അട്ഠകഥാ > സുത്തപിടക (അട്ഠകഥാ) > ഖുദ്ദകനികായ (അട്ഠകഥാ)

VRI Vol 6
MMR Vol 6
PTS Vol 6

Misc. Paragraph

ഖുദ്ദകനികായേ

ജാതക-അട്ഠകഥാ

(ഛട്ഠോ ഭാഗോ)

൨൨. മഹാനിപാതോ

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

മാ ¶ ¶ ¶ പണ്ഡിച്ചയം വിഭാവയാതി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മഹാഭിനിക്ഖമനം ആരബ്ഭ കഥേസി. ഏകദിവസഞ്ഹി ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം സന്നിസിന്നാ ഭഗവതോ നേക്ഖമ്മപാരമിം വണ്ണയന്താ നിസീദിംസു. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഇദാനി മമ പൂരിതപാരമിസ്സ രജ്ജം ഛഡ്ഡേത്വാ മഹാഭിനിക്ഖമനം ¶ നാമ അനച്ഛരിയം. അഹഞ്ഹി പുബ്ബേ അപരിപക്കേ ഞാണേ പാരമിയോ പൂരേന്തോപി രജ്ജം ഛഡ്ഡേത്വാ നിക്ഖന്തോയേവാ’’തി വത്വാ തേഹി യാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ കാസിരട്ഠേ ബാരാണസിയം കാസിരാജാ നാമ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേസി. തസ്സ സോളസസഹസ്സാ ഇത്ഥിയോ അഹേസും. താസു ഏകാപി പുത്തം വാ ധീതരം വാ ന ലഭി. നാഗരാ ‘‘അമ്ഹാകം രഞ്ഞോ വംസാനുരക്ഖകോ ഏകോപി പുത്തോ നത്ഥീ’’തി രാജങ്ഗണേ സന്നിപതിത്വാ കുസജാതകേ (ജാ. ൨.൨൦.൧ ആദയോ) ആഗതനയേനേവ രാജാനം ഏവമാഹംസു ‘‘ദേവ, പുത്തം പത്ഥേഥാ’’തി. രാജാ ¶ തേസം വചനം സുത്വാ സോളസസഹസ്സാ ഇത്ഥിയോ ‘‘തുമ്ഹേ പുത്തം പത്ഥേഥാ’’തി ആണാപേസി. താ ചന്ദാദീനം ദേവതാനം ആയാചനഉപട്ഠാനാദീനി കത്വാ പത്ഥേന്തിയോപി പുത്തം വാ ധീതരം വാ ന ലഭിംസു. അഗ്ഗമഹേസീ പനസ്സ മദ്ദരാജധീതാ ചന്ദാദേവീ നാമ സീലസമ്പന്നാ അഹോസി. രാജാ ‘‘ഭദ്ദേ, ത്വമ്പി പുത്തം പത്ഥേഹീ’’തി ആഹ. സാ പുണ്ണമദിവസേ ഉപോസഥം സമാദിയിത്വാ ചൂളസയനേ നിപന്നാവ അത്തനോ സീലം ആവജ്ജേത്വാ ‘‘സചാഹം അഖണ്ഡസീലാ ഇമിനാ മേ സച്ചേന ¶ പുത്തോ ഉപ്പജ്ജതൂ’’തി സച്ചകിരിയം അകാസി.

തസ്സാ സീലതേജേന സക്കസ്സ ഭവനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സക്കോ ആവജ്ജേന്തോ തം കാരണം ഞത്വാ ‘‘ചന്ദാദേവീ പുത്തം പത്ഥേതി, ഹന്ദാഹം പുത്തം ദസ്സാമീ’’തി തസ്സാനുച്ഛവികം പുത്തം ഉപധാരേന്തോ ബോധിസത്തം പസ്സി. ബോധിസത്തോപി തദാവീസതിവസ്സാനി ബാരാണസിയം രജ്ജം കാരേത്വാ തതോ ചുതോ ഉസ്സദനിരയേ നിബ്ബത്തിത്വാ അസീതിവസ്സസഹസ്സാനി തത്ഥ പച്ചിത്വാ തതോ ചവിത്വാ താവതിംസഭവനേ നിബ്ബത്തി. തത്ഥാപി യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചവിത്വാ ഉപരിദേവലോകം ഗന്തുകാമോ അഹോസി. സക്കോ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘മാരിസ, തയി മനുസ്സലോകേ ഉപ്പന്നേ പാരമിയോ ച തേ പൂരിസ്സന്തി, മഹാജനസ്സ വുഡ്ഢി ച ഭവിസ്സതി, അയം കാസിരഞ്ഞോ ചന്ദാദേവീ നാമ അഗ്ഗമഹേസീ പുത്തം പത്ഥേതി, തസ്സാ കുച്ഛിയം ഉപ്പജ്ജാഹീ’’തി വത്വാ അഞ്ഞേസഞ്ച ചവനധമ്മാനം പഞ്ചസതാനം ദേവപുത്താനം പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ സകട്ഠാനമേവ അഗമാസി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ പഞ്ചഹി ദേവപുത്തസതേഹി സദ്ധിം ദേവലോകതോ ചവിത്വാ സയം ചന്ദാദേവിയാ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. ഇതരേ പന ദേവപുത്താ അമച്ചഭരിയാനം കുച്ഛീസു പടിസന്ധിം ഗണ്ഹിംസു.

തദാ ചന്ദാദേവിയാ കുച്ഛി വജിരപുണ്ണാ വിയ അഹോസി. സാ ഗബ്ഭസ്സ പതിട്ഠിതഭാവം ഞത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. തം സുത്വാ രാജാ ഗബ്ഭസ്സ പരിഹാരം ദാപേസി. സാ പരിപുണ്ണഗബ്ഭാ ദസമാസച്ചയേന ധഞ്ഞപുഞ്ഞലക്ഖണസമ്പന്നം പുത്തം വിജായി. തം ദിവസമേവ അമച്ചഗേഹേസു പഞ്ച കുമാരസതാനി ജായിംസു. തസ്മിം ഖണേ രാജാ അമച്ചഗണപരിവുതോ മഹാതലേ നിസിന്നോ അഹോസി. അഥസ്സ ¶ ‘‘പുത്തോ, തേ ദേവ, ജാതോ’’തി ആരോചയിംസു. തേസം വചനം സുത്വാ രഞ്ഞോ പുത്തപേമം ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഛവിയാദീനി ഛിന്ദിത്വാ അട്ഠിമിഞ്ജം ¶ ആഹച്ച അട്ഠാസി, അബ്ഭന്തരേ പീതി ഉപ്പജ്ജി, ഹദയം സീതലം ജാതം. സോ അമച്ചേ പുച്ഛി ‘‘തുട്ഠാ നു ഖോ തുമ്ഹേ, മമ പുത്തോ ജാതോ’’തി? ‘‘കിം കഥേഥ, ദേവ, മയം പുബ്ബേ അനാഥാ, ഇദാനി പന സനാഥാ ജാതാ, സാമികോ നോ ലദ്ധോ’’തി ആഹംസു. രാജാ മഹാസേനഗുത്തം പക്കോസാപേത്വാ ആണാപേസി ‘‘മമ പുത്തസ്സ പരിവാരോ ലദ്ധും വട്ടതി, ഗച്ഛ ത്വം അമച്ചഗേഹേസു അജ്ജ ജാതാ ദാരകാ കിത്തകാ നാമാതി ഓലോകേഹീ’’തി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ അമച്ചഗേഹാനി ഗന്ത്വാ ഓലോകേന്തോ പഞ്ച കുമാരസതാനി ദിസ്വാ പുനാഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി.

രാജാ പഞ്ചന്നം ദാരകസതാനം കുമാരപസാധനാനി പേസേത്വാ പുന പഞ്ച ധാതിസതാനി ച ദാപേസി. മഹാസത്തസ്സ പന അതിദീഘാദിദോസവജ്ജിതാ ¶ അലമ്ബത്ഥനിയോ മധുരഥഞ്ഞായോ ചതുസട്ഠി ധാതിയോ അദാസി. അതിദീഘായ ഹി ഇത്ഥിയാ പസ്സേ നിസീദിത്വാ ഥഞ്ഞം പിവതോ ദാരകസ്സ ഗീവാ ദീഘാ ഹോതി, അതിരസ്സായ പസ്സേ നിസീദിത്വാ ഥഞ്ഞം പിവന്തോ ദാരകോ നിപ്പീളിതഖന്ധട്ഠികോ ഹോതി, അതികിസായ പസ്സേ നിസീദിത്വാ ഥഞ്ഞം പിവതോ ദാരകസ്സ ഊരൂ രുജ്ജന്തി, അതിഥൂലായ പസ്സേ നിസീദിത്വാ ഥഞ്ഞം പിവന്തോ ദാരകോ പക്ഖപാദോ ഹോതി, അതികാളികായ ഖീരം അതിസീതലം ഹോതി, അതിഓദാതായ ഖീരം അതിഉണ്ഹം ഹോതി, ലമ്ബത്ഥനിയാ പസ്സേ നിസീദിത്വാ ഥഞ്ഞം പിവന്തോ ദാരകോ നിപ്പീളിതനാസികോ ഹോതി. കാസാനഞ്ച പന ഇത്ഥീനം ഖീരം അതിഅമ്ബിലം ഹോതി, സാസാനഞ്ച പന ഇത്ഥീനം ഖീരം അതികടുകാദിഭേദം ഹോതി, തസ്മാ തേ സബ്ബേപി ദോസേ വിവജ്ജേത്വാ അലമ്ബത്ഥനിയോ മധുരഥഞ്ഞായോ ചതുസട്ഠി ധാതിയോ ദത്വാ മഹന്തം സക്കാരം കത്വാ ചന്ദാദേവിയാപി വരം അദാസി. സാപി ഗഹിതകം കത്വാ ഠപേസി.

രാജാ കുമാരസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ ലക്ഖണപാഠകേ ബ്രാഹ്മണേ പക്കോസാപേത്വാ തേസം മഹന്തം സക്കാരം കത്വാ കുമാരസ്സ അന്തരായാഭാവം പുച്ഛി. തേ തസ്സ ലക്ഖണസമ്പത്തിം ദിസ്വാ ‘‘മഹാരാജ, ധഞ്ഞപുഞ്ഞലക്ഖണസമ്പന്നോ അയം കുമാരോ, തിട്ഠതു ഏകദീപോ, ദ്വിസഹസ്സപരിവാരാനം ചതുന്നമ്പി മഹാദീപാനം രജ്ജം കാരേതും സമത്ഥോ ഹോതി, നാസ്സ കോചി അന്തരായോ ¶ പഞ്ഞായതീ’’തി വദിംസു. രാജാ തേസം വചനം സുത്വാ തുസ്സിത്വാ കുമാരസ്സ നാമം കരോന്തോ യസ്മാ കുമാരസ്സ ജാതദിവസേ സകലകാസിരട്ഠേ ദേവോ വസ്സി, യസ്മാ ച രഞ്ഞോ ചേവ അമച്ചാനഞ്ച ഹദയം സീതലം ജാതം, യസ്മാ ച തേമയമാനോ ജാതോ, തസ്മാ ‘‘തേമിയകുമാരോ’’തിസ്സ നാമം അകാസി. അഥ നം ധാതിയോ ഏകമാസികം അലങ്കരിത്വാ രഞ്ഞോ സന്തികം ആനയിംസു. രാജാ പിയപുത്തം ആലിങ്ഗിത്വാ സീസേ ചുമ്ബിത്വാ അങ്കേ നിസീദാപേത്വാ രമയമാനോ നിസീദി.

തസ്മിം ¶ ഖണേ ചത്താരോ ചോരാ ആനീതാ. രാജാ തേ ദിസ്വാ ‘‘തേസു ഏകസ്സ ചോരസ്സ സകണ്ടകാഹി കസാഹി പഹാരസഹസ്സം കരോഥ, ഏകസ്സ സങ്ഖലികായ ബന്ധിത്വാ ബന്ധനാഗാരപവേസനം കരോഥ, ഏകസ്സ സരീരേ സത്തിപഹാരം കരോഥ, ഏകസ്സ സൂലാരോപനം കരോഥാ’’തി ആണാപേസി. അഥ മഹാസത്തോ പിതു വചനം സുത്വാ ഭീതതസിതോ ഹുത്വാ ‘‘അഹോ മമ പിതാ രജ്ജം നിസ്സായ അതിഭാരിയം നിരയഗാമികമ്മം അകാസീ’’തി ചിന്തേസി. പുനദിവസേ പന തം സേതച്ഛത്തസ്സ ഹേട്ഠാ അലങ്കതസിരിസയനേ നിപജ്ജാപേസും. സോ ഥോകം നിദ്ദായിത്വാ പബുദ്ധോ അക്ഖീനി ഉമ്മീലേത്വാ സേതച്ഛത്തം ഓലോകേന്തോ മഹന്തം സിരിവിഭവം പസ്സി. അഥസ്സ പകതിയാപി ഭീതതസിതസ്സ അതിരേകതരം ഭയം ഉപ്പജ്ജി. സോ ‘‘കുതോ നു ¶ ഖോ അഹം ഇമം ചോരഗേഹം ആഗതോമ്ഹീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ജാതിസ്സരഞാണേന ദേവലോകതോ ആഗതഭാവം ഞത്വാ തതോ പരം ഓലോകേന്തോ ഉസ്സദനിരയേ പക്കഭാവം പസ്സി, തതോ പരം ഓലോകേന്തോ തസ്മിംയേവ നഗരേ രാജഭാവം അഞ്ഞാസി.

അഥസ്സ ‘‘അഹം വീസതിവസ്സാനി ബാരാണസിയം രജ്ജം കാരേത്വാ അസീതിവസ്സസഹസ്സാനി ഉസ്സദനിരയേ പച്ചിം, ഇദാനി പുനപി ഇമസ്മിംയേവ ചോരഗേഹേ നിബ്ബത്തോമ്ഹി, പിതാ മേ ഹിയ്യോ ചതൂസു ചോരേസു ആനീതേസു തഥാരൂപം ഫരുസം നിരയസംവത്തനികം കഥം കഥേസി, സചാഹം രജ്ജം കാരേസ്സാമി, പുനപി നിരയേ നിബ്ബത്തിത്വാ മഹാദുക്ഖം അനുഭവിസ്സാമീ’’തി ആവജ്ജേന്തസ്സ മഹന്തം ഭയം ഉപ്പജ്ജി. ബോധിസത്തസ്സ കഞ്ചനവണ്ണം സരീരം ഹത്ഥേന പരിമദ്ദിതം പദുമം വിയ മിലാതം ദുബ്ബണ്ണം അഹോസി. സോ ‘‘കഥം നു ഖോ ഇമമ്ഹാ ചോരഗേഹാ മുച്ചേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേന്തോ നിപജ്ജി. അഥ നം ഏകസ്മിം അത്തഭാവേ മാതുഭൂതപുബ്ബാ ഛത്തേ ¶ അധിവത്ഥാ ദേവധീതാ അസ്സാസേത്വാ ‘‘താത തേമിയകുമാര, മാ ഭായി, മാ സോചി, മാ ചിന്തയി. സചേ ഇതോ മുച്ചിതുകാമോസി, ത്വം അപീഠസപ്പീപി പീഠസപ്പീ വിയ ഹോഹി, അബധിരോപി ബധിരോ വിയ ഹോഹി, അമൂഗോപി മൂഗോ വിയ ഹോഹി, ഇമാനി തീണി അങ്ഗാനി അധിട്ഠായ അത്തനോ പണ്ഡിതഭാവം മാ പകാസേഹീ’’തി വത്വാ പഠമം ഗാഥമാഹ –

‘‘മാ പണ്ഡിച്ചയം വിഭാവയ, ബാലമതോ ഭവ സബ്ബപാണിനം;

സബ്ബോ തം ജനോ ഓചിനായതു, ഏവം തവ അത്ഥോ ഭവിസ്സതീ’’തി.

തത്ഥ പണ്ഡിച്ചയന്തി പണ്ഡിച്ചം, അയമേവ വാ പാഠോ. ബാലമതോതി ബാലോ ഇതി സമ്മതോ. സബ്ബോ ജനോതി സകലോ അന്തോജനോ ചേവ ബഹിജനോ ച. ഓചിനായതൂതി ‘‘നീഹരഥേതം കാളകണ്ണി’’ന്തി അവമഞ്ഞതു, അവജാനാതൂതി അത്ഥോ.

സോ തസ്സാ വചനേന അസ്സാസം പടിലഭിത്വാ –

‘‘കരോമി ¶ തേ തം വചനം, യം മം ഭണസി ദേവതേ;

അത്ഥകാമാസി മേ അമ്മ, ഹിതകാമാസി ദേവതേ’’തി. –

ഇമം ഗാഥം വത്വാ താനി തീണി അങ്ഗാനി അധിട്ഠാസി. സാ ച ദേവധീതാ അന്തരധായി. രാജാ പുത്തസ്സ അനുക്കണ്ഠനത്ഥായ താനി പഞ്ച കുമാരസതാനി തസ്സ സന്തികേയേവ ഠപേസി. തേ ദാരകാ ഥഞ്ഞത്ഥായ രോദന്തി പരിദേവന്തി. മഹാസത്തോ പന നിരയഭയതജ്ജിതോ ‘‘രജ്ജതോ മേ സുസ്സിത്വാ മതമേവ സേയ്യോ’’തി ന രോദതി ന പരിദേവതി. അഥസ്സ ധാതിയോ തം പവത്തിം ഞത്വാ ചന്ദാദേവിയാ ¶ ആരോചയിംസു. സാപി രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ നേമിത്തകേ ബ്രാഹ്മണേ പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി. അഥ ബ്രാഹ്മണാ ആഹംസു ‘‘ദേവ, കുമാരസ്സ പകതിവേലം അതിക്കമിത്വാ ഥഞ്ഞം ദാതും വട്ടതി, ഏവം സോ രോദമാനോ ഥനം ദള്ഹം ഗഹേത്വാ സയമേവ പിവിസ്സതീ’’തി. തതോ പട്ഠായ ധാതിയോ കുമാരസ്സ പകതിവേലം അതിക്കമിത്വാ ഥഞ്ഞം ദേന്തി. ദദമാനാ ച കദാചി ഏകവാരം അതിക്കമിത്വാ ദേന്തി, കദാചി സകലദിവസം ഖീരം ന ദേന്തി.

സോ ¶ നിരയഭയതജ്ജിതോ സുസ്സന്തോപി ഥഞ്ഞത്ഥായ ന രോദതി, ന പരിദേവതി. അഥ നം അരോദന്തമ്പി ദിസ്വാ ‘‘പുത്തോ മേ ഛാതോ’’തി മാതാ വാ ഥഞ്ഞം പായേതി, കദാചി ധാതിയോ വാ പായേന്തി. സേസദാരകാ ഥഞ്ഞം അലദ്ധവേലായമേവ രോദന്തി പരിദേവന്തി. മഹാസത്തോ പന നിരയഭയതജ്ജിതോ ന രോദതി, ന പരിദേവതി, ന നിദ്ദായതി, ന ഹത്ഥപാദേ സമിഞ്ജതി, ന സദ്ദം കരോതി. അഥസ്സ ധാതിയോ ‘‘പീഠസപ്പീനം ഹത്ഥപാദാ നാമ ന ഏവരൂപാ ഹോന്തി, മൂഗാനം ഹനുകപരിയോസാനം നാമ ന ഏവരൂപം ഹോതി, ബധിരാനം കണ്ണസോതാനി നാമ ന ഏവരൂപാനി ഹോന്തി, ഭവിതബ്ബമേത്ഥ കാരണേന, വീമംസിസ്സാമ ന’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഖീരേന താവ നം വീമംസിസ്സാമാ’’തി സകലദിവസം ഖീരം ന ദേന്തി. സോ സുസ്സന്തോപി ഖീരത്ഥായ സദ്ദം ന കരോതി. അഥസ്സ മാതാ ‘‘പുത്തോ മേ ഛാതോ’’തി സയമേവ ഥഞ്ഞം പായേതി. ഏവം അന്തരന്തരാ ഖീരം അദത്വാ ഏകസംവച്ഛരം വീമംസന്താപിസ്സ അന്തരം ന പസ്സിംസു.

തതോ അമച്ചാദയോ രഞ്ഞോ ആരോചേസും ‘‘ഏകവസ്സികദാരകാ നാമ പൂവഖജ്ജകം പിയായന്തി, തേന നം വീമംസിസ്സാമാ’’തി പഞ്ച കുമാരസതാനി തസ്സ സന്തികേയേവ നിസീദാപേത്വാ നാനാപൂവഖജ്ജകാനി ഉപനാമേത്വാ ബോധിസത്തസ്സ അവിദൂരേ ഠപേത്വാ ‘‘യഥാരുചി താനി പൂവഖജ്ജകാനി ¶ ഗണ്ഹഥാ’’തി പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ തിട്ഠന്തി. സേസദാരകാ കലഹം കരോന്താ അഞ്ഞമഞ്ഞം പഹരന്താ തം തം ഗഹേത്വാ ഖാദന്തി. മഹാസത്തോ പന അത്താനം ഓവദിത്വാ ‘‘താത തേമിയകുമാര, നിരയഭയം ഇച്ഛന്തോ പൂവഖജ്ജകം ഇച്ഛാഹീ’’തി നിരയഭയതജ്ജിതോ പൂവഖജ്ജകം ന ഓലോകേസി. ഏവം പൂവഖജ്ജകേനപി ഏകസംവച്ഛരം അന്തരന്തരാ വീമംസന്താപിസ്സ നേവ അന്തരം പസ്സിംസു.

തതോ ‘‘ദ്വിവസ്സികദാരകാ നാമ ഫലാഫലം പിയായന്തി, തേന നം വീമംസിസ്സാമാ’’തി നാനാഫലാനി ഉപനാമേത്വാ ബോധിസത്തസ്സ അവിദൂരേ ഠപേത്വാ വീമംസിംസു. സേസദാരകാ ¶ കലഹം കത്വാ യുജ്ഝന്താ തം തം ഗഹേത്വാ ഖാദന്തി. സോ നിരയഭയതജ്ജിതോ തമ്പി ന ഓലോകേസി. ഏവം ഫലാഫലേനപി ഏകസംവച്ഛരം അന്തരന്തരാ വീമംസന്താപിസ്സ നേവ അന്തരം പസ്സിംസു.

തതോ ‘‘തിവസ്സികദാരകാ നാമ കീളനഭണ്ഡകം പിയായന്തി, തേന നം വീമംസിസ്സാമാ’’തി നാനാസുവണ്ണമയാനി ഹത്ഥിഅസ്സരൂപകാദീനി കാരാപേത്വാ ബോധിസത്തസ്സ അവിദൂരേ ഠപേസും. സേസദാരകാ അഞ്ഞമഞ്ഞം വിലുമ്പന്താ ഗണ്ഹിംസു. മഹാസത്തോ പന ന കിഞ്ചി ഓലോകേസി. ഏവം കീളനഭണ്ഡകേനപി ഏകസംവച്ഛരം അന്തരന്തരാ വീമംസന്താപിസ്സ നേവ അന്തരം പസ്സിംസു.

തതോ ¶ ‘‘ചതുവസ്സികദാരകാ നാമ ഭോജനം പിയായന്തി, തേന നം വീമംസിസ്സാമാ’’തി നാനാഭോജനാനി ഉപനാമേസും. സേസദാരകാ തം പിണ്ഡം പിണ്ഡം കത്വാ ഭുഞ്ജന്തി. മഹാസത്തോ പന അത്താനം ഓവദിത്വാ ‘‘താത തേമിയകുമാര, അലദ്ധഭോജനാനം തേ അത്തഭാവാനം ഗണനാ നാമ നത്ഥീ’’തി നിരയഭയതജ്ജിതോ തമ്പി ന ഓലോകേസി. അഥസ്സ മാതാ സയമേവ ഹദയേന ഭിജ്ജമാനേന വിയ അസഹന്തേന സഹത്ഥേന ഭോജനം ഭോജേസി. ഏവം ഭോജനേനപി ഏകസംവച്ഛരം അന്തരന്തരാ വീമംസന്താപിസ്സ നേവ അന്തരം പസ്സിംസു.

തതോ ‘‘പഞ്ചവസ്സികദാരകാ നാമ അഗ്ഗിനോ ഭായന്തി, തേന നം വീമംസിസ്സാമാ’’തി രാജങ്ഗണേ അനേകദ്വാരയുത്തം മഹന്തം ഗേഹം കാരേത്വാ താലപണ്ണേഹി ഛാദേത്വാ തം സേസദാരകേഹി പരിവുതം തസ്സ മജ്ഝേ നിസീദാപേത്വാ അഗ്ഗിം ദേന്തി. സേസദാരകാ അഗ്ഗിം ദിസ്വാ വിരവന്താ പലായിംസു. മഹാസത്തോ പന ചിന്തേസി ‘‘നിരയഅഗ്ഗിസന്താപനതോ ഇദമേവ അഗ്ഗിസന്താപനം സതഗുണേന സഹസ്സഗുണേന സതസഹസ്സഗുണേന വരതര’’ന്തി നിരോധസമാപന്നോ മഹാഥേരോ വിയ നിച്ചലോവ അഹോസി. അഥ നം അഗ്ഗിമ്ഹി ആഗച്ഛന്തേ ഗഹേത്വാ അപനേന്തി. ഏവം അഗ്ഗിനാപി ഏകസംവച്ഛരം അന്തരന്തരാ വീമംസന്താപിസ്സ നേവ അന്തരം പസ്സിംസു.

