📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

ഖുദ്ദകനികായേ

പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗ-അട്ഠകഥാ

(പഠമോ ഭാഗോ)

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ

യോ ¶ ¶ ¶ സബ്ബലോകാതിഗസബ്ബസോഭാ-

യുത്തേഹി സബ്ബേഹി ഗുണേഹി യുത്തോ;

ദോസേഹി സബ്ബേഹി സവാസനേഹി,

മുത്തോ വിമുത്തിം പരമഞ്ച ദാതാ.

നിച്ചം ദയാചന്ദനസീതചിത്തോ,

പഞ്ഞാരവിജ്ജോതിതസബ്ബനേയ്യോ;

സബ്ബേസു ഭൂതേസു തമഗ്ഗഭൂതം,

ഭൂതത്ഥനാഥം സിരസാ നമിത്വാ.

യോ ¶ സബ്ബഭൂതേസു മുനീവ അഗ്ഗോ, അനന്തസങ്ഖേസു ജിനത്തജേസു;

അഹൂ ദയാഞാണഗുണേഹി സത്ഥുലീലാനുകാരീ ജനതാഹിതേസു.

തം സാരിപുത്തം മുനിരാജപുത്തം, ഥേരം ഥിരാനേകഗുണാഭിരാമം;

പഞ്ഞാപഭാവുഗ്ഗതചാരുകിത്തിം, സുസന്തവുത്തിഞ്ച അഥോ നമിത്വാ.

സദ്ധമ്മചക്കാനുപവത്തകേന ¶ , സദ്ധമ്മസേനാപതിസാവകേന;

സുത്തേസു വുത്തേസു തഥാഗതേന, ഭൂതത്ഥവേദിത്തമുപാഗതേന.

യോ ¶ ഭാസിതോ ഭാസിതകോവിദേന, ധമ്മപ്പദീപുജ്ജലനായകേന;

പാഠോ വിസിട്ഠോ പടിസമ്ഭിദാനം, മഗ്ഗോതി തന്നാമവിസേസിതോ ച.

വിചിത്തനാനത്തനയോപഗൂള്ഹോ, ഗമ്ഭീരപഞ്ഞേഹി സദാവഗാള്ഹോ;

അത്തത്ഥലോകത്ഥപരായണേഹി, സംസേവനീയോ സുജനേഹി നിച്ചം.

ഞാണപ്പഭേദാവഹനസ്സ തസ്സ, യോഗീഹിനേകേഹി നിസേവിതസ്സ;

അത്ഥം അപുബ്ബം അനുവണ്ണയന്തോ, സുത്തഞ്ച യുത്തിഞ്ച അനുക്കമന്തോ.

അവോക്കമന്തോ സമയാ സകാ ച, അനാമസന്തോ സമയം പരഞ്ച;

പുബ്ബോപദേസട്ഠകഥാനയഞ്ച, യഥാനുരൂപം ഉപസംഹരന്തോ.

വക്ഖാമഹം അട്ഠകഥം ജനസ്സ, ഹിതായ സദ്ധമ്മചിരട്ഠിതത്ഥം;

സക്കച്ച സദ്ധമ്മപകാസിനിം തം, സുണാഥ ധാരേഥ ച സാധു സന്തോതി.

തത്ഥ പടിസമ്ഭിദാനം മഗ്ഗോതി തന്നാമവിസേസിതോ ചാതി വുത്തത്താ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗസ്സ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗതാ താവ വത്തബ്ബാ. ചതസ്സോ ഹി പടിസമ്ഭിദാ – അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ, ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ, നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാ, പടിഭാനപടിസമ്ഭിദാതി. താസം പടിസമ്ഭിദാനം മഗ്ഗോ അധിഗമൂപായോതി പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗോ, പടിസമ്ഭിദാപടിലാഭഹേതൂതി വുത്തം ഹോതി. കഥമയം താസം മഗ്ഗോ ഹോതീതി ചേ? പഭേദതോ ദേസിതായ ദേസനായ പടിസമ്ഭിദാഞാണാവഹത്താ. നാനാഭേദഭിന്നാനഞ്ഹി ¶ ¶ ധമ്മാനം നാനാഭേദഭിന്നാ ദേസനാ സോതൂനം അരിയപുഗ്ഗലാനം പടിസമ്ഭിദാഞാണപ്പഭേദഞ്ച ¶ സഞ്ജനേതി, പുഥുജ്ജനാനം ആയതിം പടിസമ്ഭിദാഞാണപ്പഭേദായ ച പച്ചയോ ഹോതി. വുത്തഞ്ച – ‘‘പഭേദതോ ഹി ദേസനാ ഘനവിനിബ്ഭോഗപടിസമ്ഭിദാഞാണാവഹാ ഹോതീ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൧.കാമാവചരകുസലപദഭാജനീയ). അയഞ്ച നാനാഭേദഭിന്നാ ദേസനാ, തേനസ്സാ പടിസമ്ഭിദാനം മഗ്ഗത്തസിദ്ധി.

തത്ഥ ചതസ്സോതി ഗണനപരിച്ഛേദോ. പടിസമ്ഭിദാതി പഭേദാ. ‘‘അത്ഥേ ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ, ധമ്മേ ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ, തത്ര ധമ്മനിരുത്താഭിലാപേ ഞാണം നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാ, ഞാണേസു ഞാണം പടിഭാനപടിസമ്ഭിദാ’’തി (വിഭ. ൭൧൮) വുത്തത്താ ന അഞ്ഞസ്സ കസ്സചി പഭേദാ, ഞാണസ്സേവ പഭേദാ. തസ്മാ ‘‘ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ’’തി ചത്താരോ ഞാണപ്പഭേദാതി അത്ഥോ. അത്ഥപ്പഭേദസ്സ സല്ലക്ഖണവിഭാവനവവത്ഥാനകരണസമത്ഥം അത്ഥേ പഭേദഗതം ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ. ധമ്മപ്പഭേദസ്സ സല്ലക്ഖണവിഭാവനവവത്ഥാനകരണസമത്ഥം ധമ്മേ പഭേദഗതം ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ. നിരുത്തിപ്പഭേദസ്സ സല്ലക്ഖണവിഭാവനവവത്ഥാനകരണസമത്ഥം നിരുത്താഭിലാപേ പഭേദഗതം ഞാണം നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാ. പടിഭാനപ്പഭേദസ്സ സല്ലക്ഖണവിഭാവനവവത്ഥാനകരണസമത്ഥം പടിഭാനേ പഭേദഗതം ഞാണം പടിഭാനപടിസമ്ഭിദാ.

തത്ഥ അത്ഥോതി സങ്ഖേപതോ ഹേതുഫലം. തഞ്ഹി യസ്മാ ഹേതുഅനുസാരേന അരീയതി അധിഗമീയതി പാപുണീയതി, തസ്മാ അത്ഥോതി വുച്ചതി. പഭേദതോ പന യംകിഞ്ചി പച്ചയസമുപ്പന്നം, നിബ്ബാനം, ഭാസിതത്ഥോ, വിപാകോ, കിരിയാതി ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ അത്ഥോതി വേദിതബ്ബാ. തം അത്ഥം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ തസ്മിം അത്ഥേ പഭേദഗതം ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ.

ധമ്മോതി സങ്ഖേപതോ പച്ചയോ. സോ ഹി യസ്മാ തം തം വിദഹതി പവത്തേതി ചേവ പാപേതി ച, തസ്മാ ധമ്മോതി വുച്ചതി. പഭേദതോ പന യോ കോചി ഫലനിബ്ബത്തകോ ഹേതു, അരിയമഗ്ഗോ, ഭാസിതം, കുസലം, അകുസലന്തി ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ ധമ്മോതി ¶ വേദിതബ്ബാ. തം ധമ്മം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ തസ്മിം ധമ്മേ പഭേദഗതം ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ. അയമേവ ഹി അത്ഥോ അഭിധമ്മേ (വിഭ. ൭൧൯-൭൨൫) –

‘‘ദുക്ഖേ ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ, ദുക്ഖസമുദയേ ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ, ദുക്ഖനിരോധേ ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം ¶ ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ. ഹേതുമ്ഹി ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ, ഹേതുഫലേ ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ.

‘‘യേ ¶ ധമ്മാ ജാതാ ഭൂതാ സഞ്ജാതാ നിബ്ബത്താ അഭിനിബ്ബത്താ പാതുഭൂതാ, ഇമേസു ധമ്മേസു ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ, യമ്ഹാ ധമ്മാ തേ ധമ്മാ ജാതാ ഭൂതാ സഞ്ജാതാ നിബ്ബത്താ അഭിനിബ്ബത്താ പാതുഭൂതാ, തേസു ധമ്മേസു ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ.

‘‘ജരാമരണേ ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ, ജരാമരണസമുദയേ ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ, ജരാമരണനിരോധേ ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ, ജരാമരണനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ.

‘‘ജാതിയാ ഞാണം…പേ… ഭവേ ഞാണം…പേ… ഉപാദാനേ ഞാണം…പേ… തണ്ഹായ ഞാണം…പേ… വേദനായ ഞാണം…പേ… ഫസ്സേ ഞാണം….പേ… സളായതനേ ഞാണം….പേ… നാമരൂപേ ഞാണം…പേ… വിഞ്ഞാണേ ഞാണം…പേ… സങ്ഖാരേസു ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ, സങ്ഖാരസമുദയേ ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ, സങ്ഖാരനിരോധേ ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ, സങ്ഖാരനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ.

‘‘ഇധ ഭിക്ഖു ധമ്മം ജാനാതി – സുത്തം ഗേയ്യം വേയ്യാകരണം ഗാഥം ഉദാനം ഇതിവുത്തകം ജാതകം അബ്ഭുതധമ്മം വേദല്ലം. അയം വുച്ചതി ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ. സോ തസ്സ തസ്സേവ ഭാസിതസ്സ അത്ഥം ജാനാതി ‘അയം ഇമസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ, അയം ഇമസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ’തി. അയം വുച്ചതി അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ.

‘‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ? യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം രൂപാരമ്മണം വാ…പേ… ധമ്മാരമ്മണം വാ യം യം വാ പനാരബ്ഭ തസ്മിം സമയേ ഫസ്സോ ഹോതി…പേ… അവിക്ഖേപോ ഹോതി. ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ. ഇമേസു ¶ ധമ്മേസു ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ, തേസം വിപാകേ ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ’’തിആദിനാ നയേന വിഭജിത്വാ വിഭജിത്വാ ദസ്സിതോ.

തത്ര ധമ്മനിരുത്താഭിലാപേ ഞാണന്തി തസ്മിം അത്ഥേ ച ധമ്മേ ച യാ സഭാവനിരുത്തി അബ്യഭിചാരിവോഹാരോ, തസ്സ അഭിലാപേ ഭാസനേ ഉദീരണേ ¶ തം ലപിതം ഭാസിതം ഉദീരിതം സഭാവനിരുത്തിസദ്ദം ആരമ്മണം കത്വാ പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ തസ്മിം സഭാവനിരുത്താഭിലാപേ ‘‘അയം സഭാവനിരുത്തി, അയം ന സഭാവനിരുത്തീ’’തി ഏവം തസ്സാ ധമ്മനിരുത്തിസഞ്ഞിതായ സഭാവനിരുത്തിയാ മാഗധികായ സബ്ബസത്താനം മൂലഭാസായ പഭേദഗതം ഞാണം നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാ. ഏവമയം ¶ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാ സദ്ദാരമ്മണാ നാമ ജാതാ, ന പഞ്ഞത്തിആരമ്മണാ. കസ്മാ? യസ്മാ സദ്ദം സുത്വാ ‘‘അയം സഭാവനിരുത്തി, അയം ന സഭാവനിരുത്തീ’’തി ജാനാതി. പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തോ ഹി ‘‘ഫസ്സോ’’തി വുത്തേ ‘‘അയം സഭാവനിരുത്തീ’’തി ജാനാതി, ‘‘ഫസ്സാ’’തി വാ ‘‘ഫസ്സ’’ന്തി വാ വുത്തേ പന ‘‘അയം ന സഭാവനിരുത്തീ’’തി ജാനാതി. വേദനാദീസുപി ഏസേവ നയോ. അഞ്ഞം പനേസ നാമാഖ്യാതഉപസഗ്ഗനിപാതബ്യഞ്ജനസദ്ദം ജാനാതി ന ജാനാതീതി? യദഗ്ഗേന സദ്ദം സുത്വാ ‘‘അയം സഭാവനിരുത്തി, അയം ന സഭാവനിരുത്തീ’’തി ജാനാതി, തദഗ്ഗേന തമ്പി ജാനിസ്സതി. തം പന നയിദം പടിസമ്ഭിദാകിച്ചന്തി പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘ഭാസം നാമ സത്താ ഉഗ്ഗണ്ഹന്തീ’’തി വത്വാ ഇദം കഥിതം – മാതാപിതരോ ഹി ദഹരകാലേ കുമാരകേ മഞ്ചേ വാ പീഠേ വാ നിപജ്ജാപേത്വാ തം തം കഥയമാനാ താനി താനി കിച്ചാനി കരോന്തി, ദാരകാ തേസം തം തം ഭാസം വവത്ഥാപേന്തി ‘‘ഇമിനാ ഇദം വുത്തം, ഇമിനാ ഇദം വുത്ത’’ന്തി. ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛന്തേ കാലേ സബ്ബമ്പി ഭാസം ജാനന്തി. മാതാ ദമിളീ, പിതാ അന്ധകോ. തേസം ജാതദാരകോ സചേ മാതു കഥം പഠമം സുണാതി ¶ , ദമിളഭാസം ഭാസിസ്സതി. സചേ പിതു കഥം പഠമം സുണാതി, അന്ധകഭാസം ഭാസിസ്സതി. ഉഭിന്നമ്പി പന കഥം അസുണന്തോ മാഗധികഭാസം ഭാസിസ്സതി.

യോപി അഗാമകേ മഹാഅരഞ്ഞേ നിബ്ബത്തോ, തത്ഥ അഞ്ഞോ കഥേന്തോ നാമ നത്ഥി, സോപി അത്തനോ ധമ്മതായ വചനം സമുട്ഠാപേന്തോ മാഗധികഭാസമേവ ഭാസിസ്സതി. നിരയേ തിരച്ഛാനയോനിയം പേത്തിവിസയേ മനുസ്സലോകേ ദേവലോകേതി സബ്ബത്ഥ മാഗധികഭാസാവ ഉസ്സന്നാ. തത്ഥ സേസാ ഓട്ടകിരാതഅന്ധകയോനകദമിളഭാസാദികാ ഭാസാ പരിവത്തന്തി. അയമേവേകാ യഥാഭുച്ചബ്രഹ്മവോഹാരഅരിയവോഹാരസങ്ഖാതാ മാഗധികഭാസാ ന പരിവത്തതി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോപി തേപിടകം ബുദ്ധവചനം തന്തിം ആരോപേന്തോ മാഗധികഭാസായ ഏവ ആരോപേസി. കസ്മാ? ഏവഞ്ഹി അത്ഥം ആഹരിതും സുഖം ഹോതി. മാഗധികഭാസായ ഹി തന്തിം ആരുള്ഹസ്സ ബുദ്ധവചനസ്സ പടിസമ്ഭിദാപ്പത്താനം സോതപഥാഗമനമേവ പപഞ്ചോ ¶ . സോതേ പന സങ്ഘട്ടിതമത്തേയേവ നയസതേന നയസഹസ്സേന അത്ഥോ ഉപട്ഠാതി. അഞ്ഞായ പന ഭാസായ തന്തിം ആരുള്ഹകം പോഥേത്വാ പോഥേത്വാ ഉഗ്ഗഹേതബ്ബം ഹോതി. ബഹുമ്പി ഉഗ്ഗഹേത്വാ പന പുഥുജ്ജനസ്സ പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തി നാമ നത്ഥി, അരിയസാവകോ നോ പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തോ നാമ നത്ഥി.

ഞാണേസു ഞാണന്തി സബ്ബത്ഥകഞാണമാരമ്മണം കത്വാ പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ തസ്മിം ഞാണേ പഭേദഗതം ഞാണം, യഥാവുത്തേസു വാ തേസു തീസു ഞാണേസു ഗോചരകിച്ചാദിവസേന വിത്ഥാരഗതം ഞാണം പടിഭാനപടിസമ്ഭിദാ.

ഇമാ പന ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ ദ്വീസു ഠാനേസു പഭേദം ഗച്ഛന്തി, പഞ്ചഹി കാരണേഹി വിസദാ ¶ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ. കതമേസു ദ്വീസു ഠാനേസു പഭേദം ഗച്ഛന്തി? സേക്ഖഭൂമിയഞ്ച അസേക്ഖഭൂമിയഞ്ച. തത്ഥ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ മഹാകച്ചായനത്ഥേരസ്സ മഹാകോട്ഠിതത്ഥേരസ്സാതി ഏവമാദീനം അസീതിയാപി മഹാഥേരാനം പടിസമ്ഭിദാ അസേക്ഖഭൂമിയം പഭേദം ഗതാ, ആനന്ദത്ഥേരസ്സ, ചിത്തസ്സ ഗഹപതിനോ, ധമ്മികസ്സ ഉപാസകസ്സ, ഉപാലിസ്സ ഗഹപതിനോ, ഖുജ്ജുത്തരായ ഉപാസികായാതിഏവമാദീനം ¶ പടിസമ്ഭിദാ സേക്ഖഭൂമിയം പഭേദം ഗതാതി ഇമാസു ദ്വീസു ഭൂമീസു പഭേദം ഗച്ഛന്തി.

കതമേഹി പഞ്ചഹി കാരണേഹി വിസദാ ഹോന്തി? അധിഗമേന, പരിയത്തിയാ, സവനേന, പരിപുച്ഛായ, പുബ്ബയോഗേന. തത്ഥ അധിഗമോ നാമ അരഹത്തപ്പത്തി. അരഹത്തഞ്ഹി പത്തസ്സ പടിസമ്ഭിദാ വിസദാ ഹോന്തി. പരിയത്തി നാമ ബുദ്ധവചനം. തഞ്ഹി ഉഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ പടിസമ്ഭിദാ വിസദാ ഹോന്തി. സവനം നാമ സദ്ധമ്മസ്സവനം. സക്കച്ചം അട്ഠിം കത്വാ ധമ്മം സുണന്തസ്സ ഹി പടിസമ്ഭിദാ വിസദാ ഹോന്തി. പരിപുച്ഛാ നാമ പാളിഅട്ഠകഥാദീസു ഗണ്ഠിപദഅത്ഥപദവിനിച്ഛയകഥാ. ഉഗ്ഗഹിതപാളിആദീസു ഹി അത്ഥം പരിപുച്ഛന്തസ്സ പടിസമ്ഭിദാ വിസദാ ഹോന്തി. പുബ്ബയോഗോ നാമ പുബ്ബബുദ്ധാനം സാസനേ യോഗാവചരതാ ഗതപച്ചാഗതികഭാവേന യാവ അനുലോമഗോത്രഭുസമീപം പത്തവിപസ്സനാനുയോഗോ. പുബ്ബയോഗാവചരസ്സ ഹി പടിസമ്ഭിദാ വിസദാ ഹോന്തി. ഇമേഹി പഞ്ചഹി കാരണേഹി വിസദാ ഹോന്തീതി.

ഏതേസു പന കാരണേസു പരിയത്തി സവനം പരിപുച്ഛാതി ഇമാനി തീണി പഭേദസ്സേവ ബലവകാരണാനി. പുബ്ബയോഗോ അധിഗമസ്സ ബലവപച്ചയോ, പഭേദസ്സ ¶ ഹോതി ന ഹോതീതി? ഹോതി, ന പന തഥാ. പരിയത്തിസവനപരിപുച്ഛാ ഹി പുബ്ബേ ഹോന്തു വാ മാ വാ, പുബ്ബയോഗേന പന പുബ്ബേ ചേവ ഏതരഹി ച സങ്ഖാരസമ്മസനം വിനാ പടിസമ്ഭിദാ നാമ നത്ഥി. ഇമേ പന ദ്വേപി ഏകതോ ഹുത്വാ പടിസമ്ഭിദാ ഉപത്ഥമ്ഭേത്വാ വിസദാ കരോന്തീതി. അപരേ ആഹു –

‘‘പുബ്ബയോഗോ ബാഹുസച്ചം, ദേസഭാസാ ച ആഗമോ;

പരിപുച്ഛാ അധിഗമോ, ഗരുസന്നിസ്സയോ തഥാ;

മിത്തസമ്പത്തി ചേവാതി, പടിസമ്ഭിദപച്ചയാ’’തി.

തത്ഥ പുബ്ബയോഗോ വുത്തനയോവ. ബാഹുസച്ചം നാമ തേസു തേസു സത്ഥേസു ച സിപ്പായതനേസു ച കുസലതാ. ദേസഭാസാ നാമ ¶ ഏകസതവോഹാരകുസലതാ, വിസേസേന പന മാഗധികേ കോസല്ലം. ആഗമോ നാമ അന്തമസോ ഓപമ്മവഗ്ഗമത്തസ്സപി ബുദ്ധവചനസ്സ പരിയാപുണനം. പരിപുച്ഛാ നാമ ഏകഗാഥായപി ¶ അത്ഥവിനിച്ഛയപുച്ഛനം. അധിഗമോ നാമ സോതാപന്നതാ വാ സകദാഗാമിതാ വാ അനാഗാമിതാ വാ അരഹത്തം വാ. ഗരുസന്നിസ്സയോ നാമ സുതപടിഭാനബഹുലാനം ഗരൂനം സന്തികേ വാസോ. മിത്തസമ്പത്തി നാമ തഥാരൂപാനംയേവ മിത്താനം പടിലാഭോതി.

തത്ഥ ബുദ്ധാ ച പച്ചേകബുദ്ധാ ച പുബ്ബയോഗഞ്ചേവ അധിഗമഞ്ച നിസ്സായ പടിസമ്ഭിദാ പാപുണന്തി, സാവകാ സബ്ബാനിപി ഏതാനി കാരണാനി. പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തിയാ ച പാടിയേക്കോ കമ്മട്ഠാനഭാവനാനുയോഗോ നാമ നത്ഥി, സേക്ഖാനം പന സേക്ഖഫലവിമോക്ഖന്തികാ, അസേക്ഖാനം അസേക്ഖഫലവിമോക്ഖന്തികാ ച പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തി ഹോതി. തഥാഗതാനഞ്ഹി ദസ ബലാനി വിയ അരിയാനം അരിയഫലേഹേവ പടിസമ്ഭിദാ ഇജ്ഝന്തീതി. ഇമാസം ചതസ്സന്നം പടിസമ്ഭിദാനം മഗ്ഗോതി പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗോ, പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗോ ഏവ പകരണം പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗപ്പകരണം, പകാരേന കരീയന്തേ വുച്ചന്തേ ഏത്ഥ നാനാഭേദഭിന്നാ ഗമ്ഭീരാ അത്ഥാ ഇതി പകരണം.

തദേതം പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗപ്പകരണം അത്ഥസമ്പന്നം ബ്യഞ്ജനസമ്പന്നം ഗമ്ഭീരം ഗമ്ഭീരത്ഥം ലോകുത്തരപ്പകാസനം സുഞ്ഞതാപടിസഞ്ഞുത്തം പടിപത്തിഫലവിസേസസാധനം പടിപത്തിപടിപക്ഖപടിസേധനം ¶ യോഗാവചരാനം ഞാണവരരതനാകരഭൂതം ധമ്മകഥികാനം ധമ്മകഥാവിലാസവിസേസഹേതുഭൂതം സംസാരഭീരുകാനം ദുക്ഖനിസ്സരണം തദുപായദസ്സനേന അസ്സാസജനനത്ഥം തപ്പടിപക്ഖനാസനത്ഥഞ്ച ഗമ്ഭീരത്ഥാനഞ്ച അനേകേസം സുത്തന്തപദാനം അത്ഥവിവരണേന ¶ സുജനഹദയപരിതോസജനനത്ഥം തഥാഗതേന അരഹതാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന സബ്ബത്ഥ അപ്പടിഹതസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമഹാപദീപാവഭാസേന സകലജനവിത്ഥതമഹാകരുണാസിനേഹസിനിദ്ധഹദയേന വേനേയ്യജനഹദയഗതകിലേസന്ധകാരവിധമനത്ഥമുജ്ജലിതസ്സ സദ്ധമ്മമഹാപദീപസ്സ തദധിപ്പായവികാസനസിനേഹപരിസേകേന പഞ്ചവസ്സസഹസ്സമവിരതമുജ്ജലനമിച്ഛതാ ലോകാനുകമ്പകേന സത്ഥുകപ്പേന ധമ്മരാജസ്സ ധമ്മസേനാപതിനാ ആയസ്മതാ സാരിപുത്തത്ഥേരേന ഭാസിതം സുത്വാ ആയസ്മതാ ആനന്ദേന പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ യഥാസുതമേവ സങ്ഗീതിം ആരോപിതം.

തദേതം വിനയപിടകം സുത്തന്തപിടകം അഭിധമ്മപിടകന്തി തീസു പിടകേസു സുത്തന്തപിടകപരിയാപന്നം. ദീഘനികായോ മജ്ഝിമനികായോ സംയുത്തനികായോ അങ്ഗുത്തരനികായോ ഖുദ്ദകനികായോതി പഞ്ചസു മഹാനികായേസു ഖുദ്ദകമഹാനികായപരിയാപന്നം. സുത്തം ഗേയ്യം വേയ്യാകരണം ഗാഥാ ഉദാനം ഇതിവുത്തകം ജാതകം അബ്ഭുതധമ്മം വേദല്ലന്തി നവസു സത്ഥു സാസനങ്ഗേസു യഥാസമ്ഭവം ഗേയ്യവേയ്യാകരണങ്ഗദ്വയസങ്ഗഹിതം.

‘‘ദ്വാസീതി ¶ ബുദ്ധതോ ഗണ്ഹിം, ദ്വേ സഹസ്സാനി ഭിക്ഖുതോ;

ചതുരാസീതി സഹസ്സാനി, യേ മേ ധമ്മാ പവത്തിനോ’’തി. (ഥേരഗാ. ൧൦൨൭) –

ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികത്ഥേരേന പന പഞ്ചസു ഠാനേസു ഏതദഗ്ഗം ആരോപിതേന പടിഞ്ഞാതാനം ചതുരാസീതിയാ ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനം ഭിക്ഖുതോ ഗഹിതേസു ദ്വീസു ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സേസു അനേകസതധമ്മക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതം. തസ്സ തയോ വഗ്ഗാ – മഹാവഗ്ഗോ, മജ്ഝിമവഗ്ഗോ, ചൂളവഗ്ഗോതി. ഏകേകസ്മിം വഗ്ഗസ്മിം ദസദസകം കത്വാ ഞാണകഥാദികാ മാതികാകഥാപരിയോസാനാ സമതിംസ കഥാ. ഏവമനേകധാ വവത്ഥാപിതസ്സ ഇമസ്സ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗപ്പകരണസ്സ അനുപുബ്ബം അപുബ്ബപദത്ഥവണ്ണനം ¶ കരിസ്സാമ. ഇമഞ്ഹി പകരണം പാഠതോ അത്ഥതോ ഉദ്ദിസന്തേന ച നിദ്ദിസന്തേന ച സക്കച്ചം ഉദ്ദിസിതബ്ബം നിദ്ദിസിതബ്ബഞ്ച, ഉഗ്ഗണ്ഹന്തേനാപി സക്കച്ചം ¶ ഉഗ്ഗഹേതബ്ബം ധാരേതബ്ബഞ്ച. തം കിസ്സഹേതു? ഗമ്ഭീരത്താ ഇമസ്സ പകരണസ്സ ലോകഹിതായ ലോകേ ചിരട്ഠിതത്ഥം.

തത്ഥ സമതിംസായ കഥാസു ഞാണകഥാ കസ്മാ ആദിതോ കഥിതാതി ചേ? ഞാണസ്സ പടിപത്തിമലവിസോധകത്തേന പടിപത്തിയാ ആദിഭൂതത്താ. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ –

‘‘തസ്മാതിഹ ത്വം ഭിക്ഖു, ആദിമേവ വിസോധേഹി കുസലാനം ധമ്മാനം. കോ ചാദി കുസലാനം ധമ്മാനം, സീലഞ്ച സുവിസുദ്ധം ദിട്ഠി ച ഉജുകാ’’തി (സം. നി. ൫.൩൬൯)?

ഉജുകാ ദിട്ഠീതി ഹി സമ്മാദിട്ഠിസങ്ഖാതം ഞാണം വുത്തം. തസ്മാപി ഞാണകഥാ ആദിതോ കഥിതാ.

അപരമ്പി വുത്തം –

‘‘തത്ര, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാദിട്ഠി പുബ്ബങ്ഗമാ ഹോതി. കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാദിട്ഠി പുബ്ബങ്ഗമാ ഹോതി? സമ്മാദിട്ഠിം ‘സമ്മാദിട്ഠീ’തി പജാനാതി, മിച്ഛാദിട്ഠിം ‘മിച്ഛാദിട്ഠീ’തി പജാനാതി. സാസ്സ ഹോതി സമ്മാദിട്ഠി. സമ്മാസങ്കപ്പം ‘സമ്മാസങ്കപ്പോ’തി ¶ പജാനാതി, മിച്ഛാസങ്കപ്പം ‘മിച്ഛാസങ്കപ്പോ’തി പജാനാതി. സമ്മാവാചം ‘സമ്മാവാചാ’തി പജാനാതി, മിച്ഛാവാചം ‘മിച്ഛാവാചാ’തി പജാനാതി. സമ്മാകമ്മന്തം ‘സമ്മാകമ്മന്തോ’തി പജാനാതി, മിച്ഛാകമ്മന്തം ‘മിച്ഛാകമ്മന്തോ’തി പജാനാതി. സമ്മാആജീവം ‘സമ്മാആജീവോ’തി പജാനാതി, മിച്ഛാആജീവം ‘മിച്ഛാആജീവോ’തി പജാനാതി. സമ്മാവായാമം ‘സമ്മാവായാമോ’തി പജാനാതി, മിച്ഛാവായാമം ‘മിച്ഛാവായാമോ’തി പജാനാതി. സമ്മാസതിം ‘സമ്മാസതീ’തി പജാനാതി, മിച്ഛാസതിം ‘മിച്ഛാസതീ’തി പജാനാതി. സമ്മാസമാധിം ‘സമ്മാസമാധീ’തി പജാനാതി, മിച്ഛാസമാധിം ‘മിച്ഛാസമാധീ’തി പജാനാതി. സാസ്സ ഹോതി സമ്മാദിട്ഠീ’’തി (മ. നി. ൩.൧൩൬ ആദയോ).

പുബ്ബങ്ഗമഭൂതായ ഹി സമ്മാദിട്ഠിയാ സിദ്ധായ മിച്ഛാദിട്ഠീനമ്പി മിച്ഛാദിട്ഠിഭാവം ജാനിസ്സതീതി സമ്മാദിട്ഠിസങ്ഖാതം ഞാണം താവ സോധേതും ഞാണകഥാ ആദിതോ കഥിതാ.

‘‘അപിചുദായി ¶ , തിട്ഠതു പുബ്ബന്തോ, തിട്ഠതു അപരന്തോ, ധമ്മം ¶ തേ ദേസേസ്സാമി – ഇമസ്മിം സതി ഇദം ഹോതി, ഇമസ്സുപ്പാദാ ഇദം ഉപ്പജ്ജതി, ഇമസ്മിം അസതി ഇദം ന ഹോതി, ഇമസ്സ നിരോധാ ഇദം നിരുജ്ഝതീ’’തി (മ. നി. ൨.൨൭൧) ച –

പുബ്ബന്താപരന്തദിട്ഠിയോ ഠപേത്വാ ഞാണസ്സേവ വുത്തത്താ ഞാണകഥാ ആദിതോ കഥിതാ.

‘‘അലം, സുഭദ്ദ, തിട്ഠതേതം ‘സബ്ബേ തേ സകായ പടിഞ്ഞായ അബ്ഭഞ്ഞിംസു, സബ്ബേവ ന അബ്ഭഞ്ഞിംസു, ഉദാഹു ഏകച്ചേ അബ്ഭഞ്ഞിംസു, ഏകച്ചേ ന അബ്ഭഞ്ഞിംസൂ’തി. ധമ്മം തേ, സുഭദ്ദ, ദേസേസ്സാമി, തം സുണാഹി സാധുകം മനസികരോഹി, ഭാസിസ്സാമീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൧൩) ച –

പുഥുസമണബ്രാഹ്മണപരപ്പവാദാനം വാദേ ഠപേത്വാ അരിയസ്സ അട്ഠങ്ഗികസ്സ മഗ്ഗസ്സ ദേസിതത്താ, അട്ഠങ്ഗികേ ച മഗ്ഗേ സമ്മാദിട്ഠിസങ്ഖാതസ്സ ഞാണസ്സ പധാനത്താ ഞാണകഥാ ആദിതോ കഥിതാ.

‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, സോതാപത്തിയങ്ഗാനി സപ്പുരിസസംസേവോ, സദ്ധമ്മസ്സവനം, യോനിസോ മനസികാരോ, ധമ്മാനുധമ്മപടിപത്തീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൦൪൬; ദീ. നി. ൩.൩൧൧) ച –

‘‘സദ്ധാജാതോ ഉപസങ്കമതി, ഉപസങ്കമന്തോ പയിരുപാസതി, പയിരുപാസന്തോ സോതം ഓദഹതി, ഓഹിതസോതോ ധമ്മം സുണാതി, സുത്വാ ധമ്മം ധാരേതി, ധാതാനം ധമ്മാനം പഞ്ഞായ അത്ഥം ഉപപരിക്ഖതി, അത്ഥം ഉപപരിക്ഖതോ ധമ്മാ നിജ്ഝാനം ഖമന്തി, ധമ്മനിജ്ഝാനക്ഖന്തിയാ ഛന്ദോ ജായതി, ഛന്ദജാതോ ഉസ്സഹതി, ഉസ്സഹിത്വാ തുലേതി, തുലയിത്വാ ¶ പദഹതി, പഹിതത്തോ കായേന ചേവ പരമത്ഥസച്ചം സച്ഛികരോതി, പഞ്ഞായ ച നം പടിവിജ്ഝ പസ്സതീ’’തി (മ. നി. ൨.൧൮൩, ൪൩൨) ച –

‘‘ഇധ തഥാഗതോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജതി…പേ… സോ ധമ്മം ദേസേതി ആദികല്യാണ’’ന്തി ആദീനി (ദീ. നി. ൧.൧൯൦) ച –

അനേകാനി സുത്തന്തപദാനി അനുലോമേന്തേന സുതമയേ ഞാണം ആദിം കത്വാ യഥാക്കമേന ഞാണകഥാ ആദിതോ കഥിതാ.

സാ ¶ ¶ പനായം ഞാണകഥാ ഉദ്ദേസനിദ്ദേസവസേന ദ്വിധാ ഠിതാ. ഉദ്ദേസേ ‘‘സോതാവധാനേ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണ’’ന്തിആദിനാ നയേന തേസത്തതി ഞാണാനി മാതികാവസേന ഉദ്ദിട്ഠാനി. നിദ്ദേസേ ‘‘കഥം സോതാവധാനേ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം. ‘ഇമേ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണ’’ന്തിആദിനാ നയേന താനിയേവ തേസത്തതി ഞാണാനി വിത്ഥാരവസേന നിദ്ദിട്ഠാനീതി.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ നിട്ഠിതാ.

(൧) മഹാവഗ്ഗോ

൧. ഞാണകഥാ

മാതികാവണ്ണനാ

൧. തത്ഥ ¶ ¶ ഉദ്ദേസേ താവ സോതാവധാനേ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണന്തി ഏത്ഥ സോതസദ്ദോ അനേകത്ഥപ്പഭേദോ. തഥാ ഹേസ –

മംസവിഞ്ഞാണഞാണേസു, തണ്ഹാദീസു ച ദിസ്സതി;

ധാരായം അരിയമഗ്ഗേ, ചിത്തസന്തതിയമ്പി ച.

‘‘സോതായതനം സോതധാതു സോതിന്ദ്രിയ’’ന്തിആദീസു (വിഭ. ൧൫൭) ഹി അയം സോതസദ്ദോ മംസസോതേ ദിസ്സതി. ‘‘സോതേന സദ്ദം സുത്വാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൯൫) സോതവിഞ്ഞാണേ. ‘‘ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൩.൩൫൬) ഞാണസോതേ. ‘‘യാനി സോതാനി ലോകസ്മിന്തി യാനി ഏതാനി സോതാനി മയാ കിത്തിതാനി പകിത്തിതാനി ആചിക്ഖിതാനി ദേസിതാനി പഞ്ഞപിതാനി പട്ഠപിതാനി വിവരിതാനി വിഭത്താനി ഉത്താനീകതാനി പകാസിതാനി. സേയ്യഥിദം – തണ്ഹാസോതോ ദിട്ഠിസോതോ കിലേസസോതോ ദുച്ചരിതസോതോ അവിജ്ജാസോതോ’’തിആദീസു (ചൂളനി. അജിതമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൪) തണ്ഹാദീസു പഞ്ചസു ധമ്മേസു. ‘‘അദ്ദസാ ഖോ ഭഗവാ മഹന്തം ദാരുക്ഖന്ധം ഗങ്ഗായ നദിയാ സോതേന വുയ്ഹമാന’’ന്തിആദീസു (സം. നി. ൪.൨൪൧) ഉദകധാരായം. ‘‘അരിയസ്സേതം, ആവുസോ, അട്ഠങ്ഗികസ്സ മഗ്ഗസ്സ അധിവചനം, യദിദം സോതോ’’തിആദീസു അരിയമഗ്ഗേ. ‘‘പുരിസസ്സ ച വിഞ്ഞാണസോതം പജാനാതി ഉഭയതോ അബ്ബോച്ഛിന്നം ഇധ ലോകേ പതിട്ഠിതഞ്ച പരലോകേ പതിട്ഠിതഞ്ചാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൩.൧൪൯) ചിത്തസന്തതിയം ¶ . ഇധ പനായം മംസസോതേ ദട്ഠബ്ബോ. തേന സോതേന ഹേതുഭൂതേന, കരണഭൂതേന വാ അവധീയതി അവത്ഥാപീയതി അപ്പീയതീതി സോതാവധാനം. കിം തം? സുതം. സുതഞ്ച നാമ ‘‘ബഹുസ്സുതോ ഹോതി സുതധരോ സുതസന്നിചയോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൩൩൯) വിയ സോതദ്വാരാനുസാരേന ¶ വിഞ്ഞാതം അവധാരിതം ധമ്മജാതം, തം ഇധ സോതാവധാനന്തി വുത്തം. തസ്മിം സോതാവധാനസങ്ഖാതേ സുതേ പവത്താ പഞ്ഞാ സോതാവധാനേ പഞ്ഞാ. പഞ്ഞാതി ച തസ്സ തസ്സ അത്ഥസ്സ പാകടകരണസങ്ഖാതേന പഞ്ഞാപനട്ഠേന പഞ്ഞാ, തേന തേന വാ അനിച്ചാദിനാ പകാരേന ധമ്മേ ജാനാതീതിപി പഞ്ഞാ.

സുതമയേ ¶ ഞാണന്തി ഏത്ഥ സുതസദ്ദോ താവ സഉപസഗ്ഗോ അനുപസഗ്ഗോ ച –

ഗമനേ വിസ്സുതേ തിന്തേനുയോഗോപചിതേപി ച;

സദ്ദേ ച സോതദ്വാരാനുസാരഞാതേ ച ദിസ്സതി.

തഥാ ഹിസ്സ ‘‘സേനായ പസുതോ’’തിആദീസു ഗച്ഛന്തോതി അത്ഥോ. ‘‘സുതധമ്മസ്സ പസ്സതോ’’തിആദീസു (ഉദാ. ൧൧; മഹാവ. ൫) വിസ്സുതധമ്മസ്സാതി അത്ഥോ. ‘‘അവസ്സുതാ അവസ്സുതസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സാ’’തിആദീസു (പാചി. ൬൫൭) തിന്താ തിന്തസ്സാതി അത്ഥോ. ‘‘യേ ഝാനപസുതാ ധീരാ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൧൮൧) അനുയുത്താതി അത്ഥോ. ‘‘തുമ്ഹേഹി പുഞ്ഞം പസുതം അനപ്പക’’ന്തിആദീസു (ഖു. പാ. ൭.൧൨; പേ. വ. ൨൫) ഉപചിതന്തി അത്ഥോ. ‘‘ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാത’’ന്തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൪൧) സദ്ദോതി അത്ഥോ. ‘‘ബഹുസ്സുതോ ഹോതി സുതധരോ സുതസന്നിചയോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൩൩൯) സോതദ്വാരാനുസാരവിഞ്ഞാതധരോതി അത്ഥോ. ഇധ പനസ്സ സോതദ്വാരാനുസാരേന വിഞ്ഞാതം ഉപധാരിതന്തി അത്ഥോ. സുതമയേ ഞാണന്തി യാ ഏസാ ഏതം സുതം വിഞ്ഞാതം അവധാരിതം സദ്ധമ്മം ആരബ്ഭ ആരമ്മണം കത്വാ സബ്ബപഠമഞ്ച അപരാപരഞ്ച പവത്താ പഞ്ഞാ, തം ‘‘സുതമയേ ഞാണ’’ന്തി വുത്തം ഹോതി, സുതമയം ഞാണന്തി അത്ഥോ. സുതമയേതി ച പച്ചത്തവചനമേതം, യഥാ ‘‘ന ഹേവം വത്തബ്ബേ’’ (കഥാ. ൧, ൧൫-൧൮). ‘‘വനപ്പഗുമ്ബേ യഥാ ഫുസ്സിതഗ്ഗേ’’ (ഖു. പാ. ൬.൧൩; സു. നി. ൨൩൬). ‘‘നത്ഥി അത്തകാരേ നത്ഥി പരകാരേ നത്ഥി പുരിസകാരേ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൧൬൮) പച്ചത്തവചനം, ഏവമിധാപി ദട്ഠബ്ബം. തേന വുത്തം – ‘‘സുതമയം ഞാണന്തി അത്ഥോ’’തി.

അഥ വാ സുതേന പകതോ ¶ ഫസ്സാദികോ ധമ്മപുഞ്ജോ സുതമയോ, തസ്മിം സുതമയേ ധമ്മപുഞ്ജേ പവത്തം തംസമ്പയുത്തം ഞാണം സുതമയേ ഞാണം. സഭാവസാമഞ്ഞലക്ഖണവസേന ധമ്മേ ജാനാതീതി ഞാണം. തംയേവ ഞാണം പരിയായവചനേന അധിപ്പായപകാസനത്ഥം അനിയമേന ‘‘പഞ്ഞാ’’തി വത്വാ പച്ഛാ അധിപ്പേതം ‘‘ഞാണ’’ന്തി നിയമേത്വാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഞാണഞ്ച നാമ സഭാവപടിവേധലക്ഖണം, അക്ഖലിതപടിവേധലക്ഖണം വാ കുസലിസ്സാസഖിത്തഉസുപടിവേധോ വിയ, വിസയോഭാസനരസം പദീപോ വിയ, അസമ്മോഹപച്ചുപട്ഠാനം അരഞ്ഞഗതസുദേസകോ വിയ. ‘‘സമാഹിതോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു യഥാഭൂതം പജാനാതീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൦൭൧) വചനതോ സമാധിപദട്ഠാനം. ലക്ഖണാദീസു ഹി സഭാവോ വാ സാമഞ്ഞം വാ ലക്ഖണം ¶ ¶ നാമ, കിച്ചം വാ സമ്പത്തി വാ രസോ നാമ, ഉപട്ഠാനാകാരോ വാ ഫലം വാ പച്ചുപട്ഠാനം നാമ, ആസന്നകാരണം പദട്ഠാനം നാമാതി വേദിതബ്ബം.

൨. സുത്വാന സംവരേ പഞ്ഞാതി –

പാതിമോക്ഖോ സതീ ചേവ, ഞാണം ഖന്തി തഥേവ ച;

വീരിയം പഞ്ചിമേ ധമ്മാ, സംവരാതി പകാസിതാ.

‘‘ഇമിനാ പാതിമോക്ഖസംവരേന ഉപേതോ ഹോതി സമുപേതോ ഉപാഗതോ സമുപാഗതോ ഉപപന്നോ സമ്പന്നോ സമന്നാഗതോ’’തി (വിഭ. ൫൧൧) ആഗതോ പാതിമോക്ഖസംവരോ. ‘‘ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ ന നിമിത്തഗ്ഗാഹീ ഹോതി നാനുബ്യഞ്ജനഗ്ഗാഹീ. യത്വാധികരണമേനം ചക്ഖുന്ദ്രിയം അസംവുതം വിഹരന്തം അഭിജ്ഝാദോമനസ്സാ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ അന്വാസ്സവേയ്യും, തസ്സ സംവരായ പടിപജ്ജതി, രക്ഖതി ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ചക്ഖുന്ദ്രിയേ സംവരം ആപജ്ജതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൨൧൩; മ. നി. ൧.൨൯൫; സം. നി. ൪.൨൩൯; അ. നി. ൩.൧൬) നയേന ആഗതോ സതിസംവരോ.

‘‘യാനി സോതാനി ലോകസ്മിം (അജിതാതി ഭഗവാ),

സതി തേസം നിവാരണം;

സോതാനം സംവരം ബ്രൂമി, പഞ്ഞായേതേ പിധീയരേ’’തി ¶ . (ചൂളനി. അജിതമാണവപുച്ഛാ ൬൦; സു. നി. ൧൦൪൧) –

ആഗതോ ഞാണസംവരോ. ‘‘കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ പടിസേവനാ പഹാതബ്ബാ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ചീവരം പടിസേവതീ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൨൩; അ. നി. ൬.൫൮) നയേന ¶ ആഗതോ പച്ചയപടിസേവനാസംവരോ, സോപി ഞാണസംവരേനേവ സങ്ഗഹിതോ. ‘‘ഖമോ ഹോതി സീതസ്സ ഉണ്ഹസ്സ ജിഘച്ഛായ പിപാസായ ഡംസമകസവാതാതപസരിസപസമ്ഫസ്സാനം ദുരുത്താനം ദുരാഗതാനം വചനപഥാനം ഉപ്പന്നാനം സാരീരികാനം വേദനാനം ദുക്ഖാനം തിബ്ബാനം ഖരാനം കടുകാനം അസാതാനം അമനാപാനം പാണഹരാനം അധിവാസകജാതികോ ഹോതീ’’തി (മ. നി. ൧.൨൪; അ. നി. ൪.൧൧൪; ൬.൫൮) ആഗതോ ഖന്തിസംവരോ. ‘‘ഉപ്പന്നം കാമവിതക്കം നാധിവാസേതി പജഹതി വിനോദേതി ബ്യന്തീകരോതി അനഭാവം ഗമേതീ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൨൬; അ. നി. ൪.൧൧൪; ൬.൫൮) നയേന ആഗതോ വീരിയസംവരോ. ‘‘ഇധ അരിയസാവകോ മിച്ഛാആജീവം പഹായ ¶ സമ്മാആജീവേന ജീവികം കപ്പേതീ’’തി (സം. നി. ൫.൮) ആഗതോ ആജീവപാരിസുദ്ധിസംവരോ, സോപി വീരിയസംവരേനേവ സങ്ഗഹിതോ. തേസു സത്തസു സംവരേസു പാതിമോക്ഖസംവരഇന്ദ്രിയസംവരആജീവപാരിസുദ്ധിപച്ചയപടിസേവനസങ്ഖാതാ ചത്താരോ സംവരാ ഇധാധിപ്പേതാ, തേസു ച വിസേസേന പാതിമോക്ഖസംവരോ. സബ്ബോപി ചായം സംവരോ യഥാസകം സംവരിതബ്ബാനം കായദുച്ചരിതാദീനം സംവരണതോ സംവരോതി വുച്ചതി. സുതമയഞാണേ വുത്തം ധമ്മം സുത്വാ സംവരന്തസ്സ സംവരം കരോന്തസ്സ തസ്മിം സംവരേ പവത്താ തംസമ്പയുത്താ പഞ്ഞാ ‘‘സുത്വാന സംവരേ പഞ്ഞാ’’തി വുത്താ. അഥ വാ ഹേതുഅത്ഥേ സുത്വാതി വചനസ്സ സമ്ഭവതോ സുതഹേതുനാ സംവരേ പഞ്ഞാതിപി അത്ഥോ.

