹുത്വാ നേക്ഖമ്മാഭിമുഖോവ ഹോതി, ഏവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി തതിയം നേക്ഖമ്മപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, തതിയം നേക്ഖമ്മപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം തതിയം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

നേക്ഖമ്മപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാ അന്ദുഘരേ പുരിസോ, ചിരവുട്ഠോ ദുഖട്ടിതോ;

ന തത്ഥ രാഗം ജനേതി, മുത്തിംയേവ ഗവേസതി.

‘‘തഥേവ ¶ ¶ ത്വം സബ്ബഭവേ, പസ്സ അന്ദുഘരേ വിയ;

നേക്ഖമ്മാഭിമുഖോ ഹോതി, ഭവതോ പരിമുത്തിയാ’’തി.

തത്ഥ അന്ദുഘരേതി ബന്ധനാഗാരേ. ചിരവുട്ഠോതി ചിരകാലം വുട്ഠോ. ദുഖട്ടിതോതി ദുക്ഖപീളിതോ. ന ¶ തത്ഥ രാഗം ജനേതീതി തത്ഥ അന്ദുഘരേ രാഗം സിനേഹം ന ജനേതി ന ഉപ്പാദേതി. ‘‘ഇമം അന്ദുഘരം മുഞ്ചിത്വാ നാഹം അഞ്ഞത്ഥ ഗമിസ്സാമീ’’തി ഏവം തത്ഥ രാഗം ന ജനേതി, കിന്തു മുത്തിംയേവ മോക്ഖമേവ ഗവേസതീതി അധിപ്പായോ. നേക്ഖമ്മാഭിമുഖോതി നിക്ഖമനാഭിമുഖോ ഹോതി. ഭവതോതി സബ്ബഭവേഹി. പരിമുത്തിയാതി പരിമോചനത്ഥായ. നേക്ഖമ്മാഭിമുഖോ ഹുത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തിപി പാഠോ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ ചതുത്ഥം പഞ്ഞാപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ പഞ്ഞാപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി. ഹീനമജ്ഝിമുക്കട്ഠേസു കഞ്ചി അവജ്ജേത്വാ സബ്ബേപി പണ്ഡിതേ ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛേയ്യാസി. യഥാപി പിണ്ഡചാരികോ ഭിക്ഖു ഹീനാദിഭേദേസു കുലേസു കിഞ്ചി കുലം അവിവജ്ജേത്വാ പടിപാടിയാ പിണ്ഡായ ചരന്തോ ഖിപ്പം യാപനമത്തം ലഭതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി സബ്ബേ പണ്ഡിതേ ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛന്തോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ചതുത്ഥം പഞ്ഞാപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, ചതുത്ഥം പഞ്ഞാപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം ചതുത്ഥം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

പഞ്ഞാപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാ ഹി ഭിക്ഖു ഭിക്ഖന്തോ, ഹീനമുക്കട്ഠമജ്ഝിമേ;

കുലാനി ന വിവജ്ജേന്തോ, ഏവം ലഭതി യാപനം.

‘‘തഥേവ ¶ ത്വം സബ്ബകാലം, പരിപുച്ഛം ബുധം ജനം;

പഞ്ഞായ പാരമിം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി.

തത്ഥ ¶ ഭിക്ഖന്തോതി പിണ്ഡായ ചരന്തോ. ഹീനമുക്കട്ഠമജ്ഝിമേതി ഹീനമുക്കട്ഠമജ്ഝിമാനി കുലാനീതി ¶ അത്ഥോ. ലിങ്ഗവിപരിയാസോ കതോ. ന വിവജ്ജേന്തോതി ന പരിഹരന്തോ, ഘരപടിപാടിം മുഞ്ചിത്വാ ചരന്തോ വിവജ്ജേതി നാമ, ഏവമകത്വാതി അത്ഥോ. യാപനന്തി യാപനമത്തം പാണധാരണം ആഹാരം ലഭതീതി അത്ഥോ. പരിപുച്ഛന്തി – ‘‘കിം, ഭന്തേ, കുസലം, കിം അകുസലം; കിം സാവജ്ജം, കിം അനവജ്ജ’’ന്തിആദിനാ (ദീ. നി. ൩.൮൪, ൨൧൬) നയേന തത്ഥ തത്ഥ അഭിഞ്ഞാതേ പണ്ഡിതേ ജനേ ഉപസങ്കമിത്വാ പരിപുച്ഛന്തോതി അത്ഥോ. ബുധം ജനന്തി പണ്ഡിതം ജനം. ‘‘ബുധേ ജനേ’’തിപി പാഠോ. പഞ്ഞായ പാരമിന്തി പഞ്ഞായ പാരം. ‘‘പഞ്ഞാപാരമിതം ഗന്ത്വാ’’തിപി പാഠോ. സേസമേത്ഥാപി ഉത്താനമേവാതി.

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ പഞ്ചമം വീരിയപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ വീരിയപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി. യഥാപി സീഹോ മിഗരാജാ സബ്ബഇരിയാപഥേസു ദള്ഹവീരിയോ ഹോതി, ഏവം ത്വമ്പി സബ്ബഭവേസു സബ്ബഇരിയാപഥേസു ദള്ഹവീരിയോ അനോലീനവീരിയോ സമാനോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി പഞ്ചമം വീരിയപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, പഞ്ചമം വീരിയപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം പഞ്ചമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

വീരിയപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാപി സീഹോ മിഗരാജാ, നിസജ്ജട്ഠാനചങ്കമേ;

അലീനവീരിയോ ഹോതി, പഗ്ഗഹിതമനോ സദാ.

‘‘തഥേവ ത്വം സബ്ബഭവേ, പഗ്ഗണ്ഹ വീരിയം ദള്ഹം;

വീരിയപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി.

തത്ഥ ¶ അലീനവീരിയോതി അനോലീനവീരിയോ. സബ്ബഭവേതി ¶ ജാതജാതഭവേ, സബ്ബേസു ഭവേസൂതി അത്ഥോ. ആരദ്ധവീരിയോ ഹുത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീതിപി പാഠോ. സേസമേത്ഥാപി ഉത്താനമേവാതി.

അഥസ്സ ¶ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ ഛട്ഠമം ഖന്തിപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ ഖന്തിപാരമിം പരിപൂരേയ്യാസി, സമ്മാനനേപി അവമാനനേപി ഖമോവ ഭവേയ്യാസി. യഥാ ഹി പഥവിയം നാമ സുചിമ്പി പക്ഖിപന്തി അസുചിമ്പി, ന ച തേന പഥവീ സിനേഹം വാ പടിഘം വാ കരോതി, ഖമതി സഹതി അധിവാസേതിയേവ, ഏവമേവ ത്വമ്പി സബ്ബേസം സമ്മാനനാവമാനനേസു ഖമോ സമാനോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ഛട്ഠമം ഖന്തിപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, ഛട്ഠമം ഖന്തിപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം ഛട്ഠമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

തത്ഥ അദ്വേജ്ഝമാനസോ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

‘‘യഥാപി പഥവീ നാമ, സുചിമ്പി അസുചിമ്പി ച;

സബ്ബം സഹതി നിക്ഖേപം, ന കരോതി പടിഘം തയാ.

‘‘തഥേവ ത്വമ്പി സബ്ബേസം, സമ്മാനാവമാനക്ഖമോ;

ഖന്തിപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി.

തത്ഥ തത്ഥാതി തസ്സം ഖന്തിപാരമിയം. അദ്വേജ്ഝമാനസോതി ഏകംസമാനസോ. സുചിമ്പീതി ചന്ദനകുങ്കുമഗന്ധമാലാദിസുചിമ്പി. അസുചിമ്പീതി അഹികുക്കുരമനുസ്സകുണപഗൂഥമുത്തഖേളസിങ്ഘാണികാദിഅസുചിമ്പി. സഹതീതി ഖമതി, അധിവാസേതി. നിക്ഖേപന്തി നിക്ഖിത്തം. പടിഘന്തി കോധം. തയാതി തായ വുത്തിയാ, തായ നിക്ഖിത്തതായ വാ. ‘‘പടിഘം ദയ’’ന്തിപി പാഠോ, തസ്സ തേന നിക്ഖേപേന പടിഘാനുരോധം ന കരോതീതി അത്ഥോ. സമ്മാനാവമാനക്ഖമോതി സബ്ബേസം ¶ സമ്മാനനാവമാനനസഹോ ത്വമ്പി ¶ ഭവാതി അത്ഥോ. ‘‘തഥേവ ത്വമ്പി സബ്ബഭവേ, സമ്മാനനവിമാനക്ഖമോ’’തിപി പഠന്തി. ‘‘ഖന്തിയാ പാരമിം ഗന്ത്വാ’’തിപി പാഠോ, തസ്സാ ഖന്തിയാ പാരമിപൂരണവസേന ഗന്ത്വാതി അത്ഥോ. സേസമേത്ഥാപി ഉത്താനമേവാതി. ഇതോ പരം ഏത്തകമ്പി അവത്വാ യത്ഥ യത്ഥ വിസേസോ അത്ഥി, തം തമേവ വത്വാ പാഠന്തരം ദസ്സേത്വാ ഗമിസ്സാമാതി.

അഥസ്സ ¶ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ സത്തമം സച്ചപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ സച്ചപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി, അസനിയാ മത്ഥകേ പതമാനായപി ധനാദീനം അത്ഥായ ഛന്ദാദീനം വസേന സമ്പജാനമുസാവാദം നാമ മാ ഭാസി. യഥാപി ഓസധീതാരകാ നാമ സബ്ബഉതൂസു അത്തനോ ഗമനവീഥിം വിജഹിത്വാ അഞ്ഞായ വീഥിയാ ന ഗച്ഛതി, സകവീഥിയാവ ഗച്ഛതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി സച്ചം പഹായ മുസാവാദം നാമ അവദന്തോയേവ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി സത്തമം സച്ചപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, സത്തമം സച്ചപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം സത്തമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

തത്ഥ അദ്വേജ്ഝവചനോ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

‘‘യഥാപി ഓസധീ നാമ, തുലാഭൂതാ സദേവകേ;

സമയേ ഉതുവസ്സേ വാ, ന വോക്കമതി വീഥിതോ.

‘‘തഥേവ ത്വമ്പി സച്ചേസു, മാ വോക്കമ ഹി വീഥിതോ;

സച്ചപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി.

തത്ഥ തത്ഥാതി സച്ചപാരമിയം. അദ്വേജ്ഝവചനോതി അവിതഥവചനോ. ഓസധീ നാമാതി ഓസധീതാരകാ, ഓസധഗഹണേ ഓസധീതാരകം ഉദിതം ദിസ്വാ ഓസധം ഗണ്ഹന്തി. തസ്മാ ‘‘ഓസധീതാരകാ’’തി വുച്ചതി. തുലാഭൂതാതി പമാണഭൂതാ. സദേവകേതി സദേവകസ്സ ലോകസ്സ. സമയേതി ¶ വസ്സസമയേ. ഉതുവസ്സേതി ഹേമന്തഗിമ്ഹേസു. ‘‘സമയേ ഉതുവട്ടേ’’തിപി പാഠോ. തസ്സ സമയേതി ഗിമ്ഹേ. ഉതുവട്ടേതി ഹേമന്തേ ച വസ്സാനേ ചാതി അത്ഥോ. ന ¶ വോക്കമതി വീഥിതോതി തം തം ഉതുമ്ഹി അത്തനോ ഗമനവീഥിതോ ന വോക്കമതി ന വിഗച്ഛതി, ഛ മാസേ പച്ഛിമം ദിസം ഗച്ഛതി, ഛ മാസേ പുബ്ബം ദിസം ഗച്ഛതീതി. അഥ വാ ഓസധീ നാമാതി സിങ്ഗിവേരപിപ്ഫലിമരിചാദികം ഓസധം. ന വോക്കമതീതി യം യം ഫലദാനസമത്ഥം ഓസധം, തം തം ഫലദാനം ഓക്കമ്മ അത്തനോ ¶ ഫലം അദത്വാ ന നിവത്തതി. വീഥിതോതി ഗമനവീഥിതോ, പിത്തഹരോ പിത്തം ഹരതേവ, വാതഹരോ വാതം ഹരതേവ, സേമ്ഹഹരോ സേമ്ഹം ഹരതേവാതി അത്ഥോ. സേസമേത്ഥാപി ഉത്താനമേവാതി.

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ അട്ഠമം അധിട്ഠാനപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ അധിട്ഠാനപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി, യം അധിട്ഠാസി, തസ്മിം അധിട്ഠാനേ നിച്ചലോ ഭവേയ്യാസി, യഥാ പബ്ബതോ നാമ സബ്ബദിസാസു വാതേ പഹരന്തേപി ന കമ്പതി ന ചലതി, അത്തനോ ഠാനേയേവ തിട്ഠതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി അത്തനോ അധിട്ഠാനേ നിച്ചലോ ഹോന്തോവ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി അട്ഠമം അധിട്ഠാനപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസീതി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, അട്ഠമം അധിട്ഠാനപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം അട്ഠമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

തത്ഥ ത്വം അചലോ ഹുത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

‘‘യഥാപി പബ്ബതോ സേലോ, അചലോ സുപ്പതിട്ഠിതോ;

ന കമ്പതി ഭുസവാതേഹി, സകട്ഠാനേവ തിട്ഠതി.

‘‘തത്ഥേവ ത്വമ്പി അധിട്ഠാനേ, സബ്ബദാ അചലോ ഭവ;

അധിട്ഠാനപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി.

തത്ഥ ¶ സേലോതി സിലാമയോ. അചലോതി നിച്ചലോ സുപ്പതിട്ഠിതോതി അചലത്താവ സുട്ഠു പതിട്ഠിതോ. ‘‘യഥാപി പബ്ബതോ അചലോ, നിഖാതോ സുപ്പതിട്ഠിതോ’’തിപി പാഠോ. ഭുസവാതേഹീതി ബലവവാതേഹി. സകട്ഠാനേവാതി അത്തനോ ഠാനേയേവ, യഥാഠിതട്ഠാനേയേവാതി അത്ഥോ. സേസമേത്ഥാപി ഉത്താനമേവാതി.

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ നവമം മേത്താപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി ¶ – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ മേത്താപാരമിം പൂരേയ്യാസി, ഹിതേസുപി അഹിതേസുപി ഏകചിത്തോവ ¶ ഭവേയ്യാസി. യഥാപി ഉദകം നാമ പാപജനസ്സപി കല്യാണജനസ്സപി സീതഭാവം ഏകസദിസം കത്വാ ഫരതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി സബ്ബസത്തേസു മേത്തചിത്തേന ഏകചിത്തോവ ഹുത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി നവമം മേത്താപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസീതി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, നവമം മേത്താപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം നവമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

മേത്തായ അസമോ ഹോതി, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാപി ഉദകം നാമ, കല്യാണേ പാപകേ ജനേ;

സമം ഫരതി സീതേന, പവാഹേതി രജോമലം.

‘‘തഥേവ ത്വം ഹിതാഹിതേ, സമം മേത്തായ ഭാവയ;

മേത്താപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി.

തത്ഥ അസമോ ഹോഹീതി മേത്താഭാവനായ അസദിസോ ഹോഹി. തത്ഥ ‘‘ത്വം സമസമോ ഹോഹീ’’തിപി പാഠോ, സോ ഉത്താനത്ഥോവ. സമന്തി തുല്യം. ഫരതീതി ഫുസതി. പവാഹേതീതി വിസോധേതി. രജോതി ആഗന്തുകരജം. മലന്തി സരീരേ ഉട്ഠിതം സേദമലാദിം. ‘‘രജമല’’ന്തിപി പാഠോ, സോയേവത്ഥോ. ഹിതാഹിതേതി ¶ ഹിതേ ച അഹിതേ ച, മിത്തേ ച അമിത്തേ ചാതി അത്ഥോ. മേത്തായ ഭാവയാതി മേത്തം ഭാവയ വഡ്ഢേഹി. സേസമേത്ഥാപി ഉത്താനമേവാതി.

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിമ്പി ഉപധാരയതോ ദസമം ഉപേക്ഖാപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ ഉപേക്ഖാപാരമിം പരിപൂരേയ്യാസി, സുഖേപി ദുക്ഖേപി മജ്ഝത്തോവ ഭവേയ്യാസി. യഥാപി പഥവീ നാമ സുചിമ്പി അസുചിമ്പി ച പക്ഖിപമാനേ മജ്ഝത്താവ ഹോതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി സുഖദുക്ഖേസു മജ്ഝത്തോവ ഹോന്തോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ¶ ദസമം ഉപേക്ഖാപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ¶ ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാ ദക്ഖിം, ദസമം ഉപേക്ഖാപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം ദസമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

തുലാഭൂതോ ദള്ഹോ ഹുത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

‘‘യഥാപി പഥവീ നാമ, നിക്ഖിത്തം അസുചിം സുചിം;

ഉപേക്ഖതി ഉഭോപേതേ, കോപാനുനയവജ്ജിതാ.

‘‘തഥേവ ത്വം സുഖദുക്ഖേ, തുലാഭൂതോ സദാ ഭവ;

ഉപേക്ഖാപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി.

തത്ഥ തുലാഭൂതോതി മജ്ഝത്തഭാവേ ഠിതോ യഥാ തുലായ ദണ്ഡോ സമം തുലിതോ സമം തിട്ഠതി, ന നമതി ന ഉന്നമതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി സുഖദുക്ഖേസു തുലാസദിസോ ഹുത്വാ സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി. കോപാനുനയവജ്ജിതാതി പടിഘാനുരോധവജ്ജിതാ. ‘‘ദയാകോപവിവജ്ജിതാ’’തിപി പാഠോ, സോയേവത്ഥോ. സേസം ഖന്തിപാരമിയം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

തതോ സുമേധപണ്ഡിതോ ഇമേ ദസ പാരമിധമ്മേ വിചിനിത്വാ തതോ പരം ചിന്തേസി – ‘‘ഇമസ്മിം ¶ ലോകേ ബോധിസത്തേഹി പരിപൂരേതബ്ബാ ബോധിപാചനാ ബുദ്ധത്തകരാ ധമ്മാ ഏത്തകായേവ, ന ഇതോ ഭിയ്യോ, ഇമാ പന പാരമിയോ ഉദ്ധം ആകാസേപി നത്ഥി, ന ഹേട്ഠാ പഥവിയമ്പി, ന പുരത്ഥിമാദീസു ദിസാസുപി അത്ഥി, മയ്ഹംയേവ പന ഹദയമംസന്തരേയേവ പതിട്ഠിതാ’’തി. ഏവം താസം അത്തനോ ഹദയേ പതിട്ഠിതഭാവം ദിസ്വാ സബ്ബാപി താ ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠായ പുനപ്പുനം സമ്മസന്തോ അനുലോമപടിലോമം സമ്മസി, പരിയന്തേ ഗഹേത്വാ ആദിമ്ഹി പാപേസി, ആദിമ്ഹി ഗഹേത്വാ പരിയന്തേ ഠപേസി, മജ്ഝേ ഗഹേത്വാ ഉഭതോ ഓസാപേസി, ഉഭതോ കോടീസു ഗഹേത്വാ മജ്ഝേ ഓസാപേസി. ബാഹിരഭണ്ഡപരിച്ചാഗോ പാരമിയോ നാമ, അങ്ഗപരിച്ചാഗോ ഉപപാരമിയോ നാമ, ജീവിതപരിച്ചാഗോ പരമത്ഥപാരമിയോ നാമാതി ദസ പാരമിയോ ദസ ഉപപാരമിയോ ദസ പരമത്ഥപാരമിയോതി സമത്തിംസ പാരമിയോ യമകതേലം വിനിവട്ടേന്തോ വിയ സമ്മസി. തസ്സ ദസ പാരമിയോ സമ്മസന്തസ്സ ധമ്മതേജേന ¶ ചതുനഹുതാധികദ്വിയോജനസതസഹസ്സബഹലാ വിപുലാ അയം മഹാപഥവീ ഹത്ഥിനാ അക്കന്തനളകലാപോ വിയ ഉപ്പീളിയമാനം ഉച്ഛുയന്തം വിയ ച മഹാവിരവം വിരവമാനാ സങ്കമ്പി സമ്പകമ്പി സമ്പവേധി. കുലാലചക്കം ¶ വിയ തേലയന്തചക്കം വിയ ച പരിബ്ഭമി. തേന വുത്തം –

‘‘ഏത്തകായേവ തേ ലോകേ, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ;

തതുദ്ധം നത്ഥി അഞ്ഞത്ര, ദള്ഹം തത്ഥ പതിട്ഠഹ.

‘‘ഇമേ ധമ്മേ സമ്മസതോ, സഭാവസരസലക്ഖണേ;

ധമ്മതേജേന വസുധാ, ദസസഹസ്സീ പകമ്പഥ.

‘‘ചലതീ രവതീ പഥവീ, ഉച്ഛുയന്തംവ പീളിതം;

തേലയന്തേ യഥാ ചക്കം, ഏവം കമ്പതി മേദനീ’’തി.

തത്ഥ ഏത്തകായേവാതി നിദ്ദിട്ഠാനം ദസന്നം പാരമിതാനം അനൂനാധികഭാവസ്സ ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തതുദ്ധന്തി തതോ ദസപാരമീഹി ഉദ്ധം നത്ഥി. അഞ്ഞത്രാതി അഞ്ഞം, ലക്ഖണം സദ്ദസത്ഥതോ ഗഹേതബ്ബം. തതോ ദസപാരമിതോ അഞ്ഞോ ബുദ്ധകാരകധമ്മോ നത്ഥീതി അത്ഥോ. തത്ഥാതി താസു ദസസു പാരമീസു. പതിട്ഠഹാതി പതിട്ഠ, പരിപൂരേന്തോ തിട്ഠാതി അത്ഥോ.

ഇമേ ധമ്മേതി പാരമിധമ്മേ. സമ്മസതോതി ഉപപരിക്ഖന്തസ്സ, അനാദരത്ഥേ സാമിവചനം ദട്ഠബ്ബം. സഭാവസരസലക്ഖണേതി സഭാവസങ്ഖാതേന സരസലക്ഖണേന സമ്മസന്തസ്സാതി അത്ഥോ. ധമ്മതേജേനാതി പാരമിപവിചയഞാണതേജേന. വസുധാതി വസൂതി രതനം വുച്ചതി, തം ധാരേതി ധീയതി വാ ഏത്ഥാതി വസുധാ ¶ . കാ സാ? മേദനീ. പകമ്പഥാതി പകമ്പിത്ഥ. സുമേധപണ്ഡിതേ പന പാരമിയോ വിചിനന്തേ തസ്സ ഞാണതേജേന ദസസഹസ്സീ പകമ്പിത്ഥാതി അത്ഥോ.

ചലതീതി ഛപ്പകാരാ കമ്പി. രവതീതി നദതി വികൂജതി. ഉച്ഛുയന്തംവ പീളിതന്തി നിപ്പീളിതം ഉച്ഛുയന്തം വിയ. ‘‘ഗുളയന്തംവ പീളിത’’ന്തിപി പാഠോ, സോയേവത്ഥോ. തേലയന്തേതി തേലപീളനയന്തേ. യഥാ ചക്കന്തി ചക്കികാനം മഹാചക്കയന്തം വിയ. ഏവന്തി യഥാ തേലപീളനചക്കയന്തം പരിബ്ഭമതി കമ്പതി, ഏവം അയം മേദനീ കമ്പതീതി അത്ഥോ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

ഏവം ¶ മഹാപഥവിയാ കമ്പമാനായ രമ്മനഗരവാസിനോ മനുസ്സാ ഭഗവന്തം ¶ പരിവിസയമാനാ സണ്ഠാതും അസക്കോന്താ യുഗന്ധരവാതബ്ഭാഹതാ മഹാസാലാ വിയ മുച്ഛിതാ പപതിംസു. ഘടാദീനി കുലാലഭണ്ഡാനി പവട്ടേന്താനി അഞ്ഞമഞ്ഞം പഹരന്താനി ചുണ്ണവിചുണ്ണാനി അഹേസും. മഹാജനോ ഭീതതസിതോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ – ‘‘കിം നു ഖോ ഭഗവാ ‘നാഗാവട്ടോ അയം, ഭൂതയക്ഖദേവതാസു അഞ്ഞതരാവട്ടോ വാ’തി ന ഹി മയം ഏതം ജാനാമ. അപി ച ഖോ സബ്ബോപി അയം മഹാജനോ ഭയേന ഉപദ്ദുതോ, കിം നു ഖോ ഇമസ്സ ലോകസ്സ പാപകം ഭവിസ്സതി, ഉദാഹു കല്യാണം, കഥേഥ നോ ഏതം കാരണ’’ന്തി പുച്ഛിംസു.

അഥ സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ – ‘‘തുമ്ഹേ മാ ഭായിത്ഥ, മാ ഖോ ചിന്തയിത്ഥ, നത്ഥി വോ ഇതോനിദാനം ഭയം, യോ സോ മയാ അജ്ജ സുമേധപണ്ഡിതോ ‘അനാഗതേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’തി ബ്യാകതോ, സോ ഇദാനി പാരമിയോ സമ്മസതി, തസ്സ സമ്മസന്തസ്സ ധമ്മതേജേന സകലദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ഏകപ്പഹാരേന കമ്പതി ചേവ വിരവതി ചാ’’തി ആഹ. തേന വുത്തം –

‘‘യാവതാ പരിസാ ആസി, ബുദ്ധസ്സ പരിവേസനേ;

പവേധമാനാ സാ തത്ഥ, മുച്ഛിതാ സേതി ഭൂമിയം.

‘‘ഘടാനേകസഹസ്സാനി, കുമ്ഭീനഞ്ച സതാ ബഹൂ;

സഞ്ചുണ്ണമഥിതാ തത്ഥ, അഞ്ഞമഞ്ഞം പഘട്ടിതാ.

‘‘ഉബ്ബിഗ്ഗാ തസിതാ ഭീതാ, ഭന്താ ബ്യഥിതമാനസാ;

മഹാജനാ സമാഗമ്മ, ദീപങ്കരമുപാഗമും.

‘‘കിം ¶ ഭവിസ്സതി ലോകസ്സ, കല്യാണമഥ പാപകം;

സബ്ബോ ഉപദ്ദുതോ ലോകോ, തം വിനോദേഹി ചക്ഖുമ.

‘‘തേസം തദാ സഞ്ഞാപേസി, ദീപങ്കരോ മഹാമുനി;

വിസ്സത്ഥാ ഹോഥ മാ ഭാഥ, ഇമസ്മിം പഥവികമ്പനേ.

‘‘യമഹം അജ്ജ ബ്യാകാസിം, ബുദ്ധോ ലോകേ ഭവിസ്സതി;

ഏസോ സമ്മസതീ ധമ്മം, പുബ്ബകം ജിനസേവിതം.

‘‘തസ്സ ¶ സമ്മസതോ ധമ്മം, ബുദ്ധഭൂമിം അസേസതോ;

തേനായം കമ്പിതാ പഥവീ, ദസസഹസ്സീ സദേവകേ’’തി.

തത്ഥ യാവതാതി യാവതികാ. ആസീതി ¶ അഹോസി. ‘‘യാ തദാ പരിസാ ആസീ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ യാ തത്ഥ പരിസാ ഠിതാ ആസീതി അത്ഥോ. പവേധമാനാതി കമ്പമാനാ. സാതി സാ പരിസാ. തത്ഥാതി തസ്മിം പരിവേസനട്ഠാനേ. സേതീതി സയിത്ഥ.

ഘടാതി ഘടാനം, സാമിഅത്ഥേ പച്ചത്തവചനം, ഘടാനം നേകസഹസ്സാനീതി അത്ഥോ. സഞ്ചുണ്ണമഥിതാതി ചുണ്ണാ ചേവ മഥിതാ ച, മഥിതസഞ്ചുണ്ണാതി അത്ഥോ. അഞ്ഞമഞ്ഞം പഘട്ടിതാതി അഞ്ഞമഞ്ഞം പഹടാ. ഉബ്ബിഗ്ഗാതി ഉത്രാസഹദയാ. തസിതാതി സഞ്ജാതതാസാ. ഭീതാതി ഭയഭീതാ. ഭന്താതി ഫന്ദനമാനസാ, വിബ്ഭന്തചിത്താതി അത്ഥോ. സബ്ബാനി പനേതാനി അഞ്ഞമഞ്ഞവേവചനാനി. സമാഗമ്മാതി സമാഗന്ത്വാ. അയമേവ വാ പാഠോ.

ഉപദ്ദുതോതി ഉപഹതോ. തം വിനോദേഹീതി തം ഉപദ്ദുതഭയം വിനോദേഹി, വിനാസയാതി അത്ഥോ. ചക്ഖുമാതി പഞ്ചഹി ചക്ഖൂഹി ചക്ഖുമ. തേസം തദാതി തേ ജനേ തദാ, ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം. സഞ്ഞാപേസീതി ഞാപേസി ബോധേസി. വിസത്ഥാതി വിസ്സത്ഥചിത്താ. മാ ഭാഥാതി മാ ഭായഥ. യമഹന്തി യം അഹം സുമേധപണ്ഡിതം. ധമ്മന്തി പാരമിധമ്മം. പുബ്ബകന്തി പോരാണം. ജിനസേവിതന്തി ജിനേഹി ബോധിസത്തകാലേ സേവിതന്തി അത്ഥോ. ബുദ്ധഭൂമിന്തി പാരമിധമ്മം. തേനാതി തേന സമ്മസനകാരണേന. കമ്പിതാതി ചലിതാ. സദേവകേതി സദേവകേ ലോകേ.

തതോ മഹാജനോ തഥാഗതസ്സ വചനം സുത്വാ ഹട്ഠതുട്ഠോ മാലാഗന്ധവിലേപനാദീനി ആദായ രമ്മനഗരതോ ¶ നിക്ഖമിത്വാ ബോധിസത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ മാലാഗന്ധാദീഹി പൂജേത്വാ വന്ദിത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ രമ്മനഗരമേവ പാവിസി. അഥ ഖോ ബോധിസത്തോ ദസ പാരമിയോ സമ്മസിത്വാ വീരിയം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠായ നിസിന്നാസനാ വുട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ബുദ്ധസ്സ ¶ വചനം സുത്വാ, മനോ നിബ്ബായി താവദേ;

സബ്ബേ മം ഉപസങ്കമ്മ, പുനാപി മം അഭിവന്ദിസും.

‘‘സമാദിയിത്വാ ¶ ബുദ്ധഗുണം, ദള്ഹം കത്വാന മാനസം;

ദീപങ്കരം നമസ്സിത്വാ, ആസനാ വുട്ഠഹിം തദാ’’തി.

തത്ഥ മനോ നിബ്ബായീതി മഹാജനസ്സ പഥവികമ്പനേ ഉബ്ബിഗ്ഗഹദയസ്സ തത്ഥ കാരണം സുത്വാ മനോ നിബ്ബായി, സന്തിം അഗമാസീതി അത്ഥോ. ‘‘ജനോ നിബ്ബായീ’’തിപി പാഠോ, സോ ഉത്താനോയേവ. സമാദിയിത്വാതി സമ്മാ ആദിയിത്വാ, സമാദായാതി അത്ഥോ. ബുദ്ധഗുണന്തി പാരമിയോ. സേസം ഉത്താനമേവ.

അഥ ഖോ ബോധിസത്തം ദയിതസബ്ബസത്തം ആസനാ വുട്ഠഹന്തം സകലദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാ സന്നിപതിത്വാ ദിബ്ബേഹി മാലാഗന്ധാദീഹി പൂജേത്വാ – ‘‘അയ്യ സുമേധതാപസ, തയാ അജ്ജ ദീപങ്കരദസബലസ്സ പാദമൂലേ മഹതി പത്ഥനാ പത്ഥിതാ, സാ തേ അനന്തരായേന സമിജ്ഝതു, മാ തേ തത്ഥ ഭയം വാ ഛമ്ഭിതത്തം വാ അഹോസി. സരീരേ തേ അപ്പമത്തകോപി രോഗോ മാ ഉപ്പജ്ജതു, ഖിപ്പം പാരമിയോ പൂരേത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം പടിവിജ്ഝ. യഥാ പുപ്ഫൂപഗഫലൂപഗാ രുക്ഖാ സമയേ പുപ്ഫന്തി ചേവ ഫലന്തി ച, തഥേവ ത്വമ്പി തം സമയം അനതിക്കമിത്വാ ഖിപ്പം സമ്ബോധിം ഫുസസ്സൂ’’തിആദീനി ഥുതിമങ്ഗലാനി പയിരുദാഹംസു, ഏവം പയിരുദാഹിത്വാ ബോധിസത്തം അഭിവാദേത്വാ അത്തനോ അത്തനോ ദേവട്ഠാനമേവ അഗമംസു. ബോധിസത്തോപി ദേവതാഹി അഭിത്ഥുതോ – ‘‘അഹം ദസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ചതുന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി വീരിയം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠായ ആകാസമബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഇസിഗണവന്തം ഹിമവന്തം അഗമാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ദിബ്ബം മാനുസകം പുപ്ഫം, ദേവാ മാനുസകാ ഉഭോ;

സമോകിരന്തി പുപ്ഫേഹി, വുട്ഠഹന്തസ്സ ആസനാ.

‘‘വേദയന്തി ¶ ച തേ സോത്ഥിം, ദേവാ മാനുസകാ ഉഭോ;

മഹന്തം പത്ഥിതം തുയ്ഹം, തം ലഭസ്സു യഥിച്ഛിതം.

‘‘സബ്ബീതിയോ വിവജ്ജന്തു, സോകോ രോഗോ വിനസ്സതു;

മാ തേ ഭവന്ത്വന്തരായാ, ഫുസ ഖിപ്പം ബോധിമുത്തമം.

‘‘യഥാപി സമയേ പത്തേ, പുപ്ഫന്തി പുപ്ഫിനോ ദുമാ;

തഥേവ ത്വം മഹാവീര, ബുദ്ധഞാണേഹി പുപ്ഫസു.

‘‘യഥാ ¶ ¶ യേ കേചി സമ്ബുദ്ധാ, പൂരയും ദസപാരമീ;

തഥേവ ത്വം മഹാവീര, പൂരയ ദസപാരമീ.

‘‘യഥാ യേ കേചി സമ്ബുദ്ധാ, ബോധിമണ്ഡമ്ഹി ബുജ്ഝരേ;

തഥേവ ത്വം മഹാവീര, ബുജ്ഝസ്സു ജിനബോധിയം.

‘‘യഥാ യേ കേചി സമ്ബുദ്ധാ, ധമ്മചക്കം പവത്തയും;

തഥേവ ത്വം മഹാവീര, ധമ്മചക്കം പവത്തയ.

‘‘പുണ്ണമായേ യഥാ ചന്ദോ, പരിസുദ്ധോ വിരോചതി;

തഥേവ ത്വം പുണ്ണമനോ, വിരോച ദസസഹസ്സിയം.

‘‘രാഹുമുത്തോ യഥാ സൂരിയോ, താപേന അതിരോചതി;

തഥേവ ലോകാ മുച്ചിത്വാ, വിരോച സിരിയാ തുവം.

‘‘യഥാ യാ കാചി നദിയോ, ഓസരന്തി മഹോദധിം;

ഏവം സദേവകാ ലോകാ, ഓസരന്തു തവന്തികേ.

‘‘തേഹി ഥുതപ്പസത്ഥോ സോ, ദസ ധമ്മേ സമാദിയ;

തേ ധമ്മേ പരിപൂരേന്തോ, പവനം പാവിസീ തദാ’’തി.

തത്ഥ ¶ ദിബ്ബന്തി മന്ദാരവപാരിച്ഛത്തകസന്താനകുസേസയാദികം ദിബ്ബകുസുമം ദേവാ മാനുസകാ ച മാനുസപുപ്ഫം ഗഹേത്വാതി അത്ഥോ. സമോകിരന്തീതി മമോപരി സമോകിരിംസൂതി അത്ഥോ. വുട്ഠഹന്തസ്സാതി വുട്ഠഹതോ. വേദയന്തീതി നിവേദയിംസു സഞ്ഞാപേസും. സോത്ഥിന്തി സോത്ഥിഭാവം. ഇദാനി വേദയിതാകാരദസ്സനത്ഥം ‘‘മഹന്തം പത്ഥിതം തുയ്ഹ’’ന്തിആദി വുത്തം. തയാ പന, സുമേധപണ്ഡിത, മഹന്തം ഠാനം പത്ഥിതം, തം യഥാപത്ഥിതം ലഭസ്സൂതി അത്ഥോ.

സബ്ബീതിയോതി ഏന്തീതി ഈതിയോ, സബ്ബാ ഈതിയോ സബ്ബീതിയോ, ഉപദ്ദവാ. വിവജ്ജന്തൂതി മാ ഹോന്തു. സോകോ രോഗോ വിനസ്സതൂതി സോചനസങ്ഖാതോ സോകോ രുജനസങ്ഖാതോ രോഗോ ച വിനസ്സതു. തേതി തവ. മാ ഭവന്ത്വന്തരായാതി മാ ഭവന്തു അന്തരായാ. ഫുസാതി അധിഗച്ഛ പാപുണാഹി. ബോധിന്തി അരഹത്തമഗ്ഗഞാണം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമ്പി വട്ടതി. ഉത്തമന്തി സേട്ഠം സബ്ബബുദ്ധഗുണദായകത്താ അരഹത്തമഗ്ഗഞാണം ‘‘ഉത്തമ’’ന്തി വുത്തം.

സമയേതി ¶ തസ്സ തസ്സ രുക്ഖസ്സ പുപ്ഫനസമയേ സമ്പത്തേതി അത്ഥോ. പുപ്ഫിനോതി ¶ പുപ്ഫനകാ. ബുദ്ധഞാണേഹീതി അട്ഠാരസഹി ബുദ്ധഞാണേഹി. പുപ്ഫസൂതി പുപ്ഫസ്സു. പൂരയുന്തി പൂരയിംസു. പൂരയാതി പരിപൂരയ. ബുജ്ഝരേതി ബുജ്ഝിംസു. ജിനബോധിയന്തി ജിനാനം ബുദ്ധാനം ബോധിയാ, സബ്ബഞ്ഞുബോധിമൂലേതി അത്ഥോ. പുണ്ണമായേതി പുണ്ണമാസിയം. പുണ്ണമനോതി പരിപുണ്ണമനോരഥോ.

രാഹുമുത്തോതി രാഹുനാ സോബ്ഭാനുനാ മുത്തോ. താപേനാതി പതാപേന, ആലോകേന. ലോകാ മുച്ചിത്വാതി ലോകധമ്മേഹി അലിത്തോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. വിരോചാതി വിരാജ. സിരിയാതി ബുദ്ധസിരിയാ. ഓസരന്തീതി മഹാസമുദ്ദം പവിസന്തി. ഓസരന്തൂതി ഉപഗച്ഛന്തു. തവന്തികേതി തവ സന്തികം. തേഹീതി ദേവേഹി. ഥുതപ്പസത്ഥോതി ഥുതോ ചേവ പസത്ഥോ ച, ഥുതേഹി വാ ദീപങ്കരാദീഹി പസത്ഥോതി ഥുതപ്പസത്ഥോ. ദസ ധമ്മേതി ദസ പാരമിധമ്മേ. പവനന്തി മഹാവനം, ധമ്മികപബ്ബതേ മഹാവനം പാവിസീതി അത്ഥോ. സേസഗാഥാ സുഉത്താനാ ഏവാതി.

ഇതി മധുരത്ഥവിലാസിനിയാ ബുദ്ധവംസ-അട്ഠകഥായ

സുമേധപത്ഥനാകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

രമ്മനഗരവാസിനോപി ¶ തേ ഉപാസകാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ പുന ഭഗവന്തം ഭുത്താവിം ഓനീതപത്തപാണിം മാലാഗന്ധാദീഹി പൂജേത്വാ വന്ദിത്വാ ദാനാനുമോദനം സോതുകാമാ ഉപനിസീദിംസു. അഥ സത്ഥാ തേസം പരമമധുരം ഹദയങ്ഗമം ദാനാനുമോദനമകാസി –

‘‘ദാനം നാമ സുഖാദീനം, നിദാനം പരമം മതം;

നിബ്ബാനം പന സോപാനം, പതിട്ഠാതി പവുച്ചതി.