തതോ ¶ ‘‘ഛവസ്സികദാരകാ നാമ മത്തഹത്ഥിനോ ഭായന്തി, തേന നം വീമംസിസ്സാമാ’’തി ഏകം ഹത്ഥിം സുസിക്ഖിതം സിക്ഖാപേത്വാ ബോധിസത്തം സേസദാരകേഹി പരിവുതം രാജങ്ഗണേ നിസീദാപേത്വാ തം ഹത്ഥിം മുഞ്ചന്തി. സോ കോഞ്ചനാദം നദന്തോ സോണ്ഡായ ഭൂമിയം പോഥേന്തോ ഭയം ദസ്സേന്തോ ആഗച്ഛതി. സേസദാരകാ തം ദിസ്വാ മരണഭയഭീതാ ദിസാവിദിസാസു പലായിംസു. മഹാസത്തോ പന മത്തഹത്ഥിം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ചിന്തേസി ‘‘ചണ്ഡനിരയേ പച്ചനതോ ചണ്ഡഹത്ഥിനോ ഹത്ഥേ മരണമേവ സേയ്യോ’’തി നിരയഭയതജ്ജിതോ തത്ഥേവ നിസീദി. സുസിക്ഖിതോ ഹത്ഥീ മഹാസത്തം പുപ്ഫകലാപം വിയ ഉക്ഖിപിത്വാ അപരാപരം കത്വാ അകിലമേത്വാവ ഗച്ഛതി. ഏവം ഹത്ഥിനാപി ഏകസംവച്ഛരം അന്തരന്തരാ വീമംസന്താപിസ്സ നേവ അന്തരം പസ്സിംസു.

തതോ ‘‘സത്തവസ്സികദാരകാ നാമ സപ്പസ്സ ഭായന്തി, തേന നം വീമംസിസ്സാമാ’’തി ബോധിസത്തം സേസദാരകേഹി സദ്ധിം രാജങ്ഗണേ നിസീദാപേത്വാ ഉദ്ധടദാഠേ കതമുഖബന്ധേ സപ്പേ വിസ്സജ്ജേസും. സേസദാരകാ തേ ദിസ്വാ വിരവന്താ പലായിംസു. മഹാസത്തോ പന നിരയഭയം ആവജ്ജേത്വാ ‘‘ചണ്ഡസപ്പസ്സ ¶ മുഖേ വിനാസമേവ വരതര’’ന്തി നിരോധസമാപന്നോ മഹാഥേരോ വിയ നിച്ചലോവ അഹോസി. അഥസ്സ സപ്പോ സകലസരീരം വേഠേത്വാ മത്ഥകേ ഫണം കത്വാ അച്ഛി. തദാപി സോ നിച്ചലോവ അഹോസി. ഏവം സപ്പേനപി ഏകസംവച്ഛരം അന്തരന്തരാ വീമംസന്താപിസ്സ നേവ അന്തരം പസ്സിംസു ¶ .

തതോ ‘‘അട്ഠവസ്സികദാരകാ നാമ നടസമജ്ജം പിയായന്തി, തേന നം വീമംസിസ്സാമാ’’തി തം പഞ്ചദാരകസതേഹി സദ്ധിം രാജങ്ഗണേ നിസീദാപേത്വാ നടസമജ്ജം കാരാപേസും. സേസദാരകാ തം നടസമജ്ജം ദിസ്വാ ‘‘സാധു സാധൂ’’തി വദന്താ മഹാഹസിതം ഹസന്തി. മഹാസത്തോ പന ‘‘നിരയേ നിബ്ബത്തകാലേ തവ ഖണമത്തമ്പി ഹാസോ വാ സോമനസ്സം വാ നത്ഥീ’’തി നിരയഭയം ആവജ്ജേത്വാ നിച്ചലോവ അഹോസി, തം ന ഓലോകേസി. ഏവം നടസമജ്ജേനപി ഏകസംവച്ഛരം അന്തരന്തരാ വീമംസന്താപിസ്സ നേവ അന്തരം പസ്സിംസു.

തതോ ‘‘നവവസ്സികദാരകാ നാമ അസിനോ ഭായന്തി, തേന നം വീമംസിസ്സാമാ’’തി തം പഞ്ചദാരകസതേഹി സദ്ധിം രാജങ്ഗണേ നിസീദാപേത്വാ ദാരകാനം കീളനകാലേ ഏകോ പുരിസോ ഫലികവണ്ണം അസിം ഗഹേത്വാ പരിബ്ഭമന്തോ നദന്തോ വഗ്ഗന്തോ താസേന്തോ ലങ്ഘന്തോ അപ്ഫോടേന്തോ മഹാസദ്ദം കരോന്തോ ‘‘കാസിരഞ്ഞോ കിര കാളകണ്ണീ ഏകോ പുത്തോ അത്ഥി, സോ കുഹിം, സീസമസ്സ ഛിന്ദിസ്സാമീ’’തി അഭിധാവതി. തം പുരിസം ദിസ്വാ സേസദാരകാ ഭീതതസിതാ ഹുത്വാ വിരവന്താ ദിസാവിദിസാസു പലായിംസു. മഹാസത്തോ പന നിരയഭയം ആവജ്ജേത്വാ അജാനന്തോ വിയ നിസീദി. അഥ ¶ നം സോ പുരിസോ അസിനാ സീസേ പരാമസിത്വാ ‘‘സീസം തേ ഛിന്ദിസ്സാമീ’’തി താസേന്തോപി താസേതും അസക്കോന്തോ അപഗമി. ഏവം ഖഗ്ഗേനപി ഏകസംവച്ഛരം അന്തരന്തരാ വീമംസന്താപിസ്സ നേവ അന്തരം പസ്സിംസു.

തതോ ദസവസ്സികകാലേ പനസ്സ ബധിരഭാവവീമംസനത്ഥം സിരിസയനേ നിസീദാപേത്വാ സാണിയാ പരിക്ഖിപാപേത്വാ ചതൂസു പസ്സേസു ഛിദ്ദാനി കത്വാ തസ്സ അദസ്സേത്വാ ഹേട്ഠാസയനേ സങ്ഖധമകേ നിസീദാപേത്വാ ഏകപ്പഹാരേനേവ സങ്ഖേ ധമാപേന്തി, ഏകനിന്നാദം അഹോസി. അമച്ചാ ചതൂസു പസ്സേസു ഠത്വാ സാണിയാ ഛിദ്ദേഹി ഓലോകേന്താപി മഹാസത്തസ്സ ഏകദിവസമ്പി സതിസമ്മോസം വാ ഹത്ഥപാദവികാരം വാ ഫന്ദനമത്തം വാ ന പസ്സിംസു. ഏവം ഏകസംവച്ഛരം സങ്ഖസദ്ദേനപി അന്തരന്തരാ വീമംസന്താപിസ്സ നേവ അന്തരം പസ്സിംസു.

തതോ ¶ പരമ്പി ഏകാദസവസ്സികകാലേ ഏകസംവച്ഛരം തഥേവ ഭേരിസദ്ദേന വീമംസന്താപിസ്സ നേവ അന്തരം പസ്സിംസു.

തതോ ദ്വാദസവസ്സികകാലേ ‘‘ദീപേന നം വീമംസിസ്സാമാ’’തി ‘‘രത്തിഭാഗേ അന്ധകാരേ ഹത്ഥം വാ പാദം വാ ഫന്ദാപേതി നു ഖോ, നോ’’തി ഘടേസു ദീപേ ജാലേത്വാ സേസദീപേ നിബ്ബാപേത്വാ ഥോകം അന്ധകാരേ സയാപേത്വാ ഘടേഹി ദീപേ ഉക്ഖിപിത്വാ ഏകപ്പഹാരേനേവ ആലോകം കത്വാ ഇരിയാപഥം ഉപധാരേന്തി. ഏവം ദീപേനപി ഏകസംവച്ഛരം അന്തരന്തരാ വീമംസന്താപിസ്സ കിഞ്ചി ഫന്ദനമത്തമ്പി ന പസ്സിംസു.

തതോ തേരസവസ്സികകാലേ ‘‘ഫാണിതേന ¶ നം വീമംസിസ്സാമാ’’തി സകലസരീരം ഫാണിതേന മക്ഖേത്വാ ബഹുമക്ഖികേ ഠാനേ നിപജ്ജാപേസും. മക്ഖികാ ഉട്ഠഹന്തി, താ തസ്സ സകലസരീരം പരിവാരേത്വാ സൂചീഹി വിജ്ഝമാനാ വിയ ഖാദന്തി. സോ നിരോധസമാപന്നോ മഹാഥേരോ വിയ നിച്ചലോവ അഹോസി. ഏവം ഫാണിതേനപി ഏകസംവച്ഛരം അന്തരന്തരാ വീമംസന്താപിസ്സ കിഞ്ചി ഫന്ദനമത്തമ്പി ന പസ്സിംസു.

അഥസ്സ ചുദ്ദസവസ്സികകാലേ ‘‘ഇദാനി പനേസ മഹല്ലകോ ജാതോ സുചികാമോ അസുചിജിഗുച്ഛകോ, അസുചിനാ നം വീമംസിസ്സാമാ’’തി തതോ പട്ഠായ നം നേവ ന്ഹാപേന്തി ന ച ആചമാപേന്തി. സോ ഉച്ചാരപസ്സാവം കത്വാ തത്ഥേവ പലിപന്നോ സയതി. ദുഗ്ഗന്ധഭാവേന പനസ്സ അന്തരുധീനം നിക്ഖമനകാലോ വിയ അഹോസി, അസുചിഗന്ധേന മക്ഖികാ ഖാദന്തി. സോ നിച്ചലോവ അഹോസി ¶ . അഥ നം പരിവാരേത്വാ ഠിതാ ധാതിയോ ആഹംസു ‘‘താത തേമിയകുമാര, ത്വം മഹല്ലകോ ജാതോ, കോ തം സബ്ബദാ പടിജഗ്ഗിസ്സതി, കിം ന ലജ്ജസി, കസ്മാ നിപന്നോസി, ഉട്ഠായ തേ സരീരം പടിജഗ്ഗാഹീ’’തി അക്കോസന്തി പരിഭാസന്തി. സോ തഥാരൂപേ പടികൂലേ ഗൂഥരാസിമ്ഹി നിമുഗ്ഗോപി ദുഗ്ഗന്ധഭാവേന യോജനസതമത്ഥകേ ഠിതാനമ്പി ഹദയുപ്പതനസമത്ഥസ്സ ഗൂഥനിരയസ്സ ദുഗ്ഗന്ധഭാവം ആവജ്ജേത്വാ നിച്ചലോവ അഹോസി. ഏവം അസുചിനാപി ഏകസംവച്ഛരം അന്തരന്തരാ വീമംസന്താപിസ്സ നേവ അന്തരം പസ്സിംസു.

തതോ പന്നരസവസ്സികകാലേ ‘‘അങ്ഗാരേന നം വീമംസിസ്സാമാ’’തി അഥസ്സ ഹേട്ഠാമഞ്ചകേ അഗ്ഗികപല്ലാനി ഠപയിംസു ‘‘അപ്പേവ നാമ ഉണ്ഹേന പീളിതോ ¶ ദുക്ഖവേദനം അസഹന്തോ വിപ്ഫന്ദനാകാരം ദസ്സേയ്യാ’’തി. അഥസ്സ സരീരേ ഫോടാനി ഉട്ഠഹന്തി. മഹാസത്തോ ‘‘അവീചിനിരയസന്താപോ യോജനസതമത്ഥകേ ഫരതി, തമ്ഹാ ദുക്ഖതോ ഇദം ദുക്ഖം സതഗുണേന സഹസ്സഗുണേന സതസഹസ്സഗുണേന വരതര’’ന്തി അധിവാസേത്വാ നിച്ചലോവ അഹോസി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ ഭിജ്ജമാനഹദയാ വിയ മനുസ്സേ പടിക്കമാപേത്വാ തം തതോ അഗ്ഗിസന്താപനതോ അപനേത്വാ ‘‘താത തേമിയകുമാര, മയം തവ അപീഠസപ്പിആദിഭാവം ജാനാമ. ന ഹി ഏതേസം ഏവരൂപാനി ഹത്ഥപാദകണ്ണസോതാനി ഹോന്തി, ത്വം അമ്ഹേഹി പത്ഥേത്വാ ലദ്ധപുത്തകോ, മാ നോ നാസേഹി, സകലജമ്ബുദീപേ വസന്താനം രാജൂനം സന്തികേ ഗരഹതോ നോ മോചേഹീ’’തി യാചിംസു. ഏവം സോ തേഹി യാചിതോപി അസുണന്തോ വിയ ഹുത്വാ നിച്ചലോവ നിപജ്ജി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ രോദമാനാ പരിദേവമാനാ പടിക്കമന്തി ¶ . ഏകദാ മാതാ ഏകികാ ഉപസങ്കമിത്വാ യാചതി, ഏകദാ പിതാ ഏകകോവ ഉപസങ്കമിത്വാ യാചതി. ഏവം ഏകസംവച്ഛരം അന്തരന്തരാ വീമംസന്താപിസ്സ നേവ അന്തരം പസ്സിംസു.

അഥസ്സ സോളസവസ്സികകാലേ അമച്ചബ്രാഹ്മണാദയോ ചിന്തയിംസു ‘‘പീഠസപ്പീ വാ ഹോതു, മൂഗോ വാ ബധിരോ വാ ഹോതു, വയേ പരിണതേ രജനീയേ അരജ്ജന്താ നാമ നത്ഥി, ദുസ്സനീയേ അദുസ്സന്താ നാമ നത്ഥി, സമയേ സമ്പത്തേ പുപ്ഫവികസനം വിയ ഹി ധമ്മതാ ഏസാ, നാടകാനമ്പിസ്സ പച്ചുപട്ഠാപേത്വാ താഹി നം വീമംസിസ്സാമാ’’തി. തതോ ഉത്തമരൂപധരാ ദേവകഞ്ഞായോ വിയ വിലാസസമ്പന്നാ നാടകിത്ഥിയോ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘യാ കുമാരം ഹസാപേതും വാ കിലേസേഹി ബന്ധിതും വാ സക്കോതി, സാ തസ്സ അഗ്ഗമഹേസീ ഭവിസ്സതീ’’തി വത്വാ കുമാരം ഗന്ധോദകേന ന്ഹാപേത്വാ ദേവപുത്തം വിയ അലങ്കരിത്വാ ദേവവിമാനസദിസേ സിരിഗബ്ഭേ സുപഞ്ഞത്തേ സിരിസയനേ ആരോപേത്വാ ഗന്ധദാമപുപ്ഫദാമധൂമവാസചുണ്ണാദീഹി അന്തോഗബ്ഭം ഏകഗന്ധസമോദകം കത്വാ പടിക്കമിംസു. അഥ നം താ ഇത്ഥിയോ പരിവാരേത്വാ നച്ചഗീതേഹി ചേവ മധുരവചനാദീഹി ച നാനപ്പകാരേഹി അഭിരമാപേതും വായമിംസു. സോ ബുദ്ധിസമ്പന്നതായ താ ഇത്ഥിയോ അനോലോകേത്വാ ‘‘ഇമാ ഇത്ഥിയോ മമ സരീരസമ്ഫസ്സം മാ ¶ വിന്ദന്തൂ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ അസ്സാസപസ്സാസേ സന്നിരുമ്ഭി, അഥസ്സ സരീരം ഥദ്ധം അഹോസി. താ തസ്സ സരീരസമ്ഫസ്സം അവിന്ദന്തിയോ ഹുത്വാ ‘‘ഥദ്ധസരീരോ ഏസ, നായം മനുസ്സോ, യക്ഖോ ¶ ഭവിസ്സതീ’’തി ഭീതതസിതാ ഹുത്വാ അത്താനം സന്ധാരേതും അസക്കോന്തിയോ പലായിംസു. ഏവം നാടകേനപി ഏകസംവച്ഛരം അന്തരന്തരാ വീമംസന്താപിസ്സ നേവ അന്തരം പസ്സിംസു.

ഏവം സോളസ സംവച്ഛരാനി സോളസഹി മഹാവീമംസാഹി ചേവ അനേകാഹി ഖുദ്ദകവീമംസാഹി ച വീമംസമാനാപി തസ്സ ചിത്തം പരിഗ്ഗണ്ഹിതും നാസക്ഖിംസു.

തതോ രാജാ വിപ്പടിസാരീ ഹുത്വാ ലക്ഖണപാഠകേ ബ്രാഹ്മണേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ കുമാരസ്സ ജാതകാലേ ‘ധഞ്ഞപുഞ്ഞലക്ഖണസമ്പന്നോ അയം കുമാരോ, നാസ്സ കോചി അന്തരായോ പഞ്ഞായതീ’തി മേ കഥയിത്ഥ, ഇദാനി പന സോ പീഠസപ്പീ മൂഗബധിരോ ജാതോ, കഥാ വോ ന സമേതീ’’തി ആഹ. ബ്രാഹ്മണാ വദിംസു ‘‘മഹാരാജ, ആചരിയേഹി അദിട്ഠകം നാമ നത്ഥി, അപിച ഖോ പന, ദേവ, ‘രാജകുലേഹി പത്ഥേത്വാ ലദ്ധപുത്തകോ കാളകണ്ണീ’തി ¶ വുത്തേ ‘തുമ്ഹാകം ദോമനസ്സം സിയാ’തി ന കഥയിമ്ഹാ’’തി. അഥ നേ രാജാ ഏവമാഹ ‘‘ഇദാനി പന കിം കാതും വട്ടതീ’’തി? ‘‘മഹാരാജ, ഇമസ്മിം കുമാരേ ഇമസ്മിം ഗേഹേ വസന്തേ തയോ അന്തരായാ പഞ്ഞായിസ്സന്തി – ജീവിതസ്സ വാ അന്തരായോ, സേതച്ഛത്തസ്സ വാ അന്തരായോ, അഗ്ഗമഹേസിയാ വാ അന്തരായോ’’തി. ‘‘തസ്മാ, ദേവ, പപഞ്ചം അകത്വാ അവമങ്ഗലരഥേ അവമങ്ഗലഅസ്സേ യോജേത്വാ തത്ഥ നം നിപജ്ജാപേത്വാ പച്ഛിമദ്വാരേന നീഹരിത്വാ ആമകസുസാനേ ചതുബ്ഭിത്തികം ആവാടം ഖണിത്വാ നിഖണിതും വട്ടതീ’’തി. രാജാ അന്തരായഭയേന ഭീതോ തേസം വചനം ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി.

തദാ ചന്ദാദേവീ തം പവത്തിം സുത്വാ തുരിതതുരിതാവ ഏകികാ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘ദേവ, തുമ്ഹേഹി മയ്ഹം വരോ ദിന്നോ, മയാ ച ഗഹിതകോ കത്വാ ഠപിതോ, ഇദാനി തം മേ ദേഥാ’’തി യാചി. ‘‘ഗണ്ഹാഹി, ദേവീ’’തി. ‘‘ദേവ, പുത്തസ്സ മേ രജ്ജം ദേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘കിംകാരണാ, ദേവാ’’തി. ‘‘പുത്തോ, തേ ദേവി, കാളകണ്ണീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ദേവ, യാവജീവം അദദന്താപി സത്ത വസ്സാനി ദേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ദേവ, ഛ ¶ വസ്സാനി ദേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ദേവ, പഞ്ച വസ്സാനി ദേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ദേവ, ചത്താരി വസ്സാനി ദേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ദേവ, തീണി വസ്സാനി ദേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ദേവ, ദ്വേ വസ്സാനി ദേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘തേന ¶ ഹി, ദേവ, ഏകവസ്സം രജ്ജം ദേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ദേവ, സത്ത മാസാനി രജ്ജം ദേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ദേവ, ഛ മാസാനി രജ്ജം ദേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ദേവ, പഞ്ച മാസാനി രജ്ജം ദേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ദേവ, ചത്താരി മാസാനി രജ്ജം ദേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ദേവ, തീണി മാസാനി രജ്ജം ദേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ദേവ, ദ്വേ മാസാനി രജ്ജം ദേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ദേവ, ഏകമാസം രജ്ജം ദേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ദേവ, അഡ്ഢമാസം രജ്ജം ദേഥാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ദേവീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ദേവ, സത്ത ദിവസാനി രജ്ജം ദേഥാ’’തി. രാജാ ‘‘സാധു, ദേവി, ഗണ്ഹാഹീ’’തി ആഹ. സാ തസ്മിം ഖണേ പുത്തം അലങ്കാരാപേത്വാ ‘‘തേമിയകുമാരസ്സ ഇദം രജ്ജ’’ന്തി നഗരേ ഭേരിം ചരാപേത്വാ സകലനഗരം അലങ്കാരാപേത്വാ പുത്തം ഹത്ഥിക്ഖന്ധം ആരോപേത്വാ സേതച്ഛത്തം തസ്സ മത്ഥകേ കാരാപേത്വാ നഗരം പദക്ഖിണം കത്വാ പുന ആഗന്ത്വാ അന്തോനഗരം പവേസേത്വാ തം സിരിസയനേ നിപജ്ജാപേത്വാ പിയപുത്തം സബ്ബരത്തിം യാചി ‘‘താത തേമിയകുമാര, തം നിസ്സായ സോളസ വസ്സാനി നിദ്ദം അലഭിത്വാ രോദമാനായ മേ അക്ഖീനി ഉപക്കാനി, സോകേന മേ ഹദയം ഭിജ്ജമാനം വിയ അഹോസി, അഹം തവ അപീഠസപ്പിആദിഭാവം ജാനാമി, മാ മം അനാഥം കരീ’’തി. സാ ഇമിനാ ഉപായേനേവ പുനദിവസേപി പുനദിവസേപീതി പഞ്ച ദിവസാനി യാചി.

അഥ ഛട്ഠേ ദിവസേ രാജാ സുനന്ദം നാമ സാരഥിം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘താത, സുനന്ദസാരഥി സ്വേ പാതോവ അവമങ്ഗലരഥേ അവമങ്ഗലഅസ്സേ യോജേത്വാ കുമാരം തത്ഥ നിപജ്ജാപേത്വാ പച്ഛിമദ്വാരേന നീഹരിത്വാ ആമകസുസാനേ ചതുബ്ഭിത്തികം ആവാടം ഖണിത്വാ തത്ഥ നം പക്ഖിപിത്വാ കുദ്ദാലപിട്ഠേന മത്ഥകം ഭിന്ദിത്വാ ജീവിതക്ഖയം പാപേത്വാ ഉപരി പംസും ദത്വാ പഥവിവഡ്ഢനകമ്മം ¶ കത്വാ ന്ഹത്വാ ഏഹീ’’തി ആണാപേസി. സോ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി സമ്പടിച്ഛി. അഥ ഛട്ഠമ്പി രത്തിം ദേവീ കുമാരം യാചിത്വാ ‘‘താത തേമിയകുമാര, തവ പിതാ കാസിരാജാ തം സ്വേ പാതോവ ആമകസുസാനേ നിഖണിതും ആണാപേസി, സ്വേ പാതോവ മരണം പാപുണിസ്സസി പുത്താ’’തി ആഹ. തം സുത്വാ മഹാസത്തസ്സ ‘‘താത തേമിയകുമാര, സോളസ വസ്സാനി തയാ കതോ വായാമോ ¶ ഇദാനി മത്ഥകം പക്കോ’’തി ¶ ചിന്തേന്തസ്സ അബ്ഭന്തരേ പീതി ഉപ്പജ്ജി. മാതുയാ പനസ്സ ഹദയം ഭിജ്ജമാനം വിയ അഹോസി, ഏവം സന്തേപി ‘‘മനോരഥോ മത്ഥകം പാപുണിസ്സതീ’’തി മാതുയാ സദ്ധിം നാലപി.

അഥസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന പാതോവ സുനന്ദോ സാരഥി രഥം യോജേന്തോ ദേവതാനുഭാവേന മഹാസത്തസ്സ പാരമിതാനുഭാവേന ച മങ്ഗലരഥേ മങ്ഗലഅസ്സേ യോജേത്വാ രഥം രാജദ്വാരേ ഠപേത്വാ മഹാതലം അഭിരുഹിത്വാ സിരിഗബ്ഭം പവിസിത്വാ ദേവിം വന്ദിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ദേവി, മയ്ഹം മാ കുജ്ഝ, രഞ്ഞോ ആണാ’’തി വത്വാ പുത്തം ആലിങ്ഗിത്വാ നിപന്നം ദേവിം പിട്ഠിഹത്ഥേന അപനേത്വാ പുപ്ഫകലാപം വിയ കുമാരം ഉക്ഖിപിത്വാ പാസാദാ ഓതരി. തദാ ചന്ദാദേവീ ഉരം പഹരിത്വാ മഹന്തേന സദ്ദേന പരിദേവിത്വാ മഹാതലേ ഓഹീയി. അഥ നം മഹാസത്തോ ഓലോകേത്വാ ‘‘മയി അകഥേന്തേ മാതാ ഹദയേന ഫലിതേന മരിസ്സതീ’’തി കഥേതുകാമോ ഹുത്വാപി ‘‘സചേ അഹം കഥേസ്സാമി, സോളസ വസ്സാനി കതോ വായാമോ മേ മോഘോ ഭവിസ്സതി, അകഥേന്തോ പനാഹം അത്തനോ ച മാതാപിതൂനഞ്ച മഹാജനസ്സ ച പച്ചയോ ഭവിസ്സാമീ’’തി അധിവാസേസി.

അഥ നം സാരഥി രഥം ആരോപേത്വാ ‘‘പച്ഛിമദ്വാരാഭിമുഖം രഥം പേസേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ രഥം പേസേസി. തദാ മഹാസത്തസ്സ പാരമിതാനുഭാവേന ദേവതാവിഗ്ഗഹിതോ ഹുത്വാ രഥം നിവത്താപേത്വാ പാചീനദ്വാരാഭിമുഖം രഥം പേസേസി, അഥ രഥചക്കം ഉമ്മാരേ പതിഹഞ്ഞി. മഹാസത്തോപി തസ്സ സദ്ദം സുത്വാ ‘‘മനോരഥോ മേ മത്ഥകം പത്തോ’’തി സുട്ഠുതരം തുട്ഠചിത്തോ അഹോസി. രഥോ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ ദേവതാനുഭാവേന തിയോജനികം ഠാനം ഗതോ. തത്ഥ വനഘടം സാരഥിസ്സ ആമകസുസാനം വിയ ഉപട്ഠാസി. സോ ‘‘ഇദം ഠാനം ഫാസുക’’ന്തി സല്ലക്ഖേത്വാ രഥം മഗ്ഗാ ഓക്കമാപേത്വാ മഗ്ഗപസ്സേ ഠപേത്വാ രഥാ ഓരുയ്ഹ മഹാസത്തസ്സ ആഭരണഭണ്ഡം ഓമുഞ്ചിത്വാ ഭണ്ഡികം കത്വാ ഏകമന്തം ഠപേത്വാ കുദ്ദാലം ആദായ രഥസ്സ അവിദൂരേ ഠാനേ ചതുബ്ഭിത്തികം ആവാടം ഖണിതും ആരഭി.

