📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

ഖുദ്ദകനികായേ

ജാതക-അട്ഠകഥാ

ചതുത്ഥോ ഭാഗോ

൧൦. ദസകനിപാതോ

[൪൩൯] ൧. ചതുദ്വാരജാതകവണ്ണനാ

ചതുദ്വാരമിദം നഗരന്തി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം ദുബ്ബചഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. പച്ചുപ്പന്നവത്ഥു നവകനിപാതസ്സ പഠമജാതകേ വിത്ഥാരിതമേവ. ഇധ പന സത്ഥാ തം ഭിക്ഖും ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഭിക്ഖു ദുബ്ബചോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ചം, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘പുബ്ബേപി ത്വം ഭിക്ഖു ദുബ്ബചതായ പണ്ഡിതാനം വചനം അകത്വാ ഖുരചക്കം ആപാദേസീ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ കസ്സപദസബലസ്സ കാലേ ബാരാണസിയം അസീതികോടിവിഭവസ്സ സേട്ഠിനോ ഏകോ പുത്തോ മിത്തവിന്ദകോ നാമ അഹോസി. തസ്സ മാതാപിതരോ സോതാപന്നാ അഹേസും, സോ പന ദുസ്സീലോ അസ്സദ്ധോ. അഥ നം അപരഭാഗേ പിതരി കാലകതേ മാതാ കുടുമ്ബം വിചാരേന്തീ ആഹ – ‘‘താത, തയാ ദുല്ലഭം മനുസ്സത്തം ലദ്ധം, ദാനം ദേഹി, സീലം രക്ഖാഹി, ഉപോസഥകമ്മം കരോഹി, ധമ്മം സുണാഹീ’’തി. അമ്മ, ന മയ്ഹം ദാനാദീഹി അത്ഥോ, മാ മം കിഞ്ചി അവചുത്ഥ, അഹം യഥാകമ്മം ഗമിസ്സാമീതി. ഏവം വദന്തമ്പി നം ഏകദിവസം പുണ്ണമുപോസഥദിവസേ മാതാ ആഹ – ‘‘താത, അജ്ജ അഭിലക്ഖിതോ മഹാഉപോസഥദിവസോ, അജ്ജ ഉപോസഥം സമാദിയിത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സബ്ബരത്തിം ധമ്മം സുത്വാ ഏഹി, അഹം തേ സഹസ്സം ദസ്സാമീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി ധനലോഭേന ഉപോസഥം സമാദിയിത്വാ ഭുത്തപാതരാസോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ദിവസം വീതിനാമേത്വാ രത്തിം യഥാ ഏകമ്പി ധമ്മപദം കണ്ണം ന പഹരതി, തഥാ ഏകസ്മിം പദേസേ നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദം ഓക്കമിത്വാ പുനദിവസേ പാതോവ മുഖം ധോവിത്വാ ഗേഹം ഗന്ത്വാ നിസീദി.

മാതാ പനസ്സ ‘‘അജ്ജ മേ പുത്തോ ധമ്മം സുത്വാ പാതോവ ധമ്മകഥികത്ഥേരം ആദായ ആഗമിസ്സതീ’’തി യാഗും ഖാദനീയം ഭോജനീയം പടിയാദേത്വാ ആസനം പഞ്ഞപേത്വാ തസ്സാഗമനം പടിമാനേന്തീ തം ഏകകം ആഗതം ദിസ്വാ ‘‘താത, ധമ്മകഥികോ കേന ന ആനീതോ’’തി വത്വാ ‘‘ന മയ്ഹം ധമ്മകഥികേന അത്ഥോ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി യാഗും പിവാ’’തി ആഹ. സോ ‘‘തുമ്ഹേഹി മയ്ഹം സഹസ്സം പടിസ്സുതം, തം താവ മേ ദേഥ, പച്ഛാ പിവിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘പിവ, താത, പച്ഛാ ദസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഗഹേത്വാവ പിവിസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ മാതാ സഹസ്സഭണ്ഡികം പുരതോ ഠപേസി. സോ യാഗും പിവിത്വാ സഹസ്സഭണ്ഡികം ഗഹേത്വാ വോഹാരം കരോന്തോ ന ചിരസ്സേവ വീസസതസഹസ്സം ഉപ്പാദേസി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘നാവം ഉപട്ഠപേത്വാ വോഹാരം കരിസ്സാമീ’’തി. സോ നാവം ഉപട്ഠപേത്വാ ‘‘അമ്മ, അഹം നാവായ വോഹാരം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. അഥ നം മാതാ ‘‘ത്വം താത, ഏകപുത്തകോ, ഇമസ്മിം ഘരേ ധനമ്പി ബഹു, സമുദ്ദോ അനേകാദീനവോ, മാ ഗമീ’’തി നിവാരേസി. സോ ‘‘അഹം ഗമിസ്സാമേവ, ന സക്കാ മം നിവാരേതു’’ന്തി വത്വാ ‘‘അഹം തം, താത, വാരേസ്സാമീ’’തി മാതരാ ഹത്ഥേ ഗഹിതോ ഹത്ഥം വിസ്സജ്ജാപേത്വാ മാതരം പഹരിത്വാ പാതേത്വാ അന്തരം കത്വാ ഗന്ത്വാ നാവായ സമുദ്ദം പക്ഖന്ദി.

നാവാ സത്തമേ ദിവസേ മിത്തവിന്ദകം നിസ്സായ സമുദ്ദപിട്ഠേ നിച്ചലാ അട്ഠാസി. കാളകണ്ണിസലാകാ കരിയമാനാ മിത്തവിന്ദകസ്സേവ ഹത്ഥേ തിക്ഖത്തും പതി. അഥസ്സ ഉളുമ്പം ദത്വാ ‘‘ഇമം ഏകം നിസ്സായ ബഹൂ മാ നസ്സന്തൂ’’തി തം സമുദ്ദപിട്ഠേ ഖിപിംസു. താവദേവ നാവാ ജവേന മഹാസമുദ്ദം പക്ഖന്ദി. സോപി ഉളുമ്പേ നിപജ്ജിത്വാ ഏകം ദീപകം പാപുണി. തത്ഥ ഫലികവിമാനേ ചതസ്സോ വേമാനികപേതിയോ അദ്ദസ. താ സത്താഹം ദുക്ഖം അനുഭവന്തി, സത്താഹം സുഖം. സോ താഹി സദ്ധിം സത്താഹം ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവി. അഥ നം താ ദുക്ഖാനുഭവനത്ഥായ ഗച്ഛമാനാ ‘‘സാമി, മയം സത്തമേ ദിവസേ ആഗമിസ്സാമ, യാവ മയം ആഗച്ഛാമ, താവ അനുക്കണ്ഠമാനോ ഇധേവ വസാ’’തി വത്വാ അഗമംസു. സോ തണ്ഹാവസികോ ഹുത്വാ തസ്മിംയേവ ഫലകേ നിപജ്ജിത്വാ പുന സമുദ്ദപിട്ഠേന ഗച്ഛന്തോ അപരം ദീപകം പത്വാ തത്ഥ രജതവിമാനേ അട്ഠ വേമാനികപേതിയോ ദിസ്വാ ഏതേനേവ ഉപായേന അപരസ്മിം ദീപകേ മണിവിമാനേ സോളസ, അപരസ്മിം ദീപകേ കനകവിമാനേ ദ്വത്തിംസ വേമാനികപേതിയോ ദിസ്വാ താഹി സദ്ധിം ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ താസമ്പി ദുക്ഖം അനുഭവിതും ഗതകാലേ പുന സമുദ്ദപിട്ഠേന ഗച്ഛന്തോ ഏകം പാകാരപരിക്ഖിത്തം ചതുദ്വാരം നഗരം അദ്ദസ. ഉസ്സദനിരയോ കിരേസ, ബഹൂനം നേരയികസത്താനം കമ്മകരണാനുഭവനട്ഠാനം മിത്തവിന്ദകസ്സ അലങ്കതപടിയത്തനഗരം വിയ ഹുത്വാ ഉപട്ഠാസി.

സോ ‘‘ഇമം നഗരം പവിസിത്വാ രാജാ ഭവിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഖുരചക്കം ഉക്ഖിപിത്വാ സീസേ പച്ചമാനം നേരയികസത്തം അദ്ദസ. അഥസ്സ തം തസ്സ സീസേ ഖുരചക്കം പദുമം വിയ ഹുത്വാ ഉപട്ഠാസി. ഉരേ പഞ്ചങ്ഗികബന്ധനം ഉരച്ഛദപസാധനം ഹുത്വാ സീസതോ ഗലന്തം ലോഹിതം ലോഹിതചന്ദനവിലേപനം വിയ ഹുത്വാ പരിദേവനസദ്ദോ മധുരസരോ ഗീതസദ്ദോ വിയ ഹുത്വാ ഉപട്ഠാസി. സോ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ഭോ പുരിസ, ചിരം തയാ പദുമം ധാരിതം, ദേഹി മേ ഏത’’ന്തി ആഹ. ‘‘സമ്മ, നയിദം പദുമം, ഖുരചക്കം ഏത’’ന്തി. ‘‘ത്വം മയ്ഹം അദാതുകാമതായ ഏവം വദസീ’’തി. നേരയികസത്തോ ചിന്തേസി ‘‘മയ്ഹം കമ്മം ഖീണം ഭവിസ്സതി, ഇമിനാപി മയാ വിയ മാതരം പഹരിത്വാ ആഗതേന ഭവിതബ്ബം, ദസ്സാമിസ്സ ഖുരചക്ക’’ന്തി. അഥ നം ‘‘ഏഹി ഭോ, ഗണ്ഹ ഇമ’’ന്തി വത്വാ ഖുരചക്കം തസ്സ സീസേ ഖിപി, തം തസ്സ മത്ഥകം പിസമാനം ഭസ്സി. തസ്മിം ഖണേ മിത്തവിന്ദകോ തസ്സ ഖുരചക്കഭാവം ഞത്വാ ‘‘തവ ഖുരചക്കം ഗണ്ഹ, തവ ഖുരചക്കം ഗണ്ഹാ’’തി വേദനാപ്പത്തോ പരിദേവി, ഇതരോ അന്തരധായി. തദാ ബോധിസത്തോ രുക്ഖദേവതാ ഹുത്വാ മഹന്തേന പരിവാരേന ഉസ്സദചാരികം ചരമാനോ തം ഠാനം പാപുണി. മിത്തവിന്ദകോ തം ഓലോകേത്വാ ‘‘സാമി ദേവരാജ, ഇദം മം ചക്കം സണ്ഹകരണിയം വിയ തിലാനി പിസമാനം ഓതരതി, കിം നു ഖോ മയാ പാപം പകത’’ന്തി പുച്ഛന്തോ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൧.

‘‘ചതുദ്വാരമിദം നഗരം, ആയസം ദള്ഹപാകാരം;

ഓരുദ്ധപടിരുദ്ധോസ്മി, കിം പാപം പകതം മയാ.

൨.

‘‘സബ്ബേ അപിഹിതാ ദ്വാരാ, ഓരുദ്ധോസ്മി യഥാ ദിജോ;

കിമാധികരണം യക്ഖ, ചക്കാഭിനിഹതോ അഹ’’ന്തി.

തത്ഥ ദള്ഹപാകാരന്തി ഥിരപാകാരം. ‘‘ദള്ഹതോരണ’’ന്തിപി പാഠോ, ഥിരദ്വാരന്തി അത്ഥോ. ഓരുദ്ധപടിരുദ്ധോസ്മീതി അന്തോ കത്വാ സമന്താ പാകാരേന രുദ്ധോ, പലായനട്ഠാനം ന പഞ്ഞായതി. കിം പാപം പകതന്തി കിം നു ഖോ മയാ പാപകമ്മം കതം. അപിഹിതാതി ഥകിതാ. യഥാ ദിജോതി പഞ്ജരേ പക്ഖിത്തോ സകുണോ വിയ. കിമാധികരണന്തി കിം കാരണം. ചക്കാഭിനിഹതോതി ചക്കേന അഭിനിഹതോ.

അഥസ്സ ദേവരാജാ കാരണം കഥേതും ഛ ഗാഥാ അഭാസി –

൩.

‘‘ലദ്ധാ സതസഹസ്സാനി, അതിരേകാനി വീസതി;

അനുകമ്പകാനം ഞാതീനം, വചനം സമ്മ നാകരി.

൪.

‘‘ലങ്ഘിം സമുദ്ദം പക്ഖന്ദി, സാഗരം അപ്പസിദ്ധികം;

ചതുബ്ഭി അട്ഠജ്ഝഗമാ, അട്ഠാഹിപി ച സോളസ.

൫.

‘‘സോളസാഹി ച ബാത്തിംസ, അതിച്ഛം ചക്കമാസദോ;

ഇച്ഛാഹതസ്സ പോസസ്സ, ചക്കം ഭമതി മത്ഥകേ.

൬.

‘‘ഉപരിവിസാലാ ദുപ്പൂരാ, ഇച്ഛാ വിസടഗാമിനീ;

യേ ച തം അനുഗിജ്ഝന്തി, തേ ഹോന്തി ചക്കധാരിനോ.

൭.

‘‘ബഹുഭണ്ഡം അവഹായ, മഗ്ഗം അപ്പടിവേക്ഖിയ;

യേസഞ്ചേതം അസങ്ഖാതം, തേ ഹോന്തി ചക്കധാരിനോ.

൮.

‘‘കമ്മം സമേക്ഖേ വിപുലഞ്ച ഭോഗം, ഇച്ഛം ന സേവേയ്യ അനത്ഥസംഹിതം;

കരേയ്യ വാക്യം അനുകമ്പകാനം, തം താദിസം നാതിവത്തേയ്യ ചക്ക’’ന്തി.

തത്ഥ ലദ്ധാ സതസഹസ്സാനി, അതിരേകാനി വീസതീതി ത്വം ഉപോസഥം കത്വാ മാതു സന്തികാ സഹസ്സം ഗഹേത്വാ വോഹാരം കരോന്തോ സതസഹസ്സാനി ച അതിരേകാനി വീസതിസഹസ്സാനി ലഭിത്വാ. നാകരീതി തേന ധനേന അസന്തുട്ഠോ നാവായ സമുദ്ദം പവിസന്തോ സമുദ്ദേ ആദീനവഞ്ച കഥേത്വാ മാതുയാ വാരിയമാനോപി അനുകമ്പകാനം ഞാതീനം വചനം ന കരോസി, സോതാപന്നം മാതരം പഹരിത്വാ അന്തരം കത്വാ നിക്ഖന്തോയേവാസീതി ദീപേതി.

ലങ്ഘിന്തി നാവം ഉല്ലങ്ഘനസമത്ഥം. പക്ഖന്ദീതി പക്ഖന്ദോസി. അപ്പസിദ്ധികന്തി മന്ദസിദ്ധിം വിനാസബഹുലം. ചതുബ്ഭി അട്ഠാതി അഥ നം നിസ്സായ ഠിതായ നാവായ ഫലകം ദത്വാ സമുദ്ദേ ഖിത്തോപി ത്വം മാതരം നിസ്സായ ഏകദിവസം കതസ്സ ഉപോസഥകമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന ഫലികവിമാനേ ചതസ്സോ ഇത്ഥിയോ ലഭിത്വാ തതോ രജതവിമാനേ അട്ഠ, മണിവിമാനേ സോളസ, കനകവിമാനേ ദ്വത്തിംസ അധിഗതോസീതി. അതിച്ഛം ചക്കമാസദോതി അഥ ത്വം യഥാലദ്ധേന അസന്തുട്ഠോ ‘‘അത്ര ഉത്തരിതരം ലഭിസ്സാമീ’’തി ഏവം ലദ്ധം ലദ്ധം അതിക്കമനലോഭസങ്ഖാതായ അതിച്ഛായ സമന്നാഗതത്താ അതിച്ഛോ പാപപുഗ്ഗലോ തസ്സ ഉപോസഥകമ്മസ്സ ഖീണത്താ ദ്വത്തിംസ ഇത്ഥിയോ അതിക്കമിത്വാ ഇമം പേതനഗരം ആഗന്ത്വാ തസ്സ മാതുപഹാരദാനഅകുസലസ്സ നിസ്സന്ദേന ഇദം ഖുരചക്കം സമ്പത്തോസി. ‘‘അത്രിച്ഛ’’ന്തിപി പാഠോ, അത്ര അത്ര ഇച്ഛമാനോതി അത്ഥോ. ‘‘അത്രിച്ഛാ’’തിപി പാഠോ, അത്രിച്ഛായാതി അത്ഥോ. ഭമതീതി തസ്സ തേ ഇച്ഛാഹതസ്സ പോസസ്സ ഇദം ചക്കം മത്ഥകം പിസമാനം ഇദാനി കുമ്ഭകാരചക്കം വിയ മത്ഥകേ ഭമതീതി അത്ഥോ.

യേ ച തം അനുഗിജ്ഝന്തീതി തണ്ഹാ നാമേസാ ഗച്ഛന്തീ ഉപരൂപരി വിസാലാ ഹോതി, സമുദ്ദോ വിയ ച ദുപ്പൂരാ, രൂപാദീസു തസ്സ തസ്സ ഇച്ഛനഇച്ഛായ വിസടഗാമിനീ, തം ഏവരൂപം തണ്ഹം യേ ച അനുഗിജ്ഝന്തി ഗിദ്ധാ ഗധിതാ ഹുത്വാ പുനപ്പുനം അല്ലീയന്തി. തേ ഹോന്തി ചക്കധാരിനോതി തേ ഏവം പച്ചന്താ ഖുരചക്കം ധാരേന്തി. ബഹുഭണ്ഡന്തി മാതാപിതൂനം സന്തകം ബഹുധനം ഓഹായ. മഗ്ഗന്തി ഗന്തബ്ബം അപ്പസിദ്ധികം സമുദ്ദമഗ്ഗം അപച്ചവേക്ഖിത്വാ യഥാ ത്വം പടിപന്നോ, ഏവമേവ അഞ്ഞേസമ്പി യേസഞ്ചേതം അസങ്ഖാതം അവീമംസിതം, തേ യഥാ ത്വം തഥേവ തണ്ഹാവസികാ ഹുത്വാ ധനം പഹായ ഗമനമഗ്ഗം അനപേക്ഖിത്വാ പടിപന്നാ ചക്കധാരിനോ ഹോന്തി. കമ്മം സമേക്ഖേതി തസ്മാ പണ്ഡിതോ പുരിസോ അത്തനാ കത്തബ്ബകമ്മം ‘‘സദോസം നു ഖോ, നിദ്ദോസ’’ന്തി സമേക്ഖേയ്യ പച്ചവേക്ഖേയ്യ. വിപുലഞ്ച ഭോഗന്തി അത്തനോ ധമ്മലദ്ധം ധനരാസിമ്പി സമേക്ഖേയ്യ. നാതിവത്തേയ്യാതി തം താദിസം പുഗ്ഗലം ഇദം ചക്കം ന അതിവത്തേയ്യ നാവത്ഥരേയ്യ. ‘‘നാതിവത്തേതീ’’തിപി പാഠോ, നാവത്ഥരതീതി അത്ഥോ.

തം സുത്വാ മിത്തവിന്ദകോ ‘‘ഇമിനാ ദേവപുത്തേന മയാ കതകമ്മം തഥതോ ഞാതം, അയം മയ്ഹം പച്ചനപമാണമ്പി ജാനിസ്സതി, പുച്ഛാമി ന’’ന്തി ചിന്തേത്വാ നവമം ഗാഥമാഹ –

൯.

‘‘കീവചിരം നു മേ യക്ഖ, ചക്കം സിരസി ഠസ്സതി;

കതി വസ്സസഹസ്സാനി, തം മേ അക്ഖാഹി പുച്ഛിതോ’’തി.

അഥസ്സ കഥേന്തോ മഹാസത്തോ ദസമം ഗാഥമാഹ –

൧൦.

‘‘അതിസരോ പച്ചസരോ, മിത്തവിന്ദ സുണോഹി മേ;

ചക്കം തേ സിരസി മാവിദ്ധം, ന തം ജീവം പമോക്ഖസീ’’തി.

തത്ഥ അതിസരോതി അതിസരീതിപി അതിസരോ, അതിസരിസ്സതീതിപി അതിസരോ. പച്ചസരോതി തസ്സേവ വേവചനം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – സമ്മ മിത്തവിന്ദക, സുണോഹി മേ വചനം, ത്വഞ്ഹി അതിദാരുണസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ അതിസരോ, തസ്സ പന ന സക്കാ വസ്സഗണനായ വിപാകോ പഞ്ഞാപേതുന്തി അപരിമാണം അതിമഹന്തം വിപാകദുക്ഖം സരിസ്സസി പടിപജ്ജിസ്സസീതി അതിസരോ. തേന തേ ‘‘ഏത്തകാനി വസ്സസഹസ്സാനീ’’തി വത്തും ന സക്കോമി. സിരസിമാവിദ്ധന്തി യം പന തേ ഇദം ചക്കം സിരസ്മിം ആവിദ്ധം കുമ്ഭകാരചക്കമിവ ഭമതി. ന തം ജീവം പമോക്ഖസീതി തം ത്വം യാവ തേ കമ്മവിപാകോ ന ഖീയതി, താവ ജീവമാനോ ന പമോക്ഖസി, കമ്മവിപാകേ പന ഖീണേ ഇദം ചക്കം പഹായ യഥാകമ്മം ഗമിസ്സസീതി.

ഇദം വത്വാ ദേവപുത്തോ അത്തനോ ദേവട്ഠാനമേവ ഗതോ, ഇതരോപി മഹാദുക്ഖം പടിപജ്ജി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ മിത്തവിന്ദകോ അയം ദുബ്ബചഭിക്ഖു അഹോസി, ദേവരാജാ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

ചതുദ്വാരജാതകവണ്ണനാ പഠമാ.

[൪൪൦] ൨. കണ്ഹജാതകവണ്ണനാ

കണ്ഹോ വതായം പുരിസോതി ഇദം സത്ഥാ കപിലവത്ഥും ഉപനിസ്സായ നിഗ്രോധാരാമേ വിഹരന്തോ സിതപാതുകമ്മം ആരബ്ഭ കഥേസി. തദാ കിര സത്ഥാ സായന്ഹസമയേ നിഗ്രോധാരാമേ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ജങ്ഘവിഹാരം അനുചങ്കമമാനോ അഞ്ഞതരസ്മിം പദേസേ സിതം പാത്വാകാസി. ആനന്ദത്ഥേരോ ‘‘കോ നു ഖോ ഹേതു, കോ പച്ചയോ ഭഗവതോ സിതസ്സ പാതുകമ്മായ, ന അഹേതു തഥാഗതാ സിതം പാതുകരോന്തി, പുച്ഛിസ്സാമി താവാ’’തി അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ സിതകാരണം പുച്ഛി. അഥസ്സ സത്ഥാ ‘‘ഭൂതപുബ്ബം, ആനന്ദ, കണ്ഹോ നാമ ഇസി അഹോസി, സോ ഇമസ്മിം ഭൂമിപ്പദേസേ വിഹാസി ഝായീ ഝാനരതോ, തസ്സ സീലതേജേന സക്കസ്സ ഭവനം കമ്പീ’’തി സിതകാരണം വത്വാ തസ്സ വത്ഥുനോ അപാകടത്താ ഥേരേന യാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബാരാണസിയം ഏകേന അസീതികോടിവിഭവേന അപുത്തകേന ബ്രാഹ്മണേന സീലം സമാദിയിത്വാ പുത്തേ പത്ഥിതേ ബോധിസത്തോ തസ്സ ബ്രാഹ്മണിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തി. കാളവണ്ണത്താ പനസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ ‘‘കണ്ഹകുമാരോ’’തി നാമം അകംസു. സോ സോളസവസ്സകാലേ മണിപടിമാ വിയ സോഭഗ്ഗപ്പത്തോ ഹുത്വാ പിതരാ സിപ്പുഗ്ഗഹണത്ഥായ പേസിതോ തക്കസിലായം സബ്ബസിപ്പാനി ഉഗ്ഗഹേത്വാ പച്ചാഗച്ഛി. അഥ നം പിതാ അനുരൂപേന ദാരേന സംയോജേസി. സോ അപരഭാഗേ മാതാപിതൂനം അച്ചയേന സബ്ബിസ്സരിയം പടിപജ്ജി. അഥേകദിവസം രതനകോട്ഠാഗാരാനി വിലോകേത്വാ വരപല്ലങ്കമജ്ഝഗതോ സുവണ്ണപട്ടം ആഹരാപേത്വാ ‘‘ഏത്തകം ധനം അസുകേന ഉപ്പാദിതം, ഏത്തകം അസുകേനാ’’തി പുബ്ബഞാതീഹി സുവണ്ണപട്ടേ ലിഖിതാനി അക്ഖരാനി ദിസ്വാ ചിന്തേസി ‘‘യേഹി ഇമം ധനം ഉപ്പാദിതം, തേ ന പഞ്ഞായന്തി, ധനമേവ പഞ്ഞായതി, ഏകോപി ഇദം ധനം ഗഹേത്വാ ഗതോ നാമ നത്ഥി, ന ഖോ പന സക്കാ ധനഭണ്ഡികം ബന്ധിത്വാ പരലോകം ഗന്തും. പഞ്ചന്നം വേരാനം സാധാരണഭാവേന ഹി അസാരസ്സ ധനസ്സ ദാനം സാരോ, ബഹുരോഗസാധാരണഭാവേന അസാരസ്സ സരീരസ്സ സീലവന്തേസു അഭിവാദനാദികമ്മം സാരോ, അനിച്ചാഭിഭൂതഭാവേന അസാരസ്സ ജീവിതസ്സ അനിച്ചാദിവസേന വിപസ്സനായോഗോ സാരോ, തസ്മാ അസാരേഹി ഭോഗേഹി സാരഗ്ഗഹണത്ഥം ദാനം ദസ്സാമീ’’തി.

സോ ആസനാ വുട്ഠായ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ രാജാനം ആപുച്ഛിത്വാ മഹാദാനം പവത്തേസി. യാവ സത്തമാ ദിവസാ ധനം അപരിക്ഖീയമാനം ദിസ്വാ ‘‘കിം മേ ധനേന, യാവ മം ജരാ നാഭിഭവതി, താവദേവ പബ്ബജിത്വാ അഭിഞ്ഞാ ച സമാപത്തിയോ ച നിബ്ബത്തേത്വാ ബ്രഹ്മലോകപരായണോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഗേഹേ സബ്ബദ്വാരാനി വിവരാപേത്വാ ‘‘ദിന്നം മേ, ഹരന്തൂ’’തി അസുചിം വിയ ജിഗുച്ഛന്തോ വത്ഥുകാമേ പഹായ മഹാജനസ്സ രോദന്തസ്സ പരിദേവന്തസ്സ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ ഹിമവന്തപദേസം പവിസിത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അത്തനോ വസനത്ഥായ രമണീയം ഭൂമിഭാഗം ഓലോകേന്തോ ഇമം ഠാനം പത്വാ ‘‘ഇധ വസിസ്സാമീ’’തി ഏകം ഇന്ദവാരുണീരുക്ഖം ഗോചരഗാമം അധിട്ഠായ തസ്സേവ രുക്ഖസ്സ മൂലേ വിഹാസി. ഗാമന്തസേനാസനം പഹായ ആരഞ്ഞികോ അഹോസി, പണ്ണസാലം അകത്വാ രുക്ഖമൂലികോ അഹോസി, അബ്ഭോകാസികോ നേസജ്ജികോ. സചേ നിപജ്ജിതുകാമോ, ഭൂമിയംയേവ നിപജ്ജതി, ദന്തമൂസലികോ ഹുത്വാ അനഗ്ഗിപക്കമേവ ഖാദതി, ഥുസപരിക്ഖിത്തം കിഞ്ചി ന ഖാദതി, ഏകദിവസം ഏകവാരമേവ ഖാദതി, ഏകാസനികോ അഹോസി. ഖമായ പഥവീആപതേജവായുസമോ ഹുത്വാ ഏതേ ഏത്തകേ ധുതങ്ഗഗുണേ സമാദായ വത്തതി, ഇമസ്മിം കിര ജാതകേ ബോധിസത്തോ പരമപ്പിച്ഛോ അഹോസി. സോ ന ചിരസ്സേവ അഭിഞ്ഞാ ച സമാപത്തിയോ ച നിബ്ബത്തേത്വാ ഝാനകീളം കീളന്തോ തത്ഥേവ വസതി, ഫലാഫലത്ഥമ്പി അഞ്ഞത്ഥ ന ഗച്ഛതി, രുക്ഖസ്സ ഫലിതകാലേ ഫലം ഖാദതി, പുപ്ഫിതകാലേ പുപ്ഫം ഖാദതി, സപത്തകാലേ പത്താനി ഖാദതി, നിപ്പത്തകാലേ പപടികം ഖാദതി. ഏവം പരമസന്തുട്ഠോ ഹുത്വാ ഇമസ്മിം ഠാനേ ചിരം വസതി.

സോ ഏകദിവസം പുബ്ബണ്ഹസമയേ തസ്സ രുക്ഖസ്സ പക്കാനി ഫലാനി ഗണ്ഹി, ഗണ്ഹന്തോ പന ലോലുപ്പചാരേന ഉട്ഠായ അഞ്ഞസ്മിം പദേസേ ന ഗണ്ഹാതി, യഥാനിസിന്നോവ ഹത്ഥം പസാരേത്വാ ഹത്ഥപ്പസാരണട്ഠാനേ ഠിതാനി ഫലാനി സംഹരതി, തേസുപി മനാപാമനാപം അവിചിനിത്വാ സമ്പത്തസമ്പത്തമേവ ഗണ്ഹാതി. ഏവം പരമസന്തുട്ഠസ്സ തസ്സ സീലതേജേന സക്കസ്സ പണ്ഡുകമ്ബലസിലാസനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. തം കിര സക്കസ്സ ആയുക്ഖയേന വാ ഉണ്ഹം ഹോതി പുഞ്ഞക്ഖയേന വാ, അഞ്ഞസ്മിം വാ മഹാനുഭാവസത്തേ തം ഠാനം പത്ഥേന്തേ, ധമ്മികാനം വാ മഹിദ്ധികസമണബ്രാഹ്മണാനം സീലതേജേന ഉണ്ഹം ഹോതി. സക്കോ ‘‘കോ നു ഖോ മം ഠാനാ ചാവേതുകാമോ’’തി ആവജ്ജേത്വാ ഇമസ്മിം പദേസേ വസന്തം കണ്ഹം ഇസിം രുക്ഖഫലാനി ഉച്ചിനന്തം ദിസ്വാ ചിന്തേസി ‘‘അയം ഇസി ഘോരതപോ പരമജിതിന്ദ്രിയോ, ഇമം ധമ്മകഥായ സീഹനാദം നദാപേത്വാ സുകാരണം സുത്വാ വരേന സന്തപ്പേത്വാ ഇമമസ്സ രുക്ഖം ധുവഫലം കത്വാ ആഗമിസ്സാമീ’’തി. സോ മഹന്തേനാനുഭാവേന സീഘം ഓതരിത്വാ തസ്മിം രുക്ഖമൂലേ തസ്സ പിട്ഠിപസ്സേ ഠത്വാ ‘‘അത്തനോ അവണ്ണേ കഥിതേ കുജ്ഝിസ്സതി നു ഖോ, നോ’’തി വീമംസന്തോ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൧൧.

‘‘കണ്ഹോ വതായം പുരിസോ, കണ്ഹം ഭുഞ്ജതി ഭോജനം;

കണ്ഹേ ഭൂമിപദേസസ്മിം, ന മയ്ഹം മനസോ പിയോ’’തി.

തത്ഥ കണ്ഹോതി കാളവണ്ണോ. ഭോജനന്തി രുക്ഖഫലഭോജനം.

കണ്ഹോ ഇസി സക്കസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘കോ നു ഖോ മയാ സദ്ധിം കഥേതീ’’തി ദിബ്ബചക്ഖുനാ ഉപധാരേന്തോ ‘‘സക്കോ’’തി ഞത്വാ അനിവത്തിത്വാ അനോലോകേത്വാവ ദുതിയം ഗാഥമാഹ –

൧൨.

‘‘ന കണ്ഹോ തചസാ ഹോതി, അന്തോസാരോ ഹി ബ്രാഹ്മണോ;

യസ്മിം പാപാനി കമ്മാനി, സ വേ കണ്ഹോ സുജമ്പതീ’’തി.

തത്ഥ തചസാതി തചേന കണ്ഹോ നാമ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. അന്തോസാരോതി അബ്ഭന്തരേ സീലസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിവിമുത്തിഞാണദസ്സനസാരേഹി സമന്നാഗതോ. ഏവരൂപോ ഹി ബാഹിതപാപത്താ ബ്രാഹ്മണോ നാമ ഹോതി. സ വേതി യസ്മിം പന പാപാനി കമ്മാനി അത്ഥി, സോ യത്ഥ കത്ഥചി കുലേ ജാതോപി യേന കേനചി സരീരവണ്ണേന സമന്നാഗതോപി കാളകോവ.

ഏവഞ്ച പന വത്വാ ഇമേസം സത്താനം കണ്ഹഭാവകരാനി പാപകമ്മാനി ഏകവിധാദിഭേദേഹി വിത്ഥാരേത്വാ സബ്ബാനിപി താനി ഗരഹിത്വാ സീലാദയോ ഗുണേ പസംസിത്വാ ആകാസേ ചന്ദം ഉട്ഠാപേന്തോ വിയ സക്കസ്സ ധമ്മം ദേസേസി. സക്കോ തസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ പമുദിതോ സോമനസ്സജാതോ മഹാസത്തം വരേന നിമന്തേന്തോ തതിയം ഗാഥമാഹ –

൧൩.

‘‘ഏതസ്മിം തേ സുലപിതേ, പതിരൂപേ സുഭാസിതേ;

വരം ബ്രാഹ്മണ തേ ദമ്മി, യം കിഞ്ചി മനസിച്ഛസീ’’തി.

തത്ഥ ഏതസ്മിന്തി യം ഇദം തയാ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധേന വിയ സുലപിതം, തസ്മിം സുലപിതേ തുമ്ഹാകമേവ അനുച്ഛവികത്താ പതിരൂപേ സുഭാസിതേ യം കിഞ്ചി മനസാ ഇച്ഛസി, സബ്ബം തേ യം വരം ഇച്ഛിതം പത്ഥിതം, തം ദമ്മീതി അത്ഥോ.

തം സുത്വാ മഹാസത്തോ ചിന്തേസി ‘‘അയം കിം നു ഖോ അത്തനോ അവണ്ണേ കഥിതേ കുജ്ഝിസ്സതി, നോതി മം വീമംസന്തോ മയ്ഹം ഛവിവണ്ണഞ്ച ഭോജനഞ്ച വസനട്ഠാനഞ്ച ഗരഹിത്വാ ഇദാനി മയ്ഹം അകുദ്ധഭാവം ഞത്വാ പസന്നചിത്തോ വരം ദേതി, മം ഖോ പനേസ ‘സക്കിസ്സരിയബ്രഹ്മിസ്സരിയാനം അത്ഥായ ബ്രഹ്മചരിയം ചരതീ’തിപി മഞ്ഞേയ്യ, തത്രസ്സ നിക്കങ്ഖഭാവത്ഥം മയ്ഹം പരേസു കോധോ വാ ദോസോ വാ മാ ഉപ്പജ്ജതു, പരസമ്പത്തിയം ലോഭോ വാ പരേസു സിനേഹോ വാ മാ ഉപ്പജ്ജതു, മജ്ഝത്തോവ ഭവേയ്യന്തി ഇമേ മയാ ചത്താരോ വരേ ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി. സോ തസ്സ നിക്കങ്ഖഭാവത്ഥായ ചത്താരോ വരേ ഗണ്ഹന്തോ ചതുത്ഥം ഗാഥമാഹ –

൧൪.

‘‘വരഞ്ചേ മേ അദോ സക്ക, സബ്ബഭൂതാനമിസ്സര;

സുനിക്കോധം സുനിദ്ദോസം, നില്ലോഭം വുത്തിമത്തനോ;

നിസ്നേഹമഭികങ്ഖാമി, ഏതേ മേ ചതുരോ വരേ’’തി.

തത്ഥ വരഞ്ചേ മേ അദോ സക്കാതി സചേ ത്വം മയ്ഹം വരം അദാസി. സുനിക്കോധന്തി അകുജ്ഝനവസേന സുട്ഠു നിക്കോധം. സുനിദ്ദോസന്തി അദുസ്സനവസേന സുട്ഠു നിദ്ദോസം. നില്ലോഭന്തി പരസമ്പത്തീസു നില്ലോഭം. വുത്തിമത്തനോതി ഏവരൂപം അത്തനോ വുത്തിം. നിസ്നേഹന്തി പുത്തധീതാദീസു വാ സവിഞ്ഞാണകേസു ധനധഞ്ഞാദീസു വാ അവിഞ്ഞാണകേസു അത്തനോ സന്തകേസുപി നിസ്നേഹം അപഗതലോഭം. അഭികങ്ഖാമീതി ഏവരൂപം ഇമേഹി ചതൂഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം അത്തനോ വുത്തിം അഭികങ്ഖാമി. ഏതേ മേ ചതുരോ വരേതി ഏതേ നിക്കോധാദികേ ചതുരോ മയ്ഹം വരേ ദേഹീതി.

കിം പനേസ ന ജാനാതി ‘‘യഥാ ന സക്കാ സക്കസ്സ സന്തികേ വരം ഗഹേത്വാ വരേന കോധാദയോ ഹനിതു’’ന്തി. നോ ന ജാനാതി, സക്കേ ഖോ പന വരം ദേന്തേ ന ഗണ്ഹാമീതി വചനം ന യുത്തന്തി തസ്സ ച നിക്കങ്ഖഭാവത്ഥായ ഗണ്ഹി. തതോ സക്കോ ചിന്തേസി ‘‘കണ്ഹപണ്ഡിതോ വരം ഗണ്ഹന്തോ അതിവിയ അനവജ്ജേ വരേ ഗണ്ഹി, ഏതേസു വരേസു ഗുണദോസം ഏതമേവ പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി. അഥ നം പുച്ഛന്തോ പഞ്ചമം ഗാഥമാഹ –

൧൫.

‘‘കിംനു കോധേ വാ ദോസേ വാ, ലോഭേ സ്നേഹേ ച ബ്രാഹ്മണ;

ആദീനവം ത്വം പസ്സസി, തം മേ അക്ഖാഹി പുച്ഛിതോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – ബ്രാഹ്മണ കിം നു ഖോ ത്വം കോധേ ദോസേ ലോഭേ സ്നേഹേ ച ആദീനവം പസ്സസി, തം താവ മേ പുച്ഛിതോ അക്ഖാഹി, ന ഹി മയം ഏത്ഥ ആദീനവം ജാനാമാതി.

അഥ നം മഹാസത്തോ ‘‘തേന ഹി സുണാഹീ’’തി വത്വാ ചതസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൬.

‘‘അപ്പോ ഹുത്വാ ബഹു ഹോതി, വഡ്ഢതേ സോ അഖന്തിജോ;

ആസങ്ഗീ ബഹുപായാസോ, തസ്മാ കോധം ന രോചയേ.

൧൭.

‘‘ദുട്ഠസ്സ ഫരുസാ വാചാ, പരാമാസോ അനന്തരാ;

തതോ പാണി തതോ ദണ്ഡോ, സത്ഥസ്സ പരമാ ഗതി;

ദോസോ കോധസമുട്ഠാനോ, തസ്മാ ദോസം ന രോചയേ.

൧൮.

‘‘ആലോപസാഹസാകാരാ, നികതീ വഞ്ചനാനി ച;

ദിസ്സന്തി ലോഭധമ്മേസു, തസ്മാ ലോഭം ന രോചയേ.

൧൯.

‘‘സ്നേഹസങ്ഗഥിതാ ഗന്ഥാ, സേന്തി മനോമയാ പുഥൂ;

തേ ഭുസം ഉപതാപേന്തി, തസ്മാ സ്നേഹം ന രോചയേ’’തി.

തത്ഥ അഖന്തിജോതി സോ അനധിവാസകജാതികസ്സ അഖന്തിതോ ജാതോ കോധോ പഠമം പരിത്തോ ഹുത്വാ പച്ഛാ ബഹു ഹോതി അപരാപരം വഡ്ഢതി. തസ്സ വഡ്ഢനഭാവോ ഖന്തിവാദീജാതകേന (ജാ. ൧.൪.൪൯ ആദയോ) ചേവ ചൂളധമ്മപാലജാതകേന (ജാ. ൧.൫.൪൪ ആദയോ) ച വണ്ണേതബ്ബോ. അപിച തിസ്സാമച്ചസ്സപേത്ഥ ഭരിയം ആദിം കത്വാ സബ്ബം സപരിജനം മാരേത്വാ പച്ഛാ അത്തനോ മാരിതവത്ഥു കഥേതബ്ബം. ആസങ്ഗീതി ആസങ്ഗകരണോ. യസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, തം ആസത്തം ലഗ്ഗിതം കരോതി, തം വത്ഥും വിസ്സജ്ജേത്വാ ഗന്തും ന ദേതി, നിവത്തിത്വാ അക്കോസനാദീനി കാരേതി. ബഹുപായാസോതി ബഹുനാ കായികചേതസികദുക്ഖസങ്ഖാതേന ഉപായാസേന കിലമഥേന സമന്നാഗതോ. കോധം നിസ്സായ ഹി കോധവസേന അരിയാദീസു കതവീതിക്കമാ ദിട്ഠധമ്മേ ചേവ സമ്പരായേ ച വധബന്ധവിപ്പടിസാരാദീനി ചേവ പഞ്ചവിധബന്ധനകമ്മകരണാദീനി ച ബഹൂനി ദുക്ഖാനി അനുഭവന്തീതി കോധോ ബഹുപായാസോ നാമ. തസ്മാതി യസ്മാ ഏസ ഏവം അനേകാദീനവോ, തസ്മാ കോധം ന രോചേമി.

ദുട്ഠസ്സാതി കുജ്ഝനലക്ഖണേന കോധേന കുജ്ഝിത്വാ അപരഭാഗേ ദുസ്സനലക്ഖണേന ദോസേന ദുട്ഠസ്സ പഠമം താവ ‘‘അരേ, ദാസ, പേസ്സാ’’തി ഫരുസവാചാ നിച്ഛരതി, വാചായ അനന്തരാ ആകഡ്ഢനവികഡ്ഢനവസേന ഹത്ഥപരാമാസോ, തതോ അനന്തരാ ഉപക്കമനവസേന പാണി പവത്തതി, തതോ ദണ്ഡോ, ദണ്ഡപ്പഹാരേ അതിക്കമിത്വാ പന ഏകതോധാരഉഭതോധാരസ്സ സത്ഥസ്സ പരമാ ഗതി, സബ്ബപരിയന്താ സത്ഥനിപ്ഫത്തി ഹോതി. യദാ ഹി സത്ഥേന പരം ജീവിതാ വോരോപേത്വാ പച്ഛാ തേനേവ സത്ഥേന അത്താനം ജീവിതാ വോരോപേതി, തദാ ദോസോ മത്ഥകപ്പത്തോ ഹോതി. ദോസോ കോധസമുട്ഠാനോതി യഥാ അനമ്ബിലം തക്കം വാ കഞ്ജികം വാ പരിണാമവസേന പരിവത്തിത്വാ അമ്ബിലം ഹോതി, തം ഏകജാതികമ്പി സമാനം അമ്ബിലം അനമ്ബിലന്തി നാനാ വുച്ചതി, തഥാ പുബ്ബകാലേ കോധോ പരിണമിത്വാ അപരഭാഗേ ദോസോ ഹോതി. സോ അകുസലമൂലത്തേന ഏകജാതികോപി സമാനോ കോധോ ദോസോതി നാനാ വുച്ചതി. യഥാ അനമ്ബിലതോ അമ്ബിലം, ഏവം സോപി കോധതോ സമുട്ഠാതീതി കോധസമുട്ഠാനോ. തസ്മാതി യസ്മാ ഏവം അനേകാദീനവോ ദോസോ, തസ്മാ ദോസമ്പി ന രോചേമി.

ആലോപസാഹസാകാരാതി ദിവാ ദിവസ്സേവ ഗാമം പഹരിത്വാ വിലുമ്പനാനി ച ആവുധം സരീരേ ഠപേത്വാ ‘‘ഇദം നാമ മേ ദേഹീ’’തി സാഹസാകാരാ ച. നികതീ വഞ്ചനാനി ചാതി പതിരൂപകം ദസ്സേത്വാ പരസ്സ ഹരണം നികതി നാമ, സാ അസുവണ്ണമേവ ‘‘സുവണ്ണ’’ന്തി കൂടകഹാപണം ‘‘കഹാപണോ’’തി ദത്വാ പരസന്തകഗ്ഗഹണേ ദട്ഠബ്ബാ. പടിഭാനവസേന പന ഉപായകുസലതായ പരസന്തകഗ്ഗഹണം വഞ്ചനം നാമ. തസ്സേവം പവത്തി ദട്ഠബ്ബാ – ഏകോ കിര ഉജുജാതികോ ഗാമികപുരിസോ അരഞ്ഞതോ സസകം ആനേത്വാ നദീതീരേ ഠപേത്വാ ന്ഹായിതും ഓതരി. അഥേകോ ധുത്തോ തം സസകം സീസേ കത്വാ ന്ഹായിതും ഓതിണ്ണോ. ഇതരോ ഉത്തരിത്വാ സസകം അപസ്സന്തോ ഇതോ ചിതോ ച വിലോകേസി. തമേനം ധുത്തോ ‘‘കിം ഭോ വിലോകേസീ’’തി വത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം മേ ഠാനേ സസകോ ഠപിതോ, തം ന പസ്സാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘അന്ധബാല, ത്വം ന ജാനാസി, സസകാ നാമ നദീതീരേ ഠപിതാ പലായന്തി, പസ്സ അഹം അത്തനോ സസകം സീസേ ഠപേത്വാവ ന്ഹായാമീ’’തി ആഹ. സോ അപ്പടിഭാനതായ ‘‘ഏവം ഭവിസ്സതീ’’തി പക്കാമി. ഏകകഹാപണേന മിഗപോതകം ഗഹേത്വാ പുന തം ദത്വാ ദ്വികഹാപണഗ്ഘനകസ്സ മിഗസ്സ ഗഹിതവത്ഥുപേത്ഥ കഥേതബ്ബം. ദിസ്സന്തി ലോഭധമ്മേസൂതി സക്ക, ഇമേ ആലോപാദയോ പാപധമ്മാ ലോഭസഭാവേസു ലോഭാഭിഭൂതേസു സത്തേസു ദിസ്സന്തി. ന ഹി അലുദ്ധാ ഏവരൂപാനി കമ്മാനി കരോന്തി. ഏവം ലോഭോ അനേകാദീനവോ, തസ്മാ ലോഭമ്പി ന രോചേമി.

സ്നേഹസങ്ഗഥിതാ ഗന്ഥാതി ആരമ്മണേസു അല്ലീയനലക്ഖണേന സ്നേഹേന സങ്ഗഥിതാ പുനപ്പുനം ഉപ്പാദവസേന ഘടിതാ സുത്തേന പുപ്ഫാനി വിയ ബദ്ധാ നാനപ്പകാരേസു ആരമ്മണേസു പവത്തമാനാ അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥാ. സേന്തി മനോമയാ പുഥൂതി തേ പുഥൂസു ആരമ്മണേസു ഉപ്പന്നാ സുവണ്ണാദീഹി നിബ്ബത്താനി സുവണ്ണാദിമയാനി ആഭരണാദീനി വിയ മനേന നിബ്ബത്തത്താ മനോമയാ അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥാ തേസു ആരമ്മണേസു സേന്തി അനുസേന്തി. തേ ഭുസം ഉപതാപേന്തീതി തേ ഏവം അനുസയിതാ ബലവതാപം ജനേന്താ ഭുസം ഉപതാപേന്തി അതികിലമേന്തി. തേസം പന ഭുസം ഉപതാപനേ ‘‘സല്ലവിദ്ധോവ രുപ്പതീ’’തി (സു. നി. ൭൭൩) ഗാഥായ വത്ഥു, ‘‘പിയജാതികാ ഹി ഗഹപതി, സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ പിയപ്പഭുതികാ’’ (മ. നി. ൨.൩൫൩), ‘‘പിയതോ ജായതീ സോകോ’’തിആദീനി (ധ. പ. ൨൧൨) സുത്താനി ച ആഹരിതബ്ബാനി. അപിച മങ്ഗലബോധിസത്തസ്സ ദാരകേ ദത്വാ ബലവസോകേന ഹദയം ഫലി, വേസ്സന്തരബോധിസത്തസ്സ മഹന്തം ദോമനസ്സം ഉദപാദി. ഏവം പൂരിതപാരമീനം മഹാസത്താനം പേമം ഉപതാപം കരോതിയേവ. അയം സ്നേഹേ ആദീനവോ, തസ്മാ സ്നേഹമ്പി ന രോചേമീതി.

സക്കോ പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനം സുത്വാ ‘‘കണ്ഹപണ്ഡിത തയാ ഇമേ പഞ്ഹാ ബുദ്ധലീളായ സാധുകം കഥിതാ, അതിവിയ തുട്ഠോസ്മി തേ, അപരമ്പി വരം ഗണ്ഹാഹീ’’തി വത്വാ ദസമം ഗാഥമാഹ –

൨൦.

‘‘ഏതസ്മിം തേ സുലപിതേ, പതിരൂപേ സുഭാസിതേ;

വരം ബ്രാഹ്മണ തേ ദമ്മി, യം കിഞ്ചി മനസിച്ഛസീ’’തി.

തതോ ബോധിസത്തോ അനന്തരഗാഥമാഹ –

൨൧.

‘‘വരഞ്ചേ മേ അദോ സക്ക, സബ്ബഭൂതാനമിസ്സര;

അരഞ്ഞേ മേ വിഹരതോ, നിച്ചം ഏകവിഹാരിനോ;

ആബാധാ മാ ഉപ്പജ്ജേയ്യും, അന്തരായകരാ ഭുസാ’’തി.

തത്ഥ അന്തരായകരാ ഭുസാതി ഇമസ്സ മേ തപോകമ്മസ്സ അന്തരായകരാ.

തം സുത്വാ സക്കോ ‘‘കണ്ഹപണ്ഡിതോ വരം ഗണ്ഹന്തോ ന ആമിസസന്നിസ്സിതം ഗണ്ഹാതി, തപോകമ്മനിസ്സിതമേവ ഗണ്ഹാതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഭിയ്യോസോമത്തായ പസന്നോ അപരമ്പി വരം ദദമാനോ ഇതരം ഗാഥമാഹ –

൨൨.

‘‘ഏതസ്മിം തേ സുലപിതേ, പതിരൂപേ സുഭാസിതേ;

വരം ബ്രാഹ്മണ തേ ദമ്മി, യം കിഞ്ചി മനസിച്ഛസീ’’തി.

ബോധിസത്തോപി വരഗ്ഗഹണാപദേസേന തസ്സ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഓസാനഗാഥമാഹ –

൨൩.

‘‘വരഞ്ചേ മേ അദോ സക്ക, സബ്ബഭൂതാനമിസ്സര;

ന മനോ വാ സരീരം വാ, മം-കതേ സക്ക കസ്സചി;

കദാചി ഉപഹഞ്ഞേഥ, ഏതം സക്ക വരം വരേ’’തി.

തത്ഥ മനോ വാതി മനോദ്വാരം വാ. സരീരം വാതി കായദ്വാരം വാ, വചീദ്വാരമ്പി ഏതേസം ഗഹണേന ഗഹിതമേവാതി വേദിതബ്ബം. മം-കതേതി മമ കാരണാ. ഉപഹഞ്ഞേഥാതി ഉപഘാതം ആപജ്ജേയ്യ അപരിസുദ്ധം അസ്സ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – സക്ക ദേവരാജ, മമ കാരണാ മം നിസ്സായ മമ അനത്ഥകാമതായ കസ്സചി സത്തസ്സ കിസ്മിഞ്ചി കാലേ ഇദം തിവിധമ്പി കമ്മദ്വാരം ന ഉപഹഞ്ഞേഥ, പാണാതിപാതാദീഹി ദസഹി അകുസലകമ്മപഥേഹി വിമുത്തം പരിസുദ്ധമേവ ഭവേയ്യാതി.

ഇതി മഹാസത്തോ ഛസുപി ഠാനേസു വരം ഗണ്ഹന്തോ നേക്ഖമ്മനിസ്സിതമേവ ഗണ്ഹി, ജാനാതി ചേസ ‘‘സരീരം നാമ ബ്യാധിധമ്മം, ന തം സക്കാ സക്കേന അബ്യാധിധമ്മം കാതു’’ന്തി. സത്താനഞ്ഹി തീസു ദ്വാരേസു പരിസുദ്ധഭാവോ അസക്കായത്തോവ, ഏവം സന്തേപി തസ്സ ധമ്മദേസനത്ഥം ഇമേ വരേ ഗണ്ഹി. സക്കോപി തം രുക്ഖം ധുവഫലം കത്വാ മഹാസത്തം വന്ദിത്വാ സിരസി അഞ്ജലിം പതിട്ഠപേത്വാ ‘‘അരോഗാ ഇധേവ വസഥാ’’തി വത്വാ സകട്ഠാനമേവ ഗതോ. ബോധിസത്തോപി അപരിഹീനജ്ഝാനോ ബ്രഹ്മലോകൂപഗോ അഹോസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ആനന്ദ, പുബ്ബേ മയാ നിവുത്ഥഭൂമിപ്പദേസോ ചേസോ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ സക്കോ അനുരുദ്ധോ അഹോസി, കണ്ഹപണ്ഡിതോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

കണ്ഹജാതകവണ്ണനാ ദുതിയാ.

[൪൪൧] ൩. ചതുപോസഥികജാതകവണ്ണനാ

൨൪-൩൮. യോ കോപനേയ്യോതി ഇദം ചതുപോസഥികജാതകം പുണ്ണകജാതകേ ആവി ഭവിസ്സതി.

ചതുപോസഥികജാതകവണ്ണനാ തതിയാ.

[൪൪൨] ൪. സങ്ഖജാതകവണ്ണനാ

ബഹുസ്സുതോതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സബ്ബപരിക്ഖാരദാനം ആരബ്ഭ കഥേസി. സാവത്ഥിയം കിരേകോ ഉപാസകോ തഥാഗതസ്സ ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നചിത്തോ സ്വാതനായ നിമന്തേത്വാ അത്തനോ ഘരദ്വാരേ മണ്ഡപം കാരേത്വാ അലങ്കരിത്വാ പുനദിവസേ തഥാഗതസ്സ കാലം ആരോചാപേസി. സത്ഥാ പഞ്ചസതഭിക്ഖുപരിവാരോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. ഉപാസകോ സപുത്തദാരോ സപരിജനോ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ പുന സ്വാതനായാതി ഏവം സത്താഹം നിമന്തേത്വാ മഹാദാനം പവത്തേത്വാ സത്തമേ ദിവസേ സബ്ബപരിക്ഖാരം അദാസി. തം പന ദദമാനോ ഉപാഹനദാനം ഉസ്സന്നം കത്വാ അദാസി. ദസബലസ്സ ദിന്നോ ഉപാഹനസങ്ഘാടോ സഹസ്സഗ്ഘനകോ അഹോസി, ദ്വിന്നം അഗ്ഗസാവകാനം പഞ്ചസതഗ്ഘനകോ, സേസാനം പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം സതഗ്ഘനകോ. ഇതി സോ സബ്ബപരിക്ഖാരദാനം ദത്വാ അത്തനോ പരിസായ സദ്ധിം ഭഗവതോ സന്തികേ നിസീദി. അഥസ്സ സത്ഥാ മധുരേന സരേന അനുമോദനം കരോന്തോ ‘‘ഉപാസക, ഉളാരം തേ സബ്ബപരിക്ഖാരദാനം, അത്തമനോ ഹോഹി, പുബ്ബേ അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ഏകം ഉപാഹനസങ്ഘാടം ദത്വാ നാവായ ഭിന്നായ അപ്പതിട്ഠേ മഹാസമുദ്ദേപി ഉപാഹനദാനനിസ്സന്ദേന പതിട്ഠം ലഭിംസു, ത്വം പന ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സബ്ബപരിക്ഖാരദാനം അദാസി, തസ്സ തേ ഉപാഹനദാനസ്സ ഫലം കസ്മാ ന പതിട്ഠാ ഭവിസ്സതീ’’തി വത്വാ തേന യാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ അയം ബാരാണസീ മോളിനീ നാമ അഹോസി. മോളിനിനഗരേ ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ സങ്ഖോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ അഡ്ഢോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ പഹൂതവിത്തുപകരണോ പഹൂതധനധഞ്ഞസുവണ്ണരജതോ ചതൂസു നഗരദ്വാരേസു നഗരമജ്ഝേ നിവേസനദ്വാരേ ചാതി ഛസു ഠാനേസു ഛ ദാനസാലായോ കാരേത്വാ ദേവസികം ഛസതസഹസ്സാനി വിസ്സജ്ജേന്തോ കപണദ്ധികാനം മഹാദാനം പവത്തേസി. സോ ഏകദിവസം ചിന്തേസി ‘‘അഹം ഗേഹേ ധനേ ഖീണേ ദാതും ന സക്ഖിസ്സാമി, അപരിക്ഖീണേയേവ ധനേ നാവായ സുവണ്ണഭൂമിം ഗന്ത്വാ ധനം ആഹരിസ്സാമീ’’തി. സോ നാവം ബന്ധാപേത്വാ ഭണ്ഡസ്സ പൂരാപേത്വാ പുത്തദാരം ആമന്തേത്വാ ‘‘യാവാഹം ആഗച്ഛാമി, താവ മേ ദാനം അനുപച്ഛിന്ദിത്വാ പവത്തേയ്യാഥാ’’തി വത്വാ ദാസകമ്മകരപരിവുതോ ഛത്തം ആദായ ഉപാഹനം ആരുയ്ഹ മജ്ഝന്ഹികസമയേ പട്ടനഗാമാഭിമുഖോ പായാസി. തസ്മിം ഖണേ ഗന്ധമാദനേ ഏകോ പച്ചേകബുദ്ധോ ആവജ്ജേത്വാ തം ധനാഹരണത്ഥായ ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘മഹാപുരിസോ ധനം ആഹരിതും ഗച്ഛതി, ഭവിസ്സതി നു ഖോ അസ്സ സമുദ്ദേ അന്തരായോ, നോ’’തി ആവജ്ജേത്വാ ‘‘ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘ഏസ മം ദിസ്വാ ഛത്തഞ്ച ഉപാഹനഞ്ച മയ്ഹം ദത്വാ ഉപാഹനദാനനിസ്സന്ദേന സമുദ്ദേ ഭിന്നായ നാവായ പതിട്ഠം ലഭിസ്സതി, കരിസ്സാമിസ്സ അനുഗ്ഗഹ’’ന്തി ആകാസേനാഗന്ത്വാ തസ്സാവിദൂരേ ഓതരിത്വാ ചണ്ഡവാതാതപേ അങ്ഗാരസന്ഥരസദിസം ഉണ്ഹവാലുകം മദ്ദന്തോ തസ്സ അഭിമുഖോ ആഗച്ഛി.

സോ തം ദിസ്വാവ ‘‘പുഞ്ഞക്ഖേത്തം മേ ആഗതം, അജ്ജ മയാ ഏത്ഥ ദാനബീജം രോപേതും വട്ടതീ’’തി തുട്ഠചിത്തോ വേഗേന തം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, മയ്ഹം അനുഗ്ഗഹത്ഥായ ഥോകം മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ ഇമം രുക്ഖമൂലം ഉപസങ്കമഥാ’’തി വത്വാ തസ്മിം രുക്ഖമൂലം ഉപസങ്കമന്തേ രുക്ഖമൂലേ വാലുകം ഉസ്സാപേത്വാ ഉത്തരാസങ്ഗം പഞ്ഞപേത്വാ പച്ചേകബുദ്ധം നിസീദാപേത്വാ വന്ദിത്വാ വാസിതപരിസ്സാവിതേന ഉദകേന പാദേ ധോവിത്വാ ഗന്ധതേലേന മക്ഖേത്വാ അത്തനോ ഉപാഹനാ ഓമുഞ്ചിത്വാ പപ്ഫോടേത്വാ ഗന്ധതേലേന മക്ഖേത്വാ തസ്സ പാദേസു പടിമുഞ്ചിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, ഇമാ ഉപാഹനാ ആരുയ്ഹ ഛത്തം മത്ഥകേ കത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി ഛത്തുപാഹനം അദാസി. സോ അസ്സ അനുഗ്ഗഹത്ഥായ തം ഗഹേത്വാ പസാദസംവഡ്ഢനത്ഥം പസ്സന്തസ്സേവസ്സ ഉപ്പതിത്വാ ഗന്ധമാദനമേവ അഗമാസി. ബോധിസത്തോപി തം ദിസ്വാ അതിവിയ പസന്നചിത്തോ പട്ടനം ഗന്ത്വാ നാവം അഭിരുഹി. അഥസ്സ മഹാസമുദ്ദം പടിപന്നസ്സ സത്തമേ ദിവസേ നാവാ വിവരം അദാസി, ഉദകം ഉസ്സിഞ്ചിതും നാസക്ഖിംസു. മഹാജനോ മരണഭയഭീതോ അത്തനോ അത്തനോ ദേവതാ നമസ്സിത്വാ മഹാവിരവം വിരവി. മഹാസത്തോ ഏകം ഉപട്ഠാകം ഗഹേത്വാ സകലസരീരം തേലേന മക്ഖേത്വാ സപ്പിനാ സദ്ധിം സക്ഖരചുണ്ണം യാവദത്ഥം ഖാദിത്വാ തമ്പി ഖാദാപേത്വാ തേന സദ്ധിം കൂപകയട്ഠിമത്ഥകം ആരുയ്ഹ ‘‘ഇമായ ദിസായ അമ്ഹാകം നഗര’’ന്തി ദിസം വവത്ഥപേത്വാ മച്ഛകച്ഛപപരിപന്ഥതോ അത്താനം മോചേന്തോ തേന സദ്ധിം ഉസഭമത്തം അതിക്കമിത്വാ പതി. മഹാജനോ വിനാസം പാപുണി. മഹാസത്തോ പന ഉപട്ഠാകേന സദ്ധിം സമുദ്ദം തരിതും ആരഭി. തസ്സ തരന്തസ്സേവ സത്തമോ ദിവസോ ജാതോ. സോ തസ്മിമ്പി കാലേ ലോണോദകേന മുഖം വിക്ഖാലേത്വാ ഉപോസഥികോ അഹോസിയേവ.

തദാ പന ചതൂഹി ലോകപാലേഹി മണിമേഖലാ നാമ ദേവധീതാ ‘‘സചേ സമുദ്ദേ നാവായ ഭിന്നായ തിസരണഗതാ വാ സീലസമ്പന്നാ വാ മാതാപിതുപട്ഠാകാ വാ മനുസ്സാ ദുക്ഖപ്പത്താ ഹോന്തി, തേ രക്ഖേയ്യാസീ’’തി സമുദ്ദേ ആരക്ഖണത്ഥായ ഠപിതാ ഹോതി. സാ അത്തനോ ഇസ്സരിയേന സത്താഹമനുഭവിത്വാ പമജ്ജിത്വാ സത്തമേ ദിവസേ സമുദ്ദം ഓലോകേന്തീ സീലാചാരസംയുത്തം സങ്ഖബ്രാഹ്മണം ദിസ്വാ ‘‘ഇമസ്സ സത്തമോ ദിവസോ സമുദ്ദേ പതിതസ്സ, സചേ സോ മരിസ്സതി അതിവിയ ഗാരയ്ഹാ മേ ഭവിസ്സതീ’’തി സംവിഗ്ഗമാനഹദയാ ഹുത്വാ ഏകം സുവണ്ണപാതിം നാനഗ്ഗരസഭോജനസ്സ പൂരേത്വാ വാതവേഗേന തത്ഥ ഗന്ത്വാ തസ്സ പുരതോ ആകാസേ ഠത്വാ ‘‘ബ്രാഹ്മണ, ത്വം സത്താഹം നിരാഹാരോ, ഇദം ദിബ്ബഭോജനം ഭുഞ്ജാ’’തി ആഹ. സോ തം ഓലോകേത്വാ ‘‘അപനേഹി തവ ഭത്തം, അഹം ഉപോസഥികോ’’തി ആഹ. അഥസ്സ ഉപട്ഠാകോ പച്ഛതോ ആഗതോ ദേവതം അദിസ്വാ സദ്ദമേവ സുത്വാ ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ പകതിസുഖുമാലോ സത്താഹം നിരാഹാരതായ ദുക്ഖിതോ മരണഭയേന വിലപതി മഞ്ഞേ, അസ്സാസേസ്സാമി ന’’ന്തി ചിന്തേത്വാ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൩൯.

‘‘ബഹുസ്സുതോ സുതധമ്മോസി സങ്ഖ, ദിട്ഠാ തയാ സമണബ്രാഹ്മണാ ച;

അഥക്ഖണേ ദസ്സയസേ വിലാപം, അഞ്ഞോ നു കോ തേ പടിമന്തകോ മയാ’’തി.

തത്ഥ സുതധമ്മോസീതി ധമ്മോപി തയാ ധമ്മികസമണബ്രാഹ്മണാനം സന്തികേ സുതോ അസി. ദിട്ഠാ തയാതി തേസം പച്ചയേ ദേന്തേന വേയ്യാവച്ചം കരോന്തേന ധമ്മികസമണബ്രാഹ്മണാ ച തയാ ദിട്ഠാ. ഏവം അകരോന്തോ ഹി പസ്സന്തോപി തേ ന പസ്സതിയേവ. അഥക്ഖണേതി അഥ അക്ഖണേ സല്ലപന്തസ്സ കസ്സചി അഭാവേന വചനസ്സ അനോകാസേ. ദസ്സയസേതി ‘‘അഹം ഉപോസഥികോ’’തി വദന്തോ വിലാപം ദസ്സേസി. പടിമന്തകോതി മയാ അഞ്ഞോ കോ തവ പടിമന്തകോ പടിവചനദായകോ, കിംകാരണാ ഏവം വിപ്പലപസീതി?

സോ തസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘ഇമസ്സ ദേവതാ ന പഞ്ഞായതി മഞ്ഞേ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘സമ്മ, നാഹം മരണസ്സ ഭായാമി, അത്ഥി പന മേ അഞ്ഞോ പടിമന്തകോ’’തി വത്വാ ദുതിയം ഗാഥമാഹ –

൪൦.

‘‘സുബ്ഭൂ സുഭാ സുപ്പടിമുക്കകമ്ബു, പഗ്ഗയ്ഹ സോവണ്ണമയായ പാതിയാ;

‘ഭുഞ്ജസ്സു ഭത്തം’ ഇതി മം വദേതി, സദ്ധാവിത്താ, തമഹം നോതി ബ്രൂമീ’’തി.

തത്ഥ സുബ്ഭൂതി സുഭമുഖാ. സുഭാതി പാസാദികാ ഉത്തമരൂപധരാ. സുപ്പടിമുക്കകമ്ബൂതി പടിമുക്കസുവണ്ണാലങ്കാരാ. പഗ്ഗയ്ഹാതി സുവണ്ണപാതിയാ ഭത്തം ഗഹേത്വാ ഉക്ഖിപിത്വാ. സദ്ധാവിത്താതി സദ്ധാ ചേവ തുട്ഠചിത്താ ച. ‘‘സദ്ധം ചിത്ത’’ന്തിപി പാഠോ, തസ്സത്ഥോ സദ്ധന്തി സദ്ദഹന്തം, ചിത്തന്തി തുട്ഠചിത്തം. തമഹം നോതീതി തമഹം ദേവതം ഉപോസഥികത്താ പടിക്ഖിപന്തോ നോതി ബ്രൂമി, ന വിപ്പലപാമി സമ്മാതി.

അഥസ്സ സോ തതിയം ഗാഥമാഹ –

൪൧.

‘‘ഏതാദിസം ബ്രാഹ്മണ ദിസ്വാന യക്ഖം, പുച്ഛേയ്യ പോസോ സുഖമാസിസാനോ;

ഉട്ഠേഹി നം പഞ്ജലികാഭിപുച്ഛ, ദേവീ നുസി ത്വം ഉദ മാനുസീ നൂ’’തി.

തത്ഥ സുഖമാസിസാനോതി ഏതാദിസം യക്ഖം ദിസ്വാ അത്തനോ സുഖം ആസീസന്തോ പണ്ഡിതോ പുരിസോ ‘‘അമ്ഹാകം സുഖം ഭവിസ്സതി, ന ഭവിസ്സതീ’’തി പുച്ഛേയ്യ. ഉട്ഠേഹീതി ഉദകതോ ഉട്ഠാനാകാരം ദസ്സേന്തോ ഉട്ഠഹ. പഞ്ജലികാഭിപുച്ഛാതി അഞ്ജലികോ ഹുത്വാ അഭിപുച്ഛ. ഉദ മാനുസീതി ഉദാഹു മഹിദ്ധികാ മാനുസീ ത്വന്തി.

ബോധിസത്തോ ‘‘യുത്തം കഥേസീ’’തി തം പുച്ഛന്തോ ചതുത്ഥം ഗാഥമാഹ –

൪൨.

‘‘യം ത്വം സുഖേനാഭിസമേക്ഖസേ മം, ഭുഞ്ജസ്സു ഭത്തം ഇതി മം വദേസി;

പുച്ഛാമി തം നാരി മഹാനുഭാവേ, ദേവീ നുസി ത്വം ഉദ മാനുസീ നൂ’’തി.

തത്ഥ യം ത്വന്തി യസ്മാ ത്വം സുഖേന മം അഭിസമേക്ഖസേ, പിയചക്ഖൂഹി ഓലോകേസി. പുച്ഛാമി തന്തി തേന കാരണേന തം പുച്ഛാമി.

തതോ ദേവധീതാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൪൩.

‘‘ദേവീ അഹം സങ്ഖ മഹാനുഭാവാ, ഇധാഗതാ സാഗരവാരിമജ്ഝേ;

അനുകമ്പികാ നോ ച പദുട്ഠചിത്താ, തവേവ അത്ഥായ ഇധാഗതാസ്മി.

൪൪.

‘‘ഇധന്നപാനം സയനാസനഞ്ച, യാനാനി നാനാവിവിധാനി സങ്ഖ;

സബ്ബസ്സ ത്യാഹം പടിപാദയാമി, യം കിഞ്ചി തുയ്ഹം മനസാഭിപത്ഥിത’’ന്തി.

തത്ഥ ഇധാതി ഇമസ്മിം മഹാസമുദ്ദേ. നാനാവിവിധാനീതി ബഹൂനി ച അനേകപ്പകാരാനി ച ഹത്ഥിയാനഅസ്സയാനാദീനി അത്ഥി. സബ്ബസ്സ ത്യാഹന്തി തസ്സ അന്നപാനാദിനോ സബ്ബസ്സ സാമികം കത്വാ തം തേ അന്നപാനാദിം പടിപാദയാമി ദദാമി. യം കിഞ്ചീതി അഞ്ഞമ്പി യം കിഞ്ചി മനസാ ഇച്ഛിതം, തം സബ്ബം തേ ദമ്മീതി.

തം സുത്വാ മഹാസത്തോ ‘‘അയം ദേവധീതാ സമുദ്ദപിട്ഠേ മയ്ഹം ‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച ദമ്മീ’തി വദതി, കിം നു ഖോ ഏസാ മയാ കതേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദാതുകാമാ, ഉദാഹു അത്തനോ ബലേന, പുച്ഛിസ്സാമി താവ ന’’ന്തി ചിന്തേത്വാ പുച്ഛന്തോ സത്തമം ഗാഥമാഹ –

൪൫.

‘‘യം കിഞ്ചി യിട്ഠഞ്ച ഹുതഞ്ച മയ്ഹം, സബ്ബസ്സ നോ ഇസ്സരാ ത്വം സുഗത്തേ;

സുസ്സോണി സുബ്ഭമു സുവിലഗ്ഗമജ്ഝേ, കിസ്സ മേ കമ്മസ്സ അയം വിപാകോ’’തി.

തത്ഥ യിട്ഠന്തി ദാനവസേന യജിതം. ഹുതന്തി ആഹുനപാഹുനവസേന ദിന്നം. സബ്ബസ്സ നോ ഇസ്സരാ ത്വന്തി തസ്സ അമ്ഹാകം പുഞ്ഞകമ്മസ്സ ത്വം ഇസ്സരാ, ‘‘ഇമസ്സ അയം വിപാകോ, ഇമസ്സ അയ’’ന്തി ബ്യാകരിതും സമത്ഥാതി അത്ഥോ. സുസ്സോണീതി സുന്ദരഊരുലക്ഖണേ. സുബ്ഭമൂതി സുന്ദരഭമുകേ. സുവിലഗ്ഗമജ്ഝേതി സുട്ഠുവിലഗ്ഗിതതനുമജ്ഝേ. കിസ്സ മേതി മയാ കതകമ്മേസു കതരകമ്മസ്സ അയം വിപാകോ, യേനാഹം അപ്പതിട്ഠേ സമുദ്ദേ പതിട്ഠം ലഭാമീതി.

തം സുത്വാ ദേവധീതാ ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ ‘യം തേന കുസലം കതം, തം കമ്മം ന ജാനാതീ’തി അഞ്ഞായ പുച്ഛതി മഞ്ഞേ, കഥയിസ്സാമി ദാനിസ്സാ’’തി തം കഥേന്തീ അട്ഠമം ഗാഥമാഹ –

൪൬.

‘‘ഘമ്മേ പഥേ ബ്രാഹ്മണ ഏകഭിക്ഖും, ഉഗ്ഘട്ടപാദം തസിതം കിലന്തം;

പടിപാദയീ സങ്ഖ ഉപാഹനാനി, സാ ദക്ഖിണാ കാമദുഹാ തവജ്ജാ’’തി.

തത്ഥ ഏകഭിക്ഖുന്തി ഏകം പച്ചേകബുദ്ധം സന്ധായാഹ. ഉഗ്ഘട്ടപാദന്തി ഉണ്ഹവാലുകായ ഘട്ടിതപാദം. തസിതന്തി പിപാസിതം. പടിപാദയീതി പടിപാദേസി, യോജേസീതി അത്ഥോ. കാമദുഹാതി സബ്ബകാമദായികാ.

തം സുത്വാ മഹാസത്തോ ‘‘ഏവരൂപേപി നാമ അപ്പതിട്ഠേ മഹാസമുദ്ദേ മയാ ദിന്നഉപാഹനദാനം മമ സബ്ബകാമദദം ജാതം, അഹോ സുദിന്നം മേ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ദാന’’ന്തി തുട്ഠചിത്തോ നവമം ഗാഥമാഹ –

൪൭.

‘‘സാ ഹോതു നാവാ ഫലകൂപപന്നാ, അനവസ്സുതാ ഏരകവാതയുത്താ;

അഞ്ഞസ്സ യാനസ്സ ന ഹേത്ഥ ഭൂമി, അജ്ജേവ മം മോളിനിം പാപയസ്സൂ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – ദേവതേ, ഏവം സന്തേ മയ്ഹം ഏകം നാവം മാപേഹി, ഖുദ്ദകം പന ഏകദോണികനാവം മാപേഹി, യം നാവം മാപേസ്സസി, സാ ഹോതു നാവാ ബഹൂഹി സുസിബ്ബിതേഹി ഫലകേഹി ഉപപന്നാ, ഉദകപവേസനസ്സാഭാവേന അനവസ്സുതാ, ഏരകേന സമ്മാ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തേന വാതേന യുത്താ, ഠപേത്വാ ദിബ്ബനാവം അഞ്ഞസ്സ യാനസ്സ ഏത്ഥ ഭൂമി നത്ഥി, തായ പന ദിബ്ബനാവായ അജ്ജേവ മം മോളിനിനഗരം പാപയസ്സൂതി.

ദേവധീതാ തസ്സ വചനം സുത്വാ തുട്ഠചിത്താ സത്തരതനമയം നാവം മാപേസി. സാ ദീഘതോ അട്ഠഉസഭാ അഹോസി വിത്ഥാരതോ ചതുഉസഭാ, ഗമ്ഭീരതോ വീസതിയട്ഠികാ. തസ്സാ ഇന്ദനീലമയാ തയോ കൂപകാ, സോവണ്ണമയാനി യോത്താനി രജതമയാനി പത്താനി സോവണ്ണമയാനി ച ഫിയാരിത്താനി അഹേസും. ദേവതാ തം നാവം സത്തന്നം രതനാനം പൂരേത്വാ ബ്രാഹ്മണം ആലിങ്ഗിത്വാ അലങ്കതനാവായ ആരോപേസി, ഉപട്ഠാകം പനസ്സ ന ഓലോകേസി. ബ്രാഹ്മണോ അത്തനാ കതകല്യാണതോ തസ്സ പത്തിം അദാസി, സോ അനുമോദി. തദാ ദേവതാ തമ്പി ആലിങ്ഗിത്വാ നാവായ പതിട്ഠാപേസി. അഥ നം നാവം മോളിനിനഗരം നേത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഘരേ ധനം പതിട്ഠാപേത്വാ അത്തനോ വസനട്ഠാനമേവ അഗമാസി. സത്ഥാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ –

൪൮.

‘‘സാ തത്ഥ വിത്താ സുമനാ പതീതാ, നാവം സുചിത്തം അഭിനിമ്മിനിത്വാ;

ആദായ സങ്ഖം പുരിസേന സദ്ധിം, ഉപാനയീ നഗരം സാധുരമ്മ’’ന്തി. –

ഇമം ഓസാനഗാഥം അഭാസി.

തത്ഥ സാതി ഭിക്ഖവേ, സാ ദേവതാ തത്ഥ സമുദ്ദമജ്ഝേ തസ്സ വചനം സുത്വാ വിത്തിസങ്ഖാതായ പീതിയാ സമന്നാഗതത്താ വിത്താ. സുമനാതി സുന്ദരമനാ പാമോജ്ജേന പതീതചിത്താ ഹുത്വാ വിചിത്രനാവം നിമ്മിനിത്വാ ബ്രാഹ്മണം പരിചാരകേന സദ്ധിം ആദായ സാധുരമ്മം അതിരമണീയം നഗരം ഉപാനയീതി.

ബ്രാഹ്മണോപി യാവജീവം അപരിമിതധനം ഗേഹം അജ്ഝാവസന്തോ ദാനം ദത്വാ സീലം രക്ഖിത്വാ ജീവിതപരിയോസാനേ സപരിസോ ദേവനഗരം പരിപൂരേസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി, സച്ചപരിയോസാനേ ഉപാസകോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി.

തദാ ദേവധീതാ ഉപ്പലവണ്ണാ അഹോസി, ഉപട്ഠാകപുരിസോ ആനന്ദോ, സങ്ഖബ്രാഹ്മണോ പന അഹമേവ അഹോസിന്തി.

സങ്ഖജാതകവണ്ണനാ ചതുത്ഥാ.

[൪൪൩] ൫. ചൂളബോധിജാതകവണ്ണനാ

യോ തേ ഇമം വിസാലക്ഖിന്തി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം കോധനം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. സോ കിര ഭിക്ഖു നിയ്യാനികേ ബുദ്ധസാസനേ പബ്ബജിത്വാപി കോധം നിഗ്ഗഹേതും നാസക്ഖി, കോധനോ അഹോസി ഉപായാസബഹുലോ, അപ്പമ്പി വുത്തോ സമാനോ അഭിസജ്ജി കുപ്പി ബ്യാപജ്ജി പതിട്ഠയി. സത്ഥാ തസ്സ കോധനഭാവം സുത്വാ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം കോധനോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ചം ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘ഭിക്ഖു കോധോ നാമ വാരേതബ്ബോ, ഏവരൂപോ ഹി ഇധലോകേ ച പരലോകേ ച അനത്ഥകാരകോ, ത്വം നിക്കോധസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ കസ്മാ കുജ്ഝസി, പോരാണകപണ്ഡിതാ ബാഹിരസാസനേ പബ്ബജിത്വാപി കോധം ന കരിംസൂ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ അഞ്ഞതരസ്മിം കാസിനിഗമേ ഏകോ ബ്രാഹ്മണോ അഡ്ഢോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ അപുത്തകോ അഹോസി, തസ്സ ബ്രാഹ്മണീ പുത്തം പത്ഥേസി. തദാ ബോധിസത്തോ ബ്രഹ്മലോകാ ചവിത്വാ തസ്സാ കുച്ഛിയം നിബ്ബത്തി, തസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ ‘‘ബോധികുമാരോ’’തി നാമം കരിംസു. തസ്സ വയപ്പത്തകാലേ തക്കസിലം ഗന്ത്വാ സബ്ബസിപ്പാനി ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ പച്ചാഗതസ്സ അനിച്ഛന്തസ്സേവ മാതാപിതരോ സമാനജാതികാ കുലാ കുമാരികം ആനേസും. സാപി ബ്രഹ്മലോകാ ചുതാവ ഉത്തമരൂപധരാ ദേവച്ഛരപടിഭാഗാ. തേസം അനിച്ഛമാനാനഞ്ഞേവ അഞ്ഞമഞ്ഞം ആവാഹവിവാഹം കരിംസു. ഉഭിന്നം പനേതേസം കിലേസസമുദാചാരോ നാമ ന ഭൂതപുബ്ബോ, സംരാഗവസേന അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഓലോകനം നാമ നാഹോസി, സുപിനേപി മേഥുനധമ്മോ നാമ ന ദിട്ഠപുബ്ബോ, ഏവം പരിസുദ്ധസീലാ അഹേസും.

അഥാപരഭാഗേ മഹാസത്തോ മാതാപിതൂസു കാലകതേസു തേസം സരീരകിച്ചം കത്വാ തം പക്കോസിത്വാ ‘‘ഭദ്ദേ, ത്വം ഇമം അസീതികോടിധനം ഗഹേത്വാ സുഖേന ജീവാഹീ’’തി ആഹ. ‘‘കിം കരിസ്സഥ തുമ്ഹേ പന, അയ്യപുത്താ’’തി? ‘‘മയ്ഹം ധനേന കിച്ചം നത്ഥി, ഹിമവന്തപദേസം പവിസിത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അത്തനോ പതിട്ഠം കരിസ്സാമീ’’തി. ‘‘കിം പന അയ്യപുത്ത പബ്ബജ്ജാ നാമ പുരിസാനഞ്ഞേവ വട്ടതീ’’തി? ‘‘ഇത്ഥീനമ്പി വട്ടതി, ഭദ്ദേ’’തി. ‘‘തേന ഹി അഹം തുമ്ഹേഹി ഛട്ടിതഖേളം ന ഗണ്ഹിസ്സാമി, മയ്ഹമ്പി ധനേന കിച്ചം നത്ഥി, അഹമ്പി പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭദ്ദേ’’തി. തേ ഉഭോപി മഹാദാനം ദത്വാ നിക്ഖമിത്വാ രമണീയേ ഭൂമിഭാഗേ അസ്സമം കത്വാ പബ്ബജിത്വാ ഉഞ്ഛാചരിയായ ഫലാഫലേഹി യാപേന്താ തത്ഥ ദസമത്താനി സംവച്ഛരാനി വസിംസു, ഝാനം പന നേസം ന താവ ഉപ്പജ്ജതി. തേ തത്ഥ പബ്ബജ്ജാസുഖേനേവ ദസ സംവച്ഛരേ വസിത്വാ ലോണമ്ബിലസേവനത്ഥായ ജനപദചാരികം ചരന്താ അനുപുബ്ബേന ബാരാണസിം പത്വാ രാജുയ്യാനേ വസിംസു.

അഥേകദിവസം രാജാ ഉയ്യാനപാലം പണ്ണാകാരം ആദായ ആഗതം ദിസ്വാ ‘‘ഉയ്യാനകീളികം കീളിസ്സാമ, ഉയ്യാനം സോധേഹീ’’തി വത്വാ തേന സോധിതം സജ്ജിതം ഉയ്യാനം മഹന്തേന പരിവാരേന അഗമാസി. തസ്മിം ഖണേ തേ ഉഭോപി ജനാ ഉയ്യാനസ്സ ഏകപസ്സേ പബ്ബജ്ജാസുഖേന വീതിനാമേത്വാ നിസിന്നാ ഹോന്തി. അഥ രാജാ ഉയ്യാനേ വിചരന്തോ തേ ഉഭോപി നിസിന്നകേ ദിസ്വാ പരമപാസാദികം ഉത്തമരൂപധരം പരിബ്ബാജികം ഓലോകേന്തോ പടിബദ്ധചിത്തോ അഹോസി. സോ കിലേസവസേന കമ്പന്തോ ‘‘പുച്ഛിസ്സാമി താവ, അയം പരിബ്ബാജികാ ഇമസ്സ കിം ഹോതീ’’തി ബോധിസത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പബ്ബജിത അയം തേ പരിബ്ബാജികാ കിം ഹോതീ’’തി പുച്ഛി. മഹാരാജ, കിഞ്ചി ന ഹോതി, കേവലം ഏകപബ്ബജ്ജായ പബ്ബജിതാ, അപിച ഖോ പന മേ ഗിഹികാലേ പാദപരിചാരികാ അഹോസീതി. തം സുത്വാ രാജാ ‘‘അയം കിരേതസ്സ കിഞ്ചി ന ഹോതി, അപിച ഖോ പന ഗിഹികാലേ പാദപരിചാരികാ കിരസ്സ അഹോസി, സചേ പനാഹം ഇസ്സരിയബലേന ഗഹേത്വാ ഗച്ഛേയ്യം, കിം നു ഖോ ഏസ കരിസ്സതി, പരിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമി താവ ന’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൪൯.

‘‘യോ തേ ഇമം വിസാലക്ഖിം, പിയം സംമ്ഹിതഭാസിനിം;

ആദായ ബലാ ഗച്ഛേയ്യ, കിം നു കയിരാസി ബ്രാഹ്മണാ’’തി.

തത്ഥ സംമ്ഹിതഭാസിനിന്തി മന്ദഹസിതഭാസിനിം. ബലാ ഗച്ഛേയ്യാതി ബലക്കാരേന ആദായ ഗച്ഛേയ്യ. കിം നു കയിരാസീതി തസ്സ ത്വം ബ്രാഹ്മണ കിം കരേയ്യാസീതി?

അഥസ്സ കഥം സുത്വാ മഹാസത്തോ ദുതിയം ഗാഥമാഹ –

൫൦.

‘‘ഉപ്പജ്ജേ മേ ന മുച്ചേയ്യ, ന മേ മുച്ചേയ്യ ജീവതോ;

രജംവ വിപുലാ വുട്ഠി, ഖിപ്പമേവ നിവാരയേ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – മഹാരാജ, സചേ ഇമം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തേ കിസ്മിഞ്ചി മമ അബ്ഭന്തരേ കോപോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, സോ മേ അന്തോ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ന മുച്ചേയ്യ, യാവാഹം ജീവാമി, താവ മേ ന മുച്ചേയ്യ. നാസ്സ അന്തോ ഘനസന്നിവാസേന പതിട്ഠാതും ദസ്സാമി, അഥ ഖോ യഥാ ഉപ്പന്നം രജം വിപുലാ മേഘവുട്ഠി ഖിപ്പം നിവാരേതി, തഥാ ഖിപ്പമേവ നം മേത്താഭാവനായ നിഗ്ഗഹേത്വാ വാരേസ്സാമീതി.

ഏവം മഹാസത്തോ സീഹനാദം നദി. രാജാ പനസ്സ കഥം സുത്വാപി അന്ധബാലതായ പടിബദ്ധം അത്തനോ ചിത്തം നിവാരേതും അസക്കോന്തോ അഞ്ഞതരം അമച്ചം ആണാപേസി ‘‘ഇമം പരിബ്ബാജികം രാജനിവേസനം നേഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ ‘‘അധമ്മോ ലോകേ വത്തതി, അയുത്ത’’ന്തിആദീനി വത്വാ പരിദേവമാനംയേവ നം ആദായ പായാസി. ബോധിസത്തോ തസ്സാ പരിദേവനസദ്ദം സുത്വാ ഏകവാരം ഓലോകേത്വാ പുന ന ഓലോകേസി. തം രോദന്തിം പരിദേവന്തിം രാജനിവേസനമേവ നയിംസു. സോപി ബാരാണസിരാജാ ഉയ്യാനേ പപഞ്ചം അകത്വാവ സീഘതരം ഗന്ത്വാ തം പരിബ്ബാജികം പക്കോസാപേത്വാ മഹന്തേന യസേന നിമന്തേസി. സാ യസസ്സ അഗുണം പബ്ബജായ ഏവ ഗുണം കഥേസി. രാജാ കേനചി പരിയായേന തസ്സാ മനം അലഭന്തോ തം ഏകസ്മിം ഗബ്ഭേ കാരേത്വാ ചിന്തേസി ‘‘അയം പരിബ്ബാജികാ ഏവരൂപം യസം ന ഇച്ഛതി, സോപി താപസോ ഏവരൂപം മാതുഗാമം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തേ കുജ്ഝിത്വാ ഓലോകിതമത്തമ്പി ന അകാസി, പബ്ബജിതാ ഖോ പന ബഹുമായാ ഹോന്തി, കിഞ്ചി പയോജേത്വാ അനത്ഥമ്പി മേ കരേയ്യ, ഗച്ഛാമി താവ ജാനാമി കിം കരോന്തോ നിസിന്നോ’’തി സണ്ഠാതും അസക്കോന്തോ ഉയ്യാനം അഗമാസി. ബോധിസത്തോപി ചീവരം സിബ്ബന്തോ നിസീദി. രാജാ മന്ദപരിവാരോവ പദസദ്ദം അകരോന്തോ സണികം ഉപസങ്കമി. ബോധിസത്തോ രാജാനം അനോലോകേത്വാ ചീവരമേവ സിബ്ബി. രാജാ ‘‘അയം കുജ്ഝിത്വാ മയാ സദ്ധിം ന സല്ലപതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ ‘‘അയം കൂടതാപസോ ‘കോധസ്സ ഉപ്പജ്ജിതും ന ദസ്സാമി, ഉപ്പന്നമ്പി നം ഖിപ്പമേവ നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’തി പഠമമേവ ഗജ്ജിത്വാ ഇദാനി കോധേന ഥദ്ധോ ഹുത്വാ മയാ സദ്ധിം ന സല്ലപതീ’’തി സഞ്ഞായ തതിയം ഗാഥമാഹ –

൫൧.

‘‘യം നു പുബ്ബേ വികത്ഥിത്ഥോ, ബലമ്ഹിവ അപസ്സിതോ;

സ്വജ്ജ തുണ്ഹികതോ ദാനി, സങ്ഘാടിം സിബ്ബമച്ഛസീ’’തി.

തത്ഥ ബലമ്ഹിവ അപസ്സിതോതി ബലനിസ്സിതോ വിയ ഹുത്വാ. തുണ്ഹികതോതി കിഞ്ചി അവദന്തോ. സിബ്ബമച്ഛസീതി സിബ്ബന്തോ അച്ഛസി.

തം സുത്വാ മഹാസത്തോ ‘‘അയം രാജാ കോധവസേന മം നാലപതീതി മഞ്ഞതി, കഥേസ്സാമി ദാനിസ്സ ഉപ്പന്നസ്സ കോധസ്സ വസം അഗതഭാവ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ചതുത്ഥം ഗാഥമാഹ –

൫൨.

‘‘ഉപ്പജ്ജി മേ ന മുച്ചിത്ഥ, ന മേ മുച്ചിത്ഥ ജീവതോ;

രജംവ വിപുലാ വുട്ഠി, ഖിപ്പമേവ നിവാരയി’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – മഹാരാജ, ഉപ്പജ്ജി മേ, ന ന ഉപ്പജ്ജി, ന പന മേ മുച്ചിത്ഥ, നാസ്സ പവിസിത്വാ ഹദയേ ഠാതും അദാസിം, ഇതി സോ മമ ജീവതോ ന മുച്ചിത്ഥേവ, രജം വിപുലാ വുട്ഠി വിയ ഖിപ്പമേവ നം നിവാരേസിന്തി.

തം സുത്വാ രാജാ ‘‘കിം നു ഖോ ഏസ കോപമേവ സന്ധായ വദതി, ഉദാഹു അഞ്ഞം കിഞ്ചി സിപ്പം സന്ധായ കഥേസി, പുച്ഛിസ്സാമി താവ ന’’ന്തി ചിന്തേത്വാ പുച്ഛന്തോ പഞ്ചമം ഗാഥമാഹ –

൫൩.

‘‘കിം തേ ഉപ്പജ്ജി നോ മുച്ചി, കിം തേ ന മുച്ചി ജീവതോ;

രജംവ വിപുലാ വുട്ഠി, കതമം തം നിവാരയീ’’തി.

തത്ഥ കിം തേ ഉപ്പജ്ജി നോ മുച്ചീതി കിം തവ ഉപ്പജ്ജി ചേവ ന മുച്ചി ച.

തം സുത്വാ ബോധിസത്തോ ‘‘മഹാരാജ, ഏവം കോധോ ബഹുആദീനവോ മഹാവിനാസദായകോ, ഏസോ മമ ഉപ്പജ്ജി, ഉപ്പന്നഞ്ച നം മേത്താഭാവനായ നിവാരേസി’’ന്തി കോധേ ആദീനവം പകാസേന്തോ –

൫൪.

‘‘യമ്ഹി ജാതേ ന പസ്സതി, അജാതേ സാധു പസ്സതി;

സോ മേ ഉപ്പജ്ജി നോ മുച്ചി, കോധോ ദുമ്മേധഗോചരോ.

൫൫.

‘‘യേന ജാതേന നന്ദന്തി, അമിത്താ ദുക്ഖമേസിനോ;

സോ മേ ഉപ്പജ്ജി നോ മുച്ചി, കോധോ ദുമ്മേധഗോചരോ.

൫൬.

‘‘യസ്മിഞ്ച ജായമാനമ്ഹി, സദത്ഥം നാവബുജ്ഝതി;

സോ മേ ഉപ്പജ്ജി നോ മുച്ചി, കോധോ ദുമ്മേധഗോചരോ.

൫൭.

‘‘യേനാഭിഭൂതോ കുസലം ജഹാതി, പരക്കരേ വിപുലഞ്ചാപി അത്ഥം;

സ ഭീമസേനോ ബലവാ പമദ്ദീ, കോധോ മഹാരാജ ന മേ അമുച്ചഥ.

൫൮.

‘‘കട്ഠസ്മിം മത്ഥമാനസ്മിം, പാവകോ നാമ ജായതി;

തമേവ കട്ഠം ഡഹതി, യസ്മാ സോ ജായതേ ഗിനി.

൫൯.

‘‘ഏവം മന്ദസ്സ പോസസ്സ, ബാലസ്സ അവിജാനതോ;

സാരമ്ഭാ ജായതേ കോധോ, സോപി തേനേവ ഡയ്ഹതി.

൬൦.

‘‘അഗ്ഗീവ തിണകട്ഠസ്മിം, കോധോ യസ്സ പവഡ്ഢതി;

നിഹീയതി തസ്സ യസോ, കാളപക്ഖേവ ചന്ദിമാ.

൬൧.

‘‘അനേധോ ധൂമകേതൂവ, കോധോ യസ്സൂപസമ്മതി;

ആപൂരതി തസ്സ യസോ, സുക്കപക്ഖേവ ചന്ദിമാ’’തി. – ഇമാ ഗാഥാ ആഹ;

തത്ഥ ന പസ്സതീതി അത്തത്ഥമ്പി ന പസ്സതി, പഗേവ പരത്ഥം. സാധു പസ്സതീതി അത്തത്ഥം പരത്ഥം ഉഭയത്ഥമ്പി സാധു പസ്സതി. ദുമ്മേധഗോചരോതി നിപ്പഞ്ഞാനം ആധാരഭൂതോ ഗോചരോ. ദുക്ഖമേസിനോതി ദുക്ഖം ഇച്ഛന്താ. സദത്ഥന്തി അത്തനോ അത്ഥഭൂതം അത്ഥതോ ചേവ ധമ്മതോ ച വുദ്ധിം. പരക്കരേതി വിപുലമ്പി അത്ഥം ഉപ്പന്നം പരതോ കാരേതി, അപനേഥ, ന മേ ഇമിനാ അത്ഥോതി വദതി. സ ഭീമസേനോതി സോ കോധോ ഭീമായ ഭയജനനിയാ മഹതിയാ കിലേസസേനായ സമന്നാഗതോ. പമദ്ദീതി അത്തനോ ബലവഭാവേന ഉളാരേപി സത്തേ ഗഹേത്വാ അത്തനോ വസേ കരണേന മദ്ദനസമത്ഥോ. ന മേ അമുച്ചഥാതി മമ സന്തികാ മോക്ഖം ന ലഭതി, ഹദയേ വാ പന മേ ഖീരം വിയ മുഹുത്തം ദധിഭാവേന ന പതിട്ഠഹിത്ഥാതിപി അത്ഥോ.

കട്ഠസ്മിം മത്ഥമാനസ്മിന്തി അരണീസഹിതേന മത്ഥിയമാനേ, ‘‘മദ്ദമാനസ്മി’’ന്തിപി പാഠോ. യസ്മാതി യതോ കട്ഠാ ജായതി, തമേവ ഡഹതി. ഗിനീതി അഗ്ഗി. ബാലസ്സ അവിജാനതോതി ബാലസ്സ അവിജാനന്തസ്സ. സാരമ്ഭാ ജായതേതി അഹം ത്വന്തി ആകഡ്ഢനവികഡ്ഢനം കരോന്തസ്സ കരണുത്തരിയലക്ഖണാ സാരമ്ഭാ അരണീമത്ഥനാ വിയ പാവകോ കോധോ ജായതി. സോപി തേനേവാതി സോപി ബാലോ തേനേവ കോധേന കട്ഠം വിയ അഗ്ഗിനാ ഡയ്ഹതി. അനേധോ ധൂമകേതൂവാതി അനിന്ധനോ അഗ്ഗി വിയ. തസ്സാതി തസ്സ അധിവാസനഖന്തിയാ സമന്നാഗതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സുക്കപക്ഖേ ചന്ദോ വിയ ലദ്ധോ യസോ അപരാപരം ആപൂരതീതി.

രാജാ മഹാസത്തസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ തുട്ഠോ ഏകം അമച്ചം ആണാപേത്വാ പരിബ്ബാജികം ആഹരാപേത്വാ ‘‘ഭന്തേ നിക്കോധതാപസ, ഉഭോപി തുമ്ഹേ പബ്ബജ്ജാസുഖേന വീതിനാമേന്താ ഇധേവ ഉയ്യാനേ വസഥ, അഹം വോ ധമ്മികം രക്ഖാവരണഗുത്തിം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ഖമാപേത്വാ വന്ദിത്വാ പക്കാമി. തേ ഉഭോപി തത്ഥേവ വസിംസു. അപരഭാഗേ പരിബ്ബാജികാ കാലമകാസി. ബോധിസത്തോ തസ്സാ കാലകതായ ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ അഭിഞ്ഞാ ച സമാപത്തിയോ ച നിബ്ബത്തേത്വാ ചത്താരോ ബ്രഹ്മവിഹാരേ ഭാവേത്വാ ബ്രഹ്മലോകപരായണോ അഹോസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി, സച്ചപരിയോസാനേ കോധനോ ഭിക്ഖു അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹി.

തദാ പരിബ്ബാജികാ രാഹുലമാതാ അഹോസി, രാജാ ആനന്ദോ, പരിബ്ബാജകോ പന അഹമേവ അഹോസിന്തി.

ചൂളബോധിജാതകവണ്ണനാ പഞ്ചമാ.

[൪൪൪] ൬. കണ്ഹദീപായനജാതകവണ്ണനാ

സത്താഹമേവാഹന്തി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം ഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു കുസജാതകേ (ജാ. ൨.൨൦.൧ ആദയോ) ആവി ഭവിസ്സതി. സത്ഥാ തം ഭിക്ഖും ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഭിക്ഖു ഉക്കണ്ഠിതോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ചം ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘ഭിക്ഖു പോരാണകപണ്ഡിതാ അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ ബാഹിരകപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അതിരേകപഞ്ഞാസവസ്സാനി അനഭിരതാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്താ ഹിരോത്തപ്പഭേദഭയേന അത്തനോ ഉക്കണ്ഠിതഭാവം ന കസ്സചി കഥേസും, ത്വം കസ്മാ ഏവരൂപേ നിയ്യാനികസാസനേ പബ്ബജിത്വാ മാദിസസ്സ ഗരുനോ ബുദ്ധസ്സ സമ്മുഖേ ഠത്വാ ചതുപരിസമജ്ഝേ ഉക്കണ്ഠിതഭാവം ആവി കരോസി, കിമത്ഥം അത്തനോ ഹിരോത്തപ്പം ന രക്ഖസീ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ വംസരട്ഠേ കോസമ്ബിയം നാമ നഗരേ കോസമ്ബകോ നാമ രാജാ രജ്ജം കാരേസി. തദാ അഞ്ഞതരസ്മിം നിഗമേ ദ്വേ ബ്രാഹ്മണാ അസീതികോടിധനവിഭവാ അഞ്ഞമഞ്ഞം പിയസഹായകാ കാമേസു ദോസം ദിസ്വാ മഹാദാനം പവത്തേത്വാ ഉഭോപി കാമേ പഹായ മഹാജനസ്സ രോദന്തസ്സ പരിദേവന്തസ്സ നിക്ഖമിത്വാ ഹിമവന്തപദേസേ അസ്സമപദം കത്വാ പബ്ബജിത്വാ ഉഞ്ഛാചരിയായ വനമൂലഫലാഫലേന യാപേന്താ പണ്ണാസ വസ്സാനി വസിംസു, ഝാനം ഉപ്പാദേതും നാസക്ഖിംസു. തേ പണ്ണാസവസ്സച്ചയേന ലോണമ്ബിലസേവനത്ഥായ ജനപദം ചരന്താ കാസിരട്ഠം സമ്പാപുണിംസു. തത്ര അഞ്ഞതരസ്മിം നിഗമഗാമേ ദീപായനതാപസസ്സ ഗിഹിസഹായോ മണ്ഡബ്യോ നാമ അത്ഥി, തേ ഉഭോപി തസ്സ സന്തികം അഗമംസു. സോ തേ ദിസ്വാവ അത്തമനോ പണ്ണസാലം കാരേത്വാ ഉഭോപി തേ ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹി. തേ തത്ഥ തീണി ചത്താരി വസ്സാനി വസിത്വാ തം ആപുച്ഛിത്വാ ചാരികം ചരന്താ ബാരാണസിം പത്വാ അതിമുത്തകസുസാനേ വസിംസു. തത്ഥ ദീപായനോ യഥാഭിരന്തം വിഹരിത്വാ പുന തസ്സേവ സഹായസ്സ സന്തികം ഗതോ. മണ്ഡബ്യതാപസോ തത്ഥേവ വസി.

അഥേകദിവസം ഏകോ ചോരോ അന്തോനഗരേ ചോരികം കത്വാ ധനസാരം ആദായ നിക്ഖന്തോ ‘‘ചോരോ’’തി ഞത്വാ പടിബുദ്ധേഹി ഘരസ്സാമികേഹി ചേവ ആരക്ഖമനുസ്സേഹി ച അനുബദ്ധോ നിദ്ധമനേന നിക്ഖമിത്വാ വേഗേന സുസാനം പവിസിത്വാ താപസസ്സ പണ്ണസാലദ്വാരേ ഭണ്ഡികം ഛട്ടേത്വാ പലായി. മനുസ്സാ ഭണ്ഡികം ദിസ്വാ ‘‘അരേ ദുട്ഠജടില, ത്വം രത്തിം ചോരികം കത്വാ ദിവാ താപസരൂപേന ചരസീ’’തി തജ്ജേത്വാ പോഥേത്വാ തം ആദായ നേത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സയിംസു. രാജാ അനുപപരിക്ഖിത്വാവ ‘‘ഗച്ഛഥ, നം സൂലേ ഉത്താസേഥാ’’തി ആഹ. തേ തം സുസാനം നേത്വാ ഖദിരസൂലം ആരോപയിംസു, താപസസ്സ സരീരേ സൂലം ന പവിസതി. തതോ നിമ്ബസൂലം ആഹരിംസു, തമ്പി ന പവിസതി. അയസൂലം ആഹരിംസു, തമ്പി ന പവിസതി. താപസോ ‘‘കിം നു ഖോ മേ പുബ്ബകമ്മ’’ന്തി ഓലോകേസി, അഥസ്സ ജാതിസ്സരഞാണം ഉപ്പജ്ജി, തേന പുബ്ബകമ്മം ഓലോകേത്വാ അദ്ദസ. കിം പനസ്സ പുബ്ബകമ്മന്തി? കോവിളാരസൂലേ മക്ഖികാവേധനം. സോ കിര പുരിമഭവേ വഡ്ഢകിപുത്തോ ഹുത്വാ പിതു രുക്ഖതച്ഛനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഏകം മക്ഖികം ഗഹേത്വാ കോവിളാരസലാകായ സൂലേ വിയ വിജ്ഝി. തമേനം പാപകമ്മം ഇമം ഠാനം പത്വാ ഗണ്ഹി. സോ ‘‘ന സക്കാ ഇതോ പാപാ മയാ മുച്ചിതു’’ന്തി ഞത്വാ രാജപുരിസേ ആഹ ‘‘സചേ മം സൂലേ ഉത്താസേതുകാമത്ഥ, കോവിളാരസൂലം ആഹരഥാ’’തി. തേ തഥാ കത്വാ തം സൂലേ ഉത്താസേത്വാ ആരക്ഖം ദത്വാ പക്കമിംസു.