‘‘ദാനം താണം മനുസ്സാനം, ദാനം ബന്ധു പരായനം;

ദാനം ദുക്ഖാധിപന്നാനം, സത്താനം പരമാ ഗതി.

‘‘ദുക്ഖനിത്ഥരണട്ഠേന ¶ , ദാനം നാവാതി ദീപിതം;

ഭയരക്ഖണതോ ദാനം, നഗരന്തി ച വണ്ണിതം.

‘‘ദാനം ¶ ദുരാസദട്ഠേന, വുത്തമാസിവിസോതി ച;

ദാനം ലോഭമലാദീഹി, പദുമം അനുപലിത്തതോ.

‘‘നത്ഥി ദാനസമോ ലോകേ, പുരിസസ്സ അവസ്സയോ;

പടിപജ്ജഥ തസ്മാ തം, കിരിയാജ്ഝാസയേന ച.

‘‘സഗ്ഗലോകനിദാനാനി, ദാനാനി മതിമാ ഇധ;

കോ ഹി നാമ നരോ ലോകേ, ന ദദേയ്യ ഹിതേ രതോ.

‘‘സുത്വാ ദേവേസു സമ്പത്തിം, കോ നരോ ദാനസമ്ഭവം;

ന ദജ്ജാ സുഖപ്പദം ദാനം, ദാനം ചിത്തപ്പമോദനം.

‘‘ദാനേന ¶ പടിപന്നേന, അച്ഛരാപരിവാരിതോ;

രമതേ സുചിരം കാലം, നന്ദനേ സുരനന്ദനേ.

‘‘പീതിമുളാരം വിന്ദതി ദാതാ, ഗാരവമസ്മിം ഗച്ഛതി ലോകേ;

കിത്തിമനന്തം യാതി ച ദാതാ, വിസ്സസനീയോ ഹോതി ച ദാതാ.

‘‘ദത്വാ ദാനം യാതി നരോ സോ, ഭോഗസമിദ്ധിം ദീഘഞ്ചായു;

സുസ്സരതമ്പി ച വിന്ദതി രൂപം, സഗ്ഗേ സദ്ധിം കീളതി ദേവേഹി;

വിമാനേസു ഠത്വാ നാനാ, മത്തമയൂരാഭിരുതേസു.

‘‘ചോരാരിരാജോദകപാവകാനം, ധനം അസാധാരണമേവ ദാനം;

ദദാതി തം സാവകഞാണഭൂമിം, പച്ചേകഭൂമിം പന ബുദ്ധഭൂമി’’ന്തി. –

ഏവമാദിനാ നയേന ദാനാനുമോദനം കത്വാ ദാനാനിസംസം പകാസേത്വാ തദനന്തരം സീലകഥം കഥേസി. സീലം നാമേതം ഇധലോകപരലോകസമ്പത്തീനം മൂലം.

‘‘സീലം സുഖാനം പരമം നിദാനം, സീലേന സീലീ തിദിവം പയാതി;

സീലഞ്ഹി സംസാരമുപാഗതസ്സ, താണഞ്ച ലേണഞ്ച പരായനഞ്ച.

‘‘അവസ്സയോ ¶ സീലസമോ ജനാനം, കുതോ പനഞ്ഞോ ഇധ വാ പരത്ഥ;

സീലം ഗുണാനം പരമാ പതിട്ഠാ, യഥാ ധരാ ഥാവരജങ്ഗമാനം.

‘‘സീലം കിരേവ കല്യാണം, സീലം ലോകേ അനുത്തരം;

അരിയവുത്തിസമാചാരോ, യേന വുച്ചതി സീലവാ’’. (ജാ. ൧.൩.൧൧൮);

സീലാലങ്കാരസമോ ¶ അലങ്കാരോ നത്ഥി, സീലഗന്ധസമോ ഗന്ധോ നത്ഥി, സീലസമം കിലേസമലവിസോധനം നത്ഥി, സീലസമം പരിളാഹൂപസമം നത്ഥി, സീലസമം കിത്തിജനനം നത്ഥി, സീലസമം സഗ്ഗാരോഹണസോപാനം നത്ഥി, നിബ്ബാനനഗരപ്പവേസനേ ച സീലസമം ദ്വാരം നത്ഥി. യഥാഹ –

‘‘സോഭന്തേവം ¶ ന രാജാനോ, മുത്താമണിവിഭൂസിതാ;

യഥാ സോഭന്തി യതിനോ, സീലഭൂസനഭൂസിതാ.

‘‘സീലഗന്ധസമോ ഗന്ധോ, കുതോ നാമ ഭവിസ്സതി;

യോ സമം അനുവാതേ ച, പടിവാതേ ച വായതി. (വിസുദ്ധി. ൧.൯);

‘‘ന പുപ്ഫഗന്ധോ പടിവാതമേതി, ന ചന്ദനം തഗ്ഗരമല്ലികാ വാ;

സതഞ്ച ഗന്ധോ പടിവാതമേതി, സബ്ബാ ദിസാ സപ്പുരിസോ പവായതി.

‘‘ചന്ദനം തഗരം വാപി, ഉപ്പലം അഥ വസ്സികീ;

ഏതേസം ഗന്ധജാതാനം, സീലഗന്ധോ അനുത്തരോ. (ധ. പ. ൫൪-൫൫; മി. പ. ൫.൪.൧);

‘‘ന ഗങ്ഗാ യമുനാ ചാപി, സരഭൂ വാ സരസ്വതീ;

നിന്നഗാ വാചിരവതീ, മഹീ വാപി മഹാനദീ.

‘‘സക്കുണന്തി വിസോധേതും, തം മലം ഇധ പാണിനം;

വിസോധയതി സത്താനം, യം വേ സീലജലം മലം.

‘‘ന തം സജലദാ വാതാ, ന ചാപി ഹരിചന്ദനം;

നേവ ഹാരാ ന മണയോ, ന ചന്ദകിരണങ്കുരാ.

‘‘സമയന്തീധ ¶ സത്താനം, പരിളാഹം സുരക്ഖിതം;

യം സമേതി ഇദം അരിയം, സീലം അച്ചന്തസീതലം.

‘‘അത്താനുവാദാദിഭയം, വിദ്ധംസയതി സബ്ബദാ;

ജനേതി കിത്തിഹാസഞ്ച, സീലം സീലവതോ സദാ.

‘‘സഗ്ഗാരോഹണസോപാനം, അഞ്ഞം സീലസമം കുതോ;

ദ്വാരം വാ പന നിബ്ബാന, നഗരസ്സ പവേസനേ.

‘‘ഗുണാനം ¶ മൂലഭൂതസ്സ, ദോസാനം ബലഘാതിനോ;

ഇതി സീലസ്സ ജാനാഥ, ആനിസംസമനുത്തര’’ന്തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൯);

ഏവം ഭഗവാ സീലാനിസംസം ദസ്സേത്വാ – ‘‘ഇദം പന സീലം നിസ്സായ അയം സഗ്ഗോ ലഭതീ’’തി ദസ്സനത്ഥം തദനന്തരം സഗ്ഗകഥം കഥേസി. അയം സഗ്ഗോ നാമ ഇട്ഠോ കന്തോ മനാപോ ഏകന്തസുഖോ നിച്ചമേത്ഥ കീളാ നിച്ചം സമ്പത്തിയോ ലഭന്തി. ചാതുമഹാരാജികാ ദേവാ നവുതിവസ്സസതസഹസ്സാനി ദിബ്ബസുഖം ദിബ്ബസമ്പത്തിം പടിലഭന്തി. താവതിംസാ തിസ്സോ വസ്സകോടിയോ സട്ഠി ച വസ്സസതസഹസ്സാനീതി ഏവമാദിസഗ്ഗഗുണപടിസംയുത്തകഥം കഥേസി. ഏവം സഗ്ഗകഥായ ¶ പലോഭേത്വാ പുന – ‘‘അയമ്പി സഗ്ഗോ അനിച്ചോ അധുവോ ന തത്ഥ ഛന്ദരാഗോ കാതബ്ബോ’’തി കാമാനം ആദീനവം ഓകാരം സംകിലേസം നേക്ഖമ്മേ ആനിസംസഞ്ച പകാസേത്വാ അമതപരിയോസാനം ധമ്മകഥം കഥേസി. ഏവം തസ്സ മഹാജനസ്സ ധമ്മം ദേസേത്വാ ഏകച്ചേ സരണേസു ച ഏകച്ചേ പഞ്ചസീലേസു ച ഏകച്ചേ സോതാപത്തിഫലേ ച ഏകച്ചേ സകദാഗാമിഫലേ ഏകച്ചേ അനാഗാമിഫലേ ഏകച്ചേ ചതൂസുപി ഫലേസു ഏകച്ചേ തീസു വിജ്ജാസു ഏകച്ചേ ഛസു അഭിഞ്ഞാസു ഏകച്ചേ അട്ഠസു സമാപത്തീസു പതിട്ഠാപേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ രമ്മനഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ സുദസ്സനമഹാവിഹാരമേവ പാവിസി. തേന വുത്തം –

‘‘തദാ തേ ഭോജയിത്വാന, സസങ്ഘം ലോകനായകം;

ഉപഗച്ഛും സരണം തസ്സ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.

‘‘സരണാഗമനേ കഞ്ചി, നിവേസേതി തഥാഗതോ;

കഞ്ചി പഞ്ചസു സീലേസു, സീലേ ദസവിധേ പരം.

‘‘കസ്സചി ¶ ദേതി സാമഞ്ഞം, ചതുരോ ഫലമുത്തമേ;

കസ്സചി അസമേ ധമ്മേ, ദേതി സോ പടിസമ്ഭിദാ.

‘‘കസ്സചി വരസമാപത്തിയോ, അട്ഠ ദേതി നരാസഭോ;

തിസ്സോ കസ്സചി വിജ്ജായോ, ഛളഭിഞ്ഞാ പവേച്ഛതി.

‘‘തേന യോഗേന ജനകായം, ഓവദതി മഹാമുനി;

തേന വിത്ഥാരികം ആസി, ലോകനാഥസ്സ സാസനം.

‘‘മഹാഹനുസഭക്ഖന്ധോ ¶ , ദീപങ്കരസനാമകോ;

ബഹൂ ജനേ താരയതി, പരിമോചേതി ദുഗ്ഗതിം.

‘‘ബോധനേയ്യം ജനം ദിസ്വാ, സതസഹസ്സേപി യോജനേ;

ഖണേന ഉപഗന്ത്വാന, ബോധേതി തം മഹാമുനീ’’തി.

തത്ഥ തേതി രമ്മനഗരവാസിനോ ഉപാസകാ. സരണന്തി ഏത്ഥ സരണം സരണഗമനം സരണസ്സ ഗന്താ ച വേദിതബ്ബാ. സരതി ഹിംസതി വിനാസേതീതി സരണം, കിം തം? രതനത്തയം. തം പന സരണഗതാനം തേനേവ സരണഗമനേന ഭയം സന്താസം ദുക്ഖം ദുഗ്ഗതിം പരിക്കിലേസം ഹനതി ഹിംസതി വിനാസേതീതി സരണന്തി വുച്ചതീതി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘യേ കേചി ബുദ്ധം സരണം ഗതാസേ, ന തേ ഗമിസ്സന്തി അപായഭൂമിം;

പഹായ മാനുസം ദേഹം, ദേവകായം പരിപൂരേസ്സന്തി. (ദീ. നി. ൨.൩൩൨; സം. നി. ൧.൩൭);

‘‘യേ ¶ കേചി ധമ്മം സരണം ഗതാസേ, ന തേ ഗമിസ്സന്തി അപായഭൂമിം;

പഹായ മാനുസം ദേഹം, ദേവകായം പരിപൂരേസ്സന്തി. (ദീ. നി. ൨.൩൩൨; സം. നി. ൧.൩൭);

‘‘യേ കേചി സങ്ഘം സരണം ഗതാസേ, ന തേ ഗമിസ്സന്തി അപായഭൂമിം;

പഹായ മാനുസം ദേഹം, ദേവകായം പരിപൂരേസ്സന്തീ’’തി. (ദീ. നി. ൨.൩൩൨; സം. നി. ൧.൩൭);

സരണഗമനം ¶ നാമ രതനത്തയപരായനാകാരപ്പവത്തോ ചിത്തുപ്പാദോ. സരണസ്സ ഗന്താ നാമ തംസമങ്ഗീപുഗ്ഗലോ. ഏവം താവ സരണം സരണഗമനം സരണസ്സ ഗന്താ ചാതി ഇദം തയം വേദിതബ്ബം.

തസ്സാതി തം ദീപങ്കരം, ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം ദട്ഠബ്ബം. ‘‘ഉപഗച്ഛും സരണം തത്ഥാ’’തിപി പാഠോ. സത്ഥുനോതി സത്ഥാരം. സരണാഗമനേ കഞ്ചീതി കഞ്ചി പുഗ്ഗലം സരണഗമനേ നിവേസേതീതി അത്ഥോ. കിഞ്ചാപി പച്ചുപ്പന്നവസേന വുത്തം, അതീതകാലവസേന പന അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. ‘‘കസ്സചി സരണാഗമനേ’’തിപി പാഠോ, തസ്സപി സോയേവത്ഥോ. കഞ്ചി പഞ്ചസു സീലേസൂതി ¶ കഞ്ചി പുഗ്ഗലം പഞ്ചസു വിരതിസീലേസു നിവേസേസീതി അത്ഥോ. ‘‘കസ്സചി പഞ്ചസു സീലേസൂ’’തിപി പാഠോ, സോയേവത്ഥോ. സീലേ ദസവിധേ പരന്തി അപരം പുഗ്ഗലം ദസവിധേ സീലേ നിവേസേസീതി അത്ഥോ. ‘‘കസ്സചി കുസലേ ദസാ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ കഞ്ചി പുഗ്ഗലം ദസ കുസലധമ്മേ സമാദപേസീതി അത്ഥോ. കസ്സചി ദേതി സാമഞ്ഞന്തി ഏത്ഥ പരമത്ഥതോ സാമഞ്ഞന്തി മഗ്ഗോ വുച്ചതി. യഥാഹ –

‘‘കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, സാമഞ്ഞം? അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധി. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, സാമഞ്ഞ’’ന്തി (സം. നി. ൫.൩൬).

ചതുരോ ഫലമുത്തമേതി ചത്താരി ഉത്തമാനി ഫലാനീതി അത്ഥോ. മ-കാരോ പദസന്ധികരോ. ലിങ്ഗവിപരിയാസേന വുത്തം. യഥോപനിസ്സയം ചത്താരോ മഗ്ഗേ ചത്താരി ച സാമഞ്ഞഫലാനി കസ്സചി അദാസീതി അത്ഥോ. കസ്സചി അസമേ ധമ്മേതി കസ്സചി അസദിസേ ചത്താരോ പടിസമ്ഭിദാധമ്മേ അദാസി.

കസ്സചി വരസമാപത്തിയോതി കസ്സചി പന നീവരണവിഗമേന പധാനഭൂതാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ അദാസി. തിസ്സോ കസ്സചി വിജ്ജായോതി കസ്സചി പുഗ്ഗലസ്സ ഉപനിസ്സയവസേന ദിബ്ബചക്ഖുഞാണപുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണആസവക്ഖയഞാണാനം വസേന തിസ്സോ വിജ്ജായോ. ഛളഭിഞ്ഞാ പവേച്ഛതീതി ഛ അഭിഞ്ഞായോ കസ്സചി അദാസി.

തേന യോഗേനാതി തേന നയേന തേനാനുക്കമേന ച. ജനകായന്തി ജനസമൂഹം. ഓവദതീതി ഓവദി. കാലവിപരിയാസേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഇതോ ഉപരിപി ഈദിസേസു വചനേസു അതീതകാലവസേനേവ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ ¶ . തേന വിത്ഥാരികം ആസീതി തേന ദീപങ്കരസ്സ ഭഗവതോ ഓവാദേന അനുസാസനിയാ വിത്ഥാരികം വിത്ഥതം വിസാലീഭൂതം സാസനം അഹോസി.

മഹാഹനൂതി ¶ മഹാപുരിസാനം കിര ദ്വേപി ഹനൂനി പരിപുണ്ണാനി ദ്വാദസിയാ പക്ഖസ്സ ചന്ദസദിസാകാരാനി ഹോന്തീതി മഹന്താനി ഹനൂനി യസ്സ സോ മഹാഹനു, സീഹഹനൂതി വുത്തം ഹോതി. ഉസഭക്ഖന്ധോതി ഉസഭസ്സേവ ഖന്ധോ യസ്സ ഭവതി, സോ ഉസഭക്ഖന്ധോ. സുവട്ടിതസുവണ്ണാലിങ്ഗസദിസരുചിരക്ഖന്ധോ സമവട്ടചാരുക്ഖന്ധോതി അത്ഥോ. ദീപങ്കരസനാമകോതി ദീപങ്കരസനാമോ ¶ . ബഹൂ ജനേ താരയതീതി ബഹൂ ബുദ്ധവേനേയ്യേ ജനേ താരേസി. പരിമോചേതീതി പരിമോചേസി. ദുഗ്ഗതിന്തി ദുഗ്ഗതിതോ. നിസ്സക്കത്ഥേ ഉപയോഗവചനം.

ഇദാനി താരണപരിമോചനകരണാകാരദസ്സനത്ഥം ‘‘ബോധനേയ്യം ജന’’ന്തി ഗാഥാ വുത്താ. തത്ഥ ബോധനേയ്യം ജനന്തി ബോധനേയ്യം പജം, അയമേവ വാ പാഠോ. ദിസ്വാതി ബുദ്ധചക്ഖുനാ വാ സമന്തചക്ഖുനാ വാ ദിസ്വാ. സതസഹസ്സേപി യോജനേതി അനേകസതസഹസ്സേപി യോജനേ ഠിതം. ഇദം പന ദസസഹസ്സിയംയേവ സന്ധായ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ദീപങ്കരോ കിര സത്ഥാ ബുദ്ധത്തം പത്വാ ബോധിമൂലേ സത്തസത്താഹം വീതിനാമേത്വാ അട്ഠമേ സത്താഹേ മഹാബ്രഹ്മുനോ ധമ്മജ്ഝേസനം പടിഞ്ഞായ സുനന്ദാരാമേ ധമ്മചക്കം പവത്തേത്വാ കോടിസതം ദേവമനുസ്സാനം ധമ്മാമതം പായേസി. അയം പഠമോ അഭിസമയോ അഹോസി.

അഥ സത്ഥാ അത്തനോ പുത്തസ്സ സമവട്ടക്ഖന്ധസ്സ ഉസഭക്ഖന്ധസ്സ നാമ ഞാണപരിപാകം ഞത്വാ തം അത്രജം പമുഖം കത്വാ രാഹുലോവാദസദിസം ധമ്മം ദേസേത്വാ ദേവമനുസ്സാനം നവുതികോടിയോ ധമ്മാമതം പായേസി. അയം ദുതിയോ അഭിസമയോ അഹോസി.

പുന ഭഗവാ അമരവതീനഗരദ്വാരേ മഹാസിരീസരുക്ഖമൂലേ യമകപാടിഹാരിയം കത്വാ മഹാജനസ്സ ബന്ധനാമോക്ഖം കത്വാ ദേവഗണപരിവുതോ ദിവസകരാതിരേകജുതിവിസരഭവനേ താവതിംസഭവനേ പാരിച്ഛത്തകമൂലേ പരമസീതലേ പണ്ഡുകമ്ബലസിലാതലേ നിസീദിത്വാ സബ്ബദേവഗണപീതിസഞ്ജനനിം അത്തനോ ¶ ജനനിം സുമേധാദേവിം പമുഖം കത്വാ സബ്ബലോകവിദിതവിസുദ്ധിദേവോ ദേവദേവോ ദീപങ്കരോ ഭഗവാ സബ്ബസത്തഹിതകരം പരമാതിരേകഗമ്ഭീരസുഖുമം ബുദ്ധിവിസദകരം സത്തപ്പകരണം അഭിധമ്മപിടകം ദേസേത്വാ നവുതിദേവകോടിസഹസ്സാനം ധമ്മാമതം പായേസി. അയം തതിയോ അഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘പഠമാഭിസമയേ ബുദ്ധോ, കോടിസതമബോധയി;

ദുതിയാഭിസമയേ നാഥോ, നവുതികോടിമബോധയി.

‘‘യദാ ച ദേവഭവനമ്ഹി, ബുദ്ധോ ധമ്മമദേസയി;

നവുതികോടിസഹസ്സാനം, തതിയാഭിസമയോ അഹൂ’’തി.

ദീപങ്കരസ്സ ¶ ¶ പന ഭഗവതോ തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. തത്ഥ സുനന്ദാരാമേ കോടിസതസഹസ്സാനം പഠമോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘സന്നിപാതാ തയോ ആസും, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ;

കോടിസതസഹസ്സാനം, പഠമോ ആസി സമാഗമോ’’തി.

അഥാപരേന സമയേന ദസബലോ ചതൂഹി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സേഹി പരിവുതോ ഗാമനിഗമനഗരപടിപാടിയാ മഹാജനാനുഗ്ഗഹം കരോന്തോ ചാരികം ചരമാനോ അനുക്കമേന ഏകസ്മിം പദേസേ മഹാജനകതസക്കാരം സബ്ബലോകവിസ്സുതം അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതം അതിഭയാനകം ഓലമ്ബാമ്ബുധരപരിചുമ്ബിതകൂടം വിവിധസുരഭിതരുകുസുമവാസിതകൂടം നാനാമിഗഗണവിചരിതകൂടം നാരദകൂടം നാമ പരമരമണീയം പബ്ബതം സമ്പാപുണി. സോ കിര പബ്ബതോ നാരദേന നാമ യക്ഖേന പരിഗ്ഗഹിതോ അഹോസി. തത്ഥ പന തസ്സ യക്ഖസ്സ അനുസംവച്ഛരം മഹാജനോ മനുസ്സബലിം ഉപസംഹരതി.

അഥ ദീപങ്കരോ കിര ഭഗവാ തസ്സ മഹാജനസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിം ദിസ്വാ തതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ചാതുദ്ദിസം പേസേത്വാ അദുതിയോ അസഹായോ മഹാകരുണാബലവസങ്ഗതഹദയോ തഞ്ച യക്ഖം വിനേതും തം നാരദപബ്ബതം അഭിരുഹി. അഥ സോ മനുസ്സഭക്ഖോ സകഹിതനിരപേക്ഖോ പരവധദക്ഖോ യക്ഖോ മക്ഖം അസഹമാനോ കോധപരേതമാനസോ ദസബലം ഭിംസാപേത്വാ പലാപേതുകാമോ തം പബ്ബതം ചാലേസി. സോ കിര പബ്ബതോ തേന ¶ ചാലിയമാനോ ഭഗവതോ ആനുഭാവേന തസ്സേവ മത്ഥകേ പതമാനോ വിയ അഹോസി.

തതോ സോ ഭീതോ – ‘‘ഹന്ദ നം അഗ്ഗിനാ ഝാപേസ്സാമീ’’തി മഹന്തം അതിഭീമദസ്സനം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം നിബ്ബത്തേസി. സോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പടിവാതേ ഖിത്തോ വിയ അത്തനോവ ദുക്ഖം ജനേസി, ന പന ഭഗവതോ ചീവരേ അംസുമത്തമ്പി ദഡ്ഢും സമത്ഥോ അഹോസി. യക്ഖോ പന ‘‘സമണോ ദഡ്ഢോ, ന ദഡ്ഢോ’’തി ഓലോകേന്തോ ദസബലം സരദസമയവിമലകരനികരം സബ്ബജനരതികരം രജനികരമിവ സീതലജലതലഗതകമലകണ്ണികായ നിസിന്നം വിയ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ അയം സമണോ മഹാനുഭാവോ, യം യം ഇമസ്സാഹം അനത്ഥം കരോമി, സോ സോ മമൂപരിയേവ പതതി, ഇമം പന സമണം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞം മേ പടിസരണം പരായനം നത്ഥി, പഥവിയം ഉപക്ഖലിതാ പഥവിംയേവ നിസ്സായ ഉട്ഠഹന്തി, ഹന്ദാഹം ഇമംയേവ സമണം സരണം ഗമിസ്സാമീ’’തി.

അഥേവം ¶ പന സോ ചിന്തേത്വാ ഭഗവതോ ചക്കാലങ്കതതലേസു പാദേസു സിരസാ നിപതിത്വാ – ‘‘അച്ചയോ മം, ഭന്തേ, അച്ചഗമാ’’തി വത്വാ ഭഗവന്തം സരണമഗമാസി. അഥസ്സ ഭഗവാ അനുപുബ്ബികഥം കഥേസി. സോ ദേസനാപരിയോസാനേ ദസഹി യക്ഖസഹസ്സേഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തസ്മിം കിര ദിവസേ സകലജമ്ബുദീപതലവാസിനോ മനുസ്സാ ¶ തസ്സ ബലികമ്മത്ഥം ഏകേകഗാമതോ ഏകേകം പുരിസം ആഹരിംസു. അഞ്ഞഞ്ച ബഹുതിലതണ്ഡുലകുലത്ഥമുഗ്ഗമാസാദിം സപ്പിനവനീതതേലമധുഫാണിതാദിഞ്ച ആഹരിംസു. അഥ സോ യക്ഖോ തം ദിവസം ആഭതതണ്ഡുലാദികം സബ്ബം തേസംയേവ ദത്വാ തേ ബലികമ്മത്ഥായ ആനീതമനുസ്സേ ദസബലസ്സ നിയ്യാതേസി.

അഥ സത്ഥാ തേ മനുസ്സേ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബാജേത്വാ അന്തോസത്താഹേയേവ സബ്ബേ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ മാഘപുണ്ണമായ കോടിസതഭിക്ഖുമജ്ഝഗതോ ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതേ സന്നിപാതേ പാതിമോക്ഖമുദ്ദിസി. ചതുരങ്ഗാനി നാമ സബ്ബേവ ഏഹിഭിക്ഖൂ ഹോന്തി, സബ്ബേ ഛളഭിഞ്ഞാ ഹോന്തി, സബ്ബേ അനാമന്തിതാവ ആഗതാ, പന്നരസൂപോസഥദിവസോ ചാതി ഇമാനി ചത്താരി അങ്ഗാനി നാമ. അയം ദുതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘പുന ¶ നാരദകൂടമ്ഹി, പവിവേകഗതേ ജിനേ;

ഖീണാസവാ വീതമലാ, സമിംസു സതകോടിയോ’’തി.

തത്ഥ പവിവേകഗതേതി ഗണം പഹായ ഗതേ. സമിംസൂതി സന്നിപതിംസു.

യദാ പന ദീപങ്കരോ ലോകനായകോ സുദസ്സനനാമകേ പബ്ബതേ വസ്സാവാസമുപഗഞ്ഛി, തദാ കിര ജമ്ബുദീപവാസിനോ മനുസ്സാ അനുസംവച്ഛരം ഗിരഗ്ഗസമജ്ജം കരോന്തി. തസ്മിം കിര സമജ്ജേ സന്നിപതിതാ മനുസ്സാ ദസബലം ദിസ്വാ ധമ്മകഥം സുത്വാ തത്ര പസീദിത്വാ പബ്ബജിംസു. മഹാപവാരണദിവസേ സത്ഥാ തേസം അജ്ഝാസയാനുകൂലം വിപസ്സനാകഥം കഥേസി. തം സുത്വാ തേ സബ്ബേ സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ വിപസ്സനാനുപുബ്ബേന മഗ്ഗാനുപുബ്ബേന ച അരഹത്തം പാപുണിംസു. അഥ സത്ഥാ നവുതികോടിസഹസ്സേഹി സദ്ധിം പവാരേസി. അയം തതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘യമ്ഹി കാലേ മഹാവീരോ, സുദസ്സനസിലുച്ചയേ;

നവുതികോടിസഹസ്സേഹി, പവാരേസി മഹാമുനി.

‘‘അഹം ¶ തേന സമയേന, ജടിലോ ഉഗ്ഗതാപനോ;

അന്തലിക്ഖമ്ഹി ചരണോ, പഞ്ചാഭിഞ്ഞാസു പാരഗൂ’’തി. (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ);

അയം ഗാഥാ അട്ഠസാലിനിയാ ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായ നിദാനവണ്ണനായ ദീപങ്കരബുദ്ധവംസേ ലിഖിതാ. ഇമസ്മിം പന ബുദ്ധവംസേ നത്ഥി. നത്ഥിഭാവോയേവ പനസ്സാ യുത്തതരോ. കസ്മാതി ചേ? ഹേട്ഠാ സുമേധകഥാസു കഥിതത്താതി.

ദീപങ്കരേ കിര ഭഗവതി ധമ്മം ദേസേന്തേ ദസസഹസ്സാനഞ്ച വീസതിസഹസ്സാനഞ്ച ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസിയേവ. ഏകസ്സ പന ദ്വിന്നം തിണ്ണം ചതുന്നന്തി ച ആദിവസേന അഭിസമയാനം അന്തോ നത്ഥി. തസ്മാ ദീപങ്കരസ്സ ഭഗവതോ സാസനം വിത്ഥാരികം ബാഹുജഞ്ഞം അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘ദസവീസസഹസ്സാനം ¶ , ധമ്മാഭിസമയോ അഹു;

ഏകദ്വിന്നം അഭിസമയാ, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയാ’’തി.

തത്ഥ ദസവീസസഹസ്സാനന്തി ദസസഹസ്സാനം വീസതിസഹസ്സാനഞ്ച. ധമ്മാഭിസമയോതി ചതുസച്ചധമ്മപ്പടിവേധോ. ഏകദ്വിന്നന്തി ഏകസ്സ ചേവ ദ്വിന്നഞ്ച ¶ , തിണ്ണം ചതുന്നം…പേ… ദസന്നന്തിആദിനാ നയേന അസങ്ഖ്യേയ്യാതി അത്ഥോ. ഏവം അസങ്ഖ്യേയ്യാഭിസമയത്താ ച വിത്ഥാരികം മഹന്തപ്പത്തം ബഹൂഹി പണ്ഡിതേഹി ദേവമനുസ്സേഹി നിയ്യാനികന്തി ജഞ്ഞം ജാനിതബ്ബം അധിസീലസിക്ഖാദീഹി ഇദ്ധഞ്ച സമാധിആദീഹി ഫീതഞ്ച അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘വിത്ഥാരികം ബാഹുജഞ്ഞം, ഇദ്ധം ഫീതം അഹൂ തദാ;

ദീപങ്കരസ്സ ഭഗവതോ, സാസനം സുവിസോധിത’’ന്തി.

തത്ഥ സുവിസോധിതന്തി സുട്ഠു ഭഗവതാ സോധിതം വിസുദ്ധം കതം. ദീപങ്കരം കിര സത്ഥാരം സബ്ബകാലം ഛളഭിഞ്ഞാനം മഹിദ്ധികാനം ഭിക്ഖൂനം ചത്താരി സതസഹസ്സാനി പരിവാരേന്തി. തേന ച സമയേന യേ സേക്ഖാ കാലകിരിയം കരോന്തി, തേ ഗരഹിതാ ഭവന്തി, സബ്ബേ ഖീണാസവാ ഹുത്വാവ പരിനിബ്ബായന്തീതി അധിപ്പായോ. തസ്മാ ഹി തസ്സ ഭഗവതോ സാസനം സുപുപ്ഫിതം സുസമിദ്ധം ഖീണാസവേഹി ഭിക്ഖൂഹി അതിവിയ സോഭിത്ഥ. തേന വുത്തം –

‘‘ചത്താരി ¶ സതസഹസ്സാനി, ഛളഭിഞ്ഞാ മഹിദ്ധികാ;

ദീപങ്കരം ലോകവിദും, പരിവാരേന്തി സബ്ബദാ.

‘‘യേ കേചി തേന സമയേന, ജഹന്തി മാനുസം ഭവം;

അപ്പത്തമാനസാ സേഖാ, ഗരഹിതാ ഭവന്തി തേ.

‘‘സുപുപ്ഫിതം പാവചനം, അരഹന്തേഹി താദിഹി;

ഖീണാസവേഹി വിമലേഹി, ഉപസോഭതി സബ്ബദാ’’തി.

തത്ഥ ചത്താരി സതസഹസ്സാനീതി ഗണനായ ദസ്സിതാ ഏവം ദസ്സിതഗണനാ ഇമേ ഭിക്ഖൂതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘ഛളഭിഞ്ഞാ മഹിദ്ധികാ’’തി വുത്തന്തി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. അഥ വാ ഛളഭിഞ്ഞാ മഹിദ്ധികാതി ഛളഭിഞ്ഞാനം മഹിദ്ധികാനന്തി സാമിഅത്ഥേ പച്ചത്തവചനം ദട്ഠബ്ബം. പരിവാരേന്തി സബ്ബദാതി നിച്ചകാലം ദസബലം പരിവാരേന്തി, ഭഗവന്തം മുഞ്ചിത്വാ കത്ഥചി ന ഗച്ഛന്തീതി അധിപ്പായോ. തേന സമയേനാതി തസ്മിം സമയേ. അയം പന സമയ-സദ്ദോ സമവായാദീസു നവസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. യഥാഹ –

‘‘സമവായേ ¶ ¶ ഖണേ കാലേ, സമൂഹേ ഹേതുദിട്ഠിസു;

പടിലാഭേ പഹാനേ ച, പടിവേധേ ച ദിസ്സതീ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൧; മ. നി. അട്ഠ. ൧.മൂലപരിയായസുത്തവണ്ണനാ; സം. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൧; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൧; ധ. സ. അട്ഠ. ൧ കാമാവചരകുസലപദഭാജനീയ; ഖു. പാ. അട്ഠ. മംഗലസുത്തവണ്ണനാ, ഏവമിച്ചാദിപാഠവണ്ണനാ; പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൧.൧൮൪);

ഇധ സോ കാലേ ദട്ഠബ്ബോ; തസ്മിം കാലേതി അത്ഥോ. മാനുസം ഭവന്തി മനുസ്സഭാവം. അപ്പത്തമാനസാതി അപ്പത്തം അനധിഗതം മാനസം യേഹി തേ അപ്പത്തമാനസാ. മാനസന്തി രാഗസ്സ ച ചിത്തസ്സ ച അരഹത്തസ്സ ച അധിവചനം. ‘‘അന്തലിക്ഖചരോ പാസോ, യ്വായം ചരതി മാനസോ’’തി (സം. നി. ൧.൧൫൧; മഹാവ. ൩൩) ഹി ഏത്ഥ പന രാഗോ ‘‘മാനസോ’’തി വുത്തോ. ‘‘ചിത്തം മനോ മാനസം ഹദയം പണ്ഡര’’ന്തി (ധ. സ. ൬; വിഭ. ൧൮൪; മഹാനി. ൧; ചൂളനി. പാരായനാനുഗീതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൧൧൪) ഏത്ഥ ചിത്തം. ‘‘അപ്പത്തമാനസോ സേഖോ, കാലം കയിരാ ജനേസുതാ’’തി ¶ (സം. നി. ൧.൧൫൯) ഏത്ഥ അരഹത്തം. ഇധാപി അരഹത്തമേവ അധിപ്പേതം (ധ. സ. അട്ഠ. ൫ കാമാവചരകുസലനിദ്ദേസവാരകഥാ; മഹാനി. അട്ഠ. ൧). തസ്മാ അപ്പത്തഅരഹത്തഫലാതി അത്ഥോ. സേഖാതി കേനട്ഠേന സേഖാ? സേഖധമ്മപടിലാഭട്ഠേന സേഖാ. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘കിത്താവതാ നു ഖോ, ഭന്തേ, സേഖോ ഹോതീതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സേഖായ സമ്മാദിട്ഠിയാ സമന്നാഗതോ ഹോതി…പേ… സേഖേന സമ്മാസമാധിനാ സമന്നാഗതോ ഹോതി. ഏത്താവതാ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സേഖോ ഹോതീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൩). അപി ച സിക്ഖന്തീതി സേഖാ. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘സിക്ഖതി, സിക്ഖതീതി ഖോ, ഭിക്ഖു, തസ്മാ സേഖോതി വുച്ചതി. കിഞ്ച സിക്ഖതി? അധിസീലമ്പി സിക്ഖതി അധിചിത്തമ്പി അധിപഞ്ഞമ്പി സിക്ഖതീതി ഖോ, ഭിക്ഖു, തസ്മാ സേഖോതി വുച്ചതീ’’തി (അ. നി. ൩.൮൬).

സുപുപ്ഫിതന്തി സുട്ഠു വികസിതം. പാവചനന്തി പസത്ഥം വചനം, വുദ്ധിപ്പത്തം വാ വചനം പവചനം, പവചനമേവ പാവചനം, സാസനന്തി അത്ഥോ. ഉപസോഭതീതി അഭിരാജതി അതിവിരോചതി. സബ്ബദാതി സബ്ബകാലം. ‘‘ഉപസോഭതി സദേവകേ’’തിപി പാഠോ.

തസ്സ ദീപങ്കരസ്സ ഭഗവതോ രമ്മവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, സുദേവോ നാമ ഖത്തിയോ പിതാ, സുമേധാ നാമ ദേവീ മാതാ, സുമങ്ഗലോ ച തിസ്സോ ചാതി ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സാഗതോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, നന്ദാ ച സുനന്ദാ ചാതി ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, ബോധി തസ്സ ഭഗവതോ പിപ്ഫലിരുക്ഖോ അഹോസി, അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധോ, സതസഹസ്സവസ്സാനി ആയൂതി. കിം പനിമേസം ജാതനഗരാദീനം ദസ്സനേ പയോജനന്തി ചേ? വുച്ചതേ – യസ്സ യദി നേവ ജാതനഗരം ന പിതാ ന മാതാ പഞ്ഞായേയ്യ, ഇമസ്സ പന നേവ ജാതനഗരം ¶ ന പിതാ ന മാതാ പഞ്ഞായതി, ദേവോ വാ സക്കോ വാ യക്ഖോ വാ മാരോ വാ ബ്രഹ്മാ വാ ഏസ മഞ്ഞേ, ദേവാനമ്പി ഈദിസം പാടിഹാരിയം അനച്ഛരിയന്തി ¶ മഞ്ഞമാനാ ന സോതബ്ബം ന സദ്ദഹിതബ്ബം മഞ്ഞേയ്യും, തതോ അഭിസമയോ ന ഭവേയ്യ, അസതി അഭിസമയേ നിരത്ഥകോ ബുദ്ധുപ്പാദോ ഭവേയ്യ, അനിയ്യാനികം സാസനം. തസ്മാ സബ്ബബുദ്ധാനം ജാതനഗരാദികോ പരിച്ഛേദോ ദസ്സേതബ്ബോ. തേന വുത്തം –

‘‘നഗരം രമ്മവതീ നാമ, സുദേവോ നാമ ഖത്തിയോ;

സുമേധാ നാമ ജനികാ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.

‘‘സുമങ്ഗലോ ച തിസ്സോ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവകാ;

സാഗതോ നാമുപട്ഠാകോ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.

‘‘നന്ദാ ¶ ചേവ സുനന്ദാ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവികാ;

ബോധി തസ്സ ഭഗവതോ, പിപ്ഫലീതി പവുച്ചതി.

‘‘അസീതിഹത്ഥമുബ്ബേധോ, ദീപങ്കരോ മഹാമുനി;

സോഭതി ദീപരുക്ഖോവ, സാലരാജാവ ഫുല്ലിതോ.

‘‘സതസഹസ്സവസ്സാനി, ആയു തസ്സ മഹേസിനോ;

താവതാ തിട്ഠമാനോ സോ, താരേസി ജനതം ബഹും.

‘‘ജോതയിത്വാന സദ്ധമ്മം, സന്താരേത്വാ മഹാജനം;

ജലിത്വാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോവ, നിബ്ബുതോ സോ സസാവകോ.

‘‘സാ ച ഇദ്ധി സോ ച യസോ, താനി ച പാദേസു ചക്കരതനാനി;

സബ്ബം തമന്തരഹിതം, നനു രിത്താ സബ്ബസങ്ഖാരാ’’തി.