തതോ ബോധിസത്തോ ചിന്തേസി ‘‘അയം മേ വായാമകാലോ, അഹഞ്ഹി സോളസ വസ്സാനി ഹത്ഥപാദേ ന ചാലേസിം, കിം നു ഖോ മേ ബലം അത്ഥി, ഉദാഹു നോ’’തി. സോ ഉട്ഠായ വാമഹത്ഥേന ദക്ഖിണഹത്ഥം, ദക്ഖിണഹത്ഥേന വാമഹത്ഥം ¶ ¶ പരാമസന്തോ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി പാദേ സമ്ബാഹിത്വാ രഥാ ഓതരിതും ചിത്തം ഉപ്പാദേസി. താവദേവസ്സ പാദപതിതട്ഠാനേ വാതപുണ്ണഭസ്തചമ്മം വിയ മഹാപഥവീ അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ രഥസ്സ പച്ഛിമന്തം ആഹച്ച അട്ഠാസി. മഹാസത്തോ രഥാ ഓതരിത്വാ കതിപയേ വാരേ അപരാപരം ചങ്കമിത്വാ ‘‘ഇമിനാവ നിയാമേന ഏകദിവസം യോജനസതമ്പി മേ ഗന്തും ബലം അത്ഥീ’’തി ഞത്വാ ‘‘സചേ, സാരഥി, മയാ സദ്ധിം വിരുജ്ഝേയ്യ, അത്ഥി നു ഖോ മേ തേന സഹ പടിവിരുജ്ഝിതും ബല’’ന്തി ഉപധാരേന്തോ രഥസ്സ പച്ഛിമന്തം ¶ ഗഹേത്വാ കുമാരകാനം കീളനയാനകം വിയ ഉക്ഖിപിത്വാ രഥം പരിബ്ഭമേന്തോ അട്ഠാസി. അഥസ്സ ‘‘അത്ഥി മേ തേന സഹ പടിവിരുജ്ഝിതും ബല’’ന്തി സല്ലക്ഖേത്വാ പസാധനത്ഥായ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജി.

തംഖണഞ്ഞേവ സക്കസ്സ ഭവനം ഉണ്ഹാകാരം ദസ്സേസി. സക്കോ ആവജ്ജേന്തോ തം കാരണം ഞത്വാ ‘‘തേമിയകുമാരസ്സ മനോരഥോ മത്ഥകം പത്തോ, ഇദാനി പസാധനത്ഥായ ചിത്തം ഉപ്പന്നം, കിം ഏതസ്സ മാനുസകേന പസാധനേനാ’’തി ദിബ്ബപസാധനം ഗാഹാപേത്വാ വിസ്സകമ്മദേവപുത്തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘താത വിസ്സകമ്മ ദേവപുത്ത, ത്വം ഗച്ഛ, കാസിരാജസ്സ പുത്തം തേമിയകുമാരം അലങ്കരോഹീ’’തി ആണാപേസി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ താവതിംസഭവനതോ ഓതരിത്വാ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ദസഹി ദുസ്സസഹസ്സേഹി വേഠനം കത്വാ ദിബ്ബേഹി ചേവ മാനുസകേഹി ച അലങ്കാരേഹി സക്കം വിയ തം അലങ്കരിത്വാ സകട്ഠാനമേവ ഗതോ. സോ ദേവരാജലീലായ സാരഥിസ്സ ഖണനോകാസം ഗന്ത്വാ ആവാടതീരേ ഠത്വാ പുച്ഛന്തോ തതിയം ഗാഥമാഹ –

‘‘കിം നു സന്തരമാനോവ, കാസും ഖണസി സാരഥി;

പുട്ഠോ മേ സമ്മ അക്ഖാഹി, കിം കാസുയാ കരിസ്സസീ’’തി.

തം സുത്വാ സാരഥി ആവാടം ഖണന്തോ ഉദ്ധം അനോലോകേത്വാവ ചതുത്ഥം ഗാഥാമാഹ –

‘‘രഞ്ഞോ മൂഗോ ച പക്ഖോ ച, പുത്തോ ജാതോ അചേതസോ;

സോമ്ഹി രഞ്ഞാ സമജ്ഝിട്ഠോ, പുത്തം മേ നിഖണം വനേ’’തി.

തത്ഥ പക്ഖോതി പീഠസപ്പീ. ‘‘മൂഗോ’’തി വചനേനേവ പനസ്സ ബധിരഭാവോപി സിജ്ഝതി ബധിരസ്സ ഹി പടിവചനം കഥേതും അസക്കുണേയ്യത്താ. അചേതസോതി അചിത്തകോ വിയ ജാതോ. സോളസ വസ്സാനി അകഥിതത്താ ഏവമാഹ ¶ . സമജ്ഝിട്ഠോതി ആണത്തോ, പേസിതോതി അത്ഥോ. നിഖണം വനേതി വനേ നിഖണേയ്യാസി.

‘‘ന ¶ ബധിരോ ന മൂഗോസ്മി, ന പക്ഖോ ന ച വീകലോ;

അധമ്മം സാരഥി കയിരാ, മം ചേ ത്വം നിഖണം വനേ.

‘‘ഊരൂ ¶ ബാഹുഞ്ച മേ പസ്സ, ഭാസിതഞ്ച സുണോഹി മേ;

അധമ്മം സാരഥി കയിരാ, മം ചേ ത്വം നിഖണം വനേ’’തി.

തത്ഥ ന ബധിരോതി സമ്മ സാരഥി, സചേ തം രാജാ ഏവരൂപം പുത്തം മാരാപേതും ആണാപേസി, അഹം പന ഏവരൂപോ ന ഭവാമീതി ദീപേതും ഏവമാഹ. മം ചേ ത്വം നിഖണം വനേതി സചേ ബധിരഭാവാദിവിരഹിതം ഏവരൂപം മം വനേ നിഖണേയ്യാസി, അധമ്മം കമ്മം കരേയ്യാസീതി അത്ഥോ. ‘‘ഊരൂ’’തി ഇദം സോ പുരിമഗാഥം സുത്വാപി നം അനോലോകേന്തമേവ ദിസ്വാ ‘‘അലങ്കതസരീരമസ്സ ദസ്സേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ആഹ. തസ്സത്ഥോ – സമ്മ സാരഥി, ഇമേ കഞ്ചനകദലിക്ഖന്ധസദിസേ ഊരൂ, കനകച്ഛവിം ബാഹുഞ്ച മേ പസ്സ, മധുരവചനഞ്ച മേ സുണാഹീതി.

തതോ സാരഥി ഏവം ചിന്തേസി ‘‘കോ നു ഖോ ഏസ, ആഗതകാലതോ പട്ഠായ അത്താനമേവ വണ്ണേതീ’’തി. സോ ആവാടഖണനം പഹായ ഉദ്ധം ഓലോകേന്തോ തസ്സ രൂപസമ്പത്തിം ദിസ്വാ ‘‘അയം പുരിസോ കോ നു ഖോ, മനുസ്സോ വാ ദേവോ വാ’’തി അജാനന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ദേവതാ നുസി ഗന്ധബ്ബോ, അദു സക്കോ പുരിന്ദദോ;

കോ വാ ത്വം കസ്സ വാ പുത്തോ, കഥം ജാനേമു തം മയ’’ന്തി.

അഥസ്സ മഹാസത്തോ അത്താനം ആചിക്ഖിത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ആഹ –

‘‘നമ്ഹി ദേവോ ന ഗന്ധബ്ബോ, നമ്ഹി സക്കോ പുരിന്ദദോ;

കാസിരഞ്ഞോ അഹം പുത്തോ, യം കാസുയാ നിഹഞ്ഞസി.

‘‘തസ്സ രഞ്ഞോ അഹം പുത്തോ, യം ത്വം സമ്മൂപജീവസി;

അധമ്മം സാരഥി കയിരാ, മം ചേ ത്വം നിഖണം വനേ.

‘‘യസ്സ ¶ രുക്ഖസ്സ ഛായായ, നിസീദേയ്യ സയേയ്യ വാ;

ന തസ്സ സാഖം ഭഞ്ജേയ്യ, മിത്തദുബ്ഭോ ഹി പാപകോ.

‘‘യഥാ ¶ രുക്ഖോ തഥാ രാജാ, യഥാ സാഖാ തഥാ അഹം;

യഥാ ഛായൂപഗോ പോസോ, ഏവം ത്വമസി സാരഥി;

അധമ്മം സാരഥി കയിരാ, മം ചേ ത്വം നിഖണം വനേ’’തി.

തത്ഥ നിഹഞ്ഞസീതി നിഹനിസ്സസി. യം ത്വം ഏത്ഥ നിഹനിസ്സാമീതി സഞ്ഞായ കാസും ഖണസി, സോ അഹന്തി ദീപേതി. സോ ‘‘രാജപുത്തോ അഹ’’ന്തി വുത്തേപി ന സദ്ദഹതിയേവ, മധുരകഥായ പനസ്സ ബജ്ഝിത്വാ ധമ്മം സുണന്തോ അട്ഠാസി. മിത്തദുബ്ഭോതി പരിഭുത്തഛായസ്സ രുക്ഖസ്സ പത്തം വാ സാഖം വാ അങ്കുരം വാ ഭഞ്ജന്തോ മിത്തഘാതകോ ഹോതി ലാമകപുരിസോ, കിമങ്ഗം പന സാമിപുത്തഘാതകോ. ഛായൂപഗോതി പരിഭോഗത്ഥായ ഛായം ഉപഗതോ പുരിസോ വിയ രാജാനം നിസ്സായ ജീവമാനോ ത്വന്തി വദതി.

സോ ഏവം ¶ കഥേന്തേപി ബോധിസത്തേ ന സദ്ദഹതിയേവ. അഥ മഹാസത്തോ ‘‘സദ്ദഹാപേസ്സാമി ന’’ന്തി ദേവതാനം സാധുകാരേന ചേവ അത്തനോ ഘോസേന ച വനഘടം ഉന്നാദേന്തോ ദസ മിത്തപൂജഗാഥാ നാമ ആരഭി –

‘‘പഹൂതഭക്ഖോ ഭവതി, വിപ്പവുട്ഠോ സകംഘരാ;

ബഹൂ നം ഉപജീവന്തി, യോ മിത്താനം ന ദുബ്ഭതി.

‘‘യം യം ജനപദം യാതി, നിഗമേ രാജധാനിയോ;

സബ്ബത്ഥ പൂജിതോ ഹോതി, യോ മിത്താനം ന ദുബ്ഭതി.

‘‘നാസ്സ ചോരാ പസാഹന്തി, നാതിമഞ്ഞന്തി ഖത്തിയാ;

സബ്ബേ അമിത്തേ തരതി, യോ മിത്താനം ന ദുബ്ഭതി.

‘‘അക്കുദ്ധോ സഘരം ഏതി, സഭായം പടിനന്ദിതോ;

ഞാതീനം ഉത്തമോ ഹോതി, യോ മിത്താനം ന ദുബ്ഭതി.

‘‘സക്കത്വാ സക്കതോ ഹോതി, ഗരു ഹോതി സഗാരവോ;

വണ്ണകിത്തിഭതോ ഹോതി, യോ മിത്താനം ന ദുബ്ഭതി.

‘‘പൂജകോ ¶ ¶ ലഭതേ പൂജം, വന്ദകോ പടിവന്ദനം;

യസോകിത്തിഞ്ച പപ്പോതി, യോ മിത്താനം ന ദുബ്ഭതി.

‘‘അഗ്ഗി യഥാ പജ്ജലതി, ദേവതാവ വിരോചതി;

സിരിയാ അജഹിതോ ഹോതി, യോ മിത്താനം ന ദുബ്ഭതി.

‘‘ഗാവോ തസ്സ പജായന്തി, ഖേത്തേ വുത്തം വിരൂഹതി;

വുത്താനം ഫലമസ്നാതി, യോ മിത്താനം ന ദുബ്ഭതി.

‘‘ദരിതോ പബ്ബതാതോ വാ, രുക്ഖതോ പതിതോ നരോ;

ചുതോ പതിട്ഠം ലഭതി, യോ മിത്താനം ന ദുബ്ഭതി.

‘‘വിരൂള്ഹമൂലസന്താനം, നിഗ്രോധമിവ മാലുതോ;

അമിത്താ നപ്പസാഹന്തി, യോ മിത്താനം ന ദുബ്ഭതീ’’തി.

തത്ഥ സകം ഘരാതി സകഘരാ, അയമേവ വാ പാഠോ. ന ദുബ്ഭതീതി ന ദുസ്സതി. മിത്താനന്തി ബുദ്ധാദീനം കല്യാണമിത്താനം ന ദുബ്ഭതി. ‘‘സബ്ബത്ഥ പൂജിതോ ഹോതീ’’തി ഇദം സീവലിവത്ഥുനാ വണ്ണേതബ്ബം. ന പസാഹന്തീതി പസയ്ഹകാരം കാതും ന സക്കോന്തി. ഇദം സംകിച്ചസാമണേരവത്ഥുനാ ദീപേതബ്ബം. ‘‘നാതിമഞ്ഞന്തി ഖത്തിയാ’’തി ഇദം ജോതികസേട്ഠിവത്ഥുനാ ദീപേതബ്ബം. തരതീതി അതിക്കമതി. സഘരന്തി അത്തഘരം. മിത്താനം ദുബ്ഭന്തോ അത്തനോ ഘരം ആഗച്ഛന്തോപി ഘട്ടിതചിത്തോ കുദ്ധോവ ആഗച്ഛതി, അയം പന അകുദ്ധോവ സകഘരം ഏതി. പടിനന്ദിതോതി ¶ ബഹൂനം സന്നിപാതട്ഠാനേ അമിത്തദുബ്ഭിനോ ഗുണകഥം കഥേന്തി, തായ സോ പടിനന്ദിതോ ഹോതി പമുദിതചിത്തോ.

സക്കത്വാ സക്കതോ ഹോതീതി പരം സക്കത്വാ സയമ്പി പരേഹി സക്കതോ ഹോതി. ഗരു ഹോതി സഗാരവോതി പരേസു സഗാരവോ സയമ്പി പരേഹി ഗരുകോ ഹോതി. വണ്ണകിത്തിഭതോതി ഭതവണ്ണകിത്തി, ഗുണഞ്ചേവ കിത്തിസദ്ദഞ്ച ഉക്ഖിപിത്വാ ചരന്തോ നാമ ഹോതീതി അത്ഥോ. പൂജകോതി മിത്താനം പൂജകോ ഹുത്വാ സയമ്പി പൂജം ലഭതി. വന്ദകോതി ബുദ്ധാദീനം കല്യാണമിത്താനം വന്ദകോ ഹുത്വാ പുനബ്ഭവേ പടിവന്ദനം ലഭതി. യസോകിത്തിഞ്ചാതി ഇസ്സരിയപരിവാരഞ്ചേവ ഗുണകിത്തിഞ്ച പപ്പോതി. ഇമായ ഗാഥായ ചിത്തഗഹപതിനോ വത്ഥു (ധ. പ. ൭൩-൭൪) കഥേതബ്ബം.

പജ്ജലതീതി ¶ ¶ ഇസ്സരിയപരിവാരേന പജ്ജലതി. സിരിയാ അജഹിതോ ഹോതീതി ഏത്ഥ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ വത്ഥു (ധ. പ. ൧൧൯-൧൨൦) കഥേതബ്ബം. അസ്നാതീതി പരിഭുഞ്ജതി. ‘‘പതിട്ഠം ലഭതീ’’തി ഇദം ചൂളപദുമജാതകേന (ജാ. ൧.൨.൮൫-൮൬) ദീപേതബ്ബം. വിരൂള്ഹമൂലസന്താനന്തി വഡ്ഢിതമൂലപാരോഹം. അമിത്താ നപ്പസാഹന്തീതി ഏത്ഥ കുരരഘരിയസോണത്ഥേരസ്സ മാതു ഗേഹം പവിട്ഠചോരവത്ഥു കഥേതബ്ബം.

സുനന്ദോ സാരഥി ഏത്തകാഹി ഗാഥാഹി ധമ്മം ദേസേന്തമ്പി തം അസഞ്ജാനിത്വാ ‘‘കോ നു ഖോ അയ’’ന്തി ആവാടഖണനം പഹായ രഥസമീപം ഗന്ത്വാ തത്ഥ തഞ്ച പസാധനഭണ്ഡഞ്ച ഉഭയം അദിസ്വാ പുന ആഗന്ത്വാ ഓലോകേന്തോ തം സഞ്ജാനിത്വാ തസ്സ പാദേസു പതിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ യാചന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘ഏഹി തം പടിനേസ്സാമി, രാജപുത്ത സകം ഘരം;

രജ്ജം കാരേഹി ഭദ്ദന്തേ, കിം അരഞ്ഞേ കരിസ്സസീ’’തി.

‘‘അലം മേ തേന രജ്ജേന, ഞാതകേഹി ധനേന വാ;

യം മേ അധമ്മചരിയായ, രജ്ജം ലബ്ഭേഥ സാരഥീ’’തി.

‘‘പുണ്ണപത്തം മം ലാഭേഹി, രാജപുത്ത ഇതോ ഗതോ;

പിതാ മാതാ ച മേ ദജ്ജും, രാജപുത്ത തയീ ഗതേ.

‘‘ഓരോധാ ച കുമാരാ ച, വേസിയാനാ ച ബ്രാഹ്മണാ;

തേപി അത്തമനാ ദജ്ജും, രാജപുത്ത തയീ ഗതേ.

‘‘ഹത്ഥാരോഹാ ¶ അനീകട്ഠാ, രഥികാ പത്തികാരകാ;

തേപി അത്തമനാ ദജ്ജും, രാജപുത്ത തയീ ഗതേ.

‘‘ബഹുധഞ്ഞാ ജാനപദാ, നേഗമാ ച സമാഗതാ;

ഉപായനാനി മേ ദജ്ജും, രാജപുത്ത തയീ ഗതേ’’തി.

തത്ഥ ¶ പുണ്ണപത്തന്തി തുട്ഠിദായം. ദജ്ജുന്തി സത്തരതനവസ്സം വസ്സന്താ വിയ മമ അജ്ഝാസയപൂരണം തുട്ഠിദായം ദദേയ്യും. ഇദം സോ ‘‘അപ്പേവ ¶ നാമ മയി അനുകമ്പായ ഗച്ഛേയ്യാ’’തി ചിന്തേത്വാ ആഹ. വേസിയാനാ ചാതി വേസ്സാ ച. ഉപായനാനീതി പണ്ണാകാരാനി.

‘‘പിതു മാതു ചഹം ചത്തോ, രട്ഠസ്സ നിഗമസ്സ ച;

അഥോ സബ്ബകുമാരാനം, നത്ഥി മയ്ഹം സകം ഘരം.

‘‘അനുഞ്ഞാതോ അഹം മത്യാ, സഞ്ചത്തോ പിതരാ മഹം;

ഏകോരഞ്ഞേ പബ്ബജിതോ, ന കാമേ അഭിപത്ഥയേ’’തി.

തത്ഥ പിതു മാതു ചാതി പിതരാ ച മാതരാ ച അഹം ചത്തോ. ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ. മത്യാതി സമ്മ സാരഥി, അഹം സത്താഹം രജ്ജം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ വരം ഗണ്ഹന്തിയാ മാതരാ അനുഞ്ഞാതോ നാമ. സഞ്ഛത്തോതി സുട്ഠു ചത്തോ. പബ്ബജിതോതി പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞേ വസനത്ഥായ നിക്ഖന്തോതി അത്ഥോ.

ഏവം മഹാസത്തസ്സ അത്തനോ ഗുണേ കഥേന്തസ്സ പീതി ഉപ്പജ്ജി, തതോ പീതിവേഗേന ഉദാനം ഉദാനേന്തോ ആഹ –

‘‘അപി അതരമാനാനം, ഫലാസാവ സമിജ്ഝതി;

വിപക്കബ്രഹ്മചരിയോസ്മി, ഏവം ജാനാഹി സാരഥി.

‘‘അപി ¶ അതരമാനാനം, സമ്മദത്ഥോ വിപച്ചതി;

വിപക്കബ്രഹ്മചരിയോസ്മി, നിക്ഖന്തോ അകുതോഭയോ’’തി.

തത്ഥ ഫലാസാവാതി അതരമാനസ്സ മമ സോളസവസ്സേഹി കതവായാമസ്സ സമിദ്ധം അജ്ഝാസയഫലം ദസ്സേതും ഏവമാഹ. വിപക്കബ്രഹ്മചരിയോസ്മീതി നിട്ഠപ്പത്തമനോരഥോ. സമ്മദത്ഥോ വിപച്ചതീതി സമ്മാ ഉപായേന കാരണേന കത്തബ്ബകിച്ചം സമ്പജ്ജതി.

‘‘ഏവം വഗ്ഗുകഥോ സന്തോ, വിസട്ഠവചനോ ചസി;

കസ്മാ പിതു ച മാതുച്ച, സന്തികേ ന ഭണീ തദാ’’തി.

‘‘നാഹം അസന്ധിതാ പക്ഖോ, ന ബധിരോ അസോതതാ;

നാഹം അജിവ്ഹതാ മൂഗോ, മാ മം മൂഗമധാരയി.

‘‘പുരിമം സരാമഹം ജാതിം, യത്ഥ രജ്ജമകാരയിം;

കാരയിത്വാ തഹിം രജ്ജം, പാപത്ഥം നിരയം ഭുസം.

‘‘വീസതിഞ്ചേവ വസ്സാനി, തഹിം രജ്ജമകാരയിം;

അസീതിവസ്സസഹസ്സാനി, നിരയമ്ഹി അപച്ചിസം.

‘‘തസ്സ ¶ രജ്ജസ്സഹം ഭീതോ, മാ മം രജ്ജാഭിസേചയും;

തസ്മാ പിതു ച മാതുച്ച, സന്തികേ ന ഭണിം തദാ.

‘‘ഉച്ഛങ്ഗേ ¶ മം നിസാദേത്വാ, പിതാ അത്ഥാനുസാസതി;

ഏകം ഹനഥ ബന്ധഥ, ഏകം ഖാരാപതച്ഛികം;

ഏകം സൂലസ്മിം ഉപ്പേഥ, ഇച്ചസ്സ മനുസാസതി.

‘‘തായാഹം ഫരുസം സുത്വാ, വാചായോ സമുദീരിതാ;

അമൂഗോ മൂഗവണ്ണേന, അപക്ഖോ പക്ഖസമ്മതോ;

സകേ മുത്തകരീസസ്മിം, അച്ഛാഹം സമ്പരിപ്ലുതോ.

‘‘കസിരഞ്ച പരിത്തഞ്ച, തഞ്ച ദുക്ഖേന സംയുതം;

കോമം ജീവിതമാഗമ്മ, വേരം കയിരാഥ കേനചി.

‘‘പഞ്ഞായ ച അലാഭേന, ധമ്മസ്സ ച അദസ്സനാ;

കോമം ജീവിതമാഗമ്മ, വേരം കയിരാഥ കേനചി.

‘‘അപി അതരമാനാനം, ഫലാസാവ സമിജ്ഝതി;

വിപക്കബ്രഹ്മചരിയോസ്മി, ഏവം ജാനാഹി സാരഥി.

‘‘അപി അതരമാനാനം, സമ്മദത്ഥോ വിപച്ചതി;

വിപക്കബ്രഹ്മചരിയോസ്മി, നിക്ഖന്തോ അകുതോഭയോ’’തി.

തത്ഥ അസന്ധിതാതി സന്ധീനം അഭാവേന. അസോതതാതി സോതാനം അഭാവേന. അജിവ്ഹതാതി സമ്പരിവത്തനജിവ്ഹായ അഭാവേന മൂഗോ അഹം ന ¶ ഭവാമി. യത്ഥാതി യായ ജാതിയാ ബാരാണസിനഗരേ രജ്ജം അകാരയിം. പാപത്ഥന്തി പാപതം. പതിതോ അസ്മീതി വദതി. രജ്ജാഭിസേചയുന്തി രജ്ജേ അഭിസേചയും. നിസാദേത്വാതി നിസീദാപേത്വാ. അത്ഥാനുസാസതീതി അത്ഥം അനുസാസതി. ഖാരാപതച്ഛികന്തി സത്തീഹി പഹരിത്വാ ഖാരാഹി പതച്ഛികം കരോഥ. ഉപ്പേഥാതി ആവുനഥ. ഇച്ചസ്സ മനുസാസതീതി ഏവമസ്സ അത്ഥം അനുസാസതി. തായാഹന്തി തായോ വാചായോ അഹം. പക്ഖസമ്മതോതി പക്ഖോ ഇതി സമ്മതോ അഹോസിം. അച്ഛാഹന്തി അച്ഛിം അഹം, അവസിന്തി അത്ഥോ. സമ്പരിപ്ലുതോതി സമ്പരികിണ്ണോ, നിമുഗ്ഗോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ.