ആരക്ഖകാ പടിച്ഛന്നാ ഹുത്വാ തസ്സ സന്തികം ആഗച്ഛന്തേ ഓലോകേന്തി. തദാ ദീപായനോ ‘‘ചിരദിട്ഠോ മേ സഹായോ’’തി മണ്ഡബ്യസ്സ സന്തികം ആഗച്ഛന്തോ ‘‘സൂലേ ഉത്താസിതോ’’തി തം ദിവസഞ്ഞേവ അന്തരാമഗ്ഗേ സുത്വാ തം ഠാനം ഗന്ത്വാ ഏകമന്തം ഠിതോ ‘‘കിം സമ്മ കാരകോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അകാരകോമ്ഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘അത്തനോ മനോപദോസം രക്ഖിതും സക്ഖി, നാസക്ഖീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സമ്മ, യേഹി അഹം ഗഹിതോ, നേവ തേസം, ന രഞ്ഞോ ഉപരി മയ്ഹം മനോപദോസോ അത്ഥീ’’തി. ‘‘ഏവം സന്തേ താദിസസ്സ സീലവതോ ഛായാ മയ്ഹം സുഖാ’’തി വത്വാ ദീപായനോ സൂലം നിസ്സായ നിസീദി. അഥസ്സ സരീരേ മണ്ഡബ്യസ്സ സരീരതോ ലോഹിതബിന്ദൂനി പതിംസു. താനി സുവണ്ണവണ്ണസരീരേ പതിതപതിതാനി സുസ്സിത്വാ കാളകാനി ഉപ്പജ്ജിംസു. തതോ പട്ഠായേവ സോ കണ്ഹദീപായനോ നാമ അഹോസി. സോ സബ്ബരത്തിം തത്ഥേവ നിസീദി.

പുനദിവസേ ആരക്ഖപുരിസാ ആഗന്ത്വാ തം പവത്തിം രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ ‘‘അനിസാമേത്വാവ മേ കത’’ന്തി വേഗേന തത്ഥ ഗന്ത്വാ ‘‘പബ്ബജിത, കസ്മാ സൂലം നിസ്സായ നിസിന്നോസീ’’തി ദീപായനം പുച്ഛി. മഹാരാജ, ഇമം താപസം രക്ഖന്തോ നിസിന്നോമ്ഹി. കിം പന ത്വം മഹാരാജ, ഇമസ്സ കാരകഭാവം വാ അകാരകഭാവം വാ ഞത്വാ ഏവം കാരേസീതി? സോ കമ്മസ്സ അസോധിതഭാവം ആചിക്ഖി. അഥസ്സ സോ ‘‘മഹാരാജ, രഞ്ഞാ നാമ നിസമ്മകാരിനാ ഭവിതബ്ബം, അലസോ ഗിഹീ കാമഭോഗീ ന സാധൂ’’തിആദീനി വത്വാ ധമ്മം ദേസേസി. രാജാ മണ്ഡബ്യസ്സ നിദ്ദോസഭാവം ഞത്വാ ‘‘സൂലം ഹരഥാ’’തി ആണാപേസി. സൂലം ഹരന്താ ഹരിതും ന സക്ഖിംസു. മണ്ഡബ്യോ ആഹ – ‘‘മഹാരാജ, അഹം പുബ്ബേ കതകമ്മദോസേന ഏവരൂപം ഭയം സമ്പത്തോ, മമ സരീരതോ സൂലം ഹരിതും ന സക്കാ, സചേ മയ്ഹം ജീവിതം ദാതുകാമോ, കകചം ആഹരാപേത്വാ ഇമം സൂലം ചമ്മസമം ഛിന്ദാപേഹീ’’തി. രാജാ തഥാ കാരേസി. അന്തോസരീരേ സൂലോ അന്തോയേവ അഹോസി. തദാ കിര സോ സുഖുമം കോവിളാരസലാകം ഗഹേത്വാ മക്ഖികായ വച്ചമഗ്ഗം പവേസേസി, തം തസ്സ അന്തോസരീരേയേവ അഹോസി. സോ തേന കാരണേന അമരിത്വാ അത്തനോ ആയുക്ഖയേനേവ മരി, തസ്മാ അയമ്പി ന മതോ. രാജാ താപസേ വന്ദിത്വാ ഖമാപേത്വാ ഉഭോപി ഉയ്യാനേ വസാപേന്തോ പടിജഗ്ഗി, തതോ പട്ഠായ മണ്ഡബ്യോ ആണിമണ്ഡബ്യോ നാമ ജാതോ. സോ രാജാനം ഉപനിസ്സായ തത്ഥേവ വസി, ദീപായനോ പന തസ്സ വണം ഫാസുകം കത്വാ അത്തനോ ഗിഹിസഹായമണ്ഡബ്യസ്സ സന്തികമേവ ഗതോ.

തം പണ്ണസാലം പവിസന്തം ദിസ്വാ ഏകോ പുരിസോ സഹായസ്സ ആരോചേസി. സോ സുത്വാവ തുട്ഠചിത്തോ സപുത്തദാരോ ബഹൂ ഗന്ധമാലതേലഫാണിതാദീനി ആദായ തം പണ്ണസാലം ഗന്ത്വാ ദീപായനം വന്ദിത്വാ പാദേ ധോവിത്വാ തേലേന മക്ഖേത്വാ പാനകം പായേത്വാ ആണിമണ്ഡബ്യസ്സ പവത്തിം സുണന്തോ നിസീദി. അഥസ്സ പുത്തോ യഞ്ഞദത്തകുമാരോ നാമ ചങ്കമനകോടിയം ഗേണ്ഡുകേന കീളി, തത്ര ചേകസ്മിം വമ്മികേ ആസീവിസോ വസതി. കുമാരസ്സ ഭൂമിയം പഹടഗേണ്ഡുകോ ഗന്ത്വാ വമ്മികബിലേ ആസീവിസസ്സ മത്ഥകേ പതി. സോ അജാനന്തോ ബിലേ ഹത്ഥം പവേസേസി. അഥ നം കുദ്ധോ ആസീവിസോ ഹത്ഥേ ഡംസി. സോ വിസവേഗേന മുച്ഛിതോ തത്ഥേവ പതി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ സപ്പേന ഡട്ഠഭാവം ഞത്വാ കുമാരകം ഉക്ഖിപിത്വാ താപസസ്സ സന്തികം ആനേത്വാ പാദമൂലേ നിപജ്ജാപേത്വാ ‘‘ഭന്തേ, പബ്ബജിതാ നാമ ഓസധം വാ പരിത്തം വാ ജാനന്തി, പുത്തകം നോ ആരോഗം കരോഥാ’’തി ആഹംസു. അഹം ഓസധം ന ജാനാമി, നാഹം വേജ്ജകമ്മം കരിസ്സാമീതി. ‘‘തേന ഹി ഭന്തേ, ഇമസ്മിം കുമാരകേ മേത്തം കത്വാ സച്ചകിരിയം കരോഥാ’’തി വുത്തേ താപസോ ‘‘സാധു, സച്ചകിരിയം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ യഞ്ഞദത്തസ്സ സീസേ ഹത്ഥം ഠപേത്വാ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൬൨.

‘‘സത്താഹമേവാഹം പസന്നചിത്തോ, പുഞ്ഞത്ഥികോ ആചരിം ബ്രഹ്മചരിയം;

അഥാപരം യം ചരിതം മമേദം, വസ്സാനി പഞ്ഞാസ സമാധികാനി;

അകാമകോവാപി അഹം ചരാമി, ഏതേന സച്ചേന സുവത്ഥി ഹോതു;

ഹതം വിസം ജീവതു യഞ്ഞദത്തോ’’തി.

തത്ഥ അഥാപരം യം ചരിതന്തി തസ്മാ സത്താഹാ ഉത്തരി യം മമ ബ്രഹ്മചരിയം. അകാമകോവാപീതി പബ്ബജ്ജം അനിച്ഛന്തോയേവ. ഏതേന സച്ചേന സുവത്ഥി ഹോതൂതി സചേ അതിരേകപണ്ണാസവസ്സാനി അനഭിരതിവാസം വസന്തേന മയാ കസ്സചി അനാരോചിതഭാവോ സച്ചം, ഏതേന സച്ചേന യഞ്ഞദത്തകുമാരസ്സ സോത്ഥിഭാവോ ഹോതു, ജീവിതം പടിലഭതൂതി.

അഥസ്സ സഹ സച്ചകിരിയായ യഞ്ഞദത്തസ്സ ഥനപ്പദേസതോ ഉദ്ധം വിസം ഭസ്സിത്വാ പഥവിം പാവിസി. കുമാരോ അക്ഖീനി ഉമ്മീലേത്വാ മാതാപിതരോ ഓലോകേത്വാ ‘‘അമ്മതാതാ’’തി വത്വാ പരിവത്തിത്വാ നിപജ്ജി. അഥസ്സ പിതരം കണ്ഹദീപായനോ ആഹ – ‘‘മയാ താവ മമ ബലം കതം, ത്വമ്പി അത്തനോ ബലം കരോഹീ’’തി. സോ ‘‘അഹമ്പി സച്ചകിരിയം കരിസ്സാമീ’’തി പുത്തസ്സ ഉരേ ഹത്ഥം ഠപേത്വാ ദുതിയം ഗാഥമാഹ –

൬൩.

‘‘യസ്മാ ദാനം നാഭിനന്ദിം കദാചി, ദിസ്വാനഹം അതിഥിം വാസകാലേ;

ന ചാപി മേ അപ്പിയതം അവേദും, ബഹുസ്സുതാ സമണബ്രാഹ്മണാ ച;

അകാമകോവാപി അഹം ദദാമി, ഏതേന സച്ചേന സുവത്ഥി ഹോതു;

ഹതം വിസം ജീവതു യഞ്ഞദത്തോ’’തി.

തത്ഥ വാസകാലേതി വസനത്ഥായ ഗേഹം ആഗതകാലേ. ന ചാപി മേ അപ്പിയതം അവേദുന്തി ബഹുസ്സുതാപി സമണബ്രാഹ്മണാ ‘‘അയം നേവ ദാനം അഭിനന്ദതി ന അമ്ഹേ’’തി ഇമം മമ അപ്പിയഭാവം നേവ ജാനിംസു. അഹഞ്ഹി തേ പിയചക്ഖൂഹിയേവ ഓലോകേമീതി ദീപേതി. ഏതേന സച്ചേനാതി സചേ അഹം ദാനം ദദമാനോ വിപാകം അസദ്ദഹിത്വാ അത്തനോ അനിച്ഛായ ദമ്മി, അനിച്ഛനഭാവം മമ പരേ ന ജാനന്തി, ഏതേന സച്ചേന സുവത്ഥി ഹോതൂതി അത്ഥോ.

ഏവം തസ്സ സച്ചകിരിയായ സഹ കടിതോ ഉദ്ധം വിസം ഭസ്സിത്വാ പഥവിം പാവിസി. കുമാരോ ഉട്ഠായ നിസീദി, ഠാതും പന ന സക്കോതി. അഥസ്സ പിതാ മാതരം ആഹ ‘‘ഭദ്ദേ, മയാ അത്തനോ ബലം കതം, ത്വം ഇദാനി സച്ചകിരിയം കത്വാ പുത്തസ്സ ഉട്ഠായ ഗമനഭാവം കരോഹീ’’തി. ‘‘സാമി, അത്ഥി മയ്ഹം ഏകം സച്ചം, തവ പന സന്തികേ കഥേതും ന സക്കോമീ’’തി. ‘‘ഭദ്ദേ, യഥാ തഥാ മേ പുത്തം അരോഗം കരോഹീ’’തി. സാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ സച്ചം കരോന്തീ തതിയം ഗാഥമാഹ –

൬൪.

‘‘ആസീവിസോ താത പഹൂതതേജോ, യോ തം അഡംസീ ബിലരാ ഉദിച്ച;

തസ്മിഞ്ച മേ അപ്പിയതായ അജ്ജ, പിതരഞ്ച തേ നത്ഥി കോചി വിസേസോ;

ഏതേന സച്ചേന സുവത്ഥി ഹോതു, ഹതം വിസം ജീവതു യഞ്ഞദത്തോ’’തി.

തത്ഥ താതാതി പുത്തം ആലപതി. പഹൂതതേജോതി ബലവവിസോ. ബിലരാതി വിവരാ, അയമേവ വാ പാഠോ. ഉദിച്ചാതി ഉട്ഠഹിത്വാ, വമ്മികബിലതോ ഉട്ഠായാതി അത്ഥോ. പിതരഞ്ച തേതി പിതരി ച തേ. അട്ഠകഥായം പന അയമേവ പാഠോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘താത, യഞ്ഞദത്ത തസ്മിഞ്ച ആസീവിസേ തവ പിതരി ച അപ്പിയഭാവേന മയ്ഹം കോചി വിസേസോ നത്ഥി. തഞ്ച പന അപ്പിയഭാവം ഠപേത്വാ അജ്ജ മയാ കോചി ജാനാപിതപുബ്ബോ നാമ നത്ഥി, സചേ ഏതം സച്ചം, ഏതേന സച്ചേന തവ സോത്ഥി ഹോതൂ’’തി.

സഹ ച സച്ചകിരിയായ സബ്ബം വിസം ഭസ്സിത്വാ പഥവിം പാവിസി. യഞ്ഞദത്തോ നിബ്ബിസേന സരീരേന ഉട്ഠായ കീളിതും ആരദ്ധോ. ഏവം പുത്തേ ഉട്ഠിതേ മണ്ഡബ്യോ ദീപായനസ്സ അജ്ഝാസയം പുച്ഛന്തോ ചതുത്ഥം ഗാഥമാഹ –

൬൫.

‘‘സന്താ ദന്തായേവ പരിബ്ബജന്തി, അഞ്ഞത്ര കണ്ഹാ നത്ഥാകാമരൂപാ;

ദീപായന കിസ്സ ജിഗുച്ഛമാനോ, അകാമകോ ചരസി ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – യേ കേചി ഖത്തിയാദയോ കാമേ പഹായ ഇധ ലോകേ പബ്ബജന്തി, തേ അഞ്ഞത്ര കണ്ഹാ ഭവന്തം കണ്ഹം ഠപേത്വാ അഞ്ഞേ അകാമരൂപാ നാമ നത്ഥി, സബ്ബേ ഝാനഭാവനായ കിലേസാനം സമിതത്താ സന്താ, ചക്ഖാദീനി ദ്വാരാനി യഥാ നിബ്ബിസേവനാനി ഹോന്തി, തഥാ തേസം ദമിതത്താ ദന്താ ഹുത്വാ അഭിരതാവ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ത്വം പന ഭന്തേ ദീപായന, കിംകാരണാ തപം ജിഗുച്ഛമാനോ അകാമകോ ഹുത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരസി, കസ്മാ പുന ന അഗാരമേവ അജ്ഝാവസസീതി.

അഥസ്സ സോ കാരണം കഥേന്തോ പഞ്ചമം ഗാഥമാഹ –

൬൬.

‘‘സദ്ധായ നിക്ഖമ്മ പുനം നിവത്തോ, സോ ഏളമൂഗോവ ബാലോ വതായം;

ഏതസ്സ വാദസ്സ ജിഗുച്ഛമാനോ, അകാമകോ ചരാമി ബ്രഹ്മചരിയം;

വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥഞ്ച സതഞ്ച ഠാനം, ഏവമ്പഹം പുഞ്ഞകരോ ഭവാമീ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – കണ്ഹോ കമ്മഞ്ച ഫലഞ്ച സദ്ദഹിത്വാ താവ മഹന്തം വിഭവം പഹായ അഗാരാ നിക്ഖമിത്വാ യം ജഹി, പുന തദത്ഥമേവ നിവത്തോ. സോ അയം ഏളമൂഗോ ഗാമദാരകോ വിയ ബാലോ വതാതി ഇമം വാദം ജിഗുച്ഛമാനോ അഹം അത്തനോ ഹിരോത്തപ്പഭേദഭയേന അനിച്ഛമാനോപി ബ്രഹ്മചരിയം ചരാമി. കിഞ്ച ഭിയ്യോ പബ്ബജ്ജാപുഞ്ഞഞ്ച നാമേതം വിഞ്ഞൂഹി ബുദ്ധാദീഹി പസത്ഥം, തേസംയേവ ച സതം നിവാസട്ഠാനം. ഏവം ഇമിനാപി കാരണേന അഹം പുഞ്ഞകരോ ഭവാമി, അസ്സുമുഖോപി രുദമാനോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരാമിയേവാതി.

ഏവം സോ അത്തനോ അജ്ഝാസയം കഥേത്വാ പുന മണ്ഡബ്യം പുച്ഛന്തോ ഛട്ഠം ഗാഥമാഹ –

൬൭.

‘‘സമണേ തുവം ബ്രാഹ്മണേ അദ്ധികേ ച, സന്തപ്പയാസി അന്നപാനേന ഭിക്ഖം;

ഓപാനഭൂതംവ ഘരം തവ യിദം, അന്നേന പാനേന ഉപേതരൂപം;

അഥ കിസ്സ വാദസ്സ ജിഗുച്ഛമാനോ, അകാമകോ ദാനമിമം ദദാസീ’’തി.

തത്ഥ ഭിക്ഖന്തി ഭിക്ഖായ ചരന്താനം ഭിക്ഖഞ്ച സമ്പാദേത്വാ ദദാസി. ഓപാനഭൂതംവാതി ചതുമഹാപഥേ ഖതസാധാരണപോക്ഖരണീ വിയ.

തതോ മണ്ഡബ്യോ അത്തനോ അജ്ഝാസയം കഥേന്തോ സത്തമം ഗാഥമാഹ –

൬൮.

‘‘പിതരോ ച മേ ആസും പിതാമഹാ ച, സദ്ധാ അഹും ദാനപതീ വദഞ്ഞൂ;

തം കുല്ലവത്തം അനുവത്തമാനോ, മാഹം കുലേ അന്തിമഗന്ധനോ അഹും;

ഏതസ്സ വാദസ്സ ജിഗുച്ഛമാനോ, അകാമകോ ദാനമിമം ദദാമീ’’തി.

തത്ഥ ‘‘ആസു’’ന്തി പദസ്സ ‘‘സദ്ധാ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ, സദ്ധാ അഹേസുന്തി അത്ഥോ. അഹുന്തി സദ്ധാ ഹുത്വാ തതോ ഉത്തരി ദാനജേട്ഠകാ ചേവ ‘‘ദേഥ കരോഥാ’’തി വുത്തവചനസ്സ അത്ഥജാനനകാ ച അഹേസും. തം കുല്ലവത്തന്തി തം കുലവത്തം, അട്ഠകഥായം പന അയമേവ പാഠോ. മാഹം കുലേ അന്തിമഗന്ധനോ അഹുന്തി ‘‘അഹം അത്തനോ കുലേ സബ്ബപച്ഛിമകോ ചേവ കുലപലാപോ ച മാ അഹു’’ന്തി സല്ലക്ഖേത്വാ ഏതം ‘‘കുലഅന്തിമോ കുലപലാപോ’’തി വാദം ജിഗുച്ഛമാനോ ദാനം അനിച്ഛന്തോപി ഇദം ദാനം ദദാമീതി ദീപേതി.

ഏവഞ്ച പന വത്വാ മണ്ഡബ്യോ അത്തനോ ഭരിയം പുച്ഛമാനോ അട്ഠമം ഗാഥമാഹ –

൬൯.

‘‘ദഹരിം കുമാരിം അസമത്ഥപഞ്ഞം, യം താനയിം ഞാതികുലാ സുഗത്തേ;

ന ചാപി മേ അപ്പിയതം അവേദി, അഞ്ഞത്ര കാമാ പരിചാരയന്താ;

അഥ കേന വണ്ണേന മയാ തേ ഭോതി, സംവാസധമ്മോ അഹു ഏവരൂപോ’’തി.

തത്ഥ അസമത്ഥപഞ്ഞന്തി കുടുമ്ബം വിചാരേതും അപ്പടിബലപഞ്ഞം അതിതരുണിഞ്ഞേവ സമാനം. യം താനയിന്തി യം തം ആനയിം, അഹം ദഹരിമേവ സമാനം തം ഞാതികുലതോ ആനേസിന്തി വുത്തം ഹോതി. അഞ്ഞത്ര കാമാ പരിചാരയന്താതി ഏത്തകം കാലം വിനാ കാമേന അനിച്ഛായ മം പരിചാരയന്താപി അത്തനോ അപ്പിയതം മം ന ജാനാപേസി, സമ്പിയായമാനരൂപാവ പരിചരി. കേന വണ്ണേനാതി കേന കാരണേന. ഭോതീതി തം ആലപതി. ഏവരൂപോതി ആസീവിസസമാനപടികൂലഭാവേന മയാ സദ്ധിം തവ സംവാസധമ്മോ ഏവരൂപോ പിയസംവാസോ വിയ കഥം ജാതോതി.

അഥസ്സ സാ കഥേന്തീ നവമം ഗാഥമാഹ –

൭൦.

‘‘ആരാ ദൂരേ നയിധ കദാചി അത്ഥി, പരമ്പരാ നാമ കുലേ ഇമസ്മിം;

തം കുല്ലവത്തം അനുവത്തമാനാ, മാഹം കുലേ അന്തിമഗന്ധിനീ അഹും;

ഏതസ്സ വാദസ്സ ജിഗുച്ഛമാനാ, അകാമികാ പദ്ധചരാമ്ഹി തുയ്ഹ’’ന്തി.

തത്ഥ ആരാ ദൂരേതി അഞ്ഞമഞ്ഞവേവചനം. അതിദൂരേതി വാ ദസ്സേന്തീ ഏവമാഹ. ഇധാതി നിപാതമത്തം, ന കദാചീതി അത്ഥോ. പരമ്പരാതി പുരിസപരമ്പരാ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – സാമി, ഇമസ്മിം അമ്ഹാകം ഞാതികുലേ ദൂരതോ പട്ഠായ യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ പുരിസപരമ്പരാ നാമ ന കദാചി അത്ഥി, ഏകിത്ഥിയാപി സാമികം ഛഡ്ഡേത്വാ അഞ്ഞോ പുരിസോ ഗഹിതപുബ്ബോ നാമ നത്ഥീതി. തം കുല്ലവത്തന്തി അഹമ്പി തം കുലവത്തം കുലപവേണിം അനുവത്തമാനാ അത്തനോ കുലേ പച്ഛിമികാ പലാലഭൂതാ മാ അഹുന്തി സല്ലക്ഖേത്വാ ഏതം കുലഅന്തിമാ കുലഗന്ധിനീതി വാദം ജിഗുച്ഛമാനാ അകാമികാപി തുയ്ഹം പദ്ധചരാമ്ഹി വേയ്യാവച്ചകാരികാ പാദപരിചാരികാ ജാതാമ്ഹീതി.

ഏവഞ്ച പന വത്വാ ‘‘മയാ സാമികസ്സ സന്തികേ അഭാസിതപുബ്ബം ഗുയ്ഹം ഭാസിതം, കുജ്ഝേയ്യപി മേ അയം, അമ്ഹാകം കുലൂപകതാപസസ്സ സമ്മുഖേയേവ ഖമാപേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഖമാപേന്തീ ദസമം ഗാഥമാഹ –

൭൧.

‘‘മണ്ഡബ്യ ഭാസിം യമഭാസനേയ്യം, തം ഖമ്യതം പുത്തകഹേതു മജ്ജ;

പുത്തപേമാ ന ഇധ പരത്ഥി കിഞ്ചി, സോ നോ അയം ജീവതി യഞ്ഞദത്തോ’’തി.

തത്ഥ തം ഖമ്യതന്തി തം ഖമയതു. പുത്തകഹേതു മജ്ജാതി തം മമ ഭാസിതം അജ്ജ ഇമസ്സ പുത്തസ്സ ഹേതു ഖമയതു. സോ നോ അയന്തി യസ്സ പുത്തസ്സ കാരണാ മയാ ഏതം ഭാസിതം, സോ നോ പുത്തോ ജീവതി, ഇമസ്സ ജീവിതലാഭഭാവേന മേ ഖമ സാമി, അജ്ജതോ പട്ഠായ തവ വസവത്തിനീ ഭവിസ്സാമീതി.

അഥ നം മണ്ഡബ്യോ ‘‘ഉട്ഠേഹി ഭദ്ദേ, ഖമാമി തേ, ഇതോ പന പട്ഠായ മാ ഫരുസചിത്താ അഹോസി, അഹമ്പി തേ അപ്പിയം ന കരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ബോധിസത്തോ മണ്ഡബ്യം ആഹ – ‘‘ആവുസോ, തയാ ദുസ്സങ്ഘരം ധനം സങ്ഘരിത്വാ കമ്മഞ്ച ഫലഞ്ച അസദ്ദഹിത്വാ ദാനം ദദന്തേന അയുത്തം കതം, ഇതോ പട്ഠായ ദാനം സദ്ദഹിത്വാ ദേഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ബോധിസത്തം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, തയാ അമ്ഹാകം ദക്ഖിണേയ്യഭാവേ ഠത്വാ അനഭിരതേന ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തേന അയുത്തം കതം, ഇതോ പട്ഠായ ഇദാനി യഥാ തയി കതകാരാ മഹപ്ഫലാ ഹോന്തി, ഏവം ചിത്തം പസാദേത്വാ സുദ്ധചിത്തോ അഭിരതോ ഹുത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരാഹീ’’തി. തേ മഹാസത്തം വന്ദിത്വാ ഉട്ഠായ അഗമംസു. തതോ പട്ഠായ ഭരിയാ സാമികേ സസ്നേഹാ അഹോസി, മണ്ഡബ്യോ പസന്നചിത്തോ സദ്ധായ ദാനം അദാസി. ബോധിസത്തോ അനഭിരതിം വിനോദേത്വാ ഝാനാഭിഞ്ഞം ഉപ്പാദേത്വാ ബ്രഹ്മലോകപരായണോ അഹോസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി, സച്ചപരിയോസാനേ ഉക്കണ്ഠിതോ ഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തദാ മണ്ഡബ്യോ ആനന്ദോ അഹോസി, ഭരിയാ വിസാഖാ, പുത്തോ രാഹുലോ, ആണിമണ്ഡബ്യോ സാരിപുത്തോ, കണ്ഹദീപായനോ പന അഹമേവ അഹോസിന്തി.

കണ്ഹദീപായനജാതകവണ്ണനാ ഛട്ഠാ.

[൪൪൫] ൭. നിഗ്രോധജാതകവണ്ണനാ

ന വാഹമേതം ജാനാമീതി ഇദം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ദേവദത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി. ഏകദിവസഞ്ഹി ഭിക്ഖൂ തേന ‘‘ആവുസോ ദേവദത്ത, സത്ഥാ തവ ബഹൂപകാരോ, ത്വഞ്ഹി സത്ഥാരം നിസ്സായ പബ്ബജ്ജം ലഭി ഉപസമ്പദം ലഭി, തേപിടകം ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹി, ഝാനം ഉപ്പാദേസി, ലാഭസക്കാരോപി തേ ദസബലസ്സേവ സന്തകോ’’തി ഭിക്ഖൂഹി വുത്തേ തിണസലാകം ഉക്ഖിപിത്വാ ‘‘ഏത്തകമ്പി സമണേന ഗോതമേന മയ്ഹം കതം ഗുണം ന പസ്സാമീ’’തി വുത്തേ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ദേവദത്തോ അകതഞ്ഞൂ മിത്തദുബ്ഭീ’’തി വത്വാ തേഹി യാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ രാജഗഹേ മഗധമഹാരാജാ നാമ രജ്ജം കാരേസി. തദാ രാജഗഹസേട്ഠി അത്തനോ പുത്തസ്സ ജനപദസേട്ഠിനോ ധീതരം ആനേസി, സാ വഞ്ഝാ അഹോസി. അഥസ്സാ അപരഭാഗേ സക്കാരോ പരിഹായി. ‘‘അമ്ഹാകം പുത്തസ്സ ഗേഹേ വഞ്ഝിത്ഥിയാ വസന്തിയാ കഥം കുലവംസോ വഡ്ഢിസ്സതീ’’തി യഥാ സാ സുണാതി, ഏവമ്പി കഥം സമുട്ഠാപേന്തി. സാ തം സുത്വാ ‘‘ഹോതു ഗബ്ഭിനിആലയം കത്വാ ഏതേ വഞ്ചേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ അത്തനോ അത്ഥചാരികം ധാതിം ആഹ ‘‘അമ്മ, ഗബ്ഭിനിയോ നാമ കിഞ്ച കിഞ്ച കരോന്തീ’’തി ഗബ്ഭിനിപരിഹാരം പുച്ഛിത്വാ ഉതുനികാലേ പടിച്ഛാദേത്വാ അമ്ബിലാദിരുചികാ ഹുത്വാ ഹത്ഥപാദാനം ഉദ്ധുമായനകാലേ ഹത്ഥപാദപിട്ഠിയോ കോട്ടാപേത്വാ ബഹലം കാരേസി, ദിവസേ ദിവസേപി പിലോതികാവേഠനേന ച ഉദരവഡ്ഢനം വഡ്ഢേസി, ഥനമുഖാനി കാളാനി കാരേസി, സരീരകിച്ചം കരോന്തീപി അഞ്ഞത്ര തസ്സാ ധാതിയാ അഞ്ഞേസം സമ്മുഖട്ഠാനേ ന കരോതി. സാമികോപിസ്സാ ഗബ്ഭപരിഹാരം അദാസി. ഏവം നവ മാസേ വസിത്വാ ‘‘ഇദാനി ജനപദേ പിതു ഘരം ഗന്ത്വാ വിജായിസ്സാമീ’’തി സസുരേ ആപുച്ഛിത്വാ രഥമാരുഹിത്വാ മഹന്തേന പരിവാരേന രാജഗഹാ നിക്ഖമിത്വാ മഗ്ഗം പടിപജ്ജി. തസ്സാ പന പുരതോ ഏകോ സത്ഥോ ഗച്ഛതി. സത്ഥേന വസിത്വാ ഗതട്ഠാനം ഏസാ പാതരാസകാലേ പാപുണാതി.

അഥേകദിവസം തസ്മിം സത്ഥേ ഏകാ ദുഗ്ഗതിത്ഥീ രത്തിയാ ഏകസ്മിം നിഗ്രോധമൂലേ പുത്തം വിജായിത്വാ പാതോവ സത്ഥേ ഗച്ഛന്തേ ‘‘അഹം വിനാ സത്ഥേന ഗന്തും ന സക്ഖിസ്സാമി, സക്കാ ഖോ പന ജീവന്തിയാ പുത്തം ലഭിതു’’ന്തി നിഗ്രോധമൂലജാലേ ജലാബുഞ്ചേവ ഗബ്ഭമലഞ്ച അത്ഥരിത്വാ പുത്തം ഛട്ടേത്വാ അഗമാസി. ദാരകസ്സപി ദേവതാ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിംസു. സോ ഹി ന യോ വാ സോ വാ, ബോധിസത്തോയേവ. സോ പന തദാ താദിസം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. ഇതരാ പാതരാസകാലേ തം ഠാനം പത്വാ ‘‘സരീരകിച്ചം കരിസ്സാമീ’’തി തായ ധാതിയാ സദ്ധിം നിഗ്രോധമൂലം ഗതാ സുവണ്ണവണ്ണം ദാരകം ദിസ്വാ ‘‘അമ്മ, നിപ്ഫന്നം നോ കിച്ച’’ന്തി പിലോതികായോ അപനേത്വാ ഉച്ഛങ്ഗപദേസം ലോഹിതേന ച ഗബ്ഭമലേന ച മക്ഖേത്വാ അത്തനോ ഗബ്ഭവുട്ഠാനം ആരോചേസി. താവദേവ നം സാണിയാ പരിക്ഖിപിത്വാ ഹട്ഠതുട്ഠോ സപരിജനോ രാജഗഹം പണ്ണം പേസേസി. അഥസ്സാ സസ്സുസസുരാ വിജാതകാലതോ പട്ഠായ ‘‘പിതു കുലേ കിം കരിസ്സതി, ഇധേവ ആഗച്ഛതൂ’’തി പേസയിംസു. സാ പടിനിവത്തിത്വാ രാജഗഹമേവ പാവിസി. തത്ഥ തം സമ്പടിച്ഛിത്വാ ദാരകസ്സ നാമം കരോന്താ നിഗ്രോധമൂലേ ജാതത്താ ‘‘നിഗ്രോധകുമാരോ’’തി നാമം കരിംസു. തം ദിവസഞ്ഞേവ അനുസേട്ഠിസുണിസാപി വിജായനത്ഥായ കുലഘരം ഗച്ഛന്തീ അന്തരാമഗ്ഗേ ഏകിസ്സാ രുക്ഖസാഖായ ഹേട്ഠാ പുത്തം വിജായി, തസ്സ ‘‘സാഖകുമാരോ’’തി നാമം കരിംസു. തം ദിവസഞ്ഞേവ സേട്ഠിം നിസ്സായ വസന്തസ്സ തുന്നകാരസ്സ ഭരിയാപി പിലോതികന്തരേ പുത്തം വിജായി, തസ്സ ‘‘പോത്തികോ’’തി നാമം കരിംസു.

മഹാസേട്ഠി ഉഭോപി തേ ദാരകേ ‘‘നിഗ്രോധകുമാരസ്സ ജാതദിവസഞ്ഞേവ ജാതാ’’തി ആണാപേത്വാ തേനേവ സദ്ധിം സംവഡ്ഢേസി. തേ ഏകതോ വഡ്ഢിത്വാ വയപ്പത്താ തക്കസിലം ഗന്ത്വാ സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹിംസു. ഉഭോപി സേട്ഠിപുത്താ ആചരിയസ്സ ദ്വേ സഹസ്സാനി അദംസു. നിഗ്രോധകുമാരോ പോത്തികസ്സ അത്തനോ സന്തികേ സിപ്പം പട്ഠപേസി. തേ നിപ്ഫന്നസിപ്പാ ആചരിയം ആപുച്ഛിത്വാ നിക്ഖന്താ ‘‘ജനപദചാരികം ചരിസ്സാമാ’’തി അനുപുബ്ബേന ബാരാണസിം പത്വാ ഏകസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിപജ്ജിംസു. തദാ ബാരാണസിരഞ്ഞോ കാലകതസ്സ സത്തമോ ദിവസോ, ‘‘സ്വേ ഫുസ്സരഥം യോജേസ്സാമാ’’തി നഗരേ ഭേരിം ചരാപേസും. തേസുപി സഹായേസു രുക്ഖമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായന്തേസു പോത്തികോ പച്ചൂസകാലേ ഉട്ഠായ നിഗ്രോധകുമാരസ്സ പാദേ പരിമജ്ജന്തോ നിസീദി. തസ്മിം രുക്ഖേ വുത്ഥകുക്കുടേസു ഉപരികുക്കുടോ ഹേട്ഠാകുക്കുടസ്സ സരീരേ വച്ചം പാതേസി. അഥ നം സോ ‘‘കേനേതം പാതിത’’ന്തി ആഹ. ‘‘സമ്മ, മാ കുജ്ഝി, മയാ അജാനന്തേന പാതിത’’ന്തി ആഹ. ‘‘അരേ, ത്വം മമ സരീരം അത്തനോ വച്ചട്ഠാനം മഞ്ഞസി, കിം മമ പമാണം ന ജാനാസീ’’തി. അഥ നം ഇതരോ ‘‘അരേ ത്വം ‘അജാനന്തേന മേ കത’ന്തി വുത്തേപി കുജ്ഝസിയേവ, കിം പന തേ പമാണ’’ന്തി ആഹ. ‘‘യോ മം മാരേത്വാ മംസം ഖാദതി, സോ പാതോവ സഹസ്സം ലഭതി, തസ്മാ അഹം മാനം കരോമീ’’തി. അഥ നം ഇതരോ ‘‘അരേ ഏത്തകമത്തേന ത്വം മാനം കരോസി, മം പന മാരേത്വാ യോ ഥൂലമംസം ഖാദതി, സോ പാതോവ രാജാ ഹോതി, യോ മജ്ഝിമമംസം ഖാദതി, സോ സേനാപതി, യോ അട്ഠിനിസ്സിതം ഖാദതി, സോ ഭണ്ഡാഗാരികോ ഹോതീ’’തി ആഹ.

പോത്തികോ തേസം കഥം സുത്വാ ‘‘കിം നോ സഹസ്സേന, രജ്ജമേവ വര’’ന്തി സണികം രുക്ഖം അഭിരുഹിത്വാ ഉപരിസയിതകുക്കുടം ഗഹേത്വാ മാരേത്വാ അങ്ഗാരേ പചിത്വാ ഥൂലമംസം നിഗ്രോധസ്സ അദാസി, മജ്ഝിമമംസം സാഖസ്സ അദാസി, അട്ഠിമംസം അത്തനാ ഖാദി. ഖാദിത്വാ പന ‘‘സമ്മ നിഗ്രോധ, ത്വം അജ്ജ രാജാ ഭവിസ്സസി, സമ്മ സാഖ, ത്വം സേനാപതി ഭവിസ്സസി, അഹം പന ഭണ്ഡാഗാരികോ ഭവിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കഥം ജാനാസീ’’തി പുട്ഠോ തം പവത്തിം ആരോചേസി. തേ തയോപി ജനാ പാതരാസവേലായ ബാരാണസിം പവിസിത്വാ ഏകസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹേ സപ്പിസക്കരയുത്തം പായാസം ഭുഞ്ജിത്വാ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ ഉയ്യാനം പവിസിംസു. നിഗ്രോധകുമാരോ സിലാപട്ടേ നിപജ്ജി, ഇതരേ ദ്വേ ബഹി നിപജ്ജിംസു. തസ്മിം സമയേ പഞ്ച രാജകകുധഭണ്ഡാനി അന്തോ ഠപേത്വാ ഫുസ്സരഥം വിസ്സജ്ജേസും. തത്ഥ വിത്ഥാരകഥാ മഹാജനകജാതകേ (ജാ. ൨.൨൨.൧൨൩ ആദയോ) ആവി ഭവിസ്സതി. ഫുസ്സരഥോ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ നിവത്തിത്വാ ആരോഹനസജ്ജോ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. പുരോഹിതോ ‘‘ഉയ്യാനേ പുഞ്ഞവതാ സത്തേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉയ്യാനം പവിസിത്വാ കുമാരം ദിസ്വാ പാദന്തതോ സാടകം അപനേത്വാ പാദേസു ലക്ഖണാനി ഉപധാരേത്വാ ‘‘തിട്ഠതു ബാരാണസിയം രജ്ജം, സകലജമ്ബുദീപസ്സ അധിപതിരാജാ ഭവിതും യുത്തോ’’തി സബ്ബതാലാവചരേ പഗ്ഗണ്ഹാപേസി. നിഗ്രോധകുമാരോ പബുജ്ഝിത്വാ മുഖതോ സാടകം അപനേത്വാ മഹാജനം ഓലോകേത്വാ പരിവത്തിത്വാ നിപന്നോ ഥോകം വീതിനാമേത്വാ സിലാപട്ടേ പല്ലങ്കേന നിസീദി. അഥ നം പുരോഹിതോ ജണ്ണുനാ പതിട്ഠായ ‘‘രജ്ജം തേ ദേവ പാപുണാതീ’’തി വത്വാ ‘‘‘സാധൂ’’തി വുത്തേ തത്ഥേവ രതനരാസിമ്ഹി ഠപേത്വാ അഭിസിഞ്ചി. സോ രജ്ജം പത്വാ സാഖസ്സ സേനാപതിട്ഠാനം ദത്വാ മഹന്തേന സക്കാരേന നഗരം പാവിസി, പോത്തികോപി തേഹി സദ്ധിഞ്ഞേവ അഗമാസി. തതോ പട്ഠായ മഹാസത്തോ ബാരാണസിയം ധമ്മേന രജ്ജം കാരേസി.

സോ ഏകദിവസം മാതാപിതൂനം സരിത്വാ സാഖം ആഹ – ‘‘സമ്മ, ന സക്കാ മാതാപിതൂഹി വിനാ വത്തിതും, മഹന്തേന പരിവാരേന ഗന്ത്വാ മാതാപിതരോ നോ ആനേഹീ’’തി. സാഖോ ‘‘ന മേ തത്ഥ ഗമനകമ്മം അത്ഥീ’’തി പടിക്ഖിപി. തതോ പോത്തികം ആണാപേസി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി തത്ഥ ഗന്ത്വാ നിഗ്രോധസ്സ മാതാപിതരോ ‘‘പുത്തോ വോ രജ്ജേ പതിട്ഠിതോ, ഏഥ ഗച്ഛാമാ’’തി ആഹ. തേ ‘‘അത്ഥി നോ താവ വിഭവമത്തം, അലം തത്ഥ ഗമനേനാ’’തി പടിക്ഖിപിംസു. സാഖസ്സപി മാതാപിതരോ അവോച, തേപി ന ഇച്ഛിംസു. അത്തനോ മാതാപിതരോ അവോച, ‘‘മയം താത തുന്നകാരകമ്മേന ജീവിസ്സാമ അല’’ന്തി പടിക്ഖിപിംസു. സോ തേസം മനം അലഭിത്വാ ബാരാണസിമേവ പച്ചാഗന്ത്വാ ‘‘സേനാപതിസ്സ ഘരേ മഗ്ഗകിലമഥം വിനോദേത്വാ പച്ഛാ നിഗ്രോധസഹായം പസ്സിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ തസ്സ നിവേസനദ്വാരം ഗന്ത്വാ ‘‘സഹായോ കിര തേ പോത്തികോ നാമ ആഗതോതി സേനാപതിസ്സ ആരോചേഹീ’’തി ദോവാരികം ആഹ, സോ തഥാ അകാസി. സാഖോ പന ‘‘അയം മയ്ഹം രജ്ജം അദത്വാ സഹായനിഗ്രോധസ്സ അദാസീ’’തി തസ്മിം വേരം ബന്ധി. സോ തം കഥം സുത്വാവ കുദ്ധോ ആഗന്ത്വാ ‘‘കോ ഇമസ്സ സഹായോ ഉമ്മത്തകോ ദാസിപുത്തോ, ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി വത്വാ ഹത്ഥപാദജണ്ണുകപ്പരേഹി കോട്ടാപേത്വാ ഗീവായം ഗാഹാപേത്വാ നീഹരാപേസി.

സോ ചിന്തേസി ‘‘സാഖോ മമ സന്തികാ സേനാപതിട്ഠാനം ലഭിത്വാ അകതഞ്ഞൂ മിത്തദുബ്ഭീ, മം കോട്ടാപേത്വാ നീഹരാപേസി, നിഗ്രോധോ പന പണ്ഡിതോ കതഞ്ഞൂ സപ്പുരിസോ, തസ്സേവ സന്തികം ഗമിസ്സാമീ’’തി. സോ രാജദ്വാരം ഗന്ത്വാ ‘‘ദേവ, പോത്തികോ കിര നാമ തേ സഹായോ ദ്വാരേ ഠിതോ’’തി രഞ്ഞോ ആരോചാപേസി. രാജാ പക്കോസാപേത്വാ തം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ആസനാ വുട്ഠായ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ പടിസന്ഥാരം കത്വാ മസ്സുകമ്മാദീനി കാരാപേത്വാ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതേന പരിഭുത്തനാനഗ്ഗരസഭോജനേന തേന സദ്ധിം സുഖനിസിന്നോ മാതാപിതൂനം പവത്തിം പുച്ഛിത്വാ അനാഗമനഭാവം സുണി. സാഖോപി ‘‘പോത്തികോ മം രഞ്ഞോ സന്തികേ പരിഭിന്ദേയ്യ, മയി പന ഗതേ കിഞ്ചി വത്തും ന സക്ഖിസ്സതീ’’തി തത്ഥേവ അഗമാസി. പോത്തികോ തസ്സ സന്തികേയേവ രാജാനം ആമന്തേത്വാ ‘‘ദേവ, അഹം മഗ്ഗകിലന്തോ ‘സാഖസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ വിസ്സമിത്വാ ഇധാഗമിസ്സാമീ’തി അഗമിം. അഥ മം സാഖോ ‘നാഹം തം ജാനാമീ’തി വത്വാ കോട്ടാപേത്വാ ഗീവായം ഗാഹാപേത്വാ നീഹരാപേസീതി സദ്ദഹേയ്യാസി ത്വം ഏത’’ന്തി വത്വാ തിസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി –

൭൨.

‘‘ന വാഹമേതം ജാനാമി, കോ വായം കസ്സ വാതി വാ;

യഥാ സാഖോ വദി ഏവ, നിഗ്രോധ കിന്തി മഞ്ഞസി.

൭൩.

‘‘തതോ ഗലവിനീതേന, പുരിസാ നീഹരിംസു മം;

ദത്വാ മുഖപഹാരാനി, സാഖസ്സ വചനംകരാ.

൭൪.

‘‘ഏതാദിസം ദുമ്മതിനാ, അകതഞ്ഞുന ദുബ്ഭിനാ;

കതം അനരിയം സാഖേന, സഖിനാ തേ ജനാധിപാ’’തി.

തത്ഥ കിന്തി മഞ്ഞസീതി യഥാ മം സാഖോ അചരി, കിം ത്വമ്പി ഏവമേവ മഞ്ഞസി, ഉദാഹു അഞ്ഞഥാ മഞ്ഞസി, മം സാഖോ ഏവം വദേയ്യാതി സദ്ദഹസി, തം ന സദ്ദഹസീതി അധിപ്പായോ. ഗലവിനീതേനാതി ഗലഗ്ഗാഹേന. ദുബ്ഭിനാതി മിത്തദുബ്ഭിനാ.

തം സുത്വാ നിഗ്രോധോ ചതസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി –

൭൫.

‘‘ന വാഹമേതം ജാനാമി, നപി മേ കോചി സംസതി;

യം മേ ത്വം സമ്മ അക്ഖാസി, സാഖേന കാരണം കതം.

൭൬.

‘‘സഖീനം സാജീവകരോ, മമ സാഖസ്സ ചൂഭയം;

ത്വം നോസിസ്സരിയം ദാതാ, മനുസ്സേസു മഹന്തതം;

തയാമാ ലബ്ഭിതാ ഇദ്ധീ, ഏത്ഥ മേ നത്ഥി സംസയോ.

൭൭.

‘‘യഥാപി ബീജമഗ്ഗിമ്ഹി, ഡയ്ഹതി ന വിരൂഹതി;

ഏവം കതം അസപ്പുരിസേ, നസ്സതി ന വിരൂഹതി.

൭൮.

‘‘കതഞ്ഞുമ്ഹി ച പോസമ്ഹി, സീലവന്തേ അരിയവുത്തിനേ;

സുഖേത്തേ വിയ ബീജാനി, കതം തമ്ഹി ന നസ്സതീ’’തി.

തത്ഥ സംസതീതി ആചിക്ഖതി. കാരണം കതന്തി ആകഡ്ഢനവികഡ്ഢനപോഥനകോട്ടനസങ്ഖാതം കാരണം കതന്തി അത്ഥോ. സഖീനം സാജീവകരോതി സമ്മ, പോത്തിക ത്വം സഹായകാനം സുആജീവകരോ ജീവികായ ഉപ്പാദേതാ. മമ സാഖസ്സ ചൂഭയന്തി മയ്ഹഞ്ച സാഖസ്സ ച ഉഭിന്നമ്പി സഖീനന്തി അത്ഥോ. ത്വം നോസിസ്സരിയന്തി ത്വം നോ അസി ഇസ്സരിയം ദാതാ, തവ സന്തികാ ഇമാ സമ്പത്തീ അമ്ഹേഹി ലദ്ധാ. മഹന്തതന്തി മഹന്തഭാവം.

ഏവഞ്ച പന വത്വാ ഏത്തകം കഥേന്തേ നിഗ്രോധേ സാഖോ തത്ഥേവ അട്ഠാസി. അഥ നം രാജാ ‘‘സാഖ ഇമം പോത്തികം സഞ്ജാനാസീ’’തി പുച്ഛി. സോ തുണ്ഹീ അഹോസി. അഥസ്സ രാജാ ദണ്ഡം ആണാപേന്തോ അട്ഠമം ഗാഥമാഹ –

൭൯.

‘‘ഇമം ജമ്മം നേകതികം, അസപ്പുരിസചിന്തകം;

ഹനന്തു സാഖം സത്തീഹി, നാസ്സ ഇച്ഛാമി ജീവിത’’ന്തി.

തത്ഥ ജമ്മന്തി ലാമകം. നേകതികന്തി വഞ്ചകം.

തം സുത്വാ പോത്തികോ ‘‘മാ ഏസ ബാലോ മം നിസ്സായ നസ്സതൂ’’തി ചിന്തേത്വാ നവമം ഗാഥമാഹ –

൮൦.

‘‘ഖമതസ്സ മഹാരാജ, പാണാ ന പടിആനയാ;

ഖമ ദേവ അസപ്പുരിസസ്സ, നാസ്സ ഇച്ഛാമഹം വധ’’ന്തി.

തത്ഥ ഖമതസ്സാതി ഖമതം അസ്സ, ഏതസ്സ അസപ്പുരിസസ്സ ഖമഥാതി അത്ഥോ. ന പടിആനയാതി മതസ്സ നാമ പാണാ പടിആനേതും ന സക്കാ.

രാജാ തസ്സ വചനം സുത്വാ സാഖസ്സ ഖമി, സേനാപതിട്ഠാനമ്പി പോത്തികസ്സേവ ദാതുകാമോ അഹോസി, സോ പന ന ഇച്ഛി. അഥസ്സ സബ്ബസേനാനീനം വിചാരണാരഹം ഭണ്ഡാഗാരികട്ഠാനം നാമ അദാസി. പുബ്ബേ കിരേതം ഠാനന്തരം നാഹോസി, തതോ പട്ഠായ ജാതം. അപരഭാഗേ പോത്തികോ ഭണ്ഡാഗാരികോ പുത്തധീതാഹി വഡ്ഢമാനോ അത്തനോ പുത്തധീതാനം ഓവാദവസേന ഓസാനഗാഥമാഹ –

൮൧.

‘‘നിഗ്രോധമേവ സേവേയ്യ, ന സാഖമുപസംവസേ;

നിഗ്രോധസ്മിം മതം സേയ്യോ, യഞ്ചേ സാഖസ്മി ജീവിത’’ന്തി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, ദേവദത്തോ പുബ്ബേപി അകതഞ്ഞൂയേവാ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ സാഖോ ദേവദത്തോ അഹോസി, പോത്തികോ ആനന്ദോ, നിഗ്രോധോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

നിഗ്രോധജാതകവണ്ണനാ സത്തമാ.

[൪൪൬] ൮. തക്കലജാതകവണ്ണനാ

ന തക്കലാ സന്തി ന ആലുവാനീതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം പിതുപോസകം ഉപാസകം ആരബ്ഭ കഥേസി. സോ കിര ദലിദ്ദകുലേ പച്ചാജാതോ മാതരി കാലകതായ പാതോവ ഉട്ഠായ ദന്തകട്ഠമുഖോദകദാനാദീനി കരോന്തോ ഭതിം വാ കസിം വാ കത്വാ ലദ്ധവിഭവാനുരൂപേന യാഗുഭത്താദീനി സമ്പാദേത്വാ പിതരം പോസേസി. അഥ നം പിതാ ആഹ – ‘‘താത, ത്വം ഏകകോവ അന്തോ ച ബഹി ച കത്തബ്ബം കരോസി, ഏകം തേ കുലദാരികം ആനേസ്സാമി, സാ തേ ഗേഹേ കത്തബ്ബം കരിസ്സതീ’’തി. ‘‘താത, ഇത്ഥിയോ നാമ ഘരം ആഗതാ നേവ മയ്ഹം, ന തുമ്ഹാകം ചിത്തസുഖം കരിസ്സന്തി, മാ ഏവരൂപം ചിന്തയിത്ഥ, അഹം യാവജീവം തുമ്ഹേ പോസേത്വാ തുമ്ഹാകം അച്ചയേന ജാനിസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ പിതാ അനിച്ഛമാനസ്സേവ ഏകം കുമാരികം ആനേസി. സാ സസുരസ്സ ച സാമികസ്സ ച ഉപകാരികാ അഹോസി നീചവുത്തി. സാമികോപിസ്സാ ‘‘മമ പിതു ഉപകാരികാ’’തി തുസ്സിത്വാ ലദ്ധം ലദ്ധം മനാപം ആഹരിത്വാ ദേതി, സാപി തം സസുരസ്സേവ ഉപനാമേസി. സാ അപരഭാഗേ ചിന്തേസി ‘‘മയ്ഹം സാമികോ ലദ്ധം ലദ്ധം പിതു അദത്വാ മയ്ഹമേവ ദേതി, അദ്ധാ പിതരി നിസ്നേഹോ ജാതോ, ഇമം മഹല്ലകം ഏകേനുപായേന മമ സാമികസ്സ പടിക്കൂലം കത്വാ ഗേഹാ നിക്കഡ്ഢാപേസ്സാമീ’’തി.

സാ തതോ പട്ഠായ ഉദകം അതിസീതം വാ അച്ചുണ്ഹം വാ, ആഹാരം അതിലോണം വാ അലോണം വാ, ഭത്തം ഉത്തണ്ഡുലം വാ അതികിലിന്നം വാതി ഏവമാദീനി തസ്സ കോധുപ്പത്തികാരണാനി കത്വാ തസ്മിം കുജ്ഝന്തേ ‘‘കോ ഇമം മഹല്ലകം ഉപട്ഠാതും സക്ഖിസ്സതീ’’തി ഫരുസാനി വത്വാ കലഹം വഡ്ഢേസി. തത്ഥ തത്ഥ ഖേളപിണ്ഡാദീനി ഛഡ്ഡേത്വാപി സാമികം ഉജ്ഝാപേസി ‘‘പസ്സ പിതു കമ്മം, ‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച മാ കരീ’തി വുത്തേ കുജ്ഝതി, ഇമസ്മിം ഗേഹേ പിതരം വാ വസാപേഹി മം വാ’’തി. അഥ നം സോ ‘‘ഭദ്ദേ, ത്വം ദഹരാ യത്ഥ കത്ഥചി ജീവിതും സക്ഖിസ്സസി, മയ്ഹം പിതാ മഹല്ലകോ, ത്വം തസ്സ അസഹന്തീ ഇമമ്ഹാ ഗേഹാ നിക്ഖമാ’’തി ആഹ. സാ ഭീതാ ‘‘ഇതോ പട്ഠായ ഏവം ന കരിസ്സാമീ’’തി സസുരസ്സ പാദേസു പതിത്വാ ഖമാപേത്വാ പകതിനിയാമേനേവ പടിജഗ്ഗിതും ആരഭി. അഥ സോ ഉപാസകോ പുരിമദിവസേസു തായ ഉബ്ബാള്ഹോ സത്ഥു സന്തികം ധമ്മസ്സവനായ അഗന്ത്വാ തസ്സാ പകതിയാ പതിട്ഠിതകാലേ അഗമാസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം, ഉപാസക, സത്തട്ഠ ദിവസാനി ധമ്മസ്സവനായ നാഗതോസീ’’തി പുച്ഛി. സോ തം കാരണം കഥേസി. സത്ഥാ ‘‘ഇദാനി താവ തസ്സാ കഥം അഗ്ഗഹേത്വാ പിതരം ന നീഹരാപേസി, പുബ്ബേ പന ഏതിസ്സാ കഥം ഗഹേത്വാ പിതരം ആമകസുസാനം നേത്വാ ആവാടം ഖണിത്വാ തത്ഥ നം പക്ഖിപിത്വാ മാരണകാലേ അഹം സത്തവസ്സികോ ഹുത്വാ മാതാപിതൂനം ഗുണം കഥേത്വാ പിതുഘാതകകമ്മാ നിവാരേസിം, തദാ ത്വം മമ കഥം സുത്വാ തവ പിതരം യാവജീവം പടിജഗ്ഗിത്വാ സഗ്ഗപരായണോ ജാതോ, സ്വായം മയാ ദിന്നോ ഓവാദോ ഭവന്തരഗതമ്പി ന വിജഹതി, ഇമിനാ കാരണേന തസ്സാ കഥം അഗ്ഗഹേത്വാ ഇദാനി തയാ പിതാ ന നീഹടോ’’തി വത്വാ തേന യാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ അഞ്ഞതരസ്മിം കാസിഗാമേ ഏകസ്സ കുലസ്സ ഘരേ ഏകപുത്തകോ അഹോസി നാമേന സവിട്ഠകോ നാമ. സോ മാതാപിതരോ പടിജഗ്ഗന്തോ അപരഭാഗേ മാതരി കാലകതായ പിതരം പോസേസീതി സബ്ബം വത്ഥു പച്ചുപ്പന്നവത്ഥുനിയാമേനേവ കഥേതബ്ബം. അയം പനേത്ഥ വിസേസോ. തദാ സാ ഇത്ഥീ ‘‘പസ്സ പിതു കമ്മം, ‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച മാ കരീ’തി വുത്തേ കുജ്ഝതീ’’തി വത്വാ ‘‘സാമി, പിതാ തേ ചണ്ഡോ ഫരുസോ നിച്ചം കലഹം കരോതി, ജരാജിണ്ണോ ബ്യാധിപീളിതോ ന ചിരസ്സേവ മരിസ്സതി, അഹഞ്ച ഏതേന സദ്ധിം ഏകഗേഹേ വസിതും ന സക്കോമി, സയമ്പേസ കതിപാഹേന മരിസ്സതിയേവ, ത്വം ഏതം ആമകസുസാനം നേത്വാ ആവാടം ഖണിത്വാ തത്ഥ നം പക്ഖിപിത്വാ കുദ്ദാലേന സീസം ഛിന്ദിത്വാ ജീവിതക്ഖയം പാപേത്വാ ഉപരി പംസുനാ ഛാദേത്വാ ആഗച്ഛാഹീ’’തി ആഹ. സോ തായ പുനപ്പുനം വുച്ചമാനോ ‘‘ഭദ്ദേ, പുരിസമാരണം നാമ ഭാരിയം, കഥം നം മാരേസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘അഹം തേ ഉപായം ആചിക്ഖിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ആചിക്ഖ താവാ’’തി. ‘‘സാമി, ത്വം പച്ചൂസകാലേ പിതു നിസിന്നട്ഠാനം ഗന്ത്വാ യഥാ സബ്ബേ സുണന്തി, ഏവം മഹാസദ്ദം കത്വാ ‘താത, അസുകഗാമേ തുമ്ഹാകം ഉദ്ധാരണകോ അത്ഥി, മയി ഗതേ ന ദേതി, തുമ്ഹാകം അച്ചയേന ന ദസ്സതേവ, സ്വേ യാനകേ നിസീദിത്വാ പാതോവ ഗച്ഛിസ്സാമാ’തി വത്വാ തേന വുത്തവേലായമേവ ഉട്ഠായ യാനകം യോജേത്വാ തത്ഥ നിസീദാപേത്വാ ആമകസുസാനം നേത്വാ ആവാടം ഖണിത്വാ ചോരേഹി അച്ഛിന്നസദ്ദം കത്വാ മാരേത്വാ ആവാടേ പക്ഖിപിത്വാ സീസം ഛിന്ദിത്വാ ന്ഹായിത്വാ ആഗച്ഛാ’’തി.

സവിട്ഠകോ ‘‘അത്ഥേസ ഉപായോ’’തി തസ്സാ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ യാനകം ഗമനസജ്ജം അകാസി. തസ്സ പനേകോ സത്തവസ്സികോ പുത്തോ അത്ഥി പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ. സോ മാതു വചനം സുത്വാ ‘‘മയ്ഹം മാതാ പാപധമ്മാ പിതരം മേ പിതുഘാതകമ്മം കാരേതി, അഹം ഇമസ്സ പിതുഘാതകമ്മം കാതും ന ദസ്സാമീ’’തി സണികം ഗന്ത്വാ അയ്യകേന സദ്ധിം നിപജ്ജി. സവിട്ഠകോപി ഇതരായ വുത്തവേലായ യാനകം യോജേത്വാ ‘‘ഏഹി, താത, ഉദ്ധാരം സോധേസ്സാമാ’’തി പിതരം യാനകേ നിസീദാപേസി. കുമാരോപി പഠമതരം യാനകം അഭിരുഹി. സവിട്ഠകോ തം നിവാരേതും അസക്കോന്തോ തേനേവ സദ്ധിം ആമകസുസാനം ഗന്ത്വാ പിതരഞ്ച കുമാരകേന സദ്ധിം ഏകമന്തേ ഠപേത്വാ സയം ഓതരിത്വാ കുദ്ദാലപിടകം ആദായ ഏകസ്മിം പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ ചതുരസ്സാവാടം ഖണിതും ആരഭി. കുമാരകോ ഓതരിത്വാ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ അജാനന്തോ വിയ കഥം സമുട്ഠാപേത്വാ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൮൨.

‘‘ന തക്കലാ സന്തി ന ആലുവാനി, ന ബിളാലിയോ ന കളമ്ബാനി താത;

ഏകോ അരഞ്ഞമ്ഹി സുസാനമജ്ഝേ, കിമത്ഥികോ താത ഖണാസി കാസു’’ന്തി.

തത്ഥ ന തക്കലാ സന്തീതി പിണ്ഡാലുകന്ദാ ന സന്തി. ആലുവാനീതി ആലുവകന്ദാ. ബിളാലിയോതി ബിളാരിവല്ലികന്ദാ. കളമ്ബാനീതി താലകന്ദാ.

അഥസ്സ പിതാ ദുതിയം ഗാഥമാഹ –

൮൩.

‘‘പിതാമഹോ താത സുദുബ്ബലോ തേ, അനേകബ്യാധീഹി ദുഖേന ഫുട്ഠോ;

തമജ്ജഹം നിഖണിസ്സാമി സോബ്ഭേ, ന ഹിസ്സ തം ജീവിതം രോചയാമീ’’തി.

തത്ഥ അനേകബ്യാധീഹീതി അനേകേഹി ബ്യാധീഹി ഉപ്പന്നേന ദുക്ഖേന ഫുട്ഠോ. ന ഹിസ്സ തന്തി അഹഞ്ഹി തസ്സ തവ പിതാമഹസ്സ തം ദുജ്ജീവിതം ന ഇച്ഛാമി, ‘‘ഏവരൂപാ ജീവിതാ മരണമേവസ്സ വര’’ന്തി മഞ്ഞമാനോ തം സോബ്ഭേ നിഖണിസ്സാമീതി.

തം സുത്വാ കുമാരോ ഉപഡ്ഢം ഗാഥമാഹ –

൮൪.

‘‘സങ്കപ്പമേതം പടിലദ്ധ പാപകം, അച്ചാഹിതം കമ്മ കരോസി ലുദ്ദ’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – താത, ത്വം ‘‘പീതരം ദുക്ഖാ പമോചേസ്സാമീ’’തി മരണദുക്ഖേന യോജേന്തോ ഏതം പാപകം സങ്കപ്പം പടിലദ്ധാ തസ്സ ച സങ്കപ്പവസേന ഹിതം അതിക്കമ്മ ഠിതത്താ അച്ചാഹിതം കമ്മം കരോസി ലുദ്ദന്തി.

ഏവഞ്ച പന വത്വാ കുമാരോ പിതു ഹത്ഥതോ കുദ്ദാലം ഗഹേത്വാ അവിദൂരേ അഞ്ഞതരം ആവാടം ഖണിതും ആരഭി. അഥ നം പിതാ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘കസ്മാ, താത, ആവാടം ഖണസീ’’തി പുച്ഛി. സോ തസ്സ കഥേന്തോ തതിയം ഗാഥമാഹ –

‘‘മയാപി താത പടിലച്ഛസേ തുവം, ഏതാദിസം കമ്മ ജരൂപനീതോ;

തം കുല്ലവത്തം അനുവത്തമാനോ, അഹമ്പി തം നിഖണിസ്സാമി സോബ്ഭേ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – താത, അഹമ്പി ഏതസ്മിം സോബ്ഭേ തം മഹല്ലകകാലേ നിഖണിസ്സാമി, ഇതി ഖോ താത, മയാപി കതേ ഇമസ്മിം സോബ്ഭേ തുവം ജരൂപനീതോ ഏതാദിസം കമ്മം പടിലച്ഛസേ, യം ഏതം തയാ പവത്തിതം കുലവത്തം, തം അനുവത്തമാനോ വയപ്പത്തോ ഭരിയായ സദ്ധിം വസന്തോ അഹമ്പി തം നിഖണിസ്സാമി സോബ്ഭേതി.

അഥസ്സ പിതാ ചതുത്ഥം ഗാഥമാഹ –

൮൫.

‘‘ഫരുസാഹി വാചാഹി പകുബ്ബമാനോ, ആസജ്ജ മം ത്വം വദസേ കുമാര;

പുത്തോ മമം ഓരസകോ സമാനോ, അഹീതാനുകമ്പീ മമ ത്വംസി പുത്താ’’തി.

തത്ഥ പകുബ്ബമാനോതി അഭിഭവന്തോ. ആസജ്ജാതി ഘട്ടേത്വാ.

ഏവം വുത്തേ പണ്ഡിതകുമാരകോ ഏകം പടിവചനഗാഥം, ദ്വേ ഉദാനഗാഥാതി തിസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി –

൮൬.

‘‘ന താഹം താത അഹിതാനുകമ്പീ, ഹിതാനുകമ്പീ തേ അഹമ്പി താത;

പാപഞ്ച തം കമ്മ പകുബ്ബമാനം, അരഹാമി നോ വാരയിതും തതോ.

൮൭.

‘‘യോ മാതരം വാ പിതരം സവിട്ഠ, അദൂസകേ ഹിംസതി പാപധമ്മോ;

കായസ്സ ഭേദാ അഭിസമ്പരായം, അസംസയം സോ നിരയം ഉപേതി.

൮൮.

‘‘യോ മാതരം വാ പിതരം സവിട്ഠ, അന്നേന പാനേന ഉപട്ഠഹാതി;

കായസ്സ ഭേദാ അഭിസമ്പരായം, അസംസയം സോ സുഗതിം ഉപേതീ’’തി. –

ഇമം പന പുത്തസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ പിതാ അട്ഠമം ഗാഥമാഹ –

൮൯.

‘‘ന മേ ത്വം പുത്ത അഹിതാനുകമ്പീ, ഹിതാനുകമ്പീ മേ ത്വംസി പുത്ത;

അഹഞ്ച തം മാതരാ വുച്ചമാനോ, ഏതാദിസം കമ്മ കരോമി ലുദ്ദ’’ന്തി.

തത്ഥ അഹഞ്ച തം മാതരാതി അഹഞ്ച തേ മാതരാ, അയമേവ വാ പാഠോ.

തം സുത്വാ കുമാരോ ‘‘താത, ഇത്ഥിയോ നാമ ഉപ്പന്നേ ദോസേ അനിഗ്ഗയ്ഹമാനാ പുനപ്പുനം പാപം കരോന്തി, മമ മാതാ യഥാ പുന ഏവരൂപം ന കരോതി, തഥാ നം പണാമേതും വട്ടതീ’’തി നവമം ഗാഥമാഹ –

൯൦.

‘‘യാ തേ സാ ഭരിയാ അനരിയരൂപാ, മാതാ മമേസാ സകിയാ ജനേത്തി;

നിദ്ധാപയേ തഞ്ച സകാ അഗാരാ, അഞ്ഞമ്പി തേ സാ ദുഖമാവഹേയ്യാ’’തി.

സവിട്ഠകോ പണ്ഡിതപുത്തസ്സ കഥം സുത്വാ സോമനസ്സജാതോ ഹുത്വാ ‘‘ഗച്ഛാമ, താതാ’’തി സദ്ധിം പുത്തേന ച പിതരാ ച യാനകേ നിസീദിത്വാ പായാസി. സാപി ഖോ അനാചാരാ ‘‘നിക്ഖന്താ നോ ഗേഹാ കാളകണ്ണീ’’തി ഹട്ഠതുട്ഠാ അല്ലഗോമയേന ഗേഹം ഉപലിമ്പേത്വാ പായാസം പചിത്വാ ആഗമനമഗ്ഗം ഓലോകേന്തീ തേ ആഗച്ഛന്തേ ദിസ്വാ ‘‘നിക്ഖന്തം കാളകണ്ണിം പുന ഗഹേത്വാ ആഗതോ’’തി കുജ്ഝിത്വാ ‘‘അരേ നികതിക, നിക്ഖന്തം കാളകണ്ണിം പുന ആദായ ആഗതോസീ’’തി പരിഭാസി. സവിട്ഠകോ കിഞ്ചി അവത്വാ യാനകം മോചേത്വാ ‘‘അനാചാരേ കിം വദേസീ’’തി തം സുകോട്ടിതം കോട്ടേത്വാ ‘‘ഇതോ പട്ഠായ മാ ഇമം ഗേഹം പാവിസീ’’തി പാദേ ഗഹേത്വാ നിക്കഡ്ഢി. തതോ പിതരഞ്ച പുത്തഞ്ച ന്ഹാപേത്വാ സയമ്പി ന്ഹായിത്വാ തയോപി പായാസം പരിഭുഞ്ജിംസു. സാപി പാപധമ്മാ കതിപാഹം അഞ്ഞസ്മിം ഗേഹേ വസി. തസ്മിം കാലേ പുത്തോ പിതരം ആഹ – ‘‘താത, മമ മാതാ ഏത്തകേന ന ബുജ്ഝതി, തുമ്ഹേ മമ മാതു മങ്കുഭാവകരണത്ഥം ‘അസുകഗാമകേ മമ മാതുലധീതാ അത്ഥി, സാ മയ്ഹം പിതരഞ്ച പുത്തഞ്ച മഞ്ച പടിജഗ്ഗിസ്സതി, തം ആനേസ്സാമീ’തി വത്വാ മാലാഗന്ധാദീനി ആദായ യാനകേന നിക്ഖമിത്വാ ഖേത്തം അനുവിചരിത്വാ സായം ആഗച്ഛഥാ’’തി. സോ തഥാ അകാസി.

പടിവിസ്സകകുലേ ഇത്ഥിയോ ‘‘സാമികോ കിര തേ അഞ്ഞം ഭരിയം ആനേതും അസുകഗാമം നാമ ഗതോ’’തി തസ്സാ ആചിക്ഖിംസു. സാ ‘‘ദാനിമ്ഹി നട്ഠാ, നത്ഥി മേ പുന ഓകാസോ’’തി ഭീതാ തസിതാ ഹുത്വാ ‘‘പുത്തമേവ യാചിസ്സാമീ’’തി പണ്ഡിതപുത്തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തസ്സ പാദേസു പതിത്വാ ‘‘താത, തം ഠപേത്വാ അഞ്ഞോ മമ പടിസരണം നത്ഥി, ഇതോ പട്ഠായ തവ പിതരഞ്ച പിതാമഹഞ്ച അലങ്കതചേതിയം വിയ പടിജഗ്ഗിസ്സാമി, പുന മയ്ഹം ഇമസ്മിം ഘരേ പവേസനം കരോഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധു, അമ്മ, സചേ പുന ഏവരൂപം ന കരിസ്സഥ, കരിസ്സാമി, അപ്പമത്താ ഹോഥാ’’തി വത്വാ പിതു ആഗതകാലേ ദസമം ഗാഥമാഹ –

൯൧.

‘‘യാ തേ സാ ഭരിയാ അനരിയരൂപാ, മാതാ മമേസാ സകിയാ ജനേത്തി;

ദന്താ കരേണൂവ വസൂപനീതാ, സാ പാപധമ്മാ പുനരാവജാതൂ’’തി.

തത്ഥ കരേണൂവാതി താത, ഇദാനി സാ ആനേഞ്ജകാരണം കാരികാ ഹത്ഥിനീ വിയ ദന്താ വസം ഉപനീതാ നിബ്ബിസേവനാ ജാതാ. പുനരാഗജാതൂതി പുന ഇമം ഗേഹം ആഗച്ഛതൂതി.

ഏവം സോ പിതു ധമ്മം കഥേത്വാ ഗന്ത്വാ മാതരം ആനേസി. സാ സാമികഞ്ച സസുരഞ്ച ഖമാപേത്വാ തതോ പട്ഠായ ദന്താ ധമ്മേന സമന്നാഗതാ ഹുത്വാ സാമികഞ്ച സസുരഞ്ച പുത്തഞ്ച പടിജഗ്ഗി. ഉഭോപി ച പുത്തസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കരിത്വാ സഗ്ഗപരായണാ അഹേസും.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി, സച്ചപരിയോസാനേ പിതുപോസകോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തദാ പിതാ ച പുത്തോ ച സുണിസാ ച തേയേവ അഹേസും, പണ്ഡിതകുമാരോ പന അഹമേവ അഹോസിന്തി.

തക്കലജാതകവണ്ണനാ അട്ഠമാ.

[൪൪൭] ൯. മഹാധമ്മപാലജാതകവണ്ണനാ

കിം തേ വതന്തി ഇദം സത്ഥാ പഠമഗമനേന കപിലപുരം ഗന്ത്വാ നിഗ്രോധാരാമേ വിഹരന്തോ പിതു നിവേസനേ രഞ്ഞോ അസദ്ദഹനം ആരബ്ഭ കഥേസി. തദാ ഹി സുദ്ധോദനമഹാരാജാ വീസതിസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരസ്സ ഭഗവതോ അത്തനോ നിവേസനേ യാഗുഖജ്ജകം ദത്വാ അന്തരാഭത്തേ സമ്മോദനീയം കഥം കഥേന്തോ ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം പധാനകാലേ ദേവതാ ആഗന്ത്വാ ആകാസേ ഠത്വാ ‘പുത്തോ തേ സിദ്ധത്ഥകുമാരോ അപ്പാഹാരതായ മതോ’തി മയ്ഹം ആരോചേസു’’ന്തി ആഹ. സത്ഥാരാ ച ‘‘സദ്ദഹി, മഹാരാജാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന സദ്ദഹിം, ഭന്തേ, ആകാസേ ഠത്വാ കഥേന്തിയോപി ദേവതാ, ‘മമ പുത്തസ്സ ബോധിതലേ ബുദ്ധത്തം അപ്പത്വാ പരിനിബ്ബാനം നാമ നത്ഥീ’തി പടിക്ഖിപി’’ന്തി ആഹ. ‘‘മഹാരാജ, പുബ്ബേപി ത്വം മഹാധമ്മപാലകാലേപി ‘പുത്തോ തേ മതോ ഇമാനിസ്സ അട്ഠീനീ’തി ദസ്സേത്വാ വദന്തസ്സപി ദിസാപാമോക്ഖാചരിയസ്സ ‘അമ്ഹാകം കുലേ തരുണകാലേ കാലകിരിയാ നാമ നത്ഥീ’തി ന സദ്ദഹി, ഇദാനി പന കസ്മാ സദ്ദഹിസ്സസീ’’തി വത്വാ തേന യാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ കാസിരട്ഠേ ധമ്മപാലഗാമോ നാമ അഹോസി. സോ ധമ്മപാലകുലസ്സ വസനതായ ഏതം നാമം ലഭി. തത്ഥ ദസന്നം കുസലകമ്മപഥാനം പാലനതോ ‘‘ധമ്മപാലോ’’ത്വേവ പഞ്ഞാതോ ബ്രാഹ്മണോ പടിവസതി, തസ്സ കുലേ അന്തമസോ ദാസകമ്മകരാപി ദാനം ദേന്തി, സീലം രക്ഖന്തി, ഉപോസഥകമ്മം കരോന്തി. തദാ ബോധിസത്തോ തസ്മിം കുലേ നിബ്ബത്തി, ‘‘ധമ്മപാലകുമാരോ’’ത്വേവസ്സ നാമം കരിംസു. അഥ നം വയപ്പത്തം പിതാ സഹസ്സം ദത്വാ സിപ്പുഗ്ഗഹണത്ഥായ തക്കസിലം പേസേസി. സോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ദിസാപാമോക്ഖാചരിയസ്സ സന്തികേ സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹി, പഞ്ചന്നം മാണവകസതാനം ജേട്ഠന്തേവാസികോ അഹോസി. തദാ ആചരിയസ്സ ജേട്ഠപുത്തോ കാലമകാസി. ആചരിയോ മാണവകപരിവുതോ ഞാതിഗണേന സദ്ധിം രോദന്തോ കന്ദന്തോ സുസാനേ തസ്സ സരീരകിച്ചം കാരേതി. തത്ഥ ആചരിയോ ച ഞാതിവഗ്ഗോ ചസ്സ അന്തേവാസികാ ച രോദന്തി പരിദേവന്തി, ധമ്മപാലോയേവേകോ ന രോദതി ന പരിദേവതി. അപിച ഖോ പന തേസു പഞ്ചസതേസു മാണവേസു സുസാനാ ആഗമ്മ ആചരിയസ്സ സന്തികേ നിസീദിത്വാ ‘‘അഹോ ഏവരൂപോ നാമ ആചാരസമ്പന്നോ തരുണമാണവോ തരുണകാലേയേവ മാതാപിതൂഹി വിപ്പയുത്തോ മരണപ്പത്തോ’’തി വദന്തേസു ‘‘സമ്മാ, തുമ്ഹേ ‘തരുണോ’തി ഭണഥ, അഥ കസ്മാ തരുണകാലേയേവ മരതി, നനു അയുത്തം തരുണകാലേ മരിതു’’ന്തി ആഹ.

അഥ നം തേ ആഹംസു ‘‘കിം പന സമ്മ, ത്വം ഇമേസം സത്താനം മരണഭാവം ന ജാനാസീ’’തി? ജാനാമി, തരുണകാലേ പന ന മരന്തി, മഹല്ലകകാലേയേവ മരന്തീതി. നനു അനിച്ചാ സബ്ബേ സങ്ഖാരാ ഹുത്വാ അഭാവിനോതി? ‘‘സച്ചം അനിച്ചാ, ദഹരകാലേ പന സത്താ ന മരന്തി, മഹല്ലകകാലേ മരന്തി, അനിച്ചതം പാപുണന്തീ’’തി. ‘‘കിം സമ്മ, ധമ്മപാല, തുമ്ഹാകം ഗേഹേ ന കേചി മരന്തീ’’തി? ‘‘ദഹരകാലേ പന ന മരന്തി, മഹല്ലകകാലേയേവ മരന്തീ’’തി. ‘‘കിം പനേസാ തുമ്ഹാകം കുലപവേണീ’’തി? ‘‘ആമ കുലപവേണീ’’തി. മാണവാ തം തസ്സ കഥം ആചരിയസ്സ ആരോചേസും. അഥ നം സോ പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി ‘‘സച്ചം കിര താത ധമ്മപാല, തുമ്ഹാകം കുലേ ദഹരകാലേ ന മീയന്തീ’’തി? ‘‘സച്ചം ആചരിയാ’’തി. സോ തസ്സ വചനം സുത്വാ ചിന്തേസി ‘‘അയം അതിവിയ അച്ഛരിയം വദതി, ഇമസ്സ പിതു സന്തികം ഗന്ത്വാ പുച്ഛിത്വാ സചേ ഏതം സച്ചം, അഹമ്പി തമേവ ധമ്മം പൂരേസ്സാമീ’’തി. സോ പുത്തസ്സ കത്തബ്ബകിച്ചം കത്വാ സത്തട്ഠദിവസച്ചയേന ധമ്മപാലം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘താത, അഹം ഖിപ്പം ആഗമിസ്സാമി, യാവ മമാഗമനാ ഇമേ മാണവേ സിപ്പം വാചേഹീ’’തി വത്വാ ഏകസ്സ ഏളകസ്സ അട്ഠീനി ഗഹേത്വാ ധോവിത്വാ പസിബ്ബകേ കത്വാ ഏകം ചൂളുപട്ഠാകം ആദായ തക്കസിലതോ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന തം ഗാമം പത്വാ ‘‘കതരം മഹാധമ്മപാലസ്സ ഗേഹ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ഗന്ത്വാ ദ്വാരേ അട്ഠാസി. ബ്രാഹ്മണസ്സ ദാസമനുസ്സേസു യോ യോ പഠമം അദ്ദസ, സോ സോ ആചരിയസ്സ ഹത്ഥതോ ഛത്തം ഗണ്ഹി, ഉപാഹനം ഗണ്ഹി, ഉപട്ഠാകസ്സപി ഹത്ഥതോ പസിബ്ബകം ഗണ്ഹി. ‘‘പുത്തസ്സ വോ ധമ്മപാലകുമാരസ്സ ആചരിയോ ദ്വാരേ ഠിതോതി കുമാരസ്സ പിതു ആരോചേഥാ’’തി ച വുത്താ ‘‘സാധൂ’’തി ഗന്ത്വാ ആരോചയിംസു. സോ വേഗേന ദ്വാരമൂലം ഗന്ത്വാ ‘‘ഇതോ ഏഥാ’’തി തം ഘരം അഭിനേത്വാ പല്ലങ്കേ നിസീദാപേത്വാ സബ്ബം പാദധോവനാദികിച്ചം അകാസി.

ആചരിയോ ഭുത്തഭോജനോ സുഖകഥായ നിസിന്നകാലേ ‘‘ബ്രാഹ്മണ, പുത്തോ തേ ധമ്മപാലകുമാരോ പഞ്ഞവാ തിണ്ണം വേദാനം അട്ഠാരസന്നഞ്ച സിപ്പാനം നിപ്ഫത്തിം പത്തോ, അപിച ഖോ പനേകേന അഫാസുകേന ജീവിതക്ഖയം പത്തോ, സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ, മാ സോചിത്ഥാ’’തി ആഹ. ബ്രാഹ്മണോ പാണിം പഹരിത്വാ മഹാഹസിതം ഹസി. ‘‘കിം നു ബ്രാഹ്മണ, ഹസസീ’’തി ച വുത്തേ ‘‘മയ്ഹം പുത്തോ ന മരതി, അഞ്ഞോ കോചി മതോ ഭവിസ്സതീ’’തി ആഹ. ‘‘ബ്രാഹ്മണ, പുത്തോയേവ തേ മതോ, പുത്തസ്സേവ തേ അട്ഠീനി ദിസ്വാ സദ്ദഹാ’’തി അട്ഠീനി നീഹരിത്വാ ‘‘ഇമാനി തേ പുത്തസ്സ അട്ഠീനീ’’തി ആഹ. ഏതാനി ഏളകസ്സ വാ സുനഖസ്സ വാ ഭവിസ്സന്തി, മയ്ഹം പന പുത്തോ ന മരതി, അമ്ഹാകാഞ്ഹി കുലേ യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ തരുണകാലേ മതപുബ്ബാ നാമ നത്ഥി, ത്വം മുസാ ഭണസീതി. തസ്മിം ഖണേ സബ്ബേപി പാണിം പഹരിത്വാ മഹാഹസിതം ഹസിംസു. ആചരിയോ തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ സോമനസ്സപ്പത്തോ ഹുത്വാ ‘‘ബ്രാഹ്മണ, തുമ്ഹാകം കുലപവേണിയം ദഹരാനം അമരണേന ന സക്കാ അഹേതുകേന ഭവിതും, കേന വോ കാരണേന ദഹരാ ന മീയന്തീ’’തി പുച്ഛന്തോ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൯൨.

‘‘കിം തേ വതം കിം പന ബ്രഹ്മചരിയം, കിസ്സ സുചിണ്ണസ്സ അയം വിപാകോ;

അക്ഖാഹി മേ ബ്രാഹ്മണ ഏതമത്ഥം, കസ്മാ നു തുമ്ഹം ദഹരാ ന മീയരേ’’തി.

തത്ഥ വതന്തി വതസമാദാനം. ബ്രഹ്മചരിയന്തി സേട്ഠചരിയം. കിസ്സ സുചിണ്ണസ്സാതി തുമ്ഹാകം കുലേ ദഹരാനം അമരണം നാമ കതരസുചരിതസ്സ വിപാകോതി.

തം സുത്വാ ബ്രാഹ്മണോ യേസം ഗുണാനം ആനുഭാവേന തസ്മിം കുലേ ദഹരാ ന മീയന്തി, തേ വണ്ണയന്തോ –

൯൩.

‘‘ധമ്മം ചരാമ ന മുസാ ഭണാമ, പാപാനി കമ്മാനി പരിവജ്ജയാമ;

അനരിയം പരിവജ്ജേമു സബ്ബം, തസ്മാ ഹി അമ്ഹം ദഹരാ ന മീയരേ.

൯൪.

‘‘സുണോമ ധമ്മം അസതം സതഞ്ച, ന ചാപി ധമ്മം അസതം രോചയാമ;

ഹിത്വാ അസന്തേ ന ജഹാമ സന്തേ, തസ്മാ ഹി അമ്ഹം ദഹരാ ന മീയരേ.

൯൫.

‘‘പുബ്ബേവ ദാനാ സുമനാ ഭവാമ, ദദമ്പി വേ അത്തമനാ ഭവാമ;

ദത്വാപി വേ നാനുതപ്പാമ പച്ഛാ, തസ്മാ ഹി അമ്ഹം ദഹരാ ന മീയരേ.

൯൬.

‘‘സമണേ മയം ബ്രാഹ്മണേ അദ്ധികേ ച, വനിബ്ബകേ യാചനകേ ദലിദ്ദേ;

അന്നേന പാനേന അഭിതപ്പയാമ, തസ്മാ ഹി അമ്ഹം ദഹരാ ന മീയരേ.

൯൭.

‘‘മയഞ്ച ഭരിയം നാതിക്കമാമ, അമ്ഹേ ച ഭരിയാ നാതിക്കമന്തി;

അഞ്ഞത്ര താഹി ബ്രഹ്മചരിയം ചരാമ, തസ്മാ ഹി അമ്ഹം ദഹരാ ന മീയരേ.

൯൮.

‘‘പാണാതിപാതാ വിരമാമ സബ്ബേ, ലോകേ അദിന്നം പരിവജ്ജയാമ;

അമജ്ജപാ നോപി മുസാ ഭണാമ, തസ്മാ ഹി അമ്ഹം ദഹരാ ന മീയരേ.

൯൯.

‘‘ഏതാസു വേ ജായരേ സുത്തമാസു, മേധാവിനോ ഹോന്തി പഹൂതപഞ്ഞാ;

ബഹുസ്സുതാ വേദഗുനോ ച ഹോന്തി, തസ്മാ ഹി അമ്ഹം ദഹരാ ന മീയരേ.

൧൦൦.

‘‘മാതാ പിതാ ച ഭഗിനീ ഭാതരോ ച, പുത്താ ച ദാരാ ച മയഞ്ച സബ്ബേ;

ധമ്മം ചരാമ പരലോകഹേതു, തസ്മാ ഹി അമ്ഹം ദഹരാ ന മീയരേ.

൧൦൧.

‘‘ദാസാ ച ദാസ്യോ അനുജീവിനോ ച, പരിചാരകാ കമ്മകരാ ച സബ്ബേ;

ധമ്മം ചരന്തി പരലോകഹേതു, തസ്മാ ഹി അമ്ഹം ദഹരാ ന മീയരേ’’തി. –

ഇമാ ഗാഥാ ആഹ.

തത്ഥ ധമ്മം ചരാമാതി ദസകുസലകമ്മപഥധമ്മം ചരാമ, അത്തനോ ജീവിതഹേതു അന്തമസോ കുന്ഥകിപില്ലികമ്പി ജീവിതാ ന വോരോപേമ, പരഭണ്ഡം ലോഭചിത്തേന ന ഓലോകേമാതി സബ്ബം വിത്ഥാരേതബ്ബം. മുസാവാദോ ചേത്ഥ മുസാവാദിസ്സ അകരണപാപം നാമ നത്ഥീതി ഉസ്സന്നവസേന പുന വുത്തോ. തേ കിര ഹസാധിപ്പായേനപി മുസാ ന ഭണന്തി. പാപാനീതി സബ്ബാനി നിരയഗാമികമ്മാനി. അനരിയന്തി അരിയഗരഹിതം സബ്ബം അസുന്ദരം അപരിസുദ്ധം കമ്മം പരിവജ്ജയാമ. തസ്മാ ഹി അമ്ഹന്തി ഏത്ഥ ഹി-കാരോ നിപാതമത്തോ, തേന കാരണേന അമ്ഹാകം ദഹരാ ന മീയന്തി, അന്തരാ അകാലമരണം നാമ നോ നത്ഥീതി അത്ഥോ. ‘‘തസ്മാ അമ്ഹ’’ന്തിപി പാഠോ. സുണോമാതി മയം കിരിയവാദാനം സപ്പുരിസാനം കുസലദീപനമ്പി അസപ്പുരിസാനം അകുസലദീപനമ്പി ധമ്മം സുണോമ, സോ പന നോ സുതമത്തകോവ ഹോതി, തം ന രോചയാമ. തേഹി പന നോ സദ്ധിം വിഗ്ഗഹോ വാ വിവാദോ വാ മാ ഹോതൂതി ധമ്മം സുണാമ, സുത്വാപി ഹിത്വാ അസന്തേ സന്തേ വത്താമ, ഏകമ്പി ഖണം ന ജഹാമ സന്തേ, പാപമിത്തേ പഹായ കല്യാണമിത്തസേവിനോവ ഹോമാതി.

സമണേ മയം ബ്രാഹ്മണേതി മയം സമിതപാപേ ബാഹിതപാപേ പച്ചേകബുദ്ധസമണബ്രാഹ്മണേപി അവസേസധമ്മികസമണബ്രാഹ്മണേപി അദ്ധികയാചകേ സേസജനേപി അന്നപാനേന അഭിതപ്പേമാതി അത്ഥോ. പാളിയം പന അയം ഗാഥാ ‘‘പുബ്ബേവ ദാനാ’’തി ഗാഥായ പച്ഛതോ ആഗതാ. നാതിക്കമാമാതി അത്തനോ ഭരിയം അതിക്കമിത്വാ ബഹി അഞ്ഞം മിച്ഛാചാരം ന കരോമ. അഞ്ഞത്ര താഹീതി താ അത്തനോ ഭരിയാ ഠപേത്വാ സേസഇത്ഥീസു ബ്രഹ്മചരിയം ചരാമ, അമ്ഹാകം ഭരിയാപി സേസപുരിസേസു ഏവമേവ വത്തന്തി. ജായരേതി ജായന്തി. സുത്തമാസൂതി സുസീലാസു ഉത്തമിത്ഥീസു. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യേ ഏതാസു സമ്പന്നസീലാസു ഉത്തമിത്ഥീസു അമ്ഹാകം പുത്താ ജായന്തി, തേ മേധാവിനോതി ഏവംപകാരാ ഹോന്തി, കുതോ തേസം അന്തരാ മരണം, തസ്മാപി അമ്ഹാകം കുലേ ദഹരാ ന മരന്തീതി. ധമ്മം ചരാമാതി പരലോകത്ഥായ തിവിധസുചരിതധമ്മം ചരാമ. ദാസ്യോതി ദാസിയോ.

അവസാനേ –

൧൦൨.

‘‘ധമ്മോ ഹവേ രക്ഖതി ധമ്മചാരിം, ധമ്മോ സുചിണ്ണോ സുഖമാവഹതി;

ഏസാനിസംസോ ധമ്മേ സുചിണ്ണേ, ന ദുഗ്ഗതിം ഗച്ഛതി ധമ്മചാരീ.

൧൦൩.

‘‘ധമ്മോ ഹവേ രക്ഖതി ധമ്മചാരിം, ഛത്തം മഹന്തം വിയ വസ്സകാലേ;

ധമ്മേന ഗുത്തോ മമ ധമ്മപാലോ, അഞ്ഞസ്സ അട്ഠീനി സുഖീ കുമാരോ’’തി. –

ഇമാഹി ദ്വീഹി ഗാഥാഹി ധമ്മചാരീനം ഗുണം കഥേസി.

തത്ഥ രക്ഖതീതി ധമ്മോ നാമേസോ രക്ഖിതോ അത്തനോ രക്ഖിതം പടിരക്ഖതി. സുഖമാവഹതീതി ദേവമനുസ്സസുഖഞ്ചേവ നിബ്ബാനസുഖഞ്ച ആവഹതി. ന ദുഗ്ഗതിന്തി നിരയാദിഭേദം ദുഗ്ഗതിം ന ഗച്ഛതി. ഏവം ബ്രാഹ്മണ, മയം ധമ്മം രക്ഖാമ, ധമ്മോപി അമ്ഹേ രക്ഖതീതി ദസ്സേതി. ധമ്മേന ഗുത്തോതി മഹാഛത്തസദിസേന അത്തനാ ഗോപിതധമ്മേന ഗുത്തോ. അഞ്ഞസ്സ അട്ഠീനീതി തയാ ആനീതാനി അട്ഠീനി അഞ്ഞസ്സ ഏളകസ്സ വാ സുനഖസ്സ വാ അട്ഠീനി ഭവിസ്സന്തി, ഛഡ്ഡേഥേതാനി, മമ പുത്തോ സുഖീ കുമാരോതി.

തം സുത്വാ ആചരിയോ ‘‘മയ്ഹം ആഗമനം സുആഗമനം, സഫലം, നോ നിപ്ഫല’’ന്തി സഞ്ജാതസോമനസ്സോ ധമ്മപാലസ്സ പിതരം ഖമാപേത്വാ ‘‘മയാ ആഗച്ഛന്തേന തുമ്ഹാകം വീമംസനത്ഥായ ഇമാനി ഏളകഅട്ഠീനി ആഭതാനി, പുത്തോ തേ അരോഗോയേവ, തുമ്ഹാകം രക്ഖിതധമ്മം മയ്ഹമ്പി ദേഥാ’’തി പണ്ണേ ലിഖിത്വാ കതിപാഹം തത്ഥ വസിത്വാ തക്കസിലം ഗന്ത്വാ ധമ്മപാലം സബ്ബസിപ്പാനി സിക്ഖാപേത്വാ മഹന്തേന പരിവാരേന പേസേസി.

സത്ഥാ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി, സച്ചപരിയോസാനേ രാജാ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹി. തദാ മാതാപിതരോ മഹാരാജകുലാനി അഹേസും, ആചരിയോ സാരിപുത്തോ, പരിസാ ബുദ്ധപരിസാ, ധമ്മപാലകുമാരോ പന അഹമേവ അഹോസിന്തി.

മഹാധമ്മപാലജാതകവണ്ണനാ നവമാ.

[൪൪൮] ൧൦. കുക്കുടജാതകവണ്ണനാ

നാസ്മസേ കതപാപമ്ഹീതി ഇദം സത്ഥാ വേളുവനേ വിഹരന്തോ ദേവദത്തസ്സ വധായ പരിസക്കനം ആരബ്ഭ കഥേസി. ധമ്മസഭായഞ്ഹി ഭിക്ഖൂ ദേവദത്തസ്സ അഗുണകഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘ആവുസോ, ദേവദത്തോ ധനുഗ്ഗഹാദിപയോജനേന ദസബലസ്സ വധത്ഥമേവ ഉപായം കരോതീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ഏസ മയ്ഹം വധായ പരിസക്കിയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ കോസമ്ബിയം കോസമ്ബകോ നാമ രാജാ രജ്ജം കാരേസി. തദാ ബോധിസത്തോ ഏകസ്മിം വേളുവനേ കുക്കുടയോനിയം നിബ്ബത്തിത്വാ അനേകസതകുക്കുടപരിവാരോ അരഞ്ഞേ വസതി, തസ്സാവിദൂരേ ഏകോ സേനോ വസതി. സോ ഉപായേന ഏകേകം കുക്കുടം ഗഹേത്വാ ഖാദന്തോ ഠപേത്വാ ബോധിസത്തം സേസേ ഖാദി, ബോധിസത്തോ ഏകകോവ അഹോസി. സോ അപ്പമത്തോ വേലായ ഗോചരം ഗഹേത്വാ വേളുവനം പവിസിത്വാ വസതി. സോ സേനോ തം ഗണ്ഹിതും അസക്കോന്തോ ‘‘ഏകേന നം ഉപായേന ഉപലാപേത്വാ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ തസ്സാവിദൂരേ സാഖായ നിലീയിത്വാ ‘‘സമ്മ കുക്കുടരാജ, ത്വം മയ്ഹം കസ്മാ ഭായസി, അഹം തയാ സദ്ധിം വിസ്സാസം കത്തുകാമോ, അസുകസ്മിം നാമ പദേസേ സമ്പന്നഗോചരോ, തത്ഥ ഉഭോപി ഗോചരം ഗഹേത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം പിയസംവാസം വസിസ്സാമാ’’തി ആഹ. അഥ നം ബോധിസത്തോ ആഹ ‘‘സമ്മ, മയ്ഹം തയാ സദ്ധിം വിസ്സാസോ നാമ നത്ഥി, ഗച്ഛ ത്വ’’ന്തി. ‘‘സമ്മ, ത്വം മയാ പുബ്ബേ കതപാപതായ ന സദ്ദഹസി, ഇതോ പട്ഠായ ഏവരൂപം ന കരിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ന മയ്ഹം താദിസേന സഹായേനത്ഥോ, ഗച്ഛ ത്വ’’ന്തി. ഇതി നം യാവതതിയം പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘ഏതേഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതേന പുഗ്ഗലേന സദ്ധിം വിസ്സാസോ നാമ കാതും ന വട്ടതീ’’തി വനഘടം ഉന്നാദേന്തോ ദേവതാസു സാധുകാരം ദദമാനാസു ധമ്മകഥം സമുട്ഠാപേന്തോ –

൧൦൪.

‘‘നാസ്മസേ കതപാപമ്ഹി, നാസ്മസേ അലികവാദിനേ;

നാസ്മസേ അത്തത്ഥപഞ്ഞമ്ഹി, അതിസന്തേപി നാസ്മസേ.

൧൦൫.

‘‘ഭവന്തി ഹേകേ പുരിസാ, ഗോപിപാസികജാതികാ;

ഘസന്തി മഞ്ഞേ മിത്താനി, വാചായ ന ച കമ്മുനാ.

൧൦൬.

‘‘സുക്ഖഞ്ജലിപഗ്ഗഹിതാ, വാചായ പലിഗുണ്ഠിതാ;

മനുസ്സഫേഗ്ഗൂ നാസീദേ, യസ്മിം നത്ഥി കതഞ്ഞുതാ.

൧൦൭.

‘‘ന ഹി അഞ്ഞഞ്ഞചിത്താനം, ഇത്ഥീനം പുരിസാന വാ;

നാനാവികത്വാ സംസഗ്ഗം, താദിസമ്പി ച നാസ്മസേ.

൧൦൮.

‘‘അനരിയകമ്മമോക്കന്തം, അഥേതം സബ്ബഘാതിനം;

നിസിതംവ പടിച്ഛന്നം, താദിസമ്പി ച നാസ്മസേ.

൧൦൯.

‘‘മിത്തരൂപേനിധേകച്ചേ, സാഖല്യേന അചേതസാ;

വിവിധേഹി ഉപായന്തി, താദിസമ്പി ച നാസ്മസേ.

൧൧൦.

‘‘ആമിസം വാ ധനം വാപി, യത്ഥ പസ്സതി താദിസോ;

ദുബ്ഭിം കരോതി ദുമ്മേധോ, തഞ്ച ഹന്ത്വാന ഗച്ഛതീ’’തി. – ഇമാ ഗാഥാ ആഹ;

തത്ഥ നാസ്മസേതി നാസ്സസേ. അയമേവ വാ പാഠോ, ന വിസ്സസേതി വുത്തം ഹോതി. കതപാപമ്ഹീതി പഠമം കതപാപേ പുഗ്ഗലേ. അലികവാദിനേതി മുസാവാദിമ്ഹിപി ന വിസ്സസേ. തസ്സ ഹി അകത്തബ്ബം നാമ പാപം നത്ഥി. നാസ്മസേ അത്തത്ഥപഞ്ഞമ്ഹീതി അത്തനോ അത്ഥായ ഏവ യസ്സ പഞ്ഞാ സ്നേഹവസേന ന ഭജതി, ധനത്ഥികോവ ഭജതി, തസ്മിം അത്തത്ഥപഞ്ഞേപി ന വിസ്സസേ. അതിസന്തേതി അന്തോ ഉപസമേ അവിജ്ജമാനേയേവ ച ബഹി ഉപസമദസ്സനേന അതിസന്തേ വിയ പടിച്ഛന്നകമ്മന്തേപി ബിലപടിച്ഛന്നആസീവിസസദിസേ കുഹകപുഗ്ഗലേ. ഗോപിപാസികജാതികാതി ഗുന്നം പിപാസകജാതികാ വിയ, പിപാസിതഗോസദിസാതി വുത്തം ഹോതി. യഥാ പിപാസിതഗാവോ തിത്ഥം ഓതരിത്വാ മുഖപൂരം ഉദകം പിവന്തി, ന പന ഉദകസ്സ കത്തബ്ബയുത്തകം കരോന്തി, ഏവമേവ ഏകച്ചേ ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച കരിസ്സാമാ’’തി മധുരവചനേന മിത്താനി ഘസന്തി, പിയവചനാനുച്ഛവികം പന ന കരോന്തി, താദിസേസു വിസ്സാസോ മഹതോ അനത്ഥായ ഹോതീതി ദീപേതി.

സുക്ഖഞ്ജലിപഗ്ഗഹിതാതി പഗ്ഗഹിതതുച്ഛഅഞ്ജലിനോ. വാചായ പലിഗുണ്ഠിതാതി ‘‘ഇദം ദസ്സാമ, ഇദം കരിസ്സാമാ’’തി വചനേന പടിച്ഛാദികാ. മനുസ്സഫേഗ്ഗൂതി ഏവരൂപാ അസാരകാ മനുസ്സാ മനുസ്സഫേഗ്ഗൂ നാമ. നാസീദേതി ന ആസീദേ ഏവരൂപേ ന ഉപഗച്ഛേയ്യ. യസ്മിം നത്ഥീതി യസ്മിഞ്ച പുഗ്ഗലേ കതഞ്ഞുതാ നത്ഥി, തമ്പി നാസീദേതി അത്ഥോ. അഞ്ഞഞ്ഞചിത്താനന്തി അഞ്ഞേനഞ്ഞേന ചിത്തേന സമന്നാഗതാനം, ലഹുചിത്താനന്തി അത്ഥോ. ഏവരൂപാനം ഇത്ഥീനം വാ പുരിസാനം വാ ന വിസ്സസേതി ദീപേതി. നാനാവികത്വാ സംസഗ്ഗന്തി യോപി ന സക്കാ അനുപഗന്ത്വാ ഏതസ്സ അന്തരായം കാതുന്തി അന്തരായകരണത്ഥം നാനാകാരണേഹി സംസഗ്ഗമാവികത്വാ ദള്ഹം കരിത്വാ പച്ഛാ അന്തരായം കരോതി, താദിസമ്പി പുഗ്ഗലം നാസ്മസേ ന വിസ്സസേയ്യാതി ദീപേതി.

അനരിയകമ്മമോക്കന്തതി അനരിയാനം ദുസ്സീലാനം കമ്മം ഓതരിത്വാ ഠിതം. അഥേതന്തി അഥിരം അപ്പതിട്ഠിതവചനം. സബ്ബഘാതിനന്തി ഓകാസം ലഭിത്വാ സബ്ബേസം ഉപഘാതകരം. നിസിതംവ പടിച്ഛന്നന്തി കോസിയാ വാ പിലോതികായ വാ പടിച്ഛന്നം നിസിതഖഗ്ഗമിവ. താദിസമ്പീതി ഏവരൂപമ്പി അമിത്തം മിത്തപതിരൂപകം ന വിസ്സസേയ്യ. സാഖല്യേനാതി മട്ഠവചനേന. അചേതസാതി അചിത്തകേന. വചനമേവ ഹി നേസം മട്ഠം, ചിത്തം പന ഥദ്ധം ഫരുസം. വിവിധേഹീതി വിവിധേഹി ഉപായേഹി ഓതാരാപേക്ഖാ ഉപഗച്ഛന്തി. താദിസമ്പീതി യോ ഏതേഹി അമിത്തേഹി മിത്തപതിരൂപകേഹി സദിസോ ഹോതി, തമ്പി ന വിസ്സസേതി അത്ഥോ. ആമിസന്തി ഖാദനീയഭോജനീയം. ധനന്തി മഞ്ചപടിപാദകം ആദിം കത്വാ അവസേസം. യത്ഥ പസ്സതീതി സഹായകഗേഹേ യസ്മിം ഠാനേ പസ്സതി. ദുബ്ഭിം കരോതീതി ദുബ്ഭിചിത്തം ഉപ്പാദേതി, തം ധനം ഹരതി. തഞ്ച ഹന്ത്വാനാതി തഞ്ച സഹായകമ്പി ഛേത്വാ ഗച്ഛതി. ഇതി ഇമാ സത്ത ഗാഥാ കുക്കുടരാജാ കഥേസി.

