📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

ഖുദ്ദകനികായേ

ജാതക-അട്ഠകഥാ

(പഠമോ ഭാഗോ)

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ

ജാതികോടിസഹസ്സേഹി ¶ ¶ ¶ , പമാണരഹിതം ഹിതം;

ലോകസ്സ ലോകനാഥേന, കതം യേന മഹേസിനാ.

തസ്സ പാദേ നമസ്സിത്വാ, കത്വാ ധമ്മസ്സ ചഞ്ജലിം;

സങ്ഘഞ്ച പതിമാനേത്വാ, സബ്ബസമ്മാനഭാജനം.

നമസ്സനാദിനോ ¶ അസ്സ, പുഞ്ഞസ്സ രതനത്തയേ;

പവത്തസ്സാനുഭാവേന, ഛേത്വാ സബ്ബേ ഉപദ്ദവേ.

തം തം കാരണമാഗമ്മ, ദേസിതാനി ജുതീമതാ;

അപണ്ണകാദീനി പുരാ, ജാതകാനി മഹേസിനാ.

യാനി യേസു ചിരം സത്ഥാ, ലോകനിത്ഥരണത്ഥികോ;

അനന്തേ ബോധിസമ്ഭാരേ, പരിപാചേസി നായകോ.

താനി സബ്ബാനി ഏകജ്ഝം, ആരോപേന്തേഹി സങ്ഗഹം;

ജാതകം നാമ സങ്ഗീതം, ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി യം.

ബുദ്ധവംസസ്സ ഏതസ്സ, ഇച്ഛന്തേന ചിരട്ഠിതിം;

യാചിതോ അഭിഗന്ത്വാന, ഥേരേന അത്ഥദസ്സിനാ.

അസംസട്ഠവിഹാരേ ¶ , സദാ സുദ്ധവിഹാരിനാ;

തഥേവ ബുദ്ധമിത്തേന, സന്തചിത്തേന വിഞ്ഞുനാ.

മഹിംസാസകവംസമ്ഹി, സമ്ഭൂതേന നയഞ്ഞുനാ;

ബുദ്ധദേവേന ച തഥാ, ഭിക്ഖുനാ സുദ്ധബുദ്ധിനാ.

മഹാപുരിസചരിയാനം, ആനുഭാവം അചിന്തിയം;

തസ്സ വിജ്ജോതയന്തസ്സ, ജാതകസ്സത്ഥവണ്ണനം.

മഹാവിഹാരവാസീനം, വാചനാമഗ്ഗനിസ്സിതം;

ഭാസിസ്സം ഭാസതോ തം മേ, സാധു ഗണ്ഹന്തു സാധവോതി.

നിദാനകഥാ

സാ ¶ ¶ പനായം ജാതകസ്സ അത്ഥവണ്ണനാ ദൂരേനിദാനം, അവിദൂരേനിദാനം, സന്തികേനിദാനന്തി ഇമാനി തീണി നിദാനാനി ദസ്സേത്വാ വണ്ണിയമാനാ യേ നം സുണന്തി, തേഹി സമുദാഗമതോ പട്ഠായ വിഞ്ഞാതത്താ യസ്മാ സുട്ഠു വിഞ്ഞാതാ നാമ ഹോതി, തസ്മാ തം താനി നിദാനാനി ദസ്സേത്വാ വണ്ണയിസ്സാമ.

തത്ഥ ആദിതോ താവ തേസം നിദാനാനം പരിച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ. ദീപങ്കരപാദമൂലസ്മിഞ്ഹി കതാഭിനീഹാരസ്സ മഹാസത്തസ്സ യാവ വേസ്സന്തരത്തഭാവാ ചവിത്വാ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തി, താവ പവത്തോ കഥാമഗ്ഗോ ദൂരേനിദാനം നാമ. തുസിതഭവനതോ പന ചവിത്വാ യാവ ബോധിമണ്ഡേ സബ്ബഞ്ഞുതപ്പത്തി, താവ പവത്തോ കഥാമഗ്ഗോ അവിദൂരേനിദാനം നാമ. സന്തികേനിദാനം പന തേസു തേസു ഠാനേസു വിഹരതോ തസ്മിം തസ്മിംയേവ ഠാനേ ലബ്ഭതീതി.

൧. ദൂരേനിദാനകഥാ

തത്രിദം ദൂരേനിദാനം നാമ – ഇതോ കിര കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ചതുന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ അമരവതീ നാമ നഗരം അഹോസി. തത്ഥ സുമേധോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ പടിവസതി ഉഭതോ സുജാതോ മാതിതോ ¶ ച പിതിതോ ച സംസുദ്ധഗഹണികോ യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ അക്ഖിത്തോ അനുപകുട്ഠോ ജാതിവാദേന അഭിരൂപോ ദസ്സനീയോ പാസാദികോ പരമായ വണ്ണപോക്ഖരതായ സമന്നാഗതോ. സോ അഞ്ഞം കമ്മം അകത്വാ ബ്രാഹ്മണസിപ്പമേവ ഉഗ്ഗണ്ഹി. തസ്സ ദഹരകാലേയേവ മാതാപിതരോ കാലമകംസു. അഥസ്സ രാസിവഡ്ഢകോ അമച്ചോ ആയപോത്ഥകം ആഹരിത്വാ സുവണ്ണരജതമണിമുത്താദിഭരിതേ ഗബ്ഭേ വിവരിത്വാ ‘‘ഏത്തകം തേ, കുമാര, മാതു സന്തകം, ഏത്തകം പിതു സന്തകം, ഏത്തകം അയ്യകപയ്യകാന’’ന്തി യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ ധനം ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘ഏതം പടിപജ്ജാഹീ’’തി ആഹ. സുമേധപണ്ഡിതോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമം ധനം സംഹരിത്വാ മയ്ഹം പിതുപിതാമഹാദയോ പരലോകം ഗച്ഛന്താ ഏകം കഹാപണമ്പി ഗഹേത്വാ ന ഗതാ, മയാ പന ഗഹേത്വാ ഗമനകാരണം കാതും വട്ടതീ’’തി. സോ രഞ്ഞോ ആരോചേത്വാ നഗരേ ഭേരിം ചരാപേത്വാ മഹാജനസ്സ ദാനം ദത്വാ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജി. ഇമസ്സ പനത്ഥസ്സ ആവിഭാവത്ഥം ഇമസ്മിം ഠാനേ സുമേധകഥാ കഥേതബ്ബാ ¶ . സാ പനേസാ കിഞ്ചാപി ബുദ്ധവംസേ നിരന്തരം ആഗതായേവ, ഗാഥാസമ്ബന്ധേന പന ആഗതത്താ ന സുട്ഠു പാകടാ. തസ്മാ തം അന്തരന്തരാ ഗാഥായ സമ്ബന്ധദീപകേഹി വചനേഹി സദ്ധിം കഥേസ്സാമ.

സുമേധകഥാ

കപ്പസതസഹസ്സാധികാനഞ്ഹി ചതുന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ ദസഹി സദ്ദേഹി അവിവിത്തം ‘‘അമരവതീ’’തി ച ‘‘അമര’’ന്തി ച ലദ്ധനാമം നഗരം അഹോസി, യം സന്ധായ ബുദ്ധവംസേ വുത്തം –

‘‘കപ്പേ ¶ ച സതസഹസ്സേ, ചതുരോ ച അസങ്ഖിയേ;

അമരം നാമ നഗരം, ദസ്സനേയ്യം മനോരമം;

ദസഹി സദ്ദേഹി അവിവിത്തം, അന്നപാനസമായുത’’ന്തി.

തത്ഥ ദസഹി സദ്ദേഹി അവിവിത്തന്തി ഹത്ഥിസദ്ദേന, അസ്സസദ്ദേന, രഥസദ്ദേന, ഭേരിസദ്ദേന, മുദിങ്ഗസദ്ദേന, വീണാസദ്ദേന, സമ്മസദ്ദേന, താളസദ്ദേന, സങ്ഖസദ്ദേന ‘‘അസ്നാഥ, പിവഥ, ഖാദഥാ’’തി ദസമേന സദ്ദേനാതി ഇമേഹി ദസഹി സദ്ദേഹി അവിവിത്തം അഹോസി. തേസം പന സദ്ദാനം ഏകദേസമേവ ഗഹേത്വാ –

‘‘ഹത്ഥിസദ്ദം ¶ അസ്സസദ്ദം, ഭേരിസങ്ഖരഥാനി ച;

ഖാദഥ പിവഥ ചേവ, അന്നപാനേന ഘോസിത’’ന്തി. –

ബുദ്ധവംസേ ഇമം ഗാഥം വത്വാ –

‘‘നഗരം സബ്ബങ്ഗസമ്പന്നം, സബ്ബകമ്മമുപാഗതം;

സത്തരതനസമ്പന്നം, നാനാജനസമാകുലം;

സമിദ്ധം ദേവനഗരംവ, ആവാസം പുഞ്ഞകമ്മിനം.

‘‘നഗരേ അമരവതിയാ, സുമേധോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ;

അനേകകോടിസന്നിചയോ, പഹൂതധനധഞ്ഞവാ.

‘‘അജ്ഝായകോ ¶ മന്തധരോ, തിണ്ണം വേദാന പാരഗൂ;

ലക്ഖണേ ഇതിഹാസേ ച, സധമ്മേ പാരമിം ഗതോ’’തി. – വുത്തം;

അഥേകദിവസം സോ സുമേധപണ്ഡിതോ ഉപരിപാസാദവരതലേ രഹോഗതോ ഹുത്വാ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസിന്നോ ചിന്തേസി – ‘‘പുനബ്ഭവേ, പണ്ഡിത, പടിസന്ധിഗ്ഗഹണം നാമ ദുക്ഖം, തഥാ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ സരീരഭേദനം, അഹഞ്ച ജാതിധമ്മോ ജരാധമ്മോ ബ്യാധിധമ്മോ മരണധമ്മോ, ഏവംഭൂതേന മയാ അജാതിം അജരം അബ്യാധിം അദുക്ഖം സുഖം സീതലം അമതമഹാനിബ്ബാനം പരിയേസിതും വട്ടതി, അവസ്സം ഭവതോ മുച്ചിത്വാ നിബ്ബാനഗാമിനാ ഏകേന മഗ്ഗേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി. തേന വുത്തം –

‘‘രഹോഗതോ നിസീദിത്വാ, ഏവം ചിന്തേസഹം തദാ;

ദുക്ഖോ പുനബ്ഭവോ നാമ, സരീരസ്സ ച ഭേദനം.

‘‘ജാതിധമ്മോ ജരാധമ്മോ, ബ്യാധിധമ്മോ സഹം തദാ;

അജരം അമതം ഖേമം, പരിയേസിസ്സാമി നിബ്ബുതിം.

‘‘യംനൂനിമം പൂതികായം, നാനാകുണപപൂരിതം;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛേയ്യം, അനപേക്ഖോ അനത്ഥികോ.

‘‘അത്ഥി ¶ ഹേഹിതി സോ മഗ്ഗോ, ന സോ സക്കാ ന ഹേതുയേ;

പരിയേസിസ്സാമി തം മഗ്ഗം, ഭവതോ പരിമുത്തിയാ’’തി.

തതോ ¶ ഉത്തരിപി ഏവം ചിന്തേസി – യഥാ ഹി ലോകേ ദുക്ഖസ്സ പടിപക്ഖഭൂതം സുഖം നാമ അത്ഥി, ഏവം ഭവേ സതി തപ്പടിപക്ഖേന വിഭവേനാപി ഭവിതബ്ബം. യഥാ ച ഉണ്ഹേ സതി തസ്സ വൂപസമഭൂതം സീതമ്പി അത്ഥി, ഏവം രാഗാദീനം അഗ്ഗീനം വൂപസമേന നിബ്ബാനേനാപി ഭവിതബ്ബം. യഥാ ച പാപസ്സ ലാമകസ്സ ധമ്മസ്സ പടിപക്ഖഭൂതോ കല്യാണോ അനവജ്ജധമ്മോപി അത്ഥിയേവ, ഏവമേവ പാപികായ ജാതിയാ സതി സബ്ബജാതിക്ഖേപനതോ അജാതിസങ്ഖാതേന നിബ്ബാനേനാപി ഭവിതബ്ബമേവാതി. തേന വുത്തം –

‘‘യഥാപി ¶ ദുക്ഖേ വിജ്ജന്തേ, സുഖം നാമപി വിജ്ജതി;

ഏവം ഭവേ വിജ്ജമാനേ, വിഭവോപി ഇച്ഛിതബ്ബകോ.

‘‘യഥാപി ഉണ്ഹേ വിജ്ജന്തേ, അപരം വിജ്ജതി സീതലം;

ഏവം തിവിധഗ്ഗി വിജ്ജന്തേ, നിബ്ബാനം ഇച്ഛിതബ്ബകം.

‘‘യഥാപി പാപേ വിജ്ജന്തേ, കല്യാണമപി വിജ്ജതി;

ഏവമേവ ജാതി വിജ്ജന്തേ, അജാതിപിച്ഛിതബ്ബക’’ന്തി.

അപരമ്പി ചിന്തേസി – യഥാ നാമ ഗൂഥരാസിമ്ഹി നിമുഗ്ഗേന പുരിസേന ദൂരതോ പഞ്ചവണ്ണപദുമസഞ്ഛന്നം മഹാതളാകം ദിസ്വാ ‘‘കതരേന നു ഖോ മഗ്ഗേന ഏത്ഥ ഗന്തബ്ബ’’ന്തി തം തളാകം ഗവേസിതും യുത്തം. യം തസ്സ അഗവേസനം, ന സോ തളാകസ്സ ദോസോ. ഏവമേവ കിലേസമലധോവനേ അമതമഹാനിബ്ബാനതളാകേ വിജ്ജന്തേ തസ്സ അഗവേസനം ന അമതനിബ്ബാനമഹാതളാകസ്സ ദോസോ. യഥാ ച ചോരേഹി സമ്പരിവാരിതോ പുരിസോ പലായനമഗ്ഗേ വിജ്ജമാനേപി സചേ ന പലായതി, ന സോ മഗ്ഗസ്സ ദോസോ, പുരിസസ്സേവ ദോസോ. ഏവമേവ കിലേസേഹി പരിവാരേത്വാ ഗഹിതസ്സ പുരിസസ്സ വിജ്ജമാനേയേവ നിബ്ബാനഗാമിമ്ഹി സിവേ മഗ്ഗേ മഗ്ഗസ്സ അഗവേസനം നാമ ന മഗ്ഗസ്സ ദോസോ, പുഗ്ഗലസ്സേവ ദോസോ. യഥാ ച ബ്യാധിപീളിതോ പുരിസോ വിജ്ജമാനേ ബ്യാധിതികിച്ഛകേ വേജ്ജേ സചേ തം വേജ്ജം ഗവേസിത്വാ ബ്യാധിം ന തികിച്ഛാപേതി, ന സോ വേജ്ജസ്സ ദോസോ, പുരിസസ്സേവ ദോസോ. ഏവമേവ യോ കിലേസബ്യാധിപീളിതോ പുരിസോ കിലേസവൂപസമമഗ്ഗകോവിദം വിജ്ജമാനമേവ ആചരിയം ന ഗവേസതി, തസ്സേവ ദോസോ, ന കിലേസവിനാസകസ്സ ആചരിയസ്സാതി. തേന വുത്തം –

‘‘യഥാ ഗൂഥഗതോ പുരിസോ, തളാകം ദിസ്വാന പൂരിതം;

ന ഗവേസതി തം തളാകം, ന ദോസോ തളാകസ്സ സോ.

‘‘ഏവം ¶ കിലേസമലധോവേ, വിജ്ജന്തേ അമതന്തളേ;

ന ഗവേസതി തം തളാകം, ന ദോസോ അമതന്തളേ.

‘‘യഥാ ¶ അരീഹി പരിരുദ്ധോ, വിജ്ജന്തേ ഗമനമ്പഥേ;

ന പലായതി സോ പുരിസോ, ന ദോസോ അഞ്ജസസ്സ സോ.

‘‘ഏവം ¶ കിലേസപരിരുദ്ധോ, വിജ്ജമാനേ സിവേ പഥേ;

ന ഗവേസതി തം മഗ്ഗം, ന ദോസോ സിവമഞ്ജസേ.

‘‘യഥാപി ബ്യാധിതോ പുരിസോ, വിജ്ജമാനേ തികിച്ഛകേ;

ന തികിച്ഛാപേതി തം ബ്യാധിം, ന ദോസോ സോ തികിച്ഛകേ.

‘‘ഏവം കിലേസബ്യാധീഹി, ദുക്ഖിതോ പരിപീളിതോ;

ന ഗവേസതി തം ആചരിയം, ന ദോസോ സോ വിനായകേ’’തി.

അപരമ്പി ചിന്തേസി – യഥാ മണ്ഡനജാതികോ പുരിസോ കണ്ഠേ ആസത്തം കുണപം ഛഡ്ഡേത്വാ സുഖീ ഗച്ഛതി, ഏവം മയാപി ഇമം പൂതികായം ഛഡ്ഡേത്വാ അനപേക്ഖേന നിബ്ബാനനഗരം പവിസിതബ്ബം. യഥാ ച നരനാരിയോ ഉക്കാരഭൂമിയം ഉച്ചാരപസ്സാവം കത്വാ ന തം ഉച്ഛങ്ഗേന വാ ആദായ ദസന്തേന വാ വേഠേത്വാ ഗച്ഛന്തി, ജിഗുച്ഛമാനാ പന അനപേക്ഖാവ ഛഡ്ഡേത്വാ ഗച്ഛന്തി, ഏവം മയാപി ഇമം പൂതികായം അനപേക്ഖേന ഛഡ്ഡേത്വാ അമതം നിബ്ബാനനഗരം പവിസിതും വട്ടതി. യഥാ ച നാവികാ നാമ ജജ്ജരം നാവം അനപേക്ഖാ ഛഡ്ഡേത്വാ ഗച്ഛന്തി, ഏവം അഹമ്പി ഇമം നവഹി വണമുഖേഹി പഗ്ഘരന്തം കായം ഛഡ്ഡേത്വാ അനപേക്ഖോ നിബ്ബാനപുരം പവിസിസ്സാമി. യഥാ ച പുരിസോ നാനാരതനാനി ആദായ ചോരേഹി സദ്ധിം മഗ്ഗം ഗച്ഛന്തോ അത്തനോ രതനനാസഭയേന തേ ഛഡ്ഡേത്വാ ഖേമം മഗ്ഗം ഗണ്ഹാതി, ഏവം അയമ്പി കരജകായോ രതനവിലോപകചോരസദിസോ. സചാഹം ഏത്ഥ തണ്ഹം കരിസ്സാമി, അരിയമഗ്ഗകുസലധമ്മരതനം മേ നസ്സിസ്സതി. തസ്മാ മയാ ഇമം ചോരസദിസം കായം ഛഡ്ഡേത്വാ നിബ്ബാനനഗരം പവിസിതും വട്ടതീതി. തേന വുത്തം –

‘‘യഥാപി കുണപം പുരിസോ, കണ്ഠേ ബദ്ധം ജിഗുച്ഛിയ;

മോചയിത്വാന ഗച്ഛേയ്യ, സുഖീ സേരീ സയംവസീ.

‘‘തഥേവിമം ¶ പൂതികായം, നാനാകുണപസഞ്ചയം;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛേയ്യം, അനപേക്ഖോ അനത്ഥികോ.

‘‘യഥാ ഉച്ചാരട്ഠാനമ്ഹി, കരീസം നരനാരിയോ;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛന്തി, അനപേക്ഖാ അനത്ഥികാ.

‘‘ഏവമേവാഹം ¶ ഇമം കായം, നാനാകുണപപൂരിതം;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛിസ്സം, വച്ചം കത്വാ യഥാ കുടിം.

‘‘യഥാപി ജജ്ജരം നാവം, പലുഗ്ഗം ഉദഗാഹിനിം;

സാമീ ഛഡ്ഡേത്വാ ഗച്ഛന്തി, അനപേക്ഖാ അനത്ഥികാ.

‘‘ഏവമേവാഹം ¶ ഇമം കായം, നവച്ഛിദ്ദം ധുവസ്സവം;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛിസ്സം, ജിണ്ണനാവംവ സാമികാ.

‘‘യഥാപി പുരിസോ ചോരേഹി, ഗച്ഛന്തോ ഭണ്ഡമാദിയ;

ഭണ്ഡച്ഛേദഭയം ദിസ്വാ, ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛതി.

‘‘ഏവമേവ അയം കായോ, മഹാചോരസമോ വിയ;

പഹായിമം ഗമിസ്സാമി, കുസലച്ഛേദനാഭയാ’’തി.

ഏവം സുമേധപണ്ഡിതോ നാനാവിധാഹി ഉപമാഹി ഇമം നേക്ഖമ്മൂപസംഹിതം അത്ഥം ചിന്തേത്വാ സകനിവേസനേ അപരിമിതം ഭോഗക്ഖന്ധം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന കപണദ്ധികാദീനം വിസ്സജ്ജേത്വാ മഹാദാനം ദത്വാ വത്ഥുകാമേ ച കിലേസകാമേ ച പഹായ അമരനഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ ഏകകോവ ഹിമവന്തേ ധമ്മികം നാമ പബ്ബതം നിസ്സായ അസ്സമം കത്വാ തത്ഥ പണ്ണസാലഞ്ച ചങ്കമഞ്ച മാപേത്വാ പഞ്ചഹി നീവരണദോസേഹി വിവജ്ജിതം ‘‘ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ’’തിആദിനാ നയേന വുത്തേഹി അട്ഠഹി കാരണഗുണേഹി സമുപേതം അഭിഞ്ഞാസങ്ഖാതം ബലം ആഹരിതും തസ്മിം അസ്സമപദേ നവദോസസമന്നാഗതം സാടകം പജഹിത്വാ ദ്വാദസഗുണസമന്നാഗതം വാകചീരം നിവാസേത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജി. ഏവം പബ്ബജിതോ അട്ഠദോസസമാകിണ്ണം തം പണ്ണസാലം പഹായ ദസഗുണസമന്നാഗതം രുക്ഖമൂലം ഉപഗന്ത്വാ സബ്ബം ധഞ്ഞവികതിം പഹായ പവത്തഫലഭോജനോ ഹുത്വാ നിസജ്ജട്ഠാനചങ്കമനവസേനേവ പധാനം പദഹന്തോ സത്താഹബ്ഭന്തരേയേവ അട്ഠന്നം സമാപത്തീനം പഞ്ചന്നഞ്ച അഭിഞ്ഞാനം ലാഭീ അഹോസി. ഏവം തം യഥാപത്ഥിതം അഭിഞ്ഞാബലം പാപുണി. തേന വുത്തം –

‘‘ഏവാഹം ¶ ചിന്തയിത്വാന, നേകകോടിസതം ധനം;

നാഥാനാഥാനം ദത്വാന, ഹിമവന്തമുപാഗമിം.

‘‘ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേ ¶ , ധമ്മികോ നാമ പബ്ബതോ;

അസ്സമോ സുകതോ മയ്ഹം, പണ്ണസാലാ സുമാപിതാ.

‘‘ചങ്കമം തത്ഥ മാപേസിം, പഞ്ചദോസവിവജ്ജിതം;

അട്ഠഗുണസമുപേതം, അഭിഞ്ഞാബലമാഹരിം.

‘‘സാടകം പജഹിം തത്ഥ, നവദോസമുപാഗതം;

വാകചീരം നിവാസേസിം, ദ്വാദസഗുണമുപാഗതം.

‘‘അട്ഠദോസസമാകിണ്ണം, പജഹിം പണ്ണസാലകം;

ഉപാഗമിം രുക്ഖമൂലം, ഗുണേ ദസഹുപാഗതം.

‘‘വാപിതം രോപിതം ധഞ്ഞം, പജഹിം നിരവസേസതോ;

അനേകഗുണസമ്പന്നം, പവത്തഫലമാദിയിം.

‘‘തത്ഥപ്പധാനം ¶ പദഹിം, നിസജ്ജട്ഠാനചങ്കമേ;

അബ്ഭന്തരമ്ഹി സത്താഹേ, അഭിഞ്ഞാബലപാപുണി’’ന്തി.

തത്ഥ ‘‘അസ്സമോ സുകതോ മയ്ഹം, പണ്ണസാലാ സുമാപിതാ’’തി ഇമായ പാളിയാ സുമേധപണ്ഡിതേന അസ്സമപണ്ണസാലാചങ്കമാ സഹത്ഥാ മാപിതാ വിയ വുത്താ. അയം പനേത്ഥ അത്ഥോ – മഹാസത്തം ‘‘ഹിമവന്തം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ അജ്ജ ധമ്മികം പബ്ബതം പവിസിസ്സാമീ’’തി നിക്ഖന്തം ദിസ്വാ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ വിസ്സകമ്മദേവപുത്തം ആമന്തേസി – ‘‘താത, അയം സുമേധപണ്ഡിതോ പബ്ബജിസ്സാമീതി നിക്ഖന്തോ, ഏതസ്സ വസനട്ഠാനം മാപേഹീ’’തി. സോ തസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ രമണീയം അസ്സമം, സുഗുത്തം പണ്ണസാലം, മനോരമം ചങ്കമഞ്ച മാപേസി. ഭഗവാ പന തദാ അത്തനോ പുഞ്ഞാനുഭാവേന നിപ്ഫന്നം തം അസ്സമപദം സന്ധായ സാരിപുത്ത, തസ്മിം ധമ്മികപബ്ബതേ –

‘‘അസ്സമോ സുകതോ മയ്ഹം, പണ്ണസാലാ സുമാപിതാ;

ചങ്കമം തത്ഥ മാപേസിം, പഞ്ചദോസവിവജ്ജിത’’ന്തി. –

ആഹ ¶ . തത്ഥ സുകതോ മയ്ഹന്തി സുകതോ മയാ. പണ്ണസാലാ സുമാപിതാതി പണ്ണച്ഛദനസാലാപി മേ സുമാപിതാ അഹോസി.

പഞ്ചദോസവിവജ്ജിതന്തി ¶ പഞ്ചിമേ ചങ്കമദോസാ നാമ – ഥദ്ധവിസമതാ, അന്തോരുക്ഖതാ, ഗഹനച്ഛന്നതാ, അതിസമ്ബാധതാ, അതിവിസാലതാതി. ഥദ്ധവിസമഭൂമിഭാഗസ്മിഞ്ഹി ചങ്കമേ ചങ്കമന്തസ്സ പാദാ രുജ്ജന്തി, ഫോടാ ഉട്ഠഹന്തി, ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ന ലഭതി, കമ്മട്ഠാനം വിപജ്ജതി. മുദുസമതലേ പന ഫാസുവിഹാരം ആഗമ്മ കമ്മട്ഠാനം സമ്പജ്ജതി. തസ്മാ ഥദ്ധവിസമഭൂമിഭാഗതാ ഏകോ ദോസോതി വേദിതബ്ബോ. ചങ്കമസ്സ അന്തോ വാ മജ്ഝേ വാ കോടിയം വാ രുക്ഖേ സതി പമാദമാഗമ്മ ചങ്കമന്തസ്സ നലാടം വാ സീസം വാ പടിഹഞ്ഞതീതി അന്തോരുക്ഖതാ ദുതിയോ ദോസോ. തിണലതാദിഗഹനച്ഛന്നേ ചങ്കമേ ചങ്കമന്തോ അന്ധകാരവേലായം ഉരഗാദികേ പാണേ അക്കമിത്വാ വാ മാരേതി, തേഹി വാ ദട്ഠോ ദുക്ഖം ആപജ്ജതീതി ഗഹനച്ഛന്നതാ തതിയോ ദോസോ. അതിസമ്ബാധേ ചങ്കമേ വിത്ഥാരതോ രതനികേ വാ അഡ്ഢരതനികേ വാ ചങ്കമന്തസ്സ പരിച്ഛേദേ പക്ഖലിത്വാ നഖാപി അങ്ഗുലിയോപി ഭിജ്ജന്തീതി അതിസമ്ബാധതാ ചതുത്ഥോ ദോസോ. അതിവിസാലേ ചങ്കമേ ചങ്കമന്തസ്സ ചിത്തം വിധാവതി, ഏകഗ്ഗതം ന ലഭതീതി അതിവിസാലതാ പഞ്ചമോ ദോസോ. പുഥുലതോ പന ദിയഡ്ഢരതനം ദ്വീസു പസ്സേസു രതനമത്തഅനുചങ്കമം ദീഘതോ സട്ഠിഹത്ഥം മുദുതലം സമവിപ്പകിണ്ണവാലുകം ചങ്കമം വട്ടതി ചേതിയഗിരിമ്ഹി ദീപപ്പസാദകമഹിന്ദത്ഥേരസ്സ ചങ്കമനം വിയ, താദിസം തം അഹോസി. തേനാഹ ‘‘ചങ്കമം തത്ഥ മാപേസിം, പഞ്ചദോസവിവജ്ജിത’’ന്തി.

അട്ഠഗുണസമുപേതന്തി അട്ഠഹി സമണസുഖേഹി ഉപേതം. അട്ഠിമാനി സമണസുഖാനി നാമ – ധനധഞ്ഞപരിഗ്ഗഹാഭാവോ, അനവജ്ജപിണ്ഡപാതപരിയേസനഭാവോ, നിബ്ബുതപിണ്ഡപാതഭുഞ്ജനഭാവോ, രട്ഠം പീളേത്വാ ധനസാരം വാ സീസകഹാപണാദീനി വാ ഗണ്ഹന്തേസു രാജകുലേസു രട്ഠപീളനകിലേസാഭാവോ, ഉപകരണേസു നിച്ഛന്ദരാഗഭാവോ, ചോരവിലോപേ നിബ്ഭയഭാവോ, രാജരാജമഹാമത്തേഹി അസംസട്ഠഭാവോ, ചതൂസു ദിസാസു അപ്പടിഹതഭാവോതി. ഇദം വുത്തം ¶ ഹോതി – യഥാ തസ്മിം അസ്സമേ വസന്തേന സക്കാ ഹോന്തി ഇമാനി അട്ഠ സമണസുഖാനി വിന്ദിതും, ഏവം അട്ഠഗുണസമുപേതം തം അസ്സമം മാപേസിന്തി.

അഭിഞ്ഞാബലമാഹരിന്തി പച്ഛാ തസ്മിം അസ്സമേ വസന്തോ കസിണപരികമ്മം കത്വാ അഭിഞ്ഞാനം സമാപത്തീനഞ്ച ഉപ്പാദനത്ഥായ അനിച്ചതോ ദുക്ഖതോ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ ഥാമപ്പത്തം വിപസ്സനാബലം ആഹരിം. യഥാ തസ്മിം വസന്തോ തം ബലം ¶ ആഹരിതും സക്കോമി, ഏവം തം അസ്സമം തസ്സ അഭിഞ്ഞത്ഥായ വിപസ്സനാബലസ്സ അനുച്ഛവികം കത്വാ മാപേസിന്തി അത്ഥോ.

സാടകം ¶ പജഹിം തത്ഥ, നവദോസമുപാഗതന്തി ഏത്ഥായം അനുപുബ്ബികഥാ – തദാ കിര കുടിലേണചങ്കമാദിപടിമണ്ഡിതം പുപ്ഫൂപഗഫലൂപഗരുക്ഖസഞ്ഛന്നം രമണീയം മധുരസലിലാസയം അപഗതവാളമിഗഭിംസനകസകുണം പവിവേകക്ഖമം അസ്സമം മാപേത്വാ അലങ്കതചങ്കമസ്സ ഉഭോസു അന്തേസു ആലമ്ബനഫലകം സംവിധായ നിസീദനത്ഥായ ചങ്കമവേമജ്ഝേ സമതലം മുഗ്ഗവണ്ണസിലം മാപേത്വാ അന്തോപണ്ണസാലായം ജടാമണ്ഡലവാകചീരതിദണ്ഡകുണ്ഡികാദികേ താപസപരിക്ഖാരേ, മണ്ഡപേ പാനീയഘടപാനീയസങ്ഖപാനീയസരാവാനി, അഗ്ഗിസാലായം അങ്ഗാരകപല്ലദാരുആദീനീതി ഏവം യം യം പബ്ബജിതാനം ഉപകാരായ സംവത്തതി, തം തം സബ്ബം മാപേത്വാ പണ്ണസാലായ ഭിത്തിയം ‘‘യേ കേചി പബ്ബജിതുകാമാ ഇമേ പരിക്ഖാരേ ഗഹേത്വാ പബ്ബജന്തൂ’’തി അക്ഖരാനി ഛിന്ദിത്വാ ദേവലോകമേവ ഗതേ വിസ്സകമ്മദേവപുത്തേ സുമേധപണ്ഡിതോ ഹിമവന്തപബ്ബതപാദേ ഗിരികന്ദരാനുസാരേന അത്തനോ നിവാസാനുരൂപം ഫാസുകട്ഠാനം ഓലോകേന്തോ നദീനിവത്തനേ വിസ്സകമ്മനിമ്മിതം സക്കദത്തിയം രമണീയം അസ്സമം ദിസ്വാ ചങ്കമനകോടിം ഗന്ത്വാ പദവലഞ്ജം അപസ്സന്തോ ‘‘ധുവം പബ്ബജിതാ ധുരഗാമേ ഭിക്ഖം പരിയേസിത്വാ കിലന്തരൂപാ ആഗന്ത്വാ പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ നിസിന്നാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഥോകം ആഗമേത്വാ ‘‘അതിവിയ ചിരായന്തി, ജാനിസ്സാമീ’’തി പണ്ണാസാലാകുടിദ്വാരം വിവരിത്വാ അന്തോ പവിസിത്വാ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ മഹാഭിത്തിയം അക്ഖരാനി വാചേത്വാ ‘‘മയ്ഹം കപ്പിയപരിക്ഖാരാ ഏതേ, ഇമേ ഗഹേത്വാ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി അത്തനോ നിവത്ഥപാരുതം സാടകയുഗം പജഹി. തേനാഹ ‘‘സാടകം പജഹിം തത്ഥാ’’തി. ഏവം പവിട്ഠോ അഹം, സാരിപുത്ത, തസ്സം പണ്ണസാലായം സാടകം പജഹിം.

നവദോസമുപാഗതന്തി സാടകം പജഹന്തോ നവ ദോസേ ദിസ്വാ പജഹിന്തി ദീപേതി. താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിതാനഞ്ഹി സാടകസ്മിം നവ ദോസാ ഉപട്ഠഹന്തി. തേസു തസ്സ മഹഗ്ഘഭാവോ ഏകോ ദോസോ, പരപടിബദ്ധതായ ഉപ്പജ്ജനഭാവോ ഏകോ, പരിഭോഗേന ലഹും കിലിസ്സനഭാവോ ഏകോ. കിലിട്ഠോ ഹി ധോവിതബ്ബോ ച രജിതബ്ബോ ച ഹോതി. പരിഭോഗേന ജീരണഭാവോ ഏകോ. ജിണ്ണസ്സ ഹി തുന്നം വാ അഗ്ഗളദാനം വാ കാതബ്ബം ഹോതി ¶ . പുന പരിയേസനായ ദുരഭിസമ്ഭവഭാവോ ഏകോ, താപസപബ്ബജ്ജായ അസാരുപ്പഭാവോ ഏകോ, പച്ചത്ഥികാനം സാധാരണഭാവോ ഏകോ. യഥാ ഹി നം പച്ചത്ഥികാ ന ഗണ്ഹന്തി, ഏവം ഗോപേതബ്ബോ ഹോതി. പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ വിഭൂസനട്ഠാനഭാവോ ഏകോ, ഗഹേത്വാ വിചരന്തസ്സ ഖന്ധഭാരമഹിച്ഛഭാവോ ഏകോതി.

വാകചീരം നിവാസേസിന്തി തദാഹം, സാരിപുത്ത, ഇമേ നവ ദോസേ ദിസ്വാ സാടകം പഹായ വാകചീരം നിവാസേസിം, മുഞ്ജതിണം ¶ ഹീരം ഹീരം കത്വാ ഗന്ഥേത്വാ കതവാകചീരം നിവാസനപാരുപനത്ഥായ ആദിയിന്തി അത്ഥോ.

ദ്വാദസഗുണമുപാഗതന്തി ¶ ദ്വാദസഹി ആനിസംസേഹി സമന്നാഗതം. വാകചീരസ്മിഞ്ഹി ദ്വാദസ ആനിസംസാ – അപ്പഗ്ഘം സുന്ദരം കപ്പിയന്തി അയം താവ ഏകോ ആനിസംസോ, സഹത്ഥാ കാതും സക്കാതി അയം ദുതിയോ, പരിഭോഗേന സണികം കിലിസ്സതി, ധോവിയമാനേപി പപഞ്ചോ നത്ഥീതി അയം തതിയോ, പരിഭോഗേന ജിണ്ണേപി സിബ്ബിതബ്ബാഭാവോ ചതുത്ഥോ, പുന പരിയേസന്തസ്സ സുഖേന കരണഭാവോ പഞ്ചമോ, താപസപബ്ബജ്ജായ സാരുപ്പഭാവോ ഛട്ഠോ, പച്ചത്ഥികാനം നിരുപഭോഗഭാവോ സത്തമോ, പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ വിഭൂസനട്ഠാനാഭാവോ അട്ഠമോ, ധാരണേ സല്ലഹുകഭാവോ നവമോ, ചീവരപച്ചയേ അപ്പിച്ഛഭാവോ ദസമോ, വാകുപ്പത്തിയാ ധമ്മികഅനവജ്ജഭാവോ ഏകാദസമോ, വാകചീരേ നട്ഠേപി അനപേക്ഖഭാവോ ദ്വാദസമോതി.

അട്ഠദോസസമാകിണ്ണം, പജഹിം പണ്ണസാലകന്തി. കഥം പജഹി? സോ കിര വരസാടകയുഗം ഓമുഞ്ചിത്വാ ചീവരവംസേ ലഗ്ഗിതം അനോജപുപ്ഫദാമസദിസം രത്തം വാകചീരം ഗഹേത്വാ നിവാസേത്വാ, തസ്സൂപരി അപരം സുവണ്ണവണ്ണം വാകചീരം പരിദഹിത്വാ, പുന്നാഗപുപ്ഫസന്ഥരസദിസം സഖുരം അജിനചമ്മം ഏകംസം കത്വാ ജടാമണ്ഡലം പടിമുഞ്ചിത്വാ ചൂളായ സദ്ധിം നിച്ചലഭാവകരണത്ഥം സാരസൂചിം പവേസേത്വാ മുത്തജാലസദിസായ സിക്കായ പവാളവണ്ണം കുണ്ഡികം ഓദഹിത്വാ തീസു ഠാനേസു വങ്കകാജം ആദായ ഏകിസ്സാ കാജകോടിയാ കുണ്ഡികം, ഏകിസ്സാ അങ്കുസപച്ഛിതിദണ്ഡകാദീനി ഓലഗ്ഗേത്വാ ഖാരിഭാരം അംസേ കത്വാ, ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന കത്തരദണ്ഡം ഗഹേത്വാ പണ്ണസാലതോ നിക്ഖമിത്വാ സട്ഠിഹത്ഥേ മഹാചങ്കമേ അപരാപരം ചങ്കമന്തോ അത്തനോ വേസം ഓലോകേത്വാ – ‘‘മയ്ഹം മനോരഥോ മത്ഥകം പത്തോ, സോഭതി വത മേ പബ്ബജ്ജാ, ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധാദീഹി സബ്ബേഹി ധീരപുരിസേഹി വണ്ണിതാ ഥോമിതാ ¶ അയം പബ്ബജ്ജാ നാമ, പഹീനം മേ ഗിഹിബന്ധനം, നിക്ഖന്തോസ്മി നേക്ഖമ്മം, ലദ്ധാ മേ ഉത്തമപബ്ബജ്ജാ, കരിസ്സാമി സമണധമ്മം, ലഭിസ്സാമി മഗ്ഗഫലസുഖ’’ന്തി ഉസ്സാഹജാതോ ഖാരികാജം ഓതാരേത്വാ ചങ്കമവേമജ്ഝേ മുഗ്ഗവണ്ണസിലാപട്ടേ സുവണ്ണപടിമാ വിയ നിസിന്നോ ദിവസഭാഗം വീതിനാമേത്വാ സായന്ഹസമയം പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ, ബിദലമഞ്ചകപസ്സേ കട്ഠത്ഥരികായ നിപന്നോ സരീരം ഉതും ഗാഹാപേത്വാ, ബലവപച്ചൂസേ പബുജ്ഝിത്വാ അത്തനോ ആഗമനം ആവജ്ജേസി ‘‘അഹം ഘരാവാസേ ആദീനവം ദിസ്വാ അമിതഭോഗം അനന്തയസം പഹായ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ നേക്ഖമ്മഗവേസകോ ഹുത്വാ പബ്ബജിതോ, ഇതോ ദാനി പട്ഠായ പമാദചാരം ചരിതും ന വട്ടതി.

പവിവേകഞ്ഹി പഹായ വിചരന്തം മിച്ഛാവിതക്കമക്ഖികാ ഖാദന്തി, ഇദാനി മയാ വിവേകമനുബ്രൂഹേതും വട്ടതി. അഹഞ്ഹി ഘരാവാസം പലിബോധതോ ദിസ്വാ നിക്ഖന്തോ, അയഞ്ച മനാപാ പണ്ണസാലാ, ബേലുവപക്കവണ്ണപരിഭണ്ഡകതാ ഭൂമി, രജതവണ്ണാ സേതഭിത്തിയോ, കപോതപാദവണ്ണം പണ്ണച്ഛദനം ¶ , വിചിത്തത്ഥരണവണ്ണോ ബിദലമഞ്ചകോ, നിവാസഫാസുകം വസനട്ഠാനം, ന ഏത്തോ അതിരേകതരാ വിയ മേ ഗേഹസമ്പദാ പഞ്ഞായതീ’’തി പണ്ണസാലായ ദോസേ വിചിനന്തോ അട്ഠ ദോസേ പസ്സി.

പണ്ണസാലാപരിഭോഗസ്മിഞ്ഹി അട്ഠ ആദീനവാ – മഹാസമാരമ്ഭേന ദബ്ബസമ്ഭാരേ സമോധാനേത്വാ കരണപരിയേസനഭാവോ ഏകോ ആദീനവോ, തിണപണ്ണമത്തികാസു പതിതാസു താസം ¶ പുനപ്പുനം ഠപേതബ്ബതായ നിബന്ധജഗ്ഗനഭാവോ ദുതിയോ, സേനാസനം നാമ മഹല്ലകസ്സ പാപുണാതി, അവേലായ വുട്ഠാപിയമാനസ്സ ചിത്തേകഗ്ഗതാ ന ഹോതീതി ഉട്ഠാപനിയഭാവോ തതിയോ, സീതുണ്ഹപടിഘാതേന കായസ്സ സുഖുമാലകരണഭാവോ ചതുത്ഥോ, ഗേഹം പവിട്ഠേന യംകിഞ്ചി പാപം സക്കാ കാതുന്തി ഗരഹാപടിച്ഛാദനഭാവോ പഞ്ചമോ, ‘‘മയ്ഹ’’ന്തി പരിഗ്ഗഹകരണഭാവോ ഛട്ഠോ, ഗേഹസ്സ അത്ഥിഭാവോ നാമ സദുതിയകവാസോതി സത്തമോ, ഊകാമങ്ഗുലഘരഗോളികാദീനം സാധാരണതായ ബഹുസാധാരണഭാവോ അട്ഠമോ. ഇതി ഇമേ അട്ഠ ആദീനവേ ദിസ്വാ മഹാസത്തോ പണ്ണസാലം പജതി. തേനാഹ ‘‘അട്ഠദോസസമാകിണ്ണം, പജഹിം പണ്ണസാലക’’ന്തി.

ഉപാഗമിം രുക്ഖമൂലം, ഗുണേ ദസഹുപാഗതന്തി ഛന്നം പടിക്ഖിപിത്വാ ദസഹി ഗുണേഹി ഉപേതം രുക്ഖമൂലം ഉപഗതോസ്മീതി വദതി. തത്രിമേ ദസ ഗുണാ – അപ്പസമാരമ്ഭതാ ഏകോ ഗുണോ, ഉപഗമനമത്തകമേവ ഹി തത്ഥ ഹോതി; അപടിജഗ്ഗനതാ ¶ ദുതിയോ, തഞ്ഹി സമ്മട്ഠമ്പി അസമ്മട്ഠമ്പി പരിഭോഗഫാസുകം ഹോതിയേവ. അനുട്ഠാപരിയഭാവോ തതിയോ, ഗരഹം നപ്പടിച്ഛാദേതി; തത്ഥ ഹി പാപം കരോന്തോ ലജ്ജതീതി ഗരഹായ അപ്പടിച്ഛന്നഭാവോ ചതുത്ഥോ; അബ്ഭോകാസവാസോ വിയ കായം ന സന്ഥമ്ഭേതീതി കായസ്സ അസന്ഥമ്ഭനഭാവോ പഞ്ചമോ; പരിഗ്ഗഹകരണാഭാവോ ഛട്ഠോ; ഗേഹാലയപടിക്ഖേപോ സത്തമോ; ബഹുസാധാരണഗേഹേ വിയ ‘‘പടിജഗ്ഗിസ്സാമി നം, നിക്ഖമഥാ’’തി നീഹരണകാഭാവോ അട്ഠമോ; വസന്തസ്സ സപ്പീതികഭാവോ നവമോ; രുക്ഖമൂലസേനാസനസ്സ ഗതഗതട്ഠാനേ സുലഭതായ അനപേക്ഖഭാവോ ദസമോതി ഇമേ ദസ ഗുണേ ദിസ്വാ രുക്ഖമൂലം ഉപാഗതോസ്മീതി വദതി.

ഇമാനി ഏത്തകാനി കാരണാനി സല്ലക്ഖേത്വാ മഹാസത്തോ പുനദിവസേ ഭിക്ഖായ ഗാമം പാവിസി. അഥസ്സ സമ്പത്തഗാമേ മനുസ്സാ മഹന്തേന ഉസ്സാഹേന ഭിക്ഖം അദംസു. സോ ഭത്തകിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ അസ്സമം ആഗമ്മ നിസീദിത്വാ ചിന്തേസി ‘‘നാഹം ആഹാരം ന ലഭാമീതി പബ്ബജിതോ, സിനിദ്ധാഹാരോ നാമേസ മാനമദപുരിസമദേ വഡ്ഢേതി, ആഹാരമൂലകസ്സ ച ദുക്ഖസ്സ അന്തോ നത്ഥി. യംനൂനാഹം വാപിതരോപിതധഞ്ഞനിബ്ബത്തം ആഹാരം പജഹിത്വാ പവത്തഫലഭോജനോ ഭവേയ്യ’’ന്തി. സോ തതോ ¶ ട്ഠായ തഥാ കത്വാ ഘടേന്തോ വായമന്തോ സത്താഹബ്ഭന്തരേയേവ അട്ഠ സമാപത്തിയോ പഞ്ച അഭിഞ്ഞായോ ച നിബ്ബത്തേസി. തേന വുത്തം –

‘‘വാപിതം രോപിതം ധഞ്ഞം, പജഹിം നിരവസേസതോ;

അനേകഗുണസമ്പന്നം, പവത്തഫലമാദിയിം.

‘‘തത്ഥപ്പധാനം പദഹിം, നിസജ്ജട്ഠാനചങ്കമേ;

അബ്ഭന്തരമ്ഹി സത്താഹേ, അഭിഞ്ഞാബലപാപുണി’’ന്തി.

ഏവം അഭിഞ്ഞാബലം പത്വാ സുമേധതാപസേ സമാപത്തിസുഖേന വീതിനാമേന്തേ ദീപങ്കരോ നാമ സത്ഥാ ലോകേ ഉദപാദി. തസ്സ പടിസന്ധിജാതിസമ്ബോധിധമ്മചക്കപ്പവത്തനേസു സകലാപി ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു സംകമ്പി ¶ സമ്പകമ്പി സമ്പവേധി, മഹാവിരവം വിരവി, ദ്വത്തിംസ പുബ്ബനിമിത്താനി പാതുരഹേസും. സുമേധതാപസോ സമാപത്തിസുഖേന വീതിനാമേന്തോ നേവ തം സദ്ദമസ്സോസി, ന താനി നിമിത്താനി അദ്ദസ. തേന വുത്തം –

‘‘ഏവം ¶ മേ സിദ്ധിപ്പത്തസ്സ, വസീഭൂതസ്സ സാസനേ;

ദീപങ്കരോ നാമ ജിനോ, ഉപ്പജ്ജി ലോകനായകോ.

‘‘ഉപ്പജ്ജന്തേ ച ജായന്തേ, ബുജ്ഝന്തേ ധമ്മദേസനേ;

ചതുരോ നിമിത്തേ നാദ്ദസം, ഝാനരതിസമപ്പിതോ’’തി.

തസ്മിം കാലേ ദീപങ്കരദസബലോ ചതൂഹി ഖീണാസവസതസഹസ്സേഹി പരിവുതോ അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരമാനോ രമ്മം നാമ നഗരം പത്വാ സുദസ്സനമഹാവിഹാരേ പടിവസതി. രമ്മനഗരവാസിനോ ‘‘ദീപങ്കരോ കിര സമണിസ്സരോ പരമാതിസമ്ബോധിം പത്വാ പവത്തവരധമ്മചക്കോ അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരമാനോ രമ്മനഗരം പത്വാ സുദസ്സനമഹാവിഹാരേ പടിവസതീ’’തി സുത്വാ സപ്പിനവനീതാദീനി ചേവ ഭേസജ്ജാനി വത്ഥച്ഛാദനാനി ച ഗാഹാപേത്വാ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ യേന ബുദ്ധോ, യേന ധമ്മോ, യേന സങ്ഘോ, തന്നിന്നാ തപ്പോണാ തപ്പബ്ഭാരാ ഹുത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജേത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നാ ധമ്മദേസനം സുത്വാ സ്വാതനായ നിമന്തേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കമിംസു.

തേ പുനദിവസേ മഹാദാനം സജ്ജേത്വാ നഗരം അലങ്കരിത്വാ ദസബലസ്സ ആഗമനമഗ്ഗം അലങ്കരോന്താ ¶ ഉദകഭിന്നട്ഠാനേസു പംസും പക്ഖിപിത്വാ സമം ഭൂമിതലം കത്വാ രജതപട്ടവണ്ണം വാലുകം ആകിരന്തി, ലാജാനി ചേവ പുപ്ഫാനി ച വികിരന്തി, നാനാവിരാഗേഹി വത്ഥേഹി ധജപടാകേ ഉസ്സാപേന്തി, കദലിയോ ചേവ പുണ്ണഘടപന്തിയോ ച പതിട്ഠാപേന്തി. തസ്മിം കാലേ സുമേധതാപസോ അത്തനോ അസ്സമപദാ ഉഗ്ഗന്ത്വാ തേസം മനുസ്സാനം ഉപരിഭാഗേന ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ തേ ഹട്ഠതുട്ഠേ മനുസ്സേ ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി ആകാസതോ ഓരുയ്ഹ ഏകമന്തം ഠിതോ മനുസ്സേ പുച്ഛി – ‘‘അമ്ഭോ കസ്സ തുമ്ഹേ ഇമം മഗ്ഗം അലങ്കരോഥാ’’തി? തേന വുത്തം –

‘‘പച്ചന്തദേസവിസയേ, നിമന്തേത്വാ തഥാഗതം;

തസ്സ ആഗമനം മഗ്ഗം, സോധേന്തി തുട്ഠമാനസാ.

‘‘അഹം തേന സമയേന, നിക്ഖമിത്വാ സകസ്സമാ;

ധുനന്തോ വാകചീരാനി, ഗച്ഛാമി അമ്ബരേ തദാ.

‘‘വേദജാതം ജനം ദിസ്വാ, തുട്ഠഹട്ഠം പമോദിതം;

ഓരോഹിത്വാന ഗഗനാ, മനുസ്സേ പുച്ഛി താവദേ.

‘‘‘തുട്ഠഹട്ഠോ ¶ ¶ പമുദിതോ, വേദജാതോ മഹാജനോ;

കസ്സ സോധീയതി മഗ്ഗോ, അഞ്ജസം വടുമായന’’’ന്തി.

മനുസ്സാ ആഹംസു ‘‘ഭന്തേ സുമേധ, ന ത്വം ജാനാസി, ദീപങ്കരദസബലോ സമ്മാസമ്ബോധിം പത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കോ ചാരികം ചരമാനോ അമ്ഹാകം നഗരം പത്വാ സുദസ്സനമഹാവിഹാരേ പടിവസതി. മയം തം ഭഗവന്തം നിമന്തയിമ്ഹാ, തസ്സേതം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ആഗമനമഗ്ഗം അലങ്കരോമാ’’തി. സുമേധതാപസോ ചിന്തേസി – ‘‘ബുദ്ധോതി ഖോ ഘോസമത്തകമ്പി ലോകേ ദുല്ലഭം, പഗേവ ബുദ്ധുപ്പാദോ, മയാപി ഇമേഹി മനുസ്സേഹി സദ്ധിം ദസബലസ്സ മഗ്ഗം അലങ്കരിതും വട്ടതീ’’തി. സോ തേ മനുസ്സേ ആഹ – ‘‘സചേ ഭോ തുമ്ഹേ ഏതം മഗ്ഗം ബുദ്ധസ്സ അലങ്കരോഥ, മയ്ഹമ്പി ഏകം ഓകാസം ദേഥ, അഹമ്പി തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം മഗ്ഗം അലങ്കരിസ്സാമീ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ‘‘സുമേധതാപസോ ഇദ്ധിമാ’’തി ജാനന്താ ഉദകഭിന്നോകാസം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘ത്വം ഇമം ഠാനം അലങ്കരോഹീ’’തി അദംസു. സുമേധോ ബുദ്ധാരമ്മണം പീതിം ഗഹേത്വാ ചിന്തേസി ‘‘അഹം ഇമം ഓകാസം ഇദ്ധിയാ അലങ്കരിതും സക്കോമി, ഏവം അലങ്കതോ പന മമ മനം ന പരിതോസേസ്സതി, അജ്ജ മയാ കായവേയ്യാവച്ചം കാതും വട്ടതീ’’തി പംസും ആഹരിത്വാ തസ്മിം പദേസേ പക്ഖിപി.

തസ്സ ¶ തസ്മിം പദേസേ അനലങ്കതേയേവ ദീപങ്കരോ ദസബലോ മഹാനുഭാവാനം ഛളഭിഞ്ഞാനം ഖീണാസവാനം ചതൂഹി സതസഹസ്സേഹി പരിവുതോ ദേവതാസു ദിബ്ബഗന്ധമാലാദീഹി പൂജയന്തീസു ദിബ്ബസങ്ഗീതേസു പവത്തന്തേസു മനുസ്സേസു മാനുസകഗന്ധേഹി ചേവ മാലാദീഹി ച പൂജയന്തേസു അനന്തായ ബുദ്ധലീളായ മനോസിലാതലേ വിജമ്ഭമാനോ സീഹോ വിയ തം അലങ്കതപടിയത്തം മഗ്ഗം പടിപജ്ജി. സുമേധതാപസോ അക്ഖീനി ഉമ്മീലേത്വാ അലങ്കതമഗ്ഗേന ആഗച്ഛന്തസ്സ ദസബലസ്സ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണപടിമണ്ഡിതം അസീതിയാ അനുബ്യഞ്ജനേഹി അനുരഞ്ജിതം ബ്യാമപ്പഭായ സമ്പരിവാരിതം മണിവണ്ണഗഗനതലേ നാനപ്പകാരാ വിജ്ജുലതാ വിയ ആവേളാവേളഭൂതാ ചേവ യുഗലയുഗലഭൂതാ ച ഛബ്ബണ്ണഘനബുദ്ധരസ്മിയോ വിസ്സജ്ജേന്തം രൂപഗ്ഗപ്പത്തം അത്തഭാവം ഓലോകേത്വാ ‘‘അജ്ജ മയാ ദസബലസ്സ ജീവിതപരിച്ചാഗം കാതും വട്ടതി, മാ ഭഗവാ കലലം അക്കമി, മണിഫലകസേതും പന അക്കമന്തോ വിയ സദ്ധിം ചതൂഹി ഖീണാസവസതസഹസ്സേഹി മമ പിട്ഠിം മദ്ദമാനോ ഗച്ഛതു, തം മേ ¶ ഭവിസ്സതി ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാ’’തി കേസേ മോചേത്വാ അജിനചമ്മജടാമണ്ഡലവാകചീരാനി ¶ കാളവണ്ണേ കലലേ പത്ഥരിത്വാ മണിഫലകസേതു വിയ കലലപിട്ഠേ നിപജ്ജി. തേന വുത്തം –

‘‘തേ മേ പുട്ഠാ വിയാകംസു, ‘ബുദ്ധോ ലോകേ അനുത്തരോ;

ദീപങ്കരോ നാമ ജിനോ, ഉപ്പജ്ജി ലോകനായകോ;

തസ്സ സോധീയതി മഗ്ഗോ, അഞ്ജസം വടുമായനം’.

‘‘ബുദ്ധോതി മമ സുത്വാന, പീതി ഉപ്പജ്ജി താവദേ;

ബുദ്ധോ ബുദ്ധോതി കഥയന്തോ, സോമനസ്സം പവേദയിം.

‘‘തത്ഥ ഠത്വാ വിചിന്തേസിം, തുട്ഠോ സംവിഗ്ഗമാനസോ;

‘ഇധ ബീജാനി രോപിസ്സം, ഖണോ ഏവ മാ ഉപച്ചഗാ’.

‘‘യദി ബുദ്ധസ്സ സോധേഥ, ഏകോകാസം ദദാഥ മേ;

അഹമ്പി സോധയിസ്സാമി, അഞ്ജസം വടുമായനം.

‘‘അദംസു തേ മമോകാസം, സോധേതും അഞ്ജസം തദാ;

ബുദ്ധോ ബുദ്ധോതി ചിന്തേന്തോ, മഗ്ഗം സോധേമഹം തദാ.

‘‘അനിട്ഠിതേ ¶ മമോകാസേ, ദീപങ്കരോ മഹാമുനി;

ചതൂഹി സതസഹസ്സേഹി, ഛളഭിഞ്ഞേഹി താദിഹി;

ഖീണാസവേഹി വിമലേഹി, പടിപജ്ജി അഞ്ജസം ജിനോ.

‘‘പച്ചുഗ്ഗമനാ വത്തന്തി, വജ്ജന്തി ഭേരിയോ ബഹൂ;

ആമോദിതാ നരമരൂ, സാധുകാരം പവത്തയും.

‘‘ദേവാ മനുസ്സേ പസ്സന്തി, മനുസ്സാപി ച ദേവതാ;

ഉഭോപി തേ പഞ്ജലികാ, അനുയന്തി തഥാഗതം.

‘‘ദേവാ ദിബ്ബേഹി തുരിയേഹി, മനുസ്സാ മാനുസേഹി ച;

ഉഭോപി തേ വജ്ജയന്താ, അനുയന്തി തഥാഗതം.

‘‘ദിബ്ബം മന്ദാരവം പുപ്ഫം, പദുമം പാരിഛത്തകം;

ദിസോദിസം ഓകിരന്തി, ആകാസനഭഗതാ മരൂ.

‘‘ചമ്പകം ¶ സലലം നീപം, നാഗപുന്നാഗകേതകം;

ദിസോദിസം ഉക്ഖിപന്തി, ഭൂമിതലഗതാ നരാ.

‘‘കേസേ മുഞ്ചിത്വാഹം തത്ഥ, വാകചീരഞ്ച ചമ്മകം;

കലലേ പത്ഥരിത്വാന, അവകുജ്ജോ നിപജ്ജഹം.

‘‘അക്കമിത്വാന മം ബുദ്ധോ, സഹ സിസ്സേഹി ഗച്ഛതു;

മാ നം കലലേ അക്കമിത്ഥോ, ഹിതായ മേ ഭവിസ്സതീ’’തി.

സോ കലലപിട്ഠേ നിപന്നകോവ പുന അക്ഖീനി ഉമ്മീലേത്വാ ദീപങ്കരദസബലസ്സ ബുദ്ധസിരിം സമ്പസ്സമാനോ ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘സചാഹം ഇച്ഛേയ്യം, സബ്ബകിലേസേ ഝാപേത്വാ സങ്ഘനവകോ ഹുത്വാ രമ്മനഗരം പവിസേയ്യം. അഞ്ഞാതകവേസേന ¶ പന മേ കിലേസേ ഝാപേത്വാ നിബ്ബാനപ്പത്തിയാ കിച്ചം നത്ഥി. യംനൂനാഹം ദീപങ്കരദസബലോ വിയ പരമാഭിസമ്ബോധിം പത്വാ ധമ്മനാവം ആരോപേത്വാ മഹാജനം സംസാരസാഗരാ ¶ ഉത്താരേത്വാ പച്ഛാ പരിനിബ്ബായേയ്യം, ഇദം മയ്ഹം പതിരൂപ’’ന്തി. തതോ അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനേത്വാ ബുദ്ധഭാവായ അഭിനീഹാരം കത്വാ നിപജ്ജി. തേന വുത്തം –

‘‘പഥവിയം നിപന്നസ്സ, ഏവം മേ ആസി ചേതസോ;

‘ഇച്ഛമാനോ അഹം അജ്ജ, കിലേസേ ഝാപയേ മമ.

‘കിം മേ അഞ്ഞാതവേസേന, ധമ്മം സച്ഛികതേനിധ;

സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, ബുദ്ധോ ഹേസ്സം സദേവകേ.

‘കിം മേ ഏകേന തിണ്ണേന, പുരിസേന ഥാമദസ്സിനാ;

സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, സന്താരേസ്സം സദേവകേ.

‘ഇമിനാ മേ അധികാരേന, കതേന പുരിസുത്തമേ;

സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, താരേമി ജനതം ബഹും.

‘സംസാരസോതം ഛിന്ദിത്വാ, വിദ്ധംസേത്വാ തയോ ഭവേ;

ധമ്മനാവം സമാരുയ്ഹ, സന്താരേസ്സം സദേവകേ’’’തി. (ബു. വം. ൨.൫൪-൫൮);

യസ്മാ പന ബുദ്ധത്തം പത്ഥേന്തസ്സ –

‘‘മനുസ്സത്തം ലിങ്ഗസമ്പത്തി, ഹേതു സത്ഥാരദസ്സനം;

പബ്ബജ്ജാ ഗുണസമ്പത്തി, അധികാരോ ച ഛന്ദതാ;

അട്ഠധമ്മസമോധാനാ, അഭിനീഹാരോ സമിജ്ഝതീ’’തി. (ബു. വം. ൨.൫൯);

മനുസ്സത്തഭാവസ്മിംയേവ ¶ ഹി ഠത്വാ ബുദ്ധത്തം പത്ഥേന്തസ്സ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി, ന നാഗസ്സ വാ സുപണ്ണസ്സ വാ ദേവതായ വാ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി. മനുസ്സത്തഭാവേപി പുരിസലിങ്ഗേ ഠിതസ്സേവ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി, ന ഇത്ഥിയാ വാ പണ്ഡകനപുംസകഉഭതോബ്യഞ്ജനകാനം വാ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി. പുരിസസ്സാപി തസ്മിം അത്തഭാവേ അരഹത്തപ്പത്തിയാ ഹേതുസമ്പന്നസ്സേവ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി, നോ ഇതരസ്സ. ഹേതുസമ്പന്നസ്സാപി ജീവമാനകബുദ്ധസ്സേവ സന്തികേ പത്ഥേന്തസ്സ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി, പരിനിബ്ബുതേ ബുദ്ധേ ചേതിയസന്തികേ വാ ബോധിമൂലേ വാ പത്ഥേന്തസ്സ ന സമിജ്ഝതി. ബുദ്ധാനം സന്തികേ പത്ഥേന്തസ്സാപി ¶ പബ്ബജ്ജാലിങ്ഗേ ഠിതസ്സേവ സമിജ്ഝതി, നോ ഗിഹിലിങ്ഗേ ഠിതസ്സ. പബ്ബജിതസ്സാപി പഞ്ചാഭിഞ്ഞസ്സ അട്ഠസമാപത്തിലാഭിനോയേവ സമിജ്ഝതി, ന ഇമായ ഗുണസമ്പത്തിയാ വിരഹിതസ്സ. ഗുണസമ്പന്നേനാപി യേന അത്തനോ ജീവിതം ബുദ്ധാനം പരിച്ചത്തം ഹോതി, തസ്സ ഇമിനാ അധികാരേന അധികാരസമ്പന്നസ്സേവ സമിജ്ഝതി, ന ഇതരസ്സ. അധികാരസമ്പന്നസ്സാപി യസ്സ ബുദ്ധകാരകധമ്മാനം അത്ഥായ മഹന്തോ ഛന്ദോ ച ഉസ്സാഹോ ച വായാമോ ച പരിയേട്ഠി ച, തസ്സേവ സമിജ്ഝതി, ന ഇതരസ്സ.

തത്രിദം ഛന്ദമഹന്തതായ ഓപമ്മം – സചേ ഹി ഏവമസ്സ ‘‘യോ സകലചക്കവാളഗബ്ഭം ഏകോദകീഭൂതം അത്തനോ ബാഹുബലേന ഉത്തരിത്വാ പാരം ഗന്തും സമത്ഥോ ¶ , സോ ബുദ്ധത്തം പാപുണാതി. യോ വാ പന സകലചക്കവാളഗബ്ഭം വേളുഗുമ്ബസഞ്ഛന്നം ബ്യൂഹിത്വാ മദ്ദിത്വാ പദസാ ഗച്ഛന്തോ പാരം ഗന്തും സമത്ഥോ, സോ ബുദ്ധത്തം പാപുണാതി. യോ വാ പന സകലചക്കവാളഗബ്ഭം സത്തിയോ ആകോടേത്വാ നിരന്തരം സത്തിഫലസമാകിണ്ണം പദസാ അക്കമമാനോ പാരം ഗന്തും സമത്ഥോ, സോ ബുദ്ധത്തം പാപുണാതി. യോ വാ പന സകലചക്കവാളഗബ്ഭം വീതച്ചിതങ്ഗാരഭരിതം പാദേഹി മദ്ദമാനോ പാരം ഗന്തും സമത്ഥോ, സോ ബുദ്ധത്തം പാപുണാതീ’’തി. യോ ഏതേസു ഏകമ്പി അത്തനോ ദുക്കരം ന മഞ്ഞതി, ‘‘അഹം ഏതമ്പി തരിത്വാ വാ ഗന്ത്വാ വാ പാരം ഗഹേസ്സാമീ’’തി ഏവം മഹന്തേന ഛന്ദേന ച ഉസ്സാഹേന ച വായാമേന ച പരിയേട്ഠിയാ ച സമന്നാഗതോ ഹോതി, തസ്സ പത്ഥനാ സമിജ്ഝതി, ന ഇതരസ്സ. സുമേധതാപസോ പന ഇമേ അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനേത്വാ ബുദ്ധഭാവായ അഭിനീഹാരം കത്വാ നിപജ്ജി.

ദീപങ്കരോപി ¶ ഭഗവാ ആഗന്ത്വാ സുമേധതാപസസ്സ സീസഭാഗേ ഠത്വാ മണിസീഹപഞ്ജരം ഉഗ്ഘാടേന്തോ വിയ പഞ്ചവണ്ണപ്പസാദസമ്പന്നാനി അക്ഖീനി ഉമ്മീലേത്വാ കലലപിട്ഠേ നിപന്നം സുമേധതാപസം ദിസ്വാ ‘‘അയം താപസോ ബുദ്ധത്തായ അഭിനീഹാരം കത്വാ നിപന്നോ, ഇജ്ഝിസ്സതി നു ഖോ ഇമസ്സ പത്ഥനാ, ഉദാഹു നോ’’തി അനാഗതംസഞാണം പേസേത്വാ ഉപധാരേന്തോ ‘‘ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി അതിക്കമിത്വാ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ഠിതകോവ പരിസമജ്ഝേ ബ്യാകാസി – ‘‘പസ്സഥ നോ തുമ്ഹേ ഇമം ഉഗ്ഗതപം താപസം കലലപിട്ഠേ നിപന്ന’’ന്തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അയം ബുദ്ധത്തായ അഭിനീഹാരം കത്വാ നിപന്നോ, സമിജ്ഝിസ്സതി ഇമസ്സ പത്ഥനാ, ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ചതുന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി. തസ്മിം പനസ്സ അത്തഭാവേ കപിലവത്ഥു നാമ നഗരം നിവാസോ ഭവിസ്സതി, മായാ നാമ ദേവീ മാതാ, സുദ്ധോദനോ നാമ രാജാ പിതാ, അഗ്ഗസാവകോ ഉപതിസ്സോ നാമ ഥേരോ, ദുതിയസാവകോ കോലിതോ നാമ, ബുദ്ധുപട്ഠാകോ ആനന്ദോ നാമ, അഗ്ഗസാവികാ ഖേമാ നാമ ¶ ഥേരീ, ദുതിയസാവികാ ഉപ്പലവണ്ണാ നാമ ഥേരീ ഭവിസ്സതി, പരിപക്കഞാണോ മഹാഭിനിക്ഖമനം കത്വാ മഹാപധാനം പദഹിത്വാ നിഗ്രോധമൂലേ പായാസം പടിഗ്ഗഹേത്വാ നേരഞ്ജരായ തീരേ പരിഭുഞ്ജിത്വാ ബോധിമണ്ഡം ആരുയ്ഹ അസ്സത്ഥരുക്ഖമൂലേ അഭിസമ്ബുജ്ഝിസ്സതീ’’തി. തേന വുത്തം –

‘‘ദീപങ്കരോ ലോകവിദൂ, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോ;

ഉസ്സീസകേ മം ഠത്വാന, ഇദം വചനമബ്രവി.

‘പസ്സഥ ഇമം താപസം, ജടിലം ഉഗ്ഗതാപനം;

അപരിമേയ്യേ ഇതോ കപ്പേ, ബുദ്ധോ ലോകേ ഭവിസ്സതി.

‘അഹു ¶ കപിലവ്ഹയാ രമ്മാ, നിക്ഖമിത്വാ തഥാഗതോ;

പധാനം പദഹിത്വാന, കത്വാ ദുക്കരകാരികം.

‘അജപാലരുക്ഖമൂലേ, നിസീദിത്വാ തഥാഗതോ;

തത്ഥ പായാസം പഗ്ഗയ്ഹ, നേരഞ്ജരമുപേഹിതി.

‘നേരഞ്ജരായ തീരമ്ഹി, പായാസം അദ സോ ജിനോ;

പടിയത്തവരമഗ്ഗേന, ബോധിമൂലമൂപേഹിതി.

‘തതോ ¶ പദക്ഖിണം കത്വാ, ബോധിമണ്ഡം അനുത്തരോ;

അസ്സത്ഥരുക്ഖമൂലമ്ഹി, ബുജ്ഝിസ്സതി മഹായസോ.

‘ഇമസ്സ ജനികാ മാതാ, മായാ നാമ ഭവിസ്സതി;

പിതാ സുദ്ധോദനോ നാമ, അയം ഹേസ്സതി ഗോതമോ.

‘അനാസവാ വീതരാഗാ, സന്തചിത്താ സമാഹിതാ;

കോലിതോ ഉപതിസ്സോ ച, അഗ്ഗാ ഹേസ്സന്തി സാവകാ;

ആനന്ദോ നാമുപട്ഠാകോ, ഉപട്ഠിസ്സതി തം ജിനം.

‘ഖേമാ ¶ ഉപ്പലവണ്ണാ ച, അഗ്ഗാ ഹേസ്സന്തി സാവികാ;

അനാസവാ വീതരാഗാ, സന്തചിത്താ സമാഹിതാ;

ബോധി തസ്സ ഭഗവതോ, അസ്സത്ഥോതി പവുച്ചതീ’’’തി.

സുമേധതാപസോ ‘‘മയ്ഹം കിര പത്ഥനാ സമിജ്ഝിസ്സതീ’’തി സോമനസ്സപ്പത്തോ അഹോസി. മഹാജനോ ദീപങ്കരദസബലസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘സുമേധതാപസോ കിര ബുദ്ധബീജം ബുദ്ധങ്കുരോ’’തി ഹട്ഠതുട്ഠോ അഹോസി. ഏവഞ്ചസ്സ അഹോസി ‘‘യഥാ നാമ പുരിസോ നദിം തരന്തോ ഉജുകേന തിത്ഥേന ഉത്തരിതും അസക്കോന്തോ ഹേട്ഠാതിത്ഥേന ഉത്തരതി, ഏവമേവ മയമ്പി ദീപങ്കരദസബലസ്സ സാസനേ മഗ്ഗഫലം അലഭമാനാ അനാഗതേ യദാ ത്വം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി, തദാ തവ സമ്മുഖാ മഗ്ഗഫലം സച്ഛികാതും സമത്ഥാ ഭവേയ്യാമാ’’തി പത്ഥനം ഠപയിംസു. ദീപങ്കരദസബലോപി ബോധിസത്തം പസംസിത്വാ അട്ഠഹി പുപ്ഫമുട്ഠീഹി പൂജേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി, തേപി ചതുസതസഹസ്സസങ്ഖാ ഖീണാസവാ ബോധിസത്തം ഗന്ധേഹി ച മാലേഹി ച പൂജേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കമിംസു. ദേവമനുസ്സാ പന തഥേവ പൂജേത്വാ വന്ദിത്വാ പക്കന്താ.

ബോധിസത്തോ സബ്ബേസം പടിക്കന്തകാലേ സയനാ വുട്ഠായ ‘‘പാരമിയോ വിചിനിസ്സാമീ’’തി പുപ്ഫരാസിമത്ഥകേ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസീദി. ഏവം നിസിന്നേ ബോധിസത്തേ സകലദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാ സന്നിപതിത്വാ സാധുകാരം ദത്വാ ‘‘അയ്യ സുമേധതാപസ, പോരാണകബോധിസത്താനം പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ‘പാരമിയോ വിചിനിസ്സാമാ’തി നിസിന്നകാലേ യാനി പുബ്ബനിമിത്താനി നാമ പഞ്ഞായന്തി, താനി സബ്ബാനിപി അജ്ജ പാതുഭൂതാനി, നിസ്സംസയേന ¶ ത്വം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി ¶ , മയമ്പേതം ജാനാമ ‘യസ്സേതാനി നിമിത്താനി പഞ്ഞായന്തി, ഏകന്തേന സോ ബുദ്ധോ ഹോതി’, ത്വം അത്തനോ വീരിയം ദള്ഹം കത്വാ പഗ്ഗണ്ഹാ’’തി ബോധിസത്തം നാനപ്പകാരാഹി ഥുതീഹി അഭിത്ഥുനിംസു. തേന വുത്തം –

‘‘ഇദം സുത്വാന വചനം, അസമസ്സ മഹേസിനോ;

ആമോദിതാ നരമരൂ, ബുദ്ധബീജം കിര അയം.

‘ഉക്കുട്ഠിസദ്ദാ വത്തന്തി, അപ്ഫോടേന്തി ഹസന്തി ച;

കതഞ്ജലീ നമസ്സന്തി, ദസസഹസ്സീ സദേവകാ.

‘യദിമസ്സ ¶ ലോകനാഥസ്സ, വിരജ്ഝിസ്സാമ സാസനം;

അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ, ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമം.

‘യഥാ മനുസ്സാ നദിം തരന്താ, പടിഭിത്ഥം വിരജ്ഝിയ;

ഹേട്ഠാതിത്ഥേ ഗഹേത്വാന, ഉത്തരന്തി മഹാനദിം.

‘ഏവമേവ മയം സബ്ബേ, യദി മുഞ്ചാമിമം ജിനം;

അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ, ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമം’.

‘ദീപങ്കരോ ലോകവിദൂ, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോ;

മമ കമ്മം പകിത്തേത്വാ, ദക്ഖിണം പാദമുദ്ധരി.

‘യേ തത്ഥാസും ജിനപുത്താ, സബ്ബേ പദക്ഖിണമകംസു മം;

നരാ നാഗാ ച ഗന്ധബ്ബാ, അഭിവാദേത്വാന പക്കമും.

‘ദസ്സനം മേ അതിക്കന്തേ, സസങ്ഘേ ലോകനായകേ;

ഹട്ഠതുട്ഠേന ചിത്തേന, ആസനാ വുട്ഠഹിം തദാ.

‘സുഖേന സുഖിതോ ഹോമി, പാമോജ്ജേന പമോദിതോ;

പീതിയാ ച അഭിസ്സന്നോ, പല്ലങ്കം ആഭുജിം തദാ.

‘പല്ലങ്കേന നിസീദിത്വാ, ഏവം ചിന്തേസഹം തദാ;

‘വസീഭൂതോ അഹം ഝാനേ, അഭിഞ്ഞാസു പാരമിം ഗതോ.

‘സഹസ്സിയമ്ഹി ലോകമ്ഹി, ഇസയോ നത്ഥി മേ സമാ;

അസമോ ഇദ്ധിധമ്മേസു, അലഭിം ഈദിസം സുഖം’.

‘പല്ലങ്കാഭുജനേ ¶ മയ്ഹം, ദസസഹസ്സാധിവാസിനോ;

മഹാനാദം പവത്തേസും, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘യാ ¶ പുബ്ബേ ബോധിസത്താനം, പല്ലങ്കവരമാഭുജേ;

നിമിത്താനി പദിസ്സന്തി, താനി അജ്ജ പദിസ്സരേ.

‘സീതം ബ്യപഗതം ഹോതി, ഉണ്ഹഞ്ച ഉപസമ്മതി;

താനി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘ദസസഹസ്സീ ലോകധാതൂ, നിസ്സദ്ദാ ഹോന്തി നിരാകുലാ;

താനി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘മഹാവാതാ ¶ ന വായന്തി, ന സന്ദന്തി സവന്തിയോ;

താനി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘ഥലജാ ദകജാ പുപ്ഫാ, സബ്ബേ പുപ്ഫന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ പുപ്ഫിതാ സബ്ബേ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘ലതാ വാ യദി വാ രുക്ഖാ, ഫലഭാരാ ഹോന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ ഫലിതാ സബ്ബേ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘ആകാസട്ഠാ ച ഭൂമട്ഠാ, രതനാ ജോതന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ രതനാ ജോതന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘മാനുസകാ ച ദിബ്ബാ ച, തുരിയാ വജ്ജന്തി താവദേ;

തേപജ്ജുഭോ അഭിരവന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘വിചിത്തപുപ്ഫാ ഗഗനാ, അഭിവസ്സന്തി താവദേ;

തേപി അജ്ജ പവസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘മഹാസമുദ്ദോ ആഭുജതി, ദസസഹസ്സീ പകമ്പതി;

തേപജ്ജുഭോ അഭിരവന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘നിരയേപി ¶ ദസസഹസ്സേ, അഗ്ഗീ നിബ്ബന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ നിബ്ബുതാ അഗ്ഗീ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘വിമലോ ഹോതി സൂരിയോ, സബ്ബാ ദിസ്സന്തി താരകാ;

തേപി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘അനോവട്ഠേന ¶ ഉദകം, മഹിയാ ഉബ്ഭിജ്ജി താവദേ;

തമ്പജ്ജുബ്ഭിജ്ജതേ മഹിയാ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘താരാഗണാ വിരോചന്തി, നക്ഖത്താ ഗഗനമണ്ഡലേ;

വിസാഖാ ചന്ദിമായുത്താ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘ബിലാസയാ ദരീസയാ, നിക്ഖമന്തി സകാസയാ;

തേപജ്ജ ആസയാ ഛുദ്ധാ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘ന ഹോതി അരതി സത്താനം, സന്തുട്ഠാ ഹോന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ സബ്ബേ സന്തുട്ഠാ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘രോഗാ തദൂപസമ്മന്തി, ജിഘച്ഛാ ച വിനസ്സതി;

താനിപജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘രാഗോ തദാ തനു ഹോതി, ദോസോ മോഹോ വിനസ്സതി;

തേപജ്ജ വിഗതാ സബ്ബേ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘ഭയം തദാ ന ഭവതി, അജ്ജപേതം പദിസ്സതി;

തേന ലിങ്ഗേന ജാനാമ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘രജോ നുദ്ധംസതി ഉദ്ധം, അജ്ജപേതം പദിസ്സതി;

തേന ലിങ്ഗേന ജാനാമ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘അനിട്ഠഗന്ധോ ¶ പക്കമതി, ദിട്ഠഗന്ധോ പവായതി;

സോപജ്ജ വായതി ഗന്ധോ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘സബ്ബേ ¶ ദേവാ പദിസ്സന്തി, ഠപയിത്വാ അരൂപിനോ;

തേപജ്ജ സബ്ബേ ദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘യാവതാ നിരയാ നാമ, സബ്ബേ ദിസ്സന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ സബ്ബേ ദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘കുട്ടാ കവാടാ സേലാ ച, ന ഹോന്താവരണാ തദാ;

ആകാസഭൂതാ തേപജ്ജ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘ചുതീ ച ഉപപത്തി ച, ഖണേ തസ്മിം ന വിജ്ജതി;

താനിപജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

‘ദള്ഹം ¶ പഗ്ഗണ്ഹ വീരിയം, മാ നിവത്ത അഭിക്കമ;

മയമ്പേതം വിജാനാമ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’’തി.

ബോധിസത്തോ ദീപങ്കരദസബലസ്സ ച ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാനഞ്ച വചനം സുത്വാ ഭിയ്യോസോ മത്തായ സഞ്ജാതുസ്സാഹോ ഹുത്വാ ചിന്തേസി ‘‘ബുദ്ധാ നാമ അമോഘവചനാ, നത്ഥി ബുദ്ധാനം കഥായ അഞ്ഞഥത്തം. യഥാ ഹി ആകാസേ ഖിത്തലേഡ്ഡുസ്സ പതനം ധുവം, ജാതസ്സ മരണം ധുവം, അരുണേ ഉഗ്ഗതേ സൂരിയസ്സുട്ഠാനം, ആസയാ നിക്ഖന്തസീഹസ്സ സീഹനാദനദനം, ഗരുഗബ്ഭായ ഇത്ഥിയാ ഭാരമോരോപനം അവസ്സംഭാവീ, ഏവമേവ ബുദ്ധാനം വചനം നാമ ധുവം അമോഘം, അദ്ധാ അഹം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി. തേന വുത്തം –

‘‘ബുദ്ധസ്സ വചനം സുത്വാ, ദസസഹസ്സീന ചൂഭയം;

തുട്ഠഹട്ഠോ പമോദിതോ, ഏവം ചിന്തേസഹം തദാ.

‘‘അദ്വേജ്ഝവചനാ ബുദ്ധാ, അമോഘവചനാ ജിനാ;

വിതഥം നത്ഥി ബുദ്ധാനം, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവാമഹം.

‘‘യഥാ ¶ ഖിത്തം നഭേ ലേഡ്ഡു, ധുവം പതതി ഭൂമിയം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം.

‘‘യഥാപി സബ്ബസത്താനം, മരണം ധുവസസ്സതം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം.

‘‘യഥാ രത്തിക്ഖയേ പത്തേ, സൂരിയുഗ്ഗമനം ധുവം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം.

‘‘യഥാ നിക്ഖന്തസയനസ്സ, സീഹസ്സ നദനം ധുവം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം.

‘‘യഥാ ആപന്നസത്താനം, ഭാരമോരോപനം ധുവം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സത’’ന്തി.

സോ ‘‘ധുവാഹം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഏവം കതസന്നിട്ഠാനോ ബുദ്ധകാരകേ ധമ്മേ ഉപധാരേതും ‘‘കഹം നു ഖോ ബുദ്ധകാരകധമ്മാ, കിം ¶ ഉദ്ധം, ഉദാഹു അധോ, ദിസാസു, വിദിസാസൂ’’തി അനുക്കമേന സകലം ധമ്മധാതും വിചിനന്തോ പോരാണകബോധിസത്തേഹി ആസേവിതനിസേവിതം പഠമം ദാനപാരമിം ദിസ്വാ ഏവം അത്താനം ഓവദി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ പഠമം ദാനപാരമിം പൂരേയ്യാസി. യഥാ ഹി നിക്കുജ്ജിതോ ഉദകകുമ്ഭോ നിസ്സേസം കത്വാ ഉദകം ¶ വമതിയേവ, ന പച്ചാഹരതി, ഏവമേവ ധനം വാ യസം വാ പുത്തം വാ ദാരം വാ അങ്ഗപച്ചങ്ഗം വാ അനോലോകേത്വാ സമ്പത്തയാചകാനം സബ്ബം ഇച്ഛിതിച്ഛിതം നിസ്സേസം കത്വാ ദദമാനോ ബോധിരുക്ഖമൂലേ നിസീദിത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി പഠമം ദാനപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ഹന്ദ ബുദ്ധകരേ ധമ്മേ, വിചിനാമി ഇതോ ചിതോ;

ഉദ്ധം അധോ ദസ ദിസാ, യാവതാ ധമ്മധാതുയാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, പഠമം ദാനപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, അനുചിണ്ണം മഹാപഥം.

‘‘ഇമം ¶ ത്വം പഠമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

ദാനപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാപി കുമ്ഭോ സമ്പുണ്ണോ, യസ്സ കസ്സചി അധോകതോ;

വമതേവുദകം നിസ്സേസം, ന തത്ഥ പരിരക്ഖതി.

‘‘തഥേവ യാചകേ ദിസ്വാ, ഹീനമുക്കട്ഠമജ്ഝിമേ;

ദദാഹി ദാനം നിസ്സേസം, കുമ്ഭോ വിയ അധോകതോ’’തി.

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിപി ഉപധാരയതോ ദുതിയം സീലപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ സീലപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി. യഥാ ഹി ചമരീമിഗോ നാമ ജീവിതമ്പി അനോലോകേത്വാ അത്തനോ വാലമേവ രക്ഖതി, ഏവം ത്വമ്പി ഇതോ പട്ഠായ ജീവിതമ്പി അനോലോകേത്വാ സീലമേവ രക്ഖന്തോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ദുതിയം സീലപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, ദുതിയം സീലപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം ദുതിയം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

സീലപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാപി ചമരീ വാലം, കിസ്മിഞ്ചി പടിലഗ്ഗിതം;

ഉപേതി മരണം തത്ഥ, ന വികോപേതി വാലധിം.

‘‘തഥേവ ¶ ചതൂസു ¶ , ഭൂമീസു, സീലാനി പരിപൂരയ;

പരിരക്ഖ സബ്ബദാ സീലം, ചമരീ വിയ വാലധി’’ന്തി.

അഥസ്സ ¶ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിപി ഉപധാരയതോ തതിയം നേക്ഖമ്മപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ നേക്ഖമ്മപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി. യഥാ ഹി ചിരം ബന്ധനാഗാരേ വസമാനോ പുരിസോ ന തത്ഥ സിനേഹം കരോതി, അഥ ഖോ ഉക്കണ്ഠിതോയേവ അവസിതുകാമോ ഹോതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി സബ്ബഭവേ ബന്ധനാഗാരസദിസേ കത്വാ സബ്ബഭവേഹി ഉക്കണ്ഠിതോ മുച്ചിതുകാമോ ഹുത്വാ നേക്ഖമ്മാഭിമുഖോവ ഹോഹി, ഏവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി തതിയം നേക്ഖമ്മപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, തതിയം നേക്ഖമ്മപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം തതിയം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

നേക്ഖമ്മപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാ അന്ദുഘരേ പുരിസോ, ചിരവുത്ഥോ ദുഖട്ടിതോ;

ന തത്ഥ രാഗം ജനേതി, മുത്തിമേവ ഗവേസതി.

‘‘തഥേവ ത്വം സബ്ബഭവേ, പസ്സ അന്ദുഘരേ വിയ;

നേക്ഖമ്മാഭിമുഖോ ഹോഹി, ഭവതോ പരിമുത്തിയാ’’തി.

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിപി ഉപധാരയതോ ചതുത്ഥം പഞ്ഞാപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ പഞ്ഞാപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി. ഹീനമജ്ഝിമുക്കട്ഠേസു കഞ്ചി അവജ്ജേത്വാ സബ്ബേപി പണ്ഡിതേ ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛേയ്യാസി. യഥാ ഹി പിണ്ഡചാരികോ ഭിക്ഖു ഹീനാദികേസു കുലേസു കിഞ്ചി അവജ്ജേത്വാ പടിപാടിയാ പിണ്ഡായ ചരന്തോ ഖിപ്പം യാപനം ലഭതി, ഏവം ത്വമ്പി സബ്ബപണ്ഡിതേ ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛന്തോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ചതുത്ഥം പഞ്ഞാപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ¶ ¶ ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, ചതുത്ഥം പഞ്ഞാപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം ചതുത്ഥം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

പഞ്ഞാപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാപി ¶ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖന്തോ, ഹീനമുക്കട്ഠമജ്ഝിമേ;

കുലാനി ന വിവജ്ജേന്തോ, ഏവം ലഭതി യാപനം.

‘‘തഥേവ ത്വം സബ്ബകാലം, പരിപുച്ഛന്തോ ബുധം ജനം;

പഞ്ഞാപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി.

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിപി ഉപധാരയതോ പഞ്ചമം വീരിയപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ വീരിയപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി. യഥാ ഹി സീഹോ മിഗരാജാ സബ്ബഇരിയാപഥേസു ദള്ഹവീരിയോ ഹോതി, ഏവം ത്വമ്പി സബ്ബഭവേസു സബ്ബഇരിയാപഥേസു ദള്ഹവീരിയോ അനോലീനവീരിയോ സമാനോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി പഞ്ചമം വീരിയപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, പഞ്ചമം വീരിയപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം പഞ്ചമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

വീരിയപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാപി ¶ സീഹോ മിഗരാജാ, നിസജ്ജട്ഠാനചങ്കമേ;

അലീനവീരിയോ ഹോതി, പഗ്ഗഹിതമനോ സദാ.

‘‘തഥേവ ത്വം സബ്ബഭവേ, പഗ്ഗണ്ഹ വീരിയം ദള്ഹം;

വീരിയപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി.

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിപി ഉപധാരയതോ ഛട്ഠം ഖന്തിപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ ¶ പട്ഠായ ഖന്തിപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി. സമ്മാനനേപി അവമാനനേപി ഖമോവ ഭവേയ്യാസി. യഥാ ഹി പഥവിയം നാമ സുചിമ്പി പക്ഖിപന്തി അസുചിമ്പി, ന തേന പഥവീ സിനേഹം, ന പടിഘം കരോതി, ഖമതി സഹതി അധിവാസേതിയേവ, ഏവം ത്വമ്പി സമ്മാനനാവമാനനക്ഖമോവ സമാനോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ഛട്ഠം ഖന്തിപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, ഛട്ഠമം ഖന്തിപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം ഛട്ഠമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

തത്ഥ അദ്വേജ്ഝമാനസോ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

‘‘യഥാപി ¶ പഥവീ നാമ, സുചിമ്പി അസുചിമ്പി ച;

സബ്ബം സഹതി നിക്ഖേപം, ന കരോതി പടിഘം തയാ.

‘‘തഥേവ ത്വമ്പി സബ്ബേസം, സമ്മാനാവമാനക്ഖമോ;

ഖന്തിപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി.

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിപി ഉപധാരയതോ സത്തമം സച്ചപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ സച്ചപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി. അസനിയാ ¶ മത്ഥകേ പതമാനായപി ധനാദീനം അത്ഥായ ഛന്ദാദിവസേന സമ്പജാനമുസാവാദം നാമ മാകാസി. യഥാ ഹി ഓസധിതാരകാ നാമ സബ്ബഉതൂസു അത്തനോ ഗമനവീഥിം ജഹിത്വാ അഞ്ഞായ വീഥിയാ ന ഗച്ഛതി, സകവീഥിയാവ ഗച്ഛതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി സച്ചം പഹായ മുസാവാദം നാമ അകരോന്തോയേവ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി സത്തമം സച്ചപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, സത്തമം സച്ചപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ¶ ത്വം സത്തമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

തത്ഥ അദ്വേജ്ഝവചനോ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

‘‘യഥാപി ഓസധീ നാമ, തുലാഭൂതാ സദേവകേ;

സമയേ ഉതുവസ്സേ വാ, ന വോക്കമതി വീഥിതോ.

‘‘തഥേവ ത്വമ്പി സച്ചേസു, മാ വോക്കമസി വീഥിതോ;

സച്ചപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി.

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിപി ഉപധാരയതോ അട്ഠമം അധിട്ഠാനപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ അധിട്ഠാനപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി. യം അധിട്ഠാസി, തസ്മിം അധിട്ഠാനേ നിച്ചലോ ഭവേയ്യാസി. യഥാ ഹി പബ്ബതോ നാമ സബ്ബദിസാസു വാതേഹി പഹടോപി ന കമ്പതി ന ചലതി, അത്തനോ ഠാനേയേവ തിട്ഠതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി അത്തനോ അധിട്ഠാനേ നിച്ചലോ ഹോന്തോവ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി അട്ഠമം അധിട്ഠാനപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ ¶ ¶ തദാദക്ഖിം, അട്ഠമം അധിട്ഠാനപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം അട്ഠമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

തത്ഥ ത്വം അചലോ ഹുത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

‘‘യഥാപി പബ്ബതോ സേലോ, അചലോ സുപ്പതിട്ഠിതോ;

ന കമ്പതി ഭുസവാതേഹി, സകട്ഠാനേവ തിട്ഠതി.

‘‘തഥേവ ത്വമ്പി അധിട്ഠാനേ, സബ്ബദാ അചലോ ഭവ;

അധിട്ഠാനപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി.

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിപി ഉപധാരയതോ നവമം മേത്താപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ നവമം മേത്താപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി. അഹിതേസുപി ഹിതേസുപി ഏകചിത്തോ ഭവേയ്യാസി. യഥാ ഹി ഉദകം നാമ പാപജനസ്സാപി കല്യാണജനസ്സാപി സീതിഭാവം ഏകസദിസം കത്വാ ഫരതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി സബ്ബസത്തേസു ¶ മേത്തചിത്തേന ഏകചിത്തോവ ഹോന്തോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി നവമം മേത്താപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, നവമം മേത്താപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം നവമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

മേത്തായ അസമോ ഹോഹി, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

‘‘യഥാപി ഉദകം നാമ, കല്യാണേ പാപകേ ജനേ;

സമം ഫരതി സീതേന, പവാഹേതി രജോമലം.

‘‘തഥേവ ¶ ത്വമ്പി അഹിതഹിതേ, സമം മേത്തായ ഭാവയ;

മേത്താപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി.

അഥസ്സ ‘‘ന ഏത്തകേഹേവ ബുദ്ധകാരകധമ്മേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉത്തരിപി ഉപധാരയതോ ദസമം ഉപേക്ഖാപാരമിം ദിസ്വാ ഏതദഹോസി – ‘‘സുമേധപണ്ഡിത, ത്വം ഇതോ പട്ഠായ ഉപേക്ഖാപാരമിമ്പി പൂരേയ്യാസി. സുഖേപി ദുക്ഖേപി മജ്ഝത്തോവ ഭവേയ്യാസി. യഥാ ഹി പഥവീ നാമ സുചിമ്പി അസുചിമ്പി പക്ഖിപ്പമാനാ മജ്ഝത്താവ ഹോതി, ഏവമേവ ത്വമ്പി സുഖദുക്ഖേസു മജ്ഝത്തോവ ഹോന്തോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ദസമം ഉപേക്ഖാപാരമിം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ന ¶ ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

‘‘വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, ദസമം ഉപേക്ഖാപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

‘‘ഇമം ത്വം ദസമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

തുലാഭൂതോ ദള്ഹോ ഹുത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

‘‘യഥാപി പഥവീ നാമ, നിക്ഖിത്തം അസുചിം സുചിം;

ഉപേക്ഖതി ഉഭോപേതേ, കോപാനുനയവജ്ജിതാ.

‘‘തഥേവ ത്വമ്പി സുഖദുക്ഖേ, തുലാഭൂതോ സദാ ഭവ;

ഉപേക്ഖാപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസീ’’തി.

തതോ ¶ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമസ്മിം ലോകേ ബോധിസത്തേഹി പൂരേതബ്ബാ ബോധിപരിപാചനാ ബുദ്ധകാരകധമ്മാ ഏത്തകായേവ, ദസ പാരമിയോ ഠപേത്വാ അഞ്ഞേ നത്ഥി, ഇമാപി ദസ പാരമിയോ ഉദ്ധം ആകാസേപി നത്ഥി, ഹേട്ഠാ പഥവിയമ്പി, പുരത്ഥിമാദീസു ദിസാസുപി നത്ഥി, മയ്ഹമേവ പന ഹദയമംസബ്ഭന്തരേ പതിട്ഠിതാ’’തി. ഏവം താസം ഹദയേ പതിട്ഠിതഭാവം ദിസ്വാ സബ്ബാപി താ ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠായ പുനപ്പുനം സമ്മസന്തോ അനുലോമപടിലോമം സമ്മസതി, പരിയന്തേ ഗഹേത്വാ ആദിം പാപേതി, ആദിമ്ഹി ഗഹേത്വാ പരിയന്തേ ഠപേതി, മജ്ഝേ ഗഹേത്വാ ഉഭതോ ഓസാപേതി, ഉഭതോ കോടീസു ¶ ഹേത്വാ മജ്ഝേ ഓസാപേതി. ബാഹിരകഭണ്ഡപരിച്ചാഗോ ദാനപാരമീ നാമ, അങ്ഗപരിച്ചാഗോ ദാനഉപപാരമീ നാമ, ജീവിതപരിച്ചാഗോ ദാനപരമത്ഥപാരമീ നാമാതി ദസ പാരമിയോ ദസ ഉപപാരമിയോ ദസ പരമത്ഥപാരമിയോ യന്തതേലം വിനിവട്ടേന്തോ വിയ മഹാമേരും മത്ഥം കത്വാ ചക്കവാളമഹാസമുദ്ദം ആലുളേന്തോ വിയ ച സമ്മസി. തസ്സേവം ദസ പാരമിയോ സമ്മസന്തസ്സ ധമ്മതേജേന ചതുനഹുതാധികദ്വിയോജനസതസഹസ്സബഹലാ അയം മഹാപഥവീ ഹത്ഥിനാ അക്കന്തനളകലാപോ വിയ, പീളിയമാനം ഉച്ഛുയന്തം വിയ ച മഹാവിരവം വിരവമാനാ സങ്കമ്പി സമ്പകമ്പി സമ്പവേധി, കുലാലചക്കം വിയ തേലയന്തചക്കം വിയ ച പരിബ്ഭമി. തേന വുത്തം –

‘‘ഏത്തകായേവ തേ ലോകേ, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ;

തതുദ്ധം നത്ഥി അഞ്ഞത്ര, ദള്ഹം തത്ഥ പതിട്ഠഹ.

‘‘ഇമേ ധമ്മേ സമ്മസതോ, സഭാവസരസലക്ഖണേ;

ധമ്മതേജേന വസുധാ, ദസസഹസ്സീ പകമ്പഥ.

‘‘ചലതീ രവതീ പഥവീ, ഉച്ഛുയന്തംവ പീളിതം;

തേലയന്തേ യഥാ ചക്കം, ഏവം കമ്പതി മേദനീ’’തി.

മഹാപഥവിയാ ¶ കമ്പമാനായ രമ്മനഗരവാസിനോ സണ്ഠാതും അസക്കോന്താ യുഗന്തവാതബ്ഭാഹതാ മഹാസാലാ വിയ മുച്ഛിതമുച്ഛിതാവ പപതിംസു, ഘടാദീനി ¶ കുലാലഭാജനാനി പവട്ടന്താനി അഞ്ഞമഞ്ഞം പഹരന്താനി ചുണ്ണവിചുണ്ണാനി അഹേസും. മഹാജനോ ഭീതതസിതോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭഗവാ നാഗാവട്ടോ അയം ഭൂതയക്ഖദേവതാസു അഞ്ഞതരാവട്ടോതി ന ഹി മയം ഏതം ജാനാമ, അപിച ഖോ സബ്ബോപി അയം മഹാജനോ ഉപദ്ദുതോ, കിം നു ഖോ ഇമസ്സ ലോകസ്സ പാപകം ഭവിസ്സതി, ഉദാഹു കല്യാണം, കഥേഥ നോ ഏതം കാരണ’’ന്തി ആഹ. അഥ സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ മാ ഭായഥ മാ ചിന്തയിത്ഥ, നത്ഥി വോ ഇതോനിദാനം ഭയം. യോ സോ മയാ അജ്ജ സുമേധപണ്ഡിതോ ‘അനാഗതേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’തി ബ്യാകതോ, സോ ദസ പാരമിയോ സമ്മസതി, തസ്സ ദസ പാരമിയോ സമ്മസന്തസ്സ വിലോളേന്തസ്സ ധമ്മതേജേന സകലദസസഹസ്സിലോകധാതു ഏകപ്പഹാരേന കമ്പതി, ചേവ, രവതി ചാ’’തി ആഹ. തേന വുത്തം –

‘‘യാവതാ പരിസാ ആസി, ബുദ്ധസ്സ പരിവേസനേ;

പവേധമാനാ സാ തത്ഥ, മുച്ഛിതാ സേസി ഭൂമിയം.

‘‘ഘടാനേകസഹസ്സാനി ¶ , കുമ്ഭീനഞ്ച സതാ ബഹൂ;

സഞ്ചുണ്ണമഥിതാ തത്ഥ, അഞ്ഞമഞ്ഞം പഘട്ടിതാ.

‘‘ഉബ്ബിഗ്ഗാ തസിതാ ഭീതാ, ഭന്താ ബ്യധിതമാനസാ;

മഹാജനാ സമാഗമ്മ, ദീപങ്കരമുപാഗമും.

‘കിം ഭവിസ്സതി ലോകസ്സ, കല്യാണമഥ പാപകം;

സബ്ബോ ഉപദ്ദുതോ ലോകോ, തം വിനോദേഹി ചക്ഖുമ’.

‘‘തേസം തദാ സഞ്ഞാപേസി, ദീപങ്കരോ മഹാമുനി;

വിസ്സത്ഥാ ഹോഥ മാ ഭാഥ, ഇമസ്മിം പഥവികമ്പനേ.

‘‘യമഹം അജ്ജ ബ്യാകാസിം, ബുദ്ധോ ലോകേ ഭവിസ്സതി;

ഏസോ സമ്മസതി ധമ്മം, പുബ്ബകം ജിനസേവിതം.

‘‘തസ്സ സമ്മസതോ ധമ്മം, ബുദ്ധഭൂമിം അസേസതോ;

തേനായം കമ്പിതാ പഥവീ, ദസസഹസ്സീ സദേവകേ’’തി.

മഹാജനോ തഥാഗതസ്സ വചനം സുത്വാ ഹട്ഠതുട്ഠോ മാലാഗന്ധവിലേപനം ആദായ രമ്മനഗരാ നിക്ഖമിത്വാ ബോധിസത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ മാലാദീഹി പൂജേത്വാ ¶ വന്ദിത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ രമ്മനഗരമേവ പാവിസി. ബോധിസത്തോപി ദസ പാരമിയോ സമ്മസിത്വാ വീരിയം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠായ നിസിന്നാസനാ വുട്ഠാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ബുദ്ധസ്സ ¶ വചനം സുത്വാ, മനോ നിബ്ബായി താവദേ;

സബ്ബേ മം ഉപസങ്കമ്മ, പുനാപി അഭിവന്ദിസും.

‘‘സമാദിയിത്വാ ബുദ്ധഗുണം, ദള്ഹം കത്വാന മാനസം;

ദീപങ്കരം നമസ്സിത്വാ, ആസനാ വുട്ഠഹിം തദാ’’തി.

അഥ ബോധിസത്തം ആസനാ വുട്ഠഹന്തം സകലദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാ സന്നിപതിത്വാ ദിബ്ബേഹി മാലാഗന്ധേഹി ¶ പൂജേത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘അയ്യ സുമേധതാപസ, തയാ അജ്ജ ദീപങ്കരദസബലസ്സ പാദമൂലേ മഹതീ പത്ഥനാ പത്ഥിതാ, സാ തേ അനന്തരായേന സമിജ്ഝതു, മാ തേ ഭയം വാ ഛമ്ഭിതത്തം വാ അഹോസി, സരീരേ അപ്പമത്തകോപി രോഗോ മാ ഉപ്പജ്ജി, ഖിപ്പം പാരമിയോ പൂരേത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം പടിവിജ്ഝ. യഥാ പുപ്ഫൂപഗഫലൂപഗാ രുക്ഖാ സമയേ പുപ്ഫന്തി ചേവ ഫലന്തി ച, തഥേവ ത്വമ്പി സമയം അനതിക്കമിത്വാ ഖിപ്പം സമ്ബോധിമുത്തമം ഫുസസ്സൂ’’തിആദീനി ഥുതിമങ്ഗലാനി പയിരുദാഹംസു, ഏവം പയിരുദാഹിത്വാ അത്തനോ അത്തനോ ദേവട്ഠാനമേവ അഗമംസു. ബോധിസത്തോപി ദേവതാഹി അഭിത്ഥുതോ ‘‘അഹം ദസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ചതുന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി വീരിയം ദള്ഹം കത്വാ അധിട്ഠായ നഭം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഹിമവന്തമേവ അഗമാസി. തേന വുത്തം –

‘‘ദിബ്ബം മാനുസകം പുപ്ഫം, ദേവാ മാനുസകാ ഉഭോ;

സമോകിരന്തി പുപ്ഫേഹി, വുട്ഠഹന്തസ്സ ആസനാ.

‘‘വേദയന്തി ച തേ സോത്ഥിം, ദേവാ മാനുസകാ ഉഭോ;

മഹന്തം പത്ഥിതം തുയ്ഹം, തം ലഭസ്സു യഥിച്ഛിതം.

‘‘സബ്ബീതിയോ വിവജ്ജന്തു, സോകോ രോഗോ വിനസ്സതു;

മാ തേ ഭവന്ത്വന്തരായാ, ഫുസ ഖിപ്പം ബോധിമുത്തമം.

‘‘യഥാപി സമയേ പത്തേ, പുപ്ഫന്തി പുപ്ഫിനോ ദുമാ;

തഥേവ ത്വം മഹാവീര, ബുദ്ധഞാണേന പുപ്ഫസ്സു.

‘‘യഥാ ¶ യേ കേചി സമ്ബുദ്ധാ, പൂരയും ദസ പാരമീ;

തഥേവ ത്വം മഹാവീര, പൂരയ ദസ പാരമീ.

‘‘യഥാ യേ കേചി സമ്ബുദ്ധാ, ബോധിമണ്ഡമ്ഹി ബുജ്ഝരേ;

തഥേവ ത്വം മഹാവീര, ബുജ്ഝസ്സു ജിനബോധിയം.

‘‘യഥാ യേ കേചി സമ്ബുദ്ധാ, ധമ്മചക്കം പവത്തയും;

തഥേവ ത്വം മഹാവീര, ധമ്മചക്കം പവത്തയ.

‘‘പുണ്ണമായേ ¶ യഥാ ചന്ദോ, പരിസുദ്ധോ വിരോചതി;

തഥേവ ത്വം പുണ്ണമനോ, വിരോച ദസസഹസ്സിയം.

‘‘രാഹുമുത്തോ ¶ യഥാ സൂരിയോ, താപേന അതിരോചതി;

തഥേവ ലോകാ മുച്ചിത്വാ, വിരോച സിരിയാ തുവം.

‘‘യഥാ യാ കാചി നദിയോ, ഓസരന്തി മഹോദധിം;

ഏവം സദേവകാ ലോകാ, ഓസരന്തു തവന്തികേ.