തത്ഥ സുദേവോ നാമ ഖത്തിയോതി സുദേവോ നാമസ്സ ഖത്തിയോ പിതാ അഹോസീതി അത്ഥോ. ജനികാതി ജനേത്തി. പിപ്ഫലീതി പിലക്ഖകപീതനരുക്ഖോ ബോധി. അസീതിഹത്ഥമുബ്ബേധോതി അസീതിഹത്ഥം ഉച്ചഗ്ഗതോ. ദീപരുക്ഖോ വാതി സമ്പജ്ജലിതദീപമാലാകുലോ ദീപരുക്ഖോ വിയ ആരോഹപരിണാഹസണ്ഠാനപാരിപൂരിസമ്പന്നോ ദ്വത്തിംസവരലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനസമലങ്കതസരീരോ വിപ്ഫുരിതരംസിജാലാവിസരതാരാഗണസമുജ്ജലമിവ ഗഗനതലം ഭഗവാ ¶ ധരമാനകാലേ സോഭതീതി സോഭിത്ഥ. സാലരാജാവ ഫുല്ലിതോതി പുപ്ഫിതോ സബ്ബഫാലിഫുല്ലോ സാലരാജരുക്ഖോ വിയ ച സബ്ബഫാലിഫുല്ലോ യോജനസതുബ്ബേധോ പാരിച്ഛത്തോ വിയ ച അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധോ ഭഗവാ അതിവിയ സോഭതി.

സതസഹസ്സവസ്സാനീതി വസ്സസതസഹസ്സാനി തസ്സ ആയൂതി അത്ഥോ. താവതാ തിട്ഠമാനോതി താവതകം കാലം തിട്ഠമാനോ. ജനതന്തി ¶ ജനസമൂഹം. സന്താരേത്വാ മഹാജനന്തി താരയിത്വാ മഹാജനം. ‘‘സന്താരേത്വാ സദേവക’’ന്തിപി പാഠോ, തസ്സ സദേവകം ലോകന്തി അത്ഥോ. സാ ച ഇദ്ധീതി സാ ച സമ്പത്തി ആനുഭാവോ. സോ ച യസോതി സോ ച പരിവാരോ. സബ്ബം തമന്തരഹിതന്തി തം സബ്ബം വുത്തപ്പകാരം സമ്പത്തിജാതം അന്തരഹിതം അപഗതന്തി അത്ഥോ. നനു രിത്താ സബ്ബസങ്ഖാരാതി സബ്ബേ പന സങ്ഖതധമ്മാ നനു രിത്താ തുച്ഛാ, നിച്ചസാരാദിരഹിതാതി അത്ഥോ.

ഏത്ഥ ¶ പന നഗരാദിപരിച്ഛേദോ പാളിയമാഗതോവ. സമ്ബഹുലവാരോ പന നാഗതോ, സോ ആനേത്വാ ദീപേതബ്ബോ. സേയ്യഥിദം – പുത്തപരിച്ഛേദോ, ഭരിയാപരിച്ഛേദോ, പാസാദപരിച്ഛേദോ, അഗാരവാസപരിച്ഛേദോ, നാടകിത്ഥിപരിച്ഛേദോ, അഭിനിക്ഖമനപരിച്ഛേദോ, പധാനപരിച്ഛേദോ, വിഹാരപരിച്ഛേദോ, ഉപട്ഠാകപരിച്ഛേദോതി. ഏതേസമ്പി ദീപനേ കാരണം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ. തസ്സ പന ദീപങ്കരസ്സ ഭരിയാനം തിസതസഹസ്സം അഹോസി. തസ്സ അഗ്ഗമഹേസീ പദുമാ നാമ, തസ്സ പന പുത്തോ ഉസഭക്ഖന്ധോ നാമ. തേന വുത്തം –

‘‘ഭരിയാ പദുമാ നാമ, വിബുദ്ധപദുമാനനാ;

അത്രജോ ഉസഭക്ഖന്ധോ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.

‘‘ഹംസാ കോഞ്ചാ മയൂരാഖ്യാ, പാസാദാപി തയോ മതാ;

ദസവസ്സസഹസ്സാനി, അഗാരം അവസീ കിര.

‘‘ഹത്ഥിയാനേന നിക്ഖന്തോ, നന്ദാരാമേ ജിനോ വസീ;

നന്ദോ നാമസ്സുപട്ഠാകോ, ലോകാനന്ദകരോ കിരാ’’തി.

സബ്ബബുദ്ധാനം പന പഞ്ച വേമത്താനി ഹോന്തി ആയുവേമത്തം പമാണവേമത്തം കുലവേമത്തം പധാനവേമത്തം രസ്മിവേമത്തന്തി. തത്ഥ ആയുവേമത്തം നാമ കേചി ദീഘായുകാ ¶ ഹോന്തി കേചി അപ്പായുകാ. തഥാ ഹി ദീപങ്കരസ്സ പന ഭഗവതോ വസ്സസതസഹസ്സം ആയുപ്പമാണം അഹോസി, അമ്ഹാകം ഭഗവതോ വസ്സസതം.

പമാണവേമത്തം നാമ കേചി ദീഘാ ഹോന്തി കേചി രസ്സാ. തഥാ ഹി ദീപങ്കരോ അസീതിഹത്ഥപ്പമാണോ അഹോസി, അമ്ഹാകം പന ഭഗവാ അട്ഠാരസഹത്ഥപ്പമാണോ.

കുലവേമത്തം നാമ കേചി ഖത്തിയകുലേ നിബ്ബത്തന്തി കേചി ബ്രാഹ്മണകുലേ. തഥാ ഹി ദീപങ്കരാദയോ ഖത്തിയകുലേ നിബ്ബത്തിംസു, കകുസന്ധകോണാഗമനാദയോ ബ്രാഹ്മണകുലേ.

പധാനവേമത്തം നാമ കേസഞ്ചി പധാനം ഇത്തരമേവ ഹോതി യഥാ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ ¶ , കേസഞ്ചി അദ്ധനിയം അമ്ഹാകം ഭഗവതോ വിയ.

രസ്മിവേമത്തം ¶ നാമ മങ്ഗലസ്സ ഭഗവതോ സരീരസ്മി ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരിത്വാ അട്ഠാസി, അമ്ഹാകം ഭഗവതോ ബ്യാമമത്തം. തത്ര രസ്മിവേമത്തം അജ്ഝാസയപടിബദ്ധം ഹോതി. യോ യത്തകം ഇച്ഛസി, തസ്സ തത്തകം സരീരപ്പഭാ ഫരതി. മങ്ഗലസ്സ പന ‘‘ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരതൂ’’തി അജ്ഝാസയോ അഹോസി. പടിവിദ്ധഗുണേസു പന കസ്സചി വേമത്തം നാമ നത്ഥി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൧൨ ആദയോ).

തഥാ സബ്ബബുദ്ധാനം ചത്താരി അവിജഹിതട്ഠാനാനി നാമ ഹോന്തി. ബോധിപല്ലങ്കോ അവിജഹിതോ ഏകസ്മിംയേവ ഠാനേ ഹോതി. ധമ്മചക്കപ്പവത്തനട്ഠാനം ഇസിപതനേ മിഗദായേ അവിജഹിതമേവ ഹോതി. ദേവോരോഹണകാലേ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ പഠമപാദക്കമോ അവിജഹിതോവ ഹോതി. ജേതവനേ ഗന്ധകുടിയാ ചത്താരി മഞ്ചപാദട്ഠാനാനി അവിജഹിതാനേവ ഹോന്തി. വിഹാരോപി അവിജഹിതോവ. സോ പന ഖുദ്ദകോ വാ മഹന്തോ വാ ഹോതി.

അപരം പന അമ്ഹാകംയേവ ഭഗവതോ സഹജാതപരിച്ഛേദഞ്ച നക്ഖത്തപരിച്ഛേദഞ്ച വിസേസം. അമ്ഹാകം സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്തേന കിര സദ്ധിം രാഹുലമാതാ ആനന്ദത്ഥേരോ ഛന്നോ കണ്ഡകോ അസ്സരാജാ നിധികുമ്ഭാ മഹാബോധിരുക്ഖോ കാളുദായീതി ഇമാനി സത സഹജാതാനി. മഹാപുരിസോ കിര ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തേനേവ മാതുകുച്ഛിം ഓക്കമി, മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമി ¶ , ധമ്മചക്കം പവത്തേസി, യമകപാടിഹാരിയം അകാസി. വിസാഖനക്ഖത്തേന ജാതോ ച അഭിസമ്ബുദ്ധോ ച പരിനിബ്ബുതോ ച, മാഘനക്ഖത്തേന തസ്സ സാവകസന്നിപാതോ ചേവ ആയുസങ്ഖാരവോസജ്ജനഞ്ച അഹോസി, അസ്സയുജനക്ഖത്തേന ദേവോരോഹണന്തി ഏത്തകം ആഹരിത്വാ ദീപേതബ്ബം. അയം സമ്ബഹുലവാരപരിച്ഛേദോ. സേസഗാഥാ സഉത്താനാ ഏവാതി.

ഇതി ഭഗവാ ദീപങ്കരോ യാവതായുകം ഠത്വാ സബ്ബബുദ്ധകിച്ചം കത്വാ അനുക്കമേന അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി.

യസ്മിം കിര കപ്പേ ദീപങ്കരദസബലോ ഉദപാദി, തസ്മിം അഞ്ഞേപി തണ്ഹങ്കരോ, മേധങ്കരോ, സരണങ്കരോതി തയോ ബുദ്ധാ അഹേസും. തേസം സന്തികേ ബോധിസത്തസ്സ ബ്യാകരണം നത്ഥി. തസ്മാ തേ ഇധ ന ദസ്സിതാ. അട്ഠകഥായം പന തമ്ഹാ കപ്പാ ആദിതോ പട്ഠായുപ്പന്നുപ്പന്നേ സബ്ബബുദ്ധേ ദസ്സേതും ഇദം വുത്തം –

‘‘തണ്ഹങ്കരോ മേധങ്കരോ, അഥോപി സരണങ്കരോ;

ദീപങ്കരോ ച സമ്ബുദ്ധോ, കോണ്ഡഞ്ഞോ ദ്വിപദുത്തമോ.

‘‘മങ്ഗലോ ¶ ച സുമനോ ച, രേവതോ സോഭിതോ മുനി;

അനോമദസ്സീ പദുമോ, നാരദോ പദുമുത്തരോ.

‘‘സുമേധോ ച സുജാതോ ച, പിയദസ്സീ മഹായസോ;

അത്ഥദസ്സീ ധമ്മദസ്സീ, സിദ്ധത്ഥോ ലോകനായകോ.

‘‘തിസ്സോ ഫുസ്സോ ച സമ്ബുദ്ധോ, വിപസ്സീ സിഖി വേസ്സഭൂ;

കകുസന്ധോ കോണാഗമനോ, കസ്സപോ ചാപി നായകോ.

‘‘ഏതേ ¶ അഹേസും സമ്ബുദ്ധാ, വീതരാഗാ സമാഹിതാ;

സതരംസീവ ഉപ്പന്നാ, മഹാതമവിനോദനാ;

ജലിത്വാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധാവ, നിബ്ബുതാ തേ സസാവകാ’’തി. (അപ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ; ചരിയാ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ; ജാ. അട്ഠ. ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ);

ഏത്താവതാ നാതിസങ്ഖേപവിത്ഥാരവസേന കതായ

മധുരത്ഥവിലാസിനിയാ ബുദ്ധവംസ-അട്ഠകഥായ

ദീപങ്കരബുദ്ധവംസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദീപങ്കരേ ¶ ¶ കിര ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേ തസ്സ സാസനം വസ്സസതസഹസ്സം പവത്തിത്ഥ. അഥ ബുദ്ധാനുബുദ്ധാനം സാവകാനം അന്തരധാനേന സാസനമ്പിസ്സ അന്തരധായി. അഥസ്സ അപരഭാഗേ ഏകമസങ്ഖ്യേയ്യമതിക്കമിത്വാ ഏകസ്മിം കപ്പേ കോണ്ഡഞ്ഞോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. സോ പന ഭഗവാ സോളസഅസങ്ഖ്യേയ്യം കപ്പാനഞ്ച സതസഹസ്സം പാരമിയോ പൂരേത്വാ ബോധിഞാണം പരിപാചേത്വാ വേസ്സന്തരത്തഭാവസദിസേ അത്തഭാവേ ഠത്വാ തതോ ചവിത്വാ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തിത്വാ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ ദേവതാനം പടിഞ്ഞം ദത്വാ തുസിതപുരതോ ചവിത്വാ രമ്മവതീനഗരേ സുനന്ദസ്സ നാമ രഞ്ഞോ കുലേ സുജാതായ നാമ ദേവിയാ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി. തസ്സപി പടിസന്ധിക്ഖണേ ദീപങ്കരബുദ്ധവംസേ വുത്തപ്പകാരാനി ദ്വത്തിംസ പാടിഹാരിയാനി നിബ്ബത്തിംസു. സോ ദേവതാഹി കതാരക്ഖസംവിധാനോ ദസന്നം മാസാനം അച്ചയേന മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമിത്വാ സബ്ബസത്തുത്തരോ ഉത്തരാഭിമുഖോ സത്തപദവീതിഹാരേന ഗന്ത്വാ സബ്ബാ ച ദിസാ വിലോകേത്വാ ആസഭിം വാചം നിച്ഛാരേസി – ‘‘അഗ്ഗോഹമസ്മി ലോകസ്സ, ജേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ, സേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ, അയമന്തിമാ ജാതി, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി (ദീ. നി. ൨.൩൧; മ. നി. ൩.൨൦൭).

തതോ കുമാരസ്സ നാമകരണദിവസേ നാമം കരോന്താ ‘‘കോണ്ഡഞ്ഞോ’’തി നാമമകംസു. സോ ഹി ഭഗവാ കോണ്ഡഞ്ഞഗോത്തോ അഹോസി. തസ്സ കിര തയോ പാസാദാ അഹേസും – രാമ, സുരാമ, സുഭനാമകാ പരമരമണീയാ. തേസു തീണി സതസഹസ്സാനി നാടകിത്ഥീനം നച്ചഗീതവാദിതകുസലാനം സബ്ബകാലം പച്ചുപട്ഠിതാനി അഹേസും. തസ്സ രുചിദേവീ നാമ ¶ അഗ്ഗമഹേസീ അഹോസി. വിജിതസേനോ നാമസ്സ പുത്തോ അഹോസി. സോ ദസവസ്സസഹസ്സാനി അഗാരം അജ്ഝാവസി.

സോ പന ജിണ്ണബ്യാധിമതപബ്ബജിതേ ദിസ്വാ ആജഞ്ഞരഥേന നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിത്വാ ദസ മാസേ പധാനചരിയം ചരി. കോണ്ഡഞ്ഞകുമാരം പന പബ്ബജന്തം ദസ ജനകോടിയോ അനുപബ്ബജിംസു. സോ തേഹി പരിവുതോ ദസ മാസേ പധാനചരിയം ചരിത്വാ വിസാഖപുണ്ണമായ സുനന്ദഗാമേ സമസഹിതഘനപയോധരായ യസോധരായ നാമ സേട്ഠിധീതായ ദിന്നം പരമമധുരം മധുപായാസം പരിഭുഞ്ജിത്വാ ഫലപല്ലവങ്കുരസമലങ്കതേ ¶ സാലവനേ ദിവാവിഹാരം വീതിനാമേത്വാ ¶ സായന്ഹസമയേ ഗണം പഹായ സുനന്ദകാജീവകേന ദിന്നാ അട്ഠ തിണമുട്ഠിയോ ഗഹേത്വാ സാലകല്യാണിരുക്ഖം തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ പുബ്ബദിസാഭാഗം ഓലോകേത്വാ ബോധിരുക്ഖം പിട്ഠിതോ കത്വാ അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥവിത്ഥതം തിണസന്ഥരം സന്ഥരിത്വാ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ചതുരങ്ഗവീരിയം അധിട്ഠായ മാരബലം വിധമിത്വാ രത്തിയാ പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണം വിസോധേത്വാ മജ്ഝിമയാമേ ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധേത്വാ പച്ഛിമയാമേ പച്ചയാകാരം സമ്മസിത്വാ ആനാപാനചതുത്ഥജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ പഞ്ചസു ഖന്ധേസു അഭിനിവിസിത്വാ ഉദയബ്ബയവസേന സമപഞ്ഞാസ ലക്ഖണാനി ദിസ്വാ യാവ ഗോത്രഭുഞാണം വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ ചത്താരി മഗ്ഗഞാണാനി ചത്താരി ച ഫലഞാണാനി ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ ചതുയോനിപരിച്ഛേദകഞാണം പഞ്ചഗതിപരിച്ഛേദകഞാണം ഛ അസാധാരണഞാണാനി സകലേ ച ബുദ്ധഗുണേ പടിവിജ്ഝിത്വാ പരിപുണ്ണസങ്കപ്പോ ബോധിമൂലേ നിസിന്നോവ –

‘‘അനേകജാതിസംസാരം, സന്ധാവിസ്സം അനിബ്ബിസം;

ഗഹകാരം ഗവേസന്തോ, ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനം.

‘‘ഗഹകാരക ദിട്ഠോസി, പുന ഗേഹം ന കാഹസി;

സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാ, ഗഹകൂടം വിസങ്ഖതം;

വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തം, തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ. (ധ. പ. ൧൫൩-൧൫൪);

‘‘അയോഘനഹതസ്സേവ, ജലതോ ജാതവേദസോ;

അനുപുബ്ബൂപസന്തസ്സ, യഥാ ന ഞായതേ ഗതി.

‘‘ഏവം സമ്മാ വിമുത്താനം, കാമബന്ധോഘതാരിനം;

പഞ്ഞാപേതും ഗതീ നത്ഥി, പത്താനം അചലം സുഖ’’ന്തി. (ഉദാ. ൮൦) –

ഏവം ഉദാനം ഉദാനേത്വാ സത്തസത്താഹം ബോധിമൂലേയേവ ഫലസമാപത്തിസുഖേന വീതിനാമേത്വാ അട്ഠമേ സത്താഹേ ബ്രഹ്മുനോ അജ്ഝേസനം പടിച്ച – ‘‘കസ്സ നു ഖോ അഹം പഠമം ധമ്മം ദേസേയ്യ’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൮൪; ൨.൩൪൧; മഹാവ. ൧൦) ഉപധാരേന്തോ അത്തനാ സദ്ധിം പബ്ബജിതാ ദസ ഭിക്ഖുകോടിയോ അദ്ദസ. ‘‘ഇമേ പന കുലപുത്താ സമുപചിതകുസലമൂലാ മം പബ്ബജന്തം ¶ അനുപബ്ബജിതാ മയാ സദ്ധിം പധാനം ചരിത്വാ മം ഉപട്ഠഹിംസു, ഹന്ദാഹം ഇമേസം സബ്ബപഠമം ധമ്മം ദേസേയ്യ’’ന്തി ¶ ഏവം ഉപധാരേത്വാ – ‘‘ഇദാനി പന തേ കത്ഥ വസന്തീ’’തി ഓലോകേന്തോ – ‘‘ഇതോ അട്ഠാരസയോജനികേ ¶ അരുന്ധവതീനഗരേ ദേവവനേ വിഹരന്തീ’’തി ദിസ്വാ – ‘‘തേസം ധമ്മം ദേസേതും ഗമിസ്സാമീ’’തി പത്തചീവരമാദായ സേയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ സമിഞ്ജിതം വാ ബാഹം പസാരേയ്യ, പസാരിതം വാ ബാഹം സമിഞ്ജേയ്യ, ഏവമേവ ബോധിമൂലേ അന്തരഹിതോ ദേവവനേ പാതുരഹോസി.

തസ്മിഞ്ച സമയേ താ ദസ ഭിക്ഖുകോടിയോ അരുന്ധവതീനഗരം ഉപനിസ്സായ ദേവവനേ വിഹരന്തി. തേ പന ഭിക്ഖൂ ദസബലം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസാ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ, ഭഗവതോ പത്തചീവരം പടിഗ്ഗഹേത്വാ, ബുദ്ധാസനം പഞ്ഞാപേത്വാ, സത്ഥു ഗാരവം കത്വാ, ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ, പരിവാരേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. തത്ര കോണ്ഡഞ്ഞോ ദസബലോ മുനിഗണപരിവുതോ ബുദ്ധാസനേ നിസിന്നോ തിദസഗണപരിവുതോ ദസസതനയനോ വിയ വിമലഗഗനതലഗതോ സരദസമയരജനികരോ വിയ താരാഗണപരിവുതോ പുണ്ണചന്ദോ വിയ വിരോചിത്ഥ. അഥ സത്ഥാ തേസം സബ്ബബുദ്ധനിസേവിതം അനുത്തരം തിപരിവട്ടം ദ്വാദസാകാരം ധമ്മചക്കപ്പവത്തനസുത്തന്തം കഥേത്വാ ദസഭിക്ഖുകോടിപ്പമുഖാ സതസഹസ്സദേവമനുസ്സകോടിയോ ധമ്മാമതം പായേസി. തേന വുത്തം –

‘‘ദീപങ്കരസ്സ അപരേന, കോണ്ഡഞ്ഞോ നാമ നായകോ;

അനന്തതേജോ അമിതയസോ, അപ്പമേയ്യോ ദുരാസദോ.

‘‘ധരണൂപമോ ഖമനേന, സീലേന സാഗരൂപമോ;

സമാധിനാ മേരൂപമോ, ഞാണേന ഗഗനൂപമോ.

‘‘ഇന്ദ്രിയബലബോജ്ഝങ്ഗ-മഗ്ഗസച്ചപ്പകാസനം;

പകാസേസി സദാ ബുദ്ധോ ഹിതായ സബ്ബപാണിനം.

‘‘ധമ്മചക്കം പവത്തേന്തേ, കോണ്ഡഞ്ഞേ ലോകനായകേ;

കോടിസതസഹസ്സാനം, പഠമാഭിസമയോ അഹൂ’’തി.

തത്ഥ ദീപങ്കരസ്സ അപരേനാതി ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ അപരഭാഗേതി അത്ഥോ. കോണ്ഡഞ്ഞോ നാമാതി അത്തനോ ഗോത്തവസേന സമധിഗതനാമധേയ്യോ. നായകോതി വിനായകോ. അനന്തതേജോതി അത്തനോ സീലഗുണഞാണപുഞ്ഞതേജേന അനന്തതേജോ. ഹേട്ഠതോ അവീചി ഉപരി ഭവഗ്ഗം തിരിയതോ അനന്താ ലോകധാതുയോ ഏത്ഥന്തരേ ഏകപുഗ്ഗലോപി ¶ തസ്സ ¶ മുഖം ഓലോകേത്വാ ഠാതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. തേന വുത്തം ¶ ‘‘അനന്തതേജോ’’തി. അമിതയസോതി അനന്തപരിവാരോ. തസ്സ ഹി ഭഗവതോ വസ്സസതസഹസ്സാനി യാവ പരിനിബ്ബാനസമയം ഏത്ഥന്തരേ ഭിക്ഖുപരിസായ ഗണനപരിച്ഛേദോ നാമ നാഹോസി. തസ്മാ ‘‘അമിതയസോ’’തി വുച്ചതി. അമിതഗുണകിത്തിപി ‘‘അമിതയസോ’’തി വുച്ചതി. അപ്പമേയ്യോതി ഗുണഗണപരിമാണവസേന നപ്പമേയ്യോതി അപ്പമേയ്യോ. യഥാഹ –

‘‘ബുദ്ധോപി ബുദ്ധസ്സ ഭണേയ്യ വണ്ണം, കപ്പമ്പി ചേ അഞ്ഞമഭാസമാനോ;

ഖീയേഥ കപ്പോ ചിരദീഘമന്തരേ, വണ്ണോ ന ഖീയേഥ തഥാഗതസ്സാ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൩൦൪; ൩.൧൪൧; മ. നി. അട്ഠ. ൨.൪൨൫; ഉദാ. അട്ഠ. ൫൩; ചരിയാ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ);

തസ്മാ അപ്പമേയ്യഗുണഗണത്താ ‘‘അപ്പമേയ്യോ’’തി വുച്ചതി. ദുരാസദോതി ദുരുപസങ്കമനീയോ, ആസജ്ജ ഘട്ടേത്വാ ഉപസങ്കമിതുമസക്കുണേയ്യഭാവതോ ദുരാസദോ, ദുരഭിഭവനീയോതി അത്ഥോ.

ധരണൂപമോതി ധരണീസമോ. ഖമനേനാതി ഖന്തിയാ, ചതുനഹുതാധികദ്വിയോജനസതസഹസ്സബഹലാ മഹാപഥവീ വിയ പകതിവാതേന ലാഭാലാഭഇട്ഠാനിട്ഠാദീഹി അകമ്പനഭാവതോ ‘‘ധരണൂപമോ’’തി വുച്ചതി. സീലേന സാഗരൂപമോതി സീലസംവരേന വേലാനാതിക്കമനഭാവേന സാഗരസമോ. ‘‘മഹാസമുദ്ദോ, ഭിക്ഖവേ, ഠിതധമ്മോ വേലം നാതിവത്തതീ’’തി (അ. നി. ൮.൧൯; ചൂളവ. ൩൮൪; മി. പ. ൬.൨.൧൦) ഹി വുത്തം.

സമാധിനാ മേരൂപമോതി സമാധിപടിപക്ഖഭൂതധമ്മജനിതകമ്പാഭാവതോ മേരുനാ ഗിരിവരേന സമോ, സദിസോതി അത്ഥോ. മേരുഗിരിവരോ വിയ ഥിരതരസരീരോതി വാ. ഞാണേന ഗഗനൂപമോതി ഏത്ഥ ഭഗവതോ ഞാണസ്സ അനന്തഭാവേന അനന്താകാസേന ഉപമാ കതാ. ചത്താരി അനന്താനി വുത്താനി ഭഗവതാ. യഥാഹ –

‘‘സത്തകായോ ച ആകാസോ, ചക്കവാളാ ചനന്തകാ;

ബുദ്ധഞാണം അപ്പമേയ്യം, ന സക്കാ ഏതേ വിജാനിതു’’ന്തി. (ബു. വം. ൧.൬൪);

തസ്മാ അനന്തസ്സ ഞാണസ്സ അനന്തേന ആകാസേന ഉപമാ കതാതി.

ഇന്ദ്രിയബലബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗസച്ചപ്പകാസനന്തി ¶ ഏതേസം ഇന്ദ്രിയബലബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗസച്ചാനം ഗഹണേന സതിപട്ഠാനസമ്മപ്പധാനിദ്ധിപാദാപി ഗഹിതാവ ഹോന്തി. തസ്മാ ഇന്ദ്രിയാദീനം ചതുസങ്ഖേപാനം വസേന സത്തത്തിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മാനം ¶ പകാസനധമ്മം പകാസേസി, ദേസേസീതി അത്ഥോ. ഹിതായാതി ഹിതത്ഥം. ധമ്മചക്കം ¶ പവത്തേന്തേതി ദേസനാഞാണേ പവത്തിയമാനേ.

തതോ അപരഭാഗേ മഹാമങ്ഗലസമാഗമേ ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു ദേവതായോ സുഖുമേ അത്തഭാവേ മാപേത്വാ ഇമസ്മിഞ്ഞേവ ചക്കവാളേ സന്നിപതിംസു. തത്ഥ കിര അഞ്ഞതരോ ദേവപുത്തോ കോണ്ഡഞ്ഞദസബലം മങ്ഗലപഞ്ഹം പുച്ഛി. തസ്സ ഭഗവാ മങ്ഗലാനി കഥേസി. തത്ഥ നവുതികോടിസഹസ്സാനി അരഹത്തം പാപുണിംസു. സോതാപന്നാദീനം ഗണനപരിച്ഛേദോ നാമ നാഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘തതോ പരമ്പി ദേസേന്തേ, നരമരൂനം സമാഗമേ;

നവുതികോടിസഹസ്സാനം, ദുതിയാഭിസമയോ അഹൂ’’തി.

തത്ഥ തതോ പരമ്പീതി തതോ അപരഭാഗേപി. ദേസേന്തേതി ഭഗവതി ധമ്മം ദേസേന്തേ. നരമരൂനന്തി നരാനഞ്ചേവ അമരാനഞ്ച, യദാ പന ഭഗവാ ഗഗനതലേ തിത്ഥിയമാനമദ്ദനം യമകപാടിഹാരിയം കരോന്തോ ധമ്മം ദേസേസി തദാ അസീതികോടിസഹസ്സാനി അരഹത്തം പാപുണിംസു. തീസു ഫലേസു പതിട്ഠിതാ ഗണനപഥം വീതിവത്താ. തേന വുത്തം –

‘‘തിത്ഥിയേ അഭിമദ്ദന്തോ, യദാ ധമ്മമദേസയി;

അസീതികോടിസഹസ്സാനം, തതിയാഭിസമയോ അഹൂ’’തി.

തത്ഥ തദാ-സദ്ദം ആനേത്വാ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. യദാ ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേസി, തദാ അസീതികോടിസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹൂതി.

കോണ്ഡഞ്ഞോ കിര സത്ഥാ അഭിസമ്ബോധിം പത്വാ പഠമവസ്സം ചന്ദവതീനഗരം ഉപനിസ്സായ ചന്ദാരാമേ വിഹാസി. തത്ഥ സുചിന്ധരസ്സ നാമ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലസ്സ പുത്തോ ഭദ്ദമാണവോ നാമ യസോധരബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തോ സുഭദ്ദമാണവോ ച കോണ്ഡഞ്ഞസ്സ ബുദ്ധസ്സ സമ്മുഖാ ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നമാനസാ ദസഹി മാണവകസഹസ്സേഹി സദ്ധിം തസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണിംസു.

അഥ ¶ കോണ്ഡഞ്ഞോ സത്ഥാ ജേട്ഠമാസപുണ്ണമായ സുഭദ്ദത്ഥേരപ്പമുഖേന കോടിസതസഹസ്സേന പരിവുതോ പാതിമോക്ഖമുദ്ദിസി, സോ പഠമോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തതോ അപരഭാഗേ കോണ്ഡഞ്ഞസത്ഥുനോ പുത്തേ വിജിതസേനേ ¶ നാമ അരഹത്തം പത്തേ തംപമുഖസ്സ കോടിസഹസ്സസ്സ മജ്ഝേ ഭഗവാ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി, സോ ദുതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. അഥാപരേന സമയേന ദസബലോ ജനപദചാരികം ചരന്തോ ഉദേനരാജാനം നാമ നവുതികോടിജനപരിവാരം പബ്ബാജേസി സദ്ധിം തായ പരിസായ. തസ്മിം പന അരഹത്തം പത്തേ തംപമുഖേഹി നവുതിയാ അരഹന്തകോടീഹി ഭഗവാ പരിവുതോ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി, സോ തതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘സന്നിപാതാ തയോ ആസും, കോണ്ഡഞ്ഞസ്സ മഹേസിനോ;

ഖീണാസവാനം വിമലാനം, സന്തചിത്താന താദിനം.

‘‘കോടിസതസഹസ്സാനം, പഠമോ ആസി സമാഗമോ;

ദുതിയോ കോടിസഹസ്സാനം, തതിയോ നവുതികോടിന’’ന്തി.

തദാ ¶ കിര അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ വിജിതാവീ നാമ ചക്കവത്തീ ഹുത്വാ ചന്ദവതീനഗരേ പടിവസതി. സോ കിര അനേകനരവരപരിവുതോ സലിലനിധിനിവസനം സമേരുയുഗന്ധരം അപരിമിതവസുധരം വസുന്ധരം അദണ്ഡേന അസത്ഥേന ധമ്മേന പരിപാലേതി. അഥ കോണ്ഡഞ്ഞോ ബുദ്ധോപി കോടിസതസഹസ്സഖീണാസവപരിവുതോ ജനപദചാരികം ചരമാനോ അനുപുബ്ബേന ചന്ദവതീനഗരം സമ്പാപുണി.

സോ വിജിതാവീ കിര രാജാ – ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ കിര അമ്ഹാകം നഗരം അനുപ്പത്തോ’’തി സുത്വാ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ ഭഗവതോ വസനട്ഠാനം സംവിദഹിത്വാ സ്വാതനായ സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന നിമന്തേത്വാ പുനദിവസേ ഭത്തവിധിം സുട്ഠു പടിയാദേത്വാ കോടിസതസഹസ്സസങ്ഖസ്സ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം അദാസി. ബോധിസത്തോ ഭഗവന്തം ഭോജേത്വാ അനുമോദനാവസാനേ – ‘‘ഭന്തേ, തേമാസം മഹാജനസങ്ഗഹം കരോന്തോ ഇധേവ വസഥാ’’തി യാചിത്വാ തയോ മാസേ നിരന്തരം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അസദിസമഹാദാനം അദാസി.

അഥ സത്ഥാ ബോധിസത്തം – ‘‘അനാഗതേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകരിത്വാ ധമ്മമസ്സ ദേസേസി. സോ സത്ഥു ധമ്മകഥം സുത്വാ ¶ രജ്ജം നിയ്യാതേത്വാ പബ്ബജിത്വാ തീണി പിടകാനി ഉഗ്ഗഹേത്വാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ പഞ്ച ച അഭിഞ്ഞായോ ഉപ്പാദേത്വാ അപരിഹീനജ്ഝാനോ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി. തേന വുത്തം –

‘‘അഹം ¶ തേന സമയേന, വിജിതാവീ നാമ ഖത്തിയോ;

സമുദ്ദം അന്തമന്തേന, ഇസ്സരിയം വത്തയാമഹം.

‘‘കോടിസതസഹസ്സാനം, വിമലാനം മഹേസിനം;

സഹ ലോകഗ്ഗനാഥേന, പരമന്നേന തപ്പയിം.

‘‘സോപി മം ബുദ്ധോ ബ്യാകാസി, കോണ്ഡഞ്ഞോ ലോകനായകോ;

അപരിമേയ്യിതോ കപ്പേ, ബുദ്ധോ ലോകേ ഭവിസ്സതി.

‘‘പധാനം പദഹിത്വാന, കത്വാ ദുക്കരകാരികം;

അസ്സത്ഥമൂലേ സമ്ബുദ്ധോ, ബുജ്ഝിസ്സതി മഹായസോ.

‘‘ഇമസ്സ ജനികാ മാതാ, മായാ നാമ ഭവിസ്സതി;

പിതാ സുദ്ധോദനോ നാമ, അയം ഹേസ്സതി ഗോതമോ.

‘‘കോലിതോ ഉപതിസ്സോ ച, അഗ്ഗാ ഹേസ്സന്തി സാവകാ;

ആനന്ദോ നാമുപട്ഠാകോ, ഉപട്ഠിസ്സതി തം ജിനം.

‘‘ഖേമാ ഉപ്പലവണ്ണാ ച, അഗ്ഗാ ഹേസ്സന്തി സാവികാ;

ബോധി തസ്സ ഭഗവതോ, അസ്സത്ഥോതി പവുച്ചതി.

‘‘ചിത്തോ ച ഹത്ഥാളവകോ, അഗ്ഗാ ഹേസ്സന്തുപട്ഠകാ;

നന്ദമാതാ ച ഉത്തരാ, അഗ്ഗാ ഹേസ്സന്തുപട്ഠികാ;

ആയു വസ്സസതം തസ്സ, ഗോതമസ്സ യസസ്സിനോ.

‘‘ഇദം ¶ സുത്വാന വചനം, അസമസ്സ മഹേസിനോ;

ആമോദിതാ നരമരൂ, ബുദ്ധബീജം കിര അയം.

‘‘ഉക്കുട്ഠിസദ്ദാ വത്തന്തി, അപ്ഫോടേന്തി ഹസന്തി ച;

കതഞ്ജലീ നമസ്സന്തി, ദസസഹസ്സിദേവതാ.

‘‘യദിമസ്സ ¶ ¶ ലോകനാഥസ്സ, വിരജ്ഝിസ്സാമ സാസനം;

അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ, ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമം.

‘‘യഥാ മനുസ്സാ നദിം തരന്താ, പടിതിത്ഥം വിരജ്ഝിയ;

ഹേട്ഠാതിത്ഥേ ഗഹേത്വാന, ഉത്തരന്തി മഹാനദിം.

‘‘ഏവമേവ മയം സബ്ബേ, യദി മുഞ്ചാമിമം ജിനം;

അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ, ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമം.

‘‘തസ്സാഹം വചനം സുത്വാ, ഭിയ്യോ ചിത്തം പസാദയിം;

തമേവ അത്ഥം സാധേന്തോ, മഹാരജ്ജം ജിനേ അദം;

മഹാരജ്ജം ദദിത്വാന, പബ്ബജിം തസ്സ സന്തികേ.

‘‘സുത്തന്തം വിനയം ചാപി, നവങ്ഗം സത്ഥുസാസനം;

സബ്ബം പരിയാപുണിത്വാന, സോഭയിം ജിനസാസനം.

‘‘തത്ഥപ്പമത്തോ വിഹരന്തോ, നിസജ്ജട്ഠാനചങ്കമേ;

അഭിഞ്ഞാപാരമിം ഗന്ത്വാ, ബ്രഹ്മലോകമഗഞ്ഛഹ’’ന്തി.

തത്ഥ അഹം തേന സമയേനാതി അഹം തസ്മിം സമയേ. വിജിതാവീ നാമാതി ഏവംനാമകോ ചക്കവത്തിരാജാ അഹോസിം. സമുദ്ദം അന്തമന്തേനാതി ഏത്ഥ ചക്കവാളപബ്ബതം സീമം മരിയാദം കത്വാ ഠിതം സമുദ്ദം അന്തം കത്വാ ഇസ്സരിയം വത്തയാമീതി അത്ഥോ. ഏത്താവതാ ന പാകടം ഹോതി.

രാജാ കിര ചക്കവത്തീ ചക്കരതനാനുഭാവേന വാമപസ്സേന സിനേരും കത്വാ സമുദ്ദസ്സ ഉപരിഭാഗേന അട്ഠയോജനസഹസ്സപ്പമാണം പുബ്ബവിദേഹം ഗച്ഛതി. തത്ഥ രാജാ ചക്കവത്തീ – ‘‘പാണോ ന ഹന്തബ്ബോ, അദിന്നം നാദാതബ്ബം, കാമേസുമിച്ഛാ ന ചരിതബ്ബാ, മുസാ ന ഭാസിതബ്ബാ, മജ്ജം ന പാതബ്ബം, യഥാഭുത്തഞ്ച ഭുഞ്ജഥാ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൪൪; ൩.൮൫; മ. നി. ൩.൨൫൭) ഓവാദം ദേതി. ഏവം ഓവാദേ ദിന്നേ തം ചക്കരതനം വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പുരത്ഥിമം സമുദ്ദം അജ്ഝോഗാഹതി. യഥാ യഥാ ച തം അജ്ഝോഗാഹതി, തഥാ തഥാ സംഖിത്തഊമിവിപ്ഫാരം ഹുത്വാ ഓഗച്ഛമാനം മഹാസമുദ്ദസലിലം യോജനമത്തം ഓഗ്ഗന്ത്വാ അന്തോസമുദ്ദം ഉഭോസു ¶ പസ്സേസു വേളുരിയമണിഭിത്തി ¶ വിയ പരമദസ്സനീയം ഹുത്വാ തിട്ഠതി, ഏവം പുരത്ഥിമസാഗരപരിയന്തം ഗന്ത്വാ തം ചക്കരതനം പടിനിവത്തതി. പടിനിവത്തമാനേ ച തസ്മിം സാ ¶ പരിസാ അഗ്ഗതോ ഹോതി, മജ്ഝേ രാജാ ചക്കവത്തീ അന്തേ ചക്കരതനം ഹോതി. തമ്പി ജലം ജലന്തേന വിയോഗം അസഹമാനമിവ നേമിമണ്ഡലപരിയന്തം അഭിഹനന്തമേവ തീരമുപഗച്ഛതി.

