📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

ഖുദ്ദകനികായേ

മഹാനിദ്ദേസ-അട്ഠകഥാ

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ

അവിജ്ജാലങ്ഗിം ഘാതേന്തോ, നന്ദിരാഗഞ്ച മൂലതോ;

ഭാവേന്തട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം, ഫുസി യോ അമതം പദം.

പാപുണിത്വാ ജിനോ ബോധിം, മിഗദായം വിഗാഹിയ;

ധമ്മചക്കം പവത്തേത്വാ, ഥേരം കോണ്ഡഞ്ഞമാദിതോ.

അട്ഠാരസന്നം കോടീനം, ബോധേസി താപസോ തഹിം;

വന്ദേഹം സിരസാ തഞ്ച, സബ്ബസത്താനമുത്തമം.

തഥാ ധമ്മുത്തമഞ്ചേവ, സങ്ഘഞ്ചാപി അനുത്തരം;

സംഖിത്തേന ഹി യോ വുത്തം, ധമ്മചക്കം വിഭാഗസോ.

സാരിപുത്തോ മഹാപഞ്ഞോ, സത്ഥുകപ്പോ ജിനത്രജോ;

ധമ്മചക്കം വിഭാജേത്വാ, മഹാനിദ്ദേസമബ്രവി;

പാഠോ വിസിട്ഠോ നിദ്ദേസോ, തംനാമവിസേസിതോ ച.

തം സാരിപുത്തം ജിനരാജപുത്തം, ഥേരം ഥിരാനേകഗുണാധിവാസം;

പഞ്ഞാപഭാവുഗ്ഗതചാരുകിത്തിം, സുനീചവുത്തിഞ്ച അഥോ നമിത്വാ.

ഖമാദയാദിയുത്തേന, യുത്തമുത്താദിവാദിനാ;

ബഹുസ്സുതേന ഥേരേന, ദേവേന അഭിയാചിതോ.

മഹാവിഹാരവാസീനം, സജ്ഝായമ്ഹി പതിട്ഠിതോ;

ഗഹേതബ്ബം ഗഹേത്വാന, പോരാണേസു വിനിച്ഛയം.

അവോക്കമേന്തോ സമയം സകഞ്ച, അനാമസന്തോ സമയം പരഞ്ച;

പുബ്ബോപദേസട്ഠകഥാനയഞ്ച, യഥാനുരൂപം ഉപസംഹരന്തോ.

ഞാണപ്പഭേദാവഹനസ്സ തസ്സ, യോഗീഹി നേകേഹി നിസേവിതസ്സ;

അത്ഥം അപുബ്ബം അനുവണ്ണയന്തോ, സുത്തഞ്ച യുത്തിഞ്ച അനുക്കമേന്തോ.

ആരഭിസ്സം സമാസേന, മഹാനിദ്ദേസവണ്ണനം;

സദ്ധമ്മബഹുമാനേന, നാത്തുക്കംസനകമ്യതാ.

വക്ഖാമഹം അട്ഠകഥം ജനസ്സ, ഹിതായ സദ്ധമ്മചിരട്ഠിതത്ഥം;

സക്കച്ച സദ്ധമ്മപജോതികം തം, സുണാഥ ധാരേഥ ച സാധു സന്തോതി.

തത്ഥ ‘‘പാഠോ വിസിട്ഠോ നിദ്ദേസോ, തംനാമവിസേസിതോ ചാ’’തി വുത്തത്താ ദുവിധോ പാഠോ – ബ്യഞ്ജനപാഠോ, അത്ഥപാഠോ ച. തേസു ബ്യഞ്ജനപാഠോ അക്ഖരപദബ്യഞ്ജനആകാരനിരുത്തിനിദ്ദേസവസേന ഛബ്ബിധോ. അത്ഥപാഠോ സങ്കാസനപകാസനവിവരണവിഭജനഉത്താനീകരണപഞ്ഞത്തിവസേന ഛബ്ബിധോ. തത്ഥ തീസു ദ്വാരേസു പരിസുദ്ധപയോഗഭാവേന വിസുദ്ധകരുണാനം ചിത്തേന പവത്തിതദേസനാ വാചാഹി അകഥിതത്താ അദേസിതത്താ അക്ഖരമിതി സഞ്ഞിതാ, തം പാരായനികബ്രാഹ്മണാനം മനസാ പുച്ഛിതപഞ്ഹാനം വസേന ഭഗവതാ രതനഘരേ നിസീദിത്വാ സമ്മസിതപട്ഠാനമഹാപകരണവസേന ച അക്ഖരം നാമാതി ഗഹേതബ്ബം.

അഥ വാ അപരിപുണ്ണം പദം അക്ഖരമിതി ഗഹേതബ്ബം ‘‘സട്ഠിവസ്സസഹസ്സാനീ’’തി ഏവമാദീസു (പേ. വ. ൮൦൨; ജാ. ൧.൪.൫൪; നേത്തി. ൧൨൦) വിയ. ഏത്ഥ ഹി സകാര നകാര സോകാരാദീനി അക്ഖരമിതി, ഏകക്ഖരം വാ പദം അക്ഖരമിതി ഏകേ. ‘‘യായം തണ്ഹാ പോനോഭവികാ’’തി ഏവമാദീസു (മഹാവ. ൧൪; വിഭ. ൨൦൩; മ. നി. ൩.൩൭൪; പടി. മ. ൨.൩൦) വിഭത്യന്തം അത്ഥജോതകം അക്ഖരപിണ്ഡം പദം. ‘‘നാമഞ്ച രൂപഞ്ചാ’’തി ഏവമാദീസു (ധ. സ. ദുകമാതികാ ൧൦൯; സു. നി. ൮൭൮; മഹാനി. ൧൦൭; ചൂളനി. അജിതമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസോ ൬; നേത്തി. ൪൫) ബഹുഅക്ഖരേഹി യുത്തം പദം നാമ. സംഖിത്തേന വുത്തം പദം വിഭാവേതി. പദേന അഭിഹിതം ബ്യഞ്ജയതി ബ്യത്തം പാകടം കരോതീതി ബ്യഞ്ജനം, വാക്യമേവ. ‘‘ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ’’തി സങ്ഖേപേന കഥിതമത്ഥം. ‘‘കതമേ ചത്താരോ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഛന്ദസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി. വീരിയചിത്തവീമംസസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതീ’’തിആദീസു (വിഭ. ൪൩൧; സം. നി. ൫.൮൧൩; ദീ. നി. ൩.൩൦൬; അ. നി. ൪.൨൭൬) പാകടകരണഭാവേന ബ്യഞ്ജനം നാമ. ബ്യഞ്ജനവിഭാഗപകാസോ ആകാരോ. ‘‘തത്ഥ കതമോ ഛന്ദോ? യോ ഛന്ദോ ഛന്ദികതാ കത്തുകമ്യതാ’’തി ഏവമാദീസു (വിഭ. ൪൩൩) കഥിതബ്യഞ്ജനം അനേകവിധേന വിഭാഗകരണം ആകാരോ നാമ. ആകാരാഭിഹിതസ്സ നിബ്ബചനം നിരുത്തി. ‘‘ഫസ്സോ, വേദനാ’’തി ഏവമാദീസു (ധ. സ. ൧) ആകാരേന കഥിതം ‘‘ഫുസതീതി ഫസ്സോ. വേദിയതീതി വേദനാ’’തി നീഹരിത്വാ വചനം നിരുത്തി നാമ. നിബ്ബചനവിത്ഥാരോ നിസ്സേസതോ ദേസോതി നിദ്ദേസോ, വേദിയതീതി വേദനാതി നിബ്ബചനലദ്ധപദം ‘‘സുഖാ ദുക്ഖാ അദുക്ഖമസുഖാ, സുഖയതീതി സുഖാ, ദുക്ഖയതീതി ദുക്ഖാ, നേവ ദുക്ഖയതി ന സുഖയതീതി അദുക്ഖമസുഖാ’’തി അത്ഥവിത്ഥാരോ നിരവസേസേന കഥിതത്താ നിദ്ദേസോ നാമ.

ഏവം ഛബ്ബിധാനി ബ്യഞ്ജനപദാനി ജാനിത്വാ ച ഛസു അത്ഥപദേസു സങ്ഖേപതോ കാസനാ ദീപനാ സങ്കാസനാ, ‘‘മഞ്ഞമാനോ ഖോ, ഭിക്ഖു, ബന്ധോ മാരസ്സ അമഞ്ഞമാനോ മുത്തോ പാപിമതോ’’തി ഏവമാദീസു സങ്ഖേപേന അത്ഥദീപനാ സങ്കാസനാ നാമ. ഏസോ പന ഥേരോ ‘‘ബുദ്ധേന ഭഗവതാ ഏവം സങ്ഖേപം കത്വാ വുത്തമത്ഥം ‘അഞ്ഞാതം ഭഗവാ, അഞ്ഞാതം സുഗതാ’’’തി കഥേതും സമത്ഥോ പടിവിജ്ഝി.

ഉപരി വത്തബ്ബമത്ഥം ആദിതോ കാസനാ ദീപനാ പകാസനാ, ‘‘സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, ആദിത്ത’’ന്തി ഏവമാദീസു (മഹാവ. ൫൪; സം. നി. ൪.൨൮) പച്ഛാ കഥിതബ്ബമത്ഥം പഠമവചനേന ദീപനാ പകാസനാ നാമ. ഏവം പഠമം ദീപിതം അത്ഥം പുന പാകടം കത്വാ ദീപനേന ‘‘കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബം ആദിത്തം? ചക്ഖും, ഭിക്ഖവേ, ആദിത്തം, രൂപാ ആദിത്താ’’തി ഏവമാദീസു (മഹാവ. ൫൪; സം. നി. ൪.൨൮) കഥിതേസു ‘‘തിക്ഖിന്ദ്രിയോ സങ്ഖേപേന വുത്തം പടിവിജ്ഝതീ’’തി കഥിതത്താ ദ്വേ അത്ഥപദാനി തിക്ഖിന്ദ്രിയസ്സ ഉപകാരവസേന വുത്താനി.

സംഖിത്തസ്സ വിത്ഥാരാഭിധാനം സകിം വുത്തസ്സ ച പുനപി അഭിധാനം വിവരണം, ‘‘കുസലാ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. ൧) സങ്ഖേപേന നിക്ഖിത്തസ്സ. ‘‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ? യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതീ’’തി (ധ. സ. ൧) നിദ്ദേസവസേന വിത്ഥാരണം വിത്ഥാരവസേന പുന കഥനം വിവരണം നാമ.

തം വിഭാഗകരണം വിഭജനം, ‘‘യസ്മിം സമയേ’’തി (ധ. സ. ൧) വിവരിതേ കുസലേ ധമ്മേ ‘‘തസ്മിം സമയേ ഫസ്സോ ഹോതി, വേദനാ ഹോതീ’’തി (ധ. സ. ൧) വിഭാഗകരണം വിഭജനം നാമ. വിവരസ്സ വിത്ഥാരാഭിധാനേന വിഭത്തസ്സ ച ഉപമാഭിധാനേന പടിപാദനം ഉത്താനീകരണം, വിവരണേന വിവരിതത്ഥസ്സ ‘‘കതമോ തസ്മിം സമയേ ഫസ്സോ ഹോതി? യോ തസ്മിം സമയേ ഫസ്സോ ഫുസനാ സമ്ഫുസനാ’’തി (ധ. സ. ൨) അതിവിവരിത്വാ കഥനഞ്ച വിഭജനേന വിഭത്തസ്സ ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ഗാവീ നിച്ചമ്മാ, ഏവമേവ ഖ്വാഹം, ഭിക്ഖവേ, ഫസ്സാഹാരോ ദട്ഠബ്ബോതി വദാമീ’’തി (സം. നി. ൨.൬൩) ഏവമാദിഉപമാകഥനഞ്ച ഉത്താനീകരണം നാമ. ധമ്മം സുണന്താനം ധമ്മദേസനേന ചിത്തസ്സ അനേകവിധേന സോമനസ്സഉപ്പാദനഞ്ച അതിഖിണബുദ്ധീനം അനേകവിധേന ഞാണസ്സ തിഖിണഭാവകരണഞ്ച പഞ്ഞത്തി നാമ, തേസം സുണന്താനം തംചിത്തതോസനേന തംചിത്തനിസാമനേന ച പഞ്ഞായതീതി പഞ്ഞത്തി. തത്ഥ ഭഗവാ അക്ഖരേഹി സങ്കാസയതി, പദേഹി പകാസയതി, ബ്യഞ്ജനേഹി വിവരതി, ആകാരേഹി വിഭജതി, നിരുത്തീഹി ഉത്താനീകരോതി, നിദ്ദേസേഹി പഞ്ഞാപയതീതി. കിം വുത്തം ഹോതി? ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ ഏകച്ചേ വേനേയ്യേ ഏകസ്മിം ദേസനേ അക്ഖരേഹി അത്ഥസങ്കാസനം കരോന്തി…പേ… നിദ്ദേസേഹി അത്ഥപഞ്ഞാപനം കരോന്തീതി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ.

അഥ വാ അക്ഖരേഹി സങ്കാസയിത്വാ പദേഹി പകാസയതി, ബ്യഞ്ജനേഹി വിവരിത്വാ ആകാരേഹി വിഭജതി, നിരുത്തീഹി ഉത്താനീകത്വാ നിദ്ദേസേഹി പഞ്ഞാപയതി. കിം വുത്തം ഹോതി? ഏവരൂപേന ധമ്മദേസനേന ഏകച്ചേസു ഠാനേസു ഏകച്ചാനം വേനേയ്യാനം വിനയതീതി.

അഥ വാ അക്ഖരേഹി ഉഗ്ഘാടയിത്വാ പദേഹി പകാസേന്തോ വിനയതി ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞും, ബ്യഞ്ജനേഹി വിവരിത്വാ ആകാരേഹി വിഭജന്തോ വിനയതി വിപഞ്ചിതഞ്ഞും, നിരുത്തീഹി ഉത്താനീകത്വാ നിദ്ദേസേഹി പഞ്ഞാപേന്തോ വിനയതി നേയ്യം. ഇതി വേനേയ്യവസേനപി യോജേതബ്ബമേവ.

അത്ഥതോ പനേത്ഥ കതമോ ബ്യഞ്ജനപാഠോ, കതമോ അത്ഥപാഠോതി? ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം ധമ്മം ദേസേന്താനം യോ അത്ഥാവഗമകോ സവിഞ്ഞത്തികസദ്ദോ, സോ ബ്യഞ്ജനപാഠോ. യോ തേന അഭിസമേതബ്ബോ ലക്ഖണരസാദിസഹിതോ ധമ്മോ, സോ അത്ഥപാഠോതി വേദിതബ്ബോ. പുനപി സന്ധായഭാസിതോ ബ്യഞ്ജനഭാസിതോ സാവസേസപാഠോ അനവസേസപാഠോ നീതോ നേയ്യോതി ഛബ്ബിധോ പാഠോ. തത്ഥ അനേകത്ഥവത്താ സന്ധായഭാസിതോ ‘‘മാതരം പിതരം ഹന്ത്വാ, രാജാനോ ദ്വേ ച ഖത്തിയേ’’തി ഏവമാദി (ധ. പ. ൨൯൪). ഏകത്ഥവത്താ ബ്യഞ്ജനഭാസിതോ ‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ധമ്മാ’’തി ഏവമാദി (ധ. പ. ൧.൨; നേത്തി. ൮൯, ൯൨; പേടകോ. ൧൪). സാവസേസോ ‘‘സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, ആദിത്ത’’ന്തി ഏവമാദി (മഹാവ. ൫൪; സം. നി. ൪.൨൮). വിപരീതോ അനവസേസോ ‘‘സബ്ബേ ധമ്മാ സബ്ബാകാരേന ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ഞാണമുഖേ ആപാഥം ആഗച്ഛന്തീ’’തി ഏവമാദി (മഹാനി. ൧൫൬; ചൂളനി. മോഘരാജമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസോ ൮൫; പടി. മ. ൩.൫). യഥാ വചനം, തഥാ അവഗന്തബ്ബോ നീതോ ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ’’തി ഏവമാദി. യുത്തിയാ അനുസ്സരിതബ്ബോ നേയ്യോ ‘‘ഏകപുഗ്ഗലോ ഭിക്ഖവേ’’തി ഏവമാദി (അ. നി. ൧.൧൭൦).

അത്ഥോ പന അനേകപ്പകാരോ പാഠത്ഥോ സഭാവത്ഥോ ഞായത്ഥോ പാഠാനുരൂപോ നപാഠാനുരൂപോ സാവസേസത്ഥോ നിരവസേസത്ഥോ നീതത്ഥോ നേയ്യത്ഥോ ഇച്ചാദി. തത്ഥ യോ അപ്പസ്സത്ഥസ്സ ഞാപനത്ഥമുച്ചാരിയതേ, സോ പാഠത്ഥോ ‘‘സാത്ഥം സബ്യഞ്ജന’’ന്തിആദീസു (പാരാ. ൧; ദീ. നി. ൧.൧൯൦) വിയ. രൂപാരൂപധമ്മാനം ലക്ഖണരസാദിസഭാവത്ഥോ ‘‘സമ്മാദിട്ഠിം ഭാവേതീ’’തിആദീസു (വിഭ. ൪൮൫; സം. നി. ൫.൩) വിയ. യോ ഞായമാനോ ഹിതായ സംവത്തതി, സോ ഞാതും അരഹതീതി ഞായത്ഥോ – ‘‘അത്ഥവാദീ ധമ്മവാദീ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൯, ൧൯൪; ൩.൨൩൮; മ. നി. ൧.൪൧൧) വിയ. യഥാപാഠം ഭാസിതോ പാഠാനുരൂപോ ‘‘ചക്ഖു, ഭിക്ഖവേ, പുരാണകമ്മ’’ന്തി (സം. നി. ൪.൧൪൬) ഭഗവതാ വുത്തം. തസ്മാ ചക്ഖുമപി കമ്മന്തി. ബ്യഞ്ജനച്ഛായായ അത്ഥം പടിബാഹയമാനേന വുത്തോ അത്ഥോ നപാഠാനുരൂപോ, സോ പാഠതോ അനനുഞ്ഞാതോ അകതപടിക്ഖേപോ വിയുത്തോ. സോ ച സങ്ഗഹേതബ്ബമ്പി അസങ്ഗഹേത്വാ, പരിവജ്ജേതബ്ബമ്പി വാ കിഞ്ചി അപരിവജ്ജേത്വാ പരിസേസം കത്വാ വുത്തോ സാവസേസത്ഥോ ‘‘ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം (സം. നി. ൪.൬൦; മഹാനി. ൧൦൭). സബ്ബേ തസന്തി ദണ്ഡസ്സ, സബ്ബേ ഭായന്തി മച്ചുനോ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൧൨൯) വിയ. വിപരീതോ നിരവസേസത്ഥോ ‘‘സന്ധാവിതം സംസരിതം മമഞ്ചേവ തുമ്ഹാകഞ്ച (ദീ. നി. ൨.൧൫൫; മഹാവ. ൨൮൭; നേത്തി. ൧൧൪). തത്ര, ഭിക്ഖവേ, കോ മന്താ കോ സദ്ധാതാ…പേ… അഞ്ഞത്ര ദിട്ഠപദേഹീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൭.൬൬) വിയ. സദ്ദവസേനേവ വേദിതബ്ബോ നീതത്ഥോ ‘‘രൂപാ സദ്ദാ രസാ ഗന്ധാ, ഫോട്ഠബ്ബാ ച മനോരമാ’’തിആദീസു (സം. നി. ൧.൧൫൧, ൧൬൫; മഹാവ. ൩൩) വിയ. സമ്മുതിവസേന വേദിതബ്ബോ നേയ്യത്ഥോ ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, വലാഹകൂപമാ പുഗ്ഗലാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൪.൧൦൧-൧൦൨) വിയ. ഏവമിധ പാഠഞ്ച അത്ഥഞ്ച വിവരിത്വാ ഠിതോ അസംഹീരോ ഭവതി പരവാദീഹി ദീഘരത്തം തിത്ഥവാസേന.

ഇതി അസംഹീരഭാവേന യാവ ആഗമാധിഗമസമ്പദം, താവ വത്തും സക്കോതി. സങ്ഖേപവിത്ഥാരനയേന ഹേതുദാഹരണാദീഹി അവബോധയിതും സമത്ഥോ. ഏവംവിധോ അത്താനഞ്ച പരഞ്ച സോധേതും സമത്ഥഭാവേന ദുസ്സീല്യദിട്ഠിമലവിരഹിതത്താ സുചി. ദുസ്സീലോ ഹി അത്താനം ഉപഹനതി, തേന നാദേയ്യവാചോ ച ഭവതി സബ്യോഹാരമാനോ ഇധ നിച്ചാതുരോ വേജ്ജോവ. ദുദ്ദിട്ഠി പരം ഉപഹനതി, നാവസ്സയോ ച ഭവതി വാളഗഹാകുലോ ഇവ കമലസണ്ഡോ. ഉഭയവിപന്നോ പന സബ്ബഥാപി അനുപാസനീയോ ഭവതി ഗൂഥഗതമിവ ഛവാലാതം ഗൂഥഗതോ വിയ ച കണ്ഹസപ്പോ. ഉഭയസമ്പന്നോ പന സബ്ബഥാപി ഉപാസനീയോ സേവിതബ്ബോ ച വിഞ്ഞൂഹി, നിരുപദ്ദവോ ഇവ രതനാകരോ, ഏവം ഭൂതോ ഏവം അമച്ഛരോ അഹീനാചരിയമുട്ഠി. സുത്തസുത്താനുലോമആചരിയവാദഅത്തനോമതിസങ്ഖാതാനഞ്ച ചതുന്നം അപരിച്ചാഗീ, തേസം വസേന ബ്യാഖ്യാതോ.

‘‘ഏകംസവചനം ഏകം, വിഭജ്ജവചനം പദം;

തതിയം പടിപുച്ഛേയ്യ, ചതുത്ഥം പന ഠാപയേ’’തി.

ഏതേസം വാ അപരിച്ചാഗീ. തതോ ഏവ സോതൂനം ഹിതേ നിയുത്തത്താ നേസം അവബോധനം പതി അകിലാസു ഭവതീതി. ആഹ ചേത്ഥ –

‘‘പാഠത്ഥവിദസംഹീരോ, വത്താ സുചി അമച്ഛരോ;

ചതുന്നം അപരിച്ചാഗീ, ദേസകസ്സ ഹിതാന്വിതോ’’തി.

ഏത്ഥ ദേസകസ്സാതി ദേസകോ അസ്സ, ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. ഹിതാന്വിതോതി ഹിതേ അനുഗതോ ഹിതചിത്തോ. സോ ഏസോ സുചിത്താ പിയോ, ചതുന്നം അപരിച്ചാഗിത്താ ഗരു, അസംഹീരത്താ ഭാവനീയോ, ദേസകത്താ വത്താ, ഹിതാന്വിതത്താ വചനക്ഖമോ, പാഠത്ഥവിദത്താ ഗമ്ഭീരകഥം കത്താ, അമച്ഛരത്താ ന ചാട്ഠാനേ നിയോജകോ ഇതി –

‘‘പിയോ ഗരു ഭാവനീയോ, വത്താ ച വചനക്ഖമോ;

ഗമ്ഭീരഞ്ച കഥം കത്താ, നോ ചാട്ഠാനേ നിയോജകോ’’തി. (അ. നി. ൭.൩൭; നേത്തി. ൧൧൩);

‘‘അഭിഹിതോ ദേസകോ സോ, താവ ദാനി അഭിധീയതേ’’.

തത്ഥ ധമ്മഗരുത്താ കഥം ന പരിഭവതി, ആചരിയഗരുത്താ കഥികം ന പരിഭവതി, സദ്ധാപഞ്ഞാദിഗുണപടിമണ്ഡിതത്താ അത്താനം ന പരിഭവതി, അസഠാമായാവിത്താ അമതാഭിമുഖത്താ ച അവിക്ഖിത്തചിത്തോ ഭവതി, സുമേധത്താ യോനിസോ മനസി കരോതീതി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘പഞ്ചഹി, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ സുണന്തോ സദ്ധമ്മം ഭബ്ബോ നിയാമം ഓക്കമിതും കുസലേസു ധമ്മേസു സമ്മത്തം. കതമേഹി പഞ്ചഹി? ന കഥം പരിഭോതി, ന കഥികം പരിഭോതി, ന അത്താനം പരിഭോതി, അവിക്ഖിത്തചിത്തോ ധമ്മം സുണാതി ഏകഗ്ഗചിത്തോ, യോനിസോ മനസി കരോതീ’’തി (അ. നി. ൫.൧൫൧).

തംലക്ഖണപ്പത്തത്താ ഭാവനം ഭജതീതി. ആഹ ചേത്ഥ –

‘‘ധമ്മാചരിയഗരു സദ്ധാപഞ്ഞാദിഗുണമണ്ഡിതോ;

അസഠാമായാവികസ്സ, സുമേധോ അമതാഭിമുഖോ’’. –

ഇതി വത്താ ച സോതാ ച.

ഏവം വുത്തപ്പകാരം ബ്യഞ്ജനഞ്ച അത്ഥഞ്ച ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യോ അതിഅഗ്ഗം കത്വാ കഥിതത്താ മഹാസമുദ്ദമഹാപഥവീ വിയ മഹാ ച സോ നിദ്ദേസോ ചാതി മഹാനിദ്ദേസോ, തം മഹാനിദ്ദേസം വണ്ണയിസ്സാമി.

തദേതം മഹാനിദ്ദേസം അത്ഥസമ്പന്നം ബ്യഞ്ജനസമ്പന്നം ഗമ്ഭീരം ഗമ്ഭീരത്ഥം ലോകുത്തരപ്പകാസകം സുഞ്ഞതപ്പടിസംയുത്തം പടിപത്തിമഗ്ഗഫലവിസേസസാധനം പടിപത്തിപടിപക്ഖപടിസേധനം യോഗാവചരാനം ഞാണവരരതനാകരഭൂതം ധമ്മകഥികാനം ധമ്മകഥാവിലാസവിസേസഹേതുഭൂതം സംസാരഭീരുകാനം ദുക്ഖനിസ്സരണതദുപായദസ്സനേന അസ്സാസജനനത്ഥം തപ്പടിപക്ഖനാസനത്ഥഞ്ച ഗമ്ഭീരത്ഥാനഞ്ച അനേകേസം സുത്തന്തപദാനം അത്ഥവിവരണേന സുജനഹദയപരിതോസജനനത്ഥം, തഥാഗതേന അരഹതാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന സബ്ബത്ഥ അപ്പടിഹതസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമഹാദീപോഭാസേന സകലജനവിത്ഥതമഹാകരുണാസിനേഹേന വേനേയ്യജനഹദയഗതകിലേസന്ധകാരവിധമനത്ഥം സമുജ്ജലിതസ്സ സദ്ധമ്മമഹാപദീപസ്സ തദധിപ്പായവികാസനസിനേഹപരിസേകേന പഞ്ചവസ്സസഹസ്സമതിചിരസമുജ്ജലനമിച്ഛതാ ലോകാനുകമ്പകേന സത്ഥുകപ്പേന ധമ്മരാജസ്സ ധമ്മസേനാപതിനാ ആയസ്മതാ സാരിപുത്തത്ഥേരേന ഭാസിതം സുത്വാ ആയസ്മാ ആനന്ദോ പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ യഥാസുതമേവ സങ്ഗഹം ആരോപേസി.

സോ പനേസ വിനയപിടകം സുത്തന്തപിടകം അഭിധമ്മപിടകന്തി തീസു പിടകേസു സുത്തന്തപിടകപരിയാപന്നോ, ദീഘനികായോ മജ്ഝിമനികായോ സംയുത്തനികായോ അങ്ഗുത്തരനികായോ ഖുദ്ദകനികായോതി പഞ്ചസു മഹാനികായേസു ഖുദ്ദകമഹാനികായപരിയാപന്നോ, സുത്തം ഗേയ്യം വേയ്യാകരണം ഗാഥാ ഉദാനം ഇതിവുത്തകം ജാതകം അബ്ഭുതധമ്മം വേദല്ലന്തി നവസു സത്ഥുസാസനങ്ഗേസു യഥാസമ്ഭവം ഗാഥങ്ഗവേയ്യാകരണങ്ഗദ്വയസങ്ഗഹിതോ.

‘‘ദ്വാസീതി ബുദ്ധതോ ഗണ്ഹിം, ദ്വേസഹസ്സാനി ഭിക്ഖുതോ;

ചതുരാസീതി സഹസ്സാനി, യേ മേ ധമ്മാ പവത്തിനോ’’തി. (ഥേരഗാ. ൧൦൨൭) –

ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികത്ഥേരേന പഞ്ചസു ഠാനേസു ഏതദഗ്ഗം ആരോപിതേന പടിഞ്ഞാതാനം ചതുരാസീതിയാ ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനം ഭിക്ഖുതോ ഗഹിതേസു ദ്വീസു ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സേസു അനേകസതധമ്മക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതോ. തസ്സ ദ്വേ വഗ്ഗാ അട്ഠകവഗ്ഗോ പാരായനവഗ്ഗോ ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തഞ്ച, ഏകേകസ്മിം വഗ്ഗേ സോളസ സോളസ കത്വാ ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തഞ്ചാതി തേത്തിംസ സുത്താനി കാമസുത്താദിഖഗ്ഗവിസാണസുത്തപരിയോസാനാനി. ഏവം അനേകധാ വവത്ഥാപിതസ്സ ഇമസ്സ മഹാനിദ്ദേസസ്സ അനുപുബ്ബപദത്ഥവണ്ണനം കരിസ്സാമി. അയഞ്ഹി മഹാനിദ്ദേസോ പാഠതോ അത്ഥതോ ച ഉദ്ദിസന്തേന നിദ്ദിസന്തേന ച സക്കച്ചം ഉദ്ദിസിതബ്ബോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ ച, ഉഗ്ഗണ്ഹന്തേനാപി സക്കച്ചം ഉഗ്ഗണ്ഹിതബ്ബോ ധാരേതബ്ബോ ച. തം കിസ്സ ഹേതു? ഗമ്ഭീരത്താ ഇമസ്സ മഹാനിദ്ദേസസ്സ ലോകഹിതായ ലോകേ ചിരട്ഠിതത്ഥന്തി.

൧. അട്ഠകവഗ്ഗോ

൧. കാമസുത്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ

തത്ഥ കാമസുത്തം ആദി. തസ്മിമ്പി ‘‘കാമം കാമയമാനസ്സാ’’തി ഗാഥാ ആദി. സാ ഉദ്ദേസനിദ്ദേസപടിനിദ്ദേസവസേന തിധാ ഠിതാ. ‘‘കാമം കാമയമാനസ്സാ’’തി ഏവമാദി ഉദ്ദേസോ. ‘‘കാമാതി ഉദ്ദാനതോ ദ്വേ കാമാ – വത്ഥുകാമാ ച കിലേസകാമാ ചാ’’തി നിദ്ദേസോ. ‘‘കതമേ വത്ഥുകാമാ? മനാപികാ രൂപാ’’തി ഏവമാദി പടിനിദ്ദേസോ.

൧. തത്ഥ കാമന്തി മനാപിയരൂപാദിതേഭൂമകധമ്മസങ്ഖാതം വത്ഥുകാമം. കാമയമാനസ്സാതി ഇച്ഛമാനസ്സ. തസ്സ ചേതം സമിജ്ഝതീതി തസ്സ കാമയമാനസ്സ സത്തസ്സ തം കാമസങ്ഖാതം വത്ഥു സമിജ്ഝതി ചേ, സചേ സോ തം ലഭതീതി വുത്തം ഹോതി. അദ്ധാ പീതിമനോ ഹോതീതി ഏകംസം തുട്ഠചിത്തോ ഹോതി. ലദ്ധാതി ലഭിത്വാ. മച്ചോതി സത്തോ. യദിച്ഛതീതി യം ഇച്ഛതി. ഇദം പന സങ്ഖേപതോ പദത്ഥസമ്ബന്ധമത്തമേവ, വിത്ഥാരോ പന ഉപരി പാളിയം ആഗതനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. യഥാ ച ഇമസ്മിം, ഏവം ഇതോ പരം സബ്ബേസുപീതി.

കാമാതി ഉദ്ദിസിതബ്ബപദം. ഉദ്ദാനതോതി നിദ്ദിസിതബ്ബപദം. ഉദ്ദാനതോതി വഗ്ഗവസേന ‘‘മച്ഛുദ്ദാനം കിനേയ്യാ’’തി ആദീസു വിയ. അഥ വാ ഉപരൂപരി ദാനതോ ഉദ്ദാനം, ഉദ്ധം ഉദ്ധം സോധനതോ ബ്യവദാനട്ഠേന വോദാനം വിയ. വിത്ഥാരകരണഭാവേന വാ. കാമാ ഇതി പാഠസേസം കത്വാ വത്തബ്ബം. ദ്വേതി ഗണനപരിച്ഛേദോ, ന ഏകം, ന തയോ. വത്ഥുകാമാ ചാതി മനാപിയരൂപാദിവത്ഥുകാമാ ച. ഉപതാപനട്ഠേന വിബാധനട്ഠേന ച കിലേസകാമാ ച. തേസു വത്ഥുകാമോ പരിഞ്ഞേയ്യോ, കിലേസകാമോ പഹാതബ്ബോ. തത്ഥ വത്ഥുകാമോ കിലേസകാമേന പത്ഥയിതബ്ബോതി കാമീയതീതി കാമോ. കിലേസകാമോ വത്ഥുകാമാനം പച്ചാസീസനസ്സ കാരണഭാവേന കാമീയതേ അനേനാതി കാമോ. തത്ഥ രൂപാദിക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതോ വത്ഥുകാമോ, സങ്ഖാരക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതോ കിലേസകാമോ. ഛഹി വിഞ്ഞാണേഹി വിജാനിതബ്ബോ വത്ഥുകാമോ, മനോവിഞ്ഞാണേന ജാനിതബ്ബോ കിലേസകാമോ. കിലേസാനം പതിട്ഠട്ഠേന കാരണട്ഠേന ആരമ്മണട്ഠേന ച വത്ഥുകാമോ.

‘‘നേതേ കാമാ യാനി ചിത്രാനി ലോകേ, സങ്കപ്പരാഗോ പുരിസസ്സ കാമോ;

തിട്ഠന്തി ചിത്രാനി തഥേവ ലോകേ, അഥേത്ഥ ധീരാ വിനയന്തി ഛന്ദ’’ന്തി. (അ. നി. ൬.൬൩);

നന്ദമാണവക- (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.൬൮ ഉപ്പലവണ്ണത്ഥേരീവത്ഥു) സോരേയ്യസേട്ഠിപുത്താദീനം (ധ. പ. ൪൩) വത്ഥൂനി ചേത്ഥ നിദസ്സനം. കിലേസകാമോ താപനട്ഠേന ബാധനട്ഠേന ച സയം കാമേതീതി കാമോ. വുത്തമ്പി ചേതം ‘‘രത്തോ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, രാഗേന അഭിഭൂതോ പരിയാദിന്നചിത്തോ അത്തബ്യാബാധായപി ചേതേതി, പരബ്യാബാധായപി ചേതേതി, ഉഭയബ്യാബാധായപി ചേതേതീ’’തി ച ‘‘രത്തോ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, പാണമ്പി ഹനതി, അദിന്നമ്പി ആദിയതി, പരദാരമ്പി ഗച്ഛതി, മുസാപി ഭണതീ’’തി (അ. നി. ൩.൫൪) ച ഏവമാദി നിദസ്സനം.

തമേവ പടിനിദ്ദേസവസേന വിത്ഥാരേത്വാ വത്തുകാമോ – ‘‘കതമേ വത്ഥുകാമാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കതമേതി കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ. പഞ്ചവിധാ ഹി പുച്ഛാ, താസം വിഭാഗോ ഉപരി പാളിയംയേവ ആവി ഭവിസ്സതി. താസു അയം കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ. തത്ഥ മനാപികാതി മനം അപ്പായന്തി വദ്ധേന്തീതി മനാപാ, മനാപാ ഏവ മനാപികാ. രൂപാതി കമ്മചിത്തഉതുആഹാരസമുട്ഠാനവസേന ചതുസമുട്ഠാനികാ രൂപാരമ്മണാ. രൂപയന്തീതി രൂപാ, വണ്ണവികാരം ആപജ്ജമാനാ ഹദയങ്ഗതഭാവം പകാസേന്തീതി അത്ഥോ.

തത്ഥ കേനട്ഠേന രൂപന്തി? രുപ്പനട്ഠേന. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

‘‘കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, രൂപം വദേഥ? രുപ്പതീതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തസ്മാ ‘രൂപ’ന്തി വുച്ചതി. കേന രുപ്പതി? സീതേനപി രുപ്പതി, ഉണ്ഹേനപി രുപ്പതി, ജിഘച്ഛായപി രുപ്പതി, പിപാസായപി രുപ്പതി, ഡംസമകസവാതാതപസരീസപസമ്ഫസ്സേനപി രുപ്പതി. രുപ്പതീതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തസ്മാ ‘രൂപ’ന്തി വുച്ചതീ’’തി (സം. നി. ൩.൭൯).

തത്ഥ രുപ്പതീതി കുപ്പതി ഘട്ടീയതി പീളീയതി, ഭിജ്ജതീതി അത്ഥോ. സീതേന താവ രുപ്പനം ലോകന്തരികനിരയേ പാകടം. മഹിംസകരട്ഠാദീസുപി ഹിമപാതസീതലേസു പദേസേസു ഏതം പാകടമേവ. തത്ഥ ഹി സത്താ സീതേന ഭിന്നഛിന്നസരീരാ ജീവിതക്ഖയമ്പി പാപുണന്തി.

ഉണ്ഹേന രുപ്പനം അവീചിമഹാനിരയേ പാകടം. തത്ഥ ഹി തത്തായ ലോഹപഥവിയാ നിപജ്ജാപേത്വാ പഞ്ചവിധബന്ധനാദികരണകാലേ സത്താ മഹാദുക്ഖം അനുഭവന്തി.

ജിഘച്ഛായ രുപ്പനം പേത്തിവിസയേ ചേവ ദുബ്ഭിക്ഖകാലേ ച പാകടം. പേത്തിവിസയസ്മിഞ്ഹി സത്താ ദ്വേ തീണി ബുദ്ധന്തരാനി കിഞ്ചിദേവ ആമിസം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ മുഖേ പക്ഖിപന്താ നാമ ന ഹോന്തി, അന്തോഉദരം ആദിത്തസുസിരരുക്ഖോ വിയ ഹോതി. ദുബ്ഭിക്ഖേ കഞ്ജികമത്തമ്പി അലഭിത്വാ മരണസത്താനം പമാണം നത്ഥി.

പിപാസായ രുപ്പനം കാലകഞ്ജികാദീസു പാകടം. തത്ഥ ഹി സത്താ ദ്വേ തീണി ബുദ്ധന്തരാനി ഹദയതേമനമത്തം വാ ജിവ്ഹാതേമനമത്തം വാ ഉദകബിന്ദുമ്പി ലദ്ധും ന സക്കോന്തി. ‘‘പാനീയം പിവിസ്സാമാ’’തി നദിം ഗതാനം ജലം വാലുകാതലം സമ്പജ്ജതി. മഹാസമുദ്ദം പക്ഖന്താനമ്പി സമുദ്ദോ പിട്ഠിപാസാണോയേവ ഹോതി. തേ സുസ്സന്താ ബലവദുക്ഖപീളിതാ വിരവന്തി. ഡംസാദീഹി രുപ്പനം ഡംസമക്ഖികാദിബഹുലേസു പദേസേസു പാകടം. തം പന – ‘‘കതമം തം രൂപം സനിദസ്സനം? സപ്പടിഘ’’ന്തി ആദിനാ നയേന അഭിധമ്മേ (ധ. സ. ൬൫൬, ൬൫൮) വിത്ഥാരിതമേവ.

സപ്പന്തീതി സദ്ദാ, ഉദാഹരീയന്തീതി അത്ഥോ. ഉതുചിത്തവസേന ദ്വിസമുട്ഠാനികാ സദ്ദാ. ഗന്ധയന്തീതി ഗന്ധാ, അത്തനോ വത്ഥൂനി സൂചയന്തീതി അത്ഥോ. രസന്തി തേ സത്താതി രസാ, അസ്സാദേന്തീതി അത്ഥോ. ഫുസീയന്തീതി ഫോട്ഠബ്ബാ. ഏതേ ഗന്ധാദയോ ചതുസമുട്ഠാനികാവ. തേസം വിഭാഗോ അഭിധമ്മേ (ധ. സ. ൬൨൨-൬൨൪) വിത്ഥാരിതോയേവ.

തമേവത്ഥം വിത്ഥാരവസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘അത്ഥരണാ പാവുരണാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അത്ഥരിത്വാ നിപജ്ജിയന്തീതി അത്ഥരണാ. സരീരം വേഠേത്വാ പാരുപീയന്തീതി പാവുരണാ. അന്തോജാതാദയോ ചത്താരോ ദാസീ ച ദാസോ ച ദാസിദാസാ. ഖേത്തം നാമ യസ്മിം പുബ്ബണ്ണം രുഹതി. വത്ഥു നാമ യസ്മിം അപരണ്ണം രുഹതി. യത്ഥ വാ ഉഭയമ്പി രുഹതി, തം ഖേത്തം. തദത്ഥായ കതഭൂമിഭാഗോ വത്ഥു. ഖേത്തവത്ഥുസീസേന ചേത്ഥ വാപീതളാകാദീനിപി സങ്ഗഹിതാനി. ഹിരഞ്ഞന്തി കഹാപണോ. സുവണ്ണന്തി ജാതരൂപം. തേസം ഗഹണേന ലോഹമാസകോ ജതുമാസകോ ദാരുമാസകോതി സബ്ബേപി സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. ഗാമനിഗമരാജധാനിയോതി ഏകകുടികാദി ഗാമോ. ആപണയുത്തോ നിഗമോ. ഏകസ്സ രഞ്ഞോ ആണാപവത്തിട്ഠാനം രാജധാനീ. രട്ഠന്തി ജനപദേകദേസം. ജനപദോതി കാസികോസലാദിജനപദോ. കോസോതി ചതുബ്ബിധോ കോസോ – ഹത്ഥീ അസ്സോ രഥോ പത്തി. കോട്ഠാഗാരന്തി തിവിധം കോട്ഠാഗാരം – ധനകോട്ഠാഗാരം ധഞ്ഞകോട്ഠാഗാരം വത്ഥകോട്ഠാഗാരം. യം കിഞ്ചീതി അനവസേസപരിയാദാനവചനം. രജനീയന്തി രഞ്ജേതും യുത്തട്ഠേന.

ഇതോ പരം തികവസേന ദസ്സേതും അതീതത്തികഅജ്ഝത്തത്തികഹീനത്തികഓകാസത്തികസംയോഗത്തികകാമാവചരത്തികവസേന ഛത്തികേ ആഹ. തത്ഥ അതീതത്തികേ താവ അത്തനോ സഭാവം ഉപ്പാദാദിക്ഖണം വാ പത്വാ അതിക്കന്താതി അതീതാ. തദുഭയമ്പി ന ആഗതാതി അനാഗതാ. തം തം കാരണം പടിച്ച ഉപ്പന്നാതി പച്ചുപ്പന്നാ. ഇദം ഭവേന പരിച്ഛന്നം. പടിസന്ധിതോ ഹി പട്ഠായ അതീതഭവേസു നിബ്ബത്താ അനന്തരഭവേ വാ നിബ്ബത്താ ഹോന്തു കപ്പകോടിസതസഹസ്സമത്ഥകേ വാ, സബ്ബേ അതീതായേവ നാമ. ചുതിതോ പട്ഠായ അനാഗതഭവേസു നിബ്ബത്തനകാ കാമാ അനന്തരഭവേ വാ നിബ്ബത്തന്തു കപ്പകോടിസതസഹസ്സമത്ഥകേ വാ, സബ്ബേ അനാഗതായേവ നാമ. ചുതിപടിസന്ധിഅന്തരേ പവത്താ കാമാ പച്ചുപ്പന്നാ നാമ.

അജ്ഝത്തത്തികേ ‘‘ഏവം പവത്തമാനാ മയം അത്താതി ഗഹണം ഗമിസ്സാമാ’’തി ഇമിനാ വിയ അധിപ്പായേന അത്താനം അധികാരം കത്വാ പവത്താ അത്തനോ സന്താനേ പവത്താ പാടിപുഗ്ഗലികാ കാമാ അജ്ഝത്താ കാമാ നാമ. തതോ ബഹിഭൂതാ പന ഇന്ദ്രിയബദ്ധാ വാ അനിന്ദ്രിയബദ്ധാ വാ ബഹിദ്ധാ നാമ. തതിയപദം തദുഭയവസേന വുത്തം.

ഹീനത്തികേ ഹീനാതി ലാമകാ. മജ്ഝിമാതി ഹീനപണീതാനം മജ്ഝേ ഭവാതി മജ്ഝിമാ. അവസേസാ ഉത്തമട്ഠേന പണീതാ. അപി ച ഉപാദായുപാദായ ഹീനമജ്ഝിമപണീതതാ വേദിതബ്ബാ. നേരയികാനഞ്ഹി കാമാ കോടിപ്പത്താ ഹീനാ നാമ. തേ ഉപാദായ തിരച്ഛാനേസു നാഗസുപണ്ണാനം കാമാ പണീതാ നാമ. സേസതിരച്ഛാനഗതാനം കാമാ മജ്ഝിമാ നാമ. തേസമ്പി കാമാ ഹീനാ. തേ ഉപാദായ മഹേസക്ഖപേതാനം കാമാ പണീതാ നാമ. അവസേസാനം കാമാ മജ്ഝിമാ നാമ. തേസമ്പി ഹീനാ. തേ ഉപാദായ ജാനപദാനം കാമാ പണീതാ നാമ. പച്ചന്തവാസീനം കാമാ മജ്ഝിമാ നാമ. തേസമ്പി ഹീനാ. തേ ഉപാദായ ഗാമഭോജകാനം കാമാ പണീതാ നാമ. തേസം പരിചാരികാനം കാമാ മജ്ഝിമാ നാമ. തേസമ്പി ഹീനാ. തേ ഉപാദായ ജനപദസാമികാനം കാമാ പണീതാ നാമ. തേസം പരിചാരികാനം കാമാ മജ്ഝിമാ നാമ. തേസമ്പി ഹീനാ. തേ ഉപാദായ പദേസരാജൂനം കാമാ പണീതാ നാമ. തേസം അമച്ചാനം കാമാ മജ്ഝിമാ നാമ. തേസമ്പി ഹീനാ. തേ ഉപാദായ ചക്കവത്തിരഞ്ഞോ കാമാ പണീതാ നാമ. തസ്സ അമച്ചാനം കാമാ മജ്ഝിമാ നാമ. തസ്സപി ഹീനാ. തേ ഉപാദായ ഭുമ്മദേവാനം കാമാ പണീതാ നാമ. തേസം പരിചാരികാനം ദേവാനം കാമാ മജ്ഝിമാ നാമ. തേസമ്പി ഹീനാ. തേ ഉപാദായ ചാതുമഹാരാജികാനം ദേവാനം കാമാ പണീതാതിആദിനാ നയേന യാവ അകനിട്ഠദേവാനം കാമാ മത്ഥകപ്പത്താ പണീതാ നാമ. ഏവം ഉപാദായുപാദായ ഹീനമജ്ഝിമപണീതതാ വേദിതബ്ബാ.

ഓകാസത്തികേ ആപായികാ കാമാതി അവഡ്ഢിസങ്ഖാതേസു അപഗതഅയേസു ചതൂസു അപായേസു നിബ്ബത്തകാമാ ആപായികാ. മനുസ്സേസു നിബ്ബത്തകാമാ മാനുസികാ. ദേവേസു നിബ്ബത്തകാമാ ദിബ്ബാ.

സംയോഗത്തികേ പച്ചുപട്ഠിതാനം കാമാനം പരിഭുഞ്ജനതോ ഠപേത്വാ നേരയികേ സേസഅപായസത്താനം മനുസ്സാനം ചാതുമഹാരാജികേ ദേവേ ഉപാദായ യാവ തുസിതകായികാനഞ്ച ദേവാനം കാമാ പച്ചുപട്ഠിതാ കാമാ നാമ. പകതിപടിയത്താരമ്മണതോ അതിരേകേന രമിതുകാമതാകാലേ യഥാരുചിതം ആരമ്മണം നിമ്മിനിത്വാ നിമ്മിനിത്വാ രമന്തീതി നിമ്മാനരതീനം ദേവാനം കാമാ നിമ്മിതാ കാമാ നാമ. അത്തനോ അജ്ഝാസയം ഞത്വാ പരേഹി നിമ്മിതേ ആരമ്മണേ സേവന്തീതി പരനിമ്മിതവസവത്തീനം കാമാ പരനിമ്മിതാ കാമാ നാമ. പരിഗ്ഗഹിതാതി ‘‘മയ്ഹം ഏത’’ന്തി ഗഹിതാ കാമാ. അപരിഗ്ഗഹിതാതി തഥാ അപരിഗ്ഗഹിതാ ഉത്തരകുരുകാനം കാമാ. മമായിതാതി തണ്ഹാവസേന ‘‘മമ ഏത’’ന്തി ഗഹിതാ. അമമായിതാതി വുത്തപടിപക്ഖാ.

സബ്ബേപി കാമാവചരാ ധമ്മാതി ‘‘ഹേട്ഠതോ അവീചിനിരയം പരിയന്തം കരിത്വാ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൧൨൮൭) നയേന വുത്തേസു കാമാവചരധമ്മേസു പരിയാപന്നാ. തത്രായം വചനത്ഥോ – ഉദ്ദാനതോ ദ്വേ കാമാ, വത്ഥുകാമോ ച കിലേസകാമോ ചാതി. തത്ഥ കിലേസകാമോ അത്ഥതോ ഛന്ദരാഗോ. വത്ഥുകാമോ തേഭൂമകം വട്ടം. കിലേസകാമോ ചേത്ഥ കാമേതീതി കാമോ. ഇതരോ കാമീയതീതി. യസ്മിം പന പദേസേ ദുവിധോപേസോ കാമോ പവത്തിവസേന അവചരതി, സോ ചതുന്നം അപായാനം മനുസ്സാനം ഛന്നഞ്ച ദേവലോകാനം വസേന ഏകാദസവിധോ പദേസോ കാമോ ഏത്ഥ അവചരതീതി കാമാവചരോ. തത്ഥ പരിയാപന്നധമ്മേ സന്ധായ ‘‘സബ്ബേപി കാമാവചരാ ധമ്മാ’’തി വുത്തം. അത്തനോ സഭാവം ധാരേന്തീതി ധമ്മാ. രൂപാവചരാ ധമ്മാതി ‘‘ഹേട്ഠതോ ബ്രഹ്മലോകം പരിയന്തം കരിത്വാ ഉപരിതോ അകനിട്ഠേ ദേവേ അന്തോകരിത്വാ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൧൨൮൯) നയേന വുത്താനം രൂപാവചരധമ്മാനം വസേന സബ്ബേപി ധമ്മാ രൂപാവചരാ. അരൂപാവചരാ ധമ്മാതി ‘‘ഹേട്ഠതോ ആകാസാനഞ്ചായതനുപഗേ ദേവേ പരിയന്തം കരിത്വാ ഉപരിതോ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനുപഗേ ദേവേ അന്തോകരിത്വാ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൧൨൯൧) നയേന വുത്താ സബ്ബേപി അരൂപാവചരാ ധമ്മാ. തത്ഥ രൂപേ അവചരന്തീതി രൂപാവചരാ. അരൂപേ അവചരന്തീതി അരൂപാവചരാ. തണ്ഹാവത്ഥുകാതി പതിട്ഠട്ഠേന കാരണട്ഠേന ച തണ്ഹായ വത്ഥുഭൂതാ. തണ്ഹാരമ്മണാതി തണ്ഹാപവത്തിവസേന തണ്ഹായ ആരമ്മണഭൂതാ. കാമനീയട്ഠേനാതി പച്ചാസീസിതബ്ബട്ഠേന. രജനീയട്ഠേനാതി രഞ്ജേതും യുത്തട്ഠേന. മദനീയട്ഠേനാതി കുലമദാദിമദം ഉപ്പാദനീയട്ഠേന.

തത്ഥ ‘‘കതമേ വത്ഥുകാമാ? മനാപികാ രൂപാ’’തിആദിം കത്വാ ‘‘യം കിഞ്ചി രജനീയം വത്ഥൂ’’തി പരിയോസാനം സവിഞ്ഞാണകഅവിഞ്ഞാണകവസേന വുത്തം. അവസേസം ഏകചതുക്കാദികഛത്തികന്തി വേദിതബ്ബം.

ഏവം വത്ഥുകാമം ദസ്സേത്വാ കിലേസകാമം ദസ്സേതും ‘‘കതമേ കിലേസകാമാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഛന്ദോതി ദുബ്ബലരാഗോ. രാഗോതി തതോ ബലവതരോ. ഉപരി തയോപി രാഗാ ഇമേഹി ബലവതരാ. കാമേസൂതി പഞ്ചസു കാമഗുണേസു. കാമച്ഛന്ദോതി കാമസങ്ഖാതോ ഛന്ദോ, ന കത്തുകമ്യതാഛന്ദോ, ന ധമ്മച്ഛന്ദോ. കാമനവസേന രജ്ജനവസേന ച കാമോയേവ രാഗോ കാമരാഗോ. കാമനവസേന നന്ദനവസേന ച കാമോയേവ നന്ദീ കാമനന്ദീ. ഏവം സബ്ബത്ഥ കാമത്ഥം വിദിത്വാ തണ്ഹായനട്ഠേന കാമതണ്ഹാ. സിനേഹനട്ഠേന കാമസ്നേഹോ. പരിഡയ്ഹനട്ഠേന കാമപരിളാഹോ. മുച്ഛനട്ഠേന കാമമുച്ഛാ. ഗിലിത്വാ പരിനിട്ഠാപനട്ഠേന കാമജ്ഝോസാനം. വട്ടസ്മിം ഓഘേഹി ഓസീദാപേതീതി കാമോഘോ. വട്ടസ്മിം യോജേതീതി കാമയോഗോ. ദള്ഹവസേന തണ്ഹാദിട്ഠിഗ്ഗഹണം ഉപാദാനം. ചിത്തം നീവരതി പരിയോനന്ധതീതി നീവരണം.

അദ്ദസന്തി അദ്ദക്ഖിം. കാമാതി ആലപനം. തേതി തവ. മൂലന്തി പതിട്ഠം. സങ്കപ്പാതി പരികപ്പേന. ന തം സങ്കപ്പയിസ്സാമീതി തം പരികപ്പനം ന കരിസ്സാമി. ന ഹോഹിസീതി ന ഭവിസ്സസി.

ഇച്ഛമാനസ്സാതി പച്ചാസീസന്തസ്സ. സാദിയമാനസ്സാതി അസ്സാദിയമാനസ്സ. പത്ഥയമാനസ്സാതി പത്ഥനം ഉപ്പാദേന്തസ്സ. പിഹയമാനസ്സാതി പാപുണിതും ഇച്ഛം ഉപ്പാദേന്തസ്സ. അഭിജപ്പമാനസ്സാതി തണ്ഹാവസേന തിത്തിം ഉപ്പാദേന്തസ്സ. അഥ വാ അഭിവദന്തസ്സ.

ഖത്തിയസ്സ വാതിആദി ചതുജ്ജാതിവസേന വുത്തം. ഗഹട്ഠസ്സ വാ പബ്ബജിതസ്സ വാതി ലിങ്ഗവസേന വുത്തം. ദേവസ്സ വാ മനുസ്സസ്സ വാതി ഉപപത്തിവസേന വുത്തം. ഇജ്ഝതീതി നിപ്ഫജ്ജതി. സമിജ്ഝതീതി സമ്മാ നിപ്ഫജ്ജതി. ഇജ്ഝതി വിസേസരൂപപടിലാഭവസേന. ലഭതി ദസ്സനീയരൂപപടിലാഭവസേന. പടിലഭതി പസാദനീയരൂപപടിലാഭവസേന. അധിഗച്ഛതി സണ്ഠാനരൂപപടിലാഭവസേന. വിന്ദതി ഛവിപ്പസാദരൂപപടിലാഭവസേന. അഥ വാ പുഞ്ഞമഹത്തേന ഇജ്ഝതി. ജാതിമഹത്തേന ലഭതി. ഇസ്സരിയമഹത്തേന പടിലഭതി. സുഖമഹത്തേന അധിഗച്ഛതി. സമ്പത്തിമഹത്തേന വിന്ദതീതി.

ഏകംസവചനന്തി ഏകകോട്ഠാസവചനം. ‘‘ഏകംസം ചീവരം കത്വാ (പാരാ. ൩൪൯, ൩൬൭), ഏകംസബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൩.൩൧൨; അ. നി. ൪.൪൨) വിയ അനേകംസഗഹണപടിക്ഖേപോ. നിസ്സംസയവചനന്തി സംസയവിരഹിതവചനം, സന്ദേഹപടിക്ഖേപവചനന്തി അത്ഥോ. നിക്കങ്ഖാവചനന്തി ‘‘കഥമിദം കഥമിദ’’ന്തി കങ്ഖാപടിക്ഖേപവചനം. അദ്വേജ്ഝവചനന്തി ദ്വിധാഭാവം ദ്വേജ്ഝം, തംഅഭാവേന അദ്വേജ്ഝവചനം. ദ്വിധാഭാവവിരഹിതം ‘‘അദ്വേജ്ഝവചനാ ബുദ്ധാ’’തിആദീസു വിയ വിമതിപടിക്ഖേപോ. അദ്വേള്ഹകവചനന്തി ദ്വിഹദയാഭാവേന അദ്വേള്ഹകം. ‘‘ഇതിഹാസ, ഇതിഹാസാ’’തി ദ്വേള്ഹകപടിക്ഖേപവചനം. നിയോഗവചനന്തി ഏകസ്മിം അത്ഥേ ദ്വേ ന യുജ്ജന്തീതി നിയോഗവചനം ദ്വിധാപഥപടിക്ഖേപോ. അഞ്ഞത്ഥ പന ‘‘നിയോഗാ അനാഗതാരമ്മണാ നത്ഥീ’’തി ആഗതം. അപണ്ണകവചനന്തി പലാസരഹിതം സാരവചനം അവിരദ്ധകാരണം ‘‘അപണ്ണകം ഠാനമേകേ’’തിആദീസു (ജാ. ൧.൧.൧) വിയ, അപണ്ണകമണി വിയ സപ്പതിട്ഠവചനം. അവത്ഥാപനവചനമേതന്തി ഏതം വചനം ഓതരിത്വാ പതിട്ഠിതം സന്തിട്ഠാപനം ഠപനം.

യാനി ഇമസ്മിം മഹാനിദ്ദേസേ വിഭത്തിം ആരോപിതാനി പദാനി, താനി വിഭത്തിം ഗച്ഛന്താനി തീഹി കാരണേഹി വിഭത്തിം ഗച്ഛന്തി, നാനാ ഹോന്താനി ചതൂഹി കാരണേഹി നാനാ ഭവന്തി. അപരദീപനാ പനേത്ഥ ദ്വേ ഠാനാനി ഗച്ഛന്തി. കഥം? താനി ഹി ബ്യഞ്ജനവസേന ഉപസഗ്ഗവസേന അത്ഥവസേന വാതി ഇമേഹി തീഹി കാരണേഹി വിഭത്തിം ഗച്ഛന്തി. തത്ഥ ‘‘കോധോ കുജ്ഝനാ കുജ്ഝിതത്തം, ദോസോ ദുസ്സനാ ദുസ്സിതത്ത’’ന്തി (ധ. സ. ൧൦൬൬) ഏവം ബ്യഞ്ജനവസേന വിഭത്തിഗമനം വേദിതബ്ബം. തത്ഥ ഹി ഏകോവ കോധോ ബ്യഞ്ജനവസേന ഏവം വിഭത്തിം ലഭതി. ‘‘ഇജ്ഝതി സമിജ്ഝതി ലഭതി പടിലഭതി ഗച്ഛതി അധിഗച്ഛതീ’’തി ഏവം പന ഉപസഗ്ഗവസേന വിഭത്തിഗമനം വേദിതബ്ബം. ‘‘പണ്ഡിച്ചം കോസല്ലം നേപുഞ്ഞം വേഭബ്യാ ചിന്താ ഉപപരിക്ഖാ’’തി (ധ. സ. ൧൬) ഏവം അത്ഥവസേന വിഭത്തിഗമനം വേദിതബ്ബം.

തേസു പീതിപദനിദ്ദേസേ താവ ഇമാ തിസ്സോ വിഭത്തിയോ ലബ്ഭന്തി. പീതി പാമോജ്ജന്തി ഹി ബ്യഞ്ജനവസേന വിഭത്തിഗമനം ഹോതി. ആമോദനാ പമോദനാ പഹാസോതി ഉപസഗ്ഗവസേന. വിത്തി തുട്ഠി ഓദഗ്യം അത്തമനതാതി അത്ഥവസേന. ഇമിനാ നയേന സബ്ബപദനിദ്ദേസേസു വിഭത്തിഗമനം വേദിതബ്ബം.

നാനാ ഹോന്താനിപി നാമനാനത്തേന ലക്ഖണനാനത്തേന കിച്ചനാനത്തേന പടിക്ഖേപനാനത്തേനാതി ഇമേഹി ചതൂഹി കാരണേഹി നാനാ ഹോന്തി. തത്ഥ ‘‘കതമോ തസ്മിം സമയേ ബ്യാപാദോ ഹോതി? യോ തസ്മിം സമയേ ദോസോ ദുസ്സനാ’’തി ഏത്ഥ ബ്യാപാദോതി വാ ദോസോതി വാ ദ്വേപി ഏതേ കോധോ ഏവ, നാമേന പന നാനത്തം ഗതാതി ഏവം നാമനാനത്തേന നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

രാസട്ഠേന ച പഞ്ചപി ഖന്ധാ ഏകോവ ഖന്ധോ ഹോതി. ഏത്ഥ പന രൂപം രുപ്പനലക്ഖണം, വേദനാ വേദയിതലക്ഖണാ, സഞ്ഞാ സഞ്ജാനനലക്ഖണാ, ചേതനാ ചേതയിതലക്ഖണാ, വിഞ്ഞാണം വിജാനനലക്ഖണന്തി ഇമിനാ ലക്ഖണനാനത്തേന പഞ്ചക്ഖന്ധാ ഹോന്തി. ഏവം ലക്ഖണനാനത്തേന നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

‘‘ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ – ഇധ ഭിക്ഖു അനുപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം അനുപ്പാദായ…പേ… ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി പദഹതീ’’തി (വിഭ. ൩൯൦; ദീ. നി. ൨.൪൦൨) ഏകമേവ വീരിയം കിച്ചനാനത്തേന ചതൂസു ഠാനേസു ആഗതം. ഏവം കിച്ചനാനത്തേന നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

‘‘ചത്താരോ അസദ്ധമ്മാ കോധഗരുതാ, ന സദ്ധമ്മഗരുതാ, മക്ഖഗരുതാ, ന സദ്ധമ്മഗരുതാ, ലാഭഗരുതാ, ന സദ്ധമ്മഗരുതാ, സക്കാരഗരുതാ, ന സദ്ധമ്മഗരുതാ’’തി ഏവമാദീസു (അ. നി. ൪.൪൪) പന പടിക്ഖേപനാനത്തേന നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

ഇമാനി പന ചത്താരി നാനത്താനി ന പീതിയായേവ ലബ്ഭന്തി, സബ്ബേസുപി യഥാലാഭവസേന ലബ്ഭന്തി. പീതിയാ ഹി പീതീതി നാമം, ചിത്തസ്സ ചിത്തന്തി നാമം. പീതി ച ഫരണലക്ഖണാ, വേദനാ വേദയിതലക്ഖണാ, സഞ്ഞാ സഞ്ജാനനലക്ഖണാ, ചേതനാ ചേതയിതലക്ഖണാ, വിഞ്ഞാണം വിജാനനലക്ഖണം.

തഥാ പീതി ഫരണകിച്ചാ, വേദനാ അനുഭവനകിച്ചാ, സഞ്ഞാ സഞ്ജാനനകിച്ചാ, ചേതനാ ചേതയിതകിച്ചാ, വിഞ്ഞാണം വിജാനനകിച്ചന്തി ഏവം കിച്ചനാനത്തേന നാനത്തം വേദിതബ്ബം. പടിക്ഖേപനാനത്തം പീതിപദേ നത്ഥി.

അലോഭാദിനിദ്ദേസേ പന ‘‘അലോഭോ അലുബ്ഭനാ അലുബ്ഭിതത്ത’’ന്തിആദിനാ (ധ. സ. ൩൫) നയേന ലബ്ഭതീതി ഏവം പടിക്ഖേപനാനത്തേന നാനത്തം വേദിതബ്ബം. ഏവം സബ്ബപദനിദ്ദേസേസു ലബ്ഭമാനവസേന ചതുബ്ബിധമ്പി നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

അപരദീപനാ പന പദത്ഥുതി വാ ഹോതി ദള്ഹീകമ്മം വാതി ഏവം ദ്വേ ഠാനാനി ഗച്ഛതി. യട്ഠികോടിയാ ഉപ്പീളേന്തേന വിയ ഹി സകിമേവ ‘‘പീതീ’’തി വുത്തേ ഏതം പദം ഫുല്ലിതമണ്ഡിതവിഭൂസിതം നാമ ന ഹോതി, പുനപ്പുനം ബ്യഞ്ജനവസേന ഉപസഗ്ഗവസേന അത്ഥവസേന ‘‘പീതി പാമോജ്ജം ആമോദനാ പമോദനാ ഹാസോ പഹാസോ വിത്തീ’’തി (ധ. സ. ൯) വുത്തേ ഫുല്ലിതമണ്ഡിതവിഭൂസിതം നാമ ഹോതി. യഥാ ഹി ദഹരകുമാരം നഹാപേത്വാ മനോരമം വത്ഥം പരിദഹാപേത്വാ പുപ്ഫാനി പിളന്ധാപേത്വാ അക്ഖീനി അഞ്ജേത്വാ അഥസ്സ നലാടേ ഏകമേവ മനോസിലാബിന്ദും കരേയ്യ, ന തസ്സ ഏത്താവതാ ചിത്തതിലകോ നാമ ഹോതി, നാനാവണ്ണേഹി പന പരിവാരേത്വാ ബിന്ദൂസു കതേസു ചിത്തതിലകോ നാമ ഹോതി. ഏവം സമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം. അയം പദത്ഥുതി നാമ.

ബ്യഞ്ജനവസേന പന ഉപസഗ്ഗവസേന അത്ഥവസേന ച പുനപ്പുനം ഭണനമേവ ദള്ഹീകമ്മം നാമ. യഥാ ഹി ‘‘ആവുസോ’’തി വാ ‘‘ഭന്തേ’’തി വാ ‘‘യക്ഖോ’’തി വാ ‘‘സപ്പോ’’തി വാ വുത്തേ ദള്ഹീകമ്മം നാമ ന ഹോതി, ‘‘ആവുസോ ആവുസോ, ഭന്തേ ഭന്തേ, യക്ഖോ യക്ഖോ, സപ്പോ സപ്പോ’’തി വുത്തേ പന ദള്ഹീകമ്മം നാമ ഹോതി, ഏവമേവ സകിംദേവ യട്ഠികോടിയാ ഉപ്പീളേന്തേന വിയ ‘‘പീതീ’’തി വുത്തമത്തേ ദള്ഹീകമ്മം നാമ ന ഹോതി, പുനപ്പുനം ബ്യഞ്ജനവസേന ഉപസഗ്ഗവസേന അത്ഥവസേന ‘‘പീതി പാമോജ്ജം ആമോദനാ പമോദനാ ഹാസോ പഹാസോ വിത്തീ’’തി വുത്തേയേവ ദള്ഹീകമ്മം നാമ ഹോതീതി ഏവം അപരദീപനാ ദ്വേ ഠാനാനി ഗച്ഛതി. ഏതിസ്സാപി വസേന ലബ്ഭമാനകപദനിദ്ദേസേസു സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

തത്ഥ പീനയതീതി പീതി. സാ സമ്പിയായനലക്ഖണാ, കായചിത്തപീണനരസാ ഫരണരസാ വാ, ഓദഗ്യപച്ചുപട്ഠാനാ. യാ പഞ്ചകാമഗുണപടിസഞ്ഞുത്താതി യാ രൂപാദിപഞ്ചകാമകോട്ഠാസപടിസംയുത്താ പീതി, സാ പീനയതീതി പീതി, ഇദം സഭാവപദം. പമുദിതസ്സ ഭാവോ പാമോജ്ജം. ആമോദനാകാരോ ആമോദനാ. പമോദനാകാരോ പമോദനാ. യഥാ വാ ഭേസജ്ജാനം വാ തേലാനം വാ ഉണ്ഹോദകസീതോദകാനം വാ ഏകതോ കരണം ‘‘മോദനാ’’തി വുച്ചതി, ഏവമയമ്പി പീതിധമ്മാനം ഏകതോ കരണേന മോദനാ. ഉപസഗ്ഗവസേന പന മണ്ഡേത്വാ ‘‘ആമോദനാ പമോദനാ’’തി വുത്താ.

ഹാസേതീതി ഹാസോ. പഹാസേതീതി പഹാസോ, ഹട്ഠപഹട്ഠാകാരാനമേതം അധിവചനം. വിത്തീതി വിത്തം, ധനസ്സേതം നാമം. അയം പന സോമനസ്സപച്ചയത്താ വിത്തിസരിക്ഖതായ വിത്തി. യഥാ ഹി ധനിനോ ധനം പടിച്ച സോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം പീതിമതോപി പീതിം പടിച്ച സോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. തസ്മാ ‘‘വിത്തീ’’തി വുത്താ. തുട്ഠീതി സഭാവസണ്ഠിതായ പീതിയാ ഏതം നാമം. പീതിമാ പന പുഗ്ഗലോ കായചിത്താനം ഉഗ്ഗതത്താ അബ്ഭുഗ്ഗതത്താ ‘‘ഉദഗ്ഗോ’’തി വുച്ചതി, ഉദഗ്ഗസ്സ ഭാവോ ഓദഗ്യം.

അത്തനോ മനതാ അത്തമനതാ. അനഭിരദ്ധസ്സ ഹി മനോ ദുക്ഖപദട്ഠാനത്താ ന അത്തനോ മനോ നാമ ഹോതി, അഭിരദ്ധസ്സ സുഖപദട്ഠാനത്താ അത്തനോ മനോ നാമ ഹോതി, ഇതി അത്തനോ മനതാ അത്തമനതാ, സകമനതാ, സകമനസ്സ ഭാവോതി അത്ഥോ. സാ പന യസ്മാ ന അഞ്ഞസ്സ കസ്സചി അത്തനോ മനതാ, ചിത്തസ്സേവ പനേസാ ഭാവോ ചേതസികോ ധമ്മോ, തസ്മാ ‘‘അത്തമനതാ ചിത്തസ്സാ’’തി വുത്താ.

ചിത്തവിചിത്തതായ ചിത്തം. ആരമ്മണം മിനമാനം ജാനാതീതി മനോ. മാനസന്തി മനോ ഏവ, ‘‘അന്തലിക്ഖചരോ പാസോ, യ്വായം ചരതി മാനസോ’’തി (മഹാവ. ൩൩; സം. നി. ൧.൧൫൧) ഹി ഏത്ഥ പന സമ്പയുത്തകധമ്മോ ‘‘മാനസോ’’തി വുത്തോ.

‘‘കഥഞ്ഹി ഭഗവാ തുയ്ഹം, സാവകോ സാസനേ രതോ;

അപ്പത്തമാനസോ സേക്ഖോ, കാലംകയിരാ ജനേ സുതാ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൫൯) –

ഏത്ഥ അരഹത്തം ‘‘മാനസ’’ന്തി വുത്തം. ഇധ പന മനോ ഏവ മാനസം, ബ്യഞ്ജനവസേന ഹേതം പദം വഡ്ഢിതം.

ഹദയന്തി ചിത്തം. ‘‘ചിത്തം വാ തേ ഖിപിസ്സാമി, ഹദയം വാ തേ ഫാലേസ്സാമീ’’തി (സു. നി. ആളവകസുത്തം; സം. നി. ൧.൨൩൭; ൨൪൬) ഏത്ഥ ഉരോ ‘‘ഹദയ’’ന്തി വുത്തം. ‘‘ഹദയാ ഹദയം മഞ്ഞേ അഞ്ഞായ തച്ഛതീ’’തി (മ. നി. ൧.൬൩) ഏത്ഥ ചിത്തം. ‘‘വക്കം ഹദയ’’ന്തി (ഖു. പാ. ൩.ദ്വതിംസാകാരോ; ദീ. നി. ൨.൩൭൭; മ. നി. ൧.൧൧൦) ഏത്ഥ ഹദയവത്ഥു. ഇധ പന ചിത്തമേവ അബ്ഭന്തരട്ഠേന ‘‘ഹദയ’’ന്തി വുത്തം. തമേവ പരിസുദ്ധട്ഠേന പണ്ഡരം, ഭവങ്ഗം സന്ധായേതം വുത്തം. യഥാഹ – ‘‘പഭസ്സരമിദം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്തം, തഞ്ച ഖോ ആഗന്തുകേഹി ഉപക്കിലേസേഹി ഉപക്കിലിട്ഠ’’ന്തി (അ. നി. ൧.൪൯). തതോ നിക്ഖന്തത്താ പന അകുസലമ്പി ഗങ്ഗായ നിക്ഖന്താ നദീ ഗങ്ഗാ വിയ ഗോധാവരിതോ നിക്ഖന്താ ഗോധാവരീ വിയ ച ‘‘പണ്ഡര’’ന്ത്വേവ വുത്തം.

മനോ മനായതനന്തി ഇധ പന മനോഗ്ഗഹണം മനസ്സേവ ആയതനഭാവദീപനത്ഥം. തേനേതം ദീപേതി ‘‘നയിദം ദേവായതനം വിയ മനസ്സ ആയതനത്താ മനായതനം, അഥ ഖോ മനോ ഏവ ആയതനം മനായതന’’ന്തി. തത്ഥ നിവാസട്ഠാനട്ഠേന ആകരട്ഠേന സമോസരണട്ഠാനട്ഠേന സഞ്ജാതിദേസട്ഠേന കാരണട്ഠേന ച ആയതനം വേദിതബ്ബം. തഥാ ഹി ലോകേ ‘‘ഇസ്സരായതനം, വാസുദേവായതന’’ന്തിആദീസു നിവാസട്ഠാനം ‘‘ആയതന’’ന്തി വുച്ചതി. ‘‘സുവണ്ണായതനം, രജതായതന’’ന്തിആദീസു ആകരോ. സാസനേ പന ‘‘മനോരമേ ആയതനേ, സേവന്തി നം വിഭങ്ഗമാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൫.൩൮) സമോസരണട്ഠാനം. ‘‘ദക്ഖിണാപഥോ ഗുന്നം ആയതന’’ന്തിആദീസു സഞ്ജാതിദേസോ. ‘‘തത്ര തത്രേവ സക്ഖിഭബ്ബതം പാപുണാതി സതി സതിആയതനേ’’തിആദീസു (അ. നി. ൩.൧൦൨; ൫.൨൩; മ. നി. ൩.൧൫൮) കാരണം. ഇധ പന സഞ്ജാതിദേസട്ഠേന സമോസരണഠാനട്ഠേന കാരണട്ഠേനാതി തിധാപി വട്ടതി.

ഫസ്സാദയോ ഹി ധമ്മാ ഏത്ഥ സഞ്ജായന്തീതി സഞ്ജാതിദേസട്ഠേനപി ഏതം ആയതനം. ബഹിദ്ധാ രൂപസദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബാ ആരമ്മണഭാവേനേത്ഥ ഓസരന്തീതി സമോസരണഠാനട്ഠേനപി ആയതനം. ഫസ്സാദീനം പന സഹജാതാദിപച്ചയട്ഠേന കാരണത്താ കാരണട്ഠേനപി ആയതനന്തി വേദിതബ്ബം. തദേവ മനനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം, മനോ ഏവ ഇന്ദ്രിയം മനിന്ദ്രിയം.

വിജാനാതീതി വിഞ്ഞാണം. വിഞ്ഞാണമേവ ഖന്ധോ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ. തസ്സ രാസിആദിവസേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘മഹാഉദകക്ഖന്ധോത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതീ’’തി (അ. നി. ൪.൫൧) ഏത്ഥ ഹി രാസട്ഠേന ഖന്ധോ വുത്തോ. ‘‘സീലക്ഖന്ധോ സമാധിക്ഖന്ധോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൩.൫൫൫) ഗുണട്ഠേന. ‘‘അദ്ദസാ ഖോ ഭഗവാ മഹന്തം ദാരുക്ഖന്ധ’’ന്തി (സം. നി. ൪.൨൪൧-൨൪൨) ഏത്ഥ പണ്ണത്തിമത്തട്ഠേന. ഇധ പന രുള്ഹിതോ ഖന്ധോ വുത്തോ. രാസട്ഠേന ഹി വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ഏകദേസോ ഏകം വിഞ്ഞാണം. തസ്മാ യഥാ രുക്ഖസ്സ ഏകദേസം ഛിന്ദന്തോ ‘‘രുക്ഖം ഛിന്ദതീ’’തി വുച്ചതി, ഏവമേവ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ഏകദേസഭൂതം ഏകമ്പി വിഞ്ഞാണം രൂള്ഹിതോ ‘‘വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ’’തി വുത്തം.

തജ്ജാ മനോവിഞ്ഞാണധാതൂതി തേസം ഫസ്സാദീനം ധമ്മാനം അനുച്ഛവികാ മനോവിഞ്ഞാണധാതു. ഇമസ്മിഞ്ഹി പദേ ഏകമേവ ചിത്തം മിനനട്ഠേന മനോ, വിജാനനട്ഠേന വിഞ്ഞാണം, സഭാവട്ഠേന നിസ്സത്തട്ഠേന വാ ധാതൂതി തീഹി നാമേഹി വുത്തം. സഹഗതോതി അവിജഹിതോ. സഹജാതോതി സദ്ധിം നിഗ്ഗതോ. സംസട്ഠോതി സംസഗ്ഗോ ഹുത്വാ ഠിതോ. സമ്പയുത്തോതി സമം പകാരേഹി യുത്തോ. കതമേഹി പകാരേഹീതി? ഏകുപ്പാദാദീഹി. നത്ഥി കേചി ധമ്മാ കേഹിചി ധമ്മേഹി സമ്പയുത്താതി? ആമന്താ. ഇതി ഹി ഇമസ്സ പഞ്ഹസ്സ പടിക്ഖേപേ ‘‘നനു അത്ഥി കേചി ധമ്മാ കേഹിചി ധമ്മേഹി സഹഗതാ സഹജാതാ സംസട്ഠാ ഏകുപ്പാദാ ഏകനിരോധാ ഏകവത്ഥുകാ ഏകാരമ്മണാ’’തി (കഥാ. ൪൭൩) ഏവം ഏകുപ്പാദതാദീനം വസേന സമ്പയോഗത്ഥോ വുത്തോ. ഇതി ഇമേഹി ഏകുപ്പാദതാദീഹി സമം പകാരേഹി യുത്തോ സമ്പയുത്തോ. ഏകുപ്പാദോതി ഏകതോ ഉപ്പന്നോ, ന വിനാതി അത്ഥോ. ഏകനിരോധോതി ഏകതോ നിരോധോ. ഏകവത്ഥുകോതി ഹദയവത്ഥുവസേന ഏകവത്ഥുകോ. ഏകാരമ്മണോതി രൂപാദിവസേന ഏകാരമ്മണോ.

ഏത്ഥ സഹഗതസദ്ദോ തബ്ഭാവേ, വോകിണ്ണേ, ആരമ്മണേ, നിസ്സയേ, സംസട്ഠേതി പഞ്ചസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി ജിനവചനേ. ‘‘യായം തണ്ഹാ പോനോഭവികാ നന്ദിരാഗസഹഗതാ’’തി (മഹാവ. ൧൪; വിഭ. ൨൦൩; മ. നി. ൩.൩൭൪; സം. നി. ൫.൧൦൮൧; പടി. മ. ൨.൩൦) ഏത്ഥ തബ്ഭാവേ വേദിതബ്ബോ, നന്ദിരാഗഭൂതാതി അത്ഥോ. ‘‘യാ, ഭിക്ഖവേ, വീമംസാ കോസജ്ജസഹഗതാ കോസജ്ജസമ്പയുത്താ’’തി (സം. നി. ൫.൮൩൨) ഏത്ഥ വോകിണ്ണേ, അന്തരന്തരാ ഉപ്പജ്ജമാനേന കോസജ്ജേന വോകിണ്ണാതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. ‘‘ലാഭീ ഹോതി രൂപസഹഗതാനം വാ സമാപത്തീനം അരൂപസഹഗതാനം വാ സമാപത്തീന’’ന്തി (പു. പ. ൩-൬) ഏത്ഥ ആരമ്മണേ, രൂപാരമ്മണാനം അരൂപാരമ്മണാനന്തി അത്ഥോ. ‘‘അട്ഠികസഞ്ഞാസഹഗതം സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതീ’’തി (സം. നി. ൫.൨൩൮) ഏത്ഥ നിസ്സയേ, അട്ഠികസഞ്ഞം നിസ്സായ അട്ഠികസഞ്ഞം ഭാവേത്വാ പടിലദ്ധന്തി അത്ഥോ. ‘‘ഇദം സുഖം ഇമായ പീതിയാ സഹഗതം ഹോതി സഹജാതം സമ്പയുത്ത’’ന്തി (വിഭ. ൫൭൮) ഏത്ഥ സംസട്ഠേ, സംമിസ്സന്തി അത്ഥോ. ഇമസ്മിമ്പി ഠാനേ സംസട്ഠേ ആഗതോ.

സഹജാതസദ്ദോ ‘‘സഹജാതം പുരേജാതം പച്ഛാജാത’’ന്തി (പട്ഠ. ൧.൧.൪൩൫) ഏത്ഥ വിയ സഹജാതേ. സംസട്ഠസദ്ദോ ‘‘ഗിഹീഹി സംസട്ഠോ’’തി ച, ‘‘ഏവം സംസട്ഠോ, ഭന്തേ’’തി (സം. നി. ൩.൩) ചാതി ഏവമാദീസു സംസഗ്ഗേ. ‘‘കിസേ ഥൂലേ വിവജ്ജേത്വാ സംസട്ഠാ യോജിതാ ഹയാ’’തി (ജാ. ൨.൨൨.൭൦) ഏത്ഥ സദിസേ.

‘‘പുചിമന്ദപരിവാരോ, അമ്ബോ തേ ദധിവാഹന;

മൂലം മൂലേന സംസട്ഠം, സാഖാ സാഖാ നിസേവരേ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൭൨) –

ഏത്ഥ ഉപചിതേ. ‘‘ചിത്തസംസട്ഠാ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. ദുകമാതികാ ൫൯) ഏത്ഥ ചിത്തസമ്പയുത്തധമ്മേ. ഇധ പന യോ ഫലപ്പദാനേ അവിയോഗധമ്മോ വിനിബ്ഭോഗം അകത്വാ ഏകുപ്പാദാദിധമ്മോ ഹുത്വാ ‘‘സമ്പയുത്തോ’’തി വുച്ചതി. തംവിസയോ. അഥ വാ ‘‘സഹഗതോ’’തി വത്വാ പച്ഛതോ പച്ഛതോ ആഗതസുത്തേന വിയ സോ ന ഹോതീതി ദസ്സേതും ‘‘സഹജാതോ’’തി വുത്തം. ഏകതോ ഉപ്പന്നരൂപാരൂപം വിയ സോപി ന ഹോതീതി ദസ്സേതും ‘‘സംസട്ഠോ’’തി വുത്തം.

ഖീരോദകം വിയ ച സോപി ന ഹോതീതി ദസ്സേതും ‘‘സമ്പയുത്തോ’’തി വുത്തം. വിനിബ്ഭോഗം കാതും അസക്കുണേയ്യട്ഠേന ഹി സഹുപ്പന്നാ ധമ്മാ സമ്പയുത്താപി അത്ഥി ഖീരതേലം വിയ. തഥാ വിപ്പയുത്താപി ഖീരതോ അപനീതം നവനീതം വിയ. ഏവം ലക്ഖണസമ്പയുത്തോ ഏകുപ്പാദാദിലക്ഖണോയേവ ഹോതീതി ദസ്സേതും ‘‘ഏകുപ്പാദോ’’തിആദി വുത്തം. ഏത്ഥ ഏകുപ്പാദസഹജാതാനം കിം നാനത്തം? ഉപ്പാദേ അന്തരവിരഹിതോ ഏകുപ്പാദോ. ഖീരകാലമുത്തസ്സാപി ദധിനോ മഥനേ മഥനേ പാകടം നവനീതം വിയ പുരേഭത്തപച്ഛാഭത്തവസേന ഏകദിവസമേവ ജാതോ വിയ സോ ന ഹോതീതി ദസ്സേതും ഏകക്ഖണേ നിബ്ബത്തോതി സഹജാതോ. ഏകവത്ഥുകോതി പതിട്ഠട്ഠേന ഏകപരിച്ഛേദേന ഏകവത്ഥുകോ, ദ്വിന്നം ഭിക്ഖൂനം ഏകവത്ഥുകതാ വിയ ഠാനന്തരവിരഹിതോ. ഏകാരമ്മണോതി അനിയതേകാരമ്മണോ ന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം വിയാതി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി.

മച്ചോതി മൂലപദം. രൂപാദീസു സത്തോ ലഗ്ഗോ ലഗ്ഗിതോതി സത്തോ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘സത്തോ സത്തോതി, ഭന്തേ, വുച്ചതി, കിത്താവതാ നു ഖോ, ഭന്തേ, ‘സത്തോ’തി വുച്ചതീതി? രൂപേ ഖോ, രാധ, യോ ഛന്ദോ യോ രാഗോ യാ നന്ദീ യാ തണ്ഹാ, തത്ര സത്തോ തത്ര വിസത്തോ, തസ്മാ ‘സത്തോ’തി വുച്ചതീ’’തി (സം. നി. ൩.൧൬൧; മഹാനി. ൭). സത്തയോഗേന വാ സത്തോ. സുഗതിദുഗ്ഗതിം നരതീതി നരോ. മനുനോ പുത്തോതി മാനവോ. ഉപകരണേന സയം പോസയതീതി പോസോ. പും വുച്ചതി നിരയോ, തം ഗലതീതി പുഗ്ഗലോ. ജീവിതിന്ദ്രിയം ധാരേതീതി ജീവോ. ചുതിതോ ജാതിം ഗച്ഛതീതി ജാഗു. ജിയതീതി ജന്തു. ഇന്ദ്രിയേന ഗച്ഛതീതി ഇന്ദഗു. അഥ വാ ഇന്ദഭൂതേന കമ്മുനാ ഗച്ഛതീതി ഇന്ദഗു. ‘‘ഹിന്ദഗൂ’’തിപി പാളി. ഹിന്ദന്തി മരണം, തം ഗച്ഛതീതി ഹിന്ദഗു. മനുതോ ജാതോതി മനുജോ. യം സാദിയതീതി യം രൂപാദിം അസ്സാദിയതി. സേസം വുത്തനയമേവ. ഇതോ പരം വുത്തമത്ഥം നിഗമേന്തോ തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘കാമം കാമയമാനസ്സ…പേ… ലദ്ധാ മച്ചോ യദിച്ഛതീ’’തി;

ഇതോ പരം ഏത്തകമ്പി അവത്വാ വിസേസമത്തമേവ വക്ഖാമ.

൨. തസ്സ ചേ കാമയാനസ്സാതി തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ കാമേ ഇച്ഛമാനസ്സ, കാമേന വാ യായമാനസ്സ. ഛന്ദജാതസ്സാതി ജാതതണ്ഹസ്സ. ജന്തുനോതി സത്തസ്സ. തേ കാമാ പരിഹായന്തീതി തേ കാമാ പരിഹായന്തി ചേ. സല്ലവിദ്ധോവ രുപ്പതീതി അഥ സോ അയോമയാദിനാ സല്ലേന വിദ്ധോ വിയ പീളീയതി. ഇതോ പരം വുത്തം വജ്ജേത്വാ അവുത്തേസു യം യം അനുത്താനം, തം തദേവ കഥയിസ്സാമി.

ചക്ഖുപീണനം ആരമ്മണം പാപുണനവസേന യായതി ഗച്ഛതി. ദസ്സനീയവസേന പിയത്തം ആരമ്മണവസേന അപ്പാപേതീതി നിയ്യതി. സവനീയം ഹുത്വാ കണ്ണസോതപീണനം ആരമ്മണവസേന പരികഡ്ഢതീതി വുയ്ഹതി. സരിതബ്ബം ഹുത്വാ ചിത്തപീണനം ആരമ്മണവസേന ഗഹേത്വാ ഉപസംഹരീയതീതി സംഹരീയതി. യഥാതി ഓപമ്മത്ഥേ നിപാതോ. ഹത്ഥിനാ യായതി ഗച്ഛതീതി ഹത്ഥിയാനേന വാ, വാഇതി വികപ്പത്ഥേ. അസ്സേന യായതി ഗച്ഛതീതി അസ്സയാനേന വാ. ഗോയുത്തം വയ്ഹാദിയാനം ഗോയാനം, തേന ഗോയാനേന. അജയാനാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഇട്ഠവസേന ജാതോ സഞ്ജാതോ.

ആരമ്മണപിയത്തവസേന നിബ്ബത്തോ അഭിനിബ്ബത്തോ. ആരമ്മണമനാപഭാവേന പാതുഭൂതോ. അഥ വാ കാമരാഗവസേന ജാതോ സഞ്ജാതോ. കാമനന്ദിവസേന നിബ്ബത്തോ അഭിനിബ്ബത്തോ. കാമതണ്ഹാവസേന കാമസിനേഹവസേന കാമച്ഛന്ദവസേന കാമപരിളാഹവസേന ച പാതുഭൂതോതി വേദിതബ്ബോ.

തേ വാ കാമാ പരിഹായന്തീതി തേ വത്ഥുകാമാദയോ പരിഹായന്തി വിഗച്ഛന്തി. സോ വാ കാമേഹി പരിഹായതീതി ഏസോ ഖത്തിയാദിപുഗ്ഗലോ വത്ഥുകാമാദികാമേഹി പരിഹായതി വിഗച്ഛതി ‘‘പുബ്ബേവ മച്ചം വിജഹന്തി ഭോഗാ, മച്ചോ ധനേ പുബ്ബതരം ജഹാതീ’’തി (ജാ. ൧.൫.൨) ഏവമാദീസു വിയ. കഥന്തി കേന പകാരേന. തിട്ഠന്തസ്സേവാതി ധരന്തസ്സേവ. തേ ഭോഗേതി തേ വത്ഥുകാമാദയോ ഭോഗേ. രാജാനോ വാതി പഥബ്യാദിരാജാനോ. ഹരന്തീതി ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തി, അപഹരന്തി വാ. ചോരാ വാതി സന്ധിച്ഛേദാദികാ. അഗ്ഗി വാതി ദാവഗ്ഗിആദി. ദഹതീതി ഝാപേതി ഭസ്മം കരോതി. ഉദകം വാതി ഓഘാദിഉദകം. വഹതീതി ഗഹേത്വാ മഹാസമുദ്ദം പാപേതി. അപ്പിയാ വാതി അകന്താ അമനാപാ. ദായാദാ ഹരന്തീതി ദായജ്ജവിരഹിതാ അസ്സാമികാ ഹരന്തി. നിഹിതം വാതി നിധാനം കത്വാ ഠപിതം. നാധിഗച്ഛതീതി ന വിന്ദതി ന പടിലഭതി, ന പസ്സതീതി അത്ഥോ. ദുപ്പയുത്താതി വിസമപയോഗേന യോജിതാ കസിവാണിജ്ജാദികമ്മന്താ. ഭിജ്ജന്തീതി ഭേദം പാപുണന്തി, ന പവത്തന്തീതി അത്ഥോ. ‘‘ഭഞ്ജന്തി രഥം അയാനകാ’’തിആദീസു (ജാ. ൨.൨൧.൨൯൬) സമ്ഭവോ വേദിതബ്ബോ.

കുലേ വാ കുലങ്ഗാരോ ഉപ്പജ്ജതീതി ഖത്തിയാദികുലേ കുലഝാപകോ കുലേ അന്തിമപുരിസോ നിബ്ബത്തതി. ‘‘കുലങ്കരോ’’തിപി പാളി. യോ തേ ഭോഗേ വികിരതീതി യോ ഏസോ കുലേ പച്ഛിമകോ തേ ഹിരഞ്ഞാദികേ ഭോഗേ ഖേപേതി. വിധമതീതി വിയോഗം കരോതി, ദൂരേ ഖിപതി. വിദ്ധംസേതീതി നാസേതി അദസ്സനം ഗമേതി. അഥ വാ ഇത്ഥിധുത്തോ ഹുത്വാ വികിരതി. സുരാധുത്തോ ഹുത്വാ വിധമതി. അക്ഖധുത്തോ ഹുത്വാ വിദ്ധംസേതി. വികിരതി വാ ഉപ്പന്നം ആയം അജാനനേന. വിധമതി വിസ്സജ്ജനമുഖം അജാനനേന. വിദ്ധംസേതി ഠപിതട്ഠാനേ ആരക്ഖം അസംവിധാനേനാതി ഏവമാദിനാ യോജേതബ്ബം.

അനിച്ചതായേവ അട്ഠമീതി വിനാസഭാവോ ഏവ അട്ഠമോ. ഹായന്തീതി അദസ്സനം യന്തി. പരിഹായന്തീതി ന പുന പഞ്ഞായന്തി. പരിധംസേന്തീതി ഠാനതോ അപഗച്ഛന്തി. പരിപതന്തീതി പഗ്ഘരന്തി. അന്തരധായന്തീതി അന്തരധാനം അദസ്സനം ഗച്ഛന്തി. വിപ്പലുജ്ജന്തീതി ചുണ്ണവിചുണ്ണാ ഹുത്വാ അപഗച്ഛന്തി.

തിട്ഠന്തേവ തേ ഭോഗേതി തേസം ധനാനം ഠിതകാലേ ‘‘തിട്ഠന്തേ നിബ്ബുതേ ചാപീ’’തി ഏവമാദീസു (വി. വ. ൮൦൬) വിയ. സോതി സോ ഭോഗസാമികോ പുഗ്ഗലോ. ചവതി ദേവലോകതോ. മരതി മനുസ്സലോകതോ. വിപ്പലുജ്ജതി നാഗസുപണ്ണാദിലോകതോ. അഥ വാ ഹായതി ധഞ്ഞകോട്ഠാഗാരവസേന. പരിഹായതി ധനകോട്ഠാഗാരവസേന. പരിധംസതി ബലിബദ്ദഹത്ഥിഅസ്സാദിവസേന. പരിപതതി ദാസിദാസവസേന. അന്തരധായതി ദാരാഭരണവസേന. നസ്സതി ഉദകാദിവസേനാതി ഏകേ വണ്ണയന്തി.

അയോമയേനാതി കാളലോഹാദിനിബ്ബത്തേന. സല്ലേനാതി കണ്ഡേന. അട്ഠിമയേനാതി മനുസ്സട്ഠിം ഠപേത്വാ അവസേസേന. ദന്തമയേനാതി ഹത്ഥിദന്താദിനാ. വിസാണമയേനാതി ഗോവിസാണാദിനാ. കട്ഠമയേനാതി വേളുകട്ഠാദിനാ. വിദ്ധോതി വുത്തപ്പകാരസല്ലാനം അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന പഹടോ. രുപ്പതീതി വികിരതി, വികാരം ആപജ്ജതി. കുപ്പതീതി ചലതി, കോപം ഉപ്പാദേതി. ഘട്ടീയതീതി ഘട്ടിതോ ഹോതി. പീളീയതീതി പീളിതോ ഹോതി, ലദ്ധപ്പഹാരോ കുപ്പതി. ‘‘തതിയദിവസേ സലാകം പവേസേത്വാ ധോവനകാലേ ഘട്ടീയതി. ഖാരപ്പദാനേ പീളീയതി. പഹാരധോവനേ വാ രുപ്പതി. തസ്മിം ദുക്ഖുപ്പാദനേ കുപ്പതി. സലാകപവേസനേ പീളീയതി. ഖാരപ്പദാനേ ഘട്ടീയതീ’’തി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി.

ബ്യാധിതോതി ലദ്ധപ്പഹാരോ ഹുത്വാ പീളിതോ. ദോമനസ്സിതോതി ദോമനസ്സപ്പത്തോ. വിപരിണാമഞ്ഞഥാഭാവാതി പകതിഭാവം ജഹിത്വാ അഞ്ഞഥാഭാവം ഉപനീതേന, അന്തോസോസാദി സോകോ ച വാചാവിപ്പലാപോ പരിദേവോ ച കായപീളനാദി ദുക്ഖഞ്ച ചിത്തപീളനാദി ദോമനസ്സഞ്ച ഭുസോ ആയാസോ ഉപായാസോ ച. ഏതേ വുത്തപ്പകാരാ സോകാദയോ ഉപ്പജ്ജന്തി സമുദാചാരം ഗച്ഛന്തി.

൩. തതിയഗാഥായം സങ്ഖേപത്ഥോ – യോ പന ഇമേ കാമേ തത്ഥ ഛന്ദരാഗവിക്ഖമ്ഭനേന വാ സമുച്ഛേദേന വാ അത്തനോ പാദേന സപ്പസ്സ സിരം വിയ പരിവജ്ജേതി, സോ ഭിക്ഖു സബ്ബലോകം വിപ്ഫാരേത്വാ ഠിതത്താ ലോകേ വിസത്തികാസങ്ഖാതം തണ്ഹം സതോ ഹുത്വാ സമതിവത്തതീതി.

യോതി വിഭജിതബ്ബം പദം. യോ യാദിസോതിആദീനി തസ്സ വിഭജനപദാനി. ഏത്ഥ ച യസ്മാ യോതി അത്ഥപദം. തഞ്ച അനിയമേന പുഗ്ഗലം ദീപേതി. തസ്മാ തസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ അനിയമേന പുഗ്ഗലദീപകം യോ-സദ്ദമേവ ആഹ. തസ്മാ ഏത്ഥ ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ – യോതി യോ കോചീതി. യസ്മാ യോ യോ കോചി നാമ, സോ അവസ്സം യഥാലിങ്ഗയഥായുത്തയഥാവിഹിതയഥാപ്പകാരയംഠാനപത്തയംധമ്മസമന്നാഗതവസേന ഏകേനാകാരേന പഞ്ഞായതി, തസ്മാ തം തത്ഥ ഞാപേതും തം ഭേദം പകാസേന്തോ ‘‘യാദിസോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യാദിസോതി ലിങ്ഗവസേന യാദിസോ വാ താദിസോ വാ ഹോതു, ദീഘോ വാ രസ്സോ വാ കാളോ വാ ഓദാതോ വാ മങ്ഗുരച്ഛവി വാ കിസോ വാ ഥൂലോ വാതി അത്ഥോ.

യഥായുത്തോതി യോഗവസേന യേന വാ തേന വാ യുത്തോ ഹോതു, നവകമ്മയുത്തോ വാ ഉദ്ദേസയുത്തോ വാ വാസധുരയുത്തോ വാതി അത്ഥോ. യഥാവിഹിതോതി യഥാഠപിതോ നവകമ്മാധിട്ഠായികാദിവസേന. യഥാപകാരോതി യഥാപകാരേന പതിട്ഠിതോ പദീപനായകാദിവസേന. യംഠാനപ്പത്തോതി യം ഠാനന്തരം പത്തോ സേനാപതിസേട്ഠിട്ഠാനാദിവസേന. യംധമ്മസമന്നാഗതോതി യേന ധമ്മേന ഉപാഗതോ ധുതങ്ഗാദിവസേന.

വിക്ഖമ്ഭനതോ വാതി ഉപചാരപ്പനാസമാധീതി കിലേസാനം ദൂരീകരണതോ വാ ഘടപ്പഹാരേന സേവാലാനം വിയ. സമുച്ഛേദതോ വാതി പുന അപ്പവത്തിം കത്വാ അച്ചന്തതോ മഗ്ഗേന കിലേസാനം ഉച്ഛിന്നമൂലതോ പഹാനവസേന സമുച്ഛേദതോ വാ. അട്ഠികങ്കലൂപമാ കാമാതിആദീനി ഏകാദസ പദാനി വിപസ്സനാവസേന വുത്താനി.

ബുദ്ധാനുസ്സതിം ഭാവേന്തോപീതിആദീനി ഛ പദാനി മരണസ്സതിം ഭാവേന്തോപി, ഉപസമാനുസ്സതിം ഭാവേന്തോപീതി ഇമാനി ച ഉപചാരജ്ഝാനവസേന വുത്താനി. ആനാപാനസ്സതിം ഭാവേന്തോപി, കായഗതാസതിം ഭാവേന്തോപി, പഠമം ഝാനം ഭാവേന്തോപീതിആദീനി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിം ഭാവേന്തോപീതി പരിയോസാനാനി അപ്പനാജ്ഝാനവസേന വുത്താനി. തത്ഥ അട്ഠികങ്കലൂപമാ കാമാതി സുനിക്കന്തം നിക്കന്തം നിമ്മംസം ലോഹിതമക്ഖിതം അട്ഠികങ്കലം ഉപമാ ഏതേസം കാമാനന്തി അട്ഠികങ്കലൂപമാ കാമാ. അപ്പസ്സാദട്ഠേനാതി ‘‘അപ്പം പരിത്തം സുഖസ്സാദം ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ’’തി ദസ്സനട്ഠേന. പസ്സന്തോതി ‘‘യാവദേവ പന സോ കുക്കുരോ കിലമഥസ്സ വിഘാതസ്സ ഭാഗീ അസ്സാ’’തി ഞാണചക്ഖുനാ പസ്സന്തോ. പരിവജ്ജേതീതി ദൂരങ്ഗമേതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

‘‘സേയ്യഥാപി, ഗഹപതി, കുക്കുരോ ജിഘച്ഛാദുബ്ബല്യപരേതോ ഗോഘാതകസൂനം പച്ചുപട്ഠിതോ അസ്സ, തമേനം ദക്ഖോ ഗോഘാതകോ വാ ഗോഘാതകന്തേവാസീ വാ അട്ഠികങ്കലം സുനിക്കന്തം നിക്കന്തം നിമ്മംസം ലോഹിതമക്ഖിതം ഉപസുമ്ഭേയ്യ. തം കിം മഞ്ഞസി, ഗഹപതി, അപി നു ഖോ സോ കുക്കുരോ അമ്ഹം അട്ഠികങ്കലം സുനിക്കന്തം നിക്കന്തം നിമ്മംസം ലോഹിതമക്ഖിതം പലേഹന്തോ ജിഘച്ഛാദുബ്ബല്യം പടിവിനേയ്യാ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘തം കിസ്സ ഹേതു’’? ‘‘അദുഞ്ഹി, ഭന്തേ, അട്ഠികങ്കലം സുനിക്കന്തം നിക്കന്തം നിമ്മംസം ലോഹിതമക്ഖിതം, യാവദേവ പന സോ കുക്കുരോ കിലമഥസ്സ വിഘാതസ്സ ഭാഗീ അസ്സാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ഗഹപതി, അരിയസാവകോ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതി ‘അട്ഠികങ്കലൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ, ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ’തി. ഏവമേതം യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ ദിസ്വാ യായം ഉപേക്ഖാ നാനത്താ നാനത്തസിതാ, തം അഭിനിവജ്ജേത്വാ യായം ഉപേക്ഖാ ഏകത്താ ഏകത്തസിതാ, യത്ഥ സബ്ബസോ ലോകാമിസുപാദാനാ അപരിസേസാ നിരുജ്ഝന്തി, തമേവൂപേക്ഖം ഭാവേതീ’’തി (മ. നി. ൨.൪൨).