‘‘തേഹി ഥുതപ്പസത്ഥോ സോ, ദസ ധമ്മേ സമാദിയ;

തേ ധമ്മേ പരിപൂരേന്തോ, പവനം പാവിസീ തദാ’’തി.

സുമേധകഥാ നിട്ഠിതാ.

രമ്മനഗരവാസിനോപി ഖോ നഗരം പവിസിത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം അദംസു. സത്ഥാ തേസം ധമ്മം ദേസേത്വാ മഹാജനം സരണാദീസു പതിട്ഠാപേത്വാ രമ്മനഗരമ്ഹാ നിക്ഖമിത്വാ തതോ ഉദ്ധമ്പി യാവതായുകം തിട്ഠന്തോ സബ്ബം ബുദ്ധകിച്ചം കത്വാ അനുക്കമേന അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി. തത്ഥ യം വത്തബ്ബം, തം സബ്ബം ബുദ്ധവംസേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ –

‘‘തദാ തേ ഭോജയിത്വാന, സസങ്ഘം ലോകനായകം;

ഉപഗച്ഛും സരണം തസ്സ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.

‘‘സരണാഗമനേ കഞ്ചി, നിവേസേതി തഥാഗതോ;

കഞ്ചി പഞ്ചസു സീലേസു, സീലേ ദസവിധേ പരം.

‘‘കസ്സചി ¶ ദേതി സാമഞ്ഞം, ചതുരോ ഫലമുത്തമേ;

കസ്സചി അസമേ ധമ്മേ, ദേതി സോ പടിസമ്ഭിദാ.

‘‘കസ്സചി ¶ വരസമാപത്തിയോ, അട്ഠ ദേതി നരാസഭോ;

തിസ്സോ കസ്സചി വിജ്ജായോ, ഛളഭിഞ്ഞാ പവേച്ഛതി.

‘‘തേന യോഗേന ജനകായം, ഓവദതി മഹാമുനി;

തേന വിത്ഥാരികം ആസി, ലോകനാഥസ്സ സാസനം.

‘‘മഹാഹനുസഭക്ഖന്ധോ, ദീപങ്കരസനാമകോ;

ബഹൂ ജനേ താരയതി, പരിമോചേതി ദുഗ്ഗതിം.

‘‘ബോധനേയ്യം ജനം ദിസ്വാ, സതസഹസ്സേപി യോജനേ;

ഖണേന ഉപഗന്ത്വാന, ബോധേതി തം മഹാമുനി.

‘‘പഠമാഭിസമയേ ബുദ്ധോ, കോടിസതമബോധയി;

ദുതിയാഭിസമയേ നാഥോ, നവുതികോടിമബോധയി.

‘‘യദാ ച ദേവഭവനമ്ഹി, ബുദ്ധോ ധമ്മമദേസയി;

നവുതികോടിസഹസ്സാനം, തതിയാഭിസമയോ അഹു.

‘‘സന്നിപാതാ ¶ തയോ ആസും, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ;

കോടിസതസഹസ്സാനം, പഠമോ ആസി സമാഗമോ.

‘‘പുന നാരദകൂടമ്ഹി, പവിവേകഗതേ ജിനേ;

ഖീണാസവാ വീതമലാ, സമിംസു സതകോടിയോ.

‘‘യമ്ഹി കാലേ മഹാവീരോ, സുദസ്സനസിലുച്ചയേ;

നവുതികോടിസഹസ്സേഹി, പവാരേസി മഹാമുനി.

‘‘അഹം തേന സമയേന, ജടിലോ ഉഗ്ഗതാപനോ;

അന്തലിക്ഖമ്ഹി ചരണോ, പഞ്ചാഭിഞ്ഞാസു പാരഗൂ.

‘‘ദസവീസസഹസ്സാനം ¶ , ധമ്മാഭിസമയോ അഹു;

ഏകദ്വിന്നം അഭിസമയാ, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയാ.

‘‘വിത്ഥാരികം ബാഹുജഞ്ഞം, ഇദ്ധം ഫീതം അഹു തദാ;

ദീപങ്കരസ്സ ഭഗവതോ, സാസനം സുവിസോധിതം.

‘‘ചത്താരി ¶ സതസഹസ്സാനി, ഛളഭിഞ്ഞാ മഹിദ്ധികാ;

ദീപങ്കരം ലോകവിദും, പരിവാരേന്തി സബ്ബദാ.

‘‘യേ കേചി തേന സമയേന, ജഹന്തി മാനുസം ഭവം;

അപത്തമാനസാ സേക്ഖാ, ഗരഹിതാ ഭവന്തി തേ.

‘‘സുപുപ്ഫിതം പാവചനം, അരഹന്തേഹി താദിഹി;

ഖീണാസവേഹി വിമലേഹി, ഉപസോഭതി സദേവകേ.

‘‘നഗരം രമ്മവതീ നാമ, സുദേവോ നാമ ഖത്തിയോ;

സുമേധാ നാമ ജനികാ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.

‘‘സുമങ്ഗലോ ച തിസ്സോ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവകാ;

സാഗതോ നാമുപട്ഠാകോ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.

‘‘നന്ദാ ചേവ സുനന്ദാ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവികാ;

ബോധി തസ്സ ഭഗവതോ, പിപ്ഫലീതി പവുച്ചതി.

‘‘അസീതിഹത്ഥമുബ്ബേധോ, ദീപങ്കരോ മഹാമുനി;

സോഭതി ദീപരുക്ഖോവ, സാലരാജാവ ഫുല്ലിതോ.

‘‘സതസഹസ്സവസ്സാനി, ആയു തസ്സ മഹേസിനോ;

താവതാ തിട്ഠമാനോ സോ, താരേസി ജനതം ബഹും.

‘‘ജോതയിത്വാന ¶ സദ്ധമ്മം, സന്താരേത്വാ മഹാജനം;

ജലിത്വാ അഗ്ഗിഖന്ധോവ, നിബ്ബുതോ സോ സസാവകോ.

‘‘സാ ച ഇദ്ധി സോ ച യസോ, താനി ച പാദേസു ചക്കരതനാനി;

സബ്ബം തമന്തരഹിതം, നനു രിത്താ സബ്ബസങ്ഖാരാ’’തി.

ദീപങ്കരസ്സ ¶ പന ഭഗവതോ അപരഭാഗേ ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ കോണ്ഡഞ്ഞോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സം, ദുതിയേ കോടിസഹസ്സം, തതിയേ നവുതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ വിജിതാവീ നാമ ചക്കവത്തീ ഹുത്വാ കോടിസതസഹസ്സസങ്ഖസ്സ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം അദാസി. സത്ഥാ ബോധിസത്തം ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകരിത്വാ ധമ്മം ദേസേസി. സോ സത്ഥു ധമ്മകഥം സുത്വാ രജ്ജം നിയ്യാദേത്വാ പബ്ബജി. സോ തീണി ¶ പിടകാനി ഉഗ്ഗഹേത്വാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ പഞ്ച അഭിഞ്ഞായോ ച ഉപ്പാദേത്വാ അപരിഹീനജ്ഝാനോ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി. കോണ്ഡഞ്ഞസ്സ ബുദ്ധസ്സ പന രമ്മവതീ നാമ നഗരം, സുനന്ദോ നാമ ഖത്തിയോ പിതാ, സുജാതാ നാമ ദേവീ മാതാ, ഭദ്ദോ ച സുഭദ്ദോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, അനുരുദ്ധോ നാമുപട്ഠാകോ, തിസ്സാ ച ഉപതിസ്സാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, സാലകല്യാണീ ബോധി, അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം, വസ്സസതസഹസ്സം ആയുപ്പമാണം അഹോസി.

‘‘ദീപങ്കരസ്സ അപരേന, കോണ്ഡഞ്ഞോ നാമ നായകോ;

അനന്തതേജോ അമിതയസോ, അപ്പമേയ്യോ ദുരാസദോ’’തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ ഏകസ്മിംയേവ കപ്പേ ചതുരോ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു മങ്ഗലോ, സുമനോ, രേവതോ, സോഭിതോതി. മങ്ഗലസ്സ ഭഗവതോ തയോ സന്നിപാതാ അഹേസും. തേസു പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സം ഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ കോടിസഹസ്സം, തതിയേ നവുതികോടിയോ. വേമാതികഭാതാ കിരസ്സ ആനന്ദകുമാരോ നാമ നവുതികോടിസങ്ഖായ പരിസായ സദ്ധിം ധമ്മസ്സവനത്ഥായ സത്ഥു സന്തികം അഗമാസി. സത്ഥാ തസ്സ അനുപുബ്ബിം കഥം കഥേസി, സോ സദ്ധിം പരിസായ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. സത്ഥാ തേസം കുലപുത്താനം പുബ്ബചരിതം ഓലോകേന്തോ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ ദക്ഖിണഹത്ഥം പസാരേത്വാ ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ആഹ. സബ്ബേ തങ്ഖണഞ്ഞേവ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ സട്ഠിവസ്സമഹാഥേരാ വിയ ആകപ്പസമ്പന്നാ ഹുത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പരിവാരയിംസു. അയമസ്സ തതിയോ സാവകസന്നിപാതോ അഹോസി.

യഥാ ¶ പന അഞ്ഞേസം ബുദ്ധാനം സമന്താ അസീതിഹത്ഥപ്പമാണായേവ സരീരപ്പഭാ അഹോസി, ന ഏവം തസ്സ തസ്സ പന ഭഗവതോ സരീരപ്പഭാ നിച്ചകാലം ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരിത്വാ അട്ഠാസി. രുക്ഖപഥവിപബ്ബതസമുദ്ദാദയോ അന്തമസോ ഉക്ഖലികാദീനി ഉപാദായ സുവണ്ണപട്ടപരിയോനദ്ധാ വിയ അഹേസും. ആയുപ്പമാണം പനസ്സ നവുതിവസ്സസഹസ്സാനി അഹോസി. ഏത്തകം കാലം ചന്ദിമസൂരിയാദയോ അത്തനോ പഭായ വിരോചിതും നാസക്ഖിംസു, രത്തിന്ദിവപരിച്ഛേദോ ന പഞ്ഞായിത്ഥ. ദിവാ സൂരിയാലോകേന വിയ സത്താ നിച്ചം ¶ ¶ ബുദ്ധാലോകേനേവ വിചരിംസു, സായം പുപ്ഫിതകുസുമാനം, പാതോ രവനകസകുണാദീനഞ്ച വസേന ലോകോ രത്തിന്ദിവപരിച്ഛേദം സല്ലക്ഖേസി.

കിം പന അഞ്ഞേസം ബുദ്ധാനം അയമാനുഭാവോ നത്ഥീതി? നോ നത്ഥി. തേപി ഹി ആകങ്ഖമാനാ ദസസഹസ്സിം വാ ലോകധാതും തതോ വാ ഭിയ്യോ ആഭായ ഫരേയ്യും. മങ്ഗലസ്സ പന ഭഗവതോ പുബ്ബപത്ഥനാവസേന അഞ്ഞേസം ബ്യാമപ്പഭാ വിയ സരീരപ്പഭാ നിച്ചകാലമേവ ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരിത്വാ അട്ഠാസി. സോ കിര ബോധിസത്തചരിയകാലേ വേസ്സന്തരസദിസേ അത്തഭാവേ ഠിതോ സപുത്തദാരോ വങ്കപബ്ബതസദിസേ പബ്ബതേ വസി. അഥേകോ ഖരദാഠികോ നാമ യക്ഖോ മഹാപുരിസസ്സ ദാനജ്ഝാസയതം സുത്വാ ബ്രാഹ്മണവണ്ണേന ഉപസങ്കമിത്വാ മഹാസത്തം ദ്വേ ദാരകേ യാചി. മഹാസത്തോ ‘‘ദദാമി ബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തകേ’’തി ഹട്ഠപഹട്ഠോ ഉദകപരിയന്തം പഥവിം കമ്പേന്തോ ദ്വേപി ദാരകേ അദാസി. യക്ഖോ ചങ്കമനകോടിയം ആലമ്ബനഫലകം നിസ്സായ ഠത്വാ പസ്സന്തസ്സേവ മഹാസത്തസ്സ മൂലകലാപേ വിയ ദ്വേ ദാരകേ ഖാദി. മഹാപുരിസസ്സ യക്ഖം ഓലോകേത്വാ മുഖേ വിവടമത്തേ അഗ്ഗിജാലം വിയ ലോഹിതധാരം ഉഗ്ഗിരമാനം തസ്സ മുഖം ദിസ്വാപി കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ദോമനസ്സം ന ഉപ്പജ്ജി. ‘‘സുദിന്നം വത മേ ദാന’’ന്തി ചിന്തയതോ പനസ്സ സരീരേ മഹന്തം പീതിസോമനസ്സ ഉദപാദി. സോ ‘‘ഇമസ്സ മേ നിസ്സന്ദേന അനാഗതേ ഇമിനാവ നീഹാരേന രസ്മിയോ നിക്ഖമന്തൂ’’തി പത്ഥനം അകാസി. തസ്സ തം പത്ഥനം നിസ്സായ ബുദ്ധഭൂതസ്സ സരീരതോ രസ്മിയോ നിക്ഖമിത്വാ ഏത്തകം ഠാനം ഫരിംസു.

അപരമ്പിസ്സ പുബ്ബചരിതം അത്ഥി. സോ കിര ബോധിസത്തകാലേ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ ചേതിയം ദിസ്വാ ‘‘ഇമസ്സ ബുദ്ധസ്സ മയാ ജീവിതം പരിച്ചജിതും വട്ടതീ’’തി ദണ്ഡദീപികാവേഠനനിയാമേന സകലസരീരം വേഠാപേത്വാ രതനമത്തമകുളം സതസഹസ്സഗ്ഘനികം സുവണ്ണപാതിം സപ്പിസ്സ പൂരാപേത്വാ തത്ഥ സഹസ്സവട്ടിയോ ജാലാപേത്വാ തം സീസേനാദായ സകലസരീരം ജാലാപേത്വാ ചേതിയം പദക്ഖിണം കരോന്തോ സകലരത്തിം വീതിനാമേസി. ഏവം യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ വായമന്തസ്സാപിസ്സ ലോമകൂപമത്തമ്പി ഉസുമം ന ഗണ്ഹി. പദുമഗബ്ഭം പവിട്ഠകാലോ വിയ അഹോസി. ധമ്മോ ഹി നാമേസ അത്താനം രക്ഖന്തം രക്ഖതി. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘ധമ്മോ ¶ ¶ ഹവേ രക്ഖതി ധമ്മചാരിം, ധമ്മോ സുചിണ്ണോ സുഖമാവഹാതി;

ഏസാനിസംസോ ധമ്മേ സുചിണ്ണേ, ന ദുഗ്ഗതിം ഗച്ഛതി ധമ്മചാരീ’’തി. (ഥേരഗാ. ൩൦൩; ജാ. ൧.൧൦.൧൦൨; ൧.൧൫.൩൮൫);

ഇമസ്സാപി ¶ കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന തസ്സ ഭഗവതോ സരീരോഭാസോ ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരിത്വാ അട്ഠാസി.

തദാ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ സുരുചി നാമ ബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ ‘‘സത്ഥാരം നിമന്തേസ്സാമീ’’തി ഉപസങ്കമിത്വാ മധുരധമ്മകഥം സുത്വാ ‘‘സ്വേ മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. ബ്രാഹ്മണ, കിത്തകേഹി തേ ഭിക്ഖൂഹി അത്ഥോതി? ‘‘കിത്തകാ പന വോ, ഭന്തേ, പരിവാരഭിക്ഖൂ’’തി ആഹ. തദാ പന സത്ഥു പഠമസന്നിപാതോയേവ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘കോടിസതസഹസ്സ’’ന്തി ആഹ. ഭന്തേ, സബ്ബേഹിപി സദ്ധിം മയ്ഹം ഗേഹേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാതി. സത്ഥാ അധിവാസേസി. ബ്രാഹ്മണോ സ്വാതനായ നിമന്തേത്വാ ഗേഹം ഗച്ഛന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഏത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം യാഗുഭത്തവത്ഥാദീനി ദാതും സക്കോമി, നിസീദനട്ഠാനം പന കഥം ഭവിസ്സതീ’’തി.

തസ്സ സാ ചിന്താ ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സമത്ഥകേ ഠിതസ്സ ദേവരഞ്ഞോ പണ്ഡുകമ്ബലസിലാസനസ്സ ഉണ്ഹഭാവം ജനേസി. സക്കോ ‘‘കോ നു ഖോ മം ഇമമ്ഹാ ഠാനാ ചാവേതുകാമോ’’തി ദിബ്ബചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തോ മഹാപുരിസം ദിസ്വാ ‘‘സുരുചി നാമ ബ്രാഹ്മണോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ നിസീദനട്ഠാനത്ഥായ ചിന്തേസി, മയാപി തത്ഥ ഗന്ത്വാ പുഞ്ഞകോട്ഠാസം ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി വഡ്ഢകിവണ്ണം നിമ്മിനിത്വാ വാസിഫരസുഹത്ഥോ മഹാപുരിസസ്സ പുരതോ പാതുരഹോസി. സോ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ കസ്സചി ഭതിയാ കത്തബ്ബ’’ന്തി ആഹ. മഹാപുരിസോ തം ദിസ്വാ ‘‘കിം കമ്മം കരിസ്സസീ’’തി ആഹ. ‘‘മമ അജാനനസിപ്പം നാമ നത്ഥി, ഗേഹം വാ മണ്ഡപം വാ യോ യം കാരേതി, തസ്സ തം കാതും ജാനാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി മയ്ഹം കമ്മം അത്ഥീ’’തി. ‘‘കിം അയ്യാ’’തി? ‘‘സ്വാതനായ മേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ നിമന്തിതാ, തേസം നിസീദനമണ്ഡപം കരിസ്സസീ’’തി. ‘‘അഹം നാമ കരേയ്യം, സചേ മമ ഭതിം ദാതും സക്ഖിസ്സഥാ’’തി. ‘‘സക്ഖിസ്സാമി താതാ’’തി. ‘‘സാധു കരിസ്സാമീ’’തി ഗന്ത്വാ ഏകം പദേസം ഓലോകേസി, ദ്വാദസതേരസയോജനപ്പമാണോ പദേസോ കസിണമണ്ഡലം ¶ വിയ സമതലോ അഹോസി. സോ ‘‘ഏത്തകേ ഠാനേ സത്തരതനമയോ മണ്ഡപോ ഉട്ഠഹതൂ’’തി ചിന്തേത്വാ ഓലോകേസി. താവദേവ പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ മണ്ഡപോ ഉട്ഠഹി. തസ്സ സോവണ്ണമയേസു ഥമ്ഭേസു രജതമയാ ഘടകാ അഹേസും, രജതമയേസു സോവണ്ണമയാ, മണിത്ഥമ്ഭേസു പവാളമയാ, പവാളത്ഥമ്ഭേസു മണിമയാ, സത്തരതനമയേസു സത്തരതനമയാവ ഘടകാ അഹേസും ¶ . തതോ ‘‘മണ്ഡപസ്സ അന്തരന്തരേന കിങ്കിണികജാലം ഓലമ്ബതൂ’’തി ഓലോകേസി, സഹ ഓലോകനേനേവ കിങ്കിണികജാലം ഓലമ്ബി, യസ്സ മന്ദവാതേരിതസ്സ പഞ്ചങ്ഗികസ്സേവ തൂരിയസ്സ മധുരസദ്ദോ നിഗ്ഗച്ഛതി, ദിബ്ബസങ്ഗീതിവത്തനകാലോ വിയ ഹോതി. ‘‘അന്തരന്തരാ ഗന്ധദാമമാലാദാമാനി ഓലമ്ബന്തൂ’’തി ചിന്തേസി, ദാമാനി ഓലമ്ബിംസു. ‘‘കോടിസതസഹസ്സസങ്ഖാനം ഭിക്ഖൂനം ¶ ആസനാനി ച ആധാരകാനി ച പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ ഉട്ഠഹന്തൂ’’തി ചിന്തേസി, താവദേവ ഉട്ഠഹിംസു. ‘‘കോണേ കോണേ ഏകേകാ ഉദകചാടിയോ ഉട്ഠഹന്തൂ’’തി ചിന്തേസി, ഉദകചാടിയോ ഉട്ഠഹിംസു.

ഏത്തകം മാപേത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ഏഹി അയ്യ, തവ മണ്ഡപം ഓലോകേത്വാ മയ്ഹം ഭതിം ദേഹീ’’തി ആഹ. മഹാപുരിസോ ഗന്ത്വാ മണ്ഡപം ഓലോകേസി, ഓലോകേന്തസ്സേവസ്സ സകലസരീരം പഞ്ചവണ്ണായ പീതിയാ നിരന്തരം ഫുടം അഹോസി. അഥസ്സ മണ്ഡപം ഓലോകയതോ ഏതദഹോസി – ‘‘നായം മണ്ഡപോ മനുസ്സഭൂതേന കതോ, മയ്ഹം പന അജ്ഝാസയം മയ്ഹം ഗുണം ആഗമ്മ അദ്ധാ സക്കഭവനം ഉണ്ഹം അഹോസി, തതോ സക്കേന ദേവരഞ്ഞാ അയം മണ്ഡപോ കാരിതോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘ന ഖോ പന മേ യുത്തം ഏവരൂപേ മണ്ഡപേ ഏകദിവസംയേവ ദാനം ദാതും, സത്താഹം ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. ബാഹിരകദാനഞ്ഹി കിത്തകമ്പി സമാനം ബോധിസത്താനം തുട്ഠിം കാതും ന സക്കോതി, അലങ്കതസീസം പന ഛിന്ദിത്വാ അഞ്ജിതഅക്ഖീനി ഉപ്പാടേത്വാ ഹദയമംസം വാ ഉബ്ബട്ടേത്വാ ദിന്നകാലേ ബോധിസത്താനം ചാഗം നിസ്സായ തുട്ഠി നാമ ഹോതി. അമ്ഹാകമ്പി ഹി ബോധിസത്തസ്സ സിവിജാതകേ ദേവസികം പഞ്ച കഹാപണസതസഹസ്സാനി വിസ്സജ്ജേത്വാ ചതൂസു ദ്വാരേസു നഗരമജ്ഝേ ച ദാനം ദേന്തസ്സ തം ദാനം ചാഗതുട്ഠിം ഉപ്പാദേതും നാസക്ഖി. യദാ പനസ്സ ബ്രാഹ്മണവണ്ണേന ആഗന്ത്വാ സക്കോ ദേവരാജാ അക്ഖീനി യാചി, തദാ താനി ഉപ്പാടേത്വാ ദദമാനസ്സേവ ഹാസോ ഉപ്പജ്ജി, കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥത്തം നാഹോസി. ഏവം ദാനം നിസ്സായ ബോധിസത്താനം തിത്തി നാമ നത്ഥി. തസ്മാ സോപി മഹാപുരിസോ ¶ ‘‘സത്താഹം മയാ കോടിസതസഹസ്സസങ്ഖാനം ഭിക്ഖൂനം ദാനം ദാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തസ്മിം മണ്ഡപേ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിസീദാപേത്വാ സത്താഹം ഗവപാനം നാമ ദാനം അദാസി. ഗവപാനന്തി മഹന്തേ മഹന്തേ കോലമ്ബേ ഖീരസ്സ പൂരേത്വാ ഉദ്ധനേസു ആരോപേത്വാ ഘനപാകപക്കേ ഖീരേ ഥോകേ തണ്ഡുലേ പക്ഖിപിത്വാ പക്കമധുസക്കരാചുണ്ണസപ്പീഹി അഭിസങ്ഖതം ഭോജനം വുച്ചതി. മനുസ്സായേവ പന പരിവിസിതും നാസക്ഖിംസു, ദേവാപി ഏകന്തരികാ ഹുത്വാ പരിവിസിംസു. ദ്വാദസതേരസയോജനപ്പമാണം ഠാനമ്പി ഭിക്ഖൂ ഗണ്ഹിതും നപ്പഹോസിയേവ. തേ പന ഭിക്ഖൂ അത്തനോ അത്തനോ ആനുഭാവേന നിസീദിംസു. പരിയോസാനദിവസേ സബ്ബഭിക്ഖൂനം പത്താനി ധോവാപേത്വാ ഭേസജ്ജത്ഥായ സപ്പിനവനീതമധുഫാണിതാദീനി പൂരേത്വാ തിചീവരേഹി സദ്ധിം അദാസി, സങ്ഘനവകഭിക്ഖുനാ ലദ്ധചീവരസാടകാ സതസഹസ്സഗ്ഘനകാ അഹേസും.

സത്ഥാ ¶ അനുമോദനം കരോന്തോ ‘‘അയം പുരിസോ ഏവരൂപം മഹാദാനം അദാസി, കോ നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘അനാഗതേ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ദ്വിന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ദിസ്വാ മഹാപുരിസം ആമന്തേത്വാ ‘‘ത്വം ഏത്തകം ¶ നാമ കാലം അതിക്കമിത്വാ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. മഹാപുരിസോ ബ്യാകരണം സുത്വാ ‘‘അഹം കിര ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമി, കോ മേ ഘരാവാസേന അത്ഥോ, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ തഥാരൂപം സമ്പത്തിം ഖേളപിണ്ഡം വിയ പഹായ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ അഭിഞ്ഞാ ച സമാപത്തിയോ ച നിബ്ബത്തേത്വാ ആയുപരിയോസാനേ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി.

മങ്ഗലസ്സ പന ഭഗവതോ നഗരം ഉത്തരം നാമ അഹോസി, പിതാപി ഉത്തരോ നാമ ഖത്തിയോ, മാതാപി ഉത്തരാ നാമ ദേവീ, സുദേവോ ച ധമ്മസേനോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, പാലിതോ നാമുപട്ഠാകോ, സീവലീ ച അസോകാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നാഗരുക്ഖോ ബോധി, അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം അഹോസി. നവുതിവസ്സസഹസ്സാനി ഠത്വാ പരിനിബ്ബുതേ പന തസ്മിം ഭഗവതി ഏകപ്പഹാരേനേവ ദസ ചക്കവാളസഹസ്സാനി ഏകന്ധകാരാനി അഹേസും. സബ്ബചക്കവാളേസു മനുസ്സാനം മഹന്തം ആരോദനപരിദേവനം അഹോസി.

‘‘കോണ്ഡഞ്ഞസ്സ ¶ അപരേന, മങ്ഗലോ നാമ നായകോ;

തമം ലോകേ നിഹന്ത്വാന, ധമ്മോക്കമഭിധാരയീ’’തി.

ഏവം ദസസഹസ്സിലോകധാതും അന്ധകാരം കത്വാ പരിനിബ്ബുതസ്സ തസ്സ ഭഗവതോ അപരഭാഗേ സുമനോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ കഞ്ചനപബ്ബതമ്ഹി നവുതികോടിസഹസ്സാനി, തതിയേ അസീതികോടിസഹസ്സാനി. തദാ മഹാസത്തോ അതുലോ നാമ നാഗരാജാ അഹോസി മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ. സോ ‘‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി സുത്വാ ഞാതിസങ്ഘപരിവുതോ നാഗഭവനാ നിക്ഖമിത്വാ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരസ്സ തസ്സ ഭഗവതോ ദിബ്ബതൂരിയേഹി ഉപഹാരം കാരേത്വാ മഹാദാനം പവത്തേത്വാ പച്ചേകം ദുസ്സയുഗാനി ദത്വാ സരണേസു പതിട്ഠാസി. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ നഗരം ഖേമം നാമ അഹോസി, സുദത്തോ നാമ രാജാ പിതാ, സിരിമാ നാമ മാതാ, സരണോ ച ഭാവിതത്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, ഉദേനോ നാമുപട്ഠാകോ, സോണാ ച ഉപസോണാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നാഗരുക്ഖോ ബോധി, നവുതിഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം, നവുതിയേവ വസ്സസഹസ്സാനി ആയുപ്പമാണം അഹോസി.

‘‘മങ്ഗലസ്സ ¶ അപരേന, സുമനോ നാമ നായകോ;

സബ്ബധമ്മേഹി അസമോ, സബ്ബസത്താനമുത്തമോ’’തി.

തസ്സ ¶ അപരഭാഗേ രേവതോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമസന്നിപാതേ ഗണനാ നത്ഥി, ദുതിയേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ അഹേസും, തഥാ തതിയേ. തദാ ബോധിസത്തോ അതിദേവോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സരണേസു പതിട്ഠായ സിരസ്മിം അഞ്ജലിം ഠപേത്വാ തസ്സ സത്ഥുനോ കിലേസപ്പഹാനേ വണ്ണം വത്വാ ഉത്തരാസങ്ഗേന പൂജം അകാസി. സോപി നം ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ പന ഭഗവതോ നഗരം ധഞ്ഞവതീ നാമ അഹോസി, പിതാ വിപുലോ നാമ ഖത്തിയോ, മാതാപി വിപുലാ നാമ ദേവീ, വരുണോ ച ബ്രഹ്മദേവോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സമ്ഭവോ നാമുപട്ഠാകോ, ഭദ്ദാ ച സുഭദ്ദാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നാഗരുക്ഖോവ ബോധി, സരീരം അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, ആയു സട്ഠി വസ്സസഹസ്സാനീതി.

‘‘സുമനസ്സ ¶ അപരേന, രേവതോ നാമ നായകോ;

അനൂപമോ അസദിസോ, അതുലോ ഉത്തമോ ജിനോ’’തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ സോഭിതോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ നവുതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ അജിതോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സരണേസു പതിട്ഠായ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം അദാസി. സോപി നം ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ പന ഭഗവതോ സുധമ്മം നാമ നഗരം അഹോസി, പിതാപി സുധമ്മോ നാമ രാജാ, മാതാപി സുധമ്മാ നാമ ദേവീ, അസമോ ച സുനേത്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, അനോമോ നാമുപട്ഠാകോ, നകുലാ ച സുജാതാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നാഗരുക്ഖോവ ബോധി, അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം അഹോസി, നവുതി വസ്സസഹസ്സാനി ആയുപ്പമാണന്തി.

‘‘രേവതസ്സ അപരേന, സോഭിതോ നാമ നായകോ;

സമാഹിതോ സന്തചിത്തോ, അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ’’തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ ഏകസ്മിംയേവ കപ്പേ തയോ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു അനോമദസ്സീ പദുമോ നാരദോതി. അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമസന്നിപാതേ ഭിക്ഖൂ അട്ഠസതസഹസ്സാനി അഹേസും, ദുതിയേ സത്ത, തതിയേ ഛ. തദാ ബോധിസത്തോ ¶ ഏകോ യക്ഖസേനാപതി അഹോസി മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ അനേകകോടിസതസഹസ്സാനം ¶ യക്ഖാനം അധിപതി. സോ ‘‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി സുത്വാ ആഗന്ത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം അദാസി. സത്ഥാപി നം ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. അനോമദസ്സിസ്സ പന ഭഗവതോ ചന്ദവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, യസവാ നാമ രാജാ പിതാ, യസോധരാ നാമ മാതാ, നിസഭോ ച അനോമോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, വരുണോ നാമുപട്ഠാകോ, സുന്ദരീ ച സുമനാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, അജ്ജുനരുക്ഖോ ബോധി, അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം അഹോസി, വസ്സസതസഹസ്സം ആയൂതി.

‘‘സോഭിതസ്സ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

അനോമദസ്സീ അമിതയസോ, തേജസ്സീ ദുരതിക്കമോ’’തി.

തസ്സ ¶ അപരഭാഗേ പദുമോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ ഭാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ തീണി സതസഹസ്സാനി, തതിയേ അഗാമകേ അരഞ്ഞേ മഹാവനസണ്ഡവാസീനം ഭിക്ഖൂനം ദ്വേ സതസഹസ്സാനി. തദാ തഥാഗതേ തസ്മിം വനസണ്ഡേ വസന്തേ ബോധിസത്തോ സീഹോ ഹുത്വാ സത്ഥാരം നിരോധസമാപത്തിം സമാപന്നം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ വന്ദിത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പീതിസോമനസ്സജാതോ തിക്ഖത്തും സീഹനാദം നദിത്വാ സത്താഹം ബുദ്ധാരമ്മണപീതിം അവിജഹിത്വാ പീതിസുഖേനേവ ഗോചരായ അപക്കമിത്വാ ജീവിതപരിച്ചാഗം കത്വാ പയിരുപാസമാനോ അട്ഠാസി. സത്ഥാ സത്താഹച്ചയേന നിരോധാ വുട്ഠിതോ സീഹം ഓലോകേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘേപി ചിത്തം പസാദേത്വാ സങ്ഘം വന്ദിസ്സതീതി ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ആഗച്ഛതൂ’’തി ചിന്തേസി. ഭിക്ഖൂ താവദേവ ആഗമിംസു. സീഹോ സങ്ഘേ ചിത്തം പസാദേസി. സത്ഥാ തസ്സ മനം ഓലോകേത്വാ ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. പദുമസ്സ പന ഭഗവതോ ചമ്പകം നാമ നഗരം അഹോസി, അസമോ നാമ രാജാ പിതാ, അസമാ നാമ ദേവീ മാതാ, സാലോ ച ഉപസാലോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, വരുണോ നാമുപട്ഠാകോ, രാമാ ച സുരാമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, സോണരുക്ഖോ നാമ ബോധി, അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം അഹോസി, ആയു വസ്സസതസഹസ്സന്തി.

‘‘അനോമദസ്സിസ്സ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

പദുമോ നാമ നാമേന, അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ’’തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ നാരദോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ ¶ നവുതികോടിസഹസ്സാനി, തതിയേ അസീതികോടിസഹസ്സാനി ¶ . തദാ ബോധിസത്തോ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ പഞ്ചസു അഭിഞ്ഞാസു അട്ഠസു ച സമാപത്തീസു ചിണ്ണവസീ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ ലോഹിതചന്ദനേന പൂജം അകാസി. സോപി നം ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ ധഞ്ഞവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, സുദേവോ നാമ ഖത്തിയോ പിതാ, അനോമാ നാമ മാതാ, സദ്ദസാലോ ച ജിതമിത്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, വാസേട്ഠോ നാമുപട്ഠാകോ ¶ , ഉത്തരാ ച ഫഗ്ഗുനീ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, മഹാസോണരുക്ഖോ നാമ ബോധി, സരീരം അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, നവുതിവസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘പദുമസ്സ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

നാരദോ നാമ നാമേന, അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ’’തി.

നാരദബുദ്ധസ്സ അപരഭാഗേ ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ ഇതോ സതസഹസ്സകപ്പമത്ഥകേ ഏകസ്മിം കപ്പേ ഏകോവ പദുമുത്തരബുദ്ധോ നാമ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ വേഭാരപബ്ബതേ നവുതികോടിസഹസ്സാനി, തതിയേ അസീതികോടിസഹസ്സാനി. തദാ ബോധിസത്തോ ജടിലോ നാമ മഹാരട്ഠിയോ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സചീവരം ദാനം അദാസി. സോപി നം ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. പദുമുത്തരസ്സ പന ഭഗവതോ കാലേ തിത്ഥിയാ നാമ നാഹേസും. സബ്ബേ ദേവമനുസ്സാ ബുദ്ധമേവ സരണം അഗമംസു. തസ്സ നഗരം ഹംസവതീ നാമ അഹോസി, പിതാ ആനന്ദോ നാമ ഖത്തിയോ, മാതാ സുജാതാ നാമ ദേവീ, ദേവലോ ച സുജാതോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സുമനോ നാമുപട്ഠാകോ, അമിതാ ച അസമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, സലലരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, സരീരപ്പഭാ സമന്തതോ ദ്വാദസ യോജനാനി ഗണ്ഹി, വസ്സസതസഹസ്സം ആയൂതി.

‘‘നാരദസ്സ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോ, അക്ഖോഭോ സാഗരൂപമോ’’തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ സത്തതി കപ്പസഹസ്സാനി അതിക്കമിത്വാ സുമേധോ സുജാതോ ചാതി ഏകസ്മിം കപ്പേ ദ്വേ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു. സുമേധസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും, പഠമസന്നിപാതേ സുദസ്സനനഗരേ കോടിസതഖീണാസവാ അഹേസും, ദുതിയേ പന നവുതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ ഉത്തരോ നാമ മാണവോ ഹുത്വാ നിദഹിത്വാ ഠപിതംയേവ അസീതികോടിധനം ¶ ¶ വിസ്സജ്ജേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ ധമ്മം സുത്വാ സരണേസു പതിട്ഠായ ¶ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജി. സോപി നം ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. സുമേധസ്സ ഭഗവതോ സുദസ്സനം നാമ നഗരം അഹോസി, സുദത്തോ നാമ രാജാ പിതാ, മാതാപി സുദത്താ നാമ, സരണോ ച സബ്ബകാമോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സാഗരോ നാമുപട്ഠാകോ, രാമാ ച സുരാമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, മഹാനീപരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, ആയു നവുതി വസ്സസഹസ്സാനീതി.

‘‘പദുമുത്തരസ്സ അപരേന, സുമേധോ നാമ നായകോ;

ദുരാസദോ ഉഗ്ഗതേജോ, സബ്ബലോകുത്തമോ മുനീ’’തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ സുജാതോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമസന്നിപാതേ സട്ഠി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി അഹേസും, ദുതിയേ പഞ്ഞാസം, തതിയേ ചത്താലീസം. തദാ ബോധിസത്തോ ചക്കവത്തിരാജാ ഹുത്വാ ‘‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി സുത്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സദ്ധിം സത്തഹി രതനേഹി ചതുമഹാദീപരജ്ജം ദത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജി. സകലരട്ഠവാസിനോ രട്ഠുപ്പാദം ഗഹേത്വാ ആരാമികകിച്ചം സാധേന്താ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ നിച്ചം മഹാദാനം അദംസു. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ നഗരം സുമങ്ഗലം നാമ അഹോസി, ഉഗ്ഗതോ നാമ രാജാ പിതാ, പഭാവതീ നാമ മാതാ, സുദസ്സനോ ച സുദേവോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, നാരദോ നാമുപട്ഠാകോ, നാഗാ ച നാഗസമാലാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, മഹാവേളുരുക്ഖോ ബോധി. സോ കിര മന്ദച്ഛിദ്ദോ ഘനക്ഖന്ധോ ഉപരി നിഗ്ഗതാഹി മഹാസാഖാഹി മോരപിഞ്ഛകലാപോ വിയ വിരോചിത്ഥ. തസ്സ ഭഗവതോ സരീരം പണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, ആയു നവുതി വസ്സസഹസ്സാനീതി.

‘‘തത്ഥേവ മണ്ഡകപ്പമ്ഹി, സുജാതോ നാമ നായകോ;

സീഹഹനുസഭക്ഖന്ധോ, അപ്പമേയ്യോ ദുരാസദോ’’തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഇതോ അട്ഠാരസകപ്പസതമത്ഥകേ ഏകസ്മിം കപ്പേ പിയദസ്സീ, അത്ഥദസ്സീ, ധമ്മദസ്സീതി തയോ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു. പിയദസ്സിസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമേ കോടിസതസഹസ്സാ ഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ നവുതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ കസ്സപോ നാമ മാണവോ തിണ്ണം വേദാനം പാരം ഗതോ ഹുത്വാ ¶ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ കോടിസതസഹസ്സധനപരിച്ചാഗേന സങ്ഘാരാമം ¶ കാരേത്വാ സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠാസി. അഥ നം ¶ സത്ഥാ ‘‘അട്ഠാരസകപ്പസതച്ചയേന ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ അനോമം നാമ നഗരം അഹോസി, പിതാ സുദിന്നോ നാമ രാജാ, മാതാ ചന്ദാ നാമ ദേവീ, പാലിതോ ച സബ്ബദസ്സീ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സോഭിതോ നാമുപട്ഠാകോ, സുജാതാ ച ധമ്മദിന്നാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, കകുധരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, നവുതി വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘സുജാതസ്സ അപരേന, സയമ്ഭൂ ലോകനായകോ;

ദുരാസദോ അസമസമോ, പിയദസ്സീ മഹായസോ’’തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ അത്ഥദസ്സീ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമേ അട്ഠനവുതി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി അഹേസും, ദുതിയേ അട്ഠാസീതിസതസഹസ്സാനി, തഥാ തതിയേ. തദാ ബോധിസത്തോ സുസീമോ നാമ മഹിദ്ധികോ താപസോ ഹുത്വാ ദേവലോകതോ മന്ദാരവപുപ്ഫച്ഛത്തം ആഹരിത്വാ സത്ഥാരം പൂജേസി, സോപി നം ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ സോഭിതം നാമ നഗരം അഹോസി, സാഗരോ നാമ രാജാ പിതാ, സുദസ്സനാ നാമ മാതാ, സന്തോ ച ഉപസന്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, അഭയോ നാമുപട്ഠാകോ, ധമ്മാ ച സുധമ്മാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, ചമ്പകരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, സരീരപ്പഭാ സമന്തതോ സബ്ബകാലം യോജനമത്തം ഫരിത്വാ അട്ഠാസി, ആയു വസ്സസതസഹസ്സന്തി.

‘‘തത്ഥേവ മണ്ഡകപ്പമ്ഹി, അത്ഥദസ്സീ നരാസഭോ;

മഹാതമം നിഹന്ത്വാന, പത്തോ സമ്ബോധിമുത്തമ’’ന്തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ധമ്മദസ്സീ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമേ കോടിസതം ഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ സത്തതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ സക്കോ ദേവരാജാ ഹുത്വാ ദിബ്ബഗന്ധപുപ്ഫേഹി ച ദിബ്ബതൂരിയേഹി ച പൂജം അകാസി, സോപി നം ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ സരണം നാമ നഗരം അഹോസി, പിതാ സരണോ നാമ രാജാ, മാതാ സുനന്ദാ നാമ, പദുമോ ച ഫുസ്സദേവോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സുനേത്തോ നാമുപട്ഠാകോ ¶ , ഖേമാ ച സബ്ബനാമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, രത്തങ്കുരരുക്ഖോ ബോധി, ‘‘ബിമ്ബിജാലോ’’തിപി വുച്ചതി, സരീരം പനസ്സ അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, വസ്സസതസഹസ്സം ആയൂതി.

‘‘തത്ഥേവ ¶ മണ്ഡകപ്പമ്ഹി, ധമ്മദസ്സീ മഹായസോ;

തമന്ധകാരം വിധമിത്വാ, അതിരോചതി സദേവകേ’’തി.

തസ്സ ¶ അപരഭാഗേ ഇതോ ചതുനവുതികപ്പമത്ഥകേ ഏകസ്മിം കപ്പേ ഏകോവ സിദ്ധത്ഥോ നാമ ബുദ്ധോ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സം ഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ നവുതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ ഉഗ്ഗതേജോ അഭിഞ്ഞാബലസമ്പന്നോ മങ്ഗലോ നാമ താപസോ ഹുത്വാ മഹാജമ്ബുഫലം ആഹരിത്വാ തഥാഗതസ്സ അദാസി. സത്ഥാ തം ഫലം പരിഭുഞ്ജിത്വാ ‘‘ചതുനവുതികപ്പമത്ഥകേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബോധിസത്തം ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ നഗരം വേഭാരം നാമ അഹോസി, പിതാ ജയസേനോ നാമ രാജാ, മാതാ സുഫസ്സാ നാമ, സമ്ബലോ ച സുമിത്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, രേവതോ നാമുപട്ഠാകോ, സീവലീ ച സുരാമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, കണികാരരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം സട്ഠിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, വസ്സസതസഹസ്സം ആയൂതി.

‘‘ധമ്മദസ്സിസ്സ അപരേന, സിദ്ധത്ഥോ നാമ നായകോ;

നിഹനിത്വാ തമം സബ്ബം, സൂരിയോ അബ്ഭുഗ്ഗതോ യഥാ’’തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഇതോ ദ്വാനവുതികപ്പമത്ഥകേ തിസ്സോ ഫുസ്സോതി ഏകസ്മിം കപ്പേ ദ്വേ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു. തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമസന്നിപാതേ ഭിക്ഖൂനം കോടിസതം അഹോസി, ദുതിയേ നവുതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ മഹാഭോഗോ മഹായസോ സുജാതോ നാമ ഖത്തിയോ ഹുത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ മഹിദ്ധികഭാവം പത്വാ ‘‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി സുത്വാ ദിബ്ബമന്ദാരവപദുമപാരിച്ഛത്തകപുപ്ഫാനി ആദായ ചതുപരിസമജ്ഝേ ഗച്ഛന്തം തഥാഗതം പൂജേസി, ആകാസേ പുപ്ഫവിതാനം അകാസി. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘ഇതോ ദ്വാനവുതികപ്പേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ ഖേമം നാമ നഗരം അഹോസി, പിതാ ജനസന്ധോ നാമ ഖത്തിയോ, മാതാ പദുമാ നാമ ¶ , ബ്രഹ്മദേവോ ച ഉദയോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സമങ്ഗോ നാമുപട്ഠാകോ, ഫുസ്സാ ച സുദത്താ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, അസനരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം സട്ഠിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, വസ്സസതസഹസ്സം ആയൂതി.

‘‘സിദ്ധത്ഥസ്സ അപരേന, അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ;

അനന്തസീലോ അമിതയസോ, തിസ്സോ ലോകഗ്ഗനായകോ’’തി.

തസ്സ ¶ അപരഭാഗേ ഫുസ്സോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമസന്നിപാതേ സട്ഠി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി അഹേസും, ദുതിയേ പണ്ണാസ, തതിയേ ദ്വത്തിംസ. തദാ ബോധിസത്തോ വിജിതാവീ നാമ ഖത്തിയോ ഹുത്വാ മഹാരജ്ജം പഹായ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ തീണി പിടകാനി ¶ ഉഗ്ഗഹേത്വാ മഹാജനസ്സ ധമ്മകഥം കഥേസി, സീലപാരമിഞ്ച പൂരേസി. സോപി നം ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി തഥേവ ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ കാസീ നാമ നഗരം അഹോസി, ജയസേനോ നാമ രാജാ പിതാ, സിരിമാ നാമ മാതാ, സുരക്ഖിതോ ച ധമ്മസേനോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സഭിയോ നാമുപട്ഠാകോ, ചാലാ ച ഉപചാലാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, ആമലകരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, നവുതി വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘തത്ഥേവ മണ്ഡകപ്പമ്ഹി, അഹു സത്ഥാ അനുത്തരോ;

അനൂപമോ അസമസമോ, ഫുസ്സോ ലോകഗ്ഗനായകോ’’തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഇതോ ഏകനവുതികപ്പേ വിപസ്സീ നാമ ഭഗവാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമസന്നിപാതേ അട്ഠസട്ഠി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സം അഹോസി, ദുതിയേ ഏകസതസഹസ്സം, തതിയേ അസീതിസഹസ്സാനി. തദാ ബോധിസത്തോ മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ അതുലോ നാമ നാഗരാജാ ഹുത്വാ സത്തരതനഖചിതം സോവണ്ണമയം മഹാപീഠം ഭഗവതോ അദാസി. സോപി നം ‘‘ഇതോ ഏകനവുതികപ്പേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ ബന്ധുമതീ നാമ നഗരം അഹോസി, ബന്ധുമാ നാമ രാജാ പിതാ, ബന്ധുമതീ നാമ മാതാ, ഖണ്ഡോ ച തിസ്സോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, അസോകോ നാമുപട്ഠാകോ, ചന്ദാ ച ചന്ദമിത്താ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, പാടലിരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം ¶ അഹോസി, സരീരപ്പഭാ സദാ സത്ത യോജനാനി ഫരിത്വാ അട്ഠാസി, അസീതി വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘ഫുസ്സസ്സ ച അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

വിപസ്സീ നാമ നാമേന, ലോകേ ഉപ്പജ്ജി ചക്ഖുമാ’’തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഇതോ ഏകതിംസകപ്പേ സിഖീ ച വേസ്സഭൂ ചാതി ദ്വേ ബുദ്ധാ അഹേസും. സിഖിസ്സാപി ഭഗവതോ തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമസന്നിപാതേ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സം അഹോസി, ദുതിയേ അസീതിസഹസ്സാനി, തതിയേ സത്തത്തിസഹസ്സാനി. തദാ ബോധിസത്തോ അരിന്ദമോ നാമ രാജാ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സചീവരം മഹാദാനം പവത്തേത്വാ സത്തരതനപടിമണ്ഡിതം ഹത്ഥിരതനം ദത്വാ ഹത്ഥിപ്പമാണം കത്വാ കപ്പിയഭണ്ഡം അദാസി. സോപി നം ‘‘ഇതോ ¶ കതിംസകപ്പേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ അരുണവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, അരുണോ നാമ ഖത്തിയോ പിതാ, പഭാവതീ നാമ മാതാ, അഭിഭൂ ച സമ്ഭവോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, ഖേമങ്കരോ നാമുപട്ഠാകോ, സഖിലാ ച പദുമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, പുണ്ഡരീകരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം ¶ സത്തതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, സരീരപ്പഭാ യോജനത്തയം ഫരിത്വാ അട്ഠാസി, സത്തതി വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘വിപസ്സിസ്സ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

സിഖിവ്ഹയോ നാമ ജിനോ, അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ’’തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ വേസ്സഭൂ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമസന്നിപാതേ അസീതി ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി അഹേസും, ദുതിയേ സത്തതി, തതിയേ സട്ഠി. തദാ ബോധിസത്തോ സുദസ്സനോ നാമ രാജാ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സചീവരം മഹാദാനം ദത്വാ തസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ആചാരഗുണസമ്പന്നോ ബുദ്ധരതനേ ചിത്തീകാരപീതിബഹുലോ അഹോസി. സോപി നം ഭഗവാ ‘‘ഇതോ ഏകതിംസകപ്പേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. തസ്സ പന ഭഗവതോ അനോമം നാമ നഗരം അഹോസി, സുപ്പതീതോ നാമ രാജാ പിതാ, യസവതീ നാമ മാതാ ¶ , സോണോ ച ഉത്തരോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, ഉപസന്തോ നാമുപട്ഠാകോ, ദാമാ ച സമാലാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, സാലരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം സട്ഠിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, സട്ഠി വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘തത്ഥേവ മണ്ഡകപ്പമ്ഹി, അസമോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ;

വേസ്സഭൂ നാമ നാമേന, ലോകേ ഉപ്പജ്ജി സോ ജിനോ’’തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഇമസ്മിം കപ്പേ ചത്താരോ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്താ കകുസന്ധോ, കോണാഗമനോ, കസ്സപോ, അമ്ഹാകം ഭഗവാതി. കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ ഏകോവ സാവകസന്നിപാതോ, തത്ഥ ചത്താലീസ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി അഹേസും. തദാ ബോധിസത്തോ ഖേമോ നാമ രാജാ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സപത്തചീവരം മഹാദാനഞ്ചേവ അഞ്ജനാദിഭേസജ്ജാനി ച ദത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പബ്ബജി. സോപി നം സത്ഥാ ബ്യാകാസി. കകുസന്ധസ്സ പന ഭഗവതോ ഖേമം നാമ നഗരം അഹോസി, അഗ്ഗിദത്തോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ പിതാ, വിസാഖാ നാമ ബ്രാഹ്മണീ മാതാ, വിധുരോ ച സഞ്ജീവോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, ബുദ്ധിജോ നാമുപട്ഠാകോ, സാമാ ച ചമ്പകാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ ¶ , മഹാസിരീസരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം ചത്താലീസഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, ചത്താലീസ വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘വേസ്സഭുസ്സ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

കകുസന്ധോ നാമ നാമേന, അപ്പമേയ്യോ ദുരാസദോ’’തി.

തസ്സ ¶ അപരഭാഗേ കോണാഗമനോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി ഏകോ സാവകസന്നിപാതോ, തത്ഥ തിംസ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി അഹേസും. തദാ ബോധിസത്തോ പബ്ബതോ നാമ രാജാ ഹുത്വാ അമച്ചഗണപരിവുതോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മദേസനം സുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ മഹാദാനം പവത്തേത്വാ പട്ടുണ്ണചീനപട്ടകോസേയ്യകമ്ബലദുകൂലാനി ചേവ സുവണ്ണപാദുകഞ്ച ദത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജി. സോപി നം ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ സോഭവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, യഞ്ഞദത്തോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ പിതാ, ഉത്തരാ നാമ ബ്രാഹ്മണീ മാതാ, ഭിയ്യസോ ച ഉത്തരോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സോത്ഥിജോ നാമുപട്ഠാകോ, സമുദ്ദാ ച ഉത്തരാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, ഉദുമ്ബരരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം തിംസഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, തിംസ വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘കകുസന്ധസ്സ ¶ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

കോണാഗമനോ നാമ ജിനോ, ലോകജേട്ഠോ നരാസഭോ’’തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ കസ്സപോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി ഏകോ സാവകസന്നിപാതോ, തത്ഥ വീസതി ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി അഹേസും. തദാ ബോധിസത്തോ ജോതിപാലോ നാമ മാണവോ ഹുത്വാ തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ ഭൂമിയഞ്ച അന്തലിക്ഖേ ച പാകടോ ഘടീകാരസ്സ കുമ്ഭകാരസ്സ മിത്തോ അഹോസി. സോ തേന സദ്ധിം സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മകഥം സുത്വാ പബ്ബജിത്വാ ആരദ്ധവീരിയോ തീണി പിടകാനി ഉഗ്ഗഹേത്വാ വത്താവത്തസമ്പത്തിയാ ബുദ്ധസ്സ സാസനം സോഭേസി. സോപി നം ബ്യാകാസി. തസ്സ ഭഗവതോ ജാതനഗരം ബാരാണസീ നാമ അഹോസി, ബ്രഹ്മദത്തോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ പിതാ, ധനവതീ നാമ ബ്രാഹ്മണീ മാതാ, തിസ്സോ ച ഭാരദ്വാജോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സബ്ബമിത്തോ നാമുപട്ഠാകോ, അനുളാ ച ഉരുവേളാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നിഗ്രോധരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം വീസതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, വീസതി വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

‘‘കോണാഗമനസ്സ അപരേന, സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദുത്തമോ;

കസ്സപോ നാമ ഗോത്തേന, ധമ്മരാജാ പഭങ്കരോ’’തി.

യസ്മിം ¶ പന കപ്പേ ദീപങ്കരോ ദസബലോ ഉദപാദി, തസ്മിം അഞ്ഞേപി തയോ ബുദ്ധാ അഹേസും. തേസം സന്തികാ ബോധിസത്തസ്സ ബ്യാകരണം നത്ഥി, തസ്മാ ¶ തേ ഇധ ന ദസ്സിതാ. അട്ഠകഥായം പന തമ്ഹാ കപ്പാ പട്ഠായ സബ്ബേപി ബുദ്ധേ ദസ്സേതും ഇദം വുത്തം –

‘‘തണ്ഹങ്കരോ മേധങ്കരോ, അഥോപി സരണങ്കരോ;

ദീപങ്കരോ ച സമ്ബുദ്ധോ, കോണ്ഡഞ്ഞോ ദ്വിപദുത്തമോ.

‘‘മങ്ഗലോ ച സുമനോ ച, രേവതോ സോഭിതോ മുനി;

അനോമദസ്സീ പദുമോ, നാരദോ പദുമുത്തരോ.

‘‘സുമേധോ ച സുജാതോ ച, പിയദസ്സീ മഹായസോ;

അത്ഥദസ്സീ ധമ്മദസ്സീ, സിദ്ധത്ഥോ ലോകനായകോ.

‘‘തിസ്സോ ഫുസ്സോ ച സമ്ബുദ്ധോ, വിപസ്സീ സിഖി വേസ്സഭൂ;

കകുസന്ധോ കോണാഗമനോ, കസ്സപോ ചാതി നായകോ.

‘‘ഏതേ ¶ അഹേസും സമ്ബുദ്ധാ, വീതരാഗാ സമാഹിതാ;

സതരംസീവ ഉപ്പന്നാ, മഹാതമവിനോദനാ;

ജലിത്വാ അഗ്ഗിഖന്ധാവ, നിബ്ബുതാ തേ സസാവകാ’’തി.

തത്ഥ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ ദീപങ്കരാദീനം ചതുവീസതിയാ ബുദ്ധാനം സന്തികേ അധികാരം കരോന്തോ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി ആഗതോ. കസ്സപസ്സ പന ഭഗവതോ ഓരഭാഗേ ഠപേത്വാ ഇമം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അഞ്ഞോ ബുദ്ധോ നാമ നത്ഥി. ഇതി ദീപങ്കരാദീനം ചതുവീസതിയാ ബുദ്ധാനം സന്തികേ ലദ്ധബ്യാകരണോ പന ബോധിസത്തോ യേനേന –

‘‘മനുസ്സത്തം ലിങ്ഗസമ്പത്തി, ഹേതു സത്ഥാരദസ്സനം;

പബ്ബജ്ജാ ഗുണസമ്പത്തി, അധികാരോ ച ഛന്ദതാ;

അട്ഠധമ്മസമോധാനാ, അഭിനീഹാരോ സമിജ്ഝതീ’’തി. (ബു. വം. ൨.൫൯) –

ഇമേ അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനേത്വാ ദീപങ്കരപാദമൂലേ കതാഭിനീഹാരേന ‘‘ഹന്ദ ബുദ്ധകരേ ധമ്മേ, വിചിനാമി ഇതോ ¶ ചിതോ’’തി ഉസ്സാഹം കത്വാ ‘‘വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, പഠമം ദാനപാരമി’’ന്തി ദാനപാരമിതാദയോ ബുദ്ധകാരകധമ്മാ ദിട്ഠാ, തേ പൂരേന്തോയേവ യാവ വേസ്സന്തരത്തഭാവാ ആഗമി. ആഗച്ഛന്തോ ച യേ തേ കതാഭിനീഹാരാനം ബോധിസത്താനം ആനിസംസാ സംവണ്ണിതാ –

‘‘ഏവം സബ്ബങ്ഗസമ്പന്നാ, ബോധിയാ നിയതാ നരാ;

സംസരം ദീഘമദ്ധാനം, കപ്പകോടിസതേഹിപി.

‘‘അവീചിമ്ഹി നുപ്പജ്ജന്തി, തഥാ ലോകന്തരേസു ച;

നിജ്ഝാമതണ്ഹാ ഖുപ്പിപാസാ, ന ഹോന്തി കാലകഞ്ജകാ.

‘‘ന ഹോന്തി ഖുദ്ദകാ പാണാ, ഉപ്പജ്ജന്താപി ദുഗ്ഗതിം;

ജായമാനാ ¶ മനുസ്സേസു, ജച്ചന്ധാ ന ഭവന്തി തേ.

‘‘സോതവേകല്ലതാ നത്ഥി, ന ഭവന്തി മൂഗപക്ഖികാ;

ഇത്ഥിഭാവം ന ഗച്ഛന്തി, ഉഭതോബ്യഞ്ജനപണ്ഡകാ.

‘‘ന ഭവന്തി പരിയാപന്നാ, ബോധിയാ നിയതാ നരാ;

മുത്താ ആനന്തരികേഹി, സബ്ബത്ഥ സുദ്ധഗോചരാ.

‘‘മിച്ഛാദിട്ഠിം ¶ ന സേവന്തി, കമ്മകിരിയദസ്സനാ;

വസമാനാപി സഗ്ഗേസു, അസഞ്ഞം നൂപപജ്ജരേ.

‘‘സുദ്ധാവാസേസു ദേവേസു, ഹേതു നാമ ന വിജ്ജതി;

നേക്ഖമ്മനിന്നാ സപ്പുരിസാ, വിസംയുത്താ ഭവാഭവേ;

ചരന്തി ലോകത്ഥചരിയായോ, പൂരേന്തി സബ്ബപാരമീ’’തി.

തേ ആനിസംസേ അധിഗന്ത്വാവ ആഗതോ. പാരമിയോ പൂരേന്തസ്സ ചസ്സ അകിത്തിബ്രാഹ്മണകാലേ സങ്ഖബ്രാഹ്മണകാലേ ധനഞ്ചയരാജകാലേ മഹാസുദസ്സനകാലേ മഹാഗോവിന്ദകാലേ നിമിമഹാരാജകാലേ ചന്ദകുമാരകാലേ വിസയ്ഹസേട്ഠികാലേ സിവിരാജകാലേ വേസ്സന്തരകാലേതി ദാനപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ സസപണ്ഡിതജാതകേ –

‘‘ഭിക്ഖായ ¶ ഉപഗതം ദിസ്വാ, സകത്താനം പരിച്ചജിം;

ദാനേന മേ സമോ നത്ഥി, ഏസാ മേ ദാനപാരമീ’’തി. (ചരിയാ. ൧.തസ്സുദാനം) –

ഏവം അത്തപരിച്ചാഗം കരോന്തസ്സ ദാനപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. തഥാ സീലവരാജകാലേ ചമ്പേയ്യനാഗരാജകാലേ ഭൂരിദത്തനാഗരാജകാലേ ഛദ്ദന്തനാഗരാജകാലേ ജയദ്ദിസരാജപുത്തകാലേ അലീനസത്തുകുമാരകാലേതി സീലപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ സങ്ഖപാലജാതകേ –

‘‘സൂലേഹി വിജ്ഝിയന്തോപി, കോട്ടിയന്തോപി സത്തിഹി;

ഭോജപുത്തേ ന കുപ്പാമി, ഏസാ മേ സീലപാരമീ’’തി. (ചരിയാ. ൨.൯൧) –

ഏവം അത്തപരിച്ചാഗം കരോന്തസ്സ സീലപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. തഥാ സോമനസ്സകുമാരകാലേ, ഹത്ഥിപാലകുമാരകാലേ, അയോഘരപണ്ഡിതകാലേതി മഹാരജ്ജം പഹായ നേക്ഖമ്മപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ ചൂളസുതസോമജാതകേ –

‘‘മഹാരജ്ജം ¶ ഹത്ഥഗതം, ഖേളപിണ്ഡംവ ഛഡ്ഡയിം;

ചജതോ ന ഹോതി ലഗ്ഗം, ഏസാ മേ നേക്ഖമ്മപാരമീ’’തി. –

ഏവം ¶ നിസ്സങ്ഗതായ രജ്ജം ഛഡ്ഡേത്വാ നിക്ഖമന്തസ്സ നേക്ഖമ്മപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. തഥാ വിധുരപണ്ഡിതകാലേ, മഹാഗോവിന്ദപണ്ഡിതകാലേ, കുദ്ദാലപണ്ഡിതകാലേ, അരകപണ്ഡിതകാലേ, ബോധിപരിബ്ബാജകകാലേ, മഹോസധപണ്ഡിതകാലേതി, പഞ്ഞാപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ സത്തുഭസ്തജാതകേ സേനകപണ്ഡിതകാലേ –

‘‘പഞ്ഞായ വിചിനന്തോഹം, ബ്രാഹ്മണം മോചയിം ദുഖാ;

പഞ്ഞായ മേ സമോ നത്ഥി, ഏസാ മേ പഞ്ഞാപാരമീ’’തി. –

അന്തോഭസ്തഗതം സപ്പം ദസ്സേന്തസ്സ പഞ്ഞാപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. തഥാ വീരിയപാരമിതാദീനമ്പി പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ മഹാജനകജാതകേ –

‘‘അതീരദസ്സീ ¶ ജലമജ്ഝേ, ഹതാ സബ്ബേവ മാനുസാ;

ചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥാ നത്ഥി, ഏസാ മേ വീരിയപാരമീ’’തി. –

ഏവം മഹാസമുദ്ദം തരന്തസ്സ പവത്താ വീരിയപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. ഖന്തിവാദിജാതകേ –

‘‘അചേതനംവ കോട്ടേന്തേ, തിണ്ഹേന ഫരസുനാ മമം;

കാസിരാജേ ന കുപ്പാമി, ഏസാ മേ ഖന്തിപാരമീ’’തി. –

ഏവം അചേതനഭാവേന വിയ മഹാദുക്ഖം അധിവാസേന്തസ്സ ഖന്തിപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. മഹാസുതസോമജാതകേ –

‘‘സച്ചവാചം അനുരക്ഖന്തോ, ചജിത്വാ മമ ജീവിതം;

മോചേസിം ഏകസതം ഖത്തിയേ, ഏസാ മേ സച്ചപാരമീ’’തി. –

ഏവം ജീവിതം ചജിത്വാ സച്ചമനുരക്ഖന്തസ്സ സച്ചപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. മൂഗപക്ഖജാതകേ –

‘‘മാതാ പിതാ ന മേ ദേസ്സാ, നപി മേ ദേസ്സം മഹായസം;

സബ്ബഞ്ഞുതം പിയം മയ്ഹം, തസ്മാ വതമധിട്ഠഹി’’ന്തി. (ചരിയാ. ൩.൬ ഥോകം വിസദിസം) –

ഏവം ¶ ജീവിതമ്പി ചജിത്വാ വതം അധിട്ഠഹന്തസ്സ അധിട്ഠാനപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. ഏകരാജജാതകേ –

‘‘ന ¶ മം കോചി ഉത്തസതി, നപിഹം ഭായാമി കസ്സചി;

മേത്താബലേനുപത്ഥദ്ധോ, രമാമി പവനേ തദാ’’തി. (ചരിയാ. ൩.൧൧൩) –

ഏവം ജീവിതമ്പി അനോലോകേത്വാ മേത്തായന്തസ്സ മേത്താപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. ലോമഹംസജാതകേ –

‘‘സുസാനേ ¶ സേയ്യം കപ്പേമി, ഛവട്ഠികം ഉപധായഹം;

ഗാമണ്ഡലാ ഉപാഗന്ത്വാ, രൂപം ദസ്സേന്തിനപ്പക’’ന്തി. (ചരിയാ. ൩.൧൧൯) –

ഏവം ഗാമദാരകേസു നിട്ഠുഭനാദീഹി ചേവ മാലാഗന്ധൂപഹാരാദീഹി ച സുഖദുക്ഖം ഉപ്പാദേന്തേസുപി ഉപേക്ഖം അനതിവത്തന്തസ്സ ഉപേക്ഖാപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരതോ പനേസ അത്ഥോ ചരിയാപിടകതോ ഗഹേതബ്ബോ. ഏവം പാരമിയോ പൂരേത്വാ വേസ്സന്തരത്തഭാവേ ഠിതോ –

‘‘അചേതനായം പഥവീ, അവിഞ്ഞായ സുഖം ദുഖം;

സാപി ദാനബലാ മയ്ഹം, സത്തക്ഖത്തും പകമ്പഥാ’’തി. (ചരിയാ. ൧.൧൨൪) –

ഏവം മഹാപഥവികമ്പനാദീനി മഹാപുഞ്ഞാനി കത്വാ ആയുപരിയോസാനേ തതോ ചുതോ തുസിതഭവനേ നിബ്ബത്തി. ഇതി ദീപങ്കരപാദമൂലതോ പട്ഠായ യാവ അയം തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തി, ഏത്തകം ഠാനം ദൂരേനിദാനം നാമാതി വേദിതബ്ബം.

ദൂരേനിദാനകഥാ നിട്ഠിതാ.

൨. അവിദൂരേനിദാനകഥാ

തുസിതപുരേ വസന്തേയേവ പന ബോധിസത്തേ ബുദ്ധകോലാഹലം നാമ ഉദപാദി. ലോകസ്മിഞ്ഹി തീണി കോലാഹലാനി ഉപ്പജ്ജന്തി – കപ്പകോലാഹലം, ബുദ്ധകോലാഹലം, ചക്കവത്തികോലാഹലന്തി. തത്ഥ ‘‘വസ്സസതസഹസ്സസ്സ അച്ചയേന കപ്പുട്ഠാനം ഭവിസ്സതീ’’തി ലോകബ്യൂഹാ നാമ കാമാവചരദേവാ മുത്തസിരാ വികിണ്ണകേസാ രുദമുഖാ അസ്സൂനി ഹത്ഥേഹി പുഞ്ഛമാനാ രത്തവത്ഥനിവത്ഥാ അതിവിയ വിരൂപവേസധാരിനോ ഹുത്വാ മനുസ്സപഥേ വിചരന്താ ഏവം ആരോചേന്തി ‘‘മാരിസാ ¶ ഇതോ വസ്സസതസഹസ്സസ്സ അച്ചയേന കപ്പുട്ഠാനം ഭവിസ്സതി, അയം ലോകോ വിനസ്സിസ്സതി, മഹാസമുദ്ദോപി സുസ്സിസ്സതി ¶ , അയഞ്ച മഹാപഥവീ സിനേരു ച പബ്ബതരാജാ ഉഡ്ഡയ്ഹിസ്സന്തി വിനസ്സിസ്സന്തി, യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ലോകവിനാസോ ഭവിസ്സതി, മേത്തം മാരിസാ ഭാവേഥ, കരുണം, മുദിതം, ഉപേക്ഖം മാരിസാ ഭാവേഥ, മാതരം ഉപട്ഠഹഥ, പിതരം ഉപട്ഠഹഥ, കുലേ ജേട്ഠാപചായിനോ ഹോഥാ’’തി. ഇദം കപ്പകോലാഹലം നാമ. വസ്സസഹസ്സസ്സ അച്ചയേന പന സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീതി ലോകപാലദേവതാ ‘‘ഇതോ ¶ മാരിസാ വസ്സസഹസ്സസ്സ അച്ചയേന ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ഉഗ്ഘോസേന്താ ആഹിണ്ഡന്തി. ഇദം ബുദ്ധകോലാഹലം നാമ. വസ്സസതസ്സ അച്ചയേന ചക്കവത്തീ രാജാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീതി ദേവതാ ‘‘ഇതോ മാരിസാ വസ്സസതസ്സ അച്ചയേന ചക്കവത്തീ രാജാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ഉഗ്ഘോസേന്തിയോ ആഹിണ്ഡന്തി. ഇദം ചക്കവത്തികോലാഹലം നാമ. ഇമാനി തീണി കോലാഹലാനി മഹന്താനി ഹോന്തി.

തേസു ബുദ്ധകോലാഹലസദ്ദം സുത്വാ സകലദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാ ഏകതോ സന്നിപതിത്വാ ‘‘അസുകോ നാമ സത്തോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ തം ഉപസങ്കമിത്വാ ആയാചന്തി. ആയാചമാനാ ച പുബ്ബനിമിത്തേസു ഉപ്പന്നേസു ആയാചന്തി. തദാ പന സബ്ബാപി ദേവതാ ഏകേകചക്കവാളേ ചതുമഹാരാജസക്കസുയാമസന്തുസിതസുനിമ്മിതവസവത്തിമഹാബ്രഹ്മേഹി സദ്ധിം ഏകചക്കവാളേ സന്നിപതിത്വാ തുസിതഭവനേ ബോധിസത്തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘മാരിസാ തുമ്ഹേഹി ദസ പാരമിയോ പൂരേന്തേഹി ന സക്കസമ്പത്തിം, ന മാരസമ്പത്തിം, ന ബ്രഹ്മസമ്പത്തിം, ന ചക്കവത്തിസമ്പത്തിം പത്ഥേന്തേഹി പൂരിതാ, ലോകനിത്ഥരണത്ഥായ പന സബ്ബഞ്ഞുതം പത്ഥേന്തേഹി പൂരിതാ, സോ വോ ഇദാനി കാലോ മാരിസാ ബുദ്ധത്തായ സമയോ, മാരിസാ ബുദ്ധത്തായ സമയോ’’തി യാചിംസു.

അഥ മഹാസത്തോ ദേവതാനം പടിഞ്ഞം അദത്വാവ കാലദീപദേസകുലജനേത്തിആയുപരിച്ഛേദവസേന പഞ്ചമഹാവിലോകനം നാമ വിലോകേസി. തത്ഥ ‘‘കാലോ നു ഖോ, അകാലോ നു ഖോ’’തി പഠമം കാലം വിലോകേസി. തത്ഥ വസ്സസതസഹസ്സതോ ഉദ്ധം വഡ്ഢിതആയുകാലോ കാലോ നാമ ന ഹോതി. കസ്മാ? തദാ ഹി സത്താനം ജാതിജരാമരണാനി ന പഞ്ഞായന്തി. ബുദ്ധാനഞ്ച ധമ്മദേസനാ തിലക്ഖണമുത്താ നാമ നത്ഥി. തേസം ‘‘അനിച്ചം, ദുക്ഖം, അനത്താ’’തി കഥേന്താനം ‘‘കിം നാമേതം കഥേന്തീ’’തി നേവ സോതബ്ബം ന സദ്ധാതബ്ബം ¶ മഞ്ഞന്തി, തതോ അഭിസമയോ ന ഹോതി, തസ്മിം അസതി അനിയ്യാനികം സാസനം ഹോതി. തസ്മാ സോ അകാലോ. വസ്സസതതോ ഊനആയുകാലോപി കാലോ ന ഹോതി. കസ്മാ? തദാ സത്താ ഉസ്സന്നകിലേസാ ഹോന്തി, ഉസ്സന്നകിലേസാനഞ്ച ദിന്നോ ഓവാദോ ഓവാദട്ഠാനേ ന തിട്ഠതി, ഉദകേ ദണ്ഡരാജി വിയ ഖിപ്പം വിഗച്ഛതി ¶ . തസ്മാ സോപി അകാലോ. വസ്സസതസഹസ്സതോ പന പട്ഠായ ഹേട്ഠാ, വസ്സസതതോ പട്ഠായ ഉദ്ധം ആയുകാലോ കാലോ നാമ. തദാ ച വസ്സസതകാലോ. അഥ മഹാസത്തോ ‘‘നിബ്ബത്തിതബ്ബകാലോ’’തി കാലം പസ്സി.

തതോ ദീപം വിലോകേന്തോ സപരിവാരേ ചത്താരോ ദീപേ ഓലോകേത്വാ ‘‘തീസു ദീപേസു ബുദ്ധാ ന നിബ്ബത്തന്തി, ജമ്ബുദീപേയേവ നിബ്ബത്തന്തീ’’തി ദീപം പസ്സി.

തതോ ¶ ‘‘ജമ്ബുദീപോ നാമ മഹാ ദസയോജനസഹസ്സപരിമാണോ, കതരസ്മിം നു ഖോ പദേസേ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തന്തീ’’തി ഓകാസം വിലോകേന്തോ മജ്ഝിമദേസം പസ്സി. മജ്ഝിമദേസോ നാമ – ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ ഗജങ്ഗലം നാമ നിഗമോ, തസ്സ അപരേന മഹാസാലോ, തതോ പരം പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. പുബ്ബദക്ഖിണായ ദിസായ സല്ലവതീ നാമ നദീ, തതോ പരം പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. ദക്ഖിണായ ദിസായ സേതകണ്ണികം നാമ നിഗമോ, തതോ പരം പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. പച്ഛിമായ ദിസായ ഥൂണം നാമ ബ്രാഹ്മണഗാമോ, തതോ പരം പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. ഉത്തരായ ദിസായ ഉസീരദ്ധജോ നാമ പബ്ബതോ, തതോ പരം പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ’’തി ഏവം വിനയേ (മഹാവ. ൨൫൯) വുത്തോ പദേസോ. സോ ആയാമതോ തീണി യോജനസതാനി, വിത്ഥാരതോ അഡ്ഢതേയ്യാനി, പരിക്ഖേപതോ നവ യോജനസതാനീതി ഏതസ്മിം പദേസേ ബുദ്ധാ, പച്ചേകബുദ്ധാ, അഗ്ഗസാവകാ, അസീതി മഹാസാവകാ, ചക്കവത്തിരാജാ അഞ്ഞേ ച മഹേസക്ഖാ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണഗഹപതിമഹാസാലാ ഉപ്പജ്ജന്തി. ഇദഞ്ചേത്ഥ കപിലവത്ഥു നാമ നഗരം, തത്ഥ മയാ നിബ്ബത്തിതബ്ബന്തി നിട്ഠം അഗമാസി.

തതോ കുലം വിലോകേന്തോ ‘‘ബുദ്ധാ നാമ വേസ്സകുലേ വാ സുദ്ദകുലേ വാ ന നിബ്ബത്തന്തി, ലോകസമ്മതേ പന ഖത്തിയകുലേ വാ ബ്രാഹ്മണകുലേവാതി ദ്വീസുയേവ കുലേസു നിബ്ബത്തന്തി. ഇദാനി ച ഖത്തിയകുലം ലോകസമ്മതം ¶ , തത്ഥ നിബ്ബത്തിസ്സാമി. സുദ്ധോദനോ നാമ രാജാ മേ പിതാ ഭവിസ്സതീ’’തി കുലം പസ്സി.

തതോ മാതരം വിലോകേന്തോ ‘‘ബുദ്ധമാതാ നാമ ലോലാ സുരാധുത്താ ന ഹോതി, കപ്പസതസഹസ്സം പന പൂരിതപാരമീ ജാതിതോ പട്ഠായ അഖണ്ഡപഞ്ചസീലായേവ ഹോതി. അയഞ്ച മഹാമായാ നാമ ദേവീ ഏദിസീ, അയം മേ മാതാ ഭവിസ്സതി, കിത്തകം പനസ്സാ ആയൂതി ദസന്നം മാസാനം ഉപരി സത്ത ദിവസാനീ’’തി പസ്സി.

ഇതി ഇമം പഞ്ചമഹാവിലോകനം വിലോകേത്വാ ‘‘കാലോ മേ മാരിസാ ബുദ്ധഭാവായാ’’തി ദേവതാനം സങ്ഗഹം കരോന്തോ പടിഞ്ഞം ദത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, തുമ്ഹേ’’തി താ ദേവതാ ഉയ്യോജേത്വാ തുസിതദേവതാഹി പരിവുതോ തുസിതപുരേ നന്ദനവനം പാവിസി. സബ്ബദേവലോകേസു ഹി നന്ദനവനം അത്ഥിയേവ. തത്ഥ നം ദേവതാ ‘‘ഇതോ ചുതോ സുഗതിം ഗച്ഛ, ഇതോ ചുതോ സുഗതിം ഗച്ഛാ’’തി പുബ്ബേ കതകുസലകമ്മോകാസം സാരയമാനാ ¶ വിചരന്തി. സോ ഏവം ദേവതാഹി കുസലം സാരയമാനാഹി പരിവുതോ തത്ഥ വിചരന്തോ ചവിത്വാ മഹാമായായ ദേവിയാ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി.

തസ്സ ¶ ആവിഭാവത്ഥം അയമനുപുബ്ബികഥാ – തദാ കിര കപിലവത്ഥുനഗരേ ആസാള്ഹിനക്ഖത്തം സങ്ഘുട്ഠം അഹോസി, മഹാജനോ നക്ഖത്തം കീളതി. മഹാമായാപി ദേവീ പുരേ പുണ്ണമായ സത്തമദിവസതോ പട്ഠായ വിഗതസുരാപാനം മാലാഗന്ധവിഭൂതിസമ്പന്നം നക്ഖത്തകീളം അനുഭവമാനാ സത്തമേ ദിവസേ പാതോവ ഉട്ഠായ ഗന്ധോദകേന ന്ഹായിത്വാ ചത്താരി സതസഹസ്സാനി വിസ്സജ്ജേത്വാ മഹാദാനം ദത്വാ സബ്ബാലങ്കാരവിഭൂസിതാ വരഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ ഉപോസഥങ്ഗാനി അധിട്ഠായ അലങ്കതപടിയത്തം സിരിഗബ്ഭം പവിസിത്വാ സിരിസയനേ നിപന്നാ നിദ്ദം ഓക്കമമാനാ ഇമം സുപിനം അദ്ദസ – ‘ചത്താരോ കിര നം മഹാരാജാനോ സയനേനേവ സദ്ധിം ഉക്ഖിപിത്വാ ഹിമവന്തം നേത്വാ സട്ഠിയോജനികേ മനോസിലാതലേ സത്തയോജനികസ്സ മഹാസാലരുക്ഖസ്സ ഹേട്ഠാ ഠപേത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠംസു. അഥ നേസം ദേവിയോ ആഗന്ത്വാ ദേവിം അനോതത്തദഹം നേത്വാ മനുസ്സമലഹരണത്ഥം ന്ഹാപേത്വാ ദിബ്ബവത്ഥം നിവാസാപേത്വാ ഗന്ധേഹി വിലിമ്പാപേത്വാ ദിബ്ബപുപ്ഫാനി പിളന്ധാപേത്വാ തതോ അവിദൂരേ ഏകോ രജതപബ്ബതോ അത്ഥി, തസ്സ അന്തോ കനകവിമാനം അത്ഥി ¶ , തത്ഥ പാചീനസീസകം ദിബ്ബസയനം പഞ്ഞാപേത്വാ നിപജ്ജാപേസും. അഥ ബോധിസത്തോ സേതവരവാരണോ ഹുത്വാ തതോ അവിദൂരേ ഏകോ സുവണ്ണപബ്ബതോ അത്ഥി, തത്ഥ വിചരിത്വാ തതോ ഓരുയ്ഹ രജതപബ്ബതം അഭിരുഹിത്വാ ഉത്തരദിസതോ ആഗമ്മ രജതദാമവണ്ണായ സോണ്ഡായ സേതപദുമം ഗഹേത്വാ കോഞ്ചനാദം നദിത്വാ കനകവിമാനം പവിസിത്വാ മാതുസയനം തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ ദക്ഖിണപസ്സം ഫാലേത്വാ കുച്ഛിം പവിട്ഠസദിസോ അഹോസീ’തി. ഏവം ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തേന പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി.

പുനദിവസേ പബുദ്ധാ ദേവീ തം സുപിനം രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ ചതുസട്ഠിമത്തേ ബ്രാഹ്മണപാമോക്ഖേ പക്കോസാപേത്വാ ഗോമയഹരിതൂപലിത്തായ ലാജാദീഹി കതമങ്ഗലസക്കാരായ ഭൂമിയാ മഹാരഹാനി ആസനാനി പഞ്ഞാപേത്വാ തത്ഥ നിസിന്നാനം ബ്രാഹ്മണാനം സപ്പിമധുസക്ഖരാഭിസങ്ഖതസ്സ വരപായാസസ്സ സുവണ്ണരജതപാതിയോ പൂരേത്വാ സുവണ്ണരജതപാതീഹിയേവ പടികുജ്ജിത്വാ അദാസി, അഞ്ഞേഹി ച അഹതവത്ഥകപിലഗാവിദാനാദീഹി തേ സന്തപ്പേസി. അഥ നേസം സബ്ബകാമേഹി സന്തപ്പിതാനം സുപിനം ആരോചാപേത്വാ ‘‘കിം ഭവിസ്സതീ’’തി പുച്ഛി. ബ്രാഹ്മണാ ആഹംസു ‘‘മാ ചിന്തയി, മഹാരാജ, ദേവിയാ തേ കുച്ഛിമ്ഹി ഗബ്ഭോ പതിട്ഠിതോ, സോ ച ¶ ഖോ പുരിസഗബ്ഭോ, ന ഇത്ഥിഗബ്ഭോ, പുത്തോ തേ ഭവിസ്സതി. സോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസിസ്സതി, രാജാ ഭവിസ്സതി ചക്കവത്തീ; സചേ അഗാരാ നിക്ഖമ്മ പബ്ബജിസ്സതി, ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി ലോകേ വിവട്ടച്ഛദോ’’തി.

ബോധിസത്തസ്സ പന മാതുകുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിഗ്ഗഹണക്ഖണേ ഏകപ്പഹാരേനേവ സകലദസസഹസ്സീ ലോകധാതു സങ്കമ്പി സമ്പകമ്പി സമ്പവേധി. ബാത്തിംസപുബ്ബനിമിത്താനി പാതുരഹേസും – ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു അപ്പമാണോ ഓഭാസോ ഫരി. തസ്സ തം സിരിം ദട്ഠുകാമാ വിയ അന്ധാ ചക്ഖൂനി ¶ പടിലഭിംസു, ബധിരാ സദ്ദം സുണിംസു, മൂഗാ സമാലപിംസു, ഖുജ്ജാ ഉജുഗത്താ അഹേസും, പങ്ഗുലാ പദസാ ഗമനം പടിലഭിംസു, ബന്ധനഗതാ സബ്ബസത്താ അന്ദുബന്ധനാദീഹി മുച്ചിംസു, സബ്ബനരകേസു അഗ്ഗി നിബ്ബായി, പേത്തിവിസയേ ഖുപ്പിപാസാ വൂപസമി, തിരച്ഛാനാനം ഭയം നാഹോസി, സബ്ബസത്താനം രോഗോ വൂപസമി, സബ്ബസത്താ പിയംവദാ അഹേസും, മധുരേനാകാരേന അസ്സാ ഹസിംസു, വാരണാ ഗജ്ജിംസു, സബ്ബതൂരിയാനി സകസകനിന്നാദം മുഞ്ചിംസു, അഘട്ടിതാനിയേവ മനുസ്സാനം ഹത്ഥൂപഗാദീനി ആഭരണാനി വിരവിംസു, സബ്ബദിസാ വിപ്പസന്നാ അഹേസും ¶ , സത്താനം സുഖം ഉപ്പാദയമാനോ മുദുസീതലവാതോ വായി, അകാലമേഘോ വസ്സി, പഥവിതോപി ഉദകം ഉബ്ഭിജ്ജിത്വാ വിസ്സന്ദി, പക്ഖിനോ ആകാസഗമനം വിജഹിംസു, നദിയോ അസന്ദമാനാ അട്ഠംസു, മഹാസമുദ്ദേ മധുരം ഉദകം അഹോസി, സബ്ബത്ഥകമേവ പഞ്ചവണ്ണേഹി പദുമേഹി സഞ്ഛന്നതലോ അഹോസി, ഥലജജലജാദീനി സബ്ബപുപ്ഫാനി പുപ്ഫിംസു, രുക്ഖാനം ഖന്ധേസു ഖന്ധപദുമാനി, സാഖാസു സാഖാപദുമാനി, ലതാസു ലതാപദുമാനി പുപ്ഫിംസു, ഥലേ സിലാതലാനി ഭിന്ദിത്വാ ഉപരൂപരി സത്ത സത്ത ഹുത്വാ ദണ്ഡപദുമാനി നാമ നിക്ഖമിംസു, ആകാസേ ഓലമ്ബകപദുമാനി നാമ നിബ്ബത്തിംസു, സമന്തതോ പുപ്ഫവസ്സാ വസ്സിംസു, ആകാസേ ദിബ്ബതൂരിയാനി വജ്ജിംസു, സകലദസസഹസ്സിലോകധാതു വട്ടേത്വാ വിസ്സട്ഠമാലാഗുളോ വിയ, ഉപ്പീളേത്വാ ബദ്ധമാലാകലാപോ വിയ, അലങ്കതപടിയത്തം മാലാസനം വിയ ച ഏകമാലാമാലിനീ വിപ്ഫുരന്തവാളബീജനീ പുപ്ഫധൂമഗന്ധപരിവാസിതാ പരമസോഭഗ്ഗപ്പത്താ അഹോസി.

ഏവം ഗഹിതപടിസന്ധികസ്സ ബോധിസത്തസ്സ പടിസന്ധിതോ പട്ഠായ ബോധിസത്തസ്സ ചേവ ബോധിസത്തമാതുയാ ച ഉപദ്ദവനിവാരണത്ഥം ഖഗ്ഗഹത്ഥാ ചത്താരോ ദേവപുത്താ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിംസു. ബോധിസത്തമാതു പന പുരിസേസു രാഗചിത്തം നുപ്പജ്ജി, ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്താ ച അഹോസി സുഖിനീ അകിലന്തകായാ. ബോധിസത്തഞ്ച അന്തോകുച്ഛിഗതം ¶ വിപ്പസന്നേ മണിരതനേ ആവുതപണ്ഡുസുത്തം വിയ പസ്സതി. യസ്മാ ച ബോധിസത്തേന വസിതകുച്ഛി നാമ ചേതിയഗബ്ഭസദിസാ ഹോതി, ന സക്കാ അഞ്ഞേന സത്തേന ആവസിതും വാ പരിഭുഞ്ജിതും വാ, തസ്മാ ബോധിസത്തമാതാ സത്താഹജാതേ ബോധിസത്തേ കാലം കത്വാ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തതി. യഥാ ച അഞ്ഞാ ഇത്ഥിയോ ദസ മാസേ അപത്വാപി അതിക്കമിത്വാപി നിസിന്നാപി നിപന്നാപി വിജായന്തി, ന ഏവം ബോധിസത്തമാതാ. സാ പന ബോധിസത്തം ദസ മാസേ കുച്ഛിനാ പരിഹരിത്വാ ഠിതാവ വിജായതി. അയം ബോധിസത്തമാതുധമ്മതാ.

മഹാമായാപി ദേവീ പത്തേന തേലം വിയ ദസ മാസേ കുച്ഛിനാ ബോധിസത്തം പരിഹരിത്വാ പരിപുണ്ണഗബ്ഭാ ഞാതിഘരം ഗന്തുകാമാ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ ആരോചേസി – ‘‘ഇച്ഛാമഹം, ദേവ, കുലസന്തകം ദേവദഹനഗരം ഗന്തു’’ന്തി. രാജാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ കപിലവത്ഥുതോ യാവ ദേവദഹനഗരാ മഗ്ഗം സമം കാരേത്വാ കദലിപുണ്ണഘടധജപടാകാദീഹി അലങ്കാരാപേത്വാ ദേവി സുവണ്ണസിവികായ ¶ നിസീദാപേത്വാ അമച്ചസഹസ്സേന ഉക്ഖിപാപേത്വാ മഹന്തേന ¶ പരിവാരേന പേസേസി. ദ്വിന്നം പന നഗരാനം അന്തരേ ഉഭയനഗരവാസീനമ്പി ലുമ്ബിനീവനം നാമ മങ്ഗലസാലവനം അത്ഥി, തസ്മിം സമയേ മൂലതോ പട്ഠായ യാവ അഗ്ഗസാഖാ സബ്ബം ഏകപാലിഫുല്ലം അഹോസി, സാഖന്തരേഹി ചേവ പുപ്ഫന്തരേഹി ച പഞ്ചവണ്ണാ ഭമരഗണാ നാനപ്പകാരാ ച സകുണസങ്ഘാ മധുരസ്സരേന വികൂജന്താ വിചരന്തി. സകലം ലുമ്ബിനീവനം ചിത്തലതാവനസദിസം, മഹാനുഭാവസ്സ രഞ്ഞോ സുസജ്ജിതം ആപാനമണ്ഡലം വിയ അഹോസി. ദേവിയാ തം ദിസ്വാ സാലവനകീളം കീളിതുകാമതാചിത്തം ഉദപാദി. അമച്ചാ ദേവിം ഗഹേത്വാ സാലവനം പവിസിംസു. സാ മങ്ഗലസാലമൂലം ഗന്ത്വാ സാലസാഖം ഗണ്ഹിതുകാമാ അഹോസി, സാലസാഖാ സുസേദിതവേത്തഗ്ഗം വിയ ഓനമിത്വാ ദേവിയാ ഹത്ഥപഥം ഉപഗഞ്ഛി. സാ ഹത്ഥം പസാരേത്വാ സാഖം അഗ്ഗഹേസി. താവദേവ ചസ്സാ കമ്മജവാതാ ചലിംസു. അഥസ്സാ സാണിം പരിക്ഖിപിത്വാ മഹാജനോ പടിക്കമി. സാലസാഖം ഗഹേത്വാ തിട്ഠമാനായ ഏവസ്സാ ഗബ്ഭവുട്ഠാനം അഹോസി. തങ്ഖണംയേവ ചത്താരോ വിസുദ്ധചിത്താ മഹാബ്രഹ്മാനോ സുവണ്ണജാലം ആദായ സമ്പത്താ തേന സുവണ്ണജാലേന ബോധിസത്തം സമ്പടിച്ഛിത്വാ മാതു പുരതോ ഠപേത്വാ ‘‘അത്തമനാ, ദേവി, ഹോഹി, മഹേസക്ഖോ തേ പുത്തോ ഉപ്പന്നോ’’തി ആഹംസു.

യഥാ പന അഞ്ഞേ സത്താ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമന്താ പടികൂലേന അസുചിനാ മക്ഖിതാ നിക്ഖമന്തി, ന ഏവം ബോധിസത്തോ. സോ പന ¶ ധമ്മാസനതോ ഓതരന്തോ ധമ്മകഥികോ വിയ, നിസ്സേണിതോ ഓതരന്തോ പുരിസോ വിയ, ച ദ്വേ ച ഹത്ഥേ ദ്വേ ച പാദേ പസാരേത്വാ ഠിതകോവ മാതുകുച്ഛിസമ്ഭവേന കേനചി അസുചിനാ അമക്ഖിതോ സുദ്ധോ വിസദോ കാസികവത്ഥേ നിക്ഖിത്തമണിരതനം വിയ ജോതയന്തോ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമി. ഏവം സന്തേപി ബോധിസത്തസ്സ ച ബോധിസത്തമാതുയാ ച സക്കാരത്ഥം ആകാസതോ ദ്വേ ഉദകധാരാ നിക്ഖമിത്വാ ബോധിസത്തസ്സ ച മാതുയാ ച സരീരേ ഉതും ഗാഹാപേസും.

അഥ നം സുവണ്ണജാലേന പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഠിതാനം ബ്രഹ്മാനം ഹത്ഥതോ ചത്താരോ മഹാരാജാനോ മങ്ഗലസമ്മതായ സുഖസമ്ഫസ്സായ അജിനപ്പവേണിയാ ഗണ്ഹിംസു, തേസം ഹത്ഥതോ മനുസ്സാ ദുകൂലചുമ്ബടകേന. മനുസ്സാനം ഹത്ഥതോ മുച്ചിത്വാ പഥവിയം പതിട്ഠായ പുരത്ഥിമദിസം ഓലോകേസി, അനേകാനി ചക്കവാളസഹസ്സാനി ഏകങ്ഗണാനി അഹേസും. തത്ഥ ദേവമനുസ്സാ ഗന്ധമാലാദീഹി ¶ പൂജയമാനാ ‘‘മഹാപുരിസ, ഇധ തുമ്ഹേഹി സദിസോ അഞ്ഞോ നത്ഥി, കുതേത്ഥ ഉത്തരിതരോ’’തി ആഹംസു. ഏവം ചതസ്സോ ദിസാ, ചതസ്സോ അനുദിസാ, ഹേട്ഠാ, ഉപരീതി ദസ ദിസാ അനുവിലോകേത്വാ അത്തനാ സദിസം കഞ്ചി അദിസ്വാ ‘‘അയം ഉത്തരാദിസാ’’തി സത്തപദവീതിഹാരേന അഗമാസി, മഹാബ്രഹ്മുനാ സേതച്ഛത്തം ധാരിയമാനോ, സുയാമേന വാളബീജനിം, അഞ്ഞാഹി ച ദേവതാഹി സേസരാജകകുധഭണ്ഡഹത്ഥാഹി ¶ അനുഗമ്മമാനോ. തതോ സത്തമപദേ ഠിതോ ‘‘അഗ്ഗോഹമസ്മിം ലോകസ്സാ’’തിആദികം ആസഭിം വാചം നിച്ഛാരേന്തോ സീഹനാദം നദി.

ബോധിസത്തോ ഹി തീസു അത്തഭാവേസു മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തമത്തോവ വാചം നിച്ഛാരേസി മഹോസധത്തഭാവേ, വേസ്സന്തരത്തഭാവേ, ഇമസ്മിം അത്തഭാവേതി. മഹോസധത്തഭാവേ കിരസ്സ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തമത്തസ്സേവ സക്കോ ദേവരാജാ ആഗന്ത്വാ ചന്ദനസാരം ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ ഗതോ, സോ തം മുട്ഠിയം കത്വാവ നിക്ഖന്തോ. അഥ നം മാതാ ‘‘താത, കിം ഗഹേത്വാ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഓസധം, അമ്മാ’’തി. ഇതി ഓസധം ഗഹേത്വാ ആഗതത്താ ‘‘ഓസധദാരകോ’’ത്വേവസ്സ നാമം അകംസു. തം ഓസധം ഗഹേത്വാ ചാടിയം പക്ഖിപിംസു, ആഗതാഗതാനം അന്ധബധിരാദീനം തദേവ സബ്ബരോഗവൂപസമായ ഭേസജ്ജം അഹോസി. തതോ ‘‘മഹന്തം ഇദം ഓസധം, മഹന്തം ഇദം ഓസധ’’ന്തി ഉപ്പന്നവചനം ഉപാദായ ‘‘മഹോസധോ’’ത്വേവസ്സ നാമം ജാതം. വേസ്സന്തരത്തഭാവേ പന മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തോ ദക്ഖിണഹത്ഥം പസാരേത്വാ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, അമ്മ, കിഞ്ചി ഗേഹസ്മിം, ദാനം ദസ്സാമീ’’തി വദന്തോ നിക്ഖമി. അഥസ്സ മാതാ ‘‘സധനേ കുലേ നിബ്ബത്തോസി, താതാ’’തി പുത്തസ്സ ഹത്ഥം അത്തനോ ¶ ഹത്ഥതലേ കത്വാ സഹസ്സത്ഥവികം ഠപേസി. ഇമസ്മിം പന അത്തഭാവേ ഇമം സീഹനാദം നദീതി ഏവം ബോധിസത്തോ തീസു അത്തഭാവേസു മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തമത്തോവ വാചം നിച്ഛാരേസി. യഥാ ച പടിസന്ധിഗ്ഗഹണക്ഖണേ, ജാതക്ഖണേപിസ്സ ദ്വത്തിംസ പുബ്ബനിമിത്താനി പാതുരഹേസും. യസ്മിം പന സമയേ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ ലുമ്ബിനീവനേ ജാതോ, തസ്മിംയേവ സമയേ രാഹുലമാതാ ദേവീ, ആനന്ദത്ഥേരോ, ഛന്നോ അമച്ചോ, കാളുദായീ അമച്ചോ, കണ്ഡകോ അസ്സരാജാ, മഹാബോധിരുക്ഖോ, ചതസ്സോ നിധികുമ്ഭിയോ ¶ ച ജാതാ. തത്ഥ ഏകാ ഗാവുതപ്പമാണാ, ഏകാ അഡ്ഢയോജനപ്പമാണാ, ഏകാ തിഗാവുതപ്പമാണാ, ഏകാ യോജനപ്പമാണാ അഹോസീതി. ഇമേ സത്ത സഹജാതാ നാമ.

ഉഭയനഗരവാസിനോ ബോധിസത്തം ഗഹേത്വാ കപിലവത്ഥുനഗരമേവ അഗമംസു. തം ദിവസംയേവ ച ‘‘കപിലവത്ഥുനഗരേ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ പുത്തോ ജാതോ, അയം കുമാരോ ബോധിതലേ നിസീദിത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി താവതിംസഭവനേ ഹട്ഠതുട്ഠാ ദേവസങ്ഘാ ചേലുക്ഖേപാദീനി പവത്തേന്താ കീളിംസു. തസ്മിം സമയേ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ കുലൂപകോ അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ കാളദേവീലോ നാമ താപസോ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ ദിവാവിഹാരത്ഥായ താവതിംസഭവനം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ദിവാവിഹാരം നിസിന്നോ താ ദേവതാ കീളമാനാ ദിസ്വാ ‘‘കിംകാരണാ തുമ്ഹേ ഏവം തുട്ഠമാനസാ കീളഥ, മയ്ഹമ്പേതം കാരണം കഥേഥാ’’തി പുച്ഛി. ദേവതാ ആഹംസു ‘‘മാരിസ, സുദ്ധോദനരഞ്ഞോ പുത്തോ ജാതോ, സോ ബോധിതലേ നിസീദിത്വാ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ ധമ്മചക്കം പവത്തേസ്സതി, തസ്സ അനന്തം ബുദ്ധലീളം ദട്ഠും ധമ്മഞ്ച സോതും ലച്ഛാമാതി ഇമിനാ കാരണേന തുട്ഠാമ്ഹാ’’തി. താപസോ താസം വചനം സുത്വാ ഖിപ്പം ദേവലോകതോ ഓരുയ്ഹ രാജനിവേസനം ¶ പവിസിത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസിന്നോ ‘‘പുത്തോ കിര തേ, മഹാരാജ, ജാതോ, പസ്സിസ്സാമി ന’’ന്തി ആഹ. രാജാ അലങ്കതപടിയത്തം കുമാരം ആഹരാപേത്വാ താപസം വന്ദാപേതും അഭിഹരി, ബോധിസത്തസ്സ പാദാ പരിവത്തിത്വാ താപസസ്സ ജടാസു പതിട്ഠഹിംസു. ബോധിസത്തസ്സ ഹി തേനത്തഭാവേന വന്ദിതബ്ബയുത്തകോ നാമ അഞ്ഞോ നത്ഥി. സചേ ഹി അജാനന്താ ബോധിസത്തസ്സ സീസം താപസസ്സ പാദമൂലേ ഠപേയ്യും, സത്തധാ തസ്സ മുദ്ധാ ഫലേയ്യ. താപസോ ‘‘ന മേ അത്താനം നാസേതും യുത്ത’’ന്തി ഉട്ഠായാസനാ ബോധിസത്തസ്സ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേസി. രാജാ തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ അത്തനോ പുത്തം വന്ദി.

താപസോ അതീതേ ചത്താലീസ കപ്പേ, അനാഗതേ ചത്താലീസാതി അസീതി കപ്പേ അനുസ്സരതി. ബോധിസത്തസ്സ ലക്ഖണസമ്പത്തിം ദിസ്വാ ‘‘ഭവിസ്സതി നു ഖോ ബുദ്ധോ, ഉദാഹു നോ’’തി ആവജ്ജേത്വാ ഉപധാരേന്തോ ‘‘നിസ്സംസയം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘അച്ഛരിയപുരിസോ അയ’’ന്തി സിതം ¶ അകാസി. തതോ ‘‘അഹം ഇമം ബുദ്ധഭൂതം ദട്ഠും ലഭിസ്സാമി നു ഖോ, നോ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘ന ലഭിസ്സാമി, അന്തരായേവ കാലം കത്വാ ബുദ്ധസതേനപി ¶ ബുദ്ധസഹസ്സേനപി ഗന്ത്വാ ബോധേതും അസക്കുണേയ്യേ അരൂപഭവേ നിബ്ബത്തിസ്സാമീ’’തി ദിസ്വാ ‘‘ഏവരൂപം നാമ അച്ഛരിയപുരിസം ബുദ്ധഭൂതം ദട്ഠും ന ലഭിസ്സാമി, മഹതീ വത മേ ജാനി ഭവിസ്സതീ’’തി പരോദി.

മനുസ്സാ ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഹാകം അയ്യോ ഇദാനേവ ഹസിത്വാ പുന പരോദി. കിം നു ഖോ, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം അയ്യപുത്തസ്സ കോചി അന്തരായോ ഭവിസ്സതീ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘നത്ഥേതസ്സ അന്തരായോ, നിസ്സംസയേന ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി. അഥ ‘‘കസ്മാ പരോദിത്ഥാ’’തി? ‘‘ഏവരൂപം പുരിസം ബുദ്ധഭൂതം ദട്ഠും ന ലഭിസ്സാമി, ‘മഹതീ വത മേ ജാനി ഭവിസ്സതീ’തി അത്താനം അനുസോചന്തോ രോദാമീ’’തി ആഹ. തതോ സോ ‘‘കിം നു ഖോ മേ ഞാതകേസു കോചി ഏതം ബുദ്ധഭൂതം ദട്ഠും ലഭിസ്സതി, ന ലഭിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ അത്തനോ ഭാഗിനേയ്യം നാളകദാരകം അദ്ദസ. സോ ഭഗിനിയാ ഗേഹം ഗന്ത്വാ ‘‘കഹം തേ പുത്തോ നാളകോ’’തി? ‘‘അത്ഥി ഗേഹേ, അയ്യാ’’തി. ‘‘പക്കോസാഹി ന’’ന്തി പക്കോസാപേത്വാ അത്തനോ സന്തികം ആഗതം കുമാരം ആഹ – ‘‘താത, സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ കുലേ പുത്തോ ജാതോ, ബുദ്ധങ്കുരോ ഏസ, പഞ്ചതിംസ വസ്സാനി അതിക്കമിത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി, ത്വം ഏതം ദട്ഠും ലഭിസ്സസി, അജ്ജേവ പബ്ബജാഹീ’’തി. സത്താസീതികോടിധനേ കുലേ നിബ്ബത്തദാരകോപി ‘‘ന മം മാതുലോ അനത്ഥേ നിയോജേസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ താവദേവ അന്തരാപണതോ കാസായാനി ചേവ മത്തികാപത്തഞ്ച ആഹരാപേത്വാ കേസമസ്സും ഓഹാരേത്വാ കാസായാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദേത്വാ ‘‘യോ ലോകേ ഉത്തമപുഗ്ഗലോ, തം ഉദ്ദിസ്സ മയ്ഹം പബ്ബജ്ജാ’’തി ബോധിസത്താഭിമുഖം അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ പത്തം ഥവികായ പക്ഖിപിത്വാ അംസകൂടേ ലഗ്ഗേത്വാ ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ സമണധമ്മം ¶ അകാസി. സോ പരമാഭിസമ്ബോധിം പത്തം തഥാഗതം ഉപസങ്കമിത്വാ നാളകപടിപദം കഥാപേത്വാ പുന ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ അരഹത്തം പത്വാ ഉക്കട്ഠപടിപദം പടിപന്നോ സത്തേവ മാസേ ആയും പാലേത്വാ ഏകം സുവണ്ണപബ്ബതം നിസ്സായ ഠിതകോവ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി.

ബോധിസത്തമ്പി ഖോ പഞ്ചമേ ദിവസേ സീസം ന്ഹാപേത്വാ ‘‘നാമഗ്ഗഹണം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി രാജഭവനം ചതുജ്ജാതികഗന്ധേഹി വിലിമ്പിത്വാ ലാജാപഞ്ചമകാനി പുപ്ഫാനി വികിരിത്വാ അസമ്ഭിന്നപായാസം പചാപേത്വാ തിണ്ണം വേദാനം പാരങ്ഗതേ അട്ഠസതബ്രാഹ്മണേ നിമന്തേത്വാ രാജഭവനേ നിസീദാപേത്വാ സുഭോജനം ¶ ഭോജേത്വാ മഹാസക്കാരം ¶ കത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ലക്ഖണാനി പരിഗ്ഗഹാപേസും. തേസു –

‘‘രാമോ ധജോ ലക്ഖണോ ചാപി മന്തീ, കോണ്ഡഞ്ഞോ ച ഭോജോ സുയാമോ സുദത്തോ;

ഏതേ തദാ അട്ഠ അഹേസും ബ്രാഹ്മണാ, ഛളങ്ഗവാ മന്തം വിയാകരിംസൂ’’തി. –

ഇമേ അട്ഠേവ ബ്രാഹ്മണാ ലക്ഖണപരിഗ്ഗാഹകാ അഹേസും. പടിസന്ധിഗ്ഗഹണദിവസേ സുപിനോപി ഏതേഹേവ പരിഗ്ഗഹിതോ. തേസു സത്ത ജനാ ദ്വേ അങ്ഗുലിയോ ഉക്ഖിപിത്വാ ദ്വേധാ ബ്യാകരിംസു – ‘‘ഇമേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ അഗാരം അജ്ഝാവസമാനോ രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ, പബ്ബജമാനോ ബുദ്ധോ’’തി, സബ്ബം ചക്കവത്തിരഞ്ഞോ സിരിവിഭവം ആചിക്ഖിംസു. തേസം പന സബ്ബദഹരോ ഗോത്തതോ കോണ്ഡഞ്ഞോ നാമ മാണവോ ബോധിസത്തസ്സ വരലക്ഖണനിപ്ഫത്തിം ഓലോകേത്വാ – ‘‘ഇമസ്സ അഗാരമജ്ഝേ ഠാനകാരണം നത്ഥി, ഏകന്തേനേസ വിവട്ടച്ഛദോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഏകമേവ അങ്ഗുലിം ഉക്ഖിപിത്വാ ഏകംസബ്യാകരണം ബ്യാകാസി. അയഞ്ഹി കതാധികാരോ പച്ഛിമഭവികസത്തോ പഞ്ഞായ ഇതരേ സത്ത ജനേ അഭിഭവിത്വാ ‘‘ഇമേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതസ്സ അഗാരമജ്ഝേ ഠാനം നാമ നത്ഥി, അസംസയം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഏകമേവ ഗതിം അദ്ദസ, തസ്മാ ഏകം അങ്ഗുലിം ഉക്ഖിപിത്വാ ഏവം ബ്യാകാസി. അഥസ്സ നാമം ഗണ്ഹന്താ സബ്ബലോകസ്സ അത്ഥസിദ്ധികരത്താ ‘‘സിദ്ധത്ഥോ’’തി നാമമകംസു.