സീലമയേ ഞാണന്തി ഏത്ഥ സീലന്തി സീലനട്ഠേന സീലം. കിമിദം സീലനം നാമ? സമാധാനം വാ, കായകമ്മാദീനം സുസീല്യവസേന അവിപ്പകിണ്ണതാതി അത്ഥോ. ഉപധാരണം വാ, കുസലാനം ധമ്മാനം പതിട്ഠാവസേന ആധാരഭാവോതി അത്ഥോ. ഏതദേവ ഹി ഏത്ഥ അത്ഥദ്വയം സദ്ദലക്ഖണവിദൂ അനുജാനന്തി. അഞ്ഞേ പന ‘‘അധിസേവനട്ഠേന ആചാരട്ഠേന തസ്സീലട്ഠേന സിരട്ഠേന സീതലട്ഠേന സിവട്ഠേന സീല’’ന്തി വണ്ണയന്തി.

സീലനം ¶ ലക്ഖണം തസ്സ, ഭിന്നസ്സാപി അനേകധാ;

സനിദസ്സനത്തം രൂപസ്സ, യഥാ ഭിന്നസ്സ നേകധാ.

യഥാ ഹി നീലപീതാദിഭേദേന അനേകധാ ഭിന്നസ്സാപി രൂപായതനസ്സ സനിദസ്സനത്തം ലക്ഖണം നീലാദിഭേദേന ഭിന്നസ്സാപി സനിദസ്സനഭാവാനതിക്കമനതോ, തഥാ സീലസ്സ ചേതനാദിഭേദേന അനേകധാ ഭിന്നസ്സാപി യദേതം കായകമ്മാദീനം സമാധാനവസേന കുസലാനഞ്ച ധമ്മാനം പതിട്ഠാനവസേന വുത്തം സീലനം, തദേവ ലക്ഖണം ചേതനാദിഭേദേന ഭിന്നസ്സാപി സമാധാനപതിട്ഠാനഭാവാനതിക്കമനതോ. ഏവംലക്ഖണസ്സ പനസ്സ –

‘‘ദുസ്സീല്യവിദ്ധംസനതാ, അനവജ്ജഗുണോ തഥാ;

കിച്ചസമ്പത്തി അത്ഥേന, രസോ നാമ പവുച്ചതി’’.

തസ്മാ ഇദം സീലം നാമ കിച്ചട്ഠേന രസേന ദുസ്സീല്യവിദ്ധംസനരസം, സമ്പത്തിഅത്ഥേന രസേന അനവജ്ജരസന്തി വേദിതബ്ബം.

സോചേയ്യപച്ചുപട്ഠാനം ¶ ¶ , തയിദം തസ്സ വിഞ്ഞുഹി;

ഓത്തപ്പഞ്ച ഹിരീ ചേവ, പദട്ഠാനന്തി വണ്ണിതം. –

തയിദം സീലം ‘‘കായസോചേയ്യം വചീസോചേയ്യം മനോസോചേയ്യ’’ന്തി (ഇതിവു. ൬൬) ഏവം വുത്തസോചേയ്യപച്ചുപട്ഠാനം, സുചിഭാവേന പച്ചുപട്ഠാതി ഗഹണഭാവം ഗച്ഛതി. ഹിരോത്തപ്പഞ്ച പന തസ്സ വിഞ്ഞൂഹി പദട്ഠാനന്തി വണ്ണിതം, ആസന്നകാരണന്തി അത്ഥോ. ഹിരോത്തപ്പേ ഹി സതി സീലം ഉപ്പജ്ജതി ചേവ തിട്ഠതി ച, അസതി നേവ ഉപ്പജ്ജതി ന തിട്ഠതീതി ഏവംവിധേന സീലേന സഹഗതം തംസമ്പയുത്തം ഞാണം സീലമയേ ഞാണം. അഥ വാ സീലമേവ പകതം സീലമയം, തസ്മിം സീലമയേ തംസമ്പയുത്തം ഞാണം. അസംവരേ ആദീനവപച്ചവേക്ഖണാ ച, സംവരേ ആനിസംസപച്ചവേക്ഖണാ ¶ ച, സംവരപാരിസുദ്ധിപച്ചവേക്ഖണാ ച, സംവരസംകിലേസവോദാനപച്ചവേക്ഖണാ ച സീലമയഞാണേനേവ സങ്ഗഹിതാ.

൩. സംവരിത്വാ സമാദഹനേ പഞ്ഞാതി സീലമയഞാണേ വുത്തസീലസംവരേന സംവരിത്വാ സംവരം കത്വാ സീലേ പതിട്ഠായ സമാദഹന്തസ്സ ഉപചാരപ്പനാവസേന ചിത്തേകഗ്ഗതം കരോന്തസ്സ തസ്മിം സമാദഹനേ പവത്താ തംസമ്പയുത്താ പഞ്ഞാ. സമം സമ്മാ ച ആദഹനം ഠപനന്തി ച സമാദഹനം, സമാധിസ്സേവേതം പരിയായവചനം.

സമാധിഭാവനാമയേ ഞാണന്തി ഏത്ഥ കുസലചിത്തേകഗ്ഗതാ സമാധി. കേനട്ഠേന സമാധി? സമാധാനട്ഠേന സമാധി. കിമിദം സമാധാനം നാമ? ഏകാരമ്മണേ ചിത്തചേതസികാനം സമം സമ്മാ ച ആധാനം, ഠപനന്തി വുത്തം ഹോതി. തസ്മാ യസ്സ ധമ്മസ്സാനുഭാവേന ഏകാരമ്മണേ ചിത്തചേതസികാ സമം സമ്മാ ച അവിക്ഖിപമാനാ അവിപ്പകിണ്ണാ ച ഹുത്വാ തിട്ഠന്തി, ഇദം സമാധാനന്തി വേദിതബ്ബം. തസ്സ ഖോ പന സമാധിസ്സ –

ലക്ഖണം തു അവിക്ഖേപോ, വിക്ഖേപവിദ്ധംസനം രസോ;

അകമ്പനമുപട്ഠാനം, പദട്ഠാനം സുഖം പന.

ഭാവീയതി വഡ്ഢീയതീതി ഭാവനാ, സമാധി ഏവ ഭാവനാ സമാധിഭാവനാ, സമാധിസ്സ വാ ഭാവനാ വഡ്ഢനാ സമാധിഭാവനാ. സമാധിഭാവനാവചനേന അഞ്ഞം ഭാവനം പടിക്ഖിപതി. പുബ്ബേ വിയ ഉപചാരപ്പനാവസേന സമാധിഭാവനാമയേ ഞാണം.

൪. പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ ¶ പഞ്ഞാതി ഏത്ഥ പടിച്ച ഫലമേതീതി പച്ചയോ. പടിച്ചാതി ന വിനാ ¶ തേന, അപച്ചക്ഖിത്വാതി അത്ഥോ. ഏതീതി ഉപ്പജ്ജതി ചേവ പവത്തതി ചാതി അത്ഥോ. അപിച ഉപകാരകത്ഥോ പച്ചയത്ഥോ, തസ്സ പച്ചയസ്സ ബഹുവിധത്താ പച്ചയാനം പരിഗ്ഗഹേ വവത്ഥാപനേ ച പഞ്ഞാ പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ.

ധമ്മട്ഠിതിഞാണന്തി ¶ ഏത്ഥ ധമ്മസദ്ദോ താവ സഭാവപഞ്ഞാപുഞ്ഞപഞ്ഞത്തിആപത്തിപരിയത്തിനിസ്സത്തതാവികാരഗുണപച്ചയപച്ചയുപ്പന്നാദീസു ദിസ്സതി. അയഞ്ഹി ‘‘കുസലാ ധമ്മാ അകുസലാ ധമ്മാ അബ്യാകതാ ധമ്മാ’’തിആദീസു (ധ. സ. തികമാതികാ ൧) സഭാവേ ദിസ്സതി.

‘‘യസ്സേതേ ചതുരോ ധമ്മാ, സദ്ധസ്സ ഘരമേസിനോ;

സച്ചം ധമ്മോ ധിതി ചാഗോ, സ വേ പേച്ച ന സോചതീ’’തി. (സു. നി. ൧൯൦) –

ആദീസു പഞ്ഞായം.

‘‘ന ഹി ധമ്മോ അധമ്മോ ച, ഉഭോ സമവിപാകിനോ;

അധമ്മോ നിരയം നേതി, ധമ്മോ പാപേതി സുഗ്ഗതി’’ന്തി. (ഥേരഗാ. ൩൦൪) –

ആദീസു പുഞ്ഞേ. ‘‘പഞ്ഞത്തിധമ്മാ നിരുത്തിധമ്മാ അധിവചനധമ്മാ’’തിആദീസു (ധ. സ. ദുകമാതികാ ൧൦൬-൧൦൮) പഞ്ഞത്തിയം. ‘‘പാരാജികാ ധമ്മാ സങ്ഘാദിസേസാ ധമ്മാ’’തിആദീസു (പാരാ. ൨൩൩-൨൩൪) ആപത്തിയം. ‘‘ഇധ ഭിക്ഖു ധമ്മം ജാനാതി സുത്തം ഗേയ്യം വേയ്യാകരണ’’ന്തിആദീസു (അ. നി. ൫.൭൩) പരിയത്തിയം. ‘‘തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ധമ്മാ ഹോന്തി (ധ. സ. ൧൨൧). ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതീ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൭൩; മ. നി. ൧.൧൧൫) നിസ്സത്തതായം. ‘‘ജാതിധമ്മാ ജരാധമ്മാ മരണധമ്മാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൧൦.൧൦൭) വികാരേ. ‘‘ഛന്നം ബുദ്ധധമ്മാന’’ന്തിആദീസു (മഹാനി. ൫൦) ഗുണേ. ‘‘ഹേതുമ്ഹി ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ’’തിആദീസു (വിഭ. ൭൨൦) പച്ചയേ. ‘‘ഠിതാവ സാ ധാതു ധമ്മട്ഠിതതാ ധമ്മനിയാമതാ’’തിആദീസു (സം. നി. ൨.൨൦; അ. നി. ൩.൧൩൭) പച്ചയുപ്പന്നേ. സ്വായമിധാപി പച്ചയുപ്പന്നേ ദട്ഠബ്ബോ. അത്ഥതോ പന അത്തനോ സഭാവം ധാരേന്തീതി വാ, പച്ചയേഹി ധാരീയന്തീതി വാ, അത്തനോ ഫലം ധാരേന്തീതി വാ, അത്തനോ പരിപൂരകം അപായേസു അപതമാനം ധാരേന്തീതി വാ, സകസകലക്ഖണേ ധാരേന്തീതി വാ, ചിത്തേന അവധാരീയന്തീതി വാ യഥായോഗം ധമ്മാതി വുച്ചന്തി. ഇധ പന അത്തനോ പച്ചയേഹി ¶ ധാരീയന്തീതി ധമ്മാ, പച്ചയസമുപ്പന്നാ ധമ്മാ തിട്ഠന്തി ഉപ്പജ്ജന്തി ¶ ചേവ പവത്തന്തി ച ഏതായാതി ധമ്മട്ഠിതി, പച്ചയധമ്മാനമേതം അധിവചനം ¶ . തസ്സം ധമ്മട്ഠിതിയം ഞാണം ധമ്മട്ഠിതിഞാണം. ഇദഞ്ഹി സമാധിഭാവനാമയഞാണേ വുത്തസമാധിനാ സമാഹിതേന ചിത്തേന യഥാഭൂതഞാണദസ്സനത്ഥായ യോഗമാരഭിത്വാ വവത്ഥാപിതനാമരൂപസ്സ തേസം നാമരൂപാനം പച്ചയപരിഗ്ഗഹപരിയായം ധമ്മട്ഠിതിഞാണം ഉപ്പജ്ജതി. ‘‘നാമരൂപവവത്ഥാനേ ഞാണ’’ന്തി അവത്വാ ഏവ കസ്മാ ‘‘ധമ്മട്ഠിതിഞാണ’’ന്തി വുത്തന്തി ചേ? പച്ചയപരിഗ്ഗഹേനേവ പച്ചയസമുപ്പന്നപരിഗ്ഗഹസ്സ സിദ്ധത്താ. പച്ചയസമുപ്പന്നേ ഹി അപരിഗ്ഗഹിതേ പച്ചയപരിഗ്ഗഹോ ന സക്കാ ഹോതി കാതും. തസ്മാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണഗഹണേനേവ തസ്സ ഹേതുഭൂതം പുബ്ബേ സിദ്ധം നാമരൂപവവത്ഥാനഞാണം വുത്തമേവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. കസ്മാ ദുതിയതതിയഞാണം വിയ ‘‘സമാദഹിത്വാ പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ’’തി ന വുത്തന്തി ചേ? സമഥവിപസ്സനാനം യുഗനദ്ധത്താ.

‘‘സമാദഹിത്വാ യഥാ ചേ വിപസ്സതി, വിപസ്സമാനോ തഥാ ചേ സമാദഹേ;

വിപസ്സനാ ച സമഥോ തദാ അഹു, സമാനഭാഗാ യുഗനദ്ധാ വത്തരേ’’തി. –

ഹി വുത്തം. തസ്മാ സമാധിം അവിസ്സജ്ജേത്വാ സമാധിഞ്ച ഞാണഞ്ച യുഗനദ്ധം കത്വാ യാവ അരിയമഗ്ഗോ, താവ ഉസ്സുക്കാപേതബ്ബന്തി ഞാപനത്ഥം ‘‘പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണ’’മിച്ചേവ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

൫. അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാനം ധമ്മാനം സങ്ഖിപിത്വാ വവത്ഥാനേ പഞ്ഞാതി ഏത്ഥ അത്തനോ സഭാവം, ഉപ്പാദാദിക്ഖണം വാ പത്വാ അതി ഇതാ അതിക്കന്താതി അതീതാ, തദുഭയമ്പി ന ആഗതാ ന സമ്പത്താതി അനാഗതാ, തം തം കാരണം പടിച്ച ഉപ്പാദാദിഉദ്ധം പന്നാ ഗതാ പവത്താതി പച്ചുപ്പന്നാ. അദ്ധാ സന്തതിഖണപച്ചുപ്പന്നേസു സന്തതിപച്ചുപ്പന്നം ഇധാധിപ്പേതം. തേസം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാനം പഞ്ചക്ഖന്ധധമ്മാനം ഏകേകക്ഖന്ധലക്ഖണേ സങ്ഖിപിത്വാ കലാപവസേന രാസിം കത്വാ വവത്ഥാനേ നിച്ഛയനേ സന്നിട്ഠാപനേ പഞ്ഞാ.

സമ്മസനേ ¶ ഞാണന്തി സമ്മാ ആമസനേ അനുമജ്ജനേ പേക്ഖണേ ഞാണം, കലാപസമ്മസനഞാണന്തി അത്ഥോ. ഇദഞ്ഹി നാമരൂപവവത്ഥാനഞാണാനന്തരം നാമരൂപപച്ചയപരിഗ്ഗഹേ ¶ ധമ്മട്ഠിതിഞാണേ ഠിതസ്സ ‘‘യംകിഞ്ചി രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അജ്ഝത്തം വാ ബഹിദ്ധാ വാ ഓളാരികം വാ സുഖുമം വാ ഹീനം വാ പണീതം വാ യം ദൂരേ സന്തികേ വാ, സബ്ബം തം രൂപം അനിച്ചതോ വവത്ഥപേതി, ഏകം സമ്മസനം, ദുക്ഖതോ വവത്ഥപേതി, ഏകം സമ്മസനം, അനത്തതോ വവത്ഥപേതി, ഏകം സമ്മസന’’ന്തിആദിനാ (പടി. മ. ൧.൪൮) നയേന വുത്തസമ്മസനവസേന പുബ്ബേ വവത്ഥാപിതേ ¶ ഏകേകസ്മിം ഖന്ധേ തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ അനിച്ചതോ ദുക്ഖതോ അനത്തതോ വിപസ്സന്തസ്സ കലാപസമ്മസനഞാണം ഉപ്പജ്ജതി.

൬. പച്ചുപ്പന്നാനം ധമ്മാനം വിപരിണാമാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാതി സന്തതിവസേന പച്ചുപ്പന്നാനം അജ്ഝത്തം പഞ്ചക്ഖന്ധധമ്മാനം വിപരിണാമദസ്സനേ ഭങ്ഗദസ്സനേ പഞ്ഞാ. യസ്മാ ‘‘ഇമേ ധമ്മാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഭിജ്ജന്തീ’’തി ഉദയം ഗഹേത്വാപി ഭേദേയേവ ചിത്തം ഠപേതി, തസ്മാ അവുത്തോപി ഉദയോ വുത്തോയേവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ. പച്ചുപ്പന്നാനം ധമ്മാനം ദസ്സനേന വാ ഉദയദസ്സനസ്സ സിദ്ധത്താ ഉദയോ വുത്തോയേവ ഹോതി. ന ഹി ഉദയം വിനാ ധമ്മാനം ഉപ്പന്നത്തം സിജ്ഝതി, തസ്മാ ‘‘പച്ചുപ്പന്നാനം ധമ്മാനം ഉപ്പാദവിപരിണാമാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാ’’തി അവുത്തേപി വുത്തമേവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. ‘‘ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനേ ഞാണ’’ന്തി നിയമിതത്താ ച ഉദയദസ്സനം സിദ്ധമേവ ഹോതീതി അനന്തരം വുത്തസ്സ സമ്മസനഞാണസ്സ പാരം ഗന്ത്വാ തംസമ്മസനേയേവ പാകടീഭൂതേ ഉദയബ്ബയേ പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ സങ്ഖാരാനം പരിച്ഛേദകരണത്ഥം ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനം ആരഭന്തസ്സ ഉപ്പജ്ജതി ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനാഞാണം. തഞ്ഹി ഉദയബ്ബയേ അനുപസ്സനതോ ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനാതി വുച്ചതി.

൭. ആരമ്മണം പടിസങ്ഖാതി രൂപക്ഖന്ധാദിആരമ്മണം ഭങ്ഗതോ പടിസങ്ഖായ ജാനിത്വാ പസ്സിത്വാ. ഭങ്ഗാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാ വിപസ്സനേ ഞാണന്തി തസ്സ ആരമ്മണം ഭങ്ഗതോ പടിസങ്ഖായ ഉപ്പന്നസ്സ ഞാണസ്സ ഭങ്ഗം അനുപസ്സനേ യാ പഞ്ഞാ, തം ‘‘വിപസ്സനേ ഞാണ’’ന്തി വുത്തം ഹോതി. വിപസ്സനാതി ച വിവിധാ പസ്സനാ വിപസ്സനാ. ആരമ്മണപടിസങ്ഖാതിപി പാഠോ. തസ്സത്ഥോ ¶ – ആരമ്മണസ്സ പടിസങ്ഖാ ജാനനാ പസ്സനാതി വുത്തനയേനേവ ആരമ്മണപടിസങ്ഖാ ‘‘ഭങ്ഗാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാ വിപസ്സനേ ഞാണ’’ന്തി വുത്തം ഹോതി. യസ്മാ പന ഭങ്ഗാനുപസ്സനായ ഏവ വിപസ്സനാ സിഖം പാപുണാതി, തസ്മാ വിസേസേത്വാ ഇദമേവ ‘‘വിപസ്സനേ ¶ ഞാണ’’ന്തി വുത്തം. യസ്മാ ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനായ ഠിതസ്സ മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മാ തസ്സാ സിദ്ധായ തം സിദ്ധമേവ ഹോതീതി തം അവത്വാവ ഭങ്ഗാനുപസ്സനായ ഏവ വിപസ്സനാസിഖം ഞാണം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനായ സുപരിദിട്ഠഉദയബ്ബയസ്സ സുപരിച്ഛിന്നേസു സങ്ഖാരേസു ലഹും ലഹും ഉപട്ഠഹന്തേസു ഞാണേ തിക്ഖേ വഹന്തേ ഉദയം പഹായ ഭങ്ഗേ ഏവ സതി സന്തിട്ഠതി, തസ്സ ‘‘ഏവം ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഏവം നാമ സങ്ഖാരാ ഭിജ്ജന്തീ’’തി പസ്സതോ ഏതസ്മിം ഠാനേ ഭങ്ഗാനുപസ്സനാഞാണം ഉപ്പജ്ജതി.

൮. ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാതി ഉപ്പാദപവത്തനിമിത്തആയൂഹനാപടിസന്ധീനം ഭയതോ ഉപട്ഠാനേ പീളായോഗതോ സപ്പടിഭയവസേന ഗഹണൂപഗമനേ പഞ്ഞാതി അത്ഥോ. ഭയതോ ഉപട്ഠാതീതി ഭയതുപട്ഠാനം ആരമ്മണം ¶ , തസ്മിം ഭയതുപട്ഠാനേ. അഥ വാ ഭയതോ ഉപതിട്ഠതീതി ഭയതുപട്ഠാനം, പഞ്ഞാ, തം ‘‘ഭയതുപട്ഠാന’’ന്തി വുത്തം ഹോതി.

ആദീനവേ ഞാണന്തി ഭുമ്മവചനമേവ. ‘‘യാ ച ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ, യഞ്ച ആദീനവേ ഞാണം, യാ ച നിബ്ബിദാ, ഇമേ ധമ്മാ ഏകട്ഠാ, ബ്യഞ്ജനമേവ നാന’’ന്തി (പടി. മ. ൧.൨൨൭) വുത്തത്താ ഏകമിവ വുച്ചമാനമ്പി അവത്ഥാഭേദേന മുഞ്ചിതുകമ്യതാദി വിയ തിവിധമേവ ഹോതി. തസ്മാ ഭയതുപട്ഠാനആദീനവാനുപസ്സനാസു സിദ്ധാസു നിബ്ബിദാനുപസ്സനാ സിദ്ധാ ഹോതീതി കത്വാ അവുത്താപി വുത്താവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബാ.

സബ്ബസങ്ഖാരാനം ഭങ്ഗാരമ്മണം ഭങ്ഗാനുപസ്സനം ആസേവന്തസ്സ ഭാവേന്തസ്സ ബഹുലീകരോന്തസ്സ തിഭവചതുയോനിപഞ്ചഗതിസത്തവിഞ്ഞാണട്ഠിതിനവസത്താവാസേസു പഭേദകാ സങ്ഖാരാ സുഖേന ജീവിതുകാമസ്സ ഭീരുകപുരിസസ്സ സീഹബ്യഗ്ഘദീപിഅച്ഛതരച്ഛയക്ഖരക്ഖസചണ്ഡഗോണചണ്ഡകുക്കുരപഭിന്ന- മദചണ്ഡഹത്ഥിഘോരആസിവിസഅസനിവിചക്കസുസാനരണഭൂമിജലിതഅങ്ഗാരകാസുആദയോ വിയ മഹാഭയം ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തി, തസ്സ ‘‘അതീതാ സങ്ഖാരാ നിരുദ്ധാ, പച്ചുപ്പന്നാ നിരുജ്ഝന്തി, അനാഗതാപി ഏവമേവ നിരുജ്ഝിസ്സന്തീ’’തി പസ്സതോ ഏതസ്മിം ഠാനേ ഭയതുപട്ഠാനം ഞാണം ¶ ഉപ്പജ്ജതി. തസ്സ തം ഭയതുപട്ഠാനഞാണം ആസേവന്തസ്സ ഭാവേന്തസ്സ ബഹുലീകരോന്തസ്സ സബ്ബഭവയോനിഗതിഠിതിസത്താവാസേസു നേവ താണം ന ലേണം ന ഗതി ന പടിസരണം പഞ്ഞായതി, സബ്ബഭവയോനിഗതിഠിതിനിവാസഗതേസു സങ്ഖാരേസു ഏകസങ്ഖാരേപി പത്ഥനാ വാ പരാമാസോ ¶ വാ ന ഹോതി, തയോ ഭവാ വീതച്ചിതങ്ഗാരപുണ്ണാ അങ്ഗാരകാസുയോ വിയ, ചത്താരോ മഹാഭൂതാ ഘോരവിസാ ആസിവിസാ വിയ, പഞ്ചക്ഖന്ധാ ഉക്ഖിത്താസികാ വധകാ വിയ, ഛ അജ്ഝത്തികായതനാനി സുഞ്ഞഗാമോ വിയ, ഛ ബാഹിരായതനാനി ഗാമഘാതകചോരാ വിയ, സത്തവിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ നവ ച സത്താവാസാ ഏകാദസഹി അഗ്ഗീഹി ആദിത്താ സമ്പജ്ജലിതാ സജോതിഭൂതാ വിയ ച, സബ്ബേ സങ്ഖാരാ ഗണ്ഡഭൂതാ രോഗഭൂതാ സല്ലഭൂതാ അഘഭൂതാ ആബാധഭൂതാ വിയ ച നിരസ്സാദാ നിരസാ മഹാആദീനവരാസിഭൂതാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തി, സുഖേന ജീവിതുകാമസ്സ ഭീരുകപുരിസസ്സ രമണീയാകാരസണ്ഠിതമ്പി സവാളകമിവ വനഗഹനം, സസദ്ദൂലാ വിയ ഗുഹാ, സഗാഹരക്ഖസം വിയ ഉദകം, സമുസ്സിതഖഗ്ഗാ വിയ പച്ചത്ഥികാ, സവിസം വിയ ഭോജനം, സചോരോ വിയ മഗ്ഗോ, ആദിത്തമിവ അഗാരം, ഉയ്യുത്തസേനാ വിയ രണഭൂമി. യഥാ ഹി സോ പുരിസോ ഏതാനി സവാളകവനഗഹനാദീനി ആഗമ്മ ഭീതോ സംവിഗ്ഗോ ലോമഹട്ഠജാതോ സമന്തതോ ആദീനവമേവ പസ്സതി, ഏവമേവ സോ യോഗാവചരോ ഭങ്ഗാനുപസ്സനാവസേന സബ്ബസങ്ഖാരേസു ഭയതോ ഉപട്ഠിതേസു സമന്തതോ നിരസം നിരസ്സാദം ആദീനവമേവ പസ്സതി. തസ്സേവം പസ്സതോ ആദീനവാനുപസ്സനാഞാണം ഉപ്പജ്ജതി.

സോ ¶ ഏവം സബ്ബസങ്ഖാരേ ആദീനവതോ സമ്പസ്സന്തോ സബ്ബഭവയോനിഗതിവിഞ്ഞാണട്ഠിതിസത്താവാസഗതേ സഭേദകേ സങ്ഖാരഗതേ നിബ്ബിന്ദതി ഉക്കണ്ഠതി നാഭിരമതി. സേയ്യഥാപി നാമ ചിത്തകൂടപബ്ബതപാദാഭിരതോ സുവണ്ണരാജഹംസോ അസുചിമ്ഹി ചണ്ഡാലഗാമദ്വാരആവാടേ നാഭിരമതി, സത്തസു മഹാസരേസുയേവ അഭിരമതി, ഏവമേവ അയം യോഗീരാജഹംസോ സുപരിദിട്ഠാദീനവേ സഭേദകേ സങ്ഖാരഗതേ നാഭിരമതി, ഭാവനാരാമതായ പന ഭാവനാരതിയാ സമന്നാഗതത്താ സത്തസു അനുപസ്സനാസുയേവ അഭിരമതി. യഥാ ച സുവണ്ണപഞ്ജരേപി പക്ഖിത്തോ സീഹോ മിഗരാജാ നാഭിരമതി, തിയോജനസഹസ്സവിത്ഥതേ പന ഹിമവന്തേയേവ ¶ രമതി, ഏവമയമ്പി യോഗീസീഹോ തിവിധേ സുഗതിഭവേപി നാഭിരമതി, തീസു അനുപസ്സനാസുയേവ രമതി. യഥാ ച സബ്ബസേതോ സത്തപ്പതിട്ഠോ ഇദ്ധിമാ വേഹാസങ്ഗമോ ഛദ്ദന്തോ നാഗരാജാ നഗരമജ്ഝേ നാഭിരമതി, ഹിമവതി ഛദ്ദന്തരഹദേയേവ രമതി, ഏവമയം യോഗീവരവാരണോ സബ്ബസ്മിമ്പി സങ്ഖാരഗതേ നാഭിരമതി, ‘‘അനുപ്പാദോ ¶ ഖേമ’’ന്തിആദിനാ (പടി. മ. ൧.൫൩) നയേന നിദ്ദിട്ഠേ സന്തിപദേയേവ രമതി, തന്നിന്നതപ്പോണതപ്പബ്ഭാരമാനസോ ഹോതി. ഏത്താവതാ തസ്സ നിബ്ബിദാനുപസ്സനാഞാണം ഉപ്പന്നം ഹോതീതി.

൯. മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണന്തി മുഞ്ചിതും ചജിതും കാമേതി ഇച്ഛതീതി മുഞ്ചിതുകാമോ, മുഞ്ചിതുകാമസ്സ ഭാവോ മുഞ്ചിതുകമ്യതാ. പടിസങ്ഖാതി ഉപപരിക്ഖതീതി പടിസങ്ഖാ, പടിസങ്ഖാനം വാ പടിസങ്ഖാ. സന്തിട്ഠതി അജ്ഝുപേക്ഖതീതി സന്തിട്ഠനാ, സന്തിട്ഠനം വാ സന്തിട്ഠനാ. മുഞ്ചിതുകമ്യതാ ച സാ പടിസങ്ഖാ ച സന്തിട്ഠനാ ചാതി മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ. ഇതി പുബ്ബഭാഗേ നിബ്ബിദാഞാണേന നിബ്ബിന്നസ്സ ഉപ്പാദാദീനി പരിച്ചജിതുകാമതാ മുഞ്ചിതുകമ്യതാ. മുഞ്ചനസ്സ ഉപായകരണത്ഥം മജ്ഝേ പടിസങ്ഖാനം പടിസങ്ഖാ. മുഞ്ചിത്വാ അവസാനേ അജ്ഝുപേക്ഖനം സന്തിട്ഠനാ. ഏവം അവത്ഥാഭേദേന തിപ്പകാരാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരാനം അജ്ഝുപേക്ഖനാസു ഞാണം, മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാസങ്ഖാതാനം അവത്ഥാഭേദേന ഭിന്നാനം തിസ്സന്നമ്പി പഞ്ഞാനം സങ്ഖാരുപേക്ഖതം ഇച്ഛന്തേന പന ‘‘പഞ്ഞാ’’തി ച ‘‘സങ്ഖാരുപേക്ഖാസൂ’’തി ച ബഹുവചനം കതം, അവത്ഥാഭേദേന ഭിന്നസ്സാപി ഏകത്താ ‘‘ഞാണ’’ന്തി ഏകവചനം കതന്തി വേദിതബ്ബം. വുത്തഞ്ച – ‘‘യാ ച മുഞ്ചിതുകമ്യതാ യാ ച പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാ യാ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖാ, ഇമേ ധമ്മാ ഏകട്ഠാ, ബ്യഞ്ജനമേവ നാന’’ന്തി (പടി. മ. ൧.൨൨൭). കേചി പന ‘‘സങ്ഖാരുപേക്ഖാസൂതി ബഹുവചനം സമഥവിപസ്സനാവസേന സങ്ഖാരുപേക്ഖാനം ബഹുത്താ’’തിപി വദന്തി. സങ്ഖാരുപേക്ഖാസൂതി ച കിരിയാപേക്ഖന്തി ¶ വേദിതബ്ബം. അവത്ഥാഭേദേന പന തേന നിബ്ബിദാഞാണേന നിബ്ബിന്ദന്തസ്സ ഉക്കണ്ഠന്തസ്സ സബ്ബഭവയോനിഗതിവിഞ്ഞാണട്ഠിതിസത്താവാസഗതേസു സഭേദകേസു സങ്ഖാരേസു ചിത്തം ന സജ്ജതി ന ലഗ്ഗതി ന ബജ്ഝതി, സബ്ബസങ്ഖാരഗതം മുഞ്ചിതുകാമം ഛഡ്ഡേതുകാമം ഹോതി.

അഥ ¶ വാ യഥാ ജാലബ്ഭന്തരഗതോ മച്ഛോ, സപ്പമുഖഗതോ മണ്ഡൂകോ, പഞ്ജരപക്ഖിത്തോ വനകുക്കുടോ, ദള്ഹപാസവസംഗതോ മിഗോ, അഹിതുണ്ഡികഹത്ഥഗതോ സപ്പോ, മഹാപങ്കപക്ഖന്ദോ കുഞ്ജരോ, സുപണ്ണമുഖഗതോ നാഗരാജാ, രാഹുമുഖപവിട്ഠോ ചന്ദോ, സപത്തപരിക്ഖിത്തോ പുരിസോതിഏവമാദയോ തതോ തതോ മുച്ചിതുകാമാ നിസ്സരിതുകാമാവ ഹോന്തി, ഏവം തസ്സ യോഗിനോ ചിത്തം സബ്ബസ്മാ സങ്ഖാരഗതാ മുച്ചിതുകാമം നിസ്സരിതുകാമം ഹോതി. ഏവഞ്ഹി വുച്ചമാനേ ‘‘മുച്ചിതുകാമസ്സ മുച്ചിതുകമ്യതാ’’തി പാഠോ യുജ്ജതി. ഏവഞ്ച സതി ‘‘ഉപ്പാദം ¶ മുഞ്ചിതുകമ്യതാ’’തിആദീസു ‘‘ഉപ്പാദാ മുച്ചിതുകമ്യതാ’’തിആദി വത്തബ്ബം ഹോതി, തസ്മാ പുരിമോ ഏവ അത്ഥോ സുന്ദരതരോ. അഥസ്സ സബ്ബസങ്ഖാരേസു വിഗതാലയസ്സ സബ്ബസങ്ഖാരഗതം മുഞ്ചിതുകാമസ്സ മുഞ്ചിതുകമ്യതാഞാണം ഉപ്പജ്ജതി. സോ ഏവം സബ്ബഭവയോനിഗതിവിഞ്ഞാണട്ഠിതിസത്താവാസഗതേ സഭേദകേ സങ്ഖാരേ മുഞ്ചിതുകാമോ മുഞ്ചനസ്സ ഉപായസമ്പാദനത്ഥം പുന തേ ഏവ സങ്ഖാരേ പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാഞാണേന തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ വിപസ്സതി. ഏവഞ്ഹി വിപസ്സതോ ചസ്സ അനിച്ചവസേന നിമിത്തം പടിസങ്ഖാഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, ദുക്ഖവസേന പവത്തം പടിസങ്ഖാഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, അനത്തവസേന നിമിത്തഞ്ച പവത്തഞ്ച പടിസങ്ഖാഞാണം ഉപ്പജ്ജതി. സോ പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാഞാണേന ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ സുഞ്ഞാ’’തി ദിസ്വാ തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ സങ്ഖാരേ പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ഭയഞ്ച നന്ദിഞ്ച വിപ്പഹായ ഭരിയായ ദോസം ദിസ്വാ വിസ്സട്ഠഭരിയോ വിയ പുരിസോ തസ്സാ ഭരിയായ സങ്ഖാരേസു ഉദാസീനോ ഹോതി മജ്ഝത്തോ, ‘‘അഹ’’ന്തി വാ ‘‘മമ’’ന്തി വാ ന ഗണ്ഹാതി. തസ്സ ഏവം ജാനതോ ഏവം പസ്സതോ തീസു ഭവേസു ചിത്തം പതിലീയതി പടികുടതി പടിവത്തതി ന സമ്പസാരിയതി. സേയ്യഥാപി നാമ പദുമപലാസേ ¶ ഈസകം പോണേ ഉദകഫുസിതാനി പതിലീയന്തി പടികുടന്തി പടിവത്തന്തി ന സമ്പസാരിയന്തി. സേയ്യഥാപി വാ പന കുക്കുടപത്തം വാ ന്ഹാരുദദ്ദുലം വാ അഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിത്തം പതിലീയതി പടികുടതി പടിവത്തതി ന സമ്പസാരിയതി, ഏവം തസ്സ തീസു ഭവേസു ചിത്തം പതിലീയതി പടികുടതി പടിവത്തതി ന സമ്പസാരിയതി, ഉപേക്ഖാ സണ്ഠാതി. ഏവമസ്സ സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണം ഉപ്പന്നം ഹോതി. ഇമിനാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണേന സദ്ധിം ഉപരി ഗോത്രഭുഞാണസ്സ സാധകം അനുലോമഞാണം പുബ്ബാപരഞാണേഹി അവുത്തമ്പി വുത്തമേവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ –

‘‘സോ വത, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കഞ്ചി സങ്ഖാരം നിച്ചതോ സമനുപസ്സന്തോ അനുലോമികായ ഖന്തിയാ സമന്നാഗതോ ഭവിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി, അനുലോമികായ ഖന്തിയാ അസമന്നാഗതോ സമ്മത്തനിയാമം ഓക്കമിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി, സമ്മത്തനിയാമം അനോക്കമമാനോ സോതാപത്തിഫലം വാ സകദാഗാമിഫലം വാ അനാഗാമിഫലം വാ ¶ അരഹത്തഫലം വാ സച്ഛികരിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തിആദി (അ. നി. ൬.൯൮; പടി. മ. ൩.൩൬).

വുത്തഞ്ച ധമ്മസേനാപതിനാ –

‘‘കതിഹാകാരേഹി അനുലോമികം ഖന്തിം പടിലഭതി? കതിഹാകാരേഹി സമ്മത്തനിയാമം ഓക്കമതി? ചത്താലീസായ ആകാരേഹി അനുലോമികം ¶ ഖന്തിം പടിലഭതി, ചത്താലീസായ ആകാരേഹി സമ്മത്തനിയാമം ഓക്കമതീ’’തിആദി (പടി. മ. ൩.൩൭).

പട്ഠാനേ ചേതം വുത്തം ഭഗവതാ –

‘‘അനുലോമം ഗോത്രഭുസ്സ അനന്തരപച്ചയേന പച്ചയോ. അനുലോമം വോദാനസ്സ അനന്തരപച്ചയേന പച്ചയോ’’തിആദി (പട്ഠാ. ൧.൧.൪൧൭).

തസ്സ ഹി തം സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണം ആസേവന്തസ്സ ഭാവേന്തസ്സ ബഹുലീകരോന്തസ്സ അധിമോക്ഖസദ്ധാ ബലവതരാ ഹോതി, വീരിയം സുപഗ്ഗഹിതം, സതി സൂപട്ഠിതാ, ചിത്തം സുസമാഹിതം, സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണം തിക്ഖതരം പവത്തതി. തസ്സ ഇദാനി മഗ്ഗോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീതി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ സങ്ഖാരേ ‘‘അനിച്ചാ’’തി വാ ‘‘ദുക്ഖാ’’തി വാ ‘‘അനത്താ’’തി വാ സമ്മസിത്വാ ഭവങ്ഗം ഓതരതി. ഭവങ്ഗാനന്തരം സങ്ഖാരുപേക്ഖായ കതനയേനേവ സങ്ഖാരേ ‘‘അനിച്ചാ’’തി വാ ‘‘ദുക്ഖാ’’തി വാ ‘‘അനത്താ’’തി വാ ആരമ്മണം കുരുമാനം ഉപ്പജ്ജതി മനോദ്വാരാവജ്ജനം. തദനന്തരം തഥേവ സങ്ഖാരേ ആരമ്മണം കത്വാ ദ്വേ തീണി ചത്താരി വാ ജവനചിത്താനി ഉപ്പജ്ജന്തി. തംസമ്പയുത്തം ¶ ഞാണം അനുലോമഞാണം. തഞ്ഹി പുരിമാനഞ്ച അട്ഠന്നം വിപസ്സനാഞാണാനം തഥകിച്ചതായ അനുലോമേതി, ഉപരി ച പത്തബ്ബാനം സത്തതിംസായ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാനം അനുലോമേതി. യഥാ ഹി ധമ്മികോ രാജാ വിനിച്ഛയട്ഠാനേ നിസിന്നോ അട്ഠന്നം വോഹാരികമഹാമത്താനം വിനിച്ഛയം സുത്വാ അഗതിഗമനം പഹായ മജ്ഝത്തോ ഹുത്വാ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി അനുമോദമാനോ തേസഞ്ച വിനിച്ഛയസ്സ അനുലോമേതി, പോരാണസ്സ ച രാജധമ്മസ്സ. തത്ഥ രാജാ വിയ അനുലോമഞാണം, അട്ഠ വോഹാരികമഹാമത്താ വിയ അട്ഠ വിപസ്സനാഞാണാനി, പോരാണരാജധമ്മോ വിയ സത്തതിംസ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ, യഥാ രാജാ ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി അനുമോദമാനോ വോഹാരികാനഞ്ച വിനിച്ഛയസ്സ രാജധമ്മസ്സ ച അനുലോമേതി, ഏവമിദം അനിച്ചാദിവസേന സങ്ഖാരേ ആരബ്ഭ ഉപ്പജ്ജമാനാനം അട്ഠന്നഞ്ച വിപസ്സനാഞാണാനം തഥകിച്ചതായ അനുലോമേതി, ഉപരി ച പത്തബ്ബാനം സത്തതിംസായ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാനം. തസ്മാ അനുലോമഞാണന്തി വുച്ചതി.

൧൦. ബഹിദ്ധാ ¶ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ ഗോത്രഭുഞാണന്തി ഏത്ഥ ബഹിദ്ധാതി സങ്ഖാരനിമിത്തം. തഞ്ഹി അജ്ഝത്തചിത്തസന്താനേ അകുസലക്ഖന്ധേ ഉപാദായ ബഹിദ്ധാതി വുത്തം. തസ്മാ ബഹിദ്ധാ സങ്ഖാരനിമിത്തമ്ഹാ വുട്ഠാതി വിഗതം ഹുത്വാ ഉദ്ധം ¶ തിട്ഠതീതി വുട്ഠാനം, വിവട്ടതി പരാവട്ടതി പരമ്മുഖം ഹോതീതി വിവട്ടനം, വുട്ഠാനഞ്ച തം വിവട്ടനഞ്ചാതി വുട്ഠാനവിവട്ടനം. തേനേവാഹ –

‘‘ഗോത്രഭുഞാണം സമുദയസ്സ അസമുച്ഛിന്ദനതോ പവത്താ ന വുട്ഠാതി, നിബ്ബാനാരമ്മണതോ പന നിമിത്താ വുട്ഠാതീതി ഏകതോ വുട്ഠാനം ഹോതീ’’തി (വിസുദ്ധി. ൨.൮൨൭).

പുഥുജ്ജനഗോത്താഭിഭവനതോ അരിയഗോത്തഭാവനതോ ഗോത്രഭു. ഇദഞ്ഹി അനുലോമഞാണേഹി പദുമപലാസതോ ഉദകമിവ സബ്ബസങ്ഖാരതോ പതിലീയമാനചിത്തസ്സ അനുലോമഞാണസ്സ ആസേവനന്തേ അനിമിത്തം നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കുരുമാനം പുഥുജ്ജനഗോത്തം പുഥുജ്ജനസങ്ഖം പുഥുജ്ജനഭൂമിം അതിക്കമമാനം അരിയഗോത്തം അരിയസങ്ഖം അരിയഭൂമിം ഓക്കമമാനം നിബ്ബാനാരമ്മണേ പഠമാവത്തനപഠമാഭോഗപഠമസമന്നാഹാരഭൂതം മഗ്ഗസ്സ അനന്തരസമനന്തരാസേവനഉപനിസ്സയനത്ഥിവിഗതവസേന ഛഹി ആകാരേഹി പച്ചയഭാവം ¶ സാധയമാനം സിഖാപ്പത്തം വിപസ്സനായ മുദ്ധഭൂതം അപുനരാവത്തകം ഉപ്പജ്ജതി.

൧൧. ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണന്തി ഏത്ഥ ദുഭതോതി ഉഭതോ, ദ്വയതോതി വാ വുത്തം ഹോതി. കിലേസാനം സമുച്ഛിന്ദനതോ കിലേസേഹി ച തദനുവത്തകക്ഖന്ധേഹി ച നിബ്ബാനാരമ്മണകരണതോ ബഹിദ്ധാ സബ്ബസങ്ഖാരനിമിത്തേഹി ച വുട്ഠാതി വിവട്ടതീതി ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ. തേനേവാഹ –

‘‘ചത്താരിപി മഗ്ഗഞാണാനി അനിമിത്താരമ്മണത്താ നിമിത്തതോ വുട്ഠഹന്തി, സമുദയസ്സ സമുച്ഛിന്ദനതോ പവത്താ വുട്ഠഹന്തീതി ദുഭതോ വുട്ഠാനാനി ഹോന്തീ’’തി (വിസുദ്ധി. ൨.൮൨൭).

മഗ്ഗേ ഞാണന്തി നിബ്ബാനം മഗ്ഗതി പേക്ഖതി, നിബ്ബാനത്ഥികേഹി വാ മഗ്ഗീയതി അന്വേസീയതി, കിലേസേ വാ മാരേന്തോ ഗച്ഛതി പവത്തതീതി മഗ്ഗോ, തസ്മിം മഗ്ഗേ ഞാണം. ജാതിഗ്ഗഹണേന ഏകവചനം കതം. തഞ്ഹി ഗോത്രഭുഞാണസ്സ അനന്തരം നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കുരുമാനം സയംവജ്ഝേ കിലേസേ നിരവസേസം സമുച്ഛിന്ദമാനം അനമതഗ്ഗസംസാരവട്ടദുക്ഖസമുദ്ദം സോസയമാനം സബ്ബാപായദ്വാരാനി പിദഹമാനം സത്തഅരിയധനസമ്മുഖീഭാവം കുരുമാനം അട്ഠങ്ഗികം മിച്ഛാമഗ്ഗം പജഹമാനം സബ്ബവേരഭയാനി ¶ ¶ വൂപസമയമാനം സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഓരസപുത്തഭാവമുപനയമാനം അഞ്ഞാനി ച അനേകാനി ആനിസംസസതാനി പടിലാഭയമാനം മഗ്ഗഞാണം ഉപ്പജ്ജതി.

ഠാതും ഇച്ഛം പുരിസോ, ലങ്ഘിത്വാ മാതികായ പരതീരേ;

വേഗേനാഗമ്മ യഥാ, ഗണ്ഹിത്വാ ഓരിമതിരതരുബദ്ധം.

രജ്ജും വാ ദണ്ഡം വാ, ഉല്ലങ്ഘിത്വാന പാരനിന്നതനു;

പാരാപന്നോ പന തം, മുഞ്ചിയ വേധം പതിട്ഠഹതി പാരേ.

ഏവം യോഗാവചരോ, സക്കായമയമ്ഹി ഓരിമേ തീരേ;

ദിട്ഠഭയോ അഭയേ പന, ഠാതും ഇച്ഛം അമതപാരേ.

ഉദയബ്ബയാനുപസ്സ ¶ , പഭുതികവേഗേന ആഗതോ രജ്ജും;

രൂപാവ്ഹം ദണ്ഡം വാ, തദിതരഖന്ധാവ്ഹയം സമ്മാ.

ഗണ്ഹിത്വാ ആവജ്ജന, ചിത്തേന ഹി പുബ്ബവുത്തനയതോവ;

അനുലോമേഹുല്ലങ്ഘിയ, നിബ്ബുതിനിന്നോ തദാസനോപഗതോ.