ഗിജ്ഝാദീഹി സാധാരണാ മംസപേസി ഉപമാ ഏതേസന്തി മംസപേസൂപമാ. ബഹൂനം സാധാരണട്ഠേന ബഹുസാധാരണാ. ആദിത്തം തിണുക്കം ഉപമാ ഏതേസന്തി തിണുക്കൂപമാ. അനുദഹനട്ഠേനാതി ഹത്ഥാദിഝാപനട്ഠേന. സാധികപോരിസപ്പമാണാ വീതച്ചികാനം വീതധൂമാനം അങ്ഗാരാനം പൂരാ അങ്ഗാരകാസു ഉപമാ ഏതേസന്തി അങ്ഗാരകാസൂപമാ. മഹാപരിളാഹട്ഠേനാതി മഹന്തപരിതാപനട്ഠേന. ആരാമരാമണേയ്യാദികം സുപിനം ഉപമാ ഏതേസന്തി സുപിനകൂപമാ. ഇത്തരപച്ചുപട്ഠാനട്ഠേനാതി അപ്പത്വാ, ന ഉപഗന്ത്വാ തിട്ഠനട്ഠേന. യാചിതേന ലദ്ധം യാനാദിഭണ്ഡം ഉപമാ ഏതേസന്തി യാചിതകൂപമാ. താവകാലികട്ഠേനാതി അനിബന്ധനട്ഠേന. സമ്പന്നഫലരുക്ഖോ ഉപമാ ഏതേസന്തി രുക്ഖഫലൂപമാ. സമ്ഭഞ്ജനപരിഭഞ്ജനട്ഠേനാതി സാഖാഭഞ്ജനട്ഠേന ചേവ സമന്തതോ ഭഞ്ജിത്വാ രുക്ഖപാതനട്ഠേന ച. അസി ച സൂനാ ച ഉപമാ ഏതേസന്തി അസിസൂനൂപമാ. അധികുട്ടനട്ഠേനാതി ഛിന്ദനട്ഠേന. സത്തിസൂലം ഉപമാ ഏതേസന്തി സത്തിസൂലൂപമാ. വിനിവിജ്ഝനട്ഠേനാതി നിപതേത്വാ ഗമനട്ഠേന. ഭയജനനട്ഠേന സപ്പസിരം ഉപമാ ഏതേസന്തി സപ്പസിരൂപമാ. സപ്പടിഭയട്ഠേനാതി സഹ അഭിമുഖേ ഭയട്ഠേന. ദുക്ഖജനനം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം ഉപമാ ഏതേസന്തി അഗ്ഗിക്ഖന്ധൂപമാ. മഹാഭിതാപനട്ഠേനാതി മഹന്തഅഭിതാപകായപീളാഉപ്പാദനട്ഠേനാതി കാമം പരിവജ്ജേതീതി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘സേയ്യഥാപി, ഗഹപതി, ഗിജ്ഝോ വാ കങ്കോ വാ കുലലോ വാ മംസപേസിം ആദായ ഉഡ്ഡീയേയ്യ, തമേനം ഗിജ്ഝാപി കങ്കാപി കുലലാപി അനുപതിത്വാ അനുപതിത്വാ വിതച്ഛേയ്യും വിസ്സജ്ജേയ്യും. തം കിം മഞ്ഞസി, ഗഹപതി, സചേ സോ ഗിജ്ഝോ വാ കങ്കോ വാ കുലലോ വാ തം മംസപേസിം ന ഖിപ്പമേവ പടിനിസ്സജ്ജേയ്യ, സോ തതോനിദാനം മരണം വാ നിഗച്ഛേയ്യ, മരണമത്തം വാ ദുക്ഖ’’ന്തി ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ഗഹപതി, അരിയസാവകോ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതി ‘മംസപേസൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ…പേ… തമേവൂപേക്ഖം ഭാവേതി. സേയ്യഥാപി, ഗഹപതി, പുരിസോ ആദിത്തം തിണുക്കം ആദായ പടിവാതം ഗച്ഛേയ്യ. തം കിം മഞ്ഞസി, ഗഹപതി, സചേ സോ പുരിസോ തം ആദിത്തം തിണുക്കം ന ഖിപ്പമേവ പടിനിസ്സജ്ജേയ്യ, തസ്സ സാ ആദിത്താ തിണുക്കാ ഹത്ഥം വാ ദഹേയ്യ, ബാഹും വാ ദഹേയ്യ, അഞ്ഞതരം വാ അഞ്ഞതരം വാ അങ്ഗപച്ചങ്ഗം ദഹേയ്യ, സോ തതോനിദാനം മരണം വാ നിഗച്ഛേയ്യ, മരണമത്തം വാ ദുക്ഖ’’ന്തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ഗഹപതി, അരിയസാവകോ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതി ‘തിണുക്കൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ…പേ… തമേവൂപേക്ഖം ഭാവേതി. സേയ്യഥാപി, ഗഹപതി, അങ്ഗാരകാസു സാധികപോരിസാ പൂരാ അങ്ഗാരാനം വീതച്ചികാനം വീതധൂമാനം. അഥ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ ജീവിതുകാമോ അമരിതുകാമോ സുഖകാമോ ദുക്ഖപ്പടിക്കൂലോ, തമേനം ദ്വേ ബലവന്തോ പുരിസാ നാനാബാഹാസു ഗഹേത്വാ അങ്ഗാരകാസും ഉപകഡ്ഢേയ്യും. തം കിം മഞ്ഞസി ഗഹപതി, അപി നു സോ പുരിസോ ഇതി ചിതി ചേവ കായം സന്നാമേയ്യാ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’. ‘‘തം കിസ്സഹേതു’’? ‘‘വിദിതഞ്ഹി, ഭന്തേ, തസ്സ പുരിസസ്സ ‘ഇമഞ്ച അഹം അങ്ഗാരകാസും പപതിസ്സാമി, തതോനിദാനം മരണം വാ നിഗച്ഛിസ്സാമി മരണമത്തം വാ ദുക്ഖ’’’ന്തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ ഗഹപതി അരിയസാവകോ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതി ‘അങ്ഗാരകാസൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ…പേ… തമേവൂപേക്ഖം ഭാവേതി. സേയ്യഥാപി, ഗഹപതി, പുരിസോ സുപിനകം പസ്സേയ്യ ആരാമരാമണേയ്യകം വനരാമണേയ്യകം ഭൂമിരാമണേയ്യകം പോക്ഖരണിരാമണേയ്യകം, സോ പടിബുദ്ധോ ന കിഞ്ചി പടിപസ്സേയ്യ. ഏവമേവ ഖോ, ഗഹപതി, അരിയസാവകോ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതി ‘സുപിനകൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ…പേ… തമേവൂപേക്ഖം ഭാവേതി. സേയ്യഥാപി, ഗഹപതി, പുരിസോ യാചിതകം ഭോഗം യാചിത്വാ യാനം വാ പോരിസേയ്യം പവരമണികുണ്ഡലം. സോ തേഹി യാചിതകേഹി ഭോഗേഹി പുരക്ഖതോ പരിവുതോ അന്തരാപണം പടിപജ്ജേയ്യ. തമേനം ജനോ ദിസ്വാ ഏവം വദേയ്യ ‘ഭോഗീ വത ഭോ പുരിസോ, ഏവം കിര ഭോ ഭോഗിനോ ഭോഗാനി ഭുഞ്ജന്തീ’തി. തമേനം സാമികാ യത്ഥ യത്ഥേവ താനി പസ്സേയ്യും, തത്ഥ തത്ഥേവ താനി ഹരേയ്യും. തം കിം മഞ്ഞസി, ഗഹപതി, അലം നു ഖോ തസ്സ പുരിസസ്സ അഞ്ഞഥത്തായാ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’. ‘‘തം കിസ്സഹേതു’’? ‘‘സാമിനോ ഹി, ഭന്തേ, താനി ഹരന്തീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ഗഹപതി, അരിയസാവകോ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതി ‘യാചിതകൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ…പേ… തമേവൂപേക്ഖം ഭാവേതി. സേയ്യഥാപി, ഗഹപതി, ഗാമസ്സ വാ നിഗമസ്സ വാ അവിദൂരേ തിബ്ബോ വനസണ്ഡോ, തത്രസ്സ രുക്ഖോ സമ്പന്നഫലോ ച ഉപപന്നഫലോ ച. ന ചസ്സു കാനിചി ഫലാനി ഭൂമിയം പതിതാനി. അഥ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ ഫലത്ഥികോ ഫലഗവേസീ ഫലപരിയേസനം ചരമാനോ. സോ തം വനസണ്ഡം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ തം രുക്ഖം പസ്സേയ്യ സമ്പന്നഫലഞ്ച ഉപപന്നഫലഞ്ച. തസ്സ ഏവമസ്സ ‘അയം ഖോ രുക്ഖോ സമ്പന്നഫലോ ച ഉപപന്നഫലോ ച, നത്ഥി ച കാനിചി ഫലാനി ഭൂമിയം പതിതാനി, ജാനാമി ഖോ പനാഹം രുക്ഖം ആരോപിതും. യംനൂനാഹം ഇമം രുക്ഖം ആരോഹിത്വാ യാവദത്ഥഞ്ച ഖാദേയ്യം, ഉച്ഛങ്ഗഞ്ച പൂരേയ്യ’ന്തി? സോ തം രുക്ഖം ആരോഹിത്വാ യാവദത്ഥഞ്ച ഖാദേയ്യ, ഉച്ഛങ്ഗഞ്ച പൂരേയ്യ. അഥ ദുതിയോ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ ഫലത്ഥികോ ഫലഗവേസീ ഫലപരിയേസനം ചരമാനോ തിണ്ഹം കുഠാരിം ആദായ. സോ തം വനസണ്ഡം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ തം രുക്ഖം പസ്സേയ്യ സമ്പന്നഫലഞ്ച ഉപപന്നഫലഞ്ച. തസ്സ ഏവമസ്സ ‘അയം ഖോ രുക്ഖോ സമ്പന്നഫലോ ച ഉപപന്നഫലോ ച, നത്ഥി ച കാനിചി ഫലാനി ഭൂമിയം പതിതാനി, ന ഖോ പനാഹം ജാനാമി രുക്ഖം ആരോഹിതും. യംനൂനാഹം ഇമം രുക്ഖം മൂലതോ ഛേത്വാ യാവദത്ഥഞ്ച ഖാദേയ്യം, ഉച്ഛങ്ഗഞ്ച പൂരേയ്യ’ന്തി. സോ തം രുക്ഖം മൂലതോവ ഛിന്ദേയ്യ. തം കിം മഞ്ഞസി, ഗഹപതി, അമുകോ സോ പുരിസോ പഠമം രുക്ഖം ആരൂള്ഹോ, സചേ സോ ന ഖിപ്പമേവ ഓരോഹേയ്യ, തസ്സ സോ രുക്ഖോ പപതന്തോ ഹത്ഥം വാ ഭഞ്ജേയ്യ പാദം വാ ഭഞ്ജേയ്യ അഞ്ഞതരം വാ അഞ്ഞതരം വാ അങ്ഗപച്ചങ്ഗം ഭഞ്ജേയ്യ, സോ തതോനിദാനം മരണം വാ നിഗച്ഛേയ്യ, മരണമത്തം വാ ദുക്ഖ’’ന്തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ഗഹപതി, അരിയസാവകോ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതി ‘രുക്ഖഫലൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ, ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ’തി. ഏവമേതം യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ ദിസ്വാ യായം ഉപേക്ഖാ നാനത്താ നാനത്തസിതാ, തം അഭിനിവജ്ജേത്വാ യായം ഉപേക്ഖാ ഏകത്താ ഏകത്തസിതാ. യത്ഥ സബ്ബസോ ലോകാമിസൂപാദാനാ അപരിസേസാ നിരുജ്ഝന്തി. തമേവൂപേക്ഖം ഭാവേതീ’’തി (മ. നി. ൨.൪൩-൪൮).

ഏവം അട്ഠികങ്കലാദികഅഗ്ഗിക്ഖന്ധൂപമപരിയോസാനതോ വിപസ്സനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഉപചാരസമാധിം ദസ്സേന്തോ ‘‘ബുദ്ധാനുസ്സതിം ഭാവേന്തോ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥ പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജനതോ സതി ഏവ അനുസ്സതി. പവത്തിതബ്ബട്ഠാനമ്ഹിയേവ ച പവത്തത്താ സദ്ധാപബ്ബജിതസ്സ കുലപുത്തസ്സ അനുരൂപാ സതീതിപി അനുസ്സതി. ബുദ്ധം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി ബുദ്ധാനുസ്സതി. അരഹതാദിബുദ്ധഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം, തം ബുദ്ധാനുസ്സതിം. ഭാവേന്തോതി വഡ്ഢേന്തോ ബ്യൂഹേന്തോ. ധമ്മം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി ധമ്മാനുസ്സതി, സ്വാക്ഖാതതാദിധമ്മഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. സങ്ഘം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി സങ്ഘാനുസ്സതി, സുപ്പടിപന്നതാദിസങ്ഘഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. സീലം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി സീലാനുസ്സതി, അത്തനോ അഖണ്ഡതാദിസീലഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. ചാഗം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി ചാഗാനുസ്സതി, അത്തനോ മുത്തചാഗതാദിചാഗഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. ദേവതാ ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി ദേവതാനുസ്സതി, ദേവതാ സക്ഖിട്ഠാനേ ഠപേത്വാ അത്തനോ സദ്ധാദിഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. ആനാപാനേ ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ സതി ആനാപാനസ്സതി, ആനാപാനനിമിത്താരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. മരണം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ സതി മരണസ്സതി, ഏകഭവപരിയാപന്നജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദസങ്ഖാതമരണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം.

കുച്ഛിതാനം കേസാദീനം പടിക്കൂലാനം ആയത്താ ആകരത്താ കായോതി സങ്ഖം ഗതേ സരീരേ ഗതാ പവത്താ സതി കായഗതാസതി, താദിസം വാ കായം ഗതാ സതി ‘‘കായഗതസതീ’’തി വത്തബ്ബേ രസ്സം അകത്വാ ‘‘കായഗതാസതീ’’തി വുത്തം. കേസാദികേസു കായകോട്ഠാസേസു പടിക്കൂലനിമിത്താരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. ഉപസമം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി. ഉപസമാനുസ്സതി, സബ്ബദുക്ഖൂപസമാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം.

വിതക്കവിചാരപീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം പഠമജ്ഝാനം ഭാവേന്തോ. പീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം ദുതിയജ്ഝാനം ഭാവേന്തോ. സുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം തതിയജ്ഝാനം ഭാവേന്തോ. ഉപേക്ഖാചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം ചതുത്ഥജ്ഝാനം ഭാവേന്തോ…പേ… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം ഭാവേന്തോപി കാമേ പരിവജ്ജേതീതി.

വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സമുച്ഛേദേന കാമാനം പഹാനം ദസ്സേതും ‘‘സോതാപത്തിമഗ്ഗം ഭാവേന്തോപീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ മഗ്ഗസോതസ്സ ആപജ്ജനം സോതാപത്തി, സോതാപത്തിയാ മഗ്ഗോ സോതാപത്തിമഗ്ഗോ. അപായഗമനീയേ കാമേതി യേഹി അപായം ഗച്ഛന്തി, തേ അപായഗമനീയേ കാമേ സമുച്ഛേദതോ സോതാപത്തിമഗ്ഗം ഭാവേന്തോ പരിവജ്ജേതി. പടിസന്ധിവസേന സകിംയേവ ഇമം ലോകം ആഗച്ഛതീതി സകദാഗാമീ, തസ്സ മഗ്ഗോ സകദാഗാമിമഗ്ഗോ. തം മഗ്ഗം ഭാവേന്തോ. ഓളാരികേതി പരിളാഹപ്പത്തേ. പടിസന്ധിവസേനേവ കാമഭവം നാഗച്ഛതീതി അനാഗാമീ, തസ്സ മഗ്ഗോ അനാഗാമിമഗ്ഗോ. തം മഗ്ഗം ഭാവേന്തോ. അനുസഹഗതേതി സുഖുമഭാവപ്പത്തേ. കിലേസേഹി ആരകത്താ, കിലേസാരീനം ഹതത്താ, സംസാരചക്കസ്സ അരാനം ഹതത്താ, പാപകരണേ രഹാഭാവാ, പച്ചയാദീനം അരഹത്താ ച അരഹം, അരഹതോ ഭാവോ അരഹത്തം. കിം തം? അരഹത്തഫലം. അരഹത്തസ്സ മഗ്ഗോ അരഹത്തമഗ്ഗോ. തം അരഹത്തമഗ്ഗം ഭാവേന്തോ. സബ്ബേന സബ്ബന്തി സബ്ബേനാകാരേന സബ്ബം. സബ്ബഥാ സബ്ബന്തി സബ്ബപ്പകാരേന സബ്ബം. അസേസം നിസ്സേസന്തി നിരവസേസം ഗന്ധമത്തമ്പി അട്ഠപേത്വാ. അഥ വാ സബ്ബേന സബ്ബം മൂലവസേന. സബ്ബഥാ സബ്ബം ആകാരനിപ്പദേസവസേന. അസേസം നിസ്സേസം ഭാവനാനിപ്പദേസവസേന. തഥാ പുരിമേന ദുച്ചരിതാഭാവേന. ദുതിയേന പരിയുട്ഠാനാഭാവേന. തതിയേന അനുസയാഭാവേന ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി.

സപ്പോ വുച്ചതി അഹീതി യോ കോചി സരന്തോ ഗച്ഛതി. കേനട്ഠേനാതി കേന അത്ഥേന. സംസപ്പന്തോ ഗച്ഛതീതി യസ്മാ സമ്മാ സംസരന്തോ ഗച്ഛതീതി സപ്പോ. ഭുജന്തോതി വങ്കവങ്കോ ഹുത്വാ. പന്നസിരോതി നിപന്നസീസോ ഹുത്വാ. സിരേന സുപതീതി സീസം ഭോഗന്തരേ കത്വാ സുപനഭാവേന സിരസാ സുപതീതി സരീസപോ. ബിലേ സയതീതി ബിലാസയോ. ‘‘ബിലസയോ’’തിപി പാളി, തം സുന്ദരം. ഗുഹായം സേതീതി ഗുഹാസയോ. ദാഠാ തസ്സ ആവുധോതി തസ്സ സപ്പസ്സ ദുവേ ദാഠാ പഹരണസത്ഥസങ്ഖാതോ ആവുധോ. വിസം തസ്സ ഘോരന്തി തസ്സ സപ്പസ്സ ബ്യാപകസങ്ഖാതം വിസം ദാരുണം കക്ഖളം. ജിവ്ഹാ തസ്സ ദുവിധാതി തസ്സ സപ്പസ്സ ദ്വേധാ ജിവ്ഹാ. ദ്വീഹി ജിവ്ഹാഹി രസം സായതീതി ദുവിധാഹി ജിവ്ഹാഹി രസം ജാനാതി അസ്സാദം വിന്ദതി സാദിയതീതി. ജീവിതും കാമയതീതി ജീവിതുകാമോ. അമരിതും കാമയതീതി അമരിതുകാമോ. സുഖം കാമയതീതി സുഖകാമോ. ദുക്ഖപ്പടിക്കൂലോതി ദുക്ഖം അനിച്ഛമാനോ. പാദേനാതി അത്തനോ പാദേന. സപ്പസിരന്തി സപ്പസ്സ സീസം. വജ്ജേയ്യാതി ദൂരതോ വജ്ജേയ്യ. വിവജ്ജേയ്യാതി തസ്സ പമാണേന. പരിവജ്ജേയ്യാതി സമന്തതോ. അഭിനിവജ്ജേയ്യാതി ചതുത്ഥപ്പമാണേന. അഥ വാ പുരിമേന സീസതോ. ദുതിയതതിയേന ദ്വീഹി പസ്സേഹി. ചതുത്ഥേന പച്ഛതോ. ‘‘കാമേ പന അപ്പത്തസ്സ പരിയേസനമൂലദുക്ഖവത്ഥുഭാവേന വജ്ജേയ്യ. പത്തസ്സ ആരക്ഖമൂലദുക്ഖവത്ഥുഭാവേന വിവജ്ജേയ്യ. അഞ്ഞാണപരിളാഹദുക്ഖവത്ഥുഭാവേന പരിവജ്ജേയ്യ. വിനാസമുഖേ പിയവിപ്പയോഗദുക്ഖവത്ഥുഭാവേന അഭിനിവജ്ജേയ്യാ’’തി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി.

രഞ്ജനവസേന രാഗോ. ബലവരഞ്ജനട്ഠേന സാരാഗോ. വിസയേ സത്താനം അനു അനു നയനതോ അനുനയോ. അനുരുജ്ഝതീതി അനുരോധോ, കാമേതീതി അത്ഥോ. യത്ഥ കത്ഥചി ഭവേ സത്താ ഏതായ നന്ദന്തീതി നന്ദീ, സയം വാ നന്ദതീതി നന്ദീ. നന്ദീ ച സാ രഞ്ജനട്ഠേന രാഗോ ചാതി നന്ദിരാഗോ. തത്ഥ ഏകസ്മിം ആരമ്മണേ സകിം ഉപ്പന്നാ തണ്ഹാ നന്ദീ, പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജമാനാ നന്ദിരാഗോതി വുച്ചതി. ചിത്തസ്സ സാരാഗോതി യോ ഹേട്ഠാ ‘‘ബലവരഞ്ജനട്ഠേന സാരാഗോ’’തി വുത്തോ, സോ ന സത്തസ്സ, ചിത്തസ്സേവ സാരാഗോതി അത്ഥോ.

ഇച്ഛന്തി ഏതായ ആരമ്മണാനീതി ഇച്ഛാ. ബഹലകിലേസഭാവേന മുച്ഛന്തി ഏതായ പാണിനോതി മുച്ഛാ. ഗിലിത്വാ പരിനിട്ഠപേത്വാ ഗഹണവസേന അജ്ഝോസാനം. ഇമിനാ സത്താ ഗിജ്ഝന്തി ഗേധം ആപജ്ജന്തീതി ഗേധോ. ബഹലട്ഠേന വാ ഗേധോ. ‘‘ഗേധം വാ പന പവനസണ്ഡ’’ന്തി ഹി ബഹലട്ഠേനേവ വുത്തം. അനന്തരപദം ഉപസഗ്ഗവസേന വഡ്ഢിതം, സബ്ബതോഭാഗേന വാ ഗേധോതി പലിഗേധോ. സജ്ജന്തി ഏതേനാതി സങ്ഗോ. ലഗ്ഗനട്ഠേന വാ സങ്ഗോ. ഓസീദനട്ഠേന പങ്കോ. ആകഡ്ഢനവസേന ഏജാ. ‘‘ഏജാ ഇമം പുരിസം പരികഡ്ഢതി തസ്സ തസ്സേവ ഭവസ്സ അഭിനിബ്ബത്തിയാ’’തി ഹി വുത്തം. വഞ്ചനട്ഠേന മായാ. വട്ടസ്മിം സത്താനം ജനനട്ഠേന ജനികാ. ‘‘തണ്ഹാ ജനേതി പുരിസം, ചിത്തമസ്സ വിധാവതീ’’തി (സം. നി. ൧.൫൫) ഹി വുത്തം. വട്ടസ്മിം സത്തേ ദുക്ഖേന സംയോജയമാനാ ജനേതീതി സഞ്ജനനീ. ഘടനട്ഠേന സിബ്ബിനീ. അയഞ്ഹി വട്ടസ്മിം സത്തേ ചുതിപടിസന്ധിവസേന സിബ്ബതി ഘടേതി തുന്നകാരോ വിയ പിലോതികായ പിലോതികം, തസ്മാ ‘‘ഘടനട്ഠേന സിബ്ബിനീ’’തി വുത്താ. അനേകപ്പകാരം വിസയജാലം തണ്ഹാവിപ്ഫന്ദിതനിവേസസങ്ഖാതം വാ ജാലമസ്സാ അത്ഥീതി ജാലിനീ.

ആകഡ്ഢനട്ഠേന സീഘസോതാ സരിതാ വിയാതി സരിതാ. അല്ലട്ഠേന വാ സരിതാ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘സരിതാനി സിനേഹിതാനി ച സോമനസ്സാനി ഭവന്തി ജന്തുനോ’’തി (ധ. പ. ൩൪൧). അല്ലാനി ചേവ സിനിദ്ധാനി ചാതി അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ. അനയബ്യസനാപാദനട്ഠേന കുമ്മാനുബന്ധസുത്തകം വിയാതി സുത്തം. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘സുത്തന്തി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, നന്ദിരാഗസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി (സം. നി. ൨.൧൫൯). രൂപാദീസു വിത്ഥതട്ഠേന വിസതാ. തസ്സ തസ്സ പടിലാഭത്ഥായ സത്തേ ആയൂഹാപേതീതി ആയൂഹിനീ. ഉക്കണ്ഠിതും അപദാനതോ സഹായട്ഠേന ദുതിയാ. അയഞ്ഹി സത്താനം വട്ടസ്മിം ഉക്കണ്ഠിതും ന ദേതി, ഗതഗതട്ഠാനേ പിയസഹായോ വിയ അഭിരമാപേതി. തേനേവ വുത്തം –

‘‘തണ്ഹാദുതിയോ പുരിസോ, ദീഘമദ്ധാനസംസരം;

ഇത്ഥഭാവഞ്ഞഥാഭാവം, സംസാരം നാതിവത്തതീ’’തി. (ഇതിവു. ൧൫; അ. നി. ൪.൯; മഹാനി. ൧൯൧; ചൂളനി. പായായനാനുഗീതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൧൦൭);

പണിധാനകവസേന പണിധി. ഭവനേത്തീതി ഭവരജ്ജു. ഏതായ ഹി സത്താ രജ്ജുയാ ഗീവായം ബദ്ധാ ഗോണാ വിയ ഇച്ഛിതിച്ഛിതട്ഠാനം നിയ്യന്തി. തം തം ആരമ്മണം വനതി ഭജതി അല്ലീയതീതി വനം, വനതി യാചതീതി വാ വനം. വനഥോതി ബ്യഞ്ജനേന പദം വഡ്ഢിതം. അനത്ഥദുക്ഖാനം വാ സമുട്ഠാപനട്ഠേന ഗഹനട്ഠേന ച വനം വിയാതി വനം. ബലവതണ്ഹായേതം നാമം. ഗഹനതരട്ഠേന പന തതോ ബലവതരാ വനഥോ നാമ. തേന വുത്തം –

‘‘വനം ഛിന്ദഥ മാ രുക്ഖം, വനതോ ജായതേ ഭയം;

ഛേത്വാ വനഞ്ച വനഥഞ്ച, നിബ്ബനാ ഹോഥ ഭിക്ഖവോ’’തി. (ധ. പ. ൨൮൩);

സന്ഥവനവസേന സന്ഥവോ, സംസഗ്ഗോതി അത്ഥോ. സോ ദുവിധോ – തണ്ഹാസന്ഥവോ മിത്തസന്ഥവോ ച. തേസു ഇധ തണ്ഹാസന്ഥവോ അധിപ്പേതോ. സിനേഹവസേന സ്നേഹോ. ആലയകരണവസേന കമ്പമാനാ അപേക്ഖതീതി അപേക്ഖാ. വുത്തമ്പി ചേതം ‘‘ഇമാനി തേ ദേവ ചതുരാസീതി നഗരസഹസ്സാനി കുസാവതീരാജധാനിപ്പമുഖാനി, ഏത്ഥ ദേവ ഛന്ദം ജനേഹി ജീവിതേ അപേക്ഖം കരോഹീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൬൬). ആലയം കരോഹീതി അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ. പാടിയേക്കേ പാടിയേക്കേ ആരമ്മണേ ബന്ധതീതി പടിബന്ധു, ഞാതകട്ഠേന വാ പാടിയേക്കോ ബന്ധൂതിപി പടിബന്ധു. നിച്ചസന്നിസ്സിതട്ഠേനപി സത്താനം തണ്ഹാസമോ ബന്ധു നാമ നത്ഥി. ആരമ്മണാനം അസനതോ ആസാ. അജ്ഝോത്ഥരണതോ ചേവ തിത്തിം അനുഗന്ത്വാവ പരിഭുഞ്ജനതോ ചാതി അത്ഥോ. ആസീസനവസേന ആസീസനാ. ആസീസിതസ്സ ഭാവോ ആസീസിതത്തം.

ഇദാനി തസ്സാ പവത്തിട്ഠാനം ദസ്സേതും ‘‘രൂപാസാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ആസീസനവസേന ആസാതി ആസായ അത്ഥം ഗഹേത്വാ രൂപേ ആസാ രൂപാസാ. ഏവം നവപി പദാനി വേദിതബ്ബാനി. ഏത്ഥ ച പുരിമാനി പഞ്ച പഞ്ചകാമഗുണവസേന വുത്താനി, പരിക്ഖാരലോഭവസേന ഛട്ഠം. തം വിസേസതോ പബ്ബജിതാനം, തതോ പരാനി തീണി അതിത്തിയവത്ഥുവസേന ഗഹട്ഠാനം. ന ഹി തേസം ധനപുത്തജീവിതേഹി അഞ്ഞം പിയതരം അത്ഥി. ‘‘ഇദം മയ്ഹം, ഇദം മയ്ഹ’’ന്തി വാ ‘‘അസുകേന മേ ഇദം ദിന്നം, ഇദം ദിന്ന’’ന്തി വാ ഏവം സത്തേ ജപ്പാപേതീതി ജപ്പാ. പരതോ ദ്വേ പദാനി ഉപസഗ്ഗേന വഡ്ഢിതാനി, തതോ പരം അഞ്ഞേനാകാരേന വിഭജിതും ആരദ്ധത്താ പുന ‘‘ജപ്പാ’’തി വുത്തം. ജപ്പനാകാരോ ജപ്പനാ. ജപ്പിതസ്സ ഭാവോ ജപ്പിതത്തം. പുനപ്പുനം വിസയേ ലുമ്പതി ആകഡ്ഢതീതി ലോലുപോ, ലോലുപസ്സ ഭാവോ ലോലുപ്പം. ലോലുപ്പനാകാരോ ലോലുപ്പായനാ. ലോലുപ്പസമങ്ഗിനോ ഭാവോ ലോലുപ്പായിതത്തം.

പുച്ഛഞ്ജികതാതി യായ തണ്ഹായ ലാഭട്ഠാനേസു പുച്ഛം ചാലയമാനാ സുനഖാ വിയ കമ്പമാനാ വിചരന്തി, തം തസ്സാ കമ്പനതണ്ഹായ നാമം. സാധു മനാപമനാപേ വിസയേ കാമേതീതി സാധുകാമോ, തസ്സ ഭാവോ സാധുകമ്യതാ. മാതാമാതുച്ഛാതിആദികേ അയുത്തട്ഠാനേ രാഗോതി അധമ്മരാഗോ. യുത്തട്ഠാനേപി ബലവാ ഹുത്വാ ഉപ്പന്നോ ലോഭോ വിസമലോഭോ. ‘‘രാഗോ വിസമ’’ന്തിആദിവചനതോ (വിഭ. ൯൨൪) വാ യുത്തട്ഠാനേ വാ അയുത്തട്ഠാനേ വാ ഉപ്പന്നോ ഛന്ദരാഗോ അധമ്മട്ഠേന അധമ്മരാഗോ. വിസമട്ഠേന വിസമലോഭോതി വേദിതബ്ബോ. ആരമ്മണാനം നികാമനവസേന നികന്തി. നികാമനാകാരോ നികാമനാ. പത്ഥയനവസേന പത്ഥനാ. പിഹായനവസേന പിഹനാ. സുട്ഠു പത്ഥനാ സമ്പത്ഥനാ. പഞ്ചസു കാമഗുണേസു തണ്ഹാ കാമതണ്ഹാ. രൂപാരൂപഭവേസു തണ്ഹാ ഭവതണ്ഹാ. ഉച്ഛേദസങ്ഖാതേ വിഭവേ തണ്ഹാ വിഭവതണ്ഹാ. സുദ്ധേ രൂപഭവസ്മിംയേവ തണ്ഹാ രൂപതണ്ഹാ. അരൂപഭവേ തണ്ഹാ അരൂപതണ്ഹാ. ഉച്ഛേദദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ, നിരോധേ തണ്ഹാ നിരോധതണ്ഹാ. രൂപേ തണ്ഹാ രൂപതണ്ഹാ. സദ്ദേ തണ്ഹാ സദ്ദതണ്ഹാ. ഗന്ധതണ്ഹാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഓഘാദയോ വുത്തത്ഥാവ.

കുസലധമ്മേ ആവരതീതി ആവരണം. ഛാദനവസേന ഛദനം. സത്തേ വട്ടസ്മിം ബന്ധതീതി ബന്ധനം. ചിത്തം ഉപഹന്ത്വാ കിലിസ്സതി സംകിലിട്ഠം കരോതീതി ഉപക്കിലേസോ. ഥാമഗതട്ഠേന അനു അനു സേതീതി അനുസയോ. ഉപ്പജ്ജമാനം ചിത്തം പരിയുട്ഠാതീതി പരിയുട്ഠാനം, ഉപ്പജ്ജിതും അപദാനേന കുസലവാരം ഗണ്ഹാതീതി അത്ഥോ. ‘‘ചോരാ മഗ്ഗേ പരിയുട്ഠിംസു, ധുത്താ മഗ്ഗേ പരിയുട്ഠിംസൂ’’തിആദീസു (ചൂളവ. ൪൩൦) ഹി മഗ്ഗം ഗണ്ഹിംസൂതി അത്ഥോ. ഏവമിധാപി ഗഹണട്ഠേന പരിയുട്ഠാനം വേദിതബ്ബം. പലിവേഠനട്ഠേന ലതാ വിയാതി ലതാ. ‘‘ലതാ ഉപ്പജ്ജ തിട്ഠതീ’’തി (ധ. പ. ൩൪൦) ആഗതട്ഠാനേപി അയം തണ്ഹാ ലതാതി വുത്താ. വിവിധാനി വത്ഥൂനി ഇച്ഛതീതി വേവിച്ഛം. വട്ടദുക്ഖസ്സ മൂലന്തി ദുക്ഖമൂലം. തസ്സേവ ദുക്ഖസ്സ നിദാനന്തി ദുക്ഖനിദാനം. തം ദുക്ഖം ഇതോ പഭവതീതി ദുക്ഖപ്പഭവോ. ബന്ധനട്ഠേന പാസോ വിയാതി പാസോ, മാരസ്സ പാസോ മാരപാസോ. ദുരുഗ്ഗിലനട്ഠേന ബളിസം വിയാതി ബളിസം, മാരസ്സ ബളിസം മാരബളിസം. തണ്ഹാഭിഭൂതാ മാരസ്സ വിസയം നാതിക്കമന്തി, തേസം ഉപരി മാരോ വസം വത്തേതീതി ഇമിനാ പരിയായേന മാരസ്സ വിസയോതി മാരവിസയോ. സന്ദനട്ഠേന തണ്ഹാവ നദീ തണ്ഹാനദീ. അജ്ഝോത്ഥരണട്ഠേന തണ്ഹാവ ജാലം തണ്ഹാജാലം. യഥാ സുനഖാ ഗദ്ദൂലബദ്ധാ യദിച്ഛകം നിയ്യന്തി, ഏവം തണ്ഹാബദ്ധാ സത്താതി ദള്ഹബന്ധനട്ഠേന ഗദ്ദൂലം വിയാതി ഗദ്ദൂലം, തണ്ഹാവ ഗദ്ദൂലം തണ്ഹാഗദ്ദൂലം. ദുപ്പൂരണട്ഠേന തണ്ഹാവ സമുദ്ദോ തണ്ഹാസമുദ്ദോ. അഭിജ്ഝായനട്ഠേന അഭിജ്ഝാ. ലുബ്ഭന്തി ഏതേന, സയം വാ ലുബ്ഭതി, ലുബ്ഭനമത്തമേവ വാ തന്തി ലോഭോ. സമ്പയുത്തകാനം അകുസലാനം പതിട്ഠട്ഠേന മൂലം.

വിസത്തികാതീതി വിസത്തികാ ഇതി. കേനട്ഠേനാതി കേന സഭാവേന. വിസതാതി വിത്ഥടാ രൂപാദീസു. വിസാലാതി വിപുലാ. വിസടാതി തേഭൂമകബ്യാപകവസേന വിസടാ. പുരിമവചനമേവ തകാരസ്സ ടകാരം കത്വാ ബ്യഞ്ജനവിഭാഗം കത്വാ വുത്തം. വിസക്കതീതി പരിസപ്പതി സഹതി വാ. രത്തോ ഹി രാഗവത്ഥുനാ പാദേന താളിയമാനോപി സഹതി. ഓസക്കനം വിപ്ഫന്ദനം വാ ‘‘വിസക്കന’’ന്തിപി വദന്തി. ‘‘കുസലാകുസലാനം പതീ’’തി കേചി വണ്ണയന്തി. വിസംഹരതീതി തഥാ തഥാ കാമേസു ആനിസംസം പസ്സന്തീ വിവിധേഹി ആകാരേഹി നേക്ഖമ്മാഭിമുഖപ്പവത്തിതോ ചിത്തം സംഹരതി സങ്ഖിപതി, വിസം വാ ദുക്ഖം, തം ഹരതി, വഹതീതി അത്ഥോ. വിസംവാദികാതി അനിച്ചാദിം നിച്ചാദിതോ ഗണ്ഹന്തീ വിസംവാദികാ ഹോതി. ദുക്ഖനിബ്ബത്തകസ്സ കമ്മസ്സ ഹേതുഭാവതോ വിസമൂലാ, വിസം വാ ദുക്ഖദുക്ഖാദിഭൂതാ വേദനാ മൂലം ഏതിസ്സാതി വിസമൂലാ. ദുക്ഖസമുദയത്താ വിസം ഫലം ഏതിസ്സാതി വിസഫലാ. യായ തണ്ഹായ രൂപാദികസ്സ ദുക്ഖസ്സേവ പരിഭോഗോ ഹോതി, ന അമതസ്സാതി സാ ‘‘വിസപരിഭോഗാ’’തി വുത്താ. സബ്ബത്ഥ നിരുത്തിവസേന പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ.

തസ്സാ വിസയം ദസ്സേതുകാമോ ‘‘വിസാലാ വാ പന സാ തണ്ഹാ രൂപേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ വിസാലാ വാ പനാതി മഹന്തീ ഏവ തണ്ഹായനട്ഠേന തണ്ഹാ, രൂപാദയോ പഞ്ച പഞ്ചകാമഗുണികരാഗവസേന വുത്താ. കുലേ ഗണേതിആദീനി ഏകാദസ പദാനി ലോലുപ്പാദവസേന വുത്താനി. കാമധാതുത്തികോ കമ്മവട്ടവസേന വിഭത്തോ, കാമഭവത്തികോ വിപാകവട്ടവസേന വിഭത്തോ, സഞ്ഞാഭവത്തികോ സഞ്ഞാവസേന വിഭത്തോ, ഏകവോകാരഭവത്തികോ ഖന്ധവസേന വിഭത്തോ. അതീതത്തികോ കാലവസേന, ദിട്ഠചതുക്കോ ആരമ്മണവസേന, അപായത്തികോ ഓകാസവസേന, ഖന്ധത്തികോ നിസ്സത്തനിജ്ജീവവസേന വിഭത്തോതി ഞാതബ്ബം. തത്രായം സങ്ഖേപേന അത്ഥദീപനാ വിഭാവനാ ച –

‘‘തത്ഥ കതമാ കാമധാതു? ഹേട്ഠതോ അവീചിനിരയം പരിയന്തം കരിത്വാ ഉപരിതോ പരനിമ്മിതവസവത്തിദേവേ അന്തോകരിത്വാ യം ഏതസ്മിം അന്തരേ ഏത്ഥാവചരാ ഏത്ഥ പരിയാപന്നാ ഖന്ധധാതുആയതനാ രൂപം വേദനാ സഞ്ഞാ സങ്ഖാരാ വിഞ്ഞാണം, അയം വുച്ചതി കാമധാതു’’ (ധ. സ. ൧൨൮൭).

‘‘തത്ഥ കതമാ രൂപധാതു? ഹേട്ഠതോ ബ്രഹ്മലോകം പരിയന്തം കരിത്വാ ഉപരിതോ അകനിട്ഠേ ദേവേ അന്തോകരിത്വാ യം ഏതസ്മിം അന്തരേ ഏത്ഥാവചരാ ഏത്ഥ പരിയാപന്നാ സമാപന്നസ്സ വാ ഉപപന്നസ്സ വാ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരിസ്സ വാ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ, അയം വുച്ചതി രൂപധാതു’’ (ധ. സ. ൧൨൮൯).

‘‘തത്ഥ കതമാ അരൂപധാതു? ഹേട്ഠതോ ആകാസാനഞ്ചായതനുപഗേ ദേവേ പരിയന്തം കരിത്വാ ഉപരിതോ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനുപഗേ ദേവേ അന്തോകരിത്വാ യം ഏതസ്മിം അന്തരേ ഏത്ഥാവചരാ ഏത്ഥ പരിയാപന്നാ സമാപന്നസ്സ വാ ഉപപന്നസ്സ വാ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരിസ്സ വാ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ, അയം വുച്ചതി അരൂപധാതൂ’’തി (ധ. സ. ൧൨൯൧). അട്ഠകഥായം പന ‘‘കാമധാതൂതി കാമഭവോ, പഞ്ചക്ഖന്ധാ ലബ്ഭന്തി. രൂപധാതൂതി രൂപഭവോ, പഞ്ചക്ഖന്ധാ ലബ്ഭന്തി. അരൂപധാതൂതി അരൂപഭവോ, ചത്താരോ ഖന്ധാ ലബ്ഭന്തീ’’തി വുത്തം.

അഥ വാ കാമരാഗസങ്ഖാതേന കാമേന യുത്താ ധാതു കാമധാതു, കാമസങ്ഖാതാ വാ ധാതു കാമധാതു. കാമം പഹായ രൂപേന യുത്താ ധാതു രൂപധാതു, രൂപസങ്ഖാതാ വാ ധാതു രൂപധാതു. കാമഞ്ച രൂപഞ്ച പഹായ അരൂപേന യുത്താ ധാതു അരൂപധാതു, അരൂപസങ്ഖാതാ വാ ധാതു അരൂപധാതു. താ ഏവ ധാതുയോ പുന ഭവപരിയായേന വുത്താ. ഭവന്തീതി ഹി ഭവാതി വുച്ചന്തി. സഞ്ഞായ യുത്തോ ഭവോ, സഞ്ഞാവതം വാ ഭവോ, സഞ്ഞാ വാ ഏത്ഥ ഭവേ അത്ഥീതി സഞ്ഞാഭവോ. സോ കാമഭവോ ച അസഞ്ഞാഭവമുത്തോ രൂപഭവോ ച നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാഭവമുത്തോ അരൂപഭവോ ച ഹോതി.

ന സഞ്ഞാഭവോ അസഞ്ഞാഭവോ, സോ രൂപഭവേകദേസോ. ഓളാരികത്താഭാവതോ നേവസഞ്ഞാ, സുഖുമത്തേന സബ്ഭാവതോ നാസഞ്ഞാതി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാ, തായ യുത്തോ ഭവോ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാഭവോ. അഥ വാ ഓളാരികായ സഞ്ഞായ അഭാവാ സുഖുമായ ച ഭാവാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാ അസ്മിം ഭവേതി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാഭവോ, സോ അരൂപഭവേകദേസോ. ഏകേന രൂപക്ഖന്ധേന വോകിണ്ണോ ഭവോ, ഏകോ വാ വോകാരോ, അസ്സ ഭവസ്സാതി ഏകവോകാരഭവോ, സോ അസഞ്ഞാഭവോവ. ചതൂഹി അരൂപക്ഖന്ധേഹി വോകിണ്ണോ ഭവോ, ചത്താരോ വാ വോകാരാ അസ്സ ഭവസ്സാതി ചതുവോകാരഭവോ, സോ അരൂപഭവോ ഏവ. പഞ്ചഹി ഖന്ധേഹി വോകിണ്ണോ ഭവോ, പഞ്ച വാ വോകാരാ അസ്സ ഭവസ്സാതി പഞ്ചവോകാരഭവോ, സോ കാമഭവോ ച രൂപഭവേകദേസോ ച ഹോതി. അതീതത്തികോ ഹേട്ഠാ വുത്തനയോവ. ദിട്ഠന്തി ചതുസമുട്ഠാനികം രൂപാരമ്മണം. സുതന്തി ദ്വിസമുട്ഠാനികം സദ്ദാരമ്മണം. മുതന്തി ഫുസിത്വാ ഗഹേതബ്ബാനി ചതുസമുട്ഠാനികാനി ഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണാനി. വിഞ്ഞാതബ്ബം നാമ മനസാ ജാനിതബ്ബം ധമ്മാരമ്മണം. തേസു ദിട്ഠസുതമുതവിഞ്ഞാതബ്ബേസു ധമ്മേസു. വിസടാ വിത്ഥതാതി മഹന്താ പത്ഥടാ.

അപായലോകേതി വഡ്ഢിസങ്ഖാതസ്സ അയസ്സ അഭാവേന അപായോ, തസ്മിം അപായലോകേ. ഖന്ധലോകേതി രാസട്ഠേന രൂപാദയോ പഞ്ചക്ഖന്ധാ ഏവ ലോകോ. ധാതുലോകേതി സുഞ്ഞതട്ഠേന ചക്ഖുധാതുആദയോ അട്ഠാരസ ധാതുയോ ഏവ ലോകോ. ആയതനലോകേതി ആയതനാദീഹി കാരണേഹി ദ്വാദസായതനാനി ഏവ ലോകോ. സബ്ബേപി ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന ലോകോ, വുത്തപ്പകാരേ ലോകേ വിസടാ വിത്ഥടാതി വിസത്തികാ. സതോതി സരതീതി സതോ, പുഗ്ഗലേന സതി വുത്താ.

തത്ഥ സരണലക്ഖണാ സതി. സരന്തി തായ, സയം വാ സരതി, സരണമത്തമേവ വാ ഏസാതി സതി. സാ പനേസാ അപിലാപനലക്ഖണാ, അസമ്മോസനരസാ, ആരക്ഖപച്ചുപട്ഠാനാ, വിസയാഭിമുഖഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ വാ, ഥിരസഞ്ഞാപദട്ഠാനാ, കായാദിസതിപട്ഠാനപദട്ഠാനാ വാ. ആരമ്മണേ ദള്ഹപതിട്ഠിതത്താ പന ഏസികാ വിയ, ചക്ഖുദ്വാരാദീനം രക്ഖണതോ ദോവാരികോ വിയ ച ദട്ഠബ്ബാ.

തസ്സാ പവത്തിട്ഠാനം ദസ്സേന്തോ ‘‘കായേ കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം ഭാവേന്തോ സതോ’’തിആദിനാ നയേന ചതുബ്ബിധം സതിപട്ഠാനമാഹ. തത്ഥ കായേതി രൂപകായേ. രൂപകായോ ഹി ഇധ അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം കേസാദീനഞ്ച ധമ്മാനം സമൂഹട്ഠേന ഹത്ഥികായരഥകായാദയോ വിയ ‘‘കായോ’’തി അധിപ്പേതോ. യഥാ ച സമൂഹട്ഠേന, ഏവം കുച്ഛിതാനം ആയട്ഠേന. കുച്ഛിതാനഞ്ഹി പരമജേഗുച്ഛാനം സോ ആയോതിപി കായോ. ആയോതി ഉപ്പത്തിദേസോ. തത്രായം വചനത്ഥോ – ആയന്തി തതോതി ആയോ. കേ ആയന്തീതി? കുച്ഛിതാ കേസാദയോ. ഇതി കുച്ഛിതാനം കേസാദീനം ആയോതി കായോ.

കായാനുപസ്സനാതി കായസ്സ അനുപസ്സനാ, കായം വാ അനുപസ്സനാ, ‘‘കായേ’’തി ച വത്വാപി പുന ‘‘കായാനുപസ്സനാ’’തി ദുതിയം കായഗ്ഗഹണം അസമ്മിസ്സതോ വവത്ഥാനഘനവിനിബ്ഭോഗാദിദസ്സനത്ഥം കതന്തി വേദിതബ്ബം.

തേന ന കായേ വേദനാനുപസ്സനാ ചിത്തധമ്മാനുപസ്സനാ വാ, അഥ ഖോ കായാനുപസ്സനായേവാതി കായസങ്ഖാതേ വത്ഥുസ്മിം കായാനുപസ്സനാകാരസ്സേവ ദസ്സനേന അസമ്മിസ്സതോ വവത്ഥാനം ദസ്സിതം ഹോതി, തഥാ ന കായേ അങ്ഗപച്ചങ്ഗവിനിമുത്തഏകധമ്മാനുപസ്സനാ, നാപി കേസലോമാദിവിനിമുത്തഇത്ഥിപുരിസാനുപസ്സനാ. യോപി ചേത്ഥ കേസലോമാദികോ ഭൂതുപാദായസമൂഹസങ്ഖാതോ കായോ, തത്ഥാപി ന ഭൂതുപാദായവിനിമുത്തഏകധമ്മാനുപസ്സനാ, അഥ ഖോ രഥസമ്ഭാരാനുപസ്സകസ്സ വിയ അങ്ഗപച്ചങ്ഗസമൂഹാനുപസ്സനാ, നഗരാവയവാനുപസ്സകസ്സ വിയ കേസലോമാദിസമൂഹാനുപസ്സനാ, കദലിക്ഖന്ധപത്തവട്ടിവിനിഭുജനകസ്സ വിയ രിത്തമുട്ഠിവിനിവേഠകസ്സ വിയ ച ഭൂതുപാദായസമൂഹാനുപസ്സനായേവാതി സമൂഹവസേനേവ കായസങ്ഖാതസ്സ വത്ഥുനോ നാനപ്പകാരതോ ദസ്സേന്തേന ഘനവിനിബ്ഭോഗോ ദസ്സിതോ ഹോതി. ന ഹേത്ഥ യഥാവുത്തസമൂഹവിനിമുത്തോ കായോ വാ ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ അഞ്ഞോ വാ കോചി ധമ്മോ ദിസ്സതി, യഥാവുത്തധമ്മസമൂഹമത്തേയേവ പന തഥാ തഥാ സത്താ മിച്ഛാഭിനിവേസം കരോന്തി. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘യം പസ്സതി ന തം ദിട്ഠം, യം ദിട്ഠം തം ന പസ്സതി;

അപസ്സം ബജ്ഝതേ മൂള്ഹോ, ബജ്ഝമാനോ ന മുച്ചതീ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൭൩; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൦൬);

ഘനവിനിബ്ഭോഗാദിദസ്സനത്ഥന്തി വുത്തം. ആദിസദ്ദേന ചേത്ഥ അയമ്പി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അയഞ്ഹി ഏതസ്മിം കായേ കായാനുപസ്സനായേവ, ന അഞ്ഞധമ്മാനുപസ്സനാ. യഥാ അനുദകഭൂതായപി മരീചിയാ ഉദകാനുപസ്സനാ ഹോതി, ന ഏവം അനിച്ചദുക്ഖാനത്താസുഭഭൂതേയേവ ഇമസ്മിം കായേ നിച്ചസുഖത്തസുഭഭാവാനുപസ്സനാ, അഥ ഖോ കായാനുപസ്സനാ അനിച്ചദുക്ഖാനത്താസുഭാകാരസമൂഹാനുപസ്സനായേവാതി വുത്തം ഹോതി.

അഥ വാ യ്വായം മഹാസതിപട്ഠാനേ ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അരഞ്ഞഗതോ വാ…പേ… സോ സതോവ അസ്സസതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൨.൩൭൪; മ. നി. ൧.൧൦൭) നയേന അസ്സാസപസ്സാസാദിചുണ്ണികജാതഅട്ഠികപരിയോസാനോ കായോ വുത്തോ, യോ ച പടിസമ്ഭിദായം സതിപട്ഠാനകഥായം ‘‘ഇധേകച്ചോ പഥവീകായം അനിച്ചതോ അനുപസ്സതി. ആപോകായം. തേജോകായം. വായോകായം. കേസകായം. ലോമകായം. ഛവികായം. ചമ്മകായം. മംസകായം. രുഹിരകായം. ന്ഹാരുകായം. അട്ഠികായം. അട്ഠിമിഞ്ജകായ’’ന്തി കായോ വുത്തോ, തസ്സ സബ്ബസ്സ ഇമസ്മിംയേവ കായേ അനുപസ്സനതോ കായേ കായാനുപസ്സനാതി ഏവമ്പി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

അഥ വാ കായേ ‘‘അഹ’’ന്തി വാ ‘‘മമ’’ന്തി വാ ഏവം ഗഹേതബ്ബസ്സ യസ്സ കസ്സചി അനുപസ്സനതോ തസ്സ തസ്സേവ പന കേസലോമാദികസ്സ നാനാധമ്മസമൂഹസ്സ അനുപസ്സനതോ കായേ കേസാദിസമൂഹസങ്ഖാതകായാനുപസ്സനാതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അപി ച ‘‘ഇമസ്മിം കായേ അനിച്ചതോ അനുപസ്സതി, നോ നിച്ചതോ’’തിആദിനാ (പടി. മ. ൩.൩൫) അനുക്കമേന പടിസമ്ഭിദായം ആഗതനയസ്സ സബ്ബസ്സേവ അനിച്ചലക്ഖണാദിനോ ആകാരസമൂഹസങ്ഖാതസ്സ കായസ്സ അനുപസ്സനതോപി കായേ കായാനുപസ്സനാതി ഏവമ്പി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അയം പന ചതുസതിപട്ഠാനസാധാരണോ അത്ഥോ.

സതിപട്ഠാനന്തി തയോ സതിപട്ഠാനാ സതിഗോചരോപി, തിധാ പടിപന്നേസു സാവകേസു സത്ഥുനോ പടിഘാനുനയവീതിവത്തതാപി, സതിപി. ‘‘ചതുന്നം, ഭിക്ഖവേ, സതിപട്ഠാനാനം സമുദയഞ്ച അത്ഥങ്ഗമഞ്ച ദേസിസ്സാമി, തം സുണാഥ സാധുകം മനസി കരോഥ…പേ… കോ ച, ഭിക്ഖവേ, കായസ്സ സമുദയോ? ആഹാരസമുദയാ കായസമുദയോ’’തിആദീസു (സം. നി. ൫.൪൦൮) ഹി സതിഗോചരോ ‘‘സതിപട്ഠാന’’ന്തി വുച്ചതി. തഥാ ‘‘കായോ ഉപട്ഠാനം, നോ സതി, സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ചാ’’തിആദീസുപി (പടി. മ. ൩.൩൫). തസ്സത്ഥോ – പതിട്ഠാതി അസ്മിന്തി പട്ഠാനം. കാ പതിട്ഠാതി? സതി. സതിയാ പട്ഠാനം സതിപട്ഠാനം, പധാനട്ഠാനന്തി വാ പട്ഠാനം, സതിയാ പട്ഠാനം സതിപട്ഠാനം, ഹത്ഥിട്ഠാനഅസ്സട്ഠാനാദീനി വിയ.

‘‘തയോ സതിപട്ഠാനാ യദരിയോ സേവതി, യദരിയോ സേവമാനോ സത്ഥാ ഗണമനുസാസിതുമരഹതീ’’തി (മ. നി. ൩.൩൦൪, ൩൧൧) ഏത്ഥ തിധാ പടിപന്നേസു സാവകേസു സത്ഥുനോ പടിഘാനുനയവീതിവത്തതാ ‘‘സതിപട്ഠാന’’ന്തി വുത്താ. തസ്സത്ഥോ – പട്ഠപേതബ്ബതോ പട്ഠാനം, പവത്തയിതബ്ബതോതി അത്ഥോ. കേന പട്ഠപേതബ്ബോതി? സതിയാ, സതിയാ പട്ഠാനം സതിപട്ഠാനന്തി. ‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗേ പരിപൂരേന്തീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൧൪൭) പന സതിയേവ ‘‘സതിപട്ഠാന’’ന്തി വുച്ചതി. തസ്സത്ഥോ – പതിട്ഠാതീതി പട്ഠാനം, ഉപട്ഠാതി ഓക്കന്തിത്വാ പക്ഖന്ദിത്വാ പവത്തതീതി അത്ഥോ. സതിയേവ പട്ഠാനന്തി സതിപട്ഠാനം. അഥ വാ സരണട്ഠേന സതി, ഉപട്ഠാനട്ഠേന പട്ഠാനം. ഇതി സതി ച സാ പട്ഠാനഞ്ചാതിപി സതിപട്ഠാനം. ഇദമിധ അധിപ്പേതം. തം സതിപട്ഠാനം. ഭാവേന്തോതി വഡ്ഢേന്തോ. ഏത്ഥ ച യം തിധാ പടിപന്നേസു സാവകേസു സത്ഥുനോ പടിഘാനുനയവീതിവത്തതാ ‘‘സതിപട്ഠാന’’ന്തി വുത്തം, തം ഇമിനാ സുത്തേന ഗഹേതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

‘‘തയോ സതിപട്ഠാനാ യദരിയോ സേവതി, യദരിയോ സേവമാനോ സത്ഥാ ഗണമനുസാസിതുമരഹതീ’’തി (മ. നി. ൩.൩൦൪, ൩൧൧) ഇതി ഖോ പനേതം വുത്തം, കിഞ്ചേതം പടിച്ച വുത്തം. ഇധ, ഭിക്ഖവേ, സത്ഥാ സാവകാനം ധമ്മം ദേസേതി അനുകമ്പകോ ഹിതേസീ അനുകമ്പം ഉപാദായ ‘‘ഇദം വോ ഹിതായ ഇദം വോ സുഖായാ’’തി. തസ്സ സാവകാ ന സുസ്സൂസന്തി, ന സോതം ഓദഹന്തി, ന അഞ്ഞാ ചിത്തം ഉപട്ഠപേന്തി, വോക്കമ്മ ച സത്ഥു സാസനാ വത്തന്തി. തത്ര, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ ന ചേവ അനത്തമനോ ഹോതി, ന ച അനത്തമനതം പടിസംവേദേതി, അനവസ്സുതോ ച വിഹരതി സതോ സമ്പജാനോ. ഇദം, ഭിക്ഖവേ, പഠമം സതിപട്ഠാനം. യദരിയോ…പേ… മരഹതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, സത്ഥാ…പേ… ഇദം വോ സുഖായാതി. തസ്സ ഏകച്ചേ സാവകാ ന സുസ്സൂസന്തി…പേ… വത്തന്തി. ഏകച്ചേ സാവകാ സുസ്സൂസന്തി…പേ… ന ച വോക്കമ്മ സത്ഥു സാസനാ വത്തന്തി. തത്ര, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ ന ചേവ അനത്തമനോ ഹോതി, ന ച അനത്തമനതം പടിസംവേദേതി, ന ച അത്തമനോ ഹോതി, ന ച അത്തമനതം പടിസംവേദേതി. അനത്തമനതാ ച അത്തമനതാ ച തദുഭയം അഭിനിവജ്ജേത്വാ ഉപേക്ഖകോ വിഹരതി സതോ സമ്പജാനോ. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ദുതിയം…പേ….

‘‘പുന ചപരം…പേ… ഇദം വോ സുഖായാതി. തസ്സ സാവകാ സുസ്സൂസന്തി…പേ… വത്തന്തി. തത്ര, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ അത്തമനോ ചേവ ഹോതി, അത്തമനതഞ്ച പടിസംവേദേതി, അനവസ്സുതോ ച വിഹരതി സതോ സമ്പജാനോ. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, തതിയ’’ന്തി (ദീ. നി. ൩.൩൧൧).

ഏവം പടിഘാനുനയേഹി അനവസ്സുതതാ നിച്ചം ഉപട്ഠിതസതിതായ തദുഭയം വീതിവത്തതാ ‘‘സതിപട്ഠാന’’ന്തി വുത്താ. ബുദ്ധാനമേവ കിര നിച്ചം ഉപട്ഠിതസതിതാ ഹോതി, ന പച്ചേകബുദ്ധാദീനന്തി.

വേദനാസു വേദനാനുപസ്സനാതിആദീസു വേദനാദീനം പുന വചനേ പയോജനം കായാനുപസ്സനായം വുത്തനയേനേവ യഥായോഗം യോജേത്വാ വേദിതബ്ബം. അയമ്പി സാധാരണത്ഥോ. സുഖാദീസു അനേകപ്പഭേദാസു വേദനാസു വിസും വിസും അനിച്ചാദിതോ ഏകേകവേദനാനുപസ്സനാ. സരാഗാദികേ സോളസപ്പഭേദേ ചിത്തേ വിസും വിസും അനിച്ചാദിതോ ഏകേകചിത്താനുപസ്സനാ. കായവേദനാചിത്താനി ഠപേത്വാ സേസതേഭൂമകധമ്മേസു വിസും വിസും അനിച്ചാദിതോ ഏകേകധമ്മാനുപസ്സനാ സതിപട്ഠാനസുത്തന്തേ വുത്തനയേന നീവരണാദിധമ്മാനുപസ്സനാതി. ഏത്ഥ ച കായേതി ഏകവചനം, സരീരസ്സ ഏകത്താ. ചിത്തേതി ഏകവചനം, ചിത്തസ്സ സഭാവഭേദാഭാവതോ ജാതിഗ്ഗഹണേന കതന്തി വേദിതബ്ബം. യഥാ ച വേദനാദയോ അനുപസ്സിതബ്ബാ, തഥാനുപസ്സന്തോ വേദനാസു വേദനാനുപസ്സനാ, ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സനാ, ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സനാതി വേദിതബ്ബാ. കഥം വേദനാ അനുപസ്സിതബ്ബാ? സുഖാ താവ വേദനാ ദുക്ഖതോ, ദുക്ഖാ വേദനാ സല്ലതോ, അദുക്ഖമസുഖാ അനിച്ചതോ അനുപസ്സിതബ്ബാ. യഥാഹ –

‘‘യോ സുഖം ദുക്ഖതോ അദ്ദ, ദുക്ഖമദ്ദക്ഖി സല്ലതോ;

അദുക്ഖമസുഖം സന്തം, അദ്ദക്ഖി നം അനിച്ചതോ;

സ വേ സമ്മദ്ദസോ ഭിക്ഖു, പരിജാനാതി വേദനാ’’തി. (സം. നി. ൪.൨൫൩);

സബ്ബാ ഏവ ചേതാ ദുക്ഖതോപി അനുപസ്സിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘യം കിഞ്ചി വേദയിതം, തം ദുക്ഖസ്മിന്തി വദാമീ’’തി (സം. നി. ൪.൨൫൯). സുഖദുക്ഖതോപി ച അനുപസ്സിതബ്ബാ. യഥാഹ ‘‘സുഖാ വേദനാ ഠിതിസുഖാ, വിപരിണാമദുക്ഖാ. ദുക്ഖാ വേദനാ ഠിതിദുക്ഖാ, വിപരിണാമസുഖാ. അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ ഞാണസുഖാ, അഞ്ഞാണദുക്ഖാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൬൫). അപി ച അനിച്ചാദിസത്തവിപസ്സനാവസേനാപി അനുപസ്സിതബ്ബാ. ചിത്തധമ്മേസുപി ചിത്തം താവ ആരമ്മണാധിപതിസഹജാതഭൂമികമ്മവിപാകകിരിയാദിനാനത്തഭേദാനം അനിച്ചാദിസത്താനുപസ്സനാനം സരാഗാദിസോളസഭേദാനഞ്ച വസേന അനുപസ്സിതബ്ബം. ധമ്മാ സലക്ഖണസാമഞ്ഞലക്ഖണാനം സുഞ്ഞതധമ്മസ്സ അനിച്ചാദിസത്താനുപസ്സനാനം സന്താസന്താദീനഞ്ച വസേന അനുപസ്സിതബ്ബാ.

ഇമേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ പുബ്ബഭാഗേ നാനാചിത്തേസു ലബ്ഭന്തി. അഞ്ഞേനേവ ഹി ചിത്തേന കായം പരിഗ്ഗണ്ഹാതി, അഞ്ഞേന വേദനം, അഞ്ഞേന ചിത്തം, അഞ്ഞേന ധമ്മേ പരിഗ്ഗണ്ഹാതി, ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേ പന ഏകചിത്തേയേവ ലബ്ഭന്തീതി. ആദിതോ ഹി കായം പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ആഗതസ്സ വിപസ്സനാസമ്പയുത്താ സതി കായാനുപസ്സനാ നാമ, തായ സതിയാ സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ കായാനുപസ്സീ നാമ. വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരിയമഗ്ഗം പത്തസ്സ മഗ്ഗക്ഖണേ മഗ്ഗസമ്പയുത്താ സതി കായാനുപസ്സനാ നാമ, തായ സതിയാ സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ കായാനുപസ്സീ നാമ.

വേദനം പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ചിത്തം പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ധമ്മേ പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ആഗതസ്സ വിപസ്സനാസമ്പയുത്താ സതി ധമ്മാനുപസ്സനാ നാമ, തായ സതിയാ സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ധമ്മാനുപസ്സീ നാമ. വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരിയമഗ്ഗം പത്തസ്സ മഗ്ഗക്ഖണേ മഗ്ഗസമ്പയുത്താ സതി ധമ്മാനുപസ്സനാ നാമ, തായ സതിയാ സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ധമ്മാനുപസ്സീ നാമ, ഏവം താവ ദേസനാ പുഗ്ഗലേ തിട്ഠതി, കായേ പന ‘‘സുഭ’’ന്തി വിപല്ലാസപ്പഹാനാ കായപരിഗ്ഗാഹികാ സതി മഗ്ഗേന സമിജ്ഝതീതി കായാനുപസ്സനാ നാമ. വേദനായ ‘‘സുഖ’’ന്തി വിപല്ലാസപ്പഹാനാ വേദനാപരിഗ്ഗാഹികാ സതി മഗ്ഗേന സമിജ്ഝതീതി വേദനാനുപസ്സനാ നാമ. ചിത്തേ ‘‘നിച്ച’’ന്തി വിപല്ലാസപ്പഹാനാ ചിത്തപരിഗ്ഗാഹികാ സതി മഗ്ഗേന സമിജ്ഝതീതി ചിത്താനുപസ്സനാ നാമ. ധമ്മേസു ‘‘അത്താ’’തി വിപല്ലാസപ്പഹാനാ ധമ്മപരിഗ്ഗാഹികാ സതി മഗ്ഗേന സമിജ്ഝതീതി ധമ്മാനുപസ്സനാ നാമ. ഇതി ഏകാവ മഗ്ഗസമ്പയുത്താ സതി ചതുകിച്ചസാധകട്ഠേന ചത്താരി നാമാനി ലഭതി. തേന വുത്തം ‘‘ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേ പന ഏകചിത്തേയേവ ലബ്ഭന്തീ’’തി.

പുന ഉപകാരവസേന ച അപരിഹീനവസേന ച ഗുണവസേന ച അപരേ തയോ ചതുക്കാ വുത്താ. തത്ഥ അസതിപരിവജ്ജനായാതി ന സതി അസതി, സതി ഏത്ഥ നത്ഥീതി വാ അസതി, മുട്ഠസ്സതിയാ ഏതം അധിവചനം. പരിവജ്ജനായാതി സമന്തതോ വജ്ജനേന. ഭത്തനിക്ഖിത്തകാകസദിസേ ഹി മുട്ഠസതിപുഗ്ഗലേ പരിവജ്ജനേന ഉപട്ഠിതസതിപുഗ്ഗലസേവനേന ഠാനനിസജ്ജാദീസു സതിസമുട്ഠാപനത്ഥം നിന്നപോണപബ്ഭാരചിത്തതായ ച സതി ഉപ്പജ്ജതി. സതികരണീയാനം ധമ്മാനന്തി സതിയാ കാതബ്ബാനം ധമ്മാനം. കതത്താതി കതഭാവേന. ചതുന്നം മഗ്ഗാനം കതത്താ, ഭാവിതത്താതി അത്ഥോ. സതിപരിബന്ധാനം ധമ്മാനം ഹതത്താതി കാമച്ഛന്ദാദീനം നാസിതഭാവേന. സതിനിമിത്താനം ധമ്മാനം അസമ്മുട്ഠത്താതി സതിയാ കാരണാനം കായാദിആരമ്മണാനം അനട്ഠഭാവേന.

സതിയാ സമന്നാഗതത്താതി സതിയാ സമ്മാ ആഗതത്താ അപരിഹീനത്താ ച. വസിതത്താതി വസിഭാവപ്പത്തേന. പാഗുഞ്ഞതായാതി പഗുണഭാവേന. അപച്ചോരോഹണതായാതി അനിവത്തനഭാവേന അപച്ചോസക്കനഭാവേന.

സത്തത്താതി സഭാവേന വിജ്ജമാനത്താ. സന്തത്താതി നിബ്ബുതസഭാവത്താ. സമിതത്താതി കിലേസാനം വൂപസമിതഭാവത്താ. സന്തധമ്മസമന്നാഗതത്താതി സപ്പുരിസധമ്മേഹി അപരിഹീനത്താ. ബുദ്ധാനുസ്സതിആദയോ ഹേട്ഠാ വുത്തനയാ ഏവ. സരണകവസേന സതി, ഇദം സതിയാ സഭാവപദം. പുനപ്പുനം സരണതോ അനുസ്സരണവസേന അനുസ്സതി. അഭിമുഖം ഗന്ത്വാ വിയ സരണതോ പടിസരണവസേന പടിസ്സതി. ഉപസഗ്ഗവസേന വാ വഡ്ഢിതമത്തമേവ. സരണാകാരോ സരണതാ. യസ്മാ പന സരണതാതി തിണ്ണം സരണാനമ്പി നാമം, തസ്മാ തം പടിസേധേതും പുന സതിഗ്ഗഹണം കതം. സതിസങ്ഖാതാ സരണതാതി അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ. സുതപരിയത്തസ്സ ധാരണഭാവതോ ധാരണതാ. അനുപവിസനസങ്ഖാതേന ഓഗാഹനട്ഠേന അപിലാപനഭാവോ അപിലാപനതാ. യഥാ ഹി ഉദകേ ലാബുകടാഹാദീനി പലവന്തി, ന അനുപവിസന്തി, ന തഥാ ആരമ്മണേ സതി. ആരമ്മണഞ്ഹി ഏസാ അനുപവിസതി, തസ്മാ ‘‘അപിലാപനതാ’’തി വുത്താ. ചിരകതചിരഭാസിതാനം ന സമ്മുസ്സനഭാവതോ അസമ്മുസ്സനതാ. ഉപട്ഠാനലക്ഖണേ ജോതനലക്ഖണേ ച ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം, സതിസങ്ഖാതം ഇന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം. പമാദേ ന കമ്പതീതി സതിബലം. യാഥാവസതി നിയ്യാനസതി കുസലസതീതി സമ്മാസതി. ബുജ്ഝനകസ്സ അങ്ഗോതി ബോജ്ഝങ്ഗോ, പസട്ഠോ സുന്ദരോ വാ ബോജ്ഝങ്ഗോ സമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, സതിയേവ സമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ.

ഏകായനമഗ്ഗോതി ഏകമഗ്ഗോ, അയം മഗ്ഗോ ന ദ്വേധാപഥഭൂതോതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അഥ വാ ഏകേന അയിതബ്ബോതി ഏകായനോ. ഏകേനാതി ഗണസങ്ഗണികം പഹായ വൂപകട്ഠേന പവിവിത്തചിത്തേന. അയിതബ്ബോ പടിപജ്ജിതബ്ബോ, അയന്തി വാ ഏതേനാതി അയനോ, സംസാരതോ നിബ്ബാനം ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. ഏകസ്സ അയനോ ഏകായനോ. ഏകസ്സാതി സേട്ഠസ്സ. സബ്ബസത്താനം സേട്ഠോവ ഭഗവാ, തസ്മാ ‘‘ഭഗവതോ’’തി വുത്തം ഹോതി. കിഞ്ചാപി ഹി തേന അഞ്ഞേപി അയന്തി, ഏവം സന്തേപി ഭഗവതോവ സോ അയനോ തേന ഉപ്പാദിതത്താ. യഥാഹ ‘‘സോ ഹി ബ്രാഹ്മണ ഭഗവാ അനുപ്പന്നസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദേതാ’’തിആദി (സം. നി. ൧.൨൧൫; പടി. മ. ൩.൫; മ. നി. ൩.൭൯). അയതീതി വാ അയനോ, ഗച്ഛതി പവത്തതീതി അത്ഥോ. ഏകസ്മിം അയനോ ഏകായനോ. ഇമസ്മിംയേവ ധമ്മവിനയേ പവത്തതി, ന അഞ്ഞത്ഥാതി വുത്തം ഹോതി. യഥാഹ ‘‘ഇമസ്മിം ഖോ, സുഭദ്ദ, ധമ്മവിനയേ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഉപലബ്ഭതീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൧൪). ദേസനാഭേദോയേവ ഹേസോ, അത്ഥതോ പന ഏകോവ. അപി ച ഏകം അയതീതി ഏകായനോ. പുബ്ബഭാഗേ നാനാമുഖഭാവനാനയേന പവത്തോപി അപരഭാഗേ ഏകം നിബ്ബാനമേവ ഗച്ഛതീതി വുത്തം ഹോതി. യഥാഹ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി –

‘‘ഏകായനം ജാതിഖയന്തദസ്സീ, മഗ്ഗം പജാനാതി ഹിതാനുകമ്പീ;

ഏതേന മഗ്ഗേന തരിംസു പുബ്ബേ, തരിസ്സന്തി യേ ച തരന്തി ഓഘ’’ന്തി. (സം. നി. ൫.൩൮൪, ൪൦൯);

മഗ്ഗോതി കേനട്ഠേന മഗ്ഗോ? നിബ്ബാനം ഗമനട്ഠേന, നിബ്ബാനത്ഥികേഹി മഗ്ഗനീയട്ഠേന ച. ഉപേതോതി ആസന്നം ഗതോ. സമുപേതോതി തതോ ആസന്നതരം ഗതോ. ഉഭയേനപി സതിയാ അപരിഹീനോതി അത്ഥോ. ഉപഗതോതി ഉപഗന്ത്വാ ഠിതോ. സമുപഗതോതി സമ്പയുത്തോ ഹുത്വാ ഠിതോ. ‘‘ഉപാഗതോ സമുപാഗതോ’’തിപി പാളി. ഉഭയേനാപി സതിസമീപം ആഗതോതി അത്ഥോ. ഉപപന്നോതി അവിയോഗാപന്നോ. സമുപപന്നോതി പരിപുണ്ണോ. സമന്നാഗതോതി അവികലോ വിജ്ജമാനോ. ‘‘ഉപേതോ സമുപേതോതി ദ്വീഹി പദേഹി പവത്തം കഥിതം. ഉപഗതോ സമുപഗതോതി ദ്വീഹി പദേഹി പടിവേധോ. ഉപപന്നോ സമുപപന്നോ സമന്നാഗതോതി തീഹി പദേഹി പടിലാഭോ കഥിതോ’’തി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി.

ലോകേ വാ സാ വിസത്തികാതി യാ ഏസാ അനേകപ്പകാരേന വുത്താ വിസത്തികാ, സാ ഖന്ധലോകേ ഏവ, ന അഞ്ഞത്ര ഖന്ധേഹി പവത്തതീതി അത്ഥോ. ലോകേ വാ തം വിസത്തികന്തി ഖന്ധലോകേ ഏവ പവത്തം ഏതം വിസത്തികസങ്ഖാതം തണ്ഹം. തരതി കാമേ പരിവജ്ജേന്തോ. ഉത്തരതി കിലേസേ പജഹന്തോ. പതരതി തേസം പതിട്ഠാഹേതും ഛിന്ദന്തോ. സമതിക്കമതി സംസാരം അതിക്കമന്തോ. വീതിവത്തതി പടിസന്ധിഅഭബ്ബുപ്പത്തികം കരോന്തോ. അഥ വാ തരതി ഉത്തരതി കായാനുപസ്സനേന. പതരതി വേദനാനുപസ്സനേന. സമതിക്കമതി ചിത്താനുപസ്സനേന. അഥ വാ തരതി സീലേന. ഉത്തരതി സമാധിനാ. പതരതി വിപസ്സനായ. സമതിക്കമതി മഗ്ഗേന. വീതിവത്തതി ഫലേനാതി ഏവമാദിനാ യോജേതബ്ബം.

൪. ചതുത്ഥഗാഥായ അയം സങ്ഖേപത്ഥോ – യോ ഏകം സാലിഖേത്താദിഖേത്തം വാ ഘരവത്ഥാദിവത്ഥും വാ കഹാപണസങ്ഖാതം ഹിരഞ്ഞം വാ ഗോഅസ്സാദിഭേദം ഗവാസ്സം വാ അന്തോജാതാദിദാസേ വാ ഭതകാദികമ്മകരേ വാ ഇത്ഥിസഞ്ഞിതാ ഥിയോ വാ ഞാതിബന്ധവാദിബന്ധൂ വാ അഞ്ഞേ വാ മനാപിയരൂപാദികേ പുഥുകാമേ അനുഗിജ്ഝതീതി. സാലിക്ഖേത്തന്തി യത്ഥ സാലിയോ വിരുഹന്തി. വീഹിക്ഖേത്താദീസുപി ഏസേവ നയോ. വീഹീതി അവസേസവീഹയോ. മോദയതീതി മുഗ്ഗോ. ഘരവത്ഥുന്തി ഘരപതിട്ഠാപനത്ഥം കതാകതഭൂമിഭാഗോ. കോട്ഠകവത്ഥാദീസുപി ഏസേവ നയോ. കോട്ഠകോതി ദ്വാരകോട്ഠാദി. പുരേതി ഘരസ്സ പുരതോ. പച്ഛാതി ഘരസ്സ പച്ഛതോ. ഏത്ഥ ആരാമേന്തി ചിത്തം തോസേന്തീതി ആരാമോ, പുപ്ഫേനപി ഫലേനപി ഛായായപി ദകേനപി രമന്തീതി അത്ഥോ.

പസുകാദയോതി ഏളകാദയോ. അന്തോജാതകോതി അന്തോഘരദാസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി ജാതോ. ധനക്കീതകോതി ധനേന കീണിത്വാ പരിവത്തേത്വാ ഗഹിതോ. സാമം വാതി സയം വാ. ദാസബ്യന്തി ദാസസ്സ ഭാവോ ദാസബ്യം, തം ദാസബ്യം. ഉപേതീതി ഉപഗച്ഛതി. അകാമകോ വാതി അത്തനോ അരുചിയാ വാ കരമരാനീതോ.

തേ ചത്താരോ പുനപി ദസ്സേതും ‘‘ആമായ ദാസാപി ഭവന്തി ഹേകേ’’തി ആഹ. ആമായ ദാസാതി അന്തോജാതദാസാ. ‘‘യത്ഥ ദാസോ ആമജാതോ ഠിതോ ഥുല്ലാനി ഗച്ഛതീ’’തി ഏത്ഥാപി ഏതേവ വുത്താ. ധനേന കീതാതി ധനദാസാ. സാമഞ്ച ഏകേതി സയം ദാസാ. ഭയാപണുന്നാതി അകാമദാസാ. ഭയേന പണുന്നാ ഖിപിതാ.

ഭതകാതി ഭതിയാ ജീവനകാ. കസികമ്മാദികമ്മം കരോന്തീതി കമ്മകരാ. ഉപജീവിനോതി സമ്മന്തനാദിനാ ഉപഗന്ത്വാ നിസ്സയം കത്വാ ജീവന്തീതി ഉപജീവിനോ.

ഇത്ഥീതി ഥിയതി ഏതിസ്സം ഗബ്ഭോതി ഇത്ഥീ. പരിഗ്ഗഹോതി സഹായീ സസ്സാമികാ. മാതാപിതിബന്ധവാപി ഞാതിബന്ധു. സഗോത്തോ ഗോത്തബന്ധു. ഏകാചരിയകുലേ വാ ഏകജാതിമന്തം വാ ഉഗ്ഗഹിതമന്തോ മന്തബന്ധു. ധനുസിപ്പാദിസദ്ധിം ഉഗ്ഗഹിതകോ സിപ്പബന്ധു. ‘‘മിത്തബന്ധവാതിപി ബന്ധൂ’’തി കത്ഥചി പോത്ഥകേ പാഠോ ദിസ്സതി.

ഗിജ്ഝതീതി കിലേസകാമേന പത്ഥേതി. അനുഗിജ്ഝതീതി അനു അനു ഗിജ്ഝതി പുനപ്പുനം പത്ഥേതി. പലിഗിജ്ഝതീതി സമന്തതോ പത്ഥേതി. പലിബജ്ഝതീതി വിസേസേന പത്ഥേതി. ‘‘ഓളാരികത്തേന നിമിത്തഗ്ഗാഹവസേന ഗിജ്ഝതി, അനുഗിജ്ഝതി, അനുബ്യഞ്ജനഗ്ഗാഹവസേന പലിഗിജ്ഝതി, പലിബജ്ഝതീ’’തി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി.

൫. പഞ്ചമഗാഥായം അയം സങ്ഖേപത്ഥോ – തം പുഗ്ഗലം അബലഖ്യാ കിലേസാ ബലീയന്തി സഹന്തി മദ്ദന്തി. സദ്ധാബലാദിവിരഹേന വാ അബലം തം പുഗ്ഗലം അബലാ കിലേസാ ബലീയന്തി, അബലത്താ ബലീയന്തീതി അത്ഥോ. അഥ വാ തം കാമഗിദ്ധം കാമരത്തം കാമപരിയേസന്തഞ്ച സീഹാദയോ ച പാകടപരിസ്സയാ, കായദുച്ചരിതാദയോ ച അപാകടപരിസ്സയാ മദ്ദന്തി. തതോ അപാകടപരിസ്സയേഹി അഭിഭൂതം തം പുഗ്ഗലം ജാതിആദിദുക്ഖം ഭിന്നം നാവം ഉദകം വിയ അന്വേതി.

അബലാതി നത്ഥി ഏതേസം ബലന്തി അബലാ, ബലവിരഹിതാ. ദുബ്ബലാതി മന്ദപയോഗാബലേന കത്തബ്ബകിച്ചവിരഹിതാ. അപ്പബലാതി അപ്പം പരിത്തം ഏതേസം ബലന്തി അപ്പബലാ, യുജ്ഝിതും അസമത്ഥാ. അപ്പഥാമകാതി അപ്പോ പരിത്തോ ഥാമോ ഏതേസം വായാമോ ഉസ്സാഹോതി അപ്പഥാമകാ. ഹീനാ നിഹീനാ പയോഗഹീനേന. ഓമകാ ഥാമഹീനേന. ലാമകാ പച്ചയഹീനേന. ഛതുക്കാ അജ്ഝാസയഹീനേന. പരിത്താ പത്തിഹീനേന. സഹന്തീതി മദ്ദന്തി ഘട്ടനം ഉപ്പാദേന്തി. പരിസഹന്തീതി സബ്ബതോ മദ്ദന്തി. അഭിഭവന്തി അപരാപരം ഉപ്പത്തിവസേന. അജ്ഝോത്ഥരന്തി പുനപ്പുനം ഉപ്പത്തിവസേന. പരിയാദിയന്തി സുസ്സോസേത്വാ ഠാനേന. മദ്ദന്തി കുസലുപ്പത്തിനിവാരണേന.

സദ്ധാബലന്തി സദ്ദഹന്തി ഏതായ, സയം വാ സദ്ദഹതി, സദ്ദഹനമത്തമേവ വാ ഏസാതി സദ്ധാ. സാ സദ്ദഹനലക്ഖണാ, ഓകപ്പനലക്ഖണാ വാ, സമ്പസാദനരസാ ഉദകപ്പസാദകമണി വിയ. പക്ഖന്ദനരസാ വാ ഓഘുത്തരണോ വിയ. അകാലുസിയപച്ചുപട്ഠാനാ, അധിമുത്തിപച്ചുപട്ഠാനാ വാ. സദ്ധേയ്യവത്ഥുപദട്ഠാനാ, സോതാപത്തിയങ്ഗപദട്ഠാനാ വാ. സാ ഹത്ഥവിത്തബീജാനി വിയ ദട്ഠബ്ബാ. അസദ്ധിയേ ന കമ്പതീതി സദ്ധാബലം. വീരിയബലന്തി വീരസ്സ ഭാവോ വീരിയം, വീരാനം വാ കമ്മം വീരിയം, വിധിനാ വാ നയേന ഉപായേന ഈരയിതബ്ബം പവത്തയിതബ്ബന്തി വീരിയം. തം പനേതം ഉപത്ഥമ്ഭനലക്ഖണഞ്ച പഗ്ഗഹണലക്ഖണഞ്ച വീരിയം, സഹജാതാനം ഉപത്ഥമ്ഭനരസം, അസംസീദനഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, ‘‘സംവിഗ്ഗോ യോനിസോ പദഹതീ’’തി വചനതോ (അ. നി. ൪.൧൧൩) സംവേഗപദട്ഠാനം, വീരിയാരമ്ഭവത്ഥുപദട്ഠാനം വാ. സമ്മാ ആരദ്ധം സബ്ബസമ്പത്തീനം മൂലന്തി ദട്ഠബ്ബം. കോസജ്ജേ ന കമ്പതീതി വീരിയബലം. സതിയാ ലക്ഖണാദീനി വുത്താനേവ.

മുട്ഠസ്സച്ചേ ന കമ്പതീതി സതിബലം. സഹജാതാനി സമ്മാ ആധീയതി ഠപേതീതി സമാധി. സോ പാമോക്ഖലക്ഖണോ അവിക്ഖേപലക്ഖണോ വാ, സഹജാതാനം ധമ്മാനം ആരമ്മണേ സമ്പിണ്ഡനരസോ ന്ഹാനിയചുണ്ണാനം ഉദകം വിയ, ഉപസമപച്ചുപട്ഠാനോ, ഞാണപച്ചുപട്ഠാനോ വാ. ‘‘സമാഹിതോ യഥാഭൂതം പജാനാതി പസ്സതീ’’തി ഹി വുത്തം. വിസേസതോ സുഖപദട്ഠാനോ നിവാതേ പദീപച്ചീനം ഠിതി വിയ ചേതസോ ഠിതീതി ദട്ഠബ്ബോ. ഉദ്ധച്ചേ ന കമ്പതീതി സമാധിബലം. പജാനാതീതി പഞ്ഞാ. കിം പജാനാതി? ‘‘ഇദം ദുക്ഖ’’ന്തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൫) നയേന അരിയസച്ചാനി. സാ യഥാസഭാവപടിവേധലക്ഖണാ, അക്ഖലിതപടിവേധലക്ഖണാ വാ കുസലിസ്സാസഖിത്തഉസുപടിവേധോ വിയ, വിസയോഭാസനരസാ പദീപോ വിയ, അസമ്മോഹപച്ചുപട്ഠാനാ അരഞ്ഞഗതസുദേസകോ വിയ. അവിജ്ജായ ന കമ്പതീതി പഞ്ഞാബലം. ഹിരിബലം ഓത്തപ്പബലന്തി അഹിരികേ ന കമ്പതീതി ഹിരിബലം. അനോത്തപ്പേ ന കമ്പതീതി ഓത്തപ്പബലം. അയം ഉഭയവസേന അത്ഥവണ്ണനാ ഹോതി. കായദുച്ചരിതാദീഹി ഹിരീയതീതി ഹിരീ, ലജ്ജായേതം അധിവചനം. തേഹി ഏവ ഓത്തപ്പതീതി ഓത്തപ്പം, പാപതോ ഉബ്ബേഗസ്സേതം അധിവചനം.

തേസം നാനാകരണദീപനത്ഥം – ‘‘സമുട്ഠാനം അധിപതി, ലജ്ജാദിലക്ഖണേന ചാ’’തി ഇമം മാതികം ഠപേത്വാ അയം വിത്ഥാരകഥാ വുത്താ – അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനാ ഹിരീ നാമ, ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനം ഓത്തപ്പം നാമ. അത്താധിപതി ഹിരീ നാമ, ലോകാധിപതി ഓത്തപ്പം നാമ. ലജ്ജാസഭാവസണ്ഠിതാ ഹിരീ നാമ, ഭയസഭാവസണ്ഠിതം ഓത്തപ്പം നാമ. സപ്പതിസ്സവലക്ഖണാ ഹിരീ നാമ, വജ്ജഭീരുകഭയദസ്സാവിലക്ഖണം ഓത്തപ്പം നാമ.

തത്ഥ അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനം ഹിരിം ചതൂഹി കാരണേഹി സമുട്ഠാപേതി – ജാതിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ, വയം പച്ചവേക്ഖിത്വാ, സൂരഭാവം പച്ചവേക്ഖിത്വാ, ബാഹുസച്ചം പച്ചവേക്ഖിത്വാ. കഥം? ‘‘പാപകരണം നാമേതം ന ജാതിസമ്പന്നാനം കമ്മം, ഹീനജച്ചാനം കേവട്ടാദീനം ഇദം കമ്മം, മാദിസസ്സ ജാതിസമ്പന്നസ്സ ഇദം കമ്മം കാതും ന യുത്ത’’ന്തി ഏവം താവ ജാതിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാണാതിപാതാദിപാപം അകരോന്തോ ഹിരിം സമുട്ഠാപേതി. തഥാ ‘‘പാപകരണം നാമേതം ദഹരേഹി കത്തബ്ബം കമ്മം, മാദിസസ്സ വയേ ഠിതസ്സ ഇദം കമ്മം കാതും ന യുത്ത’’ന്തി ഏവം വയം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാണാതിപാതാദിപാപം അകരോന്തോ ഹിരിം സമുട്ഠാപേതി. തഥാ ‘‘പാപകമ്മം നാമേതം ദുബ്ബലജാതികാനം കമ്മം, മാദിസസ്സ സൂരഭാവസമ്പന്നസ്സ ഇദം കമ്മം കാതും ന യുത്ത’’ന്തി ഏവം സൂരഭാവം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാണാതിപാതാദിപാപം അകരോന്തോ ഹിരിം സമുട്ഠാപേതി. തഥാ ‘‘പാപകമ്മം നാമേതം അന്ധബാലാനം കമ്മം, ന പണ്ഡിതാനം. മാദിസസ്സ പണ്ഡിതസ്സ ബഹുസ്സുതസ്സ ഇദം കമ്മം കാതും ന യുത്ത’’ന്തി ഏവം ബാഹുസച്ചം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാണാതിപാതാദിപാപം അകരോന്തോ ഹിരിം സമുട്ഠാപേതി. ഏവം അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനം ഹിരിം ചതൂഹി കാരണേഹി സമുട്ഠാപേതി. സമുട്ഠാപേത്വാ ച പന അത്തനോ ചിത്തേ ഹിരിം പവേസേത്വാ പാപകമ്മം ന കരോതി. ഏവം അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനാ ഹിരീ നാമ ഹോതി. കഥം ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനം ഓത്തപ്പം നാമ? ‘‘സചേ ത്വം പാപകമ്മം കരിസ്സസി, ചതൂസു പരിസാസു ഗരഹപ്പത്തോ ഭവിസ്സസി –

‘‘ഗരഹിസ്സന്തി തം വിഞ്ഞൂ, അസുചിം നാഗരികോ യഥാ;

വജ്ജിതോ സീലവന്തേഹി, കഥം ഭിക്ഖു കരിസ്സസീ’’തി. (ധ. സ. അട്ഠ. ൧ കാമാവചരകുസല ധമ്മുദ്ദേസകഥാ) –

ഏവം പച്ചവേക്ഖന്തോ ഹി ബഹിദ്ധാസമുട്ഠിതേന ഓത്തപ്പേന പാപകമ്മം ന കരോതി, ഏവം ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനം ഓത്തപ്പം നാമ ഹോതി.

കഥം അത്താധിപതി ഹിരീ നാമ? ഇധേകച്ചോ കുലപുത്തോ അത്താനം അധിപതിം ജേട്ഠകം കത്വാ ‘‘മാദിസസ്സ സദ്ധാപബ്ബജിതസ്സ ബഹുസ്സുതസ്സ ധുതങ്ഗധരസ്സ ന യുത്തം പാപകമ്മം കാതു’’ന്തി പാപം ന കരോതി. ഏവം അത്താധിപതി ഹിരീ നാമ ഹോതി. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘സോ അത്താനംയേവ അധിപതിം കരിത്വാ അകുസലം പജഹതി, കുസലം ഭാവേതി, സാവജ്ജം പജഹതി, അനവജ്ജം ഭാവേതി, സുദ്ധം അത്താനം പരിഹരതീ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൧ കാമാവചരകുസല ധമ്മുദ്ദേസകഥാ; അ. നി. ൩.൪൦).

കഥം ലോകാധിപതി ഓത്തപ്പം നാമ? ഇധേകച്ചോ കുലപുത്തോ ലോകം അധിപതിം ജേട്ഠകം കത്വാ പാപകമ്മം ന കരോതി. യഥാഹ –

‘‘മഹാ ഖോ പനായം ലോകസന്നിവാസോ, മഹന്തസ്മിം ഖോ പന ലോകസന്നിവാസേ സന്തി സമണബ്രാഹ്മണാ ഇദ്ധിമന്തോ ദിബ്ബചക്ഖുകാ പരചിത്തവിദുനോ, തേ ദൂരതോപി പസ്സന്തി, ആസന്നാപി ന ദിസ്സന്തി, ചേതസാപി ചിത്തം ജാനന്തി. തേപി മം ഏവം ജാനേയ്യും ‘പസ്സഥ ഭോ ഇമം കുലപുത്തം സദ്ധായ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ സമാനോ വോകിണ്ണോ വിഹരതി പാപകേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’തി. ദേവതാപി ഖോ സന്തി ഇദ്ധിമന്തിനിയോ ദിബ്ബചക്ഖുകാ പരചിത്തവിദുനിയോ, താ ദൂരതോപി പസ്സന്തി, ആസന്നാപി ന ദിസ്സന്തി, ചേതസാപി ചിത്തം ജാനന്തി. താപി മം ഏവം ജാനേയ്യും ‘പസ്സഥ ഭോ ഇമം കുലപുത്തം സദ്ധായ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ സമാനോ വോകിണ്ണോ വിഹരതി പാപകേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’തി. സോ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതി ‘ആരദ്ധം ഖോ പന മേ വീരിയം ഭവിസ്സതി അസല്ലീനം, ഉപട്ഠിതാ സതി അസമ്മുട്ഠാ, പസ്സദ്ധോ കായോ അസാരദ്ധോ, സമാഹിതം ചിത്തം ഏകഗ്ഗ’ന്തി. സോ ലോകംയേവ അധിപതിം കരിത്വാ അകുസലം പജഹതി, കുസലം ഭാവേതി, സാവജ്ജം പജഹതി, അനവജ്ജം ഭാവേതി, സുദ്ധം അത്താനം പരിഹരതീ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൧ കാമാവചരകുസല ധമ്മുദ്ദേസകഥാ; അ. നി. ൩.൪൦).

ഏവം ലോകാധിപതി ഓത്തപ്പം നാമ ഹോതി. ‘‘ലജ്ജാസഭാവസണ്ഠിതാ ഹിരീ, ഭയസഭാവസണ്ഠിതം ഓത്തപ്പ’’ന്തി ഏത്ഥ പന ലജ്ജാതി ലജ്ജനാകാരോ, തേന സഭാവേന സണ്ഠിതാ ഹിരീ. ഭയന്തി അപായഭയം, തേന സഭാവേന സണ്ഠിതം ഓത്തപ്പം. തദുഭയമ്പി പാപപരിവജ്ജനേ പാകടം ഹോതി. ഏകച്ചോ ഹി യഥാ നാമ ഏകോ കുലപുത്തോ ഉച്ചാരപസ്സാവാദീനി കരോന്തോ ലജ്ജിതബ്ബയുത്തകം ഏകം ദിസ്വാ ലജ്ജനാകാരപ്പത്തോ ഭവേയ്യ ഹീളിതോ, ഏവമേവ അജ്ഝത്തം ലജ്ജീധമ്മം ഓക്കമിത്വാ പാപകമ്മം ന കരോതി. ഏകച്ചോ അപായഭയഭീതോ ഹുത്വാ പാപകമ്മം ന കരോതി.

തത്രിദം ഓപമ്മം – യഥാ ഹി ദ്വീസു അയോഗുളേസു ഏകോ സീതലോ ഭവേയ്യ ഗൂഥമക്ഖിതോ, ഏകോ ഉണ്ഹോ ആദിത്തോ. തത്ഥ പണ്ഡിതോ സീതലം ഗൂഥമക്ഖിതത്താ ജിഗുച്ഛന്തോ ന ഗണ്ഹാതി, ഇതരം ഡാഹഭയേന. തത്ഥ സീതലസ്സ ഗൂഥമക്ഖനജിഗുച്ഛായ അഗണ്ഹനം വിയ അജ്ഝത്തം ലജ്ജീധമ്മം ഓക്കമിത്വാ പാപസ്സ അകരണം, ഉണ്ഹസ്സ ഡാഹഭയേന അഗണ്ഹനം വിയ അപായഭയേന പാപസ്സ അകരണം വേദിതബ്ബം.

‘‘സപ്പതിസ്സവലക്ഖണാ ഹിരീ, വജ്ജഭീരുകഭയദസ്സാവിലക്ഖണം ഓത്തപ്പ’’ന്തി ഇദമ്പി ദ്വയം പാപപരിവജ്ജനേ ഏവ പാകടം ഹോതി. ഏകച്ചോ ഹി ജാതിമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാ സത്ഥുമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാ ദായജ്ജമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാ സബ്രഹ്മചാരിമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാതി ചതൂഹി കാരണേഹി സപ്പതിസ്സവലക്ഖണം ഹിരിം സമുട്ഠാപേത്വാ പാപം ന കരോതി. ഏകച്ചോ അത്താനുവാദഭയം പരാനുവാദഭയം ദണ്ഡഭയം ദുഗ്ഗതിഭയന്തി ചതൂഹാകാരേഹി വജ്ജഭീരുകഭാവദസ്സാവിലക്ഖണം ഓത്തപ്പം സമുട്ഠാപേത്വാ പാപം ന കരോതി. തത്ഥ ജാതിമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാദീനി ചേവ അത്താനുവാദഭയാദീനി ച വിത്ഥാരേത്വാ കഥേതബ്ബാനി. ഏവം വുത്തം സത്തവിധം ബലം യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ നത്ഥി, തേ കിലേസാ തം പുഗ്ഗലം സഹന്തി…പേ… പരിയാദിയന്തി മദ്ദന്തീതി.

ദ്വേ പരിസ്സയാതി പാകടാപാകടവസേന ദ്വേ ഏവ ഉപദ്ദവാ, ന ഏകം, ന തീണി. തേ വിഭാഗതോ ദസ്സേതും ‘‘കതമേ പാകടപരിസ്സയാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കോകാതി കേകാ. അയമേവ വാ പാഠോ. ചോരാതി ചോരിയകമ്മേഹി യുത്താ. മാണവാതി സാഹസികകമ്മേഹി യുത്താ. കതകമ്മാതി സന്ധിച്ഛേദാദികതചോരികകമ്മാ. അകതകമ്മാതി തം കമ്മം കാതും നിക്ഖന്താ. ഏത്ഥ അസ്സൂതി ഭവേയ്യുന്തി അത്ഥോ. ചക്ഖുരോഗോതി ചക്ഖുസ്മിം ഉപ്പന്നരോഗോ, രുജതീതി രോഗോ. ചക്ഖുരോഗോതിആദയോ വത്ഥുവസേന വേദിതബ്ബാ. നിബ്ബത്തിതപസാദാനഞ്ഹി രോഗോ നാമ നത്ഥി. കണ്ണരോഗോതി ബഹികണ്ണരോഗോ. മുഖരോഗോതി മുഖേ ഉപ്പന്നരോഗോ. ദന്തരോഗോതി ദന്തസൂലം. കാസോതി ഖയരോഗോ. സാസോതി സ്വാസോ ഉഗ്ഗാരരോഗോ. പിനാസോതി ബഹിനാസികായ രോഗോ. ഡാഹോതി അബ്ഭന്തരേ ഉപ്പജ്ജനകോ ഉണ്ഹോ. മുച്ഛാതി സതിവിസ്സജ്ജനകാ. പക്ഖന്ദികാതി ലോഹിതപക്ഖന്ദികാ അതിസാരോ. സൂലാതി ആമസൂലാ കുച്ഛിവാതോ. വിസൂചികാതി മഹന്തോ വിരേചനകോ. കിലാസോതി സബലോ. സോസോതി സുക്ഖനകോ സോസബ്യാധി. അപമാരോതി അമനുസ്സഗ്ഗാഹോ വേരിയക്ഖാബാധോ. ദദ്ദൂതി ദദ്ദുപീളകാ. കണ്ഡൂതി ഖുദ്ദകപീളകാ. കച്ഛൂതി മഹാകച്ഛു. രഖസാതി നഖേഹി വിലിഖിതട്ഠാനേ രോഗോ. ‘‘നഖസാ’’തിപി പാളി. വിതച്ഛികാതി ഹത്ഥതലപാദതലേസു ഹീരം ഹീരം കത്വാ ഫാലേന്തോ ഉപ്പജ്ജനകരോഗോ. ലോഹിതപിത്തന്തി സോണിതപിത്തം, രത്തപിത്തന്തി വുത്തം ഹോതി. മധുമേഹോതി സരീരബ്ഭന്തരേ ഉക്കട്ഠരോഗോ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘അപി ച മധുമേഹോ ആബാധോ ഉക്കട്ഠോ’’തി (പാചി. ൧൫).

അംസാതി അരിസരോഗോ. പീളകാതി ലോഹിതപീളകാ. ഭഗം ദാലയതീതി ഭഗന്ദലാ, വച്ചമഗ്ഗം ഫാലേതീതി അത്ഥോ. പിത്തസമുട്ഠാനാതി പിത്തേന സമുട്ഠാനം ഉപ്പത്തി ഏതേസന്തി പിത്തസമുട്ഠാനാ. തേ കിര ദ്വത്തിംസ ഹോന്തി. സേമ്ഹസമുട്ഠാനാദീസുപി ഏസേവ നയോ. സന്നിപാതികാതി വാതപിത്തസേമ്ഹാനം സന്നിപാതേന ഏകീഭാവേന ഉപ്പന്നാ. ആബാധട്ഠേന ആബാധാ. ഉതുപരിണാമജാതി ഉതുപരിണാമേന. അച്ചുണ്ഹാതി സീതേന ഉപ്പജ്ജനകരോഗാ. വിസമപരിഹാരജാതി അതിട്ഠാനനിസജ്ജാദിനാ വിസമപരിഹാരേന ജാതാ. ഓപക്കമികാതി വധബന്ധനാദിനാ ഉപക്കമേന ജാതാ. കമ്മവിപാകജാതി ബലവകമ്മവിപാകസമ്ഭൂതാ. സീതം ഉണ്ഹം…പേ… സമ്ഫസ്സോതി ഇമേ പാകടാ ഏവ. ഇതി വാതി ഏവം വാ. ഇമേ വുച്ചന്തീതി നിഗമേന്തോ ആഹ.

കതമേ പടിച്ഛന്നപരിസ്സയാതി അപാകടാ അച്ഛാദിതഉപദ്ദവാ കതമേതി പുച്ഛതി. തത്ഥ കായദുച്ചരിതന്തി പാണാതിപാതഅദിന്നാദാനമിച്ഛാചാരചേതനാ വേദിതബ്ബാ. വചീദുച്ചരിതന്തി മുസാവാദപിസുണവാചാഫരുസവാചാസമ്ഫപ്പലാപചേതനാ വേദിതബ്ബാ. മനോദുച്ചരിതന്തി അഭിജ്ഝാബ്യാപാദമിച്ഛാദിട്ഠിയോ വേദിതബ്ബാ. കായേ പവത്തം, കായതോ വാ പവത്തം, ദുട്ഠു ചരിതം, കിലേസപൂതികത്താ വാ ദുട്ഠു ചരിതന്തി കായദുച്ചരിതം. വചീമനോദുച്ചരിതേസുപി ഏസേവ നയോ.

കാമീയന്തീതി കാമാ, പഞ്ച കാമഗുണാ. കാമേസു ഛന്ദോ കാമച്ഛന്ദോ. കാമയതീതി വാ കാമോ, കാമോ ഏവ ഛന്ദോ, കാമച്ഛന്ദോ ന കത്തുകമ്യതാഛന്ദോ, ന ധമ്മച്ഛന്ദോ വാ. കാമതണ്ഹാവ ഏവംനാമികാ. കുസലധമ്മേ നീവരതീതി നീവരണം, കാമച്ഛന്ദോ ഏവ നീവരണം കാമച്ഛന്ദനീവരണം. ഏവം സേസേസുപി. ബ്യാപജ്ജതി തേന ചിത്തം പൂതിഭാവം ഉപഗച്ഛതി, ബ്യാപാദയതി വാ വിനയാചാരരൂപസമ്പത്തിഹിതസുഖാദീനീതി വാ ബ്യാപാദോ. ഥിനനതാ ഥിനം. മിദ്ധനതാ മിദ്ധം, അനുസ്സാഹസംഹനനതാ അസത്തിവിഘാതതാ ചാതി അത്ഥോ. ഥിനഞ്ച മിദ്ധഞ്ച ഥിനമിദ്ധം. തത്ഥ ഥിനം അനുസ്സാഹനലക്ഖണം, വീരിയവിനോദനരസം, സംസീദനപച്ചുപട്ഠാനം. മിദ്ധം അകമ്മഞ്ഞതാലക്ഖണം, ഓനഹനരസം, ലീനഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, പചലായികാനിദ്ദാപച്ചുപട്ഠാനം വാ. ഉഭയമ്പി അരതിതന്ദീവിജമ്ഭിതാദീസു അയോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനന്തി.

ഉദ്ധതസ്സ ഭാവോ ഉദ്ധച്ചം. തം അവൂപസമലക്ഖണം വാതാഭിഘാതചലജലം വിയ, അനവട്ഠാനരസം വാതാഭിഘാതചലധജപടാകം വിയ, ഭന്തത്തപച്ചുപട്ഠാനം പാസാണാഭിഘാതസമുദ്ധതഭസ്മം വിയ, ചേതസോ അവൂപസമോ അയോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനം. ചിത്തവിക്ഖേപോതി ദട്ഠബ്ബം. കുച്ഛിതം കതം കുകതം, തസ്സ ഭാവോ കുക്കുച്ചം. തം പച്ഛാനുതാപലക്ഖണം, കതാകതാനുസോചനരസം, വിപ്പടിസാരപച്ചുപട്ഠാനം, കതാകതപദട്ഠാനം ദാസബ്യം വിയ ദട്ഠബ്ബം. ഉദ്ധച്ചഞ്ച കുക്കുച്ചഞ്ച ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം. വിഗതാ ചികിച്ഛാതി വിചികിച്ഛാ, സഭാവം വാ വിചിനന്തോ ഏതായ കിച്ഛതി കിലമതീതി വിചികിച്ഛാ, സാ സംസയലക്ഖണാ, സംസപ്പനരസാ, അനിച്ഛയപച്ചുപട്ഠാനാ, അനേകംസഗ്ഗാഹപച്ചുപട്ഠാനാ വാ, അയോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനാ. പടിപത്തിഅന്തരായകരാതി ദട്ഠബ്ബാ.

രജ്ജനലക്ഖണോ രാഗോ. ദുസ്സനലക്ഖണോ ദോസോ. മുയ്ഹനലക്ഖണോ മോഹോ. കുജ്ഝനലക്ഖണോ കോധോ, ചണ്ഡിക്കലക്ഖണോ വാ, ആഘാതകരണരസോ, ദൂസനപച്ചുപട്ഠാനോ. ഉപനന്ധനലക്ഖണോ ഉപനാഹോ, വേരഅപ്പടിനിസ്സജ്ജനരസോ, കോധാനുബന്ധഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ. വുത്തഞ്ചേതം ‘‘പുബ്ബകാലം കോധോ, അപരകാലം ഉപനാഹോ’’തിആദി (വിഭ. ൮൯൧).

പരഗുണമക്ഖനലക്ഖണോ മക്ഖോ. തേസം വിനാസനരസോ, തദച്ഛാദനപച്ചുപട്ഠാനോ. യുഗഗ്ഗാഹലക്ഖണോ പളാസോ, പരഗുണേഹി അത്തനോ ഗുണാനം സമീകരണരസോ, പരേസം ഗുണപ്പമാണേന ഉപട്ഠാനപച്ചുപട്ഠാനോ.

പരസമ്പത്തിഖീയനലക്ഖണാ ഇസ്സാ, തസ്സ അക്ഖമനലക്ഖണാ വാ, തത്ഥ അനഭിരതിരസാ, തതോ വിമുഖഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ. അത്തനോ സമ്പത്തിനിഗൂഹനലക്ഖണം മച്ഛരിയം, അത്തനോ സമ്പത്തിയാ പരേഹി സാധാരണഭാവം അക്ഖമനരസം, സങ്കോചനപച്ചുപട്ഠാനം.

കതപാപപടിച്ഛാദനലക്ഖണാ മായാ, തസ്സ നിഗൂഹനരസാ, തദാവരണപച്ചുപട്ഠാനാ. അത്തനോ അവിജ്ജമാനഗുണപ്പകാസനലക്ഖണം സാഠേയ്യം, തേസം സമുദാഹരണരസം, സരീരാകാരേഹിപി തേസം വിഭൂതകരണപച്ചുപട്ഠാനം.