അഥ തേ ബ്രാഹ്മണാ അത്തനോ ഘരാനി ഗന്ത്വാ പുത്തേ ആമന്തയിംസു – ‘‘താതാ, അമ്ഹേ മഹല്ലകാ, സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ പുത്തം സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തം മയം സമ്ഭവേയ്യാമ വാ നോ വാ, തുമ്ഹേ തസ്മിം കുമാരേ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തേ തസ്സ സാസനേ പബ്ബജേയ്യാഥാ’’തി. തേ സത്തപി ജനാ യാവതായുകം ഠത്വാ യഥാകമ്മം ഗതാ, കോണ്ഡഞ്ഞമാണവോവ അരോഗോ അഹോസി. സോ മഹാസത്തേ വുഡ്ഢിമന്വായ മഹാഭിനിക്ഖമനം ¶ അഭിനിക്ഖമിത്വാ അനുക്കമേന ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ ‘‘രമണീയോ, വത അയം ഭൂമിഭാഗോ, അലം വതിദം കുലപുത്തസ്സ ¶ പധാനത്ഥികസ്സ പധാനായാ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ തത്ഥ വാസം ഉപഗതേ ‘‘മഹാപുരിസോ പബ്ബജിതോ’’തി സുത്വാ തേസം ബ്രാഹ്മണാനം പുത്തേ ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹ ‘‘സിദ്ധത്ഥകുമാരോ കിര പബ്ബജിതോ, സോ നിസ്സംസയം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി. സചേ തുമ്ഹാകം പിതരോ അരോഗാ അസ്സു, അജ്ജ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജേയ്യും. സചേ തുമ്ഹേപി ഇച്ഛേയ്യാഥ, ഏഥ, അഹം തം പുരിസം അനുപബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. തേ സബ്ബേ ഏകച്ഛന്ദാ ഭവിതും നാസക്ഖിംസു ¶ , തയോ ജനാ ന പബ്ബജിംസു. കോണ്ഡഞ്ഞബ്രാഹ്മണം ജേട്ഠകം കത്വാ ഇതരേ ചത്താരോ പബ്ബജിംസു. തേ പഞ്ചപി ജനാ പഞ്ചവഗ്ഗിയത്ഥേരാ നാമ ജാതാ.

തദാ പന രാജാ ‘‘കിം ദിസ്വാ മയ്ഹം പുത്തോ പബ്ബജിസ്സതീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ചത്താരി പുബ്ബനിമിത്താനീ’’തി. ‘‘കതരഞ്ച കതരഞ്ചാ’’തി? ‘‘ജരാജിണ്ണം, ബ്യാധിതം, കാലകതം, പബ്ബജിത’’ന്തി. രാജാ ‘‘ഇതോ പട്ഠായ ഏവരൂപാനം മമ പുത്തസ്സ സന്തികം ഉപസങ്കമിതും മാ അദത്ഥ, മയ്ഹം പുത്തസ്സ ബുദ്ധഭാവേന കമ്മം നത്ഥി, അഹം മമ പുത്തം ദ്വിസഹസ്സദീപപരിവാരാനം ചതുന്നം മഹാദീപാനം ഇസ്സരിയാധിപച്ചം രജ്ജം കാരേന്തം ഛത്തിംസയോജനപരിമണ്ഡലായ പരിസായ പരിവുതം ഗഗനതലേ വിചരമാനം പസ്സിതുകാമോ’’തി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ ഇമേസം ചതുപ്പകാരാനം നിമിത്താനം കുമാരസ്സ ചക്ഖുപഥേ ആഗമനനിവാരണത്ഥം ചതൂസു ദിസാസു ഗാവുതേ ഗാവുതേ ആരക്ഖം ഠപേസി. തം ദിവസം പന മങ്ഗലട്ഠാനേ സന്നിപതിതേസു അസീതിയാ ഞാതികുലസഹസ്സേസു ഏകേകോ ഏകമേകം പുത്തം പടിജാനി – ‘‘അയം ബുദ്ധോ വാ ഹോതു രാജാ വാ, മയം ഏകമേകം പുത്തം ദസ്സാമ. സചേപി ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി, ഖത്തിയസമണേഹേവ പുരക്ഖതപരിവാരിതോ വിചരിസ്സതി. സചേപി രാജാ ഭവിസ്സതി, ഖത്തിയകുമാരേഹേവ പുരക്ഖതപരിവാരിതോ വിചരിസ്സതീ’’തി. രാജാപി ബോധിസത്തസ്സ ഉത്തമരൂപസമ്പന്നാ വിഗതസബ്ബദോസാ ധാതിയോ പച്ചുപട്ഠാപേസി. ബോധിസത്തോ അനന്തേന പരിവാരേന മഹന്തേന സിരിസോഭഗ്ഗേന വഡ്ഢതി.

അഥേകദിവസം രഞ്ഞോ വപ്പമങ്ഗലം നാമ അഹോസി. തം ദിവസം സകലനഗരം ദേവവിമാനം വിയ അലങ്കരോന്തി. സബ്ബേ ദാസകമ്മകരാദയോ അഹതവത്ഥനിവത്ഥാ ഗന്ധമാലാദിപടിമണ്ഡിതാ രാജകുലേ സന്നിപതന്തി. രഞ്ഞോ കമ്മന്തേ നങ്ഗലസഹസ്സം യോജീയതി. തസ്മിം പന ദിവസേ ഏകേനൂനഅട്ഠസതനങ്ഗലാനി സദ്ധിം ബലിബദ്ദരസ്മിയോത്തേഹി രജതപരിക്ഖതാനി ഹോന്തി, രഞ്ഞോ ആലമ്ബനനങ്ഗലം ¶ പന രത്തസുവണ്ണപരിക്ഖതം ഹോതി. ബലിബദ്ദാനം സിങ്ഗരസ്മിപതോദാപി സുവണ്ണപരിക്ഖതാവ ഹോന്തി. രാജാ മഹതാ പരിവാരേന നിക്ഖന്തോ പുത്തം ഗഹേത്വാ അഗമാസി. കമ്മന്തട്ഠാനേ ഏകോ ജമ്ബുരുക്ഖോ ബഹലപലാസോ സന്ദച്ഛായോ അഹോസി. തസ്സ ഹേട്ഠാ കുമാരസ്സ സയനം ¶ പഞ്ഞപാപേത്വാ ഉപരി സുവണ്ണതാരകഖചിതം വിതാനം ബന്ധാപേത്വാ സാണിപാകാരേന പരിക്ഖിപാപേത്വാ ആരക്ഖം ഠപാപേത്വാ രാജാ സബ്ബാലങ്കാരം അലങ്കരിത്വാ അമച്ചഗണപരിവുതോ നങ്ഗലകരണട്ഠാനം അഗമാസി. തത്ഥ രാജാ സുവണ്ണനങ്ഗലം ഗണ്ഹാതി, അമച്ചാ ഏകേനൂനട്ഠസതരജതനങ്ഗലാനി, കസ്സകാ സേസനങ്ഗലാനി. തേ താനി ഗഹേത്വാ ഇതോ ചിതോ ച കസന്തി. രാജാ പന ഓരതോ വാ പാരം ഗച്ഛതി, പാരതോ വാ ഓരം ആഗച്ഛതി. ഏതസ്മിം ഠാനേ മഹാസമ്പത്തി ¶ അഹോസി. ബോധിസത്തം പരിവാരേത്വാ നിസിന്നാ ധാതിയോ ‘‘രഞ്ഞോ സമ്പത്തിം പസ്സിസ്സാമാ’’തി അന്തോസാണിതോ ബഹി നിക്ഖന്താ. ബോധിസത്തോ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ കഞ്ചി അദിസ്വാ വേഗേന ഉട്ഠായ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ആനാപാനേ പരിഗ്ഗഹേത്വാ പഠമജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേസി. ധാതിയോ ഖജ്ജഭോജ്ജന്തരേ വിചരമാനാ ഥോകം ചിരായിംസു. സേസരുക്ഖാനം ഛായാ നിവത്താ, തസ്സ പന രുക്ഖസ്സ പരിമണ്ഡലാ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. ധാതിയോ ‘‘അയ്യപുത്തോ ഏകതോ’’തി വേഗേന സാണിം ഉക്ഖിപിത്വാ അന്തോ പവിസമാനാ ബോധിസത്തം സയനേ പല്ലങ്കേന നിസിന്നം തഞ്ച പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും – ‘‘ദേവ, കുമാരോ ഏവം നിസിന്നോ, അഞ്ഞേസം രുക്ഖാനം ഛായാ നിവത്താ, ജമ്ബുരുക്ഖസ്സ പന പരിമണ്ഡലാ ഠിതാ’’തി. രാജാ വേഗേനാഗന്ത്വാ പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ – ‘‘ഇദം തേ, താത, ദുതിയം വന്ദന’’ന്തി പുത്തം വന്ദി.

അഥ അനുക്കമേന ബോധിസത്തോ സോളസവസ്സുദ്ദേസികോ ജാതോ. രാജാ ബോധിസത്തസ്സ തിണ്ണം ഉതൂനം അനുച്ഛവികേ തയോ പാസാദേ കാരേസി – ഏകം നവഭൂമകം, ഏകം സത്തഭൂമകം, ഏകം പഞ്ചഭൂമകം, ചത്താലീസസഹസ്സാ ച നാടകിത്ഥിയോ ഉപട്ഠാപേസി. ബോധിസത്തോ ദേവോ വിയ അച്ഛരാസങ്ഘപരിവുതോ, അലങ്കതനാടകപരിവുതോ, നിപ്പുരിസേഹി തൂരിയേഹി പരിചാരിയമാനോ മഹാസമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ ഉതുവാരേന തേസു പാസാദേസു വിഹരതി. രാഹുലമാതാ പനസ്സ ദേവീ അഗ്ഗമഹേസീ അഹോസി.

തസ്സേവം ¶ മഹാസമ്പത്തിം അനുഭവന്തസ്സ ഏകദിവസം ഞാതിസങ്ഘസ്സ അബ്ഭന്തരേ അയം കഥാ ഉദപാദി – ‘‘സിദ്ധത്ഥോ കീളാപസുതോവ വിചരതി, കിഞ്ചി സിപ്പം ന സിക്ഖതി, സങ്ഗാമേ പച്ചുപട്ഠിതേ കിം കരിസ്സതീ’’തി. രാജാ ബോധിസത്തം പക്കോസാപേത്വാ – ‘‘താത, തവ ഞാതകാ ‘സിദ്ധത്ഥോ കിഞ്ചി സിപ്പം അസിക്ഖിത്വാ കീളാപസുതോവ വിചരതീ’തി വദന്തി, ഏത്ഥ കിം പത്തകാലേ മഞ്ഞസീ’’തി. ദേവ, മമ സിപ്പം സിക്ഖനകിച്ചം നത്ഥി, നഗരേ മമ സിപ്പദസ്സനത്ഥം ഭേരിം ചരാപേഥ ‘‘ഇതോ സത്തമേ ദിവസേ ഞാതകാനം സിപ്പം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി. രാജാ തഥാ അകാസി. ബോധിസത്തോ അക്ഖണവേധിവാലവേധിധനുഗ്ഗഹേ സന്നിപാതാപേത്വാ മഹാജനസ്സ മജ്ഝേ അഞ്ഞേഹി ധനുഗ്ഗഹേഹി അസാധാരണം ¶ ഞാതകാനം ദ്വാദസവിധം സിപ്പം ദസ്സേസി. തം സരഭങ്ഗജാതകേ ആഗതനയേനേവ വേദിതബ്ബം. തദാസ്സ ഞാതിസങ്ഘോ നിക്കങ്ഖോ അഹോസി.

അഥേകദിവസം ബോധിസത്തോ ഉയ്യാനഭൂമിം ഗന്തുകാമോ സാരഥിം ആമന്തേത്വാ ‘‘രഥം യോജേഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ മഹാരഹം ഉത്തമരഥം സബ്ബാലങ്കാരേന അലങ്കരിത്വാ കുമുദപത്തവണ്ണേ ചത്താരോ ¶ മങ്ഗലസിന്ധവേ യോജേത്വാ ബോധിസത്തസ്സ പടിവേദേസി. ബോധിസത്തോ ദേവവിമാനസദിസം രഥം അഭിരുഹിത്വാ ഉയ്യാനാഭിമുഖോ അഗമാസി. ദേവതാ ‘‘സിദ്ധത്ഥകുമാരസ്സ അഭിസമ്ബുജ്ഝനകാലോ ആസന്നോ, പുബ്ബനിമിത്തം ദസ്സേസ്സാമാ’’തി ഏകം ദേവപുത്തം ജരാജജ്ജരം ഖണ്ഡദന്തം പലിതകേസം വങ്കം ഓഭഗ്ഗസരീരം ദണ്ഡഹത്ഥം പവേധമാനം കത്വാ ദസ്സേസും. തം ബോധിസത്തോ ചേവ സാരഥി ച പസ്സന്തി. തതോ ബോധിസത്തോ സാരഥിം – ‘‘സമ്മ, കോ നാമേസ പുരിസോ, കേസാപിസ്സ ന യഥാ അഞ്ഞേസ’’ന്തി മഹാപദാനേ ആഗതനയേന പുച്ഛിത്വാ തസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘ധീരത്ഥു വത ഭോ ജാതി, യത്ര ഹി നാമ ജാതസ്സ ജരാ പഞ്ഞായിസ്സതീ’’തി സംവിഗ്ഗഹദയോ തതോവ പടിനിവത്തിത്വാ പാസാദമേവ അഭിരുഹി. രാജാ ‘‘കിം കാരണാ മമ പുത്തോ ഖിപ്പം പടിനിവത്തീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ജിണ്ണകം പുരിസം ദിസ്വാ ദേവാ’’തി. ‘‘ജിണ്ണകം ദിസ്വാ പബ്ബജിസ്സതീതി ആഹംസു, കസ്മാ മം നാസേഥ, സീഘം പുത്തസ്സ നാടകാനി സജ്ജേഥ, സമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ പബ്ബജ്ജായ സതിം ന കരിസ്സതീ’’തി വത്വാ ആരക്ഖം വഡ്ഢേത്വാ സബ്ബദിസാസു അഡ്ഢയോജനേ അഡ്ഢയോജനേ ഠപേസി.

പുനേകദിവസം ¶ ബോധിസത്തോ തഥേവ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ ദേവതാഹി നിമ്മിതം ബ്യാധിതം പുരിസം ദിസ്വാ പുരിമനയേനേവ പുച്ഛിത്വാ സംവിഗ്ഗഹദയോ നിവത്തിത്വാ പാസാദം അഭിരുഹി. രാജാപി പുച്ഛിത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ സംവിദഹിത്വാ പുന വഡ്ഢേത്വാ സമന്താ തിഗാവുതപ്പമാണേ പദേസേ ആരക്ഖം ഠപേസി. അപരം ഏകദിവസം ബോധിസത്തോ തഥേവ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ ദേവതാഹി നിമ്മിതം കാലകതം ദിസ്വാ പുരിമനയേനേവ പുച്ഛിത്വാ സംവിഗ്ഗഹദയോ പുന നിവത്തിത്വാ പാസാദം അഭിരുഹി. രാജാപി പുച്ഛിത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ സംവിദഹിത്വാ പുന വഡ്ഢേത്വാ സമന്താ യോജനപ്പമാണേ പദേസേ ആരക്ഖം ഠപേസി. അപരം പന ഏകദിവസം ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ തഥേവ ദേവതാഹി നിമ്മിതം സുനിവത്ഥം സുപാരുതം പബ്ബജിതം ദിസ്വാ ‘‘കോ നാമേസോ സമ്മാ’’തി സാരഥിം പുച്ഛി. സാരഥി കിഞ്ചാപി ബുദ്ധുപ്പാദസ്സ അഭാവാ പബ്ബജിതം വാ പബ്ബജിതഗുണേ വാ ന ജാനാതി, ദേവതാനുഭാവേന പന ‘‘പബ്ബജിതോ നാമായം ദേവാ’’തി വത്വാ പബ്ബജ്ജായ ഗുണേ വണ്ണേസി. ബോധിസത്തോ പബ്ബജ്ജായ രുചിം ഉപ്പാദേത്വാ തം ദിവസം ഉയ്യാനം അഗമാസി. ദീഘഭാണകാ പനാഹു ‘‘ചത്താരി നിമിത്താനി ഏകദിവസേനേവ ദിസ്വാ അഗമാസീ’’തി.

സോ ¶ തത്ഥ ദിവസഭാഗം കീളിത്വാ മങ്ഗലപോക്ഖരണിയം ന്ഹായിത്വാ അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ മങ്ഗലസിലാപട്ടേ നിസീദി അത്താനം അലങ്കാരാപേതുകാമോ. അഥസ്സ പരിചാരകപുരിസാ നാനാവണ്ണാനി ദുസ്സാനി നാനപ്പകാരാ ആഭരണവികതിയോ മാലാഗന്ധവിലേപനാനി ച ആദായ സമന്താ പരിവാരേത്വാ അട്ഠംസു. തസ്മിം ഖണേ സക്കസ്സ നിസിന്നാസനം ഉണ്ഹം അഹോസി ¶ . സോ ‘‘കോ നു ഖോ മം ഇമമ്ഹാ ഠാനാ ചാവേതുകാമോ’’തി ഉപധാരേന്തോ ബോധിസത്തസ്സ അലങ്കാരേതുകാമതം ഞത്വാ വിസ്സകമ്മം ആമന്തേസി ‘‘സമ്മ വിസ്സകമ്മ, സിദ്ധത്ഥകുമാരോ അജ്ജ അഡ്ഢരത്തസമയേ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിസ്സതി, അയമസ്സ പച്ഛിമോ അലങ്കാരോ, ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ മഹാപുരിസം ദിബ്ബാലങ്കാരേഹി അലങ്കരോഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ ദേവതാനുഭാവേന തങ്ഖണംയേവ ഉപസങ്കമിത്വാ തസ്സേവ കപ്പകസദിസോ ഹുത്വാ കപ്പകസ്സ ഹത്ഥതോ വേഠനദുസ്സം ഗഹേത്വാ ബോധിസത്തസ്സ സീസം വേഠേസി. ബോധിസത്തോ ഹത്ഥസമ്ഫസ്സേനേവ ‘‘നായം മനുസ്സോ, ദേവപുത്തോ ഏസോ’’തി അഞ്ഞാസി. വേഠനേന വേഠിതമത്തേ സീസേ മോളിയം മണിരതനാകാരേന ദുസ്സസഹസ്സം അബ്ഭുഗ്ഗഞ്ഛി. പുന വേഠേന്തസ്സ ദുസ്സസഹസ്സന്തി ദസക്ഖത്തും വേഠേന്തസ്സ ദസ ദുസ്സസഹസ്സാനി അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛിംസു ¶ . ‘‘സീസം ഖുദ്ദകം, ദുസ്സാനി ബഹൂനി, കഥം അബ്ഭുഗ്ഗതാനീ’’തി ന ചിന്തേതബ്ബം. തേസു ഹി സബ്ബമഹന്തം ആമലകപുപ്ഫപ്പമാണം, അവസേസാനി കുസുമ്ബകപുപ്ഫപ്പമാണാനി അഹേസും. ബോധിസത്തസ്സ സീസം കിഞ്ജക്ഖഗവച്ഛിതം വിയ കുയ്യകപുപ്ഫം അഹോസി.

അഥസ്സ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതസ്സ സബ്ബതാലാവചരേസു സകാനി സകാനി പടിഭാനാനി ദസ്സയന്തേസു, ബ്രാഹ്മണേസു ‘‘ജയനന്ദാ’’തിആദിവചനേഹി, സൂതമാഗധാദീസു നാനപ്പകാരേഹി മങ്ഗലവചനത്ഥുതിഘോസേഹി സമ്ഭാവേന്തേസു സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതം രഥവരം അഭിരുഹി. തസ്മിം സമയേ ‘‘രാഹുലമാതാ പുത്തം വിജാതാ’’തി സുത്വാ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ ‘‘പുത്തസ്സ മേ തുട്ഠിം നിവേദേഥാ’’തി സാസനം പഹിണി. ബോധിസത്തോ തം സുത്വാ ‘‘രാഹു ജാതോ, ബന്ധനം ജാത’’ന്തി ആഹ. രാജാ ‘‘കിം മേ പുത്തോ അവചാ’’തി പുച്ഛിത്വാ തം വചനം സുത്വാ ‘‘ഇതോ പട്ഠായ മേ നത്താ രാഹുലകുമാരോയേവ നാമ ഹോതൂ’’തി ആഹ.

ബോധിസത്തോപി ഖോ രഥവരം ആരുയ്ഹ മഹന്തേന യസേന അതിമനോരമേന സിരിസോഭഗ്ഗേന നഗരം പാവിസി. തസ്മിം സമയേ കിസാഗോതമീ നാമ ഖത്തിയകഞ്ഞാ ഉപരിപാസാദവരതലഗതാ നഗരം പദക്ഖിണം കുരുമാനസ്സ ബോധിസത്തസ്സ രൂപസിരിം ദിസ്വാ പീതിസോമനസ്സജാതാ ഇദം ഉദാനം ഉദാനേസി –

‘‘നിബ്ബുതാ ¶ നൂന സാ മാതാ, നിബ്ബുതോ നൂന സോ പിതാ;

നിബ്ബുതാ നൂന സാ നാരീ, യസ്സായം ഈദിസോ പതീ’’തി.

ബോധിസത്തോ ¶ തം സുത്വാ ചിന്തേസി ‘‘അയം ഏവമാഹ ‘ഏവരൂപം അത്തഭാവം പസ്സന്തിയാ മാതു ഹദയം നിബ്ബായതി, പിതു ഹദയം നിബ്ബായതി, പജാപതിയാ ഹദയം നിബ്ബായതീ’തി! കിസ്മിം നു ഖോ നിബ്ബുതേ ഹദയം നിബ്ബുതം നാമ ഹോതീ’’തി? അഥസ്സ കിലേസേസു വിരത്തമാനസസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘രാഗഗ്ഗിമ്ഹി നിബ്ബുതേ നിബ്ബുതം നാമ ഹോതി, ദോസഗ്ഗിമ്ഹി നിബ്ബുതേ നിബ്ബുതം നാമ ഹോതി, മോഹഗ്ഗിമ്ഹി നിബ്ബുതേ നിബ്ബുതം നാമ ഹോതി, മാനദിട്ഠിആദീസു സബ്ബകിലേസദരഥേസു നിബ്ബുതേസു നിബ്ബുതം നാമ ഹോതി. അയം മേ സുസ്സവനം സാവേസി, അഹഞ്ഹി നിബ്ബാനം ഗവേസന്തോ ചരാമി, അജ്ജേവ മയാ ഘരാവാസം ഛഡ്ഡേത്വാ നിക്ഖമ്മ പബ്ബജിത്വാ ¶ നിബ്ബാനം ഗവേസിതും വട്ടതി, അയം ഇമിസ്സാ ആചരിയഭാഗോ ഹോതൂ’’തി കണ്ഠതോ ഓമുഞ്ചിത്വാ കിസാഗോതമിയാ സതസഹസ്സഗ്ഘനകം മുത്താഹാരം പേസേസി. സാ ‘‘സിദ്ധത്ഥകുമാരോ മയി പടിബദ്ധചിത്തോ ഹുത്വാ പണ്ണാകാരം പേസേസീ’’തി സോമനസ്സജാതാ അഹോസി.

ബോധിസത്തോപി മഹന്തേന സിരിസോഭഗ്ഗേന അത്തനോ പാസാദം അഭിരുഹിത്വാ സിരിസയനേ നിപജ്ജി. താവദേവ ച നം സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതാ നച്ചഗീതാദീസു സുസിക്ഖിതാ ദേവകഞ്ഞാ വിയ രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്താ ഇത്ഥിയോ നാനാതൂരിയാനി ഗഹേത്വാ സമ്പരിവാരയിത്വാ അഭിരമാപേന്തിയോ നച്ചഗീതവാദിതാനി പയോജയിംസു. ബോധിസത്തോ കിലേസേസു വിരത്തചിത്തതായ നച്ചാദീസു അനഭിരതോ മുഹുത്തം നിദ്ദം ഓക്കമി. താപി ഇത്ഥിയോ ‘‘യസ്സത്ഥായ മയം നച്ചാദീനി പയോജേമ, സോ നിദ്ദം ഉപഗതോ, ഇദാനി കിമത്ഥം കിലമാമാ’’തി ഗഹിതഗ്ഗഹിതാനി തൂരിയാനി അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ നിപജ്ജിംസു, ഗന്ധതേലപ്പദീപാ ഝായന്തി. ബോധിസത്തോ പബുജ്ഝിത്വാ സയനപിട്ഠേ പല്ലങ്കേന നിസിന്നോ അദ്ദസ താ ഇത്ഥിയോ തൂരിയഭണ്ഡാനി അവത്ഥരിത്വാ നിദ്ദായന്തിയോ – ഏകച്ചാ പഗ്ഘരിതഖേളാ, ലാലാകിലിന്നഗത്താ, ഏകച്ചാ ദന്തേ ഖാദന്തിയോ, ഏകച്ചാ കാകച്ഛന്തിയോ, ഏകച്ചാ വിപ്പലപന്തിയോ, ഏകച്ചാ വിവടമുഖാ, ഏകച്ചാ അപഗതവത്ഥാ, പാകടബീഭച്ഛസമ്ബാധട്ഠാനാ. സോ താസം തം വിപ്പകാരം ദിസ്വാ ഭിയ്യോസോമത്തായ കാമേസു വിരത്തചിത്തോ അഹോസി. തസ്സ അലങ്കതപടിയത്തം സക്കഭവനസദിസമ്പി തം മഹാതലം അപവിദ്ധനാനാകുണപഭരിതം ആമകസുസാനം വിയ ഉപട്ഠാസി, തയോ ഭവാ ആദിത്തഗേഹസദിസാ ഖായിംസു – ‘‘ഉപദ്ദുതം വത ഭോ, ഉപസ്സട്ഠം വത ഭോ’’തി ഉദാനം പവത്തേസി, അതിവിയ പബ്ബജ്ജായ ചിത്തം നമി.

സോ ‘‘അജ്ജേവ മയാ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിതും വട്ടതീ’’തി സയനാ ഉട്ഠായ ദ്വാരസമീപം ¶ ഗന്ത്വാ ‘‘കോ ഏത്ഥാ’’തി ആഹ. ഉമ്മാരേ ¶ സീസം കത്വാ നിപന്നോ ഛന്നോ ‘‘അഹം അയ്യപുത്ത ഛന്നോ’’തി ആഹ. ‘‘അഹം അജ്ജ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിതുകാമോ, ഏകം മേ അസ്സം കപ്പേഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധു ദേവാ’’തി അസ്സഭണ്ഡികം ഗഹേത്വാ അസ്സസാലം ഗന്ത്വാ ഗന്ധതേലപദീപേസു ജലന്തേസു സുമനപട്ടവിതാനസ്സ ഹേട്ഠാ രമണീയേ ഭൂമിഭാഗേ ഠിതം കണ്ഡകം അസ്സരാജാനം ദിസ്വാ ‘‘അജ്ജ മയാ ഇമമേവ കപ്പേതും വട്ടതീ’’തി കണ്ഡകം കപ്പേസി. സോ കപ്പിയമാനോവ അഞ്ഞാസി ‘‘അയം കപ്പനാ അതിഗാള്ഹാ ¶ , അഞ്ഞേസു ദിവസേസു ഉയ്യാനകീളാദിഗമനേ കപ്പനാ വിയ ന ഹോതി, മയ്ഹം അയ്യപുത്തോ അജ്ജ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിതുകാമോ ഭവിസ്സതീ’’തി. തതോ തുട്ഠമാനസോ മഹാഹസിതം ഹസി. സോ സദ്ദോ സകലനഗരം പത്ഥരിത്വാ ഗച്ഛേയ്യ, ദേവതാ പന തം സദ്ദം നിരുമ്ഭിത്വാ ന കസ്സചി സോതും അദംസു.

ബോധിസത്തോപി ഖോ ഛന്നം പേസേത്വാവ ‘‘പുത്തം താവ പസ്സിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ നിസിന്നപല്ലങ്കതോ ഉട്ഠായ രാഹുലമാതായ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഗബ്ഭദ്വാരം വിവരി. തസ്മിം ഖണേ അന്തോഗബ്ഭേ ഗന്ധതേലപദീപോ ഝായതി, രാഹുലമാതാ സുമനമല്ലികാദീനം പുപ്ഫാനം അമ്ബണമത്തേന അഭിപ്പകിണ്ണസയനേ പുത്തസ്സ മത്ഥകേ ഹത്ഥം ഠപേത്വാ നിദ്ദായതി. ബോധിസത്തോ ഉമ്മാരേ പാദം ഠപേത്വാ ഠിതകോവ ഓലോകേത്വാ ‘‘സചാഹം ദേവിയാ ഹത്ഥം അപനേത്വാ മമ പുത്തം ഗണ്ഹിസ്സാമി, ദേവീ പബുജ്ഝിസ്സതി, ഏവം മേ ഗമനന്തരായോ ഭവിസ്സതി, ബുദ്ധോ ഹുത്വാവ ആഗന്ത്വാ പുത്തം പസ്സിസ്സാമീ’’തി പാസാദതലതോ ഓതരി. യം പന ജാതകട്ഠകഥായം ‘‘തദാ സത്താഹജാതോ രാഹുലകുമാരോ ഹോതീ’’തി വുത്തം, തം സേസട്ഠകഥാസു നത്ഥി, തസ്മാ ഇദമേവ ഗഹേതബ്ബം.

ഏവം ബോധിസത്തോ പാസാദതലാ ഓതരിത്വാ അസ്സസമീപം ഗന്ത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘താത കണ്ഡക, ത്വം അജ്ജ ഏകരത്തിം മം താരയ, അഹം തം നിസ്സായ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ സദേവകം ലോകം താരേസ്സാമീ’’തി. തതോ ഉല്ലങ്ഘിത്വാ കണ്ഡകസ്സ പിട്ഠിം അഭിരുഹി. കണ്ഡകോ ഗീവതോ പട്ഠായ ആയാമേന അട്ഠാരസഹത്ഥോ ഹോതി തദനുച്ഛവികേന ഉബ്ബേധേന സമന്നാഗതോ ഥാമജവസമ്പന്നോ സബ്ബസേതോ ധോതസങ്ഖസദിസോ. സോ സചേ ഹസേയ്യ വാ പദസദ്ദം വാ കരേയ്യ, സദ്ദോ സകലനഗരം അവത്ഥരേയ്യ. തസ്മാ ദേവതാ അത്തനോ ആനുഭാവേന തസ്സ യഥാ ന കോചി സുണാതി, ഏവം ഹസിതസദ്ദം സന്നിരുമ്ഭിത്വാ അക്കമനഅക്കമനപദവാരേ ഹത്ഥതലാനി ഉപനാമേസും. ബോധിസത്തോ അസ്സവരസ്സ പിട്ഠിവേമജ്ഝഗതോ ഛന്നം അസ്സസ്സ ¶ വാലധിം ഗാഹാപേത്വാ അഡ്ഢരത്തസമയേ മഹാദ്വാരസമീപം പത്തോ. തദാ പന രാജാ ‘‘ഏവം ബോധിസത്തോ യായ കായചി വേലായ നഗരദ്വാരം വിവരിത്വാ നിക്ഖമിതും ന സക്ഖിസ്സതീ’’തി ദ്വീസു ദ്വാരകവാടേസു ഏകേകം പുരിസസഹസ്സേന വിവരിതബ്ബം കാരാപേസി. ബോധിസത്തോ ഥാമബലസമ്പന്നോ, ഹത്ഥിഗണനായ കോടിസഹസ്സഹത്ഥീനം ബലം ധാരേതി, പുരിസഗണനായ ദസകോടിസഹസ്സപുരിസാനം ¶ ¶ . സോ ചിന്തേസി ‘‘സചേ ദ്വാരം ന വിവരീയതി, അജ്ജ കണ്ഡകസ്സ പിട്ഠേ നിസിന്നോവ വാലധിം ഗഹേത്വാ ഠിതേന ഛന്നേന സദ്ധിംയേവ കണ്ഡകം ഊരൂഹി നിപ്പീളേത്വാ അട്ഠാരസഹത്ഥുബ്ബേധം പാകാരം ഉപ്പതിത്വാ അതിക്കമിസ്സാമീ’’തി. ഛന്നോപി ചിന്തേസി ‘‘സചേ ദ്വാരം ന വിവരീയതി, അഹം അയ്യപുത്തം ഖന്ധേ നിസീദാപേത്വാ കണ്ഡകം ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന കുച്ഛിയം പരിക്ഖിപന്തോ ഉപകച്ഛന്തരേ കത്വാ പാകാരം ഉപ്പതിത്വാ അതിക്കമിസ്സാമീ’’തി. കണ്ഡകോപി ചിന്തേസി ‘‘സചേ ദ്വാരം ന വിവരീയതി, അഹം അത്തനോ സാമികം പിട്ഠിയം യഥാനിസിന്നമേവ ഛന്നേന വാലധിം ഗഹേത്വാ ഠിതേന സദ്ധിംയേവ ഉക്ഖിപിത്വാ പാകാരം ഉപ്പതിത്വാ അതിക്കമിസ്സാമീ’’തി. സചേ ദ്വാരം ന അവാപുരീയിത്ഥ, യഥാചിന്തിതമേവ തേസു തീസു ജനേസു അഞ്ഞതരോ സമ്പാദേയ്യ. ദ്വാരേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ പന ദ്വാരം വിവരി.

തസ്മിംയേവ ഖണേ മാരോ ‘‘ബോധിസത്തം നിവത്തേസ്സാമീ’’തി ആഗന്ത്വാ ആകാസേ ഠിതോ ആഹ – ‘‘മാരിസ, മാ നിക്ഖമ, ഇതോ തേ സത്തമേ ദിവസേ ചക്കരതനം പാതുഭവിസ്സതി, ദ്വിസഹസ്സപരിത്തദീപപരിവാരാനം ചതുന്നം മഹാദീപാനം രജ്ജം കാരേസ്സസി, നിവത്ത മാരിസാ’’തി. ‘‘കോസി ത്വ’’ന്തി? ‘‘അഹം വസവത്തീ’’തി. ‘‘മാര, ജാനാമഹം മയ്ഹം ചക്കരതനസ്സ പാതുഭാവം, അനത്ഥികോഹം രജ്ജേന, ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഉന്നാദേത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ആഹ. മാരോ ‘‘ഇതോ ദാനി തേ പട്ഠായ കാമവിതക്കം വാ ബ്യാപാദവിതക്കം വാ വിഹിംസാവിതക്കം വാ ചിന്തിതകാലേ ജാനിസ്സാമീ’’തി ഓതാരാപേക്ഖോ ഛായാ വിയ അനപഗച്ഛന്തോ അനുബന്ധി.

ബോധിസത്തോപി ഹത്ഥഗതം ചക്കവത്തിരജ്ജം ഖേളപിണ്ഡം വിയ അനപേക്ഖോ ഛഡ്ഡേത്വാ മഹന്തേന സക്കാരേന നഗരാ നിക്ഖമി ആസാള്ഹിപുണ്ണമായ ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തേ വത്തമാനേ. നിക്ഖമിത്വാ ച പുന നഗരം ഓലോകേതുകാമോ ജാതോ. ഏവഞ്ച പനസ്സ ചിത്തേ ഉപ്പന്നമത്തേയേവ ‘‘മഹാപുരിസ, ന തയാ നിവത്തിത്വാ ഓലോകനകമ്മം കത’’ന്തി വദമാനാ വിയ മഹാപഥവീ കുലാലചക്കം വിയ ഭിജ്ജിത്വാ പരിവത്തി. ബോധിസത്തോ നഗരാഭിമുഖോ ഠത്വാ നഗരം ഓലോകേത്വാ തസ്മിം പഥവിപ്പദേസേ കണ്ഡകനിവത്തനചേതിയട്ഠാനം ദസ്സേത്വാ ഗന്തബ്ബമഗ്ഗാഭിമുഖം കണ്ഡകം കത്വാ ¶ പായാസി മഹന്തേന സക്കാരേന ഉളാരേന സിരിസോഭഗ്ഗേന. തദാ കിരസ്സ ദേവതാ പുരതോ സട്ഠി ഉക്കാസഹസ്സാനി ധാരയിംസു, പച്ഛതോ സട്ഠി, ദക്ഖിണപസ്സതോ സട്ഠി, വാമപസ്സതോ ¶ സട്ഠി, അപരാ ദേവതാ ചക്കവാളമുഖവട്ടിയം അപരിമാണാ ഉക്കാ ധാരയിംസു, അപരാ ദേവതാ ച നാഗസുപണ്ണാദയോ ച ദിബ്ബേഹി ഗന്ധേഹി മാലാഹി ചുണ്ണേഹി ധൂമേഹി പൂജയമാനാ ഗച്ഛന്തി. പാരിച്ഛത്തകപുപ്ഫേഹി ചേവ മന്ദാരവപുപ്ഫേഹി ച ഘനമേഘവുട്ഠികാലേ ധാരാഹി വിയ നഭം നിരന്തരം അഹോസി, ദിബ്ബാനി സംഗീതാനി പവത്തിംസു ¶ , സമന്തതോ അട്ഠസട്ഠി തൂരിയസതസഹസ്സാനി പവജ്ജിംസു, സമുദ്ദകുച്ഛിയം മേഘത്ഥനിതകാലോ വിയ യുഗന്ധരകുച്ഛിയം സാഗരനിഗ്ഘോസകാലോ വിയ വത്തതി.

ഇമിനാ സിരിസോഭഗ്ഗേന ഗച്ഛന്തോ ബോധിസത്തോ ഏകരത്തേനേവ തീണി രജ്ജാനി അതിക്കമ്മ തിംസയോജനമത്ഥകേ അനോമാനദീതീരം പാപുണി. ‘‘കിം പന അസ്സോ തതോ പരം ഗന്തും ന സക്കോതീ’’തി? ‘‘നോ, ന സക്കോ’’തി. സോ ഹി ഏകം ചക്കവാളഗബ്ഭം നാഭിയാ ഠിതചക്കസ്സ നേമിവട്ടിം മദ്ദന്തോ വിയ അന്തന്തേന ചരിത്വാ പുരേപാതരാസമേവ ആഗന്ത്വാ അത്തനോ സമ്പാദിതം ഭത്തം ഭുഞ്ജിതും സമത്ഥോ. തദാ പന ദേവനാഗസുപണ്ണാദീഹി ആകാസേ ഠത്വാ ഓസ്സട്ഠേഹി ഗന്ധമാലാദീഹി യാവ ഊരുപ്പദേസാ സഞ്ഛന്നം സരീരം ആകഡ്ഢിത്വാ ഗന്ധമാലാജടം ഛിന്ദന്തസ്സ അതിപ്പപഞ്ചോ അഹോസി, തസ്മാ തിംസയോജനമത്തമേവ അഗമാസി. അഥ ബോധിസത്തോ നദീതീരേ ഠത്വാ ഛന്നം പുച്ഛി – ‘‘കിന്നാമാ അയം നദീ’’തി? ‘‘അനോമാ നാമ, ദേവാ’’തി. ‘‘അമ്ഹാകമ്പി പബ്ബജ്ജാ അനോമാ ഭവിസ്സതീ’’തി പണ്ഹിയാ ഘട്ടേന്തോ അസ്സസ്സ സഞ്ഞം അദാസി. അസ്സോ ഉപ്പതിത്വാ അട്ഠൂസഭവിത്ഥാരായ നദിയാ പാരിമതീരേ അട്ഠാസി.

ബോധിസത്തോ അസ്സപിട്ഠിതോ ഓരുയ്ഹ രജതപട്ടസദിസേ വാലുകാപുലിനേ ഠത്വാ ഛന്നം ആമന്തേസി – ‘‘സമ്മ, ഛന്ന, ത്വം മയ്ഹം ആഭരണാനി ചേവ കണ്ഡകഞ്ച ആദായ ഗച്ഛ, അഹം പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അഹമ്പി, ദേവ, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. ബോധിസത്തോ ‘‘ന ലബ്ഭാ തയാ പബ്ബജിതും, ഗച്ഛ ത്വ’’ന്തി തിക്ഖത്തും പടിബാഹിത്വാ ആഭരണാനി ചേവ കണ്ഡകഞ്ച പടിച്ഛാപേത്വാ ചിന്തേസി ‘‘ഇമേ മയ്ഹം കേസാ സമണസാരുപ്പാ ന ഹോന്തീ’’തി. അഞ്ഞോ ബോധിസത്തസ്സ കേസേ ഛിന്ദിതും യുത്തരൂപോ നത്ഥി, തതോ ‘‘സയമേവ ഖഗ്ഗേന ഛിന്ദിസ്സാമീ’’തി ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന അസിം ഗണ്ഹിത്വാ വാമഹത്ഥേന മോളിയാ ¶ സദ്ധിം ചൂളം ഗഹേത്വാ ഛിന്ദി, കേസാ ദ്വങ്ഗുലമത്താ ഹുത്വാ ദക്ഖിണതോ ആവത്തമാനാ സീസം അല്ലീയിംസു. തേസം യാവജീവം തദേവ പമാണം അഹോസി, മസ്സു ച തദനുരൂപം, പുന കേസമസ്സുഓഹാരണകിച്ചം നാമ നാഹോസി. ബോധിസത്തോ ¶ സഹ മോളിയാ ചുളം ഗഹേത്വാ ‘‘സചാഹം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമി, ആകാസേ തിട്ഠതു, നോ ചേ, ഭൂമിയം പതതൂ’’തി അന്തലിക്ഖേ ഖിപി. തം ചൂളാമണിവേഠനം യോജനപ്പമാണം ഠാനം ഗന്ത്വാ ആകാസേ അട്ഠാസി. സക്കോ ദേവരാജാ ദിബ്ബചക്ഖുനാ ഓലോകേത്വാ യോജനിയരതനചങ്കോടകേന സമ്പടിച്ഛിത്വാ താവതിംസഭവനേ ചൂളാമണിചേതിയം നാമ പതിട്ഠാപേസി.

‘‘ഛേത്വാന മോളിം വരഗന്ധവാസിതം, വേഹായസം ഉക്ഖിപി അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ;

സഹസ്സനേത്തോ സിരസാ പടിഗ്ഗഹി, സുവണ്ണചങ്കോടവരേന വാസവോ’’തി.

പുന ¶ ബോധിസത്തോ ചിന്തേസി ‘‘ഇമാനി കാസികവത്ഥാനി മയ്ഹം ന സമണസാരുപ്പാനീ’’തി. അഥസ്സ കസ്സപബുദ്ധകാലേ പുരാണസഹായകോ ഘടീകാരമഹാബ്രഹ്മാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ജരം അപത്തേന മിത്തഭാവേന ചിന്തേസി – ‘‘അജ്ജ മേ സഹായകോ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖന്തോ, സമണപരിക്ഖാരമസ്സ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛിസ്സാമീ’’തി.

‘‘തിചീവരഞ്ച പത്തോ ച, വാസീ സൂചി ച ബന്ധനം;

പരിസ്സാവനേന അട്ഠേതേ, യുത്തയോഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ’’തി. –

ഇമേ അട്ഠ സമണപരിക്ഖാരേ ആഹരിത്വാ അദാസി. ബോധിസത്തോ അരഹദ്ധജം നിവാസേത്വാ ഉത്തമപബ്ബജ്ജാവേസം ഗണ്ഹിത്വാ ‘‘ഛന്ന, മമ വചനേന മാതാപിതൂനം ആരോഗ്യം വദേഹീ’’തി വത്വാ ഉയ്യോജേസി. ഛന്നോ ബോധിസത്തം വന്ദിത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി. കണ്ഡകോ പന ഛന്നേന സദ്ധിം മന്തയമാനസ്സ ബോധിസത്തസ്സ വചനം സുണന്തോ ഠത്വാ ‘‘നത്ഥി ദാനി മയ്ഹം പുന സാമിനോ ദസ്സന’’ന്തി ചക്ഖുപഥം വിജഹന്തോ സോകം അധിവാസേതും അസക്കോന്തോ ഹദയേന ഫലിതേന കാലം കത്വാ താവതിംസഭവനേ കണ്ഡകോ നാമ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ഛന്നസ്സ പഠമം ഏകോവ സോകോ ¶ അഹോസി, കണ്ഡകസ്സ പന കാലകിരിയായ ദുതിയേന സോകേന പീളിതോ രോദന്തോ പരിദേവന്തോ നഗരം അഗമാസി.

ബോധിസത്തോപി പബ്ബജിത്വാ തസ്മിംയേവ പദേസേ അനുപിയം നാമ അമ്ബവനം അത്ഥി, തത്ഥ സത്താഹം പബ്ബജ്ജാസുഖേന വീതിനാമേത്വാ ഏകദിവസേനേവ ¶ തിംസയോജനമഗ്ഗം പദസാ ഗന്ത്വാ രാജഗഹം പാവിസി. പവിസിത്വാ സപദാനം പിണ്ഡായ ചരി. സകലനഗരം ബോധിസത്തസ്സ രൂപദസ്സനേന ധനപാലകേന പവിട്ഠരാജഗഹം വിയ അസുരിന്ദേന പവിട്ഠദേവനഗരം വിയ ച സങ്ഖോഭം അഗമാസി. രാജപുരിസാ ഗന്ത്വാ ‘‘ദേവ, ഏവരൂപോ നാമ സത്തോ നഗരേ പിണ്ഡായ ചരതി, ‘ദേവോ വാ മനുസ്സോ വാ നാഗോ വാ സുപണ്ണോ വാ കോ നാമേസോ’തി ന ജാനാമാ’’തി ആരോചേസും. രാജാ പാസാദതലേ ഠത്വാ മഹാപുരിസം ദിസ്വാ അച്ഛരിയബ്ഭുതജാതോ പുരിസേ ആണാപേസി – ‘‘ഗച്ഛഥ ഭണേ, വീമംസഥ, സചേ അമനുസ്സോ ഭവിസ്സതി, നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ അന്തരധായിസ്സതി, സചേ ദേവതാ ഭവിസ്സതി, ആകാസേന ഗച്ഛിസ്സതി, സചേ നാഗോ ഭവിസ്സതി, പഥവിയം നിമുജ്ജിത്വാ ഗമിസ്സതി, സചേ മനുസ്സോ ഭവിസ്സതി, യഥാലദ്ധം ഭിക്ഖം പരിഭുഞ്ജിസ്സതീ’’തി.

മഹാപുരിസോപി ഖോ മിസ്സകഭത്തം സംഹരിത്വാ ‘‘അലം മേ ഏത്തകം യാപനായാ’’തി ഞത്വാ പവിട്ഠദ്വാരേനേവ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ പണ്ഡവപബ്ബതച്ഛായായ പുരത്ഥാഭിമുഖോ നിസീദിത്വാ ആഹാരം പരിഭുഞ്ജിതും ¶ ആരദ്ധോ. അഥസ്സ അന്താനി പരിവത്തിത്വാ മുഖേന നിക്ഖമനാകാരപ്പത്താനി വിയ അഹേസും. തതോ തേന അത്തഭാവേന ഏവരൂപസ്സ ആഹാരസ്സ ചക്ഖുനാപി അദിട്ഠപുബ്ബതായ തേന പടികൂലാഹാരേന അട്ടിയമാനോ ഏവം അത്തനാവ അത്താനം ഓവദി ‘‘സിദ്ധത്ഥ, ത്വം സുലഭന്നപാനേ കുലേ തിവസ്സികഗന്ധസാലിഭോജനം നാനഗ്ഗരസേഹി ഭുഞ്ജനട്ഠാനേ നിബ്ബത്തിത്വാപി ഏകം പംസുകൂലികം ദിസ്വാ ‘കദാ നു ഖോ അഹമ്പി ഏവരൂപോ ഹുത്വാ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഭുഞ്ജിസ്സാമി, ഭവിസ്സതി നു ഖോ മേ സോ കാലോ’തി ചിന്തേത്വാ നിക്ഖന്തോ, ഇദാനി കിം നാമേതം കരോസീ’’തി. ഏവം അത്തനാവ അത്താനം ഓവദിത്വാ നിബ്ബികാരോ ഹുത്വാ ആഹാരം പരിഭുഞ്ജി.

രാജപുരിസാ തം പവത്തിം ദിസ്വാ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ ദൂതവചനം സുത്വാ വേഗേന നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ ബോധിസത്തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഇരിയാപഥസ്മിംയേവ പസീദിത്വാ ബോധിസത്തസ്സ സബ്ബം ഇസ്സരിയം നിയ്യാദേസി ¶ . ബോധിസത്തോ ‘‘മയ്ഹം, മഹാരാജ, വത്ഥുകാമേഹി വാ കിലേസകാമേഹി വാ അത്ഥോ നത്ഥി, അഹം പരമാഭിസമ്ബോധിം പത്ഥയന്തോ നിക്ഖന്തോ’’തി ആഹ. രാജാ അനേകപ്പകാരം യാചന്തോപി തസ്സ ചിത്തം അലഭിത്വാ ‘‘അദ്ധാ ത്വം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി, ബുദ്ധഭൂതേന പന തേ പഠമം മമ വിജിതം ആഗന്തബ്ബ’’ന്തി പടിഞ്ഞം ഗണ്ഹി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന ‘‘പബ്ബജ്ജം കിത്തയിസ്സാമി, യഥാ പബ്ബജി ചക്ഖുമാ’’തി ഇമം പബ്ബജ്ജാസുത്തം (സു. നി. ൪൦൭ ആദയോ) സദ്ധിം അട്ഠകഥായ ഓലോകേത്വാ വേദിതബ്ബോ.

ബോധിസത്തോപി രഞ്ഞോ പടിഞ്ഞം ദത്വാ അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരമാനോ ആളാരഞ്ച കാലാമം ഉദകഞ്ച രാമപുത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ ‘‘നായം മഗ്ഗോ ബോധായാ’’തി തമ്പി ¶ സമാപത്തിഭാവനം അനലങ്കരിത്വാ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അത്തനോ ഥാമവീരിയസന്ദസ്സനത്ഥം മഹാപധാനം പദഹിതുകാമോ ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ ‘‘രമണീയോ വതായം ഭൂമിഭാഗോ’’തി തത്ഥേവ വാസം ഉപഗന്ത്വാ മഹാപധാനം പദഹി. തേപി ഖോ കോണ്ഡഞ്ഞപ്പമുഖാ പഞ്ച പബ്ബജിതാ ഗാമനിഗമരാജധാനീസു ഭിക്ഖായ ചരന്താ തത്ഥ ബോധിസത്തം സമ്പാപുണിംസു. അഥ നം ഛബ്ബസ്സാനി മഹാപധാനം പദഹന്തം ‘‘ഇദാനി ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി, ഇദാനി ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി പരിവേണസമ്മജ്ജനാദികായ വത്തപടിപത്തിയാ ഉപട്ഠഹമാനാ സന്തികാവചരാവസ്സ അഹേസും. ബോധിസത്തോപി ഖോ ‘‘കോടിപ്പത്തം ദുക്കരകാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി ഏകതിലതണ്ഡുലാദീഹിപി വീതിനാമേസി, സബ്ബസോപി ആഹാരൂപച്ഛേദം അകാസി, ദേവതാപി ലോമകൂപേഹി ഓജം ഉപസംഹരമാനാ പടിക്ഖിപി.

അഥസ്സ തായ നിരാഹാരതായ പരമകസിമാനപ്പത്തകായസ്സ സുവണ്ണവണ്ണോ കായോ കാളവണ്ണോ അഹോസി. ബാത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണാനി പടിച്ഛന്നാനി അഹേസും. അപ്പേകദാ അപ്പാണകം ഝാനം ഝായന്തോ ¶ മഹാവേദനാഹി അഭിതുന്നോ വിസഞ്ഞീഭൂതോ ചങ്കമനകോടിയം പതതി. അഥ നം ഏകച്ചാ ദേവതാ ‘‘കാലകതോ സമണോ ഗോതമോ’’തി വദന്തി, ഏകച്ചാ ‘‘വിഹാരോവേസോ അരഹത’’ന്തി ആഹംസു. തത്ഥ യാസം ‘‘കാലകതോ’’തി അഹോസി, താ ഗന്ത്വാ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ ആരോചേസും ‘‘തുമ്ഹാകം പുത്തോ കാലകതോ’’തി. മമ പുത്തോ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ കാലകതോ, അഹുത്വാതി? ബുദ്ധോ ഭവിതും നാസക്ഖി, പധാനഭൂമിയംയേവ പതിത്വാ ¶ കാലകതോതി. ഇദം സുത്വാ രാജാ ‘‘നാഹം സദ്ദഹാമി, മമ പുത്തസ്സ ബോധിം അപ്പത്വാ കാലകിരിയാ നാമ നത്ഥീ’’തി പടിക്ഖിപി. കസ്മാ പന രാജാ ന സദ്ദഹതീതി? കാളദേവീലതാപസസ്സ വന്ദാപനദിവസേ ജമ്ബുരുക്ഖമൂലേ ച പാടിഹാരിയാനം ദിട്ഠത്താ.

പുന ബോധിസത്തേ സഞ്ഞം പടിലഭിത്വാ ഉട്ഠിതേ താ ദേവതാ ഗന്ത്വാ ‘‘അരോഗോ തേ മഹാരാജ പുത്തോ’’തി ആരോചേന്തി. രാജാ ‘‘ജാനാമഹം പുത്തസ്സ അമരണഭാവ’’ന്തി വദതി. മഹാസത്തസ്സ ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരിയം കരോന്തസ്സ ആകാസേ ഗണ്ഠികരണകാലോ വിയ അഹോസി. സോ ‘‘അയം ദുക്കരകാരികാ നാമ ബോധായ മഗ്ഗോ ന ഹോതീ’’തി ഓളാരികം ആഹാരം ആഹാരേതും ഗാമനിഗമേസു പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ആഹാരം ആഹരി, അഥസ്സ ബാത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണാനി പാകതികാനി അഹേസും, കായോ സുവണ്ണവണ്ണോ അഹോസി. പഞ്ചവഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ ‘‘അയം ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികം കരോന്തോപി സബ്ബഞ്ഞുതം പടിവിജ്ഝിതും നാസക്ഖി, ഇദാനി ഗാമാദീസു ¶ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഓളാരികം ആഹാരം ആഹരിയമാനോ കിം സക്ഖിസ്സതി, ബാഹുലികോ ഏസ പധാനവിബ്ഭന്തോ, സീസം ന്ഹായിതുകാമസ്സ ഉസ്സാവബിന്ദുതക്കനം വിയ അമ്ഹാകം ഏതസ്സ സന്തികാ വിസേസതക്കനം, കിം നോ ഇമിനാ’’തി മഹാപുരിസം പഹായ അത്തനോ അത്തനോ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ അട്ഠാരസയോജനമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ഇസിപതനം പവിസിംസു.

തേന ഖോ പന സമയേന ഉരുവേലായം സേനാനിഗമേ സേനാനികുടുമ്ബികസ്സ ഗേഹേ നിബ്ബത്താ സുജാതാ നാമ ദാരികാ വയപ്പത്താ ഏകസ്മിം നിഗ്രോധരുക്ഖേ പത്ഥനം അകാസി ‘‘സചേ സമജാതികം കുലഘരം ഗന്ത്വാ പഠമഗബ്ഭേ പുത്തം ലഭിസ്സാമി, അനുസംവച്ഛരം തേ സതസഹസ്സപരിച്ചാഗേന ബലികമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി. തസ്സാ സാ പത്ഥനാ സമിജ്ഝി. സാ മഹാസത്തസ്സ ദുക്കരകാരികം കരോന്തസ്സ ഛട്ഠേ വസ്സേ പരിപുണ്ണേ വിസാഖപുണ്ണമായം ബലികമ്മം കാതുകാമാ ഹുത്വാ പുരേതരം ധേനുസഹസ്സം ലട്ഠിമധുകവനേ ചരാപേത്വാ താസം ഖീരം പഞ്ച ധേനുസതാനി പായേത്വാ താസം ഖീരം അഡ്ഢതിയാനീതി ഏവം യാവ സോളസന്നം ധേനൂനം ഖീരം അട്ഠ ധേനുയോ പിവന്തി, താവ ഖീരസ്സ ബഹലതഞ്ച മധുരതഞ്ച ഓജവന്തതഞ്ച പത്ഥയമാനാ ഖീരപരിവത്തനം നാമ അകാസി. സാ വിസാഖപുണ്ണമദിവസേ ‘‘പാതോവ ബലികമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി രത്തിയാ പച്ചൂസസമയം പച്ചുട്ഠായ താ അട്ഠ ധേനുയോ ദുഹാപേസി. വച്ഛകാ ¶ ¶ ധേനൂനം ഥനമൂലം നാഗമിംസു, ഥനമൂലേ പന നവഭാജനേ ഉപനീതമത്തേ അത്തനോ ധമ്മതായ ഖീരധാരാ പവത്തിംസു. തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ സുജാതാ സഹത്ഥേനേവ ഖീരം ഗഹേത്വാ നവഭാജനേ പക്ഖിപിത്വാ സഹത്ഥേനേവ അഗ്ഗിം കത്വാ പചിതും ആരഭി.

തസ്മിം പായാസേ പച്ചമാനേ മഹന്തമഹന്താ ബുബ്ബുളാ ഉട്ഠഹിത്വാ ദക്ഖിണാവത്താ ഹുത്വാ സഞ്ചരന്തി, ഏകഫുസിതമ്പി ബഹി ന പതതി, ഉദ്ധനതോ അപ്പമത്തകോപി ധൂമോ ന ഉട്ഠഹതി. തസ്മിം സമയേ ചത്താരോ ലോകപാലാ ആഗന്ത്വാ ഉദ്ധനേ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിംസു, മഹാബ്രഹ്മാ ഛത്തം ധാരേസി, സക്കോ അലാതാനി സമാനേന്തോ അഗ്ഗിം ജാലേസി. ദേവതാ ദ്വിസഹസ്സദീപപരിവാരേസു ചതൂസു മഹാദീപേസു ദേവാനഞ്ച മനുസ്സാനഞ്ച ഉപകപ്പനഓജം അത്തനോ ദേവാനുഭാവേന ദണ്ഡകബദ്ധം മധുപടലം പീളേത്വാ മധും ഗണ്ഹമാനാ വിയ സംഹരിത്വാ തത്ഥ പക്ഖിപിംസു. അഞ്ഞേസു ഹി കാലേസു ദേവതാ കബളേ കബളേ ഓജം പക്ഖിപന്തി, സമ്ബോധിദിവസേ ച പന പരിനിബ്ബാനദിവസേ ച ഉക്ഖലിയംയേവ പക്ഖിപന്തി. സുജാതാ ഏകദിവസേയേവ ¶ തത്ഥ അത്തനോ പാകടാനി അനേകാനി അച്ഛരിയാനി ദിസ്വാ പുണ്ണം ദാസിം ആമന്തേസി ‘‘അമ്മ പുണ്ണേ, അജ്ജ അമ്ഹാകം ദേവതാ അതിവിയ പസന്നാ, മയാ ഏത്തകേ കാലേ ഏവരൂപം അച്ഛരിയം നാമ ന ദിട്ഠപുബ്ബം, വേഗേന ഗന്ത്വാ ദേവട്ഠാനം പടിജഗ്ഗാഹീ’’തി. സാ ‘‘സാധു, അയ്യേ’’തി തസ്സാ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ തുരിതതുരിതാ രുക്ഖമൂലം അഗമാസി.

ബോധിസത്തോപി ഖോ തസ്മിം രത്തിഭാഗേ പഞ്ച മഹാസുപിനേ ദിസ്വാ പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ‘‘നിസ്സംസയേനാഹം അജ്ജ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി കതസന്നിട്ഠാനോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന കതസരീരപടിജഗ്ഗനോ ഭിക്ഖാചാരകാലം ആഗമയമാനോ പാതോവ ആഗന്ത്വാ തസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസീദി അത്തനോ പഭായ സകലരുക്ഖം ഓഭാസയമാനോ. അഥ ഖോ സാ പുണ്ണാ ആഗന്ത്വാ അദ്ദസ ബോധിസത്തം രുക്ഖമൂലേ പാചീനലോകധാതും ഓലോകയമാനം നിസിന്നം, സരീരതോ ചസ്സ നിക്ഖന്താഹി പഭാഹി സകലരുക്ഖം സുവണ്ണവണ്ണം. ദിസ്വാ തസ്സാ ഏതദഹോസി – ‘‘അജ്ജ അമ്ഹാകം ദേവതാ രുക്ഖതോ ഓരുയ്ഹ സഹത്ഥേനേവ ബലികമ്മം സമ്പടിച്ഛിതും നിസിന്നാ മഞ്ഞേ’’തി ഉബ്ബേഗപ്പത്താ ഹുത്വാ വേഗേനാഗന്ത്വാ സുജാതായ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി.

സുജാതാ ¶ തസ്സാ വചനം സുത്വാ തുട്ഠമാനസാ ഹുത്വാ ‘‘അജ്ജ ദാനി പട്ഠായ മമ ജേട്ഠധീതുട്ഠാനേ തിട്ഠാഹീ’’തി ധീതു അനുച്ഛവികം സബ്ബാലങ്കാരം അദാസി. യസ്മാ പന ബുദ്ധഭാവം പാപുണനദിവസേ സതസഹസ്സഗ്ഘനികം സുവണ്ണപാതിം ലദ്ധും വട്ടതി, തസ്മാ സാ ‘‘സുവണ്ണപാതിയം പായാസം പക്ഖിപിസ്സാമീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികം സുവണ്ണപാതിം നീഹരാപേത്വാ തത്ഥ പായാസം ¶ പക്ഖിപിതുകാമാ പക്കഭാജനം ആവജ്ജേസി. ‘സബ്ബോ പായാസോ പദുമപത്താ ഉദകം വിയ വിനിവത്തിത്വാ പാതിയം പതിട്ഠാസി, ഏകപാതിപൂരമത്തോവ അഹോസി’. സാ തം പാതിം അഞ്ഞായ സുവണ്ണപാതിയാ പടികുജ്ജിത്വാ ഓദാതവത്ഥേന വേഠേത്വാ സബ്ബാലങ്കാരേഹി അത്തഭാവം അലങ്കരിത്വാ തം പാതിം അത്തനോ സീസേ ഠപേത്വാ മഹന്തേന ആനുഭാവേന നിഗ്രോധരുക്ഖമൂലം ഗന്ത്വാ ബോധിസത്തം ഓലോകേത്വാ ബലവസോമനസ്സജാതാ ‘‘രുക്ഖദേവതാ’’തി സഞ്ഞായ ദിട്ഠട്ഠാനതോ പട്ഠായ ഓനതോനതാ ഗന്ത്വാ സീസതോ പാതിം ഓതാരേത്വാ വിവരിത്വാ സുവണ്ണഭിങ്കാരേന ഗന്ധപുപ്ഫവാസിതം ഉദകം ഗഹേത്വാ ബോധിസത്തം ഉപഗന്ത്വാ അട്ഠാസി. ഘടീകാരമഹാബ്രഹ്മുനാ ദിന്നോ മത്തികാപത്തോ ഏത്തകം അദ്ധാനം ബോധിസത്തം അവിജഹിത്വാ തസ്മിം ഖണേ അദസ്സനം ഗതോ, ബോധിസത്തോ പത്തം അപസ്സന്തോ ദക്ഖിണഹത്ഥം പസാരേത്വാ ഉദകം സമ്പടിച്ഛി. സുജാതാ സഹേവ പാതിയാ പായാസം മഹാപുരിസസ്സ ഹത്ഥേ ഠപേസി, മഹാപുരിസോ സുജാതം ഓലോകേസി. സാ ആകാരം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘അയ്യ, മയാ തുമ്ഹാകം പരിച്ചത്തം, ഗണ്ഹിത്വാ യഥാരുചിം ഗച്ഛഥാ’’തി വന്ദിത്വാ ‘‘യഥാ മയ്ഹം മനോരഥോ നിപ്ഫന്നോ ¶ , ഏവം തുമ്ഹാകമ്പി നിപ്ഫജ്ജതൂ’’തി വത്വാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികായ സുവണ്ണപാതിയാ പുരാണപണ്ണേ വിയ അനപേക്ഖാ ഹുത്വാ പക്കാമി.

ബോധിസത്തോപി ഖോ നിസിന്നട്ഠാനാ ഉട്ഠായ രുക്ഖം പദക്ഖിണം കത്വാ പാതിം ആദായ നേരഞ്ജരായ തീരം ഗന്ത്വാ അനേകേസം ബോധിസത്തസഹസ്സാനം അഭിസമ്ബുജ്ഝനദിവസേ ഓതരിത്വാ ന്ഹാനട്ഠാനം സുപ്പതിട്ഠിതതിത്ഥം നാമ അത്ഥി, തസ്സ തീരേ പാതിം ഠപേത്വാ ഓതരിത്വാ ന്ഹത്വാ അനേകബുദ്ധസതസഹസ്സാനം നിവാസനം അരഹദ്ധജം നിവാസേത്വാ പുരത്ഥാഭിമുഖോ നിസീദിത്വാ ഏകട്ഠിതാലപക്കപ്പമാണേ ഏകൂനപഞ്ഞാസ പിണ്ഡേ കത്വാ സബ്ബം അപ്പോദകം മധുപായാസം പരിഭുഞ്ജി. സോ ഏവ ഹിസ്സ ബുദ്ധഭൂതസ്സ സത്തസത്താഹം ബോധിമണ്ഡേ വസന്തസ്സ ഏകൂനപഞ്ഞാസ ദിവസാനി ആഹാരോ അഹോസി. ഏത്തകം കാലം ¶ നേവ അഞ്ഞോ ആഹാരോ അത്ഥി, ന ന്ഹാനം, ന മുഖധോവനം, ന സരീരവളഞ്ജോ, ഝാനസുഖേന മഗ്ഗസുഖേന ഫലസുഖേന ച വീതിനാമേസി. തം പന പായാസം പരിഭുഞ്ജിത്വാ സുവണ്ണപാതിം ഗഹേത്വാ ‘‘സചാഹം, അജ്ജ ബുദ്ധോ ഭവിതും സക്ഖിസ്സാമി, അയം പാതി പടിസോതം ഗച്ഛതു, നോ ചേ സക്ഖിസ്സാമി, അനുസോതം ഗച്ഛതൂ’’തി വത്വാ നദീസോതേ പക്ഖിപി. സാ സോതം ഛിന്ദമാനാ നദീമജ്ഝം ഗന്ത്വാ മജ്ഝമജ്ഝട്ഠാനേനേവ ജവസമ്പന്നോ അസ്സോ വിയ അസീതിഹത്ഥമത്തട്ഠാനം പടിസോതം ഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം ആവട്ടേ നിമുജ്ജിത്വാ കാളനാഗരാജഭവനം ഗന്ത്വാ തിണ്ണം ബുദ്ധാനം പരിഭോഗപാതിയോ ‘‘കിലി കിലീ’’തി രവം കാരയമാനാ പഹരിത്വാവ താസം സബ്ബഹേട്ഠിമാ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. കാളോ നാഗരാജാ തം സദ്ദം സുത്വാ ‘‘ഹിയ്യോ ഏകോ ബുദ്ധോ നിബ്ബത്തോ, പുന അജ്ജ ഏകോ നിബ്ബത്തോ’’തി വത്വാ അനേകേഹി പദസതേഹി ഥുതിയോ വദമാനോ ഉട്ഠാസി. തസ്സ കിര ¶ മഹാപഥവിയാ ഏകയോജനതിഗാവുതപ്പമാണം നഭം പൂരേത്വാ ആരോഹനകാലോ ‘‘അജ്ജ വാ ഹിയ്യോ വാ’’തി സദിസോ അഹോസി.

ബോധിസത്തോപി നദീതീരമ്ഹി സുപുപ്ഫിതസാലവനേ ദിവാവിഹാരം കത്വാ സായന്ഹസമയേ പുപ്ഫാനം വണ്ടതോ മുച്ചനകാലേ ദേവതാഹി അലങ്കതേന അട്ഠൂസഭവിത്ഥാരേന മഗ്ഗേന സീഹോ വിയ വിജമ്ഭമാനോ ബോധിരുക്ഖാഭിമുഖോ പായാസി. നാഗയക്ഖസുപണ്ണാദയോ ദിബ്ബേഹി ഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി പൂജയിംസു, ദിബ്ബസങ്ഗീതാദീനി പവത്തയിംസു, ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ഏകഗന്ധാ ഏകമാലാ ഏകസാധുകാരാ അഹോസി. തസ്മിം സമയേ സോത്ഥിയോ നാമ തിണഹാരകോ തിണം ആദായ പടിപഥേ ആഗച്ഛന്തോ മഹാപുരിസസ്സ ആകാരം ഞത്വാ അട്ഠ തിണമുട്ഠിയോ അദാസി. ബോധിസത്തോ തിണം ഗഹേത്വാ ബോധിമണ്ഡം ¶ ആരുയ്ഹ ദക്ഖിണദിസാഭാഗേ ഉത്തരാഭിമുഖോ അട്ഠാസി. തസ്മിം ഖണേ ദക്ഖിണചക്കവാളം ഓസീദിത്വാ ഹേട്ഠാ അവീചിസമ്പത്തം വിയ അഹോസി, ഉത്തരചക്കവാളം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ ഉപരി ഭവഗ്ഗപ്പത്തം വിയ അഹോസി. ബോധിസത്തോ ‘‘ഇദം സമ്ബോധിം പാപുണനട്ഠാനം ന ഭവിസ്സതി മഞ്ഞേ’’തി പദക്ഖിണം കരോന്തോ പച്ഛിമദിസാഭാഗം ഗന്ത്വാ പുരത്ഥാഭിമുഖോ അട്ഠാസി, തതോ പച്ഛിമചക്കവാളം ഓസീദിത്വാ ഹേട്ഠാ അവീചിസമ്പത്തം വിയ അഹോസി, പുരത്ഥിമചക്കവാളം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ ഉപരി ഭവഗ്ഗപ്പത്തം വിയ അഹോസി. ഠിതട്ഠിതട്ഠാനേ കിരസ്സ നേമിവട്ടിപരിയന്തേ അക്കന്തേ നാഭിയാ പതിട്ഠിതമഹാസകടചക്കം വിയ ¶ മഹാപഥവീ ഓനതുന്നതാ അഹോസി. ബോധിസത്തോ ‘‘ഇദമ്പി സമ്ബോധിം പാപുണനട്ഠാനം ന ഭവിസ്സതി മഞ്ഞേ’’തി പദക്ഖിണം കരോന്തോ ഉത്തരദിസാഭാഗം ഗന്ത്വാ ദക്ഖിണാഭിമുഖോ അട്ഠാസി, തതോ ഉത്തരചക്കവാളം ഓസീദിത്വാ ഹേട്ഠാ അവീചിസമ്പത്തം വിയ അഹോസി, ദക്ഖിണചക്കവാളം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ ഉപരി ഭവഗ്ഗപ്പത്തം വിയ അഹോസി. ബോധിസത്തോ ‘‘ഇദമ്പി സമ്ബോധിം പാപുണനട്ഠാനം ന ഭവിസ്സതി മഞ്ഞേ’’തി പദക്ഖിണം കരോന്തോ പുരത്ഥിമദിസാഭാഗം ഗന്ത്വാ പച്ഛിമാഭിമുഖോ അട്ഠാസി. പുരത്ഥിമദിസാഭാഗേ പന സബ്ബബുദ്ധാനം പല്ലങ്കട്ഠാനം, തം നേവ ഛമ്ഭതി, ന കമ്പതി. മഹാസത്തോ ‘‘ഇദം സബ്ബബുദ്ധാനം അവിജഹിതം അചലട്ഠാനം കിലേസപഞ്ജരവിദ്ധംസനട്ഠാന’’ന്തി ഞത്വാ താനി തിണാനി അഗ്ഗേ ഗഹേത്വാ ചാലേസി, താവദേവ ചുദ്ദസഹത്ഥോ പല്ലങ്കോ അഹോസി. താനിപി ഖോ തിണാനി തഥാരൂപേന സണ്ഠാനേന സണ്ഠഹിംസു, യഥാരൂപം സുകുസലോപി ചിത്തകാരോ വാ പോത്ഥകാരോ വാ ആലിഖിതുമ്പി സമത്ഥോ നത്ഥി. ബോധിസത്തോ ബോധിക്ഖന്ധം പിട്ഠിതോ കത്വാ പുരത്ഥാഭിമുഖോ ദള്ഹമാനസോ ഹുത്വാ –

‘‘കാമം തചോ ച ന്ഹാരു ച, അട്ഠി ച അവസിസ്സതു;

ഉപസുസ്സതു നിസ്സേസം, സരീരേ മംസലോഹിതം’’.

ന ¶ ത്വേവാഹം സമ്മാസമ്ബോധിം അപ്പത്വാ ഇമം പല്ലങ്കം ഭിന്ദിസ്സാമീതി അസനിസതസന്നിപാതേനപി അഭേജ്ജരൂപം അപരാജിതപല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസീദി.

തസ്മിം സമയേ മാരോ ദേവപുത്തോ ‘‘സിദ്ധത്ഥകുമാരോ മയ്ഹം വസം അതിക്കമിതുകാമോ, ന ദാനിസ്സ അതിക്കമിതും ദസ്സാമീ’’തി മാരബലസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏതമത്ഥം ആരോചേത്വാ മാരഘോസനം നാമ ഘോസാപേത്വാ മാരബലം ആദായ നിക്ഖമി. സാ മാരസേനാ മാരസ്സ പുരതോ ദ്വാദസയോജനാ ഹോതി, ദക്ഖിണതോ ച വാമതോ ച ദ്വാദസയോജനാ, പച്ഛതോ യാവ ചക്കവാളപരിയന്തം കത്വാ ഠിതാ, ഉദ്ധം നവയോജനുബ്ബേധാ, യസ്സാ ഉന്നദന്തിയാ ഉന്നാദസദ്ദോ യോജനസഹസ്സതോ ¶ പട്ഠായ പഥവിഉന്ദ്രിയനസദ്ദോ വിയ സുയ്യതി. അഥ മാരോ ദേവപുത്തോ ദിയഡ്ഢയോജനസതികം ഗിരിമേഖലം നാമ ഹത്ഥിം അഭിരുഹിത്വാ ബാഹുസഹസ്സം മാപേത്വാ നാനാവുധാനി അഗ്ഗഹേസി. അവസേസായപി മാരപരിസായ ദ്വേ ജനാ ഏകസദിസം ആവുധം ന ഗണ്ഹിംസു, നാനപ്പകാരവണ്ണാ നാനപ്പകാരമുഖാ ഹുത്വാ മഹാസത്തം അജ്ഝോത്ഥരമാനാ ആഗമിംസു.

ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാ ¶ പന മഹാസത്തസ്സ ഥുതിയോ വദമാനാ അട്ഠംസു. സക്കോ ദേവരാജാ വിജയുത്തരസങ്ഖം ധമമാനോ അട്ഠാസി. സോ കിര സങ്ഖോ വീസഹത്ഥസതികോ ഹോതി. സകിം വാതം ഗാഹാപേത്വാ ധമന്തോ ചത്താരോ മാസേ സദ്ദം കരിത്വാ നിസ്സദ്ദോ ഹോതി. മഹാകാളനാഗരാജാ അതിരേകപദസതേന വണ്ണം വദന്തോ അട്ഠാസി, മഹാബ്രഹ്മാ സേതച്ഛത്തം ധാരയമാനോ അട്ഠാസി. മാരബലേ പന ബോധിമണ്ഡം ഉപസങ്കമന്തേ തേസം ഏകോപി ഠാതും നാസക്ഖി, സമ്മുഖസമ്മുഖട്ഠാനേനേവ പലായിംസു. കാളോ നാഗരാജാ പഥവിയം നിമുജ്ജിത്വാ പഞ്ചയോജനസതികം മഞ്ജേരികനാഗഭവനം ഗന്ത്വാ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി മുഖം പിദഹിത്വാ നിപന്നോ. സക്കോ വിജയുത്തരസങ്ഖം പിട്ഠിയം കത്വാ ചക്കവാളമുഖവട്ടിയം അട്ഠാസി. മഹാബ്രഹ്മാ സേതച്ഛത്തം ചക്കവാളകോടിയം ഠപേത്വാ ബ്രഹ്മലോകമേവ അഗമാസി. ഏകാ ദേവതാപി ഠാതും സമത്ഥാ നാഹോസി, മഹാപുരിസോ ഏകകോവ നിസീദി.

മാരോപി അത്തനോ പരിസം ആഹ ‘‘താതാ സുദ്ധോദനപുത്തേന സിദ്ധത്ഥേന സദിസോ അഞ്ഞോ പുരിസോ നാമ നത്ഥി, മയം സമ്മുഖാ യുദ്ധം ദാതും ന സക്ഖിസ്സാമ, പച്ഛാഭാഗേന ദസ്സാമാ’’തി. മഹാപുരിസോപി തീണി പസ്സാനി ഓലോകേത്വാ സബ്ബദേവതാനം പലാതത്താ സുഞ്ഞാനി അദ്ദസ. പുന ഉത്തരപസ്സേന മാരബലം അജ്ഝോത്ഥരമാനം ദിസ്വാ ‘‘അയം ഏത്തകോ ജനോ മം ഏകകം സന്ധായ മഹന്തം വായാമം പരക്കമം കരോതി, ഇമസ്മിം ഠാനേ മയ്ഹം മാതാ വാ പിതാ വാ ഭാതാ വാ അഞ്ഞോ വാ കോചി ഞാതകോ നത്ഥി, ഇമാ പന ദസ പാരമിയോവ മയ്ഹം ദീഘരത്തം പുട്ഠപരിജനസദിസാ, തസ്മാ പാരമിയോവ ¶ ഫലകം കത്വാ പാരമിസത്ഥേനേവ പഹരിത്വാ അയം ബലകായോ മയാ വിദ്ധംസേതും വട്ടതീ’’തി ദസ പാരമിയോ ആവജ്ജമാനോ നിസീദി.

അഥ ഖോ മാരോ ദേവപുത്തോ ‘‘ഏതേനേവ സിദ്ധത്ഥം പലാപേസ്സാമീ’’തി വാതമണ്ഡലം സമുട്ഠാപേസി. തങ്ഖണംയേവ പുരത്ഥിമാദിഭേദാ വാതാ സമുട്ഠഹിത്വാ അഡ്ഢയോജനഏകയോജനദ്വിയോജനതിയോജനപ്പമാണാനി ¶ പബ്ബതകൂടാനി പദാലേത്വാ വനഗച്ഛരുക്ഖാദീനി ഉമ്മൂലേത്വാ സമന്താ ഗാമനിഗമേ ചുണ്ണവിചുണ്ണം കാതും സമത്ഥാപി മഹാപുരിസസ്സ പുഞ്ഞതേജേന വിഹതാനുഭാവാ ബോധിസത്തം പത്വാ ചീവരകണ്ണമത്തമ്പി ചാലേതും നാസക്ഖിംസു. തതോ ‘‘ഉദകേന ന അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ മാരേസ്സാമീ’’തി മഹാവസ്സം ¶ സമുട്ഠാപേസി. തസ്സാനുഭാവേന ഉപരൂപരി സതപടലസഹസ്സപടലാദിഭേദാ വലാഹകാ ഉട്ഠഹിത്വാ വസ്സിംസു. വുട്ഠിധാരാവേഗേന പഥവീ ഛിദ്ദാ അഹോസി. വനരുക്ഖാദീനം ഉപരിഭാഗേന മഹാമേഘോ ആഗന്ത്വാ മഹാസത്തസ്സ ചീവരേ ഉസ്സാവബിന്ദുട്ഠാനമത്തമ്പി തേമേതും നാസക്ഖി. തതോ പാസാണവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. മഹന്താനി മഹന്താനി പബ്ബതകൂടാനി ധൂമായന്താനി പജ്ജലന്താനി ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബോധിസത്തം പത്വാ ദിബ്ബമാലാഗുളഭാവം ആപജ്ജിംസു. തതോ പഹരണവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. ഏകതോധാരാഉഭതോധാരാഅസിസത്തിഖുരപ്പാദയോ ധൂമായന്താ പജ്ജലന്താ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബോധിസത്തം പത്വാ ദിബ്ബപുപ്ഫാനി അഹേസും. തതോ അങ്ഗാരവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. കിംസുകവണ്ണാ അങ്ഗാരാ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബോധിസത്തസ്സ പാദമൂലേ ദിബ്ബപുപ്ഫാനി ഹുത്വാ വികിരിംസു. തതോ കുക്കുളവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. അച്ചുണ്ഹോ അഗ്ഗിവണ്ണോ കുക്കുളോ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബോധിസത്തസ്സ പാദമൂലേ ദിബ്ബചന്ദനചുണ്ണം ഹുത്വാ നിപതി. തതോ വാലുകാവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. അതിസുഖുമവാലുകാ ധൂമായന്താ പജ്ജലന്താ ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബോധിസത്തസ്സ പാദമൂലേ ദിബ്ബപുപ്ഫാനി ഹുത്വാ നിപതിംസു. തതോ കലലവസ്സം സമുട്ഠാപേസി. തം കലലം ധൂമായന്തം പജ്ജലന്തം ആകാസേനാഗന്ത്വാ ബോധിസത്തസ്സ പാദമൂലേ ദിബ്ബവിലേപനം ഹുത്വാ നിപതി. തതോ ‘‘ഇമിനാ ഭിംസേത്വാ സിദ്ധത്ഥം പലാപേസ്സാമീ’’തി അന്ധകാരം സമുട്ഠാപേസി. തം ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതം വിയ മഹാതമം ഹുത്വാ ബോധിസത്തം പത്വാ സൂരിയപ്പഭാവിഹതം വിയ അന്ധകാരം അന്തരധായി.

ഏവം മാരോ ഇമാഹി നവഹി വാതവസ്സപാസാണപഹരണഅങ്ഗാരകുക്കുളവാലുകാകലലഅന്ധകാരവുട്ഠീഹി ബോധിസത്തം പലാപേതും അസക്കോന്തോ ‘‘കിം ഭണേ, തിട്ഠഥ, ഇമം സിദ്ധത്ഥകുമാരം ഗണ്ഹഥ ഹനഥ പലാപേഥാ’’തി പരിസം ആണാപേത്വാ സയമ്പി ഗിരിമേഖലസ്സ ഹത്ഥിനോ ഖന്ധേ നിസിന്നോ ചക്കാവുധം ആദായ ബോധിസത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘സിദ്ധത്ഥ ഉട്ഠാഹി ഏതസ്മാ പല്ലങ്കാ, നായം തുയ്ഹം പാപുണാതി, മയ്ഹം ഏവ പാപുണാതീ’’തി ആഹ. മഹാസത്തോ തസ്സ വചനം സുത്വാ അവോച – ‘‘മാര, നേവ തയാ ദസ പാരമിയോ പൂരിതാ, ന ഉപപാരമിയോ, ന പരമത്ഥപാരമിയോ, നാപി പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗാ പരിച്ചത്താ ¶ , ന ഞാതത്ഥചരിയാ, ന ലോകത്ഥചരിയാ, ന ബുദ്ധിചരിയാ പൂരിതാ, സബ്ബാ ¶ താ മയായേവ പൂരിതാ, തസ്മാ നായം പല്ലങ്കോ തുയ്ഹം പാപുണാതി ¶ , മയ്ഹേവേസോ പാപുണാതീ’’തി.

മാരോ കുദ്ധോ കോധവേഗം അസഹന്തോ മഹാപുരിസസ്സ ചക്കാവുധം വിസ്സജ്ജേസി. തം തസ്സ ദസ പാരമിയോ ആവജ്ജേന്തസ്സ ഉപരിഭാഗേ മാലാവിതാനം ഹുത്വാ അട്ഠാസി. തം കിര ഖുരധാരചക്കാവുധം അഞ്ഞദാ തേന കുദ്ധേന വിസ്സട്ഠം ഏകഘനപാസാണത്ഥമ്ഭേ വംസകളീരേ വിയ ഛിന്ദന്തം ഗച്ഛതി, ഇദാനി പന തസ്മിം മാലാവിതാനം ഹുത്വാ ഠിതേ അവസേസാ മാരപരിസാ ‘‘ഇദാനി പല്ലങ്കതോ വുട്ഠായ പലായിസ്സതീ’’തി മഹന്തമഹന്താനി സേലകൂടാനി വിസ്സജ്ജേസും. താനിപി മഹാപുരിസസ്സ ദസ പാരമിയോ ആവജ്ജേന്തസ്സ മാലാഗുളഭാവം ആപജ്ജിത്വാ ഭൂമിയം പതിംസു. ദേവതാ ചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഠിതാ ഗീവം പസാരേത്വാ സീസം ഉക്ഖിപിത്വാ ‘‘നട്ഠോ വത സോ സിദ്ധത്ഥകുമാരസ്സ രൂപഗ്ഗപ്പത്തോ അത്തഭാവോ, കിം നു ഖോ കരിസ്സതീ’’തി ഓലോകേന്തി.

തതോ മഹാപുരിസോ ‘‘പൂരിതപാരമീനം ബോധിസത്താനം അഭിസമ്ബുജ്ഝനദിവസേ പത്തപല്ലങ്കോ മയ്ഹംവ പാപുണാതീ’’തി വത്വാ ഠിതം മാരം ആഹ – ‘‘മാര തുയ്ഹം ദാനസ്സ ദിന്നഭാവേ കോ സക്ഖീ’’തി. മാരോ ‘‘ഇമേ ഏത്തകാ ജനാ സക്ഖിനോ’’തി മാരബലാഭിമുഖം ഹത്ഥം പസാരേസി. തസ്മിം ഖണേ മാരപരിസായ ‘‘അഹം സക്ഖീ, അഹം സക്ഖീ’’തി പവത്തസദ്ദോ പഥവിഉന്ദ്രിയനസദ്ദസദിസോ അഹോസി. അഥ മാരോ മഹാപുരിസം ആഹ ‘‘സിദ്ധത്ഥ, തുയ്ഹം ദാനസ്സ ദിന്നഭാവേ കോ സക്ഖീ’’തി. മഹാപുരിസോ ‘‘തുയ്ഹം താവ ദാനസ്സ ദിന്നഭാവേ സചേതനാ സക്ഖിനോ, മയ്ഹം പന ഇമസ്മിം ഠാനേ സചേതനോ കോചി സക്ഖീ നാമ നത്ഥി, തിട്ഠതു താവ മേ അവസേസത്തഭാവേസു ദിന്നദാനം, വേസ്സന്തരത്തഭാവേ പന ഠത്വാ മയ്ഹം സത്തസതകമഹാദാനസ്സ ദിന്നഭാവേ അയം അചേതനാപി ഘനമഹാപഥവീ സക്ഖീ’’തി ചീവരഗബ്ഭന്തരതോ ദക്ഖിണഹത്ഥം അഭിനീഹരിത്വാ ‘‘വേസ്സന്തരത്തഭാവേ ഠത്വാ മയ്ഹം സത്തസതകമഹാദാനസ്സ ദിന്നഭാവേ ത്വം സക്ഖീ ന സക്ഖീ’’തി മഹാപഥവിഅഭിമുഖം ഹത്ഥം പസാരേസി. മഹാപഥവീ ‘‘അഹം തേ തദാ സക്ഖീ’’തി വിരവസതേന വിരവസഹസ്സേന വിരവസതസഹസ്സേന മാരബലം അവത്ഥരമാനാ വിയ ഉന്നദി.

തതോ ¶ മഹാപുരിസേ ‘‘ദിന്നം തേ സിദ്ധത്ഥ മഹാദാനം ഉത്തമദാന’’ന്തി വേസ്സന്തരദാനം സമ്മസന്തേ ദിയഡ്ഢയോജനസതികോ ഗിരിമേഖലഹത്ഥീ ജണ്ണുകേഹി പഥവിയം പതിട്ഠാസി, മാരപരിസാ ദിസാവിദിസാ പലായി, ദ്വേ ഏകമഗ്ഗേന ഗതാ നാമ നത്ഥി, സീസാഭരണാനി ചേവ നിവത്ഥവത്ഥാനി ച പഹായ സമ്മുഖസമ്മുഖദിസാഹിയേവ പലായിംസു. തതോ ദേവസങ്ഘാ പലായമാനം മാരബലം ദിസ്വാ ‘‘മാരസ്സ ¶ പരാജയോ ജാതോ, സിദ്ധത്ഥകുമാരസ്സ ജയോ, ജയപൂജം കരിസ്സാമാ’’തി നാഗാ നാഗാനം, സുപണ്ണാ സുപണ്ണാനം ¶ , ദേവതാ ദേവതാനം, ബ്രഹ്മാനോ ബ്രഹ്മാനം, ഉഗ്ഘോസേത്വാ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ മഹാപുരിസസ്സ സന്തികം ബോധിപല്ലങ്കം അഗമംസു.

ഏവം ഗതേസു ച പന തേസു –

‘‘ജയോ ഹി ബുദ്ധസ്സ സിരീമതോ അയം, മാരസ്സ ച പാപിമതോ പരാജയോ;

ഉഗ്ഘോസയും ബോധിമണ്ഡേ പമോദിതാ, ജയം തദാ നാഗഗണാ മഹേസിനോ.

‘‘ജയോ ഹി ബുദ്ധസ്സ സിരീമതോ അയം, മാരസ്സ ച പാപിമതോ പരാജയോ;

ഉഗ്ഘോസയും ബോധിമണ്ഡേ പമോദിതാ, സുപണ്ണസങ്ഘാപി ജയം മഹേസിനോ.

‘‘ജയോ ഹി ബുദ്ധസ്സ സിരീമതോ അയം, മാരസ്സ ച പാപിമതോ പരാജയോ;

ഉഗ്ഘോസയും ബോധിമണ്ഡേ പമോദിതാ, ജയം തദാ ദേവഗണാ മഹേസിനോ.

‘‘ജയോ ഹി ബുദ്ധസ്സ സിരീമതോ അയം, മാരസ്സ ച പാപിമതോ പരാജയോ;

ഉഗ്ഘോസയും ബോധിമണ്ഡേ പമോദിതാ, ജയം തദാ ബ്രഹ്മഗണാപി താദിനോ’’തി.

അവസേസാ ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു ദേവതാ മാലാഗന്ധവിലേപനേഹി ച പൂജയമാനാ നാനപ്പകാരാ ഥുതിയോ ച വദമാനാ അട്ഠംസു. ഏവം അനത്ഥങ്ഗതേയേവ ¶ സൂരിയേ മഹാപുരിസോ മാരബലം വിധമേത്വാ ചീവരൂപരി പതമാനേഹി ബോധിരുക്ഖങ്കുരേഹി രത്തപവാളപല്ലവേഹി വിയ പൂജിയമാനോ പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസഞാണം അനുസ്സരിത്വാ, മജ്ഝിമയാമേ ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധേത്വാ, പച്ഛിമയാമേ പടിച്ചസമുപ്പാദേ ഞാണം ഓതാരേസി. അഥസ്സ ദ്വാദസപദികം പച്ചയാകാരം വട്ടവിവട്ടവസേന അനുലോമപടിലോമതോ സമ്മസന്തസ്സ ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ഉദകപരിയന്തം കത്വാ ദ്വാദസക്ഖത്തും സമ്പകമ്പി.

മഹാപുരിസേ പന ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഉന്നാദേത്വാ അരുണുഗ്ഗമനവേലായ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝന്തേ ¶ സകലദസസഹസ്സീ ലോകധാതു അലങ്കതപടിയത്താ അഹോസി. പാചീനചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഉസ്സാപിതാനം ധജാനം പടാകാനം രംസിയോ പച്ഛിമചക്കവാളമുഖവട്ടിയം പഹരന്തി, തഥാ പച്ഛിമചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഉസ്സാപിതാനം പാചീനചക്കവാളമുഖവട്ടിയം, ദക്ഖിണചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഉസ്സാപിതാനം ഉത്തരചക്കവാളമുഖവട്ടിയം, ഉത്തരചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഉസ്സാപിതാനം ¶ ദക്ഖിണചക്കവാളമുഖവട്ടിയം പഹരന്തി, പഥവിതലേ ഉസ്സാപിതാനം പന ധജാനം പടാകാനം ബ്രഹ്മലോകം ആഹച്ച അട്ഠംസു, ബ്രഹ്മലോകേ ബദ്ധാനം പഥവിതലേ പതിട്ഠഹിംസു, ദസസഹസ്സചക്കവാളേസു പുപ്ഫൂപഗരുക്ഖാ പുപ്ഫം ഗണ്ഹിംസു, ഫലൂപഗരുക്ഖാ ഫലപിണ്ഡീഭാരഭരിതാ അഹേസും. ഖന്ധേസു ഖന്ധപദുമാനി പുപ്ഫിംസു, സാഖാസു സാഖാപദുമാനി, ലതാസു ലതാപദുമാനി, ആകാസേ ഓലമ്ബകപദുമാനി, സിലാതലാനി ഭിന്ദിത്വാ ഉപരൂപരി സത്ത സത്ത ഹുത്വാ ദണ്ഡകപദുമാനി ഉട്ഠഹിംസു. ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു വട്ടേത്വാ വിസ്സട്ഠമാലാഗുളാ വിയ സുസന്ഥതപുപ്ഫസന്ഥാരോ വിയ ച അഹോസി. ചക്കവാളന്തരേസു അട്ഠയോജനസഹസ്സലോകന്തരികാ സത്തസൂരിയപ്പഭായപി അനോഭാസിതപുബ്ബാ ഏകോഭാസാ അഹേസും, ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സഗമ്ഭീരോ മഹാസമുദ്ദോ മധുരോദകോ അഹോസി, നദിയോ നപ്പവത്തിംസു, ജച്ചന്ധാ രൂപാനി പസ്സിംസു, ജാതിബധിരാ സദ്ദം സുണിംസു, ജാതിപീഠസപ്പിനോ പദസാ ഗച്ഛിംസു, അന്ദുബന്ധനാദീനി ഛിജ്ജിത്വാ പതിംസു.

ഏവം അപരിമാണേന സിരിവിഭവേന പൂജിയമാനോ മഹാപുരിസോ അനേകപ്പകാരേസു അച്ഛരിയധമ്മേസു പാതുഭൂതേസു സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝിത്വാ സബ്ബബുദ്ധാനം അവിജഹിതം ഉദാനം ഉദാനേസി –

‘‘അനേകജാതിസംസാരം ¶ , സന്ധാവിസ്സം അനിബ്ബിസം;

ഗഹകാരം ഗവേസന്തോ, ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനം.

‘‘ഗഹകാരക ദിട്ഠോസി, പുന ഗേഹം ന കാഹസി;

സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാ, ഗഹകൂടം വിസങ്ഖതം;

വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തം, തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി. (ധ. പ. ൧൫൩-൧൫൪);

ഇതി ¶ തുസിതപുരതോ പട്ഠായ യാവ അയം ബോധിമണ്ഡേ സബ്ബഞ്ഞുതപ്പത്തി, ഏത്തകം ഠാനം അവിദൂരേനിദാനം നാമാതി വേദിതബ്ബം.

അവിദൂരേനിദാനകഥാ നിട്ഠിതാ.

൩. സന്തികേനിദാനകഥാ

‘‘സന്തികേനിദാനം ¶ പന ‘ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. വേസാലിയം വിഹരതി മഹാവനേ കൂടാഗാരസാലായ’ന്തി ഏവം തേസു തേസു ഠാനേസു വിഹരതോ തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേയേവ ലബ്ഭതീ’’തി വുത്തം. കിഞ്ചാപി ഏവം വുത്തം, അഥ ഖോ പന തമ്പി ആദിതോ പട്ഠായ ഏവം വേദിതബ്ബം – ഉദാനം ഉദാനേത്വാ ജയപല്ലങ്കേ നിസിന്നസ്സ ഹി ഭഗവതോ ഏതദഹോസി ‘‘അഹം കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി ഇമസ്സ പല്ലങ്കസ്സ കാരണാ സന്ധാവിം, ഏത്തകം മേ കാലം ഇമസ്സേവ പല്ലങ്കസ്സ കാരണാ അലങ്കതസീസം ഗീവായ ഛിന്ദിത്വാ ദിന്നം, സുഅഞ്ജിതാനി അക്ഖീനി ഹദയമംസഞ്ച ഉബ്ബട്ടേത്വാ ദിന്നം, ജാലീകുമാരസദിസാ പുത്താ കണ്ഹാജിനകുമാരിസദിസാ ധീതരോ മദ്ദീദേവിസദിസാ ഭരിയായോ ച പരേസം ദാസത്ഥായ ദിന്നാ, അയം മേ പല്ലങ്കോ ജയപല്ലങ്കോ വരപല്ലങ്കോ ച. ഏത്ഥ മേ നിസിന്നസ്സ സങ്കപ്പാ പരിപുണ്ണാ, ന താവ ഇതോ ഉട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി അനേകകോടിസതസഹസ്സാ സമാപത്തിയോ സമാപജ്ജന്തോ സത്താഹം തത്ഥേവ നിസീദി. യം സന്ധായ വുത്തം ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ സത്താഹം ഏകപല്ലങ്കേന നിസീദി വിമുത്തിസുഖപടിസംവേദീ’’തി (ഉദാ. ൧; മഹാവ. ൧).

അഥ ഏകച്ചാനം ദേവതാനം ‘‘അജ്ജാപി നൂന സിദ്ധത്ഥസ്സ കത്തബ്ബകിച്ചം അത്ഥി, പല്ലങ്കസ്മിഞ്ഹി ആലയം ന വിജഹതീ’’തി പരിവിതക്കോ ഉദപാദി. സത്ഥാ ദേവതാനം ¶ പരിവിതക്കം ഞത്വാ താസം വിതക്കവൂപസമനത്ഥം വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ യമകപാടിഹാരിയം ദസ്സേസി. മഹാബോധിമണ്ഡസ്മിഞ്ഹി കതപാടിഹാരിയഞ്ച, ഞാതിസമാഗമേ കതപാടിഹാരിയഞ്ച, പാഥികപുത്തസമാഗമേ കതപാടിഹാരിയഞ്ച, സബ്ബം കണ്ഡമ്ബരുക്ഖമൂലേ യമകപാടിഹാരിയസദിസം അഹോസി.

ഏവം സത്ഥാ ഇമിനാ പാടിഹാരിയേന ദേവതാനം വിതക്കം വൂപസമേത്വാ പല്ലങ്കതോ ഈസകം പാചീനനിസ്സിതേ ഉത്തരദിസാഭാഗേ ഠത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം വത മേ പല്ലങ്കേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിദ്ധ’’ന്തി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച പൂരിതാനം പാരമീനം ഫലാധിഗമട്ഠാനം പല്ലങ്കം ബോധിരുക്ഖഞ്ച അനിമിസേഹി അക്ഖീഹി ഓലോകയമാനോ സത്താഹം വീതിനാമേസി, തം ഠാനം അനിമിസചേതിയം നാമ ജാതം. അഥ പല്ലങ്കസ്സ ച ഠിതട്ഠാനസ്സ ച അന്തരാ ചങ്കമം മാപേത്വാ പുരത്ഥിമപച്ഛിമതോ ആയതേ രതനചങ്കമേ ¶ ചങ്കമന്തോ സത്താഹം വീതിനാമേസി, തം ഠാനം രതനചങ്കമചേതിയം നാമ ജാതം.

ചതുത്ഥേ പന സത്താഹേ ബോധിതോ പച്ഛിമുത്തരദിസാഭാഗേ ദേവതാ രതനഘരം മാപയിംസു, തത്ഥ പല്ലങ്കേന ¶ നിസീദിത്വാ അഭിധമ്മപിടകം വിസേസതോ ചേത്ഥ അനന്തനയം സമന്തപട്ഠാനം വിചിനന്തോ സത്താഹം വീതിനാമേസി. ആഭിധമ്മികാ പനാഹു ‘‘രതനഘരം നാമ ന സത്തരതനമയം ഗേഹം, സത്തന്നം പന പകരണാനം സമ്മസിതട്ഠാനം ‘രതനഘര’ന്തി വുച്ചതീ’’തി. യസ്മാ പനേത്ഥ ഉഭോപേതേ പരിയായാ യുജ്ജന്തി, തസ്മാ ഉഭയമ്പേതം ഗഹേതബ്ബമേവ. തതോ പട്ഠായ പന തം ഠാനം രതനഘരചേതിയം നാമ ജാതം. ഏവം ബോധിസമീപേയേവ ചത്താരി സത്താഹാനി വീതിനാമേത്വാ പഞ്ചമേ സത്താഹേ ബോധിരുക്ഖമൂലാ യേന അജപാലനിഗ്രോധോ തേനുപസങ്കമി, തത്രാപി ധമ്മം വിചിനന്തോയേവ വിമുത്തിസുഖം പടിസംവേദേന്തോ നിസീദി.

തസ്മിം സമയേ മാരോ ദേവപുത്തോ ‘‘ഏത്തകം കാലം അനുബന്ധന്തോ ഓതാരാപേക്ഖോപി ഇമസ്സ ന കിഞ്ചി ഖലിതം അദ്ദസം, അതിക്കന്തോദാനി ഏസ മമ വസ’’ന്തി ദോമനസ്സപ്പത്തോ മഹാമഗ്ഗേ നിസീദിത്വാ സോളസ കാരണാനി ചിന്തേന്തോ ഭൂമിയം സോളസ ലേഖാ കഡ്ഢി – ‘‘അഹം ഏസോ വിയ ദാനപാരമിം ന പൂരേസിം, തേനമ്ഹി ഇമിനാ സദിസോ ന ജാതോ’’തി ഏകം ലേഖം കഡ്ഢി. തഥാ ‘‘അഹം ഏസോ വിയ സീലപാരമിം, നേക്ഖമ്മപാരമിം, പഞ്ഞാപാരമിം, വീരിയപാരമിം, ഖന്തിപാരമിം, സച്ചപാരമിം, അധിട്ഠാനപാരമിം, മേത്താപാരമിം, ഉപേക്ഖാപാരമിം ന പൂരേസിം ¶ , തേനമ്ഹി ഇമിനാ സദിസോ ന ജാതോ’’തി ദസമം ലേഖം കഡ്ഢി. തഥാ ‘‘അഹം ഏസോ വിയ അസാധാരണസ്സ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണസ്സ പടിവേധായ ഉപനിസ്സയഭൂതാ ദസ പാരമിയോ ന പൂരേസിം, തേനമ്ഹി ഇമിനാ സദിസോ ന ജാതോ’’തി ഏകാദസമം ലേഖം കഡ്ഢി. തഥാ ‘‘അഹം ഏസോ വിയ അസാധാരണസ്സ ആസയാനുസയഞാണസ്സ, മഹാകരുണാസമാപത്തിഞാണസ്സ, യമകപാടിഹീരഞാണസ്സ, അനാവരണഞാണസ്സ, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ പടിവേധായ ഉപനിസ്സയഭൂതാ ദസ പാരമിയോ ന പൂരേസിം, തേനമ്ഹി ഇമിനാ സദിസോ ന ജാതോ’’തി സോളസമം ലേഖം കഡ്ഢി. ഏവം ഇമേഹി കാരണേഹി മഹാമഗ്ഗേ സോളസ ലേഖാ കഡ്ഢമാനോ നിസീദി.

തസ്മിം സമയേ തണ്ഹാ, അരതി, രഗാതി തിസ്സോ മാരധീതരോ ‘‘പിതാ നോ ന പഞ്ഞായതി, കഹം നു ഖോ ഏതരഹീ’’തി ഓലോകയമാനാ തം ദോമനസ്സപ്പത്തം ഭൂമിം വിലേഖമാനം നിസിന്നം ദിസ്വാ പിതു സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘കസ്മാ, താത, ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ’’തി പുച്ഛിംസു. അമ്മാ, അയം മഹാസമണോ മയ്ഹം വസം അതിക്കന്തോ, ഏത്തകം കാലം ഓലോകേന്തോ ഓതാരമസ്സ ദട്ഠും നാസക്ഖിം, തേനാഹം ദുക്ഖീ ദുമ്മനോതി. യദി ¶ ഏവം മാ ചിന്തയിത്ഥ, മയമേതം അത്തനോ വസേ കത്വാ ആദായ ആഗമിസ്സാമാതി. ന സക്കാ, അമ്മാ, ഏസോ കേനചി വസേ കാതും, അചലായ സദ്ധായ പതിട്ഠിതോ ഏസോ പുരിസോതി. ‘‘താത മയം ഇത്ഥിയോ നാമ ഇദാനേവ നം രാഗപാസാദീഹി ബന്ധിത്വാ ആനേസ്സാമ, തുമ്ഹേ മാ ചിന്തയിത്ഥാ’’തി ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പാദേ തേ സമണ പരിചാരേമാ’’തി ആഹംസു. ഭഗവാ ¶ വ താസം വചനം മനസി അകാസി, ന അക്ഖീനി ഉമ്മീലേത്വാ ഓലോകേസി, അനുത്തരേ ഉപധിസങ്ഖയേ വിമുത്തമാനസോ വിവേകസുഖഞ്ഞേവ അനുഭവന്തോ നിസീദി.

പുന മാരധീതരോ ‘‘ഉച്ചാവചാ ഖോ പുരിസാനം അധിപ്പായാ, കേസഞ്ചി കുമാരികാസു പേമം ഹോതി, കേസഞ്ചി പഠമവയേ ഠിതാസു, കേസഞ്ചി മജ്ഝിമവയേ ഠിതാസു, യംനൂന മയം നാനപ്പകാരേഹി രൂപേഹി പലോഭേയ്യാമാ’’തി ഏകമേകാ കുമാരിവണ്ണാദിവസേന സതം സതം അത്തഭാവേ അഭിനിമ്മിനിത്വാ കുമാരിയോ, അവിജാതാ, സകിംവിജാതാ, ദുവിജാതാ, മജ്ഝിമിത്ഥിയോ, മഹിത്ഥിയോ ച ഹുത്വാ ഛക്ഖത്തും ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പാദേ തേ സമണ പരിചാരേമാ’’തി ആഹംസു. തമ്പി ഭഗവാ ന മനസാകാസി, യഥാ തം അനുത്തരേ ഉപധിസങ്ഖയേവ വിമുത്തോ. കേചി പനാചരിയാ വദന്തി ‘‘താ മഹിത്ഥിഭാവേന ¶ ഉപഗതാ ദിസ്വാ ഭഗവാ ‘ഏവമേവം ഏതാ ഖണ്ഡദന്താ പലിതകേസാ ഹോന്തൂ’തി അധിട്ഠാസീ’’തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം. ന ഹി സത്ഥാ ഏവരൂപം അധിട്ഠാനം കരോതി. ഭഗവാ പന ‘‘അപേഥ തുമ്ഹേ, കിം ദിസ്വാ ഏവം വായമഥ, ഏവരൂപം നാമ അവീതരാഗാദീനം പുരതോ കാതും യുത്തം, തഥാഗതസ്സ പന രാഗോ പഹീനോ, ദോസോ പഹീനോ, മോഹോ പഹീനോ’’തി അത്തനോ കിലേസപ്പഹാനം ആരബ്ഭ –

‘‘യസ്സ ജിതം നാവജീയതി, ജിതമസ്സ നോയാതി കോചി ലോകേ;

തം ബുദ്ധമനന്തഗോചരം, അപദം കേന പദേന നേസ്സഥ.