തം മുഞ്ചിയ ഗോത്രഭുനാ, അലദ്ധആസേവനേന തു പവേധം;

പതിതോ സങ്ഖതപാരേ, തതോ പതിട്ഠാതി മഗ്ഗഞാണേന.

പസ്സിതുകാമോ ചന്ദം, ചന്ദേ ഛന്നമ്ഹി അബ്ഭപടലേഹി;

ഥുലകസുഖുമസുഖുമേസു, അബ്ഭേസു ഹടേസു വായുനാ കമതോ.

ചന്ദം പസ്സേയ്യ നരോ, യഥാ തഥേവാനുലോമഞാണേഹി കമാ;

സച്ചച്ഛാദകമോഹേ, വിനാസിതേ പേക്ഖതേ ഹി ഗോത്രഭു അമതം.

വാതാ വിയ തേ ചന്ദം, അമതം ന ഹി പേക്ഖരേനുലോമാനി;

പുരിസോ അബ്ഭാനി യഥാ, ഗോത്രഭു ന തമം വിനോദേതി.

ഭമിതമ്ഹി ¶ ചക്കയന്തേ, ഠിതോ നരോ അഞ്ഞദിന്നസഞ്ഞായ;

ഉസുപാതേ ഫലകസതം, അപേക്ഖമാനോ യഥാ വിജ്ഝേ.

ഏവമിധ മഗ്ഗഞാണം, ഗോത്രഭുനാ ദിന്നസഞ്ഞമവിഹായ;

നിബ്ബാനേ വത്തന്തം, ലോഭക്ഖന്ധാദികേ പദാലേതി.

സംസാരദുക്ഖജലധിം ¶ ¶ , സോസയതി പിദഹതി ദുഗ്ഗതിദ്വാരം;

കുരുതേ ച അരിയധനിനം, മിച്ഛാമഗ്ഗഞ്ച പജഹാതി.

വേരഭയാനി സമയതേ, കരോതി നാഥസ്സ ഓരസസുതത്തം;

അഞ്ഞേ ച അനേകസതേ, ആനീസംസേ ദദാതി ഞാണമിദന്തി.

൧൨. പയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധിപഞ്ഞാ ഫലേ ഞാണന്തി ഏത്ഥ പയോഗോതി ഭുസോ യോഗോ, ഫലസച്ഛികിരിയായ മഗ്ഗഭാവനായ ഉഭതോ വുട്ഠാനപയോഗോ, തസ്സ പയോഗസ്സ പടിപ്പസ്സമ്ഭനം നിട്ഠാനം പയോഗപടിപ്പസ്സദ്ധി. കിം തം? ചതുമഗ്ഗകിച്ചപരിയോസാനം. തസ്സാ പയോഗപടിപ്പസ്സദ്ധിയാ ഹേതുഭൂതായ പവത്താ ഫലേ പഞ്ഞാ പയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധിപഞ്ഞാ. ഫലതി വിപച്ചതീതി ഫലം, തസ്മിം ഫലേ തംസമ്പയുത്തം ഞാണം. ഏകേകസ്സ ഹി മഗ്ഗഞാണസ്സ അനന്തരാ തസ്സ തസ്സേവ വിപാകഭൂതാനി നിബ്ബാനാരമ്മണാനി തീണി വാ ദ്വേ വാ ഏകം വാ ഫലചിത്താനി ഉപ്പജ്ജന്തി. അനന്തരവിപാകത്തായേവ ലോകുത്തരകുസലാനം ‘‘സമാധിമാനന്തരികഞ്ഞമാഹൂ’’തി (ഖു. പാ. ൬.൫; സു. നി. ൨൨൮) ച, ‘‘ദന്ധം ആനന്തരികം പാപുണാതി ആസവാനം ഖയായാ’’തി (അ. നി. ൪.൧൬൨) ച ആദി വുത്തം. യസ്സ ദ്വേ അനുലോമാനി, തസ്സ തതിയം ഗോത്രഭു, ചതുത്ഥം മഗ്ഗചിത്തം, തീണി ഫലചിത്താനി ഹോന്തി. യസ്സ തീണി അനുലോമാനി, തസ്സ ചതുത്ഥം ഗോത്രഭു, പഞ്ചമം മഗ്ഗചിത്തം, ദ്വേ ഫലചിത്താനി ഹോന്തി. യസ്സ ചത്താരി അനുലോമാനി, തസ്സ പഞ്ചമം ഗോത്രഭു, ഛട്ഠം മഗ്ഗചിത്തം, ഏകം ഫലചിത്തം ഹോതി. ഇദം മഗ്ഗവീഥിയം ഫലം. കാലന്തരഫലം പന സമാപത്തിവസേന ഉപ്പജ്ജമാനം നിരോധാ വുട്ഠഹന്തസ്സ ഉപ്പജ്ജമാനഞ്ച ഏതേനേവ സങ്ഗഹിതം.

൧൩. ഛിന്നവടുമാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാതി തേന തേന അരിയമഗ്ഗേന സമുച്ഛിന്നം തം തം ഉപക്കിലേസം പച്ഛാ പസ്സനേ പഞ്ഞാ. വിമുത്തിഞാണന്തി വിമുത്തിയാ ഞാണം. വിമുത്തീതി ച ഉപക്കിലേസേഹി വിമുത്തം പരിസുദ്ധം ചിത്തം, വിമുത്തഭാവോ വാ. തസ്സാ വിമുത്തിയാ ¶ ജാനനം ഞാണം വിമുത്തിഞാണം. കിലേസേഹി വിമുത്തം ചിത്തസന്തതിമ്പി കിലേസേഹി വിമുത്തഭാവമ്പി പച്ചവേക്ഖന്തോ കിലേസേഹി ¶ ന വിനാ പച്ചവേക്ഖതീതി ഏതേന പഹീനകിലേസപച്ചവേക്ഖണം വുത്തം ഹോതി. ‘‘വിമുത്തസ്മിം വിമുത്തമിതി ഞാണം ഹോതീ’’തി (മഹാവ. ൨൩; ദീ. നി. ൧.൨൪൮) ഹി ഇദമേവ സന്ധായ വുത്തം. അവസിട്ഠകിലേസപച്ചവേക്ഖണം പന അവുത്തമ്പി ഇമിനാവ വുത്തം ഹോതീതി ഗഹേതബ്ബം. വുത്തഞ്ച –

‘‘വുത്തമ്ഹി ¶ ഏകധമ്മേ, യേ ധമ്മാ ഏകലക്ഖണാ തേന;

വുത്താ ഭവന്തി സബ്ബേ, ഇതി വുത്തോ ലക്ഖണോ ഹാരോ’’തി. (നേത്തി. ൪.൫ നിദ്ദേസവാര);

അഥ വാ അരഹതോ അവസിട്ഠകിലേസപച്ചവേക്ഖണാഭാവാ ചതുന്നം അരിയാനം ലബ്ഭമാനം പഹീനകിലേസപച്ചവേക്ഖണമേവ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

൧൪. തദാ സമുദാഗതേ ധമ്മേ പസ്സനേ പഞ്ഞാതി തദാ മഗ്ഗക്ഖണേ ഫലക്ഖണേ ച സമുദാഗതേ പടിലാഭവസേന ച പടിവേധവസേന ച സമാഗതേ സമ്പത്തേ സമങ്ഗിഭൂതേ മഗ്ഗഫലധമ്മേ ചതുസച്ചധമ്മേ ച പസ്സനാ പേക്ഖണാ പജാനനാ പഞ്ഞാ. പച്ചവേക്ഖണേ ഞാണന്തി നിവത്തിത്വാ ഭുസം പസ്സനം ജാനനം ഞാണം. ഇമിനാ ച ഞാണദ്വയേന പച്ചവേക്ഖണഞാണാനി വുത്താനി ഹോന്തി. സോതാപന്നസ്സ ഹി മഗ്ഗവീഥിയം സോതാപത്തിഫലപരിയോസാനേ ചിത്തം ഭവങ്ഗം ഓതരതി, തതോ ഭവങ്ഗം ഉപച്ഛിന്ദിത്വാ മഗ്ഗപച്ചവേക്ഖണത്ഥായ മനോദ്വാരാവജ്ജനം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മിം നിരുദ്ധേ പടിപാടിയാ സത്ത മഗ്ഗപച്ചവേക്ഖണജവനാനീതി. പുന ഭവങ്ഗം ഓതരിത്വാ തേനേവ നയേന ഫലാദീനം പച്ചവേക്ഖണത്ഥായ ആവജ്ജനാദീനി ഉപ്പജ്ജന്തി. യേസം ഉപ്പത്തിയാ ഏസ മഗ്ഗം പച്ചവേക്ഖതി, ഫലം പച്ചവേക്ഖതി, പഹീനകിലേസേ പച്ചവേക്ഖതി, അവസിട്ഠകിലേസേ പച്ചവേക്ഖതി, നിബ്ബാനം പച്ചവേക്ഖതി. സോ ഹി ‘‘ഇമിനാ വതാഹം മഗ്ഗേന ആഗതോ’’തി മഗ്ഗം പച്ചവേക്ഖതി, തതോ ‘‘അയം മേ ആനിസംസോ ലദ്ധോ’’തി ഫലം പച്ചവേക്ഖതി, തതോ ‘‘ഇമേ നാമ മേ കിലേസാ പഹീനാ’’തി പഹീനകിലേസേ പച്ചവേക്ഖതി, തതോ ‘‘ഇമേ നാമ മേ കിലേസാ അവസിട്ഠാ’’തി ഉപരിമഗ്ഗവജ്ഝേ ¶ കിലേസേ പച്ചവേക്ഖതി, അവസാനേ ‘‘അയം മേ ധമ്മോ ആരമ്മണതോ പടിലദ്ധോ’’തി അമതം നിബ്ബാനം പച്ചവേക്ഖതി. ഇതി സോതാപന്നസ്സ അരിയസാവകസ്സ പഞ്ച പച്ചവേക്ഖണാനി ഹോന്തി. യഥാ ച സോതാപന്നസ്സ, ഏവം സകദാഗാമിഅനാഗാമീനമ്പി. അരഹതോ പന അവസിട്ഠകിലേസപച്ചവേക്ഖണം നാമ നത്ഥീതി ചത്താരിയേവ പച്ചവേക്ഖണാനി. ഏവം സബ്ബാനി ഏകൂനവീസതി പച്ചവേക്ഖണഞാണാനി. ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദോയേവ ചേസോ. പഹീനാവസിട്ഠകിലേസപച്ചവേക്ഖണം സേക്ഖാനം ഹോതി വാ ന വാ. തസ്സ ഹി അഭാവതോയേവ മഹാനാമോ സക്കോ ഭഗവന്തം ¶ പുച്ഛി ‘‘കോസു നാമ മേ ധമ്മോ അജ്ഝത്തം അപ്പഹീനോ, യേന മേ ഏകദാ ലോഭധമ്മാപി ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തീ’’തിആദി (മ. നി. ൧.൧൭൫).

ഏത്ഥ ¶ ധമ്മട്ഠിതിഞാണാദീനം ഏകാദസന്നം ഞാണാനം വിഭാവനത്ഥായ അയം ഉപമാ വേദിതബ്ബാ – യഥാ പുരിസോ ‘‘മച്ഛേ ഗഹേസ്സാമീ’’തി മച്ഛഖിപ്പം ഗഹേത്വാ തദനുരൂപേ ഉദകേ ഓസാരേത്വാ ഖിപ്പമുഖേന ഹത്ഥം ഓതാരേത്വാ അന്തോഉദകേ കണ്ഹസപ്പം മച്ഛസഞ്ഞായ ഗീവായ ദള്ഹം ഗഹേത്വാ ‘‘മഹാ വത മയാ മച്ഛോ ലദ്ധോ’’തി തുട്ഠോ ഉക്ഖിപിത്വാ പസ്സന്തോ സോവത്ഥികത്തയദസ്സനേന ‘‘സപ്പോ’’തി സഞ്ജാനിത്വാ ഭീതോ ആദീനവം ദിസ്വാ ഗഹണേ നിബ്ബിന്നോ മുഞ്ചിതുകാമോ ഹുത്വാ മുഞ്ചനസ്സ ഉപായം കരോന്തോ അഗ്ഗനങ്ഗുട്ഠതോ പട്ഠായ ഹത്ഥം നിബ്ബേഠേത്വാ ബാഹം ഉക്ഖിപിത്വാ ഉപരിസീസേ ദ്വേ തയോ വാരേ പരിബ്ഭമേത്വാ സപ്പം ദുബ്ബലം കത്വാ ‘‘ഗച്ഛ രേ ദുട്ഠസപ്പാ’’തി നിസ്സജ്ജിത്വാ വേഗേന ഥലം ആരുയ്ഹ ഠിതോവ ‘‘മഹന്തസ്സ വത ഭോ സപ്പസ്സ മുഖതോ മുത്തോമ്ഹീ’’തി ഹട്ഠോ ആഗതമഗ്ഗം ഓലോകേയ്യ.

തത്ഥ തസ്സ പുരിസസ്സ മച്ഛസഞ്ഞായ കണ്ഹസപ്പം ദള്ഹം ഗഹേത്വാ തുസ്സനം വിയ ഇമസ്സ യോഗിനോ ആദിതോ ബാലപുഥുജ്ജനസ്സ അനിച്ചതാദിവസേന ഭയാനകം ഖന്ധപഞ്ചകം നിച്ചാദിസഞ്ഞായ ‘‘അഹം മമാ’’തി ദിട്ഠിതണ്ഹാഹി ദള്ഹം ഗഹേത്വാ തുസ്സനം, തസ്സ ഖിപ്പമുഖതോ സപ്പം നീഹരിത്വാ സോവത്ഥികത്തയം ദിസ്വാ ‘‘സപ്പോ’’തി സഞ്ജാനനം വിയ സപ്പച്ചയനാമരൂപപരിഗ്ഗഹേന ഘനവിനിബ്ഭോഗം കത്വാ കലാപസമ്മസനാദീഹി ഞാണേഹി ഖന്ധപഞ്ചകസ്സ അനിച്ചതാദിലക്ഖണത്തയം ദിസ്വാ ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താ’’തി തസ്സ വവത്ഥാപനം ¶ , തസ്സ ഭായനം വിയ ഇമസ്സ ഭയതുപട്ഠാനഞാണം, സപ്പേ ആദീനവദസ്സനം വിയ ആദീനവാനുപസ്സനാഞാണം, സപ്പഗഹണേ നിബ്ബിന്ദനം വിയ നിബ്ബിദാനുപസ്സനാഞാണം, സപ്പം മുഞ്ചിതുകാമതാ വിയ മുഞ്ചിതുകമ്യതാഞാണം, മുഞ്ചനസ്സ ഉപായകരണം വിയ പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാഞാണം, സപ്പം പരിബ്ഭമേത്വാ ദുബ്ബലം കത്വാ നിവത്തിത്വാ ഡംസിതും അസമത്ഥഭാവപാപനം വിയ തിലക്ഖണാരോപനേന സങ്ഖാരുപേക്ഖാനുലോമഞാണേഹി സങ്ഖാരേ പരിബ്ഭമേത്വാ ദുബ്ബലം കത്വാ പുന നിച്ചസുഖത്താകാരേന ഉപട്ഠാതും അസമത്ഥതാപാപനം, സപ്പവിസ്സജ്ജനം വിയ ഗോത്രഭുഞാണം, സപ്പം വിസ്സജ്ജേത്വാ ഥലം ആരുയ്ഹ ഠാനം വിയ നിബ്ബാനഥലം ആരുയ്ഹ ഠിതം മഗ്ഗഫലഞാണം, ഹട്ഠസ്സ ആഗതമഗ്ഗോലോകനം വിയ മഗ്ഗാദിപച്ചവേക്ഖണഞാണന്തി.

ഇമേസഞ്ച സുതമയഞാണാദീനം ചുദ്ദസന്നം ഞാണാനം ഉപ്പത്തിക്കമേന പടിപത്തിക്കമേന ച ദേസനക്കമസ്സ കതത്താ പച്ചവേക്ഖണേസു പഠമം കിലേസപച്ചവേക്ഖണം ഹോതി, തതോ മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനപച്ചവേക്ഖണാനീതി വേദിതബ്ബം.

‘‘ലോകുത്തരം ¶ ¶ ഝാനം ഭാവേതി നിയ്യാനികം അപചയഗാമിം ദിട്ഠിഗതാനം പഹാനായ, കാമരാഗബ്യാപാദാനം തനുഭാവായ, കാമരാഗബ്യാപാദാനം അനവസേസപ്പഹാനായ, രൂപരാഗഅരൂപരാഗമാനഉദ്ധച്ചഅവിജ്ജാനം അനവസേസപ്പഹാനായാ’’തി (ധ. സ. ൨൭൭, ൩൬൧-൩൬൩) ച കിലേസപ്പഹാനംയേവ അധികം കത്വാ മഗ്ഗപടിപത്തിയാ വുത്തത്താ പടിപത്താനുരൂപേനേവ കിലേസപച്ചവേക്ഖണസ്സ ആദിഭാവോ യുജ്ജതി, അട്ഠകഥായം വുത്തക്കമോ പന ദസ്സിതോയേവ. സോ പന കമോ പഞ്ചവിധോ ഉപ്പത്തിക്കമോ പഹാനക്കമോ പടിപത്തിക്കമോ ഭൂമിക്കമോ ദേസനക്കമോതി.

‘‘പഠമം കലലം ഹോതി, കലലാ ഹോതി അബ്ബുദം;

അബ്ബുദാ ജായതേ പേസി, പേസി നിബ്ബത്തതീ ഘനോ’’തി. (സം. നി. ൧.൨൩൫) –

ഏവമാദി ഉപ്പത്തിക്കമോ. ‘‘ദസ്സനേന പഹാതബ്ബാ ധമ്മാ, ഭാവനായ പഹാതബ്ബാ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. തികമാതികാ ൮) ഏവമാദി പഹാനക്കമോ. ‘‘സീലവിസുദ്ധി ചിത്തവിസുദ്ധി ദിട്ഠിവിസുദ്ധി കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധി മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി ¶ ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധീ’’തി ഏവമാദി പടിപത്തിക്കമോ. ‘‘കാമാവചരാ ധമ്മാ, രൂപാവചരാ ധമ്മാ, അരൂപാവചരാ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. ദുകമാതികാ ൯൩-൯൫) ഏവമാദി ഭൂമിക്കമോ. ‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി പഞ്ച ബലാനി സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ’’തി (മ. നി. ൩.൪൩; മഹാനി. ൧൯൧; ചൂളനി. മേത്തഗൂമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൨൨) വാ, ‘‘അനുപുബ്ബികഥം കഥേസി. സേയ്യഥിദം – ദാനകഥം സീലകഥം സഗ്ഗകഥം കാമാനം ആദീനവം ഓകാരം സംകിലേസം നേക്ഖമ്മേ ആനിസംസം പകാസേസീ’’തി (മഹാവ. ൩൧; ദീ. നി. ൧.൨൯൮; ൨.൮൩) വാ ഏവമാദി ദേസനക്കമോ. ഇധ പന ചുദ്ദസന്നം ഞാണാനം ഉപ്പത്തിക്കമോ പടിപത്തിക്കമോ ച തദുഭയവസേന പടിപാടിയാ ദേസിതത്താ ദേസനക്കമോ ചാതി തയോ കമാ വേദിതബ്ബാ.

൧൫. ഇദാനി യസ്മാ ഹേട്ഠാ സരൂപേന നാമരൂപവവത്ഥാനഞാണം ന വുത്തം, തസ്മാ പഞ്ചധാ നാമരൂപപ്പഭേദം ദസ്സേതും അജ്ഝത്തവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ വത്ഥുനാനത്തേ ഞാണന്തിആദീനി പഞ്ച ഞാണാനി ഉദ്ദിട്ഠാനി. സകലേ ഹി നാമരൂപേ വുത്തേ യം പരിഗ്ഗഹേതും സക്കാ, യഞ്ച പരിഗ്ഗഹേതബ്ബം, തം പരിഗ്ഗഹേസ്സതി. ലോകുത്തരനാമഞ്ഹി പരിഗ്ഗഹേതുഞ്ച ന സക്കാ അനധിഗതത്താ, ന ച പരിഗ്ഗഹേതബ്ബം അവിപസ്സനൂപഗത്താ. തത്ഥ അജ്ഝത്തവവത്ഥാനേതി ‘‘ഏവം പവത്തമാനാ മയം അത്താതി ¶ ഗഹണം ഗമിസ്സാമാ’’തി ഇമിനാ വിയ അധിപ്പായേന അത്താനം അധികാരം കത്വാ പവത്താതി അജ്ഝത്താ. അജ്ഝത്തസദ്ദോ പനായം ഗോചരജ്ഝത്തേ നിയകജ്ഝത്തേ അജ്ഝത്തജ്ഝത്തേ വിസയജ്ഝത്തേതി ചതൂസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി ¶ . ‘‘തേന, ആനന്ദ, ഭിക്ഖുനാ തസ്മിംയേവ പുരിമസ്മിം സമാധിനിമിത്തേ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സണ്ഠപേതബ്ബം, അജ്ഝത്തരതോ സമാഹിതോ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൩൬൨) ഹി അയം ഗോചരജ്ഝത്തേ ദിസ്സതി. ‘‘അജ്ഝത്തം സമ്പസാദനം (ദീ. നി. ൧.൨൨൮; ധ. സ. ൧൬൧), അജ്ഝത്തം വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതീ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൭൩) നിയകജ്ഝത്തേ. ‘‘ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനി, അജ്ഝത്തികാ ധമ്മാ’’തിആദീസു (ധ. സ. തികമാതികാ ൨൦) അജ്ഝത്തജ്ഝത്തേ. ‘‘അയം ഖോ, പനാനന്ദ, വിഹാരോ തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ യദിദം സബ്ബനിമിത്താനം അമനസികാരാ അജ്ഝത്തം സുഞ്ഞതം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൧൮൭) വിസയജ്ഝത്തേ, ഇസ്സരിയട്ഠാനേതി ¶ അത്ഥോ. ഫലസമാപത്തി ഹി ബുദ്ധാനം ഇസ്സരിയട്ഠാനം നാമ. ഇധ പന അജ്ഝത്തജ്ഝത്തേ ദട്ഠബ്ബോ. തേസം അജ്ഝത്താനം വവത്ഥാനേ അജ്ഝത്തവവത്ഥാനേ. വത്ഥുനാനത്തേതി വത്ഥൂനം നാനാഭാവേ, നാനാവത്ഥൂസൂതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ജവനമനോവിഞ്ഞാണസ്സ പച്ചയഭൂതോ ഭവങ്ഗമനോപി ചക്ഖാദിപഞ്ചകം വിയ ഉപ്പത്തിട്ഠാനത്താ വത്ഥൂതി വുത്തോ. ആവജ്ജനമ്പി തന്നിസ്സിതമേവ കാതബ്ബം.

൧൬.

ബഹിദ്ധാതി ഛഹി അജ്ഝത്തജ്ഝത്തേഹി ബഹിഭൂതേസു തേസം വിസയേസു. ഗോചരനാനത്തേതി വിസയനാനത്തേ.

൧൭. ചരിയാവവത്ഥാനേതി വിഞ്ഞാണചരിയാഅഞ്ഞാണചരിയാഞാണചരിയാവസേന ചരിയാനം വവത്ഥാനേ. ‘‘ചരിയവവത്ഥാനേ’’തി രസ്സം കത്വാപി പഠന്തി.

൧൮. ചതുധമ്മവവത്ഥാനേതി കാമാവചരഭൂമിആദീനം ചുദ്ദസന്നം ചതുക്കാനം വസേന ചതുന്നം ചതുന്നം ധമ്മാനം വവത്ഥാനേ. ഭൂമീതി ച ‘‘ഭൂമിഗതഞ്ച വേഹാസട്ഠഞ്ചാ’’തിആദീസു (സം. നി. ൧.൧൩൬) പഥവിയം വത്തതി. ‘‘അഭൂമിം താത, മാ സേവാ’’തിആദീസു (ജാ. ൧.൬.൩൪) വിസയേ. ‘‘സുഖഭൂമിയം കാമാവചരേ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൯൮൮) ഉപ്പജ്ജനട്ഠാനേ. ഇധ പന കോട്ഠാസേ വത്തതി. പരിച്ഛേദേതിപി വദന്തി.

൧൯. നവധമ്മവവത്ഥാനേതി ¶ കാമാവചരകുസലാദിവസേന പാമോജ്ജമൂലകവസേന യോനിസോ മനസികാരമൂലകവസേന ച നവന്നം നവന്നം ധമ്മാനം വവത്ഥാനേ. ഇമേസു ച പഞ്ചസു ഞാണേസു പഠമം അജ്ഝത്തധമ്മാ വവത്ഥാപേതബ്ബാതി വത്ഥുനാനത്തേ ഞാണം പഠമം വുത്തം, തതോ തേസം വിസയാ വവത്ഥാപേതബ്ബാതി തദനന്തരം ഗോചരനാനത്തേ ഞാണം വുത്തം, തതോ പരാനി തീണി ഞാണാനി തിണ്ണം ചതുന്നം നവന്നം വസേന ഗണനാനുലോമേന വുത്താനി.

൨൦. ഇദാനി ¶ യസ്മാ നാമരൂപസ്സേവ പഭേദതോ വവത്ഥാപനഞാണം ഞാതപരിഞ്ഞാ, തദനന്തരം തീരണപരിഞ്ഞാ, തദനന്തരം പഹാനപരിഞ്ഞാതി തിസ്സോ പരിഞ്ഞാ. തംസമ്ബന്ധാ ച ഭാവനാസച്ഛികിരിയാ ഹോന്തി, തസ്മാ ധമ്മനാനത്തഞാണാനന്തരം ഞാതട്ഠേ ¶ ഞാണാദീനി പഞ്ച ഞാണാനി ഉദ്ദിട്ഠാനി. തിസ്സോ ഹി പരിഞ്ഞാ ഞാതപരിഞ്ഞാ തീരണപരിഞ്ഞാ പഹാനപരിഞ്ഞാ ച. തത്ഥ ‘‘രുപ്പനലക്ഖണം രൂപം, വേദയിതലക്ഖണാ വേദനാ’’തി ഏവം തേസം തേസം ധമ്മാനം പച്ചത്തലക്ഖണസല്ലക്ഖണവസേന പവത്താ പഞ്ഞാ ഞാതപരിഞ്ഞാ നാമ. ‘‘രൂപം അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ, വേദനാ അനിച്ചാ ദുക്ഖാ അനത്താ’’തിആദിനാ നയേന തേസം തേസം ധമ്മാനം സാമഞ്ഞലക്ഖണം ആരോപേത്വാ പവത്താ ലക്ഖണാരമ്മണികവിപസ്സനാപഞ്ഞാ തീരണപരിഞ്ഞാ നാമ. തേസുയേവ പന ധമ്മേസു നിച്ചസഞ്ഞാദിപജഹനവസേന പവത്താ ലക്ഖണാരമ്മണികവിപസ്സനാവ പഹാനപരിഞ്ഞാ നാമ.

തത്ഥ സങ്ഖാരപരിച്ഛേദതോ പട്ഠായ യാവ പച്ചയപരിഗ്ഗഹാ ഞാതപരിഞ്ഞായ ഭൂമി. ഏതസ്മിഞ്ഹി അന്തരേ ധമ്മാനം പച്ചത്തലക്ഖണപടിവേധസ്സേവ ആധിപച്ചം ഹോതി. കലാപസമ്മസനതോ പട്ഠായ യാവ ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനാ തീരണപരിഞ്ഞായ ഭൂമി. ഏതസ്മിഞ്ഹി അന്തരേ സാമഞ്ഞലക്ഖണപടിവേധസ്സേവ ആധിപച്ചം ഹോതി. ഭങ്ഗാനുപസ്സനം ആദിം കത്വാ ഉപരി പഹാനപരിഞ്ഞായ ഭൂമി. തതോ പട്ഠായ ഹി ‘‘അനിച്ചതോ അനുപസ്സന്തോ നിച്ചസഞ്ഞം പജഹതി, ദുക്ഖതോ അനുപസ്സന്തോ സുഖസഞ്ഞം പജഹതി, അനത്തതോ അനുപസ്സന്തോ അത്തസഞ്ഞം പജഹതി, നിബ്ബിന്ദന്തോ നന്ദിം പജഹതി, വിരജ്ജന്തോ രാഗം പജഹതി, നിരോധേന്തോ സമുദയം പജഹതി, പടിനിസ്സജ്ജന്തോ ആദാനം പജഹതീ’’തി (പടി. മ. ൧.൫൨) ഏവം നിച്ചസഞ്ഞാദിപഹാനസാധികാനം സത്തന്നം അനുപസ്സനാനം ആധിപച്ചം ഹോതി.

തത്ഥ ¶ അഭിഞ്ഞാപഞ്ഞാതി ധമ്മാനം രുപ്പനാദിസഭാവേന ജാനനപഞ്ഞാ. സാ ഹി സോഭനട്ഠേന അഭിസദ്ദേന ‘‘തേസം തേസം ധമ്മാനം സഭാവജാനനവസേന സോഭനം ജാനന’’ന്തി കത്വാ അഭിഞ്ഞാതി വുച്ചതി. ഞാതട്ഠേ ഞാണന്തി ജാനനസഭാവം ഞാണം.

൨൧. പരിഞ്ഞാപഞ്ഞാതി ജാനനപഞ്ഞാ. സാ ഹി ബ്യാപനട്ഠേന പരിസദ്ദേന ‘‘അനിച്ചാദിസാമഞ്ഞലക്ഖണവസേന സകിച്ചസമാപനവസേന വാ ബ്യാപിതം ജാനന’’ന്തി കത്വാ പരിഞ്ഞാതി വുച്ചതി. തീരണട്ഠേ ഞാണന്തി ഉപപരിക്ഖണസഭാവം, സമ്മസനസഭാവം വാ ഞാണം.

൨൨. പഹാനേ ¶ പഞ്ഞാതി നിച്ചസഞ്ഞാദീനം പജഹനാ പഞ്ഞാ, പജഹതീതി വാ, പജഹന്തി ഏതേനാതി വാ പഹാനം. പരിച്ചാഗട്ഠേ ¶ ഞാണന്തി പരിച്ചജനസഭാവം ഞാണം.

൨൩. ഭാവനാപഞ്ഞാതി വഡ്ഢനപഞ്ഞാ. ഏകരസട്ഠേ ഞാണന്തി ഏകകിച്ചസഭാവം ഞാണം, വിമുത്തിരസേന വാ ഏകരസസഭാവം ഞാണം.

൨൪. സച്ഛികിരിയാപഞ്ഞാതി പടിവേധവസേന പടിലാഭവസേന വാ പച്ചക്ഖകരണപഞ്ഞാ. ഫസ്സനട്ഠേ ഞാണന്തി തദുഭയവസേനേവ വിന്ദനസഭാവം ഞാണം.

൨൫-൨൮. ഇദാനി യസ്മാ പഹാനഭാവനാസച്ഛികിരിയഞാണാനി അരിയമഗ്ഗഫലസമ്പയുത്താനിപി ഹോന്തി, തസ്മാ തദനന്തരം അരിയപുഗ്ഗലാനംയേവ ലബ്ഭമാനാനി ചത്താരി പടിസമ്ഭിദാഞാണാനി ഉദ്ദിട്ഠാനി. തത്ഥാപി പച്ചയുപ്പന്നോ അത്ഥോ ദുക്ഖസച്ചം വിയ പാകടോ സുവിഞ്ഞേയ്യോ ചാതി പഠമം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം, തസ്സ അത്ഥസ്സ ഹേതുധമ്മവിസയത്താ തദനന്തരം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാഞാണം, തദുഭയസ്സ നിരുത്തിവിസയത്താ തദനന്തരം നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാഞാണം, തേസു തീസുപി ഞാണേസു പവത്തനതോ തദനന്തരം പടിഭാനപടിസമ്ഭിദാഞാണം. പ-കാരം ദീഘം കത്വാ ച പഠന്തി.

൨൯-൩൧. ഇതോ പരാനി വിഹാരട്ഠേ ഞാണാദീനി തീണി ഞാണാനി അരിയാനംയേവ സമ്ഭവതോ പടിസമ്ഭിദാപഭേദതോ ച പടിസമ്ഭിദാഞാണാനന്തരം ഉദ്ദിട്ഠാനി. വിഹാരട്ഠേ ഞാണഞ്ഹി ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ ഹോതി, സമാപത്തട്ഠേ ഞാണം ¶ അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ. ധമ്മസഭാവേ ഞാണഞ്ഹി പടിസമ്ഭിദാകഥായം (പടി. മ. ൨.൩൦) ധമ്മപടിസമ്ഭിദാതി വുത്തം. നിബ്ബാനേ ഞാണം പന അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ ഏവ. തത്ഥ വിഹാരനാനത്തേതി അനിച്ചാനുപസ്സനാദിവസേന നാനാവിപസ്സനാവിഹാരേ. വിഹാരട്ഠേതി വിപസ്സനാവിഹാരസഭാവേ. വിഹാരോതി ച സസമ്പയുത്താ വിപസ്സനാ ഏവ. സമാപത്തിനാനത്തേതി അനിമിത്താദിവസേന നാനാഫലസമാപത്തിയം. സമാപത്തീതി ച ലോകുത്തരഫലഭൂതാ ചിത്തചേതസികധമ്മാ. വിഹാരസമാപത്തിനാനത്തേതി ഉഭയവസേന വുത്തം.

൩൨. തതോ വിഹാരസമാപത്തിഞാണസാധകസ്സ ‘‘ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ’’തി പുബ്ബേ വുത്തസ്സാപി മഗ്ഗഞാണസ്സ ആസവസമുച്ഛേദസമത്ഥതം അനന്തരഫലദായകത്തഞ്ച കാരണേന വിസേസേത്വാ അപരേനാകാരേന വത്തുകാമേന തദേവ ‘‘ആനന്തരികസമാധിമ്ഹി ഞാണ’’ന്തി ഉദ്ദിട്ഠം. തത്ഥ ¶ അവിക്ഖേപപരിസുദ്ധത്താതി വിക്ഖിപതി തേന ചിത്തന്തി വിക്ഖേപോ, ഉദ്ധച്ചസ്സേതം നാമം. ന വിക്ഖേപോ അവിക്ഖേപോ, ഉദ്ധച്ചപടിപക്ഖസ്സ സമാധിസ്സേതം നാമം. പരിസുദ്ധസ്സ ഭാവോ പരിസുദ്ധത്തം, അവിക്ഖേപസ്സ ¶ പരിസുദ്ധത്തം അവിക്ഖേപപരിസുദ്ധത്തം, തസ്മാ അവിക്ഖേപപരിസുദ്ധത്താ സമാധിസ്സ പരിസുദ്ധഭാവേനാതി അത്ഥോ. ഇദഞ്ഹി ആസവസമുച്ഛേദസ്സ അനന്തരഫലദായകത്തസ്സ ച കാരണവചനം. ആസവസമുച്ഛേദേതി ഏത്ഥ ആസവന്തീതി ആസവാ, ചക്ഖുതോപി…പേ… മനതോപി സന്ദന്തി പവത്തന്തീതി വുത്തം ഹോതി. ധമ്മതോ യാവ ഗോത്രഭും, ഓകാസതോ യാവ ഭവഗ്ഗം സവന്തീതി വാ ആസവാ, ഏതം ധമ്മം ഏതഞ്ച ഓകാസം അന്തോകരിത്വാ പവത്തന്തീതി അത്ഥോ. അന്തോകരണത്ഥോ ഹി അയം ആ-കാരോ. ചിരപാരിവാസികട്ഠേന മദിരാദയോ ആസവാ വിയാതിപി ആസവാ. ലോകസ്മിഞ്ഹി ചിരപാരിവാസികാ മദിരാദയോ ആസവാതി വുച്ചന്തി. യദി ച ചിരപാരിവാസികട്ഠേന ആസവാ, ഏതേയേവ ഭവിതുമരഹന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘പുരിമാ, ഭിക്ഖവേ, കോടി ന പഞ്ഞായതി അവിജ്ജായ, ഇതോ പുബ്ബേ അവിജ്ജാ നാഹോസി, അഥ പച്ഛാ സമഭവീ’’തിആദി.

ആയതം വാ സംസാരദുക്ഖം സവന്തി പസവന്തീതിപി ആസവാ, സമുച്ഛിജ്ജതി ഏതേനാതി സമുച്ഛേദോ. പഞ്ഞാതി കാമാസവാദീനം ചതുന്നം ആസവാനം സമുച്ഛേദേ പഞ്ഞാ.

ആനന്തരികസമാധിമ്ഹി ¶ ഞാണന്തി അത്തനോ പവത്തിസമനന്തരം നിയമേനേവ ഫലപ്പദാനതോ ആനന്തരികോതി ലദ്ധനാമോ മഗ്ഗസമാധി. ന ഹി മഗ്ഗസമാധിമ്ഹി ഉപ്പന്നേ തസ്സ ഫലുപ്പത്തിനിസേധകോ കോചി അന്തരായോ അത്ഥി. യഥാഹ –

‘‘അയഞ്ച പുഗ്ഗലോ സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയായ പടിപന്നോ അസ്സ, കപ്പസ്സ ച ഉഡ്ഡയ്ഹനവേലാ അസ്സ, നേവ താവ കപ്പോ ഉഡ്ഡയ്ഹേയ്യ, യാവായം പുഗ്ഗലോ ന സോതാപത്തിഫലം സച്ഛികരോതി, അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ ഠിതകപ്പീ. സബ്ബേപി മഗ്ഗസമങ്ഗിനോ പുഗ്ഗലാ ഠിതകപ്പിനോ’’തി (പു. പ. ൧൭).

ഇദം തേന ആനന്തരികസമാധിനാ സമ്പയുത്തം ഞാണം.

൩൩. ഇമിനാ മഗ്ഗഞാണേന ഫലപ്പത്താനം അരിയാനംയേവ സമ്ഭവതോ ഇമസ്സ ഞാണസ്സ അനന്തരം അരണവിഹാരഞാണാദീനി ചത്താരി ഞാണാനി ഉദ്ദിട്ഠാനി. തത്രാപി ച അരഹതോയേവ സതതമേവ ¶ ച സമ്ഭവതോ അരണവിഹാരേ ഞാണം പഠമം ഉദ്ദിട്ഠം, തദനന്തരം നിരോധസ്സ അനാഗാമിഅരഹന്താനം സമ്ഭവേപി ബഹുസമ്ഭാരത്താ വിസേസേന ച നിരോധസ്സ നിബ്ബാനസമ്മതത്താ ച നിരോധസമാപത്തിയാ ¶ ഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം, തദനന്തരം പരിനിബ്ബാനസ്സ കാലന്തരേ പരിനിബ്ബാനകാലം ആഹച്ച ഠിതത്താ ദീഘകാലികന്തി പരിനിബ്ബാനേ ഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം, തദനന്തരം സമസീസട്ഠസ്സ സബ്ബകിലേസഖയാനന്തരം പരിനിബ്ബാനകാലം ആഹച്ച ഠിതത്താ രസ്സകാലികന്തി സമസീസട്ഠേ ഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം. തത്ഥ സന്തോ ചാതി ച-കാരോ ദസ്സനാധിപതേയ്യഞ്ച സന്തോ വിഹാരാധിഗമോ ച പണീതാധിമുത്തതാ ചാതി തീഹിപി പദേഹി സമ്ബന്ധിതബ്ബോ. ദസ്സനന്തി വിപസ്സനാഞാണം, അധിപതിയേവ ആധിപതേയ്യം, അധിപതിതോ വാ ആഗതത്താ ആധിപതേയ്യം, ദസ്സനഞ്ച തം ആധിപതേയ്യഞ്ചാതി ദസ്സനാധിപതേയ്യം. വിഹരതീതി വിഹാരോ, വിഹരന്തി തേന വാതി വിഹാരോ, അധിഗമ്മതി പാപുണീയതീതി അധിഗമോ, വിഹാരോ ഏവ അധിഗമോ വിഹാരാധിഗമോ. സോ ച കിലേസപരിളാഹവിരഹിതത്താ നിബ്ബുതോതി സന്തോ. സോ ച അരഹത്തഫലസമാപത്തിപഞ്ഞാ. ഉത്തമട്ഠേന അതപ്പകട്ഠേന ച പണീതോ, പധാനഭാവം നീതോതി വാ പണീതോ, പണീതേ അധിമുത്തോ വിസട്ഠചിത്തോ തപ്പരമോ പണീതാധിമുത്തോ, തസ്സ ഭാവോ പണീതാധിമുത്തതാ. സാ ച ഫലസമാപത്താധിമുത്താ പുബ്ബഭാഗപഞ്ഞാ ഏവ.

അരണവിഹാരേതി ¶ നിക്കിലേസവിഹാരേ. രാഗാദയോ ഹി രണന്തി സത്തേ ചുണ്ണേന്തി പീളേന്തീതി രണാ, രണന്തി ഏതേഹി സത്താ കന്ദന്തി പരിദേവന്തീതി വാ രണാ. വുത്തോ തിവിധോപി വിഹാരോ. നത്ഥി ഏതസ്സ രണാതി അരണോ. വിവിധേ പച്ചനീകധമ്മേ ഹരന്തി ഏതേനാതി വിഹാരോ. തസ്മിം അരണേ വിഹാരേ. നിദ്ദേസവാരേ (പടി. മ. ൧.൮൨) വുത്തപഠമജ്ഝാനാദീനി ച പണീതാധിമുത്തതായ ഏവ സങ്ഗഹിതാനി. ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജിതുകാമതായ ഹി പഠമജ്ഝാനാദിം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ഝാനസമ്പയുത്തധമ്മേ വിപസ്സതി, യാ ച അരണവിഭങ്ഗസുത്തന്തേ (മ. നി. ൩.൩൨൩ ആദയോ) ഭഗവതാ ദേസിതാ അരണപടിപദാ, സാപി ഇമിനാവ സങ്ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ ¶ . വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ഭഗവതാ –

‘‘അരണവിഭങ്ഗം വോ, ഭിക്ഖവേ, ദേസേസ്സാമി…പേ… ന കാമസുഖം അനുയുഞ്ജേയ്യ ഹീനം ഗമ്മം പോഥുജ്ജനികം അനരിയം അനത്ഥസംഹിതം, ന ച അത്തകിലമഥാനുയോഗം അനുയുഞ്ജേയ്യ ദുക്ഖം അനരിയം അനത്ഥസംഹിതം. ഏതേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഉഭോ അന്തേ അനുപഗമ്മ മജ്ഝിമാ പടിപദാ തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധാ ചക്ഖുകരണീ ഞാണകരണീ ഉപസമായ അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായ നിബ്ബാനായ സംവത്തതി. ഉസ്സാദനഞ്ച ജഞ്ഞാ, അപസാദനഞ്ച ജഞ്ഞാ, ഉസ്സാദനഞ്ച ഞത്വാ അപസാദനഞ്ച ഞത്വാ നേവുസ്സാദേയ്യ ന അപസാദേയ്യ, ധമ്മമേവ ദേസേയ്യ. സുഖവിനിച്ഛയം ജഞ്ഞാ, സുഖവിനിച്ഛയം ഞത്വാ അജ്ഝത്തം സുഖമനുയുഞ്ജേയ്യ, രഹോവാദം ന ഭാസേയ്യ, സമ്മുഖാ ന ഖീണം ഭണേ, അതരമാനോവ ഭാസേയ്യ നോ തരമാനോ, ജനപദനിരുത്തിം നാഭിനിവേസേയ്യ, സമഞ്ഞം നാതിധാവേയ്യാതി. അയമുദ്ദേസോ അരണവിഭങ്ഗസ്സ ¶ …പേ… തത്ര, ഭിക്ഖവേ, യോ കാമപടിസന്ധിസുഖിനോ സോമനസ്സാനുയോഗം അനനുയോഗോ ഹീനം…പേ… അനത്ഥസംഹിതം, അദുക്ഖോ ഏസോ ധമ്മോ അവിഘാതോ അനുപായാസോ അപരിളാഹോ സമ്മാപടിപദാ. തസ്മാ ഏസോ ധമ്മോ അരണോ…പേ… തത്ര, ഭിക്ഖവേ, യോ അത്തകിലമഥാനുയോഗം അനനുയോഗോ ദുക്ഖം അനരിയം അനത്ഥസംഹിതം. അദുക്ഖോ ഏസോ ധമ്മോ ¶ …പേ… തസ്മാ ഏസോ ധമ്മോ അരണോ. തത്ര, ഭിക്ഖവേ, യായം മജ്ഝിമാ പടിപദാ തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധാ…പേ… അദുക്ഖോ ഏസോ ധമ്മോ…പേ… തസ്മാ ഏസോ ധമ്മോ അരണോ…പേ… തത്ര, ഭിക്ഖവേ, യായം നേവുസ്സാദനാ ന അപസാദനാ ധമ്മദേസനാ ച, അദുക്ഖോ ഏസോ ധമ്മോ…പേ… തസ്മാ ഏസോ ധമ്മോ അരണോ…പേ… തത്ര, ഭിക്ഖവേ, യദിദം നേക്ഖമ്മസുഖം പവിവേകസുഖം ഉപസമസുഖം സമ്ബോധിസുഖം, അദുക്ഖോ ഏസോ ധമ്മോ…പേ… തസ്മാ ഏസോ ധമ്മോ അരണോ…പേ… തത്ര, ഭിക്ഖവേ, യ്വായം രഹോവാദോ ഭൂതോ തച്ഛോ അത്ഥസംഹിതോ, അദുക്ഖോ ഏസോ ധമ്മോ…പേ… തസ്മാ ഏസോ ധമ്മോ അരണോ ¶ …പേ… തത്ര, ഭിക്ഖവേ, യ്വായം സമ്മുഖാ ഖീണവാദോ ഭൂതോ തച്ഛോ അത്ഥസംഹിതോ, അദുക്ഖോ ഏസോ ധമ്മോ…പേ… തസ്മാ ഏസോ ധമ്മോ അരണോ…പേ… തത്ര, ഭിക്ഖവേ, യദിദം അതരമാനസ്സ ഭാസിതം, അദുക്ഖോ ഏസോ ധമ്മോ…പേ… തസ്മാ ഏസോ ധമ്മോ അരണോ…പേ… തത്ര, ഭിക്ഖവേ, യ്വായം ജനപദനിരുത്തിയാ ച അനഭിനിവേസോ സമഞ്ഞായ ച അനതിസാരോ, അദുക്ഖോ ഏസോ ധമ്മോ…പേ… തസ്മാ ഏസോ ധമ്മോ അരണോതി. തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ, സരണഞ്ച ധമ്മം ജാനിസ്സാമ, അരണഞ്ച ധമ്മം ജാനിസ്സാമ. സരണഞ്ച ധമ്മം ഞത്വാ അരണഞ്ച ധമ്മം ഞത്വാ അരണം പടിപദം പടിപജ്ജിസ്സാമാതി ഏവഞ്ഹി വോ, ഭിക്ഖവേ, സിക്ഖിതബ്ബം. സുഭൂതി ച പന, ഭിക്ഖവേ, കുലപുത്തോ അരണപടിപദം പടിപന്നോ’’തി.