ചിത്തസ്സ ഉദ്ധുമാതഭാവലക്ഖണോ ഥമ്ഭോ, അപ്പതിസ്സവവുത്തിരസോ, അമദ്ദവപച്ചുപട്ഠാനോ. കരണുത്തരിയലക്ഖണോ സാരമ്ഭോ, വിപച്ചനീകതാരസോ, അഗാരവപച്ചുപട്ഠാനോ.

ഉണ്ണതിലക്ഖണോ മാനോ, അഹംകാരരസോ, ഉദ്ധുമാതഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ. അബ്ഭുണ്ണതിലക്ഖണോ അതിമാനോ, അതിവിയ അഹംകാരരസോ, അച്ചുദ്ധുമാതഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ.

മത്തഭാവലക്ഖണോ മദോ, മദഗ്ഗഹണരസോ, ഉമ്മാദപച്ചുപട്ഠാനോ. പഞ്ചസു കാമഗുണേസു ചിത്തസ്സ വോസ്സഗ്ഗലക്ഖണോ പമാദോ, വോസ്സഗ്ഗാനുപ്പദനരസോ, സതിവിപ്പവാസപച്ചുപട്ഠാനോതി ഏവം ഇമേസം ധമ്മാനം ലക്ഖണാദീനി വേദിതബ്ബാനി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന ‘‘തത്ഥ കതമോ കോധോ’’തിആദിനാ വിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൮൯൧) വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

വിസേസതോ ചേത്ഥ ആമിസഗിദ്ധോ അത്തനാ അലഭന്തോ അഞ്ഞസ്സ ലാഭിനോ കുജ്ഝതി, തസ്സ സകിം ഉപ്പന്നോ കോധോ കോധോയേവ. തദുത്തരി ഉപനാഹോ. സോ ഏവം കുദ്ധോ ഉപനയ്ഹന്തോ ച സന്തേപി അഞ്ഞസ്സ ലാഭിനോ ഗുണം മക്ഖേതി ‘‘അഹമ്പി താദിസോ’’തി ച യുഗഗ്ഗാഹം ഗണ്ഹാതി. അയമസ്സ മക്ഖോ ച പലാസോ ച, സോ ഏവം മക്ഖീ പലാസീ തസ്സ ലാഭസക്കാരാദീസു ‘‘കിം ഇമസ്സ ഇമിനാ’’തി ഇസ്സതി പദുസ്സതി, അയമസ്സ ഇസ്സാ. സചേ പനസ്സ കാചി സമ്പത്തി ഹോതി, തസ്സാ തേന സാധാരണഭാവം ന സഹതി, ഇദമസ്സ മച്ഛേരം. ലാഭഹേതു ഖോ പന അത്തനോ സന്തേപി ദോസേ പടിച്ഛാദേതി, അയമസ്സ മായാ. അസന്തേപി ഗുണേ പകാസേതി, ഇദമസ്സ സാഠേയ്യം. സോ ഏവം പടിപന്നോ സചേ പന യഥാധിപ്പായം ലാഭം ലഭതി, തേന ഥദ്ധോ ഹോതി അമുദുചിത്തോ ‘‘ന ഇദം ഏവം കാതബ്ബ’’ന്തി ഓവദിതും അസക്കുണേയ്യോ, അയമസ്സ ഥമ്ഭോ. സചേ പന നം കോചി കിഞ്ചി വദതി ‘‘ന ഇദം ഏവം കാതബ്ബ’’ന്തി, തേന സാരദ്ധചിത്തോ ഹോതി, ഭാകുടികമുഖോ ‘‘കോ മേ ത്വ’’ന്തി പസയ്ഹഭാണീ, അയമസ്സ സാരമ്ഭോ. തതോ ഥമ്ഭേന ‘‘അഹമേവ സേയ്യോ’’തി അത്താനം മഞ്ഞന്തോ മാനീ ഹോതി. സാരമ്ഭേന ‘‘കേ ഇമേ’’തി പരേ അതിമഞ്ഞന്തോ അതിമാനീ, അയമസ്സ മാനോ ച അതിമാനോ ച. സോ തേഹി മാനാതിമാനേഹി ജാതിമദാദിഅനേകരൂപം മദം ജനേതി, മത്തോ സമാനോ കാമഗുണാദിഭേദേസു വത്ഥൂസു പമജ്ജതി, അയമസ്സ മദോ ച പമാദോ ചാതി വേദിതബ്ബം.

സബ്ബേ കിലേസാതി സബ്ബേപി അകുസലാ ധമ്മാ. ഉപതാപനട്ഠേന വിബാധനട്ഠേന ച കിലേസാ. കിലേസപൂതികത്താ ദുച്ചരിതാ. കിലേസദരഥകരണട്ഠേന ദരഥാ. അന്തോഡാഹാദികരണട്ഠേന പരിളാഹാ. സദാ താപനട്ഠേന സന്താപാ. അകോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠേന അഭിസങ്ഖരണട്ഠേന ച സബ്ബേ അകുസലാഭിസങ്ഖാരാ.

കേനട്ഠേനാതി കേന അത്ഥേന. അഭിഭവനാദിതിവിധം അത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘പരിസഹന്തീതി പരിസ്സയാ’’തിആദിമാഹ. പരിസഹന്തീതി ദുക്ഖം ഉപ്പാദേന്തി അഭിഭവന്തി. പരിഹാനായ സംവത്തന്തീതി കുസലാനം ധമ്മാനം പരിച്ചജനായ സംവത്തന്തി. തത്രാസയാതി തസ്മിം സരീരേ അകുസലാ ധമ്മാ ആസയന്തി നിവസന്തി ഉപ്പജ്ജന്തീതി അത്ഥോ. തേ പരിസ്സയാതി കായദുച്ചരിതാദയോ ഉപദ്ദവാ. കുസലാനം ധമ്മാനം അന്തരായായാതി ഉപരി വത്തബ്ബാനം സമ്മാപടിപദാദിതോ കോസല്ലസമ്ഭൂതാനം ധമ്മാനം അന്തരധാനായ അദസ്സനത്ഥായ സംവത്തന്തി. സമ്മാപടിപദായാതി സുന്ദരായ പസട്ഠായ വാ പടിപദായ, ന മിച്ഛാപടിപദായ. അനുലോമപടിപദായാതി അവിരുദ്ധപടിപദായ, ന പടിലോമപടിപദായ. അപച്ചനീകപടിപദായാതി ന പച്ചനീകപടിപദായ, അപച്ചത്ഥികപടിപദായ. അന്വത്ഥപടിപദായാതി അത്ഥഅനുഗതായ പടിപദായ, ഉപരൂപരി വഡ്ഢിതായ പടിപദായ. യഥാ അത്ഥോ, തഥാ പടിപജ്ജിതബ്ബായ പടിപദായാതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘അത്തത്ഥപടിപദായാ’’തിപി പാളി, തം ന സുന്ദരം. ധമ്മാനുധമ്മപടിപദായാതി ധമ്മോ നാമ നവലോകുത്തരധമ്മോ. അനുധമ്മോ നാമ വിപസ്സനാദി. തസ്സ ധമ്മസ്സ അനുരൂപാ ധമ്മപടിപദാ ധമ്മാനുധമ്മപടിപദാ, തസ്സാ ധമ്മാനുധമ്മപടിപദായ.

സീലേസു പരിപൂരികാരിതായാതി പാതിമോക്ഖസീലേസു പാരിപൂരിം കത്വാ ഠിതതായ. ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരതായാതി ‘‘ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൨൧൩; അ. നി. ൩.൧൬; മ. നി. ൨.൨൪; ചൂളനി. മേത്തഗൂമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൧൮) നയേന വുത്തേസു മനച്ഛട്ഠേസു ഇന്ദ്രിയേസു സുഗോപിതദ്വാരഭാവസ്സ. ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുതായാതി പടിഗ്ഗഹണാദീസു പമാണയുത്തതായ. അലംസാടകാദിം മുഞ്ചിത്വാ മിതഭോജനതായ.

ജാഗരിയാനുയോഗസ്സാതി ‘‘ദിവസം ചങ്കമേന നിസജ്ജായ ആവരണീയേഹി ധമ്മേഹീ’’തി (അ. നി. ൩.൧൬; മ. നി. ൨.൨൪) ഏവമാദിനാ നയേന പഞ്ച ജാഗരണധമ്മേ അനുയോഗസ്സ. സതിസമ്പജഞ്ഞസ്സാതി സബ്ബകമ്മട്ഠാനഭാവനാനുയുത്താനം സബ്ബയോഗീനം സബ്ബദാ ഉപകാരകസ്സ സതിസമ്പജഞ്ഞസ്സ.

സതിപട്ഠാനാനന്തി ആരമ്മണേസു ഓക്കന്തിത്വാ പക്കന്ദിത്വാ ഉപട്ഠാനതോ പട്ഠാനം, സതിയേവ പട്ഠാനം സതിപട്ഠാനം. കായവേദനാചിത്തധമ്മേസു പനസ്സാ അസുഭദുക്ഖാനിച്ചാനത്താകാരഗഹണവസേന സുഭസുഖനിച്ചത്തസഞ്ഞാപഹാനകിച്ചസാധനവസേന ച പവത്തിതോ ചതുധാ പഭേദോ ഹോതി, തേസം ചതുന്നം സതിപട്ഠാനാനം.

ചതുന്നം സമ്മപ്പധാനാനന്തി പദഹന്തി ഏതേനാതി പധാനം, സോഭനം പധാനം സമ്മപ്പധാനം, സമ്മാ വാ പദഹന്തി ഏതേനാതി സമ്മപ്പധാനം, സോഭനം വാ തം കിലേസവിരൂപത്തവിരഹതോ, പധാനഞ്ച ഹിതസുഖനിപ്ഫാദകട്ഠേന സേട്ഠഭാവാവഹനതോ, പധാനഭാവകരണതോ ചാതി സമ്മപ്പധാനം, വീരിയസ്സേതം അധിവചനം. ഉപ്പന്നുപ്പന്നാനം അനുപ്പന്നുപ്പന്നാനഞ്ച ചതുന്നം അകുസലകുസലാനം പഹാനാനുപ്പത്തിഉപ്പാദട്ഠിതികിച്ചസാധനവസേന പവത്തിതോ പനസ്സ ചതുധാ പഭേദോ ഹോതി, തേസം ചതുന്നം സമ്മപ്പധാനാനം.

ചതുന്നം ഇദ്ധിപാദാനന്തി ഏത്ഥ ഛന്ദവീരിയചിത്തവീമംസാസു ഏകേകോ ഇജ്ഝതീതി ഇദ്ധി, സമിജ്ഝതി നിപ്ഫജ്ജതീതി അത്ഥോ. ഇജ്ഝന്തി വാ ഏതായ സത്താ ഇദ്ധാ വുദ്ധാ ഉക്കംസഗതാ ഹോന്തീതി ഇദ്ധി. പഠമേന അത്ഥേന ഇദ്ധിയേവ പാദോതി ഇദ്ധിപാദോ, ഇദ്ധികോട്ഠാസോതി അത്ഥോ. ദുതിയേന അത്ഥേന ഇദ്ധിയാ പാദോതി ഇദ്ധിപാദോ, പാദോതി പതിട്ഠാ അധിഗമുപായോതി അത്ഥോ. തേന ഹി യസ്മാ ഉപരൂപരിവിസേസസങ്ഖാതം ഇദ്ധിം പജ്ജന്തി പാപുണന്തി, തസ്മാ പാദോതി വുച്ചതി. തേസം ചതുന്നം ഇദ്ധിപാദാനം.

സത്തന്നം ബോജ്ഝങ്ഗാനന്തി ബോധിയാ, ബോധിസ്സ വാ അങ്ഗാതി ബോജ്ഝങ്ഗാ. ഇദം വുത്തം ഹോതി, യാ ഏസാ ധമ്മസാമഗ്ഗീ യായ ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജമാനായ ലീനുദ്ധച്ചപതിട്ഠാനായൂഹനകാമസുഖത്തകിലമഥാനുയോഗഉച്ഛേദസസ്സതാഭിനിവേസാദീനം അനേകേസം ഉപദ്ദവാനം പടിപക്ഖഭൂതായ സതിധമ്മവിചയവീരിയപീതിപസ്സദ്ധിസമാധിഉപേക്ഖാസങ്ഖാതായ ധമ്മസാമഗ്ഗിയാ അരിയസാവകോ ബുജ്ഝതീതി കത്വാ ‘‘ബോധീ’’തി വുച്ചതി, ബുജ്ഝതീതി കിലേസസന്താനനിദ്ദായ ഉട്ഠഹതി, ചത്താരി വാ അരിയസച്ചാനി പടിവിജ്ഝതി, നിബ്ബാനമേവ വാ സച്ഛികരോതി, തസ്സാ ധമ്മസാമഗ്ഗിസങ്ഖാതായ ബോധിയാ അങ്ഗാതിപി ബോജ്ഝങ്ഗാ ഝാനങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗാദീനി വിയ. യോ പനേസ യഥാവുത്തപ്പകാരായ ഏതായ ധമ്മസാമഗ്ഗിയാ ബുജ്ഝതീതി കത്വാ അരിയസാവകോ ‘‘ബോധീ’’തി വുച്ചതി, തസ്സ ബോധിസ്സ അങ്ഗാതിപി ബോജ്ഝങ്ഗാ സേനങ്ഗരഥങ്ഗാദയോ വിയ. തേനാഹു അട്ഠകഥാചരിയാ ‘‘ബുജ്ഝനകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അങ്ഗാതി ബോജ്ഝങ്ഗാ’’തി. തേസം സത്തന്നം ബോജ്ഝങ്ഗാനം.

അരിയസ്സ അട്ഠങ്ഗികസ്സ മഗ്ഗസ്സാതി അരിയോതി തംതംമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസേഹി ആരകത്താ അരിയഭാവകരത്താ അരിയഫലപടിലാഭകരത്താ ച അരിയോ. അട്ഠങ്ഗാനി അസ്സാതി അട്ഠങ്ഗികോ. സ്വായം ചതുരങ്ഗികാ വിയ സേനാ, പഞ്ചങ്ഗികം വിയ ച തൂരിയം അങ്ഗമത്തമേവ ഹോതി, അങ്ഗവിനിമുത്തോ നത്ഥി. നിബ്ബാനം മഗ്ഗതി, കിലേസേ വാ മാരേന്തോ ഗച്ഛതീതി മഗ്ഗോ, തസ്സ അരിയസ്സ അട്ഠങ്ഗികസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഭാവനാനുയോഗസ്സ. ഇമേസം കുസലാനം ധമ്മാനന്തി വുത്തപ്പകാരാനം ലോകിയലോകുത്തരകുസലധമ്മാനം. അന്തരായായാതി ലോകുത്തരകുസലധമ്മാനം അന്തരായായ അന്തരധാനായ ലോകിയകുസലധമ്മാനം പരിച്ചാഗായ.

തേസു ലോകുത്തരകുസലധമ്മാനം ഉപ്പജ്ജിതും അപ്പദാനട്ഠേന പരിസ്സയാ നാമ. തേ ഹി ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝമാനാ ഉപദ്ദവം നാവഹന്തി. തത്ഥേതേതി തസ്മിം അത്തഭാവേ ഏതേ. പാപകാതി ലാമകാ. അത്തഭാവസന്നിസ്സയാതി അത്തഭാവം ഉപനിസ്സായ ആരമ്മണം കത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി അത്തഭാവസന്നിസ്സയാ. ദകേതി ഉദകേ.

വുത്തം ഹേതന്തി കഥിതഞ്ഹി ഏതം. സാന്തേവാസികോതി അന്തേവാസികസങ്ഖാതേന കിലേസേന സഹ വസതീതി സാന്തേവാസികോ. സാചരിയകോതി സമുദാചരണസങ്ഖാതേന കിലേസേന സഹ വസതീതി സാചരിയകോ.

ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന രൂപം പസ്സിത്വാ. ഉപരി സോതേന സദ്ദം സുത്വാതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഉപ്പജ്ജന്തീതി സമുദാചരന്തി. സരസങ്കപ്പാതി നാനാരമ്മണേ സംസരണവസേന ഉപ്പന്നാ പരികപ്പാ. സംയോജനിയാതി ആരമ്മണഭാവം ഉപഗന്ത്വാ സംയോജനസമ്ബന്ധനേന സംയോജനാനം ഹിതാ. ത്യസ്സാതി തേ പാപകാ അസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ. അന്തോ വസന്തീതി അബ്ഭന്തരേ ചിത്തേ നിവസന്തി. അന്വാസവന്തീതി കിലേസസന്താനം അനുഗന്ത്വാ ഭുസം സവന്തി അനുബന്ധന്തി. തേ നന്തി തം പുഗ്ഗലം ഏതേ അകുസലാ ധമ്മാ. സമുദാചരന്തീതി സമ്മാ ആചരന്തി പവത്തന്തീതി അത്ഥോ.

കിലിസ്സനട്ഠേന മലാ. സത്തുഅത്ഥേന അമിത്താ. വേരിഅത്ഥേന സപത്താ. ഹനനട്ഠേന വധകാ. പച്ചാമിത്തട്ഠേന പച്ചത്ഥികാ. അഥ വാ മലാ സൂരിയസ്സോപക്കിലേസവലാഹകാ വിയ. അമിത്താ സൂരിയസ്സ ധൂമം വിയ. സപത്താ സൂരിയസ്സ ഹിമം വിയ. വധകാ സൂരിയസ്സ രജം വിയ. പച്ചത്ഥികാ സൂരിയസ്സ രാഹു വിയ. ‘‘മലാ സുവണ്ണസ്സ മലം വിയ ചിത്തപ്പഭാനാസകാ. അമിത്താ കാളലോഹമലം വിയ ചിത്തേ സിനിദ്ധഭാവനാസകാ, സപത്താ യുഗനദ്ധം യുജ്ഝന്താ സപത്താ വിയ ചിത്തേ പതിട്ഠിതധമ്മധംസകാ. വധകാ മനുസ്സഘാതകാ വിയ ധമ്മഘാതകാ. പച്ചത്ഥികാ രഞ്ഞാ ഉപഗതസ്സ വിനാസോ വിയ മോക്ഖമഗ്ഗസ്സ പടിസേധകാ’’തി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി.

അനത്ഥജനനോതി ന അത്ഥം അനത്ഥം, തം അനത്ഥം ഉപ്പാദേതീതി അനത്ഥജനനോ. കോ സോ? ലോഭോ. ചിത്തപ്പകോപനോതി ചിത്തസ്സ പകോപനോ ചലനോ, കുസലം നിവാരേത്വാ ചിത്തം രുന്ധതീതി അത്ഥോ. ഭയമന്തരതോ ജാതന്തി അബ്ഭന്തരേ അത്തനോ ചിത്തേയേവ ജാതം, അനത്ഥജനനാദിഭയഹേതു. തം ജനോ നാവബുജ്ഝതീതി തം ഭയം ബാലമഹാജനോ അവഗന്ത്വാ ഓതരിത്വാ ന ജാനാതി. അത്ഥന്തി ലുദ്ധോ പുഗ്ഗലോ ലോകിയലോകുത്തരഅത്ഥം ന ജാനാതി. ധമ്മന്തി തസ്സ ഹേതും. അന്ധതമന്തി ബഹലന്ധകാരം. യന്തി യസ്മാ, യം നരം വാ. സഹതേതി അഭിഭവതി.

അജ്ഝത്തന്തി സകസന്താനേ. ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി പുബ്ബന്തതോ ഉദ്ധം ഉപ്പജ്ജമാനാ അഹിതായ ഉപ്പജ്ജന്തി ദുക്ഖായ. തദുഭയേന അഫാസുവിഹാരായ. അഹിതായാതി ചേതസികദുക്ഖത്ഥായ. ദുക്ഖായാതി കായികദുക്ഖത്ഥായ. അഫാസുവിഹാരായാതി തദുഭയേന ന സുഖവിഹാരത്ഥായ. അഥ വാ ‘‘ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി ഭവങ്ഗചലനതോ പട്ഠായ യാവ വോട്ഠബ്ബനാ, താവ ഉപ്പജ്ജമാനാ നാമ. വോട്ഠബ്ബനം പന പത്വാ അനിവത്തനഭാവേന ഉപ്പജ്ജന്തി നാമാ’’തി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി.

തചസാരംവ സമ്ഫലന്തി അത്തനോ ഫലേന നാസിതം തചസാരസങ്ഖാതം വേളു വിയ. അരതീതി കുസലേസു ധമ്മേസു ഉക്കണ്ഠിതതാ. രതീതി പഞ്ചകാമഗുണേ അഭിരതി. ലോമഹംസോതി കണ്ടകസദിസോ ഹുത്വാ ഉദ്ധഗ്ഗലോമോ. ഇതോനിദാനാതി അയം അത്തഭാവോ നിദാനം പച്ചയോ ഏതേസന്തി ഇതോനിദാനാ. ഇതോജാതി ഇതോ അത്തഭാവതോ ജാതാ. ഇതോ സമുട്ഠായ മനോവിതക്കാതി യഥാ ദീഘസുത്തകേന പാദേ ബദ്ധം കാകം കുമാരകാ തസ്സ സുത്തസ്സ പരിയന്തം അങ്ഗുലിം വേഠേത്വാ ഓസ്സജ്ജന്തി, സോ ദൂരം ഗന്ത്വാപി പുന തേസം പാദമൂലേയേവ പതതി, ഏവമേവ ഇതോ അത്തഭാവതോ സമുട്ഠായ പാപവിതക്കാ ചിത്തം ഓസ്സജ്ജന്തി.

‘‘സാന്തേവാസികോ’’തിആദികം പഠമസുത്തം കിലേസേന സഹവാസം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘തയോമേ, ഭിക്ഖവേ, അന്തരാമലാ’’തിആദികം ദുതിയം കുസലധമ്മമലീനകരണവസേന അത്ഥാനത്ഥസ്സ അജാനനവസേന ച. ‘‘തയോ ഖോ, മഹാരാജ, പുരിസസ്സ ധമ്മാ അജ്ഝത്തം ഉപ്പജ്ജമാനാ’’തിആദികം തതിയം അത്തനോ നിസ്സയഘാതനവസേന. ‘‘രാഗോ ച ദോസോ ച ഇതോനിദാനാ’’തിആദികം ചതുത്ഥം കിലേസാനം പതിട്ഠാദസ്സനവസേന വുത്തന്തി ഞാതബ്ബം.

തതോ തതോ പരിസ്സയതോതി തമ്ഹാ തമ്ഹാ ഉപദ്ദവാ. തം പുഗ്ഗലന്തി വുത്തപ്പകാരകിലേസസമങ്ഗീപുഗ്ഗലം. ദുക്ഖം അന്വേതീതി ദുക്ഖം അനു ഏതി മാതു പച്ഛതോ ഖീരപിവകോ വിയ. അനുഗച്ഛതീതി സമീപം ഗച്ഛതി ചോരഘാതകോ വിയ വജ്ഝപ്പത്തസ്സ. അന്വായികം ഹോതീതി സമ്പത്തം ഹോതി ധമ്മഗന്ഥികായ പരിച്ഛേദോ വിയ. ജാതിദുക്ഖന്തി ജാതിസദ്ദസ്സ താവ അനേകേ അത്ഥാ പവേദിതാ. യഥാ –

ഭവോ കുലം നികായോ ച, സീലം പഞ്ഞത്തി ലക്ഖണം;

പസൂതി സന്ധി ചേവാതി, ജാതിഅത്ഥാ പവേദിതാ.

തഥാ ഹിസ്സ ‘‘ഏകമ്പി ജാതിം ദ്വേപി ജാതിയോ’’തിആദീസു (പാരാ. ൧൨; ദീ. നി. ൧.൩൧; മ. നി. ൨.൨൫൭) ഭവോ അത്ഥോ. ‘‘അക്ഖിത്തോ അനുപക്കുട്ഠോ ജാതിവാദേനാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൩൦൩) ഏത്ഥ കുലം. ‘‘അത്ഥി, വിസാഖേ, നിഗണ്ഠാ നാമ സമണജാതീ’’തി (അ. നി. ൩.൭൧) ഏത്ഥ നികായോ. ‘‘യതോഹം, ഭഗിനി, അരിയായ ജാതിയാ ജാതോ നാഭിജാനാമീ’’തി (മ. നി. ൨.൩൫൧) ഏത്ഥ അരിയസീലം. ‘‘തിരിയാ നാമ തിണജാതി നാഭിയാ ഉഗ്ഗന്ത്വാ നഭം ആഹച്ച ഠിതാ അഹോസീ’’തി (അ. നി. ൫.൧൯൬) ഏത്ഥ പഞ്ഞത്തി. ‘‘ജാതി ദ്വീഹി ഖന്ധേഹി സങ്ഗഹിതാ’’തി (ധാതു. ൭൧) ഏത്ഥ സങ്ഖതലക്ഖണം. ‘‘സമ്പതിജാതോ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ’’തി (ദീ. നി. ൨.൩൧; മ. നി. ൩.൨൦൭) ഏത്ഥ പസൂതി. ‘‘ഭവപച്ചയാ ജാതീ’’തി (മഹാവ. ൧; ഉദാ. ൧; മ. നി. ൧.൪൦൩; സം. നി. ൨.൫൩; വിഭ. ൨൨൫; കഥാ. ൪൫൦) ച, ‘‘ജാതിപി ദുക്ഖാ’’തി (മഹാവ. ൧൪; വിഭ. ൧൯൦; ദീ. നി. ൨.൩൮൭; മ. നി. ൨.൩൭൩; സം. നി. ൫.൧൦൮൧; പടി. മ. ൨.൩൦) ച ഏത്ഥ പരിയായതോ പടിസന്ധിക്ഖണോ, നിപ്പരിയായതോ പന തത്ഥ തത്ഥ നിബ്ബത്തമാനാനം സത്താനം യേ യേ ഖന്ധാ പാതുഭവന്തി, തേസം തേസം പഠമപാതുഭാവോ ജാതി നാമ.

കസ്മാ പനേസാ ജാതി ദുക്ഖാതി ചേ? അനേകേസം ദുക്ഖാനം വത്ഥുഭാവതോ. അനേകാനി ഹി ദുക്ഖാനി. സേയ്യഥിദം – ദുക്ഖദുക്ഖം വിപരിണാമദുക്ഖം സങ്ഖാരദുക്ഖം പടിച്ഛന്നദുക്ഖം അപ്പടിച്ഛന്നദുക്ഖം പരിയായദുക്ഖം നിപ്പരിയായദുക്ഖന്തി.

തത്ഥ കായികചേതസികാ ദുക്ഖവേദനാ സഭാവതോ ച നാമതോ ച ദുക്ഖത്താ ‘‘ദുക്ഖദുക്ഖ’’ന്തി വുച്ചതി.

സുഖവേദനാ വിപരിണാമേന ദുക്ഖുപ്പത്തിഹേതുതോ വിപരിണാമദുക്ഖം. ഉപേക്ഖാവേദനാ ചേവ അവസേസാ ച തേഭൂമകാ സങ്ഖാരാ ഉദയബ്ബയപീളിതത്താ സങ്ഖാരദുക്ഖം.

കണ്ണസൂലദന്തസൂലരാഗജപരിളാഹദോസമോഹജപരിളാഹാദി കായികചേതസികോ ആബാധോ പുച്ഛിത്വാ ജാനിതബ്ബതോ ഉപക്കമസ്സ ച അപാകടഭാവതോ പടിച്ഛന്നദുക്ഖം. അപാകടദുക്ഖന്തിപി വുച്ചതി.

ദ്വത്തിംസകമ്മകാരണാദിസമുട്ഠാനോ ആബാധോ അപുച്ഛിത്വാവ ജാനിതബ്ബതോ ഉപക്കമസ്സ ച പാകടഭാവതോ അപ്പടിച്ഛന്നദുക്ഖം. പാകടദുക്ഖന്തിപി വുച്ചതി.

ഠപേത്വാ ദുക്ഖദുക്ഖം സേസം ദുക്ഖസച്ചവിഭങ്ഗേ ആഗതം ജാതിആദി സബ്ബമ്പി തസ്സ തസ്സ ദുക്ഖസ്സ വത്ഥുഭാവതോ പരിയായദുക്ഖം. ദുക്ഖദുക്ഖം പന നിപ്പരിയായദുക്ഖന്തി വുച്ചതി.

തത്രായം ജാതി യം തം ബാലപണ്ഡിതസുത്താദീസു (മ. നി. ൩.൨൪൬ ആദയോ) ഭഗവതാപി ഉപമാവസേന പകാസിതം ആപായികം ദുക്ഖം, യഞ്ച സുഗതിയമ്പി മനുസ്സലോകേ ഗബ്ഭോക്കന്തിമൂലകാദിഭേദം ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ വത്ഥുഭാവതോ ദുക്ഖാ.

തത്രിദം ഗബ്ഭോക്കന്തിമൂലകാദിഭേദം ദുക്ഖം – അയഞ്ഹി സത്തോ മാതുകുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തമാനോ ന ഉപ്പലപദുമപുണ്ഡരികാദീസു നിബ്ബത്തതി, അഥ ഖോ ഹേട്ഠാ ആമാസയസ്സ ഉപരി പക്കാസയസ്സ ഉദരപടലപിട്ഠികണ്ടകാനം വേമജ്ഝേ പരമസമ്ബാധേ തിബ്ബന്ധകാരേ നാനാകുണപഗന്ധപരിഭാവിതേ അസുചിപരമദുഗ്ഗന്ധപവനവിചരിതേ അധിമത്തജേഗുച്ഛേ കുച്ഛിപ്പദേസേ പൂതിമച്ഛപൂതികുമ്മാസചന്ദനികാദീസു കിമി വിയ നിബ്ബത്തതി. സോ തത്ഥ നിബ്ബത്തോ ദസ മാസേ മാതുകുച്ഛിസമ്ഭവേന ഉസ്മനാ പുടപാകം വിയ പച്ചമാനോ പിട്ഠപിണ്ഡി വിയ സേദിയമാനോ സമിഞ്ജനപസാരണാദിവിരഹിതോ അധിമത്തം ദുക്ഖം പച്ചനുഭോതീതി, ഇദം താവ ഗബ്ഭോക്കന്തിമൂലകം ദുക്ഖം.

യം പന സോ മാതു സഹസാ ഉപക്ഖലനഗമനനിസീദനവുട്ഠാനപരിവത്തനാദീസു സുരാധുത്തഹത്ഥഗതോ ഏളകോ വിയ അഹിതുണ്ഡികഹത്ഥഗതോ സപ്പപോതകോ വിയ ച ആകഡ്ഢനപരികഡ്ഢനഓധുനനദ്ധുനനാദിനാ ഉപക്കമേന അധിമത്തം ദുക്ഖം അനുഭവതി, യഞ്ച മാതു സീതുദകപാനകാലേ സീതനരകുപപന്നോ വിയ ഉണ്ഹയാഗുഭത്താദിഅജ്ഝോഹരണകാലേ അങ്ഗാരവുട്ഠിസമ്പരികിണ്ണോ വിയ ലോണമ്ബിലാദിഅജ്ഝോഹരണകാലേ ഖാരാപടിച്ഛകാദികമ്മകാരണപത്തോ വിയ തിബ്ബം ദുക്ഖം അനുഭോതി, ഇദം ഗബ്ഭപരിഹരണമൂലകം ദുക്ഖം.

യം പനസ്സ മൂള്ഹഗബ്ഭായ മാതുയാ മിത്താമച്ചസുഹജ്ജാദീഹിപി അദസ്സനാരഹേ ദുക്ഖുപ്പത്തിട്ഠാനേ ഛേദനഫാലനാദീഹി ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി, ഇദം ഗബ്ഭവിപത്തിമൂലകം ദുക്ഖം.

യം വിജായമാനായ മാതുയാ കമ്മജേഹി വാതേഹി പരിവത്തേത്വാ നരകപപാതം വിയ അതിഭയാനകം യോനിമഗ്ഗം പടിപാതിയമാനസ്സ പരമസമ്ബാധേന ച യോനിമുഖേന താളച്ഛിഗ്ഗളേന വിയ മഹാനാഗസ്സ നികഡ്ഢിയമാനസ്സ നരകസത്തസ്സ വിയ ച സങ്ഘാതപബ്ബതേഹി വിചുണ്ണിയമാനസ്സ ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി, ഇദം വിജായനമൂലകം ദുക്ഖം.

യം പന ജാതസ്സ തരുണവണസദിസസുഖുമാലസരീരസ്സ ഹത്ഥഗ്ഗഹണന്ഹാപനധോവനചോളപരിമജ്ജനാദികാലേ സൂചിമുഖഖുരധാരാഹി വിജ്ഝനഫാലനസദിസം ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി, ഇദം മാതുകുച്ഛിതോ ബഹിനിക്ഖമനമൂലകം ദുക്ഖം.

യം പന തതോ പരം പവത്തിയം അത്തനാവ അത്താനം വധേന്തസ്സ അചേലകവതാദിവസേന ആതാപനപരിതാപനാനുയോഗമനുയുത്തസ്സ കോധവസേന അഭുഞ്ജന്തസ്സ ഉബ്ബന്ധന്തസ്സ ച ദുക്ഖം ഹോതി, ഇദം അത്തൂപക്കമമൂലകം ദുക്ഖം.

യം പന പരതോ വധബന്ധനാദീനി അനുഭവന്തസ്സ ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി, ഇദം പരൂപക്കമമൂലകം ദുക്ഖന്തി.

ഇതി ഇമസ്സ സബ്ബസ്സാപി ദുക്ഖസ്സ അയം ജാതി വത്ഥുമേവ ഹോതി, ഇദം ജാതിദുക്ഖം അന്വേതി.

ജരാദുക്ഖന്തി ദുവിധാ ജരാ – സങ്ഖതലക്ഖണഞ്ച ഖണ്ഡിച്ചാദിസമ്മതോ സന്തതിയം ഏകഭവപരിയാപന്നോ ഖന്ധപുരാണഭാവോ ച, സാ ഇധ അധിപ്പേതാ. സാ പനേസാ ദുക്ഖാ സങ്ഖാരദുക്ഖഭാവതോ ചേവ ദുക്ഖവത്ഥുതോ ച. യം ഹിദം അങ്ഗപച്ചങ്ഗസിഥിലഭാവതോ ഇന്ദ്രിയവികാരവിരൂപതാ യോബ്ബനവിനാസബലൂപഘാതസതിമതിവിപ്പവാസപരപരിഭവാദിഅനേകപച്ചയം കായികചേതസികം ദുക്ഖമുപ്പജ്ജതി, ജരാ തസ്സ വത്ഥു. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘അങ്ഗാനം സിഥിലഭാവാ, ഇന്ദ്രിയാനം വികാരതോ;

യോബ്ബനസ്സ വിനാസേന, ബലസ്സ ഉപഘാതതോ.

‘‘വിപ്പവാസാ സതാദീനം, പുത്തദാരേഹി അത്തനോ;

അപ്പസാദനീയതോ ചേവ, ഭിയ്യോ ബാലത്തപത്തിയാ.

‘‘പപ്പോതി ദുക്ഖം യം മച്ചോ, കായികം മാനസം തഥാ;

സബ്ബമേതം ജരാഹേതു, യസ്മാ തസ്മാ ജരാ ദുഖാ’’തി. (വിഭ. അട്ഠ. ൧൯൨; വിസുദ്ധി. ൨.൫൪൨);

ഇദം ജരാദുക്ഖം അന്വേതീതി സമ്ബന്ധോ. ബ്യാധീതി വിവിധം ദുക്ഖം ആദഹതി വിദഹതീതി ബ്യാധി. ബ്യാധയതി താപയതി കമ്പയതീതി വാ ബ്യാധി.

മരണദുക്ഖന്തി ഏത്ഥാപി ദുവിധം മരണം സങ്ഖതലക്ഖണഞ്ച, യം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ജരാമരണം ദ്വീഹി ഖന്ധേഹി സങ്ഗഹിത’’ന്തി (ധാതു. ൭൧). ഏകഭവപരിയാപന്നജീവിതിന്ദ്രിയപബന്ധവിച്ഛേദോ ച, യം സന്ധായ വുത്തം ‘‘നിച്ചം മരണതോ ഭയ’’ന്തി (സു. നി. ൫൮൧; ജാ. ൧.൧൧.൮൮). തം ഇധ അധിപ്പേതം. ജാതിപച്ചയാ മരണം ഉപക്കമമരണം സരസമരണം ആയുക്ഖയമരണം പുഞ്ഞക്ഖയമരണന്തിപി തസ്സേവ നാമം. പുന ഖണികമരണം സമ്മുതിമരണം സമുച്ഛേദമരണന്തി അയമ്പി ഭേദോ വേദിതബ്ബോ. പവത്തേ രൂപാരൂപധമ്മാനം ഭേദോ ഖണികമരണം നാമ. തിസ്സോ മതോ ഫുസ്സോ മതോതി ഇദം പരമത്ഥതോ സത്തസ്സ അഭാവാ, സസ്സം മതം, രുക്ഖോ മതോതി ഇദമ്പി ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ അഭാവാ സമ്മുതിമരണം നാമ. ഖീണാസവസ്സ അപ്പടിസന്ധികാ കാലകിരിയാ സമുച്ഛേദമരണം നാമ. ബാഹിരസമ്മുതിമരണം ഠപേത്വാ ഇതരം സമ്മുതിമരണഞ്ച ഇധ യഥാവുത്തപ്പബന്ധവിച്ഛേദനഭാവേന സങ്ഗഹിതം, ദുക്ഖസ്സ പന വത്ഥുഭാവതോ ദുക്ഖം. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘പാപസ്സ പാപകമ്മാദി-നിമിത്തമനുപസ്സതോ;

ഭദ്ദസ്സാപസഹന്തസ്സ, വിയോഗം പിയവത്ഥുകം;

മീയമാനസ്സ യം ദുക്ഖം, മാനസം അവിസേസതോ.

‘‘സബ്ബേസഞ്ചാപി യം സന്ധി-ബന്ധനച്ഛേദനാദികം;

വിതുജ്ജമാനമമ്മാനം, ഹോതി ദുക്ഖം സരീരജം.

‘‘അസയ്ഹമപ്പതികാരം, ദുക്ഖസ്സേതസ്സിദം യതോ;

മരണം വത്ഥു തേനേതം, ദുക്ഖമിച്ചേവ ഭാസിത’’ന്തി. (വിഭ. അട്ഠ. ൧൯൩; വിസുദ്ധി. ൨.൫൪൩);

സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസദുക്ഖന്തി ഏത്ഥ സോകാദീസു സോകോ നാമ ഞാതിബ്യസനാദീഹി ഫുട്ഠസ്സ അന്തോനിജ്ഝാനലക്ഖണോ ചിത്തസന്താപോ. ദുക്ഖോ പനസ്സ ദുക്ഖദുക്ഖത്താ ചേവ ദുക്ഖസ്സ ച വത്ഥുഭാവതോ. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘സത്താനം ഹദയം സോകോ, സല്ലം വിയ വിതുജ്ജതി;

അഗ്ഗിതത്തോവ നാരാചോ, ഭുസഞ്ച ഡഹതേ പുന.

‘‘സമാവഹതി ച ബ്യാധി-ജരാമരണഭേദനം;

ദുക്ഖമ്പി വിവിധം യസ്മാ, തസ്മാ ദുക്ഖോതി വുച്ചതീ’’തി. (വിഭ. അട്ഠ. ൧൯൪; വിസുദ്ധി. ൨.൫൪൪);

പരിദേവോ നാമ ഞാതിബ്യസനാദീഹി ഫുട്ഠസ്സ വചീപലാപോ. ദുക്ഖോ പനസ്സ സംസാരദുക്ഖഭാവതോ ദുക്ഖവത്ഥുതോ ച. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘യം സോകസല്ലവിഹതോ പരിദേവമാനോ, കണ്ഠോട്ഠതാലുതലസോസജമപ്പസയ്ഹം;

ഭിയ്യോധിമത്തമധിഗച്ഛതിയേവ ദുക്ഖം, ദുക്ഖോതി തേന ഭഗവാ പരിദേവമാഹാ’’തി. (വിഭ. അട്ഠ. ൧൯൫; വിസുദ്ധി. ൨.൫൪൫);

ദുക്ഖം നാമ കായപീളനലക്ഖണം കായികം ദുക്ഖം. ദുക്ഖം പനസ്സ ദുക്ഖദുക്ഖത്താ ചേവ മാനസദുക്ഖാവഹനതോ ച. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘പീളേതി കായികമിദം, ദുക്ഖം ദുക്ഖഞ്ച മാനസം ഭിയ്യോ;

ജനയതി യസ്മാ തസ്മാ, ദുക്ഖന്തി വിസേസതോ വുത്ത’’ന്തി. (വിഭ. അട്ഠ. ൧൯൬-൧൯൭; വിസുദ്ധി. ൨.൫൪൬);

ദോമനസ്സം നാമ ചിത്തപീളനലക്ഖണം മാനസം ദുക്ഖം. ദുക്ഖം പനസ്സ ദുക്ഖദുക്ഖത്താ ചേവ കായികദുക്ഖാവഹനതോ ച. ചേതോദുക്ഖസമപ്പിതാ ഹി കേസേ പകിരിയ കന്ദന്തി, ഉരാനി പതിപിസേന്തി, ആവട്ടന്തി, വിവട്ടന്തി, ഛിന്നപപാതം പപതന്തി, സത്ഥം ആഹരന്തി, വിസം ഖാദന്തി, രജ്ജുയാ ഉബ്ബന്ധന്തി, അഗ്ഗിം പവിസന്തി, നാനപ്പകാരം ദുക്ഖം അനുഭവന്തി. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘പീളേതി യതോ ചിത്തം, കായസ്സ ച പീളനം സമാവഹതി;

ദുക്ഖന്തി ദോമനസ്സമ്പി, ദോമനസ്സം തതോ അഹൂ’’തി. (വിഭ. അട്ഠ. ൧൯൬-൧൯൭; വിസുദ്ധി. ൨.൫൪൭);

ഉപായാസോ നാമ ഞാതിബ്യസനാദീഹി ഫുട്ഠസ്സ അധിമത്തചേതോദുക്ഖപ്പഭാവിതോ ദോസോയേവ. സങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിയാപന്നോ ഏകോ ധമ്മോതി ഏകേ. ദുക്ഖോ പനസ്സ സങ്ഖാരദുക്ഖഭാവതോ ചിത്തം പരിദഹനതോ കായസ്സ വിഹനനതോ ച. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘ചിത്തസ്സ ച പരിദഹനാ, കായസ്സ വിഹനനതോ ച അധിമത്തം;

യം ദുക്ഖമുപായാസോ, ജനേതി ദുക്ഖോ തതോ വുത്തോ’’തി. (വിഭ. അട്ഠ. ൧൯൮; വിസുദ്ധി. ൨.൫൪൮);

ഏത്ഥ ച മന്ദഗ്ഗിനാ അന്തോഭാജനേ പാകോ വിയ സോകോ, തിക്ഖഗ്ഗിനാ പച്ചമാനസ്സ ഭാജനതോ ബഹി നിക്ഖമനം വിയ പരിദേവോ, ബഹി നിക്ഖന്താവസേസസ്സ നിക്ഖമിതുമ്പി അപ്പഹോന്തസ്സ അന്തോഭാജനേയേവ യാവ പരിക്ഖയാ പാകോ വിയ ഉപായാസോ ദട്ഠബ്ബോ.

നേരയികം ദുക്ഖന്തി നിരയേ പഞ്ചവിധബന്ധനാദികം ദുക്ഖം അന്വേതി, തം ദേവദൂതസുത്തേന ദീപേതബ്ബം. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘ജായേഥ നോ ചേ നരകേസു സത്തോ, തത്ഥഗ്ഗിദാഹാദികമപ്പസയ്ഹം;

ലഭേഥ ദുക്ഖം നു കുഹിം പതിട്ഠം, ഇച്ചാഹ ദുക്ഖാതി മുനീധ ജാതി’’ന്തി. (വിഭ. അട്ഠ. ൧൯൧; വിസുദ്ധി. ൨.൫൪൧);

തിരച്ഛാനയോനികം ദുക്ഖന്തി തിരച്ഛാനേസു കസാപതോദതാളനവിജ്ഝനാദികം അനേകവിധം ദുക്ഖം അന്വേതി, തം ബാലപണ്ഡിതസുത്തതോ ഗഹേതബ്ബം. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘ദുക്ഖം തിരച്ഛേസു കസാപതോദദണ്ഡാഭിഘാതാദിഭവം അനേകം;

യം തം കഥം തത്ഥ ഭവേയ്യ ജാതിം, വിനാ തഹിം ജാതി തതോപി ദുക്ഖാ’’തി. (വിഭ. അട്ഠ. ൧൯൧; വിസുദ്ധി. ൨.൫൪൧);

പേത്തിവിസയികം ദുക്ഖന്തി പേതേസു പന ഖുപ്പിപാസ വാതാതപാദിനിബ്ബത്തം ദുക്ഖഞ്ച ലോകന്തരേ തിബ്ബന്ധകാരേ അസയ്ഹസീതാദിദുക്ഖഞ്ച അന്വേതി. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘പേതേസു ദുക്ഖം പന ഖുപ്പിപാസാവാതാതപാദിപ്പഭവം വിചിത്തം;

യസ്മാ അജാതസ്സ ന തത്ഥ അത്ഥി, തസ്മാപി ദുക്ഖം മുനി ജാതിമാഹ.

‘‘തിബ്ബന്ധകാരേ ച അസയ്ഹസീതേ, ലോകന്തരേ യം അസുരേസു ദുക്ഖം;

ന തം ഭവേ തത്ഥ ന ചസ്സ ജാതി, യതോ അയം ജാതി തതോപി ദുക്ഖാ’’തി. (വിഭ. അട്ഠ. ൧൯൧; വിസുദ്ധി. ൨.൫൪൧);

മാനുസികം ദുക്ഖന്തി മനുസ്സേസു വധബന്ധനാദികം ദുക്ഖം. ഗബ്ഭോക്കന്തിമൂലകം ദുക്ഖന്തി ‘‘അയഞ്ഹി സത്തോ മാതുകുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തമാനോ ന ഉപ്പലപദുമപുണ്ഡരികാദീസു നിബ്ബത്തതീ’’തിആദിനാ നയേന യം ജാതിദുക്ഖം വുത്തം, ഇദം താവ ഗബ്ഭോക്കന്തിമൂലകം ദുക്ഖം അന്വേതി. ഗബ്ഭേ ഠിതിമൂലകം ദുക്ഖന്തി യം പന ‘‘സോ മാതു സഹസാ ഉപക്ഖലനഗമനനിസീദനാ’’തിആദിനാ നയേന യം തിബ്ബം ദുക്ഖം വുത്തം, ഇദം ഗബ്ഭേ ഠിതിമൂലകം ദുക്ഖം അന്വേതി. ഗബ്ഭാ വുട്ഠാനമൂലകം ദുക്ഖന്തി ‘‘യം പനസ്സ മൂള്ഹഗബ്ഭായ മാതുയാ മിത്താമച്ചസുഹജ്ജാദീഹിപി അദസ്സനാരഹേ ദുക്ഖുപ്പത്തിട്ഠാനേ’’തിആദിനാ നയേന യം ദുക്ഖം വുത്തം, ഇദം മാതുകുച്ഛിതോ ബഹി നിക്ഖന്തമൂലകം ദുക്ഖം അന്വേതി. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘യഞ്ചാപി ഗൂഥനരകേ വിയ മാതുഗബ്ഭേ,

സത്തോ വസം ചിരമതോ ബഹി നിക്ഖമനഞ്ച;

പപ്പോതി ദുക്ഖമതിഘോരമിദമ്പി നത്ഥി,

ജാതിം വിനാ ഇതിപി ജാതി അയഞ്ഹി ദുക്ഖാ.

‘‘കിം ഭാസിതേന ബഹുനാ നനു യം കുഹിഞ്ചി,

അത്ഥീധ കിഞ്ചിരപി ദുക്ഖമിദം കദാചി;

നേവത്ഥി ജാതിവിരഹേ യദതോ മഹേസി,

ദുക്ഖാതി സബ്ബപഠമം ഇമമാഹ ജാതി’’ന്തി. (വിഭ. അട്ഠ. ൧൯൧; വിസുദ്ധി. ൨.൫൪൧);

ജാതസ്സൂപനിബന്ധകം ദുക്ഖന്തി ജാതസ്സ ഉപനിബന്ധനം ന്ഹാനലേപനഖാദനപിവനാദിജഗ്ഗനദുക്ഖം അന്വേതി. ജാതസ്സ പരാധേയ്യകം ദുക്ഖന്തി പരസ്സ അഞ്ഞസ്സ ആയത്തം ഇസ്സരിയദുക്ഖം അന്വേതി. ‘‘സബ്ബം പരവസം ദുക്ഖ’’ന്തി ഹി വുത്തം. അത്തൂപക്കമം ദുക്ഖന്തി യം അത്തനാവ അത്താനം വധേന്തസ്സ അചേലകവതാദിവസേന ആതാപനപരിതാപനാനുയോഗമനുയുത്തസ്സ കോധവസേന അഭുഞ്ജന്തസ്സ ഉബ്ബന്ധന്തസ്സ ച ദുക്ഖം ഹോതി, ഇദം അത്തൂപക്കമം ദുക്ഖം അന്വേതി. പരൂപക്കമം ദുക്ഖന്തി യം പരതോ വധബന്ധനാദീനി അനുഭവന്തസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, ഇദം പരൂപക്കമം ദുക്ഖം അന്വേതി. ദുക്ഖദുക്ഖന്തി കായികചേതസികാ ദുക്ഖാ വേദനാ സഭാവതോ ച നാമതോ ച ദുക്ഖത്താ ദുക്ഖദുക്ഖം, ഇദം ദുക്ഖദുക്ഖം അന്വേതി. സങ്ഖാരദുക്ഖന്തി ഉപേക്ഖാവേദനാ ചേവ അവസേസാ ച തേഭൂമകസങ്ഖാരാ ഉദയബ്ബയപീളിതത്താ സങ്ഖാരദുക്ഖം, ഇദം സങ്ഖാരദുക്ഖം അന്വേതി. വിപരിണാമദുക്ഖന്തി സുഖവേദനാ വിപരിണാമദുക്ഖസ്സ ഹേതുതോ വിപരിണാമദുക്ഖം, ഇദം വിപരിണാമദുക്ഖം അന്വേതി.

മാതുമരണന്തി മാതുയാ മരണം. പിതുമരണന്തി പിതുനോ മരണം. ഭാതുമരണന്തി ജേട്ഠകനിട്ഠഭാതൂനം മരണം. ഭഗിനിമരണന്തി ജേട്ഠകനിട്ഠഭഗിനീനം മരണം. പുത്തമരണന്തി പുത്താനം മരണം. ധീതുമരണന്തി ധീതൂനം മരണം. ഞാതിബ്യസനം ദുക്ഖന്തി ഞാതീനം ബ്യസനം, ചോരരോഗഭയാദീഹി ഞാതിക്ഖയോ, ഞാതിവിനാസോതി അത്ഥോ. തേന ഞാതിബ്യസനേന ഫുട്ഠസ്സ അജ്ഝോത്ഥടസ്സ അഭിഭൂതസ്സ ഉപ്പന്നം ദുക്ഖം ഞാതിബ്യസനം ദുക്ഖം, തം ഞാതിബ്യസനം ദുക്ഖം അന്വേതി. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. അയം പന വിസേസോ – ഭോഗാനം ബ്യസനം ഭോഗബ്യസനം, രാജചോരാദിവസേന ഭോഗക്ഖയോ, ഭോഗവിനാസോതി അത്ഥോ. വുത്തനയേന തം ഭോഗബ്യസനം ദുക്ഖം അന്വേതി. രോഗബ്യസനന്തി രോഗോ ഏവ ബ്യസനം രോഗബ്യസനം. രോഗോ ഹി ആരോഗ്യം ബ്യസതി വിനാസേതീതി ബ്യസനം, വുത്തനയേന തം രോഗബ്യസനം ദുക്ഖം അന്വേതി. സീലബ്യസനം ദുക്ഖന്തി സീലസ്സ ബ്യസനം സീലബ്യസനം, ദുസ്സീല്യസ്സേതം നാമം. വുത്തനയേന തം സീലബ്യസനം ദുക്ഖം അന്വേതി. സമ്മാദിട്ഠിം വിനാസയമാനാ ഉപ്പന്നാ ദിട്ഠിയേവ ബ്യസനം ദിട്ഠിബ്യസനം, വുത്തനയേന തം ദിട്ഠിബ്യസനം ദുക്ഖം അന്വേതി. ഏത്ഥ ച പുരിമാനി ദ്വേ അനിപ്ഫന്നാനി, പച്ഛിമാനി തീണി നിപ്ഫന്നാനി തിലക്ഖണാഹതാനി. പുരിമാനി ച തീണി നേവ കുസലാനി നാകുസലാനി. സീലദിട്ഠിബ്യസനദ്വയം അകുസലം.

യഥാതി ഓപമ്മേ. ഭിന്നം നാവന്തി സിഥിലബന്ധനം നാവം, ജജ്ജരീഭൂതം വാ പദരുഗ്ഘാടിമം വാ. ദകമേസിന്തി ഉദകദായിം ഉദകപ്പവേസനിം. തതോ തതോ ഉദകം അന്വേതീതി തതോ തതോ ഭിന്നട്ഠാനതോ ഉദകം പവിസതി. പുരതോപീതി നാവായ പുരിമഭാഗതോപി. പച്ഛതോപീതി തസ്സാ പച്ഛിമഭാഗതോപി. ഹേട്ഠതോപീതി അധോഭാഗതോപി. പസ്സതോപീതി ഉഭയപസ്സതോപി. യം അന്തരന്തരാ ന വുത്തം, തം പാഠാനുസാരേന വേദിതബ്ബം.

തസ്മാ കായഗതാസതിആദിഭാവനായ ജന്തു, സദാ സതോ ഹുത്വാ വിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദവസേന രൂപാദീസു വത്ഥുകാമേസു സബ്ബപ്പകാരമ്പി കിലേസകാമം പരിവജ്ജേന്തോ കാമാനി പരിവജ്ജേയ്യ. ഏവം തേ കാമേ പഹായ തപ്പഹാനകരമഗ്ഗേനേവ ചതുബ്ബിധമ്പി ഓഘം തരേയ്യ തരിതും സക്കുണേയ്യ. തതോ യഥാ പുരിസോ ഗരുകം നാവം ഉദകം സിഞ്ചിത്വാ ലഹുകായ നാവായ അപ്പകസിരേനേവ പാരഗൂ ഭവേയ്യ പാരം ഗച്ഛേയ്യ, ഏവമേവം അത്തഭാവനാവം കിലേസൂദകഗരുകം സിഞ്ചിത്വാ ലഹുകേന അത്തഭാവേന പാരഗൂ ഭവേയ്യ. സബ്ബധമ്മപാരം നിബ്ബാനം ഗതോ ഭവേയ്യ, അരഹത്തപ്പത്തിയാ ഗച്ഛേയ്യ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബാനേനാതി അരഹത്തനികൂടേന ദേസനം നിട്ഠാപേസി.

തസ്മാതി യസ്മാ ജാതിആദികം ദുക്ഖം ഏതം പുഗ്ഗലം അന്വേതി, തസ്മാ. തംകാരണാ തംഹേതൂതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. യസ്മാ വുത്തപ്പകാരദുക്ഖം ഏതം അന്വേതി, തംഹേതു. യസ്മാ അന്വേതി തപ്പച്ചയാ, യസ്മാ അന്വേതി തംനിദാനന്തി ഏവം പദയോജനാ കാതബ്ബാ. ഹേതൂതിആദീനി കാരണവേവചനാനി. കാരണഞ്ഹി തേന തസ്സ ഫലം ഹിനോതി പവത്തതീതി ഹേതു. തം തം പടിച്ച ഫലം ഏതി പവത്തതീതി പച്ചയോ. ‘‘ഹന്ദ നം ഗണ്ഹഥാ’’തി ദസ്സേന്തം വിയ അത്തനോ ഫലം നിദേതീതി നിദാനം.

‘‘തംകാരണാതി അകാരണനിക്കാരണപടിസേധോ. തംഹേതൂതി അഹേതുമഹാഭൂതഹേതുപടിസേധോ. തപ്പച്ചയാതി അപ്പച്ചയേന സദ്ധിം അസാധാരണപച്ചയപടിസേധോ. തംനിദാനാതി അനിദാനേന സഹ ആഗമാധിഗമനിദാനപടിസേധോ’’തി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി. ഏതം ആദീനവം സമ്പസ്സമാനോതി ഏതം വുത്തപ്പകാരം ഉപദ്ദവം വിപസ്സനാഞാണേന സമ്മാ പസ്സമാനോ ദക്ഖമാനോ.

സദാതി മൂലപദം. പുന സദാതി അത്ഥപദം. സദാതി സബ്ബദിവസേ. സബ്ബദാതി സബ്ബസ്മിം കാലേ. സബ്ബകാലന്തി പുബ്ബണ്ഹാദിസബ്ബകാലം. നിച്ചകാലന്തി ദിവസേ ദിവസേ. ധുവകാലന്തി അബ്ബോച്ഛിന്നകാലം. സതതന്തി നിരന്തരം. സമിതന്തി ഏകീഭൂതം. അബ്ബോകിണ്ണന്തി അഞ്ഞേന അസമ്മിസ്സം. പോങ്ഖാനുപോങ്ഖന്തി പടിപാടിയാ ഘടിതം ‘‘പോങ്ഖാനുപോങ്ഖം അവിരാധിതം ഉപട്ഠാതീ’’തിആദീസു (സം. നി. ൫.൧൧൧൫) വിയ. ഉദകൂമികജാതന്തി നിബ്ബത്തഉദകഊമിതരങ്ഗം വിയ. അവീചീതി അവിരളം. സന്തതീതി അനുപച്ഛിന്നം. സഹിതന്തി ഘടിതം ഏകീഭൂതം വാ ‘‘സഹിതം മേ, അസഹിതം തേ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൦൨) വിയ. ഫസ്സിതന്തി ഫുസിതം ‘‘നിവാതേ ഫുസിതഗ്ഗലേ’’തിആദീസു വിയ. പുരേഭത്തം പച്ഛാഭത്തന്തി ദ്വേ പദാനി ദിവാകാലവിഭാഗവസേന. പുരിമം യാമം മജ്ഝിമം യാമം പച്ഛിമം യാമന്തി തീണി രത്തിവിഭാഗവസേന. കാളേ ജുണ്ഹേതി അഡ്ഢമാസവസേന. വസ്സേ…പേ… ഗിമ്ഹേതി തീണി ഉതുവസേന. പുരിമേ വയോഖന്ധേ…പേ… പച്ഛിമേ വയോഖന്ധേതി തീണി വയോവിഭാഗവസേന വുത്താനീതി ഞാതബ്ബം.

സതോതി ചതൂഹി കാരണേഹി സതോ. ‘‘കായേ കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം ഭാവേന്തോ സതോ’’തിആദീനി ‘‘ഏവം സമുച്ഛേദതോ കാമേ പരിവജ്ജേയ്യാ’’തി പരിയോസാനാനി വുത്തത്ഥാനേവ. അപി ച സത്തത്താ സതോതി തീസു വത്ഥൂസു സത്തഭാവേന വാ തയോ കിലേസേ പടിക്കമാപേതും സത്തിഭാവേന വാ സതത്താ സതോ. സന്തത്താതി കിലേസോപക്കിലേസേ പലാപേത്വാ ഠാനേന ച ആരമ്മണേന ച പമോചേത്വാ സന്തത്താ സതോ. സമിതത്താതി ഇട്ഠഫലദായകപുഞ്ഞേന ച അനിട്ഠഫലദായകപാപേന ച സമിതത്താ സതോ. സന്തധമ്മസമന്നാഗതോതി സപ്പുരിസധമ്മേ ഭജനതോ ബുദ്ധാദിഅരിയപുഗ്ഗലേ സേവനതോ സന്തധമ്മസമന്നാഗതത്താ സതോ.

വത്ഥുകാമേ പരിജാനിത്വാതി ഏതേ വുത്തപ്പകാരേ തേഭൂമകേ വത്ഥുകാമേ തീരണപരിഞ്ഞായ ജാനിത്വാ. പഹായാതി കിലേസകാമേ പഹാനപരിഞ്ഞായ പരിച്ചജിത്വാ. പജഹിത്വാതി ഛഡ്ഡേത്വാ. കിം കചവരം വിയ പിടകേനാതി? ന ഹി, അപി ച ഖോ തം വിനോദേത്വാ തരിത്വാ വിജ്ഝിത്വാ നീഹരിത്വാ. കിം ബലിബദ്ദമിവ പതോദേനാതി? ന ഹി, അഥ ഖോ തം ബ്യന്തിം കരിത്വാ വിഗതന്തം കരിത്വാ. യഥാസ്സ അന്തോപി നാവസിസ്സതി, അന്തമസോ ഭങ്ഗമത്തമ്പി, തഥാ തം കരിത്വാ. കഥം പന തം തഥാ കതന്തി? അനഭാവം ഗഹേത്വാ അനു അഭാവം ഗമേത്വാ. സമുച്ഛേദപ്പഹാനേന യഥാ സമുച്ഛിന്നാ ഹോതി, തഥാ കരിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ഏസ നയോ കാമച്ഛന്ദനീവരണാദീസു.

കാമോഘന്തിആദീസു പഞ്ചകാമഗുണികരാഗോ അവസീദനട്ഠേന ‘‘കാമോഘോ’’തി വുച്ചതി. ഭവോഘോതി രൂപാരൂപഭവേസു ഛന്ദരാഗോ ഝാനനികന്തി ച. ദിട്ഠോഘോതി സസ്സതദിട്ഠാദിസഹഗതാ ഭവേ പത്ഥനായേവ, ദിട്ഠോഘോ ഭവോഘേ ഏവ സമോധാനം ഗച്ഛതി. അവിജ്ജോഘോ ചതൂസു സച്ചേസു അഞ്ഞാണം. തത്ഥ കാമഗുണേ അസ്സാദതോ മനസി കരോതോ അനുപ്പന്നോ ച കാമോഘോ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ ച കാമോഘോ സംവഡ്ഢതി. മഹഗ്ഗതധമ്മേ അസ്സാദതോ മനസി കരോതോ അനുപ്പന്നോ ച ഭവോഘോ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ ച സംവഡ്ഢതി. തേഭൂമകധമ്മേസു ചതുവിപല്ലാസപദട്ഠാനഭാവേന അനുപ്പന്നോ ച അവിജ്ജോഘോ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ ച സംവഡ്ഢതീതി വേദിതബ്ബോ. വുത്തനയപച്ചനീകതോ സുക്കപക്ഖോ വിത്ഥാരേതബ്ബോ.

അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖം പടിപന്നോ കാമോഘം, അനിമിത്തവിമോക്ഖം പടിപന്നോ ഭവോഘം, സുഞ്ഞതവിമോക്ഖം പടിപന്നോ അവിജ്ജോഘഞ്ച തരേയ്യ. പഠമമഗ്ഗവസേന തരേയ്യ, ദുതിയമഗ്ഗവസേന ഉത്തരേയ്യ, തതിയമഗ്ഗവസേന പതരേയ്യ, ചതുത്ഥമഗ്ഗവസേന സമതിക്കമേയ്യ, ഫലവസേന വീതിവത്തേയ്യാതി. അഥ വാ ‘‘കാമോഘവസേന തരേയ്യ, ഭവോഘവസേന ഉത്തരേയ്യ, ദിട്ഠോഘവസേന പതരേയ്യ, അവിജ്ജോഘവസേന സമതിക്കമേയ്യ, സബ്ബോഘവസേന വീതിവത്തേയ്യാ’’തി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി.

ഗരുകന്തി ന സല്ലഹുകം. ഭാരികന്തി ഭാരഭണ്ഡം ഏത്ഥ ഠപയന്തീതി ഭാരികം. ഉദകം സിത്വാതി ഉദകം സിഞ്ചിത്വാ. ഓസിഞ്ചിത്വാതി അതിരേകം സിഞ്ചിത്വാ. ഛഡ്ഡേത്വാതി പാതേത്വാ. ലഹുകായാതി സല്ലഹുകായ. ഖിപ്പന്തി സീഘം. ലഹുന്തി തംഖണം. അപ്പകസിരേനേവാതി നിദുക്ഖേനേവ. പാരം വുച്ചതി അമതം നിബ്ബാനന്തി സക്കായഓരതോ പാരഭൂതം പാരം. തണ്ഹാവാനതോ നിക്ഖന്തം നിബ്ബാനം കഥീയതി. യോസോതി യോ ഏസോ. സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോതിആദി സബ്ബം നിബ്ബാനമേവ. യസ്മാ ഹി തം ആഗമ്മ സബ്ബസങ്ഖാരവിപ്ഫന്ദിതാനി സമന്തി വൂപസമന്തി, തസ്മാ ‘‘സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോ’’തി വുച്ചതി. യസ്മാ ചേതം ആഗമ്മ സബ്ബേ ഉപധയോ പടിനിസ്സട്ഠാ ഹോന്തി, സബ്ബാ തണ്ഹാ ഖീയന്തി, സബ്ബേ കിലേസരജ്ജാ വിരജ്ജന്തി, സബ്ബം ദുക്ഖം നിരുജ്ഝതി, തസ്മാ ‘‘സബ്ബൂപധിപടിനിസ്സഗ്ഗോ, തണ്ഹക്ഖയോ, വിരാഗോ, നിരോധോ’’തി വുച്ചതി. യാ പനേസാ തണ്ഹാ ഭവേന ഭവം, ഫലേന വാ സദ്ധിം കമ്മം വിനതി സംസിബ്ബതീതി കത്വാ വാനന്തി വുച്ചതി, തതോ നിക്ഖന്തം വാനതോതി നിബ്ബാനം. പാരം ഗച്ഛേയ്യ നിമിത്തവസേന ഏകതോ വുട്ഠാനഗോത്രഭുഞാണേന നിബ്ബാനപാരം പാപുണേയ്യ. അധിഗച്ഛേയ്യ നിമിത്തപവത്തേഹി ഉഭതോവുട്ഠാനമഗ്ഗഞാണേന നിബ്ബാനപാരം വിസേസേന പാപുണേയ്യ. ഫുസേയ്യ നിബ്ബാനാരമ്മണഫലചിത്തവസേന നിബ്ബാനപാരം ഫുസേയ്യ. സച്ഛികരേയ്യ ഗുണവസേന ഫുസിത്വാ പച്ചവേക്ഖണഞാണേന നിബ്ബാനപാരം പച്ചക്ഖം കരേയ്യ. അഥ വാ ‘‘പഠമമഗ്ഗേന പാരം ഗച്ഛേയ്യ, ദുതിയേന അധിഗച്ഛേയ്യ, തതിയേന ഫുസേയ്യ, ചതുത്ഥേന സച്ഛി കരേയ്യാ’’തി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി. യോപി പാരം ഗന്തുകാമോതി യോ കോചി വിപസ്സനാഞാണേ ഠിതോ പുഗ്ഗലോ നിബ്ബാനപാരം ഗന്തുകാമോ, സോപി അവസ്സം തത്ഥ ഗമിസ്സതീതി പാരഗൂ. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘ഓതിണ്ണോമ്ഹി ജാതിയാ ജരായ മരണേന സോകേഹി പരിദേവേഹി ദുക്ഖേഹി ദോമനസ്സേഹി ഉപായാസേഹീ’’തിആദി. പുബ്ബഭാഗേ അജ്ഝാസയവസേന വിപസ്സനായോഗേന ച, സോപി പാരഗൂ നാമ. യോപി പാരം ഗച്ഛതീതി യോപി മഗ്ഗസമങ്ഗീ നിബ്ബാനപാരം ഗച്ഛതി, സോപി പാരഗൂ നാമ. യോപി പാരം ഗതോതി യോപി മഗ്ഗേന കിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ ഫലേ ഠിതോ നിബ്ബാനപാരങ്ഗതോ, സോപി പാരഗൂ നാമ.

തം ജിനവചനേന ദസ്സേതും ‘‘വുത്തമ്പി ഹേതം ഭഗവതാ – തിണ്ണോ പാരങ്ഗതോ ഥലേ തിട്ഠതി ബ്രാഹ്മണോ’’തിആദിമാഹ. അഭിഞ്ഞാപാരഗൂതി അധിഗതേന ഞാണേന ഞാതപരിഞ്ഞായ നിബ്ബാനപാരം ഗന്തുകാമോ ഗച്ഛതി, ഗതോതി പാരഗൂ. പരിഞ്ഞാപാരഗൂതി സബ്ബധമ്മാനം തീരണപരിഞ്ഞായ സമതിക്കമിത്വാ വുത്തനയേന പാരഗൂ. പഹാനപാരഗൂതി സമുദയപക്ഖികാനം കിലേസാനം പഹാനപരിഞ്ഞായ സമതിക്കമിത്വാ വുത്തനയേന പാരഗൂ. യോ ഹി സബ്ബധമ്മം പരിജാനാതി, സോ തീഹി പരിഞ്ഞാഹി പരിജാനാതി ഞാതപരിഞ്ഞായ തീരണപരിഞ്ഞായ പഹാനപരിഞ്ഞായാതി. തത്ഥ കതമാ ഞാതപരിഞ്ഞാ? സബ്ബധമ്മം ജാനാതി ‘‘ഇമേ അജ്ഝത്തികാ, ഇമേ ബാഹിരാ, ഇദമസ്സ ലക്ഖണം, ഇമാനി രസപച്ചുപട്ഠാനപദട്ഠാനാനീ’’തി, അയം ഞാതപരിഞ്ഞാ. കതമാ തീരണപരിഞ്ഞാ? ഏവം ഞാതം കത്വാ ലബ്ഭമാനവസേന സബ്ബധമ്മം തീരേതി ‘‘അനിച്ചതോ ദുക്ഖതോ രോഗതോ’’തിആദിനാ (സം. നി. ൩.൧൨൨), അയം തീരണപരിഞ്ഞാ. കതമാ പഹാനപരിഞ്ഞാ? ഏവം തീരയിത്വാ അഗ്ഗമഗ്ഗേന ധമ്മേസു ഛന്ദരാഗം പജഹതി, അയം പഹാനപരിഞ്ഞാതി. ഇമാ പരിഞ്ഞായോ സന്ധായ ‘‘സോ അഭിഞ്ഞാപാരഗൂ പരിഞ്ഞാപാരഗൂ പഹാനപാരഗൂ’’തി ആഹ.

ഭാവനാപാരഗൂതി ഭാവനായ കോടിം പത്വാ മഗ്ഗവസേന നിബ്ബാനപാരം ഗതോ. സച്ഛികിരിയാപാരഗൂതി ഫലനിബ്ബാനവസേന സച്ഛി കിരിയാഫലനിബ്ബാനപാരം ഗതോ. സമാപത്തിപാരഗൂതി അട്ഠന്നം സമാപത്തീനം പാരം പത്തോ. സബ്ബധമ്മാനന്തി പഞ്ചക്ഖന്ധാദിസബ്ബധമ്മാനം. സബ്ബദുക്ഖാനന്തി ജാതിദുക്ഖാദിസബ്ബദുക്ഖാനം. സബ്ബകിലേസാനന്തി കായദുച്ചരിതാദിസബ്ബകിലേസാനം. അരിയമഗ്ഗാനന്തി സോതാപത്തിമഗ്ഗാദിചതുന്നം അരിയമഗ്ഗാനം. നിരോധസ്സാതി നിബ്ബാനസ്സ. സബ്ബസമാപത്തീനന്തി സബ്ബാസമ്പി അട്ഠന്നം രൂപാരൂപസമാപത്തീനം. സോതി സോ അരിയോ. വസിപ്പത്തോതി വസീഭാവപ്പത്തോ. അഥ വാ കന്തഭാവം ഇസ്സരിയഭാവം നിപ്ഫന്നഭാവം പത്തോ. പാരമിപ്പത്തോതി പാരമീതി അവസാനം നിട്ഠാനം, ഉത്തമഭാവം വാ തം പത്തോ. കത്ഥ പത്തോതി ആഹ ‘‘അരിയസ്മിം സീലസ്മി’’ന്തിആദി. തത്ഥ അരിയസ്മിം സീലസ്മിന്തി നിദ്ദോസേ സീലസ്മിം. അരിയസ്മിം സമാധിസ്മിന്തി നിദ്ദോസേ സമാധിസ്മിം. അരിയായ പഞ്ഞായാതി നിദ്ദോസായ പഞ്ഞായ. അരിയായ വിമുത്തിയാതി നിദ്ദോസായ ഫലവിമുത്തിയാ. പുരിമേന വാചാകമ്മന്താജീവാ ഗഹിതാ, ദുതിയേന വായാമസതിസമാധയോ ഗഹിതാ, തതിയേന വിതക്കസമ്മാദിട്ഠിയോ ഗഹിതാ, ചതുത്ഥേന തംസമ്പയുത്താ സേസധമ്മാ ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ.

അന്തഗതോതി മഗ്ഗേന സങ്ഖാരലോകന്തം ഗതോ. അന്തപ്പത്തോതി തമേവ ലോകന്തം ഫലേന പത്തോ. കോടിഗതോതി മഗ്ഗേന സങ്ഖാരകോടിം ഗതോ. കോടിപ്പത്തോതി തമേവ കോടിം ഫലേന പത്തോ. പരിയന്തഗതോതി മഗ്ഗേന ഖന്ധായതനാദിലോകപരിയന്തം പരിച്ഛേദം പരിവടുമം കത്വാ ഗതോ. പരിയന്തപ്പത്തോതി തമേവ ലോകം ഫലേന പരിയന്തം കത്വാ പത്തോ. വോസാനഗതോതി മഗ്ഗേന അവസാനം ഗതോ. വോസാനപ്പത്തോതി ഫലേന അവസാനം പത്തോ. താണഗതോതി മഗ്ഗേന തായനം ഗതോ. താണപ്പത്തോതി ഫലേന തായനം പത്തോ. ലേണഗതോതി മഗ്ഗേന നിലീയനം ഗതോ. ലേണപ്പത്തോതി തം ഫലേന നിലീയനം പത്തോ. സരണഗതോതി മഗ്ഗേന പതിട്ഠം ഗതോ. സരണപ്പത്തോതി ഫലേന സരണം പത്തോ. അഭയഗതോതി മഗ്ഗേന നിബ്ഭയം ഗതോ. അഭയപ്പത്തോതി ഫലേന നിബ്ഭയം നിബ്ബാനം പത്തോ. അച്ചുതഗതോതി ചുതിവിരഹിതം നിബ്ബാനം മഗ്ഗേന ഗതോ. അച്ചുതപ്പത്തോതി തം ഫലേന പത്തോ. അമതഗതോതി മരണരഹിതം നിബ്ബാനം മഗ്ഗേന ഗതോ. അമതപ്പത്തോതി തം ഫലേന പത്തോ. നിബ്ബാനഗതോതി തണ്ഹാവാനതോ നിക്ഖന്തം നിബ്ബാനം മഗ്ഗേന ഗതോ. നിബ്ബാനപ്പത്തോതി തമേവ ഫലേന പത്തോ. സോ വുട്ഠവാസോതി സോ അരഹാ ദസസു അരിയവാസേസു വസി പരിവസി വുട്ഠോ വുട്ഠാതി ച വുട്ഠവാസോ. ചിണ്ണചരണോതി സീലേന സഹ അട്ഠസു സമാപത്തീസു ചിണ്ണവസീതി ചിണ്ണചരണോ. ഗതദ്ധോതി സംസാരദ്ധാനം അതിക്കന്തോ. ഗതദിസോതി സുപിനന്തേനപി അഗതപുബ്ബം നിബ്ബാനദിസം ഗതോ. ഗതകോടികോതി അനുപാദിസേസനിബ്ബാനകോടിം ഗതോ ഹുത്വാ ഠിതോ. പാലിതബ്രഹ്മചരിയോതി രക്ഖിതബ്രഹ്മചരിയോ. ഉത്തമദിട്ഠിപ്പത്തോതി ഉത്തമം സമ്മാദിട്ഠിം പത്തോ. പടിവിദ്ധാകുപ്പോതി അകുപ്പം അചലനം അരഹത്തഫലം പടിവിജ്ഝിത്വാ ഠിതോ. സച്ഛികതനിരോധോതി നിരോധം നിബ്ബാനം സച്ഛികത്വാ ഠിതോ.

ദുക്ഖം തസ്സ പരിഞ്ഞാതന്തി തിവിധം ദുക്ഖം തേന സമതിക്കമിത്വാ പരിച്ഛിന്നം. അഭിഞ്ഞേയ്യന്തി സഭാവലക്ഖണാവബോധവസേന സോഭനേന ആകാരേന ജാനിതബ്ബം. അഭിഞ്ഞാതന്തി അധികേന ഞാണേന ഞാതം. പരിഞ്ഞേയ്യന്തി സാമഞ്ഞലക്ഖണാവബോധവസേന കിച്ചസമാപന്നവസേന ച ബ്യാപിത്വാ പരിജാനിതബ്ബം. പരിഞ്ഞാതന്തി സമന്തതോ ഞാതം. ഭാവേതബ്ബന്തി വഡ്ഢേതബ്ബം. സച്ഛികാതബ്ബന്തി പച്ചക്ഖം കാതബ്ബം. ദുവിധാ ഹി സച്ഛികിരിയാ പടിലാഭസച്ഛികിരിയാ ആരമ്മണസച്ഛികിരിയാ ചാതി.

ഉക്ഖിത്തപലിഘോതി ഏത്ഥ പലിഘോതി വട്ടമൂലികാ അവിജ്ജാ. അയഞ്ഹി ദുക്ഖിപനട്ഠേന ‘‘പലിഘോ’’തി വുച്ചതി. തേനേസ തസ്സാ ഉക്ഖിത്തത്താ ‘‘ഉക്ഖിത്തപലിഘോ’’തി വുത്തോ. സംകിണ്ണപരിഖോതി പരിഖാ വുച്ചതി പുനബ്ഭവദായകോ ഭവേസു ജായനവസേന ചേവ സംസരണവസേന ച ‘‘ജാതിസംസാരോ’’തി ലദ്ധനാമാനം പുനബ്ഭവക്ഖന്ധാനം പച്ചയോ കമ്മാഭിസങ്ഖാരോ. സോ ഹി പുനപ്പുനം ഉപ്പത്തികരണവസേന പരിക്ഖിപിത്വാ ഠിതത്താ ‘‘പരിഖാ’’തി വുച്ചതി. തേനേസ തസ്സാ സംകിണ്ണത്താ വികിണ്ണത്താ ‘‘സംകിണ്ണപരിഖോ’’തി വുത്തോ. അബ്ബൂള്ഹേസികോതി ഏസികാതി വട്ടമൂലികാ തണ്ഹാ. അയഞ്ഹി ഗമ്ഭീരാനുഗതട്ഠേന ‘‘ഏസികാ’’തി വുച്ചതി. തേനേസ തസ്സാ അബ്ബൂള്ഹത്താ ലുഞ്ചിത്വാ ഛഡ്ഡിതത്താ ‘‘അബ്ബൂള്ഹേസികോ’’തി വുച്ചതി. നിരഗ്ഗളോതി അഗ്ഗളം വുച്ചന്തി ഓരമ്ഭാഗജനകാനി കാമഭവേ ഉപ്പത്തിപച്ചയാനി ഓരമ്ഭാഗിയാനി. ഏതാനി ഹി മഹാകവാടം വിയ നഗരദ്വാരം ചിത്തം പിദഹിത്വാ ഠിതത്താ ‘‘അഗ്ഗള’’ന്തി വുച്ചന്തി. തേനേസ തേസം നിരഗ്ഗളത്താ ഭിന്നത്താ ‘‘നിരഗ്ഗളോ’’തി വുത്തോ. അരിയോതി നിക്കിലേസോ പരിസുദ്ധോ. പന്നദ്ധജോതി പാതിതമാനദ്ധജോ. പന്നഭാരോതി ഖന്ധഭാരകിലേസഭാരഅഭിസങ്ഖാരഭാരപഞ്ചകാമഗുണഭാരാ പന്നാ ഓരോപിതാ അസ്സാതി പന്നഭാരോ. അപി ച ഇധ മാനഭാരസ്സേവ ഓരോപിതത്താ ‘‘പന്നഭാരോ’’തി അധിപ്പേതോ. വിസംയുത്തോതി ചതൂഹി യോഗേഹി സബ്ബകിലേസേഹി ച വിസംയുത്തോ. ഇധ പന മാനയോഗേനേവ വിസംയുത്തത്താ ‘‘വിസംയുത്തോ’’തി അധിപ്പേതോ.

ഏത്താവതാ ഥേരേന മഗ്ഗേന കിലേസേ ഖേപേത്വാ നിരോധസയനവരഗതസ്സ ഖീണാസവസ്സ നിബ്ബാനാരമ്മണം ഫലസമാപത്തിം അപ്പേത്വാ വിഹരണകാലോ ദസ്സിതോ. യഥാ ഹി ദ്വേ നഗരാനി ഏകം ചോരനഗരം, ഏകം ഖേമനഗരം. അഥ ഏകസ്സ മഹായോധസ്സ ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ ‘‘യാവിമം ചോരനഗരം തിട്ഠതി, താവ ഖേമനഗരം ഭയതോ ന മുച്ചതി. ചോരനഗരം അനഗരം കരിസ്സാമീ’’തി സന്നാഹം കത്വാ ഖഗ്ഗം ഗഹേത്വാ ചോരനഗരം ഉപസങ്കമിത്വാ നഗരദ്വാരേ ഉസ്സാപിതേ ഏസികത്ഥമ്ഭേ ഖഗ്ഗേന ഛിന്ദിത്വാ സദ്ധിം ദ്വാരബാഹാഹി കവാടം ഭിന്ദിത്വാ പലിഘം ഉക്ഖിപിത്വാ പാകാരം ഭിന്ദന്തോ പരിഖം സംകിരിത്വാ നഗരസോഭനത്ഥായ ഉസ്സാപിതേ ധജേ പാതേത്വാ നഗരം അഗ്ഗിനാ ഝാപേത്വാ ഖേമനഗരം പവിസിത്വാ ഉപരിപാസാദമാരുയ്ഹ ഞാതിഗണപരിവുതോ സുരസഭോജനം ഭുഞ്ജേയ്യ. ഏവം ചോരനഗരം വിയ സക്കായോ, ഖേമനഗരം വിയ നിബ്ബാനം, മഹായോധോ വിയ യോഗാവചരോ. തസ്സേവം ഹോതി ‘‘യാവ സക്കായവട്ടം വട്ടതി, താവ ദ്വത്തിംസകമ്മകാരണേഹി അട്ഠനവുതിരോഗേഹി പഞ്ചവീസതിമഹബ്ഭയേഹി ച പരിമുച്ചനം നത്ഥീ’’തി. സോ മഹായോധോ വിയ സന്നാഹം സീലസന്നാഹം കത്വാ പഞ്ഞാതിണ്ഹഖഗ്ഗം ഗഹേത്വാ ഖഗ്ഗേന ഏസികത്ഥമ്ഭേ വിയ അരഹത്തമഗ്ഗേന തണ്ഹേസികം ഛിന്ദിത്വാ, സോ യോധോ സദ്വാരബാഹകം നഗരകവാടം വിയ പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയസംയോജനഗ്ഗളം ഉഗ്ഘോടേത്വാ, സോ യോധോ പലിഘം വിയ അവിജ്ജാപലിഘം ഉക്ഖിപിത്വാ, സോ യോധോ പാകാരം ഭിന്ദന്തോ പരിഖം വിയ കമ്മാഭിസങ്ഖാരപാകാരം ഭിന്ദന്തോ ജാതിസംസാരപരിഖം സംകിരിത്വാ, സോ യോധോ നഗരസോഭനത്ഥായ ഉസ്സാപിതേ ധജേ വിയ മാനദ്ധജേ പാതേത്വാ സക്കായനഗരം ഝാപേത്വാ, സോ യോധോ ഖേമനഗരം പവിസിത്വാ ഉപരിപാസാദേ സുരസഭോജനം ഭുഞ്ജന്തോ വിയ നിബ്ബാനനഗരം പവിസിത്വാ അമതനിരോധാരമ്മണം ഫലസമാപത്തിസുഖം അനുഭവമാനോ കാലം വീതിനാമേതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ (അ. നി. ൫.൭൧) –

‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഉക്ഖിത്തപലിഘോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ അവിജ്ജാ പഹീനാ ഹോതി ഉച്ഛിന്നമൂലാ താലാവത്ഥുകതാ അനഭാവംകതാ ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാ. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഉക്ഖിത്തപലിഘോ ഹോതി.

‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സംകിണ്ണപരിഖോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ പോനോഭവികോ ജാതിസംസാരോ പഹീനോ ഹോതി…പേ… ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സംകിണ്ണപരിഖോ ഹോതി.

‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അബ്ബൂള്ഹേസികോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ തണ്ഹാ പഹീനാ ഹോതി…പേ… ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അബ്ബൂള്ഹേസികോ ഹോതി.

‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു നിരഗ്ഗളോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയാനി സംയോജനാനി പഹീനാനി ഹോന്തി…പേ… ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു നിരഗ്ഗളോ ഹോതി.

‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അരിയോ പന്നദ്ധജോ പന്നഭാരോ വിസംയുത്തോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ അസ്മിമാനോ പഹീനോ ഹോതി ഉച്ഛിന്നമൂലോ താലാവത്ഥുകതോ അനഭാവംകതോ ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മോ. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അരിയോ പന്നദ്ധജോ പന്നഭാരോ വിസംയുത്തോ ഹോതി (അ. നി. ൫.൭൧).

‘‘ഏവം വിമുത്തചിത്തം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖും സഇന്ദാ ദേവാ സബ്രഹ്മകാ സപജാപതികാ അന്വേസം നാധിഗച്ഛന്തി ‘ഇദംനിസ്സിതം തഥാഗതസ്സ വിഞ്ഞാണ’’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൪൬).

പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനോതി കാമച്ഛന്ദാദിപഞ്ചങ്ഗാനി വിവിധേഹി ഉപായേഹി പജഹിത്വാ ഠിതോ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘കഥഞ്ചാവുസോ, ഭിക്ഖു പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനോ ഹോതി? ഇധാവുസോ, ഭിക്ഖുനോ കാമച്ഛന്ദോ പഹീനോ ഹോതി, ബ്യാപാദോ പഹീനോ ഹോതി, ഥിനമിദ്ധം പഹീനം ഹോതി, ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം പഹീനം ഹോതി, വിചികിച്ഛാ പഹീനാ ഹോതി. ഏവം ഖോ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനോ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൪൮, ൩൬൦).

ഛളങ്ഗസമന്നാഗതോതി ഛന്നം അങ്ഗാനം പൂരേത്വാ ഛസു ദ്വാരേസു രൂപാദിആരമ്മണേ പടിഘാനുനയം വജ്ജേത്വാ ഉപേക്ഖാവസേന സതോ സമ്പജാനോ ഹുത്വാ വിഹരണവസേന ഛളങ്ഗാനി പൂരേത്വാ പരിപുണ്ണം കത്വാ ഠിതത്താ ‘‘ഛളങ്ഗസമന്നാഗതോ’’തി വുത്തോ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘കഥഞ്ചാവുസോ, ഭിക്ഖു ഛളങ്ഗസമന്നാഗതോ ഹോതി? ഇധാവുസോ, ഭിക്ഖു ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ നേവ സുമനോ ഹോതി ന ദുമ്മനോ, ഉപേക്ഖകോ വിഹരതി സതോ സമ്പജാനോ. സോതേന സദ്ദം സുത്വാ…പേ… ഘാനേന ഗന്ധം ഘായിത്വാ, ജിവ്ഹായ രസം സായിത്വാ, കായേന ഫോട്ഠബ്ബം ഫുസിത്വാ, മനസാ ധമ്മം വിഞ്ഞായ നേവ സുമനോ ഹോതി ന ദുമ്മനോ, ഉപേക്ഖകോ വിഹരതി സതോ സമ്പജാനോ. ഏവം ഖോ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ഛളങ്ഗസമന്നാഗതോ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൪൮, ൩൬൦).

ഏകാരക്ഖോതി സതിആരക്ഖേന ഏകോ ഉത്തമോ ആരക്ഖോ അസ്സാതി ഏകാരക്ഖോ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘കഥഞ്ചാവുസോ, ഭിക്ഖു ഏകാരക്ഖോ ഹോതി? ഇധാവുസോ, ഭിക്ഖു സതാരക്ഖേന ചേതസാ സമന്നാഗതോ വിഹരതി. ഏവം ഖോ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ഏകാരക്ഖോ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൪൮, ൩൬൦).

ചതുരാപസ്സേനോതി പഞ്ഞായ പടിസേവനപരിവജ്ജനവിനോദനപജഹനാനം വസേന ചതുന്നം അപസ്സയാനം ഇതോ ചിതോ ച അപരിവത്തമാനാനം വസേന ചതുരാപസ്സേനോ, തേസം പാപുണിത്വാ ഠിതോ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘കഥഞ്ചാവുസോ, ഭിക്ഖു ചതുരാപസ്സേനോ ഹോതി? ഇധാവുസോ, ഭിക്ഖു സങ്ഖായേകം പടിസേവതി, സങ്ഖായേകം പരിവജ്ജേതി. സങ്ഖായേകം വിനോദേതി, സങ്ഖായേകം പജഹതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൩.൩൪൮, ൩൬൦) നയേന വിത്ഥാരേതബ്ബം.

പണുന്നപച്ചേകസച്ചോതി ‘‘ഇദമേവ ദസ്സനം സച്ചം, ഇദമേവ സച്ച’’ന്തി ഏവം പാടിഏക്കം ഗഹിതത്താ പച്ചേകസങ്ഖാതാനി ദിട്ഠിസച്ചാനി പണുന്നാനി നിഹടാനി പഹീനാനി അസ്സാതി പണുന്നപച്ചേകസച്ചോ.

സമവയസട്ഠേസനോതി ഏത്ഥ അവയാതി അനൂനാ. സട്ഠാതി വിസ്സട്ഠാ. സമ്മാ അവയാ സട്ഠാ ഏസനാ അസ്സാതി സമവയസട്ഠേസനോ. സമ്മാ വിസ്സട്ഠസബ്ബഏസനോതി അത്ഥോ. കേവലീതി പരിപുണ്ണോ. വുസിതവാതി വുസിതബ്രഹ്മചരിയോ, ഗരുസംവാസേ അരിയമഗ്ഗേപി ദസസു അരിയവാസേസുപി വുസിതവന്തോ. ഉത്തമപുരിസോതി ഖീണകിലേസത്താ വിസേസപുരിസോ ആജഞ്ഞപുരിസോ. പരമപുരിസോതി ഉത്തമപുരിസോ, പരമം വാ പടിലാഭം പത്തത്താ ഉത്തമം പത്തബ്ബം അരഹത്തപടിലാഭം പത്തോ അനുത്തരപുഞ്ഞക്ഖേത്തഭൂതോ ഉത്തമപുരിസോ, തേനേവത്ഥേന പരമപുരിസോ. അനുത്തരം സമാപത്തിം സമാപജ്ജിതും അമതം പടിലാഭം പത്തത്താ പരമപത്തിപ്പത്തോ. അഥ വാ ‘‘ഘരാവാസേ ആദീനവം സഞ്ജാനിത്വാ സാസനപവിസനവസേന ഉത്തമപുരിസോ. അത്തഭാവേ ആദീനവം സഞ്ജാനിത്വാ വിപസ്സനാപവിസനവസേന പരമപുരിസോ. കിലേസേ ആദീനവം സഞ്ജാനിത്വാ അരിയഭൂമന്തരം പവിട്ഠോ പരമപത്തിപ്പത്തോതി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി.

നേവാചിനതീതി കുസലാകുസലാനം പഹീനത്താ തേസം വിപാകം ന വഡ്ഢേതി. നാപചിനതീതി ഫലേ ഠിതത്താ ന വിദ്ധംസേതി. അപചിനിത്വാ ഠിതോതി പടിപ്പസ്സദ്ധിപഹാനേ ഠിതത്താ കിലേസേ വിദ്ധംസേത്വാ ഠിതോ. ഇതോ പരം തീഹിപി പദേഹി മഗ്ഗഫലവസേനേവ യോജേതബ്ബം. നേവ പജഹതീതി പഹാതബ്ബാഭാവേന കിലേസേ ന പജഹതി. ന ഉപാദിയതീതി തണ്ഹാമാനദിട്ഠീഹി ഗഹേതബ്ബാഭാവതോ തേഹി ന ഗണ്ഹാതി. പജഹിത്വാ ഠിതോതി ചജിത്വാ ഠിതോ. നേവ സംസിബ്ബതീതി തണ്ഹാവസേന നേവ സംസിബ്ബതി. ന ഉസ്സിനേതീതി മാനവസേന ന ഉക്കംസതി. വിസിനിത്വാ ഠിതോതി തണ്ഹാസംസീവനം അകത്വാ ഠിതോതി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി. നേവ വിധൂപേതീതി കിലേസഗ്ഗിം ന നിബ്ബാപേതി. ന സന്ധൂപേതീതി കിലേസഗ്ഗിം ന ജാലാപേതി. വിധൂപേത്വാ ഠിതോതി തം നിബ്ബാപേത്വാ ഠിതോ.

അസേക്ഖേന സീലക്ഖന്ധേനാതി സിക്ഖിതബ്ബാഭാവേന അസേക്ഖേന വാചാകമ്മന്താജീവസീലക്ഖന്ധേന സീലരാസിനാ സമന്നാഗതത്താ ഠിതോ, അപരിഹീനഭാവേന ഠിതോ. സമാധിക്ഖന്ധേനാതി വായാമസതീഹി സമ്പയുത്തേന സമാധിനാ. വിമുത്തിക്ഖന്ധേനാതി ഫലവിമുത്തിസമ്പയുത്തക്ഖന്ധേന. വിമുത്തിഞാണദസ്സനക്ഖന്ധേനാതി പച്ചവേക്ഖണഞാണേന. സച്ചം സമ്പടിപാദിയിത്വാതി ചതുഅരിയസച്ചം സഭാവവസേന സകസന്താനേ സമ്പാദിയിത്വാ പടിവിജ്ഝിത്വാ ഠിതോ. ഏജം സമതിക്കമിത്വാതി കമ്പനതണ്ഹം അതിക്കമിത്വാ. കിലേസഗ്ഗിന്തി രാഗാദികിലേസഗ്ഗിം. പരിയാദിയിത്വാതി ഖേപേത്വാ നിബ്ബാപേത്വാ. അപരിഗമനതായാതി സംസാരേ അഗമനഭാവേന പുനാഗമനാഭാവേനാതി അത്ഥോ. കടം സമാദായാതി ജയഗ്ഗാഹം ഗഹേത്വാ. മുത്തിപടിസേവനതായാതി സബ്ബകിലേസേഹി മുച്ചിത്വാ രൂപാദിആരമ്മണസേവനവസേന. അഥ വാ സബ്ബകിലേസേഹി മുത്തഫലസമാപത്തിസേവനവസേന. മേത്തായ പാരിസുദ്ധിയാതി ഉപക്കിലേസമുത്തായ പരിസുദ്ധഭാവേ ഠിതായ മേത്തായ ഠിതോ. കരുണാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

അച്ചന്തപാരിസുദ്ധിയാതി അതിക്കന്തപരിസുദ്ധഭാവേന പരിസുദ്ധിയാ അന്തം പാപുണിത്വാ ഠിതോ. അതമ്മയതായാതി തണ്ഹാദിട്ഠിമാനാ ‘‘തമ്മയാ’’തി വുച്ചന്തി. തേസം അഭാവോ അതമ്മയതാ, തായ തണ്ഹാദിട്ഠിമാനവിരഹിതതായ ഠിതോ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘സോ താദിസോ ലോകവിദൂ സുമേധോ, സബ്ബേസു ധമ്മേസു അതമ്മയോ മുനീ’’തി (അ. നി. ൩.൪൦). ഏത്ഥാപി തണ്ഹാമാനദിട്ഠിവിരഹിതോതി അത്ഥോ. വിമുത്തത്താതി സബ്ബകിലേസേഹി മുത്തഭാവേന. സന്തുസ്സിതത്താതി യഥാലാഭയഥാബലയഥാസാരുപ്പസന്തോസവസേന സന്തുട്ഠഭാവേന ഠിതോ.

ഖന്ധപരിയന്തേതി ഏകചതുപഞ്ചക്ഖന്ധാനം തീഹി പരിഞ്ഞഗ്ഗീഹി ഝാപേത്വാ അന്തേ അവസാനേ ഠിതോ, നത്ഥി ഏതസ്സ അന്തോതി വാ പരിയന്തം, തസ്മിം പരിയന്തേ. ധാതുപരിയന്താദീസുപി ഏസേവ നയോ. അയം പന വിസേസോ – ധാതുപരിയന്തേതി അട്ഠാരസന്നം ധാതൂനം പരിയന്തേ. ആയതനപരിയന്തേതി ദ്വാദസന്നം ആയതനാനം. ഗതിപരിയന്തേതി നിരയാദിപഞ്ചന്നം ഗതീനം. ഉപപത്തിപരിയന്തേതി സുഗതിദുഗ്ഗതീസു നിബ്ബത്തിയാ. പടിസന്ധിപരിയന്തേതി കാമരൂപാരൂപഭവേസു പടിസന്ധിയാ. ഭവപരിയന്തേതി ഏകവോകാരചതുപഞ്ചസഞ്ഞാഅസഞ്ഞാനേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാകാമരൂപഅരൂപഭവാനം. സംസാരപരിയന്തേതി ഖന്ധധാതുആയതനാനം അബ്ബോച്ഛിന്നപവത്തിയാ. വട്ടപരിയന്തേതി കമ്മവിപാകകിലേസവട്ടാനം പരിയന്തേ. അന്തിമേ ഭവേതി അവസാനേ ഉപപത്തിഭവേ. അന്തിമേ സമുസ്സയേ ഠിതോതി അവസാനേ സമുസ്സയേ സരീരേ ഠിതോ. അന്തിമദേഹധരോതി അന്തിമം അവസാനദേഹം സരീരം ധാരേതീതി അന്തിമദേഹധരോ. അരഹാതി ആരകത്താ അരീനം, അരാനഞ്ച ഹതത്താ, പച്ചയാദീനം അരഹത്താ, പാപകരണേ രഹാഭാവാ അരഹാ.

തസ്സായം പച്ഛിമകോതി തസ്സ ഖീണാസവസ്സ അയം സമുസ്സയോ അത്തഭാവോ അവസാനോ. ചരിമോതി അപ്പോ മന്ദോ ചരിമോ ആലോപോ, ചരിമം കബളം വിയ. പുന പടിസന്ധിയാ നത്ഥിഭാവം സന്ധായ ‘‘ജാതിമരണസംസാരോ, നത്ഥി തസ്സ പുനബ്ഭവോ’’തി ആഹ. ജനനം ജാതി, മരന്തി തേനാതി മരണം, ഖന്ധാദീനം അബ്ബോച്ഛിന്നാ സംസാരപവത്തി ച തസ്സ ഖീണാസവസ്സ പുന നത്ഥീതി വുത്തം ഗാഥം നിഗമേന്തോ ആഹ തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘തസ്മാ ജന്തു…പേ… നാവം സിത്വാവ പാരഗൂ’’തി.

ഇമസ്മിം സുത്തേ യം അന്തരന്തരാ ന വുത്തം, തം പാഠാനുസാരേന ഗഹേതബ്ബം.

സദ്ധമ്മപ്പജ്ജോതികായ മഹാനിദ്ദേസട്ഠകഥായ

കാമസുത്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ഗുഹട്ഠകസുത്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൭. ദുതിയേ – സത്തോതി ലഗ്ഗോ. ഗുഹായന്തി കായേ. കായോ ഹി രാഗാദീനം വാളാനം വസനോകാസതോ ‘‘ഗുഹാ’’തി വുച്ചതി. ബഹുനാഭിഛന്നോതി ബഹുനാ രാഗാദികിലേസജാതേന അഭിച്ഛന്നോ. ഏതേന അജ്ഝത്തബന്ധനം വുത്തം. തിട്ഠന്തി രാഗാദിവസേന തിട്ഠന്തോ. മോഹനസ്മിം പഗാള്ഹോതി മോഹനം വുച്ചതി കാമഗുണോ. ഏത്ഥ ഹി ദേവമനുസ്സാ മുയ്ഹന്തി തേസു അജ്ഝോഗാള്ഹാ ഹുത്വാ; ഏതേന ബാഹിരബന്ധനം വുത്തം. ദൂരേ വിവേകാ ഹി തഥാവിധോ സോതി സോ തഥാരൂപോ നരോ തിവിധാപി കായവിവേകാദിവിവേകാ ദൂരേ, അനാസന്നേ. കിംകാരണാ? കാമാ ഹി ലോകേ ന ഹി സുപ്പഹായാതി യസ്മാ ലോകേ കാമാ സുപ്പഹായാ ന ഹോന്തി, തസ്മാതി വുത്തം ഹോതി.

സത്തോതി ഹി ഖോ വുത്തന്തി ‘‘സത്തോ, നരോ, മാനവോ’’തി ഏവമാദിനാ നയേന കഥിതോയേവ. ഗുഹാ താവ വത്തബ്ബാതി ഗുഹാ താവ കഥേതബ്ബാ. കായോതി വാതിആദീസു അയം താവ പദയോജനാ – കായോ ഇതി വാ ഗുഹാ ഇതി വാ…പേ… കുമ്ഭോ ഇതി വാതി. തത്ഥ കായോതി ‘‘കുച്ഛിതാനം ആയോതി കായോ’’തിആദിനാ ഹേട്ഠാ സതിപട്ഠാനകഥായം വുത്തോയേവ. രാഗാദിവാളാനം വസനോകാസട്ഠേന ഗുഹാ, ‘‘പടിച്ഛാദനട്ഠേനാ’’തിപി ഏകേ. ‘‘ദൂരങ്ഗമം ഏകചരം, അസരീരം ഗുഹാസയ’’ന്തിആദീസു (ധ. പ. ൩൭) വിയ. രാഗാദീഹി ഝാപനട്ഠേന ദേഹോ ‘‘തേ ഹിത്വാ മാനുസം ദേഹ’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൩൨ ഥോകം വിസദിസം) വിയ. പമത്തകരണട്ഠേന സന്ദേഹോ ‘‘ഭിജ്ജതി പൂതിസന്ദേഹോ, മരണന്തഞ്ഹി ജീവിത’’ന്തിആദീസു (ധ. പ. ൧൪൮) വിയ. സംസാരേ സഞ്ചരണട്ഠേന നാവാ ‘‘സിഞ്ച ഭിക്ഖു ഇമം നാവം, സിത്താ തേ ലഹുമേസ്സതീ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൩൬൯) വിയ. ഇരിയാപഥസ്സ അത്ഥിഭാവട്ഠേന രഥോ ‘‘രഥോ സീലപരിക്ഖാരോ, ഝാനക്ഖോ ചക്കവീരിയോ’’തിആദീസു (സം. നി. ൫.൪) വിയ. അച്ചുഗ്ഗതട്ഠേന ധജോ ‘‘ധജോ രഥസ്സ പഞ്ഞാണ’’ന്തിആദീസു (ജാ. ൨.൨൨.൧൮൪൧) വിയ.

കിമികുലാനം ആവാസഭാവേന വമ്മികോ ‘‘വമ്മികോതി ഖോ, ഭിക്ഖു, ഇമസ്സേതം ചാതുമഹാഭൂതികസ്സ കായസ്സ അധിവചന’’ന്തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൫൧) വിയ. യഥേവ ഹി ബാഹിരകോ വമ്മികോ, വമതി വന്തകോ വന്തുസ്സയോ വന്തസിനേഹസമ്ബദ്ധോതി ചതൂഹി കാരണേഹി ‘‘വമ്മികോ’’തി വുച്ചതി. സോ ഹി അഹിനകുലഉന്ദൂരഘരഗോളികാദയോ നാനപ്പകാരേ പാണകേ വമതീതി വമ്മികോ. ഉപചികാഹി വന്തകോതി വമ്മികോ. ഉപചികാഹി വമിത്വാ മുഖതുണ്ഡകേഹി ഉക്ഖിത്തപംസുചുണ്ണേന കടിപ്പമാണേനപി പോരിസപ്പമാണേനപി ഉസ്സിതോതി വമ്മികോ. ഉപചികാഹി വന്തഖേളസിനേഹേന ആബദ്ധതായ സത്തസത്താഹം ദേവേ വസ്സന്തേപി ന വിപ്പകിരീയതി, നിദാഘേപി തതോ പംസുമുട്ഠിം ഗഹേത്വാ തസ്മിം മുട്ഠിനാ പീളിയമാനേ സിനേഹോ നിക്ഖമതി, ഏവം വന്തസിനേഹേന സമ്ബദ്ധോതി വമ്മികോ. ഏവമയം കായോപി ‘‘അക്ഖിമ്ഹാ അഗ്ഗിഗൂഥകോ’’തിആദിനാ നയേന നാനപ്പകാരം അസുചികലിമലം വമതീതി വമ്മികോ. ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധഖീണാസവാ ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ നികന്തിപരിയാദാനേന അത്തഭാവം ഛഡ്ഡേത്വാ ഗതാതി അരിയേഹി വന്തകോതിപി വമ്മികോ. യേഹി ചായം തീഹി അട്ഠിസതേഹി ഉസ്സിതോ നഹാരുസമ്ബദ്ധോ മംസാവലേപനോ അല്ലചമ്മപരിയോനദ്ധോ ഛവിരഞ്ജിതോ സത്തേ വഞ്ചേതി, തം സബ്ബം അരിയേഹി വന്തമേവാതി വന്തുസ്സയോതിപി വമ്മികോ. ‘‘തണ്ഹാ ജനേതി പുരിസം, ചിത്തമസ്സ വിധാവതീ’’തി (സം. നി. ൧.൫൫-൫൭) ഏവം തണ്ഹായ ജനിതത്താ അരിയേഹി വന്തേനേവ തണ്ഹാസിനേഹേന സമ്ബദ്ധോ അയന്തി വന്തസിനേഹേന സമ്ബദ്ധോതിപി വമ്മികോ. യഥാ ച വമ്മികസ്സ അന്തോ നാനപ്പകാരാ പാണകാ തത്ഥേവ ജായന്തി, ഉച്ചാരപസ്സാവം കരോന്തി, ഗിലാനാ സയന്തി, മതാ നിപതന്തി. ഇതി സോ തേസം സൂതിഘരം വച്ചകുടി ഗിലാനസാലാ സുസാനഞ്ച ഹോതി. ഏവം ഖത്തിയമഹാസാലാദീനമ്പി കായോ ‘‘അയം ഗോപിതരക്ഖിതോ മണ്ഡിതപസാദിതോ മഹാനുഭാവാനം കായോ’’തി അചിന്തേത്വാ ഛവിനിസ്സിതാ പാണാ ചമ്മനിസ്സിതാ പാണാ മംസനിസ്സിതാ പാണാ നഹാരുനിസ്സിതാ പാണാ അട്ഠിനിസ്സിതാ പാണാ അട്ഠിമിഞ്ജനിസ്സിതാ പാണാതി ഏവം കുലഗണനായ അസീതിമത്താനി കിമികുലസഹസ്സാനി അന്തോകായസ്മിംയേവ ജായന്തി, ഉച്ചാരപസ്സാവം കരോന്തി, ഗേലഞ്ഞേന ആതുരിതാനി സയന്തി, മതാമതാ നിപതന്തി. ഇതി അയമ്പി തേസം പാണാനം സൂതിഘരം വച്ചകുടി ഗിലാനസാലാ സുസാനഞ്ച ഹോതീതി ‘‘വമ്മികോ’’തി സങ്ഖം ഗതോ.