൧൧൧.

‘‘മിത്തരൂപേന ബഹവോ, ഛന്നാ സേവന്തി സത്തവോ;

ജഹേ കാപുരിസേ ഹേതേ, കുക്കുടോ വിയ സേനകം.

൧൧൨.

‘‘യോ ച ഉപ്പതിതം അത്ഥം, ന ഖിപ്പമനുബുജ്ഝതി;

അമിത്തവസമന്വേതി, പച്ഛാ ച മനുതപ്പതി.

൧൧൩.

‘‘യോ ച ഉപ്പതിതം അത്ഥം, ഖിപ്പമേവ നിബോധതി;

മുച്ചതേ സത്തുസമ്ബാധാ, കുക്കുടോ വിയ സേനകാ.

൧൧൪.

‘‘തം താദിസം കൂടമിവോഡ്ഡിതം വനേ, അധമ്മികം നിച്ചവിധംസകാരിനം;

ആരാ വിവജ്ജേയ്യ നരോ വിചക്ഖണോ, സേനം യഥാ കുക്കുടോ വംസകാനനേ’’തി. –

ഇമാ ചതസ്സോ ധമ്മരാജേന ഭാസിതാ അഭിസമ്ബുദ്ധഗാഥാ.

തത്ഥ ജഹേ കാപുരിസേ ഹേതേതി ഭിക്ഖവേ, ഏതേ കാപുരിസേ പണ്ഡിതോ ജഹേയ്യ. ഹ-കാരോ പനേത്ഥ നിപാതമത്തം. പച്ഛാ ച മനുതപ്പതീതി പച്ഛാ ച അനുതപ്പതി. കൂടമിവോഡ്ഡിതന്തി വനേ മിഗാനം ബന്ധനത്ഥായ കൂടപാസം വിയ ഓഡ്ഡിതം. നിച്ചവിധംസകാരിനന്തി നിച്ചം വിദ്ധംസനകരം. വംസകാനനേതി യഥാ വംസവനേ കുക്കുടോ സേനം വിവജ്ജേതി, ഏവം വിചക്ഖണോ പാപമിത്തേ വിവജ്ജേയ്യ.

സോപി താ ഗാഥാ വത്വാ സേനം ആമന്തേത്വാ ‘‘സചേ ഇമസ്മിം ഠാനേ വസിസ്സസി, ജാനിസ്സാമി തേ കത്തബ്ബ’’ന്തി തജ്ജേസി. സേനോ തതോ പലായിത്വാ അഞ്ഞത്ര ഗതോ.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ഏവം ഭിക്ഖവേ ദേവദത്തോ പുബ്ബേപി മയ്ഹം വധായ പരിസക്കീ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ സേനോ ദേവദത്തോ അഹോസി, കുക്കുടോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

കുക്കുടജാതകവണ്ണനാ ദസമാ.

[൪൪൯] ൧൧. മട്ഠകുണ്ഡലീജാതകവണ്ണനാ

അലങ്കതോ മട്ഠകുണ്ഡലീതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം മതപുത്തം കുടുമ്ബികം ആരബ്ഭ കഥേസി. സാവത്ഥിയം കിരേകസ്സ ബുദ്ധുപട്ഠാകസ്സ കുടുമ്ബികസ്സ പിയപുത്തോ കാലമകാസി. സോ പുത്തസോകസമപ്പിതോ ന ന്ഹായതി ന ഭുഞ്ജതി ന കമ്മന്തേ വിചാരേതി, ന ബുദ്ധുപട്ഠാനം ഗച്ഛതി, കേവലം ‘‘പിയപുത്തക, മം ഓഹായ പഠമതരം ഗതോസീ’’തിആദീനി വത്വാ വിപ്പലപതി. സത്ഥാ പച്ചൂസസമയേ ലോകം ഓലോകേന്തോ തസ്സ സോതാപത്തിഫലൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ പുനദിവസേ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കതഭത്തകിച്ചോ ഭിക്ഖൂ ഉയ്യോജേത്വാ ആനന്ദത്ഥേരേന പച്ഛാസമണേന തസ്സ ഘരദ്വാരം അഗമാസി. സത്ഥു ആഗതഭാവം കുടുമ്ബികസ്സ ആരോചേസും. അഥസ്സ ഗേഹജനോ ആസനം പഞ്ഞപേത്വാ സത്ഥാരം നിസീദാപേത്വാ കുടുമ്ബികം പരിഗ്ഗഹേത്വാ സത്ഥു സന്തികം ആനേസി. തം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നം സത്ഥാ കരുണാസീതലേന വചനേന ആമന്തേത്വാ ‘‘കിം, ഉപാസക, പുത്തകം അനുസോചസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘ഉപാസക, പോരാണകപണ്ഡിതാ പുത്തേ കാലകതേ സോകസമപ്പിതാ വിചരന്താപി പണ്ഡിതാനം കഥം സുത്വാ ‘അലബ്ഭനീയട്ഠാന’ന്തി തഥതോ ഞത്വാ അപ്പമത്തകമ്പി സോകം ന കരിംസൂ’’തി വത്വാ തേന യാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ഏകസ്സ മഹാവിഭവസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തോ പഞ്ചദസസോളസവസ്സകാലേ ഏകേന ബ്യാധിനാ ഫുട്ഠോ കാലം കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തി. ബ്രാഹ്മണോ തസ്സ കാലകിരിയതോ പട്ഠായ സുസാനം ഗന്ത്വാ ഛാരികപുഞ്ജം ആവിജ്ഝന്തോ പരിദേവതി, സബ്ബകമ്മന്തേ പരിച്ചജിത്വാ സോകസമപ്പിതോ വിചരതി. തദാ ദേവപുത്തോ അനുവിചരന്തോ തം ദിസ്വാ ‘‘ഏകം ഉപമം കത്വാ സോകം ഹരിസ്സാമീ’’തി തസ്സ സുസാനം ഗന്ത്വാ പരിദേവനകാലേ തസ്സേവ പുത്തവണ്ണീ ഹുത്വാ സബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതോ ഏകസ്മിം പദേസേ ഠത്വാ ഉഭോ ഹത്ഥേ സീസേ ഠപേത്വാ മഹാസദ്ദേന പരിദേവി. ബ്രാഹ്മണോ സദ്ദം സുത്വാ തം ഓലോകേത്വാ പുത്തപേമം പടിലഭിത്വാ തസ്സ സന്തികേ ഠത്വാ ‘‘താത മാണവ, ഇമസ്മിം സുസാനമജ്ഝേ കസ്മാ പരിദേവസീ’’തി പുച്ഛന്തോ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൧൧൫.

‘‘അലങ്കതോ മട്ഠകുണ്ഡലീ, മാലധാരീ ഹരിചന്ദനുസ്സദോ;

ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദസി, വനമജ്ഝേ കിം ദുക്ഖിതോ തുവ’’ന്തി.

തത്ഥ അലങ്കതോതി നാനാഭരണവിഭൂസിതോ. മട്ഠകുണ്ഡലീതി കരണപരിനിട്ഠിതേഹി മട്ഠേഹി കുണ്ഡലേഹി സമന്നാഗതോ. മാലധാരീതി വിചിത്രകുസുമമാലധരോ. ഹരിചന്ദനുസ്സദോതി സുവണ്ണവണ്ണേന ചന്ദനേന അനുലിത്തോ. വനമജ്ഝേതി സുസാനമജ്ഝേ. കിം ദുക്ഖിതോ തുവന്തി കിംകാരണാ ദുക്ഖിതോ ത്വം, ആചിക്ഖ, അഹം തേ യം ഇച്ഛസി, തം ദസ്സാമീതി ആഹ.

അഥസ്സ കഥേന്തോ മാണവോ ദുതിയം ഗാഥമാഹ –

൧൧൬.

‘‘സോവണ്ണമയോ പഭസ്സരോ, ഉപ്പന്നോ രഥപഞ്ജരോ മമ;

തസ്സ ചക്കയുഗം ന വിന്ദാമി, തേന ദുക്ഖേന ജഹാമി ജീവിത’’ന്തി.

ബ്രാഹ്മണോ സമ്പടിച്ഛന്തോ തതിയം ഗാഥമാഹ –

൧൧൭.

‘‘സോവണ്ണമയം മണീമയം, ലോഹമയം അഥ രൂപിയാമയം;

പാവദ രഥം കരിസ്സാമി തേ, ചക്കയുഗം പടിപാദയാമി ത’’ന്തി.

തത്ഥ പാവദാതി യാദിസേന തേ അത്ഥോ യാദിസം രോചേസി, താദിസം വദ, അഹം തേ രഥ കരിസ്സാമി. പടിപാദയാമി തന്തി തം പഞ്ജരാനുരൂപം ചക്കയുഗം അധിഗച്ഛാപേമി.

തം സുത്വാ മാണവേന കഥിതായ ഗാഥായ പഠമപാദം സത്ഥാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ കഥേസി, സേസം മാണവോ.

൧൧൮.

‘‘സോ മാണവോ തസ്സ പാവദി, ചന്ദസൂരിയാ ഉഭയേത്ഥ ഭാതരോ;

സോവണ്ണമയോ രഥോ മമ, തേന ചക്കയുഗേന സോഭതീ’’തി.

ബ്രാഹ്മണോ തദനന്തരം ആഹ –

൧൧൯.

‘‘ബാലോ ഖോ ത്വംസി മാണവ, യോ ത്വം പത്ഥയസി അപത്ഥിയം;

മഞ്ഞാമി തുവം മരിസ്സസി, ന ഹി ത്വം ലച്ഛസി ചന്ദസൂരിയേ’’തി. –

ബ്രാഹ്മണേന വുത്തഗാഥായ അപത്ഥിയന്തി അപത്ഥേതബ്ബം.

തതോ മാണവോ ആഹ –

൧൨൦.

‘‘ഗമനാഗമനമ്പി ദിസ്സതി, വണ്ണധാതു ഉഭയേത്ഥ വീഥിയോ;

പേതോ പന നേവ ദിസ്സതി, കോ നു ഖോ കന്ദതം ബാല്യതരോ’’തി.

മാണവേന വുത്തഗാഥായ ഗമനാഗമനന്തി ഉഗ്ഗമനഞ്ച അത്ഥഗമനഞ്ച. വണ്ണോയേവ വണ്ണധാതു. ഉഭയേത്ഥ വീഥിയോതി ഏത്ഥ ആകാസേ ‘‘അയം ചന്ദസ്സ വീഥി, അയം സൂരിയസ്സ വീഥീ’’തി ഏവം ഉഭയഗമനാഗമനഭൂമിയോപി പഞ്ഞായന്തി. പേതോ പനാതി പരലോകം ഗതസത്തോ പന ന ദിസ്സതേവ. കോ നു ഖോതി ഏവം സന്തേ അമ്ഹാകം ദ്വിന്നം കന്ദന്താനം കോ നു ഖോ ബാല്യതരോതി.

ഏവം മാണവേ കഥേന്തേ ബ്രാഹ്മണോ സല്ലക്ഖേത്വാ ഗാഥമാഹ –

൧൨൧.

‘‘സച്ചം ഖോ വദേസി മാണവ, അഹമേവ കന്ദതം ബാല്യതരോ;

ചന്ദം വിയ ദാരകോ രുദം, പേതം കാലകതാഭിപത്ഥയേ’’തി.

തത്ഥ ചന്ദം വിയ ദാരകോതി യഥാ ദഹരോ ഗാമദാരകോ ‘‘ചന്ദം ദേഥാ’’തി ചന്ദസ്സത്ഥായ രോദേയ്യ, ഏവം അഹമ്പി പേതം കാലകതം അഭിപത്ഥേമീതി.

ഇതി ബ്രാഹ്മണോ മാണവസ്സ കഥായ നിസ്സോകോ ഹുത്വാ തസ്സ ഥുതിം കരോന്തോ സേസഗാഥാ അഭാസി –

൧൨൨.

‘‘ആദിത്തം വത മം സന്തം, ഘതസിത്തംവ പാവകം;

വാരിനാ വിയ ഓസിഞ്ചം, സബ്ബം നിബ്ബാപയേ ദരം.

൧൨൩.

‘‘അബ്ബഹീ വത മേ സല്ലം, യമാസി ഹദയസ്സിതം;

യോ മേ സോകപരേതസ്സ, പുത്തസോകം അപാനുദി.

൧൨൪.

‘‘സോഹം അബ്ബൂള്ഹസല്ലോസ്മി, വീതസോകോ അനാവിലോ;

ന സോചാമി ന രോദാമി, തവ സുത്വാന മാണവാ’’തി.

അഥ നം മാണവോ ‘‘ബ്രാഹ്മണ, യസ്സത്ഥായ ത്വം രോദസി, അഹം തേ പുത്തോ, അഹം ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ, ഇതോ പട്ഠായ മാ മം അനുസോചി, ദാനം ദേഹി, സീലം രക്ഖാഹി, ഉപോസഥം കരോഹീ’’തി ഓവദിത്വാ സകട്ഠാനമേവ ഗതോ. ബ്രാഹ്മണോപി തസ്സോവാദേ ഠത്വാ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ കാലകതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേത്വാ ജാതകം സമോധാനേഹി, സച്ചപരിയോസാനേ കുടുമ്ബികോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി.തദാ ധമ്മദേസകദേവപുത്തോ അഹമേവ അഹോസിന്തി.

മട്ഠകുണ്ഡലീജാതകവണ്ണനാ ഏകാദസമാ.

[൪൫൦] ൧൨. ബിലാരകോസിയജാതകവണ്ണനാ

അപചന്താപീതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം ദാനവിത്തം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. സോ കിര ഭഗവതോ ധമ്മദേസനം സുത്വാ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ ദാനവിത്തോ അഹോസി ദാനജ്ഝാസയോ, പത്തപരിയാപന്നമ്പി പിണ്ഡപാതം അഞ്ഞസ്സ അദത്വാ ന ഭുഞ്ജി, അന്തമസോ പാനീയമ്പി ലഭിത്വാ അഞ്ഞസ്സ അദത്വാ ന പിവി, ഏവം ദാനാഭിരതോ അഹോസി. അഥസ്സ ധമ്മസഭായം ഭിക്ഖൂ ഗുണകഥം കഥേസും. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ തം ഭിക്ഖും പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഭിക്ഖു ദാനവിത്തോ ദാനജ്ഝാസയോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ചം, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘ഭിക്ഖവേ അയം പുബ്ബേ അസ്സദ്ധോ അഹോസി അപ്പസന്നോ, തിണഗ്ഗേന തേലബിന്ദുമ്പി ഉദ്ധരിത്വാ കസ്സചി ന അദാസി, അഥ നം അഹം ദമേത്വാ നിബ്ബിസേവനം കത്വാ ദാനഫലം ഞാപേസിം, തമേവ ദാനനിന്നം ചിത്തം ഭവന്തരേപി ന പജഹതീ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖൂഹി യാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ സേട്ഠികുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ കുടുമ്ബം സണ്ഠപേത്വാ പിതു അച്ചയേന സേട്ഠിട്ഠാനം പത്വാ ഏകദിവസം ധനവിലോകനം കത്വാ ‘‘ധനം പഞ്ഞായതി, ഏതസ്സ ഉപ്പാദകാ ന പഞ്ഞായന്തി, ഇമം ധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ മഹാദാനം ദാതും വട്ടതീ’’തി ദാനസാലം കാരേത്വാ യാവജീവം മഹാദാനം പവത്തേത്വാ ആയുപരിയോസാനേ ‘‘ഇദം ദാനവത്തം മാ ഉപച്ഛിന്ദീ’’തി പുത്തസ്സ ഓവാദം ദത്വാ താവതിംസഭവനേ സക്കോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. പുത്തോപിസ്സ തഥേവ ദാനം ദത്വാ പുത്തം ഓവദിത്വാ ആയുപരിയോസാനേ ചന്ദോ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, തസ്സ പുത്തോ സൂരിയോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, തസ്സപി പുത്തോ മാതലിസങ്ഗാഹകോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, തസ്സ പുത്തോ പഞ്ചസിഖോ ഗന്ധബ്ബദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. ഛട്ഠോ പന അസ്സദ്ധോ അഹോസി ഥദ്ധചിത്തോ നിസ്നേഹോ മച്ഛരീ, ദാനസാലം വിദ്ധംസേത്വാ ഝാപേത്വാ യാചകേ പോഥേത്വാ നീഹരാപേസി, കസ്സചി തിണഗ്ഗേന ഉദ്ധരിത്വാ തേലബിന്ദുമ്പി ന ദേതി. തദാ സക്കോ ദേവരാജാ അത്തനോ പുബ്ബകമ്മം ഓലോകേത്വാ ‘‘പവത്തതി നു ഖോ മേ ദാനവംസോ, ഉദാഹു നോ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘പുത്തോ മേ ദാനം പവത്തേത്വാ ചന്ദോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, തസ്സ പുത്തോ സൂരിയോ, തസ്സ പുത്തോ മാതലി, തസ്സ പുത്തോ പഞ്ചസിഖോ ഗന്ധബ്ബദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ഛട്ഠോ പന തം വംസം ഉപച്ഛിന്ദീ’’തി പസ്സി.

അഥസ്സ ഏതദഹോസി ‘‘ഇമം പാപധമ്മം ദമേത്വാ ദാനഫലം ജാനാപേത്വാ ആഗമിസ്സാമീ’’തി. സോ ചന്ദസൂരിയമാതലിപഞ്ചസിഖേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സമ്മാ, അമ്ഹാകം വംസേ ഛട്ഠോ കുലവംസം സമുച്ഛിന്ദിത്വാ ദാനസാലം ഝാപേത്വാ യാചകേ നീഹരാപേസി, ന കസ്സചി കിഞ്ചി ദേതി, ഏഥ നം ദമേസ്സാമാ’’തി തേഹി സദ്ധിം ബാരാണസിം അഗമാസി. തസ്മിം ഖണേ സേട്ഠി രാജുപട്ഠാനം കത്വാ ആഗന്ത്വാ സത്തമേ ദ്വാരകോട്ഠകേ അന്തരവീഥിം ഓലോകേന്തോ ചങ്കമതി. സക്കോ ‘‘തുമ്ഹേ മമ പവിട്ഠകാലേ പച്ഛതോ പടിപാടിയാ ആഗച്ഛഥാ’’തി വത്വാ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിസ്സ സന്തികേ ഠത്വാ ‘‘ഭോ മഹാസേട്ഠി, ഭോജനം മേ ദേഹീ’’തി ആഹ. ‘‘ബ്രാഹ്മണ നത്ഥി തവ ഇധ ഭത്തം, അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛാ’’തി. ‘‘ഭോ മഹാസേട്ഠി, ബ്രാഹ്മണേഹി ഭത്തേ യാചിതേ ന ദാതും ന ലബ്ഭതീ’’തി. ‘‘ബ്രാഹ്മണ, മമ ഗേഹേ പക്കമ്പി പചിതബ്ബമ്പി ഭത്തം നത്ഥി, അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛാ’’തി. ‘‘മഹാസേട്ഠി, ഏകം തേ സിലോകം കഥേസ്സാമി, തം സുണാഹീ’’തി. ‘‘നത്ഥി മയ്ഹം തവ സിലോകേനത്ഥോ, മാ ഇധ തിട്ഠാ’’തി. സക്കോ തസ്സ കഥം അസുണന്തോ വിയ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൨൫.

‘‘അപചന്താപി ദിച്ഛന്തി, സന്തോ ലദ്ധാന ഭോജനം;

കിമേവ ത്വം പചമാനോ, യം ന ദജ്ജാ ന തം സമം.

൧൨൬.

‘‘മച്ഛേരാ ച പമാദാ ച, ഏവം ദാനം ന ദീയതി;

പുഞ്ഞം ആകങ്ഖമാനേന, ദേയ്യം ഹോതി വിജാനതാ’’തി.

താസം അത്ഥോ – മഹാസേട്ഠി അപചന്താപി സന്തോ സപ്പുരിസാ ഭിക്ഖാചരിയായ ലദ്ധമ്പി ഭോജനം ദാതും ഇച്ഛന്തി, ന ഏകകാ പരിഭുഞ്ജന്തി. കിമേവ ത്വം പചമാനോ യം ന ദദേയ്യാസി, ന തം സമം, തം തവ അനുരൂപം അനുച്ഛവികം ന ഹോതി. ദാനഞ്ഹി മച്ഛേരേന ച പമാദേന ചാതി ദ്വീഹി ദോസേഹി ന ദീയതി, പുഞ്ഞം ആകങ്ഖമാനേന വിജാനതാ പണ്ഡിതമനുസ്സേന ദാതബ്ബമേവ ഹോതീതി.

സോ തസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘തേന ഹി ഗേഹം പവിസിത്വാ നിസീദ, ഥോകം ലച്ഛസീ’’തി ആഹ. സക്കോ പവിസിത്വാ തേ സിലോകേ സജ്ഝായന്തോ നിസീദി. അഥ നം ചന്ദോ ആഗന്ത്വാ ഭത്തം യാചി. ‘‘നത്ഥി തേ ഭത്തം, ഗച്ഛാ’’തി ച വുത്തോ ‘‘മഹാസേട്ഠി അന്തോ ഏകോ ബ്രാഹ്മണോ നിസിന്നോ, ബ്രാഹ്മണവാചനകം മഞ്ഞേ ഭവിസ്സതി, അഹമ്പി ഭവിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘നത്ഥി ബ്രാഹ്മണവാചനകം, നിക്ഖമാ’’തി വുച്ചമാനോപി ‘‘മഹാസേട്ഠി ഇങ്ഘ താവ സിലോകം സുണാഹീ’’തി ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൨൭.

‘‘യസ്സേവ ഭീതോ ന ദദാതി മച്ഛരീ, തദേവാദദതോ ഭയം;

ജിഘച്ഛാ ച പിപാസാ ച, യസ്സ ഭായതി മച്ഛരീ;

തമേവ ബാലം ഫുസതി, അസ്മിം ലോകേ പരമ്ഹി ച.

൧൨൮.

‘‘തസ്മാ വിനേയ്യ മച്ഛേരം, ദജ്ജാ ദാനം മലാഭിഭൂ;

പുഞ്ഞാനി പരലോകസ്മിം, പതിട്ഠാ ഹോന്തി പാണിന’’ന്തി.

തത്ഥ യസ്സ ഭായതീതി ‘‘അഹം അഞ്ഞേസം ദത്വാ സയം ജിഘച്ഛിതോ ച പിപാസിതോ ച ഭവിസ്സാമീ’’തി യസ്സാ ജിഘച്ഛായ പിപാസായ ഭായതി. തമേവാതി തഞ്ഞേവ ജിഘച്ഛാപിപാസാസങ്ഖാതം ഭയം ഏതം ബാലം നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ ഇധലോകേ പരലോകേ ച ഫുസതി പീളേതി, അച്ചന്തദാലിദ്ദിയം പാപുണാതി. മലാഭിഭൂതി മച്ഛരിയമലം അഭിഭവന്തോ.

തസ്സപി വചനം സുത്വാ ‘‘തേന ഹി പവിസ, ഥോകം ലഭിസ്സസീ’’തി ആഹ. സോപി പവിസിത്വാ സക്കസ്സ സന്തികേ നിസീദി. തതോ ഥോകം വീതിനാമേത്വാ സൂരിയോ ആഗന്ത്വാ ഭത്തം യാചന്തോ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൨൯.

‘‘ദുദ്ദദം ദദമാനാനം, ദുക്കരം കമ്മ കുബ്ബതം;

അസന്തോ നാനുകുബ്ബന്തി, സതം ധമ്മോ ദുരന്നയോ.

൧൩൦.

‘‘തസ്മാ സതഞ്ച അസതം, നാനാ ഹോതി ഇതോ ഗതി;

അസന്തോ നിരയം യന്തി, സന്തോ സഗ്ഗപരായണാ’’തി.

തത്ഥ ദുദ്ദദന്തി ദാനം നാമ ദുദ്ദദം മച്ഛേരം അഭിഭവിത്വാ ദാതബ്ബതോ, തം ദദമാനാനം. ദുക്കരന്തി തദേവ ദാനകമ്മം ദുക്കരം യുദ്ധസദിസം, തം കുബ്ബതം. നാനുകുബ്ബന്തീതി അസപ്പുരിസാ ദാനഫലം അജാനന്താ തേസം ഗതമഗ്ഗം നാനുഗച്ഛന്തി. സതം ധമ്മോതി സപ്പുരിസാനം ബോധിസത്താനം ധമ്മോ അഞ്ഞേഹി ദുരനുഗമോ. അസന്തോതി മച്ഛരിയവസേന ദാനം അദത്വാ അസപ്പുരിസാ നിരയം യന്തി.

സേട്ഠി ഗഹേതബ്ബഗഹണം അപസ്സന്തോ ‘‘തേന ഹി പവിസിത്വാ ബ്രാഹ്മണാനം സന്തികേ നിസീദ, ഥോകം ലച്ഛസീ’’തി ആഹ. തതോ ഥോകം വീതിനാമേത്വാ മാതലി ആഗന്ത്വാ ഭത്തം യാചിത്വാ ‘‘നത്ഥീ’’തി വചനമത്തകാലമേവ സത്തമം ഗാഥമാഹ –

൧൩൧.

‘‘അപ്പസ്മേകേ പവേച്ഛന്തി, ബഹുനേകേ ന ദിച്ഛരേ;

അപ്പസ്മാ ദക്ഖിണാ ദിന്നാ, സഹസ്സേന സമം മിതാ’’തി.

തത്ഥ അപ്പസ്മേകേ പവേച്ഛന്തീതി മഹാസേട്ഠി ഏകച്ചേ പണ്ഡിതപുരിസാ അപ്പസ്മിമ്പി ദേയ്യധമ്മേ പവേച്ഛന്തി, ദദന്തിയേവാതി അത്ഥോ. ബഹുനാപി ദേയ്യധമ്മേന സമന്നാഗതാ ഏകേ സത്താ ന ദിച്ഛരേ ന ദദന്തി. ദക്ഖിണാതി കമ്മഞ്ച ഫലഞ്ച സദ്ദഹിത്വാ ദിന്നദാനം. സഹസ്സേന സമം മിതാതി ഏവം ദിന്നാ കടച്ഛുഭത്തമത്താപി ദക്ഖിണാ സഹസ്സദാനേന സദ്ധിം മിതാ, മഹാഫലത്താ സഹസ്സദാനസദിസാവ ഹോതീതി അത്ഥോ.

തമ്പി സോ ‘‘തേന ഹി പവിസിത്വാ നിസീദാ’’തി ആഹ. തതോ ഥോകം വീതിനാമേത്വാ പഞ്ചസിഖോ ആഗന്ത്വാ ഭത്തം യാചിത്വാ ‘‘നത്ഥി ഗച്ഛാ’’തി വുത്തേ ‘‘അഹം ന ഗതപുബ്ബോ, ഇമസ്മിം ഗേഹേ ബ്രാഹ്മണവാചനകം ഭവിസ്സതി മഞ്ഞേ’’തി തസ്സ ധമ്മകഥം ആരഭന്തോ അട്ഠമം ഗാഥമാഹ –

൧൩൨.

‘‘ധമ്മം ചരേ യോപി സമുഞ്ഛകം ചരേ, ദാരഞ്ച പോസം ദദമപ്പകസ്മിം;

സതം സഹസ്സാനം സഹസ്സയാഗിനം, കലമ്പി നാഗ്ഘന്തി തഥാവിധസ്സ തേ’’തി.

തത്ഥ ധമ്മന്തി തിവിധസുചരിതധമ്മം. സമുഞ്ഛകന്തി ഗാമേ വാ ആമകപക്കഭിക്ഖാചരിയം അരഞ്ഞേ വാ ഫലാഫലഹരണസങ്ഖാതം ഉഞ്ഛം യോ ചരേയ്യ, സോപി ധമ്മമേവ ചരേ. ദാരഞ്ച പോസന്തി അത്തനോ ച പുത്തദാരം പോസേന്തോയേവ. ദദമപ്പകസ്മിന്തി പരിത്തേ വാ ദേയ്യധമ്മേ ധമ്മികസമണബ്രാഹ്മണാനം ദദമാനോ ധമ്മം ചരേതി അത്ഥോ. സതം സഹസ്സാനം സഹസ്സയാഗിനന്തി പരം പോഥേത്വാ വിഹേഠേത്വാ സഹസ്സേന യാഗം യജന്താനം സഹസ്സയാഗീനം ഇസ്സരാനം സതസഹസ്സമ്പി. കലമ്പി നാഗ്ഘന്തി തഥാവിധസ്സ തേതി തേസം സതസഹസ്സസങ്ഖാതാനം സഹസ്സയാഗീനം യാഗാ തഥാവിധസ്സ ധമ്മേന സമേന ദേയ്യധമ്മം ഉപ്പാദേത്വാ ദേന്തസ്സ ദുഗ്ഗതമനുസ്സസ്സ സോളസിം കലം ന അഗ്ഘന്തീതി.

സേട്ഠി പഞ്ചസിഖസ്സ കഥം സുത്വാ സല്ലക്ഖേസി. അഥ നം അനഗ്ഘകാരണം പുച്ഛന്തോ നവമം ഗാഥമാഹ –

൧൩൩.

‘‘കേനേസ യഞ്ഞോ വിപുലോ മഹഗ്ഘതോ, സമേന ദിന്നസ്സ ന അഗ്ഘമേതി;

കഥം സതം സഹസ്സാനം സഹസ്സയാഗിനം, കലമ്പി നാഗ്ഘന്തി തഥാവിധസ്സ തേ’’തി.

തത്ഥ യഞ്ഞോതി ദാനയാഗോ സതസഹസ്സപരിച്ചാഗവസേന വിപുലോ, വിപുലത്താവ മഹഗ്ഘതോ. സമേന ദിന്നസ്സാതി ധമ്മേന ദിന്നസ്സ കേന കാരണേന അഗ്ഘം ന ഉപേതി. കഥം സതം സഹസ്സാനന്തി ബ്രാഹ്മണ, കഥം സഹസ്സയാഗീനം പുരിസാനം ബഹൂനം സഹസ്സാനം സതസഹസ്സസങ്ഖാതാ ഇസ്സരാ തഥാവിധസ്സ ധമ്മേന ഉപ്പാദേത്വാ ദായകസ്സ ഏകസ്സ ദുഗ്ഗതമനുസ്സസ്സ കലം നാഗ്ഘന്തീതി.

അഥസ്സ കഥേന്തോ പഞ്ചസിഖോ ഓസാനഗാഥമാഹ –

൧൩൪.

‘‘ദദന്തി ഹേകേ വിസമേ നിവിട്ഠാ, ഛേത്വാ വധിത്വാ അഥ സോചയിത്വാ;

സാ ദക്ഖിണാ അസ്സുമുഖാ സദണ്ഡാ, സമേന ദിന്നസ്സ ന അഗ്ഘമേതി;

ഏവം സതം സഹസ്സാനം സഹസ്സയാഗിനം, കലമ്പി നാഗ്ഘന്തി തഥാവിധസ്സ തേ’’തി.

തത്ഥ വിസമേതി വിസമേ കായകമ്മാദിമ്ഹി നിവിട്ഠാ. ഛേത്വാതി കിലമേത്വാ. വധിത്വാതി മാരേത്വാ. സോചയിത്വാതി സസോകേ കത്വാ.

സോ പഞ്ചസിഖസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ ‘‘തേന ഹി ഗച്ഛ, ഗേഹം പവിസിത്വാ നിസീദ, ഥോകം ലച്ഛസീ’’തി ആഹ. സോപി ഗന്ത്വാ തേസം സന്തികേ നിസീദി. തതോ ബിലാരകോസിയോ സേട്ഠി ഏകം ദാസിം ആമന്തേത്വാ ‘‘ഏതേസം ബ്രാഹ്മണാനം പലാപവീഹീനം നാളിം നാളിം ദേഹീ’’തി ആഹ. സാ വീഹീ ഗഹേത്വാ ബ്രാഹ്മണേ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ഇമേ ആദായ യത്ഥ കത്ഥചി പചാപേത്വാ ഭുഞ്ജഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ന അമ്ഹാകം വീഹിനാ അത്ഥോ, ന മയം വീഹിം ആമസാമാ’’തി. ‘‘അയ്യ, വീഹിം കിരേതേ നാമസന്തീ’’തി? ‘‘തേന ഹി തേസം തണ്ഡുലേ ദേഹീ’’തി. സാ തണ്ഡുലേ ആദായ ഗന്ത്വാ ‘‘ബ്രാഹ്മണാ തണ്ഡുലേ ഗണ്ഹഥാ’’തി ആഹ. ‘‘മയം ആമകം ന പടിഗ്ഗണ്ഹാമാ’’തി. ‘‘അയ്യ, ആമകം കിര ന ഗണ്ഹന്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി തേസം കരോടിയം വഡ്ഢേത്വാ ഗോഭത്തം ദേഹീ’’തി. സാ തേസം കരോടിയം വഡ്ഢേത്വാ മഹാഗോണാനം പക്കഭത്തം ആഹരിത്വാ അദാസി. പഞ്ചപി ജനാ കബളേ വഡ്ഢേത്വാ മുഖേ പക്ഖിപിത്വാ ഗലേ ലഗ്ഗാപേത്വാ അക്ഖീനി പരിവത്തേത്വാ വിസ്സട്ഠസഞ്ഞാ മതാ വിയ നിപജ്ജിംസു. ദാസീ തേ ദിസ്വാ ‘‘മതാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി ഭീതാ ഗന്ത്വാ സേട്ഠിനോ ആരോചേസി ‘‘അയ്യ, തേ ബ്രാഹ്മണാ ഗോഭത്തം ഗിലിതും അസക്കോന്താ മതാ’’തി.

സോ ചിന്തേസി ‘‘ഇദാനി അയം പാപധമ്മോ സുഖുമാലബ്രാഹ്മണാനം ഗോഭത്തം ദാപേസി, തേ തം ഗിലിതും അസക്കോന്താ മതാതി മം ഗരഹിസ്സന്തീ’’തി. തതോ ദാസിം ആഹ – ‘‘ഖിപ്പം ഗന്ത്വാ ഏതേസം കരോടികേസു ഭത്തം ഹരിത്വാ നാനഗ്ഗരസം സാലിഭത്തം വഡ്ഢേഹീ’’തി. സാ തഥാ അകാസി. സേട്ഠി അന്തരപീഥിം പടിപന്നമനുസ്സേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘അഹം മമ ഭുഞ്ജനനിയാമേന ഏതേസം ബ്രാഹ്മണാനം ഭത്തം ദാപേസിം, ഏതേ ലോഭേന മഹന്തേ പിണ്ഡേ കത്വാ ഭുഞ്ജമാനാ ഗലേ ലഗ്ഗാപേത്വാ മതാ, മമ നിദ്ദോസഭാവം ജാനാഥാ’’തി വത്വാ പരിസം സന്നിപാതേസി. മഹാജനേ സന്നിപതിതേ ബ്രാഹ്മണാ ഉട്ഠായ മഹാജനം ഓലോകേത്വാ ‘‘പസ്സഥിമസ്സ സേട്ഠിസ്സ മുസാവാദിതം, ‘അമ്ഹാകം അത്തനോ ഭുഞ്ജനഭത്തം ദാപേസി’ന്തി വദതി, പഠമം ഗോഭത്തം അമ്ഹാകം ദത്വാ അമ്ഹേസു മതേസു വിയ നിപന്നേസു ഇമം ഭത്തം വഡ്ഢാപേസീ’’തി വത്വാ അത്തനോ മുഖേഹി ഗഹിതഭത്തം ഭൂമിയം പാതേത്വാ ദസ്സേസും. മഹാജനോ സേട്ഠിം ഗരഹി ‘‘അന്ധബാല, അത്തനോ കുലവംസം നാസേസി, ദാനസാലം ഝാപേസി, യാചകേ ഗീവായം ഗഹേത്വാ നീഹരാപേസി, ഇദാനി ഇമേസം സുഖുമാലബ്രാഹ്മണാനം ഭത്തം ദേന്തോ ഗോഭത്തം ദാപേസി, പരലോകം ഗച്ഛന്തോ തവ ഘരേ വിഭവം ഗീവായം ബന്ധിത്വാ ഗമിസ്സസി മഞ്ഞേ’’തി.

തസ്മിം ഖണേ സക്കോ മഹാജനം പുച്ഛി ‘‘ജാനാഥ, തുമ്ഹേ ഇമസ്മിം ഗേഹേ ധനം കസ്സ സന്തക’’ന്തി? ‘‘ന ജാനാമാ’’തി. ‘‘ഇമസ്മിം നഗരേ അസുകകാലേ ബാരാണസിയം മഹാസേട്ഠി നാമ ദാനസാലം കാരേത്വാ മഹാദാനം പവത്തയീ’’തി സുതപുബ്ബം തുമ്ഹേഹീതി. ‘‘ആമ സുണാമാ’’തി. ‘‘അഹം സോ സേട്ഠി, ദാനം ദത്വാ സക്കോ ദേവരാജാ ഹുത്വാ പുത്തോപി മേ തം വംസം അവിനാസേത്വാ ദാനം ദത്വാ ചന്ദോ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ, തസ്സ പുത്തോ സൂരിയോ, തസ്സ പുത്തോ മാതലി, തസ്സ പുത്തോ പഞ്ചസിഖോ ഗന്ധബ്ബദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ. തേസു അയം ചന്ദോ, അയം സൂരിയോ, അയം മാതലിസങ്ഗാഹകോ, അയം ഇമസ്സ പാപധമ്മസ്സ പിതാ പഞ്ചസിഖോ ഗന്ധബ്ബദേവപുത്തോ, ഏവം ബഹുഗുണം ഏതം ദാനം നാമ, കത്തബ്ബമേവ കുസലം പണ്ഡിതേഹീ’’തി കഥേന്താ മഹാജനസ്സ കങ്ഖച്ഛേദനത്ഥം ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ മഹന്തേനാനുഭാവേന മഹന്തേന പരിവാരേന ജലമാനസരീരാ അട്ഠംസു, സകലനഗരം പജ്ജലന്തം വിയ അഹോസി. സക്കോ മഹാജനം ആമന്തേത്വാ ‘‘മയം അത്തനോ ദിബ്ബസമ്പത്തിം പഹായ ആഗച്ഛന്താ ഇമം കുലവംസനാസകരം പാപധമ്മബിലാരകോസിയം നിസ്സായ ആഗതാ, അയം പാപധമ്മോ അത്തനോ കുലവംസം നാസേത്വാ ദാനസാലം ഝാപേത്വാ യാചകേ ഗീവായം ഗഹേത്വാ നീഹരാപേത്വാ അമ്ഹാകം വംസം സമുച്ഛിന്ദി, ‘അയം അദാനസീലോ ഹുത്വാ നിരയേ നിബ്ബത്തേയ്യാ’തി ഇമസ്സ അനുകമ്പായ ആഗതാമ്ഹാ’’തി വത്വാ ദാനഗുണം പകാസേന്തോ മഹാജനസ്സ ധമ്മം ദേസേസി. ബിലാരകോസിയോ സിരസ്മിം അഞ്ജലിം പതിട്ഠപേത്വാ ‘‘ദേവ, അഹം ഇതോ പട്ഠായ പോരാണകുലവംസം അനാസാപേത്വാ ദാനം പവത്തേസ്സാമി, അജ്ജ ആദിം കത്വാ അന്തമസോ ഉദകദന്തപോനം ഉപാദായ അത്തനോ ലദ്ധാഹാരം പരസ്സ അദത്വാ ന ഖാദിസ്സാമീ’’തി സക്കസ്സ പടിഞ്ഞം അദാസി. സക്കോ തം ദമേത്വാ നിബ്ബിസേവനം കത്വാ പഞ്ചസു സീലേസു പതിട്ഠപേത്വാ ചത്താരോ ദേവപുത്തേ ആദായ സകട്ഠാനമേവ ഗതോ. സോപി സേട്ഠി യാവജീവം ദാനം ദത്വാ താവതിംസഭവനേ നിബ്ബത്തി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, അയം ഭിക്ഖു പുബ്ബേ അസ്സദ്ധോ അഹോസി കസ്സചി കിഞ്ചി അദാതാ, അഹം പന നം ദമേത്വാ ദാനഫലം ജാനാപേസിം, തമേവ ചിത്തം ഭവന്തരഗതമ്പി ന ജഹാതീ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ സേട്ഠി അയം ദാനപതികോ ഭിക്ഖു അഹോസി, ചന്ദോ സാരിപുത്തോ, സൂരിയോ മോഗ്ഗല്ലാനോ, മാതലി കസ്സപോ, പഞ്ചസിഖോ ആനന്ദോ, സക്കോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

ബിലാരകോസിയജാതകവണ്ണനാ ദ്വാദസമാ.

[൪൫൧] ൧൩. ചക്കവാകജാതകവണ്ണനാ

വണ്ണവാ അഭിരൂപോസീതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം ലോലഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. സോ കിര ചീവരാദീഹി അതിത്തോ ‘‘കഹം സങ്ഘഭത്തം, കഹം നിമന്തന’’ന്തി പരിയേസന്തോ വിചരതി, ആമിസകഥായമേവ അഭിരമതി. അഥഞ്ഞേ പേസലാ ഭിക്ഖൂ തസ്സാനുഗ്ഗഹേന സത്ഥു ആരോചേസും. സത്ഥാ തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഭിക്ഖു ലോലോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ചം, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘ഭിക്ഖു കസ്മാ ഏവരൂപേ നിയ്യാനികസാസനേ പബ്ബജിത്വാ ലോലോ അഹോസി, ലോലഭാവോ ച നാമ പാപകോ, പുബ്ബേപി ത്വം ലോലഭാവം നിസ്സായ ബാരാണസിയം ഹത്ഥികുണപാദീഹി അതിത്തോ മഹാഅരഞ്ഞം പവിട്ഠോ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ഏകോ ലോലകാകോ ബാരാണസിയം ഹത്ഥികുണപാദീഹി അതിത്തോ ‘‘അരഞ്ഞം നു ഖോ കീദിസ’’ന്തി അരഞ്ഞം ഗന്ത്വാ തത്ഥപി ഫലാഫലേഹി അസന്തുട്ഠോ ഗങ്ഗായ തീരം ഗന്ത്വാ വിചരന്തോ ജയമ്പതികേ ചക്കവാകേ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ സകുണാ അതിവിയ സോഭന്തി, ഇമേ ഇമസ്മിം ഗങ്ഗാതീരേ ബഹും മച്ഛമംസം ഖാദന്തി മഞ്ഞേ, ഇമേ പടിപുച്ഛിത്വാ മയാപി ഇമേസം ഭോജനം ഗോചരം ഖാദിത്വാ വണ്ണവന്തേന ഭവിതും വട്ടതീ’’തി തേസം അവിദൂരേ നിസീദിത്വാ ചക്കവാകം പുച്ഛന്തോ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൩൫.

‘‘വണ്ണവാ അഭിരൂപോസി, ഘനോ സഞ്ജാതരോഹിതോ;

ചക്കവാക സുരൂപോസി, വിപ്പസന്നമുഖിന്ദ്രിയോ.

൧൩൬.

‘‘പാഠീനം പാവുസം മച്ഛം, ബലജം മുഞ്ജരോഹിതം;

ഗങ്ഗായ തീരേ നിസിന്നോ, ഏവം ഭുഞ്ജസി ഭോജന’’ന്തി.

തത്ഥ ഘനോതി ഘനസരീരോ. സഞ്ജാതരോഹിതോതി ഉത്തത്തസുവണ്ണം വിയ സുട്ഠുജാതരോഹിതവണ്ണോ. പാഠീനന്തി പാഠീനനാമകം പാസാണമച്ഛം. പാവുസന്തി മഹാമുഖമച്ഛം, ‘‘പാഹുസ’’ന്തിപി പാഠോ. ബലജന്തി ബലജമച്ഛം. മുഞ്ജരോഹിതന്തി മുഞ്ജമച്ഛഞ്ച രോഹിതമച്ഛഞ്ച. ഏവം ഭുഞ്ജസീതി ഏവരൂപം ഭോജനം മഞ്ഞേ ഭുഞ്ജസീതി പുച്ഛതി.

ചക്കവാകോ തസ്സ വചനം പടിക്ഖിപന്തോ തതിയം ഗാഥമാഹ –

൧൩൭.

‘‘ന വാഹമേതം ഭുഞ്ജാമി, ജങ്ഗലാനോദകാനി വാ;

അഞ്ഞത്ര സേവാലപണകാ, ഏതം മേ സമ്മ ഭോജന’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – അഹം സമ്മ, അഞ്ഞത്ര സേവാലാ ച പണകാ ച സേസാനി ജങ്ഗലാനി വാ ഓദകാനി വാ മംസാനി ആദായ ഏതം ഭോജനം ന ഭുഞ്ജാമി, യം പനേതം സേവാലപണകം, ഏതം മേ സമ്മ, ഭോജനന്തി.

തതോ കാകോ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൩൮.

‘‘ന വാഹമേതം സദ്ദഹാമി, ചക്കവാകസ്സ ഭോജനം;

അഹമ്പി സമ്മ ഭുഞ്ജാമി, ഗാമേ ലോണിയതേലിയം.

൧൩൯.

‘‘മനുസ്സേസു കതം ഭത്തം, സുചിം മംസൂപസേചനം;

ന ച മേ താദിസോ വണ്ണോ, ചക്കവാക യഥാ തുവ’’ന്തി.

തത്ഥ യഥാ തുവന്തി യഥാ തുവം സോഭഗ്ഗപ്പത്തോ സരീരവണ്ണോ, താദിസോ മയ്ഹം വണ്ണോ നത്ഥി, ഏതേന കാരണേന അഹം തവ ‘‘സേവാലപണകം മമ ഭോജന’’ന്തി വദന്തസ്സ വചനം ന സദ്ദഹാമീതി.

അഥസ്സ ചക്കവാകോ ദുബ്ബണ്ണകാരണം കഥേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ സേസഗാഥാ അഭാസി –

൧൪൦.

‘‘സമ്പസ്സം അത്തനി വേരം, ഹിംസയം മാനുസിം പജം;

ഉത്രസ്തോ ഘസസീ ഭീതോ, തേന വണ്ണോ തവേദിസോ.

൧൪൧.

‘‘സബ്ബലോകവിരുദ്ധോസി, ധങ്ക പാപേന കമ്മുനാ;

ലദ്ധോ പിണ്ഡോ ന പീണേതി, തേന വണ്ണോ തവേദിസോ.

൧൪൨.

‘‘അഹമ്പി സമ്മ ഭുഞ്ജാമി, അഹിംസം സബ്ബപാണിനം;

അപ്പോസ്സുക്കോ നിരാസങ്കീ, അസോകോ അകുതോഭയോ.

൧൪൩.

‘‘സോ കരസ്സു ആനുഭാവം, വീതിവത്തസ്സു സീലിയം;

അഹിംസായ ചര ലോകേ, പിയോ ഹോഹിസി മംമിവ.

൧൪൪.

‘‘യോ ന ഹന്തി ന ഘാതേതി, ന ജിനാതി ന ജാപയേ;

മേത്തംസോ സബ്ബഭൂതേസു, വേരം തസ്സ ന കേനചീ’’തി.

തത്ഥ സമ്പസ്സന്തി സമ്മ കാക ത്വം പരേസു ഉപ്പന്നം അത്തനി വേരചിത്തം സമ്പസ്സമാനോ മാനുസിം പജം ഹിംസന്തോ വിഹേഠേന്തോ. ഉത്രസ്തോതി ഭീതോ. ഘസസീതി ഭുഞ്ജസി. തേന തേ ഏദിസോ ബീഭച്ഛവണ്ണോ ജാതോ. ധങ്കാതി കാകം ആലപതി. പിണ്ഡോതി ഭോജനം. അഹിംസം സബ്ബപാണിനന്തി അഹം പന സബ്ബസത്തേ അഹിംസന്തോ ഭുഞ്ജാമീതി വദതി. സോ കരസ്സു ആനുഭാവന്തി സോ ത്വമ്പി വീരിയം കരോഹി, അത്തനോ സീലിയസങ്ഖാതം ദുസ്സീലഭാവം വീതിവത്തസ്സു. അഹിംസായാതി അഹിംസായ സമന്നാഗതോ ഹുത്വാ ലോകേ ചര. പിയോ ഹോഹിസി മംമിവാതി ഏവം സന്തേ മയാ സദിസോവ ലോകസ്സ പിയോ ഹോഹിസി. ന ജിനാതീതി ധനജാനിം ന കരോതി. ന ജാപയേതി അഞ്ഞേപി ന കാരേതി. മേത്തംസോതി മേത്തകോട്ഠാസോ മേത്തചിത്തോ. ന കേനചീതി കേനചി ഏകസത്തേനപി സദ്ധിം തസ്സ വേരം നാമ നത്ഥീതി.

തസ്മാ സചേ ലോകസ്സ പിയോ ഭവിതും ഇച്ഛസി, സബ്ബവേരേഹി വിരമാഹീതി ഏവം ചക്കവാകോ കാകസ്സ ധമ്മം ദേസേസി. കാകോ ‘‘തുമ്ഹേ അത്തനോ ഗോചരം മയ്ഹം ന കഥേഥ, കാ കാ’’തി വസ്സന്തോ ഉപ്പതിത്വാ ബാരാണസിയം ഉക്കാരഭൂമിയഞ്ഞേവ ഓതരി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി, സച്ചപരിയോസാനേ ലോലഭിക്ഖു അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹി. തദാ കാകോ ലോലഭിക്ഖു അഹോസി, ചക്കവാകീ രാഹുലമാതാ, ചക്കവാകോ പന അഹമേവ അഹോസിന്തി.

ചക്കവാകജാതകവണ്ണനാ തേരസമാ.

[൪൫൨] ൧൪. ഭൂരിപഞ്ഞജാതകവണ്ണനാ

൧൪൫-൧൫൪. സച്ചം കിരാതി ഇദം ഭൂരിപഞ്ഞജാതകം മഹാഉമങ്ഗജാതകേ (ജാ. ൨.൨൨.൫൯൦ ആദയോ) ആവി ഭവിസ്സതി.

ഭൂരിപഞ്ഞജാതകവണ്ണനാ ചുദ്ദസമാ.

[൪൫൩] ൧൫. മഹാമങ്ഗലജാതകവണ്ണനാ

കിംസു നരോതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മഹാമങ്ഗലസുത്തം (ഖു. പാ. ൫.൧ ആദയോ) ആരബ്ഭ കഥേസി. രാജഗഹനഗരസ്മിഞ്ഹി കേനചിദേവ കരണീയേന സന്ഥാഗാരേ സന്നിപതിതസ്സ മഹാജനസ്സ മജ്ഝേ ഏകോ പുരിസോ ‘‘അജ്ജ മേ മങ്ഗലകിരിയാ അത്ഥീ’’തി ഉട്ഠായ അഗമാസി. അപരോ തസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘അയം ‘മങ്ഗല’ന്തി വത്വാവ ഗതോ, കിം ഏതം മങ്ഗലം നാമാ’’തി ആഹ. തമഞ്ഞോ ‘‘അഭിമങ്ഗലരൂപദസ്സനം മങ്ഗലം നാമ. ഏകച്ചോ ഹി കാലസ്സേവ ഉട്ഠായ സബ്ബസേതം ഉസഭം വാ പസ്സതി, ഗബ്ഭിനിത്ഥിം വാ രോഹിതമച്ഛം വാ പുണ്ണഘടം വാ നവനീതം വാ ഗോസപ്പിം വാ അഹതവത്ഥം വാ പായാസം വാ പസ്സതി, ഇതോ ഉത്തരി മങ്ഗലം നാമ നത്ഥീ’’തി ആഹ. തേന കഥിതം ഏകച്ചേ ‘‘സുകഥിത’’ന്തി അഭിനന്ദിംസു. അപരോ ‘‘നേതം മങ്ഗലം, സുതം നാമ മങ്ഗലം. ഏകച്ചോ ഹി ‘പുണ്ണാ’തി വദന്താനം സുണാതി, തഥാ ‘വഡ്ഢാ’തി ‘വഡ്ഢമാനാ’തി സുണാതി, ‘ഭുഞ്ജാ’തി ‘ഖാദാ’തി വദന്താനം സുണാതി, ഇതോ ഉത്തരി മങ്ഗലം നാമ നത്ഥീ’’തി ആഹ. തേന കഥിതമ്പി ഏകച്ചേ ‘‘സുകഥിത’’ന്തി അഭിനന്ദിംസു. അപരോ ‘‘ന ഏതം മങ്ഗലം, മുതം നാമ മങ്ഗലം. ഏകച്ചോ ഹി കാലസ്സേവ ഉട്ഠായ പഥവിം ആമസതി, ഹരിതതിണം അല്ലഗോമയം പരിസുദ്ധസാടകം രോഹിതമച്ഛം സുവണ്ണരജതഭാജനം ആമസതി, ഇതോ ഉത്തരി മങ്ഗലം നാമ നത്ഥീ’’തി ആഹ. തേന കഥിതമ്പി ഏകച്ചേ ‘‘സുകഥിത’’ന്തി അഭിനന്ദിംസു. ഏവം ദിട്ഠമങ്ഗലികാ സുതമങ്ഗലികാ മുതമങ്ഗലികാതി തിസ്സോപി പരിസാ ഹുത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം സഞ്ഞാപേതും നാസക്ഖിംസു, ഭുമ്മദേവതാ ആദിം കത്വാ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ‘‘ഇദം മങ്ഗല’’ന്തി തഥതോ ന ജാനിംസു.

സക്കോ ചിന്തേസി ‘‘ഇമം മങ്ഗലപഞ്ഹം സദേവകേ ലോകേ അഞ്ഞത്ര ഭഗവതാ അഞ്ഞോ കഥേതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി, ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ഇമം പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി. സോ രത്തിഭാഗേ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ‘‘ബഹൂ ദേവാ മനുസ്സാ ചാ’’തി പഞ്ഹം പുച്ഛി. അഥസ്സ സത്ഥാ ദ്വാദസഹി ഗാഥാഹി അട്ഠതിംസ മഹാമങ്ഗലാനി കഥേസി. മങ്ഗലസുത്തേ വിനിവട്ടന്തേയേവ കോടിസതസഹസ്സമത്താ ദേവതാ അരഹത്തം പാപുണിംസു, സോതാപന്നാദീനം ഗണനപഥോ നത്ഥി. സക്കോ മങ്ഗലം സുത്വാ സകട്ഠാനമേവ ഗതോ. സത്ഥാരാ മങ്ഗലേ കഥിതേ സദേവകോ ലോകോ ‘‘സുകഥിത’’ന്തി അഭിനന്ദി. തദാ ധമ്മസഭായം തഥാഗതസ്സ ഗുണകഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘ആവുസോ, സത്ഥാ അഞ്ഞേസം അവിസയം മങ്ഗലപഞ്ഹം സദേവകസ്സ ലോകസ്സ ചിത്തം ഗഹേത്വാ കുക്കുച്ചം ഛിന്ദിത്വാ ഗഗനതലേ ചന്ദം ഉട്ഠാപേന്തോ വിയ കഥേസി, ഏവം മഹാപഞ്ഞോ, ആവുസോ, തഥാഗതോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘അനച്ഛരിയം, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ സമ്ബോധിപ്പത്തസ്സ മമ മങ്ഗലപഞ്ഹകഥനം, സ്വാഹം ബോധിസത്തചരിയം ചരന്തോപി ദേവമനുസ്സാനം കങ്ഖം ഛിന്ദിത്വാ മങ്ഗലപഞ്ഹം കഥേസി’’ന്തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ ഏകസ്മിം ഗാമേ വിഭവസമ്പന്നസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ കുലേ നിബ്ബത്തി, ‘‘രക്ഖിതകുമാരോ’’തിസ്സ നാമം അകംസു. സോ വയപ്പത്തോ തക്കസിലായം ഉഗ്ഗഹിതസിപ്പോ കതദാരപരിഗ്ഗഹോ മാതാപിതൂനം അച്ചയേന രതനവിലോകനം കത്വാ സംവിഗ്ഗമാനസോ മഹാദാനം പവത്തേത്വാ കാമേ പഹായ ഹിമവന്തപദേസേ പബ്ബജിത്വാ ഝാനാഭിഞ്ഞം നിബ്ബത്തേത്വാ വനമൂലഫലാഹാരോ ഏകസ്മിം പദേസേ വാസം കപ്പേസി. അനുപുബ്ബേനസ്സ പരിവാരോ മഹാ അഹോസി, പഞ്ച അന്തേവാസികസതാനി അഹേസും. അഥേകദിവസം തേ താപസാ ബോധിസത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘ആചരിയ, വസ്സാരത്തസമയേ ഹിമവന്തതോ ഓതരിത്വാ ലോണമ്ബിലസേവനത്ഥായ ജനപദചാരികം ഗച്ഛാമ, ഏവം നോ സരീരഞ്ച ഥിരം ഭവിസ്സതി, ജങ്ഘവിഹാരോ ച കതോ ഭവിസ്സതീ’’തി ആഹംസു. തേ ‘‘തേന ഹി തുമ്ഹേ ഗച്ഛഥ, അഹം ഇധേവ വസിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ തം വന്ദിത്വാ ഹിമവന്താ ഓതരിത്വാ ചാരികം ചരമാനാ ബാരാണസിം പത്വാ രാജുയ്യാനേ വസിംസു. തേസം മഹാസക്കാരസമ്മാനോ അഹോസി. അഥേകദിവസം ബാരാണസിയം സന്ഥാഗാരേ സന്നിപതിതേ മഹാജനകായേ മങ്ഗലപഞ്ഹോ സമുട്ഠാതി. സബ്ബം പച്ചുപ്പന്നവത്ഥുനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

തദാ പന മനുസ്സാനം കങ്ഖം ഛിന്ദിത്വാ മങ്ഗലപഞ്ഹം കഥേതും സമത്ഥം അപസ്സന്തോ മഹാജനോ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ ഇസിഗണം മങ്ഗലപഞ്ഹം പുച്ഛി. ഇസയോ രാജാനം ആമന്തേത്വാ ‘‘മഹാരാജ, മയം ഏതം കഥേതും ന സക്ഖിസ്സാമ, അപിച ഖോ അമ്ഹാകം ആചരിയോ രക്ഖിതതാപസോ നാമ മഹാപഞ്ഞോ ഹിമവന്തേ വസതി, സോ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ ചിത്തം ഗഹേത്വാ ഏതം മങ്ഗലപഞ്ഹം കഥേസ്സതീ’’തി വദിംസു. രാജാ ‘‘ഭന്തേ, ഹിമവന്തോ നാമ ദൂരേ ദുഗ്ഗമോവ, ന സക്ഖിസ്സാമ മയം തത്ഥ ഗന്തും, സാധു വത തുമ്ഹേയേവ ആചരിയസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ പുച്ഛിത്വാ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ പുനാഗന്ത്വാ അമ്ഹാകം കഥേഥാ’’തി ആഹ. തേ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ആചരിയസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ കതപടിസന്ഥാരാ ആചരിയേന രഞ്ഞോ ധമ്മികഭാവേ ജനപദചാരിത്തേ ച പുച്ഛിതേ തം ദിട്ഠമങ്ഗലാദീനം ഉപ്പത്തിം ആദിതോ പട്ഠായ കഥേത്വാ രഞ്ഞോ യാചനായ ച അത്തനോ പഞ്ഹസവനത്ഥം ആഗതഭാവം പകാസേത്വാ ‘‘സാധു നോ ഭന്തേ, മങ്ഗലപഞ്ഹം പാകടം കത്വാ കഥേഥാ’’തി യാചിംസു. തതോ ജേട്ഠന്തേവാസികോ ആചരിയം പുച്ഛന്തോ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൧൫൫.

‘‘കിംസു നരോ ജപ്പമധിച്ച കാലേ, കം വാ വിജ്ജം കതമം വാ സുതാനം;

സോ മച്ചോ അസ്മിഞ്ച പരമ്ഹി ലോകേ, കഥം കരോ സോത്ഥാനേന ഗുത്തോ’’തി.

തത്ഥ കാലേതി മങ്ഗലപത്ഥനകാലേ. വിജ്ജന്തി വേദം. സുതാനന്തി സിക്ഖിതബ്ബയുത്തകപരിയത്തീനം. അസ്മിഞ്ചാതി ഏത്ഥ ചാതി നിപാതമത്തം. സോത്ഥാനേനാതി സോത്ഥിഭാവാവഹേന മങ്ഗലേന. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘ആചരിയ, പുരിസോ മങ്ഗലം ഇച്ഛന്തോ മങ്ഗലകാലേ കിംസു നാമ ജപ്പന്തോ തീസു വേദേസു കതരം വാ വേദം കതരം വാ സുതാനം അന്തരേ സുതപരിയത്തിം അധീയിത്വാ സോ മച്ചോ ഇമസ്മിഞ്ച ലോകേ പരമ്ഹി ച കഥം കരോ ഏതേസു ജപ്പാദീസു കിം കേന നിയാമേന കരോന്തോ സോത്ഥാനേന നിരപരാധമങ്ഗലേന ഗുത്തോ രക്ഖിതോ ഹോതി, തം ഉഭയലോകഹിതം ഗഹേത്വാ ഠിതമങ്ഗലം അമ്ഹാകം കഥേഹീ’’തി.

ഏവം ജേട്ഠന്തേവാസികേന മങ്ഗലപഞ്ഹം പുട്ഠോ മഹാസത്തോ ദേവമനുസ്സാനം കങ്ഖം ഛിന്ദന്തോ ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച മങ്ഗല’’ന്തി ബുദ്ധലീളായ മങ്ഗലം കഥേന്തോ ആഹ –

൧൫൬.

‘‘യസ്സ ദേവാ പിതരോ ച സബ്ബേ, സരീസപാ സബ്ബഭൂതാനി ചാപി;

മേത്തായ നിച്ചം അപചിതാനി ഹോന്തി, ഭൂതേസു വേ സോത്ഥാനം തദാഹൂ’’തി.

തത്ഥ യസ്സാതി യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ. ദേവാതി ഭുമ്മദേവേ ആദിം കത്വാ സബ്ബേപി കാമാവചരദേവാ. പിതരോ ചാതി തതുത്തരി രൂപാവചരബ്രഹ്മാനോ. സരീസപാതി ദീഘജാതികാ. സബ്ബഭൂതാനി ചാപീതി വുത്താവസേസാനി ച സബ്ബാനിപി ഭൂതാനി. മേത്തായ നിച്ചം അപചിതാനി ഹോന്തീതി ഏതേ സബ്ബേ സത്താ ദസദിസാഫരണവസേന പവത്തായ അപ്പനാപ്പത്തായ മേത്താഭാവനായ അപചിതാ ഹോന്തി. ഭൂതേസു വേതി തം തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സബ്ബസത്തേസു സോത്ഥാനം നിരന്തരം പവത്തം നിരപരാധമങ്ഗലം ആഹു. മേത്താവിഹാരീ ഹി പുഗ്ഗലോ സബ്ബേസം പിയോ ഹോതി പരൂപക്കമേന അവികോപിയോ. ഇതി സോ ഇമിനാ മങ്ഗലേന രക്ഖിതോ ഗോപിതോ ഹോതീതി.

ഇതി മഹാസത്തോ പഠമം മങ്ഗലം കഥേത്വാ ദുതിയാദീനി കഥേന്തോ –

൧൫൭.

‘‘യോ സബ്ബലോകസ്സ നിവാതവുത്തി, ഇത്ഥീപുമാനം സഹദാരകാനം;

ഖന്താ ദുരുത്താനമപ്പടികൂലവാദീ, അധിവാസനം സോത്ഥാനം തദാഹു.

൧൫൮.

‘‘യോ നാവജാനാതി സഹായമത്തേ, സിപ്പേന കുല്യാഹി ധനേന ജച്ചാ;

രുചിപഞ്ഞോ അത്ഥകാലേ മതീമാ, സഹായേസു വേ സോത്ഥാനം തദാഹു.

൧൫൯.

‘‘മിത്താനി വേ യസ്സ ഭവന്തി സന്തോ, സംവിസ്സത്ഥാ അവിസംവാദകസ്സ;

ന മിത്തദുബ്ഭീ സംവിഭാഗീ ധനേന, മിത്തേസു വേ സോത്ഥാനം തദാഹു.

൧൬൦.

‘‘യസ്സ ഭരിയാ തുല്യവയാ സമഗ്ഗാ, അനുബ്ബതാ ധമ്മകാമാ പജാതാ;

കോലിനിയാ സീലവതീ പതിബ്ബതാ, ദാരേസു വേ സോത്ഥാനം തദാഹു.

൧൬൧.

‘‘യസ്സ രാജാ ഭൂതപതി യസസ്സീ, ജാനാതി സോചേയ്യം പരക്കമഞ്ച;

അദ്വേജ്ഝതാ സുഹദയം മമന്തി, രാജൂസു വേ സോത്ഥാനം തദാഹു.

൧൬൨.

‘‘അന്നഞ്ച പാനഞ്ച ദദാതി സദ്ധോ, മാലഞ്ച ഗന്ധഞ്ച വിലേപനഞ്ച;

പസന്നചിത്തോ അനുമോദമാനോ, സഗ്ഗേസു വേ സോത്ഥാനം തദാഹു.

൧൬൩.

‘‘യമരിയധമ്മേന പുനന്തി വുദ്ധാ, ആരാധിതാ സമചരിയായ സന്തോ;

ബഹുസ്സുതാ ഇസയോ സീലവന്തോ, അരഹന്തമജ്ഝേ സോത്ഥാനം തദാഹൂ’’തി. –

ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.

തത്ഥ നിവാതവുത്തീതി മുദുചിത്തതായ സബ്ബലോകസ്സ നീചവുത്തി ഹോതി. ഖന്താ ദുരുത്താനന്തി പരേഹി വുത്താനം ദുട്ഠവചനാനം അധിവാസകോ ഹോതി. അപ്പടികൂലവാദീതി ‘‘അക്കോച്ഛി മം, അവധി മ’’ന്തി യുഗഗ്ഗാഹം അകരോന്തോ അനുകൂലമേവ വദതി. അധിവാസനന്തി ഇദം അധിവാസനം തസ്സ സോത്ഥാനം നിരപരാധമങ്ഗലം പണ്ഡിതാ വദന്തി.

സഹായമത്തേതി സഹായേ ച സഹായമത്തേ ച. തത്ഥ സഹപംസുകീളിതാ സഹായാ നാമ, ദസ ദ്വാദസ വസ്സാനി ഏകതോ വുത്ഥാ സഹായമത്താ നാമ, തേ സബ്ബേപി ‘‘അഹം സിപ്പവാ, ഇമേ നിസിപ്പാ’’തി ഏവം സിപ്പേന വാ ‘‘അഹം കുലീനോ, ഇമേ ന കുലീനാ’’തി ഏവം കുലസമ്പത്തിസങ്ഖാതാഹി കുല്യാഹി വാ, ‘‘അഹം അഡ്ഢോ, ഇമേ ദുഗ്ഗതാ’’തി ഏവം ധനേന വാ, ‘‘അഹം ജാതിസമ്പന്നോ, ഇമേ ദുജ്ജാതാ’’തി ഏവം ജച്ചാ വാ നാവജാനാതി. രുചിപഞ്ഞോതി സാധുപഞ്ഞോ സുന്ദരപഞ്ഞോ. അത്ഥകാലേതി കസ്സചിദേവ അത്ഥസ്സ കാരണസ്സ ഉപ്പന്നകാലേ. മതീമാതി തം തം അത്ഥം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ വിചാരണസമത്ഥതായ മതിമാ ഹുത്വാ തേ സഹായേ നാവജാനാതി. സഹായേസൂതി തം തസ്സ അനവജാനനം സഹായേസു സോത്ഥാനം നാമാതി പോരാണകപണ്ഡിതാ ആഹു. തേന ഹി സോ നിരപരാധമങ്ഗലേന ഇധലോകേ ച പരലോകേ ച ഗുത്തോ ഹോതി. തത്ഥ പണ്ഡിതേ സഹായേ നിസ്സായ സോത്ഥിഭാവോ കുസനാളിജാതകേന (ജാ. ൧.൧.൧൨൧ ആദയോ) കഥേതബ്ബോ.

സന്തോതി പണ്ഡിതാ സപ്പുരിസാ യസ്സ മിത്താനി ഭവന്തി. സംവിസ്സത്ഥാതി ഘരം പവിസിത്വാ ഇച്ഛിതിച്ഛിതസ്സേവ ഗഹണവസേന വിസ്സാസമാപന്നാ. അവിസംവാദകസ്സാതി അവിസംവാദനസീലസ്സ. ന മിത്തദുബ്ഭീതി യോ ച മിത്തദുബ്ഭീ ന ഹോതി. സംവിഭാഗീ ധനേനാതി അത്തനോ ധനേന മിത്താനം സംവിഭാഗം കരോതി. മിത്തേസൂതി മിത്തേ നിസ്സായ ലദ്ധബ്ബം തസ്സ തം മിത്തേസു സോത്ഥാനം നാമ ഹോതി. സോ ഹി ഏവരൂപേഹി മിത്തേഹി രക്ഖിതോ സോത്ഥിം പാപുണാതി. തത്ഥ മിത്തേ നിസ്സായ സോത്ഥിഭാവോ മഹാഉക്കുസജാതകാദീഹി (ജാ. ൧.൧൪.൪൪ ആദയോ) കഥേതബ്ബോ.

തുല്യവയാതി സമാനവയാ. സമഗ്ഗാതി സമഗ്ഗവാസാ. അനുബ്ബതാതി അനുവത്തിതാ. ധമ്മകാമാതി തിവിധസുചരിതധമ്മം രോചേതി. പജാതാതി വിജായിനീ, ന വഞ്ഝാ. ദാരേസൂതി ഏതേഹി സീലഗുണേഹി സമന്നാഗതേ മാതുഗാമേ ഗേഹേ വസന്തേ സാമികസ്സ സോത്ഥി ഹോതീതി പണ്ഡിതാ കഥേന്തി. തത്ഥ സീലവന്തം മാതുഗാമം നിസ്സായ സോത്ഥിഭാവോ മണിചോരജാതക- (ജാ. ൧.൨.൮൭ ആദയോ) സമ്ബൂലജാതക- (ജാ. ൧.൧൬.൨൯൭ ആദയോ) ഖണ്ഡഹാലജാതകേഹി (ജാ. ൨.൨൨.൯൮൨ ആദയോ) കഥേതബ്ബോ.

സോചേയ്യന്തി സുചിഭാവം. അദ്വേജ്ഝതാതി അദ്വേജ്ഝതായ ന ഏസ മയാ സദ്ധിം ഭിജ്ജിത്വാ ദ്വിധാ ഭവിസ്സതീതി ഏവം അദ്വേജ്ഝഭാവേന യം ജാനാതി. സുഹദയം മമന്തി സുഹദോ അയം മമന്തി ച യം ജാനാതി. രാജൂസു വേതി ഏവം രാജൂസു സേവകാനം സോത്ഥാനം നാമാതി പണ്ഡിതാ കഥേന്തി. ദദാതി സദ്ധോതി കമ്മഞ്ച ഫലഞ്ച സദ്ദഹിത്വാ ദദാതി. സഗ്ഗേസു വേതി ഏവം സഗ്ഗേ ദേവലോകേ സോത്ഥാനം നിരപരാധമങ്ഗലന്തി പണ്ഡിതാ കഥേന്തി, തം പേതവത്ഥുവിമാനവത്ഥൂഹി വിത്ഥാരേത്വാ കഥേതബ്ബം.

പുനന്തി വുദ്ധാതി യം പുഗ്ഗലം ഞാണവുദ്ധാ അരിയധമ്മേന പുനന്തി പരിസോധേന്തി. സമചരിയായാതി സമ്മാപടിപത്തിയാ. ബഹുസ്സുതാതി പടിവേധബഹുസ്സുതാ. ഇസയോതി ഏസിതഗുണാ. സീലവന്തോതി അരിയസീലേന സമന്നാഗതാ. അരഹന്തമജ്ഝേതി അരഹന്താനം മജ്ഝേ പടിലഭിതബ്ബം തം സോത്ഥാനന്തി പണ്ഡിതാ കഥേന്തി. അരഹന്തോ ഹി അത്തനാ പടിവിദ്ധമഗ്ഗം ആചിക്ഖിത്വാ പടിപാദേന്താ ആരാധകം പുഗ്ഗലം അരിയമഗ്ഗേന പുനന്തി, സോപി അരഹാവ ഹോതി.

ഏവം മഹാസത്തോ അരഹത്തേന ദേസനായ കൂടം ഗണ്ഹന്തോ അട്ഠഹി ഗാഥാഹി അട്ഠ മഹാമങ്ഗലാനി കഥേത്വാ തേസഞ്ഞേവ മങ്ഗലാനം ഥുതിം കരോന്തോ ഓസാനഗാഥമാഹ –

൧൬൪.

‘‘ഏതാനി ഖോ സോത്ഥാനാനി ലോകേ, വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാനി സുഖുദ്രയാനി;

താനീധ സേവേഥ നരോ സപഞ്ഞോ, ന ഹി മങ്ഗലേ കിഞ്ചനമത്ഥി സച്ച’’ന്തി.

തത്ഥ ന ഹി മങ്ഗലേതി തസ്മിം പന ദിട്ഠസുതമുതപ്പഭേദേ മങ്ഗലേ കിഞ്ചനം ഏകമങ്ഗലമ്പി സച്ചം നാമ നത്ഥി, നിബ്ബാനമേവ പനേകം പരമത്ഥസച്ചന്തി.

ഇസയോ താനി മങ്ഗലാനി സുത്വാ സത്തട്ഠദിവസച്ചയേന ആചരിയം ആപുച്ഛിത്വാ തത്ഥേവ അഗമംസു. രാജാ തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ പുച്ഛി. തേ തസ്സ ആചരിയേന കഥിതനിയാമേന മങ്ഗലപഞ്ഹം കഥേത്വാ ഹിമവന്തമേവ ആഗമംസു. തതോ പട്ഠായ ലോകേ മങ്ഗലം പാകടം അഹോസി. മങ്ഗലേസു വത്തിത്വാ മതമതാ സഗ്ഗപഥം പൂരേസും. ബോധിസത്തോ ചത്താരോ ബ്രഹ്മവിഹാരേ ഭാവേത്വാ ഇസിഗണം ആദായ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപാഹം മങ്ഗലപഞ്ഹം കഥേസി’’ന്തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ ഇസിഗണോ ബുദ്ധപരിസാ അഹോസി, മങ്ഗലപഞ്ഹപുച്ഛകോ ജേട്ഠന്തേവാസികോ സാരിപുത്തോ, ആചരിയോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

മഹാമങ്ഗലജാതകവണ്ണനാ പന്നരസമാ.

[൪൫൪] ൧൬. ഘടപണ്ഡിതജാതകവണ്ണനാ

ഉട്ഠേഹി കണ്ഹാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മതപുത്തം കുടുമ്ബികം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു മട്ഠകുണ്ഡലിസദിസമേവ. ഇധ പന സത്ഥാ തം ഉപാസകം ‘‘കിം, ഉപാസക, സോചസീ’’തി വത്വാ ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’ന്തി വുത്തേ ‘‘ഉപാസക, പോരാണകപണ്ഡിതാ പണ്ഡിതാനം കഥം സുത്വാ മതപുത്തം നാനുസോചിംസൂ’’തി വത്വാ തേന യാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ഉത്തരപഥേ കംസഭോഗേ അസിതഞ്ജനനഗരേ മഹാകംസോ നാമ രാജാ രജ്ജം കാരേസി. തസ്സ കംസോ ച, ഉപകംസോ ചാതി ദ്വേ പുത്താ അഹേസും, ദേവഗബ്ഭാ നാമ ഏകാ ധീതാ. തസ്സാ ജാതദിവസേ നേമിത്തകാ ബ്രാഹ്മണാ ‘‘ഏതിസ്സാ കുച്ഛിയം നിബ്ബത്തപുത്താ കംസഗോത്തം കംസവംസം നാസേസ്സന്തീ’’തി ബ്യാകരിംസു. രാജാ ബലവസിനേഹേന ധീതരം വിനാസേതും നാസക്ഖി, ‘‘ഭാതരോ ജാനിസ്സന്തീ’’തി യാവതായുകം ഠത്വാ കാലമകാസി. തസ്മിം കാലകതേ കംസോ രാജാ അഹോസി, ഉപകംസോ ഉപരാജാ. തേ ചിന്തയിംസു ‘‘സചേ മയം ഭഗിനിം നാസേസ്സാമ, ഗാരയ്ഹാ ഭവിസ്സാമ, ഏതം കസ്സചി അദത്വാ നിസ്സാമികം കത്വാ പടിജഗ്ഗിസ്സാമാ’’തി. തേ ഏകഥൂണകം പാസാദം കാരേത്വാ തം തത്ഥ വസാപേസും. നന്ദിഗോപാ നാമ തസ്സാ പരിചാരികാ അഹോസി. അന്ധകവേണ്ഡോ നാമ ദാസോ തസ്സാ സാമികോ ആരക്ഖമകാസി.

തദാ ഉത്തരമധുരായ മഹാസാഗരോ നാമ രാജാ രജ്ജം കാരേസി. തസ്സ സാഗരോ, ഉപസാഗരോ ചാതി ദ്വേ പുത്താ അഹേസും. തേസു പിതു അച്ചയേന സാഗരോ രാജാ അഹോസി, ഉപസാഗരോ ഉപരാജാ. സോ ഉപകംസസ്സ സഹായകോ ഏകാചരിയകുലേ ഏകതോ ഉഗ്ഗഹിതസിപ്പോ. സോ സാഗരസ്സ ഭാതു അന്തേപുരേ ദുബ്ഭിത്വാ ഭായമാനോ പലായിത്വാ കംസഭോഗേ ഉപകംസസ്സ സന്തികം അഗമാസി. ഉപകംസോ തം രഞ്ഞോ ദസ്സേസി, രാജാ തസ്സ മഹന്തം യസം അദാസി. സോ രാജുപട്ഠാനം ഗച്ഛന്തോ ദേവഗബ്ഭായ നിവാസം ഏകഥമ്ഭം പാസാദം ദിസ്വാ ‘‘കസ്സേസോ നിവാസോ’’തി പുച്ഛിത്വാ തം കാരണം സുത്വാ ദേവഗബ്ഭായ പടിബദ്ധചിത്തോ അഹോസി. ദേവഗബ്ഭാപി ഏകദിവസം തം ഉപകംസേന സദ്ധിം രാജുപട്ഠാനം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘കോ ഏസോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘മഹാസാഗരസ്സ പുത്തോ ഉപസാഗരോ നാമാ’’തി നന്ദിഗോപായ സന്തികാ സുത്വാ തസ്മിം പടിബദ്ധചിത്താ അഹോസി. ഉപസാഗരോ നന്ദിഗോപായ ലഞ്ജം ദത്വാ ‘‘ഭഗിനി, സക്ഖിസ്സസി മേ ദേവഗബ്ഭം ദസ്സേതു’’ന്തി ആഹ. സാ ‘‘ന ഏതം സാമി, ഗരുക’’ന്തി വത്വാ തം കാരണം ദേവഗബ്ഭായ ആരോചേസി. സാ പകതിയാവ തസ്മിം പടിബദ്ധചിത്താ തം വചനം സുത്വാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ നന്ദിഗോപാ ഉപസാഗരസ്സ സഞ്ഞം ദത്വാ രത്തിഭാഗേ തം പാസാദം ആരോപേസി. സോ ദേവഗബ്ഭായ സദ്ധിം സംവാസം കപ്പേസി. അഥ നേസം പുനപ്പുനം സംവാസേന ദേവഗബ്ഭാ ഗബ്ഭം പടിലഭി.

അപരഭാഗേ തസ്സാ ഗബ്ഭപതിട്ഠാനം പാകടം അഹോസി. ഭാതരോ നന്ദിഗോപം പുച്ഛിംസു, സാ അഭയം യാചിത്വാ തം അന്തരം കഥേസി. തേ സുത്വാ ‘‘ഭഗിനിം നാസേതും ന സക്കാ, സചേ ധീതരം വിജായിസ്സതി, തമ്പി ന നാസേസ്സാമ, സചേ പന പുത്തോ ഭവിസ്സതി, നാസേസ്സാമാ’’തി ചിന്തേത്വാ ദേവഗബ്ഭം ഉപസാഗരസ്സേവ അദംസു. സാ പരിപുണ്ണഗബ്ഭാ ധീതരം വിജായി. ഭാതരോ സുത്വാ ഹട്ഠതുട്ഠാ തസ്സാ ‘‘അഞ്ജനദേവീ’’തി നാമം കരിംസു. തേസം ഭോഗവഡ്ഢമാനം നാമ ഭോഗഗാമം അദംസു. ഉപസാഗരോ ദേവഗബ്ഭം ഗഹേത്വാ ഭോഗവഡ്ഢമാനഗാമേ വസി. ദേവഗബ്ഭായ പുനപി ഗബ്ഭോ പതിട്ഠാസി, നന്ദിഗോപാപി തം ദിവസമേവ ഗബ്ഭം പടിലഭി. താസു പരിപുണ്ണഗബ്ഭാസു ഏകദിവസമേവ ദേവഗബ്ഭാ പുത്തം വിജായി, നന്ദിഗോപാ ധീതരം വിജായി. ദേവഗബ്ഭാ പുത്തസ്സ വിനാസനഭയേന പുത്തം നന്ദിഗോപായ രഹസ്സേന പേസേത്വാ തസ്സാ ധീതരം ആഹരാപേസി. തസ്സാ വിജാതഭാവം ഭാതികാനം ആരോചേസും. തേ ‘‘പുത്തം വിജാതാ, ധീതര’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ധീതര’’ന്തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി പോസേഥാ’’തി ആഹംസു. ഏതേനുപായേന ദേവഗബ്ഭാ ദസ പുത്തേ വിജായി, ദസ ധീതരോ നന്ദിഗോപാ വിജായി. ദസ പുത്താ നന്ദിഗോപായ സന്തികേ വഡ്ഢന്തി, ധീതരോ ദേവഗബ്ഭായ. തം അന്തരം കോചി ന ജാനാതി. ദേവഗബ്ഭായ ജേട്ഠപുത്തോ വാസുദേവോ നാമ അഹോസി, ദുതിയോ ബലദേവോ, തതിയോ ചന്ദദേവോ, ചതുത്ഥോ സൂരിയദേവോ, പഞ്ചമോ അഗ്ഗിദേവോ, ഛട്ഠോ വരുണദേവോ, സത്തമോ അജ്ജുനോ, അട്ഠമോ പജ്ജുനോ, നവമോ ഘടപണ്ഡിതോ, ദസമോ അങ്കുരോ നാമ അഹോസി. തേ അന്ധകവേണ്ഡദാസപുത്താ ദസ ഭാതികാ ചേടകാതി പാകടാ അഹേസും.

തേ അപരഭാഗേ വുദ്ധിമന്വായ ഥാമബലസമ്പന്നാ കക്ഖളാ ഫരുസാ ഹുത്വാ വിലോപം കരോന്താ വിചരന്തി, രഞ്ഞോ ഗച്ഛന്തേ പണ്ണാകാരേപി വിലുമ്പന്തേവ. മനുസ്സാ സന്നിപതിത്വാ ‘‘അന്ധകവേണ്ഡദാസപുത്താ ദസ ഭാതികാ രട്ഠം വിലുമ്പന്തീ’’തി രാജങ്ഗണേ ഉപക്കോസിംസു. രാജാ അന്ധകവേണ്ഡം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘കസ്മാ പുത്തേഹി വിലോപം കാരാപേസീ’’തി തജ്ജേസി. ഏവം ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി മനുസ്സേഹി ഉപക്കോസേ കതേ രാജാ തം സന്തജ്ജേസി. സോ മരണഭയഭീതോ രാജാനം അഭയം യാചിത്വാ ‘‘ദേവ, ഏതേ ന മയ്ഹം പുത്താ, ഉപസാഗരസ്സ പുത്താ’’തി തം അന്തരം ആരോചേസി. രാജാ ഭീതോ ‘‘കേന തേ ഉപായേന ഗണ്ഹാമാ’’തി അമച്ചേ പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏതേ, ദേവ, മല്ലയുദ്ധവിത്തകാ, നഗരേ യുദ്ധം കാരേത്വാ തത്ഥ നേ യുദ്ധമണ്ഡലം ആഗതേ ഗാഹാപേത്വാ മാരേസ്സാമാ’’തി വുത്തേ ചാരുരഞ്ച, മുട്ഠികഞ്ചാതി ദ്വേ മല്ലേ പോസേത്വാ ‘‘ഇതോ സത്തമേ ദിവസേ യുദ്ധം ഭവിസ്സതീ’’തി നഗരേ ഭേരിം ചരാപേത്വാ രാജങ്ഗണേ യുദ്ധമണ്ഡലം സജ്ജാപേത്വാ അക്ഖവാടം കാരേത്വാ യുദ്ധമണ്ഡലം അലങ്കാരാപേത്വാ ധജപടാകം ബന്ധാപേസി. സകലനഗരം സങ്ഖുഭി. ചക്കാതിചക്കം മഞ്ചാതിമഞ്ചം ബന്ധിത്വാ ചാരുരമുട്ഠികാ യുദ്ധമണ്ഡലം ആഗന്ത്വാ വഗ്ഗന്താ ഗജ്ജന്താ അപ്ഫോടേന്താ വിചരിംസു. ദസ ഭാതികാപി ആഗന്ത്വാ രജകവീഥിം വിലുമ്പിത്വാ വണ്ണസാടകേ നിവാസേത്വാ ഗന്ധാപണേസു ഗന്ധം, മാലാകാരാപണേസു മാലം വിലുമ്പിത്വാ വിലിത്തഗത്താ മാലധാരിനോ കതകണ്ണപൂരാ വഗ്ഗന്താ ഗജ്ജന്താ അപ്ഫോടേന്താ യുദ്ധമണ്ഡലം പവിസിംസു.

തസ്മിം ഖണേ ചാരുരോ അപ്ഫോടേന്തോ വിചരതി. ബലദേവോ തം ദിസ്വാ ‘‘ന നം ഹത്ഥേന ഛുപിസ്സാമീ’’തി ഹത്ഥിസാലതോ മഹന്തം ഹത്ഥിയോത്തം ആഹരിത്വാ വഗ്ഗിത്വാ ഗജ്ജിത്വാ യോത്തം ഖിപിത്വാ ചാരുരം ഉദരേ വേഠേത്വാ ദ്വേ യോത്തകോടിയോ ഏകതോ കത്വാ വത്തേത്വാ ഉക്ഖിപിത്വാ സീസമത്ഥകേ ഭമേത്വാ ഭൂമിയം പോഥേത്വാ ബഹി അക്ഖവാടേ ഖിപി. ചാരുരേ മതേ രാജാ മുട്ഠികമല്ലം ആണാപേസി. സോ ഉട്ഠായ വഗ്ഗിത്വാ ഗജ്ജിത്വാ അപ്ഫോടേസി. ബലദേവോ തം പോഥേത്വാ അട്ഠീനി സഞ്ചുണ്ണേത്വാ ‘‘അമല്ലോമ്ഹി, അമല്ലോമ്ഹീ’’തി വദന്തമേവ ‘‘നാഹം തവ മല്ലഭാവം വാ അമല്ലഭാവം വാ ജാനാമീ’’തി ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ ഭൂമിയം പോഥേത്വാ ജീവിതക്ഖയം പാപേത്വാ ബഹി അക്ഖവാടേ ഖിപി. മുട്ഠികോ മരന്തോ ‘‘യക്ഖോ ഹുത്വാ തം ഖാദിതും ലഭിസ്സാമീ’’തി പത്ഥനം പട്ഠപേസി. സോ കാലമത്തികഅടവിയം നാമ യക്ഖോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. രാജാ ‘‘ഗണ്ഹഥ ദസ ഭാതികേ ചേടകേ’’തി ഉട്ഠഹി. തസ്മിം ഖണേ വാസുദേവോ ചക്കം ഖിപി. തം ദ്വിന്നമ്പി ഭാതികാനം സീസാനി പാതേസി. മഹാജനോ ഭീതതസിതോ ‘‘അവസ്സയാ നോ ഹോഥാ’’തി തേസം പാദേസു പതിത്വാ നിപജ്ജി. തേ ദ്വേപി മാതുലേ മാരേത്വാ അസിതഞ്ജനനഗരേ രജ്ജം ഗഹേത്വാ മാതാപിതരോ തത്ഥ കത്വാ ‘‘സകലജമ്ബുദീപേ രജ്ജം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന കാലയോനകരഞ്ഞോ നിവാസം അയുജ്ഝനഗരം ഗന്ത്വാ തം പരിക്ഖിപിത്വാ ഠിതം പരിഖാരുക്ഖഗഹനം വിദ്ധംസേത്വാ പാകാരം ഭിന്ദിത്വാ രാജാനം ഗഹേത്വാ തം രജ്ജം അത്തനോ ഹത്ഥഗതം കത്വാ ദ്വാരവതിം പാപുണിംസു. തസ്സ പന നഗരസ്സ ഏകതോ സമുദ്ദോ ഏകതോ പബ്ബതോ, അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതം കിര തം അഹോസി.

തസ്സ ആരക്ഖം ഗഹേത്വാ ഠിതയക്ഖോ പച്ചാമിത്തേ ദിസ്വാ ഗദ്രഭവേസേന ഗദ്രഭരവം രവതി. തസ്മിം ഖണേ യക്ഖാനുഭാവേന സകലനഗരം ഉപ്പതിത്വാ മഹാസമുദ്ദേ ഏകസ്മിം ദീപകേ തിട്ഠതി. പച്ചാമിത്തേസു ഗതേസു പുനാഗന്ത്വാ സകട്ഠാനേയേവ പതിട്ഠാതി. തദാപി സോ ഗദ്രഭോ തേസം ദസന്നം ഭാതികാനം ആഗമനം ഞത്വാ ഗദ്രഭരവം രവി. നഗരം ഉപ്പതിത്വാ ദീപകേ പതിട്ഠായ തേസു നഗരം അദിസ്വാ നിവത്തന്തേസു പുനാഗന്ത്വാ സകട്ഠാനേ പതിട്ഠാസി. തേ പുന നിവത്തിംസു, പുനപി ഗദ്രഭോ തഥേവ അകാസി. തേ ദ്വാരവതിനഗരേ രജ്ജം ഗണ്ഹിതും അസക്കോന്താ കണ്ഹദീപായനസ്സ ഇസിനോ സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, മയം ദ്വാരവതിയം രജ്ജം ഗഹേതും ന സക്കോമ, ഏകം നോ ഉപായം കരോഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘പരിഖാപിട്ഠേ അസുകസ്മിം നാമ ഠാനേ ഏകോ ഗദ്രഭോ ചരതി. സോ ഹി അമിത്തേ ദിസ്വാ വിരവതി, തസ്മിം ഖണേ നഗരം ഉപ്പതിത്വാ ഗച്ഛതി, തുമ്ഹേ തസ്സ പാദേ ഗണ്ഹഥ, അയം വോ നിപ്ഫജ്ജനൂപായോ’’തി വുത്തേ താപസം വന്ദിത്വാ ഗന്ത്വാ ഗദ്രഭസ്സ പാദേസു ഗഹേത്വാ നിപതിത്വാ ‘‘സാമി, ഠപേത്വാ തുമ്ഹേ അഞ്ഞോ അമ്ഹാകം അവസ്സയോ നത്ഥി, അമ്ഹാകം നഗരം ഗണ്ഹനകാലേ മാ രവിത്ഥാ’’തി യാചിംസു. ഗദ്രഭോ ‘‘ന സക്കാ ന വിരവിതും, തുമ്ഹേ പന പഠമതരം ആഗന്ത്വാ ചത്താരോ ജനാ മഹന്താനി അയനങ്ഗലാനി ഗഹേത്വാ ചതൂസു നഗരദ്വാരേസു മഹന്തേ അയഖാണുകേ ഭൂമിയം ആകോടേത്വാ നഗരസ്സ ഉപ്പതനകാലേ നങ്ഗലാനി ഗഹേത്വാ നങ്ഗലബദ്ധം അയസങ്ഖലികം അയഖാണുകേ ബന്ധേയ്യാഥ, നഗരം ഉപ്പതിതും ന സക്ഖിസ്സതീ’’തി ആഹ.

തേ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ തസ്മിം അവിരവന്തേയേവ നങ്ഗലാനി ആദായ ചതൂസു നഗരദ്വാരേസു ഖാണുകേ ഭൂമിയം ആകോടേത്വാ അട്ഠംസു. തസ്മിം ഖണേ ഗദ്രഭോ വിരവി, നഗരം ഉപ്പതിതുമാരഭി. ചതൂസു ദ്വാരേസു ഠിതാ ചതൂഹി അയനങ്ഗലേഹി ഗഹേത്വാ നങ്ഗലബദ്ധാ അയസങ്ഖലികാ ഖാണുകേസു ബന്ധിംസു, നഗരം ഉപ്പതിതും നാസക്ഖി. ദസ ഭാതികാ തതോ നഗരം പവിസിത്വാ രാജാനം മാരേത്വാ രജ്ജം ഗണ്ഹിംസു. ഏവം തേ സകലജമ്ബുദീപേ തേസട്ഠിയാ നഗരസഹസ്സേസു സബ്ബരാജാനോ ചക്കേന ജീവിതക്ഖയം പാപേത്വാ ദ്വാരവതിയം വസമാനാ രജ്ജം ദസ കോട്ഠാസേ കത്വാ വിഭജിംസു, ഭഗിനിം പന അഞ്ജനദേവിം ന സരിംസു. തതോ പുന ‘‘ഏകാദസ കോട്ഠാസേ കരോമാ’’തി വുത്തേ അങ്കുരോ ‘‘മമ കോട്ഠാസം തസ്സാ ദേഥ, അഹം വോഹാരം കത്വാ ജീവിസ്സാമി, കേവലം തുമ്ഹേ അത്തനോ ജനപദേ മയ്ഹം സുങ്കം വിസ്സജ്ജേഥാ’’തി ആഹ. തേ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ തസ്സ കോട്ഠാസം ഭഗിനിയാ ദത്വാ സദ്ധിം തായ നവ രാജാനോ ദ്വാരവതിയം വസിംസു. അങ്കുരോ പന വണിജ്ജമകാസി. ഏവം തേസു അപരാപരം പുത്തധീതാഹി വഡ്ഢമാനേസു അദ്ധാനേ ഗതേ മാതാപിതരോ കാലമകംസു.

തദാ കിര മനുസ്സാനം വീസതിവസ്സസഹസ്സായുകകാലോ അഹോസി. തദാ വാസുദേവമഹാരാജസ്സ ഏകോ പുത്തോ കാലമകാസി. രാജാ സോകപരേതോ സബ്ബകിച്ചാനി പഹായ മഞ്ചസ്സ അടനിം പരിഗ്ഗഹേത്വാ വിലപന്തോ നിപജ്ജി. തസ്മിം കാലേ ഘടപണ്ഡിതോ ചിന്തേസി ‘‘ഠപേത്വാ മം അഞ്ഞോ കോചി മമ ഭാതു സോകം ഹരിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി, ഉപായേനസ്സ സോകം ഹരിസ്സാമീ’’തി. സോ ഉമ്മത്തകവേസം ഗഹേത്വാ ‘‘സസം മേ ദേഥ, സസം മേ ദേഥാ’’തി ആകാസം ഉല്ലോകേന്തോ സകലനഗരം വിചരി. ‘‘ഘടപണ്ഡിതോ ഉമ്മത്തകോ ജാതോ’’തി സകലനഗരം സങ്ഖുഭി. തസ്മിം കാലേ രോഹിണേയ്യോ നാമ അമച്ചോ വാസുദേവരഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ തേന സദ്ധിം കഥം സമുട്ഠാപേന്തോ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൧൬൫.

‘‘ഉട്ഠേഹി കണ്ഹ കിം സേസി, കോ അത്ഥോ സുപനേന തേ;

യോപി തുയ്ഹം സകോ ഭാതാ, ഹദയം ചക്ഖു ച ദക്ഖിണം;

തസ്സ വാതാ ബലീയന്തി, ഘടോ ജപ്പതി കേസവാ’’തി.

തത്ഥ കണ്ഹാതി ഗോത്തേനാലപതി, കണ്ഹായനഗോത്തോ കിരേസ. കോ അത്ഥോതി കതരാ നാമ വഡ്ഢി. ഹദയം ചക്ഖു ച ദക്ഖിണന്തി ഹദയേന ചേവ ദക്ഖിണചക്ഖുനാ ച സമാനോതി അത്ഥോ. തസ്സ വാതാ ബലീയന്തീതി തസ്സ ഹദയം അപസ്മാരവാതാ അവത്ഥരന്തീതി അത്ഥോ. ജപ്പതീതി ‘‘സസം മേ ദേഥാ’’തി വിപ്പലപതി. കേസവാതി സോ കിര കേസസോഭനതായ ‘‘കേസവാ’’തി പഞ്ഞായിത്ഥ, തേന തം നാമേനാലപതി.

ഏവം അമച്ചേന വുത്തേ തസ്സ ഉമ്മത്തകഭാവം ഞത്വാ സത്ഥാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ ദുതിയം ഗാഥമാഹ –

൧൬൬.

‘‘തസ്സ തം വചനം സുത്വാ, രോഹിണേയ്യസ്സ കേസവോ;

തരമാനരൂപോ വുട്ഠാസി, ഭാതുസോകേന അട്ടിതോ’’തി.

രാജാ ഉട്ഠായ സീഘം പാസാദാ ഓതരിത്വാ ഘടപണ്ഡിതസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഉഭോസു ഹത്ഥേസു ദള്ഹം ഗഹേത്വാ തേന സദ്ധിം സല്ലപന്തോ തതിയം ഗാഥമാഹ –

൧൬൭.

‘‘കിം നു ഉമ്മത്തരൂപോവ, കേവലം ദ്വാരകം ഇമം;

സസോ സസോതി ലപസി, കോ നു തേ സസമാഹരീ’’തി.

തത്ഥ കേവലം ദ്വാരകം ഇമന്തി കസ്മാ ഉമ്മത്തകോ വിയ ഹുത്വാ സകലം ഇമം ദ്വാരവതിനഗരം വിചരന്തോ ‘‘സസോ സസോ’’തി ലപസി. കോ തവ സസം ഹരി, കേന തേ സസോ ഗഹിതോതി പുച്ഛതി.

സോ രഞ്ഞാ ഏവം വുത്തേപി പുനപ്പുനം തദേവ വചനം വദതി. രാജാ പുന ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൬൮.

‘‘സോവണ്ണമയം മണീമയം, ലോഹമയം അഥ രൂപിയാമയം;

സങ്ഖസിലാപവാളമയം, കാരയിസ്സാമി തേ സസം.

൧൬൯.

‘‘സന്തി അഞ്ഞേപി സസകാ, അരഞ്ഞേ വനഗോചരാ;

തേപി തേ ആനയിസ്സാമി, കീദിസം സസമിച്ഛസീ’’തി.

തത്രായം സങ്ഖേപത്ഥോ – തേസു സുവണ്ണമയാദീസു യം ഇച്ഛസി, തം വദ, അഹം തേ കാരേത്വാ ദസ്സാമി, അഥാപി തേ ന രോചേസി, അഞ്ഞേപി അരഞ്ഞേ വനഗോചരാ സസകാ അത്ഥി, തേപി തേ ആനയിസ്സാമി, വദ ഭദ്രമുഖ, കീദിസം സസമിച്ഛസീതി.

രഞ്ഞോ കഥം സുത്വാ ഘടപണ്ഡിതോ ഛട്ഠം ഗാഥമാഹ –

൧൭൦.

‘‘ന ചാഹമേതേ ഇച്ഛാമി, യേ സസാ പഥവിസ്സിതാ;

ചന്ദതോ സസമിച്ഛാമി, തം മേ ഓഹര കേസവാ’’തി.

തത്ഥ ഓഹരാതി ഓതാരേഹി.

രാജാ തസ്സ കഥം സുത്വാ ‘‘നിസ്സംസയം മേ ഭാതാ ഉമ്മത്തകോവ ജാതോ’’തി ദോമനസ്സപ്പത്തോ സത്തമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൧.

‘‘സോ നൂന മധുരം ഞാതി, ജീവിതം വിജഹിസ്സസി;

അപത്ഥിയം യോ പത്ഥയസി, ചന്ദതോ സസമിച്ഛസീ’’തി.

തത്ഥ ഞാതീതി കനിട്ഠം ആലപന്തോ ആഹ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘താത, മയ്ഹം പിയഞാതി സോ ത്വം നൂന അതിമധുരം അത്തനോ ജീവിതം വിജഹിസ്സസി, യോ അപത്ഥേതബ്ബം പത്ഥയസീ’’തി.

ഘടപണ്ഡിതോ രഞ്ഞോ വചനം സുത്വാ നിച്ചലോ ഠത്വാ ‘‘ഭാതിക, ത്വം ചന്ദതോ സസകം പത്ഥേന്തസ്സ തം അലഭിത്വാ ജീവിതക്ഖയഭാവം ജാനന്തോ കിം കാരണാ മതപുത്തം അനുസോചസീ’’തി വത്വാ അട്ഠമം ഗാഥമാഹ –

൧൭൨.

‘‘ഏവം ചേ കണ്ഹ ജാനാസി, യദഞ്ഞമനുസാസസി;

കസ്മാ പുരേ മതം പുത്തം, അജ്ജാപി മനുസോചസീ’’തി.

തത്ഥ ഏവന്തി ഇദം അലബ്ഭനേയ്യട്ഠാനം നാമ ന പത്ഥേതബ്ബന്തി യദി ഏവം ജാനാസി. യദഞ്ഞമനുസാസസീതി ഏവം ജാനന്തോവ യദി അഞ്ഞം അനുസാസസീതി അത്ഥോ. പുരേതി അഥ കസ്മാ ഇതോ ചതുമാസമത്ഥകേ മതപുത്തം അജ്ജാപി അനുസോചസീതി വദതി.

ഏവം സോ അന്തരവീഥിയം ഠിതകോവ ‘‘ഭാതിക, അഹം താവ പഞ്ഞായമാനം പത്ഥേമി, ത്വം പന അപഞ്ഞായമാനസ്സ സോചസീ’’തി വത്വാ തസ്സ ധമ്മം ദേസേന്തോ പുന ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൭൩.

‘‘യം ന ലബ്ഭാ മനുസ്സേന, അമനുസ്സേന വാ പുന;

ജാതോ മേ മാ മരീ പുത്തോ, കുതോ ലബ്ഭാ അലബ്ഭിയം.

൧൭൪.

‘‘ന മന്താ മൂലഭേസജ്ജാ, ഓസധേഹി ധനേന വാ;

സക്കാ ആനയിതും കണ്ഹ, യം പേതമനുസോചസീ’’തി.

തത്ഥ യന്തി ഭാതിക യം ഏവം ജാതോ മേ പുത്തോ മാ മരീതി മനുസ്സേന വാ ദേവേന വാ പുന ന ലബ്ഭാ ന സക്കാ ലദ്ധും, തം ത്വം പത്ഥേസി, തദേതം കുതോ ലബ്ഭാ കേന കാരണേന സക്കാ ലദ്ധും, ന സക്കാതി ദീപേതി. കസ്മാ? യസ്മാ അലബ്ഭിയം, അലബ്ഭനേയ്യട്ഠാനഞ്ഹി നാമേതന്തി അത്ഥോ. മന്താതി മന്തപയോഗേന. മൂലഭേസജ്ജാതി മൂലഭേസജ്ജേന. ഓസധേഹീതി നാനാവിധോസധേഹി. ധനേന വാതി കോടിസതസങ്ഖ്യേനപി ധനേന വാ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘യം ത്വം പേതമനുസോചസി, തം ഏതേഹി മന്തപയോഗാദീഹി ആനേതും ന സക്കാ’’തി.

രാജാ തം സുത്വാ ‘‘യുത്തം, താത, സല്ലക്ഖിതം മേ, മമ സോകഹരണത്ഥായ തയാ ഇദം കത’’ന്തി ഘടപണ്ഡിതം വണ്ണേന്തോ ചതസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൭൫.

‘‘യസ്സ ഏതാദിസാ അസ്സു, അമച്ചാ പുരിസപണ്ഡിതാ;

യഥാ നിജ്ഝാപയേ അജ്ജ, ഘടോ പുരിസപണ്ഡിതോ.

൧൭൬.

‘‘ആദിത്തം വത മം സന്തം, ഘതസിത്തംവ പാവകം;

വാരിനാ വിയ ഓസിഞ്ചം, സബ്ബം നിബ്ബാപയേ ദരം.

൧൭൭.

‘‘അബ്ബഹീ വത മേ സല്ലം, യമാസി ഹദയസ്സിതം;

യോ മേ സോകപരേതസ്സ, പുത്തസോകം അപാനുദി.

൧൭൮.

‘‘സോഹം അബ്ബൂള്ഹസല്ലോസ്മി, വീതസോകോ അനാവിലോ;

ന സോചാമി ന രോദാമി, തവ സുത്വാന മാണവാ’’തി.