ഏവം രാജാ ചക്കവത്തീ പുരത്ഥിമസമുദ്ദപരിയന്തം പുബ്ബവിദേഹം അഭിവിജിനിത്വാ ദക്ഖിണസമുദ്ദപരിയന്തം ജമ്ബുദീപം വിജേതുകാമോ ചക്കരതനദേസിതേന മഗ്ഗേന ദക്ഖിണസമുദ്ദാഭിമുഖോ ഗച്ഛതി. തം ദസസഹസ്സയോജനപ്പമാണം ജമ്ബുദീപം അഭിവിജിനിത്വാ ദക്ഖിണസമുദ്ദതോ പച്ചുത്തരിത്വാ സത്തയോജനസഹസ്സപ്പമാണം അപരഗോയാനം വിജേതും ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ ഗന്ത്വാ തമ്പി സാഗരപരിയന്തം അഭിവിജിനിത്വാ പച്ഛിമസമുദ്ദതോപി ഉത്തരിത്വാ അട്ഠയോജനസഹസ്സപ്പമാണം ഉത്തരകുരും വിജേതും തഥേവ ഗന്ത്വാ തം സമുദ്ദപരിയന്തം കത്വാ തഥേവ അഭിവിജിയ ഉത്തരസമുദ്ദതോപി പച്ചുത്തരതി. ഏത്താവതാ രഞ്ഞാ ചക്കവത്തിനാ സാഗരപരിയന്തായ പഥവിയാ ഇസ്സരിയം അധിഗതം ഹോതി. തേന വുത്തം സമുദ്ദം അന്തമന്തേന, ഇസ്സരിയം വത്തയാമഹ’’ന്തി.

കോടിസതസഹസ്സാനന്തി കോടിസതസഹസ്സാനി. അയമേവ വാ പാഠോ. വിമലാനന്തി ഖീണാസവാനം. സഹ ലോകഗ്ഗനാഥേനാതി സദ്ധിം ദസബലേന കോടിസതസഹസ്സാനന്തി അത്ഥോ. പരമന്നേനാതി പണീതേന അന്നേന. തപ്പയിന്തി തപ്പേസിം. അപരിമേയ്യിതോ കപ്പേതി ഇതോ പട്ഠായ സതസഹസ്സകപ്പാധികാനി തീണി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി അതിക്കമിത്വാ ഏകസ്മിം ഭദ്ദകപ്പേതി അത്ഥോ.

പധാനന്തി വീരിയം. തമേവ അത്ഥം സാധേന്തോതി തമേവ ബുദ്ധകാരകമത്ഥം ദാനപാരമിം പൂരേന്തോ സാധേന്തോ നിപ്ഫാദേന്തോതി അത്ഥോ. മഹാരജ്ജന്തി ചക്കവത്തിരജ്ജം. ജിനേതി ഭഗവതി, സമ്പദാനത്ഥേ വാ ഭുമ്മം ദട്ഠബ്ബം. അദന്തി അദാസിം. ഏവമത്ഥം സാധേന്തോതി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘മഹാരജ്ജം ജിനേ ദദി’’ന്തി പഠന്തി കേചി. ദദിത്വാനാതി ചജിത്വാ. സുത്തന്തന്തി സുത്തന്തപിടകം. വിനയന്തി വിനയപിടകം. നവങ്ഗന്തി സുത്തഗേയ്യാദിനവങ്ഗം. സോഭയിം ജിനസാസനന്തി ആഗമാധിഗമേഹി ലോകിയേഹി സമലങ്കരിം. തത്ഥാതി തസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ. അപ്പമത്തോതി സതിസമ്പന്നോ. ബ്രഹ്മലോകമഗഞ്ഛഹന്തി ¶ ബ്രഹ്മലോകം അഗഞ്ഛിം അഹം.

ഇമസ്സ പന കോണ്ഡഞ്ഞബുദ്ധസ്സ രമ്മവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, സുനന്ദോ നാമ രാജാ പിതാ, സുജാതാ നാമ ദേവീ മാതാ, ഭദ്ദോ ച സുഭദ്ദോ ച ദ്വേ ¶ അഗ്ഗസാവകാ, അനുരുദ്ധോ നാമുപട്ഠാകോ, തിസ്സാ ച ഉപതിസ്സാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, സാലകല്യാണിരുക്ഖോ ബോധി, അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം ¶ , വസ്സസതസഹസ്സാനി ആയുപ്പമാണം അഹോസി, തസ്സ രുചിദേവീ നാമ അഗ്ഗമഹേസീ അഹോസി, വിജിതസേനോ നാമസ്സ പുത്തോ, ചന്ദോ നാമുപട്ഠാകോ രാജാ. ചന്ദാരാമേ കിര വസീതി. തേന വുത്തം –

‘‘നഗരം രമ്മവതീ നാമ, സുനന്ദോ നാമ ഖത്തിയോ;

സുജാതാ നാമ ജനികാ, കോണ്ഡഞ്ഞസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘ഭദ്ദോ ചേവ സുഭദ്ദോ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവകാ;

അനുരുദ്ധോ നാമുപട്ഠാകോ, കോണ്ഡഞ്ഞസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘തിസ്സാ ച ഉപതിസ്സാ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവികാ;

സാലകല്യാണികോ ബോധി, കോണ്ഡഞ്ഞസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘സോ അട്ഠാസീതി ഹത്ഥാനി, അച്ചുഗ്ഗതോ മഹാമുനി;

സോഭതേ ഉളുരാജാവ, സൂരിയോ മജ്ഝന്ഹികേ യഥാ.

‘‘വസ്സസതസഹസ്സാനി, ആയു വിജ്ജതി താവദേ;

താവതാ തിട്ഠമാനോ സോ, താരേസി ജനതം ബഹും.

‘‘ഖീണാസവേഹി വിമലേഹി, വിചിത്താ ആസി മേദനീ;

യഥാ ഹി ഗഗനമുളൂഭി, ഏവം സോ ഉപസോഭഥ.

‘‘തേപി നാഗാ അപ്പമേയ്യാ, അസങ്ഖോഭാ ദുരാസദാ;

വിജ്ജുപാതംവ ദസ്സേത്വാ, നിബ്ബുതാ തേ മഹായസാ.

‘‘സാ ച അതുലിയാ ജിനസ്സ ഇദ്ധി, ഞാണപരിഭാവിതോ ച സമാധി;

സബ്ബം തമന്തരഹിതം, നനു രിത്താ സബ്ബസങ്ഖാരാ’’തി.

തത്ഥ സാലകല്യാണികോതി സാലകല്യാണിരുക്ഖോ, സോ ബുദ്ധകാലേ ചേവ ചക്കവത്തികാലേ ച നിബ്ബത്തതി, നാഞ്ഞദാ. സോ ഏകാഹേനേവ ഉട്ഠാതി കിര. ഖീണാസവേഹി വിമലേഹി, വിചിത്താ ആസി മേദനീതി അയം മേദനീ ഖീണാസവേഹി ഏകകാസാവപജ്ജോതാ വിചിത്താ പരമദസ്സനീയാ അഹോസി. യഥാ ¶ ഹീതി ഓപമ്മത്ഥേ നിപാതോ. ഉളൂഭീതി ¶ നക്ഖത്തേഹി, താരാഗണേഹി ¶ ഗഗനതലം വിയ ഖീണാസവേഹി വിചിത്താ അയം മേദനീ സോഭിത്ഥാതി അത്ഥോ.

അസങ്ഖോഭാതി അട്ഠഹി ലോകധമ്മേഹി അക്ഖോഭാ അവികാരാ. വിജ്ജുപാതംവ ദസ്സേത്വാതി വിജ്ജുപാതം വിയ ദസ്സയിത്വാ, ‘‘വിജ്ജുപ്പാതംവാ’’തിപി പാഠോ. കോണ്ഡഞ്ഞബുദ്ധസ്സ കിര കാലേ പരിനിബ്ബായമാനാ ഭിക്ഖൂ സത്തതാലപ്പമാണമാകാസമബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ അസിതജലധരവിവരഗതാ വിജ്ജുലതാ വിയ സമന്തതോ വിജ്ജോതമാനാ തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ നിരുപാദാനാ ദഹനാ വിയ പരിനിബ്ബായിംസു. തേന വുത്തം ‘‘വിജ്ജുപാതംവ ദസ്സേത്വാ’’തി. അതുലിയാതി അതുല്യാ അസദിസാ. ഞാണപരിഭാവിതോതി ഞാണേന വഡ്ഢിതോ. സേസഗാഥാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനാ ഏവാതി.

‘‘കോണ്ഡഞ്ഞോ നാമ സമ്ബുദ്ധോ, ചന്ദാരാമേ മനോരമേ;

നിബ്ബായി ചേതിയോ തസ്സ, സത്തയോജനികോ കതോ.

‘‘ന ഹേവ ധാതുയോ തസ്സ, സത്ഥുനോ, വികിരിംസു താ;

ഠിതാ ഏകഘനാ ഹുത്വാ, സുവണ്ണപടിമാ വിയ’’.

സകലജമ്ബുദീപവാസിനോ മനുസ്സാ സമാഗന്ത്വാ സത്തയോജനികം സത്തരതനമയം ഹരിതാലമനോസിലായ മത്തികാകിച്ചം തേലസപ്പീഹി ഉദകകിച്ചം കത്വാ നിട്ഠാപേസുന്തി.

കോണ്ഡഞ്ഞബുദ്ധവംസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

കോണ്ഡഞ്ഞേ ¶ കിര സത്ഥരി പരിനിബ്ബുതേ തസ്സ സാസനം വസ്സസതസഹസ്സം പവത്തിത്ഥ. ബുദ്ധാനുബുദ്ധാനം സാവകാനം അന്തരധാനേന സാസനമസ്സ അന്തരധായി. കോണ്ഡഞ്ഞസ്സ പന അപരഭാഗേ ഏകമസങ്ഖ്യേയ്യമതിക്കമിത്വാ ഏകസ്മിംയേവ കപ്പേ ചത്താരോ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു മങ്ഗലോ, സുമനോ, രേവതോ, സോഭിതോതി. തത്ഥ മങ്ഗലോ പന ലോകനായകോ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി സോളസ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി പാരമിയോ പൂരേത്വാ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തിത്വാ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ പഞ്ചസു പുബ്ബനിമിത്തേസു ഉപ്പന്നേസു ബുദ്ധകോലാഹലം നാമ ¶ ഉദപാദി, തദാ ദസസഹസ്സചക്കവാളേ ദേവതായോ ഏകസ്മിം ചക്കവാളേ സന്നിപതിത്വാ ആയാചന്തി –

‘‘കാലോ ¶ ഖോ തേ മഹാവീര, ഉപ്പജ്ജ മാതുകുച്ഛിയം;

സദേവകം താരയന്തോ, ബുജ്ഝസ്സു അമതം പദ’’ന്തി. (ബു. വം. ൧.൬൭);

ഏവം ദേവേഹി ആയാചിതോ കതപഞ്ചവിലോകനോ തുസിതാ കായാ ചവിത്വാ സബ്ബനഗരുത്തമേ ഉത്തരനഗരേ അനുത്തരസ്സ ഉത്തരസ്സ നാമ രഞ്ഞോ കുലേ ഉത്തരായ നാമ ദേവിയാ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. തദാ അനേകാനി പാടിഹാരിയാനി പാതുരഹും. താനി ദീപങ്കരബുദ്ധവംസേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി. തസ്സാ ഉത്തരായ കിര മഹാദേവിയാ കുച്ഛിസ്മിം സബ്ബലോകമങ്ഗലസ്സ മങ്ഗലസ്സ മഹാസത്തസ്സ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണതോ പട്ഠായ സരീരപ്പഭാ രത്തിന്ദിവം അസീതിഹത്ഥപ്പമാണം പദേസം ഫരിത്വാ ചന്ദാലോകസൂരിയാലോകേഹി അനഭിഭവനീയാ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. സാ ച അഞ്ഞേനാലോകേന വിനാ അത്തനോ സരീരപ്പഭാസമുദയേനേവ അന്ധകാരം വിധമിത്വാ അട്ഠസട്ഠിയാ ധാതീഹി പരിചാരിയമാനാ വിചരതി.

സാ കിര ദേവതാഹി കതാരക്ഖാ ദസന്നം മാസാനം അച്ചയേന പരമസുരഭികുസുമഫലധരസാഖാവിടപേ കമലകുവലയസമലങ്കതേ രുരു-സീഹ-ബ്യഗ്ഘ-ഗജ-ഗവയ-മഹിംസപസദവിവിധമിഗഗണവിചരിതേ പരമരമണീയേ ഉത്തരമധുരുയ്യാനേ നാമ മങ്ഗലുയ്യാനേ മങ്ഗലമഹാപുരിസം വിജായി ¶ . സോ ജാതമത്തോവ മഹാസത്തോ സബ്ബാ ദിസാ വിലോകേത്വാ ഉത്തരാഭിമുഖോ സത്തപദവീതിഹാരേന ഗന്ത്വാ ആസഭിം വാചം നിച്ഛാരേസി. തസ്മിഞ്ച ഖണേ സകലദസസഹസ്സിലോകധാതൂസു ദേവതാ ദിസ്സമാനസരീരാ ദിബ്ബമാലാദീഹി സമലങ്കതഗത്താ തത്ഥ തത്ഥ ഠത്വാ ജയമങ്ഗലഥുതിവചനാനി സമ്പവത്തേസും. പാടിഹാരിയാനി വുത്തനയാനേവ. നാമഗ്ഗഹണദിവസേ പനസ്സ ലക്ഖണപാഠകാ സബ്ബമങ്ഗലസമ്പത്തിയാ ജാതോതി ‘‘മങ്ഗലകുമാരോ’’ ത്വേവ നാമം കരിംസു.

തസ്സ കിര യസവാ രുചിമാ സിരിമാതി തയോ പാസാദാ അഹേസും. യസവതീദേവിപ്പമുഖാനി തിംസനാടകിത്ഥിസഹസ്സാനി അഹേസും. തത്ഥ മഹാസത്തോ നവവസ്സസഹസ്സാനി ദിബ്ബസുഖസദിസം സുഖം അനുഭവിത്വാ യസവതിയാ അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിസ്മിം സീലവം നാമ പുത്തം ലഭിത്വാ ചത്താരി നിമിത്താനി ദിസ്വാ അലങ്കതം പണ്ഡരം നാമ സുന്ദരതുരങ്ഗവരമാരുയ്ഹ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ ¶ പബ്ബജി. തം പന പബ്ബജന്തം തിസ്സോ മനുസ്സകോടിയോ അനുപബ്ബജിംസു. തേഹി പരിവുതോ മഹാപുരിസോ അട്ഠ മാസേ പധാനചരിയമചരി.

തതോ വിസാഖപുണ്ണമായ ഉത്തരഗാമേ ഉത്തരസേട്ഠിനോ ധീതായ ഉത്തരായ നാമ ദിന്നം പക്ഖിത്തദിബ്ബോജം മധുപായാസം പരിഭുഞ്ജിത്വാ സുരഭികുസുമാലങ്കതേ നീലോഭാസേ മനോരമേ സാലവനേ ദിവാവിഹാരം വീതിനാമേത്വാ ഉത്തരേന നാമ ആജീവകേന ദിന്നാ അട്ഠ തിണമുട്ഠിയോ ഗഹേത്വാ അസിതഞ്ജനഗിരിസങ്കാസം അക്കന്തവരകനകജാലകൂടംവ സീതച്ഛായം വിവിധമിഗഗണസമ്പാതവിരഹിതം മന്ദമാലുതേരിതായ ഘനസാഖായ സമലങ്കതം നച്ചന്തമിവ പീതിയാ വിരോചമാനം നാഗബോധിം ഉപസങ്കമിത്വാ മത്തവരനാഗഗാമീ നാഗബോധിം പദക്ഖിണം കത്വാ പുബ്ബുത്തരപസ്സേ ഠത്വാ അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥവിത്ഥതം തിണസന്ഥരം സന്ഥരിത്വാ തത്ഥ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതം വീരിയം അധിട്ഠഹിത്വാ സബലം മാരബലം വിദ്ധംസേത്വാ പുബ്ബേനിവാസദിബ്ബചക്ഖുഞാണാനി പടിലഭിത്വാ പച്ചയാകാരസമ്മസനം ¶ കത്വാ ഖന്ധേസു അനിച്ചാദിവസേന അഭിനിവിസിത്വാ അനുക്കമേന അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം പത്വാ –

‘‘അനേകജാതിസംസാരം, സന്ധാവിസ്സം അനിബ്ബിസം;

ഗഹകാരം ഗവേസന്തോ, ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനം.

‘‘ഗഹകാരക ദിട്ഠോസി, പുന ഗേഹം ന കാഹസി;

സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാ, ഗഹകൂടം വിസങ്ഖതം;

വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തം, തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി. (ധ. പ. ൧൫൩-൧൫൪) –

മങ്ഗലസ്സ പന സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ അഞ്ഞേഹി ബുദ്ധേഹി അധികതരാ സരീരപ്പഭാ അഹോസി. യഥാ പന അഞ്ഞേസം സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം സമന്താ അസീതിഹത്ഥപ്പമാണാ വാ ബ്യാമപ്പമാണാ വാ സരീരപ്പഭാ അഹോസി, ന ഏവം തസ്സ. തസ്സ പന ഭഗവതോ സരീരപ്പഭാ നിച്ചകാലം ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരിത്വാ അട്ഠാസി. തരുഗിരിഘരപാകാരഘടകവാടാദയോ സുവണ്ണപട്ടപരിയോനദ്ധാ വിയ അഹേസും. നവുതിവസ്സസതസഹസ്സാനി ആയു തസ്സ അഹോസി. ഏത്തകം കാലം ചന്ദസൂരിയതാരകാദീനം പഭാ നത്ഥി. രത്തിന്ദിവപരിച്ഛേദോ ന പഞ്ഞായിത്ഥ. ദിവാ സൂരിയാലോകേന വിയ സത്താ നിച്ചം ബുദ്ധാലോകേനേവ സബ്ബകമ്മാനി ¶ കരോന്താ വിചരിംസു. സായം പുപ്ഫനകകുസുമാനം പാതോ ച രവനകസകുണാദീനഞ്ച വസേന ലോകോ രത്തിന്ദിവപരിച്ഛേദം സല്ലക്ഖേസി.

കിം പന അഞ്ഞേസം ബുദ്ധാനം അയമാനുഭാവോ നത്ഥീതി? നോ നത്ഥി. തേപി ഹി ആകങ്ഖമാനാ ദസസഹസ്സിലോകധാതും തതോ വാ ഭിയ്യോ ആഭായ ഫരേയ്യും. മങ്ഗലസ്സ പന ഭഗവതോ പുബ്ബപത്ഥനാവസേന അഞ്ഞേസം ബ്യാമപ്പഭാ വിയ സരീരപ്പഭാ നിച്ചമേവ ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരിത്വാ അട്ഠാസി. സോ കിര ബോധിസത്തകാലേ വേസ്സന്തരത്തഭാവസദിസേ അത്തഭാവേ സപുത്തദാരോ വങ്കപബ്ബതസദിസേ പബ്ബതേ വസി. അഥേകോ സബ്ബജനവിഹേഠകോ ഖരദാഠികോ നാമ മനുസ്സഭക്ഖോ മഹേസക്ഖോ യക്ഖോ മഹാപുരിസസ്സ ദാനജ്ഝാസയതം സുത്വാ ബ്രാഹ്മണവണ്ണേന ഉപസങ്കമിത്വാ മഹാസത്തം ദ്വേ ദാരകേ യാചി. മഹാസത്തോ ‘‘ദദാമി ബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തകേ’’തി ഹട്ഠപഹട്ഠോ ഉദകപരിയന്തം പഥവിം കമ്പേന്തോ ദ്വേ ദാരകേ അദാസി. അഥ ഖോ യക്ഖോ തസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ മഹാപുരിസസ്സ തം ബ്രാഹ്മണവണ്ണം പഹായ അനലജാലപിങ്ഗലവിരൂപനയനോ വിസമവിരൂപകുടിലഭീമദാഠോ ചിപിടകവിരൂപനാസോ കപിലഫരുസദീഘകേസോ നവദഡ്ഢതാലക്ഖന്ധസദിസകായോ ഹുത്വാ തേ ദാരകേ മുളാലകലാപം വിയ ഗഹേത്വാ ഖാദി. മഹാപുരിസസ്സ യക്ഖം ഓലോകേത്വാ മുഖേ വിവടമത്തേ അഗ്ഗിജാലം വിയ ലോഹിതധാരം ഉഗ്ഗിരന്തം തസ്സ മുഖം ദിസ്വാപി കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ദോമനസ്സം ന ഉപ്പജ്ജി. ‘‘സുദിന്നം വത മേ ദാന’’ന്തി ചിന്തയതോ പനസ്സ സരീരേ മഹന്തം പീതിസോമനസ്സം ഉദപാദി. സോ ‘‘ഇമസ്സ മേ നിസ്സന്ദേന അനാഗതേ ഇമിനാ നീഹാരേന രസ്മിയോ നിക്ഖമന്തൂ’’തി പത്ഥനമകാസി. തസ്സ തം പത്ഥനം നിസ്സായ ബുദ്ധഭൂതസ്സ സരീരതോ രസ്മിയോ നിക്ഖമിത്വാ ഏത്തകം ഠാനം ഫരിംസു.

അപരമ്പി പുബ്ബചരിയം തസ്സ അത്ഥി. അയം കിര ബോധിസത്തകാലേ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ ചേതിയം ദിസ്വാ – ‘‘ഇമസ്സ ബുദ്ധസ്സ മമ ¶ ജീവിതം പരിച്ചജിതും വട്ടതീ’’തി ദണ്ഡദീപികാവേഠനനിയാമേന സകലസരീരം ¶ വേഠാപേത്വാ രതനമത്തമകുളം സതസഹസ്സഗ്ഘനികം സുവണ്ണപാതിം സുഗന്ധസപ്പിസ്സ പൂരാപേത്വാ തത്ഥ സഹസ്സവട്ടിയോ ജാലേത്വാ തം സീസേനാദായ സകലസരീരം ജാലാപേത്വാ ജിനചേതിയം പദക്ഖിണം കരോന്തോ സകലരത്തിം വീതിനാമേസി. ഏവം യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ വായമന്തസ്സ ലോമകൂപമത്തമ്പി ഉസുമം ന ഗണ്ഹി. പദുമഗബ്ഭം പവിട്ഠകാലോ ¶ വിയ അഹോസി. ധമ്മോ ഹി നാമേസ അത്താനം രക്ഖന്തം രക്ഖതി. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘ധമ്മോ ഹവേ രക്ഖതി ധമ്മചാരിം, ധമ്മോ സുചിണ്ണോ സുഖമാവഹാതി;

ഏസാനിസംസോ ധമ്മേ സുചിണ്ണേ, ന ദുഗ്ഗതിം ഗച്ഛതി ധമ്മചാരീ’’തി. (ഥേരഗാ. ൩൦൩; ജാ. ൧.൧൦.൧൦൨; ൧.൧൫.൩൮൫);

ഇമസ്സാപി കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന തസ്സ സരീരോഭാസോ ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരിത്വാ അട്ഠാസി (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ). തേന വുത്തം –

‘‘കോണ്ഡഞ്ഞസ്സ അപരേന, മങ്ഗലോ നാമ നായകോ;

തമം ലോകേ നിഹന്ത്വാന, ധമ്മോക്കമഭിധാരയി.

‘‘അതുലാസി പഭാ തസ്സ, ജിനേഹഞ്ഞേഹി ഉത്തരിം;

ചന്ദസൂരിയപ്പഭം ഹന്ത്വാ, ദസസഹസ്സീ വിരോചതീ’’തി.

തത്ഥ തമന്തി ലോകന്ധകാരഞ്ച ഹദയതമഞ്ച. നിഹന്ത്വാനാതി അഭിഭവിത്വാ. ധമ്മോക്കന്തി ഏത്ഥ അയം പന ഉക്കാ-സദ്ദോ സുവണ്ണകാരമൂസാദീസു അനേകേസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. തഥാഹി ‘‘സണ്ഡാസേന ജാതരൂപം ഗഹേത്വാ ഉക്കാമുഖേ പക്ഖിപേയ്യാ’’തി (മ. നി. ൩.൩൬൦) ആഗതട്ഠാനേ സുവണ്ണകാരാനം മൂസാ ‘‘ഉക്കാ’’തി വേദിതബ്ബാ. ‘‘ഉക്കം ബന്ധേയ്യ, ഉക്കം ബന്ധിത്വാ ഉക്കാമുഖം ആലിമ്പേയ്യാ’’തി ആഗതട്ഠാനേ കമ്മാരാനം അങ്ഗാരകപല്ലം. ‘‘കമ്മാരാനം യഥാ ഉക്കാ, അന്തോ ഝായതി നോ ബഹീ’’തി (ജാ. ൨.൨൨.൬൪൯) ആഗതട്ഠാനേ കമ്മാരുദ്ധനം. ‘‘ഏവംവിപാകോ ഉക്കാപാതോ ഭവിസ്സതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൪, ൨൦൮) ആഗതട്ഠാനേ വായുവേഗോ ‘‘ഉക്കാ’’തി വുച്ചതി. ‘‘ഉക്കാസു ധാരിയമാനാസൂ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧൫൯) ആഗതട്ഠാനേ ദീപികാ ‘‘ഉക്കാ’’തി വുച്ചതി. ഇധാപി ദീപികാ ഉക്കാതി അധിപ്പേതാ (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൭൬ ആദയോ). തസ്മാ ഇധ ധമ്മമയം ഉക്കം അഭിധാരയി, അവിജ്ജന്ധകാരപടിച്ഛന്നസ്സ അവിജ്ജന്ധകാരാഭിഭൂതസ്സ ലോകസ്സ ധമ്മമയം ഉക്കം ധാരേസീതി അത്ഥോ.

അതുലാസീതി ¶ ¶ അതുല്യാ ആസി. അയമേവ വാ പാഠോ, അഞ്ഞേഹി ബുദ്ധേഹി അസദിസാ അഹോസീതി അത്ഥോ. ജിനേഹഞ്ഞേഹീതി ജിനേഹി അഞ്ഞേഹി ¶ . ചന്ദസൂരിയപ്പഭം ഹന്ത്വാതി ചന്ദസൂരിയാനം പഭം അഭിഹന്ത്വാ. ദസസഹസ്സീ വിരോചതീതി ചന്ദസൂരിയാലോകം വിനാ ബുദ്ധാലോകേനേവ ദസസഹസ്സീ വിരോചതീതി അത്ഥോ.

മങ്ഗലസമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പന അധിഗതബോധിഞാണോ ബോധിമൂലേയേവ സത്തസത്താഹാനി വീതിനാമേത്വാ ബ്രഹ്മുനോ ധമ്മായാചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ – ‘‘കസ്സ നു ഖോ അഹം ഇമം ധമ്മം ദേസേയ്യ’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൮൪; ൨.൩൪൧; മഹാവ. ൧൦) ഉപധാരേന്തോ അത്തനാ സഹ പബ്ബജിതാനം ഭിക്ഖൂനം തിസ്സോ കോടിയോ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നം അദ്ദസ. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘ഇമേ കുലപുത്താ മം പബ്ബജന്തം അനുപബ്ബജിതാ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നാ ച, തേ മയാ വിസാഖപുണ്ണമായ വിവേകത്ഥികേന വിസ്സജ്ജിതാ സിരിവഡ്ഢനനഗരം ഉപനിസ്സായ സിരിവനഗഹനം ഗന്ത്വാ വിഹരന്തി, ഹന്ദാഹം തത്ഥ ഗന്ത്വാ ധമ്മം തേസം ദേസേസ്സാമീ’’തി അത്തനോ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ ഹംസരാജാ വിയ ഗഗനതലമബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ സിരിവനഗഹനേ പച്ചുട്ഠാസി. തേ ച ഭിക്ഖൂ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ അന്തേവാസികവത്തം ദസ്സേത്വാ ഭഗവന്തം പരിവാരേത്വാ നിസീദിംസു. തേസം ഭഗവാ സബ്ബബുദ്ധനിസേവിതം ധമ്മചക്കപ്പവത്തനസുത്തന്തം കഥേസി. തതോ തിസ്സോ ഭിക്ഖുകോടിയോ അരഹത്തം പാപുണിംസു. ദേവമനുസ്സാനം കോടിസതസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘സോപി ബുദ്ധോ പകാസേസി, ചതുരോ സച്ചവരുത്തമേ;

തേ തേ സച്ചരസം പീത്വാ, വിനോദേന്തി മഹാതമം.

‘‘പത്വാന ബോധിമതുലം, പഠമേ ധമ്മദേസനേ;

കോടിസതസഹസ്സാനം, ധമ്മാഭിസമയോ അഹൂ’’തി.

തത്ഥ ചതുരോതി ചത്താരി. സച്ചവരുത്തമേതി സച്ചാനി ച വരാനി ച സച്ചവരാനി, സച്ചാനി ഉത്തമാനീതി അത്ഥോ. ‘‘ചത്താരോ സച്ചവരുത്തമേ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ ചത്താരി സച്ചവരാനി ഉത്തമാനീതി അത്ഥോ. തേ തേതി തേ തേ ദേവമനുസ്സാ ബുദ്ധേന ഭഗവതാ വിനീതാ. സച്ചരസന്തി ചതുസച്ചപടിവേധാമതരസം പിവിത്വാ. വിനോദേന്തി മഹാതമന്തി തേന തേന മഗ്ഗേന പഹാതബ്ബം മോഹതമം വിനോദേന്തി, വിദ്ധംസേന്തീതി അത്ഥോ. പത്വാനാതി പടിവിജ്ഝിത്വാ. ബോധിന്തി ഏത്ഥ പനായം ബോധി-സദ്ദോ –

‘‘മഗ്ഗേ ¶ ¶ ഫലേ ച നിബ്ബാനേ, രുക്ഖേ പഞ്ഞത്തിയം തഥാ;

സബ്ബഞ്ഞുതേ ച ഞാണസ്മിം, ബോധിസദ്ദോ പനാഗതോ’’.

തഥാ ¶ ഹി പനേസ – ‘‘ബോധി വുച്ചതി ചതൂസു മഗ്ഗേസു ഞാണ’’ന്തിആദീസു (ചൂളനി. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൨൧) മഗ്ഗേ ആഗതോ. ‘‘ഉപസമായ അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായ സംവത്തതീ’’തി (മ. നി. ൧.൩൩; ൩.൩൨൩; മഹാവ. ൧൩; സം. നി. ൫.൧൦൮൧; പടി. മ. ൨.൩൦) ഏത്ഥ ഫലേ. ‘‘പത്വാന ബോധിം അമതം അസങ്ഖത’’ന്തി ഏത്ഥ നിബ്ബാനേ. ‘‘അന്തരാ ച ഗയം അന്തരാ ച ബോധി’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൮൫; ൨.൩൪൧; മഹാവ. ൧൧) ഏത്ഥ അസ്സത്ഥരുക്ഖേ. ‘‘ബോധി ഖോ രാജകുമാരോ ഭോതോ ഗോതമസ്സ പാദേ സിരസാ വന്ദതീ’’തി ഏത്ഥ (മ. നി. ൨.൩൨൪; ചൂളവ. ൨൬൮) പഞ്ഞത്തിയം. ‘‘പപ്പോതി ബോധിം വരഭൂരിമേധസോ’’തി (ദീ. നി. ൩.൨൧൭) ഏത്ഥ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേ. ഇധാപി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേ ദട്ഠബ്ബോ. അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേപി വട്ടതി (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൩; ഉദാ. അട്ഠ. ൧; പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൧; ചരിയാ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ). അതുലന്തി തുലരഹിതം പമാണാതീതം, അപ്പമാണന്തി അത്ഥോ. സമ്ബോധിം പത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തസ്സ തസ്സ ഭഗവതോ പഠമേ ധമ്മദേസനേതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

യദാ പന ചിത്തം നാമ നഗരം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തോ ചമ്പകരുക്ഖമൂലേ കണ്ഡമ്ബരുക്ഖമൂലേ അമ്ഹാകം ഭഗവാ വിയ തിത്ഥിയാനം മാനമദ്ദനം യമകപാടിഹാരിയം കത്വാ സുരാസുരയുവതിരതിസമ്ഭവനേ രുചിരനവകനകരജതമയവരഭവനേ താവതിംസഭവനേ പാരിച്ഛത്തകരുക്ഖമൂലേ പണ്ഡുകമ്ബലസിലാതലേ നിസീദിത്വാ അഭിധമ്മം കഥേസി, തദാ കോടിസതസഹസ്സാനം ദേവതാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, അയം ദുതിയോ അഭിസമയോ. യദാ പന സുനന്ദോ നാമ ചക്കവത്തിരാജാ സുരഭിനഗരേ പൂരിതചക്കവത്തിവത്തോ ഹുത്വാ ചക്കരതനം പടിലഭി. തം കിര മങ്ഗലദസബലേ ലോകേ ഉപ്പന്നേ ചക്കരതനം ഠാനാ ഓസക്കിതം ദിസ്വാ സുനന്ദോ രാജാ വിഗതാനന്ദോ ബ്രാഹ്മണേ പരിപുച്ഛി – ‘‘ഇമം ചക്കരതനം മമ കുസലേന നിബ്ബത്തം, കസ്മാ ഠാനാ ഓസക്കിത’’ന്തി? തതോ തേ തസ്സ രഞ്ഞോ ഓസക്കനകാരണം ബ്യാകരിംസു. ‘‘ചക്കവത്തിരഞ്ഞോ ആയുക്ഖയേന വാ പബ്ബജ്ജൂപഗമനേന വാ ബുദ്ധപാതുഭാവേന വാ ചക്കരതനം ഠാനാ ഓസക്കതീതി വത്വാ തുയ്ഹം പന, മഹാരാജ, ആയുക്ഖയോ നത്ഥി, അതിദീഘായുകോ ത്വം, മങ്ഗലോ പന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ, തേന തേ ചക്കരതനം ഓസക്കിത’’ന്തി. തം സുത്വാ സുനന്ദോ ചക്കവത്തിരാജാ സപരിജനോ ¶ തം ചക്കരതനം സിരസാ വന്ദിത്വാ ആയാചി – ‘‘യാവാഹം തവാനുഭാവേന മങ്ഗലദസബലം സക്കരിസ്സാമി, താവ ത്വം മാ അന്തരധായസ്സൂ’’തി. അഥ നം ചക്കരതനം യഥാഠാനേയേവ അട്ഠാസി.

തതോ ¶ സമുപാഗതാനന്ദോ സുനന്ദോ ചക്കവത്തിരാജാ ഛത്തിംസയോജനപരിമണ്ഡലായ പരിസായ പരിവുതോ സബ്ബലോകമങ്ഗലം മങ്ഗലദസബലം ഉപസങ്കമിത്വാ സസാവകസങ്ഘം സത്ഥാരം മഹാദാനേന സന്തപ്പേത്വാ അരഹന്താനം കോടിസതസഹസ്സാനം കാസികവത്ഥാനി ദത്വാ തഥാഗതസ്സ സബ്ബപരിക്ഖാരേ ദത്വാ സകലലോകവിമ്ഹയകരം ഭഗവതോ പൂജം കത്വാ മങ്ഗലം സബ്ബലോകനാഥം ഉപസങ്കമിത്വാ ദസനഖസമോധാനസമുജ്ജലം ¶ വിമലകമലമകുളസമമഞ്ജലിം സിരസി കത്വാ വന്ദിത്വാ ധമ്മസ്സവനത്ഥായ ഏകമന്തം നിസീദി. പുത്തോപി തസ്സ അനുരാജകുമാരോ നാമ തഥേവ നിസീദി.

തദാ സുനന്ദചക്കവത്തിരാജപ്പമുഖാനം തേസം ഭഗവാ അനുപുബ്ബികഥം കഥേസി. സുനന്ദോ ചക്കവത്തീ സദ്ധിം പരിസായ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. അഥ സത്ഥാ തേസം പുബ്ബചരിയം ഓലോകേന്തോ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ ചക്കജാലസമലങ്കതം ദക്ഖിണഹത്ഥം പസാരേത്വാ – ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ആഹ. സബ്ബേ തങ്ഖണംയേവ ദുവങ്ഗുലകേസാ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ വസ്സസട്ഠികത്ഥേരാ വിയ ആകപ്പസമ്പന്നാ ഹുത്വാ ഭഗവന്തം പരിവാരയിംസു. അയം തതിയോ അഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘സുരിന്ദദേവഭവനേ, ബുദ്ധോ ധമ്മമദേസയി;

കോടിസതസഹസ്സാനം, ദുതിയാഭിസമയോ അഹു.

‘‘യദാ സുനന്ദോ ചക്കവത്തീ, സമ്ബുദ്ധം ഉപസങ്കമി;

തദാ ആഹനി സമ്ബുദ്ധോ, ധമ്മഭേരിം വരുത്തമം.

‘‘സുനന്ദസ്സാനുചരാ ജനതാ, തദാസും നവുതികോടിയോ;

സബ്ബേപി തേ നിരവസേസാ, അഹേസും ഏഹിഭിക്ഖുകാ’’തി.

തത്ഥ സുരിന്ദദേവഭവനേതി പുന ദേവിന്ദഭവനേതി അത്ഥോ. ധമ്മന്തി അഭിധമ്മം. ആഹനീതി അഭിഹനി. വരുത്തമന്തി വരോ ഭഗവാ ഉത്തമം ധമ്മഭേരിന്തി അത്ഥോ. അനുചരാതി നിബദ്ധചരാ സേവകാ. ആസുന്തി അഹേസും. ‘‘തദാസി നവുതികോടിയോ’’തിപി ¶ പാഠോ. തസ്സ ജനതാ ആസി, സാ ജനതാ കിത്തകാതി ചേ, നവുതികോടിയോതി അത്ഥോ.

അഥ മങ്ഗലേ കിര ലോകനാഥേ മേഖലേ പുരേ വിഹരന്തേ തസ്മിംയേവ പുരേ സുദേവോ ച ധമ്മസേനോ ച മാണവകാ മാണവകസഹസ്സപരിവാരാ തസ്സ ഭഗവതോ സന്തികേ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബജിംസു ¶ . മാഘപുണ്ണമായ ദ്വീസു അഗ്ഗസാവകേസു സപരിവാരേസു അരഹത്തം പത്തേസു സത്ഥാ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖുഗണമജ്ഝേ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി, അയം പഠമോ സന്നിപാതോ അഹോസി. പുന ഉത്തരാരാമേ നാമ അനുത്തരേ ഞാതിസമാഗമേ പബ്ബജിതാനം കോടിസതസഹസ്സാനം സമാഗമേ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി, അയം ദുതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. സുനന്ദചക്കവത്തിഭിക്ഖുഗണസമാഗമേ നവുതികോടിസഹസ്സാനം ഭിക്ഖൂനം മജ്ഝേ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി, അയം തതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘സന്നിപാതാ ¶ തയോ ആസും, മങ്ഗലസ്സ മഹേസിനോ;

കോടിസതസഹസ്സാനം, പഠമോ ആസി സമാഗമോ.

‘‘ദുതിയോ കോടിസതസഹസ്സാനം, തതിയോ നവുതികോടിനം;

ഖീണാസവാനം വിമലാനം, തദാ ആസി സമാഗമോ’’തി.

തദാ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ സുരുചിബ്രാഹ്മണഗാമേ സുരുചി നാമ ബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ സനിഘണ്ഡുകേടുഭാനം സാക്ഖരപ്പഭേദാനം ഇതിഹാസപഞ്ചമാനം പദകോ വേയ്യാകരണോ ലോകായതമഹാപുരിസലക്ഖണേസു അനവയോ അഹോസി. സോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ദസബലസ്സ മധുരധമ്മകഥം സുത്വാ ഭഗവതി പസീദിത്വാ സരണം ഗന്ത്വാ – ‘‘സ്വേ മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി സസാവകസങ്ഘം ഭഗവന്തം നിമന്തേസി. സോ ഭഗവതാ ‘‘ബ്രാഹ്മണ, കിത്തകേഹി ഭിക്ഖൂഹി തേ അത്ഥോ’’തി വുത്തോ – ‘‘കിത്തകാ പന വോ, ഭന്തേ, പരിവാരാ ഭിക്ഖൂ’’തി ആഹ. തദാ പഠമസന്നിപാതോവ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘കോടിസതസഹസ്സ’’ന്തി വുത്തേ – ‘‘യദി ഏവം, ഭന്തേ, സബ്ബേഹിപി സദ്ധിം മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി നിമന്തേസി. സത്ഥാ അധിവാസേസി.

ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം സ്വാതനായ നിമന്തേത്വാ അത്തനോ ഘരം ഗച്ഛന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഏത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം യാഗുഭത്തവത്ഥാദീനി ദാതും സക്കോമി, നിസീദനട്ഠാനം ¶ പന കഥം ഭവിസ്സതീ’’തി. തസ്സ കിര സാ ചിന്തനാ ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സപ്പമാണേ മേരുമത്ഥകേ ഠിതസ്സ ദേവരാജസ്സ ദസസതനയനസ്സ പണ്ഡുകമ്ബലസിലാസനസ്സ ഉണ്ഹാകാരം ജനേസി. അഥ സക്കോ ദേവരാജാ ആസനസ്സ ഉണ്ഹഭാവം ദിസ്വാ – ‘‘കോ നു ഖോ മം ഇമമ്ഹാ ഠാനാ ചാവേതുകാമോ’’തി സമുപ്പന്നപരിവിതക്കോ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ മനുസ്സലോകം ഓലോകേന്തോ മഹാപുരിസം ദിസ്വാ – ‘‘അയം മഹാസത്തോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ തസ്സ നിസീദനത്ഥായ ചിന്തേസി, മയാപി തത്ഥ ഗന്ത്വാ ¶ പുഞ്ഞകോട്ഠാസം ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി വഡ്ഢകീവണ്ണം നിമ്മിനിത്വാ വാസിഫരസുഹത്ഥോ മഹാപുരിസസ്സ പുരതോ പാതുരഹോസി. സോ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ കസ്സചി ഭതിയാ കത്തബ്ബകമ്മ’’ന്തി ആഹ.

മഹാസത്തോ ദിസ്വാ ‘‘കിം കമ്മം കാതും സക്ഖിസ്സസീ’’തി ആഹ. ‘‘മമ അജാനനസിപ്പം നാമ നത്ഥി, യോ യോ യം യം ഇച്ഛതി മണ്ഡപം വാ പാസാദം വാ അഞ്ഞം വാ കിഞ്ചി നിവേസനാദികം, തസ്സ തസ്സ തം തം കാതും സമത്ഥോമ്ഹീ’’തി. ‘‘തേന ഹി മയ്ഹം കമ്മം അത്ഥീ’’തി. ‘‘കിം, അയ്യാ’’തി? ‘‘സ്വാതനായ മയാ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ നിമന്തിതാ, തേസം നിസീദനമണ്ഡപം കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘അഹം നാമ കരേയ്യം, സചേ മേ ഭതിം ദാതും സക്ഖിസ്സഥാ’’തി. ‘‘സക്ഖിസ്സാമി, താതാ’’തി. ‘‘യദി ഏവം, സാധു, കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ഏകം പദേസം ഓലോകേസി. സോ ദ്വാദസയോജനപ്പമാണോ പദേസോ കസിണമണ്ഡലം വിയ സമതലോ പരമരമണീയോ അഹോസി. പുന സോ ‘‘ഏത്തകേ ഠാനേ സത്തരതനമയോ ദട്ഠബ്ബസാരമണ്ഡോ മണ്ഡപോ ഉട്ഠഹതൂ’’തി ¶ ചിന്തേത്വാ ഓലോകേസി. തതോ താവദേവ മണ്ഡപസദിസോ പഥവിതലം ഭിന്ദിത്വാ മണ്ഡപോ ഉട്ഠഹി. തസ്സ സോവണ്ണമയേസു ഥമ്ഭേസു രജതമയാ ഘടകാ അഹേസും, രജതമയേസു ഥമ്ഭേസു സോവണ്ണമയാ ഘടകാ, മണിത്ഥമ്ഭേസു പവാളമയാ ഘടകാ, പവാളമയേസു ഥമ്ഭേസു മണിമയാ ഘടകാ, സത്തരതനമയേസു ഥമ്ഭേസു സത്തരതനമയാ ഘടകാ അഹേസും.

തതോ മണ്ഡപസ്സ അന്തരന്തരാപി കിങ്കിണികജാലാ ഓലമ്ബതൂ’’തി ഓലോകേസി, സഹ ഓലോകനേന കിങ്കിണികജാലാ ഓലമ്ബി, യസ്സ മന്ദവാതേരിതസ്സ പഞ്ചങ്ഗികസ്സേവ തുരിയസ്സ പരമമനോരമോ മധുരോ സദ്ദോ നിച്ഛരതി, ദിബ്ബസങ്ഗീതിവത്തനകാലോ വിയ അഹോസി. ‘‘അന്തരന്തരാ ദിബ്ബഗന്ധദാമപുപ്ഫദാമപത്തദാമസത്തരതനദാമാനി ഓലമ്ബന്തൂ’’തി ചിന്തേസി, സഹ ചിന്തായ ദാമാനി ഓലമ്ബിംസു. ‘‘കോടിസതസഹസ്സസങ്ഖാനം ഭിക്ഖൂനം ആസനാനി ച ¶ കപ്പിയമഹഗ്ഘപച്ചത്ഥരണാനി ആധാരകാനി ച പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ ഉട്ഠഹന്തൂ’’തി ചിന്തേസി, താവദേവ ഉട്ഠഹിംസു. ‘‘കോണേ കോണേ ഏകേകാ ഉദകചാടി ഉട്ഠഹതൂ’’തി ചിന്തേസി, തങ്ഖണംയേവ ഉദകചാടിയോ പരമസീതലേന മധുരേന സുവിസുദ്ധസുഗന്ധകപ്പിയവാരിനാ പുണ്ണാ കദലിപണ്ണപിഹിതമുഖാ ഉട്ഠഹിംസു. സോ ദസസതനയനോ ഏത്തകം മാപേത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ – ‘‘ഏഹി, അയ്യ, തവ മണ്ഡപം ദിസ്വാ മയ്ഹം ഭതിം ദേഹീ’’തി ആഹ. മഹാപുരിസോ ഗന്ത്വാ തം മണ്ഡപം ഓലോകേസി. തസ്സ ഓലോകേന്തസ്സേവ സകലസരീരം പഞ്ചവണ്ണായ പീതിയാ നിരന്തരം ഫുടം അഹോസി.

അഥസ്സ മണ്ഡപം ഓലോകയതോ ഏതദഹോസി – ‘‘നായം മണ്ഡപോ മനുസ്സഭൂതേന കതോ, മയ്ഹം അജ്ഝാസയം മയ്ഹം ഗുണം ആഗമ്മ അദ്ധാ സക്കസ്സ ദേവരഞ്ഞോ ഭവനം ഉണ്ഹം അഹോസി, തതോ സക്കേന ¶ ദേവാനമിന്ദേന അയം മണ്ഡപോ നിമ്മിതോ’’തി. ‘‘ന ഖോ പന മേ യുത്തം ഏവരൂപേ മണ്ഡപേ ഏകദിവസംയേവ ദാനം ദാതും, സത്താഹം ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. ബാഹിരകദാനം നാമ തത്തകമ്പി സമാനം ബോധിസത്താനം ഹദയം തുട്ഠിം കാതും ന സക്കോതി, അലങ്കതസീസം വാ ഛിന്ദിത്വാ അഞ്ജിതാനി വാ അക്ഖീനി ഉപ്പാടേത്വാ ഹദയമംസം വാ ഉബ്ബട്ടേത്വാ ദിന്നകാലേ ബോധിസത്താനം ചാഗം നിസ്സായ തുട്ഠി നാമ ഹോതി. അമ്ഹാകം ബോധിസത്തസ്സ ഹി സിവിജാതകേ (ജാ. ൧.൧൫.൫൨ ആദയോ) ദേവസികം പഞ്ചകഹാപണസതസഹസ്സാനി വിസ്സജ്ജേത്വാ ചതൂസു നഗരദ്വാരേസു നഗരമജ്ഝേതി പഞ്ചസു ഠാനേസു ദാനം ദേന്തസ്സ തം ദാനം ചാഗതുട്ഠിം ഉപ്പാദേതും നാസക്ഖി. യദാ പനസ്സ ബ്രാഹ്മണവണ്ണേന ആഗന്ത്വാ സക്കോ ദേവരാജാ അക്ഖീനി യാചി, തദാ സോ താനി ചക്ഖൂനി ഉപ്പാടേത്വാ അദാസി, ദദമാനസ്സേവ ഹാസോ ഉപ്പജ്ജി, കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥത്തം നാഹോസി. ഏവം സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്താനം ബാഹിരദാനം നിസ്സായ തിത്തി നാമ നത്ഥി. തസ്മാ സോപി മഹാപുരിസോ – ‘‘മയാ കോടിസതസഹസ്സസങ്ഖാനം ഭിക്ഖൂനം ദാനം ദാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തസ്മിം മണ്ഡപേ നിസീദാപേത്വാ സത്താഹം ഗവപാനം നാമ ദാനം അദാസി.

ഏത്ഥ ഗവപാനന്തി ¶ മഹന്തേ മഹന്തേ കോലമ്ബേ ഖീരസ്സ പൂരേത്വാ ഉദ്ധനേസു ആരോപേത്വാ ഘനപാകപക്കേ ഖീരേ ഥോകഥോകേ തണ്ഡുലേ പക്ഖിപിത്വാ പക്കമധുസക്ഖരചുണ്ണസപ്പീഹി അഭിസങ്ഖതഭോജനം വുച്ചതി. ഇദമേവ ചതുമധുരഭോജനന്തിപി വുച്ചതി. മനുസ്സായേവ പന പരിവിസിതും നാസക്ഖിംസു. ദേവാപി ¶ ഏകന്തരികാ ഹുത്വാ പരിവിസിംസു. ദ്വാദസയോജനപ്പമാണമ്പി തം ഠാനം തേ ഭിക്ഖൂ ഗണ്ഹിതും നപ്പഹോസിയേവ, തേ പന ഭിക്ഖൂ അത്തനോ അത്തനോ അനുഭാവേന നിസീദിംസു. പരിയോസാനദിവസേ സബ്ബേസം ഭിക്ഖൂനം പത്തേ ധോവാപേത്വാ ഭേസജ്ജത്ഥായ സപ്പിനവനീതമധുഫാണിതാദീനം പൂരേത്വാ തിചീവരേഹി സദ്ധിം അദാസി. തത്ഥ സങ്ഘനവകഭിക്ഖുനാ ലദ്ധചീവരസാടകാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികാ അഹേസും.

അഥ സത്ഥാ അനുമോദനം കരോന്തോ – ‘‘അയം മഹാപുരിസോ ഏവരൂപം മഹാദാനം അദാസി, കോ നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ – ‘‘അനാഗതേ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ദ്വിന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ദിസ്വാ തതോ മഹാസത്തം ആമന്തേത്വാ – ‘‘ത്വം ഏത്തകം നാമ കാലം അതിക്കമിത്വാ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. അഥ മഹാപുരിസോ ഭഗവതോ ബ്യാകരണം സുത്വാ പമുദിതഹദയോ – ‘‘അഹം കിര ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമി, ന മേ ഘരാവാസേന അത്ഥോ, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ തഥാരൂപം സമ്പത്തിം ഖേളപിണ്ഡം വിയ പഹായ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ അഭിഞ്ഞാ ച അട്ഠ സമാപത്തിയോ ച നിബ്ബത്തേത്വാ അപരിഹീനജ്ഝാനോ യാവതായുകം ഠത്വാ ആയുപരിയോസാനേ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി. തേന വുത്തം –

‘‘അഹം ¶ തേന സമയേന, സുരുചീ നാമ ബ്രാഹ്മണോ;

അജ്ഝായകോ മന്തധരോ, തിണ്ണം വേദാന പാരഗൂ.

‘‘തമഹം ഉപസങ്കമ്മ, സരണം ഗന്ത്വാന സത്ഥുനോ;

സമ്ബുദ്ധപ്പമുഖം സങ്ഘം, ഗന്ധമാലേന പൂജയിം;

പൂജേത്വാ ഗന്ധമാലേന, ഗവപാനേന തപ്പയിം.

‘‘സോപി മം ബുദ്ധോ ബ്യാകാസി, മങ്ഗലോ ദ്വിപദുത്തമോ;

അപരിമേയ്യിതോ കപ്പേ, അയം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി.

‘‘പധാനം പദഹിത്വാന…പേ… ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമ’’ന്തി. –

‘‘തസ്സാപി വചനം സുത്വാ, ഭിയ്യോ ചിത്തം പസാദയിം;

ഉത്തരിം വതമധിട്ഠാസിം, ദസപാരമിപൂരിയാ.

‘‘തദാ ¶ ¶ പീതിമനുബ്രൂഹന്തോ, സമ്ബോധിവരപത്തിയാ;

ബുദ്ധേ ദത്വാന മം ഗേഹം, പബ്ബജിം തസ്സ സന്തികേ.

‘‘സുത്തന്തം വിനയം ചാപി, നവങ്ഗം സത്ഥുസാസനം;

സബ്ബം പരിയാപുണിത്വാ, സോഭയിം ജിനസാസനം.

‘‘തത്ഥപ്പമത്തോ വിഹരന്തോ, ബ്രഹ്മം ഭാവേത്വ ഭാവനം;

അഭിഞ്ഞാപാരമിം ഗന്ത്വാ, ബ്രഹ്മലോകമഗഞ്ഛഹ’’ന്തി.

തത്ഥ ഗന്ധമാലേനാതി ഗന്ധേഹി ചേവ മാലേഹി ച. ഗവപാനേനാതി ഇദം വുത്തമേവ. ‘‘ഘതപാനേനാ’’തിപി കേചി പഠന്തി. തപ്പയിന്തി തപ്പേസിം. ഉത്തരിം വതമധിട്ഠാസിന്തി ഭിയ്യോപി വതമധിട്ഠാസിം. ദസപാരമിപൂരിയാതി ദസന്നം പാരമീനം പൂരണത്ഥായ. പീതിന്തി ഹദയതുട്ഠിം. അനുബ്രൂഹന്തോതി വഡ്ഢേന്തോ. സമ്ബോധിവരപത്തിയാതി ബുദ്ധത്തപ്പത്തിയാ. ബുദ്ധേ ദത്വാനാതി ബുദ്ധസ്സ പരിച്ചജിത്വാ ¶ . മം ഗേഹന്തി മമ ഗേഹം, സബ്ബം സാപതേയ്യം ചതുപച്ചയത്ഥായ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ പരിച്ചജിത്വാതി അത്ഥോ. തത്ഥാതി തസ്മിം ബുദ്ധസാസനേ. ബ്രഹ്മന്തി ബ്രഹ്മവിഹാരഭാവനം ഭാവേത്വാ.

മങ്ഗലസ്സ പന ഭഗവതോ നഗരം ഉത്തരം നാമ അഹോസി, പിതാപിസ്സ ഉത്തരോ നാമ രാജാ ഖത്തിയോ, മാതാപി ഉത്തരാ നാമ, സുദേവോ ച ധമ്മസേനോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, പാലിതോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, സീവലാ ച അസോകാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നാഗരുക്ഖോ ബോധി, അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം അഹോസി, നവുതിവസ്സസഹസ്സം ആയുപരിമാണം, ഭരിയാ പനസ്സ യസവതീ നാമ, സീവലോ നാമ പുത്തോ, അസ്സയാനേന നിക്ഖമി. ഉത്തരാരാമേ വസി. ഉത്തരോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, തസ്മിം പന നവുതിവസ്സസഹസ്സാനി ഠത്വാ പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി ഏകപ്പഹാരേനേവ ദസചക്കവാളസഹസ്സാനി ഏകന്ധകാരാനി അഹേസും. സബ്ബചക്കവാളേസു മനുസ്സാനം മഹന്തം ആരോദനപരിദേവനം അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘ഉത്തരം നാമ നഗരം, ഉത്തരോ നാമ ഖത്തിയോ;

ഉത്തരാ നാമ ജനികാ, മങ്ഗലസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘സുദേവോ ധമ്മസേനോ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവകാ;

പാലിതോ നാമുപട്ഠാകോ, മങ്ഗലസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘സീവലാ ¶ ച അസോകാ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവികാ;

ബോധി തസ്സ ഭഗവതോ, നാഗരുക്ഖോതി വുച്ചതി.

‘‘അട്ഠാസീതി ¶ രതനാനി, അച്ചുഗ്ഗതോ മഹാമുനി;

തതോ നിദ്ധാവതീ രംസീ, അനേകസതസഹസ്സിയോ.

‘‘നവുതിവസ്സസഹസ്സാനി, ആയു വിജ്ജതി താവദേ;

താവതാ തിട്ഠമാനോ സോ, താരേസി ജനതം ബഹും.

‘‘യഥാപി സാഗരേ ഊമീ, ന സക്കാ താ ഗണേതുയേ;

തഥേവ സാവകാ തസ്സ, ന സക്കാ തേ ഗണേതുയേ.

‘‘യാവ ¶ അട്ഠാസി സമ്ബുദ്ധോ, മങ്ഗലോ ലോകനായകോ;

ന തസ്സ സാസനേ അത്ഥി, സകിലേസമരണം തദാ.

‘‘ധമ്മോക്കം ധാരയിത്വാന, സന്താരേത്വാ മഹാജനം;

ജലിത്വാ ധുമകേതൂവ, നിബ്ബുതോ സോ മഹായസോ.

‘‘സങ്ഖാരാനം സഭാവത്തം, ദസ്സയിത്വാ സദേവകേ;

ജലിത്വാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോവ, സൂരിയോ അത്ഥങ്ഗതോ യഥാ’’തി.

തത്ഥ തതോതി തസ്സ മങ്ഗലസ്സ സരീരതോ. നിദ്ധാവതീതി നിദ്ധാവന്തി, വചനവിപരിയായോ ദട്ഠബ്ബോ. രംസീതി രസ്മിയോ. അനേകസതസഹസ്സിയോതി അനേകസതസഹസ്സാ. ഊമീതി വീചിയോ തരങ്ഗാ. ഗണേതുയേതി ഗണേതും സങ്ഖാതും. ഏത്തകാ സാഗരേ ഊമിയോതി യഥാ ന സക്കാ ഗണേതും, ഏവം തസ്സ ഭഗവതോ സാവകാപി ന സക്കാ ഗണേതും, അഥ ഖോ ഗണനപഥം വീതിവത്താതി അത്ഥോ. യാവാതി യാവതകം കാലം. സകിലേസമരണം തദാതി സഹ കിലേസേഹി സകിലേസോ, സകിലേസസ്സ മരണം സകിലേസമരണം, തം നത്ഥി. തദാ കിര തസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ സാവകാ സബ്ബേ അരഹത്തം പത്വായേവ പരിനിബ്ബായിംസു. പുഥുജ്ജനാ വാ സോതാപന്നാദയോ വാ ഹുത്വാ ന കാലമകംസൂതി അത്ഥോ. കേചി ‘‘സമ്മോഹമാരണം തദാ’’തി പഠന്തി.

ധമ്മോക്കന്തി ധമ്മദീപകം. ധൂമകേതൂതി അഗ്ഗി വുച്ചതി, ഇധ പന പദീപോ ദട്ഠബ്ബോ തസ്മാ പദീപോ വിയ ജലിത്വാ നിബ്ബുതോതി അത്ഥോ. മഹായസോതി മഹാപരിവാരോ ¶ . കേചി ‘‘നിബ്ബുതോ സോ സസാവകോ’’തി പഠന്തി. സങ്ഖാരാനന്തി സങ്ഖാതധമ്മാനം സപ്പച്ചയധമ്മാനം. സഭാവത്തന്തി ¶ അനിച്ചാദിസാമഞ്ഞലക്ഖണം. സൂരിയോ അത്ഥങ്ഗതോ യഥാതി യഥാ സഹസ്സകിരണോ ദിവസകരോ സബ്ബം തമഗണം വിധമിത്വാ സബ്ബഞ്ച ലോകം ഓഭാസേത്വാ അത്ഥമുപഗച്ഛതി, ഏവം മങ്ഗലദിവസകരോപി വേനേയ്യകമലവനവികസനകരോ സബ്ബം അജ്ഝത്തികബാഹിരലോകതമം വിധമിത്വാ അത്തനോ സരീരപ്പഭായ ജലിത്വാ അത്ഥങ്ഗതോതി അത്ഥോ. സേസഗാഥാ സബ്ബത്ഥ ഉത്താനാ ഏവാതി.

മങ്ഗലബുദ്ധവംസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഏവം ¶ ഏകപ്പഹാരേനേവ ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഏകന്ധകാരം കത്വാ തസ്മിം ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേ തസ്സ അപരഭാഗേ നവുതിവസ്സസഹസ്സായുകേസു മനുസ്സേസു അനുക്കമേന പരിഹായിത്വാ ദസവസ്സേസു ജാതേസു പുന വഡ്ഢിത്വാ അനുക്കമേന അസങ്ഖ്യേയ്യായുകാ ഹുത്വാ പുന പരിഹായിത്വാ നവുതിവസ്സസഹസ്സായുകേസു ജാതേസു സുമനോ നാമ ബോധിസത്തോ പാരമിയോ പൂരേത്വാ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ ചവിത്വാ മേഖലനഗരേ സുദത്തസ്സ നാമ രഞ്ഞോ കുലേ സിരിമായ നാമ ദേവിയാ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി. പാടിഹാരിയാനി പുബ്ബേ വുത്തനയാനേവ.

സോ അനുക്കമേന വുദ്ധിപ്പത്തോ സിരിവഡ്ഢനസോമവഡ്ഢനഇദ്ധിവഡ്ഢനനാമധേയ്യേസു തീസു പാസാദേസു തേസട്ഠിയാ നാടകിത്ഥിസതസഹസ്സേഹി പരിചാരിയമാനോ സുരയുവതീഹി പരിചാരിയമാനോ ദേവകുമാരോ വിയ നവവസ്സസഹസ്സാനി ദിബ്ബസുഖസദിസം വിസയസുഖമനുഭവമാനോ വടംസികായ നാമ ദേവിയാ അനുപമം നാമ നിരുപമം പുത്തം ജനേത്വാ ചത്താരി നിമിത്താനി ദിസ്വാ ഹത്ഥിയാനേന നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജി. തം പന പബ്ബജന്തം തിംസകോടിയോ അനുപബ്ബജിംസു.

സോ തേഹി പരിവുതോ ദസമാസേ പധാനചരിയം ചരിത്വാ വിസാഖപുണ്ണമായ അനോമനിഗമേ അനോമസേട്ഠിനോ ധീതായ അനുപമായ നാമ ദിന്നം പക്ഖിത്തദിബ്ബോജം ¶ പായാസം പരിഭുഞ്ജിത്വാ സാലവനേ ദിവാവിഹാരം വീതിനാമേത്വാ അനുപമാജീവകേന ദിന്നാ അട്ഠ തിണമുട്ഠിയോ ഗഹേത്വാ നാഗബോധിം ഉപഗന്ത്വാ തം പദക്ഖിണം കത്വാ അട്ഠഹി തിണമുട്ഠീഹി തിംസഹത്ഥവിത്ഥതം തിണസന്ഥരം കത്വാ തത്ഥ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസീദി. തതോ മാരബലം ¶ വിധമിത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝിത്വാ – ‘‘അനേകജാതിസംസാരം…പേ… തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി (ധ. പ. ൧൫൩-൧൫൪) ഉദാനം ഉദാനേസി. തേന വുത്തം –

‘‘മങ്ഗലസ്സ അപരേന, സുമനോ നാമ നായകോ;

സബ്ബധമ്മേഹി അസമോ, സബ്ബസത്താനമുത്തമോ’’തി.

തത്ഥ ¶ മങ്ഗലസ്സ അപരേനാതി മങ്ഗലസ്സ ഭഗവതോ അപരഭാഗേ. സബ്ബധമ്മേഹി അസമോതി സബ്ബേഹിപി സീലസമാധിപഞ്ഞാധമ്മേഹി അസമോ അസദിസോ.

സുമനോ കിര ഭഗവാ ബോധിസമീപേയേവ സത്തസത്താഹാനി വീതിനാമേത്വാ ധമ്മദേസനത്ഥം ബ്രഹ്മായാചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ – ‘‘കസ്സ നു ഖോ അഹം പഠമം ധമ്മം ദേസേയ്യ’’ന്തി (ദീ. നി. ൨.൭൨; മ. നി. ൧.൨൮൪; ൨.൩൪൧; മഹാവ. ൧൦) ഉപധാരേന്തോ അത്തനാ സഹ പബ്ബജിതാനം തിംസകോടിയോ ച അത്തനോ കനിട്ഠഭാതികം വേമാതികം സരണകുമാരഞ്ച പുരോഹിതപുത്തം ഭാവിതത്തമാണവകഞ്ച ഉപനിസ്സയസമ്പന്നേ ദിസ്വാ – ‘‘ഏതേസം പഠമം ധമ്മം ദേസേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ഹംസരാജാ വിയ ഗഗനപഥേന മേഖലുയ്യാനേ ഓതരിത്വാ ഉയ്യാനപാലം പേസേത്വാ അത്തനോ കനിട്ഠഭാതികം സരണകുമാരഞ്ച പുരോഹിതപുത്തം ഭാവിതത്തകുമാരഞ്ച പക്കോസാപേത്വാ തേസം പരിവാരഭൂതാ സത്തതിംസകോടിയോ അത്തനാ സഹ പബ്ബജിതാ തിംസകോടിയോ ച അഞ്ഞേ ച ബഹൂ ദേവമനുസ്സകോടിയോ ചാതി ഏവം കോടിസതസഹസ്സം ധമ്മചക്കപ്പവത്തനേന ധമ്മാമതം പായേസി. തേന വുത്തം –

‘‘തദാ അമതഭേരിം സോ, ആഹനീ മേഖലേ പുരേ;

ധമ്മസങ്ഖസമായുത്തം, നവങ്ഗം ജിനസാസന’’ന്തി.

തത്ഥ അമതഭേരിന്തി അമതാധിഗമായ നിബ്ബാനാധിഗമായ ഭേരിം. ആഹനീതി വാദയി, ധമ്മം ദേസേസീതി അത്ഥോ. സായം അമതഭേരീ നാമ അമതപരിയോസാനം നവങ്ഗം ബുദ്ധവചനം. തേനേവാഹ – ‘‘ധമ്മസങ്ഖസമായുത്തം, നവങ്ഗം ജിനസാസന’’ന്തി. തത്ഥ ധമ്മസങ്ഖസമായുത്തന്തി ചതുസച്ചധമ്മകഥാസങ്ഖവരസമായുത്തം.

സുമനോ ¶ പന ലോകനായകോ അഭിസമ്ബോധിം പാപുണിത്വാ പടിഞ്ഞാനുരൂപം പടിപദം പടിപജ്ജമാനോ മഹാജനസ്സ ഭവബന്ധനമോക്ഖത്ഥായ കുസലരതനസ്സ കിലേസചോരേഹി വിലുപ്പമാനസ്സ പരിത്താനത്ഥം സീലവിപുലപാകാരം സമാധിപരിഖാപരിവാരിതം വിപസ്സനാഞാണദ്വാരം സതിസമ്പജഞ്ഞദള്ഹകവാടം സമാപത്തിമണ്ഡപാദിപടിമണ്ഡിതം ബോധിപക്ഖിയജനസമാകുലം അമതവരനഗരം മാപേസി. തേന വുത്തം –

‘‘നിജ്ജിനിത്വാ ¶ കിലേസേ സോ, പത്വാ സമ്ബോധിമുത്തമം;

മാപേസി നഗരം സത്ഥാ, സദ്ധമ്മപുരവരുത്തമ’’ന്തി.

തത്ഥ നിജ്ജിനിത്വാതി വിജിനിത്വാ അഭിഭുയ്യ, കിലേസാഭിസങ്ഖാരദേവപുത്തമാരേ വിദ്ധംസേത്വാതി അത്ഥോ ¶ . സോതി സോ സുമനോ ഭഗവാ. ‘‘വിജിനിത്വാ കിലേസേ ഹീ’’തിപി പാഠോ. തത്ഥ ഹി-കാരോ പദപൂരണമത്തേ നിപാതോ. പത്വാതി അധിഗന്ത്വാ. ‘‘പത്തോ’’തിപി പാഠോ. നഗരന്തി നിബ്ബാനനഗരം. സദ്ധമ്മപുരവരുത്തമന്തി സദ്ധമ്മസങ്ഖാതം പുരവരേസു ഉത്തമം സേട്ഠം പധാനഭൂതം. അഥ വാ സദ്ധമ്മമയേസു പുരേസു പവരേസു ഉത്തമം സദ്ധമ്മപുരവരുത്തമം. പുരിമസ്മിം അത്ഥവികപ്പേ ‘‘നഗര’’ന്തി തസ്സേവ വേവചനന്തി ദട്ഠബ്ബം. പടിവിദ്ധധമ്മസഭാവാനം സേക്ഖാസേക്ഖാനം അരിയപുഗ്ഗലാനം പതിട്ഠാനം ഗോചരനിവാസട്ഠേന നിബ്ബാനം ‘‘നഗര’’ന്തി വുച്ചതി. തസ്മിം പന സദ്ധമ്മവരനഗരേ സോ സത്ഥാ അവിച്ഛിന്നം അകുടിലം ഉജും പുഥുലഞ്ച വിത്ഥതഞ്ച സതിപട്ഠാനമയം മഹാവീഥിം മാപേസി. തേന വുത്തം –

‘‘നിരന്തരം അകുടിലം, ഉജും വിപുലവിത്ഥതം;

മാപേസി സോ മഹാവീഥിം, സതിപട്ഠാനവരുത്തമ’’ന്തി.

തത്ഥ നിരന്തരന്തി കുസലജവനസഞ്ചരണാനന്തരഭാവതോ നിരന്തരം. അകുടിലന്തി കുടിലഭാവകരദോസവിരഹിതതോ അകുടിലം. ഉജുന്തി അകുടിലത്താവ ഉജും. പുരിമപദസ്സേവ അത്ഥദീപകമിദം വചനം. വിപുലവിത്ഥതന്തി ആയാമതോ ച വിത്ഥാരതോ ച പുഥുലവിത്ഥതം, പുഥുലവിത്ഥതഭാവോ ലോകിയലോകുത്തരസതിപട്ഠാനവസേന ദട്ഠബ്ബോ. മഹാവീഥിന്തി മഹാമഗ്ഗം. സതിപട്ഠാനവരുത്തമന്തി സതിപട്ഠാനഞ്ച തം വരേസു ഉത്തമഞ്ചാതി സതിപട്ഠാനവരുത്തമം. അഥ വാ വരം സതിപട്ഠാനമയം ഉത്തമവീഥിന്തി അത്ഥോ.

ഇദാനി തസ്സ നിബ്ബാനമഹാനഗരസ്സ തസ്സം സതിപട്ഠാനവീഥിയം ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ ഛ അഭിഞ്ഞാ അട്ഠ സമാപത്തിയോതി ഇമാനി ¶ മഹഗ്ഘരതനാനി ഉഭോസു പസ്സേസു ധമ്മാപണേ പസാരേസി. തേന വുത്തം –

‘‘ഫലേ ചത്താരി സാമഞ്ഞേ, ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ;

ഛളഭിഞ്ഞാട്ഠസമാപത്തീ, പസാരേസി തത്ഥ വീഥിയ’’ന്തി.

ഇദാനി ¶ ഭഗവാ ഇമാനി രതനഭണ്ഡാനി യേ പന അപ്പമത്താ സതിമന്തോ പണ്ഡിതാ ഹിരിഓത്തപ്പവീരിയാദീഹി സമന്നാഗതാ, തേ ആദീയന്തീതി തേസം രതനാനം ഹരണൂപായം ദസ്സേന്തോ –

‘‘യേ അപ്പമത്താ അഖിലാ, ഹിരിവീരിയേഹുപാഗതാ;

തേ തേ ഇമേ ഗുണവരേ, ആദിയന്തി യഥാസുഖ’’ന്തി. – ആഹ;

തത്ഥ ¶ യേതി അനിയമുദ്ദേസോ. അപ്പമത്താതി പമാദസ്സ പടിപക്ഖഭൂതേന സതിയാ അവിപ്പവാസലക്ഖണേന അപ്പമാദേന സമന്നാഗതാ. അഖിലാതി പഞ്ചചേതോഖിലരഹിതാ. ഹിരിവീരിയേഹുപാഗതാതി കായദുച്ചരിതാദീഹി ഹിരീയതീതി ഹിരീ, ലജ്ജായേതം അധിവചനം. വീരസ്സ ഭാവോ വീരിയം, തം ഉസ്സാഹലക്ഖണം. തേഹി ഹിരിവീരിയേഹി ഉപാഗതാ സമന്നാഗതാ ഭബ്ബപുഗ്ഗലാ. തേതി ഇദം പുബ്ബേ അനിയമുദ്ദേസസ്സ നിയമുദ്ദേസോ. പുന തേതി വുത്തപ്പകാരേ ഗുണരതനവിസേസേ തേ കുലപുത്താ ആദിയന്തി പടിലഭന്തി അധിഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. സബ്ബം പന സുമനോ ഭഗവാ കതവിദിതമനോ ധമ്മഭേരിം ആഹനിത്വാ ധമ്മനഗരം മാപേത്വാ ഇമിനാ നയേന പഠമമേവ സതസഹസ്സകോടിയോ ബോധേസി. തേന വുത്തം –

‘‘ഏവമേതേന യോഗേന, ഉദ്ധരന്തോ മഹാജനം;

ബോധേസി പഠമം സത്ഥാ, കോടിസതസഹസ്സിയോ’’തി.

തത്ഥ ഉദ്ധരന്തോതി സംസാരസാഗരതോ അരിയമഗ്ഗനാവായ സമുദ്ധരന്തോ. കോടിസതസഹസ്സിയോതി സതസഹസ്സകോടിയോതി അത്ഥോ. വിപരിയായേന നിദ്ദിട്ഠം.

യദാ പന സുമനോ ലോകനായകോ സുനന്ദവതീനഗരേ അമ്ബരുക്ഖമൂലേ തിത്ഥിയമദമാനമദ്ദനം യമകപാടിഹാരിയം കത്വാ സത്താനം കോടിസഹസ്സം ധമ്മാമതം ¶ പായേസി. അയം ദുതിയോ അഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘യമ്ഹി കാലേ മഹാവീരോ, ഓവദീ തിത്ഥിയേ ഗണേ;

കോടിസഹസ്സാ ഭിസമിംസു, ദുതിയേ ധമ്മദേസനേ’’തി.

തത്ഥ തിത്ഥിയേ ഗണേതി തിത്ഥിയഭൂതേ ഗണേ, തിത്ഥിയാനം ഗണേ വാ ‘‘തിത്ഥിയേ അഭിമദ്ദന്തോ, ബുദ്ധോ ധമ്മമദേസയീ’’തി പഠന്തി കേചി.

യദാ പന ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു ദേവതാ ഇമസ്മിം ചക്കവാളേ സന്നിപതിത്വാ മനുസ്സാ ച നിരോധകഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘കഥം നിരോധം സമാപജ്ജന്തി, കഥം നിരോധസമാപന്നാ ഹോന്തി, കഥം ¶ നിരോധാ വുട്ഠഹന്തീ’’തി? ഏവം സമാപജ്ജനഅധിട്ഠാനവുട്ഠാനാദീസു വിനിച്ഛയം കാതും അസക്കോന്താ സഹ മനുസ്സേഹി ഛസു കാമാവചരദേവലോകേസു ദേവാ ച നവസു ബ്രഹ്മലോകേസു ബ്രഹ്മാനോ ച ദ്വേള്ഹകജാതാ ദ്വിധാ അഹേസും. തതോ നരസുന്ദരേന അരിന്ദമേന നാമ രഞ്ഞാ സദ്ധിം സായന്ഹസമയേ സുമനദസബലം ¶ സബ്ബലോകനാഥം ഉപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ അരിന്ദമോ രാജാ ഭഗവന്തം നിരോധപഞ്ഹം പുച്ഛി. തതോ ഭഗവതാ നിരോധപഞ്ഹേ വിസ്സജ്ജിതേ നവുതിപാണകോടിസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. അയം തതിയോ അഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘യദാ ദേവാ മനുസ്സാ ച, സമഗ്ഗാ ഏകമാനസാ;

നിരോധപഞ്ഹം പുച്ഛിംസു, സംസയം ചാപി മാനസം.

‘‘തദാപി ധമ്മദേസനേ, നിരോധപരിദീപനേ;

നവുതികോടിസഹസ്സാനം, തതിയാഭിസമയോ അഹൂ’’തി.

തസ്സ പന സുമനസ്സ ഭഗവതോ തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. തത്ഥ പഠമസന്നിപാതേ മേഖലനഗരം ഉപനിസ്സായ വസ്സം വസിത്വാ പഠമപവാരണായ അരഹന്താനം കോടിസഹസ്സേന ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബജിതേന സദ്ധിം ഭഗവാ പവാരേസി, അയം പഠമോ സന്നിപാതോ അഹോസി. അഥാപരേന സമയേന സങ്കസ്സനഗരസ്സാവിദൂരേ അരിന്ദമരാജകുസലബലനിബ്ബത്തേ യോജനപ്പമാണേ കനകപബ്ബതേ നിസിന്നോ സരദസമയരുചിരകരനികരോ ദിവസകരോ വിയ യുഗന്ധരപബ്ബതേ മുനിവരദിവസകരോ അരിന്ദമരാജാനം പരിവാരേത്വാ ¶ ആഗതാനം പുരിസാനം നവുതികോടിസഹസ്സാനി ദമേത്വാ സബ്ബേ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബാജേത്വാ തസ്മിംയേവ ദിവസേ അരഹത്തം പത്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി പരിവുതോ ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതേ സന്നിപാതേ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി. അയം ദുതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. യദാ പന സക്കോ ദേവരാജാ സുഗതദസ്സനത്ഥായ ഉപസങ്കമി, തദാ സുമനോ ഭഗവാ അസീതിയാ അരഹന്തകോടിസഹസ്സേഹി പരിവുതോ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി, അയം തതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘സന്നിപാതാ തയോ ആസും, സുമനസ്സ മഹേസിനോ;

ഖീണാസവാനം വിമലാനം, സന്തചിത്താന താദിനം.

‘‘വസ്സംവുട്ഠസ്സ ഭഗവതോ, അഭിഘുട്ഠേ പവാരണേ;

കോടിസതസഹസ്സേഹി, പവാരേസി തഥാഗതോ.

‘‘തതോ പരം സന്നിപാതേ, വിമലേ കഞ്ചനപബ്ബതേ;

നവുതികോടിസഹസ്സാനം, ദുതിയോ ആസി സമാഗമോ.

‘‘യദാ ¶ സക്കോ ദേവരാജാ, ബുദ്ധദസ്സനുപാഗമി;

അസീതികോടിസഹസ്സാനം, തതിയോ ആസി സമാഗമോ’’തി.

തത്ഥ ¶ അഭിഘുട്ഠേ പവാരണേതി ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ ദട്ഠബ്ബോ, അഭിഘുട്ഠായ പവാരണായാതി അത്ഥോ. തതോപരന്തി തതോ അപരഭാഗേ. കഞ്ചനപബ്ബതേതി കനകമയേ പബ്ബതേ. ബുദ്ധദസ്സനുപാഗമീതി ബുദ്ധദസ്സനത്ഥമുപാഗമി. തദാ കിര അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ അതുലോ നാമ നാഗരാജാ അഹോസി മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ. സോ ‘‘ലോകേ ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി സുത്വാ ഞാതിഗണപരിവുതോ സകഭവനാ നിക്ഖമിത്വാ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരസ്സ സുമനസ്സ ഭഗവതോ ദിബ്ബേഹി തുരിയേഹി ഉപഹാരം കാരേത്വാ മഹാദാനം പവത്തേത്വാ പച്ചേകദുസ്സയുഗാനി ദത്വാ സരണേസു പതിട്ഠാസി. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തേന വുത്തം –

‘‘അഹം തേന സമയേന, നാഗരാജാ മഹിദ്ധികോ;

അതുലോ നാമ നാമേന, ഉസ്സന്നകുസലസഞ്ചയോ.

‘‘തദാഹം നാഗഭവനാ, നിക്ഖമിത്വാ സഞാതിഭി;

നാഗാനം ദിബ്ബതുരിയേഹി, സസങ്ഘം ജിനമുപട്ഠഹിം.