കസിരന്തി ദുക്ഖം. പരിത്തന്തി അപ്പം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – സമ്മസാരഥി, സചേപി സത്താനം ജീവിതം ¶ ദുക്ഖമ്പി സമാനം ബഹുചിരട്ഠിതികം ഭവേയ്യ, പത്ഥേയ്യ, പരിത്തമ്പി സമാനം സചേ സുഖം ഭവേയ്യ, പത്ഥേയ്യ, ഇദം പന കസിരഞ്ച പരിത്തഞ്ച സകലേന വട്ടദുക്ഖേന സംയുത്തം സന്നിഹിതം ഓമദ്ദിതം. കോമന്തി കോ ഇമം. വേരന്തി പാണാതിപാതാദിപഞ്ചവിധം വേരം. കേനചീതി കേനചി കാരണേന ¶ . പഞ്ഞായാതി വിപസ്സനാപഞ്ഞായ അലാഭേന. ധമ്മസ്സാതി സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ അദസ്സനേന. പുന ഉദാനഗാഥായോ അഗന്തുകാമതായ ഥിരഭാവദസ്സനത്ഥം കഥേസി.

തം സുത്വാ സുനന്ദോ സാരഥി ‘‘അയം കുമാരോ ഏവരൂപം രജ്ജസിരിം കുണപം വിയ ഛഡ്ഡേത്വാ അത്തനോ അധിട്ഠാനം അഭിന്ദിത്വാ ‘‘പബ്ബജിസ്സാമീതി അരഞ്ഞം പവിട്ഠോ, മമ ഇമിനാ ദുജ്ജീവിതേന കോ അത്ഥോ, അഹമ്പി തേന സദ്ധിം പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അഹമ്പി പബ്ബജിസ്സാമി, രാജപുത്ത തവന്തികേ;

അവ്ഹായസ്സു മം ഭദ്ദന്തേ, പബ്ബജ്ജാ മമ രുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ തവന്തികേതി തവ സന്തികേ. അവ്ഹായസ്സൂതി ‘‘ഏഹി പബ്ബജാഹീ’’തി പക്കോസസ്സു.

ഏവം തേന യാചിതോപി മഹാസത്തോ ‘‘സചാഹം ഇദാനേവ തം പബ്ബാജേസ്സാമി, മാതാപിതരോ ഇധ നാഗച്ഛിസ്സന്തി, അഥ നേസം പരിഹാനി ഭവിസ്സതി, ഇമേ അസ്സാ ച രഥോ ച പസാധനഭണ്ഡഞ്ച ഇധേവ നസ്സിസ്സന്തി, ‘യക്ഖോ സോ, ഖാദിതോ നു ഖോ തേന സാരഥീ’തി ഗരഹാപി ¶ മേ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ അത്തനോ ച ഗരഹാമോചനത്ഥം മാതാപിതൂനഞ്ച വുഡ്ഢിം സമ്പസ്സന്തോ അസ്സേ ച രഥഞ്ച പസാധനഭണ്ഡഞ്ച തസ്സ ഇണം കത്വാ ദസ്സേന്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘രഥം നിയ്യാദയിത്വാന, അനണോ ഏഹി സാരഥി;

അനണസ്സ ഹി പബ്ബജ്ജാ, ഏതം ഇസീഹി വണ്ണിത’’ന്തി.

തത്ഥ ഏതന്തി ഏതം പബ്ബജ്ജാകരണം ബുദ്ധാദീഹി ഇസീഹി വണ്ണിതം പസത്ഥം ഥോമിതം.

തം സുത്വാ സാരഥി ‘‘സചേ മയി നഗരം ഗതേ ഏസ അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛേയ്യ, പിതാ ചസ്സ ഇമം പവത്തിം സുത്വാ ‘പുത്തം മേ ദസ്സേഹീ’തി പുന ആഗതോ ഇമം ന പസ്സേയ്യ, രാജദണ്ഡം മേ കരേയ്യ, തസ്മാ അഹം അത്തനോ ഗുണം കഥേത്വാ അഞ്ഞത്ഥാഗമനത്ഥായ പടിഞ്ഞം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേന്തോ ഗാഥാദ്വയമാഹ –

‘‘യദേവ ¶ ത്യാഹം വചനം, അകരം ഭദ്ദമത്ഥു തേ;

തദേവ മേ ത്വം വചനം, യാചിതോ കത്തുമരഹസി.

‘‘ഇധേവ താവ അച്ഛസ്സു, യാവ രാജാനമാനയേ;

അപ്പേവ തേ പിതാ ദിസ്വാ, പതീതോ സുമനോ സിയാ’’തി.

‘‘കരോമി തേ തം വചനം, യം മം ഭണസി സാരഥി;

അഹമ്പി ദട്ഠുകാമോസ്മി, പിതരം മേ ഇധാഗതം.

‘‘ഏഹി സമ്മ നിവത്തസ്സു, കുസലം വജ്ജാസി ഞാതിനം;

മാതരം പിതരം മയ്ഹം, വുത്തോ വജ്ജാസി വന്ദന’’ന്തി.

തത്ഥ കരോമി തേതന്തി കരോമി തേ ഏതം വചനം. ഏഹി സമ്മ നിവത്തസ്സൂതി സമ്മ സാരഥി, തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഏഹി, ഏത്തോവ ഖിപ്പമേവ നിവത്തസ്സു. വുത്തോ വജ്ജാസീതി മയാ വുത്തോ ഹുത്വാ ‘‘പുത്തോ വോ തേമിയകുമാരോ വന്ദതീ’’തി വന്ദനം വദേയ്യാസീതി അത്ഥോ.

ഇതി വത്വാ മഹാസത്തോ സുവണ്ണകദലി വിയ ഓനമിത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന ബാരാണസിനഗരാഭിമുഖോ മാതാപിതരോ വന്ദിത്വാ സാരഥിസ്സ സാസനം ¶ അദാസി. സോ സാസനം ഗഹേത്വാ കുമാരം പദക്ഖിണം കത്വാ രഥമാരുയ്ഹ നഗരാഭിമുഖോ പായാസി. തമത്ഥം പകാസേന്തോ സത്ഥാ ആഹ –

‘‘തസ്സ പാദേ ഗഹേത്വാന, കത്വാ ച നം പദക്ഖിണം;

സാരഥി രഥമാരുയ്ഹ, രാജദ്വാരം ഉപാഗമീ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – ഭിക്ഖവേ, ഏവം വുത്തോ സോ സാരഥി, തസ്സ കുമാരസ്സ പാദേ ഗഹേത്വാ തം പദക്ഖിണം കത്വാ രഥം ആരുയ്ഹ രാജദ്വാരം ഉപാഗമീതി.

തസ്മിം ഖണേ ചന്ദാദേവീ സീഹപഞ്ജരം വിവരിത്വാ ‘‘കാ നു ഖോ മേ പുത്തസ്സ പവത്തീ’’തി സാരഥിസ്സ ¶ ആഗമനമഗ്ഗം ഓലോകേന്തീ തം ഏകകം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ഉരം പഹരിത്വാ പരിദേവി. തമത്ഥം പകാസേന്തോ സത്ഥാ ആഹ –

‘‘സുഞ്ഞം മാതാ രഥം ദിസ്വാ, ഏകം സാരഥിമാഗതം;

അസ്സുപുണ്ണേഹി നേത്തേഹി, രോദന്തീ നം ഉദിക്ഖതി.

‘‘അയം സോ സാരഥി ഏതി, നിഹന്ത്വാ മമ അത്രജം;

നിഹതോ നൂന മേ പുത്തോ, പഥബ്യാ ഭൂമിവഡ്ഢനോ.

‘‘അമിത്താ നൂന നന്ദന്തി, പതീതാ നൂന വേരിനോ;

ആഗതം സാരഥിം ദിസ്വാ, നിഹന്ത്വാ മമ അത്രജം.

‘‘സുഞ്ഞം മാതാ രഥം ദിസ്വാ, ഏകം സാരഥിമാഗതം;

അസ്സുപുണ്ണേഹി നേത്തേഹി, രോദന്തീ പരിപുച്ഛി നം.

‘‘കിം നു മൂഗോ കിംനു പക്ഖോ, കിംനു സോ വിലപീ തദാ;

നിഹഞ്ഞമാനോ ഭൂമിയാ, തം മേ അക്ഖാഹി സാരഥി.

‘‘കഥം ഹത്ഥേഹി പാദേഹി, മൂഗപക്ഖോ വിവജ്ജയി;

നിഹഞ്ഞമാനോ ഭൂമിയാ, തം മേ അക്ഖാഹി പുച്ഛിതോ’’തി.

തത്ഥ മാതാതി തേമിയകുമാരസ്സ മാതാ. പഥബ്യാ ഭൂമിവഡ്ഢനോതി സോ മമ പുത്തോ ഭൂമിവഡ്ഢനോ ഹുത്വാ പഥബ്യാ നിഹതോ നൂന. രോദന്തീ പരിപുച്ഛി നന്തി തം രഥം ഏകമന്തം ഠപേത്വാ മഹാതലം ¶ അഭിരുയ്ഹ ചന്ദാദേവിം വന്ദിത്വാ ഏകമന്തേ ഠിതം സാരഥിം പരിപുച്ഛി. കിന്നൂതി കിം നു സോ മമ ¶ പുത്തോ മൂഗോ ഏവ പക്ഖോ ഏവ. തദാതി യദാ നം ത്വം കാസുയം പക്ഖിപിത്വാ കുദ്ദാലേന മത്ഥകേ പഹരി, തദാ. നിഹഞ്ഞമാനോ ഭൂമിയാതി തയാ ഭൂമിയം നിഹഞ്ഞമാനോ കിം നു വിലപി. തം മേതി തം സബ്ബം അപരിഹാപേത്വാ മേ അക്ഖാഹി. വിവജ്ജയീതി ‘‘അപേഹി സാരഥി, മാ മം മാരേഹീ’’തി കഥം ഹത്ഥേഹി പാദേഹി ച ഫന്ദന്തോ തം അപനുദി, തം മേ കഥേഹീതി അത്ഥോ.

‘‘അക്ഖേയ്യം ¶ തേ അഹം അയ്യേ, ദജ്ജാസി അഭയം മമ;

യം മേ സുതം വാ ദിട്ഠം വാ, രാജപുത്തസ്സ സന്തികേ’’തി.

തത്ഥ ദജ്ജാസീതി സചേ അഭയം ദദേയ്യാസി, സോ ഇദം ‘‘സചാഹം ‘തവ പുത്തോ നേവ മൂഗോ ന പക്ഖോ മധുരകഥോ ധമ്മകഥികോ’തി വക്ഖാമി, അഥ ‘കസ്മാ തം ഗഹേത്വാ നാഗതോസീ’തി രാജാ കുദ്ധോ രാജദണ്ഡമ്പി മേ കരേയ്യ, അഭയം താവ യാചിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ആഹ.

‘‘അഭയം സമ്മ തേ ദമ്മി, അഭീതോ ഭണ സാരഥി;

യം തേ സുതം വാ ദിട്ഠം വാ, രാജപുത്തസ്സ സന്തികേ’’തി.

‘‘ന സോ മൂഗോ ന സോ പക്ഖോ, വിസട്ഠവചനോ ച സോ;

രജ്ജസ്സ കിര സോ ഭീതോ, അകരാ ആലയേ ബഹൂ.

‘‘പുരിമം സരതി സോ ജാതിം, യത്ഥ രജ്ജമകാരയി;

കാരയിത്വാ തഹിം രജ്ജം, പാപത്ഥ നിരയം ഭുസം.

‘‘വീസതിഞ്ചേവ വസ്സാനി, തഹിം രജ്ജമകാരയി;

അസീതിവസ്സസഹസ്സാനി, നിരയമ്ഹി അപച്ചി സോ.

‘‘തസ്സ രജ്ജസ്സ സോ ഭീതോ, മാ മം രജ്ജാഭിസേചയും;

തസ്മാ പിതു ച മാതുച്ച, സന്തികേ ന ഭണീ തദാ.

‘‘അങ്ഗപച്ചങ്ഗസമ്പന്നോ ¶ , ആരോഹപരിണാഹവാ;

വിസട്ഠവചനോ പഞ്ഞോ, മഗ്ഗേ സഗ്ഗസ്സ തിട്ഠതി.

‘‘സചേ ¶ ത്വം ദട്ഠുകാമാസി, രാജപുത്തം തവത്രജം;

ഏഹി തം പാപയിസ്സാമി, യത്ഥ സമ്മതി തേമിയോ’’തി.

തത്ഥ വിസട്ഠവചനോതി അപലിബുദ്ധകഥോ. അകരാ ആലയേ ബഹൂതി തുമ്ഹാകം വഞ്ചനാനി ബഹൂനി അകാസി. പഞ്ഞോതി പഞ്ഞവാ. സചേ ത്വന്തി രാജാനം ധുരം കത്വാ ഉഭോപി തേ ഏവമാഹ. യത്ഥ സമ്മതി തേമിയോതി യത്ഥ വോ പുത്തോ മയാ ഗഹിതപടിഞ്ഞോ ഹുത്വാ അച്ഛതി, തത്ഥ പാപയിസ്സാമി, ഇദാനി പപഞ്ചം അകത്വാ ലഹും ഗന്തും വട്ടതീതി ആഹ.

കുമാരോ ¶ പന സാരഥിം പേസേത്വാ പബ്ബജിതുകാമോ അഹോസി. തദാ സക്കോ തസ്സ മനം ഞത്വാ തസ്മിം ഖണേ വിസ്സകമ്മദേവപുത്തം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘താത വിസ്സകമ്മദേവപുത്ത, തേമിയകുമാരോ പബ്ബജിതുകാമോ, ത്വം തസ്സ പണ്ണസാലഞ്ച പബ്ബജിതപരിക്ഖാരഞ്ച മാപേത്വാ ഏഹീ’’തി പേസേസി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ വേഗേന ഗന്ത്വാ തിയോജനികേ വനസണ്ഡേ അത്തനോ ഇദ്ധിബലേന രമണീയം അസ്സമം മാപേത്വാ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനഞ്ച പോക്ഖരണിഞ്ച ആവാടഞ്ച അകാലഫലസമ്പന്നം രുക്ഖഞ്ച കത്വാ പണ്ണസാലസമീപേ ചതുവീസതിഹത്ഥപ്പമാണം ചങ്കമം മാപേത്വാ അന്തോചങ്കമേ ച ഫലികവണ്ണം രുചിരം വാലുകം ഓകിരിത്വാ സബ്ബേ പബ്ബജിതപരിക്ഖാരേ മാപേത്വാ ‘‘യേ പബ്ബജിതുകാമാ, തേ ഇമേ ഗഹേത്വാ പബ്ബജന്തൂ’’തി ഭിത്തിയം അക്ഖരാനി ലിഖിത്വാ ചണ്ഡവാളേ ച അമനാപസദ്ദേ സബ്ബേ മിഗപക്ഖിനോ ച പലാപേത്വാ സകട്ഠാനമേവ ഗതോ.

തസ്മിം ഖണേ മഹാസത്തോ തം ദിസ്വാ സക്കദത്തിയഭാവം ഞത്വാ, പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ വത്ഥാനി അപനേത്വാ, രത്തവാകചീരം നിവാസേത്വാ ഏകം പാരുപിത്വാ അജിനചമ്മം ഏകംസേ കത്വാ ജടാമണ്ഡലം ബന്ധിത്വാ കാജം അംസേ കത്വാ കത്തരദണ്ഡമാദായ പണ്ണസാലതോ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിതസിരിം സമുബ്ബഹന്തോ അപരാപരം ചങ്കമിത്വാ ‘‘അഹോ സുഖം, അഹോ സുഖ’’ന്തി ഉദാനം ഉദാനേന്തോ പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ കട്ഠത്ഥരണേ നിസിന്നോ പഞ്ച അഭിഞ്ഞാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ ച നിബ്ബത്തേത്വാ സായന്ഹസമയേ പണ്ണസാലതോ നിക്ഖമിത്വാ ചങ്കമനകോടിയം ഠിതകാരരുക്ഖതോ പണ്ണാനി ഗഹേത്വാ ¶ , സക്കദത്തിയഭാജനേ അലോണകേ അതക്കേ നിധൂപനേ ഉദകേ സേദേത്വാ അമതം വിയ പരിഭുഞ്ജിത്വാ ചത്താരോ ബ്രഹ്മവിഹാരേ ഭാവേത്വാ തത്ഥ വാസം കപ്പേസി.

കാസിരാജാപി സുനന്ദസാരഥിസ്സ വചനം സുത്വാ മഹാസേനഗുത്തം പക്കോസാപേത്വാ തരമാനരൂപോവ ഗമനസജ്ജം കാരേതും ആഹ –

‘‘യോജയന്തു ¶ രഥേ അസ്സേ, കച്ഛം നാഗാന ബന്ധഥ;

ഉദീരയന്തു സങ്ഖപണവാ, വാദന്തു ഏകപോക്ഖരാ.

‘‘വാദന്തു ഭേരീ സന്നദ്ധാ, വഗ്ഗൂ വാദന്തു ദുന്ദുഭീ;

നേഗമാ ച മം അന്വേന്തു, ഗച്ഛം പുത്തനിവേദകോ.

‘‘ഓരോധാ ച കുമാരാ ച, വേസിയാനാ ച ബ്രാഹ്മണാ;

ഖിപ്പം യാനാനി യോജേന്തു, ഗച്ഛം പുത്തനിവേദകോ.

‘‘ഹത്ഥാരോഹാ അനീകട്ഠാ, രഥികാ പത്തികാരകാ;

ഖിപ്പം യാനാനി യോജേന്തു, ഗച്ഛം പുത്തനിവേദകോ.

‘‘സമാഗതാ ജാനപദാ, നേഗമാ ച സമാഗതാ;

ഖിപ്പം യാനാനി യോജേന്തു, ഗച്ഛം പുത്തനിവേദകോ’’തി.

തത്ഥ ¶ ഉദീരയന്തൂതി സദ്ദം മുഞ്ചന്തു. വാദന്തൂതി വജ്ജന്തു. ഏകപോക്ഖരാതി ഏകമുഖഭേരിയോ. സന്നദ്ധാതി സുട്ഠു നദ്ധാ. വഗ്ഗൂതി മധുരസ്സരാ. ഗച്ഛന്തി ഗമിസ്സാമി. പുത്തനിവേദകോതി പുത്തസ്സ നിവേദകോ ഓവാദകോ ഹുത്വാ ഗച്ഛാമി. തം ഓവദിത്വാ മമ വചനം ഗാഹാപേത്വാ തത്ഥേവ തം രതനരാസിമ്ഹി ഠപേത്വാ അഭിസിഞ്ചിത്വാ ആനേതും ഗച്ഛാമീതി അധിപ്പായേനേവമാഹ. നേഗമാതി കുടുമ്ബികജനാ. സമാഗതാതി സന്നിപതിതാ ഹുത്വാ.

ഏവം രഞ്ഞാ ആണത്താ സാരഥിനോ അസ്സേ യോജേത്വാ രഥേ രാജദ്വാരേ ഠപേത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും. തമത്ഥം പകാസേന്തോ സത്ഥാ ആഹ –

‘‘അസ്സേ ച സാരഥീ യുത്തേ, സിന്ധവേ സീഘവാഹനേ;

രാജദ്വാരം ഉപാഗച്ഛും, യുത്താ ദേവ ഇമേ ഹയാ’’തി.

തത്ഥ ¶ അസ്സേതി സിന്ധവേ സിന്ധവജാതികേ സീഘവാഹനേ ജവസമ്പന്നേ അസ്സേ ആദായ. സാരഥീതി സാരഥിനോ. യുത്തേതി രഥേസു യോജിതേ. ഉപാഗച്ഛുന്തി തേ രഥേസു യുത്തേ അസ്സേ ആദായ ആഗമംസു, ആഗന്ത്വാ ച പന ‘‘യുത്താ, ദേവ, ഇമേ ഹയാ’’തി ആരോചേസും.

തതോ ¶ സാരഥീനം വചനം സുത്വാ രാജാ ഉപഡ്ഢഗാഥമാഹ –

‘‘ഥൂലാ ജവേന ഹായന്തി, കിസാ ഹായന്തി ഥാമുനാ’’തി.

തം സുത്വാ സാരഥിനോപി ഉപഡ്ഢഗാഥമാഹംസു –

‘‘കിസേ ഥൂലേ വിവജ്ജേത്വാ, സംസട്ഠാ യോജിതാ ഹയാ’’തി.

തസ്സത്ഥോ – ദേവ, കിസേ ച ഥൂലേ ച ഏവരൂപേ അസ്സേ അഗ്ഗണ്ഹിത്വാ വയേന വണ്ണേന ജവേന ബലേന സദിസാ ഹയാ യോജിതാതി.

അഥ രാജാ പുത്തസ്സ സന്തികം ഗച്ഛന്തോ ചത്താരോ വണ്ണേ അട്ഠാരസ സേനിയോ സബ്ബഞ്ച ബലകായം സന്നിപാതാപേസി. തസ്സ സന്നിപാതേന്തസ്സേവ തയോ ദിവസാ അതിക്കന്താ. അഥ ചതുത്ഥേ ദിവസേ കാസിരാജാ നഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ ഗഹേതബ്ബയുത്തകം ഗാഹാപേത്വാ അസ്സമപദം ഗന്ത്വാ പുത്തേന സദ്ധിം പടിനന്ദിതോ പടിസന്ഥാരമകാസി. തമത്ഥം പകാസേന്തോ സത്ഥാ ആഹ –

‘‘തതോ രാജാ തരമാനോ, യുത്തമാരുയ്ഹ സന്ദനം;

ഇത്ഥാഗാരം അജ്ഝഭാസി, സബ്ബാവ അനുയാഥ മം.

‘‘വാളബീജനിമുണ്ഹീസം, ഖഗ്ഗം ഛത്തഞ്ച പണ്ഡരം;

ഉപാധീ രഥമാരുയ്ഹ, സുവണ്ണേഹി അലങ്കതാ.

‘‘തതോ സ രാജാ പായാസി, പുരക്ഖത്വാന സാരഥിം;

ഖിപ്പമേവ ഉപാഗച്ഛി, യത്ഥ സമ്മതി തേമിയോ.

‘‘തഞ്ച ¶ ദിസ്വാന ആയന്തം, ജലന്തമിവ തേജസാ;

ഖത്തസങ്ഘപരിബ്യൂള്ഹം, തേമിയോ ഏതദബ്രവി.

‘‘കച്ചി നു താത കുസലം, കച്ചി താത അനാമയം;

സബ്ബാ ച രാജകഞ്ഞായോ, അരോഗാ മയ്ഹ മാതരോ.

‘‘കുസലഞ്ചേവ ¶ ¶ മേ പുത്ത, അഥോ പുത്ത അനാമയം;

സബ്ബാ ച രാജകഞ്ഞായോ, അരോഗാ തുയ്ഹ മാതരോ.

‘‘കച്ചി അമജ്ജപോ താത, കച്ചി തേ സുരമപ്പിയം;

കച്ചി സച്ചേ ച ധമ്മേ ച, ദാനേ തേ രമതേ മനോ.

‘‘അമജ്ജപോ അഹം പുത്ത, അഥോ മേ സുരമപ്പിയം;

അഥോ സച്ചേ ച ധമ്മേ ച, ദാനേ മേ രമതേ മനോ.

‘‘കച്ചി അരോഗം യോഗ്ഗം തേ, കച്ചി വഹതി വാഹനം;

കച്ചി തേ ബ്യാധയോ നത്ഥി, സരീരസ്സുപതാപനാ.

‘‘അഥോ അരോഗം യോഗ്ഗം മേ, അഥോ വഹതി വാഹനം;

അഥോ മേ ബ്യാധയോ നത്ഥി, സരീരസ്സുപതാപനാ.

‘‘കച്ചി അന്താ ച തേ ഫീതാ, മജ്ഝേ ച ബഹലാ തവ;

കോട്ഠാഗാരഞ്ച കോസഞ്ച, കച്ചി തേ പടിസന്ഥതം.

‘‘അഥോ അന്താ ച മേ ഫീതാ, മജ്ഝേ ച ബഹലാ മമ;

കോട്ഠാഗാരഞ്ച കോസഞ്ച, സബ്ബം മേ പടിസന്ഥതം.

‘‘സ്വാഗതം തേ മഹാരാജ, അഥോ തേ അദുരാഗതം;

പതിട്ഠപേന്തു പല്ലങ്കം, യത്ഥ രാജാ നിസക്കതീ’’തി.

തത്ഥ ഉപാധീ രഥമാരുയ്ഹാതി സുവണ്ണപാദുകാ ച രഥം ആരോപേന്തൂതി അത്ഥോ. ഇമേ തയോ പാദേ പുത്തസ്സ തത്ഥേവ അഭിസേകകരണത്ഥായ ‘‘പഞ്ച രാജകകുധഭണ്ഡാനി ഗണ്ഹഥാ’’തി ആണാപേന്തോ രാജാ ആഹ. സുവണ്ണേഹി അലങ്കതാതി ഇദം പാദുകം സന്ധായാഹ. ഉപാഗച്ഛീതി ഉപാഗതോ അഹോസി. കായ വേലായാതി? മഹാസത്തസ്സ കാരപണ്ണാനി പചിത്വാ നിബ്ബാപേന്തസ്സ നിസിന്നവേലായ. ജലന്തമിവ തേജസാതി രാജതേജേന ജലന്തം വിയ. ഖത്തസങ്ഘപരിബ്യൂള്ഹന്തി കഥാഫാസുകേന അമച്ചസങ്ഘേന പരിവുതം, ഖത്തിയസമൂഹേഹി ¶ വാ പരിവാരിതം. ഏതദബ്രവീതി കാസിരാജാനം ബഹി ഖന്ധാവാരം നിവാസാപേത്വാ ¶ പദസാവ പണ്ണസാലം ആഗന്ത്വാ തം വന്ദിത്വാ നിസിന്നം പടിസന്ഥാരം കരോന്തോ ഏതം വചനം അബ്രവി.