തത്ഥ പഠമഗാഥായ സങ്ഖേപത്ഥോ – യഥാ യേന കാരണേന അജ്ജ മം പുത്തസോകപരേതം ഘടോ പുരിസപണ്ഡിതോ സോകഹരണത്ഥായ നിജ്ഝാപയേ നിജ്ഝാപേസി ബോധേസി. യസ്സ അഞ്ഞസ്സപി ഏതാദിസാ പുരിസപണ്ഡിതാ അമച്ചാ അസ്സു, തസ്സ കുതോ സോകോതി. സേസഗാഥാ വുത്തത്ഥായേവ.

അവസാനേ –

൧൭൯.

‘‘ഏവം കരോന്തി സപ്പഞ്ഞാ, യേ ഹോന്തി അനുകമ്പകാ;

നിവത്തയന്തി സോകമ്ഹാ, ഘടോ ജേട്ഠംവ ഭാതര’’ന്തി. –

അയം അഭിസമ്ബുദ്ധഗാഥാ ഉത്താനത്ഥായേവ.

ഏവം ഘടകുമാരേന വീതസോകേ കതേ വാസുദേവേ രജ്ജം അനുസാസന്തേ ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേന ദസഭാതികപുത്താ കുമാരാ ചിന്തയിംസു ‘‘കണ്ഹദീപായനം ‘ദിബ്ബചക്ഖുകോ’തി വദന്തി, വീമംസിസ്സാമ താവ ന’’ന്തി. തേ ഏകം ദഹരകുമാരം അലങ്കരിത്വാ ഗബ്ഭിനിആകാരേന ദസ്സേത്വാ ഉദരേ മസൂരകം ബന്ധിത്വാ തസ്സ സന്തികം നേത്വാ ‘‘ഭന്തേ, അയം കുമാരികാ കിം വിജായിസ്സതീ’’തി പുച്ഛിംസു. താപസോ ‘‘ദസഭാതികരാജൂനം വിനാസകാലോ പത്തോ, മയ്ഹം നു ഖോ ആയുസങ്ഖാരോ കീദിസോ ഹോതീ’’തി ഓലോകേന്തോ ‘‘അജ്ജേവ മരണം ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘കുമാരാ ഇമിനാ തുമ്ഹാകം കോ അത്ഥോ’’തി വത്വാ ‘‘കഥേഥേവ നോ, ഭന്തേ’’തി നിബദ്ധോ ‘‘അയം ഇതോ സത്തമേ ദിവസേ ഖദിരഘടികം വിജായിസ്സതി, തായ വാസുദേവകുലം നസ്സിസ്സതി, അപിച ഖോ പന തുമ്ഹേ തം ഖദിരഘടികം ഗഹേത്വാ ഝാപേത്വാ ഛാരികം നദിയം പക്ഖിപേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. അഥ നം തേ ‘‘കൂടജടില, പുരിസോ വിജായനകോ നാമ നത്ഥീ’’തി വത്വാ തന്തരജ്ജുകം നാമ കമ്മകരണം കത്വാ തത്ഥേവ ജീവിതക്ഖയം പാപയിംസു. രാജാനോ കുമാരേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘കിം കാരണാ താപസം മാരയിത്ഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ സബ്ബം സുത്വാ ഭീതാ തസ്സ ആരക്ഖം ദത്വാ സത്തമേ ദിവസേ തസ്സ കുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തം ഖദിരഘടികം ഝാപേത്വാ ഛാരികം നദിയം ഖിപിംസു. സാ നദിയാ വുയ്ഹമാനാ മുഖദ്വാരേ ഏകപസ്സേ ലഗ്ഗി, തതോ ഏരകം നിബ്ബത്തി.

അഥേകദിവസം തേ രാജാനോ ‘‘സമുദ്ദകീളം കീളിസ്സാമാ’’തി മുഖദ്വാരം ഗന്ത്വാ മഹാമണ്ഡപം കാരാപേത്വാ അലങ്കതമണ്ഡപേ ഖാദന്താ പിവന്താ കീളാവസേനേവ പവത്തഹത്ഥപാദപരാമാസാ ദ്വിധാ ഭിജ്ജിത്വാ മഹാകലഹം കരിംസു. അഥേകോ അഞ്ഞം മുഗ്ഗരം അലഭന്തോ ഏരകവനതോ ഏകം ഏരകപത്തം ഗണ്ഹി. തം ഗഹിതമത്തമേവ ഖദിരമുസലം അഹോസി. സോ തേന മഹാജനം പോഥേസി. അഥഞ്ഞേഹി സബ്ബേഹി ഗഹിതഗഹിതം ഖദിരമുസലമേവ അഹോസി. തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം പഹരിത്വാ മഹാവിനാസം പാപുണിംസു. തേസു മഹാവിനാസം വിനസ്സന്തേസു വാസുദേവോ ച ബലദേവോ ച ഭഗിനീ അഞ്ജനദേവീ ച പുരോഹിതോ ചാതി ചത്താരോ ജനാ രഥം അഭിരുഹിത്വാ പലായിംസു, സേസാ സബ്ബേപി വിനട്ഠാ. തേപി ചത്താരോ രഥേന പലായന്താ കാളമത്തികഅടവിം പാപുണിംസു. സോ ഹി മുട്ഠികമല്ലോ പത്ഥനം കത്വാ യക്ഖോ ഹുത്വാ തത്ഥ നിബ്ബത്തോ ബലദേവസ്സ ആഗതഭാവം ഞത്വാ തത്ഥ ഗാമം മാപേത്വാ മല്ലവേസം ഗഹേത്വാ ‘‘കോ യുജ്ഝിതുകാമോ’’തി വഗ്ഗന്തോ ഗജ്ജന്തോ അപ്ഫോടേന്തോ വിചരി. ബലദേവോ തം ദിസ്വാവ ‘‘ഭാതിക, അഹം ഇമിനാ സദ്ധിം യുജ്ഝിസ്സാമീ’’തി വത്വാ വാസുദേവേ വാരേന്തേയേവ രഥാ ഓരുയ്ഹ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ വഗ്ഗന്തോ ഗജ്ജന്തോ അപ്ഫോടേസി. അഥ നം സോ പസാരിതഹത്ഥേയേവ ഗഹേത്വാ മൂലകന്ദം വിയ ഖാദി. വാസുദേവോ തസ്സ മതഭാവം ഞത്വാ ഭഗിനിഞ്ച പുരോഹിതഞ്ച ആദായ സബ്ബരത്തിം ഗന്ത്വാ സൂരിയോദയേ ഏകം പച്ചന്തഗാമം പത്വാ ‘‘ആഹാരം പചിത്വാ ആഹരഥാ’’തി ഭഗിനിഞ്ച പുരോഹിതഞ്ച ഗാമം പഹിണിത്വാ സയം ഏകസ്മിം ഗച്ഛന്തരേ പടിച്ഛന്നോ നിപജ്ജി.

അഥ നം ജരാ നാമ ഏകോ ലുദ്ദകോ ഗച്ഛം ചലന്തം ദിസ്വാ ‘‘സൂകരോ ഏത്ഥ ഭവിസ്സതീ’’തി സഞ്ഞായ സത്തിം ഖിപിത്വാ പാദേ വിജ്ഝിത്വാ ‘‘കോ മം വിജ്ഝീ’’തി വുത്തേ മനുസ്സസ്സ വിദ്ധഭാവം ഞത്വാ ഭീതോ പലായിതും ആരഭി. രാജാ സതിം പച്ചുപട്ഠപേത്വാ ഉട്ഠായ ‘‘മാതുല, മാ ഭായി, ഏഹീ’’തി പക്കോസിത്വാ ആഗതം ‘‘കോസി നാമ ത്വ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അഹം സാമി, ജരാ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ജരായ വിദ്ധോ മരിസ്സതീതി കിര മം പോരാണാ ബ്യാകരിംസു, നിസ്സംസയം അജ്ജ മയാ മരിതബ്ബ’’ന്തി ഞത്വാ ‘‘മാതുല, മാ ഭായി, ഏഹി പഹാരം മേ ബന്ധാ’’തി തേന പഹാരമുഖം ബന്ധാപേത്വാ തം ഉയ്യോജേസി. ബലവവേദനാ പവത്തിംസു, ഇതരേഹി ആഭതം ആഹാരം പരിഭുഞ്ജിതും നാസക്ഖി. അഥ തേ ആമന്തേത്വാ ‘‘അജ്ജ അഹം മരിസ്സാമി, തുമ്ഹേ പന സുഖുമാലാ അഞ്ഞം കമ്മം കത്വാ ജീവിതും ന സക്ഖിസ്സഥ, ഇമം വിജ്ജം സിക്ഖഥാ’’തി ഏകം വിജ്ജം സിക്ഖാപേത്വാ തേ ഉയ്യോജേത്വാ തത്ഥേവ ജീവിതക്ഖയം പാപുണി. ഏവം അഞ്ജനദേവിം ഠപേത്വാ സബ്ബേവ വിനാസം പാപുണിംസൂതി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ഉപാസക, ഏവം പോരാണകപണ്ഡിതാ പണ്ഡിതാനം കഥം സുത്വാ അത്തനോ പുത്തസോകം ഹരിംസു, മാ ചിന്തയീ’’തി വത്വാ സച്ചാനി പകാസേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി, സച്ചപരിയോസാനേ ഉപാസകോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തദാ രോഹിണേയ്യോ ആനന്ദോ അഹോസി, വാസുദേവോ സാരിപുത്തോ, അവസേസാ ബുദ്ധപരിസാ, ഘടപണ്ഡിതോ പന അഹമേവ അഹോസിന്തി.

ഘടപണ്ഡിതജാതകവണ്ണനാ സോളസമാ.

ഇതി സോളസജാതകപടിമണ്ഡിതസ്സ

ദസകനിപാതജാതകസ്സ അത്ഥവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ജാതകുദ്ദാനം –

ചതുദ്വാരോ കണ്ഹുപോസോ, സങ്ഖ ബോധി ദീപായനോ;

നിഗ്രോധ തക്കല ധമ്മ-പാലോ കുക്കുട കുണ്ഡലീ;

ബിലാര ചക്ക ഭൂരി ച, മങ്ഗല ഘട സോളസ.

ദസകനിപാതവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧. ഏകാദസകനിപാതോ

[൪൫൫] ൧. മാതുപോസകജാതകവണ്ണനാ

തസ്സ നാഗസ്സ വിപ്പവാസേനാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മാതുപോസകഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. പച്ചുപ്പന്നവത്ഥു സാമജാതകവത്ഥുസദിസമേവ. സത്ഥാ പന ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ ‘‘മാ ഭിക്ഖവേ, ഏതം ഭിക്ഖും ഉജ്ഝായിത്ഥ, പോരാണകപണ്ഡിതാ തിരച്ഛാനയോനിയം നിബ്ബത്താപി മാതരാ വിയുത്താ സത്താഹം നിരാഹാരതായ സുസ്സമാനാ രാജാരഹം ഭോജനം ലഭിത്വാപി ‘മാതരാ വിനാ ന ഭുഞ്ജിസ്സാമാ’തി മാതരം ദിസ്വാവ ഗോചരം ഗണ്ഹിംസൂ’’തി വത്വാ തേഹി യാചിതോ അതീതമാഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ ഹിമവന്തപദേസേ ഹത്ഥിയോനിയം നിബ്ബത്തിത്വാ സബ്ബസേതോ അഹോസി അഭിരൂപോ ദസ്സനീയോ പാസാദികോ ലക്ഖണസമ്പന്നോ അസീതിഹത്ഥിസഹസ്സപരിവാരോ. സോ ജരാജിണ്ണം മാതരം പോസേസി, മാതാ പനസ്സ അന്ധാ. സോ മധുരമധുരാനി ഫലാഫലാനി ഹത്ഥീനം ദത്വാ മാതു സന്തികം പേസേസി. ഹത്ഥീ തസ്സാ അദത്വാ അത്തനാവ ഖാദന്തി. സോ പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോ തം പവത്തിം ഞത്വാ ‘‘യൂഥം ഛഡ്ഡേത്വാ മാതരമേവ പോസേസ്സാമീ’’തി രത്തിഭാഗേ അഞ്ഞേസം ഹത്ഥീനം അജാനന്താനം മാതരം ഗഹേത്വാ ചണ്ഡോരണപബ്ബതപാദം ഗന്ത്വാ ഏകം നളിനിം ഉപനിസ്സായ ഠിതായ പബ്ബതഗുഹായം മാതരം ഠപേത്വാ പോസേസി. അഥേകോ ബാരാണസിവാസീ വനചരകോ മഗ്ഗമൂള്ഹോ ദിസം വവത്ഥപേതും അസക്കോന്തോ മഹന്തേന സദ്ദേന പരിദേവി. ബോധിസത്തോ തസ്സ സദ്ദം സുത്വാ ‘‘അയം പുരിസോ അനാഥോ, ന ഖോ പന മേതം പതിരൂപം, യം ഏസ മയി ഠിതേ ഇധ വിനസ്സേയ്യാ’’തി തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തം ഭയേന പലായന്തം ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഭോ പുരിസ, നത്ഥി തേ മം നിസ്സായ ഭയം, മാ പലായി, കസ്മാ ത്വം പരിദേവന്തോ വിചരസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സാമി, അഹം മഗ്ഗമൂള്ഹോ, അജ്ജ മേ സത്തമോ ദിവസോ’’തി വുത്തേ ‘‘ഭോ പുരിസ, മാ ഭായി, അഹം തം മനുസ്സപഥേ ഠപേസ്സാമീ’’തി തം അത്തനോ പിട്ഠിയം നിസീദാപേത്വാ അരഞ്ഞാ നീഹരിത്വാ നിവത്തി. സോപി പാപോ ‘‘നഗരം ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസ്സാമീ’’തി രുക്ഖസഞ്ഞം പബ്ബതസഞ്ഞം കരോന്തോവ നിക്ഖമിത്വാ ബാരാണസിം അഗമാസി.

തസ്മിം കാലേ രഞ്ഞോ മങ്ഗലഹത്ഥീ കാലമകാസി. രാജാ ‘‘സചേ കേനചി കത്ഥചി ഓപവയ്ഹം കാതും യുത്തരൂപോ ഹത്ഥീ ദിട്ഠോ അത്ഥി, സോ ആചിക്ഖതൂ’’തി ഭേരിം ചരാപേസി. സോ പുരിസോ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘മയാ, ദേവ, തുമ്ഹാകം ഓപവയ്ഹോ ഭവിതും യുത്തരൂപോ സബ്ബസേതോ സീലവാ ഹത്ഥിരാജാ ദിട്ഠോ, അഹം മഗ്ഗം ദസ്സേസ്സാമി, മയാ സദ്ധിം ഹത്ഥാചരിയേ പേസേത്വാ തം ഗണ്ഹാപേഥാ’’തി ആഹ. രാജാ ‘‘സാധൂ’’തി ‘‘ഇമം മഗ്ഗദേസകം കത്വാ അരഞ്ഞം ഗന്ത്വാ ഇമിനാ വുത്തം ഹത്ഥിനാഗം ആനേഥാ’’തി തേന സദ്ധിം മഹന്തേന പരിവാരേന ഹത്ഥാചരിയം പേസേസി. സോ തേന സദ്ധിം ഗന്ത്വാ ബോധിസത്തം നളിനിം പവിസിത്വാ ഗോചരം ഗണ്ഹന്തം പസ്സി. ബോധിസത്തോപി ഹത്ഥാചരിയം ദിസ്വാ ‘‘ഇദം ഭയം ന അഞ്ഞതോ ഉപ്പന്നം, തസ്സ പുരിസസ്സ സന്തികാ ഉപ്പന്നം ഭവിസ്സതി, അഹം ഖോ പന മഹാബലോ ഹത്ഥിസഹസ്സമ്പി വിദ്ധംസേതും സമത്ഥോ ഹോമി, കുജ്ഝിത്വാ സരട്ഠകം സേനാവാഹനം നാസേതും, സചേ പന കുജ്ഝിസ്സാമി, സീലം മേ ഭിജ്ജിസ്സതി, തസ്മാ അജ്ജ സത്തീഹി കോട്ടിയമാനോപി ന കുജ്ഝിസ്സാമീ’’തി അധിട്ഠായ സീസം നാമേത്വാ നിച്ചലോവ അട്ഠാസി. ഹത്ഥാചരിയോ പദുമസരം ഓതരിത്വാ തസ്സ ലക്ഖണസമ്പത്തിം ദിസ്വാ ‘‘ഏഹി പുത്താ’’തി രജതദാമസദിസായ സോണ്ഡായ ഗഹേത്വാ സത്തമേ ദിവസേ ബാരാണസിം പാപുണി. ബോധിസത്തമാതാ പന പുത്തേ അനാഗച്ഛന്തേ ‘‘പുത്തോ മേ രാജരാജമഹാമത്താദീഹി നീതോ ഭവിസ്സതി, ഇദാനി തസ്സ വിപ്പവാസേന അയം വനസണ്ഡോ വഡ്ഢിസ്സതീ’’തി പരിദേവമാനാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൧.

‘‘തസ്സ നാഗസ്സ വിപ്പവാസേന, വിരൂള്ഹോ സല്ലകീ ച കുടജാ ച;

കുരുവിന്ദകരവീരാ ഭിസസാമാ ച, നിവാതേ പുപ്ഫിതാ ച കണികാരാ.

൨.

‘‘കോചിദേവ സുവണ്ണകായുരാ, നാഗരാജം ഭരന്തി പിണ്ഡേന;

യത്ഥ രാജാ രാജകുമാരോ വാ, കവചമഭിഹേസ്സതി അഛമ്ഭിതോ’’തി.

തത്ഥ വിരൂള്ഹാതി വഡ്ഢിതാ നാമ, നത്ഥേത്ഥ സംസയോതി അസംസയവസേനേവമാഹ. സല്ലകീ ച കുടജാ ചാതി ഇന്ദസാലരുക്ഖാ ച കുടജരുക്ഖാ ച. കുരുവിന്ദകരവീരാ ഭിസസാമാ ചാതി കുരുവിന്ദരുക്ഖാ ച കരവീരനാമകാനി മഹാതിണാനി ച ഭിസാനി ച സാമാകാനി ചാതി അത്ഥോ. ഏതേ ച സബ്ബേ ഇദാനി വഡ്ഢിസ്സന്തീതി പരിദേവതി. നിവാതേതി പബ്ബതപാദേ. പുപ്ഫിതാതി മമ പുത്തേന സാഖം ഭഞ്ജിത്വാ അഖാദിയമാനാ കണികാരാപി പുപ്ഫിതാ ഭവിസ്സന്തീതി വുത്തം ഹോതി. കോചിദേവാതി കത്ഥചിദേവ ഗാമേ വാ നഗരേ വാ. സുവണ്ണകായുരാതി സുവണ്ണാഭരണാ രാജരാജമഹാമത്താ. ഭരന്തി പിണ്ഡേനാതി അജ്ജ മാതുപോസകം നാഗരാജം രാജാരഹസ്സ ഭോജനസ്സ സുവഡ്ഢിതേന പിണ്ഡേന പോസേന്തി. യത്ഥാതി യസ്മിം നാഗരാജേ രാജാ നിസീദിത്വാ. കവചമഭിഹേസ്സതീതി സങ്ഗാമം പവിസിത്വാ പച്ചാമിത്താനം കവചം അഭിഹനിസ്സതി ഭിന്ദിസ്സതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘യത്ഥ മമ പുത്തേ നിസിന്നോ രാജാ വാ രാജകുമാരോ വാ അഛമ്ഭിതോ ഹുത്വാ സപത്താനം കവചം ഹനിസ്സതി, തം മേ പുത്തം നാഗരാജാനം സുവണ്ണാഭരണാ അജ്ജ പിണ്ഡേന ഭരന്തീ’’തി.

ഹത്ഥാചരിയോപി അന്തരാമഗ്ഗേവ രഞ്ഞോ സാസനം പേസേസി. തം സുത്വാ രാജാ നഗരം അലങ്കാരാപേസി. ഹത്ഥാചരിയോ ബോധിസത്തം കതഗന്ധപരിഭണ്ഡം അലങ്കതപടിയത്തം ഹത്ഥിസാലം നേത്വാ വിചിത്രസാണിയാ പരിക്ഖിപാപേത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചാപേസി. രാജാ നാനഗ്ഗരസഭോജനം ആദായ ഗന്ത്വാ ബോധിസത്തസ്സ ദാപേസി. സോ ‘‘മാതരം വിനാ ഗോചരം ന ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി പിണ്ഡം ന ഗണ്ഹി. അഥ നം യാചന്തോ രാജാ തതിയം ഗാഥമാഹ –

൩.

‘‘ഗണ്ഹാഹി നാഗ കബളം, മാ നാഗ കിസകോ ഭവ;

ബഹൂനി രാജകിച്ചാനി, താനി നാഗ കരിസ്സസീ’’തി.

തം സുത്വാ ബോധിസത്തോ ചതുത്ഥം ഗാഥമാഹ –

൪.

‘‘സാ നൂനസാ കപണികാ, അന്ധാ അപരിണായികാ;

ഖാണും പാദേന ഘട്ടേതി, ഗിരിം ചണ്ഡോരണം പതീ’’തി.

തത്ഥ സാ നൂനസാതി മഹാരാജ, നൂന സാ ഏസാ. കപണികാതി പുത്തവിയോഗേന കപണാ. ഖാണുന്തി തത്ഥ തത്ഥ പതിതം രുക്ഖകലിങ്ഗരം. ഘട്ടേതീതി പരിദേവമാനാ തത്ഥ തത്ഥ പാദേന പോഥേന്തീ നൂന പാദേന ഹനതി. ഗിരിം ചണ്ഡോരണം പതീതി ചണ്ഡോരണപബ്ബതാഭിമുഖീ, പബ്ബതപാദേ പരിപ്ഫന്ദമാനാതി അത്ഥോ.

അഥ നം പുച്ഛന്തോ രാജാ പഞ്ചമം ഗാഥമാഹ –

൫.

‘‘കാ നു തേ സാ മഹാനാഗ, അന്ധാ അപരിണായികാ;

ഖാണും പാദേന ഘട്ടേതി, ഗിരിം ചണ്ഡോരണം പതീ’’തി.

ബോധിസത്തോ ഛട്ഠം ഗാഥമാഹ –

൬.

‘‘മാതാ മേ സാ മഹാരാജ, അന്ധാ അപരിണായികാ;

ഖാണും പാദേന ഘട്ടേതി, ഗിരിം ചണ്ഡോരണം പതീ’’തി.

രാജാ ഛട്ഠഗാഥായ തമത്ഥം സുത്വാ മുഞ്ചാപേന്തോ സത്തമം ഗാഥമാഹ –

൭.

‘‘മുഞ്ചഥേതം മഹാനാഗം, യോയം ഭരതി മാതരം;

സമേതു മാതരാ നാഗോ, സഹ സബ്ബേഹി ഞാതിഭീ’’തി.

തത്ഥ യോയം ഭരതീതി അയം നാഗോ ‘‘അഹം, മഹാരാജ, അന്ധം മാതരം പോസേമി, മയാ വിനാ മയ്ഹം മാതാ ജീവിതക്ഖയം പാപുണിസ്സതി, തായ വിനാ മയ്ഹം ഇസ്സരിയേന അത്ഥോ നത്ഥി, അജ്ജ മേ മാതു ഗോചരം അലഭന്തിയാ സത്തമോ ദിവസോ’’തി വദതി, തസ്മാ യോ അയം മാതരം ഭരതി, ഏതം മഹാനാഗം ഖിപ്പം മുഞ്ചഥ. സബ്ബേഹി ഞാതിഭീതി സദ്ധിം ഏസ മാതരാ സമേതു സമാഗച്ഛതൂതി.

അട്ഠമനവമാ അഭിസമ്ബുദ്ധഗാഥാ ഹോന്തി –

൮.

‘‘മുത്തോ ച ബന്ധനാ നാഗോ, മുത്തമാദായ കുഞ്ജരോ;

മുഹുത്തം അസ്സാസയിത്വാ, അഗമാ യേന പബ്ബതോ.

൯.

‘‘തതോ സോ നളിനിം ഗന്ത്വാ, സീതം കുഞ്ജരസേവിതം;

സോണ്ഡായൂദകമാഹത്വാ, മാതരം അഭിസിഞ്ചഥാ’’തി.

സോ കിര നാഗോ ബന്ധനാ മുത്തോ ഥോകം വിസ്സമിത്വാ രഞ്ഞോ ദസരാജധമ്മഗാഥായ ധമ്മം ദേസേത്വാ ‘‘അപ്പമത്തോ ഹോഹി, മഹാരാജാ’’തി ഓവാദം ദത്വാ മഹാജനേന ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജിയമാനോ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ തദഹേവ തം പദുമസരം പത്വാ ‘‘മമ മാതരം ഗോചരം ഗാഹാപേത്വാവ സയം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ബഹും ഭിസമുളാലം ആദായ സോണ്ഡപൂരം ഉദകം ഗഹേത്വാ ഗുഹാലേണതോ നിക്ഖമിത്വാ ഗുഹാദ്വാരേ നിസിന്നായ മാതുയാ സന്തികം ഗന്ത്വാ സത്താഹം നിരാഹാരതായ മാതു സരീരസ്സ ഫസ്സപടിലാഭത്ഥം ഉപരി ഉദകം സിഞ്ചി, തമത്ഥം ആവികരോന്തോ സത്ഥാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി. ബോധിസത്തസ്സ മാതാപി ‘‘ദേവോ വസ്സതീ’’തി സഞ്ഞായ തം അക്കോസന്തീ ദസമം ഗാഥമാഹ –

൧൦.

‘‘കോയം അനരിയോ ദേവോ, അകാലേനപി വസ്സതി;

ഗതോ മേ അത്രജോ പുത്തോ, യോ മയ്ഹം പരിചാരകോ’’തി.

തത്ഥ അത്രജോതി അത്തതോ ജാതോ.

അഥ നം സമസ്സാസേന്തോ ബോധിസത്തോ ഏകാദസമം ഗാഥമാഹ –

൧൧.

‘‘ഉട്ഠേഹി അമ്മ കിം സേസി, ആഗതോ ത്യാഹമത്രജോ;

മുത്തോമ്ഹി കാസിരാജേന, വേദേഹേന യസസ്സിനാ’’തി.

തത്ഥ ആഗതോ ത്യാഹന്തി ആഗതോ തേ അഹം. വേദേഹേനാതി ഞാണസമ്പന്നേന. യസസ്സിനാതി മഹാപരിവാരേന തേന രഞ്ഞാ മങ്ഗലഹത്ഥിഭാവായ ഗഹിതോപി അഹം മുത്തോ, ഇദാനി തവ സന്തികം ആഗതോ ഉട്ഠേഹി ഗോചരം ഗണ്ഹാഹീതി.

സാ തുട്ഠമാനസാ രഞ്ഞോ അനുമോദനം കരോന്തീ ഓസാനഗാഥമാഹ –

൧൨.

‘‘ചിരം ജീവതു സോ രാജാ, കാസീനം രട്ഠവഡ്ഢനോ;

യോ മേ പുത്തം പമോചേസി, സദാ വുദ്ധാപചായിക’’ന്തി.

തദാ രാജാ ബോധിസത്തസ്സ ഗുണേ പസീദിത്വാ നളിനിയാ അവിദൂരേ ഗാമം മാപേത്വാ ബോധിസത്തസ്സ ച മാതു ചസ്സ നിബദ്ധം വത്തം പട്ഠപേസി. അപരഭാഗേ ബോധിസത്തോ മാതരി കാലകതായ തസ്സാ സരീരപരിഹാരം കത്വാ കാരണ്ഡകഅസ്സമപദം നാമ ഗതോ. തസ്മിം പന ഠാനേ ഹിമവന്തതോ ഓതരിത്വാ പഞ്ചസതാ ഇസയോ വസിംസു, തം വത്തം തേസം അദാസി. രാജാ ബോധിസത്തസ്സ സമാനരൂപം സിലാപടിമം കാരേത്വാ മഹാസക്കാരം പവത്തേസി. സകലജമ്ബുദീപവാസിനോ അനുസംവച്ഛരം സന്നിപതിത്വാ ഹത്ഥിമഹം നാമ കരിംസു.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി, സച്ചപരിയോസാനേ മാതുപോസകഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തദാ രാജാ ആനന്ദോ അഹോസി, പാപപുരിസോ ദേവദത്തോ, ഹത്ഥാചരിയോ സാരിപുത്തോ, മാതാ ഹത്ഥിനീ മഹാമായാ, മാതുപോസകനാഗോ പന അഹമേവ അഹോസിന്തി.

മാതുപോസകജാതകവണ്ണനാ പഠമാ.

[൪൫൬] ൨. ജുണ്ഹജാതകവണ്ണനാ

സുണോഹി മയ്ഹം വചനം ജനിന്ദാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ആനന്ദത്ഥേരേന ലദ്ധവരേ ആരബ്ഭ കഥേസി. പഠമബോധിയഞ്ഹി വീസതി വസ്സാനി ഭഗവതോ അനിബദ്ധുപട്ഠാകാ അഹേസും. ഏകദാ ഥേരോ നാഗസമാലോ, ഏകദാ നാഗിതോ, ഏകദാ ഉപവാണോ, ഏകദാ സുനക്ഖത്തോ, ഏകദാ ചുന്ദോ, ഏകദാ നന്ദോ, ഏകദാ സാഗതോ, ഏകദാ മേഘിയോ ഭഗവന്തം ഉപട്ഠഹി. അഥേകദിവസം ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഇദാനിമ്ഹി മഹല്ലകോ, ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ‘ഇമിനാ മഗ്ഗേന ഗച്ഛാമാ’തി വുത്തേ അഞ്ഞേന ഗച്ഛന്തി, ഏകച്ചേ മയ്ഹം പത്തചീവരം ഭൂമിയം നിക്ഖിപന്തി, നിബദ്ധുപട്ഠാകം മേ ഏകം ഭിക്ഖും ജാനാഥാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, അഹം ഉപട്ഠഹിസ്സാമി, അഹം ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി സിരസി അഞ്ജലിം കത്വാ ഉട്ഠിതേ സാരിപുത്തത്ഥേരാദയോ ‘‘തുമ്ഹാകം പത്ഥനാ മത്ഥകം പത്താ, അല’’ന്തി പടിക്ഖിപി. തതോ ഭിക്ഖൂ ആനന്ദത്ഥേരം ‘‘ത്വം ആവുസോ, ഉപട്ഠാകട്ഠാനം യാചാഹീ’’തി ആഹംസു. ഥേരോ ‘‘സചേ മേ ഭന്തേ, ഭഗവാ അത്തനാ ലദ്ധചീവരം ന ദസ്സതി, പിണ്ഡപാതം ന ദസ്സതി, ഏകഗന്ധകുടിയം വസിതും ന ദസ്സതി, മം ഗഹേത്വാ നിമന്തനം ന ഗമിസ്സതി, സചേ പന ഭഗവാ മയാ ഗഹിതം നിമന്തനം ഗമിസ്സതി, സചേ അഹം തിരോരട്ഠാ തിരോജനപദാ ഭഗവന്തം ദട്ഠും ആഗതം പരിസം ആഗതക്ഖണേയേവ ദസ്സേതും ലഭിസ്സാമി, യദാ മേ കങ്ഖാ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മിം ഖണേയേവ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിതും ലഭിസ്സാമി, സചേ യം ഭഗവാ മമ പരമ്മുഖാ ധമ്മം കഥേതി, തം ആഗന്ത്വാ മയ്ഹം കഥേസ്സതി, ഏവാഹം ഭഗവന്തം ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി ഇമേ ചത്താരോ പടിക്ഖേപേ ചതസ്സോ ച ആയാചനാതി അട്ഠ വരേ യാചി, ഭഗവാപിസ്സ അദാസി.

സോ തതോ പട്ഠായ പഞ്ചവീസതി വസ്സാനി നിബദ്ധുപട്ഠാകോ അഹോസി. സോ പഞ്ചസു ഠാനേസു ഏതദഗ്ഗേ ഠപനം പത്വാ ആഗമസമ്പദാ, അധിഗമസമ്പദാ, പുബ്ബഹേതുസമ്പദാ, അത്തത്ഥപരിപുച്ഛാസമ്പദാ, തിത്ഥവാസസമ്പദാ, യോനിസോമനസികാരസമ്പദാ, ബുദ്ധൂപനിസ്സയസമ്പദാതി ഇമാഹി സത്തഹി സമ്പദാഹി സമന്നാഗതോ ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ അട്ഠവരദായജ്ജം ലഭിത്വാ ബുദ്ധസാസനേ പഞ്ഞാതോ ഗഗനമജ്ഝേ ചന്ദോ വിയ പാകടോ അഹോസി. അഥേകദിവസം ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘ആവുസോ, തഥാഗതോ ആനന്ദത്ഥേരം വരദാനേന സന്തപ്പേസീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപാഹം ആനന്ദം വരേന സന്തപ്പേസിം, പുബ്ബേപാഹം യം യം ഏസ യാചി, തം തം അദാസിംയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ തസ്സ പുത്തോ ജുണ്ഹകുമാരോ നാമ ഹുത്വാ തക്കസിലായം സിപ്പം ഉഗ്ഗഹേത്വാ ആചരിയസ്സ അനുയോഗം ദത്വാ രത്തിഭാഗേ അന്ധകാരേ ആചരിയസ്സ ഘരാ നിക്ഖമിത്വാ അത്തനോ നിവാസട്ഠാനം വേഗേന ഗച്ഛന്തോ അഞ്ഞതരം ബ്രാഹ്മണം ഭിക്ഖം ചരിത്വാ അത്തനോ നിവാസട്ഠാനം ഗച്ഛന്തം അപസ്സന്തോ ബാഹുനാ പഹരിത്വാ തസ്സ ഭത്തപാതിം ഭിന്ദിം, ബ്രാഹ്മണോ പതിത്വാ വിരവി. കുമാരോ കാരുഞ്ഞേന നിവത്തിത്വാ തം ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ ഉട്ഠാപേസി. ബ്രാഹ്മണോ ‘‘തയാ, താത, മമ ഭിക്ഖാഭാജനം ഭിന്നം, ഭത്തമൂലം മേ ദേഹീ’’തി ആഹ. കുമാരോ ‘‘ബ്രാഹ്മണ, ന ദാനാഹം തവ ഭത്തമൂലം ദാതും സക്കോമി, അഹം ഖോ പന കാസികരഞ്ഞോ പുത്തോ ജുണ്ഹകുമാരോ നാമ, മയി രജ്ജേ പതിട്ഠിതേ ആഗന്ത്വാ മം ധനം യാചേയ്യാസീ’’തി വത്വാ നിട്ഠിതസിപ്പോ ആചരിയം വന്ദിത്വാ ബാരാണസിം ഗന്ത്വാ പിതു സിപ്പം ദസ്സേസി. പിതാ ‘‘ജീവന്തേന മേ പുത്തോ ദിട്ഠോ, രാജഭൂതമ്പി നം പസ്സിസ്സാമീ’’തി രജ്ജേ അഭിസിഞ്ചി. സോ ജുണ്ഹരാജാ നാമ ഹുത്വാ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേസി. ബ്രാഹ്മണോ തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘ഇദാനി മമ ഭത്തമൂലം ആഹരിസ്സാമീ’’തി ബാരാണസിം ഗന്ത്വാ രാജാനം അലങ്കതനഗരം പദക്ഖിണം കരോന്തമേവ ദിസ്വാ ഏകസ്മിം ഉന്നതപ്പദേസേ ഠിതോ ഹത്ഥം പസാരേത്വാ ജയാപേസി. അഥ നം രാജാ അനോലോകേത്വാവ അതിക്കമി. ബ്രാഹ്മണോ തേന അദിട്ഠഭാവം ഞത്വാ കഥം സമുട്ഠാപേന്തോ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൧൩.

‘‘സുണോഹി മയ്ഹം വചനം ജനിന്ദ, അത്ഥേന ജുണ്ഹമ്ഹി ഇധാനുപത്തോ;

ന ബ്രാഹ്മണേ അദ്ധികേ തിട്ഠമാനേ, ഗന്തബ്ബമാഹു ദ്വിപദിന്ദ സേട്ഠാ’’തി.

തത്ഥ ജുണ്ഹമ്ഹീതി മഹാരാജ, തയി ജുണ്ഹമ്ഹി അഹം ഏകേന അത്ഥേന ഇധാനുപ്പത്തോ, ന നിക്കാരണാ ഇധാഗതോമ്ഹീതി ദീപേതി. അദ്ധികേതി അദ്ധാനം ആഗതേ. ഗന്തബ്ബന്തി തം അദ്ധികം അദ്ധാനമാഗതം യാചമാനം ബ്രാഹ്മണം അനോലോകേത്വാവ ഗന്തബ്ബന്തി പണ്ഡിതാ ന ആഹു ന കഥേന്തീതി.

രാജാ തസ്സ വചനം സുത്വാ ഹത്ഥിം വജിരങ്കുസേന നിഗ്ഗഹേത്വാ ദുതിയം ഗാഥമാഹ –

൧൪.

‘‘സുണോമി തിട്ഠാമി വദേഹി ബ്രഹ്മേ, യേനാസി അത്ഥേന ഇധാനുപത്തോ;

കം വാ ത്വമത്ഥം മയി പത്ഥയാനോ, ഇധാഗമോ ബ്രഹ്മേ തദിങ്ഘ ബ്രൂഹീ’’തി.

തത്ഥ ഇങ്ഘാതി ചോദനത്ഥേ നിപാതോ.

തതോ പരം ബ്രാഹ്മണസ്സ ച രഞ്ഞോ ച വചനപടിവചനവസേന സേസഗാഥാ കഥിതാ –

൧൫.

‘‘ദദാഹി മേ ഗാമവരാനി പഞ്ച, ദാസീസതം സത്ത ഗവംസതാനി;

പരോസഹസ്സഞ്ച സുവണ്ണനിക്ഖേ, ഭരിയാ ച മേ സാദിസീ ദ്വേ ദദാഹി.

൧൬.

‘‘തപോ നു തേ ബ്രാഹ്മണ ഭിംസരൂപോ, മന്താ നു തേ ബ്രാഹ്മണ ചിത്തരൂപാ;

യക്ഖാ നു തേ അസ്സവാ സന്തി കേചി, അത്ഥം വാ മേ അഭിജാനാസി കത്തം.

൧൭.

‘‘ന മേ തപോ അത്ഥി ന ചാപി മന്താ, യക്ഖാപി മേ അസ്സവാ നത്ഥി കേചി;

അത്ഥമ്പി തേ നാഭിജാനാമി കത്തം, പുബ്ബേ ച ഖോ സങ്ഗതിമത്തമാസി.

൧൮.

‘‘പഠമം ഇദം ദസ്സനം ജാനതോ മേ, ന താഭിജാനാമി ഇതോ പുരത്ഥാ;

അക്ഖാഹി മേ പുച്ഛിതോ ഏതമത്ഥം, കദാ കുഹിം വാ അഹു സങ്ഗമോ നോ.

൧൯.

‘‘ഗന്ധാരരാജസ്സ പുരമ്ഹി രമ്മേ, അവസിമ്ഹസേ തക്കസീലായം ദേവ;

തത്ഥന്ധകാരമ്ഹി തിമീസികായം, അംസേന അംസം സമഘട്ടയിമ്ഹ.

൨൦.

‘‘തേ തത്ഥ ഠത്വാന ഉഭോ ജനിന്ദ, സാരാണിയം വീതിസാരയിമ്ഹ തത്ഥ;

സായേവ നോ സങ്ഗതിമത്തമാസി, തതോ ന പച്ഛാ ന പുരേ അഹോസി.

൨൧.

‘‘യദാ കദാചി മനുജേസു ബ്രഹ്മേ, സമാഗമോ സപ്പുരിസേന ഹോതി;

ന പണ്ഡിതാ സങ്ഗതിസന്ഥവാനി, പുബ്ബേ കതം വാപി വിനാസയന്തി.

൨൨.

‘‘ബാലാവ ഖോ സങ്ഗതിസന്ഥവാനി, പുബ്ബേ കതം വാപി വിനാസയന്തി;

ബഹുമ്പി ബാലേസു കതം വിനസ്സതി, തഥാ ഹി ബാലാ അകതഞ്ഞുരൂപാ.

൨൩.

‘‘ധീരാ ച ഖോ സങ്ഗതിസന്ഥവാനി, പുബ്ബേ കതം വാപി ന നാസയന്തി;

അപ്പമ്പി ധീരേസു കതം ന നസ്സതി, തഥാ ഹി ധീരാ സുകതഞ്ഞുരൂപാ.

൨൪.

‘‘ദദാമി തേ ഗാമവരാനി പഞ്ച, ദാസീസതം സത്ത ഗവംസതാനി;

പരോസഹസ്സഞ്ച സുവണ്ണനിക്ഖേ, ഭരിയാ ച തേ സാദിസീ ദ്വേ ദദാമി.

൨൫.

‘‘ഏവം സതം ഹോതി സമേച്ച രാജ, നക്ഖത്തരാജാരിവ താരകാനം;

ആപൂരതീ കാസിപതീ തഥാഹം, തയാപി മേ സങ്ഗമോ അജ്ജ ലദ്ധോ’’തി.

തത്ഥ സാദിസീതി രൂപവണ്ണജാതികുലപദേസേന മയാ സാദിസീ ഏകസദിസാ ദ്വേ മഹായസാ ഭരിയാ ച മേ ദേഹീതി അത്ഥോ. ഭിംസരൂപോതി കിം നു തേ ബ്രാഹ്മണ ബലവരൂപസീലാചാരഗുണസങ്ഖാതം തപോകമ്മം അത്ഥീതി പുച്ഛതി. മന്താ നു തേതി ഉദാഹു വിചിത്രരൂപാ സബ്ബത്ഥസാധകാ മന്താ തേ അത്ഥി. അസ്സവാതി വചനകാരകാ ഇച്ഛിതിച്ഛിതദായകാ യക്ഖാ വാ തേ കേചി സന്തി. കത്തന്തി കതം, ഉദാഹു തയാ കതം കിഞ്ചി മമ അത്ഥം അഭിജാനാസീതി പുച്ഛതി. സങ്ഗതിമത്തന്തി സമാഗമമത്തം തയാ സദ്ധിം പുബ്ബേ മമ ആസീതി വദതി. ജാനതോ മേതി ജാനന്തസ്സ മമ ഇദം പഠമം തവ ദസ്സനം. ന താഭിജാനാമീതി ന തം അഭിജാനാമി. തിമീസികായന്തി ബഹലതിമിരായം രത്തിയം. തേ തത്ഥ ഠത്വാനാതി തേ മയം തസ്മിം അംസേന അംസം ഘട്ടിതട്ഠാനേ ഠത്വാ വീതിസാരയിമ്ഹ തത്ഥാതി തസ്മിംയേവ ഠാനേ സരിതബ്ബയുത്തകം കഥം വീതിസാരയിമ്ഹ, അഹം ‘‘ഭിക്ഖാഭാജനം മേ തയാ ഭിന്നം, ഭത്തമൂലം മേ ദേഹീ’’തി അവചം, ത്വം ‘‘ഇദാനാഹം തവ ഭത്തമൂലം ദാതും ന സക്കോമി, അഹം ഖോ പന കാസികരഞ്ഞോ പുത്തോ ജുണ്ഹകുമാരോ നാമ, മയി രജ്ജേ പതിട്ഠിതേ ആഗന്ത്വാ മം ധനം യാചേയ്യാസീ’’തി അവചാതി ഇമം സാരണീയകഥം കരിമ്ഹാതി ആഹ. സായേവ നോ സങ്ഗതിമത്തമാസീതി ദേവ, അമ്ഹാകം സായേവ അഞ്ഞമഞ്ഞം സങ്ഗതിമത്തമാസി, ഏകമുഹുത്തികമഹോസീതി ദീപേതി. തതോതി തതോ പന തംമുഹുത്തികമിത്തധമ്മതോ പച്ഛാ വാ പുരേ വാ കദാചി അമ്ഹാകം സങ്ഗതി നാമ ന ഭൂതപുബ്ബാ.

ന പണ്ഡിതാതി ബ്രാഹ്മണ പണ്ഡിതാ നാമ തംമുഹുത്തികം സങ്ഗതിം വാ ചിരകാലസന്ഥവാനി വാ യം കിഞ്ചി പുബ്ബേ കതഗുണം വാ ന നാസേന്തി. ബഹുമ്പീതി ബഹുകമ്പി. അകതഞ്ഞുരൂപാതി യസ്മാ ബാലാ അകതഞ്ഞുസഭാവാ, തസ്മാ തേസു ബഹുമ്പി കതം നസ്സതീതി അത്ഥോ. സുകതഞ്ഞുരൂപാതി സുട്ഠു കതഞ്ഞുസഭാവാ. ഏത്ഥാപി തത്ഥാപി തഥാ ഹീതി ഹി-കാരോ കാരണത്ഥോ. ദദാമി തേതി ബ്രാഹ്മണേന യാചിതയാചിതം ദദന്തോ ഏവമാഹ. ഏവം സതന്തി ബ്രാഹ്മണോ രഞ്ഞോ അനുമോദനം കരോന്തോ വദതി, സതം സപ്പുരിസാനം ഏകവാരമ്പി സമേച്ച സങ്ഗതി നാമ ഏവം ഹോതി. നക്ഖത്തരാജാരിവാതി ഏത്ഥ ര-കാരോ നിപാതമത്തം. താരകാനന്തി താരകഗണമജ്ഝേ. കാസിപതീതി രാജാനമാലപതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘ദേവ, കാസിരട്ഠാധിപതി യഥാ ചന്ദോ താരകാനം മജ്ഝേ ഠിതോ താരകഗണപരിവുതോ പാടിപദതോ പട്ഠായ യാവ പുണ്ണമാ ആപൂരതി, തഥാ അഹമ്പി അജ്ജ തയാ ദിന്നേഹി ഗാമവരാദീഹി ആപൂരാമീ’’തി. തയാപി മേതി മയാ പുബ്ബേ തയാ സദ്ധിം ലദ്ധോപി സങ്ഗമോ അലദ്ധോവ, അജ്ജ പന മമ മനോരഥസ്സ നിപ്ഫന്നത്താ മയാ തയാ സഹ സങ്ഗമോ ലദ്ധോ നാമാതി നിപ്ഫന്നം മേ തയാ സദ്ധിം മിത്തഫലന്തി വദതി. ബോധിസത്തോ തസ്സ മഹന്തം യസം അദാസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപാഹം ആനന്ദം വരേന സന്തപ്പേസിം യേവാ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ ബ്രാഹ്മണോ ആനന്ദോ അഹോസി, രാജാ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

ജുണ്ഹജാതകവണ്ണനാ ദുതിയാ.

[൪൫൭] ൩. ധമ്മദേവപുത്തജാതകവണ്ണനാ

യസോകരോ പുഞ്ഞകരോഹമസ്മീതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ദേവദത്തസ്സ പഥവിപവേസനം ആരബ്ഭ കഥേസി. തദാ ഹി ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘ആവുസോ, ദേവദത്തോ തഥാഗതേന സദ്ധിം പടിവിരുജ്ഝിത്വാ പഥവിം പവിട്ഠോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന ഇദാനേവേസ, ഭിക്ഖവേ, മമ ജിനചക്കേ പഹാരം ദത്വാ പഥവിം പവിട്ഠോ, പുബ്ബേപി ധമ്മചക്കേ പഹാരം ദത്വാ പഥവിം പവിസിത്വാ അവീചിപരായണോ ജാതോയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ കാമാവചരദേവലോകേ ധമ്മോ നാമ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ദേവദത്തോ അധമ്മോ നാമ. തേസു ധമ്മോ ദിബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതോ ദിബ്ബരഥവരമഭിരുയ്ഹ അച്ഛരാഗണപരിവുതോ മനുസ്സേസു സായമാസം ഭുഞ്ജിത്വാ അത്തനോ അത്തനോ ഘരദ്വാരേ സുഖകഥായ നിസിന്നേസു പുണ്ണമുപോസഥദിവസേ ഗാമനിഗമജനപദരാജധാനീസു ആകാസേ ഠത്വാ ‘‘പാണാതിപാതാദീഹി ദസഹി അകുസലകമ്മപഥേഹി വിരമിത്വാ മാതുപട്ഠാനധമ്മം പിതുപട്ഠാനധമ്മം തിവിധസുചരിതധമ്മഞ്ച പൂരേഥ, ഏവം സഗ്ഗപരായണാ ഹുത്വാ മഹന്തം യസം അനുഭവിസ്സഥാ’’തി മനുസ്സേ ദസ കുസലകമ്മപഥേ സമാദപേന്തോ ജമ്ബുദീപം പദക്ഖിണം കരോതി. അധമ്മോ പന ദേവപുത്തോ ‘‘പാണം ഹനഥാ’’തിആദിനാ നയേന ദസ അകുസലകമ്മപഥേ സമാദപേന്തോ ജമ്ബുദീപം വാമം കരോതി. അഥ തേസം ആകാസേ രഥാ സമ്മുഖാ അഹേസും. അഥ നേസം പരിസാ ‘‘തുമ്ഹേ കസ്സ, തുമ്ഹേ കസ്സാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘മയം ധമ്മസ്സ, മയം അധമ്മസ്സാ’’തി വത്വാ മഗ്ഗാ ഓക്കമിത്വാ ദ്വിധാ ജാതാ. ധമ്മോപി അധമ്മം ആമന്തേത്വാ ‘‘സമ്മ, ത്വം അധമ്മോ, അഹം ധമ്മോ, മഗ്ഗോ മയ്ഹം അനുച്ഛവികോ, തവ രഥം ഓക്കാമേത്വാ മയ്ഹം മഗ്ഗം ദേഹീ’’തി പഠമം ഗാഥമാഹ –

൨൬.

‘‘യസോകരോ പുഞ്ഞകരോഹമസ്മി, സദാത്ഥുതോ സമണബ്രാഹ്മണാനം;

മഗ്ഗാരഹോ ദേവമനുസ്സപൂജിതോ, ധമ്മോ അഹം ദേഹി അധമ്മ മഗ്ഗ’’ന്തി.

തത്ഥ യസോകരോതി അഹം ദേവമനുസ്സാനം യസദായകോ. ദുതിയപദേപി ഏസേവ നയോ. സദാത്ഥുതോതി സദാ ഥുതോ നിച്ചപസത്ഥോ. തതോ പരാ –

൨൭.

‘‘അധമ്മയാനം ദള്ഹമാരുഹിത്വാ, അസന്തസന്തോ ബലവാഹമസ്മി;

സ കിസ്സ ഹേതുമ്ഹി തവജ്ജ ദജ്ജം, മഗ്ഗം അഹം ധമ്മ അദിന്നപുബ്ബം.

൨൮.

‘‘ധമ്മോ ഹവേ പാതുരഹോസി പുബ്ബേ, പച്ഛാ അധമ്മോ ഉദപാദി ലോകേ;

ജേട്ഠോ ച സേട്ഠോ ച സനന്തനോ ച, ഉയ്യാഹി ജേട്ഠസ്സ കനിട്ഠ മഗ്ഗാ.

൨൯.

‘‘ന യാചനായ നപി പാതിരൂപാ, ന അരഹതാ തേഹം ദദേയ്യം മഗ്ഗം;

യുദ്ധഞ്ച നോ ഹോതു ഉഭിന്നമജ്ജ, യുദ്ധമ്ഹി യോ ജേസ്സതി തസ്സ മഗ്ഗോ.

൩൦.

‘‘സബ്ബാ ദിസാ അനുവിസടോഹമസ്മി, മഹബ്ബലോ അമിതയസോ അതുല്യോ;

ഗുണേഹി സബ്ബേഹി ഉപേതരൂപോ, ധമ്മോ അധമ്മ ത്വം കഥം വിജേസ്സസി.

൩൧.

‘‘ലോഹേന വേ ഹഞ്ഞതി ജാതരൂപം, ന ജാതരൂപേന ഹനന്തി ലോഹം;

സചേ അധമ്മോ ഹഞ്ഛതി ധമ്മമജ്ജ, അയോ സുവണ്ണം വിയ ദസ്സനേയ്യം.

൩൨.

‘‘സചേ തുവം യുദ്ധബലോ അധമ്മ, ന തുയ്ഹ വുഡ്ഢാ ച ഗരൂ ച അത്ഥി;

മഗ്ഗഞ്ച തേ ദമ്മി പിയാപ്പിയേന, വാചാദുരുത്താനിപി തേ ഖമാമീ’’തി. –

ഇമാ ഛ ഗാഥാ തേസഞ്ഞേവ വചനപടിവചനവസേന കഥിതാ.

തത്ഥ സ കിസ്സ ഹേതുമ്ഹി തവജ്ജ ദജ്ജന്തി സോമ്ഹി അഹം അധമ്മോ അധമ്മയാനം രഥം ആരുള്ഹോ അഭീതോ ബലവാ. കിംകാരണാ അജ്ജ ഭോ ധമ്മ, കസ്സചി അദിന്നപുബ്ബം മഗ്ഗം തുയ്ഹം ദമ്മീതി. പുബ്ബേതി പഠമകപ്പികകാലേ ഇമസ്മിം ലോകേ ദസകുസലകമ്മപഥധമ്മോ ച പുബ്ബേ പാതുരഹോസി, പച്ഛാ അധമ്മോ. ജേട്ഠോ ചാതി പുരേ നിബ്ബത്തഭാവേന അഹം ജേട്ഠോ ച സേട്ഠോ ച പോരാണകോ ച, ത്വം പന കനിട്ഠോ, തസ്മാ മഗ്ഗാ ഉയ്യാഹീതി വദതി. നപി പാതിരൂപാതി അഹഞ്ഹി തേ നേവ യാചനായ ന പതിരൂപവചനേന മഗ്ഗാരഹതായ മഗ്ഗം ദദേയ്യം. അനുവിസടോതി അഹം ചതസ്സോ ദിസാ ചതസ്സോ അനുദിസാതി സബ്ബാ ദിസാ അത്തനോ ഗുണേന പത്ഥടോ പഞ്ഞാതോ പാകടോ. ലോഹേനാതി അയമുട്ഠികേന. ഹഞ്ഛതീതി ഹനിസ്സതി. തുവം യുദ്ധബലോ അധമ്മാതി സചേ ത്വം യുദ്ധബലോസി അധമ്മ. വുഡ്ഢാ ച ഗരൂ ചാതി യദി തുയ്ഹം ‘‘ഇമേ വുഡ്ഢാ, ഇമേ ഗരൂ പണ്ഡിതാ’’തി ഏവം നത്ഥി. പിയാപ്പിയേനാതി പിയേനാപി അപ്പിയേനാപി ദദന്തോ പിയേന വിയ തേ മഗ്ഗം ദദാമീതി അത്ഥോ.

ബോധിസത്തേന പന ഇമായ ഗാഥായ കഥിതക്ഖണേയേവ അധമ്മോ രഥേ ഠാതും അസക്കോന്തോ അവംസിരോ പഥവിയം പതിത്വാ പഥവിയാ വിവരേ ദിന്നേ ഗന്ത്വാ അവീചിമ്ഹിയേവ നിബ്ബത്തി. ഏതമത്ഥം വിദിത്വാ ഭഗവാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ സേസഗാഥാ അഭാസി –

൩൩.

‘‘ഇദഞ്ച സുത്വാ വചനം അധമ്മോ, അവംസിരോ പതിതോ ഉദ്ധപാദോ;

യുദ്ധത്ഥികോ ചേ ന ലഭാമി യുദ്ധം, ഏത്താവതാ ഹോതി ഹതോ അധമ്മോ.

൩൪.

‘‘ഖന്തീബലോ യുദ്ധബലം വിജേത്വാ, ഹന്ത്വാ അധമ്മം നിഹനിത്വ ഭൂമ്യാ;

പായാസി വിത്തോ അഭിരുയ്ഹ സന്ദനം, മഗ്ഗേനേവ അതിബലോ സച്ചനിക്കമോ.

൩൫.

‘‘മാതാ പിതാ സമണബ്രാഹ്മണാ ച, അസമ്മാനിതാ യസ്സ സകേ അഗാരേ;

ഇധേവ നിക്ഖിപ്പ സരീരദേഹം, കായസ്സ ഭേദാ നിരയം വജന്തി തേ;

യഥാ അധമ്മോ പതിതോ അവംസിരോ.

൩൬.

‘‘മാതാ പിതാ സമണബ്രാഹ്മണാ ച, സുസമ്മാനിതാ യസ്സ സകേ അഗാരേ;

ഇധേവ നിക്ഖിപ്പ സരീരദേഹം, കായസ്സ ഭേദാ സുഗതിം വജന്തി തേ;

യഥാപി ധമ്മോ അഭിരുയ്ഹ സന്ദന’’ന്തി.

തത്ഥ യുദ്ധത്ഥികോ ചേതി അയം തസ്സ വിലാപോ, സോ കിരേവം വിലപന്തോയേവ പതിത്വാ പഥവിം പവിട്ഠോ. ഏത്താവതാതി ഭിക്ഖവേ, യാവതാ പഥവിം പവിട്ഠോ, താവതാ അധമ്മോ ഹതോ നാമ ഹോതി. ഖന്തീബലോതി ഭിക്ഖവേ, ഏവം അധമ്മോ പഥവിം പവിട്ഠോ അധിവാസനഖന്തീബലോ തം യുദ്ധബലം വിജേത്വാ വധിത്വാ ഭൂമിയം നിഹനിത്വാ പാതേത്വാ വിത്തജാതതായ വിത്തോ അത്തനോ രഥം ആരുയ്ഹ മഗ്ഗേനേവ സച്ചനിക്കമോ തഥപരക്കമോ ധമ്മദേവപുത്തോ പായാസി. അസമ്മാനിതാതി അസക്കതാ. സരീരദേഹന്തി ഇമസ്മിംയേവ ലോകേ സരീരസങ്ഖാതം ദേഹം നിക്ഖിപിത്വാ. നിരയം വജന്തീതി യസ്സ പാപപുഗ്ഗലസ്സ ഏതേ സക്കാരാരഹാ ഗേഹേ അസക്കതാ, തഥാരൂപാ യഥാ അധമ്മോ പതിതോ അവംസിരോ, ഏവം അവംസിരാ നിരയം വജന്തീതി അത്ഥോ. സുഗതിം വജന്തീതി യസ്സ പനേതേ സക്കതാ, താദിസാ പണ്ഡിതാ യഥാപി ധമ്മോ സന്ദനം അഭിരുയ്ഹ ദേവലോകം ഗതോ, ഏവം സുഗതിം വജന്തീതി.

സത്ഥാ ഏവം ധമ്മം ദേസേത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ദേവദത്തോ മയാ സദ്ധിം പടിവിരുജ്ഝിത്വാ പഥവിം പവിട്ഠോ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ അധമ്മോ ദേവപുത്തോ ദേവദത്തോ അഹോസി, പരിസാപിസ്സ ദേവദത്തപരിസാ, ധമ്മോ പന അഹമേവ, പരിസാ ബുദ്ധപരിസായേവാ’’തി.

ധമ്മദേവപുത്തജാതകവണ്ണനാ തതിയാ.

[൪൫൮] ൪. ഉദയജാതകവണ്ണനാ

ഏകാ നിസിന്നാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം ഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു കുസജാതകേ (ജാ. ൨.൨൦.൧ ആദയോ) ആവി ഭവിസ്സതി. സത്ഥാ പന തം ഭിക്ഖും ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഉക്കണ്ഠിതോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ചം, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘ഭിക്ഖു കസ്മാ കിലേസവസേന ഏവരൂപേ നിയ്യാനികസാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഉക്കണ്ഠിതോസി? പോരാണകപണ്ഡിതാ സമിദ്ധേ ദ്വാദസയോജനികേ സുരുന്ധനനഗരേ രജ്ജം കാരേന്താ ദേവച്ഛരപടിഭാഗായ ഇത്ഥിയാ സദ്ധിം സത്ത വസ്സസതാനി ഏകഗബ്ഭേ വസന്താപി ഇന്ദ്രിയാനി ഭിന്ദിത്വാ ലോഭവസേന ന ഓലോകേസു’’ന്തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ കാസിരട്ഠേ സുരുന്ധനനഗരേ കാസിരാജാ രജ്ജം കാരേസി, തസ്സ നേവ പുത്തോ, ന ധീതാ അഹോസി. സോ അത്തനോ ദേവിയോ ‘‘പുത്തേ പത്ഥേഥാ’’തി ആഹ. അഗ്ഗമഹേസീപി രഞ്ഞോ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ തഥാ അകാസി. തദാ ബോധിസത്തോ ബ്രഹ്മലോകാ ചവിത്വാ തസ്സേവ രഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തി. അഥസ്സ മഹാജനസ്സ ഹദയം വഡ്ഢേത്വാ ജാതഭാവേന ‘‘ഉദയഭദ്ദോ’’തി നാമം കരിംസു. കുമാരസ്സ പദസാ ചരണകാലേ അഞ്ഞോപി സത്തോ ബ്രഹ്മലോകാ ചവിത്വാ തസ്സേവ രഞ്ഞോ അഞ്ഞതരായ ദേവിയാ കുച്ഛിമ്ഹി കുമാരികാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, തസ്സാപി ‘‘ഉദയഭദ്ദാ’’തി നാമം കരിംസു. കുമാരോ വയപ്പത്തോ സബ്ബസിപ്പനിപ്ഫത്തിം പാപുണി, ജാതബ്രഹ്മചാരീ പന അഹോസി, സുപിനന്തേനപി മേഥുനധമ്മം ന ജാനാതി, ന തസ്സ കിലേസേസു ചിത്തം അല്ലീയി. രാജാ പുത്തം രജ്ജേ അഭിസിഞ്ചിതുകാമോ ‘‘കുമാരസ്സ ഇദാനി രജ്ജസുഖസേവനകാലോ, നാടകാപിസ്സ പച്ചുപട്ഠാപേസ്സാമീ’’തി സാസനം പേസേസി. ബോധിസത്തോ ‘‘ന മയ്ഹം രജ്ജേനത്ഥോ, കിലേസേസു മേ ചിത്തം ന അല്ലീയതീ’’തി പടിക്ഖിപിത്വാ പുനപ്പുനം വുച്ചമാനോ രത്തജമ്ബുനദമയം ഇത്ഥിരൂപം കാരേത്വാ ‘‘ഏവരൂപം ഇത്ഥിം ലഭമാനോ രജ്ജം സമ്പടിച്ഛിസ്സാമീ’’തി മാതാപിതൂനം പേസേസി. തേ തം സുവണ്ണരൂപകം സകലജമ്ബുദീപം പരിഹാരാപേത്വാ തഥാരൂപം ഇത്ഥിം അലഭന്താ ഉദയഭദ്ദം അലങ്കാരേത്വാ തസ്സ സന്തികേ ഠപേസും. സാ തം സുവണ്ണരൂപകം അഭിഭവിത്വാ അട്ഠാസി. അഥ നേസം അനിച്ഛമാനാനഞ്ഞേവ വേമാതികം ഭഗിനിം ഉദയഭദ്ദകുമാരിം അഗ്ഗമഹേസിം കത്വാ ബോധിസത്തം രജ്ജേ അഭിസിഞ്ചിംസു. തേ പന ദ്വേപി ബ്രഹ്മചരിയവാസമേവ വസിംസു.

അപരഭാഗേ മാതാപിതൂനം അച്ചയേന ബോധിസത്തോ രജ്ജം കാരേസി. ഉഭോ ഏകഗബ്ഭേ വസമാനാപി ലോഭവസേന ഇന്ദ്രിയാനി ഭിന്ദിത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ന ഓലോകേസും, അപിച ഖോ പന ‘‘യോ അമ്ഹേസു പഠമതരം കാലം കരോതി, സോ നിബ്ബത്തട്ഠാനതോ ആഗന്ത്വാ ‘അസുകട്ഠാനേ നിബ്ബത്തോസ്മീ’തി ആരോചേതൂ’’തി സങ്ഗരമകംസു. അഥ ഖോ ബോധിസത്തോ അഭിസേകതോ സത്തവസ്സസതച്ചയേന കാലമകാസി. അഞ്ഞോ രാജാ നാഹോസി, ഉദയഭദ്ദായയേവ ആണാ പവത്തി. അമച്ചാ രജ്ജം അനുസാസിംസു. ബോധിസത്തോപി ചുതിക്ഖണേ താവതിംസഭവനേ സക്കത്തം പത്വാ യസമഹന്തതായ സത്താഹം അനുസ്സരിതും നാസക്ഖി. ഇതി സോ മനുസ്സഗണനായ സത്തവസ്സസതച്ചയേന ആവജ്ജേത്വാ ‘‘ഉദയഭദ്ദം രാജധീതരം ധനേന വീമംസിത്വാ സീഹനാദം നദാപേത്വാ ധമ്മം ദേസേത്വാ സങ്ഗരം മോചേത്വാ ആഗമിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. തദാ കിര മനുസ്സാനം ദസവസ്സസഹസ്സായുകകാലോ ഹോതി. രാജധീതാപി തം ദിവസം രത്തിഭാഗേ പിഹിതേസു ദ്വാരേസു ഠപിതആരക്ഖേ സത്തഭൂമികപാസാദവരതലേ അലങ്കതസിരിഗബ്ഭേ ഏകികാവ നിച്ചലാ അത്തനോ സീലം ആവജ്ജമാനാ നിസീദി. അഥ സക്കോ സുവണ്ണമാസകപൂരം ഏകം സുവണ്ണപാതിം ആദായ ആഗന്ത്വാ സയനഗബ്ഭേയേവ പാതുഭവിത്വാ ഏകമന്തം ഠിതോ തായ സദ്ധിം സല്ലപന്തോ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൩൭.

‘‘ഏകാ നിസിന്നാ സുചി സഞ്ഞതൂരൂ, പാസാദമാരുയ്ഹ അനിന്ദിതങ്ഗീ;

യാചാമി തം കിന്നരനേത്തചക്ഖു, ഇമേകരത്തിം ഉഭയോ വസേമാ’’തി.

തത്ഥ സുചീതി സുചിവത്ഥനിവത്ഥാ. സഞ്ഞതൂരൂതി സുട്ഠു ഠപിതഊരൂ, ഇരിയാപഥം സണ്ഠപേത്വാ സുചിവത്ഥാ ഏകികാവ നിസിന്നാസീതി വുത്തം ഹോതി. അനിന്ദിതങ്ഗീതി പാദന്തതോ യാവ കേസഗ്ഗാ അനിന്ദിതസരീരാ പരമസോഭഗ്ഗപ്പത്തസരീരാ. കിന്നരനേത്തചക്ഖൂതി തീഹി മണ്ഡലേഹി പഞ്ചഹി ച പസാദേഹി ഉപസോഭിതത്താ കിന്നരാനം നേത്തസദിസേഹി ചക്ഖൂഹി സമന്നാഗതേ. ഇമേകരത്തിന്തി ഇമം ഏകരത്തം അജ്ജ ഇമസ്മിം അലങ്കതസയനഗബ്ഭേ ഏകതോ വസേയ്യാമാതി യാചതി.

തതോ രാജധീതാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൮.

‘‘ഓകിണ്ണന്തരപരിഖം, ദള്ഹമട്ടാലകോട്ഠകം;

രക്ഖിതം ഖഗ്ഗഹത്ഥേഹി, ദുപ്പവേസമിദം പുരം.

൩൯.

‘‘ദഹരസ്സ യുവിനോ ചാപി, ആഗമോ ച ന വിജ്ജതി;

അഥ കേന നു വണ്ണേന, സങ്ഗമം ഇച്ഛസേ മയാ’’തി.

തത്ഥ ഓകിണ്ണന്തരപരിഖന്തി ഇദം ദ്വാദസയോജനികം സുരുന്ധനപുരം അന്തരന്തരാ ഉദകപരിഖാനം കദ്ദമപരിഖാനം സുക്ഖപരിഖാനം ഓകിണ്ണത്താ ഓകിണ്ണന്തരപരിഖം. ദള്ഹമട്ടാലകോട്ഠകന്തി ഥിരതരേഹി അട്ടാലകേഹി ദ്വാരകോട്ഠകേഹി ച സമന്നാഗതം. ഖഗ്ഗഹത്ഥേഹീതി ആവുധഹത്ഥേഹി ദസഹി യോധസഹസ്സേഹി രക്ഖിതം. ദുപ്പവേസമിദം പുരന്തി ഇദം സകലപുരമ്പി തസ്സ അന്തോ മാപിതം മയ്ഹം നിവാസപുരമ്പി ഉഭയം കസ്സചി പവിസിതും ന സക്കാ. ആഗമോ ചാതി ഇധ ഇമായ വേലായ തരുണസ്സ വാ യോബ്ബനപ്പത്തസ്സ വാ ഥാമസമ്പന്നയോധസ്സ വാ അഞ്ഞസ്സ വാ മഹന്തമ്പി പണ്ണാകാരം ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛന്തസ്സ ആഗമോ നാമ നത്ഥി. സങ്ഗമന്തി അഥ ത്വം കേന കാരണേന ഇമായ വേലായ മയാ സഹ സമാഗമം ഇച്ഛസീതി.

അഥ സക്കോ ചതുത്ഥം ഗാഥമാഹ –

൪൦.

‘‘യക്ഖോഹമസ്മി കല്യാണി, ആഗതോസ്മി തവന്തികേ;

ത്വം മം നന്ദയ ഭദ്ദന്തേ, പുണ്ണകംസം ദദാമി തേ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – കല്യാണി, സുന്ദരദസ്സനേ അഹമേകോ ദേവപുത്തോ ദേവതാനുഭാവേന ഇധാഗതോ, ത്വം അജ്ജ മം നന്ദയ തോസേഹി, അഹം തേ ഇമം സുവണ്ണമാസകപുണ്ണം സുവണ്ണപാതിം ദദാമീതി.

തം സുത്വാ രാജധീതാ പഞ്ചമം ഗാഥമാഹ –

൪൧.

‘‘ദേവംവ യക്ഖം അഥ വാ മനുസ്സം, ന പത്ഥയേ ഉദയമതിച്ച അഞ്ഞം;

ഗച്ഛേവ ത്വം യക്ഖ മഹാനുഭാവ, മാ ചസ്സു ഗന്ത്വാ പുനരാവജിത്ഥാ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – അഹം ദേവരാജ, ദേവം വാ യക്ഖം വാ ഉദയം അതിക്കമിത്വാ അഞ്ഞം ന പത്ഥേമി, സോ ത്വം ഗച്ഛേവ, മാ ഇധ അട്ഠാസി, ന മേ തയാ ആഭതേന പണ്ണാകാരേന അത്ഥോ, ഗന്ത്വാ ച മാ ഇമം ഠാനം പുനരാവജിത്ഥാതി.

സോ തസ്സാ സീഹനാദം സുത്വാ അട്ഠത്വാ ഗതസദിസോ ഹുത്വാ തത്ഥേവ അന്തരഹിതോ അട്ഠാസി. സോ പുനദിവസേ തായ വേലായമേവ സുവണ്ണമാസകപൂരം രജതപാതിം ആദായ തായ സദ്ധിം സല്ലപന്തോ ഛട്ഠം ഗാഥമാഹ –

൪൨.

‘‘യാ സാ രതി ഉത്തമാ കാമഭോഗിനം, യംഹേതു സത്താ വിസമം ചരന്തി;

മാ തം രതിം ജീയി തുവം സുചിമ്ഹിതേ, ദദാമി തേ രൂപിയം കംസപൂര’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – ഭദ്ദേ, രാജധീതേ യാ ഏസാ കാമഭോഗിസത്താനം രതീസു മേഥുനകാമരതി നാമ ഉത്തമാ രതി, യസ്സാ രതിയാ കാരണാ സത്താ കായദുച്ചരിതാദിവിസമം ചരന്തി, തം രതിം ത്വം ഭദ്ദേ, സുചിമ്ഹിതേ മനാപഹസിതേ മാ ജീയി, അഹമ്പി ആഗച്ഛന്തോ ന തുച്ഛഹത്ഥോ ആഗതോ, ഹിയ്യോ സുവണ്ണമാസകപൂരം സുവണ്ണപാതിം ആഹരിം, അജ്ജ രൂപിയപാതിം, ഇമം തേ അഹം രൂപിയപാതിം സുവണ്ണപൂരം ദദാമീതി.

രാജധീതാ ചിന്തേസി ‘‘അയം കഥാസല്ലാപം ലഭന്തോ പുനപ്പുനം ആഗമിസ്സതി, ന ദാനി തേന സദ്ധിം കഥേസ്സാമീ’’തി. സാ കിഞ്ചി ന കഥേസി.

സക്കോ തസ്സാ അകഥിതഭാവം ഞത്വാ തത്ഥേവ അന്തരഹിതോ ഹുത്വാ പുനദിവസേ തായമേവ വേലായ ലോഹപാതിം കഹാപണപൂരം ആദായ ‘‘ഭദ്ദേ, ത്വം മം കാമരതിയാ സന്തപ്പേഹി, ഇമം തേ കഹാപണപൂരം ലോഹപാതിം ദസ്സാമീ’’തി ആഹ. തം ദിസ്വാ രാജധീതാ സത്തമം ഗാഥമാഹ –

൪൩.

‘‘നാരിം നരോ നിജ്ഝപയം ധനേന, ഉക്കംസതീ യത്ഥ കരോതി ഛന്ദം;

വിപച്ചനീകോ തവ ദേവധമ്മോ, പച്ചക്ഖതോ ഥോകതരേന ഏസീ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – ഭോ പുരിസ, ത്വം ജളോ. നരോ ഹി നാമ നാരിം കിലേസരതികാരണാ ധനേന നിജ്ഝാപേന്തോ സഞ്ഞാപേന്തോ യത്ഥ നാരിയാ ഛന്ദം കരോതി, തം ഉക്കംസതി വണ്ണേത്വാ ഥോമേത്വാ ബഹുതരേന ധനേന പലോഭേതി, തുയ്ഹം പനേസോ ദേവസഭാവോ വിപച്ചനീകോ, ത്വഞ്ഹി മയാ പച്ചക്ഖതോ ഥോകതരേന ഏസി, പഠമദിവസേ സുവണ്ണപൂരം സുവണ്ണപാതിം ആഹരിത്വാ, ദുതിയദിവസേ സുവണ്ണപൂരം രൂപിയപാതിം, തതിയദിവസേ കഹാപണപൂരം ലോഹപാതിം ആഹരസീതി.

തം സുത്വാ സക്കോ ‘‘ഭദ്ദേ രാജകുമാരി, അഹം ഛേകവാണിജോ ന നിരത്ഥകേന അത്ഥം നാസേമി, സചേ ത്വം ആയുനാ വാ വണ്ണേന വാ വഡ്ഢേയ്യാസി, അഹം തേ പണ്ണാകാരം വഡ്ഢേത്വാ ആഹരേയ്യം, ത്വം പന പരിഹായസേവ, തേനാഹമ്പി ധനം പരിഹാപേമീ’’തി വത്വാ തിസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി –

൪൪.

‘‘ആയു ച വണ്ണോ ച മനുസ്സലോകേ, നിഹീയതി മനുജാനം സുഗത്തേ;

തേനേവ വണ്ണേന ധനമ്പി തുയ്ഹം, നിഹീയതി ജിണ്ണതരാസി അജ്ജ.

൪൫.

‘‘ഏവം മേ പേക്ഖമാനസ്സ, രാജപുത്തി യസസ്സിനി;

ഹായതേവ തവ വണ്ണോ, അഹോരത്താനമച്ചയേ.

൪൬.

‘‘ഇമിനാവ ത്വം വയസാ, രാജപുത്തി സുമേധസേ;

ബ്രഹ്മചരിയം ചരേയ്യാസി, ഭിയ്യോ വണ്ണവതീ സിയാ’’തി.

തത്ഥ നിഹീയതീതി പരിസ്സാവനേ ആസിത്തഉദകം വിയ പരിഹായതി. മനുസ്സലോകസ്മിഞ്ഹി സത്താ ജീവിതേന വണ്ണേന ചക്ഖുപസാദാദീഹി ച ദിനേ ദിനേ പരിഹായന്തേവ. ജിണ്ണതരാസീതി മമ പഠമം ആഗതദിവസേ പവത്തഞ്ഹി തേ ആയു ഹിയ്യോ ദിവസം ന പാപുണി, കുഠാരിയാ ഛിന്നം വിയ തത്ഥേവ നിരുജ്ഝി, ഹിയ്യോ പവത്തമ്പി അജ്ജദിവസം ന പാപുണി, ഹിയ്യോവ കുഠാരിയാ ഛിന്നം വിയ നിരുജ്ഝി, തസ്മാ അജ്ജ ജിണ്ണതരാസി ജാതാ. ഏവം മേതി തിട്ഠതു ഹിയ്യോ ച പരഹിയ്യോ ച, അജ്ജേവ പന മയ്ഹം ഏവം പേക്ഖമാനസ്സേവ ഹായതേവ തവ വണ്ണോ. അഹോരത്താനമച്ചയേതി ഇതോ പട്ഠായ രത്തിന്ദിവേസു വീതിവത്തേസു അഹോരത്താനം അച്ചയേന അപണ്ണത്തികഭാവമേവ ഗമിസ്സസീതി ദസ്സേതി. ഇമിനാവാതി തസ്മാ ഭദ്ദേ, സചേ ത്വം ഇമിനാ വയേനേവ ഇമസ്മിം സുവണ്ണവണ്ണേ സരീരേ രജായ അവിലുത്തേയേവ സേട്ഠചരിയം ചരേയ്യാസി, പബ്ബജിത്വാ സമണധമ്മം കരേയ്യാസി. ഭിയ്യോ വണ്ണവതീ സിയാതി അതിരേകതരവണ്ണാ ഭവേയ്യാസീതി.

തതോ രാജധീതാ ഇതരം ഗാഥമാഹ –

൪൭.

‘‘ദേവാ ന ജീരന്തി യഥാ മനുസ്സാ, ഗത്തേസു തേസം വലിയോ ന ഹോന്തി;

പുച്ഛാമി തം യക്ഖ മഹാനുഭാവ, കഥം നു ദേവാന സരീരദേഹോ’’തി.

തത്ഥ സരീരദേഹോതി സരീരസങ്ഖാതോ ദേഹോ, ദേവാനം സരീരം കഥം ന ജീരതി, ഇദം അഹം തം പുച്ഛാമീതി വദതി.

അഥസ്സാ കഥേന്തോ സക്കോ ഇതരം ഗാഥമാഹ –

൪൮.

‘‘ദേവാ ന ജീരന്തി യഥാ മനുസ്സാ, ഗത്തേസു തേസം വലിയോ ന ഹോന്തി;

സുവേ സുവേ ഭിയ്യതരോവ തേസം, ദിബ്ബോ ച വണ്ണോ വിപുലാ ച ഭോഗാ’’തി.

തത്ഥ യഥാ മനുസ്സാതി യഥാ മനുസ്സാ ജീരന്താ രൂപേന വണ്ണേന ഭോഗേന ചക്ഖുപസാദാദീഹി ച ജീരന്തി, ന ഏവം ദേവാ. തേസഞ്ഹി ഗത്തേസു വലിയോപി ന സന്തി, മട്ഠകഞ്ചനപട്ടമിവ സരീരം ഹോതി. സുവേ സുവേതി ദിവസേ ദിവസേ. ഭിയ്യതരോവാതി അതിരേകതരോവ തേസം ദിബ്ബോ ച വണ്ണോ വിപുലാ ച ഭോഗാ ഹോന്തി, മനുസ്സേസു ഹി രൂപപരിഹാനി ചിരജാതഭാവസ്സ സക്ഖി, ദേവേസു അതിരേകരൂപസമ്പത്തി ച അതിരേകപരിവാരസമ്പത്തി ച. ഏവം അപരിഹാനധമ്മോ നാമേസ ദേവലോകോ. തസ്മാ ത്വം ജരം അപ്പത്വാവ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജ, ഏവം പരിഹാനിയസഭാവാ മനുസ്സലോകാ ചവിത്വാ അപരിഹാനിയസഭാവം ഏവരൂപം ദേവലോകം ഗമിസ്സസീതി.

സാ ദേവലോകസ്സ വണ്ണം സുത്വാ തസ്സ ഗമനമഗ്ഗം പുച്ഛന്തീ ഇതരം ഗാഥമാഹ –

൪൯.

‘‘കിംസൂധ ഭീതാ ജനതാ അനേകാ, മഗ്ഗോ ച നേകായതനം പവുത്തോ;

പുച്ഛാമി തം യക്ഖ മഹാനുഭാവ, കത്ഥട്ഠിതോ പരലോകം ന ഭായേ’’തി.

തത്ഥ കിംസൂധ ഭീതാതി ദേവരാജ, അയം ഖത്തിയാദിഭേദാ അനേകാ ജനതാ കിംഭീതാ കസ്സ ഭയേന പരിഹാനിയസഭാവാ മനുസ്സലോകാ ദേവലോകം ന ഗച്ഛതീതി പുച്ഛതി. മഗ്ഗോതി ദേവലോകഗാമിമഗ്ഗോ. ഇധ പന ‘‘കി’’ന്തി ആഹരിത്വാ ‘‘കോ’’തി പുച്ഛാ കാതബ്ബാ. അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ ‘‘അനേകതിത്ഥായതനവസേന പണ്ഡിതേഹി പവുത്തോ ദേവലോകമഗ്ഗോ കോ കതരോ’’തി വുത്തോ. കത്ഥട്ഠിതോതി പരലോകം ഗച്ഛന്തോ കതരസ്മിം മഗ്ഗേ ഠിതോ ന ഭായതീതി.

അഥസ്സാ കഥേന്തോ സക്കോ ഇതരം ഗാഥമാഹ –

൫൦.

‘‘വാചം മനഞ്ച പണിധായ സമ്മാ, കായേന പാപാനി അകുബ്ബമാനോ;

ബഹുന്നപാനം ഘരമാവസന്തോ, സദ്ധോ മുദൂ സംവിഭാഗീ വദഞ്ഞൂ;

സങ്ഗാഹകോ സഖിലോ സണ്ഹവാചോ, ഏത്ഥട്ഠിതോ പരലോകം ന ഭായേ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – ഭദ്ദേ, ഉദയേ വാചം മനഞ്ച സമ്മാ ഠപേത്വാ കായേന പാപാനി അകരോന്തോ ഇമേ ദസ കുസലകമ്മപഥേ സമാദായ വത്തന്തോ ബഹുഅന്നപാനേ പഹൂതദേയ്യധമ്മേ ഘരേ വസന്തോ ‘‘ദാനസ്സ വിപാകോ അത്ഥീ’’തി സദ്ധായ സമന്നാഗതോ മുദുചിത്തോ ദാനസംവിഭാഗതായ സംവിഭാഗീ പബ്ബജിതാ ഭിക്ഖായ ചരമാനാ വദന്തി നാമ, തേസം പച്ചയദാനേന തസ്സ വാദസ്സ ജാനനതോ വദഞ്ഞൂ ചതൂഹി സങ്ഗഹവത്ഥൂഹി സങ്ഗഹതായ സങ്ഗാഹകോ പിയവാദിതായ സഖിലോ മട്ഠവചനതായ സണ്ഹവാചോ ഏത്ഥ ഏത്തകേ ഗുണരാസിമ്ഹി ഠിതോ പരലോകം ഗച്ഛന്തോ ന ഭായതീതി.

തതോ രാജധീതാ തം തസ്സ വചനം സുത്വാ ഥുതിം കരോന്തീ ഇതരം ഗാഥമാഹ –

൫൧.

‘‘അനുസാസസി മം യക്ഖ, യഥാ മാതാ യഥാ പിതാ;

ഉളാരവണ്ണ പുച്ഛാമി, കോ നു ത്വമസി സുബ്രഹാ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – യഥാ മാതാപിതരോ പുത്തകേ അനുസാസന്തി, തഥാ മം അനുസാസസി. ഉളാരവണ്ണ സോഭഗ്ഗപ്പത്തരൂപദാരക കോ നു അസി ത്വം ഏവം അച്ചുഗ്ഗതസരീരോതി.

തതോ ബോധിസത്തോ ഇതരം ഗാഥമാഹ –

൫൨.

‘‘ഉദയോഹമസ്മി കല്യാണി, സങ്ഗരത്താ ഇധാഗതോ;

ആമന്ത ഖോ തം ഗച്ഛാമി, മുത്തോസ്മി തവ സങ്ഗരാ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – കല്യാണദസ്സനേ അഹം പുരിമഭവേ തവ സാമികോ ഉദയോ നാമ താവതിംസഭവനേ സക്കോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ, ഇധാഗച്ഛന്തോ ന കിലേസവസേനാഗതോ, തം വീമംസിത്വാ പന സങ്ഗരം മോചേസ്സാമീതി സങ്ഗരത്താ പുബ്ബേ സങ്ഗരസ്സ കതത്താ ആഗതോസ്മി, ഇദാനി തം ആമന്തേത്വാ ഗച്ഛാമി, മുത്തോസ്മി തവ സങ്ഗരാതി.

രാജധീതാ അസ്സസിത്വാ ‘‘സാമി, ത്വം ഉദയഭദ്ദരാജാ’’തി അസ്സുധാരാ പവത്തയമാനാ ‘‘അഹം തുമ്ഹേഹി വിനാ വസിതും ന സക്കോമി, യഥാ തുമ്ഹാകം സന്തികേ വസാമി, തഥാ മം അനുസാസഥാ’’തി വത്വാ ഇതരം ഗാഥം അഭാസി –

൫൩.

‘‘സചേ ഖോ ത്വം ഉദയോസി, സങ്ഗരത്താ ഇധാഗതോ;

അനുസാസ മം രാജപുത്ത, യഥാസ്സ പുന സങ്ഗമോ’’തി.

അഥ നം അനുസാസന്തോ മഹാസത്തോ ചതസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി –

൫൪.

‘‘അതിപതതി വയോ ഖണോ തഥേവ, ഠാനം നത്ഥി ധുവം ചവന്തി സത്താ;

പരിജീയതി അദ്ധുവം സരീരം, ഉദയേ മാ പമാദ ചരസ്സു ധമ്മം.

൫൫.

‘‘കസിണാ പഥവീ ധനസ്സ പൂരാ, ഏകസ്സേവ സിയാ അനഞ്ഞധേയ്യാ;

തം ചാപി ജഹതി അവീതരാഗോ, ഉദയേ മാ പമാദ ചരസ്സു ധമ്മം.

൫൬.

‘‘മാതാ ച പിതാ ച ഭാതരോ ച, ഭരിയാ യാപി ധനേന ഹോതി കീതാ;

തേ ചാപി ജഹന്തി അഞ്ഞമഞ്ഞം, ഉദയേ മാ പമാദ ചരസ്സു ധമ്മം.

൫൭.

‘‘കായോ പരഭോജനന്തി ഞത്വാ, സംസാരേ സുഗതിഞ്ച ദുഗ്ഗതിഞ്ച;

ഇത്തരവാസോതി ജാനിയാന, ഉദയേ മാ പമാദ ചരസ്സു ധമ്മ’’ന്തി.

തത്ഥ അതിപതതീതി അതിവിയ പതതി, സീഘം അതിക്കമതി. വയോതി പഠമവയാദിതിവിധോപി വയോ. ഖണോ തഥേവാതി ഉപ്പാദട്ഠിതിഭങ്ഗക്ഖണോപി തഥേവ അതിപതതി. ഉഭയേനപി ഭിന്നോ ഇമേസം സത്താനം ആയുസങ്ഖാരോ നാമ സീഘസോതാ നദീ വിയ അനിവത്തന്തോ സീഘം അതിക്കമതീതി ദസ്സേതി. ഠാനം നത്ഥീതി ‘‘ഉപ്പന്നാ സങ്ഖാരാ അഭിജ്ജിത്വാ തിട്ഠന്തൂ’’തി പത്ഥനായപി തേസം ഠാനം നാമ നത്ഥി, ധുവം ഏകംസേനേവ ബുദ്ധം ഭഗവന്തം ആദിം കത്വാ സബ്ബേപി സത്താ ചവന്തി, ‘‘ധുവം മരണം, അദ്ധുവം ജീവിത’’ന്തി ഏവം മരണസ്സതിം ഭാവേഹീതി ദീപേതി. പരിജീയതീതി ഇദം സുവണ്ണവണ്ണമ്പി സരീരം ജീരതേവ, ഏവം ജാനാഹി. മാ പമാദന്തി തസ്മാ ത്വം ഉദയഭദ്ദേ മാ പമാദം ആപജ്ജി, അപ്പമത്താ ഹുത്വാ ദസകുസലകമ്മപഥധമ്മം ചരാഹീതി.

കസിണാതി സകലാ. ഏകസ്സേവാതി യദി ഏകസ്സേവ രഞ്ഞോ, തസ്മിം ഏകസ്മിംയേവ അനഞ്ഞാധീനാ അസ്സ. തം ചാപി ജഹതി അവീതരാഗോതി തണ്ഹാവസികോ പുഗ്ഗലോ ഏത്തകേനപി യസേന അതിത്തോ മരണകാലേ അവീതരാഗോവ തം വിജഹതി. ഏവം തണ്ഹായ അപൂരണീയഭാവം ജാനാഹീതി ദീപേതി. തേ ചാപീതി മാതാ പുത്തം, പുത്തോ മാതരം, പിതാ പുത്തം, പുത്തോ പിതരം, ഭാതാ ഭഗിനിം, ഭഗിനീ ഭാതരം, ഭരിയാ സാമികം, സാമികോ ഭരിയന്തി ഏതേ അഞ്ഞമഞ്ഞം ജഹന്തി, നാനാ ഹോന്തി. ഏവം സത്താനം നാനാഭാവവിനാഭാവം ജാനാഹീതി ദീപേതി.

പരഭോജനന്തി വിവിധാനം കാകാദീനം പരസത്താനം ഭോജനം. ഇത്തരവാസോതി യാ ഏസാ ഇമസ്മിം സംസാരേ മനുസ്സഭൂതാ സുഗ്ഗതി ച തിരച്ഛാനഭൂതാ ദുഗ്ഗതി ച, ഏതം ഉഭയമ്പി ‘‘ഇത്തരവാസോ’’തി ജാനിത്വാ മാ പമാദം, ചരസ്സു ധമ്മം. ഇമേസം സത്താനം നാനാഠാനതോ ആഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം ഠാനേ സമാഗമോ പരിത്തോ, ഇമേ സത്താ അപ്പകസ്മിംയേവ കാലേ ഏകതോ വസന്തി, തസ്മാ അപ്പമത്താ ഹോഹീതി.

ഏവം മഹാസത്തോ തസ്സാ ഓവാദമദാസി. സാപി തസ്സ ധമ്മകഥായ പസീദിത്വാ ഥുതിം കരോന്തീ ഓസാനഗാഥമാഹ –

൫൮.

‘‘സാധു ഭാസതിയം യക്ഖോ, അപ്പം മച്ചാന ജീവിതം;

കസിരഞ്ച പരിത്തഞ്ച, തഞ്ച ദുക്ഖേന സംയുതം;

സാഹം ഏകാ പബ്ബജിസ്സാമി, ഹിത്വാ കാസിം സുരുന്ധന’’ന്തി.

തത്ഥ സാധൂതി ‘‘അപ്പം മച്ചാന ജീവിത’’ന്തി ഭാസമാനോ അയം ദേവരാജാ സാധു ഭാസതി. കിംകാരണാ? ഇദഞ്ഹി കസിരഞ്ച ദുക്ഖം അസ്സാദരഹിതം, പരിത്തഞ്ച ന ബഹുകം ഇത്തരകാലം. സചേ ഹി കസിരമ്പി സമാനം ദീഘകാലം പവത്തേയ്യ, പരിത്തകമ്പി സമാനം സുഖം ഭവേയ്യ, ഇദം പന കസിരഞ്ചേവ പരിത്തഞ്ച സകലേന വട്ടദുക്ഖേന സംയുതം സന്നിഹിതം. സാഹന്തി സാ അഹം. സുരുന്ധനന്തി സുരുന്ധനനഗരഞ്ച കാസിരട്ഠഞ്ച ഛഡ്ഡേത്വാ ഏകികാവ പബ്ബജിസ്സാമീതി ആഹ.

ബോധിസത്തോ തസ്സാ ഓവാദം ദത്വാ സകട്ഠാനമേവ ഗതോ. സാപി പുനദിവസേ അമച്ചേ രജ്ജം പടിച്ഛാപേത്വാ അന്തോനഗരേയേവ രമണീയേ ഉയ്യാനേ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ധമ്മം ചരിത്വാ ആയുപരിയോസാനേ താവതിംസഭവനേ ബോധിസത്തസ്സ പാദപരിചാരികാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി, സച്ചപരിയോസാനേ ഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തദാ രാജധീതാ രാഹുലമാതാ അഹോസി, സക്കോ പന അഹമേവ അഹോസിന്തി.

ഉദയജാതകവണ്ണനാ ചതുത്ഥാ.

[൪൫൯] ൫. പാനീയജാതകവണ്ണനാ

മിത്തോ മിത്തസ്സാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കിലേസനിഗ്ഗഹം ആരബ്ഭ കഥേസി. ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ സാവത്ഥിവാസിനോ പഞ്ചസതാ ഗിഹിസഹായകാ തഥാഗതസ്സ ധമ്മദേസനം സുത്വാ പബ്ബജിത്വാ ഉപസമ്പന്നാ അന്തോകോടിസന്ഥാരേ വസന്താ അഡ്ഢരത്തസമയേ കാമവിതക്കം വിതക്കേസും. സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. ഭഗവതോ ആണത്തിയാ പനായസ്മതാ ആനന്ദേന ഭിക്ഖുസങ്ഘേ സന്നിപാതിതേ സത്ഥാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദിത്വാ അനോദിസ്സകം കത്വാ ‘‘കാമവിതക്കം വിതക്കയിത്ഥാ’’തി അവത്വാ സബ്ബസങ്ഗാഹികവസേനേവ ‘‘ഭിക്ഖവേ, കിലേസോ ഖുദ്ദകോ നാമ നത്ഥി, ഭിക്ഖുനാ നാമ ഉപ്പന്നുപ്പന്നാ കിലേസാ നിഗ്ഗഹേതബ്ബാ, പോരാണകപണ്ഡിതാ അനുപ്പന്നേപി ബുദ്ധേ കിലേസേ നിഗ്ഗഹേത്വാ പച്ചേകബോധിഞാണം പത്താ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ കാസിരട്ഠേ ഏകസ്മിം ഗാമകേ ദ്വേ സഹായകാ പാനീയതുമ്ബാനി ആദായ ഖേത്തം ഗന്ത്വാ ഏകമന്തം ഠപേത്വാ ഖേത്തം കോട്ടേത്വാ പിപാസിതകാലേ ആഗന്ത്വാ പാനീയം പിവന്തി. തേസു ഏകോ പാനീയത്ഥായ ആഗന്ത്വാ അത്തനോ പാനീയം രക്ഖന്തോ ഇതരസ്സ തുമ്ബതോ പിവിത്വാ സായം അരഞ്ഞാ നിക്ഖമിത്വാ ന്ഹായിത്വാ ഠിതോ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ മേ കായദ്വാരാദീഹി അജ്ജ കിഞ്ചി പാപം കത’’ന്തി ഉപധാരേന്തോ ഥേനേത്വാ പാനീയസ്സ പിവിതഭാവം ദിസ്വാ സംവേഗപ്പത്തോ ഹുത്വാ ‘‘അയം തണ്ഹാ വഡ്ഢമാനാ മം അപായേസു ഖിപിസ്സതി, ഇമം കിലേസം നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി പാനീയസ്സ ഥേനേത്വാ പിവിതഭാവം ആരമ്മണം കത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ പച്ചേകബോധിഞാണം നിബ്ബത്തേത്വാ പടിലദ്ധഗുണം ആവജ്ജേന്തോ അട്ഠാസി. അഥ നം ഇതരോ ന്ഹായിത്വാ ഉട്ഠിതോ ‘‘ഏഹി, സമ്മ, ഘരം ഗച്ഛാമാ’’തി ആഹ. ‘‘ഗച്ഛ ത്വം, മമ ഘരേന കിച്ചം നത്ഥി, പച്ചേകബുദ്ധാ നാമ മയ’’ന്തി. ‘‘പച്ചേകബുദ്ധാ നാമ തുമ്ഹാദിസാ ന ഹോന്തീ’’തി. ‘‘അഥ കീദിസാ പച്ചേകബുദ്ധാ ഹോന്തീ’’തി? ‘‘ദ്വങ്ഗുലകേസാ കാസായവത്ഥവസനാ ഉത്തരഹിമവന്തേ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരേ വസന്തീ’’തി. സോ സീസം പരാമസി, തം ഖണഞ്ഞേവസ്സ ഗിഹിലിങ്ഗം അന്തരധായി, സുരത്തദുപട്ടം നിവത്ഥമേവ, വിജ്ജുലതാസദിസം കായബന്ധനം ബദ്ധമേവ, അലത്തകപാടലവണ്ണം ഉത്തരാസങ്ഗചീവരം ഏകംസം കതമേവ, മേഘവണ്ണം പംസുകൂലചീവരം ദക്ഖിണഅംസകൂടേ ഠപിതമേവ, ഭമരവണ്ണോ മത്തികാപത്തോ വാമഅംസകൂടേ ലഗ്ഗിതോവ അഹോസി. സോ ആകാസേ ഠത്വാ ധമ്മം ദേസേത്വാ ഉപ്പതിത്വാ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരേയേവ ഓതരി.

അപരോപി കാസിഗാമേയേവ കുടുമ്ബികോ ആപണേ നിസിന്നോ ഏകം പുരിസം അത്തനോ ഭരിയം ആദായ ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ തം ഉത്തമരൂപധരം ഇത്ഥിം ഇന്ദ്രിയാനി ഭിന്ദിത്വാ ഓലോകേത്വാ പുന ചിന്തേസി ‘‘അയം ലോഭോ വഡ്ഢമാനോ മം അപായേസു ഖിപിസ്സതീ’’തി സംവിഗ്ഗമാനസോ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ പച്ചേകബോധിഞാണം നിബ്ബത്തേത്വാ ആകാസേ ഠിതോ ധമ്മം ദേസേത്വാ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരമേവ ഗതോ.

അപരേപി കാസിഗാമവാസിനോയേവ ദ്വേ പിതാപുത്താ ഏകതോ മഗ്ഗം പടിപജ്ജിംസു. അടവീമുഖേ പന ചോരാ ഉട്ഠിതാ ഹോന്തി. തേ പിതാപുത്തേ ലഭിത്വാ പുത്തം ഗഹേത്വാ ‘‘ധനം ആഹരിത്വാ തവ പുത്തം ഗണ്ഹാ’’തി പിതരം വിസ്സജ്ജേന്തി, ദ്വേ ഭാതരോ ലഭിത്വാ കനിട്ഠം ഗഹേത്വാ ജേട്ഠം വിസ്സജ്ജേന്തി, ആചരിയന്തേവാസികേ ലഭിത്വാ ആചരിയം ഗഹേത്വാ അന്തേവാസികം വിസ്സജ്ജേന്തി, അന്തേവാസികോ സിപ്പലോഭേന ധനം ആഹരിത്വാ ആചരിയം ഗണ്ഹിത്വാ ഗച്ഛതി. അഥ തേ പിതാപുത്താപി തത്ഥ ചോരാനം ഉട്ഠിതഭാവം ഞത്വാ ‘‘ത്വം മം ‘പിതാ’തി മാ വദ, അഹമ്പി തം ‘പുത്തോ’തി ന വക്ഖാമീ’’തി കതികം കത്വാ ചോരേഹി ഗഹിതകാലേ ‘‘തുമ്ഹേ അഞ്ഞമഞ്ഞം കിം ഹോഥാ’’തി പുട്ഠാ ‘‘ന കിഞ്ചി ഹോമാ’’തി സമ്പജാനമുസാവാദം കരിംസു. തേസു അടവിതോ നിക്ഖമിത്വാ സായം ന്ഹായിത്വാ ഠിതേസു പുത്തോ അത്തനോ സീലം സോധേന്തോ തം മുസാവാദം ദിസ്വാ ‘‘ഇദം പാപം വഡ്ഢമാനം മം അപായേസു ഖിപിസ്സതി, ഇമം കിലേസം നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ പച്ചേകബോധിഞാണം നിബ്ബത്തേത്വാ ആകാസേ ഠിതോ പിതു ധമ്മം ദേസേത്വാ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരമേവ ഗതോ.

അപരോപി കാസിഗാമേയേവ പന ഏകോ ഗാമഭോജകോ മാഘാതം കാരാപേസി. അഥ നം ബലികമ്മകാലേ മഹാജനോ സന്നിപതിത്വാ ആഹ ‘‘സാമി, മയം മിഗസൂകരാദയോ മാരേത്വാ യക്ഖാനം ബലികമ്മം കരിസ്സാമ, ബലികമ്മകാലോ ഏസോ’’തി. തുമ്ഹാകം പുബ്ബേ കരണനിയാമേനേവ കരോഥാതി മനുസ്സാ ബഹും പാണാതിപാതമകംസു. സോ ബഹും മച്ഛമംസം ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ മനുസ്സാ ഏത്തകേ പാണേ മാരേന്താ മമേവേകസ്സ വചനേന മാരയിംസൂ’’തി കുക്കുച്ചം കത്വാ വാതപാനം നിസ്സായ ഠിതകോവ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ പച്ചേകബോധിഞാണം നിബ്ബത്തേത്വാ ആകാസേ ഠിതോ മഹാജനസ്സ ധമ്മം ദേസേത്വാ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരമേവ ഗതോ.

അപരോപി കാസിരട്ഠേയേവ ഗാമഭോജകോ മജ്ജവിക്കയം വാരേത്വാ ‘‘സാമി, പുബ്ബേ ഇമസ്മിം കാലേ സുരാഛണോ നാമ ഹോതി, കിം കരോമാ’’തി മഹാജനേന വുത്തോ ‘‘തുമ്ഹാകം പോരാണകനിയാമേനേവ കരോഥാ’’തി ആഹ. മനുസ്സാ ഛണം കത്വാ സുരം പിവിത്വാ കലഹം കരോന്താ ഹത്ഥപാദേ ഭഞ്ജിത്വാ സീസം ഭിന്ദിത്വാ കണ്ണേ ഛിന്ദിത്വാ ബഹുദണ്ഡേന ബജ്ഝിംസു. ഗാമഭോജകോ തേ ദിസ്വാ ചിന്തേസി ‘‘മയി അനനുജാനന്തേ ഇമേ ഇമം ദുക്ഖം ന വിന്ദേയ്യു’’ന്തി. സോ ഏത്തകേന കുക്കുച്ചം കത്വാ വാതപാനം നിസ്സായ ഠിതകോവ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ പച്ചേകബോധിഞാണം നിബ്ബത്തേത്വാ ‘‘അപ്പമത്താ ഹോഥാ’’തി ആകാസേ ഠത്വാ ധമ്മം ദേസേത്വാ നന്ദമൂലകപബ്ഭാരമേവ ഗതോ.

അപരഭാഗേ തേ പഞ്ച പച്ചേകബുദ്ധാ ഭിക്ഖാചാരത്ഥായ ബാരാണസിദ്വാരേ ഓതരിത്വാ സുനിവത്ഥാ സുപാരുതാ പാസാദികേഹി അഭിക്കമാദീഹി പിണ്ഡായ ചരന്താ രാജദ്വാരം സമ്പാപുണിംസു. രാജാ തേ ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ രാജനിവേസനം പവേസേത്വാ പാദേ ധോവിത്വാ ഗന്ധതേലേന മക്ഖേത്വാ പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന പരിവിസിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം പഠമവയേ പബ്ബജ്ജാ സോഭതി, ഇമസ്മിം വയേ പബ്ബജന്താ കഥം കാമേസു ആദീനവം പസ്സിത്ഥ, കിം വോ ആരമ്മണം അഹോസീ’’തി പുച്ഛി. തേ തസ്സ കഥേന്താ –

൫൯.

‘‘മിത്തോ മിത്തസ്സ പാനീയം, അദിന്നം പരിഭുഞ്ജിസം;

തേന പച്ഛാ വിജിഗുച്ഛിം, തം പാപം പകതം മയാ;

മാ പുന അകരം പാപം, തസ്മാ പബ്ബജിതോ അഹം.

൬൦.

‘‘പരദാരഞ്ച ദിസ്വാന, ഛന്ദോ മേ ഉദപജ്ജഥ;

തേന പച്ഛാ വിജിഗുച്ഛിം, തം പാപം പകതം മയാ;

മാ പുന അകരം പാപം, തസ്മാ പബ്ബജിതോ അഹം.

൬൧.

‘‘പിതരം മേ മഹാരാജ, ചോരാ അഗണ്ഹു കാനനേ;

തേസാഹം പുച്ഛിതോ ജാനം, അഞ്ഞഥാ നം വിയാകരിം.

൬൨.

‘‘തേന പച്ഛാ വിജിഗുച്ഛിം, തം പാപം പകതം മയാ;

മാ പുന അകരം പാപം, തസ്മാ പബ്ബജിതോ അഹം.

൬൩.

‘‘പാണാതിപാതമകരും, സോമയാഗേ ഉപട്ഠിതേ;

തേസാഹം സമനുഞ്ഞാസിം.

൬൪.