തത്ഥ മജ്ഝിമാ പടിപദാ ദസ്സനാധിപതേയ്യേന ച സന്തേന വിഹാരാധിഗമേന ച സങ്ഗഹിതാ. കാമസുഖം അത്തകിലമഥം അനനുയോഗോ മജ്ഝിമാ പടിപദാ ഏവ. അരഹതോ ഹി വിപസ്സനാപുബ്ബഭാഗമജ്ഝിമാ പടിപദാ ഹോതി, അരഹത്തഫലസമാപത്തി അട്ഠങ്ഗമഗ്ഗവസേന മജ്ഝിമാ പടിപദാ ച. സേസാ പന പണീതാധിമുത്തതായ ഏവ സങ്ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ. കിഞ്ചാപി സബ്ബേപി അരഹന്തോ അരണവിഹാരിനോ, അഞ്ഞേ അരഹന്തോ ധമ്മം ദേസേന്താ ‘‘സമ്മാപടിപന്നേ സമ്മാപടിപന്നാ’’തി ‘‘മിച്ഛാപടിപന്നേ മിച്ഛാപടിപന്നാ’’തി പുഗ്ഗലവസേനാപി ഉസ്സാദനാപസാദനാനി കത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തി. സുഭൂതിത്ഥേരോ പന ‘‘അയം മിച്ഛാപടിപദാ, അയം സമ്മാപടിപദാ’’തി ധമ്മവസേനേവ ധമ്മം ദേസേസി. തേനേവ ഭഗവാ തംയേവ അരണപടിപദം പടിപന്നോതി ച വണ്ണേസി, ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ ¶ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം അരണവിഹാരീനം യദിദം സുഭൂതീ’’തി (അ. നി. ൧.൧൯൮, ൨൦൧) ച അരണവിഹാരീനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസീതി.

൩൪. ദ്വീഹി ബലേഹീതി സമഥബലവിപസ്സനാബലേഹി. സമന്നാഗതത്താതി യുത്തത്താ പരിപുണ്ണത്താ വാ. തയോ ചാതി വിഭത്തിവിപല്ലാസോ, തിണ്ണഞ്ചാതി വുത്തം ¶ ഹോതി. സങ്ഖാരാനന്തി വചീസങ്ഖാരകായസങ്ഖാരചിത്തസങ്ഖാരാനം. പടിപ്പസ്സദ്ധിയാതി പടിപ്പസ്സദ്ധത്ഥം നിരോധത്ഥം, അപ്പവത്തത്ഥന്തി വുത്തം ഹോതി. സോളസഹീതി അനിച്ചാനുപസ്സനാദീനി അട്ഠ, മഗ്ഗഫലാനി ¶ അട്ഠാതി സോളസഹി. ഞാണചരിയാഹീതി ഞാണപ്പവത്തീഹി. നവഹീതി രൂപാരൂപാവചരസമാധി തദുപചാരോ ചാതി നവഹി. വസിഭാവതാ പഞ്ഞാതി ലഹുതാ, യഥാസുഖവത്തനം ഇസ്സരിയം വസോ, സോ അസ്സ അത്ഥീതി വസീ, വസിനോ ഭാവോ വസിഭാവോ, വസിഭാവോ ഏവ വസിഭാവതാ, യഥാ പാടികുല്യമേവ പാടികുല്യതാ. ഏവംവിധാ പഞ്ഞാ വസിഭാവതായ പഞ്ഞാതി വാ അത്ഥോ. സി-കാരം ദീഘം കത്വാ ച പഠന്തി. സമന്നാഗതത്താ ച പടിപ്പസ്സദ്ധിയാ ച ഞാണചരിയാഹി ച സമാധിചരിയാഹി ചാതി ച-കാരോ സമ്ബന്ധിതബ്ബോ.

നിരോധസമാപത്തിയാ ഞാണന്തി അനാഗാമിഅരഹന്താനം നിരോധസമാപത്തിനിമിത്തം ഞാണം, യഥാ അജിനമ്ഹി ഹഞ്ഞതേ ദീപീതി. നിരോധസമാപത്തീതി ച നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസ്സ അഭാവമത്തം, ന കോചി ധമ്മോ, പഞ്ഞത്തിമത്തം അഭാവമത്തത്താ നിരോധോതി ച. സമാപജ്ജന്തേന സമാപജ്ജീയതി നാമാതി സമാപത്തീതി ച വുച്ചതി.

൩൫. സമ്പജാനസ്സാതി സമ്മാ പകാരേഹി ജാനാതീതി സമ്പജാനോ. തസ്സ സമ്പജാനസ്സ. പവത്തപരിയാദാനേതി പവത്തനം പവത്തം, സമുദാചാരോതി അത്ഥോ. കിലേസപവത്തം ഖന്ധപവത്തഞ്ച. തസ്സ പവത്തസ്സ പരിയാദാനം പരിക്ഖയോ അപ്പവത്തി പവത്തപരിയാദാനം. തസ്മിം പവത്തപരിയാദാനേ. പരിനിബ്ബാനേ ഞാണന്തി അരഹതോ കാമച്ഛന്ദാദീനം പരിനിബ്ബാനം അപ്പവത്തം അനുപാദിസേസപരിനിബ്ബാനഞ്ച പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ തസ്മിം കിലേസപരിനിബ്ബാനേ ഖന്ധപരിനിബ്ബാനേ ച പവത്തം ഞാണം.

൩൬. സബ്ബധമ്മാനന്തി സബ്ബേസം തേഭൂമകധമ്മാനം. സമ്മാ സമുച്ഛേദേതി സന്തതിസമുച്ഛേദവസേന സുട്ഠു നിരോധേ. നിരോധേ ച അനുപട്ഠാനതാതി നിരോധേ ഗതേ പുന ന ഉപട്ഠാനതായ, പുന അനുപ്പത്തിയന്തി അത്ഥോ. സമ്മാസമുച്ഛേദേ ച നിരോധേ ച അനുപട്ഠാനതാ ചാതി ച-കാരോ സമ്ബന്ധിതബ്ബോ.

സമസീസട്ഠേ ഞാണന്തി നേക്ഖമ്മാദീനി സത്തതിംസ സമാനി, തണ്ഹാദീനി തേരസ സീസാനി. പച്ചനീകധമ്മാനം സമിതത്താ സമാനി, യഥായോഗം പധാനത്താ ച കോടിത്താ ച സീസാനി. ഏകസ്മിം ഇരിയാപഥേ വാ ഏകസ്മിം ¶ ¶ രോഗേ വാ സഭാഗസന്തതിവസേന ഏകസ്മിം ജീവിതിന്ദ്രിയേ വാ നേക്ഖമ്മാദീനി സമാനി ച സദ്ധാദീനി സീസാനി ച അസ്സ സന്തീതി സമസീസീ, സമസീസിസ്സ ¶ അത്ഥോ സമസീസട്ഠോ. തസ്മിം സമസീസട്ഠേ, സമസീസിഭാവേതി അത്ഥോ. ഏകസ്മിം ഇരിയാപഥേ രോഗേ വാ സഭാഗസന്തതിവസേന ജീവിതേ വാ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ തസ്മിംയേവ ഇരിയാപഥേ രോഗേ സഭാഗജീവിതേ വാ ചത്താരി മഗ്ഗഫലാനി പത്വാ, തസ്മിംയേവ പരിനിബ്ബായന്തസ്സ അരഹതോയേവ സമസീസിഭാവോ ഹോതീതി തസ്മിം സമസീസിഭാവേ ഞാണന്തി വുത്തം ഹോതി. വുത്തഞ്ച പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിയം (പു. പ. ൧൬), തസ്സാ ച അട്ഠകഥായം (പു. പ. അട്ഠ. ൧൬) –

‘‘കതമോ ച പുഗ്ഗലോ സമസീസീ? യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അപുബ്ബം അചരിമം ആസവപരിയാദാനഞ്ച ഹോതി ജീവിതപരിയാദാനഞ്ച. അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ സമസീസീ’’തി (പു. പ. ൧൬).

‘‘സമസീസിനിദ്ദേസേ അപുബ്ബം അചരിമന്തി അപുരേ അപച്ഛാ, സന്തതിപച്ചുപ്പന്നവസേന ഏകവാരംയേവ, ഏകകാലംയേവാതി അത്ഥോ. പരിയാദാനന്തി പരിക്ഖയോ. അയന്തി അയം പുഗ്ഗലോ സമസീസീ നാമ വുച്ചതി. സോ പനേസ തിവിധോ ഹോതി ഇരിയാപഥസമസീസീ രോഗസമസീസീ ജീവിതസമസീസീതി. തത്ഥ യോ ചങ്കമന്തോവ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ അരഹത്തം പത്വാ ചങ്കമന്തോവ പരിനിബ്ബാതി, യോ ഠിതകോവ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ അരഹത്തം പത്വാ ഠിതകോവ പരിനിബ്ബാതി, യോ നിസിന്നോവ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ അരഹത്തം പത്വാ നിസിന്നോവ പരിനിബ്ബാതി, യോ നിപന്നോവ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ അരഹത്തം പത്വാ നിപന്നോവ പരിനിബ്ബാതി, അയം ഇരിയാപഥസമസീസീ നാമ. യോ പന ഏകം രോഗം പത്വാ അന്തോരോഗേയേവ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ അരഹത്തം പത്വാ തേനേവ രോഗേന പരിനിബ്ബാതി, അയം രോഗസമസീസീ നാമ. കതരോ ജീവിതസമസീസീ? തേരസ സീസാനി. തത്ഥ കിലേസസീസം അവിജ്ജം അരഹത്തമഗ്ഗോ പരിയാദിയതി, പവത്തസീസം ജീവിതിന്ദ്രിയം ചുതിചിത്തം പരിയാദിയതി, അവിജ്ജാപരിയാദായകം ചിത്തം ജീവിതിന്ദ്രിയം പരിയാദാതും ന സക്കോതി, ജീവിതിന്ദ്രിയപരിയാദായകം ചിത്തം അവിജ്ജം പരിയാദാതും ന സക്കോതി. അവിജ്ജാപരിയാദായകം ചിത്തം അഞ്ഞം, ജീവിതിന്ദ്രിയപരിയാദായകം ചിത്തം അഞ്ഞം. യസ്സ ചേതം സീസദ്വയം സമം പരിയാദാനം ഗച്ഛതി, സോ ജീവിതസമസീസീ നാമ. കഥമിദം സമം ഹോതീതി? വാരസമതായ. യസ്മിഞ്ഹി വാരേ ¶ മഗ്ഗവുട്ഠാനം ഹോതി. സോതാപത്തിമഗ്ഗേ പഞ്ച പച്ചവേക്ഖണാനി, സകദാഗാമിമഗ്ഗേ പഞ്ച, അനാഗാമിമഗ്ഗേ പഞ്ച, അരഹത്തമഗ്ഗേ ചത്താരീതി ഏകൂനവീസതിമേ പച്ചവേക്ഖണഞാണേ പതിട്ഠായ ഭവങ്ഗം ഓതരിത്വാ പരിനിബ്ബായതി. ഇമായ വാരസമതായ ഏവ ഉഭയസീസപരിയാദാനമ്പി ¶ സമം ഹോതി നാമ. തേനായം പുഗ്ഗലോ ‘ജീവിതസമസീസീ’തി വുച്ചതി. അയമേവ ച ഇധ അധിപ്പേതോ’’തി.

൩൭. ഇദാനി ¶ യസ്മാ സുതമയസീലമയഭാവനാമയഞാണാനി വട്ടപാദകാനി സല്ലേഖാ നാമ ന ഹോന്തി, ലോകുത്തരപാദകാനേവ ഏതാനി ച അഞ്ഞാനി ച ഞാണാനി സല്ലേഖാതി വുച്ചന്തി, തസ്മാ പച്ചനീകസല്ലേഖനാകാരേന പവത്താനി ഞാണാനി ദസ്സേതും സമസീസട്ഠേ ഞാണാനന്തരം സല്ലേഖട്ഠേ ഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം. തത്ഥ പുഥുനാനത്തതേജപരിയാദാനേ പഞ്ഞാതി ലോകുത്തരേഹി അസമ്മിസ്സട്ഠേന പുഥൂനം രാഗാദീനഞ്ച നാനത്താനം നാനാസഭാവാനം കാമച്ഛന്ദാദീനഞ്ച സന്താപനട്ഠേന ‘‘തേജാ’’തി ലദ്ധനാമാനം ദുസ്സീല്യാദീനഞ്ച പരിയാദാനേ ഖേപനേ പഞ്ഞാ, നേക്ഖമ്മാദിമ്ഹി സത്തതിംസഭേദേ ധമ്മേ പഞ്ഞാതി വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ പുഥുഭൂതാ നാനത്തഭൂതാ ച തേജാ ഏവ തേസം പുഥുഭൂതാനം നാനത്തഭൂതാനം ദുസ്സീല്യാദീനം പഞ്ചന്നം തേജാനം പരിയാദാനേ പഞ്ഞാതി അത്ഥോ. തേജേഹിയേവ പുഥൂനം നാനത്താനഞ്ച സങ്ഗഹം നിദ്ദേസവാരേ പകാസയിസ്സാമ.

സല്ലേഖട്ഠേ ഞാണന്തി പച്ചനീകധമ്മേ സല്ലേഖതി സമുച്ഛിന്ദതീതി സല്ലേഖോ, തസ്മിം നേക്ഖമ്മാദികേ സത്തതിംസപ്പഭേദേ സല്ലേഖസഭാവേ ഞാണം. ‘‘പരേ വിഹിംസകാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അവിഹിംസകാ ഭവിസ്സാമാതി സല്ലേഖോ കരണീയോ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൮൩) നയേന ഭഗവതാ സല്ലേഖസുത്തന്തേ വുത്തോ ചതുചത്താലീസഭേദോപി സല്ലേഖോ ഇമിനാ സങ്ഗഹിതോയേവാതി വേദിതബ്ബോ.

൩൮. ഇദാനി സല്ലേഖേ ഠിതേന കത്തബ്ബം സമ്മപ്പധാനവീരിയം ദസ്സേതും തദനന്തരം വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം. തത്ഥ അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേതി കോസജ്ജവസേന അസല്ലീനോ അസങ്കുചിതോ അത്താ അസ്സാതി അസല്ലീനത്തോ. അത്താതി ചിത്തം. യഥാഹ –

‘‘ഉദകഞ്ഹി നയന്തി നേത്തികാ, ഉസുകാരാ നമയന്തി തേജനം;

ദാരും നമയന്തി തച്ഛകാ, അത്താനം ദമയന്തി പണ്ഡിതാ’’തി. ആദി (ധ. പ. ൮൦-൮൨) –

കായേ ¶ ച ജീവിതേ ച അനപേക്ഖതായ പഹിതോ പേസിതോ വിസ്സട്ഠോ അത്താ ഏതേനാതി പഹിതത്തോ. അത്താതി അത്തഭാവോ. യഥാഹ – ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ അത്താനം വധിത്വാ വധിത്വാ രോദേയ്യാ’’തിആദി (പാചി. ൮൮൦) ¶ . അസല്ലീനത്തോ ച സോ പഹിതത്തോ ചാതി അസല്ലീനത്തപഹിതത്തോ. സഹജാതധമ്മേ പഗ്ഗണ്ഹാതി ഉപത്ഥമ്ഭേതീതി പഗ്ഗഹോ, പഗ്ഗഹോ ഏവ അത്ഥോ പഗ്ഗഹട്ഠോ, പഗ്ഗഹസഭാവോതി അത്ഥോ. അസല്ലീനത്തപഹിതത്തസ്സ പഗ്ഗഹട്ഠോ അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠോ. തസ്മിം അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേ. ‘‘തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേപി അപ്പടിവാനം പദഹേയ്യാഥ. കാമം തചോ ച ന്ഹാരു ¶ ച അട്ഠി ച അവസിസ്സതു, ഉപസുസ്സതു സരീരേ മംസലോഹിതം. യം തം പുരിസഥാമേന പുരിസവീരിയേന പുരിസപരക്കമേന പത്തബ്ബം, ന തം അപാപുണിത്വാ വീരിയസ്സ സണ്ഠാനം ഭവിസ്സതീ’’തി (അ. നി. ൨.൫) വുത്തത്താ അസല്ലീനത്തപഹിതത്തവചനേന പധാനസ്മിം അപ്പടിവാനിതാ അനിവത്തനതാ വുത്താ. പഗ്ഗഹട്ഠവചനേന പന കോസജ്ജുദ്ധച്ചവിമുത്തം സമപ്പവത്തം വീരിയം വുത്തം.

വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണന്തി വീരഭാവോ വീരിയം, വീരാനം വാ കമ്മം, വിധിനാ വാ നയേന ഉപായേന ഈരയിതബ്ബം പവത്തയിതബ്ബന്തി വീരിയം. തദേതം ഉസ്സാഹലക്ഖണം, സഹജാതാനം ധമ്മാനം ഉപത്ഥമ്ഭനരസം, അസംസീദനഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, ‘‘സംവിഗ്ഗോ യോനിസോ പദഹതീ’’തി (അ. നി. ൪.൧൧൩) വചനതോ സംവേഗപദട്ഠാനം, വീരിയാരമ്ഭവത്ഥുപദട്ഠാനം വാ. സമ്മാ ആരദ്ധം സബ്ബസമ്പത്തീനം മൂലം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. വീരിയസങ്ഖാതോ ആരമ്ഭോ വീരിയാരമ്ഭോ. ഇമിനാ സേസാരമ്ഭേ പടിക്ഖിപതി. അയഞ്ഹി ആരമ്ഭസദ്ദോ കമ്മേ ആപത്തിയം കിരിയായം വീരിയേ ഹിംസായം വികോപനേതി അനേകേസു അത്ഥേസു ആഗതോ.

‘‘യംകിഞ്ചി ദുക്ഖം സമ്ഭോതി, സബ്ബം ആരമ്ഭപച്ചയാ;

ആരമ്ഭാനം നിരോധേന, നത്ഥി ദുക്ഖസ്സ സമ്ഭവോ’’തി. (സു. നി. ൭൪൯) –

ഏത്ഥ ഹി കമ്മം ആരമ്ഭോതി ആഗതം. ‘‘ആരമ്ഭതി ച വിപ്പടിസാരീ ച ഹോതീ’’തി (അ. നി. ൫.൧൪൨; പു. പ. ൧൯൧) ഏത്ഥ ആപത്തി. ‘‘മഹായഞ്ഞാ മഹാരമ്ഭാ, ന തേ ഹോന്തി മഹപ്ഫലാ’’തി (അ. നി. ൪.൩൯; സം. നി. ൧.൧൨൦) ഏത്ഥ യൂപുസ്സാപനാദികിരിയാ. ‘‘ആരമ്ഭഥ നിക്കമഥ, യുഞ്ജഥ ബുദ്ധസാസനേ’’തി (സം. നി. ൧.൧൮൫) ഏത്ഥ വീരിയം. ‘‘സമണം ഗോതമം ഉദ്ദിസ്സ പാണം ആരമ്ഭന്തീ’’തി (മ. നി. ൨.൫൧-൫൨) ഏത്ഥ ഹിംസാ. ‘‘ബീജഗാമഭൂതഗാമസമാരമ്ഭാ ¶ പടിവിരതോ ഹോതീ’’തി ¶ (ദീ. നി. ൧.൧൦; മ. നി. ൧.൨൯൩) ഏത്ഥ ഛേദനഭഞ്ജനാദികം വികോപനം. ഇധ പന വീരിയമേവ അധിപ്പേതം. തേന വുത്തം ‘‘വീരിയസങ്ഖാതോ ആരമ്ഭോ വീരിയാരമ്ഭോ’’തി. വീരിയഞ്ഹി ആരഭനകവസേന ആരമ്ഭോതി വുച്ചതി. തസ്മിം വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം. അസല്ലീനത്താ പഹിതത്താതിപി പഠന്തി, അസല്ലീനഭാവേന പഹിതഭാവേനാതി അത്ഥോ. പുരിമപാഠോയേവ സുന്ദരോ. കേചി പന ‘‘സതിധമ്മവിചയവീരിയപീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാനം സമതാ അസല്ലീനത്തതാ, സതിസമാധിപസ്സദ്ധിഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാനം സമതാ പഹിതത്തതാ, സത്തന്നം സമ്ബോജ്ഝങ്ഗാനം സമതാ പഗ്ഗഹട്ഠോ’’തി വണ്ണയന്തി.

൩൯. ഇദാനി സമ്മാവായാമസിദ്ധം മഗ്ഗഫലം പത്തേന ലോകഹിതത്ഥം ധമ്മദേസനാ കാതബ്ബാതി ദസ്സേതും ¶ തദനന്തരം അത്ഥസന്ദസ്സനേ ഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം. തത്ഥ നാനാധമ്മപ്പകാസനതാതി സബ്ബസങ്ഖതാസങ്ഖതവസേന നാനാധമ്മാനം പകാസനതാ ദീപനതാ ദേസനതാ. പകാസനതാതി ച പകാസനാ ഏവ. അത്ഥസന്ദസ്സനേതി നാനാഅത്ഥാനം പരേസം സന്ദസ്സനേ. ധമ്മാ ച അത്ഥാ ച തേ ഏവ.

൪൦. ഇദാനി പരേസം ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സേന്തസ്സ തസ്സ അരിയപുഗ്ഗലസ്സ യഥാസഭാവധമ്മദേസനാകാരണം ദസ്സനവിസുദ്ധിം ദസ്സേതും തദനന്തരം ദസ്സനവിസുദ്ധിഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം. തത്ഥ സബ്ബധമ്മാനം ഏകസങ്ഗഹതാ നാനത്തേകത്തപടിവേധേതി സബ്ബേസം സങ്ഖതാസങ്ഖതധമ്മാനം ഏകസങ്ഗഹതായ ച കാമച്ഛന്ദാദീനം നാനത്തസ്സ ച നേക്ഖമ്മാദീനം ഏകത്തസ്സ ച പടിവേധോ, അഭിസമയോതി അത്ഥോ. സോ പന മഗ്ഗപഞ്ഞാ ഫലപഞ്ഞാ ച. മഗ്ഗപഞ്ഞാ സച്ചാഭിസമയക്ഖണേ സച്ചാഭിസമയവസേന പടിവിജ്ഝതീതി പടിവേധോ, ഫലപഞ്ഞാ പടിവിദ്ധത്താ പടിവേധോ. ഏകസങ്ഗഹതാതി ഏത്ഥ ജാതിസങ്ഗഹോ, സഞ്ജാതിസങ്ഗഹോ, കിരിയാസങ്ഗഹോ, ഗണനസങ്ഗഹോതി ചതുബ്ബിധോ സങ്ഗഹോ. തത്ഥ ‘‘സബ്ബേ ഖത്തിയാ ആഗച്ഛന്തു, സബ്ബേ ബ്രാഹ്മണാ, സബ്ബേ വേസ്സാ, സബ്ബേ സുദ്ദാ ആഗച്ഛന്തു’’, ‘‘യാ, ചാവുസോ വിസാഖ, സമ്മാവാചാ, യോ ച സമ്മാകമ്മന്തോ, യോ ച സമ്മാആജീവോ, ഇമേ ധമ്മാ സീലക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൬൨) അയം ജാതിസങ്ഗഹോ നാമ. ‘‘ഏകജാതികാ ആഗച്ഛന്തൂ’’തി ¶ വുത്തട്ഠാനേ വിയ ഹി ഇധ സബ്ബേ ജാതിയാ ഏകസങ്ഗഹിതാ. ‘‘സബ്ബേ കോസലകാ ആഗച്ഛന്തു, സബ്ബേ ¶ മാഗധികാ, സബ്ബേ ഭാരുകച്ഛകാ ആഗച്ഛന്തു’’, ‘‘യോ, ചാവുസോ വിസാഖ, സമ്മാവായാമോ, യാ ച സമ്മാസതി, യോ ച സമ്മാസമാധി, ഇമേ ധമ്മാ സമാധിക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൬൨) അയം സഞ്ജാതിസങ്ഗഹോ നാമ. ‘‘ഏകട്ഠാനേ ജാതാ സംവഡ്ഢാ ആഗച്ഛന്തൂ’’തി വുത്തട്ഠാനേ വിയ ഹി ഇധ സബ്ബേ ജാതിട്ഠാനേന നിവുത്ഥോകാസേന ഏകസങ്ഗഹിതാ. ‘‘സബ്ബേ ഹത്ഥാരോഹാ ആഗച്ഛന്തു, സബ്ബേ അസ്സാരോഹാ ആഗച്ഛന്തു, സബ്ബേ രഥികാ ആഗച്ഛന്തു’’, ‘‘യാ, ചാവുസോ വിസാഖ, സമ്മാദിട്ഠി, യോ ച സമ്മാസങ്കപ്പോ, ഇമേ ധമ്മാ പഞ്ഞാക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൬൨) അയം കിരിയാസങ്ഗഹോ നാമ. സബ്ബേവ ഹി തേ അത്തനോ കിരിയാകരണേന ഏകസങ്ഗഹിതാ. ‘‘ചക്ഖായതനം കതമം ഖന്ധഗണനം ഗച്ഛതി, ചക്ഖായതനം രൂപക്ഖന്ധഗണനം ഗച്ഛതി. ഹഞ്ചി ചക്ഖായതനം രൂപക്ഖന്ധഗണനം ഗച്ഛതി, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ചക്ഖായതനം രൂപക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിത’’ന്തി (കഥാ. ൪൭൧) അയം ഗണനസങ്ഗഹോ നാമ. അയമിധ അധിപ്പേതോ. തഥട്ഠാദീസു ദ്വാദസസു ആകാരേസു വിസും വിസും ഏകേന സങ്ഗഹോ ഗണനപരിച്ഛേദോ ഏതേസന്തി ഏകസങ്ഗഹാ, ഏകസങ്ഗഹാനം ഭാവോ ഏകസങ്ഗഹതാ.

ദസ്സനവിസുദ്ധിഞാണന്തി മഗ്ഗഫലഞാണം ദസ്സനം. ദസ്സനമേവ വിസുദ്ധി ദസ്സനവിസുദ്ധി, ദസ്സനവിസുദ്ധി ¶ ഏവ ഞാണം ദസ്സനവിസുദ്ധിഞാണം. മഗ്ഗഞാണം വിസുജ്ഝതീതി ദസ്സനവിസുദ്ധി, ഫലഞാണം വിസുദ്ധത്താ ദസ്സനവിസുദ്ധി.

൪൧. ഇദാനി ദസ്സനവിസുദ്ധിസാധകാനി വിപസ്സനാഞാണാനി ദ്വിധാ ദസ്സേതും തദനന്തരം ഖന്തിഞാണപരിയോഗാഹണഞാണാനി ഉദ്ദിട്ഠാനി. തത്ഥ വിദിതത്താ പഞ്ഞാതി രൂപക്ഖന്ധാദീനം അനിച്ചാദിതോ വിദിതത്താ പവത്താ പഞ്ഞാ. ഖന്തിഞാണന്തി വിദിതമേവ ഖമതീതി ഖന്തി, ഖന്തി ഏവ ഞാണം ഖന്തിഞാണം. ഏതേന അധിവാസനഖന്തിം പടിക്ഖിപതി. ഏതം കലാപസമ്മസനാദിവസേന പവത്തം തരുണവിപസ്സനാഞാണം.

൪൨. ഫുട്ഠത്താ പഞ്ഞാതി രൂപക്ഖന്ധാദീനം അനിച്ചാദിവസേന ഞാണഫസ്സേന ഫുട്ഠത്താ പവത്താ പഞ്ഞാ. പരിയോഗാഹണേ ഞാണന്തി ഫുട്ഠമേവ പരിയോഗാഹതി പവിസതീതി പരിയോഗാഹണം ഞാണം. ഗാ-കാരം ¶ രസ്സം കത്വാപി പഠന്തി. ഏതം ഭങ്ഗാനുപസ്സനാദിവസേന പവത്തം തിക്ഖവിപസ്സനാഞാണം. കേചി പന ‘‘വിപസ്സനാഞാണമേവ സദ്ധാവാഹിസ്സ ഖന്തിഞാണം, പഞ്ഞാവാഹിസ്സ പരിയോഗാഹണഞാണ’’ന്തി വദന്തി. ഏവം സന്തേ ഏതാനി ദ്വേ ഞാണാനി ഏകസ്സ ന സമ്ഭവന്തി ¶ , തദസമ്ഭവേ ഏകസ്സ സാവകസ്സ സത്തസട്ഠി സാവകസാധാരണഞാണാനി ന സമ്ഭവന്തി, തസ്മാ തം ന യുജ്ജതി.

൪൩. ഇദാനി യസ്മാ പുഥുജ്ജനാ സേക്ഖാ ച വിപസ്സനൂപഗേ ഖന്ധാദയോ ധമ്മേ സകലേ ഏവ സമ്മസന്തി, ന തേസം ഏകദേസം, തസ്മാ തേസം പദേസവിഹാരോ ന ലബ്ഭതി, അരഹതോയേവ യഥാരുചി പദേസവിഹാരോ ലബ്ഭതീതി ദസ്സനവിസുദ്ധിസാധകാനി ഞാണാനി വത്വാ തദനന്തരം അരഹതോ ദസ്സനവിസുദ്ധിസിദ്ധം പദേസവിഹാരഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം. തത്ഥ സമോദഹനേ പഞ്ഞാതി ഖന്ധാദീനം ഏകദേസസ്സ വേദനാധമ്മസ്സ സമോദഹനപഞ്ഞാ, സമ്പിണ്ഡനപഞ്ഞാ രാസികരണപഞ്ഞാ. സമോധാനേ പഞ്ഞാതിപി പാഠോ, സോയേവ അത്ഥോ.

പദേസവിഹാരേ ഞാണന്തി ഖന്ധാദീനം പദേസേന ഏകദേസേന അവയവേന വിഹാരോ പദേസവിഹാരോ, തസ്മിം പദേസവിഹാരേ ഞാണം. തത്ഥ പദേസോ നാമ ഖന്ധപദേസോ ആയതനധാതുസച്ചഇന്ദ്രിയപച്ചയാകാരസതിപട്ഠാനഝാനനാമരൂപധമ്മപദേസോതി നാനാവിധോ. ഏവം നാനാവിധോ ചേസ വേദനാ ഏവ. കഥം? പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം വേദനാക്ഖന്ധവസേന ഖന്ധേകദേസോ, ദ്വാദസന്നം ആയതനാനം വേദനാവസേന ധമ്മായതനേകദേസോ, അട്ഠാരസന്നം ധാതൂനം വേദനാവസേന ധമ്മധാതേകദേസോ, ചതുന്നം സച്ചാനം വേദനാവസേന ദുക്ഖസച്ചേകദേസോ, ബാവീസതിയാ ഇന്ദ്രിയാനം പഞ്ചവേദനിന്ദ്രിയവസേന ഇന്ദ്രിയേകദേസോ, ദ്വാദസന്നം പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗാനം ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാവസേന പച്ചയാകാരേകദേസോ, ചതുന്നം സതിപട്ഠാനാനം വേദനാനുപസ്സനാവസേന ¶ സതിപട്ഠാനേകദേസോ, ചതുന്നം ഝാനാനം സുഖഉപേക്ഖാവസേന ഝാനേകദേസോ, നാമരൂപാനം വേദനാവസേന നാമരൂപേകദേസോ, കുസലാദീനം സബ്ബധമ്മാനം വേദനാവസേന ധമ്മേകദേസോതി ഏവം വേദനാ ഏവ ഖന്ധാദീനം പദേസോ, തസ്സാ വേദനായ ഏവ പച്ചവേക്ഖണവസേന പദേസവിഹാരോ.

൪൪. ഇദാനി ¶ യസ്മാ സമാധിഭാവനാമയഞാണാദീനി ഭാവേന്താ പുഥുജ്ജനാ സേക്ഖാ ച തേ തേ ഭാവേതബ്ബഭാവനാധമ്മേ അധിപതീ ജേട്ഠകേ കത്വാ തേന തേന പഹാതബ്ബേ തപ്പച്ചനീകേ നാനാസഭാവേ ധമ്മേ അനേകാദീനവേ ആദീനവതോ പച്ചവേക്ഖിത്വാ തസ്സ തസ്സ ഭാവനാധമ്മസ്സ വസേന ചിത്തം പതിട്ഠപേത്വാ തേ തേ പച്ചനീകധമ്മേ പജഹന്തി. പജഹന്താ ¶ വിപസ്സനാകാലേ സബ്ബസങ്ഖാരേ സുഞ്ഞതോ ദിസ്വാ പച്ഛാ സമുച്ഛേദേന പജഹന്തി, തഥാ പജഹന്താ ച ഏകാഭിസമയവസേന സച്ചാനി പടിവിജ്ഝന്താ പജഹന്തി. യഥാവുത്തേഹേവ ആകാരേഹി സബ്ബേപി അരിയാ യഥായോഗം പടിപജ്ജന്തി, തസ്മാ പദേസവിഹാരഞാണാനന്തരം സഞ്ഞാവിവട്ടഞാണാദീനി ഛ ഞാണാനി യഥാക്കമേന ഉദ്ദിട്ഠാനി. തത്ഥ അധിപതത്താ പഞ്ഞാതി നേക്ഖമ്മാദീനം അധിപതിഭാവേന നേക്ഖമ്മാദീനി അധികാനി കത്വാ തദധികഭാവേന പവത്താ പഞ്ഞാതി അത്ഥോ. സഞ്ഞാവിവട്ടേ ഞാണന്തി സഞ്ഞായ വിവട്ടനം പരാവട്ടനം പരമ്മുഖഭാവോതി സഞ്ഞാവിവട്ടോ, യായ സഞ്ഞായ തേ തേ ഭാവനാധമ്മേ അധിപതിം കരോതി, തായ സഞ്ഞായ ഹേതുഭൂതായ, കരണഭൂതായ വാ തതോ തതോ കാമച്ഛന്ദാദിതോ വിവട്ടനേ ഞാണന്തി വുത്തം ഹോതി. ഏത്തോ വിവട്ടോതി അവുത്തേപി യതോ വിവട്ടതി, തതോ ഏവ വിവട്ടോതി ഗയ്ഹതി യഥാ വിവട്ടനാനുപസ്സനായ. സാ പന സഞ്ഞാ സഞ്ജാനനലക്ഖണാ, തദേവേതന്തി പുന സഞ്ജാനനപച്ചയനിമിത്തകരണരസാ ദാരുആദീസു തച്ഛകാദയോ വിയ, യഥാഗഹിതനിമിത്തവസേന അഭിനിവേസകരണപച്ചുപട്ഠാനാ ഹത്ഥിദസ്സകഅന്ധാ വിയ, ആരമ്മണേ അനോഗാള്ഹവുത്തിതായ അചിരട്ഠാനപച്ചുപട്ഠാനാ വാ വിജ്ജു വിയ, യഥാഉപട്ഠിതവിസയപദട്ഠാനാ തിണപുരിസകേസു മിഗപോതകാനം പുരിസാതി ഉപ്പന്നസഞ്ഞാ വിയ.

൪൫. നാനത്തേ പഞ്ഞാതി നാനാസഭാവേ ഭാവേതബ്ബതോ അഞ്ഞസഭാവേ കാമച്ഛന്ദാദികേ ആദീനവദസ്സനേന പവത്താ പഞ്ഞാ. നാനത്തേതി ച നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മവചനം. നാനത്തപ്പഹാനം വാ നാനത്തം, നാനത്തപ്പഹാനനിമിത്തം നാനത്തപ്പഹാനഹേതു നേക്ഖമ്മാദീസു പഞ്ഞാതി അധിപ്പായോ. ചേതോവിവട്ടേ ഞാണന്തി ചേതസോ കാമച്ഛന്ദാദിതോ വിവട്ടനം നേക്ഖമ്മാദീസു ഞാണം. ചേതോതി ചേത്ഥ ചേതനാ അധിപ്പേതാ. സാ ചേതനാഭാവലക്ഖണാ, അഭിസന്ദഹനലക്ഖണാ വാ, ആയൂഹനരസാ, സംവിദഹനപച്ചുപട്ഠാനാ സകിച്ചപരകിച്ചസാധകാ ജേട്ഠസിസ്സമഹാവഡ്ഢകിആദയോ ¶ വിയ. അച്ചായികകമ്മാനുസ്സരണാദീസു ച പനായം സമ്പയുത്താനം ഉസ്സാഹനഭാവേന പാകടാ ഹോതി.

൪൬. അധിട്ഠാനേ ¶ പഞ്ഞാതി നേക്ഖമ്മാദിവസേന ചിത്തസ്സ പതിട്ഠാപനേ പഞ്ഞാ. ചിത്തവിവട്ടേ ഞാണന്തി കാമച്ഛന്ദാദിപഹാനവസേന ചിത്തസ്സ വിവട്ടനേ ഞാണം ¶ . ചിത്തഞ്ചേത്ഥ വിജാനനലക്ഖണം, പുബ്ബങ്ഗമരസം, സന്ധാനപച്ചുപട്ഠാനം, നാമരൂപപദട്ഠാനം.

൪൭. സുഞ്ഞതേ പഞ്ഞാതി അത്തത്തനിയസുഞ്ഞതായ അനത്താനത്തനിയേ പവത്താ അനത്താനുപസ്സനാ പഞ്ഞാ. ഞാണവിവട്ടേ ഞാണന്തി ഞാണമേവ അഭിനിവേസതോ വിവട്ടതീതി വിവട്ടോ, തം ഞാണവിവട്ടഭൂതം ഞാണം.

൪൮. വോസഗ്ഗേ പഞ്ഞാതി ഏത്ഥ വോസജ്ജതീതി വോസഗ്ഗോ, കാമച്ഛന്ദാദീനം വോസഗ്ഗോ നേക്ഖമ്മാദിമ്ഹി പഞ്ഞാ. വിമോക്ഖവിവട്ടേ ഞാണന്തി കാമച്ഛന്ദാദികേഹി വിമുച്ചതീതി വിമോക്ഖോ, വിമോക്ഖോ ഏവ വിവട്ടോ വിമോക്ഖവിവട്ടോ, സോ ഏവ ഞാണം.

൪൯. തഥട്ഠേ പഞ്ഞാതി ഏകേകസ്സ സച്ചസ്സ ചതുബ്ബിധേ ചതുബ്ബിധേ അവിപരീതസഭാവേ കിച്ചവസേന അസമ്മോഹതോ പവത്താ പഞ്ഞാ. സച്ചവിവട്ടേ ഞാണന്തി ചതൂസു സച്ചേസു ദുഭതോ വുട്ഠാനവസേന വിവട്ടതീതി സച്ചവിവട്ടോ, സോ ഏവ ഞാണം. ഏകമേവ ഞാണം അധിപതികതധമ്മവസേന സഞ്ഞാവിവട്ടോതി, പഹാതബ്ബധമ്മവസേന ചേതോവിവട്ടോതി, ചിത്തപതിട്ഠാപനവസേന ചിത്തവിവട്ടോതി, പച്ചനീകപഹാനവസേന വിമോക്ഖവിവട്ടോതി ഏവം ചതുധാ വുത്തം. അനത്താനുപസ്സനാവ സുഞ്ഞതാകാരവസേന ‘‘ഞാണവിവട്ടേ ഞാണ’’ന്തി വുത്താ. മഗ്ഗഞാണമേവ ഹേട്ഠാ ‘‘മഗ്ഗേ ഞാണ’’ന്തി ച, ‘‘ആനന്തരികസമാധിമ്ഹി ഞാണ’’ന്തി ച ദ്വിധാ വുത്തം, വിവട്ടനാകാരവസേന ‘‘സച്ചവിവട്ടേ ഞാണ’’ന്തി വുത്തം.

൫൦. ഇദാനി തസ്സ സച്ചവിവട്ടഞാണവസേന പവത്തസ്സ ആസവാനം ഖയേ ഞാണസ്സ വസേന പവത്താനി കമതോ ഛ അഭിഞ്ഞാഞാണാനി ഉദ്ദിട്ഠാനി. തത്ഥാപി ലോകപാകടാനുഭാവത്താ അതിവിമ്ഹാപനന്തി പഠമം ഇദ്ധിവിധഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം, ചേതോപരിയഞാണസ്സ വിസയതോ ദിബ്ബസോതഞാണം ഓളാരികവിസയന്തി ദുതിയം ¶ ദിബ്ബസോതഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം, സുഖുമവിസയത്താ തതിയം ചേതോപരിയഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം. തീസു വിജ്ജാസു പുബ്ബേനിവാസച്ഛാദകാതീതതമവിനോദകത്താ പഠമം പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം, പച്ചുപ്പന്നാനാഗതതമവിനോദകത്താ ദുതിയം ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം, സബ്ബതമസമുച്ഛേദകത്താ തതിയം ആസവാനം ഖയേ ഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം. തത്ഥ കായമ്പീതി രൂപകായമ്പി. ചിത്തമ്പീതി പാദകജ്ഝാനചിത്തമ്പി. ഏകവവത്ഥാനതാതി ¶ പരികമ്മചിത്തേന ഏകതോ ഠപനതായ ച ദിസ്സമാനകായേന, അദിസ്സമാനകായേന വാ ഗന്തുകാമകാലേ യഥായോഗം കായസ്സപി ചിത്തസ്സപി മിസ്സീകരണതായ ചാതി വുത്തം ¶ ഹോതി. കായോതി ചേത്ഥ സരീരം. സരീരഞ്ഹി അസുചിസഞ്ചയതോ കുച്ഛിതാനം കേസാദീനഞ്ചേവ ചക്ഖുരോഗാദീനം രോഗസതാനഞ്ച ആയഭൂതതോ കായോതി വുച്ചതി. സുഖസഞ്ഞഞ്ച ലഹുസഞ്ഞഞ്ചാതി ഏത്ഥ ചതുത്ഥജ്ഝാനസമ്പയുത്തം ഏകംയേവ സഞ്ഞം ആകാരനാനത്തതോ ദ്വിധാ കത്വാ സമുച്ചയത്ഥോ ച-സദ്ദോ പയുത്തോ. ചതുത്ഥജ്ഝാനസ്മിഞ്ഹി ഉപേക്ഖാ സന്തത്താ സുഖന്തി വുത്താ, തംസമ്പയുത്താ സഞ്ഞാ സുഖസഞ്ഞാ. സായേവ നീവരണേഹി ചേവ വിതക്കാദിപച്ചനീകേഹി ച വിമുത്തത്താ ലഹുസഞ്ഞാ. അധിട്ഠാനവസേനാതി അധികം കത്വാ ഠാനവസേന, പവിസനവസേനാതി അധിപ്പായോ. അധിട്ഠാനവസേന ചാതി ച-സദ്ദോ സമ്ബന്ധിതബ്ബോ. ഏത്താവതാ സബ്ബപ്പകാരസ്സ ഇദ്ധിവിധസ്സ യഥായോഗം കാരണം വുത്തം.

ഇജ്ഝനട്ഠേ പഞ്ഞാതി ഇജ്ഝനസഭാവേ പഞ്ഞാ. ഇദ്ധിവിധേ ഞാണന്തി ഇജ്ഝനട്ഠേന ഇദ്ധി, നിപ്ഫത്തിഅത്ഥേന പടിലാഭട്ഠേന ചാതി വുത്തം ഹോതി. യഞ്ഹി നിപ്ഫജ്ജതി പടിലബ്ഭതി ച, തം ഇജ്ഝതീതി വുച്ചതി. യഥാഹ – ‘‘കാമം കാമയമാനസ്സ, തസ്സ ചേതം സമിജ്ഝതീ’’തി (സു. നി. ൭൭൨). തഥാ ‘‘നേക്ഖമ്മം ഇജ്ഝതീതി ഇദ്ധി, പടിഹരതീതി പാടിഹാരിയം, അരഹത്തമഗ്ഗോ ഇജ്ഝതീതി ഇദ്ധി, പടിഹരതീതി പാടിഹാരിയ’’ന്തി (പടി. മ. ൩.൩൨). അപരോ നയോ – ഇജ്ഝനട്ഠേന ഇദ്ധി, ഉപായസമ്പദായേതം അധിവചനം. ഉപായസമ്പദാ ഹി ഇജ്ഝതി അധിപ്പേതഫലപ്പസവനതോ. യഥാഹ – ‘‘അയം ഖോ ചിത്തോ ഗഹപതി സീലവാ കല്യാണധമ്മോ, സചേ പണിദഹിസ്സതി, അനാഗതമദ്ധാനം രാജാ അസ്സം ചക്കവത്തീതി. ഇജ്ഝിസ്സതി ഹി സീലവതോ ചേതോപണിധി വിസുദ്ധത്താ’’തി (സം. നി. ൪.൩൫൨). അപരോ നയോ ¶ – ഏതായ സത്താ ഇജ്ഝന്തീതി ഇദ്ധി, ഇജ്ഝന്തീതി ഇദ്ധാ വുദ്ധാ ഉക്കംസഗതാ ഹോന്തീതി വുത്തം ഹോതി. ഇദ്ധി ഏവ വിധം ഇദ്ധിവിധം, ഇദ്ധികോട്ഠാസോ ഇദ്ധിവികപ്പോതി അത്ഥോ. തം ഇദ്ധിവിധം ഞാണന്തി വുത്തം ഹോതി.

൫൧. വിതക്കവിപ്ഫാരവസേനാതി ദിബ്ബസോതധാതുഉപ്പാദനത്ഥം പരികമ്മകരണകാലേ സദ്ദനിമിത്തേസു അത്തനോ വിതക്കവിപ്ഫാരവസേന വിതക്കവേഗവസേന. വിതക്കോതി ചേത്ഥ വിതക്കേതീതി വിതക്കോ, വിതക്കനം വാ വിതക്കോ, ഊഹനന്തി വുത്തം ഹോതി. സ്വായം ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ അഭിനിരോപനലക്ഖണോ, ആഹനനപരിയാഹനനരസോ ¶ . തഥാ ഹി തേന യോഗാവചരോ ആരമ്മണം വിതക്കാഹതം വിതക്കപരിയാഹതം കരോതീതി വുച്ചതി. ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ ആനയനപച്ചുപട്ഠാനോ, തജ്ജാസമന്നാഹാരേന പന ഇന്ദ്രിയേന ച പരിക്ഖിത്തേ വിസയേ അനന്തരായേന ഉപ്പജ്ജനതോ ആപാഥഗതവിസയപദട്ഠാനോതി വുച്ചതി. നാനത്തേകത്തസദ്ദനിമിത്താനന്തി നാനാസഭാവാനം ഏകസഭാവാനഞ്ച സദ്ദനിമിത്താനം. സദ്ദാ ഏവ ചേത്ഥ വിതക്കുപ്പത്തികാരണത്താ സങ്ഖാരനിമിത്തത്താ ച നിമിത്താനി. ഭേരിസദ്ദാദിവസേന ഏകഗ്ഘനീഭൂതാ, അനേകാ വാ സദ്ദാ, നാനാദിസാസു വാ സദ്ദാ, നാനാസത്താനം വാ സദ്ദാ നാനത്തസദ്ദാ, ഏകദിസായ സദ്ദാ, ഏകസത്തസ്സ വാ സദ്ദാ, ഭേരിസദ്ദാദിവസേന ഏകേകസദ്ദാ ¶ വാ ഏകത്തസദ്ദാ. സദ്ദോതി ചേത്ഥ സപ്പതീതി സദ്ദോ, കഥീയതീതി അത്ഥോ. പരിയോഗാഹണേ പഞ്ഞാതി പവിസനപഞ്ഞാ, പജാനനപഞ്ഞാതി അത്ഥോ. സോതധാതുവിസുദ്ധിഞാണന്തി സവനട്ഠേന ച നിജ്ജീവട്ഠേന ച സോതധാതു, സോതധാതുകിച്ചകരണവസേന ച സോതധാതു വിയാതിപി സോതധാതു, പരിസുദ്ധത്താ നിരുപക്കിലേസത്താ വിസുദ്ധി, സോതധാതു ഏവ വിസുദ്ധി സോതധാതുവിസുദ്ധി, സോതധാതുവിസുദ്ധി ഏവ ഞാണം സോതധാതുവിസുദ്ധിഞാണം.