കുസലം അനാമയന്തി ഉഭയേനപി പദേന ആരോഗ്യമേവ പുച്ഛതി. കച്ചി അമജ്ജപോതി കച്ചി മജ്ജം ന പിവസീതി പുച്ഛതി. ‘‘അപ്പമത്തോ’’തിപി പാഠോ, കുസലധമ്മേസു നപ്പമജ്ജസീതി അത്ഥോ. സുരമപ്പിയന്തി സുരാപാനം അപ്പിയം. ‘‘സുരമപ്പിയാ’’തിപി പാഠോ, സുരാ അപ്പിയാതി അത്ഥോ. ധമ്മേതി ദസവിധേ രാജധമ്മേ. യോഗ്ഗന്തി യുഗേ യുഞ്ജിതബ്ബം തേ തവ അസ്സഗോണാദികം. കച്ചി വഹതീതി കച്ചി അരോഗം ഹുത്വാ വഹതി. വാഹനന്തി ഹത്ഥിഅസ്സാദി സബ്ബം വാഹനം. സരീരസ്സുപതാപനാതി സരീരസ്സ ഉപതാപകരാ. അന്താതി പച്ചന്തജനപദാ. ഫീതാതി ഇദ്ധാ സുഭിക്ഖാ, വത്ഥാഭരണേഹി വാ അന്നപാനേഹി വാ പരിപുണ്ണാ ഗാള്ഹവാസാ. മജ്ഝേ ചാതി രട്ഠസ്സ മജ്ഝേ. ബഹലാതി ഗാമനിഗമാ ഘനവാസാ. പടിസന്ഥതന്തി പടിച്ഛാദിതം ഗുത്തം, പരിപുണ്ണം വാ. യത്ഥ രാജാ നിസക്കതീതി യസ്മിം പല്ലങ്കേ രാജാ നിസീദിസ്സതി, തം പഞ്ഞാപേന്തൂതി വദതി.

രാജാ മഹാസത്തേ ഗാരവേന പല്ലങ്കേ ന നിസീദതി. അഥ ¶ മഹാസത്തോ ‘‘സചേ പല്ലങ്കേ ന നിസീദതി, പണ്ണസന്ഥാരം പഞ്ഞാപേഥാ’’തി വത്വാ തസ്മിം പഞ്ഞത്തേ നിസീദനത്ഥായ രാജാനം നിമന്തേന്തോ ഗാഥമാഹ –

‘‘ഇധേവ തേ നിസീദസ്സു, നിയതേ പണ്ണസന്ഥരേ;

ഏത്തോ ഉദകമാദായ, പാദേ പക്ഖാലയസ്സു തേ’’തി.

തത്ഥ നിയതേതി സുസന്ഥതേ. ഏത്തോതി പരിഭോഗഉദകം ദസ്സേന്തോ ആഹ.

രാജാ മഹാസത്തേ ഗാരവേന പണ്ണസന്ഥാരേപി അനിസീദിത്വാ ഭൂമിയം ഏവ നിസീദി. മഹാസത്തോപി പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ തം കാരപണ്ണകം നീഹരിത്വാ രാജാനം തേന നിമന്തേന്തോ ഗാഥമാഹ –

‘‘ഇദമ്പി പണ്ണകം മയ്ഹം, രന്ധം രാജ അലോണകം;

പരിഭുഞ്ജ മഹാരാജ, പാഹുനോ മേസിധാഗതോ’’തി.

‘‘ന ¶ ചാഹം പണ്ണം ഭുഞ്ജാമി, ന ഹേതം മയ്ഹ ഭോജനം;

സാലീനം ഓദനം ഭുഞ്ജേ, സുചിം മംസൂപസേചന’’ന്തി.

തത്ഥ ന ചാഹന്തി പടിക്ഖേപവചനം.

രാജാ തഥാരൂപം അത്തനോ രാജഭോജനം വണ്ണേത്വാ തസ്മിം മഹാസത്തേ ഗാരവേന ഥോകം പണ്ണകം ഹത്ഥതലേ ഠപേത്വാ ‘‘താത, ത്വം ഏവരൂപം ഭോജനം ഭുഞ്ജസീ’’തി പുത്തേന സദ്ധിം പിയകഥം കഥേന്തോ നിസീദി. തസ്മിം ഖണേ ചന്ദാദേവീ ഓരോധേന പരിവുതാ ഏകമഗ്ഗേന ആഗന്ത്വാ ബോധിസത്തസ്സ അസ്സമപദം പത്വാ പിയപുത്തം ദിസ്വാ തത്ഥേവ പതിത്വാ വിസഞ്ഞീ അഹോസി. തതോ പടിലദ്ധസ്സാസാ പതിതട്ഠാനതോ ഉട്ഠഹിത്വാ ആഗന്ത്വാ ബോധിസത്തസ്സ പാദേ ദള്ഹം ഗഹേത്വാ വന്ദിത്വാ അസ്സുപുണ്ണേഹി നേത്തേഹി രോദിത്വാ വന്ദനട്ഠാനതോ ഉട്ഠായ ഏകമന്തം നിസീദി. അഥ നം രാജാ ‘‘ഭദ്ദേ, തവ പുത്തസ്സ ഭോജനം പസ്സാഹീ’’തി വത്വാ ഥോകം പണ്ണകം തസ്സാ ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ സേസഇത്ഥീനമ്പി ഥോകം ഥോകം അദാസി. താ സബ്ബാപി ‘‘സാമി, ഏവരൂപം ഭോജനം ഭുഞ്ജസീ’’തി വദന്തിയോ തം ഗഹേത്വാ അത്തനോ അത്തനോ സീസേ കത്വാ ‘‘അതിദുക്കരം കരോസി, സാമീ’’തി വത്വാ നമസ്സമാനാ നിസീദിംസു. രാജാ പുന ‘‘താത, ഇദം മയ്ഹം അച്ഛരിയം ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതീ’’തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അച്ഛേരകം മം പടിഭാതി, ഏകകമ്പി രഹോഗതം;

ഏദിസം ഭുഞ്ജമാനാനം, കേന വണ്ണോ പസീദതീ’’തി.

തത്ഥ ഏകകന്തി താത, തം ഏകകമ്പി രഹോഗതം ഇമിനാ ഭോജനേന യാപേന്തം ദിസ്വാ മമ അച്ഛരിയം ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതി. ഏദിസന്തി ഏവരൂപം അലോണകം അതക്കം നിധൂപനം രന്ധം പത്തം ഭുഞ്ജന്താനം കേന കാരണേന വണ്ണോ പസീദതീതി നം പുച്ഛി.

‘‘ഏകോ രാജ നിപജ്ജാമി, നിയതേ പണ്ണസന്ഥരേ;

തായ മേ ഏകസേയ്യായ, രാജ വണ്ണോ പസീദതി.

‘‘ന ¶ ച നേത്തിംസബന്ധാ മേ, രാജരക്ഖാ ഉപട്ഠിതാ;

തായ മേ സുഖസേയ്യായ, രാജവണ്ണോ പസീദതി.

‘‘അതീതം ¶ നാനുസോചാമി, നപ്പജപ്പാമിനാഗതം;

പച്ചുപ്പന്നേന യാപേമി, തേന വണ്ണോ പസീദതി.

‘‘അനാഗതപ്പജപ്പായ, അതീതസ്സാനുസോചനാ;

ഏതേന ബാലാ സുസ്സന്തി, നളോവ ഹരിതോ ലുതോ’’തി.

തത്ഥ നേത്തിംസബന്ധാതി ഖഗ്ഗബന്ധാ. രാജരക്ഖാതി രാജാനം രക്ഖിതാ. നപ്പജപ്പാമീതി ന പത്ഥേമി. ഹരിതോതി ഹരിതവണ്ണോ. ലുതോതി ലുഞ്ചിത്വാ ആതപേ ഖിത്തനളോ വിയ.

അഥ രാജാ ‘‘ഇധേവ നം അഭിസിഞ്ചിത്വാ ആദായ ഗമിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ രജ്ജേന നിമന്തേന്തോ ആഹ –

‘‘ഹത്ഥാനീകം രഥാനീകം, അസ്സേ പത്തീ ച വമ്മിനോ;

നിവേസനാനി രമ്മാനി, അഹം പുത്ത ദദാമി തേ.

‘‘ഇത്ഥാഗാരമ്പി തേ ദമ്മി, സബ്ബാലങ്കാരഭൂസിതം;

താ പുത്ത പടിപജ്ജസ്സു, ത്വം നോ രാജാ ഭവിസ്സസി.

‘‘കുസലാ നച്ചഗീതസ്സ, സിക്ഖിതാ ചാതുരിത്ഥിയോ;

കാമേ തം രമയിസ്സന്തി, കിം അരഞ്ഞേ കരിസ്സസി.

‘‘പടിരാജൂഹി തേ കഞ്ഞാ, ആനയിസ്സം അലങ്കതാ;

താസു പുത്തേ ജനേത്വാന, അഥ പച്ഛാ പബ്ബജിസ്സസി.

‘‘യുവാ ച ദഹരോ ചാസി, പഠമുപ്പത്തികോ സുസു;

രജ്ജം കാരേഹി ഭദ്ദന്തേ, കിം അരഞ്ഞേ കരിസ്സസീ’’തി.

തത്ഥ ഹത്ഥാനീകന്തി ദസഹത്ഥിതോ പട്ഠായ ഹത്ഥാനീകം നാമ, തഥാ രഥാനീകം. വമ്മിനോതി വമ്മബദ്ധസൂരയോധേ. കുസലാതി ഛേകാ. സിക്ഖിതാതി അഞ്ഞേസുപി ഇത്ഥികിച്ചേസു സിക്ഖിതാ. ചാതുരിത്ഥിയോതി ചതുരാ വിലാസാ ഇത്ഥിയോ, അഥ വാ ചതുരാ നാഗരാ ഇത്ഥിയോ, അഥ വാ ചതുരാ ¶ നാമ ¶ നാടകിത്ഥിയോ. പടിരാജൂഹി തേ കഞ്ഞാതി അഞ്ഞേഹി രാജൂഹി തവ രാജകഞ്ഞായോ ആനയിസ്സാമി. യുവാതി യോബ്ബനപ്പത്തോ. ദഹരോതി തരുണോ. പഠമുപ്പത്തികോതി പഠമവയേന ഉപ്പത്തിതോ സമുഗ്ഗതോ. സുസൂതി അതിതരുണോ.

ഇതോ പട്ഠായ ബോധിസത്തസ്സ ധമ്മകഥാ ഹോതി –

‘‘യുവാ ചരേ ബ്രഹ്മചരിയം, ബ്രഹ്മചാരീ യുവാ സിയാ;

ദഹരസ്സ ഹി പബ്ബജ്ജാ, ഏതം ഇസീഹി വണ്ണിതം.

‘‘യുവാ ¶ ചരേ ബ്രഹ്മചരിയം, ബ്രഹ്മചാരീ യുവാ സിയാ;

ബ്രഹ്മചരിയം ചരിസ്സാമി, നാഹം രജ്ജേന മത്ഥികോ.

‘‘പസ്സാമി വോഹം ദഹരം, അമ്മ താത വദന്തരം;

കിച്ഛാലദ്ധം പിയം പുത്തം, അപ്പത്വാവ ജരം മതം.

‘‘പസ്സാമി വോഹം ദഹരിം, കുമാരിം ചാരുദസ്സനിം;

നവവംസകളീരംവ, പലുഗ്ഗം ജീവിതക്ഖയം.

‘‘ദഹരാപി ഹി മീയന്തി, നരാ ച അഥ നാരിയോ;

തത്ഥ കോ വിസ്സസേ പോസോ, ‘ദഹരോമ്ഹീ’തി ജീവിതേ.

‘‘യസ്സ രത്യാ വിവസാനേ, ആയു അപ്പതരം സിയാ;

അപ്പോദകേവ മച്ഛാനം, കിം നു കോമാരകം തഹിം.

‘‘നിച്ചമബ്ഭാഹതോ ലോകോ, നിച്ചഞ്ച പരിവാരിതോ;

അമോഘാസു വജന്തീസു, കിം മം രജ്ജേഭിസിഞ്ചസീ’’തി.

‘‘കേന ¶ മബ്ഭാഹതോ ലോകോ, കേന ച പരിവാരിതോ;

കായോ അമോഘാ ഗച്ഛന്തി, തം മേ അക്ഖാഹി പുച്ഛിതോ’’തി.

‘‘മച്ചുനാബ്ഭാഹതോ ലോകോ, ജരായ പരിവാരിതോ;

രത്യോ അമോഘാ ഗച്ഛന്തി, ഏവം ജാനാഹി ഖത്തിയ.

‘‘യഥാപി ¶ തന്തേ വിതതേ, യം യദേവൂപവീയതി;

അപ്പകം ഹോതി വേതബ്ബം, ഏവം മച്ചാന ജീവിതം.

‘‘യഥാ വാരിവഹോ പൂരോ, ഗച്ഛം നുപനിവത്തതി;

ഏവമായു മനുസ്സാനം, ഗച്ഛം നുപനിവത്തതി.

‘‘യഥാ വാരിവഹോ പൂരോ, വഹേ രുക്ഖേപകൂലജേ;

ഏവം ജരാമരണേന, വുയ്ഹന്തേ സബ്ബപാണിനോ’’തി.

തത്ഥ ബ്രഹ്മചാരീ യുവാ സിയാതി ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തോ യുവാ ഭവേയ്യ. ഇസീഹി വണ്ണിതന്തി ബുദ്ധാദീഹി ഇസീഹി ഥോമിതം പസത്ഥം. നാഹം രജ്ജേന മത്ഥികോതി അഹം രജ്ജേന അത്ഥികോ ന ഹോമി. അമ്മ താത വദന്തരന്തി ‘‘അമ്മ, താതാ’’തി വദന്തം. പലുഗ്ഗന്തി മച്ചുനാ ലുഞ്ചിത്വാ ഗഹിതം. യസ്സ രത്യാ വിവസാനേതി മഹാരാജ, യസ്സ മാതുകുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിഗ്ഗഹണകാലതോ പട്ഠായ രത്തിദിവാതിക്കമേന അപ്പതരം ആയു ഹോതി. കോമാരകം തഹിന്തി തസ്മിം വയേ തരുണഭാവോ കിം കരിസ്സതി.

കേന മബ്ഭാഹതോതി കേന അബ്ഭാഹതോ. ഇദം രാജാ സംഖിത്തേന ഭാസിതസ്സ അത്ഥം അജാനന്തോവ പുച്ഛതി. രത്യോതി രത്തിയോ. താ ഹി ഇമേസം സത്താനം ആയുഞ്ച വണ്ണഞ്ച ബലഞ്ച ഖേപേന്തിയോ ഏവ ഗച്ഛന്തീതി അമോഘാ ഗച്ഛന്തി നാമാതി വേദിതബ്ബം ¶ . യം യദേവൂപവീയതീതി യം യം തന്തം ഉപവീയതി. വേതബ്ബന്തി തന്തസ്മിം വീതേ സേസം വേതബ്ബം യഥാ അപ്പകം ഹോതി, ഏവം സത്താനം ജീവിതം. നുപനിവത്തതീതി തസ്മിം തസ്മിം ഖണേ ഗതം ഗതമേവ ഹോതി, ന ഉപനിവത്തതി. വഹേ രുക്ഖേപകൂലജേതി ഉപകൂലജേ രുക്ഖേ വഹേയ്യ.

രാജാ ¶ മഹാസത്തസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ ‘‘കിം മേ ഘരാവാസേനാ’’തി അതിവിയ ഉക്കണ്ഠിതോ പബ്ബജിതുകാമോ ഹുത്വാ ‘‘നാഹം താവ പുന നഗരം ഗമിസ്സാമി, ഇധേവ പബ്ബജിസ്സാമി. സചേ പന മേ പുത്തോ നഗരം ഗച്ഛേയ്യ, സേതച്ഛത്തമസ്സ ദദേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ തം വീമംസിതും പുന രജ്ജേന നിമന്തേന്തോ ആഹ –

‘‘ഹത്ഥാനീകം രഥാനീകം, അസ്സേ പത്തീ ച വമ്മിനോ;

നിവേസനാനി രമ്മാനി, അഹം പുത്ത ദദാമി തേ.

‘‘ഇത്ഥാഗാരമ്പി ¶ തേ ദമ്മി, സബ്ബാലങ്കാരഭൂസിതം;

താ പുത്ത പടിപജ്ജസ്സു, ത്വം നോ രാജാ ഭവിസ്സസി.

‘‘കുസലാ നച്ചഗീതസ്സ, സിക്ഖിതാ ചാതുരിത്ഥിയോ;

കാമേ തം രമയിസ്സന്തി, കിം അരഞ്ഞേ കരിസ്സസി.

‘‘പടിരാജൂഹി തേ കഞ്ഞാ, ആനയിസ്സം അലങ്കതാ;

താസു പുത്തേ ജനേത്വാന, അഥ പച്ഛാ പബ്ബജിസ്സസി.

‘‘യുവാ ച ദഹരോ ചാസി, പഠമുപ്പത്തികോ സുസു;

രജ്ജം കാരേഹി ഭദ്ദന്തേ, കിം അരഞ്ഞേ കരിസ്സസി.

‘‘കോട്ഠാഗാരഞ്ച കോസഞ്ച, വാഹനാനി ബലാനി ച;

നിവേസനാനി രമ്മാനി, അഹം പുത്ത ദദാമി തേ.

‘‘ഗോമണ്ഡലപരിബ്യൂള്ഹോ, ദാസിസങ്ഘപുരക്ഖതോ;

രജ്ജം കാരേഹി ഭദ്ദന്തേ, കിം അരഞ്ഞേ കരിസ്സസീ’’തി.

തത്ഥ ഗോമണ്ഡലപരിബ്യൂള്ഹോതി സുഭങ്ഗീനം രാജകഞ്ഞാനം മണ്ഡലേന പുരക്ഖതോ.

അഥ മഹാസത്തോ രജ്ജേന അനത്ഥികഭാവം പകാസേന്തോ ആഹ –

‘‘കിം ¶ ധനേന യം ഖീയേഥ, കിം ഭരിയായ മരിസ്സതി;

കിം യോബ്ബനേന ജിണ്ണേന, യം ജരായാഭിഭുയ്യതി.

‘‘തത്ഥ കാ നന്ദി കാ ഖിഡ്ഡാ, കാ രതീ കാ ധനേസനാ;

കിം മേ പുത്തേഹി ദാരേഹി, രാജ മുത്തോസ്മി ബന്ധനാ.

‘‘യോഹം ഏവം പജാനാമി, മച്ചു മേ നപ്പമജ്ജതി;

അന്തകേനാധിപന്നസ്സ, കാ രതീ കാ ധനേസനാ.

‘‘ഫലാനമിവ ¶ പക്കാനം, നിച്ചം പതനതോ ഭയം;

ഏവം ജാതാന മച്ചാനം, നിച്ചം മരണതോ ഭയം.

‘‘സായമേകേ ന ദിസ്സന്തി, പാതോ ദിട്ഠാ ബഹൂ ജനാ;

പാതോ ഏതേ ന ദിസ്സന്തി, സായം ദിട്ഠാ ബഹൂ ജനാ.

‘‘അജ്ജേവ ¶ കിച്ചം ആതപം, കോ ജഞ്ഞാ മരണം സുവേ;

ന ഹി നോ സങ്ഗരം തേന, മഹാസേനേന മച്ചുനാ.

‘‘ചോരാ ധനസ്സ പത്ഥേന്തി, രാജ മുത്തോസ്മി ബന്ധനാ;

ഏഹി രാജ നിവത്തസ്സു, നാഹം രജ്ജേന മത്ഥികോ’’തി.

തത്ഥ യം ഖീയേഥാതി മഹാരാജ, കിം ത്വം മം ധനേന നിമന്തേസി, യം ഖീയേഥ ഖയം ഗച്ഛേയ്യ. ധനം വാ ഹി പുരിസം ചജതി, പുരിസോ വാ തം ധനം ചജിത്വാ ഗച്ഛതീതി സബ്ബഥാപി ഖയഗാമീയേവ ഹോതി, കിം ത്വം മം തേന ധനേന നിമന്തേസി. കിം ഭരിയായാതി ഭരിയായ കിം കരിസ്സാമി, യാ മയി ഠിതേയേവ മരിസ്സതി. ജിണ്ണേനാതി ജരായ അനുപരിതേന അനുഭൂതേന. അഭിഭുയ്യതീതി അഭിഭവിയ്യതി. തത്ഥാതി തസ്മിം ഏവം ജരാമരണധമ്മേ ലോകസന്നിവാസേ. കാ നന്ദീതി കാ നാമ തുട്ഠി. ഖിഡ്ഡാതി കീളാ. രതീതി പഞ്ചകാമഗുണരതി. ബന്ധനാതി കാമബന്ധനാ മുത്തോ അസ്മി, മഹാരാജാതി ഝാനേന വിക്ഖമ്ഭിതത്താ ഏവമാഹ. മച്ചു മേതി മമ മച്ചു നപ്പമജ്ജതി, നിച്ചം മമ വധായ അപ്പമതോയേവാതി. യോ അഹം ഏവം പജാനാമി, തസ്സ മമ അന്തകേന അധിപന്നസ്സ വധിതസ്സ ¶ കാ നാമ രതി, കാ ധനേസനാതി. നിച്ചന്തി ജാതകാലതോ പട്ഠായ സദാ ജരാമരണതോ ഭയമേവ ഉപ്പജ്ജതി.

ആതപന്തി കുസലകമ്മവീരിയം. കിച്ചന്തി കത്തബ്ബം. കോ ജഞ്ഞാ മരണം സുവേതി സുവേ വാ പരസുവേ വാ മരണം വാ ജീവിതം വാ കോ ജാനേയ്യ. സങ്ഗരന്തി സങ്കേതം. മഹാസേനേനാതി പഞ്ചവീസതിഭയബാത്തിംസകമ്മകരണഛന്നവുതിരോഗപ്പമുഖാദിവസേന പുഥുസേനേന. ചോരാ ധനസ്സാതി ധനത്ഥായ ജീവിതം ചജന്താ ചോരാ ധനസ്സ പത്ഥേന്തി നാമ, അഹം പന ധനപത്ഥനാസങ്ഖാതാ ബന്ധനാ മുത്തോ അസ്മി, ന മേ ധനേനത്ഥോതി അത്ഥോ. നിവത്തസ്സൂതി മമ വചനേന സമ്മാ നിവത്തസ്സു, രജ്ജം പഹായ നേക്ഖമ്മം പടിസരണം കത്വാ പബ്ബജസ്സു. യം പന ചിന്തേസി ‘‘ഇമം രജ്ജേ പതിട്ഠാപേസ്സാമീ’’തി, തം മാ ചിന്തയി, നാഹം രജ്ജേന അത്ഥികോതി. ഇതി മഹാസത്തസ്സ ധമ്മദേസനാ സഹാനുസന്ധിനാ മത്ഥകം പത്താ.

തം സുത്വാ രാജാനഞ്ച ചന്ദാദേവിഞ്ച ആദിം കത്വാ സോളസസഹസ്സാ ഓരോധാ ച അമച്ചാദയോ ച സബ്ബേ പബ്ബജിതുകാമാ അഹേസും. രാജാപി നഗരേ ¶ ഭേരിം ചരാപേസി ‘‘യേ മമ പുത്തസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിതും ഇച്ഛന്തി, തേ പബ്ബജന്തൂ’’തി ¶ . സബ്ബേസഞ്ച സുവണ്ണകോട്ഠാഗാരാദീനം ദ്വാരാനി വിവരാപേത്വാ ‘‘അസുകട്ഠാനേ ച മഹാനിധികുമ്ഭിയോ അത്ഥി, അത്ഥികാ ഗണ്ഹന്തൂ’’തി സുവണ്ണപട്ടേ അക്ഖരാനി ലിഖാപേത്വാ മഹാഥമ്ഭേ ബന്ധാപേസി. തേ നാഗരാ യഥാപസാരിതേ ആപണേ ച വിവടദ്വാരാനി ഗേഹാനി ച പഹായ നഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ രഞ്ഞോ സന്തികം ആഗമിംസു. രാജാ മഹാജനേന സദ്ധിം മഹാസത്തസ്സ സന്തികേ പബ്ബജി. സക്കദത്തിയം തിയോജനികം അസ്സമപദം പരിപുണ്ണം അഹോസി. മഹാസത്തോ പണ്ണസാലായോ വിചാരേസി, മജ്ഝേ ഠിതാ പണ്ണസാലായോ ഇത്ഥീനം ദാപേസി. കിംകാരണാ? ഭീരുകജാതികാ ഏതാതി. പുരിസാനം പന ബഹിപണ്ണസാലായോ ദാപേസി. താ സബ്ബാപി പണ്ണസാലായോ വിസ്സകമ്മദേവപുത്തോവ മാപേസി. തേ ച ഫലധരരുക്ഖേ വിസ്സകമ്മദേവപുത്തോയേവ അത്തനോ ഇദ്ധിയാ മാപേസി. തേ സബ്ബേ വിസ്സകമ്മേന നിമ്മിതേസു ഫലധരരുക്ഖേസു ഉപോസഥദിവസേ ഭൂമിയം പതിതപതിതാനി ഫലാനി ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിത്വാ സമണധമ്മം കരോന്തി. തേസു യോ കാമവിതക്കം വാ ബ്യാപാദവിതക്കം വാ വിഹിംസാവിതക്കം വാ വിതക്കേതി, തസ്സ മനം ജാനിത്വാ മഹാസത്തോ ആകാസേ നിസീദിത്വാ മധുരധമ്മം കഥേസി. തേ ജനാ ബോധിസത്തസ്സ മധുരധമ്മം സുത്വാ ഏകഗ്ഗചിത്താ ഹുത്വാ ഖിപ്പമേവ അഭിഞ്ഞാ ച സമാപത്തിയോ ച നിബ്ബത്തേസും.