‘‘യസ്സ ജാലിനീ വിസത്തികാ, തണ്ഹാ നത്ഥി കുഹിഞ്ചി നേതവേ;

തം ബുദ്ധമനന്തഗോചരം, അപദം കേന പദേന നേസ്സഥാ’’തി. (ധ. പ. ൧൭൯-൧൮൦) –

ഇമാ ധമ്മപദേ ബുദ്ധവഗ്ഗേ ദ്വേ ഗാഥാ വദന്തോ ധമ്മം കഥേസി. താ ‘‘സച്ചം കിര നോ പിതാ അവോച, അരഹം സുഗതോ ലോകേ ന രാഗേന സുവാനയോ’’തിആദീനി ¶ വത്വാ പിതു സന്തികം അഗമംസു.

ഭഗവാപി തത്ഥ സത്താഹം വീതിനാമേത്വാ മുചലിന്ദമൂലം അഗമാസി. തത്ഥ സത്താഹവദ്ദലികായ ഉപ്പന്നായ സീതാദിപടിബാഹനത്ഥം മുചലിന്ദേന നാഗരാജേന സത്തക്ഖത്തും ഭോഗേഹി പരിക്ഖിത്തോ അസമ്ബാധായ ഗന്ധകുടിയം വിഹരന്തോ വിയ വിമുത്തിസുഖം പടിസംവേദിയമാനോ സത്താഹം വീതിനാമേത്വാ രാജായതനം ഉപസങ്കമി, തത്ഥാപി വിമുത്തിസുഖം പടിസംവേദിയമാനോയേവ നിസീദി. ഏത്താവതാ സത്ത സത്താഹാനി ¶ പരിപുണ്ണാനി. ഏത്ഥന്തരേ നേവ മുഖധോവനം, ന സരീരപടിജഗ്ഗനം, ന ആഹാരകിച്ചം അഹോസി, ഝാനസുഖഫലസുഖേനേവ വീതിനാമേസി.

അഥസ്സ തസ്മിം സത്തസത്താഹമത്ഥകേ ഏകൂനപഞ്ഞാസതിമേ ദിവസേ തത്ഥ നിസിന്നസ്സ ‘‘മുഖം ധോവിസ്സാമീ’’തി ചിത്തം ഉദപാദി. സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ അഗദഹരീടകം ആഹരിത്വാ അദാസി, സത്ഥാ തം പരിഭുഞ്ജി, തേനസ്സ സരീരവളഞ്ജം അഹോസി. അഥസ്സ സക്കോയേവ നാഗലതാദന്തകട്ഠഞ്ചേവ മുഖധോവനഉദകഞ്ച ¶ അദാസി. സത്ഥാ തം ദന്തകട്ഠം ഖാദിത്വാ അനോതത്തദഹോദകേന മുഖം ധോവിത്വാ തത്ഥേവ രാജായതനമൂലേ നിസീദി.

തസ്മിം സമയേ തപുസ്സഭല്ലികാ നാമ ദ്വേ വാണിജാ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി ഉക്കലാജനപദാ മജ്ഝിമദേസം ഗച്ഛന്താ അത്തനോ ഞാതിസാലോഹിതായ ദേവതായ സകടാനി സന്നിരുമ്ഭിത്വാ സത്ഥു ആഹാരസമ്പാദനേ ഉസ്സാഹിതാ മന്ഥഞ്ച മധുപിണ്ഡികഞ്ച ആദായ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതു നോ, ഭന്തേ, ഭഗവാ ഇമം ആഹാരം അനുകമ്പം ഉപാദായാ’’തി സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ അട്ഠംസു. ഭഗവാ പായാസപടിഗ്ഗഹണദിവസേയേവ പത്തസ്സ അന്തരഹിതത്താ ‘‘ന ഖോ തഥാഗതാ ഹത്ഥേസു പടിഗ്ഗണ്ഹന്തി, കിമ്ഹി നു ഖോ അഹം പടിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേസി. അഥസ്സ ചിത്തം ഞത്വാ ചതൂഹി ദിസാഹി ചത്താരോ മഹാരാജാനോ ഇന്ദനീലമണിമയേ പത്തേ ഉപനാമേസും, ഭഗവാ തേ പടിക്ഖിപി. പുന മുഗ്ഗവണ്ണസേലമയേ ചത്താരോ പത്തേ ഉപനാമേസും. ഭഗവാ ചതുന്നമ്പി ദേവപുത്താനം അനുകമ്പായ ചത്താരോപി പത്തേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഉപരൂപരി ഠപേത്വാ ‘‘ഏകോ ഹോതൂ’’തി അധിട്ഠാസി, ചത്താരോപി മുഖവട്ടിയം പഞ്ഞായമാനലേഖാ ഹുത്വാ മജ്ഝിമേന പമാണേന ഏകത്തം ഉപഗമിംസു. ഭഗവാ തസ്മിം പച്ചഗ്ഘേ സേലമയേ പത്തേ ആഹാരം പടിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിത്വാ അനുമോദനം അകാസി. ദ്വേ ഭാതരോ വാണിജാ ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച സരണം ഗന്ത്വാ ¶ ദ്വേവാചികാ ഉപാസകാ അഹേസും. അഥ നേസം ‘‘ഏകം നോ, ഭന്തേ, പരിചരിതബ്ബട്ഠാനം ദേഥാ’’തി വദന്താനം ദക്ഖിണഹത്ഥേന അത്തനോ സീസം പരാമസിത്വാ കേസധാതുയോ അദാസി. തേ അത്തനോ നഗരേ താ ധാതുയോ സുവണ്ണസമുഗ്ഗസ്സ അന്തോ പക്ഖിപിത്വാ ചേതിയം പതിട്ഠാപേസും.

സമ്മാസമ്ബുദ്ധോപി ഖോ തതോ ഉട്ഠായ പുന അജപാലനിഗ്രോധമേവ ഗന്ത്വാ നിഗ്രോധമൂലേ നിസീദി. അഥസ്സ തത്ഥ നിസിന്നമത്തസ്സേവ അത്തനാ അധിഗതസ്സ ധമ്മസ്സ ഗമ്ഭീരതം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ സബ്ബബുദ്ധാനം ആചിണ്ണോ ‘‘അധിഗതോ ഖോ മ്യായം ധമ്മോ’’തി പരേസം ധമ്മം അദേസേതുകമ്യതാകാരപവത്തോ വിതക്കോ ഉദപാദി. അഥ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി ‘‘നസ്സതി വത ഭോ ലോകോ, വിനസ്സതി വത ഭോ ലോകോ’’തി ദസഹി ചക്കവാളസഹസ്സേഹി സക്കസുയാമസന്തുസിതസുനിമ്മിതവസവത്തിമഹാബ്രഹ്മാനോ ¶ ആദായ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ദേസേതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ ധമ്മ’’ന്തിആദിനാ നയേന ധമ്മദേസനം ആയാചി.

സത്ഥാ ¶ തസ്സ പടിഞ്ഞം ദത്വാ ‘‘കസ്സ നു ഖോ അഹം പഠമം ധമ്മം ദേസേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേന്തോ ‘‘ആളാരോ പണ്ഡിതോ, സോ ഇമം ധമ്മം ഖിപ്പം ആജാനിസ്സതീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ പുന ഓലോകേന്തോ തസ്സ സത്താഹകാലകതഭാവം ഞത്വാ ഉദകം ആവജ്ജേസി. തസ്സാപി അഭിദോസകാലകതഭാവം ഞത്വാ ‘‘ബഹൂപകാരാ ഖോ മേ പഞ്ചവഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ’’തി പഞ്ചവഗ്ഗിയേ ആരബ്ഭ മനസികാരം കത്വാ ‘‘കഹം നു ഖോ തേ ഏതരഹി വിഹരന്തീ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ‘‘ബാരാണസിയം ഇസിപതനേ മിഗദായേ’’തി ഞത്വാ ‘‘തത്ഥ ഗന്ത്വാ ധമ്മചക്കം പവത്തേസ്സാമീ’’തി കതിപാഹം ബോധിമണ്ഡസാമന്തായേവ പിണ്ഡായ ചരന്തോ വിഹരിത്വാ ആസാള്ഹിപുണ്ണമാസിയം ‘‘ബാരാണസിം ഗമിസ്സാമീ’’തി ചാതുദ്ദസിയം പച്ചൂസസമയേ വിഭാതായ രത്തിയാ കാലസ്സേവ പത്തചീവരമാദായ അട്ഠാരസയോജനമഗ്ഗം പടിപന്നോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഉപകം നാമ ആജീവകം ദിസ്വാ തസ്സ അത്തനോ ബുദ്ധഭാവം ആചിക്ഖിത്വാ തം ദിവസംയേവ സായന്ഹസമയേ ഇസിപതനം അഗമാസി.

പഞ്ചവഗ്ഗിയാ ഥേരാ തഥാഗതം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘അയം ആവുസോ സമണോ ഗോതമോ പച്ചയബാഹുല്ലായ ആവത്തിത്വാ പരിപുണ്ണകായോ പീണിന്ദ്രിയോ സുവണ്ണവണ്ണോ ഹുത്വാ ആഗച്ഛതി, ഇമസ്സ അഭിവാദനാദീനി ന കരിസ്സാമ, മഹാകുലപസുതോ ഖോ പനേസ ആസനാഭിഹാരം അരഹതി, തേനസ്സ ആസനമത്തം പഞ്ഞാപേസ്സാമാ’’തി കതികം അകംസു. ഭഗവാ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ ചിത്താചാരം ജാനനസമത്ഥേന ഞാണേന ‘‘കിം നു ഖോ ഇമേ ചിന്തയിംസൂ’’തി ആവജ്ജേത്വാ ചിത്തം അഞ്ഞാസി. അഥ നേ സബ്ബദേവമനുസ്സേസു അനോദിസ്സകവസേന ഫരണസമത്ഥം ¶ മേത്തചിത്തം സങ്ഖിപിത്വാ ഓദിസ്സകവസേന മേത്തചിത്തേന ഫരി. തേ ഭഗവതാ മേത്തചിത്തേന ഫുട്ഠാ തഥാഗതേ ഉപസങ്കമന്തേ സകായ കതികായ സണ്ഠാതും അസക്കോന്താ അഭിവാദനപച്ചുട്ഠാനാദീനി സബ്ബകിച്ചാനി അകംസു, സമ്മാസമ്ബുദ്ധഭാവം പനസ്സ അജാനമാനാ കേവലം നാമേന ച ആവുസോവാദേന ച സമുദാചരന്തി.

അഥ നേ ഭഗവാ ‘‘മാ വോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതം നാമേന ച ആവുസോവാദേന ച സമുദാചരഥ, അരഹം, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി അത്തനോ ബുദ്ധഭാവം സഞ്ഞാപേത്വാ പഞ്ഞത്തേ വരബുദ്ധാസനേ നിസിന്നോ ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തയോഗേ വത്തമാനേ അട്ഠാരസഹി ബ്രഹ്മകോടീഹി പരിവുതോ പഞ്ചവഗ്ഗിയേ ¶ ഥേരേ ആമന്തേത്വാ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനസുത്തന്തം ദേസേസി. തേസു അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരോ ദേസനാനുസാരേന ഞാണം പേസേന്തോ സുത്തപരിയോസാനേ അട്ഠാരസഹി ബ്രഹ്മകോടീഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി. സത്ഥാ തത്ഥേവ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ പുനദിവസേ വപ്പത്ഥേരം ഓവദന്തോ വിഹാരേയേവ ¶ നിസീദി, സേസാ ചത്താരോ പിണ്ഡായ ചരിംസു. വപ്പത്ഥേരോ പുബ്ബണ്ഹേയേവ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി. ഏതേനേവ ഉപായേന പുനദിവസേ ഭദ്ദിയത്ഥേരം, പുനദിവസേ മഹാനാമത്ഥേരം, പുനദിവസേ അസ്സജിത്ഥേരന്തി സബ്ബേ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപേത്വാ പഞ്ചമിയം പക്ഖസ്സ പഞ്ചപി ജനേ സന്നിപാതേത്വാ അനത്തലക്ഖണസുത്തന്തം (സം. നി. ൩.൫൯; മഹാവ. ൨൦ ആദയോ) ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ പഞ്ചപി ഥേരാ അരഹത്തഫലേ പതിട്ഠഹിംസു. അഥ സത്ഥാ യസകുലപുത്തസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ തം രത്തിഭാഗേ നിബ്ബിജ്ജിത്വാ ഗേഹം പഹായ നിക്ഖന്തം ‘‘ഏഹി യസാ’’തി പക്കോസിത്വാ തസ്മിംയേവ രത്തിഭാഗേ സോതാപത്തിഫലേ, പുനദിവസേ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ, അപരേപി തസ്സ സഹായകേ ചതുപണ്ണാസ ജനേ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബാജേത്വാ അരഹത്തം പാപേസി.

ഏവം ലോകേ ഏകസട്ഠിയാ അരഹന്തേസു ജാതേസു സത്ഥാ വുത്ഥവസ്സോ പവാരേത്വാ ‘‘ചരഥ, ഭിക്ഖവേ, ചാരിക’’ന്തി സട്ഠി ഭിക്ഖൂ ദിസാസു പേസേത്വാ സയം ഉരുവേലം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ കപ്പാസികവനസണ്ഡേ തിംസ ജനേ ഭദ്ദവഗ്ഗിയകുമാരേ വിനേസി. തേസു സബ്ബപച്ഛിമകോ സോതാപന്നോ, സബ്ബുത്തമോ അനാഗാമീ അഹോസി. തേപി സബ്ബേ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേനേവ പബ്ബാജേത്വാ ദിസാസു പേസേത്വാ ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ അഡ്ഢുഡ്ഢാനി പാടിഹാരിയസഹസ്സാനി ദസ്സേത്വാ ഉരുവേലകസ്സപാദയോ സഹസ്സജടിലപരിവാരേ തേഭാതികജടിലേ വിനേത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേനേവ പബ്ബാജേത്വാ ഗയാസീസേ നിസീദാപേത്വാ ആദിത്തപരിയായദേസനായ (മഹാവ. ൫൪) അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ തേന അരഹന്തസഹസ്സേന പരിവുതോ ‘‘ബിമ്ബിസാരരഞ്ഞോ ദിന്നം പടിഞ്ഞം ¶ മോചേസ്സാമീ’’തി രാജഗഹം ഗന്ത്വാ നഗരൂപചാരേ ലട്ഠിവനുയ്യാനം അഗമാസി. രാജാ ഉയ്യാനപാലസ്സ സന്തികാ ‘‘സത്ഥാ ആഗതോ’’തി സുത്വാ ദ്വാദസനഹുതേഹി ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേഹി പരിവുതോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ¶ ചക്കവിചിത്തതലേസു സുവണ്ണപട്ടവിതാനം വിയ പഭാസമുദയം വിസ്സജ്ജന്തേസു തഥാഗതസ്സ പാദേസു സിരസാ നിപതിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി സദ്ധിം പരിസായ.

അഥ ഖോ തേസം ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാനം ഏതദഹോസി ‘‘കിം നു ഖോ മഹാസമണോ ഉരുവേലകസ്സപേ ബ്രഹ്മചരിയം ചരതി, ഉദാഹു ഉരുവേലകസ്സപോ മഹാസമണേ’’തി. ഭഗവാ തേസം ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ ഥേരം ഗാഥായ അജ്ഝഭാസി –

‘‘കിമേവ ദിസ്വാ ഉരുവേലവാസി, പഹാസി അഗ്ഗിം കിസകോ വദാനോ;

പുച്ഛാമി തം കസ്സപ ഏതമത്ഥം, കഥം പഹീനം തവ അഗ്ഗിഹുത്ത’’ന്തി. (മഹാവ. ൫൫);

ഥേരോപി ¶ ഭഗവതോ അധിപ്പായം വിദിത്വാ –

‘‘രൂപേ ച സദ്ദേ ച അഥോ രസേ ച, കാമിത്ഥിയോ ചാഭിവദന്തി യഞ്ഞാ;

ഏതം മലന്തി ഉപധീസു ഞത്വാ, തസ്മാ ന യിട്ഠേ ന ഹുതേ അരഞ്ജി’’ന്തി. (മഹാവ. ൫൫) –

ഇമം ഗാഥം വത്വാ അത്തനോ സാവകഭാവപകാസനത്ഥം തഥാഗതസ്സ പാദപിട്ഠേ സീസം ഠപേത്വാ ‘‘സത്ഥാ മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ, സാവകോഹമസ്മീ’’തി വത്വാ ഏകതാലം ദ്വിതാലം തിതാലന്തി യാവ സത്തതാലപ്പമാണം സത്തക്ഖത്തും വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഓരുയ്ഹ തഥാഗതം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. തം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ മഹാജനോ ‘‘അഹോ മഹാനുഭാവാ ബുദ്ധാ, ഏവം ഥാമഗതദിട്ഠികോ നാമ ‘അരഹാ’തി മഞ്ഞമാനോ ഉരുവേലകസ്സപോപി ദിട്ഠിജാലം ഭിന്ദിത്വാ തഥാഗതേന ദമിതോ’’തി സത്ഥു ഗുണകഥംയേവ കഥേസി. ഭഗവാ ‘‘നാഹം ഇദാനിയേവ ഉരുവേലകസ്സപം ദമേമി, അതീതേപി ഏസ മയാ ദമിതോയേവാ’’തി വത്വാ ഇമിസ്സാ അട്ഠുപ്പത്തിയാ മഹാനാരദകസ്സപജാതകം (ജാ. ൨.൨൨.൫൪൫ ആദയോ) കഥേത്വാ ചത്താരി സച്ചാനി പകാസേസി. മഗധരാജാ ഏകാദസഹി നഹുതേഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി, ഏകം നഹുതം ഉപാസകത്തം പടിവേദേസി. രാജാ ¶ സത്ഥു സന്തികേ നിസിന്നോയേവ പഞ്ച അസ്സാസകേ പവേദേത്വാ ¶ സരണം ഗന്ത്വാ സ്വാതനായ നിമന്തേത്വാ ആസനാ വുട്ഠായ ഭഗവന്തം പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി.

പുനദിവസേ യേഹി ച ഭഗവാ ദിട്ഠോ, യേഹി ച അദിട്ഠോ, സബ്ബേപി രാജഗഹവാസിനോ അട്ഠാരസകോടിസങ്ഖാ മനുസ്സാ തഥാഗതം ദട്ഠുകാമാ പാതോവ രാജഗഹതോ ലട്ഠിവനുയ്യാനം അഗമംസു. തിഗാവുതോ മഗ്ഗോ നപ്പഹോസി, സകലലട്ഠിവനുയ്യാനം നിരന്തരം ഫുടം അഹോസി. മഹാജനോ ദസബലസ്സ രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്തം അത്തഭാവം പസ്സന്തോ തിത്തിം കാതും നാസക്ഖി. വണ്ണഭൂമി നാമേസാ. ഏവരൂപേസു ഹി ഠാനേസു തഥാഗതസ്സ ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനാദിപ്പഭേദാ സബ്ബാപി രൂപകായസിരീ വണ്ണേതബ്ബാ. ഏവം രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്തം ദസബലസ്സ സരീരം പസ്സമാനേന മഹാജനേന നിരന്തരം ഫുടേ ഉയ്യാനേ ച മഗ്ഗേ ച ഏകഭിക്ഖുസ്സപി നിക്ഖമനോകാസോ നാഹോസി. തം ദിവസം കിര ഭഗവാ ഛിന്നഭത്തോ ഭവേയ്യ, തം മാ അഹോസീതി സക്കസ്സ നിസിന്നാസനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സോ ആവജ്ജമാനോ തം കാരണം ഞത്വാ മാണവകവണ്ണം അഭിനിമ്മിനിത്വാ ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘപടിസംയുത്താ ഥുതിയോ വദമാനോ ദസബലസ്സ പുരതോ ഓതരിത്വാ ദേവതാനുഭാവേന ഓകാസം കത്വാ –

‘‘ദന്തോ ദന്തേഹി സഹ പുരാണജടിലേഹി, വിപ്പമുത്തോ വിപ്പമുത്തേഹി;

സിങ്ഗീനിക്ഖസവണ്ണോ, രാജഗഹം പാവിസി ഭഗവാ.

‘‘മുത്തോ ¶ മുത്തേഹി സഹ പുരാണജടിലേഹി, വിപ്പമുത്തോ വിപ്പമുത്തേഹി;

സിങ്ഗീനിക്ഖസവണ്ണോ, രാജഗഹം പാവിസി ഭഗവാ.

‘‘തിണ്ണോ തിണ്ണേഹി സഹ പുരാണജടിലേഹി, വിപ്പമുത്തോ വിപ്പമുത്തേഹി;

സിങ്ഗീനിക്ഖസവണ്ണോ, രാജഗഹം പാവിസി ഭഗവാ.

‘‘ദസവാസോ ¶ ദസബലോ, ദസധമ്മവിദൂ ദസഭി ചുപേതോ;

സോ ദസസതപരിവാരോ, രാജഗഹം പാവിസി ഭഗവാ’’തി. (മഹാവ. ൫൮) –

ഇമാഹി ഗാഥാഹി സത്ഥു വണ്ണം വദമാനോ പുരതോ പായാസി. തദാ മഹാജനോ മാണവകസ്സ രൂപസിരിം ദിസ്വാ ‘‘അതിവിയ അഭിരൂപോ അയം മാണവകോ, ന ഖോ പന അമ്ഹേഹി ദിട്ഠപുബ്ബോ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘കുതോ അയം മാണവകോ, കസ്സ വായ’’ന്തി ആഹ. തം സുത്വാ മാണവോ –

‘‘യോ ധീരോ സബ്ബധി ദന്തോ, സുദ്ധോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ;

അരഹം സുഗതോ ലോകേ, തസ്സാഹം പരിചാരകോ’’തി. (മഹാവ. ൫൮) – ഗാഥമാഹ;

സത്ഥാ സക്കേന കതോകാസം മഗ്ഗം പടിപജ്ജിത്വാ ഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവുതോ ¶ രാജഗഹം പാവിസി. രാജാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ സങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തീണി രതനാനി വിനാ വത്തിതും ന സക്ഖിസ്സാമി, വേലായ വാ അവേലായ വാ ഭഗവതോ സന്തികം ആഗമിസ്സാമി, ലട്ഠിവനുയ്യാനം നാമ അതിദൂരേ, ഇദം പന അമ്ഹാകം വേളുവനം നാമ ഉയ്യാനം നാതിദൂരേ നാച്ചാസന്നേ ഗമനാഗമനസമ്പന്നം ബുദ്ധാരഹം സേനാസനം. ഇദം മേ ഭഗവാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതൂ’’തി സുവണ്ണഭിങ്കാരേന പുപ്ഫഗന്ധവാസിതം മണിവണ്ണം ഉദകം ആദായ വേളുവനുയ്യാനം പരിച്ചജന്തോ ദസബലസ്സ ഹത്ഥേ ഉദകം പാതേസി. തസ്മിം ആരാമപടിഗ്ഗഹണേ ‘‘ബുദ്ധസാസനസ്സ മൂലാനി ഓതിണ്ണാനീ’’തി മഹാപഥവീ കമ്പി. ജമ്ബുദീപസ്മിഞ്ഹി ഠപേത്വാ വേളുവനം അഞ്ഞം മഹാപഥവിം കമ്പേത്വാ ഗഹിതസേനാസനം നാമ നത്ഥി. തമ്ബപണ്ണിദീപേപി ഠപേത്വാ മഹാവിഹാരം അഞ്ഞം പഥവിം കമ്പേത്വാ ഗഹിതസേനാസനം നാമ നത്ഥി. സത്ഥാ വേളുവനാരാമം പടിഗ്ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ അനുമോദനം കത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ വേളുവനം അഗമാസി.

തസ്മിം ഖോ പന സമയേ സാരിപുത്തോ ച മോഗ്ഗല്ലാനോ ചാതി ദ്വേ പരിബ്ബാജകാ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തി അമതം പരിയേസമാനാ. തേസു സാരിപുത്തോ അസ്സജിത്ഥേരം പിണ്ഡായ പവിട്ഠം ദിസ്വാ ¶ പസന്നചിത്തോ പയിരുപാസിത്വാ ¶ ‘‘യേ ധമ്മാ ഹേതുപ്പഭവാ’’തി ഗാഥം സുത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ അത്തനോ സഹായകസ്സ മോഗ്ഗല്ലാനപരിബ്ബാജകസ്സപി തമേവ ഗാഥം അഭാസി. സോപി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി. തേ ഉഭോപി ജനാ സഞ്ചയം ഓലോകേത്വാ അത്തനോ പരിസായ സദ്ധിം ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജിംസു. തേസു മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ സത്താഹേന അരഹത്തം പാപുണി, സാരിപുത്തത്ഥേരോ അഡ്ഢമാസേന. ഉഭോപി ച നേ സത്ഥാ അഗ്ഗസാവകട്ഠാനേ ഠപേസി. സാരിപുത്തത്ഥേരേന അരഹത്തപ്പത്തദിവസേയേവ സാവകസന്നിപാതം അകാസി.

തഥാഗതേ പന തസ്മിംയേവ വേളുവനുയ്യാനേ വിഹരന്തേ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ ‘‘പുത്തോ കിര മേ ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികം ചരിത്വാ പരമാഭിസമ്ബോധിം പത്വാ പവത്തവരധമ്മചക്കോ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വേളുവനേ വിഹരതീ’’തി സുത്വാ അഞ്ഞതരം അമച്ചം ആമന്തേസി ‘‘ഏഹി, ഭണേ, പുരിസസഹസ്സപരിവാരോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ മമ വചനേന ‘പിതാ വോ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ ദട്ഠുകാമോ’തി വത്വാ പുത്തം മേ ഗണ്ഹിത്വാ ഏഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘ഏവം, ദേവാ’’തി രഞ്ഞോ വചനം സിരസാ സമ്പടിച്ഛിത്വാ പുരിസസഹസ്സപരിവാരോ ഖിപ്പമേവ സട്ഠിയോജനമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ദസബലസ്സ ചതുപരിസമജ്ഝേ നിസീദിത്വാ ധമ്മദേസനാവേലായ വിഹാരം പാവിസി. സോ ‘‘തിട്ഠതു താവ രഞ്ഞോ പഹിതസാസന’’ന്തി പരിയന്തേ ഠിതോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ യഥാഠിതോവ സദ്ധിം പുരിസസഹസ്സേന ¶ അരഹത്തം പത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചി. ഭഗവാ ‘‘ഏഥ ഭിക്ഖവോ’’തി ഹത്ഥം പസാരേസി, സബ്ബേ തങ്ഖണംയേവ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ സട്ഠിവസ്സത്ഥേരാ വിയ അഹേസും. അരഹത്തം പത്തകാലതോ പട്ഠായ പന അരിയാ നാമ മജ്ഝത്താവ ഹോന്തീതി സോ രഞ്ഞാ പഹിതസാസനം ദസബലസ്സ ന കഥേസി. രാജാ ‘‘നേവ ഗതോ ആഗച്ഛതി, ന സാസനം സുയ്യതീ’’തി ‘‘ഏഹി, ഭണേ, ത്വം ഗച്ഛാഹീ’’തി തേനേവ നിയാമേന അഞ്ഞം അമച്ചം പേസേസി. സോപി ഗന്ത്വാ പുരിമനയേനേവ സദ്ധിം പരിസായ അരഹത്തം പത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. രാജാ ഏതേനേവ നിയാമേന പുരിസസഹസ്സപരിവാരേ നവ അമച്ചേ പേസേസി, സബ്ബേ അത്തനോ കിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ തുണ്ഹീഭൂതാ തത്ഥേവ വിഹരിംസു.

രാജാ ¶ സാസനമത്തമ്പി ആഹരിത്വാ ആചിക്ഖന്തം അലഭിത്വാ ചിന്തേസി ‘‘ഏത്തകാ ജനാ മയി സിനേഹാഭാവേന സാസനമത്തമ്പി ന പച്ചാഹരിംസു, കോ നു ഖോ മമ വചനം കരിസ്സതീ’’തി സബ്ബം രാജബലം ഓലോകേന്തോ കാളുദായിം അദ്ദസ. സോ കിര രഞ്ഞോ സബ്ബത്ഥസാധകോ അമച്ചോ അബ്ഭന്തരികോ അതിവിസ്സാസികോ ബോധിസത്തേന സദ്ധിം ഏകദിവസേ ജാതോ സഹപംസുകീളകോ സഹായോ. അഥ നം രാജാ ആമന്തേസി ‘‘താത, കാളുദായി അഹം മമ പുത്തം പസ്സിതുകാമോ നവ പുരിസസഹസ്സാനി പേസേസിം, ഏകപുരിസോപി ആഗന്ത്വാ സാസനമത്തം ആരോചേന്തോപി നത്ഥി, ദുജ്ജാനോ ഖോ പന ജീവിതന്തരായോ, അഹം ജീവമാനോവ പുത്തം ദട്ഠും ഇച്ഛാമി, സക്ഖിസ്സസി നു ഖോ മേ പുത്തം ¶ ദസ്സേതു’’ന്തി. സക്ഖിസ്സാമി, ദേവ, സചേ പബ്ബജിതും ലഭിസ്സാമീതി. താത, ത്വം പബ്ബജിത്വാ വാ അപബ്ബജിത്വാ വാ മയ്ഹം പുത്തം ദസ്സേഹീതി. സോ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി രഞ്ഞോ സാസനം ആദായ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനാവേലായ പരിസപരിയന്തേ ഠിതോ ധമ്മം സുത്വാ സപരിവാരോ അരഹത്തഫലം പത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേ പതിട്ഠാസി.

സത്ഥാ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ പഠമം അന്തോവസ്സം ഇസിപതനേ വസിത്വാ വുത്ഥവസ്സോ പവാരേത്വാ ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ തത്ഥ തയോ മാസേ വസന്തോ തേഭാതികജടിലേ വിനേത്വാ ഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവാരോ ഫുസ്സമാസപുണ്ണമായം രാജഗഹം ഗന്ത്വാ ദ്വേ മാസേ വസി. ഏത്താവതാ ബാരാണസിതോ നിക്ഖന്തസ്സ പഞ്ച മാസാ ജാതാ, സകലോ ഹേമന്തോ അതിക്കന്തോ. കാളുദായിത്ഥേരസ്സ ആഗതദിവസതോ സത്തട്ഠ ദിവസാ വീതിവത്താ, സോ ഫഗ്ഗുണീപുണ്ണമാസിയം ചിന്തേസി ‘‘അതിക്കന്തോ ഹേമന്തോ, വസന്തസമയോ അനുപ്പത്തോ, മനുസ്സേഹി സസ്സാദീനി ഉദ്ധരിത്വാ സമ്മുഖസമ്മുഖട്ഠാനേഹി മഗ്ഗാ ദിന്നാ, ഹരിതതിണസഞ്ഛന്നാ പഥവീ, സുപുപ്ഫിതാ വനസണ്ഡാ, പടിപജ്ജനക്ഖമാ മഗ്ഗാ, കാലോ ദസബലസ്സ ഞാതിസങ്ഗഹം കാതു’’ന്തി. അഥ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ –

‘‘അങ്ഗാരിനോ ¶ ദാനി ദുമാ ഭദന്തേ, ഫലേസിനോ ഛദനം വിപ്പഹായ;

തേ അച്ചിമന്തോവ പഭാസയന്തി, സമയോ മഹാവീര അങ്ഗീരസാനം…പേ….

‘‘നാതിസീതം ¶ നാതിഉണ്ഹം, നാതിദുബ്ഭിക്ഖഛാതകം;

സദ്ദലാ ഹരിതാ ഭൂമി, ഏസ കാലോ മഹാമുനീ’’തി. –

സട്ഠിമത്താഹി ഗാഥാഹി ദസബലസ്സ കുലനഗരം ഗമനത്ഥായ ഗമനവണ്ണം വണ്ണേസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം നു ഖോ ഉദായി മധുരസ്സരേന ഗമനവണ്ണം വണ്ണേസീ’’തി ആഹ. ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം പിതാ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ പസ്സിതുകാമോ, കരോഥ ഞാതകാനം സങ്ഗഹന്തി. സാധു ഉദായി, കരിസ്സാമി ഞാതകാനം സങ്ഗഹം, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരോചേഹി, ഗമികവത്തം പൂരേസ്സന്തീതി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഥേരോ തേസം ആരോചേസി.

ഭഗവാ അങ്ഗമഗധവാസീനം കുലപുത്താനം ദസഹി സഹസ്സേഹി, കപിലവത്ഥുവാസീനം ദസഹി സഹസ്സേഹീതി സബ്ബേഹേവ വീസതിസഹസ്സേഹി ഖീണാസവഭിക്ഖൂഹി പരിവുതോ രാജഗഹാ നിക്ഖമിത്വാ ദിവസേ ദിവസേ യോജനം ഗച്ഛതി. ‘‘രാജഗഹതോ സട്ഠിയോജനം കപിലവത്ഥും ദ്വീഹി മാസേഹി പാപുണിസ്സാമീ’’തി അതുരിതചാരികം പക്കാമി. ഥേരോപി ‘‘ഭഗവതോ നിക്ഖന്തഭാവം രഞ്ഞോ ആരോചേസ്സാമീ’’തി ¶ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ നിവേസനേ പാതുരഹോസി. രാജാ ഥേരം ദിസ്വാ തുട്ഠചിത്തോ മഹാരഹേ പല്ലങ്കേ നിസീദാപേത്വാ അത്തനോ പടിയാദിതസ്സ നാനഗ്ഗരസഭോജനസ്സ പത്തം പൂരേത്വാ അദാസി. ഥേരോ ഉട്ഠായ ഗമനാകാരം ദസ്സേസി. നിസീദിത്വാ ഭുഞ്ജഥ, താതാതി. സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ഭുഞ്ജിസ്സാമി, മഹാരാജാതി. കഹം പന, താത, സത്ഥാതി? വീസതിസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരോ തുമ്ഹാകം ദസ്സനത്ഥായ ചാരികം നിക്ഖന്തോ, മഹാരാജാതി. രാജാ തുട്ഠമാനസോ ആഹ ‘‘തുമ്ഹേ ഇമം പരിഭുഞ്ജിത്വാ യാവ മമ പുത്തോ ഇമം നഗരം പാപുണാതി, താവസ്സ ഇതോവ പിണ്ഡപാതം ഹരഥാ’’തി. ഥേരോ അധിവാസേസി. രാജാ ഥേരം പരിവിസിത്വാ പത്തം ഗന്ധചുണ്ണേന ഉബ്ബട്ടേത്വാ ഉത്തമഭോജനസ്സ പൂരേത്വാ ‘‘തഥാഗതസ്സ ദേഥാ’’തി ഥേരസ്സ ഹത്ഥേ പതിട്ഠാപേസി. ഥേരോ സബ്ബേസം പസ്സന്താനംയേവ പത്തം ആകാസേ ഖിപിത്വാ സയമ്പി വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പിണ്ഡപാതം ആഹരിത്വാ സത്ഥു ഹത്ഥേ ഠപേസി. സത്ഥാ തം പരിഭുഞ്ജി. ഏതേനുപായേന ഥേരോ ദിവസേ ദിവസേ ആഹരി, സത്ഥാപി അന്തരാമഗ്ഗേ രഞ്ഞോയേവ പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജി. ഥേരോപി ഭത്തകിച്ചാവസാനേ ദിവസേ ദിവസേ ‘‘അജ്ജ ഏത്തകം ഭഗവാ ആഗതോ, അജ്ജ ഏത്തക’’ന്തി ¶ ബുദ്ധഗുണപടിസംയുത്തായ കഥായ സകലം രാജകുലം സത്ഥു ദസ്സനം വിനായേവ സത്ഥരി സഞ്ജാതപ്പസാദം അകാസി. തേനേവ നം ഭഗവാ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ¶ ഭിക്ഖൂനം കുലപ്പസാദകാനം യദിദം കാളുദായീ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯, ൨൨൫) ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി.

സാകിയാപി ഖോ ‘‘അനുപ്പത്തേ ഭഗവതി അമ്ഹാകം ഞാതിസേട്ഠം പസ്സിസ്സാമാ’’തി സന്നിപതിത്വാ ഭഗവതോ വസനട്ഠാനം വീമംസമാനാ ‘‘നിഗ്രോധസക്കസ്സ ആരാമോ രമണീയോ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ തത്ഥ സബ്ബം പടിജഗ്ഗനവിധിം കാരേത്വാ ഗന്ധപുപ്ഫഹത്ഥാ പച്ചുഗ്ഗമനം കരോന്താ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതേ ദഹരദഹരേ നാഗരദാരകേ ച നാഗരദാരികായോ ച പഠമം പഹിണിംസു, തതോ രാജകുമാരേ ച രാജകുമാരികായോ ച, തേസം അനന്തരം സാമം ഗന്ധപുപ്ഫചുണ്ണാദീഹി പൂജയമാനാ ഭഗവന്തം ഗഹേത്വാ നിഗ്രോധാരാമമേവ അഗമംസു. തത്ര ഭഗവാ വീസതിസഹസ്സഖീണാസവപരിവുതോ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസീദി. സാകിയാ നാമ മാനജാതികാ മാനത്ഥദ്ധാ, തേ ‘‘സിദ്ധത്ഥകുമാരോ അമ്ഹേഹി ദഹരതരോ, അമ്ഹാകം കനിട്ഠോ, ഭാഗിനേയ്യോ, പുത്തോ, നത്താ’’തി ചിന്തേത്വാ ദഹരദഹരേ രാജകുമാരേ ആഹംസു ‘‘തുമ്ഹേ വന്ദഥ, മയം തുമ്ഹാകം പിട്ഠിതോ നിസീദിസ്സാമാ’’തി.

തേസു ഏവം അവന്ദിത്വാ നിസിന്നേസു ഭഗവാ തേസം അജ്ഝാസയം ഓലോകേത്വാ ‘‘ന മം ഞാതയോ വന്ദന്തി, ഹന്ദ ദാനി നേ വന്ദാപേസ്സാമീ’’തി അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠായ ആകാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ തേസം സീസേ പാദപംസും ഓകിരമാനോ വിയ കണ്ഡമ്ബരുക്ഖമൂലേ യമകപാടിഹാരിയസദിസം പാടിഹാരിയം അകാസി. രാജാ തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘ഭഗവാ തുമ്ഹാകം ¶ ജാതദിവസേ കാളദേവലസ്സ വന്ദനത്ഥം ഉപനീതാനം പാദേ വോ പരിവത്തിത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ മത്ഥകേ പതിട്ഠിതേ ദിസ്വാപി അഹം തുമ്ഹേ വന്ദിം, അയം മേ പഠമവന്ദനാ. വപ്പമങ്ഗലദിവസേ ജമ്ബുച്ഛായായ സിരിസയനേ നിസിന്നാനം വോ ജമ്ബുച്ഛായായ അപരിവത്തനം ദിസ്വാപി പാദേ വന്ദിം, അയം മേ ദുതിയവന്ദനാ. ഇദാനി ഇമം അദിട്ഠപുബ്ബം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാപി അഹം തുമ്ഹാകം പാദേ വന്ദാമി, അയം മേ തതിയവന്ദനാ’’തി. രഞ്ഞാ പന വന്ദിതേ ഭഗവന്തം അവന്ദിത്വാ ഠാതും സമത്ഥോ നാമ ഏകസാകിയോപി നാഹോസി, സബ്ബേ വന്ദിംസുയേവ.

ഇതി ഭഗവാ ഞാതയോ വന്ദാപേത്വാ ആകാസതോ ഓതരിത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി. നിസിന്നേ ഭഗവതി സിഖാപത്തോ ഞാതിസമാഗമോ അഹോസി ¶ , സബ്ബേ ഏകഗ്ഗചിത്താ ഹുത്വാ നിസീദിംസു. തതോ മഹാമേഘോ പോക്ഖരവസ്സം വസ്സി. തമ്ബവണ്ണം ഉദകം ഹേട്ഠാ വിരവന്തം ഗച്ഛതി, തേമിതുകാമോവ തേമേതി, അതേമിതുകാമസ്സ സരീരേ ഏകബിന്ദുമത്തമ്പി ന പതതി. തം ദിസ്വാ സബ്ബേ അച്ഛരിയബ്ഭുതചിത്തജാതാ ‘‘അഹോ അച്ഛരിയം, അഹോ അബ്ഭുത’’ന്തി കഥം സമുട്ഠാപേസും. സത്ഥാ ‘‘ന ഇദാനേവ ¶ മയ്ഹം ഞാതിസമാഗമേ പോക്ഖരവസ്സം വസ്സതി, അതീതേപി വസ്സീ’’തി ഇമിസ്സാ അട്ഠുപ്പത്തിയാ വേസ്സന്തരജാതകം കഥേസി. ധമ്മദേസനം സുത്വാ സബ്ബേ ഉട്ഠായ വന്ദിത്വാ പക്കമിംസു. ഏകോപി രാജാ വാ രാജമഹാമത്തോ വാ ‘‘സ്വേ അമ്ഹാകം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്വാ ഗതോ നാമ നത്ഥി.

സത്ഥാ പുനദിവസേ വീസതിസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവുതോ കപിലവത്ഥും പിണ്ഡായ പാവിസി. തം ന കോചി ഗന്ത്വാ നിമന്തേസി, പത്തം വാ അഗ്ഗഹോസി. ഭഗവാ ഇന്ദഖീലേ ഠിതോവ ആവജ്ജേസി ‘‘കഥം നു ഖോ പുബ്ബബുദ്ധാ കുലനഗരേ പിണ്ഡായ ചരിംസു, കിം ഉപ്പടിപാടിയാ ഇസ്സരജനാനം ഘരാനി അഗമംസു, ഉദാഹു സപദാനചാരികം ചരിംസൂ’’തി. തതോ ഏകബുദ്ധസ്സപി ഉപ്പടിപാടിയാ ഗമനം അദിസ്വാ ‘‘മയാപി ഇദാനി അയമേവ വംസോ, അയം പവേണീ പഗ്ഗഹേതബ്ബാ, ആയതിഞ്ച മേ സാവകാപി മമഞ്ഞേവ അനുസിക്ഖന്താ പിണ്ഡചാരികവത്തം പരിപൂരേസ്സന്തീ’’തി കോടിയം നിവിട്ഠഗേഹതോ പട്ഠായ സപദാനം പിണ്ഡായ ചരി. ‘‘അയ്യോ കിര സിദ്ധത്ഥകുമാരോ പിണ്ഡായ ചരതീ’’തി ദ്വിഭൂമകതിഭൂമകാദീസു പാസാദേസു സീഹപഞ്ജരേ വിവരിത്വാ മഹാജനോ ദസ്സനബ്യാവടോ അഹോസി.

രാഹുലമാതാപി ദേവീ ‘‘അയ്യപുത്തോ കിര ഇമസ്മിംയേവ നഗരേ മഹന്തേന രാജാനുഭാവേന സുവണ്ണസിവികാദീഹി വിചരിത്വാ ഇദാനി കേസമസ്സും ഓഹാരേത്വാ കാസായവത്ഥവസനോ കപാലഹത്ഥോ പിണ്ഡായ ചരതി, സോഭതി നു ഖോ’’തി സീഹപഞ്ജരം വിവരിത്വാ ഓലോകയമാനാ ഭഗവന്തം നാനാവിരാഗസമുജ്ജലായ സരീരപ്പഭായ നഗരവീഥിയോ ഓഭാസേത്വാ ബ്യാമപ്പഭാപരിക്ഖേപസമങ്ഗീഭൂതായ അസീതിഅനുബ്യഞ്ജനാവഭാസിതായ ¶ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണപടിമണ്ഡിതായ അനോപമായ ബുദ്ധസിരിയാ വിരോചമാനം ദിസ്വാ ഉണ്ഹീസതോ പട്ഠായ യാവ പാദതലാ –

‘‘സിനിദ്ധനീലമുദുകുഞ്ചിതകേസോ ¶ , സൂരിയനിമ്മലതലാഭിനലാടോ;

യുത്തതുങ്ഗമുദുകായതനാസോ, രംസിജാലവിതതോ നരസീഹോ.

‘‘ചക്കവരങ്കിതരത്തസുപാദോ, ലക്ഖണമണ്ഡിതആയതപണ്ഹി;

ചാമരിഹത്ഥവിഭൂസിതപണ്ഹോ, ഏസ ഹി തുയ്ഹം പിതാ നരസീഹോ.

‘‘സക്യകുമാരോ വരദോ സുഖുമാലോ, ലക്ഖണവിചിത്തപസന്നസരീരോ;

ലോകഹിതായ ആഗതോ നരവീരോ, ഏസ ഹി തുയ്ഹം പിതാ നരസീഹോ.

‘‘ആയതയുത്തസുസണ്ഠിതസോതോ, ഗോപഖുമോ അഭിനീലനേത്തോ;

ഇന്ദധനുഅഭിനീലഭമുകോ, ഏസ ഹി തുയ്ഹം പിതാ നരസീഹോ.

‘‘പുണ്ണചന്ദനിഭോ മുഖവണ്ണോ, ദേവനരാനം പിയോ നരനാഗോ;

മത്തഗജിന്ദവിലാസിതഗാമീ, ഏസ ഹി തുയ്ഹം പിതാ നരസീഹോ.

‘‘സിനിദ്ധസുഗമ്ഭീരമഞ്ജുസഘോസോ, ഹിങ്ഗുലവണ്ണരത്തസുജിവ്ഹോ;

വീസതിവീസതിസേതസുദന്തോ, ഏസ ഹി തുയ്ഹം പിതാ നരസീഹോ.

‘‘ഖത്തിയസമ്ഭവഅഗ്ഗകുലിന്ദോ, ദേവമനുസ്സനമസ്സിതപാദോ;

സീലസമാധിപതിട്ഠിതചിത്തോ, ഏസ ഹി തുയ്ഹം പിതാ നരസീഹോ.

‘‘വട്ടസുവട്ടസുസണ്ഠിതഗീവോ ¶ , സീഹഹനുമിഗരാജസരീരോ;

കഞ്ചനസുച്ഛവിഉത്തമവണ്ണോ, ഏസ ഹി തുയ്ഹം പിതാ നരസീഹോ.

‘‘അഞ്ജനസമവണ്ണസുനീലകേസോ, കഞ്ചനപട്ടവിസുദ്ധനലാടോ;

ഓസധിപണ്ഡരസുദ്ധസുഉണ്ണോ, ഏസ ഹി തുയ്ഹം പിതാ നരസീഹോ.

‘‘ഗച്ഛന്തോനിലപഥേ ¶ വിയ ചന്ദോ, താരാഗണപരിവഡ്ഢിതരൂപോ;

സാവകമജ്ഝഗതോ സമണിന്ദോ, ഏസ ഹി തുയ്ഹം പിതാ നരസീഹോ’’തി. –

ഏവമിമാഹി ദസഹി നരസീഹഗാഥാഹി നാമ അഭിത്ഥവിത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം പുത്തോ കിര ഇദാനി പിണ്ഡായ ചരതീ’’തി രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ സംവിഗ്ഗഹദയോ ഹത്ഥേന സാടകം സണ്ഠപേന്തോ തുരിതതുരിതം നിക്ഖമിത്വാ വേഗേന ഗന്ത്വാ ഭഗവതോ പുരതോ ഠത്വാ ആഹ – ‘‘കിം, ഭന്തേ, അമ്ഹേ ലജ്ജാപേഥ, കിമത്ഥം പിണ്ഡായ ചരഥ, കിം ‘ഏത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം ന സക്കാ ഭത്തം ലദ്ധു’ന്തി സഞ്ഞം ¶ കരിത്ഥാ’’തി. വംസചാരിത്തമേതം, മഹാരാജ, അമ്ഹാകന്തി. നനു, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം മഹാസമ്മതഖത്തിയവംസോ നാമ വംസോ, തത്ഥ ച ഏകഖത്തിയോപി ഭിക്ഖാചരോ നാമ നത്ഥീതി. ‘‘അയം, മഹാരാജ, രാജവംസോ നാമ തവ വംസോ, അമ്ഹാകം പന ദീപങ്കരോ കോണ്ഡഞ്ഞോ…പേ… കസ്സപോതി അയം ബുദ്ധവംസോ നാമ. ഏതേ ച അഞ്ഞേ ച അനേകസഹസ്സസങ്ഖാ ബുദ്ധാ ഭിക്ഖാചരാ, ഭിക്ഖാചാരേനേവ ജീവികം കപ്പേസു’’ന്തി അന്തരവീഥിയം ഠിതോവ –

‘‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യ, ധമ്മം സുചരിതം ചരേ;

ധമ്മചാരീ സുഖം സേതി, അസ്മിം ലോകേ പരമ്ഹി ചാ’’തി. (ധ. പ. ൧൬൮) –

ഇമം ഗാഥമാഹ. ഗാഥാപരിയോസാനേ രാജാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി.

‘‘ധമ്മം ചരേ സുചരിതം, ന നം ദുച്ചരിതം ചരേ;

ധമ്മചാരീ സുഖം സേതി, അസ്മിം ലോകേ പരമ്ഹി ചാ’’തി. (ധ. പ. ൧൬൯) –

ഇമം ¶ പന ഗാഥം സുത്വാ സകദാഗാമിഫലേ പതിട്ഠാസി. മഹാധമ്മപാലജാതകം (ജാ. ൧.൧൦.൯൨ ആദയോ) സുത്വാ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠാസി, മരണസമയേ സേതച്ഛത്തസ്സ ഹേട്ഠാ സിരിസയനേ നിപന്നോയേവ അരഹത്തം പാപുണി. അരഞ്ഞവാസേന പന പധാനാനുയോഗകിച്ചം രഞ്ഞോ നാഹോസി. സോതാപത്തിഫലം സച്ഛികത്വായേവ പന ഭഗവതോ പത്തം ഗഹേത്വാ സപരിസം ഭഗവന്തം മഹാപാസാദം ആരോപേത്വാ പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന പരിവിസി. ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ സബ്ബം ഇത്ഥാഗാരം ആഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദി ഠപേത്വാ രാഹുലമാതരം. സാ പന ‘‘ഗച്ഛ, അയ്യപുത്തം വന്ദാഹീ’’തി പരിജനേന വുച്ചമാനാപി ‘‘സചേ മയ്ഹം ഗുണോ അത്ഥി, സയമേവ മമ സന്തികം അയ്യപുത്തോ ആഗമിസ്സതി, ആഗതമേവ നം വന്ദിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ന അഗമാസി.

ഭഗവാ ¶ രാജാനം പത്തം ഗാഹാപേത്വാ ദ്വീഹി അഗ്ഗസാവകേഹി സദ്ധിം രാജധീതായ സിരിഗബ്ഭം ഗന്ത്വാ ‘‘രാജധീതാ യഥാരുചി വന്ദമാനാ ന കിഞ്ചി വത്തബ്ബാ’’തി വത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി. സാ വേഗേനാഗന്ത്വാ ഗോപ്ഫകേസു ഗഹേത്വാ പാദപിട്ഠിയം സീസം പരിവത്തേത്വാ യഥാഅജ്ഝാസയം വന്ദി. രാജാ രാജധീതായ ഭഗവതി സിനേഹബഹുമാനാദിഗുണസമ്പത്തിയോ കഥേസി ‘‘ഭന്തേ, മമ ധീതാ ‘തുമ്ഹേഹി കാസായാനി വത്ഥാനി നിവാസിതാനീ’തി ¶ സുത്വാ തതോ പട്ഠായ കാസായവത്ഥനിവത്ഥാ ജാതാ, തുമ്ഹാകം ഏകഭത്തികഭാവം സുത്വാ ഏകഭത്തികാവ ജാതാ, തുമ്ഹേഹി മഹാസയനസ്സ ഛഡ്ഡിതഭാവം സുത്വാ പട്ടികാമഞ്ചകേയേവ നിപന്നാ, തുമ്ഹാകം മാലാഗന്ധാദീഹി വിരതഭാവം ഞത്വാ വിരതമാലാഗന്ധാവ ജാതാ, അത്തനോ ഞാതകേഹി ‘മയം പടിജഗ്ഗിസ്സാമാ’തി സാസനേ പേസിതേപി ഏകഞാതകമ്പി ന ഓലോകേസി, ഏവം ഗുണസമ്പന്നാ മേ ധീതാ ഭഗവാ’’തി. ‘‘അനച്ഛരിയം, മഹാരാജ, യം ഇദാനി തയാ രക്ഖിയമാനാ രാജധീതാ പരിപക്കേ ഞാണേ അത്താനം രക്ഖേയ്യ, ഏസാ പുബ്ബേ അനാരക്ഖാ പബ്ബതപാദേ വിചരമാനാ അപരിപക്കേ ഞാണേ അത്താനം രക്ഖീ’’തി വത്വാ ചന്ദകിന്നരീജാതകം (ജാ. ൧.൧൪.൧൮ ആദയോ) കഥേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി.

ദുതിയദിവസേ പന നന്ദസ്സ രാജകുമാരസ്സ അഭിസേകഗേഹപ്പവേസനവിവാഹമങ്ഗലേസു വത്തമാനേസു തസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ കുമാരം പത്തം ഗാഹാപേത്വാ പബ്ബാജേതുകാമോ മങ്ഗലം വത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. ജനപദകല്യാണീ കുമാരം ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘തുവടം ഖോ, അയ്യപുത്ത, ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി വത്വാ ¶ ഗീവം പസാരേത്വാ ഓലോകേസി. സോപി ഭഗവന്തം ‘‘പത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്തും അവിസഹമാനോ വിഹാരംയേവ അഗമാസി, തം അനിച്ഛമാനംയേവ ഭഗവാ പബ്ബാജേസി. ഇതി ഭഗവാ കപിലവത്ഥും ഗന്ത്വാ തതിയദിവസേ നന്ദം പബ്ബാജേസി.

സത്തമേ ദിവസേ രാഹുലമാതാ കുമാരം അലങ്കരിത്വാ ഭഗവതോ സന്തികം പേസേസി ‘‘പസ്സ, താത, ഏതം വീസതിസഹസ്സസമണപരിവുതം സുവണ്ണവണ്ണം ബ്രഹ്മരൂപവണ്ണം സമണം, അയം തേ പിതാ, ഏതസ്സ മഹന്താ നിധയോ അഹേസും, ത്യാസ്സ നിക്ഖമനകാലതോ പട്ഠായ ന പസ്സാമ, ഗച്ഛ, നം ദായജ്ജം യാചാഹി – ‘അഹം താത കുമാരോ അഭിസേകം പത്വാ ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സാമി, ധനേന മേ അത്ഥോ, ധനം മേ ദേഹി. സാമികോ ഹി പുത്തോ പിതു സന്തകസ്സാ’തി’’. കുമാരോ ച ഭഗവതോ സന്തികം ഗന്ത്വാ പിതു സിനേഹം പടിലഭിത്വാ ഹട്ഠതുട്ഠോ ‘‘സുഖാ തേ, സമണ, ഛായാ’’തി വത്വാ അഞ്ഞഞ്ച ബഹും അത്തനോ അനുരൂപം വദന്തോ അട്ഠാസി. ഭഗവാ കതഭത്തകിച്ചോ അനുമോദനം കത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. കുമാരോപി ‘‘ദായജ്ജം മേ, സമണ, ദേഹി, ദായജ്ജം മേ, സമണ, ദേഹീ’’തി ഭഗവന്തം അനുബന്ധി. ഭഗവാ കുമാരം ന നിവത്താപേസി, പരിജനോപി ഭഗവതാ സദ്ധിം ഗച്ഛന്തം നിവത്തേതും നാസക്ഖി. ഇതി സോ ഭഗവതാ സദ്ധിം ആരാമമേവ അഗമാസി.

തതോ ¶ ഭഗവാ ചിന്തേസി ‘‘യം അയം പിതു സന്തകം ധനം ഇച്ഛതി, തം വട്ടാനുഗതം സവിഘാതം, ഹന്ദസ്സ ബോധിമണ്ഡേ പടിലദ്ധം സത്തവിധം അരിയധനം ദേമി, ലോകുത്തരദായജ്ജസ്സ നം സാമികം കരോമീ’’തി ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ആമന്തേസി ‘‘തേന ഹി, ത്വം ¶ സാരിപുത്ത, രാഹുലകുമാരം പബ്ബാജേഹീ’’തി. ഥേരോ തം പബ്ബാജേസി. പബ്ബജിതേ പന കുമാരേ രഞ്ഞോ അധിമത്തം ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജി. തം അധിവാസേതും അസക്കോന്തോ ഭഗവതോ നിവേദേത്വാ ‘‘സാധു, ഭന്തേ, അയ്യാ മാതാപിതൂഹി അനനുഞ്ഞാതം പുത്തം ന പബ്ബാജേയ്യു’’ന്തി വരം യാചി. ഭഗവാ തസ്സ തം വരം ദത്വാ പുനദിവസേ രാജനിവേസനേ കതപാതരാസോ ഏകമന്തം നിസിന്നേന രഞ്ഞാ ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ദുക്കരകാരികകാലേ ഏകാ ദേവതാ മം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘പുത്തോ തേ കാലകതോ’തി ആഹ, തസ്സാ വചനം അസദ്ദഹന്തോ ‘ന മയ്ഹം പുത്തോ ബോധിം അപ്പത്വാ കാലം കരോതീ’തി തം പടിക്ഖിപി’’ന്തി വുത്തേ ‘‘ഇദാനി കിം സദ്ദഹിസ്സഥ, യേ തുമ്ഹേ പുബ്ബേപി ¶ അട്ഠികാനി ദസ്സേത്വാ ‘പുത്തോ തേ മതോ’തി വുത്തേ ന സദ്ദഹിത്ഥാ’’തി ഇമിസ്സാ അട്ഠുപ്പത്തിയാ മഹാധമ്മപാലജാതകം കഥേസി. കഥാപരിയോസാനേ രാജാ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠാസി.

ഇതി ഭഗവാ പിതരം തീസു ഫലേസു പതിട്ഠാപേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ പുനദേവ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ വേളുവനേ വിഹാസി. തസ്മിം സമയേ അനാഥപിണ്ഡികോ ഗഹപതി പഞ്ചഹി സകടസതേഹി ഭണ്ഡം ആദായ രാജഗഹേ അത്തനോ പിയസഹായകസ്സ സേട്ഠിനോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ഉപ്പന്നഭാവം സുത്വാ ബലവപച്ചൂസസമയേ ദേവതാനുഭാവേന വിവടേന ദ്വാരേന സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ ദുതിയദിവസേ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ സാവത്ഥിം ആഗമനത്ഥായ സത്ഥു പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ അന്തരാമഗ്ഗേ പഞ്ചചത്താലീസയോജനട്ഠാനേ സതസഹസ്സം സതസഹസ്സം ദത്വാ യോജനികേ യോജനികേ വിഹാരേ കാരേത്വാ ജേതവനം കോടിസന്ഥാരേന അട്ഠാരസഹിരഞ്ഞകോടീഹി കിണിത്വാ നവകമ്മം പട്ഠപേസി. സോ മജ്ഝേ ദസബലസ്സ ഗന്ധകുടിം കാരേസി, തം പരിവാരേത്വാ അസീതിമഹാഥേരാനം പാടിയേക്കസന്നിവേസനേ ആവാസേ ഏകകൂടാഗാരദ്വികൂടാഗാരഹംസവട്ടകദീഘസാലാമണ്ഡപാദിവസേന സേസസേനാസനാനി പോക്ഖരണീചങ്കമനരത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനാനി ചാതി അട്ഠാരസകോടിപരിച്ചാഗേന രമണീയേ ഭൂമിഭാഗേ മനോരമം വിഹാരം കാരാപേത്വാ ദസബലസ്സ ആഗമനത്ഥായ ദൂതം പേസേസി. സത്ഥാ ദൂതസ്സ വചനം സുത്വാ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ രാജഗഹാ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിനഗരം പാപുണി.

മഹാസേട്ഠിപി ഖോ വിഹാരമഹം സജ്ജേത്വാ തഥാഗതസ്സ ജേതവനപ്പവിസനദിവസേ പുത്തം സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതം കത്വാ അലങ്കതപടിയത്തേഹേവ പഞ്ചഹി കുമാരസതേഹി സദ്ധിം പേസേസി. സോ സപരിവാരോ പഞ്ചവണ്ണവത്ഥസമുജ്ജലാനി പഞ്ച ധജസതാനി ഗഹേത്വാ ദസബലസ്സ ¶ പുരതോ അഹോസി. തേസം ¶ പച്ഛതോ മഹാസുഭദ്ദാ ചൂളസുഭദ്ദാതി ദ്വേ സേട്ഠിധീതരോ പഞ്ചഹി കുമാരികാസതേഹി സദ്ധിം പുണ്ണഘടേ ഗഹേത്വാ നിക്ഖമിംസു. താസം പച്ഛതോ സേട്ഠിഭരിയാ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതാ പഞ്ചഹി മാതുഗാമസതേഹി സദ്ധിം പുണ്ണപാതിയോ ഗഹേത്വാ നിക്ഖമി. സബ്ബേസം പച്ഛതോ സയം മഹാസേട്ഠി അഹതവത്ഥനിവത്ഥോ ¶ അഹതവത്ഥനിവത്ഥേഹേവ പഞ്ചഹി സേട്ഠിസതേഹി സദ്ധിം ഭഗവന്തം അബ്ഭുഗ്ഗഞ്ഛി. ഭഗവാ ഇമം ഉപാസകപരിസം പുരതോ കത്വാ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ അത്തനോ സരീരപ്പഭായ സുവണ്ണരസസേകപിഞ്ജരാനി വിയ വനന്തരാനി കുരുമാനോ അനന്തായ ബുദ്ധലീളായ അപടിസമായ ബുദ്ധസിരിയാ ജേതവനവിഹാരം പാവിസി.

അഥ നം അനാഥപിണ്ഡികോ പുച്ഛി – ‘‘കഥാഹം, ഭന്തേ, ഇമസ്മിം വിഹാരേ പടിപജ്ജാമീ’’തി. തേന ഹി ഗഹപതി ഇമം വിഹാരം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദേഹീതി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി മഹാസേട്ഠി സുവണ്ണഭിങ്കാരം ആദായ ദസബലസ്സ ഹത്ഥേ ഉദകം പാതേത്വാ ‘‘ഇമം ജേതവനവിഹാരം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി അദാസി. സത്ഥാ വിഹാരം പടിഗ്ഗഹേത്വാ അനുമോദനം കരോന്തോ –

‘‘സീതം ഉണ്ഹം പടിഹന്തി, തതോ വാളമിഗാനി ച;

സരീസപേ ച മകസേ, സിസിരേ ചാപി വുട്ഠിയോ.

‘‘തതോ വാതാതപോ ഘോരോ, സഞ്ജാതോ പടിഹഞ്ഞതി;

ലേണത്ഥഞ്ച സുഖത്ഥഞ്ച, ഝായിതുഞ്ച വിപസ്സിതും.

‘‘വിഹാരദാനം സങ്ഘസ്സ, അഗ്ഗം ബുദ്ധേന വണ്ണിതം;

തസ്മാ ഹി പണ്ഡിതോ പോസോ, സമ്പസ്സം അത്ഥമത്തനോ.

‘‘വിഹാരേ കാരയേ രമ്മേ, വാസയേത്ഥ ബഹുസ്സുതേ;

തേസം അന്നഞ്ച പാനഞ്ച, വത്ഥസേനാസനാനി ച.

‘‘ദദേയ്യ ഉജുഭൂതേസു, വിപ്പസന്നേന ചേതസാ;

തേ ¶ തസ്സ ധമ്മം ദേസേന്തി, സബ്ബദുക്ഖാപനൂദനം;

യം സോ ധമ്മം ഇധഞ്ഞായ, പരിനിബ്ബാതി അനാസവോ’’തി. (ചൂളവ. ൨൯൫) –

വിഹാരാനിസംസം ¶ കഥേസി. അനാഥപിണ്ഡികോ ദുതിയദിവസതോ പട്ഠായ വിഹാരമഹം ആരഭി. വിസാഖായ പാസാദമഹോ ചതൂഹി മാസേഹി നിട്ഠിതോ, അനാഥപിണ്ഡികസ്സ പന വിഹാരമഹോ നവഹി മാസേഹി നിട്ഠാസി. വിഹാരമഹേപി അട്ഠാരസേവ കോടിയോ പരിച്ചാഗം അഗമംസു. ഇതി ഏകസ്മിംയേവ വിഹാരേ ചതുപണ്ണാസകോടിസങ്ഖ്യം ധനം പരിച്ചജി.

അതീതേ ¶ പന വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ പുനബ്ബസുമിത്തോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണിട്ഠകാസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ യോജനപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സിരിവഡ്ഢോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണഫാലസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ തിഗാവുതപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. വേസ്സഭുസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സോത്ഥിജോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണഹത്ഥിപദസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ അഡ്ഢയോജനപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ അച്ചുതോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണിട്ഠകാസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ ഗാവുതപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. കോണാഗമനസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഉഗ്ഗോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണകച്ഛപസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ അഡ്ഢഗാവുതപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സുമങ്ഗലോ നാമ സേട്ഠി സുവണ്ണകട്ടിസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ സോളസകരീസപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. അമ്ഹാകം പന ഭഗവതോ കാലേ അനാഥപിണ്ഡികോ നാമ സേട്ഠി കഹാപണകോടിസന്ഥാരേന കിണിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ അട്ഠകരീസപ്പമാണം സങ്ഘാരാമം കാരേസി. ഇദം കിര ഠാനം സബ്ബബുദ്ധാനം അവിജഹിതട്ഠാനമേവ.

ഇതി മഹാബോധിമണ്ഡേ സബ്ബഞ്ഞുതപ്പത്തിതോ യാവ മഹാപരിനിബ്ബാനമഞ്ചാ യസ്മിം യസ്മിം ഠാനേ ഭഗവാ വിഹാസി, ഇദം സന്തികേനിദാനം നാമ, തസ്സ വസേന സബ്ബജാതകാനി വണ്ണയിസ്സാമ.

നിദാനകഥാ നിട്ഠിതാ.

൧. ഏകകനിപാതോ

൧. അപണ്ണകവഗ്ഗോ

൧. അപണ്ണകജാതകവണ്ണനാ

ഇമം ¶ ¶ താവ ¶ അപണ്ണകധമ്മദേസനം ഭഗവാ സാവത്ഥിം ഉപനിസ്സായ ജേതവനമഹാവിഹാരേ വിഹരന്തോ കഥേസി. കം പന ആരബ്ഭ അയം കഥാ സമുട്ഠിതാതി? സേട്ഠിസ്സ സഹായകേ പഞ്ചസതേ തിത്ഥിയസാവകേ. ഏകസ്മിഞ്ഹി ദിവസേ അനാഥപിണ്ഡികോ സേട്ഠി അത്തനോ സഹായകേ പഞ്ചസതേ അഞ്ഞതിത്ഥിയസാവകേ ആദായ ബഹും മാലാഗന്ധവിലേപനഞ്ചേവ സപ്പിതേലമധുഫാണിതവത്ഥച്ഛാദനാനി ച ഗാഹാപേത്വാ ജേതവനം ഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജേത്വാ ഭേസജ്ജാനി ചേവ വത്ഥാനി ച ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ വിസ്സജ്ജേത്വാ ഛ നിസജ്ജാദോസേ വജ്ജേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. തേപി അഞ്ഞതിത്ഥിയസാവകാ തഥാഗതം വന്ദിത്വാ സത്ഥു പുണ്ണചന്ദസസ്സിരികം മുഖം, ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനപടിമണ്ഡിതം ബ്യാമപ്പഭാപരിക്ഖിത്തം ബ്രഹ്മകായം, ആവേളാവേളാ യമകയമകാ ഹുത്വാ നിച്ഛരന്തിയോ ഘനബുദ്ധരസ്മിയോ ച ഓലോകയമാനാ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ സമീപേയേവ നിസീദിംസു.

അഥ നേസം സത്ഥാ മനോസിലാതലേ സീഹനാദം നദന്തോ തരുണസീഹോ വിയ ഗജ്ജന്തോ പാവുസ്സകമേഘോ വിയ ച ആകാസഗങ്ഗം ഓതാരേന്തോ ¶ വിയ ച രതനദാമം ഗന്ഥേന്തോ വിയ ച അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതേന സവനീയേന കമനീയേന ബ്രഹ്മസ്സരേന നാനാനയവിചിത്തം മധുരധമ്മകഥം കഥേസി. തേ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നചിത്താ ഉട്ഠായ ദസബലം വന്ദിത്വാ അഞ്ഞതിത്ഥിയസരണം ഭിന്ദിത്വാ ബുദ്ധം സരണം അഗമംസു. തേ തതോ പട്ഠായ നിച്ചകാലം അനാഥപിണ്ഡികേന സദ്ധിം ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുണന്തി, ദാനം ദേന്തി, സീലം രക്ഖന്തി, ഉപോസഥകമ്മം കരോന്തി.

അഥ ഭഗവാ സാവത്ഥിതോ പുനദേവ രാജഗഹം അഗമാസി. തേ തഥാഗതസ്സ ഗതകാലേ തം സരണം ഭിന്ദിത്വാ പുന അഞ്ഞതിത്ഥിയസരണം ഗന്ത്വാ അത്തനോ ¶ മൂലട്ഠാനേയേവ പതിട്ഠിതാ. ഭഗവാപി സത്തട്ഠ മാസേ ¶ വീതിനാമേത്വാ പുന ജേതവനമേവ അഗമാസി. അനാഥപിണ്ഡികോ പുനപി തേ ആദായ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജേത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. തേപി ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. അഥ നേസം തഥാഗതേ ചാരികം പക്കന്തേ ഗഹിതസരണം ഭിന്ദിത്വാ പുന അഞ്ഞതിത്ഥിയസരണമേവ ഗഹേത്വാ മൂലേ പതിട്ഠിതഭാവം ഭഗവതോ ആരോചേസി.

ഭഗവാ അപരിമിതകപ്പകോടിയോ നിരന്തരം പവത്തിതവചീസുചരിതാനുഭാവേന ദിബ്ബഗന്ധഗന്ധിതം നാനാഗന്ധപൂരിതം രതനകരണ്ഡകം വിവരന്തോ വിയ മുഖപദുമം വിവരിത്വാ മധുരസ്സരം നിച്ഛാരേന്തോ ‘‘സച്ചം കിര തുമ്ഹേ ഉപാസകാ തീണി സരണാനി ഭിന്ദിത്വാ അഞ്ഞതിത്ഥിയസരണം ഗതാ’’തി പുച്ഛി. അഥ തേഹി പടിച്ഛാദേതും അസക്കോന്തേഹി ‘‘സച്ചം ഭഗവാ’’തി വുത്തേ സത്ഥാ ‘‘ഉപാസകാ ഹേട്ഠാ അവീചിം ഉപരി ഭവഗ്ഗം പരിച്ഛേദം കത്വാ തിരിയം അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു സീലാദീഹി ഗുണേഹി ബുദ്ധേന സദിസോ നാമ നത്ഥി, കുതോ അധികതരോ’’തി. ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, സത്താ അപദാ വാ ദ്വിപദാ വാ ചതുപ്പദാ വാ ബഹുപ്പദാ വാ, തഥാഗതോ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതി (സം. നി. ൫.൧൩൯; അ. നി. ൪.൩൪), യം കിഞ്ചി വിത്തം ഇധ വാ ഹുരം വാ…പേ… (ഖു. പാ. ൬.൩; സു. നി. ൨൨൬) അഗ്ഗതോ വേ പസന്നാന’’ന്തിആദീഹി (അ. നി. ൪.൩൪; ഇതിവു. ൯൦) സുത്തേഹി പകാസിതേ രതനത്തയഗുണേ പകാസേത്വാ ‘‘ഏവം ഉത്തമഗുണേഹി സമന്നാഗതം രതനത്തയം സരണം ഗതാ ഉപാസകാ വാ ഉപാസികാ വാ നിരയാദീസു നിബ്ബത്തകാ നാമ നത്ഥി, അപായനിബ്ബത്തിതോ പന മുച്ചിത്വാ ദേവലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ മഹാസമ്പത്തിം അനുഭോന്തി, തസ്മാ തുമ്ഹേഹി ഏവരൂപം സരണം ഭിന്ദിത്വാ അഞ്ഞതിത്ഥിയസരണം ഗച്ഛന്തേഹി അയുത്തം കത’’ന്തി ആഹ.

ഏത്ഥ ച തീണി രതനാനി മോക്ഖവസേന ഉത്തമവസേന സരണഗതാനം അപായേസു നിബ്ബത്തിയാ അഭാവദീപനത്ഥം ഇമാനി സുത്താനി ദസ്സേതബ്ബാനി –

‘‘യേ ¶ കേചി ബുദ്ധം സരണം ഗതാസേ, ന തേ ഗമിസ്സന്തി അപായഭൂമിം;

പഹായ മാനുസം ദേഹം, ദേവകായം പരിപൂരേസ്സന്തി. (ദീ. നി. ൨.൩൩൨; സം. നി. ൧.൩൭);

‘‘യേ ¶ കേചി ധമ്മം സരണം ഗതാസേ, ന തേ ഗമിസ്സന്തി അപായഭൂമിം;

പഹായ മാനുസം ദേഹം, ദേവകായം പരിപൂരേസ്സന്തി.

‘‘യേ ¶ കേചി സങ്ഘം സരണം ഗതാസേ, ന തേ ഗമിസ്സന്തി അപായഭൂമിം;

പഹായ മാനുസം ദേഹം, ദേവകായം പരിപൂരേസ്സന്തി.

‘‘ബഹും വേ സരണം യന്തി, പബ്ബതാനി വനാനി ച;

ആരാമരുക്ഖചേത്യാനി, മനുസ്സാ ഭയതജ്ജിതാ.

‘‘നേതം ഖോ സരണം ഖേമം, നേതം സരണമുത്തമം;

നേതം സരണമാഗമ്മ, സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതി.

‘‘യോ ച ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച, സങ്ഘഞ്ച സരണം ഗതോ;

ചത്താരി അരിയസച്ചാനി, സമ്മപ്പഞ്ഞായ പസ്സതി.

‘‘ദുക്ഖം ദുക്ഖസമുപ്പാദം, ദുക്ഖസ്സ ച അതിക്കമം;

അരിയഞ്ചട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം, ദുക്ഖൂപസമഗാമിനം.

‘‘ഏതം ഖോ സരണം ഖേമം, ഏതം സരണമുത്തമം;

ഏതം സരണമാഗമ്മ, സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി. (ധ. പ. ൧൮൮-൧൯൨);

ന കേവലഞ്ച നേസം സത്ഥാ ഏത്തകംയേവ ധമ്മം ദേസേസി, അപിച ഖോ ‘‘ഉപാസകാ ബുദ്ധാനുസ്സതികമ്മട്ഠാനം നാമ, ധമ്മാനുസ്സതികമ്മട്ഠാനം നാമ, സങ്ഘാനുസ്സതികമ്മട്ഠാനം നാമ സോതാപത്തിമഗ്ഗം ദേതി, സോതാപത്തിഫലം ദേതി, സകദാഗാമിമഗ്ഗം ദേതി, സകദാഗാമിഫലം ദേതി, അനാഗാമിമഗ്ഗം ദേതി, അനാഗാമിഫലം ദേതി, അരഹത്തമഗ്ഗം ദേതി, അരഹത്തഫലം ദേതീ’’തിഏവമാദീഹിപി നയേഹി ധമ്മം ദേസേത്വാ ‘‘ഏവരൂപം നാമ സരണം ഭിന്ദന്തേഹി അയുത്തം തുമ്ഹേഹി കത’’ന്തി ആഹ. ഏത്ഥ ച ബുദ്ധാനുസ്സതികമ്മട്ഠാനാദീനം സോതാപത്തിമഗ്ഗാദിപ്പദാനം ‘‘ഏകധമ്മോ, ഭിക്ഖവേ, ഭാവിതോ ബഹുലീകതോ ഏകന്തനിബ്ബിദായ വിരാഗായ നിരോധായ ഉപസമായ അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായ നിബ്ബാനായ ¶ സംവത്തതി. കതമോ ഏകധമ്മോ? ബുദ്ധാനുസ്സതീ’’തിഏവമാദീഹി (അ. നി. ൧.൨൯൬) സുത്തേഹി ദീപേതബ്ബം.

ഏവം ഭഗവാ നാനപ്പകാരേഹി ഉപാസകേ ഓവദിത്വാ ‘‘ഉപാസകാ പുബ്ബേപി മനുസ്സാ അസരണം ‘സരണ’ന്തി തക്കഗ്ഗാഹേന വിരദ്ധഗ്ഗാഹേന ഗഹേത്വാ അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതേ കന്താരേ യക്ഖഭക്ഖാ ഹുത്വാ ¶ മഹാവിനാസം പത്താ, അപണ്ണകഗ്ഗാഹം പന ഏകംസികഗ്ഗാഹം അവിരദ്ധഗ്ഗാഹം ഗഹിതമനുസ്സാ തസ്മിംയേവ കന്താരേ സോത്ഥിഭാവം പത്താ’’തി വത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. അഥ ഖോ അനാഥപിണ്ഡികോ ഗഹപതി ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ അഭിത്ഥവിത്വാ സിരസ്മിം അഞ്ജലിം പതിട്ഠാപേത്വാ ഏവമാഹ ‘‘ഭന്തേ, ഇദാനി താവ ഇമേസം ഉപാസകാനം ഉത്തമസരണം ഭിന്ദിത്വാ തക്കഗ്ഗഹണം അമ്ഹാകം പാകടം, പുബ്ബേ പന അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതേ കന്താരേ തക്കികാനം വിനാസോ, അപണ്ണകഗ്ഗാഹം ഗഹിതമനുസ്സാനഞ്ച സോത്ഥിഭാവോ അമ്ഹാകം പടിച്ഛന്നോ, തുമ്ഹാകമേവ ¶ പാകടോ, സാധു വത നോ ഭഗവാ ആകാസേ പുണ്ണചന്ദം ഉട്ഠാപേന്തോ വിയ ഇമം കാരണം പാകടം കരോതൂ’’തി. അഥ ഭഗവാ ‘‘മയാ ഖോ, ഗഹപതി, അപരിമിതകാലം ദസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ ലോകസ്സ കങ്ഖച്ഛേദനത്ഥമേവ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിദ്ധം, സീഹവസായ സുവണ്ണനാളിം പൂരേന്തോ വിയ സക്കച്ചം സോതം ഓദഹിത്വാ സുണോഹീ’’തി സേട്ഠിനോ സതുപ്പാദം ജനേത്വാ ഹിമഗബ്ഭം പദാലേത്വാ പുണ്ണചന്ദം നീഹരന്തോ വിയ ഭവന്തരേന പടിച്ഛന്നകാരണം പാകടം അകാസി.

അതീതേ കാസിരട്ഠേ ബാരാണസിനഗരേ ബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ അഹോസി. തദാ ബോധിസത്തോ സത്ഥവാഹകുലേ പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ ദസമാസച്ചയേന മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന വയപ്പത്തോ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി വണിജ്ജം കരോന്തോ വിചരതി. സോ കദാചി പുബ്ബന്തതോ അപരന്തം ഗച്ഛതി, കദാചി അപരന്തതോ പുബ്ബന്തം. ബാരാണസിയംയേവ അഞ്ഞോപി സത്ഥവാഹപുത്തോ അത്ഥി ബാലോ അബ്യത്തോ അനുപായകുസലോ. തദാ ബോധിസത്തോ ബാരാണസിതോ മഹഗ്ഘം ഭണ്ഡം ഗഹേത്വാ പഞ്ച സകടസതാനി പൂരേത്വാ ഗമനസജ്ജാനി കത്വാ ഠപേസി. സോപി ബാലസത്ഥവാഹപുത്തോ തഥേവ പഞ്ച സകടസതാനി പൂരേത്വാ ഗമനസജ്ജാനി കത്വാ ഠപേസി.

തദാ ബോധിസത്തോ ചിന്തേസി ‘‘സചേ അയം ബാലസത്ഥവാഹപുത്തോ മയാ സദ്ധിംയേവ ഗമിസ്സതി, സകടസഹസ്സേ ഏകതോ മഗ്ഗം ഗച്ഛന്തേ മഗ്ഗോപി ¶ നപ്പഹോസ്സതി, മനുസ്സാനം ദാരുദകാദീനിപി, ബലിബദ്ദാനം തിണാനിപി ദുല്ലഭാനി ഭവിസ്സന്തി, ഏതേന വാ മയാ വാ പുരതോ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി. സോ തം പക്കോസാപേത്വാ ഏതമത്ഥം ആരോചേത്വാ ‘‘ദ്വീഹിപി അമ്ഹേഹി ഏകതോ ഗന്തും ന സക്കാ, കിം ത്വം പുരതോ ഗമിസ്സസി, ഉദാഹു പച്ഛതോ’’തി ആഹ. സോ ചിന്തേസി ‘‘മയി പുരതോ ഗച്ഛന്തേ ബഹൂ ആനിസംസാ, മഗ്ഗേന അഭിന്നേനേവ ഗമിസ്സാമി, ഗോണാ അനാമട്ഠതിണം ഖാദിസ്സന്തി, മനുസ്സാനം അനാമട്ഠം സൂപേയ്യപണ്ണം ഭവിസ്സതി, പസന്നം ഉദകം ഭവിസ്സതി, യഥാരുചിം അഗ്ഘം ഠപേത്വാ ഭണ്ഡം വിക്കിണിസ്സാമീ’’തി. സോ ‘‘അഹം, സമ്മ, പുരതോ ഗമിസ്സാമീ’’തി ¶ ആഹ. ബോധിസത്തോപി പച്ഛതോ ഗമനേ ബഹൂ ആനിസംസേ അദ്ദസ. ഏവം ഹിസ്സ അഹോസി – ‘‘പുരതോ ഗച്ഛന്താ മഗ്ഗേ വിസമട്ഠാനം സമം കരിസ്സന്തി, അഹം തേഹി ഗതമഗ്ഗേന ഗമിസ്സാമി, പുരതോ ഗതേഹി ബലിബദ്ദേഹി പരിണതഥദ്ധതിണേ ¶ ഖാദിതേ മമ ഗോണാ പുന ഉട്ഠിതാനി മധുരതിണാനി ഖാദിസ്സന്തി, ഗഹിതപണ്ണട്ഠാനതോ ഉട്ഠിതം മനുസ്സാനം സൂപേയ്യപണ്ണം മധുരം ഭവിസ്സതി, അനുദകേ ഠാനേ ആവാടം ഖനിത്വാ ഏതേ ഉദകം ഉപ്പാദേസ്സന്തി, തേഹി കതേസു ആവാടേസു മയം ഉദകം പിവിസ്സാമ, അഗ്ഘട്ഠപനം നാമ മനുസ്സാനം ജീവിതാ വോരോപനസദിസം, അഹം പച്ഛതോ ഗന്ത്വാ ഏതേഹി ഠപിതഗ്ഘേന ഭണ്ഡം വിക്കിണിസ്സാമീ’’തി. അഥ സോ ഏത്തകേ ആനിസംസേ ദിസ്വാ ‘‘സമ്മ, ത്വം പുരതോ ഗച്ഛാഹീ’’തി ആഹ. ‘‘സാധു, സമ്മാ’’തി ബാലസത്ഥവാഹോ സകടാനി യോജേത്വാ നിക്ഖന്തോ അനുപുബ്ബേന മനുസ്സാവാസം അതിക്കമിത്വാ കന്താരമുഖം പാപുണി.

കന്താരം നാമ – ചോരകന്താരം, വാളകന്താരം, നിരുദകകന്താരം, അമനുസ്സകന്താരം, അപ്പഭക്ഖകന്താരന്തി പഞ്ചവിധം. തത്ഥ ചോരേഹി അധിട്ഠിതമഗ്ഗോ ചോരകന്താരം നാമ. സീഹാദീഹി അധിട്ഠിതമഗ്ഗോ വാളകന്താരം നാമ. യത്ഥ ന്ഹായിതും വാ പാതും വാ ഉദകം നത്ഥി, ഇദം നിരുദകകന്താരം നാമ. അമനുസ്സാധിട്ഠിതം അമനുസ്സകന്താരം നാമ. മൂലഖാദനീയാദിവിരഹിതം അപ്പഭക്ഖകന്താരം നാമ. ഇമസ്മിം പഞ്ചവിധേ കന്താരേ തം കന്താരം നിരുദകകന്താരഞ്ചേവ അമനുസ്സകന്താരഞ്ച. തസ്മാ സോ ബാലസത്ഥവാഹപുത്തോ സകടേസു മഹന്തമഹന്താ ചാടിയോ ഠപേത്വാ ഉദകസ്സ പൂരാപേത്വാ സട്ഠിയോജനികം കന്താരം പടിപജ്ജി.

അഥസ്സ കന്താരമജ്ഝം ഗതകാലേ കന്താരേ അധിവത്ഥയക്ഖോ ‘‘ഇമേഹി മനുസ്സേഹി ഗഹിതം ഉദകം ഛഡ്ഡാപേത്വാ ദുബ്ബലേ കത്വാ സബ്ബേവ നേ ഖാദിസ്സാമീ’’തി ¶ സബ്ബസേതതരുണബലിബദ്ദയുത്തം ¶ മനോരമം യാനകം മാപേത്വാ ധനുകലാപഫലകാവുധഹത്ഥേഹി ദസഹി ദ്വാദസഹി അമനുസ്സേഹി പരിവുതോ ഉപ്പലകുമുദാനി പിളന്ധിത്വാ അല്ലകോസോ അല്ലവത്ഥോ ഇസ്സരപുരിസോ വിയ തസ്മിം യാനകേ നിസീദിത്വാ കദ്ദമമക്ഖിതേഹി ചക്കേഹി പടിപഥം അഗമാസി. പരിവാരഅമനുസ്സാപിസ്സ പുരതോ ച പച്ഛതോ ച ഗച്ഛന്താ അല്ലകേസാ അല്ലവത്ഥാ ഉപ്പലകുമുദമാലാ പിളന്ധിത്വാ പദുമപുണ്ഡരീകകലാപേ ഗഹേത്വാ ഭിസമുളാലാനി ഖാദന്താ ഉദകബിന്ദൂഹി ചേവ കലലേഹി ച പഗ്ഘരന്തേഹി അഗമംസു. സത്ഥവാഹാ ച നാമ യദാ ധുരവാതോ വായതി, തദാ യാനകേ നിസീദിത്വാ ഉപട്ഠാകപരിവുതാ രജം പരിഹരന്താ പുരതോ ഗച്ഛന്തി. യദാ പച്ഛതോ വാതോ വായതി, തദാ തേനേവ നയേന പച്ഛതോ ഗച്ഛന്തി. തദാ പന ധുരവാതോ അഹോസി, തസ്മാ സോ സത്ഥവാഹപുത്തോ പുരതോ അഗമാസി.

യക്ഖോ തം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ അത്തനോ യാനകം മഗ്ഗാ ഓക്കമാപേത്വാ ‘‘കഹം ഗച്ഛഥാ’’തി തേന സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം അകാസി. സത്ഥവാഹോപി അത്തനോ യാനകം മഗ്ഗാ ഓക്കമാപേത്വാ സകടാനം ഗമനോകാസം ദത്വാ ഏകമന്തേ ഠിതോ തം യക്ഖം അവോച ‘‘ഭോ, അമ്ഹേ താവ ¶ ബാരാണസിതോ ആഗച്ഛാമ. തുമ്ഹേ പന ഉപ്പലകുമുദാനി പിളന്ധിത്വാ പദുമപുണ്ഡരീകഹത്ഥാ ഭിസമുളാലാനി ഖാദന്താ കദ്ദമമക്ഖിതാ ഉദകബിന്ദൂഹി പഗ്ഘരന്തേഹി ആഗച്ഛഥ. കിം നു ഖോ തുമ്ഹേഹി ആഗതമഗ്ഗേ ദേവോ വസ്സതി, ഉപ്പലാദിസഞ്ഛന്നാനി വാ സരാനി അത്ഥീ’’തി പുച്ഛി. യക്ഖോ തസ്സ കഥം സുത്വാ ‘‘സമ്മ, കിം നാമേതം കഥേസി. ഏസാ നീലവനരാജി പഞ്ഞായതി. തതോ പട്ഠായ സകലം അരഞ്ഞം ഏകോദകം, നിബദ്ധം ദേവോ വസ്സതി, കന്ദരാ പൂരാ, തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ പദുമാദിസഞ്ഛന്നാനി സരാനി അത്ഥീ’’തി വത്വാ പടിപാടിയാ ഗച്ഛന്തേസു ¶ സകടേസു ‘‘ഇമാനി സകടാനി ആദായ കഹം ഗച്ഛഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അസുകജനപദം നാമാ’’തി. ‘‘ഇമസ്മിം ചിമസ്മിഞ്ച സകടേ കിം നാമ ഭണ്ഡ’’ന്തി? ‘‘അസുകഞ്ച അസുകഞ്ചാ’’തി. ‘‘പച്ഛതോ ആഗച്ഛന്തം സകടം അതിവിയ ഗരുകം ഹുത്വാ ആഗച്ഛതി, ഏതസ്മിം കിം ഭണ്ഡ’’ന്തി? ‘‘ഉദകം ഏത്ഥാ’’തി. ‘‘പരതോ താവ ഉദകം ആനേന്തേഹി വോ മനാപം കതം, ഇതോ പട്ഠായ പന ഉദകേന കിച്ചം നത്ഥി, പുരതോ ബഹു ഉദകം, ചാടിയോ ഭിന്ദിത്വാ ഉദകം ഛഡ്ഡേത്വാ സുഖേന ഗച്ഛഥാ’’തി ആഹ. ഏവഞ്ച പന വത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ ഗച്ഛഥ, അമ്ഹാകം പപഞ്ചോ ഹോതീ’’തി ഥോകം ഗന്ത്വാ തേസം അദസ്സനം പത്വാ അത്തനോ യക്ഖനഗരമേവ അഗമാസി.

സോപി ¶ ബാലസത്ഥവാഹോ അത്തനോ ബാലതായ യക്ഖസ്സ വചനം ഗഹേത്വാ ചാടിയോ ഭിന്ദാപേത്വാ പസതമത്തമ്പി ഉദകം അനവസേസേത്വാ സബ്ബം ഛഡ്ഡാപേത്വാ സകടാനി പാജാപേസി, പുരതോ അപ്പമത്തകമ്പി ഉദകം നാഹോസി, മനുസ്സാ പാനീയം അലഭന്താ കിലമിംസു. തേ യാവ സൂരിയത്ഥങ്ഗമനാ ഗന്ത്വാ സകടാനി മോചേത്വാ പരിവട്ടകേന ഠപേത്വാ ഗോണേ ചക്കേസു ബന്ധിംസു. നേവ ഗോണാനം ഉദകം അഹോസി, ന മനുസ്സാനം യാഗുഭത്തം വാ. ദുബ്ബലമനുസ്സാ തത്ഥ തത്ഥ നിപജ്ജിത്വാ സയിംസു. രത്തിഭാഗസമനന്തരേ യക്ഖാ യക്ഖനഗരതോ ആഗന്ത്വാ സബ്ബേപി ഗോണേ ച മനുസ്സേ ച ജീവിതക്ഖയം പാപേത്വാ മംസം ഖാദിത്വാ അട്ഠീനി അവസേസേത്വാ അഗമംസു. ഏവമേകം ബാലസത്ഥവാഹപുത്തം നിസ്സായ സബ്ബേപി തേ വിനാസം പാപുണിംസു, ഹത്ഥട്ഠികാദീനി ദിസാവിദിസാസു വിപ്പകിണ്ണാനി അഹേസും. പഞ്ച സകടസതാനി യഥാപൂരിതാനേവ അട്ഠംസു.

ബോധിസത്തോപി ഖോ ബാലസത്ഥവാഹപുത്തസ്സ നിക്ഖന്തദിവസതോ മാസഡ്ഢമാസം വീതിനാമേത്വാ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി നഗരാ നിക്ഖമ്മ അനുപുബ്ബേന കന്താരമുഖം പാപുണി. സോ തത്ഥ ഉദകചാടിയോ പൂരേത്വാ ബഹും ഉദകം ആദായ ഖന്ധാവാരേ ഭേരിം ചരാപേത്വാ മനുസ്സേ സന്നിപാതേത്വാ ¶ ഏവമാഹ ‘‘തുമ്ഹേ മം അനാപുച്ഛിത്വാ പസതമത്തമ്പി ഉദകം മാ വളഞ്ജയിത്ഥ, കന്താരേ വിസരുക്ഖാ നാമ ഹോന്തി, പത്തം വാ പുപ്ഫം വാ ഫലം വാ തുമ്ഹേഹി പുരേ അഖാദിതപുബ്ബം മം അനാപുച്ഛിത്വാ മാ ഖാദിത്ഥാ’’തി. ഏവം മനുസ്സാനം ഓവാദം ദത്വാ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി കന്താരം പടിപജ്ജി. തസ്മിം കന്താരമജ്ഝം സമ്പത്തേ സോ ¶ യക്ഖോ പുരിമനയേനേവ ബോധിസത്തസ്സ പടിപഥേ അത്താനം ദസ്സേസി. ബോധിസത്തോ തം ദിസ്വാവ അഞ്ഞാസി ‘‘ഇമസ്മിം കന്താരേ ഉദകം നത്ഥി, നിരുദകകന്താരോ നാമേസ, അയഞ്ച നിബ്ഭയോ രത്തനേത്തോ, ഛായാപിസ്സ ന പഞ്ഞായതി, നിസ്സംസയം ഇമിനാ പുരതോ ഗതോ ബാലസത്ഥവാഹപുത്തോ സബ്ബം ഉദകം ഛഡ്ഡാപേത്വാ കിലമേത്വാ സപരിസോ ഖാദിതോ ഭവിസ്സതി, മയ്ഹം പന പണ്ഡിതഭാവം ഉപായകോസല്ലം ന ജാനാതി മഞ്ഞേ’’തി. തതോ നം ആഹ ‘‘ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ, മയം വാണിജാ നാമ അഞ്ഞം ഉദകം അദിസ്വാ ഗഹിതഉദകം ന ഛഡ്ഡേമ, ദിട്ഠട്ഠാനേ പന ഛഡ്ഡേത്വാ സകടാനി സല്ലഹുകാനി കത്വാ ഗമിസ്സാമാ’’തി യക്ഖോ ഥോകം ഗന്ത്വാ അദസ്സനം ഉപഗമ്മ അത്തനോ യക്ഖനഗരമേവ ഗതോ.

യക്ഖേ പന ഗതേ മനുസ്സാ ബോധിസത്തം ആഹംസു ‘‘അയ്യ, ഏതേ മനുസ്സാ ‘ഏസാ നീലവനരാജി പഞ്ഞായതി, തതോ പട്ഠായ നിബദ്ധം ദേവോ വസ്സതീ’തി വത്വാ ¶ ഉപ്പലകുമുദമാലാധാരിനോ പദുമപുണ്ഡരീകകലാപേ ആദായ ഭിസമുളാലാനി ഖാദന്താ അല്ലവത്ഥാ അല്ലകേസാ ഉദകബിന്ദൂഹി പഗ്ഘരന്തേഹി ആഗതാ, ഉദകം ഛഡ്ഡേത്വാ സല്ലഹുകേഹി സകടേഹി ഖിപ്പം ഗച്ഛാമാ’’തി. ബോധിസത്തോ തേസം കഥം സുത്വാ സകടാനി ഠപാപേത്വാ സബ്ബേ മനുസ്സേ സന്നിപാതാപേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേഹി ‘ഇമസ്മിം കന്താരേ സരോ വാ പോക്ഖരണീ വാ അത്ഥീ’തി കസ്സചി സുതപുബ്ബ’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘ന, അയ്യ, സുതപുബ്ബ’’ന്തി. നിരുദകകന്താരോ നാമ ഏസോ, ഇദാനി ഏകച്ചേ മനുസ്സാ ‘‘ഏതായ നീലവനരാജിയാ പുരതോ ദേവോ വസ്സതീ’’തി വദന്തി, ‘‘വുട്ഠിവാതോ നാമ കിത്തകം ഠാനം ¶ വായതീ’’തി? ‘‘യോജനമത്തം, അയ്യാ’’തി. ‘‘കച്ചി പന വോ ഏകസ്സാപി സരീരം വുട്ഠിവാതോ പഹരതീ’’തി? ‘‘നത്ഥി അയ്യാ’’തി. ‘‘മേഘസീസം നാമ കിത്തകേ ഠാനേ പഞ്ഞായതീ’’തി? ‘‘തിയോജനമത്തേ അയ്യാ’’തി. ‘‘അത്ഥി പന വോ കേനചി ഏകമ്പി മേഘസീസം ദിട്ഠ’’ന്തി? ‘‘നത്ഥി, അയ്യാ’’തി. ‘‘വിജ്ജുലതാ നാമ കിത്തകേ ഠാനേ പഞ്ഞായതീ’’തി? ‘‘ചതുപ്പഞ്ചയോജനമത്തേ, അയ്യാ’’തി. ‘‘അത്ഥി പന വോ കേനചി വിജ്ജുലതോഭാസോ ദിട്ഠോ’’തി? ‘‘നത്ഥി, അയ്യാ’’തി. ‘‘മേഘസദ്ദോ നാമ കിത്തകേ ഠാനേ സുയ്യതീ’’തി? ‘‘ഏകദ്വിയോജനമത്തേ, അയ്യാ’’തി. ‘‘അത്ഥി പന വോ കേനചി മേഘസദ്ദോ സുതോ’’തി? ‘‘നത്ഥി, അയ്യാ’’തി. ‘‘ന ഏതേ മനുസ്സാ, യക്ഖാ ഏതേ, അമ്ഹേ ഉദകം ഛഡ്ഡാപേത്വാ ദുബ്ബലേ കത്വാ ഖാദിതുകാമാ ആഗതാ ഭവിസ്സന്തി. പുരതോ ഗതോ ബാലസത്ഥവാഹപുത്തോ ന ഉപായകുസലോ. അദ്ധാ സോ ഏതേഹി ഉദകം ഛഡ്ഡാപേത്വാ കിലമേത്വാ ഖാദിതോ ഭവിസ്സതി, പഞ്ച സകടസതാനി യഥാപൂരിതാനേവ ഠിതാനി ഭവിസ്സന്തി. അജ്ജ മയം താനി പസ്സിസ്സാമ, പസതമത്തമ്പി ഉദകം അഛഡ്ഡേത്വാ സീഘസീഘം പാജേഥാ’’തി പാജാപേസി.

സോ ഗച്ഛന്തോ യഥാപൂരിതാനേവ പഞ്ച സകടസതാനി ഗോണമനുസ്സാനഞ്ച ഹത്ഥട്ഠികാദീനി ദിസാവിദിസാസു വിപ്പകിണ്ണാനി ദിസ്വാ സകടാനി മോചാപേത്വാ സകടപരിവട്ടകേന ഖന്ധാവാരം ബന്ധാപേത്വാ ¶ കാലസ്സേവ മനുസ്സേ ച ഗോണേ ച സായമാസഭത്തം ഭോജാപേത്വാ മനുസ്സാനം മജ്ഝേ ഗോണേ നിപജ്ജാപേത്വാ സയം ബലനായകോ ഹുത്വാ ഖഗ്ഗഹത്ഥോ തിയാമരത്തിം ആരക്ഖം ഗഹേത്വാ ഠിതകോവ അരുണം ഉട്ഠാപേസി. പുനദിവസേ പന പാതോവ ¶ സബ്ബകിച്ചാനി നിട്ഠാപേത്വാ ഗോണേ ഭോജേത്വാ ദുബ്ബലസകടാനി ഛഡ്ഡാപേത്വാ ഥിരാനി ഗാഹാപേത്വാ അപ്പഗ്ഘം ഭണ്ഡം ഛഡ്ഡാപേത്വാ മഹഗ്ഘം ഭണ്ഡം ആരോപാപേത്വാ യഥാധിപ്പേതം ഠാനം ഗന്ത്വാ ദിഗുണതിഗുണേന മൂലേന ഭണ്ഡം വിക്കിണിത്വാ സബ്ബം പരിസം ആദായ പുന അത്തനോ നഗരമേവ അഗമാസി.

സത്ഥാ ¶ ഇമം ധമ്മകഥം കഥേത്വാ ‘‘ഏവം, ഗഹപതി, പുബ്ബേ തക്കഗ്ഗാഹഗാഹിനോ മഹാവിനാസം പത്താ, അപണ്ണകഗ്ഗാഹഗാഹിനോ പന അമനുസ്സാനം ഹത്ഥതോ മുച്ചിത്വാ സോത്ഥിനാ ഇച്ഛിതട്ഠാനം ഗന്ത്വാ പുന സകട്ഠാനമേവ പച്ചാഗമിംസൂ’’തി വത്വാ ദ്വേപി വത്ഥൂനി ഘടേത്വാ ഇമിസ്സാ അപണ്ണകധമ്മദേസനായ അഭിസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧.

‘‘അപണ്ണകം ഠാനമേകേ, ദുതിയം ആഹു തക്കികാ;

ഏതദഞ്ഞായ മേധാവീ, തം ഗണ്ഹേ യദപണ്ണക’’ന്തി.

തത്ഥ അപണ്ണകന്തി ഏകംസികം അവിരദ്ധം നിയ്യാനികം. ഠാനന്തി കാരണം. കാരണഞ്ഹി യസ്മാ തദായത്തവുത്തിതായ ഫലം തിട്ഠതി നാമ, തസ്മാ ‘‘ഠാന’’ന്തി വുച്ചതി, ‘‘ഠാനഞ്ച ഠാനതോ അട്ഠാനഞ്ച അട്ഠാനതോ’’തിആദീസു (വിഭ. ൮൦൯) ചസ്സ പയോഗോ വേദിതബ്ബോ. ഇതി ‘‘അപണ്ണകം ഠാന’’ന്തി പദദ്വയേനാപി ‘‘യം ഏകന്തഹിതസുഖാവഹത്താ പണ്ഡിതേഹി പടിപന്നം ഏകംസികകാരണം അവിരദ്ധകാരണം നിയ്യാനികകാരണം, തം ഇദ’’ന്തി ദീപേതി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, പഭേദതോ പന തീണി സരണഗമനാനി, പഞ്ച സീലാനി, ദസ സീലാനി, പാതിമോക്ഖസംവരോ, ഇന്ദ്രിയസംവരോ, ആജീവപാരിസുദ്ധി, പച്ചയപടിസേവനം, സബ്ബമ്പി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം; ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരതാ, ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുതാ, ജാഗരിയാനുയോഗോ, ഝാനം, വിപസ്സനാ, അഭിഞ്ഞാ, സമാപത്തി, അരിയമഗ്ഗോ, അരിയഫലം, സബ്ബമ്പേതം അപണ്ണകട്ഠാനം അപണ്ണകപടിപദാ, നിയ്യാനികപടിപദാതി അത്ഥോ.

യസ്മാ ച പന നിയ്യാനികപടിപദായ ഏതം നാമം, തസ്മായേവ ഭഗവാ അപണ്ണകപടിപദം ദസ്സേന്തോ ഇമം സുത്തമാഹ –

‘‘തീഹി, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു അപണ്ണകപടിപദം പടിപന്നോ ഹോതി, യോനി ചസ്സ ആരദ്ധാ ഹോതി ആസവാനം ഖയായ ¶ . കതമേഹി തീഹി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ ¶ , ഭിക്ഖു ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരോ ഹോതി, ഭോജനേ മത്തഞ്ഞൂ ഹോതി, ജാഗരിയം അനുയുത്തോ ഹോതി. കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ ന നിമിത്തഗ്ഗാഹീ ഹോതി…പേ… ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരോ ഹോതി.

‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഭോജനേ മത്തഞ്ഞൂ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ആഹാരം ആഹാരേതി നേവ ദവായ ന മദായ…പേ… ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഭോജനേ മത്തഞ്ഞൂ ഹോതി.

‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ജാഗരിയം അനുയുത്തോ ഹോതി. ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ദിവസം ചങ്കമേന നിസജ്ജായ…പേ… ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ജാഗരിയം അനുയുത്തോ ഹോതീ’’തി (അ. നി. ൩.൧൬).

ഇമസ്മിഞ്ചാപി സുത്തേ തയോവ ധമ്മാ വുത്താ. അയം പന അപണ്ണകപടിപദാ യാവ അരഹത്തഫലം ലബ്ഭതേവ ¶ . തത്ഥ അരഹത്തഫലമ്പി, ഫലസമാപത്തിവിഹാരസ്സ ചേവ, അനുപാദാപരിനിബ്ബാനസ്സ ച, പടിപദായേവ നാമ ഹോതി.

ഏകേതി ഏകച്ചേ പണ്ഡിതമനുസ്സാ. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ‘‘അസുകാ നാമാ’’തി നിയമോ നത്ഥി, ഇദം പന സപരിസം ബോധിസത്തംയേവ സന്ധായ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ദുതിയം ആഹു തക്കികാതി ദുതിയന്തി പഠമതോ അപണ്ണകട്ഠാനതോ നിയ്യാനികകാരണതോ ദുതിയം തക്കഗ്ഗാഹകാരണം അനിയ്യാനികകാരണം. ആഹു തക്കികാതി ഏത്ഥ പന സദ്ധിം പുരിമപദേന അയം യോജനാ – അപണ്ണകട്ഠാനം ഏകംസികകാരണം അവിരദ്ധകാരണം നിയ്യാനികകാരണം ഏകേ ബോധിസത്തപ്പമുഖാ പണ്ഡിതമനുസ്സാ ഗണ്ഹിംസു. യേ പന ബാലസത്ഥവാഹപുത്തപ്പമുഖാ തക്കികാ ആഹു, തേ ദുതിയം സാപരാധം അനേകംസികട്ഠാനം വിരദ്ധകാരണം അനിയ്യാനികകാരണം അഗ്ഗഹേസും. തേസു യേ അപണ്ണകട്ഠാനം അഗ്ഗഹേസും, തേ സുക്കപടിപദം പടിപന്നാ. യേ ദുതിയം ‘‘പുരതോ ഭവിതബ്ബം ഉദകേനാ’’തി തക്കഗ്ഗാഹസങ്ഖാതം അനിയ്യാനികകാരണം അഗ്ഗഹേസും. തേ കണ്ഹപടിപദം പടിപന്നാ.

തത്ഥ ¶ സുക്കപടിപദാ അപരിഹാനിപടിപദാ, കണ്ഹപടിപദാ പരിഹാനിപടിപദാ. തസ്മാ യേ സുക്കപടിപദം പടിപന്നാ, തേ അപരിഹീനാ സോത്ഥിഭാവം പത്താ. യേ പന കണ്ഹപടിപദം പടിപന്നാ, തേ ¶ പരിഹീനാ അനയബ്യസനം ആപന്നാതി ഇമമത്ഥം ഭഗവാ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ഗഹപതിനോ വത്വാ ഉത്തരി ഇദമാഹ ‘‘ഏതദഞ്ഞായ മേധാവീ, തം ഗണ്ഹേ യദപണ്ണക’’ന്തി.