‘‘കോടിസതസഹസ്സാനം ¶ , അന്നപാനേന തപ്പയിം;

പച്ചേകദുസ്സയുഗം ദത്വാ, സരണം തമുപാഗമിം.

‘‘സോപി മം ബുദ്ധോ ബ്യാകാസി, സുമനോ ലോകനായകോ;

അപരിമേയ്യിതോ കപ്പേ, അയം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി.

‘‘പധാനം പദഹിത്വാന…പേ… ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമം’’.

യഥാ കോണ്ഡഞ്ഞബുദ്ധവംസേ, ഏവം അട്ഠ ഗാഥാ വിത്ഥാരേതബ്ബാതി.

‘‘തസ്സാപി വചനം സുത്വാ, ഭിയ്യോ ചിത്തം പസാദയിം;

ഉത്തരിം വതമധിട്ഠാസിം, ദസപാരമിപൂരിയാ’’തി.

തസ്സ ¶ പന സുമനസ്സ ഭഗവതോ മേഖലം നാമ നഗരം അഹോസി, സുദത്തോ നാമ രാജാ പിതാ, സിരിമാ നാമ ദേവീ മാതാ, സരണോ ച ഭാവിതത്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, ഉദേനോ നാമുപട്ഠാകോ, സോണാ ച ഉപസോണാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നാഗരുക്ഖോ ബോധി, നവുതിഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം, നവുതിയേവ വസ്സസഹസ്സാനി ആയുപ്പമാണം അഹോസി, വടംസികാ നാമസ്സ മഹേസീ ദേവീ, അനൂപമോ നാമ പുത്തോ അഹോസി, ഹത്ഥിയാനേന നിക്ഖമി. ഉപട്ഠാകോ അങ്ഗരാജാ. അങ്ഗാരാമേ വസീതി. തേന വുത്തം –

‘‘നഗരം ¶ മേഖലം നാമ, സുദത്തോ നാമ ഖത്തിയോ;

സിരിമാ നാമ ജനികാ, സുമനസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘നവവസ്സസഹസ്സാനി, അഗാരം അജ്ഝ സോ വസി;

ചന്ദോ സുചന്ദോ വടംസോ ച, തയോ പാസാദമുത്തമാ.

‘‘തേസട്ഠിസതസഹസ്സാനി, നാരിയോ സമലങ്കതാ;

വടംസികാ നാമ നാരീ, അനൂപമോ നാമ അത്രജോ.

‘‘നിമിത്തേ ചതുരോ ദിസ്വാ, ഹത്ഥിയാനേന നിക്ഖമി;

അനൂനദസമാസാനി, പധാനം പദഹീ ജിനോ.

‘‘ബ്രഹ്മുനാ യാചിതോ സന്തോ, സുമനോ ലോകനായകോ;

വത്തി ചക്കം മഹാവീരോ, മേഖലേ പുരമുത്തമേ.

‘‘സരണോ ഭാവിതത്തോ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവകാ;

ഉദേനോ നാമുപട്ഠാകോ, സുമനസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘സോണാ ¶ ച ഉപസോണാ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവികാ;

സോപി ബുദ്ധോ അമിതയസോ, നാഗമൂലേ അബുജ്ഝഥ.

‘‘വരുണോ ചേവ സരണോ ച, അഹേസും അഗ്ഗുപട്ഠകാ;

ചാലാ ച ഉപചാലാ ച, അഹേസും അഗ്ഗുപട്ഠികാ.

‘‘ഉച്ചത്തനേന ¶ സോ ബുദ്ധോ, നവുതിഹത്ഥമുഗ്ഗതോ;

കഞ്ചനഗ്ഘിയസങ്കാസോ, ദസസഹസ്സീ വിരോചതി.

‘‘നവുതിവസ്സസഹസ്സാനി, ആയു വിജ്ജതി താവദേ;

താവതാ തിട്ഠമാനോ സോ, താരേസി ജനതം ബഹും.

‘‘താരണീയേ താരയിത്വാ, ബോധനീയേ ച ബോധയി;

പരിനിബ്ബായി സമ്ബുദ്ധോ, ഉളുരാജാവ അത്ഥമി.

‘‘തേ ച ഖീണാസവാ ഭിക്ഖൂ, സോ ച ബുദ്ധോ അസാദിസോ;

അതുലപ്പഭം ദസ്സയിത്വാ, നിബ്ബുതാ തേ മഹായസാ.

‘‘തഞ്ച ഞാണം അതുലിയം, താനി ച അതുലാനി രതനാനി;

സബ്ബം തമന്തരഹിതം, നനു രിത്താ സബ്ബസങ്ഖാരാ.

‘‘സുമനോ യസധരോ ബുദ്ധോ, അങ്ഗാരാമമ്ഹി നിബ്ബുതോ;

തത്ഥേവ തസ്സ ജിനഥൂപോ, ചതുയോജനമുഗ്ഗതോ’’തി.

തത്ഥ ¶ കഞ്ചനഗ്ഘിയസങ്കാസോതി വിവിധരതനവിചിത്തകഞ്ചനമയഗ്ഘികസദിസരൂപസോഭോ. ദസസഹസ്സീ വിരോചതീതി തസ്സ പഭായ ദസസഹസ്സീപി ലോകധാതു വിരോചതീതി അത്ഥോ. താരണീയേതി താരയിതബ്ബേ, താരയിതും വുത്തേ സബ്ബേ ബുദ്ധവേനേയ്യേതി അത്ഥോ. ഉളുരാജാവാതി ചന്ദോ വിയ. അത്ഥമീതി അത്ഥങ്ഗതോ. കേചി ‘‘അത്ഥം ഗതോ’’തി പഠന്തി. അസാദിസോതി അസദിസോ. മഹായസാതി മഹാകിത്തിസദ്ദാ മഹാപരിവാരാ ച. തഞ്ച ഞാണന്തി തം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണഞ്ച. അതുലിയന്തി അതുല്യം അസദിസം. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

സുമനബുദ്ധവംസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സുമനസ്സ ¶ ¶ പന ഭഗവതോ അപരഭാഗേ സാസനേ ചസ്സ അന്തരഹിതേ നവുതിവസ്സസഹസ്സായുകാ മനുസ്സാ അനുക്കമേന പരിഹായിത്വാ ദസവസ്സായുകാ ഹുത്വാ പുന അനുക്കമേന വഡ്ഢിത്വാ അസങ്ഖ്യേയ്യായുകാ ഹുത്വാ പുന പരിഹായമാനാ സട്ഠിവസ്സസഹസ്സായുകാ അഹേസും. തദാ രേവതോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. സോപി പാരമിയോ പൂരേത്വാ അനേകരതനസമുജ്ജലിതഭവനേ തുസിതഭവനേ നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ ചവിത്വാ സബ്ബധനധഞ്ഞവതിസുധഞ്ഞവതീനഗരേ സബ്ബാലങ്കാരസമലങ്കതഅമിതരുചിരപരിവാരപരിവുതസ്സ സിരിവിഭവസമുദയേനാകുലസ്സ സബ്ബസമിദ്ധിവിപുലസ്സ വിപുലസ്സ നാമ രഞ്ഞോ കുലേ സബ്ബജനനയനാലിപാലിസമാകുലായ സമ്ഫുല്ലനയനകുവലയസസ്സിരികസിനിദ്ധവദനകമലാകരസോഭാസമുജ്ജലായ സുരുചിരമനോഹരഗുണഗണവിപുലായ വിപുലായ നാമ അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ ദസന്നം മാസാനം അച്ചയേന ചിത്തകൂടപബ്ബതതോ സുവണ്ണഹംസരാജാ വിയ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമി.

തസ്സ പടിസന്ധിയം ജാതിയഞ്ച പാടിഹാരിയാനി പുബ്ബേ വുത്തനയാനേവ അഹേസും. സുദസ്സനരതനഗ്ഘിആവേളനാമകാ തയോ ചസ്സ പാസാദാ അഹേസും. സുദസ്സനാദേവിപ്പമുഖാനി തേത്തിംസ ഇത്ഥിസഹസ്സാനി പച്ചുപട്ഠിതാനി അഹേസും. താഹി പരിവുതോ സോ സുരയുവതീഹി പരിവുതോ ദേവകുമാരോ വിയ ഛബ്ബസ്സസഹസ്സാനി വിസയസുഖമനുഭവമാനോ അഗാരം ¶ അജ്ഝാവസി. സോ സുദസ്സനായ നാമ ദേവിയാ വരുണേ നാമ തനയേ ജാതേ ചത്താരി നിമിത്താനി ദിസ്വാ നാനാവിരാഗതനുവരവസനനിവസനോ ആമുക്കമുത്താഹാരമണികുണ്ഡലോ വരകേയൂരമകുടകടകധരോ പരമസുരഭിഗന്ധകുസുമസമലങ്കതോ പരമരുചിരകരനികരോ സരദസമയരജനികരോ വിയ താരാഗണപരിവുതോ വിയ ചന്ദോ തിദസഗണപരിവുതോ വിയ ദസസതനയനോ ബ്രഹ്മഗണപരിവുതോ വിയ ച ഹാരിതമഹാബ്രഹ്മാ ചതുരങ്ഗിനിയാ മഹതിയാ സേനായ പരിവുതോ ആജഞ്ഞരഥേന മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ സബ്ബാഭരണാനി ഓമുഞ്ചിത്വാ ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ഹത്ഥേ ദത്വാ ജലജാമലാവികലനീലകുവലയദലസദിസേനാതിനിസിതേനാതിതിഖിണേനാസിനാ സകേസമകുടം ഛിന്ദിത്വാ ആകാസേ ഖിപി. തം സക്കോ ദേവരാജാ സുവണ്ണചങ്കോടകേന ¶ പടിഗ്ഗഹേത്വാ താവതിംസഭവനം നേത്വാ സിനേരുമുദ്ധനി സത്തരതനമയം ചേതിയം അകാസി.

മഹാപുരിസോ ¶ പന ദേവദത്താനി കാസായാനി പരിദഹിത്വാ പബ്ബജി, ഏകാ ച നം പുരിസകോടി അനുപബ്ബജി. സോ തേഹി പരിവുതോ സത്തമാസേ പധാനചരിയം ചരിത്വാ വിസാഖപുണ്ണമായ അഞ്ഞതരായ സാധുദേവിയാ നാമ സേട്ഠിധീതായ ദിന്നം മധുപായാസം പരിഭുഞ്ജിത്വാ സാലവനേ ദിവാവിഹാരം വീതിനാമേത്വാ സായന്ഹസമയേ അഞ്ഞതരേനാജീവകേന ദിന്നാ അട്ഠ തിണമുട്ഠിയോ ഗഹേത്വാ മത്തവരനാഗഗാമീ നാഗബോധിം പദക്ഖിണം കത്വാ തേപണ്ണാസഹത്ഥവിത്ഥതം തിണസന്ഥരം സന്ഥരിത്വാ ചതുരങ്ഗവീരിയം അധിട്ഠായ നിസീദിത്വാ മാരബലം വിധമിത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝിത്വാ – ‘‘അനേകജാതിസംസാരം…പേ… തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി (ധ. പ. ൧൫൩-൧൫൪) ഉദാനം ഉദാനേസി. തേന വുത്തം –

‘‘സുമനസ്സ അപരേന, രേവതോ നാമ നായകോ;

അനുപമോ അസദിസോ, അതുലോ ഉത്തമോ ജിനോ’’തി.

രേവതോ കിര സത്ഥാ ബോധിസമീപേയേവ സത്തസത്താഹാനി വീതിനാമേത്വാ ധമ്മദേസനത്ഥം ബ്രഹ്മായാചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ – ‘‘കസ്സ നു ഖോ അഹം പഠമം ധമ്മം ദേസേയ്യ’’ന്തി (ദീ. നി. ൨.൭൨; മ. നി. ൧.൨൮൪; ൨.൩൪൧; മഹാവ. ൧൦) ഉപധാരേന്തോ അത്തനാ സഹ പബ്ബജിതഭിക്ഖുകോടിയോ അഞ്ഞേ ച ബഹൂ ദേവമനുസ്സേ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നേ ദിസ്വാ ആകാസേന ഗന്ത്വാ വരുണാരാമേ ഓതരിത്വാ തേഹി പരിവുതോ ഗമ്ഭീരം നിപുണം തിപരിവട്ടം അപ്പടിവത്തിയം അഞ്ഞേന അനുത്തരം ധമ്മചക്കം പവത്തേത്വാ ഭിക്ഖൂനം കോടി അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേസി. തീസു മഗ്ഗഫലേസു പതിട്ഠിതാനം ഗണനപരിച്ഛേദോ നത്ഥി. തേന വുത്തം –

‘‘സോപി ധമ്മം പകാസേസി, ബ്രഹ്മുനാ അഭിയാചിതോ;

ഖന്ധധാതുവവത്ഥാനം, അപ്പവത്തം ഭവാഭവേ’’തി.

തത്ഥ ¶ ഖന്ധധാതുവവത്ഥാനന്തി പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം അട്ഠാരസന്നം ധാതൂനം നാമരൂപവവത്ഥാനാദിവസേന വിഭാഗകരണം. സഭാവലക്ഖണസാമഞ്ഞലക്ഖണാദിവസേന രൂപാരൂപധമ്മപരിഗ്ഗഹോ ഖന്ധധാതുവവത്ഥാനം നാമ. അഥ വാ ഫേണപിണ്ഡൂപമം രൂപം പരിമദ്ദനാസഹനതോ ഛിദ്ദാവഛിദ്ദാദിഭാവതോ ച ഉദകപുബ്ബുളകം വിയ ¶ വേദനാ മുഹുത്തരമണീയഭാവതോ, മരീചികാ വിയ സഞ്ഞാ വിപ്പലമ്ഭനതോ, കദലിക്ഖന്ധോ വിയ സങ്ഖാരാ അസാരകതോ, മായാ വിയ വിഞ്ഞാണം വഞ്ചനകതോ’’തി ഏവമാദിനാപി നയേന അനിച്ചാനുപസ്സനാദിവസേനപി ഖന്ധധാതുവവത്ഥാനം വേദിതബ്ബം (വിഭ. അട്ഠ. ൨൬ കമാദിവിനിച്ഛയകഥാ). അപ്പവത്തം ഭവാഭവേതി ഏത്ഥ ഭവോതി വഡ്ഢി, അഭവോതി ഹാനി. ഭവോതി സസ്സതദിട്ഠി ¶ , അഭവോതി ഉച്ഛേദദിട്ഠി. ഭവോതി ഖുദ്ദകഭവോ, അഭവോതി മഹാഭവോ. ഭവോതി കാമഭവോ, അഭവോതി രൂപാരൂപഭവോതി ഏവമാദിനാ നയേന ഭവാഭവാനം അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ (മ. നി. അട്ഠ. ൨.൨൨൩; സം. നി. അട്ഠ. ൩.൫.൧൦൮൦; ഉദാ. അട്ഠ. ൨൦). തേസം ഭവാഭവാനം അപ്പവത്തിഹേതുഭൂതം ധമ്മം പകാസേസീതി അത്ഥോ. അഥ വാ ഭവതി അനേനാതി ഭവോ, തീസു ഭവേസു ഉപ്പത്തിനിമിത്തം കമ്മാദികം. ഉപപത്തിഭവോ അഭവോ നാമ. ഉഭയത്ഥ നികന്തിയാ പഹാനകരം അപ്പവത്തം ധമ്മം ദേസേസീതി അത്ഥോ. തസ്സ പന രേവതബുദ്ധസ്സ തയോവ അഭിസമയാ അഹേസും. പഠമോ പനസ്സ ഗണനപഥം വീതിവത്തോ. തേന വുത്തം –

‘‘തസ്സാഭിസമയാ തീണി, അഹേസും ധമ്മദേസനേ;

ഗണനായ ന വത്തബ്ബോ, പഠമാഭിസമയോ അഹൂ’’തി.

തത്ഥ തീണീതി തയോ, ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ, അയം പഠമോ അഭിസമയോ അഹോസി.

അഥാപരേന സമയേന നഗരുത്തരേ ഉത്തരേ നഗരേ സബ്ബാരിന്ദമോ അരിന്ദമോ നാമ രാജാ അഹോസി. സോ കിര ഭഗവന്തം അത്തനോ നഗരമനുപ്പത്തം സുത്വാ തീഹി ജനകോടീഹി പരിവുതോ ഭഗവതോ പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ സ്വാതനായ നിമന്തേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സത്താഹം മഹാദാനം പവത്തേത്വാ തിഗാവുതവിത്ഥതം ദീപപൂജം കത്വാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ നിസീദി. അഥ ഭഗവാ തസ്സ മനോനുകൂലം വിചിത്തനയം ധമ്മം ദേസേസി. തത്ഥ ദേവമനുസ്സാനം കോടിസഹസ്സസ്സ ദുതിയാഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘യദാ അരിന്ദമം രാജം, വിനേസി രേവതോ മുനി;

തദാ കോടിസഹസ്സാനം, ദുതിയാഭിസമയോ അഹൂ’’തി.

അഥാപരേന ¶ ¶ സമയേന രേവതോ സത്ഥാ ഉത്തരനിഗമം നാമ ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തോ സത്താഹം നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ നിസീദി. തദാ കിര ഉത്തരനിഗമവാസിനോ മനുസ്സാ യാഗുഭത്തഖജ്ജകഭേസജ്ജപാനകാദീനി ആഹരിത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ ഭിക്ഖൂ പരിപുച്ഛിംസു – ‘‘കുഹിം, ഭന്തേ, ഭഗവാ’’തി? തതോ തേസം ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘ഭഗവാ, ആവുസോ, നിരോധസമാപത്തിം സമാപന്നോ’’തി. അഥാതീതേ തസ്മിം സത്താഹേ ഭഗവന്തം നിരോധസമാപത്തിതോ വുട്ഠിതം ¶ സരദസമയേ സൂരിയോ വിയ അത്തനോ അനൂപമായ ബുദ്ധസിരിയാ വിരോചമാനം ദിസ്വാ നിരോധസമാപത്തിയാ ഗുണാനിസംസം പുച്ഛിംസു. ഭഗവാ ച തേസം നിരോധസമാപത്തിയാ ഗുണാനിസംസം കഥേസി. തദാ ദേവമനുസ്സാനം കോടിസതം അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി. അയം തതിയോ അഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘സത്താഹം പടിസല്ലാനാ, വുട്ഠഹിത്വാ നരാസഭോ;

കോടിസതം നരമരൂനം, വിനേസി ഉത്തമേ ഫലേ’’തി.

സുധഞ്ഞവതീനഗരേ പഠമമഹാപാതിമോക്ഖുദ്ദേസേ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബജിതാനം അരഹന്താനം ഗണനപഥം വീതിവത്താനം പഠമോ സന്നിപാതോ അഹോസി. മേഖലനഗരേ കോടിസതസഹസ്സസങ്ഖാതാനം ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബജിതാനം അരഹന്താനം ദുതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. രേവതസ്സ പന ഭഗവതോ ധമ്മചക്കാനുവത്തകോ വരുണോ നാമ അഗ്ഗസാവകോ പഞ്ഞവന്താനം അഗ്ഗോ ആബാധികോ അഹോസി. തത്ഥ ഗിലാനപുച്ഛനത്ഥായ സമ്പത്തമഹാജനസ്സ ലക്ഖണത്തയപരിദീപകം ധമ്മം ദേസേത്വാ കോടിസതസഹസ്സം പുരിസാനം ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബാജേത്വാ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ ചതുരങ്ഗിനികേ സന്നിപാതേ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി. അയം തതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘സന്നിപാതാ തയോ ആസും, രേവതസ്സ മഹേസിനോ;

ഖീണാസവാനം വിമലാനം, സുവിമുത്താന താദിനം.

‘‘അതിക്കന്താ ഗണനപഥം, പഠമം യേ സമാഗതാ;

കോടിസതസഹസ്സാനം, ദുതിയോ ആസി സമാഗമോ.

‘‘യോപി പഞ്ഞായ അസമോ, തസ്സ ചക്കാനുവത്തകോ;

സോ തദാ ബ്യാധിതോ ആസി, പത്തോ ജീവിതസംസയം.

‘‘തസ്സ ¶ ഗിലാനപുച്ഛായ, യേ തദാ ഉപഗതാ മുനീ;

കോടിസതസഹസ്സാ അരഹന്തോ, തതിയോ ആസി സമാഗമോ’’തി.

തത്ഥ ചക്കാനുവത്തകോതി ധമ്മചക്കാനുവത്തകോ. പത്തോ ജീവിതസംസയന്തി ഏത്ഥ ജീവിതേ സംസയം ജീവിതസംസയം, ജീവിതക്ഖയം ¶ പാപുണാതി വാ, ന വാ പാപുണാതീതി ഏവം ജീവിതസംസയം പത്തോ, ബ്യാധിതസ്സ ¶ ബലവഭാവേന മരതി, ന മരതീതി ജീവിതേ സംസയം പത്തോതി അത്ഥോ. യേ തദാ ഉപഗതാ മുനീതി ഇതി ദീഘഭാവേ സതി ഭിക്ഖൂനം ഉപരി ഹോതി, രസ്സേ അനുസ്സരേന സദ്ധിം വരുണസ്സ ഉപരി ഹോതി.

തദാ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ രമ്മവതീനഗരേ അതിദേവോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ ബ്രാഹ്മണധമ്മേ പാരം ഗതോ രേവതം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ദിസ്വാ തസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ സരണേസു പതിട്ഠായ സിലോകസഹസ്സേന ദസബലം കിത്തേത്വാ സഹസ്സഗ്ഘനികേന ഉത്തരാസങ്ഗേന ഭഗവന്തം പൂജേസി. സോപി നം ബുദ്ധോ ബ്യാകാസി – ‘‘ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ദ്വിന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി. തേന വുത്തം –

‘‘അഹം തേന സമയേന, അതിദേവോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ;

ഉപഗന്ത്വാ രേവതം ബുദ്ധം, സരണം തസ്സ ഗഞ്ഛഹം.

‘‘തസ്സ സീലം സമാധിഞ്ച, പഞ്ഞാഗുണമനുത്തമം;

ഥോമയിത്വാ യഥാഥാമം, ഉത്തരീയമദാസഹം.

‘‘സോപി മം ബുദ്ധോ ബ്യാകാസി, രേവതോ ലോകനായകോ;

അപരിമേയ്യിതോ കപ്പേ, അയം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി.

‘പധാനം പദഹിത്വാന…പേ… ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമ’’’ന്തി. –

‘‘തസ്സാപി വചനം സുത്വാ, ഭിയ്യോ ചിത്തം പസാദയിം;

ഉത്തരിം വതമധിട്ഠാസിം, ദസപാരമിപൂരിയാ.

‘‘തദാപി തം ബുദ്ധധമ്മം, സരിത്വാ അനുബ്രൂഹയിം;

ആഹരിസ്സാമി തം ധമ്മം, യം മയ്ഹം അഭിപത്ഥിത’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ സരണം തസ്സ ഗഞ്ഛഹന്തി തം സരണം അഗഞ്ഛിം അഹം, ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം. പഞ്ഞാഗുണന്തി ¶ പഞ്ഞാസമ്പത്തിം. അനുത്തമന്തി സേട്ഠം. ‘‘പഞ്ഞാവിമുത്തിഗുണമുത്തമ’’ന്തിപി പാഠോ, സോ ഉത്താനോവ. ഥോമയിത്വാതി ഥോമേത്വാ വണ്ണയിത്വാ. യഥാഥാമന്തി യഥാബലം. ഉത്തരീയന്തി ¶ ഉത്തരാസങ്ഗം. അദാസഹന്തി അദാസിം അഹം. ബുദ്ധധമ്മന്തി ബുദ്ധഭാവകരം ധമ്മം, പാരമീധമ്മന്തി അത്ഥോ. സരിത്വാതി അനുസ്സരിത്വാ. അനുബ്രൂഹയിന്തി അഭിവഡ്ഢേസിം. ആഹരിസ്സാമീതി ആനയിസ്സാമി. തം ധമ്മന്തി തം ബുദ്ധത്തം. യം മയ്ഹം അഭിപത്ഥിതന്തി യം മയാ അഭിപത്ഥിതം ബുദ്ധത്തം, തം ആഹരിസ്സാമീതി അത്ഥോ.

തസ്സ പന രേവതസ്സ ഭഗവതോ നഗരം സുധഞ്ഞവതീ നാമ അഹോസി, പിതാ വിപുലോ നാമ ഖത്തിയോ, മാതാ വിപുലാ നാമ, വരുണോ ച ബ്രഹ്മദേവോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സമ്ഭവോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, ഭദ്ദാ ച സുഭദ്ദാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നാഗരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, ആയു സട്ഠിവസ്സസഹസ്സാനി, സുദസ്സനാ നാമ അഗ്ഗമഹേസീ, വരുണോ നാമ പുത്തോ, ആജഞ്ഞരഥേന നിക്ഖമി.

‘‘തസ്സ ദേഹാഭിനിക്ഖന്തം, പഭാജാലമനുത്തരം;

ദിവാ ചേവ തദാ രത്തിം, നിച്ചം ഫരതി യോജനം.

‘‘ധാതുയോ മമ സബ്ബാപി, വികിരന്തൂതി സോ ജിനോ;

അധിട്ഠാസി മഹാവീരോ, സബ്ബസത്താനുകമ്പകോ.

‘‘മഹാനാഗവനുയ്യാനേ, മഹതോ നഗരസ്സ സോ;

പൂജിതോ നരമരൂഹി, പരിനിബ്ബായി രേവതോ’’തി.

‘‘നഗരം സുധഞ്ഞവതീ നാമ, വിപുലോ നാമ ഖത്തിയോ;

വിപുലാ നാമ ജനികാ, രേവതസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘വരുണോ ബ്രഹ്മദേവോ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവകാ;

സമ്ഭവോ നാമുപട്ഠാകോ, രേവതസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘ഭദ്ദാ ¶ ചേവ സുഭദ്ദാ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവികാ;

സോപി ബുദ്ധോ അസമസമോ, നാഗമൂലേ അബുജ്ഝഥ.

‘‘പദുമോ ¶ കുഞ്ജരോ ചേവ, അഹേസും അഗ്ഗുപട്ഠകാ;

സിരിമാ ചേവ യസവതീ, അഹേസും അഗ്ഗുപട്ഠികാ.

‘‘ഉച്ചത്തനേന സോ ബുദ്ധോ, അസീതിഹത്ഥമുഗ്ഗതോ;

ഓഭാസേതി ദിസാ സബ്ബാ, ഇന്ദകേതുവ ഉഗ്ഗതോ.

‘‘തസ്സ സരീരേ നിബ്ബത്താ, പഭാമാലാ അനുത്തരാ;

ദിവാ വാ യദി വാ രത്തിം, സമന്താ ഫരതി യോജനം.

‘‘സട്ഠിവസ്സസഹസ്സാനി ¶ , ആയു വിജ്ജതി താവദേ;

താവതാ ദിട്ഠമാനോ സോ, താരേസി ജനതം ബഹും.

‘‘ദസ്സയിത്വാ ബുദ്ധബലം അമതം ലോകേ പകാസയം;

നിബ്ബായി അനുപാദാനോ, യഥഗ്ഗുപാദാനസങ്ഖയാ.

‘‘സോ ച കായോ രതനനിഭോ, സോ ച ധമ്മോ അസാദിസോ;

സബ്ബം തമന്തരഹിതം, നനു രിത്താ സബ്ബസങ്ഖാരാ’’തി.

തത്ഥ ഓഭാസേതീതി പകാസയതി. ഉഗ്ഗതോതി ഉസ്സിതോ. പഭാമാലാതി പഭാവേലാ. യഥഗ്ഗീതി അഗ്ഗി വിയ. ഉപാദാനസങ്ഖയാതി ഇന്ധനക്ഖയാ. സോ ച കായോ രതനനിഭോതി സോ ച തസ്സ ഭഗവതോ കായോ സുവണ്ണവണ്ണോ. ‘‘തഞ്ച കായം രതനനിഭ’’ന്തിപി പാഠോ, ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന വുത്തം. സോയേവ പനസ്സത്ഥോ. സേസഗാഥാസു സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

രേവതബുദ്ധവംസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തസ്സ ¶ ¶ പന അപരഭാഗേ തസ്സ സാസനേപി അന്തരഹിതേ സോഭിതോ നാമ ബോധിസത്തോ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി പാരമിയോ പൂരേത്വാ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തിത്വാ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ ദേവേഹി ആയാചിതോ തുസിതപുരതോ ചവിത്വാ സുധമ്മനഗരേ സുധമ്മരാജസ്സ കുലേ സുധമ്മായ നാമ ദേവിയാ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി. സോ ദസന്നം മാസാനം അച്ചയേന സുധമ്മുയ്യാനേ മാതുകുച്ഛിതോ പരിസുദ്ധവിരാജിതഘനമേഘപടലതോ പുണ്ണചന്ദോ വിയ നിക്ഖമി. തസ്സ പടിസന്ധിയം ജാതിയഞ്ച പാടിഹാരിയാനി പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരാനി.

സോ ദസവസ്സസഹസ്സാനി അഗാരം അജ്ഝാവസിത്വാ സത്തത്തിംസനാടകിത്ഥിസഹസ്സാനം അഗ്ഗായ അഗ്ഗമഹേസിയാ മഖിലദേവിയാ കുച്ഛിസ്മിം സീഹകുമാരേ നാമ പുത്തേ ഉപ്പന്നേ ചത്താരി നിമിത്താനി ദിസ്വാ സഞ്ജാതസംവേഗോ പാസാദേയേവ പബ്ബജിത്വാ തത്ഥേവ ആനാപാനസ്സതിസമാധിം ഭാവേത്വാ ചത്താരി ഝാനാനി പടിലഭിത്വാ സത്താഹം തത്ഥേവ പധാനചരിയമചരി. തതോ മഖിലമഹാദേവിയാ ദിന്നം പരമമധുരം മധുപായാസം പരിഭുഞ്ജിത്വാ അഭിനിക്ഖമനത്ഥായ ചിത്തമുപ്പാദേസി – ‘‘അയം പാസാദോ അലങ്കതപടിയത്തോ മഹാജനസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ ¶ ആകാസേന ഗന്ത്വാ ബോധിരുക്ഖം മജ്ഝേകത്വാ പഥവിയം ഓതരതു, ഇമാ ച ഇത്ഥിയോ മയി ബോധിമൂലേ നിസിന്നേ അവുത്താ സയമേവ പാസാദതോ നിക്ഖമന്തൂ’’തി. സഹചിത്തുപ്പാദാ പാസാദോ ച സുധമ്മരാജഭവനതോ ഉപ്പതിത്വാ അസിതഞ്ജനസങ്കാസമാകാസമബ്ഭുഗ്ഗഞ്ഛി. സോ സമോസരിതസുരഭികുസുമദാമസമലങ്കതപാസാദതലോ സകലമ്പി ഗഗനതലം സമലങ്കുരുമാനോ വിയ കനകരസധാരാസദിസരുചിരകരനികരോ ദിവസകരോ വിയ ച സരദസമയരജനികരോ വിയ ച വിരോചമാനോ വിലമ്ബമാനവിവിധവിചിത്തകിങ്കിണികജാലോ യസ്സ കിര വാതേരിതസ്സ സുകുസലജനവാദിതസ്സ പഞ്ചങ്ഗികസ്സ തുരിയസ്സ വിയ സദ്ദോ വഗ്ഗു ച രജനീയോ ച കമനീയോ ച അഹോസി.

ദൂരതോ പട്ഠായ സുയ്യമാനേന മധുരേന സരേന സത്താനം സോതാനി ഓദഹമാനോ ഘരചച്ചരചതുക്കവീഥിആദീസു ഠത്വാ പവത്തിതകഥാസല്ലാപേസു മനുസ്സേസു നാതിനീചേന നാതിഉച്ചേന തരുവരവനമത്ഥകാവിദൂരേനാകാസേന പലോഭയമാനോ ¶ വിയ തരുവരസാഖാനാനാരതനജുതിവിസരസമുജ്ജലേന വണ്ണേന ¶ ജനനയനാനി ആകഡ്ഢേന്തോ വിയ ച പുഞ്ഞാനുഭാവം സമുഗ്ഘോസയന്തോ വിയ ച ഗഗനതലം പടിപജ്ജി. തത്ഥ നാടകിത്ഥിയോപി പഞ്ചങ്ഗികസ്സ വരതുരിയസ്സ മധുരേന സരേന ഉപഗായിംസു ചേവ വിലപിംസു ച. ചതുരങ്ഗിനീ കിരസ്സ സേനാപി അലങ്കാര-കായാഭരണ-ജുതി-സമുദയ-സമുജ്ജോതനാനാവിരാഗ-സുരഭികുസുമവസനാഭരണസോഭിതാ അമരവരസേനാ വിയ പരമരുചിരദസ്സനാ ധരണീ വിയ ഗഗനതലേന പാസാദം പരിവാരേത്വാ അഗമാസി.

തതോ പാസാദോ ഗന്ത്വാ അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം ഉജുവിപുലവട്ടക്ഖന്ധം കുസുമപല്ലവമകുലസമലങ്കതം നാഗരുക്ഖം മജ്ഝേകത്വാ ഓതരിത്വാ ഭൂമിയം പതിട്ഠഹി. നാടകിത്ഥിയോ ച കേനചി അവുത്താവ തതോ പാസാദതോ ഓതരിത്വാ പക്കമിംസു. അനേകഗുണസോഭിതോ കിര സോഭിതോപി മഹാപുരിസോ മഹാജനകതപരിവാരോയേവ രത്തിയാ തീസു യാമേസു തിസ്സോ വിജ്ജായോ ഉപ്പാദേസി. മാരബലം പനസ്സ ധമ്മതാബലേനേവ യഥാഗതമഗമാസി. പാസാദോ പന തത്ഥേവ അട്ഠാസി. സോഭിതോ പന ഭഗവതാ സമ്ബോധിം പത്വാ – ‘‘അനേകജാതിസംസാരം…പേ… തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി ഉദാനം ഉദാനേത്വാ ബോധിസമീപേയേവ സത്തസത്താഹം വീതിനാമേത്വാ ബ്രഹ്മുനോ ധമ്മജ്ഝേസനം പടിജാനിത്വാ – ‘‘കസ്സ നു ഖോ പഠമം ധമ്മം ദേസേയ്യ’’ന്തി ബുദ്ധചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തോ അത്തനോ വേമാതികേ കനിട്ഠഭാതികേ അസമകുമാരഞ്ച സുനേത്തകുമാരഞ്ച ദിസ്വാ – ‘‘ഇമേ ദ്വേ കുമാരാ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നാ ഗമ്ഭീരം നിപുണം ധമ്മം പടിവിജ്ഝിതും സമത്ഥാ, ഹന്ദാഹം ഇമേസം ധമ്മം ദേസേയ്യ’’ന്തി ആകാസേനാഗന്ത്വാ സുധമ്മുയ്യാനേ ഓതരിത്വാ ദ്വേപി കുമാരേ ഉയ്യാനപാലേന പക്കോസാപേത്വാ തേഹി സപരിവാരേഹി പരിവുതോ മഹാജനമജ്ഝേ ധമ്മചക്കം പവത്തേസി. തേന വുത്തം –

‘‘രേവതസ്സ അപരേന, സോഭിതോ നാമ നായകോ;

സമാഹിതോ സന്തചിത്തോ, അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ.

‘‘സോ ¶ ജിനോ സകഗേഹമ്ഹി, മാനസം വിനിവത്തയി;

പത്വാന കേവലം ബോധിം, ധമ്മചക്കം പവത്തയി.

‘‘യാവ ഹേട്ഠാ അവീചിതോ, ഭവഗ്ഗാ ചാപി ഉദ്ധതോ;

ഏത്ഥന്തരേ ഏകപരിസാ, അഹോസി ധമ്മദേസനേ.

‘‘തായ ¶ പരിസായ സമ്ബുദ്ധോ, ധമ്മചക്കം പവത്തയി;

ഗണനായ ന വത്തബ്ബോ, പഠമാഭിസമയോ അഹൂ’’തി.

തത്ഥ ¶ സകഗേഹമ്ഹീതി അത്തനോ ഭവനേയേവ, അന്തോപാസാദതലേയേവാതി അത്ഥോ. മാനസം വിനിവത്തയീതി ചിത്തം പരിവത്തേസി, സകഗേഹേ ഠത്വാ സത്തദിവസബ്ഭന്തരേയേവ പുഥുജ്ജനഭാവതോ ചിത്തം വിനിവത്തേത്വാ ബുദ്ധത്തം പാപുണീതി അത്ഥോ. ഹേട്ഠാതി ഹേട്ഠതോ. ഭവഗ്ഗാതി അകനിട്ഠഭവനതോ. തായ പരിസായാതി തസ്സാ പരിസായ മജ്ഝേ. ഗണനായ ന വത്തബ്ബോതി ഗണനപഥമതീതാതി അത്ഥോ. പഠമാഭിസമയോതി പഠമോ ധമ്മാഭിസമയോ. അഹൂതി ഗണനായ ന വത്തബ്ബാ പരിസാ അഹോസീതി അത്ഥോ. ‘‘പഠമേ അഭിസമിംസുയേവാ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ പഠമധമ്മദേസനേ അഭിസമിംസു യേ ജനാ, തേ ഗണനായ ന വത്തബ്ബാതി അത്ഥോ.

അഥാപരേന സമയേന സുദസ്സനനഗരദ്വാരേ ചിത്തപാടലിയാ മൂലേ യമകപാടിഹാരിയം കത്വാ നവകനകമണിമയഭവനേ താവതിംസഭവനേ പാരിച്ഛത്തകമൂലേ പണ്ഡുകമ്ബലസിലാതലേ നിസീദിത്വാ അഭിധമ്മം ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ നവുതികോടിസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. അയം ദുതിയോ അഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘തതോ പരമ്പി ദേസേന്തേ, മരൂനഞ്ച സമാഗമേ;

നവുതികോടിസഹസ്സാനം, ദുതിയാഭിസമയോ അഹൂ’’തി.

അഥാപരേന സമയേന സുദസ്സനനഗരേ ജയസേനോ നാമ രാജകുമാരോ യോജനപ്പമാണം വിഹാരം കാരേത്വാ അസോകസ്സകണ്ണചമ്പകനാഗപുന്നാഗവകുലസുരഭിചൂതപനസാസനസാലകുന്ദ- സഹകാരകരവീരാദിതരുവരനിരന്തരം ആരാമം രോപേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ നിയ്യാതേസി. ദാനാനുമോദനം കത്വാ യാഗം വണ്ണേത്വാ ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേസി. തദാ കോടിസതസഹസ്സസത്തനികായസ്സ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. അയം തതിയാഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘പുനാപരം രാജപുത്തോ, ജയസേനോ നാമ ഖത്തിയോ;

ആരാമം രോപയിത്വാന, ബുദ്ധേ നിയ്യാതയീ തദാ.

‘‘തസ്സ ¶ ¶ യാഗം പകിത്തേന്തോ, ധമ്മം ദേസേസി ചക്ഖുമാ;

തദാ കോടിസഹസ്സാനം, തതിയാഭിസമയോ അഹൂ’’തി.

പുന ഉഗ്ഗതോ നാമ രാജാ സുനന്ദനഗരേ സുനന്ദം നാമ വിഹാരം കാരേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അദാസി. തസ്മിം ദാനേ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബജിതാനം കോടിസതം അരഹന്താനം സന്നിപാതോ ¶ , തേസം മജ്ഝേ സോഭിതോ ഭഗവാ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി. അയം പഠമോ സന്നിപാതോ അഹോസി. പുന മേഖലാനഗരേ ധമ്മഗണോ ധമ്മഗണാരാമം നാമ പവരാരാമം മഹാവിഹാരം കാരേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദത്വാ സഹ സബ്ബപരിക്ഖാരേഹി ദാനം അദാസി. തസ്മിം സമാഗമേ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേന പബ്ബജിതാനം നവുതിയാ അരഹന്തകോടീനം സന്നിപാതേ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി. അയം ദുതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. യദാ പന ഭഗവാ ദസസതനയനപുരേ വസ്സം വസിത്വാ പവാരണായ സുരവരപരിവുതോ ഓതരി, തദാ അസീതിയാ അരഹന്തകോടീഹി സദ്ധിം ചതുരങ്ഗികേ സന്നിപാതേ പവാരേസി. അയം തതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘സന്നിപാതാ തയോ ആസും, സോഭിതസ്സ മഹേസിനോ;

ഖീണാസവാനം വിമലാനം, സന്തചിത്താന താദിനം.