‘‘തേന പച്ഛാ വിജിഗുച്ഛിം, തം പാപം പകതം മയാ;

മാ പുന അകരം പാപം, തസ്മാ പബ്ബജിതോ അഹം.

൬൫.

‘‘സുരാമേരയമാധുകാ, യേ ജനാ പഠമാസു നോ;

ബഹൂനം തേ അനത്ഥായ, മജ്ജപാനമകപ്പയും;

തേസാഹം സമനുഞ്ഞാസിം.

൬൬.

‘‘തേന പച്ഛാ വിജിഗുച്ഛിം, തം പാപം പകതം മയാ;

മാ പുന അകരം പാപം, തസ്മാ പബ്ബജിതോ അഹ’’ന്തി. –

ഇമാ പടിപാടിയാ പഞ്ച ഗാഥാ അഭാസിംസു. രാജാപി ഏകമേകസ്സ ബ്യാകരണം സുത്വാ ‘‘ഭന്തേ, അയം പബ്ബജ്ജാ തുമ്ഹാകം യേവാനുച്ഛവികാ’’തി ഥുതിമകാസി.

തത്ഥ മിത്തോ മിത്തസ്സാതി മഹാരാജ, അഹം ഏകസ്സ മിത്തോ ഹുത്വാ തസ്സ മിത്തസ്സ സന്തകം പാനീയം ഇമിനാ നിയാമേനേവ പരിഭുഞ്ജിം. തസ്മാതി യസ്മാ പുഥുജ്ജനാ നാമ പാപകമ്മം കരോന്തി, തസ്മാ അഹം മാ പുന അകരം പാപം, തം പാപം ആരമ്മണം കത്വാ പബ്ബജിതോമ്ഹി. ഛന്ദോതി മഹാരാജ, ഇമിനാവ നിയാമേന മമ പരദാരം ദിസ്വാ കാമേ ഛന്ദോ ഉപ്പജ്ജി. അഗണ്ഹൂതി അഗണ്ഹിംസു. ജാനന്തി തേസം ചോരാനം ‘‘അയം കിം തേ ഹോതീ’’തി പുച്ഛിതോ ജാനന്തോയേവ ‘‘ന കിഞ്ചി ഹോതീ’’തി അഞ്ഞഥാ ബ്യാകാസിം. സോമയാഗേതി നവചന്ദേ ഉട്ഠിതേ സോമയാഗം നാമ യക്ഖബലിം കരിംസു, തസ്മിം ഉപട്ഠിതേ. സമനുഞ്ഞാസിന്തി സമനുഞ്ഞോ ആസിം. സുരാമേരയമാധുകാതി പിട്ഠസുരാദിസുരഞ്ച പുപ്ഫാസവാദിമേരയഞ്ച പക്കമധു വിയ മധുരം മഞ്ഞമാനാ. യേ ജനാ പഠമാസു നോതി യേ നോ ഗാമേ ജനാ പഠമം ഏവരൂപാ ആസും അഹേസും. ബഹൂനം തേതി തേ ഏകദിവസം ഏകസ്മിം ഛണേ പത്തേ ബഹൂനം അനത്ഥായ മജ്ജപാനം അകപ്പയിംസു.

രാജാ തേസം ധമ്മം സുത്വാ പസന്നചിത്തോ ചീവരസാടകേ ച ഭേസജ്ജാനി ച ദത്വാ പച്ചേകബുദ്ധേ ഉയ്യോജേസി. തേപി തസ്സ അനുമോദനം കത്വാ തത്ഥേവ അഗമംസു. തതോ പട്ഠായ രാജാ വത്ഥുകാമേസു വിരത്തോ അനപേക്ഖോ ഹുത്വാ നാനഗ്ഗരസഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ ഇത്ഥിയോ അനാലപിത്വാ അനോലോകേത്വാ വിരത്തചിത്തോ ഉട്ഠായ സിരിഗബ്ഭം പവിസിത്വാ നിസിന്നോ സേതഭിത്തിയം കസിണപരികമ്മം കത്വാ ഝാനം നിബ്ബത്തേസി. സോ ഝാനപ്പത്തോ കാമേ ഗരഹന്തോ –

൬൭.

‘‘ധിരത്ഥു സുബഹൂ കാമേ, ദുഗ്ഗന്ധേ ബഹുകണ്ടകേ;

യേ അഹം പടിസേവന്തോ, നാലഭിം താദിസം സുഖ’’ന്തി. – ഗാഥമാഹ;

തത്ഥ ബഹുകണ്ടകേതി ബഹൂ പച്ചാമിത്തേ. യേ അഹന്തി യോ അഹം, അയമേവ വാ പാഠോ. താദിസന്തി ഏതാദിസം കിലേസരഹിതം ഝാനസുഖം.

അഥസ്സ അഗ്ഗമഹേസീ ‘‘അയം രാജാ പച്ചേകബുദ്ധാനം ധമ്മകഥം സുത്വാ ഉക്കണ്ഠിതരൂപോ അഹോസി, അമ്ഹേഹി സദ്ധിം അകഥേത്വാവ സിരിഗബ്ഭം പവിട്ഠോ, പരിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമി താവ ന’’ന്തി ചിന്തേത്വാ സിരിഗബ്ഭദ്വാരേ ഠിതാ രഞ്ഞോ കാമേസു ഗരഹന്തസ്സ ഉദാനം സുത്വാ ‘‘മഹാരാജ, ത്വം കാമേ ഗരഹസി, കാമസുഖസദിസം നാമ സുഖം നത്ഥീ’’തി കാമേ വണ്ണേന്തീ ഇതരം ഗാഥമാഹ –

൬൮.

‘‘മഹസ്സാദാ സുഖാ കാമാ, നത്ഥി കാമാ പരം സുഖം;

യേ കാമേ പടിസേവന്തി, സഗ്ഗം തേ ഉപപജ്ജരേ’’തി.

തത്ഥ മഹസ്സാദാതി മഹാരാജ, ഏതേ കാമാ നാമ മഹാഅസ്സാദാ, ഇതോ ഉത്തരിം അഞ്ഞം സുഖം നത്ഥി. കാമസേവിനോ ഹി അപായേ അനുപഗമ്മ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തന്തീതി അത്ഥോ.

തം സുത്വാ ബോധിസത്തോ തസ്സാ ‘‘നസ്സ വസലി, കിം കഥേസി, കാമേസു സുഖം നാമ കുതോ അത്ഥി, വിപരിണാമദുക്ഖാ ഏതേ’’തി ഗരഹന്തോ സേസഗാഥാ അഭാസി –

൬൯.

‘‘അപ്പസ്സാദാ ദുഖാ കാമാ, നത്ഥി കാമാ പരം ദുഖം;

യേ കാമേ പടിസേവന്തി, നിരയം തേ ഉപപജ്ജരേ.

൭൦.

‘‘അസീ യഥാ സുനിസിതോ, നേത്തിംസോവ സുപായികോ;

സത്തീവ ഉരസി ഖിത്താ, കാമാ ദുക്ഖതരാ തതോ.

൭൧.

‘‘അങ്ഗാരാനംവ ജലിതം, കാസും സാധികപോരിസം;

ഫാലംവ ദിവസംതത്തം, കാമാ ദുക്ഖതരാ തതോ.

൭൨.

‘‘വിസം യഥാ ഹലാഹലം, തേലം പക്കുഥിതം യഥാ;

തമ്ബലോഹവിലീനംവ, കാമാ ദുക്ഖതരാ തതോ’’തി.

തത്ഥ നേത്തിംസോതി നിക്കരുണോ, ഇദമ്പി ഏകസ്സ ഖഗ്ഗസ്സ നാമം. ദുക്ഖതരാതി ഏവം ജലിതങ്ഗാരകാസും വാ ദിവസം തത്തം ഫാലം വാ പടിച്ച യം ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി, തതോപി കാമായേവ ദുക്ഖതരാതി അത്ഥോ. അനന്തരഗാഥായ യഥാ ഏതാനി വിസാദീനി ദുക്ഖാവഹനതോ ദുക്ഖാനി, ഏവം കാമാപി ദുക്ഖാ, തം പന കാമദുക്ഖം ഇതരേഹി ദുക്ഖേഹി ദുക്ഖതരന്തി അത്ഥോ.

ഏവം മഹാസത്തോ ദേവിയാ ധമ്മം ദേസേത്വാ അമച്ചേ സന്നിപാതേത്വാ ‘‘ഭോന്തോ അമച്ചാ, തുമ്ഹേ രജ്ജം പടിപജ്ജഥ, അഹം പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി വത്വാ മഹാജനസ്സ രോദന്തസ്സ പരിദേവന്തസ്സ ഉട്ഠായ ആകാസേ ഠത്വാ ഓവാദം ദത്വാ അനിലപഥേനേവ ഉത്തരഹിമവന്തം ഗന്ത്വാ രമണീയേ പദേസേ അസ്സമം മാപേത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ആയുപരിയോസാനേ ബ്രഹ്മലോകപരായണോ അഹോസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ഭിക്ഖവേ, കിലേസോ ഖുദ്ദകോ നാമ നത്ഥി, അപ്പമത്തകോപി പണ്ഡിതേഹി നിഗ്ഗഹിതബ്ബോയേവാ’’തി വത്വാ സച്ചാനി പകാസേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി, സച്ചപരിയോസാനേ പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു. തദാ പച്ചേകബുദ്ധാ പരിനിബ്ബായിംസു, ദേവീ രാഹുലമാതാ അഹോസി, രാജാ പന അഹമേവ അഹോസിന്തി.

പാനീയജാതകവണ്ണനാ പഞ്ചമാ.

[൪൬൦] ൬. യുധഞ്ചയജാതകവണ്ണനാ

മിത്താമച്ചപരിബ്യൂള്ഹന്തി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മഹാഭിനിക്ഖമനം ആരബ്ഭ കഥേസി. ഏകദിവസഞ്ഹി ധമ്മസഭായം സന്നിപതിതാ ഭിക്ഖൂ ‘‘ആവുസോ, സചേ ദസബലോ അഗാരം അജ്ഝാവസിസ്സ, സകലചക്കവാളഗബ്ഭേ ചക്കവത്തിരാജാ അഭവിസ്സ സത്തരതനസമന്നാഗതോ ചതുരിദ്ധീഹി സമിദ്ധോ പരോസഹസ്സപുത്തപരിവാരോ, സോ ഏവരൂപം സിരിവിഭവം പഹായ കാമേസു ദോസം ദിസ്വാ അഡ്ഢരത്തസമയേ ഛന്നസഹായോവ കണ്ടകമാരുയ്ഹ നിക്ഖമിത്വാ അനോമനദീതീരേ പബ്ബജിത്വാ ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികം കത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം പത്തോ’’തി സത്ഥു ഗുണകഥം കഥയിംസു. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ ഇദാനേവ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖന്തോ, പുബ്ബേപി ദ്വാദസയോജനികേ ബാരാണസിനഗരേ രജ്ജം പഹായ നിക്ഖന്തോയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ രമ്മനഗരേ സബ്ബദത്തോ നാമ രാജാ അഹോസി. അയഞ്ഹി ബാരാണസീ ഉദയജാതകേ (ജാ. ൧.൧൧.൩൭ ആദയോ) സുരുന്ധനനഗരം നാമ ജാതാ, ചൂളസുതസോമജാതകേ (ജാ. ൨.൧൭.൧൯൫ ആദയോ) സുദസ്സനം നാമ, സോണനന്ദജാതകേ (ജാ. ൨.൨൦.൯൨ ആദയോ) ബ്രഹ്മവഡ്ഢനം നാമ, ഖണ്ഡഹാലജാതകേ (ജാ. ൨.൨൨.൯൮൨ ആദയോ) പുപ്ഫവതീ നാമ, സങ്ഖബ്രാഹ്മണജാതകേ (ജാ. ൧.൧൦.൩൯ ആദയോ) മോളിനീ നാമ, ഇമസ്മിം പന യുധഞ്ചയജാതകേ രമ്മനഗരം നാമ അഹോസി. ഏവമസ്സാ കദാചി നാമം പരിവത്തതി. തത്ഥ സബ്ബദത്തരഞ്ഞോ പുത്തസഹസ്സം അഹോസി. യുധഞ്ചയസ്സ നാമ ജേട്ഠപുത്തസ്സ ഉപരജ്ജം അദാസി. സോ ദിവസേ ദിവസേ മഹാദാനം പവത്തേസി. ഏവം ഗച്ഛന്തേ കാലേ ബോധിസത്തോ ഏകദിവസം പാതോവ രഥവരമാരുയ്ഹ മഹന്തേന സിരിവിഭവേന ഉയ്യാനകീളം ഗച്ഛന്തോ രുക്ഖഗ്ഗതിണഗ്ഗസാഖഗ്ഗമക്കടകസുത്തജാലാദീസു മുത്താജാലാകാരേന ലഗ്ഗിതഉസ്സവബിന്ദൂനി ദിസ്വാ ‘‘സമ്മ സാരഥി, കിം നാമേത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏതേ ദേവ, ഹിമസമയേ പതനകഉസ്സവബിന്ദൂനി നാമാ’’തി സുത്വാ ദിവസഭാഗം ഉയ്യാനേ കീളിത്വാ സായന്ഹകാലേ പച്ചാഗച്ഛന്തോ തേ അദിസ്വാവ ‘‘സമ്മ സാരഥി, കഹം നു ഖോ ഏതേ ഉസ്സവബിന്ദൂ, ന തേ ഇദാനി പസ്സാമീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ദേവ, തേ സൂരിയേ ഉഗ്ഗച്ഛന്തേ സബ്ബേവ ഭിജ്ജിത്വാ പഥവിയം പതന്തീ’’തി സുത്വാ സംവേഗപ്പത്തോ ഹുത്വാ ‘‘ഇമേസം സത്താനം ജീവിതസങ്ഖാരാപി തിണഗ്ഗേ ഉസ്സവബിന്ദുസദിസാവ, മയാ ബ്യാധിജരാമരണേഹി അപീളിതേയേവ മാതാപിതരോ ആപുച്ഛിത്വാ പബ്ബജിതും വട്ടതീ’’തി ഉസ്സവബിന്ദുമേവ ആരമ്മണം കത്വാ ആദിത്തേ വിയ തയോ ഭവേ പസ്സന്തോ അത്തനോ ഗേഹം അഗന്ത്വാ അലങ്കതപടിയത്തായ വിനിച്ഛയസാലായ നിസിന്നസ്സ പിതു സന്തികംയേവ ഗന്ത്വാ പിതരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം ഠിതോ പബ്ബജ്ജം യാചന്തോ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൭൩.

‘‘മിത്താമച്ചപരിബ്യൂള്ഹം, അഹം വന്ദേ രഥേസഭം;

പബ്ബജിസ്സാമഹം രാജ, തം ദേവോ അനുമഞ്ഞതൂ’’തി.

തത്ഥ പരിബ്യൂള്ഹന്തി പരിവാരിതം. തം ദേവോതി തം മമ പബ്ബജ്ജം ദേവോ അനുജാനാതൂതി അത്ഥോ.

അഥ നം രാജാ നിവാരേന്തോ ദുതിയം ഗാഥമാഹ –

൭൪.

‘‘സചേ തേ ഊനം കാമേഹി, അഹം പരിപൂരയാമി തേ;

യോ തം ഹിം സതി വാരേമി, മാ പബ്ബജ യുധഞ്ചയാ’’തി.

തം സുത്വാ കുമാരോ തതിയം ഗാഥമാഹ –

൭൫.

‘‘ന മത്ഥി ഊനം കാമേഹി, ഹിംസിതാ മേ ന വിജ്ജതി;

ദീപഞ്ച കാതുമിച്ഛാമി, യം ജരാ നാഭികീരതീ’’തി.

തത്ഥ ദീപഞ്ചാതി താത നേവ മയ്ഹം കാമേഹി ഊനം അത്ഥി, ന മം ഹിംസന്തോ കോചി വിജ്ജതി, അഹം പന പരലോകഗമനായ അത്തനോ പതിട്ഠം കാതുമിച്ഛാമി. കീദിസം? യം ജരാ നാഭികീരതി ന വിദ്ധംസേതി, തമഹം കാതുമിച്ഛാമി, അമതമഹാനിബ്ബാനം ഗവേസിസ്സാമി, ന മേ കാമേഹി അത്ഥോ, അനുജാനാഥ മം, മഹാരാജാതി വദതി.

ഇതി പുനപ്പുനം കുമാരോ പബ്ബജ്ജം യാചി, രാജാ ‘‘മാ പബ്ബജാ’’തി വാരേതി. തമത്ഥമാവികരോന്തോ സത്ഥാ ഉപഡ്ഢം ഗാഥമാഹ –

൭൬.

‘‘പുത്തോ വാ പിതരം യാചേ, പിതാ വാ പുത്തമോരസ’’ന്തി.

തത്ഥ വാ-കാരോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, പുത്തോ ച പിതരം യാചതി, പിതാ ച ഓരസം പുത്തം യാചതീ’’തി.

സേസം ഉപഡ്ഢഗാഥം രാജാ ആഹ –

‘‘നേഗമോ തം യാചേ താത, മാ പബ്ബജ യുധഞ്ചയാ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – അയം തേ താത നിഗമവാസിമഹാജനോ യാചതി, നഗരജനോപി മാ ത്വം പബ്ബജാതി.

കുമാരോ പുനപി പഞ്ചമം ഗാഥമാഹ –

൭൭.

‘‘മാ മം ദേവ നിവാരേഹി, പബ്ബജന്തം രഥേസഭ;

മാഹം കാമേഹി സമ്മത്തോ, ജരായ വസമന്വഗൂ’’തി.

തത്ഥ വസമന്വഗൂതി മാ അഹം കാമേഹി സമ്മത്തോ പമത്തോ ജരായ വസഗാമീ നാമ ഹോമി, വട്ടദുക്ഖം പന ഖേപേത്വാ യഥാ ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപ്പടിവിജ്ഝനകോ ഹോമി,. തഥാ മം ഓലോകേഹീതി അധിപ്പായോ.

ഏവം വുത്തേ രാജാ അപ്പടിഭാണോ അഹോസി. മാതാ പനസ്സ ‘‘പുത്തോ തേ, ദേവി, പിതരം പബ്ബജ്ജം അനുജാനാപേതീ’’തി സുത്വാ ‘‘കിം തുമ്ഹേ കഥേഥാ’’തി നിരസ്സാസേന മുഖേന സുവണ്ണസിവികായ നിസീദിത്വാ സീഘം വിനിച്ഛയട്ഠാനം ഗന്ത്വാ യാചമാനാ ഛട്ഠം ഗാഥമാഹ –

൭൮.

‘‘അഹം തം താത യാചാമി, അഹം പുത്ത നിവാരയേ;

ചിരം തം ദട്ഠുമിച്ഛാമി, മാ പബ്ബജ യുധഞ്ചയാ’’തി.

തം സുത്വാ കുമാരോ സത്തമം ഗാഥമാഹ –

൭൯.

‘‘ഉസ്സാവോവ തിണഗ്ഗമ്ഹി, സൂരിയുഗ്ഗമനം പതി;

ഏവമായു മനുസ്സാനം, മാ മം അമ്മ നിവാരയാ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – അമ്മ, യഥാ തിണഗ്ഗേ ഉസ്സവബിന്ദു സൂരിയസ്സ ഉഗ്ഗമനം പതിട്ഠാതും ന സക്കോതി, പഥവിയം പതതി, ഏവം ഇമേസം സത്താനം ജീവിതം പരിത്തം താവകാലികം അചിരട്ഠിതികം, ഏവരൂപേ ലോകസന്നിവാസേ കഥം ത്വം ചിരം മം പസ്സസി, മാ മം നിവാരേഹീതി.

ഏവം വുത്തേപി സാ പുനപ്പുനം യാചിയേവ. തതോ മഹാസത്തോ പിതരം ആമന്തേത്വാ അട്ഠമം ഗാഥമാഹ –

൮൦.

‘‘തരമാനോ ഇമം യാനം, ആരോപേതു രഥേസഭ;

മാ മേ മാതാ തരന്തസ്സ, അന്തരായകരാ അഹൂ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – താത രഥേസഭ, ഇമം മമ മാതരം തരമാനോ പുരിസോ സുവണ്ണസിവികായാനം ആരോപേതു, മാ മേ ജാതിജരാബ്യാധിമരണകന്താരം തരന്തസ്സ അതിക്കമന്തസ്സ മാതാ അന്തരായകരാ അഹൂതി.

രാജാ പുത്തസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘ഗച്ഛ, ഭദ്ദേ, തവ സിവികായ നിസീദിത്വാ രതിവഡ്ഢനപാസാദം അഭിരുഹാ’’തി ആഹ. സാ തസ്സ വചനം സുത്വാ ഠാതും അസക്കോന്തീ നാരീഗണപരിവുതാ ഗന്ത്വാ പാസാദം അഭിരുഹിത്വാ ‘‘കാ നു ഖോ പുത്തസ്സ പവത്തീ’’തി വിനിച്ഛയട്ഠാനം ഓലോകേന്തീ അട്ഠാസി. ബോധിസത്തോ മാതു ഗതകാലേ പുന പിതരം യാചി. രാജാ പടിബാഹിതും അസക്കോന്തോ ‘‘തേന ഹി താത, തവ മനം മത്ഥകം പാപേഹി, പബ്ബജാഹീ’’തി അനുജാനി. രഞ്ഞോ അനുഞ്ഞാതകാലേ ബോധിസത്തസ്സ കനിട്ഠോ യുധിട്ഠിലകുമാരോ നാമ പിതരം വന്ദിത്വാ ‘‘താത, മയ്ഹം പബ്ബജ്ജം അനുജാനാഥാ’’തി അനുജാനാപേസി. ഉഭോപി ഭാതരോ പിതരം വന്ദിത്വാ കാമേ പഹായ മഹാജനപരിവുതാ വിനിച്ഛയതോ നിക്ഖമിംസു. ദേവീപി മഹാസത്തം ഓലോകേത്വാ ‘‘മമ പുത്തേ പബ്ബജിതേ രമ്മനഗരം തുച്ഛം ഭവിസ്സതീ’’തി പരിദേവമാനാ ഗാഥാദ്വയമാഹ –

൮൧.

‘‘അഭിധാവഥ ഭദ്ദന്തേ, സുഞ്ഞം ഹേസ്സതി രമ്മകം;

യുധഞ്ചയോ അനുഞ്ഞാതോ, സബ്ബദത്തേന രാജിനാ.

൮൨.

‘‘യോഹു സേട്ഠോ സഹസ്സസ്സ, യുവാ കഞ്ചനസന്നിഭോ;

സോയം കുമാരോ പബ്ബജിതോ, കാസായവസനോ ബലീ’’തി.

തത്ഥ അഭിധാവഥാതി പരിവാരേത്വാ ഠിതാ നാരിയോ സബ്ബാ വേഗേന ധാവഥാതി ആണാപേതി. ഭദ്ദന്തേതി ഏവം ഗന്ത്വാ ‘‘ഭദ്ദം തവ ഹോതൂ’’തി വദഥ. രമ്മകന്തി രമ്മനഗരം സന്ധായാഹ. യോഹു സേട്ഠോതി യോ രഞ്ഞോ പുത്തോ സഹസ്സസ്സ സേട്ഠോ അഹോസി, സോ പബ്ബജിതോതി പബ്ബജ്ജായ ഗച്ഛന്തം സന്ധായേവമാഹ.

ബോധിസത്തോപി ന താവ പബ്ബജതി. സോ ഹി മാതാപിതരോ വന്ദിത്വാ കനിട്ഠം യുധിട്ഠിലകുമാരം ഗഹേത്വാ നഗരാ നിക്ഖമ്മ മഹാജനം നിവത്തേത്വാ ഉഭോപി ഭാതരോ ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ മനോരമേ ഠാനേ അസ്സമപദം കരിത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഝാനാഭിഞ്ഞം നിബ്ബത്തേത്വാ വനമൂലഫലാദീഹി യാവജീവം യാപേത്വാ ബ്രഹ്മലോകപരായണാ അഹേസും. തമത്ഥം ഓസാനേ അഭിസമ്ബുദ്ധഗാഥായ ദീപേതി –

൮൩.

‘‘ഉഭോ കുമാരാ പബ്ബജിതാ, യുധഞ്ചയോ യുധിട്ഠിലോ;

പഹായ മാതാപിതരോ, സങ്ഗം ഛേത്വാന മച്ചുനോ’’തി.

തത്ഥ മച്ചുനോതി മാരസ്സ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഭിക്ഖവേ, യുധഞ്ചയോ ച യുധിട്ഠിലോ ച തേ ഉഭോപി കുമാരാ മാതാപിതരോ പഹായ മാരസ്സ സന്തകം രാഗദോസമോഹസങ്ഗം ഛിന്ദിത്വാ പബ്ബജിതാതി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേത്വാ ‘‘ന ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി തഥാഗതോ രജ്ജം ഛഡ്ഡേത്വാ പബ്ബജിതോയേവാ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ മാതാപിതരോ മഹാരാജകുലാനി അഹേസും, യുധിട്ഠിലകുമാരോ ആനന്ദോ, യുധഞ്ചയോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

യുധഞ്ചയജാതകവണ്ണനാ ഛട്ഠാ.

[൪൬൧] ൭. ദസരഥജാതകവണ്ണനാ

ഏഥ ലക്ഖണ സീതാ ചാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം മതപിതികം കുടുമ്ബികം ആരബ്ഭ കഥേസി. സോ ഹി പിതരി കാലകതേ സോകാഭിഭൂതോ സബ്ബകിച്ചാനി പഹായ സോകാനുവത്തകോവ അഹോസി. സത്ഥാ പച്ചൂസസമയേ ലോകം ഓലോകേന്തോ തസ്സ സോതാപത്തിഫലൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ പുനദിവസേ സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കതഭത്തകിച്ചോ ഭിക്ഖൂ ഉയ്യോജേത്വാ ഏകം പച്ഛാസമണം ഗഹേത്വാ തസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ നിസിന്നം മധുരവചനേന ആലപന്തോ ‘‘കിം സോചസി ഉപാസകാ’’തി വത്വാ ‘‘ആമ, ഭന്തേ, പിതുസോകോ മം ബാധതീ’’തി വുത്തേ ‘‘ഉപാസക, പോരാണകപണ്ഡിതാ അട്ഠവിധേ ലോകധമ്മേ തഥതോ ജാനന്താ പിതരി കാലകതേ അപ്പമത്തകമ്പി സോകം ന കരിംസൂ’’തി വത്വാ തേന യാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ദസരഥമഹാരാജാ നാമ അഗതിഗമനം പഹായ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേസി. തസ്സ സോളസന്നം ഇത്ഥിസഹസ്സാനം ജേട്ഠികാ അഗ്ഗമഹേസീ ദ്വേ പുത്തേ ഏകഞ്ച ധീതരം വിജായി. ജേട്ഠപുത്തോ രാമപണ്ഡിതോ നാമ അഹോസി, ദുതിയോ ലക്ഖണകുമാരോ നാമ, ധീതാ സീതാ ദേവീ നാമ. അപരഭാഗേ മഹേസീ കാലമകാസി. രാജാ തസ്സാ കാലകതായ ചിരതരം സോകവസം ഗന്ത്വാ അമച്ചേഹി സഞ്ഞാപിതോ തസ്സാ കത്തബ്ബപരിഹാരം കത്വാ അഞ്ഞം അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനേ ഠപേസി. സാ രഞ്ഞോ പിയാ അഹോസി മനാപാ. സാപി അപരഭാഗേ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹിത്വാ ലദ്ധഗബ്ഭപരിഹാരാ പുത്തം വിജായി, ‘‘ഭരതകുമാരോ’’തിസ്സ നാമം അകംസു. രാജാ പുത്തസിനേഹേന ‘‘ഭദ്ദേ, വരം തേ ദമ്മി, ഗണ്ഹാഹീ’’തി ആഹ. സാ ഗഹിതകം കത്വാ ഠപേത്വാ കുമാരസ്സ സത്തട്ഠവസ്സകാലേ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ദേവ, തുമ്ഹേഹി മയ്ഹം പുത്തസ്സ വരോ ദിന്നോ, ഇദാനിസ്സ വരം ദേഥാ’’തി ആഹ. ഗണ്ഹ, ഭദ്ദേതി. ‘‘ദേവ, പുത്തസ്സ മേ രജ്ജം ദേഥാ’’തി വുത്തേ രാജാ അച്ഛരം പഹരിത്വാ ‘‘നസ്സ, വസലി, മയ്ഹം ദ്വേ പുത്താ അഗ്ഗിക്ഖന്ധാ വിയ ജലന്തി, തേ മാരാപേത്വാ തവ പുത്തസ്സ രജ്ജം യാചസീ’’തി തജ്ജേസി. സാ ഭീതാ സിരിഗബ്ഭം പവിസിത്വാ അഞ്ഞേസുപി ദിവസേസു രാജാനം പുനപ്പുനം രജ്ജമേവ യാചി.

രാജാ തസ്സാ തം വരം അദത്വാവ ചിന്തേസി ‘‘മാതുഗാമോ നാമ അകതഞ്ഞൂ മിത്തദുബ്ഭീ, അയം മേ കൂടപണ്ണം വാ കൂടലഞ്ജം വാ കത്വാ പുത്തേ ഘാതാപേയ്യാ’’തി. സോ പുത്തേ പക്കോസാപേത്വാ തമത്ഥം ആരോചേത്വാ ‘‘താതാ, തുമ്ഹാകം ഇധ വസന്താനം അന്തരായോപി ഭവേയ്യ, തുമ്ഹേ സാമന്തരജ്ജം വാ അരഞ്ഞം വാ ഗന്ത്വാ മമ മരണകാലേ ആഗന്ത്വാ കുലസന്തകം രജ്ജം ഗണ്ഹേയ്യാഥാ’’തി വത്വാ പുന നേമിത്തകേ ബ്രാഹ്മണേ പക്കോസാപേത്വാ അത്തനോ ആയുപരിച്ഛേദം പുച്ഛിത്വാ ‘‘അഞ്ഞാനി ദ്വാദസ വസ്സാനി പവത്തിസ്സതീ’’തി സുത്വാ ‘‘താതാ, ഇതോ ദ്വാദസവസ്സച്ചയേന ആഗന്ത്വാ ഛത്തം ഉസ്സാപേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. തേ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ പിതരം വന്ദിത്വാ രോദന്താ പാസാദാ ഓതരിംസു. സീതാ ദേവീ ‘‘അഹമ്പി ഭാതികേഹി സദ്ധിം ഗമിസ്സാമീ’’തി പിതരം വന്ദിത്വാ രോദന്തീ നിക്ഖമി. തയോപി ജനാ മഹാപരിവാരാ നിക്ഖമിത്വാ മഹാജനം നിവത്തേത്വാ അനുപുബ്ബേന ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ സമ്പന്നോദകേ സുലഭഫലാഫലേ പദേസേ അസ്സമം മാപേത്വാ ഫലാഫലേന യാപേന്താ വസിംസു.

ലക്ഖണപണ്ഡിതോ ച സീതാ ച രാമപണ്ഡിതം യാചിത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ അമ്ഹാകം പിതുട്ഠാനേ ഠിതാ, തസ്മാ അസ്സമേയേവ ഹോഥ, മയം ഫലാഫലം ആഹരിത്വാ തുമ്ഹേ പോസേസ്സാമാ’’തി പടിഞ്ഞം ഗണ്ഹിംസു. തതോ പട്ഠായ രാമപണ്ഡിതോ തത്ഥേവ ഹോതി. ഇതരേ ദ്വേ ഫലാഫലം ആഹരിത്വാ തം പടിജഗ്ഗിംസു. ഏവം തേസം ഫലാഫലേന യാപേത്വാ വസന്താനം ദസരഥമഹാരാജാ പുത്തസോകേന നവമേ സംവച്ഛരേ കാലമകാസി. തസ്സ സരീരകിച്ചം കാരേത്വാ ദേവീ ‘‘അത്തനോ പുത്തസ്സ ഭരതകുമാരസ്സ ഛത്തം ഉസ്സാപേഥാ’’തി ആഹ. അമച്ചാ പന ‘‘ഛത്തസ്സാമികാ അരഞ്ഞേ വസന്തീ’’തി ന അദംസു. ഭരതകുമാരോ ‘‘മമ ഭാതരം രാമപണ്ഡിതം അരഞ്ഞതോ ആനേത്വാ ഛത്തം ഉസ്സാപേസ്സാമീ’’തി പഞ്ചരാജകകുധഭണ്ഡാനി ഗഹേത്വാ ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ തസ്സ വസനട്ഠാനം പത്വാ അവിദൂരേ ഖന്ധാവാരം കത്വാ തത്ഥ നിവാസേത്വാ കതിപയേഹി അമച്ചേഹി സദ്ധിം ലക്ഖണപണ്ഡിതസ്സ ച സീതായ ച അരഞ്ഞം ഗതകാലേ അസ്സമപദം പവിസിത്വാ അസ്സമപദദ്വാരേ ഠപിതകഞ്ചനരൂപകം വിയ രാമപണ്ഡിതം നിരാസങ്കം സുഖനിസിന്നം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം ഠിതോ രഞ്ഞോ പവത്തിം ആരോചേത്വാ സദ്ധിം അമച്ചേഹി പാദേസു പതിത്വാ രോദതി. രാമപണ്ഡിതോ പന നേവ സോചി, ന പരിദേവി, ഇന്ദ്രിയവികാരമത്തമ്പിസ്സ നാഹോസി. ഭരതസ്സ പന രോദിത്വാ നിസിന്നകാലേ സായന്ഹസമയേ ഇതരേ ദ്വേ ഫലാഫലം ആദായ ആഗമിംസു. രാമപണ്ഡിതോ ചിന്തേസി ‘‘ഇമേ ദഹരാ മയ്ഹം വിയ പരിഗ്ഗണ്ഹനപഞ്ഞാ ഏതേസം നത്ഥി, സഹസാ ‘പിതാ വോ മതോ’തി വുത്തേ സോകം സന്ധാരേതും അസക്കോന്താനം ഹദയമ്പി തേസം ഫലേയ്യ, ഉപായേന തേ ഉദകം ഓതാരേത്വാ ഏതം പവത്തിം ആരോചേസ്സാമീ’’തി. അഥ നേസം പുരതോ ഏകം ഉദകട്ഠാനം ദസ്സേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ അതിചിരേന ആഗതാ, ഇദം വോ ദണ്ഡകമ്മം ഹോതു, ഇമം ഉദകം ഓതരിത്വാ തിട്ഠഥാ’’തി ഉപഡ്ഢഗാഥം താവ ആഹ –

൮൪.

‘‘ഏഥ ലക്ഖണ സീതാ ച, ഉഭോ ഓതരഥോദക’’ന്തി.

തസ്സത്ഥോ – ഏഥ ലക്ഖണ സീതാ ച ആഗച്ഛഥ, ഉഭോപി ഓതരഥ ഉദകന്തി;

തേ ഏകവചനേനേവ ഓതരിത്വാ അട്ഠംസു. അഥ നേസം പിതു പവത്തിം ആരോചേന്തോ സേസം ഉപഡ്ഢഗാഥമാഹ –

‘‘ഏവായം ഭരതോ ആഹ, രാജാ ദസരഥോ മതോ’’തി.

തേ പിതു മതസാസനം സുത്വാവ വിസഞ്ഞാ അഹേസും. പുനപി നേസം കഥേസി, പുനപി തേ വിസഞ്ഞാ അഹേസുന്തി ഏവം യാവതതിയം വിസഞ്ഞിതം പത്തേ തേ അമച്ചാ ഉക്ഖിപിത്വാ ഉദകാ നീഹരിത്വാ ഥലേ നിസീദാപേത്വാ ലദ്ധസ്സാസേസു തേസു സബ്ബേ അഞ്ഞമഞ്ഞം രോദിത്വാ പരിദേവിത്വാ നിസീദിംസു. തദാ ഭരതകുമാരോ ചിന്തേസി – ‘‘മയ്ഹം ഭാതാ ലക്ഖണകുമാരോ ച ഭഗിനീ ച സീതാ ദേവീ പിതു മതസാസനം സുത്വാവ സോകം സന്ധാരേതും ന സക്കോന്തി, രാമപണ്ഡിതോ പന നേവ സോചതി, ന പരിദേവതി, കിം നു ഖോ തസ്സ അസോചനകാരണം, പുച്ഛിസ്സാമി ന’’ന്തി. സോ തം പുച്ഛന്തോ ദുതിയം ഗാഥമാഹ –

൮൫.

‘‘കേന രാമപ്പഭാവേന, സോചിതബ്ബം ന സോചസി;

പിതരം കാലകതം സുത്വാ, ന തം പസഹതേ ദുഖ’’ന്തി.

തത്ഥ പഭാവേനാതി ആനുഭാവേന. ന തം പസഹതേ ദുഖന്തി ഏവരൂപം ദുക്ഖം കേന കാരണേന തം ന പീളേതി, കിം തേ അസോചനകാരണം, കഥേഹി താവ നന്തി.

അഥസ്സ രാമപണ്ഡിതോ അത്തനോ അസോചനകാരണം കഥേന്തോ –

൮൬.

‘‘യം ന സക്കാ നിപാലേതും, പോസേന ലപതം ബഹും;

സ കിസ്സ വിഞ്ഞൂ മേധാവീ, അത്താനമുപതാപയേ.

൮൭.

‘‘ദഹരാ ച ഹി വുദ്ധാ ച, യേ ബാലാ യേ ച പണ്ഡിതാ;

അഡ്ഢാ ചേവ ദലിദ്ദാ ച, സബ്ബേ മച്ചുപരായണാ.

൮൮.

‘‘ഫലാനമിവ പക്കാനം, നിച്ചം പതനതോ ഭയം;

ഏവം ജാതാന മച്ചാനം, നിച്ചം മരണതോ ഭയം.

൮൯.

‘‘സായമേകേ ന ദിസ്സന്തി, പാതോ ദിട്ഠാ ബഹുജ്ജനാ;

പാതോ ഏകേ ന ദിസ്സന്തി, സായം ദിട്ഠാ ബഹുജ്ജനാ.

൯൦.

‘‘പരിദേവയമാനോ ചേ, കിഞ്ചിദത്ഥം ഉദബ്ബഹേ;

സമ്മൂള്ഹോ ഹിംസമത്താനം, കയിരാ തം വിചക്ഖണോ.

൯൧.

‘‘കിസോ വിവണ്ണോ ഭവതി, ഹിംസമത്താനമത്തനോ;

ന തേന പേതാ പാലേന്തി, നിരത്ഥാ പരിദേവനാ.

൯൨.

‘‘യഥാ സരണമാദിത്തം, വാരിനാ പരിനിബ്ബയേ;

ഏവമ്പി ധീരോ സുതവാ, മേധാവീ പണ്ഡിതോ നരോ;

ഖിപ്പമുപ്പതിതം സോകം, വാതോ തൂലംവ ധംസയേ.

൯൩.

‘‘മച്ചോ ഏകോവ അച്ചേതി, ഏകോവ ജായതേ കുലേ;

സംയോഗപരമാത്വേവ, സമ്ഭോഗാ സബ്ബപാണിനം.

൯൪.

‘‘തസ്മാ ഹി ധീരസ്സ ബഹുസ്സുതസ്സ, സമ്പസ്സതോ ലോകമിമം പരഞ്ച;

അഞ്ഞായ ധമ്മം ഹദയം മനഞ്ച, സോകാ മഹന്താപി ന താപയന്തി.

൯൫.

‘‘സോഹം ദസ്സഞ്ച ഭോക്ഖഞ്ച, ഭരിസ്സാമി ച ഞാതകേ;

സേസഞ്ച പാലയിസ്സാമി, കിച്ചമേതം വിജാനതോ’’തി. –

ഇമാഹി ദസഹി ഗാഥാഹി അനിച്ചതം പകാസേതി.

തത്ഥ നിപാലേതുന്തി രക്ഖിതും. ലപതന്തി ലപന്താനം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘താത ഭരത, യം സത്താനം ജീവിതം ബഹുമ്പി വിലപന്താനം പുരിസാനം ഏകേനാപി മാ ഉച്ഛിജ്ജീതി ന സക്കാ രക്ഖിതും, സോ ദാനി മാദിസോ അട്ഠ ലോകധമ്മേ തഥതോ ജാനന്തോ വിഞ്ഞൂ മേധാവീ പണ്ഡിതോ മരണപരിയോസാനജീവിതേസു സത്തേസു കിസ്സ അത്താനമുപതാപയേ, കിംകാരണാ അനുപകാരേന സോകദുക്ഖേന അത്താനം സന്താപേയ്യാ’’തി.

ദഹരാ ചാതി ഗാഥാ ‘‘മച്ചു നാമേസ താത ഭരത, നേവ സുവണ്ണരൂപകസദിസാനം ദഹരാനം ഖത്തിയകുമാരകാദീനം, ന വുദ്ധിപ്പത്താനം മഹായോധാനം, ന ബാലാനം പുഥുജ്ജനസത്താനം, ന ബുദ്ധാദീനം പണ്ഡിതാനം, ന ചക്കവത്തിആദീനം ഇസ്സരാനം, ന നിദ്ധനാനം ദലിദ്ദാദീനം ലജ്ജതി, സബ്ബേപിമേ സത്താ മച്ചുപരായണാ മരണമുഖേ സംഭഗ്ഗവിഭഗ്ഗാ ഭവന്തിയേവാ’’തി ദസ്സനത്ഥം വുത്താ.

നിച്ചം പതനതോതി ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ ഹി താത ഭരത, പക്കാനം ഫലാനം പക്കകാലതോ പട്ഠായ ‘‘ഇദാനി വണ്ടാ ഛിജ്ജിത്വാ പതിസ്സന്തി, ഇദാനി പതിസ്സന്തീ’’തി പതനതോ ഭയം നിച്ചം ധുവം ഏകംസികമേവ ഭവതി, ഏവം ആസങ്കനീയതോ ഏവം ജാതാനം മച്ചാനമ്പി ഏകംസികംയേവ മരണതോ ഭയം, നത്ഥി സോ ഖണോ വാ ലയോ വാ യത്ഥ തേസം മരണം ന ആസങ്കിതബ്ബം ഭവേയ്യാതി.

സായന്തി വികാലേ. ഇമിനാ രത്തിഭാഗേ ച ദിട്ഠാനം ദിവസഭാഗേ അദസ്സനം, ദിവസഭാഗേ ച ദിട്ഠാനം രത്തിഭാഗേ അദസ്സനം ദീപേതി. കിഞ്ചിദത്ഥന്തി ‘‘പിതാ മേ, പുത്തോ മേ’’തിആദീഹി പരിദേവമാനോവ പോസോ സമ്മൂള്ഹോ അത്താനം ഹിംസന്തോ കിലമേന്തോ അപ്പമത്തകമ്പി അത്ഥം ആഹരേയ്യ. കയിരാ തം വിചക്ഖണോതി അഥ പണ്ഡിതോ പുരിസോ ഏവം പരിദേവം കരേയ്യ, യസ്മാ പന പരിദേവന്തോ മതം വാ ആനേതും അഞ്ഞം വാ തസ്സ വഡ്ഢിം കാതും ന സക്കോതി, തസ്മാ നിരത്ഥകത്താ പരിദേവിതസ്സ പണ്ഡിതാ ന പരിദേവന്തി.

അത്താനമത്തനോതി അത്തനോ അത്തഭാവം സോകപരിദേവദുക്ഖേന ഹിംസന്തോ. ന തേനാതി തേന പരിദേവേന പരലോകം ഗതാ സത്താ ന പാലേന്തി ന യാപേന്തി. നിരത്ഥാതി തസ്മാ തേസം മതസത്താനം അയം പരിദേവനാ നിരത്ഥകാ. സരണന്തി നിവാസഗേഹം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ പണ്ഡിതോ പുരിസോ അത്തനോ വസനാഗാരേ ആദിത്തേ മുഹുത്തമ്പി വോസാനം അനാപജ്ജിത്വാ ഘടസതേന ഘടസഹസ്സേന വാരിനാ നിബ്ബാപയതേവ, ഏവം ധീരോ ഉപ്പതിതം സോകം ഖിപ്പമേവ നിബ്ബാപയേ. തൂലം വിയ ച വാതോ യഥാ സണ്ഠാതും ന സക്കോതി, ഏവം ധംസയേ വിദ്ധംസേയ്യാതി അത്ഥോ.

മച്ചോ ഏകോവ അച്ചേതീതി ഏത്ഥ താത ഭരത, ഇമേ സത്താ കമ്മസ്സകാ നാമ, തഥാ ഹി ഇതോ പരലോകം ഗച്ഛന്തോ സത്തോ ഏകോവ അച്ചേതി അതിക്കമതി, ഖത്തിയാദികുലേ ജായമാനോപി ഏകോവ ഗന്ത്വാ ജായതി. തത്ഥ തത്ഥ പന ഞാതിമിത്തസംയോഗേന ‘‘അയം മേ പിതാ, അയം മേ മാതാ, അയം മേ മിത്തോ’’തി സംയോഗപരമാത്വേവ സമ്ഭോഗാ സബ്ബപാണീനം, പരമത്ഥേന പന തീസുപി ഭവേസു കമ്മസ്സകാവേതേ സത്താതി അത്ഥോ.

തസ്മാതി യസ്മാ ഏതേസം സത്താനം ഞാതിമിത്തസംയോഗം ഞാതിമിത്തപരിഭോഗമത്തം ഠപേത്വാ ഇതോ പരം അഞ്ഞം നത്ഥി, തസ്മാ. സമ്പസ്സതോതി ഇമഞ്ച പരഞ്ച ലോകം നാനാഭാവവിനാഭാവമേവ സമ്മാ പസ്സതോ. അഞ്ഞായ ധമ്മന്തി അട്ഠവിധലോകധമ്മം ജാനിത്വാ. ഹദയം മനഞ്ചാതി ഇദം ഉഭയമ്പി ചിത്തസ്സേവ നാമം. ഇദം വുത്തം ഹോതി –

‘‘ലാഭോ അലാഭോ യസോ അയസോ ച, നിന്ദാ പസംസാ ച സുഖഞ്ച ദുക്ഖം;

ഏതേ അനിച്ചാ മനുജേസു ധമ്മാ, മാ സോച കിം സോചസി പോട്ഠപാദാ’’തി. (ജാ. ൧.൪.൧൧൪) –

ഇമേസം അട്ഠന്നം ലോകധമ്മാനം യേന കേനചി ചിത്തം പരിയാദീയതി, തസ്സ ച അനിച്ചതം ഞത്വാ ഠിതസ്സ ധീരസ്സ പിതുപുത്തമരണാദിവത്ഥുകാ മഹന്താപി സോകാ ഹദയം ന താപയന്തീതി. ഏതം വാ അട്ഠവിധം ലോകധമ്മം ഞത്വാ ഠിതസ്സ ഹദയവത്ഥുഞ്ച മനഞ്ച മഹന്താപി സോകാ ന താപയന്തീതി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

സോഹം ദസ്സഞ്ച ഭോക്ഖഞ്ചാതി ഗാഥായ – താത ഭരത, അന്ധബാലാനം സത്താനം വിയ മമ രോദനപരിദേവനം നാമ ന അനുച്ഛവികം, അഹം പന പിതു അച്ചയേന തസ്സ ഠാനേ ഠത്വാ കപണാദീനം ദാനാരഹാനം ദാനം, ഠാനന്തരാരഹാനം ഠാനന്തരം, യസാരഹാനം യസം ദസ്സാമി, പിതരാ മേ പരിഭുത്തനയേന ഇസ്സരിയം പരിഭുഞ്ജിസ്സാമി, ഞാതകേ ച പോസേസ്സാമി, അവസേസഞ്ച അന്തോപരിജനാദികം ജനം പാലേസ്സാമി, ധമ്മികസമണബ്രാഹ്മണാനം ധമ്മികം രക്ഖാവരണഗുത്തിം കരിസ്സാമീതി ഏവഞ്ഹി ജാനതോ പണ്ഡിതപുരിസസ്സ അനുരൂപം കിച്ചന്തി അത്ഥോ.

പരിസാ ഇമം രാമപണ്ഡിതസ്സ അനിച്ചതാപകാസനം ധമ്മദേസനം സുത്വാ നിസ്സോകാ അഹേസും. തതോ ഭരതകുമാരോ രാമപണ്ഡിതം വന്ദിത്വാ ‘‘ബാരാണസിരജ്ജം സമ്പടിച്ഛഥാ’’തി ആഹ. താത ലക്ഖണഞ്ച, സീതാദേവിഞ്ച ഗഹേത്വാ ഗന്ത്വാ രജ്ജം അനുസാസഥാതി. തുമ്ഹേ പന, ദേവാതി. താത, മമ പിതാ ‘‘ദ്വാദസവസ്സച്ചയേന ആഗന്ത്വാ രജ്ജം കാരേയ്യാസീ’’തി മം അവോച, അഹം ഇദാനേവ ഗച്ഛന്തോ തസ്സ വചനകരോ നാമ ന ഹോമി, അഞ്ഞാനിപി തീണി വസ്സാനി അതിക്കമിത്വാ ആഗമിസ്സാമീതി. ‘‘ഏത്തകം കാലം കോ രജ്ജം കാരേസ്സതീ’’തി? ‘‘തുമ്ഹേ കാരേഥാ’’തി. ‘‘ന മയം കാരേസ്സാമാ’’തി. ‘‘തേന ഹി യാവ മമാഗമനാ ഇമാ പാദുകാ കാരേസ്സന്തീ’’തി അത്തനോ തിണപാദുകാ ഓമുഞ്ചിത്വാ അദാസി. തേ തയോപി ജനാ പാദുകാ ഗഹേത്വാ രാമപണ്ഡിതം വന്ദിത്വാ മഹാജനപരിവുതാ ബാരാണസിം അഗമംസു. തീണി സംവച്ഛരാനി പാദുകാ രജ്ജം കാരേസും. അമച്ചാ തിണപാദുകാ രാജപല്ലങ്കേ ഠപേത്വാ അഡ്ഡം വിനിച്ഛിനന്തി. സചേ ദുബ്ബിനിച്ഛിതോ ഹോതി, പാദുകാ അഞ്ഞമഞ്ഞം പടിഹഞ്ഞന്തി. തായ സഞ്ഞായ പുന വിനിച്ഛിനന്തി. സമ്മാ വിനിച്ഛിതകാലേ പാദുകാ നിസ്സദ്ദാ സന്നിസീദന്തി. രാമപണ്ഡിതോ തിണ്ണം സംവച്ഛരാനം അച്ചയേന അരഞ്ഞാ നിക്ഖമിത്വാ ബാരാണസിനഗരം പത്വാ ഉയ്യാനം പാവിസി. തസ്സ ആഗമനഭാവം ഞത്വാ കുമാരാ അമച്ചഗണപരിവുതാ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ സീതം അഗ്ഗമഹേസിം കത്വാ ഉഭിന്നമ്പി അഭിസേകം അകംസു. ഏവം അഭിസേകപ്പത്തോ മഹാസത്തോ അലങ്കതരഥേ ഠത്വാ മഹന്തേന പരിവാരേന നഗരം പവിസിത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ ചന്ദകപാസാദവരസ്സ മഹാതലം അഭിരുഹി. തതോ പട്ഠായ സോളസ വസ്സസഹസ്സാനി ധമ്മേന രജ്ജം കാരേത്വാ ആയുപരിയോസാനേ സഗ്ഗപുരം പൂരേസി.

൯൬.

‘‘ദസ വസ്സസഹസ്സാനി, സട്ഠി വസ്സസതാനി ച;

കമ്ബുഗീവോ മഹാബാഹു, രാമോ രജ്ജമകാരയീ’’തി. –

അയം അഭിസമ്ബുദ്ധഗാഥാ തമത്ഥം ദീപേതി.

തത്ഥ കമ്ബുഗീവോതി സുവണ്ണാളിങ്ഗസദിസഗീവോ. സുവണ്ണഞ്ഹി കമ്ബൂതി വുച്ചതി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി, സച്ചപരിയോസാനേ കുടുമ്ബികോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തദാ ദസരഥമഹാരാജാ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ അഹോസി, മാതാ മഹാമായാദേവീ, സീതാ രാഹുലമാതാ, ഭരതോ ആനന്ദോ, ലക്ഖണോ സാരിപുത്തോ, പരിസാ ബുദ്ധപരിസാ, രാമപണ്ഡിതോ പന അഹമേവ അഹോസിന്തി.

ദസരഥജാതകവണ്ണനാ സത്തമാ.

[൪൬൨] ൮. സംവരജാതകവണ്ണനാ

ജാനന്തോ നോ മഹാരാജാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം ഓസ്സട്ഠവീരിയം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി. സോ കിര സാവത്ഥിവാസീ കുലപുത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ ആചരിയുപജ്ഝായവത്തം പൂരേന്തോ ഉഭയാനി പാതിമോക്ഖാനി പഗുണാനി കത്വാ പരിപുണ്ണപഞ്ചവസ്സോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ‘‘അരഞ്ഞേ വസിസ്സാമീ’’തി ആചരിയുപജ്ഝായേ ആപുച്ഛിത്വാ കോസലരട്ഠേ ഏകം പച്ചന്തഗാമം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ഇരിയാപഥേ പസന്നമനുസ്സേഹി പണ്ണസാലം കത്വാ ഉപട്ഠിയമാനോ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ യുഞ്ജന്തോ ഘടേന്തോ വായമന്തോ അച്ചാരദ്ധേന വീരിയേന തേമാസം കമ്മട്ഠാനം ഭാവേത്വാ ഓഭാസമത്തമ്പി ഉപ്പാദേതും അസക്കോന്തോ ചിന്തേസി ‘‘അദ്ധാ അഹം സത്ഥാരാ ദേസിതേസു ചതൂസു പുഗ്ഗലേസു പദപരമോ, കിം മേ അരഞ്ഞവാസേന, ജേതവനം ഗന്ത്വാ തഥാഗതസ്സ രൂപസിരിം പസ്സന്തോ മധുരധമ്മദേസനം സുണന്തോ വീതിനാമേസ്സാമീ’’തി. സോ വീരിയം ഓസ്സജിത്വാ തതോ നിക്ഖന്തോ അനുപുബ്ബേന ജേതവനം ഗന്ത്വാ ആചരിയുപജ്ഝായേഹി ചേവ സന്ദിട്ഠസമ്ഭത്തേഹി ച ആഗമനകാരണം പുട്ഠോ തമത്ഥം കഥേത്വാ തേഹി ‘‘കസ്മാ ഏവമകാസീ’’തി ഗരഹിത്വാ സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ ‘‘കിം, ഭിക്ഖവേ, അനിച്ഛമാനം ഭിക്ഖും ആനയിത്ഥാ’’തി വുത്തേ ‘‘അയം, ഭന്തേ, വീരിയം ഓസ്സജിത്വാ ആഗതോ’’തി ആരോചിതേ സത്ഥാ ‘‘സച്ചം കിരാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ചം, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘കസ്മാ ഭിക്ഖു വീരിയം ഓസ്സജി, ഇമസ്മിഞ്ഹി സാസനേ നിബ്ബീരിയസ്സ കുസീതപുഗ്ഗലസ്സ അഗ്ഗഫലം അരഹത്തം നാമ നത്ഥി, ആരദ്ധവീരിയാ ഇമം ധമ്മം ആരാധേന്തി, ത്വം ഖോ പന പുബ്ബേ വീരിയവാ ഓവാദക്ഖമോ, തേനേവ കാരണേന ബാരാണസിരഞ്ഞോ പുത്തസതസ്സ സബ്ബകനിട്ഠോ ഹുത്വാപി പണ്ഡിതാനം ഓവാദേ ഠത്വാ സേതച്ഛത്തം പത്തോസീ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ സംവരകുമാരോ നാമ പുത്തസതസ്സ സബ്ബകനിട്ഠോ അഹോസി. രാജാ ഏകേകം പുത്തം ‘‘സിക്ഖിതബ്ബയുത്തകം സിക്ഖാപേഥാ’’തി ഏകേകസ്സ അമച്ചസ്സ അദാസി. സംവരകുമാരസ്സ ആചരിയോ അമച്ചോ ബോധിസത്തോ അഹോസി പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ രാജപുത്തസ്സ പിതുട്ഠാനേ ഠിതോ. അമച്ചാ സിക്ഖിതസിപ്പേ രാജപുത്തേ രഞ്ഞോ ദസ്സേസും. രാജാ തേസം ജനപദം ദത്വാ ഉയ്യോജേസി. സംവരകുമാരോ സബ്ബസിപ്പസ്സ നിപ്ഫത്തിം പത്വാ ബോധിസത്തം പുച്ഛി ‘‘താത, സചേ മം പിതാ ജനപദം പേസേതി, കിം കരോമീ’’തി? ‘‘താത, ത്വം ജനപദേ ദീയമാനേ തം അഗ്ഗഹേത്വാ ‘ദേവ അഹം സബ്ബകനിട്ഠോ, മയിപി ഗതേ തുമ്ഹാകം പാദമൂലം തുച്ഛം ഭവിസ്സതി, അഹം തുമ്ഹാകം പാദമൂലേയേവ വസിസ്സാമീ’തി വദേയ്യാസീ’’തി. അഥേകദിവസം രാജാ സംവരകുമാരം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നം പുച്ഛി ‘‘കിം താത, സിപ്പം തേ നിട്ഠിത’’ന്തി? ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി. ‘‘തുയ്ഹമ്പി ജനപദം ദേമീ’’തി. ‘‘ദേവ തുമ്ഹാകം പാദമൂലം തുച്ഛം ഭവിസ്സതി, പാദമൂലേയേവ വസിസ്സാമീ’’തി. രാജാ തുസ്സിത്വാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി. സോ തതോ പട്ഠായ രഞ്ഞോ പാദമൂലേയേവ ഹുത്വാ പുനപി ബോധിസത്തം പുച്ഛി ‘‘താത അഞ്ഞം കിം കരോമീ’’തി? ‘‘താത രാജാനം ഏകം പുരാണുയ്യാനം യാചാഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി ഉയ്യാനം യാചിത്വാ തത്ഥ ജാതകേഹി പുപ്ഫഫലേഹി നഗരേ ഇസ്സരജനം സങ്ഗണ്ഹിത്വാ പുന ‘‘കിം കരോമീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘താത, രാജാനം ആപുച്ഛിത്വാ അന്തോനഗരേ ഭത്തവേതനം ത്വമേവ ദേഹീ’’തി. സോ തഥാ കത്വാ അന്തോനഗരേ കസ്സചി കിഞ്ചി അഹാപേത്വാ ഭത്തവേതനം ദത്വാ പുന ബോധിസത്തം പുച്ഛിത്വാ രാജാനം വിഞ്ഞാപേത്വാ അന്തോനിവേസനേ ദാസപോരിസാനമ്പി ഹത്ഥീനമ്പി അസ്സാനമ്പി ബലകായസ്സപി വത്തം അപരിഹാപേത്വാ അദാസി, തിരോജനപദേഹി ആഗതാനം ദൂതാദീനം നിവാസട്ഠാനാദീനി വാണിജാനം സുങ്കന്തി സബ്ബകരണീയാനി അത്തനാവ അകാസി. ഏവം സോ മഹാസത്തസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ സബ്ബം അന്തോജനഞ്ച ബഹിജനഞ്ച നാഗരേ ച രട്ഠവാസിനോ ച ആഗന്തുകേ ച ആയവത്തനേ ച തേന തേന സങ്ഗഹവത്ഥുനാ ആബന്ധിത്വാ സങ്ഗണ്ഹി, സബ്ബേസം പിയോ അഹോസി മനാപോ.

അപരഭാഗേ രാജാനം മരണമഞ്ചേ നിപന്നം അമച്ചാ പുച്ഛിംസു ‘‘ദേവ, തുമ്ഹാകം അച്ചയേന സേതച്ഛത്തം കസ്സ ദേമാ’’തി? ‘‘താത, മമ പുത്താ സബ്ബേപി സേതച്ഛത്തസ്സ സാമിനോവ. യോ പന തുമ്ഹാകം മനം ഗണ്ഹാതി, തസ്സേവ സേതച്ഛത്ഥം ദദേയ്യാഥാ’’തി. തേ തസ്മിം കാലകതേ തസ്സ സരീരപരിഹാരം കത്വാ സത്തമേ ദിവസേ സന്നിപതിത്വാ ‘‘രഞ്ഞാ ‘യോ തുമ്ഹാകം മനം ഗണ്ഹാതി, തസ്സ സേതച്ഛത്തം ഉസ്സാപേയ്യാഥാ’തി വുത്തം, അമ്ഹാകഞ്ച അയം സംവരകുമാരോ മനം ഗണ്ഹാതീ’’തി ഞാതകേഹി പരിവാരിതാ തസ്സ കഞ്ചനമാലം സേതച്ഛത്തം ഉസ്സാപയിംസു. സംവരമഹാരാജാ ബോധിസത്തസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേസി. ഇതരേ ഏകൂനസതകുമാരാ ‘‘പിതാ കിര നോ കാലകതോ, സംവരകുമാരസ്സ കിര സേതച്ഛത്തം ഉസ്സാപേസും, സോ സബ്ബകനിട്ഠോ, തസ്സ ഛത്തം ന പാപുണാതി, സബ്ബജേട്ഠകസ്സ ഛത്തം ഉസ്സാപേസ്സാമാ’’തി ഏകതോ ആഗന്ത്വാ ‘‘ഛത്തം വാ നോ ദേതു, യുദ്ധം വാ’’തി സംവരമഹാരാജസ്സ പണ്ണം പേസേത്വാ നഗരം ഉപരുന്ധിംസു. രാജാ ബോധിസത്തസ്സ തം പവത്തിം ആരോചേത്വാ ‘‘ഇദാനി കിം കരോമാ’’തി പുച്ഛി. മഹാരാജ, തവ ഭാതികേഹി സദ്ധിം യുജ്ഝനകിച്ചം നത്ഥി, ത്വം പിതു സന്തകം ധനം സതകോട്ഠാസേ കാരേത്വാ ഏകൂനസതം ഭാതികാനം പേസേത്വാ ‘‘ഇമം തുമ്ഹാകം കോട്ഠാസം പിതു സന്തകം ഗണ്ഹഥ, നാഹം തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം യുജ്ഝാമീ’’തി സാസനം പഹിണാഹീതി. സോ തഥാ അകാസി. അഥസ്സ സബ്ബജേട്ഠഭാതികോ ഉപോസഥകുമാരോ നാമ സേസേ ആമന്തേത്വാ ‘‘താതാ, രാജാനം നാമ അഭിഭവിതും സമത്ഥാ നാമ നത്ഥി, അയഞ്ച നോ കനിട്ഠഭാതികോ പടിസത്തുപി ഹുത്വാ ന തിട്ഠതി, അമ്ഹാകം പിതു സന്തകം ധനം പേസേത്വാ ‘നാഹം തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം യുജ്ഝാമീ’തി പേസേസി, ന ഖോ പന മയം സബ്ബേപി ഏകക്ഖണേ ഛത്തം ഉസ്സാപേസ്സാമ, ഏകസ്സേവ ഛത്തം ഉസ്സാപേസ്സാമ, അയമേവ രാജാ ഹോതു, ഏഥ തം പസ്സിത്വാ രാജകുടുമ്ബം പടിച്ഛാദേത്വാ അമ്ഹാകം ജനപദമേവ ഗച്ഛാമാ’’തി ആഹ. അഥ തേ സബ്ബേപി കുമാരാ നഗരദ്വാരം വിവരാപേത്വാ പടിസത്തുനോ അഹുത്വാ നഗരം പവിസിംസു.

രാജാപി തേസം അമച്ചേഹി പണ്ണാകാരം ഗാഹാപേത്വാ പടിമഗ്ഗം പേസേതി. കുമാരാ നാതിമഹന്തേന പരിവാരേന പത്തികാവ ആഗന്ത്വാ രാജനിവേസനം അഭിരുഹിത്വാ സംവരമഹാരാജസ്സ നിപച്ചകാരം ദസ്സേത്വാ നീചാസനേ നിസീദിംസു. സംവരമഹാരാജാ സേതച്ഛത്തസ്സ ഹേട്ഠാ സീഹാസനേ നിസീദി, മഹന്തോ യസോ മഹന്തം സിരിസോഭഗ്ഗം അഹോസി, ഓലോകിതോലോകിതട്ഠാനം കമ്പി. ഉപോസഥകുമാരോ സംവരമഹാരാജസ്സ സിരിവിഭവം ഓലോകേത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം പിതാ അത്തനോ അച്ചയേന സംവരകുമാരസ്സ രാജഭാവം ഞത്വാ മഞ്ഞേ അമ്ഹാകം ജനപദേ ദത്വാ ഇമസ്സ ന അദാസീ’’തി ചിന്തേത്വാ തേന സദ്ധിം സല്ലപന്തോ തിസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി –

൯൭.

‘‘ജാനന്തോ നോ മഹാരാജ, തവ സീലം ജനാധിപോ;

ഇമേ കുമാരേ പൂജേന്തോ, ന തം കേനചി മഞ്ഞഥ.

൯൮.

‘‘തിട്ഠന്തേ നോ മഹാരാജേ, അദു ദേവേ ദിവങ്ഗതേ;

ഞാതീ തം സമനുഞ്ഞിംസു, സമ്പസ്സം അത്ഥമത്തനോ.

൯൯.

‘‘കേന സംവര വത്തേന, സഞ്ജാതേ അഭിതിട്ഠസി;

കേന തം നാതിവത്തന്തി, ഞാതിസങ്ഘാ സമാഗതാ’’തി.

തത്ഥ ജാനന്തോ നോതി ജാനന്തോ നു. ജനാധിപോതി അമ്ഹാകം പിതാ നരിന്ദോ. ഇമേതി ഇമേ ഏകൂനസതേ കുമാരേ. പാളിപോത്ഥകേസു പന ‘‘അഞ്ഞേ കുമാരേ’’തി ലിഖിതം. പൂജേന്തോതി തേന തേന ജനപദേന മാനേന്തോ. ന തം കേനചീതി ഖുദ്ദകേനാപി കേനചി ജനപദേന തം പൂജേതബ്ബം ന മഞ്ഞിത്ഥ, ‘‘അയം മമ അച്ചയേന രാജാ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ മഞ്ഞേ അത്തനോ പാദമൂലേയേവ വാസേസീതി. തിട്ഠന്തേ നോതി തിട്ഠന്തേ നു, ധരമാനേയേവ നൂതി പുച്ഛതി, അദു ദേവേതി ഉദാഹു അമ്ഹാകം പിതരി ദിവങ്ഗതേ അത്തനോ അത്ഥം വുഡ്ഢിം പസ്സന്താ സദ്ധിം രാജകാരകേഹി നേഗമജാനപദേഹി ഞാതയോ തം ‘‘രാജാ ഹോഹീ’’തി സമനുഞ്ഞിംസു. വത്തേനാതി സീലാചാരേന. സഞ്ജാതേ അഭിതിട്ഠസീതി സമാനജാതികേ ഏകൂനസതഭാതരോ അഭിഭവിത്വാ തിട്ഠസി. നാതിവത്തന്തീതി ന അഭിഭവന്തി.

തം സുത്വാ സംവരമഹാരാജാ അത്തനോ ഗുണം കഥേന്തോ ഛ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൦൦.

‘‘ന രാജപുത്ത ഉസൂയാമി, സമണാനം മഹേസിനം;

സക്കച്ചം തേ നമസ്സാമി, പാദേ വന്ദാമി താദിനം.

൧൦൧.

‘‘തേ മം ധമ്മഗുണേ യുത്തം, സുസ്സൂസമനുസൂയകം;

സമണാ മനുസാസന്തി, ഇസീ ധമ്മഗുണേ രതാ.

൧൦൨.

‘‘തേസാഹം വചനം സുത്വാ, സമണാനം മഹേസിനം;

ന കിഞ്ചി അതിമഞ്ഞാമി, ധമ്മേ മേ നിരതോ മനോ.

൧൦൩.

‘‘ഹത്ഥാരോഹാ അനീകട്ഠാ, രഥികാ പത്തികാരകാ;

തേസം നപ്പടിബന്ധാമി, നിവിട്ഠം ഭത്തവേതനം.

൧൦൪.

‘‘മഹാമത്താ ച മേ അത്ഥി, മന്തിനോ പരിചാരകാ;

ബാരാണസിം വോഹരന്തി, ബഹുമംസസുരോദനം.

൧൦൫.

‘‘അഥോപി വാണിജാ ഫീതാ, നാനാരട്ഠേഹി ആഗതാ;

തേസു മേ വിഹിതാ രക്ഖാ, ഏവം ജാനാഹുപോസഥാ’’തി.

തത്ഥ ന രാജപുത്താതി അഹം രാജപുത്ത, കഞ്ചി സത്തം ‘‘അയം സമ്പത്തി ഇമസ്സ മാ ഹോതൂ’’തി ന ഉസൂയാമി. താദിനന്തി താദിലക്ഖണയുത്താനം സമിതപാപതായ സമണാനം മഹന്താനം സീലക്ഖന്ധാദീനം ഗുണാനം ഏസിതതായ മഹേസീനം ധമ്മികസമണബ്രാഹ്മണാനം പഞ്ചപതിട്ഠിതേന പാദേ വന്ദാമി, ദാനം ദദന്തോ ധമ്മികഞ്ച നേസം രക്ഖാവരണഗുത്തിം പച്ചുപട്ഠപേന്തോ സക്കച്ചം തേ നമസ്സാമി, മനേന സമ്പിയായന്തോ ച പൂജേമീതി അത്ഥോ. തേ മന്തി തേ സമണാ മം ‘‘അയം ധമ്മകോട്ഠാസേ യുത്തപയുത്തോ സുസ്സൂസം അനുസൂയകോ’’തി തഥതോ ഞത്വാ മം ധമ്മഗുണേ യുത്തം സുസ്സൂസം അനുസൂയകം അനുസാസന്തി, ‘‘ഇദം കര, ഇദം മാ കരീ’’തി ഓവദന്തീതി അത്ഥോ. തേസാഹന്തി തേസം അഹം. ഹത്ഥാരോഹാതി ഹത്ഥിം ആരുയ്ഹ യുജ്ഝനകാ യോധാ. അനീകട്ഠാതി ഹത്ഥാനീകാദീസു ഠിതാ. രഥികാതി രഥയോധാ. പത്തികാരകാതി പത്തിനോവ. നിവിട്ഠന്തി യം തേഹി സജ്ജിതം ഭത്തഞ്ച വേതനഞ്ച, അഹം തം നപ്പടിബന്ധാമി, അപരിഹാപേത്വാ ദദാമീതി അത്ഥോ.

മഹാമത്താതി ഭാതിക, മയ്ഹം മഹാപഞ്ഞാ മന്തേസു കുസലാ മഹാഅമച്ചാ ചേവ അവസേസമന്തിനോ ച പരിചാരകാ അത്ഥി. ഇമിനാ ഇമം ദസ്സേതി ‘‘തുമ്ഹേ മന്തസമ്പന്നേ പണ്ഡിതേ ആചരിയേ ന ലഭിത്ഥ, അമ്ഹാകം പന ആചരിയാ പണ്ഡിതാ ഉപായകുസലാ, തേ നോ സേതച്ഛത്തേന യോജേസു’’ന്തി. ബാരാണസിന്തി ഭാതിക, മമ ഛത്തം ഉസ്സാപിതകാലതോ പട്ഠായ ‘‘അമ്ഹാകം രാജാ ധമ്മികോ അന്വദ്ധമാസം ദേവോ വസ്സതി, തേന സസ്സാനി സമ്പജ്ജന്തി, ബാരാണസിയം ബഹും ഖാദിതബ്ബയുത്തകം മച്ഛമംസം പായിതബ്ബയുത്തകം സുരോദകഞ്ച ജാത’’ന്തി ഏവം രട്ഠവാസിനോ ബഹുമംസസുരോദകം കത്വാ ബാരാണസിം വോഹരന്തി. ഫീതാതി ഹത്ഥിരതനഅസ്സരതനമുത്തരതനാദീനി ആഹരിത്വാ നിരുപദ്ദവാ വോഹാരം കരോന്താ ഫീതാ സമിദ്ധാ. ഏവം ജാനാഹീതി ഭാതിക ഉപോസഥ അഹം ഇമേഹി ഏത്തകേഹി കാരണേഹി സബ്ബകനിട്ഠോപി ഹുത്വാ മമ ഭാതികേ അഭിഭവിത്വാ സേതച്ഛത്തം പത്തോ, ഏവം ജാനാഹീതി.

അഥസ്സ ഗുണം സുത്വാ ഉപോസഥകുമാരോ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൦൬.

‘‘ധമ്മേന കിര ഞാതീനം, രജ്ജം കാരേഹി സംവര;

മേധാവീ പണ്ഡിതോ ചാസി, അഥോപി ഞാതിനം ഹിതോ.

൧൦൭.

‘‘തം തം ഞാതിപരിബ്യൂള്ഹം, നാനാരതനമോചിതം;

അമിത്താ നപ്പസഹന്തി, ഇന്ദംവ അസുരാധിപോ’’തി.

തത്ഥ ധമ്മേന കിര ഞാതീനന്തി താത സംവര മഹാരാജ, ധമ്മേന കിര ത്വം ഏകൂനസതാനം ഞാതീനം അത്തനോ ജേട്ഠഭാതികാനം ആനുഭാവം അഭിഭവസി, ഇതോ പട്ഠായ ത്വമേവ രജ്ജം കാരേഹി, ത്വമേവ മേധാവീ ചേവ പണ്ഡിതോ ച ഞാതീനഞ്ച ഹിതോതി അത്ഥോ. തം തന്തി ഏവം വിവിധഗുണസമ്പന്നം തം. ഞാതിപരിബ്യൂള്ഹന്തി അമ്ഹേഹി ഏകൂനസതേഹി ഞാതകേഹി പരിവാരിതം. നാനാരതനമോചിതന്തി നാനാരതനേഹി ഓചിതം സഞ്ചിതം ബഹുരതനസഞ്ചയം. അസുരാധിപോതി യഥാ താവതിംസേഹി പരിവാരിതം ഇന്ദം അസുരരാജാ നപ്പസഹതി, ഏവം അമ്ഹേഹി ആരക്ഖം കരോന്തേഹി പരിവാരിതം തം തിയോജനസതികേ കാസിരട്ഠേ ദ്വാദസയോജനികായ ബാരാണസിയാ രജ്ജം കാരേന്തം അമിത്താ നപ്പസഹന്തീതി ദീപേതി.

സംവരമഹാരാജാ സബ്ബേസമ്പി ഭാതികാനം മഹന്തം യസം അദാസി. തേ തസ്സ സന്തികേ മാസഡ്ഢമാസം വസിത്വാ ‘‘മഹാരാജ ജനപദേസു ചോരേസു ഉട്ഠഹന്തേസു മയം ജാനിസ്സാമ, ത്വം രജ്ജസുഖം അനുഭവാ’’തി വത്വാ അത്തനോ അത്തനോ ജനപദം ഗതാ. രാജാപി ബോധിസത്തസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ ആയുപരിയോസാനേ ദേവനഗരം പൂരേന്തോ അഗമാസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ഭിക്ഖു ഏവം ത്വം പുബ്ബേ ഓവാദക്ഖമോ, ഇദാനി കസ്മാ വീരിയം ന അകാസീ’’തി വത്വാ സച്ചാനി പകാസേത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി, സച്ചപരിയോസാനേ സോ ഭിക്ഖു സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി.

തദാ സംവരമഹാരാജാ അയം ഭിക്ഖു അഹോസി, ഉപോസഥകുമാരോ സാരിപുത്തോ, സേസഭാതികാ ഥേരാനുഥേരാ, പരിസാ ബുദ്ധപരിസാ, ഓവാദദായകോ അമച്ചോ പന അഹമേവ അഹോസിന്തി.

സംവരജാതകവണ്ണനാ അട്ഠമാ.

[൪൬൩] ൯. സുപ്പാരകജാതകവണ്ണനാ

ഉമ്മുജ്ജന്തി നിമുജ്ജന്തീതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പഞ്ഞാപാരമിം ആരബ്ഭ കഥേസി. ഏകദിവസഞ്ഹി സായന്ഹസമയേ തഥാഗതസ്സ ധമ്മം ദേസേതും നിക്ഖമനം ആഗമയമാനാ ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം നിസീദിത്വാ ‘‘ആവുസോ, അഹോ സത്ഥാ മഹാപഞ്ഞോ പുഥുപഞ്ഞോ ഹാസപഞ്ഞോ ജവനപഞ്ഞോ തിക്ഖപഞ്ഞോ നിബ്ബേധികപഞ്ഞോ തത്ര തത്ര ഉപായപഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ വിപുലായ പഥവീസമായ, മഹാസമുദ്ദോ വിയ ഗമ്ഭീരായ, ആകാസോ വിയ വിത്ഥിണ്ണായ, സകലജമ്ബുദീപസ്മിഞ്ഹി ഉട്ഠിതപഞ്ഹോ ദസബലം അതിക്കമിത്വാ ഗന്തും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. യഥാ മഹാസമുദ്ദേ ഉട്ഠിതഊമിയോ വേലം നാതിക്കമന്തി, വേലം പത്വാവ ഭിജ്ജന്തി, ഏവം ന കോചി പഞ്ഹോ ദസബലം അതിക്കമതി, സത്ഥു പാദമൂലം പത്വാ ഭിജ്ജതേവാ’’തി ദസബലസ്സ മഹാപഞ്ഞാപാരമിം വണ്ണേസും. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ ഇദാനേവ പഞ്ഞവാ, പുബ്ബേപി അപരിപക്കേ ഞാണേ പഞ്ഞവാവ, അന്ധോ ഹുത്വാപി മഹാസമുദ്ദേ ഉദകസഞ്ഞായ ‘ഇമസ്മിം ഇമസ്മിം സമുദ്ദേ ഇദം നാമ ഇദം നാമ രതന’ന്തി അഞ്ഞാസീ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ കുരുരട്ഠേ കുരുരാജാ നാമ രജ്ജം കാരേസി, കുരുകച്ഛം നാമ പട്ടനഗാമോ അഹോസി. തദാ ബോധിസത്തോ കുരുകച്ഛേ നിയാമകജേട്ഠകസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി പാസാദികോ സുവണ്ണവണ്ണോ, ‘‘സുപ്പാരകകുമാരോ’’തിസ്സ നാമം കരിംസു. സോ മഹന്തേന പരിവാരേന വഡ്ഢന്തോ സോളസവസ്സകാലേയേവ നിയാമകസിപ്പേ നിപ്ഫത്തിം പത്വാ അപരഭാഗേ പിതു അച്ചയേന നിയാമകജേട്ഠകോ ഹുത്വാ നിയാമകകമ്മം അകാസി, പണ്ഡിതോ ഞാണസമ്പന്നോ അഹോസി. തേന ആരുള്ഹനാവായ ബ്യാപത്തി നാമ നത്ഥി. തസ്സ അപരഭാഗേ ലോണജലപഹടാനി ദ്വേപി ചക്ഖൂനി നസ്സിംസു. സോ തതോ പട്ഠായ നിയാമകജേട്ഠകോ ഹുത്വാപി നിയാമകകമ്മം അകത്വാ ‘‘രാജാനം നിസ്സായ ജീവിസ്സാമീ’’തി രാജാനം ഉപസങ്കമി. അഥ നം രാജാ അഗ്ഘാപനിയകമ്മേ ഠപേസി. സോ തതോ പട്ഠായ രഞ്ഞോ ഹത്ഥിരതനഅസ്സരതനമുത്തസാരമണിസാരാദീനി അഗ്ഘാപേസി.

അഥേകദിവസം ‘‘രഞ്ഞോ മങ്ഗലഹത്ഥീ ഭവിസ്സതീ’’തി കാളപാസാണകൂടവണ്ണം ഏകം വാരണം ആനേസും. തം ദിസ്വാ രാജാ ‘‘പണ്ഡിതസ്സ ദസ്സേഥാ’’തി ആഹ. അഥ നം തസ്സ സന്തികം നയിംസു. സോ ഹത്ഥേന തസ്സ സരീരം പരിമജ്ജിത്വാ ‘‘നായം മങ്ഗലഹത്ഥീ ഭവിതും അനുച്ഛവികോ, പാദേഹി വാമനധാതുകോ ഏസ, ഏതഞ്ഹി മാതാ വിജായമാനാ അങ്കേന സമ്പടിച്ഛിതും നാസക്ഖി, തസ്മാ ഭൂമിയം പതിത്വാ പച്ഛിമപാദേഹി വാമനധാതുകോ ഹോതീ’’തി ആഹ. ഹത്ഥിം ഗഹേത്വാ ആഗതേ പുച്ഛിംസു. തേ ‘‘സച്ചം പണ്ഡിതോ കഥേതീ’’തി വദിംസു. തം കാരണം രാജാ സുത്വാ തുട്ഠോ തസ്സ അട്ഠ കഹാപണേ ദാപേസി.

പുനേകദിവസം ‘‘രഞ്ഞോ മങ്ഗലഅസ്സോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഏകം അസ്സം ആനയിംസു. തമ്പി രാജാ പണ്ഡിതസ്സ സന്തികം പേസേസി. സോ തമ്പി ഹത്ഥേന പരാമസിത്വാ ‘‘അയം മങ്ഗലഅസ്സോ ഭവിതും ന യുത്തോ, ഏതസ്സ ഹി ജാതദിവസേയേവ മാതാ മരി, തസ്മാ മാതു ഖീരം അലഭന്തോ ന സമ്മാ വഡ്ഢിതോ’’തി ആഹ. സാപിസ്സ കഥാ സച്ചാവ അഹോസി. തമ്പി സുത്വാ രാജാ തുസ്സിത്വാ അട്ഠ കഹാപണേ ദാപേസി. അഥേകദിവസം ‘‘രഞ്ഞോ മങ്ഗലരഥോ ഭവിസ്സതീ’’തി രഥം ആഹരിംസു. തമ്പി രാജാ തസ്സ സന്തികം പേസേസി. സോ തമ്പി ഹത്ഥേന പരാമസിത്വാ ‘‘അയം രഥോ സുസിരരുക്ഖേന കതോ, തസ്മാ രഞ്ഞോ നാനുച്ഛവികോ’’തി ആഹ. സാപിസ്സ കഥാ സച്ചാവ അഹോസി. രാജാ തമ്പി സുത്വാ അട്ഠേവ കഹാപണേ ദാപേസി. അഥസ്സ മഹഗ്ഘം കമ്ബലരതനം ആഹരിംസു. തമ്പി തസ്സേവ പേസേസി. സോ തമ്പി ഹത്ഥേന പരാമസിത്വാ ‘‘ഇമസ്സ മൂസികച്ഛിന്നം ഏകട്ഠാനം അത്ഥീ’’തി ആഹ. സോധേന്താ തം ദിസ്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ സുത്വാ തുസ്സിത്വാ അട്ഠേവ കഹാപണേ ദാപേസി.

സോ ചിന്തേസി ‘‘അയം രാജാ ഏവരൂപാനിപി അച്ഛരിയാനി ദിസ്വാ അട്ഠേവ കഹാപണേ ദാപേസി, ഇമസ്സ ദായോ ന്ഹാപിതദായോ, ന്ഹാപിതജാതികോ ഭവിസ്സതി, കിം മേ ഏവരൂപേന രാജുപട്ഠാനേന, അത്തനോ വസനട്ഠാനമേവ ഗമിസ്സാമീ’’തി. സോ കുരുകച്ഛപട്ടനമേവ പച്ചാഗമി. തസ്മിം തത്ഥ വസന്തേ വാണിജാ നാവം സജ്ജേത്വാ ‘‘കം നിയാമകം കരിസ്സാമാ’’തി മന്തേസും. ‘‘സുപ്പാരകപണ്ഡിതേന ആരുള്ഹനാവാ ന ബ്യാപജ്ജതി, ഏസ പണ്ഡിതോ ഉപായകുസലോ, അന്ധോ സമാനോപി സുപ്പാരകപണ്ഡിതോവ ഉത്തമോ’’തി തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘നിയാമകോ നോ ഹോഹീ’’തി വത്വാ ‘‘താതാ, അഹം അന്ധോ, കഥം നിയാമകകമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘സാമി, അന്ധാപി തുമ്ഹേയേവ അമ്ഹാകം ഉത്തമാ’’തി പുനപ്പുനം യാചിയമാനോ ‘‘സാധു താതാ, തുമ്ഹേഹി ആരോചിതസഞ്ഞായ നിയാമകോ ഭവിസ്സാമീ’’തി തേസം നാവം അഭിരുഹി. തേ നാവായ മഹാസമുദ്ദം പക്ഖന്ദിംസു. നാവാ സത്ത ദിവസാനി നിരുപദ്ദവാ അഗമാസി, തതോ അകാലവാതം ഉപ്പാതിതം ഉപ്പജ്ജി, നാവാ ചത്താരോ മാസേ പകതിസമുദ്ദപിട്ഠേ വിചരിത്വാ ഖുരമാലീസമുദ്ദം നാമ പത്താ. തത്ഥ മച്ഛാ മനുസ്സസമാനസരീരാ ഖുരനാസാ ഉദകേ ഉമ്മുജ്ജനിമുജ്ജം കരോന്തി. വാണിജാ തേ ദിസ്വാ മഹാസത്തം തസ്സ സമുദ്ദസ്സ നാമം പുച്ഛന്താ പഠമം ഗാഥമാഹംസു –

൧൦൮.

‘‘ഉമ്മുജ്ജന്തി നിമുജ്ജന്തി, മനുസ്സാ ഖുരനാസികാ;

സുപ്പാരകം തം പുച്ഛാമ, സമുദ്ദോ കതമോ അയ’’ന്തി.

ഏവം തേഹി പുട്ഠോ മഹാസത്തോ അത്തനോ നിയാമകസുത്തേന സംസന്ദിത്വാ ദുതിയം ഗാഥമാഹ –

൧൦൯.

‘‘കുരുകച്ഛാ പയാതാനം, വാണിജാനം ധനേസിനം;

നാവായ വിപ്പനട്ഠായ, ഖുരമാലീതി വുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ പയാതാനന്തി കുരുകച്ഛപട്ടനാ നിക്ഖമിത്വാ ഗച്ഛന്താനം. ധനേസിനന്തി തുമ്ഹാകം വാണിജാനം ധനം പരിയേസന്താനം. നാവായ വിപ്പനട്ഠായാതി താത തുമ്ഹാകം ഇമായ വിദേസം പക്ഖന്ദനാവായ കമ്മകാരകം പകതിസമുദ്ദം അതിക്കമിത്വാ സമ്പത്തോ അയം സമുദ്ദോ ‘‘ഖുരമാലീ’’തി വുച്ചതി, ഏവമേതം പണ്ഡിതാ കഥേന്തീതി.

തസ്മിം പന സമുദ്ദേ വജിരം ഉസ്സന്നം ഹോതി. മഹാസത്തോ ‘‘സചാഹം ‘അയം വജിരസമുദ്ദോ’തി ഏവം ഏതേസം കഥേസ്സാമി, ലോഭേന ബഹും വജിരം ഗണ്ഹിത്വാ നാവം ഓസീദാപേസ്സന്തീ’’തി തേസം അനാചിക്ഖിത്വാവ നാവം ലഗ്ഗാപേത്വാ ഉപായേനേകം യോത്തം ഗഹേത്വാ മച്ഛഗഹണനിയാമേന ജാലം ഖിപാപേത്വാ വജിരസാരം ഉദ്ധരിത്വാ നാവായം പക്ഖിപിത്വാ അഞ്ഞം അപ്പഗ്ഘഭണ്ഡം ഛഡ്ഡാപേസി. നാവാ തം സമുദ്ദം അതിക്കമിത്വാ പുരതോ അഗ്ഗിമാലിം നാമ ഗതാ. സോ പജ്ജലിതഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ വിയ മജ്ഝന്ഹികസൂരിയോ വിയ ച ഓഭാസം മുഞ്ചന്തോ അട്ഠാസി. വാണിജാ –

൧൧൦.

‘‘യഥാ അഗ്ഗീവ സൂരിയോവ, സമുദ്ദോ പടിദിസ്സതി;

സുപ്പാരകം തം പുച്ഛാമ, സമുദ്ദോ കതമോ അയ’’ന്തി. – ഗാഥായ തം പുച്ഛിംസു;

മഹാസത്തോപി തേസം അനന്തരഗാഥായ കഥേസി –

൧൧൧.

‘‘കുരുകച്ഛാ പയാതാനം, വാണിജാനം ധനേസിനം;

നാവായ വിപ്പനട്ഠായ, അഗ്ഗിമാലീതി വുച്ചതീ’’തി.

തസ്മിം പന സമുദ്ദേ സുവണ്ണം ഉസ്സന്നം അഹോസി. മഹാസത്തോ പുരിമനയേനേവ തതോപി സുവണ്ണം ഗാഹാപേത്വാ നാവായം പക്ഖിപാപേസി. നാവാ തമ്പി സമുദ്ദം അതിക്കമിത്വാ ഖീരം വിയ ദധിം വിയ ച ഓഭാസന്തം ദധിമാലിം നാമ സമുദ്ദം പാപുണി. വാണിജാ –

൧൧൨.

‘‘യഥാ ദധീവ ഖീരംവ, സമുദ്ദോ പടിദിസ്സതി;

സുപ്പാരകം തം പുച്ഛാമ, സമുദ്ദോ കതമോ അയ’’ന്തി. –

ഗാഥായ തസ്സപി നാമം പുച്ഛിംസു.

മഹാസത്തോ അനന്തരഗാഥായ ആചിക്ഖി –

൧൧൩.

‘‘കുരുകച്ഛാ പയാതാനം, വാണിജാനം ധനേസിനം;

നാവായ വിപ്പനട്ഠായ, ദധിമാലീതി വുച്ചതീ’’തി.

തസ്മിം പന സമുദ്ദേ രജതം ഉസ്സന്നം അഹോസി. സോ തമ്പി ഉപായേന ഗാഹാപേത്വാ നാവായം പക്ഖിപാപേസി. നാവാ തമ്പി സമുദ്ദം അതിക്കമിത്വാ നീലകുസതിണം വിയ സമ്പന്നസസ്സം വിയ ച ഓഭാസമാനം നീലവണ്ണം കുസമാലിം നാമ സമുദ്ദം പാപുണി. വാണിജാ –

൧൧൪.

‘‘യഥാ കുസോവ സസ്സോവ, സമുദ്ദോ പടിദിസ്സതി;

സുപ്പാരകം തം പുച്ഛാമ, സമുദ്ദോ കതമോ അയ’’ന്തി. –

ഗാഥായ തസ്സപി നാമം പുച്ഛിംസു.

സോ അനന്തരഗാഥായ ആചിക്ഖി –

൧൧൫.

‘‘കുരുകച്ഛാ പയാതാനം, വാണിജാനം ധനേസിനം;

നാവായ വിപ്പനട്ഠായ, കുസമാലീതി വുച്ചതീ’’തി.

തസ്മിം പന സമുദ്ദേ നീലമണിരതനം ഉസ്സന്നം അഹോസി. സോ തമ്പി ഉപായേനേവ ഗാഹാപേത്വാ നാവായം പക്ഖിപാപേസി. നാവാ തമ്പി സമുദ്ദം അതിക്കമിത്വാ നളവനം വിയ വേളുവനം വിയ ച ഖായമാനം നളമാലിം നാമ സമുദ്ദം പാപുണി. വാണിജാ –

൧൧൬.

‘‘യഥാ നളോവ വേളൂവ, സമുദ്ദോ പടിദിസ്സതി;

സുപ്പാരകം തം പുച്ഛാമ, സമുദ്ദോ കതമോ അയ’’ന്തി. –

ഗാഥായ തസ്സപി നാമം പുച്ഛിംസു.

മഹാസത്തോ അനന്തരഗാഥായ കഥേസി –

൧൧൭.

‘‘കുരുകച്ഛാ പയാതാനം, വാണിജാനം ധനേസിനം;

നാവായ വിപ്പനട്ഠായ, നളമാലീതി വുച്ചതീ’’തി.

തസ്മിം പന സമുദ്ദേ മസാരഗല്ലം വേളുരിയം ഉസ്സന്നം അഹോസി. സോ തമ്പി ഉപായേന ഗാഹാപേത്വാ നാവായം പക്ഖിപാപേസി. അപരോ നയോ – നളോതി വിച്ഛികനളോപി കക്കടകനളോപി, സോ രത്തവണ്ണോ ഹോതി. വേളൂതി പന പവാളസ്സേതം നാമം, സോ ച സമുദ്ദോ പവാളുസ്സന്നോ രത്തോഭാസോ അഹോസി, തസ്മാ ‘‘യഥാ നളോവ വേളുവാ’’തി പുച്ഛിംസു. മഹാസത്തോ തതോ പവാളം ഗാഹാപേസീതി.

വാണിജാ നളമാലിം അതിക്കന്താ ബലവാമുഖസമുദ്ദം നാമ പസ്സിംസു. തത്ഥ ഉദകം കഡ്ഢിത്വാ കഡ്ഢിത്വാ സബ്ബതോ ഭാഗേന ഉഗ്ഗച്ഛതി. തസ്മിം സബ്ബതോ ഭാഗേന ഉഗ്ഗതേ ഉദകം സബ്ബതോ ഭാഗേന ഛിന്നപപാതമഹാസോബ്ഭോ വിയ പഞ്ഞായതി, ഊമിയാ ഉഗ്ഗതായ ഏകതോ പപാതസദിസം ഹോതി, ഭയജനനോ സദ്ദോ ഉപ്പജ്ജതി സോതാനി ഭിന്ദന്തോ വിയ ഹദയം ഫാലേന്തോ വിയ ച. തം ദിസ്വാ വാണിജാ ഭീതതസിതാ –

൧൧൮.

‘‘മഹബ്ഭയോ ഭിംസനകോ, സദ്ദോ സുയ്യതിമാനുസോ;

യഥാ സോബ്ഭോ പപാതോവ, സമുദ്ദോ പടിദിസ്സതി;

സുപ്പാരകം തം പുച്ഛാമ, സമുദ്ദോ കതമോ അയ’’ന്തി. –

ഗാഥായ തസ്സപി നാമം പുച്ഛിംസു.

തത്ഥ സുയ്യതിമാനുസോതി സുയ്യതി അമാനുസോ സദ്ദോ.

൧൧൯.

‘‘കുരുകച്ഛാ പയാതാനം, വാണിജാനം ധനേസിനം;

നാവായ വിപ്പനട്ഠായ, ബലവാമുഖീതി വുച്ചതീ’’തി. –

ബോധിസത്തോ അനന്തരഗാഥായ തസ്സ നാമം ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘താതാ, ഇമം ബലവാമുഖസമുദ്ദം പത്വാ നിവത്തിതും സമത്ഥാ നാവാ നാമ നത്ഥി, അയം സമ്പത്തനാവം നിമുജ്ജാപേത്വാ വിനാസം പാപേതീ’’തി ആഹ. തഞ്ച നാവം സത്ത മനുസ്സസതാനി അഭിരുഹിംസു. തേ സബ്ബേ മരണഭയഭീതാ ഏകപ്പഹാരേനേവ അവീചിമ്ഹി പച്ചമാനസത്താ വിയ അതികാരുഞ്ഞം രവം മുഞ്ചിംസു. മഹാസത്തോ ‘‘ഠപേത്വാ മം അഞ്ഞോ ഏതേസം സോത്ഥിഭാവം കാതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി, സച്ചകിരിയായ തേസം സോത്ഥിം കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ തേ ആമന്തേത്വാ ആഹ – ‘‘താതാ, ഖിപ്പം മം ഗന്ധോദകേന ന്ഹാപേത്വാ അഹതവത്ഥാനി നിവാസാപേത്വാ പുണ്ണപാതിം സജ്ജേത്വാ നാവായ ധുരേ ഠപേഥാ’’തി. തേ വേഗേന തഥാ കരിംസു. മഹാസത്തോ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി പുണ്ണപാതിം ഗഹേത്വാ നാവായ ധുരേ ഠിതോ സച്ചകിരിയം കരോന്തോ ഓസാനഗാഥമാഹ –

൧൨൦.

‘‘യതോ സരാമി അത്താനം, യതോ പത്തോസ്മി വിഞ്ഞുതം;

നാഭിജാനാമി സഞ്ചിച്ച, ഏകപാണമ്പി ഹിംസിതം;

ഏതേന സച്ചവജ്ജേന, സോത്ഥിം നാവാ നിവത്തതൂ’’തി.

തത്ഥ യതോതി യതോ പട്ഠായ അഹം അത്താനം സരാമി, യതോ പട്ഠായ ചമ്ഹി വിഞ്ഞുതം പത്തോതി അത്ഥോ. ഏകപാണമ്പി ഹിംസിതന്തി ഏത്ഥന്തരേ സഞ്ചിച്ച ഏകം കുന്ഥകിപില്ലികപാണമ്പി ഹിംസിതം നാഭിജാനാമി. ദേസനാമത്തമേവേതം, ബോധിസത്തോ പന തിണസലാകമ്പി ഉപാദായ മയാ പരസന്തകം ന ഗഹിതപുബ്ബം, ലോഭവസേന പരദാരം ന ഓലോകിതപുബ്ബം, മുസാ ന ഭാസിതപുബ്ബാ, തിണഗ്ഗേനാപി മജ്ജം ന പിവിതപുബ്ബന്തി ഏവം പഞ്ചസീലവസേന പന സച്ചകിരിയം അകാസി, കത്വാ ച പന പുണ്ണപാതിയാ ഉദകം നാവായ ധുരേ അഭിസിഞ്ചി.

ചത്താരോ മാസേ വിദേസം പക്ഖന്ദനാവാ നിവത്തിത്വാ ഇദ്ധിമാ വിയ സച്ചാനുഭാവേന ഏകദിവസേനേവ കുരുകച്ഛപട്ടനം അഗമാസി. ഗന്ത്വാ ച പന ഥലേപി അട്ഠുസഭമത്തം ഠാനം പക്ഖന്ദിത്വാ നാവികസ്സ ഘരദ്വാരേയേവ അട്ഠാസി. മഹാസത്തോ തേസം വാണിജാനം സുവണ്ണരജതമണിപവാളമുത്തവജിരാനി ഭാജേത്വാ അദാസി. ‘‘ഏത്തകേഹി വോ രതനേഹി അലം, മാ പുന സമുദ്ദം പവിസഥാ’’തി തേസം ഓവാദം ദത്വാ യാവജീവം ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ ദേവപുരം പൂരേസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, പുബ്ബേപി തഥാഗതോ മഹാപഞ്ഞോയേവാ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ പരിസാ ബുദ്ധപരിസാ അഹേസും, സുപ്പാരകപണ്ഡിതോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

സുപ്പാരകജാതകവണ്ണനാ നവമാ.

ജാതകുദ്ദാനം –

മാതുപോസക ജുണ്ഹോ ച, ധമ്മ ഉദയ പാനീയോ;

യുധഞ്ചയോ ദസരഥോ, സംവരോ ച സുപ്പാരകോ;

ഏകാദസനിപാതമ്ഹി, സങ്ഗീതാ നവ ജാതകാ.

ഏകാദസകനിപാതവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨. ദ്വാദസകനിപാതോ

[൪൬൪] ൧. ചൂളകുണാലജാതകവണ്ണനാ

൧-൧൨.

ലുദ്ധാനം ലഹുചിത്താനന്തി ഇദം ജാതകം കുണാലജാതകേ (ജാ. ൨.൨൧.കുണാലജാതക) ആവി ഭവിസ്സതി;

ചൂളകുണാലജാതകവണ്ണനാ പഠമാ.

[൪൬൫] ൨. ഭദ്ദസാലജാതകവണ്ണനാ

കാ ത്വം സുദ്ധേഹി വത്ഥേഹീതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഞാതത്ഥചരിയം ആരബ്ഭ കഥേസി. സാവത്ഥിയഞ്ഹി അനാഥപിണ്ഡികസ്സ നിവേസനേ പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം നിബദ്ധഭോജനം പവത്തതി, തഥാ വിസാഖായ ച കോസലരഞ്ഞോ ച. തത്ഥ പന കിഞ്ചാപി നാനഗ്ഗരസഭോജനം ദീയതി, ഭിക്ഖൂനം പനേത്ഥ കോചി വിസ്സാസികോ നത്ഥി, തസ്മാ ഭിക്ഖൂ രാജനിവേസനേ ന ഭുഞ്ജന്തി, ഭത്തം ഗഹേത്വാ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ വാ വിസാഖായ വാ അഞ്ഞേസം വാ വിസ്സാസികാനം ഘരം ഗന്ത്വാ ഭുഞ്ജന്തി. രാജാ ഏകദിവസം പണ്ണാകാരം ആഹടം ‘‘ഭിക്ഖൂനം ദേഥാ’’തി ഭത്തഗ്ഗം പേസേത്വാ ‘‘ഭത്തഗ്ഗേ ഭിക്ഖൂ നത്ഥീ’’തി വുത്തേ ‘‘കഹം ഗതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അത്തനോ വിസ്സാസികഗേഹേസു നിസീദിത്വാ ഭുഞ്ജന്തീ’’തി സുത്വാ ഭുത്തപാതരാസോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ഭന്തേ, ഭോജനം നാമ കിം പരമ’’ന്തി പുച്ഛി. വിസ്സാസപരമം മഹാരാജ, കഞ്ജികമത്തകമ്പി വിസ്സാസികേന ദിന്നം മധുരം ഹോതീതി. ഭന്തേ, കേന പന സദ്ധിം ഭിക്ഖൂനം വിസ്സാസോ ഹോതീതി? ‘‘ഞാതീഹി വാ സേക്ഖകുലേഹി വാ, മഹാരാജാ’’തി. തതോ രാജാ ചിന്തേസി ‘‘ഏകം സക്യധീതരം ആനേത്വാ അഗ്ഗമഹേസിം കരിസ്സാമി, ഏവം മയാ സദ്ധിം ഭിക്ഖൂനം ഞാതകേ വിയ വിസ്സാസോ ഭവിസ്സതീ’’തി. സോ ഉട്ഠായാസനാ അത്തനോ നിവേസനം ഗന്ത്വാ കപിലവത്ഥും ദൂതം പേസേസി ‘‘ധീതരം മേ ദേഥ, അഹം തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം ഞാതിഭാവം ഇച്ഛാമീ’’തി.

സാകിയാ ദൂതവചനം സുത്വാ സന്നിപതിത്വാ മന്തയിംസു ‘‘മയം കോസലരഞ്ഞോ ആണാപവത്തിട്ഠാനേ വസാമ, സചേ ദാരികം ന ദസ്സാമ, മഹന്തം വേരം ഭവിസ്സതി, സചേ ദസ്സാമ, കുലവംസോ നോ ഭിജ്ജിസ്സതി, കിം നു ഖോ കാതബ്ബ’’ന്തി. അഥ നേ മഹാനാമോ ആഹ – ‘‘മാ ചിന്തയിത്ഥ, മമ ധീതാ വാസഭഖത്തിയാ നാമ നാഗമുണ്ഡായ നാമ ദാസിയാ കുച്ഛിസ്മിം നിബ്ബത്തി. സാ സോളസവസ്സുദ്ദേസികാ ഉത്തമരൂപധരാ സോഭഗ്ഗപ്പത്താ പിതു വംസേന ഖത്തിയജാതികാ, തമസ്സ ‘ഖത്തിയകഞ്ഞാ’തി പേസേസ്സാമാ’’തി. സാകിയാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ദൂതേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘സാധു, ദാരികം ദസ്സാമ, ഇദാനേവ നം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി ആഹംസു. ദൂതാ ചിന്തേസും ‘‘ഇമേ സാകിയാ നാമ ജാതിം നിസ്സായ അതിമാനിനോ, ‘സദിസീ നോ’തി വത്വാ അസദിസിമ്പി ദദേയ്യും, ഏതേഹി സദ്ധിം ഏകതോ ഭുഞ്ജമാനമേവ ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി. തേ ഏവമാഹംസു ‘‘മയം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്താ യാ തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം ഏകതോ ഭുഞ്ജതി, തം ഗഹേത്വാ ഗമിസ്സാമാ’’തി. സാകിയാ തേസം നിവാസട്ഠാനം ദാപേത്വാ ‘‘കിം കരിസ്സാമാ’’തി ചിന്തയിംസു. മഹാനാമോ ആഹ – ‘‘തുമ്ഹേ മാ ചിന്തയിത്ഥ, അഹം ഉപായം കരിസ്സാമി, തുമ്ഹേ മമ ഭോജനകാലേ വാസഭഖത്തിയം അലങ്കരിത്വാ ആനേത്വാ മയാ ഏകസ്മിം കബളേ ഗഹിതമത്തേ ‘ദേവ, അസുകരാജാ പണ്ണം പഹിണി, ഇമം താവ സാസനം സുണാഥാ’തി പണ്ണം ദസ്സേയ്യാഥാ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ തസ്മിം ഭുഞ്ജമാനേ കുമാരികം അലങ്കരിംസു.