തത്ഥ ഏതദഞ്ഞായ മേധാവീതി ‘‘മേധാ’’തി ലദ്ധനാമായ വിപുലായ വിസുദ്ധായ ഉത്തമായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ കുലപുത്തോ ഏതം അപണ്ണകേ ചേവ സപണ്ണകേ ചാതി ദ്വീസു അതക്കഗ്ഗാഹതക്കഗ്ഗാഹസങ്ഖാതേസു ഠാനേസു ഗുണദോസം വുദ്ധിഹാനിം അത്ഥാനത്ഥം ഞത്വാതി അത്ഥോ. തം ഗണ്ഹേ യദപണ്ണകന്തി യം അപണ്ണകം ഏകംസികം സുക്കപടിപദാഅപരിഹാനിയപടിപദാസങ്ഖാതം നിയ്യാനികകാരണം, തദേവ ഗണ്ഹേയ്യ. കസ്മാ? ഏകംസികാദിഭാവതോയേവ. ഇതരം പന ന ഗണ്ഹേയ്യ. കസ്മാ? അനേകംസികാദിഭാവതോയേവ. അയഞ്ഹി അപണ്ണകപടിപദാ നാമ സബ്ബേസം ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധബുദ്ധപുത്താനം പടിപദാ. സബ്ബബുദ്ധാ ഹി അപണ്ണകപടിപദായമേവ ഠത്വാ ദള്ഹേന വീരിയേന പാരമിയോ പൂരേത്വാ ബോധിമൂലേ ബുദ്ധാ നാമ ഹോന്തി, പച്ചേകബുദ്ധാ പച്ചേകബോധിം ഉപ്പാദേന്തി, ബുദ്ധപുത്താ സാവകപാരമിഞാണം പടിവിജ്ഝന്തി.

ഇതി ഭഗവാ തേസം ഉപാസകാനം തിസ്സോ കുലസമ്പത്തിയോ ച ഛ കാമസഗ്ഗേ ബ്രഹ്മലോകസമ്പത്തിയോ ച ദത്വാപി പരിയോസാനേ അരഹത്തമഗ്ഗഫലദായികാ ¶ അപണ്ണകപടിപദാ നാമ, ചതൂസു അപായേസു പഞ്ചസു ച നീചകുലേസു നിബ്ബത്തിദായികാ സപണ്ണകപടിപദാ നാമാതി ഇമം അപണ്ണകധമ്മദേസനം ദസ്സേത്വാ ഉത്തരി ചത്താരി സച്ചാനി സോളസഹി ആകാരേഹി പകാസേസി. ചതുസച്ചപരിയോസാനേ സബ്ബേപി തേ പഞ്ചസതാ ഉപാസകാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ദസ്സേത്വാ ദ്വേ വത്ഥൂനി കഥേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേത്വാ ദസ്സേസി – ‘‘തസ്മിം സമയേ ബാലസത്ഥവാഹപുത്തോ ദേവദത്തോ അഹോസി, തസ്സ പരിസാ ദേവദത്തപരിസാവ, പണ്ഡിതസത്ഥവാഹപുത്തപരിസാ ബുദ്ധപരിസാ, പണ്ഡിതസത്ഥവാഹപുത്തോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി ദേസനം നിട്ഠാപേസി.

അപണ്ണകജാതകവണ്ണനാ പഠമാ.

൨. വണ്ണുപഥജാതകവണ്ണനാ

അകിലാസുനോതി ¶ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ കഥേസി. കം പന ആരബ്ഭാതി? ഏകം ഓസ്സട്ഠവീരിയം ഭിക്ഖും. തഥാഗതേ കിര സാവത്ഥിയം വിഹരന്തേ ഏകോ സാവത്ഥിവാസീ കുലപുത്തോ ജേതവനം ഗന്ത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നചിത്തോ കാമേസു ആദീനവം ദിസ്വാ പബ്ബജിത്വാ ഉപസമ്പദായ പഞ്ചവസ്സികോ ഹുത്വാ ദ്വേ മാതികാ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ വിപസ്സനാചാരം സിക്ഖിത്വാ സത്ഥു സന്തികേ അത്തനോ ചിത്തരുചിയം കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ഏകം അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ തേമാസം വായമന്തോപി ഓഭാസമത്തം വാ നിമിത്തമത്തം വാ ഉപ്പാദേതും നാസക്ഖി.

അഥസ്സ ഏതദഹോസി ‘‘സത്ഥാരാ ചത്താരോ പുഗ്ഗലാ കഥിതാ, തേസു മയാ പദപരമേന ഭവിതബ്ബം, നത്ഥി മഞ്ഞേ മയ്ഹം ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ മഗ്ഗോ വാ ഫലം വാ, കിം കരിസ്സാമി അരഞ്ഞവാസേന, സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ രൂപസോഭഗ്ഗപ്പത്തം ബുദ്ധസരീരം ഓലോകേന്തോ മധുരം ധമ്മദേസനം സുണന്തോ വിഹരിസ്സാമീ’’തി പുന ജേതവനമേവ പച്ചാഗമാസി. അഥ നം സന്ദിട്ഠസമ്ഭത്താ ആഹംസു – ‘‘ആവുസോ, ത്വം സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ‘സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’തി ഗതോ, ഇദാനി പന ആഗന്ത്വാ സങ്ഗണികായ അഭിരമമാനോ ചരസി, കിം നു ഖോ തേ പബ്ബജിതകിച്ചം മത്ഥകം പത്തം, അപ്പടിസന്ധികോ ജാതോസീ’’തി? ആവുസോ, അഹം മഗ്ഗം വാ ഫലം വാ അലഭിത്വാ ‘‘അഭബ്ബപുഗ്ഗലേന മയാ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി വീരിയം ഓസ്സജിത്വാ ആഗതോമ്ഹീതി. ‘‘അകാരണം തേ, ആവുസോ, കതം ദള്ഹവീരിയസ്സ സത്ഥു സാസനേ പബ്ബജിത്വാ വീരിയം ഓസ്സജന്തേന, അയുത്തം തേ കതം, ഏഹി തഥാഗതസ്സ ¶ ദസ്സേമാ’’തി തം ആദായ സത്ഥു സന്തികം അഗമംസു.

സത്ഥാ തം ദിസ്വാ ഏവമാഹ ‘‘ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേ ഏതം ഭിക്ഖും അനിച്ഛമാനം ആദായ ആഗതാ, കിം കതം ഇമിനാ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, അയം ഭിക്ഖു ഏവരൂപേ നിയ്യാനികസാസനേ പബ്ബജിത്വാ സമണധമ്മം കരോന്തോ വീരിയം ഓസ്സജിത്വാ ആഗതോ’’തി ആഹംസു. അഥ നം സത്ഥാ ആഹ ‘‘സച്ചം കിര തയാ ഭിക്ഖു വീരിയം ഓസ്സട്ഠ’’ന്തി? ‘‘സച്ചം, ഭഗവാ’’തി. ‘‘കിം പന ത്വം ഭിക്ഖു ഏവരൂപേ മമ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ‘അപ്പിച്ഛോ’തി വാ ‘സന്തുട്ഠോ’തി വാ ‘പവിവിത്തോ’തി വാ ‘ആരദ്ധവീരിയോ’തി വാ ഏവം അത്താനം അജാനാപേത്വാ ‘ഓസ്സട്ഠവീരിയോ ഭിക്ഖൂ’തി ജാനാപേസി. നനു ത്വം പുബ്ബേ വീരിയവാ അഹോസി, തയാ ഏകേന കതം വീരിയം നിസ്സായ മരുകന്താരേ പഞ്ചസു സകടസതേസു മനുസ്സാ ച ഗോണാ ¶ ച പാനീയം ലഭിത്വാ സുഖിതാ ജാതാ ¶ , ഇദാനി കസ്മാ വീരിയം ഓസ്സജസീ’’തി. സോ ഭിക്ഖു ഏത്തകേന വചനേന ഉപത്ഥമ്ഭിതോ അഹോസി.

തം പന കഥം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ഭഗവന്തം യാചിംസു – ‘‘ഭന്തേ, ഇദാനി ഇമിനാ ഭിക്ഖുനാ വീരിയസ്സ ഓസ്സട്ഠഭാവോ അമ്ഹാകം പാകടോ, പുബ്ബേ പനസ്സ ഏകസ്സ വീരിയം നിസ്സായ മരുകന്താരേ ഗോണമനുസ്സാനം പാനീയം ലഭിത്വാ സുഖിതഭാവോ പടിച്ഛന്നോ, തുമ്ഹാകം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സേവ പാകടോ, അമ്ഹാകമ്പേതം കാരണം കഥേഥാ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, സുണാഥാ’’തി ഭഗവാ തേസം ഭിക്ഖൂനം സതുപ്പാദം ജനേത്വാ ഭവന്തരേന പടിച്ഛന്നകാരണം പാകടമകാസി.

അതീതേ കാസിരട്ഠേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ സത്ഥവാഹകുലേ പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ വയപ്പത്തോ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി വണിജ്ജം കരോന്തോ വിചരതി. സോ ഏകദാ സട്ഠിയോജനികം മരുകന്താരം പടിപജ്ജി. തസ്മിം കന്താരേ സുഖുമവാലുകാ മുട്ഠിനാ ഗഹിതാ ഹത്ഥേ ന തിട്ഠതി, സൂരിയുഗ്ഗമനതോ പട്ഠായ അങ്ഗാരരാസി വിയ ഉണ്ഹാ ഹോതി, ന സക്കാ അക്കമിതും. തസ്മാ തം പടിപജ്ജന്താ ദാരുദകതിലതണ്ഡുലാദീനി സകടേഹി ആദായ രത്തിമേവ ഗന്ത്വാ അരുണുഗ്ഗമനേ സകടാനി പരിവട്ടം കത്വാ മത്ഥകേ മണ്ഡപം കാരേത്വാ കാലസ്സേവ ആഹാരകിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ ഛായായ നിസിന്നാ ദിവസം ഖേപേത്വാ അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ സായമാസം ഭുഞ്ജിത്വാ ഭൂമിയാ സീതലായ ജാതായ സകടാനി യോജേത്വാ ഗച്ഛന്തി, സമുദ്ദഗമനസദിസമേവ ഗമനം ഹോതി. ഥലനിയാമകോ നാമ ലദ്ധും വട്ടതി, സോ താരകസഞ്ഞാ ¶ സത്ഥം താരേതി.

സോപി സത്ഥവാഹോ തസ്മിം കാലേ ഇമിനാവ നിയാമേന തം കന്താരം ഗച്ഛന്തോ ഏകൂനസട്ഠി യോജനാനി ഗന്ത്വാ ‘‘ഇദാനി ഏകരത്തേനേവ മരുകന്താരാ നിക്ഖമനം ഭവിസ്സതീ’’തി സായമാസം ഭുഞ്ജിത്വാ സബ്ബം ദാരുദകം ഖേപേത്വാ സകടാനി യോജേത്വാ പായാസി. നിയാമകോ പന പുരിമസകടേ ആസനം പത്ഥരാപേത്വാ ആകാസേ താരകം ഓലോകേന്തോ ‘‘ഇതോ പാജേഥ, ഇതോ പാജേഥാ’’തി വദമാനോ നിപജ്ജി. സോ ദീഘമദ്ധാനം അനിദ്ദായനഭാവേന കിലന്തോ നിദ്ദം ഓക്കമി, ഗോണേ നിവത്തിത്വാ ആഗതമഗ്ഗമേവ ഗണ്ഹന്തേ ന ¶ അഞ്ഞാസി. ഗോണാ സബ്ബരത്തിം അഗമംസു. നിയാമകോ അരുണുഗ്ഗമനവേലായ പബുദ്ധോ നക്ഖത്തം ഓലോകേത്വാ ‘‘സകടാനി നിവത്തേഥ നിവത്തേഥാ’’തി ആഹ. സകടാനി നിവത്തേത്വാ പടിപാടിം കരോന്താനഞ്ഞേവ അരുണോ ഉഗ്ഗതോ. മനുസ്സാ ‘‘ഹിയ്യോ അമ്ഹാകം നിവിട്ഠഖന്ധാവാരട്ഠാനമേവേതം, ദാരുദകമ്പി നോ ഖീണം, ഇദാനി നട്ഠമ്ഹാ’’തി സകടാനി മോചേത്വാ പരിവട്ടകേന ഠപേത്വാ മത്ഥകേ മണ്ഡപം കത്വാ അത്തനോ അത്തനോ സകടസ്സ ഹേട്ഠാ അനുസോചന്താ നിപജ്ജിംസു.

ബോധിസത്തോ ¶ ‘‘മയി വീരിയം ഓസ്സജന്തേ സബ്ബേ വിനസ്സിസ്സന്തീ’’തി പാതോ സീതലവേലായമേവ ആഹിണ്ഡന്തോ ഏകം ദബ്ബതിണഗച്ഛം ദിസ്വാ ‘‘ഇമാനി തിണാനി ഹേട്ഠാ ഉദകസിനേഹേന ഉട്ഠിതാനി ഭവിസ്സന്തീ’’തി ചിന്തേത്വാ കുദ്ദാലം ഗാഹാപേത്വാ തം പദേസം ഖണാപേസി, തേ സട്ഠിഹത്ഥട്ഠാനം ഖണിംസു. ഏത്തകം ഠാനം ഖണിത്വാ പഹരന്താനം കുദ്ദാലോ ഹേട്ഠാപാസാണേ പടിഹഞ്ഞി, പഹടമത്തേ സബ്ബേ വീരിയം ഓസ്സജിംസു. ബോധിസത്തോ പന ‘‘ഇമസ്സ പാസാണസ്സ ഹേട്ഠാ ഉദകേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഓതരിത്വാ പാസാണേ ഠിതോ ഓണമിത്വാ സോതം ഓദഹിത്വാ സദ്ദം ആവജ്ജേന്തോ ഹേട്ഠാ ഉദകസ്സ പവത്തനസദ്ദം സുത്വാ ഉത്തരിത്വാ ചൂളുപട്ഠാകം ആഹ – ‘‘താത, തയാ വീരിയേ ഓസ്സട്ഠേ സബ്ബേ വിനസ്സിസ്സാമ, ത്വം വീരിയം അനോസ്സജന്തോ ഇമം അയകൂടം ഗഹേത്വാ ആവാടം ഓതരിത്വാ ഏതസ്മിം പാസാണേ പഹാരം ദേഹീ’’തി. സോ തസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ സബ്ബേസു ¶ വീരിയം ഓസ്സജിത്വാ ഠിതേസുപി വീരിയം അനോസ്സജന്തോ ഓതരിത്വാ പാസാണേ പഹാരം അദാസി. പാസാണോ മജ്ഝേ ഭിജ്ജിത്വാ ഹേട്ഠാ പതിത്വാ സോതം സന്നിരുമ്ഭിത്വാ അട്ഠാസി, താലക്ഖന്ധപ്പമാണാ ഉദകവട്ടി ഉഗ്ഗഞ്ഛി. സബ്ബേ പാനീയം പിവിത്വാ ന്ഹായിംസു, അതിരേകാനി അക്ഖയുഗാദീനി ഫാലേത്വാ യാഗുഭത്തം പചിത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ ഗോണേ ച ഭോജേത്വാ സൂരിയേ അത്ഥങ്ഗതേ ഉദകാവാടസമീപേ ധജം ബന്ധിത്വാ ഇച്ഛിതട്ഠാനം അഗമംസു. തേ തത്ഥ ഭണ്ഡം വിക്കിണിത്വാ ദിഗുണം തിഗുണം ചതുഗ്ഗുണം ലാഭം ലഭിത്വാ അത്തനോ വസനട്ഠാനമേവ അഗമംസു. തേ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ യഥാകമ്മം ഗതാ, ബോധിസത്തോപി ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ യഥാകമ്മമേവ ഗതോ.

സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഇമം ധമ്മദേസനം കഥേത്വാ അഭിസമ്ബുദ്ധോവ ഇമം ഗാഥം കഥേസി –

൨.

‘‘അകിലാസുനോ ¶ വണ്ണുപഥേ ഖണന്താ, ഉദങ്ഗണേ തത്ഥ പപം അവിന്ദും;

ഏവം മുനീ വീരിയബലൂപപന്നോ, അകിലാസു വിന്ദേ ഹദയസ്സ സന്തി’’ന്തി.

തത്ഥ അകിലാസുനോതി നിക്കോസജ്ജാ ആരദ്ധവീരിയാ. വണ്ണുപഥേതി വണ്ണു വുച്ചതി വാലുകാ, വാലുകാമഗ്ഗേതി അത്ഥോ. ഖണന്താതി ഭൂമിം ഖണമാനാ. ഉദങ്ഗണേതി ഏത്ഥ ഉദാതി നിപാതോ, അങ്ഗണേതി മനുസ്സാനം സഞ്ചരണട്ഠാനേ, അനാവാടേ ഭൂമിഭാഗേതി അത്ഥോ. തത്ഥാതി തസ്മിം വണ്ണുപഥേ. പപം അവിന്ദുന്തി ഉദകം പടിലഭിംസു. ഉദകഞ്ഹി പപീയനഭാവേന ‘‘പപാ’’തി വുച്ചതി. പവദ്ധം വാ ആപം പപം, മഹോദകന്തി അത്ഥോ.

ഏവന്തി ഓപമ്മപടിപാദനം. മുനീതി മോനം വുച്ചതി ഞാണം, കായമോനേയ്യാദീസു വാ അഞ്ഞതരം, തേന സമന്നാഗതത്താ പുഗ്ഗലോ ‘‘മുനീ’’തി വുച്ചതി. സോ പനേസ അഗാരിയമുനി, അനഗാരിയമുനി ¶ , സേക്ഖമുനി, അസേക്ഖമുനി, പച്ചേകബുദ്ധമുനി, മുനിമുനീതി അനേകവിധോ. തത്ഥ അഗാരിയമുനീതി ഗിഹീ ആഗതഫലോ വിഞ്ഞാതസാസനോ. അനഗാരിയമുനീതി തഥാരൂപോവ പബ്ബജിതോ. സേക്ഖമുനീതി സത്ത സേക്ഖാ. അസേക്ഖമുനീതി ഖീണാസവോ. പച്ചേകബുദ്ധമുനീതി പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ. മുനിമുനീതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. ഇമസ്മിം പനത്ഥേ സബ്ബസങ്ഗാഹകവസേന ¶ മോനേയ്യസങ്ഖാതായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ ‘‘മുനീ’’തി വേദിതബ്ബോ. വീരിയബലൂപപന്നോതി വീരിയേന ചേവ കായബലഞാണബലേന ച സമന്നാഗതോ. അകിലാസൂതി നിക്കോസജ്ജോ –

‘‘കാമം തചോ ച ന്ഹാരു ച, അട്ഠി ച അവസിസ്സതു;

ഉപസുസ്സതു നിസ്സേസം, സരീരേ മംസലോഹിത’’ന്തി. –

ഏവം വുത്തേന ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതേന വീരിയേന സമന്നാഗതത്താ അനലസോ. വിന്ദേ ഹദയസ്സ സന്തിന്തി ചിത്തസ്സപി ഹദയരൂപസ്സപി സീതലഭാവകരണേന ‘‘സന്തി’’ന്തി സങ്ഖം ഗതം ഝാനവിപസ്സനാഭിഞ്ഞാഅരഹത്തമഗ്ഗഞാണസങ്ഖാതം അരിയധമ്മം വിന്ദതി പടിലഭതീതി അത്ഥോ. ഭഗവതാ ഹി –

‘‘ദുക്ഖം, ഭിക്ഖവേ, കുസീതോ വിഹരതി വോകിണ്ണോ പാപകേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹി, മഹന്തഞ്ച സദത്ഥം പരിഹാപേതി. ആരദ്ധവീരിയോ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സുഖം വിഹരതി പവിവിത്തോ പാപകേഹി അകുസലേഹി ¶ ധമ്മേഹി, മഹന്തഞ്ച സദത്ഥം പരിപൂരേതി, ന, ഭിക്ഖവേ, ഹീനേന അഗ്ഗസ്സ പത്തി ഹോതീ’’തി (സം. നി. ൨.൨൨) –

ഏവം അനേകേഹി സുത്തേഹി കുസീതസ്സ ദുക്ഖവിഹാരോ, ആരദ്ധവീരിയസ്സ ച സുഖവിഹാരോ സംവണ്ണിതോ. ഇധാപി ആരദ്ധവീരിയസ്സ അകതാഭിനിവേസസ്സ വിപസ്സകസ്സ വീരിയബലേന അധിഗന്തബ്ബം തമേവ സുഖവിഹാരം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവം മുനീ വീരിയബലൂപപന്നോ, അകിലാസു വിന്ദേ ഹദയസ്സ സന്തി’’ന്തി ആഹ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ തേ വാണിജാ അകിലാസുനോ വണ്ണുപഥേ ഖണന്താ ഉദകം ലഭിംസു, ഏവം ഇമസ്മിമ്പി സാസനേ അകിലാസു ഹുത്വാ വായമമാനോ പണ്ഡിതോ ഭിക്ഖു ഇമം ഝാനാദിഭേദം ഹദയസ്സ സന്തിം ലഭതി. സോ ത്വം ഭിക്ഖു പുബ്ബേ ഉദകമത്തസ്സ അത്ഥായ വീരിയം കത്വാ ഇദാനി ഏവരൂപേ മഗ്ഗഫലദായകേ നിയ്യാനികസാസനേ കസ്മാ വീരിയം ഓസ്സജസീതി ഏവം ഇമം ധമ്മദേസനം ദസ്സേത്വാ ചത്താരി സച്ചാനി പകാസേസി, സച്ചപരിയോസാനേ ഓസ്സട്ഠവീരിയോ ഭിക്ഖു അഗ്ഗഫലേ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി.

സത്ഥാപി ¶ ദ്വേ വത്ഥൂനി കഥേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേത്വാ ദസ്സേസി ‘‘തസ്മിം സമയേ വീരിയം അനോസ്സജിത്വാ പാസാണം ഭിന്ദിത്വാ മഹാജനസ്സ ഉദകദായകോ ചൂളുപട്ഠാകോ അയം ഓസ്സട്ഠവീരിയോ ഭിക്ഖു അഹോസി, അവസേസപരിസാ ഇദാനി ബുദ്ധപരിസാ ജാതാ, സത്ഥവാഹജേട്ഠകോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി ദേസനം നിട്ഠാപേസി.

വണ്ണുപഥജാതകവണ്ണനാ ദുതിയാ.

൩. സേരിവവാണിജജാതകവണ്ണനാ

ഇധ ചേ നം വിരാധേസീതി ഇമമ്പി ധമ്മദേസനം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തോ ഏകം ഓസ്സട്ഠവീരിയമേവ ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. തഞ്ഹി പുരിമനയേനേവ ഭിക്ഖൂഹി ആനീതം ദിസ്വാ സത്ഥാ ആഹ – ‘‘ത്വം ഭിക്ഖു, ഏവരൂപേ മഗ്ഗഫലദായകേ സാസനേ ¶ പബ്ബജിത്വാ വീരിയം ഓസ്സജന്തോ സതസഹസ്സഗ്ഘനികായ കഞ്ചനപാതിയാ പരിഹീനോ സേരിവവാണിജോ വിയ ചിരം സോചിസ്സസീ’’തി. ഭിക്ഖൂ തസ്സത്ഥസ്സ ¶ ആവിഭാവത്ഥം ഭഗവന്തം യാചിംസു, ഭഗവാ ഭവന്തരേന പടിച്ഛന്നകാരണം പാകടമകാസി.

അതീതേ ഇതോ പഞ്ചമേ കപ്പേ ബോധിസത്തോ സേരിവരട്ഠേ കച്ഛപുടവാണിജോ അഹോസി. സോ സേരിവനാമകേന ഏകേന ലോലകച്ഛപുടവാണിജേന സദ്ധിം വോഹാരത്ഥായ ഗച്ഛന്തോ നീലവാഹം നാമ നദിം ഉത്തരിത്വാ അരിട്ഠപുരം നാമ നഗരം പവിസന്തോ നഗരവീഥിയോ ഭാജേത്വാ അത്തനോ പത്തവീഥിയാ ഭണ്ഡം വിക്കിണന്തോ വിചരി. ഇതരോപി അത്തനോ പത്തവീഥിം ഗണ്ഹി. തസ്മിഞ്ച നഗരേ ഏകം സേട്ഠികുലം പരിജിണ്ണം അഹോസി, സബ്ബേ പുത്തഭാതികാ ച ധനഞ്ച പരിക്ഖയം അഗമംസു, ഏകാ ദാരികാ അയ്യികായ സദ്ധിം അവസേസാ അഹോസി, താ ദ്വേപി പരേസം ഭതിം കത്വാ ജീവന്തി. ഗേഹേ പന താസം മഹാസേട്ഠിനാ പരിഭുത്തപുബ്ബാ സുവണ്ണപാതി ഭാജനന്തരേ നിക്ഖിത്താ ദീഘരത്തം അവലഞ്ജിയമാനാ മലഗ്ഗഹിതാ അഹോസി, താ തസ്സാ സുവണ്ണപാതിഭാവമ്പി ന ജാനന്തി. സോ ലോലവാണിജോ തസ്മിം സമയേ ‘‘മണികേ ഗണ്ഹഥ, മണികേ ഗണ്ഹഥാ’’തി വിചരന്തോ തം ഘരദ്വാരം പാപുണി. സാ കുമാരികാ തം ദിസ്വാ അയ്യികം ആഹ ‘‘അമ്മ മയ്ഹം ഏകം പിളന്ധനം ഗണ്ഹാ’’തി. അമ്മ മയം ദുഗ്ഗതാ, കിം ദത്വാ ഗണ്ഹിസ്സാമാതി. അയം നോ പാതി അത്ഥി, നോ ച അമ്ഹാകം ഉപകാരാ, ഇമം ദത്വാ ഗണ്ഹാതി. സാ വാണിജം പക്കോസാപേത്വാ ആസനേ നിസീദാപേത്വാ തം പാതിം ദത്വാ ‘‘അയ്യ, ഇമം ഗഹേത്വാ തവ ഭഗിനിയാ കിഞ്ചിദേവ ദേഹീ’’തി ആഹ. വാണിജോ പാതിം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാവ ‘‘സുവണ്ണപാതി ഭവിസ്സതീ’’തി പരിവത്തേത്വാ പാതിപിട്ഠിയം സൂചിയാ ലേഖം കഡ്ഢിത്വാ സുവണ്ണഭാവം ഞത്വാ ¶ ‘‘ഇമാസം കിഞ്ചി അദത്വാവ ഇമം പാതിം ഹരിസ്സാമീ’’തി ‘‘അയം കിം അഗ്ഘതി, അഡ്ഢമാസകോപിസ്സാ മൂലം ന ¶ ഹോതീ’’തി ഭൂമിയം ഖിപിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. ഏകേന പവിസിത്വാ നിക്ഖന്തവീഥിം ഇതരോ പവിസിതും ലഭതീതി ബോധിസത്തോ തം വീഥിം പവിസിത്വാ ‘‘മണികേ ഗണ്ഹഥ, മണികേ ഗണ്ഹഥാ’’തി വിചരന്തോ തമേവ ഘരദ്വാരം പാപുണി.

പുന സാ കുമാരികാ തഥേവ അയ്യികം ആഹ. അഥ നം അയ്യികാ ‘‘അമ്മ, പഠമം ആഗതവാണിജോ പാതിം ഭൂമിയം ഖിപിത്വാ ഗതോ, ഇദാനി കിം ദത്വാ ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി ആഹ. അമ്മ, സോ വാണിജോ ഫരുസവാചോ, അയം പന പിയദസ്സനോ മുദുസല്ലാപോ, അപ്പേവ നാമ നം ഗണ്ഹേയ്യാതി. അമ്മ, തേന ഹി പക്കോസാഹീതി. സാ തം പക്കോസി. അഥസ്സ ഗേഹം പവിസിത്വാ നിസിന്നസ്സ ¶ തം പാതിം അദംസു. സോ തസ്സാ സുവണ്ണപാതിഭാവം ഞത്വാ ‘‘അമ്മ, അയം പാതി സതസഹസ്സം അഗ്ഘതി, സതസഹസ്സഗ്ഘനകഭണ്ഡം മയ്ഹം ഹത്ഥേ നത്ഥീ’’തി ആഹ. അയ്യ, പഠമം ആഗതവാണിജോ ‘‘അയം അഡ്ഢമാസകമ്പി ന അഗ്ഘതീ’’തി വത്വാ ഭൂമിയം ഖിപിത്വാ ഗതോ, അയം പന തവ പുഞ്ഞേന സുവണ്ണപാതി ജാതാ ഭവിസ്സതി, മയം ഇമം തുയ്ഹം ദേമ, കിഞ്ചിദേവ നോ ദത്വാ ഇമം ഗഹേത്വാ യാഹീതി. ബോധിസത്തോ തസ്മിം ഖണേ ഹത്ഥഗതാനി പഞ്ച കഹാപണസതാനി പഞ്ചസതഗ്ഘനകഞ്ച ഭണ്ഡം സബ്ബം ദത്വാ ‘‘മയ്ഹം ഇമം തുലഞ്ച പസിബ്ബകഞ്ച അട്ഠ ച കഹാപണേ ദേഥാ’’തി ഏത്തകം യാചിത്വാ ആദായ പക്കാമി. സോ സീഘമേവ നദീതീരം ഗന്ത്വാ നാവികസ്സ അട്ഠ കഹാപണേ ദത്വാ നാവം അഭിരുഹി.

തതോ ലോലവാണിജോപി പുന തം ഗേഹം ഗന്ത്വാ ‘‘ആഹരഥ തം പാതിം, തുമ്ഹാകം കിഞ്ചിദേവ ദസ്സാമീ’’തി ആഹ. സാ തം പരിഭാസിത്വാ ‘‘ത്വം അമ്ഹാകം സതസഹസ്സഗ്ഘനികം സുവണ്ണപാതിം അഡ്ഢമാസഗ്ഘനികമ്പി ന അകാസി, തുയ്ഹം പന സാമികസദിസോ ഏകോ ധമ്മികോ വാണിജോ അമ്ഹാകം സഹസ്സം ദത്വാ തം ആദായ ഗതോ’’തി ആഹ. തം സുത്വാവ ‘‘സതസഹസ്സഗ്ഘനികായ സുവണ്ണപാതിയാ പരിഹീനോമ്ഹി, മഹാജാനികരോ വത മേ അയ’’ന്തി സഞ്ജാതബലവസോകോ സതിം പച്ചുപട്ഠാപേതും അസക്കോന്തോ ¶ വിസഞ്ഞീ ഹുത്വാ അത്തനോ ഹത്ഥഗതേ കഹാപണേ ചേവ ഭണ്ഡികഞ്ച ഘരദ്വാരേയേവ വികിരിത്വാ നിവാസനപാരുപനം പഹായ തുലാദണ്ഡം മുഗ്ഗരം കത്വാ ആദായ ബോധിസത്തസ്സ അനുപദം പക്കന്തോ നദീതീരം ഗന്ത്വാ ബോധിസത്തം ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഭോ, നാവിക, നാവം നിവത്തേഹീ’’തി ആഹ. ബോധിസത്തോ പന ‘‘താത, മാ നിവത്തയീ’’തി പടിസേധേസി. ഇതരസ്സപി ബോധിസത്തം ഗച്ഛന്തം പസ്സന്തസ്സേവ ബലവസോകോ ഉദപാദി, ഹദയം ഉണ്ഹം അഹോസി, മുഖതോ ലോഹിതം ഉഗ്ഗഞ്ഛി, വാപികദ്ദമോ വിയ ഹദയം ഫലി. സോ ബോധിസത്തേ ആഘാതം ബന്ധിത്വാ തത്ഥേവ ജീവിതക്ഖയം പാപുണി ¶ . ഇദം പഠമം ദേവദത്തസ്സ ബോധിസത്തേ ആഘാതബന്ധനം. ബോധിസത്തോ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ യഥാകമ്മം ഗതോ.

സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഇമം ധമ്മദേസനം കഥേത്വാ അഭിസമ്ബുദ്ധോവ ഇമം ഗാഥം കഥേസി –

൩.

‘‘ഇധ ¶ ചേ നം വിരാധേസി, സദ്ധമ്മസ്സ നിയാമതം;

ചിരം ത്വം അനുതപ്പേസി, സേരിവായംവ വാണിജോ’’തി.

തത്ഥ ഇധ ചേ നം വിരാധേസി, സദ്ധമ്മസ്സ നിയാമതന്തി ഇമസ്മിം സാസനേ ഏതം സദ്ധമ്മസ്സ നിയാമതാസങ്ഖാതം സോതാപത്തിമഗ്ഗം വിരാധേസി. യദി വിരാധേസി, വീരിയം ഓസ്സജന്തോ നാധിഗച്ഛസി ന പടിലഭസീതി അത്ഥോ. ചിരം ത്വം അനുതപ്പേസീതി ഏവം സന്തേ ത്വം ദീഘമദ്ധാനം സോചന്തോ പരിദേവന്തോ അനുതപേസ്സസി, അഥ വാ ഓസ്സട്ഠവീരിയതായ അരിയമഗ്ഗസ്സ വിരാധിതത്താ ദീഘരത്തം നിരയാദീസു ഉപ്പന്നോ നാനപ്പകാരാനി ദുക്ഖാനി അനുഭവന്തോ അനുതപ്പിസ്സസി കിലമിസ്സസീതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. കഥം? സേരിവായംവ വാണിജോതി ‘‘സേരിവാ’’തി ഏവംനാമകോ അയം വാണിജോ യഥാ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ പുബ്ബേ സേരിവനാമകോ വാണിജോ സതസഹസ്സഗ്ഘനികം സുവണ്ണപാതിം ലഭിത്വാ തസ്സാ ഗഹണത്ഥായ വീരിയം അകത്വാ തതോ പരിഹീനോ അനുതപ്പി, ഏവമേവ ത്വമ്പി ഇമസ്മിം സാസനേ പടിയത്തസുവണ്ണപാതിസദിസം അരിയമഗ്ഗം ഓസ്സട്ഠവീരിയതായ അനധിഗച്ഛന്തോ തതോ പരിഹീനോ ദീഘരത്തം അനുതപ്പിസ്സസി. സചേ പന വീരിയം ന ഓസ്സജിസ്സസി, പണ്ഡിതവാണിജോ സുവണ്ണപാതിം വിയ മമ സാസനേ നവവിധമ്പി ലോകുത്തരധമ്മം പടിലഭിസ്സസീതി.

ഏവമസ്സ ¶ സത്ഥാ അരഹത്തേന കൂടം ഗണ്ഹന്തോ ഇമം ധമ്മദേസനം ദസ്സേത്വാ ചത്താരി സച്ചാനി പകാസേസി, സച്ചപരിയോസാനേ ഓസ്സട്ഠവീരിയോ ഭിക്ഖു അഗ്ഗഫലേ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി.

സത്ഥാപി ദ്വേ വത്ഥൂനി കഥേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേത്വാ ദസ്സേസി – ‘‘തദാ ബാലവാണിജോ ദേവദത്തോ അഹോസി, പണ്ഡിതവാണിജോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി ദേസനം നിട്ഠാപേസി.

സേരിവവാണിജജാതകവണ്ണനാ തതിയാ.

൪. ചൂളസേട്ഠിജാതകവണ്ണനാ

അപ്പകേനപി ¶ ¶ മേധാവീതി ഇമം ധമ്മദേസനം ഭഗവാ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ ജീവകമ്ബവനേ വിഹരന്തോ ചൂളപന്ഥകത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി.

തത്ഥ ചൂളപന്ഥകസ്സ താവ നിബ്ബത്തി കഥേതബ്ബാ. രാജഗഹേ കിര ധനസേട്ഠികുലസ്സ ധീതാ അത്തനോ ദാസേനേവ സദ്ധിം സന്ഥവം കത്വാ ‘‘അഞ്ഞേപി മേ ഇമം കമ്മം ജാനേയ്യു’’ന്തി ഭീതാ ഏവമാഹ ‘‘അമ്ഹേഹി ഇമസ്മിം ഠാനേ വസിതും ന സക്കാ, സചേ മേ മാതാപിതരോ ഇമം ദോസം ജാനിസ്സന്തി, ഖണ്ഡാഖണ്ഡം കരിസ്സന്തി, വിദേസം ഗന്ത്വാ വസിസ്സാമാ’’തി ഹത്ഥസാരം ഗഹേത്വാ അഗ്ഗദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ ‘‘യത്ഥ വാ തത്ഥ വാ അഞ്ഞേഹി അജാനനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ വസിസ്സാമാ’’തി ഉഭോപി അഗമംസു.

തേസം ഏകസ്മിം ഠാനേ വസന്താനം സംവാസമന്വായ തസ്സാ കുച്ഛിയം ഗബ്ഭോ പതിട്ഠാസി. സാ ഗബ്ഭപരിപാകം ആഗമ്മ സാമികേന സദ്ധിം മന്തേസി ‘‘ഗബ്ഭോ മേ പരിപാകം ഗതോ, ഞാതിബന്ധുവിരഹിതേ ഠാനേ ഗബ്ഭവുട്ഠാനം നാമ ഉഭിന്നമ്പി അമ്ഹാകം ദുക്ഖമേവ, കുലഗേഹമേവ ഗച്ഛാമാ’’തി. സോ ‘‘സചാഹം ഗമിസ്സാമി, ജീവിതം മേ നത്ഥീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘അജ്ജ ഗച്ഛാമ, സ്വേ ഗച്ഛാമാ’’തി ദിവസേ അതിക്കാമേസി. സാ ചിന്തേസി ‘‘അയം ബാലോ അത്തനോ ദോസമഹന്തതായ ഗന്തും ന ഉസ്സഹതി, മാതാപിതരോ നാമ ഏകന്തഹിതാ, അയം ഗച്ഛതു വാ മാ വാ, മയാ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി. സാ തസ്മിം ഗേഹാ നിക്ഖന്തേ ഗേഹപരിക്ഖാരം പടിസാമേത്വാ അത്തനോ കുലഘരം ഗതഭാവം അനന്തരഗേഹവാസീനം ആരോചേത്വാ മഗ്ഗം പടിപജ്ജി.

അഥ സോ പുരിസോ ഘരം ആഗതോ തം അദിസ്വാ പടിവിസ്സകേ പുച്ഛിത്വാ ‘‘കുലഘരം ഗതാ’’തി സുത്വാ വേഗേന അനുബന്ധിത്വാ അന്തരാമഗ്ഗേ സമ്പാപുണി. തസ്സാപി തത്ഥേവ ഗബ്ഭവുട്ഠാനം അഹോസി. സോ ‘‘കിം ഇദം ഭദ്ദേ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സാമി, ഏകോ പുത്തോ ജാതോ’’തി. ‘‘ഇദാനി കിം കരിസ്സാമാ’’തി? ‘‘യസ്സത്ഥായ മയം കുലഘരം ഗച്ഛേയ്യാമ, തം കമ്മം അന്തരാവ നിപ്ഫന്നം, തത്ഥ ഗന്ത്വാ കിം കരിസ്സാമ, നിവത്താമാ’’തി ദ്വേപി ഏകചിത്താ ഹുത്വാ നിവത്തിംസു. തസ്സ ച ദാരകസ്സ പന്ഥേ ജാതത്താ ‘‘പന്ഥകോ’’തി നാമം അകംസു ¶ . തസ്സാ ന ചിരസ്സേവ അപരോപി ഗബ്ഭോ പതിട്ഠഹി. സബ്ബം പുരിമനയേനേവ വിത്ഥാരേതബ്ബം. തസ്സാപി ദാരകസ്സ പന്ഥേ ജാതത്താ പഠമജാതസ്സ ‘‘മഹാപന്ഥകോ’’തി നാമം ¶ കത്വാ ഇതരസ്സ ‘‘ചൂളപന്ഥകോ’’തി നാമം അകംസു. തേ ദ്വേപി ദാരകേ ഗഹേത്വാ അത്തനോ വസനട്ഠാനമേവ ആഗതാ.

തേസം ¶ തത്ഥ വസന്താനം അയം മഹാപന്ഥകദാരകോ അഞ്ഞേ ദാരകേ ‘‘ചൂളപിതാ മഹാപിതാ’’തി, ‘‘അയ്യകോ അയ്യികാ’’തി ച വദന്തേ സുത്വാ മാതരം പുച്ഛി ‘‘അമ്മ, അഞ്ഞേ ദാരകാ ‘ചൂളപിതാ മഹാപിതാ’തിപി വദന്തി, ‘അയ്യകോ അയ്യികാ’തിപി വദന്തി, അമ്ഹാകം ഞാതകാ നത്ഥീ’’തി. ‘‘ആമ, താത, തുമ്ഹാകം ഏത്ഥ ഞാതകാ നത്ഥി, രാജഗഹനഗരേ പന വോ ധനസേട്ഠി നാമ അയ്യകോ, തത്ഥ തുമ്ഹാകം ബഹൂ ഞാതകാ’’തി. ‘‘കസ്മാ തത്ഥ ന ഗച്ഛഥ, അമ്മാ’’തി? സാ അത്തനോ അഗമനകാരണം പുത്തസ്സ അകഥേത്വാ പുത്തേസു പുനപ്പുനം കഥേന്തേസു സാമികം ആഹ – ‘‘ഇമേ ദാരകാ മം അതിവിയ കിലമേന്തി, കിം നോ മാതാപിതരോ ദിസ്വാ മംസം ഖാദിസ്സന്തി, ഏഹി ദാരകാനം അയ്യകകുലം ദസ്സേസ്സാമാ’’തി. ‘‘അഹം സമ്മുഖാ ഭവിതും ന സക്ഖിസ്സാമി, തം പന തത്ഥ നയിസ്സാമീ’’തി. ‘‘സാധു, അയ്യ, യേന കേനചി ഉപായേന ദാരകാനം അയ്യകകുലമേവ ദട്ഠും വട്ടതീ’’തി ദ്വേപി ജനാ ദാരകേ ആദായ അനുപുബ്ബേന രാജഗഹം പത്വാ നഗരദ്വാരേ ഏകിസ്സാ സാലായ നിവാസം കത്വാ ദാരകമാതാ ദ്വേ ദാരകേ ഗഹേത്വാ ആഗതഭാവം മാതാപിതൂനം ആരോചാപേസി.

തേ തം സാസനം സുത്വാ ‘‘സംസാരേ വിചരന്താനം ന പുത്തോ ന ധീതാ നാമ നത്ഥി, തേ അമ്ഹാകം മഹാപരാധികാ, ന സക്കാ തേഹി അമ്ഹാകം ചക്ഖുപഥേ ഠാതും, ഏത്തകം പന ധനം ഗഹേത്വാ ദ്വേപി ജനാ ഫാസുകട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ജീവന്തു, ദാരകേ പന ഇധ പേസേന്തൂ’’തി. സേട്ഠിധീതാ മാതാപിതൂഹി പേസിതം ധനം ഗഹേത്വാ ദാരകേ ആഗതദൂതാനംയേവ ഹത്ഥേ ദത്വാ പേസേസി, ദാരകാ അയ്യകകുലേ വഡ്ഢന്തി. തേസു ചൂളപന്ഥകോ അതിദഹരോ, മഹാപന്ഥകോ പന അയ്യകേന സദ്ധിം ദസബലസ്സ ധമ്മകഥം സോതും ഗച്ഛതി. തസ്സ നിച്ചം സത്ഥു സമ്മുഖാ ധമ്മം സുണന്തസ്സ പബ്ബജ്ജായ ചിത്തം നമി. സോ അയ്യകം ആഹ ‘‘സചേ തുമ്ഹേ സമ്പടിച്ഛഥ, അഹം പബ്ബജേയ്യ’’ന്തി. ‘‘കിം വദേസി, താത, മയ്ഹം സകലലോകസ്സപി പബ്ബജ്ജാതോ തവേവ പബ്ബജ്ജാ ഭദ്ദികാ, സചേ സക്കോസി, പബ്ബജ താതാ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗതോ. സത്ഥാ ‘‘കിം മഹാസേട്ഠി ദാരകോ തേ ലദ്ധോ’’തി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ അയം ദാരകോ മയ്ഹം നത്താ, തുമ്ഹാകം ¶ സന്തികേ പബ്ബജാമീതി വദതീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ അഞ്ഞതരം ¶ പിണ്ഡചാരികം ഭിക്ഖും ‘‘ഇമം ദാരകം പബ്ബാജേഹീ’’തി ആണാപേസി. ഥേരോ തസ്സ തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം ആചിക്ഖിത്വാ പബ്ബാജേസി. സോ ബഹും ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ പരിപുണ്ണവസ്സോ ഉപസമ്പദം ലഭി. ഉപസമ്പന്നോ ഹുത്വാ യോനിസോ മനസികാരേ കമ്മം കരോന്തോ അരഹത്തം പാപുണി.

സോ ഝാനസുഖേന, മഗ്ഗസുഖേന, ഫലസുഖേന വീതിനാമേന്തോ ചിന്തേസി ‘‘സക്കാ നു ഖോ ഇമം സുഖം ചൂളപന്ഥകസ്സ ദാതു’’ന്തി. തതോ അയ്യകസേട്ഠിസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘മഹാസേട്ഠി സചേ തുമ്ഹേ സമ്പടിച്ഛഥ, അഹം ചൂളപന്ഥകം പബ്ബാജേയ്യ’’ന്തി ആഹ. ‘‘പബ്ബാജേഥ, ഭന്തേ’’തി. ഥേരോ ചൂളപന്ഥകദാരകം ¶ പബ്ബാജേത്വാ ദസസു സീലേസു പതിട്ഠാപേസി. ചൂളപന്ഥകസാമണേരോ പബ്ബജിത്വാവ ദന്ധോ അഹോസി.

‘‘പദുമം യഥാ കോകനദം സുഗന്ധം, പാതോ സിയാ ഫുല്ലമവീതഗന്ധം;

അങ്ഗീരസം പസ്സ വിരോചമാനം, തപന്തമാദിച്ചമിവന്തലിക്ഖേ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൨൩; അ. നി. ൫.൧൯൫) –

ഇമം ഏകഗാഥം ചതൂഹി മാസേഹി ഗണ്ഹിതും നാസക്ഖി. സോ കിര കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ പബ്ബജിത്വാ പഞ്ഞവാ ഹുത്വാ അഞ്ഞതരസ്സ ദന്ധഭിക്ഖുനോ ഉദ്ദേസഗ്ഗഹണകാലേ പരിഹാസകേളിം അകാസി. സോ ഭിക്ഖു തേന പരിഹാസേന ലജ്ജിതോ നേവ ഉദ്ദേസം ഗണ്ഹി, ന സജ്ഝായമകാസി. തേന കമ്മേന അയം പബ്ബജിത്വാവ ദന്ധോ ജാതോ, ഗഹിതഗഹിതം പദം ഉപരൂപരി പദം ഗണ്ഹന്തസ്സ നസ്സതി. തസ്സ ഇമമേവ ഗാഥം ഗഹേതും വായമന്തസ്സ ചത്താരോ മാസാ അതിക്കന്താ.

അഥ നം മഹാപന്ഥകോ ആഹ ‘‘ചൂളപന്ഥക, ത്വം ഇമസ്മിം സാസനേ അഭബ്ബോ, ചതൂഹി മാസേഹി ഏകമ്പി ഗാഥം ഗഹേതും ന സക്കോസി, പബ്ബജിതകിച്ചം പന ത്വം കഥം മത്ഥകം പാപേസ്സസി, നിക്ഖമ ഇതോ’’തി വിഹാരാ നിക്കഡ്ഢി. ചൂളപന്ഥകോ ബുദ്ധസാസനേ സിനേഹേന ഗിഹിഭാവം ന പത്ഥേതി. തസ്മിഞ്ച കാലേ മഹാപന്ഥകോ ഭത്തുദ്ദേസകോ ഹോതി. ജീവകോ കോമാരഭച്ചോ ബഹും ഗന്ധമാലം ആദായ അത്തനോ അമ്ബവനം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം പൂജേത്വാ ധമ്മം സുത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ദസബലം വന്ദിത്വാ മഹാപന്ഥകം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘കിത്തകാ ¶ , ഭന്തേ, സത്ഥു സന്തികേ ഭിക്ഖൂ’’തി പുച്ഛി. ‘‘പഞ്ചമത്താനി ഭിക്ഖുസതാനീ’’തി. ‘‘സ്വേ, ഭന്തേ, ബുദ്ധപ്പമുഖാനി പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി ആദായ അമ്ഹാകം നിവേസനേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി. ‘‘ഉപാസക, ചൂളപന്ഥകോ നാമ ഭിക്ഖു ദന്ധോ അവിരുള്ഹിധമ്മോ, തം ഠപേത്വാ സേസാനം നിമന്തനം സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി ¶ ഥേരോ ആഹ. തം സുത്വാ ചൂളപന്ഥകോ ചിന്തേസി ‘‘ഥേരോ ഏത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം നിമന്തനം സമ്പടിച്ഛന്തോ മം ബാഹിരം കത്വാ സമ്പടിച്ഛതി, നിസ്സംസയം മയ്ഹം ഭാതികസ്സ മയി ചിത്തം ഭിന്നം ഭവിസ്സതി, കിം ഇദാനി മയ്ഹം ഇമിനാ സാസനേന, ഗിഹീ ഹുത്വാ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ ജീവിസ്സാമീ’’തി.

സോ പുനദിവസേ പാതോവ ‘‘ഗിഹീ ഭവിസ്സാമീ’’തി പായാസി. സത്ഥാ പച്ചൂസകാലേയേവ ലോകം ഓലോകേന്തോ ഇമം കാരണം ദിസ്വാ പഠമതരം ഗന്ത്വാ ചൂളപന്ഥകസ്സ ഗമനമഗ്ഗേ ദ്വാരകോട്ഠകേ ചങ്കമന്തോ അട്ഠാസി. ചൂളപന്ഥകോ ഘരം ഗച്ഛന്തോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കഹം പന, ത്വം ചൂളപന്ഥക, ഇമായ വേലായ ഗച്ഛസീ’’തി ആഹ. ഭാതാ മം, ഭന്തേ, നിക്കഡ്ഢതി ¶ , തേനാഹം വിബ്ഭമിതും ഗച്ഛാമീതി. ചൂളപന്ഥക, തവ പബ്ബജ്ജാ നാമ മമ സന്തകാ, ഭാതരാ നിക്കഡ്ഢിതോ കസ്മാ മമ സന്തികം നാഗഞ്ഛി? ഏഹി കിം തേ ഗിഹിഭാവേന, മമ സന്തികേ ഭവിസ്സസീ’’തി ഭഗവാ ചൂളപന്ഥകം ആദായ ഗന്ത്വാ ഗന്ധകുടിപ്പമുഖേ നിസീദാപേത്വാ ‘‘ചൂളപന്ഥക, ത്വം പുരത്ഥാഭിമുഖോ ഹുത്വാ ഇമം പിലോതികം ‘രജോഹരണം രജോഹരണ’ന്തി പരിമജ്ജന്തോ ഇധേവ ഹോഹീ’’തി ഇദ്ധിയാ അഭിസങ്ഖതം പരിസുദ്ധം പിലോതികാഖണ്ഡം ദത്വാ കാലേ ആരോചിതേ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ജീവകസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി.

ചൂളപന്ഥകോപി സൂരിയം ഓലോകേന്തോ തം പിലോതികാഖണ്ഡം ‘‘രജോഹരണം രജോഹരണ’’ന്തി പരിമജ്ജന്തോ നിസീദി, തസ്സ തം പിലോതികാഖണ്ഡം പരിമജ്ജന്തസ്സ പരിമജ്ജന്തസ്സ കിലിട്ഠം അഹോസി. തതോ ചിന്തേസി ‘‘ഇദം പിലോതികാഖണ്ഡം അതിവിയ പരിസുദ്ധം, ഇമം പന അത്തഭാവം നിസ്സായ പുരിമപകതിം വിജഹിത്വാ ഏവം കിലിട്ഠം ജാതം, അനിച്ചാ വത സങ്ഖാരാ’’തി ഖയവയം പട്ഠപേന്തോ വിപസ്സനം വഡ്ഢേസി. സത്ഥാ ‘‘ചൂളപന്ഥകസ്സ ചിത്തം വിപസ്സനം ആരുള്ഹ’’ന്തി ഞത്വാ ‘‘ചൂളപന്ഥക, ത്വം ഏതം പിലോതികാഖണ്ഡമേവ സംകിലിട്ഠം രജോരഞ്ജിതം ജാതന്തി മാ സഞ്ഞം കരി, അബ്ഭന്തരേ പന തേ രാഗരജാദയോ അത്ഥി, തേ ഹരാഹീ’’തി വത്വാ ഓഭാസം വിസ്സജ്ജേത്വാ പുരതോ നിസിന്നോ വിയ പഞ്ഞായമാനരൂപോ ഹുത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

‘‘രാഗോ ¶ രജോ ന ച പന രേണു വുച്ചതി, രാഗസ്സേതം അധിവചനം രജോതി;

ഏതം രജം വിപ്പജഹിത്വ ഭിക്ഖവോ, വിഹരന്തി തേ വിഗതരജസ്സ സാസനേ.

‘‘ദോസോ ¶ രജോ ന ച പന രേണു വുച്ചതി, ദോസസ്സേതം അധിവചനം രജോതി;

ഏതം രജം വിപ്പജഹിത്വ ഭിക്ഖവോ, വിഹരന്തി തേ വിഗതരജസ്സ സാസനേ.

‘‘മോഹോ രജോ ന ച പന രേണു വുച്ചതി, മോഹസ്സേതം അധിവചനം രജോതി;

ഏതം രജം വിപ്പജഹിത്വ ഭിക്ഖവോ, വിഹരന്തി തേ വിഗതരജസ്സ സാസനേ’’തി. (മഹാനി. ൨൦൯; ചൂളനി. ഉദയമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൭൪);

ഗാഥാപരിയോസാനേ ചൂളപന്ഥകോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി, പടിസമ്ഭിദാഹിയേവസ്സ തീണി പിടകാനി ആഗമംസു. സോ കിര പുബ്ബേ രാജാ ഹുത്വാ നഗരം പദക്ഖിണം കരോന്തോ നലാടതോ സേദേ മുച്ചന്തേ പരിസുദ്ധേന സാടകേന നലാടന്തം പുഞ്ഛി, സാടകോ കിലിട്ഠോ അഹോസി. സോ ‘‘ഇമം സരീരം ¶ നിസ്സായ ഏവരൂപോ പരിസുദ്ധോ സാടകോ പകതിം ജഹിത്വാ കിലിട്ഠോ ജാതോ, അനിച്ചാ വത സങ്ഖാരാ’’തി അനിച്ചസഞ്ഞം പടിലഭി. തേന കാരണേനസ്സ രജോഹരണമേവ പച്ചയോ ജാതോ.

ജീവകോപി ഖോ കോമാരഭച്ചോ ദസബലസ്സ ദക്ഖിണോദകം ഉപനാമേസി. സത്ഥാ ‘‘നനു, ജീവക, വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ അത്ഥീ’’തി ഹത്ഥേന പത്തം പിദഹി. മഹാപന്ഥകോ ‘‘ഭന്തേ, വിഹാരേ നത്ഥി ഭിക്ഖൂ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘അത്ഥി ജീവകാ’’തി ആഹ. ജീവകോ ‘‘തേന ഹി, ഭണേ, ഗച്ഛ, വിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം അത്ഥിഭാവം വാ നത്ഥിഭാവം വാ ജാനാഹീ’’തി പുരിസം പേസേസി. തസ്മിം ഖണേ ചൂളപന്ഥകോ ‘‘മയ്ഹം ഭാതികോ ‘വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ നത്ഥീ’തി ഭണതി, വിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം അത്ഥിഭാവമസ്സ പകാസേസ്സാമീ’’തി സകലം അമ്ബവനം ഭിക്ഖൂനംയേവ പൂരേസി. ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ചീവരകമ്മം കരോന്തി, ഏകച്ചേ രജനകമ്മം, ഏകച്ചേ സജ്ഝായം കരോന്തീതി ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞം അസദിസം ഭിക്ഖുസഹസ്സം മാപേസി. സോ പുരിസോ വിഹാരേ ബഹൂ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ നിവത്തിത്വാ ‘‘അയ്യ ¶ , സകലം അമ്ബവനം ഭിക്ഖൂഹി പരിപുണ്ണ’’ന്തി ജീവകസ്സ ആരോചേസി. ഥേരോപി ഖോ തത്ഥേവ –

‘‘സഹസ്സക്ഖത്തുമത്താനം, നിമ്മിനിത്വാന പന്ഥകോ;

നിസീദമ്ബവനേ രമ്മേ, യാവ കാലപ്പവേദനാ’’തി. (ഥേരഗാ. ൫൬൩);

അഥ സത്ഥാ തം പുരിസം ആഹ – ‘‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ ‘സത്ഥാ ചൂളപന്ഥകം നാമ പക്കോസതീ’തി വദേഹീ’’തി. തേന ഗന്ത്വാ തഥാവുത്തേ ‘‘അഹം ചൂളപന്ഥകോ, അഹം ചൂളപന്ഥകോ’’തി മുഖസഹസ്സം ഉട്ഠഹി. പുരിസോ ഗന്ത്വാ ‘‘സബ്ബേപി കിര തേ, ഭന്തേ, ചൂളപന്ഥകായേവ നാമാ’’തി ആഹ. തേന ഹി ത്വം ഗന്ത്വാ യോ പഠമം ‘‘അഹം ചൂളപന്ഥകോ’’തി വദതി, തം ¶ ഹത്ഥേ ഗണ്ഹ, അവസേസാ അന്തരധായിസ്സന്തീതി. സോ തഥാ അകാസി, താവദേവ സഹസ്സമത്താ ഭിക്ഖൂ അന്തരധായിംസു. ഥേരോ തേന പുരിസേന സദ്ധിം അഗമാസി. സത്ഥാ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ ജീവകം ആമന്തേസി ‘‘ജീവക, ചൂളപന്ഥകസ്സ പത്തം ഗണ്ഹ, അയം തേ അനുമോദനം കരിസ്സതീ’’തി. ജീവകോ തഥാ അകാസി. ഥേരോ സീഹനാദം നദന്തോ തരുണസീഹോ വിയ തീണി പിടകാനി സംഖോഭേത്വാ അനുമോദനം അകാസി.

സത്ഥാ ഉട്ഠായാസനാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂഹി വത്തേ ദസ്സിതേ ഉട്ഠായാസനാ ഗന്ധകുടിപ്പമുഖേ ഠത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സുഗതോവാദം ദത്വാ കമ്മട്ഠാനം കഥേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഉയ്യോജേത്വാ സുരഭിഗന്ധവാസിതം ഗന്ധകുടിം പവിസിത്വാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന സീഹസേയ്യം ഉപഗതോ. അഥ സായന്ഹസമയേ ധമ്മസഭായം ഭിക്ഖൂ ഇതോ ചിതോ ച സമോസരിത്വാ രത്തകമ്ബലസാണിം പരിക്ഖിപന്താ ¶ വിയ നിസീദിത്വാ സത്ഥു ഗുണകഥം ആരഭിംസു ‘‘ആവുസോ, മഹാപന്ഥകോ ചൂളപന്ഥകസ്സ അജ്ഝാസയം അജാനന്തോ ‘ചതൂഹി മാസേഹി ഏകഗാഥം ഗണ്ഹിതും ന സക്കോതി, ദന്ധോ അയ’ന്തി വിഹാരാ നിക്കഡ്ഢി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പന അത്തനോ അനുത്തരധമ്മരാജതായ ഏകസ്മിംയേവസ്സ അന്തരഭത്തേ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം അദാസി, തീണി പിടകാനി പടിസമ്ഭിദാഹിയേവ ആഗതാനി, അഹോ ബുദ്ധാനം ബലം നാമ മഹന്ത’’ന്തി.

അഥ ഭഗവാ ധമ്മസഭായം ഇമം കഥാപവത്തിം ഞത്വാ ‘‘അജ്ജ മയാ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ബുദ്ധസേയ്യായ ഉട്ഠായ സുരത്തദുപട്ടം നിവാസേത്വാ വിജ്ജുലതം വിയ കായബന്ധനം ¶ ബന്ധിത്വാ രത്തകമ്ബലസദിസം സുഗതമഹാചീവരം പാരുപിത്വാ സുരഭിഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമ്മ മത്തവാരണോ വിയ സീഹവിക്കന്തവിലാസേന വിജമ്ഭമാനോ സീഹോ വിയ അനന്തായ ബുദ്ധലീലായ ധമ്മസഭം ഗന്ത്വാ അലങ്കതമണ്ഡപമജ്ഝേ സുപഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനം അഭിരുയ്ഹ ഛബ്ബണ്ണബുദ്ധരസ്മിയോ വിസ്സജ്ജേന്തോ അണ്ണവകുച്ഛിം ഓഭാസയമാനോ യുഗന്ധരമത്ഥകേ ബാലസൂരിയോ വിയ ആസനമജ്ഝേ നിസീദി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ പന ആഗതമത്തേ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ കഥം പച്ഛിന്ദിത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി.

സത്ഥാ മുദുകേന മേത്തചിത്തേന പരിസം ഓലോകേത്വാ ‘‘അയം പരിസാ അതിവിയ സോഭതി, ഏകസ്സപി ഹത്ഥകുക്കുച്ചം വാ പാദകുക്കുച്ചം വാ ഉക്കാസിതസദ്ദോ വാ ഖിപിതസദ്ദോ വാ നത്ഥി, സബ്ബേപിമേ ബുദ്ധഗാരവേന സഗാരവാ ബുദ്ധതേജേന തജ്ജിതാ മയി ആയുകപ്പമ്പി അകഥേത്വാ നിസിന്നേ പഠമം കഥം സമുട്ഠാപേത്വാ ന കഥേസ്സന്തി, കഥാസമുട്ഠാപനവത്തം നാമ മയാവ ജാനിതബ്ബം, അഹമേവ പഠമം കഥേസ്സാമീ’’തി മധുരേന ബ്രഹ്മസ്സരേന ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ ¶ , ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ, കാ ച പന വോ അന്തരാകഥാ വിപ്പകതാ’’തി ആഹ. ഭന്തേ, ന മയം ഇമസ്മിം ഠാനേ നിസിന്നാ അഞ്ഞം തിരച്ഛാനകഥം കഥേമ, തുമ്ഹാകംയേവ പന ഗുണേ വണ്ണയമാനാ നിസിന്നാമ്ഹ ‘‘ആവുസോ മഹാപന്ഥകോ ചൂളപന്ഥകസ്സ അജ്ഝാസയം അജാനന്തോ ‘ചതൂഹി മാസേഹി ഏകം ഗാഥം ഗണ്ഹിതും ന സക്കോതി, ദന്ധോ അയ’ന്തി വിഹാരാ നിക്കഡ്ഢി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പന അനുത്തരധമ്മരാജതായ ഏകസ്മിംയേവസ്സ അന്തരഭത്തേ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം അദാസി, അഹോ ബുദ്ധാനം ബലം നാമ മഹന്ത’’ന്തി. സത്ഥാ ഭിക്ഖൂനം കഥം സുത്വാ ‘‘ഭിക്ഖവേ, ചൂളപന്ഥകോ മം നിസ്സായ ഇദാനി താവ ധമ്മേസു ധമ്മമഹന്തതം പത്തോ, പുബ്ബേ പന മം നിസ്സായ ഭോഗേസുപി ഭോഗമഹന്തതം പാപുണീ’’തി ആഹ. ഭിക്ഖൂ തസ്സത്ഥസ്സ ആവിഭാവത്ഥം ഭഗവന്തം യാചിംസു. ഭഗവാ ഭവന്തരേന പടിച്ഛന്നം കാരണം പാകടം അകാസി.

അതീതേ കാസിരട്ഠേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ സേട്ഠികുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ ¶ സേട്ഠിട്ഠാനം ലഭിത്വാ ചൂളസേട്ഠി നാമ അഹോസി, സോ പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ സബ്ബനിമിത്താനി ജാനാതി. സോ ഏകദിവസം രാജുപട്ഠാനം ഗച്ഛന്തോ അന്തരവീഥിയം മതമൂസികം ദിസ്വാ തങ്ഖണഞ്ഞേവ നക്ഖത്തം ¶ സമാനേത്വാ ഇദമാഹ ‘‘സക്കാ ചക്ഖുമതാ കുലപുത്തേന ഇമം ഉന്ദൂരം ഗഹേത്വാ പുത്തദാരഭരണഞ്ച കാതും കമ്മന്തേ ച പയോജേതു’’ന്തി? അഞ്ഞതരോ ദുഗ്ഗതകുലപുത്തോ തം സേട്ഠിസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘നായം അജാനിത്വാ കഥേസ്സതീ’’തി തം മൂസികം ഗഹേത്വാ ഏകസ്മിം ആപണേ ബിളാലസ്സത്ഥായ വിക്കിണിത്വാ കാകണികം ലഭിത്വാ തായ കാകണികായ ഫാണിതം ഗഹേത്വാ ഏകേന ഘടേന പാനീയം ഗണ്ഹി. സോ അരഞ്ഞതോ ആഗച്ഛന്തേ മാലാകാരേ ദിസ്വാ ഥോകം ഥോകം ഫാണിതഖണ്ഡം ദത്വാ ഉളുങ്കേന പാനീയം അദാസി, തേ ചസ്സ ഏകേകം പുപ്ഫമുട്ഠിം അദംസു. സോ തേന പുപ്ഫമൂലേന പുനദിവസേപി ഫാണിതഞ്ച പാനീയഘടഞ്ച ഗഹേത്വാ പുപ്ഫാരാമമേവ ഗതോ. തസ്സ തം ദിവസം മാലാകാരാ അഡ്ഢോചിതകേ പുപ്ഫഗച്ഛേ ദത്വാ അഗമംസു. സോ ന ചിരസ്സേവ ഇമിനാ ഉപായേന അട്ഠ കഹാപണേ ലഭി.

പുന ഏകസ്മിം വാതവുട്ഠിദിവസേ രാജുയ്യാനേ ബഹൂ സുക്ഖദണ്ഡകാ ച സാഖാ ച പലാസഞ്ച വാതേന പാതിതം ഹോതി, ഉയ്യാനപാലോ ഛഡ്ഡേതും ഉപായം ന പസ്സതി ¶ . സോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ‘‘സചേ ഇമാനി ദാരുപണ്ണാനി മയ്ഹം ദസ്സസി, അഹം തേ ഇമാനി സബ്ബാനി നീഹരിസ്സാമീ’’തി ഉയ്യാനപാലം ആഹ, സോ ‘‘ഗണ്ഹ അയ്യാ’’തി സമ്പടിച്ഛി. ചൂളന്തേവാസികോ ദാരകാനം കീളനമണ്ഡലം ഗന്ത്വാ ഫാണിതം ദത്വാ മുഹുത്തേന സബ്ബാനി ദാരുപണ്ണാനി നീഹരാപേത്വാ ഉയ്യാനദ്വാരേ രാസിം കാരേസി. തദാ രാജകുമ്ഭകാരോ രാജകുലേ ഭാജനാനം പചനത്ഥായ ദാരൂനി പരിയേസമാനോ ഉയ്യാനദ്വാരേ താനി ദിസ്വാ തസ്സ ഹത്ഥതോ കിണിത്വാ ഗണ്ഹി. തം ദിവസം ചൂളന്തേവാസികോ ദാരുവിക്കയേന സോളസ കഹാപണേ ചാടിആദീനി ച പഞ്ച ഭാജനാനി ലഭി.

സോ ചതുവീസതിയാ കഹാപണേസു ജാതേസു ‘‘അത്ഥി അയം ഉപായോ മയ്ഹ’’ന്തി നഗരദ്വാരതോ അവിദൂരേ ഠാനേ ഏകം പാനീയചാടിം ഠപേത്വാ പഞ്ചസതേ തിണഹാരകേ പാനീയേന ഉപട്ഠഹി. തേ ആഹംസു ‘‘സമ്മ, ത്വം അമ്ഹാകം ബഹൂപകാരോ, കിം തേ കരോമാ’’തി? സോ ‘‘മയ്ഹം കിച്ചേ ഉപ്പന്നേ കരിസ്സഥാ’’തി വത്വാ ഇതോ ചിതോ ച വിചരന്തോ ഥലപഥകമ്മികേന ച ജലപഥകമ്മികേന ച സദ്ധിം മിത്തസന്ഥവം അകാസി. തസ്സ ഥലപഥകമ്മികോ ‘‘സ്വേ ഇമം നഗരം അസ്സവാണിജകോ പഞ്ച അസ്സസതാനി ഗഹേത്വാ ആഗമിസ്സതീ’’തി ആചിക്ഖി. സോ തസ്സ വചനം സുത്വാ തിണഹാരകേ ആഹ ‘‘അജ്ജ മയ്ഹം ഏകേകം തിണകലാപം ദേഥ, മയാ ച തിണേ അവിക്കിണിതേ അത്തനോ തിണം മാ വിക്കിണഥാ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ¶ പഞ്ച തിണകലാപസതാനി ആഹരിത്വാ തസ്സ ¶ ഘരേ പാപയിംസു. അസ്സവാണിജോ സകലനഗരേ അസ്സാനം ഗോചരം അലഭിത്വാ തസ്സ സഹസ്സം ദത്വാ തം തിണം ഗണ്ഹി.

തതോ കതിപാഹച്ചയേനസ്സ ജലപഥകമ്മികോ സഹായകോ ആരോചേസി ‘‘പട്ടനമ്ഹി മഹാനാവാ ആഗതാ’’തി. സോ ‘‘അത്ഥി അയം ഉപായോ’’തി അട്ഠഹി കഹാപണേഹി സബ്ബപരിവാരസമ്പന്നം താവകാലികം രഥം ഗഹേത്വാ മഹന്തേന യസേന നാവാപട്ടനം ഗന്ത്വാ ഏകം അങ്ഗുലിമുദ്ദികം നാവികസ്സ സച്ചകാരം ദത്വാ അവിദൂരേ ഠാനേ സാണിയാ പരിക്ഖിപാപേത്വാ നിസിന്നോ പുരിസേ ആണാപേസി ‘‘ബാഹിരതോ വാണിജേസു ആഗതേസു തതിയേന പടിഹാരേന മം ആരോചേഥാ’’തി ¶ . ‘‘നാവാ ആഗതാ’’തി സുത്വാ ബാരാണസിതോ സതമത്താ വാണിജാ ‘‘ഭണ്ഡം ഗണ്ഹാമാ’’തി ആഗമിംസു. ഭണ്ഡം തുമ്ഹേ ന ലഭിസ്സഥ, അസുകട്ഠാനേ നാമ മഹാവാണിജേന സച്ചകാരോ ദിന്നോതി. തേ തം സുത്വാ തസ്സ സന്തികം ആഗതാ. പാദമൂലികപുരിസാ പുരിമസഞ്ഞാവസേന തതിയേന പടിഹാരേന തേസം ആഗതഭാവം ആരോചേസും. തേ സതമത്താ വാണിജാ ഏകേകം സഹസ്സം ദത്വാ തേന സദ്ധിം നാവായ പത്തികാ ഹുത്വാ പുന ഏകേകം സഹസ്സം ദത്വാ പത്തിം വിസ്സജ്ജാപേത്വാ ഭണ്ഡം അത്തനോ സന്തകമകംസു.

ചൂളന്തേവാസികോ ദ്വേ സതസഹസ്സാനി ഗണ്ഹിത്വാ ബാരാണസിം ആഗന്ത്വാ ‘‘കതഞ്ഞുനാ മേ ഭവിതും വട്ടതീ’’തി ഏകം സതസഹസ്സം ഗാഹാപേത്വാ ചൂളസേട്ഠിസ്സ സമീപം ഗതോ. അഥ നം സേട്ഠി ‘‘കിം തേ, താത, കത്വാ ഇദം ധനം ലദ്ധ’’ന്തി പുച്ഛി. സോ ‘‘തുമ്ഹേഹി കഥിതഉപായേ ഠത്വാ ചതുമാസമ്ഭന്തരേയേവ ലദ്ധ’’ന്തി മതമൂസികം ആദിം കത്വാ സബ്ബം വത്ഥും കഥേസി. ചൂളസേട്ഠി തസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘ഇദാനി ഏവരൂപം ദാരകം മമ സന്തകം കാതും വട്ടതീ’’തി വയപ്പത്തം അത്തനോ ധീതരം ദത്വാ സകലകുടുമ്ബസ്സ സാമികം അകാസി. സോ സേട്ഠിനോ അച്ചയേന തസ്മിം നഗരേ സേട്ഠിട്ഠാനം ലഭി. ബോധിസത്തോപി യഥാകമ്മം അഗമാസി.

സമ്മാസമ്ബുദ്ധോപി ഇമം ധമ്മദേസനം കഥേത്വാ അഭിസമ്ബുദ്ധോവ ഇമം ഗാഥം കഥേസി –

൪.

‘‘അപ്പകേനപി മേധാവീ, പാഭതേന വിചക്ഖണോ;

സമുട്ഠാപേതി അത്താനം, അണും അഗ്ഗിംവ സന്ധമ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ അപ്പകേനപീതി ഥോകേനപി പരിത്തകേനപി. മേധാവീതി പഞ്ഞവാ. പാഭതേനാതി ഭണ്ഡമൂലേന. വിചക്ഖണോതി വോഹാരകുസലോ. സമുട്ഠാപേതി അത്താനന്തി മഹന്തം ധനഞ്ച യസഞ്ച ഉപ്പാദേത്വാ തത്ഥ അത്താനം സണ്ഠാപേതി പതിട്ഠാപേതി. യഥാ കിം? അണും അഗ്ഗിംവ സന്ധമം, യഥാ പണ്ഡിതപുരിസോ ¶ പരിത്തം അഗ്ഗിം അനുക്കമേന ഗോമയചുണ്ണാദീനി പക്ഖിപിത്വാ മുഖവാതേന ധമന്തോ സമുട്ഠാപേതി വഡ്ഢേതി മഹന്തം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം കരോതി, ഏവമേവ പണ്ഡിതോ ഥോകമ്പി പാഭതം ലഭിത്വാ നാനാഉപായേഹി പയോജേത്വാ ധനഞ്ച യസഞ്ച വഡ്ഢേതി ¶ , വഡ്ഢേത്വാ ച പന തത്ഥ അത്താനം പതിട്ഠാപേതി, തായ ഏവ വാ പന ധനയസമഹന്തതായ അത്താനം സമുട്ഠാപേതി, അഭിഞ്ഞാതം പാകടം കരോതീതി അത്ഥോ.

ഇതി ഭഗവാ ‘‘ഭിക്ഖവേ, ചൂളപന്ഥകോ മം നിസ്സായ ഇദാനി ധമ്മേസു ധമ്മമഹന്തതം പത്തോ, പുബ്ബേ പന ഭോഗേസുപി ഭോഗമഹന്തതം പാപുണീ’’തി ഏവം ഇമം ധമ്മദേസനം ദസ്സേത്വാ ദ്വേ വത്ഥൂനി കഥേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി ‘‘തദാ ചൂളന്തേവാസികോ ചൂളപന്ഥകോ അഹോസി, ചൂളകസേട്ഠി പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി ദേസനം നിട്ഠാപേസി.

ചൂളസേട്ഠിജാതകവണ്ണനാ ചതുത്ഥാ.

൫. തണ്ഡുലനാളിജാതകവണ്ണനാ

കിമഗ്ഘതി തണ്ഡുലനാളികാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ലാലുദായിത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി. തസ്മിം സമയേ ആയസ്മാ ദബ്ബോ മല്ലപുത്തോ സങ്ഘസ്സ ഭത്തുദ്ദേസകോ ഹോതി. തസ്മിം പാതോവ സലാകഭത്താനി ഉദ്ദിസമാനേ ലാലുദായിത്ഥേരസ്സ കദാചി വരഭത്തം പാപുണാതി, കദാചി ലാമകഭത്തം. സോ ലാമകഭത്തസ്സ പത്തദിവസേ സലാകഗ്ഗം ആകുലം കരോതി, ‘‘കിം ദബ്ബോവ സലാകം ദാതും ജാനാതി, അമ്ഹേ ന ജാനാമാ’’തി വദതി. തസ്മിം സലാകഗ്ഗം ആകുലം കരോന്തേ ‘‘ഹന്ദ ദാനി ത്വമേവ സലാകം ദേഹീ’’തി സലാകപച്ഛിം അദംസു. തതോ പട്ഠായ സോ സങ്ഘസ്സ സലാകം അദാസി. ദേന്തോ ച പന ‘‘ഇദം വരഭത്ത’’ന്തി വാ ‘‘ലാമകഭത്ത’’ന്തി വാ ‘‘അസുകവസ്സഗ്ഗേ വരഭത്ത’’ന്തി വാ ‘‘അസുകവസ്സഗ്ഗേ ലാമകഭത്ത’’ന്തി വാ ന ജാനാതി, ഠിതികം കരോന്തോപി ‘‘അസുകവസ്സഗ്ഗേ ഠിതികാ’’തി ന ¶ സല്ലക്ഖേതി. ഭിക്ഖൂനം ഠിതവേലായ ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ അയം ഠിതികാ ഠിതാ, ഇമസ്മിം ഠാനേ അയ’’ന്തി ഭൂമിയം വാ ഭിത്തിയം വാ ലേഖം കഡ്ഢതി. പുനദിവസേ സലാകഗ്ഗേ ഭിക്ഖൂ മന്ദതരാ വാ ഹോന്തി ബഹുതരാ വാ, തേസു മന്ദതരേസു ലേഖാ ഹേട്ഠാ ഹോതി, ബഹുതരേസു ഉപരി. സോ ഠിതികം അജാനന്തോ ലേഖാസഞ്ഞായ സലാകം ദേതി.

അഥ നം ഭിക്ഖൂ ‘‘ആവുസോ, ഉദായി, ലേഖാ നാമ ഹേട്ഠാ വാ ഹോതി ഉപരി വാ, വരഭത്തം പന അസുകവസ്സഗ്ഗേ ഠിതം, ലാമകഭത്തം അസുകവസ്സഗ്ഗേ’’തി ആഹംസു. സോ ഭിക്ഖൂ പടിപ്ഫരന്തോ ‘‘യദി ¶ ഏവം അയം ലേഖാ കസ്മാ ഏവം ഠിതാ, കിം അഹം തുമ്ഹാകം സദ്ദഹാമി, ഇമിസ്സാ ലേഖായ സദ്ദഹാമീ’’തി വദതി. അഥ നം ദഹരാ ച സാമണേരാ ച ‘‘ആവുസോ ലാലുദായി ¶ തയി സലാകം ദേന്തേ ഭിക്ഖൂ ലാഭേന പരിഹായന്തി, ന ത്വം ദാതും അനുച്ഛവികോ, ഗച്ഛ ഇതോ’’തി സലാകഗ്ഗതോ നിക്കഡ്ഢിംസു. തസ്മിം ഖണേ സലാകഗ്ഗേ മഹന്തം കോലാഹലം അഹോസി. തം സുത്വാ സത്ഥാ ആനന്ദത്ഥേരം പുച്ഛി ‘‘ആനന്ദ, സലാകഗ്ഗേ മഹന്തം കോലാഹലം, കിം സദ്ദോ നാമേസോ’’തി. ഥേരോ തഥാഗതസ്സ തമത്ഥം ആരോചേസി. ‘‘ആനന്ദ, ന ഇദാനേവ ലാലുദായി അത്തനോ ബാലതായ പരേസം ലാഭഹാനിം കരോതി, പുബ്ബേപി അകാസിയേവാ’’തി ആഹ. ഥേരോ തസ്സത്ഥസ്സ ആവിഭാവത്ഥം ഭഗവന്തം യാചി. ഭഗവാ ഭവന്തരേന പടിച്ഛന്നം കാരണം പാകടം അകാസി.

അതീതേ കാസിരട്ഠേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തോ രാജാ അഹോസി. തദാ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ തസ്സ അഗ്ഘാപനികോ അഹോസി. ഹത്ഥിഅസ്സാദീനി ചേവ മണിസുവണ്ണാദീനി ച അഗ്ഘാപേസി, അഗ്ഘാപേത്വാ ഭണ്ഡസാമികാനം ഭണ്ഡാനുരൂപമേവ മൂലം ദാപേസി. രാജാ പന ലുദ്ധോ ഹോതി, സോ ലോഭപകതിതായ ഏവം ചിന്തേസി ‘‘അയം അഗ്ഘാപനികോ ഏവം അഗ്ഘാപേന്തോ ന ചിരസ്സേവ മമ ഗേഹേ ധനം പരിക്ഖയം ഗമേസ്സതി, അഞ്ഞം അഗ്ഘാപനികം കരിസ്സാമീ’’തി. സോ സീഹപഞ്ജരം ഉഗ്ഘാടേത്വാ രാജങ്ഗണം ഓലോകേന്തോ ഏകം ഗാമികമനുസ്സം ലോലബാലം രാജങ്ഗണേന ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘ഏസ മയ്ഹം അഗ്ഘാപനികകമ്മം കാതും സക്ഖിസ്സതീ’’തി തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സക്ഖിസ്സസി, ഭണേ, അമ്ഹാകം അഗ്ഘാപനികകമ്മം കാതു’’ന്തി ആഹ. സക്ഖിസ്സാമി, ദേവാതി. രാജാ അത്തനോ ധനരക്ഖണത്ഥായ തം ബാലം അഗ്ഘാപനികകമ്മേ ഠപേസി. തതോ പട്ഠായ സോ ബാലോ ഹത്ഥിഅസ്സാദീനി അഗ്ഘാപേന്തോ അഗ്ഘം ഹാപേത്വാ ¶ യഥാരുചിയാ കഥേതി. തസ്സ ഠാനന്തരേ ഠിതത്താ യം സോ കഥേതി, തമേവ മൂലം ഹോതി.

തസ്മിം കാലേ ഉത്തരാപഥതോ ഏകോ അസ്സവാണിജോ പഞ്ച അസ്സസതാനി ആനേസി. രാജാ തം പുരിസം പക്കോസാപേത്വാ അസ്സേ അഗ്ഘാപേസി. സോ പഞ്ചന്നം അസ്സസതാനം ഏകം തണ്ഡുലനാളികം അഗ്ഘമകാസി. കത്വാ ച പന ‘‘അസ്സവാണിജസ്സ ഏകം തണ്ഡുലനാളികം ദേഥാ’’തി വത്വാ അസ്സേ അസ്സസാലായം ¶ സണ്ഠാപേസി. അസ്സവാണിജോ പോരാണഅഗ്ഘാപനികസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തം പവത്തിം ആരോചേത്വാ ‘‘ഇദാനി കിം കത്തബ്ബ’’ന്തി പുച്ഛി. സോ ആഹ ‘‘തസ്സ പുരിസസ്സ ലഞ്ജം ദത്വാ ഏവം പുച്ഛഥ ‘അമ്ഹാകം താവ അസ്സാ ഏകം തണ്ഡുലനാളികം അഗ്ഘന്തീതി ഞാതമേതം, തുമ്ഹേ പന നിസ്സായ തണ്ഡുലനാളിയാ അഗ്ഘം ജാനിതുകാമമ്ഹാ, സക്ഖിസ്സഥ നോ രഞ്ഞോ സന്തികേ ഠത്വാ സാ തണ്ഡുലനാളികാ ഇദം നാമ അഗ്ഘതീതി വത്തു’ന്തി, സചേ സക്കോമീതി വദതി, തം ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗച്ഛഥ, അഹമ്പി തത്ഥ ആഗമിസ്സാമീ’’തി.

അസ്സവാണിജോ ¶ ‘‘സാധൂ’’തി ബോധിസത്തസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ അഗ്ഘാപനികസ്സ ലഞ്ജം ദത്വാ തമത്ഥം ആരോചേസി. സോ ലഞ്ജം ലഭിത്വാവ ‘‘സക്ഖിസ്സാമി തണ്ഡുലനാളിം അഗ്ഘാപേതു’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി ഗച്ഛാമ രാജകുല’’ന്തി തം ആദായ രഞ്ഞോ സന്തികം അഗമാസി. ബോധിസത്തോപി അഞ്ഞേപി ബഹൂ അമച്ചാ അഗമിംസു. അസ്സവാണിജോ രാജാനം വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘ദേവ, പഞ്ചന്നം അസ്സസതാനം ഏകം തണ്ഡുലനാളിം അഗ്ഘനകഭാവം ജാനാമ, സാ പന തണ്ഡുലനാളി കിം അഗ്ഘതീതി അഗ്ഘാപനികം പുച്ഛഥ ദേവാ’’തി. രാജാ തം പവത്തിം അജാനന്തോ ‘‘അമ്ഭോ അഗ്ഘാപനിക, പഞ്ച അസ്സസതാനി കിം അഗ്ഘന്തീ’’തി പുച്ഛി. തണ്ഡുലനാളിം, ദേവാതി. ‘‘ഹോതു, ഭണേ, അസ്സാ താവ തണ്ഡുലനാളിം അഗ്ഘന്തു. സാ പന കിം അഗ്ഘതി തണ്ഡുലനാളികാ’’തി പുച്ഛി. സോ ബാലപുരിസോ ‘‘ബാരാണസിം സന്തരബാഹിരം അഗ്ഘതി തണ്ഡുലനാളികാ’’തി ആഹ. സോ കിര പുബ്ബേ രാജാനം അനുവത്തന്തോ ഏകം തണ്ഡുലനാളിം അസ്സാനം അഗ്ഘമകാസി. പുന വാണിജസ്സ ഹത്ഥതോ ലഞ്ജം ലഭിത്വാ തസ്സാ തണ്ഡുലനാളികായ ബാരാണസിം സന്തരബാഹിരം അഗ്ഘമകാസി. തദാ പന ബാരാണസിയാ പാകാരപരിക്ഖേപോ ദ്വാദസയോജനികോ ഹോതി. ഇദമസ്സ അന്തരം, ബാഹിരം പന തിയോജനസതികം രട്ഠം. ഇതി സോ ബാലോ ¶ ഏവം മഹന്തം ബാരാണസിം സന്തരബാഹിരം തണ്ഡുലനാളികായ അഗ്ഘമകാസി.

തം സുത്വാ അമച്ചാ പാണിം ¶ പഹരിത്വാ ഹസമാനാ ‘‘മയം പുബ്ബേ പഥവിഞ്ച രജ്ജഞ്ച അനഗ്ഘന്തി സഞ്ഞിനോ അഹുമ്ഹ, ഏവം മഹന്തം കിര സരാജകം ബാരാണസിരജ്ജം തണ്ഡുലനാളിമത്തം അഗ്ഘതി, അഹോ അഗ്ഘാപനികസ്സ ഞാണസമ്പദാ. കഹം ഏത്തകം കാലം അയം അഗ്ഘാപനികോ വിഹാസി, അമ്ഹാകം രഞ്ഞോ ഏവ അനുച്ഛവികോ’’തി പരിഹാസം അകംസു –

൫.

‘‘കിമഗ്ഘതി തണ്ഡുലനാളികായം, അസ്സാന മൂലായ വദേഹി രാജ;

ബാരാണസിം സന്തരബാഹിരം, അയമഗ്ഘതി തണ്ഡുലനാളികാ’’തി.

തസ്മിം കാലേ രാജാ ലജ്ജിതോ തം ബാലം നിക്കഡ്ഢാപേത്വാ ബോധിസത്തസ്സേവ അഗ്ഘാപനികട്ഠാനം അദാസി. ബോധിസത്തോപി യഥാകമ്മം ഗതോ.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ദ്വേ വത്ഥൂനി കഥേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി ‘‘തദാ ഗാമികബാലഅഗ്ഘാപനികോ ലാലുദായീ അഹോസി, പണ്ഡിതഅഗ്ഘാപനികോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി ദേസനം നിട്ഠാപേസി.

തണ്ഡുലനാളിജാതകവണ്ണനാ പഞ്ചമാ.

൬. ദേവധമ്മജാതകവണ്ണനാ

ഹിരിഓത്തപ്പസമ്പന്നാതി ¶ ഇദം ഭഗവാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ബഹുഭണ്ഡികം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. സാവത്ഥിവാസീ കിരേകോ കുടുമ്ബികോ ഭരിയായ കാലകതായ പബ്ബജി. സോ പബ്ബജന്തോ അത്തനോ പരിവേണഞ്ച അഗ്ഗിസാലഞ്ച ഭണ്ഡഗബ്ഭഞ്ച കാരേത്വാ ഭണ്ഡഗബ്ഭം സപ്പിതണ്ഡുലാദീഹി പൂരേത്വാ പബ്ബജി. പബ്ബജിത്വാ ച പന അത്തനോ ദാസേ പക്കോസാപേത്വാ യഥാരുചിതം ആഹാരം പചാപേത്വാ ഭുഞ്ജതി, ബഹുപരിക്ഖാരോ ച അഹോസി ¶ , രത്തിം അഞ്ഞം നിവാസനപാരുപനം ഹോതി, ദിവാ അഞ്ഞം. വിഹാരപച്ചന്തേ വസതി. തസ്സേകദിവസം ചീവരപച്ചത്ഥരണാദീനി നീഹരിത്വാ പരിവേണേ പത്ഥരിത്വാ സുക്ഖാപേന്തസ്സ സമ്ബഹുലാ ജാനപദാ ഭിക്ഖൂ സേനാസനചാരികം ആഹിണ്ഡന്താ പരിവേണം ഗന്ത്വാ ചീവരാദീനി ദിസ്വാ ‘‘കസ്സിമാനീ’’തി പുച്ഛിംസു. സോ ‘‘മയ്ഹം, ആവുസോ’’തി ആഹ. ‘‘ആവുസോ, ഇദമ്പി ചീവരം, ഇദമ്പി നിവാസനം, ഇദമ്പി പച്ചത്ഥരണം, സബ്ബം തുയ്ഹമേവാ’’തി? ‘‘ആമ മയ്ഹമേവാ’’തി. ‘‘ആവുസോ ഭഗവതാ തീണി ചീവരാനി അനുഞ്ഞാതാനി, ത്വം ഏവം അപ്പിച്ഛസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഏവം ബഹുപരിക്ഖാരോ ജാതോ, ഏഹി തം ദസബലസ്സ സന്തികം നേസ്സാമാ’’തി തം ആദായ സത്ഥു സന്തികം അഗമംസു.

സത്ഥാ ദിസ്വാവ ‘‘കിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ ¶ , അനിച്ഛമാനകംയേവ ഭിക്ഖും ഗണ്ഹിത്വാ ആഗതത്ഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ഭന്തേ, അയം ഭിക്ഖു ബഹുഭണ്ഡോ ബഹുപരിക്ഖാരോ’’തി. ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഭിക്ഖു ബഹുഭണ്ഡോ’’തി? ‘‘സച്ചം, ഭഗവാ’’തി. ‘‘കസ്മാ പന ത്വം ഭിക്ഖു ബഹുഭണ്ഡോ ജാതോ’’? ‘‘നനു അഹം അപ്പിച്ഛതായ സന്തുട്ഠിതായ പവിവേകസ്സ വീരിയാരമ്ഭസ്സ വണ്ണം വദാമീ’’തി. സോ സത്ഥു വചനം സുത്വാ കുപിതോ ‘‘ഇമിനാ ദാനി നീഹാരേന ചരിസ്സാമീ’’തി പാരുപനം ഛഡ്ഡേത്വാ പരിസമജ്ഝേ ഏകചീവരോ അട്ഠാസി.

അഥ നം സത്ഥാ ഉപത്ഥമ്ഭയമാനോ ‘‘നനു ത്വം ഭിക്ഖു പുബ്ബേ ഹിരോത്തപ്പഗവേസകോ ദകരക്ഖസകാലേപി ഹിരോത്തപ്പം ഗവേസമാനോ ദ്വാദസ സംവച്ഛരാനി വിഹാസി, അഥ കസ്മാ ഇദാനി ഏവം ഗരുകേ ബുദ്ധസാസനേ പബ്ബജിത്വാ ചതുപരിസമജ്ഝേ പാരുപനം ഛഡ്ഡേത്വാ ഹിരോത്തപ്പം പഹായ ഠിതോസീ’’തി? സോ സത്ഥു വചനം സുത്വാ ഹിരോത്തപ്പം പച്ചുപട്ഠാപേത്വാ തം ചീവരം പാരുപിത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഭിക്ഖൂ തസ്സത്ഥസ്സ ആവിഭാവത്ഥം ഭഗവന്തം യാചിംസു, ഭഗവാ ഭവന്തരേന പടിച്ഛന്നം കാരണം പാകടം അകാസി.

അതീതേ കാസിരട്ഠേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ അഹോസി. തദാ ബോധിസത്തോ തസ്സ അഗ്ഗമഹേസിയാ ¶ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. തസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ ‘‘മഹിസാസകുമാരോ’’തി നാമം അകംസു. തസ്സ ആധാവിത്വാ പരിധാവിത്വാ വിചരണകാലേ രഞ്ഞോ അഞ്ഞോപി പുത്തോ ജാതോ, തസ്സ ‘‘ചന്ദകുമാരോ’’തി നാമം അകംസു. തസ്സ പന ആധാവിത്വാ പരിധാവിത്വാ വിചരണകാലേ ബോധിസത്തസ്സ മാതാ കാലമകാസി, രാജാ അഞ്ഞം ¶ അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനേ ഠപേസി. സാ രഞ്ഞോ പിയാ അഹോസി മനാപാ, സാപി സംവാസമന്വായ ഏകം പുത്തം വിജായി, ‘‘സൂരിയകുമാരോ’’തിസ്സ നാമം അകംസു. രാജാ പുത്തം ദിസ്വാ തുട്ഠചിത്തോ ‘‘ഭദ്ദേ, പുത്തസ്സ തേ വരം ദമ്മീ’’തി ആഹ. ദേവീ, വരം ഇച്ഛിതകാലേ ഗഹേതബ്ബം കത്വാ ഠപേസി. സാ പുത്തേ വയപ്പത്തേ രാജാനം ആഹ – ‘‘ദേവേന മയ്ഹം പുത്തസ്സ ജാതകാലേ വരോ ദിന്നോ, പുത്തസ്സ മേ രജ്ജം ദേഹീ’’തി. രാജാ ‘‘മയ്ഹം ദ്വേ പുത്താ അഗ്ഗിക്ഖന്ധാ വിയ ജലമാനാ വിചരന്തി, ന സക്കാ തവ പുത്തസ്സ രജ്ജം ദാതു’’ന്തി പടിക്ഖിപിത്വാപി തം പുനപ്പുനം യാചമാനമേവ ദിസ്വാ ‘‘അയം മയ്ഹം ¶ പുത്താനം പാപകമ്പി ചിന്തേയ്യാ’’തി പുത്തേ പക്കോസാപേത്വാ ആഹ – ‘‘താതാ, അഹം സൂരിയകുമാരസ്സ ജാതകാലേ വരം അദാസിം. ഇദാനിസ്സ മാതാ രജ്ജം യാചതി, അഹം തസ്സ ന ദാതുകാമോ, മാതുഗാമോ നാമ പാപോ, തുമ്ഹാകം പാപകമ്പി ചിന്തേയ്യ, തുമ്ഹേ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ മമ അച്ചയേന കുലസന്തകേ നഗരേ രജ്ജം കരേയ്യാഥാ’’തി രോദിത്വാ കന്ദിത്വാ സീസേ ചുമ്ബിത്വാ ഉയ്യോജേസി. തേ പിതരം വന്ദിത്വാ പാസാദാ ഓതരന്തേ രാജങ്ഗണേ കീളമാനോ സൂരിയകുമാരോ ദിസ്വാ തം കാരണം ഞത്വാ ‘‘അഹമ്പി ഭാതികേഹി സദ്ധിം ഗമിസ്സാമീ’’തി തേഹി സദ്ധിംയേവ നിക്ഖമി. തേ ഹിമവന്തം പവിസിംസു.

ബോധിസത്തോ ¶ മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ രുക്ഖമൂലേ നിസീദിത്വാ സൂരിയകുമാരം ആമന്തേസി ‘‘താത സൂരിയകുമാര, ഏതം സരം ഗന്ത്വാ ന്ഹത്വാ ച പിവിത്വാ ച പദുമിനിപണ്ണേഹി അമ്ഹാകമ്പി പാനീയം ആനേഹീ’’തി. തം പന സരം വേസ്സവണസ്സ സന്തികാ ഏകേന ദകരക്ഖസേന ലദ്ധം ഹോതി, വേസ്സവണോ ച തം ആഹ – ‘‘ഠപേത്വാ ദേവധമ്മജാനനകേ യേ അഞ്ഞേ ഇമം സരം ഓതരന്തി, തേ ഖാദിതും ലഭസി. അനോതിണ്ണേ ന ലഭസീ’’തി. തതോ പട്ഠായ സോ രക്ഖസോ യേ തം സരം ഓതരന്തി, തേ ദേവധമ്മേ പുച്ഛിത്വാ യേ ന ജാനന്തി, തേ ഖാദതി. അഥ ഖോ സൂരിയകുമാരോ തം സരം ഗന്ത്വാ അവീമംസിത്വാവ ഓതരി. അഥ നം സോ രക്ഖസോ ഗഹേത്വാ ‘‘ദേവധമ്മേ ജാനാസീ’’തി പുച്ഛി. സോ ‘‘ദേവധമ്മാ നാമ ചന്ദിമസൂരിയാ’’തി ആഹ. അഥ നം ‘‘ത്വം ദേവധമ്മേ ന ജാനാസീ’’തി വത്വാ ഉദകം പവേസേത്വാ അത്തനോ വസനട്ഠാനേ ഠപേസി. ബോധിസത്തോപി തം അതിചിരായന്തം ദിസ്വാ ചന്ദകുമാരം പേസേസി. രക്ഖസോ തമ്പി ഗഹേത്വാ ‘‘ദേവധമ്മേ ജാനാസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ ജാനാമി, ദേവധമ്മാ നാമ ചതസ്സോ ദിസാ’’തി. രക്ഖസോ ‘‘ന ത്വം ദേവധമ്മേ ജാനാസീ’’തി തമ്പി ഗഹേത്വാ തത്ഥേവ ഠപേസി.

ബോധിസത്തോ ¶ തസ്മിമ്പി ചിരായന്തേ ‘‘ഏകേന അന്തരായേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി സയം തത്ഥ ഗന്ത്വാ ദ്വിന്നമ്പി ഓതരണപദവളഞ്ജം ¶ ദിസ്വാ ‘‘രക്ഖസപരിഗ്ഗഹിതേന ഇമിനാ സരേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഖഗ്ഗം സന്നയ്ഹിത്വാ ധനും ഗഹേത്വാ അട്ഠാസി. ദകരക്ഖസോ ബോധിസത്തം ഉദകം അനോതരന്തം ദിസ്വാ വനകമ്മികപുരിസോ വിയ ഹുത്വാ ബോധിസത്തം ആഹ – ‘‘ഭോ, പുരിസ, ത്വം മഗ്ഗകിലന്തോ കസ്മാ ഇമം സരം ഓതരിത്വാ ന്ഹത്വാ പിവിത്വാ ഭിസമുളാലം ഖാദിത്വാ പുപ്ഫാനി പിളന്ധിത്വാ യഥാസുഖം ന ഗച്ഛസീ’’തി? ബോധിസത്തോ തം ദിസ്വാ ‘‘ഏസോ യക്ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘തയാ മേ ഭാതികാ ഗഹിതാ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ, ഗഹിതാ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘അഹം ഇമം സരം ഓതിണ്ണകേ ലഭാമീ’’തി. ‘‘കിം പന സബ്ബേവ ലഭസീ’’തി? ‘‘യേ ദേവധമ്മേ ജാനന്തി, തേ ഠപേത്വാ അവസേസേ ലഭാമീ’’തി. ‘‘അത്ഥി പന തേ ദേവധമ്മേഹി അത്ഥോ’’തി? ‘‘ആമ, അത്ഥീ’’തി. ‘‘യദി ഏവം അഹം തേ ദേവധമ്മേ കഥേസ്സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി കഥേഹി, അഹം ദേവധമ്മേ സുണിസ്സാമീ’’തി. ബോധിസത്തോ ആഹ ‘‘അഹം ദേവധമ്മേ കഥേയ്യം, കിലിട്ഠഗത്തോ പനമ്ഹീ’’തി. യക്ഖോ ബോധിസത്തം ന്ഹാപേത്വാ ഭോജനം ഭോജേത്വാ പാനീയം പായേത്വാ പുപ്ഫാനി പിളന്ധാപേത്വാ ഗന്ധേഹി വിലിമ്പാപേത്വാ അലങ്കതമണ്ഡപമജ്ഝേ പല്ലങ്കം അത്ഥരിത്വാ അദാസി.

ബോധിസത്തോ ആസനേ നിസീദിത്വാ യക്ഖം പാദമൂലേ നിസീദാപേത്വാ ‘‘തേന ഹി ഓഹിതസോതോ സക്കച്ചം ദേവധമ്മേ സുണാഹീ’’തി ഇമം ഗാഥമാഹ –

൬.

‘‘ഹിരിഓത്തപ്പസമ്പന്നാ, സുക്കധമ്മസമാഹിതാ;

സന്തോ സപ്പുരിസാ ലോകേ, ദേവധമ്മാതി വുച്ചരേ’’തി.

തത്ഥ ഹിരിഓത്തപ്പസമ്പന്നാതി ഹിരിയാ ച ഓത്തപ്പേന ച സമന്നാഗതാ. തേസു കായദുച്ചരിതാദീഹി ഹിരിയതീതി ഹിരീ, ലജ്ജായേതം അധിവചനം. തേഹിയേവ ഓത്തപ്പതീതി ഓത്തപ്പം, പാപതോ ഉബ്ബേഗസ്സേതം അധിവചനം. തത്ഥ അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനാ ഹിരീ, ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനം ഓത്തപ്പം. അത്താധിപതേയ്യാ ഹിരീ, ലോകാധിപതേയ്യം ഓത്തപ്പം. ലജ്ജാസഭാവസണ്ഠിതാ ഹിരീ, ഭയസഭാവസണ്ഠിതം ഓത്തപ്പം. സപ്പതിസ്സവലക്ഖണാ ഹിരീ, വജ്ജഭീരുകഭയദസ്സാവിലക്ഖണം ഓത്തപ്പം.

തത്ഥ അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനം ഹിരിം ചതൂഹി കാരണേഹി സമുട്ഠാപേതി – ജാതിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ വയം പച്ചവേക്ഖിത്വാ ¶ സൂരഭാവം പച്ചവേക്ഖിത്വാ ബാഹുസച്ചം പച്ചവേക്ഖിത്വാ ¶ . കഥം? ‘‘പാപകരണം നാമേതം ന ജാതിസമ്പന്നാനം കമ്മം, ഹീനജച്ചാനം കേവട്ടാദീനം കമ്മം, മാദിസസ്സ ജാതിസമ്പന്നസ്സ ഇദം കമ്മം കാതും ന യുത്ത’’ന്തി ഏവം താവ ജാതിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാണാതിപാതാദിപാപം അകരോന്തോ ¶ ഹിരിം സമുട്ഠാപേതി. തഥാ ‘‘പാപകരണം നാമേതം ദഹരേഹി കത്തബ്ബം കമ്മം, മാദിസസ്സ വയേ ഠിതസ്സ ഇദം കമ്മം കാതും ന യുത്ത’’ന്തി ഏവം വയം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാണാതിപാതാദിപാപം അകരോന്തോ ഹിരിം സമുട്ഠാപേതി. തഥാ ‘‘പാപകമ്മം നാമേതം ദുബ്ബലജാതികാനം കമ്മം, മാദിസസ്സ സൂരഭാവസമ്പന്നസ്സ ഇദം കമ്മം കാതും ന യുത്ത’’ന്തി ഏവം സൂരഭാവം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാണാതിപാതാദിപാപം അകരോന്തോ ഹിരിം സമുട്ഠാപേതി. തഥാ ‘‘പാപകമ്മം നാമേതം അന്ധബാലാനം കമ്മം, ന പണ്ഡിതാനം, മാദിസസ്സ പണ്ഡിതസ്സ ബഹുസ്സുതസ്സ ഇദം കമ്മം കാതും ന യുത്ത’’ന്തി ഏവം ബാഹുസച്ചം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാണാതിപാതാദിപാപം അകരോന്തോ ഹിരിം സമുട്ഠാപേതി. ഏവം അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനം ഹിരിം ചതൂഹി കാരണേഹി സമുട്ഠാപേതി. സമുട്ഠാപേത്വാ ച പന അത്തനോ ചിത്തേ ഹിരിം പവേസേത്വാ പാപകമ്മം ന കരോതി. ഏവം ഹിരീ അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനാ നാമ ഹോതി.

കഥം ഓത്തപ്പം ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനം നാമ? ‘‘സചേ ത്വം പാപകമ്മം കരിസ്സസി, ചതൂസു പരിസാസു ഗരഹപ്പത്തോ ഭവിസ്സസി.

‘‘ഗരഹിസ്സന്തി തം വിഞ്ഞൂ, അസുചിം നാഗരികോ യഥാ;

വജ്ജിതോ സീലവന്തേഹി, കഥം ഭിക്ഖു കരിസ്സസീ’’തി. (ധ. സ. അട്ഠ. ൧ ബലരാസിവണ്ണനാ) –

ഏവം പച്ചവേക്ഖന്തോ ഹി ബഹിദ്ധാസമുട്ഠിതേന ഓത്തപ്പേന പാപകമ്മം ന കരോതി. ഏവം ഓത്തപ്പം ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനം നാമ ഹോതി.

കഥം ഹിരീ അത്താധിപതേയ്യാ നാമ? ഇധേകച്ചോ കുലപുത്തോ അത്താനം അധിപതിം ജേട്ഠകം കത്വാ ‘‘മാദിസസ്സ സദ്ധാപബ്ബജിതസ്സ ബഹുസ്സുതസ്സ ധുതങ്ഗധരസ്സ ന യുത്തം പാപകമ്മം കാതു’’ന്തി പാപം ന കരോതി. ഏവം ഹിരീ അത്താധിപതേയ്യാ നാമ ഹോതി. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘സോ അത്താനംയേവ അധിപതിം കത്വാ അകുസലം പജഹതി, കുസലം ഭാവേതി. സാവജ്ജം പജഹതി, അനവജ്ജം ഭാവേതി. സുദ്ധമത്താനം പരിഹരതീ’’തി (അ. നി. ൩.൪൦).

കഥം ഓത്തപ്പം ലോകാധിപതേയ്യം നാമ? ഇധേകച്ചോ കുലപുത്തോ ലോകം അധിപതിം ജേട്ഠകം കത്വാ പാപകമ്മം ന കരോതി. യഥാഹ –

‘‘മഹാ ¶ ¶ ഖോ പനായം ലോകസന്നിവാസോ. മഹന്തസ്മിം ഖോ പന ലോകസന്നിവാസേ സന്തി സമണബ്രാഹ്മണാ ഇദ്ധിമന്തോ ദിബ്ബചക്ഖുകാ പരചിത്തവിദുനോ, തേ ദൂരതോപി പസ്സന്തി, ആസന്നാപി ന ദിസ്സന്തി, ചേതസാപി ചിത്തം ജാനന്തി, തേപി മം ഏവം ജാനിസ്സന്തി ‘പസ്സഥ ഭോ, ഇമം കുലപുത്തം, സദ്ധാ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ സമാനോ വോകിണ്ണോ വിഹരതി പാപകേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’തി.

‘‘സന്തി ദേവതാ ഇദ്ധിമന്തിയോ ദിബ്ബചക്ഖുകാ പരചിത്തവിദുനിയോ, താ ദൂരതോപി പസ്സന്തി, ആസന്നാപി ന ദിസ്സന്തി, ചേതസാപി ചിത്തം ജാനന്തി, താപി മം ഏവം ജാനിസ്സന്തി ‘പസ്സഥ ഭോ, ഇമം കുലപുത്തം, സദ്ധാ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ ¶ സമാനോ വോകിണ്ണോ വിഹരതി പാപകേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’തി. സോ ലോകംയേവ അധിപതിം ജേട്ഠകം കരിത്വാ അകുസലം പജഹതി, കുസലം ഭാവേതി. സാവജ്ജം പജഹതി, അനവജ്ജം ഭാവേതി. സുദ്ധമത്താനം പരിഹരതീ’’തി (അ. നി. ൩.൪൦).