മനാപാമനാപപതനട്ഠേന നഗരം ‘‘സക്കായനഗര’’ന്തിആദീസു വിയ. രോഗാദീനം നീളഭാവേന കുലാവകഭാവേന നീളം ‘‘രോഗനീളം പഭങ്ഗുര’’ന്തിആദീസു (ധ. പ. ൧൪൮) വിയ. പടിസന്ധിയാ നിവാസഗേഹട്ഠേന കുടി ‘‘പഞ്ചദ്വാരായം കുടികായം പസക്കിയാ’’തിആദീസു (ഥേരഗാ. ൧൨൫) വിയ. പൂതിഭാവേന ഗണ്ഡോ ‘‘രോഗോതി ഭിക്ഖവേ, ഗണ്ഡോതി ഭിക്ഖവേ, സല്ലോതി ഭിക്ഖവേ, കായസ്സേതം അധിവചന’’ന്തിആദീസു (അ. നി. ൯.൧൫) വിയ. ഭിജ്ജനട്ഠേന കുമ്ഭോ ‘‘കുമ്ഭൂപമം കായമിമം വിദിത്വാ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൪൦) വിയ. കായസ്സേതം അധിവചനന്തി ഏതം വുത്തപ്പകാരം ചതുമഹാഭൂതമയസ്സ കുച്ഛിതധമ്മാനം ആയസ്സ അധിവചനം, കഥനന്തി അത്ഥോ. ഗുഹായന്തി സരീരസ്മിം. സത്തോതി അല്ലീനോ. വിസത്തോതി വണ്ണരാഗാദിവസേന വിവിധോ അല്ലീനോ. സണ്ഠാനരാഗവസേന ആസത്തോ. തത്ഥേവ ‘‘സുഭം സുഖ’’ന്തി ഗഹണവസേന ലഗ്ഗോ. അത്തഗ്ഗഹണവസേന ലഗ്ഗിതോ. പലിബുദ്ധോതി ഫസ്സരാഗവസേന അമുഞ്ചിത്വാ ഠിതോ. ഭിത്തിഖിലേതി ഭിത്തിയം ആകോടിതഖാണുകേ. നാഗദന്തേതി തഥേവ ഹത്ഥിദന്തസദിസേ വങ്കദണ്ഡകേ. സത്തന്തി ഭിത്തിഖിലേ ലഗ്ഗം. വിസത്തന്തി നാഗദന്തേ ലഗ്ഗം. ആസത്തന്തി ചീവരവംസേ ലഗ്ഗം. ലഗ്ഗന്തി ചീവരരജ്ജുയാ ലഗ്ഗം. ലഗ്ഗിതന്തി പീഠപാദേ ലഗ്ഗം. പലിബുദ്ധന്തി മഞ്ചപാദേ ലഗ്ഗന്തി ഏവമാദിനാ നയേന യോജേതബ്ബം.

ലഗ്ഗനാധിവചനന്തി വിസേസേന അല്ലീയനകഥനം. ഛന്നോതി വുത്തപ്പകാരേഹി കിലേസേഹി ഛാദിതോ. പുനപ്പുനം ഉപ്പത്തിവസേന ഉപരൂപരി ഛന്നോതി ഉച്ഛന്നോ. ആവുതോതി ആവരിതോ. നിവുതോതി വാരിതോ. ഓഫുതോതി അവത്ഥരിത്വാ ഛാദിതോ. പിഹിതോതി ഭാജനേന ഉക്ഖലിമുഖം വിയ പലിഗുണ്ഠിതോ. പടിച്ഛന്നോതി ആവടോ. പടികുജ്ജിതോതി അധോമുഖം ഠപിതോ. തത്ഥ തിണപണ്ണാദീഹി ഛാദിതം വിയ ഛന്നോ. ഉച്ഛന്നോ നദിം ആവരണസേതു വിയ. ആവുതോ ജനസഞ്ചരണമഗ്ഗാവരണം വിയ.

വിനിബദ്ധോ മാനവസേനാതി നാനാവിധേന മാനാതിമാനവസേന നാനാവിധേ ആരമ്മണേ ബദ്ധോ ഹുത്വാ തിട്ഠതി. പരാമട്ഠോ ദിട്ഠിവസേനാതി ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠീനം വസേന പരാമട്ഠോ ആമസിത്വാ ഗഹിതോ. വിക്ഖേപഗതോ ഉദ്ധച്ചവസേനാതി ആരമ്മണേ അസന്തിട്ഠനവസേന ചിത്തവിക്ഖേപം പത്തോ ഉപഗതോ. അനിട്ഠങ്ഗതോ വിചികിച്ഛാവസേനാതി രതനത്തയാദീസു കങ്ഖാസങ്ഖാതായ വിചികിച്ഛായ വസേന സന്നിട്ഠാനം അപ്പത്തോ. ഥാമഗതോ അനുസയവസേനാതി ദുന്നീഹരണഅപ്പഹീനാനുസയവസേന ഥിരഭാവം പത്തോ ഉപഗതോ ഹുത്വാ തിട്ഠതി.

രൂപൂപയന്തി തണ്ഹാദിട്ഠൂപയവസേന രൂപം ഉപഗന്ത്വാ ആരമ്മണം കത്വാ. വിഞ്ഞാണം തിട്ഠമാനം തിട്ഠതീതി തസ്മിം ആരമ്മണേ രൂപാരമ്മണം വിഞ്ഞാണം തിട്ഠന്തം തിട്ഠതി. രൂപാരമ്മണം രൂപപതിട്ഠന്തി രൂപമേവ ആരമ്മണം ആലമ്ബിത്വാ രൂപമേവ പതിട്ഠം കത്വാ. നന്ദൂപസേചനന്തി സപ്പീതികതണ്ഹോദകേന ആസിത്തം വിഞ്ഞാണം. വുദ്ധിന്തി വുദ്ധിഭാവം. വിരൂള്ഹിന്തി ജവനവസേന ഉപരിതോ വിരൂള്ഹിഭാവം. വേപുല്ലന്തി തദാരമ്മണവസേന വേപുല്ലം.

അത്ഥി രാഗോതിആദീനി ലോഭസ്സേവ നാമാനി. സോ ഹി രഞ്ജനവസേന രാഗോ, നന്ദനവസേന നന്ദീ, തണ്ഹായനവസേന തണ്ഹാതി വുച്ചതി. പതിട്ഠിതം തത്ഥ വിഞ്ഞാണം വിരൂള്ഹന്തി കമ്മം ജവാപേത്വാ പടിസന്ധിആകഡ്ഢനസമത്ഥതായ പതിട്ഠിതഞ്ചേവ വിരൂള്ഹഞ്ച. യത്ഥാതി തേഭൂമകവട്ടേ ഭുമ്മം. സബ്ബത്ഥ വാ പുരിമപദേ ഏതം ഭുമ്മം. അത്ഥി തത്ഥ സങ്ഖാരാനം വുദ്ധീതി ഇദം ഇമസ്മിം വിപാകവട്ടേ ഠിതസ്സ ആയതിം വട്ടഹേതുകേ സങ്ഖാരേ സന്ധായ വുത്തം. യത്ഥ അത്ഥി ആയതിം പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തീതി യസ്മിം ഠാനേ ആയതിം പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തി അത്ഥി. തത്ഥ പുരിമസുത്തം രൂപാദിആരമ്മണലഗ്ഗനവസേന വുത്തം, ദുതിയസുത്തം തദേവാരമ്മണം അഭിനന്ദനവസേന വുത്തം, തതിയം വിഞ്ഞാണപതിട്ഠാനവസേന വുത്തം, ചതുത്ഥം ചതുബ്ബിധആഹാരവസേന, കുസലാകുസലവിഞ്ഞാണപതിട്ഠാനവസേന വുത്തന്തി ഞാതബ്ബം.

യേഭുയ്യേനാതി പായേന. മുയ്ഹന്തീതി മോഹം ആപജ്ജന്തി. സമ്മുയ്ഹന്തീതി വിസേസേന മുയ്ഹന്തി. സമ്പമുയ്ഹന്തീതി സബ്ബാകാരേന മുയ്ഹന്തി. അഥ വാ രൂപാരമ്മണം പടിച്ച മുയ്ഹന്തി, സദ്ദാരമ്മണം പടിച്ച സമ്മുയ്ഹന്തി, മുതാരമ്മണം പടിച്ച സമ്പമുയ്ഹന്തി. അവിജ്ജായ അന്ധീകതാതി അട്ഠസു ഠാനേസു അഞ്ഞാണായ അവിജ്ജായ അന്ധീകതാ. ‘‘ഗതാ’’തി വാ പാഠോ, അന്ധഭാവം ഉപഗതാതി അത്ഥോ. പഗാള്ഹോതി പവിട്ഠോ. ഓഗാള്ഹോതി ഹേട്ഠാഭാഗം പവിട്ഠോ. അജ്ഝോഗാള്ഹോതി അധിഓഗാഹിത്വാ അവത്ഥരിത്വാ വിസേസേന പവിട്ഠോ നിമുഗ്ഗോതി അധോമുഖം ഹുത്വാ പവിട്ഠോ. അഥ വാ ദസ്സനസംസഗ്ഗേന ഓഗാള്ഹോ. സവനസംസഗ്ഗേന അജ്ഝോഗാള്ഹോ. വചനസംസഗ്ഗേന നിമുഗ്ഗോ. സപ്പുരിസസംസഗ്ഗവിരഹിതോ വാ ഓഗാള്ഹോ. സദ്ധമ്മസേവനവിരഹിതോ വാ അജ്ഝോഗാള്ഹോ. ധമ്മാനുധമ്മപടിപത്തിവിരഹിതോ വാ നിമുഗ്ഗോ.

വിവേകാതി വിവിത്തി, വിവിച്ചനം വാ വിവേകോ. തയോതി ഗണനപരിച്ഛേദോ. കായവിവേകോതി കായേന വിവിത്തി, വിനാ അപസക്കനം. ചിത്തവിവേകാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഇധ ഭിക്ഖൂതി ഇമസ്മിം സാസനേ. സംസാരേ ഭയം ഇക്ഖനതോ ഭിക്ഖു. വിവിത്തന്തി സുഞ്ഞം, അപ്പസദ്ദം അപ്പനിഗ്ഘോസന്തി അത്ഥോ. ഏതദേവ ഹി സന്ധായ വിഭങ്ഗേ ‘‘വിവിത്തന്തി സന്തികേ ചേപി സേനാസനം ഹോതി, തഞ്ച അനാകിണ്ണം ഗഹട്ഠേഹി പബ്ബജിതേഹി, തേന തം വിവിത്ത’’ന്തി (വിഭ. ൫൨൬) വുത്തം. സേതി ചേവ ആസതി ച ഏത്ഥാതി സേനാസനം, മഞ്ചപീഠാദീനമേതമധിവചനം. തേനാഹ –

‘‘സേനാസനന്തി മഞ്ചോപി സേനാസനം, പീഠമ്പി… ഭിസിപി… ബിബ്ബോഹനമ്പി… വിഹാരോപി… അഡ്ഢയോഗോപി… പാസാദോപി… അട്ടോപി… മാളോപി… ലേണമ്പി… ഗുഹാപി… രുക്ഖമൂലമ്പി… വേളുഗുമ്ബോപി… യത്ഥ വാ പന ഭിക്ഖൂ പടിക്കമന്തി, സബ്ബമേതം സേനാസന’’ന്തി (വിഭ. ൫൨൭).

അപി ച വിഹാരോ അഡ്ഢയോഗോ പാസാദോ ഹമ്മിയം ഗുഹാതി ഇദം വിഹാരസേനാസനം നാമ. മഞ്ചോ പീഠം ഭിസി ബിബ്ബോഹനന്തി ഇദം മഞ്ചപീഠസേനാസനം നാമ. ചിമിലികാ ചമ്മഖണ്ഡോ തിണസന്ഥാരോ പണ്ണസന്ഥാരോതി ഇദം സന്ഥതസേനാസനം നാമ. യത്ഥ വാ പന ഭിക്ഖൂ പടിക്കമന്തി, ഇദം ഓകാസസേനാസനം നാമാതി ഏവം ചതുബ്ബിധം സേനാസനം ഹോതി. തം സബ്ബമ്പി സേനാസനഗ്ഗഹണേന ഗഹിതമേവ.

ഇധ പനസ്സ സകുണസദിസസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനുച്ഛവികസേനാസനം ദസ്സേന്തോ ‘‘അരഞ്ഞം രുക്ഖമൂല’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ അരഞ്ഞന്തി ‘‘നിക്ഖമിത്വാ ബഹി ഇന്ദഖീലാ സബ്ബമേതം അരഞ്ഞ’’ന്തി (വിഭ. ൫൨൯) ഇദം ഭിക്ഖുനീനം വസേന ആഗതം. ‘‘ആരഞ്ഞകം നാമ സേനാസനം പഞ്ചധനുസതികം പച്ഛിമ’’ന്തി (പാരാ. ൬൫൪) ഇദം പന ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനുരൂപം. തസ്സ ലക്ഖണം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ധുതങ്ഗനിദ്ദേസേ (വിസുദ്ധി. ൧.൩൧) വുത്തം. രുക്ഖമൂലന്തി യംകിഞ്ചി സന്തച്ഛായം വിവിത്തം രുക്ഖമൂലം. പബ്ബതന്തി സേലം. തത്ഥ ഹി ഉദകസോണ്ഡീസു ഉദകകിച്ചം കത്വാ സീതായ രുക്ഖച്ഛായായ നിസിന്നസ്സ നാനാദിസാസു ഖായമാനാസു സീതേന വാതേന ബീജിയമാനസ്സ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ഹോതി. കന്ദരന്തി കം വുച്ചതി ഉദകം, തേന ദാരിതം, ഉദകേന ഭിന്നം പബ്ബതപദേസം. യം ‘‘നദീതുമ്ബ’’ന്തിപി ‘‘നദീകുഞ്ജ’’ന്തിപി വദന്തി. തത്ഥ ഹി രജതപട്ടസദിസാ വാലുകാ ഹോതി, മത്ഥകേ മണിവിതാനം വിയ വനഗഹനം, മണിഖന്ധസദിസം ഉദകം സന്ദതി. ഏവരൂപം കന്ദരം ഓരുയ്ഹ പാനീയം പിവിത്വാ ഗത്താനി സീതാനി കത്വാ വാലുകം ഉസ്സാപേത്വാ പംസുകൂലചീവരം പഞ്ഞപേത്വാ നിസിന്നസ്സ സമണധമ്മം കരോതോ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ഹോതി. ഗിരിഗുഹന്തി ദ്വിന്നം പബ്ബതാനം അന്തരം, ഏകസ്മിംയേവ വാ ഉമങ്ഗസദിസം മഹാവിവരം. സുസാനലക്ഖണം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൩൪) വുത്തം.

വനപത്ഥന്തി ഗാമന്തം അതിക്കമിത്വാ മനുസ്സാനം അനുപചാരട്ഠാനം യത്ഥ ന കസന്തി ന വപന്തി. തേനേവാഹ ‘‘വനപത്ഥന്തി ദൂരാനമേതം സേനാസനാനം അധിവചന’’ന്തിആദി (വിഭ. ൫൩൧). അബ്ഭോകാസന്തി അച്ഛന്നം. ആകങ്ഖമാനോ പനേത്ഥ ചീവരകുടിം കത്വാ വസതി. പലാലപുഞ്ജന്തി പലാലരാസിം. മഹാപലാലപുഞ്ജതോ ഹി പലാലം നിക്കഡ്ഢിത്വാ പബ്ഭാരലേണസദിസേ ആലയേ കരോന്തി, ഗച്ഛഗുമ്ബാദീനമ്പി ഉപരി പലാലം പക്ഖിപിത്വാ ഹേട്ഠാ നിസിന്നാ സമണധമ്മം കരോന്തി. സബ്ബമേതം സന്ധായ വുത്തം ‘‘കായേന വിവിത്തോ വിഹരതീ’’തിആദി. ഏകോ ചങ്കമം അധിട്ഠാതി പവത്തയതീതി വുത്തം ഹോതി. ഇരിയതീതി ഇരിയാപഥം വത്തയതി. വത്തതീതി ഇരിയാപഥവുത്തിം ഉപ്പാദേതി. പാലേതീതി ഇരിയാപഥം രക്ഖതി. യപേതീതി യപയതി. യാപേതീതി യാപയതി.

പഠമം ഝാനം സമാപന്നസ്സാതി കുസലജ്ഝാനസമങ്ഗിസ്സ. നീവരണേഹി ചിത്തം വിവിത്തന്തി ഉപചാരേന നീവരണേഹി വിവിത്തമ്പി സമാനം അന്തോഅപ്പനായം സുട്ഠു വിവിത്തം നാമ ഹോതീതി ദസ്സേതും ‘‘പഠമം ഝാനം സമാപന്നസ്സ നീവരണേഹി ചിത്തം വിവിത്തം ഹോതീ’’തി വുത്തം. ഏസേവ നയോ വിതക്കവിചാരപീതിസുഖദുക്ഖേഹി ദുതിയതതിയചതുത്ഥജ്ഝാനാനി സമാപന്നാനന്തി. രൂപസഞ്ഞായാതി കുസലവിപാകകിരിയവസേന പഞ്ചദസന്നം രൂപാവചരജ്ഝാനാനം സഞ്ഞായ. പടിഘസഞ്ഞായാതി ചക്ഖുരൂപാദിസങ്ഘട്ടനേന ഉപ്പന്നായ കുസലാകുസലവിപാകവസേന ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണസങ്ഖാതായ പടിഘസഞ്ഞായ ച. നാനത്തസഞ്ഞായാതി നാനാരമ്മണേ പവത്തായ ചതുചത്താലീസകാമാവചരസഞ്ഞായ ച ചിത്തം വിവിത്തം ഹോതി സുഞ്ഞം ഹോതി.

ആകാസാനഞ്ചായതനം സമാപന്നസ്സാതി ഏത്ഥ നാസ്സ അന്തോതി അനന്തം, ആകാസം അനന്തം ആകാസാനന്തം, ആകാസാനന്തമേവ ആകാസാനഞ്ചം, തം ആകാസാനഞ്ചം അധിട്ഠാനട്ഠേന ആയതനമസ്സ സസമ്പയുത്തധമ്മസ്സ ഝാനസ്സ ദേവാനം ദേവായതനമിവാതി ആകാസാനഞ്ചായതനം, കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസാരമ്മണഝാനസ്സേതം അധിവചനം. തം ആകാസാനഞ്ചായതനം സമാപന്നസ്സ കുസലകിരിയഝാനം സമാപന്നസ്സ. രൂപസഞ്ഞായാതി സഞ്ഞാസീസേന രൂപാവചരജ്ഝാനതോ ചേവ തദാരമ്മണതോ ച. രൂപാവചരജ്ഝാനമ്പി ഹി ‘‘രൂപ’’ന്തി വുച്ചതി ‘‘രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീ’’തിആദീസു (പടി. മ. ൧.൨൦൯), തസ്സ ആരമ്മണമ്പി ‘‘ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീ’’തിആദീസുപി (പടി. മ. ൧.൨൦൯). തസ്മാ ഇധ രൂപേ സഞ്ഞാ രൂപസഞ്ഞാതി ഏവം സഞ്ഞാസീസേന രൂപാവചരജ്ഝാനസ്സേതം അധിവചനം. രൂപേ സഞ്ഞാ അസ്സാതി രൂപസഞ്ഞം, രൂപമസ്സ നാമന്തി വുത്തം ഹോതി. ഏവം പഥവീകസിണാദിഭേദസ്സ തദാരമ്മണസ്സ ചേതം അധിവചനന്തി വേദിതബ്ബം. ഏതായ കുസലവിപാകകിരിയാവസേന പഞ്ചദസവിധായ ഝാനസങ്ഖാതായ രൂപസഞ്ഞായ. ഏതായ ച പഥവീകസിണാദിവസേന അട്ഠവിധായ ആരമ്മണസങ്ഖാതായ രൂപസഞ്ഞായ.

പടിഘസഞ്ഞായാതി ചക്ഖാദീനം വത്ഥൂനം രൂപാദീനം ആരമ്മണാനഞ്ച പടിഘാതേന സമുപ്പന്നാ സഞ്ഞാ പടിഘസഞ്ഞാ, രൂപസഞ്ഞാദീനം ഏതം അധിവചനം. യഥാഹ – ‘‘തത്ഥ കതമാ പടിഘസഞ്ഞാ? രൂപസഞ്ഞാ സദ്ദസഞ്ഞാ ഗന്ധസഞ്ഞാ രസസഞ്ഞാ ഫോട്ഠബ്ബസഞ്ഞാ, ഇമാ വുച്ചന്തി പടിഘസഞ്ഞായോ’’തി (വിഭ. ൬൦൩). താ കുസലവിപാകാ പഞ്ച അകുസലവിപാകാ പഞ്ചാതി ഏതായ പടിഘസഞ്ഞായ.

നാനത്തസഞ്ഞായാതി നാനത്തേ ഗോചരേ പവത്തായ സഞ്ഞായ, നാനത്തായ വാ സഞ്ഞായ. യഥാഹ – ‘‘തത്ഥ കതമാ നാനത്തസഞ്ഞാ? അസമാപന്നസ്സ മനോധാതുസമങ്ഗിസ്സ വാ മനോവിഞ്ഞാണധാതുസമങ്ഗിസ്സ വാ സഞ്ഞാ സഞ്ജാനനാ സഞ്ജാനിതത്തം, ഇമാ വുച്ചന്തി നാനത്തസഞ്ഞായോ’’തി (വിഭ. ൬൦൪) ഏവം വിഭങ്ഗേ വിഭജിത്വാ വുത്താ. താ ഇധ അധിപ്പേതാ. അസമാപന്നസ്സ മനോധാതുമനോവിഞ്ഞാണധാതുസങ്ഗഹിതാ സഞ്ഞാ രൂപസദ്ദാദിഭേദേ നാനത്തേ നാനാസഭാവേ ഗോചരേ പവത്തന്തി. യസ്മാ ചേസാ അട്ഠ കാമാവചരകുസലസഞ്ഞാ, ദ്വാദസ അകുസലസഞ്ഞാ, ഏകാദസ കാമാവചരകുസലവിപാകസഞ്ഞാ, ദ്വേ അകുസലവിപാകസഞ്ഞാ, ഏകാദസ കാമാവചരകിരിയസഞ്ഞാതി ഏവം ചതുചത്താലീസമ്പി സഞ്ഞാ നാനത്താ നാനാസഭാവാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അസദിസാ, തസ്മാ ‘‘നാനത്തസഞ്ഞാ’’തി വുത്താ, തായ നാനത്തസഞ്ഞായ.

ചിത്തം വിവിത്തം ഹോതീതി ആകാസാനഞ്ചായതനം സമാപന്നസ്സ രൂപസഞ്ഞാപടിഘസഞ്ഞാനാനത്തസഞ്ഞാസങ്ഖാതാഹി സഞ്ഞാഹി ഝാനചിത്തം വിവിത്തം ഹോതി വിനാ ഹോതി അപസക്കനം ഹോതി. വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനന്തി ഏതദേവ വിഞ്ഞാണം അധിട്ഠാനട്ഠേന ആയതനമസ്സാതി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം, ആകാസേ പവത്തവിഞ്ഞാണാരമ്മണസ്സ ഝാനസ്സേതം അധിവചനം. തം ഝാനം സമാപന്നസ്സ വുത്തപ്പകാരായ ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞായ ചിത്തം വിവിത്തം ഹോതി.

ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനന്തി ഏത്ഥ പന നാസ്സ കിഞ്ചനന്തി അകിഞ്ചനം, അന്തമസോ ഭങ്ഗമത്തമ്പി അസ്സ അവസിട്ഠം നത്ഥീതി വുത്തം ഹോതി. അകിഞ്ചനസ്സ ഭാവോ ആകിഞ്ചഞ്ഞം, ആകാസാനഞ്ചായതനവിഞ്ഞാണാപഗമസ്സേതം അധിവചനം. തം ആകിഞ്ചഞ്ഞം അധിട്ഠാനട്ഠേന ആയതനമസ്സാതി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം, ആകാസേ പവത്തിതവിഞ്ഞാണാപഗമാരമ്മണഝാനസ്സേതം അധിവചനം. തം ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമാപന്നസ്സ തായ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞായ ചിത്തം വിവിത്തം.

നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനന്തി ഏത്ഥ പന യായ സഞ്ഞായ ഭാവതോ തം ‘‘നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതന’’ന്തി വുച്ചതി, യഥാപടിപന്നസ്സ സാ സഞ്ഞാ ഹോതി, തം താവ ദസ്സേതും വിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൬൨൦) ‘‘നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീ’’തി ഉദ്ധരിത്വാ തഞ്ഞേവ ‘‘ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സന്തതോ മനസി കരോതി, സങ്ഖാരാവസേസസമാപത്തിം ഭാവേതി, തേന വുച്ചതി നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീ’’തി വുത്തം. തത്ഥ സന്തതോ മനസി കരോതീതി ‘‘സന്തോവതായം സമാപത്തി, യത്ര ഹി നാമ നത്ഥിഭാവമ്പി ആരമ്മണം കരിത്വാ വസതീ’’തി ഏവം സന്താരമ്മണതായ നം ‘‘സന്താ’’തി മനസി കരോതി. തം നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം അപ്പേത്വാ നിസിന്നസ്സ തായ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞായ ഝാനചിത്തം സുഞ്ഞം ഹോതി.

സോതാപന്നസ്സാതി സോതാപത്തിഫലം പത്തസ്സ. സക്കായദിട്ഠിയാതി വീസതിവത്ഥുകായ സക്കായദിട്ഠിയാ. വിചികിച്ഛായാതി അട്ഠസു ഠാനേസു കങ്ഖായ. സീലബ്ബതപരാമാസാതി ‘‘സീലേന സുദ്ധി, വതേന സുദ്ധീ’’തി പരാമസിത്വാ ഉപ്പജ്ജനകദിട്ഠി. ദിട്ഠാനുസയാതി അപ്പഹീനട്ഠേന സന്താനേ അനുസയകാ ദിട്ഠാനുസയാ. തഥാ വിചികിച്ഛാനുസയാ. തദേകട്ഠേഹി ചാതി തേഹി സക്കായദിട്ഠിആദീഹി ഏകതോ ഠിതേഹി ച. ഉപതാപേന്തി വിബാധേന്തി ചാതി കിലേസാ, തേഹി സക്കായദിട്ഠിയാദികിലേസേഹി ചിത്തം വിവിത്തം സുഞ്ഞം ഹോതി. ഏത്ഥ ‘‘തദേകട്ഠ’’ന്തി ദുവിധം ഏകട്ഠം പഹാനേകട്ഠം സഹജേകട്ഠഞ്ച. അപായഗമനീയാ ഹി കിലേസാ യാവ സോതാപത്തിമഗ്ഗേന ന പഹീയന്തി, താവ ദിട്ഠിവിചികിച്ഛാഹി സഹ ഏകസ്മിം പുഗ്ഗലേ ഠിതാതി പഹാനേകട്ഠാ. ദസസു ഹി കിലേസേസു ഇധ ദിട്ഠിവിചികിച്ഛാ ഏവ ആഗതാ. അനുസയേസു ദിട്ഠാനുസയവിചികിച്ഛാനുസയാ ആഗതാ. സേസാ പന അപായഗമനീയോ ലോഭോ ദോസോ മോഹോ മാനോ ഥിനം ഉദ്ധച്ചം അഹിരികം അനോത്തപ്പന്തി അട്ഠ കിലേസാ ദിട്ഠിവിചികിച്ഛാഹി സഹ പഹാനേകട്ഠാ ഹുത്വാ ദ്വീഹി അനുസയേഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിമഗ്ഗേന പഹീയന്തി. രാഗദോസമോഹപമുഖേസു വാ ദിയഡ്ഢേസു കിലേസസഹസ്സേസു സോതാപത്തിമഗ്ഗേന ദിട്ഠിയാ പഹീയമാനായ ദിട്ഠിയാ സഹ വിചികിച്ഛാ പഹീനാ, ദിട്ഠാനുസയവിചികിച്ഛാനുസയേഹി സഹ അപായഗമനീയാ സബ്ബകിലേസാ പഹാനേകട്ഠവസേന പഹീയന്തി. സഹജേകട്ഠാ പന ദിട്ഠിയാ സഹ വിചികിച്ഛായ ച സഹ ഏകേകസ്മിം ചിത്തേ ഠിതാ അവസേസകിലേസാ.

സോതാപത്തിമഗ്ഗേന ഹി ചത്താരി ദിട്ഠിസഹഗതാനി വിചികിച്ഛാസഹഗതഞ്ചാതി പഞ്ച ചിത്താനി പഹീയന്തി. തത്ഥ ദ്വീസു ദിട്ഠിസമ്പയുത്തഅസങ്ഖാരികചിത്തേസു പഹീയമാനേസു തേഹി സഹജാതോ ലോഭോ മോഹോ ഉദ്ധച്ചം അഹിരികം അനോത്തപ്പന്തി ഇമേ കിലേസാ സഹജേകട്ഠവസേന പഹീയന്തി, ദ്വീസു ദിട്ഠിസമ്പയുത്തസസങ്ഖാരികചിത്തേസു പഹീയമാനേസു തേഹി സഹജാതോ ലോഭോ മോഹോ ഥിനം ഉദ്ധച്ചം അഹിരികം അനോത്തപ്പന്തി ഇമേ കിലേസാ സഹജേകട്ഠവസേന പഹീയന്തി, വിചികിച്ഛാസഹഗതചിത്തേ പഹീയമാനേ തേന സഹജാതോ മോഹോ ഉദ്ധച്ചം അഹിരികം അനോത്തപ്പന്തി ഇമേ കിലേസാ സഹജേകട്ഠവസേന പഹീയന്തി. തേഹി ദുവിധേകട്ഠേഹി കിലേസേഹി ചിത്തം വിവിത്തം ഹോതീതി മഗ്ഗചിത്തം വിവിച്ചതി, ഫലചിത്തം വിവിത്തം വിയുത്തം അപസക്കിതം സുഞ്ഞം ഹോതീതി അത്ഥോ.

സകദാഗാമിസ്സ ഓളാരികാ കാമരാഗസഞ്ഞോജനാതി ഓളാരികഭൂതാ കായദ്വാരേ വീതിക്കമസ്സ പച്ചയഭാവേന ഥൂലഭൂതാ മേഥുനരാഗസങ്ഖാതാ സഞ്ഞോജനാ. സോ ഹി കാമഭവേ സഞ്ഞോജേതീതി ‘‘സഞ്ഞോജന’’ന്തി വുച്ചതി. പടിഘസഞ്ഞോജനാതി ബ്യാപാദസഞ്ഞോജനാ. സോ ഹി ആരമ്മണേ പടിഹഞ്ഞതീതി ‘‘പടിഘ’’ന്തി വുച്ചതി. തേ ഏവ ഥാമഗതട്ഠേന സന്താനേ അനുസേന്തീതി അനുസയാ. അണുസഹഗതാതി സുഖുമഭൂതാ കാമരാഗസഞ്ഞോജനാ പടിഘസഞ്ഞോജനാ അണുസഹഗതാ കാമരാഗാനുസയാ പടിഘാനുസയാതി അപ്പഹീനട്ഠേന സന്താനേ അനുസയനവസേന സുഖുമഭൂതാ കാമരാഗപടിഘാനുസയാ. തദേകട്ഠേഹി ചാതി വുത്തത്ഥേഹി ദുവിധേകട്ഠേഹി കിലേസേഹി ചിത്തം വിവിത്തം സുഞ്ഞം ഹോതി.

അരഹതോതി കിലേസാരീനം ഹതത്താ ‘‘അരഹാ’’തി ലദ്ധനാമസ്സ. രൂപരാഗാതി രൂപഭവേ ഛന്ദരാഗാ. അരൂപരാഗാതി അരൂപഭവേ ഛന്ദരാഗാ. മാനാതി അരഹത്തമഗ്ഗവജ്ഝാ മാനാ ഏവ. തഥാ ഉദ്ധച്ചഅവിജ്ജാമാനാനുസയാദയോ അരഹത്തമഗ്ഗവജ്ഝാ. ഏതേസു ഉണ്ണതിലക്ഖണോ മാനോ. അവൂപസമലക്ഖണം ഉദ്ധച്ചം. അന്ധഭാവലക്ഖണാ അവിജ്ജാ. രൂപരാഗഅരൂപരാഗവസേന പവത്താ ഭവരാഗാനുസയാ. തദേകട്ഠേഹി ചാതി തേഹി ഏകതോ ഠിതേഹി ച കിലേസേഹി. ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹീതി അജ്ഝത്തചിത്തസന്താനേ അകുസലക്ഖന്ധേ ഉപാദായ ‘‘ബഹിദ്ധാ’’തി സങ്ഖം ഗതേഹി അജ്ഝത്തം മുഞ്ചിത്വാ ബഹിദ്ധാ പവത്തേഹി സബ്ബസങ്ഖാരനിമിത്തേഹി മഗ്ഗചിത്തം വിവിച്ചതി വിനാ ഹോതി അപസക്കതി, ഫലചിത്തം വിവിത്തം വിയുത്തം അപസക്കിതം ഹോതി.

തത്ഥ കിലേസപടിപാടിയാ മഗ്ഗപടിപാടിയാ ചാതി ദ്വിധാ അനുസയാനം അഭാവോ വേദിതബ്ബോ. കിലേസപടിപാടിയാ ഹി കാമരാഗാനുസയപടിഘാനുസയാനം തതിയമഗ്ഗേന അഭാവോ ഹോതി, മാനാനുസയസ്സ ചതുത്ഥമഗ്ഗേന, ദിട്ഠാനുസയവിചികിച്ഛാനുസയാനം പഠമമഗ്ഗേന, ഭവരാഗാനുസയാവിജ്ജാനുസയാനം ചതുത്ഥമഗ്ഗേനേവ. മഗ്ഗപടിപാടിയാ പന പഠമമഗ്ഗേന ദിട്ഠാനുസയവിചികിച്ഛാനുസയാനം അഭാവോ ഹോതി, ദുതിയമഗ്ഗേന കാമരാഗാനുസയപടിഘാനുസയാനം തനുഭാവോ, തതിയമഗ്ഗേന സബ്ബസോ അഭാവോ, ചതുത്ഥമഗ്ഗേന മാനാനുസയഭവരാഗാനുസയാവിജ്ജാനുസയാനം അഭാവോ ഹോതി. ചിത്തവിവേകോതി മഹഗ്ഗതലോകുത്തരചിത്താനം കിലേസേഹി സുഞ്ഞഭാവോ, തുച്ഛഭാവോതി അത്ഥോ.

ഉപധിവിവേകോതി കിലേസക്ഖന്ധഅഭിസങ്ഖാരസങ്ഖാതാനം ഉപധീനം സുഞ്ഞഭാവോ. ഉപധിം താവ ദസ്സേതും ‘‘ഉപധി വുച്ചന്തി കിലേസാ ചാ’’തിആദിമാഹ. രാഗാദയോ യസ്സ ഉപ്പജ്ജന്തി, തം ഉപതാപേന്തി വിബാധേന്തീതി കിലേസാ ച. ഉപാദാനഗോചരാ രൂപാദയോ പഞ്ചക്ഖന്ധാ ച. ഉപാദാനസമ്ഭൂതാ പുഞ്ഞാപുഞ്ഞആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരാ ച. അമതന്തി നത്ഥി ഏതസ്സ മരണസങ്ഖാതം മതന്തി അമതം, കിലേസവിസപടിപക്ഖത്താ അഗദന്തിപി അമതം. സംസാരയോനിഗതിഉപപത്തിവിഞ്ഞാണട്ഠിതിസത്താവാസേസു സംസിബ്ബതി വിനതീതി തണ്ഹാ ‘‘വാന’’ന്തി വുച്ചതി, തം തത്ഥ നത്ഥീതി നിബ്ബാനം. വിവേകട്ഠകായാനന്തി ഗണസങ്ഗണികായ അപഗതസരീരാനം. നേക്ഖമ്മാഭിരതാനന്തി നേക്ഖമ്മേ കാമാദിതോ നിക്ഖന്തേ പഠമജ്ഝാനാദികേ അഭിരതാനം തന്നിന്നാനം. പരമവോദാനപ്പത്താനന്തി ഉത്തമപരിസുദ്ധഭാവഫലം പാപുണിത്വാ ഠിതാനം. ‘‘ഉപക്കിലേസാഭാവേന പരിസുദ്ധചിത്താനം, കിലേസേഹി മുത്തഭാവേന പരമവോദാനപ്പത്താനം. വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനേന പരിസുദ്ധചിത്താനം, സമുച്ഛേദപ്പഹാനേന പരമവോദാനപ്പത്താന’’ന്തി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി. നിരൂപധീനന്തി വിഗതൂപധീനം. വിസങ്ഖാരഗതാനന്തി സങ്ഖാരാരമ്മണം ചജിത്വാ വിഗതസങ്ഖാരം നിബ്ബാനം ആരമ്മണവസേന ഉപഗതാനം. വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തന്തി ഏത്ഥപി ഹി നിബ്ബാനമേവ ‘‘വിസങ്ഖാര’’ന്തി വുത്തം.

വിദൂരേതി വിവിധേ ദൂരേ. സുവിദൂരേതി സുട്ഠു വിദൂരേ. ന സന്തികേതി ന സമീപേ. ന സാമന്താതി ന ഏകപസ്സേ. അനാസന്നേതി അനച്ചന്തസമീപേ. വിവേകട്ഠേതി അതിദൂരേ, വിഗതേതി അത്ഥോ. താദിസോതി തംസദിസോ. തസ്സണ്ഠിതോതി തേന ആകാരേന ഠിതോ. തപ്പകാരോതി തേന പകാരേന ഠിതോ. തപ്പടിഭാഗോതി തംകോട്ഠാസികോ. അഥ വാ ‘‘അത്തഭാവഗുഹായ ലഗ്ഗഭാവേന താദിസോ. കിലേസേഹി ഛന്നഭാവേന തസ്സണ്ഠിതോ. മോഹനസ്മിം പഗാള്ഹഭാവേന തപ്പകാരോ. തീഹി വിവേകേഹി ദൂരഭാവേന തപ്പടിഭാഗോതി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി.

ദുപ്പഹായാതി സുഖേന പഹാതബ്ബാ ന ഹോന്തി. ദുച്ചജ്ജാതി സുഖേന ജഹിതും ന സക്കാ. ദുപ്പരിച്ചജ്ജാതി സബ്ബാകാരേന ജഹിതും ന സക്കാ. ദുന്നിമ്മദയാതി നിമ്മദം അമദം കാതും ന സക്കാ. ദുബ്ബിനിവേഠയാതി വിനിവേഠനം മോചനം കാതും ന സക്കാ. ദുത്തരാതി ഉത്തരിത്വാ അതിക്കന്തും ന സക്കാ. ദുപ്പതരാതി വിസേസേത്വാ തരിതും ന സക്കാ. ദുസ്സമതിക്കമാതി ദുക്ഖേന അതിക്കമിതബ്ബാ. ദുബ്ബിനിവത്താതി നിവത്തേതും ദുക്ഖാ. അഥ വാ ‘‘പകതിവസേന ദുപ്പരിച്ചജ്ജാ. ഗോണപതാസം വിയ ദുന്നിമ്മദയാ. നാഗപാസം വിയ ദുബ്ബിനിവേഠയാ. ഗിമ്ഹസമയേ മരുകന്താരം വിയ ദുത്തരാ ദുപ്പതരാ. ബ്യഗ്ഘപരിഗ്ഗഹിതാ അടവീ വിയ ദുസ്സമതിക്കമാ. സമുദ്ദവീചി വിയ ദുബ്ബിനിവത്താതി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി.

൮. ഏവം പഠമഗാഥായ ‘‘ദൂരേ വിവേകാ ഹി തഥാവിധോ’’തി സാധേത്വാ പുന തഥാവിധാനം സത്താനം ധമ്മതം ആവി കരോന്തോ ‘‘ഇച്ഛാനിദാനാ’’തിആദിഗാഥമാഹ. തത്ഥ ഇച്ഛാനിദാനാതി തണ്ഹാഹേതുകാ. ഭവസാതബദ്ധാതി സുഖവേദനാദിമ്ഹി ഭവസാതേന ബദ്ധാ. തേ ദുപ്പമുഞ്ചാതി തേ ഭവസാതവത്ഥുഭൂതാ ധമ്മാ. തേ വാ തത്ഥ ബദ്ധാ ഇച്ഛാനിദാനാ സത്താ ദുപ്പമോചയാ. ന ഹി അഞ്ഞമോക്ഖാതി അഞ്ഞേ ച മോചേതും ന സക്കോന്തി. കാരണവചനം വാ ഏതം. തേ സത്താ ദുപ്പമുഞ്ചാ. കസ്മാ? യസ്മാ അഞ്ഞേന മോചേതബ്ബാ ന ഹോന്തി. യദി സത്താ മുഞ്ചേയ്യും, സകേന ഥാമേന മുഞ്ചേയ്യുന്തി അയമസ്സ അത്ഥോ. പച്ഛാ പുരേ വാപി അപേക്ഖമാനാതി അനാഗതേ അതീതേ വാ കാമേ അപേക്ഖമാനാ. ഇമേ വ കാമേ പുരിമേ വ ജപ്പന്തി ഇമേ വാ പച്ചുപ്പന്നേ കാമേ പുരിമേ വാ ദുവിധേപി അതീതാനാഗതേ ബലവതണ്ഹായ പത്ഥയമാനാ. ഇമേസഞ്ച ദ്വിന്നം പദാനം ‘‘തേ ദുപ്പമുഞ്ചാ ന ഹി അഞ്ഞമോക്ഖാ’’തി ഇമിനാവ സഹ സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. ഇതരഥാ അപേക്ഖമാനാ ജപ്പം കിം കരോന്തി, കിം വാ കതാതി ന പഞ്ഞായേയ്യും.

ഭവസാതബദ്ധാതി ഭവേ സാതം ഭവസാതം, തേന ഭവസാതേന സുഖസ്സാദേന ബദ്ധാ ഹുത്വാ ഠിതാ. തം ഭാജേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘ഏകം ഭവസാതം – സുഖാ വേദനാ’’തിആദിമാഹ. യോബ്ബനഭാവോ യോബ്ബഞ്ഞം. അരോഗഭാവോ ആരോഗ്യം. ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ പവത്തഭാവോ ജീവിതം. ലാഭോതി ചതുന്നം പച്ചയാനം ലാഭോ. യസോതി പരിവാരോ. പസംസാതി കിത്തി. സുഖന്തി കായികചേതസികം സുഖം. മനാപികാ രൂപാതി മനവഡ്ഢനകാ രൂപാ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ.

ചക്ഖുസമ്പദാതി ചക്ഖുസ്സ സമ്പദാ. ‘‘മയ്ഹം ചക്ഖു സമ്പന്നം മണിവിമാനേ ഉഗ്ഘാടിതസീഹപഞ്ജരം വിയ ഖായതീ’’തി ഉപ്പന്നം സുഖസ്സാദം സന്ധായ ‘‘ചക്ഖുസമ്പദാ’’തി വുത്തം. സോതസമ്പദാദീസുപി ഏസേവ നയോ. സുഖായ വേദനായ സാതബദ്ധാ…പേ… വിബദ്ധാതി വിവിധാകാരേന ബദ്ധാ. ആബദ്ധാതി വിസേസേന ആദിതോ ബദ്ധാ. ലഗ്ഗാതി ആരമ്മണേന സദ്ധിം അപ്പിതാ. ലഗ്ഗിതാതി നാഗദന്തേ ഫാണിതവാരകോ വിയ ലഗ്ഗിതാ. യമേത്ഥ ച അവുത്തം, തം സത്തോ വിസത്തോതിആദിമ്ഹി വുത്തനയേന ഗഹേതബ്ബം.

ന ഹി അഞ്ഞമോക്ഖാതി ന പരേഹി മോക്ഖാ. തേ വാ ഭവസാതവത്ഥൂ ദുപ്പമുഞ്ചാതി ഭവേ സുഖസ്സാദവത്ഥുഭൂതാ ധമ്മാ തേ മുഞ്ചിതും ദുക്ഖാ. സത്താ വാ ഏത്തോ ദുമ്മോചയാതി സത്താ ഏവ വാ ഏതസ്മാ ഭവസാതവത്ഥുതോ മോചേതും ദുക്ഖാ.

ദുരുദ്ധരാതി ഉദ്ധരിതും ദുക്ഖാ. ദുസ്സമുദ്ധരാതി സമന്തതോ ഛിന്നതടേ നരകാവാടേ പതിതോ വിയ ഉദ്ധം കത്വാ ഉദ്ധരിതും ദുക്ഖാ. ദുബ്ബുട്ഠാപയാതി ഉട്ഠാപേതും ദുക്ഖാ. ദുസ്സമുട്ഠാപയാതി സുഖുമഅത്തഭാവം പഥവിയം പതിട്ഠാപനം വിയ ഉസ്സാപേതും അതിവിയ ദുക്ഖാ.

തേ അത്തനാ പലിപപലിപന്നാതി ഗമ്ഭീരകദ്ദമേ യാവ സീസതോ നിമുഗ്ഗാ ന സക്കോന്തി. പരം പലിപപലിപന്നം ഉദ്ധരിതുന്തി അപരം തഥേവ നിമുഗ്ഗം ഹത്ഥേ വാ സീസേ വാ ഗഹേത്വാ ഉദ്ധരിത്വാ ഥലേ പതിട്ഠാപേതും ന സക്കോന്തി. സോ വത ചുന്ദാതി സോതി വത്തബ്ബാകാരപുഗ്ഗലനിദ്ദേസോ. തസ്സ ‘‘യോ’’തി ഇമം ഉദ്ദേസവചനം ആഹരിത്വാ യോ അത്തനാ പലിപപലിപന്നോ, സോ വത, ചുന്ദ, പരം പലിപപലിപന്നം ഉദ്ധരിസ്സതീതി. ഏവം സേസപദേസു സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. പലിപപലിപന്നോതി ഗമ്ഭീരകദ്ദമേ നിമുഗ്ഗോ വുച്ചതി. യഥാ, ചുന്ദ, കോചി പുരിസോ യാവ സീസതോ ഗമ്ഭീരകദ്ദമേ നിമുഗ്ഗോ, പരമ്പി തഥേവ നിമുഗ്ഗം ഹത്ഥേ വാ സീസേ വാ ഗഹേത്വാ ഉദ്ധരിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. ന ഹി തം കാരണമത്ഥി, യേന സോ തം ഉദ്ധരിത്വാ ഥലേ പതിട്ഠാപേയ്യാതി. അദന്തോ അവിനീതോ അപരിനിബ്ബുതോതി ഏത്ഥ പന അനിബ്ബിസേവനതായ അദന്തോ. അസിക്ഖിതവിനയതായ അവിനീതോ. അനിബ്ബുതകിലേസതായ അപരിനിബ്ബുതോതി വേദിതബ്ബോ. സോ താദിസോ പരം ദമേസ്സതി നിബ്ബിസേവനം കരിസ്സതി, വിനേസ്സതി തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖാപേസ്സതി. പരിനിബ്ബാപേസ്സതി തസ്സ കിലേസേ നിബ്ബാപേസ്സതി.

നത്ഥഞ്ഞോ കോചീതി അഞ്ഞോ കോചി പുഗ്ഗലോ മോചേതും സമത്ഥോ നത്ഥി. സകേന ഥാമേനാതി അത്തനോ ഞാണഥാമേന. ബലേനാതി ഞാണബലേന. വീരിയേനാതി ഞാണസമ്പയുത്തചേതസികവീരിയേന. പുരിസപരക്കമേനാതി പരം പരം ഠാനം അക്കമനേന മഹന്തവീരിയേന.

നാഹം സഹിസ്സാമീതി അഹം ന സഹിസ്സാമി ന സക്കോമി, ന വായമിസ്സാമീതി വുത്തം ഹോതി. പമോചനായാതി പമോചേതും. കഥംകഥിന്തി സകങ്ഖം. ധോതകാതി ആലപനം. തരേസീതി തരേയ്യാസി.

‘‘അത്തനാ ഹി കതം പാപം, അത്തനാ സംകിലിസ്സതി;

അത്തനാ അകതം പാപം, അത്തനാവ വിസുജ്ഝതി;

സുദ്ധീ അസുദ്ധി പച്ചത്തം, നാഞ്ഞോ അഞ്ഞം വിസോധയേ’’തി. (ധ. പ. ൧൬൫; കഥാ. ൭൪൩) –

ഏത്ഥായമത്ഥോ – യേന അത്തനാ അകുസലം കമ്മം കതം ഹോതി, സോ ചതൂസു അപായേസു ദുക്ഖം അനുഭവന്തോ അത്തനാവ സംകിലിസ്സതി. യേന പന അത്തനാ അകതം പാപം, സോ സുഗതിഞ്ചേവ അഗതിഞ്ച ഗച്ഛന്തോ അത്തനാവ വിസുജ്ഝതി. കുസലകമ്മസങ്ഖാതാ സുദ്ധി അകുസലകമ്മസങ്ഖാതാ ച അസുദ്ധി പച്ചത്തം കാരകസത്താനം അത്തനിയേവ വിപച്ചതി. അഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ അഞ്ഞം പുഗ്ഗലം ന വിസോധയേ നേവ വിസോധേതി, ന കിലേസേതീതി വുത്തം ഹോതി.

തിട്ഠതേവ നിബ്ബാനന്തി അമതമഹാനിബ്ബാനം തിട്ഠതിയേവ. നിബ്ബാനഗാമിമഗ്ഗോതി പുബ്ബഭാഗവിപസ്സനാതോ പട്ഠായ അരിയമഗ്ഗോ. തിട്ഠാമഹം സമാദപേതാതി അഹം ഗണ്ഹാപേതാ പതിട്ഠാപേതാ തിട്ഠാമി. ഏവം ഓവദിയമാനാ ഏവം അനുസാസിയമാനാതി മയാ ഏവം ഓവദിയമാനാ ഏവം അനുസാസിയമാനാ. ഏത്ഥ ഉപ്പന്നേ വത്ഥുസ്മിം വദന്തോ ഓവദതി നാമ, അനുപ്പന്നേ വത്ഥുസ്മിം അനുസാസന്തോ ‘‘അയസോപി തേ ഭവിസ്സതീ’’തിആദിവസേന അനാഗതം ദസ്സേന്തോ അനുസാസതി നാമ. സമ്മുഖാ വദന്തോപി ഓവദതി നാമ, പരമ്മുഖാ ദൂതസാസനം വാ പേസേന്തോ അനുസാസതി നാമ. സകിം വദന്തോപി ഓവദതി നാമ, പുനപ്പുനം വദന്തോ അനുസാസതി നാമ. ഓവദന്തോ ഏവ വാ അനുസാസതി നാമ. അപ്പേകച്ചേതി അപി ഏകച്ചേ, ഏകേതി അത്ഥോ. അച്ചന്തനിട്ഠം നിബ്ബാനം ആരാധേന്തീതി ഖയവയസങ്ഖാതം അന്തം അതീതന്തി അച്ചന്തം, അച്ചന്തഞ്ച തം സബ്ബസങ്ഖാരാനം അപ്പവത്തിട്ഠാനത്താ നിട്ഠഞ്ചാതി അച്ചന്തനിട്ഠം, ഏകന്തനിട്ഠം, സതതനിട്ഠന്തി അത്ഥോ. തം അച്ചന്തനിബ്ബാനം ആരാധേന്തി സമ്പാദേന്തി. നാരാധേന്തീതി ന സമ്പാദേന്തി, ന പടിലഭന്തീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ക്യാഹന്തി ഏതേസു കിം അഹം, കിം കരോമീതി അത്ഥോ. മഗ്ഗക്ഖായീതി പടിപദാമഗ്ഗക്ഖായീ. ആചിക്ഖതി കഥേതി. അത്തനാ പടിപജ്ജമാനാ മുഞ്ചേയ്യുന്തി പടിപജ്ജന്താ മയം മുഞ്ചേയ്യും.

അതീതം ഉപാദായാതി അതീതം പടിച്ച. കഥം പുരേ അപേക്ഖം കരോതീതി കേന പകാരേന ഇക്ഖം ഓലോകനം കരോതി. ഏവംരൂപോ അഹോസിന്തി ദീഘരസ്സഅണുകഥൂലാദിവസേന ഏവംജാതികോ ഏവരൂപോ അഭവിം. തത്ഥ നന്ദിം സമന്നാനേതീതി തസ്മിം രൂപാരമ്മണേ തണ്ഹം സമ്മാ ആനയതി ഉപനേതി. വേദനാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

‘‘ഇതി മേ ചക്ഖൂ’’തിആദയോ വത്ഥുആരമ്മണവസേന തണ്ഹുപ്പത്തിം ദസ്സേന്തോ ആഹ. ഇതി രൂപാതീതി ഏവം രൂപാ ഇതി. തത്ഥ ഛന്ദരാഗപടിബദ്ധന്തി തേസു ചക്ഖുരൂപേസു ദുബ്ബലസങ്ഖാതോ ഛന്ദോ ച ബലവസങ്ഖാതോ രാഗോ ച, തേന ഛന്ദരാഗേന പടിബദ്ധം അല്ലീനം. വിഞ്ഞാണന്തി ജവനചിത്തം. ഛന്ദരാഗപടിബദ്ധത്താ വിഞ്ഞാണസ്സാതി തസ്സ ജവനവിഞ്ഞാണസ്സ ഛന്ദരാഗേന ബദ്ധഭാവാ. തദഭിനന്ദതീതി തം ആരമ്മണം തണ്ഹാവസേന അഭിനന്ദതി.

യാനിസ്സ താനീതി യാനി അസ്സ താനി. പുബ്ബേതി അതീതേ. സദ്ധിന്തി ഏകതോ. ഹസിതലപിതകീളിതാനീതി ദന്തവിദംസാദിഹസിതാനി ച, വചീഭേദം കത്വാ ലപിതാനി ച, കായഖിഡ്ഡാദികീളിതാനി ച. തദസ്സാദേതീതി തം അസ്സാദയതി അസ്സാദം വിന്ദതി സാദിയതി. തം നികാമേതീതി തം നികാമയതി പച്ചാസീസതി. വിത്തിം ആപജ്ജതീതി തുട്ഠിം പാപുണാതി.

സിയന്തി ഭവേയ്യം. അപ്പടിലദ്ധസ്സ പടിലാഭായാതി അപ്പത്തസ്സ പാപുണനത്ഥായ. ചിത്തം പണിദഹതീതി ചിത്തം ഠപേതി. ചേതസോ പണിധാനപച്ചയാതി ചിത്തസ്സ ഠപനകാരണാ.

സീലേന വാതി പഞ്ചസീലാദിസീലേന വാ. വതേന വാതി ധുതങ്ഗസമാദാനേന വാ. തപേന വാതി വീരിയസമാദാനേന വാ. ബ്രഹ്മചരിയേന വാതി മേഥുനവിരതിയാ വാ. ദേവോ വാതി മഹാനുഭാവോ ദേവരാജാ വാ. ദേവഞ്ഞതരോ വാതി തേസം അഞ്ഞതരോ വാ.

ജപ്പന്താതി ഗുണവസേന കഥേന്താ. പജപ്പന്താതി പകാരേന കഥേന്താ. അഭിജപ്പന്താതി വിസേസേന കഥേന്താ, ഉപസഗ്ഗവസേന വാ വഡ്ഢിതം.

൯. ഏവം പഠമഗാഥായ ‘‘ദൂരേ വിവേകാ ഹി തഥാവിധോ’’തി സാധേത്വാ ദുതിയഗാഥായ ച തഥാവിധാനം ധമ്മതം ആവി കത്വാ ഇദാനി തേസം പാപകരണം ആവി കരോന്തോ ‘‘കാമേസു ഗിദ്ധാ’’തി ഗാഥമാഹ.

തസ്സത്ഥോ – തേ സത്താ കാമേസു പരിഭോഗതണ്ഹായ ഗിദ്ധാ, പരിയേസനാദിമനുയുത്തത്താ പസുതാ, സമ്മോഹമാപന്നത്താ പമൂള്ഹാ, അവഗമനതായ മച്ഛരിയതായ ബുദ്ധാദീനം വചനം അനാദിയതായ ച അവദാനിയാ, കായവിസമാദിമ്ഹി വിസമേ നിവിട്ഠാ, അന്തകാലേ മരണദുക്ഖൂപനീതാ, ‘‘കിംസു ഭവിസ്സാമ ഇതോ ചുതാസേ’’തി പരിദേവയന്തീതി.

ഗിദ്ധാതി കാമരാഗേന ഗിദ്ധാ. ഗധിതാതി സങ്കപ്പരാഗേന പച്ചാസീസമാനാ ഹുത്വാ ഗധിതാ. മുച്ഛിതാതി കാമതണ്ഹായ മുച്ഛാപരേതാ. അജ്ഝോസന്നാതി കാമനന്ദിയാ അധിഓസന്നാ അജ്ഝോത്ഥടാ. ലഗ്ഗാതി കാമസിനേഹേന അല്ലീനാ. ലഗ്ഗിതാതി കാമപരിളാഹേന ഏകീഭൂതാ. പലിബുദ്ധാതി കാമസഞ്ഞായ ആവട്ടിതാ. അഥ വാ ‘‘ദിട്ഠിദസ്സനേ ഗിദ്ധാ. അഭിണ്ഹദസ്സനേ ഗധിതാ. സംസഗ്ഗകിരിയസ്മിം മുച്ഛിതാ. വിസ്സാസകിരിയസ്മിം അജ്ഝോസന്നാ. സിനേഹവളഞ്ജസ്മിം ലഗ്ഗാ. ദ്വയംദ്വയസമാപത്തിമ്ഹി ലഗ്ഗിതാ. അപരാപരം അമുഞ്ചമാനാ ഹുത്വാ പലിബുദ്ധാ’’തി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി.

ഏസന്തീതി പച്ചാസീസന്തി. ഗവേസന്തീതി മഗ്ഗയന്തി. പരിയേസന്തീതി സബ്ബാകാരേന ഇച്ഛന്തി പത്ഥേന്തി. അഥ വാ ദിട്ഠാരമ്മണേ സുഭാസുഭം അത്ഥി, നത്ഥീതി ഏസന്തി. സുഭാസുഭാരമ്മണേ പച്ചക്ഖം കത്വാ വളഞ്ജനത്ഥായ പിയം കരോന്താ ഗവേസന്തി. ചിത്തവസേന ഏസന്തി. പയോഗവസേന ഗവേസന്തി. കരണവസേന പരിയേസന്തി. തേ ദുവിധേ കാമേ പടിച്ച ഓതരിത്വാ ചരന്തീതി തച്ചരിതാ. തേ ച കാമേ ബഹുലം യേഭുയ്യേന വഡ്ഢേന്തി പവത്തയന്തീതി തബ്ബഹുലാ. തേ ച കാമേ ഗരും കത്വാ രഹന്തീതി തഗ്ഗരുകാ. തേസു കാമേസു നിന്നാ നമിതാ ഹുത്വാ വസന്തീതി തന്നിന്നാ. തേസു കാമേസു സന്നിന്നാ ഹുത്വാ വസന്തീതി തപ്പോണാ. തേസു കാമേസു അവലമ്ബിതാ ഹുത്വാ തേസുയേവ നമിതാ വസന്തീതി തപ്പബ്ഭാരാ. തേസു കാമേസു അവത്ഥരിത്വാ മുച്ഛാപരേതപ്പസങ്ഗാ ഹുത്വാ വദന്തീതി തദധിമുത്താ. തേ ച കാമേ അധിപതിം ജേട്ഠകം കത്വാ വസന്തീതി തദധിപതേയ്യാ. അഥ വാ ‘‘ആരമ്മണസ്സ ഇട്ഠഭാവേന തച്ചരിതാ. ആരമ്മണസ്സ കന്തഭാവേന തബ്ബഹുലാ. ആരമ്മണസ്സ മനാപഭാവേന തഗ്ഗരുകാ. ആരമ്മണസ്സ പിയഭാവേന തന്നിന്നാ. ആരമ്മണസ്സ കാമുപസംഹിതഭാവേന തപ്പോണാ. ആരമ്മണസ്സ രജനീയഭാവേന തപ്പബ്ഭാരാ. ആരമ്മണസ്സ മുച്ഛനീയഭാവേന തദധിമുത്താ. ആരമ്മണസ്സ ബന്ധനീയഭാവേന തദധിപതേയ്യാ’’തി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി.

രൂപേ പരിയേസന്തീതിആദീസു പരിയേസന്തീതി അലദ്ധസ്സ ലാഭായ ഏസനവസേന. പടിലഭന്തീതി ഹത്ഥഗതവസേന. പരിഭുഞ്ജന്തീതി വളഞ്ജനവസേന വുത്തന്തി ഞാതബ്ബം. കലഹം വിവാദം കരോതീതി കലഹകാരകോ. തസ്മിം നിയുത്തോതി കലഹപസുതോ. കമ്മകാരകാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഗോചരേ ചരന്തോതി വേസിയാദിഗോചരേ, സതിപട്ഠാനാദിഗോചരേ വാ ചരമാനോ. തേസു നിയുത്തോ ഗോചരപസുതോ. ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനവസേന ഝാനം അസ്സ അത്ഥീതി ഝായീ. തസ്മിം നിയുത്തോ ഝാനപസുതോ.

അവഗച്ഛന്തീതി അപായം ഗച്ഛന്തി. മച്ഛരിനോതി സകസമ്പത്തിം നിഗുഹന്താ. വചനന്തി കഥനം. ബ്യപഥന്തി വാക്യപഥം. ദേസനന്തി വിസ്സജ്ജനഓവാദം. അനുസിട്ഠിന്തി അനുസാസനിം. നാദിയന്തീതി ന ഗണ്ഹന്തി ന ഗരും കരോന്തി. ‘‘ന പടിസ്സന്തീ’’തി വാ പാഠോ, സോയേവ അത്ഥോ. വത്ഥുതോ മച്ഛരിയദസ്സനത്ഥം ‘‘പഞ്ച മച്ഛരിയാനി ആവാസമച്ഛരിയ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ആവാസേ മച്ഛരിയം ആവാസമച്ഛരിയം. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ.

ആവാസോ നാമ സകലാരാമോപി പരിവേണമ്പി ഏകോവരകോപി രത്തിട്ഠാനാദീനിപി. തേസു വസന്താ സുഖം വസന്തി, പച്ചയേ ലഭന്തി. ഏകോ ഭിക്ഖു വത്തസമ്പന്നസ്സേവ പേസലസ്സ ഭിക്ഖുനോ തത്ഥ ആഗമനം ന ഇച്ഛതി, ആഗതോപി ‘‘ഖിപ്പം ഗച്ഛതൂ’’തി ചിന്തേസി, ഇദം ആവാസമച്ഛരിയം നാമ. ഭണ്ഡനകാരകാദീനം പന തത്ഥ വാസം അനിച്ഛതോ ആവാസമച്ഛരിയം നാമ ന ഹോതി.

കുലന്തി ഉപട്ഠാകകുലമ്പി ഞാതികുലമ്പി. തത്ഥ അഞ്ഞസ്സ ഉപസങ്കമനം അനിച്ഛതോ കുലമച്ഛരിയം ഹോതി. പാപപുഗ്ഗലസ്സ പന ഉപസങ്കമനം അനിച്ഛതോപി മച്ഛരിയം നാമ ന ഹോതി. സോ ഹി തേസം പസാദഭേദായ പടിപജ്ജതി. പസാദം രക്ഖിതും സമത്ഥസ്സേവ പന ഭിക്ഖുനോ തത്ഥ ഉപസങ്കമനം അനിച്ഛതോ മച്ഛരിയം നാമ ഹോതി.

ലാഭോതി ചതുപച്ചയലാഭോവ. തം അഞ്ഞസ്മിം സീലവന്തേയേവ ലഭന്തേ ‘‘മാ ലഭതൂ’’തി ചിന്തേന്തസ്സ ലാഭമച്ഛരിയം ഹോതി. യോ പന സദ്ധാദേയ്യം വിനിപാതേതി, അപരിഭോഗദുപ്പരിഭോഗാദിവസേന വിനാസേതി, പൂതിഭാവം ഗച്ഛന്തമ്പി അഞ്ഞസ്സ ന ദേതി, തം ദിസ്വാ ‘‘സചേ ഇമം ഏസ ന ലഭേയ്യ, അഞ്ഞോ സീലവാ ലഭേയ്യ, പരിഭോഗം ഗച്ഛേയ്യാ’’തി ചിന്തേന്തസ്സ മച്ഛരിയം നാമ നത്ഥി.

വണ്ണോ നാമ സരീരവണ്ണോപി ഗുണവണ്ണോപി. തത്ഥ സരീരവണ്ണേ മച്ഛരീ ‘‘പരോ പാസാദികോ രൂപവാ’’തി വുത്തേ തം ന കഥേതുകാമോ ഹോതി. ഗുണവണ്ണമച്ഛരീ പരസ്സ സീലേന ധുതങ്ഗേന പടിപദായ ആചാരേന വണ്ണം ന കഥേതുകാമോ ഹോതി.

ധമ്മോതി പരിയത്തിധമ്മോ ച പടിവേധധമ്മോ ച. തത്ഥ അരിയസാവകാ പടിവേധധമ്മം ന മച്ഛരായന്തി, അത്തനാ പടിവിദ്ധധമ്മേ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ പടിവേധം ഇച്ഛന്തി. തം പന പടിവേധം ‘‘പരേ ജാനന്തൂ’’തി ഇച്ഛന്തി, തന്തിധമ്മേയേവ പന ധമ്മമച്ഛരിയം നാമ ഹോതി. തേന സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ യം ഗുള്ഹം ഗന്ഥം വാ കഥാമഗ്ഗം വാ ജാനാതി, തം അഞ്ഞേ ന ജാനാപേതുകാമോ ഹോതി. യോ പന പുഗ്ഗലം ഉപപരിക്ഖിത്വാ ധമ്മാനുഗ്ഗഹേന ധമ്മം വാ ഉപപരിക്ഖിത്വാ പുഗ്ഗലാനുഗ്ഗഹേന ന ദേതി, അയം ധമ്മമച്ഛരീ നാമ ന ഹോതി. തത്ഥ ഏകച്ചോ പുഗ്ഗലോ ലോലോ ഹോതി, കാലേന സമണോ ഹോതി, കാലേന ബ്രാഹ്മണോ, കാലേന നിഗണ്ഠോ. യോ ഹി ഭിക്ഖു ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ പവേണിആഗതം തന്തിം സണ്ഹം സുഖുമം ധമ്മന്തരം ഭിന്ദിത്വാ ആലുളേസ്സതീ’’തി ന ദേതി, അയം പുഗ്ഗലം ഉപപരിക്ഖിത്വാ ധമ്മാനുഗ്ഗഹേന ന ദേതി നാമ. യോ പന ‘‘അയം ധമ്മോ സണ്ഹോ സുഖുമോ, സചായം പുഗ്ഗലോ ഗണ്ഹിസ്സതി, അഞ്ഞം ബ്യാകരിത്വാ അത്താനം ആവി കത്വാ നസ്സിസ്സതീ’’തി ന ദേതി, അയം ധമ്മം ഉപപരിക്ഖിത്വാ പുഗ്ഗലാനുഗ്ഗഹേന ന ദേതി നാമ. യോ പന ‘‘സചായം ഇമം ധമ്മം ഗണ്ഹിസ്സതി, അമ്ഹാകം സമയം ഭിന്ദിതും സമത്ഥോ ഭവിസ്സതീ’’തി ന ദേതി, അയം ധമ്മമച്ഛരീ നാമ ഹോതി.

ഇമേസു പഞ്ചസു മച്ഛരിയേസു ആവാസമച്ഛരിയേന താവ യക്ഖോ വാ പേതോ വാ ഹുത്വാ തസ്സേവ ആവാസസ്സ സങ്കാരം സീസേന ഉക്ഖിപിത്വാ വിചരതി. കുലമച്ഛരിയേന തസ്മിം കുലേ അഞ്ഞേസം ദാനമാനനാദീനി കരോന്തേ ദിസ്വാ ‘‘ഭിന്നം വതിദം കുലം മമാ’’തി ചിന്തയതോ ലോഹിതമ്പി മുഖതോ ഉഗ്ഗച്ഛതി, കുച്ഛിവിരേചനമ്പി ഹോതി, അന്താനിപി ഖണ്ഡാഖണ്ഡാനി ഹുത്വാ നിക്ഖമന്തി. ലാഭമച്ഛരിയേന സങ്ഘസ്സ വാ ഗണസ്സ വാ സന്തകേ ലാഭേ മച്ഛരായിത്വാ പുഗ്ഗലികപരിഭോഗം വിയ പരിഭുഞ്ജിത്വാ യക്ഖോ വാ പേതോ വാ മഹാഅജഗരോ വാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തതി. സരീരവണ്ണഗുണവണ്ണമച്ഛരേന പന പരിയത്തിധമ്മമച്ഛരിയേന ച അത്തനോവ വണ്ണം വണ്ണേതി, പരേസം വണ്ണേ ‘‘കിം വണ്ണോ ഏസോ’’തി തം തം ദോസം വദന്തോ പരിയത്തിധമ്മഞ്ച കസ്സചി കിഞ്ചി അദേന്തോ ദുബ്ബണ്ണോ ചേവ ഏളമൂഗോ ച ഹോതി.

അപി ച ആവാസമച്ഛരിയേന ലോഹഗേഹേ പച്ചതി, കുലമച്ഛരിയേന അപ്പലാഭോ ഹോതി, ലാഭമച്ഛരിയേന ഗൂഥനിരയേ നിബ്ബത്തതി, വണ്ണമച്ഛരിയേന ഭവേ ഭവേ നിബ്ബത്തസ്സ വണ്ണോ നാമ ന ഹോതി, ധമ്മമച്ഛരിയേന കുക്കുളനിരയേ നിബ്ബത്തതീതി.

മച്ഛരായനവസേന മച്ഛരിയം. മച്ഛരായനാകാരോ മച്ഛരായനാ. മച്ഛരേന അയിതസ്സ മച്ഛേരസമങ്ഗിനോ ഭാവോ മച്ഛരായിതത്തം. ‘‘മയ്ഹമേവ ഹോന്തു, മാ അഞ്ഞസ്സാ’’തി സബ്ബാപി അത്തനോ സമ്പത്തിയോ ബ്യാപേതും ന ഇച്ഛതീതി വിവിച്ഛോ, വിവിച്ഛസ്സ ഭാവോ വേവിച്ഛം, മുദുമച്ഛരിയസ്സേതം നാമം. കദരിയോ വുച്ചതി അനാദരോ, തസ്സ ഭാവോ കദരിയം, ഥദ്ധമച്ഛരിയസ്സേതം നാമം. തേന ഹി സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ പരമ്പി പരേസം ദദമാനം നിവാരേതി. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘കദരിയോ പാപസങ്കപ്പോ, മിച്ഛാദിട്ഠിഅനാദരോ;

ദദമാനം നിവാരേതി, യാചമാനാന ഭോജന’’ന്തി. (സം. നി. ൧.൧൩൨);

യാചകേ ദിസ്വാ കടുകഭാവേന ചിത്തം അഞ്ചതി സങ്കോചേതീതി കടുകഞ്ചുകോ, തസ്സ ഭാവോ കടുകഞ്ചുകതാ. അപരോ നയോ – കടുകഞ്ചുകതാ വുച്ചതി കടച്ഛുഗ്ഗാഹോ. സമതിത്തികപുണ്ണായ ഹി ഉക്ഖലിയാ ഭത്തം ഗണ്ഹന്തോ സബ്ബതോഭാഗേന സങ്കുടിതേന അഗ്ഗകടച്ഛുനാ ഗണ്ഹാതി പൂരേത്വാ ഗഹേതും ന സക്കോതി, ഏവം മച്ഛരിപുഗ്ഗലസ്സ ചിത്തം സങ്കുചതി, തസ്മിം സങ്കുചിതേ കായോപി തഥേവ സങ്കുചതി പടികുടതി പടിനിവട്ടതി ന സമ്പസാരീയതീതി മച്ഛേരം ‘‘കടുകഞ്ചുകതാ’’തി വുത്തം.

അഗ്ഗഹിതത്തം ചിത്തസ്സാതി പരേസം ഉപകാരകരണേ ദാനാദിനാ ആകാരേന യഥാ ന സമ്പസാരീയതി, ഏവം ആവരിത്വാ ഗഹിതഭാവോ ചിത്തസ്സ. യസ്മാ പന മച്ഛരിപുഗ്ഗലോ അത്തനോ സന്തകം പരേസം അദാതുകാമോ ഹോതി, പരസന്തകം ഗണ്ഹിതുകാമോ. തസ്മാ ‘‘ഇദം അച്ഛരിയം മയ്ഹമേവ ഹോതു, മാ അഞ്ഞസ്സാ’’തി പവത്തിവസേനസ്സ അത്തസമ്പത്തിനിഗൂഹനലക്ഖണതാ പരസമ്പത്തിഗ്ഗഹണലക്ഖണതാ ച വേദിതബ്ബാ.

ഖന്ധമച്ഛരിയമ്പി മച്ഛരിയന്തി അത്തനോ പഞ്ചക്ഖന്ധസങ്ഖാതം ഉപപത്തിഭവം അഞ്ഞേഹി അസാധാരണം ‘‘അച്ഛരിയം മയ്ഹമേവ ഹോതു, മാ അഞ്ഞസ്സാ’’തി പവത്തം മച്ഛരിയം ഖന്ധമച്ഛരിയം നാമ. ധാതുആയതനമച്ഛരിയേസുപി ഏസേവ നയോ. ഗാഹോതി ഗാഹനിച്ഛയവസേന ഗഹണം. അവദഞ്ഞുതായാതി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാനമ്പി കഥിതം അജാനനഭാവേന. യാചകാനം അദദമാനോ ഹി തേഹി കഥിതം ന ജാനാതി നാമ. ജനാ പമത്താതി സതിവിപ്പവാസാ ജനാ. വചനന്തി സങ്ഖേപവചനം. ബ്യപ്പഥന്തി വിത്ഥാരവചനം. ദേസനന്തി ഉപമം ദസ്സേത്വാ അത്ഥസന്ദസ്സനവചനം. അനുസിട്ഠിന്തി പുനപ്പുനം സംലക്ഖാപനവചനം. അഥ വാ ദസ്സേത്വാ കഥനം വചനം നാമ. ഗണ്ഹാപേത്വാ കഥനം ബ്യപ്പഥം നാമ. തോസേത്വാ കഥനം ദേസനം നാമ. പദസ്സേത്വാ കഥനം അനുസിട്ഠി നാമ. അഥ വാ പരിതാപദുക്ഖം നാസേത്വാ കഥനം വചനം നാമ. പരിളാഹദുക്ഖം നാസേത്വാ കഥനം ബ്യപ്പഥം നാമ. അപായദുക്ഖം നാസേത്വാ കഥനം ദേസനം നാമ. ഭവദുക്ഖം നാസേത്വാ കഥനം അനുസിട്ഠി നാമ. അഥ വാ ദുക്ഖസച്ചപരിഞ്ഞാപടിവേധയുത്തം വചനം. സമുദയസച്ചപഹാനപടിവേധയുത്തം ബ്യപ്പഥം. നിരോധസച്ചസച്ഛികിരിയപടിവേധയുത്തം ദേസനം. മഗ്ഗസച്ചഭാവനാപടിവേധയുത്തം അനുസിട്ഠീതി ഏവമാദിനാ നയേന ഏകേ വണ്ണയന്തി.

ന സുസ്സുസന്തീതി ന സുണന്തി. ന സോതം ഓദഹന്തീതി സവനത്ഥം കണ്ണസോതം ന ഠപേന്തി. ന അഞ്ഞാ ചിത്തം ഉപട്ഠപേന്തീതി ജാനനത്ഥം ചിത്തം ന പതിട്ഠപേന്തി. അനസ്സവാതി ഓവാദം അസുണമാനാ. അവചനകരാതി സുണമാനാപി വചനം ന കരോന്തീതി അവചനകരാ. പടിലോമവുത്തിനോതി പടാണീ ഹുത്വാ പവത്തനകാ. അഞ്ഞേനേവ മുഖം കരോന്തീതി കരോന്താപി മുഖം ന ദേന്തീതി അത്ഥോ.

വിസമേതി കായസുചരിതാദിസമ്മതസ്സ സമസ്സ പടിപക്ഖത്താ വിസമം, തസ്മിം വിസമേ. നിവിട്ഠാതി പവിട്ഠാ ദുന്നീഹരാ. കായകമ്മേതി കായതോ പവത്തേ, കായേന വാ പവത്തേ കായകമ്മേ. വചീകമ്മാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

തത്ഥ കായകമ്മവചീകമ്മമനോകമ്മാനി ദുച്ചരിതവസേന വിഭത്താനി, പാണാതിപാതാദയോ ദസഅകുസലകമ്മപഥവസേന വിഭത്താതി ഞാതബ്ബം. അയം താവേത്ഥ സാധാരണപദവണ്ണനാ, അസാധാരണേസു പന പാണസ്സ അതിപാതോ പാണാതിപാതോ, പാണവധോ പാണഘാതോതി വുത്തം ഹോതി. പാണോതി ചേത്ഥ വോഹാരതോ സത്തോ, പരമത്ഥതോ ജീവിതിന്ദ്രിയം. തസ്മിം പന പാണേ പാണസഞ്ഞിനോ ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദകഉപക്കമസമുട്ഠാപിതാ കായവചീദ്വാരാനം അഞ്ഞതരദ്വാരപവത്താ വധകചേതനാ പാണാതിപാതോ. സോ ഗുണവിരഹിതേസു തിരച്ഛാനഗതാദീസു പാണേസു ഖുദ്ദകേ പാണേ അപ്പസാവജ്ജോ, മഹാസരീരേ മഹാസാവജ്ജോ. കസ്മാ? പയോഗമഹന്തതായ, പയോഗസമത്തേപി വത്ഥുമഹന്തതായ. ഗുണവന്തേസു മനുസ്സാദീസു അപ്പഗുണേ പാണേ അപ്പസാവജ്ജോ, മഹാഗുണേ മഹാസാവജ്ജോ. സരീരഗുണാനം പന സമഭാവേ സതി കിലേസാനം ഉപക്കമാനഞ്ച മുദുതായ അപ്പസാവജ്ജോ, തിബ്ബതായ മഹാസാവജ്ജോതി വേദിതബ്ബോ.

തസ്സ പഞ്ച സമ്ഭാരാ ഹോന്തി – പാണോ പാണസഞ്ഞിതാ വധകചിത്തം ഉപക്കമോ തേന മരണന്തി. ഛപ്പയോഗാ – സാഹത്ഥികോ ആണത്തികോ നിസ്സഗ്ഗിയോ ഥാവരോ വിജ്ജാമയോ ഇദ്ധിമയോതി. ഇമസ്മിം പനത്ഥേ വിത്ഥാരിയമാനേ അതിപപഞ്ചോ ഹോതി, തസ്മാ നം ന വിത്ഥാരയിസ്സാമ. അഞ്ഞഞ്ച ഏവരൂപം, അത്ഥികേഹി പന സമന്തപാസാദികം വിനയട്ഠകഥം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൭൨) ഓലോകേത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

അദിന്നസ്സ ആദാനം അദിന്നാദാനം, പരസ്സ ഹരണം ഥേയ്യം ചോരികാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ അദിന്നന്തി പരപരിഗ്ഗഹിതം, യത്ഥ പരോ യഥാകാമകാരിതം ആപജ്ജന്തോ അദണ്ഡാരഹോ അനുപവജ്ജോ ച ഹോതി, തസ്മിം പന പരപരിഗ്ഗഹിതേ പരപരിഗ്ഗഹിതസഞ്ഞിനോ തദാദായകഉപക്കമസമുട്ഠാപികാ ഥേയ്യചേതനാ അദിന്നാദാനം. തം ഹീനേ പരസന്തകേ വത്ഥുസ്മിം അപ്പസാവജ്ജം, പണീതേ മഹാസാവജ്ജം. കസ്മാ? വത്ഥുപണീതതായ, വത്ഥുസമത്തേ സതി ഗുണാധികാനം സന്തകേ വത്ഥുസ്മിം മഹാസാവജ്ജം. തം തം ഗുണാധികം ഉപാദായ തതോ തതോ ഹീനഗുണസ്സ സന്തകേ വത്ഥുസ്മിം അപ്പസാവജ്ജം.

തസ്സ പഞ്ച സമ്ഭാരാ ഹോന്തി – പരപരിഗ്ഗഹിതം പരപരിഗ്ഗഹിതസഞ്ഞിതാ ഥേയ്യചിത്തം ഉപക്കമോ തേന ഹരണന്തി. ഛപ്പയോഗാ സാഹത്ഥികാദയോവ. തേ ച ഖോ യഥാനുരൂപം ഥേയ്യാവഹാരോ പസയ്ഹാവഹാരോ പടിച്ഛന്നാവഹാരോ പരികപ്പാവഹാരോ കുസാവഹാരോതി ഇമേസം പഞ്ചന്നം അവഹാരാനം വസേന പവത്തന്തി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരോ പന സമന്തപാസാദികായം വുത്തോ.

കാമേസുമിച്ഛാചാരോതി ഏത്ഥ പന കാമേസൂതി മേഥുനസമാചാരേസു. മിച്ഛാചാരോതി ഏകന്തനിന്ദിതോ ലാമകാചാരോ. ലക്ഖണതോ പന അസദ്ധമ്മസേവനാധിപ്പായേന കായദ്വാരപ്പവത്താ അഗമനീയട്ഠാനവീതിക്കമചേതനാ കാമേസുമിച്ഛാചാരോ.

തത്ഥ അഗമനീയട്ഠാനം നാമ പുരിസാനം താവ മാതുരക്ഖിതാ പിതുരക്ഖിതാ മാതാപിതുരക്ഖിതാ ഭാതുരക്ഖിതാ ഭഗിനിരക്ഖിതാ ഞാതിരക്ഖിതാ ഗോത്തരക്ഖിതാ ധമ്മരക്ഖിതാ സാരക്ഖാ സപരിദണ്ഡാതി മാതുരക്ഖിതാദയോ ദസ, ധനക്കീതാ ഛന്ദവാസിനീ ഭോഗവാസിനീ പടവാസിനീ ഓദപത്തകിനീ ഓഭതചുമ്ബടകാ ദാസീ ച ഭരിയാ കമ്മകാരീ ച ഭരിയാ ധജാഹടാ മുഹുത്തികാതി ഏതാ ധനക്കീതാദയോ ദസാതി വീസതി ഇത്ഥിയോ. ഇത്ഥീസു പന ദ്വീന്നം സാരക്ഖസപരിദണ്ഡാനം ദസന്നഞ്ച ധനക്കീതാദീനന്തി ദ്വാദസന്നം ഇത്ഥീനം അഞ്ഞേ പുരിസാ, ഇദം അഗമനീയട്ഠാനം നാമ.

സോ പനേസ മിച്ഛാചാരോ സീലാദിഗുണരഹിതേ അഗമനീയട്ഠാനേ അപ്പസാവജ്ജോ, സീലാദിഗുണസമ്പന്നേ മഹാസാവജ്ജോ. തസ്സ ചത്താരോ സമ്ഭാരാ – അഗമനീയവത്ഥു തസ്മിം സേവനചിത്തം സേവനപയോഗോ മഗ്ഗേന മഗ്ഗപടിപത്തിഅധിവാസനന്തി. ഏകോ പയോഗോ സാഹത്ഥികോ ഏവ.

മുസാതി വിസംവാദനപുരേക്ഖാരസ്സ അത്ഥഭഞ്ജനകോ വചീപയോഗോ കായപയോഗോ വാ. വിസംവാദനാധിപ്പായേന പനസ്സ പരവിസംവാദകകായവചീപയോഗസമുട്ഠാപികാ ചേതനാ മുസാവാദോ. അപരോ നയോ – മുസാതി അഭൂതം അതച്ഛം വത്ഥു. വാദോതി തസ്സ ഭൂതതോ തച്ഛതോ വിഞ്ഞാപനം. ലക്ഖണതോ പന അതഥം വത്ഥും തഥതോ പരം വിഞ്ഞാപേതുകാമസ്സ തഥാവിഞ്ഞത്തിസമുട്ഠാപികാ ചേതനാ മുസാവാദോ. സോ യമത്ഥം ഭഞ്ജതി, തസ്സ അപ്പതായ അപ്പസാവജ്ജോ, മഹന്തതായ മഹാസാവജ്ജോ. അപി ച ഗഹട്ഠാനം അത്തനോ സന്തകം അദാതുകാമതായ ‘‘നത്ഥീ’’തിആദിനയപ്പവത്തോ അപ്പസാവജ്ജോ, സക്ഖിനാ ഹുത്വാ അത്ഥഭഞ്ജനത്ഥം വുത്തോ മഹാസാവജ്ജോ. പബ്ബജിതാനം അപ്പകമ്പി തേലം വാ സപ്പിം വാ ലഭിത്വാ ഹസാധിപ്പായേന ‘‘അജ്ജ ഗാമേ തേലം നദീ മഞ്ഞേ സന്ദതീ’’തി പൂരണകഥാനയേന പവത്തോ അപ്പസാവജ്ജോ, അദിട്ഠംയേവ പന ദിട്ഠന്തിആദിനാ നയേന വദന്താനം മഹാസാവജ്ജോ.

തസ്സ ചത്താരോ സമ്ഭാരാ ഹോന്തി – അതഥം വത്ഥു വിസംവാദനചിത്തം തജ്ജോ വായാമോ പരസ്സ തദത്ഥവിജാനനന്തി. ഏകോ പയോഗോ സാഹത്ഥികോവ. സോ ച കായേന വാ കായപടിബദ്ധേന വാ വാചായ വാ പരവിസംവാദകകിരിയാകരണേ ദട്ഠബ്ബോ. തായ ചേ കിരിയായ പരോ തമത്ഥം ജാനാതി, അയം കിരിയസമുട്ഠാപികാ ചേതനാക്ഖണേയേവ മുസാവാദകമ്മുനാ ബജ്ഝതി.

പിസുണവാചാതിആദീസു യായ വാചായ യസ്സ തം വാചം ഭാസതി, തസ്സ ഹദയേ അത്തനോ പിയഭാവം പരസ്സ ച സുഞ്ഞഭാവം കരോതി, സാ പിസുണവാചാ. യായ പന അത്താനമ്പി പരമ്പി ഫരുസം കരോതി, യാ വാചാ സയമ്പി ഫരുസാ നേവ കണ്ണസുഖാ ന ഹദയങ്ഗമാ, അയം ഫരുസവാചാ. യേന സമ്ഫം പലപതി നിരത്ഥകം, സോ സമ്ഫപ്പലാപോ. തേസം മൂലഭൂതാപി ചേതനാ പിസുണവാചാദിനാമമേവ ലഭതി, സാ ഏവ ഇധ അധിപ്പേതാതി.

തത്ഥ സംകിലിട്ഠചിത്തസ്സ പരേസം വാ ഭേദായ അത്തനോ പിയകമ്യതായ വാ കായവചീപയോഗസമുട്ഠാപികാ ചേതനാ പിസുണവാചാ. സാ യസ്സ ഭേദം കരോതി, തസ്സ അപ്പഗുണായ അപ്പസാവജ്ജാ, മഹാഗുണതായ മഹാസാവജ്ജാ.

തസ്സാ ചത്താരോ സമ്ഭാരാ ഹോന്തി – ഭിന്ദിതബ്ബോ പരോ ‘‘ഇതി ഇമേ നാനാ ഭവിസ്സന്തി വിനാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി ഭേദപുരേക്ഖാരതാ വാ, ‘‘ഇതി അഹം പിയോ ഭവിസ്സാമി വിസ്സാസികോ’’തി വിയകമ്യതാ വാ, തജ്ജോ വായാമോ, തസ്സ തദത്ഥവിജാനനന്തി.

പരസ്സ മമ്മച്ഛേദകകായവചീപയോഗസമുട്ഠാപികാ ഏകന്തഫരുസചേതനാ ഫരുസവാചാ. മമ്മച്ഛേദകോപി പയോഗോ ചിത്തസണ്ഹതായ ഫരുസവാചാ ന ഹോതി. മാതാപിതരോ ഹി കദാചി പുത്തകേ ഏവമ്പി വദന്തി ‘‘ചോരാ വോ ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം കരോന്തൂ’’തി, ഉപ്പലപത്തമ്പി ച നേസം ഉപരി പതന്തം ന ഇച്ഛന്തി. ആചരിയുപജ്ഝായാ ച കദാചി നിസ്സിതകേ ഏവം വദന്തി ‘‘കിം ഇമേ അഹിരികാ അനോത്തപ്പിനോ ചരന്തി, നിദ്ധമഥ നേ’’തി. അഥ ച നേസം ആഗമാധിഗമസമ്പത്തിം ഇച്ഛന്തി. യഥാ ച ചിത്തസണ്ഹതായ ഫരുസവാചാ ന ഹോതി, ഏവം വചനസണ്ഹതായ അഫരുസവാചാപി ന ഹോതി. ന ഹി മാരാപേതുകാമസ്സ ‘‘ഇമം സുഖം സയാപേഥാ’’തി വചനം അഫരുസവാചാ ഹോതി, ചിത്തഫരുസതായ പനേസാ ഫരുസവാചാവ, സാ യം സന്ധായ പവത്തിതാ. തസ്സ അപ്പഗുണതായ അപ്പസാവജ്ജാ, മഹാഗുണതായ മഹാസാവജ്ജാ. തസ്സാ തയോ സമ്ഭാരാ – അക്കോസിതബ്ബോ പരോ കുപിതചിത്തം അക്കോസനന്തി.

അനത്ഥവിഞ്ഞാപികാ കായവചീപയോഗസമുട്ഠാപികാ അകുസലചേതനാ സമ്ഫപ്പലാപോ. സോ ആസേവനമന്ദതായ അപ്പസാവജ്ജോ, ആസേവനമഹന്തതായ മഹാസാവജ്ജോ. തസ്സ ദ്വേ സമ്ഭാരാ ഹോന്തി – ഭാരതയുദ്ധസീതാഹരണാദിനിരത്ഥകകഥാപുരേക്ഖാരതാ തഥാരൂപീകഥാകഥനഞ്ചാതി.

അഭിജ്ഝായതീതി അഭിജ്ഝാ, പരഭണ്ഡാഭിമുഖീ ഹുത്വാ തന്നിന്നതായ പവത്തതീതി അത്ഥോ. സാ ‘‘അഹോ വത ഇദം മമാസ്സാ’’തി ഏവം പരഭണ്ഡാഭിജ്ഝായനലക്ഖണാ. അദിന്നാദാനം വിയ അപ്പസാവജ്ജാ മഹാസാവജ്ജാ ച. തസ്സാ ദ്വേ സമ്ഭാരാ ഹോന്തി – പരഭണ്ഡം അത്തനോ പരിണാമനഞ്ചാതി. പരഭണ്ഡവത്ഥുകേ ഹി ലോഭേ ഉപ്പന്നേപി ന താവ കമ്മപഥഭേദോ ഹോതി, യാവ ‘‘അഹോ വതിദം മമാസ്സാ’’തി അത്തനോ ന പരിണാമേതി.

ഹിതസുഖം ബ്യാപാദയതീതി ബ്യാപാദോ, സോ പരവിനാസായ മനോപദോസലക്ഖണോ. ഫരുസവാചാ വിയ അപ്പസാവജ്ജോ മഹാസാവജ്ജോ ച. തസ്സ ദ്വേ സമ്ഭാരാ ഹോന്തി – പരസത്തോ ച തസ്സ ച വിനാസചിന്താതി. പരസത്തവത്ഥുകേ ഹി കോധേ ഉപ്പന്നേപി ന താവ കമ്മപഥഭേദോ ഹോതി, യാവ ‘‘അഹോ വതായം ഉച്ഛിജ്ജേയ്യ വിനസ്സേയ്യാ’’തി തസ്സ വിനാസം ന ചിന്തേസി.

യഥാഭുച്ചഗഹണാഭാവേന മിച്ഛാ പസ്സതീതി മിച്ഛാദിട്ഠി. സാ ‘‘നത്ഥി ദിന്ന’’ന്തിആദിനാ നയേന വിപരീതദസ്സനലക്ഖണാ. സമ്ഫപ്പലാപോ വിയ അപ്പസാവജ്ജാ മഹാസാവജ്ജാ ച.

സഞ്ഞീ, അസഞ്ഞീ, നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീ ഭവിസ്സാമാതി രൂപാദിവസേന കങ്ഖന്തി. ഭവിസ്സാമ നു ഖോ മയന്തിആദിനാ അത്താനം കങ്ഖന്തി. തത്ഥ ഭവിസ്സാമ നു ഖോ. ന നു ഖോ ഭവിസ്സാമാതി തസ്സ സസ്സതാകാരഞ്ച ഉച്ഛേദാകാരഞ്ച നിസ്സായ അനാഗതേ അത്താനം വിജ്ജമാനതഞ്ച അവിജ്ജമാനതഞ്ച കങ്ഖന്തി. കിം നു ഖോ ഭവിസ്സാമാതി ജാതിലിങ്ഗുപപത്തിയോ നിസ്സായ ‘‘ഖത്തിയാ നു ഖോ ഭവിസ്സാമ, ബ്രാഹ്മണവേസ്സസുദ്ദഗഹട്ഠപബ്ബജിതദേവമനുസ്സാനം അഞ്ഞതരാ’’തി കങ്ഖന്തി. കഥം നു ഖോ ഭവിസ്സാമാതി സണ്ഠാനാകാരം നിസ്സായ ‘‘ദീഘാ നു ഖോ ഭവിസ്സാമ, രസ്സഓദാതകണ്ഹപമാണികഅപ്പമാണികാദീനം അഞ്ഞതരാ’’തി കങ്ഖന്തി. കേചി പന ‘‘ഇസ്സരനിമ്മാനാദീനി നിസ്സായ ‘കേന നു ഖോ കാരണേന ഭവിസ്സാമാ’തി ഹേതുതോ കങ്ഖന്തീ’’തി വദന്തി. കിം ഹുത്വാ കിം ഭവിസ്സാമ നു ഖോ മയന്തി ജാതിആദീനി നിസ്സായ ‘‘ഖത്തിയാ ഹുത്വാ നു ഖോ ബ്രാഹ്മണാ ഭവിസ്സാമ…പേ… ദേവാ ഹുത്വാ മനുസ്സാ’’തി അത്തനോ പരമ്പരം കങ്ഖന്തി. സബ്ബത്ഥേവ പന അദ്ധാനന്തി കാലാധിവചനമേതം.

൧൦. യസ്മാ ഏതദേവ തസ്മാ ഹി സിക്ഖേഥ…പേ… ആഹു ധീരാതി. തത്ഥ സിക്ഖേഥാതി തിസ്സോ സിക്ഖാ ആവജ്ജേയ്യ. ഇധേവാതി ഇമസ്മിംയേവ സാസനേ. തത്ഥ സിക്ഖിതബ്ബാതി സിക്ഖാ. തിസ്സോതി ഗണനപരിച്ഛേദോ. അധിസീലസിക്ഖാതി അധികം ഉത്തമം സീലന്തി അധിസീലം, അധിസീലഞ്ച തം സിക്ഖിതബ്ബട്ഠേന സിക്ഖാ ചാതി അധിസീലസിക്ഖാ. ഏസ നയോ അധിചിത്തഅധിപഞ്ഞാസിക്ഖാസു.

കതമം പനേത്ഥ സീലം, കതമം അധിസീലം, കതമം ചിത്തം, കതമം അധിചിത്തം, കതമാ പഞ്ഞാ, കതമാ അധിപഞ്ഞാതി? വുച്ചതേ – പഞ്ചങ്ഗദസങ്ഗസീലം താവ സീലമേവ. തഞ്ഹി ബുദ്ധേ ഉപ്പന്നേപി അനുപ്പന്നേപി ലോകേ പവത്തതി. ഉപ്പന്നേ ബുദ്ധേ തസ്മിം സീലേ ബുദ്ധാപി സാവകാപി മഹാജനം സമാദപേന്തി, അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ പച്ചേകബുദ്ധാ ച കമ്മവാദിനോ ച ധമ്മികാ സമണബ്രാഹ്മണാ ച ചക്കവത്തീ ച മഹാരാജാനോ മഹാബോധിസത്താ ച സമാദപേന്തി, സാമമ്പി പണ്ഡിതാ സമണബ്രാഹ്മണാ സമാദിയന്തി. തേ തം കുസലം ധമ്മം പരിപൂരേത്വാ ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച സമ്പത്തിം അനുഭോന്തി.

പാതിമോക്ഖസംവരസീലം പന ‘‘അധിസീല’’ന്തി വുച്ചതി. തഞ്ഹി സൂരിയോ വിയ പജ്ജോതാനം സിനേരു വിയ പബ്ബതാനം സബ്ബലോകിയസീലാനം അധികഞ്ചേവ ഉത്തമഞ്ച, ബുദ്ധുപ്പാദേയേവ ച പവത്തതി, ന വിനാ ബുദ്ധുപ്പാദാ. ന ഹി തം പഞ്ഞത്തിം ഉദ്ധരിത്വാ അഞ്ഞോ സത്തോ ഠപേതും സക്കോതി. ബുദ്ധായേവ പന സബ്ബസോ കായവചീദ്വാരഅജ്ഝാചാരസോതം ഛിന്ദിത്വാ തസ്സ തസ്സ വീതിക്കമസ്സ അനുച്ഛവികം തം സീലസംവരം പഞ്ഞപേന്തി. പാതിമോക്ഖസംവരതോപി ച മഗ്ഗഫലസമ്പയുത്തമേവ സീലം അധിസീലം.

കാമാവചരാനി പന അട്ഠ കുസലചിത്താനി ലോകിയഅട്ഠസമാപത്തിചിത്താനി ച ഏകജ്ഝം കത്വാ ചിത്തമേവാതി വേദിതബ്ബാനി. ബുദ്ധുപ്പാദാനുപ്പാദേ ചസ്സ പവത്തി, സമാദപനം സമാദാനഞ്ച സീലേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

വിപസ്സനാപാദകം അട്ഠസമാപത്തിചിത്തം പന ‘‘അധിചിത്ത’’ന്തി വുച്ചതി. തഞ്ഹി അധിസീലം വിയ സീലാനം, സബ്ബലോകിയചിത്താനം അധികഞ്ചേവ ഉത്തമഞ്ച, ബുദ്ധുപ്പാദേയേവ ച ഹോതി, ന വിനാ ബുദ്ധുപ്പാദാ. തതോപി ച മഗ്ഗഫലചിത്തമേവ അധിചിത്തം.

‘‘അത്ഥി ദിന്നം അത്ഥി യിട്ഠ’’ന്തിആദിനയപ്പവത്തം (മ. നി. ൨.൯൪) പന കമ്മസ്സകതാഞാണം പഞ്ഞാ. സാ ഹി ബുദ്ധേ ഉപ്പന്നേപി അനുപ്പന്നേപി ലോകേ പവത്തതി. ഉപ്പന്നേ ബുദ്ധേ തസ്സാ പഞ്ഞായ ബുദ്ധാപി സാവകാപി മഹാജനം സമാദപേന്തി, അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ പച്ചേകബുദ്ധാ ച കമ്മവാദിനോ ച ധമ്മികാ സമണബ്രാഹ്മണാ ച ചക്കവത്തീ ച മഹാരാജാനോ മഹാബോധിസത്താ ച സമാദപേന്തി, സാമമ്പി പണ്ഡിതാ സത്താ സമാദിയന്തി. തഥാ ഹി അങ്കുരോ ദസവസ്സസഹസ്സാനി മഹാദാനം അദാസി. വേലാമോ വേസ്സന്തരോ അഞ്ഞേ ച ബഹൂ പണ്ഡിതമനുസ്സാ മഹാദാനാനി അദംസു. തേ തം കുസലം ധമ്മം പരിപൂരേത്വാ ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച സമ്പത്തിം അനുഭവിംസു.

തിലക്ഖണാകാരപരിച്ഛേദകം പന വിപസ്സനാഞാണം ‘‘അധിപഞ്ഞാ’’തി വുച്ചതി. സാ ഹി അധിസീലഅധിചിത്താനി വിയ സീലചിത്താനം, സബ്ബലോകിയപഞ്ഞാനം അധികാ ചേവ ഉത്തമാ ച, ന ച വിനാ ബുദ്ധുപ്പാദാ ലോകേ പവത്തതി. തതോപി ച മഗ്ഗഫലപഞ്ഞാവ അധിപഞ്ഞാ.

ഇദാനി ഏകേകം ദസ്സേന്തോ ‘‘കതമാ അധിസീലസിക്ഖാ – ഇധ ഭിക്ഖു സീലവാ ഹോതി, പാതിമോക്ഖസംവരസംവുതോ വിഹരതീ’’തിആദിമാഹ. ഇധാതി വചനം പുബ്ബഭാഗകരണീയസമ്പദായ സമ്പന്നസ്സ സബ്ബപകാരസീലപരിപൂരകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സന്നിസ്സയഭൂതസാസനപരിദീപനം, അഞ്ഞസാസനസ്സ ച തഥാഭാവപടിസേധനം. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘ഇധേവ, ഭിക്ഖവേ, സമണോ…പേ… സുഞ്ഞാ പരപ്പവാദാ സമണേഭി അഞ്ഞേഹീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൩൯-൧൪൦). ഭിക്ഖൂതി തസ്സ സീലസ്സ പരിപൂരകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ പരിദീപനം. പാതിമോക്ഖസംവരസംവുതോതി ഇദമസ്സ പാതിമോക്ഖസംവരേ പതിട്ഠിതഭാവപരിദീപനം. വിഹരതീതി ഇദമസ്സ തദനുരൂപവിഹാരസമങ്ഗീഭാവപരിദീപനം. ആചാരഗോചരസമ്പന്നോതി ഇദമസ്സ പാതിമോക്ഖസംവരസ്സ ഉപകാരകധമ്മപരിദീപനം. അണുമത്തേസു വജ്ജേസു ഭയദസ്സാവീതി ഇദമസ്സ പാതിമോക്ഖതോ അചവനധമ്മതാപരിദീപനം. സമാദായാതി ഇദമസ്സ സിക്ഖാപദാനം അനവസേസതോ ആദാനപരിദീപനം. സിക്ഖതീതി ഇദമസ്സ സിക്ഖായ സമങ്ഗീഭാവപരിദീപനം. സിക്ഖാപദേസൂതി ഇദമസ്സ സിക്ഖിതബ്ബധമ്മപരിദീപനം.

തത്ഥ ഭിക്ഖൂതി സംസാരേ ഭയം ഇക്ഖതീതി ഭിക്ഖു. സീലമസ്സ അത്ഥീതി സീലവാതി ഏത്ഥ സീലന്തി സീലനട്ഠേന സീലം. കിമിദം സീലനം നാമ? സമാധാനം വാ, കായകമ്മാദീനം സുസീല്യവസേന അവിപ്പകിണ്ണതാതി അത്ഥോ. ഉപധാരണം വാ, കുസലാനം ധമ്മാനം പതിട്ഠാവസേന ആധാരഭാവോതി അത്ഥോ. ഏതദേവ ഹി ഏത്ഥ അത്ഥദ്വയം സദ്ദലക്ഖണവിദൂ അനുജാനന്തി. അഞ്ഞേ പന ‘‘അധിസേവനട്ഠേന ആചാരട്ഠേന സീലനട്ഠേന സിരട്ഠേന സീതലട്ഠേന സിവട്ഠേന സീല’’ന്തി വണ്ണയന്തി.

സീലനം ലക്ഖണം തസ്സ, ഭിന്നസ്സാപി അനേകധാ;

സനിദസ്സനത്തം രൂപസ്സ, യഥാ ഭിന്നസ്സനേകധാ.

യഥാ ഹി നീലപീതാദിഭേദേനനേകധാ ഭിന്നസ്സാപി രൂപായതനസ്സ സനിദസ്സനത്തം ലക്ഖണം നീലാദിഭേദേന ഭിന്നസ്സാപി സനിദസ്സനഭാവാനതിക്കമനതോ. തഥാ സീലസ്സ ചേതനാദിഭേദേന അനേകധാ ഭിന്നസ്സാപി യദേതം കായകമ്മാദീനം സമാധാനവസേന, കുസലാനഞ്ച ധമ്മാനം പതിട്ഠാവസേന വുത്തം സീലനം, തദേവ ലക്ഖണം ചേതനാദിഭേദേന ഭിന്നസ്സാപി സമാധാനപതിട്ഠാഭാവാനതിക്കമനതോ. ഏവം ലക്ഖണസ്സ പനസ്സ –

ദുസ്സീല്യവിദ്ധംസനതാ, അനവജ്ജഗുണോ തഥാ;

കിച്ചസമ്പത്തിഅത്ഥേന, രസോ നാമ പവുച്ചതി.

തസ്മാ ഇദം സീലം നാമ കിച്ചട്ഠേന രസേന ദുസ്സീല്യവിദ്ധംസനരസം, സമ്പത്തിഅത്ഥേന രസേന അനവജ്ജരസന്തി വേദിതബ്ബം.

സോചേയ്യപച്ചുപട്ഠാനം, തയിദം തസ്സ വിഞ്ഞുഭി;

ഓത്തപ്പഞ്ച ഹിരീ ചേവ, പദട്ഠാനന്തി വണ്ണിതം.

തഞ്ഹിദം സീലം ‘‘കായസോചേയ്യം വചീസോചേയ്യം മനോസോചേയ്യ’’ന്തി ഏവം വുത്തസോചേയ്യപച്ചുപട്ഠാനം, സോചേയ്യഭാവേന പച്ചുപട്ഠാതി ഗഹണഭാവം ഗച്ഛതി. ഹിരോത്തപ്പഞ്ച പന തസ്സ വിഞ്ഞൂഹി പദട്ഠാനന്തി വണ്ണിതം, ആസന്നകാരണന്തി അത്ഥോ. ഹിരോത്തപ്പേ ഹി സതി സീലം ഉപ്പജ്ജതി ചേവ തിട്ഠതി ച, അസതി നേവ ഉപ്പജ്ജതി ചേവ ന തിട്ഠതി ചാതി ഏവംവിധേന സീലേന സീലവാ ഹോതി. ഏതം സീലം നാമ പാണാതിപാതാദീഹി വാ വിരമന്തസ്സ, വത്തപടിപത്തിം വാ പൂരേന്തസ്സ ചേതനാദയോ ധമ്മാ വേദിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹേതം പടിസമ്ഭിദായം ‘‘കിം സീലന്തി? ചേതനാ സീലം, ചേതസികം സീലം, സംവരോ സീലം, അവീതിക്കമോ സീല’’ന്തി (പടി. മ. ൧.൩൯).