തദാ ഏകോ സാമന്തരാജാ ‘‘കാസിരാജാ കിര ബാരാണസിനഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ വനം പവിസിത്വാ പബ്ബജിതോ’’തി സുത്വാ ‘‘ബാരാണസിം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ ബാരാണസിം പത്വാ നഗരം പവിസിത്വാ അലങ്കതനഗരം ദിസ്വാ രാജനിവേസനം ആരുയ്ഹ സത്തവിധം വരരതനം ഓലോകേത്വാ ¶ ‘‘കാസിരഞ്ഞോ ഇമം ധനം നിസ്സായ ഏകേന ഭയേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ചിന്തേന്തോ സുരാസോണ്ഡേ പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി ‘‘തുമ്ഹാകം രഞ്ഞോ ഇധ നഗരേ ഭയം ഉപ്പന്നം അത്ഥീ’’തി? ‘‘നത്ഥി, ദേവാ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി. ‘‘അമ്ഹാകം രഞ്ഞോ പുത്തോ തേമിയകുമാരോ ‘ബാരാണസിം രജ്ജം ന കരിസ്സാമീ’തി അമൂഗോപി മൂഗോ വിയ ഹുത്വാ ഇമമ്ഹാ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ വനം പവിസിത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജി, തേന കാരണേന അമ്ഹാകം രാജാ മഹാജനേന സദ്ധിം ഇമമ്ഹാ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ തേമിയകുമാരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ പബ്ബജിതോ’’തി ആരോചേസും. സാമന്തരാജാ തേസം വചനം സുത്വാ തുസ്സിത്വാ ‘‘അഹമ്പി പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ¶ ‘‘താത, തുമ്ഹാകം രാജാ കതരദ്വാരേന നിക്ഖന്തോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ദേവ, പാചീനദ്വാരേനാ’’തി വുത്തേ അത്തനോ പരിസായ സദ്ധിം തേനേവ പാചീനദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ നദീതീരേന പായാസി.

മഹാസത്തോപി തസ്സ ആഗമനം ഞത്വാ വനന്തരം ആഗന്ത്വാ ആകാസേ നിസീദിത്വാ മധുരധമ്മം ദേസേസി. സോ പരിസായ സദ്ധിം തസ്സ സന്തികേയേവ പബ്ബജി. ഏവം അപരേപി സത്ത രാജാനോ ‘‘ബാരാണസിനഗരം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ആഗതാ. തേപി രാജാനോ സത്ത രജ്ജാനി ഛഡ്ഡേത്വാ ബോധിസത്തസ്സ സന്തികേയേവ പബ്ബജിംസു. ഹത്ഥീപി അരഞ്ഞഹത്ഥീ ജാതാ, അസ്സാപി അരഞ്ഞഅസ്സാ ജാതാ, രഥാപി അരഞ്ഞേയേവ വിനട്ഠാ, ഭണ്ഡാഗാരേസു കഹാപണേ അസ്സമപദേ വാലുകം കത്വാ വികിരിംസു. സബ്ബേപി അഭിഞ്ഞാസമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ ജീവിതപരിയോസാനേ ബ്രഹ്മലോകപരായണാ അഹേസും. തിരച്ഛാനഗതാ ഹത്ഥിഅസ്സാപി ഇസിഗണേ ചിത്തം പസാദേത്വാ ഛകാമാവചരലോകേസു നിബ്ബത്തിംസു.

സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ സച്ചാനി പകാസേത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി രജ്ജം പഹായ നിക്ഖന്തോയേവാ’’തി വത്വാ ജാതകം സമോധാനേസി – ‘‘തദാ ഛത്തേ അധിവത്ഥാ ദേവധീതാ ഉപ്പലവണ്ണാ ¶ അഹോസി, സുനന്ദോ സാരഥി സാരിപുത്തോ, മാതാപിതരോ മഹാരാജകുലാനി, സേസപരിസാ ബുദ്ധപരിസാ, മൂഗപക്ഖപണ്ഡിതോ പന അഹമേവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അഹോസി’’ന്തി.

കോയം ¶ ¶ മജ്ഝേ സമുദ്ദസ്മിന്തി ഇദം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ മഹാഭിനിക്ഖമനം ആരബ്ഭ കഥേസി. ഏകദിവസഞ്ഹി ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം സന്നിസിന്നാ തഥാഗതസ്സ മഹാഭിനിക്ഖമനം വണ്ണയന്താ നിസീദിംസു. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഇദാനേവ, പുബ്ബേപി തഥാഗതോ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖന്തോയേവാ’’തി വത്വാ തേഹി യാചിതോ അതീതം ആഹരി.

അതീതേ വിദേഹരട്ഠേ മിഥിലായം മഹാജനകോ നാമ രാജാ രജ്ജം കാരേസി. തസ്സ ദ്വേ പുത്താ അഹേസും അരിട്ഠജനകോ ച പോലജനകോ ചാതി. തേസു രാജാ ജേട്ഠപുത്തസ്സ ഉപരജ്ജം അദാസി, കനിട്ഠസ്സ സേനാപതിട്ഠാനം അദാസി. അപരഭാഗേ മഹാജനകോ കാലമകാസി. തസ്സ സരീരകിച്ചം കത്വാ രഞ്ഞോ അച്ചയേന അരിട്ഠജനകോ രാജാ ഹുത്വാ ഇതരസ്സ ഉപരജ്ജം അദാസി. തസ്സേകോ പാദമൂലികോ അമച്ചോ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ദേവ, ഉപരാജാ തുമ്ഹേ ഘാതേതുകാമോ’’തി ആഹ. രാജാ തസ്സ പുനപ്പുനം കഥം സുത്വാ കനിട്ഠസ്സ സിനേഹം ഭിന്ദിത്വാ പോലജനകം സങ്ഖലികാഹി ബന്ധാപേത്വാ രാജനിവേസനതോ അവിദൂരേ ഏകസ്മിം ഗേഹേ വസാപേത്വാ ആരക്ഖം ഠപേസി. കുമാരോ ‘‘സചാഹം ഭാതു വേരീമ്ഹി, സങ്ഖലികാപി മേ ഹത്ഥപാദാ മാ മുച്ചന്തു, ദ്വാരമ്പി മാ വിവരീയതു, സചേ നോ വേരീമ്ഹി, സങ്ഖലികാപി മേ ഹത്ഥപാദാ മുച്ചന്തു, ദ്വാരമ്പി വിവരീയതൂ’’തി സച്ചകിരിയമകാസി. താവദേവ ¶ സങ്ഖലികാപി ഖണ്ഡാഖണ്ഡം ഛിജ്ജിംസു, ദ്വാരമ്പി വിവടം. സോ നിക്ഖമിത്വാ ഏകം പച്ചന്തഗാമം ഗന്ത്വാ വാസം കപ്പേസി.

പച്ചന്തഗാമവാസിനോ തം സഞ്ജാനിത്വാ ഉപട്ഠഹിംസു. രാജാപി തം ഗാഹാപേതും നാസക്ഖി. സോ അനുപുബ്ബേന പച്ചന്തജനപദം ഹത്ഥഗതം കത്വാ മഹാപരിവാരോ ഹുത്വാ ‘‘അഹം പുബ്ബേ ഭാതു ന വേരീ, ഇദാനി പന വേരീമ്ഹീ’’തി മഹാജനപരിവുതോ മിഥിലം ഗന്ത്വാ ബഹിനഗരേ ഖന്ധാവാരം കത്വാ വാസം കപ്പേസി. നഗരവാസിനോ യോധാ ‘‘കുമാരോ കിര ആഗതോ’’തി സുത്വാ യേഭുയ്യേന ഹത്ഥിഅസ്സവാഹനാദീനി ഗഹേത്വാ തസ്സേവ സന്തികം ആഗമിംസു, അഞ്ഞേപി നാഗരാ ആഗമിംസു. സോ ഭാതു സാസനം പേസേസി ‘‘നാഹം പുബ്ബേ തുമ്ഹാകം വേരീ, ഇദാനി പന വേരീമ്ഹി, ഛത്തം വാ മേ ദേഥ, യുദ്ധം വാ’’തി. രാജാ തം സുത്വാ ¶ യുദ്ധം കാതും ഇച്ഛന്തോ അഗ്ഗമഹേസിം ആമന്തേത്വാ ‘‘ഭദ്ദേ, യുദ്ധേ ജയപരാജയോ ¶ നാമ ന സക്കാ ഞാതും, സചേ മമ അന്തരായോ ഹോതി, ത്വം ഗബ്ഭം രക്ഖേയ്യാസീ’’തി വത്വാ മഹതിയാ സേനായ പരിവുതോ നഗരാ നിക്ഖമി.

അഥ നം യുദ്ധേ പോലജനകസ്സ യോധാ ജീവിതക്ഖയം പാപേസും. തദാ ‘‘രാജാ മതോ’’തി സകലനഗരേ ഏകകോലാഹലം ജാതം. ദേവീപി തസ്സ മതഭാവം ഞത്വാ സീഘം സീഘം സുവണ്ണസാരാദീനി ഗഹേത്വാ പച്ഛിയം പക്ഖിപിത്വാ മത്ഥകേ കിലിട്ഠപിലോതികം അത്ഥരിത്വാ ഉപരി തണ്ഡുലേ ഓകിരിത്വാ കിലിട്ഠപിലോതികം നിവാസേത്വാ സരീരം വിരൂപം കത്വാ പച്ഛിം സീസേ ഠപേത്വാ ദിവാ ദിവസ്സേവ നിക്ഖമി, ന കോചി നം സഞ്ജാനി. സാ ഉത്തരദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ കത്ഥചി അഗതപുബ്ബത്താ മഗ്ഗം അജാനന്തീ ദിസം വവത്ഥാപേതും അസക്കോന്തീ കേവലം ‘‘കാലചമ്പാനഗരം നാമ അത്ഥീ’’തി സുതത്താ ‘‘കാലചമ്പാനഗരം ഗമികാ നാമ അത്ഥീ’’തി പുച്ഛമാനാ ഏകികാ സാലായം നിസീദി. കുച്ഛിമ്ഹി പനസ്സാ നിബ്ബത്തസത്തോ ന യോ വാ സോ വാ, പൂരിതപാരമീ മഹാസത്തോ നിബ്ബത്തി.

തസ്സ തേജേന സക്കസ്സ ഭവനം കമ്പി. സക്കോ ആവജ്ജേന്തോ തം കാരണം ഞത്വാ ‘‘തസ്സാ കുച്ഛിയം നിബ്ബത്തസത്തോ മഹാപുഞ്ഞോ, മയാ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ പടിച്ഛന്നയോഗ്ഗം മാപേത്വാ തത്ഥ മഞ്ചം പഞ്ഞാപേത്വാ മഹല്ലകപുരിസോ വിയ യോഗ്ഗം പാജേന്തോ തായ നിസിന്നസാലായ ദ്വാരേ ഠത്വാ ‘‘കാലചമ്പാനഗരം ഗമികാ നാമ അത്ഥീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അഹം, താത, ഗമിസ്സാമീ’’തി. ‘‘തേന ¶ ഹി യോഗ്ഗം ആരുയ്ഹ നിസീദ, അമ്മാ’’തി. ‘‘താത, അഹം പരിപുണ്ണഗബ്ഭാ, ന സക്കാ മയാ യോഗ്ഗം അഭിരുഹിതും, പച്ഛതോ പച്ഛതോ ഗമിസ്സാമി, ഇമിസ്സാ പന മേ പച്ഛിയാ ഓകാസം ദേഹീ’’തി. ‘‘അമ്മ, കിം വദേസി, യോഗ്ഗം പാജേതും ജാനനസമത്ഥോ നാമ മയാ സദിസോ നത്ഥി. അമ്മ, മാ ഭായി, ആരുയ്ഹ നിസീദാ’’തി. സാ ‘‘താത, സാധൂ’’തി വദതി. സോ തസ്സാ ആരോഹനകാലേ അത്തനോ ആനുഭാവേന വാതപുണ്ണഭസ്തചമ്മം വിയ പഥവിം ഉന്നാമേത്വാ യോഗ്ഗസ്സ പച്ഛിമന്തേ പഹരാപേസി. സാ അഭിരുയ്ഹ സയനേ നിപജ്ജിത്വാവ ‘‘അയം ദേവതാ ഭവിസ്സതീ’’തി അഞ്ഞാസി. സാ ദിബ്ബസയനേ നിപന്നമത്താവ നിദ്ദം ഓക്കമി.

അഥ ¶ നം സക്കോ തിംസയോജനമത്ഥകേ ഏകം നദിം പത്വാ പബോധേത്വാ ‘‘അമ്മ, ഓതരിത്വാ നദിയം ന്ഹായിത്വാ ഉസ്സീസകേ സാടകയുഗം അത്ഥി, തം നിവാസേഹി, അന്തോയോഗ്ഗേ പുടഭത്തം അത്ഥി, തം ഭുഞ്ജാഹീ’’തി ആഹ. സാ തഥാ കത്വാ പുന നിപജ്ജിത്വാ സായന്ഹസമയേ കാലചമ്പാനഗരം പത്വാ ദ്വാരട്ടാലകപാകാരേ ദിസ്വാ ‘‘താത, കിം നാമ നഗരമേത’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘കാലചമ്പാനഗരം, അമ്മാ’’തി. ‘‘കിം വദേസി, താത, നനു അമ്ഹാകം നഗരതോ കാലചമ്പാനഗരം സട്ഠിയോജനമത്ഥകേ ഹോതീ’’തി? ‘‘ഏവം, അമ്മ, അഹം പന ഉജുമഗ്ഗം ജാനാമീ’’തി. അഥ നം ദക്ഖിണദ്വാരസമീപേ ഓതാരേത്വാ ¶ ‘‘അമ്മ, അമ്ഹാകം ഗാമോ പുരതോ അത്ഥി, ത്വം ഗന്ത്വാ നഗരം പവിസാഹീ’’തി വത്വാ പുരതോ ഗന്ത്വാ വിയ സക്കോ അന്തരധായിത്വാ സകട്ഠാനമേവ ഗതോ.

ദേവീപി ഏകികാവ സാലായം നിസീദി. തസ്മിം ഖണേ ഏകോ ദിസാപാമോക്ഖോ ആചരിയോ കാലചമ്പാനഗരവാസീ മന്തജ്ഝായകോ ബ്രാഹ്മണോ പഞ്ചഹി മാണവകസതേഹി പരിവുതോ ന്ഹാനത്ഥായ ഗച്ഛന്തോ ദൂരതോവ ഓലോകേത്വാ തം അഭിരൂപം സോഭഗ്ഗപ്പത്തം തത്ഥ നിസിന്നം ദിസ്വാ തസ്സാ കുച്ഛിയം മഹാസത്തസ്സാനുഭാവേന സഹ ദസ്സനേനേവ കനിട്ഠഭഗിനിസിനേഹം ഉപ്പാദേത്വാ മാണവകേ ബഹി ഠപേത്വാ ഏകകോവ സാലം പവിസിത്വാ ‘‘ഭഗിനി, കതരഗാമവാസികാ ത്വ’’ന്തി പുച്ഛി. ‘‘താത, മിഥിലായം അരിട്ഠജനകരഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസീമ്ഹീ’’തി. ‘‘അമ്മ, ഇധ കസ്മാ ആഗതാസീ’’തി? ‘‘താത, പോലജനകേന രാജാ മാരിതോ, അഥാഹം ഭീതാ ‘ഗബ്ഭം അനുരക്ഖിസ്സാമീ’തി ആഗതാ’’തി. ‘‘അമ്മ, ഇമസ്മിം പന തേ നഗരേ കോചി ഞാതകോ അത്ഥീ’’തി? ‘‘നത്ഥി, താതാ’’തി. തേന ഹി മാ ചിന്തയി, അഹം ഉദിച്ചബ്രാഹ്മണോ മഹാസാലോ ദിസാപാമോക്ഖആചരിയോ, അഹം തം ഭഗിനിട്ഠാനേ ഠപേത്വാ പടിജഗ്ഗിസ്സാമി, ത്വം ‘‘ഭാതികാ’’തി മം വത്വാ പാദേസു ഗഹേത്വാ പരിദേവാതി. സാ മഹാസദ്ദം കത്വാ ¶ തസ്സ പാദേസു ഗഹേത്വാ പരിദേവി. തേ ദ്വേപി അഞ്ഞമഞ്ഞം പരിദേവിംസു.

അഥസ്സ അന്തേവാസികാ മഹാസദ്ദം സുത്വാ ഖിപ്പം ഉപധാവിത്വാ ‘‘ആചരിയ, കിം തേ ഹോതീ’’തി പുച്ഛിംസു. സോ ആഹ – ‘‘കനിട്ഠഭഗിനീ മേ ഏസാ, അസുകകാലേ നാമ മയാ വിനാ ജാതാ’’തി. അഥ മാണവാ ‘‘തവ ഭഗിനിം ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ മാ ചിന്തയിത്ഥ ആചരിയാ’’തി ആഹംസു. സോ മാണവേ പടിച്ഛന്നയോഗ്ഗം ആഹരാപേത്വാ തം തത്ഥ നിസീദാപേത്വാ ‘‘താതാ, വോ ¶ ഗന്ത്വാ ബ്രാഹ്മണിയാ മമ കനിട്ഠഭഗിനിഭാവം കഥേത്വാ സബ്ബകിച്ചാനി കാതും വദേഥാ’’തി വത്വാ ഗേഹം പേസേസി. തേ ഗന്ത്വാ ബ്രാഹ്മണിയാ കഥേസും. അഥ നം ബ്രാഹ്മണീപി ഉണ്ഹോദകേന ന്ഹാപേത്വാ സയനം പഞ്ഞാപേത്വാ നിപജ്ജാപേസി. അഥ ബ്രാഹ്മണോപി ന്ഹാത്വാ ആഗതോ ഭോജനകാലേ ‘‘ഭഗിനിം മേ പക്കോസഥാ’’തി പക്കോസാപേത്വാ തായ സദ്ധിം ഏകതോ ഭുഞ്ജിത്വാ അന്തോനിവേസനേയേവ തം പടിജഗ്ഗി.

സാ ന ചിരസ്സേവ സുവണ്ണവണ്ണം പുത്തം വിജായി, ‘‘മഹാജനകകുമാരോ’’തിസ്സ അയ്യകസന്തകം നാമമകാസി. സോ വഡ്ഢമാനോ ദാരകേഹി സദ്ധിം കീളന്തോ യേ തം രോസേന്തി, തേ അസമ്ഭിന്നഖത്തിയകുലേ ജാതത്താ മഹാബലവതായ ചേവ മാനഥദ്ധതായ ച ദള്ഹം ഗഹേത്വാ പഹരതി. തദാ തേ മഹാസദ്ദേന രോദന്താ ‘‘കേന പഹടാ’’തി വുത്തേ ‘‘വിധവാപുത്തേനാ’’തി വദന്തി. അഥ കുമാരോ ചിന്തേസി ‘‘ഇമേ മം ‘വിധവാപുത്തോ’തി അഭിണ്ഹം വദന്തി, ഹോതു, മമ മാതരം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി. സോ ഏകദിവസം ¶ മാതരം പുച്ഛി ‘‘അമ്മ, കോ മയ്ഹം പിതാ’’തി? അഥ നം മാതാ ‘‘താത, ബ്രാഹ്മണോ തേ പിതാ’’തി വഞ്ചേസി. സോ പുനദിവസേപി ദാരകേ പഹരന്തോ ‘‘വിധവാപുത്തോ’’തി വുത്തേ ‘‘നനു ബ്രാഹ്മണോ മേ പിതാ’’തി വത്വാ ‘‘ബ്രാഹ്മണോ കിം തേ ഹോതീ’’തി വുത്തേ ചിന്തേസി ‘‘ഇമേ മം, ബ്രാഹ്മണോ തേ കിം ഹോതീ’തി അഭിണ്ഹം വദന്തി, മാതാ മേ ഇദം കാരണം യഥാഭൂതം ന കഥേസി, സാ അത്തനോ മനേന മേ ന കഥേസ്സതി, ഹോതു, കഥാപേസ്സാമി ന’’ന്തി. സോ ഥഞ്ഞം പിവന്തോ ഥനം ദന്തേഹി ഡംസിത്വാ ‘‘അമ്മ, മേ പിതരം കഥേഹി, സചേ ന കഥേസ്സസി, ഥനം തേ ഛിന്ദിസ്സാമീ’’തി ആഹ. സാ പുത്തം വഞ്ചേതും അസക്കോന്തീ ‘‘താത, ത്വം മിഥിലായം അരിട്ഠജനകരഞ്ഞോ പുത്തോ, പിതാ തേ പോലജനകേന മാരിതോ, അഹം തം അനുരക്ഖന്തീ ഇമം നഗരം ആഗതാ, അയം ബ്രാഹ്മണോ മം ഭഗിനിട്ഠാനേ ഠപേത്വാ പടിജഗ്ഗതീ’’തി കഥേസി. സോ തം സുത്വാ തതോ പട്ഠായ ‘‘വിധവാപുത്തോ’’തി വുത്തേപി ന കുജ്ഝി.

സോ സോളസവസ്സബ്ഭന്തരേയേവ തയോ വേദേ ച സബ്ബസിപ്പാനി ച ഉഗ്ഗണ്ഹി ¶ , സോളസവസ്സികകാലേ പന ഉത്തമരൂപധരോ അഹോസി. അഥ സോ ‘‘പിതു സന്തകം രജ്ജം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ മാതരം പുച്ഛി ‘‘അമ്മ, കിഞ്ചി ധനം തേ ഹത്ഥേ അത്ഥി, ഉദാഹു നോ, അഹം വോഹാരം കത്വാ ധനം ഉപ്പാദേത്വാ ¶ പിതു സന്തകം രജ്ജം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. അഥ നം മാതാ ആഹ – ‘‘താത, നാഹം തുച്ഛഹത്ഥാ ആഗതാ, തയോ മേ ഹത്ഥേ ധനസാരാ അത്ഥി, മുത്തസാരോ, മണിസാരോ, വജിരസാരോതി, തേസു ഏകേകോ രജ്ജഗ്ഗഹണപ്പമാണോ, തം ഗഹേത്വാ രജ്ജം ഗണ്ഹ, മാ വോഹാരം കരീ’’തി. ‘‘അമ്മ, ഇദമ്പി ധനം മയ്ഹമേവ ഉപഡ്ഢം കത്വാ ദേഹി, തം പന ഗഹേത്വാ സുവണ്ണഭൂമിം ഗന്ത്വാ ബഹും ധനം ആഹരിത്വാ രജ്ജം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. സോ ഉപഡ്ഢം ആഹരാപേത്വാ ഭണ്ഡികം കത്വാ സുവണ്ണഭൂമിം ഗമികേഹി വാണിജേഹി സദ്ധിം നാവായ ഭണ്ഡം ആരോപേത്വാ പുന നിവത്തിത്വാ മാതരം വന്ദിത്വാ ‘‘അമ്മ, അഹം സുവണ്ണഭൂമിം ഗമിസ്സാമീ’’തി ആഹ. അഥ നം മാതാ ആഹ – ‘‘താത, സമുദ്ദോ നാമ അപ്പസിദ്ധികോ ബഹുഅന്തരായോ, മാ ഗച്ഛ, രജ്ജഗ്ഗഹണായ തേ ധനം ബഹൂ’’തി. സോ ‘‘ഗച്ഛിസ്സാമേവ അമ്മാ’’തി മാതരം വന്ദിത്വാ ഗേഹാ നിക്ഖമ്മ നാവം അഭിരുഹി.

തം ദിവസമേവ പോലജനകസ്സ സരീരേ രോഗോ ഉപ്പജ്ജി, അനുട്ഠാനസേയ്യം സയി. തദാ സത്ത ജങ്ഘസതാനി നാവം അഭിരുഹിംസു. നാവാ സത്തദിവസേഹി സത്ത യോജനസതാനി ഗതാ. സാ അതിചണ്ഡവേഗേന ഗന്ത്വാ അത്താനം വഹിതും നാസക്ഖി, ഫലകാനി ഭിന്നാനി, തതോ തതോ ഉദകം ഉഗ്ഗതം, നാവാ സമുദ്ദമജ്ഝേ നിമുഗ്ഗാ. മഹാജനാ രോദന്തി പരിദേവന്തി, നാനാദേവതായോ നമസ്സന്തി. മഹാസത്തോ പന നേവ രോദതി ന പരിദേവതി, ന ദേവതായോ നമസ്സതി, നാവായ പന നിമുജ്ജനഭാവം ഞത്വാ സപ്പിനാ സക്ഖരം ഓമദ്ദിത്വാ കുച്ഛിപൂരം ഖാദിത്വാ ദ്വേ മട്ഠകസാടകേ തേലേന തേമേത്വാ ദള്ഹം നിവാസേത്വാ കൂപകം നിസ്സായ ഠിതോ നാവായ നിമുജ്ജനസമയേ കൂപകം അഭിരുഹി. മഹാജനാ ¶ മച്ഛകച്ഛപഭക്ഖാ ജാതാ, സമന്താ ഉദകം അഡ്ഢൂസഭമത്തം ലോഹിതം അഹോസി. മഹാസത്തോ കൂപകമത്ഥകേ ഠിതോവ ‘‘ഇമായ നാമ ദിസായ മിഥിലനഗര’’ന്തി ദിസം വവത്ഥപേത്വാ കൂപകമത്ഥകാ ഉപ്പതിത്വാ മച്ഛകച്ഛപേ അതിക്കമ്മ മഹാബലവതായ ഉസഭമത്ഥകേ പതി. തം ദിവസമേവ പോലജനകോ കാലമകാസി. തതോ പട്ഠായ മഹാസത്തോ മണിവണ്ണാസു ഊമീസു പരിവത്തന്തോ സുവണ്ണക്ഖന്ധോ വിയ സമുദ്ദം ¶ തരതി. സോ യഥാ ഏകദിവസം, ഏവം സത്താഹം തരതി, ‘‘ഇദാനി പുണ്ണമീദിവസോ’’തി വേലം പന ഓലോകേത്വാ ലോണോദകേന മുഖം വിക്ഖാലേത്വാ ഉപോസഥികോ ഹോതി.