൫൨. തിണ്ണന്നം ചിത്താനന്തി സോമനസ്സസഹഗതദോമനസ്സസഹഗതഉപേക്ഖാസഹഗതവസേന തിണ്ണന്നം ചിത്താനം. വിപ്ഫാരത്താതി വിപ്ഫാരഭാവേന വേഗേനാതി അത്ഥോ. ഹേതുഅത്ഥേ നിസ്സക്കവചനം, ചേതോപരിയഞാണുപ്പാദനത്ഥം പരികമ്മകരണകാലേ പരേസം തിണ്ണന്നം ചിത്താനം വിപ്ഫാരഹേതുനാ. ഇന്ദ്രിയാനം പസാദവസേനാതി ¶ ചക്ഖാദീനം ഛന്നം ഇന്ദ്രിയാനം പസാദവസേന, ഇന്ദ്രിയാനം പതിട്ഠിതോകാസാ ചേത്ഥ ഫലൂപചാരേന ഇന്ദ്രിയാനന്തി വുത്താ യഥാ ‘‘വിപ്പസന്നാനി ഖോ തേ, ആവുസോ, ഇന്ദ്രിയാനി പരിസുദ്ധോ ഛവിവണ്ണോ പരിയോദാതോ’’തി (മഹാവ. ൬൦). ഇന്ദ്രിയപതിട്ഠിതോകാസേസുപി ഹദയവത്ഥു ഏവ ഇധാധിപ്പേതം. പസാദവസേനാതി ച അനാവിലഭാവവസേന. ‘‘പസാദപ്പസാദവസേനാ’’തി വത്തബ്ബേ അപ്പസാദസദ്ദസ്സ ലോപോ കതോതി വേദിതബ്ബം. അഥ വാ ഇദമപ്പസന്നന്തി ഗഹണസ്സ പസാദമപേക്ഖിത്വാ ഏവ സമ്ഭവതോ ‘‘പസാദവസേനാ’’തി വചനേനേവ അപ്പസാദോപി വുത്തോവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. നാനത്തേകത്തവിഞ്ഞാണചരിയാ പരിയോഗാഹണേ പഞ്ഞാതി യഥാസമ്ഭവം നാനാസഭാവഏകസഭാവഏകൂനനവുതിവിഞ്ഞാണപവത്തിവിജാനനപഞ്ഞാ. ഏത്ഥ അസമാഹിതസ്സ വിഞ്ഞാണചരിയാ നാനത്താ, സമാഹിതസ്സ വിഞ്ഞാണചരിയാ ഏകത്താ. സരാഗാദിചിത്തം ¶ വാ നാനത്തം, വീതരാഗാദിചിത്തം ഏകത്തം. ചേതോപരിയഞാണന്തി ഏത്ഥ പരിയാതീതി പരിയം, പരിച്ഛിന്ദതീതി അത്ഥോ. ചേതസോ പരിയം ചേതോപരിയം, ചേതോപരിയഞ്ച തം ഞാണഞ്ചാതി ചേതോപരിയഞാണം. വിപ്ഫാരതാതിപി പാഠോ, വിപ്ഫാരതായാതി അത്ഥോ.

൫൩. പച്ചയപ്പവത്താനം ധമ്മാനന്തി പടിച്ചസമുപ്പാദവസേന പച്ചയതോ പവത്താനം പച്ചയുപ്പന്നധമ്മാനം. നാനത്തേകത്തകമ്മവിപ്ഫാരവസേനാതി ഏത്ഥ അകുസലം കമ്മം നാനത്തം, കുസലം കമ്മം ഏകത്തം. കാമാവചരം വാ കമ്മം നാനത്തം, രൂപാവചരാരൂപാവചരം കമ്മം ഏകത്തം. നാനത്തേകത്തകമ്മവിപ്ഫാരവസേന പച്ചയപവത്താനം ധമ്മാനം പരിയോഗാഹണേ പഞ്ഞാതി സമ്ബന്ധോ. പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണന്തി പുബ്ബേ അതീതജാതീസു നിവുത്ഥഖന്ധാ പുബ്ബേനിവാസോ. നിവുത്ഥാതി അജ്ഝാവുത്ഥാ അനുഭൂതാ അത്തനോ സന്താനേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധാ. പുബ്ബേ അതീതജാതീസു നിവുത്ഥധമ്മാ വാ പുബ്ബേനിവാസോ. നിവുത്ഥാതി ഗോചരനിവാസേന നിവുത്ഥാ അത്തനോ വിഞ്ഞാണേന വിഞ്ഞാതാ പരിച്ഛിന്നാ, പരവിഞ്ഞാണേന വിഞ്ഞാതാപി വാ. ഛിന്നവടുമകാനുസ്സരണാദീസു തേ ബുദ്ധാനംയേവ ലബ്ഭന്തി ¶ . പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതീതി യായ സതിയാ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി, സാ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതി, ഞാണന്തി തായ സതിയാ സമ്പയുത്തം ഞാണം.

൫൪. ഓഭാസവസേനാതി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ രൂപദസ്സനത്ഥം പസാരിതസ്സ തേജോകസിണഓദാതകസിണആലോകകസിണാനം അഞ്ഞതരസ്സ ¶ ചതുത്ഥജ്ഝാനാരമ്മണസ്സ കസിണോഭാസസ്സ വസേന. നാനത്തേകത്തരൂപനിമിത്താനന്തി നാനാസത്താനം രൂപാനി, നാനത്തകായം ഉപപന്നാനം വാ സത്താനം രൂപാനി, നാനാദിസാസു വാ രൂപാനി, അസമ്മിസ്സാനി വാ രൂപാനി നാനത്തരൂപാനി, ഏകസത്തസ്സ രൂപാനി, ഏകത്തകായം ഉപപന്നസ്സ വാ രൂപാനി, ഏകദിസായ വാ രൂപാനി, നാനാദിസാദീനം സമ്മിസ്സീഭൂതാനി വാ രൂപാനി ഏകത്തരൂപാനി. രൂപന്തി ചേത്ഥ വണ്ണായതനമേവ. തഞ്ഹി രൂപയതീതി രൂപം, വണ്ണവികാരം ആപജ്ജമാനം ഹദയങ്ഗതഭാവം പകാസേതീതി അത്ഥോ. രൂപമേവ രൂപനിമിത്തം. തേസം നാനത്തേകത്തരൂപനിമിത്താനം. ദസ്സനട്ഠേ പഞ്ഞാതി ദസ്സനസഭാവേ പഞ്ഞാ.

ദിബ്ബചക്ഖുഞാണന്തി ദിബ്ബസദിസത്താ ദിബ്ബം. ദേവാനഞ്ഹി സുചരിതകമ്മനിബ്ബത്തം പിത്തസേമ്ഹരുഹിരാദീഹി അപലിബുദ്ധം ഉപക്കിലേസവിമുത്തതായ ദൂരേപി ആരമ്മണസമ്പടിച്ഛനസമത്ഥം ദിബ്ബം പസാദചക്ഖു ഹോതി. ഇദഞ്ചാപി വീരിയഭാവനാബലനിബ്ബത്തം ഞാണചക്ഖു താദിസമേവാതി ദിബ്ബസദിസത്താ ദിബ്ബം, ദിബ്ബവിഹാരവസേന പടിലദ്ധത്താ ¶ അത്തനാ ദിബ്ബവിഹാരസന്നിസ്സിതത്താപി ദിബ്ബം, ആലോകപരിഗ്ഗഹേന മഹാജുതികത്താപി ദിബ്ബം, തിരോകുട്ടാദിഗതരൂപദസ്സനേന മഹാഗതികത്താപി ദിബ്ബം. തം സബ്ബം സദ്ദസത്ഥാനുസാരേന വേദിതബ്ബം. ദസ്സനട്ഠേന ചക്ഖു, ചക്ഖുകിച്ചകരണേന ചക്ഖുമിവാതിപി ചക്ഖു, ദിബ്ബഞ്ച തം ചക്ഖു ചാതി ദിബ്ബചക്ഖു, ദിബ്ബചക്ഖു ച തം ഞാണഞ്ചാതി ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം.

൫൫. ചതുസട്ഠിയാ ആകാരേഹീതി അട്ഠസു മഗ്ഗഫലേസു ഏകേകസ്മിം അട്ഠന്നം അട്ഠന്നം ഇന്ദ്രിയാനം വസേന ചതുസട്ഠിയാ ആകാരേഹി. തിണ്ണന്നം ഇന്ദ്രിയാനന്തി അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം അഞ്ഞിന്ദ്രിയം അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയന്തി, ഇമേസം തിണ്ണന്നം ഇന്ദ്രിയാനം. വസിഭാവതാ പഞ്ഞാതി വസിഭാവതായ പവത്താ പഞ്ഞാ, അരഹത്തഫലേ അട്ഠന്നം ഇന്ദ്രിയാനം വസേന അട്ഠഹി ആകാരേഹി അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയസ്സേവ വസിഭാവതായ അരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേ അഭാവേപി കാരണസിദ്ധിവസേന തദത്ഥസാധനതായ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ആസവാനം ഖയേ ഞാണന്തി അത്തനാ വജ്ഝാനം ആസവാനം ഖയകരം അരഹത്തമഗ്ഗഞാണം.

൫൬-൫൯. ഇദാനി ആസവാനം ഖയഞാണസങ്ഖാതഅരഹത്തമഗ്ഗഞാണസമ്ബന്ധേ ¶ ചതുന്നമ്പി മഗ്ഗഞാണാനം ഏകേകസ്സ മഗ്ഗഞാണസ്സ ഏകാഭിസമയതം ദസ്സേതും ‘‘പരിഞ്ഞട്ഠേ പഞ്ഞാ’’തിആദീനി ചത്താരി ¶ ഞാണാനി ഉദ്ദിട്ഠാനി. തത്ഥാപി ഓളാരികത്താ സബ്ബസത്തസാധാരണത്താ ച സുവിഞ്ഞേയ്യന്തി ദുക്ഖസച്ചം പഠമം വുത്തം, തസ്സേവ ഹേതുദസ്സനത്ഥം തദനന്തരം സമുദയസച്ചം, ഹേതുനിരോധാ ഫലനിരോധോതി ഞാപനത്ഥം തദനന്തരം നിരോധസച്ചം, തദധിഗമൂപായദസ്സനത്ഥം അന്തേ മഗ്ഗസച്ചം. ഭവസുഖസ്സാദഗധിതാനം വാ സത്താനം സംവേഗജനനത്ഥം പഠമം ദുക്ഖമാഹ, തം നേവ അകതം ആഗച്ഛതി, ന ഇസ്സരനിമ്മാനാദിതോ ഹോതി, ഇതോ പന ഹോതീതി ഞാപനത്ഥം തദനന്തരം സമുദയസച്ചം, തതോ സഹേതുകേന ദുക്ഖേന അഭിഭൂതത്താ സംവിഗ്ഗമാനസാനം ദുക്ഖനിസ്സരണഗവേസീനം നിസ്സരണദസ്സനേന അസ്സാസജനനത്ഥം നിരോധം, തതോ നിരോധാധിഗമത്ഥം നിരോധസമ്പാപകം മഗ്ഗന്തി. ഇദാനി തബ്ബിസയാനി ഞാണാനി തേനേവ കമേന ഉദ്ദിട്ഠാനി. തത്ഥ പരിഞ്ഞട്ഠേതി ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠാദികേ ചതുബ്ബിധേ പരിജാനിതബ്ബസഭാവേ. പഹാനട്ഠേതി സമുദയസ്സ ആയൂഹനട്ഠാദികേ ചതുബ്ബിധേ പഹാതബ്ബസഭാവേ. സച്ഛികിരിയട്ഠേതി നിരോധസ്സ നിസ്സരണട്ഠാദികേ ചതുബ്ബിധേ സച്ഛികാതബ്ബസഭാവേ. ഭാവനട്ഠേതി മഗ്ഗസ്സ നിയ്യാനട്ഠാദികേ ചതുബ്ബിധേ ഭാവേതബ്ബസഭാവേ.

൬൦-൬൩. ഇദാനി ¶ ഭാവിതമഗ്ഗസ്സ പച്ചവേക്ഖണവസേന വാ അഭാവിതമഗ്ഗസ്സ അനുസ്സവവസേന വാ വിസും വിസും സച്ചഞാണാനി ദസ്സേതും ദുക്ഖേ ഞാണാദീനി ചത്താരി ഞാണാനി ഉദ്ദിട്ഠാനി. തത്ഥ ദുക്ഖേതി ഏത്ഥ ദു-ഇതി അയം സദ്ദോ കുച്ഛിതേ ദിസ്സതി. കുച്ഛിതഞ്ഹി പുത്തം ദുപുത്തോതി വദന്തി. ഖം-സദ്ദോ പന തുച്ഛേ. തുച്ഛഞ്ഹി ആകാസം ‘ഖ’ന്തി വുച്ചതി. ഇദഞ്ച പഠമസച്ചം കുച്ഛിതം അനേകുപദ്ദവാധിട്ഠാനതോ, തുച്ഛം ബാലജനപരികപ്പിതധുവസുഭസുഖത്തഭാവവിരഹിതതോ. തസ്മാ കുച്ഛിതത്താ തുച്ഛത്താ ച ‘‘ദുക്ഖ’’ന്തി വുച്ചതി.

ദുക്ഖസമുദയേതി ഏത്ഥ സം-ഇതി അയം സദ്ദോ ‘‘സമാഗമോ സമേത’’ന്തിആദീസു (വിഭ. ൧൯൯; ദീ. നി. ൨.൩൯൬) വിയ സംയോഗം ദീപേതി. ഉ-ഇതി അയം സദ്ദോ ‘‘ഉപ്പന്നം ¶ ഉദിത’’ന്തിആദീസു (പാരാ. ൧൭൨; ചൂളനി. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൪൧) വിയ ഉപ്പത്തിം. അയ-സദ്ദോ പന കാരണം ദീപേതി. ഇദഞ്ചാപി ദുതിയസച്ചം അവസേസപച്ചയസമായോഗേ സതി ദുക്ഖസ്സ ഉപ്പത്തികാരണം. ഇതി ദുക്ഖസ്സ സംയോഗേ ഉപ്പത്തികാരണത്താ ‘‘ദുക്ഖസമുദയ’’ന്തി വുച്ചതി.

ദുക്ഖനിരോധേതി ഏത്ഥ നി-സദ്ദോ അഭാവം, രോധ-സദ്ദോ ച ചാരകം ദീപേതി. തസ്മാ അഭാവോ ഏത്ഥ സംസാരചാരകസങ്ഖാതസ്സ ദുക്ഖരോധസ്സ സബ്ബഗതിസുഞ്ഞത്താ, സമധിഗതേ വാ തസ്മിം സംസാരചാരകസ്സ ദുക്ഖരോധസ്സ അഭാവോ ഹോതി തപ്പടിപക്ഖത്താതിപി ‘‘ദുക്ഖനിരോധ’’ന്തി വുച്ചതി. ദുക്ഖസ്സ വാ അനുപ്പത്തിനിരോധപച്ചയത്താ ദുക്ഖനിരോധന്തി വുച്ചതി.

ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ ¶ പടിപദായാതി ഏത്ഥ യസ്മാ അയം ഏതം ദുക്ഖനിരോധം ഗച്ഛതി ആരമ്മണകരണവസേന തദഭിമുഖീഭൂതത്താ, പടിപദാ ച ഹോതി ദുക്ഖനിരോധപ്പത്തിയാ, തസ്മാ ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിപടിപദാതി വുച്ചതി. ചത്താരി മഗ്ഗഞാണാനേവ ഹേട്ഠാ വുട്ഠാനാകാരദീപനവസേന ‘‘മഗ്ഗേ ഞാണ’’ന്തി വുത്താനി, അനന്തരഫലദായകത്തസ്സ കാരണപരിദീപനവസേന ‘‘ആനന്തരികസമാധിമ്ഹി ഞാണ’’ന്തി വുത്താനി, വിവട്ടനാകാരദീപനവസേന ‘‘സച്ചവിവട്ടേ ഞാണ’’ന്തി വുത്താനി, മഗ്ഗപടിപാടിക്കമേനേവ അരഹത്തമഗ്ഗഞാണുപ്പത്തിം, തസ്സ ച ഞാണസ്സ അഭിഞ്ഞാഭാവം ദീപേതും അരഹത്തമഗ്ഗഞാണമേവ ‘‘ആസവാനം ഖയേ ഞാണ’’ന്തി വുത്തം. പുന ചതുന്നമ്പി മഗ്ഗഞാണാനം ഏകാഭിസമയതം ദീപേതും ‘‘പരിഞ്ഞട്ഠേ പഞ്ഞാ ദുക്ഖേ ഞാണ’’ന്തിആദീനി ചത്താരി ഞാണാനി വുത്താനി. പുന ഏകേകസ്മിം സച്ചേ വിസും വിസും ഉപ്പത്തിദീപനവസേന ‘‘ദുക്ഖേ ഞാണ’’ന്തിആദീനി ചത്താരി ഞാണാനി ഉദ്ദിട്ഠാനീതി ഏവം പുബ്ബാപരവിസേസോ വേദിതബ്ബോതി.

൬൪-൬൭. ഇദാനി ¶ സബ്ബേസം അരിയപുഗ്ഗലാനം അരിയമഗ്ഗാനുഭാവേനേവ പടിസമ്ഭിദാഞാണാനി സിദ്ധാനീതി ദസ്സേതും അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണന്തിആദീനി പുന ചത്താരി പടിസമ്ഭിദാഞാണാനി ഉദ്ദിട്ഠാനി. ഇമാനി ഹി പടിസമ്ഭിദാപഭേദാഭാവേപി സബ്ബഅരിയപുഗ്ഗലസാധാരണാനി സുദ്ധികപടിസമ്ഭിദാഞാണാനി, ഹേട്ഠാ ഉദ്ദിട്ഠാനി പന പഭിന്നപടിസമ്ഭിദാനം പഭേദപ്പത്താനി പടിസമ്ഭിദാഞാണാനീതി വേദിതബ്ബാനീതി അയമേതേസം ഉഭയത്ഥവചനേ വിസേസോ. യസ്മാ വാ അനന്തരം ഉദ്ദിട്ഠം ദുക്ഖാരമ്മണം ¶ നിരോധാരമ്മണഞ്ച ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ ഹോതി, സമുദയാരമ്മണം മഗ്ഗാരമ്മണഞ്ച ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ, തദഭിലാപേ ഞാണം നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാ, തേസു ഞാണേസു ഞാണം പടിഭാനപടിസമ്ഭിദാ, തസ്മാ തമ്പി അത്ഥവിസേസം ദസ്സേതും സുദ്ധികപടിസമ്ഭിദാഞാണാനി ഉദ്ദിട്ഠാനീതി വേദിതബ്ബാനി. തസ്മായേവ ച ഹേട്ഠാ നാനത്തസദ്ദേന വിസേസേത്വാ വുത്താനി. ഇധ തഥാ അവിസേസേത്വാ വുത്താനീതി.

൬൮. ഏവം പടിപാടിയാ സത്തസട്ഠി സാവകസാധാരണഞാണാനി ഉദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി സാവകേഹി അസാധാരണാനി തഥാഗതാനംയേവ ആവേണികാനി ഞാണാനി ദസ്സേതും ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണാദീനി ഛ അസാധാരണഞാണാനി ഉദ്ദിട്ഠാനി. തത്ഥപി യസ്മാ തഥാഗതാ സത്താനം ധമ്മദേസനായ ഭാജനാഭാജനത്തം ഓലോകേന്താ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തി. ബുദ്ധചക്ഖു നാമ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്താസയാനുസയഞാണദ്വയമേവ. യഥാഹ –

‘‘അദ്ദസാ ഖോ ഭഗവാ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേന്തോ സത്തേ അപ്പരജക്ഖേ മഹാരജക്ഖേ ¶ തിക്ഖിന്ദ്രിയേ മുദിന്ദ്രിയേ’’തിആദി (മഹാവ. ൯; മ. നി. ൧.൨൮൩; ൨.൩൩൯).

സത്തസന്താനേ ച ഓലോകേന്താ പഠമം ഇന്ദ്രിയപരിപാകാപരിപാകം ഓലോകേന്തി, ഇന്ദ്രിയപരിപാകഞ്ച ഞത്വാ ആസയാദീനം അനുരൂപേന ധമ്മദേസനത്ഥം തതോ ആസയാനുസയചരിതാനി ഓലോകേന്തി, തസ്മാപി പഠമം ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം, തദനന്തരം ആസയാനുസയഞാണം. ധമ്മം ദേസേന്താ ച യസ്മാ പാടിഹാരിയേന വിനേതബ്ബാനം പാടിഹാരിയം കരോന്തി, തസ്മാ ആസയാനുസയഞാണാനന്തരം യമകപാടിഹാരിയേ ഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം. ഇമേസം തിണ്ണം ഞാണാനം ഹേതുപരിദീപനത്ഥം തദനന്തരം മഹാകരുണാഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം. മഹാകരുണാഞാണസ്സ പരിസുദ്ധഭാവപരിദീപനത്ഥം തദനന്തരം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ഉദ്ദിട്ഠം. സബ്ബഞ്ഞുസ്സാപി സബ്ബധമ്മാനം ആവജ്ജനപടിബദ്ധഭാവപരിദീപനത്ഥം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ ¶ അനാവരിയഭാവപരിദീപനത്ഥഞ്ച തദനന്തരം അനാവരണഞാണം ഉദ്ദിട്ഠന്തി വേദിതബ്ബം.

ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണന്തി ഏത്ഥ ഉപരി ‘‘സത്താന’’ന്തി പദം ഇധേവ ആഹരിത്വാ ‘‘സത്താനം ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണ’’ന്തി യോജേതബ്ബം. പരാനി ച അപരാനി ച പരാപരാനീതി വത്തബ്ബേ സന്ധിവസേന രോ-കാരം കത്വാ പരോപരാനീതി വുച്ചതി. പരോപരാനം ¶ ഭാവോ പരോപരിയം, പരോപരിയമേവ പരോപരിയത്തം, വേനേയ്യസത്താനം സദ്ധാദീനം പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം പരോപരിയത്തം ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തം, ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തസ്സ ഞാണം ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണം, ഇന്ദ്രിയാനം ഉത്തമാനുത്തമഭാവഞാണന്തി അത്ഥോ. ‘‘ഇന്ദ്രിയവരോവരിയത്തഞാണ’’ന്തിപി പാഠോ. വരാനി ച അവരിയാനി ച വരോവരിയാനി, വരോവരിയാനം ഭാവോ വരോവരിയത്തന്തി യോജേതബ്ബം. അവരിയാനീതി ച ന ഉത്തമാനീതി അത്ഥോ. അഥ വാ പരാനി ച ഓപരാനി ച പരോപരാനി, തേസം ഭാവോ പരോപരിയത്തന്തി യോജേതബ്ബം. ഓപരാനീതി ച ഓരാനീതി വുത്തം ഹോതി, ലാമകാനീതി അത്ഥോ, ‘‘പരോപരാ യസ്സ സമേച്ച ധമ്മാ’’തിആദീസു (സു. നി. ൪൭൯) വിയ. ‘‘ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തേ ഞാണ’’ന്തി ഭുമ്മവചനേനാപി പാഠോ.

൬൯. സത്താനം ആസയാനുസയേ ഞാണന്തി ഏത്ഥ രൂപാദീസു ഖന്ധേസു ഛന്ദരാഗേന സത്താ വിസത്താതി സത്താ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

‘‘രൂപേ ഖോ, രാധ, യോ ഛന്ദോ യോ രാഗോ യാ നന്ദീ യാ തണ്ഹാ, തത്ര സത്തോ തത്ര വിസത്തോ, തസ്മാ ‘സത്തോ’തി വുച്ചതി. വേദനായ സഞ്ഞായ സങ്ഖാരേസു വിഞ്ഞാണേ യോ ഛന്ദോ യോ ¶ രാഗോ യാ നന്ദീ യാ തണ്ഹാ, തത്ര സത്തോ തത്ര വിസത്തോ, തസ്മാ ‘സത്തോ’തി വുച്ചതീ’’തി (സം. നി. ൩.൧൬൧).

അക്ഖരചിന്തകാ പന അത്ഥം അവിചാരേത്വാ ‘‘നാമമത്തമേത’’ന്തി ഇച്ഛന്തി. യേപി അത്ഥം വിചാരേന്തി, തേ സത്വയോഗേന സത്താതി ഇച്ഛന്തി, തേസം സത്താനം. ആസയന്തി നിസ്സയന്തി ഏതം ഇതി ആസയോ, മിച്ഛാദിട്ഠിയാ, സമ്മാദിട്ഠിയാ വാ കാമാദീഹി, നേക്ഖമ്മാദീഹി വാ പരിഭാവിതസ്സ സന്താനസ്സേതം അധിവചനം. സത്തസന്താനേ അനുസേന്തി അനുപവത്തന്തീതി അനുസയാ, ഥാമഗതാനം കാമരാഗാദീനം ഏതം അധിവചനം. ആസയോ ച അനുസയോ ച ആസയാനുസയോ. ജാതിഗ്ഗഹണേന ച ദ്വന്ദസമാസവസേന ച ഏകവചനം വേദിതബ്ബം. യസ്മാ ¶ ചരിതാധിമുത്തിയോ ആസയാനുസയസങ്ഗഹിതാ, തസ്മാ ഉദ്ദേസേ ചരിതാധിമുത്തീസു ഞാണാനി ആസയാനുസയഞാണേനേവ സങ്ഗഹേത്വാ ‘‘ആസയാനുസയേ ഞാണ’’ന്തി വുത്തം. യേനേവ ഹി അധിപ്പായേന ഉദ്ദേസോ കതോ, തേനേവ അധിപ്പായേന നിദ്ദേസോ കതോതി.

൭൦. യമകപാടിഹീരേ ഞാണന്തി ഏത്ഥ അഗ്ഗിക്ഖന്ധഉദകധാരാദീനം അപുബ്ബം അചരിമം സകിംയേവ പവത്തിതോ യമകം, അസ്സദ്ധിയാദീനം ¶ പടിപക്ഖധമ്മാനം ഹരണതോ പാടിഹീരം, യമകഞ്ച തം പാടിഹീരഞ്ചാതി യമകപാടിഹീരം.

൭൧. മഹാകരുണാസമാപത്തിയാ ഞാണന്തി ഏത്ഥ പരദുക്ഖേ സതി സാധൂനം ഹദയകമ്പനം കരോതീതി കരുണാ, കിനാതി വാ പരദുക്ഖം ഹിംസതി വിനാസേതീതി കരുണാ, കിരീയതി വാ ദുക്ഖിതേസു ഫരണവസേന പസാരീയതീതി കരുണാ, ഫരണകമ്മവസേന കമ്മഗുണവസേന ച മഹതീ കരുണാ മഹാകരുണാ, സമാപജ്ജന്തി ഏതം മഹാകാരുണികാതി സമാപത്തി, മഹാകരുണാ ച സാ സമാപത്തി ചാതി മഹാകരുണാസമാപത്തി. തസ്സം മഹാകരുണാസമാപത്തിയം, തംസമ്പയുത്തം ഞാണം.

൭൨-൭൩. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം അനാവരണഞാണന്തി ഏത്ഥ പഞ്ചനേയ്യപഥപ്പഭേദം സബ്ബം അഞ്ഞാസീതി സബ്ബഞ്ഞൂ, സബ്ബഞ്ഞുസ്സ ഭാവോ സബ്ബഞ്ഞുതാ, സാ ഏവ ഞാണം ‘‘സബ്ബഞ്ഞുതാഞാണ’’ന്തി വത്തബ്ബേ ‘‘സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണ’’ന്തി വുത്തം. സങ്ഖതാസങ്ഖതാദിഭേദാ സബ്ബധമ്മാ ഹി സങ്ഖാരോ വികാരോ ലക്ഖണം നിബ്ബാനം പഞ്ഞത്തീതി പഞ്ചേവ നേയ്യപഥാ ഹോന്തി. സബ്ബഞ്ഞൂതി ച കമസബ്ബഞ്ഞൂ, സകിംസബ്ബഞ്ഞൂ, സതതസബ്ബഞ്ഞൂ, സത്തിസബ്ബഞ്ഞൂ, ഞാതസബ്ബഞ്ഞൂതി പഞ്ചവിധാ സബ്ബഞ്ഞുനോ സിയും. കമേന സബ്ബജാനനകാലാസമ്ഭവതോ കമസബ്ബഞ്ഞുതാ ന ഹോതി, സകിം സബ്ബാരമ്മണഗഹണാഭാവതോ സകിംസബ്ബഞ്ഞുതാ ന ഹോതി, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം യഥാരമ്മണചിത്തസമ്ഭവതോ ഭവങ്ഗചിത്തവിരോധതോ യുത്തിഅഭാവതോ ച സതതസബ്ബഞ്ഞുതാ ന ഹോതി, പരിസേസതോ സബ്ബജാനനസമത്ഥത്താ സത്തിസബ്ബഞ്ഞുതാ വാ ¶ സിയാ, വിദിതസബ്ബധമ്മത്താ ഞാതസബ്ബഞ്ഞുതാ വാ സിയാ. സത്തിസബ്ബഞ്ഞുനോ സബ്ബജാനനത്തം നത്ഥീതി തമ്പി ന യുജ്ജതി.

‘‘ന ¶ തസ്സ അദ്ദിട്ഠമിധത്ഥി കിഞ്ചി, അഥോ അവിഞ്ഞാതമജാനിതബ്ബം;

സബ്ബം അഭിഞ്ഞാസി യദത്ഥി നേയ്യം, തഥാഗതോ തേന സമന്തചക്ഖൂ’’തി. (മഹാനി. ൧൫൬; ചൂളനി. മോഘരാജമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൮൫; പടി. മ. ൧.൨൦൮) –

വുത്തത്താ ഞാതസബ്ബഞ്ഞുത്തമേവ യുജ്ജതി. ഏവഞ്ഹി സതി കിച്ചതോ അസമ്മോഹതോ കാരണസിദ്ധിതോ ആവജ്ജനപടിബദ്ധതോ സബ്ബഞ്ഞുത്തമേവ ഹോതീതി. ആവജ്ജനപടിബദ്ധത്താ ഏവ ഹി നത്ഥി ¶ ഏതസ്സ ആവരണന്തി അനാവരണം, തദേവ അനാവരണഞാണന്തി വുച്ചതീതി.

ഇമാനി തേസത്തതി ഞാണാനീതി സാവകേഹി സാധാരണാസാധാരണവസേന ഉദ്ദിട്ഠാനി ഇമാനി തേസത്തതി ഞാണാനി. ഇമേസം തേസത്തതിയാ ഞാണാനന്തി ആദിതോ പട്ഠായ വുത്താനം ഇമേസം തേസത്തതിഞാണാനം. ഉബ്ബാഹനത്ഥേ ചേതം സാമിവചനം. തേസത്തതീനന്തിപി പാഠോ. ‘‘തേസത്തതിയാ’’തി വത്തബ്ബേ ഏകസ്മിം ബഹുവചനം വേദിതബ്ബം. സത്തസട്ഠി ഞാണാനീതിആദിതോ പട്ഠായ സത്തസട്ഠി ഞാണാനി. സാവകസാധാരണാനീതി സവനന്തേ അരിയായ ജാതിയാ ജാതത്താ സാവകാ, സമാനം ധാരണമേതേസന്തി സാധാരണാനി, തഥാഗതാനം സാവകേഹി സാധാരണാനി സാവകസാധാരണാനി. ഛ ഞാണാനീതി അന്തേ ഉദ്ദിട്ഠാനി ഛ ഞാണാനി. അസാധാരണാനി സാവകേഹീതി സാവകേഹി അസാധാരണാനി തഥാഗതാനംയേവ ഞാണാനീതി.

സദ്ധമ്മപ്പകാസിനിയാ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗ-അട്ഠകഥായ

ഞാണകഥാമാതികുദ്ദേസവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧. സുതമയഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

വിസ്സജ്ജനുദ്ദേസവണ്ണനാ

൧. ഇദാനി ¶ ¶ യഥാനിക്ഖിത്തേന ഉദ്ദേസേന സങ്ഗഹിതേ ധമ്മേ പഭേദതോ ദസ്സേതും കഥം സോതാവധാനേ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണന്തിആദി നിദ്ദേസവാരോ ആരദ്ധോ. തത്ഥ യം വുത്തം, ‘‘സോതാവധാനേ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണ’’ന്തി ¶ , തം കഥം ഹോതീതി? അയം കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ. പഞ്ചവിധാ ഹി പുച്ഛാ – അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ, ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ, വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ, അനുമതിപുച്ഛാ, കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി. താസം ഇദം നാനത്തം –

കതമാ അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ? (മഹാനി. ൧൫൦; ചൂളനി. പുണ്ണകമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൧൨) പകതിയാ ലക്ഖണം അഞ്ഞാതം ഹോതി അദിട്ഠം അതുലിതം അതീരിതം അവിഭൂതം അവിഭാവിതം, തസ്സ ഞാണായ ദസ്സനായ തുലനായ തീരണായ വിഭൂതായ വിഭാവനത്ഥായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി, അയം അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ.

കതമാ ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ? (മഹാനി. ൧൫൦; ചൂളനി. പുണ്ണകമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൧൨) പകതിയാ ലക്ഖണം ഞാതം ഹോതി ദിട്ഠം തുലിതം തീരിതം വിഭൂതം വിഭാവിതം, സോ അഞ്ഞേഹി പണ്ഡിതേഹി സദ്ധിം സംസന്ദനത്ഥായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി, അയം ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ.

കതമാ വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ? (മഹാനി. ൧൫൦; ചൂളനി. പുണ്ണകമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൧൨) പകതിയാ സംസയപക്ഖന്ദോ ഹോതി വിമതിപക്ഖന്ദോ ദ്വേള്ഹകജാതോ ‘‘ഏവം നു ഖോ, നനു ഖോ, കിം നു ഖോ, കഥം നു ഖോ’’തി? സോ വിമതിച്ഛേദനത്ഥായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി, അയം വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ.

കതമാ അനുമതിപുച്ഛാ? ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം അനുമതിയാ പഞ്ഹം പുച്ഛതി – ‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം, ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’’തി? ‘‘ദുക്ഖം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, കല്ലം ¶ നു തം സമനുപസ്സിതും ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’തി (മഹാവ. ൨൧), അയം അനുമതിപുച്ഛാ.

കതമാ കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ? ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം കഥേതുകമ്യതായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി – ‘‘ചത്താരോമേ ¶ , ഭിക്ഖവേ, സതിപട്ഠാനാ. കതമേ ചത്താരോ’’തി (സം. നി. ൫.൩൯൦)? അയം കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി. താസു അയം ഥേരസ്സ കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി വേദിതബ്ബാ.

ഇദാനി സമാതികുദ്ദേസായ കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛായ ‘‘ഇമേ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാതി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണ’’ന്തിആദയോ സോളസ വിസ്സജ്ജനുദ്ദേസാ. തത്ഥ ഇമേ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാതി ‘‘ദേസയന്തസ്സാ’’തി പാഠസേസോ. ഇമേ ധമ്മാ അഭിജാനിതബ്ബാതി സത്ഥുനോ, അഞ്ഞതരസ്സ വാ ഗരുട്ഠാനിയസ്സ സബ്രഹ്മചാരിസ്സ ധമ്മം ദേസയന്തസ്സ പുബ്ബേ വുത്തനയേന സോതാവധാനം സുതം സോതാവധാനം നാമ. തംപജാനനാ പഞ്ഞാ ¶ തസ്സ സുതസ്സ പജാനനാ പരിയായപരിച്ഛിന്ദകപഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം നാമാതി അത്ഥോ. തസ്സ പജാനനാ തംപജാനനാതി സാമിവചനസമാസോ. തം പജാനനാതി വിഭത്തിവിപല്ലാസവസേന ഉപയോഗവചനം വാ. അഭിഞ്ഞേയ്യാതി ച സഭാവലക്ഖണാവബോധവസേന സോഭനേനാകാരേന ജാനിതബ്ബാ. പരിഞ്ഞേയ്യാതി സാമഞ്ഞലക്ഖണാവബോധവസേന കിച്ചസമാപനവസേന ച ബ്യാപിത്വാ ജാനിതബ്ബാ. ഭാവേതബ്ബാതി വഡ്ഢേതബ്ബാ. സച്ഛികാതബ്ബാതി പച്ചക്ഖം കാതബ്ബാ. ദുവിധാ ഹി സച്ഛികിരിയാ പടിലാഭസച്ഛികിരിയാ ആരമ്മണസച്ഛികിരിയാ ച. പച്ചനീകസമുദാചാരവസേന പരിഹാനിയസങ്ഖാതം ഹാനം ഭജന്തീതി ഹാനഭാഗിയാ. തദനുധമ്മതായ സതിയാ സണ്ഠാനവസേന ഠാനസങ്ഖാതം ഠിതിം ഭജന്തീതി ഠിതിഭാഗിയാ. ഉപരിവിസേസാധിഗമവസേന വിസേസം ഭജന്തീതി വിസേസഭാഗിയാ. അനിബ്ബിദ്ധപുബ്ബം അപ്പദാലിതപുബ്ബം ലോഭക്ഖന്ധം ദോസക്ഖന്ധം മോഹക്ഖന്ധം നിബ്ബിജ്ഝതി പദാലേതീതി അരിയമഗ്ഗോ നിബ്ബേധോ നാമ, നിബ്ബിദാസഹഗതാനം സഞ്ഞാമനസികാരാനം സമുദാചാരവസേന തം നിബ്ബേധം ഭജന്തീതി നിബ്ബേധഭാഗിയാ.

സബ്ബേ സങ്ഖാരാതി സബ്ബേ സപ്പച്ചയാ ധമ്മാ. തേ ഹി സങ്ഖതസങ്ഖാരാ നാമ. പച്ചയേഹി സങ്ഗമ്മ കരീയന്തീതി സങ്ഖാരാ, തേ ഏവ പച്ചയേഹി സങ്ഗമ്മ കതത്താ സങ്ഖതാതി വിസേസേത്വാ വുത്താ. കമ്മനിബ്ബത്താ തേഭൂമകരൂപാരൂപധമ്മാ അഭിസങ്ഖതസങ്ഖാരാതി അട്ഠകഥാസു (വിസുദ്ധി. ൨.൫൮൭; വിഭ. അട്ഠ. ൨൨൬ സങ്ഖാരപദനിദ്ദേസ) വുത്താ. തേപി ‘‘അനിച്ചാ വ ¶ സങ്ഖാരാ’’തിആദീസു (സം. നി. ൧.൧൮൬; ൨.൧൪൩; ദീ. നി. ൨.൨൨൧, ൨൭൨) സങ്ഖതസങ്ഖാരേസു സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. ‘‘അവിജ്ജാഗതോ അയം, ഭിക്ഖവേ, പുരിസപുഗ്ഗലോ പുഞ്ഞഞ്ചേവ സങ്ഖാരം അഭിസങ്ഖരോതീ’’തിആദീസു (സം. നി. ൨.൫൧) അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാവ ആഗതാ തേഭൂമികകുസലാകുസലചേതനാ ¶ അഭിസങ്ഖരണകസങ്ഖാരാ നാമ. ‘‘യാവതികാ അഭിസങ്ഖാരസ്സ ഗതി, താവതികം ഗന്ത്വാ അക്ഖാഹതം മഞ്ഞേ അട്ഠാസീ’’തിആദീസു ആഗതം കായികം ചേതസികം വീരിയം പയോഗാഭിസങ്ഖാരോ നാമ. ‘‘സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധം സമാപന്നസ്സ ഖോ, ആവുസോ വിസാഖ, ഭിക്ഖുനോ പഠമം നിരുജ്ഝതി വചീസങ്ഖാരോ, തതോ കായസങ്ഖാരോ, തതോ ചിത്തസങ്ഖാരോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൪൬൪) ആഗതാ വിതക്കവിചാരാ. വാചം സങ്ഖരോന്തീതി വചീസങ്ഖാരാ. അസ്സാസപസ്സാസാ കായേന സങ്ഖരീയന്തീതി ¶ കായസങ്ഖാരാ. സഞ്ഞാ ച വേദനാ ച ചിത്തേന സങ്ഖരീയന്തീതി ചിത്തസങ്ഖാരാ. ഇധ പന സങ്ഖതസങ്ഖാരാ അധിപ്പേതാ.

അനിച്ചാതി ഹുത്വാ അഭാവട്ഠേന. ദുക്ഖാതി പീളനട്ഠേന. സബ്ബേ ധമ്മാതി നിബ്ബാനമ്പി അന്തോകത്വാ വുത്താ. അനത്താതി അവസവത്തനട്ഠേന. ഇദം ദുക്ഖം അരിയസച്ചന്തിആദീസു ‘‘ദുക്ഖസമുദയോ ദുക്ഖനിരോധോ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ദുക്ഖസമുദയം ദുക്ഖനിരോധ’’ന്തി ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ. യസ്മാ പന ബുദ്ധാദയോ അരിയാ പടിവിജ്ഝന്തി, തസ്മാ അരിയസച്ചാനീതി വുച്ചന്തി. യഥാഹ ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, അരിയസച്ചാനി…പേ… ഇമാനി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചത്താരി അരിയസച്ചാനി. അരിയാ ഇമാനി പടിവിജ്ഝന്തി, തസ്മാ അരിയസച്ചാനീതി വുച്ചന്തീ’’തി. അരിയസ്സ സച്ചാനീതിപി അരിയസച്ചാനി. യഥാഹ ‘‘സദേവകേ ലോകേ…പേ… സദേവമനുസ്സായ തഥാഗതോ അരിയോ, തസ്മാ അരിയസച്ചാനീതി വുച്ചന്തീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൦൯൮). ഏതേസം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ അരിയഭാവസിദ്ധിതോപി അരിയസച്ചാനി. യഥാഹ ‘‘ഇമേസം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം യഥാഭൂതം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അരിയോതി വുച്ചതീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൦൯൩). അരിയാനി സച്ചാനീതിപി അരിയസച്ചാനി. അരിയാനീതി അവിതഥാനി, അവിസംവാദകാനീതി അത്ഥോ. യഥാഹ ‘‘ഇമാനി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചത്താരി അരിയസച്ചാനി തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി, തസ്മാ അരിയസച്ചാനീതി വുച്ചന്തീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൦൯൭). സച്ചാനീതി കോ സച്ചട്ഠോതി ചേ? യോ പഞ്ഞാചക്ഖുനാ ഉപപരിക്ഖമാനാനം ¶ മായാവ വിപരീതോ, മരീചീവ വിസംവാദകോ, തിത്ഥിയാനം പരികപ്പിതഅത്താവ അനുപലബ്ഭസഭാവോ ച ന ഹോതി, അഥ ഖോ ബാധനപഭവസന്തിനിയ്യാനപ്പകാരേന തച്ഛാവിപരീതഭൂതഭാവേന അരിയഞാണസ്സ ഗോചരോ ഹോതിയേവ. ഏസ അഗ്ഗിലക്ഖണം വിയ ലോകപകതി വിയ ച തച്ഛാവിപരീതഭൂതഭാവോ സച്ചട്ഠോതി വേദിതബ്ബോ. യഥാഹ ‘‘ഇദം ദുക്ഖന്തി, ഭിക്ഖവേ, തഥമേതം അവിതഥമേതം അനഞ്ഞഥമേത’’ന്തി (സം. നി. ൫.൧൦൯൦) വിത്ഥാരോ. അപിച –

നാബാധകം യതോ ദുക്ഖം, ദുക്ഖാ അഞ്ഞം ന ബാധകം;

ബാധകത്തനിയാമേന, തതോ സച്ചമിദം മതം.

തം ¶ വിനാ നാഞ്ഞതോ ദുക്ഖം, ന ഹോതി ന ച തം തതോ;

ദുക്ഖഹേതു നിയാമേന, ഇതി സച്ചം വിസത്തികാ.

നാഞ്ഞാ ¶ നിബ്ബാനതോ സന്തി, സന്തം ന ച ന തം യതോ;

സന്തഭാവനിയാമേന, തതോ സച്ചമിദം മതം.

മഗ്ഗാ അഞ്ഞം ന നിയ്യാനം, അനിയ്യാനോ ന ചാപി സോ;

തച്ഛനിയ്യാനഭാവേന, ഇതി സോ സച്ചസമ്മതോ.

ഇതി തച്ഛാവിപല്ലാസ-ഭൂതഭാവം ചതൂസ്വപി;

ദുക്ഖാദീസ്വവിസേസേന, സച്ചട്ഠം ആഹു പണ്ഡിതാതി.

സോ പനായം സച്ചസദ്ദോ അനേകേസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. സേയ്യഥിദം – ‘‘സച്ചം ഭണേ ന കുജ്ഝേയ്യാ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൨൨൪) വാചാസച്ചേ. ‘‘സച്ചേ ഠിതാ സമണബ്രാഹ്മണാ ചാ’’തിആദീസു (ജാ. ൨.൨൧.൪൩൩) വിരതിസച്ചേ. ‘‘കസ്മാ നു സച്ചാനി വദന്തി നാനാ, പവാദിയാസേ കുസലാവദാനാ’’തിആദീസു (സു. നി. ൮൯൧) ദിട്ഠിസച്ചേ. ‘‘ഏകഞ്ഹി ¶ സച്ചം ന ദുതീയമത്ഥി, യസ്മിം പജാ നോ വിവദേ പജാന’’ന്തിആദീസു (സു. നി. ൮൯൦; മഹാനി. ൧൧൯) പരമത്ഥസച്ചേ നിബ്ബാനേ ചേവ മഗ്ഗേ ച. ‘‘ചതുന്നം സച്ചാനം കതി കുസലാ കതി അകുസലാ’’തിആദീസു (വിഭ. ൨൧൬) അരിയസച്ചേ. സ്വായമിധാപി അരിയസച്ചേ പവത്തതീതി.

നിദ്ദേസവാരസങ്ഗഹിതസ്സ വിസ്സജ്ജനുദ്ദേസസ്സ

അത്ഥവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അഭിഞ്ഞേയ്യനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൨. ഇദാനി ¶ വിസ്സജ്ജനുദ്ദേസസങ്ഗഹിതേ ധമ്മേ പഭേദതോ ദസ്സേതും കഥം ഇമേ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാതിആദി നിദ്ദേസവാരോ ആരദ്ധോ. തത്ഥ അഭിഞ്ഞേയ്യനിദ്ദേസാദീസു പഞ്ചസു ആദിതോ ഏകകാദിവസേന ദസ ദസ വിസ്സജ്ജനാനി ദസുത്തരപരിയായേന സംസന്ദേത്വാ ഉദ്ദിട്ഠാനി. തേസു അഭിഞ്ഞേയ്യനിദ്ദേസേ ¶ താവ സബ്ബേ സത്താതി കാമഭവാദീസു സഞ്ഞാഭവാദീസു ഏകവോകാരഭവാദീസു ച സബ്ബഭവേസു സബ്ബേ സത്താ. ആഹാരട്ഠിതികാതി ആഹാരതോ ഠിതി ഏതേസന്തി ആഹാരട്ഠിതികാ. ഠിതീതി ചേത്ഥ സകക്ഖണേ അത്ഥിതാ അധിപ്പേതാ. ഇതി സബ്ബസത്താനം ഠിതിഹേതു ആഹാരോ നാ ¶ ഏകോ ധമ്മോ അധികേന ഞാണേന ജാനിതബ്ബോ. പച്ചയേ ഹി അഭിഞ്ഞാതേ പച്ചയുപ്പന്നാപി അഭിഞ്ഞാതാ ഹോന്തി ഉഭിന്നമ്പി അഞ്ഞമഞ്ഞാപേക്ഖത്താ. ഏതേന ഞാതപരിഞ്ഞാ വുത്താ ഹോതി. നനു ച ഏവം സന്തേ യം വുത്തം ‘‘അസഞ്ഞസത്താ ദേവാ അഹേതുകാ അനാഹാരാ അഫസ്സകാ’’തിആദി (വിഭ. ൧൦൧൭), തം വിരുജ്ഝതീതി. തഞ്ച ന വിരുജ്ഝതി. തേസഞ്ഹി ഝാനം ആഹാരോതി. ഏവം സന്തേപി ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, ആഹാരാ ഭൂതാനം വാ സത്താനം ഠിതിയാ, സമ്ഭവേസീനം വാ അനുഗ്ഗഹായ. കതമേ ചത്താരോ? കബളീകാരോ ആഹാരോ ഓളാരികോ വാ സുഖുമോ വാ, ഫസ്സോ ദുതിയോ, മനോസഞ്ചേതനാ തതിയാ, വിഞ്ഞാണം ചതുത്ഥ’’ന്തി (സം. നി. ൨.൧൧) ഇദം വിരുജ്ഝതീതി. ഇദമ്പി ന വിരുജ്ഝതി. ഏതസ്മിഞ്ഹി സുത്തേ നിപ്പരിയായേന ആഹാരലക്ഖണാവ ധമ്മാ ആഹാരാതി വുത്താ. ഇധ പന പരിയായേന പച്ചയോ ആഹാരോതി വുത്തോ. സബ്ബസങ്ഖതധമ്മാനഞ്ഹി പച്ചയോ ലദ്ധും വട്ടതി, സോ ച യം യം ഫലം ജനേതി, തം തം ആഹരതി നാമ. തസ്മാ ആഹാരോതി വുച്ചതി. തേനേവാഹ –

‘‘അവിജ്ജമ്പാഹം, ഭിക്ഖവേ, സാഹാരം വദാമി, നോ അനാഹാരം. കോ ച, ഭിക്ഖവേ, അവിജ്ജായ ആഹാരോ? ‘പഞ്ച നീവരണാ’തിസ്സ വചനീയം. പഞ്ച നീവരണേപാഹം, ഭിക്ഖവേ, സാഹാരേ വദാമി, നോ അനാഹാരേ. കോ ച, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചന്നം നീവരണാനം ആഹാരോ. ‘അയോനിസോ മനസികാരോ’തിസ്സ ¶ വചനീയ’’ന്തിആദി (അ. നി. ൧൦.൬൧). അയം ഇധ അധിപ്പേതോ.