തത്ഥ ചേതനാ സീലം നാമ പാണാതിപാതാദീഹി വാ വിരമന്തസ്സ വത്തപടിപത്തിം വാ പൂരേന്തസ്സ ചേതനാ. ചേതസികം സീലം നാമ പാണാതിപാതാദീഹി വിരമന്തസ്സ വിരതി. അപി ച ചേതനാ സീലം നാമ പാണാതിപാതാദീനി പജഹന്തസ്സ സത്തകമ്മപഥചേതനാ. ചേതസികം സീലം നാമ ‘‘അഭിജ്ഝം പഹായ വിഗതാഭിജ്ഝേന ചേതസാ വിഹരതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൨൧൭) നയേന സംയുത്തമഹാവഗ്ഗേ വുത്താ അനഭിജ്ഝാബ്യാപാദസമ്മാദിട്ഠിധമ്മാ. സംവരോ സീലന്തി ഏത്ഥ പഞ്ചവിധേന സംവരോ വേദിതബ്ബോ – പാതിമോക്ഖസംവരോ സതിസംവരോ ഞാണസംവരോ ഖന്തിസംവരോ വീരിയസംവരോ. തസ്സ നാനാകരണം ഉപരി ആവി ഭവിസ്സതി. അവീതിക്കമോ സീലന്തി സമാദിന്നസീലസ്സ കായികവാചസികോ അവീതിക്കമോ. ഏത്ഥ ച സംവരസീലം, അവീതിക്കമസീലന്തി ഇദമേവ നിപ്പരിയായതോ സീലം. ചേതനാസീലം, ചേതസികം സീലന്തി പരിയായതോ സീലന്തി വേദിതബ്ബം.

പാതിമോക്ഖന്തി സിക്ഖാപദസീലം. തഞ്ഹി യോ നം പാതി രക്ഖതി, തം മോക്ഖേതി മോചേതി ആപായികാദീഹി ദുക്ഖേഹി, തസ്മാ ‘‘പാതിമോക്ഖ’’ന്തി വുത്തം. പാതിമോക്ഖസംവരസംവുതോതി പാതിമോക്ഖസംവരസീലേന സമന്നാഗതോ. ആചാരഗോചരസമ്പന്നോതി ആചാരേന ചേവ ഗോചരേന ച സമ്പന്നോ. അണുമത്തേസൂതി അപ്പമത്തകേസു. വജ്ജേസൂതി അകുസലധമ്മേസു. ഭയദസ്സാവീതി ഭയദസ്സീ. സമാദായാതി സമ്മാ ആദിയിത്വാ. സിക്ഖതി സിക്ഖാപദേസൂതി തം തം സിക്ഖാപദം സമാദിയിത്വാ സിക്ഖതി. അപി ച സമാദായ സിക്ഖതി സിക്ഖാപദേസൂതി യംകിഞ്ചി സിക്ഖാപദേസു സിക്ഖാകോട്ഠാസേസു സിക്ഖിതബ്ബം കായികം വാ ചേതസികം വാ, തം സബ്ബം സമാദായ സിക്ഖതി.

ഖുദ്ദകോ സീലക്ഖന്ധോതി സങ്ഘാദിസേസാദിസാവസേസോ സീലക്ഖന്ധോ. മഹന്തോതി പാരാജികാദിനിരവസേസോ. യസ്മാ പന പാതിമോക്ഖസീലേന ഭിക്ഖു സാസനേ പതിട്ഠാതി നാമ, തസ്മാ തം ‘‘പതിട്ഠാ’’തി വുത്തം. പതിട്ഠഹതി വാ ഏത്ഥ ഭിക്ഖു, കുസലാ ധമ്മാ ഏവ വാ ഏത്ഥ പതിട്ഠഹന്തീതി പതിട്ഠാ. അയമത്ഥോ ‘‘സീലേ പതിട്ഠായ നരോ സപഞ്ഞോ’’തി (സം. നി. ൧.൨൩, ൧൯൨) ച, ‘‘പതിട്ഠാനലക്ഖണം, മഹാരാജ, സീലം സബ്ബേസം കുസലാനം ധമ്മാന’’ന്തി (മി. പ. ൨.൧.൯) ച, ‘‘സീലേ പതിട്ഠിതോ ഖോ, മഹാരാജ…പേ… സബ്ബേ കുസലാ ധമ്മാ ന പരിഹായന്തീ’’തി (മി. പ. ൨.൧.൯) ച ആദിസുത്തവസേന വേദിതബ്ബോ.

തദേതം പുബ്ബുപ്പത്തിഅത്ഥേന ആദി. വുത്തമ്പി ചേതം ‘‘തസ്മാതിഹ ത്വം ഉത്തിയ ആദിമേവ വിസോധേഹി കുസലേസു ധമ്മേസു. കോ ചാദി കുസലാനം ധമ്മാനം, സീലഞ്ച സുവിസുദ്ധം ദിട്ഠി ച ഉജുകാ’’തി (സം. നി. ൫.൩൮൨). യഥാ ഹി നഗരവഡ്ഢകീ നഗരം മാപേതുകാമോ പഠമം നഗരട്ഠാനം സോധേതി, തതോ അപരഭാഗേ വീഥിചതുക്കസിങ്ഘാടകാദിപരിച്ഛേദേന വിഭജിത്വാവ നഗരം മാപേതി. ഏവമേവ യോഗാവചരോ ആദിതോ സീലം വിസോധേതി, തതോ അപരഭാഗേ സമാധിവിപസ്സനാമഗ്ഗഫലനിബ്ബാനാനി സച്ഛികരോതി. യഥാ വാ പന രജകോ പഠമം തീഹി ഖാരേഹി വത്ഥം ധോവിത്വാ പരിസുദ്ധേ വത്ഥേ യദിച്ഛകം രങ്ഗജാതം ഉപനേതി, യഥാ വാ പന ഛേകോ ചിത്തകാരോ രൂപം ലിഖിതുകാമോ ആദിതോവ ഭിത്തിപരികമ്മം കരോതി, തതോ അപരഭാഗേ രൂപം സമുട്ഠാപേതി. ഏവമേവ യോഗാവചരോ ആദിതോവ സീലം വിസോധേത്വാ അപരഭാഗേ സമഥവിപസ്സനാദയോ ധമ്മേ സച്ഛികരോതി. തസ്മാ സീലം ‘‘ആദീ’’തി വുത്തം.

തദേതം ചരണസരിക്ഖതായ ചരണം. ചരണാതി ഹി പാദാ വുച്ചന്തി. യഥാ ഹി ഛിന്നചരണസ്സ പുരിസസ്സ ദിസം ഗമനാഭിസങ്ഖാരോ ന ജായതി, പരിപുണ്ണപാദസ്സേവ ജായതി, ഏവമേവ യസ്സ സീലം ഭിന്നം ഹോതി ഖണ്ഡം അപരിപുണ്ണം, തസ്സ നിബ്ബാനഗമനായ ഞാണഗമനം ന സമ്പജ്ജതി. യസ്സ പന തം അഭിന്നം ഹോതി അഖണ്ഡം പരിപുണ്ണം, തസ്സ നിബ്ബാനഗമനായ ഞാണഗമനം സമ്പജ്ജതി. തസ്മാ സീലം ‘‘ചരണ’’ന്തി വുത്തം.

തദേതം സംയമനവസേന സംയമോ. സംവരണവസേന സംവരോതി ഉഭയേനാപി സീലസംയമോ ചേവ സീലസംവരോ ച കഥിതോ. വചനത്ഥോ പനേത്ഥ സംയമേതി വീതിക്കമവിപ്ഫന്ദനം, പുഗ്ഗലം വാ സംയമേതി വീതിക്കമവസേന തസ്സ വിപ്ഫന്ദിതും ന ദേതീതി സംയമോ. വീതിക്കമസ്സ പവേസനദ്വാരം സംവരതി പിദഹതീതി സംവരോ.

മോക്ഖന്തി ഉത്തമം മുഖഭൂതം വാ. യഥാ ഹി സത്താനം ചതുബ്ബിധോ ആഹാരോ മുഖേന പവിസിത്വാ അങ്ഗമങ്ഗാനി ഫരതി, ഏവം യോഗിനോപി ചതുഭൂമകകുസലം സീലമുഖേന പവിസിത്വാ അത്ഥസിദ്ധിം സമ്പാദേതി. തേന ‘‘മോക്ഖ’’ന്തി. പമുഖേ സാധൂതി പാമോക്ഖം, പുബ്ബങ്ഗമം സേട്ഠം പധാനന്തി അത്ഥോ. കുസലാനം ധമ്മാനം സമാപത്തിയാതി ചതുഭൂമകകുസലാനം പടിലാഭത്ഥായ പാമോക്ഖം പുബ്ബങ്ഗമം സേട്ഠം പധാനന്തി വേദിതബ്ബം.

വിവിച്ചേവ കാമേഹീതി കാമേഹി വിവിച്ച വിനാ ഹുത്വാ അപക്കമിത്വാ. യോ പനായമേത്ഥ ഏവകാരോ, സോ നിയമത്ഥോതി വേദിതബ്ബോ. യസ്മാ ച നിയമത്ഥോ, തസ്മാ തസ്മിം പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരണസമയേ അവിജ്ജമാനാനമ്പി കാമാനം തസ്സ പഠമജ്ഝാനസ്സ പടിപക്ഖഭാവം കാമപരിച്ചാഗേനേവ ചസ്സ അധിഗമം ദീപേതി. കഥം? ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹീ’’തി ഏവഞ്ഹി നിയമേ കരിയമാനേ ഇദം പഞ്ഞായതി, നൂനിമസ്സ ഝാനസ്സ കാമാ പടിപക്ഖഭൂതാ, യേസു സതി ഇദം ന പവത്തതി അന്ധകാരേ സതി പദീപോഭാസോ വിയ, തേസം പരിച്ചാഗേനേവ ചസ്സ അധിഗമോ ഹോതി ഓരിമതീരപരിച്ചാഗേന പാരിമതീരസ്സേവ. തസ്മാ നിയമം കരോതീതി.

തത്ഥ സിയാ ‘‘കസ്മാ പനേസ പുബ്ബപദേയേവ വുത്തോ ന ഉത്തരപദേ, കിം അകുസലേഹി ധമ്മേഹി അവിവിച്ചാപി ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യാ’’തി? ന ഖോ പനേതം ഏവം ദട്ഠബ്ബം. തംനിസ്സരണതോ ഹി പുബ്ബപദേ ഏവ ഏസ വുത്തോ. കാമധാതുസമതിക്കമനതോ ഹി കാമരാഗപടിപക്ഖതോ ച ഇദം ഝാനം കാമാനമേവ നിസ്സരണം. യഥാഹ – ‘‘കാമാനമേതം നിസ്സരണം യദിദം നേക്ഖമ്മ’’ന്തി (ഇതിവു. ൭൨). ഉത്തരപദേപി പന യഥാ ‘‘ഇധേവ, ഭിക്ഖവേ, സമണോ, ഇധ ദുതിയോ സമണോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൩൯) ഏത്ഥ ഏവകാരോ ആനേത്വാ വുച്ചതി, ഏവം വത്തബ്ബോ. ന ഹി സക്കാ ഇതോ അഞ്ഞേഹിപി നീവരണസങ്ഖാതേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹി അവിവിച്ച ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിതും. തസ്മാ വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ചേവ അകുസലേഹി ധമ്മേഹീതി ഏവം പദദ്വയേപി ഏസ ദട്ഠബ്ബോ. പദദ്വയേപി ച കിഞ്ചാപി വിവിച്ചാതി ഇമിനാ സാധാരണവചനേന തദങ്ഗവിവേകാദയോ കായവിവേകാദയോ ച സബ്ബേപി വിവേകാ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി, തഥാപി പുബ്ബഭാഗേ കായവിവേകചിത്തവിവേകവിക്ഖമ്ഭനവിവേകാ ദട്ഠബ്ബാ. ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേ കായവിവേകചിത്തവിവേകസമുച്ഛേദവിവേകനിസ്സരണവിവേകാ.

കാമേഹീതി ഇമിനാ പന പദേന യേ ച ഇധ ‘‘കതമേ വത്ഥുകാമാ മനാപികാ രൂപാ’’തിആദിനാ നയേന വത്ഥുകാമാ വുത്താ, യേ ച ഇധേവ വിഭങ്ഗേ ‘‘ഛന്ദോ കാമോ രാഗോ കാമോ ഛന്ദരാഗോ കാമോ സങ്കപ്പോ കാമോ രാഗോ കാമോ സങ്കപ്പരാഗോ കാമോ’’തി ഏവം കിലേസകാമാ വുത്താ, തേ സബ്ബേപി സങ്ഗഹിതാ ഇച്ചേവ ദട്ഠബ്ബാ. ഏവഞ്ഹി സതി വിവിച്ചേവ കാമേഹീതി വത്ഥുകാമേഹിപി വിവിച്ചേവാതി അത്ഥോ യുജ്ജതി. തേന കായവിവേകോ വുത്തോ ഹോതി.

വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീതി കിലേസകാമേഹി സബ്ബാകുസലേഹി വാ വിവിച്ചാതി അത്ഥോ യുജ്ജതി. തേന ചിത്തവിവേകോ വുത്തോ ഹോതി. പുരിമേന ചേത്ഥ വത്ഥുകാമേഹി വിവേകവചനതോ ഏവ കാമസുഖപരിച്ചാഗോ, ദുതിയേന കിലേസകാമേഹി വിവേകവചനതോ നേക്ഖമ്മസുഖപരിഗ്ഗഹോ വിഭാവിതോ ഹോതി. ഏവം വത്ഥുകാമകിലേസകാമവിവേകവചനതോയേവ ച ഏതേസം പഠമേന സംകിലേസവത്ഥുപ്പഹാനം, ദുതിയേന സംകിലേസപ്പഹാനം. പഠമേന ലോലഭാവസ്സ ഹേതുപരിച്ചാഗോ, ദുതിയേന ബാലഭാവസ്സ. പഠമേന ച പയോഗസുദ്ധി, ദുതിയേന ആസയപോസനം വിഭാവിതം ഹോതീതി ഞാതബ്ബം. ഏസ താവ നയോ ‘‘കാമേഹീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തകാമേസു വത്ഥുകാമപക്ഖേ.

കിലേസകാമപക്ഖേ പന ഛന്ദോതി ച രാഗോതി ച ഏവമാദീഹി അനേകഭേദോ കാമച്ഛന്ദോവ ‘‘കാമോ’’തി അധിപ്പേതോ. സോ ച അകുസലപരിയാപന്നോപി സമാനോ ‘‘തത്ഥ കതമോ കാമച്ഛന്ദോ, കാമോ’’തിആദിനാ നയേന വിഭങ്ഗേ ഝാനപടിപക്ഖതോ വിസും വുത്തോ. കിലേസകാമത്താ വാ പുരിമപദേ വുത്തോ, അകുസലപരിയാപന്നത്താ ദുതിയപദേ. അനേകഭേദതോ ചസ്സ കാമതോതി അവത്വാ കാമേഹീതി വുത്തം. അഞ്ഞേസമ്പി ച ധമ്മാനം അകുസലഭാവേ വിജ്ജമാനേ ‘‘തത്ഥ കതമേ അകുസലാ ധമ്മാ, കാമച്ഛന്ദോ’’തിആദിനാ നയേന വിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൫൬൪) ഉപരിഝാനങ്ഗാനം പച്ചനീകപടിപക്ഖഭാവദസ്സനതോ നീവരണാനേവ വുത്താനി. നീവരണാനി ഹി ഝാനങ്ഗപച്ചനീകാനി തേസം ഝാനങ്ഗാനേവ പടിപക്ഖാനി, വിദ്ധംസകാനി വിഘാതകാനീതി വുത്തം ഹോതി. തഥാ ഹി ‘‘സമാധി കാമച്ഛന്ദസ്സ പടിപക്ഖോ, പീതി ബ്യാപാദസ്സ, വിതക്കോ ഥിനമിദ്ധസ്സ, സുഖം ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചസ്സ, വിചാരോ വിചികിച്ഛായാ’’തി പേടകേ വുത്തം.

ഏവമേത്ഥ വിവിച്ചേവ കാമേഹീതി ഇമിനാ കാമച്ഛന്ദസ്സ വിക്ഖമ്ഭനവിവേകോ വുത്തോ ഹോതി, വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീതി ഇമിനാ പഞ്ചന്നമ്പി നീവരണാനം. അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണേന പന പഠമേന കാമച്ഛന്ദസ്സ, ദുതിയേന സേസനീവരണാനം. തഥാ പഠമേന തീസു അകുസലമൂലേസു പഞ്ചകാമഗുണഭേദവിസയസ്സ ലോഭസ്സ, ദുതിയേന ആഘാതവത്ഥുഭേദാദിവിസയാനം ദോസമോഹാനം. ഓഘാദീസു വാ ധമ്മേസു പഠമേന കാമോഘകാമയോഗകാമാസവകാമുപാദാനഅഭിജ്ഝാകായഗന്ഥകാമരാഗസംയോജനാനം, ദുതിയേന അവസേസഓഘയോഗാസവഉപാദാനഗന്ഥസംയോജനാനം. പഠമേന ച തണ്ഹായ തംസമ്പയുത്തകാനഞ്ച, ദുതിയേന അവിജ്ജായ തംസമ്പയുത്തകാനഞ്ച. അപി ച പഠമേന ലോഭസമ്പയുത്തഅട്ഠചിത്തുപ്പാദാനം, ദുതിയേന സേസാനം ചതുന്നം അകുസലചിത്തുപ്പാദാനം വിക്ഖമ്ഭനവിവേകോ വുത്തോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ.

ഏത്താവതാ ച പഠമസ്സ ഝാനസ്സ പഹാനങ്ഗം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സമ്പയോഗങ്ഗം ദസ്സേതും ‘‘സവിതക്കം സവിചാര’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ അഭിനിരോപനലക്ഖണോ വിതക്കോ, ആരമ്മണാനുമജ്ജനലക്ഖണോ വിചാരോ. സന്തേപി ച നേസം കത്ഥചി അവിയോഗേ ഓളാരികട്ഠേന പുബ്ബങ്ഗമട്ഠേന ച ഘണ്ഡാഭിഘാതോ വിയ ചേതസോ പഠമാഭിനിപാതോ വിതക്കോ, സുഖുമട്ഠേന അനുമജ്ജനസഭാവേന ച ഘണ്ഡാനുരവോ വിയ അനുപബന്ധോ വിചാരോ. വിപ്ഫാരവാ ചേത്ഥ വിതക്കോ പഠമുപ്പത്തികാലേ പരിപ്ഫന്ദനഭൂതോ ചിത്തസ്സ, ആകാസേ ഉപ്പതിതുകാമസ്സ പക്ഖിനോ പക്ഖവിക്ഖേപോ വിയ, പദുമാഭിമുഖപാതോ വിയ ച ഗന്ധാനുബന്ധചേതസോ ഭമരസ്സ. സന്തവുത്തി വിചാരോ നാതിപരിപ്ഫന്ദനഭാവോ ചിത്തസ്സ, ആകാസേ ഉപ്പതിതസ്സ പക്ഖിനോ പക്ഖപ്പസാരണം വിയ, പരിബ്ഭമനം വിയ ച പദുമാഭിമുഖപതിതസ്സ ഭമരസ്സ പദുമസ്സ ഉപരിഭാഗേ.

ദുകനിപാതട്ഠകഥായം പന ‘‘ആകാസേ ഗച്ഛതോ മഹാസകുണസ്സ ഉഭോഹി പക്ഖേഹി വാതം ഗഹേത്വാ പക്ഖേ സന്നിസീദാപേത്വാ ഗമനം വിയ ആരമ്മണേ ചേതസോ അഭിനിരോപനഭാവേന പവത്തോ വിതക്കോ, വാതഗ്ഗഹണത്ഥം പക്ഖേ ഫന്ദാപയമാനസ്സ ഗമനം വിയ അനുമജ്ജനഭാവേന പവത്തോ വിചാരോ’’തി വുത്തം. തം അനുപ്പബന്ധേന പവത്തിയം യുജ്ജതി. സോ പന നേസം വിസേസോ പഠമദുതിയജ്ഝാനേസു പാകടോ ഹോതി. അപി ച മലഗ്ഗഹിതം കംസഭാജനം ഏകേന ഹത്ഥേന ദള്ഹം ഗഹേത്വാ ഇതരേന ഹത്ഥേന ചുണ്ണതേലവാലണ്ഡുപകേന പരിമജ്ജന്തസ്സ ദള്ഹഗ്ഗഹണഹത്ഥോ വിയ വിതക്കോ. പരിമജ്ജനഹത്ഥോ വിയ വിചാരോ. തഥാ കുമ്ഭകാരസ്സ ദണ്ഡപ്പഹാരേന ചക്കം ഭമയിത്വാ ഭാജനം കരോന്തസ്സ ഉപ്പീളനഹത്ഥോ വിയ വിതക്കോ. ഇതോ ചിതോ ച സഞ്ചരണഹത്ഥോ വിയ വിചാരോ. തഥാ മണ്ഡലം കരോന്തസ്സ മജ്ഝേ സന്നിരുമ്ഭിത്വാ ഠിതകണ്ടകോ വിയ അഭിനിരോപനോ വിതക്കോ. ബഹി പരിബ്ഭമനകണ്ടകോ വിയ അനുമജ്ജമാനോ വിചാരോ. ഇതി ഇമിനാ ച വിതക്കേന ഇമിനാ ച വിചാരേന സഹ വത്തതി രുക്ഖോ വിയ പുപ്ഫേന ച ഫലേന ചാതി ഇദം ഝാനം ‘‘സവിതക്കം സവിചാര’’ന്തി വുച്ചതി.

വിവേകജന്തി ഏത്ഥ വിവിത്തി വിവേകോ, നീവരണവിഗമോതി അത്ഥോ. വിവിത്തോതി വാ വിവേകോ, നീവരണവിവിത്തോ ഝാനസമ്പയുത്തധമ്മരാസീതി അത്ഥോ. തസ്മാ വിവേകാ, തസ്മിം വാ വിവേകേ ജാതന്തി വിവേകജം. പീതിസുഖന്തി ഏത്ഥ പിണയതീതി പീതി, സാ സമ്പിയായനലക്ഖണാ. സാ പനേസാ ഖുദ്ദികാപീതി, ഖണികാപീതി, ഓക്കന്തികാപീതി, ഉബ്ബേഗാപീതി, ഫരണാപീതീതി പഞ്ചവിധാ ഹോതി.

തത്ഥ ഖുദ്ദികാപീതി സരീരേ ലോമഹംസമത്തമേവ കാതും സക്കോതി. ഖണികാപീതി ഖണേ ഖണേ വിജ്ജുപ്പാദസദിസാ ഹോതി. ഓക്കന്തികാപീതി സമുദ്ദതീരം വീചി വിയ, കായം ഓക്കമിത്വാ ഓക്കമിത്വാ ഭിജ്ജതി. ഉബ്ബേഗാപീതി ബലവതീ ഹോതി, കായം ഉദ്ധഗ്ഗം കത്വാ ആകാസേ ലങ്ഘാപനപ്പമാണപത്താ.

ഫരണാപീതി അതിബലവതീ ഹോതി. തായ ഹി ഉപ്പന്നായ സകലസരീരം ധമിത്വാ പൂരിതവത്ഥി വിയ മഹതാ ഉദകോഘേന പക്ഖന്ദപബ്ബതകുച്ഛി വിയ ച അനുപരിപ്ഫുടം ഹോതി. സാ പനേസാ പഞ്ചവിധാ പീതി ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തീ പരിപാകം ഗച്ഛന്തീ ദുവിധം പസ്സദ്ധിം പരിപൂരേതി കായപസ്സദ്ധിഞ്ച ചിത്തപസ്സദ്ധിഞ്ച, പസ്സദ്ധി ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തീ പരിപാകം ഗച്ഛന്തീ ദുവിധമ്പി സുഖം പരിപൂരേതി കായികം ചേതസികഞ്ച, സുഖം ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തം പരിപാകം ഗച്ഛന്തം തിവിധം സമാധിം പരിപൂരേതി ഖണികസമാധിം ഉപചാരസമാധിം അപ്പനാസമാധിഞ്ചാതി. താസു യാ അപ്പനാസമാധിസ്സ മൂലം ഹുത്വാ വഡ്ഢമാനാ സമാധിസമ്പയോഗങ്ഗതാ ഫരണാപീതി, അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതാ പീതീതി.

ഇതരം പന സുഖയതീതി സുഖം, യസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, തം സുഖിതം കരോതീതി അത്ഥോ. സുഖനം വാ സുഖം, സുട്ഠു വാ ഖാദതി ഖണതി ച കായചിത്താബാധന്തി സുഖം, സോമനസ്സവേദനായേതം നാമം. തം സാതലക്ഖണം. സന്തേപി ച നേസം കത്ഥചി അവിപ്പയോഗേ ഇട്ഠാരമ്മണപടിലാഭതുട്ഠി പീതി, പടിലദ്ധരസാനുഭവനം സുഖം. യത്ഥ പീതി, തത്ഥ സുഖം, യത്ഥ സുഖം, തത്ഥ ന നിയമതോ പീതി. സങ്ഖാരക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതാ പീതി, വേദനാക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതം സുഖം. കന്താരഖിന്നസ്സ വനന്തോദകദസ്സനസവനേസു വിയ പീതി, വനച്ഛായപ്പവേസനഉദകപരിഭോഗേസു വിയ സുഖം. തസ്മിം തസ്മിം സമയേ പാകടഭാവതോ ചേതം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഇതി അയഞ്ച പീതി ഇദഞ്ച സുഖം അസ്സ ഝാനസ്സ, അസ്മിം വാ ഝാനേ അത്ഥീതി ഇദം ഝാനം ‘‘പീതിസുഖ’’ന്തി വുച്ചതി.

അഥ വാ പീതി ച സുഖഞ്ച പീതിസുഖം ധമ്മവിനയാദയോ വിയ. വിവേകജം പീതിസുഖം അസ്സ ഝാനസ്സ, അസ്മിം വാ ഝാനേ അത്ഥീതി ഏവമ്പി വിവേകജംപീതിസുഖം. യഥേവ ഹി ഝാനം, ഏവം പീതിസുഖമ്പേത്ഥ വിവേകജമേവ ഹോതി, തഞ്ചസ്സ അത്ഥി, തസ്മാ അലോപസമാസം കത്വാ ഏകപദേനേവ ‘‘വിവേകജംപീതിസുഖ’’ന്തിപി വത്തും യുജ്ജതി.

പഠമന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതാ പഠമം, ഇദം പഠമം ഉപ്പന്നന്തിപി പഠമം. ഝാനന്തി ദുവിധം ഝാനം ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനം ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനഞ്ചാതി. തത്ഥ അട്ഠ സമാപത്തിയോ പഥവീകസിണാദിആരമ്മണം ഉപനിജ്ഝായന്തീതി ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനന്തി സങ്ഖ്യം ഗതാ. വിപസ്സനാമഗ്ഗഫലാനി പന ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം നാമ. തത്ഥ വിപസ്സനാ അനിച്ചാദിലക്ഖണസ്സ ഉപനിജ്ഝാനതോ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം. വിപസ്സനായ കതകിച്ചസ്സ മഗ്ഗേന ഇജ്ഝനതോ മഗ്ഗോ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം, ഫലം പന നിരോധസച്ചം തഥലക്ഖണം ഉപനിജ്ഝായതീതി ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം. തേസു ഇധ പുബ്ബഭാഗേ ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനം, ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം അധിപ്പേതം. തസ്മാ ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനതോ ച ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനതോ ച പച്ചനീകഝാപനതോ ച ഝാനന്തി വേദിതബ്ബം.

ഉപസമ്പജ്ജാതി ഉപഗന്ത്വാ, പാപുണിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ഉപസമ്പാദയിത്വാ വാ, നിപ്ഫാദേത്വാതി വുത്തം ഹോതി. വിഹരതീതി തദനുരൂപേന ഇരിയാപഥവിഹാരേന ഇരിയതി, വുത്തപ്പകാരഝാനസമങ്ഗീ ഹുത്വാ അത്തഭാവസ്സ ഇരിയനം വുത്തിം അഭിനിപ്ഫാദേതി.

തം പനേതം പഠമജ്ഝാനം പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനം പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതം തിവിധകല്യാണം, ദസലക്ഖണസമ്പന്നം. തത്ഥ കാമച്ഛന്ദോ ബ്യാപാദോ ഥിനമിദ്ധം ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം വിചികിച്ഛാതി ഇമേസം പഞ്ചന്നം നീവരണാനം പഹാനവസേന പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനതാ വേദിതബ്ബാ. ന ഹി ഏതേസു അപ്പഹീനേസു ഝാനം ഉപ്പജ്ജതി. തേനസ്സേതാനി പഹാനങ്ഗാനീതി വുച്ചന്തി. കിഞ്ചാപി ഹി ഝാനക്ഖണേ അഞ്ഞേപി അകുസലാ ധമ്മാ പഹീയന്തി, തഥാപി ഏതാനേവ വിസേസേന ഝാനന്തരായകരാനി. കാമച്ഛന്ദേന ഹി നാനാവിസയപ്പലോഭിതം ചിത്തം ന ഏകത്താരമ്മണേ സമാധിയതി, കാമച്ഛന്ദാഭിഭൂതം വാ, തം ന കാമധാതുപ്പഹാനായ പടിപദം പടിപജ്ജതി. ബ്യാപാദേന വാ ആരമ്മണേ പടിഹഞ്ഞമാനം ന നിരന്തരം പവത്തതി. ഥിനമിദ്ധാഭിഭൂതം അകമ്മഞ്ഞം ഹോതി. ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചപരേതം അവൂപസന്തമേവ ഹുത്വാ പരിബ്ഭമതി. വിചികിച്ഛായ ഉപഹതം ഝാനാധിഗമസാധികം പടിപദം നാരോഹതി. ഇതി വിസേസേന ഝാനന്തരായകരത്താ ഏതാനേവ പഹാനങ്ഗാനീതി വുത്താനി.

യസ്മാ പന വിതക്കോ ആരമ്മണേ ചിത്തം അഭിനിരോപേതി, വിചാരോ അനുപബന്ധതി, തേഹി അവിക്ഖേപായ സമ്പാദിതപയോഗസ്സ ചേതസോ പയോഗസമ്പത്തിസമ്ഭവാ പീതി പീണനം സുഖഞ്ച ഉപബ്രൂഹനം കരോതി. അഥസ്സ സേസസമ്പയുത്തധമ്മാ ഏതേഹി അഭിനിരോപനാനുബന്ധനപീണനുപബ്രൂഹനേഹി അനുഗ്ഗഹിതാ ഏകഗ്ഗതാ ഏകത്താരമ്മണേ സമം സമ്മാ ച ആധിയതി. തസ്മാ വിതക്കോ വിചാരോ പീതി സുഖം ചിത്തേകഗ്ഗതാതി ഇമേസം പഞ്ചന്നം ഉപ്പത്തിവസേന പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതതാ വേദിതബ്ബാ. ഉപ്പന്നേസു ഹി ഏതേസു പഞ്ചസു ഝാനം ഉപ്പന്നം നാമ ഹോതി. തേനസ്സ ഏതാനി പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതാനീതി വുച്ചന്തി. തസ്മാ ന ഏതേഹി സമന്നാഗതം അഞ്ഞദേവ ഝാനം നാമ അത്ഥീതി ഗഹേതബ്ബം. യഥാ പന അങ്ഗമത്തവസേനേവ ചതുരങ്ഗിനീ സേനാ, പഞ്ചങ്ഗികം തൂരിയം, അട്ഠങ്ഗികോ ച മഗ്ഗോതി വുച്ചതി, ഏവമിദമ്പി അങ്ഗമത്തവസേനേവ പഞ്ചങ്ഗികന്തി വാ പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതന്തി വാ വുച്ചതീതി വേദിതബ്ബം.

ഏതാനി ച പഞ്ചങ്ഗാനി കിഞ്ചാപി ഉപചാരക്ഖണേപി അത്ഥി, അഥ ഖോ ഉപചാരേ പകതിചിത്തതോ ബലവതരാനി. ഇധ പന ഉപചാരതോപി ബലവതരാനി രൂപാവചരലക്ഖണപ്പത്താനി നിപ്ഫന്നാനി. ഏത്ഥ ഹി വിതക്കോ സുവിസദേന ആകാരേന ആരമ്മണേ ചിത്തം അഭിനിരോപയമാനോ ഉപ്പജ്ജതി. വിചാരോ അതിവിയ ആരമ്മണം അനുമജ്ജമാനോ. പീതിസുഖം സബ്ബാവന്തമ്പി കായം ഫരമാനം. തേനേവാഹ – ‘‘നാസ്സ കിഞ്ചി സബ്ബാവതോ കായസ്സ വിവേകജേന പീതിസുഖേന അപ്ഫുടം ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൨൬). ചിത്തേകഗ്ഗതാപി ഹേട്ഠിമമ്ഹി സമുഗ്ഗപടലേ ഉപരിമം സമുഗ്ഗപടലം വിയ ആരമ്മണേസു ഫുസിതാ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതി, അയമേതേസം ഇതരേഹി വിസേസോ. തത്ഥ ചിത്തേകഗ്ഗതാ കിഞ്ചാപി ‘‘സവിതക്കം സവിചാര’’ന്തി ഇമസ്മിം പാഠേ ന നിദ്ദിട്ഠാ, തഥാപി വിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൫൬൫) ‘‘ഝാനന്തി വിതക്കോ വിചാരോ പീതി സുഖം ചിത്തേകഗ്ഗതാ’’തി ഏവം വുത്തത്താ അങ്ഗമേവ. യേന ഹി അധിപ്പായേന ഭഗവതാ ഉദ്ദേസോ കതോ, സോയേവ തേന വിഭങ്ഗേ പകാസിതോതി.

തിവിധകല്യാണം

തിവിധകല്യാണം ദസലക്ഖണസമ്പന്നന്തി ഏത്ഥ പന ആദിമജ്ഝപരിയോസാനവസേനതിവിധകല്യാണതാ. തേസംയേവ ച ആദിമജ്ഝപരിയോസാനാനം ലക്ഖണവസേന ദസലക്ഖണസമ്പന്നതാ വേദിതബ്ബാ. തത്രായം പാളി –

‘‘പഠമസ്സ ഝാനസ്സ പടിപദാവിസുദ്ധി ആദി, ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ മജ്ഝേ, സമ്പഹംസനാ പരിയോസാനം, പഠമസ്സ ഝാനസ്സ പടിപദാവിസുദ്ധി ആദി. ആദിസ്സ കതി ലക്ഖണാനി? ആദിസ്സ തീണി ലക്ഖണാനി – യോ തസ്സ പരിപന്ഥോ, തതോ ചിത്തം വിസുജ്ഝതി, വിസുദ്ധത്താ ചിത്തം മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം പടിപജ്ജതി, പടിപന്നത്താ തത്ഥ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി. യഞ്ച പരിപന്ഥതോ ചിത്തം വിസുജ്ഝതി, യഞ്ച വിസുദ്ധത്താ ചിത്തം മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം പടിപജ്ജതി, യഞ്ച പടിപന്നത്താ തത്ഥ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി. പഠമസ്സ ഝാനസ്സ പടിപദാവിസുദ്ധി ആദി, ആദിസ്സ ഇമാനി തീണി ലക്ഖണാനി. തേന വുച്ചതി – ‘പഠമം ഝാനം ആദികല്യാണഞ്ചേവ ഹോതി തിലക്ഖണസമ്പന്നഞ്ചാ’തി.

‘‘പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ മജ്ഝേ. മജ്ഝസ്സ കതി ലക്ഖണാനി? മജ്ഝസ്സ തീണി ലക്ഖണാനി – വിസുദ്ധം ചിത്തം അജ്ഝുപേക്ഖതി, സമഥപടിപന്നം അജ്ഝുപേക്ഖതി, ഏകത്തുപട്ഠാനം അജ്ഝുപേക്ഖതി. യഞ്ച വിസുദ്ധം ചിത്തം അജ്ഝുപേക്ഖതി, യഞ്ച സമഥപടിപന്നം അജ്ഝുപേക്ഖതി, യഞ്ച ഏകത്തുപട്ഠാനം അജ്ഝുപേക്ഖതി. പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ മജ്ഝേ, മജ്ഝസ്സ ഇമാനി തീണി ലക്ഖണാനി. തേന വുച്ചതി – ‘പഠമം ഝാനം മജ്ഝേകല്യാണഞ്ചേവ ഹോതി തിലക്ഖണസമ്പന്നഞ്ചാ’തി.

‘‘പഠമസ്സ ഝാനസ്സ സമ്പഹംസനാ പരിയോസാനം. പരിയോസാനസ്സ കതി ലക്ഖണാനി? പരിയോസാനസ്സ ചത്താരി ലക്ഖണാനി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന സമ്പഹംസനാ, ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരാസട്ഠേന സമ്പഹംസനാ, തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേന സമ്പഹംസനാ, ആസേവനട്ഠേന സമ്പഹംസനാ. പഠമസ്സ ഝാനസ്സ സമ്പഹംസനാ പരിയോസാനം, പരിയോസാനസ്സ ഇമാനി ചത്താരി ലക്ഖണാനി. തേന വുച്ചതി ‘പഠമം ഝാനം പരിയോസാനകല്യാണഞ്ചേവ ഹോതി ചതുലക്ഖണസമ്പന്നഞ്ചാ’’’തി (പടി. മ. ൧.൧൫൮).

‘‘തത്ര പടിപദാവിസുദ്ധി നാമ സസമ്ഭാരികോ ഉപചാരോ. ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ നാമ അപ്പനാ. സമ്പഹംസനാ നാമ പച്ചവേക്ഖണാ’’തി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി. യസ്മാ പന ‘‘ഏകത്തഗതം ചിത്തം പടിപദാവിസുദ്ധിപക്ഖന്ദഞ്ചേവ ഹോതി ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹിതഞ്ച ഞാണേന ച സമ്പഹംസിത’’ന്തി പാളിയം വുത്തം, തസ്മാ അന്തോഅപ്പനായമേവ ആഗമനവസേന പടിപദാവിസുദ്ധി, തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖായ കിച്ചവസേന ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ, ധമ്മാനം അനതിവത്തനാദിഭാവസാധനേന പരിയോദാപകസ്സ ഞാണസ്സ കിച്ചനിപ്ഫത്തിവസേന സമ്പഹംസനാ ച വേദിതബ്ബാ.

കഥം? യസ്മിഞ്ഹി വാരേ അപ്പനാ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മിം യോ നീവരണസങ്ഖാതോ കിലേസഗണോ തസ്സ ഝാനസ്സ പരിപന്ഥോ, തതോ ചിത്തം വിസുജ്ഝതി. വിസുദ്ധത്താ ആവരണവിരഹിതം ഹുത്വാ മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം പടിപജ്ജതി. മജ്ഝിമസമഥനിമിത്തം നാമ സമപ്പവത്തോ അപ്പനാസമാധിയേവ. തദനന്തരം പന പുരിമചിത്തം ഏകസന്തതിപരിണാമനയേന തഥത്തം ഉപഗച്ഛമാനം മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം പടിപജ്ജതി നാമ, ഏവം പടിപന്നത്താ തഥത്തുപഗമനേന തത്ഥ പക്ഖന്ദതി നാമ. ഏവം താവ പുരിമചിത്തേ വിജ്ജമാനാകാരനിപ്ഫാദികാ പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേയേവ ആഗമനവസേന പടിപദാവിസുദ്ധി വേദിതബ്ബാ.

ഏവം വിസുദ്ധസ്സ പന തസ്സ പുന വിസോധേതബ്ബാഭാവതോ വിസോധനേ ബ്യാപാരം അകരോന്തോ വിസുദ്ധം ചിത്തം അജ്ഝുപേക്ഖതി നാമ. സമഥഭാവൂപഗമനേന സമഥപടിപന്നസ്സ പുന സമാധാനേ ബ്യാപാരം അകരോന്തോ സമഥപടിപന്നം അജ്ഝുപേക്ഖതി നാമ. സമഥപടിപന്നഭാവതോ ഏവ ചസ്സ കിലേസസംസഗ്ഗം പഹായ ഏകത്തേന ഉപട്ഠിതസ്സ പുന ഏകത്തുപട്ഠാനേ ബ്യാപാരം അകരോന്തോ ഏകത്തുപട്ഠാനം അജ്ഝുപേക്ഖതി നാമ. ഏവം തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖായ കിച്ചവസേന ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ വേദിതബ്ബാ.

യേ പനേതേ ഏവം ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹിതേ തത്ഥ ജാതാ സമാധിപഞ്ഞാസങ്ഖാതാ യുഗനദ്ധധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അനതിവത്തമാനാ ഹുത്വാ പവത്താ, യാനി ച സദ്ധാദീനി ഇന്ദ്രിയാനി നാനാകിലേസേഹി വിമുത്തത്താ വിമുത്തിരസേന ഏകരസാനി ഹുത്വാ പവത്താനി, യഞ്ചേസ തദുപഗം തേസം അനതിവത്തനഏകരസഭാവാനം അനുച്ഛവികം വീരിയം വാഹയതി, യാ ചസ്സ തസ്മിം ഖണേ പവത്താ ആസേവനാ, സബ്ബേപി തേ ആകാരാ യസ്മാ ഞാണേന സംകിലേസവോദാനേസു തം തം ആദീനവഞ്ച ആനിസംസഞ്ച ദിസ്വാ തഥാ തഥാ സമ്പഹംസിതത്താ വിസോധിതത്താ പരിയോദാപിതത്താ നിപ്ഫന്നാവ, തസ്മാ ‘‘ധമ്മാനം അനതിവത്തനാദിഭാവസാധനേന പരിയോദാപകസ്സ ഞാണസ്സ കിച്ചനിപ്ഫത്തിവസേന സമ്പഹംസനാ വേദിതബ്ബാ’’തി വുത്തം.

വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാതി വിതക്കസ്സ ച വിചാരസ്സ ചാതി ഇമേസം ദ്വിന്നം വൂപസമാ സമതിക്കമാ, ദുതിയജ്ഝാനക്ഖണേ അപാതുഭാവാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ദുതിയജ്ഝാനേ സബ്ബേപി പഠമജ്ഝാനധമ്മാ ന സന്തി, അഞ്ഞേയേവ ഹി പഠമജ്ഝാനേ ഫസ്സാദയോ, അഞ്ഞേ ഇധ. ഓളാരികസ്സ പന ഓളാരികസ്സ അങ്ഗസ്സ സമതിക്കമാ പഠമജ്ഝാനതോ പരേസം ദുതിയജ്ഝാനാദീനം അധിഗമോ ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ’’തി ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അജ്ഝത്തന്തി ഇധ നിയകജ്ഝത്തം അധിപ്പേതം, വിഭങ്ഗേ പന ‘‘അജ്ഝത്തം പച്ചത്ത’’ന്തി (വിഭ. ൫൭൩) ഏത്തകമേവ വുത്തം. യസ്മാ നിയകജ്ഝത്തം അധിപ്പേതം, തസ്മാ അത്തനി ജാതം, അത്തനോ സന്താനേ നിബ്ബത്തന്തി അയമേത്ഥ അത്ഥോ.

സമ്പസാദനന്തി സമ്പസാദനം വുച്ചതി സദ്ധാ. സമ്പസാദനയോഗതോ ഝാനമ്പി സമ്പസാദനം, നീലവണ്ണയോഗതോ നീലവത്ഥം വിയ. യസ്മാ വാ തം ഝാനം സമ്പസാദനസമന്നാഗതത്താ വിതക്കവിചാരക്ഖോഭവൂപസമനേന ച ചേതോ സമ്പസാദയതി, തസ്മാപി ‘‘സമ്പസാദന’’ന്തി വുത്തം. ഇമസ്മിഞ്ച അത്ഥവികപ്പേ സമ്പസാദനം ചേതസോതി ഏവം പദസമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. പുരിമസ്മിം പന അത്ഥവികപ്പേ ചേതസോതി ഏതം ഏകോദിഭാവേന സദ്ധിം യോജേതബ്ബം.

തത്രായം അത്ഥയോജനാ – ഏകോ ഉദേതീതി ഏകോദി, വിതക്കവിചാരേഹി അനജ്ഝാരൂള്ഹത്താ അഗ്ഗോ സേട്ഠോ ഹുത്വാ ഉദേതീതി അത്ഥോ. സേട്ഠോപി ഹി ലോകേ ഏകോതി വുച്ചതി. വിതക്കവിചാരവിരഹിതോ വാ ഏകോ അസഹായോ ഹുത്വാതിപി വത്തും വട്ടതി. അഥ വാ സമ്പയുത്തധമ്മേ ഉദായതീതി ഉദി, ഉട്ഠാപേതീതി അത്ഥോ. സേട്ഠട്ഠേന ഏകോ ച സോ ഉദി ചാതി ഏകോദി, സമാധിസ്സേതം അധിവചനം. ഇതി ഇമം ഏകോദിം ഭാവേതി വഡ്ഢേതീതി ഇദം ദുതിയജ്ഝാനം ഏകോദിഭാവം. സോ പനായം ഏകോദി യസ്മാ ചേതസോ, ന സത്തസ്സ, ന ജീവസ്സ. തസ്മാ ഏതം ‘‘ചേതസോ ഏകോദിഭാവ’’ന്തി വുത്തം.

നനു ചായം സദ്ധാ പഠമജ്ഝാനേപി അത്ഥി, അയഞ്ച ഏകോദിനാമകോ സമാധി, അഥ കസ്മാ ഇദമേവ ‘‘സമ്പസാദനം ചേതസോ ഏകോദിഭാവ’’ന്തി വുത്തന്തി? വുച്ചതേ – അദുഞ്ഹി പഠമജ്ഝാനം വിതക്കവിചാരക്ഖോഭേന വീചിതരങ്ഗസമാകുലമിവ ജലം ന സുപ്പസന്നം ഹോതി, തസ്മാ സതിയാപി സദ്ധായ സമ്പസാദനന്തി ന വുത്തം. ന സുപ്പസന്നത്തായേവ ചേത്ഥ സമാധിപി ന സുട്ഠു പാകടോ, തസ്മാ ഏകോദിഭാവന്തിപി ന വുത്തം. ഇമസ്മിം പന ഝാനേ വിതക്കവിചാരപലിബോധാഭാവേന ലദ്ധോകാസാ ബലവതീ സദ്ധാ, ബലവസദ്ധാസഹായപടിലാഭേനേവ ച സമാധിപി പാകടോ. തസ്മാ ഇദമേവ ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

അവിതക്കം അവിചാരന്തി ഭാവനായ പഹീനത്താ ഏതസ്മിം, ഏതസ്സ വാ വിതക്കോ നത്ഥീതി അവിതക്കം. ഇമിനാവ നയേന അവിചാരം. ഏത്ഥാഹ ‘‘നനു ച ‘വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ’തി ഇമിനാപി അയമത്ഥോ സിദ്ധോ. അഥ കസ്മാ പുന വുത്തം ‘അവിതക്കം അവിചാര’’’ന്തി? വുച്ചതേ – ഏവമേതം, സിദ്ധോവായമത്ഥോ. ന പനേതം തദത്ഥദീപകം, നനു അവോചുമ്ഹ ‘‘ഓളാരികസ്സ പന ഓളാരികസ്സ അങ്ഗസ്സ സമതിക്കമാ പഠമജ്ഝാനതോ പരേസം ദുതിയജ്ഝാനാദീനം സമധിഗമോ ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം ‘വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ’തി ഏവം വുത്ത’’ന്തി.

അപി ച വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ ഇദം സമ്പസാദനം, ന കിലേസകാലുസ്സിയസ്സ. വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാ ഏകോദിഭാവം, ന ഉപചാരജ്ഝാനമിവ നീവരണപ്പഹാനാ, ന പഠമജ്ഝാനമിവ ച അങ്ഗപാതുഭാവാതി ഏവം സമ്പസാദനഏകോദിഭാവാനം ഹേതുപരിദീപകമിദം വചനം. തഥാ വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ ഇദം അവിതക്കം അവിചാരം, ന തതിയചതുത്ഥജ്ഝാനാനി വിയ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനി വിയ ച അഭാവാതി, ഏവം അവിതക്കഅവിചാരഭാവസ്സ ഹേതുപരിദീപകഞ്ച, ന വിതക്കവിചാരാഭാവമത്തപരിദീപകം. വിതക്കവിചാരാഭാവമത്തപരിദീപകമേവ പന ‘‘അവിതക്കം അവിചാര’’ന്തി ഇദം വചനം. തസ്മാ പുരിമം വത്വാപി പുന വത്തബ്ബമേവാതി.

സമാധിജന്തി പഠമജ്ഝാനസമാധിതോ സമ്പയുത്തസമാധിതോ വാ ജാതന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ കിഞ്ചാപി പഠമമ്പി സമ്പയുത്തസമാധിതോ ജാതം, അഥ ഖോ അയമേവ സമാധി ‘‘സമാധീ’’തി വത്തബ്ബതം അരഹതി, വിതക്കവിചാരക്ഖോഭവിരഹേന അതിവിയ അചലത്താ സുപ്പസന്നത്താ ച. തസ്മാ ഇമസ്സ വണ്ണഭണനത്ഥം ഇദമേവ ‘‘സമാധിജ’’ന്തി വുത്തം. പീതിസുഖന്തി ഇദം വുത്തനയമേവ.

ദുതിയന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതാ ദുതിയം. ഇദം ദുതിയം ഉപ്പന്നന്തിപി ദുതിയം.

പീതിയാ ച വിരാഗാതി വിരാഗോ നാമ വുത്തപ്പകാരായ പീതിയാ ജിഗുച്ഛനം വാ സമതിക്കമോ വാ. ഉഭിന്നം പന അന്തരാ ച-സദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, സോ വൂപസമം വാ സമ്പിണ്ഡേതി വിതക്കവിചാരവൂപസമം വാ. തത്ഥ യദാ വൂപസമമേവ സമ്പിണ്ഡേതി, തദാ പീതിയാ വിരാഗാ ച, കിഞ്ച ഭിയ്യോ വൂപസമാ ചാതി ഏവം യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഇമിസ്സാ ച യോജനായ വിരാഗോ ജിഗുച്ഛനത്ഥോ ഹോതി, തസ്മാ പീതിയാ ജിഗുച്ഛനാ ച സമതിക്കമാ ചാതി അയമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. യദാ പന വിതക്കവിചാരവൂപസമം സമ്പിണ്ഡേതി, തദാ പീതിയാ ച വിരാഗാ, കിഞ്ച ഭിയ്യോ വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാതി ഏവം യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഇമിസ്സാ ച യോജനായ വിരാഗോ സമതിക്കമനത്ഥോ ഹോതി, തസ്മാ പീതിയാ ച സമതിക്കമാ വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാതി അയമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

കാമഞ്ചേതേ വിതക്കവിചാരാ ദുതിയജ്ഝാനേയേവ വൂപസന്താ, ഇമസ്സ പന ഝാനസ്സ മഗ്ഗപരിദീപനത്ഥം വണ്ണഭണനത്ഥഞ്ചേതം വുത്തം. ‘‘വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ’’തി ഹി വുത്തേ ഇദം പഞ്ഞായതി ‘‘നൂന വിതക്കവിചാരവൂപസമോ മഗ്ഗോ ഇമസ്സ ഝാനസ്സാ’’തി. യഥാ ച തതിയേ അരിയമഗ്ഗേ അപ്പഹീനാനമ്പി സക്കായദിട്ഠാദീനം ‘‘പഞ്ചന്നം ഓരമ്ഭാഗിയാനം സംയോജനാനം പഹാനാ’’തി (മ. നി. ൨.൧൩൨-൧൩൩) ഏവം പഹാനം വുച്ചമാനം വണ്ണഭണനം ഹോതി, തദധിഗമായ ഉസ്സുക്കാനം ഉസ്സാഹജനകം, ഏവമേവ ഇധ അവൂപസന്താനമ്പി വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമോ വുച്ചമാനോ വണ്ണഭണനം ഹോതി, തേനായമത്ഥോ വുത്തോ ‘‘പീതിയാ ച സമതിക്കമാ വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാ’’തി.

ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതീതി ഏത്ഥ ഉപപത്തിതോ ഇക്ഖതീതി ഉപേക്ഖാ, സമം പസ്സതി, അപക്ഖപതിതാ ഹുത്വാ പസ്സതീതി അത്ഥോ. തായ വിസദായ വിപുലായ ഥാമഗതായ സമന്നാഗതത്താ തതിയജ്ഝാനസമങ്ഗീ ‘‘ഉപേക്ഖകോ’’തി വുച്ചതി.

ഉപേക്ഖാ പന ദസവിധാ ഹോതി – ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാ വീരിയുപേക്ഖാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വേദനുപേക്ഖാ വിപസ്സനുപേക്ഖാ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ ഝാനുപേക്ഖാ പാരിസുദ്ധുപേക്ഖാതി.

തത്ഥ യാ ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ നേവ സുമനോ ഹോതി ന ദുമ്മനോ, ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതി സതോ സമ്പജാനോ’’തി (മ. നി. ൬.൧) ഏവമാഗതാ ഖീണാസവസ്സ ഛസു ദ്വാരേസു ഇട്ഠാനിട്ഠഛളാരമ്മണാപാഥേ പരിസുദ്ധപകതിഭാവാവിജഹനാകാരഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ നാമ.

യാ പന ‘‘ഉപേക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൫൫൬; മ. നി. ൧.൭൭) ഏവമാഗതാ സത്തേസു മജ്ഝത്താകാരഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ നാമ.

യാ പന ‘‘ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതി വിവേകനിസ്സിത’’ന്തി (മ. നി. ൨.൨൪൭) ഏവമാഗതാ സഹജാതാനം ധമ്മാനം മജ്ഝത്താകാരഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാ നാമ.

യാ പന ‘‘കാലേന കാലം ഉപേക്ഖാനിമിത്തം മനസി കരോതീ’’തി (അ. നി. ൩.൧൦൩) ഏവമാഗതാ അനച്ചാരദ്ധനാതിസിഥിലവീരിയസങ്ഖാതാ ഉപേക്ഖാ, അയം വീരിയുപേക്ഖാ നാമ.

യാ പന ‘‘കതി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ സമഥവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി, കതി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി? അട്ഠ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ സമഥവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി, ദസ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി (പടി. മ. ൧.൫൭) ഏവമാഗതാ നീവരണാദിപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാഗഹണേ മജ്ഝത്തഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം സങ്ഖാരുപേക്ഖാ നാമ.

യാ പന ‘‘യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി ഉപേക്ഖാസഹഗത’’ന്തി (ധ. സ. ൧൫൦) ഏവമാഗതാ അദുക്ഖമസുഖസങ്ഖാതാ ഉപേക്ഖാ, അയം വേദനുപേക്ഖാ നാമ.

യാ പന ‘‘യദത്ഥി യം ഭൂതം, തം പജഹതി, ഉപേക്ഖം പടിലഭതീ’’തി (മ. നി. ൩.൭൧-൭൨; അ. നി. ൭.൫൫) ഏവമാഗതാ വിചിനനേ മജ്ഝത്തഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം വിപസ്സനുപേക്ഖാ നാമ.

യാ പന ഛന്ദാദീസു യേവാപനകേസു ആഗതാ സഹജാതാനം സമവാഹിതഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ നാമ.

യാ പന ‘‘ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതീ’’തി ഏവമാഗതാ അഗ്ഗസുഖേപി തസ്മിം അപക്ഖപാതജനനീ ഉപേക്ഖാ, അയം ഝാനുപേക്ഖാ നാമ.

യാ പന ‘‘ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിം ചതുത്ഥം ഝാന’’ന്തി (ധ. സ. ൧൬൫; ദീ. നി. ൧.൨൩൨) ഏവമാഗതാ സബ്ബപച്ചനീകപരിസുദ്ധാ പച്ചനീകവൂപസമനേപി അബ്യാപാരഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം പാരിസുദ്ധുപേക്ഖാ നാമ.

തത്ഥ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ ച ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ ച ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാ ച തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ ച ഝാനുപേക്ഖാ ച പാരിസുദ്ധുപേക്ഖാ ച അത്ഥതോ ഏകാ, തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാവ ഹോതി. തേന തേന അവത്ഥാഭേദേന പനസ്സാ അയം ഭേദോ. ഏകസ്സാപി സതോ സത്തസ്സ കുമാരയുവഥേരസേനാപതിരാജാദിവസേന ഭേദോ വിയ, തസ്മാ താസു യത്ഥ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ, ന തത്ഥ ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാദയോ. യത്ഥ വാ പന ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാ, ന തത്ഥ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാദയോ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ.

യഥാ ചേതാസം അത്ഥതോ ഏകീഭാവോ, ഏവം സങ്ഖാരുപേക്ഖാവിപസ്സനുപേക്ഖാനമ്പി. പഞ്ഞാ ഏവ ഹി ഏസാ, കിച്ചവസേന ദ്വിധാ ഭിന്നാ, യഥാ ഹി പുരിസസ്സ സായം ഗേഹം പവിട്ഠം സപ്പം അജപദദണ്ഡം ഗഹേത്വാ പരിയേസമാനസ്സ തം ഥുസകോട്ഠകേ നിപന്നം ദിസ്വാ ‘‘സപ്പോ നു ഖോ നോ’’തി അവലോകേന്തസ്സ സോവത്ഥികത്തയം ദിസ്വാ നിബ്ബേമതികസ്സ ‘‘സപ്പോ ന സപ്പോ’’തി വിചിനനേ മജ്ഝത്തതാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏവമേവ യാ ആരദ്ധവിപസ്സകസ്സ വിപസ്സനാഞാണേന ലക്ഖണത്തയേ ദിട്ഠേ സങ്ഖാരാനം അനിച്ചഭാവാദിവിചിനനേ മജ്ഝത്തതാ ഉപ്പജ്ജതി, അയം വിപസ്സനുപേക്ഖാ. യഥാ പന തസ്സ പുരിസസ്സ അജപദദണ്ഡകേന ഗാള്ഹം സപ്പം ഗഹേത്വാ ‘‘കിന്താഹം ഇമം സപ്പം അവിഹേഠേന്തോ അത്താനഞ്ച ഇമിനാ അഡംസാപേന്തോ മുഞ്ചേയ്യ’’ന്തി മുഞ്ചനാകാരമേവ പരിയേസതോ ഗഹണേ മജ്ഝത്തതാ ഹോതി, ഏവമേവ യാ ലക്ഖണത്തയസ്സ ദിട്ഠത്താ ആദിത്തേ വിയ തയോ ഭവേ പസ്സതോ സങ്ഖാരഗ്ഗഹണേ മജ്ഝത്തതാ, അയം സങ്ഖാരുപേക്ഖാ. ഇതി വിപസ്സനുപേക്ഖായ സിദ്ധായ സങ്ഖാരുപേക്ഖാപി സിദ്ധാവ ഹോതി. ഇമിനാ പനേസാ വിചിനനഗ്ഗഹണേസു മജ്ഝത്തതാസങ്ഖാതേന കിച്ചേന ദ്വിധാ ഭിന്നാതി. വീരിയുപേക്ഖാ പന വേദനുപേക്ഖാ ച അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ച അവസേസാഹി ച അത്ഥതോ ഭിന്നായേവാതി. ആഹ ചേത്ഥ –

‘‘മജ്ഝത്തബ്രഹ്മബോജ്ഝങ്ഗഛളങ്ഗഝാനസുദ്ധിയോ;

വിപസ്സനാ ച സങ്ഖാരവേദനാവീരിയം ഇതി.

‘‘വിത്ഥാരതോ ദസോപേക്ഖാ-ഛമജ്ഝത്താദിതോ തതോ;

ദുവേ പഞ്ഞാ തതോ ദ്വീഹി, ചതസ്സോവ ഭവന്തിമാ’’തി.

ഇതി ഇമാസു ഉപേക്ഖാസു ഝാനുപേക്ഖാ ഇധ അധിപ്പേതാ. സാ മജ്ഝത്തലക്ഖണാ, അനാഭോഗരസാ, അബ്യാപാരപച്ചുപട്ഠാനാ, പീതിവിരാഗപദട്ഠാനാതി. ഏത്ഥാഹ – ‘‘നനു ചായം അത്ഥതോ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാവ ഹോതി, സാ ച പഠമദുതിയജ്ഝാനേസുപി അത്ഥി. തസ്മാ തത്രാപി ‘ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതീ’തി ഏവമയം വത്തബ്ബാ സിയാ, സാ കസ്മാ ന വുത്താ’’തി? അപരിബ്യത്തകിച്ചതോ. അപരിബ്യത്തഞ്ഹി തസ്സാ തത്ഥ കിച്ചം, വിതക്കാദീഹി അഭിഭൂതത്താ. ഇധ പനായം വിതക്കവിചാരപീതീഹി അനഭിഭൂതത്താ ഉക്ഖിത്തസിരാ വിയ ഹുത്വാ പരിബ്യത്തകിച്ചാ ജാതാ, തസ്മാ വുത്താതി.

സതോ ച സമ്പജാനോതി ഏത്ഥ സരതീതി സതോ. സമ്പജാനാതീതി സമ്പജാനോ. ഇതി പുഗ്ഗലേന സതി ച സമ്പജഞ്ഞഞ്ച വുത്തം. തത്ഥ സരണലക്ഖണാ സതി, അസമ്മുസ്സനരസാ ആരക്ഖപച്ചുപട്ഠാനാ. അസമ്മോഹലക്ഖണം സമ്പജഞ്ഞം, തീരണരസം, പവിചയപച്ചുപട്ഠാനം.

തത്ഥ കിഞ്ചാപി ഇദം സതിസമ്പജഞ്ഞം പുരിമജ്ഝാനേസുപി അത്ഥി, മുട്ഠസ്സതിസ്സ ഹി അസമ്പജാനസ്സ ഉപചാരമത്തമ്പി ന സമ്പജ്ജതി, പഗേവ അപ്പനാ. ഓളാരികത്താ പന തേസം ഝാനാനം ഭൂമിയം വിയ പുരിസസ്സ ചിത്തസ്സ ഗതി സുഖാ ഹോതി, അബ്യത്തം തത്ഥ സതിസമ്പജഞ്ഞകിച്ചം. ഓളാരികങ്ഗപ്പഹാനേന പന സുഖുമത്താ ഇമസ്സ ഝാനസ്സ പുരിസസ്സ ഖുരധാരായം വിയ സതിസമ്പജഞ്ഞകിച്ചപരിഗ്ഗഹിതാ ഏവ ചിത്തസ്സ ഗതി ഇച്ഛിതബ്ബാതി ഇധേവ വുത്തം. കിഞ്ച ഭിയ്യോ – യഥാ ധേനുപഗോ വച്ഛോ ധേനുതോ അപനീതോ അരക്ഖിയമാനോ പുനദേവ ധേനും ഉപഗച്ഛതി, ഏവമിദം തതിയജ്ഝാനസുഖം പീതിതോ അപനീതമ്പി സതിസമ്പജഞ്ഞാരക്ഖേന അരക്ഖിയമാനം പുനദേവ പീതിം ഉപഗച്ഛേയ്യ, പീതിസമ്പയുത്തമേവ സിയാ, സുഖേ വാപി സത്താ സാരജ്ജന്തി. ഇദഞ്ച അതിമധുരസുഖം, തതോ പരം സുഖാഭാവാ. സതിസമ്പജഞ്ഞാനുഭാവേന പനേത്ഥ സുഖേ അസാരജ്ജനാ ഹോതി, നോ അഞ്ഞഥാതി ഇമമ്പി അത്ഥവിസേസം ദസ്സേതും ഇദമിധേവ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ഇദാനി സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേതീതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി തതിയജ്ഝാനസമങ്ഗിനോ സുഖപടിസംവേദനാഭോഗോ നത്ഥി, ഏവം സന്തേപി യസ്മാ തസ്സ നാമകായേന സമ്പയുത്തം സുഖം. യം വാ തം നാമകായസമ്പയുത്തം സുഖം, തംസമുട്ഠാനേനസ്സ യസ്മാ അതിപണീതേന രൂപേന രൂപകായോ ഫുടോ, യസ്സ ഫുടത്താ ഝാനാ വുട്ഠിതോപി സുഖം പടിസംവേദേയ്യ, തസ്മാ ഏതമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേതീ’’തി ആഹ.

ഇദാനി യം തം അരിയാ ആചിക്ഖന്തി ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീതി ഏത്ഥ യംഝാനഹേതു യംഝാനകാരണാ തം തതിയജ്ഝാനസമങ്ഗീപുഗ്ഗലം ബുദ്ധാദയോ അരിയാ ആചിക്ഖന്തി ദേസേന്തി പഞ്ഞപേന്തി പട്ഠപേന്തി വിവരന്തി വിഭജന്തി ഉത്താനീകരോന്തി പകാസേന്തി, പസംസന്തീതി അധിപ്പായോ. കിന്തി? ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീതി. തം തതിയജ്ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീതി ഏവമേത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

കസ്മാ പന തം തേ ഏവം പസംസന്തീതി? പസംസാരഹതോ. അയഞ്ഹി യസ്മാ അതിമധുരസുഖേ സുഖപാരമിപ്പത്തേപി തതിയജ്ഝാനേ ഉപേക്ഖകോ, ന തത്ഥ സുഖാഭിസങ്ഗേന ആകഡ്ഢീയതി. യഥാ ച പീതി ന ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം ഉപട്ഠിതസതിതായ സതിമാ. യസ്മാ ച അരിയകന്തം അരിയജനസേവിതമേവ ച അസംകിലിട്ഠം സുഖം നാമകായേന പടിസംവേദേതി, തസ്മാ പസംസാരഹോ. ഇതി പസംസാരഹതോ നം അരിയാ തേ ഏവം പസംസാഹേതുഭൂതേ ഗുണേ പകാസേന്തോ ‘‘ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’’തി ഏവം പസംസന്തീതി വേദിതബ്ബം. തതിയന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതാ തതിയം, ഇദം തതിയം ഉപ്പന്നന്തിപി തതിയം.

സുഖസ്സ ച പഹാനാ ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാതി കായികസുഖസ്സ ച കായികദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ. പുബ്ബേവാതി തഞ്ച ഖോ പുബ്ബേവ, ന ചതുത്ഥജ്ഝാനക്ഖണേ. സോമനസ്സദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമാതി ചേതസികസുഖസ്സ ച ചേതസികദുക്ഖസ്സ ചാതി ഇമേസമ്പി ദ്വിന്നം പുബ്ബേവ അത്ഥങ്ഗമാ, പഹാനാ ഇച്ചേവ വുത്തം ഹോതി.

കദാ പന നേസം പഹാനം ഹോതി? ചതുന്നം ഝാനാനം ഉപചാരക്ഖണേ. സോമനസ്സഞ്ഹി ചതുത്ഥജ്ഝാനസ്സ ഉപചാരക്ഖണേയേവ പഹീയതി, ദുക്ഖദോമനസ്സസുഖാനി പഠമദുതിയതതിയജ്ഝാനാനം ഉപചാരക്ഖണേസു. ഏവമേതേസം പഹാനക്കമേന അവുത്താനം, ഇന്ദ്രിയവിഭങ്ഗേ പന ഇന്ദ്രിയാനം ഉദ്ദേസക്കമേനേവ ഇധാപി വുത്താനം സുഖദുക്ഖസോമനസ്സദോമനസ്സാനം പഹാനം വേദിതബ്ബം.

യദി പനേതാനി തസ്സ തസ്സ ഝാനസ്സ ഉപചാരക്ഖണേയേവ പഹീയന്തി, അഥ കസ്മാ ‘‘കത്ഥ ചുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, ഏത്ഥ ചുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതി. കത്ഥ ചുപ്പന്നം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം… സുഖിന്ദ്രിയം… സോമനസ്സിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു, സുഖസ്സ ച പഹാനാ…പേ… ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. ഏത്ഥ ചുപ്പന്നം സോമനസ്സിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതീ’’തി (സം. നി. ൫.൫൧൦) ഏവം ഝാനേസ്വേവ നിരോധോ വുത്തോതി. അതിസയനിരോധത്താ. അതിസയനിരോധോ ഹി നേസം പഠമജ്ഝാനാദീസു, ന നിരോധോയേവ. നിരോധോയേവ പന ഉപചാരക്ഖണേ നാതിസയനിരോധോ.

തഥാ ഹി നാനാവജ്ജനേ പഠമജ്ഝാനൂപചാരേ നിരുദ്ധസ്സാപി ദുക്ഖിന്ദ്രിയസ്സ ഡംസമകസാദിസമ്ഫസ്സേന വാ വിസമാസനുപതാപേന വാ സിയാ ഉപ്പത്തി, ന ത്വേവ അന്തോഅപ്പനായം. ഉപചാരേ വാ നിരുദ്ധമ്പേതം ന സുട്ഠു നിരുദ്ധം ഹോതി, പടിപക്ഖേന അവിഹതത്താ. അന്തോഅപ്പനായം പന പീതിഫരണേന സബ്ബോ കായോ സുഖോക്കന്തോ ഹോതി, സുഖോക്കന്തകായസ്സ ച സുട്ഠു നിരുദ്ധം ഹോതി ദുക്ഖിന്ദ്രിയം, പടിപക്ഖേന വിഹതത്താ. നാനാവജ്ജനേയേവ ച ദുതിയജ്ഝാനൂപചാരേ പഹീനസ്സാപി ദോമനസ്സിന്ദ്രിയസ്സ യസ്മാ ഏതം വിതക്കവിചാരപച്ചയേപി കായകിലമഥേ ചിത്തുപഘാതേ ച സതി ഉപ്പജ്ജതി, വിതക്കവിചാരാഭാവേ നേവ ഉപ്പജ്ജതി. യത്ഥ പന ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ വിതക്കവിചാരഭാവേ. അപ്പഹീനായേവ ച ദുതിയജ്ഝാനൂപചാരേ വിതക്കവിചാരാതി തത്ഥസ്സ സിയാ ഉപ്പത്തി, ന ത്വേവ ദുതിയജ്ഝാനേ, പഹീനപ്പച്ചയത്താ. തഥാ തതിയജ്ഝാനൂപചാരേ പഹീനസ്സാപി സുഖിന്ദ്രിയസ്സ പീതിസമുട്ഠാനപണീതരൂപഫുടകായസ്സ സിയാ ഉപ്പത്തി, ന ത്വേവ തതിയജ്ഝാനേ. തതിയജ്ഝാനേ ഹി സുഖസ്സ പച്ചയഭൂതാ പീതി സബ്ബസോ നിരുദ്ധാതി. തഥാ ചതുത്ഥജ്ഝാനൂപചാരേ പഹീനസ്സാപി സോമനസ്സിന്ദ്രിയസ്സ ആസന്നത്താ, അപ്പനാപത്തായ ഉപേക്ഖായ അഭാവേന സമ്മാ അനതിക്കന്തത്താ ച സിയാ ഉപ്പത്തി, ന ത്വേവ ചതുത്ഥജ്ഝാനേ. തസ്മാ ഏവ ച ‘‘ഏത്ഥുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതീ’’തി തത്ഥ തത്ഥ അപരിസേസഗ്ഗഹണം കതന്തി.

ഏത്ഥാഹ – ‘‘അഥേവം തസ്സ തസ്സ ഝാനസ്സുപചാരേ പഹീനാപി ഏതാ വേദനാ ഇധ കസ്മാ സമാഹടാ’’തി? സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം. യാ ഹി അയം അദുക്ഖമസുഖന്തി ഏത്ഥ അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ വുത്താ, സാ സുഖുമാ ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യാ, ന സക്കാ സുഖേന ഗഹേതും, തസ്മാ യഥാ നാമ ദുട്ഠസ്സ യഥാ വാ തഥാ വാ ഉപസങ്കമിത്വാ ഗഹേതും അസക്കുണേയ്യസ്സ ഗോണസ്സ സുഖഗഹണത്ഥം ഗോപോ ഏകസ്മിം വജേ സബ്ബാ ഗാവോ സമാഹരതി, അഥേകേകം നീഹരന്തോ പടിപാടിയാ ആഗതം ‘‘അയം സോ ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി തമ്പി ഗാഹാപേതി, ഏവമേവ ഭഗവാ സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം സബ്ബാ ഏതാ സമാഹരീതി. ഏവഞ്ഹി സമാഹടാ ഏതാ ദസ്സേത്വാ ‘‘യം നേവ സുഖം, ന ദുക്ഖം, ന സോമനസ്സം, ന ദോമനസ്സം, അയം അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ’’തി സക്കാ ഹോതി ഏസാ ഗാഹയിതും.

അപി ച അദുക്ഖമസുഖായ ചേതോവിമുത്തിയാ പച്ചയദസ്സനത്ഥഞ്ചാപി ഏതാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. ദുക്ഖപ്പഹാനാദയോ ഹി തസ്സാ പച്ചയാ. യഥാഹ – ‘‘ചത്താരോ ഖോ, ആവുസോ, പച്ചയാ അദുക്ഖമസുഖായ ചേതോവിമുത്തിയാ സമാപത്തിയാ. ഇധാവുസോ, ഭിക്ഖു സുഖസ്സ ച പഹാനാ …പേ… ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. ഇമേ ഖോ, ആവുസോ, ചത്താരോ പച്ചയാ അദുക്ഖമസുഖായ ചേതോവിമുത്തിയാ സമാപത്തിയാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൫൮). യഥാ വാ അഞ്ഞത്ഥ പഹീനാപി സക്കായദിട്ഠിആദയോ തതിയമഗ്ഗസ്സ വണ്ണഭണനത്ഥം ‘‘തത്ഥ പഹീനാ’’തി വുത്താ, ഏവം വണ്ണഭണനത്ഥമ്പേതസ്സ ഝാനസ്സേതാ ഇധ വുത്താതിപി വേദിതബ്ബാ. പച്ചയഘാതേന വാ ഏത്ഥ രാഗദോസാനം അതിദൂരഭാവം ദസ്സേതുമ്പേതാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. ഏതാസു ഹി സുഖം സോമനസ്സസ്സ പച്ചയോ, സോമനസ്സം രാഗസ്സ, ദുക്ഖം ദോമനസ്സസ്സ, ദോമനസ്സം ദോസസ്സ. സുഖാദിഘാതേന ച തേ സപ്പച്ചയാ രാഗദോസാ ഹതാതി അതിദൂരേ ഹോന്തീതി.

അദുക്ഖമസുഖന്തി ദുക്ഖാഭാവേന അദുക്ഖം, സുഖാഭാവേന അസുഖം. ഏതേനേത്ഥ സുഖദുക്ഖപടിപക്ഖഭൂതം തതിയവേദനം ദീപേതി, ന ദുക്ഖസുഖാഭാവമത്തം. തതിയവേദനാ നാമ അദുക്ഖമസുഖാ, ഉപേക്ഖാതിപി വുച്ചതി. സാ ഇട്ഠാനിട്ഠവിപരീതാനുഭവനലക്ഖണാ, മജ്ഝത്തരസാ, അവിഭൂതപച്ചുപട്ഠാനാ, സുഖനിരോധപദട്ഠാനാതി വേദിതബ്ബാ.

ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിന്തി ഉപേക്ഖായ ജനിതസതിപാരിസുദ്ധിം. ഇമസ്മിഞ്ഹി ഝാനേ സുപരിസുദ്ധാ സതി, യാ ച തസ്സാ സതിയാ പാരിസുദ്ധി, സാ ഉപേക്ഖായ കതാ, ന അഞ്ഞേന. തസ്മാ ഏതം ‘‘ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധി’’ന്തി വുച്ചതി. യായ ച ഉപേക്ഖായ ഏത്ഥ സതി പാരിസുദ്ധി ഹോതി, സാ അത്ഥതോ തത്രമജ്ഝത്തതാതി വേദിതബ്ബാ. ന കേവലഞ്ചേത്ഥ തായ സതിയേവ പരിസുദ്ധാ, അപി ച ഖോ സബ്ബേപി സമ്പയുത്തധമ്മാ, സതിസീസേന പന ദേസനാ വുത്താ.

തത്ഥ കിഞ്ചാപി അയം ഉപേക്ഖാ ഹേട്ഠാപി തീസു ഝാനേസു വിജ്ജതി, യഥാ പന ദിവാ സൂരിയപ്പഭാഭിഭവാ സോമ്മഭാവേന ച അത്തനോ ഉപകാരകത്തേന വാ സഭാഗായ രത്തിയാ അലാഭാ ദിവാ വിജ്ജമാനാപി ചന്ദലേഖാ അപരിസുദ്ധാ ഹോതി അപരിയോദാതാ, ഏവമയമ്പി തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാചന്ദലേഖാ വിതക്കാദിപച്ചനീകധമ്മതേജാഭിഭവാ സഭാഗായ ച ഉപേക്ഖാവേദനാരത്തിയാ അപടിലാഭാ വിജ്ജമാനാപി പഠമജ്ഝാനാദിഭേദേസു അപരിസുദ്ധാ ഹോതി. തസ്സാ ച അപരിസുദ്ധായ ദിവാ അപരിസുദ്ധചന്ദലേഖായ പഭാ വിയ സഹജാതാപി സതിആദയോ അപരിസുദ്ധാവ ഹോന്തി. തസ്മാ തേസു ഏകമ്പി ‘‘ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധി’’ന്തി ന വുത്തം. ഇധ പന വിതക്കാദിപച്ചനീകധമ്മതേജാഭിഭവാഭാവാ സഭാഗായ ച ഉപേക്ഖാവേദനാരത്തിയാ പടിലാഭാ അയം തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാചന്ദലേഖാ അതിവിയ പരിസുദ്ധാ, തസ്സാ പരിസുദ്ധത്താ പരിസുദ്ധചന്ദലേഖായ പഭാ വിയ സഹജാതാപി സതിആദയോ പരിസുദ്ധാ ഹോന്തി പരിയോദാതാ. തസ്മാ ഇദമേവ ‘‘ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധി’’ന്തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ചതുത്ഥന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതാ ചതുത്ഥം. ഇദം ചതുത്ഥം ഉപ്പന്നന്തിപി ചതുത്ഥം.

പഞ്ഞവാ ഹോതീതി പഞ്ഞാ അസ്സ അത്ഥീതി പഞ്ഞവാ. ഉദയത്ഥഗാമിനിയാതി ഉദയഗാമിനിയാ ചേവ അത്ഥഗാമിനിയാ ച. സമന്നാഗതോതി പരിപുണ്ണോ. അരിയായാതി നിദ്ദോസായ. നിബ്ബേധികായാതി നിബ്ബേധപക്ഖികായ. ദുക്ഖക്ഖയഗാമിനിയാതി നിബ്ബാനഗാമിനിയാ. സോ ഇദം ദുക്ഖന്തി ഏവമാദീസു ‘‘ഏത്തകം ദുക്ഖം ന ഇതോ ഭിയ്യോ’’തി സബ്ബമ്പി ദുക്ഖസച്ചം സരസലക്ഖണപടിവേധേന യഥാഭൂതം പജാനാതി പടിവിജ്ഝതി. തസ്സ ച ദുക്ഖസ്സ നിബ്ബത്തികം തണ്ഹം ‘‘അയം ദുക്ഖസമുദയോ’’തി. തദുഭയമ്പി യം ഠാനം പത്വാ നിരുജ്ഝതി, തം തേസം അപ്പവത്തിം നിബ്ബാനം ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധോ’’തി. തസ്സ ച സമ്പാപകം അരിയമഗ്ഗം ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’’തി സരസലക്ഖണപടിവേധേന യഥാഭൂതം പജാനാതി പടിവിജ്ഝതീതി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഏവം സരൂപതോ സച്ചാനി ദസ്സേത്വാ ഇദാനി കിലേസവസേന പരിയായതോ ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇമേ ആസവാ’’തിആദിമാഹ. തേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. ഏവം തിസ്സോ സിക്ഖായോ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി താസം പാരിപൂരിക്കമം ദസ്സേതും ‘‘ഇമാ തിസ്സോ സിക്ഖായോ ആവജ്ജന്തോ സിക്ഖേയ്യാ’’തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – പച്ചേകം പരിപൂരേതും ആവജ്ജന്തോപി സിക്ഖേയ്യ, ആവജ്ജിത്വാപി ‘‘അയം നാമ സിക്ഖാ’’തി ജാനന്തോപി സിക്ഖേയ്യ, ജാനിത്വാ പുനപ്പുനം പസ്സന്തോപി സിക്ഖേയ്യ, പസ്സിത്വാ യഥാദിട്ഠം പച്ചവേക്ഖന്തോപി സിക്ഖേയ്യ, പച്ചവേക്ഖിത്വാ തത്ഥേവ ചിത്തം അചലം കത്വാ പതിട്ഠപേന്തോപി സിക്ഖേയ്യ, തംതംസിക്ഖാസമ്പയുത്തസദ്ധാവീരിയസതിസമാധിപഞ്ഞാഹി സകസകകിച്ചം കരോന്തോപി സിക്ഖേയ്യ, അഭിഞ്ഞേയ്യാഭിജാനനകാലേപി തം തം കിച്ചം കരോന്തോപി തിസ്സോ സിക്ഖായോ സിക്ഖേയ്യ, അധിസീലം ആചരേയ്യ, അധിചിത്തം സമ്മാ ചരേയ്യ, അധിപഞ്ഞം സമാദായ വത്തേയ്യ.

ഇധാതി മൂലപദം. ഇമിസ്സാ ദിട്ഠിയാതിആദീഹി ദസഹി പദേഹി സിക്ഖത്തയസങ്ഖാതം സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധസാസനമേവ കഥിതം. തഞ്ഹി ബുദ്ധേന ഭഗവതാ ദിട്ഠത്താ ദിട്ഠീതി വുച്ചതി. തസ്സേവ ഖമനവസേന ഖന്തി, രുച്ചനവസേന രുചി, ഗഹണവസേന ആദായോ, സഭാവട്ഠേന ധമ്മോ, സിക്ഖിതബ്ബട്ഠേന വിനയോ, തദുഭയേനപി ധമ്മവിനയോ, പവുത്തവസേന പാവചനം, സേട്ഠചരിയട്ഠേന ബ്രഹ്മചരിയം, അനുസിട്ഠിദാനവസേന സത്ഥുസാസനന്തി വുച്ചതി. തസ്മാ ‘‘ഇമിസ്സാ ദിട്ഠിയാ’’തിആദീസു ഇമിസ്സാ ബുദ്ധദിട്ഠിയാ ഇമിസ്സാ ബുദ്ധഖന്തിയാ ഇമിസ്സാ ബുദ്ധരുചിയാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധആദായേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധധമ്മേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധവിനയേ.

‘‘യേ ഖോ ത്വം, ഗോതമി, ധമ്മേ ജാനേയ്യാസി ‘ഇമേ ധമ്മാ സരാഗായ സംവത്തന്തി, നോ വിരാഗായ, സഞ്ഞോഗായ സംവത്തന്തി, നോ വിസഞ്ഞോഗായ, ആചയായ സംവത്തന്തി, നോ അപചയായ, മഹിച്ഛതായ സംവത്തന്തി, നോ അപ്പിച്ഛതായ, അസന്തുട്ഠിയാ സംവത്തന്തി, നോ സന്തുട്ഠിയാ, സങ്ഗണികായ സംവത്തന്തി, നോ പവിവേകായ, കോസജ്ജായ സംവത്തന്തി, നോ വീരിയാരമ്ഭായ, ദുബ്ഭരതായ സംവത്തന്തി, നോ സുഭരതായാ’തി. ഏകംസേന, ഗോതമി, ധാരേയ്യാസി ‘നേസോ ധമ്മോ, നേസോ വിനയോ, നേതം സത്ഥുസാസന’ന്തി.

‘‘യേ ച ഖോ ത്വം, ഗോതമി, ധമ്മേ ജാനേയ്യാസി ‘ഇമേ ധമ്മാ വിരാഗായ സംവത്തന്തി, നോ സരാഗായ…പേ… സുഭരതായ സംവത്തന്തി, നോ ദുബ്ഭരതായാ’തി. ഏകംസേന, ഗോതമി, ധാരേയ്യാസി ‘ഏസോ ധമ്മോ, ഏസോ വിനയോ, ഏതം സത്ഥുസാസന’’’ന്തി (അ. നി. ൮.൫൩; ചൂളവ. ൪൦൬) –

ഏവം വുത്തേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധധമ്മവിനയേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധപാവചനേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധബ്രഹ്മചരിയേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധസാസനേതി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

അപി ചേതം സിക്ഖത്തയസങ്ഖാതം സകലം സാസനം ഭഗവതാ ദിട്ഠത്താ സമ്മാദിട്ഠിപച്ചയത്താ സമ്മാദിട്ഠിപുബ്ബങ്ഗമത്താ ച ദിട്ഠി. ഭഗവതോ ഖമനവസേന ഖന്തി. രുച്ചനവസേന രുചി. ഗഹണവസേന ആദായോ. അത്തനോ കാരകം അപായേസു അപതമാനം കത്വാ ധാരേതീതി ധമ്മോ. സോവ സംകിലേസപക്ഖം വിനേതീതി വിനയോ. ധമ്മോ ച സോ വിനയോ ചാതി ധമ്മവിനയോ. കുസലധമ്മേഹി വാ അകുസലധമ്മാനം ഏസ വിനയോതി ധമ്മവിനയോ. തേനേവ വുത്തം –

‘‘യേ ച ഖോ ത്വം, ഗോതമി, ധമ്മേ ജാനേയ്യാസി ‘ഇമേ ധമ്മാ വിരാഗായ സംവത്തന്തി, നോ സരാഗായ…പേ… ഏകംസേന ഗോതമി ധാരേയ്യാസി ‘ഏസോ ധമ്മോ, ഏസോ വിനയോ, ഏതം സത്ഥുസാസന’’’ന്തി (അ. നി. ൮.൫൩; ചൂളവ. ൪൦൬).

ധമ്മേന വാ വിനയോ, ന ദണ്ഡാദീഹീതി ധമ്മവിനയോ. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘ദണ്ഡേനേകേ ദമയന്തി, അങ്കുസേഹി കസാഹി ച;

അദണ്ഡേന അസത്ഥേന, നാഗോ ദന്തോ മഹേസിനാ’’തി. (ചൂളവ. ൩൪൨; മ. നി. ൨.൩൫൨);

തഥാ –

‘‘ധമ്മേന നീയമാനാനം, കാ ഉസൂയാ വിജാനത’’ന്തി. (മഹാവ. ൬൩);

ധമ്മായ വാ വിനയോ ധമ്മവിനയോ. അനവജ്ജധമ്മത്ഥഞ്ഹേസ വിനയോ, ന ഭവഭോഗാമിസത്ഥം. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘നയിദം, ഭിക്ഖവേ, ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതി ജനകുഹനത്ഥ’’ന്തി (അ. നി. ൪.൨൫) വിത്ഥാരോ. പുണ്ണത്ഥേരോപി ആഹ ‘‘അനുപാദാപരിനിബ്ബാനത്ഥം ഖോ, ആവുസോ, ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’’തി (മ. നി. ൧.൨൫൯). വിസിട്ഠം വാ നയതീതി വിനയോ. ധമ്മതോ വിനയോ ധമ്മവിനയോ. സംസാരധമ്മതോ ഹി സോകാദിധമ്മതോ വാ ഏസ വിസിട്ഠം നിബ്ബാനം നയതി. ധമ്മസ്സ വാ വിനയോ, ന തിത്ഥകരാനന്തി ധമ്മവിനയോ. ധമ്മഭൂതോ ഹി ഭഗവാ, തസ്സേവ വിനയോ.

യസ്മാ വാ ധമ്മാ ഏവ അഭിഞ്ഞേയ്യാ പരിഞ്ഞേയ്യാ പഹാതബ്ബാ ഭാവേതബ്ബാ സച്ഛികാതബ്ബാ ച, തസ്മാ ഏസ ധമ്മേസു വിനയോ, ന സത്തേസു ന ജീവേസു ചാതി ധമ്മവിനയോ. സാത്ഥസബ്യഞ്ജനതാദീഹി അഞ്ഞേസം വചനതോ പധാനം വചനന്തി പവചനം, പവചനമേവ പാവചനം. സബ്ബചരിയാഹി വിസിട്ഠചരിയഭാവേന ബ്രഹ്മചരിയം. ദേവമനുസ്സാനം സത്ഥുഭൂതസ്സ ഭഗവതോ സാസനന്തി സത്ഥുസാസനം. സത്ഥുഭൂതം വാ സാസനന്തിപി സത്ഥുസാസനം. ‘‘സോ വോ മമച്ചയേന സത്ഥാതി (ദീ. നി. ൨.൨൧൬) ഹി ധമ്മവിനയോവ സത്ഥാ’’തി വുത്തോതി ഏവമേതേസം പദാനം അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

യസ്മാ പന ഇമസ്മിംയേവ സാസനേ സബ്ബപ്പകാരജ്ഝാനനിബ്ബത്തകോ ഭിക്ഖു ദിസ്സതി, ന അഞ്ഞത്ര, തസ്മാ തത്ഥ തത്ഥ ‘‘ഇമിസ്സാ’’തി ച ‘‘ഇമസ്മി’’ന്തി ച അയം നിയമോ കതോതി വേദിതബ്ബോ.

ജീവന്തി തേന തംസമ്പയുത്തകാ ധമ്മാതി ജീവിതം. അനുപാലനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. ജീവിതമേവ ഇന്ദ്രിയം ജീവിതിന്ദ്രിയം. തം പവത്തസന്തതാധിപതേയ്യം ഹോതി. ലക്ഖണാദീഹി പന അത്തനാ അവിനിഭുത്താനം ധമ്മാനം അനുപാലനലക്ഖണം ജീവിതിന്ദ്രിയം, തേസം പവത്തനരസം, തേസംയേവ ഠപനപച്ചുപട്ഠാനം, യാപയിതബ്ബധമ്മപദട്ഠാനം. സന്തേപി ച അനുപാലനലക്ഖണാദിമ്ഹി വിധാനേ അത്ഥിക്ഖണേയേവ തം തേ ധമ്മേ അനുപാലേതി, ഉദകം വിയ ഉപ്പലാദീനി. യഥാസകം പച്ചയേഹി ഉപ്പന്നേപി ച ധമ്മേ പാലേതി, ധാതി വിയ കുമാരം, സയംപവത്തിതധമ്മസമ്ബന്ധേനേവ ച പവത്തതി, നിയാമകോ വിയ നാവം. ന ഭങ്ഗതോ ഉദ്ധം പവത്തയതി, അത്തനോ ച പവത്തയിതബ്ബാനഞ്ച അഭാവാ. ന ഭങ്ഗക്ഖണേ ഠപേതി, സയം ഭിജ്ജമാനത്താ, ഖീയമാനോ വിയ വട്ടിസിനേഹോ പദീപസിഖം, ന ച അനുപാലനപവത്തനട്ഠപനാനുഭാവവിരഹിതം, യഥാവുത്തക്ഖണേ തസ്സ തസ്സ സാധനതോതി ദട്ഠബ്ബം. ഠിതിപരിത്തതായ വാതി ഠിതിക്ഖണസ്സ മന്ദതായ ഥോകതായ. അപ്പകന്തി മന്ദം ലാമകം. സരസപരിത്തതായ വാതി അത്തനോ പച്ചയഭൂതാനം കിച്ചാനം സമ്പത്തീനം വാ അപ്പതായ ദുബ്ബലതായ.

തേസം ദ്വിന്നം കാരണം വിഭാഗതോ ദസ്സേതും ‘‘കഥം ഠിതിപരിത്തതായാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ‘‘അതീതേ ചിത്തക്ഖണേ ജീവിത്ഥാതി ഏവമാദി പഞ്ചവോകാരഭവേ പവത്തിയം ചിത്തസ്സ നിരുജ്ഝനകാലേ സബ്ബസ്മിം രൂപാരൂപധമ്മേ അനിരുജ്ഝന്തേപി രൂപതോ അരൂപസ്സ പട്ഠാനഭാവേന അരൂപജീവിതം സന്ധായ, ചുതിചിത്തേന വാ സദ്ധിം സബ്ബേസം രൂപാരൂപാനം നിരുജ്ഝനഭാവേന പഞ്ചവോകാരഭവേ ചുതിചിത്തം സന്ധായ, ചതുവോകാരഭവേ രൂപസ്സ അഭാവേന ചതുവോകാരഭവം സന്ധായ കഥിത’’ന്തി വേദിതബ്ബം. അതീതേ ചിത്തക്ഖണേതി അതീതചിത്തസ്സ ഭങ്ഗക്ഖണസമങ്ഗീകാലേ തംസമങ്ഗീപുഗ്ഗലോ ‘‘ജീവിത്ഥ’’ ഇതി വത്തും ലബ്ഭതി. ന ജീവതീതി ‘‘ജീവതീ’’തിപി വത്തും ന ലബ്ഭതി. ന ജീവിസ്സതീതി ‘‘ജീവിസ്സതീ’’തിപി വത്തും ന ലബ്ഭതി. അനാഗതേ ചിത്തക്ഖണേ ജീവിസ്സതീതി അനാഗതചിത്തസ്സ അനുപ്പജ്ജനക്ഖണസമങ്ഗീകാലേ ‘‘ജീവിസ്സതീ’’തി വത്തും ലബ്ഭതി. ന ജീവതീതി ‘‘ജീവതീ’’തി വത്തും ന ലബ്ഭതി. ന ജീവിത്ഥാതി ‘‘ജീവിത്ഥ’’ഇതിപി വത്തും ന ലബ്ഭതി. പച്ചുപ്പന്നേ ചിത്തക്ഖണേതി പച്ചുപ്പന്നചിത്തക്ഖണസമങ്ഗീകാലേ. ജീവതീതി ‘‘ഇദാനി ജീവതീ’’തി വത്തും ലബ്ഭതി. ന ജീവിത്ഥാതി ‘‘ജീവിത്ഥ’’ഇതി വത്തും ന ലബ്ഭതി. ന ജീവിസ്സതീതി ‘‘ജീവിസ്സതീ’’തിപി വത്തും ന ലബ്ഭതി.

ജീവിതം അത്തഭാവോ ച സുഖദുക്ഖാ ചാതി അയം ഗാഥാ പഞ്ചവോകാരഭവം അമുഞ്ചിത്വാ ലബ്ഭമാനായ ദുക്ഖായ വേദനായ ഗഹിതത്താ പഞ്ചവോകാരഭവമേവ സന്ധായ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. കഥം? ജീവിതന്തി ജീവിതസീസേന സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ. അത്തഭാവോതി രൂപക്ഖന്ധോ. ‘‘ഉപേക്ഖാ പന സന്തത്താ, സുഖമിച്ചേവ ഭാസിതാ’’തി (വിഭ. അട്ഠ. ൨൩൨) വുത്തത്താ ഉപേക്ഖാവേദനാ അന്തോകരിത്വാ സുഖദുക്ഖാ ചാതി വേദനാക്ഖന്ധോ, ചിത്തം ഇതി വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ വുത്തോ. ഇമേസം ചതുന്നം ഖന്ധാനം കഥിതത്തായേവ ഖന്ധലക്ഖണേന ഏകലക്ഖണഭാവേന ലക്ഖണാകാരവസേന സഞ്ഞാക്ഖന്ധോപി കഥിതോതി വേദിതബ്ബോ. ഏവം വുത്തേസു പഞ്ചസു ഖന്ധേസു അരൂപധമ്മം മുഞ്ചിത്വാ കമ്മസമുട്ഠാനാദിരൂപസ്സ അപ്പവത്തനഭാവേന ഏകചിത്തസമായുത്താതി അരൂപപധാനഭാവോ കഥിതോ ഹോതി. കഥം? അസഞ്ഞസത്തേ രൂപമ്പി ഇധുപചിതകമ്മബലം അമുഞ്ചിത്വാവ പവത്തതി, നിരോധസമാപന്നാനം രൂപമ്പി പഠമസമാപന്നസമാപത്തിബലം അമുഞ്ചിത്വാവ പവത്തതി. ഏവം അത്തനോ അപ്പവത്തിട്ഠാനേപി രൂപപവത്തിം അത്തനോ സന്തകമേവ കത്വാ പവത്തനസഭാവസ്സ അരൂപധമ്മസ്സ അത്തനോ പവത്തിട്ഠാനേ രൂപപവത്തിയാ പധാനകാരണഭാവേന ഏകചിത്തസമായുത്താതി ചിത്തപധാനഭാവോ കഥിതോതി വേദിതബ്ബോ.

ഏവം പഞ്ചവോകാരഭവേ പവത്തിയം രൂപപവത്തിയാ പധാനഭൂതചിത്തനിരോധേന രൂപേ ധരമാനേയേവ പവത്താനം നിരോധോ നാമ ഹോതീതി അരൂപധമ്മവസേന ഏവ ‘‘ലഹുസോ വത്തതേ ഖണോ’’തി വുത്തം. അഥ വാ പഞ്ചവോകാരഭവേ ചുതിചിത്തം സന്ധായ കഥിതാതി വേദിതബ്ബാ. ഏവം കഥിയമാനേ സുഖദുക്ഖാ ചാതി കായികചേതസികസുഖവേദനാ ച കായികചേതസികദുക്ഖവേദനാ ച ചുതിചിത്തക്ഖണേ അഹോന്തീപി ഏകസന്തതിവസേന ചുതിചിത്തേന സദ്ധിം നിരുജ്ഝതീതി കഥിതാ. ചതുവോകാരഭവം വാ സന്ധായ കഥിതാതിപി വേദിതബ്ബാ. കഥം? അഞ്ഞസ്മിം ഠാനേ അത്തഭാവോതി സഞ്ഞാക്ഖന്ധസ്സ വുത്തഭാവേന അത്തഭാവോതി സഞ്ഞാക്ഖന്ധോവ ഗഹിതോ. ബ്രഹ്മലോകേ കായികസുഖദുക്ഖദോമനസ്സം അഹോന്തമ്പി സുഖദുക്ഖാ ചാതി വേദനാസാമഞ്ഞതോ ലബ്ഭമാനോ വേദനാക്ഖന്ധോ ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബം. സേസം വുത്തസദിസമേവ. ഇമേസു ച തീസു വികപ്പേസു കേവലാതി ധുവസുഖസുഭഅത്താ നത്ഥി, കേവലം തേഹി അവോമിസ്സാ. ലഹുസോ വത്തതി ഖണോതി വുത്തനയേന ഏകചിത്തക്ഖണികതായ ലഹുകോ അതിപരിത്തോ ജീവിതാദീനം ഖണോ വത്തതി.

ഏകതോ ദ്വിന്നം ചിത്താനം അപ്പവത്തിം ദസ്സേന്തോ ‘‘ചുല്ലാസീതിസഹസ്സാനീ’’തി ഗാഥമാഹ. ചുല്ലാസീതിസഹസ്സാനി, കപ്പാ തിട്ഠന്തി യേ മരൂതി യേ ദേവഗണാ ചതുരാസീതി കപ്പസഹസ്സാനി ആയും ഗഹേത്വാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനേ തിട്ഠന്തി. ‘‘യേ നരാ’’തിപി പാളി. ന ത്വേവ തേപി ജീവന്തി, ദ്വീഹി ചിത്തസമോഹിതാതി തേപി ദേവാ ദ്വീഹി ചിത്തേഹി സമോഹിതാ ഏകതോ ഹുത്വാ യുഗനദ്ധേന ചിത്തേന ന തു ഏവ ജീവന്തി, ഏകേനേകേന ചിത്തേന ജീവന്തീതി അത്ഥോ.

ഇദാനി മരണകാലം ദസ്സേന്തോ ‘‘യേ നിരുദ്ധാ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ യേ നിരുദ്ധാതി യേ ഖന്ധാ നിരുദ്ധാ അത്ഥങ്ഗതാ. മരന്തസ്സാതി മതസ്സ. തിട്ഠമാനസ്സ വാതി ധരമാനസ്സ വാ. സബ്ബേപി സദിസാ ഖന്ധാതി ചുതിതോ ഉദ്ധം നിരുദ്ധക്ഖന്ധാ വാ പവത്തേ നിരുദ്ധക്ഖന്ധാ വാ പുന ഘടേതും അസക്കുണേയ്യട്ഠേന സബ്ബേപി ഖന്ധാ സദിസാ. ഗതാ അപ്പടിസന്ധികാതി നിരുദ്ധക്ഖന്ധാനം പുന ആഗന്ത്വാ പടിസന്ധാനാഭാവേന ഗതാ അപ്പടിസന്ധികാതി വുച്ചന്തി.

ഇദാനി തീസു കാലേസു നിരുദ്ധക്ഖന്ധാനം നാനത്തം നത്ഥീതി ദസ്സേതും ‘‘അനന്തരാ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ അനന്തരാ ച യേ ഭഗ്ഗാ, യേ ച ഭഗ്ഗാ അനാഗതാതി യേ ഖന്ധാ അനന്തരാതീതാ ഹുത്വാ ഭിന്നാ നിരുദ്ധാ, യേ ച അനാഗതാ ഖന്ധാ ഭിജ്ജിസ്സന്തി. തദന്തരേതി തേസം അന്തരേ നിരുദ്ധാനം പച്ചുപ്പന്നഖന്ധാനം. വേസമം നത്ഥി ലക്ഖണേതി വിസമസ്സ ഭാവോ വേസമം, തം വേസമം നത്ഥി, തേഹി നാനത്തം നത്ഥീതി അത്ഥോ. ലക്ഖീയതീതി ലക്ഖണം, തസ്മിം ലക്ഖണേ.

ഇദാനി അനാഗതക്ഖന്ധാനം വത്തമാനക്ഖന്ധേഹി അസമ്മിസ്സഭാവം കഥേന്തോ ‘‘അനിബ്ബത്തേന ന ജാതോ’’തി ഗാഥമാഹ. അനിബ്ബത്തേന ന ജാതോതി അജാതേന അപാതുഭൂതേന അനാഗതക്ഖന്ധേന ന ജാതോ ന നിബ്ബത്തോ. ഏതേന അനാഗതക്ഖന്ധസ്സ വത്തമാനക്ഖന്ധേന അസമ്മിസ്സഭാവം കഥേസി. പച്ചുപ്പന്നേന ജീവതീതി ഖണപച്ചുപ്പന്നേന വത്തമാനക്ഖന്ധേന ജീവതി. ഏതേന ഏകക്ഖണേ ദ്വീഹി ചിത്തേഹി ന ജീവതീതി കഥിതം. ചിത്തഭഗ്ഗാ മതോതി ദ്വീഹി ചിത്തേഹി ഏകക്ഖണേ അജീവനഭാവേന ചിത്തഭങ്ഗേന മതോ. ‘‘ഉപരിതോ ചിത്തഭങ്ഗാ’’തിപി പാളി, തം ഉജുകമേവ. പഞ്ഞത്തി പരമത്ഥിയാതി ‘‘രൂപം ജീരതി മച്ചാനം, നാമഗോത്തം ന ജീരതീ’’തി (സം. നി. ൧.൭൬) വചനക്കമേന പണ്ണത്തിമത്തം ന ജീരണസഭാവേന പരമാ ഠിതി ഏതിസ്സാതി പരമത്ഥിയാ, സഭാവട്ഠിതികാതി അത്ഥോ. ‘‘ദത്തോ മതോ, മിത്തോ മതോ’’തി പണ്ണത്തിമത്തമേവ ഹി തിട്ഠതി. അഥ വാ പരമത്ഥിയാതി പരമത്ഥികാ. പരമോ അത്ഥോ ഏതിസ്സാതി പരമത്ഥികാ. അജടാകാസോതി പഞ്ഞത്തിയാ നത്ഥിധമ്മം പടിച്ച കഥനം വിയ മതോതി പഞ്ഞത്തി നത്ഥിധമ്മം പടിച്ച ന കഥിയതി, ജീവിതിന്ദ്രിയഭങ്ഗസങ്ഖാതം ധമ്മം പടിച്ച കഥിയതി.

അനിധാനഗതാ ഭഗ്ഗാതി യേ ഖന്ധാ ഭിന്നാ, തേ നിധാനം നിഹിതം നിചയം ന ഗച്ഛന്തീതി അനിധാനഗതാ. പുഞ്ജോ നത്ഥി അനാഗതേതി അനാഗതേപി നേസം പുഞ്ജഭാവോ രാസിഭാവോ നത്ഥി. നിബ്ബത്തായേവ തിട്ഠന്തീതി പച്ചുപ്പന്നവസേന ഉപ്പന്നാ ഠിതിക്ഖണേ വയധമ്മാവ ഹുത്വാ തിട്ഠന്തി. കിമിവ? ആരഗ്ഗേ സാസപൂപമാതി സൂചിമുഖേ സാസപോ വിയ.

ഇദാനി ഖന്ധാനം ദസ്സനഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘നിബ്ബത്താന’’ന്തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ നിബ്ബത്താനം ധമ്മാനന്തി പച്ചുപ്പന്നാനം ഖന്ധാനം. ഭങ്ഗോ നേസം പുരക്ഖതോതി ഏതേസം ഭേദോ പുരതോ കത്വാ ഠപിതോ. പലോകധമ്മാതി നസ്സനസഭാവാ. പുരാണേഹി അധിസ്സിതാതി പുരേ ഉപ്പന്നേഹി ഖന്ധേഹി ന മിസ്സിതാ ന സംസഗ്ഗാ.

ഇദാനി ഖന്ധാനം അദസ്സനഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘അദസ്സനതോ ആയന്തീ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ അദസ്സനതോ ആയന്തീതി അദിസ്സമാനായേവ ആഗച്ഛന്തി ഉപ്പജ്ജന്തി. ഭങ്ഗാ ഗച്ഛന്തിദസ്സനന്തി ഭേദാ ഭങ്ഗതോ ഉദ്ധം അദസ്സനഭാവം ഗച്ഛന്തി. വിജ്ജുപ്പാദോവ ആകാസേതി വിവടാകാസേ വിജ്ജുലതാനിച്ഛരണം വിയ. ഉപ്പജ്ജന്തി വയന്തി ചാതി പുബ്ബന്തതോ ഉദ്ധം ഉപ്പജ്ജന്തി ച ഭിജ്ജന്തി ച, നസ്സന്തീതി അത്ഥോ. ‘‘ഉദേതി ആപൂരതി വേതി ചന്ദോ’’തി (ജാ. ൧.൫.൩) ഏവമാദീസു വിയ.