‘‘ഉഗ്ഗതോ നാമ സോ രാജാ, ദാനം ദേതി നരുത്തമേ;

തമ്ഹി ദാനേ സമാഗഞ്ഛും, അരഹന്താ സതകോടിയോ.

‘‘പുനാപരം പുരഗണോ, ദേതി ദാനം നരുത്തമേ;

തദാ നവുതികോടീനം, ദുതിയോ ആസി സമാഗമോ.

‘‘ദേവലോകേ വസിത്വാന, യദാ ഓരോഹതീ ജിനോ;

തദാ അസീതികോടീനം, തതിയോ ആസി സമാഗമോ’’തി.

തദാ കിര അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ രമ്മവതീനഗരേ ഉഭതോ സുജാതോ ‘സുജാതോ’ നാമ ബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ സോഭിതസ്സ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനം സുത്വാ സരണേസു പതിട്ഠായ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ തേമാസം മഹാദാനമദാസി. സോപി നം ‘‘അനാഗതേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തേന വുത്തം –

‘‘അഹം ¶ തേന സമയേന, സുജാതോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ;

തദാ സസാവകം ബുദ്ധം, അന്നപാനേന തപ്പയിം.

‘‘സോപി മം ബുദ്ധോ ബ്യാകാസി, സോഭിതോ ലോകനായകോ;

അപരിമേയ്യിതോ കപ്പേ, അയം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി.

‘‘പധാനം ¶ ¶ പദഹിത്വാന…പേ… ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമം.

‘‘തസ്സാപി വചനം സുത്വാ, ഹട്ഠോ സംവിഗ്ഗമാനസോ;

തമേവത്ഥമനുപ്പത്തിയാ, ഉഗ്ഗം ധിതിമകാസഹ’’ന്തി.

തത്ഥ തമേവത്ഥമനുപ്പത്തിയാതി തസ്സ ബുദ്ധത്തസ്സ അനുപ്പത്തിഅത്ഥം, തസ്സ പന സോഭിതബുദ്ധസ്സ – ‘‘അനാഗതേ അയം ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി വചനം സുത്വാ ‘‘അവിതഥവചനാ ഹി ബുദ്ധാ’’തി ബുദ്ധത്തപ്പത്തിഅത്ഥന്തി അത്ഥോ. ഉഗ്ഗന്തി തിബ്ബം ഘോരം. ധിതിന്തി വീരിയം. അകാസഹന്തി അകാസിം അഹം.

തസ്സ പന സോഭിതസ്സ ഭഗവതോ സുധമ്മം നാമ നഗരം അഹോസി, പിതാ സുധമ്മോ നാമ രാജാ, മാതാ സുധമ്മാ നാമ ദേവീ, അസമോ ച സുനേത്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, അനോമോ നാമുപട്ഠാകോ, നകുലാ ച സുജാതാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നാഗരുക്ഖോ ബോധി, അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം അഹോസി, നവുതിവസ്സസഹസ്സാനി ആയുപ്പമാണം, മഖിലാ നാമസ്സ മഹാദേവീ, സീഹകുമാരോ നാമ അത്രജോ, നാടകിത്ഥീനം സത്തത്തിംസസഹസ്സാനി നവവസ്സസഹസ്സാനി അഗാരം അജ്ഝാവസി. പാസാദേന അഭിനിക്ഖമി. ജയസേനോ നാമ രാജാ ഉപട്ഠാകോ. സേതാരാമേ കിര വസീതി. തേന വുത്തം –

‘‘സുധമ്മം നാമ നഗരം, സുധമ്മോ നാമ ഖത്തിയോ;

സുധമ്മാ നാമ ജനികാ, സോഭിതസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘അസമോ ച സുനേത്തോ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവകാ;

അനോമോ നാമുപട്ഠാകോ, സോഭിതസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘നകുലാ ച സുജാതാ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവികാ;

ബുജ്ഝമാനോ ച സോ ബുദ്ധോ, നാഗമൂലേ അബുജ്ഝഥ.

‘‘അട്ഠപണ്ണാസരതനം ¶ , അച്ചുഗ്ഗതോ മഹാമുനി;

ഓഭാസേതി ദിസാ സബ്ബാ, സതരംസീവ ഉഗ്ഗതോ.

‘‘തഥാ ¶ സുഫുല്ലം പവനം, നാനാഗന്ധേഹി ധൂപിതം;

തഥേവ തസ്സ പാവചനം, സീലഗന്ധേഹി ധൂപിതം.

‘‘യഥാപി സാഗരോ നാമ, ദസ്സനേന അതപ്പിയോ;

തഥേവ തസ്സ പാവചനം, സവനേന അതപ്പിയം.

‘‘നവുതിവസ്സസഹസ്സാനി ¶ , ആയു വിജ്ജതി താവദേ;

താവതാ തിട്ഠമാനോ സോ, താരേസി ജനതം ബഹും.

‘‘ഓവാദം അനുസിട്ഠിഞ്ച, ദത്വാന സേസകേ ജനേ;

ഹുതാസനോവ താപേത്വാ, നിബ്ബുതോ സോ സസാവകോ.

‘‘സോ ച ബുദ്ധോ അസമസമോ, തേപി സാവകാ ബലപ്പത്താ;

സബ്ബം തമന്തരഹിതം, നനു രിത്താ സബ്ബസങ്ഖാരാ’’തി.

തത്ഥ സതരംസീവാതിആദിച്ചോ വിയ, സബ്ബാ ദിസാ ഓഭാസേതീതി അത്ഥോ. പവനന്തി മഹാവനം. ധൂപിതന്തി വാസിതം ഗന്ധിതം. അതപ്പിയോതി അതിത്തികരോ, അതിത്തിജനനോ വാ. താവദേതി തസ്മിം കാലേ, താവതകം കാലന്തി അത്ഥോ. താരേസീതി താരയീ. ഓവാദന്തി സകിം വാദോ ഓവാദോ നാമ. അനുസിട്ഠിന്തി പുനപ്പുനം വചനം അനുസിട്ഠി നാമ. സേസകേ ജനേതി സച്ചപ്പടിവേധം അപ്പത്തസ്സ സേസജനസ്സ, സാമിഅത്ഥേ ഭുമ്മവചനം. ഹുതാസനോവ താപേത്വാതി അഗ്ഗി വിയ തപ്പേത്വാ. അയമേവ വാ പാഠോ, ഉപാദാനക്ഖയാ ഭഗവാ പരിനിബ്ബുതോതി അത്ഥോ. സേസഗാഥാസു സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

സോഭിതബുദ്ധവംസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സോഭിതബുദ്ധേ ¶ ¶ പന പരിനിബ്ബുതേ തസ്സ അപരഭാഗേ ഏകമസങ്ഖ്യേയ്യം ബുദ്ധുപ്പാദരഹിതം അഹോസി. അതീതേ പന തസ്മിം അസങ്ഖ്യേയ്യേ ഏകസ്മിം കപ്പേ തയോ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു അനോമദസ്സീ, പദുമോ, നാരദോതി. തത്ഥ അനോമദസ്സീ ഭഗവാ സോളസ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച പാരമിയോ പൂരേത്വാ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തിത്വാ ദേവേഹി അഭിയാചിതോ തതോ ചവിത്വാ ചന്ദവതിയം നാമ രാജധാനിയം യസവാ നാമസ്സ രഞ്ഞോ കുലേ സമുസ്സിതചാരുപയോധരായ യസോധരായ നാമ അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി. അനോമദസ്സികുമാരേ കിര യസോധരായ ദേവിയാ കുച്ഛിഗതേ തസ്സ പുഞ്ഞപ്പഭാവേന പഭാ അസീതിഹത്ഥപ്പമാണം ¶ ഠാനം ഫരിത്വാ അട്ഠാസി. ചന്ദസൂരിയപ്പഭാഹി അനഭിഭവനീയാവ അഹോസി. സാ ദസന്നം മാസാനം അച്ചയേന ബോധിസത്തം സുചന്ദനുയ്യാനേ വിജായി. പാടിഹാരിയാനി ഹേട്ഠാ വുത്തനയാനേവ.

നാമഗ്ഗഹണദിവസേ പനസ്സ നാമം ഗണ്ഹന്താ, യസ്മാ ജാതിയം ആകാസതോ സത്ത രതനാനി പതിംസു, തസ്മാ അനോമാനം രതനാനം ഉപ്പത്തിഹേതുഭൂതത്താ ‘‘അനോമദസ്സീ’’തി നാമമകംസു. സോ അനുക്കമേന വുദ്ധിപ്പത്തോ ദിബ്ബേഹി കാമഗുണേഹി പരിചാരിയമാനോ ദസവസ്സസഹസ്സാനി അഗാരം അജ്ഝാവസി. തസ്സ കിര സിരി ഉപസിരി സിരിവഡ്ഢോതി തയോ പാസാദാ അഹേസും. സിരിമാദേവിപ്പമുഖാനി തേവീസതി ഇത്ഥിസഹസ്സാനി പച്ചുപട്ഠിതാനി അഹേസും. സോ സിരിമായ ദേവിയാ ഉപവാണേ നാമ പുത്തേ ജാതേ ചത്താരി നിമിത്താനി ദിസ്വാ സിവികായാനേന മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജി. തം തിസ്സോ ജനകോടിയോ അനുപബ്ബജിംസു.

തേഹി പരിവുതോ മഹാപുരിസോ ദസ മാസേ പധാനചരിയം ചരി. തതോ വിസാഖപുണ്ണമായ അനുപമബ്രാഹ്മണഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ അനുപമസേട്ഠിധീതായ ദിന്നം മധുപായാസം പരിഭുഞ്ജിത്വാ സാലവനേ ദിവാവിഹാരം വീതിനാമേത്വാ അനോമനാമാജീവകേന ദിന്നാ അട്ഠ തിണമുട്ഠിയോ ഗഹേത്വാ അജ്ജുനരുക്ഖബോധിം പദക്ഖിണം കത്വാ അട്ഠത്തിംസഹത്ഥവിത്ഥതം തിണസന്ഥരം സന്ഥരിത്വാ ചതുരങ്ഗവീരിയം അധിട്ഠായ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ സമാരം മാരബലം വിദ്ധംസേത്വാ തീസു യാമേസു തിസ്സോ വിജ്ജാ ഉപ്പാദേത്വാ ¶ – ‘‘അനേകജാതിസംസാരം…പേ… തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി ഉദാനം ഉദാനേസി. തേന വുത്തം –

‘‘സോഭിതസ്സ ¶ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

അനോമദസ്സീ അമിതയസോ, തേജസ്സീ ദുരതിക്കമോ.

‘‘സോ ഛേത്വാ ബന്ധനം സബ്ബം, വിദ്ധംസേത്വാ തയോ ഭവേ;

അനിവത്തിഗമനം മഗ്ഗം, ദേസേസി ദേവമാനുസേ.

‘‘സാഗരോവ അസങ്ഖോഭോ, പബ്ബതോവ ദുരാസദോ;

ആകാസോവ അനന്തോ സോ, സാലരാജാവ ഫുല്ലിതോ.

‘‘ദസ്സനേനപി തം ബുദ്ധം, തോസിതാ ഹോന്തി പാണിനോ;

ബ്യാഹരന്തം ഗിരം സുത്വാ, അമതം പാപുണന്തി തേ’’തി.

തത്ഥ അനോമദസ്സീതി അനുപമദസ്സനോ, അമിതദസ്സനോ വാ. അമിതയസോതി അമിതപരിവാരോ, അമിതകിത്തി വാ. തേജസ്സീതി സീലസമാധിപഞ്ഞാതേജേന സമന്നാഗതോ. ദുരതിക്കമോതി ദുപ്പധംസിയോ, അഞ്ഞേന ദേവേന വാ മാരേന വാ കേനചി വാ അതിക്കമിതും അസക്കുണേയ്യോതി അത്ഥോ. സോ ¶ ഛേത്വാ ബന്ധനം സബ്ബന്തി സബ്ബം ദസവിധം സംയോജനം ഛിന്ദിത്വാ. വിദ്ധംസേത്വാ തയോ ഭവേതി തിഭവൂപഗം കമ്മം കമ്മക്ഖയകരഞാണേന വിദ്ധംസേത്വാ, അഭാവം കത്വാതി അത്ഥോ. അനിവത്തിഗമനം മഗ്ഗന്തി നിവത്തിയാ പവത്തിയാ പടിപക്ഖഭൂതം നിബ്ബാനം അനിവത്തീതി വുച്ചതി, തം അനിവത്തിം ഗച്ഛതി അനേനാതി അനിവത്തിഗമനോ. തം അനിവത്തിഗമനം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ദേസേസീതി അത്ഥോ. ‘‘ദസ്സേതീ’’തിപി പാഠോ, സോയേവത്ഥോ. ദേവമാനുസേതി ദേവമനുസ്സാനം, സാമിഅത്ഥേ ഉപയോഗവചനം ദട്ഠബ്ബം.

അസങ്ഖോഭോതി ഖോഭേതും ചാലേതും അസക്കുണേയ്യോതി അക്ഖോഭിയോ. യഥാ ഹി സമുദ്ദോ ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സഗമ്ഭീരോ അനേകയോജനസഹസ്സഭൂതാവാസോ അക്ഖോഭിയോ, ഏവം അക്ഖോഭിയോതി അത്ഥോ. ആകാസോവ അനന്തോതി യഥാ പന ആകാസസ്സ അന്തോ നത്ഥി, അഥ ഖോ അനന്തോ അപ്പമേയ്യോ അപാരോ, ഏവം ഭഗവാപി ബുദ്ധഗുണേഹി അനന്തോ അപ്പമേയ്യോ അപാരോ. സോതി സോ ഭഗവാ. സാലരാജാവ ഫുല്ലിതോതി സബ്ബലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനസമലങ്കതസരീരത്താ സുഫുല്ലിതസാലരാജാ വിയ സോഭതീതി അത്ഥോ. ദസ്സനേനപി തം ബുദ്ധന്തി തസ്സ ബുദ്ധസ്സ ദസ്സനേനാപീതി അത്ഥോ. ഈദിസേസുപി ¶ സാമിവചനം പയുജ്ജന്തി സദ്ദസത്ഥവിദൂ. തോസിതാതി പരിതോസിതാ പീണിതാ. ബ്യാഹരന്തന്തി ബ്യാഹരന്തസ്സ, സാമിഅത്ഥേ ¶ ഉപയോഗവചനം. അമതന്തി നിബ്ബാനം. പാപുണന്തീതി അധിഗച്ഛന്തി. തേതി യേ തസ്സ ഗിരം ധമ്മദേസനം സുണന്തി, തേ അമതം പാപുണന്തീതി അത്ഥോ.

ഭഗവാ പന ബോധിമൂലേ സത്തസത്താഹം വീതിനാമേത്വാ ബ്രഹ്മുനാ ആയാചിതോ ധമ്മദേസനായ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം ഓലോകേന്തോ അത്തനാ സഹ പബ്ബജിതേ തികോടിസങ്ഖേ ജനേ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നേ ദിസ്വാ – ‘‘കത്ഥ നു ഖോ തേ ഏതരഹി വിഹരന്തീ’’തി ഉപധാരേന്തോ സുഭവതീനഗരേ സുദസ്സനുയ്യാനേ വിഹരന്തേ ദിസ്വാ ആകാസേന ഗന്ത്വാ സുദസ്സനുയ്യാനേ ഓതരി. സോ തേഹി പരിവുതോ സദേവമനുസ്സായ പരിസായ മജ്ഝേ ധമ്മചക്കം പവത്തേസി. തത്ഥ കോടിസതാനം പഠമാഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘ധമ്മാഭിസമയോ തസ്സ, ഇദ്ധോ ഫീതോ തദാ അഹു;

കോടിസതാനി അഭിസമിംസു, പഠമേ ധമ്മദേസനേ’’തി.

തത്ഥ ഫീതോതി ഫാതിപ്പത്തോ ബാഹുജഞ്ഞവസേന. കോടിസതാനീതി കോടീനം സതാനി കോടിസതാനി. ‘‘കോടിസതയോ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ സതകോടിയോതി അത്ഥോ.

അഥാപരേന ¶ സമയേന ഓസധീനഗരദ്വാരേ അസനരുക്ഖമൂലേ യമകപാടിഹാരിയം കത്വാ അസുരേഹി ദുരഭിഭവനേ താവതിംസഭവനേ പണ്ഡുകമ്ബലസിലായം നിസിന്നോ തേമാസം അഭിധമ്മവസ്സം വസ്സാപയി. തദാ അസീതിദേവതാകോടിയോ അഭിസമിംസു. തേന വുത്തം –

‘‘തതോ പരം അഭിസമയേ, വസ്സന്തേ ധമ്മവുട്ഠിയോ;

അസീതികോടിയോഭിസമിംസു, ദുതിയേ ധമ്മദേസനേ’’തി.

തത്ഥ വസ്സന്തേതി ബുദ്ധമഹാമേഘേ വസ്സന്തേ. ധമ്മവുട്ഠിയോതി ധമ്മകഥാവസ്സവുട്ഠിയോ.

തതോ അപരേന സമയേന മങ്ഗലപഞ്ഹാനിദ്ദേസേ അട്ഠസത്തതി കോടിയോ അഭിസമിംസു. സോ തതിയോ അഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘തതോ ¶ ¶ പരമ്പി വസ്സന്തേ, തപ്പയന്തേ ച പാണിനം;

അട്ഠസത്തതികോടീനം, തതിയാഭിസമയോ അഹൂ’’തി.

തത്ഥ വസ്സന്തേതി ധമ്മകഥാസലിലധാരം വസ്സന്തേ. തപ്പയന്തേതി ധമ്മാമതവസ്സേന തപ്പയന്തേ, തപ്പനം കരോന്തേ ഭഗവതീതി അത്ഥോ.

അനോമദസ്സിസ്സപി ഭഗവതോ തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. തത്ഥ സോരേയ്യനഗരേ ഇസിദത്തസ്സ രഞ്ഞോ ധമ്മേ ദേസിയമാനേ പസീദിത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബജിതാനം അട്ഠന്നം അരഹന്തസതസഹസ്സാനം മജ്ഝേ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി. അയം പഠമോ സന്നിപാതോ അഹോസി. രാധവതീനഗരേ സുന്ദരിന്ധരസ്സ നാമ രഞ്ഞോ ധമ്മേ ദേസിയമാനേ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബജിതാനം സത്തന്നം അരഹന്തസതസഹസ്സാനം മജ്ഝേ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി. അയം ദുതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. പുന സോരേയ്യനഗരേയേവ സോരേയ്യരഞ്ഞാ സഹ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബജിതാനം ഛന്നം അരഹന്തസതസഹസ്സാനം മജ്ഝേ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി. അയം തതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘സന്നിപാതാ തയോ ആസും, തസ്സാപി ച മഹേസിനോ;

അഭിഞ്ഞാബലപ്പത്താനം, പുപ്ഫിതാനം വിമുത്തിയാ.

‘‘അട്ഠസതസഹസ്സാനം, സന്നിപാതോ തദാ അഹു;

പഹീനമദമോഹാനം, സന്തചിത്താന താദിനം.

‘‘സത്തസതസഹസ്സാനം, ദുതിയോ ആസി സമാഗമോ;

അനങ്ഗണാനം വിരജാനം, ഉപസന്താന താദിനം.

‘‘ഛന്നം സതസഹസ്സാനം, തതിയോ ആസി സമാഗമോ;

അഭിഞ്ഞാബലപ്പത്താനം, നിബ്ബുതാനം തപസ്സിന’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ തസ്സാപി ച മഹേസിനോതി തസ്സ മഹേസിനോ അനോമദസ്സിസ്സാപി. ‘‘തസ്സാപി ദ്വിപദുത്തമോ’’തിപി പാഠോ, തസ്സപി ദ്വിപദുത്തമസ്സാതി അത്ഥോ. ലക്ഖണം സദ്ദസത്ഥതോ ഗഹേതബ്ബം. അഭിഞ്ഞാബലപ്പത്താനന്തി അഭിഞ്ഞാനം ബലപ്പത്താനം, ചിണ്ണവസിതായ ഖിപ്പനിസന്തിഭാവേന അഭിഞ്ഞാസു ¶ ഥിരഭാവപ്പത്താനന്തി അത്ഥോ. പുപ്ഫിതാനന്തി സബ്ബഫാലിഫുല്ലഭാവേന അതിവിയ സോഭഗ്ഗപ്പത്താനം. വിമുത്തിയാതി അരഹത്തഫലവിമുത്തിയാ.

അനങ്ഗണാനന്തി ¶ ഏത്ഥ അയം അങ്ഗണ-സദ്ദോ കത്ഥചി കിലേസേസു ദിസ്സതി. യഥാഹ – ‘‘തത്ഥ കതമാനി തീണി അങ്ഗണാനി? രാഗോ അങ്ഗണം ദോസോ അങ്ഗണം മോഹോ അങ്ഗണ’’ന്തി (വിഭ. ൯൨൪). ‘‘പാപകാനം ഖോ ഏതം, ആവുസോ, അകുസലാനം ഇച്ഛാവചരാനം അധിവചനം യദിദം അങ്ഗണ’’ന്തി (മ. നി. ൧.൬൦). കത്ഥചി കിസ്മിഞ്ചി മലേ? യഥാഹ – ‘‘തസ്സേവ രജസ്സ വാ അങ്ഗണസ്സ വാ പഹാനായ വായമതീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൮൪). കത്ഥചി തഥാരൂപേ ഭൂമിഭാഗേ ‘‘ചേതിയങ്ഗണം ബോധിയങ്ഗണം രാജങ്ഗണ’’ന്തി. ഇധ പന കിലേസേസു ദട്ഠബ്ബോ. തസ്മാ നിക്കിലേസാനന്തി അത്ഥോ (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൫൭). വിരജാനന്തി തസ്സേവ വേവചനം. തപസ്സിനന്തി കിലേസക്ഖയകരോ അരിയമഗ്ഗസങ്ഖാതോ തപോ യേസം അത്ഥി തേ തപസ്സിനോ, തേസം തപസ്സീനം, ഖീണാസവാനന്തി അത്ഥോ.

തദാ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ ഏകോ മഹേസക്ഖോ യക്ഖസേനാപതി അഹോസി മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ അനേകകോടിസതസഹസ്സാനം യക്ഖാനം അധിപതി. സോ ‘‘ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ’’തി സുത്വാ ആഗന്ത്വാ പരമരുചിരദസ്സനം സത്തരതനമയം അഭിരുചിരരജനികരമണ്ഡലസദിസം മണ്ഡപം നിമ്മിനിത്വാ തത്ഥ സത്താഹം മഹാദാനം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ സങ്ഘസ്സ അദാസി. അഥ നം ഭഗവാ ഭത്താനുമോദനസമയേ ‘‘അനാഗതേ കപ്പസതസഹസ്സാധികേ ഏകസ്മിം അസങ്ഖ്യേയ്യേ അതിക്കന്തേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തേന വുത്തം –

‘‘അഹം തേന സമയേന, യക്ഖോ ആസിം മഹിദ്ധികോ;

നേകാനം യക്ഖകോടീനം, വസവത്തിമ്ഹി ഇസ്സരോ.

‘‘തദാപി തം ബുദ്ധവരം, ഉപഗന്ത്വാ മഹേസിനം;

അന്നപാനേന തപ്പേസിം, സസങ്ഘം ലോകനായകം.

‘‘സോപി മം തദാ ബ്യാകാസി, വിസുദ്ധനയനോ മുനി;

അപരിമേയ്യിതോ കപ്പേ, അയം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി.

‘‘പധാനം ¶ പദഹിത്വാന…പേ… ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമം.

‘‘തസ്സാപി ¶ വചനം സുത്വാ, ഹട്ഠോ സംവിഗ്ഗമാനസോ;

ഉത്തരിം വതമധിട്ഠാസിം, ദസപാരമിപൂരിയാ’’തി.

തത്ഥ ¶ ഉത്തരിം വതമധിട്ഠാസിന്തി പാരമിപൂരണത്ഥായ ഭിയ്യോപി ദള്ഹതരം പരക്കമമകാസീതി അത്ഥോ.

തസ്സ പന അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ ചന്ദവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, യസവാ നാമ രാജാ പിതാ, യസോധരാ നാമ മാതാ, നിസഭോ ച അനോമോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, വരുണോ നാമുപട്ഠാകോ, സുന്ദരീ ച സുമനാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, അജ്ജുനരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, വസ്സസതസഹസ്സം ആയു, സിരിമാ നാമ അഗ്ഗമഹേസീ, ഉപവാണോ നാമസ്സ പുത്തോ, ദസവസ്സസഹസ്സാനി അഗാരം അജ്ഝാവസി. സോ സിവികായാനേന നിക്ഖമി. സിവികായാനേന ഗമനം പന സോഭിതബുദ്ധവംസവണ്ണനായ പാസാദഗമനേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. ധമ്മകോ നാമ രാജാ ഉപട്ഠാകോ. ധമ്മാരാമേ കിര ഭഗവാ വിഹാസീതി. തേന വുത്തം –

‘‘നഗരം ചന്ദവതീ നാമ, യസവാ നാമ ഖത്തിയോ;

മാതാ യസോധരാ നാമ, അനോമദസ്സിസ്സ സത്ഥുനോ.

‘‘നിസഭോ ച അനോമോ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവകാ;

വരുണോ നാമുപട്ഠാകോ, അനോമദസ്സിസ്സ സത്ഥുനോ.

‘‘സുന്ദരീ ച സുമനാ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവികാ;

ബോധി തസ്സ ഭഗവതോ, അജ്ജുനോതി പവുച്ചതി.

‘‘അട്ഠപണ്ണാസരതനം, അച്ചുഗ്ഗതോ മഹാമുനി;

പഭാ നിദ്ധാവതീ തസ്സ, സതരംസീവ ഉഗ്ഗതോ.

‘‘വസ്സസതസഹസ്സാനി, ആയു വിജ്ജതി താവദേ;

താവതാ തിട്ഠമാനോ സോ, താരേസി ജനതം ബഹും.

‘‘സുപുപ്ഫിതം ¶ പാവചനം, അരഹന്തേഹി താദിഹി;

വീതരാഗേഹി വിമലേഹി, സോഭിത്ഥ ജിനസാസനം.

‘‘സോ ച സത്ഥാ അമിതയസോ, യുഗാനി താനി അതുലിയാനി;

സബ്ബം തമന്തരഹിതം, നനു രിത്താ സബ്ബസങ്ഖാരാ’’തി.

തത്ഥ ¶ പഭാ നിദ്ധാവതീതി തസ്സ സരീരതോ പഭാ നിക്ഖമതി. സരീരപ്പഭാ പനസ്സ നിച്ചകാലം ദ്വാദസയോജനപ്പമാണം പദേസം ഫരിത്വാ തിട്ഠതി. യുഗാനി താനീതി അഗ്ഗസാവകയുഗാദീനി യുഗളാനി. സബ്ബം ¶ തമന്തരഹിതന്തി വുത്തപ്പകാരം സബ്ബമ്പി അനിച്ചമുഖം പവിട്ഠം വിനട്ഠന്തി അത്ഥോ. ‘‘നനു രിത്തകമേവ സങ്ഖാരാ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ നനു രിത്തകാ തുച്ഛകായേവ സബ്ബേ സങ്ഖാരാതി അത്ഥോ. മ-കാരോ പദസന്ധികരോ. സേസഗാഥാസു സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

ഇമസ്സ പന അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ സന്തികേ സാരിപുത്തോ ച മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ചാതി ഇമേ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ അഗ്ഗസാവകഭാവത്ഥായ പണിധാനമകംസു. ഇമേസം പന ഥേരാനം വത്ഥു ചേത്ഥ കഥേതബ്ബം. മയാ ഗന്ഥവിത്ഥാരഭയേന ന ഉദ്ധടന്തി.

അനോമദസ്സീബുദ്ധവംസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അനോമദസ്സിസ്സ ¶ പന ഭഗവതോ അപരഭാഗേ വസ്സസതസഹസ്സായുകാ മനുസ്സാ അനുക്കമേന പരിഹായിത്വാ ദസവസ്സായുകാ ഹുത്വാ പുന അനുക്കമേന വഡ്ഢിത്വാ അസങ്ഖ്യേയ്യായുകാ ഹുത്വാ പുന പരിഹായമാനാ വസ്സസതസഹസ്സായുകാ അഹേസും. തഥാ പദുമോ നാമ സത്ഥാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജി. സോപി പാരമിയോ പൂരേത്വാ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ ചവിത്വാ ചമ്പകനഗരേ അസമസ്സ നാമ രഞ്ഞോ കുലേ രൂപാദീഹി അസമായ അസമായ നാമ അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി. സോ ദസന്നം മാസാനം അച്ചയേന ചമ്പകുയ്യാനേ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമി. ജാതേ പന കുമാരേ ആകാസതോ സകലജമ്ബുദീപേ സമുദ്ദപരിയന്തേ പദുമവസ്സം നിപതി. തേനസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ നാമം ഗണ്ഹന്താ നേമിത്തകാ ച ഞാതകാ ച ‘‘മഹാപദുമകുമാരോ’’ത്വേവ നാമമകംസു. സോ ദസവസ്സസഹസ്സാനി അഗാരം അജ്ഝാവസി. നന്ദുത്തര-വസുത്തര-യസുത്തരാനാമകാ തയോ പാസാദാ അഹേസും. ഉത്തരാദേവിപ്പമുഖാനി തേത്തിംസ ഇത്ഥിസഹസ്സാനി പച്ചുപട്ഠിതാനി അഹേസും.

അഥ ¶ മഹാസത്തോ ഉത്തരായ നാമ മഹാദേവിയാ രമ്മകുമാരേ നാമ ഉപ്പന്നേ ചത്താരി നിമിത്താനി ദിസ്വാ ആജഞ്ഞരഥേന മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമി. തം പബ്ബജന്തം ഏകാ പുരിസകോടി അനുപബ്ബജി. സോ തേഹി പരിവുതോ അട്ഠ മാസേ പധാനചരിയം ചരിത്വാ വിസാഖപുണ്ണമായ ധഞ്ഞവതീനഗരേ സുധഞ്ഞസേട്ഠിസ്സ ധീതായ ധഞ്ഞവതിയാ നാമ ദിന്നം മധുപായാസം പരിഭുഞ്ജിത്വാ മഹാസാലവനേ ദിവാവിഹാരം വീതിനാമേത്വാ സായന്ഹസമയേ തിത്ഥകാജീവകേന ദിന്നാ അട്ഠ തിണമുട്ഠിയോ ഗഹേത്വാ മഹാസോണബോധിം ഉപസങ്കമിത്വാ അട്ഠത്തിംസഹത്ഥവിത്ഥതം തിണസന്ഥരകം പഞ്ഞപേത്വാ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ചതുരങ്ഗവീരിയം അധിട്ഠായ മാരബലം ¶ വിധമിത്വാ തീസു യാമേസു തിസ്സോ വിജ്ജാ സച്ഛികത്വാ – ‘‘അനേകജാതിസംസാരം…പേ… തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി (ധ. പ. ൧൫൩-൧൫൪) ഉദാനം ഉദാനേത്വാ സത്തസത്താഹം ബോധിസമീപേയേവ വീതിനാമേത്വാ ബ്രഹ്മുനോ ആയാചനം അധിവാസേത്വാ ധമ്മദേസനായ ഭാജനഭൂതേ പുഗ്ഗലേ ഉപപരിക്ഖന്തോ അത്തനാ സഹ പബ്ബജിതേ കോടിസങ്ഖേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ തങ്ഖണേയേവ അനിലപഥേന ഗന്ത്വാ ധഞ്ഞവതീനഗരസമീപേ ധനഞ്ജയുയ്യാനേ ഓതരിത്വാ തേഹി പരിവുതോ തേസം മജ്ഝേ ധമ്മചക്കം പവത്തേസി. തദാ കോടിസതാനം അഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘അനോമദസ്സിസ്സ ¶ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

പദുമോ നാമ നാമേന, അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ.

‘‘തസ്സാപി അസമം സീലം, സമാധിപി അനന്തകോ;

അസങ്ഖ്യേയ്യം ഞാണവരം, വിമുത്തിപി അനൂപമാ.

‘‘തസ്സാപി അതുലതേജസ്സ, ധമ്മചക്കപ്പവത്തനേ;

അഭിസമയാ തയോ ആസും, മഹാതമപവാഹനാ’’തി.

തത്ഥ അസമം സീലന്തി അഞ്ഞേസം സീലേന അസദിസം, ഉത്തമം സേട്ഠന്തി അത്ഥോ. സമാധിപി അനന്തകോതി സമാധിപി അപ്പമേയ്യോ, തസ്സ അനന്തഭാവോ ലോകവിവരണയമകപാടിഹാരിയാദീസു ദട്ഠബ്ബോ. ഞാണവരന്തി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, അസാധാരണഞാണാനി വാ. വിമുത്തിപീതി അരഹത്തഫലവിമുത്തിപി ഭഗവതോ. അനൂപമാതി ഉപമാവിരഹിതാ. അതുലതേജസ്സാതി അതുലഞാണതേജസ്സ. ‘‘അതുലഞാണതേജാ’’തിപി പാഠോ. തസ്സ ‘‘തയോ അഭിസമയാ’’തി ഇമിനാ ¶ ഉത്തരപദേന സമ്ബന്ധോ ദട്ഠബ്ബോ. മഹാതമപവാഹനാതി മഹാമോഹവിനാസകാ, മോഹന്ധകാരവിദ്ധംസകാതി അത്ഥോ.

അഥാപരേന സമയേന പദുമോ ഭഗവാ അത്തനോ കനിട്ഠഭാതരം സാലകുമാരഞ്ച ഉപസാലകുമാരഞ്ച ഞാതിസമാഗമേ സപരിവാരേ പബ്ബാജേത്വാ തേസം ധമ്മം ദേസേന്തോ നവുതി കോടിയോ ധമ്മാമതം പായേസി. യദാ പന രമ്മത്ഥേരസ്സ ധമ്മം ദേസേസി, തദാ അസീതികോടീനം തതിയോ അഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘പഠമാഭിസമയേ ബുദ്ധോ, കോടിസതമബോധയി;

ദുതിയാഭിസമയേ ധീരോ, നവുതികോടിമബോധയി.

‘‘യദാ ച പദുമോ ബുദ്ധോ, ഓവദീ സകമത്രജം;

തദാ അസീതികോടീനം, തതിയാഭിസമയോ അഹൂ’’തി.

യദാ ¶ പന സുഭാവിതത്തോ നാമ രാജാ പദുമസ്സ ബുദ്ധസ്സ ബുദ്ധപദുമവദനസ്സ സന്തികേ കോടിസതസഹസ്സപരിവാരോ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബജിതോ, തസ്മിം സന്നിപാതേ ഭഗവാ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി, സോ പന പഠമോ സന്നിപാതോ അഹോസി.

അഥാപരേന ¶ സമയേന മഹാപദുമോ മുനിവസഭോ ഉസഭസമഗതീ ഉസഭവതീനഗരം ഉപനിസ്സായ വസ്സം ഉപഗഞ്ഛി. നഗരവാസിനോ മനുസ്സാ ഭഗവന്തം ദസ്സനകാമാ ഉപസങ്കമിംസു. തേസം ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേസി. തത്ഥ ച ബഹവോ മനുസ്സാ പസന്നചിത്താ പബ്ബജിംസു. തതോ ദസബലോ തേഹി ച അഞ്ഞേഹി ച തീഹി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സേഹി സദ്ധിം വിസുദ്ധിപവാരണം പവാരേസി. സോ ദുതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. യേ പന തത്ഥ ന പബ്ബജിംസു, തേ കഥിനാനിസംസം സുത്വാ പാടിപദേ പഞ്ചസു മാസേസു പഞ്ചാനിസംസദായകം കഥിനചീവരമദംസു. തതോ തം ഭിക്ഖൂ ധമ്മസേനാപതിം അഗ്ഗസാവകം വിസാലമതിം സാലത്ഥേരം കഥിനത്ഥാരത്ഥം യാചിത്വാ കഥിനചീവരം തസ്സാദംസു. ഥേരസ്സ കഥിനചീവരേ കയിരമാനേ ഭിക്ഖൂ സിബ്ബനേ സഹായകാ അഹേസും. പദുമോ പന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ സൂചിച്ഛിദ്ദേ സുത്താനി ആവുനിത്വാ അദാസി. നിട്ഠിതേ പന ചീവരേ ഭഗവാ തീഹി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സേഹി ചാരികം പക്കാമി.

അഥാപരേന ¶ സമയേന സീഹവിക്കന്തഗാമീ പുരിസസീഹോ വിയ ബുദ്ധസീഹോ ഗോസിങ്ഗസാലവനസദിസേ പരമസുരഭികുസുമഫലഭാരവിനമിതസാഖാവിടപേ വിമലകമലകുവലയസമലങ്കതേ സിസിരമധുരവാരിവാഹേന പരിപൂരിതേ രുരു-ചമര-സീഹ-ബ്യഗ്ഘ-അജ-ഹയ-ഗവയ-മഹിംസാദി വിവിധമിഗഗണവിചരിതേ സുരഭികുസുമഗന്ധാവബദ്ധഹദയാഹി ഭമരമധുകരയുവതീഹി അനുഭൂതപ്പചാരാഹി സമന്തതോ ഗുമ്ബഗുമ്ബായമാനേ ഫലരസപമുദിതഹദയാഹി കാകലിസദിസമധുരവിരുതാഹി കോകിലവധൂഹി ഉപഗീയമാനേ പരമരമണീയേ വിവിത്തേ വിജനേ യോഗാനുകൂലേ പവനേ വസ്സാവാസമുപഗഞ്ഛി. തസ്മിം വിഹരന്തം സപരിവാരകം ദസബലം തഥാഗതം ധമ്മരാജം ബുദ്ധസിരിയാ വിരോചമാനം ദിസ്വാ മനുസ്സാ തസ്സ ധമ്മം സുത്വാ പസീദിത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബജിംസു. തദാ ദ്വീഹി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സേഹി പരിവുതോ പവാരേസി. സോ തതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘സന്നിപാതാ തയോ ആസും, പദുമസ്സ മഹേസിനോ;

കോടിസതസഹസ്സാനം, പഠമോ ആസി സമാഗമോ.

‘‘കഥിനത്ഥാരസമയേ, ഉപ്പന്നേ കഥിനചീവരേ;

ധമ്മസേനാപതിത്ഥായ, ഭിക്ഖൂ സിബ്ബിംസു ചീവരം.

‘‘തദാ തേ വിമലാ ഭിക്ഖൂ, ഛളഭിഞ്ഞാ മഹിദ്ധികാ;

തീണി സതസഹസ്സാനി, സമിംസു അപരാജിതാ.

‘‘പുനാപരം ¶ ¶ സോ നരാസഭോ, പവനേ വാസം ഉപാഗമി;

തദാ സമാഗമോ ആസി, ദ്വിന്നം സതസഹസ്സിന’’ന്തി.

തത്ഥ കഥിനത്ഥാരസമയേതി കഥിനചീവരത്ഥരണസമയേ. ധമ്മസേനാപതിത്ഥായാതി ധമ്മസേനാപതിസാലത്ഥേരത്ഥം. അപരാജിതാതി ന പരാജിതാ, വിഭത്തിലോപോ ദട്ഠബ്ബോ. സോതി സോ മഹാപദുമോ. പവനേതി മഹാവനേ. വാസന്തി വസ്സാവാസം. ഉപാഗമീതി ഉപാഗതോ. ദ്വിന്നം സതസഹസ്സിനന്തി ദ്വിന്നം സതസഹസ്സാനം. ‘‘തദാ ആസി സമാഗമോ’’തിപി പാഠോ യദി അത്ഥി സുന്ദരോ ഭവേയ്യ.