ഏതസ്മിഞ്ഹി പച്ചയാഹാരേ ഗഹിതേ പരിയായാഹാരോപി നിപ്പരിയായാഹാരോപി സബ്ബോ ഗഹിതോവ ഹോതി.

തത്ഥ അസഞ്ഞഭവേ പച്ചയാഹാരോ ലബ്ഭതി. അനുപ്പന്നേ ഹി ബുദ്ധേ തിത്ഥായതനേ പബ്ബജിത്വാ വായോകസിണേ പരികമ്മം കത്വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ തതോ വുട്ഠായ ‘‘ധീ ചിത്തം, ധീ ചിത്തം, ചിത്തസ്സ നാമ അഭാവോയേവ സാധു. ചിത്തഞ്ഹി നിസ്സായ വധബന്ധനാദിപച്ചയം ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി, ചിത്തേ അസതി നത്ഥേത’’ന്തി ഖന്തിം രുചിം ഉപ്പാദേത്വാ അപരിഹീനജ്ഝാനാ കാലംകത്വാ അസഞ്ഞഭവേ നിബ്ബത്തന്തി. യോ യസ്സ ഇരിയാപഥോ മനുസ്സലോകേ പണിഹിതോ അഹോസി, സോ തേന ഇരിയാപഥേന നിബ്ബത്തിത്വാ പഞ്ച കപ്പസതാനി തിട്ഠതി. ഏത്തകം അദ്ധാനം നിപന്നോ വിയ നിസിന്നോ വിയ ഠിതോ വിയ ഹോതി. ഏവരൂപാനഞ്ച സത്താനം പച്ചയാഹാരോ ലബ്ഭതി. തേ ഹി യം ഝാനം ഭാവേത്വാ നിബ്ബത്താ ¶ , തദേ ¶ നേസം പച്ചയോ ഹോതി. യഥാ ജിയാവേഗേന ഖിത്തസരോ യാവ ജിയാവേഗോ അത്ഥി, താവ ഗച്ഛതി, ഏവം യാവ ഝാനപച്ചയോ അത്ഥി, താവ തിട്ഠന്തി. തസ്മിം നിട്ഠിതേ ഖീണവേഗോ സരോ വിയ പതന്തി.

യേ പന തേ നേരയികാ ‘‘നേവുട്ഠാനഫലൂപജീവിനോ ന പുഞ്ഞഫലൂപജീവിനോ’’തി വുത്താ, തേസം കോ ആഹാരോതി? തേസം കമ്മമേവ ആഹാരോതി. കിം പഞ്ച ആഹാരാ അത്ഥീതി? ‘‘പഞ്ച, ന പഞ്ചാ’’തി ഇദം ന വത്തബ്ബം. നനു ‘‘പച്ചയോ ആഹാരോ’’തി വുത്തോ, തസ്മാ യേന കമ്മേന തേ നിരയേ നിബ്ബത്താ, തദേവ തേസം ഠിതിപച്ചയത്താ ആഹാരോ. യം സന്ധായ ഇദം വുത്തം ‘‘ന താവ കാലം കരോതി, യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീ ഹോതീ’’തി (അ. നി. ൩.൩൬; മ. നി. ൩.൨൫൦). തസ്മാ ആഹാരട്ഠിതികാതി പച്ചയട്ഠിതികാതി അത്ഥോ. കബളീകാരം ആഹാരം ആരബ്ഭാതി ചേത്ഥ വിവാദോ ന കാതബ്ബോ. മുഖേ ഉപ്പന്നഖേളോപി ഹി തേസം ആഹാരകിച്ചം സാധേതി. ഖേളോ ഹി നിരയേ ദുക്ഖവേദനീയോ ഹുത്വാ പച്ചയോ ഹോതി, സഗ്ഗേ സുഖവേദനീയോ. ഇതി കാമഭവേ നിപ്പരിയായേന ചത്താരോ ആഹാരാ, രൂപാരൂപഭവേസു ഠപേത്വാ അസഞ്ഞഭവം സേസാനം തയോ ¶ , അസഞ്ഞാനഞ്ചേവ അവസേസാനഞ്ച പച്ചയാഹാരോതി ഇമിനാ ആഹാരേന സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ.

സബ്ബേ സത്താതി ച പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനാ ധമ്മദേസനാ, സബ്ബേ സങ്ഖാരാതി അധിപ്പായോ. ഭഗവതോപി ഹി ധമ്മപുഗ്ഗലാനം വസേന ചതുബ്ബിധാ ദേസനാ – ധമ്മാധിട്ഠാനാ ധമ്മദേസനാ, ധമ്മാധിട്ഠാനാ പുഗ്ഗലദേസനാ, പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനാ പുഗ്ഗലദേസനാ, പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനാ ധമ്മദേസനാതി. ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകധമ്മമ്പി സമനുപസ്സാമി, യം ഏവം ഭാവിതം കമ്മനിയം ഹോതി, യഥയിദം ചിത്തം. ചിത്തം, ഭിക്ഖവേ, ഭാവിതം കമ്മനിയം ഹോതീ’’തി (അ. നി. ൧.൨൨) ഏവരൂപീ ധമ്മാധിട്ഠാനാ ധമ്മദേസനാ. ‘‘അട്ഠാനമേതം, ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ യം ദിട്ഠിസമ്പന്നോ പുഗ്ഗലോ കഞ്ചി സങ്ഖാരം നിച്ചതോ ഉപഗച്ഛേയ്യ, നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തി (അ. നി. ൧.൨൬൮) ഏവരൂപീ ധമ്മാധിട്ഠാനാ പുഗ്ഗലദേസനാ. ‘‘ഏകപുഗ്ഗലോ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ ഉപ്പജ്ജമാനോ ഉപ്പജ്ജതി ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാന’’ന്തി (അ. നി. ൧.൧൭൦, ൩൦൯), ഏവരൂപീ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനാ പുഗ്ഗലദേസനാ. ‘‘ഏകപുഗ്ഗലസ്സ ഭിക്ഖവേ, പാതുഭാവാ മഹതോ ചക്ഖുസ്സ പാതുഭാവോ ഹോതീ’’തി (അ. നി. ൧.൧൭൫-൧൮൬) ഏവരൂപീ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനാ ധമ്മദേസനാ. താസു ഇധ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനാ ധമ്മദേസനാ ¶ . ഉപരി യാവ ദസകാ ധമ്മാനംയേവ ഗഹിതത്താ സത്തഗ്ഗഹണേന ധമ്മഗ്ഗഹണം കതന്തി വേദിതബ്ബം, വിസേസേന വാ സത്തസന്താനപരിയാപന്നധമ്മാനംയേവ അധികേന ഞാണേന സഭാവതോ ഉപപരിക്ഖിതബ്ബത്താ സത്തഗ്ഗഹണം കതന്തി വേദിതബ്ബം, സങ്ഖാരേ ഉപാദായ സത്തോതി പഞ്ഞത്തിമത്തസമ്ഭവതോ വാ ഫലോപചാരേന സങ്ഖാരാ ‘‘സത്താ’’തി ¶ വുത്താതി വേദിതബ്ബം. ന ഹി കോചി സത്തോ പച്ചയട്ഠിതികോ അത്ഥി അഞ്ഞത്ര സങ്ഖാരേഹി, വോഹാരവസേന പന ഏവം വുച്ചതി. ഏവമേതേന ഞാതപരിഞ്ഞാ വുത്താ ഹോതി.

ദ്വേ ധാതുയോതി സങ്ഖതാ ച ധാതു അസങ്ഖതാ ച ധാതു. തത്ഥ അനേകേഹി പച്ചയേഹി സങ്ഗമ്മ കതാ പഞ്ചക്ഖന്ധാ സങ്ഖതാ ധാതു, കേഹിചി പച്ചയേഹി അകതം നിബ്ബാനം അസങ്ഖതാ ധാതു.

തിസ്സോ ധാതുയോതി കാമധാതു രൂപധാതു അരൂപധാതു (വിഭ. ൧൮൧-൧൮൨). തത്ഥ കതമാ കാമധാതു? ഹേട്ഠതോ അവീചിനിരയം പരിയന്തം കരിത്വാ ഉപരിതോ പരനിമ്മിതവസവത്തീ ദേവേ അന്തോകരിത്വാ ¶ യം ഏതസ്മിം അന്തരേ ഏത്ഥാവചരാ ഏത്ഥ പരിയാപന്നാ ഖന്ധാ ധാതൂ ആയതനാ രൂപാ വേദനാ സഞ്ഞാ സങ്ഖാരാ വിഞ്ഞാണം. അയം വുച്ചതി കാമധാതു (വിഭ. ൧൮൨; ധ. സ. ൧൨൮൭). തത്ഥ കതമാ രൂപധാതു? ഹേട്ഠതോ ബ്രഹ്മലോകം പരിയന്തം കരിത്വാ ഉപരിതോ അകനിട്ഠേ ദേവേ അന്തോകരിത്വാ യം ഏതസ്മിം അന്തരേ ഏത്ഥാവചരാ ഏത്ഥ പരിയാപന്നാ സമാപന്നസ്സ വാ ഉപപന്നസ്സ വാ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരിസ്സ വാ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ. അയം വുച്ചതി രൂപധാതു. തത്ഥ കതമാ അരൂപധാതു? ഹേട്ഠതോ ആകാസാനഞ്ചായതനൂപഗേ ദേവേ പരിയന്തം കരിത്വാ ഉപരിതോ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനൂപഗേ ദേവേ അന്തോകരിത്വാ യം ഏതസ്മിം അന്തരേ ഏത്ഥാവചരാ ഏത്ഥ പരിയാപന്നാ സമാപന്നസ്സ വാ ഉപപന്നസ്സ വാ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരിസ്സ വാ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ. അയം വുച്ചതി അരൂപധാതു. അട്ഠകഥായം പന ‘‘കാമധാതൂതി കാമഭവോ പഞ്ചക്ഖന്ധാ ലബ്ഭന്തി, രൂപധാതൂതി രൂപഭവോ പഞ്ചക്ഖന്ധാ ലബ്ഭന്തി. അരൂപധാതൂതി അരൂപഭവോ ചത്താരോ ഖന്ധാ ലബ്ഭന്തീ’’തി വുത്തം. അയം ദസുത്തരപരിയായേന യോജനാ.

സങ്ഗീതിപരിയായേന പന ‘‘തിസ്സോ കുസലധാതുയോ – നേക്ഖമ്മധാതു അബ്യാപാദധാതു അവിഹിംസാധാതു. അപരാപി തിസ്സോ ധാതുയോ – രൂപധാതു അരൂപധാതു നിരോധധാതു. അപരാപി തിസ്സോ ധാതുയോ – ഹീനാ ധാതു മജ്ഝിമാ ധാതു ¶ പണീതാ ധാതൂ’’തി (ദീ. നി. ൧.൩.൩൦൫) വുത്താ ധാതുയോപി ഏത്ഥ യുജ്ജന്തി (വിഭ. ൧൮൧-൧൮൨). നേക്ഖമ്മപടിസംയുത്തോ തക്കോ വിതക്കോ…പേ… സമ്മാസങ്കപ്പോ. അയം വുച്ചതി നേക്ഖമ്മധാതു. സബ്ബേപി കുസലാ ധമ്മാ നേക്ഖമ്മധാതു. അബ്യാപാദപടിസംയുത്തോ തക്കോ വിതക്കോ…പേ… സമ്മാസങ്കപ്പോ അബ്യാപാദധാതു. യാ സത്തേസു മേത്തി മേത്തായനാ മേത്തായിതത്തം മേത്താചേതോവിമുത്തി. അയം വുച്ചതി അബ്യാപാദധാതു. അവിഹിംസാപടിസംയുത്തോ തക്കോ വിതക്കോ…പേ… സമ്മാസങ്കപ്പോ അവിഹിംസാധാതു. യാ സത്തേസു കരുണാ കരുണായനാ കരുണായിതത്തം കരുണാചേതോവിമുത്തി. അയം വുച്ചതി അവിഹിംസാധാതു (വിഭ. ൧൮൨). രൂപാരൂപധാതുയോ വുത്തായേവ. നിരോധധാതു നിബ്ബാനം. ഹീനാ ധാതു ദ്വാദസാകുസലചിത്തുപ്പാദാ, മജ്ഝിമാ ¶ ധാതു അവസേസാ തേഭൂമകധമ്മാ. പണീതാ ധാതു നവ ലോകുത്തരധമ്മാ. സബ്ബാപി ച നിജ്ജീവട്ഠേന ധാതു.

ചത്താരി അരിയസച്ചാനീതി ദുക്ഖം അരിയസച്ചം, ദുക്ഖസമുദയം അരിയസച്ചം, ദുക്ഖനിരോധം അരിയസച്ചം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ ¶ പടിപദാ അരിയസച്ചം. ഇമേസം വണ്ണനാ സച്ചവിസ്സജ്ജനേസുയേവ ഭവിസ്സതി.

പഞ്ച വിമുത്തായതനാനീതി അത്തനോ ഹിതത്ഥായ പരേഹി പവത്തിതധമ്മദേസനാസവനം, പരേസം ഹിതത്ഥായ അത്തനോ യഥാസുതധമ്മദേസനാ, യഥാസുതസ്സ ധമ്മസ്സ സജ്ഝായകരണം, യഥാസുതസ്സ ധമ്മസ്സ ചേതസാ അനുവിതക്കനം, കസിണാസുഭാദീസു അനുകൂലം ആരമ്മണന്തി, ഇമാനി പഞ്ച വിമുച്ചനകാരണാനി. യഥാഹ –

‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ സത്ഥാ ധമ്മം ദേസേതി അഞ്ഞതരോ വാ ഗരുട്ഠാനിയോ സബ്രഹ്മചാരീ, യഥാ യഥാ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ സത്ഥാ ധമ്മം ദേസേതി അഞ്ഞതരോ വാ ഗരുട്ഠാനിയോ സബ്രഹ്മചാരീ, തഥാ തഥാ സോ തസ്മിം ധമ്മേ അത്ഥപടിസംവേദീ ച ഹോതി ധമ്മപടിസംവേദീ ച, തസ്സ അത്ഥപടിസംവേദിനോ ധമ്മപടിസംവേദിനോ പാമോജ്ജം ജായതി, പമുദിതസ്സ പീതി ജായതി, പീതിമനസ്സ കായോ പസ്സമ്ഭതി, പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദേതി, സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതി, ഇദം പഠമം വിമുത്തായതനം.

‘‘പുന ¶ ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ ന ഹേവ ഖോ സത്ഥാ ധമ്മം ദേസേതി അഞ്ഞതരോ വാ ഗരുട്ഠാനിയോ സബ്രഹ്മചാരീ, അപി ച ഖോ യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം വിത്ഥാരേന പരേസം ദേസേതി. യഥാ യഥാ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ…പേ… സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതി. ഇദം ദുതിയം വിമുത്തായതനം.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ നഹേവ ഖോ സത്ഥാ ധമ്മം ദേസേതി അഞ്ഞതരോ വാ ഗരുട്ഠാനിയോ സബ്രഹ്മചാരീ, നാപി യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം വിത്ഥാരേന പരേസം ദേസേതി, അപി ച ഖോ യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം വിത്ഥാരേന സജ്ഝായം കരോതി. യഥാ യഥാ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ…പേ… സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതി. ഇദം തതിയം വിമുത്തായതനം.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ നഹേവ ഖോ സത്ഥാ ധമ്മം ദേസേതി അഞ്ഞതരോ വാ ഗരുട്ഠാനിയോ ¶ സബ്രഹ്മചാരീ, നാപി യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം വിത്ഥാരേന പരേസം ദേസേതി, നാപി യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം വിത്ഥാരേന സജ്ഝായം കരോതി, അപി ച ഖോ യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം ചേതസാ അനുവിതക്കേതി അനുവിചാരേതി മനസാനുപേക്ഖതി. യഥാ യഥാ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ…പേ… സുഖിനോ ചിത്തം ¶ സമാധിയതി. ഇദം ചതുത്ഥം വിമുത്തായതനം.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ നഹേവ ഖോ സത്ഥാ ധമ്മം ദേസേതി അഞ്ഞതരോ വാ ഗരുട്ഠാനിയോ സബ്രഹ്മചാരീ, നാപി യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം വിത്ഥാരേന പരേസം ദേസേതി, നാപി യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം വിത്ഥാരേന സജ്ഝായം കരോതി, നാപി യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം ചേതസാ അനുവിതക്കേതി അനുവിചാരേതി മനസാനുപേക്ഖതി, അപി ച ഖ്വസ്സ അഞ്ഞതരം സമാധിനിമിത്തം സുഗ്ഗഹിതം ഹോതി സുമനസികതം സൂപധാരിതം സുപ്പടിവിദ്ധം പഞ്ഞായ, യഥാ യഥാ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ അഞ്ഞതരം സമാധിനിമിത്തം സുഗ്ഗഹിതം ഹോതി സുമനസികതം സൂപധാരിതം സുപ്പടിവിദ്ധം പഞ്ഞായ തഥാ തഥാ സോ തസ്മിം ധമ്മേ അത്ഥപടിസംവേദീ ച ഹോതി ധമ്മപടിസംവേദീ ച. തസ്സ അത്ഥപടിസംവേദിനോ ധമ്മപടിസംവേദിനോ പാമോജ്ജം ജായതി ¶ , പമുദിതസ്സ പീതി ജായതി, പീതിമനസ്സ കായോ പസ്സമ്ഭതി, പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദേതി, സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതി. ഇദം പഞ്ചമം വിമുത്തായതന’’ന്തി (അ. നി. ൫.൨൬; ദീ. നി. ൩.൩൨൨).

ഛ അനുത്തരിയാനീതി ഏത്ഥ നത്ഥി ഏതേസം ഉത്തരന്തി അനുത്തരാനി, അനുത്തരാനി ഏവ അനുത്തരിയാനി, ജേട്ഠകാനീതി അത്ഥോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

‘‘ഛയിമാനി (അ. നി. ൬.൮, ൩൦), ഭിക്ഖവേ, അനുത്തരിയാനി. കതമാനി ഛ? ദസ്സനാനുത്തരിയം, സവനാനുത്തരിയം, ലാഭാനുത്തരിയം, സിക്ഖാനുത്തരിയം, പാരിചരിയാനുത്തരിയം, അനുസ്സതാനുത്തരിയന്തി.

‘‘കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ദസ്സനാനുത്തരിയം? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഏകച്ചോ ഹത്ഥിരതനമ്പി ദസ്സനായ ഗച്ഛതി, അസ്സരതനമ്പി ദസ്സനായ ഗച്ഛതി, മണിരതനമ്പി ദസ്സനായ ഗച്ഛതി, ഉച്ചാവചം വാ പന ദസ്സനായ ഗച്ഛതി, സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ മിച്ഛാദിട്ഠികം മിച്ഛാപടിപന്നം ദസ്സനായ ഗച്ഛതി. അത്ഥേതം, ഭിക്ഖവേ, ദസ്സനം, നേതം നത്ഥീതി വദാമി. തഞ്ച ഖോ ഏതം, ഭിക്ഖവേ, ദസ്സനം ഹീനം ഗമ്മം പോഥുജ്ജനികം അനരിയം അനത്ഥസംഹിതം ന നിബ്ബിദായ ¶ ന വിരാഗായ ന നിരോധായ ന ഉപസമായ ന അഭിഞ്ഞായ ന സമ്ബോധായ ന നിബ്ബാനായ സംവത്തതി. യോ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതം വാ തഥാഗതസാവകം വാ ദസ്സനായ ഗച്ഛതി നിവിട്ഠസദ്ധോ നിവിട്ഠപേമോ ഏകന്തഗതോ അഭിപ്പസന്നോ. ഏതദാനുത്തരിയം, ഭിക്ഖവേ, ദസ്സനാനം സത്താനം വിസുദ്ധിയാ സോകപരിദേവാനം ¶ സമതിക്കമായ ദുക്ഖദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമായ ഞായസ്സ അധിഗമായ നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ, യദിദം തഥാഗതം വാ തഥാഗതസാവകം വാ ദസ്സനായ ഗച്ഛതി നിവിട്ഠസദ്ധോ നിവിട്ഠപേമോ ഏകന്തഗതോ അഭിപ്പസന്നോ. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ദസ്സനാനുത്തരിയം. ഇതി ദസ്സനാനുത്തരിയം.

‘‘സവനാനുത്തരിയഞ്ച കഥം ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഏകച്ചോ ഭേരിസദ്ദമ്പി സവനായ ഗച്ഛതി, വീണാസദ്ദമ്പി സവനായ ഗച്ഛതി, ഗീതസദ്ദമ്പി സവനായ ഗച്ഛതി, ഉച്ചാവചം വാ പന സവനായ ഗച്ഛതി, സമണസ്സ വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ വാ മിച്ഛാദിട്ഠികസ്സ മിച്ഛാപടിപന്നസ്സ ധമ്മസ്സവനായ ഗച്ഛതി. അത്ഥേതം, ഭിക്ഖവേ, സവനം, നേതം നത്ഥീതി വദാമി ¶ . തഞ്ച ഖോ ഏതം, ഭിക്ഖവേ, സവനം ഹീനം…പേ… ന നിബ്ബാനായ സംവത്തതി. യോ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതസ്സ വാ തഥാഗതസാവകസ്സ വാ ധമ്മസ്സവനായ ഗച്ഛതി നിവിട്ഠസദ്ധോ നിവിട്ഠപേമോ ഏകന്തഗതോ അഭിപ്പസന്നോ. ഏതദാനുത്തരിയം, ഭിക്ഖവേ, സവനാനം സത്താനം വിസുദ്ധിയാ…പേ… നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ, യദിദം തഥാഗതസ്സ വാ തഥാഗതസാവകസ്സ വാ ധമ്മസ്സവനായ ഗച്ഛതി നിവിട്ഠസദ്ധോ നിവിട്ഠപേമോ ഏകന്തഗതോ അഭിപ്പസന്നോ. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, സവനാനുത്തരിയം. ഇതി ദസ്സനാനുത്തരിയം, സവനാനുത്തരിയം.

‘‘ലാഭാനുത്തരിയഞ്ച കഥം ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഏകച്ചോ പുത്തലാഭമ്പി ലഭതി, ദാരലാഭമ്പി ലഭതി, ധനലാഭമ്പി ലഭതി, ഉച്ചാവചം വാ പന ലാഭമ്പി ലഭതി. സമണേ വാ ബ്രാഹ്മണേ വാ മിച്ഛാദിട്ഠികേ മിച്ഛാപടിപന്നേ സദ്ധം പടിലഭതി. അത്ഥേസോ, ഭിക്ഖവേ, ലാഭോ, നേസോ നത്ഥീതി വദാമി. സോ ച ഖോ ഏസോ, ഭിക്ഖവേ, ലാഭോ ഹീനോ…പേ… ന നിബ്ബാനായ സംവത്തതി. യോ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേ വാ തഥാഗതസാവകേ വാ സദ്ധം പടിലഭതി നിവിട്ഠസദ്ധോ നിവിട്ഠപേമോ ഏകന്തഗതോ അഭിപ്പസന്നോ. ഏതദാനുത്തരിയം, ഭിക്ഖവേ, ലാഭാനം സത്താനം വിസുദ്ധിയാ…പേ… നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ, യദിദം തഥാഗതേ വാ തഥാഗതസാവകേ വാ സദ്ധം പടിലഭതി നിവിട്ഠസദ്ധോ നിവിട്ഠപേമോ ഏകന്തഗതോ അഭിപ്പസന്നോ. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ലാഭാനുത്തരിയം ¶ . ഇതി ദസ്സനാനുത്തരിയം, സവനാനുത്തരിയം, ലാഭാനുത്തരിയം.

‘‘സിക്ഖാനുത്തരിയഞ്ച ¶ കഥം ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഏകച്ചോ ഹത്ഥിസ്മിമ്പി സിക്ഖതി, അസ്സസ്മിമ്പി സിക്ഖതി, രഥസ്മിമ്പി സിക്ഖതി, ധനുസ്മിമ്പി സിക്ഖതി, ഥരുസ്മിമ്പി സിക്ഖതി, ഉച്ചാവചം വാ പന സിക്ഖതി, സമണസ്സ വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ വാ മിച്ഛാദിട്ഠികസ്സ മിച്ഛാപടിപന്നസ്സ സിക്ഖതി. അത്ഥേസാ, ഭിക്ഖവേ, സിക്ഖാ, നേസാ നത്ഥീതി വദാമി. സാ ച ഖോ ഏസാ, ഭിക്ഖവേ, സിക്ഖാ ഹീനാ…പേ… ന നിബ്ബാനായ സംവത്തതി. യോ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതപ്പവേദിതേ ധമ്മവിനയേ അധിസീലമ്പി സിക്ഖതി, അധിചിത്തമ്പി സിക്ഖതി, അധിപഞ്ഞമ്പി സിക്ഖതി നിവിട്ഠസദ്ധോ നിവിട്ഠപേമോ ഏകന്തഗതോ അഭിപ്പസന്നോ. ഏതദാനുത്തരിയം, ഭിക്ഖവേ ¶ , സിക്ഖാനം സത്താനം വിസുദ്ധിയാ…പേ… നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ, യദിദം തഥാഗതപ്പവേദിതേ ധമ്മവിനയേ അധിസീലമ്പി സിക്ഖതി, അധിചിത്തമ്പി സിക്ഖതി, അധിപഞ്ഞമ്പി സിക്ഖതി നിവിട്ഠസദ്ധോ നിവിട്ഠപേമോ ഏകന്തഗതോ അഭിപ്പസന്നോ. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, സിക്ഖാനുത്തരിയം. ഇതി ദസ്സനാനുത്തരിയം, സവനാനുത്തരിയം, ലാഭാനുത്തരിയം, സിക്ഖാനുത്തരിയം.

‘‘പാരിചരിയാനുത്തരിയഞ്ച കഥം ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഏകച്ചോ ഖത്തിയമ്പി പരിചരതി, ബ്രാഹ്മണമ്പി പരിചരതി, ഗഹപതിമ്പി പരിചരതി, ഉച്ചാവചം വാ പന പരിചരതി, സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ മിച്ഛാദിട്ഠികം മിച്ഛാപടിപന്നം പരിചരതി. അത്ഥേസാ, ഭിക്ഖവേ, പാരിചരിയാ, നേസാ നത്ഥീതി വദാമി. സാ ച ഖോ ഏസാ, ഭിക്ഖവേ, പാരിചരിയാ ഹീനാ…പേ… ന നിബ്ബാനായ സംവത്തതി. യോ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതം വാ തഥാഗതസാവകം വാ പരിചരതി നിവിട്ഠസദ്ധോ നിവിട്ഠപേമോ ഏകന്തഗതോ അഭിപ്പസന്നോ. ഏതദാനുത്തരിയം, ഭിക്ഖവേ, പാരിചരിയാനം സത്താനം വിസുദ്ധിയാ…പേ… നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ, യദിദം തഥാഗതം വാ തഥാഗതസാവകം വാ പരിചരതി നിവിട്ഠസദ്ധോ നിവിട്ഠപേമോ ഏകന്തഗതോ അഭിപ്പസന്നോ. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, പാരിചരിയാനുത്തരിയം. ഇതി ദസ്സനാനുത്തരിയം, സവനാനുത്തരിയം, ലാഭാനുത്തരിയം, സിക്ഖാനുത്തരിയം, പാരിചരിയാനുത്തരിയം.

‘‘അനുസ്സതാനുത്തരിയഞ്ച ¶ കഥം ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഏകച്ചോ പുത്തലാഭമ്പി അനുസ്സരതി, ദാരലാഭമ്പി അനുസ്സരതി, ധനലാഭമ്പി അനുസ്സരതി, ഉച്ചാവചം വാ പന അനുസ്സരതി, സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ മിച്ഛാദിട്ഠികം മിച്ഛാപടിപന്നം അനുസ്സരതി. അത്ഥേസാ, ഭിക്ഖവേ, അനുസ്സതി, നേസാ നത്ഥീതി വദാമി. സാ ച ഖോ ഏസാ, ഭിക്ഖവേ, അനുസ്സതി ഹീനാ…പേ… ന നിബ്ബാനായ സംവത്തതി. യോ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതം വാ ¶ തഥാഗതസാവകം വാ അനുസ്സരതി നിവിട്ഠസദ്ധോ നിവിട്ഠപേമോ ഏകന്തഗതോ അഭിപ്പസന്നോ. ഏതദാനുത്തരിയം, ഭിക്ഖവേ, അനുസ്സതീനം സത്താനം വിസുദ്ധിയാ…പേ… നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ, യദിദം തഥാഗതം വാ തഥാഗതസാവകം വാ അനുസ്സരതി നിവിട്ഠസദ്ധോ നിവിട്ഠപേമോ ഏകന്തഗതോ അഭിപ്പസന്നോ. ഇദം ¶ വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, അനുസ്സതാനുത്തരിയം. ഇമാനി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഛ അനുത്തരിയാനീ’’തി (അ. നി. ൬.൩൦).

സത്ത നിദ്ദസവത്ഥൂനീതി ഏത്ഥ നത്ഥി ഏതസ്സ ദസാതി നിദ്ദസോ. നിദ്ദസസ്സ നിദ്ദസഭാവസ്സ വത്ഥൂനി കാരണാനി നിദ്ദസവത്ഥൂനി. ഖീണാസവോ ഹി ദസവസ്സകാലേ പരിനിബ്ബുതോ പുന പടിസന്ധിയാ അഭാവാ പുന ദസവസ്സോ ന ഹോതീതി നിദ്ദസോതി വുച്ചതി. ന കേവലഞ്ച ദസവസ്സോവ ന ഹോതി, നവവസ്സോപി…പേ… ഏകമുഹുത്തികോപി ന ഹോതിയേവ. ന കേവലഞ്ച ദസവസ്സകാലേ പരിനിബ്ബുതോ, സത്തവസ്സികകാലേ പരിനിബ്ബുതോപി നിസ്സത്തോ നിദ്ദസോ നിമുഹുത്തോ ഹോതിയേവ. തിത്ഥിയസമയേ ഉപ്പന്നവോഹാരം പന സാസനേ ഖീണാസവസ്സ ആരോപേത്വാ തത്ഥ താദിസസ്സ അഭാവം, ഇധ ച സബ്ഭാവം ദസ്സേന്തോ ഭഗവാ താദിസസഭാവസ്സ കാരണാനി ‘‘സത്ത നിദ്ദസവത്ഥൂനീ’’തി ആഹ. യഥാഹ –

‘‘സത്തിമാനി, ഭിക്ഖവേ, നിദ്ദസവത്ഥൂനി. കതമാനി സത്ത? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സിക്ഖാസമാദാനേ തിബ്ബച്ഛന്ദോ ഹോതി, ആയതിഞ്ച സിക്ഖാസമാദാനേ അവിഗതപേമോ. ധമ്മനിസന്തിയാ തിബ്ബച്ഛന്ദോ ഹോതി, ആയതിഞ്ച ധമ്മനിസന്തിയാ അവിഗതപേമോ. ഇച്ഛാവിനയേ തിബ്ബച്ഛന്ദോ ഹോതി, ആയതിഞ്ച ഇച്ഛാവിനയേ അവിഗതപേമോ. പടിസല്ലാനേ തിബ്ബച്ഛന്ദോ ഹോതി, ആയതിഞ്ച പടിസല്ലാനേ അവിഗതപേമോ. വീരിയാരമ്ഭേ തിബ്ബച്ഛന്ദോ ഹോതി, ആയതിഞ്ച വീരിയാരമ്ഭേ അവിഗതപേമോ ¶ . സതിനേപക്കേ തിബ്ബച്ഛന്ദോ ഹോതി, ആയതിഞ്ച സതിനേപക്കേ അവിഗതപേമോ. ദിട്ഠിപടിവേധേ തിബ്ബച്ഛന്ദോ ഹോതി, ആയതിഞ്ച ദിട്ഠിപടിവേധേ അവിഗതപേമോ. ഇമാനി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സത്ത നിദ്ദസവത്ഥൂനീ’’തി (അ. നി. ൭.൨൦).

ഥേരോപി തഥേവ ദേസനം ഉദ്ധരിത്വാ ‘‘സത്ത നിദ്ദസവത്ഥൂനീ’’തി ആഹ.

അട്ഠ അഭിഭായതനാനീതി ഏത്ഥ അഭിഭുയ്യമാനാനി ആയതനാനി ഏതേസം ഝാനാനന്തി അഭിഭായതനാനി, ഝാനാനി. ആയതനാനീതി അധിട്ഠാനട്ഠേന ആയതനസങ്ഖാതാനി കസിണാരമ്മണാനി. ഞാണുത്തരികോ ഹി പുഗ്ഗലോ വിസദഞാണോ ¶ ‘‘കിം ഏത്ഥ ആരമ്മണേ സമാപജ്ജിതബ്ബം. ന മയ്ഹം ചിത്തേകഗ്ഗതാകരണേ ഭാരോ അത്ഥീ’’തി, താനി ആരമ്മണാനി അഭിഭവിത്വാ സമാപജ്ജതി, സഹ നിമിത്തുപ്പാദേനേവേത്ഥ ¶ അപ്പനം നിബ്ബത്തേതീതി അത്ഥോ. ഏവം ഉപ്പാദിതാനി ഝാനാനി ‘‘അഭിഭായതനാനീ’’തി വുച്ചന്തി.

‘‘കതമാനി (അ. നി. ൮.൬൫) അട്ഠ? അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പരിത്താനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി, ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. ഇദം പഠമം അഭിഭായതനം.

‘‘അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി അപ്പമാണാനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി, ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. ഇദം ദുതിയം അഭിഭായതനം.

‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പരിത്താനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി, ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. ഇദം തതിയം അഭിഭായതനം.

‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി അപ്പമാണാനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി, ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. ഇദം ചതുത്ഥം അഭിഭായതനം.

‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി നീലാനി നീലവണ്ണാനി നീലനിദസ്സനാനി നീലനിഭാസാനി. സേയ്യഥാപി നാമ ഉമാപുപ്ഫം നീലം നീലവണ്ണം നീലനിദസ്സനം നീലനിഭാസം, സേയ്യഥാപി വാ പന തം വത്ഥം ബാരാണസേയ്യകം ഉഭതോഭാഗവിമട്ഠം നീലം നീലവണ്ണം നീലനിദസ്സനം നീലനിഭാസം, ഏവമേവ അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി നീലാനി നീലവണ്ണാനി നീലനിദസ്സനാനി നീലനിഭാസാനി, ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. ഇദം പഞ്ചമം അഭിഭായതനം.

‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പീതാനി പീതവണ്ണാനി പീതനിദസ്സനാനി പീതനിഭാസാനി. സേയ്യഥാപി നാമ കണികാരപുപ്ഫം പീതം പീതവണ്ണം പീതനിദസ്സനം ¶ പീതനിഭാസം, സേയ്യഥാപി വാ പന തം വത്ഥം ബാരാണസേയ്യകം ഉഭതോഭാഗവിമട്ഠം ¶ പീതം ¶ പീതവണ്ണം പീതനിദസ്സനം പീതനിഭാസം, ഏവമേവ അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പീതാനി പീതവണ്ണാനി പീതനിദസ്സനാനി പീതനിഭാസാനി, ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. ഇദം ഛട്ഠം അഭിഭായതനം.

‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി ലോഹിതകാനി ലോഹിതകവണ്ണാനി ലോഹിതകനിദസ്സനാനി ലോഹിതകനിഭാസാനി. സേയ്യഥാപി നാമ ബന്ധുജീവകപുപ്ഫം ലോഹിതകം ലോഹിതകവണ്ണം ലോഹിതകനിദസ്സനം ലോഹിതകനിഭാസം, സേയ്യഥാപി വാ പന തം വത്ഥം ബാരാണസേയ്യകം ഉഭതോഭാഗവിമട്ഠം ലോഹിതകം ലോഹിതകവണ്ണം ലോഹിതകനിദസ്സനം ലോഹിതകനിഭാസം, ഏവമേവ അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി ലോഹിതകാനി ലോഹിതകവണ്ണാനി ലോഹിതകനിദസ്സനാനി ലോഹിതകനിഭാസാനി, ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. ഇദം സത്തമം അഭിഭായതനം.

‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി ഓദാതാനി ഓദാതവണ്ണാനി ഓദാതനിദസ്സനാനി ഓദാതനിഭാസാനി. സേയ്യഥാപി നാമ ഓസധിതാരകാ ഓദാതാ ഓദാതവണ്ണാ ഓദാതനിദസ്സനാ ഓദാതനിഭാസാ, സേയ്യഥാപി വാ പന തം വത്ഥം ബാരാണസേയ്യകം ഉഭതോഭാഗവിമട്ഠം ഓദാതം ഓദാതവണ്ണം ഓദാതനിദസ്സനം ഓദാതനിഭാസം, ഏവമേവ അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി ഓദാതാനി ഓദാതവണ്ണാനി ഓദാതനിദസ്സനാനി ഓദാതനിഭാസാനി, ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. ഇദം അട്ഠമം അഭിഭായതനം. ഇമാനി അട്ഠ അഭിഭായതനാനി (അ. നി. ൮.൬൫; ദീ. നി. ൩.൩൫൮).

നവ അനുപുബ്ബവിഹാരാതി പുബ്ബം പുബ്ബം അനു അനുപുബ്ബം, അനുപുബ്ബം വിഹരിതബ്ബതോ സമാപജ്ജിതബ്ബതോ വിഹാരാ അനുപുബ്ബവിഹാരാ, അനുപടിപാടിയാ സമാപജ്ജിതബ്ബവിഹാരാതി അത്ഥോ.

‘‘കതമേ ¶ നവ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി സവിതക്കം സവിചാരം വിവേകജം പീതിസുഖം പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ അജ്ഝത്തം സമ്പസാദനം ചേതസോ ഏകോദിഭാവം അവിതക്കം അവിചാരം സമാധിജം പീതിസുഖം ദുതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. പീതിയാ ച ¶ വിരാഗാ ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതി സതോ സമ്പജാനോ, സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേതി, യം തം അരിയാ ആചിക്ഖന്തി ‘ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’തി, തതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. സുഖസ്സ ച പഹാനാ ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ പുബ്ബേവ സോമനസ്സദോമനസ്സാനം ¶ അത്ഥങ്ഗമാ അദുക്ഖമസുഖം ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിം ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. സബ്ബസോ രൂപസഞ്ഞാനം സമതിക്കമാ പടിഘസഞ്ഞാനം അത്ഥങ്ഗമാ നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാ ‘അനന്തോ ആകാസോ’തി ആകാസാനഞ്ചായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. സബ്ബസോ ആകാസാനഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മ ‘അനന്തം വിഞ്ഞാണ’ന്തി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. സബ്ബസോ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മ ‘നത്ഥി കിഞ്ചീ’തി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. സബ്ബസോ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമതിക്കമ്മ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. സബ്ബസോ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം സമതിക്കമ്മ സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തി (അ. നി. ൯.൩൩; ദീ. നി. ൩.൩൪൩, ൩൫൯) വുത്താ നവ അനുപുബ്ബവിഹാരാവ.

ദസ നിജ്ജരവത്ഥൂനീതി മിച്ഛാദിട്ഠാദീനി നിജ്ജരയന്തി നാസയന്തീതി നിജ്ജരാനി. വത്ഥൂനീതി കാരണാനി. നിജ്ജരാനി ച താനി വത്ഥൂനി ചാതി നിജ്ജരവത്ഥൂനി. സമ്മാദിട്ഠാദീനം ഏതം അധിവചനം.

‘‘കതമാനി (അ. നി. ൧൦.൧൦൬; ദീ. നി. ൩.൩൬൦) ദസ? സമ്മാദിട്ഠികസ്സ, ഭിക്ഖവേ, മിച്ഛാദിട്ഠി നിജ്ജിണ്ണാ ഹോതി. യേ ച മിച്ഛാദിട്ഠിപച്ചയാ അനേകേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി, തേ ചസ്സ നിജ്ജിണ്ണാ ഹോന്തി, സമ്മാദിട്ഠിപച്ചയാ ച അനേകേ കുസലാ ധമ്മാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി.

‘‘സമ്മാസങ്കപ്പസ്സ, ഭിക്ഖവേ, മിച്ഛാസങ്കപ്പോ നിജ്ജിണ്ണോ ഹോതി. യേ ച മിച്ഛാസങ്കപ്പപച്ചയാ അനേകേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി ¶ , തേ ചസ്സ നിജ്ജിണ്ണാ ഹോന്തി, സമ്മാസങ്കപ്പപച്ചയാ ച അനേകേ കുസലാ ധമ്മാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി.

‘‘സമ്മാവാചസ്സ, ഭിക്ഖവേ, മിച്ഛാവാചാ നിജ്ജിണ്ണാ ഹോതി. യേ ച മിച്ഛാവാചാപച്ചയാ ¶ അനേകേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി, തേ ചസ്സ നിജ്ജിണ്ണാ ഹോന്തി, സമ്മാവാചാപച്ചയാ ച അനേകേ കുസലാ ധമ്മാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി.

‘‘സമ്മാകമ്മന്തസ്സ, ഭിക്ഖവേ, മിച്ഛാകമ്മന്തോ നിജ്ജിണ്ണോ ഹോതി. യേ ച മിച്ഛാകമ്മന്തപച്ചയാ അനേകേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി, തേ ചസ്സ നിജ്ജിണ്ണാ ഹോന്തി, സമ്മാകമ്മന്തപച്ചയാ ച അനേകേ കുസലാ ധമ്മാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി.

‘‘സമ്മാആജീവസ്സ, ഭിക്ഖവേ, മിച്ഛാആജീവോ നിജ്ജിണ്ണോ ഹോതി. യേ ച മിച്ഛാആജീവപച്ചയാ അനേകേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി, തേ ¶ ചസ്സ നിജ്ജിണ്ണാ ഹോന്തി, സമ്മാആജീവപച്ചയാ ച അനേകേ കുസലാ ധമ്മാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി.

‘‘സമ്മാവായാമസ്സ, ഭിക്ഖവേ, മിച്ഛാവായാമോ നിജ്ജിണ്ണോ ഹോതി. യേ ച മിച്ഛാവായാമപച്ചയാ അനേകേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി, തേ ചസ്സ നിജ്ജിണ്ണാ ഹോന്തി, സമ്മാവായാമപച്ചയാ ച അനേകേ കുസലാ ധമ്മാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി.

‘‘സമ്മാസതിസ്സ, ഭിക്ഖവേ, മിച്ഛാസതി നിജ്ജിണ്ണാ ഹോതി. യേ ച മിച്ഛാസതിപച്ചയാ അനേകേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി, തേ ചസ്സ നിജ്ജിണ്ണാ ഹോന്തി, സമ്മാസതിപച്ചയാ ച അനേകേ കുസലാ ധമ്മാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി.

‘‘സമ്മാസമാധിസ്സ, ഭിക്ഖവേ, മിച്ഛാസമാധി നിജ്ജിണ്ണോ ഹോതി. യേ ച മിച്ഛാസമാധിപച്ചയാ അനേകേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി, തേ ചസ്സ നിജ്ജിണ്ണാ ഹോന്തി, സമ്മാസമാധിപച്ചയാ ച അനേകേ കുസലാ ധമ്മാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി.

‘‘സമ്മാഞാണിസ്സ, ഭിക്ഖവേ, മിച്ഛാഞാണം നിജ്ജിണ്ണം ഹോതി. യേ ച മിച്ഛാഞാണപച്ചയാ അനേകേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി, തേ ചസ്സ നിജ്ജിണ്ണാ ഹോന്തി, സമ്മാഞാണപച്ചയാ ച അനേകേ കുസലാ ധമ്മാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി.

‘‘സമ്മാവിമുത്തിസ്സ ¶ , ഭിക്ഖവേ, മിച്ഛാവിമുത്തി നിജ്ജിണ്ണാ ഹോതി. യേ ച മിച്ഛാവിമുത്തിപച്ചയാ ¶ അനേകേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി, തേ ചസ്സ നിജ്ജിണ്ണാ ഹോന്തി, സമ്മാവിമുത്തിപച്ചയാ ച അനേകേ കുസലാ ധമ്മാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തീ’’തി (അ. നി. ൧൦.൧൦൬; ദീ. നി. ൩.൩൬൦) വുത്താനി ദസ നിജ്ജരവത്ഥൂനി.

൩. സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, അഭിഞ്ഞേയ്യന്തിആദി ഭഗവതാ വുത്തം ഇധ ആഹരിത്വാ ദസ്സിതന്തി വേദിതബ്ബം. കിഞ്ച-ഇതി ച-കാരോ പദപൂരണമത്തേ നിപാതോ. ചക്ഖാദീനി തിംസ വിസ്സജ്ജനാനി ഛസു ദ്വാരേസു ഏകേകസ്മിം പഞ്ച പഞ്ച കത്വാ ദ്വാരാരമ്മണപവത്തിക്കമേന നിദ്ദിട്ഠാനി. തത്ഥ ദുവിധം ചക്ഖു – മംസചക്ഖു പഞ്ഞാചക്ഖു ച. തേസു ബുദ്ധചക്ഖു സമന്തചക്ഖു ഞാണചക്ഖു ദിബ്ബചക്ഖു ധമ്മചക്ഖൂതി പഞ്ചവിധം പഞ്ഞാചക്ഖു. ‘‘അദ്ദസം ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേന്തോ’’തി (മ. നി. ൧.൨൮൩; ൨.൩൩൯; മഹാവ. ൯) ഇദം ബുദ്ധചക്ഖു നാമ. ‘‘സമന്തചക്ഖു വുച്ചതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണ’’ന്തി (ചൂളനി. ധോതകമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൩൨; മോഘരാജമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൮൫) ഇദം സമന്തചക്ഖു നാമ. ‘‘ചക്ഖും ഉദപാദി ഞാണം ഉദപാദീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൦൮൧; മഹാവ. ൧൫) ഇദം ഞാണചക്ഖു നാമ. ‘‘അദ്ദസം ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേനാ’’തി (മ. നി. ൧.൨൮൫) ഇദം ദിബ്ബചക്ഖു നാമ. ‘‘വിരജം വീതമലം ധമ്മചക്ഖും ഉദപാദീ’’തി (മ. നി. ൨.൩൯൫) ഇദം ഹേട്ഠിമമഗ്ഗത്തയസങ്ഖാതം ഞാണം ധമ്മചക്ഖു നാമ.