ഏവം ഠിതിപരിത്തതം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സരസപരിത്തതം ദസ്സേന്തോ ‘‘കഥം സരസപരിത്തതായാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അസ്സാസൂപനിബന്ധം ജീവിതന്തി അബ്ഭന്തരപവിസനനാസികവാതപടിബദ്ധം ജീവിതിന്ദ്രിയം. പസ്സാസോതി ബഹിനിക്ഖമനനാസികവാതോ. അസ്സാസപസ്സാസോതി തദുഭയം. മഹാഭൂതൂപനിബന്ധന്തി ചതുസമുട്ഠാനികാനം പഥവീആപതേജവായാനം മഹാഭൂതാനം പടിബദ്ധം ജീവിതം. കബളീകാരാഹാരൂപനിബന്ധന്തി അസിതപീതാദികബളീകാരആഹാരേന ഉപനിബന്ധം. ഉസ്മൂപനിബന്ധന്തി കമ്മജതേജോധാതൂപനിബന്ധം. വിഞ്ഞാണൂപനിബന്ധന്തി ഭവങ്ഗവിഞ്ഞാണൂപനിബന്ധം. യം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ആയു ഉസ്മാ ച വിഞ്ഞാണം, യദാ കായം ജഹന്തിമ’’ന്തി (സം. നി. ൩.൯൫).

ഇദാനി നേസം ദുബ്ബലകാരണം ദസ്സേന്തോ ‘‘മൂലമ്പി ഇമേസം ദുബ്ബല’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ മൂലമ്പീതി പതിട്ഠട്ഠേന മൂലഭൂതമ്പി. അസ്സാസപസ്സാസാനഞ്ഹി കരജകായോ മൂലം. മഹാഭൂതാദീനം അവിജ്ജാകമ്മതണ്ഹാഹാരാ. ഇമേസന്തി വുത്തപ്പകാരാനം അസ്സാസാദീനം ജീവിതിന്ദ്രിയപവത്തികാരണവസേന വുത്താനം. ഏതേസു ഹി ഏകേകസ്മിം അസതി ജീവിതിന്ദ്രിയം ന തിട്ഠതി. ദുബ്ബലന്തി അപ്പഥാമം. പുബ്ബഹേതൂപീതി അതീതജാതിയം ഇമസ്സ വിപാകവട്ടസ്സ ഹേതുഭൂതാ കാരണസങ്ഖാതാ അവിജ്ജാസങ്ഖാരതണ്ഹുപാദാനഭവാപി. ഇമേസം ദുബ്ബലാ യേ പച്ചയാ തേപി ദുബ്ബലാതി യേ ആരമ്മണാദിസാധാരണപച്ചയാ. പഭാവികാതി പധാനം ഹുത്വാ ഉപ്പാദികാ ഭവതണ്ഹാ. സഹഭൂമീതി സഹഭവികാപി രൂപാരൂപധമ്മാ. സമ്പയോഗാപീതി ഏകതോ യുത്താപി അരൂപധമ്മാ. സഹജാപീതി സദ്ധിം ഏകചിത്തേ ഉപ്പന്നാപി. യാപി പയോജികാതി ചുതിപടിസന്ധിവസേന യോജേതും നിയുത്താതി പയോജികാ, വട്ടമൂലകാ തണ്ഹാ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘തണ്ഹാദുതിയോ പുരിസോ’’തി (ഇതിവു. ൧൫, ൧൦൫). നിച്ചദുബ്ബലാതി നിരന്തരേന ദുബ്ബലാ. അനവട്ഠിതാതി ന അവട്ഠിതാ, ഓതരിത്വാ ന ഠിതാ. പരിപാതയന്തി ഇമേതി ഇമേ അഞ്ഞമഞ്ഞം പാതയന്തി ഖേപയന്തി. അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സാതി അഞ്ഞോ അഞ്ഞസ്സ, ഏകോ ഏകസ്സാതി അത്ഥോ. ഹി-ഇതി കാരണത്ഥേ നിപാതോ. നത്ഥി തായിതാതി തായനോ രക്ഖകോ നത്ഥി. ന ചാപി ഠപേന്തി അഞ്ഞമഞ്ഞന്തി അഞ്ഞേ അഞ്ഞം ഠപേതും ന സക്കോന്തി. യോപി നിബ്ബത്തകോ സോ ന വിജ്ജതീതി യോപി ഇമേസം ഉപ്പാദകോ ധമ്മോ, സോ ഇദാനി നത്ഥി.

ന ച കേനചി കോചി ഹായതീതി കോചി ഏകോപി കസ്സചി വസേന ന പരിഹായതി. ഗന്ധബ്ബാ ച ഇമേ ഹി സബ്ബസോതി സബ്ബേ ഹി ഇമേ ഖന്ധാ സബ്ബാകാരേന ഭങ്ഗം പാപുണിതും യുത്താ. പുരിമേഹി പഭാവിതാ ഇമേതി പുബ്ബഹേതുപച്ചയേഹി ഇമേ വത്തമാനകാ ഉപ്പാദികാ. യേപി പഭാവികാതി യേപി ഇമേ വത്തമാനകാ ഉപ്പാദകാ പുബ്ബഹേതുപച്ചയാ. തേ പുരേ മതാതി തേ വുത്തപ്പകാരപച്ചയാ വത്തമാനം അപാപുണിത്വാ പഠമമേവ മരണം പത്താ. പുരിമാപി ച പച്ഛിമാപി ചാതി പുരിമാ പുബ്ബഹേതുപച്ചയാപി ച പച്ഛിമാ വത്തമാനേ പച്ചയസമുപ്പന്നാ ച. അഞ്ഞമഞ്ഞം ന കദാചി മദ്ദസംസൂതി അഞ്ഞമഞ്ഞം കിസ്മിഞ്ചി കാലേ ന ദിട്ഠപുബ്ബാ. മ-കാരോ പദസന്ധിവസേന വുത്തോ.

ചാതുമഹാരാജികാനം ദേവാനന്തി ധതരട്ഠവിരൂള്ഹകവിരൂപക്ഖകുവേരസങ്ഖാതാ ചതുമഹാരാജാ ഇസ്സരാ ഏതേസന്തി ചാതുമഹാരാജികാ. രൂപാദീഹി ദിബ്ബന്തി കീളന്തീതി ദേവാ. തേ സിനേരുപബ്ബതസ്സ വേമജ്ഝേ ഹോന്തി. തേസു അത്ഥി പബ്ബതട്ഠകാപി, അത്ഥി ആകാസട്ഠകാപി. തേസം പരമ്പരാ ചക്കവാളപബ്ബതം പത്താ. ഖിഡ്ഡാപദോസികാ മനോപദോസികാ സീതവലാഹകാ ഉണ്ഹവലാഹകാ ചന്ദിമാ ദേവപുത്തോ സൂരിയോ ദേവപുത്തോതി ഏതേ സബ്ബേപി ചാതുമഹാരാജികദേവലോകട്ഠാ ഏവ തേസം ചാതുമഹാരാജികാനം ജീവിതം. ഉപാദായാതി പടിച്ച. പരിത്തകന്തി വുദ്ധിപടിസേധോ. ഥോകന്തി മന്ദകാലം, ദീഘദിവസപടിസേധോ. ഖണികന്തി മന്ദകാലം, കാലന്തരപടിസേധോ. ലഹുകന്തി സല്ലഹുകം, അലസപടിസേധോ. ഇതരന്തി സീഘബലവപടിസേധോ. അനദ്ധനീയന്തി കാലവസേന ന അദ്ധാനക്ഖമം. നചിരട്ഠിതികന്തി ദിവസേന ചിരം ന തിട്ഠതീതി നചിരട്ഠിതികം, ദിവസപടിസേധോ.

താവതിംസാനന്തി തേത്തിംസജനാ തത്ഥ ഉപപന്നാതി താവതിംസാ. അപി ച താവതിംസാതി തേസം ദേവാനം നാമമേവാതിപി വുത്തം. തേപി അത്ഥി പബ്ബതട്ഠകാ, അത്ഥി ആകാസട്ഠകാ, തേസം പരമ്പരാ ചക്കവാളപബ്ബതം പത്താ. തഥാ യാമാദീനം. ഏകദേവലോകേപി ഹി ദേവാനം പരമ്പരാ ചക്കവാളപബ്ബതം അപ്പത്താ നാമ നത്ഥി. ദിബ്ബസുഖം യാതാ പയാതാ സമ്പത്താതി യാമാ. തുട്ഠാ പഹട്ഠാതി തുസിതാ. പകതിപടിയത്താരമ്മണതോ അതിരേകേന നിമ്മിതുകാമകാലേ യഥാരുചിതേ ഭോഗേ നിമ്മിനിത്വാ രമന്തീതി നിമ്മാനരതീ. ചിത്താചാരം ഞത്വാ പരേഹി നിമ്മിതേസു ഭോഗേസു വസം വത്തേന്തീതി പരനിമ്മിതവസവത്തീ. ബ്രഹ്മകായേ ബ്രഹ്മഘടായ നിയുത്താതി ബ്രഹ്മകായികാ. സബ്ബേപി പഞ്ചവോകാരബ്രഹ്മാനോ ഗഹിതാ.

ഗമനിയോതി ഗന്ധബ്ബോ. സമ്പരായോതി പരലോകോ. യോ ഭിക്ഖവേ ചിരം ജീവതി, സോ വസ്സസതന്തി യോ ചിരം തിട്ഠമാനോ, സോ വസ്സസതമത്തം തിട്ഠതി. അപ്പം വാ ഭിയ്യോതി വസ്സസതതോ ഉപരി തിട്ഠമാനോ ദ്വേ വസ്സസതാനി തിട്ഠമാനോ നാമ നത്ഥി. ഹീളേയ്യ നന്തി നം ജീവിതം അവഞ്ഞാതം കരേയ്യ, ലാമകതോ ചിന്തേയ്യ. ‘‘ഹീളേയ്യാന’’ന്തി ച പഠന്തി. അച്ചയന്തീതി അതിക്കമന്തി. അഹോരത്താതി രത്തിന്ദിവപരിച്ഛേദാ. ഉപരുജ്ഝതീതി ജീവിതിന്ദ്രിയം നിരുജ്ഝതി, അഭാവം ഉപഗച്ഛതി. ആയു ഖിയ്യതി മച്ചാനന്തി സത്താനം ആയുസങ്ഖാരോ ഖയം യാതി. കുന്നദീനംവ ഓദകന്തി യഥാ ഉദകച്ഛിന്നായ കുന്നദിയാ ഉദകം, ഏവം മച്ചാനം ആയു ഖിയ്യതി. പരമത്ഥതോ ഹി അതിപരിത്തോ സത്താനം ജീവിതക്ഖണോ ഏകചിത്തക്ഖണികമത്തോയേവ. യഥാ നാമ രഥചക്കം പവത്തമാനമ്പി ഏകേനേവ നേമിപദേസേന പവത്തതി, തിട്ഠമാനമ്പി ഏകേനേവ തിട്ഠതി, ഏവമേവ ഏകചിത്തക്ഖണികം സത്താനം ജീവിതം തസ്മിം ചിത്തേ നിരുദ്ധമത്തേ സത്തോ നിരുദ്ധോതി വുച്ചതി.

ധീരാതി ധീരാ ഇതി. പുന ധീരാതി പണ്ഡിതാ. ധിതിമാതി ധിതി അസ്സ അത്ഥീതി ധിതിമാ. ധിതിസമ്പന്നാതി പണ്ഡിച്ചേന സമന്നാഗതാ. ധീകതപാപാതി ഗരഹിതപാപാ. തംയേവ പരിയായം ദസ്സേതും ‘‘ധീ വുച്ചതി പഞ്ഞാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പജാനാതീതി പഞ്ഞാ. കിം പജാനാതി? ‘‘ഇദം ദുക്ഖ’’ന്തിആദിനാ നയേന അരിയസച്ചാനി. അട്ഠകഥായം പന ‘‘പഞ്ഞാപനവസേന പഞ്ഞാ’’തി വുത്താ. കിന്തി പഞ്ഞാപേതി? ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ’’തി പഞ്ഞാപേതി. സാവ അവിജ്ജായ അഭിഭവനതോ അധിപതിയട്ഠേന ഇന്ദ്രിയം, ദസ്സനലക്ഖണേ വാ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതിപി ഇന്ദ്രിയം, പഞ്ഞാവ ഇന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം. സാ പനേസാ ഓഭാസനലക്ഖണാ, പജാനനലക്ഖണാ ച; യഥാ ഹി ചതുഭിത്തികേ ഗേഹേ രത്തിഭാഗേ ദീപേ ജലിതേ അന്ധകാരം നിരുജ്ഝതി, ആലോകോ പാതുഭവതി, ഏവമേവ ഓഭാസനലക്ഖണാ പഞ്ഞാ. പഞ്ഞോഭാസസമോ ഓഭാസോ നാമ നത്ഥി. പഞ്ഞവതോ ഹി ഏകപല്ലങ്കേന നിസിന്നസ്സ ദസസഹസ്സിലോകധാതു ഏകാലോകാ ഹോതി. തേനാഹ ഥേരോ –

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ അന്ധകാരേ ഗേഹേ തേലപ്പദീപം പവേസേയ്യ, പവിട്ഠോ പദീപോ അന്ധകാരം വിദ്ധംസേതി, ഓഭാസം ജനേതി, ആലോകം വിദംസേതി, പാകടാനി ച രൂപാനി കരോതി; ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജമാനാ അവിജ്ജന്ധകാരം വിദ്ധംസേതി, വിജ്ജോഭാസം ജനേതി, ഞാണാലോകം വിദംസേതി, പാകടാനി അരിയസച്ചാനി കരോതി. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, ഓഭാസനലക്ഖണാ പഞ്ഞാ’’തി (മി. പ. ൨.൧.൧൫).

യഥാ പന ഛേകോ ഭിസക്കോ ആതുരാനം സപ്പായാസപ്പായാനി ഭോജനാദീനി ജാനാതി, ഏവം പഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജമാനാ കുസലാകുസലേ സേവിതബ്ബാസേവിതബ്ബേ ഹീനപ്പണീതകണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗഅപ്പടിഭാഗേ ധമ്മേ പജാനാതി. വുത്തമ്പി ചേതം ധമ്മസേനാപതിനാ ‘‘പജാനാതി പജാനാതീതി ഖോ, ആവുസോ, തസ്മാ പഞ്ഞവാതി വുച്ചതി. കിഞ്ച പജാനാതി? ഇദം ദുക്ഖന്തി പജാനാതീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൪൯) വിത്ഥാരേതബ്ബം. ഏവമസ്സാ പജാനനലക്ഖണതാ വേദിതബ്ബാ.

അപരോ നയോ – യഥാസഭാവപടിവേധലക്ഖണാ പഞ്ഞാ, അക്ഖലിതപടിവേധലക്ഖണാ വാ, കുസലിസ്സാസഖിത്തഉസുപടിവേധോ വിയ. വിസയോഭാസരസാ, പദീപോ വിയ. അസമ്മോഹപച്ചുപട്ഠാനാ, അരഞ്ഞഗതസുദേസകോ വിയ.

ഖന്ധധീരാതി പഞ്ചസു ഖന്ധേസുഞാണം പവത്തേന്തീതി ഖന്ധധീരാ. അട്ഠാരസസു ധാതൂസു ഞാണം പവത്തേന്തീതി ധാതുധീരാ. സേസേസുപി ഇമിനാ നയേന അത്ഥോ നേതബ്ബോ. തേ ധീരാ ഏവമാഹംസൂതി ഏതേ പണ്ഡിതാ ഏവം കഥയിംസു. കഥേന്തീതി ‘‘അപ്പകം പരിത്തക’’ന്തി കഥയന്തി. ഭണന്തീതി ‘‘ഥോകം ഖണിക’’ന്തി ഭാസന്തി. ദീപയന്തീതി ‘‘ലഹുകം ഇത്തര’’ന്തി പതിട്ഠപേന്തി. വോഹരന്തീതി ‘‘അനദ്ധനികം നചിരട്ഠിതിക’’ന്തി നാനാവിധേന ബ്യവഹരന്തി.

൧൧. ഇദാനി യേ തഥാ ന കരോന്തി, തേസം ബ്യസനുപ്പത്തിം ദസ്സേന്തോ ‘‘പസ്സാമീ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ പസ്സാമീതി മംസചക്ഖുആദീഹി പേക്ഖാമി. ലോകേതി അപായാദിമ്ഹി. പരിഫന്ദമാനന്തി ഇതോ ചിതോ ച ഫന്ദമാനം. പജം ഇമന്തി ഇമം സത്തകായം. തണ്ഹാഗതന്തി തണ്ഹായ ഗതം അഭിഭൂതം നിപാതിതന്തി അധിപ്പായോ. ഭവേസൂതി കാമഭവാദീസു. ഹീനാ നരാതി ഹീനകമ്മന്താ നരാ. മച്ചുമുഖേ ലപന്തീതി അന്തകാലേ സമ്പത്തേ മരണമുഖേ പരിദേവന്തി. അവീതതണ്ഹാസേതി അവിഗതതണ്ഹാ. ഭവാതി കാമഭവാദികാ. ഭവേസൂതി കാമഭവാദികേസു. അഥ വാ ഭവാഭവേസൂതി ഭവഭവേസു, പുനപ്പുനഭവേസൂതി വുത്തം ഹോതി.

പസ്സാമീതി മംസചക്ഖുനാപി പസ്സാമീതി ദുവിധം മംസചക്ഖു – സസമ്ഭാരചക്ഖു പസാദചക്ഖൂതി. തത്ഥ യോയം അക്ഖികൂപകേ പതിട്ഠിതോ ഹേട്ഠാ അക്ഖികൂപകട്ഠികേന ഉപരി ഭമുകട്ഠികേന ഉഭതോ അക്ഖികൂടേഹി ബഹിദ്ധാ അക്ഖിലോമേഹി പരിച്ഛിന്നോ അക്ഖികൂപകമജ്ഝാ നിക്ഖന്തേന ന്ഹാരുസുത്തകേന മത്ഥലുങ്ഗേ ആബദ്ധോ സേതകണ്ഹമണ്ഡലവിചിത്തോ മംസപിണ്ഡോ, ഇദം സസമ്ഭാരചക്ഖു നാമ. യോ പന ഏത്ഥ സിതോ ഏത്ഥ പടിബദ്ധോ ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായ പസാദോ, ഇദം പസാദചക്ഖു നാമ. ഇദമധിപ്പേതം. തദേതം തസ്സ സസമ്ഭാരചക്ഖുനോ സേതമണ്ഡലപരിക്ഖിത്തസ്സ കണ്ഹമണ്ഡലസ്സ മജ്ഝേ അഭിമുഖേ ഠിതാനം സരീരസണ്ഠാനുപ്പത്തിപദേസേ ദിട്ഠമണ്ഡലേ സത്തസു പിചുപടലേസു ആസിത്തതേലം പിചുപടലാനി വിയ സത്തക്ഖിപടലാനി ബ്യാപേത്വാ പമാണതോ ഊകാസിരമത്തം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം യഥാരഹം വത്ഥുദ്വാരഭാവം സാധയമാനം തിട്ഠതി.

തം ചക്ഖതീതി ചക്ഖു, തേന മംസചക്ഖുനാ പസ്സാമി. ദിബ്ബചക്ഖുനാതി ‘‘അദ്ദസം ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേനാ’’തി (മ. നി. ൧.൨൮൪) ഏവംവിധേന ദിബ്ബചക്ഖുനാ. പഞ്ഞാചക്ഖുനാതി ‘‘വിരജം വീതമലം ധമ്മചക്ഖും ഉദപാദീ’’തി (മ. നി. ൨.൩൯൫; മഹാവ. ൧൬) ഏവം ആഗതേന പഞ്ഞാചക്ഖുനാ. ബുദ്ധചക്ഖുനാതി ‘‘അദ്ദസം ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേന്തോ’’തി (മ. നി. ൧.൨൮൩) ഏവമാഗതേന ബുദ്ധചക്ഖുനാ. സമന്തചക്ഖുനാതി ‘‘സമന്തചക്ഖു വുച്ചതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണ’’ന്തി (ചൂളനി. ധോതകമാണവപുച്ഛാഇദ്ദേസ ൩൨; മോഘരാജമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൮൫) ഏവമാഗതേന സമന്തചക്ഖുനാ. പസ്സാമീതി മംസചക്ഖുനാ ഹത്ഥതലേ ഠപിതാമലകം വിയ രൂപഗതം മംസചക്ഖുനാ. ദക്ഖാമീതി സഞ്ജാനാമി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ചുതൂപപാതം. ഓലോകേമീതി അവലോകേമി പഞ്ഞാചക്ഖുനാ ചതുസച്ചം. നിജ്ഝായാമീതി ചിന്തേമി ബുദ്ധചക്ഖുനാ സദ്ധാപഞ്ചമകാനി ഇന്ദ്രിയാനി. ഉപപരിക്ഖാമീതി സമന്തതോ ഇക്ഖാമി പരിയേസാമി സമന്തചക്ഖുനാ പഞ്ച നേയ്യപഥേ.

തണ്ഹാഫന്ദനായ ഫന്ദമാനന്തി തണ്ഹാചലനായ ചലമാനം. ഇതോ പരം ദിട്ഠിഫന്ദനാദിദിട്ഠിബ്യസനേന ദുക്ഖേന ഫന്ദമാനപരിയോസാനം വുത്തനയത്താ ഉത്താനമേവ. സമ്ഫന്ദമാനന്തി പുനപ്പുനം ഫന്ദമാനം. വിപ്ഫന്ദമാനന്തി നാനാവിധേന ചലമാനം. വേധമാനന്തി കമ്പമാനം. പവേധമാനന്തി പധാനേന കമ്പമാനം. സമ്പവേധമാനന്തി പുനപ്പുനം കമ്പമാനം. ഉപസഗ്ഗേന വാ പദം വഡ്ഢിതം.

തണ്ഹാനുഗതന്തി തണ്ഹായ അനുപവിട്ഠം. തണ്ഹായാനുസടന്തി തണ്ഹായ അനുപത്ഥടം. തണ്ഹായാസന്നന്തി തണ്ഹായ നിമുഗ്ഗം. തണ്ഹായ പാതിതന്തി തണ്ഹായ ഖിത്തം. ‘‘പരിപാതിത’’ന്തി വാ പാഠോ. അഭിഭൂതന്തി തണ്ഹായ മദ്ദിതം അജ്ഝോത്ഥടം. പരിയാദിന്നചിത്തന്തി ഖേപേത്വാ ഗഹിതചിത്തം. അഥ വാ ഓഘേന ഗതം വിയ തണ്ഹാഗതം. ഉപാദിണ്ണകരൂപപച്ചയേഹി പതിത്വാ ഗതം വിയ തണ്ഹാനുഗതം. ഉദകപിട്ഠിം ഛാദേത്വാ പത്ഥടനീലികാ ഉദകപിട്ഠി വിയ തണ്ഹാനുസടം. വച്ചകൂപേ നിമുഗ്ഗം വിയ തണ്ഹായാസന്നം. രുക്ഖഗ്ഗതോ പതിത്വാ നരകേ പതിതം വിയ തണ്ഹാപാതിതം. ഉപാദിണ്ണകരൂപം സംയോഗം വിയ തണ്ഹായ അഭിഭൂതം. ഉപാദിണ്ണകരൂപപരിഗ്ഗാഹകസ്സ ഉപ്പന്നവിപസ്സനം വിയ തണ്ഹായ പരിയാദിന്നചിത്തം. അഥ വാ കാമച്ഛന്ദേന തണ്ഹാഗതം. കാമപിപാസായ തണ്ഹാനുഗതം. കാമാസവേന തണ്ഹാനുസടം. കാമപരിളാഹേന തണ്ഹായാസന്നം. കാമജ്ഝോസാനേന തണ്ഹായ പാതിതം. കാമോഘേന തണ്ഹായ അഭിഭൂതം. കാമുപാദാനേന തണ്ഹായ പരിയാദിന്നചിത്തന്തി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി. കാമഭവേതി കാമാവചരേ. രൂപഭവേതി രൂപാവചരേ. അരൂപഭവേതി അരൂപാവചരേ. തേസം നാനത്തം ഹേട്ഠാ പകാസിതംയേവ.

ഭവാഭവേസൂതി ഭവാഭവേതി ഭവോതി കാമധാതു. അഭവോതി രൂപാരൂപധാതു. അഥ വാ ഭവോതി കാമധാതു രൂപധാതു. അഭവോതി അരൂപധാതു. തേസു ഭവാഭവേസു. കമ്മഭവേതി കമ്മവട്ടേ. പുനബ്ഭവേതി പോനോഭവികേ വിപാകവട്ടേ. കാമഭവേതി കാമധാതുയാ. കമ്മഭവേതി കമ്മവട്ടേ. തത്ഥ കമ്മഭവോ ഭാവയതീതി ഭവോ. കാമഭവേ പുനബ്ഭവേതി കാമധാതുയാ ഉപപത്തിഭവേ വിപാകവട്ടേ. വിപാകഭവോ ഭവതീതി ഭവോ. രൂപഭവാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഏത്ഥ ച ‘‘കാമഭവേ രൂപഭവേ അരൂപഭവേ’’തി ഓകാസഭവം സന്ധായ വുത്തം. തീസുപി ‘‘കമ്മഭവേ’’തി കമ്മഭവം, തഥാ ‘‘പുനബ്ഭവേ’’തി ഉപപത്തിഭവം സന്ധായ വുത്തം. പുനപ്പുനബ്ഭവേതി അപരാപരം ഉപ്പത്തിയം. ഗതിയാതി പഞ്ചഗതിയാ അഞ്ഞതരായ. അത്തഭാവാഭിനിബ്ബത്തിയാതി അത്തഭാവാനം അഭിനിബ്ബത്തിയാ. അവീതതണ്ഹാതി മൂലപദം. അവിഗതതണ്ഹാതി ഖണികസമാധി വിയ ഖണികപ്പഹാനാഭാവേന ന വിഗതാ തണ്ഹാ ഏതേസന്തി അവിഗതതണ്ഹാ. അചത്തതണ്ഹാതി തദങ്ഗപ്പഹാനാഭാവേന അപരിച്ചത്തതണ്ഹാ. അവന്തതണ്ഹാതി വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനാഭാവേന ന വന്തതണ്ഹാതി അവന്തതണ്ഹാ. അമുത്തതണ്ഹാതി അച്ചന്തസമുച്ഛേദപ്പഹാനാഭാവേന ന മുത്തതണ്ഹാ. അപ്പഹീനതണ്ഹാതി പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനാഭാവേന ന പഹീനതണ്ഹാ. അപ്പടിനിസ്സട്ഠതണ്ഹാതി നിസ്സരണപ്പഹാനാഭാവേന ഭവേ പതിട്ഠിതം അനുസയകിലേസം അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ ഠിതത്താ അപ്പടിനിസ്സട്ഠതണ്ഹാ.

൧൨. ഇദാനി യസ്മാ അവിഗതതണ്ഹാ ഏവം ഫന്ദന്തി ച ലപന്തി ച, തസ്മാ തണ്ഹാവിനയേ സമാദപേന്തോ ‘‘മമായിതേ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ മമായിതേതി തണ്ഹാദിട്ഠിമമത്തേഹി ‘‘മമ’’ന്തി പരിഗ്ഗഹിതേ വത്ഥുസ്മിം. പസ്സഥാതി സോതാരേ ആലപന്തോ ആഹ. ഏതമ്പീതി ഏതമ്പി ആദീനവം. സേസം പാകടമേവ.

ദ്വേ മമത്താതി ദ്വേ ആലയാ. യാവതാതി പരിച്ഛേദനിയമത്ഥേ നിപാതോ. തണ്ഹാസങ്ഖാതേനാതി തണ്ഹാകോട്ഠാസേന, സങ്ഖാ സങ്ഖാതന്തി അത്ഥതോ ഏകം ‘‘സഞ്ഞാനിദാനാ ഹി പപഞ്ചസങ്ഖാ’’തിആദീസു (സു. നി. ൮൮൦) വിയ. സീമകതന്തി അപരിച്ഛേദദോസവിരഹിതം മരിയാദകതം ‘‘തിയോജനപരമം സീമം സമ്മന്നിതു’’ന്തി ആദീസു (മഹാവ. ൧൪൦) വിയ. ഓധികതന്തി വചനപരിച്ഛേദദോസവിരഹിതം പരിച്ഛേദകതം സീമന്തരികരുക്ഖോ വിയ. പരിയന്തകതന്തി പരിച്ഛേദകതം. സീമന്തരികരുക്ഖോ പന ദ്വിന്നം സാധാരണം, അയം പന ഏകാബദ്ധതാലപന്തി വിയ കതന്തി പരിയന്തകതം. പരിഗ്ഗഹിതന്തി കാലന്തരേപി പരായത്തം മുഞ്ചിത്വാ സബ്ബാകാരേന ഗഹിതം. മമായിതന്തി ആലയകതം വസ്സൂപഗതം സേനാസനം വിയ. ഇദം മമന്തി സമീപേ ഠിതം. ഏതം മമന്തി ദൂരേ ഠിതം. ഏത്തകന്തി പരിക്ഖാരനിയമനം ‘‘ഏത്തകമ്പി നപ്പടിഭാസേയ്യാ’’തി വിയ. ഏത്താവതാതി പരിച്ഛേദത്ഥേപി നിപാതനിയമനം ‘‘ഏത്താവതാ ഖോ മഹാനാമാ’’തി വിയ. കേവലമ്പി മഹാപഥവിന്തി സകലമ്പി മഹാപഥവിം.

അട്ഠസതം തണ്ഹാവിചരിതന്തി അട്ഠുത്തരസതം തണ്ഹാഗമനവിത്ഥാരം. അട്ഠുത്തരസതം കഥം ഹോതീതി ചേ? രൂപതണ്ഹാ…പേ… ധമ്മതണ്ഹാതി ഏവം ചക്ഖുദ്വാരാദീസു ജവനവീഥിയാ പവത്താ തണ്ഹാ ‘‘സേട്ഠിപുത്തോ, ബ്രാഹ്മണപുത്തോ’’തി ഏവമാദീസു പിതിതോ ലദ്ധനാമാ വിയ പിതുസദിസാരമ്മണേ ഭൂതാ. ഏത്ഥ ച രൂപാരമ്മണാ രൂപേ തണ്ഹാതി രൂപതണ്ഹാ. സാ കാമരാഗഭാവേന രൂപം അസ്സാദേന്തീ പവത്തമാനാ കാമതണ്ഹാ. സസ്സതദിട്ഠിസഹഗതരാഗഭാവേന ‘‘രൂപം നിച്ചം ധുവം സസ്സത’’ന്തി ഏവം അസ്സാദേന്തീ പവത്തമാനാ ഭവതണ്ഹാ. ഉച്ഛേദദിട്ഠിസഹഗതരാഗഭാവേന ‘‘രൂപം ഉച്ഛിജ്ജതി വിനസ്സതി പച്ഛേദം ഭവിസ്സതീ’’തി ഏവം അസ്സാദേന്തീ പവത്തമാനാ വിഭവതണ്ഹാതി ഏവം തിവിധാ ഹോതി. യഥാ ച രൂപതണ്ഹാ, തഥാ സദ്ദതണ്ഹാദയോപീതി ഏതാനി അട്ഠാരസ തണ്ഹാവിചരിതാനി ഹോന്തി. താനി അജ്ഝത്തരൂപാദീസു അട്ഠാരസ, ബഹിദ്ധാരൂപാദീസു അട്ഠാരസാതി ഛത്തിംസ, ഇതി അതീതാനി ഛത്തിംസ, അനാഗതാനി ഛത്തിംസ, പച്ചുപ്പന്നാനി ഛത്തിംസാതി അട്ഠസതം. അജ്ഝത്തികസ്സ ഉപാദായ ‘‘അസ്മീ’’തി ഹോതി, ‘‘ഇത്ഥസ്മീ’’തി ഹോതീതി വാ ഏവമാദീനി അജ്ഝത്തികരൂപാദിനിസ്സിതാനി അട്ഠാരസ, ബാഹിരസ്സുപാദായ ഇമിനാ ‘‘അസ്മീ’’തി ഹോതി, ഇമിനാ ‘‘ഇത്ഥസ്മീ’’തി ഹോതീതി ബാഹിരരൂപാദിനിസ്സിതാനി അട്ഠാരസാതി ഛത്തിംസ. ഇതി അതീതാനി ഛത്തിംസ, അനാഗതാനി ഛത്തിംസ, പച്ചുപ്പന്നാനി ഛത്തിംസാതി ഏവമ്പി അട്ഠസതതണ്ഹാവിചരിതാനി ഹോന്തി.

വീസതിവത്ഥുകാ സക്കായദിട്ഠീതി രൂപാദീനം പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം ഏകേകമ്പി ‘‘രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതീ’’തിആദിനാ (പടി. മ. ൧.൧൩൦-൧൩൧) നയേന ചതുധാ ഗാഹവസേന പവത്താനി വത്ഥൂനി കത്വാ ഉപ്പന്നാ വിജ്ജമാനട്ഠേന സതി ഖന്ധപഞ്ചകസങ്ഖാതേ കായേ ദിട്ഠീതി സക്കായദിട്ഠി. ദസവത്ഥുകാ മിച്ഛാദിട്ഠീതി ‘‘നത്ഥി ദിന്നം, നത്ഥി യിട്ഠ’’ന്തിആദിനയപ്പവത്താ മിച്ഛാദിട്ഠി, അയാഥാവദിട്ഠി വിരജ്ഝിത്വാ ഗഹണതോ വാ വിതഥാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി, അനത്ഥാവഹത്താ പണ്ഡിതേഹി കുച്ഛിതാ ദിട്ഠീതിപി മിച്ഛാദിട്ഠി. സാ അയോനിസോ അഭിനിവേസലക്ഖണാ, പരാമാസരസാ, മിച്ഛാഭിനിവേസപച്ചുപട്ഠാനാ, അരിയാനമദസ്സനകാമതാദിപദട്ഠാനാ, പരമവജ്ജാതി ദട്ഠബ്ബാ. ദസവത്ഥുകാ അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠീതി സസ്സതോ ലോകോ, അസസ്സതോ ലോകോ, അന്തവാ ലോകോ’’തി ആദിനയപ്പവത്താ ഏകേകം കോട്ഠാസം പതിട്ഠം കത്വാ ഗഹണവസേന ഏവം പവത്താ ദിട്ഠി ദസവത്ഥുകാ അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. യാ ഏവരൂപാ ദിട്ഠീതി യാ ഏവംജാതികാ ദിട്ഠി. ദിട്ഠിഗതന്തി ദിട്ഠീസു ഗതം. ഇദം ദസ്സനം ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഅന്തോഗധത്താതി ദിട്ഠിഗതം, ദിട്ഠിയേവ ദുരതിക്കമനട്ഠേന ഗഹനം ദിട്ഠിഗഹനം തിണഗഹനവനഗഹനപബ്ബതഗഹനാനി വിയ. സാസങ്കസപ്പടിഭയട്ഠേന ദിട്ഠികന്താരം ചോരകന്താരവാളകന്താരനിരുദകകന്താരദുബ്ഭിക്ഖകന്താരാ വിയ. സമ്മാദിട്ഠിയാ വിനിവിജ്ഝനട്ഠേന വിലോമനട്ഠേന ച ദിട്ഠിവിസൂകായികം. മിച്ഛാദസ്സനഞ്ഹി ഉപ്പജ്ജമാനം സമ്മാദസ്സനം വിനിവിജ്ഝതി ചേവ വിലോമേതി ച. കദാചി സസ്സതസ്സ, കദാചി ഉച്ഛേദസ്സ ഗഹണതോ ദിട്ഠിയാ വിരൂപം ഫന്ദിതന്തി ദിട്ഠിവിപ്ഫന്ദിതം. ദിട്ഠിഗതികോ ഹി ഏകസ്മിം പതിട്ഠാതും ന സക്കോതി. കദാചി സസ്സതം അനുസ്സരതി, കദാചി ഉച്ഛേദം. ദിട്ഠിയേവ ബന്ധനട്ഠേന സംയോജനന്തി ദിട്ഠിസംയോജനം. സുസുമാരാദയോ വിയ പുരിസം ആരമ്മണം ദള്ഹം ഗണ്ഹാതീതി ഗാഹോ. പതിട്ഠഹനതോ പതിട്ഠാഹോ. അയഞ്ഹി ബലവപവത്തിഭാവേന പതിട്ഠഹിത്വാ ഗണ്ഹാതി. നിച്ചാദിവസേന അഭിനിവിസതീതി അഭിനിവേസോ. ധമ്മസഭാവം അതിക്കമിത്വാ നിച്ചാദിവസേന പരതോ ആമസതീതി പരാമാസോ. അനത്ഥാവഹത്താ കുച്ഛിതോ മഗ്ഗോ, കുച്ഛിതാനം വാ അപായാനം മഗ്ഗോതി കുമ്മഗ്ഗോ. അയാഥാവപഥതോ മിച്ഛാപഥോ. യഥാ ഹി ദിസാമൂള്ഹേന ‘‘അയം അസുകഗാമസ്സ നാമ പഥോ’’തി ഗഹിതോപി തം ഗാമം ന സമ്പാപേതി, ഏവം ദിട്ഠിഗതികേന ‘‘സുഗതിപഥോ’’തി ഗഹിതാപി ദിട്ഠി സുഗതിം ന പാപേതീതി അയാഥാവപഥതോ മിച്ഛാപഥോ. മിച്ഛാസഭാവതോ മിച്ഛത്തം. തത്ഥേവ പരിബ്ഭമനതോ തരന്തി ഏത്ഥ ബാലാതി തിത്ഥം, തിത്ഥഞ്ച തം അനത്ഥാനഞ്ച ആയതനന്തി തിത്ഥായതനം, തിത്ഥിയാനം വാ സഞ്ജാതിദേസട്ഠേന നിവാസട്ഠാനട്ഠേന ച ആയതനന്തിപി തിത്ഥായതനം. വിപരിയേസഭൂതോ ഗാഹോ, വിപരിയേസതോ വാ ഗാഹോതി വിപരിയേസഗ്ഗാഹോ. അസഭാവഗാഹോതി വിപരീതഗ്ഗാഹോ. ‘‘അനിച്ചേ നിച്ച’’ന്തി ആദിനയപ്പവത്തവസേന പരിവത്തേത്വാ ഗാഹോ വിപല്ലാസഗ്ഗാഹോ. അനുപായഗാഹോ മിച്ഛാഗാഹോ. അയാഥാവകസ്മിം വത്ഥുസ്മിം ന സഭാവസ്മിം വത്ഥുസ്മിം തഥം യാഥാവകം സഭാവന്തി ഗാഹോ ‘‘അയാഥാവകസ്മിം യാഥാവക’’ന്തി ഗാഹോ. യാവതാതി യത്തകാ. ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഗതാനീതി ബ്രഹ്മജാലേ (ദീ. നി. ൧.൨൯ ആദയോ) ആഗതാനി ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഗതാനി.

അച്ഛേദസംകിനോപി ഫന്ദന്തീതി അച്ഛിന്ദിത്വാ പസയ്ഹ ബലക്കാരേന ഗണ്ഹിസ്സന്തീതി ഉപ്പന്നസംകിനോപി ചലന്തി. അച്ഛിന്ദന്തേപീതി വുത്തനയേന അച്ഛിജ്ജന്തേപി. അച്ഛിന്നേപീതി വുത്തനയേന അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗഹിതേപി. വിപരിണാമസംകിനോപീതി പരിവത്തേത്വാ അഞ്ഞഥാഭാവേന ആസംകിനോപി. വിപരിണാമന്തേപീതി വിപരിവത്തനകാലേപി. വിപരിണതേപീതി വിപരിവത്തിതേപി. ഫന്ദന്തീതി ചലന്തി. സമ്ഫന്ദന്തീതി സബ്ബാകാരേന ചലന്തി. വിപ്ഫന്ദന്തീതി വിവിധാകാരേന ഫന്ദന്തി. വേധന്തീതി ഭയം ദിസ്വാ കമ്പന്തി. പവേധന്തീതി ഛമ്ഭിതത്താ ഭയേന വിസേസേന കമ്പന്തി. സമ്പവേധന്തീതി ലോമഹംസനഭയേന സബ്ബാകാരേന കമ്പന്തി. ഫന്ദമാനേതി ഉപയോഗബഹുവചനം. അപ്പോദകേതി മന്ദോദകേ. പരിത്തോദകേതി ലുളിതോദകേ. ഉദകപരിയാദാനേതി ഖീണോദകേ. ബലാകാഹി വാതി വുത്താവസേസാഹി പക്ഖിജാതീഹി. പരിപാതിയമാനാതി വിഹിംസിയമാനാ ഘട്ടിയമാനാ. ഉക്ഖിപിയമാനാതി കദ്ദമന്തരതോ നീഹരിയമാനാ ഗിലിയമാനാ വാ. ഖജ്ജമാനാതി ഖാദിയമാനാ. ഫന്ദന്തി കാകേഹി. സമ്ഫന്ദന്തി കുലലേഹി. വിപ്ഫന്ദന്തി ബലാകാഹി. വേധന്തി തുണ്ഡേന ഗഹിതകാലേ മരണവസേന. പവേധന്തി വിജ്ഝനകാലേ. സമ്പവേധന്തി മരണസമീപേ.

പസ്സിത്വാതി അഗുണം പസ്സിത്വാ. തുലയിത്വാതി ഗുണാഗുണം തുലയിത്വാ. തീരയിത്വാതി ഗുണാഗുണം വിത്ഥാരേത്വാ. വിഭാവയിത്വാതി വത്ഥുഹാനഭാഗിം മുഞ്ചിത്വാ വജ്ജേത്വാ. വിഭൂതം കത്വാതി നിപ്ഫത്തിം പാപേത്വാ ആവേണികം കത്വാ. അഥ വാ സംകിണ്ണദോസം മോചേത്വാ വത്ഥുവിഭാഗകരണേന പസ്സിത്വാ. അപരിച്ഛേദദോസം മോചേത്വാ പമാണകരണവസേന തുലയിത്വാ. വത്ഥുദോസം മോചേത്വാ വിഭാഗകരണവസേന തീരയിത്വാ. സമ്മോഹദോസം മോചയിത്വാ അഗ്ഗവിഭാഗകരണവസേന വിഭാവയിത്വാ. ഘനദോസം മോചേത്വാ പകതിവിഭാഗകരണേന വിഭൂതം കത്വാ. പഹായാതി പജഹിത്വാ. പടിനിസ്സജ്ജിത്വാതി നിസ്സജ്ജിത്വാ. അമമായന്തോതി തണ്ഹാദിട്ഠീഹി ആലയം അകരോന്തോ. അഗണ്ഹന്തോതി ദിട്ഠിയാ പുബ്ബഭാഗേ പഞ്ഞായ തം ന ഗണ്ഹന്തോ. അപരാമസന്തോതി വിതക്കേന ഊഹനം അകരോന്തോ. അനഭിനിവേസന്തോതി നിയാമോക്കന്തിദിട്ഠിവസേന നപ്പവിസന്തോ.

അകുബ്ബമാനോതി പരിഗ്ഗാഹതണ്ഹാവസേന അകരോന്തോ. അജനയമാനോതി പോനോഭവികതണ്ഹാവസേന അജനയമാനോ. അസഞ്ജനയമാനോതി വിസേസേന അസഞ്ജനയമാനോ. അനിബ്ബത്തയമാനോതി പത്ഥനാതണ്ഹാവസേന ന നിബ്ബത്തയമാനോ. അനഭിനിബ്ബത്തയമാനോതി സബ്ബാകാരേന ന അഭിനിബ്ബത്തയമാനോ. ഉപസഗ്ഗവസേന വാ ഏതാനി പദാനി വഡ്ഢിതാനി. ഏവമേത്ഥ പഠമഗാഥായ അസ്സാദം.

൧൩. തതോ പരാഹി ചതൂഹി ഗാഥാഹി ആദീനവഞ്ച ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സഉപായം നിസ്സരണം നിസ്സരണാനിസംസഞ്ച ദസ്സേതും, സബ്ബാഹി വാ ഏതാഹി കാമാനം ആദീനവം ഓകാരം സംകിലേസഞ്ച ദസ്സേത്വാ ഇദാനി നേക്ഖമ്മേ ആനിസംസം ദസ്സേതും ‘‘ഉഭോസു അന്തേസൂ’’തി ഗാഥാദ്വയമാഹ. തത്ഥ ഉഭോസു അന്തേസൂതി ഫസ്സഫസ്സസമുദയാദീസു ദ്വീസു, ദ്വീസു പരിച്ഛേദേസു. വിനേയ്യ ഛന്ദന്തി ഛന്ദരാഗം വിനേത്വാ. ഫസ്സം പരിഞ്ഞായാതി ചക്ഖുസമ്ഫസ്സാദിഫസ്സം, ഫസ്സാനുസാരേന വാ തംസമ്പയുത്തേ സബ്ബേപി അരൂപധമ്മേ, തേസം വത്ഥുദ്വാരാരമ്മണവസേന രൂപധമ്മേ ചാതി സകലമ്പി നാമരൂപം തീഹി പരിഞ്ഞാഹി പരിജാനിത്വാ. അനാനുഗിദ്ധോതി രൂപാദീസു സബ്ബധമ്മേസു അഗിദ്ധോ. യദത്തഗരഹീ തദകുബ്ബമാനോതി യം അത്തനാ ഗരഹതി, തം അകുരുമാനോ. ന ലിമ്പതീ ദിട്ഠസുതേസു ധീരോതി സോ ഏവരൂപോ ധിതിസമ്പന്നോ ധീരോ ദിട്ഠേസു ച സുതേസു ച ധമ്മേസു ദ്വിന്നം ലേപാനം ഏകേനാപി ലേപേന ന ലിമ്പതി, ആകാസമിവ നിരുപലിത്തോ അച്ചന്തവോദാനപ്പത്തോ ഹോതി.

ഫസ്സോ ഏകോ അന്തോതി ഫസ്സോ ഏകപരിച്ഛേദോ. ഫുസതീതി ഫസ്സോ. സ്വായം ഫുസനലക്ഖണോ, സങ്ഘട്ടനരസോ, സന്നിപാതപച്ചുപട്ഠാനോ, ആപാഥഗതവിസയപദട്ഠാനോ. അയഞ്ഹി അരൂപധമ്മോപി സമാനോ ആരമ്മണേ ഫുസനാകാരേനേവ പവത്തതീതി ഫുസനലക്ഖണോ. ഏകദേസേനേവ അനല്ലീയമാനോപി രൂപം വിയ ചക്ഖും, സദ്ദോ വിയ ച സോതം ചിത്തം ആരമ്മണഞ്ച സങ്ഘട്ടേതീതി സങ്ഘട്ടനരസോ, വത്ഥാരമ്മണസങ്ഘട്ടനതോ വാ ഉപ്പന്നത്താ സമ്പത്തിഅത്ഥേനപി രസേന ‘‘സങ്ഘട്ടനരസോ’’തി വേദിതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം –

‘‘ചതുഭൂമകഫസ്സോ നോ ഫുസനലക്ഖണോ നാമ നത്ഥി, സങ്ഘട്ടനരസോ പന പഞ്ചദ്വാരികോവ ഹോതി. പഞ്ചദ്വാരികസ്സ ഹി ഫുസനലക്ഖണോതിപി സങ്ഘട്ടനരസോതിപി നാമം. മനോദ്വാരികസ്സ ഫുസനലക്ഖണോത്വേവ നാമം, ന സങ്ഘട്ടനരസോ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൧, കാമാവചരകുസല, ധമ്മുദ്ദേസകഥാ).

ഇദഞ്ച വത്വാ ഇദം സുത്തം (മി. പ. ൨.൩.൮) ആഭതം –

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ദ്വേ മേണ്ഡാ യുജ്ഝേയ്യും, യഥാ ഏകോ മേണ്ഡോ, ഏവം ചക്ഖു ദട്ഠബ്ബം. യഥാ ദുതിയോ മേണ്ഡോ, ഏവം രൂപം ദട്ഠബ്ബം. യഥാ തേസം സന്നിപാതോ, ഏവം ഫസ്സോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏവം ഫുസനലക്ഖണോ ച ഫസ്സോ സങ്ഘട്ടനരസോ ച. യഥാ, മഹാരാജ, ദ്വേ സമ്മാ വജ്ജേയ്യും, ദ്വേ പാണീ വജ്ജേയ്യും. യഥാ ഏകോ പാണി, ഏവം ചക്ഖു ദട്ഠബ്ബം. യഥാ ദുതിയോ പാണി, ഏവം രൂപം ദട്ഠബ്ബം. യഥാ തേസം സന്നിപാതോ, ഏവം ഫസ്സോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏവം ഫുസനലക്ഖണോ ച ഫസ്സോ സങ്ഘട്ടനരസോ ചാ’’തി വിത്ഥാരോ.

യഥാ വാ ‘‘ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൧൩൫൨, ൧൩൫൪) ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനി ചക്ഖുആദിനാമേന വുത്താനി, ഏവമിധാപി താനി ചക്ഖുആദിനാമേനേവ വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി. തസ്മാ ‘‘ഏവം ചക്ഖു ദട്ഠബ്ബ’’ന്തിആദീസു ഏവം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ദട്ഠബ്ബന്തി ഇമിനാ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏവം സന്തേ ചിത്താരമ്മണസങ്ഘട്ടനതോ ഇമസ്മിമ്പി സുത്തേ കിച്ചട്ഠേനേവ രസേന ‘‘സങ്ഘട്ടനരസോ’’തി സിദ്ധോ ഹോതി. തിണ്ണം സന്നിപാതസങ്ഖാതസ്സ പന അത്തനോ കാരണസ്സ വസേന പവേദിതത്താ സന്നിപാതപച്ചുപട്ഠാനോ. അയഞ്ഹി തത്ഥ തത്ഥ ‘‘തിണ്ണം സങ്ഗതി ഫസ്സോ’’തി ഏവം കാരണസ്സേവ വസേന പവേദിതോതി. ഇമസ്സ ച സുത്തപദസ്സ തിണ്ണം സങ്ഗതിയാ ഫസ്സോതി അയമത്ഥോ, ന സങ്ഗതിമത്തമേവ ഫസ്സോ.

ഏവം പവേദിതത്താ പന തേനേവാകാരേന പച്ചുപട്ഠാതീതി ‘‘സന്നിപാതപച്ചുപട്ഠാനോ’’തി വുത്തോ. ഫലട്ഠേന പന പച്ചുപട്ഠാനേനേസ വേദനാപച്ചുപട്ഠാനോ നാമ ഹോതി. വേദനം ഹേസ പച്ചുപട്ഠാപേതി, ഉപ്പാദേതീതി അത്ഥോ. ഉപ്പാദയമാനോ ച യഥാ ബഹിദ്ധാ ഉണ്ഹപച്ചയാപി സമാനാ ലാഖാസങ്ഖാതധാതുനിസ്സിതാ ഉസ്മാ അത്തനോ നിസ്സയേ മുദുഭാവകാരീ ഹോതി, ന അത്തനോ പച്ചയഭൂതേപി ബഹിദ്ധാ വീതച്ചിതങ്ഗാരസങ്ഖാതേ ഉണ്ഹഭാവേ. ഏവം വത്ഥാരമ്മണസങ്ഖാതഅഞ്ഞപച്ചയോപി സമാനോ ചിത്തനിസ്സിതത്താ അത്തനോ നിസ്സയഭൂതേ ചിത്തേ ഏവ ഏസ വേദനുപ്പാദകോ ഹോതി, ന അത്തനോ പച്ചയഭൂതേപി വത്ഥുമ്ഹി ആരമ്മണേവാതി വേദിതബ്ബോ. തജ്ജേന സമന്നാഹാരേന പന ഇന്ദ്രിയേന ച പരിക്ഖതേ വിസയേ അനന്തരായേന ഉപ്പജ്ജനതോ ഏസ ‘‘ആപാഥഗതവിസയപദട്ഠാനോ’’തി വുച്ചതി.

ഫസ്സോ യതോ സമുദേതി ഉപ്പജ്ജതി, സോ ‘‘ഫസ്സസമുദയോ’’തി വുച്ചതി. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘സളായതനപച്ചയാ ഫസ്സോ’’തി (മഹാവ. ൧; വിഭ. ൨൨൫). അതീതദുകോ കാലവസേന വുത്തോ. വേദനാദുകോ ‘‘ഉപേക്ഖാ പന സന്തത്താ, സുഖമിച്ചേവ ഭാസിതാ’’തി (വിഭ. അട്ഠ. ൨൩൨) വുത്തത്താ ഉപേക്ഖാവേദനം സുഖമേവ കത്വാ സുഖദുക്ഖവസേന, നാമരൂപദുകോ രൂപാരൂപവസേന, ആയതനദുകോ സംസാരപവത്തിവസേന, സക്കായദുകോ പഞ്ചക്ഖന്ധവസേന വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ സുഖയതീതി സുഖാ. വേദയതീതി വേദനാ. ദുക്ഖയതീതി ദുക്ഖാ. നമനലക്ഖണം നാമം. രുപ്പനലക്ഖണം രൂപം. ചക്ഖായതനാദീനി ഛ അജ്ഝത്തികാനി. രൂപായതനാദീനി ഛ ബാഹിരാനി. രൂപക്ഖന്ധാദയോ പഞ്ചക്ഖന്ധാ വിജ്ജമാനട്ഠേന സക്കായോ. അവിജ്ജാകമ്മതണ്ഹാആഹാരഫസ്സനാമരൂപാ സക്കായസമുദയോ.

ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോതി ചക്ഖതീതി ചക്ഖു, രൂപം അസ്സാദേതി വിഭാവേതി ചാതി അത്ഥോ. ചക്ഖുതോ പവത്തോ സമ്ഫസ്സോ ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ. സോ പന അത്തനാ സമ്പയുത്തായ വേദനായ സഹജാതഅഞ്ഞമഞ്ഞനിസ്സയവിപാകആഹാരസമ്പയുത്തഅത്ഥിഅവിഗതവസേന അട്ഠധാ പച്ചയോ ഹോതി. സുണാതീതി സോതം. തം സസമ്ഭാരസോതബിലസ്സ അന്തോ തനുതമ്ബലോമാചിതേ അങ്ഗുലിവേഠകസണ്ഠാനേ പദേസേ സോതവിഞ്ഞാണാദീനം യഥാരഹം വത്ഥുദ്വാരഭാവം സാധയമാനം തിട്ഠതി. സോതതോ പവത്തോ സമ്ഫസ്സോ സോതസമ്ഫസ്സോ. ഘാനസമ്ഫസ്സാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഘായതീതി ഘാനം. തം സസമ്ഭാരബിലസ്സ അന്തോ അജപദസണ്ഠാനേ പദേസേ ഘാനവിഞ്ഞാണാദീനം യഥാരഹം വത്ഥുദ്വാരഭാവം സാധയമാനം തിട്ഠതി. ജീവിതമവ്ഹായതീതി ജിവ്ഹാ, സായനട്ഠേന വാ ജിവ്ഹാ. സാ സസമ്ഭാരജിവ്ഹായ അതിഅഗ്ഗമൂലപസ്സാനി വജ്ജേത്വാ ഉപരിമതലമജ്ഝേ ഭിന്നഉപ്പലദലഗ്ഗസണ്ഠാനേ പദേസേ ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണാദീനം യഥാരഹം വത്ഥുദ്വാരഭാവം സാധയമാനാ തിട്ഠതി. കുച്ഛിതാനം സാസവധമ്മാനം ആയോതി കായോ. ആയോതി ഉപ്പത്തിദേസോ. യാവതാ ഇമസ്മിം കായേ ഉപാദിണ്ണപവത്തി നാമ അത്ഥി, തത്ഥ യേഭുയ്യേന കായപ്പസാദോ കായവിഞ്ഞാണാദീനം യഥാരഹം വത്ഥുദ്വാരഭാവം സാധയമാനോ തിട്ഠതി. മുനാതീതി മനോ, വിജാനാതീതി അത്ഥോ. മനോതി സഹാവജ്ജനഭവങ്ഗം; മനതോ പവത്തോ സമ്ഫസ്സോ മനോസമ്ഫസ്സോ.

ഛബ്ബിധമ്പി ഫസ്സം ദുവിധമേവ ഹോതീതി ദസ്സേതും ‘‘അധിവചനസമ്ഫസ്സോ പടിഘസമ്ഫസ്സോ’’തി ആഹ. മനോദ്വാരികോ അധിവചനസമ്ഫസ്സോ. പഞ്ചദ്വാരികോ വത്ഥാരമ്മണാദിപടിഘേന ഉപ്പജ്ജനതോ പടിഘസമ്ഫസ്സോ.

സുഖവേദനായ ആരമ്മണേ സുഖവേദനീയോ. ദുക്ഖവേദനായ ആരമ്മണേ ദുക്ഖവേദനീയോ. അദുക്ഖമസുഖവേദനായ ആരമ്മണേ അദുക്ഖമസുഖവേദനീയോ. തത്ഥ സുഖയതീതി സുഖം, യസ്സുപ്പജ്ജതി, തം സുഖിതം കരോതീതി അത്ഥോ. സുട്ഠു വാ ഖനതി, ഖാദതി ച കായചിത്താബാധന്തി സുഖം. ദുക്ഖയതീതി ദുക്ഖം, യസ്സുപ്പജ്ജതി, തം ദുക്ഖിതം കരോതീതി അത്ഥോ. ന ദുക്ഖം ന സുഖന്തി അദുക്ഖമസുഖം, മ-കാരോ പദസന്ധിവസേന വുത്തോ.

കുസലോതിആദയോ ജാതിവസേന വുത്താ. തത്ഥ കുസലോതി ഏകവീസതികുസലചിത്തസമ്പയുത്തോ. അകുസലോതി ദ്വാദസാകുസലചിത്തസമ്പയുത്തോ. അബ്യാകതോതി അവസേസവിപാകകിരിയാബ്യാകതചിത്തസമ്പയുത്തോ.

പുന ഭവപ്പഭേദവസേന നിദ്ദിസന്തോ ‘‘കാമാവചരോ’’തിആദിമാഹ. ചതുപഞ്ഞാസകാമാവചരചിത്തസമ്പയുത്തോ കാമാവചരോ. കാമം പഹായ രൂപേ അവചരതീതി രൂപാവചരോ, കുസലാബ്യാകതവസേന പഞ്ചദസരൂപാവചരചിത്തസമ്പയുത്തോ. കാമഞ്ച രൂപഞ്ച പഹായ അരൂപേ അവചരതീതി അരൂപാവചരോ, കുസലാബ്യാകതവസേന ദ്വാദസാരൂപാവചരചിത്തസമ്പയുത്തോ.

ഇദാനി അഭിനിവേസവസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘സുഞ്ഞതോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സുഞ്ഞതോതി രാഗദോസമോഹേഹി സുഞ്ഞത്താ സുഞ്ഞതോ. രാഗദോസമോഹനിമിത്തേഹി അനിമിത്തത്താ അനിമിത്തോ. രാഗദോസമോഹപണിധീനം അഭാവതോ അപ്പണിഹിതോതി വുച്ചതി.

ഇദാനി വട്ടപരിയാപന്നഅപരിയാപന്നവസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘ലോകിയോ’’തിആദിമാഹ. ലോകോ വുച്ചതി ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന വട്ടം, തസ്മിം പരിയാപന്നഭാവേന ലോകേ നിയുത്തോതി ലോകിയോ. ഉത്തിണ്ണോതി ഉത്തരോ, ലോകേ അപരിയാപന്നഭാവേന ലോകതോ ഉത്തരോതി ലോകുത്തരോ. ഫുസനാതി ഫുസനാകാരോ. സമ്ഫുസനാ സമ്ഫുസിതത്തന്തി ഉപസഗ്ഗേന പദം വഡ്ഢിതം.

ഏവം ഞാതം കത്വാതി ഏവം പാകടം കത്വാ ജാനന്തോ തീരേതി തീരയതി, ഉപരി വത്തബ്ബാകാരേന ചിന്തേതി. അനിച്ചന്തികതായ ആദിഅന്തവന്തതായ ച അനിച്ചതോ തീരേതി. ഉപ്പാദവയപടിപീളനതായ ദുക്ഖവത്ഥുതായ ച ദുക്ഖതോ. പച്ചയയാപനീയതായ രോഗമൂലതായ ച രോഗതോ. ദുക്ഖതാസൂലയോഗിതായ കിലേസാസുചിപഗ്ഘരതായ ഉപ്പാദജരാഭങ്ഗേഹി ഉദ്ധുമാതപരിപക്കപഭിന്നതായ ച ഗണ്ഡതോ. പീളാജനകതായ അന്തോതുദനതായ ദുന്നീഹരണീയതായ ച സല്ലതോ. വിഗരഹണീയതായ അവഡ്ഢിആവഹനതായ അഘവത്ഥുതായ ച അഘതോ. അസേരിഭാവജനകതായ ആബാധപദട്ഠാനതായ ച ആബാധതോ. അവസതായ അവിധേയ്യതായ ച പരതോ. ബ്യാധിജരാമരണേഹി ലുജ്ജനപലുജ്ജനതായ പലോകതോ. അനേകബ്യസനാവഹനതായ ഈതിതോ. അവിദിതാനംയേവ വിപുലാനം അനത്ഥാനം ആവഹനതോ സബ്ബൂപദ്ദവവത്ഥുതായ ച ഉപദ്ദവതോ. സബ്ബഭയാനം ആകരതായ ച ദുക്ഖവൂപസമസങ്ഖാതസ്സ പരമസ്സാസസ്സ പടിപക്ഖഭൂതതായ ച ഭയതോ. അനേകേഹി അനത്ഥേഹി അനുബദ്ധതായ ദോസൂപസട്ഠതായ, ഉപസഗ്ഗോ വിയ അനധിവാസനാരഹതായ ച ഉപസഗ്ഗതോ. ബ്യാധിജരാമരണേഹി ചേവ ലാഭാദീഹി ച ലോകധമ്മേഹി പചലിതതായ ചലതോ. ഉപക്കമേന ചേവ സരസേന ച പഭങ്ഗുപഗമനസീലതായ പഭങ്ഗുതോ. സബ്ബാവത്ഥാവിനിപാതിതായ, ഥിരഭാവസ്സ ച അഭാവതായ അധുവതോ. അതായനതായ ചേവ അലബ്ഭനേയ്യഖേമതായ ച അതാണതോ. അല്ലീയിതും അനരഹതായ, അല്ലീനാനമ്പി ച ലേണകിച്ചാകാരിതായ അലേണതോ. നിസ്സിതാനം ഭയസാരകത്താഭാവേന അസരണതോ. യഥാപരികപ്പിതേഹി ധുവസുഭസുഖത്തഭാവേഹി രിത്തതായ രിത്തതോ. രിത്തതായേവ തുച്ഛതോ, അപ്പകത്താ വാ. അപ്പകമ്പി ഹി ലോകേ ‘‘തുച്ഛ’’ന്തി വുച്ചതി. സാമിനിവാസിവേദക കാരകാധിട്ഠായകവിരഹിതതായ സുഞ്ഞതോ.

സയഞ്ച അസാമികഭാവാദിതായ അനത്തതോ. പവത്തിദുക്ഖതായ, ദുക്ഖസ്സ ച ആദീനവതായ ആദീനവതോ. അഥ വാ ആദീനം വാതി ഗച്ഛതി പവത്തതീതി ആദീനവോ, കപണമനുസ്സസ്സേതം അധിവചനം. ഖന്ധാപി ച കപണായേവാതി ആദീനവസദിസതായ ആദീനവതോ. ജരായ ചേവ മരണേന ചാതി ദ്വേധാ പരിണാമപകതിതായ വിപരിണാമധമ്മതോ. ദുബ്ബലതായ, ഫേഗ്ഗു വിയ സുഖഭഞ്ജനീയതായ ച അസാരകതോ. അഘഹേതുതായ അഘമൂലതോ. മിത്തമുഖസപത്തോ വിയ വിസ്സാസഘാതിതായ വധകതോ. വിഗതഭവതായ വിഭവസമ്ഭൂതതായ ച വിഭവതോ. ആസവപദട്ഠാനതായ സാസവതോ. ഹേതുപച്ചയേഹി അഭിസങ്ഖതതായ സങ്ഖതതോ. മച്ചുമാരകിലേസമാരാനം ആമിസഭൂതതായ മാരാമിസതോ. ജാതിജരാബ്യാധിമരണപകതിതായ ജാതിജരാബ്യാധിമരണധമ്മതോ. സോകപരിദേവഉപായാസഹേതുതായ സോകപരിദേവഉപായാസധമ്മതോ. തണ്ഹാദിട്ഠിദുച്ചരിതസംകിലേസാനം വിസയധമ്മതായ സംകിലേസധമ്മതോ. അവിജ്ജാകമ്മതണ്ഹാസളായതനവസേന ഉപ്പത്തിതോ സമുദയതോ. തേസം അഭാവേന അത്ഥങ്ഗമതോ. ഫസ്സേ ഛന്ദരാഗവസേന മധുരസ്സാദേന അസ്സാദതോ. ഫസ്സസ്സ വിപരിണാമേന ആദീനവതോ. ഉഭിന്നം നിസ്സരണേന നിസ്സരണതോ തീരേതീതി സബ്ബേസു ച ഇമേസു ‘‘തീരേതീ’’തി പാഠസേസോ ദട്ഠബ്ബോ.

പജഹതീതി സകസന്താനതോ നീഹരതി. വിനോദേതീതി തുദതി. ബ്യന്തിം കരോതീതി വിഗതന്തം കരോതി. അനഭാവം ഗമേതീതി അനു അനു അഭാവം ഗമേതി. അരിയമഗ്ഗസത്ഥേന ഉച്ഛിന്നം തണ്ഹാഅവിജ്ജാമയം മൂലമേതേസന്തി ഉച്ഛിന്നമൂലാ. താലവത്ഥു വിയ നേസം വത്ഥു കതന്തി താലാവത്ഥുകതാ. യഥാ ഹി താലരുക്ഖം സമൂലം ഉദ്ധരിത്വാ തസ്സ വത്ഥുമത്തേ തസ്മിം പദേസേ കതേ ന പുന തസ്സ താലസ്സ ഉപ്പത്തി പഞ്ഞായതി, ഏവം അരിയമഗ്ഗസത്ഥേന സമൂലേ രൂപാദിരസേ ഉദ്ധരിത്വാ തേസം പുബ്ബേ ഉപ്പന്നപുബ്ബഭാവേന വത്ഥുമത്തേ ചിത്തസന്താനേ കതേ സബ്ബേപി തേ ‘‘താലാവത്ഥുകതാ’’തി വുച്ചന്തി. യസ്സേസോതി യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഏസോ ഗേധോ. സമുച്ഛിന്നോതി ഉച്ഛിന്നോ. വൂപസന്തോതി ഫലേന വൂപസന്തോ. പടിപസ്സദ്ധോതി പടിപസ്സദ്ധിപ്പഹാനേന പടിപസ്സമ്ഭിതോ. ഉപസഗ്ഗേന വാ പദം വഡ്ഢിതം. അഭബ്ബുപ്പത്തികോതി പുന ഉപ്പജ്ജിതും അഭബ്ബോ. ഞാണഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢോതി മഗ്ഗഞാണഗ്ഗിനാ ഝാപിതോ. അഥ വാ വിസനിക്ഖിത്തം ഭാജനേന സഹ ഛഡ്ഡിതം വിയ വത്ഥുനാ സഹ പഹീനോ. മൂലച്ഛിന്നവിസവല്ലി വിയ സമൂലച്ഛിന്നോതി സമുച്ഛിന്നോ. ഉദ്ധനേ ഉദകം സിഞ്ചിത്വാ നിബ്ബാപിതഅങ്ഗാരം വിയ വൂപസന്തോ. നിബ്ബാപിതഅങ്ഗാരേ പതിതഉദകഫുസിതം വിയ പടിപസ്സദ്ധോ. അങ്കുരുപ്പത്തിയാ ഹേതുച്ഛിന്നബീജം വിയ അഭബ്ബുപ്പത്തികോ. അസനിപാതവിസരുക്ഖോ വിയ ഞാണഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢോതി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി.

വീതഗേധോതി ഇദം സകഭാവപരിച്ചജനവസേന വുത്തം. വിഗതഗേധോതി ഇദം ആരമ്മണേ സാലയഭാവപരിച്ചജനവസേന. ചത്തഗേധോതി ഇദം പുന അനാദിയനഭാവദസ്സനവസേന. മുത്തഗേധോതി ഇദം സന്തതിതോ വിനിമോചനവസേന. പഹീനഗേധോതി ഇദം മുത്തസ്സാപി ക്വചി അനവട്ഠാനദസ്സനവസേന. പടിനിസ്സട്ഠഗേധോതി ഇദം ആദിന്നപുബ്ബസ്സ നിസ്സഗ്ഗദസ്സനവസേന വുത്തം. വീതരാഗോ വിഗതരാഗോ ചത്തരാഗോതി വുത്തനയേന യോജേതബ്ബം. തത്ഥ ഗിജ്ഝനവസേന ഗേധോ. രഞ്ജനവസേന രാഗോ. നിച്ഛാതോതി നിത്തണ്ഹോ. ‘‘നിച്ഛദോ’’തിപി പാഠോ, തണ്ഹാഛദനവിരഹിതോതി അത്ഥോ. നിബ്ബുതോതി നിബ്ബുതസഭാവോ. സീതിഭൂതോതി സീതസഭാവോ. സുഖപടിസംവേദീതി കായികചേതസികസുഖം അനുഭവനസഭാവോ. ബ്രഹ്മഭൂതേനാതി ഉത്തമസഭാവേന. അത്തനാതി ചിത്തേന.

കതത്താ ചാതി പാപകമ്മാനം കതഭാവേന ച. അകതത്താ ചാതി കുസലാനം അകതഭാവേന ച. കതം മേ കായദുച്ചരിതം, അകതം മേ കായസുചരിതന്തിആദയോ ദ്വാരവസേന അവിരതിവിരതിവസേന കമ്മപഥവസേന ച വുത്താ. സീലേസുമ്ഹി ന പരിപൂരകാരീതിആദയോ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലവസേന. ജാഗരിയമനനുയുത്തോതി പഞ്ചജാഗരണവസേന. സതിസമ്പജഞ്ഞേനാതി സാത്ഥകാദിസമ്പജഞ്ഞവസേന. ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാതിആദയോ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ ലോകിയലോകുത്തരവസേന. ദുക്ഖം മേ അപരിഞ്ഞാതന്തിആദയോ ചത്താരോ അരിയസച്ചവസേന വുത്താതി വേദിതബ്ബം. തേ അത്ഥതോ തത്ഥ തത്ഥ വുത്തനയത്താ പാകടായേവ.

ധീരോ പണ്ഡിതോതി സത്ത പദാ വുത്തത്ഥായേവ. അപി ച ദുക്ഖേ അകമ്പിയട്ഠേന ധീരോ. സുഖേ അനുപ്പിലവട്ഠേന പണ്ഡിതോ. ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികത്ഥേ കതപരിചയട്ഠേന പഞ്ഞവാ. അത്തത്ഥപരത്ഥേ നിച്ചലട്ഠേന ബുദ്ധിമാ. ഗമ്ഭീരഉത്താനത്ഥേ അപച്ചോസക്കനട്ഠേന ഞാണീ. ഗുള്ഹപടിച്ഛന്നത്ഥേ ഓഭാസനട്ഠേന വിഭാവീ. നിക്കിലേസബ്യവദാനട്ഠേന തുലാസദിസോതി മേധാവീ. ന ലിമ്പതീതി സജാതിയാ ന ലിമ്പതി ആകാസേ ലേഖാ വിയ. ന പലിമ്പതീതി വിസേസേന ന ലിമ്പതി. ന ഉപലിമ്പതീതി സഞ്ഞോഗോ ഹുത്വാപി ന ലിമ്പതി ഹത്ഥതലേ ലേഖാ വിയ. അലിത്തോതി സഞ്ഞോഗോ ഹുത്വാപി ന കിലിസ്സതി കാസികവത്ഥേ ഠപിതമണിരതനം വിയ. അപലിത്തോതി വിസേസേന ന കിലിസ്സതി മണിരതനേ പലിവേഠിതകാസികവത്ഥം വിയ. അനുപലിത്തോതി ഉപഗന്ത്വാപി ന അല്ലീയതി പോക്ഖരപത്തേ ഉദകബിന്ദു വിയ. നിക്ഖന്തോതി ബഹി നിക്ഖന്തോ ബന്ധനാഗാരതോ പലാതോ വിയ. നിസ്സടോതി പാപപഹീനോ അമിത്തസ്സ പടിച്ഛാപിതകിലിട്ഠവത്ഥു വിയ. വിപ്പമുത്തോതി സുട്ഠു മുത്തോ ഗയ്ഹൂപഗേ വത്ഥുമ്ഹി രതിം നാസേത്വാ പുന നാഗമനം വിയ. വിസഞ്ഞുത്തോതി കിലേസേഹി ഏകതോ ന യുത്തോ ബ്യാധിനാ മുത്തഗിലാനോ വിയ. വിമരിയാദികതേന ചേതസാതി വിഗതമരിയാദകതേന ചിത്തേന, സബ്ബഭവേന സബ്ബാരമ്മണേന സബ്ബകിലേസേഹി മുത്തചിത്തേനാതി അത്ഥോ.

൧൪. സഞ്ഞം പരിഞ്ഞാതി ഗാഥായ പന അയം സങ്ഖേപത്ഥോ – ന കേവലഞ്ച ഫസ്സമേവ, അപി ച ഖോ പന കാമസഞ്ഞാദിഭേദം സഞ്ഞം, സഞ്ഞാനുസാരേന വാ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ നാമരൂപം തീഹി പരിഞ്ഞാഹി പരിജാനിത്വാ ഇമായ പടിപദായ ചതുബ്ബിധമ്പി വിതരേയ്യ ഓഘം, തതോ സോ തിണ്ണോഘോ തണ്ഹാദിട്ഠിപരിഗ്ഗഹേസു തണ്ഹാദിട്ഠികിലേസപ്പഹാനേന അനുപലിത്തോ ഖീണാസവമുനി രാഗാദിസല്ലാനം അബ്ബൂള്ഹത്താ അബ്ബൂള്ഹസല്ലോ, സതിവേപുല്ലപ്പത്തിയാ അപ്പമത്തോ ചരം, പുബ്ബഭാഗേ വാ അപ്പമത്തോ ചരന്തോ തേന അപ്പമാദചാരേന അബ്ബൂള്ഹസല്ലോ ഹുത്വാ സകപരത്തഭാവാദിഭേദം നാസീസതി ലോകമിമം പരഞ്ച, അഞ്ഞദത്ഥു ചരിമചിത്തനിരോധാ നിരുപാദാനോവ ജാതവേദോ പരിനിബ്ബാതീതി അരഹത്തനികൂടേന ദേസനം നിട്ഠാപേസി, ധമ്മനേത്തിഠപനമേവ കരോന്തോ; ന തു ഇമായ ദേസനായ മഗ്ഗം വാ ഫലം വാ ഉപ്പാദേസി, ഖീണാസവസ്സ ദേസിതത്താതി.

നീലാദിഭേദം ആരമ്മണം സഞ്ജാനാതീതി സഞ്ഞാ. സാ സഞ്ജാനനലക്ഖണാ പച്ചാഭിഞ്ഞാണരസാ. ചതുഭൂമികസഞ്ഞാ ഹി നോസഞ്ജാനനലക്ഖണാ നാമ നത്ഥി, സബ്ബാ സഞ്ജാനനലക്ഖണാവ. യാ പനേത്ഥ അഭിഞ്ഞാണേന സഞ്ജാനാതി, സാ പച്ചാഭിഞ്ഞാണരസാ നാമ ഹോതി. തസ്സാ വഡ്ഢകിസ്സ ദാരുമ്ഹി അഭിഞ്ഞാണം കത്വാ പുന തേന അഭിഞ്ഞാണേന തം പച്ചാഭിജാനനകാലേ, പുരിസസ്സ കാളതിലകാദിഅഭിഞ്ഞാണം സല്ലക്ഖേത്വാ പുന തേന അഭിഞ്ഞാണേന ‘‘അസുകോ നാമ ഏസോ’’തി തസ്സ പച്ചാഭിജാനനകാലേ, രഞ്ഞോ പിളന്ധനഗോപകഭണ്ഡാഗാരികസ്സ തസ്മിം തസ്മിം പിളന്ധനേ നാമപണ്ണകം ബന്ധിത്വാ ‘‘അസുകം പിളന്ധനം നാമ ആഹരാ’’തി വുത്തേ ദീപം ജാലേത്വാ സാരഗബ്ഭം പവിസിത്വാ പണ്ണം വാചേത്വാ തസ്സ തസ്സേവ പിളന്ധനസ്സ ആഹരണകാലേ ച പവത്തി വേദിതബ്ബാ.

അപരോ നയോ – സബ്ബസങ്ഗാഹികവസേന ഹി സഞ്ജാനനലക്ഖണാ സഞ്ഞാ, പുനസഞ്ജാനനപച്ചയനിമിത്തകരണരസാ ദാരുആദീസു തച്ഛകാദയോ വിയ, യഥാഗഹിതനിമിത്തവസേന അഭിനിവേസകരണപച്ചുപട്ഠാനാ ഹത്ഥിദസ്സകഅന്ധോ വിയ, ആരമ്മണേ അനോഗാള്ഹവുത്തിതായ അചിരട്ഠാനപച്ചുപട്ഠാനാ വാ വിജ്ജു വിയ, യഥാഉപട്ഠിതവിസയപദട്ഠാനാ തിണപുരിസകേസു മിഗപോതകാനം പുരിസാതി ഉപ്പന്നസഞ്ഞാ വിയ. യാ പനേത്ഥ ഞാണസമ്പയുത്താ ഹോതി, സാ ഞാണമേവ അനുവത്തതി, സസമ്ഭാരപഥവീആദീസു സേസധമ്മാ പഥവീആദീനി വിയാതി വേദിതബ്ബാ.

കാമപടിസഞ്ഞുത്താ സഞ്ഞാ കാമസഞ്ഞാ. ബ്യാപാദപടിസഞ്ഞുത്താ സഞ്ഞാ ബ്യാപാദസഞ്ഞാ. വിഹിംസാപടിസഞ്ഞുത്താ സഞ്ഞാ വിഹിംസാസഞ്ഞാ. തേസു ദ്വേ സത്തേസുപി സങ്ഖാരേസുപി ഉപ്പജ്ജന്തി. കാമസഞ്ഞാ ഹി പിയേ മനാപേ സത്തേ വാ സങ്ഖാരേ വാ വിതക്കേന്തസ്സ ഉപ്പജ്ജതി. ബ്യാപാദസഞ്ഞാ അപ്പിയേ അമനാപേ സത്തേ വാ സങ്ഖാരേ വാ കുജ്ഝിത്വാ ഓലോകനകാലതോ പട്ഠായ യാവ വിനാസനാ ഉപ്പജ്ജതി. വിഹിംസാസഞ്ഞാ സങ്ഖാരേസു ന ഉപ്പജ്ജതി. സങ്ഖാരോ ഹി ദുക്ഖാപേതബ്ബോ നാമ നത്ഥി. ‘‘ഇമേ സത്താ ഹഞ്ഞന്തു വാ, ഉച്ഛിജ്ജന്തു വാ, വിനസ്സന്തു വാ, മാ വാ അഹേസു’’ന്തി ചിന്തനകാലേ പന സത്തേസു ഉപ്പജ്ജതി. നേക്ഖമ്മപടിസഞ്ഞുത്താ സഞ്ഞാ നേക്ഖമ്മസഞ്ഞാ, സാ അസുഭപുബ്ബഭാഗേ കാമാവചരാ ഹോതി, അസുഭഝാനേ രൂപാവചരാ, തം ഝാനം പാദകം കത്വാ ഉപ്പന്നമഗ്ഗഫലകാലേ ലോകുത്തരാ. അബ്യാപാദപടിസഞ്ഞുത്താ സഞ്ഞാ അബ്യാപാദസഞ്ഞാ, സാ മേത്താപുബ്ബഭാഗേ കാമാവചരാ ഹോതി, മേത്താഝാനേ രൂപാവചരാ, തം ഝാനം പാദകം കത്വാ ഉപ്പന്നമഗ്ഗഫലകാലേ ലോകുത്തരാ. അവിഹിംസാപടിസഞ്ഞുത്താ സഞ്ഞാ അവിഹിംസാസഞ്ഞാ, സാ കരുണാപുബ്ബഭാഗേ കാമാവചരാ, കരുണാഝാനേ രൂപാവചരാ, തം ഝാനം പാദകം കത്വാ ഉപ്പന്നമഗ്ഗഫലകാലേ ലോകുത്തരാ. യദാ അലോഭോ സീസം ഹോതി, തദാ ഇതരേ ദ്വേ തദന്വായികാ ഭവന്തി. യദാ മേത്താ സീസം ഹോതി, തദാ ഇതരേ ദ്വേ തദന്വായികാ ഭവന്തി. യദാ കരുണാ സീസം ഹോതി, തദാ ഇതരേ ദ്വേ തദന്വായികാ ഭവന്തി. രൂപാരമ്മണം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ സഞ്ഞാ രൂപസഞ്ഞാ. സദ്ദസഞ്ഞാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഇദം തസ്സായേവ ആരമ്മണതോ നാമം. ആരമ്മണാനം വുത്തത്താ ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാദിവത്ഥൂനിപി വുത്താനേവ ഹോന്തി.

യാ ഏവരൂപാ സഞ്ഞാതി അഞ്ഞാപി ‘‘പടിഘസമ്ഫസ്സജാ സഞ്ഞാ അധിവചനസമ്ഫസ്സജാ സഞ്ഞാ’’തി ഏവമാദികാ വേദിതബ്ബാ. തത്ഥ അധിവചനസമ്ഫസ്സജാ സഞ്ഞാതിപി പരിയായേന ഛദ്വാരികായേവ. തയോ ഹി അരൂപിനോ ഖന്ധാ സയം പിട്ഠിവട്ടകാ ഹുത്വാ അത്തനാ സഹജാതസഞ്ഞായ ‘‘അധിവചനസമ്ഫസ്സജാ സഞ്ഞാ’’തി നാമം കരോന്തി, നിപ്പരിയായേന പന പടിഘസമ്ഫസ്സജാ സഞ്ഞാ നാമ പഞ്ചദ്വാരികാ സഞ്ഞാ, അധിവചനസമ്ഫസ്സജാ സഞ്ഞാ നാമ മനോദ്വാരികാ സഞ്ഞാ. ഏതാ അതിരേകസഞ്ഞാ പരിഗ്ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ.

സഞ്ഞാതി സഭാവനാമം. സഞ്ജാനനാതി സഞ്ജാനനാകാരോ. സഞ്ജാനിതത്തന്തി സഞ്ജാനിതഭാവോ.

അവിജ്ജോഘന്തി പൂരേതും അയുത്തട്ഠേന കായദുച്ചരിതാദി അവിന്ദിയം നാമ, അലദ്ധബ്ബന്തി അത്ഥോ. തം അവിന്ദിയം വിന്ദതീതി അവിജ്ജാ. തബ്ബിപരീതതോ കായസുചരിതാദി വിന്ദിയം നാമ, തം വിന്ദിയം ന വിന്ദതീതി അവിജ്ജാ. ഖന്ധാനം രാസട്ഠം, ആയതനാനം ആയതനട്ഠം, ധാതൂനം സുഞ്ഞട്ഠം, ഇന്ദ്രിയാനം അധിപതിയട്ഠം, സച്ചാനം തഥട്ഠം അവിദിതം കരോതീതിപി അവിജ്ജാ. ദുക്ഖാദീനം പീളനാദിവസേന വുത്തം ചതുബ്ബിധം അത്ഥം അവിദിതം കരോതീതിപി അവിജ്ജാ. അന്തവിരഹിതേ സംസാരേ യോനിഗതിഭവവിഞ്ഞാണട്ഠിതിസത്താവാസേസു സത്തേ ജവാപേതീതി അവിജ്ജാ. പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനേസു ഇത്ഥിപുരിസാദീസു ജവതി, വിജ്ജമാനേസു ഖന്ധാദീസു ന ജവതീതി അവിജ്ജാ. അപി ച ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം വത്ഥാരമ്മണാനം പടിച്ചസമുപ്പാദപടിച്ചസമുപ്പന്നാനഞ്ച ധമ്മാനം ഛാദനതോപി അവിജ്ജാ, തം അവിജ്ജോഘം. കാമോഘവസേന ഉത്തരേയ്യ. ഭവോഘവസേന പതരേയ്യ. ദിട്ഠോഘവസേന സമതിക്കമേയ്യ. അവിജ്ജോഘവസേന വീതിവത്തേയ്യ. അഥ വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗേന പഹാനവസേന ഉത്തരേയ്യ. സകദാഗാമിമഗ്ഗേന പഹാനവസേന പതരേയ്യ. അനാഗാമിമഗ്ഗേന പഹാനവസേന സമതിക്കമേയ്യ. അരഹത്തമഗ്ഗേന പഹാനവസേന വീതിവത്തേയ്യ. അഥ വാ ‘‘തരേയ്യാദിപഞ്ചപദം തദങ്ഗാദിപഞ്ചപഹാനേന യോജേതബ്ബ’’ന്തി കേചി വദന്തി.

‘‘മോനം വുച്ചതി ഞാണ’’ന്തി വത്വാ തം പഭേദതോ ദസ്സേതും ‘‘യാ പഞ്ഞാ പജാനനാ’’തിആദിമാഹ. തം വുത്തനയമേവ ഠപേത്വാ ‘‘അമോഹോ ധമ്മവിചയോ’’തി പദം. അമോഹോ കുസലേസു ധമ്മേസു അഭാവനായ പടിപക്ഖോ ഭാവനാഹേതു. അമോഹേന അവിപരീതം ഗണ്ഹാതി മൂള്ഹസ്സ വിപരീതഗ്ഗഹണതോ. അമോഹേന യാഥാവം യാഥാവതോ ധാരേന്തോ യഥാസഭാവേ പവത്തതി. മൂള്ഹോ ഹി ‘‘തച്ഛം അതച്ഛം, അതച്ഛഞ്ച തച്ഛ’’ന്തി ഗണ്ഹാതി; തഥാ ഇച്ഛിതാലാഭദുക്ഖം ന ഹോതി. അമൂള്ഹസ്സ ‘‘തം കുതേത്ഥ ലബ്ഭാ’’തി ഏവമാദിപച്ചവേക്ഖണസമ്ഭവതോ മരണദുക്ഖം ന ഹോതി. സമ്മോഹമരണഞ്ഹി ദുക്ഖം, ന ച തം അമൂള്ഹസ്സ ഹോതി. പബ്ബജിതാനം സുഖസംവാസോ ഹോതി, തിരച്ഛാനയോനിയം നിബ്ബത്തി ന ഹോതി. മോഹേന ഹി നിച്ചസമ്മൂള്ഹാ തിരച്ഛാനയോനിം ഉപപജ്ജന്തി. മോഹപടിപക്ഖോ ച അമോഹോ മോഹവസേന അമജ്ഝത്തഭാവസ്സ അഭാവകരോ. അമോഹേന അവിഹിംസാസഞ്ഞാ ധാതുസഞ്ഞാ മജ്ഝിമായ പടിപത്തിയാ പടിപജ്ജനം, പച്ഛിമഗന്ഥദ്വയസ്സ പഭേദനഞ്ച ഹോതി. പച്ഛിമാനി ദ്വേ സതിപട്ഠാനാനി തസ്സേവ ആനുഭാവേന ഇജ്ഝന്തി. അമോഹോ ദീഘായുകതായ പച്ചയോ ഹോതി. അമൂള്ഹോ ഹി ഹിതാഹിതം ഞത്വാ അഹിതം പരിവജ്ജേന്തോ ഹിതഞ്ച പടിസേവമാനോ ദീഘായുകോ ഹോതി, അത്തസമ്പത്തിയാ അപരിഹീനോ ഹോതി. അമൂള്ഹോ ഹി അത്തനോ ഹിതമേവ കരോന്തോ അത്താനം സമ്പാദേതി. അരിയവിഹാരസ്സ പച്ചയോ ഹോതി, ഉദാസിനപക്ഖേസു നിബ്ബുതോ ഹോതി അമൂള്ഹസ്സ സബ്ബാഭിസങ്ഗതായ അഭാവതോ. അമോഹേന അനത്തദസ്സനം ഹോതി. അസമ്മൂള്ഹോ ഹി യാഥാവഗഹണകുസലോ അപരിണായകം ഖന്ധപഞ്ചകം അപരിണായകതോ ബുജ്ഝതി. യഥാ ച ഏതേന അനത്തദസ്സനം, ഏവം അത്തദസ്സനം മോഹേന. കോ ഹി നാമ അത്തസുഞ്ഞതം ബുജ്ഝിത്വാ പുന സമ്മോഹം ആപജ്ജേയ്യാതി.

തേന ഞാണേന സമന്നാഗതോതി ഏതേന വുത്തപ്പകാരേന ഞാണേന സമങ്ഗീഭൂതോ സേക്ഖാദയോ മുനി. മോനപ്പത്തോതി പടിലദ്ധഞാണോ മുനിഭാവം പത്തോ. തീണീതി ഗണനപരിച്ഛേദോ. മോനേയ്യാനീതി മുനിഭാവകരാ മോനേയ്യകരാ പടിപദാ ധമ്മാ. കായമോനേയ്യന്തിആദീസു വിഞ്ഞത്തികായരൂപകായവസേന പഞ്ഞാപേതബ്ബം കായമോനേയ്യം. വിഞ്ഞത്തിവാചാസദ്ദവാചാവസേന പഞ്ഞാപേതബ്ബം വചീമോനേയ്യം. മനോദ്വാരികചിത്താദിവസേന പഞ്ഞാപേതബ്ബം മനോമോനേയ്യം. തിവിധകായദുച്ചരിതാനം പഹാനന്തി പാണാതിപാതാദിവിധാനം കായതോ പവത്താനം ദുട്ഠു ചരിതാനം പജഹനം. കായസുചരിതന്തി കായതോ പവത്തം സുട്ഠു ചരിതം. കായാരമ്മണേ ഞാണന്തി കായം ആരമ്മണം കത്വാ അനിച്ചാദിവസേന പവത്തം കായാരമ്മണേ ഞാണം. കായപരിഞ്ഞാതി കായം ഞാതതീരണപ്പഹാനപരിഞ്ഞാഹി ജാനനവസേന പവത്തം ഞാണം. പരിഞ്ഞാസഹഗതോ മഗ്ഗോതി അജ്ഝത്തികം കായം സമ്മസിത്വാ ഉപ്പാദിതമഗ്ഗോ പരിഞ്ഞാസഹഗതോ. കായേ ഛന്ദരാഗസ്സ പഹാനന്തി കായേ തണ്ഹാഛന്ദരാഗസ്സ പജഹനം. കായസങ്ഖാരനിരോധോതി അസ്സാസപസ്സാസാനം നിരോധോ ആവരണോ, ചതുത്ഥജ്ഝാനസമാപത്തിസമാപജ്ജനം. വചീസങ്ഖാരനിരോധോതി വിതക്കവിചാരാനം നിരോധോ ആവരണോ, ദുതിയജ്ഝാനസമാപത്തിസമാപജ്ജനം. ചിത്തസങ്ഖാരനിരോധോതി സഞ്ഞാവേദനാനം നിരോധോ ആവരണോ, സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധസമാപത്തിസമാപജ്ജനം.

പഠമഗാഥായ കായമുനിന്തിആദീസു കായദുച്ചരിതപ്പഹാനവസേന കായമുനി. വചീദുച്ചരിതപ്പഹാനവസേന വാചാമുനി. മനോദുച്ചരിതപ്പഹാനവസേന മനോമുനി. സബ്ബാകുസലപ്പഹാനവസേന അനാസവമുനി. മോനേയ്യസമ്പന്നന്തി ജാനിതബ്ബം ജാനിത്വാ ഫലേ ഠിതത്താ മോനേയ്യസമ്പന്നം. ആഹു സബ്ബപ്പഹായിനന്തി സബ്ബകിലേസേ പജഹിത്വാ ഠിതത്താ സബ്ബപ്പഹായിനം കഥയന്തി.

ദുതിയഗാഥായ നിന്ഹാതപാപകന്തി യോ അജ്ഝത്തബഹിദ്ധസങ്ഖാതേ സബ്ബസ്മിമ്പി ആയതനേ അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണവസേന ഉപ്പത്തിരഹാനി സബ്ബപാപകാനി മഗ്ഗഞാണേന നിന്ഹായ ധോവിത്വാ ഠിതത്താ നിന്ഹാതപാപകം ആഹൂതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അഗാരമജ്ഝേ വസന്താ അഗാരമുനിനോ. പബ്ബജ്ജുപഗതാ അനഗാരമുനിനോ. തത്ഥ സേക്ഖാ സേക്ഖമുനിനോ. അരഹന്തോ അസേക്ഖമുനിനോ. പച്ചേകബുദ്ധാ പച്ചേകമുനിനോ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ മുനിമുനിനോ.

പുന കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാവസേന ‘‘കതമേ അഗാരമുനിനോ’’തി ആഹ. അഗാരികാതി കസിഗോരക്ഖാദിഅഗാരികകമ്മേ നിയുത്താ. ദിട്ഠപദാതി ദിട്ഠനിബ്ബാനാ. വിഞ്ഞാതസാസനാതി വിഞ്ഞാതം സിക്ഖത്തയസാസനം ഏതേസന്തി വിഞ്ഞാതസാസനാ. അനഗാരാതി കസിഗോരക്ഖാദിഅഗാരിയകമ്മം ഏതേസം നത്ഥീതി പബ്ബജിതാ ‘‘അനഗാരാ’’തി വുച്ചന്തി. സത്ത സേക്ഖാതി സോതാപന്നാദയോ സത്ത. തീസു സിക്ഖാസു സിക്ഖന്തീതി സേക്ഖാ. അരഹന്തോ ന സിക്ഖന്തീതി അസേക്ഖാ. തം തം കാരണം പടിച്ച ഏകകാവ അനാചരിയകാവ ചതുസച്ചം ബുജ്ഝിതവന്തോതി പച്ചേകബുദ്ധാ പച്ചേകമുനിനോ.

മുനിമുനിനോ വുച്ചന്തി തഥാഗതാതി ഏത്ഥ അട്ഠഹി കാരണേഹി ഭഗവാ തഥാഗതോ – തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ, തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ, തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ, തഥവാദിതായ തഥാഗതോ, തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ, അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോതി.

കഥം ഭഗവാ തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ? യഥാ സബ്ബലോകഹിതായ ഉസ്സുക്കമാപന്നാ പുരിമകാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ആഗതാ. കിം വുത്തം ഹോതി? യേനാഭിനീഹാരേന പുരിമകാ ഭഗവന്തോ ആഗതാ, തേനേവ അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവാ ആഗതോ. അഥ വാ യഥാ പുരിമകാ ഭഗവന്തോ ദാനസീലനേക്ഖമ്മപഞ്ഞാവീരിയഖന്തിസച്ചാധിട്ഠാനമേത്തുപേക്ഖാസങ്ഖാതാ ദസ പാരമിയോ ദസ ഉപപാരമിയോ ദസ പരമത്ഥപാരമിയോതി സമതിംസപാരമിയോ പൂരേത്വാ അങ്ഗപരിച്ചാഗം നയനധനരജ്ജപുത്തദാരപരിച്ചാഗന്തി ഇമേ പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗേ പരിച്ചജിത്വാ പുബ്ബയോഗപുബ്ബചരിയധമ്മക്ഖാനഞാതത്ഥചരിയാദയോ പൂരേത്വാ ബുദ്ധിചരിയായ കോടിം പത്വാ ആഗതാ, തഥാ അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവാ ആഗതോ. യഥാ ച പുരിമകാ ഭഗവന്തോ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ, ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനേ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദേ, പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, പഞ്ച ബലാനി, സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗേ, അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ഭാവേത്വാ പൂരേത്വാ ആഗതാ, തഥാ അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവാ ആഗതോ. ഏവം തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ.

‘‘യഥാ ച ദീപങ്കരബുദ്ധആദയോ, സബ്ബഞ്ഞുഭാവം മുനയോ ഇധാഗതാ;

തഥാ അയം സക്യമുനീപി ആഗതോ, തഥാഗതോ വുച്ചതി തേന ചക്ഖുമാ’’തി.

കഥം തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ? യഥാ സമ്പതിജാതാ പുരിമകാ ഭഗവന്തോ ഗതാ. കഥഞ്ച തേ ഗതാ? തേ ഹി സമ്പതിജാതാ സമേഹി പാദേഹി പഥവിയം പതിട്ഠായ ഉത്തരാഭിമുഖാ സത്തപദവീതിഹാരേന ഗതാ. യഥാഹ –

‘‘സമ്പതിജാതോ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ സമേഹി പാദേഹി പഥവിയം പതിട്ഠഹിത്വാ ഉത്തരാഭിമുഖോ സത്തപദവീതിഹാരേന ഗച്ഛതി, സേതമ്ഹി ഛത്തേ അനുധാരിയമാനേ സബ്ബാ ച ദിസാ അനുവിലോകേതി, ആസഭിഞ്ച വാചം ഭാസതി – ‘അഗ്ഗോഹമസ്മി ലോകസ്സ, ജേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ, സേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ, അയമന്തിമാ ജാതി, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’’തി (ദീ. നി. ൨.൩൧; മ. നി. ൩.൨൦൭).

തഞ്ചസ്സ ഗമനം തഥം അഹോസി അവിതഥം അനേകേസം വിസേസാധിഗമാനം പുബ്ബനിമിത്തഭാവേന. യഞ്ഹി സോ സമ്പതിജാതോ സമേഹി പാദേഹി പതിട്ഠാതി, ഇദമസ്സ ചതുരിദ്ധിപാദപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. ഉത്തരമുഖഭാവോ പനസ്സ സബ്ബലോകുത്തരഭാവസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. സത്തപദവീതിഹാരോ സത്തബോജ്ഝങ്ഗരതനപടിലാഭസ്സ. ‘‘സുവണ്ണദണ്ഡാ വീതിപതന്തി ചാമരാ’’തി (സു. നി. ൬൯൩) ഏത്ഥ വുത്തചാമരുക്ഖേപോ പന സബ്ബതിത്ഥിയനിമ്മദനസ്സ. സേതച്ഛത്തധാരണം അരഹത്തവിമുത്തിവരവിമലസേതച്ഛത്തപടിലാഭസ്സ. സബ്ബദിസാനുവിലോകനം സബ്ബഞ്ഞുതാനാവരണഞാണപടിലാഭസ്സ. ആസഭിവാചാഭാസനം പന അപ്പടിവത്തിയവരധമ്മചക്കപവത്തനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. തഥാ അയം ഭഗവാപി ഗതോ. തഞ്ചസ്സ ഗമനം തഥം അഹോസി അവിതഥം തേസംയേവ വിസേസാധിഗമാനം പുബ്ബനിമിത്തഭാവേന. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘മുഹുത്തജാതോവ ഗവമ്പതീ യഥാ, സമേഹി പാദേഹി ഫുസീ വസുന്ധരം;

സോ വിക്കമീ സത്ത പദാനി ഗോതമോ, സേതഞ്ച ഛത്തം അനുധാരയും മരൂ.

‘‘ഗന്ത്വാന സോ സത്ത പദാനി ഗോതമോ, ദിസാ വിലോകേസി സമാ സമന്തതോ;

അട്ഠങ്ഗുപേതം ഗിരമബ്ഭുദീരയി, സീഹോ യഥാ പബ്ബതമുദ്ധനിട്ഠിതോ’’തി. (പടി. മ. അട്ഠ. ൧.൧.൩൭; ഇതിവു. അട്ഠ. ൩൮);

ഏവം തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ.

അഥ വാ യഥാ പുരിമകാ ഭഗവന്തോ, അയമ്പി ഭഗവാ തഥേവ നേക്ഖമ്മേന കാമച്ഛന്ദം…പേ… പഠമജ്ഝാനേന നീവരണേ…പേ… അനിച്ചാനുപസ്സനായ നിച്ചസഞ്ഞം…പേ… അരഹത്തമഗ്ഗേന സബ്ബകിലേസേ പഹായ ഗതോ, ഏവമ്പി തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ.

കഥം തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ? പഥവീധാതുയാ കക്ഖളത്തലക്ഖണം തഥം അവിതഥം, ആപോധാതുയാ പഗ്ഘരണലക്ഖണം, തേജോധാതുയാ ഉണ്ഹത്തലക്ഖണം, വായോധാതുയാ വിത്ഥമ്ഭനലക്ഖണം, ആകാസധാതുയാ അസമ്ഫുട്ഠലക്ഖണം, വിഞ്ഞാണധാതുയാ വിജാനനലക്ഖണം.

രൂപസ്സ രുപ്പനലക്ഖണം, വേദനായ വേദയിതലക്ഖണം, സഞ്ഞായ സഞ്ജാനനലക്ഖണം, സങ്ഖാരാനം അഭിസങ്ഖരണലക്ഖണം, വിഞ്ഞാണസ്സ വിജാനനലക്ഖണം.

വിതക്കസ്സ അഭിനിരോപനലക്ഖണം, വിചാരസ്സ അനുമജ്ജനലക്ഖണം, പീതിയാ ഫരണലക്ഖണം, സുഖസ്സ സാതലക്ഖണം, ചിത്തേകഗ്ഗതായ അവിക്ഖേപലക്ഖണം, ഫസ്സസ്സ ഫുസനലക്ഖണം.

സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമോക്ഖലക്ഖണം, വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ പഗ്ഗഹലക്ഖണം, സതിന്ദ്രിയസ്സ ഉപട്ഠാനലക്ഖണം, സമാധിന്ദ്രിയസ്സ അവിക്ഖേപലക്ഖണം, പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ പജാനനലക്ഖണം.

സദ്ധാബലസ്സ അസ്സദ്ധിയേ അകമ്പിയലക്ഖണം, വീരിയബലസ്സ കോസജ്ജേ, സതിബലസ്സ മുട്ഠസ്സച്ചേ, സമാധിബലസ്സ ഉദ്ധച്ചേ, പഞ്ഞാബലസ്സ അവിജ്ജായ അകമ്പിയലക്ഖണം.

സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപട്ഠാനലക്ഖണം, ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ പവിചയലക്ഖണം, വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ പഗ്ഗഹലക്ഖണം, പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഫരണലക്ഖണം, പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപസമലക്ഖണം, സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ അവിക്ഖേപലക്ഖണം, ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ പടിസങ്ഖാനലക്ഖണം.

സമ്മാദിട്ഠിയാ ദസ്സനലക്ഖണം, സമ്മാസങ്കപ്പസ്സ അഭിനിരോപനലക്ഖണം, സമ്മാവാചായ പരിഗ്ഗഹലക്ഖണം, സമ്മാകമ്മന്തസ്സ സമുട്ഠാനലക്ഖണം, സമ്മാആജീവസ്സ വോദാനലക്ഖണം, സമ്മാവായാമസ്സ പഗ്ഗഹലക്ഖണം, സമ്മാസതിയാ ഉപട്ഠാനലക്ഖണം, സമ്മാസമാധിസ്സ അവിക്ഖേപലക്ഖണം.

അവിജ്ജായ അഞ്ഞാണലക്ഖണം, സങ്ഖാരാനം ചേതനാലക്ഖണം, വിഞ്ഞാണസ്സ വിജാനനലക്ഖണം, നാമസ്സ നമനലക്ഖണം, രൂപസ്സ രുപ്പനലക്ഖണം, സളായതനസ്സ ആയതനലക്ഖണം, ഫസ്സസ്സ ഫുസനലക്ഖണം, വേദനായ വേദയിതലക്ഖണം, തണ്ഹായ ഹേതുലക്ഖണം, ഉപാദാനസ്സ ഗഹണലക്ഖണം, ഭവസ്സ ആയൂഹനലക്ഖണം, ജാതിയാ നിബ്ബത്തിലക്ഖണം, ജരായ ജീരണലക്ഖണം, മരണസ്സ ചുതിലക്ഖണം.

ധാതൂനം സുഞ്ഞതലക്ഖണം, ആയതനാനം ആയതനലക്ഖണം, സതിപട്ഠാനാനം ഉപട്ഠാനലക്ഖണം, സമ്മപ്പധാനാനം പദഹനലക്ഖണം, ഇദ്ധിപാദാനം ഇജ്ഝനലക്ഖണം, ഇന്ദ്രിയാനം അധിപതിലക്ഖണം, ബലാനം അകമ്പിയലക്ഖണം, ബോജ്ഝങ്ഗാനം നിയ്യാനലക്ഖണം, മഗ്ഗസ്സ ഹേതുലക്ഖണം.

സച്ചാനം തഥലക്ഖണം, സമഥസ്സ അവിക്ഖേപലക്ഖണം, വിപസ്സനായ അനുപസ്സനാലക്ഖണം, സമഥവിപസ്സനാനം ഏകരസലക്ഖണം, യുഗനദ്ധാനം അനതിവത്തനലക്ഖണം.

സീലവിസുദ്ധിയാ സംവരണലക്ഖണം, ചിത്തവിസുദ്ധിയാ അവിക്ഖേപലക്ഖണം, ദിട്ഠിവിസുദ്ധിയാ ദസ്സനലക്ഖണം, ഖയേ ഞാണസ്സ സമുച്ഛേദലക്ഖണം, അനുപ്പാദേ ഞാണസ്സ പസ്സദ്ധിലക്ഖണം, ഛന്ദസ്സ മൂലലക്ഖണം.

മനസികാരസ്സ സമുട്ഠാനലക്ഖണം, ഫസ്സസ്സ സമോധാനലക്ഖണം, വേദനായ സമോസരണലക്ഖണം, സമാധിസ്സ പമുഖലക്ഖണം, സതിയാ ആധിപതേയ്യലക്ഖണം, പഞ്ഞായ തതുത്തരിയലക്ഖണം, വിമുത്തിയാ സാരലക്ഖണം, അമതോഗധസ്സ നിബ്ബാനസ്സ പരിയോസാനലക്ഖണം തഥം അവിതഥം, ഏതം തഥലക്ഖണം ഞാണഗതിയാ ആഗതോ അവിരജ്ഝിത്വാ പത്തോ അനുപ്പത്തോതി തഥാഗതോ. ഏവം തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ.

കഥം തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ? തഥധമ്മാ നാമ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി. യഥാഹ –

‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി. കതമാനി ചത്താരി? ‘ഇദം ദുക്ഖ’ന്തി, ഭിക്ഖവേ, തഥമേതം അവിതഥമേതം അനഞ്ഞഥമേത’’ന്തി വിത്ഥാരോ (സം. നി. ൫.൧൦൯൦).