തദാ ¶ ച ‘‘യേ മാതുപട്ഠാനാദിഗുണയുത്താ സമുദ്ദേ മരിതും അനനുച്ഛവികാ സത്താ, തേ ഉദ്ധാരേഹീ’’തി ചതൂഹി ലോകപാലേഹി മണിമേഖലാ നാമ ദേവധീതാ സമുദ്ദരക്ഖികാ ഠപിതാ ഹോതി. സാ സത്ത ദിവസാനി സമുദ്ദം ന ഓലോകേസി, ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവന്തിയാ കിരസ്സാ സതി പമുട്ഠാ. ‘‘ദേവസമാഗമം ഗതാ’’തിപി വദന്തി. അഥ സാ ‘‘അജ്ജ മേ സത്തമോ ദിവസോ സമുദ്ദം അനോലോകേന്തിയാ, കാ നു ഖോ പവത്തീ’’തി ഓലോകേന്തീ മഹാസത്തം ദിസ്വാ ‘‘സചേ മഹാജനകകുമാരോ സമുദ്ദേ നസ്സിസ്സ, ദേവസമാഗമപവേസനം ന ലഭിസ്സ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ മഹാസത്തസ്സ അവിദൂരേ അലങ്കതേന സരീരേന ആകാസേ ഠത്വാ മഹാസത്തം വീമംസമാനാ പഠമം ഗാഥമാഹ –

‘‘കോയം മജ്ഝേ സമുദ്ദസ്മിം, അപസ്സം തീരമായുഹേ;

കം ത്വം അത്ഥവസം ഞത്വാ, ഏവം വായമസേ ഭുസ’’ന്തി.

തത്ഥ അപസ്സം തീരമായുഹേതി തീരം അപസ്സന്തോവ ആയൂഹതി വീരിയം കരോതി.

അഥ മഹാസത്തോ തസ്സാ വചനം സുത്വാ ‘‘അജ്ജ മേ സത്തമോ ദിവസോ സമുദ്ദം തരന്തസ്സ, ന മേ ദുതിയോ സത്തോ ദിട്ഠപുബ്ബോ, കോ നു മം വദതീ’’തി ആകാസം ഓലോകേന്തോ തം ദിസ്വാ ദുതിയം ഗാഥമാഹ –

‘‘നിസമ്മ വത്തം ലോകസ്സ, വായാമസ്സ ച ദേവതേ;

തസ്മാ മജ്ഝേ സമുദ്ദസ്മിം, അപസ്സം തീരമായുഹേ’’തി.

തത്ഥ നിസമ്മ വത്തം ലോകസ്സാതി അഹം ലോകസ്സ വത്തകിരിയം ദിസ്വാ ഉപധാരേത്വാ വിഹരാമീതി അത്ഥോ. വായാമസ്സ ചാതി വായാമസ്സ ച ആനിസംസം നിസാമേത്വാ വിഹരാമീതി ദീപേതി. തസ്മാതി യസ്മാ ¶ നിസമ്മ വിഹരാമി, ‘‘പുരിസകാരോ നാമ ന നസ്സതി, സുഖേ പതിട്ഠാപേതീ’’തി ജാനാമി, തസ്മാ തീരം അപസ്സന്തോപി ആയൂഹാമി വീരിയം കരോമി, ന ഉക്കണ്ഠാമീതി.

സാ തസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ ഉത്തരി സോതുകാമാ ഹുത്വാ പുന ഗാഥമാഹ –

‘‘ഗമ്ഭീരേ ¶ അപ്പമേയ്യസ്മിം, തീരം യസ്സ ന ദിസ്സതി;

മോഘോ തേ പുരിസവായാമോ, അപ്പത്വാവ മരിസ്സസീ’’തി.

തത്ഥ അപ്പത്വാതി തീരം അപ്പത്വായേവ.

അഥ നം മഹാസത്തോ ‘‘ദേവതേ, കിം നാമേതം കഥേസി, വായാമം കത്വാ മരന്തോപി ഗരഹതോ മുച്ചിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ഗാഥമാഹ –

‘‘അനണോ ¶ ഞാതിനം ഹോതി, ദേവാനം പിതുനഞ്ച സോ;

കരം പുരിസകിച്ചാനി, ന ച പച്ഛാനുതപ്പതീ’’തി.

തത്ഥ അനണോതി വായാമം കരോന്തോ ഞാതീനഞ്ചേവ ദേവതാനഞ്ച ബ്രഹ്മാനഞ്ച അന്തരേ അനണോ ഹോതി അഗരഹിതോ അനിന്ദിതോ. കരം പുരിസകിച്ചാനീതി യഥാ സോ പുഗ്ഗലോ പുരിസേഹി കത്തബ്ബാനി കമ്മാനി കരം പച്ഛാകാലേ ന ച അനുതപ്പതി, യഥാ നാനുസോചതി, ഏവാഹമ്പി വീരിയം കരോന്തോ പച്ഛാകാലേ നാനുതപ്പാമി നാനുസോചാമീതി അത്ഥോ.

‘‘അപാരനേയ്യം യം കമ്മം, അഫലം കിലമഥുദ്ദയം;

തത്ഥ കോ വായാമേനത്ഥോ, മച്ചു യസ്സാഭിനിപ്പത’’ന്തി.

തത്ഥ അപാരനേയ്യന്തി വായാമേന മത്ഥകം അപാപേതബ്ബം. മച്ചു യസ്സാഭിനിപ്പതന്തി യസ്സ അട്ഠാനേ വായാമകരണസ്സ മരണമേവ നിപ്ഫന്നം, തത്ഥ കോ വായാമേനത്ഥോതി.

ഏവം ദേവധീതായ വുത്തേ തം അപ്പടിഭാനം കരോന്തോ മഹാസത്തോ ഉത്തരി ഗാഥാ ആഹ –

‘‘അപാരനേയ്യമച്ചന്തം ¶ , യോ വിദിത്വാന ദേവതേ;

ന രക്ഖേ അത്തനോ പാണം, ജഞ്ഞാ സോ യദി ഹാപയേ.

‘‘അധിപ്പായഫലം ഏകേ, അസ്മിം ലോകസ്മി ദേവതേ;

പയോജയന്തി കമ്മാനി, താനി ഇജ്ഝന്തി വാ ന വാ.

‘‘സന്ദിട്ഠികം കമ്മഫലം, നനു പസ്സസി ദേവതേ;

സന്നാ അഞ്ഞേ തരാമഹം, തഞ്ച പസ്സാമി സന്തികേ.

‘‘സോ അഹം ¶ വായമിസ്സാമി, യഥാസത്തി യഥാബലം;

ഗച്ഛം പാരം സമുദ്ദസ്സ, കസ്സം പുരിസകാരിയ’’ന്തി.

തത്ഥ അച്ചന്തന്തി യോ ‘‘ഇദം കമ്മം വീരിയം കത്വാ നിപ്ഫാദേതും ന സക്കാ, അച്ചന്തമേവ അപാരനേയ്യ’’ന്തി വിദിത്വാ ചണ്ഡഹത്ഥിആദയോ അപരിഹരന്തോ അത്തനോ പാണം ന രക്ഖതി. ജഞ്ഞാ സോ യദി ഹാപയേതി സോ യദി താദിസേസു ഠാനേസു വീരിയം ഹാപേയ്യ, ജാനേയ്യ തസ്സ കുസീതഭാവസ്സ ഫലം. ത്വം യം വാ തം വാ നിരത്ഥകം വദസീതി ദീപേതി. പാളിയം പന ‘‘ജഞ്ഞാ സോ യദി ഹാപയ’’ന്തി ലിഖിതം, തം അട്ഠകഥാസു നത്ഥി. അധിപ്പായഫലന്തി അത്തനോ അധിപ്പായഫലം സമ്പസ്സമാനാ ഏകച്ചേ പുരിസാ കസിവണിജ്ജാദീനി കമ്മാനി പയോജയന്തി, താനി ഇജ്ഝന്തി വാ ന വാ ഇജ്ഝന്തി. ‘‘ഏത്ഥ ഗമിസ്സാമി, ഇദം ഉഗ്ഗഹേസ്സാമീ’’തി പന കായികചേതസികവീരിയം കരോന്തസ്സ തം ഇജ്ഝതേവ, തസ്മാ തം കാതും വട്ടതിയേവാതി ദസ്സേതി. സന്നാ അഞ്ഞേ തരാമഹന്തി അഞ്ഞേ ജനാ മഹാസമുദ്ദേ സന്നാ നിമുഗ്ഗാ വീരിയം അകരോന്താ മച്ഛകച്ഛപഭക്ഖാ ജാതാ, അഹം പന ഏകകോവ തരാമി. തഞ്ച പസ്സാമി സന്തികേതി ഇദം മേ വീരിയഫലം പസ്സ, മയാ ഇമിനാ അത്തഭാവേന ദേവതാ നാമ ¶ ന ദിട്ഠപുബ്ബാ, സോഹം തഞ്ച ഇമിനാ ദിബ്ബരൂപേന മമ സന്തികേ ഠിതം പസ്സാമി. യഥാസത്തി യഥാബലന്തി അത്തനോ സത്തിയാ ച ബലസ്സ ച അനുരൂപം. കസ്സന്തി കരിസ്സാമി.

തതോ ദേവതാ തസ്സ തം ദള്ഹവചനം സുത്വാ ഥുതിം കരോന്തീ ഗാഥമാഹ –

‘‘യോ ത്വം ഏവം ഗതേ ഓഘേ, അപ്പമേയ്യേ മഹണ്ണവേ;

ധമ്മവായാമസമ്പന്നോ, കമ്മുനാ നാവസീദസി;

സോ ത്വം തത്ഥേവ ഗച്ഛാഹി, യത്ഥ തേ നിരതോ മനോ’’തി.

തത്ഥ ¶ ഏവം ഗതേതി ഏവരൂപേ ഗമ്ഭീരേ വിത്ഥതേ മഹാസമുദ്ദേ. ധമ്മവായാമസമ്പന്നോതി ധമ്മവായാമേന സമന്നാഗതോ. കമ്മുനാതി അത്തനോ പുരിസകാരകമ്മേന. നാവസീദസീതി ന അവസീദസി. യത്ഥ തേതി യസ്മിം ഠാനേ തവ മനോ നിരതോ, തത്ഥേവ ഗച്ഛാഹീതി.

സാ ഏവഞ്ച പന വത്വാ ‘‘പണ്ഡിത മഹാപരക്കമ, കുഹിം തം നേമീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘മിഥിലനഗര’’ന്തി വുത്തേ സാ മഹാസത്തം പുപ്ഫകലാപം വിയ ഉക്ഖിപിത്വാ ഉഭോഹി ¶ ഹത്ഥേഹി പരിഗ്ഗയ്ഹ ഉരേ നിപജ്ജാപേത്വാ പിയപുത്തം ആദായ ഗച്ഛന്തീ വിയ ആകാസേ പക്ഖന്ദി. മഹാസത്തോ സത്താഹം ലോണോദകേന ഉപക്കസരീരോ ഹുത്വാ ദിബ്ബഫസ്സേന ഫുട്ഠോ നിദ്ദം ഓക്കമി. അഥ നം സാ മിഥിലം നേത്വാ അമ്ബവനുയ്യാനേ മങ്ഗലസിലാപട്ടേ ദക്ഖിണപസ്സേന നിപജ്ജാപേത്വാ ഉയ്യാനദേവതാഹി തസ്സ ആരക്ഖം ഗാഹാപേത്വാ സകട്ഠാനമേവ ഗതാ.

തദാ പോലജനകസ്സ പുത്തോ നത്ഥി. ഏകാ പനസ്സ ധീതാ അഹോസി, സാ സീവലിദേവീ നാമ പണ്ഡിതാ ബ്യത്താ. അമച്ചാ തമേനം മരണമഞ്ചേ നിപന്നം പുച്ഛിംസു ‘‘മഹാരാജ, തുമ്ഹേസു ദിവങ്ഗതേസു രജ്ജം കസ്സ ദസ്സാമാ’’തി? അഥ നേ രാജാ ‘‘താതാ, മമ ധീതരം സീവലിദേവിം ആരാധേതും സമത്ഥസ്സ രജ്ജം ദേഥ, യോ വാ പന ചതുരസ്സപല്ലങ്കസ്സ ഉസ്സീസകം ജാനാതി, യോ വാ പന സഹസ്സഥാമധനും ആരോപേതും സക്കോതി, യോ വാ പന സോളസ മഹാനിധീ നീഹരിതും സക്കോതി, തസ്സ രജ്ജം ദേഥാ’’തി ആഹ. അമച്ചാ ‘‘ദേവ, തേസം നോ നിധീനം ഉദ്ദാനം കഥേഥാ’’തി ആഹംസു. അഥ രാജാ –

‘‘സൂരിയുഗ്ഗമനേ നിധി, അഥോ ഓക്കമനേ നിധി;

അന്തോ നിധി ബഹി നിധി, ന അന്തോ ന ബഹി നിധി.

‘‘ആരോഹനേ ¶ മഹാനിധി, അഥോ ഓരോഹനേ നിധി;

ചതൂസു മഹാസാലേസു, സമന്താ യോജനേ നിധി.

‘‘ദന്തഗ്ഗേസു മഹാനിധി, വാലഗ്ഗേസു ച കേപുകേ;

രുക്ഖഗ്ഗേസു മഹാനിധി, സോളസേതേ മഹാനിധീ.

‘‘സഹസ്സഥാമോ പല്ലങ്കോ, സീവലിആരാധനേന ചാ’’തി. –

മഹാനിധീഹി സദ്ധിം ഇതരേസമ്പി ഉദ്ദാനം കഥേസി. രാജാ ഇമം കഥം വത്വാ കാലമകാസി.

അമച്ചാ ¶ രഞ്ഞോ അച്ചയേന തസ്സ മതകിച്ചം കത്വാ സത്തമേ ദിവസേ സന്നിപതിത്വാ മന്തയിംസു ‘‘അമ്ഭോ രഞ്ഞാ ‘അത്തനോ ധീതരം ആരാധേതും സമത്ഥസ്സ രജ്ജം ദാതബ്ബ’ന്തി വുത്തം, കോ തം ആരാധേതും സക്ഖിസ്സതീ’’തി. തേ ‘‘സേനാപതി വല്ലഭോ’’തി വത്വാ തസ്സ സാസനം പേസേസും. സോ സാസനം സുത്വാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ രജ്ജത്ഥായ രാജദ്വാരം ഗന്ത്വാ അത്തനോ ¶ ആഗതഭാവം രാജധീതായ ആരോചാപേസി. സാ തസ്സ ആഗതഭാവം ഞത്വാ ‘‘അത്ഥി നു ഖ്വസ്സ സേതച്ഛത്തസിരിം ധാരേതും ധിതീ’’തി തസ്സ വീമംസനത്ഥായ ‘‘ഖിപ്പം ആഗച്ഛതൂ’’തി ആഹ. സോ തസ്സാ സാസനം സുത്വാ തം ആരാധേതുകാമോ സോപാനപാദമൂലതോ പട്ഠായ ജവേനാഗന്ത്വാ തസ്സാ സന്തികേ അട്ഠാസി. അഥ നം സാ വീമംസമാനാ ‘‘മഹാതലേ ജവേന ധാവാ’’തി ആഹ. സോ ‘‘രാജധീതരം തോസേസ്സാമീ’’തി വേഗേന പക്ഖന്ദി. അഥ നം ‘‘പുന ഏഹീ’’തി ആഹ. സോ പുന വേഗേന ആഗതോ. സാ തസ്സ ധിതിയാ വിരഹിതഭാവം ഞത്വാ ‘‘ഏഹി സമ്മ, പാദേ മേ സമ്ബാഹാ’’തി ആഹ. സോ തസ്സാ ആരാധനത്ഥം നിസീദിത്വാ പാദേ സമ്ബാഹി. അഥ നം സാ ഉരേ പാദേന പഹരിത്വാ ഉത്താനകം പാതേത്വാ ‘‘ഇമം അന്ധബാലപുരിസം ധിതിവിരഹിതം പോഥേത്വാ ഗീവായം ഗഹേത്വാ നീഹരഥാ’’തി ദാസീനം സഞ്ഞം അദാസി. താ തഥാ കരിംസു. സോ തേഹി ‘‘കിം സേനാപതീ’’തി പുട്ഠോ ‘‘മാ കഥേഥ, സാ നേവ മനുസ്സിത്ഥീ, യക്ഖിനീ’’തി ആഹ. തതോ ഭണ്ഡാഗാരികോ ഗതോ, തമ്പി തഥേവ ലജ്ജാപേസി. തഥാ സേട്ഠിം, ഛത്തഗ്ഗാഹം, അസിഗ്ഗാഹന്തി സബ്ബേപി തേ ലജ്ജാപേസിയേവ.

അഥ അമച്ചാ സന്നിപതിത്വാ ‘‘രാജധീതരം ആരാധേതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി, സഹസ്സഥാമധനും ആരോപേതും സമത്ഥസ്സ രജ്ജം ദേഥാ’’തി ആഹ, തമ്പി കോചി ആരോപേതും നാസക്ഖി. തതോ ‘‘ചതുരസ്സപല്ലങ്കസ്സ ഉസ്സീസകം ജാനന്തസ്സ രജ്ജം ദേഥാ’’തി ആഹ, തമ്പി കോചി ന ജാനാതി. തതോ സോളസ മഹാനിധീ നീഹരിതും സമത്ഥസ്സ രജ്ജം ദേഥാ’’തി ആഹ, തേപി കോചി നീഹരിതും ¶ നാസക്ഖി. തതോ ‘‘അമ്ഭോ അരാജികം നാമ രട്ഠം പാലേതും ന സക്കാ, കിം നു ഖോ കാതബ്ബ’’ന്തി മന്തയിംസു. അഥ നേ പുരോഹിതോ ആഹ – ‘‘ഭോ തുമ്ഹേ മാ ചിന്തയിത്ഥ, ഫുസ്സരഥം നാമ വിസ്സജ്ജേതും വട്ടതി, ഫുസ്സരഥേന ഹി ലദ്ധരാജാ സകലജമ്ബുദീപേ രജ്ജം കാരേതും സമത്ഥോ ഹോതീ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ നഗരം അലങ്കാരാപേത്വാ മങ്ഗലരഥേ ചത്താരോ കുമുദവണ്ണേ അസ്സേ യോജേത്വാ ഉത്തമപച്ചത്ഥരണം അത്ഥരിത്വാ പഞ്ച രാജകകുധഭണ്ഡാനി ആരോപേത്വാ ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ പരിവാരേസും. ‘‘സസാമികസ്സ രഥസ്സ പുരതോ തൂരിയാനി വജ്ജന്തി, അസാമികസ്സ പച്ഛതോ വജ്ജന്തി, തസ്മാ സബ്ബതൂരിയാനി ¶ പച്ഛതോ വാദേഥാ’’തി വത്വാ സുവണ്ണഭിങ്കാരേന രഥധുരഞ്ച പതോദഞ്ച അഭിസിഞ്ചിത്വാ ‘‘യസ്സ രജ്ജം കാരേതും പുഞ്ഞം അത്ഥി, തസ്സ സന്തികം ഗച്ഛതൂ’’തി രഥം വിസ്സജ്ജേസും. അഥ രഥോ രാജഗേഹം പദക്ഖിണം കത്വാ വേഗേന മഹാവീഥിം അഭിരുഹി.

സേനാപതിആദയോ ¶ ‘‘ഫുസ്സരഥോ മമ സന്തികം ആഗച്ഛതൂ’’തി ചിന്തയിംസു. സോ സബ്ബേസം ഗേഹാനി അതിക്കമിത്വാ നഗരം പദക്ഖിണം കത്വാ പാചീനദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ ഉയ്യാനാഭിമുഖോ പായാസി. അഥ നം വേഗേന ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘നിവത്തേഥാ’’തി ആഹംസു. പുരോഹിതോ ‘‘മാ നിവത്തയിത്ഥ, ഇച്ഛന്തോ യോജനസതമ്പി ഗച്ഛതു, മാ നിവാരേഥാ’’തി ആഹ. രഥോ ഉയ്യാനം പവിസിത്വാ മങ്ഗലസിലാപട്ടം പദക്ഖിണം കത്വാ ആരോഹനസജ്ജോ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. പുരോഹിതോ മഹാസത്തം നിപന്നകം ദിസ്വാ അമച്ചേ ആമന്തേത്വാ ‘‘അമ്ഭോ ഏകോ സിലാപട്ടേ നിപന്നകോ പുരിസോ ദിസ്സതി, സേതച്ഛത്താനുച്ഛവികാ പനസ്സ ധിതി അത്ഥീതി വാ നത്ഥീതി വാ ന ജാനാമ, സചേ ഏസ പുഞ്ഞവാ ഭവിസ്സതി, അമ്ഹേ ന ഓലോകേസ്സതി, കാളകണ്ണിസത്തോ സചേ ഭവിസ്സതി, ഭീതതസിതോ ഉട്ഠായ കമ്പമാനോ ഓലോകേസ്സതി, തസ്മാ ഖിപ്പം സബ്ബതൂരിയാനി പഗ്ഗണ്ഹഥാ’’തി ആഹ. താവദേവ അനേകസതാനി തൂരിയാനി പഗ്ഗണ്ഹിംസു. തദാ തൂരിയസദ്ദോ സാഗരഘോസോ വിയ അഹോസി.

മഹാസത്തോ തേന സദ്ദേന പബുജ്ഝിത്വാ സീസം വിവരിത്വാ ഓലോകേന്തോ മഹാജനം ദിസ്വാ ‘‘സേതച്ഛത്തേന മേ ആഗതേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ പുന സീസം പാരുപിത്വാ പരിവത്തിത്വാ വാമപസ്സേന നിപജ്ജി. പുരോഹിതോ തസ്സ പാദേ വിവരിത്വാ ലക്ഖണാനി ഓലോകേന്തോ ‘‘തിട്ഠതു അയം ഏകോ ദീപോ, ചതുന്നമ്പി മഹാദീപാനം രജ്ജം കാരേതും സമത്ഥോ ഹോതീ’’തി പുന തൂരിയാനി പഗ്ഗണ്ഹാപേസി. അഥ മഹാസത്തോ ¶ മുഖം വിവരിത്വാ പരിവത്തിത്വാ ദക്ഖിണപസ്സേന നിപജ്ജിത്വാ മഹാജനം ഓലോകേസി. തദാ പുരോഹിതോ പരിസം ഉസ്സാരേത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ അവകുജ്ജോ ഹുത്വാ ‘‘ഉട്ഠേഹി, ദേവ, രജ്ജം തേ പാപുണാതീ’’തി ആഹ. അഥ നം മഹാസത്തോ ‘‘രാജാ വോ കുഹീ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘കാലകതോ ദേവാ’’തി വുത്തേ ‘‘തസ്സ പുത്തോ വാ ഭാതാ വാ നത്ഥീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘നത്ഥി ദേവാ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി സാധു രജ്ജം കാരേസ്സാമീ’’തി വത്വാ ഉട്ഠായ സിലാപട്ടേ പല്ലങ്കേന നിസീദി. അഥ നം തത്ഥേവ അഭിസിഞ്ചിംസു. സോ മഹാജനകോ നാമ രാജാ അഹോസി. സോ രഥവരം അഭിരുയ്ഹ മഹന്തേന സിരിവിഭവേന നഗരം പവിസിത്വാ രാജനിവേസനം അഭിരുഹന്തോ ¶ ‘‘സേനാപതിആദീനം താനേവ ഠാനാനി ഹോന്തൂ’’തി വിചാരേത്വാ മഹാതലം അഭിരുഹി.

രാജധീതാ പന പുരിമസഞ്ഞായ ഏവ തസ്സ വീമംസനത്ഥം ഏകം പുരിസം ആണാപേസി ‘‘താത, ത്വം ഗച്ഛ, രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവം വദേഹി ‘ദേവ, സീവലിദേവീ തുമ്ഹേ പക്കോസതി, ഖിപ്പം കിരാഗച്ഛതൂ’’’തി. സോ ഗന്ത്വാ തഥാ ആരോചേസി. രാജാ പണ്ഡിതോ തസ്സ വചനം സുത്വാപി അസ്സുണന്തോ വിയ ‘‘അഹോ സോഭനോ വതായം പാസാദോ’’തി പാസാദമേവ വണ്ണേതി. സോ തം സാവേതും അസക്കോന്തോ ഗന്ത്വാ രാജധീതായ തം പവത്തിം ആരോചേസി ‘‘അയ്യേ, രാജാ തുമ്ഹാകം വചനം ന സുണാതി, പാസാദമേവ വണ്ണേതി, തുമ്ഹാകം വചനം തിണം വിയ ന ഗണേതീ’’തി. സാ തസ്സ വചനം സുത്വാ ¶ ‘‘സോ മഹജ്ഝാസയോ പുരിസോ ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി പേസേസി. രാജാപി അത്തനോ രുചിയാ പകതിഗമനേന സീഹോ വിയ വിജമ്ഭമാനോ പാസാദം അഭിരുഹി. തസ്മിം ഉപസങ്കമന്തേ രാജധീതാ തസ്സ തേജേന സകഭാവേന സണ്ഠാതും അസക്കോന്തീ ആഗന്ത്വാ ഹത്ഥാലമ്ബകം അദാസി.