മഹാനാമോ ‘‘ധീതരം മേ ആനേഥ, മയാ സദ്ധിം ഭുഞ്ജതൂ’’തി ആഹ. അഥ നം അലങ്കരിത്വാ താവദേവ ഥോകം പപഞ്ചം കത്വാ ആനയിംസു. സാ ‘‘പിതരാ സദ്ധിം ഭുഞ്ജിസ്സാമീ’’തി ഏകപാതിയം ഹത്ഥം ഓതാരേസി. മഹാനാമോപി തായ സദ്ധിം ഏകപിണ്ഡം ഗഹേത്വാ മുഖേ ഠപേസി. ദുതിയപിണ്ഡായ ഹത്ഥേ പസാരിതേ ‘‘ദേവ, അസുകരഞ്ഞാ പണ്ണം പഹിതം, ഇമം താവ സാസനം സുണാഥാ’’തി പണ്ണം ഉപനാമേസും. മഹാനാമോ ‘‘അമ്മ, ത്വം ഭുഞ്ജാഹീ’’തി ദക്ഖിണഹത്ഥം പാതിയായേവ കത്വാ വാമഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ പണ്ണം ഓലോകേസി. തസ്സ തം സാസനം ഉപധാരേന്തസ്സേവ ഇതരാ ഭുഞ്ജി. സോ തസ്സാ ഭുത്തകാലേ ഹത്ഥം ധോവിത്വാ മുഖം വിക്ഖാലേസി. തം ദിസ്വാ ദൂതാ ‘‘നിച്ഛയേനേസാ ഏതസ്സ ധീതാ’’തി നിട്ഠമകംസു, ന തം അന്തരം ജാനിതും സക്ഖിംസു. മഹാനാമോ മഹന്തേന പരിവാരേന ധീതരം പേസേസി. ദൂതാപി നം സാവത്ഥിം നേത്വാ ‘‘അയം കുമാരികാ ജാതിസമ്പന്നാ മഹാനാമസ്സ ധീതാ’’തി വദിംസു. രാജാ തുസ്സിത്വാ സകലനഗരം അലങ്കാരാപേത്വാ തം രതനരാസിമ്ഹി ഠപേത്വാ അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനേ അഭിസിഞ്ചാപേസി. സാ രഞ്ഞോ പിയാ അഹോസി മനാപാ.

അഥസ്സാ ന ചിരസ്സേവ ഗബ്ഭോ പതിട്ഠഹി. രാജാ ഗബ്ഭപരിഹാരമദാസി. സാ ദസമാസച്ചയേന സുവണ്ണവണ്ണം പുത്തം വിജായി. അഥസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ രാജാ അത്തനോ അയ്യകസ്സ സന്തികം പേസേസി ‘‘സക്യരാജധീതാ വാസഭഖത്തിയാ പുത്തം വിജായി, കിമസ്സ നാമം കരോമാ’’തി. തം പന സാസനം ഗഹേത്വാ ഗതോ അമച്ചോ ഥോകം ബധിരധാതുകോ, സോ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ അയ്യകസ്സാരോചേസി. സോ തം സുത്വാ ‘‘വാസഭഖത്തിയാ പുത്തം അവിജായിത്വാപി സബ്ബം ജനം അഭിഭവതി, ഇദാനി പന അതിവിയ രഞ്ഞോ വല്ലഭാ ഭവിസ്സതീ’’തി ആഹ. സോ ബധിരഅമച്ചോ ‘‘വല്ലഭാ’’തി വചനം ദുസ്സുതം സുത്വാ ‘‘വിടടൂഭോ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ രാജാനം ഉപഗന്ത്വാ ‘‘ദേവ, കുമാരസ്സ കിര ‘വിടടൂഭോ’തി നാമം കരോഥാ’’തി ആഹ. രാജാ ‘‘പോരാണകം നോ കുലദത്തികം നാമം ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘വിടടൂഭോ’’തി നാമം അകാസി. തതോ പട്ഠായ കുമാരോ കുമാരപരിഹാരേന വഡ്ഢന്തോ സത്തവസ്സികകാലേ അഞ്ഞേസം കുമാരാനം മാതാമഹകുലതോ ഹത്ഥിരൂപകഅസ്സരൂപകാദീനി ആഹരിയമാനാനി ദിസ്വാ മാതരം പുച്ഛി ‘‘അമ്മ, അഞ്ഞേസം മാതാമഹകുലതോ പണ്ണാകാരോ ആഹരിയതി, മയ്ഹം കോചി കിഞ്ചി ന പേസേസി, കിം ത്വം നിമ്മാതാ നിപ്പിതാസീ’’തി? അഥ നം സാ ‘‘താത, സക്യരാജാനോ മാതാമഹാ ദൂരേ പന വസന്തി, തേന തേ കിഞ്ചി ന പേസേന്തീ’’തി വത്വാ വഞ്ചേസി.

പുന സോളസവസ്സികകാലേ ‘‘അമ്മ, മാതാമഹകുലം പസ്സിതുകാമോമ്ഹീ’’തി വത്വാ ‘‘അലം താത, കിം തത്ഥ ഗന്ത്വാ കരിസ്സസീ’’തി വാരിയമാനോപി പുനപ്പുനം യാചി. അഥസ്സ മാതാ ‘‘തേന ഹി ഗച്ഛാഹീ’’തി സമ്പടിച്ഛി. സോ പിതു ആരോചേത്വാ മഹന്തേന പരിവാരേന നിക്ഖമി. വാസഭഖത്തിയാ പുരേതരം പണ്ണം പേസേസി ‘‘അഹം ഇധ സുഖം വസാമി, സാമിനോ കിഞ്ചി അന്തരം മാ ദസ്സയിംസൂ’’തി. സാകിയാ വിടടൂഭസ്സ ആഗമനം ഞത്വാ ‘‘വന്ദിതും ന സക്കാ’’തി തസ്സ ദഹരദഹരേ കുമാരകേ ജനപദം പഹിണിംസു. കുമാരേ കപിലവത്ഥും സമ്പത്തേ സാകിയാ സന്ഥാഗാരേ സന്നിപതിംസു. കുമാരോ സന്ഥാഗാരം ഗന്ത്വാ അട്ഠാസി. അഥ നം ‘‘അയം തേ, താത, മാതാമഹോ, അയം മാതുലോ’’തി വദിംസു സോ സബ്ബേ വന്ദമാനോ വിചരി. സോ യാവപിട്ഠിയാ രുജനപ്പമാണാ വന്ദിത്വാ ഏകമ്പി അത്താനം വന്ദമാനം അദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ മം വന്ദന്താ നത്ഥീ’’തി പുച്ഛി. സാകിയാ ‘‘താത, തവ കനിട്ഠകുമാരാ ജനപദം ഗതാ’’തി വത്വാ തസ്സ മഹന്തം സക്കാരം കരിംസു. സോ കതിപാഹം വസിത്വാ മഹന്തേന പരിവാരേന നിക്ഖമി. അഥേകാ ദാസീ സന്ഥാഗാരേ തേന നിസിന്നഫലകം ‘‘ഇദം വാസഭഖത്തിയായ ദാസിയാ പുത്തസ്സ നിസിന്നഫലക’’ന്തി അക്കോസിത്വാ പരിഭാസിത്വാ ഖീരോദകേന ധോവി. ഏകോ പുരിസോ അത്തനോ ആവുധം പമുസ്സിത്വാ നിവത്തോ തം ഗണ്ഹന്തോ വിടടൂഭകുമാരസ്സ അക്കോസനസദ്ദം സുത്വാ തം അന്തരം പുച്ഛിത്വാ ‘‘വാസഭഖത്തിയാ ദാസിയാ കുച്ഛിസ്മിം മഹാനാമസക്കസ്സ ജാതാ’’തി ഞത്വാ ഗന്ത്വാ ബലകായസ്സ കഥേസി. ‘‘വാസഭഖത്തിയാ കിര ദാസിയാ ധീതാ’’തി മഹാകോലാഹലം അഹോസി.

കുമാരോ തം സുത്വാ ‘‘ഏതേ താവ മമ നിസിന്നഫലകം ഖീരോദകേന ധോവന്തു, അഹം പന രജ്ജേ പതിട്ഠിതകാലേ ഏതേസം ഗലലോഹിതം ഗഹേത്വാ മമ നിസിന്നഫലകം ധോവിസ്സാമീ’’തി ചിത്തം പട്ഠപേസി. തസ്മിം സാവത്ഥിം ഗതേ അമച്ചാ സബ്ബം പവത്തിം രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ ‘‘സബ്ബേ മയ്ഹം ദാസിധീതരം അദംസൂ’’തി സാകിയാനം കുജ്ഝിത്വാ വാസഭഖത്തിയായ ച പുത്തസ്സ ച ദിന്നപരിഹാരം അച്ഛിന്ദിത്വാ ദാസദാസീഹി ലദ്ധബ്ബപരിഹാരമത്തമേവ ദാപേസി. തതോ കതിപാഹച്ചയേന സത്ഥാ രാജനിവേസനം ആഗന്ത്വാ നിസീദി. രാജാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം കിര ഞാതകേഹി ദാസിധീതാ മയ്ഹം ദിന്നാ, തേനസ്സാ അഹം സപുത്തായ പരിഹാരം അച്ഛിന്ദിത്വാ ദാസദാസീഹി ലദ്ധബ്ബപരിഹാരമത്തമേവ ദാപേസി’’ന്തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘അയുത്തം, മഹാരാജ, സാകിയേഹി കതം, ദദന്തേഹി നാമ സമാനജാതികാ ദാതബ്ബാ അസ്സ. തം പന മഹാരാജ, വദാമി വാസഭഖത്തിയാ ഖത്തിയരാജധീതാ ഖത്തിയസ്സ രഞ്ഞോ ഗേഹേ അഭിസേകം ലഭി, വിടടൂഭോപി ഖത്തിയരാജാനമേവ പടിച്ച ജാതോ, മാതുഗോത്തം നാമ കിം കരിസ്സതി, പിതുഗോത്തമേവ പമാണന്തി പോരാണകപണ്ഡിതാ ദലിദ്ദിത്ഥിയാ കട്ഠഹാരികായപി അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനം അദംസു, തസ്സാ ച കുച്ഛിമ്ഹി ജാതകുമാരോ ദ്വാദസയോജനികായ ബാരാണസിയാ രജ്ജം കത്വാ കട്ഠവാഹനരാജാ നാമ ജാതോ’’തി കട്ഠവാഹനജാതകം (ജാ. ൧.൧.൭) കഥേസി. രാജാ സത്ഥു ധമ്മകഥം സുത്വാ ‘‘പിതുഗോത്തമേവ കിര പമാണ’’ന്തി സുത്വാ തുസ്സിത്വാ മാതാപുത്താനം പകതിപരിഹാരമേവ ദാപേസി.

രഞ്ഞോ പന ബന്ധുലോ നാമ സേനാപതി മല്ലികം നാമ അത്തനോ ഭരിയം വഞ്ഝം ‘‘തവ കുലഘരമേവ ഗച്ഛാഹീ’’തി കുസിനാരമേവ പേസേസി. സാ ‘‘സത്ഥാരം ദിസ്വാവ ഗമിസ്സാമീ’’തി ജേതവനം പവിസിത്വാ തഥാഗതം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം ഠിതാ ‘‘കഹം ഗച്ഛസീ’’തി ച പുട്ഠാ ‘‘സാമികോ മേ, ഭന്തേ, കുലഘരം പേസേസീ’’തി വത്വാ ‘‘കസ്മാ’’തി വുത്താ ‘‘വഞ്ഝാ അപുത്തികാ, ഭന്തേ’’തി വത്വാ സത്ഥാരാ ‘‘യദി ഏവം ഗമനകിച്ചം നത്ഥി, നിവത്താഹീ’’തി വുത്താ തുട്ഠാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിവേസനമേവ പുന അഗമാസി. ‘‘കസ്മാ നിവത്തസീ’’തി പുട്ഠാ ‘‘ദസബലേന നിവത്തിതാമ്ഹീ’’തി ആഹ. സേനാപതി ‘‘ദിട്ഠം ഭവിസ്സതി തഥാഗതേന കാരണ’’ന്തി ആഹ. സാ ന ചിരസ്സേവ ഗബ്ഭം പടിലഭിത്വാ ഉപ്പന്നദോഹളാ ‘‘ദോഹളോ മേ ഉപ്പന്നോ’’തി ആരോചേസി. ‘‘കിം ദോഹളോ’’തി? ‘‘വേസാലിയാ നഗരേ ലിച്ഛവിരാജാനം അഭിസേകമങ്ഗലപോക്ഖരണിം ഓതരിത്വാ ന്ഹത്വാ പാനീയം പിവിതുകാമാമ്ഹി, സാമീ’’തി. സേനാപതി ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ സഹസ്സഥാമധനും ഗഹേത്വാ തം രഥം ആരോപേത്വാ സാവത്ഥിതോ നിക്ഖമിത്വാ രഥം പാജേന്തോ വേസാലിം പാവിസി.

തസ്മിഞ്ച കാലേ കോസലരഞ്ഞോ ബന്ധുലസേനാപതിനാ സദ്ധിം ഏകാചരിയകുലേ ഉഗ്ഗഹിതസിപ്പോ മഹാലി നാമ ലിച്ഛവീ അന്ധോ ലിച്ഛവീനം അത്ഥഞ്ച ധമ്മഞ്ച അനുസാസന്തോ ദ്വാരസമീപേ വസതി. സോ രഥസ്സ ഉമ്മാരേ പടിഘട്ടനസദ്ദം സുത്വാ ‘‘ബന്ധുലമല്ലസ്സ രഥപതനസദ്ദോ ഏസോ, അജ്ജ ലിച്ഛവീനം ഭയം ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ആഹ. പോക്ഖരണിയാ അന്തോ ച ബഹി ച ആരക്ഖാ ബലവാ, ഉപരി ലോഹജാലം പത്ഥടം, സകുണാനമ്പി ഓകാസോ നത്ഥി. സേനാപതി പന രഥാ ഓതരിത്വാ ആരക്ഖകേ ഖഗ്ഗേന പഹരന്തോ പലാപേത്വാ ലോഹജാലം ഛിന്ദിത്വാ അന്തോപോക്ഖരണിയം ഭരിയം ഓതാരേത്വാ ന്ഹാപേത്വാ പായേത്വാ സയമ്പി ന്ഹത്വാ മല്ലികം രഥം ആരോപേത്വാ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ ആഗതമഗ്ഗേനേവ പായാസി. ആരക്ഖകാ ഗന്ത്വാ ലിച്ഛവീനം ആരോചേസും. ലിച്ഛവിരാജാനോ കുജ്ഝിത്വാ പഞ്ച രഥസതാനി ആരുയ്ഹ ‘‘ബന്ധുലമല്ലം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി നിക്ഖമിംസു. തം പവത്തിം മഹാലിസ്സ ആരോചേസും. മഹാലി ‘‘മാ ഗമിത്ഥ, സോ ഹി വോ സബ്ബേ ഘാതയിസ്സതീ’’തി ആഹ. തേപി ‘‘മയം ഗമിസ്സാമയേവാ’’തി വദിംസു. തേന ഹി ചക്കസ്സ യാവ നാഭിതോ പഥവിം പവിട്ഠട്ഠാനം ദിസ്വാ നിവത്തേയ്യാഥ, തതോ അനിവത്തന്താ പുരതോ അസനിസദ്ദം വിയ സുണിസ്സഥ, തമ്ഹാ ഠാനാ നിവത്തേയ്യാഥ, തതോ അനിവത്തന്താ തുമ്ഹാകം രഥധുരേസു ഛിദ്ദം പസ്സിസ്സഥ, തമ്ഹാ ഠാനാ നിവത്തേയ്യാഥ, പുരതോ മാഗമിത്ഥാതി. തേ തസ്സ വചനേന അനിവത്തിത്വാ തം അനുബന്ധിംസുയേവ.

മല്ലികാ ദിസ്വാ ‘‘രഥാ, സാമി, പഞ്ഞായന്തീ’’തി ആഹ. തേന ഹി ഏകസ്സ രഥസ്സ വിയ പഞ്ഞായനകാലേ മമ ആരോചേയ്യാസീതി. സാ യദാ സബ്ബേ ഏകോ വിയ ഹുത്വാ പഞ്ഞായിംസു, തദാ ‘‘ഏകമേവ സാമി രഥസീസം പഞ്ഞായതീ’’തി ആഹ. ബന്ധുലോ ‘‘തേന ഹി ഇമാ രസ്മിയോ ഗണ്ഹാഹീ’’തി തസ്സാ രസ്മിയോ ദത്വാ രഥേ ഠിതോവ ധനും ആരോപേതി, രഥചക്കം യാവ നാഭിതോ പഥവിം പാവിസി, ലിച്ഛവിനോ തം ഠാനം ദിസ്വാപി ന നിവത്തിംസു. ഇതരോ ഥോകം ഗന്ത്വാ ജിയം പോഥേസി, അസനിസദ്ദോ വിയ അഹോസി. തേ തതോപി ന നിവത്തിംസു, അനുബന്ധന്താ ഗച്ഛന്തേവ. ബന്ധുലോ രഥേ ഠിതകോവ ഏകം സരം ഖിപി. സോ പഞ്ചന്നം രഥസതാനം രഥസീസം ഛിദ്ദം കത്വാ പഞ്ച രാജസതാനി പരികരബന്ധനട്ഠാനേ വിജ്ഝിത്വാ പഥവിം പാവിസി. തേ അത്തനോ വിദ്ധഭാവം അജാനിത്വാ ‘‘തിട്ഠ രേ, തിട്ഠ രേ’’തി വദന്താ അനുബന്ധിംസുയേവ. ബന്ധുലോ രഥം ഠപേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ മതകാ, മതകേഹി സദ്ധിം മയ്ഹം യുദ്ധം നാമ നത്ഥീ’’തി ആഹ. തേ ‘‘മതകാ നാമ അമ്ഹാദിസാ നേവ ഹോന്തീ’’തി വദിംസു. ‘‘തേന ഹി സബ്ബപച്ഛിമസ്സ പരികരം മോചേഥാ’’തി. തേ മോചയിംസു. സോ മുത്തമത്തേയേവ മരിത്വാ പതിതോ. അഥ നേ ‘‘സബ്ബേപി തുമ്ഹേ ഏവരൂപാ, അത്തനോ ഘരാനി ഗന്ത്വാ സംവിധാതബ്ബം സംവിദഹിത്വാ പുത്തദാരേ അനുസാസിത്വാ സന്നാഹം മോചേഥാ’’തി ആഹ. തേ തഥാ കത്വാ സബ്ബേ ജീവിതക്ഖയം പത്താ.

ബന്ധുലോപി മല്ലികം സാവത്ഥിം ആനേസി. സാ സോളസക്ഖത്തും യമകേ പുത്തേ വിജായി, സബ്ബേപി സൂരാ ഥാമസമ്പന്നാ അഹേസും, സബ്ബസിപ്പേ നിപ്ഫത്തിം പാപുണിംസു. ഏകേകസ്സപി പുരിസസഹസ്സപരിവാരോ അഹോസി. പിതരാ സദ്ധിം രാജനിവേസനം ഗച്ഛന്തേഹി തേഹേവ രാജങ്ഗണം പരിപൂരി. അഥേകദിവസം വിനിച്ഛയേ കൂടഡ്ഡപരാജിതാ മനുസ്സാ ബന്ധുലം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ മഹാരവം വിരവന്താ വിനിച്ഛയഅമച്ചാനം കൂടഡ്ഡകാരണം തസ്സ ആരോചേസും. സോപി വിനിച്ഛയം ഗന്ത്വാ തം അഡ്ഡം തീരേത്വാ സാമികമേവ സാമികം, അസ്സാമികമേവ അസ്സാമികം അകാസി. മഹാജനോ മഹാസദ്ദേന സാധുകാരം പവത്തേസി. രാജാ ‘‘കിമിദ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ തമത്ഥം സുത്വാ തുസ്സിത്വാ സബ്ബേപി തേ അമച്ചേ ഹാരേത്വാ ബന്ധുലസ്സേവ വിനിച്ഛയം നിയ്യാദേസി. സോ തതോ പട്ഠായ സമ്മാ വിനിച്ഛിനി. തതോ പോരാണകവിനിച്ഛയികാ ലഞ്ജം അലഭന്താ അപ്പലാഭാ ഹുത്വാ ‘‘ബന്ധുലോ രജ്ജം പത്ഥേതീ’’തി രാജകുലേ പരിഭിന്ദിംസു. രാജാ തം കഥം ഗഹേത്വാ ചിത്തം നിഗ്ഗഹേതും നാസക്ഖി, ‘‘ഇമസ്മിം ഇധേവ ഘാതിയമാനേ ഗരഹാ മേ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി പുന ചിന്തേത്വാ ‘‘പയുത്തപുരിസേഹി പച്ചന്തം പഹരാപേത്വാ തേ പലാപേത്വാ നിവത്തകാലേ അന്തരാമഗ്ഗേ പുത്തേഹി സദ്ധിം മാരേതും വട്ടതീ’’തി ബന്ധുലം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘പച്ചന്തോ കിര കുപിതോ, തവ പുത്തേഹി സദ്ധിം ഗന്ത്വാ ചോരേ ഗണ്ഹാഹീ’’തി പഹിണിത്വാ ‘‘ഏത്ഥേവസ്സ ദ്വത്തിംസായ പുത്തേഹി സദ്ധിം സീസം ഛിന്ദിത്വാ ആഹരഥാ’’തി തേഹി സദ്ധിം അഞ്ഞേപി സമത്ഥേ മഹായോധേ പേസേസി. തസ്മിം പച്ചന്തം ഗച്ഛന്തേയേവ ‘‘സേനാപതി കിര ആഗച്ഛതീ’’തി സുത്വാവ പയുത്തകചോരാ പലായിംസു. സോ തം പദേസം ആവാസാപേത്വാ ജനപദം സണ്ഠപേത്വാ നിവത്തി.

അഥസ്സ നഗരതോ അവിദൂരേ ഠാനേ തേ യോധാ പുത്തേഹി സദ്ധിം സീസം ഛിന്ദിംസു. തം ദിവസം മല്ലികായ പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ നിമന്തിതാ ഹോന്തി. അഥസ്സാ പുബ്ബണ്ഹസമയേ ‘‘സാമികസ്സ തേ സദ്ധിം പുത്തേഹി സീസം ഛിന്ദിംസൂ’’തി പണ്ണം ആഹരിത്വാ അദംസു. സാ തം പവത്തിം ഞത്വാ കസ്സചി കിഞ്ചി അവത്വാ പണ്ണം ഉച്ഛങ്ഗേ കത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘമേവ പരിവിസി. അഥസ്സാ പരിചാരികാ ഭിക്ഖൂനം ഭത്തം ദത്വാ സപ്പിചാടിം ആഹരന്തിയോ ഥേരാനം പുരതോ ചാടിം ഭിന്ദിംസു. ധമ്മസേനാപതി ‘‘ഉപാസികേ, ഭേദനധമ്മം ഭിന്നം, ന ചിന്തേതബ്ബ’’ന്തി ആഹ. സാ ഉച്ഛങ്ഗതോ പണ്ണം നീഹരിത്വാ ‘‘ദ്വത്തിംസപുത്തേഹി സദ്ധിം പിതു സീസം ഛിന്നന്തി മേ ഇമം പണ്ണം ആഹരിംസു, അഹം ഇദം സുത്വാപി ന ചിന്തേമി, സപ്പിചാടിയാ ഭിന്നായ കിം ചിന്തേമി, ഭന്തേ’’തി ആഹ. ധമ്മസേനാപതി ‘‘അനിമിത്തമനഞ്ഞാത’’ന്തിആദീനി (സു. നി. ൫൭൯) വത്വാ ധമ്മം ദേസേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം അഗമാസി. സാപി ദ്വത്തിംസ സുണിസായോ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം സാമികാ അത്തനോ പുരിമകമ്മഫലം ലഭിംസു, തുമ്ഹേ മാ സോചിത്ഥ മാ പരിദേവിത്ഥ, രഞ്ഞോ ഉപരി മനോപദോസം മാ കരിത്ഥാ’’തി ഓവദി.

രഞ്ഞോ ചരപുരിസാ തം കഥം സുത്വാ തേസം നിദ്ദോസഭാവം രഞ്ഞോ കഥയിംസു. രാജാ സംവേഗപ്പത്തോ തസ്സാ നിവേസനം ഗന്ത്വാ മല്ലികഞ്ച സുണിസായോ ചസ്സാ ഖമാപേത്വാ മല്ലികായ വരം അദാസി. സാ ‘‘ഗഹിതോ മേ ഹോതൂ’’തി വത്വാ തസ്മിം ഗതേ മതകഭത്തം ദത്വാ ന്ഹത്വാ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘ദേവ, തുമ്ഹേഹി മേ വരോ ദിന്നോ, മയ്ഹഞ്ച അഞ്ഞേന അത്ഥോ നത്ഥി, ദ്വത്തിംസായ മേ സുണിസാനം മമ ച കുലഘരഗമനം അനുജാനാഥാ’’തി ആഹ. രാജാ സമ്പടിച്ഛി. സാ ദ്വത്തിംസായ സുണിസാനം സകകുലം പേസേത്വാ സയം കുസിനാരനഗരേ അത്തനോ കുലഘരം അഗമാസി. രാജാ ബന്ധുലസേനാപതിനോ ഭാഗിനേയ്യസ്സ ദീഘകാരായനസ്സ നാമ സേനാപതിട്ഠാനം അദാസി. സോ പന ‘‘മാതുലോ മേ ഇമിനാ മാരിതോ’’തി രഞ്ഞോ ഓതാരം ഗവേസന്തോ വിചരതി. രാജാപി നിപ്പരാധസ്സ ബന്ധുലസ്സ മാരിതകാലതോ പട്ഠായ വിപ്പടിസാരീ ചിത്തസ്സാദം ന ലഭതി, രജ്ജസുഖം നാനുഭോതി.

തദാ സത്ഥാ സാകിയാനം വേളും നാമ നിഗമം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി. രാജാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ആരാമതോ അവിദൂരേ ഖന്ധാവാരം നിവാസേത്വാ ‘‘മഹന്തേന പരിവാരേന സത്ഥാരം വന്ദിസ്സാമാ’’തി വിഹാരം ഗന്ത്വാ പഞ്ച രാജകകുധഭണ്ഡാനി ദീഘകാരായനസ്സ ദത്വാ ഏകകോവ ഗന്ധകുടിം പാവിസി. സബ്ബം ധമ്മചേതിയസുത്തനിയാമേനേവ (മ. നി. ൨.൩൬൪ ആദയോ) വേദിതബ്ബം. തസ്മിം ഗന്ധകുടിം പവിട്ഠേ ദീഘകാരായനോ താനി പഞ്ച രാജകകുധഭണ്ഡാനി ഗഹേത്വാ വിടടൂഭം രാജാനം കത്വാ രഞ്ഞോ ഏകം അസ്സം ഏകഞ്ച ഉപട്ഠാനകാരികം മാതുഗാമം നിവത്തേത്വാ സാവത്ഥിം അഗമാസി. രാജാ സത്ഥാരാ സദ്ധിം പിയകഥം കഥേത്വാ നിക്ഖന്തോ സേനം അദിസ്വാ തം മാതുഗാമം പുച്ഛിത്വാ തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘അഹം ഭാഗിനേയ്യം അജാതസത്തും ആദായ ആഗന്ത്വാ വിടടൂഭം ഗഹേസ്സാമീ’’തി രാജഗഹനഗരം ഗച്ഛന്തോ വികാലേ ദ്വാരേസു പിഹിതേസു നഗരം പവിസിതുമസക്കോന്തോ ഏകിസ്സായ സാലായ നിപജ്ജിത്വാ വാതാതപേന കിലന്തോ രത്തിഭാഗേ തത്ഥേവ കാലമകാസി. വിഭാതായ രത്തിയാ ‘‘ദേവ കോസലനരിന്ദ, ഇദാനി അനാഥോസി ജാതോ’’തി വിലപന്തിയാ തസ്സാ ഇത്ഥിയാ സദ്ദം സുത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും. സോ മാതുലസ്സ മഹന്തേന സക്കാരേന സരീരകിച്ചം കാരേസി.

വിടടൂഭോപി രജ്ജം ലഭിത്വാ തം വേരം സരിത്വാ ‘‘സബ്ബേപി സാകിയേ മാരേസ്സാമീ’’തി മഹതിയാ സേനായ നിക്ഖമി. തം ദിവസം സത്ഥാ പച്ചൂസസമയേ ലോകം വോലോകേന്തോ ഞാതിസങ്ഘസ്സ വിനാസം ദിസ്വാ ‘‘ഞാതിസങ്ഗഹം കാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ പുബ്ബണ്ഹസമയേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ ഗന്ധകുടിയം സീഹസേയ്യം കപ്പേത്വാ സായന്ഹസമയേ ആകാസേന ഗന്ത്വാ കപിലവത്ഥുസാമന്തേ ഏകസ്മിം കബരച്ഛായേ രുക്ഖമൂലേ നിസീദി. തതോ അവിദൂരേ വിടടൂഭസ്സ രജ്ജസീമായ അന്തോ സന്ദച്ഛായോ നിഗ്രോധരുക്ഖോ അത്ഥി, വിടടൂഭോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, കിംകാരണാ ഏവരൂപായ ഉണ്ഹവേലായ ഇമസ്മിം കബരച്ഛായേ രുക്ഖമൂലേ നിസീദഥ, ഏതസ്മിം സന്ദച്ഛായേ നിഗ്രോധരുക്ഖമൂലേ നിസീദഥ, ഭന്തേ’’തി വത്വാ ‘‘ഹോതു, മഹാരാജ, ഞാതകാനം ഛായാ നാമ സീതലാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഞാതകാനം രക്ഖണത്ഥായ സത്ഥാ ആഗതോ ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ സാവത്ഥിമേവ പച്ചാഗമി. സത്ഥാപി ഉപ്പതിത്വാ ജേതവനമേവ ഗതോ.

രാജാ സാകിയാനം ദോസം സരിത്വാ ദുതിയം നിക്ഖമിത്വാ തഥേവ സത്ഥാരം പസ്സിത്വാ പുന നിവത്തിത്വാ തതിയവാരേ നിക്ഖമിത്വാ തത്ഥേവ സത്ഥാരം പസ്സിത്വാ നിവത്തി. ചതുത്ഥവാരേ പന തസ്മിം നിക്ഖന്തേ സത്ഥാ സാകിയാനം പുബ്ബകമ്മം ഓലോകേത്വാ തേസം നദിയം വിസപക്ഖിപനപാപകമ്മസ്സ അപ്പടിബാഹിരഭാവം ഞത്വാ ചതുത്ഥവാരേ ന അഗമാസി. വിടടൂഭരാജാ ഖീരപായകേ ദാരകേ ആദിം കത്വാ സബ്ബേ സാകിയേ ഘാതേത്വാ ഗലലോഹിതേന നിസിന്നഫലകം ധോവിത്വാ പച്ചാഗമി. സത്ഥരി തതിയവാരേ ഗമനതോ പച്ചാഗന്ത്വാ പുനദിവസേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ നിട്ഠാപിതഭത്തകിച്ചേ ഗന്ധകുടിയം പവിസന്തേ ദിസാഹി സന്നിപതിതാ ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം നിസീദിത്വാ ‘‘ആവുസോ, സത്ഥാ അത്താനം ദസ്സേത്വാ രാജാനം നിവത്താപേത്വാ ഞാതകേ മരണഭയാ മോചേസി, ഏവം ഞാതകാനം അത്ഥചരോ സത്ഥാ’’തി ഭഗവതോ ഗുണകഥം കഥയിംസു. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ തഥാഗതോ ഞാതകാനം അത്ഥം ചരതി, പുബ്ബേപി ചരിയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ ദസ രാജധമ്മേ അകോപേത്വാ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേന്തോ ഏകദിവസം ചിന്തേസി ‘‘ജമ്ബുദീപതലേ രാജാനോ ബഹുഥമ്ഭേസു പാസാദേസു വസന്തി, തസ്മാ ബഹൂഹി ഥമ്ഭേഹി പാസാദകരണം നാമ അനച്ഛരിയം, യംനൂനാഹം ഏകഥമ്ഭകം പാസാദം കാരേയ്യം, ഏവം സബ്ബരാജൂനം അഗ്ഗരാജാ ഭവിസ്സാമീ’’തി. സോ വഡ്ഢകീ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘മയ്ഹം സോഭഗ്ഗപ്പത്തം ഏകഥമ്ഭകം പാസാദം കരോഥാ’’തി ആഹ. തേ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഉജൂ മഹന്തേ ഏകഥമ്ഭകപാസാദാരഹേ ബഹൂ രുക്ഖേ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ രുക്ഖാ സന്തി, മഗ്ഗോ പന വിസമോ, ന സക്കാ ഓതാരേതും, രഞ്ഞോ ആചിക്ഖിസ്സാമാ’’തി ചിന്തേത്വാ തഥാ അകംസു. രാജാ ‘‘കേനചി ഉപായേന സണികം ഓതാരേഥാ’’തി വത്വാ ‘‘ദേവ, യേന കേനചി ഉപായേന ന സക്കാ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി മമ ഉയ്യാനേ ഏകം രുക്ഖം ഉപധാരേഥാ’’തി ആഹ. വഡ്ഢകീ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ ഏകം സുജാതം ഉജുകം ഗാമനിഗമപൂജിതം രാജകുലതോപി ലദ്ധബലികമ്മം മങ്ഗലസാലരുക്ഖം ദിസ്വാ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ തമത്ഥം ആരോചേസും. രാജാ ‘‘ഉയ്യാനേ രുക്ഖോ നാമ മമ പടിബദ്ധോ, ഗച്ഛഥ ഭോ തം ഛിന്ദഥാ’’തി ആഹ. തേ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ രുക്ഖേ ഗന്ധപഞ്ചങ്ഗുലികം ദത്വാ സുത്തേന പരിക്ഖിപിത്വാ പുപ്ഫകണ്ണികം ബന്ധിത്വാ ദീപം ജാലേത്വാ ബലികമ്മം കത്വാ ‘‘ഇതോ സത്തമേ ദിവസേ ആഗന്ത്വാ രുക്ഖം ഛിന്ദിസ്സാമ, രാജാ ഛിന്ദാപേതി, ഇമസ്മിം രുക്ഖേ നിബ്ബത്തദേവതാ അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛതു, അമ്ഹാകം ദോസോ നത്ഥീ’’തി സാവേസും.

അഥ തസ്മിം നിബ്ബത്തോ ദേവപുത്തോ തം വചനം സുത്വാ ‘‘നിസ്സംസയം ഇമേ വഡ്ഢകീ ഇമം രുക്ഖം ഛിന്ദിസ്സന്തി, വിമാനം മേ നസ്സിസ്സതി, വിമാനപരിയന്തികമേവ ഖോ പന മയ്ഹം ജീവിതം, ഇമഞ്ച രക്ഖം പരിവാരേത്വാ ഠിതേസു തരുണസാലരുക്ഖേസു നിബ്ബത്താനം മമ ഞാതിദേവതാനമ്പി ബഹൂനി വിമാനാനി നസ്സിസ്സന്തി. വിമാനപരിയന്തികമേവ മമ ഞാതീനം ദേവതാനമ്പി ജീവിതം, ന ഖോ പന മം തഥാ അത്തനോ വിനാസോ ബാധതി, യഥാ ഞാതീനം, തസ്മാ നേസം മയാ ജീവിതം ദാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ അഡ്ഢരത്തസമയേ ദിബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതോ രഞ്ഞോ സിരിഗബ്ഭം പവിസിത്വാ സകലഗബ്ഭം ഏകോഭാസം കത്വാ ഉസ്സിസകപസ്സേ രോദമാനോ അട്ഠാസി. രാജാ തം ദിസ്വാ ഭീതതസിതോ തേന സദ്ധിം സല്ലപന്തോ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൧൩.

‘‘കാ ത്വം സുദ്ധേഹി വത്ഥേഹി, അഘേ വേഹായസം ഠിതാ;

കേന ത്യാസ്സൂനി വത്തന്തി, കുതോ തം ഭയമാഗത’’ന്തി.

തത്ഥ കാ ത്വന്തി നാഗയക്ഖസുപണ്ണസക്കാദീസു കാ നാമ ത്വന്തി പുച്ഛതി. വത്ഥേഹീതി വചനമത്തമേവേതം, സബ്ബേപി പന ദിബ്ബാലങ്കാരേ സന്ധായേവമാഹ. അഘേതി അപ്പടിഘേ ആകാസേ. വേഹായസന്തി തസ്സേവ വേവചനം. കേന ത്യാസ്സൂനി വത്തന്തീതി കേന കാരണേന തവ അസ്സൂനി വത്തന്തി. കുതോതി ഞാതിവിയോഗധനവിനാസാദീനം കിം നിസ്സായ തം ഭയമാഗതന്തി പുച്ഛതി.

തതോ ദേവരാജാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൪.

‘‘തവേവ ദേവ വിജിതേ, ഭദ്ദസാലോതി മം വിദൂ;

സട്ഠി വസ്സസഹസ്സാനി, തിട്ഠതോ പൂജിതസ്സ മേ.

൧൫.

‘‘കാരയന്താ നഗരാനി, അഗാരേ ച ദിസമ്പതി;

വിവിധേ ചാപി പാസാദേ, ന മം തേ അച്ചമഞ്ഞിസും;

യഥേവ മം തേ പൂജേസും, തഥേവ ത്വമ്പി പൂജയാ’’തി.

തത്ഥ തിട്ഠതോതി സകലബാരാണസിനഗരേഹി ചേവ ഗാമനിഗമേഹി ച തയാ ച പൂജിതസ്സ നിച്ചം ബലികമ്മഞ്ച സക്കാരഞ്ച ലഭന്തസ്സ മയ്ഹം ഇമസ്മിം ഉയ്യാനേ തിട്ഠന്തസ്സ ഏത്തകോ കാലോ ഗതോതി ദസ്സേതി. നഗരാനീതി നഗരപടിസങ്ഖരണകമ്മാനി. അഗാരേചാതി ഭൂമിഗേഹാനി. ദിസമ്പതീതി ദിസാനം പതി, മഹാരാജ. ന മം തേതി തേ നഗരപടിസങ്ഖരണാദീനി കരോന്താ ഇമസ്മിം നഗരേ പോരാണകരാജാനോ മം നാതിമഞ്ഞിസും നാതിക്കമിംസു ന വിഹേഠയിംസു, മമ നിവാസരുക്ഖം ഛിന്ദിത്വാ അത്തനോ കമ്മം ന കരിംസു, മയ്ഹം പന സക്കാരമേവ കരിംസൂതി അവച. യഥേവാതി തസ്മാ യഥേവ തേ പോരാണകരാജാനോ മം പൂജയിംസു, ഏകോപി ഇമം രുക്ഖം ന ഛിന്ദാപേസി, ത്വഞ്ചാപി മം തഥേവ പൂജയ, മാ മേ രുക്ഖം ഛേദയീതി.

തതോ രാജാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൬.

‘‘തം ഇവാഹം ന പസ്സാമി, ഥൂലം കായേന തേ ദുമം;

ആരോഹപരിണാഹേന, അഭിരൂപോസി ജാതിയാ.

൧൭.

‘‘പാസാദം കാരയിസ്സാമി, ഏകത്ഥമ്ഭം മനോരമം;

തത്ഥ തം ഉപനേസ്സാമി, ചിരം തേ യക്ഖ ജീവിത’’ന്തി.

തത്ഥ കായേനാതി പമാണേന. ഇദം വുത്തം ഹോതി – തവ പമാണേന തം വിയ ഥൂലം മഹന്തം അഞ്ഞം ദുമം ന പസ്സാമി, ത്വഞ്ഞേവ പന ആരോഹപരിണാഹേന സുജാതസങ്ഖാതായ സമസണ്ഠാനഉജുഭാവപ്പകാരായ ജാതിയാ ച അഭിരൂപോ സോഭഗ്ഗപ്പത്തോ ഏകഥമ്ഭപാസാദാരഹോതി. പാസാദന്തി തസ്മാ തം ഛേദാപേത്വാ അഹം പാസാദം കാരാപേസ്സാമേവ. തത്ഥ തന്തി തം പനാഹം സമ്മ ദേവരാജ, തത്ഥ പാസാദേ ഉപനേസ്സാമി, സോ ത്വം മയാ സദ്ധിം ഏകതോ വസന്തോ അഗ്ഗഗന്ധമാലാദീനി ലഭന്തോ സക്കാരപ്പത്തോ സുഖം ജീവിസ്സസി, നിവാസട്ഠാനാഭാവേന മേ വിനാസോ ഭവിസ്സതീതി മാ ചിന്തയി, ചിരം തേ യക്ഖ ജീവിതം ഭവിസ്സതീതി.

തം സുത്വാ ദേവരാജാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൮.

‘‘ഏവം ചിത്തം ഉദപാദി, സരീരേന വിനാഭാവോ;

പുഥുസോ മം വികന്തിത്വാ, ഖണ്ഡസോ അവകന്തഥ.

൧൯.

‘‘അഗ്ഗേ ച ഛേത്വാ മജ്ഝേ ച, പച്ഛാ മൂലമ്ഹി ഛിന്ദഥ;

ഏവം മേ ഛിജ്ജമാനസ്സ, ന ദുക്ഖം മരണം സിയാ’’തി.

തത്ഥ ഏവം ചിത്തം ഉദപാദീതി യദി ഏവം ചിത്തം തവ ഉപ്പന്നം. സരീരേന വിനാഭാവോതി യദി തേ മമ സരീരേന ഭദ്ദസാലരുക്ഖേന സദ്ധിം മമ വിനാഭാവോ പത്ഥിതോ. പുഥുസോതി ബഹുധാ. വികന്തിത്വാതി ഛിന്ദിത്വാ. ഖണ്ഡസോതി ഖണ്ഡാഖണ്ഡം കത്വാ അവകന്തഥ. അഗ്ഗേ ചാതി അവകന്തന്താ പന പഠമം അഗ്ഗേ, തതോ മജ്ഝേ ഛേത്വാ സബ്ബപച്ഛാ മൂലേ ഛിന്ദഥ. ഏവഞ്ഹി മേ ഛിജ്ജമാനസ്സ ന ദുക്ഖം മരണം സിയാ, സുഖം നു ഖണ്ഡസോ ഭവേയ്യാതി യാചതി.

തതോ രാജാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൦.

‘‘ഹത്ഥപാദം യഥാ ഛിന്ദേ, കണ്ണനാസഞ്ച ജീവതോ;

തതോ പച്ഛാ സിരോ ഛിന്ദേ, തം ദുക്ഖം മരണം സിയാ.

൨൧.

‘‘സുഖം നു ഖണ്ഡസോ ഛിന്നം, ഭദ്ദസാല വനപ്പതി;

കിംഹേതു കിം ഉപാദായ, ഖണ്ഡസോ ഛിന്നമിച്ഛസീ’’തി.

തത്ഥ ഹത്ഥപാദന്തി ഹത്ഥേ ച പാദേ ച. തം ദുക്ഖന്തി ഏവം പടിപാടിയാ ഛിജ്ജന്തസ്സ ചോരസ്സ തം മരണം ദുക്ഖം സിയാ. സുഖം നൂതി സമ്മ ഭദ്ദസാല, വജ്ഝപ്പത്താ ചോരാ സുഖേന മരിതുകാമാ സീസച്ഛേദം യാചന്തി, ന ഖണ്ഡസോ ഛേദനം, ത്വം പന ഏവം യാചസി, തേന തം പുച്ഛാമി ‘‘സുഖം നു ഖണ്ഡസോ ഛിന്ന’’ന്തി. കിംഹേതൂതി ഖണ്ഡസോ ഛിന്നം നാമ ന സുഖം, കാരണേന പനേത്ഥ ഭവിതബ്ബന്തി തം പുച്ഛന്തോ ഏവമാഹ.

അഥസ്സ ആചിക്ഖന്തോ ഭദ്ദസാലോ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൨.

‘‘യഞ്ച ഹേതുമുപാദായ, ഹേതും ധമ്മൂപസംഹിതം;

ഖണ്ഡസോ ഛിന്നമിച്ഛാമി, മഹാരാജ സുണോഹി മേ.

൨൩.

‘‘ഞാതീ മേ സുഖസംവദ്ധാ, മമ പസ്സേ നിവാതജാ;

തേപിഹം ഉപഹിംസേയ്യ, പരേസം അസുഖോചിത’’ന്തി.

തത്ഥ ഹേതും ധമ്മൂപസംഹിതന്തി മഹാരാജ, യം ഹേതുസഭാവയുത്തമേവ, ന ഹേതുപതിരൂപകം, ഹേതും ഉപാദായ ആരബ്ഭ സന്ധായാഹം ഖണ്ഡസോ ഛിന്നമിച്ഛാമി, തം ഓഹിതസോതോ സുണോഹീതി അത്ഥോ. ഞാതീ മേതി മമ ഭദ്ദസാലരുക്ഖസ്സ ഛായായ സുഖസംവദ്ധാ മമ പസ്സേ തരുണസാലരുക്ഖേസു നിബ്ബത്താ മയാ കതവാതപരിത്താണത്താ നിവാതജാ മമ ഞാതകാ ദേവസങ്ഘാ അത്ഥി, തേ അഹം വിസാലസാഖവിടപോ മൂലേ ഛിന്ദിത്വാ പതന്തോ ഉപഹിംസേയ്യം, സംഭഗ്ഗവിമാനേ കരോന്തോ വിനാസേയ്യന്തി അത്ഥോ. പരേസം അസുഖോചിതന്തി ഏവം സന്തേ മയാ തേസം പരേസം ഞാതിദേവസങ്ഘാനം അസുഖം ദുക്ഖം ഓചിതം വഡ്ഢിതം, ന ചാഹം തേസം ദുക്ഖകാമോ, തസ്മാ ഭദ്ദസാലം ഖണ്ഡസോ ഖണ്ഡസോ ഛിന്ദാപേമീതി അയമേത്ഥാധിപ്പായോ.

തം സുത്വാ രാജാ ‘‘ധമ്മികോ വതായം, ദേവപുത്തോ, അത്തനോ വിമാനവിനാസതോപി ഞാതീനം വിമാനവിനാസം ന ഇച്ഛതി, ഞാതീനം അത്ഥചരിയം ചരതി, അഭയമസ്സ ദസ്സാമീ’’തി തുസ്സിത്വാ ഓസാനഗാഥമാഹ –

൨൪.

‘‘ചേതേയ്യരൂപം ചേതേസി, ഭദ്ദസാല വനപ്പതി;

ഹിതകാമോസി ഞാതീനം, അഭയം സമ്മ ദമ്മി തേ’’തി.

തത്ഥ ചേതേയ്യരൂപം ചേതേസീതി ഞാതീസു മുദുചിത്തതായ ചിന്തേന്തോ ചിന്തേതബ്ബയുത്തകമേവ ചിന്തേസി. ഛേദേയ്യരൂപം ഛേദേസീതിപി പാഠോ. തസ്സത്ഥോ – ഖണ്ഡസോ ഛിന്നമിച്ഛന്തോ ഛേദേതബ്ബയുത്തകമേവ ഛേദേസീതി. അഭയന്തി ഏതസ്മിം തേ സമ്മ, ഗുണേ പസീദിത്വാ അഭയം ദദാമി, ന മേ പാസാദേനത്ഥോ, നാഹം തം ഛേദാപേസ്സാമി, ഗച്ഛ ഞാതിസങ്ഘപരിവുതോ സക്കതഗരുകതോ സുഖം ജീവാതി ആഹ.

ദേവരാജാ രഞ്ഞോ ധമ്മം ദേസേത്വാ അഗമാസി. രാജാ തസ്സോവാദേ ഠത്വാ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ സഗ്ഗപുരം പൂരേസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, പുബ്ബേപി തഥാഗതോ ഞാതത്ഥചരിയം അചരിയേവാ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ രാജാ ആനന്ദോ അഹോസി, തരുണസാലേസു നിബ്ബത്തദേവതാ ബുദ്ധപരിസാ, ഭദ്ദസാലദേവരാജാ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

ഭദ്ദസാലജാതകവണ്ണനാ ദുതിയാ.

[൪൬൬] ൩. സമുദ്ദവാണിജജാതകവണ്ണനാ

കസന്തി വപന്തി തേ ജനാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ദേവദത്തസ്സ പഞ്ച കുലസതാനി ഗഹേത്വാ നിരയേ പതിതഭാവം ആരബ്ഭ കഥേസി. സോ ഹി അഗ്ഗസാവകേസു പരിസം ഗഹേത്വാ പക്കന്തേസു സോകം സന്ധാരേതും അസക്കോന്തോ ഉണ്ഹലോഹിതേ മുഖതോ നിക്ഖന്തേ ബലവവേദനാപീളിതോ തഥാഗതസ്സ ഗുണം അനുസ്സരിത്വാ ‘‘അഹമേവ നവ മാസേ തഥാഗതസ്സ അനത്ഥം ചിന്തേസിം, സത്ഥു പന മയി പാപചിത്തം നാമ നത്ഥി, അസീതിമഹാഥേരാനമ്പി മയി ആഘാതോ നാമ നത്ഥി, മയാ കതകമ്മേന അഹമേവ ഇദാനി അനാഥോ ജാതോ, സത്ഥാരാപിമ്ഹി വിസ്സട്ഠോ മഹാഥേരേഹിപി ഞാതിസേട്ഠേന രാഹുലത്ഥേരേനപി സക്യരാജകുലേഹിപി, ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം ഖമാപേസ്സാമീ’’തി പരിസായ സഞ്ഞം ദത്വാ അത്താനം പഞ്ചകേന ഗാഹാപേത്വാ രത്തിം രത്തിം ഗച്ഛന്തോ കോസലരട്ഠം സമ്പാപുണി. ആനന്ദത്ഥേരോ സത്ഥു ആരോചേസി ‘‘ദേവദത്തോ കിര, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ഖമാപേതും ആഗച്ഛതീ’’തി. ‘‘ആനന്ദ, ദേവദത്തോ മമ ദസ്സനം ന ലഭിസ്സതീ’’തി.

അഥ തസ്മിം സാവത്ഥിനഗരദ്വാരം സമ്പത്തേ പുന ഥേരോ ആരോചേസി, ഭഗവാപി തഥേവ അവച. തസ്സ ജേതവനേ പോക്ഖരണിയാ സമീപം ആഗതസ്സ പാപം മത്ഥകം പാപുണി, സരീരേ ഡാഹോ ഉപ്പജ്ജി, ന്ഹത്വാ പാനീയം പിവിതുകാമോ ഹുത്വാ ‘‘മഞ്ചകതോ മം ആവുസോ ഓതാരേഥ, പാനീയം പിവിസ്സാമീ’’തി ആഹ. തസ്സ ഓതാരേത്വാ ഭൂമിയം ഠപിതമത്തസ്സ ചിത്തസ്സാദേ അലദ്ധേയേവ മഹാപഥവീ വിവരമദാസി. താവദേവ തം അവീചിതോ അഗ്ഗിജാലാ ഉട്ഠായ പരിക്ഖിപിത്വാ ഗണ്ഹി. സോ ‘‘പാപകമ്മം മേ മത്ഥകം പത്ത’’ന്തി തഥാഗതസ്സ ഗുണേ അനുസ്സരിത്വാ –

‘‘ഇമേഹി അട്ഠീഹി തമഗ്ഗപുഗ്ഗലം, ദേവാതിദേവം നരദമ്മസാരഥിം;

സമന്തചക്ഖും സതപുഞ്ഞലക്ഖണം, പാണേഹി ബുദ്ധം സരണം ഉപേമീ’’തി. (മി. പ. ൪.൧.൩) –

ഇമായ ഗാഥായ സരണേ പതിട്ഠഹന്തോ അവീചിപരായണോ അഹോസി. തസ്സ പന പഞ്ച ഉപട്ഠാകകുലസതാനി അഹേസും. താനിപി തപ്പക്ഖികാനി ഹുത്വാ ദസബലം അക്കോസിത്വാ അവീചിമ്ഹിയേവ നിബ്ബത്തിംസു. ഏവം സോ താനി പഞ്ച കുലസതാനി ഗണ്ഹിത്വാ അവീചിമ്ഹി പതിട്ഠിതോ.

അഥേകദിവസം ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘ആവുസോ, ദേവദത്തോ പാപോ ലാഭസക്കാരഗിദ്ധതായ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ അട്ഠാനേ കോപം ബന്ധിത്വാ അനാഗതഭയമനോലോകേത്വാ പഞ്ചഹി കുലസതേഹി സദ്ധിം അവീചിപരായണോ ജാതോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ ദേവദത്തോ ലാഭസക്കാരഗിദ്ധോ ഹുത്വാ അനാഗതഭയം ന ഓലോകേസി, പുബ്ബേപി അനാഗതഭയം അനോലോകേത്വാ പച്ചുപ്പന്നസുഖഗിദ്ധേന സദ്ധിം പരിസായ മഹാവിനാസം പത്തോ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബാരാണസിതോ അവിദൂരേ കുലസഹസ്സനിവാസോ മഹാവഡ്ഢകീഗാമോ അഹോസി. തത്ഥ വഡ്ഢകീ ‘‘തുമ്ഹാകം മഞ്ചം കരിസ്സാമ, പീഠം കരിസ്സാമ, ഗേഹം കരിസ്സാമാ’’തി വത്വാ മനുസ്സാനം ഹത്ഥതോ ബഹും ഇണം ഗഹേത്വാ കിഞ്ചി കാതും ന സക്ഖിംസു. മനുസ്സാ ദിട്ഠദിട്ഠേ വഡ്ഢകീ ചോദേന്തി പലിബുദ്ധന്തി. തേ ഇണായികേഹി ഉപദ്ദുതാ സുഖം വസിതും അസക്കോന്താ ‘‘വിദേസം ഗന്ത്വാ യത്ഥ കത്ഥചി വസിസ്സാമാ’’തി അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ രുക്ഖേ ഛിന്ദിത്വാ മഹതിം നാവം ബന്ധിത്വാ നദിം ഓതാരേത്വാ ആഹരിത്വാ ഗാമതോ ഗാവുതഡ്ഢയോജനമത്തേ ഠാനേ ഠപേത്വാ അഡ്ഢരത്തസമയേ ഗാമം ആഗന്ത്വാ പുത്തദാരമാദായ നാവട്ഠാനം ഗന്ത്വാ നാവം ആരുയ്ഹ അനുക്കമേന മഹാസമുദ്ദം പവിസിത്വാ വാതവേഗേന വിചരന്താ സമുദ്ദമജ്ഝേ ഏകം ദീപകം പാപുണിംസു. തസ്മിം പന ദീപകേ സയംജാതസാലിഉച്ഛുകദലിഅമ്ബജമ്ബുപനസതാലനാളികേരാദീനി വിവിധഫലാനി അത്ഥി, അഞ്ഞതരോ പഭിന്നനാവോ പുരിസോ പഠമതരം തം ദീപകം പത്വാ സാലിഭത്തം ഭുഞ്ജമാനോ ഉച്ഛുആദീനി ഖാദമാനോ ഥൂലസരീരോ നഗ്ഗോ പരൂള്ഹകേസമസ്സു തസ്മിം ദീപകേ പടിവസതി.

വഡ്ഢകീ ചിന്തയിംസു ‘‘സചേ അയം ദീപകോ രക്ഖസപരിഗ്ഗഹിതോ ഭവിസ്സതി, സബ്ബേപി അമ്ഹേ വിനാസം പാപുണിസ്സാമ, പരിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമ താവ ന’’ന്തി. അഥ സത്തട്ഠ പുരിസാ സൂരാ ബലവന്തോ സന്നദ്ധപഞ്ചാവുധാ ഹുത്വാ ഓതരിത്വാ ദീപകം പരിഗ്ഗണ്ഹിംസു. തസ്മിം ഖണേ സോ പുരിസോ ഭുത്തപാതരാസോ ഉച്ഛുരസം പിവിത്വാ സുഖപ്പത്തോ രമണീയേ പദേസേ രജതപട്ടസദിസേ വാലുകതലേ സീതച്ഛായായ ഉത്താനകോ നിപജ്ജിത്വാ ‘‘ജമ്ബുദീപവാസിനോ കസന്താ വപന്താ ഏവരൂപം സുഖം ന ലഭന്തി, ജമ്ബുദീപതോ മയ്ഹം അയമേവ ദീപകോ വര’’ന്തി ഗായമാനോ ഉദാനം ഉദാനേസി. അഥ സത്ഥാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ ‘‘സോ ഭിക്ഖവേ പുരിസോ ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസീ’’തി ദസ്സേന്തോ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൨൫.

‘‘കസന്തി വപന്തി തേ ജനാ, മനുജാ കമ്മഫലൂപജീവിനോ;

നയിമസ്സ ദീപകസ്സ ഭാഗിനോ, ജമ്ബുദീപാ ഇദമേവ നോ വര’’ന്തി.

തത്ഥ തേ ജനാതി തേ ജമ്ബുദീപവാസിനോ ജനാ. കമ്മഫലൂപജീവിനോതി നാനാകമ്മാനം ഫലൂപജീവിനോ സത്താ.

അഥ തേ ദീപകം പരിഗ്ഗണ്ഹന്താ പുരിസാ തസ്സ ഗീതസദ്ദം സുത്വാ ‘‘മനുസ്സസദ്ദോ വിയ സുയ്യതി, ജാനിസ്സാമ ന’’ന്തി സദ്ദാനുസാരേന ഗന്ത്വാ തം പുരിസം ദിസ്വാ ‘‘യക്ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഭീതതസിതാ സരേ സന്നഹിംസു. സോപി തേ ദിസ്വാ അത്തനോ വധഭയേന ‘‘നാഹം, സാമി, യക്ഖോ, പുരിസോമ്ഹി, ജീവിതം മേ ദേഥാ’’തി യാചന്തോ ‘‘പുരിസാ നാമ തുമ്ഹാദിസാ നഗ്ഗാ ന ഹോന്തീ’’തി വുത്തേ പുനപ്പുനം യാചിത്വാ മനുസ്സഭാവം വിഞ്ഞാപേസി. തേ തം പുരിസം ഉപസങ്കമിത്വാ സമ്മോദനീയം കഥം സുത്വാ തസ്സ തത്ഥ ആഗതനിയാമം പുച്ഛിംസു. സോപി സബ്ബം തേസം കഥേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ അത്തനോ പുഞ്ഞസമ്പത്തിയാ ഇധാഗതാ, അയം ഉത്തമദീപോ, ന ഏത്ഥ സഹത്ഥേന കമ്മം കത്വാ ജീവന്തി, സയംജാതസാലീനഞ്ചേവ ഉച്ഛുആദീനഞ്ചേത്ഥ അന്തോ നത്ഥീതി അനുക്കണ്ഠന്താ വസഥാ’’തി ആഹ. ഇധ പന വസന്താനം അമ്ഹാകം അഞ്ഞോ പരിപന്ഥോ നത്ഥി, അഞ്ഞം ഭയം ഏത്ഥ നത്ഥി, അയം പന അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതോ, അമനുസ്സാ തുമ്ഹാകം ഉച്ചാരപസ്സാവം ദിസ്വാ കുജ്ഝേയ്യും, തസ്മാ തം കരോന്താ വാലുകം വിയൂഹിത്വാ വാലുകായ പടിച്ഛാദേയ്യാഥ, ഏത്തകം ഇധ ഭയം, അഞ്ഞം നത്ഥി, നിച്ചം അപ്പമത്താ ഭവേയ്യാഥാതി. തേ തത്ഥ വാസം ഉപഗച്ഛിംസു. തസ്മിം പന കുലസഹസ്സേ പഞ്ചന്നം പഞ്ചന്നം കുലസതാനം ജേട്ഠകാ ദ്വേ വഡ്ഢകീ അഹേസും. തേസു ഏകോ ബാലോ അഹോസി രസഗിദ്ധോ, ഏകോ പണ്ഡിതോ രസേസു അനല്ലീനോ.

അപരഭാഗേ സബ്ബേപി തേ തത്ഥ സുഖം വസന്താ ഥൂലസരീരാ ഹുത്വാ ചിന്തയിംസു ‘‘ചിരം പീതാ നോ സുരാ, ഉച്ഛുരസേന മേരയം കത്വാ പിവിസ്സാമാ’’തി. തേ മേരയം കാരേത്വാ പിവിത്വാ മദവസേന ഗായന്താ നച്ചന്താ കീളന്താ പമത്താ തത്ഥ തത്ഥ ഉച്ചാരപസ്സാവം കത്വാ അപ്പടിച്ഛാദേത്വാ ദീപകം ജേഗുച്ഛം പടികൂലം കരിംസു. ദേവതാ ‘‘ഇമേ അമ്ഹാകം കീളാമണ്ഡലം പടികൂലം കരോന്തീ’’തി കുജ്ഝിത്വാ ‘‘മഹാസമുദ്ദം ഉത്തരാപേത്വാ ദീപകധോവനം കരിസ്സാമാ’’തി മന്തേത്വാ ‘‘അയം കാളപക്ഖോ, അജ്ജ അമ്ഹാകം സമാഗമോ ച ഭിന്നോ, ഇതോ ദാനി പന്നരസമേ ദിവസേ പുണ്ണമീഉപോസഥദിവസേ ചന്ദസ്സുഗ്ഗമനവേലായ സമുദ്ദം ഉബ്ബത്തേത്വാ സബ്ബേപിമേ ഘാതേസ്സാമാ’’തി ദിവസം ഠപയിംസു. അഥ നേസം അന്തരേ ഏകോ ധമ്മികോ ദേവപുത്തോ ‘‘മാ ഇമേ മമ പസ്സന്തസ്സ നസ്സിംസൂ’’തി അനുകമ്പായ തേസു സായമാസം ഭുഞ്ജിത്വാ ഘരദ്വാരേ സുഖകഥായ നിസിന്നേസു സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതോ സകലദീപം ഏകോഭാസം കത്വാ ഉത്തരായ ദിസായ ആകാസേ ഠത്വാ ‘‘അമ്ഭോ വഡ്ഢകീ, ദേവതാ തുമ്ഹാകം കുദ്ധാ. ഇമസ്മിം ഠാനേ മാ വസിത്ഥ, ഇതോ അഡ്ഢമാസച്ചയേന ഹി ദേവതാ സമുദ്ദം ഉബ്ബത്തേത്വാ സബ്ബേവ തുമ്ഹേ ഘാതേസ്സന്തി, ഇതോ നിക്ഖമിത്വാ പലായഥാ’’തി വത്വാ ദുതിയം ഗാഥമാഹ –

൨൬.

‘‘തിപഞ്ചരത്തൂപഗതമ്ഹി ചന്ദേ, വേഗോ മഹാ ഹേഹിതി സാഗരസ്സ;

ഉപ്ലവിസ്സം ദീപമിമം ഉളാരം, മാ വോ വധീ ഗച്ഛഥ ലേണമഞ്ഞ’’ന്തി.

തത്ഥ ഉപ്ലവിസ്സന്തി ഇമം ദീപകം ഉപ്ലവന്തോ അജ്ഝോത്ഥരന്തോ അഭിഭവിസ്സതി. മാ വോ വധീതി സോ സാഗരവേഗോ തുമ്ഹേ മാ വധി.

ഇതി സോ തേസം ഓവാദം ദത്വാ അത്തനോ ഠാനമേവ ഗതോ. തസ്മിം ഗതേ അപരോ സാഹസികോ കക്ഖളോ ദേവപുത്തോ ‘‘ഇമേ ഇമസ്സ വചനം ഗഹേത്വാ പലായേയ്യും, അഹം നേസം ഗമനം നിവാരേത്വാ സബ്ബേപിമേ മഹാവിനാസം പാപേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ദിബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതോ സകലദീപം ഏകോഭാസം കരോന്തോ ആഗന്ത്വാ ദക്ഖിണായ ദിസായ ആകാസേ ഠത്വാ ‘‘ഏകോ ദേവപുത്തോ ഇധാഗതോ, നോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആഗതോ’’തി വുത്തേ ‘‘സോ വോ കിം കഥേസീ’’തി വത്വാ ‘‘ഇമം നാമ, സാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘സോ തുമ്ഹാകം ഇധ നിവാസം ന ഇച്ഛതി, ദോസേന കഥേതി, തുമ്ഹേ അഞ്ഞത്ഥ അഗന്ത്വാ ഇധേവ വസഥാ’’തി വത്വാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൭.

‘‘ന ജാതുയം സാഗരവാരിവേഗോ, ഉപ്ലവിസ്സം ദീപമിമം ഉളാരം;

തം മേ നിമിത്തേഹി ബഹൂഹി ദിട്ഠം, മാ ഭേഥ കിം സോചഥ മോദഥവ്ഹോ.

൨൮.

‘‘പഹൂതഭക്ഖം ബഹുഅന്നപാനം, പത്തത്ഥ ആവാസമിമം ഉളാരം;

ന വോ ഭയം പടിപസ്സാമി കിഞ്ചി, ആപുത്തപുത്തേഹി പമോദഥവ്ഹോ’’തി.

തത്ഥ ന ജാതുയന്തി ന ജാതു അയം. മാ ഭേഥാതി മാ ഭായിത്ഥ. മോദഥവ്ഹോതി പമോദിതാ പീതിസോമനസ്സജാതാ ഹോഥ. ആപുത്തപുത്തേഹീതി യാവ പുത്താനമ്പി പുത്തേഹി പമോദഥ, നത്ഥി വോ ഇമസ്മിം ഠാനേ ഭയന്തി.

ഏവം സോ ഇമാഹി ദ്വീഹി ഗാഥാഹി തേ അസ്സാസേത്വാ പക്കാമി. തസ്സ പക്കന്തകാലേ ധമ്മികദേവപുത്തസ്സ വചനം അനാദിയന്തോ ബാലവഡ്ഢകീ ‘‘സുണന്തു മേ, ഭോന്തോ, വചന’’ന്തി സേസവഡ്ഢകീ ആമന്തേത്വാ പഞ്ചമം ഗാഥമാഹ –

൨൯.

‘‘യോ ദേവോയം ദക്ഖിണായം ദിസായം, ഖേമന്തി പക്കോസതി തസ്സ സച്ചം;

ന ഉത്തരോ വേദി ഭയാഭയസ്സ, മാ ഭേഥ കിം സോചഥ മോദഥവ്ഹോ’’തി.

തത്ഥ ദക്ഖിണായന്തി ദക്ഖിണായ, അയമേവ വാ പാഠോ.

തം സുത്വാ രസഗിദ്ധാ പഞ്ചസതാ വഡ്ഢകീ തസ്സ ബാലസ്സ വചനം ആദിയിംസു. ഇതരോ പന പണ്ഡിതവഡ്ഢകീ തസ്സ വചനം അനാദിയന്തോ തേ വഡ്ഢകീ ആമന്തേത്വാ ചതസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൦.

‘‘യഥാ ഇമേ വിപ്പവദന്തി യക്ഖാ, ഏകോ ഭയം സംസതി ഖേമമേകോ;

തദിങ്ഘ മയ്ഹം വചനം സുണാഥ, ഖിപ്പം ലഹും മാ വിനസ്സിമ്ഹ സബ്ബേ.

൩൧.

‘‘സബ്ബേ സമാഗമ്മ കരോമ നാവം, ദോണിം ദള്ഹം സബ്ബയന്തൂപപന്നം;

സചേ അയം ദക്ഖിണോ സച്ചമാഹ, മോഘം പടിക്കോസതി ഉത്തരോയം;

സാ ചേവ നോ ഹേഹിതി ആപദത്ഥാ, ഇമഞ്ച ദീപം ന പരിച്ചജേമ.

൩൨.

‘‘സചേ ച ഖോ ഉത്തരോ സച്ചമാഹ, മോഘം പടിക്കോസതി ദക്ഖിണോയം;

തമേവ നാവം അഭിരുയ്ഹ സബ്ബേ, ഏവം മയം സോത്ഥി തരേമു പാരം.

൩൩.

‘‘ന വേ സുഗണ്ഹം പഠമേന സേട്ഠം, കനിട്ഠമാപാഥഗതം ഗഹേത്വാ;

യോ ചീധ തച്ഛം പവിചേയ്യ ഗണ്ഹതി, സ വേ നരോ സേട്ഠമുപേതി ഠാന’’ന്തി.

തത്ഥ വിപ്പവദന്തീതി അഞ്ഞമഞ്ഞം വിരുദ്ധം വദന്തി. ലഹുന്തി പുരിമസ്സ അത്ഥദീപനം. ദോണിന്തി ഗമ്ഭീരം മഹാനാവം. സബ്ബയന്തൂപപന്നന്തി സബ്ബേഹി ഫിയാരിത്താദീഹി യന്തേഹി ഉപപന്നം. സാ ചേവ നോ ഹേഹിതി ആപദത്ഥാതി സാ ച നോ നാവാ പച്ഛാപി ഉപ്പന്നായ ആപദായ അത്ഥാ ഭവിസ്സതി, ഇമഞ്ച ദീപം ന പരിച്ചജിസ്സാമ. തരേമൂതി തരിസ്സാമ. ന വേ സുഗണ്ഹന്തി ന വേ സുഖേന ഗണ്ഹിതബ്ബം. സേട്ഠന്തി ഉത്തമം തഥം സച്ചം. കനിട്ഠന്തി പഠമവചനം ഉപാദായ പച്ഛിമവചനം കനിട്ഠം നാമ. ഇധാപി ‘‘ന വേ സുഗണ്ഹ’’ന്തി അനുവത്തതേവ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – അമ്ഭോ വഡ്ഢകീ, യേന കേനചി പഠമേന വുത്തവചനം ‘‘ഇദമേവ സേട്ഠം തഥം സച്ച’’ന്തി സുഖം ന ഗണ്ഹിതബ്ബമേവ, യഥാ ച തം, ഏവം കനിട്ഠം ഗച്ഛാ വുത്തവചനമ്പി ‘‘ഇദമേവ തഥം സച്ച’’ന്തി ന ഗണ്ഹിതബ്ബം. യം പന സോതവിസയം ആപാഥഗതം ഹോതി, തം ആപാഥഗതം ഗഹേത്വാ യോ ഇധ പണ്ഡിതപുരിസോ പുരിമവചനഞ്ച പച്ഛിമവചനഞ്ച പവിചേയ്യ വിചിനിത്വാ തീരേത്വാ ഉപപരിക്ഖിത്വാ തച്ഛം ഗണ്ഹാതി, യം തഥം സച്ചം സഭാവഭൂതം, തദേവ പച്ചക്ഖം കത്വാ ഗണ്ഹാതി. സ വേ നരോ സേട്ഠമുപേതി ഠാനന്തി സോ ഉത്തമം ഠാനം ഉപേതി അധിഗച്ഛതി വിന്ദതി ലഭതീതി.

സോ ഏവഞ്ച പന വത്വാ ആഹ – ‘‘അമ്ഭോ, മയം ദ്വിന്നമ്പി ദേവതാനം വചനം കരിസ്സാമ, നാവം താവ സജ്ജേയ്യാമ. സചേ പഠമസ്സ വചനം സച്ചം ഭവിസ്സതി, തം നാവം അഭിരുഹിത്വാ പലായിസ്സാമ, അഥ ഇതരസ്സ വചനം സച്ചം ഭവിസ്സതി, നാവം ഏകമന്തേ ഠപേത്വാ ഇധേവ വസിസ്സാമാ’’തി. ഏവം വുത്തേ ബാലവഡ്ഢകീ ‘‘അമ്ഭോ, ത്വം ഉദകപാതിയം സുസുമാരം പസ്സസി, അതീവ ദീഘം പസ്സസി, പഠമദേവപുത്തോ അമ്ഹേസു ദോസവസേന കഥേസി, പച്ഛിമോ സിനേഹേനേവ, ഇമം ഏവരൂപം വരദീപം പഹായ കുഹിം ഗമിസ്സാമ, സചേ പന ത്വം ഗന്തുകാമോ, തവ പരിസം ഗണ്ഹിത്വാ നാവം കരോഹി, അമ്ഹാകം നാവായ കിച്ചം നത്ഥീ’’തി ആഹ. പണ്ഡിതോ അത്തനോ പരിസം ഗഹേത്വാ നാവം സജ്ജേത്വാ നാവായ സബ്ബൂപകരണാനി ആരോപേത്വാ സപരിസോ നാവായ അട്ഠാസി.

തതോ പുണ്ണമദിവസേ ചന്ദസ്സ ഉഗ്ഗമനവേലായ സമുദ്ദതോ ഊമി ഉത്തരിത്വാ ജാണുകപമാണാ ഹുത്വാ ദീപകം ധോവിത്വാ ഗതാ. പണ്ഡിതോ സമുദ്ദസ്സ ഉത്തരണഭാവം ഞത്വാ നാവം വിസ്സജ്ജേസി. ബാലവഡ്ഢകിപക്ഖികാനി പഞ്ച കുലസതാനി ‘‘സമുദ്ദതോ ഊമി ദീപധോവനത്ഥായ ആഗതാ, ഏത്തകമേവ ഏത’’ന്തി കഥേന്താ നിസീദിംസു. തതോ പടിപാടിയാ കടിപ്പമാണാ പുരിസപ്പമാണാ താലപ്പമാണാ സത്തതാലപ്പമാണാ സാഗരഊമി ദീപകമ്പി വുയ്ഹമാനാ ആഗഞ്ഛി. പണ്ഡിതോ ഉപായകുസലതായ രസേ അലഗ്ഗോ സോത്ഥിനാ ഗതോ, ബാലവഡ്ഢകീ രസഗിദ്ധേന അനാഗതഭയം അനോലോകേന്തോ പഞ്ചഹി കുലസതേഹി സദ്ധിം വിനാസം പത്തോ.

ഇതോ പരാ സാനുസാസനീ തമത്ഥം ദീപയമാനാ തിസ്സോ അഭിസമ്ബുദ്ധഗാഥാ ഹോന്തി –

൩൪.

‘‘യഥാപി തേ സാഗരവാരിമജ്ഝേ, സകമ്മുനാ സോത്ഥി വഹിംസു വാണിജാ;

അനാഗതത്ഥം പടിവിജ്ഝിയാന, അപ്പമ്പി നാച്ചേതി സ ഭൂരിപഞ്ഞോ.

൩൫.

‘‘ബാലാ ച മോഹേന രസാനുഗിദ്ധാ, അനാഗതം അപ്പടിവിജ്ഝിയത്ഥം;

പച്ചുപ്പന്നേ സീദന്തി അത്ഥജാതേ, സമുദ്ദമജ്ഝേ യഥാ തേ മനുസ്സാ.

൩൬.

‘‘അനാഗതം പടികയിരാഥ കിച്ചം, ‘മാ മം കിച്ചം കിച്ചകാലേ ബ്യധേസി’;

തം താദിസം പടികതകിച്ചകാരിം, ന തം കിച്ചം കിച്ചകാലേ ബ്യധേതീ’’തി.

തത്ഥ സകമ്മുനാതി അനാഗതഭയം ദിസ്വാ പുരേതരം കതേന അത്തനോ കമ്മേന. സോത്ഥി വഹിംസൂതി ഖേമേന ഗമിംസു. വാണിജാതി സമുദ്ദേ വിചരണഭാവേന വഡ്ഢകീ വുത്താ. പടിവിജ്ഝിയാനാതി ഏവം, ഭിക്ഖവേ, പഠമതരം കത്തബ്ബം അനാഗതം അത്ഥം പടിവിജ്ഝിത്വാ ഇധലോകേ ഭൂരിപഞ്ഞോ കുലപുത്തോ അപ്പമത്തകമ്പി അത്തനോ അത്ഥം ന അച്ചേതി നാതിവത്തതി, ന ഹാപേതീതി അത്ഥോ. അപ്പടിവിജ്ഝിയത്ഥന്തി അപ്പടിവിജ്ഝിത്വാ അത്ഥം, പഠമമേവ കത്തബ്ബം അകത്വാതി അത്ഥോ. പച്ചുപ്പന്നേതി യദാ തം അനാഗതം അത്ഥജാതം ഉപ്പജ്ജതി, തദാ തസ്മിം പച്ചുപ്പന്നേ സീദന്തി, അത്ഥേ ജാതേ അത്തനോ പതിട്ഠം ന ലഭന്തി, സമുദ്ദേ തേ ബാലവഡ്ഢകീ മനുസ്സാ വിയ വിനാസം പാപുണന്തി.

അനാഗതന്തി ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതപുരിസോ അനാഗതം പഠമതരം കത്തബ്ബകിച്ചം സമ്പരായികം വാ ദിട്ഠധമ്മികം വാ പടികയിരാഥ, പുരേതരമേവ കരേയ്യ. കിംകാരണാ? മാ മം കിച്ചം കിച്ചകാലേ ബ്യധേസി, പുരേ കത്തബ്ബഞ്ഹി പുരേ അകയിരമാനം പച്ഛാ പച്ചുപ്പന്നഭാവപ്പത്തം അത്തനോ കിച്ചകാലേ കായചിത്താബാധേന ബ്യധേതി, തം മം മാ ബ്യധേസീതി പഠമമേവ നം പണ്ഡിതോ കരേയ്യ. തം താദിസന്തി യഥാ പണ്ഡിതം പുരിസം. പടികതകിച്ചകാരിന്തി പടികച്ചേവ കത്തബ്ബകിച്ചകാരിനം. തം കിച്ചം കിച്ചകാലേതി അനാഗതം കിച്ചം കയിരമാനം പച്ഛാ പച്ചുപ്പന്നഭാവപ്പത്തം അത്തനോ കിച്ചകാലേ കായചിത്താബാധകാലേ താദിസം പുരിമം ന ബ്യധേതി ന ബാധതി. കസ്മാ? പുരേയേവ കതത്താതി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ദേവദത്തോ പച്ചുപ്പന്നസുഖേ ലഗ്ഗോ അനാഗതഭയം അനോലോകേത്വാ സപരിസോ വിനാസം പത്തോ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ ബാലവഡ്ഢകീ ദേവദത്തോ അഹോസി, ദക്ഖിണദിസായ ഠിതോ അധമ്മികദേവപുത്തോ കോകാലികോ, ഉത്തരദിസായ ഠിതോ ധമ്മികദേവപുത്തോ സാരിപുത്തോ, പണ്ഡിതവഡ്ഢകീ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

സമുദ്ദവാണിജജാതകവണ്ണനാ തതിയാ.

[൪൬൭] ൪. കാമജാതകവണ്ണനാ

കാമം കാമയമാനസ്സാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അഞ്ഞതരം ബ്രാഹ്മണം ആരബ്ഭ കഥേസി. ഏകോ കിര സാവത്ഥിവാസീ ബ്രാഹ്മണോ അചിരവതീതീരേ ഖേത്തകരണത്ഥായ അരഞ്ഞം കോടേസി. സത്ഥാ തസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ സാവത്ഥിം പിണ്ഡായ പവിസന്തോ മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ തേന സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കത്വാ ‘‘കിം കരോസി ബ്രാഹ്മണാ’’തി വത്വാ ‘‘ഖേത്തട്ഠാനം കോടാപേമി ഭോ, ഗോതമാ’’തി വുത്തേ ‘‘സാധു, ബ്രാഹ്മണ, കമ്മം കരോഹീ’’തി വത്വാ അഗമാസി. ഏതേനേവ ഉപായേന ഛിന്നരുക്ഖേ ഹാരേത്വാ ഖേത്തസ്സ സോധനകാലേ കസനകാലേ കേദാരബന്ധനകാലേ വപനകാലേതി പുനപ്പുനം ഗന്ത്വാ തേന സദ്ധിം പടിസന്ഥാരമകാസി. വപനദിവസേ പന സോ ബ്രാഹ്മണോ ‘‘അജ്ജ, ഭോ ഗോതമ, മയ്ഹം വപ്പമങ്ഗലം, അഹം ഇമസ്മിം സസ്സേ നിപ്ഫന്നേ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദസ്സാമീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ തുണ്ഹീഭാവേന അധിവാസേത്വാ പക്കാമി. പുനേകദിവസം ബ്രാഹ്മണോ സസ്സം ഓലോകേന്തോ അട്ഠാസി. സത്ഥാപി തത്ഥ ഗന്ത്വാ ‘‘കിം കരോസി ബ്രാഹ്മണാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സസ്സം ഓലോകേമി ഭോ ഗോതമാ’’തി വുത്തേ ‘‘സാധു ബ്രാഹ്മണാ’’തി വത്വാ പക്കാമി. തദാ ബ്രാഹ്മണോ ചിന്തേസി ‘‘സമണോ ഗോതമോ അഭിണ്ഹം ആഗച്ഛതി, നിസ്സംസയം ഭത്തേന അത്ഥികോ, ദസ്സാമഹം തസ്സ ഭത്ത’’ന്തി. തസ്സേവം ചിന്തേത്വാ ഗേഹം ഗതദിവസേ സത്ഥാപി തത്ഥ അഗമാസി. അഥ ബ്രാഹ്മണസ്സ അതിവിയ വിസ്സാസോ അഹോസി. അപരഭാഗേ പരിണതേ സസ്സേ ‘‘സ്വേ ഖേത്തം ലായിസ്സാമീ’’തി സന്നിട്ഠാനം കത്വാ നിപന്നേ ബ്രാഹ്മണേ അചിരവതിയാ ഉപരി സബ്ബരത്തിം കരകവസ്സം വസ്സി. മഹോഘോ ആഗന്ത്വാ ഏകനാളിമത്തമ്പി അനവസേസം കത്വാ സബ്ബം സസ്സം സമുദ്ദം പവേസേസി. ബ്രാഹ്മണോ ഓഘമ്ഹി പതിതേ സസ്സവിനാസം ഓലോകേത്വാ സകഭാവേന സണ്ഠാതും നാഹോസി, ബലവസോകാഭിഭൂതോ ഹത്ഥേന ഉരം പഹരിത്വാ പരിദേവമാനോ രോദന്തോ നിപജ്ജി.

സത്ഥാ പച്ചൂസസമയേ സോകാഭിഭൂതം ബ്രാഹ്മണം ദിസ്വാ ‘‘ബ്രാഹ്മണസ്സാവസ്സയോ ഭവിസ്സാമീ’’തി പുനദിവസേ സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ ഭിക്ഖൂ വിഹാരം പേസേത്വാ പച്ഛാസമണേന സദ്ധിം തസ്സ ഗേഹദ്വാരം അഗമാസി. ബ്രാഹ്മണോ സത്ഥു ആഗതഭാവം സുത്വാ ‘‘പടിസന്ഥാരത്ഥായ മേ സഹായോ ആഗതോ ഭവിസ്സതീ’’തി പടിലദ്ധസ്സാസോ ആസനം പഞ്ഞപേസി. സത്ഥാ പവിസിത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദിത്വാ ‘‘ബ്രാഹ്മണ, കസ്മാ ത്വം ദുമ്മനോസി, കിം തേ അഫാസുക’’ന്തി പുച്ഛി. ഭോ ഗോതമ, അചിരവതീതീരേ മയാ രുക്ഖച്ഛേദനതോ പട്ഠായ കതം കമ്മം തുമ്ഹേ ജാനാഥ, അഹം ‘‘ഇമസ്മിം സസ്സേ നിപ്ഫന്നേ തുമ്ഹാകം ദാനം ദസ്സാമീ’’തി വിചരാമി, ഇദാനി മേ സബ്ബം തം സസ്സം മഹോഘോ സമുദ്ദമേവ പവേസേസി, കിഞ്ചി അവസിട്ഠം നത്ഥി, സകടസതമത്തം ധഞ്ഞം വിനട്ഠം, തേന മേ മഹാസോകോ ഉപ്പന്നോതി. ‘‘കിം പന, ബ്രാഹ്മണ, സോചന്തസ്സ നട്ഠം പുനാഗച്ഛതീ’’തി. ‘‘നോ ഹേതം ഭോ ഗോതമാ’’തി. ‘‘ഏവം സന്തേ കസ്മാ സോചസി, ഇമേസം സത്താനം ധനധഞ്ഞം നാമ ഉപ്പജ്ജനകാലേ ഉപ്പജ്ജതി, നസ്സനകാലേ നസ്സതി, കിഞ്ചി സങ്ഖാരഗതം അനസ്സനധമ്മം നാമ നത്ഥി, മാ ചിന്തയീ’’തി. ഇതി നം സത്ഥാ സമസ്സാസേത്വാ തസ്സ സപ്പായധമ്മം ദേസേന്തോ കാമസുത്തം (സു. നി. ൭൭൨ ആദയോ) കഥേസി. സുത്തപരിയോസാനേ സോചന്തോ ബ്രാഹ്മണോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. സത്ഥാ തം നിസ്സോകം കത്വാ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം അഗമാസി. ‘‘സത്ഥാ അസുകം നാമ ബ്രാഹ്മണം സോകസല്ലസമപ്പിതം നിസ്സോകം കത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപേസീ’’തി സകലനഗരം അഞ്ഞാസി. ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘ആവുസോ, ദസബലോ ബ്രാഹ്മണേന സദ്ധിം മിത്തം കത്വാ വിസ്സാസികോ ഹുത്വാ ഉപായേനേവ തസ്സ സോകസല്ലസമപ്പിതസ്സ ധമ്മം ദേസേത്വാ തം നിസ്സോകം കത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപേസീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപാഹം ഏതം നിസ്സോകമകാസി’’ന്തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തസ്സ രഞ്ഞോ ദ്വേ പുത്താ അഹേസും. സോ ജേട്ഠകസ്സ ഉപരജ്ജം അദാസി, കനിട്ഠസ്സ സേനാപതിട്ഠാനം. അപരഭാഗേ ബ്രഹ്മദത്തേ കാലകതേ അമച്ചാ ജേട്ഠകസ്സ അഭിസേകം പട്ഠപേസും. സോ ‘‘ന മയ്ഹം രജ്ജേനത്ഥോ, കനിട്ഠസ്സ മേ ദേഥാ’’തി വത്വാ പുനപ്പുനം യാചിയമാനോപി പടിക്ഖിപിത്വാ കനിട്ഠസ്സ അഭിസേകേ കതേ ‘‘ന മേ ഇസ്സരിയേനത്ഥോ’’തി ഉപരജ്ജാദീനിപി ന ഇച്ഛി. ‘‘തേന ഹി സാദൂനി ഭോജനാനി ഭുഞ്ജന്തോ ഇധേവ വസാഹീ’’തി വുത്തേപി ‘‘ന മേ ഇമസ്മിം നഗരേ കിച്ചം അത്ഥീ’’തി ബാരാണസിതോ നിക്ഖമിത്വാ പച്ചന്തം ഗന്ത്വാ ഏകം സേട്ഠികുലം നിസ്സായ സഹത്ഥേന കമ്മം കരോന്തോ വസി. തേ അപരഭാഗേ തസ്സ രാജകുമാരഭാവം ഞത്വാ കമ്മം കാതും നാദംസു, കുമാരപരിഹാരേനേവ തം പരിഹരിംസു. അപരഭാഗേ രാജകമ്മികാ ഖേത്തപ്പമാണഗ്ഗഹണത്ഥായ തം ഗാമം അഗമംസു. സേട്ഠി രാജകുമാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘സാമി, മയം തുമ്ഹേ പോസേമ, കനിട്ഠഭാതികസ്സ പണ്ണം പേസേത്വാ അമ്ഹാകം ബലിം ഹാരേഥാ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ‘‘അഹം അസുകസേട്ഠികുലം നാമ ഉപനിസ്സായ വസാമി, മം നിസ്സായ ഏതേസം ബലിം വിസ്സജ്ജേഹീ’’തി പണ്ണം പേസേസി. രാജാ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ തഥാ കാരേസി.

അഥ നം സകലഗാമവാസിനോപി ജനപദവാസിനോപി ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘മയം തുമ്ഹാകഞ്ഞേവ ബലിം ദസ്സാമ, അമ്ഹാകമ്പി സുങ്കം വിസ്സജ്ജാപേഹീ’’തി ആഹംസു. സോ തേസമ്പി അത്ഥായ പണ്ണം പേസേത്വാ വിസ്സജ്ജാപേസി. തതോ പട്ഠായ തേ തസ്സേവ ബലിം അദംസു. അഥസ്സ മഹാലാഭസക്കാരോ അഹോസി, തേന സദ്ധിഞ്ഞേവസ്സ തണ്ഹാപി മഹതീ ജാതാ. സോ അപരഭാഗേപി സബ്ബം ജനപദം യാചി, ഉപഡ്ഢരജ്ജം യാചി, കനിട്ഠോപി തസ്സ അദാസിയേവ. സോ തണ്ഹായ വഡ്ഢമാനായ ഉപഡ്ഢരജ്ജേനപി അസന്തുട്ഠോ ‘‘രജ്ജം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ജനപദപരിവുതോ തം നഗരം ഗന്ത്വാ ബഹിനഗരേ ഠത്വാ ‘‘രജ്ജം വാ മേ ദേതു യുദ്ധം വാ’’തി കനിട്ഠസ്സ പണ്ണം പഹിണി. കനിട്ഠോ ചിന്തേസി ‘‘അയം ബാലോ പുബ്ബേ രജ്ജമ്പി ഉപരജ്ജാദീനിപി പടിക്ഖിപിത്വാ ഇദാനി ‘യുദ്ധേന ഗണ്ഹാമീ’തി വദതി, സചേ ഖോ പനാഹം ഇമം യുദ്ധേന മാരേസ്സാമി, ഗരഹാ മേ ഭവിസ്സതി, കിം മേ രജ്ജേനാ’’തി. അഥസ്സ ‘‘അലം യുദ്ധേന, രജ്ജം ഗണ്ഹതൂ’’തി പേസേസി. സോ രജ്ജം ഗണ്ഹിത്വാ കനിട്ഠസ്സ ഉപരജ്ജം ദത്വാ തതോ പട്ഠായ രജ്ജം കാരേന്തോ തണ്ഹാവസികോ ഹുത്വാ ഏകേന രജ്ജേന അസന്തുട്ഠോ ദ്വേ തീണി രജ്ജാനി പത്ഥേത്വാ തണ്ഹായ കോടിം നാദ്ദസ.

തദാ സക്കോ ദേവരാജാ ‘‘കേ നു ഖോ ലോകേ മാതാപിതരോ ഉപട്ഠഹന്തി, കേ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കരോന്തി, കേ തണ്ഹാവസികാ’’തി ഓലോകേന്തോ തസ്സ തണ്ഹാവസികഭാവം ഞത്വാ ‘‘അയം ബാലോ ബാരാണസിരജ്ജേനപി ന തുസ്സതി, അഹം സിക്ഖാപേസ്സാമി ന’’ന്തി മാണവകവേസേന രാജദ്വാരേ ഠത്വാ ‘‘ഏകോ ഉപായകുസലോ മാണവോ ദ്വാരേ ഠിതോ’’തി ആരോചാപേത്വാ ‘‘പവിസതൂ’’തി വുത്തേ പവിസിത്വാ രാജാനം ജയാപേത്വാ ‘‘കിംകാരണാ ആഗതോസീ’’തി വുത്തേ ‘‘മഹാരാജ തുമ്ഹാകം കിഞ്ചി വത്തബ്ബം അത്ഥി, രഹോ പച്ചാസീസാമീ’’തി ആഹ. സക്കാനുഭാവേന താവദേവ മനുസ്സാ പടിക്കമിംസു. അഥ നം മാണവോ ‘‘അഹം, മഹാരാജ, ഫീതാനി ആകിണ്ണമനുസ്സാനി സമ്പന്നബലവാഹനാനി തീണി നഗരാനി പസ്സാമി, അഹം തേ അത്തനോ ആനുഭാവേന തേസു രജ്ജം ഗഹേത്വാ ദസ്സാമി, പപഞ്ചം അകത്വാ സീഘം ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ആഹ. സോ തണ്ഹാവസികോ രാജാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ സക്കാനുഭാവേന ‘‘കോ വാ ത്വം, കുതോ വാ ആഗതോ, കിം വാ തേ ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി ന പുച്ഛി. സോപി ഏത്തകം വത്വാ താവതിംസഭവനമേവ അഗമാസി.

രാജാ അമച്ചേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘ഏകോ മാണവോ ‘അമ്ഹാകം തീണി രജ്ജാനി ഗഹേത്വാ ദസ്സാമീ’തി ആഹ, തം പക്കോസഥ, നഗരേ ഭേരിം ചരാപേത്വാ ബലകായം സന്നിപാതാപേഥ, പപഞ്ചം അകത്വാ തീണി രജ്ജാനി ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കിം പന തേ, മഹാരാജ, തസ്സ മാണവസ്സ സക്കാരോ വാ കതോ, നിവാസട്ഠാനം വാ പുച്ഛിത’’ന്തി വുത്തേ ‘‘നേവ സക്കാരം അകാസിം, ന നിവാസട്ഠാനം പുച്ഛിം, ഗച്ഛഥ നം ഉപധാരേഥാ’’തി ആഹ. ഉപധാരേന്താ നം അദിസ്വാ ‘‘മഹാരാജ, സകലനഗരേ മാണവം ന പസ്സാമാ’’തി ആരോചേസും. തം സുത്വാ രാജാ ദോമനസ്സജാതോ ‘‘തീസു നഗരേസു രജ്ജം നട്ഠം, മഹന്തേനമ്ഹി യസേന പരിഹീനോ, ‘നേവ മേ പരിബ്ബയം അദാസി, ന ച പുച്ഛി നിവാസട്ഠാന’ന്തി മയ്ഹം കുജ്ഝിത്വാ മാണവോ അനാഗതോ ഭവിസ്സതീ’’തി പുനപ്പുനം ചിന്തേസി. അഥസ്സ തണ്ഹാവസികസ്സ സരീരേ ഡാഹോ ഉപ്പജ്ജി, സരീരേ പരിഡയ്ഹന്തേ ഉദരം ഖോഭേത്വാ ലോഹിതപക്ഖന്ദികാ ഉദപാദി. ഏകം ഭാജനം പവിസതി, ഏകം നിക്ഖമതി, വേജ്ജാ തികിച്ഛിതും ന സക്കോന്തി, രാജാ കിലമതി. അഥസ്സ ബ്യാധിതഭാവോ സകലനഗരേ പാകടോ അഹോസി.

തദാ ബോധിസത്തോ തക്കസിലതോ സബ്ബസിപ്പാനി ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ബാരാണസിനഗരേ മാതാപിതൂനം സന്തികം ആഗതോ തം രഞ്ഞോ പവത്തിം സുത്വാ ‘‘അഹം തികിച്ഛിസ്സാമീ’’തി രാജദ്വാരം ഗന്ത്വാ ‘‘ഏകോ കിര തരുണമാണവോ തുമ്ഹേ തികിച്ഛിതും ആഗതോ’’തി ആരോചാപേസി. രാജാ ‘‘മഹന്തമഹന്താ ദിസാപാമോക്ഖവേജ്ജാപി മം തികിച്ഛിതും ന സക്കോന്തി, കിം തരുണമാണവോ സക്ഖിസ്സതി, പരിബ്ബയം ദത്വാ വിസ്സജ്ജേഥ ന’’ന്തി ആഹ. തം സുത്വാ മാണവോ ‘‘മയ്ഹം വേജ്ജകമ്മേന വേതനം നത്ഥി, അഹം തികിച്ഛാമി, കേവലം ഭേസജ്ജമൂലമത്തം ദേതൂ’’തി ആഹ. തം സുത്വാ രാജാ ‘‘സാധൂ’’തി പക്കോസാപേസി. മാണവോ രാജാനം വന്ദിത്വാ ‘‘മാ ഭായി, മഹാരാജ, അഹം തേ തികിച്ഛാമി, അപിച ഖോ പന മേ രോഗസ്സ സമുട്ഠാനം ആചിക്ഖാഹീ’’തി ആഹ. രാജാ ഹരായമാനോ ‘‘കിം തേ സമുട്ഠാനേന, ഭേസജ്ജം ഏവ കരോഹീ’’തി ആഹ. മഹാരാജ, വേജ്ജാ നാമ ‘‘അയം ബ്യാധി ഇമം നിസ്സായ സമുട്ഠിതോ’’തി ഞത്വാ അനുച്ഛവികം ഭേസജ്ജം കരോന്തീതി. രാജാ ‘‘സാധു താതാ’’തി സമുട്ഠാനം കഥേന്തോ ‘‘ഏകേന മാണവേന ആഗന്ത്വാ തീസു നഗരേസു രജ്ജം ഗഹേത്വാ ദസ്സാമീ’’തിആദിം കത്വാ സബ്ബം കഥേത്വാ ‘‘ഇതി മേ താത, തണ്ഹം നിസ്സായ ബ്യാധി ഉപ്പന്നോ, സചേ തികിച്ഛിതും സക്കോസി, തികിച്ഛാഹീ’’തി ആഹ. കിം പന മഹാരാജ, സോചനായ താനി നഗരാനി സക്കാ ലദ്ധുന്തി? ‘‘ന സക്കാ താതാ’’തി. ‘‘ഏവം സന്തേ കസ്മാ സോചസി, മഹാരാജ, സബ്ബമേവ ഹി സവിഞ്ഞാണകാവിഞ്ഞാണകവത്ഥും അത്തനോ കായം ആദിം കത്വാ പഹായ ഗമനീയം, ചതൂസു നഗരേസു രജ്ജം ഗഹേത്വാപി ത്വം ഏകപ്പഹാരേനേവ ന ചതസ്സോ ഭത്തപാതിയോ ഭുഞ്ജിസ്സസി, ന ചതൂസു സയനേസു സയിസ്സസി, ന ചത്താരി വത്ഥയുഗാനി അച്ഛാദേസ്സസി, തണ്ഹാവസികേന നാമ ഭവിതും ന വട്ടതി, അയഞ്ഹി തണ്ഹാ നാമ വഡ്ഢമാനാ ചതൂഹി അപായേഹി മുച്ചിതും ന ദേതീതി.

ഇതി നം മഹാസത്തോ ഓവദിത്വാ അഥസ്സ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –

൩൭.

‘‘കാമം കാമയമാനസ്സ, തസ്സ ചേ തം സമിജ്ഝതി;

അദ്ധാ പീതിമനോ ഹോതി, ലദ്ധാ മച്ചോ യദിച്ഛതി.

൩൮.

‘‘കാമം കാമയമാനസ്സ, തസ്സ ചേ തം സമിജ്ഝതി;

തതോ നം അപരം കാമേ, ഘമ്മേ തണ്ഹംവ വിന്ദതി.

൩൯.

‘‘ഗവംവ സിങ്ഗിനോ സിങ്ഗം, വഡ്ഢമാനസ്സ വഡ്ഢതി;

ഏവം മന്ദസ്സ പോസസ്സ, ബാലസ്സ അവിജാനതോ;

ഭിയ്യോ തണ്ഹാ പിപാസാ ച, വഡ്ഢമാനസ്സ വഡ്ഢതി.

൪൦.

‘‘പഥബ്യാ സാലിയവകം, ഗവാസ്സം ദാസപോരിസം;

ദത്വാ ച നാലമേകസ്സ, ഇതി വിദ്വാ സമം ചരേ.

൪൧.

‘‘രാജാ പസയ്ഹ പഥവിം വിജിത്വാ, സസാഗരന്തം മഹിമാവസന്തോ;

ഓരം സമുദ്ദസ്സ അതിത്തരൂപോ, പാരം സമുദ്ദസ്സപി പത്ഥയേഥ.

൪൨.

‘‘യാവ അനുസ്സരം കാമേ, മനസാ തിത്തി നാജ്ഝഗാ;

തതോ നിവത്താ പടിക്കമ്മ ദിസ്വാ, തേ വേ സുതിത്താ യേ പഞ്ഞായ തിത്താ.

൪൩.

‘‘പഞ്ഞായ തിത്തിനം സേട്ഠം, ന സോ കാമേഹി തപ്പതി;

പഞ്ഞായ തിത്തം പുരിസം, തണ്ഹാ ന കുരുതേ വസം.

൪൪.

‘‘അപചിനേഥേവ കാമാനം, അപ്പിച്ഛസ്സ അലോലുപോ;

സമുദ്ദമത്തോ പുരിസോ, ന സോ കാമേഹി തപ്പതി.

൪൫.

‘‘രഥകാരോവ ചമ്മസ്സ, പരികന്തം ഉപാഹനം;

യം യം ചജതി കാമാനം, തം തം സമ്പജ്ജതേ സുഖം;

സബ്ബഞ്ചേ സുഖമിച്ഛേയ്യ, സബ്ബേ കാമേ പരിച്ചജേ’’തി.

തത്ഥ കാമന്തി വത്ഥുകാമമ്പി കിലേസകാമമ്പി. കാമയമാനസ്സാതി പത്ഥയമാനസ്സ. തസ്സ ചേ തം സമിജ്ഝതീതി തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ തം കാമിതവത്ഥു സമിജ്ഝതി ചേ, നിപ്ഫജ്ജതി ചേതി അത്ഥോ. തതോ നം അപരം കാമേതി ഏത്ഥ നന്തി നിപാതമത്തം. അപരന്തി പരഭാഗദീപനം. കാമേതി ഉപയോഗബഹുവചനം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – സചേ കാമം കാമയമാനസ്സ തം കാമിതവത്ഥു സമിജ്ഝതി, തസ്മിം സമിദ്ധേ തതോ പരം സോ പുഗ്ഗലോ കാമയമാനോ യഥാ നാമ ഘമ്മേ ഗിമ്ഹകാലേ വാതാതപേന കിലന്തോ തണ്ഹം വിന്ദതി, പാനീയപിപാസം പടിലഭതി, ഏവം ഭിയ്യോ കാമതണ്ഹാസങ്ഖാതേ കാമേ വിന്ദതി പടിലഭതി, രൂപതണ്ഹാദികാ തണ്ഹാ ചസ്സ വഡ്ഢതിയേവാതി. ഗവംവാതി ഗോരൂപസ്സ വിയ. സിങ്ഗിനോതി മത്ഥകം പദാലേത്വാ ഉട്ഠിതസിങ്ഗസ്സ. മന്ദസ്സാതി മന്ദപഞ്ഞസ്സ. ബാലസ്സാതി ബാലധമ്മേ യുത്തസ്സ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ വച്ഛകസ്സ വഡ്ഢന്തസ്സ സരീരേനേവ സദ്ധിം സിങ്ഗം വഡ്ഢതി, ഏവം അന്ധബാലസ്സപി അപ്പത്തകാമതണ്ഹാ ച പത്തകാമപിപാസാ ച അപരാപരം വഡ്ഢതീതി.

സാലിയവകന്തി സാലിഖേത്തയവഖേത്തം. ഏതേന സാലിയവാദികം സബ്ബം ധഞ്ഞം ദസ്സേതി, ദുതിയപദേന സബ്ബം ദ്വിപദചതുപ്പദം ദസ്സേതി. പഠമപദേന വാ സബ്ബം അവിഞ്ഞാണകം, ഇതരേന സവിഞ്ഞാണകം. ദത്വാ ചാതി ദത്വാപി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – തിട്ഠന്തു തീണി രജ്ജാനി, സചേ സോ മാണവോ അഞ്ഞം വാ സകലമ്പി പഥവിം സവിഞ്ഞാണകാവിഞ്ഞാണകരതനപൂരം കസ്സചി ദത്വാ ഗച്ഛേയ്യ, ഇദമ്പി ഏത്തകം വത്ഥു ഏകസ്സേവ അപരിയന്തം, ഏവം ദുപ്പൂരാ ഏസാ തണ്ഹാ നാമ. ഇതി വിദ്വാ സമം ചരേതി ഏവം ജാനന്തോ പുരിസോ തണ്ഹാവസികോ അഹുത്വാ കായസമാചാരാദീനി പൂരേന്തോ ചരേയ്യ.

ഓരന്തി ഓരിമകോട്ഠാസം പത്വാ തേന അതിത്തരൂപോ പുന സമുദ്ദപാരമ്പി പത്ഥയേഥ. ഏവം തണ്ഹാവസികസത്താ നാമ ദുപ്പൂരാതി ദസ്സേതി. യാവാതി അനിയാമിതപരിച്ഛേദോ. അനുസ്സരന്തി അനുസ്സരന്തോ. നാജ്ഝഗാതി ന വിന്ദതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – മഹാരാജ, പുരിസോ അപരിയന്തേപി കാമേ മനസാ അനുസ്സരന്തോ തിത്തിം ന വിന്ദതി, പത്തുകാമോവ ഹോതി, ഏവം കാമേസു സത്താനം തണ്ഹാ വഡ്ഢതേവ. തതോ നിവത്താതി തതോ പന വത്ഥുകാമകിലേസകാമതോ ചിത്തേന നിവത്തിത്വാ കായേന പടിക്കമ്മ ഞാണേന ആദീനവം ദിസ്വാ യേ പഞ്ഞായ തിത്താ പരിപുണ്ണാ, തേ തിത്താ നാമ.

പഞ്ഞായ തിത്തിനം സേട്ഠന്തി പഞ്ഞായ തിത്തീനം അയം പരിപുണ്ണസേട്ഠോ, അയമേവ വാ പാഠോ. ന സോ കാമേഹി തപ്പതീതി ‘‘ന ഹീ’’തിപി പാഠോ. യസ്മാ പഞ്ഞായ തിത്തോ പുരിസോ കാമേഹി ന പരിഡയ്ഹതീതി അത്ഥോ. ന കുരുതേ വസന്തി താദിസഞ്ഹി പുരിസം തണ്ഹാ വസേ വത്തേതും ന സക്കോതി, സ്വേവ പന തണ്ഹായ ആദീനവം ദിസ്വാ സരഭങ്ഗമാണവോ വിയ ച അഡ്ഢമാസകരാജാ വിയ ച തണ്ഹാവസേ ന പവത്തതീതി അത്ഥോ. അപചിനേഥേവാതി വിദ്ധംസേഥേവ. സമുദ്ദമത്തോതി മഹതിയാ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതത്താ സമുദ്ദപ്പമാണോ. സോ മഹന്തേന അഗ്ഗിനാപി സമുദ്ദോ വിയ കിലേസകാമേഹി ന തപ്പതി ന ഡയ്ഹതി.