ഏവം ഓത്തപ്പം ലോകാധിപതേയ്യം നാമ ഹോതി.

‘‘ലജ്ജാസഭാവസണ്ഠിതാ ഹിരീ, ഭയസഭാവസണ്ഠിതം ഓത്തപ്പ’’ന്തി ഏത്ഥ പന ലജ്ജാതി ലജ്ജനാകാരോ, തേന സഭാവേന സണ്ഠിതാ ഹിരീ. ഭയന്തി അപായഭയം, തേന സഭാവേന സണ്ഠിതം ഓത്തപ്പം. തദുഭയമ്പി പാപപരിവജ്ജനേ പാകടം ഹോതി. ഏകച്ചോ ഹി യഥാ നാമേകോ കുലപുത്തോ ഉച്ചാരപസ്സാവാദീനി കരോന്തോ ലജ്ജിതബ്ബയുത്തകം ഏകം ദിസ്വാ ലജ്ജനാകാരപ്പത്തോ ഭവേയ്യ ഹീളിതോ, ഏവമേവം അജ്ഝത്തം ലജ്ജിധമ്മം ഓക്കമിത്വാ പാപകമ്മം ന കരോതി. ഏകച്ചോ അപായഭയഭീതോ ഹുത്വാ പാപകമ്മം ന കരോതി. തത്രിദം ഓപമ്മം – യഥാ ഹി ദ്വീസു അയോഗുളേസു ഏകോ സീതലോ ഭവേയ്യ ഗൂഥമക്ഖിതോ, ഏകോ ഉണ്ഹോ ആദിത്തോ. തത്ഥ പണ്ഡിതോ സീതലം ഗൂഥമക്ഖിതത്താ ജിഗുച്ഛന്തോ ന ഗണ്ഹാതി, ഇതരം ഡാഹഭയേന. തത്ഥ സീതലസ്സ ഗൂഥമക്ഖിതസ്സ ജിഗുച്ഛായ അഗണ്ഹനം വിയ അജ്ഝത്തം ലജ്ജിധമ്മം ഓക്കമിത്വാ പാപസ്സ അകരണം, ഉണ്ഹസ്സ ഡാഹഭയേന അഗണ്ഹനം വിയ അപായഭയേന പാപസ്സ അകരണം വേദിതബ്ബം.

‘‘സപ്പതിസ്സവലക്ഖണാ ¶ ഹിരീ, വജ്ജഭീരുകഭയദസ്സാവിലക്ഖണം ഓത്തപ്പ’’ന്തി ഇദമ്പി ദ്വയം പാപപരിവജ്ജനേയേവ പാകടം ഹോതി. ഏകച്ചോ ഹി ജാതിമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാ, സത്ഥുമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാ, ദായജ്ജമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാ, സബ്രഹ്മചാരിമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാതി ചതൂഹി കാരണേഹി സപ്പതിസ്സവലക്ഖണം ഹിരിം സമുട്ഠാപേത്വാ പാപം ന കരോതി. ഏകച്ചോ അത്താനുവാദഭയം, പരാനുവാദഭയം ¶ , ദണ്ഡഭയം, ദുഗ്ഗതിഭയന്തി ചതൂഹി കാരണേഹി വജ്ജഭീരുകഭയദസ്സാവിലക്ഖണം ഓത്തപ്പം സമുട്ഠാപേത്വാ പാപം ന കരോതി. തത്ഥ ജാതിമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാദീനി ചേവ അത്താനുവാദഭയാദീനി ച വിത്ഥാരേത്വാ കഥേതബ്ബാനി. തേസം വിത്ഥാരോ അങ്ഗുത്തരനികായട്ഠകഥായം വുത്തോ.

സുക്കധമ്മസമാഹിതാതി ഇദമേവ ഹിരോത്തപ്പം ആദിം കത്വാ കത്തബ്ബാ കുസലാ ധമ്മാ സുക്കധമ്മാ നാമ, തേ സബ്ബസങ്ഗാഹകനയേന ചതുഭൂമകലോകിയലോകുത്തരധമ്മാ. തേഹി സമാഹിതാ സമന്നാഗതാതി അത്ഥോ. സന്തോ സപ്പുരിസാ ലോകേതി കായകമ്മാദീനം സന്തതായ സന്തോ, കതഞ്ഞുകതവേദിതായ സോഭനാ പുരിസാതി സപ്പുരിസാ. ലോകോ പന സങ്ഖാരലോകോ, സത്തലോകോ, ഓകാസലോകോ, ഖന്ധലോകോ, ആയതനലോകോ, ധാതുലോകോതി അനേകവിധോ. തത്ഥ ‘‘ഏകോ ലോകോ സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ…പേ… അട്ഠാരസ ലോകാ അട്ഠാരസ ധാതുയോ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൧൨) ഏത്ഥ സങ്ഖാരലോകോ വുത്തോ. ഖന്ധലോകാദയോ തദന്തോഗധായേവ. ‘‘അയം ലോകോ പരലോകോ, ദേവലോകോ മനുസ്സലോകോ’’തിആദീസു (മഹാനി. ൩; ചൂളനി. അജിതമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൨) പന സത്തലോകോ വുത്തോ.

‘‘യാവതാ ¶ ചന്ദിമസൂരിയാ, പരിഹരന്തി ദിസാ ഭന്തി വിരോചമാനാ;

താവ സഹസ്സധാ ലോകോ, ഏത്ഥ തേ വത്തതേ വസോ’’തി. (മ. നി. ൧.൫൦൩) –

ഏത്ഥ ഓകാസലോകോ വുത്തോ. തേസു ഇധ സത്തലോകോ അധിപ്പേതോ. സത്തലോകസ്മിഞ്ഹി യേ ഏവരൂപാ സപ്പുരിസാ, തേ ദേവധമ്മാതി വുച്ചന്തി.

തത്ഥ ¶ ദേവാതി സമ്മുതിദേവാ, ഉപപത്തിദേവാ, വിസുദ്ധിദേവാതി തിവിധാ. തേസു മഹാസമ്മതകാലതോ പട്ഠായ ലോകേന ‘‘ദേവാ’’തി സമ്മതത്താ രാജരാജകുമാരാദയോ സമ്മുതിദേവാ നാമ. ദേവലോകേ ഉപ്പന്നാ ഉപപത്തിദേവാ നാമ. ഖീണാസവാ പന വിസുദ്ധിദേവാ നാമ. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘സമ്മുതിദേവാ നാമ രാജാനോ ദേവിയോ രാജകുമാരാ. ഉപപത്തിദേവാ നാമ ഭുമ്മദേവേ ഉപാദായ തദുത്തരിദേവാ. വിസുദ്ധിദേവാ നാമ ബുദ്ധാ പച്ചേകബുദ്ധാ ഖീണാസവാ’’തി (ചൂളനി. ധോതകമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൩൨; പാരായനാനുഗീതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൧൧൯).

ഇമേസം ദേവാനം ധമ്മാതി ദേവധമ്മാ. വുച്ചരേതി വുച്ചന്തി. ഹിരോത്തപ്പമൂലകാ ഹി കുസലാ ധമ്മാ കുലസമ്പദായ ¶ ചേവ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിയാ ച വിസുദ്ധിഭാവസ്സ ച കാരണത്താ കാരണട്ഠേന തിവിധാനമ്പി തേസം ദേവാനം ധമ്മാതി ദേവധമ്മാ, തേഹി ദേവധമ്മേഹി സമന്നാഗതാ പുഗ്ഗലാപി ദേവധമ്മാ. തസ്മാ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനദേസനായ തേ ധമ്മേ ദസ്സേന്തോ ‘‘സന്തോ സപ്പുരിസാ ലോകേ, ദേവധമ്മാതി വുച്ചരേ’’തി ആഹ.

യക്ഖോ ഇമം ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നചിത്തോ ബോധിസത്തം ആഹ – ‘‘പണ്ഡിത, അഹം തുമ്ഹാകം പസന്നോ, ഏകം ഭാതരം ദേമി, കതരം ആനേമീ’’തി? ‘‘കനിട്ഠം ആനേഹീ’’തി. ‘‘പണ്ഡിത, ത്വം കേവലം ദേവധമ്മേ ജാനാസിയേവ, ന പന തേസു വത്തസീ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘യംകാരണാ ജേട്ഠകം ഠപേത്വാ കനിട്ഠം ആണാപേന്തോ ജേട്ഠാപചായികകമ്മം ന കരോസീ’’തി. ദേവധമ്മേ ചാഹം, യക്ഖ, ജാനാമി, തേസു ച വത്താമി. മയഞ്ഹി ഇമം അരഞ്ഞം ഏതം നിസ്സായ പവിട്ഠാ. ഏതസ്സ ഹി അത്ഥായ അമ്ഹാകം പിതരം ഏതസ്സ മാതാ രജ്ജം യാചി, അമ്ഹാകം പന പിതാ തം വരം അദത്വാ അമ്ഹാകം അനുരക്ഖണത്ഥായ അരഞ്ഞവാസം അനുജാനി. സോ കുമാരോ അനുവത്തിത്വാ അമ്ഹേഹി സദ്ധിം ആഗതോ. ‘‘തം അരഞ്ഞേ ഏകോ യക്ഖോ ഖാദീ’’തി വുത്തേപി ന കോചി സദ്ദഹിസ്സതി, തേനാഹം ഗരഹഭയഭീതോ തമേവ ആണാപേമീതി. ‘‘സാധു സാധു പണ്ഡിത, ത്വം ദേവധമ്മേ ച ജാനാസി, തേസു ച വത്തസീ’’തി ¶ പസന്നോ യക്ഖോ ബോധിസത്തസ്സ സാധുകാരം ദത്വാ ദ്വേപി ഭാതരോ ആനേത്വാ അദാസി.

അഥ നം ബോധിസത്തോ ആഹ – ‘‘സമ്മ, ത്വം പുബ്ബേ അത്തനാ കതേന പാപകമ്മേന പരേസം മംസലോഹിതഖാദകോ യക്ഖോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ, ഇദാനിപി പാപമേവ കരോസി, ഇദം തേ പാപകമ്മം നിരയാദീഹി മുച്ചിതും ഓകാസം ന ദസ്സതി ¶ , തസ്മാ ഇതോ പട്ഠായ പാപം പഹായ കുസലം കരോഹീ’’തി. അസക്ഖി ച പന തം ദമേതും. സോ തം യക്ഖം ദമേത്വാ തേന സംവിഹിതാരക്ഖോ തത്ഥേവ വസന്തോ ഏകദിവസം നക്ഖത്തം ഓലോകേത്വാ പിതു കാലകതഭാവം ഞത്വാ യക്ഖം ആദായ ബാരാണസിം ഗന്ത്വാ രജ്ജം ഗഹേത്വാ ചന്ദകുമാരസ്സ ഓപരജ്ജം, സൂരിയകുമാരസ്സ സേനാപതിട്ഠാനം, ദത്വാ യക്ഖസ്സ രമണീയേ ഠാനേ ആയതനം കാരേത്വാ, യഥാ സോ അഗ്ഗമാലം അഗ്ഗപുപ്ഫം അഗ്ഗഭത്തഞ്ച ലഭതി, തഥാ അകാസി. സോ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേത്വാ യഥാകമ്മം ഗതോ.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ദസ്സേത്വാ സച്ചാനി പകാസേസി, സച്ചപരിയോസാനേ സോ ഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോപി ദ്വേ വത്ഥൂനി കഥേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ ദകരക്ഖസോ ബഹുഭണ്ഡികഭിക്ഖു അഹോസി, സൂരിയകുമാരോ ആനന്ദോ, ചന്ദകുമാരോ സാരിപുത്തോ, ജേട്ഠകഭാതാ മഹിസാസകുമാരോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

ദേവധമ്മജാതകവണ്ണനാ ഛട്ഠാ.

൭. കട്ഠഹാരിജാതകവണ്ണനാ

പുത്തോ ¶ ത്യാഹം മഹാരാജാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ വാസഭഖത്തിയം ആരബ്ഭ കഥേസി. വാസഭഖത്തിയായ വത്ഥു ദ്വാദസകനിപാതേ ഭദ്ദസാലജാതകേ ആവിഭവിസ്സതി. സാ കിര മഹാനാമസ്സ സക്കസ്സ ധീതാ നാഗമുണ്ഡായ നാമ ദാസിയാ കുച്ഛിസ്മിം ജാതാ കോസലരാജസ്സ അഗ്ഗമഹേസീ അഹോസി. സാ രഞ്ഞോ പുത്തം വിജായി. രാജാ പനസ്സാ പച്ഛാ ദാസിഭാവം ഞത്വാ ഠാനം പരിഹാപേസി, പുത്തസ്സ വിടടൂഭസ്സാപി ഠാനം പരിഹാപേസിയേവ. തേ ഉഭോപി അന്തോനിവേസനേയേവ വസന്തി. സത്ഥാ തം കാരണം ഞത്വാ പുബ്ബണ്ഹസമയേ പഞ്ചസതഭിക്ഖുപരിവുതോ ¶ രഞ്ഞോ നിവേസനം ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദിത്വാ ‘‘മഹാരാജ, കഹം വാസഭഖത്തിയാ’’തി ആഹ. ‘‘രാജാ തം കാരണം ആരോചേസി. മഹാരാജ വാസഭഖത്തിയാ കസ്സ ധീതാ’’തി? ‘‘മഹാനാമസ്സ ഭന്തേ’’തി. ‘‘ആഗച്ഛമാനാ കസ്സ ആഗതാ’’തി? ‘‘മയ്ഹം ഭന്തേ’’തി. മഹാരാജ സാ രഞ്ഞോ ധീതാ, രഞ്ഞോവ ആഗതാ, രാജാനംയേവ പടിച്ച പുത്തം ¶ ലഭി, സോ പുത്തോ കിംകാരണാ പിതു സന്തകസ്സ രജ്ജസ്സ സാമികോ ന ഹോതി, പുബ്ബേ രാജാനോ മുഹുത്തികായ കട്ഠഹാരികായ കുച്ഛിസ്മിമ്പി പുത്തം ലഭിത്വാ പുത്തസ്സ രജ്ജം അദംസൂതി. രാജാ തസ്സത്ഥസ്സാവിഭാവത്ഥായ ഭഗവന്തം യാചി, ഭഗവാ ഭവന്തരേന പടിച്ഛന്നം കാരണം പാകടം അകാസി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തോ രാജാ മഹന്തേന യസേന ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ തത്ഥ പുപ്ഫഫലലോഭേന വിചരന്തോ ഉയ്യാനവനസണ്ഡേ ഗായിത്വാ ദാരൂനി ഉദ്ധരമാനം ഏകം ഇത്ഥിം ദിസ്വാ പടിബദ്ധചിത്തോ സംവാസം കപ്പേസി. തങ്ഖണഞ്ഞേവ ബോധിസത്തോ തസ്സാ കുച്ഛിയം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി, താവദേവ തസ്സാ വജിരപൂരിതാ വിയ ഗരുകാ കുച്ഛി അഹോസി. സാ ഗബ്ഭസ്സ പതിട്ഠിതഭാവം ഞത്വാ ‘‘ഗബ്ഭോ മേ, ദേവ, പതിട്ഠിതോ’’തി ആഹ. രാജാ അങ്ഗുലിമുദ്ദികം ദത്വാ ‘‘സചേ ധീതാ ഹോതി, ഇമം വിസ്സജ്ജേത്വാ പോസേയ്യാസി, സചേ പുത്തോ ഹോതി, അങ്ഗുലിമുദ്ദികായ സദ്ധിം മമ സന്തികം ആനേയ്യാസീ’’തി വത്വാ പക്കാമി.

സാപി പരിപക്കഗബ്ഭാ ബോധിസത്തം വിജായി. തസ്സ ആധാവിത്വാ പരിധാവിത്വാ വിചരണകാലേ കീളാമണ്ഡലേ കീളന്തസ്സ ഏവം വത്താരോ ഹോന്തി ‘‘നിപ്പിതികേനമ്ഹാ പഹടാ’’തി. തം സുത്വാ ബോധിസത്തോ മാതു സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘അമ്മ, കോ മയ്ഹം പിതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘താത, ത്വം ബാരാണസിരഞ്ഞോ പുത്തോ’’തി. ‘‘അമ്മ, അത്ഥി പന കോചി സക്ഖീ’’തി? താത രാജാ ഇമം മുദ്ദികം ദത്വാ ‘‘സചേ ധീതാ ഹോതി, ഇമം വിസ്സജ്ജേത്വാ പോസേയ്യാസി, സചേ പുത്തോ ഹോതി, ഇമായ അങ്ഗുലിമുദ്ദികായ സദ്ധിം ആനേയ്യാസീ’’തി വത്വാ ഗതോതി. ‘‘അമ്മ, ഏവം സന്തേ കസ്മാ മം പിതു സന്തികം ¶ ന നേസീ’’തി ¶ . സാ പുത്തസ്സ അജ്ഝാസയം ഞത്വാ രാജദ്വാരം ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചാപേസി. രഞ്ഞാ ച പക്കോസാപിതാ പവിസിത്വാ രാജാനം വന്ദിത്വാ ‘‘അയം തേ, ദേവ, പുത്തോ’’തി ആഹ. രാജാ ജാനന്തോപി പരിസമജ്ഝേ ലജ്ജായ ‘‘ന മയ്ഹം പുത്തോ’’തി ആഹ. ‘‘അയം തേ, ദേവ, മുദ്ദികാ, ഇമം സഞ്ജാനാസീ’’തി. ‘‘അയമ്പി മയ്ഹം മുദ്ദികാ ന ഹോതീ’’തി. ‘‘ദേവ, ഇദാനി ഠപേത്വാ സച്ചകിരിയം അഞ്ഞോ മമ സക്ഖി നത്ഥി, സചായം ദാരകോ തുമ്ഹേ പടിച്ച ജാതോ, ആകാസേ തിട്ഠതു, നോ ചേ, ഭൂമിയം പതിത്വാ മരതൂ’’തി ബോധിസത്തസ്സ പാദേ ഗഹേത്വാ ആകാസേ ഖിപി. ബോധിസത്തോ ആകാസേ പല്ലങ്കമാഭുജിത്വാ നിസിന്നോ മധുരസ്സരേന പിതു ധമ്മം കഥേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൭.

‘‘പുത്തോ ¶ ത്യാഹം മഹാരാജ, ത്വം മം പോസ ജനാധിപ;

അഞ്ഞേപി ദേവോ പോസേതി, കിഞ്ച ദേവോ സകം പജ’’ന്തി.

തത്ഥ പുത്തോ ത്യാഹന്തി പുത്തോ തേ അഹം. പുത്തോ ച നാമേസ അത്രജോ, ഖേത്തജോ, അന്തേവാസികോ, ദിന്നകോതി ചതുബ്ബിധോ. തത്ഥ അത്താനം പടിച്ച ജാതോ അത്രജോ നാമ. സയനപിട്ഠേ പല്ലങ്കേ ഉരേതിഏവമാദീസു നിബ്ബത്തോ ഖേത്തജോ നാമ. സന്തികേ സിപ്പുഗ്ഗണ്ഹനകോ അന്തേവാസികോ നാമ. പോസാവനത്ഥായ ദിന്നോ ദിന്നകോ നാമ. ഇധ പന അത്രജം സന്ധായ ‘‘പുത്തോ’’തി വുത്തം. ചതൂഹി സങ്ഗഹവത്ഥൂഹി ജനം രഞ്ജേതീതി രാജാ, മഹന്തോ രാജാ മഹാരാജാ. തമാലപന്തോ ആഹ ‘‘മഹാരാജാ’’തി. ത്വം മം പോസ ജനാധിപാതി ജനാധിപ മഹാജനജേട്ഠക ത്വം മം പോസ ഭരസ്സു വഡ്ഢേഹി. അഞ്ഞേപി ദേവോ പോസേതീതി അഞ്ഞേപി ഹത്ഥിബന്ധാദയോ മനുസ്സേ, ഹത്ഥിഅസ്സാദയോ തിരച്ഛാനഗതേ ച ബഹുജനേ ദേവോ പോസേതി. കിഞ്ച ദേവോ സകം പജന്തി ഏത്ഥ പന കിഞ്ചാതി ഗരഹത്ഥേ ച അനുഗ്ഗഹണത്ഥേ ച നിപാതോ. ‘‘സകം പജം അത്തനോ പുത്തം മം ദേവോ ന പോസേതീ’’തി വദന്തോ ഗരഹതി നാമ, ‘‘അഞ്ഞേ ബഹുജനേ പോസേതീ’’തി വദന്തോ അനുഗ്ഗണ്ഹതി നാമ. ഇതി ബോധിസത്തോ ഗരഹന്തോപി അനുഗ്ഗണ്ഹന്തോപി ‘‘കിഞ്ച ദേവോ സകം പജ’’ന്തി ആഹ.

രാജാ ബോധിസത്തസ്സ ആകാസേ നിസീദിത്വാ ഏവം ധമ്മം ദേസേന്തസ്സ സുത്വാ ‘‘ഏഹി, താതാ’’തി ഹത്ഥം പസാരേസി, ‘‘അഹമേവ പോസേസ്സാമി, അഹമേവ പോസേസ്സാമീ’’തി ഹത്ഥസഹസ്സം പസാരിയിത്ഥ. ബോധിസത്തോ ¶ അഞ്ഞസ്സ ഹത്ഥേ അനോതരിത്വാ രഞ്ഞോവ ഹത്ഥേ ഓതരിത്വാ അങ്കേ നിസീദി. രാജാ തസ്സ ഓപരജ്ജം ദത്വാ മാതരം അഗ്ഗമഹേസിം അകാസി. സോ പിതു അച്ചയേന കട്ഠവാഹനരാജാ നാമ ഹുത്വാ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേത്വാ യഥാകമ്മം ഗതോ.

സത്ഥാ ¶ കോസലരഞ്ഞോ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ദ്വേ വത്ഥൂനി ദസ്സേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ മാതാ മഹാമായാ അഹോസി, പിതാ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ, കട്ഠവാഹനരാജാ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

കട്ഠഹാരിജാതകവണ്ണനാ സത്തമാ.

൮. ഗാമണിജാതകവണ്ണനാ

അപി ¶ അതരമാനാനന്തി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഓസ്സട്ഠവീരിയം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. ഇമസ്മിം പന ജാതകേ പച്ചുപ്പന്നവത്ഥു ച അതീതവത്ഥു ച ഏകാദസകനിപാതേ സംവരജാതകേ ആവിഭവിസ്സതി. വത്ഥു ഹി തസ്മിഞ്ച ഇമസ്മിഞ്ച ഏകസദിസമേവ, ഗാഥാ പന നാനാ. ഗാമണികുമാരോ ബോധിസത്തസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ ഭാതികസതസ്സ കനിട്ഠോപി ഹുത്വാ ഭാതികസതപരിവാരിതോ സേതച്ഛത്തസ്സ ഹേട്ഠാ വരപല്ലങ്കേ നിസിന്നോ അത്തനോ യസസമ്പത്തിം ഓലോകേത്വാ ‘‘അയം മയ്ഹം യസസമ്പത്തി അമ്ഹാകം ആചരിയസ്സ സന്തകാ’’തി തുട്ഠോ ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –

൮.

‘‘അപി അതരമാനാനം, ഫലാസാവ സമിജ്ഝതി;

വിപക്കബ്രഹ്മചരിയോസ്മി, ഏവം ജാനാഹി ഗാമണീ’’തി.

തത്ഥ അപീതി നിപാതമത്തം. അതരമാനാനന്തി പണ്ഡിതാനം ഓവാദേ ഠത്വാ അതരിത്വാ അവേഗായിത്വാ ഉപായേന കമ്മം കരോന്താനം. ഫലാസാവ സമിജ്ഝതീതി യഥാപത്ഥികേ ഫലേ ആസാ തസ്സ ഫലസ്സ നിപ്ഫത്തിയാ സമിജ്ഝതിയേവ. അഥ വാ ഫലാസാതി ആസാഫലം, യഥാപത്ഥിതം ഫലം സമിജ്ഝതിയേവാതി അത്ഥോ. വിപക്കബ്രഹ്മചരിയോസ്മീതി ഏത്ഥ ചത്താരി സങ്ഗഹവത്ഥൂനി സേട്ഠചരിയത്താ ബ്രഹ്മചരിയം നാമ, തഞ്ച തമ്മൂലികായ യസസമ്പത്തിയാ പടിലദ്ധത്താ വിപക്കം നാമ. യോ വാസ്സ യസോ നിപ്ഫന്നോ, സോപി സേട്ഠട്ഠേന ബ്രഹ്മചരിയം നാമ. തേനാഹ ‘‘വിപക്കബ്രഹ്മചരിയോസ്മീ’’തി. ഏവം ജാനാഹി ഗാമണീതി ¶ കത്ഥചി ഗാമികപുരിസോപി ഗാമജേട്ഠകോപി ഗാമണീ. ഇധ പന സബ്ബജനജേട്ഠകം അത്താനം സന്ധായാഹ. അമ്ഭോ ഗാമണി, ത്വം ഏതം കാരണം ഏവം ജാനാഹി, ആചരിയം നിസ്സായ ഭാതികസതം അതിക്കമിത്വാ ഇദം മഹാരജ്ജം പത്തോസ്മീതി ഉദാനം ഉദാനേസി.

തസ്മിം പന രജ്ജം പത്തേ സത്തട്ഠദിവസച്ചയേന സബ്ബേപി ഭാതരോ അത്തനോ അത്തനോ വസനട്ഠാനം ഗതാ ¶ . ഗാമണിരാജാ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേത്വാ യഥാകമ്മം ഗതോ, ബോധിസത്തോപി പുഞ്ഞാനി കത്വാ യഥാകമ്മം ഗതോ.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ദസ്സേത്വാ സച്ചാനി പകാസേസി, സച്ചപരിയോസാനേ ഓസ്സട്ഠവീരിയോ ഭിക്ഖു അരഹത്തേ പതിട്ഠിതോ. സത്ഥാ ദ്വേ ¶ വത്ഥൂനി കഥേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ ഗാമണികുമാരോ ഓസ്സട്ഠവീരിയോ ഭിക്ഖു അഹോസി, ആചരിയോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

ഗാമണിജാതകവണ്ണനാ അട്ഠമാ.

൯. മഘദേവജാതകവണ്ണനാ

ഉത്തമങ്ഗരുഹാ മയ്ഹന്തി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മഹാഭിനിക്ഖമനം ആരബ്ഭ കഥേസി. തം ഹേട്ഠാ നിദാനകഥായം കഥിതമേവ. തസ്മിം പന കാലേ ഭിക്ഖൂ ദസബലസ്സ നേക്ഖമ്മം വണ്ണയന്താ നിസീദിംസു. അഥ സത്ഥാ ധമ്മസഭം ആഗന്ത്വാ ബുദ്ധാസനേ നിസിന്നോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, ന അഞ്ഞായ കഥായ, തുമ്ഹാകംയേവ പന നേക്ഖമ്മം വണ്ണയമാനാ നിസിന്നാമ്ഹാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ ഏതരഹിയേവ നേക്ഖമ്മം നിക്ഖന്തോ, പുബ്ബേപി നിക്ഖന്തോയേവാ’’തി ആഹ. ഭിക്ഖൂ തസ്സത്ഥസ്സാവിഭാവത്ഥം ഭഗവന്തം യാചിംസു, ഭഗവാ ഭവന്തരേന പടിച്ഛന്നം കാരണം പാകടം അകാസി.

അതീതേ വിദേഹരട്ഠേ മിഥിലായം മഘദേവോ നാമ രാജാ അഹോസി ധമ്മികോ ധമ്മരാജാ. സോ ചതുരാസീതി വസ്സസഹസ്സാനി കുമാരകീളം കീളി, തഥാ ഓപരജ്ജം, തഥാ മഹാരജ്ജം കത്വാ ദീഘമദ്ധാനം ഖേപേത്വാ ഏകദിവസം കപ്പകം ആമന്തേസി ‘‘യദാ മേ, സമ്മ കപ്പക, സിരസ്മിം പലിതാനി പസ്സേയ്യാസി, അഥ മേ ആരോചേയ്യാസീ’’തി. കപ്പകോപി ദീഘമദ്ധാനം ഖേപേത്വാ ഏകദിവസം ¶ രഞ്ഞോ അഞ്ജനവണ്ണാനം കേസാനം അന്തരേ ഏകമേവ പലിതം ദിസ്വാ ‘‘ദേവ, ഏകം തേ പലിതം ദിസ്സതീ’’തി ആരോചേസി. ‘‘തേന ഹി മേ, സമ്മ, തം പലിതം ഉദ്ധരിത്വാ പാണിമ്ഹി ഠപേഹീ’’തി ച വുത്തേ സുവണ്ണസണ്ഡാസേന ഉദ്ധരിത്വാ രഞ്ഞോ പാണിമ്ഹി പതിട്ഠാപേസി. തദാ രഞ്ഞോ ചതുരാസീതി വസ്സസഹസ്സാനി ആയു അവസിട്ഠം ഹോതി. ഏവം സന്തേപി പലിതം ദിസ്വാവ മച്ചുരാജാനം ആഗന്ത്വാ സമീപേ ഠിതം വിയ അത്താനം ആദിത്തപണ്ണസാലം പവിട്ഠം വിയ ച മഞ്ഞമാനോ സംവേഗം ആപജ്ജിത്വാ ¶ ‘‘ബാല മഘദേവ, യാവ പലിതസ്സുപ്പാദാവ ഇമേ കിലേസേ ജഹിതും നാസക്ഖീ’’തി ചിന്തേസി.

തസ്സേവം ¶ പലിതപാതുഭാവം ആവജ്ജേന്തസ്സ അന്തോഡാഹോ ഉപ്പജ്ജി, സരീരാ സേദാ മുച്ചിംസു, സാടകാ പീളേത്വാ അപനേതബ്ബാകാരപ്പത്താ അഹേസും. സോ ‘‘അജ്ജേവ മയാ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിതും വട്ടതീ’’തി കപ്പകസ്സ സതസഹസ്സുട്ഠാനകം ഗാമവരം ദത്വാ ജേട്ഠപുത്തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘താത, മമ സീസേ പലിതം പാതുഭൂതം, മഹല്ലകോമ്ഹി ജാതോ, ഭുത്താ ഖോ പന മേ മാനുസകാ കാമാ, ഇദാനി ദിബ്ബേ കാമേ പരിയേസിസ്സാമി, നേക്ഖമ്മകാലോ മയ്ഹം, ത്വം ഇമം രജ്ജം പടിപജ്ജ, അഹം പന പബ്ബജിത്വാ മഘദേവഅമ്ബവനുയ്യാനേ വസന്തോ സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. തം ഏവം പബ്ബജിതുകാമം അമച്ചാ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ദേവ, കിം തുമ്ഹാകം പബ്ബജ്ജാകാരണ’’ന്തി പുച്ഛിംസു. രാജാ പലിതം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ അമച്ചാനം ഇമം ഗാഥമാഹ –

൯.

‘‘ഉത്തമങ്ഗരുഹാ മയ്ഹം, ഇമേ ജാതാ വയോഹരാ;

പാതുഭൂതാ ദേവദൂതാ, പബ്ബജ്ജാസമയോ മമാ’’തി.

തത്ഥ ഉത്തമങ്ഗരുഹാതി കേസാ. കേസാ ഹി സബ്ബേസം ഹത്ഥപാദാദീനം അങ്ഗാനം ഉത്തമേ സിരസ്മിം രുഹത്താ ‘‘ഉത്തമങ്ഗരുഹാ’’തി വുച്ചന്തി. ഇമേ ജാതാ വയോഹരാതി പസ്സഥ, താതാ, പലിതപാതുഭാവേന തിണ്ണം വയാനം ഹരണതോ ¶ ഇമേ ജാതാ വയോഹരാ. പാതുഭൂതാതി നിബ്ബത്താ. ദേവദൂതാതി ദേവോ വുച്ചതി മച്ചു, തസ്സ ദൂതാതി ദേവദൂതാ. സിരസ്മിഞ്ഹി പലിതേസു പാതുഭൂതേസു മച്ചുരാജസ്സ സന്തികേ ഠിതോ വിയ ഹോതി, തസ്മാ പലിതാനി ‘‘മച്ചുദേവസ്സ ദൂതാ’’തി വുച്ചന്തി. ദേവാ വിയ ദൂതാതിപി ദേവദൂതാ. യഥാ ഹി അലങ്കതപടിയത്തായ ദേവതായ ആകാസേ ഠത്വാ ‘‘അസുകദിവസേ ത്വം മരിസ്സസീ’’തി വുത്തേ തം തഥേവ ഹോതി, ഏവം സിരസ്മിം പലിതേസു പാതുഭൂതേസു ദേവതായ ബ്യാകരണസദിസമേവ ഹോതി, തസ്മാ പലിതാനി ‘‘ദേവസദിസാ ദൂതാ’’തി വുച്ചന്തി. വിസുദ്ധിദേവാനം ദൂതാതിപി ദേവദൂതാ. സബ്ബബോധിസത്താ ഹി ജിണ്ണബ്യാധിമതപബ്ബജിതേ ദിസ്വാവ സംവേഗമാപജ്ജിത്വാ നിക്ഖമ്മ പബ്ബജന്തി. യഥാഹ –

‘‘ജിണ്ണഞ്ച ദിസ്വാ ദുഖിതഞ്ച ബ്യാധിതം, മതഞ്ച ദിസ്വാ ഗതമായുസങ്ഖയം;

കാസായവത്ഥം പബ്ബജിതഞ്ച ദിസ്വാ, തസ്മാ അഹം പബ്ബജിതോമ്ഹി രാജാ’’തി. (ഥേരഗാ. ൭൩ ഥോകം വിസദിസം);

ഇമിനാ ¶ ¶ പരിയായേന പലിതാനി വിസുദ്ധിദേവാനം ദൂതത്താ ‘‘ദേവദൂതാ’’തി വുച്ചന്തി. പബ്ബജ്ജാസമയോ മമാതി ഗിഹിഭാവതോ നിക്ഖന്തട്ഠേന ‘‘പബ്ബജ്ജാ’’തി ലദ്ധനാമസ്സ സമണലിങ്ഗഗഹണസ്സ കാലോ മയ്ഹന്തി ദസ്സേതി.

സോ ഏവം വത്വാ തം ദിവസമേവ രജ്ജം പഹായ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ തസ്മിംയേവ മഘദേവഅമ്ബവനേ വിഹരന്തോ ചതുരാസീതി വസ്സസഹസ്സാനി ചത്താരോ ബ്രഹ്മവിഹാരേ ഭാവേത്വാ അപരിഹീനജ്ഝാനേ ഠിതോ കാലം കത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ പുന തതോ ചുതോ മിഥിലായംയേവ നിമി നാമ രാജാ ഹുത്വാ ഓസക്കമാനം അത്തനോ വംസം ഘടേത്വാ തത്ഥേവ അമ്ബവനേ പബ്ബജിത്വാ ബ്രഹ്മവിഹാരേ ഭാവേത്വാ പുന ബ്രഹ്മലോകൂപഗോവ അഹോസി.

സത്ഥാപി ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ ഇദാനേവ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖന്തോ, പുബ്ബേപി നിക്ഖന്തോയേവാ’’തി ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ദസ്സേത്വാ ചത്താരി സച്ചാനി പകാസേസി, സച്ചപരിയോസാനേ കേചി സോതാപന്നാ അഹേസും, കേചി സകദാഗാമിനോ, കേചി അനാഗാമിനോ. ഇതി ഭഗവാ ഇമാനി ദ്വേ വത്ഥൂനി കഥേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി ‘‘തദാ കപ്പകോ ആനന്ദോ അഹോസി, പുത്തോ രാഹുലോ, മഘദേവരാജാ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

മഘദേവജാതകവണ്ണനാ നവമാ.

൧൦. സുഖവിഹാരിജാതകവണ്ണനാ

യഞ്ച ¶ അഞ്ഞേ ന രക്ഖന്തീതി ഇദം സത്ഥാ അനുപിയനഗരം നിസ്സായ അനുപിയഅമ്ബവനേ വിഹരന്തോ സുഖവിഹാരിം ഭദ്ദിയത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി. സുഖവിഹാരീ ഭദ്ദിയത്ഥേരോ ഛഖത്തിയസമാഗമേ ഉപാലിസത്തമോ പബ്ബജിതോ. തേസു ഭദ്ദിയത്ഥേരോ ച, കിമിലത്ഥേരോ ച, ഭഗുത്ഥേരോ ച, ഉപാലിത്ഥേരോ ച അരഹത്തം പത്താ, ആനന്ദത്ഥേരോ സോതാപന്നോ ജാതോ, അനുരുദ്ധത്ഥേരോ ദിബ്ബചക്ഖുകോ, ദേവദത്തോ ഝാനലാഭീ ജാതോ. ഛന്നം പന ഖത്തിയാനം വത്ഥു യാവ അനുപിയനഗരാ ഖണ്ഡഹാലജാതകേ ആവിഭവിസ്സതി. ആയസ്മാ പന ഭദ്ദിയോ രാജകാലേ അത്തനോ രക്ഖസംവിധാനഞ്ചേവ താവ ബഹൂഹി ¶ രക്ഖാഹി രക്ഖിയമാനസ്സ ഉപരിപാസാദവരതലേ മഹാസയനേ സമ്പരിവത്തമാനസ്സാപി അത്തനോ ഭയുപ്പത്തിഞ്ച ഇദാനി അരഹത്തം പത്വാ അരഞ്ഞാദീസു യത്ഥ കത്ഥചി വിഹരന്തോപി അത്തനോ വിഗതഭയതഞ്ച സമനുസ്സരന്തോ ‘‘അഹോ സുഖം, അഹോ സുഖ’’ന്തി ഉദാനം ഉദാനേസി. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ‘‘ആയസ്മാ ഭദ്ദിയോ അഞ്ഞം ബ്യാകരോതീ’’തി ഭഗവതോ ആരോചേസും. ഭഗവാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ ¶ , ഭദ്ദിയോ ഇദാനേവ സുഖവിഹാരീ, പുബ്ബേപി സുഖവിഹാരീയേവാ’’തി ആഹ. ഭിക്ഖൂ തസ്സത്ഥസ്സാവിഭാവത്ഥായ ഭഗവന്തം യാചിംസു. ഭഗവാ ഭവന്തരേന പടിച്ഛന്നം കാരണം പാകടം അകാസി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരയമാനേ ബോധിസത്തോ ഉദിച്ചബ്രാഹ്മണമഹാസാലോ ഹുത്വാ കാമേസു ആദീനവം, നേക്ഖമ്മേ ചാനിസംസം ദിസ്വാ കാമേ പഹായ ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേസി, പരിവാരോപിസ്സ മഹാ അഹോസി പഞ്ച താപസസതാനി. സോ വസ്സകാലേ ഹിമവന്തതോ നിക്ഖമിത്വാ താപസഗണപരിവുതോ ഗാമനിഗമാദീസു ചാരികം ചരന്തോ ബാരാണസിം പത്വാ രാജാനം നിസ്സായ രാജുയ്യാനേ വാസം കപ്പേസി. തത്ഥ വസ്സികേ ചത്താരോ മാസേ വസിത്വാ രാജാനം ആപുച്ഛി. അഥ നം രാജാ ‘‘തുമ്ഹേ, ഭന്തേ, മഹല്ലകാ, കിം വോ ഹിമവന്തേന, അന്തേവാസികേ ഹിമവന്തം പേസേത്വാ ¶ ഇധേവ വസഥാ’’തി യാചി. ബോധിസത്തോ ജേട്ഠന്തേവാസികം പഞ്ച താപസസതാനി പടിച്ഛാപേത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, ത്വം ഇമേഹി സദ്ധിം ഹിമവന്തേ വസ, അഹം പന ഇധേവ വസിസ്സാമീ’’തി തേ ഉയ്യോജേത്വാ സയം തത്ഥേവ വാസം കപ്പേസി.

സോ പനസ്സ ജേട്ഠന്തേവാസികോ രാജപബ്ബജിതോ മഹന്തം രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിത്വാ കസിണപരികമ്മം കത്വാ അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ അഹോസി. സോ താപസേഹി സദ്ധിം ഹിമവന്തേ വസമാനോ ഏകദിവസം ആചരിയം ദട്ഠുകാമോ ഹുത്വാ തേ താപസേ ആമന്തേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ അനുക്കണ്ഠമാനാ ഇധേവ വസഥ, അഹം ആചരിയം വന്ദിത്വാ ആഗമിസ്സാമീ’’തി ആചരിയസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ പടിസന്ഥാരം കത്വാ ഏകം കട്ഠത്ഥരികം അത്ഥരിത്വാ ആചരിയസ്സ സന്തികേയേവ നിപജ്ജി. തസ്മിഞ്ച സമയേ രാജാ ‘‘താപസം പസ്സിസ്സാമീ’’തി ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. അന്തേവാസികതാപസോ രാജാനം ദിസ്വാ നേവ വുട്ഠാസി, നിപന്നോയേവ പന ‘‘അഹോ സുഖം, അഹോ സുഖ’’ന്തി ഉദാനം ഉദാനേസി. രാജാ ‘‘അയം താപസോ മം ദിസ്വാപി ന ഉട്ഠിതോ’’തി ¶ അനത്തമനോ ബോധിസത്തം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, അയം താപസോ യദിച്ഛകം ഭുത്തോ ഭവിസ്സതി, ഉദാനം ഉദാനേന്തോ സുഖസേയ്യമേവ കപ്പേതീ’’തി. മഹാരാജ, അയം താപസോ പുബ്ബേ തുമ്ഹാദിസോ ഏകോ രാജാ അഹോസി, സ്വായം ‘‘അഹം പുബ്ബേ ഗിഹികാലേ രജ്ജസിരിം അനുഭവന്തോ ആവുധഹത്ഥേഹി ബഹൂഹി രക്ഖിയമാനോപി ഏവരൂപം സുഖം നാമ നാലത്ഥ’’ന്തി അത്തനോ പബ്ബജ്ജാസുഖം ഝാനസുഖഞ്ച ആരബ്ഭ ഇമം ഉദാനം ഉദാനേതീതി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ ബോധിസത്തോ രഞ്ഞോ ധമ്മകഥം കഥേതും ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൦.

‘‘യഞ്ച അഞ്ഞേ ന രക്ഖന്തി, യോ ച അഞ്ഞേ ന രക്ഖതി;

സ വേ രാജ സുഖം സേതി, കാമേസു അനപേക്ഖവാ’’തി.

തത്ഥ ¶ യഞ്ച അഞ്ഞേ ന രക്ഖന്തീതി യം പുഗ്ഗലം അഞ്ഞേ ബഹൂ പുഗ്ഗലാ ന രക്ഖന്തി. യോ ച അഞ്ഞേ ന രക്ഖതീതി യോ ച ‘‘ഏകകോ അഹം രജ്ജം കാരേമീ’’തി അഞ്ഞേ ബഹൂ ജനേ ന രക്ഖതി. സ വേ രാജ സുഖം സേതീതി മഹാരാജ സോ ¶ പുഗ്ഗലോ ഏകോ അദുതിയോ പവിവിത്തോ കായികചേതസികസുഖസമങ്ഗീ ഹുത്വാ സുഖം സേതി. ഇദഞ്ച ദേസനാസീസമേവ. ന കേവലം പന സേതിയേവ, ഏവരൂപോ പന പുഗ്ഗലോ സുഖം ഗച്ഛതി തിട്ഠതി നിസീദതി സയതീതി സബ്ബിരിയാപഥേസു സുഖപ്പത്തോവ ഹോതി. കാമേസു അനപേക്ഖവാതി വത്ഥു കാമകിലേസകാമേസു അപേക്ഖാരഹിതോ വിഗതച്ഛന്ദരാഗോ നിത്തണ്ഹോ ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ സബ്ബിരിയാപഥേസു സുഖം വിഹരതി മഹാരാജാതി.

രാജാ ധമ്മദേസനം സുത്വാ തുട്ഠമാനസോ വന്ദിത്വാ നിവേസനമേവ ഗതോ, അന്തേവാസികോപി ആചരിയം വന്ദിത്വാ ഹിമവന്തമേവ ഗതോ. ബോധിസത്തോ പന തത്ഥേവ വിഹരന്തോ അപരിഹീനജ്ഝാനോ കാലം കത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ദസ്സേത്വാ ദ്വേ വത്ഥൂനി കഥേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ അന്തേവാസികോ ഭദ്ദിയത്ഥേരോ അഹോസി, ഗണസത്ഥാ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

സുഖവിഹാരിജാതകവണ്ണനാ ദസമാ.

അപണ്ണകവഗ്ഗോ പഠമോ.

തസ്സുദ്ദാനം –

അപണ്ണകം ¶ വണ്ണുപഥം, സേരിവം ചൂളസേട്ഠി ച;

തണ്ഡുലം ദേവധമ്മഞ്ച, കട്ഠവാഹനഗാമണി;

മഘദേവം വിഹാരീതി, പിണ്ഡിതാ ദസ ജാതകാതി.

൨. സീലവഗ്ഗോ

[൧൧] ൧. ലക്ഖണമിഗജാതകവണ്ണനാ

ഹോതി ¶ സീലവതം അത്ഥോതി ഇദം സത്ഥാ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ദേവദത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി. ദേവദത്തസ്സ വത്ഥു യാവ അഭിമാരപ്പയോജനാ ഖണ്ഡഹാലജാതകേ ആവിഭവിസ്സതി, യാവ ധനപാലകവിസ്സജ്ജനാ പന ചൂളഹംസജാതകേ ആവിഭവിസ്സതി, യാവ പഥവിപ്പവേസനാ ദ്വാദസനിപാതേ സമുദ്ദവാണിജജാതകേ ആവിഭവിസ്സതി.

ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ദേവദത്തോ പഞ്ച വത്ഥൂനി യാചിത്വാ അലഭന്തോ സങ്ഘം ഭിന്ദിത്വാ പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി ആദായ ഗയാസീസേ വിഹരതി. അഥ തേസം ഭിക്ഖൂനം ഞാണം പരിപാകം അഗമാസി. തം ഞത്വാ സത്ഥാ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകേ ആമന്തേസി ‘‘സാരിപുത്താ, തുമ്ഹാകം നിസ്സിതകാ പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ ദേവദത്തസ്സ ലദ്ധിം രോചേത്വാ തേന സദ്ധിം ഗതാ, ഇദാനി പന തേസം ഞാണം പരിപാകം ഗതം, തുമ്ഹേ ബഹൂഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം തത്ഥ ഗന്ത്വാ തേസം ധമ്മം ദേസേത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ മഗ്ഗഫലേഹി പബോധേത്വാ ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛഥാ’’തി. തേ തഥേവ ഗന്ത്വാ തേസം ധമ്മം ദേസേത്വാ മഗ്ഗഫലേഹി പബോധേത്വാ പുനദിവസേ അരുണുഗ്ഗമനവേലായ ¶ തേ ഭിക്ഖൂ ആദായ വേളുവനമേവ ആഗമംസു. ആഗന്ത്വാ ച പന സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ഠിതകാലേ ഭിക്ഖൂ ഥേരം പസംസിത്വാ ഭഗവന്തം ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ജേട്ഠഭാതികോ ധമ്മസേനാപതി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി പരിവുതോ ആഗച്ഛന്തോ അതിവിയ സോഭതി, ദേവദത്തോ പന പരിഹീനപരിവാരോ ജാതോ’’തി. ന, ഭിക്ഖവേ, സാരിപുത്തോ ഇദാനേവ ഞാതിസങ്ഘപരിവുതോ ആഗച്ഛന്തോ സോഭതി, പുബ്ബേപി സോഭിയേവ. ദേവദത്തോപി ¶ ന ഇദാനേവ ഗണതോ പരിഹീനോ, പുബ്ബേപി പരിഹീനോയേവാതി. ഭിക്ഖൂ തസ്സത്ഥസ്സാവിഭാവത്ഥായ ഭഗവന്തം യാചിംസു, ഭഗവാ ഭവന്തരേന പടിച്ഛന്നം കാരണം പാകടം അകാസി.

അതീതേ മഗധരട്ഠേ രാജഗഹനഗരേ ഏകോ മഗധരാജാ രജ്ജം കാരേസി. തദാ ബോധിസത്തോ മിഗയോനിയം പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ വുദ്ധിപ്പത്തോ മിഗസഹസ്സപരിവാരോ അരഞ്ഞേ വസതി. തസ്സ ലക്ഖണോ ച കാളോ ചാതി ദ്വേ പുത്താ അഹേസും. സോ അത്തനോ മഹല്ലകകാലേ ‘‘താതാ, അഹം ഇദാനി മഹല്ലകോ, തുമ്ഹേ ഇമം ഗണം പരിഹരഥാ’’തി പഞ്ച പഞ്ച മിഗസതാനി ഏകേകം പുത്തം പടിച്ഛാപേസി ¶ . തതോ പട്ഠായ തേ ദ്വേ ജനാ മിഗഗണം പരിഹരന്തി. മഗധരട്ഠസ്മിഞ്ച സസ്സപാകസമയേ കിട്ഠസമ്ബാധേ അരഞ്ഞേ മിഗാനം പരിപന്ഥോ ഹോതി. മനുസ്സാ സസ്സഖാദകാനം മിഗാനം മാരണത്ഥായ തത്ഥ തത്ഥ ഓപാതം ഖണന്തി, സൂലാനി രോപേന്തി, പാസാണയന്താനി സജ്ജേന്തി, കൂടപാസാദയോ പാസേ ഓഡ്ഡേന്തി, ബഹൂ മിഗാ വിനാസം ആപജ്ജന്തി. ബോധിസത്തോ കിട്ഠസമ്ബാധസമയം ഞത്വാ ദ്വേ പുത്തേ പക്കോസാപേത്വാ ആഹ – ‘‘താതാ, അയം കിട്ഠസമ്ബാധസമയോ, ബഹൂ മിഗാ വിനാസം പാപുണന്തി, മയം മഹല്ലകാ യേന കേനചി ഉപായേന ഏകസ്മിം ഠാനേ വീതിനാമേസ്സാമ, തുമ്ഹേ തുമ്ഹാകം മിഗഗണേ ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞേ പബ്ബതപാദം പവിസിത്വാ സസ്സാനം ഉദ്ധടകാലേ ആഗച്ഛേയ്യാഥാ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി പിതു വചനം സുത്വാ സപരിവാരാ നിക്ഖമിംസു. തേസം പന ഗമനമഗ്ഗം മനുസ്സാ ജാനന്തി ‘‘ഇമസ്മിം കാലേ മിഗാ പബ്ബതമാരോഹന്തി, ഇമസ്മിം കാലേ ഓരോഹന്തീ’’തി. തേ തത്ഥ തത്ഥ പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ ¶ നിലീനാ ബഹൂ മിഗേ വിജ്ഝിത്വാ മാരേന്തി.

കാളമിഗോ അത്തനോ ദന്ധതായ ‘‘ഇമായ നാമ വേലായ ഗന്തബ്ബം, ഇമായ വേലായ ന ഗന്തബ്ബ’’ന്തി അജാനന്തോ മിഗഗണം ആദായ പുബ്ബണ്ഹേപി സായന്ഹേപി പദോസേപി പച്ചൂസേപി ഗാമദ്വാരേന ഗച്ഛതി. മനുസ്സാ തത്ഥ തത്ഥ പകതിയാ ഠിതാ ച നിലീനാ ച ബഹൂ മിഗേ വിനാസം പാപേന്തി. ഏവം സോ അത്തനോ ദന്ധതായ ബഹൂ മിഗേ വിനാസം പാപേത്വാ അപ്പകേഹേവ മിഗേഹി അരഞ്ഞം പാവിസി. ലക്ഖണമിഗോ പന പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ ഉപായകുസലോ ‘‘ഇമായ വേലായ ഗന്തബ്ബം, ഇമായ വേലായ ന ഗന്തബ്ബ’’ന്തി ജാനാതി. സോ ഗാമദ്വാരേനപി ന ഗച്ഛതി ¶ , ദിവാപി ന ഗച്ഛതി, പദോസേപി ന ഗച്ഛതി, പച്ചൂസേപി ന ഗച്ഛതി, മിഗഗണം ആദായ അഡ്ഢരത്തസമയേയേവ ഗച്ഛതി. തസ്മാ ഏകമ്പി മിഗം അവിനാസേത്വാ അരഞ്ഞം പാവിസി. തേ തത്ഥ ചത്താരോ മാസേ വസിത്വാ സസ്സേസു ഉദ്ധടേസു പബ്ബതാ ഓതരിംസു.

കാളോ പച്ചാഗച്ഛന്തോപി പുരിമനയേനേവ അവസേസമിഗേ വിനാസം പാപേന്തോ ഏകകോവ ആഗമി. ലക്ഖണോ പന ഏകമിഗമ്പി അവിനാസേത്വാ പഞ്ചഹി മിഗസതേഹി പരിവുതോ മാതാപിതൂനം സന്തികം ആഗമി. ബോധിസത്തോ ദ്വേപി പുത്തേ ആഗച്ഛന്തേ ദിസ്വാ മിഗഗണേന സദ്ധിം മന്തേന്തോ ഇമം ഗാഥം സമുട്ഠാപേസി –

൧൧.

‘‘ഹോതി സീലവതം അത്ഥോ, പടിസന്ഥാരവുത്തിനം;

ലക്ഖണം പസ്സ ആയന്തം, ഞാതിസങ്ഘപുരക്ഖതം;

അഥ പസ്സസിമം കാളം, സുവിഹീനംവ ഞാതിഭീ’’തി.

തത്ഥ ¶ സീലവതന്തി സുഖസീലതായ സീലവന്താനം ആചാരസമ്പന്നാനം. അത്ഥോതി വുഡ്ഢി. പടിസന്ഥാരവുത്തിനന്തി ധമ്മപടിസന്ഥാരോ ച ആമിസപടിസന്ഥാരോ ച ഏതേസം വുത്തീതി പടിസന്ഥാരവുത്തിനോ, തേസം പടിസന്ഥാരവുത്തിനം. ഏത്ഥ ച പാപനിവാരണഓവാദാനുസാസനിവസേന ധമ്മപടിസന്ഥാരോ ച, ഗോചരലാഭാപനഗിലാനുപട്ഠാനധമ്മികരക്ഖാവസേന ആമിസപടിസന്ഥാരോ ച വേദിതബ്ബോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഇമേസു ദ്വീസു പടിസന്ഥാരേസു ഠിതാനം ആചാരസമ്പന്നാനം പണ്ഡിതാനം വുഡ്ഢി നാമ ഹോതീതി. ഇദാനി തം വുഡ്ഢിം ദസ്സേതും പുത്തമാതരം ആലപന്തോ വിയ ‘‘ലക്ഖണം പസ്സാ’’തിആദിമാഹ. തത്രായം സങ്ഖേപത്ഥോ – ആചാരപടിസന്ഥാരസമ്പന്നം അത്തനോ പുത്തം ¶ ഏകമിഗമ്പി അവിനാസേത്വാ ഞാതിസങ്ഘേന പുരക്ഖതം പരിവാരിതം ആഗച്ഛന്തം പസ്സ. തായ പന ആചാരപടിസന്ഥാരസമ്പദായ വിഹീനം ദന്ധപഞ്ഞം അഥ പസ്സസിമം കാളം ഏകമ്പി ഞാതിം അനവസേസേത്വാ സുവിഹീനമേവ ഞാതീഹി ഏകകം ആഗച്ഛന്തന്തി. ഏവം പുത്തം അഭിനന്ദിത്വാ പന ബോധിസത്തോ യാവതായുകം ഠത്വാ യഥാകമ്മം ഗതോ.

സത്ഥാപി ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, സാരിപുത്തോ ഇദാനേവ ഞാതിസങ്ഘപരിവാരിതോ സോഭതി, പുബ്ബേപി സോഭതിയേവ. ന ച ദേവദത്തോ ഏതരഹിയേവ ഗണമ്ഹാ പരിഹീനോ, പുബ്ബേപി പരിഹീനോയേവാ’’തി ഇമം ധമ്മദേസനം ദസ്സേത്വാ ദ്വേ വത്ഥൂനി കഥേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ ¶ കാളോ ദേവദത്തോ അഹോസി, പരിസാപിസ്സ ദേവദത്തപരിസാവ, ലക്ഖണോ സാരിപുത്തോ, പരിസാ പനസ്സ ബുദ്ധപരിസാ, മാതാ രാഹുലമാതാ, പിതാ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

ലക്ഖണമിഗജാതകവണ്ണനാ പഠമാ.

[൧൨] ൨. നിഗ്രോധമിഗജാതകവണ്ണനാ

നിഗ്രോധമേവ സേവേയ്യാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കുമാരകസ്സപത്ഥേരസ്സ മാതരം ആരബ്ഭ കഥേസി. സാ കിര രാജഗഹനഗരേ മഹാവിഭവസ്സ സേട്ഠിനോ ധീതാ അഹോസി ഉസ്സന്നകുസലമൂലാ പരിമദ്ദിതസങ്ഖാരാ പച്ഛിമഭവികാ, അന്തോഘടേ പദീപോ വിയ തസ്സാ ഹദയേ അരഹത്തൂപനിസ്സയോ ജലതി. സാ അത്താനം ജാനനകാലതോ പട്ഠായ ഗേഹേ അനഭിരതാ പബ്ബജിതുകാമാ ഹുത്വാ മാതാപിതരോ ആഹ – ‘‘അമ്മതാതാ, മയ്ഹം ഘരാവാസേ ചിത്തം നാഭിരമതി, അഹം നിയ്യാനികേ ബുദ്ധസാസനേ പബ്ബജിതുകാമാ, പബ്ബാജേഥ മ’’ന്തി. അമ്മ, കിം വദേസി, ഇദം കുലം ബഹുവിഭവം, ത്വഞ്ച അമ്ഹാകം ഏകധീതാ, ന ലബ്ഭാ തയാ പബ്ബജിതുന്തി. സാ പുനപ്പുനം യാചിത്വാപി മാതാപിതൂനം സന്തികാ പബ്ബജ്ജം അലഭമാനാ ചിന്തേസി ‘‘ഹോതു, പതികുലം ഗതാ സാമികം ആരാധേത്വാ ¶ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. സാ വയപ്പത്താ പതികുലം ഗന്ത്വാ പതിദേവതാ ഹുത്വാ സീലവതീ കല്യാണധമ്മാ അഗാരം അജ്ഝാവസി.

അഥസ്സാ സംവാസമന്വായ കുച്ഛിയം ഗബ്ഭോ പതിട്ഠഹി. സാ ഗബ്ഭസ്സ പതിട്ഠിതഭാവം ന അഞ്ഞാസി. അഥ തസ്മിം നഗരേ നക്ഖത്തം ഘോസയിംസു, സകലനഗരവാസിനോ ¶ നക്ഖത്തം കീളിംസു, നഗരം ദേവനഗരം വിയ അലങ്കതപടിയത്തം അഹോസി. സാ പന താവ ഉളാരായപി നക്ഖത്തകീളായ വത്തമാനായ അത്തനോ സരീരം ന വിലിമ്പതി നാലങ്കരോതി, പകതിവേസേനേവ വിചരതി.

അഥ നം സാമികോ ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, സകലനഗരം നക്ഖത്തനിസ്സിതം, ത്വം പന സരീരം നപ്പടിജഗ്ഗസീ’’തി. അയ്യപുത്ത, ദ്വത്തിംസായ മേ കുണപേഹി പൂരിതം സരീരം, കിം ഇമിനാ അലങ്കതേന, അയഞ്ഹി കായോ നേവ ദേവനിമ്മിതോ, ന ബ്രഹ്മനിമ്മിതോ, ന സുവണ്ണമയോ, ന മണിമയോ, ന ഹരിചന്ദനമയോ, ന പുണ്ഡരീകകുമുദുപ്പലഗബ്ഭസമ്ഭൂതോ ¶ , ന അമതോസധപൂരിതോ, അഥ ഖോ കുണപേ ജാതോ, മാതാപേത്തികസമ്ഭവോ, അനിച്ചുച്ഛാദനപരിമദ്ദനഭേദനവിദ്ധംസനധമ്മോ, കടസിവഡ്ഢനോ, തണ്ഹൂപാദിന്നോ, സോകാനം നിദാനം, പരിദേവാനം വത്ഥു, സബ്ബരോഗാനം ആലയോ, കമ്മകരണാനം പടിഗ്ഗഹോ, അന്തോപൂതി, ബഹി നിച്ചപഗ്ഘരണോ, കിമികുലാനം ആവാസോ, സിവഥികപയാതോ, മരണപരിയോസാനോ, സബ്ബലോകസ്സ ചക്ഖുപഥേ വത്തമാനോപി –

‘‘അട്ഠിനഹാരുസംയുത്തോ, തചമംസാവലേപനോ;

ഛവിയാ കായോ പടിച്ഛന്നോ, യഥാഭൂതം ന ദിസ്സതി.

‘‘അന്തപൂരോ ഉദരപൂരോ, യകനപേളസ്സ വത്ഥിനോ;

ഹദയസ്സ പപ്ഫാസസ്സ, വക്കസ്സ പിഹകസ്സ ച.

‘‘സിങ്ഘാണികായ ഖേളസ്സ, സേദസ്സ ച മേദസ്സ ച;

ലോഹിതസ്സ ലസികായ, പിത്തസ്സ ച വസായ ച.

‘‘അഥസ്സ നവഹി സോതേഹി, അസുചീ സവതി സബ്ബദാ;

അക്ഖിമ്ഹാ അക്ഖിഗൂഥകോ, കണ്ണമ്ഹാ കണ്ണഗൂഥകോ.

‘‘സിങ്ഘാണികാ ¶ ച നാസതോ, മുഖേന വമതേകദാ;

പിത്തം സേമ്ഹഞ്ച വമതി, കായമ്ഹാ സേദജല്ലികാ.

‘‘അഥസ്സ സുസിരം സീസം, മത്ഥലുങ്ഗസ്സ പൂരിതം;

സുഭതോ നം മഞ്ഞതി ബാലോ, അവിജ്ജായ പുരക്ഖതോ. (സു. നി. ൧൯൬-൨൦൧);

‘‘അനന്താദീനവോ കായോ, വിസരുക്ഖസമൂപമോ;

ആവാസോ സബ്ബരോഗാനം, പുഞ്ജോ ദുക്ഖസ്സ കേവലോ. (അപ. ഥേര ൨.൫൪.൫൫);

‘‘സചേ ഇമസ്സ കായസ്സ, അന്തോ ബാഹിരകോ സിയാ;

ദണ്ഡം നൂന ഗഹേത്വാന, കാകേ സോണേ ച വാരയേ.

‘‘ദുഗ്ഗന്ധോ അസുചി കായോ, കുണപോ ഉക്കരൂപമോ;

നിന്ദിതോ ചക്ഖുഭൂതേഹി, കായോ ബാലാഭിനന്ദിതോ.

‘‘അല്ലചമ്മപടിച്ഛന്നോ, നവദ്വാരോ മഹാവണോ;

സമന്തതോ പഗ്ഘരതി, അസുചീ പൂതിഗന്ധിയോ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൧൨൨);

അയ്യപുത്ത ¶ ¶ , ഇമം കായം അലങ്കരിത്വാ കിം കരിസ്സാമി? നനു ഇമസ്സ അലങ്കതകരണം ഗൂഥപുണ്ണഘടസ്സ ബഹി ചിത്തകമ്മകരണം വിയ ഹോതീതി? സേട്ഠിപുത്തോ തസ്സാ വചനം സുത്വാ ആഹ ‘‘ഭദ്ദേ, ത്വം ഇമസ്സ സരീരസ്സ ഇമേ ദോസേ പസ്സമാനാ കസ്മാ ന പബ്ബജസീ’’തി? ‘‘അയ്യപുത്ത, അഹം പബ്ബജ്ജം ലഭമാനാ അജ്ജേവ പബ്ബജേയ്യ’’ന്തി. സേട്ഠിപുത്തോ ‘‘സാധു, അഹം തം പബ്ബാജേസ്സാമീ’’തി വത്വാ മഹാദാനം പവത്തേത്വാ മഹാസക്കാരം കത്വാ മഹന്തേന പരിവാരേന ഭിക്ഖുനുപസ്സയം നേത്വാ തം പബ്ബാജേന്തോ ദേവദത്തപക്ഖിയാനം ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ പബ്ബാജേസി. സാ പബ്ബജ്ജം ലഭിത്വാ പരിപുണ്ണസങ്കപ്പാ അത്തമനാ അഹോസി.

അഥസ്സാ ഗബ്ഭേ പരിപാകം ഗച്ഛന്തേ ഇന്ദ്രിയാനം അഞ്ഞഥത്തം ഹത്ഥപാദപിട്ഠീനം ബഹലത്തം ഉദരപടലസ്സ ച മഹന്തതം ദിസ്വാ ഭിക്ഖുനിയോ തം പുച്ഛിംസു ‘‘അയ്യേ, ത്വം ഗബ്ഭിനീ വിയ പഞ്ഞായസി, കിം ഏത’’ന്തി? അയ്യേ, ‘‘ഇദം നാമ കാരണ’’ന്തി ന ജാനാമി, സീലം പന മേ പരിപുണ്ണന്തി ¶ . അഥ നം താ ഭിക്ഖുനിയോ ദേവദത്തസ്സ സന്തികം നേത്വാ ദേവദത്തം പുച്ഛിംസു ‘‘അയ്യ, അയം കുലധീതാ കിച്ഛേന സാമികം ആരാധേത്വാ പബ്ബജ്ജം ലഭി, ഇദാനി പനസ്സാ ഗബ്ഭോ പഞ്ഞായതി, മയം ഇമസ്സ ഗബ്ഭസ്സ ഗിഹികാലേ വാ പബ്ബജിതകാലേ വാ ലദ്ധഭാവം ന ജാനാമ, കിംദാനി കരോമാ’’തി? ദേവദത്തോ അത്തനോ അബുദ്ധഭാവേന ച ഖന്തിമേത്താനുദ്ദയാനഞ്ച നത്ഥിതായ ഏവം ചിന്തേസി ‘‘ദേവദത്തപക്ഖികാ ഭിക്ഖുനീ കുച്ഛിനാ ഗബ്ഭം പരിഹരതി, ദേവദത്തോ ച തം അജ്ഝുപേക്ഖതിയേവാതി മയ്ഹം ഗരഹാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, മയാ ഇമം ഉപ്പബ്ബാജേതും വട്ടതീ’’തി. സോ അവീമംസിത്വാവ സേലഗുളം പവട്ടയമാനോ വിയ പക്ഖന്ദിത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, ഇമം ഉപ്പബ്ബാജേഥാ’’തി ആഹ. താ തസ്സ വചനം സുത്വാ ഉട്ഠായ വന്ദിത്വാ ഉപസ്സയം ഗതാ.

അഥ സാ ദഹരാ താ ഭിക്ഖുനിയോ ആഹ – ‘‘അയ്യേ, ന ദേവദത്തത്ഥേരോ ബുദ്ധോ, നാപി മയ്ഹം തസ്സ സന്തികേ പബ്ബജ്ജാ, ലോകേ പന അഗ്ഗപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ മയ്ഹം പബ്ബജ്ജാ, സാ ച പന മേ ദുക്ഖേന ലദ്ധാ, മാ നം അന്തരധാപേഥ, ഏഥ മം ഗഹേത്വാ സത്ഥു സന്തികം ജേതവനം ഗച്ഛഥാ’’തി. താ തം ആദായ രാജഗഹാ പഞ്ചചത്താലീസയോജനികം മഗ്ഗം അതിക്കമ്മ അനുപുബ്ബേന ജേതവനം പത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ തമത്ഥം ആരോചേസും. സത്ഥാ ചിന്തേസി – ‘‘കിഞ്ചാപി ഗിഹികാലേ ഏതിസ്സാ ഗബ്ഭോ പതിട്ഠിതോ, ഏവം സന്തേപി ‘സമണോ ഗോതമോ ദേവദത്തേന ¶ ജഹിതം ആദായ ചരതീ’തി തിത്ഥിയാനം ഓകാസോ ഭവിസ്സതി. തസ്മാ ഇമം കഥം പച്ഛിന്ദിതും സരാജികായ പരിസായ ¶ മജ്ഝേ ഇമം അധികരണം വിനിച്ഛിതും വട്ടതീ’’തി. പുനദിവസേ രാജാനം പസേനദികോസലം മഹാഅനാഥപിണ്ഡികം ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികം വിസാഖം മഹാഉപാസികം അഞ്ഞാനി ച അഭിഞ്ഞാതാനി മഹാകുലാനി പക്കോസാപേത്വാ സായന്ഹസമയേ ചതൂസു പരിസാസു സന്നിപതിതാസു ഉപാലിത്ഥേരം ആമന്തേസി ‘‘ഗച്ഛ, ത്വം ചതുപരിസമജ്ഝേ ഇമിസ്സാ ദഹരഭിക്ഖുനിയാ കമ്മം സോധേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഥേരോ പരിസമജ്ഝം ഗന്ത്വാ അത്തനോ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദിത്വാ രഞ്ഞോ പുരതോ വിസാഖം ഉപാസികം പക്കോസാപേത്വാ ഇമം അധികരണം പടിച്ഛാപേസി ‘‘ഗച്ഛ വിസാഖേ, ‘അയം ദഹരാ അസുകമാസേ അസുകദിവസേ പബ്ബജിതാ’തി തഥതോ ഞത്വാ ഇമസ്സ ഗബ്ഭസ്സ പുരേ വാ പച്ഛാ വാ ലദ്ധഭാവം ജാനാഹീ’’തി. ഉപാസികാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ സാണിം പരിക്ഖിപാപേത്വാ അന്തോസാണിയം ദഹരഭിക്ഖുനിയാ ഹത്ഥപാദനാഭിഉദരപരിയോസാനാദീനി ഓലോകേത്വാ മാസദിവസേ സമാനേത്വാ ഗിഹിഭാവേ ഗബ്ഭസ്സ ലദ്ധഭാവം തഥതോ ഞത്വാ ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തമത്ഥം ആരോചേസി. ഥേരോ ചതുപരിസമജ്ഝേ തം ഭിക്ഖുനിം സുദ്ധം അകാസി. സാ സുദ്ധാ ഹുത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച സത്ഥാരഞ്ച വന്ദിത്വാ ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം ഉപസ്സയമേവ ഗതാ. സാ ഗബ്ഭപരിപാകമന്വായ പദുമുത്തരപാദമൂലേ പത്ഥിതപത്ഥനം മഹാനുഭാവം പുത്തം വിജായി.

അഥേകദിവസം ¶ രാജാ ഭിക്ഖുനുപസ്സയസമീപേന ഗച്ഛന്തോ ദാരകസദ്ദം സുത്വാ അമച്ചേ പുച്ഛി. അമച്ചാ തം കാരണം ഞത്വാ ‘‘ദേവ, ദഹരഭിക്ഖുനീ പുത്തം വിജാതാ, തസ്സേസോ സദ്ദോ’’തി ആഹംസു. ‘‘ഭിക്ഖുനീനം, ഭണേ, ദാരകപടിജഗ്ഗനം നാമ പലിബോധോ, മയം നം പടിജഗ്ഗിസ്സാമാ’’തി രാജാ തം ദാരകം നാടകിത്ഥീനം ദാപേത്വാ കുമാരപരിഹാരേന വഡ്ഢാപേസി. നാമഗ്ഗഹണദിവസേ ചസ്സ ‘‘കസ്സപോ’’തി നാമം അകംസു. അഥ നം കുമാരപരിഹാരേന വഡ്ഢിതത്താ ‘‘കുമാരകസ്സപോ’’തി സഞ്ജാനിംസു. സോ സത്തവസ്സികകാലേ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ പരിപുണ്ണവസ്സോ ഉപസമ്പദം ലഭിത്വാ ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛന്തേ കാലേ ധമ്മകഥികേസു ചിത്രകഥീ അഹോസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ചിത്തകഥികാനം യദിദം കുമാരകസ്സപോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൦൯, ൨൧൭) ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി. സോ പച്ഛാ വമ്മികസുത്തേ (മ. നി. ൧.൨൪൯ ആദയോ) അരഹത്തം പാപുണി. മാതാപിസ്സ ഭിക്ഖുനീ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അഗ്ഗഫലം പത്താ. കുമാരകസ്സപത്ഥേരോ ബുദ്ധസാസനേ ഗഗനമജ്ഝേ ¶ പുണ്ണചന്ദോ വിയ പാകടോ ജാതോ.

അഥേകദിവസം ¶ തഥാഗതോ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ ഭിക്ഖൂനം ഓവാദം ദത്വാ ഗന്ധകുടിം പാവിസി. ഭിക്ഖൂ ഓവാദം ഗഹേത്വാ അത്തനോ അത്തനോ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനേസു ദിവസഭാഗം ഖേപേത്വാ സായന്ഹസമയേ ധമ്മസഭായം സന്നിപതിത്വാ ‘‘ആവുസോ, ദേവദത്തേന അത്തനോ അബുദ്ധഭാവേന ചേവ ഖന്തിമേത്താദീനഞ്ച അഭാവേന കുമാരകസ്സപത്ഥേരോ ച ഥേരീ ച ഉഭോ നാസിതാ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പന അത്തനോ ധമ്മരാജതായ ചേവ ഖന്തിമേത്താനുദ്ദയസമ്പത്തിയാ ച ഉഭിന്നമ്പി തേസം പച്ചയോ ജാതോ’’തി ബുദ്ധഗുണേ വണ്ണയമാനാ നിസീദിംസു. സത്ഥാ ബുദ്ധലീലായ ധമ്മസഭം ആഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദിത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകമേവ ഗുണകഥായാ’’തി സബ്ബം ആരോചയിംസു. ന, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ ഇദാനേവ ഇമേസം ഉഭിന്നം പച്ചയോ ച പതിട്ഠാ ച ജാതോ, പുബ്ബേപി അഹോസിയേവാതി. ഭിക്ഖൂ തസ്സത്ഥസ്സാവിഭാവത്ഥായ ഭഗവന്തം യാചിംസു. ഭഗവാ ഭവന്തരേന പടിച്ഛന്നം കാരണം പാകടം അകാസി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരയമാനേ ബോധിസത്തോ മിഗയോനിയം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. സോ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തോ സുവണ്ണവണ്ണോ അഹോസി, അക്ഖീനി പനസ്സ മണിഗുളസദിസാനി അഹേസും, സിങ്ഗാനി രജതവണ്ണാനി, മുഖം രത്തകമ്ബലപുഞ്ജവണ്ണം, ഹത്ഥപാദപരിയന്താ ലാഖാരസപരികമ്മകതാ വിയ, വാലധി ചമരസ്സ വിയ അഹോസി, സരീരം പനസ്സ മഹന്തം അസ്സപോതകപ്പമാണം അഹോസി. സോ പഞ്ചസതമിഗപരിവാരോ അരഞ്ഞേ വാസം കപ്പേസി നാമേന നിഗ്രോധമിഗരാജാ ¶ നാമ. അവിദൂരേ പനസ്സ അഞ്ഞോപി പഞ്ചസതമിഗപരിവാരോ സാഖമിഗോ നാമ വസതി, സോപി സുവണ്ണവണ്ണോവ അഹോസി.

തേന സമയേന ബാരാണസിരാജാ മിഗവധപ്പസുതോ ഹോതി, വിനാ മംസേന ന ഭുഞ്ജതി, മനുസ്സാനം കമ്മച്ഛേദം കത്വാ സബ്ബേ നേഗമജാനപദേ സന്നിപാതേത്വാ ദേവസികം മിഗവം ഗച്ഛതി. മനുസ്സാ ചിന്തേസും – ‘‘അയം രാജാ അമ്ഹാകം കമ്മച്ഛേദം കരോതി, യംനൂന മയം ഉയ്യാനേ ¶ മിഗാനം നിവാപം വപിത്വാ പാനീയം സമ്പാദേത്വാ ബഹൂ മിഗേ ഉയ്യാനം പവേസേത്വാ ദ്വാരം ബന്ധിത്വാ രഞ്ഞോ നിയ്യാദേയ്യാമാ’’തി. തേ സബ്ബേ ഉയ്യാനേ മിഗാനം നിവാപതിണാനി രോപേത്വാ ഉദകം സമ്പാദേത്വാ ദ്വാരം യോജേത്വാ വാഗുരാനി ആദായ മുഗ്ഗരാദിനാനാവുധഹത്ഥാ ¶ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ മിഗേ പരിയേസമാനാ ‘‘മജ്ഝേ ഠിതേ മിഗേ ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി യോജനമത്തം ഠാനം പരിക്ഖിപിത്വാ സങ്ഖിപമാനാ നിഗ്രോധമിഗസാഖമിഗാനം വസനട്ഠാനം മജ്ഝേ കത്വാ പരിക്ഖിപിംസു. അഥ നം മിഗഗണം ദിസ്വാ രുക്ഖഗുമ്ബാദയോ ച ഭൂമിഞ്ച മുഗ്ഗരേഹി പഹരന്താ മിഗഗണം ഗഹനട്ഠാനതോ നീഹരിത്വാ അസിസത്തിധനുആദീനി ആവുധാനി ഉഗ്ഗിരിത്വാ മഹാനാദം നദന്താ തം മിഗഗണം ഉയ്യാനം പവേസേത്വാ ദ്വാരം പിധായ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ദേവ, നിബദ്ധം മിഗവം ഗച്ഛന്താ അമ്ഹാകം കമ്മം നാസേഥ, അമ്ഹേഹി അരഞ്ഞതോ മിഗേ ആനേത്വാ തുമ്ഹാകം ഉയ്യാനം പൂരിതം, ഇതോ പട്ഠായ തേസം മംസാനി ഖാദഥാ’’തി രാജാനം ആപുച്ഛിത്വാ പക്കമിംസു.

രാജാ തേസം വചനം സുത്വാ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ മിഗേ ഓലോകേന്തോ ദ്വേ സുവണ്ണമിഗേ ദിസ്വാ തേസം അഭയം അദാസി. തതോ പട്ഠായ പന കദാചി സയം ഗന്ത്വാ ഏകം മിഗം വിജ്ഝിത്വാ ആനേതി, കദാചിസ്സ ഭത്തകാരകോ ഗന്ത്വാ വിജ്ഝിത്വാ ആഹരതി. മിഗാ ധനും ദിസ്വാവ മരണഭയേന തജ്ജിതാ പലായന്തി, ദ്വേ തയോ പഹാരേ ലഭിത്വാ കിലമന്തിപി, ഗിലാനാപി ഹോന്തി, മരണമ്പി പാപുണന്തി. മിഗഗണോ തം പവത്തിം ബോധിസത്തസ്സ ആരോചേസി. സോ സാഖം പക്കോസാപേത്വാ ആഹ – ‘‘സമ്മ, ബഹൂ മിഗാ നസ്സന്തി, ഏകംസേന മരിതബ്ബേ സതി ഇതോ പട്ഠായ മാ കണ്ഡേന മിഗേ വിജ്ഝന്തു, ധമ്മഗണ്ഡികട്ഠാനേ മിഗാനം വാരോ ഹോതു. ഏകദിവസം മമ പരിസായ വാരോ പാപുണാതു, ഏകദിവസം തവ പരിസായ, വാരപ്പത്തോ മിഗോ ഗന്ത്വാ ധമ്മഗണ്ഡികായ ഗീവം ഠപേത്വാ നിപജ്ജതു, ഏവം സന്തേ മിഗാ കിലന്താ ന ഭവിസ്സന്തീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി. തതോ പട്ഠായ വാരപ്പത്തോവ മിഗോ ഗന്ത്വാ ധമ്മഗണ്ഡികായ ¶ ഗീവം ഠപേത്വാ നിപജ്ജതി, ഭത്തകാരകോ ആഗന്ത്വാ തത്ഥ നിപന്നകമേവ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി.

അഥേകദിവസം ¶ സാഖമിഗസ്സ പരിസായ ഏകിസ്സാ ഗബ്ഭിനിമിഗിയാ വാരോ പാപുണി. സാ സാഖം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘സാമി, അഹം ഗബ്ഭിനീ, പുത്തം വിജായിത്വാ ദ്വേ ജനാ വാരം ഗമിസ്സാമ, മയ്ഹം വാരം അതിക്കാമേഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘ന സക്കാ തവ വാരം അഞ്ഞേസം പാപേതും, ത്വമേവ തുയ്ഹം വാരം ജാനിസ്സസി, ഗച്ഛാഹീ’’തി ആഹ. സാ തസ്സ സന്തികാ അനുഗ്ഗഹം അലഭമാനാ ബോധിസത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ തമത്ഥം ആരോചേസി. സോ തസ്സാ വചനം സുത്വാ ‘‘ഹോതു ഗച്ഛ ത്വം, അഹം തേ വാരം അതിക്കാമേസ്സാമീ’’തി സയം ¶ ഗന്ത്വാ ധമ്മഗണ്ഡികായ സീസം കത്വാ നിപജ്ജി. ഭത്തകാരകോ തം ദിസ്വാ ‘‘ലദ്ധാഭയോ മിഗരാജാ ധമ്മഗണ്ഡികായ നിപന്നോ, കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി വേഗേന ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി.

രാജാ താവദേവ രഥം ആരുയ്ഹ മഹന്തേന പരിവാരേന ആഗന്ത്വാ ബോധിസത്തം ദിസ്വാ ആഹ ‘‘സമ്മ മിഗരാജ, നനു മയാ തുയ്ഹം അഭയം ദിന്നം, കസ്മാ ത്വം ഇധ നിപന്നോ’’തി. മഹാരാജ, ഗബ്ഭിനീ മിഗീ ആഗന്ത്വാ ‘‘മമ വാരം അഞ്ഞസ്സ പാപേഹീ’’തി ആഹ, ന സക്കാ ഖോ പന മയാ ഏകസ്സ മരണദുക്ഖം അഞ്ഞസ്സ ഉപരി നിക്ഖിപിതും, സ്വാഹം അത്തനോ ജീവിതം തസ്സാ ദത്വാ തസ്സാ സന്തകം മരണം ഗഹേത്വാ ഇധ നിപന്നോ, മാ അഞ്ഞം കിഞ്ചി ആസങ്കിത്ഥ, മഹാരാജാതി. രാജാ ആഹ – ‘‘സാമി, സുവണ്ണവണ്ണമിഗരാജ, മയാ ന താദിസോ ഖന്തിമേത്താനുദ്ദയസമ്പന്നോ മനുസ്സേസുപി ദിട്ഠപുബ്ബോ, തേന തേ പസന്നോസ്മി, ഉട്ഠേഹി, തുയ്ഹഞ്ച തസ്സാ ച അഭയം ദമ്മീ’’തി. ‘‘ദ്വീഹി അഭയേ ലദ്ധേ അവസേസാ കിം കരിസ്സന്തി, നരിന്ദാ’’തി? ‘‘അവസേസാനമ്പി അഭയം ദമ്മി, സാമീ’’തി. ‘‘മഹാരാജ, ഏവമ്പി ഉയ്യാനേയേവ മിഗാ അഭയം ലഭിസ്സന്തി, സേസാ കിം കരിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘ഏതേസമ്പി അഭയം ദമ്മി, സാമീ’’തി. ‘‘മഹാരാജ, മിഗാ താവ അഭയം ലഭന്തു, സേസാ ചതുപ്പദാ കിം കരിസ്സന്തീ’’തി ¶ ? ‘‘ഏതേസമ്പി അഭയം ദമ്മി, സാമീ’’തി. ‘‘മഹാരാജ, ചതുപ്പദാ താവ അഭയം ലഭന്തു, ദിജഗണാ കിം കരിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘ഏതേസമ്പി അഭയം ദമ്മി, സാമീ’’തി. ‘‘മഹാരാജ, ദിജഗണാ താവ അഭയം ലഭന്തു, ഉദകേ വസന്താ മച്ഛാ കിം കരിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘ഏതേസമ്പി അഭയം ദമ്മി, സാമീ’’തി. ഏവം മഹാസത്തോ രാജാനം സബ്ബസത്താനം അഭയം യാചിത്വാ ഉട്ഠായ രാജാനം പഞ്ചസു സീലേസു പതിട്ഠാപേത്വാ ‘‘ധമ്മം ചര, മഹാരാജ, മാതാപിതൂസു പുത്തധീതാസു ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേസു നേഗമജാനപദേസു ധമ്മം ചരന്തോ സമം ചരന്തോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഗമിസ്സസീ’’തി രഞ്ഞോ ബുദ്ധലീലായ ധമ്മം ദേസേത്വാ കതിപാഹം ഉയ്യാനേ വസിത്വാ രഞ്ഞോ ഓവാദം ദത്വാ മിഗഗണപരിവുതോ അരഞ്ഞം പാവിസി. സാപി ഖോ മിഗധേനു പുപ്ഫകണ്ണികസദിസം പുത്തം വിജായി. സോ കീളമാനോ സാഖമിഗസ്സ സന്തികം ഗച്ഛതി. അഥ നം മാതാ തസ്സ സന്തികം ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘പുത്ത, ഇതോ പട്ഠായ മാ ഏതസ്സ സന്തികം ഗച്ഛ, നിഗ്രോധസ്സേവ സന്തികം ഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി ഓവദന്തീ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൨.

‘‘നിഗ്രോധമേവ ¶ ¶ സേവേയ്യ, ന സാഖമുപസംവസേ;

നിഗ്രോധസ്മിം മതം സേയ്യോ, യഞ്ചേ സാഖസ്മി ജീവിത’’ന്തി.

തത്ഥ നിഗ്രോധമേവ സേവേയ്യാതി താത ത്വം വാ അഞ്ഞോ വാ അത്തനോ ഹിതകാമോ നിഗ്രോധമേവ സേവേയ്യ ഭജേയ്യ ഉപസങ്കമേയ്യ, ന സാഖമുപസംവസേതി സാഖമിഗം പന ന ഉപസംവസേ ഉപഗമ്മ ന സംവസേയ്യ, ഏതം നിസ്സായ ജീവികം ന കപ്പേയ്യ. നിഗ്രോധസ്മിം മതം സേയ്യോതി നിഗ്രോധരഞ്ഞോ പാദമൂലേ മരണമ്പി സേയ്യോ വരം ഉത്തമം. യഞ്ചേ സാഖസ്മി ജീവിതന്തി യം പന സാഖസ്സ സന്തികേ ജീവിതം, തം നേവ സേയ്യോ ന വരം ന ഉത്തമന്തി അത്ഥോ.

തതോ പട്ഠായ ച പന അഭയലദ്ധകാ മിഗാ മനുസ്സാനം സസ്സാനി ഖാദന്തി, മനുസ്സാ ‘‘ലദ്ധാഭയാ ഇമേ മിഗാ’’തി മിഗേ പഹരിതും വാ പലാപേതും വാ ന വിസഹന്തി, തേ രാജങ്ഗണേ സന്നിപതിത്വാ രഞ്ഞോ തമത്ഥം ആരോചേസും. രാജാ ‘‘മയാ പസന്നേന നിഗ്രോധമിഗരാജസ്സ ¶ വരോ ദിന്നോ, അഹം രജ്ജം ജഹേയ്യം, ന ച തം പടിഞ്ഞം ഭിന്ദാമി, ഗച്ഛഥ ന കോചി മമ വിജിതേ മിഗേ പഹരിതും ലഭതീ’’തി ആഹ. നിഗ്രോധമിഗോ തം പവത്തിം സുത്വാ മിഗഗണം സന്നിപാതാപേത്വാ ‘‘ഇതോ പട്ഠായ പരേസം സസ്സം ഖാദിതും ന ലഭിസ്സഥാ’’തി മിഗേ ഓവദിത്വാ മനുസ്സാനം ആരോചാപേസി ‘‘ഇതോ പട്ഠായ സസ്സകാരകാ മനുസ്സാ സസ്സരക്ഖണത്ഥം വതിം മാ കരോന്തു, ഖേത്തം പന ആവിജ്ഝിത്വാ പണ്ണസഞ്ഞം ബന്ധന്തൂ’’തി. തതോ പട്ഠായ കിര ഖേത്തേസു പണ്ണബന്ധനസഞ്ഞാ ഉദപാദി. തതോ പട്ഠായ പണ്ണസഞ്ഞം അതിക്കമനമിഗോ നാമ നത്ഥി. അയം കിര നേസം ബോധിസത്തതോ ലദ്ധഓവാദോ. ഏവം മിഗഗണം ഓവദിത്വാ ബോധിസത്തോ യാവതായുകം ഠത്വാ സദ്ധിം മിഗേഹി യഥാകമ്മം ഗതോ, രാജാപി ബോധിസത്തസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ പുഞ്ഞാനി കത്വാ യഥാകമ്മം ഗതോ.

സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവാഹം ഥേരിയാ ച കുമാരകസ്സപസ്സ ച അവസ്സയോ, പുബ്ബേപി അവസ്സയോ ഏവാ’’തി ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ചതുസച്ചധമ്മദേസനം വിനിവട്ടേത്വാ ദ്വേ വത്ഥൂനി കഥേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി ‘‘തദാ സാഖമിഗോ ദേവദത്തോ അഹോസി, പരിസാപിസ്സ ദേവദത്തപരിസാവ, മിഗധേനു ഥേരീ അഹോസി, പുത്തോ കുമാരകസ്സപോ, രാജാ ആനന്ദോ, നിഗ്രോധമിഗരാജാ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

നിഗ്രോധമിഗജാതകവണ്ണനാ ദുതിയാ.

[൧൩] ൩. കണ്ഡിജാതകവണ്ണനാ

ധിരത്ഥു ¶ ¶ കണ്ഡിനം സല്ലന്തി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പുരാണദുതിയികാപലോഭനം ആരബ്ഭ കഥേസി. തം അട്ഠകനിപാതേ ഇന്ദ്രിയജാതകേ ആവിഭവിസ്സതി. ഭഗവാ പന തം ഭിക്ഖും ഏതദവോച ‘‘ഭിക്ഖു, പുബ്ബേപി ത്വം ഏതം മാതുഗാമം നിസ്സായ ജീവിതക്ഖയം പത്വാ വീതച്ചിതേസു അങ്ഗാരേസു പക്കോ’’തി. ഭിക്ഖൂ തസ്സത്ഥസ്സാവിഭാവത്ഥായ ഭഗവന്തം യാചിംസു, ഭഗവാ ഭവന്തരേന പടിച്ഛന്നകാരണം പാകടം അകാസി. ഇതോ പരം പന ഭിക്ഖൂനം യാചനം ¶ ഭവന്തരപടിച്ഛന്നതഞ്ച അവത്വാ ‘‘അതീതം ആഹരീ’’തി ഏത്തകമേവ വക്ഖാമ, ഏത്തകേ വുത്തേപി യാചനഞ്ച വലാഹകഗബ്ഭതോ ചന്ദനീഹരണൂപമായ ഭവന്തരപടിച്ഛന്നകാരണഭാവോ ചാതി സബ്ബമേതം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ യോജേത്വാ വേദിതബ്ബം.

അതീതേ മഗധരട്ഠേ രാജഗഹേ മഗധരാജാ രജ്ജം കാരേസി. മഗധവാസികാനം സസ്സസമയേ മിഗാനം മഹാപരിപന്ഥോ ഹോതി. തേ അരഞ്ഞേ പബ്ബതപാദം പവിസന്തി. തത്ഥ ഏകോ അരഞ്ഞവാസീ പബ്ബതേയ്യമിഗോ ഏകായ ഗാമന്തവാസിനിയാ മിഗപോതികായ സദ്ധിം സന്ഥവം കത്വാ തേസം മിഗാനം പബ്ബതപാദതോ ഓരുയ്ഹ പുന ഗാമന്തം ഓതരണകാലേ മിഗപോതികായ പടിബദ്ധചിത്തത്താ തേഹി സദ്ധിംയേവ ഓതരി. അഥ നം സാ ആഹ – ‘‘ത്വം ഖോസി, അയ്യ, പബ്ബതേയ്യോ ബാലമിഗോ, ഗാമന്തോ ച നാമ സാസങ്കോ സപ്പടിഭയോ, മാ അമ്ഹേഹി സദ്ധിം ഓതരീ’’തി. സോ തസ്സാ പടിബദ്ധചിത്തത്താ അനിവത്തിത്വാ സദ്ധിംയേവ അഗമാസി. മഗധവാസിനോ ‘‘ഇദാനി മിഗാനം പബ്ബതപാദാ ഓതരണകാലോ’’തി ഞത്വാ മഗ്ഗേ പടിച്ഛന്നകോട്ഠകേസു തിട്ഠന്തി. തേസമ്പി ദ്വിന്നം ആഗമനമഗ്ഗേ ഏകോ ലുദ്ദകോ പടിച്ഛന്നകോട്ഠകേ ഠിതോ ഹോതി. മിഗപോതികാ മനുസ്സഗന്ധം ഘായിത്വാ ‘‘ഏകോ ലുദ്ദകോ ഠിതോ ഭവിസ്സതീ’’തി തം ബാലമിഗം പുരതോ കത്വാ സയം പച്ഛതോ അഹോസി. ലുദ്ദകോ ഏകേനേവ സരപ്പഹാരേന മിഗം തത്ഥേവ പാതേതി. മിഗപോതികാ തസ്സ വിദ്ധഭാവം ഞത്വാ ഉപ്പതിത്വാ വാതഗതിയാവ പലായി. ലുദ്ദകോ കോട്ഠകതോ നിക്ഖമിത്വാ മിഗം ഓക്കന്തിത്വാ അഗ്ഗിം കത്വാ വീതച്ചിതേസു അങ്ഗാരേസു മധുരമംസം പചിത്വാ ഖാദിത്വാ പാനീയം പിവിത്വാ അവസേസം ലോഹിതബിന്ദൂഹി പഗ്ഘരന്തേഹി കാജേനാദായ ദാരകേ തോസേന്തോ ഘരം അഗമാസി.

തദാ ¶ ബോധിസത്തോ തസ്മിം വനസണ്ഡേ രുക്ഖദേവതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ ഹോതി. സോ തം കാരണം ദിസ്വാ ‘‘ഇമസ്സ ബാലമിഗസ്സ മരണം നേവ മാതരം നിസ്സായ, ന പിതരം നിസ്സായ, അഥ ഖോ കാമം നിസ്സായ. കാമനിമിത്തഞ്ഹി ¶ സത്താ സുഗതിയം ഹത്ഥച്ഛേദാദികം, ദുഗ്ഗതിയഞ്ച പഞ്ചവിധബന്ധനാദിനാനപ്പകാരകം ദുക്ഖം പാപുണന്തി, പരേസം മരണദുക്ഖുപ്പാദനമ്പി നാമ ഇമസ്മിം ലോകേ ¶ ഗരഹിതമേവ. യം ജനപദം മാതുഗാമോ വിചാരേതി അനുസാസതി, സോ ഇത്ഥിപരിണായകോ ജനപദോപി ഗരഹിതോയേവ. യേ സത്താ മാതുഗാമസ്സ വസം ഗച്ഛന്തി, തേപി ഗരഹിതായേവാ’’തി ഏകായ ഗാഥായ തീണി ഗരഹവത്ഥൂനി ദസ്സേത്വാ വനദേവതാസു സാധുകാരം ദത്വാ ഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി പൂജയമാനാസു മധുരേന സരേന തം വനസണ്ഡം ഉന്നാദേന്തോ ഇമായ ഗാഥായ ധമ്മം ദേസേസി –

൧൩.

‘‘ധിരത്ഥു കണ്ഡിനം സല്ലം, പുരിസം ഗാള്ഹവേധിനം;

ധിരത്ഥു തം ജനപദം, യത്ഥിത്ഥീ പരിണായികാ;

തേ ചാപി ധിക്കിതാ സത്താ, യേ ഇത്ഥീനം വസം ഗതാ’’തി.

തത്ഥ ധിരത്ഥൂതി ഗരഹണത്ഥേ നിപാതോ, സ്വായമിധ ഉത്താസുബ്ബേഗവസേന ഗരഹണേ ദട്ഠബ്ബോ. ഉത്തസിതുബ്ബിഗ്ഗോ ഹി ഹോന്തോ ബോധിസത്തോ ഏവമാഹ. കണ്ഡമസ്സ അത്ഥീതി കണ്ഡീ, തം കണ്ഡിനം. തം പന കണ്ഡം അനുപവിസനട്ഠേന ‘‘സല്ല’’ന്തി വുച്ചതി, തസ്മാ കണ്ഡിനം സല്ലന്തി ഏത്ഥ സല്ലകണ്ഡിനന്തി അത്ഥോ. സല്ലം വാ അസ്സത്ഥീതിപി സല്ലോ, തം സല്ലം. മഹന്തം വണമുഖം കത്വാ ബലവപ്പഹാരം ദേന്തോ ഗാള്ഹം വിജ്ഝതീതി ഗാള്ഹവേധീ, തം ഗാള്ഹവേധിനം. നാനപ്പകാരേന കണ്ഡേന, കുമുദപത്തസണ്ഠാനഥലേന ഉജുകഗമനേനേവ സല്ലേന ച സമന്നാഗതം ഗാള്ഹവേധിനം പുരിസം ധിരത്ഥൂതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. പരിണായികാതി ഇസ്സരാ സംവിധായികാ. ധിക്കിതാതി ഗരഹിതാ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ. ഇതോ പരം പന ഏത്തകമ്പി അവത്വാ യം യം അനുത്താനം, തം തദേവ വണ്ണയിസ്സാമ. ഏവം ഏകായ ഗാഥായ തീണി ഗരഹവത്ഥൂനി ദസ്സേത്വാ ബോധിസത്തോ വനം ഉന്നാദേത്വാ ബുദ്ധലീലായ ധമ്മം ദേസേസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേസി, സച്ചപരിയോസാനേ ഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. സത്ഥാ ദ്വേ വത്ഥൂനി ¶ കഥേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി. ഇതോ പരം പന ‘‘ദ്വേ ¶ വത്ഥൂനി കഥേത്വാ’’തി ഇദം അവത്വാ ‘‘അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ’’തി ഏത്തകമേവ വക്ഖാമ, അവുത്തമ്പി പന ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ യോജേത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

തദാ പബ്ബതേയ്യമിഗോ ഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖു അഹോസി, മിഗപോതികാ പുരാണദുതിയികാ, കാമേസു ദോസം ദസ്സേത്വാ ധമ്മദേസകദേവതാ പന അഹമേവ അഹോസിന്തി.

കണ്ഡിജാതകവണ്ണനാ തതിയാ.

[൧൪] ൪. വാതമിഗജാതകവണ്ണനാ

ന ¶ കിരത്ഥി രസേഹി പാപിയോതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ചൂളപിണ്ഡപാതികതിസ്സത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി. സത്ഥരി കിര രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വേളുവനേ വിഹരന്തേ തിസ്സകുമാരോ നാമ മഹാവിഭവസ്സ സേട്ഠികുലസ്സ പുത്തോ ഏകദിവസം വേളുവനം ഗന്ത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പബ്ബജിതുകാമോ പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ മാതാപിതൂഹി അനനുഞ്ഞാതത്താ പടിക്ഖിത്തോ സത്താഹം ഭത്തച്ഛേദം കത്വാ രട്ഠപാലത്ഥേരോ വിയ മാതാപിതരോ അനുജാനാപേത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജി. സത്ഥാ തം പബ്ബാജേത്വാ അഡ്ഢമാസമത്തം വേളുവനേ വിഹരിത്വാ ജേതവനം അഗമാസി. തത്രായം കുലപുത്തോ തേരസ ധുതങ്ഗാനി സമാദായ സാവത്ഥിയം സപദാനം പിണ്ഡായ ചരമാനോ കാലം വീതിനാമേതി, ‘‘ചൂളപിണ്ഡപാതികതിസ്സത്ഥേരോ നാമാ’’തി വുത്തേ ഗഗനതലേ പുണ്ണചന്ദോ വിയ ബുദ്ധസാസനേ പാകടോ പഞ്ഞാതോ അഹോസി.

തസ്മിം കാലേ രാജഗഹേ നക്ഖത്തകീളായ വത്തമാനായ ഥേരസ്സ മാതാപിതരോ യം തസ്സ ഗിഹികാലേ അഹോസി ആഭരണഭണ്ഡകം, തം രതനചങ്കോടകേ നിക്ഖിപിത്വാ ഉരേ ഠപേത്വാ ‘‘അഞ്ഞാസു നക്ഖത്തകീളാസു അമ്ഹാകം പുത്തോ ഇമിനാ അലങ്കാരേന അലങ്കതോ നക്ഖത്തം കീളതി, തം നോ ഏകപുത്തം ഗഹേത്വാ സമണോ ഗോതമോ സാവത്ഥിനഗരം ഗതോ, കഹം നു ഖോ സോ ഏതരഹി നിസിന്നോ, കഹം ഠിതോ’’തി വത്വാ രോദന്തി.

അഥേകാ വണ്ണദാസീ തം കുലം ഗന്ത്വാ സേട്ഠിഭരിയം രോദന്തിം ദിസ്വാ പുച്ഛി ‘‘കിം പന, അയ്യേ, രോദസീ’’തി? ‘‘സാ തമത്ഥം ആരോചേസി’’. ‘‘കിം പന, അയ്യേ, അയ്യപുത്തോ പിയായതീ’’തി? ‘‘അസുകഞ്ച അസുകഞ്ചാ’’തി. ‘‘സചേ തുമ്ഹേ ¶ ഇമസ്മിം ഗേഹേ സബ്ബം ഇസ്സരിയം മയ്ഹം ദേഥ, അഹം വോ പുത്തം ആനേസ്സാമീ’’തി. സേട്ഠിഭരിയാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ പരിബ്ബയം ദത്വാ മഹന്തേന പരിവാരേന തം ഉയ്യോജേസി ‘‘ഗച്ഛ, അത്തനോ ബലേന മമ പുത്തം ആനേഹീ’’തി. സാ പടിച്ഛന്നയാനേ നിസിന്നാ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ ഭിക്ഖാചാരവീഥിയം നിവാസം ഗഹേത്വാ സേട്ഠികുലാ ആഗതേ മനുസ്സേ ¶ ഥേരസ്സ അദസ്സേത്വാ അത്തനോ പരിവാരേനേവ പരിവുതാ ഥേരസ്സ പിണ്ഡായ പവിട്ഠസ്സ ആദിതോവ ഉളുങ്കയാഗുഞ്ച രസകഭിക്ഖഞ്ച ദത്വാ രസതണ്ഹായ ബന്ധിത്വാ അനുക്കമേന ഗേഹേ നിസീദാപേത്വാ ഭിക്ഖം ദദമാനാ ച അത്തനോ വസം ഉപഗതഭാവം ഞത്വാ ഗിലാനാലയം ദസ്സേത്വാ അന്തോഗബ്ഭേ നിപജ്ജി. ഥേരോപി ഭിക്ഖാചാരവേലായ സപദാനം ചരന്തോ ഗേഹദ്വാരം അഗമാസി. പരിജനോ ഥേരസ്സ പത്തം ഗഹേത്വാ ഥേരം ഘരേ നിസീദാപേസി. ഥേരോ നിസീദിത്വാവ ‘‘കഹം ഉപാസികാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഗിലാനാ, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ദസ്സനം ഇച്ഛതീ’’തി. സോ രസതണ്ഹായ ബദ്ധോ അത്തനോ വതസമാദാനം ¶ ഭിന്ദിത്വാ തസ്സാ നിപന്നട്ഠാനം പാവിസി. സാ അത്തനോ ആഗതകാരണം കഥേത്വാ തം പലോഭേത്വാ രസതണ്ഹായ ബന്ധിത്വാ ഉപ്പബ്ബാജേത്വാ അത്തനോ വസേ ഠപേത്വാ യാനേ നിസീദാപേത്വാ മഹന്തേന പരിവാരേന രാജഗഹമേവ അഗമാസി. സാ പവത്തി പാകടാ ജാതാ.

ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം സന്നിസിന്നാ ‘‘ചൂളപിണ്ഡപാതികതിസ്സത്ഥേരം കിര ഏകാ വണ്ണദാസീ രസതണ്ഹായ ബന്ധിത്വാ ആദായ ഗതാ’’തി കഥം സമുട്ഠാപേസും. സത്ഥാ ധമ്മസഭം ഉപഗന്ത്വാ അലങ്കതധമ്മാസനേ നിസീദിത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി ആഹ. തേ തം പവത്തിം കഥയിംസു. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ ഏസോ ഭിക്ഖു രസതണ്ഹായ ബജ്ഝിത്വാ തസ്സാ വസം ഗതോ, പുബ്ബേപി തസ്സാ വസം ഗതോയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം രഞ്ഞോ ബ്രഹ്മദത്തസ്സ സഞ്ജയോ നാമ ഉയ്യാനപാലോ അഹോസി. അഥേകോ വാതമിഗോ തം ഉയ്യാനം ആഗന്ത്വാ സഞ്ജയം ദിസ്വാ പലായതി, സഞ്ജയോപി ന തം തജ്ജേത്വാ നീഹരതി. സോ പുനപ്പുനം ആഗന്ത്വാ ഉയ്യാനേയേവ ചരതി. ഉയ്യാനപാലോ ഉയ്യാനേ നാനപ്പകാരാനി പുപ്ഫഫലാനി ഗഹേത്വാ ദിവസേ ദിവസേ രഞ്ഞോ അഭിഹരതി. അഥ നം ഏകദിവസം രാജാ പുച്ഛി ‘‘സമ്മ ഉയ്യാനപാല, ഉയ്യാനേ കിഞ്ചി അച്ഛരിയം ¶ പസ്സസീ’’തി? ‘‘ദേവ, അഞ്ഞം ന പസ്സാമി, ഏകോ പന വാതമിഗോ ആഗന്ത്വാ ഉയ്യാനേ ചരതി, ഏതം പസ്സാമീ’’തി. ‘‘സക്ഖിസ്സതി പന തം ഗഹേതു’’ന്തി. ‘‘ഥോകം മധും ലഭന്തോ അന്തോ രാജനിവേസനമ്പി നം ആനേതും സക്ഖിസ്സാമി, ദേവാ’’തി. രാജാ തസ്സ മധും ദാപേസി. സോ തം ഗഹേത്വാ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ വാതമിഗസ്സ ചരണട്ഠാനേ തിണാനി മധുനാ ¶ മക്ഖേത്വാ നിലീയി. മിഗോ ആഗന്ത്വാ മധുമക്ഖിതാനി തിണാനി ഖാദിത്വാ രസതണ്ഹായ ബദ്ധോ അഞ്ഞത്ര അഗന്ത്വാ ഉയ്യാനമേവ ആഗച്ഛതി. ഉയ്യാനപാലോ തസ്സ മധുമക്ഖിതതിണേസു പലുദ്ധഭാവം ഞത്വാ അനുക്കമേന അത്താനം ദസ്സേസി. സോ തം ദിസ്വാ കതിപാഹം പലായിത്വാ പുനപ്പുനം പസ്സന്തോ വിസ്സാസം ആപജ്ജിത്വാ അനുക്കമേന ഉയ്യാനപാലസ്സ ഹത്ഥേ ഠിതതിണാനി ഖാദിതും ആരഭി.