തദാ തഥാഗതേ തസ്മിം വനസണ്ഡേ വസന്തേ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ സീഹോ ഹുത്വാ സത്താഹം നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ നിസിന്നം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ ¶ ഹുത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ സഞ്ജാതപീതിസോമനസ്സോ തിക്ഖത്തും സീഹനാദം നദിത്വാ സത്താഹം ബുദ്ധാരമ്മണം പീതിം അവിജഹിത്വാ പീതിസുഖേനേവ ഗോചരായ അപക്കമിത്വാ ജീവിതപരിച്ചാഗം കത്വാ പയിരുപാസമാനോ അട്ഠാസി. അഥ സത്ഥാ തസ്സ സത്താഹസ്സ അച്ചയേന നിരോധസമാപത്തിതോ വുട്ഠായ നരസീഹോ സീഹം ഓലോകേത്വാ – ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘേപിസ്സ ചിത്തപ്പസാദോ ഹോതൂതി സങ്ഘോ ആഗച്ഛതൂ’’തി ചിന്തേസി. അനേകകോടിഭിക്ഖൂ താവദേവ ആഗഞ്ഛിംസു. സീഹോ സങ്ഘേപി ചിത്തം പസാദേസി. അഥ സത്ഥാ തസ്സ ചിത്തം ഓലോകേത്വാ – ‘‘അനാഗതേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തേന വുത്തം –

‘‘അഹം തേന സമയേന, സീഹോ ആസിം മിഗാധിഭൂ;

പവിവേകമനുബ്രൂഹന്തം, പവനേ അദ്ദസം ജിനം.

‘‘വന്ദിത്വാ സിരസാ പാദേ, കത്വാന തം പദക്ഖിണം;

തിക്ഖത്തും അഭിനാദിത്വാ, സത്താഹം ജിനമുപട്ഠഹം.

‘‘സത്താഹം വരസമാപത്തിയാ, വുട്ഠഹിത്വാ തഥാഗതോ;

മനസാ ചിന്തയിത്വാന, കോടിഭിക്ഖൂ സമാനയി.

‘‘തദാപി സോ മഹാവീരോ, തേസം മജ്ഝേ വിയാകരി;

അപരിമേയ്യിതോ കപ്പേ, അയം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി.

‘‘പധാനം ¶ പദഹിത്വാന…പേ… ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമം.

‘‘തസ്സാപി വചനം സുത്വാ, ഭിയ്യോ ചിത്തം പസാദയിം;

ഉത്തരിം വതമധിട്ഠാസിം, ദസപാരമിപൂരിയാ’’തി.

തത്ഥ ¶ പവിവേകമനുബ്രൂഹന്തന്തി നിരോധസമാപത്തിം സമാപന്നന്തി അത്ഥോ. പദക്ഖിണന്തി തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ. അഭിനാദിത്വാതി തിക്ഖത്തും സീഹനാദം നദിത്വാ. ഉപട്ഠഹന്തി ഉപട്ഠഹിം. അയമേവ വാ പാഠോ. വരസമാപത്തിയാതി നിരോധസമാപത്തിതോ വുട്ഠഹിത്വാ. മനസാ ചിന്തയിത്വാനാതി ‘‘സബ്ബേപി ഭിക്ഖൂ ഇധ ആഗച്ഛന്തൂ’’തി മനസാവ ചിന്തേത്വാ. സമാനയീതി സമാഹരി.

തസ്സ പന പദുമസ്സ ഭഗവതോ ചമ്പകം നാമ നഗരം അഹോസി. അസമോ നാമ രാജാ പിതാ അഹോസി, മാതാപി തസ്സ അസമാ നാമ, സാലോ ¶ ച ഉപസാലോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, വരുണോ നാമുപട്ഠാകോ, രാധാ ച സുരാധാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, മഹാസോണരുക്ഖോ ബോധി, അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം, ആയു വസ്സസതസഹസ്സം അഹോസി, രൂപാദീഹി ഗുണേഹി അനുത്തരാ ഉത്തരാ നാമസ്സ അഗ്ഗമഹേസീ, രമ്മകുമാരോ നാമസ്സ അതിരമ്മോ തനയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘ചമ്പകം നാമ നഗരം, അസമോ നാമ ഖത്തിയോ;

അസമാ നാമ ജനികാ, പദുമസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘സാലോ ച ഉപസാലോ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവകാ;

വരുണോ നാമുപട്ഠാകോ, പദുമസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘രാധാ ചേവ സുരാധാ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവികാ;

ബോധി തസ്സ ഭഗവതോ, മഹാസോണോതി വുച്ചതി.

‘‘അട്ഠപണ്ണാസരതനം, അച്ചുഗ്ഗതോ മഹാമുനി;

പഭാ നിദ്ധാവതീ തസ്സ, അസമാ സബ്ബതോ ദിസാ.

‘‘ചന്ദപ്പഭാ സൂരിയപ്പഭാ, രതനഗ്ഗിമണിപ്പഭാ;

സബ്ബാപി താ ഹതാ ഹോന്തി, പത്വാ ജിനപഭുത്തമം.

‘‘വസ്സസതസഹസ്സാനി ¶ , ആയു വിജ്ജതി താവദേ;

താവതാ തിട്ഠമാനോ സോ, താരേസി ജനതം ബഹും.

‘‘പരിപക്കമാനസേ സത്തേ, ബോധയിത്വാ അസേസതോ;

സേസകേ അനുസാസിത്വാ, നിബ്ബുതോ സോ സസാവകോ.

‘‘ഉരഗോവ തചം ജിണ്ണം, വദ്ധപത്തംവ പാദപോ;

ജഹിത്വാ സബ്ബസങ്ഖാരേ, നിബ്ബുതോ സോ യഥാ സിഖീ’’തി.

തത്ഥ ¶ രതനഗ്ഗിമണിപ്പഭാതി രതനപ്പഭാ ച അഗ്ഗിപ്പഭാ ച മണിപ്പഭാ ച. ഹതാതി അഭിഭൂതാ. ജിനപഭുത്തമന്തി ജിനസ്സ സരീരപ്പഭം ഉത്തമം പത്വാ ഹതാതി അത്ഥോ. പരിപക്കമാനസേതി പരിപക്കിന്ദ്രിയേ വേനേയ്യസത്തേ. വദ്ധപത്തന്തി പുരാണപത്തം. പാദപോ വാതി പാദപോ വിയ. സബ്ബസങ്ഖാരേതി സബ്ബേപി ¶ അജ്ഝത്തികബാഹിരേ സങ്ഖാരേ. ‘‘ഹിത്വാ സബ്ബസങ്ഖാര’’ന്തിപി പാഠോ, സോയേവത്ഥോ. യഥാ സിഖീതി അഗ്ഗി വിയ നിരുപാദാനോ നിബ്ബുതിം സുഗതോ ഗതോതി. സേസമേത്ഥ ഗാഥാസു ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനമേവാതി.

പദുമബുദ്ധവംസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പദുമബുദ്ധേ ¶ പന പരിനിബ്ബുതേ തസ്സ സാസനേ ച അന്തരഹിതേ വസ്സസതസഹസ്സായുകാ മനുസ്സാ അനുക്കമേന പരിഹായമാനാ ദസവസ്സായുകാ അഹേസും. പുന വഡ്ഢിത്വാ അസങ്ഖ്യേയ്യായുകാ ഹുത്വാ പരിഹായമാനാ നവുതിവസ്സസഹസ്സായുകാ അഹേസും. തദാ ദസബലധരോ തേവിജ്ജോ ചതുവേസാരജ്ജവിസാരദോ വിമുത്തിസാരദോ നാരദോ നാമ നരസത്തുത്തമോ സത്ഥാ ലോകേ ഉദപാദി. സോ ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച പാരമിയോ പൂരേത്വാ തുസിതഭവനേ നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ ചവിത്വാ ധഞ്ഞവതീ നാമ നഗരേ സകവീരിയവിജിതവാസുദേവസ്സ സുദേവസ്സ നാമ രഞ്ഞോ കുലേ അഗ്ഗമഹേസിയാ നിരൂപമായ അനോമായ നാമ ദേവിയാ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി. സോ ദസന്നം മാസാനം അച്ചയേന ധനഞ്ജയുയ്യാനേ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമി. നാമഗ്ഗഹണദിവസേ പന നാമകരണേ കയിരമാനേ സകലജമ്ബുദീപേ മനുസ്സാനം ഉപഭോഗക്ഖമാനി അനുരൂപാനി ആഭരണാനി ആകാസതോ കപ്പരുക്ഖാദീഹി പതിംസു. തേനസ്സ നരാനം അരഹാനി ആഭരണാനി അദാസീതി ‘‘നാരദോ’’തി നാമം അകംസു.

സോ നവവസ്സസഹസ്സാനി അഗാരമജ്ഝേ വസി. വിജിതോ വിജിതാവീ വിജിതാഭിരാമോതി തിണ്ണം ഉതൂനം അനുച്ഛവികാ തയോ പാസാദാ അഹേസും. തസ്സ നാരദകുമാരസ്സ കുലസീലാചാരരൂപസമ്പന്നം മനോനുകൂലം വിജിതസേനം ¶ നാമ അതിവിയ ധഞ്ഞം ഖത്തിയകഞ്ഞം അഗ്ഗമഹേസിം അകംസു. തം ആദിം കത്വാ വീസതിസഹസ്സാധികം ഇത്ഥീനം സതസഹസ്സം അഹോസി. തസ്സാ വിജിതസേനായ ദേവിയാ സബ്ബലോകാനന്ദകരേ നന്ദുത്തരകുമാരേ നാമ ജാതേ സോ ചത്താരി നിമിത്താനി ദിസ്വാ ചതുരങ്ഗിനിയാ മഹതിയാ സേനായ പരിവുതോ നാനാവിരാഗതനുവരവസനനിവസനോ ¶ ആമുക്കമുത്താഹാരമണികുണ്ഡലോ വരകേയൂരമകുടകടകധരോ പരമസുരഭിഗന്ധകുസുമസമലങ്കതോ പദസാവ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ സബ്ബാഭരണാനി ഓമുഞ്ചിത്വാ ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ഹത്ഥേ ദത്വാ സയമേവ വിമലനീലകുവലയദലസദിസേനാതിനിസിതേനാസിനാ പരമരുചിരരതനവിചിത്തം സകേസമകുടം ഛിന്ദിത്വാ ഗഗനതലേ ഖിപി. തം സക്കോ ദേവരാജാ സുവണ്ണചങ്കോടകേന പടിഗ്ഗഹേത്വാ താവതിംസഭവനം നേത്വാ തിയോജനുബ്ബേധം സിനേരുമുദ്ധനി സത്തരതനമയം ചേതിയം അകാസി.

മഹാപുരിസോ ¶ പന ദേവദത്താനി കാസായാനി വത്ഥാനി പരിദഹിത്വാ തത്ഥേവ ഉയ്യാനേ പബ്ബജി. പുരിസസതസഹസ്സാ ച തം അനുപബ്ബജിംസു. സോ സത്താഹം തത്ഥേവ പധാനചരിയം ചരിത്വാ വിസാഖപുണ്ണമായ വിജിതസേനായ അഗ്ഗമഹേസിയാ ദിന്നം പായാസം പരിഭുഞ്ജിത്വാ തത്ഥേവ ഉയ്യാനേ ദിവാവിഹാരം കത്വാ സുദസ്സനുയ്യാനപാലേന ദിന്നാ അട്ഠ തിണമുട്ഠിയോ ഗഹേത്വാ മഹാസോണബോധിം പദക്ഖിണം കത്വാ അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥവിത്ഥതം തിണസന്ഥരം സന്ഥരിത്വാ നിസീദിത്വാ മാരബലം വിധമിത്വാ തീസു യാമേസു തിസ്സോ വിജ്ജാ ഉപ്പാദേത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝിത്വാ – ‘‘അനേകജാതിസംസാരം…പേ… തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി ഉദാനം ഉദാനേത്വാ സത്തസത്താഹാനി വീതിനാമേത്വാ ബ്രഹ്മുനോ യാചിതോ പടിഞ്ഞം ദത്വാ ധനഞ്ജയുയ്യാനേ അത്തനാ സഹ പബ്ബജിതേഹി സതസഹസ്സഭിക്ഖൂഹി പരിവുതോ തത്ഥ ധമ്മചക്കം പവത്തേസി. തദാ കോടിസതസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘പദുമസ്സ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

നാരദോ നാമ നാമേന, അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ.

‘‘സോ ബുദ്ധോ ചക്കവത്തിസ്സ, ജേട്ഠോ ദയിതഓരസോ;

ആമുക്കമാലാഭരണോ, ഉയ്യാനം ഉപസങ്കമി.

‘‘തത്ഥാസി രുക്ഖോ യസവിപുലോ, അഭിരൂപോ ബ്രഹ്മാ സുചി;

തമജ്ഝപ്പത്വാ ഉപനിസീദി, മഹാസോണസ്സ ഹേട്ഠതോ.

‘‘തത്ഥ ഞാണവരുപ്പജ്ജി, അനന്തം വജിരൂപമം;

തേന വിചിനി സങ്ഖാരേ, ഉക്കുജ്ജമവകുജ്ജകം.

‘‘തത്ഥ ¶ ¶ സബ്ബകിലേസാനി, അസേസമഭിവാഹയി;

പാപുണീ കേവലം ബോധിം, ബുദ്ധഞാണേ ച ചുദ്ദസ.

‘‘പാപുണിത്വാന സമ്ബോധിം, ധമ്മചക്കം പവത്തയി;

കോടിസതസഹസ്സാനം, പഠമാഭിസമയോ അഹൂ’’തി.

തത്ഥ ചക്കവത്തിസ്സാതി ചക്കവത്തിരഞ്ഞോ. ജേട്ഠോതി പുബ്ബജോ. ദയിതഓരസോതി ദയിതോ പിയോ ¶ ഓരസോ പുത്തോ, ദയിതോ ഓരസി ഗഹേത്വാ ലാലിതോ പുത്തോ ദയിതഓരസോ നാമ. ആമുക്കമാലാഭരണോതി ആമുക്കമുത്താഹാരകേയൂരകടകമകുടകുണ്ഡലമാലോ. ഉയ്യാനന്തി ബഹിനഗരേ ധനഞ്ജയുയ്യാനം നാമാരാമം അഗമാസി.

തത്ഥാസി രുക്ഖോതി തസ്മിം ഉയ്യാനേ ഏകോ കിര രുക്ഖോ രത്തസോണോ നാമ അഹോസി. സോ കിര നവുതിഹത്ഥുബ്ബേധോ സമവട്ടക്ഖന്ധോ സമ്പന്നവിവിധവിടപസാഖോ നീലബഹലവിപുലപലാസോ സന്ദച്ഛായോ ദേവതാധിവുട്ഠത്താ വിഗതവിവിധവിഹഗഗണസഞ്ചാരോ ധരണീതലതിലകഭൂതോ തരുരജ്ജം വിയ കുരുമാനോ പരമരമണീയദസ്സനോ രത്തകുസുമസമലങ്കതസബ്ബസാഖോ ദേവമനുസ്സനയനരസായനഭൂതോ അഹോസി. യസവിപുലോതി വിപുലയസോ, സബ്ബലോകവിഖ്യാതോ അത്തനോ സമ്പത്തിയാ സബ്ബത്ഥ പാകടോ വിസ്സുതോതി അത്ഥോ. കേചി ‘‘തത്ഥാസി രുക്ഖോ വിപുലോ’’തി പഠന്തി. ബ്രഹാതി മഹന്തോ, ദേവാനം പാരിച്ഛത്തകസദിസോതി അത്ഥോ. തമജ്ഝപ്പത്വാതി തം സോണരുക്ഖം പത്വാ അധിപത്വാ ഉപഗമ്മാതി അത്ഥോ. ഹേട്ഠതോതി തസ്സ രുക്ഖസ്സ ഹേട്ഠാ.

ഞാണവരുപ്പജ്ജീതി ഞാണവരം ഉദപാദി. അനന്തന്തി അപ്പമേയ്യം അപ്പമാണം. വജിരൂപമന്തി വജിരസദിസം തിഖിണം, അനിച്ചാനുപസ്സനാദികസ്സ വിപസ്സനാഞാണസ്സേതം അധിവചനം. തേന വിചിനി സങ്ഖാരേതി തേന വിപസ്സനാഞാണേന രൂപാദികേ സങ്ഖാരേ വിചിനി. ഉക്കുജ്ജമവകുജ്ജകന്തി സങ്ഖാരാനം ഉദയഞ്ച വയഞ്ച വിചിനീതി അത്ഥോ. തസ്മാ പച്ചയാകാരം സമ്മസിത്വാ ആനാപാനചതുത്ഥജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ പഞ്ചസു ഖന്ധേസു അഭിനിവിസിത്വാ ഉദയബ്ബയവസേന സമപഞ്ഞാസ ലക്ഖണാനി ദിസ്വാ യാവ ഗോത്രഭുഞാണം വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരിയമഗ്ഗാനുക്കമേന സകലേ ബുദ്ധഗുണേ പടിലഭീതി അത്ഥോ.

തത്ഥാതി ¶ ¶ സോണരുക്ഖേ. സബ്ബകിലേസാനീതി സബ്ബേപി കിലേസേ, ലിങ്ഗവിപരിയാസം കത്വാ വുത്തം. കേചി ‘‘തത്ഥ സബ്ബകിലേസേഹീ’’തി പഠന്തി. അസേസന്തി നിരവസേസം. അഭിവാഹയീതി മഗ്ഗോധിനാ ച കിലേസോധിനാ ച സബ്ബേ കിലേസേ അഭിവാഹയി, വിനാസമുപനേസീതി അത്ഥോ. ബോധീതി അരഹത്തമഗ്ഗഞാണം. ബുദ്ധഞാണേ ച ചുദ്ദസാതി ബുദ്ധഞാണാനി ചുദ്ദസ. താനി കതമാനീതി? മഗ്ഗഫലഞാണാനി അട്ഠ, ഛ അസാധാരണഞാണാനീതി ഏവമിമാനി ചുദ്ദസ ബുദ്ധഞാണാനി നാമ, ച-സദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, തേന അപരാനിപി ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാഞാണാനി ചതുവേസാരജ്ജഞാണാനി ചതുയോനിപരിച്ഛേദകഞാണാനി പഞ്ചഗതിപരിച്ഛേദകഞാണാനി ദസബലഞാണാനി സകലേ ച ബുദ്ധഗുണേ പാപുണീതി അത്ഥോ.

ഏവം ബുദ്ധത്തം പത്വാ ബ്രഹ്മായാചനം അധിവാസേത്വാ ധനഞ്ജയുയ്യാനേ അത്തനാ സഹ പബ്ബജിതേ സതസഹസ്സഭിക്ഖൂ സമ്മുഖേ കത്വാ ധമ്മചക്കം പവത്തേസി. തദാ കോടിസതസഹസ്സസ്സ പഠമാഭിസമയോ ¶ അഹോസി. തദാ കിര മഹാദോണനഗരേ ദോണോ നാമ നാഗരാജാ ഗങ്ഗാതീരേ പടിവസതി മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ മഹാജനേന സക്കതോ ഗരുകതോ മാനിതോ പൂജിതോ. സോ യസ്മിം വിസയേ ജനപദവാസിനോ മനുസ്സാ തസ്സ ബലികമ്മം ന കരോന്തി, തേസം വിസയം അവസ്സേന വാ അതിവസ്സേന വാ സക്ഖരവസ്സേന വാ വിനാസേതി.

അഥ തീരദസ്സനോ നാരദോ സത്ഥാ ദോണസ്സ നാഗരാജസ്സ വിനയനേ ബഹൂനം പാണീനം ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന പരിവാരിതോ തസ്സ നാഗരാജസ്സ നിവാസട്ഠാനമഗമാസി. തതോ തം മനുസ്സാ ദിസ്വാ ഏവമാഹംസു – ‘‘ഭഗവാ, ഏത്ഥ ഘോരവിസോ ഉഗ്ഗതേജോ മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ നാഗരാജാ പടിവസതി, സോ തം മാ വിഹേഠേസ്സതി ന ഗന്തബ്ബ’’ന്തി. ഭഗവാ പന തേസം വചനം അസുണന്തോ വിയ അഗമാസി. ഗന്ത്വാ ച തത്ഥസ്സ നാഗരാജസ്സ സക്കാരത്ഥായ കതേ പരമസുരഭിഗന്ധേ പുപ്ഫസന്ഥരേ നിസീദി. മഹാജനോ കിര ‘‘നാരദസ്സ ച മുനിരാജസ്സ ദോണസ്സ ച നാഗരാജസ്സ ദ്വിന്നമ്പി യുദ്ധം പസ്സിസ്സാമാ’’തി സന്നിപതി.

അഥ അഹിനാഗോ മുനിനാഗം തഥാ നിസിന്നം ദിസ്വാ മക്ഖം അസഹമാനോ സന്ദിസ്സമാനകായോ ഹുത്വാ പധൂപായി. ദസബലോപി പധൂപായി. പുന നാഗരാജാ പജ്ജലി ¶ . മുനിരാജാപി പജ്ജലി. അഥ സോ നാഗരാജാ ദസബലസ്സ സരീരതോ നിക്ഖന്താഹി ധൂമജാലാഹി അതിവിയ കിലന്തസരീരോ ദുക്ഖം അസഹമാനോ ‘‘വിസവേഗേന നം മാരേസ്സാമീ’’തി വിസം വിസ്സജ്ജേസി. വിസസ്സ വേഗേന സകലോപി ജമ്ബുദീപോ വിനസ്സേയ്യ. തം പന വിസം ദസബലസ്സ സരീരേ ഏകലോമമ്പി കമ്പേതും നാസക്ഖി. അഥ സോ നാഗരാജാ – ‘‘കാ നു ഖോ സമണസ്സ പവത്തീ’’തി ഓലോകേന്തോ സരദസമയേ സൂരിയം വിയ ചന്ദം വിയ ച പരിപുണ്ണം ഛബ്ബണ്ണാഹി ബുദ്ധരസ്മീഹി വിരോചമാനം വിപ്പസന്നവദനസോഭം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ – ‘‘അഹോ! മഹിദ്ധികോ വതായം സമണോ, മയാ പന അത്തനോ ബലം അജാനന്തേന അപരദ്ധ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ താണം ഗവേസീ ഭഗവന്തംയേവ ¶ സരണമുപഗഞ്ഛി. അഥ നാരദോ മുനിരാജാ തം നാഗരാജം വിനേത്വാ തത്ഥ സന്നിപതിതസ്സ മഹാജനസ്സ ചിത്തപ്പസാദനത്ഥം യമകപാടിഹാരിയം അകാസി. തദാ പാണീനം നവുതികോടിസഹസ്സാനി അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു. സോ ദുതിയോ അഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘മഹാദോണം നാഗരാജം, വിനയന്തോ മഹാമുനി;

പാടിഹേരം തദാകാസി, ദസ്സയന്തോ സദേവകേ.

‘‘തദാ ¶ ദേവമനുസ്സാനം, തമ്ഹി ധമ്മപ്പകാസനേ;

നവുതികോടിസഹസ്സാനി, തരിംസു സബ്ബസംസയ’’ന്തി.

തത്ഥ പാടിഹേരം തദാകാസീതി അകാസി യമകപാടിഹാരിയന്തി അത്ഥോ. അയമേവ വാ പാഠോ. ‘‘തദാ ദേവമനുസ്സാ വാ’’തിപി പാഠോ. തത്ഥ ദേവമനുസ്സാനന്തി സാമിഅത്ഥേ പച്ചത്തം. തസ്മാ ദേവാനം മനുസ്സാനഞ്ച നവുതികോടിസഹസ്സാനീതി അത്ഥോ. തരിംസൂതി അതിക്കമിംസു.

യദാ പന അത്തനോ പുത്തം നന്ദുത്തരകുമാരം ഓവദി, തദാ അസീതിയാ കോടിസഹസ്സാനം തതിയാഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘യമ്ഹി കാലേ മഹാവീരോ, ഓവദീ സകമത്രജം;

അസീതികോടിസഹസ്സാനം, തതിയാഭിസമയോ അഹൂ’’തി.

യദാ പന ഥുല്ലകോട്ഠിതനഗരേ ഭദ്ദസാലോ ച വിജിതമിത്തോ ച ദ്വേ ബ്രാഹ്മണസഹായകാ അമതരഹദം ഗവേസമാനാ പരിസതി നിസിന്നം അതിവിസാരദം നാരദസമ്മാസമ്ബുദ്ധം അദ്ദസംസു. തേ ഭഗവതോ കായേ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണാനി ¶ ദിസ്വാ – ‘‘അയം ലോകേ വിവടച്ഛദോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി നിട്ഠം ഗന്ത്വാ ഭഗവതി സഞ്ജാതസദ്ധാ സപരിവാരാ ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജിംസു. തേസു പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പത്തേസു ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം കോടിസതസഹസ്സമജ്ഝേ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി, സോ പഠമോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘സന്നിപാതാ തയോ ആസും, നാരദസ്സ മഹേസിനോ;

കോടിസതസഹസ്സാനം, പഠമോ ആസി സമാഗമോ’’തി.

യസ്മിം സമയേ നാരദോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഞാതിസമാഗമേ അത്തനോ പണിധാനതോ പട്ഠായ ബുദ്ധവംസം കഥേസി, തദാ നവുതികോടിഭിക്ഖുസഹസ്സാനം ദുതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘യദാ ബുദ്ധോ ബുദ്ധഗുണം, സനിദാനം പകാസയി;

നവുതികോടിസഹസ്സാനി, സമിംസു വിമലാ തദാ’’തി.

തത്ഥ ¶ വിമലാതി വിഗതമലാ, ഖീണാസവാതി അത്ഥോ.

യദാ ¶ പന മഹാദോണനാഗരാജസ്സ വിനയനേ പസന്നോ വേരോചനോ നാമ നാഗരാജാ ഗങ്ഗായ നദിയാ തിഗാവുതപ്പമാണം സത്തരതനമയം മണ്ഡപം നിമ്മിനിത്വാ സപരിവാരം ഭഗവന്തം തത്ഥ നിസീദാപേത്വാ സപരിവാരോ സജനപദേ അത്തനോ ദാനഗ്ഗദസ്സനത്ഥായ നിമന്തേത്വാ നാഗനാടകാനി ച താളാവചരേ വിവിധവേസാലങ്കാരധരേ സന്നിപാതേത്വാ മഹാസക്കാരേന ഭഗവതോ സപരിവാരസ്സ മഹാദാനം അദാസി. ഭോജനാവസാനേ ഭഗവാ മഹാഗങ്ഗം ഓതാരേന്തോ വിയ അനുമോദനമകാസി. തദാ ഭത്താനുമോദനേ ധമ്മം സുത്വാ പസന്നാനം ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബജിതാനം അസീതിഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനം മജ്ഝേ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി, സോ തതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തേന വുത്തം –

‘‘യദാ വേരോചനോ നാഗോ, ദാനം ദദാതി സത്ഥുനോ;

തദാ സമിംസു ജിനപുത്താ, അസീതിസതസഹസ്സിയോ’’തി.

തത്ഥ അസീതിസതസഹസ്സിയോതി സതസഹസ്സാനം അസീതിയോ.

തദാ ¶ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തപസ്സേ അസ്സമം മാപേത്വാ പഞ്ചസു അഭിഞ്ഞാസു അട്ഠസു സമാപത്തീസു ച ചിണ്ണവസീ ഹുത്വാ പടിവസതി. അഥ തസ്മിം അനുകമ്പായ നാരദോ ഭഗവാ അസീതിയാ അരഹന്തകോടീഹി ദസഹി ച അനാഗാമിഫലട്ഠേഹി ഉപാസകസഹസ്സേഹി പരിവുതോ തം അസ്സമപദം അഗമാസി. താപസോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാവ പമുദിതഹദയോ സപരിവാരസ്സ ഭഗവതോ നിവാസത്ഥായ അസ്സമം മാപേത്വാ സകലരത്തിം സത്ഥുഗുണം കിത്തേത്വാ ഭഗവതോ ധമ്മകഥം സുത്വാ പുനദിവസേ ഉത്തരകുരും ഗന്ത്വാ തതോ ആഹാരം ആഹരിത്വാ സപരിവാരസ്സ ബുദ്ധസ്സ മഹാദാനം അദാസി. ഏവം സത്താഹം മഹാദാനം ദത്വാ ഹിമവന്തതോ അനഗ്ഘം ലോഹിതചന്ദനം ആഹരിത്വാ തേന ലോഹിതചന്ദനേന ഭഗവന്തം പൂജേസി. തദാ നം ദസബലോ അമരനരപരിവുതോ ധമ്മകഥം കഥേത്വാ – ‘‘അനാഗതേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി. തേന വുത്തം –

‘‘അഹം തേന സമയേന, ജടിലോ ഉഗ്ഗതാപനോ;

അന്തലിക്ഖചരോ ആസിം, പഞ്ചാഭിഞ്ഞാസു പാരഗൂ.

‘‘തദാപാഹം അസമസമം, സസങ്ഘം സപരിജ്ജനം;

അന്നപാനേന തപ്പേത്വാ, ചന്ദനേനാഭിപൂജയിം.

‘‘സോപി ¶ മം തദാ ബ്യാകാസി, നാരദോ ലോകനായകോ;

അപരിമേയ്യിതോ കപ്പേ, ബുദ്ധോ ലോകേ ഭവിസ്സതി.

‘‘പധാനം പദഹിത്വാന…പേ… ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമം.

‘‘തസ്സാപി ¶ വചനം സുത്വാ, ഭിയ്യോ ഹാസേത്വ മാനസം;

അധിട്ഠഹിം വതം ഉഗ്ഗം, ദസപാരമിപൂരിയാ’’തി.

തത്ഥ തദാപാഹന്തി തദാപി അഹം. അസമസമന്തി അസമാ നാമ അതീതാ ബുദ്ധാ, തേഹി അസമേഹി സമം തുല്യം അസമസമം. അഥ വാ അസമാ വിസമാ, സമാ അവിസമാ സാധവോ, തേസു അസമസമേസു സമോ ‘‘അസമസമസമോ’’തി വത്തബ്ബേ ഏകസ്സ സമസദ്ദസ്സ ലോപം കത്വാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം, അസമാവിസമസമന്തി അത്ഥോ. സപരിജ്ജനന്തി സഉപാസകജനം. ‘‘സോപി മം തദാ നരമരൂനം, മജ്ഝേ ബ്യാകാസി ചക്ഖുമാ’’തിപി പാഠോ ¶ , സോ ഉത്താനത്ഥോവ. ഭിയ്യോ ഹാസേത്വ മാനസന്തി ഉത്തരിമ്പി ഹാസേത്വാ തോസേത്വാ ഹദയം. അധിട്ഠഹിം വതം ഉഗ്ഗന്തി ഉഗ്ഗം വതം അധിട്ഠാസിം. ‘‘ഉത്തരിം വതമധിട്ഠാസിം, ദസപാരമിപൂരിയാ’’തിപി പാഠോ.

തസ്സ പന ഭഗവതോ നാരദസ്സ ധഞ്ഞവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, സുദേവോ നാമ ഖത്തിയോ പിതാ, അനോമാ നാമ മാതാ, ഭദ്ദസാലോ ച ജിതമിത്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, വാസേട്ഠോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, ഉത്തരാ ച ഫഗ്ഗുനീ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, മഹാസോണരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി. തസ്സ സരീരപ്പഭാ നിച്ചം യോജനം ഫരതി, നവുതിവസ്സസഹസ്സാനി ആയു, തസ്സ പന വിജിതസേനാ നാമ അഗ്ഗമഹേസീ, നന്ദുത്തരകുമാരോ നാമസ്സ പുത്തോ അഹോസി, വിജിതോ വിജിതാവീ വിജിതാഭിരാമോതി തയോ പാസാദാ അഹേസും. സോ നവവസ്സസഹസ്സാനി അഗാരം അജ്ഝാവസി. സോ പദസാവ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമീതി. തേന വുത്തം –

‘‘നഗരം ധഞ്ഞവതീ നാമ, സുദേവോ നാമ ഖത്തിയോ;

അനോമാ നാമ ജനികാ, നാരദസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘ഭദ്ദസാലോ ജിതമിത്തോ, അഹേസും അഗ്ഗസാവകാ;

വാസേട്ഠോ നാമുപട്ഠാകോ, നാരദസ്സ മഹേസിനോ.

‘‘ഉത്തരാ ¶ ഫഗ്ഗുനീ ചേവ, അഹേസും അഗ്ഗസാവികാ;

ബോധി തസ്സ ഭഗവതോ, മഹാസോണോതി വുച്ചതി.

‘‘അട്ഠാസീതിരതനാനി, അച്ചുഗ്ഗതോ മഹാമുനി;

കഞ്ചനഗ്ഘിയസങ്കാസോ, ദസസഹസ്സീ വിരോചതി.

‘‘തസ്സ ബ്യാമപ്പഭാ കായാ, നിദ്ധാവതി ദിസോദിസം;

നിരന്തരം ദിവാരത്തിം, യോജനം ഫരതേ സദാ.

‘‘ന ¶ കേചി തേന സമയേന, സമന്താ യോജനേ ജനാ;

ഉക്കാപദീപേ ഉജ്ജാലേന്തി, ബുദ്ധരംസീഹി ഓത്ഥടാ.

‘‘നവുതിവസ്സസഹസ്സാനി, ആയു വിജ്ജതി താവദേ;

താവതാ തിട്ഠമാനോ സോ, താരേസി ജനതം ബഹും.

‘‘യഥാ ¶ ഉളൂഹി ഗഗനം, വിചിത്തം ഉപസോഭതി;

തഥേവ സാസനം തസ്സ, അരഹന്തേഹി സോഭതി.

‘‘സംസാരസോതം തരണായ, സേസകേ പടിപന്നകേ;

ധമ്മസേതും ദള്ഹം കത്വാ, നിബ്ബുതോ സോ നരാസഭോ.

‘‘സോപി ബുദ്ധോ അസമസമോ, തേപി ഖീണാസവാ അതുലതേജാ;

സബ്ബം തമന്തരഹിതം, നനു രിത്താ സബ്ബസങ്ഖാരാ’’തി.

തത്ഥ കഞ്ചനഗ്ഘിയസങ്കാസോതി വിവിധരതനവിചിത്തകഞ്ചനമയഗ്ഘികസദിസരൂപസോഭോ. ദസസഹസ്സീ വിരോചതീതി തസ്സ പഭായ ദസസഹസ്സീപി ലോകധാതു വിരോചതി, വിരാജതീതി അത്ഥോ. തമേവത്ഥം പകാസേന്തോ ഭഗവാ ‘‘തസ്സ ബ്യാമപ്പഭാ കായാ, നിദ്ധാവതി ദിസോദിസ’’ന്തി ആഹ. തത്ഥ ബ്യാമപ്പഭാ കായാതി ബ്യാമപ്പഭാ വിയാതി ബ്യാമപ്പഭാ, അമ്ഹാകം ഭഗവതോ ബ്യാമപ്പഭാ വിയാതി അത്ഥോ.

ന കേചീതി ഏത്ഥ ന-കാരോ പടിസേധത്ഥോ, തസ്സ ഉജ്ജാലേന്തി-സദ്ദേന സമ്ബന്ധോ ദട്ഠബ്ബോ. ഉക്കാതി ¶ ദണ്ഡദീപികാ. ഉക്കാ വാ പദീപേ വാ കേചിപി ജനാ ന ഉജ്ജാലേന്തി ന പജ്ജാലേന്തി. കസ്മാതി ചേ? ബുദ്ധസരീരപ്പഭായ ഓഭാസിതത്താ. ബുദ്ധരംസീഹീതി ബുദ്ധരസ്മീഹി. ഓത്ഥടാതി അധിഗതാ.

ഉളൂഹീതി താരാഹി, യഥാ താരാഹി ഗഗനതലം വിചിത്തം സോഭതി, തഥേവ തസ്സ സാസനം അരഹന്തേഹി വിചിത്തം ഉപസോഭതീതി അത്ഥോ. സംസാരസോതം തരണായാതി സംസാരസാഗരസ്സ തരണത്ഥം. സേസകേ പടിപന്നകേതി അരഹന്തേ ഠപേത്വാ കല്യാണപുഥുജ്ജനേഹി സദ്ധിം സേസേ സേക്ഖപുഗ്ഗലേതി അത്ഥോ. ധമ്മസേതുന്തി മഗ്ഗസേതും, സേസപുഗ്ഗലേ സംസാരതോ താരേതും ധമ്മസേതും ഠപേത്വാ കതസബ്ബകിച്ചോ ഹുത്വാ പരിനിബ്ബായീതി അത്ഥോ. സേസം ഹേട്ഠാ വുത്തത്താ സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

നാരദബുദ്ധവംസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നാരദബുദ്ധസ്സ ¶ ¶ ¶ സാസനം നവുതിവസ്സസഹസ്സാനി പവത്തിത്വാ അന്തരധായി. സോ ച കപ്പോ വിനസ്സിത്ഥ. തതോ പരം കപ്പാനം അസങ്ഖ്യേയ്യം ബുദ്ധാ ലോകേ ന ഉപ്പജ്ജിംസു. ബുദ്ധസുഞ്ഞോ വിഗതബുദ്ധാലോകോ അഹോസി. തതോ കപ്പേസു ച അസങ്ഖ്യേയ്യേസു വീതിവത്തേസു ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സമത്ഥകേ ഏകസ്മിം കപ്പേ ഏകോ വിജിതമാരോ ഓഹിതഭാരോ മേരുസാരോ അസംസാരോ സത്തസാരോ സബ്ബലോകുത്തരോ പദുമുത്തരോ നാമ ബുദ്ധോ ലോകേ ഉദപാദി. സോപി പാരമിയോ പൂരേത്വാ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ ചവിത്വാ ഹംസവതീനഗരേ സബ്ബജനാനന്ദകരസ്സാനന്ദസ്സ നാമ രഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസിയാ ഉദിതോദിതകുലേ ജാതായ സുജാതായ ദേവിയാ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി. സാ ദേവതാഹി കതാരക്ഖാ ദസന്നം മാസാനം അച്ചയേന ഹംസവതുയ്യാനേ പദുമുത്തരകുമാരം വിജായി. പടിസന്ധിയഞ്ചസ്സ ജാതിയഞ്ച ഹേട്ഠാ വുത്തപ്പകാരാനി പാടിഹാരിയാനി അഹേസും.

തസ്സ കിര ജാതിയം പദുമവസ്സം വസ്സി. തേനസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ ഞാതകാ ‘‘പദുമുത്തരകുമാരോ’’ത്വേവ നാമം അകംസു. സോ ദസവസ്സസഹസ്സാനി അഗാരം അജ്ഝാവസി. നരവാഹന-യസവാഹന-വസവത്തിനാമകാ തിണ്ണം ഉതൂനം അനുച്ഛവികാ തയോ ചസ്സ പാസാദാ അഹേസും. വസുദത്താദേവിപ്പമുഖാനം ഇത്ഥീനം സതസഹസ്സാനി വീസതിസഹസ്സാനി ച പച്ചുപട്ഠിതാനി അഹേസും. സോ വസുദത്തായ ദേവിയാ പുത്തേ സബ്ബഗുണാനുത്തരേ ഉത്തരകുമാരേ നാമ ഉപ്പന്നേ ചത്താരി നിമിത്താനി ദിസ്വാ – ‘‘മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. തസ്സ ചിന്തിതമത്തേവ വസവത്തിനാമകോ പാസാദോ കുമ്ഭകാരചക്കം വിയ ആകാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ദേവവിമാനമിവ പുണ്ണചന്ദോ വിയ ച ഗഗനതലേന ഗന്ത്വാ ബോധിരുക്ഖം മജ്ഝേകരോന്തോ സോഭിതബുദ്ധവംസവണ്ണനായ ആഗതപാസാദോ വിയ ഭൂമിയം ഓതരി.

മഹാപുരിസോ കിര തതോ പാസാദതോ ഓതരിത്വാ അരഹത്തദ്ധജഭൂതാനി കാസായാനി വത്ഥാനി ദേവദത്തിയാനി പാരുപിത്വാ തത്ഥേവ പബ്ബജി. പാസാദോ പനാഗന്ത്വാ സകട്ഠാനേയേവ അട്ഠാസി. മഹാസത്തേന സഹഗതായ പരിസായ ഠപേ