സോ തസ്സാ ഹത്ഥം ഓലമ്ബിത്വാ മഹാതലം അഭിരുഹിത്വാ സമുസ്സിതസേതച്ഛത്തേ രാജപല്ലങ്കേ നിസീദിത്വാ അമച്ചേ ആമന്തേത്വാ ‘‘അമ്ഭോ, അത്ഥി പന വോ രഞ്ഞാ കാലം കരോന്തേന കോചി ഓവാദോ ദിന്നോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി വദേഥാ’’തി ആഹ. ദേവ ‘‘സീവലിദേവിം ആരാധേതും സമത്ഥസ്സ രജ്ജം ദേഥാ’’തി തേന വുത്തന്തി. സീവലിദേവിയാ ആഗന്ത്വാ ഹത്ഥാലമ്ബകോ ദിന്നോ, അയം താവ ആരാധിതാ നാമ, അഞ്ഞം വദേഥാതി. ദേവ ‘‘ചതുരസ്സപല്ലങ്കസ്സ ഉസ്സീസകം ജാനിതും സമത്ഥസ്സ രജ്ജം ദേഥാ’’തി തേന വുത്തന്തി. രാജാ ‘‘ഇദം ദുജ്ജാനം, ഉപായേന സക്കാ ജാനിതു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ സീസതോ സുവണ്ണസൂചിം നീഹരിത്വാ സീവലിദേവിയാ ഹത്ഥേ ഠപേസി ‘‘ഇമം ഠപേഹീ’’തി ¶ . സാ തം ഗഹേത്വാ പല്ലങ്കസ്സ ഉസ്സീസകേ ഠപേസി. ‘‘ഖഗ്ഗം അദാസീ’’തിപി വദന്തിയേവ. സോ തായ സഞ്ഞായ ‘‘ഇദം ഉസ്സീസക’’ന്തി ഞത്വാ തേസം കഥം അസ്സുണന്തോ വിയ ‘‘കിം കഥേഥാ’’തി വത്വാ പുന തേഹി തഥാ വുത്തേ ‘‘ഇദം ജാനിതും ന ഗരു, ഏതം ഉസ്സീസക’’ന്തി വത്വാ ‘‘അഞ്ഞം വദേഥാ’’തി ആഹ. ദേവ, ‘‘സഹസ്സഥാമധനും ആരോപേതും സമത്ഥസ്സ രജ്ജം ദേഥാ’’തി തേന വുത്തന്തി. ‘‘തേന ഹി ആഹരഥ ന’’ന്തി ആഹരാപേത്വാ സോ ധനും പല്ലങ്കേ യഥാനിസിന്നോവ ¶ ഇത്ഥീനം കപ്പാസഫോടനധനും വിയ ആരോപേത്വാ ‘‘അഞ്ഞം വദേഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ദേവ, സോളസ മഹാനിധീ നീഹരിതും സമത്ഥസ്സ രജ്ജം ദേഥാ’’തി തേന വുത്തന്തി. ‘‘തേസം കിഞ്ചി ഉദ്ദാനം അത്ഥീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി നം കഥേഥാ’’തി ആഹ. തേ ‘‘സൂരിയുഗ്ഗമനേ നിധീ’’തി ഉദ്ദാനം കഥയിംസു. തസ്സ തം സുണന്തസ്സേവ ഗഗനതലേ പുണ്ണചന്ദോ വിയ സോ അത്ഥോ പാകടോ അഹോസി.

അഥ നേ രാജാ ആഹ – ‘‘അജ്ജ, ഭണേ, വേലാ നത്ഥി, സ്വേ നിധീ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. സോ പുനദിവസേ അമച്ചേ സന്നിപാതേത്വാ പുച്ഛി ‘‘തുമ്ഹാകം രാജാ പച്ചേകബുദ്ധേ ഭോജേസീ’’തി? ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി. സോ ചിന്തേസി ‘‘സൂരിയോതി നായം സൂരിയോ, സൂരിയസദിസത്താ പന പച്ചേകബുദ്ധാ സൂരിയാ നാമ, തേസം പച്ചുഗ്ഗമനട്ഠാനേ നിധിനാ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി. തതോ രാജാ ‘‘തേസു പച്ചേകബുദ്ധേസു ആഗച്ഛന്തേസു പച്ചുഗ്ഗമനം കരോന്തോ കതരം ഠാനം ഗച്ഛതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അസുകട്ഠാനം നാമ ദേവാ’’തി വുത്തേ ‘‘തം ഠാനം ഖണിത്വാ നിധിം നീഹരഥാ’’തി നിധിം നീഹരാപേസി. ‘‘ഗമനകാലേ അനുഗച്ഛന്തോ കത്ഥ ഠത്വാ ഉയ്യോജേസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അസുകട്ഠാനേ നാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘തതോപി നിധിം നീഹരഥാ’’തി നിധിം ¶ നീഹരാപേസി. അഥ മഹാജനാ ഉക്കുട്ഠിസഹസ്സാനി പവത്തേന്താ ‘‘സൂരിയുഗ്ഗമനേ നിധീ’’തി വുത്തത്താ സൂരിയുഗ്ഗമനദിസായം ഖണന്താ വിചരിംസു. അഥോ ‘‘ഓക്കമനേ നിധീ’’തി വുത്തത്താ സൂരിയത്ഥങ്ഗമനദിസായം ഖണന്താ വിചരിംസു. ‘‘ഇദം പന ധനം ഇധേവ ഹോതി, അഹോ അച്ഛരിയ’’ന്തി പീതിസോമനസ്സം പവത്തയിംസു. അന്തോനിധീതി രാജഗേഹേ മഹാദ്വാരസ്സ അന്തോഉമ്മാരാ നിധിം നീഹരാപേസി. ബഹി നിധീതി ബഹിഉമ്മാരാ നിധിം നീഹരാപേസി. ന അന്തോ ന ബഹി നിധീതി ഹേട്ഠാഉമ്മാരതോ നിധിം നീഹരാപേസി ¶ . ആരോഹനേ നിധീതി മങ്ഗലഹത്ഥിം ആരോഹനകാലേ സുവണ്ണനിസ്സേണിയാ അത്ഥരണട്ഠാനതോ നിധിം നീഹരാപേസി. അഥോ ഓരോഹനേ നിധീതി ഹത്ഥിക്ഖന്ധതോ ഓരോഹനട്ഠാനതോ നിധിം നീഹരാപേസി. ചതൂസു മഹാസാലേസൂതി ഭൂമിയം കതഉപട്ഠാനട്ഠാനേ സിരിസയനസ്സ ചത്താരോ മഞ്ചപാദാ സാലമയാ, തേസം ഹേട്ഠാ ചതസ്സോ നിധികുമ്ഭിയോ നീഹരാപേസി. സമന്തായോജനേ നിധീതി യോജനം നാമ രഥയുഗപമാണം, സിരിസയനസ്സ സമന്താ രഥയുഗപ്പമാണതോ നിധിം നീഹരാപേസി. ദന്തഗ്ഗേസു മഹാനിധീതി മങ്ഗലഹത്ഥിട്ഠാനേ തസ്സ ദ്വിന്നം ദന്താനം അഭിമുഖട്ഠാനതോ ¶ നിധിം നീഹരാപേസി. വാലഗ്ഗേസൂതി മങ്ഗലഹത്ഥിട്ഠാനേ തസ്സ വാലധിസമ്മുഖട്ഠാനതോ നിധിം നീഹരാപേസി. കേപുകേതി കേപുകം വുച്ചതി ഉദകം, മങ്ഗലപോക്ഖരണിതോ ഉദകം നീഹരാപേത്വാ നിധിം ദസ്സേസി. രുക്ഖഗ്ഗേസു മഹാനിധീതി ഉയ്യാനേ മഹാസാലരുക്ഖമൂലേ ഠിതമജ്ഝന്ഹികസമയേ പരിമണ്ഡലായ രുക്ഖച്ഛായായ അന്തോ നിധിം നീഹരാപേസി. ഏവം സോളസ മഹാനിധയോ നീഹരാപേത്വാ ‘‘അഞ്ഞം കിഞ്ചി അത്ഥീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘നത്ഥി ദേവാ’’തി വദിംസു. മഹാജനോ ഹട്ഠതുട്ഠോ അഹോസി.

അഥ രാജാ ‘‘ഇദം ധനം ദാനമുഖേ വികിരിസ്സാമീ’’തി നഗരമജ്ഝേ ചേവ ചതൂസു നഗരദ്വാരേസു ചാതി പഞ്ചസു ഠാനേസു പഞ്ച ദാനസാലായോ കാരാപേത്വാ മഹാദാനം പട്ഠപേസി, കാലചമ്പാനഗരതോ അത്തനോ മാതരഞ്ച ബ്രാഹ്മണഞ്ച പക്കോസാപേത്വാ മഹന്തം സക്കാരം അകാസി. തസ്സ തരുണരജ്ജേയേവ സകലം വിദേഹരട്ഠം ‘‘അരിട്ഠജനകരഞ്ഞോ കിര പുത്തോ മഹാജനകോ നാമ രാജാ രജ്ജം കാരേതി, സോ കിര പണ്ഡിതോ ഉപായകുസലോ, പസ്സിസ്സാമ ന’’ന്തി ദസ്സനത്ഥായ സങ്ഖുഭിതം അഹോസി. തതോ തതോ ബഹും പണ്ണാകാരം ഗഹേത്വാ ആഗമിംസു, നാഗരാപി മഹാഛണം സജ്ജയിംസു. രാജനിവേസനേ അത്ഥരണാദീനി സന്ഥരിത്വാ ഗന്ധദാമമാലാദാമാദീനി ഓസാരേത്വാ വിപ്പകിണ്ണലാജാകുസുമവാസധൂമഗന്ധാകാരം കാരേത്വാ നാനപ്പകാരം പാനഭോജനം ഉപട്ഠാപേസും. രഞ്ഞോ പണ്ണാകാരത്ഥായ രജതസുവണ്ണഭാജനാദീസു അനേകപ്പകാരാനി ഖാദനീയഭോജനീയമധുഫാണിതഫലാദീനി ഗഹേത്വാ ¶ തത്ഥ തത്ഥ പരിവാരേത്വാ അട്ഠംസു. ഏകതോ അമച്ചമണ്ഡലം നിസീദി, ഏകതോ ബ്രാഹ്മണഗണോ, ഏകതോ സേട്ഠിആദയോ നിസീദിംസു, ഏകതോ ഉത്തമരൂപധരാ നാടകിത്ഥിയോ നിസീദിംസു, ബ്രാഹ്മണാപി സോത്ഥികാരേന മുഖമങ്ഗലികാനി കഥേന്തി, നച്ചഗീതാദീസു കുസലാ നച്ചഗീതാദീനി പവത്തയിംസു, അനേകസതാനി തൂരിയാനി ¶ പവജ്ജിംസൂ. തദാ രാജനിവേസനം യുഗന്ധരവാതവേഗേന പഹടാ സാഗരകുച്ഛി വിയ ഏകനിന്നാദം അഹോസി. ഓലോകിതോലോകിതട്ഠാനം കമ്പതി.

അഥ മഹാസത്തോ സേതച്ഛത്തസ്സ ഹേട്ഠാ രാജാസനേ നിസിന്നോവ സക്കസിരിസദിസം മഹന്തം സിരിവിലാസം ഓലോകേത്വാ അത്തനോ മഹാസമുദ്ദേ കതവായാമം അനുസ്സരി. തസ്സ ‘‘വീരിയം നാമ കത്തബ്ബയുത്തകം, സചാഹം മഹാസമുദ്ദേ ¶ വീരിയം നാകരിസ്സം, ന ഇമം സമ്പത്തിം അലഭിസ്സ’’ന്തി തം വായാമം അനുസ്സരന്തസ്സ പീതി ഉപ്പജ്ജി. സോ പീതിവേഗേന ഉദാനം ഉദാനേന്തോ ആഹ –

‘‘ആസീസേഥേവ പുരിസോ, ന നിബ്ബിന്ദേയ്യ പണ്ഡിതോ;

പസ്സാമി വോഹം അത്താനം, യഥാ ഇച്ഛിം തഥാ അഹു.

‘‘ആസീസേഥേവ പുരിസോ, ന നിബ്ബിന്ദേയ്യ പണ്ഡിതോ;

പസ്സാമി വോഹം അത്താനം, ഉദകാ ഥലമുബ്ഭതം.

‘‘വായമേഥേവ പുരിസോ, ന നിബ്ബിന്ദേയ്യ പണ്ഡിതോ;

പസ്സാമി വോഹം അത്താനം, യഥാ ഇച്ഛിം തഥാ അഹു.

‘‘വായമേഥേവ പുരിസോ, ന നിബ്ബിന്ദേയ്യ പണ്ഡിതോ;

പസ്സാമി വോഹം അത്താനം, ഉദകാ ഥലമുബ്ഭതം.

‘‘ദുക്ഖൂപനീതോപി നരോ സപഞ്ഞോ, ആസം ന ഛിന്ദേയ്യ സുഖാഗമായ;

ബഹൂ ഹി ഫസ്സാ അഹിതാ ഹിതാ ച, അവിതക്കിതാ മച്ചുമുപബ്ബജന്തി.

‘‘അചിന്തിതമ്പി ഭവതി, ചിന്തിതമ്പി വിനസ്സതി;

ന ഹി ചിന്താമയാ ഭോഗാ, ഇത്ഥിയാ പുരിസസ്സ വാ’’തി.

തത്ഥ ആസീസേഥേവാതി ആസാഛേദകമ്മം അകത്വാ അത്തനോ കമ്മം ആസം കരോഥേവ. ന നിബ്ബിന്ദേയ്യാതി വീരിയം കരോന്തോ ന നിബ്ബിന്ദേയ്യ ന അലസേയ്യ. യഥാ ഇച്ഛിന്തി യഥാ രാജഭാവം ഇച്ഛിം, തഥേവ രാജാ ജാതോമ്ഹി. ഉബ്ഭതന്തി നീഹടം. ദുക്ഖൂപനീതോതി കായികചേതസികദുക്ഖേന ഫുട്ഠോപീതി അത്ഥോ. അഹിതാ ഹിതാ ചാതി ദുക്ഖഫസ്സാ അഹിതാ, സുഖഫസ്സാ ഹിതാ. അവിതക്കിതാതി ¶ അവിതക്കിതാരോ അചിന്തിതാരോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – തേസു ഫസ്സേസു അഹിതഫസ്സേന ഫുട്ഠാ സത്താ ‘‘ഹിതഫസ്സോപി അത്ഥീതി വീരിയം കരോന്താ തം ¶ പാപുണന്തീ’’തി അചിന്തേത്വാ വീരിയം ന കരോന്തി, തേ ഇമസ്സ അത്ഥസ്സ അവിതക്കിതാരോ ഹിതഫസ്സം അലഭിത്വാവ മച്ചുമുപബ്ബജന്തി മരണം പാപുണന്തി, തസ്മാ വീരിയം കത്തബ്ബമേവാതി.

അചിന്തിതമ്പീതി ¶ ഇമേസം സത്താനം അചിന്തിതമ്പി ഹോതി, ചിന്തിതമ്പി വിനസ്സതി. മയാപി ഹി ‘‘അയുജ്ഝിത്വാവ രജ്ജം ലഭിസ്സാമീ’’തി ഇദം അചിന്തിതം, ‘‘സുവണ്ണഭൂമിതോ ധനം ആഹരിത്വാ യുജ്ഝിത്വാ പിതു സന്തകം രജ്ജം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി പന ചിന്തിതം, ഇദാനി മേ ചിന്തിതം നട്ഠം, അചിന്തിതം ജാതം. ന ഹി ചിന്താമയാ ഭോഗാതി ഇമേസം സത്താനഞ്ഹി ഭോഗാ ചിന്തായ അനിപ്ഫജ്ജനതോ ചിന്താമയാ നാമ ന ഹോന്തി, തസ്മാ വീരിയമേവ കത്തബ്ബം. വീരിയവതോ ഹി അചിന്തിതമ്പി ഹോതീതി.

സോ തതോ പട്ഠായ ദസ രാജധമ്മേ അകോപേത്വാ ധമ്മേന സമേന രജ്ജം കാരേസി, പച്ചേകബുദ്ധേ ച ഉപട്ഠാസി. അപരഭാഗേ സീവലിദേവീ ധഞ്ഞപുഞ്ഞലക്ഖണസമ്പന്നം പുത്തം വിജായി, ‘‘ദീഘാവുകുമാരോ’’തിസ്സ നാമം കരിംസു. തസ്സ വയപ്പത്തസ്സ രാജാ ഉപരജ്ജം ദത്വാ സത്തവസ്സസഹസ്സാനി രജ്ജം കാരേസി. സോ ഏകദിവസം ഉയ്യാനപാലേന ഫലാഫലേസു ചേവ നാനാപുപ്ഫേസു ച ആഭതേസു താനി ദിസ്വാ തുട്ഠോ ഹുത്വാ തസ്സ സമ്മാനം കാരേത്വാ ‘‘സമ്മ ഉയ്യാനപാല, അഹം ഉയ്യാനം പസ്സിസ്സാമി, ത്വം അലങ്കരോഹി ന’’ന്തി ആഹ. സോ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ തഥാ കത്വാ രഞ്ഞോ പടിവേദേസി. സോ ഹത്ഥിക്ഖന്ധവരഗതോ മഹന്തേന പരിവാരേന നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ ഉയ്യാനദ്വാരം പാപുണി. തത്ര ച ദ്വേ അമ്ബാ അത്ഥി നീലോഭാസാ. ഏകോ അഫലോ, ഏകോ ഫലധരോ. സോ പന അതിമധുരോ, രഞ്ഞാ അഗ്ഗഫലസ്സ അപരിഭുത്തത്താ തതോ കോചി ഫലം ഗഹേതും ന ഉസ്സഹതി. രാജാ ഹത്ഥിക്ഖന്ധവരഗതോവ തതോ ഏകം ഫലം ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജി, തസ്സ തം ജിവ്ഹഗ്ഗേ ഠപിതമത്തമേവ ദിബ്ബോജം വിയ ഉപട്ഠാസി. സോ ‘‘നിവത്തനകാലേ ബഹൂ ഖാദിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. ‘‘രഞ്ഞാ അഗ്ഗഫലം പരിഭുത്ത’’ന്തി ഞത്വാ ഉപരാജാനം ആദിം കത്വാ അന്തമസോ ഹത്ഥിമേണ്ഡഅസ്സമേണ്ഡാദയോപി ഫലം ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിംസു. അഞ്ഞേ ഫലം അലഭന്താ ദണ്ഡേഹി സാഖം ഭിന്ദിത്വാ നിപണ്ണമകംസു. രുക്ഖോ ഓഭഗ്ഗവിഭഗ്ഗോ അട്ഠാസി, ഇതരോ പന മണിപബ്ബതോ വിയ വിലാസമാനോ ഠിതോ.

രാജാ ഉയ്യാനാ നിക്ഖന്തോ തം ദിസ്വാ ‘‘ഇദം കി’’ന്തി അമച്ചേ പുച്ഛതി. ‘‘ദേവേന അഗ്ഗഫലം പരിഭുത്തന്തി മഹാജനേന വിലുമ്പിതോ ദേവാ’’തി ആഹംസു. ‘‘കിം നു ഖോ ഭണേ, ഇമസ്സ ¶ പന നേവ പത്തം, ന വണ്ണോ ഖീണോ’’തി? ‘‘നിപ്ഫലതായ ന ഖീണോ, ദേവാ’’തി. തം സുത്വാ രാജാ സംവേഗം പടിലഭിത്വാ ¶ ‘‘അയം രുക്ഖോ നിപ്ഫലതായ ¶ നീലോഭാസോ ഠിതോ, അയം പന സഫലതായ ഓഭഗ്ഗവിഭഗ്ഗോ ഠിതോ. ഇദമ്പി രജ്ജം സഫലരുക്ഖസദിസം, പബ്ബജ്ജാ പന നിപ്ഫലരുക്ഖസദിസാ. സകിഞ്ചനസ്സേവ ഭയം, നാകിഞ്ചനസ്സ. തസ്മാ അഹം ഫലരുക്ഖോ വിയ അഹുത്വാ നിപ്ഫലരുക്ഖസദിസോ ഭവിസ്സാമി, ഇമം സമ്പത്തിം ചജിത്വാ നിക്ഖമ്മ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ദള്ഹം സമാദാനം കത്വാ മനം അധിട്ഠഹിത്വാ നഗരം പവിസിത്വാ പാസാദദ്വാരേ ഠിതോവ സേനാപതിം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘മഹാസേനാപതി, അജ്ജ മേ പട്ഠായ ഭത്തഹാരകഞ്ചേവ മുഖോദകദന്തകട്ഠദായകഞ്ച ഏകം ഉപട്ഠാകം ഠപേത്വാ അഞ്ഞേ മം ദട്ഠും മാ ലഭന്തു, പോരാണകവിനിച്ഛയാമച്ചേ ഗഹേത്വാ രജ്ജം അനുസാസഥ, അഹം ഇതോ പട്ഠായ ഉപരിപാസാദതലേ സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ പാസാദമാരുയ്ഹ ഏകകോവ സമണധമ്മം അകാസി. ഏവം ഗതേ കാലേ മഹാജനോ രാജങ്ഗണേ സന്നിപതിത്വാ മഹാസത്തം അദിസ്വാ ‘‘ന നോ രാജാ പോരാണകോ വിയ ഹോതീ’’തി വത്വാ ഗാഥാദ്വയമാഹ –

‘‘അപോരാണം വത ഭോ രാജാ, സബ്ബഭുമ്മോ ദിസമ്പതി;

നജ്ജ നച്ചേ നിസാമേതി, ന ഗീതേ കുരുതേ മനോ.

‘‘ന മിഗേ നപി ഉയ്യാനേ, നപി ഹംസേ ഉദിക്ഖതി;

മൂഗോവ തുണ്ഹിമാസീനോ, ന അത്ഥമനുസാസതീ’’തി.

തത്ഥ മിഗേതി സബ്ബസങ്ഗാഹികവചനം, പുബ്ബേ ഹത്ഥീ യുജ്ഝാപേതി, മേണ്ഡേ യുജ്ഝാപേതി, അജ്ജ തേപി ന ഓലോകേതീതി അത്ഥോ. ഉയ്യാനേതി ഉയ്യാനകീളമ്പി നാനുഭോതി. ഹംസേതി പഞ്ചപദുമസഞ്ഛന്നാസു ഉയ്യാനപോക്ഖരണീസു ഹംസഗണം ന ഓലോകേതി. മൂഗോവാതി ഭത്തഹാരകഞ്ച ഉപട്ഠാകഞ്ച പുച്ഛിംസു ‘‘ഭോ രാജാ, തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം കിഞ്ചി അത്ഥം മന്തേതീ’’തി. തേ ‘‘ന മന്തേതീ’’തി വദിംസു. തസ്മാ ഏവമാഹംസു.

രാജാ കാമേസു അനല്ലീയന്തേന വിവേകനിന്നേന ചിത്തേന അത്തനോ കുലൂപകപച്ചേകബുദ്ധേ അനുസ്സരിത്വാ ‘‘കോ നു ഖോ മേ തേസം സീലാദിഗുണയുത്താനം അകിഞ്ചനാനം വസനട്ഠാനം ആചിക്ഖിസ്സതീ’’തി തീഹി ഗാഥാഹി ഉദാനം ഉദാനേസി –

‘‘സുഖകാമാ ¶ രഹോസീലാ, വധബന്ധാ ഉപാരതാ;

കസ്സ നു അജ്ജ ആരാമേ, ദഹരാ വുദ്ധാ ച അച്ഛരേ.

‘‘അതിക്കന്തവനഥാ ¶ ¶ ധീരാ, നമോ തേസം മഹേസിനം;

യേ ഉസ്സുകമ്ഹി ലോകമ്ഹി, വിഹരന്തി മനുസ്സുകാ.

‘‘തേ ഛേത്വാ മച്ചുനോ ജാലം, തതം മായാവിനോ ദള്ഹം;

ഛിന്നാലയത്താ ഗച്ഛന്തി, കോ തേസം ഗതിമാപയേ’’തി.

തത്ഥ സുഖകാമാതി നിബ്ബാനസുഖകാമാ. രഹോസീലാതി പടിച്ഛന്നസീലാ ന അത്തനോ ഗുണപ്പകാസനാ. ദഹരാ വുഡ്ഢാ ചാതി ദഹരാ ചേവ മഹല്ലകാ ച. അച്ഛരേതി വസന്തി.

തസ്സേവം തേസം ഗുണേ അനുസ്സരന്തസ്സ മഹതീ പീതി ഉപ്പജ്ജി. അഥ മഹാസത്തോ പല്ലങ്കതോ ഉട്ഠായ ഉത്തരസീഹപഞ്ജരം വിവരിത്വാ ഉത്തരദിസാഭിമുഖോ സിരസി അഞ്ജലിം പതിട്ഠാപേത്വാ ‘‘ഏവരൂപേഹി ഗുണേഹി സമന്നാഗതാ പച്ചേകബുദ്ധാ’’തി നമസ്സമാനോ ‘‘അതിക്കന്തവനഥാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അതിക്കന്തവനഥാതി പഹീനതണ്ഹാ. മഹേസിനന്തി മഹന്തേ സീലക്ഖന്ധാദയോ ഗുണേ ഏസിത്വാ ഠിതാനം. ഉസ്സുകമ്ഹീതി രാഗാദീഹി ഉസ്സുക്കം ആപന്നേ ലോകസ്മിം. മച്ചുനോ ജാലന്തി കിലേസമാരേന പസാരിതം തണ്ഹാജാലം. തതം മായാവിനോതി അതിമായാവിനോ. കോ തേസം ഗതിമാപയേതി കോ മം തേസം പച്ചേകബുദ്ധാനം നിവാസട്ഠാനം പാപേയ്യ, ഗഹേത്വാ ഗച്ഛേയ്യാതി അത്ഥോ.

തസ്സ പാസാദേയേവ സമണധമ്മം കരോന്തസ്സ ചത്താരോ മാസാ അതീതാ. അഥസ്സ അതിവിയ പബ്ബജ്ജായ ചിത്തം നമി, അഗാരം ലോകന്തരികനിരയോ വിയ ഖായി, തയോ ഭവാ ആദിത്താ വിയ ഉപട്ഠഹിംസു. സോ പബ്ബജ്ജാഭിമുഖേന ചിത്തേന ‘‘കദാ നു ഖോ ഇമം സക്കഭവനം വിയ അലങ്കതപ്പടിയത്തം മിഥിലം പഹായ ഹിമവന്തം പവിസിത്വാ പബ്ബജിതവേസഗഹണകാലോ മയ്ഹം ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ മിഥിലവണ്ണനം നാമ ആരഭി –

‘‘കദാഹം ¶ മിഥിലം ഫീതം, വിഭത്തം ഭാഗസോ മിതം;