സോ തസ്സ വിസ്സാസം ആപന്നഭാവം ഞത്വാ യാവ രാജനിവേസനാ വീഥിം കിലഞ്ജേഹി പരിക്ഖിപിത്വാ തഹിം തഹിം സാഖാഭങ്ഗം പാതേത്വാ മധുലാബുകം അംസേ ലഗ്ഗേത്വാ തിണകലാപം ഉപകച്ഛകേ ഠപേത്വാ മധുമക്ഖിതാനി തിണാനി മിഗസ്സ പുരതോ പുരതോ വികിരന്തോ അന്തോരാജനിവേസനംയേവ അഗമാസി. മിഗേ അന്തോ പവിട്ഠേ ദ്വാരം പിദഹിംസു. മിഗോ മനുസ്സേ ദിസ്വാ കമ്പമാനോ മരണഭയതജ്ജിതോ അന്തോനിവേസനങ്ഗണേ ആധാവതി പരിധാവതി. രാജാ പാസാദാ ഓരുയ്ഹ തം കമ്പമാനം ദിസ്വാ ‘‘വാതമിഗോ നാമ മനുസ്സാനം ദിട്ഠട്ഠാനം സത്താഹം ന ഗച്ഛതി, തജ്ജിതട്ഠാനം ¶ യാവജീവം ന ഗച്ഛതി, സോ ഏവരൂപോ ഗഹനനിസ്സിതോ വാതമിഗോ രസതണ്ഹായ ബദ്ധോ ഇദാനി ഏവരൂപം ഠാനം ആഗതോ, നത്ഥി വത ഭോ ലോകേ രസതണ്ഹായ പാപതരം നാമാ’’തി ഇമായ ഗാഥായ ധമ്മദേസനം പട്ഠപേസി –

൧൪.

‘‘ന കിരത്ഥി രസേഹി പാപിയോ, ആവാസേഹിവ സന്ഥവേഹി വാ;

വാതമിഗം ഗഹനനിസ്സിതം, വസമാനേസി രസേഹി സഞ്ജയോ’’തി.

തത്ഥ കിരാതി അനുസ്സവനത്ഥേ നിപാതോ. രസേഹീതി ജിവ്ഹാവിഞ്ഞേയ്യേഹി മധുരമ്ബിലാദീഹി. പാപിയോതി പാപതരോ. ആവാസേഹിവ സന്ഥവേഹി വാതി നിബദ്ധവസനട്ഠാനസങ്ഖാതേസു ഹി ആവാസേസുപി മിത്തസന്ഥവേസുപി ഛന്ദരാഗോ പാപകോവ, തേഹി പന സച്ഛന്ദരാഗപരിഭോഗേഹി ആവാസേഹി വാ മിത്തസന്ഥവേഹി ¶ വാ സതഗുണേന ച സഹസ്സഗുണേന ച സതസഹസ്സഗുണേന ച ധുവപടിസേവനട്ഠേന ആഹാരം വിനാ ജീവിതിന്ദ്രിയപാലനായ അഭാവേന ച സച്ഛന്ദരാഗപരിഭോഗരസാവ പാപതരാതി. ബോധിസത്തോ പന അനുസ്സവാഗതം ¶ വിയ ഇമമത്ഥം കത്വാ ‘‘ന കിരത്ഥി രസേഹി പാപിയോ, ആവാസേഹിവ സന്ഥവേഹി വാ’’തി ആഹ. ഇദാനി തേസം പാപിയഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘വാതമിഗ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഗഹനനിസ്സിതന്തി ഗഹനട്ഠാനനിസ്സിതം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – പസ്സഥ രസാനം പാപിയഭാവം, ഇദം നാമ അരഞ്ഞായതനേ ഗഹനനിസ്സിതം വാതമിഗം സഞ്ജയോ ഉയ്യാനപാലോ മധുരസേഹി അത്തനോ വസം ആനേസി, സബ്ബഥാപി സച്ഛന്ദരാഗപരിഭോഗേഹി രസേഹി നാമ അഞ്ഞം പാപതരം ലാമകതരം നത്ഥീതി രസതണ്ഹായ ആദീനവം കഥേസി. കഥേത്വാ ച പന തം മിഗം അരഞ്ഞമേവ പേസേസി.

സത്ഥാപി ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, സാ വണ്ണദാസീ ഇദാനേവ ഏതം രസതണ്ഹായ ബന്ധിത്വാ അത്തനോ വസേ കരോതി, പുബ്ബേപി അകാസിയേവാ’’തി ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി. ‘‘തദാ സഞ്ജയോ അയം വണ്ണദാസീ അഹോസി, വാതമിഗോ ചൂളപിണ്ഡപാതികോ, ബാരാണസിരാജാ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

വാതമിഗജാതകവണ്ണനാ ചതുത്ഥാ.

[൧൫] ൫. ഖരാദിയജാതകവണ്ണനാ

അട്ഠക്ഖുരം ¶ ഖരാദിയേതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ദുബ്ബചഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. സോ കിര ഭിക്ഖു ദുബ്ബചോ ഓവാദം ന ഗണ്ഹാതി. അഥ നം സത്ഥാ പുച്ഛി ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഭിക്ഖു ദുബ്ബചോ ഓവാദം ന ഗണ്ഹാസീ’’തി? ‘‘സച്ചം ഭഗവാ’’തി. സത്ഥാ ‘‘പുബ്ബേപി ത്വം ദുബ്ബചതായ പണ്ഡിതാനം ഓവാദം അഗ്ഗഹേത്വാ പാസേന ബദ്ധോ ജീവിതക്ഖയം പത്തോ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ മിഗോ ഹുത്വാ മിഗഗണപരിവുതോ അരഞ്ഞേ വസതി. അഥസ്സ ഭഗിനിമിഗീ പുത്തകം ദസ്സേത്വാ ‘‘ഭാതിക, അയം തേ ഭാഗിനേയ്യോ, ഏതം മിഗമായം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേഹീ’’തി പടിച്ഛാപേസി. സോ തം ഭാഗിനേയ്യം ‘‘അസുകവേലായ നാമ ആഗന്ത്വാ ഉഗ്ഗണ്ഹാഹീ’’തി ആഹ. സോ വുത്തവേലായ നാഗച്ഛതി. യഥാ ¶ ച ഏകദിവസം, ഏവം സത്ത ദിവസേ സത്തോവാദേ അതിക്കന്തോ സോ മിഗമായം അനുഗ്ഗണ്ഹിത്വാവ വിചരന്തോ പാസേ ബജ്ഝി. മാതാപിസ്സ ഭാതരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘കിം തേ, ഭാതിക, ഭാഗിനേയ്യോ മിഗമായം ഉഗ്ഗണ്ഹാപിതോ’’തി പുച്ഛി. ബോധിസത്തോ ച ‘‘തസ്സ അനോവാദകസ്സ മാ ചിന്തയി, ന ¶ തേ പുത്തേന മിഗമായാ ഉഗ്ഗഹിതാ’’തി വത്വാ ഇദാനിപി തം അനോവദിതുകാമോവ ഹുത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൫.

‘‘അട്ഠക്ഖുരം ഖരാദിയേ, മിഗം വങ്കാതിവങ്കിനം;

സത്തഹി കാലാതിക്കന്തം, ന നം ഓവദിതുസ്സഹേ’’തി.

തത്ഥ അട്ഠക്ഖുരന്തി ഏകേകസ്മിം പാദേ ദ്വിന്നം ദ്വിന്നം വസേന അട്ഠക്ഖുരം. ഖരാദിയേതി തം നാമേന ആലപതി. മിഗന്തി സബ്ബസങ്ഗാഹികവചനം. വങ്കാതിവങ്കിനന്തി മൂലേ വങ്കാനി, അഗ്ഗേ അതിവങ്കാനീതി വങ്കാതിവങ്കാനി, താദിസാനി സിങ്ഗാനി അസ്സ അത്ഥീതി വങ്കാതിവങ്കീ, തം വങ്കാതിവങ്കിനം. സത്തഹി കാലാതിക്കന്തന്തി സത്തഹി ഓവാദകാലേഹി ഓവാദം അതിക്കന്തം. ന നം ഓവദിതുസ്സഹേതി ഏതം ദുബ്ബചമിഗം അഹം ഓവദിതും ന ഉസ്സഹാമി, ഏതസ്സ മേ ഓവാദത്ഥായ ചിത്തമ്പി ന ഉപ്പജ്ജതീതി ദസ്സേതി. അഥ നം ദുബ്ബചമിഗം പാസേ ബദ്ധം ലുദ്ദോ മാരേത്വാ മംസം ആദായ പക്കാമി.

സത്ഥാപി ¶ ‘‘ന ത്വം ഭിക്ഖു ഇദാനേവ ദുബ്ബചോ, പുബ്ബേപി ദുബ്ബചോയേവാ’’തി ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി. ‘‘തദാ ഭാഗിനേയ്യോ മിഗോ ദുബ്ബചഭിക്ഖു അഹോസി, ഭഗിനീ ഉപ്പലവണ്ണാ, ഓവാദമിഗോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

ഖരാദിയജാതകവണ്ണനാ പഞ്ചമാ.

[൧൬] ൬. തിപല്ലത്ഥമിഗജാതകവണ്ണനാ

മിഗം ¶ തിപല്ലത്ഥന്തി ഇദം സത്ഥാ കോസമ്ബിയം ബദരികാരാമേ വിഹരന്തോ സിക്ഖാകാമം രാഹുലത്ഥേരം ആരബ്ഭ കഥേസി. ഏകസ്മിഞ്ഹി കാലേ സത്ഥരി ആളവിനഗരം ഉപനിസ്സായ അഗ്ഗാളവേ ചേതിയേ വിഹരന്തേ ബഹൂ ഉപാസകാ ഉപാസികാ ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖുനിയോ ച വിഹാരം ധമ്മസ്സവനത്ഥായ ഗച്ഛന്തി, ദിവാ ധമ്മസ്സവനം ഹോതി. ഗച്ഛന്തേ പന കാലേ ഉപാസികായോ ഭിക്ഖുനിയോ ച ന ഗച്ഛിംസു, ഭിക്ഖൂ ചേവ ഉപാസകാ ച അഹേസും. തതോ പട്ഠായ രത്തിം ധമ്മസ്സവനം ജാതം. ധമ്മസ്സവനപരിയോസാനേ ഥേരാ ഭിക്ഖൂ അത്തനോ അത്തനോ വസനട്ഠാനാനി ഗച്ഛന്തി. ദഹരാ സാമണേരാ ച ഉപാസകേഹി സദ്ധിം ഉപട്ഠാനസാലായം സയന്തി. തേസു നിദ്ദം ഉപഗതേസു ഏകച്ചേ ഘുരുഘുരുപസ്സാസാ കാകച്ഛമാനാ ദന്തേ ഖാദന്താ നിപജ്ജിംസു, ഏകച്ചേ ¶ മുഹുത്തം നിദ്ദായിത്വാ ഉട്ഠഹിംസു. തേ തം വിപ്പകാരം ദിസ്വാ ഭഗവതോ ആരോചേസും. ഭഗവാ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു അനുപസമ്പന്നേന സഹസേയ്യം കപ്പേയ്യ പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൪൯) സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേത്വാ കോസമ്ബിം അഗമാസി.

തത്ഥ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മന്തം രാഹുലം ആഹംസു – ‘‘ആവുസോ രാഹുല, ഭഗവതാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, ഇദാനി ത്വം അത്തനോ വസനട്ഠാനം ജാനാഹീ’’തി. പുബ്ബേ പന തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതി ച ഗാരവം തസ്സ ചായസ്മതോ സിക്ഖാകാമതം പടിച്ച തം അത്തനോ വസനട്ഠാനം ആഗതം അതിവിയ സങ്ഗണ്ഹന്തി, ഖുദ്ദകമഞ്ചകം പഞ്ഞപേത്വാ ഉസ്സീസകകരണത്ഥായ ചീവരം ദേന്തി. തം ദിവസം പന സിക്ഖാപദഭയേന വസനട്ഠാനമ്പി ന അദംസു. രാഹുലഭദ്ദോപി ‘‘പിതാ മേ’’തി ദസബലസ്സ വാ, ‘‘ഉപജ്ഝായോ മേ’’തി ധമ്മസേനാപതിനോ വാ, ‘‘ആചരിയോ മേ’’തി മഹാമോഗ്ഗല്ലാനസ്സ വാ, ‘‘ചൂളപിതാ മേ’’തി ആനന്ദത്ഥേരസ്സ വാ സന്തികം അഗന്ത്വാ ദസബലസ്സ വളഞ്ജനവച്ചകുടിം ബ്രഹ്മവിമാനം പവിസന്തോ വിയ പവിസിത്വാ വാസം കപ്പേസി. ബുദ്ധാനഞ്ഹി വളഞ്ജനകുടിയം ദ്വാരം സുപിഹിതം ഹോതി, ഗന്ധപരിഭണ്ഡകതാ ഭൂമി, ഗന്ധദാമമാലാദാമാനി ഓസാരിതാനേവ ഹോന്തി, സബ്ബരത്തിം ദീപോ ഝായതി. രാഹുലഭദ്ദോ പന ന തസ്സാ കുടിയാ ഇമം സമ്പത്തിം പടിച്ച തത്ഥ വാസം ഉപഗതോ, ഭിക്ഖൂഹി പന ‘‘വസനട്ഠാനം ജാനാഹീ’’തി വുത്തത്താ ഓവാദഗാരവേന സിക്ഖാകാമതായ ¶ തത്ഥ വാസം ഉപഗതോ. അന്തരന്തരാ ഹി ഭിക്ഖൂ തം ആയസ്മന്തം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ തസ്സ വീമംസനത്ഥായ മുട്ഠിസമ്മജ്ജനിം വാ കചവരഛഡ്ഡനകം വാ ബഹി ഖിപിത്വാ തസ്മിം ആഗതേ ¶ ‘‘ആവുസോ, ഇമം കേന ഛഡ്ഡിത’’ന്തി വദന്തി. തത്ഥ കേഹിചി ‘‘രാഹുലോ ഇമിനാ മഗ്ഗേന ഗതോ’’തി വുത്തേ സോ ആയസ്മാ ‘‘നാഹം, ഭന്തേ, ഏതം ജാനാമീ’’തി അവത്വാവ തം പടിസാമേത്വാ ‘‘ഖമഥ മേ, ഭന്തേ’’തി ഖമാപേത്വാ ഗച്ഛതി. ഏവമേസ സിക്ഖാകാമോ.

സോ തം സിക്ഖാകാമതംയേവ പടിച്ച തത്ഥ വാസം ഉപഗതോ. അഥ സത്ഥാ പുരേഅരുണംയേവ വച്ചകുടിദ്വാരേ ഠത്വാ ഉക്കാസി, സോപായസ്മാ ഉക്കാസി. ‘‘കോ ഏസോ’’തി? ‘‘അഹം രാഹുലോ’’തി നിക്ഖമിത്വാ വന്ദി. ‘‘കസ്മാ ത്വം രാഹുല ഇധ നിപന്നോസീ’’തി? ‘‘വസനട്ഠാനസ്സ അഭാവതോ’’. ‘‘പുബ്ബേ ഹി, ഭന്തേ, ഭിക്ഖൂ മമ സങ്ഗഹം കരോന്തി, ഇദാനി അത്തനോ ആപത്തിഭയേന വസനട്ഠാനം ¶ ന ദേന്തി, സ്വാഹം ‘ഇദം അഞ്ഞേസം അസങ്ഘട്ടനട്ഠാന’ന്തി ഇമിനാ കാരണേന ഇധ നിപന്നോസ്മീതി. അഥ ഭഗവതോ ‘‘രാഹുലം താവ ഭിക്ഖൂ ഏവം പരിച്ചജന്തി, അഞ്ഞേ കുലദാരകേ പബ്ബാജേത്വാ കിം കരിസ്സന്തീ’’തി ധമ്മസംവേഗോ ഉദപാദി.

അഥ ഭഗവാ പാതോവ ഭിക്ഖൂ സന്നിപാതാപേത്വാ ധമ്മസേനാപതിം പുച്ഛി ‘‘ജാനാസി പന ത്വം, സാരിപുത്ത, അജ്ജ കത്ഥചി രാഹുലസ്സ വുത്ഥഭാവ’’ന്തി? ‘‘ന ജാനാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സാരിപുത്ത, അജ്ജ രാഹുലോ വച്ചകുടിയം വസി, സാരിപുത്ത, തുമ്ഹേ രാഹുലം ഏവം പരിച്ചജന്താ അഞ്ഞേ കുലദാരകേ പബ്ബാജേത്വാ കിം കരിസ്സഥ? ഏവഞ്ഹി സന്തേ ഇമസ്മിം സാസനേ പബ്ബജിതാ ന പതിട്ഠാ ഭവിസ്സന്തി, ഇതോ ദാനി പട്ഠായ അനുപസമ്പന്നേന ഏകം ദ്വേ ദിവസേ അത്തനോ സന്തികേ വസാപേത്വാ തതിയദിവസേ തേസം വസനട്ഠാനം ഞത്വാ ബഹി വാസേഥാ’’തി ഇമം അനുപഞ്ഞത്തിം കത്വാ പുന സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസി.

തസ്മിം സമയേ ധമ്മസഭായം സന്നിസിന്നാ ഭിക്ഖൂ രാഹുലസ്സ ഗുണകഥം കഥേന്തി ‘‘പസ്സഥാവുസോ, യാവ സിക്ഖാകാമോ വതായം രാഹുലോ, ‘തവ വസനട്ഠാനം ജാനാഹീ’തി വുത്തോ നാമ ‘അഹം ദസബലസ്സ പുത്തോ, തുമ്ഹാകം സേനാസനസ്മാ തുമ്ഹേയേവ നിക്ഖമഥാ’തി ഏകം ഭിക്ഖുമ്പി അപ്പടിപ്ഫരിത്വാ വച്ചകുടിയം വാസം കപ്പേസീ’’തി. ഏവം തേസു കഥയമാനേസു സത്ഥാ ധമ്മസഭം ഗന്ത്വാ അലങ്കതാസനേ നിസീദിത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി ആഹ. ‘‘ഭന്തേ, രാഹുലസ്സ സിക്ഖാകാമകഥായ, ന അഞ്ഞായ കഥായാ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, രാഹുലോ ഇദാനേവ സിക്ഖാകാമോ, പുബ്ബേ തിരച്ഛാനയോനിയം നിബ്ബത്തോപി സിക്ഖാകാമോയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ¶ ¶ രാജഗഹേ ഏകോ മഗധരാജാ രജ്ജം കാരേസി. തദാ ബോധിസത്തോ മിഗയോനിയം നിബ്ബത്തിത്വാ മിഗഗണപരിവുതോ അരഞ്ഞേ വസതി. അഥസ്സ ഭഗിനീ അത്തനോ പുത്തകം ഉപനേത്വാ ‘‘ഭാതിക, ഇമം തേ ഭാഗിനേയ്യം മിഗമായം സിക്ഖാപേഹീ’’തി ആഹ. ബോധിസത്തോ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, താത, അസുകവേലായ നാമ ആഗന്ത്വാ സിക്ഖേയ്യാസീ’’തി ആഹ. സോ മാതുലേന വുത്തവേലം അനതിക്കമിത്വാ തം ഉപസങ്കമിത്വാ മിഗമായം സിക്ഖി. സോ ഏകദിവസം വനേ വിചരന്തോ പാസേന ബദ്ധോ ബദ്ധരവം രവി, മിഗഗണോ പലായിത്വാ ‘‘പുത്തോ തേ പാസേന ബദ്ധോ’’തി തസ്സ മാതുയാ ആരോചേസി. സാ ഭാതു സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ഭാതിക, ഭാഗിനേയ്യോ തേ മിഗമായം സിക്ഖാപിതോ’’തി പുച്ഛി. ബോധിസത്തോ ‘‘മാ ത്വം പുത്തസ്സ ¶ കിഞ്ചി പാപകം ആസങ്കി, സുഗ്ഗഹിതാ തേന മിഗമായാ, ഇദാനി തം ഹാസയമാനോ ആഗച്ഛിസ്സതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൬.

‘‘മിഗം തിപല്ലത്ഥമനേകമായം, അട്ഠക്ഖുരം അഡ്ഢരത്താപപായിം;

ഏകേന സോതേന ഛമാസ്സസന്തോ, ഛഹി കലാഹിതിഭോതി ഭാഗിനേയ്യോ’’തി.

തത്ഥ മിഗന്തി ഭാഗിനേയ്യമിഗം. തിപല്ലത്ഥന്തി പല്ലത്ഥം വുച്ചതി സയനം, ഉഭോഹി പസ്സേഹി ഉജുകമേവ ച നിപന്നകവസേനാതി തീഹാകാരേഹി പല്ലത്ഥം അസ്സ, തീണി വാ പല്ലത്ഥാനി അസ്സാതി തിപല്ലത്ഥോ, തം തിപല്ലത്ഥം. അനേകമായന്തി ബഹുമായം ബഹുവഞ്ചനം. അട്ഠക്ഖുരന്തി ഏകേകസ്മിം പാദേ ദ്വിന്നം ദ്വിന്നം വസേന അട്ഠഹി ഖുരേഹി സമന്നാഗതം. അഡ്ഢരത്താപപായിന്തി പുരിമയാമം അതിക്കമിത്വാ മജ്ഝിമയാമേ അരഞ്ഞതോ ആഗമ്മ പാനീയസ്സ പിവനതോ അഡ്ഢരത്തേ ആപം പിവതീതി അഡ്ഢരത്താപപായീ. തം അഡ്ഢരത്തേ അപായിന്തി അത്ഥോ. മമ ഭാഗിനേയ്യം മിഗം അഹം സാധുകം മിഗമായം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേസിം. കഥം? യഥാ ഏകേന സോതേന ഛമാസ്സസന്തോ, ഛഹി കലാഹിതിഭോതി ഭാഗിനേയ്യോതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – അഹഞ്ഹി തവ പുത്തം തഥാ ഉഗ്ഗണ്ഹാപേസിം, യഥാ ഏകസ്മിം ഉപരിമനാസികാസോതേ വാതം സന്നിരുമ്ഭിത്വാ പഥവിയാ അല്ലീനേന ഏകേന ഹേട്ഠിമസോതേന തത്ഥേവ ഛമായം അസ്സസന്തോ ഛഹി കലാഹി ¶ ലുദ്ദകം അതിഭോതി, ഛഹി കോട്ഠാസേഹി അജ്ഝോത്ഥരതി വഞ്ചേതീതി അത്ഥോ. കതമാഹി ഛഹി? ചത്താരോ പാദേ പസാരേത്വാ ഏകേന പസ്സേന സേയ്യായ, ഖുരേഹി തിണപംസുഖണനേന, ജിവ്ഹാനിന്നാമനേന ഉദരസ്സ ഉദ്ധുമാതഭാവകരണേന, ഉച്ചാരപസ്സാവവിസ്സജ്ജനേന, വാതസന്നിരുമ്ഭനേനാതി.

അപരോ ¶ നയോ – പാദേന പംസും ഗഹേത്വാ അഭിമുഖാകഡ്ഢനേന, പടിപണാമനേന, ഉഭോസു പസ്സേസു സഞ്ചരണേന, ഉദരം ഉദ്ധം പക്ഖിപനേന, അധോ അവക്ഖിപനേനാതി ഇമാഹി ഛഹി കലാഹി യഥാ അതിഭോതി, ‘‘മതോ അയ’’ന്തി സഞ്ഞം ഉപ്പാദേത്വാ വഞ്ചേതി, ഏവം തം മിഗമായം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേസിന്തി ദീപേതി.

അപരോ നയോ – തഥാ നം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേസിം, യഥാ ഏകേന സോതേന ഛമാസ്സസന്തോ ഛഹി കലാഹിതി ദ്വീസുപി നയേസു ദസ്സിതേഹി ഛഹി കാരണേഹി കലാഹിതി കലായിസ്സതി, ലുദ്ദം വഞ്ചേസ്സതീതി ¶ അത്ഥോ. ഭോതീതി ഭഗിനിം ആലപതി. ഭാഗിനേയ്യോതി ഏവം ഛഹി കാരണേഹി വഞ്ചനകം ഭാഗിനേയ്യം നിദ്ദിസതി. ഏവം ബോധിസത്തോ ഭാഗിനേയ്യസ്സ മിഗമായായ സാധുകം ഉഗ്ഗഹിതഭാവം ദസ്സേന്തോ ഭഗിനിം സമസ്സാസേതി.

സോപി മിഗപോതകോ പാസേ ബദ്ധോ അവിപ്ഫന്ദിത്വായേവ ഭൂമിയം മഹാഫാസുകപസ്സേന പാദേ പസാരേത്വാ നിപന്നോ പാദാനം ആസന്നട്ഠാനേ ഖുരേഹേവ പഹരിത്വാ പംസുഞ്ച തിണാനി ച ഉപ്പാടേത്വാ ഉച്ചാരപസ്സാവം വിസ്സജ്ജേത്വാ സീസം പാതേത്വാ ജിവ്ഹം നിന്നാമേത്വാ സരീരം ഖേളകിലിന്നം കത്വാ വാതഗ്ഗഹണേന ഉദരം ഉദ്ധുമാതകം കത്വാ അക്ഖീനി പരിവത്തേത്വാ ഹേട്ഠാ നാസികാസോതേന വാതം സഞ്ചരാപേന്തോ ഉപരിമനാസികാസോതേന വാതം സന്നിരുമ്ഭിത്വാ സകലസരീരം ഥദ്ധഭാവം ഗാഹാപേത്വാ മതാകാരം ദസ്സേസി. നീലമക്ഖികാപി നം സമ്പരിവാരേസും, തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ കാകാ നിലീയിംസു. ലുദ്ദോ ആഗന്ത്വാ ഉദരം ഹത്ഥേന പഹരിത്വാ ‘‘അതിപാതോവ ബദ്ധോ ഭവിസ്സതി, പൂതികോ ജാതോ’’തി തസ്സ ബന്ധനരജ്ജുകം മോചേത്വാ ‘‘ഏത്ഥേവദാനി നം ഉക്കന്തിത്വാ മംസം ആദായ ഗമിസ്സാമീ’’തി നിരാസങ്കോ ഹുത്വാ സാഖാപലാസം ഗഹേതും ആരദ്ധോ. മിഗപോതകോപി ഉട്ഠായ ചതൂഹി പാദേഹി ഠത്വാ കായം വിധുനിത്വാ ഗീവം പസാരേത്വാ മഹാവാതേന ഛിന്നവലാഹകോ വിയ വേഗേന മാതു സന്തികം അഗമാസി.

സത്ഥാപി ¶ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, രാഹുലോ ഇദാനേവ സിക്ഖാകാമോ, പുബ്ബേപി സിക്ഖാകാമോയേവാ’’തി ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ ഭാഗിനേയ്യമിഗപോതകോ രാഹുലോ അഹോസി, മാതാ ഉപ്പലവണ്ണാ, മാതുലമിഗോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

തിപല്ലത്ഥമിഗജാതകവണ്ണനാ ഛട്ഠാ.

[൧൭] ൭. മാലുതജാതകവണ്ണനാ

കാളേ ¶ വാ യദി വാ ജുണ്ഹേതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ദ്വേ വുഡ്ഢപബ്ബജിതേ ആരബ്ഭ കഥേസി. തേ കിര കോസലജനപദേ ¶ ഏകസ്മിം അരഞ്ഞാവാസേ വസന്തി. ഏകോ കാളത്ഥേരോ നാമ, ഏകോ ജുണ്ഹത്ഥേരോ നാമ. അഥേകദിവസം ജുണ്ഹോ കാളം പുച്ഛി ‘‘ഭന്തേ കാള, സീതം നാമ കസ്മിം കാലേ ഹോതീ’’തി. സോ ‘‘കാളേ ഹോതീ’’തി ആഹ. അഥേകദിവസം കാളോ ജുണ്ഹം പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ ജുണ്ഹ, സീതം നാമ കസ്മിം കാലേ ഹോതീ’’തി. സോ ‘‘ജുണ്ഹേ ഹോതീ’’തി ആഹ. തേ ഉഭോപി അത്തനോ കങ്ഖം ഛിന്ദിതും അസക്കോന്താ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, സീതം നാമ കസ്മിം കാലേ ഹോതീ’’തി പുച്ഛിംസു. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ ‘‘പുബ്ബേപി അഹം, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹാകം ഇമം പഞ്ഹം കഥേസിം, ഭവസങ്ഖേപഗതത്താ പന ന സല്ലക്ഖയിത്ഥാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ഏകസ്മിം പബ്ബതപാദേ സീഹോ ച ബ്യഗ്ഘോ ച ദ്വേ സഹായാ ഏകിസ്സായേവ ഗുഹായ വസന്തി. തദാ ബോധിസത്തോപി ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ തസ്മിംയേവ പബ്ബതപാദേ വസതി. അഥേകദിവസം തേസം സഹായകാനം സീതം നിസ്സായ വിവാദോ ഉദപാദി. ബ്യഗ്ഘോ ‘‘കാളേയേവ സീതം ഹോതീ’’തി ആഹ. സീഹോ ‘‘ജുണ്ഹേയേവ സീതം ഹോതീ’’തി ആഹ. തേ ഉഭോപി അത്തനോ കങ്ഖം ഛിന്ദിതും അസക്കോന്താ ബോധിസത്തം പുച്ഛിംസു. ബോധിസത്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൭.

‘‘കാളേ വാ യദി വാ ജുണ്ഹേ, യദാ വായതി മാലുതോ;

വാതജാനി ഹി സീതാനി, ഉഭോത്ഥമപരാജിതാ’’തി.

തത്ഥ ¶ കാളേ വാ യദി വാ ജുണ്ഹേതി കാളപക്ഖേ വാ ജുണ്ഹപക്ഖേ വാ. യദാ വായതി മാലുതോതി യസ്മിം സമയേ പുരത്ഥിമാദിഭേദോ വാതോ വായതി, തസ്മിം സമയേ സീതം ഹോതി. കിംകാരണാ? വാതജാനി ഹി സീതാനി, യസ്മാ വാതേ വിജ്ജന്തേയേവ സീതാനി ഹോന്തി, കാളപക്ഖോ വാ ജുണ്ഹപക്ഖോ വാ ഏത്ഥ അപമാണന്തി വുത്തം ഹോതി. ഉഭോത്ഥമപരാജിതാതി ഉഭോപി തുമ്ഹേ ഇമസ്മിം പഞ്ഹേ അപരാജിതാതി. ഏവം ബോധിസത്തോ തേ സഹായകേ സഞ്ഞാപേസി.

സത്ഥാപി ‘‘ഭിക്ഖവേ, പുബ്ബേപി മയാ തുമ്ഹാകം അയം പഞ്ഹോ കഥിതോ’’തി ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേസി, സച്ചപരിയോസാനേ ¶ ദ്വേപി ഥേരാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു. സത്ഥാ അനുസന്ധിം ¶ ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി ‘‘തദാ ബ്യഗ്ഘോ കാളോ അഹോസി, സീഹോ ജുണ്ഹോ, പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനകതാപസോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

മാലുതജാതകവണ്ണനാ സത്തമാ.

[൧൮] ൮. മതകഭത്തജാതകവണ്ണനാ

ഏവം ചേ സത്താ ജാനേയ്യുന്തി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മതകഭത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി. തസ്മിഞ്ഹി കാലേ മനുസ്സാ ബഹൂ അജേളകാദയോ മാരേത്വാ കാലകതേ ഞാതകേ ഉദ്ദിസ്സ മതകഭത്തം നാമ ദേന്തി. ഭിക്ഖൂ തേ മനുസ്സേ തഥാ കരോന്തേ ദിസ്വാ സത്ഥാരം പുച്ഛിംസു ‘‘ഏതരഹി, ഭന്തേ, മനുസ്സാ ബഹൂ പാണേ ജീവിതക്ഖയം പാപേത്വാ മതകഭത്തം നാമ ദേന്തി. അത്ഥി നു ഖോ, ഭന്തേ, ഏത്ഥ വുഡ്ഢീ’’തി? സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ‘മതകഭത്തം ദസ്സാമാ’തി കതേപി പാണാതിപാതേ കാചി വുഡ്ഢി നാമ അത്ഥി, പുബ്ബേ പണ്ഡിതാ ആകാസേ നിസജ്ജ ധമ്മം ദേസേത്വാ ഏത്ഥ ആദീനവം കഥേത്വാ സകലജമ്ബുദീപവാസികേ ഏതം കമ്മം ജഹാപേസും. ഇദാനി പന ഭവസങ്ഖേപഗതത്താ പുന പാതുഭൂത’’ന്തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ഏകോ തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ ദിസാപാമോക്ഖോ ആചരിയബ്രാഹ്മണോ ‘‘മതകഭത്തം ദസ്സാമീ’’തി ഏകം ഏളകം ഗാഹാപേത്വാ അന്തേവാസികേ ആഹ – ‘‘താതാ, ഇമം ഏളകം നദിം ¶ നേത്വാ ന്ഹാപേത്വാ കണ്ഠേ മാലം പരിക്ഖിപിത്വാ പഞ്ചങ്ഗുലികം ദത്വാ മണ്ഡേത്വാ ആനേഥാ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ തം ആദായ നദിം ഗന്ത്വാ ന്ഹാപേത്വാ മണ്ഡേത്വാ നദീതീരേ ഠപേസും. സോ ഏളകോ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം ദിസ്വാ ‘‘ഏവരൂപാ നാമ ദുക്ഖാ അജ്ജ മുച്ചിസ്സാമീ’’തി സോമനസ്സജാതോ മത്തികാഘടം ഭിന്ദന്തോ വിയ മഹാഹസിതം ഹസിത്വാ പുന ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ മം ഘാതേത്വാ മയാ ലദ്ധദുക്ഖം ലഭിസ്സതീ’’തി ബ്രാഹ്മണേ കാരുഞ്ഞം ഉപ്പാദേത്വാ മഹന്തേന സദ്ദേന പരോദി.

അഥ നം തേ മാണവാ പുച്ഛിംസു ‘‘സമ്മ ഏളക ¶ , ത്വം മഹാസദ്ദേന ഹസി ചേവ രോദി ച, കേന നു ഖോ കാരണേന ഹസി, കേന കാരണേന പരോദീ’’തി? ‘‘തുമ്ഹേ മം ഇമം കാരണം അത്തനോ ആചരിയസ്സ സന്തികേ പുച്ഛേയ്യാഥാ’’തി. തേ തം ആദായ ഗന്ത്വാ ഇദം കാരണം ആചരിയസ്സ ആരോചേസും. ആചരിയോ തേസം വചനം സുത്വാ ഏളകം പുച്ഛി ‘‘കസ്മാ ത്വം ഏളക, ഹസി, കസ്മാ രോദീ’’തി? ഏളകോ അത്തനാ കതകമ്മം ജാതിസ്സരഞാണേന അനുസ്സരിത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ കഥേസി ‘‘അഹം, ബ്രാഹ്മണ, പുബ്ബേ താദിസോവ മന്തജ്ഝായകബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ ‘മതകഭത്തം ദസ്സാമീ’തി ഏകം ഏളകം മാരേത്വാ മതകഭത്തം അദാസിം, സ്വാഹം ഏകസ്സ ഏളകസ്സ ഘാതിതത്താ ഏകേനൂനേസു പഞ്ചസു അത്തഭാവസതേസു സീസച്ഛേദം പാപുണിം, അയം മേ ¶ കോടിയം ഠിതോ പഞ്ചസതിമോ അത്തഭാവോ, സ്വാഹം ‘അജ്ജ ഏവരൂപാ ദുക്ഖാ മുച്ചിസ്സാമീ’തി സോമനസ്സജാതോ ഇമിനാ കാരണേന ഹസിം. രോദന്തോ പന ‘അഹം താവ ഏകം ഏളകം മാരേത്വാ പഞ്ച ജാതിസതാനി സീസച്ഛേദദുക്ഖം പത്വാ അജ്ജ തമ്ഹാ ദുക്ഖാ മുച്ചിസ്സാമി, അയം പന ബ്രാഹ്മണോ മം മാരേത്വാ അഹം വിയ പഞ്ച ജാതിസതാനി സീസച്ഛേദദുക്ഖം ലഭിസ്സതീ’തി തയി കാരുഞ്ഞേന രോദി’’ന്തി. ‘‘ഏളക, മാ ഭായി, നാഹം തം മാരേസ്സാമീ’’തി. ‘‘ബ്രാഹ്മണ, കിം വദേസി, തയി മാരേന്തേപി അമാരേന്തേപി ന സക്കാ അജ്ജ മയാ മരണാ മുച്ചിതു’’ന്തി. ‘‘ഏളക, മാ ഭായി, അഹം തേ ആരക്ഖം ഗഹേത്വാ തയാ സദ്ധിംയേവ വിചരിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ബ്രാഹ്മണ, അപ്പമത്തകോ തവ ആരക്ഖോ, മയാ കതപാപം പന മഹന്തം ബലവ’’ന്തി.

ബ്രാഹ്മണോ ഏളകം മുഞ്ചിത്വാ ‘‘ഇമം ഏളകം കസ്സചിപി മാരേതും ന ദസ്സാമീ’’തി അന്തേവാസികേ ആദായ ഏളകേനേവ സദ്ധിം വിചരി. ഏളകോ വിസ്സട്ഠമത്തോവ ഏകം പാസാണപിട്ഠിം നിസ്സായ ജാതഗുമ്ബേ ഗീവം ഉക്ഖിപിത്വാ പണ്ണാനി ഖാദിതും ആരദ്ധോ. തങ്ഖണഞ്ഞേവ തസ്മിം പാസാണപിട്ഠേ അസനി പതി, തതോ ¶ ഏകാ പാസാണസകലികാ ഛിജ്ജിത്വാ ഏളകസ്സ പസാരിതഗീവായ പതിത്വാ സീസം ഛിന്ദി, മഹാജനോ സന്നിപതി. തദാ ബോധിസത്തോ ¶ തസ്മിം ഠാനേ രുക്ഖദേവതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ. സോ പസ്സന്തസ്സേവ തസ്സ മഹാജനസ്സ ദേവതാനുഭാവേന ആകാസേ പല്ലങ്കേന നിസീദിത്വാ ‘‘ഇമേ സത്താ ഏവം പാപസ്സ ഫലം ജാനമാനാ അപ്പേവനാമ പാണാതിപാതം ന കരേയ്യു’’ന്തി മധുരസ്സരേന ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൮.

‘‘ഏവം ചേ സത്താ ജാനേയ്യും, ദുക്ഖായം ജാതിസമ്ഭവോ;

ന പാണോ പാണിനം ഹഞ്ഞേ, പാണഘാതീ ഹി സോചതീ’’തി.

തത്ഥ ഏവം ചേ സത്താ ജാനേയ്യുന്തി ഇമേ സത്താ ഏവം ചേ ജാനേയ്യും. കഥം? ദുക്ഖായം ജാതിസമ്ഭവോതി അയം തത്ഥ തത്ഥ ജാതി ച ജാതസ്സ അനുക്കമേന വഡ്ഢിസങ്ഖാതോ സമ്ഭവോ ച ജരാബ്യാധിമരണഅപ്പിയസമ്പയോഗപിയവിപ്പയോഗഹത്ഥപാദച്ഛേദാദീനം ദുക്ഖാനം വത്ഥുഭൂതത്താ ‘‘ദുക്ഖോ’’തി യദി ജാനേയ്യും. ന പാണോ പാണിനം ഹഞ്ഞേതി ‘‘പരം വധന്തോ ജാതിസമ്ഭവേ വധം ലഭതി, പീളേന്തോ പീളം ലഭതീ’’തി ജാതിസമ്ഭവസ്സ ദുക്ഖവത്ഥുതായ ദുക്ഖഭാവം ജാനന്തോ കോചി പാണോ അഞ്ഞം പാണിനം ന ഹഞ്ഞേ, സത്തോ സത്തം ന ഹനേയ്യാതി അത്ഥോ. കിംകാരണാ? പാണഘാതീ ഹി സോചതീതി, യസ്മാ സാഹത്ഥികാദീസു ഛസു പയോഗേസു യേന കേനചി പയോഗേന പരസ്സ ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദനേന പാണഘാതീ പുഗ്ഗലോ അട്ഠസു മഹാനിരയേസു സോളസസു ഉസ്സദനിരയേസു നാനപ്പകാരായ തിരച്ഛാനയോനിയാ പേത്തിവിസയേ അസുരകായേതി ഇമേസു ചതൂസു അപായേസു മഹാദുക്ഖം അനുഭവമാനോ ദീഘരത്തം അന്തോനിജ്ഝായനലക്ഖണേന സോകേന ¶ സോചതി. യഥാ വായം ഏളകോ മരണഭയേന സോചതി, ഏവം ദീഘരത്തം സോചതീതിപി ഞത്വാ ന പാണോ പാണിനം ഹഞ്ഞേ, കോചി പാണാതിപാതകമ്മം നാമ ന കരേയ്യ. മോഹേന പന മൂള്ഹാ അവിജ്ജായ അന്ധീകതാ ഇമം ആദീനവം അപസ്സന്താ പാണാതിപാതം കരോന്തീതി.

ഏവം മഹാസത്തോ നിരയഭയേന തജ്ജേത്വാ ധമ്മം ദേസേസി. മനുസ്സാ തം ധമ്മദേസനം സുത്വാ നിരയഭയഭീതാ പാണാതിപാതാ വിരമിംസു. ബോധിസത്തോപി ധമ്മം ദേസേത്വാ മഹാജനം സീലേ പതിട്ഠാപേത്വാ യഥാകമ്മം ഗതോ, മഹാജനോപി ബോധിസത്തസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ ¶ ദേവനഗരം പൂരേസി. സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി ‘‘അഹം തേന സമയേന രുക്ഖദേവതാ അഹോസി’’ന്തി.

മതകഭത്തജാതകവണ്ണനാ അട്ഠമാ.

[൧൯] ൯. ആയാചിതഭത്തജാതകവണ്ണനാ

സചേ ¶ മുച്ചേ പേച്ച മുച്ചേതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ദേവതാനം ആയാചനബലികമ്മം ആരബ്ഭ കഥേസി. തദാ കിര മനുസ്സാ വണിജ്ജായ ഗച്ഛന്താ പാണേ വധിത്വാ ദേവതാനം ബലികമ്മം കത്വാ ‘‘മയം അനന്തരായേന അത്ഥസിദ്ധിം പത്വാ ആഗന്ത്വാ പുന തുമ്ഹാകം ബലികമ്മം കരിസ്സാമാ’’തി ആയാചിത്വാ ഗച്ഛന്തി. തത്ഥാനന്തരായേന അത്ഥസിദ്ധിം പത്വാ ആഗതാ ‘‘ദേവതാനുഭാവേന ഇദം ജാത’’ന്തി മഞ്ഞമാനാ ബഹൂ പാണേ വധിത്വാ ആയാചനതോ മുച്ചിതും ബലികമ്മം കരോന്തി, തം ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, ഭന്തേ, ഏത്ഥ അത്ഥോ’’തി ഭഗവന്തം പുച്ഛിംസു. ഭഗവാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ കാസിരട്ഠേ ഏകസ്മിം ഗാമകേ കുടുമ്ബികോ ഗാമദ്വാരേ ഠിതനിഗ്രോധരുക്ഖേ ദേവതായ ബലികമ്മം പടിജാനിത്വാ അനന്തരായേന ആഗന്ത്വാ ബഹൂ പാണേ വധിത്വാ ‘‘ആയാചനതോ മുച്ചിസ്സാമീ’’തി രുക്ഖമൂലം ഗതോ. രുക്ഖദേവതാ ഖന്ധവിടപേ ഠത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൧൯.

‘‘സചേ മുച്ചേ പേച്ച മുച്ചേ, മുച്ചമാനോ ഹി ബജ്ഝതി;

ന ഹേവം ധീരാ മുച്ചന്തി, മുത്തി ബാലസ്സ ബന്ധന’’ന്തി.

തത്ഥ സചേ മുച്ചേ പേച്ച മുച്ചേതി ഭോ പുരിസ, ത്വം സചേ മുച്ചേ യദി മുച്ചിതുകാമോസി. പേച്ച മുച്ചേതി യഥാ പരലോകേ ന ബജ്ഝസി, ഏവം മുച്ചാഹി. മുച്ചമാനോ ഹി ബജ്ഝതീതി യഥാ പന ത്വം ¶ പാണം വധിത്വാ മുച്ചിതും ഇച്ഛസി, ഏവം മുച്ചമാനോ ഹി പാപകമ്മേന ബജ്ഝതി. തസ്മാ ന ഹേവം ധീരാ മുച്ചന്തീതി യേ പണ്ഡിതപുരിസാ, തേ ഏവം പടിസ്സവതോ ന മുച്ചന്തി. കിംകാരണാ? ഏവരൂപാ ഹി മുത്തി ബാലസ്സ ബന്ധനം, ഏസാ പാണാതിപാതം കത്വാ മുത്തി നാമ ബാലസ്സ ബന്ധനമേവ ഹോതീതി ധമ്മം ദേസേസി. തതോ ¶ പട്ഠായ മനുസ്സാ ഏവരൂപാ പാണാതിപാതകമ്മാ വിരതാ ധമ്മം ചരിത്വാ ദേവനഗരം പൂരയിംസു.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി ‘‘അഹം തേന സമയേന രുക്ഖദേവതാ അഹോസി’’ന്തി.

ആയാചിതഭത്തജാതകവണ്ണനാ നവമാ.

[൨൦] ൧൦. നളപാനജാതകവണ്ണനാ

ദിസ്വാ ¶ പദമനുത്തിണ്ണന്തി ഇദം സത്ഥാ കോസലേസു ചാരികം ചരമാനോ നളകപാനഗാമം പത്വാ നളകപാനപോക്ഖരണിയം കേതകവനേ വിഹരന്തോ നളദണ്ഡകേ ആരബ്ഭ കഥേസി. തദാ കിര ഭിക്ഖൂ നളകപാനപോക്ഖരണിയം ന്ഹത്വാ സൂചിഘരത്ഥായ സാമണേരേഹി നളദണ്ഡകേ ഗാഹാപേത്വാ തേ സബ്ബത്ഥകമേവ ഛിദ്ദേ ദിസ്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, മയം സൂചിഘരത്ഥായ നളദണ്ഡകേ ഗണ്ഹാപേമ, തേ മൂലതോ യാവ അഗ്ഗാ സബ്ബത്ഥകമേവ ഛിദ്ദാ, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി പുച്ഛിംസു. സത്ഥാ ‘‘ഇദം, ഭിക്ഖവേ, മയ്ഹം പോരാണകഅധിട്ഠാന’’ന്തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

പുബ്ബേ കിര സോ വനസണ്ഡോ അരഞ്ഞോ അഹോസി. തസ്സാപി പോക്ഖരണിയാ ഏകോ ദകരക്ഖസോ ഓതിണ്ണോതിണ്ണേ ഖാദതി. തദാ ബോധിസത്തോ രോഹിതമിഗപോതകപ്പമാണോ കപിരാജാ ഹുത്വാ അസീതിസഹസ്സമത്തവാനരപരിവുതോ യൂഥം പരിഹരന്തോ തസ്മിം അരഞ്ഞേ വസതി. സോ വാനരഗണസ്സ ഓവാദം അദാസി ‘‘താതാ, ഇമസ്മിം അരഞ്ഞേ വിസരുക്ഖാപി അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതപോക്ഖരണിയോപി ഹോന്തി, തുമ്ഹേ അഖാദിതപുബ്ബം ഫലാഫലം ഖാദന്താ വാ അപീതപുബ്ബം പാനീയം പിവന്താ വാ മം പടിപുച്ഛേയ്യാഥാ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ ഏകദിവസം അഗതപുബ്ബട്ഠാനം ഗതാ തത്ഥ ബഹുദേവ ദിവസം ചരിത്വാ പാനീയം ഗവേസമാനാ ഏകം പോക്ഖരണിം ദിസ്വാ പാനീയം അപിവിത്വാവ ബോധിസത്തസ്സാഗമനം ഓലോകയമാനാ നിസീദിംസു. ബോധിസത്തോ ആഗന്ത്വാ ‘‘കിം താതാ, പാനീയം ന പിവഥാ’’തി ആഹ. ‘‘തുമ്ഹാകം ആഗമനം ഓലോകേമാ’’തി. ‘‘സുട്ഠു, താതാ’’തി ബോധിസത്തോ പോക്ഖരണിം ആവിജ്ഝിത്വാ പദം പരിച്ഛിന്ദന്തോ ഓതിണ്ണമേവ ¶ പസ്സി, ന ഉത്തിണ്ണം. സോ ‘‘നിസ്സംസയം ഏസാ അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതാ’’തി ഞത്വാ ‘‘സുട്ഠു വോ കതം, താതാ, പാനീയം അപിവന്തേഹി, അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതാ അയ’’ന്തി ആഹ.

ദകരക്ഖസോപി ¶ തേസം അനോതരണഭാവം ¶ ഞത്വാ നീലോദരോ പണ്ഡരമുഖോ സുരത്തഹത്ഥപാദോ ബീഭച്ഛദസ്സനോ ഹുത്വാ ഉദകം ദ്വിധാ കത്വാ നിക്ഖമിത്വാ ‘‘കസ്മാ നിസിന്നാത്ഥ, ഓതരിത്വാ പാനീയം പിവഥാ’’തി ആഹ. അഥ നം ബോധിസത്തോ പുച്ഛി ‘‘ത്വം ഇധ നിബ്ബത്തദകരക്ഖസോസീ’’തി? ‘‘ആമ, അഹ’’ന്തി. ‘‘ത്വം പോക്ഖരണിം ഓതിണ്ണകേ ലഭസീ’’തി? ‘‘ആമ, ലഭാമി, അഹം ഇധോതിണ്ണം അന്തമസോ സകുണികം ഉപാദായ ന കിഞ്ചി മുഞ്ചാമി, തുമ്ഹേപി സബ്ബേ ഖാദിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ന മയം അത്താനം തുയ്ഹം ഖാദിതും ദസ്സാമാ’’തി. ‘‘പാനീയം പന പിവിസ്സഥാ’’തി. ‘‘ആമ, പാനീയം പിവിസ്സാമ, ന ച തേ വസം ഗമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘അഥ കഥം പാനീയം പിവിസ്സഥാ’’തി? കിം പന ത്വം മഞ്ഞസി ‘‘ഓതരിത്വാ പിവിസ്സന്തീ’’തി. ‘‘മയഞ്ഹി അനോതരിത്വാ അസീതിസഹസ്സാനിപി ഏകമേകം നളദണ്ഡകം ഗഹേത്വാ ഉപ്പലനാളേന ഉദകം പിവന്താ വിയ തവ പോക്ഖരണിയാ പാനീയം പിവിസ്സാമ, ഏവം നോ ത്വം ഖാദിതും ന സക്ഖിസ്സസീ’’തി. ഏതമത്ഥം വിദിത്വാ സത്ഥാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ ഇമിസ്സാ ഗാഥായ പുരിമപദദ്വയം അഭാസി –

൨൦.

‘‘ദിസ്വാ പദമനുത്തിണ്ണം, ദിസ്വാനോതരിതം പദ’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – ഭിക്ഖവേ, സോ കപിരാജാ തസ്സാ പോക്ഖരണിയാ ഏകമ്പി ഉത്തിണ്ണപദം നാദ്ദസ, ഓതരിതം പന ഓതിണ്ണപദമേവ അദ്ദസ. ഏവം ദിസ്വാ പദം അനുത്തിണ്ണം ദിസ്വാന ഓതരിതം പദം ‘‘അദ്ധായം പോക്ഖരണീ അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതാ’’തി ഞത്വാ തേന സദ്ധിം സല്ലപന്തോ സപരിസോ ആഹ –

‘‘നളേന വാരിം പിസ്സാമാ’’തി;

തസ്സത്ഥോ – മയം തവ പോക്ഖരണിയം നളേന പാനീയം പിവിസ്സാമാതി. പുന മഹാസത്തോ ആഹ –

‘‘നേവ മം ത്വം വധിസ്സസീ’’തി;

ഏവം നളേന പാനീയം പിവന്തം സപരിസമ്പി മം ത്വം നേവ വധിസ്സസീതി അത്ഥോ.

ഏവഞ്ച പന വത്വാ ബോധിസത്തോ ഏകം നളദണ്ഡകം ആഹരാപേത്വാ പാരമിയോ ആവജ്ജേത്വാ സച്ചകിരിയം കത്വാ മുഖേന ധമി, നളോ ¶ അന്തോ കിഞ്ചി ഗണ്ഠിം അസേസേത്വാ സബ്ബത്ഥകമേവ സുസിരോ അഹോസി ¶ . ഇമിനാ നിയാമേന അപരമ്പി അപരമ്പി ആഹരാപേത്വാ മുഖേന ധമിത്വാ അദാസി. ഏവം സന്തേപി ന സക്കാ നിട്ഠാപേതും, തസ്മാ ഏവം ന ഗഹേതബ്ബം. ബോധിസത്തോ പന ‘‘ഇമം പോക്ഖരണിം പരിവാരേത്വാ ജാതാ സബ്ബേപി നളാ ഏകച്ഛിദ്ദാ ഹോന്തൂ’’തി അധിട്ഠാസി ¶ . ബോധിസത്താനഞ്ഹി ഹിതൂപചാരസ്സ മഹന്തതായ അധിട്ഠാനം സമിജ്ഝതി. തതോ പട്ഠായ സബ്ബേപി തം പോക്ഖരണിം പരിവാരേത്വാ ഉട്ഠിതനളാ ഏകച്ഛിദ്ദാ ജാതാ. ഇമസ്മിഞ്ഹി കപ്പേ ചത്താരി കപ്പട്ഠിയപാടിഹാരിയാനി നാമ. കതമാനി ചത്താരി? ചന്ദേ സസലക്ഖണം സകലമ്പി ഇമം കപ്പം ഠസ്സതി, വട്ടകജാതകേ അഗ്ഗിനോ നിബ്ബുതട്ഠാനം സകലമ്പി ഇമം കപ്പം അഗ്ഗി ന ഝായിസ്സതി, ഘടീകാരനിവേസനട്ഠാനം സകലമ്പി ഇമം കപ്പം അനോവസ്സകം ഠസ്സതി, ഇമം പോക്ഖരണിം പരിവാരേത്വാ ഉട്ഠിതനളാ സകലമ്പി ഇമം കപ്പം ഏകച്ഛിദ്ദാ ഭവിസ്സന്തീതി ഇമാനി ചത്താരി കപ്പട്ഠിയപാടിഹാരിയാനി നാമ.

ബോധിസത്തോ ഏവം അധിട്ഠഹിത്വാ ഏകം നളം ആദായ നിസീദി. തേപി അസീതിസഹസ്സവാനരാ ഏകേകം ആദായ പോക്ഖരണിം പരിവാരേത്വാ നിസീദിംസു. തേപി ബോധിസത്തസ്സ നളേന ആകഡ്ഢിത്വാ പാനീയം പിവനകാലേ സബ്ബേ തീരേ നിസിന്നാവ പിവിംസു. ഏവം തേഹി പാനീയേ പിവിതേ ദകരക്ഖസോ കിഞ്ചി അലഭിത്വാ അനത്തമനോ സകനിവേസനമേവ ഗതോ. ബോധിസത്തോപി സപരിവാരോ അരഞ്ഞമേവ പാവിസി.

സത്ഥാ പന ‘‘ഇമേസം, ഭിക്ഖവേ, നളാനം ഏകച്ഛിദ്ദഭാവോ നാമ മയ്ഹമേവേതം പോരാണകഅധിട്ഠാന’’ന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ ദകരക്ഖസോ ദേവദത്തോ അഹോസി, അസീതിസഹസ്സവാനരാ ബുദ്ധപരിസാ, ഉപായകുസലോ പന കപിരാജാ അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

നളപാനജാതകവണ്ണനാ ദസമാ.

സീലവഗ്ഗോ ദുതിയോ.

തസ്സുദ്ദാനം –

നിഗ്രോധം ലക്ഖണം കണ്ഡി, വാതമിഗം ഖരാദിയം;

തിപല്ലത്ഥം മാലുതഞ്ച, മതഭത്ത അയാചിതം;

നളപാനന്തി തേ ദസാതി.

൩. കുരുങ്ഗവഗ്ഗോ

[൨൧] ൧. കുരുങ്ഗമിഗജാതകവണ്ണനാ

ഞാതമേതം ¶ ¶ ¶ കുരുങ്ഗസ്സാതി ഇദം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ദേവദത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി. ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ധമ്മസഭായം സന്നിപതിതാ ഭിക്ഖൂ ‘‘ആവുസോ ദേവദത്തോ തഥാഗതസ്സ ഘാതനത്ഥായ ധനുഗ്ഗഹേ പയോജേസി, സിലം പവിജ്ഝി, ധനപാലം വിസ്സജ്ജേസി, സബ്ബഥാപി ദസബലസ്സ വധായ പരിസക്കതീ’’തി ദേവദത്തസ്സ അവണ്ണം കഥേന്താ നിസീദിംസു. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസിന്നോ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛി. ഭന്തേ, ദേവദത്തോ തുമ്ഹാകം വധായ പരിസക്കതീതി തസ്സ അഗുണകഥായ സന്നിസിന്നാമ്ഹാതി. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ദേവദത്തോ ഇദാനേവ മമ വധായ പരിസക്കതി, പുബ്ബേപി മമ വധായ പരിസക്കിയേവ, ന ച പന മം വധിതും അസക്ഖീ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ കുരുങ്ഗമിഗോ ഹുത്വാ ഏകസ്മിം അരഞ്ഞായതനേ ഫലാനി ഖാദന്തോ വസതി. സോ ഏകസ്മിം കാലേ ഫലസമ്പന്നേ സേപണ്ണിരുക്ഖേ സേപണ്ണിഫലാനി ഖാദതി. അഥേകോ ഗാമവാസീ അട്ടകലുദ്ദകോ ഫലരുക്ഖമൂലേസു മിഗാനം പദാനി ഉപധാരേത്വാ ഉപരിരുക്ഖേ അട്ടകം ബന്ധിത്വാ തത്ഥ നിസീദിത്വാ ഫലാനി ഖാദിതും ആഗതാഗതേ മിഗേ സത്തിയാ വിജ്ഝിത്വാ തേസം മംസം വിക്കിണന്തോ ജീവികം കപ്പേതി. സോ ഏകദിവസം തസ്മിം രുക്ഖമൂലേ ബോധിസത്തസ്സ പദവളഞ്ജം ദിസ്വാ തസ്മിം സേപണ്ണിരുക്ഖേ അട്ടകം ബന്ധിത്വാ പാതോവ ഭുഞ്ജിത്വാ സത്തിം ആദായ വനം പവിസിത്വാ തം രുക്ഖം ആരുഹിത്വാ അട്ടകേ നിസീദി. ബോധിസത്തോപി പാതോവ വസനട്ഠാനാ നിക്ഖമിത്വാ ‘‘സേപണ്ണിഫലാനി ഖാദിസ്സാമീ’’തി ആഗമ്മ തം രുക്ഖമൂലം സഹസാവ അപവിസിത്വാ ‘‘കദാചി അട്ടകലുദ്ദകാ രുക്ഖേസു അട്ടകം ബന്ധന്തി, അത്ഥി നു ഖോ ഏവരൂപോ ഉപദ്ദവോ’’തി പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ബാഹിരതോവ അട്ഠാസി.

ലുദ്ദകോപി ബോധിസത്തസ്സ അനാഗമനഭാവം ഞത്വാ അട്ടകേ നിസിന്നോവ ¶ സേപണ്ണിഫലാനി ഖിപിത്വാ ഖിപിത്വാ തസ്സ പുരതോ പാതേസി. ബോധിസത്തോ ‘‘ഇമാനി ഫലാനി ആഗന്ത്വാ മയ്ഹം പുരതോ പതന്തി, അത്ഥി നു ഖോ ഉപരി ലുദ്ദകോ’’തി പുനപ്പുനം ഉല്ലോകേന്തോ ലുദ്ദകം ദിസ്വാ അപസ്സന്തോ ¶ വിയ ഹുത്വാ ‘‘അമ്ഭോ, രുക്ഖ-പുബ്ബേ ത്വം ഓലമ്ബകം ചാരേന്തോ ¶ വിയ ഉജുകമേവ ഫലാനി പാതേസി, അജ്ജ പന തേ രുക്ഖധമ്മോ പരിച്ചത്തോ, ഏവം തയാ രുക്ഖധമ്മേ പരിച്ചത്തേ അഹമ്പി അഞ്ഞം രുക്ഖമൂലം ഉപസങ്കമിത്വാ മയ്ഹം ആഹാരം പരിയേസിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൧.

‘‘ഞാതമേതം കുരുങ്ഗസ്സ, യം ത്വം സേപണ്ണി സേയ്യസി;

അഞ്ഞം സേപണ്ണി ഗച്ഛാമി, ന മേ തേ രുച്ചതേ ഫല’’ന്തി.

തത്ഥ ഞാതന്തി പാകടം ജാതം. ഏതന്തി ഇദം. കുരുങ്ഗസ്സാതി കുരുങ്ഗമിഗസ്സ. യം ത്വം സേപണ്ണി സേയ്യസീതി യം ത്വം അമ്ഭോ സേപണ്ണിരുക്ഖ പുരതോ ഫലാനി പാതയമാനോ സേയ്യസി വിസേയ്യസി വിസിണ്ണഫലോ ഹോസി, തം സബ്ബം കുരുങ്ഗമിഗസ്സ പാകടം ജാതം. ന മേ തേ രുച്ചതേ ഫലന്തി ഏവം ഫലം ദദമാനായ ന മേ തവ ഫലം രുച്ചതി, തിട്ഠ ത്വം, അഹം അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛിസ്സാമീതി അഗമാസി.

അഥസ്സ ലുദ്ദകോ അട്ടകേ നിസിന്നോവ സത്തിം ഖിപിത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, വിരദ്ധോ ദാനിമ്ഹി ത’’ന്തി ആഹ. ബോധിസത്തോ നിവത്തിത്വാ ഠിതോ ആഹ ‘‘അമ്ഭോ പുരിസ, ഇദാനീസി കിഞ്ചാപി മം വിരദ്ധോ, അട്ഠ പന മഹാനിരയേ സോളസഉസ്സദനിരയേ പഞ്ചവിധബന്ധനാദീനി ച കമ്മകാരണാനി അവിരദ്ധോയേവാസീ’’തി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ പലായിത്വാ യഥാരുചിം ഗതോ, ലുദ്ദോപി ഓതരിത്വാ യഥാരുചിം ഗതോ.

സത്ഥാപി ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ദേവദത്തോ ഇദാനേവ മമ വധായ പരിസക്കതി, പുബ്ബേപി പരിസക്കിയേവ, ന ച പന മം വധിതും അസക്ഖീ’’തി ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ അട്ടകലുദ്ദകോ ദേവദത്തോ അഹോസി, കുരുങ്ഗമിഗോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

കുരുങ്ഗമിഗജാതകവണ്ണനാ പഠമാ.

[൨൨] ൨. കുക്കുരജാതകവണ്ണനാ

യേ ¶ ¶ കുക്കുരാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഞാതത്ഥചരിയം ആരബ്ഭ കഥേസി. സാ ദ്വാദസകനിപാതേ ഭദ്ദസാലജാതകേ ആവിഭവിസ്സതി. ഇദം പന വത്ഥും പതിട്ഠപേത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ¶ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ തഥാരൂപം കമ്മം പടിച്ച കുക്കുരയോനിയം നിബ്ബത്തിത്വാ അനേകസതകുക്കുരപരിവുതോ മഹാസുസാനേ വസതി. അഥേകദിവസം രാജാ സേതസിന്ധവയുത്തം സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതം രഥം ആരുയ്ഹ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ദിവസഭാഗം കീളിത്വാ അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ നഗരം പാവിസി. തസ്സ തം രഥവരത്തം യഥാനദ്ധമേവ രാജങ്ഗണേ ഠപയിംസു, സോ രത്തിഭാഗേ ദേവേ വസ്സന്തേ തിന്തോ. ഉപരിപാസാദതോ കോലേയ്യകസുനഖാ ഓതരിത്വാ തസ്സ ചമ്മഞ്ച നദ്ധിഞ്ച ഖാദിംസു. പുനദിവസേ രഞ്ഞോ ആരോചേസും ‘‘ദേവ, നിദ്ധമനമുഖേന സുനഖാ പവിസിത്വാ രഥസ്സ ചമ്മഞ്ച നദ്ധിഞ്ച ഖാദിംസൂ’’തി. രാജാ സുനഖാനം കുജ്ഝിത്വാ ‘‘ദിട്ഠദിട്ഠട്ഠാനേ സുനഖേ ഘാതേഥാ’’തി ആഹ. തതോ പട്ഠായ സുനഖാനം മഹാബ്യസനം ഉദപാദി. തേ ദിട്ഠിദിട്ഠട്ഠാനേ ഘാതിയമാനാ പലായിത്വാ സുസാനം ഗന്ത്വാ ബോധിസത്തസ്സ സന്തികം അഗമംസു.

ബോധിസത്തോ ‘തുമ്ഹേ ബഹൂ സന്നിപതിതാ, കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി പുച്ഛി. തേ ‘‘അന്തേപുരേ കിര രഥസ്സ ചമ്മഞ്ച നദ്ധി ച സുനഖേഹി ഖാദിതാ’തി കുദ്ധോ രാജാ സുനഖവധം ആണാപേസി, ബഹൂ സുനഖാ വിനസ്സന്തി, മഹാഭയം ഉപ്പന്ന’’ന്തി ആഹംസു. ബോധിസത്തോ ചിന്തേസി ‘‘ആരക്ഖട്ഠാനേ ബഹി സുനഖാനം ഓകാസോ നത്ഥി, അന്തോരാജനിവേസനേ കോലേയ്യകസുനഖാനമേവ തം കമ്മം ഭവിസ്സതി. ഇദാനി പന ചോരാനം കിഞ്ചി ഭയം നത്ഥി, അചോരാ മരണം ലഭന്തി, യംനൂനാഹം ചോരേ രഞ്ഞോ ദസ്സേത്വാ ഞാതിസങ്ഘസ്സ ജീവിതദാനം ദദേയ്യ’’ന്തി. സോ ഞാതകേ സമസ്സാസേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ മാ ഭായിത്ഥ, അഹം വോ അഭയം ആഹരിസ്സാമി, യാവ ¶ രാജാനം പസ്സാമി, താവ ഇധേവ ഹോഥാ’’തി പാരമിയോ ആവജ്ജേത്വാ മേത്താഭാവനം പുരേചാരികം കത്വാ ‘‘മയ്ഹം ഉപരി ലേഡ്ഡും വാ മുഗ്ഗരം വാ മാ കോചി ഖിപിതും ഉസ്സഹീ’’തി അധിട്ഠായ ഏകകോവ അന്തോനഗരം പാവിസി. അഥ നം ദിസ്വാ ഏകസത്തോപി കുജ്ഝിത്വാ ഓലോകേന്തോ നാമ നാഹോസി. രാജാപി സുനഖവധം ആണാപേത്വാ സയം വിനിച്ഛയേ നിസിന്നോ ഹോതി. ബോധിസത്തോ തത്ഥേവ ഗന്ത്വാ പക്ഖന്ദിത്വാ രഞ്ഞോ ആസനസ്സ ഹേട്ഠാ പാവിസി. അഥ നം രാജപുരിസാ നീഹരിതും ആരദ്ധാ, രാജാ പന വാരേസി.

സോ ഥോകം വിസ്സമിത്വാ ഹേട്ഠാസനാ നിക്ഖമിത്വാ രാജാനം വന്ദിത്വാ ‘‘ദേവ, തുമ്ഹേ കുക്കുരേ മാരാപേഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, മാരാപേമഹ’’ന്തി ¶ . ‘‘കോ നേസം അപരാധോ നരിന്ദാ’’തി? ‘‘രഥസ്സ മേ ¶ പരിവാരചമ്മഞ്ച നദ്ധിഞ്ച ഖാദിംസൂ’’തി. ‘‘യേ ഖാദിംസു, തേ ജാനാഥാ’’തി? ‘‘ന ജാനാമാ’’തി. ‘‘‘ഇമേ നാമ ചമ്മഖാദകചോരാ’തി തഥതോ അജാനിത്വാ ദിട്ഠദിട്ഠട്ഠാനേയേവ മാരാപനം ന യുത്തം, ദേവാ’’തി. ‘‘രഥചമ്മസ്സ കുക്കുരേഹി ഖാദിതത്താ ‘ദിട്ഠദിട്ഠേ സബ്ബേവ മാരേഥാ’തി സുനഖവധം ആണാപേസി’’ന്തി. ‘‘കിം പന വോ മനുസ്സാ സബ്ബേവ കുക്കുരേ മാരേന്തി, ഉദാഹു മരണം അലഭന്താപി അത്ഥീ’’തി? ‘‘അത്ഥി, അമ്ഹാകം ഘരേ കോലേയ്യകാ മരണം ന ലഭന്തീ’’തി. മഹാരാജ ഇദാനേവ തുമ്ഹേ ‘‘രഥചമ്മസ്സ കുക്കുരേഹി ഖാദിതത്താ ‘ദിട്ഠദിട്ഠേ സബ്ബേവ മാരേഥാ’തി സുനഖവധം ആണാപേസി’’ന്തി അവോചുത്ഥ, ഇദാനി പന ‘‘അമ്ഹാകം ഘരേ കോലേയ്യകാ മരണം ന ലഭന്തീ’’തി വദേഥ. ‘‘നനു ഏവം സന്തേ തുമ്ഹേ ഛന്ദാദിവസേന അഗതിഗമനം ഗച്ഛഥ, അഗതിഗമനഞ്ച നാമ ന യുത്തം, ന ച രാജധമ്മോ, രഞ്ഞാ നാമ കാരണഗവേസകേന തുലാസദിസേന ഭവിതും വട്ടതി, ഇദാനി ച കോലേയ്യകാ മരണം ന ലഭന്തി, ദുബ്ബലസുനഖാവ ലഭന്തി, ഏവം സന്തേ നായം സബ്ബസുനഖഘച്ചാ, ദുബ്ബലഘാതികാ നാമേസാ’’തി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ മഹാസത്തോ മധുരസ്സരം നിച്ഛാരേത്വാ ‘‘മഹാരാജ, യം തുമ്ഹേ കരോഥ, നായം ധമ്മോ’’തി രഞ്ഞോ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൨.

‘‘യേ ¶ കുക്കുരാ രാജകുലമ്ഹി വദ്ധാ, കോലേയ്യകാ വണ്ണബലൂപപന്നാ;

തേമേ ന വജ്ഝാ മയമസ്മ വജ്ഝാ, നായം സഘച്ചാ ദുബ്ബലഘാതികായ’’ന്തി.

തത്ഥ യേ കുക്കുരാതി യേ സുനഖാ. യഥാ ഹി ധാരുണ്ഹോപി പസ്സാവോ ‘‘പൂതിമുത്ത’’ന്തി, തദഹുജാതോപി സിങ്ഗാലോ ‘‘ജരസിങ്ഗാലോ’’തി, കോമലാപി ഗലോചിലതാ ‘‘പൂതിലതാ’’തി, സുവണ്ണവണ്ണോപി കായോ ‘‘പൂതികായോ’’തി വുച്ചതി, ഏവമേവം വസ്സസതികോപി സുനഖോ ‘‘കുക്കുരോ’’തി വുച്ചതി. തസ്മാ മഹല്ലകാ കായബലൂപപന്നാപി തേ ‘‘കുക്കുരാ’’ത്വേവ വുത്താ. വദ്ധാതി വഡ്ഢിതാ. കോലേയ്യകാതി രാജകുലേ ജാതാ സമ്ഭൂതാ സംവഡ്ഢാ. വണ്ണബലൂപപന്നാതി സരീരവണ്ണേന ചേവ കായബലേന ച സമ്പന്നാ. തേമേ ന വജ്ഝാതി തേ ഇമേ സസ്സാമികാ സാരക്ഖാ ന വജ്ഝാ. മയമസ്മ വജ്ഝാതി അസ്സാമികാ അനാരക്ഖാ മയം വജ്ഝാ നാമ ജാതാ. നായം സഘച്ചാതി ഏവം സന്തേ അയം അവിസേസേന സഘച്ചാ നാമ ന ഹോതി. ദുബ്ബലഘാതികായന്തി ¶ അയം പന ദുബ്ബലാനംയേവ ഘാതനതോ ദുബ്ബലഘാതികാ നാമ ഹോതി. രാജൂഹി നാമ ചോരാ നിഗ്ഗണ്ഹിതബ്ബാ, നോ അചോരാ. ഇധ പന ചോരാനം കിഞ്ചി ഭയം നത്ഥി, അചോരാ മരണം ലഭന്തി. അഹോ ഇമസ്മിം ലോകേ അയുത്തം വത്തതി, അഹോ അധമ്മോ വത്തതീതി.

രാജാ ¶ ബോധിസത്തസ്സ വചരം സുത്വാ ആഹ – ‘‘ജാനാസി ത്വം, പണ്ഡിത, അസുകേഹി നാമ രഥചമ്മം ഖാദിത’’ന്തി? ‘‘ആമ, ജാനാമീ’’തി. ‘‘കേഹി ഖാദിത’’ന്തി? ‘‘തുമ്ഹാകം ഗേഹേ വസനകേഹി കോലേയ്യകസുനഖേഹീ’’തി. ‘‘കഥം തേഹി ഖാദിതഭാവോ ജാനിതബ്ബോ’’തി? ‘‘അഹം തേഹി ഖാദിതഭാവം ദസ്സേസാമീ’’തി. ‘‘ദസ്സേഹി പണ്ഡിതാ’’തി. ‘‘തുമ്ഹാകം ഘരേ കോലേയ്യകസുനഖേ ആഹരാപേത്വാ ഥോകം തക്കഞ്ച ദബ്ബതിണാനി ച ആഹരാപേഥാ’’തി. രാജാ തഥാ അകാസി. അഥ നം മഹാസത്തോ ‘‘ഇമാനി തിണാനി തക്കേന മദ്ദാപേത്വാ ഏതേ സുനഖേ പായേഥാ’’തി ആഹ. രാജാ തഥാ കത്വാ പായാപേസി, പീതാ പീതാ സുനഖാ സദ്ധിം ചമ്മേഹി വമിംസു. രാജാ ‘‘സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധസ്സ ബ്യാകരണം വിയാ’’തി തുട്ഠോ ബോധിസത്തസ്സ സേതച്ഛത്തേന പൂജം അകാസി. ബോധിസത്തോ ‘‘ധമ്മം ചര, മഹാരാജ, മാതാപിതൂസു ഖത്തിയാ’’തിആദീഹി (ജാ. ൨.൧൭.൩൯) തേസകുണജാതകേ ആഗതാഹി ദസഹി ധമ്മചരിയഗാഥാഹി രഞ്ഞോ ധമ്മം ദേസേത്വാ ‘‘മഹാരാജ, ഇതോ പട്ഠായ അപ്പമത്തോ ഹോഹീ’’തി രാജാനം പഞ്ചസു സീലേസു പതിട്ഠാപേത്വാ സേതച്ഛത്തം രഞ്ഞോവ പടിഅദാസി.

രാജാ മഹാസത്തസ്സ ധമ്മകഥം ¶ സുത്വാ സബ്ബസത്താനം അഭയം ദത്വാ ബോധിസത്തം ആദിം കത്വാ സബ്ബസുനഖാനം അത്തനോ ഭോജനസദിസമേവ നിച്ചഭത്തം പട്ഠപേത്വാ ബോധിസത്തസ്സ ഓവാദേ ഠിതോ യാവതായുകം ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ കാലം കത്വാ ദേവലോകേ ഉപ്പജ്ജി. കുക്കുരോവാദോ ദസ വസ്സസഹസ്സാനി പവത്തി. ബോധിസത്തോപി യാവതായുകം ഠത്വാ യഥാകമ്മം ഗതോ.

സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ ഇദാനേവ ഞാതകാനം അത്ഥം ചരതി, പുബ്ബേപി ചരിയേവാ’’തി ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ രാജാ ആനന്ദോ അഹോസി, അവസേസാ പരിസാ ബുദ്ധപരിസാ, കുക്കുരപണ്ഡിതോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

കുക്കുരജാതകവണ്ണനാ ദുതിയാ.

[൨൩] ൩. ഭോജാജാനീയജാതകവണ്ണനാ

അപി ¶ പസ്സേന സേമാനോതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം ഓസ്സട്ഠവീരിയം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. തസ്മിഞ്ഹി സമയേ സത്ഥാ തം ഭിക്ഖും ആമന്തേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖു, പുബ്ബേ പണ്ഡിതാ അനായതനേപി വീരിയം അകംസു, പഹാരം ലദ്ധാപി നേവ ഓസ്സജിംസൂ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ¶ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ ഭോജാജാനീയസിന്ധവകുലേ നിബ്ബത്തോ സബ്ബാലങ്കാരസമ്പന്നോ ബാരാണസിരഞ്ഞോ മങ്ഗലസ്സോ അഹോസി. സോ സതസഹസ്സഗ്ഘനികായ സുവണ്ണപാതിയംയേവ നാനഗ്ഗരസസമ്പന്നം തിവസ്സികഗന്ധസാലിഭോജനം ഭുഞ്ജതി, ചാതുജ്ജാതികഗന്ധൂപലിത്തായമേവ ഭൂമിയം തിട്ഠതി, തം ഠാനം രത്തകമ്ബലസാണിപരിക്ഖിത്തം ഉപരി സുവണ്ണതാരകഖചിതചേലവിതാനം സമോസരിതഗന്ധദാമമാലാദാമം അവിജഹിതഗന്ധതേലപദീപം ഹോതി. ബാരാണസിരജ്ജം പന അപത്ഥേന്താ രാജാനോ നാമ നത്ഥി. ഏകം സമയം സത്ത രാജാനോ ബാരാണസിം പരിക്ഖിപിത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം രജ്ജം വാ ദേതു, യുദ്ധം വാ’’തി ബാരാണസിരഞ്ഞോ പണ്ണം പേസേസും. രാജാ അമച്ചേ സന്നിപാതേത്വാ തം പവത്തിം ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘ഇദാനി കിം കരോമ, താതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ദേവ, തുമ്ഹേഹി താവ ആദിതോവ യുദ്ധായ ന ഗന്തബ്ബം, അസുകം ¶ നാമ അസ്സാരോഹം പേസേത്വാ യുദ്ധം കാരേഥ, തസ്മിം അസക്കോന്തേ പച്ഛാ ജാനിസ്സാമാ’’തി. രാജാ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സക്ഖിസ്സസി, താത, സത്തഹി രാജൂഹി സദ്ധിം യുദ്ധം കാതു’’ന്തി ആഹ. ‘‘ദേവ, സചേ ഭോജാജാനീയസിന്ധവം ലഭാമി, തിട്ഠന്തു സത്ത രാജാനോ, സകലജമ്ബുദീപേ രാജൂഹിപി സദ്ധിം യുജ്ഝിതും സക്ഖിസ്സാമീ’’തി. ‘‘താത, ഭോജാജാനീയസിന്ധവോ വാ ഹോതു അഞ്ഞോ വാ, യം ഇച്ഛസി, തം ഗഹേത്വാ യുദ്ധം കരോഹീ’’തി.

സോ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി രാജാനം വന്ദിത്വാ പാസാദാ ഓരുയ്ഹ ഭോജാജാനീയസിന്ധവം ആഹരാപേത്വാ സുവമ്മിതം കത്വാ അത്തനാപി സബ്ബസന്നാഹസന്നദ്ധോ ഖഗ്ഗം ബന്ധിത്വാ സിന്ധവപിട്ഠിവരഗതോ നഗരാ നിക്ഖമ്മ വിജ്ജുലതാ വിയ ചരമാനോ പഠമം ബലകോട്ഠകം ഭിന്ദിത്വാ ഏകം രാജാനം ജീവഗ്ഗാഹമേവ ഗഹേത്വാ ആഗന്ത്വാ നഗരേ ബലസ്സ നിയ്യാദേത്വാ പുന ഗന്ത്വാ ദുതിയം ബലകോട്ഠകം ഭിന്ദിത്വാ തഥാ തതിയന്തി ഏവം പഞ്ച രാജാനോ ജീവഗ്ഗാഹം ഗഹേത്വാ ഛട്ഠം ബലകോട്ഠകം ¶ ഭിന്ദിത്വാ ഛട്ഠസ്സ രഞ്ഞോ ഗഹിതകാലേ ഭോജാജാനീയോ പഹാരം ലഭതി, ലോഹിതം പഗ്ഘരതി, വേദനാ ബലവതിയോ വത്തന്തി. അസ്സാരോഹോ തസ്സ പഹടഭാവം ഞത്വാ ഭോജാജാനീയസിന്ധവം രാജദ്വാരേ നിപജ്ജാപേത്വാ സന്നാഹം സിഥിലം കത്വാ അഞ്ഞം അസ്സം സന്നയ്ഹിതും ആരദ്ധോ. ബോധിസത്തോ മഹാഫാസുകപസ്സേന നിപന്നോവ അക്ഖീനി ഉമ്മിലേത്വാ അസ്സാരോഹം ദിസ്വാ ‘‘അയം അഞ്ഞം അസ്സം സന്നയ്ഹതി, അയഞ്ച അസ്സോ സത്തമം ബലകോട്ഠകം ഭിന്ദിത്വാ സത്തമം രാജാനം ഗണ്ഹിതും ന സക്ഖിസ്സതി, മയാ കതകമ്മഞ്ച നസ്സിസ്സതി, അപ്പടിസമോ അസ്സാരോഹോപി നസ്സിസ്സതി, രാജാപി പരഹത്ഥം ഗമിസ്സതി, ഠപേത്വാ മം അഞ്ഞോ അസ്സോ സത്തമം ബലകോട്ഠകം ഭിന്ദിത്വാ സത്തമം രാജാനം ഗഹേതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥീ’’തി നിപന്നകോവ അസ്സാരോഹം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സമ്മ അസ്സാരോഹ, സത്തമം ബലകോട്ഠകം ഭിന്ദിത്വാ സത്തമം രാജാനം ഗഹേതും സമത്ഥോ ഠപേത്വാ മം അഞ്ഞോ അസ്സോ നാമ നത്ഥി, നാഹം മയാ കതകമ്മം നാസേസ്സാമി, മമഞ്ഞേവ ഉട്ഠാപേത്വാ സന്നയ്ഹാഹീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൩.

‘‘അപി ¶ ¶ പസ്സേന സേമാനോ, സല്ലേഭി സല്ലലീകതോ;

സേയ്യോവ വളവാ ഭോജ്ഝോ, യുഞ്ജ മഞ്ഞേവ സാരഥീ’’തി.

തത്ഥ അപി പസ്സേന സേമാനോതി ഏകേന പസ്സേന സയമാനകോപി. സല്ലേഭി സല്ലലീകതോതി സല്ലേഹി വിദ്ധോപി സമാനോ. സേയ്യോവ വളവാ ഭോജ്ഝോതി വളവാതി സിന്ധവകുലേസു അജാതോ ഖലുങ്കസ്സോ. ഭോജ്ഝോതി ഭോജാജാനീയസിന്ധവോ. ഇതി ഏതസ്മാ വളവാ സല്ലേഹി വിദ്ധോപി ഭോജാജാനീയസിന്ധവോവ സേയ്യോ വരോ ഉത്തമോ. യുഞ്ജ മഞ്ഞേവ സാരഥീതി യസ്മാ ഏവ ഗതോപി അഹമേവ സേയ്യോ, തസ്മാ മമഞ്ഞേവ യോജേഹി, മം വമ്മേഹീതി വദതി.

അസ്സാരോഹോ ബോധിസത്തം ഉട്ഠാപേത്വാ വണം ബന്ധിത്വാ സുസന്നദ്ധം സന്നയ്ഹിത്വാ തസ്സ പിട്ഠിയം നിസീദിത്വാ സത്തമം ബലകോട്ഠകം ഭിന്ദിത്വാ സത്തമം രാജാനം ജീവഗ്ഗാഹം ഗഹേത്വാ രാജബലസ്സ നിയ്യാദേസി, ബോധിസത്തമ്പി രാജദ്വാരം ആനയിംസു. രാജാ തസ്സ ദസ്സനത്ഥായ നിക്ഖമി. മഹാസത്തോ രാജാനം ആഹ – ‘‘മഹാരാജ, സത്ത രാജാനോ മാ ഘാതയിത്ഥ, സപഥം കാരേത്വാ വിസ്സജ്ജേഥ, മയ്ഹഞ്ച അസ്സാരോഹസ്സ ച ദാതബ്ബം യസം അസ്സാരോഹസ്സേവ ദേഥ ¶ , സത്ത രാജാനോ ഗഹേത്വാ ദിന്നയോധം നാമ നാസേതും ന വട്ടതി. തുമ്ഹേപി ദാനം ദേഥ, സീലം രക്ഖഥ, ധമ്മേന സമേന രജ്ജം കാരേഥാ’’തി. ഏവം ബോധിസത്തേന രഞ്ഞോ ഓവാദേ ദിന്നേ ബോധിസത്തസ്സ സന്നാഹം മോചയിംസു, സോ സന്നാഹേ മുത്തമത്തേയേവ നിരുജ്ഝി. രാജാ തസ്സ സരീരകിച്ചം കാരേത്വാ അസ്സാരോഹസ്സ മഹന്തം യസം ദത്വാ സത്ത രാജാനോ പുന അത്തന്നോ അദുബ്ഭായ സപഥം കാരേത്വാ സകസകട്ഠാനാനി പേസേത്വാ ധമ്മേന സമേന രജ്ജം കാരേത്വാ ജീവിതപരിയോസാനേ യഥാകമ്മം ഗതോ.

സത്ഥാ ‘‘ഏവം ഭിക്ഖു പുബ്ബേ പണ്ഡിതാ അനായതനേപി വീരിയം അകംസു, ഏവരൂപം പഹാരം ലദ്ധാപി ന ഓസ്സജിംസു, ത്വം പന ഏവരൂപേ നിയ്യാനികസാസനേ പബ്ബജിത്വാ കസ്മാ വീരിയം ഓസ്സജസീ’’തി വത്വാ ചത്താരി സച്ചാനി പകാസേസി, സച്ചപരിയോസാനേ ഓസ്സട്ഠവീരിയോ ഭിക്ഖു അരഹത്തഫലേ പതിട്ഠാസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ അനുസന്ധിം ¶ ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ രാജാ ആനന്ദോ അഹോസി, അസ്സാരോഹോ സാരിപുത്തോ, ഭോജാജാനീയസിന്ധവോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

ഭോജാജാനീയജാതകവണ്ണനാ തതിയാ.

[൨൪] ൪. ആജഞ്ഞജാതകവണ്ണനാ

യദാ ¶ യദാതി ഇദമ്പി സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഓസ്സട്ഠവീരിയമേവ ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. തം പന ഭിക്ഖും സത്ഥാ ആമന്തേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖു പുബ്ബേ പണ്ഡിതാ അനായതനേപി ലദ്ധപ്പഹാരാപി ഹുത്വാ വീരിയം അകംസൂ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ പുരിമനയേനേവ സത്ത രാജാനോ നഗരം പരിവാരയിംസു. അഥേകോ രഥികയോധോ ദ്വേ ഭാതികസിന്ധവേ രഥേ യോജേത്വാ നഗരാ നിക്ഖമ്മ ഛ ബലകോട്ഠകേ ഭിന്ദിത്വാ ഛ രാജാനോ അഗ്ഗഹേസി. തസ്മിം ഖണേ ജേട്ഠകഅസ്സോ പഹാരം ലഭി. രഥികോ രഥം പേസേന്തോ രാജദ്വാരം ആഗന്ത്വാ ജേട്ഠഭാതികം രഥാ മോചേത്വാ സന്നാഹം സിഥിലം കത്വാ ഏകേനേവ പസ്സേന നിപജ്ജാപേത്വാ ¶ അഞ്ഞം അസ്സം സന്നയ്ഹിതും ആരദ്ധോ. ബോധിസത്തോ തം ദിസ്വാ പുരിമനയേനേവ ചിന്തേത്വാ രഥികം പക്കോസാപേത്വാ നിപന്നകോവ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൪.

‘‘യദാ യദാ യത്ഥ യദാ, യത്ഥ യത്ഥ യദാ യദാ;

ആജഞ്ഞോ കുരുതേ വേഗം, ഹായന്തി തത്ഥ വാളവാ’’തി.

തത്ഥ യദാ യദാതി പുബ്ബണ്ഹാദീസു യസ്മിം യസ്മിം കാലേ. യത്ഥാതി യസ്മിം ഠാനേ മഗ്ഗേ വാ സങ്ഗാമസീസേ വാ. യദാതി യസ്മിം ഖണേ. യത്ഥ യത്ഥാതി സത്തന്നം ബലകോട്ഠകാനം വസേന ബഹൂസു യുദ്ധമണ്ഡലേസു. യദാ യദാതി യസ്മിം യസ്മിം കാലേ പഹാരം ലദ്ധകാലേ വാ അലദ്ധകാലേ വാ. ആജഞ്ഞോ കുരുതേ വേഗന്തി സാരഥിസ്സ ചിത്തരുചിതം കാരണം ആജാനനസഭാവോ ആജഞ്ഞോ വരസിന്ധവോ വേഗം കരോതി വായമതി വീരിയം ആരഭതി. ഹായന്തി തത്ഥ വാളവാതി തസ്മിം വേഗേ കരിയമാനേ ഇതരേ വളവസങ്ഖാതാ ഖളുങ്കസ്സാ ഹായന്തി പരിഹായന്തി, തസ്മാ ഇമസ്മിം രഥേ മംയേവ യോജേഹീതി ആഹ.

സാരഥി ബോധിസത്തം ഉട്ഠാപേത്വാ രഥേ യോജേത്വാ സത്തമം ബലകോട്ഠകം ഭിന്ദിത്വാ സത്തമം രാജാനം ആദായ രഥം പേസേന്തോ രാജദ്വാരം ¶ ആഗന്ത്വാ സിന്ധവം മോചേസി. ബോധിസത്തോ ഏകേന പസ്സേന നിപന്നോ പുരിമനയേനേവ രഞ്ഞോ ഓവാദം ദത്വാ നിരുജ്ഝി. രാജാ തസ്സ സരീരകിച്ചം കാരേത്വാ സാരഥിസ്സ സമ്മാനം കത്വാ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേത്വാ യഥാകമ്മം ഗതോ.

സത്ഥാ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേസി, സച്ചപരിയോസാനേ സോ ഭിക്ഖു അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി. സത്ഥാ ജാതകം സമോധാനേസി ‘‘തദാ രാജാ ആനന്ദത്ഥേരോ അഹോസി, അസ്സോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി.

ആജഞ്ഞജാതകവണ്ണനാ ചതുത്ഥാ.

[൨൫] ൫. തിത്ഥജാതകവണ്ണനാ

അഞ്ഞമഞ്ഞേഹി ¶ തിത്ഥേഹീതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ധമ്മസേനാപതിസ്സ സദ്ധിവിഹാരികം ഏകം സുവണ്ണകാരപുബ്ബകം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. ആസയാനുസയഞാണഞ്ഹി ബുദ്ധാനംയേവ ഹോതി, ന അഞ്ഞേസം. തസ്മാ ധമ്മസേനാപതി അത്തനോ ആസയാനുസയഞാണസ്സ നത്ഥിതായ സദ്ധിവിഹാരികസ്സ ആസയാനുസയം അജാനന്തോ അസുഭകമ്മട്ഠാനമേവ കഥേസി, തസ്സ തം ന സപ്പായമഹോസി. കസ്മാ? സോ കിര പടിപാടിയാ പഞ്ച ജാതിസതാനി സുവണ്ണകാരഗേഹേയേവ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി, അഥസ്സ ദീഘരത്തം പരിസുദ്ധസുവണ്ണദസ്സനവസേന പരിചിതത്താ അസുഭം ന സപ്പായമഹോസി. സോ തത്ഥ നിമിത്തമത്തമ്പി ഉപ്പാദേതും അസക്കോന്തോ ചത്താരോ മാസേ ഖേപേസി.

ധമ്മസേനാപതി അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികസ്സ അരഹത്തം ദാതും അസക്കോന്തോ ‘‘അദ്ധാ അയം ബുദ്ധവേനേയ്യോ ഭവിസ്സതി, തഥാഗതസ്സ സന്തികം നേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പാതോവ തം ആദായ സത്ഥു സന്തികം അഗമാസി. സത്ഥാ ‘‘കിം നു ഖോ, സാരിപുത്ത, ഏകം ഭിക്ഖും ആദായ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ഇമസ്സ കമ്മട്ഠാനം അദാസിം, അയം പന ചതൂഹി മാസേഹി നിമിത്തമത്തമ്പി ന ഉപ്പാദേസി, സ്വാഹം ‘ബുദ്ധവേനേയ്യോ ഏസോ ഭവിസ്സതീ’തി ചിന്തേത്വാ തുമ്ഹാകം സന്തികം ആദായ ആഗതോ’’തി. ‘‘സാരിപുത്ത, കതരം പന തേ കമ്മട്ഠാനം സദ്ധിവിഹാരികസ്സ ദിന്ന’’ന്തി? ‘‘അസുഭകമ്മട്ഠാനം ഭഗവാ’’തി. ‘‘സാരിപുത്ത, നത്ഥി തവ സന്താനേ ആസയാനുസയഞാണം, ഗച്ഛ, ത്വം സായന്ഹസമയേ ആഗന്ത്വാ തവ സദ്ധിവിഹാരികം ആദായ ഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി. ഏവം സത്ഥാ ഥേരം ഉയ്യോജേത്വാ തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ മനാപം ചീവരഞ്ച നിവാസനഞ്ച ദാപേത്വാ തം ആദായ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ പണീതം ഖാദനീയഭോജനീയം ദാപേത്വാ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ പുന വിഹാരം ആഗന്ത്വാ ഗന്ധകുടിയം ദിവസഭാഗം ഖേപേത്വാ ¶ സായന്ഹസമയേ തം ഭിക്ഖും ഗഹേത്വാ വിഹാരചാരികം ചരമാനോ അമ്ബവനേ ഏകം പോക്ഖരണിം മാപേത്വാ തത്ഥ മഹന്തം പദുമിനിഗച്ഛം, തത്രാപി ച മഹന്തം ഏകം പദുമപുപ്ഫം മാപേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖു ഇമം പുപ്ഫം ഓലോകേന്തോ നിസീദാ’’തി നിസീദാപേത്വാ ഗന്ധകുടിം പാവിസി.

സോ ¶ ഭിക്ഖു തം പുപ്ഫം പുനപ്പുനം ഓലോകേതി. ഭഗവാ തം പുപ്ഫം ജരം പാപേസി, തം തസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ ജരം പത്വാ വിവണ്ണം അഹോസി. അഥസ്സ പരിയന്തതോ പട്ഠായ ¶ പത്താനി പതന്താനി മുഹുത്തേന സബ്ബാനി പതിംസു. തതോ കിഞ്ജക്ഖം പതി, കണ്ണികാവ അവസിസ്സി. സോ ഭിക്ഖു തം പസ്സന്തോ ചിന്തേസി ‘‘ഇദം പദുമപുപ്ഫം ഇദാനേവ അഭിരൂപം അഹോസി ദസ്സനീയം, അഥസ്സ വണ്ണോ പരിണതോ, പത്താനി ച കിഞ്ചക്ഖഞ്ച പതിതം, കണ്ണികാമത്തമേവ അവസിട്ഠം, ഏവരൂപസ്സ നാമ പദുമസ്സ ജരാ പത്താ, മയ്ഹം സരീരസ്സ കിം ന പാപുണിസ്സതി, സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ’’തി വിപസ്സനം പട്ഠപേസി. സത്ഥാ ‘‘തസ്സ ചിത്തം വിപസ്സനം ആരുള്ഹ’’ന്തി ഞത്വാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ഓഭാസം ഫരിത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഉച്ഛിന്ദ സിനേഹമത്തനോ, കുമുദം സാരദികംവ പാണിനാ;

സന്തിമഗ്ഗമേവ ബ്രൂഹയ, നിബ്ബാനം സുഗതേന ദേസിത’’ന്തി. (ധ. പ. ൨൮൫);

സോ ഭിക്ഖു ഗാഥാപരിയോസാനേ അരഹത്തം പത്വാ ‘‘മുത്തോ വതമ്ഹി സബ്ബഭവേഹീ’’തി ചിന്തേത്വാ –

‘‘സോ വുത്ഥവാസോ പരിപുണ്ണമാനസോ, ഖീണാസവോ അന്തിമദേഹധാരീ;

വിസുദ്ധസീലോ സുസമാഹിതിന്ദ്രിയോ, ചന്ദോ യഥാ രാഹുമുഖാ പമുത്തോ.

‘‘സമോതതം മോഹമഹന്ധകാരം, വിനോദയിം സബ്ബമലം അസേസം;

ആലോകപജ്ജോതകരോ പഭങ്കരോ, സഹസ്സരംസീ വിയ ഭാണുമാ നഭേ’’തി. –

ആദീഹി ഗാഥാഹി ഉദാനം ഉദാനേസി. ഉദാനേത്വാ ച പന ഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദി. ഥേരോപി ആഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികം ഗഹേത്വാ അഗമാസി. അയം പവത്തി ഭിക്ഖൂനം അന്തരേ പാകടാ ജാതാ. ഭിക്ഖൂ ¶ ധമ്മസഭായം ദസബലസ്സ ഗുണേ വണ്ണയമാനാ നിസീദിംസു – ‘‘ആവുസോ, സാരിപുത്തത്ഥേരോ ആസയാനുസയഞാണസ്സ അഭാവേന അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികസ്സ ആസയം ന ജാനാതി, സത്ഥാ പന ഞത്വാ ഏകദിവസേനേവ തസ്സ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം അദാസി, അഹോ ബുദ്ധാ നാമ മഹാനുഭാവാ’’തി.

സത്ഥാ ¶ ആഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദിത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ന ഭഗവാ അഞ്ഞായ കഥായ, തുമ്ഹാകഞ്ഞേവ പന ധമ്മസേനാപതിനോ സദ്ധിവിഹാരികസ്സ ആസയാനുസയഞാണകഥായാ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഏതം അച്ഛരിയം, സ്വാഹം ¶ ഏതരഹി ബുദ്ധോ ഹുത്വാ തസ്സ ആസയം ജാനാമി, പുബ്ബേപാഹം തസ്സ ആസയം ജാനാമിയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തോ രജ്ജം കാരേസി. തദാ ബോധിസത്തോ തം രാജാനം അത്ഥേ ച ധമ്മേ ച അനുസാസതി. തദാ രഞ്ഞോ മങ്ഗലഅസ്സന്ഹാനതിത്ഥേ അഞ്ഞതരം വളവം ഖളുങ്കസ്സം ന്ഹാപേസും. മങ്ഗലസ്സോ വളവേന ന്ഹാനതിത്ഥം ഓതാരിയമാനോ ജിഗുച്ഛിത്വാ ഓതരിതും ന ഇച്ഛി. അസ്സഗോപകോ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി ‘‘ദേവ, മങ്ഗലസ്സോ തിത്ഥം ഓതരിതും ന ഇച്ഛതീ’’തി. രാജാ ബോധിസത്തം പേസേസി – ‘‘ഗച്ഛ, പണ്ഡിത, ജാനാഹി കേന കാരണേന അസ്സോ തിത്ഥം ഓതാരിയമാനോ ന ഓതരതീ’’തി. ബോധിസത്തോ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി നദീതീരം ഗന്ത്വാ അസ്സം ഓലോകേത്വാ നിരോഗഭാവമസ്സ ഞത്വാ ‘‘കേന നു ഖോ കാരണേന അയം ഇമം തിത്ഥം ന ഓതരതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘പഠമതരം ഏത്ഥ അഞ്ഞോ ന്ഹാപിതോ ഭവിസ്സതി, തേനേസ ജിഗുച്ഛമാനോ തിത്ഥം ന ഓതരതി മഞ്ഞേ’’തി ചിന്തേത്വാ അസ്സഗോപകേ പുച്ഛി ‘‘അമ്ഭോ, ഇമസ്മിം തിത്ഥേ കം പഠമം ന്ഹാപയിത്ഥാ’’തി? ‘‘അഞ്ഞതരം വളവസ്സം, സാമീ’’തി.

ബോധിസത്തോ ‘‘ഏസ അത്തനോ സിന്ധവതായ ജിഗുച്ഛന്തോ ഏത്ഥ ന്ഹായിതും ന ഇച്ഛതി, ഇമം അഞ്ഞതിത്ഥേ ന്ഹാപേതും വട്ടതീ’’തി തസ്സ ആസയം ഞത്വാ ‘‘ഭോ അസ്സഗോപക, സപ്പിമധുഫാണിതാദിഭിസങ്ഖതപായാസമ്പി താവ പുനപ്പുനം ഭുഞ്ജന്തസ്സ തിത്തി ഹോതി. അയം അസ്സോ ബഹൂ വാരേ ഇധ തിത്ഥേ ന്ഹാതോ, അഞ്ഞമ്പി താവ നം തിത്ഥം ¶ ഓതാരേത്വാ ന്ഹാപേഥ ച പായേഥ ചാ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൫.

‘‘അഞ്ഞമഞ്ഞേഹി തിത്ഥേഹി, അസ്സം പായേഹി സാരഥി;

അച്ചാസനസ്സ പുരിസോ, പായാസസ്സപി തപ്പതീ’’തി.

തത്ഥ അഞ്ഞമഞ്ഞേഹീതി അഞ്ഞേഹി അഞ്ഞേഹി. പായേഹീതി ദേസനാസീസമേതം, ന്ഹാപേഹി ച പായേഹി ചാതി അത്ഥോ. അച്ചാസനസ്സാതി കരണത്ഥേ സാമിവചനം ¶ , അതിഅസനേന അതിഭുത്തേനാതി അത്ഥോ. പായാസസ്സപി തപ്പതീതി സപ്പിആദീഹി അഭിസങ്ഖതേന മധുരപായാസേന തപ്പതി തിത്തോ ഹോതി, ധാതോ സുഹിതോ ന പുന ഭുഞ്ജിതുകാമതം ആപജ്ജതി. തസ്മാ അയമ്പി അസ്സോ ഇമസ്മിം തിത്ഥേ നിബദ്ധം ന്ഹാനേന പരിയത്തിം ആപന്നോ ഭവിസ്സതി, അഞ്ഞത്ഥ നം ന്ഹാപേഥാതി.

തേ തസ്സ വചനം സുത്വാ അസ്സം അഞ്ഞതിത്ഥം ഓതാരേത്വാ പായിംസു ചേവ ന്ഹാപയിംസു ച. ബോധിസത്തോ ¶ അസ്സസ്സ പാനീയം പിവിത്വാ ന്ഹാനകാലേ രഞ്ഞോ സന്തികം അഗമാസി. രാജാ ‘‘കിം, താത, അസ്സോ ന്ഹാതോ ച പീതോ ചാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി. ‘‘പഠമം കിം കാരണാ ന ഇച്ഛതീ’’തി? ‘‘ഇമിനാ നാമ കാരണേനാ’’തി സബ്ബം ആചിക്ഖി. രാജാ ‘‘ഏവരൂപസ്സ തിരച്ഛാനസ്സാപി നാമ ആസയം ജാനാതി, അഹോ പണ്ഡിതോ’’തി ബോധിസത്തസ്സ മഹന്തം യസം ദത്വാ ജീവിതപരിയോസാനേ യഥാകമ്മം ഗതോ. ബോധിസത്തോപി യഥാകമ്മമേവ ഗതോ.

സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അഹം ഏതസ്സ ഇദാനേവ ആസയം ജാനാമി, പുബ്ബേപി ജാനാമിയേവാ’’തി ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ മങ്ഗലഅസ്സോ അയം ഭിക്ഖു അഹോസി, രാജാ ആനന്ദോ, പണ്ഡിതാമച്ചോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

തിത്ഥജാതകവണ്ണനാ പഞ്ചമാ.

[൨൬] ൬. മഹിളാമുഖജാതകവണ്ണനാ

പുരാണചോരാന വചോ നിസമ്മാതി ഇദം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ദേവദത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി. ദേവദത്തോ അജാതസത്തുകുമാരം പസാദേത്വാ ലാഭസക്കാരം നിപ്ഫാദേസി. അജാതസത്തുകുമാരോ ദേവദത്തസ്സ ഗയാസീസേ വിഹാരം കാരേത്വാ നാനഗ്ഗരസേഹി തിവസ്സികഗന്ധസാലിഭോജനസ്സ ¶ ദിവസേ ദിവസേ പഞ്ച ഥാലിപാകസതാനി അഭിഹരി. ലാഭസക്കാരം നിസ്സായ ദേവദത്തസ്സ പരിവാരോ മഹന്തോ ജാതോ, ദേവദത്തോ പരിവാരേന സദ്ധിം വിഹാരേയേവ ഹോതി. തേന സമയേന രാജഗഹവാസികാ ദ്വേ സഹായാ. തേസു ഏകോ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിതോ, ഏകോ ദേവദത്തസ്സ. തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേപി പസ്സന്തി, വിഹാരം ഗന്ത്വാപി പസ്സന്തിയേവ.

അഥേകദിവസം ¶ ദേവദത്തസ്സ നിസ്സിതകോ ഇതരം ആഹ – ‘‘ആവുസോ, കിം ത്വം ദേവസികം സേദേഹി മുച്ചമാനേഹി പിണ്ഡായ ചരസി, ദേവദത്തോ ഗയാസീസവിഹാരേ നിസീദിത്വാവ നാനഗ്ഗരസേഹി സുഭോജനം ഭുഞ്ജതി, ഏവരൂപോ ഉപായോ നത്ഥി, കിം ത്വം ദുക്ഖം അനുഭോസി, കിം തേ പാതോവ ഗയാസീസം ആഗന്ത്വാ സഉത്തരിഭങ്ഗം യാഗും പിവിത്വാ അട്ഠാരസവിധം ഖജ്ജകം ഖാദിത്വാ നാനഗ്ഗരസേഹി സുഭോജനം ഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതീ’’തി? സോ പുനപ്പുനം വുച്ചമാനോ ഗന്തുകാമോ ഹുത്വാ തതോ പട്ഠായ ഗയാസീസം ഗന്ത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ കാലസ്സേവ വേളുവനം ആഗച്ഛതി. സോ സബ്ബകാലം പടിച്ഛാദേതും നാസക്ഖി, ‘‘ഗയാസീസം ഗന്ത്വാ ദേവദത്തസ്സ പട്ഠപിതം ഭത്തം ഭുഞ്ജതീ’’തി ന ചിരസ്സേവ പാകടോ ജാതോ ¶ . അഥ നം സഹായാ പുച്ഛിംസു ‘‘സച്ചം കിര, ത്വം ആവുസോ, ദേവദത്തസ്സ പട്ഠപിതം ഭത്തം ഭുഞ്ജസീ’’തി. ‘‘കോ ഏവമാഹാ’’തി? ‘‘അസുകോ ച അസുകോ ചാ’’തി. ‘‘സച്ചം അഹം ആവുസോ ഗയാസീസം ഗന്ത്വാ ഭുഞ്ജാമി, ന പന മേ ദേവദത്തോ ഭത്തം ദേതി, അഞ്ഞേ മനുസ്സാ ദേന്തീ’’തി. ‘‘ആവുസോ, ദേവദത്തോ ബുദ്ധാനം പടികണ്ടകോ ദുസ്സീലോ അജാതസത്തും പസാദേത്വാ അധമ്മേന അത്തനോ ലാഭസക്കാരം ഉപ്പാദേസി, ത്വം ഏവരൂപേ നിയ്യാനികേ ബുദ്ധസാസനേ പബ്ബജിത്വാ ദേവദത്തസ്സ അധമ്മേന ഉപ്പന്നം ഭോജനം ഭുഞ്ജസി, ഏഹി തം സത്ഥു സന്തികം നേസ്സാമാ’’തി തം ഭിക്ഖും ആദായ ധമ്മസഭം ആഗമിംസു.