താനി ച ഭഗവാ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാനം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ തഥാഗതോതി വുച്ചതി. അഭിസമ്ബുദ്ധത്ഥോ ഹി ഏത്ഥ ഗതസദ്ദോ.

അപി ച ജരാമരണസ്സ ജാതിപച്ചയസമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ…പേ… സങ്ഖാരാനം അവിജ്ജാപച്ചയസമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ. തഥാ അവിജ്ജായ സങ്ഖാരാനം പച്ചയട്ഠോ…പേ… ജാതിയാ ജരാമരണസ്സ പച്ചയട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ. തം സബ്ബം ഭഗവാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ, തസ്സാപി തഥാനം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ തഥാഗതോ. ഏവം തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ.

കഥം തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ? ഭഗവാ യം സദേവകേ ലോകേ…പേ… സദേവമനുസ്സായ പജായ അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു അപരിമാണാനം സത്താനം ചക്ഖുദ്വാരേ ആപാഥം ആഗച്ഛന്തം രൂപാരമ്മണം നാമ അത്ഥി, തം സബ്ബാകാരേന ജാനാതി പസ്സതി. ഏവം ജാനതാ പസ്സതാ ച തേന തം ഇട്ഠാനിട്ഠാദിവസേന വാ ദിട്ഠസുതമുതവിഞ്ഞാതേസു ലബ്ഭമാനകപദവസേന വാ ‘‘കതമം തം രൂപം രൂപായതനം? യം രൂപം ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായ വണ്ണനിഭാ സനിദസ്സനം സപ്പടിഘം നീലം പീതക’’ന്തിആദിനാ (ധ. സ. ൬൧൬) നയേന അനേകേഹി നാമേഹി തേരസഹി വാരേഹി ദ്വിപഞ്ഞാസായ നയേഹി വിഭജ്ജമാനം തഥമേവ ഹോതി, വിതഥം നത്ഥി. ഏസ നയോ സോതദ്വാരാദീസുപി ആപാഥമാഗച്ഛന്തേസു സദ്ദാദീസു. വുത്തമ്പി ചേതം ഭഗവതാ –

‘‘യം, ഭിക്ഖവേ, സദേവകസ്സ ലോകസ്സ…പേ… സദേവമനുസ്സായ പജായ ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ, തമഹം ജാനാമി…പേ… തമഹം അബ്ഭഞ്ഞാസിം. തം തഥാഗതസ്സ വിദിതം, തം തഥാഗതോ ന ഉപട്ഠാസീ’’തി (അ. നി. ൪.൨൪).

ഏവം തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ. തത്ഥ തഥദസ്സീഅത്ഥേ തഥാഗതോതി പദസമ്ഭവോ വേദിതബ്ബോ.

കഥം തഥവാദിതായ തഥാഗതോ? യം രത്തിം ഭഗവാ ബോധിമണ്ഡേ അപരാജിതപല്ലങ്കേ നിസിന്നോ ചതുന്നം മാരാനം മത്ഥകം മദ്ദിത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ, യഞ്ച രത്തിം യമകസാലാനമന്തരേ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി, ഏത്ഥന്തരേ പഞ്ചചത്താലീസവസ്സപരിമാണേ കാലേ പഠമബോധിയമ്പി മജ്ഝിമബോധിയമ്പി പച്ഛിമബോധിയമ്പി യം ഭഗവതാ ഭാസിതം സുത്തം ഗേയ്യം…പേ… വേദല്ലം. സബ്ബം തം അത്ഥതോ ബ്യഞ്ജനതോ ച അനുപവജ്ജം അനൂനമനധികം സബ്ബാകാരപരിപുണ്ണം രാഗമദനിമ്മദനം ദോസമോഹമദനിമ്മദനം, നത്ഥി തത്ഥ വാലഗ്ഗമത്തമ്പി പക്ഖലിതം, സബ്ബം തം ഏകമുദ്ദികായ ലഞ്ഛിതം വിയ, ഏകനാളിയാ മിതം വിയ, ഏകതുലായ തുലിതം വിയ ച തഥമേവ ഹോതി അവിതഥം അനഞ്ഞഥം. യഥാഹ –

‘‘യഞ്ച, ചുന്ദ, രത്തിം തഥാഗതോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝതി, യഞ്ച രത്തിം അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായതി, യം ഏതസ്മിം അന്തരേ ഭാസതി ലപതി നിദ്ദിസതി, സബ്ബം തം തഥേവ ഹോതി നോ അഞ്ഞഥാ, തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൧൮൮).

ഗദഅത്ഥോ ഹി ഏത്ഥ ഗതസദ്ദോ. ഏവം തഥവാദിതായ തഥാഗതോ.

അപി ച ആഗദനം ആഗദോ, വചനന്തി അത്ഥോ. തഥോ അവിപരീതോ ആഗദോ അസ്സാതി ദകാരസ്സ തകാരം കത്വാ തഥാഗതോതി ഏവമേതസ്മിം അത്ഥേ പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ.

കഥം തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ? ഭഗവതോ ഹി വാചായ കായോ അനുലോമേതി, കായസ്സാപി വാചാ. തസ്മാ യഥാവാദീ തഥാകാരീ, യഥാകാരീ തഥാവാദീ ച ഹോതി. ഏവംഭൂതസ്സ ചസ്സ യഥാ വാചാ, കായോപി തഥാ ഗതോ പവത്തോതി അത്ഥോ. യഥാ ച കായോ, വാചാപി തഥാ ഗതാ പവത്താതി തഥാഗതോ. തേനേവാഹ – ‘‘യഥാവാദീ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ തഥാകാരീ, യഥാകാരീ തഥാവാദീ. ഇതി യഥാവാദീ തഥാകാരീ, യഥാകാരീ തഥാവാദീ. ‘തസ്മാ തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (അ. നി. ൪.൨൩). ഏവം തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ.

കഥം അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ? ഉപരി ഭവഗ്ഗം ഹേട്ഠാ അവീചിം പരിയന്തം കത്വാ തിരിയം അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു സബ്ബസത്തേ അഭിഭവതി സീലേന സമാധിനാ പഞ്ഞായ വിമുത്തിയാ വിമുത്തിഞാണദസ്സനേന, ന തസ്സ തുലാ വാ പമാണം വാ അത്ഥി, അഥ ഖോ അതുലോ അപ്പമേയ്യോ അനുത്തരോ രാജാതിരാജാ ദേവാനം അതിദേവോ സക്കാനം അതിസക്കോ ബ്രഹ്മാനം അതിബ്രഹ്മാ. തേനാഹ –

‘‘സദേവകേ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ…പേ… സദേവമനുസ്സായ പജായ തഥാഗതോ അഭിഭൂ അനഭിഭൂതോ അഞ്ഞദത്ഥുദസോ വസവത്തീ, തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (അ. നി. ൪.൨൩).

തത്ഥേവം പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ – അഗദോ വിയ അഗദോ. കോ പനേസ? ദേസനാവിലാസോ ചേവ പുഞ്ഞുസ്സയോ ച. തേന ഹേസ മഹാനുഭാവോ ഭിസക്കോ ദിബ്ബാഗദേന സപ്പേ വിയ സബ്ബപരപ്പവാദിനോ സദേവകഞ്ച ലോകം അഭിഭവതി. ഇതി സബ്ബലോകാഭിഭവനേ തഥോ അവിപരീതോ ദേസനാവിലാസമയോ ചേവ പുഞ്ഞമയോ ച അഗദോ അസ്സാതി ദകാരസ്സ തകാരം കത്വാ തഥാഗതോതി വേദിതബ്ബോ. ഏവം അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ.

അപി ച തഥായ ഗതോതിപി തഥാഗതോ, തഥം ഗതോതിപി തഥാഗതോ. ഗതോതി അവഗതോ, അതീതോ പത്തോ പടിപന്നോതി അത്ഥോ. തത്ഥ സകലം ലോകം തീരണപരിഞ്ഞായ തഥായ ഗതോ അവഗതോതി തഥാഗതോ, ലോകസമുദയം പഹാനപരിഞ്ഞായ തഥായ ഗതോ അതീതോതി തഥാഗതോ, ലോകനിരോധം സച്ഛികിരിയായ തഥായ ഗതോ പത്തോതി തഥാഗതോ, ലോകനിരോധഗാമിനിം പടിപദം തഥം ഗതോ പടിപന്നോതി തഥാഗതോ. തേന യം വുത്തം ഭഗവതാ –

‘‘ലോകോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ, ലോകസ്മാ തഥാഗതോ വിസംയുത്തോ. ലോകസമുദയോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ, ലോകസമുദയോ തഥാഗതസ്സ പഹീനോ. ലോകനിരോധോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ, ലോകനിരോധോ തഥാഗതസ്സ സച്ഛികതോ. ലോകനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധാ, ലോകനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ തഥാഗതസ്സ ഭാവിതാ. യം, ഭിക്ഖവേ, സദേവകസ്സ ലോകസ്സ…പേ… അനുവിചരിതം മനസാ, സബ്ബം തം തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധം. തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (അ. നി. ൪.൨൩).

തസ്സ ഏവമ്പി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഇദമ്പി ച തഥാഗതസ്സ തഥാഗതഭാവദീപേന മുഖമത്തമേവ. സബ്ബാകാരേന പന തഥാഗതോവ തഥാഗതസ്സ തഥാഗതഭാവം വണ്ണേയ്യ. യസ്മാ പന സബ്ബബുദ്ധാ തഥാഗതഗുണേനാപി സമസമാ, തസ്മാ സബ്ബേസം വസേന ‘‘തഥാഗതാ’’തി ആഹ.

അരഹന്തോതി കിലേസേഹി ആരകത്താ, അരീനം അരാനഞ്ച ഹതത്താ, പച്ചയാദീനം അരഹത്താ, പാപകരണേ രഹാഭാവാ തഥാഗതോ അരഹം. ആരകാ ഹി സോ സബ്ബകിലേസേഹി സുവിദൂരവിദൂരേ ഠിതോ മഗ്ഗേന സവാസനാനം കിലേസാനം വിദ്ധംസിതത്താതി ആരകത്താ അരഹം.

‘‘സോ തതോ ആരകാ നാമ, യസ്സ യേനാസമങ്ഗിതാ;

അസമങ്ഗീ ച ദോസേഹി, നാഥോ തേനാരഹം മതോ’’.

തേ ചാനേന കിലേസാരയോ മഗ്ഗേന ഹതാതി അരീനം ഹതത്താപി അരഹം.

‘‘യസ്മാ രാഗാദിസങ്ഖാതാ, സബ്ബേപി അരയോ ഹതാ;

പഞ്ഞാസത്ഥേന നാഥേന, തസ്മാപി അരഹം മതോ’’.

യഞ്ചേതം അവിജ്ജാഭവതണ്ഹാമയനാഭിം പുഞ്ഞാദിഅഭിസങ്ഖാരാനം ജരാമരണനേമിം ആസവസമുദയമയേന അക്ഖേന വിജ്ഝിത്വാ തിഭവരഥേ സമായോജിതം അനാദികാലപ്പവത്തം സംസാരചക്കം, തസ്സാനേന ബോധിമണ്ഡേ വീരിയപാദേഹി സീലപഥവിയം പതിട്ഠായ സദ്ധാഹത്ഥേന കമ്മക്ഖയകരം ഞാണഫരസും ഗഹേത്വാ സബ്ബേ അരാ ഹതാതി അരഹം.

‘‘അരാ സംസാരചക്കസ്സ, ഹതാ ഞാണാസിനാ യതോ;

ലോകനാഥേന തേനേസ, ‘അരഹ’ന്തി പവുച്ചതി’’.

അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യത്താ ച ചീവരാദിപച്ചയേ അരഹതി പൂജാവിസേസഞ്ച, തേനേവ ച ഉപ്പന്നേ തഥാഗതേ യേ കേചി മഹേസക്ഖാ ദേവമനുസ്സാ, ന തേ അഞ്ഞത്ഥ പൂജം കരോന്തി. തഥാ ഹി ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി സിനേരുമത്തേന രതനദാമേന തഥാഗതം പൂജേസി, യഥാബലഞ്ച അഞ്ഞേ ദേവാ ച മനുസ്സാ ച ബിമ്ബിസാരകോസലരാജാദയോ. പരിനിബ്ബുതമ്പി ച ഭഗവന്തം ഉദ്ദിസ്സ ഛന്നവുതികോടിധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ അസോകമഹാരാജാ സകലജമ്ബുദീപേ ചതുരാസീതിവിഹാരസഹസ്സാനി പതിട്ഠാപേസി. കോ പന വാദോ അഞ്ഞേസം പൂജാവിസേസാനന്തി പച്ചയാദീനം അരഹത്താപി അരഹം.

‘‘പൂജാവിസേസം സഹ പച്ചയേഹി, യസ്മാ അയം അരഹതി ലോകനാഥോ;

അത്ഥാനുരൂപം അരഹന്തി ലോകേ, തസ്മാ ജിനോ അരഹതി നാമമേതം’’.

യഥാ ച ലോകേ യേ കേചി പണ്ഡിതമാനിനോ ബാലാ അസിലോകഭയേന രഹോ പാപം കരോന്തി, ഏവമേസ ന കദാചി പാപം കരോതീതി പാപകരണേ രഹാഭാവതോപി അരഹം.

‘‘യസ്മാ നത്ഥി രഹോ നാമ, പാപകമ്മേസു താദിനോ;

രഹാഭാവേന തേനേസ, അരഹം ഇതി വിസ്സുതോ’’.

ഏവം സബ്ബഥാപി –

‘‘ആരകത്താ ഹതത്താ ച, കിലേസാരീന സോ മുനി;

ഹതസംസാരചക്കാരോ, പച്ചയാദീന ചാരഹോ;

ന രഹോ കരോതി പാപാനി, അരഹം തേന വുച്ചതീ’’തി.

യസ്മാ പന സബ്ബേ ബുദ്ധാ അരഹത്തഗുണേനാപി സമസമാ, തസ്മാ സബ്ബേസമ്പി വസേന ‘‘അരഹന്തോ’’തി ആഹ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധാതി സമ്മാ സാമഞ്ച സബ്ബധമ്മാനം ബുദ്ധത്താ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. തഥാ ഹേസ സബ്ബധമ്മേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ, അഭിഞ്ഞേയ്യേ ധമ്മേ അഭിഞ്ഞേയ്യതോ, പരിഞ്ഞേയ്യേ ധമ്മേ പരിഞ്ഞേയ്യതോ, പഹാതബ്ബേ ധമ്മേ പഹാതബ്ബതോ, സച്ഛികാതബ്ബേ ധമ്മേ സച്ഛികാതബ്ബതോ, ഭാവേതബ്ബേ ധമ്മേ ഭാവേതബ്ബതോ. തേനേവാഹ –

‘‘അഭിഞ്ഞേയ്യം അഭിഞ്ഞാതം, ഭാവേതബ്ബഞ്ച ഭാവിതം;

പഹാതബ്ബം പഹീനം മേ, തസ്മാ ബുദ്ധോസ്മി ബ്രാഹ്മണാ’’തി. (സു. നി. ൫൬൩; മ. നി. ൨.൩൯൯);

അഥ വാ ചക്ഖു ദുക്ഖസച്ചം, തസ്സ മൂലകാരണഭാവേന സമുട്ഠാപികാ പുരിമതണ്ഹാ സമുദയസച്ചം, ഉഭിന്നം അപ്പവത്തി നിരോധസച്ചം, നിരോധപജാനനാ പടിപദാ മഗ്ഗസച്ചന്തി ഏവം ഏകേകപദുദ്ധാരേനാപി സബ്ബധമ്മേ സമ്മാ സാമഞ്ച ബുദ്ധോ. ഏസ നയോ സോതഘാനജിവ്ഹാകായമനേസു. ഏതേനേവ ച നയേന രൂപാദീനി ഛ ആയതനാനി, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദയോ ഛ വിഞ്ഞാണകായാ, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സാദയോ ഛ ഫസ്സാ, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാ വേദനാദയോ ഛ വേദനാ, രൂപസഞ്ഞാദയോ ഛ സഞ്ഞാ, രൂപസഞ്ചേതനാദയോ ഛ ചേതനാ, രൂപതണ്ഹാദയോ ഛ തണ്ഹാകായാ, രൂപവിതക്കാദയോ ഛ വിതക്കാ, രൂപവിചാരാദയോ ഛ വിചാരാ, രൂപക്ഖന്ധാദയോ പഞ്ചക്ഖന്ധാ, ദസ കസിണാനി, ദസ അനുസ്സതിയോ, ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാദിവസേന ദസ സഞ്ഞാ, കേസാദയോ ദ്വത്തിംസാകാരാ, ദ്വാദസായതനാനി, അട്ഠാരസ ധാതുയോ, കാമഭവാദയോ നവ ഭവാ, പഠമാദീനി ചത്താരി ഝാനാനി, മേത്താഭാവനാദയോ ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞായോ, ചതസ്സോ അരൂപസമാപത്തിയോ, പടിലോമതോ ജരാമരണാദീനി, അനുലോമതോ അവിജ്ജാദീനി പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗാനി ച യോജേതബ്ബാനി.

തത്രായം ഏകപദയോജനാ – ജരാമരണം ദുക്ഖസച്ചം, ജാതി സമുദയസച്ചം, ഉഭിന്നം നിസ്സരണം നിരോധസച്ചം, നിരോധപജാനനാ പടിപദാ മഗ്ഗസച്ചന്തി ഏവം ഏകേകപദുദ്ധാരേന സബ്ബധമ്മേ സമ്മാ സാമഞ്ച ബുദ്ധോ അനുബുദ്ധോ പടിവിദ്ധോ. യം വാ പന കിഞ്ചി അത്ഥി നേയ്യം നാമ, സബ്ബസ്സ സമ്മാ സമ്ബുദ്ധത്താ വിമോക്ഖന്തികഞാണവസേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. തേസം പന വിഭാഗോ ഉപരി ആവി ഭവിസ്സതി. യസ്മാ പന സബ്ബബുദ്ധാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധഗുണേനാപി സമസമാ, തസ്മാ സബ്ബേസമ്പി വസേന ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ’’തി ആഹ.

മോനേനാതി കാമഞ്ഹി മോനേയ്യപടിപദാസങ്ഖാതേന മഗ്ഗഞാണമോനേന മുനി നാമ ഹോതി, ഇധ പന തുണ്ഹീഭാവം സന്ധായ ‘‘ന മോനേനാ’’തി വുത്തം. മൂള്ഹരൂപോതി തുച്ഛരൂപോ. അവിദ്ദസൂതി അവിഞ്ഞൂ. ഏവരൂപോ ഹി തുണ്ഹീഭൂതോപി മുനി നാമ ന ഹോതി. അഥ വാ മോനേയ്യമുനി നാമ ന ഹോതി, തുച്ഛഭാവോ ച പന അഞ്ഞാണീ ച ഹോതീതി അത്ഥോ. യോ ച തുലംവ പഗ്ഗയ്ഹാതി യഥാ ഹി തുലം ഗഹേത്വാ ഠിതോ അതിരേകം ചേ ഹോതി, ഹരതി, ഊനം ചേ ഹോതി, പക്ഖിപതി; ഏവമേവ സോ അതിരേകം ഹരന്തോ വിയ പാപം ഹരതി പരിവജ്ജേതി, ഊനകേ പക്ഖിപന്തോ വിയ കുസലം പരിപൂരേതി. ഏവഞ്ച പന കരോന്തോ സീലസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിവിമുത്തിഞാണദസ്സനസങ്ഖാതം വരം ഉത്തമമേവ ആദായ പാപാനി അകുസലകമ്മാനി പരിവജ്ജേതി സ മുനി നാമാതി അത്ഥോ. തേന സോ മുനീതി കസ്മാ പന സോ മുനീതി ചേ? യം ഹേട്ഠാ വുത്തകാരണം, തേന സോ മുനീതി അത്ഥോ. യോ മുനാതി ഉഭോ ലോകേതി യോ പുഗ്ഗലോ ഇമസ്മിം ഖന്ധാദിലോകേ തുലം ആരോപേത്വാ മിനന്തോ വിയ ‘‘ഇമേ അജ്ഝത്തികാ ഖന്ധാ, ഇമേ ബാഹിരാ’’തിആദിനാ നയേന ഇമേ ഉഭോ അത്ഥേ മുനാതി. മുനി തേന പവുച്ചതീതി തേന പന കാരണേന ‘‘മുനീ’’തി വുച്ചതിയേവാതി അത്ഥോ.

അസതഞ്ചാതി ഗാഥായ അയം സങ്ഖേപത്ഥോ – യ്വായം അകുസലകുസലപ്പഭേദോ, അസതഞ്ച സതഞ്ച ധമ്മോ, തം ‘‘അജ്ഝത്തം ബഹിദ്ധാ’’തി ഇമസ്മിം സബ്ബലോകേ പവിചയഞാണേന അസതഞ്ച സതഞ്ച ഞത്വാ ധമ്മം. തസ്സ ഞാതത്താ ഏവ, രാഗാദിഭേദതോ സത്തവിധം സങ്ഗം തണ്ഹാദിട്ഠിഭേദതോ ദുവിധം ജാലഞ്ച അതിച്ച അതിക്കമിത്വാ ഠിതോ, സോ തേന മോനസങ്ഖാതേന പവിചയഞാണേന സമന്നാഗതത്താ മുനി. ദേവമനുസ്സേഹി പൂജിതോതി ഇദം പനസ്സ ഥുതിവചനം. സോ ഹി ഖീണാസവമുനിത്താ ദേവമനുസ്സാനം പൂജാരഹോ ഹോതി, തസ്മാ ഏവം വുത്തോതി.

സല്ലന്തി മൂലപദം. സത്ത സല്ലാനീതി ഗണനപരിച്ഛേദോ. രാഗസല്ലന്തി രഞ്ജനട്ഠേന രാഗോ ച പീളാജനകതായ അന്തോതുദനതായ ദുന്നീഹരണതായ സല്ലഞ്ചാതി രാഗസല്ലം. ദോസസല്ലാദീസുപി ഏസേവ നയോ. അബ്ബൂള്ഹസല്ലോതി മൂലപദം. അബ്ബഹിതസല്ലോതി നീഹടസല്ലോ. ഉദ്ധതസല്ലോതി ഉദ്ധം ഹടസല്ലോ ഉദ്ധരിതസല്ലോ. സമുദ്ധതസല്ലോതി ഉപസഗ്ഗവസേന വുത്തോ. ഉപ്പാടിതസല്ലോതി ലുഞ്ചിതസല്ലോ. സമുപ്പാടിതസല്ലോതി ഉപസഗ്ഗവസേനേവ.

സക്കച്ചകാരീതി ദാനാദീനം കുസലധമ്മാനം ഭാവനായ പുഗ്ഗലസ്സ വാ ദേയ്യധമ്മസ്സ വാ സക്കച്ചകരണവസേന സക്കച്ചകാരീ. സതതഭാവകരണേന സാതച്ചകാരീ. അട്ഠിതകരണേന അട്ഠിതകാരീ. യഥാ നാമ കകണ്ടകോ ഥോകം ഗന്ത്വാ ഥോകം തിട്ഠതി, ന നിരന്തരം ഗച്ഛതി; ഏവമേവ യോ പുഗ്ഗലോ ഏകദിവസം ദാനം ദത്വാ പൂജം വാ കത്വാ ധമ്മം വാ സുത്വാ സമണധമ്മം വാ കത്വാ പുന ചിരസ്സം കരോതി, തം ന നിരന്തരം പവത്തേതി. സോ ‘‘അസാതച്ചകാരീ, അനട്ഠിതകാരീ’’തി വുച്ചതി. അയം ഏവം ന കരോതീതി അട്ഠിതകാരീ. അനോലീനവുത്തികോതി നിരന്തരകരണസങ്ഖാതസ്സ വിപ്ഫാരസ്സ ഭാവേന ന ലീനവുത്തികോതി അനോലീനവുത്തികോ. അനിക്ഖിത്തച്ഛന്ദോതി കുസലകരണേ വീരിയച്ഛന്ദസ്സ അനിക്ഖിത്തഭാവേന അനിക്ഖിത്തച്ഛന്ദോ. അനിക്ഖിത്തധുരോതി വീരിയധുരസ്സ അനോരോപനേന അനിക്ഖിത്തധുരോ, അനോസക്കിതമാനസോതി അത്ഥോ. യോ തത്ഥ ഛന്ദോ ച വായാമോ ചാതി യോ തേസു കുസലധമ്മേസു കത്തുകമ്യതാധമ്മച്ഛന്ദോ ച പയത്തസങ്ഖാതോ വായാമോ ച. ഉസ്സഹനവസേന ഉസ്സാഹോ ച. അധിമത്തുസ്സഹനവസേന ഉസ്സോള്ഹീ ച. വായാമോ ചേസോ പാരം ഗമനട്ഠേന. ഉസ്സാഹോ ചേസോ പുബ്ബങ്ഗമനട്ഠേന. ഉസ്സോള്ഹീ ചേസോ അധിമത്തട്ഠേന. അപ്പടിവാനി ചാതി അനിവത്തനാ ച. സതി ച സമ്പജഞ്ഞന്തി സരതീതി സതി. സമ്പജാനാതീതി സമ്പജഞ്ഞം, സമന്തതോ പകാരേഹി ജാനാതീതി അത്ഥോ. സാത്ഥകസമ്പജഞ്ഞം സപ്പായസമ്പജഞ്ഞം ഗോചരസമ്പജഞ്ഞം അസമ്മോഹസമ്പജഞ്ഞന്തി ഇമസ്സ സമ്പജാനസ്സ വസേന ഭേദോ വേദിതബ്ബോ. ആതപ്പന്തി കിലേസതാപനവീരിയം. പധാനന്തി ഉത്തമവീരിയം. അധിട്ഠാനന്തി കുസലകരണേ പതിട്ഠാഭാവോ. അനുയോഗോതി അനുയുഞ്ജനം. അപ്പമാദോതി നപ്പമജ്ജനം, സതിയാ അവിപ്പവാസോ.

ഇമം ലോകം നാസീസതീതി മൂലപദം. സകത്തഭാവന്തി അത്തനോ അത്തഭാവം. പരത്തഭാവന്തി പരലോകേ അത്തഭാവം. സകരൂപവേദനാദയോ അത്തനോ പഞ്ചക്ഖന്ധേ, പരരൂപവേദനാദയോ ച പരലോകേ പഞ്ചക്ഖന്ധേ. കാമധാതുന്തി കാമഭവം. രൂപധാതുന്തി രൂപഭവം. അരൂപധാതുന്തി അരൂപഭവം. പുന രൂപാരൂപവസേന ദുകം ദസ്സേതും കാമധാതും രൂപധാതും ഏകം കത്വാ, അരൂപധാതും ഏകം കത്വാ വുത്തം. ഗതിം വാതി പതിട്ഠാനവസേന പഞ്ചഗതി വുത്താ. ഉപപത്തിം വാതി നിബ്ബത്തിവസേന ചതുയോനി വുത്താ. പടിസന്ധിം വാതി തിണ്ണം ഭവാനം ഘടനവസേന പടിസന്ധി വുത്താ. ഭവം വാതി കമ്മഭവവസേന. സംസാരം വാതി ഖന്ധാദീനം അബ്ബോച്ഛിന്നവസേന. വട്ടം വാതി തേഭൂമകവട്ടം നാസീസതീതി.

സദ്ധമ്മപ്പജ്ജോതികായ മഹാനിദ്ദേസട്ഠകഥായ

ഗുഹട്ഠകസുത്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ദുട്ഠട്ഠകസുത്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൫. ദുട്ഠട്ഠകേ പഠമഗാഥായം താവ തത്ഥ വദന്തീതി ഭഗവന്തം ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച ഉപവദന്തി. ദുട്ഠമനാപി ഏകേ, അഥോപി വേ സച്ചമനാതി ഏകച്ചേ ദുട്ഠചിത്താ, ഏകച്ചേ തഥസഞ്ഞിനോപി ഹുത്വാ തിത്ഥിയാ തുട്ഠചിത്താ, യേ തേസം സുത്വാ സദ്ദഹിംസു, തേ സച്ചമനാതി അധിപ്പായോ. വാദഞ്ച ജാതന്തി ഏതം അക്കോസവാദം ഉപ്പന്നം. മുനി നോ ഉപേതീതി അകാരകതായ ച അകുപ്പനതായ ച ബുദ്ധമുനി ന ഉപേതി. തസ്മാ മുനീ നത്ഥി ഖിലോ കുഹിഞ്ചീതി തേന കാരണേന അയം മുനി, രാഗാദിഖിലേഹി നത്ഥി ഖിലോ കുഹിഞ്ചീതി വേദിതബ്ബോ.

ദുട്ഠമനാതി ഉപ്പന്നേഹി ദോസേഹി ദൂസിതചിത്താ. വിരുദ്ധമനാതി തേഹി കിലേസേഹി കുസലസ്സ ദ്വാരം അദത്വാ ആവരിതചിത്താ. പടിവിരുദ്ധമനാതി ഉപസഗ്ഗവസേന പദം വഡ്ഢിതം. ആഹതമനാതി പടിഘേന ആഹതം ചിത്തം ഏതേസന്തി ആഹതമനാ. പച്ചാഹതമനാതി ഉപസഗ്ഗവസേനേവ. ആഘാതിതമനാതി വിഹിംസാവസേന ആഘാതിതം മനം ഏതേസന്തി ആഘാതിതമനാ. പച്ചാഘാതിതമനാതി ഉപസഗ്ഗവസേനേവ. അഥ വാ ‘‘കോധവസേന ദുട്ഠമനാ, ഉപനാഹവസേന പദുട്ഠമനാ, മക്ഖവസേന വിരുദ്ധമനാ, പളാസവസേന പടിവിരുദ്ധമനാ, ദോസവസേന ആഹതപച്ചാഹതമനാ, ബ്യാപാദവസേന ആഘാതിതപച്ചാഘാതിതമനാ. പച്ചയാനം അലാഭേന ദുട്ഠമനാ പദുട്ഠമനാ, അയസേന വിരുദ്ധമനാ പടിവിരുദ്ധമനാ, ഗരഹേന ആഹതപച്ചാഹതമനാ, ദുക്ഖവേദനാസമങ്ഗീഭാവേന ആഘാതിതപച്ചാഘാതിതമനാ’’തി ഏവമാദിനാ നയേന ഏകേ വണ്ണയന്തി. ഉപവദന്തീതി ഗരഹം ഉപ്പാദേന്തി. അഭൂതേനാതി അസംവിജ്ജമാനേന.

സദ്ദഹന്താതി പസാദവസേന സദ്ധം ഉപ്പാദേന്താ. ഓകപ്പേന്താതി ഗുണവസേന ഓതരിത്വാ അവകപ്പയന്താ. അധിമുച്ചന്താതി സമ്പസാദനവസേന സന്നിട്ഠാനം കത്വാ തേസം കഥം അധിവാസേന്താ. സച്ചമനാതി തച്ഛമനാ. സച്ചസഞ്ഞിനോതി തച്ഛസഞ്ഞിനോ. തഥമനാതി അവിപരീതമനാ. ഭൂതമനാതി ഭൂതത്ഥമനാ. യാഥാവമനാതി നിച്ചലമനാ. അവിപരീതമനാതി നിച്ഛയമനാ. തത്ഥ ‘‘സച്ചമനാ സച്ചസഞ്ഞിനോ’’തി സച്ചവാദിഗുണം, ‘‘തഥമനാ തഥസഞ്ഞിനോ’’തി സച്ചസദ്ധാഗുണം, ‘‘ഭൂതമനാ ഭൂതസഞ്ഞിനോ’’തി ഠിതഗുണം, ‘‘യാഥാവമനാ യാഥാവസഞ്ഞിനോ’’തി പച്ചയികഗുണം, ‘‘അവിപരീതമനാ അവിപരീതസഞ്ഞിനോ’’തി അവിസംവാദഗുണം കഥിതന്തി ഞാതബ്ബം.

പരതോഘോസോതി അഞ്ഞേസം സന്തികാ ഉപ്പന്നസദ്ദോ. അക്കോസോതി ജാതിആദീസു ദസസു അക്കോസേസു അഞ്ഞതരോ. യോ വാദം ഉപേതീതി യോ പുഗ്ഗലോ ഉപവാദം ഉപഗച്ഛതി. കാരകോ വാതി കതദോസോ വാ. കാരകതായാതി ദോസസ്സ കതഭാവേന വുച്ചമാനോതി കഥിയമാനോ. ഉപവദിയമാനോതി ദോസം ഉപവജ്ജമാനോ. കുപ്പതീതി കോപം കരോതി.

ഖീലജാതതാപി നത്ഥീതി ചിത്തബന്ധഭാവചിത്തകചവരഭാവസങ്ഖാതം പടിഘഖിലം ജാതം അസ്സാതി ഖിലജാതോ, തസ്സ ഭാവോ ഖിലജാതതാ, താപി നത്ഥി ന സന്തി. പഞ്ചപി ചേതോഖിലാതി കാമേ അവീതരാഗോ, കായേ അവീതരാഗോ, രൂപേ അവീതരാഗോ, യാവദത്ഥം ഉദരാവദേഹകം ഭുഞ്ജിത്വാ സേയ്യസുഖം പസ്സസുഖം മിദ്ധസുഖം അനുയുത്തോ വിഹരതി, അഞ്ഞതരം ദേവനികായം പണിധായ ബ്രഹ്മചരിയം ചരതി ‘‘ഇമിനാഹം സീലേന വാ വതേന വാ തപേന വാ ബ്രഹ്മചരിയേന വാ ദേവോ വാ ഭവിസ്സാമി, ദേവഞ്ഞതരോ വാ’’തി (മ. നി. ൧.൧൮൬) ഏവരൂപാ പഞ്ചപി ചിത്തസ്സ ബന്ധഭാവകചവരഭാവസങ്ഖാതാ ചേതോഖിലാ നത്ഥി.

൧൬. ഇമഞ്ച ഗാഥം വത്വാ ഭഗവാ ആനന്ദത്ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘ഏവം ഖുംസേത്വാ വമ്ഭേത്വാ വുച്ചമാനാ ഭിക്ഖൂ, ആനന്ദ, കിം വദന്തീ’’തി, ‘‘ന കിഞ്ചി ഭഗവാ’’തി. ‘‘ന, ആനന്ദ, ‘അഹം സീലവാ’തി സബ്ബത്ഥ തുണ്ഹീ ഭവിതബ്ബം. ലോകേ ഹി നാഭാസമാനം ജാനന്തി, മിസ്സം ബാലേഹി പണ്ഡിത’’ന്തി (സം. നി. ൨.൨൪൧) വത്വാ ‘‘ഭിക്ഖൂ, ആനന്ദ, തേ മനുസ്സേ ഏവം പടിചോദേന്തൂ’’തി ധമ്മദേസനത്ഥായ ‘‘അഭൂതവാദീ നിരയം ഉപേതീ’’തി (ധ. പ. ൩൦൬; ഉദാ. ൩൮; ഇതിവു. ൪൮; സു. നി. ൬൬൬) ഇമം ഗാഥം അഭാസി. ഥേരോ തം ഉഗ്ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖൂ ആഹ – ‘‘മനുസ്സാ തുമ്ഹേഹി ഇമായ ഗാഥായ പടിചോദേതബ്ബാ’’തി. ഭിക്ഖൂ തഥാ അകംസു. പണ്ഡിതമനുസ്സാ തുണ്ഹീ അഹേസും. രാജാപി രാജപുരിസേ സബ്ബത്ഥ പേസേത്വാ യേസം ധുത്താനം ലഞ്ജം ദത്വാ തിത്ഥിയാ തം മാരാപേസും, തേ ഗഹേത്വാ നിഗ്ഗയ്ഹ തം പവത്തിം ഞത്വാ തിത്ഥിയേ പരിഭാസി. മനുസ്സാപി തിത്ഥിയേ ദിസ്വാ ലേഡ്ഡുനാ ഹനന്തി, പംസുനാ ഓകിരന്തി ‘‘ഭഗവതോ അയസം ഉപ്പാദേസു’’ന്തി. ആനന്ദത്ഥേരോ തം ദിസ്വാ ഭഗവതോ ആരോചേസി, ഭഗവാ ഥേരസ്സ ഇമം ഗാഥമഭാസി ‘‘സകഞ്ഹി ദിട്ഠിം…പേ… വദേയ്യാ’’തി.

തസ്സ അത്ഥോ – യായം ദിട്ഠി തിത്ഥിയജനസ്സ ‘‘സുന്ദരിം മാരേത്വാ സമണാനം സക്യപുത്തിയാനം അവണ്ണം പകാസേത്വാ ഏതേനുപായേന ലദ്ധം സക്കാരം സാദിയിസ്സാമാ’’തി സോ തം ദിട്ഠിം കഥം അതിക്കമേയ്യ? അഥ ഖോ സോ അയസോ തമേവ തിത്ഥിയജനം പച്ചാഗതോ തം ദിട്ഠിം അച്ചേതും അസക്കോന്തം. യോ വാ സസ്സതാദിവാദീ, സോപി സകം ദിട്ഠിം കഥമച്ചയേയ്യ, തേന ദിട്ഠിഛന്ദേന അനുനീതോ തായ ച ദിട്ഠിരുചിയാ നിവിട്ഠോ, അപി ച ഖോ പന സയം സമത്താനി പകുബ്ബമാനോ അത്തനാവ പരിപുണ്ണാനി താനി ദിട്ഠിഗതാനി കരോന്തോ യഥാ ജാനേയ്യ, തഥേവ വദേയ്യാതി.

അവണ്ണം പകാസയിത്വാതി അഗുണം പാകടം കത്വാ. സക്കാരന്തി ചതുന്നം പച്ചയാനം സക്കച്ചകരണം. സമ്മാനന്തി ചിത്തേന ബഹുമാനനം. പച്ചാഹരിസ്സാമാതി ഏതം ലാഭാദിം നിബ്ബത്തേസ്സാമ. ഏവംദിട്ഠികാതി ഏവംലദ്ധികാ. യഥാ തം ‘‘ലാഭാദിം നിബ്ബത്തേസ്സാമാ’’തി ഏവം അയം ലദ്ധി തേസം അത്ഥി, തഥാ ‘‘അത്ഥി മേ വുത്തപ്പകാരോ ധമ്മോ’’തി ഏതേസം ഖമതി ചേവ രുച്ചതി ച, ഏവംസഭാവമേവ വാ തേസം ചിത്തം ‘‘അത്ഥി മേ ചിത്ത’’ന്തി. തദാ തേസം ദിട്ഠി വാ, ദിട്ഠിയാ സഹ ഖന്തി വാ, ദിട്ഠിഖന്തീഹി സദ്ധിം രുചി വാ, ദിട്ഠിഖന്തിരുചീഹി സദ്ധിം ലദ്ധി വാ, ദിട്ഠിഖന്തിരുചിലദ്ധീഹി സദ്ധിം അജ്ഝാസയോ വാ, ദിട്ഠിഖന്തിരുചിലദ്ധിഅജ്ഝാസയേഹി സദ്ധിം അധിപ്പായോ വാ ഹോതീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവംദിട്ഠികാ…പേ… ഏവംഅധിപ്പായാ’’തി ആഹ. സകം ദിട്ഠിന്തി അത്തനോ ദസ്സനം. സകം ഖന്തിന്തി അത്തനോ സഹനം. സകം രുചിന്തി അത്തനോ രുചിം. സകം ലദ്ധിന്തി അത്തനോ ലദ്ധിം. സകം അജ്ഝാസയന്തി അത്തനോ അജ്ഝാസയം. സകം അധിപ്പായന്തി അത്തനോ ഭാവം. അതിക്കമിതുന്തി സമതിക്കമിതും. അഥ ഖോ സ്വേവ അയസോതി സോ ഏവ അയസോ ഏകംസേന. തേ പച്ചാഗതോതി തേസം പതിആഗതോ. തേതി സാമിഅത്ഥേ ഉപയോഗവചനം.

അഥ വാതി അത്ഥന്തരദസ്സനം. സസ്സതോതി നിച്ചോ ധുവോ. ലോകോതി അത്തഭാവോ. ഇദമേവ സച്ചം, മോഘമഞ്ഞന്തി ഇദം ഏവ തച്ഛം തഥം, അഞ്ഞം തുച്ഛം. സമത്താതി സമ്പുണ്ണാ. സമാദിന്നാതി സമ്മാ ആദിന്നാ. ഗഹിതാതി ഉപഗന്ത്വാ ഗഹിതാ.

പരാമട്ഠാതി സബ്ബാകാരേന പരാമസിത്വാ ഗഹിതാ. അഭിനിവിട്ഠാതി വിസേസേന ലദ്ധപ്പതിട്ഠാ. അസസ്സതോതി വുത്തവിപരിയായേന വേദിതബ്ബോ.

അന്തവാതി സഅന്തോ. അനന്തവാതി വുദ്ധിഅനന്തവാ. തം ജീവന്തി സോ ജീവോ, ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ. ജീവോതി ച അത്തായേവ. തഥാഗതോതി സത്തോ, ‘‘അരഹ’’ന്തി ഏകേ. പരം മരണാതി മരണതോ ഉദ്ധം, പരലോകേതി അത്ഥോ. ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാതി മരണതോ ഉദ്ധം ന ഹോതി. ഹോതി ച ന ച ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാതി മരണതോ ഉദ്ധം ഹോതി ച ന ഹോതി ച. നേവ ഹോതി ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാതി ഉച്ഛേദവസേന നേവ ഹോതി, തക്കികവസേന ന ന ഹോതി.

സകായ ദിട്ഠിയാതിആദയോ കരണവചനം. അല്ലീനോതി ഏകീഭൂതോ.

സയം സമത്തം കരോതീതി അത്തനാ ഊനഭാവം മോചേത്വാ സമ്മാ അത്തം സമത്തം കരോതി. പരിപുണ്ണന്തി അതിരേകദോസം മോചേത്വാ സമ്പുണ്ണം. അനോമന്തി ഹീനദോസം മോചേത്വാ അലാമകം. അഗ്ഗന്തി ആദിം. സേട്ഠന്തി പധാനം നിദ്ദോസം. വിസേസന്തി ജേട്ഠകം. പാമോക്ഖന്തി അധികം. ഉത്തമന്തി വിസേസം ന ഹേട്ഠിമം. പവരം കരോതീതി അതിരേകേന ഉത്തമം കരോതി. അഥ വാ ‘‘ആസയദോസമോചനേന അഗ്ഗം, സംകിലേസദോസമോചനേന സേട്ഠം, ഉപക്കിലേസദോസമോചനേന വിസേസം, പമത്തദോസമോചനേന പാമോക്ഖം, മജ്ഝിമദോസമോചനേന ഉത്തമം, ഉത്തമമജ്ഝിമദോസമോചനേന പവരം കരോതീ’’തി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി. അയം സത്ഥാ സബ്ബഞ്ഞൂതി അയം അമ്ഹാകം സത്ഥാ സബ്ബജാനനവസേന സബ്ബഞ്ഞൂ. അയം ധമ്മോ സ്വാക്ഖാതോതി അയം അമ്ഹാകം ധമ്മോ സുട്ഠു അക്ഖാതോ. അയം ഗണോ സുപ്പടിപന്നോതി അയം അമ്ഹാകം ഗണോ സുട്ഠു പടിപന്നോ. അയം ദിട്ഠി ഭദ്ദികാതി അയം അമ്ഹാകം ലദ്ധി സുന്ദരാ. അയം പടിപദാ സുപഞ്ഞത്താതി അയം അമ്ഹാകം പുബ്ബഭാഗാ അത്തന്ത പാദിപടിപദാ സുട്ഠു പഞ്ഞത്താ. അയം മഗ്ഗോ നിയ്യാനികോതി അയം അമ്ഹാകം നിയ്യാമോക്കന്തികോ മഗ്ഗോ നിയ്യാനികോതി സയം സമത്തം കരോതി.

കഥേയ്യ ‘‘സസ്സതോ ലോകോ’’തി. ഭണേയ്യ ‘‘ഇദമേവ സച്ചം മോഘമഞ്ഞ’’ന്തി. ദീപേയ്യ ‘‘അന്തവാ ലോകോ’’തി. വോഹരേയ്യ നാനാവിധേന ഗണ്ഹാപേയ്യ ‘‘ഹോതി ച ന ച ഹോതീ’’തി.

൧൭. അഥ രാജാ സത്താഹച്ചയേന തം കുണപം ഛഡ്ഡാപേത്വാ സായന്ഹസമയം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ആഹ – ‘‘നനു, ഭന്തേ, ഈദിസേ അയസേ ഉപ്പന്നേ മയ്ഹമ്പി ആരോചേതബ്ബം സിയാ’’തി? ഏവം വുത്തേ ഭഗവാ ‘‘ന, മഹാരാജ, ‘അഹം സീലവാ ഗുണസമ്പന്നോ’തി പരേസം ആരോചേതും അരിയാനം പടിരൂപ’’ന്തി വത്വാ തസ്സാ അട്ഠുപ്പത്തിയാ ‘‘യോ അത്തനോ സീലവതാനീതി അവസേസഗാഥായോ അഭാസി.

തത്ഥ സീലവതാനീതി പാതിമോക്ഖാദീനി സീലാനി, ആരഞ്ഞികാദീനി ധുതങ്ഗവതാനി ച. അനാനുപുട്ഠോതി അപുച്ഛിതോ. പാവാതി വദതി. അനരിയധമ്മം കുസലാ തമാഹു, യോ ആതുമാനം സയമേവ പാവാതി യോ ഏവം അത്താനം സയമേവ വദതി, തസ്സ തം വാദം ‘‘അനരിയധമ്മോ ഏസോ’’തി കുസലാ ഏവം കഥേന്തി.

അത്ഥി സീലഞ്ചേവ വതഞ്ചാതി സീലനട്ഠേന സീലഞ്ചേവ അത്ഥി, സമാദാനട്ഠേന വതഞ്ച അത്ഥി, വതം ന സീലന്തി വുത്തത്ഥേന വതം അത്ഥി, തം ന സീലം. കതമന്തി കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ. ഇധ ഭിക്ഖു സീലവാതിആദയോ വുത്തനയാ ഏവ. സംവരട്ഠേനാതി സംവരണട്ഠേന, വീതിക്കമദ്വാരം പിദഹനട്ഠേന. സമാദാനട്ഠേനാതി തം തം സിക്ഖാപദം സമ്മാ ആദാനട്ഠേന. ആരഞ്ഞികങ്ഗന്തി അരഞ്ഞേ നിവാസോ സീലം അസ്സാതി ആരഞ്ഞികോ, തസ്സ അങ്ഗം ആരഞ്ഞികങ്ഗം. പിണ്ഡപാതികങ്ഗന്തി ഭിക്ഖാസങ്ഖാതാനം പരആമിസപിണ്ഡാനം പാതോ പിണ്ഡപാതോ, പരേഹി ദിന്നാനം പിണ്ഡാനം പത്തേ നിപതനന്തി വുത്തം ഹോതി. തം പിണ്ഡപാതം ഉഞ്ഛതി തം തം കുലം ഉപസങ്കമന്തോ ഗവേസതീതി പിണ്ഡപാതികോ, പിണ്ഡായ വാ പതിതും വതമേതസ്സാതി പിണ്ഡപാതീ. പതിതുന്തി ചരിതും. പിണ്ഡപാതീ ഏവ പിണ്ഡപാതികോ, തസ്സ അങ്ഗം പിണ്ഡപാതികങ്ഗം. അങ്ഗന്തി കാരണം വുച്ചതി. തസ്മാ യേന സമാദാനേന സോ പിണ്ഡപാതികോ ഹോതി, തസ്സേതം അധിവചനന്തി വേദിതബ്ബം. ഏതേനേവ നയേന രഥികാസുസാനസങ്കാരകൂടാദീനം യത്ഥ കത്ഥചി പംസൂനം ഉപരി ഠിതത്താ അബ്ഭുഗ്ഗതട്ഠേന തേസു പംസുകൂലമിവാതി പംസുകൂലം. അഥ വാ പംസു വിയ കുച്ഛിതഭാവം ഉലതീതി പംസുകൂലം, കുച്ഛിതഭാവം ഗച്ഛതീതി വുത്തം ഹോതി. ഏവം ലദ്ധനിബ്ബചനസ്സ പംസുകൂലസ്സ ധാരണം പംസുകൂലം, പംസുകൂലം സീലമസ്സാതി പംസുകൂലികോ, പംസുകൂലികസ്സ അങ്ഗം പംസുകൂലികങ്ഗം. സങ്ഘാടിഉത്തരാസങ്ഗഅന്തരവാസകസങ്ഖാതം തിചീവരം സീലമസ്സാതി തേചീവരികോ, തേചീവരികസ്സ അങ്ഗം തേചീവരികങ്ഗം. സപദാനചാരികങ്ഗന്തി ദാനം വുച്ചതി അവഖണ്ഡനം, അപേതം ദാനതോ അപദാനം, അനവഖണ്ഡനന്തി അത്ഥോ. സഹ അപദാനേന സപദാനം, അവഖണ്ഡനവിരഹിതം, അനുഘരന്തി വുത്തം ഹോതി. സപദാനം ചരിതും ഇദമസ്സ സീലന്തി സപദാനചാരീ, സപദാനചാരീയേവ സപദാനചാരികോ, തസ്സ അങ്ഗം സപദാനചാരികങ്ഗം. ഖലുപച്ഛാഭത്തികങ്ഗന്തി ഖലൂതി പടിസേധനത്ഥേ നിപാതോ. പവാരിതേന സതാ പച്ഛാ ലദ്ധം ഭത്തം പച്ഛാഭത്തം നാമ, തസ്സ പച്ഛാഭത്തസ്സ ഭോജനം പച്ഛാഭത്തഭോജനം, തസ്മിം പച്ഛാഭത്തഭോജനേ പച്ഛാഭത്തസഞ്ഞം കത്വാ പച്ഛാഭത്തം സീലമസ്സാതി പച്ഛാഭത്തികോ, ന പച്ഛാഭത്തികോ ഖലുപച്ഛാഭത്തികോ, സമാദാനവസേന പടിക്ഖിത്താതിരിത്തഭോജനസ്സേതം നാമം, തസ്സ അങ്ഗം ഖലുപച്ഛാഭത്തികങ്ഗം. നേസജ്ജികങ്ഗന്തി സയനം പടിക്ഖിപിത്വാ നിസജ്ജായ വിഹരിതും സീലമസ്സാതി നേസജ്ജികോ, തസ്സ അങ്ഗം നേസജ്ജികങ്ഗം. യഥാസന്ഥതികങ്ഗന്തി യദേവ സന്ഥതം യഥാസന്ഥതം, ‘‘ഇദം തുയ്ഹം പാപുണാതീ’’തി ഏവം പഠമം ഉദ്ദിട്ഠസേനാസനസ്സേതം അധിവചനം. തസ്മിം യഥാസന്ഥതേ വിഹരിതും സീലമസ്സാതി യഥാസന്ഥതികോ, തസ്സ അങ്ഗം യഥാസന്ഥതികങ്ഗം. സബ്ബാനേവ പനേതാനി തേന തേന സമാദാനേന ധുതകിലേസത്താ ധുതസ്സ ഭിക്ഖുനോ അങ്ഗാനി, കിലേസധുനനതോ വാ ധുതന്തി ലദ്ധവോഹാരം ഞാണം അങ്ഗം ഏതേസന്തി ധുതങ്ഗാനി. അഥ വാ ധുതാനി ച താനി പടിപക്ഖാനം ധുനനതോ അങ്ഗാനി ച പടിപത്തിയാതിപി ധുതങ്ഗാനി. ഏവം താവേത്ഥ അത്ഥതോ വിഞ്ഞാതബ്ബോ വിനിച്ഛയോ. സബ്ബാനേവ ചേതാനി സമാദാനചേതനാലക്ഖണാനി. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘യോ സമാദിയതി, സോ പുഗ്ഗലോ. യേന സമാദിയതി, ചിത്തചേതസികാ ഏതേ ധമ്മാ. യാ സമാദാനചേതനാ, തം ധുതങ്ഗം. യം പടിക്ഖിപതി, തം വത്ഥു’’ന്തി (വിസുദ്ധി. ൧.൨൩).

സബ്ബാനേവ ച ലോലുപ്പവിദ്ധംസനരസാനി, നില്ലോലുപ്പഭാവപച്ചുപട്ഠാനാനി, അപ്പിച്ഛതാദിഅരിയധമ്മപദട്ഠാനാനി. ഏവമേത്ഥ ലക്ഖണാദീഹി വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

വീരിയസമാദാനമ്പീതി വീരിയഗ്ഗഹണമ്പി. കാമന്തി ഏകംസത്ഥേ നിപാതോ. തചോ ച ന്ഹാരു ചാതി ഛവി ച ന്ഹാരുവല്ലിയോ ച. അട്ഠി ചാതി സബ്ബാ അട്ഠിയോ ച. അവസിസ്സതൂതി തിട്ഠതു. ഉപസുസ്സതു മംസലോഹിതന്തി സബ്ബം മംസഞ്ച ലോഹിതഞ്ച സുക്ഖതു. ‘‘തചോ’’തി ഏകം അങ്ഗം, ‘‘ന്ഹാരൂ’’തി ഏകം, ‘‘അട്ഠീ’’തി ഏകം, ‘‘ഉപസുസ്സതു മംസലോഹിത’’ന്തി ഏകം അങ്ഗം. യം തന്തി ഉപരി വത്തബ്ബപദേന സമ്ബന്ധോ. പുരിസഥാമേനാതി പുരിസസ്സ കായികേന ബലേന, ബലേനാതി ഞാണബലേന. വീരിയേനാതി ചേതസികഞാണവീരിയതേജേന. പരക്കമേനാതി പരം പരം ഠാനം അക്കമനേന ഉസ്സാഹപ്പത്തവീരിയേന. പത്തബ്ബന്തി യം തം പാപുണിതബ്ബം. ന തം അപാപുണിത്വാതി തം പത്തബ്ബം അപ്പത്വാ. വീരിയസ്സ സണ്ഠാനം ഭവിസ്സതീതി വുത്തപ്പകാരസ്സ വീരിയസ്സ സിഥിലത്തം ഓസീദനം ന ഭവിസ്സതി. ‘‘പട്ഠാന’’ന്തിപി പാഠോ, അയമേവത്ഥോ. ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതീതി ചിത്തം ഉസ്സാഹം ഗണ്ഹാപേതി. പദഹതീതി പതിട്ഠാപേതി.

നാസിസ്സന്തി ന ഖാദിസ്സാമി ന ഭുഞ്ജിസ്സാമി. ന പിവിസ്സാമീതി യാഗുപാനാദീനി ന പിവിസ്സാമി. വിഹാരതോ ന നിക്ഖമേതി സേനാസനതോ ബഹി ന നിക്ഖമേയ്യം. നപി പസ്സം നിപാതേസ്സന്തി പസ്സം മഞ്ചേ വാ പീഠേ വാ ഭൂമിയം വാ കടസന്ഥരകേ വാ പാതനം ഠപനം ന കരിസ്സാമി. തണ്ഹാസല്ലേ അനൂഹതേതി തണ്ഹാസങ്ഖാതേ കണ്ഡേ അനുദ്ധടേ, അവിഗതേതി അത്ഥോ.

ഇമം പല്ലങ്കന്തി സമന്തതോ ആഭുജിതം ഊരുബദ്ധാസനം. ന ഭിന്ദിസ്സാമീതി ന വിജഹിസ്സാമി. യാവ മേ ന അനുപാദായാതി ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി ഗഹണം അഗ്ഗഹേത്വാ. ആസവേഹീതി കാമാസവാദീഹി ചതൂഹി ആസവേഹി. വിമുച്ചിസ്സതീതി സമുച്ഛേദവിമുത്തിയാ ന മുച്ചിസ്സതി. ന താവാഹം ഇമമ്ഹാ ആസനാ വുട്ഠഹിസ്സാമീതി ആദിം കത്വാ യാവ രുക്ഖമൂലാ നിക്ഖമിസ്സാമീതി ഓകാസവസേന വുത്താ. ഇമസ്മിഞ്ഞേവ പുബ്ബണ്ഹസമയം അരിയധമ്മം ആഹരിസ്സാമീതി ആദിം കത്വാ യാവ ഗിമ്ഹേതി കാലവസേന വുത്താ. പുരിമേ വയോഖന്ധേതിആദയോ വയവസേന വുത്താ. തത്ഥ ആസനാ ന വുട്ഠഹിസ്സാമീതി നിസിന്നാസനാ ന ഉട്ഠഹിസ്സാമി. അഡ്ഢയോഗാതി നികുണ്ഡഗേഹാ. പാസാദാതി ദീഘപാസാദാ. ഹമ്മിയാതി മുണ്ഡച്ഛദനഗേഹാ. ഗുഹായാതി പംസുഗുഹായ. ലേണാതി മരിയാദഛിന്നച്ഛിദ്ദാ പബ്ബതലേണാ. കുടിയാതി ഉല്ലിത്താദികുടിയാ. കൂടാഗാരാതി കണ്ണികം ആരോപേത്വാ കതഗേഹതോ. അട്ടാതി ദ്വാരട്ടാലകാ. മാളാതി വട്ടഗേഹാ. ഉദ്ദണ്ഡോ നാമ ഏകോ പതിസ്സയവിസേസോ. ‘‘തിഛദനഗേഹോ’’തിപി ഏകേ. ഉപട്ഠാനസാലാതി സന്നിപാതസാലാ ഭോജനസാലാ വാ. മണ്ഡപാദയോ പാകടായേവ. അരിയധമ്മന്തി അനവജ്ജധമ്മം, അരിയാനം വാ ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധബുദ്ധസാവകാനം ധമ്മം. ആഹരിസ്സാമീതി മമ ചിത്തസമീപം ആനയിസ്സാമി സീലേന. സമാഹരിസ്സാമീതി വിസേസേന ആനയിസ്സാമി സമാധിനാ. അധിഗച്ഛിസ്സാമീതി പടിലാഭവസേന ഗമിസ്സാമി തദങ്ഗേന. ഫസ്സയിസ്സാമീതി ഫുസിസ്സാമി മഗ്ഗേന. സച്ഛികരിസ്സാമീതി പച്ചക്ഖം കരിസ്സാമി ഫലേന. അഥ വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗേന ആഹരിസ്സാമി. സകദാഗാമിമഗ്ഗേന സമാഹരിസ്സാമി, അനാഗാമിമഗ്ഗേന അധിഗച്ഛിസ്സാമി, അരഹത്തമഗ്ഗേന ഫസ്സയിസ്സാമി, പച്ചവേക്ഖണേന സച്ഛികരിസ്സാമി. ദ്വീസുപി നയേസു ഫസ്സയിസ്സാമീതി നാമകായേന നിബ്ബാനം ഫുസിസ്സാമീതി അത്ഥോ.

അപുട്ഠോതി മൂലപദം, തസ്സ അപുച്ഛിതോതി അത്ഥോ. അപുച്ഛിതോതി അജാനാപിതോ. അയാചിതോതി അനായാചിതോ. അനജ്ഝേസിതോതി അനാണാപിതോ, ‘‘ന ഇച്ഛിതോ’’തി ഏകേ. അപസാദിതോതി ന പസാദാപിതോ. പാവദതീതി കഥയതി. അഹമസ്മീതി അഹം അസ്മി ഭവാമി. ജാതിയാ വാതി ഖത്തിയബ്രാഹ്മണജാതിയാ വാ. ഗോത്തേന വാതി ഗോതമാദിഗോത്തേന വാ. കോലപുത്തിയേന വാതി കുലപുത്തഭാവേന വാ. വണ്ണപോക്ഖരതായ വാതി സരീരസുന്ദരതായ വാ. ധനേന വാതി ധനസമ്പത്തിയാ വാ. അജ്ഝേനേന വാതി അജ്ഝായകരണേന വാ. കമ്മായതനേന വാതി കമ്മമേവ കമ്മായതനം, തേന കമ്മായതനേന, കസിഗോരക്ഖകമ്മാദിനാ വാ. സിപ്പായതനേന വാതി ധനുസിപ്പാദിനാ വാ. വിജ്ജാട്ഠാനേന വാതി അട്ഠാരസവിജ്ജാട്ഠാനേന വാ. സുതേന വാതി ബഹുസ്സുതഗുണേന വാ. പടിഭാനേന വാതി കാരണാകാരണപടിഭാനസങ്ഖാതഞാണേന വാ. അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന വാ വത്ഥുനാതി ജാതിആദീനം ഏകേകേന വത്ഥുനാ വാ.

ഉച്ചാ കുലാതി ഖത്തിയബ്രാഹ്മണകുലാ, ഏതേന ജാതിഗോത്തമഹത്തം ദീപേതി. മഹാഭോഗകുലാതി ഗഹപതിമഹാസാലകുലാ, ഏതേന അഡ്ഢമഹത്തം ദീപേതി. ഉളാരഭോഗകുലാതി അവസേസവേസ്സാദികുലാ, ഏതേന പഹൂതജാതരൂപരജതാദിം ദീപേതി. ചണ്ഡാലാപി ഹി ഉളാരഭോഗാ ഹോന്തി. ഞാതോതി പാകടോ. യസ്സസ്സീതി പരിവാരസമ്പന്നോ. സുത്തന്തികോതി സുത്തന്തേ നിയുത്തോ. വിനയധരോതി വിനയപിടകധരോ. ധമ്മകഥികോതി ആഭിധമ്മികോ. ആരഞ്ഞികോതിആദയോ ധുതങ്ഗപുബ്ബങ്ഗമപടിപത്തിദസ്സനത്ഥം വുത്താ. പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ലാഭീതിആദയോ രൂപാരൂപഅട്ഠസമാപത്തിയോ ദസ്സേത്വാ പടിവേധദസ്സനവസേന വുത്താ. പാവദതീതി മൂലപദം. കഥേതീതി ‘‘പിടകാചരിയോസ്മീ’’തി കഥയതി. ഭണതീതി ‘‘ധുതങ്ഗികോമ്ഹീ’’തി പാകടം കരോതി. ദീപയതീതി ‘‘രൂപജ്ഝാനം ലാഭീമ്ഹീ’’തി പരിദീപയതി. വോഹരതീതി ‘‘അരൂപജ്ഝാനം ലാഭീമ്ഹീ’’തി വാക്യഭേദം കരോതി.

ഖന്ധകുസലാതി പഞ്ചസു ഖന്ധേസു സലക്ഖണസാമഞ്ഞലക്ഖണേസു ഛേകാ, ഞാതതീരണപഹാനവസേന കുസലാതി അത്ഥോ. ധാതുആയതനപടിച്ചസമുപ്പാദാദീസുപി ഏസേവ നയോ. നിബ്ബാനകുസലാതി നിബ്ബാനേ ഛേകാ. അനരിയാനന്തി ന അരിയാനം. ഏസോ ധമ്മോതി ഏസോ സഭാവോ. ബാലാനന്തി അപണ്ഡിതാനം. അസപ്പുരിസാനന്തി ന സോഭനപുരിസാനം. അത്താതി അത്താനം.

൧൮. സന്തോതി രാഗാദികിലേസൂപസമേന സന്തോ. തഥാ അഭിനിബ്ബുതത്തോ. ഇതി’ഹന്തി സീലേസു അകത്ഥമാനോതി ‘‘അഹമസ്മി സീലസമ്പന്നോ’’തിആദിനാ നയേന ഇതി സീലേസു അകത്ഥമാനോ, സീലനിമിത്തം അത്തുപനായികം വാചം അഭാസമാനോതി വുത്തം ഹോതി. തമരിയധമ്മം കുസലാ വദന്തീതി തസ്സ തം അകത്ഥനം ‘‘അരിയധമ്മോ ഏസോ’’തി ബുദ്ധാദയോ ഖന്ധാദികുസലാ വദന്തി. യസ്സുസ്സദാ നത്ഥി കുഹിഞ്ചി ലോകേതി യസ്സ ഖീണാസവസ്സ രാഗാദയോ സത്തുസ്സദാ കുഹിഞ്ചി ലോകേ നത്ഥി. തസ്സ തം അകത്ഥനം ‘‘അരിയധമ്മോ ഏസോ’’തി ഏവം കുസലാ വദന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

സന്തോതി മൂലപദം. രാഗസ്സ സമിതത്താതി രഞ്ജനലക്ഖണസ്സ രാഗസ്സ സമിതഭാവേന. ദോസാദീസുപി ഏസേവ നയോ. വിജ്ഝാതത്താതി സബ്ബപരിളാഹാനം ഝാപിതത്താ. നിബ്ബുതത്താതി സബ്ബസന്താപാനം നിബ്ബാപിതഭാവേന. വിഗതത്താതി സബ്ബാകുസലാഭിസങ്ഖാരാനം വിഗതഭാവേന ദൂരഭാവേന. പടിപസ്സദ്ധത്താതി സബ്ബാകാരേന അഭബ്ബുപ്പത്തികഭാവേന. സത്തന്നം ധമ്മാനം ഭിന്നത്താ ഭിക്ഖൂതി ഉപരി വത്തബ്ബാനം സത്തധമ്മാനം ഭിന്ദിത്വാ ഠിതഭാവേന ഭിക്ഖു. സക്കായദിട്ഠിവിചികിച്ഛാസീലബ്ബതപരാമാസോതി ഇമേ തയോ കിലേസാ സോതാപത്തിമഗ്ഗേന ഭിന്നാ, രാഗോ ദോസോതി ഇമേ ദ്വേ കിലേസാ ഓളാരികാ സകദാഗാമിമഗ്ഗേന ഭിന്നാ, തേ ഏവ അണുസഹഗതാ അനാഗാമിമഗ്ഗേന ഭിന്നാ, മോഹോ മാനോതി ഇമേ ദ്വേ കിലേസാ അരഹത്തമഗ്ഗേന ഭിന്നാ. അവസേസേ കിലേസേ ദസ്സേതും ‘‘ഭിന്നാസ്സ ഹോന്തി പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ’’തി ആഹ. സംകിലേസികാതി കിലേസപച്ചയാ. പോനോഭവികാതി പുനബ്ഭവദായികാ. സദരാതി കിലേസദരഥാ ഏത്ഥ സന്തീതി സദരാ. ‘‘സദ്ദരാ’’തിപി പാഠോ, സഹദരഥാതി അത്ഥോ. ദുക്ഖവിപാകാതി ഫലകാലേ ദുക്ഖദായികാ. ആയതിം ജാതിജരാമരണിയാതി അനാഗതേ ജാതിജരാമരണസ്സ പച്ചയാ.

പജ്ജേന കതേന അത്തനാതി ഗാഥായ അയം പിണ്ഡത്ഥോ – യോ അത്തനാ ഭാവിതേന മഗ്ഗേന പരിനിബ്ബാനം ഗതോ, കിലേസപരിനിബ്ബാനം പത്തോ, പരിനിബ്ബാനഗതത്താ ഏവ ച വിതിണ്ണകങ്ഖോ, വിപത്തിസമ്പത്തിഹാനിവുദ്ധിഉച്ഛേദസസ്സതഅപുഞ്ഞപുഞ്ഞപ്പഭേദം ഭവഞ്ച വിഭവഞ്ച വിപ്പഹായ മഗ്ഗവാസം വുസിതവാ ഖീണപുനബ്ഭവോതി ഏതേസം ഥുതിവചനാനം അരഹോ സോ ഭിക്ഖൂതി.

ഇതിഹന്തി, ഇദഹന്തീതി ദുവിധോ പാഠോ. ഇതീതി പദസന്ധിആദയോ സന്ധായ ‘‘ഇദഹ’’ന്തി പാഠം ന രോചേന്തി. തത്ഥ ഇതീതി യം വുത്തം. പദസന്ധീതി പദാനം സന്ധി പദസന്ധി, പദഘടനന്തി അത്ഥോ. പദസംസഗ്ഗോതി പദാനം ഏകീഭാവോ. പദപാരിപൂരീതി പദാനം പരിപൂരണം ദ്വിന്നം പദാനം ഏകീഭാവോ. അക്ഖരസമവായോതി ഏകീഭൂതോപി അപരിപുണ്ണോപി ഹോതി, അയം ന ഏവം. അക്ഖരാനം സമവായോ സന്നിപാതോ ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘അക്ഖരസമവായോ’’തി ആഹ. ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതാതി ബ്യഞ്ജനസമുച്ചയോ പദമീതി വുത്താനം ബ്യഞ്ജനാനം അത്ഥബ്യഞ്ജനാനം അത്ഥബ്യത്തികാരണാനം വാ മധുരഭാവത്താ പാഠസ്സ മുദുഭാവോ. പദാനുപുബ്ബതാ മേതന്തി പദാനം അനുപുബ്ബഭാവോ പദാനുപുബ്ബതാ, പദപടിപാടിഭാവോതി അത്ഥോ. മേതന്തി ഏതം. കതമന്തി ചേ? ഇതീതി ഇദം. മേതന്തി ഏത്ഥ മ-കാരോ പദസന്ധിവസേന വുത്തോ. കത്ഥീ ഹോതീതി ‘‘അഹമസ്മി സീലസമ്പന്നോ’’തി അത്താനം ഉക്കംസേത്വാ കഥനസീലോ ഹോതി. കത്ഥതീതി വുത്തനയേന കഥയതി. വികത്ഥതീതി വിവിധാ കഥയതി. കത്ഥനാതി കഥനാ. ആരതോതി ദൂരതോ രതോ. വിരതോതി ഠാനസങ്കന്തിവസേന വിഗതഭാവേന രതോ. പടിവിരതോതി തതോ നിവത്തിത്വാ സബ്ബാകാരേന വിയുത്തോ ഹുത്വാ രതോ. തത്ഥ പിസാചം വിയ ദിസ്വാ പലാതോ ആരതോ. ഹത്ഥിമ്ഹി മദ്ദന്തേ വിയ പരിധാവിത്വാ ഗതോ വിരതോ. യോധസമ്പഹാരം വിയ പോഥേത്വാ മദ്ദേത്വാ ഗതോ പടിവിരതോ.

ഖീണാസവസ്സാതി ഖീണകിലേസാസവസ്സ. കമ്മുസ്സദോതി പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരഅപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരസങ്ഖാതാനം കമ്മാനം ഉസ്സദോ ഉസ്സന്നതാ. യസ്സിമേതി യസ്സ ഖീണാസവസ്സ ഇമേ ഉസ്സദാ.

൧൯. ഏവം ഖീണാസവപടിപത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ദിട്ഠിഗതികാനം തിത്ഥിയാനം പടിപത്തിഞ്ച ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പകപ്പിതാ സങ്ഖതാ’’തി. തത്ഥ പകപ്പിതാതി പരികപ്പിതാ. സങ്ഖതാതി പച്ചയാഭിസങ്ഖതാ. യസ്സാതി യസ്സ കസ്സചി ദിട്ഠിഗതികസ്സ. ധമ്മാതി ദിട്ഠിയോ. പുരക്ഖതാതി പുരതോ കതാ. സന്തീതി സംവിജ്ജന്തി. അവീവദാതാതി അവോദാതാ. യദത്തനി പസ്സതി ആനിസംസം, തം നിസ്സിതോ കുപ്പപടിച്ചസന്തിന്തി യസ്സേതേ ദിട്ഠിധമ്മാ ‘പുരക്ഖതാ അവോദാതാ സന്തി, സോ ഏവംവിധോ യസ്മാ അത്തനി തസ്സാ ദിട്ഠിയാ ദിട്ഠധമ്മികഞ്ച സക്കാരാദിം, സമ്പരായികഞ്ച ഗതിവിസേസാദിം ആനിസംസം സമ്പസ്സതി, തസ്മാ തഞ്ച ആനിസംസം, തഞ്ച കുപ്പതായ ച പടിച്ചസമുപ്പന്നതായ ച സമ്മുതിസന്തിതായ ച കുപ്പപടിച്ചസന്തിസങ്ഖാതം ദിട്ഠിം നിസ്സിതോ ച ഹോതി. സോ തം നിസ്സിതത്താ അത്താനം വാ ഉക്കംസേയ്യ, പരേ വാ വമ്ഭേയ്യ അഭൂതേഹിപി ഗുണദോസേഹി.

സങ്ഖതാതി മൂലപദം. സങ്ഖതാതി പച്ചയേഹി സമാഗന്ത്വാ കതാ. ഉപസഗ്ഗവസേന പദം വഡ്ഢിതം. അഭിസങ്ഖതാതി പച്ചയേഹി അഭികതാ. സണ്ഠപിതാതി പച്ചയവസേനേവ സമ്മാ ഠപിതാ. അനിച്ചാതി ഹുത്വാ അഭാവേന. പടിച്ചസമുപ്പന്നാതി വത്ഥാരമ്മണം പടിച്ച ഉപ്പന്നാ. ഖയധമ്മാതി കമേന ഖയസഭാവാ. വയധമ്മാതി പവത്തിവസേന പരിഹായനസഭാവാ. വിരാഗധമ്മാതി അനിവത്തീ ഹുത്വാ വിഗച്ഛനസഭാവാ. നിരോധധമ്മാതി നിരുജ്ഝനസഭാവാ, അനുപ്പത്തിധമ്മാ ഹുത്വാ നിരുജ്ഝനസഭാവാതി അത്ഥോ. ദിട്ഠിഗതികസ്സാതി ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിയോ ഗഹേത്വാ ഠിതപുഗ്ഗലസ്സ.

പുരേക്ഖാരാതി പുരേ കതാ. തണ്ഹാധജോതി ഉസ്സാപിതട്ഠേന തണ്ഹാധജോ, തണ്ഹാപടാകാ അസ്സ അത്ഥീതി തണ്ഹാധജോ. പുരേചാരികട്ഠേന തണ്ഹാ ഏവ കേതു അസ്സാതി തണ്ഹാകേതു. തണ്ഹാധിപതേയ്യോതി ഛന്ദാധിപതിവസേന, തണ്ഹാ അധിപതിതോ ആഗതാതി വാ തണ്ഹാധിപതേയ്യോ, തണ്ഹാധിപതി വാ ഏതസ്സ അത്ഥീതി തണ്ഹാധിപതേയ്യോ. ദിട്ഠിധജാദീസുപി ഏസേവ നയോ. അവോദാതാതി അപരിസുദ്ധാ. സംകിലിട്ഠാതി സയം കിലിട്ഠാ. സംകിലേസികാതി തപനീയാ.

ദ്വേ ആനിസംസേ പസ്സതീതി ദ്വേ ഗുണേ ദക്ഖതി. ദിട്ഠധമ്മികഞ്ച ആനിസംസന്തി ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ പച്ചക്ഖധമ്മാനിസംസഞ്ച. സമ്പരായികന്തി പരലോകേ പത്തബ്ബം ആനിസംസഞ്ച. യംദിട്ഠികോ സത്ഥാ ഹോതീതി സത്ഥാ യഥാലദ്ധികോ ഭവതി. തംദിട്ഠികാ സാവകാ ഹോന്തീതി തസ്സ വചനം സുണന്താ സാവകാപി തഥാലദ്ധികാ ഹോന്തി. സക്കരോന്തീതി സക്കാരപ്പത്തം കരോന്തി. ഗരും കരോന്തീതി ഗരുകാരപ്പത്തം കരോന്തി. മാനേന്തീതി മനസാ പിയായന്തി. പൂജേന്തീതി ചതുപച്ചയാഭിഹാരപൂജായ പൂജേന്തി. അപചിതിം കരോന്തീതി അപചിതിപ്പത്തം കരോന്തി. തത്ഥ യസ്സ ചത്താരോ പച്ചയേ സക്കരിത്വാ സുഅഭിസങ്ഖതേ പണീതേ കത്വാ ദേന്തി, സോ സക്കതോ. യസ്മിം ഗരുഭാവം പട്ഠപേത്വാ ദേന്തി, സോ ഗരുകതോ. യം മനസാ പിയായന്തി, സോ മാനിതോ. യസ്സ സബ്ബമ്പേതം കരോന്തി, സോ പൂജിതോ. യസ്സ അഭിവാദനപച്ചുപട്ഠാനഅഞ്ജലികമ്മാദിവസേന പരമനിപച്ചകാരം കരോന്തി, സോ അപചിതോ. കേചി ‘‘സക്കരോന്തി കായേന, ഗരും കരോന്തി വാചായ, മാനേന്തി ചിത്തേന, പൂജേന്തി ലാഭേനാ’’തി വണ്ണയന്തി. അലം നാഗത്തായ വാതി നാഗഭാവായ നാഗരാജഭാവായ വാ അലം പരിയത്തം. സുപണ്ണത്തായ വാതി സുപണ്ണരാജഭാവായ. യക്ഖത്തായ വാതി യക്ഖസേനാപതിഭാവായ. അസുരത്തായ വാതി അസുരഭാവായ. ഗന്ധബ്ബത്തായ വാതി ഗന്ധബ്ബദേവഘടേ നിബ്ബത്തഭാവായ. മഹാരാജത്തായ വാതി ചതുന്നം മഹാരാജാനം അഞ്ഞതരഭാവായ. ഇന്ദത്തായ വാതി സക്കഭാവായ. ബ്രഹ്മത്തായ വാതി ബ്രഹ്മകായികാദീനം അഞ്ഞതരഭാവായ. ദേവത്തായ വാതി സമ്മുതിദേവാദീനം അഞ്ഞതരഭാവായ. സുദ്ധിയാതി പരിസുദ്ധഭാവായ അലം പരിയത്തം. വിസുദ്ധിയാതി സബ്ബമലരഹിതഅച്ചന്തപരിസുദ്ധഭാവായ. പരിസുദ്ധിയാതി സബ്ബാകാരേന പരിസുദ്ധഭാവായ.

തത്ഥ തിരച്ഛാനയോനിയം അധിപച്ചത്തം സുദ്ധിയാ. ദേവലോകേ അധിപച്ചത്തം വിസുദ്ധിയാ. ബ്രഹ്മലോകേ അധിപച്ചത്തം പരിസുദ്ധിയാ. ചതുരാസീതികപ്പസഹസ്സാനി അതിക്കമിത്വാ മുച്ചനത്ഥം മുത്തിയാ. അന്തരായാഭാവേന മുച്ചനത്ഥം വിമുത്തിയാ. സബ്ബാകാരേന മുത്തിയാ പരിമുത്തിയാ. സുജ്ഝന്തീതി തസ്മിം സമയേ പബ്ബജിതഭാവേന സുദ്ധിം പാപുണന്തി. വിസുജ്ഝന്തീതി പബ്ബജ്ജം ഗഹേത്വാ പടിപത്തിയാ യുത്തഭാവേന വിവിധേന സുജ്ഝന്തി. പരിസുജ്ഝന്തീതി നിപ്ഫത്തിം പാപേത്വാ സബ്ബാകാരേന സുജ്ഝന്തി. മുച്ചന്തി തേസം സമയന്തരധമ്മേന. വിമുച്ചന്തി ഏതസ്സ സത്ഥുനോ ഓവാദേന. പരിമുച്ചന്തി ഏതസ്സ സത്ഥുനോ അനുസാസനേന. സുജ്ഝിസ്സാമീതിആദയോ അനാഗതവസേന വുത്താ. ആയതിം ഫലപാടികങ്ഖീതി അനാഗതേ വിപാകഫലമാകങ്ഖമാനോ. ഇദം ദിട്ഠിഗതികാനം ഇച്ഛാമത്തം. ദിട്ഠിഗതഞ്ഹി ഇജ്ഝമാനം നിരയം വാ തിരച്ഛാനയോനിം വാ നിപ്ഫാദേതി.

അച്ചന്തസന്തീതി അതിഅന്തനിസ്സരണസന്തി. തദങ്ഗസന്തീതി പഠമജ്ഝാനാദിഗുണങ്ഗേന നീവരണാദിഅഗുണങ്ഗം സമേതീതി ഝാനം തദങ്ഗസന്തി. സമ്മുതിസന്തീതി സമാഹാരവസേന ദിട്ഠിസന്തി. താ വിഭാഗതോ ദസ്സേതും ‘‘കതമാ അച്ചന്തസന്തീ’’തിആദിമാഹ. അമതം നിബ്ബാനന്തി ഏവമാദയോ ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥായേവ. പഠമം ഝാനം സമാപന്നസ്സ നീവരണാ സന്താ ഹോന്തീതി ഏവമാദയോ അന്തോ അപ്പനായം അതിസയവസേന വുത്താ. അപി ച സമ്മുതിസന്തി ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതാ, സന്തീതി ഇതരേ ദ്വേ സന്തിയോ പടിക്ഖിപിത്വാ സമ്മുതിസന്തിമേവ ദീപേതി. കുപ്പസന്തിന്തി വിപാകജനകവസേന പരിവത്തനവസേന ചലസന്തിം. പകുപ്പസന്തിന്തി വിസേസേന ചലസന്തിം. ഏരിതസന്തിന്തി കമ്പനസന്തിം. സമേരിതസന്തിന്തി വിസേസേന കമ്പിതസന്തിം. ചലിതസന്തിന്തി തസ്സേവ വേവചനം. ഘട്ടിതസന്തിന്തി പീളിതസന്തിം. സന്തിം നിസ്സിതോതി ദിട്ഠിസങ്ഖാതം സന്തിം നിസ്സിതോ. അസ്സിതോതി ആസിതോ വിസേസേന നിസ്സിതോ. അല്ലീനോതി ഏകീഭൂതോ.

൨൦. ഏവം നിസ്സിതേ താവ ‘‘ദിട്ഠീനിവേസാ…പേ… ആദിയതീ ച ധമ്മ’’ന്തി തത്ഥ ദിട്ഠീനിവേസാതി ഇദംസച്ചാഭിനിവേസസങ്ഖാതാനി ദിട്ഠിനിവേസനാനി. ന ഹി സ്വാതിവത്താതി സുഖേന അതിവത്തിതബ്ബാ ന ഹോന്തി. ധമ്മേസു നിച്ഛേയ്യ സമുഗ്ഗഹീതന്തി ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഗതേസു തം തം സമുഗ്ഗഹിതം അഭിനിവിട്ഠധമ്മം നിച്ഛിനിത്വാ പവത്താ ദിട്ഠിനിവേസാ ന ഹി സ്വാതിവത്താതി വുത്തം ഹോതി. തസ്മാ നരോ തേസു നിവേസനേസു, നിരസ്സതീ ആദിയതീ ച ധമ്മന്തി യസ്മാ ന ഹി സ്വാതിവത്താ, തസ്മാ നരോ തേസുയേവ ദിട്ഠിനിവേസനേസു അജസീലഗോസീലകുക്കുരസീലപഞ്ചാതപമരുപ്പപാതഉക്കുടികപ്പധാനകണ്ടകാപസ്സയാദിഭേദം സത്ഥാരം ധമ്മക്ഖാനം ഗണാദിഭേദഞ്ച തം തം ധമ്മം നിരസ്സതി ച ആദിയതി ച ജഹതി ച ഗണ്ഹാതി ച വനമക്കടോ വിയ തം തം സാഖന്തി വുത്തം ഹോതി.

ഏവം നിരസ്സന്തോ ച ആദിയന്തോ ച അനവട്ഠിതചിത്തത്താ അസന്തേഹിപി ഗുണദോസേഹി അത്തനോ വാ പരസ്സ വാ യസായസം ഉപ്പാദേയ്യ. ദുരതിവത്താതി അതിക്കമിതും ദുക്ഖാ. ദുത്തരാതി ദുഉത്തരാ. ദുപ്പതരാ ദുസ്സമതിക്കമാ ദുബ്ബിനിവത്താതി ഉപസഗ്ഗേന വഡ്ഢിതാ.

നിച്ഛിനിത്വാതി സസ്സതവസേന നിച്ഛയം കത്വാ. വിനിച്ഛിനിത്വാതി അത്തവസേന നാനാവിധേന വിനിച്ഛയം കത്വാ. വിചിനിത്വാതി പരിയേസിത്വാ. പവിചിനിത്വാതി അത്തനിയവസേന സബ്ബാകാരേന പരിയേസിത്വാ. ‘‘നിചിനിത്വാ വിച്ചിനിത്വാ’’തിപി പാഠോ. ഓധിഗ്ഗാഹോതി അവധിയിത്വാ ഗാഹോ. ബിലഗ്ഗാഹോതി കോട്ഠാസവസേന ഗാഹോ ‘‘ബിലസോ വിഭജിത്വാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൭൮; മ. നി. ൧.൧൧൧) വിയ. വരഗ്ഗാഹോതി ഉത്തമഗാഹോ. കോട്ഠാസഗ്ഗാഹോതി അവയവവസേന ഗാഹോ. ഉച്ചയഗ്ഗാഹോതി രാസിവസേന ഗാഹോ. സമുച്ചയഗ്ഗാഹോതി കോട്ഠാസവസേന രാസിവസേന ച ഗാഹോ. ഇദം സച്ചന്തി ഇദമേവ സഭാവം. തച്ഛന്തി തഥഭാവം അവിപരീതസഭാവം. തഥന്തി വിപരിണാമരഹിതം. ഭൂതന്തി വിജ്ജമാനം. യാഥാവന്തി യഥാസഭാവം. അവിപരീതന്തി ന വിപരീതം.

നിരസ്സതീതി നിഅസ്സതി വിക്ഖിപതി. പരവിച്ഛിന്ദനായ വാതി പരേഹി വിസ്സജ്ജാപനേന. അനഭിസമ്ഭുണന്തോ വാതി അസമ്പാപുണന്തോ വാ അസക്കോന്തോ വാ വിസ്സജ്ജേതി. പരോ വിച്ഛിന്ദേതീതി അഞ്ഞോ വിയോഗം കരോതി. നത്ഥേത്ഥാതി നത്ഥി ഏത്ഥ. സീലം അനഭിസമ്ഭുണന്തോതി സീലം അസമ്പാദേന്തോ. സീലം നിരസ്സതീതി സീലം വിസ്സജ്ജേതി. ഇതോ പരേസുപി ഏസേവ നയോ.

൨൧. യോ പനായം സബ്ബദിട്ഠിഗതാദിദോസധുനനായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതത്താ ധോനോ, തസ്സ ധോനസ്സ ഹി…പേ… അനൂപയോ സോ. കിം വുത്തം ഹോതി? ധോനധമ്മസമന്നാഗമാ ധോനസ്സ ധുതസബ്ബപാപസ്സ അരഹതോ കത്ഥചി ലോകേ തേസു തേസു ഭവേസു സംകപ്പനാ ദിട്ഠി നത്ഥി. സോ തസ്സാ ദിട്ഠിയാ അഭാവാ, യായ ച അത്തനാ കതം പാപകമ്മം പടിച്ഛാദേന്താ തിത്ഥിയാ മായായ വാ മാനേന വാ ഏവം അഗതിം ഗച്ഛന്തി, തമ്പി മായഞ്ച മാനഞ്ച പഹായ ധോനോ രാഗാദീനം ദോസാനം കേന ഗച്ഛേയ്യ, ദിട്ഠധമ്മേ സമ്പരായേ വാ നിരയാദീസു ഗതിവിസേസേസു കേന സങ്ഖം ഗച്ഛേയ്യ, അനൂപയോ സോ, സോ ഹി തണ്ഹാദിട്ഠിഉപയാനം ദ്വിന്നം അഭാവേന അനൂപയോതി.

കിം കാരണാതി കേന കാരണേന. ധോനാ വുച്ചതി പഞ്ഞാതി ധോനാ ഇതി കിംകാരണാ പഞ്ഞാ കഥീയതി. തായ പഞ്ഞായ കായദുച്ചരിതന്തി തായ വുത്തപ്പകാരായ പഞ്ഞായ കായതോ പവത്തം ദുട്ഠു കിലേസപൂതികത്താ വാ ചരിതന്തി കായദുച്ചരിതം. ധൂതഞ്ച ധോതഞ്ചാതി കമ്പിതഞ്ച ധോവിതഞ്ച. സന്ധോതഞ്ചാതി സമ്മാ ധോവിതഞ്ച. നിദ്ധോതഞ്ചാതി വിസേസേന സുട്ഠു നിദ്ധോതഞ്ച. രാഗോ ധുതോ ചാതിആദയോ ചതുന്നം മഗ്ഗാനം വസേന യോജേതബ്ബാ.

സമ്മാദിട്ഠിയാ മിച്ഛാദിട്ഠി ധുതാ ചാതി മഗ്ഗസമ്പയുത്തായ സമ്മാദിട്ഠിയാ മിച്ഛാദിട്ഠി കമ്പിതാ ചലിതാ ധോവിതാ. സമ്മാസങ്കപ്പാദീസുപി ഏസേവ നയോ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘സമ്മാദിട്ഠികസ്സ, ഭിക്ഖവേ, മിച്ഛാദിട്ഠി നിജ്ജിണ്ണാ ഹോതീ’’തി സുത്തം (അ. നി. ൧൦.൧൦൬; ദീ. നി. ൩.൩൬൦) വിത്ഥാരേതബ്ബം. സമ്മാഞാണേനാതി മഗ്ഗസമ്പയുത്തഞാണേന, പച്ചവേക്ഖണഞാണേന വാ. മിച്ഛാഞാണന്തി വിപരീതഞാണം അയാഥാവഞാണം, പാപകിരിയാസു ഉപചിന്താവസേന പാപം കത്വാ ‘‘സുകതം മയാ’’തി പച്ചവേക്ഖണാകാരേന ച ഉപ്പന്നോ മോഹോ. സമ്മാവിമുത്തിയാ മിച്ഛാവിമുത്തീതി സമുച്ഛേദവിമുത്തിയാ വിപരീതാ അയാഥാവവിമുത്തിയേവ ചേതോവിമുത്തിസഞ്ഞിതാ.

അരഹാ ഇമേഹി ധോനേയ്യേഹി ധമ്മേഹീതി രാഗാദീഹി കിലേസേഹി ദൂരേ ഠിതോ അരഹാ ഇമേഹി വുത്തപ്പകാരേഹി കിലേസധോവനേഹി ധമ്മേഹി ഉപേതോ ഹോതി. ധോനോതി ധോനോ പുഗ്ഗലോ, തേനേവ ‘‘സോ ധുതരാഗോ’’തിആദയോ ആഹ.

മായാ വുച്ചതി വഞ്ചനികാചരിയാതി വഞ്ചനകിരിയം വഞ്ചനകരണം അസ്സാ അത്ഥീതി വഞ്ചനികാചരിയാ. തസ്സ പടിച്ഛാദനഹേതൂതി തേസം ദുച്ചരിതാനം അപ്പകാസനകാരണാ. പാപികം ഇച്ഛം പണിദഹതീതി ലാമകം പത്ഥനം പതിട്ഠാപേതി. ‘‘മാ മം ജഞ്ഞാ’’തി ഇച്ഛതീതി ‘‘മയ്ഹം കതം പാപം പരേ മാ ജാനിംസൂ’’തി പച്ചാസീസതി. സങ്കപ്പേതീതി വിതക്കം ഉപ്പാദേതി. വാചം ഭാസതീതി ജാനംയേവ പണ്ണത്തിം വീതിക്കമന്തോ ഭിക്ഖു ഭാരിയം കരോതി. ‘‘അമ്ഹാകം വീതിക്കമട്ഠാനം നാമ നത്ഥീ’’തി ഉപസന്തോ വിയ ഭാസതി. കായേന പരക്കമതീതി ‘‘മയാ കതം ഇദം പാപകമ്മം മാ കേചി ജാനിംസൂ’’തി കായേന വത്തം കരോതി. വിജ്ജമാനദോസപടിച്ഛാദനതോ ചക്ഖുമോഹനമായാ അസ്സാതി മായാവീ, മായാവിനോ ഭാവോ മായാവിതാ. കത്വാ പാപം പുന പടിച്ഛാദനതോ അതിച്ച അസ്സരതി ഏതായ സത്തോതി അച്ചസരാ. കായവാചാകിരിയാഹി അഞ്ഞഥാ ദസ്സനതോ വഞ്ചേതീതി വഞ്ചനാ. ഏതായ സത്താ നികരോന്തീതി നികതി, മിച്ഛാ കരോന്തീതി അത്ഥോ. ‘‘നാഹം ഏവം കരോമീ’’തി പാപാനം വിക്ഖിപനതോ നികിരണാ. ‘‘നാഹം ഏവം കരോമീ’’തി പരിവജ്ജനതോ പരിഹരണാ. കായാദീഹി സംഹരണതോ ഗൂഹനാ. സമഭാഗേന ഗൂഹനാ പരിഗൂഹനാ. തിണപണ്ണേഹി വിയ ഗൂഥം കായവചീകമ്മേഹി പാപം ഛാദേതീതി ഛാദനാ. സബ്ബതോ ഭാഗേന ഛാദനാ പരിച്ഛാദനാ. ന ഉത്താനിം കത്വാ ദസ്സേതീതി അനുത്താനികമ്മം. ന പാകടം കത്വാ ദസ്സേതീതി അനാവികമ്മം. സുട്ഠു ഛാദനാ വോച്ഛാദനാ. കതപടിച്ഛാദനവസേന പുനപി പാപസ്സ കരണതോ പാപകിരിയാ. അയം വുച്ചതീതി അയം കതപടിച്ഛാദനലക്ഖണാ മായാ നാമ വുച്ചതി, യായ സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ഭസ്മപടിച്ഛന്നോ വിയ അങ്ഗാരോ, ഉദകപടിച്ഛന്നോ വിയ ഖാണു, പിലോതികപലിവേഠിതം വിയ ച സത്ഥം ഹോതി.

ഏകവിധേന മാനോതി ഏകപരിച്ഛേദേന ഏകകോട്ഠാസേന മാനോ. യാ ചിത്തസ്സ ഉന്നതീതി യാ ചിത്തസ്സ അബ്ഭുസ്സാപനാ, അയം മാനോതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ പുഗ്ഗലം അനാമസിത്വാ നിബ്ബത്തിതമാനോവ വുത്തോ.

അത്തുക്കംസനമാനോതി അത്താനം ഉപരി ഠപനമാനോ. പരവമ്ഭനമാനോതി പരേ ലാമകകരണമാനോ. ഇമേ ദ്വേ മാനാ യേഭുയ്യേന തഥാ പവത്താകാരവസേന വുത്താ.

‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തി മാനോതി ജാതിആദീനി നിസ്സായ ‘‘അഹമസ്മി സേയ്യോ’’തി ഉപ്പന്നോ മാനോ. സദിസമാനാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഏവമിമേപി തയോ മാനാ പുഗ്ഗലവിസേസം അനിസ്സായ തഥാ പവത്താകാരവസേന വുത്താ. തേസു ഏകേകോ തിണ്ണമ്പി സേയ്യസദിസഹീനാനം ഉപ്പജ്ജതി. തത്ഥ ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തി മാനോ സേയ്യസ്സേവ യാഥാവമാനോ, സേസാനം അയാഥാവമാനോ. ‘‘സദിസോഹമസ്മീ’’തി മാനോ സദിസസ്സേവ യാഥാവമാനോ, സേസാനം അയാഥാവമാനോ. ‘‘ഹീനോഹമസ്മീ’’തി മാനോ ഹീനസ്സേവ യാഥാവമാനോ, സേസാനം അയാഥാവമാനോ.

ചതുബ്ബിധേന മാനോ ലോകധമ്മവസേന വുത്തോ. പഞ്ചവിധേന മാനോ പഞ്ചകാമഗുണവസേന വുത്തോ. ഛബ്ബിധേന മാനോ ചക്ഖാദിസമ്പത്തിവസേന വുത്തോ. തത്ഥ മാനം ജനേതീതി മാനം ഉപ്പാദേതി.

സത്തവിധേന മാനനിദ്ദേസേ മാനോതി ഉന്നമോ. അതിമാനോതി ‘‘ജാതിആദീഹി മയാ സദിസോ നത്ഥീ’’തി അതിക്കമിത്വാ മഞ്ഞനവസേന ഉപ്പന്നോ മാനോ. മാനാതിമാനോതി ‘‘അയം പുബ്ബേ മയാ സദിസോ, ഇദാനി അഹം സേട്ഠോ, അയം ഹീനതരോ’’തി ഉപ്പന്നോ മാനോ. അയം ഭാരാതിഭാരോ വിയ പുരിമം സദിസമാനം ഉപാദായ മാനാതിമാനോ നാമാതി ദസ്സേതും ‘‘മാനാതിമാനോ’’തി ആഹ. ഓമാനോതി ഹീനമാനോ. യോ ‘‘ഹീനോഹമസ്മീ’’തി മാനോ നാമ വുത്തോ, അയം ഓമാനോ നാമ. അപി ചേത്ഥ ‘‘ത്വം ജാതിമാ, കാകജാതി വിയ തേ ജാതി. ത്വം ഗോത്തവാ, ചണ്ഡാലഗോത്തം വിയ തേ ഗോത്തം. തുയ്ഹം സരോ അത്ഥി, കാകസരോ വിയ തേ സരോ’’തി ഏവം അത്താനം ഹേട്ഠാ കത്വാ പവത്തനവസേന അയം ‘‘ഓമാനോ’’തി വേദിതബ്ബോ.

അധിമാനോതി ചത്താരി സച്ചാനി അപ്പത്വാ പത്തസഞ്ഞിസ്സ, ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി കത്തബ്ബേ കിച്ചേ അകതേയേവ കതസഞ്ഞിസ്സ, ചതുസച്ചധമ്മേ അനധിഗതേ അധിഗതസഞ്ഞിസ്സ, അരഹത്തേ അസച്ഛികതേ സച്ഛികതസഞ്ഞിസ്സ ഉപ്പന്നോ അധിഗതമാനോ അധിമാനോ നാമ. അയം പന കസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, കസ്സ ന ഉപ്പജ്ജതീതി? അരിയസാവകസ്സ താവ ന ഉപ്പജ്ജതി. സോ ഹി മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനപഹീനകിലേസാവസിട്ഠകിലേസപച്ചവേക്ഖണേന സഞ്ജാതസോമനസ്സോ അരിയഗുണപടിവേധേ നിക്കങ്ഖോ, തസ്മാ സോതാപന്നാദീനം ‘‘അഹം സകദാഗാമീ’’തിആദിവസേന മാനോ ന ഉപ്പജ്ജതി, ദുസ്സീലസ്സ ച ന ഉപ്പജ്ജതി. സോ ഹി അരിയഗുണാധിഗമേ നിരാസോവ. സീലവതോപി പരിച്ചത്തകമ്മട്ഠാനസ്സ നിദ്ദാരാമതാദിമനുയുത്തസ്സ ന ഉപ്പജ്ജതി, പരിസുദ്ധസീലസ്സ പന കമ്മട്ഠാനേ അപ്പമത്തസ്സ നാമരൂപം വവത്ഥപേത്വാ പച്ചയപരിഗ്ഗഹേന വിതിണ്ണകങ്ഖസ്സ തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ സങ്ഖാരേ സമ്മസന്തസ്സ ആരദ്ധവിപസ്സകസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നേ ച സുദ്ധസമഥലാഭീ സുദ്ധവിപസ്സനാലാഭീ വാ അന്തരാ ഠപേതി. സോ ഹി ദസപി വസ്സാനി വീസമ്പി വസ്സാനി തിംസമ്പി വസ്സാനി അസീതിപി വസ്സാനി കിലേസസമുദാചാരം അപസ്സന്തോ ‘‘അഹം സോതാപന്നോ’’തി വാ ‘‘സകദാഗാമീ’’തി വാ ‘‘അനാഗാമീ’’തി വാ മഞ്ഞതി, സമഥവിപസ്സനാലാഭീ പന അരഹത്തേയേവ ഠപേതി. തസ്സ ഹി സമാധിബലേന കിലേസാ വിക്ഖമ്ഭിതാ, വിപസ്സനാബലേന സങ്ഖാരാ സുപരിഗ്ഗഹിതാ, തസ്മാ സട്ഠിപി വസ്സാനി അസീതിപി വസ്സാനി വസ്സസതമ്പി കിലേസാ ന സമുദാചരന്തി, ഖീണാസവസ്സേവ ചിത്താചാരോ ഹോതി. സോ ഏവം ദീഘരത്തം കിലേസസമുദാചാരം അപസ്സന്തോ അന്തരാ അട്ഠത്വാവ ‘‘അരഹാ അഹ’’ന്തി മഞ്ഞതി.

അസ്മിമാനോതി രൂപേ അസ്മീതിആദിനാ നയേന പഞ്ചസു ഖന്ധേസു ‘‘അഹം രൂപാദയോ’’തി ഉപ്പന്നോ മാനോ. മിച്ഛാമാനോതി പാപകേഹി കമ്മായതനസിപ്പായതനവിജ്ജാട്ഠാനസുതപടിഭാനസീലബ്ബതേഹി, പാപികായ ച ദിട്ഠിയാ ഉപ്പന്നോ മാനോ. തത്ഥ പാപകം കമ്മായതനം നാമ കേവട്ടമച്ഛബന്ധനേസാദാനം കമ്മം. പാപകം സിപ്പായതനം നാമ മച്ഛജാലഖിപകുമീനകരണേസു ചേവ പാസഓഡ്ഡനസൂലാരോപനാദീസു ച ഛേകതാ. പാപകം വിജ്ജാട്ഠാനം നാമ യാ കാചി പരൂപഘാതവിജ്ജാ. പാപകം സുതം നാമ ഭാരതയുദ്ധസീതാഹരണാദിപടിസംയുത്തം. പാപകം പടിഭാനം നാമ ദുബ്ഭാസിതയുത്തം കപ്പനാടകവിലപ്പനാദിപടിഭാനം. പാപകം സീലം നാമ അജസീലം ഗോസീലം. വതമ്പി അജവതഗോവതമേവ. പാപികാ ദിട്ഠി പന ദ്വാസട്ഠിയാ ദിട്ഠിഗതേസു യാകാചി ദിട്ഠി. അട്ഠവിധമാനോ ഉത്താനത്ഥോയേവ.

നവവിധേന മാനനിദ്ദേസേ സേയ്യസ്സ ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തിആദയോ നവ മാനാ പുഗ്ഗലം നിസ്സായ വുത്താ. ഏത്ഥ പന സേയ്യസ്സ ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തി മാനോ രാജാനഞ്ചേവ പബ്ബജിതാനഞ്ച ഉപ്പജ്ജതി. രാജാ ഹി ‘‘രട്ഠേന വാ ധനവാഹനേഹി വാ കോ മയാ സദിസോ അത്ഥീ’’തി ഏതം മാനം കരോതി. പബ്ബജിതോപി ‘‘സീലധുതങ്ഗാദീഹി കോ മയാ സദിസോ അത്ഥീ’’തി ഏതം മാനം കരോതി.

സേയ്യസ്സ ‘‘സദിസോഹമസ്മീ’’തി മാനോപി ഏതേസംയേവ ഉപ്പജ്ജതി. രാജാ ഹി ‘‘രട്ഠേന വാ ധനവാഹനേഹി വാ അഞ്ഞരാജൂഹി സദ്ധിം മയ്ഹം കിം നാനാകരണ’’ന്തി ഏതം മാനം കരോതി. പബ്ബജിതോപി ‘‘സീലധുതങ്ഗാദീഹി അഞ്ഞേന ഭിക്ഖുനാ മയ്ഹം കിം നാനാകരണ’’ന്തി ഏതം മാനം കരോതി.

സേയ്യസ്സ ‘‘ഹീനോഹമസ്മീ’’തി മാനോപി ഏതേസംയേവ ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ ഹി രഞ്ഞോ രട്ഠം വാ ധനവാഹനാദീനി വാ നാതിസമ്പന്നാനി ഹോന്തി, സോ ‘‘മയ്ഹം രാജാതി വോഹാരസുഖമത്തകമേവ, കിം രാജാ നാമ അഹ’’ന്തി ഏതം മാനം കരോതി. പബ്ബജിതോപി അപ്പലാഭസക്കാരോ ‘‘അഹം ധമ്മകഥികോ, ബഹുസ്സുതോ, മഹാഥേരോതി കഥാമത്തമേവ, കിം ധമ്മകഥികോ നാമാഹം, കിം ബഹുസ്സുതോ നാമാഹം, കിം മഹാഥേരോ നാമാഹം, യസ്സ മേ ലാഭസക്കാരോ നത്ഥീ’’തി ഏതം മാനം കരോതി.

സദിസസ്സ ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തി മാനാദയോ അമച്ചാദീനം ഉപ്പജ്ജന്തി. അമച്ചോ വാ ഹി രട്ഠിയോ വാ ‘‘ഭോഗയാനവാഹനാദീഹി കോ മയാ സദിസോ അഞ്ഞോ രാജപുരിസോ അത്ഥീ’’തി വാ, ‘‘മയ്ഹം അഞ്ഞേഹി സദ്ധിം കിം നാനാകരണ’’ന്തി വാ, ‘‘അമച്ചോതി നാമമേവ മയ്ഹം, ഘാസച്ഛാദനമത്തമ്പി മേ നത്ഥി, കിം അമച്ചോ നാമാഹ’’ന്തി വാ ഏതേ മാനേ കരോതി.

ഹീനസ്സ ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തി മാനാദയോ ദാസാദീനം ഉപ്പജ്ജന്തി. ദാസോ ഹി ‘‘മാതിതോ വാ പിതിതോ വാ കോ മയാ സദിസോ അഞ്ഞോ ദാസോ നാമ അത്ഥി, അഞ്ഞേ ജീവിതും അസക്കോന്താ കുച്ഛിഹേതു ദാസാ നാമ ജാതാ, അഹം പന പവേണീആഗതത്താ സേയ്യോ’’തി വാ, ‘‘പവേണീആഗതഭാവേന ഉഭതോസുദ്ധികദാസത്തേന അസുകദാസേന നാമ സദ്ധിം കി മയ്ഹം നാനാകരണ’’ന്തി വാ, ‘‘കുച്ഛിവസേനാഹം ദാസബ്യം ഉപഗതോ, മാതാപിതുകോടിയാ പന മേ ദാസട്ഠാനം നത്ഥി, കിം ദാസോ നാമ അഹ’’ന്തി വാ ഏതേ മാനേ കരോതി. യഥാ ച ദാസോ, ഏവം പുക്കുസചണ്ഡാലാദയോപി ഏതേ മാനേ കരോന്തിയേവ.

ഏത്ഥ ച സേയ്യസ്സ ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തി ഉപ്പന്നമാനോവ യാഥാവമാനോ, ഇതരേ ദ്വേ അയാഥാവമാനാ. തഥാ സദിസസ്സ ‘‘സദിസോഹമസ്മീ’’തി, ഹീനസ്സ ‘‘ഹീനോഹമസ്മീ’’തി ഉപ്പന്നമാനോവ യാഥാവമാനോ, ഇതരേ ദ്വേ അയാഥാവമാനാ. തത്ഥ യാഥാവമാനാ അരഹത്തമഗ്ഗവജ്ഝാ, അയാഥാവമാനാ സോതാപത്തിമഗ്ഗവജ്ഝാ.