മംസചക്ഖുപി സസമ്ഭാരചക്ഖു ¶ , പസാദചക്ഖൂതി ദുവിധം ഹോതി. യ്വായം അക്ഖികൂപകേ പതിട്ഠിതോ ഹേട്ഠാ അക്ഖികൂപകട്ഠികേന ഉപരി ഭമുകട്ഠികേന ഉഭതോ അക്ഖികൂടേഹി ബഹിദ്ധാ അക്ഖിപഖുമേഹി പരിച്ഛിന്നോ അക്ഖികൂപകമജ്ഝാ നിക്ഖന്തേന ന്ഹാരുസുത്തകേന മത്ഥലുങ്ഗേ ആബദ്ധോ സേതകണ്ഹാതികണ്ഹമണ്ഡലവിചിത്തോ മംസപിണ്ഡോ, ഇദം സസമ്ഭാരചക്ഖു നാമ. യോ പന ഏത്ഥ സിതോ ഏത്ഥ പടിബദ്ധോ ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായ പസാദോ, ഇദം പസാദചക്ഖു നാമ. ഇദമിധാധിപ്പേതം. തദേതം തസ്സ സസമ്ഭാരചക്ഖുനോ സേതമണ്ഡലപരിക്ഖിത്തസ്സ കണ്ഹമണ്ഡലസ്സ മജ്ഝേ അഭിമുഖേ ഠിതാനം സരീരസണ്ഠാനുപ്പത്തിദേസേ ദിട്ഠിമണ്ഡലേ സത്തസു പിചുപടലേസു ആസിത്തതേലം പിചുപടലാനി വിയ സത്ത അക്ഖിപടലാനി ബ്യാപേത്വാ പമാണതോ മുഗ്ഗവിദലമത്തം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം യഥാരഹം വത്ഥുദ്വാരഭാവം ¶ സാധയമാനം തിട്ഠതി. തം ചക്ഖതീതി ചക്ഖു, രൂപം അസ്സാദേതി വിഭാവേതി ചാതി അത്ഥോ. രൂപയന്തീതി രൂപാ, വണ്ണവികാരം ആപജ്ജമാനാ ഹദയങ്ഗതഭാവം പകാസേന്തീതി അത്ഥോ. ചക്ഖുതോ പവത്തം വിഞ്ഞാണം, ചക്ഖുസ്സ വാ വിഞ്ഞാണം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം. ഫുസതീതി ഫസ്സോ. ഉപസഗ്ഗേന പദം മണ്ഡേത്വാ സമ്ഫസ്സോതി വുത്തം. ചക്ഖുതോ പവത്തോ സമ്ഫസ്സോ ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സപച്ചയാതി ¶ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്തഫസ്സപച്ചയാ. വേദയിതന്തി വിന്ദനം, വേദനാതി അത്ഥോ. തദേവ സുഖയതീതി സുഖം, യസ്സുപ്പജ്ജതി, തം സുഖിതം കരോതീതി അത്ഥോ. സുട്ഠു വാ ഖാദതി, ഖനതി ച കായചിത്താബാധന്തി സുഖം. ദുക്ഖയതീതി ദുക്ഖം, യസ്സുപ്പജ്ജതി, തം ദുക്ഖിതം കരോതീതി അത്ഥോ. ന ദുക്ഖം ന സുഖന്തി അദുക്ഖമസുഖം. മ-കാരോ പദസന്ധിവസേന വുത്തോ. സോ പന ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ അത്തനാ സമ്പയുത്തായ വേദനായ സഹജാത അഞ്ഞമഞ്ഞനിസ്സയ വിപാകആഹാരസമ്പയുത്തഅത്ഥിഅവിഗതവസേന അട്ഠധാ പച്ചയോ ഹോതി, സമ്പടിച്ഛനസമ്പയുത്തായ അനന്തരസമനന്തരഅനന്തരൂപനിസ്സയനത്ഥിവിഗതവസേനപഞ്ചധാ, സന്തീരണാദിസമ്പയുത്താനം ഉപനിസ്സയവസേനേവ പച്ചയോ ഹോതി.

സുണാതീതി ¶ സോതം. തം സസമ്ഭാരസോതബിലസ്സ അന്തോ തനുതമ്ബലോമാചിതേ അങ്ഗുലിവേധകസണ്ഠാനേ പദേസേ സോതവിഞ്ഞാണാദീനം യഥാരഹം വത്ഥുദ്വാരഭാവം സാധയമാനം തിട്ഠതി. സപ്പന്തീതി സദ്ദാ, ഉദാഹരീയന്തീതി അത്ഥോ. ഘായതീതി ഘാനം. തം സസമ്ഭാരഘാനബിലസ്സ അന്തോ അജപദസണ്ഠാനേ പദേസേ ഘാനവിഞ്ഞാണാദീനം യഥാരഹം വത്ഥുദ്വാരഭാവം സാധയമാനം തിട്ഠതി. ഗന്ധയന്തീതി ഗന്ധാ, അത്തനോ വത്ഥും സൂചേന്തീതി അത്ഥോ. ജീവിതമവ്ഹായതീതി ജിവ്ഹാ, സായനട്ഠേന വാ ജിവ്ഹാ. സാ സസമ്ഭാരജിവ്ഹായ അതിഅഗ്ഗമൂലപസ്സാനി വജ്ജേത്വാ ഉപരിമതലമജ്ഝേ ഭിന്നഉപ്പലദലഗ്ഗസണ്ഠാനേ പദേസേ ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണാദീനം യഥാരഹം വത്ഥുദ്വാരഭാവം സാധയമാനാ തിട്ഠതി. രസന്തി തേ സത്താതി രസാ, അസ്സാദേന്തീതി അത്ഥോ. കുച്ഛിതാനം സാസവധമ്മാനം ആയോതി കായോ. ആയോതി ഉപ്പത്തിദേസോ. സോ യാവതാ ഇമസ്മിം കായേ ഉപാദിണ്ണപ്പവത്തി നാമ അത്ഥി, തത്ഥ യേഭുയ്യേന കായപസാദോ കായവിഞ്ഞാണാദീനം യഥാരഹം വത്ഥുദ്വാരഭാവം സാധയമാനോ തിട്ഠതി. ഫുസീയന്തീതി ഫോട്ഠബ്ബാ. മുനാതീതി മനോ, വിജാനാതീതി അത്ഥോ. അത്തനോ ലക്ഖണം ധാരേന്തീതി ധമ്മാ ¶ . മനോതി സഹാവജ്ജനം ഭവങ്ഗം. ധമ്മാതി ദ്വാദസപഭേദാ ധമ്മാരമ്മണാ ധമ്മാ. മനോവിഞ്ഞാണന്തി ജവനമനോവിഞ്ഞാണം. മനോസമ്ഫസ്സോതി തംസമ്പയുത്തോ ഫസ്സോ. സോ സമ്പയുത്തായ വേദനായ വിപാകപച്ചയവജ്ജേഹി സേസേഹി സത്തഹി പച്ചയോ ഹോതി, അനന്തരായ തേഹേവ, സേസാനം ഉപനിസ്സയവസേനേവ പച്ചയോ ഹോതി.

രൂപാദീനി പഞ്ച വിസ്സജ്ജനാനി ഖന്ധവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. സീതാദീഹി രുപ്പതി പീളീയതീതി രൂപം. വേദയതീതി വേദനാ. സഞ്ജാനാതീതി സഞ്ഞാ. സങ്ഖരോന്തീതി സങ്ഖാരാ. വിജാനാതീതി വിഞ്ഞാണം. ചക്ഖാദീനി ധമ്മവിചാരപരിയന്താനി ദസ ഛക്കവസേന, സട്ഠി വിസ്സജ്ജനാനി പിയരൂപസാതരൂപവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാദികാ വേദനാ തംതംസമ്പയുത്താവ. രൂപേസു സഞ്ഞാ രൂപസഞ്ഞാ. സഞ്ചേതയതീതി സഞ്ചേതനാ, അഭിസന്ദഹതീതി അത്ഥോ. തസതീതി തണ്ഹാ, പിപാസതീതി ¶ അത്ഥോ. വിതക്കേതീതി വിതക്കോ, വിതക്കനം വാ വിതക്കോ, ഊഹനന്തി വുത്തം ഹോതി. ആരമ്മണേ തേന ചിത്തം വിചരതീതി ¶ വിചാരോ, വിചരണം വാ വിചാരോ, അനുസഞ്ചരണന്തി വുത്തം ഹോതി.

൪. പഥവീധാതാദീനി ഛ വിസ്സജ്ജനാനി സംഖിത്തേന നാമരൂപവവത്ഥാനവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. പത്ഥടത്താ പഥവീ. അപ്പേതി, ആപീയതി, അപ്പായതീതി വാ ആപോ. തേജയതീതി തേജോ. വായതീതി വായോ. ന കസ്സതി ന നികസ്സതി, കസിതും ഛിന്ദിതും ഭിന്ദിതും വാ ന സക്കാതി ആകാസോ. നിസ്സത്തട്ഠേന ധാതു.

പഥവീകസിണാദീനി ദസ വിസ്സജ്ജനാനി കസിണഭാവനാവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. കസിണന്തി സകലഫരണവസേന കസിണമണ്ഡലമ്പി തസ്മിം ഉപട്ഠിതനിമിത്തമ്പി തദാരമ്മണം ഝാനമ്പി വുച്ചതി. ഇധ പന ഝാനം അധിപ്പേതം. ആദിമ്ഹി ചത്താരി മഹാഭൂതകസിണാരമ്മണാനി ഝാനാനി, തതോ പരാനി ചത്താരി വണ്ണകസിണാരമ്മണാനി. ആകാസകസിണന്തി പരിച്ഛേദാകാസോ, തദാരമ്മണഞ്ച ഝാനം, കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസോ, തദാരമ്മണഞ്ച ആകാസാനഞ്ചായതനം. വിഞ്ഞാണകസിണന്തി ആകാസാനഞ്ചായതനവിഞ്ഞാണം, തദാരമ്മണഞ്ച വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം.

കേസാദീനി ദ്വത്തിംസ വിസ്സജ്ജനാനി ദ്വത്തിംസാകാരകമ്മട്ഠാനവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. തേസു പന കേസാദീസു പടികൂലതോ ഉപട്ഠിതേസു കായഗതാസതിവസേന അസുഭകമ്മട്ഠാനം ¶ ഹോതി, വണ്ണതോ ഉപട്ഠിതേസു കസിണകമ്മട്ഠാനം ഹോതി, ധാതുതോ ഉപട്ഠിതേസു ചതുധാതുവവത്ഥാനകമ്മട്ഠാനം ഹോതി, കേസാതിആദീനി ച പടികൂലതോ വണ്ണതോ വാ ഉപട്ഠിതാനം തദാരമ്മണാനി ഝാനാനി, ധാതുതോ ഉപട്ഠിതസ്സ തേ ച കോട്ഠാസാ തദാരമ്മണാ ച ധാതുഭാവനാ വേദിതബ്ബാ.

കേസാ ഉഭോസു പസ്സേസു കണ്ണചൂളികാഹി പുരതോ നലാടന്തേന, പച്ഛതോ ച ഗലവാടകേന പരിച്ഛിന്നാ സീസകടാഹവേഠനചമ്മേ വീഹഗ്ഗമത്തം പവിസിത്വാ ഠിതാ അനേകസതസഹസ്സസങ്ഖാ.

ലോമാ ഠപേത്വാ കേസാദീനം പതിട്ഠിതോകാസം ഹത്ഥതലപാദതലാനി ച യേഭുയ്യേന സരീരചമ്മേ നവനവുതിയാ ലോമകൂപസഹസ്സേസു ലിക്ഖാമത്തം പവിസിത്വാ ഠിതാ.

നഖാ അങ്ഗുലീനം അഗ്ഗപിട്ഠേസു ഠിതാ വീസതി.

ദന്താ ദ്വീസു ഹണുകട്ഠികേസു ഠിതാ യേഭുയ്യേന ദ്വത്തിംസ.

തചോ ¶ സകലസരീരം പരിയോനന്ധിത്വാ പാകടകിലോമകസ്സ ഉപരി ഛവിയാ ഹേട്ഠാ ഠിതം ചമ്മം.

മംസം സാധികാനി ¶ തീണി അട്ഠിസതാനി അനുലിമ്പിത്വാ ഠിതാനി നവമംസപേസിസതാനി.

ന്ഹാരൂ സകലസരീരേ അട്ഠീനി ആബന്ധിത്വാ ഠിതാനി നവ ന്ഹാരുസതാനി.

അട്ഠീ സകലസരീരേ ഹേട്ഠാ അട്ഠീനം ഉപരി ഠിതാനി സാധികാനി തീണി അട്ഠിസതാനി.

അട്ഠിമിഞ്ജാ തേസം തേസം അട്ഠീനം അബ്ഭന്തരേ ഠിതാ മിഞ്ജാ.

വക്കം ഗലവാടകാ നിക്ഖന്തേന ഏകമൂലേന ഥോകം ഗന്ത്വാ ദ്വിധാ ഭിന്നേന ഥൂലന്ഹാരുനാ വിനിബദ്ധാ ഹുത്വാ ഹദയമംസം പരിക്ഖിപിത്വാ ഠിതാ ദ്വേ മംസപിണ്ഡികാ.

ഹദയം സരീരബ്ഭന്തരേ ദ്വിന്നം ഥനാനം മജ്ഝേ ഠിതം അന്തോ ചിത്തസന്നിസ്സയം അഡ്ഢപസതമത്തലോഹിതപുണ്ണം പുന്നാഗട്ഠിപതിട്ഠാനമത്താവാടകം ഹദയമംസം.

യകനം ദ്വിന്നം ഥനാനം അബ്ഭന്തരേ ദക്ഖിണപസ്സം നിസ്സായ ഠിതം യമകമംസപടലം.

കിലോമകം ഹദയവക്കാനി പടിച്ഛാദേത്വാ ഠിതം പടിച്ഛന്നകിലോമകസങ്ഖാതഞ്ച സകലസരീരേ ചമ്മസ്സ ഹേട്ഠതോ മംസം പരിയോനന്ധിത്വാ ഠിതം അപ്പടിച്ഛന്നകിലോമകസങ്ഖാതഞ്ചാതി ദുവിധം പരിയോനഹനമംസം.

പിഹകം ഹദയസ്സ വാമപസ്സേ ഉദരപടലസ്സ മത്ഥകപസ്സം നിസ്സായ ഠിതം ഉദരജിവ്ഹാമംസം.

പപ്ഫാസം സരീരബ്ഭന്തരേ ദ്വിന്നം ഥനാനം അന്തരേ ഹദയയകനാനം ഉപരി ഛാദേത്വാ ഓലമ്ബന്തം ഠിതം ദ്വത്തിംസമംസഖണ്ഡപ്പഭേദം പപ്ഫാസമംസം.

അന്തം ¶ ഉപരി ഗലവാടകേ ഹേട്ഠാ കരീസമഗ്ഗേ വിനിബന്ധത്താ ഗലവാടകകരീസമഗ്ഗപരിയന്തേ സരീരബ്ഭന്തരേ ഠിതാ പുരിസസ്സ ദ്വത്തിംസഹത്ഥാ ഇത്ഥിയാ അട്ഠവീസതിഹത്ഥാ ഏകവീസതിയാ ഠാനേസു ഓഭഗ്ഗാ അന്തവട്ടി.

അന്തഗുണം ¶ അന്തഭോഗേ ഏകതോ അഗലന്തേ ആബന്ധിത്വാ ഏകവീസതിയാ അന്തഭോഗാനം അന്തരാ ഠിതം ബന്ധനം.

ഉദരിയം ദന്തമുസലസഞ്ചുണ്ണിതം ജിവ്ഹാഹത്ഥപരിവത്തിതം ഖേളലാലാപലിബുദ്ധം തംഖണവിഗതവണ്ണഗന്ധരസാദിസമ്പദം തന്തവായഖലിസുവാനവമഥുസദിസം നിപതിത്വാ പിത്തസേമ്ഹവാതപലിവേഠിതം ¶ ഹുത്വാ ഉദരഗ്ഗിസന്താപവേഗകുഥിതം കിമികുലാകുലം ഉപരൂപരി ഫേണബുബ്ബുളകാനി മുഞ്ചന്തം പരമകസമ്ബുകദുഗ്ഗന്ധജേഗുച്ഛഭാവം ആപജ്ജിത്വാ ആമാസയസങ്ഖാതേ ഉപരിനാഭിഅന്തപടലേ ഠിതം നാനപ്പകാരകം അസിതപീതഖായിതസായിതം.

കരീസം പക്കാസയസങ്ഖാതേ ഹേട്ഠാ നാഭിപിട്ഠികണ്ടകമൂലാനം അന്തരേ ഉബ്ബേധേന അട്ഠങ്ഗുലമത്തേ അന്താവസാനേ ഠിതം വച്ചം.

പിത്തം ഹദയമംസപപ്ഫാസാനം അന്തരേ യകനമംസം നിസ്സായ ഠിതം മഹാകോസാതകീകോസകസദിസേ പിത്തകോസകേ ഠിതം ബദ്ധപിത്തസങ്ഖാതഞ്ച, കേസലോമനഖദന്താനം മംസവിനിമുത്തട്ഠാനഞ്ചേവ ഥദ്ധസുക്ഖചമ്മഞ്ച ഠപേത്വാ അവസേസം സരീരം ബ്യാപേത്വാ ഠിതം അബദ്ധപിത്തസങ്ഖാതഞ്ചാതി ദുവിധം പിത്തം.

സേമ്ഹം ഉദരപടലേ ഠിതം ഏകപത്ഥപൂരപ്പമാണം സേമ്ഹം.

പുബ്ബോ ഖാണുകണ്ടകപഹരണഗ്ഗിജാലാദീഹി അഭിഹതേ വാ സരീരപ്പദേസേ അബ്ഭന്തരധാതുക്ഖോഭവസേന വാ ഉപ്പന്നേസു ഗണ്ഡപീളകാദീസു പരിപക്കലോഹിതപരിണാമോ. ലോഹിതം യകനസ്സ ഹേട്ഠാഭാഗം പൂരേത്വാ ഹദയവക്കപപ്ഫാസാനം ഉപരി ഥോകം ഥോകം പഗ്ഘരന്തം വക്കഹദയയകനപപ്ഫാസേ തേമയമാനം ഠിതം ഏകപത്ഥപൂരമത്തം സന്നിചിതലോഹിതസങ്ഖാതഞ്ച, കേസലോമനഖദന്താനം മംസവിനിമുത്തട്ഠാനഞ്ചേവ ഥദ്ധസുക്ഖചമ്മഞ്ച ഠപേത്വാ ധമനിജാലാനുസാരേന സബ്ബം ഉപാദിണ്ണസരീരം ഫരിത്വാ ഠിതം സംസരണലോഹിതസങ്ഖാതഞ്ചാതി ദുവിധം ലോഹിതം.

സേദോ അഗ്ഗിസന്താപസൂരിയസന്താപഉതുവികാരാദീഹി സന്തത്തേ സരീരേ സബ്ബകേസലോമകൂപവിവരേഹി പഗ്ഘരണകആപോധാതു.

മേദോ ഥൂലസ്സ സകലസരീരേ ചമ്മമംസന്തരേ കിസസ്സ ജങ്ഘമംസാദീനി നിസ്സായ ഠിതോ ഥിനസിനേഹോ.

അസ്സു ¶ സോമനസ്സദോമനസ്സവിസഭാഗാഹാരഉതൂഹി സമുട്ഠഹിത്വാ അക്ഖികൂപകേ പൂരേത്വാ തിട്ഠന്തീ വാ പഗ്ഘരന്തീ വാ ആപോധാതു.

വസാ ¶ അഗ്ഗിസന്താപസൂരിയസന്താപഉതുവിസഭാഗേഹി ഉസ്മാജാതേസു യേഭുയ്യേന ഹത്ഥതലഹത്ഥപിട്ഠിപാദതലപാദപിട്ഠിനാസാപുടനലാടഅംസകൂടേസു ഠിതോ വിലീനസിനേഹോ.

ഖേളോ ¶ തഥാരൂപം ആഹാരം പസ്സന്തസ്സ വാ സരന്തസ്സ വാ മുഖേ വാ ഠപേന്തസ്സ ഹദയം വാ ആകിലായന്തസ്സ കിസ്മിഞ്ചിദേവ വാ ജിഗുച്ഛം ഉപ്പാദേന്തസ്സ ഭിയ്യോ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഉഭോഹി കപോലപസ്സേഹി ഓരുയ്ഹ ജിവ്ഹായ തിട്ഠമാനാ ഫേണമിസ്സാ ആപോധാതു.

സിങ്ഘാണികാ വിസഭാഗാഹാരഉതുവസേന സഞ്ജാതധാതുക്ഖോഭസ്സ വാ രോദന്തസ്സ വാ അന്തോസീസേ മത്ഥലുങ്ഗതോ ഗലിത്വാ താലുമത്ഥകവിവരേന ഓതരിത്വാ നാസാപുടേ പൂരേത്വാ തിട്ഠന്തം വാ പഗ്ഘരന്തം വാ പൂതി അസുചി പിച്ഛിലം.

ലസികാ അട്ഠിസന്ധീനം അബ്ഭഞ്ജനകിച്ചം സാധയമാനം അസീതിസതസന്ധീനം അബ്ഭന്തരേ ഠിതം പിച്ഛിലകുണപം.

മുത്തം ആഹാരഉതുവസേന വത്ഥിപുടബ്ഭന്തരേ ഠിതാ ആപോധാതു.

മത്ഥലുങ്ഗം സീസകടാഹബ്ഭന്തരേ ചത്താരോ സിബ്ബിനിമഗ്ഗേ നിസ്സായ ഠിതോ ചതുപിണ്ഡസമോധാനോ മിഞ്ജരാസി.

ചക്ഖായതനാദീനി ദ്വാദസ വിസ്സജ്ജനാനി ദ്വാദസായതനവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. ആയതനതോ, ആയാനം തനനതോ, ആയതസ്സ ച നയനതോ ആയതനം. ചക്ഖുരൂപാദീസു ഹി തംതംദ്വാരാരമ്മണാ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ സേന സേന അനുഭവനാദിനാ കിച്ചേന ആയതന്തി ഉട്ഠഹന്തി ഘടന്തി, വായമന്തീതി വുത്തം ഹോതി. തേ ച പന ആയഭൂതേ ധമ്മേ ഏതാനി തനോന്തി, വിത്ഥാരേന്തീതി വുത്തം ഹോതി. ഇദഞ്ച അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ പവത്തം അതീവ ആയതം സംസാരദുക്ഖം യാവ ന നിവത്തതി, താവ നയന്തി, പവത്തയന്തീതി വുത്തം ഹോതി.

അപിച നിവാസട്ഠാനട്ഠേന ആകരട്ഠേന സമോസരണട്ഠാനട്ഠേന സഞ്ജാതിദേസട്ഠേന കാരണട്ഠേന ച ആയതനം ¶ . തഥാ ഹി ലോകേ ‘‘ഇസ്സരായതനം വാസുദേവായതന’’ന്തിആദീസു നിവാസട്ഠാനം ‘‘ആയതന’’ന്തി വുച്ചതി. ‘‘സുവണ്ണായതനം രജതായതന’’ന്തിആദീസു ആകരോ. സാസനേ പന ‘‘മനോരമേ ആയതനേ, സേവന്തി നം വിഹങ്ഗമാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൫.൩൮) സമോസരണട്ഠാനം. ‘‘ദക്ഖിണാപഥോ ഗുന്നം ആയതന’’ന്തിആദീസു സഞ്ജാതിദേസോ. ‘‘തത്ര തത്രേവ സക്ഖിഭബ്ബതം പാപുണാതി സതി സതിആയതനേ’’തിആദീസു (അ. നി. ൩.൧൦൨; ൫.൨൩) കാരണം. ചക്ഖുആദീസു ചാപി തേ തേ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ നിവസന്തി തദായത്തവുത്തിതായാതി ചക്ഖാദയോ നേസം നിവാസട്ഠാനം ¶ , ചക്ഖാദീസു ച തേ ആകിണ്ണാ തന്നിസ്സയത്താ തദാരമ്മണത്താ ചാതി ചക്ഖാദയോ ച നേസം ആകരോ, തത്ഥ തത്ഥ ¶ വത്ഥുദ്വാരാരമ്മണവസേന സമോസരണതോ ചക്ഖാദയോ ച നേസം സമോസരണട്ഠാനം, തംനിസ്സയാരമ്മണഭാവേന തത്ഥേവ ഉപ്പത്തിതോ ചക്ഖാദയോ ച നേസം സഞ്ജാതിദേസോ, ചക്ഖാദീനം അഭാവേ അഭാവതോ ചക്ഖാദയോ ച നേസം കാരണന്തി യഥാവുത്തേനത്ഥേന ചക്ഖു ച തം ആയതനഞ്ചാതി ചക്ഖായതനം. ഏവം സേസാനിപി.

ചക്ഖുധാതാദീനി അട്ഠാരസ വിസ്സജ്ജനാനി അട്ഠാരസധാതുവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. ചക്ഖാദീസു ഏകേകോ ധമ്മോ യഥാസമ്ഭവം വിദഹതി, ധീയതേ, വിധാനം വിധീയതേ, ഏതായ, ഏത്ഥ വാ ധീയതീതി ധാതു. ലോകിയാ ഹി ധാതുയോ കാരണഭാവേന വവത്ഥിതാ ഹുത്വാ സുവണ്ണരജതാദിധാതുയോ വിയ സുവണ്ണരജതാദിം, അനേകപ്പകാരം സംസാരദുക്ഖം വിദഹന്തി. ഭാരഹാരേഹി ച ഭാരോ വിയ സത്തേഹി ധീയന്തേ, ധാരീയന്തീതി അത്ഥോ. ദുക്ഖവിധാനമത്തമേവ ചേതാ അവസവത്തനതോ. ഏതാഹി ച കരണഭൂതാഹി സംസാരദുക്ഖം സത്തേഹി അനുവിധീയതി. തഥാവിഹിതഞ്ചേതം ഏതാസ്വേവ ധീയതി, ഠപീയതീതി അത്ഥോ. അപിച യഥാ തിത്ഥിയാനം അത്താ നാമ സഭാവതോ നത്ഥി, ന ഏവമേതാ. ഏതാ പന അത്തനോ സഭാവം ധാരേന്തീതി ധാതുയോ. യഥാ ച ലോകേ വിചിത്താ ഹരിതാലമനോസിലാദയോ സേലാവയവാ ധാതുയോതി വുച്ചന്തി, ഏവമേതാപി ധാതുയോ വിയാതി ധാതുയോ. വിചിത്താ ഹേതാ ഞാണനേയ്യാവയവാതി. യഥാ വാ സരീരസങ്ഖാതസ്സ സമുദായസ്സ അവയവഭൂതേസു രസസോണിതാദീസു അഞ്ഞമഞ്ഞവിസഭാഗലക്ഖണപരിച്ഛിന്നേസു ധാതുസമഞ്ഞാ, ഏവമേവേതേസുപി പഞ്ചക്ഖന്ധസങ്ഖാതസ്സ അത്തഭാവസ്സ അവയവേസു ധാതുസമഞ്ഞാ വേദിതബ്ബാ. അഞ്ഞമഞ്ഞവിസഭാഗലക്ഖണപരിച്ഛിന്നാ ഹേതേ ചക്ഖാദയോതി. അപിച ധാതൂതി നിജ്ജീവമത്തസ്സേതം അധിവചനം. തഥാ ഹി ഭഗവാ ‘‘ഛധാതുരോ അയം ഭിക്ഖു പുരിസോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൩൪൩-൩൪൪) ജീവസഞ്ഞാസമൂഹനനത്ഥം ധാതുദേസനം അകാസീതി. യഥാവുത്തേനത്ഥേന ചക്ഖു ച തം ധാതു ചാതി ചക്ഖുധാതു. ഏവം സേസാപി. മനോധാതൂതി ച തിസ്സോ മനോധാതുയോ. ധമ്മധാതൂതി വേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരക്ഖന്ധാ സോളസ സുഖുമരൂപാനി നിബ്ബാനഞ്ച. മനോവിഞ്ഞാണധാതൂതി ഛസത്തതി മനോവിഞ്ഞാണധാതുയോ.

ചക്ഖുന്ദ്രിയാദീനി ¶ ¶ ബാവീസതി വിസ്സജ്ജനാനി ബാവീസതിന്ദ്രിയവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. ചക്ഖുമേവ ദസ്സനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം ¶ കാരേതീതി ചക്ഖുന്ദ്രിയം. സോതമേവ സവനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി സോതിന്ദ്രിയം. ഘാനമേവ ഘായനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഘാനിന്ദ്രിയം. ജിവ്ഹാ ഏവ സായനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ജിവ്ഹിന്ദ്രിയം. കായോ ഏവ ഫുസനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി കായിന്ദ്രിയം. മനതേ ഇതി മനോ, വിജാനാതീതി അത്ഥോ. അട്ഠകഥാചരിയാ പനാഹു – നാലിയാ മിനമാനോ വിയ മഹാതുലായ ധാരയമാനോ വിയ ച ആരമ്മണം മനതി ജാനാതീതി മനോ, തദേവ മനനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി മനിന്ദ്രിയം.

ജീവന്തി തേന തംസഹജാതാ ധമ്മാതി ജീവിതം, തദേവ അനുപാലനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ജീവിതിന്ദ്രിയം. തം രൂപജീവിതിന്ദ്രിയം അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയന്തി ദുവിധം. സബ്ബകമ്മജരൂപസഹജം സഹജരൂപാനുപാലനം രൂപജീവിതിന്ദ്രിയം, സബ്ബചിത്തസഹജം സഹജഅരൂപാനുപാലനം അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയം.

ഥീയതി സങ്ഘാതം ഗച്ഛതി ഏതിസ്സാ ഗബ്ഭോതി ഇത്ഥീ, ഇത്ഥിലിങ്ഗാദീസു ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം, നിയമതോ ഇത്ഥിയാ ഏവ ഇന്ദ്രിയം ഇത്ഥിന്ദ്രിയം.

പും-വുച്ചതി നിരയോ, പും സങ്ഖാതേ നിരയേ രിസീയതി ഹിംസീയതീതി പുരിസോ, പുരിസലിങ്ഗാദീസു ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം, നിയമതോ പുരിസസ്സേവ ഇന്ദ്രിയം പുരിസിന്ദ്രിയം. ദ്വീസുപേതേസു ഏകേകം സഭാവകസ്സ ഏകേകസ്സ കമ്മജരൂപസഹജം ഹോതി.

കുസലവിപാകകായവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്തം സുഖം, കായികസാതലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം, സുഖമേവ ഇന്ദ്രിയം സുഖിന്ദ്രിയം.

അകുസലവിപാകകായവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്തം ദുക്ഖം, കായികഅസാതലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം, ദുക്ഖമേവ ഇന്ദ്രിയം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം.

പീതിസോമനസ്സയോഗതോ സോഭനം മനോ അസ്സാതി സുമനോ, സുമനസ്സ ഭാവോ സോമനസ്സം, ചേതസികസാതലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം, സോമനസ്സമേവ ഇന്ദ്രിയം സോമനസ്സിന്ദ്രിയം.

ദോമനസ്സയോഗതോ ദുട്ഠു മനോ അസ്സാതി, ഹീനവേദനത്താ വാ കുച്ഛിതം മനോ അസ്സാതി ദുമ്മനോ, ദുമ്മനസ്സ ഭാവോ ദോമനസ്സം, ചേതസികഅസാതലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം, ദോമനസ്സമേവ ¶ ഇന്ദ്രിയം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം. സുഖദുക്ഖാകാരപവത്തിം ഉപേക്ഖതി മജ്ഝത്താകാരസണ്ഠിതത്താ തേനാകാരേന പവത്തതീതി ഉപേക്ഖാ, മജ്ഝത്തലക്ഖണേ ¶ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം, ഉപേക്ഖാ ഏവ ഇന്ദ്രിയം ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം.

സദ്ദഹന്തി ¶ ഏതായ, സയം വാ സദ്ദഹതി, സദ്ദഹനമത്തമേവ വാ ഏസാതി സദ്ധാ, അസ്സദ്ധിയസ്സ അഭിഭവനതോ അധിപതിഅത്ഥേന ഇന്ദ്രിയം, അധിമോക്ഖലക്ഖണേ വാ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം, സദ്ധായേവ ഇന്ദ്രിയം സദ്ധിന്ദ്രിയം.

വീരഭാവോ വീരിയം, വീരാനം വാ കമ്മം, വിധിനാ വാ നയേന ഈരയിതബ്ബം പവത്തയിതബ്ബന്തി വീരിയം, കോസജ്ജസ്സ അഭിഭവനതോ അധിപതിഅത്ഥേന ഇന്ദ്രിയം, പഗ്ഗഹണലക്ഖണേ വാ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം, വീരിയമേവ ഇന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം.

സരന്തി തായ, സയം വാ സരതി, സരണമത്തമേവ വാ ഏസാതി സതി, മുട്ഠസച്ചസ്സ അഭിഭവനതോ അധിപതിഅത്ഥേന ഇന്ദ്രിയം, ഉപട്ഠാനലക്ഖണേ വാ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം, സതി ഏവ ഇന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം.

ആരമ്മണേ ചിത്തം സമ്മാ ആധിയതി ഠപേതീതി സമാധി, വിക്ഖേപസ്സ അഭിഭവനതോ അധിപതിഅത്ഥേന ഇന്ദ്രിയം, അവിക്ഖേപലക്ഖണേ വാ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം, സമാധി ഏവ ഇന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം.

‘‘ഇദം ദുക്ഖ’’ന്തിആദിനാ നയേന അരിയസച്ചാനി പജാനാതീതി പഞ്ഞാ. അട്ഠകഥായം പന ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താതി പഞ്ഞാപനവസേന പഞ്ഞാ’’തി വുത്തം. അവിജ്ജായ അഭിഭവനതോ അധിപതിഅത്ഥേന ഇന്ദ്രിയം, ദസ്സനലക്ഖണേ വാ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം, പഞ്ഞാ ഏവ ഇന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം.

അനമതഗ്ഗേ സംസാരവട്ടേ അനഞ്ഞാതം അമതം പദം ചതുസച്ചധമ്മമേവ വാ ജാനിസ്സാമീതി പടിപന്നസ്സ ഉപ്പജ്ജനതോ ഇന്ദ്രിയട്ഠസമ്ഭവതോ ച അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം. സോതാപത്തിമഗ്ഗഞാണസ്സേതം നാമം.

പഠമമഗ്ഗേന ഞാതം മരിയാദം അനതിക്കമിത്വാ തേസംയേവ തേന മഗ്ഗേന ഞാതാനം ചതുസച്ചധമ്മാനമേവ ¶ ജാനനതോ ഇന്ദ്രിയട്ഠസമ്ഭവതോ ച ആജാനനകം ഇന്ദ്രിയം അഞ്ഞിന്ദ്രിയം. സോതാപത്തിഫലാദീസു ഛസു ഠാനേസു ഞാണസ്സേതം നാമം.

അഞ്ഞാതാവിനോ ചതുസച്ചേസു നിട്ഠിതഞാണകിച്ചസ്സ ഖീണാസവസ്സ ഉപ്പജ്ജനതോ ഇന്ദ്രിയട്ഠസമ്ഭവതോ ച അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം, അഞ്ഞാതാവീനം വാ ചതൂസു സച്ചേസു നിട്ഠിതകിച്ചാനം ചത്താരി സച്ചാനി പടിവിജ്ഝിത്വാ ഠിതാനം ധമ്മാനം അബ്ഭന്തരേ ഇന്ദട്ഠസാധനേന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം. അരഹത്തഫലഞാണസ്സേതം നാമം. സബ്ബാനിപേതാനി ¶ യഥായോഗം ഇന്ദലിങ്ഗട്ഠേന ഇന്ദദേസിതട്ഠേന ഇന്ദദിട്ഠട്ഠേന ഇന്ദസിട്ഠട്ഠേന ഇന്ദജുട്ഠട്ഠേന ച ഇന്ദ്രിയാനി. ഭഗവാ ഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പരമിസ്സരിയഭാവതോ ഇന്ദോ, കുസലാകുസലഞ്ച കമ്മം കമ്മേസു കസ്സചി ഇസ്സരിയാഭാവതോ. തേനേവേത്ഥ കമ്മജനിതാനി ഇന്ദ്രിയാനി കുസലാകുസലകമ്മം ഉല്ലിങ്ഗേന്തി ¶ , തേന ച സിട്ഠാനീതി ഇന്ദലിങ്ഗട്ഠേന ഇന്ദസിട്ഠട്ഠേന ച ഇന്ദ്രിയാനി. സബ്ബാനേവ പനേതാനി ഭഗവതാ മുനിന്ദേന യഥാഭൂതതോ പകാസിതാനി അഭിസമ്ബുദ്ധാനി ചാതി ഇന്ദദേസിതട്ഠേന ഇന്ദദിട്ഠട്ഠേന ച ഇന്ദ്രിയാനി. തേനേവ ച ഭഗവതാ മുനിന്ദേന കാനിചി ഗോചരാസേവനായ, കാനിചി ഭാവനാസേവനായ സേവിതാനീതി ഇന്ദജുട്ഠട്ഠേനപി ഇന്ദ്രിയാനി. അപി ച ആധിപച്ചസങ്ഖാതേന ഇസ്സരിയട്ഠേനപി ഏതാനി ഇന്ദ്രിയാനി. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദിപവത്തിയഞ്ഹി ചക്ഖാദീനം സിദ്ധമാധിപച്ചം തസ്മിം തിക്ഖേ തിക്ഖത്താ മന്ദേ ച മന്ദത്താതി.

൫.

കാമധാതുആദീനി ദ്വാദസ വിസ്സജ്ജനാനി ഭവപ്പഭേദവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. കാമരാഗസങ്ഖാതേന കാമേന യുത്താ ധാതു കാമധാതു, കാമസങ്ഖാതാ വാ ധാതു കാമധാതു.

കാമം പഹായ രൂപേന യുത്താ ധാതു രൂപധാതു, രൂപസങ്ഖാതാ വാ ധാതു രൂപധാതു.

കാമഞ്ച രൂപഞ്ച പഹായ അരൂപേന യുത്താ ധാതു അരൂപധാതു, അരൂപസങ്ഖാതാ വാ ധാതു അരൂപധാതു.

താ ഏവ ധാതുയോ പുന ഭവപരിയായേന വുത്താ. ഭവതീതി ഹി ഭവോതി വുച്ചതി. സഞ്ഞായ യുത്തോ ഭവോ സഞ്ഞാഭവോ, സഞ്ഞാസഹഗതോ വാ ഭവോ സഞ്ഞാഭവോ, സഞ്ഞാ വാ ഏത്ഥ ഭവേ അത്ഥീതി സഞ്ഞാഭവോ. സോ കാമഭവോ ച അസഞ്ഞാഭവമുത്തോ രൂപഭവോ ച നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാഭവമുത്തോ അരൂപഭവോ ച ഹോതി.

ന സഞ്ഞാഭവോ അസഞ്ഞാഭവോ, സോ രൂപഭവേകദേസോ.

ഓളാരികത്താഭാവതോ ¶ നേവസഞ്ഞാ, സുഖുമത്തേന സമ്ഭവതോ നാസഞ്ഞാതി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാ, തായ യുത്തോ ഭവോ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാഭവോ. അഥ വാ ഓളാരികായ സഞ്ഞായ അഭാവാ, സുഖുമായ ച ഭാവാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാ അസ്മിം ഭവേതി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാഭവോ, സോ അരൂപഭവേകദേസോ.

ഏകേന രൂപക്ഖന്ധേന വോകിണ്ണോ ഭവോ ഏകേന വോകാരോ അസ്സ ഭവസ്സാതി ഏകവോകാരഭവോ, സോ അസഞ്ഞഭവോവ.

ചതൂഹി അരൂപക്ഖന്ധേഹി വോകിണ്ണോ ഭവോ ചതൂഹി വോകാരോ അസ്സ ഭവസ്സാതി ചതുവോകാരഭവോ ¶ , സോ അരൂപഭവോ ഏവ.

പഞ്ചഹി ഖന്ധേഹി വോകിണ്ണോ ഭവോ പഞ്ചഹി വോകാരോ അസ്സ ഭവസ്സാതി പഞ്ചവോകാരഭവോ, സോ കാമഭവോ ച രൂപഭവേകദേസോ ച ഹോതി.

൬. പഠമജ്ഝാനാദീനി ദ്വാദസ വിസ്സജ്ജനാനി ഝാനസമാപത്തിവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. ഝാനന്തി ഇധ ബ്രഹ്മവിഹാരമത്തം അധിപ്പേതം. വിതക്കവിചാരപീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം പഠമം ഝാനം. പീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം ദുതിയം ഝാനം. സുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം ¶ തതിയം ഝാനം. ഉപേക്ഖാചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം ചതുത്ഥം ഝാനം.

മേദതി മേജ്ജതീതി മേത്താ, സിനിയ്ഹതീതി അത്ഥോ. മിത്തേ വാ ഭവാ, മിത്തസ്സ വാ ഏസാ പവത്തീതി മേത്താ, പച്ചനീകധമ്മേഹി മുത്തത്താ ആരമ്മണേ ചാധിമുത്തത്താ വിമുത്തി, ചേതസോ വിമുത്തി ചേതോവിമുത്തി, മേത്താ ഏവ ചേതോവിമുത്തി മേത്താചേതോവിമുത്തി.

കരുണാ വുത്തത്ഥാ ഏവ.

മോദന്തി തായ തംസമങ്ഗിനോ, സയം വാ മോദതി, മോദനമത്തമേവ വാ തന്തി മുദിതാ. ‘‘അവേരാ ഹോന്തൂ’’തിആദിബ്യാപാരപ്പഹാനേന മജ്ഝത്തഭാവൂപഗമനേന ച ഉപേക്ഖതീതി ഉപേക്ഖാ. മേത്താദയോ തയോ ബ്രഹ്മവിഹാരാ പഠമാദീഹി തീഹി ഝാനേഹി യുത്താ. ഉപേക്ഖാബ്രഹ്മവിഹാരോ ചതുത്ഥജ്ഝാനേന യുത്തോ.

ഫരണവസേന നത്ഥി ഏതസ്സ അന്തോതി അനന്തോ. ആകാസോ അനന്തോ ആകാസാനന്തോ, കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസോ ¶ . ആകാസാനന്തോയേവ ആകാസാനഞ്ചം, തം ആകാസാനഞ്ചം അധിട്ഠാനട്ഠേന ആയതനമസ്സ സസമ്പയുത്തധമ്മസ്സ ഝാനസ്സ ‘‘ദേവാനം ദേവായതനമിവാ’’തി ആകാസാനഞ്ചായതനം. ആകാസാനഞ്ചായതനമേവ സമാപത്തി ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തി. ഫരണവസേന ച നത്ഥി ഏതസ്സ അന്തോതി അനന്തം, തം ആകാസാരമ്മണം വിഞ്ഞാണം. അനന്തമേവ ആനഞ്ചം, വിഞ്ഞാണം ആനഞ്ചം ‘‘വിഞ്ഞാണാനഞ്ച’’ന്തി അവത്വാ ‘‘വിഞ്ഞാണഞ്ച’’ന്തി വുത്തം. അയഞ്ഹേത്ഥ രുള്ഹിസദ്ദോ. തം വിഞ്ഞാണഞ്ചം അധിട്ഠാനട്ഠേന ആയതനമസ്സ സസമ്പയുത്തധമ്മസ്സ ഝാനസ്സ ‘‘ദേവാനം ദേവായതനമിവാ’’തി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം. നത്ഥി ഏതസ്സ കിഞ്ചനന്തി അകിഞ്ചനം, അന്തമസോ ഭങ്ഗമത്തമ്പി അസ്സ അവസിട്ഠം നത്ഥീതി വുത്തം ഹോതി. അകിഞ്ചനസ്സ ഭാവോ ആകിഞ്ചഞ്ഞം. ആകാസാനഞ്ചായതനവിഞ്ഞാണാഭാവസ്സേതം അധിവചനം. തം ആകിഞ്ചഞ്ഞം. അധിട്ഠാനട്ഠേന ആയതനമസ്സ സസമ്പയുത്തധമ്മസ്സ ¶ ഝാനസ്സ ‘‘ദേവാനം ദേവായതനമിവാ’’തി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം. ഓളാരികായ സഞ്ഞായ അഭാവതോ, സുഖുമായ ച ഭാവതോ നേവസ്സ സസമ്പയുത്തധമ്മസ്സ ഝാനസ്സ സഞ്ഞാ നാസഞ്ഞാതി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞം. നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞഞ്ച തം മനായതനധമ്മായതനപരിയാപന്നത്താ ആയതനഞ്ചാതി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം. അഥ വാ യായമേത്ഥ സഞ്ഞാ സാ പടുസഞ്ഞാകിച്ചം കാതും അസമത്ഥതായ നേവസഞ്ഞാ, സങ്ഖാരാവസേസസുഖുമഭാവേന വിജ്ജമാനത്താ നാസഞ്ഞാതി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാ, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാ ച സാ സേസധമ്മാനം അധിട്ഠാനട്ഠേന ആയതനഞ്ചാതി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം. ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനാരമ്മണായ സമാപത്തിയാ ഏതം അധിവചനം. ന കേവലം ഏത്ഥ സഞ്ഞാ ¶ ഏദിസീ, അഥ ഖോ വേദനാപി നേവവേദനാ നാവേദനാ. ചിത്തമ്പി നേവചിത്തം നാചിത്തം. ഫസ്സോപി നേവഫസ്സോ നാഫസ്സോ. ഏസ നയോ സേസസമ്പയുത്തധമ്മേസു. സഞ്ഞാസീസേന പനായം ദേസനാ കതാതി.

അവിജ്ജാദീനി ദ്വാദസ വിസ്സജ്ജനാനി പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. പൂരേതും അയുത്തട്ഠേന കായദുച്ചരിതാദി അവിന്ദിയം നാമ, അലദ്ധബ്ബന്തി അത്ഥോ. തം അവിന്ദിയം വിന്ദതീതി അവിജ്ജാ. തബ്ബിപരീതതോ കായസുചരിതാദി വിന്ദിയം നാമ, തം വിന്ദിയം ന വിന്ദതീതി അവിജ്ജാ. ഖന്ധാനം രാസട്ഠം, ആയതനാനം ആയതനട്ഠം, ധാതൂനം സുഞ്ഞട്ഠം, ഇന്ദ്രിയാനം അധിപതിയട്ഠം, സച്ചാനം തഥട്ഠം അവിദിതം കരോതീതി അവിജ്ജാ. ദുക്ഖാദീനം പീളനാദിവസേന വുത്തം ചതുബ്ബിധം ചതുബ്ബിധം അത്ഥം അവിദിതം കരോതീതിപി അവിജ്ജാ, അന്തവിരഹിതേ സംസാരേ സബ്ബയോനിഗതിഭവവിഞ്ഞാണട്ഠിതിസത്താവാസേസു സത്തേ ജവാപേതീതി അവിജ്ജാ, പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനേസു ഇത്ഥിപുരിസാദീസു ജവതി, വിജ്ജമാനേസുപി ഖന്ധാദീസു ന ജവതീതി അവിജ്ജാ, അപി ച ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം വത്ഥാരമ്മണാനം പടിച്ചസമുപ്പാദപടിച്ചസമുപ്പന്നാനഞ്ച ധമ്മാനം ഛാദനതോപി അവിജ്ജാ. സങ്ഖതമഭിസങ്ഖരോന്തീതി സങ്ഖാരാ. വിജാനാതീതി വിഞ്ഞാണം. നമതീതി നാമം, നാമയതീതി വാ നാമം. രുപ്പതീതി രൂപം. ആയേ തനോതി ¶ , ആയതഞ്ച നയതീതി ആയതനം. ഫുസതീതി ഫസ്സോ. വേദയതീതി വേദനാ. പരിതസ്സതീതി തണ്ഹാ. ഉപാദിയതി ഭുസം ഗണ്ഹാതീതി ഉപാദാനം. ഭവതി, ഭാവയതീതി വാ ഭവോ. ജനനം ജാതി. ജീരണം ¶ ജരാ. മരന്തി ഏതേനാതി മരണം.