സത്ഥാ ദിസ്വാവ ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, ഏതം ഭിക്ഖും അനിച്ഛന്തഞ്ഞേവ ആദായ ആഗതത്ഥാ’’തി? ‘‘ആമ ഭന്തേ, അയം ഭിക്ഖു തുമ്ഹാകം സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ദേവദത്തസ്സ അധമ്മേന ഉപ്പന്നം ഭോജനം ഭുഞ്ജതീ’’തി. ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഭിക്ഖു ദേവദത്തസ്സ അധമ്മേന ഉപ്പന്നം ഭോജനം ഭുഞ്ജസീ’’തി? ‘‘ന ഭന്തേ, ദേവദത്തോ മയ്ഹം ദേതി, അഞ്ഞേ മനുസ്സാ ദേന്തി, തമഹം ഭുഞ്ജാമീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘മാ ഭിക്ഖു ഏത്ഥ പരിഹാരം കരി, ദേവദത്തോ അനാചാരോ ദുസ്സീലോ, കഥഞ്ഹി നാമ ത്വം ഇധ പബ്ബജിത്വാ മമ സാസനം ഭജന്തോയേവ ദേവദത്തസ്സ ഭത്തം ഭുഞ്ജസി, നിച്ചകാലമ്പി ഭജനസീലകോവ ത്വം ദിട്ഠദിട്ഠേയേവ ഭജസീ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ തസ്സ അമച്ചോ അഹോസി. തദാ രഞ്ഞോ മഹിളാമുഖോ നാമ ¶ മങ്ഗലഹത്ഥീ അഹോസി സീലവാ ആചാരസമ്പന്നോ, ന കഞ്ചി വിഹേഠേതി. അഥേകദിവസം തസ്സ സാലായ സമീപേ രത്തിഭാഗസമനന്തരേ ചോരാ ആഗന്ത്വാ തസ്സ അവിദൂരേ ¶ നിസിന്നാ ചോരമന്തം മന്തയിംസു ‘‘ഏവം ഉമ്മങ്ഗോ ഭിന്ദിതബ്ബോ, ഏവം സന്ധിച്ഛേദകമ്മം കത്തബ്ബം, ഉമ്മങ്ഗഞ്ച സന്ധിച്ഛേദഞ്ച മഗ്ഗസദിസം തിത്ഥസദിസം നിജ്ജടം നിഗ്ഗുമ്ബം കത്വാ ഭണ്ഡം ഹരിതും വട്ടതി, ഹരന്തേന മാരേത്വാവ ഹരിതബ്ബം, ഏവം ഉട്ഠാതും സമത്ഥോ നാമ ന ഭവിസ്സതി, ചോരേന ച നാമ സീലാചാരയുത്തേന ന ഭവിതബ്ബം, കക്ഖളേന ഫരുസേന സാഹസികേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി. ഏവം മന്തേത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേത്വാ അഗമംസു. ഏതേനേവ ഉപായേന പുനദിവസേപി പുനദിവസേപീതി ബഹൂ ദിവസേ തത്ഥ ആഗന്ത്വാ മന്തയിംസു. സോ തേസം വചനം സുത്വാ ‘‘തേ മം സിക്ഖാപേന്തീ’’തി സഞ്ഞായ ‘‘ഇദാനി മയാ കക്ഖളേന ഫരുസേന സാഹസികേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി തഥാരൂപോവ അഹോസി. പാതോവ ആഗതം ഹത്ഥിഗോപകം സോണ്ഡായ ഗഹേത്വാ ഭൂമിയം പോഥേത്വാ മാരേസി. അപരമ്പി തഥാ അപരമ്പി തഥാതി ആഗതാഗതം മാരേതിയേവ.

‘‘മഹിളാമുഖോ ¶ ഉമ്മത്തകോ ജാതോ ദിട്ഠദിട്ഠേ മാരേതീ’’തി രഞ്ഞോ ആരോചയിംസു. രാജാ ബോധിസത്തം പഹിണി ‘‘ഗച്ഛ പണ്ഡിത, ജാനാഹി കേന കാരണേന സോ ദുട്ഠോ ജാതോ’’തി. ബോധിസത്തോ ഗന്ത്വാ തസ്സ സരീരേ അരോഗഭാവം ഞത്വാ ‘‘കേന നു ഖോ കാരണേന ഏസ ദുട്ഠോ ജാതോ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘അദ്ധാ അവിദൂരേ കേസഞ്ചി വചനം സുത്വാ ‘മം ഏതേ സിക്ഖാപേന്തീ’തി സഞ്ഞായ ദുട്ഠോ ജാതോ’’തി സന്നിട്ഠാനം കത്വാ ഹത്ഥിഗോപകേ പുച്ഛി ‘‘അത്ഥി നു ഖോ ഹത്ഥിസാലായ സമീപേ രത്തിഭാഗേ കേഹിചി കിഞ്ചി കഥിതപുബ്ബ’’ന്തി? ‘‘ആമ, സാമി, ചോരാ ആഗന്ത്വാ കഥയിംസൂ’’തി. ബോധിസത്തോ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി ‘‘ദേവ, അഞ്ഞോ ഹത്ഥിസ്സ സരീരേ വികാരോ നത്ഥി, ചോരാനം കഥം സുത്വാ ദുട്ഠോ ജാതോ’’തി. ‘‘ഇദാനി കിം കാതും വട്ടതീ’’തി? ‘‘സീലവന്തേ സമണബ്രാഹ്മണേ ഹത്ഥിസാലായം നിസീദാപേത്വാ സീലാചാരകഥം കഥാപേതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘ഏവം കാരേഹി, താതാ’’തി.

ബോധിസത്തോ ഗന്ത്വാ സീലവന്തേ സമണബ്രാഹ്മണേ ഹത്ഥിസാലായം നിസീദാപേത്വാ ‘‘സീലകഥം ¶ കഥേഥ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. തേ ഹത്ഥിസ്സ അവിദൂരേ നിസിന്നാ ‘‘ന കോചി പരാമസിതബ്ബോ ന മാരേതബ്ബോ, സീലാചാരസമ്പന്നേന ഖന്തിമേത്താനുദ്ദയയുത്തേന ഭവിതും വട്ടതീ’’തി സീലകഥം കഥയിംസു. സോ തം സുത്വാ ‘‘മം ഇമേ സിക്ഖാപേന്തി, ഇതോ ദാനി പട്ഠായ സീലവന്തേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി സീലവാ അഹോസി. രാജാ ബോധിസത്തം പുച്ഛി ‘‘കിം, താത, സീലവാ ജാതോ’’തി ¶ ? ബോധിസത്തോ ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി. ‘‘ഏവരൂപോ ദുട്ഠഹത്ഥീ പണ്ഡിതേ നിസ്സായ പോരാണകധമ്മേയേവ പതിട്ഠിതോ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൬.

‘‘പുരാണചോരാന വചോ നിസമ്മ, മഹിളാമുഖോ പോഥയമന്വചാരീ;

സുസഞ്ഞതാനഞ്ഹി വചോ നിസമ്മ, ഗജുത്തമോ സബ്ബഗുണേസു അട്ഠാ’’തി.

തത്ഥ പുരാണചോരാനന്തി പോരാണചോരാനം. നിസമ്മാതി സുത്വാ, പഠമം ചോരാനം വചനം സുത്വാതി അത്ഥോ. മഹിളാമുഖോതി ഹത്ഥിനിമുഖേന സദിസമുഖോ. യഥാ മഹിളാ പുരതോ ഓലോകിയമാനാ സോഭതി, ന പച്ഛതോ, തഥാ സോപി പുരതോ ഓലോകിയമാനോ സോഭതി. തസ്മാ ‘‘മഹിളാമുഖോ’’തിസ്സ നാമം അകംസു. പോഥയമന്വചാരീതി പോഥയന്തോ മാരേന്തോ അനുചാരീ. അയമേവ വാ പാഠോ. സുസഞ്ഞതാനന്തി സുട്ഠു സഞ്ഞതാനം സീലവന്താനം. ഗജുത്തമോതി ഉത്തമഗജോ മങ്ഗലഹത്ഥീ. സബ്ബഗുണേസു അട്ഠാതി സബ്ബേസു പോരാണഗുണേസു പതിട്ഠിതോ. രാജാ ‘‘തിരച്ഛാനഗതസ്സാപി ആസയം ജാനാതീ’’തി ബോധിസത്തസ്സ മഹന്തം യസം അദാസി. സോ യാവതായുകം ഠത്വാ സദ്ധിം ബോധിസത്തേന യഥാകമ്മം ഗതോ.

സത്ഥാ ¶ ‘‘പുബ്ബേപി ത്വം ഭിക്ഖു ദിട്ഠദിട്ഠേയേവ ഭജി, ചോരാനം വചനം സുത്വാ ചോരേ ഭജി, ധമ്മികാനം വചനം സുത്വാ ധമ്മികേ ഭജീ’’തി ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ മഹിളാമുഖോ വിപക്ഖസേവകഭിക്ഖു അഹോസി, രാജാ ആനന്ദോ, അമച്ചോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

മഹിളാമുഖജാതകവണ്ണനാ ഛട്ഠാ.

[൨൭] ൭. അഭിണ്ഹജാതകവണ്ണനാ

നാലം ¶ കബളം പദാതവേതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം ഉപാസകഞ്ച മഹല്ലകത്ഥേരഞ്ച ആരബ്ഭ കഥേസി ¶ . സാവത്ഥിയം കിര ദ്വേ സഹായകാ. തേസു ഏകോ പബ്ബജിത്വാ ദേവസികം ഇതരസ്സ ഘരം ഗച്ഛതി. സോ തസ്സ ഭിക്ഖം ദത്വാ സയമ്പി ഭുഞ്ജിത്വാ തേനേവ സദ്ധിം വിഹാരം ഗന്ത്വാ യാവ സൂരിയത്ഥങ്ഗമനാ ആലാപസല്ലാപേന നിസീദിത്വാ നഗരം പവിസതി, ഇതരോപി നം യാവ നഗരദ്വാരാ അനുഗന്ത്വാ നിവത്തതി. സോ തേസം വിസ്സാസോ ഭിക്ഖൂനം അന്തരേ പാകടോ ജാതോ. അഥേകദിവസം ഭിക്ഖൂ തേസം വിസ്സാസകഥം കഥേന്താ ധമ്മസഭായം നിസീദിംസു. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛി, തേ ‘‘ഇമായ നാമ, ഭന്തേ’’തി കഥയിംസു. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ ഇമേ വിസ്സാസികാ, പുബ്ബേപി വിസ്സാസികായേവ അഹേസു’’ന്തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ തസ്സ അമച്ചോ അഹോസി. തദാ ഏകോ കുക്കുരോ മങ്ഗലഹത്ഥിസാലം ഗന്ത്വാ മങ്ഗലഹത്ഥിസ്സ ഭുഞ്ജനട്ഠാനേ പതിതാനി ഭത്തസിത്ഥാനി ഖാദതി. സോ തേനേവ ഭോജനേന സംവദ്ധമാനോ മങ്ഗലഹത്ഥിസ്സ വിസ്സാസികോ ജാതോ ഹത്ഥിസ്സേവ സന്തികേ ഭുഞ്ജതി, ഉഭോപി വിനാ വത്തിതും ന സക്കോന്തി. സോ ഹത്ഥീ നം സോണ്ഡായ ഗഹേത്വാ അപരാപരം കരോന്തോ കീളതി, ഉക്ഖിപിത്വാ കുമ്ഭേ പതിട്ഠാപേതി. അഥേകദിവസം ഏകോ ഗാമികമനുസ്സോ ഹത്ഥിഗോപകസ്സ മൂലം ദത്വാ തം കുക്കുരം ആദായ അത്തനോ ഗാമം അഗമാസി. തതോ പട്ഠായ സോ ഹത്ഥീ കുക്കുരം അപസ്സന്തോ നേവ ഖാദതി ന പിവതി ന ന്ഹായതി. തമത്ഥം രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ ബോധിസത്തം പഹിണി ‘‘ഗച്ഛ പണ്ഡിത, ജാനാഹി കിംകാരണാ ഹത്ഥീ ഏവം കരോതീ’’തി.

ബോധിസത്തോ ¶ ഹത്ഥിസാലം ഗന്ത്വാ ഹത്ഥിസ്സ ദുമ്മനഭാവം ഞത്വാ ‘‘ഇമസ്സ സരീരേ രോഗോ ന പഞ്ഞായതി, കേനചി പനസ്സ സദ്ധിം മിത്തസന്ഥവേന ഭവിതബ്ബം, തം അപസ്സന്തോ ഏസ മഞ്ഞേ സോകാഭിഭൂതോ’’തി ഹത്ഥിഗോപകേ പുച്ഛി ‘‘അത്ഥി നു ഖോ ഇമസ്സ കേനചി സദ്ധിം വിസ്സാസോ’’തി? ‘‘ആമ, അത്ഥി സാമി ഏകേന സുനഖേന സദ്ധിം ബലവാ മേത്തീ’’തി. ‘‘കഹം സോ ഏതരഹീ’’തി? ‘‘ഏകേന മനുസ്സേന നീതോ’’തി. ‘‘ജാനാഥ പനസ്സ നിവാസനട്ഠാന’’ന്തി? ‘‘ന ജാനാമ, സാമീ’’തി. ബോധിസത്തോ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘നത്ഥി, ദേവ, ഹത്ഥിസ്സ കോചി ആബാധോ ¶ , ഏകേന പനസ്സ സുനഖേന സദ്ധിം ബലവവിസ്സാസോ ¶ , തം അപസ്സന്തോ ന ഭുഞ്ജതി മഞ്ഞേ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൭.

‘‘നാലം കബളം പദാതവേ, ന ച പിണ്ഡം ന കുസേ ന ഘംസിതും;

മഞ്ഞാമി അഭിണ്ഹദസ്സനാ, നാഗോ സ്നേഹമകാസി കുക്കുരേ’’തി.

തത്ഥ നാലന്തി ന സമത്ഥോ. കബളന്തി ഭോജനകാലേ പഠമമേവ ദിന്നം കടുകകബളം. പദാതവേതി പആദാതവേ, സന്ധിവസേന ആകാരലോപോ വേദിതബ്ബോ, ഗഹേതുന്തി അത്ഥോ. ന ച പിണ്ഡന്തി വഡ്ഢേത്വാ ദീയമാനം ഭത്തപിണ്ഡമ്പി നാലം ഗഹേതും. ന കുസേതി ഖാദനത്ഥായ ദിന്നാനി തിണാനിപി നാലം ഗഹേതും. ന ഘംസിതുന്തി ന്ഹാപിയമാനോ സരീരമ്പി ഘംസിതും നാലം. ഏവം യം യം സോ ഹത്ഥീ കാതും ന സമത്ഥോ, തം തം സബ്ബം രഞ്ഞോ ആരോചേത്വാ തസ്സ അസമത്ഥഭാവേ അത്തനാ സല്ലക്ഖിതകാരണം ആരോചേന്തോ ‘‘മഞ്ഞാമീ’’തിആദിമാഹ.

രാജാ തസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘ഇദാനി കിം കാതബ്ബം പണ്ഡിതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘‘അമ്ഹാകം കിര മങ്ഗലഹത്ഥിസ്സ സഹായം സുനഖം ഏകോ മനുസ്സോ ഗഹേത്വാ ഗതോ, യസ്സ ഘരേ തം സുനഖം പസ്സന്തി, തസ്സ അയം നാമ ദണ്ഡോ’തി ഭേരിം ചരാപേഥ ദേവാ’’തി. രാജാ തഥാ കാരേസി. തം പവത്തിം സുത്വാ സോ പുരിസോ സുനഖം വിസ്സജ്ജേസി, സുനഖോ വേഗേനാഗന്ത്വാ ഹത്ഥിസ്സ സന്തികമേവ അഗമാസി. ഹത്ഥീ തം സോണ്ഡായ ഗഹേത്വാ കുമ്ഭേ ഠപേത്വാ രോദിത്വാ പരിദേവിത്വാ കുമ്ഭാ ഓതാരേത്വാ തേന ഭുത്തേ പച്ഛാ അത്തനാപി ഭുഞ്ജി. ‘‘തിരച്ഛാനഗതസ്സ ആസയം ജാനാതീ’’തി രാജാ ബോധിസത്തസ്സ മഹന്തം യസം അദാസി.

സത്ഥാ ¶ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇമേ ഇദാനേവ വിസ്സാസികാ, പുബ്ബേപി വിസ്സാസികായേവാ’’തി ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ചതുസച്ചകഥായ വിനിവട്ടേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി. ഇദം ചതുസച്ചകഥായ വിനിവട്ടനം നാമ സബ്ബജാതകേസുപി അത്ഥിയേവ. മയം പന യത്ഥസ്സ ആനിസംസോ പഞ്ഞായതി ¶ , തത്ഥേവ ദസ്സയിസ്സാമ.

തദാ സുനഖോ ഉപാസകോ അഹോസി, ഹത്ഥീ മഹല്ലകത്ഥേരോ, രാജാ ആനന്ദോ, അമച്ചപണ്ഡിതോ പന അഹമേവ അഹോസിന്തി.

അഭിണ്ഹജാതകവണ്ണനാ സത്തമാ.

[൨൮] ൮. നന്ദിവിസാലജാതകവണ്ണനാ

മനുഞ്ഞമേവ ¶ ഭാസേയ്യാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഛബ്ബഗ്ഗിയാനം ഭിക്ഖൂനം ഓമസവാദം ആരബ്ഭ കഥേസി. തസ്മിഞ്ഹി സമയേ ഛബ്ബഗ്ഗിയാ കലഹം കരോന്താ പേസലേ ഭിക്ഖൂ ഖുംസേന്തി വമ്ഭേന്തി ഓവിജ്ഝന്തി, ദസഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി അക്കോസന്തി. ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ആരോചേസും. ഭഗവാ ഛബ്ബഗ്ഗിയേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര ഭിക്ഖവോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ച’’ന്തി വുത്തേ വിഗരഹിത്വാ ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഫരുസവാചാ നാമ തിരച്ഛാനഗതാനമ്പി അമനാപാ, പുബ്ബേപി ഏകോ തിരച്ഛാനഗതോ അത്താനം ഫരുസേന സമുദാചരന്തം സഹസ്സം പരാജേസീ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ഗന്ധാരരട്ഠേ തക്കസിലായം ഗന്ധാരരാജാ രജ്ജം കാരേസി. തദാ ബോധിസത്തോ ഗോയോനിയം നിബ്ബത്തി. അഥ നം തരുണവച്ഛകകാലേയേവ ഏകോ ബ്രാഹ്മണോ ഗോദക്ഖിണാദായകാനം സന്തികാ ലഭിത്വാ ‘‘നന്ദിവിസാലോ’’തി നാമം കത്വാ പുത്തട്ഠാനേ ഠപേത്വാ സമ്പിയായമാനോ യാഗുഭത്താദീനി ദത്വാ പോസേസി. ബോധിസത്തോ വയപ്പത്തോ ചിന്തേസി ‘‘അഹം ഇമിനാ ബ്രാഹ്മണേന കിച്ഛേന പടിജഗ്ഗിതോ, മയാ ച സദ്ധിം സകലജമ്ബുദീപേ അഞ്ഞോ സമധുരോ ഗോണോ നാമ നത്ഥി, യംനൂനാഹം അത്തനോ ബലം ദസ്സേത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ പോസാവനിയം ദദേയ്യ’’ന്തി സോ ഏകദിവസം ബ്രാഹ്മണം ആഹ ‘‘ഗച്ഛ, ബ്രാഹ്മണ, ഏകം ഗോവിത്തകസേട്ഠിം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘മയ്ഹം ബലിബദ്ദോ അതിബദ്ധം സകടസതം പവട്ടേതീ’തി വത്വാ സഹസ്സേന അബ്ഭുതം കരോഹീ’’തി. സോ ബ്രാഹ്മണോ സേട്ഠിസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ കഥം സമുട്ഠാപേസി ‘‘ഇമസ്മിം നഗരേ കസ്സ ഗോണോ ഥാമസമ്പന്നോ’’തി. അഥ നം സേട്ഠി ‘‘അസുകസ്സ ച അസുകസ്സ ചാ’’തി വത്വാ ‘‘സകലനഗരേ പന അമ്ഹാകം ഗോണേഹി സദിസോ നാമ നത്ഥീ’’തി ആഹ. ബ്രാഹ്മണോ ¶ ‘‘മയ്ഹം ഏകോ ¶ ഗോണോ അതിബദ്ധം സകടസതം പവട്ടേതും സമത്ഥോ അത്ഥീ’’തി ആഹ. സേട്ഠി ഗഹപതി ‘‘കുതോ ഏവരൂപോ ഗോണോ’’തി ആഹ. ബ്രാഹ്മണോ ‘‘മയ്ഹം ഗേഹേ അത്ഥീ’’തി. ‘‘തേന ഹി അബ്ഭുതം കരോഹീ’’തി. ‘‘സാധു കരോമീ’’തി സഹസ്സേന അബ്ഭുതം ¶ അകാസി.

സോ സകടസതം വാലുകാസക്ഖരപാസാണാനംയേവ പൂരേത്വാ പടിപാടിയാ ഠപേത്വാ സബ്ബാനി അക്ഖബന്ധനയോത്തേന ഏകതോ ബന്ധിത്വാ നന്ദിവിസാലം ന്ഹാപേത്വാ ഗന്ധപഞ്ചങ്ഗുലികം കത്വാ കണ്ഠേ മാലം പിളന്ധിത്വാ പുരിമസകടധുരേ ഏകകമേവ യോജേത്വാ സയം ധുരേ നിസീദിത്വാ പതോദം ഉക്ഖിപിത്വാ ‘‘ഗച്ഛ കൂട, വഹസ്സു കൂടാ’’തി ആഹ. ബോധിസത്തോ ‘‘അയം മം അകൂടം കൂടവാദേന സമുദാചരതീ’’തി ചത്താരോ പാദേ ഥമ്ഭേ വിയ നിച്ചലേ കത്വാ അട്ഠാസി. സേട്ഠി തങ്ഖണഞ്ഞേവ ബ്രാഹ്മണം സഹസ്സം ആഹരാപേസി. ബ്രാഹ്മണോ സഹസ്സപരാജിതോ ഗോണം മുഞ്ചിത്വാ ഘരം ഗന്ത്വാ സോകാഭിഭൂതോ നിപജ്ജി. നന്ദിവിസാലോ ചരിത്വാ ആഗതോ ബ്രാഹ്മണം സോകാഭിഭൂതം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘കിം, ബ്രാഹ്മണ, നിദ്ദായസീ’’തി ആഹ. ‘‘കുതോ മേ, നിദ്ദാ, സഹസ്സപരാജിതസ്സാതി, ബ്രാഹ്മണ, മയാ ഏത്തകം കാലം തവ ഗേഹേ വസന്തേന അത്ഥി കിഞ്ചി ഭാജനം വാ ഭിന്ദിതപുബ്ബം, കോചി വാ മദ്ദിതപുബ്ബോ, അട്ഠാനേ വാ പന ഉച്ചാരപസ്സാവോ കതപുബ്ബോ’’തി? ‘‘നത്ഥി താതാ’’തി. അഥ ത്വം മം കസ്മാ കൂടവാദേന സമുദാചരസി, തവേവേസോ ദോസോ, മയ്ഹം ദോസോ നത്ഥി, ഗച്ഛ, തേന സദ്ധിം ദ്വീഹി സഹസ്സേഹി അബ്ഭുതം കരോഹി, കേവലം മം അകൂടം കൂടവാദേന മാ സമുദാചരസീതി.

ബ്രാഹ്മണോ തസ്സ വചനം സുത്വാ ഗന്ത്വാ ദ്വീഹി സഹസ്സേഹി അബ്ഭുതം കത്വാ പുരിമനയേനേവ സകടസതം അതിബന്ധിത്വാ നന്ദിവിസാലം മണ്ഡേത്വാ പുരിമസകടധുരേ യോജേസി. കഥം യോജേസീതി? യുഗം ധുരേ നിച്ചലം ബന്ധിത്വാ ഏകായ കോടിയാ നന്ദിവിസാലം യോജേത്വാ ഏകം കോടിം ധുരയോത്തേന പലിവേഠേത്വാ യുഗകോടിഞ്ച അക്ഖപാദഞ്ച നിസ്സായ മുണ്ഡരുക്ഖദണ്ഡകം ദത്വാ തേന യോത്തേന നിച്ചലം ബന്ധിത്വാ ഠപേസി. ഏവഞ്ഹി കതേ യുഗം ഏത്തോ വാ ഇതോ വാ ന ഗച്ഛതി, സക്കാ ഹോതി ഏകേനേവ ഗോണേന ആകഡ്ഢിതും. അഥസ്സ ബ്രാഹ്മണോ ധുരേ നിസീദിത്വാ നന്ദിവിസാലസ്സ പിട്ഠിം പരിമജ്ജിത്വാ ‘‘ഗച്ഛ ഭദ്ര, വഹസ്സു, ഭന്ദ്രാ’’തി ആഹ. ബോധിസത്തോ അതിബദ്ധം സകടസതം ഏകവേഗേനേവ ആകഡ്ഢിത്വാ പച്ഛാ ഠിതം സകടം പുരതോ ഠിതസ്സ സകടസ്സ ¶ ഠാനേ ഠപേസി ¶ . ഗോവിത്തകസേട്ഠി പരാജിതോ ബ്രാഹ്മണസ്സ ദ്വേ സഹസ്സാനി അദാസി. അഞ്ഞേപി മനുസ്സാ ബോധിസത്തസ്സ ബഹും ധനം അദംസു, സബ്ബം ബ്രാഹ്മണസ്സേവ അഹോസി. ഏവം സോ ബോധിസത്തം നിസ്സായ ബഹും ധനം ലഭി.

സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഫരുസവചനം നാമ കസ്സചി മനാപ’’ന്തി ഛബ്ബഗ്ഗിയേ ഭിക്ഖൂ ഗരഹിത്വാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേത്വാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൮.

‘‘മനുഞ്ഞമേവ ¶ ഭാസേയ്യ, നാമനുഞ്ഞം കുദാചനം;

മനുഞ്ഞം ഭാസമാനസ്സ, ഗരും ഭാരം ഉദദ്ധരി;

ധനഞ്ച നം അലാഭേസി, തേന ചത്തമനോ അഹൂ’’തി.

തത്ഥ മനുഞ്ഞമേവ ഭാസേയ്യാതി പരേന സദ്ധിം ഭാസമാനോ ചതുദോസവിരഹിതം മധുരം മനാപം സണ്ഹം മുദുകം പിയവചനമേവ ഭാസേയ്യ. ഗരും ഭാരം ഉദദ്ധരീതി നന്ദിവിസാലോ ബലിബദ്ദോ അമനാപം ഭാസമാനസ്സ ഭാരം അനുദ്ധരിത്വാ പച്ഛാ മനാപം പിയവചനം ഭാസമാനസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഗരും ഭാരം ഉദ്ധരി, ഉദ്ധരിത്വാ കഡ്ഢിത്വാ പവട്ടേസീതി അത്ഥോ, ദ-കാരോ പനേത്ഥ ബ്യഞ്ജനസന്ധിവസേന പദസന്ധികരോ.

ഇതി സത്ഥാ ‘‘മനുഞ്ഞമേവ ഭാസേയ്യാ’’തി ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ ബ്രാഹ്മണോ ആനന്ദോ അഹോസി, നന്ദിവിസാലോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

നന്ദിവിസാലജാതകവണ്ണനാ അട്ഠമാ.

[൨൯] ൯. കണ്ഹജാതകവണ്ണനാ

യതോ യതോ ഗരു ധുരന്തി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ യമകപാടിഹാരിയം ആരബ്ഭ കഥേസി. തം സദ്ധിം ദേവോരോഹണേന തേരസകനിപാതേ സരഭമിഗജാതകേ (ജാ. ൧.൧൩.൧൩൪ ആദയോ) ആവി ഭവിസ്സതി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ പന യമകപാടിഹാരിയം കത്വാ ദേവലോകേ തേമാസം വസിത്വാ മഹാപവാരണായ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ ഓരുയ്ഹ മഹന്തേന പരിവാരേന ജേതവനം പവിട്ഠേ ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം സന്നിപതിത്വാ ‘‘ആവുസോ, തഥാഗതോ നാമ അസമധുരോ, തഥാഗതേന വുള്ഹധുരം അഞ്ഞോ വഹിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി, ഛ സത്ഥാരോ ‘മയമേവ ¶ പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമ, മയമേവ പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമാ’തി വത്വാ ഏകമ്പി പാടിഹാരിയം ന അകംസു, അഹോ സത്ഥാ അസമധുരോ’’തി സത്ഥു ഗുണകഥം കഥേന്താ നിസീദിംസു. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി ¶ പുച്ഛി. ‘‘മയം, ഭന്തേ, ന അഞ്ഞായ കഥായ, ഏവരൂപായ നാമ തുമ്ഹാകമേവ ഗുണകഥായാ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഇദാനി മയാ വുള്ഹധുരം കോ വഹിസ്സതി, പുബ്ബേ തിരച്ഛാനയോനിയം നിബ്ബത്തോപി അഹം അത്തനാ സമധുരം കഞ്ചി നാലത്ഥ’’ന്തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ¶ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ ഗോയോനിയം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. അഥ നം സാമികാ തരുണവച്ഛകകാലേയേവ ഏകിസ്സാ മഹല്ലികായ ഘരേ വസിത്വാ തസ്സാ നിവാസവേതനതോ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ അദംസു. സാ തം യാഗുഭത്താദീഹി പടിജഗ്ഗമാനാ പുത്തട്ഠാനേ ഠപേത്വാ വഡ്ഢേസി. സോ ‘‘അയ്യികാകാളകോ’’ ത്വേവ നാമം പഞ്ഞായിത്ഥ. വയപ്പത്തോ ച അഞ്ജനവണ്ണോ ഹുത്വാ ഗാമഗോണേഹി സദ്ധിം ചരതി, സീലാചാരസമ്പന്നോ അഹോസി. ഗാമദാരകാ സിങ്ഗേസുപി കണ്ണേസുപി ഗലേപി ഗഹേത്വാ ഓലമ്ബന്തി, നങ്ഗുട്ഠേപി ഗഹേത്വാ കീളന്തി, പിട്ഠിയമ്പി നിസീദന്തി. സോ ഏകദിവസം ചിന്തേസി ‘‘മയ്ഹം മാതാ ദുഗ്ഗതാ, മം പുത്തട്ഠാനേ ഠപേത്വാ ദുക്ഖേന പോസേസി, യംനൂനാഹം ഭതിം കത്വാ ഇമം ദുഗ്ഗതഭാവതോ മോചേയ്യ’’ന്തി. സോ തതോ പട്ഠായ ഭതിം ഉപധാരേന്തോ ചരതി.

അഥേകദിവസം ഏകോ സത്ഥവാഹപുത്തോ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി വിസമതിത്ഥം സമ്പത്തോ, തസ്സ ഗോണാ സകടാനി ഉത്താരേതും ന സക്കോന്തി, പഞ്ചസു സകടസതേസു ഗോണാ യുഗപരമ്പരായ യോജിതാ ഏകമ്പി സകടം ഉത്താരേതും നാസക്ഖിംസു. ബോധിസത്തോപി ഗാമഗോണേഹി സദ്ധിം തത്ഥ സമീപേ ചരതി. സത്ഥവാഹപുത്തോപി ഗോസുത്തവിത്തകോ, സോ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ ഏതേസം ഗുന്നം അന്തരേ ഇമാനി സകടാനി ഉത്താരേതും സമത്ഥോ ഉസഭാജാനീയോ’’തി ഉപധാരയമാനോ ബോധിസത്തം ദിസ്വാ ‘‘അയം ആജാനീയോ സക്ഖിസ്സതി മയ്ഹം സകടാനി ഉത്താരേതും, കോ നു ഖോ അസ്സ സാമികോ’’തി ഗോപാലകേ പുച്ഛി ‘‘കോ നു ഖോ ഭോ ഇമസ്സ സാമികോ, അഹം ഇമം സകടേ യോജേത്വാ സകടേസു ഉത്താരിതേസു വേതനം ദസ്സാമീ’’തി. തേ ആഹംസു ‘‘ഗഹേത്വാ നം യോജേഥ, നത്ഥി ഇമസ്സ ഇമസ്മിം ഠാനേ സാമികോ’’തി. സോ നം നാസായ രജ്ജുകേന ബന്ധിത്വാ ¶ ആകഡ്ഢേന്തോ ചാലേതുമ്പി നാസക്ഖി. ബോധിസത്തോ കിര ‘‘ഭതിയാ കഥിതായ ¶ ഗമിസ്സാമീ’’തി ന അഗമാസി. സത്ഥവാഹപുത്തോ തസ്സാധിപ്പായം ഞത്വാ ‘‘സാമി, തയാ പഞ്ചസു സകടസതേസു ഉത്താരിതേസു ഏകേകസ്സ സകടസ്സ ദ്വേ ദ്വേ കഹാപണേ ഭതിം കത്വാ സഹസ്സം ദസ്സാമീ’’തി ആഹ. തദാ ബോധിസത്തോ സയമേവ അഗമാസി. അഥ നം പുരിസാ പുരിമസകടേസു യോജേസും. അഥ നം ഏകവേഗേനേവ ഉക്ഖിപിത്വാ ഥലേ പതിട്ഠാപേസി. ഏതേനുപായേന സബ്ബസകടാനി ഉത്താരേസി.

സത്ഥവാഹപുത്തോ ഏകേകസ്സ സകടസ്സ ഏകേകം കത്വാ പഞ്ചസതാനി ഭണ്ഡികം കത്വാ തസ്സ ഗലേ ബന്ധി. സോ ‘‘അയം മയ്ഹം യഥാപരിച്ഛിന്നം ഭതിം ന ദേതി, ന ദാനിസ്സ ഗന്തും ദസ്സാമീ’’തി ഗന്ത്വാ സബ്ബപുരിമസകടസ്സ പുരതോ മഗ്ഗം നിവാരേത്വാ അട്ഠാസി. അപനേതും വായമന്താപി നം അപനേതും നാസക്ഖിംസു. സത്ഥവാഹപുത്തോ ‘‘ജാനാതി മഞ്ഞേ ഏസ അത്തനോ ഭതിയാ ഊനഭാവ’’ന്തി ഏകേകസ്മിം സകടേ ദ്വേ ദ്വേ കത്വാ സഹസ്സഭണ്ഡികം ബന്ധിത്വാ ‘‘അയം തേ സകടുത്തരണഭതീ’’തി ഗീവായം ലഗ്ഗേസി. സോ സഹസ്സഭണ്ഡികം ആദായ മാതു സന്തികം അഗമാസി. ഗാമദാരകാ ‘‘കിം നാമേതം ¶ അയ്യികാകാളകസ്സ ഗലേ’’തി ബോധിസത്തസ്സ സന്തികം ആഗച്ഛന്തി. സോ തേ അനുബന്ധിത്വാ ദൂരതോവ പലാപേന്തോ മാതു സന്തികം ഗതോ. പഞ്ചന്നം പന സകടസതാനം ഉത്താരിതത്താ രത്തേഹി അക്ഖീഹി കിലന്തരൂപോ പഞ്ഞായിത്ഥ. അയ്യികാ തസ്സ ഗീവായ സഹസ്സത്ഥവികം ദിസ്വാ ‘‘താത, അയം തേ കഹം ലദ്ധാ’’തി ഗോപാലകദാരകേ പുച്ഛിത്വാ തമത്ഥം സുത്വാ ‘‘താത, കിം അഹം തയാ ലദ്ധഭതിയാ ജീവിതുകാമാ, കിംകാരണാ ഏവരൂപം ദുക്ഖം അനുഭോസീ’’തി വത്വാ ബോധിസത്തം ഉണ്ഹോദകേന ന്ഹാപേത്വാ സകലസരീരം തേലേന മക്ഖേത്വാ പാനീയം പായേത്വാ സപ്പായം ഭോജനം ഭോജേത്വാ ജീവിതപരിയോസാനേ സദ്ധിം ബോധിസത്തേന യഥാകമ്മം ഗതാ.

സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ ഇദാനേവ അസമധുരോ, പുബ്ബേപി അസമധുരോയേവാ’’തി വത്വാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൨൯.

‘‘യതോ ¶ യതോ ഗരു ധുരം, യതോ ഗമ്ഭീരവത്തനീ;

തദാസ്സു കണ്ഹം യുഞ്ജന്തി, സ്വാസ്സു തം വഹതേ ധുര’’ന്തി.

തത്ഥ യതോ യതോ ഗരു ധുരന്തി യസ്മിം യസ്മിം ഠാനേ ധുരം ഗരു ഭാരിയം ഹോതി, അഞ്ഞേ ബലിബദ്ദാ ഉക്ഖിപിതും ന സക്കോന്തി. യതോ ഗമ്ഭീരവത്തനീതി ¶ വത്തന്തി ഏത്ഥാതി വത്തനീ, മഗ്ഗസ്സേതം നാമം, യസ്മിം ഠാനേ ഉദകചിക്ഖല്ലമഹന്തതായ വാ വിസമച്ഛിന്നതടഭാവേന വാ മഗ്ഗോ ഗമ്ഭീരോ ഹോതീതി അത്ഥോ. തദാസ്സു കണ്ഹം യുഞ്ജന്തീതി ഏത്ഥ അസ്സൂതി നിപാതമത്തം, തദാ കണ്ഹം യുഞ്ജന്തീതി അത്ഥോ. യദാ ധുരഞ്ച ഗരു ഹോതി മഗ്ഗോ ച ഗമ്ഭീരോ, തദാ അഞ്ഞേ ബലിബദ്ദേ അപനേത്വാ കണ്ഹമേവ യോജേന്തീതി വുത്തം ഹോതി. സ്വാസ്സു തം വഹതേ ധുരന്തി ഏത്ഥാപി അസ്സൂതി നിപാതമത്തമേവ, സോ തം ധുരം വഹതീതി അത്ഥോ.

ഏവം ഭഗവാ ‘‘തദാ, ഭിക്ഖവേ, കണ്ഹോവ തം ധുരം വഹതീ’’തി ദസ്സേത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ മഹല്ലികാ ഉപ്പലവണ്ണാ അഹോസി, അയ്യികാകാളകോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

കണ്ഹജാതകവണ്ണനാ നവമാ.

[൩൦] ൧൦. മുനികജാതകവണ്ണനാ

മാ ¶ മുനികസ്സ പിഹയീതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഥുല്ലകുമാരികാപലോഭനം ആരബ്ഭ കഥേസി. തം തേരസകനിപാതേ ചൂളനാരദകസ്സപജാതകേ (ജാ. ൧.൧൩.൪൦ ആദയോ) ആവി ഭവിസ്സതി. സത്ഥാ പന തം ഭിക്ഖും ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഭിക്ഖു ഉക്കണ്ഠിതോസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം നിസ്സായാ’’തി? ‘‘ഥുല്ലകുമാരികാപലോഭനം ഭന്തേ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ഭിക്ഖു ഏസാ തവ അനത്ഥകാരികാ, പുബ്ബേപി ത്വം ഇമിസ്സാ വിവാഹദിവസേ ജീവിതക്ഖയം പത്വാ മഹാജനസ്സ ഉത്തരിഭങ്ഗഭാവം പത്തോ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ ഏകസ്മിം ഗാമകേ ഏകസ്സ കുടുമ്ബികസ്സ ഗേഹേ ഗോയോനിയം നിബ്ബത്തി ‘‘മഹാലോഹിതോ’’തി നാമേന, കനിട്ഠഭാതാപിസ്സ ചൂളലോഹിതോ നാമ അഹോസി. തേയേവ ദ്വേ ഭാതികേ നിസ്സായ തസ്മിം കുലേ കമ്മധുരം വത്തതി. തസ്മിം പന കുലേ ഏകാ കുമാരികാ അത്ഥി, തം ഏകോ നഗരവാസീ കുലപുത്തോ അത്തനോ പുത്തസ്സ വാരേസി. തസ്സാ മാതാപിതരോ ‘‘കുമാരികായ വിവാഹകാലേ ആഗതാനം പാഹുനകാനം ¶ ഉത്തരിഭങ്ഗോ ഭവിസ്സതീ’’തി യാഗുഭത്തം ദത്വാ മുനികം നാമ സൂകരം പോസേസും. തം ദിസ്വാ ചൂളലോഹിതോ ¶ ഭാതരം പുച്ഛി ‘‘ഇമസ്മിം കുലേ കമ്മധുരം വത്തമാനം അമ്ഹേ ദ്വേ ഭാതികേ നിസ്സായ വത്തതി, ഇമേ പന അമ്ഹാകം തിണപലാലാദീനേവ ദേന്തി, സൂകരം യാഗുഭത്തേന പോസേന്തി, കേന നു ഖോ കാരണേന ഏസ ഏതം ലഭതീ’’തി. അഥസ്സ ഭാതാ ‘‘താത ചൂളലോഹിത, മാ ത്വം ഏതസ്സ ഭോജനം പിഹയി, അയം സൂകരോ മരണഭത്തം ഭുഞ്ജതി. ഏതിസ്സാ ഹി കുമാരികായ വിവാഹകാലേ ആഗതാനം പാഹുനകാനം ഉത്തരിഭങ്ഗോ ഭവിസ്സതീതി ഇമേ ഏതം സൂകരം പോസേന്തി, ഇതോ കതിപാഹച്ചയേന തേ മനുസ്സാ ആഗമിസ്സന്തി, അഥ നം സൂകരം പാദേസു ഗഹേത്വാ കഡ്ഢേന്താ ഹേട്ഠാമഞ്ചതോ നീഹരിത്വാ ജീവിതക്ഖയം പാപേത്വാ പാഹുനകാനം സൂപബ്യഞ്ജനം കരിയമാനം പസ്സിസ്സസീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൦.

‘‘മാ മുനികസ്സ പിഹയി, ആതുരന്നാനി ഭുഞ്ജതി;

അപ്പോസ്സുക്കോ ഭുസം ഖാദ, ഏതം ദീഘായുലക്ഖണ’’ന്തി.

തത്ഥ മാ മുനികസ്സ പിഹയീതി മുനികസ്സ ഭോജനേ പിഹം മാ ഉപ്പാദയി, ‘‘ഏസ മുനികോ സുഭോജനം ഭുഞ്ജതീ’’തി മാ മുനികസ്സ പിഹയി, ‘‘കദാ നു ഖോ അഹമ്പി ഏവം സുഖിതോ ഭവേയ്യ’’ന്തി മാ മുനികഭാവം പത്ഥയി. അയഞ്ഹി ആതുരന്നാനി ഭുഞ്ജതി. ആതുരന്നാനീതി മരണഭോജനാനി. അപ്പോസ്സുക്കോ ഭുസം ഖാദാതി തസ്സ ഭോജനേ നിരുസ്സുക്കോ ഹുത്വാ അത്തനാ ലദ്ധം ഭുസം ¶ ഖാദ. ഏതം ദീഘായുലക്ഖണന്തി ഏതം ദീഘായുഭാവസ്സ കാരണം. തതോ ന ചിരസ്സേവ തേ മനുസ്സാ ആഗമിംസു, മുനികം ഘാതേത്വാ നാനപ്പകാരേഹി പചിംസു. ബോധിസത്തോ ചൂളലോഹിതം ആഹ ‘‘ദിട്ഠോ തേ, താത, മുനികോ’’തി. ദിട്ഠം മേ, ഭാതിക, മുനികസ്സ ഭോജനഫലം, ഏതസ്സ ഭോജനതോ സതഗുണേന സഹസ്സഗുണേന അമ്ഹാകം തിണപലാലഭുസമത്തമേവ ഉത്തമഞ്ച അനവജ്ജഞ്ച ദീഘായുലക്ഖണഞ്ചാതി.

സത്ഥാ ‘‘ഏവം ഖോ ത്വം ഭിക്ഖു പുബ്ബേപി ഇമം കുമാരികം നിസ്സായ ജീവിതക്ഖയം പത്വാ മഹാജനസ്സ ഉത്തരിഭങ്ഗഭാവം ഗതോ’’തി ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേസി, സച്ചപരിയോസാനേ ഉക്കണ്ഠിതോ ഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി. സത്ഥാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി ¶ – ‘‘തദാ മുനികസൂകരോ ഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖു അഹോസി, ഥുല്ലകുമാരികാ ഏസാ ഏവ, ചൂളലോഹിതോ ആനന്ദോ, മഹാലോഹിതോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

മുനികജാതകവണ്ണനാ ദസമാ.

കുരുങ്ഗവഗ്ഗോ തതിയോ.

തസ്സുദ്ദാനം –

കുരുങ്ഗം കുക്കുരഞ്ചേവ, ഭോജാജാനീയഞ്ച ആജഞ്ഞം;

തിത്ഥം മഹിളാമുഖാഭിണ്ഹം, നന്ദികണ്ഹഞ്ച മുനികന്തി.

൪. കുലാവകവഗ്ഗോ

[൩൧] ൧. കുലാവകജാതകവണ്ണനാ

കുലാവകാതി ¶ ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അപരിസ്സാവേത്വാ പാനീയം പീതം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. സാവത്ഥിതോ കിര ദ്വേ സഹായകാ ദഹരഭിക്ഖൂ ജനപദം ഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം ഫാസുകട്ഠാനേ യഥാജ്ഝാസയം വസിത്വാ ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധം പസ്സിസ്സാമാ’’തി പുന തതോ നിക്ഖമിത്വാ ജേതവനാഭിമുഖാ പായിംസു. ഏകസ്സ ഹത്ഥേ പരിസ്സാവനം അത്ഥി, ഏകസ്സ നത്ഥി. ദ്വേപി ഏകതോ പാനീയം പരിസ്സാവേത്വാ പിവന്തി. തേ ഏകദിവസം വിവാദം അകംസു. പരിസ്സാവനസാമികോ ഇതരസ്സ പരിസ്സാവനം അദത്വാ സയമേവ പാനീയം പരിസ്സാവേത്വാ പിവി, ഇതരോ പന പരിസ്സാവനം അലഭിത്വാ പിപാസം സന്ധാരേതും അസക്കോന്തോ അപരിസ്സാവേത്വാ പാനീയം പിവി. തേ ഉഭോപി അനുപുബ്ബേന ജേതവനം പത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിസീദിംസു. സത്ഥാ സമ്മോദനീയം കഥം കഥേത്വാ ‘‘കുതോ ആഗതത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഭന്തേ, മയം കോസലജനപദേ ഏകസ്മിം ഗാമകേ വസിത്വാ തതോ നിക്ഖമിത്വാ തുമ്ഹാകം ദസ്സനത്ഥായ ആഗതാ’’തി. ‘‘കച്ചി പന വോ സമഗ്ഗാ ആഗതത്ഥാ’’തി? അപരിസ്സാവനകോ ആഹ ‘‘അയം, ഭന്തേ, അന്തരാമഗ്ഗേ മയാ സദ്ധിം വിവാദം കത്വാ പരിസ്സാവനം നാദാസീ’’തി. ഇതരോപി ആഹ ‘‘അയം, ഭന്തേ, അപരിസ്സാവേത്വാവ ജാനം സപാണകം ഉദകം പിവീ’’തി. ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഭിക്ഖു ജാനം സപാണകം ഉദകം പിവീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അപരിസ്സാവിതം ഉദകം പിവിന്തി ¶ . സത്ഥാ ‘‘ഭിക്ഖു പുബ്ബേ പണ്ഡിതാ ദേവനഗരേ രജ്ജം കാരേന്താ യുദ്ധപരാജിതാ സമുദ്ദപിട്ഠേന പലായന്താ ‘ഇസ്സരിയം നിസ്സായ പാണവധം ന കരിസ്സാമാ’തി താവ മഹന്തം യസം പരിച്ചജിത്വാ സുപണ്ണപോതകാനം ജീവിതം ദത്വാ രഥം നിവത്തയിംസൂ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ¶ മഗധരട്ഠേ രാജഗഹേ ഏകോ മാഗധരാജാ രജ്ജം കാരേസി. തദാ ബോധിസത്തോ യഥാ ഏതരഹി സക്കോ പുരിമത്തഭാവേ മഗധരട്ഠേ മചലഗാമകേ നിബ്ബത്തി, ഏവം തസ്മിംയേവ മചലഗാമകേ മഹാകുലസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. നാമഗ്ഗഹണദിവസേ ചസ്സ ‘‘മഘകുമാരോ’’ത്വേവ നാമം അകംസു. സോ വയപ്പത്തോ ‘‘മഘമാണവോ’’തി പഞ്ഞായിത്ഥ. അഥസ്സ മാതാപിതരോ സമാനജാതികകുലതോ ദാരികം ആനയിംസു. സോ പുത്തധീതാഹി വഡ്ഢമാനോ ദാനപതി അഹോസി, പഞ്ച സീലാനി രക്ഖതി. തസ്മിഞ്ച ഗാമേ തേത്തിംസേവ കുലാനി ഹോന്തി, തേപി തേത്തിംസ കുലാ മനുസ്സാ ഏകദിവസം ഗാമമജ്ഝേ ഠത്വാ ഗാമകമ്മം ¶ കരോന്തി. ബോധിസത്തോ ഠിതട്ഠാനേ പാദേഹി പംസും വിയൂഹിത്വാ തം പദേസം രമണീയം കത്വാ അട്ഠാസി, അഥഞ്ഞോ ഏകോ ആഗന്ത്വാ തസ്മിം ഠാനേ ഠിതോ. ബോധിസത്തോ അപരം ഠാനം രമണീയം കത്വാ അട്ഠാസി, തത്രാപി അഞ്ഞോ ഠിതോ. ബോധിസത്തോ അപരമ്പി അപരമ്പീതി സബ്ബേസമ്പി ഠിതട്ഠാനം രമണീയം കത്വാ അപരേന സമയേന തസ്മിം ഠാനേ മണ്ഡപം കാരേസി, മണ്ഡപമ്പി അപനേത്വാ സാലം കാരേസി, തത്ഥ ഫലകാസനാനി സന്ഥരിത്വാ പാനീയചാടിം ഠപേസി.

അപരേന സമയേന തേപി തേത്തിംസജനാ ബോധിസത്തേന സമാനച്ഛന്ദാ അഹേസും. തേ ബോധിസത്തോ പഞ്ചസു സീലേസു പതിട്ഠാപേത്വാ തതോ പട്ഠായ തേഹി സദ്ധിം പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ വിചരതി. തേപി തേനേവ സദ്ധിം പുഞ്ഞാനി കരോന്താ കാലസ്സേവ വുട്ഠായ വാസിഫരസുമുസലഹത്ഥാ ചതുമഹാപഥാദീസു മുസലേന പാസാണേ ഉബ്ബത്തേത്വാ പവട്ടേന്തി, യാനാനം അക്ഖപടിഘാതരുക്ഖേ ഹരന്തി, വിസമം സമം കരോന്തി, സേതും അത്ഥരന്തി, പോക്ഖരണിയോ ഖണന്തി, സാലം കരോന്തി, ദാനാനി ദേന്തി, സീലാനി രക്ഖന്തി. ഏവം യേഭുയ്യേന സകലഗാമവാസിനോ ബോധിസത്തസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ സീലാനി രക്ഖിംസു.

അഥ ¶ നേസം ഗാമഭോജകോ ചിന്തേസി ‘‘അഹം പുബ്ബേ ഏതേസു സുരം പിവന്തേസു പാണാതിപാതാദീനി കരോന്തേസു ചാടികഹാപണാദിവസേന ചേവ ദണ്ഡബലിവസേന ച ധനം ലഭാമി, ഇദാനി പന മഘോ മാണവോ സീലം രക്ഖാപേതി, തേസം പാണാതിപാതാദീനി കാതും ¶ ന ദേതി, ഇദാനി പന തേ പഞ്ച സീലാനി ന രക്ഖാപേസ്സാമീ’’തി കുദ്ധോ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ദേവ, ബഹൂ ചോരാ ഗാമഘാതാദീനി കരോന്താ വിചരന്തീ’’തി ആഹ. രാജാ തസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, തേ ആനേഹീ’’തി ആഹ. സോ ഗന്ത്വാ സബ്ബേപി തേ ബന്ധിത്വാ ആനേത്വാ ‘‘ആനീതാ, ദേവ, ചോരാ’’തി രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ തേസം കമ്മം അസോധേത്വാവ ‘‘ഹത്ഥിനാ നേ മദ്ദാപേഥാ’’തി ആഹ. തതോ സബ്ബേപി തേ രാജങ്ഗണേ നിപജ്ജാപേത്വാ ഹത്ഥിം ആനയിംസു. ബോധിസത്തോ തേസം ഓവാദം അദാസി ‘‘തുമ്ഹേ സീലാനി ആവജ്ജേഥ, പേസുഞ്ഞകാരകേ ച രഞ്ഞേ ച ഹത്ഥിമ്ഹി ച അത്തനോ സരീരേ ച ഏകസദിസമേവ മേത്തം ഭാവേഥാ’’തി. തേ തഥാ അകംസു. അഥ നേസം മദ്ദനത്ഥായ ഹത്ഥിം ഉപനേസും. സോ ഉപനീയമാനോപി ന ഉപഗച്ഛതി, മഹാവിരവം വിരവിത്വാ പലായതി. അഞ്ഞം അഞ്ഞം ഹത്ഥിം ആനയിംസു, തേപി തഥേവ പലായിംസു.

രാജാ ‘‘ഏതേസം ഹത്ഥേ കിഞ്ചി ഓസധം ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘വിചിനഥാ’’തി ആഹ. വിചിനന്താ അദിസ്വാ ‘‘നത്ഥി, ദേവാ’’തി ആഹംസു. തേന ഹി കിഞ്ചി മന്തം പരിവത്തേസ്സന്തി, പുച്ഛഥ നേ ‘‘അത്ഥി വോ പരിവത്തനമന്തോ’’തി? രാജപുരിസാ പുച്ഛിംസു, ബോധിസത്തോ ‘‘അത്ഥീ’’തി ആഹ. രാജപുരിസാ ‘‘അത്ഥി കിര, ദേവാ’’തി ആരോചയിംസു, രാജാ സബ്ബേപി തേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം ¶ ജാനനമന്തം കഥേഥാ’’തി ആഹ. ബോധിസത്തോ അവോച ‘‘ദേവ, അഞ്ഞോ അമ്ഹാകം മന്തോ നാമ നത്ഥി, അമ്ഹേ പന തേത്തിംസമത്താ ജനാ പാണം ന ഹനാമ, അദിന്നം നാദിയാമ, മിച്ഛാചാരം ന ചരാമ, മുസാവാദം ന ഭണാമ, മജ്ജം ന പിവാമ, മേത്തം ഭാവേമ, ദാനം ദേമ, മഗ്ഗം സമം കരോമ, പോക്ഖരണിയോ ഖണാമ, സാലം കരോമ, അയം അമ്ഹാകം മന്തോ ച പരിത്തഞ്ച വുഡ്ഢി ചാ’’തി. രാജാ തേസം പസന്നോ പേസുഞ്ഞകാരകസ്സ സബ്ബം ഗേഹവിഭവം തഞ്ച തേസംയേവ ദാസം കത്വാ അദാസി, തം ഹത്ഥിഞ്ച ഗാമഞ്ച തേസംയേവ അദാസി.

തേ തതോ പട്ഠായ യഥാരുചിയാ പുഞ്ഞാനി കരോന്താ ‘‘ചതുമഹാപഥേ മഹന്തം സാലം കാരേസ്സാമാ’’തി വഡ്ഢകിം പക്കോസാപേത്വാ സാലം ¶ പട്ഠപേസും. മാതുഗാമേസു പന വിഗതച്ഛന്ദതായ ¶ തസ്സാ സാലായ മാതുഗാമാനം പത്തിം നാദംസു. തേന ച സമയേന ബോധിസത്തസ്സ ഗേഹേ സുധമ്മാ, ചിത്താ, നന്ദാ, സുജാതി ചതസ്സോ ഇത്ഥിയോ ഹോന്തി. താസു സുധമ്മാ വഡ്ഢകിനാ സദ്ധിം ഏകതോ ഹുത്വാ ‘‘ഭാതിക, ഇമിസ്സാ സാലായ മം ജേട്ഠികം കരോഹീ’’തി വത്വാ ലഞ്ജം അദാസി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ പഠമമേവ കണ്ണികാരുക്ഖം സുക്ഖാപേത്വാ തച്ഛേത്വാ വിജ്ഝിത്വാ കണ്ണികം നിട്ഠാപേത്വാ വത്ഥേന പലിവേഠേത്വാ ഠപേസി. അഥ സാലം നിട്ഠാപേത്വാ കണ്ണികാരോപനകാലേ ‘‘അഹോ, അയ്യാ, ഏകം ന സരിമ്ഹാ’’തി ആഹ. ‘‘കിം നാമ, ഭോ’’തി. ‘‘കണ്ണികാ ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി. ‘‘ഹോതു ആഹരിസ്സാമാ’’തി? ‘‘ഇദാനി ഛിന്നരുക്ഖേന കാതും ന സക്കാ, പുബ്ബേയേവ ഛിന്ദിത്വാ തച്ഛേത്വാ വിജ്ഝിത്വാ ഠപിതകണ്ണികാ ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി. ‘‘ഇദാനി കിം കാതബ്ബ’’ന്തി? ‘‘സചേ കസ്സചി ഗേഹേ നിട്ഠാപേത്വാ ഠപിതാ വിക്കായികകണ്ണികാ അത്ഥി, സാ പരിയേസിതബ്ബാ’’തി. തേ പരിയേസന്താ സുധമ്മായ ഗേഹേ ദിസ്വാ മൂലേന ന ലഭിംസു. ‘‘സചേ മം സാലായ പത്തികം കരോഥ, ദസ്സാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘ന മയം മാതുഗാമാനം പത്തിം ദമ്ഹാ’’തി ആഹംസു.

അഥ നേ വഡ്ഢകീ ആഹ ‘‘അയ്യാ, തുമ്ഹേ കിം കഥേഥ, ഠപേത്വാ ബ്രഹ്മലോകം അഞ്ഞം മാതുഗാമരഹിതട്ഠാനം നാമ നത്ഥി, ഗണ്ഹഥ കണ്ണികം, ഏവം സന്തേ അമ്ഹാകം കമ്മം നിട്ഠം ഗമിസ്സതീ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി കണ്ണികം ഗഹേത്വാ സാലം നിട്ഠാപേത്വാ ആസനഫലകാനി സന്ഥരിത്വാ പാനീയചാടിയോ ഠപേത്വാ യാഗുഭത്തം നിബന്ധിംസു. സാലം പാകാരേന പരിക്ഖിപിത്വാ ദ്വാരം യോജേത്വാ അന്തോപാകാരേ വാലുകം ആകിരിത്വാ ബഹിപാകാരേ താലപന്തിയോ രോപേസും. ചിത്താപി തസ്മിം ഠാനേ ഉയ്യാനം കാരേസി, ‘‘പുപ്ഫൂപഗഫലൂപഗരുക്ഖോ അസുകോ നാമ തസ്മിം നത്ഥീ’’തി നാഹോസി. നന്ദാപി തസ്മിംയേവ ഠാനേ പോക്ഖരണിം കാരേസി പഞ്ചവണ്ണേഹി പദുമേഹി സഞ്ഛന്നം രമണീയം. സുജാ ന കിഞ്ചി അകാസി.

ബോധിസത്തോ ¶ മാതു ഉപട്ഠാനം പിതു ഉപട്ഠാനം കുലേ ജേട്ഠാപചായികകമ്മം സച്ചവാചം അഫരുസവാചം ¶ അപിസുണവാചം മച്ഛേരവിനയന്തി ഇമാനി സത്ത വതപദാനി പൂരേത്വാ –

‘‘മാതാപേത്തിഭരം ജന്തും, കുലേ ജേട്ഠാപചായിനം;

സണ്ഹം സഖിലസമ്ഭാസം, പേസുണേയ്യപ്പഹായിനം.

‘‘മച്ഛേരവിനയേ ¶ യുത്തം, സച്ചം കോധാഭിഭും നരം;

തം വേ ദേവാ താവതിംസാ, ആഹു സപ്പുരിസോ ഇതീ’’തി. (സം. നി. ൧.൨൫൭) –

ഏവം പസംസിയഭാവം ആപജ്ജിത്വാ ജീവിതപരിയോസാനേ താവതിംസഭവനേ സക്കോ ദേവരാജാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, തേപിസ്സ സഹായാ തത്ഥേവ നിബ്ബത്തിംസു. തസ്മിം കാലേ താവതിംസഭവനേ അസുരാ പടിവസന്തി. സക്കോ ദേവരാജാ ‘‘കിം നോ സാധാരണേന രജ്ജേനാ’’തി അസുരേ ദിബ്ബപാനം പായേത്വാ മത്തേ സമാനേ പാദേസു ഗാഹാപേത്വാ സിനേരുപബ്ബതപാദേ ഖിപാപേസി. തേ അസുരഭവനമേവ സമ്പാപുണിംസു.

അസുരഭവനം നാമ സിനേരുസ്സ ഹേട്ഠിമതലേ താവതിംസദേവലോകപ്പമാണമേവ, തത്ഥ ദേവാനം പാരിച്ഛത്തകോ വിയ ചിത്തപാടലി നാമ കപ്പട്ഠിയരുക്ഖോ ഹോതി. തേ ചിത്തപാടലിയാ പുപ്ഫിതായ ജാനന്തി ‘‘നായം അമ്ഹാകം ദേവലോകോ, ദേവലോകസ്മിഞ്ഹി പാരിച്ഛത്തകോ പുപ്ഫതീ’’തി. അഥ തേ ‘‘ജരസക്കോ അമ്ഹേ മത്തേ കത്വാ മഹാസമുദ്ദപിട്ഠേ ഖിപിത്വാ അമ്ഹാകം ദേവനഗരം ഗണ്ഹി, തേ മയം തേന സദ്ധിം യുജ്ഝിത്വാ അമ്ഹാകം ദേവനഗരമേവ ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി കിപില്ലികാ വിയ ഥമ്ഭം സിനേരും അനുസഞ്ചരമാനാ ഉട്ഠഹിംസു. സക്കോ ‘‘അസുരാ കിര ഉട്ഠിതാ’’തി സുത്വാ സമുദ്ദപിട്ഠേയേവ അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ യുജ്ഝമാനോ തേഹി പരാജിതോ ദിയഡ്ഢയോജനസതികേന വേജയന്തരഥേന ദക്ഖിണസമുദ്ദസ്സ മത്ഥകേന പലായിതും ആരദ്ധോ. അഥസ്സ രഥോ സമുദ്ദപിട്ഠേന വേഗേന ഗച്ഛന്തോ സിമ്ബലിവനം പക്ഖന്തോ, തസ്സ ഗമനമഗ്ഗേ സിമ്ബലിവനം നളവനം വിയ ഛിജ്ജിത്വാ ഛിജ്ജിത്വാ സമുദ്ദപിട്ഠേ പതതി. സുപണ്ണപോതകാ സമുദ്ദപിട്ഠേ പരിപതന്താ മഹാവിരവം രവിംസു. സക്കോ മാതലിം പുച്ഛി ‘‘സമ്മ മാതലി, കിം സദ്ദോ നാമേസ, അതികാരുഞ്ഞരവോ ¶ വത്തതീ’’തി? ‘‘ദേവ, തുമ്ഹാകം രഥവേഗേന വിചുണ്ണിതേ സിമ്ബലിവനേ പതന്തേ സുപണ്ണപോതകാ മരണഭയതജ്ജിതാ ഏകവിരവം വിരവന്തീ’’തി.

മഹാസത്തോ ¶ ‘‘സമ്മ മാതലി, മാ അമ്ഹേ നിസ്സായ ഏതേ കിലമന്തു, ന മയം ഇസ്സരിയം നിസ്സായ പാണവധകമ്മം കരോമ, ഏതേസം പന അത്ഥായ മയം ജീവിതം പരിച്ചജിത്വാ അസുരാനം ദസ്സാമ, നിവത്തയേതം രഥ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൧.

‘‘കുലാവകാ ¶ മാതലി സിമ്ബലിസ്മിം, ഈസാമുഖേന പരിവജ്ജയസ്സു;

കാമം ചജാമ അസുരേസു പാണം, മാമേ ദിജാ വികുലാവാ അഹേസു’’ന്തി.

തത്ഥ കുലാവകാതി സുപണ്ണപോതകാ. മാതലീതി സാരഥിം ആമന്തേസി. സിമ്ബലിസ്മിന്തി പസ്സ ഏതേ സിമ്ബലിരുക്ഖേ ഓലമ്ബന്താ ഠിതാതി ദസ്സേതി. ഈസാമുഖേന പരിവജ്ജയസ്സൂതി ഏതേ ഏതസ്സ രഥസ്സ ഈസാമുഖേന യഥാ ന ഹഞ്ഞന്തി, ഏവം തേ പരിവജ്ജയസ്സു. കാമം ചജാമ അസുരേസു പാണന്തി യദി അമ്ഹേസു അസുരാനം പാണം ചജന്തേസു ഏതേസം സോത്ഥി ഹോതി, കാമം ചജാമ ഏകംസേനേവ മയം അസുരേസു അമ്ഹാകം പാണം ചജാമ. മാമേ ദിജാ വികുലാവാ അഹേസുന്തി ഇമേ പന ദിജാ ഇമേ ഗരുളപോതകാ വിദ്ധസ്തവിചുണ്ണിതകുലാവകതായ വികുലാവാ മാ അഹേസും, മാ അമ്ഹാകം ദുക്ഖം ഏതേസം ഉപരി ഖിപ, നിവത്തയ നിവത്തയ രഥന്തി. മാതലിസങ്ഗാഹകോ തസ്സ വചനം സുത്വാ രഥം നിവത്തേത്വാ അഞ്ഞേന മഗ്ഗേന ദേവലോകാഭിമുഖം അകാസി. അസുരാ പന തം നിവത്തയമാനമേവ ദിസ്വാ ‘‘അദ്ധാ അഞ്ഞേഹിപി ചക്കവാളേഹി സക്കാ ആഗച്ഛന്തി, ബലം ലഭിത്വാ രഥോ നിവത്തോ ഭവിസ്സതീ’’തി മരണഭയഭീതാ പലായിത്വാ അസുരഭവനമേവ പവിസിംസു.

സക്കോപി ദേവനഗരം പവിസിത്വാ ദ്വീസു ദേവലോകേസു ദേവഗണേന പരിവുതോ നഗരമജ്ഝേ അട്ഠാസി. തസ്മിം ഖണേ പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ യോജനസഹസ്സുബ്ബേധോ വേജയന്തപാസാദോ ഉട്ഠഹി. വിജയന്തേ ഉട്ഠിതത്താ ‘‘വേജയന്തോ’’ ത്വേവ നാമം അകംസു. അഥ സക്കോ പുന അസുരാനം അനാഗമനത്ഥായ പഞ്ചസു ഠാനേസു ആരക്ഖം ഠപേസി. യം സന്ധായ വുത്തം –

‘‘അന്തരാ ¶ ദ്വിന്നം അയുജ്ഝപുരാനം, പഞ്ചവിധാ ഠപിതാ അഭിരക്ഖാ;

ഉരഗകരോടിപയസ്സ ച ഹാരീ, മദനയുതാ ചതുരോ ച മഹന്താ’’തി. (സം. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൪൭);

ദ്വേ ¶ നഗരാനിപി യുദ്ധേന ഗഹേതും അസക്കുണേയ്യതായ അയുജ്ഝപുരാനി നാമ ജാതാനി ദേവനഗരഞ്ച അസുരനഗരഞ്ച. യദാ ഹി അസുരാ ബലവന്താ ഹോന്തി, അഥ ദേവേഹി പലായിത്വാ ദേവനഗരം പവിസിത്വാ ദ്വാരേ പിഹിതേ അസുരാനം സതസഹസ്സമ്പി ¶ കിഞ്ചി കാതും ന സക്കോതി. യദാ ദേവാ ബലവന്താ ഹോന്തി, അഥ അസുരേഹി പലായിത്വാ അസുരനഗരം പവിസിത്വാ ദ്വാരേ പിഹിതേ സക്കാനം സതസഹസ്സമ്പി കിഞ്ചി കാതും ന സക്കോതി. ഇതി ഇമാനി ദ്വേ നഗരാനി അയുജ്ഝപുരാനി നാമ. തേസം അന്തരാ ഏതേസു ഉരഗാദീസു പഞ്ചസു ഠാനേസു സക്കേന ആരക്ഖാ ഠപിതാ. തത്ഥ ഉരഗ-സദ്ദേന നാഗാ ഗഹിതാ. തേ ഉദകേ ബലവന്താ ഹോന്തി, തസ്മാ സിനേരുസ്സ പഠമാലിന്ദേ തേസം ആരക്ഖാ. കരോടി-സദ്ദേന സുപണ്ണാ ഗഹിതാ. തേസം കിര കരോടി നാമ പാനഭോജനം, തേന തം നാമം ലഭിംസു, ദുതിയാലിന്ദേ തേസം ആരക്ഖാ. പയസ്സഹാരി-സദ്ദേന കുമ്ഭണ്ഡാ ഗഹിതാ. ദാനവരക്ഖസാ കിരേതേ, തതിയാലിന്ദേ തേസം ആരക്ഖാ. മദനയുത-സദ്ദേന യക്ഖാ ഗഹിതാ. വിസമചാരിനോ കിര തേ യുദ്ധസോണ്ഡാ, ചതുത്ഥാലിന്ദേ തേസം ആരക്ഖാ. ചതുരോ ച മഹന്താതി ചത്താരോ മഹാരാജാനോ വുത്താ, പഞ്ചമാലിന്ദേ തേസം ആരക്ഖാ. തസ്മാ യദി അസുരാ കുപിതാ ആവിലചിത്താ ദേവപുരം ഉപയന്തി, പഞ്ചവിധേസു യം ഗിരിനോ പഠമം പരിഭണ്ഡം, തം ഉരഗാ പരിബാഹിയ തിട്ഠന്തി. ഏവം സേസേസു സേസാ.

ഇമേസു പന പഞ്ചസു ഠാനേസു ആരക്ഖം ഠപേത്വാ സക്കേ ദേവാനമിന്ദേ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവമാനേ സുധമ്മാ ചവിത്വാ തസ്സേവ പാദപരിചാരികാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, കണ്ണികായ ദിന്നനിസ്സന്ദേന ചസ്സാ പഞ്ചയോജനസതികാ സുധമ്മാ നാമ ദേവസഭാ ഉദപാദി, യത്ഥ ദിബ്ബസേതച്ഛത്തസ്സ ഹേട്ഠാ യോജനപ്പമാണേ കഞ്ചനപല്ലങ്കേ നിസിന്നോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ദേവമനുസ്സാനം കത്തബ്ബകിച്ചാനി കരോതി. ചിത്താപി ചവിത്വാ തസ്സേവ പാദപരിചാരികാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ഉയ്യാനസ്സ കരണനിസ്സന്ദേന ചസ്സാ ചിത്തലതാവനം നാമ ഉയ്യാനം ഉദപാദി. നന്ദാപി ചവിത്വാ തസ്സേവ പാദപരിചാരികാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, പോക്ഖരണിയാ നിസ്സന്ദേന ചസ്സാ നന്ദാ നാമ പോക്ഖരണീ ഉദപാദി.

സുജാ പന ¶ കുസലകമ്മസ്സ അകതത്താ ഏകസ്മിം അരഞ്ഞേ കന്ദരായ ബകസകുണികാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്താ. സക്കോ ‘‘സുജാ ന പഞ്ഞായതി, കത്ഥ നു ഖോ നിബ്ബത്താ’’തി ആവജ്ജേന്തോ തം ദിസ്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ തം ആദായ ദേവലോകം ആഗന്ത്വാ തസ്സാ രമണീയം ദേവനഗരം സുധമ്മം ദേവസഭം ചിത്തലതാവനം നന്ദാപോക്ഖരണിഞ്ച ദസ്സേത്വാ ‘‘ഏതാ കുസലം കത്വാ മയ്ഹം പാദപരിചാരികാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്താ, ത്വം പന കുസലം അകത്വാ തിരച്ഛാനയോനിയം നിബ്ബത്താ ¶ , ഇതോ പട്ഠായ സീലം രക്ഖാഹീ’’തി തം ഓവദിത്വാ പഞ്ചസു സീലേസു പതിട്ഠാപേത്വാ തത്ഥേവ നേത്വാ വിസ്സജ്ജേസി. സാപി തതോ ¶ പട്ഠായ സീലം രക്ഖതി. സക്കോ കതിപാഹച്ചയേന ‘‘സക്കാ നു ഖോ സീലം രക്ഖിതു’’ന്തി ഗന്ത്വാ മച്ഛരൂപേന ഉത്താനോ ഹുത്വാ പുരതോ നിപജ്ജി, സാ ‘‘മതമച്ഛകോ’’തി സഞ്ഞായ സീസേ അഗ്ഗഹേസി, മച്ഛോ നങ്ഗുട്ഠം ചാലേസി, അഥ നം ‘‘ജീവതി മഞ്ഞേ’’തി വിസ്സജ്ജേസി. സക്കോ ‘‘സാധു സാധു, സക്ഖിസ്സസി സീലം രക്ഖിതു’’ന്തി അഗമാസി. സാ തതോ ചുതാ ബാരാണസിയം കുമ്ഭകാരഗേഹേ നിബ്ബത്തി.

സക്കോ ‘‘കഹം നു ഖോ നിബ്ബത്താ’’തി തത്ഥ നിബ്ബത്തഭാവം ഞത്വാ സുവണ്ണഏളാലുകാനം യാനകം പൂരേത്വാ മജ്ഝേ ഗാമസ്സ മഹല്ലകവേസേന നിസീദിത്വാ ‘‘ഏളാലുകാനി ഗണ്ഹഥ, ഏളാലുകാനി ഗണ്ഹഥാ’’തി ഉഗ്ഘോസേസി. മനുസ്സാ ആഗന്ത്വാ ‘‘ദേഹി, താതാ’’തി ആഹംസു. ‘‘അഹം സീലരക്ഖകാനം ദമ്മി, തുമ്ഹേ സീലം രക്ഖഥാ’’തി? ‘‘മയം സീലം നാമ ന ജാനാമ, മൂലേന ദേഹീ’’തി. ‘‘ന മയ്ഹം മൂലേന അത്ഥോ, സീലരക്ഖകാനഞ്ഞേവാഹം ദമ്മീ’’തി. മനുസ്സാ ‘‘കോ ചായം ഏളാലുകോ’’തി പക്കമിംസു. സുജാ തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘മയ്ഹം ആനീതം ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഗന്ത്വാ തം ‘‘ദേഹി, താതാ’’തി ആഹ. ‘‘സീലം രക്ഖസി, അമ്മാ’’തി? ‘‘ആമ, രക്ഖാമീ’’തി. ‘‘ഇദം മയാ തുയ്ഹമേവ അത്ഥായ ആഭത’’ന്തി സദ്ധിം യാനകേന ഗേഹദ്വാരേ ഠപേത്വാ പക്കാമി.

സാപി യാവജീവം സീലം രക്ഖിത്വാ തതോ ചുതാ വേപചിത്തിസ്സ അസുരിന്ദസ്സ ധീതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, സീലാനിസംസേന അഭിരൂപാ അഹോസി. സോ തസ്സാ വയപ്പത്തകാലേ ‘‘മയ്ഹം ധീതാ അത്തനോ ചിത്തരുചിതം സാമികം ഗണ്ഹതൂ’’തി അസുരേ സന്നിപാതേസി ¶ . സക്കോ ‘‘കഹം നു ഖോ സാ നിബ്ബത്താ’’തി ഓലോകേന്തോ തത്ഥ നിബ്ബത്തഭാവം ഞത്വാ ‘‘സുജാ ചിത്തരുചിതം സാമികം ഗണ്ഹന്തീ മം ഗണ്ഹിസ്സതീ’’തി അസുരവണ്ണം മാപേത്വാ തത്ഥ അഗമാസി. സുജം അലങ്കരിത്വാ സന്നിപാതട്ഠാനം ആനേത്വാ ‘‘ചിത്തരുചിതം സാമികം ഗണ്ഹാ’’തി ആഹംസു. സാ ഓലോകേന്തീ സക്കം ദിസ്വാ പുബ്ബേപി സിനേഹവസേന ഉപ്പന്നപേമേന മഹോഘേന വിയ അജ്ഝോത്ഥടഹദയാ ഹുത്വാ ‘‘അയം മേ സാമികോ’’തി വത്വാ തസ്സ ഉപരി പുപ്ഫദാമം ഖിപിത്വാ അഗ്ഗഹേസി. അസുരാ ‘‘അമ്ഹാകം രാജാ ഏത്തകം കാലം ധീതു അനുച്ഛവികം അലഭിത്വാ ഇദാനി ലഭതി ¶ , അയമേവസ്സാ ധീതു പിതാമഹതോ മഹല്ലകോ അനുച്ഛവികോ’’തി ലജ്ജമാനാ പക്കമിംസു. സോ തം ദേവനഗരം ആനേത്വാ അഡ്ഢതേയ്യാനം നാടികാകോടീനം ജേട്ഠികം കത്വാ യാവതായുകം ഠത്വാ യഥാകമ്മം ഗതോ.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ഏവം ഭിക്ഖു പുബ്ബേ പണ്ഡിതാ ദേവനഗരേ രജ്ജം കാരയമാനാ അത്തനോ ജീവിതം പരിച്ചജന്താപി പാണാതിപാതം ന കരിംസു, ത്വം നാമ ഏവരൂപേ നിയ്യാനികേ ¶ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ അപരിസ്സാവിതം സപാണകം ഉദകം പിവിസ്സസീ’’തി തം ഭിക്ഖും ഗരഹിത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ മാതലിസങ്ഗാഹകോ ആനന്ദോ അഹോസി, സക്കോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

കുലാവകജാതകവണ്ണനാ പഠമാ.

[൩൨] ൨. നച്ചജാതകവണ്ണനാ

രുദം മനുഞ്ഞന്തി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം ബഹുഭണ്ഡികം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു ഹേട്ഠാ ദേവധമ്മജാതകേ (ജാ. ൧.൧.൬) വുത്തസദിസമേവ. സത്ഥാ തം ഭിക്ഖും ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഭിക്ഖു ബഹുഭണ്ഡോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിംകാരണാ ത്വം ഭിക്ഖു ബഹുഭണ്ഡോ ജാതോസീ’’തി? സോ ഏത്തകം സുത്വാവ കുദ്ധോ നിവാസനപാരുപനം ഛഡ്ഡേത്വാ ‘‘ഇമിനാ ദാനി നീഹാരേന വിചരാമീ’’തി സത്ഥു പുരതോ നഗ്ഗോ അട്ഠാസി. മനുസ്സാ ‘‘ധീ ധീ’’തി ആഹംസു. സോ തതോ പലായിത്വാ ഹീനായാവത്തോ. ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം സന്നിസിന്നാ ‘‘സത്ഥു നാമ പുരതോ ഏവരൂപം കരിസ്സതീ’’തി തസ്സ അഗുണകഥം കഥേസും. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി ഭിക്ഖൂ പുച്ഛി. ഭന്തേ, ‘‘സോ ഹി നാമ ഭിക്ഖു തുമ്ഹാകം പുരതോ ചതുപരിസമജ്ഝേ ഹിരോത്തപ്പം പഹായ ഗാമദാരകോ വിയ നഗ്ഗോ ഠത്വാ മനുസ്സേഹി ജിഗുച്ഛിയമാനോ ഹീനായാവത്തിത്വാ സാസനാ പരിഹീനോ’’തി തസ്സ അഗുണകഥായ നിസിന്നാമ്ഹാതി. സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ സോ ഭിക്ഖു ഹിരോത്തപ്പാഭാവേന രതനസാസനാ പരിഹീനോ, പുബ്ബേ ഇത്ഥിരതനപടിലാഭതോപി പരിഹീനോയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ¶ ¶ പഠമകപ്പേ ചതുപ്പദാ സീഹം രാജാനം അകംസു, മച്ഛാ ആനന്ദമച്ഛം, സകുണാ സുവണ്ണഹംസം. തസ്സ പന സുവണ്ണഹംസരാജസ്സ ധീതാ ഹംസപോതികാ അഭിരൂപാ അഹോസി. സോ തസ്സാ വരം അദാസി, സാ അത്തനോ ചിത്തരുചിതം സാമികം വാരേസി. ഹംസരാജാ തസ്സാ വരം ദത്വാ ഹിമവന്തേ സബ്ബേ സകുണേ സന്നിപാതാപേസി, നാനപ്പകാരാ ഹംസമോരാദയോ സകുണഗണാ സമാഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം മഹന്തേ പാസാണതലേ സന്നിപതിംസു. ഹംസരാജാ ‘‘അത്തനോ ചിത്തരുചിതം സാമികം ആഗന്ത്വാ ഗണ്ഹാതൂ’’തി ധീതരം പക്കോസാപേസി. സാ സകുണസങ്ഘം ഓലോകേന്തീ മണിവണ്ണഗീവം ചിത്രപേഖുണം മോരം ദിസ്വാ ‘‘അയം മേ സാമികോ ഹോതൂ’’തി ആരോചേസി. സകുണസങ്ഘാ മോരം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹംസു ‘‘സമ്മ മോര, അയം രാജധീതാ ഏത്തകാനം സകുണാനം മജ്ഝേ സാമികം രോചേന്തീ തയി രുചിം ഉപ്പാദേസീ’’തി. മോരോ ‘‘അജ്ജാപി താവ മേ ബലം ന പസ്സതീ’’തി അതിതുട്ഠിയാ ഹിരോത്തപ്പം ഭിന്ദിത്വാ ¶ താവ മഹതോ സകുണസങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ പക്ഖേ പസാരേത്വാ നച്ചിതും ആരഭി, നച്ചന്തോ അപ്പടിച്ഛന്നോ അഹോസി.

സുവണ്ണഹംസരാജാ ലജ്ജിതോ ‘‘ഇമസ്സ നേവ അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനാ ഹിരീ അത്ഥി, ന ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനം ഓത്തപ്പം, നാസ്സ ഭിന്നഹിരോത്തപ്പസ്സ മമ ധീതരം ദസ്സാമീ’’തി സകുണസങ്ഘമജ്ഝേ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൨.

‘‘രുദം മനുഞ്ഞം രുചിരാ ച പിട്ഠി, വേളുരിയവണ്ണൂപനിഭാ ച ഗീവാ;

ബ്യാമമത്താനി ച പേഖുണാനി, നച്ചേന തേ ധീതരം നോ ദദാമീ’’തി.

തത്ഥ രുദം മനുഞ്ഞന്തി ത-കാരസ്സ ദ-കാരോ കതോ, രുതം മനാപം, വസ്സിതസദ്ദോ മധുരോതി അത്ഥോ. രുചിരാ ച പിട്ഠീതി പിട്ഠിപി തേ ചിത്രാ ചേവ സോഭനാ ച. വേളുരിയവണ്ണൂപനിഭാതി വേളുരിയമണിവണ്ണസദിസാ. ബ്യാമമത്താനീതി ഏകബ്യാമപ്പമാണാനി. പേഖുണാനീതി പിഞ്ഛാനി. നച്ചേന തേ ധീതരം നോ ദദാമീതി ഹിരോത്തപ്പം ഭിന്ദിത്വാ നച്ചിതഭാവേനേവ തേ ഏവരൂപസ്സ നില്ലജ്ജസ്സ ധീതരം നോ ദദാമീതി വത്വാ ഹംസരാജാ തസ്മിംയേവ പരിസമജ്ഝേ അത്തനോ ഭാഗിനേയ്യസ്സ ഹംസപോതകസ്സ ധീതരം അദാസി. മോരോ ഹംസപോതികം അലഭിത്വാ ¶ ലജ്ജിത്വാ തതോവ ഉപ്പതിത്വാ പലായി. ഹംസരാജാപി അത്തനോ വസനട്ഠാനമേവ ഗതോ.

സത്ഥാ ¶ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ ഏസ ഹിരോത്തപ്പം ഭിന്ദിത്വാ രതനസാസനാ പരിഹീനോ, പുബ്ബേപി ഇത്ഥിരതനപടിലാഭതോ പരിഹീനോയേവാ’’തി ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ മോരോ ബഹുഭണ്ഡികോ അഹോസി, ഹംസരാജാ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

നച്ചജാതകവണ്ണനാ ദുതിയാ.

[൩൩] ൩. സമ്മോദമാനജാതകവണ്ണനാ

സമ്മോദമാനാതി ഇദം സത്ഥാ കപിലവത്ഥും ഉപനിസ്സായ നിഗ്രോധാരാമേ വിഹരന്തോ ചുമ്ബടകകലഹം ആരബ്ഭ കഥേസി. സോ കുണാലജാതകേ (ജാ. ൨.൨൧.കുണാലജാതക) ആവി ഭവിസ്സതി. തദാ പന സത്ഥാ ഞാതകേ ആമന്തേത്വാ ‘‘മഹാരാജാ ഞാതകാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം വിഗ്ഗഹോ നാമ ന യുത്തോ, തിരച്ഛാനഗതാപി ¶ ഹി പുബ്ബേ സമഗ്ഗകാലേ പച്ചാമിത്തേ അഭിഭവിത്വാ സോത്ഥിം പത്താ യദാ വിവാദമാപന്നാ, തദാ മഹാവിനാസം പത്താ’’തി വത്വാ ഞാതിരാജകുലേഹി ആയാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ വട്ടകയോനിയം നിബ്ബത്തിത്വാ അനേകവട്ടകസഹസ്സപരിവാരോ അരഞ്ഞേ പടിവസതി. തദാ ഏകോ വട്ടകലുദ്ദകോ തേസം വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ വട്ടകവസ്സിതം കത്വാ തേസം സന്നിപതിതഭാവം ഞത്വാ തേസം ഉപരി ജാലം ഖിപിത്വാ പരിയന്തേസു മദ്ദന്തോ സബ്ബേ ഏകതോ കത്വാ പച്ഛിം പൂരേത്വാ ഘരം ഗന്ത്വാ തേ വിക്കിണിത്വാ തേന മൂലേന ജീവികം കപ്പേതി. അഥേകദിവസം ബോധിസത്തോ തേ വട്ടകേ ആഹ – ‘‘അയം സാകുണികോ അമ്ഹാകം ഞാതകേ വിനാസം പാപേതി, അഹം ഏകം ഉപായം ജാനാമി, ഏനേസ അമ്ഹേ ഗണ്ഹിതും ന സക്ഖിസ്സതി, ഇതോ ദാനി പട്ഠായ ഏതേന തുമ്ഹാകം ഉപരി ജാലേ ഖിത്തമത്തേ ഏകേകോ ഏകേകസ്മിം ജാലക്ഖികേ സീസം ഠപേത്വാ ജാലം ഉക്ഖിപിത്വാ ഇച്ഛിതട്ഠാനം ഹരിത്വാ ഏകസ്മിം കണ്ടകഗുമ്ബേ പക്ഖിപഥ, ഏവം സന്തേ ഹേട്ഠാ തേന തേന ഠാനേന പലായിസ്സാമാ’’തി. തേ സബ്ബേ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിംസു. ദുതിയദിവസേ ഉപരി ജാലേ ഖിത്തേ തേ ബോധിസത്തേന വുത്തനയേനേവ ജാലം ഉക്ഖിപിത്വാ ¶ ഏകസ്മിം ¶ കണ്ടകഗുമ്ബേ ഖിപിത്വാ സയം ഹേട്ഠാഭാഗേന തതോ തതോ പലായിംസു. സാകുണികസ്സ ഗുമ്ബതോ ജാലം മോചേന്തസ്സേവ വികാലോ ജാതോ, സോ തുച്ഛഹത്ഥോവ അഗമാസി.

പുനദിവസതോ പട്ഠായപി വട്ടകാ തഥേവ കരോന്തി. സോപി യാവ സൂരിയത്ഥങ്ഗമനാ ജാലമേവ മോചേന്തോ കിഞ്ചി അലഭിത്വാ തുച്ഛഹത്ഥോവ ഗേഹം ഗച്ഛതി. അഥസ്സ ഭരിയാ കുജ്ഝിത്വാ ‘‘ത്വം ദിവസേ ദിവസേ തുച്ഛഹത്ഥോ ആഗച്ഛസി, അഞ്ഞമ്പി തേ ബഹി പോസിതബ്ബട്ഠാനം അത്ഥി മഞ്ഞേ’’തി ആഹ. സാകുണികോ ‘‘ഭദ്ദേ, മമ അഞ്ഞം പോസിതബ്ബട്ഠാനം നത്ഥി, അപിച ഖോ പന തേ വട്ടകാ സമഗ്ഗാ ഹുത്വാ ചരന്തി, മയാ ഖിത്തമത്തേ ജാലം ആദായ കണ്ടകഗുമ്ബേ ഖിപിത്വാ ഗച്ഛന്തി, ന ഖോ പനേതേ സബ്ബകാലമേവ സമ്മോദമാനാ വിഹരിസ്സന്തി, ത്വം മാ ചിന്തയി, യദാ തേ വിവാദമാപജ്ജിസ്സന്തി, തദാ തേ സബ്ബേവ ആദായ തവ മുഖം ഹാസയമാനോ ആഗച്ഛിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ഭരിയായ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൩.

‘‘സമ്മോദമാനാ ഗച്ഛന്തി, ജാലമാദായ പക്ഖിനോ;

യദാ തേ വിവദിസ്സന്തി, തദാ ഏഹിന്തി മേ വസ’’ന്തി.

തത്ഥ ¶ യദാ തേ വിവദിസ്സന്തീതി യസ്മിം കാലേ തേ വട്ടകാ നാനാലദ്ധികാ നാനാഗാഹാ ഹുത്വാ വിവദിസ്സന്തി, കലഹം കരിസ്സന്തീതി അത്ഥോ. തദാ ഏഹിന്തി മേ വസന്തി തസ്മിം കാലേ സബ്ബേപി തേ മമ വസം ആഗച്ഛിസ്സന്തി. അഥാഹം തേ ഗഹേത്വാ തവ മുഖം ഹാസേന്തോ ആഗച്ഛിസ്സാമീതി ഭരിയം സമസ്സാസേസി.

കതിപാഹസ്സേവ പന അച്ചയേന ഏകോ വട്ടകോ ഗോചരഭൂമിം ഓതരന്തോ അസല്ലക്ഖേത്വാ അഞ്ഞസ്സ സീസം അക്കമി, ഇതരോ ‘‘കോ മം സീസേ അക്കമീ’’തി കുജ്ഝിം. ‘‘അഹം അസല്ലക്ഖേത്വാ അക്കമിം, മാ കുജ്ഝീ’’തി വുത്തേപി കുജ്ഝിയേവ. തേ പുനപ്പുനം കഥേന്താ ‘‘ത്വമേവ മഞ്ഞേ ജാലം ഉക്ഖിപസീ’’തി അഞ്ഞമഞ്ഞം വിവാദം കരിംസു. തേസു വിവദന്തേസു ബോധിസത്തോ ചിന്തേസി ‘‘വിവാദകേ സോത്ഥിഭാവോ നാമ നത്ഥി, ഇദാനേവ തേ ജാലം ന ഉക്ഖിപിസ്സന്തി, തതോ മഹന്തം വിനാസം പാപുണിസ്സന്തി, സാകുണികോ ഓകാസം ലഭിസ്സതി, മയാ ഇമസ്മിം ഠാനേ ന സക്കാ വസിതു’’ന്തി. സോ അത്തനോ പരിസം ആദായ അഞ്ഞത്ഥ ഗതോ. സാകുണികോപി ഖോ കതിപാഹച്ചയേന ¶ ആഗന്ത്വാ വട്ടകവസ്സിതം വസ്സിത്വാ തേസം സന്നിപതിതാനം ഉപരി ജാലം ¶ ഖിപി. അഥേകോ വട്ടകോ ‘‘തുയ്ഹം കിര ജാലം ഉക്ഖിപന്തസ്സേവ മത്ഥകേ ലോമാനി പതിതാനി, ഇദാനി ഉക്ഖിപാ’’തി ആഹ. അപരോ ‘‘തുയ്ഹം കിര ജാലം ഉക്ഖിപന്തസ്സേവ ദ്വീസു പക്ഖേസു പത്താനി പതിതാനി, ഇദാനി ഉക്ഖിപാ’’തി ആഹ. ഇതി തേസം ‘‘ത്വം ഉക്ഖിപ, ത്വം ഉക്ഖിപാ’’തി വദന്താനഞ്ഞേവ സാകുണികോ ജാലം ഉക്ഖിപിത്വാ സബ്ബേവ തേ ഏകതോ കത്വാ പച്ഛിം പൂരേത്വാ ഭരിയം ഹാസയമാനോ ഗേഹം അഗമാസി.

സത്ഥാ ‘‘ഏവം മഹാരാജാ ഞാതകാനം കലഹോ നാമ ന യുത്തോ, കലഹോ വിനാസമൂലമേവ ഹോതീ’’തി ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ അപണ്ഡിതവട്ടകോ ദേവദത്തോ അഹോസി, പണ്ഡിതവട്ടകോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

സമ്മോദമാനജാതകവണ്ണനാ തതിയാ.

[൩൪] ൪. മച്ഛജാതകവണ്ണനാ

ന മം സീതം ന മം ഉണ്ഹന്തി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പുരാണദുതിയികാപലോഭനം ആരബ്ഭ കഥേസി. തദാ ഹി സത്ഥാ തം ഭിക്ഖും ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഭിക്ഖു ഉക്കണ്ഠിതോസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സച്ചം, ഭഗവാ’’തി. ‘‘കേനാസി ഉക്കണ്ഠാപിതോ’’തി? ‘‘പുരാണദുതിയികാ മേ, ഭന്തേ മധുരഹത്ഥരസാ, തം ജഹിതും ന സക്കോമീ’’തി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘ഭിക്ഖു ഏസാ ഇത്ഥീ തവ അനത്ഥകാരികാ ¶ , പുബ്ബേപി ത്വം ഏതം നിസ്സായ മരണം പാപുണന്തോ മം ആഗമ്മ മരണാ മുത്തോ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ തസ്സ പുരോഹിതോ അഹോസി. തദാ കേവട്ടാ നദിയം ജാലം ഖിപിംസു. അഥേകോ മഹാമച്ഛോ രതിവസേന അത്തനോ മച്ഛിയാ സദ്ധിം കീളമാനോ ആഗച്ഛതി. തസ്സ സാ മച്ഛീ പുരതോ ഗച്ഛമാനാ ജാലഗന്ധം ഘായിത്വാ ജാലം പരിഹരമാനാ ഗതാ. സോ പന കാമഗിദ്ധോ ലോലമച്ഛോ ജാലകുച്ഛിമേവ പവിട്ഠോ. കേവട്ടാ തസ്സ ജാലം പവിട്ഠഭാവം ഞത്വാ ജാലം ഉക്ഖിപിത്വാ മച്ഛം ഗഹേത്വാ അമാരേത്വാവ വാലികാപിട്ഠേ ഖിപിത്വാ ¶ ‘‘ഇമം അങ്ഗാരേസു പചിത്വാ ഖാദിസ്സാമാ’’തി അങ്ഗാരേ കരോന്തി, സൂലം തച്ഛേന്തി. മച്ഛോ ‘‘ഏതം അങ്ഗാരതാപനം വാ സൂലവിജ്ഝനം വാ അഞ്ഞം വാ പന ദുക്ഖം ന മം കിലമേതി, യം ¶ പനേസാ മച്ഛീ ‘അഞ്ഞം സോ നൂന രതിയാ ഗതോ’തി മയി ദോമനസ്സം ആപജ്ജതി, തമേവ മം ബാധതീ’’തി പരിദേവമാനോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൪.

‘‘ന മം സീതം ന മം ഉണ്ഹം, ന മം ജാലസ്മി ബാധനം;

യഞ്ച മം മഞ്ഞതേ മച്ഛീ, അഞ്ഞം സോ രതിയാ ഗതോ’’തി.

തത്ഥ ന മം സീതം ന മം ഉണ്ഹന്തി മച്ഛാനം ഉദകാ നീഹടകാലേ സീതം ഹോതി, തസ്മിം വിഗതേ ഉണ്ഹം ഹോതി, തദുഭയമ്പി സന്ധായ ‘‘ന മം സീതം ന മം ഉണ്ഹം ബാധതീ’’തി പരിദേവതി. യമ്പി അങ്ഗാരേസു പച്ചനമൂലകം ദുക്ഖം ഭവിസ്സതി, തമ്പി സന്ധായ ‘‘ന മം ഉണ്ഹ’’ന്തി പരിദേവതേവ. ന മം ജാലസ്മി ബാധനന്തി യമ്പി മേ ജാലസ്മിം ബാധനം അഹോസി, തമ്പി മം ന ബാധേതീതി പരിദേവതി. ‘‘യഞ്ച മ’’ന്തിആദീസു അയം പിണ്ഡത്ഥോ – സാ മച്ഛീ മമ ജാലേ പതിതസ്സ ഇമേഹി കേവട്ടേഹി ഗഹിതഭാവം അജാനന്തീ മം അപസ്സമാനാ ‘‘സോ മച്ഛോ ഇദാനി അഞ്ഞം മച്ഛിം കാമരതിയാ ഗതോ ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേതി, തം തസ്സാ ദോമനസ്സപ്പത്തായ ചിന്തനം മം ബാധതീതി വാലികാപിട്ഠേ നിപന്നോ പരിദേവതി.

തസ്മിം സമയേ പുരോഹിതോ ദാസപരിവുതോ ന്ഹാനത്ഥായ നദീതീരം ആഗതോ. സോ പന സബ്ബരുതഞ്ഞൂ ഹോതി. തേനസ്സ മച്ഛപരിദേവനം സുത്വാ ഏതദഹോസി ‘‘അയം മച്ഛോ കിലേസവസേന പരിദേവതി, ഏവം ആതുരചിത്തോ ഖോ പനേസ മീയമാനോ നിരയേയേവ നിബ്ബത്തിസ്സതി, അഹമസ്സ അവസ്സയോ ഭവിസ്സാമീ’’തി കേവട്ടാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘അമ്ഭോ തുമ്ഹേ അമ്ഹാകം ഏകദിവസമ്പി ബ്യഞ്ജനത്ഥായ മച്ഛം ന ദേഥാ’’തി ആഹ. കേവട്ടാ ‘‘കിം വദേഥ, സാമി, തുമ്ഹാകം രുച്ചനകമച്ഛം ഗണ്ഹിത്വാ ¶ ഗച്ഛഥാ’’തി ആഹംസു. ‘‘അമ്ഹാകം അഞ്ഞേന കമ്മം നത്ഥി, ഇമഞ്ഞേവ ദേഥാ’’തി. ‘‘ഗണ്ഹഥ സാമീ’’തി. ബോധിസത്തോ തം ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി ഗഹേത്വാ നദീതീരേ നിസീദിത്വാ ‘‘അമ്ഭോ മച്ഛ, സചേ താഹം അജ്ജ ന പസ്സേയ്യം, ജീവിതക്ഖയം പാപുണേയ്യാസി, ഇദാനി ഇതോ പട്ഠായ മാ കിലേസവസികോ അഹോസീ’’തി ഓവദിത്വാ ഉദകേ വിസ്സജ്ജേത്വാ ന്ഹത്വാ നഗരം പാവിസി.

സത്ഥാ ¶ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേസി, സച്ചപരിയോസാനേ ഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി. സത്ഥാപി അനുസന്ധിം ഘടേത്വാ ¶ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ മച്ഛീ പുരാണദുതിയികാ അഹോസി, മച്ഛോ ഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖു പുരോഹിതോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

മച്ഛജാതകവണ്ണനാ ചതുത്ഥാ.

[൩൫] ൫. വട്ടകജാതകവണ്ണനാ

സന്തി പക്ഖാ അപതനാതി ഇദം സത്ഥാ മഗധേസു ചാരികം ചരമാനോ ദാവഗ്ഗിനിബ്ബാനം ആരബ്ഭ കഥേസി. ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ സത്ഥാ മഗധേസു ചാരികം ചരമാനോ അഞ്ഞതരസ്മിം മഗധഗാമകേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ ഭിക്ഖുഗണപരിവുതോ മഗ്ഗം പടിപജ്ജി. തസ്മിം സമയേ മഹാഡാഹോ ഉട്ഠഹി, പുരതോ ച പച്ഛതോ ച ബഹൂ ഭിക്ഖൂ ദിസ്സന്തി, സോപി ഖോ അഗ്ഗി ഏകധൂമോ ഏകജാലോ ഹുത്വാ അവത്ഥരമാനോ ആഗച്ഛതേവ. തത്ഥേകേ പുഥുജ്ജനഭിക്ഖൂ മരണഭയഭീതാ ‘‘പടഗ്ഗിം ദസ്സാമ, തേന ദഡ്ഢട്ഠാനം ഇതരോ അഗ്ഗി ന ഓത്ഥരിസ്സതീ’’തി അരണിസഹിതം നീഹരിത്വാ അഗ്ഗിം കരോന്തി. അപരേ ആഹംസു ‘‘ആവുസോ, തുമ്ഹേ കിം നാമ കരോഥ, ഗഗനമജ്ഝേ ഠിതം ചന്ദമണ്ഡലം, പാചീനലോകധാതുതോ ഉഗ്ഗച്ഛന്തം സഹസ്സരംസിപടിമണ്ഡിതം സൂരിയമണ്ഡലം, വേലായ തീരേ ഠിതാ സമുദ്ദം, സിനേരും നിസ്സായ ഠിതാ സിനേരും അപസ്സന്താ വിയ സദേവകേ ലോകേ അഗ്ഗപുഗ്ഗലം അത്തനാ സദ്ധിം ഗച്ഛന്തമേവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അനോലോകേത്വാ ‘പടഗ്ഗിം ദേമാ’തി വദഥ, ബുദ്ധബലം നാമ ന ജാനാഥ, ഏഥ സത്ഥു സന്തികം ഗമിസ്സാമാ’’തി. തേ പുരതോ ച പച്ഛതോ ച ഗച്ഛന്താ സബ്ബേപി ഏകതോ ഹുത്വാ ദസബലസ്സ സന്തികം അഗമംസു. സത്ഥാ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ അഞ്ഞതരസ്മിം പദേസേ അട്ഠാസി. ദാവഗ്ഗി അഭിഭവന്തോ വിയ വിരവന്തോ ആഗച്ഛതി. ആഗന്ത്വാ തഥാഗതസ്സ ഠിതട്ഠാനം പത്വാ തസ്സ പദേസസ്സ സമന്താ സോളസകരീസമത്തട്ഠാനം പത്തോ ഉദകേ ഓപിലാപിതതിണുക്കാ വിയ നിബ്ബായി, വിനിബ്ബേധതോ ദ്വത്തിംസകരീസമത്തട്ഠാനം അവത്ഥരിതും നാസക്ഖി.

ഭിക്ഖൂ ¶ സത്ഥു ഗുണകഥം ആരഭിംസു – ‘‘അഹോ ബുദ്ധാനം ഗുണാ നാമ, അയഞ്ഹി നാമ അചേതനോ അഗ്ഗി ബുദ്ധാനം ഠിതട്ഠാനം അവത്ഥരിതും ന സക്കോതി, ഉദകേ ¶ തിണുക്കാ വിയ നിബ്ബായതി, അഹോ ബുദ്ധാനം ¶ ആനുഭാവോ നാമാ’’തി. സത്ഥാ തേസം കഥം സുത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഏതം ഏതരഹി മയ്ഹം ബലം, യം ഇമം ഭൂമിപ്പദേസം പത്വാ ഏസ അഗ്ഗി നിബ്ബായതി. ഇദം പന മയ്ഹം പോരാണകസച്ചബലം. ഇമസ്മിഞ്ഹി പദേസേ സകലമ്പി ഇമം കപ്പം അഗ്ഗി ന ജലിസ്സതി, കപ്പട്ഠിയപാടിഹാരിയം നാമേത’’ന്തി ആഹ. അഥായസ്മാ ആനന്ദോ സത്ഥു നിസീദനത്ഥായ ചതുഗ്ഗുണം സങ്ഘാടിം പഞ്ഞപേസി, നിസീദി സത്ഥാ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ. ഭിക്ഖുസങ്ഘോപി തഥാഗതം വന്ദിത്വാ പരിവാരേത്വാ നിസീദി. അഥ സത്ഥാ ‘‘ഇദം താവ, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം പാകടം, അതീതം പടിച്ഛന്നം, തം നോ പാകടം കരോഥാ’’തി ഭിക്ഖൂഹി ആയാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ മഗധരട്ഠേ തസ്മിംയേവ പദേസേ ബോധിസത്തോ വട്ടകയോനിയം പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ മാതുകുച്ഛിതോ ജാതോ അണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ നിക്ഖന്തകാലേ മഹാഗേണ്ഡുകപ്പമാണോ വട്ടകപോതകോ അഹോസി. അഥ നം മാതാപിതരോ കുലാവകേ നിപജ്ജാപേത്വാ മുഖതുണ്ഡകേന ഗോചരം ആഹരിത്വാ പോസേന്തി. തസ്സ പക്ഖേ പസാരേത്വാ ആകാസേ ഗമനബലം വാ പാദേ ഉക്ഖിപിത്വാ ഥലേ ഗമനബലം വാ നത്ഥി. തഞ്ച പദേസം സംവച്ഛരേ സംവച്ഛരേ ദാവഗ്ഗി ഗണ്ഹാതി, സോ തസ്മിമ്പി സമയേ മഹാരവം രവന്തോ തം പദേസം ഗണ്ഹി, സകുണസങ്ഘാ അത്തനോ അത്തനോ കുലാവകേഹി നിക്ഖമിത്വാ മരണഭയഭീതാ വിരവന്താ പലായന്തി, ബോധിസത്തസ്സപി മാതാപിതരോ മരണഭയഭീതാ ബോധിസത്തം ഛഡ്ഡേത്വാ പലായിംസു. ബോധിസത്തോ കുലാവകേ നിപന്നകോവ ഗീവം ഉക്ഖിപിത്വാ അവത്ഥരിത്വാ ആഗച്ഛന്തം അഗ്ഗിം ദിസ്വാ ചിന്തേസി ‘‘സചേ മയ്ഹം പക്ഖേ പസാരേത്വാ ആകാസേന ഗമനബലം ഭവേയ്യ, ഉപ്പതിത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛേയ്യം. സചേ പാദേ ഉക്ഖിപിത്വാ ഗമനബലം ഭവേയ്യ, പദവാരേന അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛേയ്യം. മാതാപിതരോപി ഖോ മേ മരണഭയഭീതാ മം ഏകകം പഹായ അത്താനം പരിത്തായന്താ പലാതാ. ഇദാനി മേ അഞ്ഞം പടിസരണം നത്ഥി, അതാണോമ്ഹി അസരണോ, കിം നു ഖോ അജ്ജ മയാ കാതും വട്ടതീ’’തി.

അഥസ്സ ഏതദഹോസി ‘‘ഇമസ്മിം ലോകേ സീലഗുണോ നാമ അത്ഥി, സച്ചഗുണോ നാമ അത്ഥി, അതീതേ പാരമിയോ പൂരേത്വാ ബോധിമൂലേ നിസീദിത്വാ അഭിസമ്ബുദ്ധാ സീലസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിവിമുത്തിഞാണദസ്സനസമ്പന്നാ ¶ സച്ചാനുദ്ദയകാരുഞ്ഞഖന്തിസമന്നാഗതാ സബ്ബസത്തേസു സമപ്പവത്തമേത്താഭാവനാ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാ ¶ നാമ അത്ഥി, തേഹി ച പടിവിദ്ധാ ധമ്മഗുണാ നാമ അത്ഥി, മയി ചാപി ഏകം സച്ചം അത്ഥി, സംവിജ്ജമാനോ ഏകോ സഭാവധമ്മോ പഞ്ഞായതി, തസ്മാ അതീതേ ബുദ്ധേ ചേവ തേഹി പടിവിദ്ധഗുണേ ച ആവജ്ജേത്വാ മയി വിജ്ജമാനം സച്ചസഭാവ