രഥകാരോതി ചമ്മകാരോ. പരികന്തന്തി പരികന്തന്തോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ ചമ്മകാരോ ഉപാഹനം പരികന്തന്തോ യം യം ചമ്മസ്സ അഗയ്ഹൂപഗട്ഠാനം ഹോതി, തം തം ചജിത്വാ ഉപാഹനം കത്വാ ഉപാഹനമൂലം ലഭിത്വാ സുഖിതോ ഹോതി, ഏവമേവ പണ്ഡിതോ ചമ്മകാരസത്ഥസദിസായ പഞ്ഞായ കന്തന്തോ യം യം ഓധിം കാമാനം ചജതി, തേന തേനസ്സ കാമോധിനാ രഹിതം തം തം കായകമ്മം വചീകമ്മം മനോകമ്മഞ്ച സുഖം സമ്പജ്ജതി വിഗതദരഥം, സചേ പന സബ്ബമ്പി കായകമ്മാദിസുഖം വിഗതപരിളാഹമേവ ഇച്ഛേയ്യ, കസിണം ഭാവേത്വാ ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ സബ്ബേ കാമേ പരിച്ചജേതി.

ബോധിസത്തസ്സ പന ഇമം ഗാഥം കഥേന്തസ്സ രഞ്ഞോ സേതച്ഛത്തം ആരമ്മണം കത്വാ ഓദാതകസിണജ്ഝാനം ഉദപാദി, രാജാപി അരോഗോ അഹോസി. സോ തുട്ഠോ സയനാ വുട്ഠഹിത്വാ ‘‘ഏത്തകാ വേജ്ജാ മം തികിച്ഛിതും നാസക്ഖിംസു, പണ്ഡിതമാണവോ പന അത്തനോ ഞാണോസധേന മം നിരോഗം അകാസീ’’തി തേന സദ്ധിം സല്ലപന്തോ ദസമം ഗാഥമാഹ –

൪൬.

‘‘അട്ഠ തേ ഭാസിതാ ഗാഥാ, സബ്ബാ ഹോന്തി സഹസ്സിയാ;

പടിഗണ്ഹ മഹാബ്രഹ്മേ, സാധേതം തവ ഭാസിത’’ന്തി.

തത്ഥ അട്ഠാതി ദുതിയഗാഥം ആദിം കത്വാ കാമാദീനവസംയുത്താ അട്ഠ. സഹസ്സിയാതി സഹസ്സാരഹാ. പടിഗണ്ഹാതി അട്ഠ സഹസ്സാനി ഗണ്ഹ. സാധേതം തവ ഭാസിതന്തി സാധു ഏതം തവ വചനം.

തം സുത്വാ മഹാസത്തോ ഏകാദസമം ഗാഥമാഹ –

൪൭.

‘‘ന മേ അത്ഥോ സഹസ്സേഹി, സതേഹി നഹുതേഹി വാ;

പച്ഛിമം ഭാസതോ ഗാഥം, കാമേ മേ ന രതോ മനോ’’തി.

തത്ഥ പച്ഛിമന്തി ‘‘രഥകാരോവ ചമ്മസ്സാ’’തി ഗാഥം. കാമേ മേ ന രതോ മനോതി ഇമം ഗാഥം ഭാസമാനസ്സേവ മമ വത്ഥുകാമേപി കിലേസകാമേപി മനോ നാഭിരമാമി. അഹഞ്ഹി ഇമം ഗാഥം ഭാസമാനോ അത്തനോവ ധമ്മദേസനായ ഝാനം നിബ്ബത്തേസിം, മഹാരാജാതി.

രാജാ ഭിയ്യോസോമത്തായ തുസ്സിത്വാ മഹാസത്തം വണ്ണേന്തോ ഓസാനഗാഥമാഹ –

൪൮.

‘‘ഭദ്രകോ വതായം മാണവകോ, സബ്ബലോകവിദൂ മുനി;

യോ ഇമം തണ്ഹം ദുക്ഖജനനിം, പരിജാനാതി പണ്ഡിതോ’’തി.

തത്ഥ ദുക്ഖജനനിന്തി സകലവട്ടദുക്ഖജനനിം. പരിജാനാതീതി പരിജാനി പരിച്ഛിന്ദി, ലുഞ്ചിത്വാ നീഹരീതി ബോധിസത്തം വണ്ണേന്തോ ഏവമാഹ.

ബോധിസത്തോപി ‘‘മഹാരാജ, അപ്പമത്തോ ഹുത്വാ ധമ്മം ചരാ’’തി രാജാനം ഓവദിത്വാ ആകാസേന ഹിമവന്തം ഗന്ത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ യാവതായുകം ഠത്വാ ബ്രഹ്മവിഹാരേ ഭാവേത്വാ അപരിഹീനജ്ഝാനോ ഹുത്വാ ബ്രഹ്മലോകൂപഗോ അഹോസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, പുബ്ബേപാഹം ഏതം ബ്രാഹ്മണം നിസ്സോകമകാസി’’ന്തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ രാജാ ഏസ ബ്രാഹ്മണോ അഹോസി, പണ്ഡിതമാണവോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

കാമജാതകവണ്ണനാ ചതുത്ഥാ.

[൪൬൮] ൫. ജനസന്ധജാതകവണ്ണനാ

ദസ ഖലൂതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കോസലരഞ്ഞോ ഓവാദത്ഥായ കഥേസി. ഏകസ്മിഞ്ഹി കാലേ രാജാ ഇസ്സരിയമദമത്തോ കിലേസസുഖനിസ്സിതോ വിനിച്ഛയമ്പി ന പട്ഠപേസി, ബുദ്ധുപട്ഠാനമ്പി പമജ്ജി. സോ ഏകദിവസേ ദസബലം അനുസ്സരിത്വാ ‘‘സത്ഥാരം വന്ദിസ്സാമീ’’തി ഭുത്തപാതരാസോ രഥവരമാരുയ്ഹ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ നിസീദി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘കിം മഹാരാജ ചിരം ന പഞ്ഞായസീ’’തി വത്വാ ‘‘ബഹുകിച്ചതായ നോ ഭന്തേ ബുദ്ധുപട്ഠാനസ്സ ഓകാസോ ന ജാതോ’’തി വുത്തേ ‘‘മഹാരാജ, മാദിസേ നാമ ഓവാദദായകേ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധേ ധുരവിഹാരേ വിഹരന്തേ അയുത്തം തവ പമജ്ജിതും, രഞ്ഞാ നാമ രാജകിച്ചേസു അപ്പമത്തേന ഭവിതബ്ബം, രട്ഠവാസീനം മാതാപിതുസമേന അഗതിഗമനം പഹായ ദസ രാജധമ്മേ അകോപേന്തേന രജ്ജം കാരേതും വട്ടതി, രഞ്ഞോ ഹി ധമ്മികഭാവേ സതി പരിസാപിസ്സ ധമ്മികാ ഹോന്തി, അനച്ഛരിയം ഖോ പനേതം, യം മയി അനുസാസന്തേ ത്വം ധമ്മേന രജ്ജം കാരേയ്യാസി, പോരാണകപണ്ഡിതാ അനുസാസകആചരിയേ അവിജ്ജമാനേപി അത്തനോ മതിയാവ തിവിധസുചരിതധമ്മേ പതിട്ഠായ മഹാജനസ്സ ധമ്മം ദേസേത്വാ സഗ്ഗപഥം പൂരയമാനാ അഗമംസൂ’’തി വത്വാ തേന യാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ തസ്സ അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തി, ‘‘ജനസന്ധകുമാരോ’’തിസ്സ നാമം കരിംസു. അഥസ്സ വയപ്പത്തസ്സ തക്കസിലതോ സബ്ബസിപ്പാനി ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ആഗതകാലേ രാജാ സബ്ബാനി ബന്ധനാഗാരാനി സോധാപേത്വാ ഉപരജ്ജം അദാസി. സോ അപരഭാഗേ പിതു അച്ചയേന രജ്ജേ പതിട്ഠായ ചതൂസു നഗരദ്വാരേസു നഗരമജ്ഝേ രാജദ്വാരേ ചാതി ഛ ദാനസാലായോ കാരാപേത്വാ ദിവസേ ദിവസേ ഛ സതസഹസ്സാനി പരിച്ചജിത്വാ സകലജമ്ബുദീപം സങ്ഖോഭേത്വാ മഹാദാനം പവത്തേന്തോ ബന്ധനാഗാരാനി നിച്ചം വിവടാനി കാരാപേത്വാ ധമ്മഭണ്ഡികം സോധാപേത്വാ ചതൂഹി സങ്ഗഹവത്ഥൂഹി ലോകം സങ്ഗണ്ഹന്തോ പഞ്ച സീലാനി രക്ഖന്തോ ഉപോസഥവാസം വസന്തോ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേസി. അന്തരന്തരാ ച രട്ഠവാസിനോ സന്നിപാതാപേത്വാ ‘‘ദാനം ദേഥ, സീലം സമാദിയഥ, ഭാവനം ഭാവേഥ, ധമ്മേന കമ്മന്തേ ച വോഹാരേ ച പയോജേഥ, ദഹരകാലേയേവ സിപ്പാനി ഉഗ്ഗണ്ഹഥ, ധനം ഉപ്പാദേഥ, ഗാമകൂടകമ്മം വാ പിസുണവാചാകമ്മം വാ മാ കരിത്ഥ, ചണ്ഡാ ഫരുസാ മാ അഹുവത്ഥ, മാതുപട്ഠാനം പിതുപട്ഠാനം പൂരേഥ, കുലേ ജേട്ഠാപചായിനോ ഭവഥാ’’തി ധമ്മം ദേസേത്വാ മഹാജനേ സുചരിതധമ്മേ പതിട്ഠാപേസി. സോ ഏകദിവസം പന്നരസീഉപോസഥേ സമാദിന്നുപോസഥോ ‘‘മഹാജനസ്സ ഭിയ്യോ ഹിതസുഖത്ഥായ അപ്പമാദവിഹാരത്ഥായ ധമ്മം ദേസേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ നഗരേ ഭേരിം ചരാപേത്വാ അത്തനോ ഓരോധേ ആദിം കത്വാ സബ്ബനഗരജനം സന്നിപാതാപേത്വാ രാജങ്ഗണേ അലങ്കരിത്വാ അലങ്കതരതനമണ്ഡപമജ്ഝേ സുപഞ്ഞത്തവരപല്ലങ്കേ നിസീദിത്വാ ‘‘അമ്ഭോ, നഗരവാസിനോ തുമ്ഹാകം തപനീയേ ച അതപനീയേ ച ധമ്മേ ദേസേസ്സാമി, അപ്പമത്താ ഹുത്വാ ഓഹിതസോതാ സക്കച്ചം സുണാഥാ’’തി വത്വാ ധമ്മം ദേസേസി.

സത്ഥാ സച്ചപരിഭാവിതം മുഖരതനം വിവരിത്വാ തം ധമ്മദേസനം മധുരേന സരേന കോസലരഞ്ഞോ ആവി കരോന്തോ –

൪൯.

‘‘ദസ ഖലു ഇമാനി ഠാനാനി, യാനി പുബ്ബേ അകരിത്വാ;

സ പച്ഛാ മനുതപ്പതി, ഇച്ചേവാഹ ജനസന്ധോ.

൫൦.

‘‘അലദ്ധാ വിത്തം തപ്പതി, പുബ്ബേ അസമുദാനിതം;

ന പുബ്ബേ ധനമേസിസ്സം, ഇതി പച്ഛാനുതപ്പതി.

൫൧.

‘‘സക്യരൂപം പുരേ സന്തം, മയാ സിപ്പം ന സിക്ഖിതം;

കിച്ഛാ വുത്തി അസിപ്പസ്സ, ഇതി പച്ഛാനുതപ്പതി.

൫൨.

‘‘കൂടവേദീ പുരേ ആസിം, പിസുണോ പിട്ഠിമംസികോ;

ചണ്ഡോ ച ഫരുസോ ചാപി, ഇതി പച്ഛാനുതപ്പതി.

൫൩.

‘‘പാണാതിപാതീ പുരേ ആസിം, ലുദ്ദോ ചാപി അനാരിയോ;

ഭൂതാനം നാപചായിസ്സം, ഇതി പച്ഛാനുതപ്പതി.

൫൪.

‘‘ബഹൂസു വത സന്തീസു, അനാപാദാസു ഇത്ഥിസു;

പരദാരം അസേവിസ്സം, ഇതി പച്ഛാനുതപ്പതി.

൫൫.

‘‘ബഹുമ്ഹി വത സന്തമ്ഹി, അന്നപാനേ ഉപട്ഠിതേ;

ന പുബ്ബേ അദദം ദാനം, ഇതി പച്ഛാനുതപ്പതി.

൫൬.

‘‘മാതരം പിതരം ചാപി, ജിണ്ണകം ഗതയോബ്ബനം;

പഹു സന്തോ ന പോസിസ്സം, ഇതി പച്ഛാനുതപ്പതി.

൫൭.

‘‘ആചരിയമനുസത്ഥാരം, സബ്ബകാമരസാഹരം;

പിതരം അതിമഞ്ഞിസ്സം, ഇതി പച്ഛാനുതപ്പതി.

൫൮.

‘‘സമണേ ബ്രാഹ്മണേ ചാപി, സീലവന്തേ ബഹുസ്സുതേ;

ന പുബ്ബേ പയിരുപാസിസ്സം, ഇതി പച്ഛാനുതപ്പതി.

൫൯.

‘‘സാധു ഹോതി തപോ ചിണ്ണോ, സന്തോ ച പയിരുപാസിതോ;

ന ച പുബ്ബേ തപോ ചിണ്ണോ, ഇതി പച്ഛാനുതപ്പതി.

൬൦.

‘‘യോ ച ഏതാനി ഠാനാനി, യോനിസോ പടിപജ്ജതി;

കരം പുരിസകിച്ചാനി, സ പച്ഛാ നാനുതപ്പതീ’’തി. – ഇമാ ഗാഥാ ആഹ;

തത്ഥ ഠാനാനീതി കാരണാനി. പുബ്ബേതി പഠമമേവ അകരിത്വാ. സ പച്ഛാ മനുതപ്പതീതി സോ പഠമം കത്തബ്ബാനം അകാരകോ പുഗ്ഗലോ പച്ഛാ ഇധലോകേപി പരലോകേപി തപ്പതി കിലമതി. ‘‘പച്ഛാ വാ അനുതപ്പതീ’’തിപി പാഠോ. ഇച്ചേവാഹാതി ഇതി ഏവം ആഹാതി പദച്ഛേദോ, ഇതി ഏവം രാജാ ജനസന്ധോ അവോച. ഇച്ചസ്സുഹാതിപി പാഠോ. തത്ഥ അസ്സു-കാരോ നിപാതമത്തം ഇതി അസ്സു ആഹാതി പദച്ഛേദോ. ഇദാനി താനി ദസ തപനീയകാരണാനി പകാസേതും ബോധിസത്തസ്സ ധമ്മകഥാ ഹോതി. തത്ഥ പുബ്ബേതി പഠമമേവ തരുണകാലേ പരക്കമം കത്വാ അസമുദാനിതം അസമ്ഭതം ധനം മഹല്ലകകാലേ അലഭിത്വാ തപ്പതി സോചതി, പരേ ച സുഖിതേ ദിസ്വാ സയം ദുക്ഖം ജീവന്തോ ‘‘പുബ്ബേ ധനം ന പരിയേസിസ്സ’’ന്തി ഏവം പച്ഛാ അനുതപ്പതി, തസ്മാ മഹല്ലകകാലേ സുഖം ജീവിതുകാമാ ദഹരകാലേയേവ ധമ്മികാനി കസികമ്മാദീനി കത്വാ ധനം പരിയേസഥാതി ദസ്സേതി.

പുരേ സന്തന്തി പുരേ ദഹരകാലേ ആചരിയേ പയിരുപാസിത്വാ മയാ കാതും സക്യരൂപം സമാനം ഹത്ഥിസിപ്പാദികം കിഞ്ചി സിപ്പം ന സിക്ഖിതം. കിച്ഛാതി മഹല്ലകകാലേ അസിപ്പസ്സ ദുക്ഖാ ജീവിതവുത്തി, നേവ സക്കാ തദാ സിപ്പം സിക്ഖിതും, തസ്മാ മഹല്ലകകാലേ സുഖം ജീവിതുകാമാ തരുണകാലേയേവ സിപ്പം സിക്ഖഥാതി ദസ്സേതി. കുടവേദീതി കൂടജാനനകോ ഗാമകൂടകോ വാ ലോകസ്സ അനത്ഥകാരകോ വാ തുലാകൂടാദികാരകോ വാ കൂടട്ടകാരകോ വാതി അത്ഥോ. ആസിന്തി ഏവരൂപോ അഹം പുബ്ബേ അഹോസിം. പിസുണോതി പേസുഞ്ഞകാരണോ. പിട്ഠിമംസികോതി ലഞ്ജം ഗഹേത്വാ അസാമികേ സാമികേ കരോന്തോ പരേസം പിട്ഠിമംസഖാദകോ. ഇതി പച്ഛാതി ഏവം മരണമഞ്ചേ നിപന്നോ അനുതപ്പതി, തസ്മാ സചേ നിരയേ ന വസിതുകാമാത്ഥ, മാ ഏവരൂപം പാപകമ്മം കരിത്ഥാതി ഓവദതി.

ലുദ്ദോതി ദാരുണോ. അനാരിയോതി ന അരിയോ നീചസമാചാരോ. നാപചായിസ്സന്തി ഖന്തിമേത്താനുദ്ദയവസേന നീചവുത്തികോ നാഹോസിം. സേസം പുരിമനയേനേവ യോജേതബ്ബം. അനാപാദാസൂതി ആപാദാനം ആപാദോ, പരിഗ്ഗഹോതി അത്ഥോ. നത്ഥി ആപാദോ യാസം താ അനാപാദാ, അഞ്ഞേഹി അകതപരിഗ്ഗഹാസൂതി അത്ഥോ. ഉപട്ഠിതേതി പച്ചുപട്ഠിതേ. ന പുബ്ബേതി ഇതോ പുബ്ബേ ദാനം ന അദദം. പഹു സന്തോതി ധനബലേനാപി കായബലേനാപി പോസിതും സമത്ഥോ പടിബലോ സമാനോ. ആചരിയന്തി ആചാരേ സിക്ഖാപനതോ ഇധ പിതാ ‘‘ആചരിയോ’’തി അധിപ്പേതോ. അനുസത്ഥാരന്തി അനുസാസകം. സബ്ബകാമരസാഹരന്തി സബ്ബേ വത്ഥുകാമരസേ ആഹരിത്വാ പോസിതാരം. അതിമഞ്ഞിസ്സന്തി തസ്സ ഓവാദം അഗണ്ഹന്തോ അതിക്കമിത്വാ മഞ്ഞിസ്സം.

ന പുബ്ബേതി ഇതോ പുബ്ബേ ധമ്മികസമണബ്രാഹ്മണേപി ഗിലാനാഗിലാനേപി ചീവരാദീനി ദത്വാ അപ്പടിജഗ്ഗനേന ന പയിരുപാസിസ്സം. തപോതി സുചരിതതപോ. സന്തോതി തീഹി ദ്വാരേഹി ഉപസന്തോ സീലവാ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – തിവിധസുചരിതസങ്ഖാതോ തപോ ചിണ്ണോ ഏവരൂപോ ച ഉപസന്തോ പയിരുപാസിതോ നാമ സാധു സുന്ദരോ. ന പുബ്ബേതി മയാ ദഹരകാലേ ഏവരൂപോ തപോ ന ചിണ്ണോ, ഇതി പച്ഛാ ജരാജിണ്ണോ മരണഭയതജ്ജിതോ അനുതപ്പതി സോചതി. സചേ തുമ്ഹേ ഏവം ന സോചിതുകാമാ, തപോകമ്മം കരോഥാതി വദതി. യോ ച ഏതാനീതി യോ പന ഏതാനി ദസ കാരണാനി പഠമമേവ ഉപായേന പടിപജ്ജതി സമാദായ വത്തതി, പുരിസേഹി കത്തബ്ബാനി ധമ്മികകിച്ചാനി കരോന്തോ സോ അപ്പമാദവിഹാരീ പുരിസോ പച്ഛാ നാനുതപ്പതി, സോമനസ്സപ്പത്തോവ ഹോതീതി.

ഇതി മഹാസത്തോ അന്വദ്ധമാസം ഇമിനാ നിയാമേന മഹാജനസ്സ ധമ്മം ദേസേസി. മഹാജനോപിസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ താനി ദസ ഠാനാനി പൂരേത്വാ സഗ്ഗപരായണോവ അഹോസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ഏവം, മഹാരാജ, പോരാണകപണ്ഡിതാ അനാചരിയകാപി അത്തനോ മതിയാവ ധമ്മം ദേസേത്വാ മഹാജനം സഗ്ഗപഥേ പതിട്ഠാപേസു’’ന്തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ പരിസാ ബുദ്ധപരിസാ അഹേസും, ജനസന്ധരാജാ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

ജനസന്ധജാതകവണ്ണനാ പഞ്ചമാ.

[൪൬൯] ൬. മഹാകണ്ഹജാതകവണ്ണനാ

കണ്ഹോ കണ്ഹോ ചാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ലോകത്ഥചരിയം ആരബ്ഭ കഥേസി. ഏകദിവസഞ്ഹി ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം നിസീദിത്വാ ‘‘യാവഞ്ചിദം, ആവുസോ, സത്ഥാ ബഹുജനഹിതായ പടിപന്നോ അത്തനോ ഫാസുവിഹാരം പഹായ ലോകസ്സേവ അത്ഥം ചരതി, പരമാഭിസമ്ബോധിം പത്വാ സയം പത്തചീവരമാദായ അട്ഠാരസയോജനമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ പഞ്ചവഗ്ഗിയത്ഥേരാനം ധമ്മചക്കം (സം. നി. ൫.൧൦൮൧; മഹാവ. ൧൩ ആദയോ; പടി. മ. ൨.൩൦) പവത്തേത്വാ പഞ്ചമിയാ പക്ഖസ്സ അനത്തലക്ഖണസുത്തം (സം. നി. ൩.൫൯; മഹാവ. ൨൦ ആദയോ) കഥേത്വാ സബ്ബേസം അരഹത്തം അദാസി. ഉരുവേലം ഗന്ത്വാ തേഭാതികജടിലാനം അഡ്ഢുഡ്ഢാനി പാടിഹാരിയസഹസ്സാനി ദസ്സേത്വാ പബ്ബാജേത്വാ ഗയാസീസേ ആദിത്തപരിയായം (സം. നി. ൪.൨൩൫; മഹാവ. ൫൪) കഥേത്വാ ജടിലസഹസ്സാനം അരഹത്തം അദാസി, മഹാകസ്സപസ്സ തീണി ഗാവുതാനി പച്ചുഗ്ഗമനം ഗന്ത്വാ തീഹി ഓവാദേഹി ഉപസമ്പദം അദാസി. ഏകോ പച്ഛാഭത്തം പഞ്ചചത്താലീസയോജനമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ പുക്കുസാതികുലപുത്തം അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠാപേസി, മഹാകപ്പിനസ്സ വീസയോജനസതം പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ അരഹത്തം അദാസി, ഏകോ പച്ഛാഭത്തം തിംസയോജനമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ താവ കക്ഖളം ഫരുസം അങ്ഗുലിമാലം അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേസി, തിംസയോജനമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ആളവകം യക്ഖം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപേത്വാ കുമാരസ്സ സോത്ഥിം അകാസി. താവതിംസഭവനേ തേമാസം വസന്തോ അസീതിയാ ദേവതാകോടീനം ധമ്മാഭിസമയം സമ്പാദേസി, ബ്രഹ്മലോകം ഗന്ത്വാ ബകബ്രഹ്മുനോ ദിട്ഠിം ഭിന്ദിത്വാ ദസന്നം ബ്രഹ്മസഹസ്സാനം അരഹത്തം അദാസി, അനുസംവച്ഛരം തീസു മണ്ഡലേസു ചാരികം ചരമാനോ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നാനം മനുസ്സാനം സരണാനി ചേവ സീലാനിച മഗ്ഗഫലാനി ച ദേതി, നാഗസുപണ്ണാദീനമ്പി നാനപ്പകാരം അത്ഥം ചരതീ’’തി ദസബലസ്സ ലോകത്ഥചരിയഗുണം കഥയിംസു. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘അനച്ഛരിയം, ഭിക്ഖവേ, സോഹം ഇദാനി അഭിസമ്ബോധിം പത്വാ ലോകസ്സ അത്ഥം ചരേയ്യം, പുബ്ബേ സരാഗകാലേപി ലോകസ്സ അത്ഥം അചരി’’ന്തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ ബാരാണസിയം ഉസീനകോ നാമ രാജാ രജ്ജം കാരേസി. കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധേ ചതുസച്ചദേസനായ മഹാജനം കിലേസബന്ധനാ മോചേത്വാ നിബ്ബാനനഗരം പൂരേത്വാ പരിനിബ്ബുതേ ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേന സാസനം ഓസക്കി. ഭിക്ഖൂ ഏകവീസതിയാ അനേസനാഹി ജീവികം കപ്പേന്തി, ഭിക്ഖൂ ഗിഹിസംസഗ്ഗം കരോന്തി, പുത്തധീതാദീഹി വഡ്ഢന്തി. ഭിക്ഖുനിയോപി ഗിഹിസംസഗ്ഗം കരോന്തി, പുത്തധീതാദീഹി വഡ്ഢന്തി. ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖുധമ്മം, ഭിക്ഖുനിയോ ഭിക്ഖുനിധമ്മം, ഉപോസകാ ഉപാസകധമ്മം, ഉപാസികാ ഉപാസികധമ്മം, ബ്രാഹ്മണാ ബ്രാഹ്മണധമ്മം വിസ്സജ്ജേസും. യേഭുയ്യേന മനുസ്സാ ദസ അകുസലകമ്മപഥേ സമാദായ വത്തിംസു, മതമതാ അപായേസു പരിപൂരേസും. തദാ സക്കോ ദേവരാജാ നവേ നവേ ദേവേ അപസ്സന്തോ മനുസ്സലോകം ഓലോകേത്വാ മനുസ്സാനം അപായേസു നിബ്ബത്തിതഭാവം ഞത്വാ സത്ഥു സാസനം ഓസക്കിതം ദിസ്വാ ‘‘കിം നു കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘അത്ഥേകോ ഉപായോ, മഹാജനം താസേത്വാ ഭീതഭാവം ഞത്വാ പച്ഛാ അസ്സാസേത്വാ ധമ്മം ദേസേത്വാ ഓസക്കിതം സാസനം പഗ്ഗയ്ഹ അപരമ്പി വസ്സസഹസ്സം പവത്തനകാരണം കരിസ്സാമീ’’തി സന്നിട്ഠാനം കത്വാ മാതലിദേവപുത്തം മോചപ്പമാണദാഠം ചതൂഹി ദാഠാഹി വിനിഗ്ഗതരസ്മിയാ ഭയാനകം കത്വാ ഗബ്ഭിനീനം ദസ്സനേനേവ ഗബ്ഭപാതനസമത്ഥം ഘോരരൂപം ആജാനേയ്യപ്പമാണം കാളവണ്ണം മഹാകണ്ഹസുനഖം മാപേത്വാ പഞ്ചബന്ധനേന ബന്ധിത്വാ രത്തമാലം കണ്ഠേ പിളന്ധിത്വാ രജ്ജുകോടികം ആദായ സയം ദ്വേ കാസായാനി നിവാസേത്വാ പച്ഛാമുഖേ പഞ്ചധാ കേസേ ബന്ധിത്വാ രത്തമാലം പിളന്ധിത്വാ ആരോപിതപവാളവണ്ണജിയം മഹാധനും ഗഹേത്വാ വജിരഗ്ഗനാരാചം നഖേന പരിവട്ടേന്തോ വനചരകവേസം ഗഹേത്വാ നഗരതോ യോജനമത്തേ ഠാനേ ഓതരിത്വാ ‘‘നസ്സതി ലോകോ, നസ്സതി ലോകോ’’തി തിക്ഖത്തും സദ്ദം അനുസാവേത്വാ മനുസ്സേ ഉത്താസേത്വാ നഗരൂപചാരം പത്വാ പുന സദ്ദമകാസി.

മനുസ്സാ സുനഖം ദിസ്വാ ഉത്രസ്താ നഗരം പവിസിത്വാ തം പവത്തിം രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ സീഘം നഗരദ്വാരാനി പിദഹാപേസി. സക്കോപി അട്ഠാരസഹത്ഥം പാകാരം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ സുനഖേന സദ്ധിം അന്തോനഗരേ പതിട്ഠഹി. മനുസ്സാ ഭീതതസിതാ പലായിത്വാ ഗേഹാനി പവിസിത്വാ നിലീയിംസു. മഹാകണ്ഹോപി ദിട്ഠദിട്ഠേ മനുസ്സേ ഉപധാവിത്വാ സന്താസേന്തോ രാജനിവേസനം അഗമാസി. രാജങ്ഗണേ മനുസ്സാ ഭയേന പലായിത്വാ രാജനിവേസനം പവിസിത്വാ ദ്വാരം പിദഹിംസു. ഉസീനകരാജാപി ഓരോധേ ഗഹേത്വാ പാസാദം അഭിരുഹി. മഹാകണ്ഹോ സുനഖോ പുരിമപാദേ ഉക്ഖിപിത്വാ വാതപാനേ ഠത്വാ മഹാഭുസ്സിതം ഭുസ്സി. തസ്സ സദ്ദോ ഹേട്ഠാ അവീചിം, ഉപരി ഭവഗ്ഗം പത്വാ സകലചക്കവാളം ഏകനിന്നാദം അഹോസി. വിധുരജാതകേ (ജാ. ൨.൨൨.൧൩൪൬ ആദയോ) ഹി പുണ്ണകയക്ഖരഞ്ഞോ, കുസജാതകേ (ജാ. ൨.൨൦.൧ ആദയോ) കുസരഞ്ഞോ, ഭൂരിദത്തജാതകേ (ജാ. ൨.൨൨.൭൮൪ ആദയോ) സുദസ്സനനാഗരഞ്ഞോ, ഇമസ്മിം മഹാകണ്ഹജാതകേ അയം സദ്ദോതി ഇമേ ചത്താരോ സദ്ദാ ജമ്ബുദിപേ മഹാസദ്ദാ നാമ അഹേസും.

നഗരവാസിനോ ഭീതതസിതാ ഹുത്വാ ഏകപുരിസോപി സക്കേന സദ്ധിം കഥേതും നാസക്ഖി, രാജായേവ സതിം ഉപട്ഠാപേത്വാ വാതപാനം നിസ്സായ സക്കം ആമന്തേത്വാ ‘‘അമ്ഭോ ലുദ്ദക, കസ്മാ തേ സുനഖോ ഭുസ്സതീ’’തി ആഹ. ‘‘ഛാതഭാവേന, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘തേന ഹി തസ്സ ഭത്തം ദാപേസ്സാമീ’’തി അന്തോജനസ്സ ച അത്തനോ ച പക്കഭത്തം സബ്ബം ദാപേസി. തം സബ്ബം സുനഖോ ഏകകബളം വിയ കത്വാ പുന സദ്ദമകാസി. പുന രാജാ പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇദാനിപി മേ സുനഖോ ഛാതോയേവാ’’തി സുത്വാ ഹത്ഥിഅസ്സാദീനം പക്കഭത്തം സബ്ബം ആഹരാപേത്വാ ദാപേസി. തസ്മിം ഏകപ്പഹാരേനേവ നിട്ഠാപിതേ സകലനഗരസ്സ പക്കഭത്തം ദാപേസി. തമ്പി സോ തഥേവ ഭുഞ്ജിത്വാ പുന സദ്ദമകാസി. രാജാ ‘‘ന ഏസ സുനഖോ, നിസ്സംസയം ഏസ യക്ഖോ ഭവിസ്സതി, ആഗമനകാരണം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി ഭീതതസിതോ ഹുത്വാ പുച്ഛന്തോ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൬൧.

‘‘കണ്ഹോ കണ്ഹോ ച ഘോരോ ച, സുക്കദാഠോ പഭാസവാ;

ബദ്ധോ പഞ്ചഹി രജ്ജൂഹി, കിം രവി സുനഖോ തവാ’’തി.

തത്ഥ കണ്ഹോ കണ്ഹോതി ഭയവസേന ദള്ഹീവസേന വാ ആമേഡിതം. ഘോരോതി പസ്സന്താനം ഭയജനകോ. പഭാസവാതി ദാഠാ നിക്ഖന്തരംസിപഭാസേന പഭാസവാ. കിം രവീതി കിം വിരവി. തവേസ ഏവരൂപോ കക്ഖളോ സുനഖോ കിം കരോതി, കിം മിഗേ ഗണ്ഹാതി, ഉദാഹു തേ അമിത്തേ, കിം തേ ഇമിനാ, വിസ്സജ്ജേഹി നന്തി അധിപ്പായേനേവമാഹ.

തം സുത്വാ സക്കോ ദുതിയം ഗാഥമാഹ –

൬൨.

‘‘നായം മിഗാനമത്ഥായ, ഉസീനക ഭവിസ്സതി;

മനുസ്സാനം അനയോ ഹുത്വാ, തദാ കണ്ഹോ പമോക്ഖതീ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – അയഞ്ഹി ‘‘മിഗമംസം ഖാദിസ്സാമീ’’തി ഇധ നാഗതോ, തസ്മാ മിഗാനം അത്ഥോ ന ഭവിസ്സതി, മനുസ്സമംസം പന ഖാദിതും ആഗതോ, തസ്മാ തേസം അനയോ മഹാവിനാസകാരകോ ഹുത്വാ യദാ അനേന മനുസ്സാ വിനാസം പാപിതാ ഭവിസ്സന്തി, തദാ അയം കണ്ഹോ പമോക്ഖതി, മമ ഹത്ഥതോ മുച്ചിസ്സതീതി.

അഥ നം രാജാ ‘‘കിം പന തേ ഭോ ലുദ്ദക-സുനഖോ സബ്ബേസംയേവ മനുസ്സാനം മംസം ഖാദിസ്സതി, ഉദാഹു തവ അമിത്താനഞ്ഞേവാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അമിത്താനഞ്ഞേവ മേ, മഹാരാജാ’’തി വുത്തേ ‘‘കേ പന ഇധ തേ അമിത്താ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അധമ്മാഭിരതാ വിസമചാരിനോ, മഹാരാജാ’’തി വുത്തേ ‘‘കഥേഹി താവ നേ അമ്ഹാക’’ന്തി പുച്ഛി. അഥസ്സ കഥേന്തോ ദേവരാജാ ദസ ഗാഥാ അഭാസി –

൬൩.

‘‘പത്തഹത്ഥാ സമണകാ, മുണ്ഡാ സങ്ഘാടിപാരുതാ;

നങ്ഗലേഹി കസിസ്സന്തി, തദാ കണ്ഹോ പമോക്ഖതി.

൬൪.

‘‘തപസ്സിനിയോ പബ്ബജിതാ, മുണ്ഡാ സങ്ഘാടിപാരുതാ;

യദാ ലോകേ ഗമിസ്സന്തി, തദാ കണ്ഹോ പമോക്ഖതി.

൬൫.

‘‘ദീഘോത്തരോട്ഠാ ജടിലാ, പങ്കദന്താ രജസ്സിരാ;

ഇണം ചോദായ ഗച്ഛന്തി, തദാ കണ്ഹോ പമോക്ഖതി.

൬൬.

‘‘അധിച്ച വേദേ സാവിത്തിം, യഞ്ഞതന്തഞ്ച ബ്രാഹ്മണാ;

ഭതികായ യജിസ്സന്തി, തദാ കണ്ഹോ പമോക്ഖതി.

൬൭.

‘‘മാതരം പിതരം ചാപി, ജിണ്ണകം ഗതയോബ്ബനം;

പഹൂ സന്തോ ന ഭരന്തി, തദാ കണ്ഹോ പമോക്ഖതി.

൬൮.

‘‘മാതരം പിതരം ചാപി, ജിണ്ണകം ഗതയോബ്ബനം;

ബാലാ തുമ്ഹേതി വക്ഖന്തി, തദാ കണ്ഹോ പമോക്ഖതി.

൬൯.

‘‘ആചരിയഭരിയം സഖിം, മാതുലാനിം പിതുച്ഛകിം;

യദാ ലോകേ ഗമിസ്സന്തി, തദാ കണ്ഹോ പമോക്ഖതി.

൭൦.

‘‘അസിചമ്മം ഗഹേത്വാന, ഖഗ്ഗം പഗ്ഗയ്ഹ ബ്രാഹ്മണാ;

പന്ഥഘാതം കരിസ്സന്തി, തദാ കണ്ഹോ പമോക്ഖതി.

൭൧.

‘‘സുക്കച്ഛവീ വേധവേരാ, ഥൂലബാഹൂ അപാതുഭാ;

മിത്തഭേദം കരിസ്സന്തി, തദാ കണ്ഹോ പമോക്ഖതി.

൭൨.

‘‘മായാവിനോ നേകതികാ, അസപ്പുരിസചിന്തകാ;

യദാ ലോകേ ഭവിസ്സന്തി, തദാ കണ്ഹോ പമോക്ഖതീ’’തി.

തത്ഥ സമണകാതി ‘‘മയം സമണാമ്ഹാ’’തി പടിഞ്ഞാമത്തകേന ഹീളിതവോഹാരേനേവമാഹ. കസിസ്സന്തീതി തേ തദാപി കസന്തിയേവ. അയം പന അജാനന്തോ വിയ ഏവമാഹ. അയഞ്ഹിസ്സ അധിപ്പായോ – ഏതേ ഏവരൂപാ ദുസ്സീലാ മമ അമിത്താ, യദാ മമ സുനഖേന ഏതേ മാരേത്വാ മംസം ഖാദിതം ഭവിസ്സതി, തദാ ഏസ കണ്ഹോ ഇതോ പഞ്ചരജ്ജുബന്ധനാ പമോക്ഖതീതി. ഇമിനാ ഉപായേന സബ്ബഗാഥാസു അധിപ്പായയോജനാ വേദിതബ്ബാ.

പബ്ബജിതാതി ബുദ്ധസാസനേ പബ്ബജിതാ. ഗമിസ്സന്തീതി അഗാരമജ്ഝേ പഞ്ച കാമഗുണേ പരിഭുഞ്ജന്തിയോ വിചരിസ്സന്തി. ദീഘോത്തരോട്ഠാതി ദാഠികാനം വഡ്ഢിതത്താ ദീഘുത്തരോട്ഠാ. പങ്കദന്താതി പങ്കേന മലേന സമന്നാഗതദന്താ. ഇണം ചോദായാതി ഭിക്ഖാചരിയായ ധനം സംഹരിത്വാ വഡ്ഢിയാ ഇണം പയോജേത്വാ തം ചോദേത്വാ തതോ ലദ്ധേന ജീവികം കപ്പേന്താ യദാ ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ.

സാവിത്തിന്തി സാവിത്തിഞ്ച അധിയിത്വാ. യഞ്ഞതന്തഞ്ചാതി യഞ്ഞവിധായകതന്തം, യഞ്ഞം അധിയിത്വാതി അത്ഥോ. ഭതികായാതി തേ തേ രാജരാജമഹാമത്തേ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം യഞ്ഞം യജിസ്സാമ, ധനം ദേഥാ’’തി ഏവം ഭതിഅത്ഥായ യദാ യഞ്ഞം യജിസ്സന്തി. പഹൂ സന്തോതി ഭരിതും പോസേതും സമത്ഥാ സമാനാ. ബാലാ തുമ്ഹേതി തുമ്ഹേ ബാലാ ന കിഞ്ചി ജാനാഥാതി യദാ വക്ഖന്തി. ഗമിസ്സന്തീതി ലോകധമ്മസേവനവസേന ഗമിസ്സന്തി. പന്ഥഘാതന്തി പന്ഥേ ഠത്വാ മനുസ്സേ മാരേത്വാ തേസം ഭണ്ഡഗ്ഗഹണം.

സുക്കച്ഛവീതി കസാവചുണ്ണാദിഘംസനേന സമുട്ഠാപിതസുക്കച്ഛവിവണ്ണാ. വേധവേരാതി വിധവാ അപതികാ, താഹി വിധവാഹി വേരം ചരന്തീതി വേധവേരാ. ഥൂലബാഹൂതി പാദപരിമദ്ദനാദീഹി സമുട്ഠാപിതമംസതായ മഹാബാഹൂ. അപാതുഭാതി അപാതുഭാവാ, ധനുപ്പാദരഹിതാതി അത്ഥോ. മിത്തഭേദന്തി മിഥുഭേദം, അയമേവ വാ പാഠോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യദാ ഏവരൂപാ ഇത്ഥിധുത്താ ‘‘ഇമാ അമ്ഹേ ന ജഹിസ്സന്തീ’’തി സഹിരഞ്ഞാ വിധവാ ഉപഗന്ത്വാ സംവാസം കപ്പേത്വാ താസം സന്തകം ഖാദിത്വാ താഹി സദ്ധിം മിത്തഭേദം കരിസ്സന്തി, വിസ്സാസം ഭിന്ദിത്വാ അഞ്ഞം സഹിരഞ്ഞം ഗമിസ്സന്തി, തദാ ഏസ തേ ചോരേ സബ്ബേവ ഖാദിത്വാ മുച്ചിസ്സതി. അസപ്പുരിസചിന്തകാതി അസപ്പുരിസചിത്തേഹി പരദുക്ഖചിന്തനസീലാ. തദാതി തദാ സബ്ബേപിമേ ഘാതേത്വാ ഖാദിതമംസോ കണ്ഹോ പമോക്ഖതീതി.

ഏവഞ്ച പന വത്വാ ‘‘ഇമേ മയ്ഹം, മഹാരാജ, അമിത്താ’’തി തേ തേ അധമ്മകാരകേ പക്ഖന്ദിത്വാ ഖാദിതുകാമതം വിയ കത്വാ ദസ്സേതി. സോ തതോ മഹാജനസ്സ ഉത്രസ്തകാലേ സുനഖം രജ്ജുയാ ആകഡ്ഢിത്വാ ഠപിതം വിയ കത്വാ ലുദ്ദകവേസം വിജഹിത്വാ അത്തനോ ആനുഭാവേന ആകാസേ ജലമാനോ ഠത്വാ ‘‘മഹാരാജ, അഹം സക്കോ ദേവരാജാ, ‘അയം ലോകോ വിനസ്സതീ’തി ആഗതോ, പമത്താ ഹി മഹാജനാ, അധമ്മം വത്തിത്വാ മതമതാ സമ്പതി അപായേ പൂരേന്തി, ദേവലോകോ തുച്ഛോ വിയ വിതോ, ഇതോ പട്ഠായ അധമ്മികേസു കത്തബ്ബം അഹം ജാനിസ്സാമി, ത്വം അപ്പമത്തോ ഹോഹി, മഹാരാജാ’’തി ചതൂഹി സതാരഹഗാഥാഹി ധമ്മം ദേസേത്വാ മനുസ്സാനം ദാനസീലേസു പതിട്ഠാപേത്വാ ഓസക്കിതസാസനം അഞ്ഞം വസ്സസഹസ്സം പവത്തനസമത്ഥം കത്വാ മാതലിം ആദായ സകട്ഠാനമേവ ഗതോ. മഹാജനാ ദാനസീലാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിംസു.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ഏവം ഭിക്ഖവേ പുബ്ബേപാഹം ലോകസ്സ അത്ഥമേവ ചരാമീ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ മാതലി ആനന്ദോ അഹോസി, സക്കോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

മഹാകണ്ഹജാതകവണ്ണനാ ഛട്ഠാ.

[൪൭൦] ൭. കോസിയജാതകവണ്ണനാ

൭൩-൯൩. കോസിയജാതകം സുധാഭോജനജാതകേ (ജാ. ൨.൨൧.൧൯൨ ആദയോ) ആവി ഭവിസ്സതി.

കോസിയജാതകവണ്ണനാ സത്തമാ.

[൪൭൧] ൮. മേണ്ഡകപഞ്ഹജാതകവണ്ണനാ

൯൪-൧൦൫. മേണ്ഡകപഞ്ഹജാതകം ഉമങ്ഗജാതകേ (ജാ. ൨.൨൨.൫൯൦ ആദയോ) ആവി ഭവിസ്സതി.

മേണ്ഡകപഞ്ഹജാതകവണ്ണനാ അട്ഠമാ.

[൪൭൨] ൯. മഹാപദുമജാതകവണ്ണനാ

നാദട്ഠാ പരതോ ദോസന്തി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ചിഞ്ചമാണവികം ആരബ്ഭ കഥേസി. പഠമബോധിയഞ്ഹി ദസബലസ്സ പുഥുഭൂതേസു സാവകേസു അപരിമാണേസു ദേവമനുസ്സേസു അരിയഭൂമിം ഓക്കന്തേസു പത്ഥടേസു ഗുണസമുദയേസു മഹാലാഭസക്കാരോ ഉദപാദി. തിത്ഥിയാ സൂരിയുഗ്ഗമനേ ഖജ്ജോപനകസദിസാ അഹേസും ഹതലാഭസക്കാരാ. തേ അന്തരവീഥിയം ഠത്വാ ‘‘കിം സമണോ ഗോതമോവ ബുദ്ധോ, മയമ്പി ബുദ്ധാ, കിം തസ്സേവ ദിന്നം മഹപ്ഫലം, അമ്ഹാകമ്പി ദിന്നം മഹപ്ഫലമേവ, അമ്ഹാകമ്പി ദേഥ കരോഥാ’’തി ഏവം മനുസ്സേ വിഞ്ഞാപേന്താപി ലാഭസക്കാരം അലഭന്താ രഹോ സന്നിപതിത്വാ ‘‘കേന നു ഖോ ഉപായേന സമണസ്സ ഗോതമസ്സ മനുസ്സാനം അന്തരേ അവണ്ണം ഉപ്പാദേത്വാ ലാഭസക്കാരം നാസേയ്യാമാ’’തി മന്തയിംസു. തദാ സാവത്ഥിയം ചിഞ്ചമാണവികാ നാമേകാ പരിബ്ബാജികാ ഉത്തമരൂപധരാ സോഭഗ്ഗപ്പത്താ ദേവച്ഛരാ വിയ. തസ്സാ സരീരതോ രസ്മിയോ നിച്ഛരന്തി. അഥേകോ ഖരമന്തീ ഏവമാഹ – ‘‘ചിഞ്ചമാണവികം പടിച്ച സമണസ്സ ഗോതമസ്സ അവണ്ണം ഉപ്പാദേത്വാ ലാഭസക്കാരം നാസേസ്സാമാ’’തി. തേ ‘‘അത്ഥേസോ ഉപായോ’’തി സമ്പടിച്ഛിംസു. അഥ സാ തിത്ഥിയാരാമം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി, തിത്ഥിയാ തായ സദ്ധിം ന കഥേസും. സാ ‘‘കോ നു ഖോ മേ ദോസോ’’തി യാവതതിയം ‘‘വന്ദാമി അയ്യാ’’തി വത്വാ ‘‘അയ്യാ, കോ നു ഖോ മേ ദോസോ, കിം മയാ സദ്ധിം ന കഥേഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ഭഗിനി, സമണം ഗോതമം അമ്ഹേ വിഹേഠേന്തം ഹതലാഭസക്കാരേ കത്വാ വിചരന്തം ന ജാനാസീ’’തി. ‘‘നാഹം ജാനാമി അയ്യാ, മയാ കിം പനേത്ഥ കത്തബ്ബന്തി. സചേ ത്വം ഭഗിനി, അമ്ഹാകം സുഖമിച്ഛസി, അത്താനം പടിച്ച സമണസ്സ ഗോതമസ്സ അവണ്ണം ഉപ്പാദേത്വാ ലാഭസക്കാരം നാസേഹീ’’തി.

സാ ‘‘സാധു അയ്യാ, മയ്ഹമേവേസോ ഭാരോ, മാ ചിന്തയിത്ഥാ’’തി വത്വാ പക്കമിത്വാ ഇത്ഥിമായാസു കുസലതായ തതോ പട്ഠായ സാവത്ഥിവാസീനം ധമ്മകഥം സുത്വാ ജേതവനാ നിക്ഖമനസമയേ ഇന്ദഗോപകവണ്ണം പടം പാരുപിത്വാ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ ജേതവനാഭിമുഖീ ഗച്ഛന്തീ ‘‘ഇമായ വേലായ കുഹിം ഗച്ഛസീ’’തി വുത്തേ ‘‘കിം തുമ്ഹാകം മമ ഗമനട്ഠാനേനാ’’തി വത്വാ ജേതവനസമീപേ തിത്ഥിയാരാമേ വസിത്വാ പാതോവ ‘‘അഗ്ഗവന്ദനം വന്ദിസ്സാമാ’’തി നഗരാ നിക്ഖമന്തേ ഉപാസകജനേ ജേതവനേ വുത്ഥാ വിയ ഹുത്വാ നഗരം പവിസതി. ‘‘കുഹിം വുത്ഥാസീ’’തി വുത്തേ ‘‘കിം തുമ്ഹാകം മമ വുത്ഥട്ഠാനേനാ’’തി വത്വാ മാസഡ്ഢമാസച്ചയേന പുച്ഛിയമാനാ ‘‘ജേതവനേ സമണേന ഗോതമേന സദ്ധിം ഏകഗന്ധകുടിയാ വുത്ഥാമ്ഹീ’’തി ആഹ. പുഥുജ്ജനാനം ‘‘സച്ചം നു ഖോ ഏതം, നോ’’തി കങ്ഖം ഉപ്പാദേത്വാ തേമാസചതുമാസച്ചയേന പിലോതികാഹി ഉദരം വേഠേത്വാ ഗബ്ഭിനിവണ്ണം ദസ്സേത്വാ ഉപരി രത്തപടം പാരുപിത്വാ ‘‘സമണം ഗോതമം പടിച്ച ഗബ്ഭോ മേ ലദ്ധോ’’തി അന്ധബാലേ ഗാഹാപേത്വാ അട്ഠനവമാസച്ചയേന ഉദരേ ദാരുമണ്ഡലികം ബന്ധിത്വാ ഉപരി രത്തപടം പാരുപിത്വാ ഹത്ഥപാദപിട്ഠിയോ ഗോഹനുകേന കോട്ടാപേത്വാ ഉസ്സദേ ദസ്സേത്വാ കിലന്തിന്ദ്രിയാ ഹുത്വാ സായന്ഹസമയേ തഥാഗതേ അലങ്കതധമ്മാസനേ നിസീദിത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തേ ധമ്മസഭം ഗന്ത്വാ തഥാഗതസ്സ പുരതോ ഠത്വാ ‘‘മഹാസമണ, മഹാജനസ്സ താവ ധമ്മം ദേസേസി, മധുരോ തേ സദ്ദോ, സുഫുസിതം ദന്താവരണം, അഹം പന തം പടിച്ച ഗബ്ഭം ലഭിത്വാ പരിപുണ്ണഗബ്ഭാ ജാതാ, നേവ മേ സൂതിഘരം ജാനാസി, ന സപ്പിതേലാദീനി, സയം അകരോന്തോ ഉപട്ഠാകാനമ്പി അഞ്ഞതരം കോസലരാജാനം വാ അനാഥപിണ്ഡികം വാ വിസാഖം ഉപാസികം വാ ‘‘ഇമിസ്സാ ചിഞ്ചമാണവികായ കത്തബ്ബയുത്തം കരോഹീ’തി ന വദസി, അഭിരമിതുംയേവ ജാനാസി, ഗബ്ഭപരിഹാരം ന ജാനാസീ’’തി ഗൂഥപിണ്ഡം ഗഹേത്വാ ചന്ദമണ്ഡലം ദൂസേതും വായമന്തീ വിയ പരിസമജ്ഝേ തഥാഗതം അക്കോസി. തഥാഗതോ ധമ്മകഥം ഠപേത്വാ സീഹോ വിയ അഭിനദന്തോ ‘‘ഭഗിനി, തയാ കഥിതസ്സ തഥഭാവം വാ അതഥഭാവം വാ അഹഞ്ചേവ ത്വഞ്ച ജാനാമാ’’തി ആഹ. ആമ, സമണ, തയാ ച മയാ ച ഞാതഭാവേനേതം ജാതന്തി.

തസ്മിം ഖണേ സക്കസ്സ ഭവനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സോ ആവജ്ജമാനോ ‘‘ചിഞ്ചമാണവികാ തഥാഗതം അഭൂതേന അക്കോസതീ’’തി ഞത്വാ ‘‘ഇമം വത്ഥും സോധേസ്സാമീ’’തി ചതൂഹി ദേവപുത്തേഹി സദ്ധിം ആഗമി. ദേവപുത്താ മൂസികപോതകാ ഹുത്വാ ദാരുമണ്ഡലികസ്സ ബന്ധനരജ്ജുകേ ഏകപ്പഹാരേനേവ ഛിന്ദിംസു, പാരുതപടം വാതോ ഉക്ഖിപി, ദാരുമണ്ഡലികം പതമാനം തസ്സാ പാദപിട്ഠിയം പതി, ഉഭോ അഗ്ഗപാദാ ഛിജ്ജിംസു. മനുസ്സാ ഉട്ഠായ ‘‘കാളകണ്ണി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അക്കോസസീ’’തി സീസേ ഖേളം പാതേത്വാ ലേഡ്ഡുദണ്ഡാദിഹത്ഥാ ജേതവനാ നീഹരിംസു. അഥസ്സാ തഥാഗതസ്സ ചക്ഖുപഥം അതിക്കന്തകാലേ മഹാപഥവീ ഭിജ്ജിത്വാ വിവരമദാസി, അവീചിതോ അഗ്ഗിജാലാ ഉട്ഠഹി. സാ കുലദത്തിയം കമ്ബലം പാരുപമാനാ വിയ ഗന്ത്വാ അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തി. അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം ലാഭസക്കാരോ പരിഹായി, ദസബലസ്സ ഭിയ്യോസോമത്തായ വഡ്ഢി. പുനദിവസേ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘ആവുസോ, ചിഞ്ചമാണവികാ ഏവം ഉളാരഗുണം അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അഭൂതേന അക്കോസിത്വാ മഹാവിനാസം പത്താ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ഏസാ മം അഭൂതേന അക്കോസിത്വാ മഹാവിനാസം പത്താ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ തസ്സ അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തി, ഫുല്ലപദുമസസ്സിരികമുഖത്താ പനസ്സ ‘‘പദുമകുമാരോ’’ത്വേവ നാമം കരിംസു. സോ വയപ്പത്തോ തക്കസിലായം ഗന്ത്വാ സബ്ബസിപ്പാനി ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ആഗമി. അഥസ്സ മാതാ കാലമകാസി. രാജാ അഞ്ഞം അഗ്ഗമഹേസിം കത്വാ പുത്തസ്സ ഉപരജ്ജം അദാസി. അപരഭാഗേ രാജാ പച്ചന്തം കുപിതം വൂപസമേതും അഗ്ഗമഹേസിം ആഹ ‘‘ഭദ്ദേ, ഇധേവ വസ, അഹം പച്ചന്തം കുപിതം വൂപസമേതും ഗച്ഛാമീ’’തി വത്വാ ‘‘നാഹം ഇധേവ വസിസ്സാമി, അഹമ്പി ഗമിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ യുദ്ധഭൂമിയാ ആദീനവം ദസ്സേത്വാ ‘‘യാവ മമാഗമനാ അനുക്കണ്ഠമാനാ വസ, അഹം പദുമകുമാരം യഥാ തവ കത്തബ്ബകിച്ചേസു അപ്പമത്തോ ഹോതി, ഏവം ആണാപേത്വാ ഗമിസ്സാമീ’’തി വത്വാ തഥാ കത്വാ ഗന്ത്വാ പച്ചാമിത്തേ പലാപേത്വാ ജനപദം സന്തപ്പേത്വാ പച്ചാഗന്ത്വാ ബഹിനഗരേ ഖന്ധാവാരം നിവാസേസി. ബോധിസത്തോ പിതു ആഗതഭാവം ഞത്വാ നഗരം അലങ്കാരാപേത്വാ രാജഗേഹം പടിജഗ്ഗാപേത്വാ ഏകകോവ തസ്സാ സന്തികം അഗമാസി.

സാ തസ്സ രൂപസമ്പത്തിം ദിസ്വാ പടിബദ്ധചിത്താ അഹോസി. ബോധിസത്തോ തം വന്ദിത്വാ ‘‘അമ്മ, കിം അമ്ഹാകം കത്തബ്ബ’’ന്തി പുച്ഛി. അഥ നം ‘‘അമ്മാതി മം വദസീ’’തി ഉട്ഠായ ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ ‘‘സയനം അഭിരുഹാ’’തി ആഹ. ‘‘കിംകാരണാ’’തി? ‘‘യാവ രാജാ ന ആഗച്ഛതി, താവ ഉഭോപി കിലേസരതിയാ രമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘അമ്മ, ത്വം മമ മാതാ ച സസാമികാ ച, മയാ സപരിഗ്ഗഹോ മാതുഗാമോ നാമ കിലേസവസേന ഇന്ദ്രിയാനി ഭിന്ദിത്വാ ന ഓലോകിതപുബ്ബോ, കഥം തയാ സദ്ധിം ഏവരൂപം കിലിട്ഠകമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി. സാ ദ്വേ തയോ വാരേ കഥേത്വാ തസ്മിം അനിച്ഛമാനേ ‘‘മമ വചനം ന കരോസീ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ, ന കരോമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി രഞ്ഞോ കഥേത്വാ സീസം തേ ഛിന്ദാപേസ്സാമീ’’തി. മഹാസത്തോ ‘‘തവ രുചിം കരോഹീ’’തി വത്വാ തം ലജ്ജാപേത്വാ പക്കാമി.

സാ ഭീതതസിതാ ചിന്തേസി ‘‘സചേ അയം പഠമം പിതു ആരോചേസ്സതി, ജീവിതം മേ നത്ഥി, അഹമേവ പുരേതരം കഥേസ്സാമീ’’തി ഭത്തം അഭുഞ്ജിത്വാ കിലിട്ഠലോമവത്ഥം നിവാസേത്വാ സരീരേ നഖരാജിയോ ദസ്സേത്വാ ‘‘കുഹിം ദേവീതി രഞ്ഞോ പുച്ഛനകാലേ ‘‘ഗിലാനാ’തി കഥേയ്യാഥാ’’തി പരിചാരികാനം സഞ്ഞം ദത്വാ ഗിലാനാലയം കത്വാ നിപജ്ജി. രാജാപി നഗരം പദക്ഖിണം കത്വാ നിവേസനം ആരുയ്ഹ തം അപസ്സന്തോ ‘‘കുഹിം ദേവീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഗിലാനാ’’തി സുത്വാ സിരിഗബ്ഭം പവിസിത്വാ ‘‘കിം തേ ദേവി, അഫാസുക’’ന്തി പുച്ഛി. സാ തസ്സ വചനം അസുണന്തീ വിയ ഹുത്വാ ദ്വേ തയോ വാരേ പുച്ഛിതാ ‘‘മഹാരാജ, കസ്മാ കഥേസി, തുണ്ഹീ ഹോഹി, സസാമികഇത്ഥിയോ നാമ മാദിസാ ന ഹോന്തീ’’തി വത്വാ ‘‘കേന ത്വം വിഹേഠിതാസി, സീഘം മേ കഥേഹി, സീസമസ്സ ഛിന്ദിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘കംസി ത്വം, മഹാരാജ, നഗരേ ഠപേത്വാ ഗതോ’’തി വത്വാ ‘‘പദുമകുമാര’’ന്തി വുത്തേ ‘‘സോ മയ്ഹം വസനട്ഠാനം ആഗന്ത്വാ ‘താത, മാ ഏവം കരോഹി, അഹം തവ മാതാ’തി വുച്ചമാനോപി ‘ഠപേത്വാ മം അഞ്ഞോ രാജാ നത്ഥി, അഹം തം ഗേഹേ കരിത്വാ കിലേസരതിയാ രമിസ്സാമീ’തി മം കേസേസു ഗഹേത്വാ അപരാപരം ലുഞ്ചിത്വാ അത്തനോ വചനം അകരോന്തിം മം പാതേത്വാ കോട്ടേത്വാ ഗതോ’’തി ആഹ.

രാജാ അനുപപരിക്ഖിത്വാവ ആസീവിസോ വിയ കുദ്ധോ പുരിസേ ആണാപേസി ‘‘ഗച്ഛഥ, ഭണേ, പദുമകുമാരം ബന്ധിത്വാ ആനേഥാ’’തി. തേ നഗരം അവത്ഥരന്താ വിയ തസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ തം ബന്ധിത്വാ പഹരിത്വാ പച്ഛാബാഹം ഗാള്ഹബന്ധനം ബന്ധിത്വാ രത്തകണവേരമാലം ഗീവായം പടിമുഞ്ചിത്വാ വജ്ഝം കത്വാ ആനയിംസു. സോ ‘‘ദേവിയാ ഇദം കമ്മ’’ന്തി ഞത്വാ ‘‘ഭോ പുരിസാ, നാഹം രഞ്ഞോ ദോസകാരകോ, നിപ്പരാധോഹമസ്മീ’’തി വിലപന്തോ ആഗച്ഛതി. സകലനഗരം സംഖുബ്ഭിത്വാ ‘‘രാജാ കിര മാതുഗാമസ്സ വചനം ഗഹേത്വാ മഹാപദുമകുമാരം ഘാതാപേസീ’’തി സന്നിപതിത്വാ രാജകുമാരസ്സ പാദമൂലേ നിപതിത്വാ ‘‘ഇദം തേ സാമി, അനനുച്ഛവിക’’ന്തി മഹാസദ്ദേന പരിദേവി. അഥ നം നേത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സേസും. രാജാ ദിസ്വാവ ചിത്തം നിഗ്ഗണ്ഹിതും അസക്കോന്തോ ‘‘അയം അരാജാവ രാജലീളം കരോതി, മമ പുത്തോ ഹുത്വാ അഗ്ഗമഹേസിയാ അപരജ്ഝതി, ഗച്ഛഥ നം ചോരപപാതേ പാതേത്വാ വിനാസം പാപേഥാ’’തി ആഹ. മഹാസത്തോ ‘‘ന മയ്ഹം, താത, ഏവരൂപോ അപരാധോ അത്ഥി, മാതുഗാമസ്സ വചനം ഗഹേത്വാ മാ മം നാസേഹീ’’തി പിതരം യാചി. സോ തസ്സ കഥം ന ഗണ്ഹി.

തതോ സോളസസഹസ്സാ അന്തേപുരികാ ‘‘താത മഹാപദുമകുമാര, അത്തനോ അനനുച്ഛവികം ഇദം ലദ്ധ’’ന്തി മഹാവിരവം വിരവിംസു. സബ്ബേ ഖത്തിയമഹാസാലാദയോപി അമച്ചപരിജനാപി ‘‘ദേവ, കുമാരോ സീലാചാരഗുണസമ്പന്നോ വംസാനുരക്ഖിതോ രജ്ജദായാദോ, മാ നം മാതുഗാമസ്സ വചനം ഗഹേത്വാ അനുപപരിക്ഖിത്വാവ വിനാസേഹി, രഞ്ഞാ നാമ നിസമ്മകാരിനാ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ സത്ത ഗാഥാ അഭാസിംസു –

൧൦൬.

‘‘നാദട്ഠാ പരതോ ദോസം, അണും ഥൂലാനി സബ്ബസോ;

ഇസ്സരോ പണയേ ദണ്ഡം, സാമം അപ്പടിവേക്ഖിയ.

൧൦൭.

‘‘യോ ച അപ്പടിവേക്ഖിത്വാ, ദണ്ഡം കുബ്ബതി ഖത്തിയോ;

സകണ്ടകം സോ ഗിലതി, ജച്ചന്ധോവ സമക്ഖികം.

൧൦൮.

‘‘അദണ്ഡിയം ദണ്ഡയതി, ദണ്ഡിയഞ്ച അദണ്ഡിയം;

അന്ധോവ വിസമം മഗ്ഗം, ന ജാനാതി സമാസമം.

൧൦൯.

‘‘യോ ച ഏതാനി ഠാനാനി, അണും ഥൂലാനി സബ്ബസോ;

സുദിട്ഠമനുസാസേയ്യ, സ വേ വോഹരിതു മരഹതി.

൧൧൦.

‘‘നേകന്തമുദുനാ സക്കാ, ഏകന്തതിഖിണേന വാ;

അത്തം മഹന്തേ ഠപേതും, തസ്മാ ഉഭയമാചരേ.

൧൧൧.

‘‘പരിഭൂതോ മുദു ഹോതി, അതിതിക്ഖോ ച വേരവാ;

ഏതഞ്ച ഉഭയം ഞത്വാ, അനുമജ്ഝം സമാചരേ.

൧൧൨.

‘‘ബഹുമ്പി രത്തോ ഭാസേയ്യ, ദുട്ഠോപി ബഹു ഭാസതി;

ന ഇത്ഥികാരണാ രാജ, പുത്തം ഘാതേതുമരഹസീ’’തി.

തത്ഥ നാദട്ഠാതി ന അദിസ്വാ. പരതോതി പരസ്സ. സബ്ബസോതി സബ്ബാനി. അണുംഥൂലാനീതി ഖുദ്ദകമഹന്താനി വജ്ജാനി. സാമം അപ്പടിവേക്ഖിയാതി പരസ്സ വചനം ഗഹേത്വാ അത്തനോ പച്ചക്ഖം അകത്വാ പഥവിസ്സരോ രാജാ ദണ്ഡം ന പണയേ ന പട്ഠപേയ്യ. മഹാസമ്മതരാജകാലസ്മിഞ്ഹി സതതോ ഉത്തരി ദണ്ഡോ നാമ നത്ഥി, താളനഗരഹണപബ്ബാജനതോ ഉദ്ധം ഹത്ഥപാദച്ഛേദനഘാതനം നാമ നത്ഥി, പച്ഛാ കക്ഖളരാജൂനംയേവ കാലേ ഏതം ഉപ്പന്നം, തം സന്ധായ തേ അമച്ചാ ‘‘ഏകന്തേനേവ പരസ്സ ദോസം സാമം അദിസ്വാ കാതും ന യുത്ത’’ന്തി കഥേന്താ ഏവമാഹംസു.

യോ ച അപ്പടിവേക്ഖിത്വാതി മഹാരാജ, ഏവം അപ്പടിവേക്ഖിത്വാ ദോസാനുച്ഛവികേ ദണ്ഡേ പണേതബ്ബേ യോ രാജാ അഗതിഗമനേ ഠിതോ തം ദോസം അപ്പടിവേക്ഖിത്വാ ഹത്ഥച്ഛേദാദിദണ്ഡം കരോതി, സോ അത്തനോ ദുക്ഖകാരണം കരോന്തോ സകണ്ടകം ഭോജനം ഗിലതി നാമ, ജച്ചന്ധോ വിയ ച സമക്ഖികം ഭുഞ്ജതി നാമ. അദണ്ഡിയന്തി യോ അദണ്ഡിയം അദണ്ഡപണേതബ്ബഞ്ച ദണ്ഡേത്വാ ദണ്ഡിയഞ്ച ദണ്ഡപണേതബ്ബം അദണ്ഡേത്വാ അത്തനോ രുചിമേവ കരോതി, സോ അന്ധോ വിയ വിസമം മഗ്ഗം പടിപന്നോ, ന ജാനാതി സമാസമം, തതോ പാസാണാദീസു പക്ഖലന്തോ അന്ധോ വിയ ചതൂസു അപായേസു മഹാദുക്ഖം പാപുണാതീതി അത്ഥോ. ഏതാനി ഠാനാനീതി ഏതാനി ദണ്ഡിയാദണ്ഡിയകാരണാനി ചേവ ദണ്ഡിയകാരണേസുപി അണുംഥൂലാനി ച സബ്ബാനി സുദിട്ഠം ദിസ്വാ അനുസാസേയ്യ, സ വേ വോഹരിതും രജ്ജമനുസാസിതും അരഹതീതി അത്ഥോ.

അത്തം മഹന്തേ ഠപേതുന്തി ഏവരൂപോ അനുപ്പന്നേ ഭോഗേ ഉപ്പാദേത്വാ ഉപ്പന്നേ ഥാവരേ കത്വാ അത്താനം മഹന്തേ ഉളാരേ ഇസ്സരിയേ ഠപേതും ന സക്കോതീതി അത്ഥോ. മുദൂതി മുദുരാജാ രട്ഠവാസീനം പരിഭൂതോ ഹോതി അവഞ്ഞാതോ, സോ രജ്ജം നിച്ചോരം കാതും ന സക്കോതി. വേരവാതി അതിതിക്ഖസ്സ പന സബ്ബേപി രട്ഠവാസിനോ വേരിനോ ഹോന്തീതി സോ വേരവാ നാമ ഹോതി. അനുമജ്ഝന്തി അനുഭൂതം മുദുതിഖിണഭാവാനം മജ്ഝം സമാചരേ, അമുദു അതിക്ഖോ ഹുത്വാ രജ്ജം കാരേയ്യാതി അത്ഥോ. ന ഇത്ഥികാരണാതി പാപം ലാമകം മാതുഗാമം നിസ്സായ വംസാനുരക്ഖകം ഛത്തദായാദം പുത്തം ഘാതേതും നാരഹസി, മഹാരാജാതി.

ഏവം നാനാകാരണേഹി കഥേന്താപി അമച്ചാ അത്തനോ കഥം ഗാഹാപേതും നാസക്ഖിംസു. ബോധിസത്തോപി യാചന്തോ അത്തനോ കഥം ഗാഹാപേതും നാസക്ഖി. അന്ധബാലോ പന രാജാ ‘‘ഗച്ഛഥ നം ചോരപപാതേ ഖിപഥാ’’തി ആണാപേന്തോ അട്ഠമം ഗാഥമാഹ –

൧൧൩.

‘‘സബ്ബോവ ലോകോ ഏകതോ, ഇത്ഥീ ച അയമേകികാ;

തേനാഹം പടിപജ്ജിസ്സം, ഗച്ഛഥ പക്ഖിപഥേവ ത’’ന്തി.

തത്ഥ തേനാഹന്തി യേന കാരണേന സബ്ബോ ലോകോ ഏകതോ കുമാരസ്സേവ പക്ഖോ ഹുത്വാ ഠിതോ, അയഞ്ച ഇത്ഥീ ഏകികാവ, തേന കാരണേന അഹം ഇമിസ്സാ വചനം പടിപജ്ജിസ്സം, ഗച്ഛഥ തം പബ്ബതം ആരോപേത്വാ പപാതേ ഖിപഥേവാതി.

ഏവം വുത്തേ സോളസസഹസ്സാസു രാജഇത്ഥീസു ഏകാപി സകഭാവേന സണ്ഠാതും നാസക്ഖി, സകലനഗരവാസിനോ ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദിത്വാ കേസേ വികിരയമാനാ വിലപിംസു. രാജാ ‘‘ഇമേ ഇമസ്സ പപാതേ ഖിപനം പടിബാഹേയ്യു’’ന്തി സപരിവാരോ ഗന്ത്വാ മഹാജനസ്സ പരിദേവന്തസ്സേവ നം ഉദ്ധംപാദം അവംസിരം കത്വാ ഗാഹാപേത്വാ പപാതേ ഖിപാപേസി. അഥസ്സ മേത്താനുഭാവേന പബ്ബതേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ ‘‘മാ ഭായി മഹാപദുമാ’’തി തം സമസ്സാസേത്വാ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി ഗഹേത്വാ ഹദയേ ഠപേത്വാ ദിബ്ബസമ്ഫസ്സം ഫരാപേത്വാ ഓതരിത്വാ പബ്ബതപാദേ പതിട്ഠിതനാഗരാജസ്സ ഫണഗബ്ഭേ ഠപേസി. നാഗരാജാ ബോധിസത്തം നാഗഭവനം നേത്വാ അത്തനോ യസം മജ്ഝേ ഭിന്ദിത്വാ അദാസി. സോ തത്ഥ ഏകസംവച്ഛരം വസിത്വാ ‘‘മനുസ്സപഥം ഗമിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കതരം ഠാന’’ന്തി വുത്തേ ‘‘ഹിമവന്തം ഗന്ത്വാ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ആഹ. നാഗരാജാ ‘‘സാധൂ’’തി തം ഗഹേത്വാ മനുസ്സപഥേ പതിട്ഠാപേത്വാ പബ്ബജിതപരിക്ഖാരേ ദത്വാ സകട്ഠാനമേവ ഗതോ. സോപി ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഝാനാഭിഞ്ഞം നിബ്ബത്തേത്വാ വനമൂലഫലാഹാരോ തത്ഥ പടിവസതി.

അഥേകോ ബാരാണസിവാസീ വനചരകോ തം ഠാനം പത്തോ മഹാസത്തം സഞ്ജാനിത്വാ ‘‘നനു ത്വം ദേവ, മഹാപദുമകുമാരോ’’തി വത്വാ ‘‘ആമ, സമ്മാ’’തി വുത്തേ തം വന്ദിത്വാ കതിപാഹം തത്ഥ വസിത്വാ ബാരാണസിം ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി ‘‘ദേവ, പുത്തോ തേ ഹിമവന്തപദേസേ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ പണ്ണസാലായം വസതി, അഹം തസ്സ സന്തികേ വസിത്വാ ആഗതോ’’തി. ‘‘പച്ചക്ഖതോ തേ ദിട്ഠോ’’തി? ‘‘ആമ ദേവാ’’തി. രാജാ മഹാബലകായപരിവുതോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ വനപരിയന്തേ ഖന്ധാവാരം ബന്ധിത്വാ അമച്ചഗണപരിവുതോ പണ്ണസാലം ഗന്ത്വാ കഞ്ചനരൂപസദിസം പണ്ണസാലദ്വാരേ നിസിന്നം മഹാസത്തം ദിസ്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. അമച്ചാപി വന്ദിത്വാ പടിസന്ഥാരം കത്വാ നിസീദിംസു. ബോധിസത്തോപി രാജാനം പടിപുച്ഛിത്വാ പടിസന്ഥാരമകാസി. അഥ നം രാജാ ‘‘താത, മയാ ത്വം ഗമ്ഭീരേ പപാതേ ഖിപാപിതോ, കഥം സജീവിതോസീ’’തി പുച്ഛന്തോ നവമം ഗാഥമാഹ –

൧൧൪.

‘‘അനേകതാലേ നരകേ, ഗമ്ഭീരേ ച സുദുത്തരേ;

പാതിതോ ഗിരിദുഗ്ഗസ്മിം, കേന ത്വം തത്ഥ നാമരീ’’തി.

തത്ഥ അനേകതാലേതി അനേകതാലപ്പമാണേ. നാമരീതി ന അമരി.

തതോപരം –

൧൧൫.

‘‘നാഗോ ജാതഫണോ തത്ഥ, ഥാമവാ ഗിരിസാനുജോ;

പച്ചഗ്ഗഹി മം ഭോഗേഹി, തേനാഹം തത്ഥ നാമരിം.

൧൧൬.

‘‘ഏഹി തം പടിനേസ്സാമി, രാജപുത്ത സകം ഘരം;

രജ്ജം കാരേഹി ഭദ്ദന്തേ, കിം അരഞ്ഞേ കരിസ്സസി.

൧൧൭.

‘‘യഥാ ഗിലിത്വാ ബളിസം, ഉദ്ധരേയ്യ സലോഹിതം;

ഉദ്ധരിത്വാ സുഖീ അസ്സ, ഏവം പസ്സാമി അത്തനം.

൧൧൮.

‘‘കിം നു ത്വം ബളിസം ബ്രൂസി, കിം ത്വം ബ്രൂസി സലോഹിതം;

കിം നു ത്വം ഉബ്ഭതം ബ്രൂസി, തം മേ അക്ഖാഹി പുച്ഛിതോ.

൧൧൯.

‘‘കാമാഹം ബളിസം ബ്രൂമി, ഹത്ഥിഅസ്സം സലോഹിതം;

ചത്താഹം ഉബ്ഭതം ബ്രൂമി, ഏവം ജാനാഹി ഖത്തിയാ’’തി. –

ഇമാസു പഞ്ചസു ഏകന്തരികാ തിസ്സോ ഗാഥാ ബോധിസത്തസ്സ, ദ്വേ രഞ്ഞോ.

തത്ഥ പച്ചഗ്ഗഹി മന്തി പബ്ബതപതനകാലേ ദേവതായ പരിഗ്ഗഹേത്വാ ദിബ്ബസമ്ഫസ്സേന സമസ്സാസേത്വാ ഉപനീതം മം പടിഗ്ഗണ്ഹി, ഗഹേത്വാ ച പന നാഗഭവനം ആനേത്വാ മഹന്തം യസം ദത്വാ ‘‘മനുസ്സപഥം മം നേഹീ’’തി വുത്തോ മം മനുസ്സപഥം ആനേസി. അഹം ഇധാഗന്ത്വാ പബ്ബജിതോ, ഇതി തേന ദേവതായ ച നാഗരാജസ്സ ച ആനുഭാവേന അഹം തത്ഥ നാമരിന്തി സബ്ബം ആരോചേസി.

ഏഹീതി രാജാ തസ്സ വചനം സുത്വാ സോമനസ്സപ്പത്തോ ഹുത്വാ ‘‘താത, അഹം ബാലഭാവേന ഇത്ഥിയാ വചനം ഗഹേത്വാ ഏവം സീലാചാരസമ്പന്നേ തയി അപരജ്ഝിം, ഖമാഹി മേ ദോസ’’ന്തി പാദേസു നിപതിത്വാ ‘‘ഉട്ഠേഹി, മഹാരാജ, ഖമാമ തേ ദോസം, ഇതോ പരം പുന മാ ഏവം അനിസമ്മകാരീ ഭവേയ്യാസീ’’തി വുത്തേ ‘‘താത, ത്വം അത്തനോ കുലസന്തകം സേതച്ഛത്തം ഉസ്സാപേത്വാ രജ്ജം അനുസാസന്തോ മയ്ഹം ഖമസി നാമാ’’തി ഏവമാഹ.

ഉദ്ധരിത്വാതി ഹദയവക്കാദീനി അസമ്പത്തമേവ തം ഉദ്ധരിത്വാ സുഖീ അസ്സ. ഏവം പസ്സാമി അത്തനന്തി അത്താനം മഹാരാജ, ഏവം അഹമ്പി പുന സോത്ഥിഭാവപ്പത്തം ഗിലിതബളിസം പുരിസമിവ അത്താനം പസ്സാമീതി. ‘‘കിം നു ത്വ’’ന്തി ഇദം രാജാ തമത്ഥം വിത്ഥാരതോ സോതും പുച്ഛതി. കാമാഹന്തി പഞ്ച കാമഗുണേ അഹം. ഹത്ഥിഅസ്സം സലോഹിതന്തി ഏവം ഹത്ഥിഅസ്സരഥവാഹനം സത്തരതനാദിവിഭവം ‘‘സലോഹിത’’ന്തി ബ്രൂമി. ചത്താഹന്തി ചത്തം അഹം, യദാ തം സബ്ബമ്പി ചത്തം ഹോതി പരിച്ചത്തം, തം ദാനാഹം ‘‘ഉബ്ഭത’’ന്തി ബ്രൂമി.

‘‘ഇതി ഖോ, മഹാരാജ, മയ്ഹം രജ്ജേന കിച്ചം നത്ഥി, ത്വം പന ദസ രാജധമ്മേ അകോപേത്വാ അഗതിഗമനം പഹായ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേഹീ’’തി മഹാസത്തോ പിതു ഓവാദം അദാസി. സോ രാജാ രോദിത്വാ പരിദേവിത്വാ നഗരം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ അമച്ചേ പുച്ഛി. ‘‘അഹം കം നിസ്സായ ഏവരൂപേന ആചാരഗുണസമ്പന്നേന പുത്തേന വിയോഗം പത്തോ’’തി? ‘‘അഗ്ഗമഹേസിം, ദേവാ’’തി. രാജാ തം ഉദ്ധംപാദം ഗാഹാപേത്വാ ചോരപപാതേ ഖിപാപേത്വാ നഗരം പവിസിത്വാ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, പുബ്ബേപേസാ മം അക്കോസിത്വാ മഹാവിനാസം പത്താ’’തി വത്വാ –

൧൨൦.

‘‘ചിഞ്ചമാണവികാ മാതാ, ദേവദത്തോ ച മേ പിതാ;

ആനന്ദോ പണ്ഡിതോ നാഗോ, സാരിപുത്തോ ച ദേവതാ;

രാജപുത്തോ അഹം ആസിം, ഏവം ധാരേഥ ജാതക’’ന്തി. –

ഓസാനഗാഥായ ജാതകം സമോധാനേസി.

മഹാപദുമജാതകവണ്ണനാ നവമാ.

[൪൭൩] ൧൦. മിത്താമിത്തജാതകവണ്ണനാ

കാനി കമ്മാനീതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ കോസലരഞ്ഞോ അത്ഥചരകം അമച്ചം ആരബ്ഭ കഥേസി. സോ കിര രഞ്ഞോ ബഹൂപകാരോ അഹോസി. അഥസ്സ രാജാ അതിരേകസമ്മാനം കാരേസി. അവസേസാ നം അസഹമാനാ ‘‘ദേവ, അസുകോ നാമ അമച്ചോ തുമ്ഹാകം അനത്ഥകാരകോ’’തി പരിഭിന്ദിംസു. രാജാ തം പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോ കിഞ്ചി ദോസം അദിസ്വാ ‘‘അഹം ഇമസ്സ കിഞ്ചി ദോസം ന പസ്സാമി, കഥം നു ഖോ സക്കാ മയാ ഇമസ്സ മിത്തഭാവം വാ അമിത്തഭാവം വാ ജാനിതു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഇമം പഞ്ഹം ഠപേത്വാ തഥാഗതം അഞ്ഞോ ജാനിതും ന സക്ഖിസ്സതി, ഗന്ത്വാ പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി ഭുത്തപാതരാസോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, കഥം നു ഖോ സക്കാ പുരിസേന അത്തനോ മിത്തഭാവം വാ അമിത്തഭാവം വാ ജാനിതു’’ന്തി പുച്ഛി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘പുബ്ബേപി മഹാരാജ, പണ്ഡിതാ ഇമം പഞ്ഹം ചിന്തേത്വാ പണ്ഡിതേ പുച്ഛിത്വാ തേഹി കഥിതവസേന ഞത്വാ അമിത്തേ വജ്ജേത്വാ മിത്തേ സേവിംസൂ’’തി വത്വാ തേന യാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ തസ്സ അത്ഥധമ്മാനുസാസകോ അമച്ചോ അഹോസി. തദാ ബാരാണസിരഞ്ഞോ ഏകം അത്ഥചരകം അമച്ചം സേസാ പരിഭിന്ദിംസു. രാജാ തസ്സ ദോസം അപസ്സന്തോ ‘‘കഥം നു ഖോ സക്കാ മിത്തം വാ അമിത്തം വാ ഞാതു’’ന്തി മഹാസത്തം പുച്ഛന്തോ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൧൨൧.

‘‘കാനി കമ്മാനി കുബ്ബാനം, കഥം വിഞ്ഞൂ പരക്കമേ;

അമിത്തം ജാനേയ്യ മേധാവീ, ദിസ്വാ സുത്വാ ച പണ്ഡിതോ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – കാനി കമ്മാനി കരോന്തം മേധാവീ പണ്ഡിതോ പുരിസോ ചക്ഖുനാ ദിസ്വാ വാ സോതേന സുത്വാ വാ ‘‘അയം മയ്ഹം അമിത്തോ’’തി ജാനേയ്യ, തസ്സ ജാനനത്ഥായ കഥം വിഞ്ഞൂ പരക്കമേയ്യാതി.

അഥസ്സ അമിത്തലക്ഖണം കഥേന്തോ ആഹ –

൧൨൨.

‘‘ന നം ഉമ്ഹയതേ ദിസ്വാ, ന ച നം പടിനന്ദതി;

ചക്ഖൂനി ചസ്സ ന ദദാതി, പടിലോമഞ്ച വത്തതി.

൧൨൩.

‘‘അമിത്തേ തസ്സ ഭജതി, മിത്തേ തസ്സ ന സേവതി;

വണ്ണകാമേ നിവാരേതി, അക്കോസന്തേ പസംസതി.

൧൨൪.

‘‘ഗുയ്ഹഞ്ച തസ്സ നക്ഖാതി, തസ്സ ഗുയ്ഹം ന ഗൂഹതി;

കമ്മം തസ്സ ന വണ്ണേതി, പഞ്ഞസ്സ നപ്പസംസതി.

൧൨൫.

‘‘അഭവേ നന്ദതി തസ്സ, ഭവേ തസ്സ ന നന്ദതി;

അച്ഛേരം ഭോജനം ലദ്ധാ, തസ്സ നുപ്പജ്ജതേ സതി;

തതോ നം നാനുകമ്പതി, അഹോ സോപി ലഭേയ്യിതോ.

൧൨൬.

‘‘ഇച്ചേതേ സോളസാകാരാ, അമിത്തസ്മിം പതിട്ഠിതാ;

യേഹി അമിത്തം ജാനേയ്യ, ദിസ്വാ സുത്വാ ച പണ്ഡിതോ’’തി.

മഹാസത്തോ ഇമാ പഞ്ച ഗാഥാ വത്വാന പുന –

൧൨൭.

‘‘കാനി കമ്മാനി കുബ്ബാനം, കഥം വിഞ്ഞൂ പരക്കമേ;

മിത്തം ജാനേയ്യ മേധാവീ, ദിസ്വാ സുത്വാ ച പണ്ഡിതോ’’തി. –

ഇമായ ഗാഥായ മിത്തലക്ഖണം പുട്ഠോ സേസഗാഥാ അഭാസി –

൧൨൮.

‘‘പവുത്ഥം തസ്സ സരതി, ആഗതം അഭിനന്ദതി;

തതോ കേലായിതോ ഹോതി, വാചായ പടിനന്ദതി.

൧൨൯.

‘‘മിത്തേ തസ്സേവ ഭജതി, അമിത്തേ തസ്സ ന സേവതി;

അക്കോസന്തേ നിവാരേതി, വണ്ണകാമേ പസംസതി.

൧൩൦.

‘‘ഗുയ്ഹഞ്ച തസ്സ അക്ഖാതി, തസ്സ ഗുയ്ഹഞ്ച ഗൂഹതി;

കമ്മഞ്ച തസ്സ വണ്ണേതി, പഞ്ഞം തസ്സ പസംസതി.

൧൩൧.

‘‘ഭവേ ച നന്ദതി തസ്സ, അഭവേ തസ്സ ന നന്ദതി;

അച്ഛേരം ഭോജനം ലദ്ധാ, തസ്സ ഉപ്പജ്ജതേ സതി;

തതോ നം അനുകമ്പതി, അഹോ സോപി ലഭേയ്യിതോ.

൧൩൨.

‘‘ഇച്ചേതേ സോളസാകാരാ, മിത്തസ്മിം സുപ്പതിട്ഠിതാ;

യേഹി മിത്തഞ്ച ജാനേയ്യ, ദിസ്വാ സുത്വാ ച പണ്ഡിതോ’’തി.

തത്ഥ ന നം ഉമ്ഹയതേ ദിസ്വാതി തം മിത്തം മിത്തപതിരൂപകോ ദിസ്വാ സിതം ന കരോതി, പഹട്ഠാകാരം ന ദസ്സേതി. ന ച നം പടിനന്ദതീതി തസ്സ കഥം പഗ്ഗണ്ഹന്തോ ന പടിനന്ദതി ന തുസ്സതി. ചക്ഖൂനി ചസ്സ ന ദദാതീതി ഓലോകേന്തം ന ഓലോകേതി. പടിലോമഞ്ചാതി തസ്സ കഥം പടിപ്ഫരതി പടിസത്തു ഹോതി. വണ്ണകാമേതി തസ്സ വണ്ണം ഭണന്തേ. നക്ഖാതീതി അത്തനോ ഗുയ്ഹം തസ്സ ന ആചിക്ഖതി. കമ്മം തസ്സാതി തേന കതകമ്മം ന വണ്ണയതി. പഞ്ഞസ്സാതി അസ്സ പഞ്ഞം നപ്പസംസതി, ഞാണസമ്പദം ന പസംസതി. അഭവേതി അവഡ്ഢിയം. തസ്സ നുപ്പജ്ജതേ സതീതി തസ്സ മിത്തപതിരൂപകസ്സ ‘‘മമ മിത്തസ്സപി ഇതോ ദസ്സാമീ’’തി സതി ന ഉപ്പജ്ജതി. നാനുകമ്പതീതി മുദുചിത്തേന ന ചിന്തേതി. ലഭേയ്യിതോതി ലഭേയ്യ ഇതോ. ആകാരാതി കാരണാനി. പവുത്ഥന്തി വിദേസഗതം. കേലായിതോതി കേലായതി മമായതി പത്ഥേതി പിഹേതി ഇച്ഛതീതി അത്ഥോ. വാചായാതി മധുരവചനേന തം സമുദാചരന്തോ പടിനന്ദതി തുസ്സതി. സേസം വുത്തപടിപക്ഖനയേന വേദിതബ്ബം. രാജാ മഹാസത്തസ്സ കഥായ അത്തമനോ ഹുത്വാ തസ്സ മഹന്തം യസം അദാസി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ഏവം, മഹാരാജ, പുബ്ബേപേസ പഞ്ഹോ സമുട്ഠഹി, പണ്ഡിതാവ നം കഥയിംസു, ഇമേഹി ദ്വത്തിംസായ ആകാരേഹി മിത്താമിത്തോ ജാനിതബ്ബോ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ രാജാ ആനന്ദോ അഹോസി, പണ്ഡിതാമച്ചോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

മിത്താമിത്തജാതകവണ്ണനാ ദസമാ.

ജാതകുദ്ദാനം –

കുണാലം ഭദ്ദസാലഞ്ച, സമുദ്ദവാണിജ പണ്ഡിതം;

ജനസന്ധം മഹാകണ്ഹം, കോസിയം സിരിമന്തകം.

പദുമം മിത്താമിത്തഞ്ച, ഇച്ചേതേ ദസ ജാതകേ;

സങ്ഗായിംസു മഹാഥേരാ, ദ്വാദസമ്ഹി നിപാതകേ.

ദ്വാദസകനിപാതവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൩. തേരസകനിപാതോ

[൪൭൪] ൧. അമ്ബജാതകവണ്ണനാ

അഹാസി മേ അമ്ബഫലാനി പുബ്ബേതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ദേവദത്തം ആരബ്ഭ കഥേസി. ദേവദത്തോ ഹി ‘‘അഹം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമി, മയ്ഹം സമണോ ഗോതമോ നേവ ആചരിയോ ന ഉപജ്ഝായോ’’തി ആചരിയം പച്ചക്ഖായ ഝാനപരിഹീനോ സങ്ഘം ഭിന്ദിത്വാ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിം ആഗച്ഛന്തോ ബഹിജേതവനേ പഥവിയാ വിവരേ ദിന്നേ അവീചിം പാവിസി. തദാ ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘ആവുസോ, ദേവദത്തോ ആചരിയം പച്ചക്ഖായ മഹാവിനാസം പത്തോ, അവീചിമഹാനിരയേ നിബ്ബത്തോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ദേവദത്തോ ആചരിയം പച്ചക്ഖായ മഹാവിനാസം പത്തോയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ തസ്സ പുരോഹിതകുലം അഹിവാതരോഗേന വിനസ്സി. ഏകോവ പുത്തോ ഭിത്തിം ഭിന്ദിത്വാ പലാതോ. സോ തക്കസിലം ഗന്ത്വാ ദിസാപാമോക്ഖസ്സാചരിയസ്സ സന്തികേ തയോ വേദേ ച അവസേസസിപ്പാനി ച ഉഗ്ഗഹേത്വാ ആചരിയം വന്ദിത്വാ നിക്ഖന്തോ ‘‘ദേസചാരിത്തം ജാനിസ്സാമീ’’തി ചരന്തോ ഏകം പച്ചന്തനഗരം പാപുണി. തം നിസ്സായ മഹാചണ്ഡാലഗാമകോ അഹോസി. തദാ ബോധിസത്തോ തസ്മിം ഗാമേ പടിവസതി, പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ അകാലേ ഫലം ഗണ്ഹാപനമന്തം ജാനാതി. സോ പാതോവ വുട്ഠായ കാജം ആദായ തതോ ഗാമാ നിക്ഖിമിത്വാ അരഞ്ഞേ ഏകം അമ്ബരുക്ഖം ഉപസങ്കമിത്വാ സത്തപദമത്ഥകേ ഠിതോ തം മന്തം പരിവത്തേത്വാ അമ്ബരുക്ഖം ഏകേന ഉദകപസതേന പഹരതി. രുക്ഖതോ തങ്ഖണഞ്ഞേവ പുരാണപണ്ണാനി പതന്തി, നവാനി ഉട്ഠഹന്തി, പുപ്ഫാനി പുപ്ഫിത്വാ പതന്തി, അമ്ബഫലാനി ഉട്ഠായ മുഹുത്തേനേവ പച്ചിത്വാ മധുരാനി ഓജവന്താനി ദിബ്ബരസസദിസാനി ഹുത്വാ രുക്ഖതോ പതന്തി. മഹാസത്തോ താനി ഉച്ചിനിത്വാ യാവദത്ഥം ഖാദിത്വാ കാജം പൂരാപേത്വാ ഗേഹം ഗന്ത്വാ താനി വിക്കിണിത്വാ പുത്തദാരം പോസേസി.

സോ ബ്രാഹ്മണകുമാരോ മഹാസത്തം അകാലേ അമ്ബപക്കാനി ആഹരിത്വാ വിക്കിണന്തം ദിസ്വാ ‘‘നിസ്സംസയേന തേഹി മന്തബലേന ഉപ്പന്നേഹി ഭവിതബ്ബം, ഇമം പുരിസം നിസ്സായ ഇദം അനഗ്ഘമന്തം ലഭിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ മഹാസത്തസ്സ അമ്ബാനി ആഹരണനിയാമം പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോ തഥതോ ഞത്വാ തസ്മിം അരഞ്ഞതോ അനാഗതേയേവ തസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ അജാനന്തോ വിയ ഹുത്വാ തസ്സ ഭരിയം ‘‘കുഹിം അയ്യോ, ആചരിയോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അരഞ്ഞം ഗതോ’’തി വുത്തേ തം ആഗതം ആഗമയമാനോവ ഠത്വാ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ഹത്ഥതോ പച്ഛിം ഗഹേത്വാ ആഹരിത്വാ ഗേഹേ ഠപേസി. മഹാസത്തോ തം ഓലോകേത്വാ ഭരിയം ആഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, അയം മാണവോ മന്തത്ഥായ ആഗതോ, തസ്സ ഹത്ഥേ മന്തോ നസ്സതി, അസപ്പുരിസോ ഏസോ’’തി. മാണവോപി ‘‘അഹം ഇമം മന്തം ആചരിയസ്സ ഉപകാരകോ ഹുത്വാ ലഭിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ തതോ പട്ഠായ തസ്സ ഗേഹേ സബ്ബകിച്ചാനി കരോതി. ദാരൂനി ആഹരതി, വീഹിം കോട്ടേതി, ഭത്തം പചതി, ദന്തകട്ഠമുഖധോവനാദീനി ദേതി, പാദം ധോവതി.

ഏകദിവസം മഹാസത്തേന ‘‘താത മാണവ, മഞ്ചപാദാനം മേ ഉപധാനം ദേഹീ’’തി വുത്തേ അഞ്ഞം അപസ്സിത്വാ സബ്ബരത്തിം ഊരുമ്ഹി ഠപേത്വാ നിസീദി. അപരഭാഗേ മഹാസത്തസ്സ ഭരിയാ പുത്തം വിജായി. തസ്സാ പസൂതികാലേ പരികമ്മം സബ്ബമകാസി. സാ ഏകദിവസം മഹാസത്തം ആഹ ‘‘സാമി, അയം മാണവോ ജാതിസമ്പന്നോ ഹുത്വാ മന്തത്ഥായ അമ്ഹാകം വേയ്യാവച്ചം കരോതി, ഏതസ്സ ഹത്ഥേ മന്തോ തിട്ഠതു വാ മാ വാ, ദേഥ തസ്സ മന്ത’’ന്തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ തസ്സ മന്തം ദത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘താത, അനഗ്ഘോയം മന്തോ, തവ ഇമം നിസ്സായ മഹാലാഭസക്കാരോ ഭവിസ്സതി, രഞ്ഞാ വാ രാജമഹാമത്തേന വാ ‘കോ തേ ആചരിയോ’തി പുട്ഠകാലേ മാ മം നിഗൂഹിത്ഥോ, സചേ ഹി ‘ചണ്ഡാലസ്സ മേ സന്തികാ മന്തോ ഗഹിതോ’തി ലജ്ജന്തോ ‘ബ്രാഹ്മണമഹാസാലോ മേ ആചരിയോ’തി കഥേസ്സസി, ഇമസ്സ മന്തസ്സ ഫലം ന ലഭിസ്സസീ’’തി. സോ ‘‘കിം കാരണാ തം നിഗൂഹിസ്സാമി, കേനചി പുട്ഠകാലേ തുമ്ഹേയേവ കഥേസ്സാമീ’’തി വത്വാ തം വന്ദിത്വാ ചണ്ഡാലഗാമതോ നിക്ഖമിത്വാ മന്തം വീമംസിത്വാ അനുപുബ്ബേന ബാരാണസിം പത്വാ അമ്ബാനി വിക്കിണിത്വാ ബഹും ധനം ലഭി.

അഥേകദിവസം ഉയ്യാനപാലോ തസ്സ ഹത്ഥതോ അമ്ബം കിണിത്വാ രഞ്ഞോ അദാസി. രാജാ തം പരിഭുഞ്ജിത്വാ ‘‘കുതോ സമ്മ, തയാ ഏവരൂപം അമ്ബം ലദ്ധ’’ന്തി പുച്ഛി. ദേവ, ഏകോ മാണവോ അകാലഅമ്ബഫലാനി ആനേത്വാ വിക്കിണാതി, തതോ മേ ഗഹിതന്തി. തേന ഹി ‘‘ഇതോ പട്ഠായ ഇധേവ അമ്ബാനി ആഹരതൂ’’തി നം വദേഹീതി. സോ തഥാ അകാസി. മാണവോപി തതോ പട്ഠായ അമ്ബാനി രാജകുലം ഹരതി. അഥ രഞ്ഞാ ‘‘ഉപട്ഠഹ മ’’ന്തി വുത്തേ രാജാനം ഉപട്ഠഹന്തോ ബഹും ധനം ലഭിത്വാ അനുക്കമേന വിസ്സാസികോ ജാതോ. അഥ നം ഏകദിവസം രാജാ പുച്ഛി ‘‘മാണവ, കുതോ അകാലേ ഏവം വണ്ണഗന്ധരസസമ്പന്നാനി അമ്ബാനി ലഭസി, കിം തേ നാഗോ വാ സുപണ്ണോ വാ ദേവോ വാ കോചി ദേതി, ഉദാഹു മന്തബലം ഏത’’ന്തി? ‘‘ന മേ മഹാരാജ, കോചി ദേതി, അനഗ്ഘോ പന മേ മന്തോ അത്ഥി, തസ്സേവ ബല’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി മയമ്പി തേ ഏകദിവസം മന്തബലം ദട്ഠുകാമാ’’തി. ‘‘സാധു, ദേവ, ദസ്സേസ്സാമീ’’തി. രാജാ പുനദിവസേ തേന സദ്ധിം ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ ‘‘ദസ്സേഹീ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധൂ’’തി അമ്ബരുക്ഖം ഉപഗന്ത്വാ സത്തപദമത്ഥകേ ഠിതോ മന്തം പരിവത്തേത്വാ രുക്ഖം ഉദകേന പഹരി. തങ്ഖണഞ്ഞേവ അമ്ബരുക്ഖോ ഹേട്ഠാ വുത്തനിയാമേനേവ ഫലം ഗഹേത്വാ മഹാമേഘോ വിയ അമ്ബവസ്സം വസ്സി. മഹാജനോ സാധുകാരം അദാസി, ചേലുക്ഖേപാ പവത്തിംസു.

രാജാ അമ്ബഫലാനി ഖാദിത്വാ തസ്സ ബഹും ധനം ദത്വാ ‘‘മാണവക, ഏവരൂപോ തേ അച്ഛരിയമന്തോ കസ്സ സന്തികേ ഗഹിതോ’’തി പുച്ഛി. മാണവോ ‘‘സചാഹം ‘ചണ്ഡാലസ്സ സന്തികേ’തി വക്ഖാമി, ലജ്ജിതബ്ബകം ഭവിസ്സതി, മഞ്ച ഗരഹിസ്സന്തി, മന്തോ ഖോ പന മേ പഗുണോ, ഇദാനി ന നസ്സിസ്സതി, ദിസാപാമോക്ഖം ആചരിയം അപദിസാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ മുസാവാദം കത്വാ ‘‘തക്കസിലായം ദിസാപാമോക്ഖാചരിയസ്സ സന്തികേ ഗഹിതോ മേ’’തി വദന്തോ ആചരിയം പച്ചക്ഖാസി. തങ്ഖണഞ്ഞേവ മന്തോ അന്തരധായി. രാജാ സോമനസ്സജാതോ തം ആദായ നഗരം പവിസിത്വാ പുനദിവസേ ‘‘അമ്ബാനി ഖാദിസ്സാമീ’’തി ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ മങ്ഗലസിലാപട്ടേ നിസീദിത്വാ മാണവ, അമ്ബാനി ആഹരാതി ആഹ. സോ ‘‘സാധൂ’’തി അമ്ബം ഉപഗന്ത്വാ സത്തപദമത്ഥകേ ഠിതോ ‘‘മന്തം പരിവത്തേസ്സാമീ’’തി മന്തേ അനുപട്ഠഹന്തേ അന്തരഹിതഭാവം ഞത്വാ ലജ്ജിതോ അട്ഠാസി. രാജാ ‘‘അയം പുബ്ബേ പരിസമജ്ഝേയേവ അമ്ബാനി ആഹരിത്വാ അമ്ഹാകം ദേതി, ഘനമേഘവസ്സം വിയ അമ്ബവസ്സം വസ്സാപേതി, ഇദാനി ഥദ്ധോ വിയ ഠിതോ, കിം നു ഖോ കാരണ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ തം പുച്ഛന്തോ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൧.

‘‘അഹാസി മേ അമ്ബഫലാനി പുബ്ബേ, അണൂനി ഥൂലാനി ച ബ്രഹ്മചാരി;

തേഹേവ മന്തേഹി ന ദാനി തുയ്ഹം, ദുമപ്ഫലാ പാതുഭവന്തി ബ്രഹ്മേ’’തി.

തത്ഥ അഹാസീതി ആഹരി. ദുമപ്ഫലാതി രുക്ഖഫലാനി.

തം സുത്വാ മാണവോ ‘‘സചേ ‘അജ്ജ അമ്ബഫലം ന ഗണ്ഹാമീ’തി വക്ഖാമി, രാജാ മേ കുജ്ഝിസ്സതി, മുസാവാദേന നം വഞ്ചേസ്സാമീ’’തി ദുതിയം ഗാഥമാഹ –

൨.

‘‘നക്ഖത്തയോഗം പടിമാനയാമി, ഖണം മുഹുത്തഞ്ച മന്തേ ന പസ്സം;

നക്ഖത്തയോഗഞ്ച ഖണഞ്ച ലദ്ധാ, അദ്ധാ ഹരിസ്സമ്ബഫലം പഹൂത’’ന്തി.

തത്ഥ അദ്ധാഹരിസ്സമ്ബഫലന്തി അദ്ധാ അമ്ബഫലം ആഹരിസ്സാമി.

രാജാ ‘‘അയം അഞ്ഞദാ നക്ഖത്തയോഗം ന വദതി, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി പുച്ഛന്തോ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൩.

‘‘നക്ഖത്തയോഗം ന പുരേ അഭാണി, ഖണം മുഹുത്തം ന പുരേ അസംസി;

സയം ഹരീ അമ്ബഫലം പഹൂതം, വണ്ണേന ഗന്ധേന രസേനുപേതം.

൪.

‘‘മന്താഭിജപ്പേന പുരേ ഹി തുയ്ഹം, ദുമപ്ഫലാ പാതുഭവന്തി ബ്രഹ്മേ;

സ്വാജ്ജ ന പാരേസി ജപ്പമ്പി മന്തം, അയം സോ കോ നാമ തവജ്ജ ധമ്മോ’’തി.