ഏത്ഥ ച സേയ്യസ്സ ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തി മാനോ ഉത്തമസ്സ ഉത്തമട്ഠേന ‘‘അഹം സേയ്യോ’’തി ഏവം ഉപ്പന്നമാനോ, സേയ്യസ്സ ‘‘സദിസോഹമസ്മീ’’തി മാനോ ഉത്തമസ്സ സമട്ഠേന ‘‘അഹം സദിസോ’’തി ഏവം ഉപ്പന്നമാനോ. സേയ്യസ്സ ‘‘ഹീനോഹമസ്മീ’’തി മാനോ ഉത്തമസ്സ ലാമകട്ഠേന ‘‘അഹം ഹീനോ’’തി ഏവം ഉപ്പന്നമാനോ. ഏവം സേയ്യമാനോ സദിസമാനോ ഹീനമാനോതി ഇമേ തയോ മാനാ സേയ്യസ്സ ഉപ്പജ്ജന്തി. സദിസസ്സാപി അഹം സേയ്യോ, സദിസോ, ഹീനോതി തയോ മാനാ ഉപ്പജ്ജന്തി. ഹീനസ്സാപി അഹം ഹീനോ, സദിസോ, സേയ്യോതി തയോ മാനാ ഉപ്പജ്ജന്തി.

ദസവിധമാനനിദ്ദേസേ ഇധേകച്ചോ മാനം ജനേതീതി ഏകച്ചോ പുഗ്ഗലോ മാനം ജനയതി. ജാതിയാ വാതി ഖത്തിയഭാവാദിജാതിസമ്പത്തിയാ വാ. ഗോത്തേന വാതി ഗോതമഗോത്താദിനാ ഉക്കട്ഠഗോത്തേന വാ. കോലപുത്തിയേന വാതി മഹാകുലഭാവേന വാ. വണ്ണപോക്ഖരതായ വാതി വണ്ണസമ്പന്നസരീരതായ വാ. സരീരഞ്ഹി ‘‘പോക്ഖര’’ന്തി വുച്ചതി, തസ്സ വണ്ണസമ്പത്തിയാ അഭിരൂപഭാവേനാതി അത്ഥോ. ധനേന വാതി ധനസമ്പന്നഭാവേന വാ, മയ്ഹം നിധാനഗതസ്സ ധനസ്സ പമാണം നത്ഥീതി അത്ഥോ. അജ്ഝേനേന വാതി അജ്ഝായനവസേന വാ. കമ്മായതനേന വാതി ‘‘അവസേസാ സത്താ ഛിന്നപക്ഖകാകസദിസാ, അഹം പന മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ’’തി വാ, ‘‘അഹം യം യം കമ്മം കരോമി, തം തം സമിജ്ഝതീ’’തി വാ ഏവമാദിനയപ്പവത്തേന കമ്മായതനേന വാ. സിപ്പായതനേന വാതി ‘‘അവസേസാ സത്താ നിസിപ്പാ, അഹം സിപ്പവാ’’തി ഏവമാദിനയപ്പവത്തേന സിപ്പായതനേന വാ. വിജ്ജാട്ഠാനേന വാതി ഇദം ഹേട്ഠാ വുത്തനയമേവ. സുതേന വാതി ‘‘അവസേസാ സത്താ അപ്പസ്സുതാ, അഹം പന ബഹുസ്സുതോ’’തി ഏവമാദിസുതേന വാ. പടിഭാനേന വാതി ‘‘അവസേസാ സത്താ അപ്പടിഭാനാ, മയ്ഹം പന പടിഭാനപ്പമാണം നത്ഥീ’’തി ഏവമാദിപടിഭാനേന വാ. അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന വാ വത്ഥുനാതി അവുത്തേന അഞ്ഞേന വത്ഥുനാ വാ. യോ ഏവരൂപോ മാനോതി മാനകരണവസേന മാനോ. മഞ്ഞനാ മഞ്ഞിതത്തന്തി ആകാരഭാവനിദ്ദേസോ. ഉസ്സിതട്ഠേന ഉന്നതി. യസ്സുപ്പജ്ജതി, തം പുഗ്ഗലം ഉന്നാമേതി ഉക്ഖിപിത്വാ ഠപേതീതി ഉന്നാമോ. സമുസ്സിതട്ഠേന ധജോ. ഉക്ഖിപനട്ഠേന ചിത്തം സമ്പഗ്ഗണ്ഹാതീതി സമ്പഗ്ഗാഹോ. കേതു വുച്ചതി ബഹൂസു ധജേസു അച്ചുഗ്ഗതധജോ. മാനോപി പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജമാനോ അപരാപരേ ഉപാദായ അച്ചുഗ്ഗതട്ഠേന കേതു വിയാതി കേതു, തം കേതും ഇച്ഛതീതി കേതുകമ്യം, തസ്സ ഭാവോ കേതുകമ്യതാ. സാ പന ചിത്തസ്സ, ന അത്തനോ. തേന വുത്തം ‘‘കേതുകമ്യതാ ചിത്തസ്സാ’’തി. മാനസമ്പയുത്തഞ്ഹി ചിത്തം കേതും ഇച്ഛതി, തസ്സ ഭാവോ, കേതുസങ്ഖാതോ മാനോതി. ധോനോ മായഞ്ച മാനഞ്ച പഹായ പജഹിത്വാ യോ സോ ധോനോ അരഹാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന വിനോദനബ്യന്തികരണാദിവസേന കിലേസേ പജഹിത്വാ ഠിതോ, സോ തേന രാഗാദിനാ കിലേസേന ഗച്ഛേയ്യ.

നേരയികോതി വാതി നിരയേ നിബ്ബത്തകസത്തോതി വാ. തിരച്ഛാനയോനികാദീസുപി ഏസേവ നയോ. സോ ഹേതു നത്ഥീതി യേന ജനകഹേതുനാ ഗതിയാദീസു നിബ്ബത്തേയ്യ, സോ ഹേതു നത്ഥി. പച്ചയോതി തസ്സേവ വേവചനം. കാരണന്തി ഠാനം. കാരണഞ്ഹി തദായത്തവുത്തിതായ അത്തനോ ഫലസ്സ ഠാനന്തി വുച്ചതി. തസ്മാ യേന ഹേതുനാ യേന പച്ചയേന ഗതിയാദീസു നിബ്ബത്തേയ്യ, തം കാരണം നത്ഥി.

൨൨. യോ പന നേസം ദ്വിന്നം ഉപയാനം ഭാവേന ഉപയോ ഹോതി, സോ ഉപയോ ഹി…പേ… ദിട്ഠിമിധേവ സബ്ബന്തി. തത്ഥ ഉപയോതി തണ്ഹാദിട്ഠിനിസ്സിതോ. ധമ്മേസു ഉപേതി വാദന്തി ‘‘രത്തോ’’തി വാ ‘‘ദുട്ഠോ’’തി വാ ഏവം തേസു തേസു ധമ്മേസു ഉപേതി വാദം. അനൂപയം കേന കഥം വദേയ്യാതി തണ്ഹാദിട്ഠിപ്പഹാനേന പന അനൂപയം ഖീണാസവം കേന രാഗേന വാ ദോസേന വാ കഥം ‘‘രത്തോ’’തി വാ ‘‘ദുട്ഠോ’’തി വാ വദേയ്യ. ഏവം അനുപവജ്ജോ ച സോ കിം തിത്ഥിയാ വിയ കതപടിച്ഛാദകോ ഭവിസ്സതീതി അധിപ്പായോ. അത്താ നിരത്താ ന ഹി തസ്സ അത്ഥീതി തസ്സ ഹി അത്തദിട്ഠി വാ ഉച്ഛേദദിട്ഠി വാ നത്ഥി, ഗഹണമുഞ്ചനം വാപി അത്തനിരത്തസഞ്ഞിതം നത്ഥി. കിം കാരണാ നത്ഥീതി ചേ? അധോസി സോ ദിട്ഠിമിധേവ സബ്ബന്തി. യസ്മാ സോ ഇധേവ അത്തഭാവേ ഞാണമ്ബുനാ സബ്ബദിട്ഠിഗതം അധോസി പജഹി വിനോദേസീതി അരഹത്തനികൂടേന ദേസനം നിട്ഠാപേസി. തം സുത്വാ രാജാ അത്തമനോ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ പക്കാമീതി.

രത്തോതി വാതി രാഗേന രത്തോതി വാ. ദുട്ഠോതി വാതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. തേ അഭിസങ്ഖാരാ അപ്പഹീനാതി യേ പുഞ്ഞാപുഞ്ഞആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരാ, തേ അപ്പഹീനാ. അഭിസങ്ഖാരാനം അപ്പഹീനത്താതി തേസം വുത്തപ്പകാരാനം കമ്മാഭിസങ്ഖാരാനം ന പഹീനഭാവേന. ഗതിയാ വാദം ഉപേതീതി പഞ്ചന്നം ഗതീനം അഞ്ഞതരായ കഥനം ഉപഗച്ഛതി. തേനേവാഹ – ‘‘നേരയികോതി വാ…പേ… വാദം ഉപേതി ഉപഗച്ഛതീ’’തി. വദേയ്യാതി കഥേയ്യ. ഗഹിതം നത്ഥീതി ഗഹേതബ്ബം നത്ഥി. മുഞ്ചിതബ്ബം നത്ഥീതി മുഞ്ചിത്വാ ഠിതത്താ മോചേതബ്ബം നത്ഥി.

യസ്സത്ഥി ഗഹിതന്തി യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ‘‘അഹം മമാ’’തി ഗഹിതം അത്ഥി. തസ്സത്ഥി മുഞ്ചിതബ്ബന്തി തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ മോചേതബ്ബം അത്ഥി. ഉപരി പദാനി പരിവത്തേത്വാ യോജേതബ്ബാനി. ഗഹണം മുഞ്ചനാ സമതിക്കന്തോതി ഗഹണമോചനാ അരഹാ അതിക്കന്തോ. ബുദ്ധിപരിഹാനിവീതിവത്തോതി വഡ്ഢിഞ്ച പരിഹാനിഞ്ച അതിക്കമിത്വാ പവത്തോ. സോ വുട്ഠവാസോതിആദിം കത്വാ ഞാണഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢാനീതി പരിയോസാനം ഹേട്ഠാ വുത്തനയമേവ. അധോസീതി കന്തേസി. ധുനി സന്ധുനി നിദ്ധുനീതി ഉപസഗ്ഗേന പദം വഡ്ഢിതം.

സദ്ധമ്മപ്പജ്ജോതികായ മഹാനിദ്ദേസട്ഠകഥായ

ദുട്ഠട്ഠകസുത്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. സുദ്ധട്ഠകസുത്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൨൩. ചതുത്ഥേ സുദ്ധട്ഠകേ പഠമഗാഥായ താവത്ഥോ – ന, ഭിക്ഖവേ, ഏവരൂപേന ദസ്സനേന സുദ്ധി ഹോതി, അപി ച ഖോ കിലേസമലീനത്താ അസുദ്ധം, കിലേസരോഗാനം അധിഗമാ സരോഗമേവ ചന്ദാഭം ബ്രാഹ്മണം, അഞ്ഞം വാ ഏവരൂപം ദിസ്വാ ദിട്ഠിഗതികോ ബാലോ അഭിജാനാതി ‘‘പസ്സാമി സുദ്ധം പരമം അരോഗം, തേന ച ദിട്ഠിസങ്ഖാതേന ദസ്സനേന സംസുദ്ധി നരസ്സ ഹോതീ’’തി, സോ ഏവം അഭിജാനന്തോ തം ദസ്സനം ‘‘പരമ’’ന്തി ഞത്വാ തസ്മിം ദസ്സനേ സുദ്ധാനുപസ്സീ സമാനോ തം ദസ്സനം ‘‘മഗ്ഗഞാണ’’ന്തി പച്ചേതി. തം പന മഗ്ഗഞാണം ന ഹോതി.

പരമം ആരോഗ്യപ്പത്തന്തി ഉത്തമം നിബ്യാധിം പാപുണിത്വാ ഠിതം. താണപ്പത്തന്തി തഥാ പാലനപ്പത്തം. ലേണപ്പത്തന്തി നിലീയനപ്പത്തം.സരണപ്പത്തന്തി പതിട്ഠാപത്തം, ദുക്ഖനാസനം വാ പത്തം. അഭയപ്പത്തന്തി നിബ്ഭയഭാവപ്പത്തം. അച്ചുതപ്പത്തന്തി നിച്ചലഭാവം പത്തം. അമതപ്പത്തന്തി അമതം മഹാനിബ്ബാനം പത്തം. നിബ്ബാനപ്പത്തന്തി വാനവിരഹിതം പത്തം.

അഭിജാനന്തോതി വിസേസേന ജാനന്തോ. ആജാനന്തോതി ആജാനമാനോ. വിജാനന്തോതി അനേകവിധേന ജാനമാനോ. പടിവിജാനന്തോതി തം തം പടിച്ച വിജാനമാനോ. പടിവിജ്ഝന്തോതി ഹദയേ കുരുമാനോ.

ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം രൂപദസ്സനേനാതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന രൂപദസ്സനം. ഞാണന്തി പച്ചേതീതി പഞ്ഞാ ഇതി സദ്ദഹതി. മഗ്ഗോതി പച്ചേതീതി ‘‘ഉപായോ’’തി സദ്ദഹതി. പഥോതി സഞ്ചാരോ. നീയാനന്തി ഗഹേത്വാ യാതീതി നീയാനം. ‘‘നിയ്യാന’’ന്തി വാ പാഠോ.

൨൪. ‘‘ദിട്ഠേന ചേ സുദ്ധീ’’തി ദുതിയഗാഥാ. തസ്സത്ഥോ – തേന രൂപദസ്സനസങ്ഖാതേന ദിട്ഠേന യദി കിലേസസുദ്ധി നരസ്സ ഹോതി, തേന വാ ഞാണേന സോ യദി ജാതിആദിദുക്ഖം പജഹാതി, ഏവം സന്തേ അരിയമഗ്ഗതോ അഞ്ഞേന അസുദ്ധിമഗ്ഗേനേവ സോ സുജ്ഝതി, രാഗാദീഹി ഉപധീഹി സഉപധികോ ഏവ സമാനോ സുജ്ഝതീതി വത്തബ്ബതം ആപന്നോ ഹോതി, ന ച ഏവംവിധോ സുജ്ഝതി. തസ്മാ ദിട്ഠീ ഹി നം പാവ തഥാ വദാനം, സാ നം ദിട്ഠിയേവ ‘‘മിച്ഛാദിട്ഠികോ അയ’’ന്തി കഥേതി, ദിട്ഠിഅനുരൂപം ‘‘സസ്സതോ ലോകോ’’തിആദിനാ നയേന തഥാ തഥാ വദതീതി.

രാഗേന സഹ വത്തതീതി സരാഗോ, രാഗവാതി അത്ഥോ. സദോസോതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ.

൨൫. ന ബ്രാഹ്മണോതി തതിയഗാഥാ. തസ്സത്ഥോ – യോ പന ബാഹിതപാപത്താ ബ്രാഹ്മണോ ഹോതി, സോ മഗ്ഗേന അധിഗതാസവക്ഖയോ ഖീണാസവബ്രാഹ്മണോ അരിയമഗ്ഗഞാണതോ അഞ്ഞേന അഭിമങ്ഗലസമ്മതരൂപസങ്ഖാതേ ദിട്ഠേ, തഥാവിധസദ്ദസങ്ഖാതേ സുതേ, അവീതിക്കമസങ്ഖാതേ സീലേ, ഹത്ഥിവതാദിഭേദേ വതേ, പഥവിആദിഭേദേ മുതേ ച ഉപ്പന്നേന മിച്ഛാഞാണേന സുദ്ധിം ന ആഹാതി. സേസമസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ വണ്ണഭണനായ വുത്തം. സോ ഹി തേധാതുകപുഞ്ഞേ സബ്ബസ്മിഞ്ച പാപേ അനൂപലിത്തോ, കസ്മാ? തസ്സ പഹീനത്താ തസ്സ അത്തദിട്ഠിയാ, യസ്സ കസ്സചി വാ ഗഹണസ്സ പഹീനത്താ അത്തഞ്ജഹോ, പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരാദീനം അകരണതോ ‘‘നയിധ പകുബ്ബമാനോ’’തി വുച്ചതി. തസ്മാ നം ഏവം പസംസന്തോ ആഹ. സബ്ബസ്സേവ ചസ്സ പുരിമപാദേന സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ – പുഞ്ഞേ ച പാപേ ച അനൂപലിത്തോ അത്തഞ്ജഹോ നയിധ പകുബ്ബമാനോ ന ബ്രാഹ്മണോ അഞ്ഞതോ സുദ്ധിമാഹാതി. നാതി പടിക്ഖേപോതി ന ഇതി പടിസേധോ.

ബാഹിത്വാ സബ്ബപാപകാനീതി ഗാഥായത്ഥോ – യോ ചതുത്ഥമഗ്ഗേന ബാഹിത്വാ സബ്ബപാപകാനി ഠിതത്തോ ഠിതോഇച്ചേവ വുത്തം ഹോതി. ബാഹിതപാപത്താ ഏവ ച വിമലോ വിമലഭാവം ബ്രഹ്മഭാവം സേട്ഠഭാവം പത്തോ, പടിനിസ്സട്ഠസമാധിവിക്ഖേപകരകിലേസമലേന അഗ്ഗമഗ്ഗഫലസമാധിനാ സാധുസമാഹിതോ, സംസാരഹേതുസമതിക്കമേന സംസാരമതിച്ച പരിനിട്ഠിതകിച്ചതായ കേവലീതി ച, തണ്ഹാദിട്ഠീഹി അനിസ്സിതത്താ അനിസ്സിതോതി ച, ലോകധമ്മേഹി നിബ്ബികാരത്താ താദീതി ച പവുച്ചതി. ഏവം ഥുതിരഹോ സ ബ്രഹ്മാ സോ ബ്രാഹ്മണോതി.

അഞ്ഞത്ര സതിപട്ഠാനേഹീതി ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ മുഞ്ചിത്വാ. സമ്മപ്പധാനാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

സന്തേകേ സമണബ്രാഹ്മണാതി ഏകച്ചേ ലോകസങ്കേതേന ‘‘സമണബ്രാഹ്മണാ’’തി ലദ്ധവോഹാരാ സംവിജ്ജന്തി. ദിട്ഠസുദ്ധികാതി ദിട്ഠേന സുദ്ധിം ഇച്ഛമാനാ. തേ ഏകച്ചാനം രൂപാനം ദസ്സനന്തി ഏതേ ദിട്ഠസുദ്ധികാ ഏതേസം രൂപാരമ്മണാനം ഓലോകനം. മങ്ഗലം പച്ചേന്തീതി ഇദ്ധികാരണം ബുദ്ധികാരണം സബ്ബസമ്പത്തികാരണം പതിട്ഠാപേന്തി. അമങ്ഗലം പച്ചേന്തീതി അനിദ്ധികാരണം ന ബുദ്ധികാരണം ന സമ്പത്തികാരണം പതിട്ഠാപേന്തി. തേ കാലതോ വുട്ഠഹിത്വാതി ഏതേ ദിട്ഠാദിമങ്ഗലികാ പുരേതരമേവ ഉട്ഠഹിത്വാ. അഭിമങ്ഗലഗതാനീതി വിസേസേന വുഡ്ഢികാരണഗതാനി. രൂപാനി പസ്സന്തീതി നാനാവിധാനി രൂപാരമ്മണാനി ദക്ഖന്തി. ചാടകസകുണന്തി ഏവംനാമകം. ഫുസ്സവേളുവലട്ഠിന്തി ഫുസ്സനക്ഖത്തേന ഉപ്പന്നം തരുണബേളുവലട്ഠിം. ഗബ്ഭിനിത്ഥിന്തി സഗബ്ഭം ഇത്ഥിം. കുമാരകം ഖന്ധേ ആരോപേത്വാ ഗച്ഛന്തന്തി തരുണദാരകം അംസേ ഉസ്സാപേത്വാ ഗച്ഛമാനം. പുണ്ണഘടന്തി ഉദകപുണ്ണഘടം. രോഹിതമച്ഛന്തി രത്തരോഹിതമച്ഛം. ആജഞ്ഞരഥന്തി സിന്ധവയുത്തരഥം. ഉസഭന്തി മങ്ഗലഉസഭം. ഗോകപിലന്തി കപിലഗാവിം.

പലാലപുഞ്ജന്തി ഥുസരാസിം. തക്കഘടന്തി ഗോതക്കാദിപൂരിതചാടിം. രിത്തഘടന്തി തുച്ഛഘടം. നടന്തി നടകാദിം. ‘‘ധുത്തകിരിയ’’ന്തി ഏകേ. നഗ്ഗസമണകന്തി നിച്ചോളസമണം. ഖരന്തി ഗദ്രഭം. ഖരയാനന്തി ഗദ്രഭയുത്തം വയ്ഹാദികം. ഏകയുത്തയാനന്തി ഏകേന വാഹനേന സംയുത്തം യാനം. കാണന്തി ഏകക്ഖിഉഭയക്ഖികാണം. കുണിന്തി ഹത്ഥകുണിം. ഖഞ്ജന്തി ഖഞ്ജപാദം തിരിയഗതപാദം. പക്ഖഹതന്തി പീഠസപ്പിം. ജിണ്ണകന്തി ജരാജിണ്ണം. ബ്യാധികന്തി ബ്യാധിപീളിതം. മതന്തി കാലങ്കതം.

സുതസുദ്ധികാതി സോതവിഞ്ഞാണേന സുതേന സുദ്ധിം ഇച്ഛമാനാ. സദ്ദാനം സവനന്തി സദ്ദാരമ്മണാനം സവനം. വഡ്ഢാതി വാതിആദയോ ലോകേ പവത്തസദ്ദമത്താനി ഗഹേത്വാ വുത്താ. അമങ്ഗലം പന ‘‘കാണോ’’തിആദിനാ തേന തേന നാമേന വുത്തസദ്ദായേവ. ‘‘ഛിന്ദ’’ന്തി വാതി ഹത്ഥപാദാദിച്ഛിന്നന്തി വാ. ‘‘ഭിന്ദ’’ന്തി വാതി സീസാദിഭിന്നന്തി വാ. ‘‘ദഡ്ഢ’’ന്തി വാതി അഗ്ഗിനാ ഝാപിതന്തി വാ. ‘‘നട്ഠ’’ന്തി വാതി ചോരാദീഹി വിനാസിതന്തി വാ. ‘‘നത്ഥീ’’തി വാതി ന വിജ്ജതീതി വാ.

സീലസുദ്ധികാതി സീലേന വിസുദ്ധിം ഇച്ഛനകാ. സീലമത്തേനാതി സംവരണമത്തേന. സംയമമത്തേനാതി ഉപരമമത്തേന. സംവരമത്തേനാതി ദ്വാരഥകനമത്തേന. അവീതിക്കമമത്തേനാതി ന അതിക്കമിതമത്തേന. സമണോ മുണ്ഡികാപുത്തോതി മാതിതോ ലദ്ധനാമം. സമ്പന്നകുസലന്തി പരിപുണ്ണകുസലം. പരമകുസലന്തി ഉത്തമകുസലം. ഉത്തമപത്തിപ്പത്തന്തി ഉത്തമം അരഹത്തം പാപുണിതബ്ബതം പത്വാ ഠിതം. അയോജ്ജന്തി പരാജേതും അസക്കുണേയ്യം സമണം.

വതസുദ്ധികാതി സമാദാനേന വതേന സുദ്ധിം ഇച്ഛനകാ. ഹത്ഥിവതികാ വാതി സമാദിന്നം ഹത്ഥിവതം ഏതേസം അത്ഥീതി ഹത്ഥിവതികാ, സബ്ബഹത്ഥികിരിയം കരോന്തീതി അത്ഥോ. കഥം? ‘‘അജ്ജ പട്ഠായ ഹത്ഥീഹി കാതബ്ബം കരിസ്സാമീ’’തി ഏവം ഉപ്പന്നചിത്താ ഹത്ഥീനം ഗമനാകാരം തിട്ഠനാകാരം നിസീദനാകാരം സയനാകാരം ഉച്ചാരപസ്സാവകരണാകാരം, അഞ്ഞേ ഹത്ഥീ ദിസ്വാ സോണ്ഡം ഉസ്സാപേത്വാ ഗമനാകാരഞ്ച സബ്ബം കരോന്തീതി ഹത്ഥിവതികാ. അസ്സവതികാദീസുപി ലബ്ഭമാനവസേന യഥായോഗം യോജേതബ്ബം. തേസു അവസാനേ ദിസാവതികാ വാതി പുരത്ഥിമാദിദിസാനം നമസ്സനവസേന സമാദിന്നദിസാവതികാ, ഏതേസം വുത്തപ്പകാരാനം സമണബ്രാഹ്മണാനം വതസമാദാനം സമ്പജ്ജമാനം ഹത്ഥിആദീനം സഹബ്യതം ഉപനേതി. സചേ ഖോ പനസ്സ മിച്ഛാദിട്ഠി ഹോതി ‘‘ഇമിനാഹം സീലവതസമാദാനബ്രഹ്മചരിയേന ദേവോ വാ ദേവഞ്ഞതരോ വാ ഹോമീ’’തി ചിന്തയന്തസ്സ നിരയതിരച്ഛാനയോനീനം അഞ്ഞതരോ ഹോതീതി ഞാതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ (മ. നി. ൨.൭൯) –

‘‘ഇധ, പുണ്ണ, ഏകച്ചോ കുക്കുരവതം ഭാവേതി പരിപുണ്ണം അബ്ബോകിണ്ണം, കുക്കുരസീലം ഭാവേതി പരിപുണ്ണം അബ്ബോകിണ്ണം, കുക്കുരചിത്തം ഭാവേതി പരിപുണ്ണം അബ്ബോകിണ്ണം, കുക്കുരാകപ്പം ഭാവേതി പരിപുണ്ണം അബ്ബോകിണ്ണം. സോ കുക്കുരവതം ഭാവേത്വാ പരിപുണ്ണം അബ്ബോകിണ്ണം, കുക്കുരസീലം ഭാവേത്വാ പരിപുണ്ണം അബ്ബോകിണ്ണം, കുക്കുരചിത്തം ഭാവേത്വാ പരിപുണ്ണം അബ്ബോകിണ്ണം, കുക്കുരാകപ്പം ഭാവേത്വാ പരിപുണ്ണം അബ്ബോകിണ്ണം കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ കുക്കുരാനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജതി. സചേ ഖോ പനസ്സ ഏവംദിട്ഠി ഹോതി ‘ഇമിനാഹം സീലേന വാ വതേന വാ തപേന വാ ബ്രഹ്മചരിയേന വാ ദേവോ വാ ഭവിസ്സാമി ദേവഞ്ഞതരോ വാ’തി, സാസ്സ ഹോതി മിച്ഛാദിട്ഠി. മിച്ഛാദിട്ഠിസ്സ ഖോ അഹം, പുണ്ണ, ദ്വിന്നം ഗതീനം അഞ്ഞതരം ഗതിം വദാമി നിരയം വാ തിരച്ഛാനയോനിം വാ. ഇതി ഖോ, പുണ്ണ, സമ്പജ്ജമാനം കുക്കുരവതം കുക്കുരാനം സഹബ്യതം ഉപനേതി, വിപജ്ജമാനം നിരയ’’ന്തി.

ഗന്ധബ്ബവതികാദയോ ഗന്ധബ്ബാദീനം സഹബ്യതം ഉപഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ ന ഗഹേതബ്ബോ, മിച്ഛാദിട്ഠിയാ ഗഹിതത്താ നിരയതിരച്ഛാനയോനിമേവ ഉപഗച്ഛന്തീതി ഗഹേതബ്ബോ.

മുതസുദ്ധികാതി ഫുസിതേന സുദ്ധികാ. പഥവിം ആമസന്തീതി സസമ്ഭാരികം മഹാപഥവിം കായേന ഫുസന്തി. ഹരിതന്തി അല്ലനീലസദ്ദലം. ഗോമയന്തി ഗവാദിഗോമയം. കച്ഛപന്തി അട്ഠികച്ഛപാദിഅനേകവിധം. ഫാലം അക്കമന്തീതി അയഫാലം മദ്ദന്തി. തിലവാഹന്തി തിലസകടം തിലരാസിം വാ. ഫുസ്സതിലം ഖാദന്തീതി മങ്ഗലപടിസംയുത്തം തിലം ഖാദന്തി. ഫുസ്സതേലം മക്ഖേന്തീതി തഥാരൂപം തിലതേലം സരീരബ്ഭഞ്ജനം കരോന്തി. ദന്തകട്ഠന്തി ദന്തപോണം. മത്തികായ ന്ഹായന്തീതി കുങ്കുട്ഠാദികായ സണ്ഹമത്തികായ സരീരം ഉബ്ബട്ടേത്വാ ന്ഹായന്തി. സാടകം നിവാസേന്തീതി മങ്ഗലപടിസംയുത്തം വത്ഥം പരിദഹന്തി. വേഠനം വേഠേന്തീതി സീസവേഠനം പത്തുണ്ണാദിപടം സീസേ ഠപേന്തി പടിമുച്ചന്തി.

തേധാതുകം കുസലാഭിസങ്ഖാരന്തി കാമധാതുരൂപധാതുഅരൂപധാതൂസു പടിസന്ധിദായകം കോസല്ലസമ്ഭൂതം പച്ചയാഭിസങ്ഖാരം. സബ്ബം അകുസലന്തി ദ്വാദസവിധം അകോസല്ലസമ്ഭൂതം അകുസലം. യതോതി യദാ. തേ ദസവിധോ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ ച, ദ്വാദസവിധോ അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ ച, ചതുബ്ബിധോ ആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരോ ച യഥാനുരൂപം സമുച്ഛേദപ്പഹാനേന പഹീനാ ഹോന്തി. അത്തദിട്ഠിജഹോതി ‘‘ഏസോ മേ അത്താ’’തി ഗഹിതദിട്ഠിം ജഹോ. ഗാഹം ജഹോതി ‘‘ഏസോഹമസ്മീ’’തി മാനസമ്പയുത്തഗഹണം ജഹോ. പുന അത്തഞ്ജഹോതി ‘‘ഏതം മമാ’’തി തണ്ഹാഗഹണവസേന ച ദിട്ഠിഗഹണവസേന ച പരാമസിത്വാ ഗഹിതം, പരതോ ആമട്ഠഞ്ച, തസ്മിം അഭിനിവിട്ഠഞ്ച, ബലവതണ്ഹാവസേന ഗിലിത്വാ അജ്ഝോസിതഞ്ച, ബലവമുച്ഛിതഞ്ച. സബ്ബം തം ചത്തം ഹോതീതിആദയോ വുത്തനയായേവ.

൨൬. ഏവം ‘‘ന ബ്രാഹ്മണോ അഞ്ഞതോ സുദ്ധിമാഹാ’’തി വത്വാ ഇദാനി യേ ദിട്ഠിഗതികാ അഞ്ഞതോ സുദ്ധിം ബ്രുവന്തി, തേസം തസ്സാ ദിട്ഠിയാ അനിബ്ബാഹകഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘പുരിമം പഹായാ’’തി ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – തേഹി അഞ്ഞതോ സുദ്ധിവാദാ സമാനാപി യസ്സാ ദിട്ഠിയാ അപ്പഹീനത്താ ഗഹണമുഞ്ചനം ഹോതി, തായ പുരിമം സത്ഥാരാദിം പഹായ അപരം നിസ്സിതാ, ഏജാസങ്ഖാതായ തണ്ഹായ അനുഗതാ അഭിഭൂതാ രാഗാദിഭേദം ന തരന്തി സങ്ഗം, തഞ്ച അതരന്താ തം തം ധമ്മം ഉഗ്ഗണ്ഹന്തി ച നിരസ്സജന്തി ച മക്കടോവ സാഖന്തി.

പുരിമം സത്ഥാരം പഹായാതി പുരിമഗഹിതം സത്ഥുപടിഞ്ഞം വജ്ജേത്വാ. പരം സത്ഥാരം നിസ്സിതാതി അഞ്ഞം സത്ഥുപടിഞ്ഞം നിസ്സിതാ അല്ലീനാ. പുരിമം ധമ്മക്ഖാനം പഹായാതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ.

ഏജാനുഗാതി തണ്ഹായ അനുഗാ. ഏജാനുഗതാതി തണ്ഹായ അനുഗതാ. ഏജാനുസടാതി തണ്ഹായ അനുസടാ പക്ഖന്ദാ വാ. ഏജായ പന്നാ പതിതാതി തണ്ഹായ നിമുഗ്ഗാ ച നിക്ഖിപിതാ ച.

മക്കടോതി വാനരോ. അരഞ്ഞേതി വിപിനേ. പവനേതി മഹാവനേ. ചരമാനോതി ഗച്ഛമാനോ. ഏവമേവാതി ഓപമ്മസംസന്ദനം. പുഥൂതി നാനാ. പുഥുദിട്ഠിഗതാനീതി നാനാവിധാനി ദിട്ഠിഗതാനി. ഗണ്ഹന്തി ച മുഞ്ചന്തി ചാതി ഗഹണവസേന ഗണ്ഹന്തി ച ചജനവസേന മുഞ്ചന്തി ച. ആദിയന്തി ച നിരസ്സജന്തി ചാതി പലിബോധം കരോന്തി ച വിസ്സജ്ജേന്തി ച ഖിപന്തി ച.

൨൭. പഞ്ചമഗാഥായ ച സമ്ബന്ധോ – യോ ച സോ ‘‘ദിട്ഠീ ഹി നം പാവ തഥാ വദാന’’ന്തി വുത്തോ, സോ സയം സമാദായാതി. തത്ഥ സയന്തി സാമം. സമാദായാതി ഗഹേത്വാ. വതാനീതി ഹത്ഥിവതാദീനി. ഉച്ചാവചന്തി അപരാപരം, ഹീനപണീതം വാ സത്ഥാരതോ സത്ഥാരാദിം. സഞ്ഞസത്തോതി കാമസഞ്ഞാദീസു ലഗ്ഗോ. വിദ്വാ ച വേദേഹി സമേച്ച ധമ്മന്തി പരമത്ഥവിദ്വാ ച അരഹാ ചതൂഹി മഗ്ഗഞാണവേദേഹി ചതുസച്ചധമ്മം അഭിസമേച്ചാതി. സേസം പാകടമേവ.

സാമം സമാദായാതി സയമേവ ഗഹേത്വാ. ആദായാതി ആദിയിത്വാ ഗണ്ഹിത്വാ. സമാദായാതി സമ്മാ ആദായ. ആദിയിത്വാതി പലിബോധം കത്വാ. സമാദിയിത്വാതി സമ്മാ പലിബോധം കത്വാ. ഗണ്ഹിത്വാതി അവിസ്സജ്ജേത്വാ. പരാമസിത്വാതി ദസ്സിത്വാ. അഭിനിവിസിത്വാതി പതിട്ഠഹിത്വാ. കാമസഞ്ഞാദയോ വുത്തനയാ ഏവ.

വിദ്വാതി മേധാവീ. വിജ്ജാഗതോതി വിജാനനഭാവം ഗതോ. ഞാണീതി പഞ്ഞാസമ്പന്നോ. വിഭാവീതി ഞാണേന വീമംസകോ. മേധാവീതി അനിച്ചാദീഹി തുലിതഞാണോ. പഞ്ഞാതിആദയോ ഹേട്ഠാ വുത്തനയായേവ. ചതുസച്ചധമ്മം വിചിനാതീതി ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ. ബോജ്ഝങ്ഗത്ഥോ ഹേട്ഠാ വുത്തോവ. വീമംസാതി ചതുസച്ചധമ്മവിചിനനാ പഞ്ഞാവ. ‘‘വീമംസാ ധമ്മചിന്തനാ’’തി ഹി വുത്താ. വിപസ്സനാതി മഗ്ഗസമ്പയുത്താ വിവിധാകാരേന പസ്സനാ പഞ്ഞാവ. സമ്മാദിട്ഠീതി സോഭനാ പസട്ഠാ സുന്ദരാ മഗ്ഗസമ്പയുത്താ സമ്മാദിട്ഠി. തേഹി വേദേഹീതി ഏതേഹേവ ചതൂഹി മഗ്ഗഞാണേഹി. അന്തഗതോതി ജാതിജരാമരണസ്സ പരിയോസാനം ഗതോ. കോടിഗതോതിആദയോ ഹേട്ഠാ വുത്തനയാവ. വേദാനം വാ അന്തഗതോതി ജാനിതബ്ബാനം അവസാനപ്പത്തോ. വേദേഹി വാ അന്തഗതോതി ചതൂഹി മഗ്ഗഞാണവേദേഹി വട്ടദുക്ഖസ്സ പരിയന്തഭാവേന അന്തസങ്ഖാതം നിബ്ബാനം ഗതോ. വിദിതത്താതി വിദിതഭാവേന ജാനിതഭാവേന.

വേദാനി വിചേയ്യ കേവലാനീതി ഗാഥായ അയമത്ഥോ – യോ ചതൂഹി മഗ്ഗഞാണവേദേഹി കിലേസക്ഖയം കരോന്തോ ഗതോ, സോ പരമത്ഥതോ വേദഗൂ നാമ ഹോതി. സോവ സബ്ബസമണബ്രാഹ്മണാനം സത്ഥസഞ്ഞിതാനി വേദാനി തായേവ മഗ്ഗഭാവനായ കിച്ചതോ അനിച്ചാദിവസേന വിചേയ്യ. തത്ഥ ഛന്ദരാഗപ്പഹാനേന തമേവ സബ്ബം വേദമതിച്ച യാപി വേദപച്ചയാ, അഞ്ഞഥാ വാ ഉപ്പജ്ജന്തി വേദനാ, താസു സബ്ബവേദനാസു വീതരാഗോ ഹോതി. തസ്മാ തമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘കിം പത്തിനമാഹു വേദഗു’’ന്തി (സു. നി. ൫൩൩) പുട്ഠോ ‘‘ഇദം പത്തിന’’ന്തി അവത്വാ ‘‘വേദാനി വിചേയ്യ…പേ… വേദഗൂ സോ’’തി ആഹ. യസ്മാ വാ യോ പവിചയപഞ്ഞായ വേദാനി വിചേയ്യ, തത്ഥ ഛന്ദരാഗപ്പഹാനേന സബ്ബം വേദമതിച്ച വത്തതി. സോ സത്ഥസഞ്ഞിതാനി വേദാനി ഗതോ ഞാതോ അതിക്കന്തോവ ഹോതി. യോ വേദനാസു വീതരാഗോ, സോപി വേദനാസഞ്ഞിതാനി വേദാനി ഗതോ അതിക്കന്തോ, അതിവേദനം ഗതോതിപി വേദഗൂ. തസ്മാ തമ്പി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇദം പത്തിന’’ന്തി അവത്വാ ‘‘വേദാനി വിചേയ്യ…പേ… വേദഗൂ സോ’’തി ആഹ.

സമേച്ചാതി ഞാണേന സമാഗന്ത്വാ. അഭിസമേച്ചാതി ഞാണേന പടിവിജ്ഝിത്വാ. ധമ്മന്തി ചതുസച്ചധമ്മം. സബ്ബേ സങ്ഖാരാതി സബ്ബേ സപ്പച്ചയാ ധമ്മാ. തേ ഹി സങ്ഖതസങ്ഖാരാ നാമ. പച്ചയേഹി സങ്ഗമ്മ കരീയന്തീതി സങ്ഖാരാ, തേ ഏവം പച്ചയേഹി സങ്ഗമ്മ കതത്താ ‘‘സങ്ഖതാ’’തി വിസേസേത്വാ വുത്താ. ‘‘കമ്മനിബ്ബത്താ തേഭൂമകരൂപാരൂപധമ്മാ അഭിസങ്ഖതസങ്ഖാരാ’’തി (വിസുദ്ധി. ൨.൫൮൭) അട്ഠകഥാസു വുത്താ. തേപി ‘‘അനിച്ചാ വത സങ്ഖാരാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൨൨൧, ൨൭൨; സം. നി. ൧.൧൮൬) സങ്ഖതസങ്ഖാരേസു സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. ‘‘അവിജ്ജാഗതോയം, ഭിക്ഖവേ, പുരിസപുഗ്ഗലോ പുഞ്ഞഞ്ചേ സങ്ഖാരം അഭിസങ്ഖരോതീ’’തിആദീസു (സം. നി. ൨.൫൧) അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാവ ആഗതാ. തേഭൂമികകുസലാകുസലചേതനാ അഭിസങ്ഖരണകസങ്ഖാരാ നാമ. ‘‘യാവതികാ അഭിസങ്ഖാരസ്സ ഗതി, താവതികം ഗന്ത്വാ അക്ഖാഹതം മഞ്ഞേ അട്ഠാസീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൩.൧൫) ആഗതം കായികചേതസികവീരിയം പയോഗാഭിസങ്ഖാരോ നാമ. ‘‘സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധം സമാപന്നസ്സ ഖോ, ആവുസോ വിസാഖ, ഭിക്ഖുനോ പഠമം നിരുജ്ഝതി വചീസങ്ഖാരോ, തതോ കായസങ്ഖാരോ, തതോ ചിത്തസങ്ഖാരോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൪൬൪) ആഗതാ വിതക്കവിചാരാ വാചം സങ്ഖരോന്തീതി വചീസങ്ഖാരാ, അസ്സാസപസ്സാസാ കായേന സങ്ഖരീയന്തീതി കായസങ്ഖാരാ, സഞ്ഞാ ച വേദനാ ച ചിത്തേന സങ്ഖരീയന്തീതി ചിത്തസങ്ഖാരാ. ഇധ പന സങ്ഖതസങ്ഖാരാ അധിപ്പേതാ. അനിച്ചാ ഹുത്വാ അഭാവട്ഠേന. ദുക്ഖാ പടിപീളനട്ഠേന. സബ്ബേ ധമ്മാതി നിബ്ബാനമ്പി അന്തോകത്വാ വുത്താ. അനത്താ അവസവത്തനട്ഠേന. അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാതി ഏത്ഥ യം പടിച്ച ഫലമേതി, സോ പച്ചയോ. പടിച്ചാതി ന വിനാ, അപച്ചക്ഖിത്വാതി അത്ഥോ. ഏതീതി ഉപ്പജ്ജതി ചേവ പവത്തതി ചാതി അത്ഥോ. അപിച ഉപകാരകട്ഠോ പച്ചയട്ഠോ. അവിജ്ജാ ച സാ പച്ചയോ ചാതി അവിജ്ജാപച്ചയോ, തസ്മാ അവിജ്ജാപച്ചയാ. സങ്ഖാരാ സമ്ഭവന്തീതി നിബ്ബത്തന്തി, ഏവം സമ്ഭവന്തിസദ്ദസ്സ സേസപദേഹിപി യോജനാ കാതബ്ബാ.

തത്ഥ കതമാ അവിജ്ജാ? ദുക്ഖേ അഞ്ഞാണം, ദുക്ഖസമുദയേ അഞ്ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധേ അഞ്ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ അഞ്ഞാണം, പുബ്ബന്തേ അഞ്ഞാണം, അപരന്തേ അഞ്ഞാണം, പുബ്ബന്താപരന്തേ അഞ്ഞാണം, ഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പന്നേസു ധമ്മേസു അഞ്ഞാണം. കതമേ സങ്ഖാരാ? പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ ആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരോ, കായസങ്ഖാരോ വചീസങ്ഖാരോ ചിത്തസങ്ഖാരോ, അട്ഠ കാമാവചരകുസലചേതനാ, പഞ്ച രൂപാവചരകുസലചേതനാ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ, ദ്വാദസ അകുസലചേതനാ അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ, ചതസ്സോ അരൂപാവചരകുസലചേതനാ ആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരോ, കായസഞ്ചേതനാ കായസങ്ഖാരോ, വചീസഞ്ചേതനാ വചീസങ്ഖാരോ, മനോസഞ്ചേതനാ ചിത്തസങ്ഖാരോ.

തത്ഥ സിയാ – കഥം പനേതം ജാനിതബ്ബം ‘‘ഇമേ സങ്ഖാരാ അവിജ്ജാപച്ചയാ ഹോന്തീ’’തി? അവിജ്ജാഭാവേ ഭാവതോ. യസ്സ ഹി ദുക്ഖാദീസു അവിജ്ജാസങ്ഖാതം അഞ്ഞാണം അപ്പഹീനം ഹോതി, സോ ദുക്ഖേ താവ പുബ്ബന്താദീസു ച അഞ്ഞാണേന സംസാരദുക്ഖം സുഖസഞ്ഞായ ഗഹേത്വാ തസ്സേവ ഹേതുഭൂതേ തിവിധേപി സങ്ഖാരേ ആരഭതി. സമുദയേ അഞ്ഞാണേന ദുക്ഖഹേതുഭൂതേപി തണ്ഹാപരിക്ഖാരേ സങ്ഖാരേ സുഖഹേതുതോ മഞ്ഞമാനോ ആരഭതി. നിരോധേ പന മഗ്ഗേ ച അഞ്ഞാണേന ദുക്ഖസ്സ അനിരോധഭൂതേപി ഗതിവിസേസേ ദുക്ഖനിരോധസഞ്ഞീ ഹുത്വാ നിരോധസ്സ ച അമഗ്ഗഭൂതേസുപി യഞ്ഞാമരതപാദീസു നിരോധമഗ്ഗസഞ്ഞീ ഹുത്വാ ദുക്ഖനിരോധം പത്ഥയമാനോ യഞ്ഞാമരതപാദിമുഖേന തിവിധേപി സങ്ഖാരേ ആരഭതി.

അപി ച സോ തായ ചതൂസു സച്ചേസു അപ്പഹീനാവിജ്ജതായ വിസേസതോ ജാതിജരാരോഗമരണാദിഅനേകാദീനവവോകിണ്ണമ്പി പുഞ്ഞഫലസങ്ഖാതം ദുക്ഖം ദുക്ഖതോ അജാനന്തോ തസ്സ അധിഗമായ കായവചീചിത്തസങ്ഖാരഭേദം പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരം ആരഭതി ദേവച്ഛരകാമകോ വിയ മരുപ്പപാതം. സുഖസമ്മതസ്സാപി ച തസ്സ പുഞ്ഞഫലസ്സ അന്തേ മഹാപരിളാഹജനികം വിപരിണാമദുക്ഖതം അപ്പസ്സാദതഞ്ച അപസ്സന്തോപി തപ്പച്ചയം വുത്തപ്പകാരമേവ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരം ആരഭതി സലഭോ വിയ ദീപസിഖാഭിനിപാതം, മധുബിന്ദുഗിദ്ധോ വിയ ച മധുലിത്തസത്ഥധാരാലേഹനം.

കാമുപസേവനാദീസു ച സവിപാകേസു ആദീനവം അപസ്സന്തോ സുഖസഞ്ഞായ ചേവ കിലേസാഭിഭൂതതായ ച ദ്വാരത്തയപ്പവത്തമ്പി അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരം ആരഭതി ബാലോ വിയ ഗൂഥകീളനം, മരിതുകാമോ വിയ ച വിസഖാദനം. ആരുപ്പവിപാകേസു ചാപി സങ്ഖാരവിപരിണാമദുക്ഖതം അനവബുജ്ഝമാനോ സസ്സതാദിവിപല്ലാസേന ചിത്തസങ്ഖാരഭൂതം ആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരം ആരഭതി ദിസാമൂള്ഹോ വിയ പിസാചനഗരാഭിമുഖമഗ്ഗഗമനം. ഏവം യസ്മാ അവിജ്ജാഭാവതോവ സങ്ഖാരഭാവോ, ന അഭാവതോ. തസ്മാ ജാനിതബ്ബമേതം ‘‘ഇമേ സങ്ഖാരാ അവിജ്ജാപച്ചയാ ഹോന്തീ’’തി.

ഏത്ഥാഹ – ഗണ്ഹാമ താവ ഏതം ‘‘അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ’’തി, കിം പനായമേകാവ അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ, ഉദാഹു അഞ്ഞേപി പച്ചയാ സന്തീതി? കിം പനേത്ഥ യദി താവ ഏകാവ, ഏകകാരണവാദോ ആപജ്ജതി. അഥ അഞ്ഞേപി സന്തി, ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ’’തി ഏകകാരണനിദ്ദേസോ നുപപജ്ജതീതി? ന നുപപജ്ജതി. കസ്മാ? യസ്മാ –

‘‘ഏകം ന ഏകതോ ഇധ, നാനേകമനേകതോപി നോ ഏകം;

ഫലമത്ഥി അത്ഥി പന ഏക-ഹേതുഫലദീപനേ അത്ഥോ’’. (വിഭ. അട്ഠ. ൨൨൬, സങ്ഖാരപദനിദ്ദേസ; പടി. മ. അട്ഠ. ൧.൧.൧൦൫; വിസുദ്ധി. ൨.൬൧൭);

ഭഗവാ ഹി കത്ഥചി പധാനത്താ, കത്ഥചി പാകടത്താ, കത്ഥചി അസാധാരണത്താ ദേസനാവിലാസസ്സ ച വേനേയ്യാനഞ്ച അനുരൂപതോ ഏകമേവ ഹേതും വാ ഫലം വാ ദീപേതി. തസ്മാ അയമിധ അവിജ്ജാ വിജ്ജമാനേസുപി അഞ്ഞേസു വത്ഥാരമ്മണസഹജാതധമ്മാദീസു സങ്ഖാരകാരണേസു ‘‘അസ്സാദാനുപസ്സിനോ തണ്ഹാ പവഡ്ഢതീ’’തി (സം. നി. ൨.൫൨) ച, ‘‘അവിജ്ജാസമുദയാ ആസവസമുദയോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൦൪) ച വചനതോ അഞ്ഞേസമ്പി തണ്ഹാദീനം സങ്ഖാരഹേതൂനം ഹേതൂതി പധാനത്താ, ‘‘അവിദ്വാ, ഭിക്ഖവേ, അവിജ്ജാഗതോ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരമ്പി അഭിസങ്ഖരോതീ’’തി പാകടത്താ, അസാധാരണത്താ ച സങ്ഖാരാനം ഹേതുഭാവേന ദീപിതാതി വേദിതബ്ബാ. ഏതേനേവ ച ഏകേകഹേതുഫലദീപനപരിഹാരവചനേന സബ്ബത്ഥ ഏകേകഹേതുഫലദീപനേ പയോജനം വേദിതബ്ബന്തി.

ഏത്ഥാഹ – ഏവം സന്തേപി ഏകന്താനിട്ഠഫലായ സാവജ്ജായ അവിജ്ജായ കഥം പുഞ്ഞാനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരപച്ചയത്തം യുജ്ജതി? ന ഹി നിമ്ബബീജതോ ഉച്ഛു ഉപ്പജ്ജതീതി. കഥം ന യുജ്ജിസ്സതി? ലോകസ്മിഞ്ഹി –

‘‘വിരുദ്ധോ ചാ വിരുദ്ധോ ച, സദിസാസദിസോ തഥാ;

ധമ്മാനം പച്ചയോ സിദ്ധോ, വിപാകാ ഏവ തേ ച ന’’.

ഇതി അയം അവിജ്ജാ വിപാകവസേന ഏകന്താനിട്ഠഫലാ, സഭാവവസേന ച സാവജ്ജാപി സമാനാ സബ്ബേസമ്പി ഏതേസം പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരാദീനം യഥാനുരൂപം ഠാനകിച്ചസഭാവവിരുദ്ധാവിരുദ്ധപച്ചയവസേന, സദിസാസദിസപച്ചയവസേന ച പച്ചയോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബാ. അപി ച അയം അഞ്ഞോപി പരിയായോ –

‘‘ചുതൂപപാതേ സംസാരേ, സങ്ഖാരാനഞ്ച ലക്ഖണേ;

യോ പടിച്ചസമുപ്പന്ന-ധമ്മേസു ച വിമുയ്ഹതി.

‘‘അഭിസങ്ഖരോതി സോ ഏതേ, സങ്ഖാരേ തിവിധേ യതോ;

അവിജ്ജാ പച്ചയോ തേസം, തിവിധാനമ്പയം തതോ.

‘‘യഥാപി നാമ ജച്ചന്ധോ, നരോ അപരിണായകോ;

ഏകദാ യാതി മഗ്ഗേന, ഉമ്മഗ്ഗേനാപി ഏകദാ.

‘‘സംസാരേ സംസരം ബാലോ, തഥാ അപരിണായകോ;

കരോതി ഏകദാ പുഞ്ഞം, അപുഞ്ഞമപി ഏകദാ.

‘‘യദാ ച ഞത്വാ സോ ധമ്മം, സച്ചാനി അഭിസമേസ്സതി;

തദാ അവിജ്ജൂപസമാ, ഉപസന്തോ ചരിസ്സതീ’’തി.

സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണന്തി ഛവിഞ്ഞാണകായാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം സോതവിഞ്ഞാണം ഘാനവിഞ്ഞാണം ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം കായവിഞ്ഞാണം മനോവിഞ്ഞാണം. തത്ഥ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം കുസലവിപാകം അകുസലവിപാകന്തി ദുവിധം. തഥാ സോതഘാനജിവ്ഹാകായവിഞ്ഞാണാനി. മനോവിഞ്ഞാണം പന ദ്വേ വിപാകമനോധാതുയോ, തിസ്സോ അഹേതുകവിപാകമനോവിഞ്ഞാണധാതുയോ, അട്ഠ സഹേതുകവിപാകചിത്താനി, പഞ്ച രൂപാവചരവിപാകചിത്താനി, ചത്താരി അരൂപാവചരവിപാകചിത്താനീതി ബാവീസതിവിധം. ഇതി സബ്ബാനി ബാത്തിംസലോകിയവിപാകവിഞ്ഞാണാനി.

തത്ഥ സിയാ – കഥം പനേതം ജാനിതബ്ബം ‘‘ഇദം വുത്തപ്പകാരം വിഞ്ഞാണം സങ്ഖാരപച്ചയാ ഹോതീ’’തി? ഉപചിതകമ്മാഭാവേ വിപാകാഭാവതോ. വിപാകഞ്ഹേതം, വിപാകഞ്ച ന ഉപചിതകമ്മാഭാവേ ഉപ്പജ്ജതി, യദി ഉപ്പജ്ജേയ്യ, സബ്ബേസം സബ്ബവിപാകാനി ഉപ്പജ്ജേയ്യും, ന ച ഉപ്പജ്ജന്തീതി ജാനിതബ്ബമേതം ‘‘സങ്ഖാരപച്ചയാ ഇദം വിഞ്ഞാണം ഹോതീ’’തി. സബ്ബമേവ ഹി ഇദം പവത്തിപടിസന്ധിവസേന ദ്വേധാ പവത്തതി. തത്ഥ ദ്വേ പഞ്ചവിഞ്ഞാണാനി, ദ്വേ മനോധാതുയോ, സോമനസ്സസഹഗതാ അഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതൂതി ഇമാനി തേരസ പഞ്ചവോകാരഭവേ പവത്തിയംയേവ പവത്തന്തി. സേസാനി ഏകൂനവീസതി തീസു ഭവേസു യഥാനുരൂപം പവത്തിയമ്പി പടിസന്ധിയമ്പി പവത്തന്തി.

‘‘ലദ്ധപ്പച്ചയമിതി ധമ്മ-മത്തമേതം ഭവന്തരമുപേതി;

നാസ്സ തതോ സങ്കന്തി, ന തതോ ഹേതും വിനാ ഹോതി’’.

ഇതി ഹേതം ലദ്ധപ്പച്ചയം രൂപാരൂപധമ്മമത്തം ഉപ്പജ്ജമാനം ‘‘ഭവന്തരമുപേതീ’’തി വുച്ചതി, ന സത്തോ ന ജീവോ. തസ്സ ച നാപി അതീതഭവതോ ഇധ സങ്കന്തി അത്ഥി, നാപി തതോ ഹേതും വിനാ ഇധ പാതുഭാവോ. ഏത്ഥ ച പുരിമം ചവനതോ ചുതി, പച്ഛിമം ഭവന്തരാദിപടിസന്ധാനതോ പടിസന്ധീതി വുച്ചതി.

ഏത്ഥാഹ – നനു ഏവം അസങ്കന്തിപാതുഭാവേ സതി യേ ഇമസ്മിം മനുസ്സത്തഭാവേ ഖന്ധാ, തേസം നിരുദ്ധത്താ, ഫലപച്ചയസ്സ ച കമ്മസ്സ തത്ഥ അഗമനതോ, അഞ്ഞസ്സ അഞ്ഞതോ ച തം ഫലം സിയാ, ഉപഭുഞ്ജകേ ച അസതി കസ്സ തം ഫലം സിയാ, തസ്മാ ന സുന്ദരമിദം വിധാനന്തി? തത്രിദം വുച്ചതി –

‘‘സന്താനേ യം ഫലം ഏതം, നാഞ്ഞസ്സ ന ച അഞ്ഞതോ;

ബീജാനം അഭിസങ്ഖാരോ, ഏതസ്സത്ഥസ്സ സാധകോ.

‘‘ഫലസ്സുപ്പത്തിയാ ഏവ, സിദ്ധാ ഭുഞ്ജകസമ്മുതി;

ഫലുപ്പാദേന രുക്ഖസ്സ, യഥാ ഫലതി സമ്മുതീ’’തി.

യോപി വദേയ്യ ‘‘ഏവം സന്തേപി ഏതേ സങ്ഖാരാ വിജ്ജമാനാ വാ ഫലസ്സ പച്ചയാ സിയും, അവിജ്ജമാനാ വാ. യദി ച വിജ്ജമാനാ, പവത്തിക്ഖണേയേവ നേസം വിപാകേന ഭവിതബ്ബം. അഥ അവിജ്ജമാനാ, പവത്തിതോ പുബ്ബേ പച്ഛാ ച നിച്ചം ഫലാവഹാ സിയു’’ന്തി. സോ ഏവം വത്തബ്ബോ –

‘‘കതത്താ പച്ചയാ ഏതേ, ന ച നിച്ചം ഫലാവഹാ;

പാടിഭോഗാദികം തത്ഥ, വേദിതബ്ബം നിദസ്സന’’ന്തി.

വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപന്തി ഇധ വേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരക്ഖന്ധാ നാമം, ചത്താരി മഹാഭൂതാനി ചതുന്നഞ്ച മഹാഭൂതാനം ഉപാദായരൂപം രൂപം. അഭാവകഗബ്ഭസേയ്യകാനം അണ്ഡജാനഞ്ച പടിസന്ധിക്ഖണേ വത്ഥുദസകം കായദസകന്തി വീസതി രൂപരൂപാനി, തയോ ച അരൂപിനോ ഖന്ധാതി ഏതേ തേവീസതി ധമ്മാ ‘‘വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപ’’ന്തി വേദിതബ്ബാ. സഭാവകാനം ഭാവദസകം പക്ഖിപിത്വാ തേത്തിംസ, ഓപപാതികസത്തേസു ബ്രഹ്മകായികാദീനം പടിസന്ധിക്ഖണേ ചക്ഖുസോതവത്ഥുദസകാനി ജീവിതിന്ദ്രിയനവകഞ്ചാതി ഏകൂനചത്താലീസ രൂപരൂപാനി, തയോ ച അരൂപിനോ ഖന്ധാതി ഏതേ ബാചത്താലീസ ധമ്മാ ‘‘വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപ’’ന്തി വേദിതബ്ബാ. കാമഭവേ പന സേസഓപപാതികാനം, സംസേദജാനം വാ സഭാവകപരിപുണ്ണായതനാനം പടിസന്ധിക്ഖണേ ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാകായവത്ഥുഭാവദസകാനീതി സത്തതി രൂപരൂപാനി, തയോ ച അരൂപിനോ ഖന്ധാതി ഏതേ തേസത്തതി ധമ്മാ ‘‘വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപ’’ന്തി വേദിതബ്ബാ. ഏസ ഉക്കംസോ, അവകംസേന പന തംതംദസകവികലാനം തസ്സ തസ്സ വസേന ഹാപേത്വാ ഹാപേത്വാ പടിസന്ധിയം വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപസങ്ഖാ വേദിതബ്ബാ. അരൂപീനം പന തയോവ അരൂപിനോ ഖന്ധാ. അസഞ്ഞീനം രൂപതോ ജീവിതിന്ദ്രിയനവകമേവാതി. ഏസ താവ പടിസന്ധിയം നയോ.

പവത്തേ പന സബ്ബത്ഥ രൂപപവത്തിദേസേ പടിസന്ധിചിത്തസ്സ ഠിതിക്ഖണേ പടിസന്ധിചിത്തേന സഹ പവത്തഉതുതോ ഉതുസമുട്ഠാനം സുദ്ധട്ഠകം പാതുഭവതി. പഠമഭവങ്ഗതോ പഭുതി ചിത്തസമുട്ഠാനം സുദ്ധട്ഠകം, സദ്ദപാതുഭാവകാലേ ഉതുതോ ചേവ ചിത്തതോ ച സദ്ദനവകം, കബളീകാരാഹാരൂപജീവീനം ആഹാരസമുട്ഠാനം സുദ്ധട്ഠകന്തി ഏവം ആഹാരസമുട്ഠാനസ്സ, സുദ്ധട്ഠകസ്സ, ഉതുചിത്തസമുട്ഠാനാനഞ്ച ദ്വിന്നം നവകാനം വസേന ഛബ്ബീസതിവിധം, ഏകേകചിത്തേ തിക്ഖത്തും ഉപ്പജ്ജമാനം വുത്തകമ്മസമുട്ഠാനഞ്ച സത്തതിവിധന്തി ഛന്നവുതിവിധം രൂപം, തയോ ച അരൂപിനോ ഖന്ധാതി നവനവുതിധമ്മാ യഥാസമ്ഭവം ‘‘വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപ’’ന്തി വേദിതബ്ബാ.

തത്ഥ സിയാ – കഥം പനേതം ജാനിതബ്ബം ‘‘പടിസന്ധിനാമരൂപം വിഞ്ഞാണപച്ചയാ ഹോതീ’’തി? സുത്തതോ യുത്തിതോ ച. സുത്തേ ഹി ‘‘ചിത്താനുപരിവത്തിനോ ധമ്മാ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ദുകമാതികാ ൬൨) നയേന ബഹുധാ വേദനാദീനം വിഞ്ഞാണപച്ചയതാ സിദ്ധാ. യുത്തിതോ പന –

‘‘ചിത്തജേന ഹി രൂപേന, ഇധ ദിട്ഠേന സിജ്ഝതി;

അദിട്ഠസ്സാപി രൂപസ്സ, വിഞ്ഞാണം പച്ചയോ ഇതീ’’തി.

നാമരൂപപച്ചയാ സളായതനന്തി നാമം വുത്തമേവ. ഇധ പന രൂപം നിയമതോ ചത്താരി മഹാഭൂതാനി, ഛ വത്ഥൂനി, ജീവിതിന്ദ്രിയന്തി ഏകാദസവിധം. സളായതനം പന ചക്ഖായതനം സോതഘാനജിവ്ഹാകായമനായതനം.

തത്ഥ സിയാ – കഥം പനേതം ജാനിതബ്ബം ‘‘നാമരൂപം സളായതനസ്സ പച്ചയോ’’തി? നാമരൂപഭാവേ ഭാവതോ. തസ്സ തസ്സ ഹി നാമസ്സ രൂപസ്സ ച ഭാവേ തം തം ആയതനം ഹോതി, ന അഞ്ഞഥാതി.

സളായതനപച്ചയാ ഫസ്സോതി –

‘‘ഛളേവ ഫസ്സാ സങ്ഖേപാ, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സആദയോ;

വിഞ്ഞാണമിവ ബാത്തിംസ, വിത്ഥാരേന ഭവന്തി തേ’’.

ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാതി –

‘‘ദ്വാരതോ വേദനാ വുത്താ, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാദികാ;

ഛളേവ താ പഭേദേന, ഇധ ബാത്തിംസ വേദനാ’’.

വേദനാപച്ചയാ തണ്ഹാതി –

‘‘രൂപതണ്ഹാദിഭേദേന, ഛ തണ്ഹാ ഇധ ദീപിതാ;

ഏകേകാ തിവിധാ തത്ഥ, പവത്താകാരതോ മതാ.

‘‘ദുക്ഖീ സുഖം പത്ഥയതി, സുഖീ ഭിയ്യോപി ഇച്ഛതി;

ഉപേക്ഖാ പന സന്തത്താ, സുഖമിച്ചേവ ഭാസിതാ.

‘‘തണ്ഹായ പച്ചയാ തസ്മാ, ഹോന്തി തിസ്സോപി വേദനാ;

വേദനാപച്ചയാ തണ്ഹാ, ഇതി വുത്താ മഹേസിനാ’’തി.

തണ്ഹാപച്ചയാ ഉപാദാനന്തി ചത്താരി ഉപാദാനാനി കാമുപാദാനം ദിട്ഠുപാദാനം സീലബ്ബതുപാദാനം അത്തവാദുപാദാനം. ഉപാദാനപച്ചയാ ഭവോതി ഇധ കമ്മഭവോ അധിപ്പേതോ, ഉപപത്തിഭവോ പന പദുദ്ധാരവസേന വുത്തോ. ഭവപച്ചയാ ജാതീതി കമ്മഭവപച്ചയാ ജാതി പടിസന്ധിഖന്ധാനം പാതുഭവോ.

തത്ഥ സിയാ – കഥം പനേതം ജാനിതബ്ബം ‘‘ഭവോ ജാതിയാ പച്ചയോ’’തി ചേ? ബാഹിരപച്ചയസമത്തേപി ഹീനപണീതതാദിവിസേസദസ്സനതോ. ബാഹിരാനഞ്ഹി ജനകജനനിസുക്കസോണിതാഹാരാദീനം പച്ചയാനം സമത്തേപി സത്താനം യമകാനമ്പി സതം ഹീനപണീതതാദിവിസേസോ ദിസ്സതി. സോ ച ന അഹേതുകോ സബ്ബദാ ച സബ്ബേസഞ്ച അഭാവതോ, ന കമ്മഭവതോ അഞ്ഞഹേതുകോ തദഭിനിബ്ബത്തകസത്താനം അജ്ഝത്തസന്താനേ അഞ്ഞസ്സ കാരണസ്സ അഭാവതോതി കമ്മഭവഹേതുകോവ. കമ്മഞ്ഹി സത്താനം ഹീനപണീതതാദിവിസേസസ്സ ഹേതു. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘കമ്മം സത്തേ വിഭജതി യദിദം ഹീനപണീതതായാ’’തി (മ. നി. ൩.൨൮൯). തസ്മാ ജാനിതബ്ബമേതം ‘‘ഭവോ ജാതിയാ പച്ചയോ’’തി.

ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണന്തിആദീസു യസ്മാ അസതി ജാതിയാ ജരാമരണഞ്ചേവ സോകാദയോ ച ധമ്മാ ന ഹോന്തി, ജാതിയാ പന സതി ജരാമരണഞ്ചേവ ജരാമരണസങ്ഖാതദുക്ഖധമ്മഫുട്ഠസ്സ ബാലസ്സ ജരാമരണാദിസമ്ബന്ധാ വാ തേന തേന ദുക്ഖധമ്മേന ഫുട്ഠസ്സ അനഭിസമ്ബന്ധാ വാ സോകാദയോ ച ധമ്മാ ഹോന്തി. തസ്മാ ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണന്തി. സമേച്ച അഭിസമേച്ച ധമ്മന്തി ഞാണേന സമാഗന്ത്വാ ചതുസച്ചധമ്മം പടിവിജ്ഝിത്വാ.

ഏവം ദ്വാദസപദികം പച്ചയാകാരപ്പവത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി വിവട്ടവസേന അവിജ്ജാദീനം നിരോധദസ്സനത്ഥം ‘‘അവിജ്ജാനിരോധാ സങ്ഖാരനിരോധോതി സമേച്ച അഭിസമേച്ച ധമ്മ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ അവിജ്ജാനിരോധാതി അവിജ്ജായ അനുപ്പാദനിരോധാ പുന അപ്പവത്തിനിരോധേന. സങ്ഖാരനിരോധോതി സങ്ഖാരാനം അനുപ്പാദനിരോധോ ഹോതി. ഏവം സേസപദേസുപി. ഇദം ദുക്ഖന്തിആദയോ പുബ്ബേ വുത്തനയാ ഏവ. ഇമേ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാതി ഇമേ തേഭൂമകാ ധമ്മാ സഭാവലക്ഖണാവബോധവസേന സോഭനാകാരേന, അധികേന ഞാണേന വാ സഭാവതോ ജാനിതബ്ബാ. പരിഞ്ഞേയ്യാതി സാമഞ്ഞലക്ഖണാവബോധവസേന, കിച്ചസമാപനവസേന ച ബ്യാപിത്വാ ജാനിതബ്ബാ. ഇമേ ധമ്മാ പഹാതബ്ബാതി ഇമേ സമുദയപക്ഖികാ ധമ്മാ തേന തേന ഗുണങ്ഗേന പഹാതബ്ബാ. ഭാവേതബ്ബാതി വഡ്ഢേതബ്ബാ. സച്ഛികാതബ്ബാതി പച്ചക്ഖം കാതബ്ബാ. ദുവിധാ സച്ഛികിരിയാ പടിലാഭസച്ഛികിരിയാ ച ആരമ്മണസച്ഛികിരിയാ ച. ഛന്നം ഫസ്സായതനാനന്തി ചക്ഖാദീനം ഛന്നം ആയതനാനം. സമുദയഞ്ച അത്ഥങ്ഗമഞ്ചാതി ഉപ്പാദഞ്ച നിരോധഞ്ച.

ഭൂരിപഞ്ഞോതി ഭൂരി വിയാതി ഭൂരി, തായ ഭൂരിപഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ ഭൂരിപഞ്ഞോ. മഹാപഞ്ഞോതിആദീസു മഹാപഞ്ഞാദീഹി സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ.

തത്രിദം മഹാപഞ്ഞാദീനം നാനത്തം – കതമാ മഹാപഞ്ഞാ? മഹന്തേ അത്ഥേ പരിഗ്ഗണ്ഹാതീതി മഹാപഞ്ഞാ. മഹന്തേ ധമ്മേ…പേ… മഹന്താ നിരുത്തിയോ… മഹന്താനി പടിഭാനാനി പരിഗ്ഗണ്ഹാതീതി മഹാപഞ്ഞാ. മഹന്തേ സീലക്ഖന്ധേ പരിഗ്ഗണ്ഹാതീതി മഹാപഞ്ഞാ. മഹന്തേ സമാധിക്ഖന്ധേ…പേ… പഞ്ഞാക്ഖന്ധേ… വിമുത്തിക്ഖന്ധേ… വിമുത്തിഞാണദസ്സനക്ഖന്ധേ പരിഗ്ഗണ്ഹാതീതി മഹാപഞ്ഞാ. മഹന്താനി ഠാനാഠാനാനി…പേ… മഹാവിഹാരസമാപത്തിയോ… മഹന്താനി അരിയസച്ചാനി… മഹന്തേ സതിപട്ഠാനേ… സമ്മപ്പധാനേ… ഇദ്ധിപാദേ… മഹന്താനി ഇന്ദ്രിയാനി … ബലാനി… ബോജ്ഝങ്ഗാനി… മഹന്തേ അരിയമഗ്ഗേ… മഹന്താനി സാമഞ്ഞഫലാനി… മഹാഅഭിഞ്ഞായോ… മഹന്തം പരമത്ഥം നിബ്ബാനം പരിഗ്ഗണ്ഹാതീതി മഹാപഞ്ഞാ.

കതമാ പുഥുപഞ്ഞാ? പുഥുനാനാഖന്ധേസു ഞാണം പവത്തതീതി പുഥുപഞ്ഞാ. പുഥുനാനാധാതൂസു…പേ… പുഥുനാനാആയതനേസു… പുഥുനാനാപടിച്ചസമുപ്പാദേസു… പുഥുനാനാസുഞ്ഞതമനുപലബ്ഭേസു… പുഥുനാനാഅത്ഥേസു… ധമ്മേസു… നിരുത്തീസു… പടിഭാനേസു… പുഥുനാനാസീലക്ഖന്ധേസു… പുഥുനാനാസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിവിമുത്തിഞാണദസ്സനക്ഖന്ധേസു… പുഥുനാനാഠാനാഠാനേസു… പുഥുനാനാവിഹാരസമാപത്തീസു… പുഥുനാനാഅരിയസച്ചേസു… പുഥുനാനാസതിപട്ഠാനേസു… സമ്മപ്പധാനേസു… ഇദ്ധിപാദേസു… ഇന്ദ്രിയേസു… ബലേസു… ബോജ്ഝങ്ഗേസു… പുഥുനാനാഅരിയമഗ്ഗേസു… സാമഞ്ഞഫലേസു… അഭിഞ്ഞാസു… പുഥുനാനാജനസാധാരണേ ധമ്മേ സമതിക്കമ്മ പരമത്ഥേ നിബ്ബാനേ ഞാണം പവത്തതീതി പുഥുപഞ്ഞാ.

കതമാ ഹാസപഞ്ഞാ? ഇധേകച്ചോ ഹാസബഹുലോ വേദബഹുലോ തുട്ഠിബഹുലോ പാമോജ്ജബഹുലോ സീലം പരിപൂരേതി. ഇന്ദ്രിയസംവരം പരിപൂരേതി. ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുതം…പേ… ജാഗരിയാനുയോഗം… സീലക്ഖന്ധം… സമാധിക്ഖന്ധം… പഞ്ഞാക്ഖന്ധം… വിമുത്തിക്ഖന്ധം… വിമുത്തിഞാണദസ്സനക്ഖന്ധം പരിപൂരേതീതി ഹാസപഞ്ഞാ. ഹാസബഹുലോ…പേ… പാമോജ്ജബഹുലോ ഠാനാഠാനം പടിവിജ്ഝതീതി ഹാസപഞ്ഞാ. ഹാസബഹുലോ വിഹാരസമാപത്തിയോ പരിപൂരേതീതി ഹാസപഞ്ഞാ. ഹാസബഹുലോ അരിയസച്ചാനി പടിവിജ്ഝതീതി ഹാസപഞ്ഞാ. സതിപട്ഠാനേ ഭാവേതി സമ്മപ്പധാനേ… ഇദ്ധിപാദേ… ഇന്ദ്രിയാനി… ബലാനി… ബോജ്ഝങ്ഗേ… അരിയമഗ്ഗം ഭാവേതീതി ഹാസപഞ്ഞാ, ഹാസബഹുലോ സാമഞ്ഞഫലാനി സച്ഛികരോതീതി ഹാസപഞ്ഞാ, അഭിഞ്ഞായോ പടിവിജ്ഝതീതി ഹാസപഞ്ഞാ, ഹാസബഹുലോ പരമത്ഥം നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതീതി ഹാസപഞ്ഞാ.

കതമാ ജവനപഞ്ഞാ? യം കിഞ്ചി രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അജ്ഝത്തം വാ ബഹിദ്ധാ വാ ഓളാരികം വാ സുഖുമം വാ ഹീനം വാ പണീതം വാ യം ദൂരേ സന്തികേ വാ, സബ്ബം രൂപം അനിച്ചതോ ഖിപ്പം ജവതീതി ജവനപഞ്ഞാ. ദുക്ഖതോ, അനത്തതോ ഖിപ്പം ജവതീതി ജവനപഞ്ഞാ. യാ കാചി വേദനാ…പേ… യാ കാചി സഞ്ഞാ… യേ കേചി സങ്ഖാരാ… യം കിഞ്ചി വിഞ്ഞാണം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം…പേ… യം ദൂരേ സന്തികേ വാ, സബ്ബം വിഞ്ഞാണം അനിച്ചതോ… ദുക്ഖതോ… അനത്തതോ ഖിപ്പം ജവതീതി ജവനപഞ്ഞാ. ചക്ഖും…പേ… ജരാമരണം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അനിച്ചതോ… ദുക്ഖതോ… അനത്തതോ ഖിപ്പം ജവതീതി ജവനപഞ്ഞാ.

രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അനിച്ചം ഖയട്ഠേന, ദുക്ഖം ഭയട്ഠേന, അനത്താ അസാരകട്ഠേനാതി തുലയിത്വാ തീരയിത്വാ വിഭാവയിത്വാ വിഭൂതം കത്വാ രൂപനിരോധേ നിബ്ബാനേ ഖിപ്പം ജവതീതി ജവനപഞ്ഞാ. വേദനാ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം… ചക്ഖും…പേ… ജരാമരണം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അനിച്ചം ഖയട്ഠേന, ദുക്ഖം ഭയട്ഠേന, അനത്താ അസാരകട്ഠേനാതി തുലയിത്വാ…പേ… വിഭൂതം കത്വാ ജരാമരണനിരോധേ നിബ്ബാനേ ഖിപ്പം ജവതീതി ജവനപഞ്ഞാ.

രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അനിച്ചം സങ്ഖതം പടിച്ചസമുപ്പന്നം ഖയധമ്മം വയധമ്മം വിരാഗധമ്മം നിരോധധമ്മന്തി തുലയിത്വാ…പേ… വിഭൂതം കത്വാ രൂപനിരോധേ നിബ്ബാനേ ഖിപ്പം ജവതീതി ജവനപഞ്ഞാ. വേദനാ…പേ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം… ചക്ഖും…പേ… ജരാമരണം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അനിച്ചം…പേ… നിരോധധമ്മന്തി തുലയിത്വാ…പേ… വിഭൂതം കത്വാ ജരാമരണനിരോധേ നിബ്ബാനേ ഖിപ്പം ജവതീതി ജവനപഞ്ഞാ.

കതമാ തിക്ഖപഞ്ഞാ? ഖിപ്പം കിലേസേ ഛിന്ദതീതി തിക്ഖപഞ്ഞാ. ഉപ്പന്നം കാമവിതക്കം നാധിവാസേതി. ഉപ്പന്നം ബ്യാപാദവിതക്കം… ഉപ്പന്നം വിഹിംസാവിതക്കം… ഉപ്പന്നുപ്പന്നേ പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേ… ഉപ്പന്നം രാഗം… ഉപ്പന്നം ദോസം… മോഹം… കോധം… ഉപനാഹം… മക്ഖം… പളാസം… ഇസ്സം… മച്ഛരിയം… മായം… സാഠേയ്യം… ഥമ്ഭം… സാരമ്ഭം… മാനം… അതിമാനം… മദം… പമാദം… സബ്ബേ കിലേസേ… സബ്ബേ ദുച്ചരിതേ… സബ്ബേ അഭിസങ്ഖാരേ… സബ്ബേ ഭവഗാമികമ്മേ നാധിവാസേതി പജഹതി വിനോദേതി ബ്യന്തീകരോതി അനഭാവം ഗമേതീതി തിക്ഖപഞ്ഞാ. ഏകമ്ഹി ആസനേ ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗാ, ചത്താരി ച സാമഞ്ഞഫലാനി, ചതസ്സോ ച പടിസമ്ഭിദായോ, ഛ അഭിഞ്ഞായോ അധിഗതാ ഹോന്തി സച്ഛികതാ ഫസ്സിതാ പഞ്ഞായാതി തിക്ഖപഞ്ഞാ.

കതമാ നിബ്ബേധികപഞ്ഞാ? ഇധേകച്ചോ സബ്ബസങ്ഖാരേസു ഉബ്ബേഗബഹുലോ ഹോതി ഉത്താസബഹുലോ ഉക്കണ്ഠനബഹുലോ അരതിബഹുലോ അനഭിരതിബഹുലോ ബഹിമുഖോ ന രമതി സബ്ബസങ്ഖാരേസു, അനിബ്ബിദ്ധപുബ്ബം അപദാലിതപുബ്ബം ലോഭക്ഖന്ധം നിബ്ബിജ്ഝതി പദാലേതീതി നിബ്ബേധികപഞ്ഞാ. അനിബ്ബിദ്ധപുബ്ബം അപദാലിതപുബ്ബം ദോസക്ഖന്ധം…പേ… മോഹക്ഖന്ധം… കോധം… ഉപനാഹം…പേ… സബ്ബേ ഭവഗാമികമ്മേ നിബ്ബിജ്ഝതി പദാലേതീതി നിബ്ബേധികപഞ്ഞാ.

൨൮. സ സബ്ബധമ്മേസു വിസേനിഭൂതോ, യം കിഞ്ചി ദിട്ഠം വ സുതം മുതം വാതി സോ ഭൂരിപഞ്ഞോ ഖീണാസവോ യം കിഞ്ചി ദിട്ഠം വാ സുതം വാ മുതം വാ തേസു സബ്ബധമ്മേസു മാരസേനം വിനാസേത്വാ ഠിതഭാവേന വിസേനിഭൂതോ. തമേവ ദസ്സിന്തി തം ഏവ വിസുദ്ധദസ്സിം. വിവടം ചരന്തന്തി തണ്ഹാഛദനാദിവിഗമേന വിവടം ഹുത്വാ ചരന്തം. കേനീധ ലോകസ്മി വികപ്പയേയ്യാതി കേന ഇധ ലോകേ തണ്ഹാകപ്പേന വാ ദിട്ഠികപ്പേന വാ കോചി വികപ്പേയ്യ, തേസം വാ പഹീനത്താ രാഗാദിനാ പുബ്ബേ വുത്തേനാതി.

കാമാ തേ പഠമാ സേനാതിആദീസു ചതൂസു ഗാഥാസു അയമത്ഥോ – യസ്മാ ആദിതോവ അഗാരിയഭൂതേ സത്തേ വത്ഥുകാമേസു കിലേസകാമാ മോഹയന്തി, തേ അഭിഭുയ്യ അനഗാരിയഭാവം ഉപഗതാനം പന്തേസു വാ സേനാസനേസു, അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേസു വാ അധികുസലേസു ധമ്മേസു അരതി ഉപ്പജ്ജതി. വുത്തഞ്ചേതം – ‘‘പബ്ബജിതേന ഖോ, ആവുസോ, അഭിരതി ദുക്കരാ’’തി (സം. നി. ൪.൩൩൧). തതോ തേ പരപടിബദ്ധജീവികത്താ ഖുപ്പിപാസാ ബാധേതി, തായ ബാധിതാനം പരിയേസനതണ്ഹാ ചിത്തം കിലമയതി, അഥ നേസം കിലന്തചിത്താനം ഥിനമിദ്ധം ഓക്കമതി തതോ വിസേസമനധിഗച്ഛന്താനം ദുരഭിസമ്ഭവേസു അരഞ്ഞവനപത്ഥേസു സേനാസനേസു വിഹരതം ഉത്രാസസഞ്ഞിതാ ഭീരു ജായതി, തേസം ഉസ്സങ്കിതപരിസങ്കിതാനം ദീഘരത്തം വിവേകരസമനസ്സാദയമാനാനം വിഹരതം ‘‘ന സിയാ നു ഖോ ഏസ മഗ്ഗോ’’തി പടിപത്തിയം വിചികിച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതി, തം വിനോദേത്വാ വിഹരതം അപ്പമത്തകേന വിസേസാധിഗമേന മാനമക്ഖഥമ്ഭാ ജായന്തി, തേപി വിനോദേത്വാ വിഹരതം തതോ അധികതരം വിസേസാധിഗമം നിസ്സായ ലാഭസക്കാരസിലോകാ ഉപ്പജ്ജന്തി, ലാഭാദിമുച്ഛിതാ ധമ്മപടിരൂപകാനി പകാസേന്താ മിച്ഛായസം അധിഗന്ത്വാ തത്ഥ ഠിതാ ജാതിആദീഹി അത്താനം ഉക്കംസേന്തി, പരം വമ്ഭേന്തി. തസ്മാ കാമാദീനം പഠമസേനാദിഭാവോ വേദിതബ്ബോ.

ഏവമേതം ദസവിധം സേനം ഉദ്ദിസിത്വാ യസ്മാ സാ കണ്ഹധമ്മസമന്നാഗതത്താ കണ്ഹസ്സ നമുചിനോ ഉപകാരായ സംവത്തതി, തസ്മാ നം ‘‘തവ സേനാ’’തി നിദ്ദിസന്തോ ആഹ – ‘‘ഏസാ നമുചി തേ സേനാ, കണ്ഹസ്സാഭിപ്പഹാരിനീ’’തി. തത്ഥ അഭിപ്പഹാരിനീതി സമണബ്രാഹ്മണാനം ഘാതിനീ നിപ്പോഥിനീ, അന്തരായകരീതി അത്ഥോ. ന നം അസൂരോ ജിനാതി, ജേത്വാവ ലഭതേ സുഖന്തി ഏവം തവ സേനം അസൂരോ കായേ ച ജീവിതേ ച സാപേക്ഖോ പുരിസോ ന ജിനാതി, സൂരോ പന ജിനാതി, ജേത്വാവ മഗ്ഗസുഖം ഫലസുഖഞ്ച അധിഗച്ഛതി.

യതോ ചതൂഹി അരിയമഗ്ഗേഹീതി യദാ ചതൂഹി നിദ്ദോസനിബ്ബാനമഗ്ഗനസങ്ഖാതേഹി മഗ്ഗേഹി. മാരസേനാതി മാരസ്സ സേനാ വചനകരാ കിലേസാ. പടിസേനികരാതി പടിപക്ഖകരാ. ജിതാ ചാതി പരാജയമാനാ ഹനിതാ ച. പരാജിതാ ചാതി നിഗ്ഗഹിതാ ച. ഭഗ്ഗാതി ഭിന്നാ. വിപ്പലുഗ്ഗാതി ചുണ്ണവിചുണ്ണാ. പരമ്മുഖാതി വിമുഖഭാവം പാപിതാ. വിസേനിഭൂതോതി നിക്കിലേസോ ഹുത്വാ ഠിതോ.

വോദാതദസ്സിന്തി ബ്യവദാതദസ്സിം. താനി ഛദനാനീതി ഏതാനി തണ്ഹാദികിലേസഛദനാനി. വിവടാനീതി പാകടീകതാനി. വിദ്ധംസിതാനീതി ഠിതട്ഠാനതോ അപഹതാനി. ഉഗ്ഘാടിതാനീതി ഉപ്പാടിതാനി. സമുഗ്ഘാടിതാനീതി വിസേസേന ഉപ്പാടിതാനി.

൨൯. ന കപ്പയന്തീതി ഗാഥായ സമ്ബന്ധോ അത്ഥോ ച – കിഞ്ച ഭിയ്യോ? തേ ഹി താദിസാ സന്തോ ദ്വിന്നം കപ്പാനം പുരേക്ഖാരാനഞ്ച കേനചി ന കപ്പയന്തി, ന പുരേക്ഖരോന്തി. പരമത്ഥം അച്ചന്തസുദ്ധിം അധിഗതത്താ അനച്ചന്തസുദ്ധിംയേവ അകിരിയസസ്സതദിട്ഠിം ‘‘അച്ചന്തസുദ്ധീ’’തി ന തേ വദന്തി. ആദാനഗന്ഥം ഗതിതം വിസജ്ജാതി ചതുബ്ബിധമ്പി രൂപാദീനം ആദായകത്താ ആദാനഗന്ഥം അത്തനോ ചിത്തസന്താനേ ഗഥിതം ബദ്ധം അരിയമഗ്ഗസത്ഥേന വിസ്സജ്ജ ഛിന്ദിത്വാ. സേസം പാകടമേവ.

അച്ചന്തസുദ്ധിന്തി അച്ചന്തം പരമത്ഥം സുദ്ധിം. സംസാരസുദ്ധിന്തി സംസാരതോ സുദ്ധിം. അകിരിയദിട്ഠിന്തി കരോതോ ന കരീയതി പാപന്തി അകിരിയദിട്ഠിം. സസ്സതവാദന്തി ‘‘നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ’’തി വചനം. ന വദന്തി ന കഥേന്തി.

ഗന്ഥാതി നാമകായം ഗന്ഥേന്തി, ചുതിപടിസന്ധിവസേന വട്ടസ്മിം ഘടേന്തീതി ഗന്ഥാ. അഭിജ്ഝാ ച സാ നാമകായഘടനവസേന ഗന്ഥോ ചാതി അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥോ. ഹിതസുഖം ബ്യാപാദയതീതി ബ്യാപാദോ. ബ്യാപാദോ ച സോ വുത്തനയേന ഗന്ഥോ ചാതി ബ്യാപാദോ കായഗന്ഥോ. സീലബ്ബതപരാമാസോതി ‘‘ഇതോ ബഹിദ്ധാ സമണബ്രാഹ്മണാനം സീലേന സുദ്ധി വതേന സുദ്ധീ’’തി (ധ. സ. ൧൧൪൩, ൧൨൨൨) പരതോ ആമാസോ. ഇദംസച്ചാഭിനിവേസോതി സബ്ബഞ്ഞുഭാസിതമ്പി പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘സസ്സതോ ലോകോ, ഇദമേവ സച്ചം, മോഘമഞ്ഞ’’ന്തി (ധ. സ. ൧൧൪൪) ഇമിനാ ആകാരേന അഭിനിവേസോ ഇദംസച്ചാഭിനിവേസോ. അത്തനോ ദിട്ഠിയാ രാഗോതി അത്തനാ അഭിനിവിസിത്വാ ഗഹിതായ ദിട്ഠിയാ ഛന്ദരാഗോ. പരവാദേസു ആഘാതോതി പരസ്സ വചനേസു കോപോ. അപ്പച്ചയോതി അതുട്ഠാകാരോ. അത്തനോ സീലം വാതി അത്തനാ സമാദിന്നം ഗോസീലാദിസീലം വാ. അത്തനോ ദിട്ഠീതി അത്തനാ ഗഹിതാ പരാമട്ഠാ ദിട്ഠി. തേഹി ഗന്ഥേഹീതി ഏതേഹി വുത്തേഹി നാമകായഘടനേഹി. രൂപം ആദിയന്തീതി ചതുസമുട്ഠാനികം രൂപാരമ്മണം ആദിയന്തി ഗണ്ഹന്തി. ഉപാദിയന്തീതി ഉപഗന്ത്വാ ഗണ്ഹന്തി തണ്ഹാഗഹണേന. പരാമസന്തി ദിട്ഠിഗഹണേന. അഭിനിവിസന്തി മാനഗഹണേന. വട്ടന്തി തേഭൂമകവട്ടം. ഗന്ഥേതി ബന്ധനേ.

വോസജ്ജിത്വാ വാതി സമ്മാ വിസ്സജ്ജിത്വാ വാ. ഗഥിതേതി ബന്ധനേ. ഗന്ഥിതേതി ഗന്ഥനേന ഗന്ഥിതേ. വിബന്ധേതി വിസേസേന ബന്ധേ. ആബന്ധേതി അനേകവിധേന ബന്ധേ. പലിബുദ്ധേതി അമുഞ്ചിതേ. ബന്ധനേ പോടയിത്വാതി തണ്ഹാമാനദിട്ഠിബന്ധനാനി പപ്പോടയിത്വാ. വിസജ്ജാതി ചജിത്വാ.

ഇമേ പന ചത്താരോ ഗന്ഥേ കിലേസപടിപാടിയാപി ആഹരിതും വട്ടതി, മഗ്ഗപടിപാടിയാപി – കിലേസപടിപാടിയാ അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥോ അരഹത്തമഗ്ഗേന പഹീയതി, ബ്യാപാദോ കായഗന്ഥോ അനാഗാമിമഗ്ഗേന, സീലബ്ബതപരാമാസോ കായഗന്ഥോ ഇദംസച്ചാഭിനിവേസോ കായഗന്ഥോ സോതാപത്തിമഗ്ഗേന. മഗ്ഗപടിപാടിയാ സീലബ്ബതപരാമാസോ കായഗന്ഥോ ഇദംസച്ചാഭിനിവേസോ കായഗന്ഥോ സോതാപത്തിമഗ്ഗേന, ബ്യാപാദോ കായഗന്ഥോ അനാഗാമിമഗ്ഗേന, അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥോ അരഹത്തമഗ്ഗേനാതി. ഏതേ ചത്താരോ ഗന്ഥാ യസ്സ സംവിജ്ജന്തി, തം ചുതിപടിസന്ധിവസേന വട്ടസ്മിം ഗന്ഥേന്തി ഘടേന്തീതി ഗന്ഥാ. തേ ചതുപ്പഭേദാ അഭിജ്ഝായന്തി ഏതായ, സയം വാ അഭിജ്ഝായതി, അഭിജ്ഝായനമത്തമേവ വാ ഏസാതി അഭിജ്ഝാ. ലോഭോയേവ നാമകായം ഗന്ഥേതി ചുതിപടിസന്ധിവസേന വട്ടസ്മിം ഘടേതീതി കായഗന്ഥോ. ബ്യാപജ്ജതി തേന ചിത്തം പൂതിഭാവം ഗച്ഛതി, ബ്യാപാദയതി വാ വിനയാചാരരൂപസമ്പത്തിഹിതസുഖാദീനീതി ബ്യാപാദോ. ‘‘ഇതോ ബഹിദ്ധാ സമണബ്രാഹ്മണാനം സീലേന സുദ്ധി വതേന സുദ്ധീ’’തി പരാമസനം സീലബ്ബതപരാമാസോ, സബ്ബഞ്ഞുഭാസിതമ്പി പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘സസ്സതോ ലോകോ, ഇദമേവ സച്ചം, മോഘമഞ്ഞ’’ന്തിആദിനാ ആകാരേന അഭിനിവിസതീതി ഇദംസച്ചാഭിനിവേസോ. യഥാ വയ്ഹം വാതിആദിം വയ്ഹാദിവിസങ്ഖരണം ഗന്ഥാനം വിയോഗകരണേ ഉപമം ദസ്സേന്തോ ആഹ.

ന ജനേന്തീതി ന ഉപ്പാദേന്തി. ന സഞ്ജനേന്തീതി ന നിബ്ബത്തേന്തി. നാഭിനിബ്ബത്തേന്തീതി ഉപസഗ്ഗവസേന പദം വഡ്ഢിതം. ന സഞ്ജനേന്തീതി ഉപ്പാദക്ഖണം. ന നിബ്ബത്തേന്തി നാഭിനിബ്ബത്തേന്തീതി പവത്തിക്ഖണം സന്ധായ വുത്തം.

൩൦. സീമാതിഗോതി ഗാഥാ ഏകപുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ദേസനായ വുത്താ. പുബ്ബസദിസോ ഏവ പനസ്സാ സമ്ബന്ധോ, സോ ഏവം അത്ഥവണ്ണനായ സദ്ധിം വേദിതബ്ബോ – കിഞ്ച ഭിയ്യോ? സോ ഈദിസോ ഭൂരിപഞ്ഞോ ചതുന്നം കിലേസസീമാനം അതീതത്താ സീമാതിഗോ, ബാഹിതപാപത്താ ച ബ്രാഹ്മണോ, ഇത്ഥമ്ഭൂതസ്സ ച തസ്സ നത്ഥി, പരചിത്തപുബ്ബേനിവാസഞാണേഹി ഞത്വാ വാ മംസദിബ്ബചക്ഖൂഹി ദിസ്വാ വാ കിഞ്ചി സമുഗ്ഗഹീതം, അഭിനിവിട്ഠന്തി വുത്തം ഹോതി. സോ ച കാമരാഗാഭാവതോ ന രാഗരാഗീ രൂപാരൂപരാഗാഭാവതോ ന വിരാഗരത്തോ, യതോ ഏവംവിധസ്സ തസ്സ ‘‘ഇദം പരമ’’ന്തി കിഞ്ചി ഇധ ഉഗ്ഗഹീതം നത്ഥീതി അരഹത്തനികൂടേന ദേസനം നിട്ഠാപേസി.

ചതസ്സോ സീമായോതി ചത്താരോ പരിച്ഛേദാ. ദിട്ഠാനുസയോതി ദിട്ഠി ച സാ അപ്പഹീനട്ഠേന അനുസയോ ചാതി ദിട്ഠാനുസയോ. വിചികിച്ഛാനുസയാദീസുപി ഏസേവ നയോ. കേനട്ഠേന അനുസയാ? അനുസയനട്ഠേന. കോ ഏസ അനുസയട്ഠോ നാമാതി? അപ്പഹീനട്ഠോ. ഏതേ ഹി അപ്പഹീനട്ഠേന തസ്സ തസ്സ സന്താനേ അനുസേന്തി നാമ, തസ്മാ ‘‘അനുസയാ’’തി വുച്ചന്തി. അനുസേന്തീതി അനുരൂപം കാരണം ലഭിത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി അത്ഥോ. അഥാപി സിയാ – അനുസയട്ഠോ നാമ അപ്പഹീനാകാരോ, അപ്പഹീനാകാരോ ച ‘‘ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വത്തും ന യുജ്ജതി, തസ്മാ ന അനുസയാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി. തത്രിദം പടിവചനം – അപ്പഹീനാകാരോ അനുസയോ, അനുസയോതി പന അപ്പഹീനട്ഠേന ഥാമഗതാ കിലേസാ വുച്ചന്തി. സോ ചിത്തസമ്പയുത്തോ സാരമ്മണോ സപ്പച്ചയട്ഠേന സഹേതുകോ ഏകന്താകുസലോ അതീതോപി ഹോതി അനാഗതോപി പച്ചുപ്പന്നോപി, തസ്മാ ‘‘ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വത്തും യുജ്ജതി.

തത്രിദം പമാണം – പടിസമ്ഭിദായം താവ അഭിസമയകഥായം (പടി. മ. ൩.൨൧) ‘‘പച്ചുപ്പന്നേ കിലേസേ പജഹതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ അനുസയാനം പച്ചുപ്പന്നഭാവസ്സ അത്ഥിതായ ‘‘ഥാമഗതോ അനുസയം പജഹതീ’’തി വുത്തം. ധമ്മസങ്ഗണിയം മോഹസ്സ പദഭാജനേ (ധ. സ. ൩൯൦) ‘‘അവിജ്ജാനുസയോ അവിജ്ജാപരിയുട്ഠാനം, അവിജ്ജാലങ്ഗീ മോഹോ അകുസലമൂലം, അയം തസ്മിം സമയേ മോഹോ ഹോതീ’’തി അകുസലചിത്തേന സദ്ധിം അവിജ്ജാനുസയസ്സ ഉപ്പന്നഭാവോ വുത്തോ. കഥാവത്ഥുസ്മിം ‘‘അനുസയാ അബ്യാകതാ അനുസയാ അഹേതുകാ അനുസയാ ചിത്തവിപ്പയുത്താ’’തി (കഥാ. ൬൦൫) സബ്ബേ വാദാ പടിസേധിതാ. അനുസയയമകേ സത്തന്നം മഹാവാരാനം അഞ്ഞതരസ്മിം ഉപ്പജ്ജനവാരേ ‘‘യസ്സ കാമരാഗാനുസയോ ഉപ്പജ്ജതി തസ്സ പടിഘാനുസയോ ഉപ്പജ്ജതീ’’തിആദി വുത്തം. തസ്മാ ‘‘അനുസേന്തീതി അനുരൂപം കാരണം ലഭിത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി യം വുത്തം, തം ഇമിനാ തന്തിപ്പമാണേന സുവുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യമ്പി ‘‘ചിത്തസമ്പയുത്തോ സാരമ്മണോ’’തിആദി വുത്തം, തമ്പി സുവുത്തമേവ. അനുസയോ ഹി നാമേസ പരിനിപ്ഫന്നോ ചിത്തസമ്പയുത്തോ അകുസലധമ്മോതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം.

തത്ഥ ദിട്ഠാനുസയോ ചതൂസു ദിട്ഠിസമ്പയുത്തേസു, വിചികിച്ഛാനുസയോ വിചികിച്ഛാസഹഗതേ, അവിജ്ജാനുസയോ ദ്വാദസസു അകുസലചിത്തേസു സഹജാതവസേന ആരമ്മണവസേന ച; തയോപി അവസേസതേഭൂമകധമ്മേസു ആരമ്മണവസേന ദിട്ഠിവിചികിച്ഛാമോഹാ. കാമരാഗാനുസയോ ചേത്ഥ ലോഭസഹഗതചിത്തേസു സഹജാതവസേന ആരമ്മണവസേന ച, മനാപേസു അവസേസകാമാവചരധമ്മേസു ആരമ്മണവസേന ഉപ്പജ്ജമാനോ ലോഭോ. പടിഘാനുസയോ ദോമനസ്സസഹഗതചിത്തേസു സഹജാതവസേന ആരമ്മണവസേന ച, അമനാപേസു അവസേസകാമാവചരധമ്മേസു ആരമ്മണവസേനേവ ഉപ്പജ്ജമാനോ ദോസോ. മാനാനുസയോ ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തലോഭസഹഗതചിത്തേസു സഹജാതവസേന ആരമ്മണവസേന ച, ദുക്ഖവേദനാവജ്ജേസു അവസേസകാമാവചരധമ്മേസു രൂപാരൂപാവചരധമ്മേസു ച ആരമ്മണവസേനേവ ഉപ്പജ്ജമാനോ മാനോ. ഭവരാഗാനുസയോ ചതൂസു ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തേസു ഉപ്പജ്ജമാനോപി സഹജാതവസേന വുത്തോ. ആരമ്മണവസേനേവ പന രൂപാരൂപാവചരധമ്മേസു ഉപ്പജ്ജമാനോ ലോഭോ വുത്തോ.

തത്ഥ ദിട്ഠാനുസയോതി ദ്വാസട്ഠിവിധാ ദിട്ഠി. വിചികിച്ഛാനുസയോതി അട്ഠവത്ഥുകാ വിചികിച്ഛാ. തദേകട്ഠാ ച കിലേസാതി സഹജേകട്ഠവസേന ദിട്ഠിയാ വിചികിച്ഛായ, സഹജേകട്ഠവസേന ഏകതോ ഠിതാ. മാനാനുസയോതി നവവിധമാനോ. പരമത്ഥഞാണേന വാ ഞത്വാതി പരേസം ചിത്താചാരജാനനപഞ്ഞായ ജാനിത്വാ, ചേതോപരിയഞാണേന ജാനിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണേന വാതി അതീതേ നിവുട്ഠക്ഖന്ധാനുസ്സരണഞാണേന ജാനിത്വാ. മംസചക്ഖുനാ വാതി പകതിചക്ഖുനാ. ദിബ്ബചക്ഖുനാ വാതി ദിബ്ബസദിസേന ദിബ്ബവിഹാരസന്നിസ്സിതേന വാ ദിബ്ബചക്ഖുനാ പസ്സിത്വാ. രാഗരത്താതി രാഗേന രഞ്ജിതാ. യേ പഞ്ചസു കാമഗുണേസൂതി യേ പഞ്ചസു രൂപാദിവത്ഥുകാമകോട്ഠാസേസു. വിരാഗരത്താതി വിരാഗസങ്ഖാതാസു രൂപാരൂപസമാപത്തീസു അതിരത്താ അല്ലീനാ. യതോ കാമരാഗോ ചാതി യദാ കാമഭവേ രാഗോ ച. രൂപാരൂപരാഗേസുപി ഏസേവ നയോ.

സദ്ധമ്മപ്പജ്ജോതികായ മഹാനിദ്ദേസട്ഠകഥായ

സുദ്ധട്ഠകസുത്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. പരമട്ഠകസുത്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൩൧. പഞ്ചമേ പരമട്ഠകസുത്തേ പരമന്തി ദിട്ഠീസു പരിബ്ബസാനോതി ഇദം പരമന്തി ഗഹേത്വാ സകായ സകായ ദിട്ഠിയാ വസമാനോ. യദുത്തരിം കുരുതേതി യം അത്തനോ സത്ഥാരാദിം സേട്ഠം കരോതി. ഹീനാതി അഞ്ഞേ തതോ സബ്ബമാഹാതി തം അത്തനോ സത്ഥാരാദിം ഠപേത്വാ തതോ അഞ്ഞേ സബ്ബേ ‘‘ഹീനാ ഇമേ’’തി ആഹ. തസ്മാ വിവാദാനി അവീതിവത്തോതി തേന കാരണേന സോ ദിട്ഠികലഹേ അവീതിവത്തോവ ഹോതി.

വസന്തീതി പഠമുപ്പന്നദിട്ഠിവസേന വസന്തി. പവസന്തീതി പവിസിത്വാ വസന്തി. ആവസന്തീതി വിസേസേന വസന്തി. പരിവസന്തീതി സബ്ബഭാഗേന വസന്തി. തം ഉപമായ സാധേന്തോ ‘‘യഥാ ആഗാരികാ വാ’’തിആദിമാഹ. ആഗാരികാ വാതി ഘരസാമികാ. ഘരേസു വസന്തീതി അത്തനോ ഘരേസു ആസങ്കവിരഹിതാ ഹുത്വാ നിവസന്തി. സാപത്തികാ വാതി ആപത്തിബഹുലാ. സകിലേസാ വാതി രാഗാദികിലേസബഹുലാ. ഉത്തരിം കരോതീതി അതിരേകം കരോതി. അയം സത്ഥാ സബ്ബഞ്ഞൂതി ‘അയം അമ്ഹാകം സത്ഥാ സബ്ബം ജാനാതി’.

സബ്ബേ പരപ്പവാദേ ഖിപതീതി സബ്ബാ പരലദ്ധിയോ ഛഡ്ഡേതി. ഉക്ഖിപതീതി നീഹരതി. പരിക്ഖിപതീതി പരമ്മുഖേ കരോതി. ദിട്ഠിമേധഗാനീതി ദിട്ഠിവിഹേസകാനി.

൩൨. ദുതിയഗാഥായത്ഥോ – ഏവം അവീതിവത്തോ ച യം ദിട്ഠേ സുതേ സീലവതേ മുതേതി ഏതേസു ചതൂസു വത്ഥൂസു ഉപ്പന്നദിട്ഠിസങ്ഖാതേ അത്തനി പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരം ആനിസംസം പസ്സതി, തദേവ സോ തത്ഥ സകായ ദിട്ഠിയാ ആനിസംസം ‘‘ഇദം സേട്ഠ’’ന്തി അഭിനിവിസിത്വാ അഞ്ഞം സബ്ബം പരസത്ഥാരാദികം നിഹീനതോ പസ്സതി.

ദ്വേ ആനിസംസേ പസ്സതീതി ദ്വേ ഗുണേ ഓലോകേതി. ദിട്ഠധമ്മികഞ്ചാതി ദിട്ഠേ പച്ചക്ഖേ അത്തഭാവേ വിപച്ചനകരണം. സമ്പരായികഞ്ചാതി പരലോകേ പടിലഭിതബ്ബഗുണഞ്ച. യംദിട്ഠികോ സത്ഥാതി യംലദ്ധികോ തിത്ഥായതനസാമികോ. അലം നാഗത്തായ വാതി നാഗരാജഭാവായ വാ പരിയത്തം. സുപണ്ണത്താദീസുപി ഏസേവ നയോ. ദേവത്തായ വാതി സമ്മുതിദേവാദിഭാവായ. ആയതിം ഫലപാടികങ്ഖീ ഹോതീതി അനാഗതേ വിപാകഫലം പത്ഥയാനോ ഹോതി. ദിട്ഠസുദ്ധിയാപി ദ്വേ ആനിസംസേ പസ്സതീതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന ദിട്ഠരൂപായതനസ്സ വസേന സുദ്ധിയാ ഹേതുത്താപി അത്തനോ ഗഹിതഗഹണേന ദ്വേ ഗുണേ ഓലോകേതി. സുതസുദ്ധിയാ