തത്ഥ ന പാരേസീതി ന സക്കോസി. ജപ്പമ്പീതി ജപ്പന്തോപി പരിവത്തേന്തോപി. അയം സോതി അയമേവ സോ തവ സഭാവോ അജ്ജ കോ നാമ ജാതോതി.

തം സുത്വാ മാണവോ ‘‘ന സക്കാ രാജാനം മുസാവാദേന വഞ്ചേതും, സചേപി മേ സഭാവേ കഥിതേ ആണം കരേയ്യ, കരോതു, സഭാവമേവ കഥേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൫.

‘‘ചണ്ഡാലപുത്തോ മമ സമ്പദാസി, ധമ്മേന മന്തേ പകതിഞ്ച സംസി;

മാ ചസ്സു മേ പുച്ഛിതോ നാമഗോത്തം, ഗുയ്ഹിത്ഥോ അത്ഥം വിജഹേയ്യ മന്തോ.

൬.

‘‘സോഹം ജനിന്ദേന ജനമ്ഹി പുട്ഠോ, മക്ഖാഭിഭൂതോ അലികം അഭാണിം;

‘മന്താ ഇമേ ബ്രാഹ്മണസ്സാ’തി മിച്ഛാ, പഹീനമന്തോ കപണോ രുദാമീ’’തി.

തത്ഥ ധമ്മേനാതി സമേന കാരണേന അപ്പടിച്ഛാദേത്വാവ അദാസി. പകതിഞ്ച സംസീതി ‘‘മാ മേ പുച്ഛിതോ നാമഗോത്തം ഗുയ്ഹിത്ഥോ, സചേ ഗൂഹസി, മന്താ തേ നസ്സിസ്സന്തീ’’തി തേസം നസ്സനപകതിഞ്ച മയ്ഹം സംസി. ബ്രാഹ്മണസ്സാതി മിച്ഛാതി ‘‘ബ്രാഹ്മണസ്സ സന്തികേ മയാ ഇമേ മന്താ ഗഹിതാ’’തി മിച്ഛായ അഭണിം, തേന മേ തേ മന്താ നട്ഠാ, സ്വാഹം പഹീനമന്തോ ഇദാനി കപണോ രുദാമീതി.

തം സുത്വാ രാജാ ‘‘അയം പാപധമ്മോ ഏവരൂപം രതനമന്തം ന ഓലോകേസി, ഏവരൂപസ്മിഞ്ഹി ഉത്തമരതനമന്തേ ലദ്ധേ ജാതി കിം കരിസ്സതീ’’തി കുജ്ഝിത്വാ തസ്സ ഗരഹന്തോ –

൭.

‘‘ഏരണ്ഡാ പുചിമന്ദാ വാ, അഥ വാ പാലിഭദ്ദകാ;

മധും മധുത്ഥികോ വിന്ദേ, സോ ഹി തസ്സ ദുമുത്തമോ.

൮.

‘‘ഖത്തിയാ ബ്രാഹ്മണാ വേസ്സാ, സുദ്ദാ ചണ്ഡാലപുക്കുസാ;

യമ്ഹാ ധമ്മം വിജാനേയ്യ, സോ ഹി തസ്സ നരുത്തമോ.

൯.

‘‘ഇമസ്സ ദണ്ഡഞ്ച വധഞ്ച ദത്വാ, ഗലേ ഗഹേത്വാ ഖലയാഥ ജമ്മം;

യോ ഉത്തമത്ഥം കസിരേന ലദ്ധം, മാനാതിമാനേന വിനാസയിത്ഥാ’’തി. –

ഇമാ ഗാഥാ ആഹ.

തത്ഥ മധുത്ഥികോതി മധുഅത്ഥികോ പുരിസോ അരഞ്ഞേ മധും ഓലോകേന്തോ ഏതേസം രുക്ഖാനം യതോ മധും ലഭതി, സോവ ദുമോ തസ്സ ദുമുത്തമോ നാമ. തഥേവ ഖത്തിയാദീസു യമ്ഹാ പുരിസാ ധമ്മം കാരണം യുത്തം അത്ഥം വിജാനേയ്യ, സോവ തസ്സ ഉത്തമോ നരോ നാമ. ഇമസ്സ ദണ്ഡഞ്ചാതി ഇമസ്സ പാപധമ്മസ്സ സബ്ബസ്സഹരണദണ്ഡഞ്ച വേളുപേസികാദീഹി പിട്ഠിചമ്മം ഉപ്പാടേത്വാ വധഞ്ച ദത്വാ ഇമം ജമ്മം ഗലേ ഗഹേത്വാ ഖലയാഥ, ഖലികാരത്തം പാപേത്വാ നിദ്ധമഥ നിക്കഡ്ഢഥ, കിം ഇമിനാ ഇധ വസന്തേനാതി.

രാജപുരിസാ തഥാ കത്വാ ‘‘തവാചരിയസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തം ആരാധേത്വാവ സചേ പുന മന്തേ ലഭിസ്സസി, ഇധ ആഗച്ഛേയ്യാസി, നോ ചേ, ഇമം ദിസം മാ ഓലോകേയ്യാസീ’’തി തം നിബ്ബിസയമകംസു. സോ അനാഥോ ഹുത്വാ ‘‘ഠപേത്വാ ആചരിയം ന മേ അഞ്ഞം പടിസരണം അത്ഥി, തസ്സേവ സന്തികം ഗന്ത്വാ തം ആരാധേത്വാ പുന മന്തം യാചിസ്സാമീ’’തി രോദന്തോ തം ഗാമം അഗമാസി. അഥ നം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ മഹാസത്തോ ഭരിയം ആമന്തേത്വാ ‘‘ഭദ്ദേ, പസ്സ തം പാപധമ്മം പരിഹീനമന്തം പുന ആഗച്ഛന്ത’’ന്തി ആഹ. സോ മഹാസത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നോ ‘‘കിംകാരണാ ആഗതോസീ’’തി പുട്ഠോ ‘‘ആചരിയ, മുസാവാദം കത്വാ ആചരിയം പച്ചക്ഖിത്വാ മഹാവിനാസം പത്തോമ്ഹീ’’തി വത്വാ അച്ചയം ദസ്സേത്വാ പുന മന്തേ യാചന്തോ –

൧൦.

‘‘യഥാ സമം മഞ്ഞമാനോ പതേയ്യ, സോബ്ഭം ഗുഹം നരകം പൂതിപാദം;

രജ്ജൂതി വാ അക്കമേ കണ്ഹസപ്പം, അന്ധോ യഥാ ജോതിമധിട്ഠഹേയ്യ;

ഏവമ്പി മം തം ഖലിതം സപഞ്ഞ, പഹീനമന്തസ്സ പുനപ്പദാഹീ’’തി. – ഗാഥമാഹ;

തത്ഥ യഥാ സമന്തി യഥാ പുരിസോ ഇദം സമം ഠാനന്തി മഞ്ഞമാനോ സോബ്ഭം വാ ഗുഹം വാ ഭൂമിയാ ഫലിതട്ഠാനസങ്ഖാതം നരകം വാ പൂതിപാദം വാ പതേയ്യ. പൂതിപാദോതി ഹിമവന്തപദേസേ മഹാരുക്ഖേ സുസ്സിത്വാ മതേ തസ്സ മൂലേസു പൂതികേസു ജാതേസു തസ്മിം ഠാനേ മഹാആവാടോ ഹോതി, തസ്സ നാമം. ജോതിമധിട്ഠഹേയ്യാതി അഗ്ഗിം അക്കമേയ്യ. ഏവമ്പീതി ഏവം അഹമ്പി പഞ്ഞാചക്ഖുനോ അഭാവാ അന്ധോ തുമ്ഹാകം വിസേസം അജാനന്തോ തുമ്ഹേസു ഖലിതോ, തം മം ഖലിതം വിദിത്വാ സപഞ്ഞ ഞാണസമ്പന്ന പഹീനമന്തസ്സ മമ പുനപി ദേഥാതി.

അഥ നം ആചരിയോ ‘‘താത, കിം കഥേസി, അന്ധോ ഹി സഞ്ഞായ ദിന്നായ സോബ്ഭാദീനി പരിഹരതി, മയാ പഠമമേവ തവ കഥിതം, ഇദാനി കിമത്ഥം മമ സന്തികം ആഗതോസീ’’തി വത്വാ –

൧൧.

‘‘ധമ്മേന മന്തം തവ സമ്പദാസിം, തുവമ്പി ധമ്മേന പടിഗ്ഗഹേസി;

പകതിമ്പി തേ അത്തമനോ അസംസിം, ധമ്മേ ഠിതം തം ന ജഹേയ്യ മന്തോ.

൧൨.

‘‘യോ ബാല-മന്തം കസിരേന ലദ്ധം, യം ദുല്ലഭം അജ്ജ മനുസ്സലോകേ;

കിഞ്ചാപി ലദ്ധാ ജീവിതും അപ്പപഞ്ഞോ, വിനാസയീ അലികം ഭാസമാനോ.

൧൩.

‘‘ബാലസ്സ മൂള്ഹസ്സ അകതഞ്ഞുനോ ച, മുസാ ഭണന്തസ്സ അസഞ്ഞതസ്സ;

മന്തേ മയം താദിസകേ ന ദേമ, കുതോ മന്താ ഗച്ഛ ന മയ്ഹം രുച്ചസീ’’തി. –

ഇമാ ഗാഥാ ആഹ.

തത്ഥ ധമ്മേനാതി അഹമ്പി തവ ആചരിയഭാഗം ഹിരഞ്ഞം വാ സുവണ്ണം വാ അഗ്ഗഹേത്വാ ധമ്മേനേവ മന്തം സമ്പദാസിം, ത്വമ്പി കിഞ്ചി അദത്വാ ധമ്മേന സമേനേവ പടിഗ്ഗഹേസി. ധമ്മേ ഠിതന്തി ആചരിയപൂജകധമ്മേ ഠിതം. താദിസകേതി തഥാരൂപേ അകാലഫലഗണ്ഹാപകേ മന്തേ ന ദേമ, ഗച്ഛ ന മേ രുച്ചസീതി.

സോ ഏവം ആചരിയേന ഉയ്യോജിതോ ‘‘കിം മയ്ഹം ജീവിതേനാ’’തി അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ അനാഥമരണം മരി.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ദേവദത്തോ ആചരിയം പച്ചക്ഖായ മഹാവിനാസം പത്തോ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ അകതഞ്ഞൂ മാണവോ ദേവദത്തോ അഹോസി, രാജാ ആനന്ദോ, ചണ്ഡാലപുത്തോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

അമ്ബജാതകവണ്ണനാ പഠമാ.

[൪൭൫] ൨. ഫന്ദനജാതകവണ്ണനാ

കുഠാരിഹത്ഥോ പുരിസോതി ഇദം സത്ഥാ രോഹിണീനദീതീരേ വിഹരന്തോ ഞാതകാനം കലഹം ആരബ്ഭ കഥേസി. വത്ഥു പന കുണാലജാതകേ (ജാ. ൨.൨൧.കുണാലജാതക) ആവി ഭവിസ്സതി. തദാ പന സത്ഥാ ഞാതകേ ആമന്തേത്വാ – മഹാരാജാ, അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബഹിനഗരേ വഡ്ഢകിഗാമോ അഹോസി. തത്രേകോ ബ്രാഹ്മണവഡ്ഢകീ അരഞ്ഞതോ ദാരൂനി ആഹരിത്വാ രഥം കത്വാ ജീവികം കപ്പേസി. തദാ ഹിമവന്തപദേസേ മഹാഫന്ദനരുക്ഖോ അഹോസി. ഏകോ കാളസീഹോ ഗോചരം പരിയേസിത്വാ ആഗന്ത്വാ തസ്സ മൂലേ നിപജ്ജി. അഥസ്സ ഏകദിവസം വാതേ പഹരന്തേ ഏകോ സുക്ഖദണ്ഡകോ പതിത്വാ ഖന്ധേ അവത്ഥാസി. സോ ഥോകം ഖന്ധേന രുജന്തേന ഭീതതസിതോ ഉട്ഠായ പക്ഖന്ദിത്വാ പുന നിവത്തോ ആഗതമഗ്ഗം ഓലോകേന്തോ കിഞ്ചി അദിസ്വാ ‘‘അഞ്ഞോ മം സീഹോ വാ ബ്യഗ്ഘോ വാ അനുബന്ധന്തോ നത്ഥി, ഇമസ്മിം പന രുക്ഖേ നിബ്ബത്തദേവതാ മം ഏത്ഥ നിപജ്ജന്തം ന സഹതി മഞ്ഞേ, ഹോതു ജാനിസ്സാമീ’’തി അട്ഠാനേ കോപം ബന്ധിത്വാ രുക്ഖം പഹരിത്വാ ‘‘നേവ തവ രുക്ഖസ്സ പത്തം ഖാദാമി, ന സാഖം ഭഞ്ജാമി, ഇധ അഞ്ഞേ മിഗേ വസന്തേ സഹസി, മം ന സഹസി, കോ മയ്ഹം ദോസോ അത്ഥി, കതിപാഹം ആഗമേഹി, സമൂലം തേ രുക്ഖം ഉപ്പാടേത്വാ ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം ഛേദാപേസ്സാമീ’’തി രുക്ഖദേവതം തജ്ജേത്വാ ഏകം പുരിസം ഉപധാരേന്തോ വിചരി. തദാ സോ ബ്രാഹ്മണവഡ്ഢകീ ദ്വേ തയോ മനുസ്സേ ആദായ രഥദാരൂനം അത്ഥായ യാനകേന തം പദേസം ഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം ഠാനേ യാനകം ഠപേത്വാ വാസിഫരസുഹത്ഥോ രുക്ഖേ ഉപധാരേന്തോ ഫന്ദനസമീപം അഗമാസി. കാളസീഹോ തം ദിസ്വാ ‘‘അജ്ജ, മയാ പച്ചാമിത്തസ്സ പിട്ഠിം ദട്ഠും വട്ടതീ’’തി ഗന്ത്വാ രുക്ഖമൂലേ അട്ഠാസി. വഡ്ഢകീ ച ഇതോ ചിതോ ഓലോകേത്വാ ഫന്ദനസമീപേന പായാസി. സോ ‘‘യാവ ഏസോ നാതിക്കമതി, താവദേവസ്സ കഥേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൧൪.

‘‘കുഠാരിഹത്ഥോ പുരിസോ, വനമോഗയ്ഹ തിട്ഠസി;

പുട്ഠോ മേ സമ്മ അക്ഖാഹി, കിം ദാരും ഛേതുമിച്ഛസീ’’തി.

തത്ഥ പുരിസോതി ത്വം കുഠാരിഹത്ഥോ ഏകോ പുരിസോ ഇമം വനം ഓഗയ്ഹ തിട്ഠസീതി.

സോ തസ്സ വചനം സുത്വാ ‘‘അച്ഛരിയം വത ഭോ, ന വത മേ ഇതോ പുബ്ബേ മിഗോ മനുസ്സവാചം ഭാസന്തോ ദിട്ഠപുബ്ബോ, ഏസ രഥാനുച്ഛവികം ദാരും ജാനിസ്സതി, പുച്ഛിസ്സാമി ന’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ദുതിയം ഗാഥമാഹ –

൧൫.

‘‘ഇസ്സോ വനാനി ചരസി, സമാനി വിസമാനി ച;

പുട്ഠോ മേ സമ്മ അക്ഖാഹി, കിം ദാരും നേമിയാ ദള്ഹ’’ന്തി.

തത്ഥ ഇസ്സോതി ത്വമ്പി ഏകോ കാളസീഹോ വനാനി ചരസി, ത്വം രഥാനുച്ഛവികം ദാരും ജാനിസ്സസീതി.

തം സുത്വാ കാളസീഹോ ‘‘ഇദാനി മേ മനോരഥോ മത്ഥകം പാപുണിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തതിയം ഗാഥമാഹ –

൧൬.

‘‘നേവ സാലോ ന ഖദിരോ, നാസ്സകണ്ണോ കുതോ ധവോ;

രുക്ഖോ ച ഫന്ദനോ നാമ, തം ദാരും നേമിയാ ദള്ഹ’’ന്തി.

സോ തം സുത്വാ സോമനസ്സജാതോ ‘‘സുദിവസേന വതമ്ഹി അജ്ജ അരഞ്ഞം പവിട്ഠോ, തിരച്ഛാനഗതോ മേ രഥാനുച്ഛവികം ദാരും ആചിക്ഖതി, അഹോ സാധൂ’’തി പുച്ഛന്തോ ചതുത്ഥം ഗാഥമാഹ –

൧൭.

‘‘കീദിസാനിസ്സ പത്താനി, ഖന്ധോ വാ പന കീദിസോ;

പുട്ഠോ മേ സമ്മ അക്ഖാഹി, യഥാ ജാനേമു ഫന്ദന’’ന്തി.

അഥസ്സ സോ ആചിക്ഖന്തോ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൧൮.

‘‘യസ്സ സാഖാ പലമ്ബന്തി, നമന്തി ന ച ഭഞ്ജരേ;

സോ രുക്ഖോ ഫന്ദനോ നാമ, യസ്സ മൂലേ അഹം ഠിതോ.

൧൯.

‘‘അരാനം ചക്കനാഭീനം, ഈസാനേമിരഥസ്സ ച;

സബ്ബസ്സ തേ കമ്മനിയോ, അയം ഹേസ്സതി ഫന്ദനോ’’തി.

തത്ഥ ‘‘അരാന’’ന്തി ഇദം സോ ‘‘കദാചേസ ഇമം രുക്ഖം ന ഗണ്ഹേയ്യ, ഗുണമ്പിസ്സ കഥേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏവമാഹ. തത്ഥ ഈസാനേമിരഥസ്സ ചാതി ഈസായ ച നേമിയാ ച സേസസ്സ ച രഥസ്സ സബ്ബസ്സ തേ ഏസ കമ്മനിയോ കമ്മക്ഖമോ ഭവിസ്സതീതി.

സോ ഏവം ആചിക്ഖിത്വാ തുട്ഠമാനസോ ഏകമന്തേ വിചരി, വഡ്ഢകീപി രുക്ഖം ഛിന്ദിതും ആരഭി. രുക്ഖദേവതാ ചിന്തേസി ‘‘മയാ ഏതസ്സ ഉപരി ന കിഞ്ചി പാതിതം, അയം അട്ഠാനേ ആഘാതം ബന്ധിത്വാ മമ വിമാനം നാസേതി, അഹഞ്ച വിനസ്സിസ്സാമി, ഏകേനുപായേന ഇമഞ്ച ഇസ്സം വിനാസേസ്സാമീ’’തി. സാ വനകമ്മികപുരിസോ വിയ ഹുത്വാ തസ്സ സന്തികം ആഗന്ത്വാ പുച്ഛി ‘‘ഭോ പുരിസ മനാപോ തേ രുക്ഖോ ലദ്ധോ, ഇമം ഛിന്ദിത്വാ കിം കരിസ്സസീ’’തി? ‘‘രഥനേമിം കരിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഇമിനാ രുക്ഖേന രഥോ ഭവിസ്സതീ’’തി കേന തേ അക്ഖാതന്തി. ‘‘ഏകേന കാളസീഹേനാ’’തി. ‘‘സാധു സുട്ഠു തേന അക്ഖാതം, ഇമിനാ രുക്ഖേന രഥോ സുന്ദരോ ഭവിസ്സതി, കാളസീഹസ്സ ഗലചമ്മം ഉപ്പാടേത്വാ ചതുരങ്ഗുലമത്തേ ഠാനേ അയപട്ടേന വിയ നേമിമണ്ഡലേ പരിക്ഖിത്തേ നേമി ച ഥിരാ ഭവിസ്സതി, ബഹുഞ്ച ധനം ലഭിസ്സസീ’’തി. ‘‘കാളസീഹചമ്മം കുതോ ലച്ഛാമീ’’തി? ‘‘ത്വം ബാലകോസി, അയം തവ രുക്ഖോ വനേ ഠിതോ ന പലായതി, ത്വം യേന തേ രുക്ഖോ അക്ഖാതോ, തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘സാമി തയാ ദസ്സിതരുക്ഖം കതരട്ഠാനേ ഛിന്ദാമീ’തി വഞ്ചേത്വാ ആനേഹി, അഥ നം നിരാസങ്കം ‘ഇധ ച ഏത്ഥ ച ഛിന്ദാ’തി മുഖതുണ്ഡം പസാരേത്വാ ആചിക്ഖന്തം തിഖിണേന മഹാഫരസുനാ കോട്ടേത്വാ ജീവിതക്ഖയം പാപേത്വാ ചമ്മം ആദായ വരമംസം ഖാദിത്വാ രുക്ഖം ഛിന്ദാ’’തി വേരം അപ്പേസി. തമത്ഥം പകാസേന്തോ സത്ഥാ ഇമാ ഗാഥാ ആഹ –

൨൦.

‘‘ഇതി ഫന്ദനരുക്ഖോപി, താവദേ അജ്ഝഭാസഥ;

മയ്ഹമ്പി വചനം അത്ഥി, ഭാരദ്വാജ സുണോഹി മേ.

൨൧.

‘‘ഇസ്സസ്സ ഉപക്ഖന്ധമ്ഹാ, ഉക്കച്ച ചതുരങ്ഗുലം;

തേന നേമിം പസാരേസി, ഏവം ദള്ഹതരം സിയാ.

൨൨.

‘‘ഇതി ഫന്ദനരുക്ഖോപി, വേരം അപ്പേസി താവദേ;

ജാതാനഞ്ച അജാതാനം, ഇസ്സാനം ദുക്ഖമാവഹീ’’തി.

തത്ഥ ഭാരദ്വാജാതി തം ഗോത്തേന ആലപതി. ഉപക്ഖന്ധമ്ഹാതി ഖന്ധതോ. ഉക്കച്ചാതി ഉക്കന്തിത്വാ.

വഡ്ഢകീ രുക്ഖദേവതായ വചനം സുത്വാ ‘‘അഹോ അജ്ജ മയ്ഹം മങ്ഗലദിവസോ’’തി കാളസീഹം ഘാതേത്വാ രുക്ഖം ഛേത്വാ പക്കാമി. തമത്ഥം പകാസേന്തോ സത്ഥാ ആഹ –

൨൩.

‘‘ഇച്ചേവം ഫന്ദനോ ഇസ്സം, ഇസ്സോ ച പന ഫന്ദനം;

അഞ്ഞമഞ്ഞം വിവാദേന, അഞ്ഞമഞ്ഞമഘാതയും.

൨൪.

‘‘ഏവമേവ മനുസ്സാനം, വിവാദോ യത്ഥ ജായതി;

മയൂരനച്ചം നച്ചന്തി, യഥാ തേ ഇസ്സഫന്ദനാ.

൨൫.

‘‘തം വോ വദാമി ഭദ്ദം വോ, യാവന്തേത്ഥ സമാഗതാ;

സമ്മോദഥ മാ വിവദഥ, മാ ഹോഥ ഇസ്സഫന്ദനാ.

൨൬.

‘‘സാമഗ്ഗിമേവ സിക്ഖേഥ, ബുദ്ധേഹേതം പസംസിതം;

സാമഗ്ഗിരതോ ധമ്മട്ഠോ, യോഗക്ഖേമാ ന ധംസതീ’’തി.

തത്ഥ അഘാതയുന്തി ഘാതാപേസും. മയൂരനച്ചം നച്ചന്തീതി മഹാരാജാ യത്ഥ ഹി മനുസ്സാനം വിവാദോ ഹോതി, തത്ഥ യഥാ നാമ മയൂരാ നച്ചന്താ പടിച്ഛാദേതബ്ബം രഹസ്സങ്ഗം പാകടം കരോന്തി, ഏവം മനുസ്സാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ രന്ധം പകാസേന്താ മയൂരനച്ചം നച്ചന്തി നാമ. യഥാ തേ ഇസ്സഫന്ദനാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ രന്ധം പകാസേന്താ നച്ചിംസു നാമ. തം വോതി തേന കാരണേന തുമ്ഹേ വദാമി. ഭദ്ദം വോതി ഭദ്ദം തുമ്ഹാകം ഹോതു. യാവന്തേത്ഥാതി യാവന്തോ ഏത്ഥ ഇസ്സഫന്ദനസദിസാ മാ അഹുവത്ഥ. സാമഗ്ഗിമേവ സിക്ഖേഥാതി സമഗ്ഗഭാവമേവ തുമ്ഹേ സിക്ഖഥ, ഇദം പഞ്ഞാവുദ്ധേഹി പണ്ഡിതേഹി പസംസിതം. ധമ്മട്ഠോതി സുചരിതധമ്മേ ഠിതോ. യോഗക്ഖേമാ ന ധംസതീതി യോഗേഹി ഖേമാ നിബ്ബാനാ ന പരിഹായതീതി നിബ്ബാനേന ദേസനാകൂടം ഗണ്ഹി. സക്യരാജാനോ ധമ്മകഥം സുത്വാ സമഗ്ഗാ ജാതാ.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി ‘‘തദാ തം കാരണം വിദിത്വാ തസ്മിം വനസണ്ഡേ നിവുത്ഥദേവതാ അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

ഫന്ദനജാതകവണ്ണനാ ദുതിയാ.

[൪൭൬] ൩. ജവനഹംസജാതകവണ്ണനാ

ഇധേവ ഹംസ നിപതാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ദള്ഹധമ്മധനുഗ്ഗഹസുത്തന്തദേസനം (സം. നി. ൨.൨൨൮) ആരബ്ഭ കഥേസി. ഭഗവതാ ഹി –

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ചത്താരോ ദള്ഹധമ്മാ ധനുഗ്ഗഹാ സുസിക്ഖിതാ കതഹത്ഥാ കതൂപാസനാ ചതുദ്ദിസാ ഠിതാ അസ്സു, അഥ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ ‘അഹം ഇമേസം ചതുന്നം ദള്ഹധമ്മാനം ധനുഗ്ഗഹാനം സുസിക്ഖിതാനം കതഹത്ഥാനം കതൂപാസനാനം ചതുദ്ദിസാ കണ്ഡേ ഖിത്തേ അപതിട്ഠിതേ പഥവിയം ഗഹേത്വാ ആഹരിസ്സാമീ’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, ‘ജവനോ പുരിസോ പരമേന ജവേന സമന്നാഗതോ’തി അലം വചനായാ’’തി? ‘‘ഏവം ഭന്തേ’’തി. യഥാ ച, ഭിക്ഖവേ, തസ്സ പുരിസസ്സ ജവോ, യഥാ ച ചന്ദിമസൂരിയാനം ജവോ, തതോ സീഘതരോ. യഥാ ച, ഭിക്ഖവേ, തസ്സ പുരിസസ്സ ജവോ, യഥാ ച ചന്ദിമസൂരിയാനം ജവോ, യഥാ ച യാ ദേവതാ ചന്ദിമസൂരിയാനം പുരതോ ധാവന്തി, താസം ദേവതാനം ജവോ, തതോ സീഘതരം ആയുസങ്ഖാരാ ഖീയന്തി, തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം ‘അപ്പമത്താ വിഹരിസ്സാമാ’തി. ഏവഞ്ഹി വോ, ഭിക്ഖവേ, സിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി –

ഇമസ്സ സുത്തസ്സ കഥിതദിവസതോ ദുതിയദിവസേ ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘ആവുസോ, സത്ഥാ അത്തനോ ബുദ്ധവിസയേ ഠത്വാ ഇമേസം സത്താനം ആയുസങ്ഖാരേ ഇത്തരേ ദുബ്ബലേ കത്വാ പരിദീപേന്തോ പുഥുജ്ജനഭിക്ഖൂ അതിവിയ സന്താസം പാപേസി, അഹോ ബുദ്ധബലം നാമാ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘അനച്ഛരിയം, ഭിക്ഖവേ, സ്വാഹം ഇദാനി സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ ആയുസങ്ഖാരാനം ഇത്തരഭാവം ദസ്സേത്വാ ഭിക്ഖൂ സംവേജേത്വാ ധമ്മം ദേസേമി, മയാ ഹി പുബ്ബേ അഹേതുകഹംസയോനിയം നിബ്ബത്തേനപി ആയുസങ്ഖാരാനം ഇത്തരഭാവം ദസ്സേത്വാ ബാരാണസിരാജാനം ആദിം കത്വാ സകലരാജപരിസം സംവേജേത്വാ ധമ്മോ ദേസിതോ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ ജവനഹംസയോനിയം നിബ്ബത്തിത്വാ നവുതിഹംസസഹസ്സപരിവുതോ ചിത്തകൂടേ പടിവസതി. സോ ഏകദിവസം ജമ്ബുദീപതലേ ഏകസ്മിം സരേ സപരിവാരോ സയംജാതസാലിം ഖാദിത്വാ ആകാസേ സുവണ്ണകിലഞ്ജം പത്ഥരന്തോ വിയ മഹന്തേന പരിവാരേന ബാരാണസിനഗരസ്സ മത്ഥകേന മന്ദമന്ദായ വിലാസഗതിയാ ചിത്തകൂടം ഗച്ഛതി. അഥ നം ബാരാണസിരാജാ ദിസ്വാ ‘‘ഇമിനാപി മാദിസേന രഞ്ഞാ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി അമച്ചാനം വത്വാ തസ്മിം സിനേഹം ഉപ്പാദേത്വാ മാലാഗന്ധവിലേപനം ഗഹേത്വാ മഹാസത്തം ഓലോകേത്വാ സബ്ബതൂരിയാനി പഗ്ഗണ്ഹാപേസി. മഹാസത്തോ അത്തനോ സക്കാരം കരോന്തം ദിസ്വാ ഹംസേ പുച്ഛി ‘‘രാജാ, മമ ഏവരൂപം സക്കാരം കരോന്തോ കിം പച്ചാസീസതീ’’തി? ‘‘തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം മിത്തഭാവം ദേവാ’’തി. ‘‘തേന ഹി രഞ്ഞോ അമ്ഹേഹി സദ്ധിം മിത്തഭാവോ ഹോതൂ’’തി രഞ്ഞാ സദ്ധിം മിത്തഭാവം കത്വാ പക്കാമി. അഥേകദിവസം രഞ്ഞോ ഉയ്യാനം ഗതകാലേ അനോതത്തദഹം ഗന്ത്വാ ഏകേന പക്ഖേന ഉദകം, ഏകേന ചന്ദനചുണ്ണം ആദായ ആഗന്ത്വാ രാജാനം തേന ഉദകേന ന്ഹാപേത്വാ ചന്ദനചുണ്ണേന ഓകിരിത്വാ മഹാജനസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ സപരിവാരോ ചിത്തകൂടം അഗമാസി. തതോ പട്ഠായ രാജാ മഹാസത്തം ദട്ഠുകാമോ ഹുത്വാ ‘‘സഹായോ മേ അജ്ജ ആഗമിസ്സതി, സഹായോ മേ അജ്ജ ആഗമിസ്സതീ’’തി ആഗമനമഗ്ഗം ഓലോകേന്തോ അച്ഛതി.

തദാ മഹാസത്തസ്സ കനിട്ഠാ ദ്വേ ഹംസപോതകാ ‘‘സൂരിയേന സദ്ധിം ജവിസ്സാമാ’’തി മന്തേത്വാ മഹാസത്തസ്സ ആരോചേസും ‘‘മയം സൂരിയേന സദ്ധിം ജവിസ്സാമാ’’തി. ‘‘താതാ, സൂരിയജവോ നാമ സീഘോ, സൂരിയേന സദ്ധിം ജവിതും ന സക്ഖിസ്സഥ, അന്തരാവ വിനസ്സിസ്സഥ, മാ ഗമിത്ഥാ’’തി. തേ ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി യാചിംസു, ബോധിസത്തോപി തേ യാവതതിയം വാരേസിയേവ. തേ മാനഥദ്ധാ അത്തനോ ബലം അജാനന്താ മഹാസത്തസ്സ അനാചിക്ഖിത്വാവ ‘‘സൂരിയേന സദ്ധിം ജവിസ്സാമാ’’തി സൂരിയേ അനുഗ്ഗതേയേവ ഗന്ത്വാ യുഗന്ധരമത്ഥകേ നിസീദിംസു. മഹാസത്തോ തേ അദിസ്വാ ‘‘കഹം നു ഖോ ഗതാ’’തി പുച്ഛിത്വാ തം പവത്തിം സുത്വാ ചിന്തേസി ‘‘തേ സൂരിയേന സദ്ധിം ജവിതും ന സക്ഖിസ്സന്തി, അന്തരാവ വിനസ്സിസ്സന്തി, ജീവിതം തേസം ദസ്സാമീ’’തി. സോപി ഗന്ത്വാ യുഗന്ധരമത്ഥകേയേവ നിസീദി. അഥ ഉഗ്ഗതേ സൂരിയമണ്ഡലേ ഹംസപോതകാ ഉപ്പതിത്വാ സൂരിയേന സദ്ധിം പക്ഖന്ദിംസു, മഹാസത്തോപി തേഹി സദ്ധിം പക്ഖന്ദി. കനിട്ഠഭാതികോ യാവ പുബ്ബണ്ഹസമയാ ജവിത്വാ കിലമി, പക്ഖസന്ധീസു അഗ്ഗിഉട്ഠാനകാലോ വിയ അഹോസി. സോ ബോധിസത്തസ്സ സഞ്ഞം അദാസി ‘‘ഭാതിക, ന സക്കോമീ’’തി. അഥ നം മഹാസത്തോ ‘‘മാ ഭായി, ജീവിതം തേ ദസ്സാമീ’’തി പക്ഖപഞ്ജരേന പരിക്ഖിപിത്വാ അസ്സാസേത്വാ ചിത്തകൂടപബ്ബതം നേത്വാ ഹംസാനം മജ്ഝേ ഠപേത്വാ പുന പക്ഖന്ദിത്വാ സൂരിയം പത്വാ ഇതരേന സദ്ധിം പായാസി. സോപി യാവ ഉപകട്ഠമജ്ഝന്ഹികാ സൂരിയേന സദ്ധിം ജവിത്വാ കിലമി, പക്ഖസന്ധീസു അഗ്ഗിഉട്ഠാനകാലോ വിയ അഹോസി. തദാ ബോധിസത്തസ്സ സഞ്ഞം അദാസി ‘‘ഭാതിക, ന സക്കോമീ’’തി. തമ്പി മഹാസത്തോ തഥേവ സമസ്സാസേത്വാ പക്ഖപഞ്ജരേനാദായ ചിത്തകൂടമേവ അഗമാസി. തസ്മിം ഖണേ സൂരിയോ നഭമജ്ഝം പാപുണി.

അഥ മഹാസത്തോ ‘‘മമ അജ്ജ സരീരബലം വീമംസിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏകവേഗേന പക്ഖന്ദിത്വാ യുഗന്ധരമത്ഥകേ നിസീദിത്വാ തതോ ഉപ്പതിത്വാ ഏകവേഗേന സൂരിയം പാപുണിത്വാ കാലേന പുരതോ, കാലേന പച്ഛതോ ജവിത്വാ ചിന്തേസി ‘‘മയ്ഹം സൂരിയേന സദ്ധിം ജവനം നാമ നിരത്ഥകം അയോനിസോമനസികാരസമ്ഭൂതം, കിം മേ ഇമിനാ, ബാരാണസിം ഗന്ത്വാ മമ സഹായകസ്സ രഞ്ഞോ അത്ഥയുത്തം ധമ്മയുത്തം കഥം കഥേസ്സാമീ’’തി. സോ നിവത്തിത്വാ സൂരിയേ നഭമജ്ഝം അനതിക്കന്തേയേവ സകലചക്കവാളഗബ്ഭം അന്തന്തേന അനുസംയായിത്വാ വേഗം പരിഹാപേന്തോ സകലജമ്ബുദീപം അന്തന്തേന അനുസംയായിത്വാ ബാരാണസിം പാപുണി. ദ്വാദസയോജനികം സകലനഗരം ഹംസച്ഛന്നം വിയ അഹോസി, ഛിദ്ദം നാമ ന പഞ്ഞായി, അനുക്കമേന വേഗേ പരിഹായന്തേ ആകാസേ ഛിദ്ദാനി പഞ്ഞായിംസു. മഹാസത്തോ വേഗം പരിഹാപേത്വാ ആകാസതോ ഓതരിത്വാ സീഹപഞ്ജരസ്സ അഭിമുഖട്ഠാനേ അട്ഠാസി. രാജാ ‘‘ആഗതോ മേ സഹായോ’’തി സോമനസ്സപ്പത്തോ തസ്സ നിസീദനത്ഥായ കഞ്ചനപീഠം പഞ്ഞപേത്വാ ‘‘സമ്മ, പവിസ, ഇധ നിസീദാ’’തി വത്വാ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൨൭.

‘‘ഇധേവ ഹംസ നിപത, പിയം മേ തവ ദസ്സനം;

ഇസ്സരോസി അനുപ്പത്തോ, യമിധത്ഥി പവേദയാ’’തി.

തത്ഥ ‘‘ഇധാ’’തി കഞ്ചനപീഠം സന്ധായാഹ. നിപതാതി നിസീദ. ഇസ്സരോസീതി ത്വം ഇമസ്സ ഠാനസ്സ ഇസ്സരോ സാമി ഹുത്വാ ആഗതോസീതി വദതി. യമിധത്ഥി പവേദയാതി യം ഇമസ്മിം നിവേസനേ അത്ഥി, തം അപരിസങ്കന്തോ അമ്ഹാകം കഥേഹീതി.

മഹാസത്തോ കഞ്ചനപീഠേ നിസീദി. രാജാ സതപാകസഹസ്സപാകേഹി തേലേഹി തസ്സ പക്ഖന്തരാനി മക്ഖേത്വാ കഞ്ചനതട്ടകേ മധുലാജേ ച മധുരോദകഞ്ച സക്ഖരോദകഞ്ച ദാപേത്വാ മധുരപടിസന്ഥാരം കത്വാ ‘‘സമ്മ, ത്വം ഏകകോവ ആഗതോസി, കുഹിം അഗമിത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. സോ തം പവത്തിം വിത്ഥാരേന കഥേസി. അഥ നം രാജാ ആഹ ‘‘സമ്മ, മമപി സൂരിയേന സദ്ധിം ജവിതവേഗം ദസ്സേഹീ’’തി. മഹാരാജ, ന സക്കാ സോ വേഗോ ദസ്സേതുന്തി. തേന ഹി മേ സരിക്ഖകമത്തം ദസ്സേഹീതി. സാധു, മഹാരാജ, സരിക്ഖകമത്തം ദസ്സേസ്സാമി, അക്ഖണവേധീ ധനുഗ്ഗഹേ സന്നിപാതേഹീതി. രാജാ സന്നിപാതേസി. മഹാസത്തോ ചത്താരോ ധനുഗ്ഗഹേ ഗഹേത്വാ നിവേസനാ ഓരുയ്ഹ രാജങ്ഗണേ സിലാഥമ്ഭം നിഖണാപേത്വാ അത്തനോ ഗീവായം ഘണ്ടം ബന്ധാപേത്വാ സിലാഥമ്ഭമത്ഥകേ നിസീദിത്വാ ചത്താരോ ധനുഗ്ഗഹേ ഥമ്ഭം നിസ്സായ ചതുദ്ദിസാഭിമുഖേ ഠപേത്വാ ‘‘മഹാരാജ, ഇമേ ചത്താരോ ജനാ ഏകപ്പഹാരേനേവ ചതുദ്ദിസാഭിമുഖാ ചത്താരി കണ്ഡാനി ഖിപന്തു, താനി അഹം പഥവിം അപ്പത്താനേവ ആഹരിത്വാ ഏതേസം പാദമൂലേ പാതേസ്സാമി. മമ കണ്ഡഗഹണത്ഥായ ഗതഭാവം ഘണ്ടസദ്ദസഞ്ഞായ ജാനേയ്യാസി, മം പന ന പസ്സിസ്സസീ’’തി വത്വാ തേഹി ഏകപ്പഹാരേനേവ ഖിത്തകണ്ഡാനി ആഹരിത്വാ തേസം പാദമൂലേ പാതേത്വാ സിലാഥമ്ഭമത്ഥകേ നിസിന്നമേവ അത്താനം ദസ്സേത്വാ ‘‘ദിട്ഠോ തേ, മഹാരാജ, മയ്ഹം വേഗോ’’തി വത്വാ ‘‘മഹാരാജ, അയം വേഗോ മയ്ഹം നേവ ഉത്തമോ, മജ്ഝിമോ, പരിത്തോ ലാമകവേഗോ ഏസ, ഏവം സീഘോ, മഹാരാജ, അമ്ഹാകം വേഗോ’’തി ആഹ.

അഥ നം രാജാ പുച്ഛി ‘‘സമ്മ, അത്ഥി പന തുമ്ഹാകം വേഗതോ അഞ്ഞോ സീഘതരോ വേഗോ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, അമ്ഹാകം ഉത്തമവേഗതോപി സതഗുണേന സഹസ്സഗുണേന സതസഹസ്സഗുണേന ഇമേസം സത്താനം ആയുസങ്ഖാരാ സീഘതരം ഖീയന്തി ഭിജ്ജന്തി, ഖയം ഗച്ഛന്തീ’’തി ഖണികനിരോധവസേന രൂപധമ്മാനം നിരോധം ദസ്സേതി, തതോ നാമധമ്മാനം. രാജാ മഹാസത്തസ്സ കഥം സുത്വാ മരണഭയഭീതോ സതിം പച്ചുപട്ഠാപേതും അസക്കോന്തോ ഭൂമിയം പതി, മഹാജനോ ഉത്രാസം പത്തോ അഹോസി. രഞ്ഞോ മുഖം ഉദകേന സിഞ്ചിത്വാ സതിം ലഭാപേസി. അഥ നം മഹാസത്തോ ‘‘മഹാരാജ, മാ ഭായി, മരണസ്സതിം ഭാവേഹി, ധമ്മം ചരാഹി, ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കരോഹി, അപ്പമത്തോ ഹോഹി, ദേവാ’’തി ഓവദി. അഥ രാജാ ‘‘സാമി, മയം തുമ്ഹാദിസേന ഞാണബലസമ്പന്നേന ആചരിയേന വിനാ വസിതും ന സക്ഖിസ്സാമ, ചിത്തകൂടം അഗന്ത്വാ മയ്ഹം ധമ്മം ദേസേന്തോ മയ്ഹം ഓവാദാചരിയോ ഹുത്വാ ഇധേവ വസാഹീ’’തി യാചന്തോ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –

൨൮.

‘‘സവനേന ഏകസ്സ പിയാ ഭവന്തി, ദിസ്വാ പനേകസ്സ വിയേതി ഛന്ദോ;

ദിസ്വാ ച സുത്വാ ച പിയാ ഭവന്തി, കച്ചിന്നു മേ പീയസി ദസ്സനേന.

൨൯.

‘‘സവനേന പിയോ മേസി, ഭിയ്യോ ചാഗമ്മ ദസ്സനം;

ഏവം പിയദസ്സനോ മേ, വസ ഹംസ മമന്തികേ’’തി.

താസം അത്ഥോ – സമ്മ ഹംസരാജ സവനേന ഏകസ്സ ഏകച്ചേ പിയാ ഹോന്തി, ‘‘ഏവം ഗുണോ നാമാ’’തി സുത്വാ സവനേന പിയായതി, ഏകസ്സ പന ഏകച്ചേ ദിസ്വാവ ഛന്ദോ വിഗച്ഛതി, പേമം അന്തരധായതി, ഖാദിതും ആഗതാ യക്ഖാ വിയ ഉപട്ഠഹന്തി, ഏകസ്സ ഏകച്ചേ ദിസ്വാ ച സുത്വാ ചാതി ഉഭയഥാപി പിയാ ഹോന്തി, തേന തം പുച്ഛാമി. കച്ചിന്നു മേ പീയസി ദസ്സനേനാതി കച്ചി നു ത്വം മം പിയായസി, മയ്ഹം പന ത്വം സവനേന പിയോവ, ദസ്സനം പനാഗമ്മ അതിപിയോവ. ഏവം മമ പിയദസ്സനോ സമാനോ ചിത്തകൂടം അഗന്ത്വാ ഇധ മമ സന്തികേ വസാതി.

ബോധിസത്തോ ആഹ –

൩൦.

‘‘വസേയ്യാമ തവാഗാരേ, നിച്ചം സക്കതപൂജിതാ;

മത്തോ ച ഏകദാ വജ്ജേ, ഹംസരാജം പചന്തു മേ’’തി.

തത്ഥ മത്തോ ച ഏകദാതി മഹാരാജ, മയം തവ ഘരേ നിച്ചം പൂജിതാ വസേയ്യാമ, ത്വം പന കദാചി സുരാമദമത്തോ മംസഖാദനത്ഥം ‘‘ഹംസരാജം പചന്തു മേ’’തി വദേയ്യാസി, അഥ ഏവം തവ അനുജീവിനോ മം മാരേത്വാ പചേയ്യും, തദാഹം കിം കരിസ്സാമീതി.

അഥസ്സ രാജാ ‘‘തേന ഹി മജ്ജമേവ ന പിവിസ്സാമീ’’തി പടിഞ്ഞം ദാതും ഇമം ഗാഥമാഹ –

൩൧.

‘‘ധിരത്ഥു തം മജ്ജപാനം, യം മേ പിയതരം തയാ;

ന ചാപി മജ്ജം പിസ്സാമി, യാവ മേ വച്ഛസീ ഘരേ’’തി.

തതോ പരം ബോധിസത്തോ ഛ ഗാഥാ ആഹ –

൩൨.

‘‘സുവിജാനം സിങ്ഗാലാനം, സകുണാനഞ്ച വസ്സിതം;

മനുസ്സവസ്സിതം രാജ, ദുബ്ബിജാനതരം തതോ.

൩൩.

‘‘അപി ചേ മഞ്ഞതീ പോസോ, ഞാതി മിത്തോ സഖാതി വാ;

യോ പുബ്ബേ സുമനോ ഹുത്വാ, പച്ഛാ സമ്പജ്ജതേ ദിസോ.

൩൪.

‘‘യസ്മിം മനോ നിവിസതി, അവിദൂരേ സഹാപി സോ;

സന്തികേപി ഹി സോ ദൂരേ, യസ്മിം നാവിസതേ മനോ.

൩൫.

‘‘അന്തോപി സോ ഹോതി പസന്നചിത്തോ, പാരം സമുദ്ദസ്സ പസന്നചിത്തോ;

അന്തോപി സോ ഹോതി പദുട്ഠചിത്തോ, പാരം സമുദ്ദസ്സ പദുട്ഠചിത്തോ.

൩൬.

‘‘സംവസന്താ വിവസന്തി, യേ ദിസാ തേ രഥേസഭ;

ആരാ സന്തോ സംവസന്തി, മനസാ രട്ഠവഡ്ഢന.

൩൭.

‘‘അതിചിരം നിവാസേന, പിയോ ഭവതി അപ്പിയോ;

ആമന്ത ഖോ തം ഗച്ഛാമ, പുരാ തേ ഹോമ അപ്പിയാ’’തി.

തത്ഥ വസ്സിതന്തി മഹാരാജ, തിരച്ഛാനഗതാ ഉജുഹദയാ, തേന തേസം വസ്സിതം സുവിജാനം, മനുസ്സാ പന കക്ഖളാ, തസ്മാ തേസം വചനം ദുബ്ബിജാനതരന്തി അത്ഥോ. യോ പുബ്ബേതി യോ പുഗ്ഗലോ പഠമമേവ അത്തമനോ ഹുത്വാ ‘‘ത്വം മയ്ഹം ഞാതകോ മിത്തോ പാണസമോ സഖാ’’തി അപി ഏവം മഞ്ഞതി, സ്വേവ പച്ഛാ ദിസോ വേരീ സമ്പജ്ജതി, ഏവം ദുബ്ബിജാനം നാമ മനുസ്സഹദയന്തി. നിവിസതീതി മഹാരാജ, യസ്മിം പുഗ്ഗലേ പേമവസേന മനോ നിവിസതി, സോ ദൂരേ വസന്തോപി അവിദൂരേ സഹാപി വസതിയേവ നാമ. യസ്മിം പന പുഗ്ഗലേ മനോ ന നിവിസതി അപേതി, സോ സന്തികേ വസന്തോപി ദൂരേയേവ.

അന്തോപി സോ ഹോതീതി മഹാരാജ, യോ സഹായോ പസന്നചിത്തോ, സോ ചിത്തേന അല്ലീനത്താ പാരം സമുദ്ദസ്സ വസന്തോപി അന്തോയേവ ഹോതി. യോ പന പദുട്ഠചിത്തോ, സോ ചിത്തേന അനല്ലീനത്താ അന്തോ വസന്തോപി പാരം സമുദ്ദസ്സ നാമ. യേ ദിസാ തേതി യേ വേരിനോ പച്ചത്ഥികാ, തേ ഏകതോ വസന്താപി ദൂരേ വസന്തിയേവ നാമ. സന്തോ പന പണ്ഡിതാ ആരാ ഠിതാപി മേത്താഭാവിതേന മനസാ ആവജ്ജേന്താ സംവസന്തിയേവ. പുരാ തേ ഹോമാതി യാവ തവ അപ്പിയാ ന ഹോമ, താവദേവ തം ആമന്തേത്വാ ഗച്ഛാമാതി വദതി.

അഥ നം രാജാ ആഹ –

൩൮.

‘‘ഏവം ചേ യാചമാനാനം, അഞ്ജലിം നാവബുജ്ഝസി;

പരിചാരകാനം സതം, വചനം ന കരോസി നോ;

ഏവം തം അഭിയാചാമ, പുന കയിരാസി പരിയായ’’ന്തി.

തത്ഥ ഏവം ചേതി സചേ ഹംസരാജ, ഏവം അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ യാചമാനാനം അമ്ഹാകം ഇമം അഞ്ജലിം നാവബുജ്ഝസി, തവ പരിചാരകാനം സമാനാനം വചനം ന കരോസി, അഥ നം ഏവം യാചാമ. പുന കയിരാസി പരിയായന്തി കാലേന കാലം ഇധ ആഗമനായ വാരം കരേയ്യാസീതി അത്ഥോ.

തതോ ബോധിസത്തോ ആഹ –

൩൯.

‘‘ഏവം ചേ നോ വിഹരതം, അന്തരായോ ന ഹേസ്സതി;

തുയ്ഹം ചാപി മഹാരാജ, മയ്ഹഞ്ച രട്ഠവഡ്ഢന;

അപ്പേവ നാമ പസ്സേമു, അഹോരത്താനമച്ചയേ’’തി.

തത്ഥ ഏവം ചേ നോതി മഹാരാജ, മാ ചിന്തയിത്ഥ, സചേ അമ്ഹാകമ്പി ഏവം വിഹരന്താനം ജീവിതന്തരായോ ന ഭവിസ്സതി, അപ്പേവ നാമ ഉഭോ അഞ്ഞമഞ്ഞം പസ്സിസ്സാമ, അപിച ത്വം മയാ ദിന്നം ഓവാദമേവ മമ ഠാനേ ഠപേത്വാ ഏവം ഇത്തരജീവിതേ ലോകസന്നിവാസേ അപ്പമത്തോ ഹുത്വാ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ ദസ രാജധമ്മേ അകോപേത്വാ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേഹി, ഏവഞ്ഹി മേ ഓവാദം കരോന്തോ മം പസ്സിസ്സതിയേവാതി. ഏവം മഹാസത്തോ രാജാനം ഓവദിത്വാ ചിത്തകൂടപബ്ബതമേവ ഗതോ.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ഏവം, ഭിക്ഖവേ, പുബ്ബേ തിരച്ഛാനയോനിയം നിബ്ബത്തേനപി മയാ ആയുസങ്ഖാരാനം ദുബ്ബലഭാവം ദസ്സേത്വാ ധമ്മോ ദേസിതോ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ രാജാ ആനന്ദോ അഹോസി, കനിട്ഠോ മോഗ്ഗല്ലാനോ, മജ്ഝിമോ സാരിപുത്തോ, സേസഹംസഗണാ ബുദ്ധപരിസാ, ജവനഹംസോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

ജവനഹംസജാതകവണ്ണനാ തതിയാ.

[൪൭൭] ൪. ചൂളനാരദജാതകവണ്ണനാ

ന തേ കട്ഠാനി ഭിന്നാനീതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഥുല്ലകുമാരികാപലോഭനം ആരബ്ഭ കഥേസി. സാവത്ഥിവാസിനോ കിരേകസ്സ കുലസ്സ പന്നരസസോളസവസ്സുദ്ദേസികാ ധീതാ അഹോസി സോഭഗ്ഗപ്പത്താ, ന ച നം കോചി വാരേസി. അഥസ്സാ മാതാ ചിന്തേസി ‘‘മമ ധീതാ വയപ്പത്താ, ന ച നം കോചി വാരേതി, ആമിസേന മച്ഛം വിയ ഏതായ ഏകം സാകിയഭിക്ഖും പലോഭേത്വാ ഉപ്പബ്ബാജേത്വാ തം നിസ്സായ ജീവിസ്സാമീ’’തി. തദാ ച സാവത്ഥിവാസീ ഏകോ കുലപുത്തോ സാസനേ ഉരം ദത്വാ പബ്ബജിത്വാ ഉപസമ്പന്നകാലതോ പട്ഠായ സിക്ഖാകാമതം പഹായ ആലസിയോ സരീരമണ്ഡനമനുയുത്തോ വിഹാസി. മഹാഉപാസികാ ഗേഹേ യാഗുഖാദനീയഭോജനീയാനി സമ്പാദേത്വാ ദ്വാരേ ഠത്വാ അന്തരവീഥിയാ ഗച്ഛന്തേസു ഭിക്ഖൂസു ഏകം ഭിക്ഖും രസതണ്ഹായ ബന്ധിത്വാ ഗഹേതും സക്കുണേയ്യരൂപം ഉപധാരേന്തീ തേപിടകആഭിധമ്മികവിനയധരാനം മഹന്തേന പരിവാരേന ഗച്ഛന്താനം അന്തരേ കഞ്ചി ഗയ്ഹുപഗം അദിസ്വാ തേസം പച്ഛതോ ഗച്ഛന്താനം മധുരധമ്മകഥികാനം അച്ഛിന്നവലാഹകസദിസാനം പിണ്ഡപാതികാനമ്പി അന്തരേ കഞ്ചി അദിസ്വാവ ഏകം യാവ ബഹി അപങ്ഗാ അക്ഖീനി അഞ്ജേത്വാ കേസേ ഓസണ്ഹേത്വാ ദുകൂലന്തരവാസകം നിവാസേത്വാ ഘടിതമട്ഠം ചീവരം പാരുപിത്വാ മണിവണ്ണപത്തം ആദായ മനോരമം ഛത്തം ധാരയമാനം വിസ്സട്ഠിന്ദ്രിയം കായദള്ഹിബഹുലം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘ഇമം സക്കാ ഗണ്ഹിതു’’ന്തി ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ ‘‘ഏഥ, ഭന്തേ’’തി ഘരം ആനേത്വാ നിസീദാപേത്വാ യാഗുആദീഹി പരിവിസിത്വാ കതഭത്തകിച്ചം തം ഭിക്ഖും ‘‘ഭന്തേ, ഇതോ പട്ഠായ ഇധേവാഗച്ഛേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. സോപി തതോ പട്ഠായ തത്ഥേവ ഗന്ത്വാ അപരഭാഗേ വിസ്സാസികോ അഹോസി.

അഥേകദിവസം മഹാഉപാസികാ തസ്സ സവനപഥേ ഠത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം ഗേഹേ ഉപഭോഗപരിഭോഗമത്താ അത്ഥി, തഥാരൂപോ പന മേ പുത്തോ വാ ജാമാതാ വാ ഗേഹം വിചാരിതും സമത്ഥോ നത്ഥീ’’തി ആഹ. സോ തസ്സാ വചനം സുത്വാ ‘‘കിമത്ഥം നു ഖോ കഥേതീ’’തി ഥോകം ഹദയേ വിദ്ധോ വിയ അഹോസി. സാ ധീതരം ആഹ ‘‘ഇമം പലോഭേത്വാ തവ വസേ വത്താപേഹീ’’തി. സാ തതോ പട്ഠായ മണ്ഡിതപസാധിതാ ഇത്ഥികുത്തവിലാസേഹി തം പലോഭേസി. ഥുല്ലകുമാരികാതി ന ച ഥൂലസരീരാ ദട്ഠബ്ബാ, ഥൂലാ വാ ഹോതു കിസാ വാ, പഞ്ചകാമഗുണികരാഗേന പന ഥൂലതായ ‘‘ഥുല്ലകുമാരികാ’’തി വുച്ചതി. സോ ദഹരോ കിലേസവസികോ ഹുത്വാ ‘‘ന ദാനാഹം ബുദ്ധസാസനേ പതിട്ഠാതും സക്ഖിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ പത്തചീവരം നിയ്യാദേത്വാ അസുകട്ഠാനം നാമ ഗമിസ്സാമി, തത്ര മേ വത്ഥാനി പേസേഥാ’’തി വത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ പത്തചീവരം നിയ്യാദേത്വാ ‘‘ഉക്കണ്ഠിതോസ്മീ’’തി ആചരിയുപജ്ഝായേ ആഹ. തേ തം ആദായ സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ ‘‘അയം ഭിക്ഖു ഉക്കണ്ഠിതോ’’തി ആരോചേസും. സത്ഥാ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഭിക്ഖു ഉക്കണ്ഠിതോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സച്ചം, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘കേന ഉക്കണ്ഠാപിതോസീ’’തി വത്വാ ‘‘ഥുല്ലകുമാരികായ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘ഭിക്ഖു പുബ്ബേപേസാ തവ അരഞ്ഞേ വസന്തസ്സ ബ്രഹ്മചരിയന്തരായം കത്വാ മഹന്തം അനത്ഥമകാസി, പുന ത്വം ഏതമേവ നിസ്സായ കസ്മാ ഉക്കണ്ഠിതോസീ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖൂഹി യാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ബോധിസത്തോ കാസിരട്ഠേ മഹാഭോഗേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഉഗ്ഗഹിതസിപ്പോ കുടുമ്ബം സണ്ഠപേസി, അഥസ്സ ഭരിയാ ഏകം പുത്തം വിജായിത്വാ കാലമകാസി. സോ ‘‘യഥേവ മേ പിയഭരിയായ, ഏവം മയിപി മരണം ആഗമിസ്സതി, കിം മേ ഘരാവാസേന, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ കാമേ പഹായ പുത്തം ആദായ ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ തേന സദ്ധിം ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഝാനാഭിഞ്ഞാ നിബ്ബത്തേത്വാ വനമൂലഫലാഹാരോ അരഞ്ഞേ വിഹാസി. തദാ പച്ചന്തവാസിനോ ചോരാ ജനപദം പവിസിത്വാ ഗാമം പഹരിത്വാ കരമരേ ഗഹേത്വാ ഭണ്ഡികം ഉക്ഖിപാപേത്വാ പുന പച്ചന്തം പാപയിംസു. തേസം അന്തരേ ഏകാ അഭിരൂപാ കുമാരികാ കേരാടികപഞ്ഞായ സമന്നാഗതാ ചിന്തേസി ‘‘ഇമേ അമ്ഹേ ഗഹേത്വാ ദാസിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിസ്സന്തി, ഏകേന ഉപായേന പലായിതും വട്ടതീ’’തി. സാ ‘‘സാമി, സരീരകിച്ചം കാതുകാമാമ്ഹി, ഥോകം പടിക്കമിത്വാ തിട്ഠഥാ’’തി വത്വാ ചോരേ വഞ്ചേത്വാ പലായിത്വാ അരഞ്ഞം പവിസന്തീ ബോധിസത്തസ്സ പുത്തം അസ്സമേ ഠപേത്വാ ഫലാഫലത്ഥായ ഗതകാലേ പുബ്ബണ്ഹസമയേ തം അസ്സമം പാപുണിത്വാ തം താപസകുമാരം കാമരതിയാ പലോഭേത്വാ സീലമസ്സ ഭിന്ദിത്വാ അത്തനോ വസേ വത്തേത്വാ ‘‘കിം തേ അരഞ്ഞവാസേന, ഏഹി ഗാമം ഗന്ത്വാ വസിസ്സാമ, തത്ര ഹി രൂപാദയോ കാമഗുണാ സുലഭാ’’തി ആഹ. സോപി ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ‘‘പിതാ താവ മേ അരഞ്ഞതോ ഫലാഫലം ആഹരിതും ഗതോ, തം ദിസ്വാ ഉഭോപി ഏകതോവ ഗമിസ്സാമാ’’തി ആഹ.

സാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം തരുണദാരകോ ന കിഞ്ചി ജാനാതി, പിതരാ പനസ്സ മഹല്ലകകാലേ പബ്ബജിതേന ഭവിതബ്ബം, സോ ആഗന്ത്വാ ‘ഇധ കിം കരോസീ’തി മം പോഥേത്വാ പാദേ ഗഹേത്വാ കഡ്ഢേത്വാ അരഞ്ഞേ ഖിപിസ്സതി, തസ്മിം അനാഗതേയേവ പലായിസ്സാമീ’’തി. അഥ നം ‘‘അഹം പുരതോ ഗച്ഛാമി, ത്വം പച്ഛാ ആഗച്ഛേയ്യാസീ’’തി വത്വാ മഗ്ഗസഞ്ഞം ആചിക്ഖിത്വാ പക്കാമി. സോ തസ്സാ ഗതകാലതോ പട്ഠായ ഉപ്പന്നദോമനസ്സോ യഥാ പുരേ കിഞ്ചി വത്തം അകത്വാ സസീസം പാരുപിത്വാ അന്തോപണ്ണസാലായ പജ്ഝായന്തോ നിപജ്ജി. മഹാസത്തോ ഫലാഫലം ആദായ ആഗന്ത്വാ തസ്സാ പദവലഞ്ജം ദിസ്വാ ‘‘അയം മാതുഗാമസ്സ പദവലഞ്ജോ, ‘‘പുത്തസ്സ മമ സീലം ഭിന്നം ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേന്തോ പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ ഫലാഫലം ഓതാരേത്വാ പുത്തം പുച്ഛന്തോ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൪൦.

‘‘ന തേ കട്ഠാനി ഭിന്നാനി, ന തേ ഉദകമാഭതം;

അഗ്ഗീപി തേ ന ഹാപിതോ, കിം നു മന്ദോവ ഝായസീ’’തി.

തത്ഥ അഗ്ഗീപി തേ ന ഹാപിതോതി അഗ്ഗിപി തേ ന ജാലിതോ. മന്ദോവാതി നിപ്പഞ്ഞോ അന്ധബാലോ വിയ.

സോ പിതു കഥം സുത്വാ ഉട്ഠായ പിതരം വന്ദിത്വാ ഗാരവേനേവ അരഞ്ഞവാസേ അനുസ്സാഹം പവേദേന്തോ ഗാഥാദ്വയമാഹ –

൪൧.

‘‘ന ഉസ്സഹേ വനേ വത്ഥും, കസ്സപാമന്തയാമി തം;

ദുക്ഖോ വാസോ അരഞ്ഞമ്ഹി, രട്ഠം ഇച്ഛാമി ഗന്തവേ.

൪൨.

‘‘യഥാ അഹം ഇതോ ഗന്ത്വാ, യസ്മിം ജനപദേ വസം;

ആചാരം ബ്രഹ്മേ സിക്ഖേയ്യം, തം ധമ്മം അനുസാസ മ’’ന്തി.

തത്ഥ കസ്സപാമന്തയാമി തന്തി കസ്സപ ആമന്തയാമി തം. ഗന്തവേതി ഗന്തും. ആചാരന്തി യസ്മിം ജനപദേ വസാമി, തത്ഥ വസന്തോ യഥാ ആചാരം ജനപദചാരിത്തം സിക്ഖേയ്യം ജാനേയ്യം, തം ധമ്മം അനുസാസ ഓവദാഹീതി വദതി.

മഹാസത്തോ ‘‘സാധു, താത, ദേസചാരിത്തം തേ കഥേസ്സാമീ’’തി വത്വാ ഗാഥാദ്വയമാഹ –

൪൩.

‘‘സചേ അരഞ്ഞം ഹിത്വാന, വനമൂലഫലാനി ച;

രട്ഠേ രോചയസേ വാസം, തം ധമ്മം നിസാമേഹി മേ.

൪൪.

‘‘വിസം മാ പടിസേവിത്ഥോ, പപാതം പരിവജ്ജയ;

പങ്കേ ച മാ വിസീദിത്ഥോ, യത്തോ ചാസീവിസേ ചരേ’’തി.

തത്ഥ ധമ്മന്തി സചേ രട്ഠവാസം രോചേസി, തേന ഹി ത്വം ജനപദചാരിത്തം ധമ്മം നിസാമേഹി. യത്തോ ചാസീവിസേതി ആസീവിസസ്സ സന്തികേ യത്തോ പടിയത്തോ ചരേയ്യാസി, സക്കോന്തോ ആസീവിസം പരിവജ്ജേയ്യാസീതി അത്ഥോ.

താപസകുമാരോ സംഖിത്തേന ഭാസിതസ്സ അത്ഥം അജാനന്തോ പുച്ഛി –

൪൫.

‘‘കിം നു വിസം പപാതോ വാ, പങ്കോ വാ ബ്രഹ്മചാരിനം;

കം ത്വം ആസീവിസം ബ്രൂസി, തം മേ അക്ഖാഹി പുച്ഛിതോ’’തി.

ഇതരോപിസ്സ ബ്യാകാസി –

൪൬.

‘‘ആസവോ താത ലോകസ്മിം, സുരാ നാമ പവുച്ചതി;

മനുഞ്ഞോ സുരഭീ വഗ്ഗു, സാദു ഖുദ്ദരസൂപമോ;

വിസം തദാഹു അരിയാ സേ, ബ്രഹ്മചരിയസ്സ നാരദ.

൪൭.

‘‘ഇത്ഥിയോ താത ലോകസ്മിം, പമത്തം പമഥേന്തി താ;

ഹരന്തി യുവിനോ ചിത്തം, തൂലം ഭട്ഠംവ മാലുതോ;

പപാതോ ഏസോ അക്ഖാതോ, ബ്രഹ്മചരിയസ്സ നാരദ.

൪൮.

‘‘ലാഭോ സിലോകോ സക്കാരോ, പൂജാ പരകുലേസു ച;

പങ്കോ ഏസോ ച അക്ഖാതോ, ബ്രഹ്മചരിയസ്സ നാരദ.

൪൯.

‘‘സസത്ഥാ താത രാജാനോ, ആവസന്തി മഹിം ഇമം;

തേ താദിസേ മനുസ്സിന്ദേ, മഹന്തേ താത നാരദ.

൫൦.

‘‘ഇസ്സരാനം അധിപതീനം, ന തേസം പാദതോ ചരേ;

ആസീവിസോതി അക്ഖാതോ, ബ്രഹ്മചരിയസ്സ നാരദ.

൫൧.

‘‘ഭത്തത്ഥോ ഭത്തകാലേ ച, യം ഗേഹമുപസങ്കമേ;

യദേത്ഥ കുസലം ജഞ്ഞാ, തത്ഥ ഘാസേസനം ചരേ.

൫൨.

‘‘പവിസിത്വാ പരകുലം, പാനത്ഥം ഭോജനായ വാ;

മിതം ഖാദേ മിതം ഭുഞ്ജേ, ന ച രൂപേ മനം കരേ.

൫൩.

‘‘ഗോട്ഠം മജ്ജം കിരാടഞ്ച, സഭാ നികിരണാനി ച;

ആരകാ പരിവജ്ജേഹി, യാനീവ വിസമം പഥ’’ന്തി.

തത്ഥ ആസവോതി പുപ്ഫാസവാദി. വിസം തദാഹൂതി തം ആസവസങ്ഖാതം സുരം അരിയാ ‘‘ബ്രഹ്മചരിയസ്സ വിസ’’ന്തി വദന്തി. പമത്തന്തി മുട്ഠസ്സതിം. തൂലം ഭട്ഠംവാതി രുക്ഖാ ഭസ്സിത്വാ പതിതതൂലം വിയ. അക്ഖാതോതി ബുദ്ധാദീഹി കഥിതോ. സിലോകോതി കിത്തിവണ്ണോ. സക്കാരോതി അഞ്ജലികമ്മാദി. പൂജാതി ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജാ. പങ്കോതി ഏസ ഓസീദാപനട്ഠേന ‘‘പങ്കോ’’തി അക്ഖാതോ. മഹന്തേതി മഹന്തഭാവപ്പത്തേ. ന തേസം പാദതോ ചരേതി തേസം സന്തികേ ന ചരേ, രാജകുലൂപകോ ന ഭവേയ്യാസീതി അത്ഥോ. രാജാനോ ഹി ആസീവിസാ വിയ മുഹുത്തേനേവ കുജ്ഝിത്വാ അനയബ്യസനം പാപേന്തി. അപിച അന്തേപുരപ്പവേസനേ വുത്താദീനവവസേനപേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഭത്തത്ഥോതി ഭത്തേന അത്ഥികോ ഹുത്വാ. യദേത്ഥ കുസലന്തി യം തേസു ഉപസങ്കമിതബ്ബേസു ഗേഹേസു കുസലം അനവജ്ജം പഞ്ചഅഗോചരരഹിതം ജാനേയ്യാസി, തത്ഥ ഘാസേസനം ചരേയ്യാസീതി അത്ഥോ. ന ച രൂപേ മനം കരേതി പരകുലേ മത്തഞ്ഞൂ ഹുത്വാ ഭോജനം ഭുഞ്ജന്തോപി തത്ഥ ഇത്ഥിരൂപേ മനം മാ കരേയ്യാസി, മാ ചക്ഖും ഉമ്മീലേത്വാ ഇത്ഥിരൂപേ നിമിത്തം ഗണ്ഹേയ്യാസീതി വദതി. ഗോട്ഠം മജ്ജം കിരാടന്തി അയം പോത്ഥകേസു പാഠോ, അട്ഠകഥായം പന ‘‘ഗോട്ഠം മജ്ജം കിരാസഞ്ചാ’’തി വത്വാ ‘‘ഗോട്ഠന്തി ഗുന്നം ഠിതട്ഠാനം. മജ്ജന്തി പാനാഗാരം. കിരാസന്തി ധുത്തകേരാടികജന’’ന്തി വുത്തം. സഭാ നികിരണാനി ചാതി സഭായോ ച ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാനം നികിരണട്ഠാനാനി ച. ആരകാതി ഏതാനി സബ്ബാനി ദൂരതോ പരിവജ്ജേയ്യാസി. യാനീവാതി സപ്പിതേലയാനേന ഗച്ഛന്തോ വിസമം മഗ്ഗം വിയ.

മാണവോ പിതു കഥേന്തസ്സേവ സതിം പടിലഭിത്വാ ‘‘താത, അലം മേ മനുസ്സപഥേനാ’’തി ആഹ. അഥസ്സ പിതാ മേത്താദിഭാവനം ആചിക്ഖി. സോ തസ്സോവാദേ ഠത്വാ ന ചിരസ്സേവ ഝാനാഭിഞ്ഞാ നിബ്ബത്തേസി. ഉഭോപി പിതാപുത്താ അപരിഹീനജ്ഝാനാ കാലം കത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തിംസു.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ സാ കുമാരികാ അയം കുമാരികാ അഹോസി, താപസകുമാരോ ഉക്കണ്ഠിതഭിക്ഖു, പിതാ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

ചൂളനാരദജാതകവണ്ണനാ ചതുത്ഥാ.

[൪൭൮] ൫. ദൂതജാതകവണ്ണനാ

ദൂതേ തേ ബ്രഹ്മേ പാഹേസിന്തി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ അത്തനോ പഞ്ഞാപസംസനം ആരബ്ഭ കഥേസി. ധമ്മസഭായം ഭിക്ഖൂ കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘പസ്സഥ, ആവുസോ, ദസബലസ്സ ഉപായകോസല്ലം, നന്ദസ്സ സക്യപുത്തസ്സ അച്ഛരാഗണം ദസ്സേത്വാ അരഹത്തം അദാസി, ചൂളപന്ഥകസ്സ പിലോതികം ദത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം അദാസി, കമ്മാരപുത്തസ്സ പദുമം ദസ്സേത്വാ അരഹത്തം അദാസി, ഏവം നാനാഉപായേഹി സത്തേ വിനേതീ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ ഇദാനേവ ‘ഇമിനാ ഇദം ഹോതീ’തി ഉപായകുസലോ, പുബ്ബേപി ഉപായകുസലോയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരേന്തേ ജനപദോ അഹിരഞ്ഞോ അഹോസി. സോ ഹി ജനപദം പീളേത്വാ ധനമേവ സംകഡ്ഢി. തദാ ബോധിസത്തോ കാസിഗാമേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ തക്കസിലം ഗന്ത്വാ ‘‘പച്ഛാ ധമ്മേന ഭിക്ഖം ചരിത്വാ ആചരിയധനം ആഹരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ സിപ്പം പട്ഠപേത്വാ നിട്ഠിതസിപ്പോ അനുയോഗം ദത്വാ ‘‘ആചരിയ, തുമ്ഹാകം ധനം ആഹരിസ്സാമീ’’തി ആപുച്ഛിത്വാ നിക്ഖമ്മ ജനപദേ ചരന്തോ ധമ്മേന സമേന പരിയേസിത്വാ സത്ത നിക്ഖേ ലഭിത്വാ ‘‘ആചരിയസ്സ ദസ്സാമീ’’തി ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഗങ്ഗം ഓതരിതും നാവം അഭിരുഹി. തസ്സ തത്ഥ നാവായ വിപരിവത്തമാനായ തം സുവണ്ണം ഉദകേ പതി. സോ ചിന്തേസി ‘‘ദുല്ലഭം ഹിരഞ്ഞം, ജനപദേ പുന ആചരിയധനേ പരിയേസിയമാനേ പപഞ്ചോ ഭവിസ്സതി, യംനൂനാഹം ഗങ്ഗാതീരേയേവ നിരാഹാരോ നിസീദേയ്യം, തസ്സ മേ നിസിന്നഭാവം അനുപുബ്ബേന രാജാ ജാനിസ്സതി, തതോ അമച്ചേ പേസേസ്സതി, അഹം തേഹി സദ്ധിം ന മന്തേസ്സാമി, തതോ രാജാ സയം ആഗമിസ്സതി, ഇമിനാ ഉപായേന തസ്സ സന്തികേ ആചരിയധനം ലഭിസ്സാമീ’’തി. സോ ഗങ്ഗാതീരേ ഉത്തരിസാടകം പാരുപിത്വാ യഞ്ഞസുത്തം ബഹി ഠപേത്വാ രജതപട്ടവണ്ണേ വാലുകതലേ സുവണ്ണപടിമാ വിയ നിസീദി. തം നിരാഹാരം നിസിന്നം ദിസ്വാ മഹാജനോ ‘‘കസ്മാ നിസിന്നോസീ’’തി പുച്ഛി, കസ്സചി ന കഥേസി. പുനദിവസേ ദ്വാരഗാമവാസിനോ തസ്സ തത്ഥ നിസിന്നഭാവം സുത്വാ ആഗന്ത്വാ പുച്ഛിംസു, തേസമ്പി ന കഥേസി. തേ തസ്സ കിലമഥം ദിസ്വാ പരിദേവന്താ പക്കമിംസു. തതിയദിവസേ നഗരവാസിനോ ആഗമിംസു, ചതുത്ഥദിവസേ നഗരതോ ഇസ്സരജനാ, പഞ്ചമദിവസേ രാജപുരിസാ. ഛട്ഠദിവസേ രാജാ അമച്ചേ പേസേസി, തേഹിപി സദ്ധിം ന കഥേസി. സത്തമദിവസേ രാജാ ഭയട്ടിതോ ഹുത്വാ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ പുച്ഛന്തോ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൫൪.

‘‘ദൂതേ തേ ബ്രഹ്മേ പാഹേസിം, ഗങ്ഗാതീരസ്മി ഝായതോ;

തേസം പുട്ഠോ ന ബ്യാകാസി, ദുക്ഖം ഗുയ്ഹമതം നു തേ’’തി.

തത്ഥ ദുക്ഖം ഗുയ്ഹമതം നു തേതി കിം നു ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, യം തവ ദുക്ഖം ഉപ്പന്നം, തം തേ ഗുയ്ഹമേവ മതം, ന അഞ്ഞസ്സ ആചിക്ഖിതബ്ബന്തി.

തം സുത്വാ മഹാസത്തോ ‘‘മഹാരാജ, ദുക്ഖം നാമ ഹരിതും സമത്ഥസ്സേവ ആചിക്ഖിതബ്ബം, ന അഞ്ഞസ്സാ’’തി വത്വാ സത്ത ഗാഥാ അഭാസി –

൫൫.

‘‘സചേ തേ ദുക്ഖമുപ്പജ്ജേ, കാസീനം രട്ഠവഡ്ഢന;

മാ ഖോ നം തസ്സ അക്ഖാഹി, യോ തം ദുക്ഖാ ന മോചയേ.

൫൬.

‘‘യോ തസ്സ ദുക്ഖജാതസ്സ, ഏകങ്ഗമപി ഭാഗസോ;

വിപ്പമോചേയ്യ ധമ്മേന, കാമം തസ്സ പവേദയ.

൫൭.

‘‘സുവിജാനം സിങ്ഗാലാനം, സകുണാനഞ്ച വസ്സിതം;

മനുസ്സവസ്സിതം രാജ, ദുബ്ബിജാനതരം തതോ.

൫൮.

‘‘അപി ചേ മഞ്ഞതീ പോസോ, ഞാതി മിത്തോ സഖാതി വാ;

യോ പുബ്ബേ സുമനോ ഹുത്വാ, പച്ഛാ സമ്പജ്ജതേ ദിസോ.

൫൯.

‘‘യോ അത്തനോ ദുക്ഖമനാനുപുട്ഠോ, പവേദയേ ജന്തു അകാലരൂപേ;

ആനന്ദിനോ തസ്സ ഭവന്തി മിത്താ, ഹിതേസിനോ തസ്സ ദുഖീ ഭവന്തി.

൬൦.

‘‘കാലഞ്ച ഞത്വാന തഥാവിധസ്സ, മേധാവിനം ഏകമനം വിദിത്വാ;

അക്ഖേയ്യ തിബ്ബാനി പരസ്സ ധീരോ, സണ്ഹം ഗിരം അത്ഥവതിം പമുഞ്ചേ.

൬൧.

‘‘സചേ ച ജഞ്ഞാ അവിസയ്ഹമത്തനോ, ന തേ ഹി മയ്ഹം സുഖാഗമായ;

ഏകോവ തിബ്ബാനി സഹേയ്യ ധീരോ, സച്ചം ഹിരോത്തപ്പമപേക്ഖമാനോ’’തി.

തത്ഥ ഉപ്പജ്ജേതി സചേ തവ ഉപ്പജ്ജേയ്യ. മാ അക്ഖാഹീതി മാ കഥേഹി. ദുബ്ബിജാനതരം തതോതി തതോ തിരച്ഛാനഗതവസ്സിതതോപി ദുബ്ബിജാനതരം, തസ്മാ തഥതോ അജാനിത്വാ ഹരിതും അസമത്ഥസ്സ അത്തനോ ദുക്ഖം ന കഥേതബ്ബമേവാതി. അപി ചേതി ഗാഥാ വുത്തത്ഥാവ. അനാനുപുട്ഠോതി പുനപ്പുനം പുട്ഠോ. പവേദയേതി കഥേതി. അകാലരൂപേതി അകാലേ. കാലന്തി അത്തനോ ഗുയ്ഹസ്സ കഥനകാലം. തഥാവിധസ്സാതി പണ്ഡിതപുരിസം അത്തനാ സദ്ധിം ഏകമനം വിദിത്വാ തഥാവിധസ്സ ആചിക്ഖേയ്യ. തിബ്ബാനീതി ദുക്ഖാനി.

സചേതി യദി അത്തനോ ദുക്ഖം അവിസയ്ഹം അത്തനോ വാ പരേസം വാ പുരിസകാരേന അതേകിച്ഛം ജാനേയ്യ. തേ ഹീതി തേ ഏവ ലോകപവേണികാ, അട്ഠലോകധമ്മാതി അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – അഥ അയം ലോകപവേണീ ന മയ്ഹം ഏവ സുഖാഗമായ ഉപ്പന്നാ, അട്ഠഹി ലോകധമ്മേഹി പരിമുത്തോ നാമ നത്ഥി, ഏവം സന്തേ സുഖമേവ പത്ഥേന്തേന പരസ്സ ദുക്ഖാരോപനം നാമ ന യുത്തം, നേതം ഹിരോത്തപ്പസമ്പന്നേന കത്തബ്ബം, അത്ഥി ച മേ ഹിരീ ഓത്തപ്പന്തി സച്ചം സംവിജ്ജമാനം അത്തനി ഹിരോത്തപ്പം അപേക്ഖമാനോവ അഞ്ഞസ്സ അനാരോചേത്വാ ഏകോവ തിബ്ബാനി സഹേയ്യ ധീരോതി.

ഏവം മഹാസത്തോ സത്തഹി ഗാഥാഹി രഞ്ഞോ ധമ്മം ദേസേത്വാ അത്തനോ ആചരിയധനസ്സ പരിയേസിതഭാവം ദസ്സേന്തോ ചതസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി –

൬൨.

‘‘അഹം രട്ഠേ വിചരന്തോ, നിഗമേ രാജധാനിയോ;

ഭിക്ഖമാനോ മഹാരാജ, ആചരിയസ്സ ധനത്ഥികോ.

൬൩.

‘‘ഗഹപതീ രാജപുരിസേ, മഹാസാലേ ച ബ്രാഹ്മണേ;

അലത്ഥം സത്ത നിക്ഖാനി, സുവണ്ണസ്സ ജനാധിപ;

തേ മേ നട്ഠാ മഹാരാജ, തസ്മാ സോചാമഹം ഭുസം.

൬൪.

‘‘പുരിസാ തേ മഹാരാജ, മനസാനുവിചിന്തിതാ;

നാലം ദുക്ഖാ പമോചേതും, തസ്മാ തേസം ന ബ്യാഹരിം.

൬൫.

‘‘ത്വഞ്ച ഖോ മേ മഹാരാജ, മനസാനുവിചിന്തിതോ;

അലം ദുക്ഖാ പമോചേതും, തസ്മാ തുയ്ഹം പവേദയി’’ന്തി.

തത്ഥ ഭിക്ഖമാനോതി ഏതേ ഗഹപതിആദയോ യാചമാനോ. തേ മേതി തേ സത്ത നിക്ഖാ മമ ഗങ്ഗം തരന്തസ്സ നട്ഠാ, ഗങ്ഗായം പതിതാ. പുരിസാ തേതി മഹാരാജ, തവ ദൂതപുരിസാ. അനുവിചിന്തിതാതി ‘‘നാലം ഇമേ മം ദുക്ഖാ മോചേതു’’ന്തി മയാ ഞാതാ. തസ്മാതി തേന കാരണേന തേസം അത്തനോ ദുക്ഖം നാചിക്ഖിം. പവേദയിന്തി കഥേസിം.

രാജാ തസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ ‘‘മാ ചിന്തയി, ബ്രാഹ്മണ, അഹം തേ ആചരിയധനം ദസ്സാമീ’’തി ദ്വിഗുണധനമദാസി. തമത്ഥം പകാസേന്തോ സത്ഥാ ഓസാനഗാഥമാഹ –

൬൬.

‘‘തസ്സാദാസി പസന്നത്തോ, കാസീനം രട്ഠവഡ്ഢനോ;

ജാതരൂപമയേ നിക്ഖേ, സുവണ്ണസ്സ ചതുദ്ദസാ’’തി.

തത്ഥ ജാതരൂപമയേതി തേ സുവണ്ണസ്സ ചതുദ്ദസ നിക്ഖേ ജാതരൂപമയേയേവ അദാസി, ന യസ്സ വാ തസ്സ വാ സുവണ്ണസ്സാതി അത്ഥോ.

മഹാസത്തോ രഞ്ഞോ ഓവാദം ദത്വാ ആചരിയസ്സ ധനം ദത്വാ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ രാജാപി തസ്സോവാദേ ഠിതോ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേത്വാ ഉഭോപി യഥാകമ്മം ഗതാ.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി തഥാഗതോ ഉപായകുസലോയേവാ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ രാജാ ആനന്ദോ അഹോസി, ആചരിയോ സാരിപുത്തോ, ബ്രാഹ്മണമാണവോ പന അഹമേവ അഹോസി’’ന്തി.

ദൂതജാതകവണ്ണനാ പഞ്ചമാ.

[൪൭൯] ൬. കാലിങ്ഗബോധിജാതകവണ്ണനാ

രാജാ കാലിങ്ഗോ ചക്കവത്തീതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ആനന്ദത്ഥേരേന കതം മഹാബോധിപൂജം ആരബ്ഭ കഥേസി. വേനേയ്യസങ്ഗഹത്ഥായ ഹി തഥാഗതേ ജനപദചാരികം പക്കന്തേ സാവത്ഥിവാസിനോ ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ ജേതവനം ഗന്ത്വാ അഞ്ഞം പൂജനീയട്ഠാനം അലഭിത്വാ ഗന്ധകുടിദ്വാരേ പാതേത്വാ ഗച്ഛന്തി, തേ ഉളാരപാമോജ്ജാ ന ഹോന്തി. തം കാരണം ഞത്വാ അനാഥപിണ്ഡികോ തഥാഗതസ്സ ജേതവനം ആഗതകാലേ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ഭന്തേ, അയം വിഹാരോ തഥാഗതേ ചാരികം പക്കന്തേ നിപച്ചയോ ഹോതി, മനുസ്സാനം ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജനീയട്ഠാനം ന ഹോതി, സാധു, ഭന്തേ, തഥാഗതസ്സ ഇമമത്ഥം ആരോചേത്വാ ഏകസ്സ പൂജനീയട്ഠാനസ്സ സക്കുണേയ്യഭാവം ജാനാഥാ’’തി ആഹ. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ തഥാഗതം പുച്ഛി ‘‘കതി നു ഖോ, ഭന്തേ, ചേതിയാനീ’’തി? ‘‘തീണി ആനന്ദാ’’തി. ‘‘കതമാനി, ഭന്തേ, തീണീ’’തി? ‘‘സാരീരികം പാരിഭോഗികം ഉദ്ദിസ്സക’’ന്തി. ‘‘സക്കാ പന, ഭന്തേ, തുമ്ഹേസു ധരന്തേസുയേവ ചേതിയം കാതു’’ന്തി. ‘‘ആനന്ദ, സാരീരികം ന സക്കാ കാതും. തഞ്ഹി ബുദ്ധാനം പരിനിബ്ബാനകാലേ ഹോതി, ഉദ്ദിസ്സകം അവത്ഥുകം മമായനമത്തമേവ ഹോതി, ബുദ്ധേഹി പരിഭുത്തോ മഹാബോധിരുക്ഖോ ബുദ്ധേസു ധരന്തേസുപി ചേതിയമേവാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേസു പക്കന്തേസു ജേതവനവിഹാരോ അപ്പടിസരണോ ഹോതി, മഹാജനോ പൂജനീയട്ഠാനം ന ലഭതി, മഹാബോധിതോ ബീജം ആഹരിത്വാ ജേതവനദ്വാരേ രോപേസ്സാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സാധു, ആനന്ദ, രോപേഹി, ഏവം സന്തേ ജേതവനേ മമ നിബദ്ധവാസോ വിയ ഭവിസ്സതീ’’തി.

ഥേരോ കോസലനരിന്ദസ്സ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ വിസാഖാദീനഞ്ച ആരോചേത്വാ ജേതവനദ്വാരേ ബോധിരോപനട്ഠാനേ ആവാടം ഖണാപേത്വാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, അഹം ജേതവനദ്വാരേ ബോധിം രോപേസ്സാമി, മഹാബോധിതോ മേ ബോധിപക്കം ആഹരഥാ’’തി. ഥേരോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ആകാസേന ബോധിമണ്ഡം ഗന്ത്വാ വണ്ടാ പരിഗലന്തം പക്കം ഭൂമിം അസമ്പത്തമേവ ചീവരേന സമ്പടിച്ഛിത്വാ ഗഹേത്വാ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ അദാസി. ആനന്ദത്ഥേരോ ‘‘അജ്ജ ബോധിം രോപേസ്സാമീ’’തി കോസലരാജാദീനം ആരോചേസി. രാജാ സായന്ഹസമയേ മഹന്തേന പരിവാരേന സബ്ബൂപകരണാനി ഗാഹാപേത്വാ ആഗമി, തഥാ അനാഥപിണ്ഡികോ വിസാഖാ ച അഞ്ഞോ ച സദ്ധോ ജനോ. ഥേരോ മഹാബോധിരോപനട്ഠാനേ മഹന്തം സുവണ്ണകടാഹം ഠപേത്വാ ഹേട്ഠാ ഛിദ്ദം കാരേത്വാ ഗന്ധകലലസ്സ പൂരേത്വാ ‘‘ഇദം ബോധിപക്കം രോപേഹി, മഹാരാജാ’’തി രഞ്ഞോ അദാസി. സോ ചിന്തേസി ‘‘രജ്ജം നാമ ന സബ്ബകാലം അമ്ഹാകം ഹത്ഥേ തിട്ഠതി, ഇദം മയാ അനാഥപിണ്ഡികേന രോപാപേതും വട്ടതീ’’തി. സോ തം ബോധിപക്കം മഹാസേട്ഠിസ്സ ഹത്ഥേ ഠപേസി. അനാഥപിണ്ഡികോ ഗന്ധകലലം വിയൂഹിത്വാ തത്ഥ പാതേസി. തസ്മിം തസ്സ ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേയേവ സബ്ബേസം പസ്സന്താനഞ്ഞേവ നങ്ഗലസീസപ്പമാണോ ബോധിഖന്ധോ പണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധോ ഉട്ഠഹി, ചതൂസു ദിസാസു ഉദ്ധഞ്ചാതി പഞ്ച മഹാസാഖാ പണ്ണാസഹത്ഥാവ നിക്ഖമിംസു. ഇതി സോ തങ്ഖണഞ്ഞേവ വനപ്പതിജേട്ഠകോ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. രാജാ അട്ഠാരസമത്തേ സുവണ്ണരജതഘടേ ഗന്ധോദകേന പൂരേത്വാ നീലുപ്പലഹത്ഥകാദിപടിമണ്ഡിതേ മഹാബോധിം പരിക്ഖിപിത്വാ പുണ്ണഘടേ പടിപാടിയാ ഠപേസി, സത്തരതനമയം വേദികം കാരേസി, സുവണ്ണമിസ്സകം വാലുകം ഓകിരി, പാകാരപരിക്ഖേപം കാരേസി, സത്തരതനമയം ദ്വാരകോട്ഠകം കാരേസി, സക്കാരോ മഹാ അഹോസി.

ഥേരോ തഥാഗതം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേഹി മഹാബോധിമൂലേ സമാപന്നസമാപത്തിം മയാ രോപിതബോധിമൂലേ നിസീദിത്വാ മഹാജനസ്സ ഹിതത്ഥായ സമാപജ്ജഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ആനന്ദ, കിം കഥേസി, മയി മഹാബോധിമൂലേ സമാപന്നസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ നിസിന്നേ അഞ്ഞോ പദേസോ ധാരേതും ന സക്കോതീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മഹാജനസ്സ ഹിതത്ഥായ ഇമസ്സ ഭൂമിപ്പദേസസ്സ ധുവനിയാമേന സമാപത്തിസുഖേന തം ബോധിമൂലം പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി. സത്ഥാ ഏകരത്തിം സമാപത്തിസുഖേന പരിഭുഞ്ജി. ഥേരോ കോസലരാജാദീനം കഥേത്വാ ബോധിമഹം നാമ കാരേസി. സോപി ഖോ ബോധിരുക്ഖോ ആനന്ദത്ഥേരേന രോപിതത്താ ആനന്ദബോധിയേവാതി പഞ്ഞായിത്ഥ. തദാ ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും ‘‘ആവുസോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ധരന്തേയേവ തഥാഗതേ ബോധിം രോപേത്വാ മഹാപൂജം കാരേസി, അഹോ മഹാഗുണോ ഥേരോ’’തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി ആനന്ദോ സപരിവാരേസു ചതൂസു മഹാദീപേസു മനുസ്സേ ഗഹേത്വാ ബഹുഗന്ധമാലാദീനി ആഹരിത്വാ മഹാബോധിമണ്ഡേ ബോധിമഹം കാരേസിയേവാ’’തി വത്വാ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ കലിങ്ഗരട്ഠേ ദന്തപുരനഗരേ കാലിങ്ഗോ നാമ രാജാ രജ്ജം കാരേസി. തസ്സ മഹാകാലിങ്ഗോ, ചൂളകാലിങ്ഗോതി ദ്വേ പുത്താ അഹേസും. നേമിത്തകാ ‘‘ജേട്ഠപുത്തോ പിതു അച്ചയേന രജ്ജം കാരേസ്സതി, കനിട്ഠോ പന ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഭിക്ഖായ ചരിസ്സതി, പുത്തോ പനസ്സ ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകരിംസു. അപരഭാഗേ ജേട്ഠപുത്തോ പിതു അച്ചയേന രാജാ അഹോസി, കനിട്ഠോ പന ഉപരാജാ. സോ ‘‘പുത്തോ കിര മേ ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതീ’’തി പുത്തം നിസ്സായ മാനം അകാസി. രാജാ അസഹന്തോ ‘‘ചൂളകാലിങ്ഗം ഗണ്ഹാ’’തി ഏകം അത്ഥചരകം ആണാപേസി. സോ ഗന്ത്വാ ‘‘കുമാര, രാജാ തം ഗണ്ഹാപേതുകാമോ, തവ ജീവിതം രക്ഖാഹീ’’തി ആഹ. സോ അത്തനോ ലഞ്ജനമുദ്ദികഞ്ച സുഖുമകമ്ബലഞ്ച ഖഗ്ഗഞ്ചാതി ഇമാനി തീണി അത്ഥചരകാമച്ചസ്സ ദസ്സേത്വാ ‘‘ഇമായ സഞ്ഞായ മമ പുത്തസ്സ രജ്ജം ദദേയ്യാഥാ’’തി വത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ രമണീയേ ഭൂമിഭാഗേ അസ്സമം കത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ നദീതീരേ വാസം കപ്പേസി.

മദ്ദരട്ഠേപി സാഗലനഗരേ മദ്ദരഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസീ ധീതരം വിജായി. തം നേമിത്തകാ ‘‘അയം ഭിക്ഖം ചരിത്വാ ജീവികം കപ്പേസ്സതി, പുത്തോ പനസ്സാ ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകരിംസു. സകലജമ്ബുദീപേ രാജാനോ തം പവത്തിം സുത്വാ ഏകപ്പഹാരേനേവ ആഗന്ത്വാ സാഗലനഗരം രുന്ധിംസു. മദ്ദരാജാ ചിന്തേസി ‘‘സചാഹം ഇമം ഏകസ്സ ദസ്സാമി, സേസരാജാനോ കുജ്ഝിസ്സന്തി, മമ ധീതരം രക്ഖിസ്സാമീ’’തി ധീതരഞ്ച ഭരിയഞ്ച ഗഹേത്വാ അഞ്ഞാതകവേസേന പലായിത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ചൂളകാലിങ്ഗകുമാരസ്സ അസ്സമപദതോ ഉപരിഭാഗേ അസ്സമം കത്വാ പബ്ബജിത്വാ ഉഞ്ഛാചരിയായ ജീവികം കപ്പേന്തോ തത്ഥ പടിവസതി. മാതാപിതരോ ‘‘ധീതരം രക്ഖിസ്സാമാ’’തി തം അസ്സമപദേ കത്വാ ഫലാഫലത്ഥായ ഗച്ഛന്തി. സാ തേസം ഗതകാലേ നാനാപുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ പുപ്ഫചുമ്ബടകം കത്വാ ഗങ്ഗാതീരേ ഠപിതസോപാനപന്തി വിയ ജാതോ ഏകോ സുപുപ്ഫിതോ അമ്ബരുക്ഖോ അത്ഥി, തം അഭിരുഹിത്വാ കീളിത്വാ പുപ്ഫചുമ്ബടകം ഉദകേ ഖിപി. തം ഏകദിവസം ഗങ്ഗായം ന്ഹായന്തസ്സ ചൂളകാലിങ്ഗകുമാരസ്സ സീസേ ലഗ്ഗി. സോ തം ഓലോകേത്വാ ‘‘ഇദം ഏകായ ഇത്ഥിയാ കതം, നോ ച ഖോ മഹല്ലികായ, തരുണകുമാരികായ കതകമ്മം, വീമംസിസ്സാമി താവ ന’’ന്തി കിലേസവസേന ഉപരിഗങ്ഗം ഗന്ത്വാ തസ്സാ അമ്ബരുക്ഖേ നിസീദിത്വാ മധുരേന സരേന ഗായന്തിയാ സദ്ദം സുത്വാ രുക്ഖമൂലം ഗന്ത്വാ തം ദിസ്വാ ‘‘ഭദ്ദേ, കാ നാമ ത്വ’’ന്തി ആഹ. ‘‘മനുസ്സിത്ഥീഹമസ്മി സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഓതരാഹീ’’തി. ‘‘ന സക്കാ സാമി, അഹം ഖത്തിയാ’’തി. ‘‘ഭദ്ദേ, അഹമ്പി ഖത്തിയോയേവ, ഓതരാഹീ’’തി. സാമി, ന വചനമത്തേനേവ ഖത്തിയോ ഹോതി, യദിസി ഖത്തിയോ, ഖത്തിയമായം കഥേഹീ’’തി. തേ ഉഭോപി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഖത്തിയമായം കഥയിംസു. രാജധീതാ ഓതരി.

തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം അജ്ഝാചാരം ചരിംസു. സാ മാതാപിതൂസു ആഗതേസു തസ്സ കാലിങ്ഗരാജപുത്തഭാവഞ്ചേവ അരഞ്ഞം പവിട്ഠകാരണഞ്ച വിത്ഥാരേന തേസം കഥേസി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ തം തസ്സ അദംസു. തേസം പിയസംവാസേന വസന്താനം രാജധീതാ ഗബ്ഭം ലഭിത്വാ ദസമാസച്ചയേന ധഞ്ഞപുഞ്ഞലക്ഖണസമ്പന്നം പുത്തം വിജായി, ‘‘കാലിങ്ഗോ’’തിസ്സ നാമം അകംസു. സോ വയപ്പത്തോ പിതു ചേവ അയ്യകസ്സ ച സന്തികേ സബ്ബസിപ്പാനം നിപ്ഫത്തിം പാപുണി. അഥസ്സ പിതാ നക്ഖത്തയോഗവസേന ഭാതു മതഭാവം ഞത്വാ ‘‘താത, മാ ത്വം അരഞ്ഞേ വസ, പേത്തേയ്യോ തേ മഹാകാലിങ്ഗോ കാലകതോ, ത്വം ദന്തപുരനഗരം ഗന്ത്വാ കുലസന്തകം സകലരജ്ജം ഗണ്ഹാഹീ’’തി വത്വാ അത്തനാ ആനീതം മുദ്ദികഞ്ച കമ്ബലഞ്ച ഖഗ്ഗഞ്ച ദത്വാ ‘‘താത, ദന്തപുരനഗരേ അസുകവീഥിയം അമ്ഹാകം അത്ഥചരകോ അമച്ചോ അത്ഥി, തസ്സ ഗേഹേ സയനമജ്ഝേ ഓതരിത്വാ ഇമാനി തീണി രതനാനി തസ്സ ദസ്സേത്വാ മമ പുത്തഭാവം ആചിക്ഖ, സോ തം രജ്ജേ പതിട്ഠാപേസ്സതീ’’തി ഉയ്യോജേസി. സോ മാതാപിതരോ ച അയ്യകായ്യികേ ച വന്ദിത്വാ പുഞ്ഞമഹിദ്ധിയാ ആകാസേന ഗന്ത്വാ അമച്ചസ്സ സയനപിട്ഠേയേവ ഓതരിത്വാ ‘‘കോസി ത്വ’’ന്തി പുട്ഠോ ‘‘ചൂളകാലിങ്ഗസ്സ പുത്തോമ്ഹീ’’തി ആചിക്ഖിത്വാ താനി രതനാനി ദസ്സേസി. അമച്ചോ രാജപരിസായ ആരോചേസി. അമച്ചാ നഗരം അലങ്കാരാപേത്വാ തസ്സ സേതച്ഛത്തം ഉസ്സാപയിംസു.

അഥസ്സ കാലിങ്ഗഭാരദ്വാജോ നാമ പുരോഹിതോ തസ്സ ദസ ചക്കവത്തിവത്താനി ആചിക്ഖി. സോ തം വത്തം പൂരേസി. അഥസ്സ പന്നരസഉപോസഥദിവസേ ചക്കദഹതോ ചക്കരതനം, ഉപോസഥകുലതോ ഹത്ഥിരതനം, വലാഹകകുലതോ അസ്സരതനം, വേപുല്ലപബ്ബതതോ മണിരതനം ആഗമി, ഇത്ഥിരതനഗഹപതിരതനപരിണായകരതനാനി പാതുഭവന്തി. സോ സകലചക്കവാളഗബ്ഭേ രജ്ജം ഗണ്ഹിത്വാ ഏകദിവസഞ്ച ഛത്തിംസയോജനായ പരിസായ പരിവുതോ സബ്ബസേതം കേലാസകൂടപടിഭാഗം ഹത്ഥിം ആരുയ്ഹ മഹന്തേന സിരിവിലാസേന മാതാപിതൂനം സന്തികം പായാസി. അഥസ്സ സബ്ബബുദ്ധാനം ജയപല്ലങ്കസ്സ പഥവീനാഭിഭൂതസ്സ മഹാബോധിമണ്ഡസ്സ ഉപരിഭാഗേ നാഗോ ഗന്തും നാസക്ഖി. രാജാ പുനപ്പുനം ചോദേസി, സോ നാസക്ഖിയേവ. തമത്ഥം പകാസേന്തോ സത്ഥാ പഠമം ഗാഥമാഹ –

൬൭.

‘‘രാജാ കാലിങ്ഗോ ചക്കവത്തി, ധമ്മേന പഥവിമനുസാസം;

അഗമാ ബോധിസമീപം, നാഗേന മഹാനുഭാവേനാ’’തി.

അഥ രഞ്ഞോ പുരോഹിതോ രഞ്ഞാ സദ്ധിം ഗച്ഛന്തോ ‘‘ആകാസേ ആവരണം നാമ നത്ഥി, കിം നു ഖോ രാജാ ഹത്ഥിം പേസേതും ന സക്കോതി, വീമംസിസ്സാമീ’’തി ആകാസതോ ഓരുയ്ഹ സബ്ബബുദ്ധാനംയേവ ജയപല്ലങ്കം പഥവീനാഭിമണ്ഡലഭൂതം ഭൂമിഭാഗം പസ്സി. തദാ കിര തത്ഥ അട്ഠരാജകരീസമത്തേ ഠാനേ കേസമസ്സുമത്തമ്പി തിണം നാമ നത്ഥി, രജതപട്ടവണ്ണവാലുകാ വിപ്പകിണ്ണാ ഹോന്തി, സമന്താ തിണലതാവനപ്പതിയോ ബോധിമണ്ഡം പദക്ഖിണം കത്വാ ആവട്ടേത്വാ ബോധിമണ്ഡാഭിമുഖാവ അട്ഠംസു. ബ്രാഹ്മണോ തം ഭൂമിഭാഗം ഓലോകേത്വാ ‘‘ഇദഞ്ഹി സബ്ബബുദ്ധാനം സബ്ബകിലേസവിദ്ധംസനട്ഠാനം, ഇമസ്സ ഉപരിഭാഗേ സക്കാദീഹിപി ന സക്കാ ഗന്തു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ കാലിങ്ഗരഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ ബോധിമണ്ഡസ്സ വണ്ണം കഥേത്വാ രാജാനം ‘‘ഓതരാ’’തി ആഹ. തമത്ഥം പകാസേന്തോ സത്ഥാ ഇമാ ഗാഥാ ആഹ –

൬൮.

‘‘കാലിങ്ഗോ ഭാരദ്വാജോ ച, രാജാനം കാലിങ്ഗം സമണകോലഞ്ഞം;

ചക്കം വത്തയതോ പരിഗ്ഗഹേത്വാ, പഞ്ജലീ ഇദമവോച.

൬൯.

‘‘പച്ചോരോഹ മഹാരാജ, ഭൂമിഭാഗോ യഥാ സമണുഗ്ഗതോ;

ഇധ അനധിവരാ ബുദ്ധാ, അഭിസമ്ബുദ്ധാ വിരോചന്തി.

൭൦.

‘‘പദക്ഖിണതോ ആവട്ടാ, തിണലതാ അസ്മിം ഭൂമിഭാഗസ്മിം;

പഥവിയാ നാഭിയം മണ്ഡോ, ഇതി നോ സുതം മന്തേ മഹാരാജ.

൭൧.

‘‘സാഗരപരിയന്തായ, മേദിനിയാ സബ്ബഭൂതധരണിയാ;

പഥവിയാ അയം മണ്ഡോ, ഓരോഹിത്വാ നമോ കരോഹി.