൭. ദുക്ഖാദീനി അട്ഠസതാനി അട്ഠ ച വിസ്സജ്ജനാനി ചതുസച്ചയോജനാവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. ‘‘ദുക്ഖം അഭിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തിആദീസു ഹി ഛന്നം ചതുക്കാനം വസേന ചതുവീസതി വിസ്സജ്ജനാനി ‘‘ചക്ഖു ജരാമരണ’’ന്തി പേയ്യാലേ ‘‘ചക്ഖു അഭിഞ്ഞേയ്യം സോതം അഭിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തിആദിനാ ‘‘ജാതി അഭിഞ്ഞേയ്യാ’’തി പരിയോസാനേന പഞ്ചനവുതാധികേന വിസ്സജ്ജനസതേന യോജേത്വാ വുത്താനി. പഞ്ചനവുതാധികം ചതുക്കസതം ഹോതി, തേസം ചതുക്കാനം വസേന അസീതിഅധികാനി സത്ത വിസ്സജ്ജനസതാനി. ‘‘ജരാമരണം അഭിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തിആദികേ ചതുക്കേ ‘‘ചത്താരി വിസ്സജ്ജനാനീ’’തി ഏവം സബ്ബാനി അട്ഠ ച സതാനി അട്ഠ ച വിസ്സജ്ജനാനി ഹോന്തി. ഏത്ഥ ച തസ്സ തസ്സ ധമ്മസ്സ പധാനഭൂതോ പച്ചയോ സമുദയോതി വേദിതബ്ബോ. സബ്ബസങ്ഖാരേഹി സുഞ്ഞം നിബ്ബാനം നിരോധോതി വേദിതബ്ബം. അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയാദീനം തിണ്ണമ്പി ഹി ലോകുത്തരിന്ദ്രിയാനം ഏത്ഥ അഭാവം സന്ധായ അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയനിരോധോതിആദി യുജ്ജതി ¶ . നിരോധഗാമിനിപടിപദാതി ച സബ്ബത്ഥ അരിയമഗ്ഗോ ഏവ. ഏവഞ്ഹി വുച്ചമാനേ ഫലേപി മഗ്ഗവോഹാരസമ്ഭവതോ അഞ്ഞിന്ദ്രിയഅഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയാനമ്പി യുജ്ജതി. പുന ദുക്ഖാദീനം പരിഞ്ഞട്ഠാദിവസേന അട്ഠസതാനി അട്ഠ ച വിസ്സജ്ജനാനി നിദ്ദിട്ഠാനി, പുന ദുക്ഖാദീനം പരിഞ്ഞാപടിവേധട്ഠാദിവസേന അട്ഠസതാനി അട്ഠ ച വിസ്സജ്ജനാനി നിദ്ദിട്ഠാനി. പരിഞ്ഞാ ച സാ പടിവിജ്ഝിതബ്ബട്ഠേന പടിവേധോ ചാതി പരിഞ്ഞാപടിവേധോ. പരിഞ്ഞാപടിവേധോവ അത്ഥോ പരിഞ്ഞാപടിവേധട്ഠോ.

൮. പുന താനേവ ദുക്ഖാദീനി ജരാമരണപരിയന്താനി ദ്വിഅധികാനി ദ്വേ പദസതാനി സമുദയാദീഹി സത്തഹി സത്തഹി പദേഹി യോജേത്വാ ദ്വിഅധികാനം ദ്വിന്നം അട്ഠകസതാനം വസേന സഹസ്സഞ്ച ഛ ച സതാനി സോളസ ച വിസ്സജ്ജനാനി നിദ്ദിട്ഠാനി. തത്ഥ പധാനഭൂതോ പച്ചയോ സമുദയോ, തസ്സ നിരോധോ സമുദയനിരോധോ. ഛന്ദോ ഏവ രാഗോ ഛന്ദരാഗോ, ദുക്ഖേ സുഖസഞ്ഞായ ദുക്ഖസ്സ ഛന്ദരാഗോ, തസ്സ നിരോധോ ഛന്ദരാഗനിരോധോ. ദുക്ഖം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജമാനം സുഖം സോമനസ്സം ദുക്ഖസ്സ അസ്സാദോ. ദുക്ഖസ്സ അനിച്ചതാ ദുക്ഖസ്സ വിപരിണാമധമ്മതാ ദുക്ഖസ്സ ആദീനവോ. ദുക്ഖേ ഛന്ദരാഗവിനയോ ഛന്ദരാഗപ്പഹാനം ദുക്ഖസ്സ നിസ്സരണം. ‘‘യം ഖോ പന കിഞ്ചി ഭൂതം സങ്ഖതം പടിച്ചസമുപ്പന്നം നിരോധോ തസ്സ നിസ്സരണ’’ന്തി ¶ (പടി. മ. ൧.൨൪) വചനതോ നിബ്ബാനമേവ ദുക്ഖസ്സ നിസ്സരണം. ‘‘ദുക്ഖനിരോധോ സമുദയനിരോധോ ഛന്ദരാഗനിരോധോ ദുക്ഖസ്സ നിസ്സരണ’’ന്തി നാനാസങ്ഖതപടിപക്ഖവസേന നാനാപരിയായവചനേഹി ചതൂസു ഠാനേസു നിബ്ബാനമേവ വുത്തന്തി ¶ വേദിതബ്ബം. കേചി പന ‘‘ആഹാരസമുദയാ ദുക്ഖസമുദയോ ആഹാരനിരോധാ ദുക്ഖനിരോധോ സരസവസേന സമുദയനിരോധോ, അഥ വാ ഉദയബ്ബയദസ്സനേന സമുദയനിരോധോ സഹ വിപസ്സനായ മഗ്ഗോ ഛന്ദരാഗനിരോധോ’’തി വദന്തി. ഏവഞ്ച വുച്ചമാനേ ലോകുത്തരിന്ദ്രിയാനം അവിപസ്സനൂപഗത്താ ന സബ്ബസാധാരണം ഹോതീതി പഠമം വുത്തനയോവ ഗഹേതബ്ബോ. ലോകുത്തരിന്ദ്രിയേസു ഹി ഛന്ദരാഗാഭാവതോയേവ ഛന്ദരാഗനിരോധോതി യുജ്ജതി. സരീരേ ഛന്ദരാഗേനേവ സരീരേകദേസേസു കേസാദീസുപി ഛന്ദരാഗോ കതോവ ഹോതി, ജരാമരണവന്തേസു ഛന്ദരാഗേനേവ ജരാമരണേസുപി ഛന്ദരാഗോ കതോവ ഹോതി. ഏവം അസ്സാദാദീനവാപി യോജേതബ്ബാ. പുന ദുക്ഖാദീനി ജരാമരണപരിയന്താനി ദ്വിഅധികാനി ദ്വേ പദസതാനി സമുദയാദീഹി ഛഹി ഛഹി ¶ പദേഹി യോജേത്വാ ദ്വിഅധികാനം ദ്വിന്നം സത്തകസതാനം വസേന നയസഹസ്സഞ്ച ചത്താരി ച സതാനി ചുദ്ദസ ച വിസ്സജ്ജനാനി നിദ്ദിട്ഠാനി.

൯. ഇദാനി രൂപാദീനി ജരാമരണപരിയന്താനി ഏകാധികാനി ദ്വേ പദസതാനി സത്തഹി അനുപസ്സനാഹി യോജേത്വാ നിദ്ദിസിതും പഠമം താവ അനിച്ചാനുപസ്സനാദയോ സത്ത അനുപസ്സനാ നിദ്ദിട്ഠാ. താനി സബ്ബാനി സത്തഹി സുദ്ധികഅനുപസ്സനാവിസ്സജ്ജനേഹി സദ്ധിം സഹസ്സഞ്ച ചത്താരി ച സതാനി ചുദ്ദസ ച വിസ്സജ്ജനാനി ഹോന്തി. അനിച്ചന്തി അനുപസ്സനാ അനിച്ചാനുപസ്സനാ. സാ നിച്ചസഞ്ഞാപടിപക്ഖാ. ദുക്ഖന്തി അനുപസ്സനാ ദുക്ഖാനുപസ്സനാ. സാ സുഖസഞ്ഞാപടിപക്ഖാ. അനത്താതി അനുപസ്സനാ അനത്താനുപസ്സനാ. സാ അത്തസഞ്ഞാപടിപക്ഖാ. തിസ്സന്നം അനുപസ്സനാനം പരിപൂരത്താ നിബ്ബിന്ദതീതി നിബ്ബിദാ, നിബ്ബിദാ ച സാ അനുപസ്സനാ ചാതി നിബ്ബിദാനുപസ്സനാ. സാ നന്ദിപടിപക്ഖാ. ചതസ്സന്നം അനുപസ്സനാനം പരിപൂരത്താ വിരജ്ജതീതി വിരാഗോ, വിരാഗോ ച സോ അനുപസ്സനാ ചാതി വിരാഗാനുപസ്സനാ. സാ രാഗപടിപക്ഖാ. പഞ്ചന്നം അനുപസ്സനാനം പരിപൂരത്താ രാഗം നിരോധേതീതി നിരോധോ, നിരോധോ ച സോ അനുപസ്സനാ ചാതി നിരോധാനുപസ്സനാ. സാ സമുദയപടിപക്ഖാ. ഛന്നം അനുപസ്സനാനം പരിപൂരത്താ പടിനിസ്സജ്ജതീതി ¶ പടിനിസ്സഗ്ഗോ, പടിനിസ്സഗ്ഗോ ച സോ അനുപസ്സനാ ചാതി പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാ. സാ ആദാനപടിപക്ഖാ. ലോകുത്തരിന്ദ്രിയാനം അസതിപി വിപസ്സനൂപഗത്തേ ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ, സബ്ബേ സങ്ഖാരാ ദുക്ഖാ, സബ്ബേ ധമ്മാ അനത്താ’’തി (ധ. പ. ൨൭൭-൨൭൯; പടി. മ. ൧.൩൧) വചനതോ തേസമ്പി അനിച്ചദുക്ഖാനത്തത്താ തത്ഥ നിച്ചസുഖത്തസഞ്ഞാനം നന്ദിയാ രാഗസ്സ ച അഭാവാ നിരോധവന്താനീതി അനുപസ്സനതോ പരിച്ചാഗപടിനിസ്സഗ്ഗപക്ഖന്ദനപടിനിസ്സഗ്ഗസമ്ഭവതോ ച തേഹിപി സത്ത അനുപസ്സനാ യോജിതാതി വേദിതബ്ബാ. ജരാമരണവന്തേസു അനിച്ചാദിതോ ദിട്ഠേസു ജരാമരണമ്പി അനിച്ചാദിതോ ദിട്ഠം നാമ ഹോതി, ജരാമരണവന്തേസു നിബ്ബിന്ദന്തോ വിരജ്ജന്തോ ജരാമരണേ നിബ്ബിന്നോ ച വിരത്തോ ച ഹോതി, ജരാമരണവന്തേസു നിരോധതോ ദിട്ഠേസു ജരാമരണമ്പി നിരോധതോ ദിട്ഠം ¶ നാമ ഹോതി, ജരാമരണവന്തേസു പടിനിസ്സജ്ജന്തോ ജരാമരണം പടിനിസ്സജ്ജന്തോവ ഹോതീതി ജരാമരണേഹി സത്ത അനുപസ്സനാ യോജിതാതി വേദിതബ്ബാ.

൧൦. ഇദാനി ആദീനവഞാണസ്സ വത്ഥുഭൂതാനം ഉപ്പാദാദീനം പഞ്ചന്നം ആരമ്മണാനം വസേന ഉപ്പാദാദീനി തേസം വേവചനാനി പഞ്ചദസ വിസ്സജ്ജനാനി നിദ്ദിട്ഠാനി, സന്തിപദഞാണസ്സ ¶ തപ്പടിപക്ഖാരമ്മണവസേന അനുപ്പാദാദീനി പഞ്ചദസ വിസ്സജ്ജനാനി നിദ്ദിട്ഠാനി, പുന താനേവ ഉപ്പാദാനുപ്പാദാദീനി പദാനി യുഗളകവസേന യോജേത്വാ തിംസ വിസ്സജ്ജനാനി നിദ്ദിട്ഠാനി. ഏവം ഇമസ്മിം നയേവ സട്ഠി വിസ്സജ്ജനാനി ഹോന്തി. തത്ഥ ഉപ്പാദോതി പുരിമകമ്മപച്ചയാ ഇധ ഉപ്പത്തി. പവത്തന്തി തഥാഉപ്പന്നസ്സ പവത്തി. നിമിത്തന്തി സബ്ബമ്പി സങ്ഖാരനിമിത്തം. യോഗാവചരസ്സ ഹി സങ്ഖാരാ സസണ്ഠാനാ വിയ ഉപട്ഠഹന്തി, തസ്മാ നിമിത്തന്തി വുച്ചന്തി. ആയൂഹനാതി ആയതിം പടിസന്ധിഹേതുഭൂതം കമ്മം. തഞ്ഹി അഭിസങ്ഖരണട്ഠേന ആയൂഹനാതി വുച്ചതി.

പടിസന്ധീതി ആയതിം ഉപ്പത്തി. സാ ഹി ഭവന്തരപടിസന്ധാനതോ പടിസന്ധീതി വുച്ചതി. ഗതീതി യായ ഗതിയാ സാ പടിസന്ധി ഹോതി. സാ ഹി ഗന്തബ്ബതോ ഗതീതി വുച്ചതി. നിബ്ബത്തീതി ഖന്ധാനം നിബ്ബത്തനം. ഉപപത്തീതി ‘‘സമാപന്നസ്സ വാ ഉപപന്നസ്സ വാ’’തി (പടി. മ. ൧.൭൨) ഏവം വുത്താ വിപാകപവത്തി. ജാതീതി ജനനം. തത്ഥ തത്ഥ നിബ്ബത്തമാനാനം സത്താനം യേ യേ ഖന്ധാ പാതുഭവന്തി, തേസം തേസം പഠമം ¶ പാതുഭാവോ. ജരാതി ജീരണം. സാ ദുവിധാ ഠിതഞ്ഞഥത്തലക്ഖണസങ്ഖാതം സങ്ഖതലക്ഖണഞ്ച ഖണ്ഡിച്ചാദിസമ്മതോ സന്തതിയം ഏകഭവപരിയാപന്നഖന്ധാനം പുരാണഭാവോ ച. സാ ഇധ അധിപ്പേതാ. ബ്യാധീതി ധാതുക്ഖോഭപച്ചയസമുട്ഠിതോ പിത്തസേമ്ഹവാതസന്നിപാതഉതുവിപരിണാമവിസമപരിഹാരഉപക്കമകമ്മവിപാകവസേന അട്ഠവിധോ ആബാധോ. വിവിധം ദുക്ഖം ആദഹതി വിദഹതീതി ബ്യാധി, ബ്യാധയതി താപേതി, കമ്പയതീതി വാ ബ്യാധി. മരണന്തി മരന്തി ഏതേനാതി മരണം. തം ദുവിധം വയലക്ഖണസങ്ഖാതം സങ്ഖതലക്ഖണഞ്ച ഏകഭവപരിയാപന്നജീവിതിന്ദ്രിയപ്പബന്ധവിച്ഛേദോ ച. തം ഇധ അധിപ്പേതം.

സോകോതി സോചനം. ഞാതിഭോഗരോഗസീലദിട്ഠിബ്യസനേഹി ഫുട്ഠസ്സ ചിത്തസന്താപോ. പരിദേവോതി പരിദേവനം. ഞാതിബ്യസനാദീഹിയേവ ഫുട്ഠസ്സ വചീപലാപോ. ഉപായാസോതി ഭുസോ ആയാസോ. ഞാതിബ്യസനാദീഹിയേവ ഫുട്ഠസ്സ അധിമത്തചേതോദുക്ഖപ്പഭാവിതോ ദോസോയേവ. ഏത്ഥ ച ഉപ്പാദാദയോ പഞ്ചേവ ആദീനവഞാണസ്സ വത്ഥുവസേന വുത്താ, സേസാ തേസം വേവചനവസേന. ‘‘നിബ്ബത്തീ’’തി ഹി ഉപ്പാദസ്സ, ‘‘ജാതീ’’തി പടിസന്ധിയാ വേവചനം, ‘‘ഗതി ഉപപത്തീ’’തി ഇദം ദ്വയം പവത്തസ്സ, ജരാദയോ നിമിത്തസ്സാതി. അനുപ്പാദാദിവചനേഹി പന നിബ്ബാനമേവ വുത്തം.

പുന ¶ താനേവ ഉപ്പാദാനുപ്പാദാദീനി സട്ഠി പദാനി ദുക്ഖസുഖപദേഹി യോജേത്വാ സട്ഠി വിസ്സജ്ജനാനി, ഭയഖേമപദേഹി യോജേത്വാ സട്ഠി വിസ്സജ്ജനാനി, സാമിസനിരാമിസപദേഹി ¶ യോജേത്വാ സട്ഠി വിസ്സജ്ജനാനി, സങ്ഖാരനിബ്ബാനപദേഹി യോജേത്വാ സട്ഠി വിസ്സജ്ജനാനി നിദ്ദിട്ഠാനി. തത്ഥ ദുക്ഖന്തി അനിച്ചത്താ ദുക്ഖം. ദുക്ഖപടിപക്ഖതോ സുഖം. യം ദുക്ഖം, തം ഭയം. ഭയപടിപക്ഖതോ ഖേമം. യം ഭയം, തം വട്ടാമിസലോകാമിസേഹി അവിപ്പമുത്തത്താ സാമിസം. സാമിസപടിപക്ഖതോ നിരാമിസം. യം സാമിസം, തം സങ്ഖാരമത്തമേവ. സങ്ഖാരപടിപക്ഖതോ സന്തത്താ നിബ്ബാനം. സങ്ഖാരാ ഹി ആദിത്താ, നിബ്ബാനം സന്തന്തി. ദുക്ഖാകാരേന ഭയാകാരേന സാമിസാകാരേന സങ്ഖാരാകാരേനാതി ഏവം തേന തേന ആകാരേന പവത്തിം സന്ധായ തഥാ തഥാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബന്തി.

൧൧. പരിഗ്ഗഹട്ഠാദീനി ഏകതിംസ വിസ്സജ്ജനാനി അരിയമഗ്ഗക്ഖണവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. അരിയമഗ്ഗസമ്പയുത്താ ഹി ധമ്മാ ¶ ആദിതോ പഭുതി ഉപ്പാദനത്ഥം പരിഗ്ഗയ്ഹന്തേ ഇതി പരിഗ്ഗഹാ, തേസം സഭാവോ പരിഗ്ഗഹട്ഠോ. തേസംയേവ അഞ്ഞമഞ്ഞപരിവാരഭാവേന പരിവാരട്ഠോ. ഭാവനാപാരിപൂരിവസേന പരിപൂരട്ഠോ. തേസംയേവ സമാധിവസേന ഏകാരമ്മണപരിഗ്ഗഹമപേക്ഖിത്വാ ഏകഗ്ഗട്ഠോ. നാനാരമ്മണവിക്ഖേപാഭാവമപേക്ഖിത്വാ അവിക്ഖേപട്ഠോ. വീരിയവസേന പഗ്ഗഹട്ഠോ. സമാധിവസേന ഉദകേന ന്ഹാനീയചുണ്ണാനം വിയ അവിപ്പകിണ്ണതാ അവിസാരട്ഠോ. സമാധിയോഗേന അലുലിതത്താ അനാവിലട്ഠോ. അവികമ്പിതത്താ അനിഞ്ജനട്ഠോ. ഏകത്തുപട്ഠാനവസേനാതി സമാധിയോഗേന ച ഏകാരമ്മണേ ഭുസം പതിട്ഠാനവസേന ച. ഠിതട്ഠോതി ആരമ്മണേ നിച്ചലഭാവേന പതിട്ഠിതട്ഠോ. തസ്സ നിബ്ബാനാരമ്മണസ്സ ആലമ്ബനഭാവേന ആരമ്മണട്ഠോ. തത്ഥേവ നികാമചാരഭാവേന ഗോചരട്ഠോ. നിസ്സരണപഹാനഭാവേന നിബ്ബാനസ്സ പഹാനട്ഠോ. കിലേസപരിച്ചാഗവസേന അരിയമഗ്ഗസ്സ പരിച്ചാഗട്ഠോ. ദുഭതോ വുട്ഠാനവസേന വുട്ഠാനട്ഠോ. നിമിത്തപവത്തേഹി നിവത്തനവസേന നിവത്തനട്ഠോ. നിബ്ബുതത്താ സന്തട്ഠോ. അതപ്പകത്താ ഉത്തമത്താ ച പണീതട്ഠോ. കിലേസേഹി വിമുത്തത്താ, ആരമ്മണേ ച അധിമുത്തത്താ വിമുത്തട്ഠോ. ആസവാനം അവിസയഭാവേന പരിസുദ്ധത്താ അനാസവട്ഠോ. കിലേസകന്താരസംസാരകന്താരാതിക്കമനേന തരണട്ഠോ. സങ്ഖാരനിമിത്താഭാവേന അനിമിത്തട്ഠോ. തണ്ഹാപണിധിഅഭാവേന അപ്പണിഹിതട്ഠോ. അത്തസാരാഭാവേന സുഞ്ഞതട്ഠോ. വിമുത്തിരസേന ഏകരസതായ, സമഥവിപസ്സനാനം ഏകരസതായ വാ ഏകരസട്ഠോ. സമഥവിപസ്സനാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം അനതിവത്തനട്ഠോ. തേസംയേവ യുഗനദ്ധട്ഠോ. അരിയമഗ്ഗസ്സ സങ്ഖാരതോ നിഗ്ഗമനേ ¶ നിയ്യാനട്ഠോ. നിബ്ബാനസമ്പാപനേന ഹേതുട്ഠോ. നിബ്ബാനപച്ചക്ഖകരണേന ദസ്സനട്ഠോ. അധിപതിഭാവേന ആധിപതേയ്യട്ഠോതി.

൧൨. സമഥാദീനി ചത്താരി വിസ്സജ്ജനാനി സമഥവിപസ്സനാവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. അനിച്ചാദിവസേന അനു അനു പസ്സനതോ അനുപസ്സനട്ഠോ. യുഗനദ്ധസ്സ സമഥവിപസ്സനാദ്വയസ്സ ഏകരസഭാവേന ¶ അനതിവത്തനട്ഠോ. സിക്ഖാദീനി നവ വിസ്സജ്ജനാനി അരിയമഗ്ഗസ്സ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. സിക്ഖിതബ്ബത്താ സിക്ഖാ ¶ . തസ്സാ സമാദാതബ്ബതോ സമാദാനട്ഠോ. സീലേ പതിട്ഠായ കമ്മട്ഠാനവസേന ഗഹിതസ്സ ആരമ്മണസ്സ ഭാവനാപവത്തിട്ഠാനത്താ ഗോചരട്ഠാനത്താ ച ഗോചരട്ഠോ. സമഥകാലേ വിപസ്സനാകാലേ വാ കോസജ്ജവസേന ലീനസ്സ ചിത്തസ്സ ധമ്മവിചയവീരിയപീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗഭാവനാവസേന ഉസ്സാഹനട്ഠോ പഗ്ഗഹട്ഠോ. ഉദ്ധച്ചവസേന ഉദ്ധതസ്സ ചിത്തസ്സ പസ്സദ്ധിസമാധിഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗഭാവനാവസേന സന്നിസീദാപനട്ഠോ നിഗ്ഗഹട്ഠോ. ഉഭോ വിസുദ്ധാനന്തി ഉഭതോ വിസുദ്ധാനം, ലീനുദ്ധതപക്ഖതോ നിവാരേത്വാ വിസുദ്ധാനം ചിത്താനന്തി അത്ഥോ. മജ്ഝിമഭാവേ ഠിതാനം സന്തതിവസേന പവത്തമാനാനം ചിത്താനം വസേന ബഹുവചനം കതന്തി വേദിതബ്ബം. ഉസ്സാഹനസന്നിസീദാപനേസു സബ്യാപാരാഭാവോ അജ്ഝുപേക്ഖനട്ഠോ. സമപ്പവത്തസ്സ ചിത്തസ്സ വസേന ഭാവനാ വിസേസാധിഗമട്ഠോ. അരിയമഗ്ഗപാതുഭാവവസേന ഉത്തരിപടിവേധട്ഠോ. അരിയമഗ്ഗസിദ്ധചതുസച്ചപടിവേധവസേന സച്ചാഭിസമയട്ഠോ. ഫലസമാപത്തിവസേന നിരോധേ പതിട്ഠാപകട്ഠോ. സാ ഹി തംസമങ്ഗിപുഗ്ഗലം നിരോധസങ്ഖാതേ നിബ്ബാനേ പതിട്ഠാപേതി.

സദ്ധിന്ദ്രിയാദീനി പഞ്ച വിസ്സജ്ജനാനി ഇന്ദ്രിയട്ഠവസേന വുത്താനി. അധിമോക്ഖട്ഠോതി അധിമുച്ചനട്ഠോ. ഉപട്ഠാനട്ഠോതി ആരമ്മണം ഉപേച്ച പതിട്ഠാനട്ഠോ. ദസ്സനട്ഠോതി സഭാവപേക്ഖനട്ഠോ. സദ്ധാബലാദീനി പഞ്ച വിസ്സജ്ജനാനി ബലട്ഠവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. അകമ്പിയട്ഠേന സദ്ധാവ ബലന്തി സദ്ധാബലം. അസ്സദ്ധിയേതി അസ്സദ്ധിയേന. അസ്സദ്ധിയന്തി ച സദ്ധാപടിപക്ഖഭൂതോ ചിത്തുപ്പാദോ. അകമ്പിയട്ഠോതി അകമ്പേതബ്ബട്ഠോ, കമ്പേതും ന സക്കാതി അത്ഥോ. കോസജ്ജേതി കുസീതഭാവസങ്ഖാതേന ഥിനമിദ്ധേന. പമാദേതി സതിപടിപക്ഖേന ചിത്തുപ്പാദേന. ഉദ്ധച്ചേതി അവൂപസമസങ്ഖാതേന ഉദ്ധച്ചേന. അവിജ്ജായാതി മോഹേന. സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദീനി സത്ത വിസ്സജ്ജനാനി ബോജ്ഝങ്ഗട്ഠവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. ബുജ്ഝനകസ്സ അങ്ഗോ ¶ ബോജ്ഝങ്ഗോ. പസത്ഥോ സുന്ദരോ ച ബോജ്ഝങ്ഗോ സമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, സതിയേവ സമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ. ധമ്മേ വിചിനാതീതി ധമ്മവിചയോ. പഞ്ഞായേതം നാമം. പവിചയട്ഠോതി വിചാരട്ഠോ. പീനയതീതി പീതി. ഫരണട്ഠോതി വിസരണട്ഠോ. പസ്സമ്ഭനം പസ്സദ്ധി ¶ . ഉപസമട്ഠോതി നിദ്ദരഥട്ഠോ. ഉപപത്തിതോ ഇക്ഖതീതി ഉപേക്ഖാ, സമം പേക്ഖതി അപക്ഖപതിതാവ ഹുത്വാ പേക്ഖതീതി അത്ഥോ. സാ ഇധ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ, ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാതിപി തസ്സാ നാമം. സമവാഹിതലക്ഖണത്താ പടിസങ്ഖാനട്ഠോ.

സമ്മാദിട്ഠാദീനി അട്ഠ വിസ്സജ്ജനാനി മഗ്ഗവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. സമ്മാ പസ്സതി, സമ്മാ വാ തായ പസ്സന്തി, പസത്ഥാ സുന്ദരാ വാ ദിട്ഠീതി സമ്മാദിട്ഠി. തസ്സാ സമ്മാദിട്ഠിയാ. സമ്മാ സങ്കപ്പേതി, സമ്മാ വാ തേന സങ്കപ്പേന്തി, പസത്ഥോ സുന്ദരോ വാ സങ്കപ്പോതി സമ്മാസങ്കപ്പോ. അഭിരോപനട്ഠോതി ചിത്തസ്സ ആരമ്മണാരോപനട്ഠോ. ആരമ്മണാഭിനിരോപനട്ഠോതിപി പാഠോ. സമ്മാ വദതി ¶ , സമ്മാ വാ തായ വദന്തി, പസത്ഥാ സുന്ദരാ വാ വാചാതി സമ്മാവാചാ. മിച്ഛാവാചാവിരതിയാ ഏതം നാമം. പരിഗ്ഗഹട്ഠോതി ചതുബ്ബിധവചീസംവരപരിഗ്ഗഹട്ഠോ. സമ്മാ കരോതി, സമ്മാ വാ തേന കരോന്തി, പസത്ഥം സുന്ദരം വാ കമ്മന്തി സമ്മാകമ്മം, സമ്മാകമ്മമേവ സമ്മാകമ്മന്തോ. മിച്ഛാകമ്മന്തവിരതിയാ ഏതം നാമം. സമുട്ഠാനട്ഠോതി തിവിധകായസംവരസമുട്ഠാനട്ഠോ. സമ്മാ ആജീവതി, സമ്മാ വാ തേന ആജീവന്തി, പസത്ഥോ സുന്ദരോ വാ ആജീവോതി സമ്മാആജീവോ. മിച്ഛാജീവവിരതിയാ ഏതം നാമം. വോദാനട്ഠോതി പരിസുദ്ധട്ഠോ. സമ്മാ വായമതി, സമ്മാ വാ തേന വായമന്തി, പസത്ഥോ സുന്ദരോ വാ വായാമോതി സമ്മാവായാമോ. സമ്മാ സരതി, സമ്മാ വാ തായ സരന്തി, പസത്ഥാ സുന്ദരാ വാ സതീതി സമ്മാസതി. സമ്മാ സമാധിയതി, സമ്മാ വാ തേന സമാധിയന്തി, പസത്ഥോ സുന്ദരോ വാ സമാധീതി സമ്മാസമാധി.

൧൩. ഇന്ദ്രിയാദീനി ദസ വിസ്സജ്ജനാനി രാസികത്വാ അനുപുബ്ബപടിപാടിവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. ആധിപതേയ്യട്ഠോതി ഇന്ദട്ഠകരണവസേന അധിപതിഅത്ഥോ. അകമ്പിയട്ഠോതി പടിപക്ഖേഹി കമ്പേതും അസക്കുണേയ്യട്ഠോ. നിയ്യാനട്ഠോതി ലോകിയലോകുത്തരാനമ്പി പടിപക്ഖതോ നിഗ്ഗമനട്ഠോ. ഹേതുട്ഠോതി മിച്ഛാദിട്ഠാദീനം പഹാനായ സമ്മാദിട്ഠാദയോ ഹേതൂതി വാ സബ്ബേപി സമ്മാദിട്ഠാദയോ നിബ്ബാനസമ്പാപകഹേതൂതി വാ ഹേതുട്ഠോ. സതിപട്ഠാനേസു ആരമ്മണേസു ¶ ഓക്ഖന്ദിത്വാ പക്ഖന്ദിത്വാ ഉപട്ഠാനതോ ഉപട്ഠാനം, സതിയേവ ഉപട്ഠാനം സതിപട്ഠാനം. കായവേദനാചിത്തധമ്മേസു പനസ്സാ അസുഭദുക്ഖാനിച്ചാനത്താകാരഗഹണവസേ ¶ സുഭസുഖനിച്ചത്തസഞ്ഞാപഹാനകിച്ചസാധനവസേന ച പവത്തിതോ ചതുധാ ഭേദോ ഹോതി. ഏതാനി പുബ്ബഭാഗേ നാനാചിത്തേസു ലബ്ഭന്തി, മഗ്ഗക്ഖണേ പന ഏകായേവ സതി ചത്താരി നാമാനി ലഭതി.

സമ്മപ്പധാനേസു പദഹന്തി ഏതേനാതി പധാനം, സോഭനം പധാനം സമ്മപ്പധാനം. സമ്മാ വാ പദഹന്തി ഏതേനാതി സമ്മപ്പധാനം, സോഭനം വാ തം കിലേസവിരൂപത്തവിരഹതോ പധാനഞ്ച ഹിതസുഖനിപ്ഫാദകത്തേന സേട്ഠഭാവാവഹനതോ പധാനഭാവകരണതോ വാ സമ്മപ്പധാനം. വീരിയസ്സേതം അധിവചനം. ഉപ്പന്നാനുപ്പന്നാനം അനുപ്പന്നുപ്പന്നാനഞ്ച അകുസലകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനാനുപ്പത്തിഉപ്പാദട്ഠിതികിച്ചസാധനവസേന പവത്തിതോ പനസ്സ ചതുധാ ഭേദോ ഹോതി. ഏതാനിപി പുബ്ബഭാഗേ നാനാചിത്തേസു ലബ്ഭന്തി, മഗ്ഗക്ഖണേ പന ഏകമേവ വീരിയം ചത്താരി നാമാനി ലഭതി. പദഹനട്ഠോതി ഉസ്സാഹനട്ഠോ. പധാനട്ഠോതിപി പാഠോ, സോയേവത്ഥോ.

ഇദ്ധിപാദാനന്തി ഏത്ഥ ഛന്ദവീരിയചിത്തവീമംസാസു ഏകേകോ ഇജ്ഝതീതി ഇദ്ധി, സമിജ്ഝതി നിപ്ഫജ്ജതീതി അത്ഥോ. ഇജ്ഝന്തി വാ ഏതായ സത്താ ഇദ്ധാ വുദ്ധാ ഉക്കംസഗതാ ഹോന്തീതി ഇദ്ധി, പഠമേനത്ഥേന ¶ ഇദ്ധി ഏവ പാദോ ഇദ്ധിപാദോ, ഇദ്ധികോട്ഠാസോതി അത്ഥോ. ദുതിയേനത്ഥേന ഇദ്ധിയാ പാദോതി ഇദ്ധിപാദോ. പാദോതി പതിട്ഠാ, അധിഗമൂപായോതി അത്ഥോ. തേന ഹി യസ്മാ ഉപരൂപരി വിസേസസങ്ഖാതം ഇദ്ധിം പജ്ജന്തി പാപുണന്തി, തസ്മാ പാദോതി വുച്ചതി. ഏതേ ഛന്ദാദയോ പുബ്ബഭാഗേ അധിപതിവസേന നാനാചിത്തേസു ലബ്ഭന്തി, മഗ്ഗക്ഖണേ പന സഹേവ ലബ്ഭന്തി. ഇജ്ഝനട്ഠോതി നിപ്ഫജ്ജനട്ഠോ പതിട്ഠാനട്ഠോ വാ. സച്ചാനന്തി ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം. തഥട്ഠോതി യഥാസഭാവട്ഠോ. ഇമാനി അട്ഠ വിസ്സജ്ജനാനി ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകാനി. പയോഗാനന്തി ചതുന്നം അരിയമഗ്ഗപയോഗാനം. പടിപ്പസ്സദ്ധട്ഠോതി ചതുന്നം അരിയഫലാനം പടിപ്പസ്സദ്ധട്ഠോ. മഗ്ഗപയോഗോ ഹി ഫലക്ഖണേ പടിപ്പസ്സദ്ധോ ഹോതി നിട്ഠിതകിച്ചത്താ. മഗ്ഗപയോഗാനം ഫലോദയേന പടിപ്പസ്സദ്ധഭാവോ വാ. ഫലാനം സച്ഛികിരിയട്ഠോതി അരിയഫലാനം പച്ചവേക്ഖണവസേന പച്ചക്ഖകരണട്ഠോ. ആരമ്മണസച്ഛികിരിയാ ¶ വുത്താ ഹോതി, ഫലക്ഖണേ പടിലാഭസച്ഛികിരിയാ വാ. വിതക്കാദീനി പഞ്ച വിസ്സജ്ജനാനി ഝാനങ്ഗവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. വിതക്കനം വിതക്കോ, ഊഹനന്തി ¶ വുത്തം ഹോതി. വിചരണം വിചാരോ, അനുസഞ്ചരണന്തി വുത്തം ഹോതി. ഉപവിചാരട്ഠോതി അനുമജ്ജനട്ഠോ. അഭിസന്ദനട്ഠോതി തേമനട്ഠോ സമാധിവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗട്ഠോ.

ആവജ്ജനാദീനി പഞ്ചദസ വിസ്സജ്ജനാനി പകിണ്ണകവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. പഞ്ചദ്വാരമനോദ്വാരേസു ഭവങ്ഗാരമ്മണതോ അഞ്ഞാരമ്മണേ ചിത്തസന്താനം നമേന്താനം ദ്വിന്നം ചിത്താനം ആവജ്ജനട്ഠോ. വിഞ്ഞാണസ്സ വിജാനനട്ഠോ. പഞ്ഞായ പജാനനട്ഠോ. സഞ്ഞായ സഞ്ജാനനട്ഠോ. സമാധിസ്സ ഏകോദട്ഠോ. ദുതിയജ്ഝാനസ്മിഞ്ഹി സമാധി ഏകോ ഉദേതീതി ഏകോദീതി വുച്ചതി, വിതക്കവിചാരേഹി അനജ്ഝാരുള്ഹത്താ അഗ്ഗോ സേട്ഠോ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ. സേട്ഠോപി ഹി ലോകേ ഏകോതി വുച്ചതി. വിതക്കവിചാരവിരഹിതോ വാ ഏകോ അസഹായോ ഹുത്വാ ഉദേതീതിപി വട്ടതി. സബ്ബോപി വാ കുസലസമാധി നീവരണാദീനം ഉദ്ധച്ചസ്സേവ വാ പടിപക്ഖത്താ തേഹി അനജ്ഝാരുള്ഹോതി അഗ്ഗോ ഹുത്വാ ഉദേതീതി വാ തേഹി വിരഹിതോതി അസഹായോ ഹുത്വാ ഉദേതീതി വാ ഏകോദീതി യുജ്ജതി. അഭിഞ്ഞായ ഞാതട്ഠോതി ഞാതപരിഞ്ഞായ സഭാവജാനനട്ഠോ. പരിഞ്ഞായ തീരണട്ഠോതി തീരണപരിഞ്ഞായ അനിച്ചാദിതോ ഉപപരിക്ഖണട്ഠോ. പഹാനസ്സ പരിച്ചാഗട്ഠോതി പഹാനപരിഞ്ഞായ പടിപക്ഖപജഹനട്ഠോ. സമപ്പവത്തായ ഭാവനായ ഏകരസട്ഠോ. ഫസ്സനട്ഠോതി ഫുസനട്ഠോ വിന്ദനട്ഠോ. പീളാഭാരവഹനാദിനാ ഖന്ധട്ഠോ. സുഞ്ഞാദിനാ ധാതുട്ഠോ. സകസകമരിയാദായതനാദിനാ ആയതനട്ഠോ. പച്ചയേഹി സങ്ഗമ്മ കതവസേന സങ്ഖതട്ഠോ. തബ്ബിപരീതേന അസങ്ഖതട്ഠോ.

൧൪. ചിത്തട്ഠാദീനി പഞ്ചദസ വിസ്സജ്ജനാനി ചിത്തസമ്ബന്ധേന നിദ്ദിട്ഠാനി. ചിത്തട്ഠോതി ഏത്ഥ ആരമ്മണം ചിന്തേതീതി ചിത്തം, വിജാനാതീതി അത്ഥോ. യം പനേത്ഥ ജവനം ഹോതി, തം ജവനവീഥിവസേന ¶ അത്തനോ സന്താനം ചിനോതീതിപി ചിത്തം, യം വിപാകം ഹോതി, തം കമ്മകിലേസേഹി ചിതന്തിപി ചിത്തം, സബ്ബമ്പി യഥാനുരൂപം ചിത്തതായ ചിത്തം, ചിത്തകരണതായ ചിത്തം, യം വട്ടസ്സ പച്ചയോ ഹോതി, തം സംസാരദുക്ഖം ചിനോതീതിപി ചിത്തം. ഏവം ആരമ്മണേ ¶ ചിത്തതാദിതോ ചിത്തട്ഠോ. ചിത്തുപ്പാദനേ ഫലുപ്പാദനേ വാ നാസ്സ അന്തരമത്ഥീതി അനന്തരം, അനന്തരസ്സ ഭാവോ ആനന്തരിയം, ചിത്തസ്സ ആനന്തരിയം ചിത്താനന്തരിയം, സോ ചിത്താനന്തരിയട്ഠോ. അരഹതോ ചുതിചിത്തം വജ്ജേത്വാ യസ്സ കസ്സചി സമനന്തരനിരുദ്ധസ്സ ചിത്തസ്സ അനന്തരചിത്തുപ്പാദനേ സമത്ഥഭാവോ മഗ്ഗചിത്തസ്സ അനന്തരം ഫലുപ്പാദനേ സമത്ഥഭാവോതി അധിപ്പായോ. ചിത്തസ്സ വുട്ഠാനട്ഠോതി ഗോത്രഭുചിത്തസ്സ ¶ നിമിത്തതോ, മഗ്ഗചിത്തസ്സ നിമിത്തപവത്തതോ വുട്ഠാനട്ഠോ. ചിത്തസ്സ വിവട്ടനട്ഠോതി തസ്സേവ ചിത്തദ്വയസ്സ യഥാവുത്തതോ വുട്ഠിതസ്സ നിബ്ബാനേ വിവട്ടനട്ഠോ. ചിത്തസ്സ ഹേതുട്ഠോതി ചിത്തസ്സ ഹേതുപച്ചയഭൂതാനം നവന്നം ഹേതൂനം ഹേതുട്ഠോ. ചിത്തസ്സ പച്ചയട്ഠോതി ചിത്തസ്സ വത്ഥാരമ്മണാദീനം അനേകേസം പച്ചയാനം പച്ചയട്ഠോ. ചിത്തസ്സ വത്ഥുട്ഠോതി ചിത്തസ്സ വത്ഥുഭൂതാനം ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാകായഹദയവത്ഥൂനം വത്ഥുട്ഠോ. ചിത്തസ്സ ഭൂമട്ഠോതി ചിത്തസ്സ ഉപ്പത്തിദേസവസേന കാമാവചരാദിഭൂമിഅത്ഥോ. ചിത്തസ്സ ആരമ്മണട്ഠോതി രൂപാദിആരമ്മണട്ഠോ. പരിചിതസ്സാരമ്മണസ്സ സഞ്ചരണട്ഠാനട്ഠേന ഗോചരട്ഠോ. ഉപരി വുത്തവിഞ്ഞാണചരിയാവസേന ചരിയട്ഠോ. അഥ വാ പയോഗസമുദാചാരട്ഠോ ചരിയട്ഠോ. ചിത്തസ്സ ഗമനാഭാവേപി ദൂരസന്തികാരമ്മണഗഹണവസേന ഗതട്ഠോ. അഭിനീഹാരട്ഠോതി ഗഹിതാരമ്മണതോ അഞ്ഞാരമ്മണമനസികാരത്ഥം ചിത്തസ്സ അഭിനീഹരണട്ഠോ. ചിത്തസ്സ നിയ്യാനട്ഠോതി മഗ്ഗചിത്തസ്സ വട്ടതോ നിയ്യാനട്ഠോ. ‘‘നേക്ഖമ്മം പടിലദ്ധസ്സ കാമച്ഛന്ദതോ ചിത്തം നിസ്സടം ഹോതീ’’തിആദിനാ (പടി. മ. ൧.൨൪, ൧൯൧ ഥോകം വിസദിസം) നയേന ചിത്തസ്സ നിസ്സരണട്ഠോ.

൧൫. ഏകത്താദീനി ദ്വാചത്താലീസ വിസ്സജ്ജനാനി ഏകത്തസമ്ബന്ധേന നിദ്ദിട്ഠാനി. ഏകത്തേതി ആരമ്മണേകത്തേ, ഏകാരമ്മണേതി അത്ഥോ. പഠമജ്ഝാനവസേന പക്ഖന്ദനട്ഠോ. ദുതിയജ്ഝാനവസേന പസീദനട്ഠോ. തതിയജ്ഝാനവസേന സന്തിട്ഠനട്ഠോ. ചതുത്ഥജ്ഝാനവസേന മുച്ചനട്ഠോ. പച്ചവേക്ഖണവസേന ഏതം സന്തന്തി പസ്സനട്ഠോ. യാനീകതട്ഠാദയോ പഞ്ച സമാധിസ്സ വസീഭാവവിസേസാ. യാനീകതട്ഠോതി യുത്തയാനസദിസകതട്ഠോ. വത്ഥുകതട്ഠോതി പതിട്ഠട്ഠേന വത്ഥു വിയ കതട്ഠോ. അനുട്ഠിതട്ഠോതി പച്ചുപട്ഠിതട്ഠോ. പരിചിതട്ഠോതി സമന്തതോ ചിതട്ഠോ. സുസമാരദ്ധട്ഠോതി സുട്ഠു സമാരദ്ധട്ഠോ ¶ , സുകതട്ഠോതി അത്ഥോ. ആവജ്ജനസമാപജ്ജനഅധിട്ഠാനവുട്ഠാനപച്ചവേക്ഖണവസിതാവസേന വാ പടിപാടിയാ പഞ്ച പദാനി യോജേതബ്ബാനി. കസിണാദിആരമ്മണഭാവനായ സിഖാപ്പത്തകാലേ ചിത്തചേതസികാനം പരിഗ്ഗഹപരിവാരപരിപൂരട്ഠോ. തേസംയേവ സമ്മാ സമാഹിതത്താ ഏകാരമ്മണേ സമോസരണേന സമോധാനട്ഠോ. തേസംയേവ ബലപ്പത്തിയാ ആരമ്മണം അഭിഭവിത്വാ പതിട്ഠാനവസേന അധിട്ഠാനട്ഠോ. സമഥസ്സ വിപസ്സനായ വാ ആദിതോ, ആദരേന വാ സേവനവസേന ആസേവനട്ഠോ. വഡ്ഢനവസേന ഭാവനട്ഠോ ¶ . പുനപ്പുനം ¶ കരണവസേന ബഹുലീകമ്മട്ഠോ. ബഹുലീകതസ്സ സുട്ഠു സമുട്ഠിതവസേന സുസമുഗ്ഗതട്ഠോ. സുസമുഗ്ഗതസ്സ പച്ചനീകേഹി സുട്ഠു വിമുത്തിവസേന ആരമ്മണേ ച സുട്ഠു അധിമുത്തിവസേന സുവിമുത്തട്ഠോ.

ബുജ്ഝനട്ഠാദീനി ചത്താരി പദാനി ബോജ്ഝങ്ഗവസേന വുത്താനി. സോതാപത്തിമഗ്ഗബോജ്ഝങ്ഗാനം ബുജ്ഝനട്ഠോ. സകദാഗാമിമഗ്ഗബോജ്ഝങ്ഗാനം അനുബുജ്ഝനട്ഠോ. അനാഗാമിമഗ്ഗബോജ്ഝങ്ഗാനം പടിബുജ്ഝനട്ഠോ. അരഹത്തമഗ്ഗബോജ്ഝങ്ഗാനം സമ്ബുജ്ഝനട്ഠോ. വിപസ്സനാബോജ്ഝങ്ഗാനം വാ ബുജ്ഝനട്ഠോ. ദസ്സനമഗ്ഗബോജ്ഝങ്ഗാനം അനുബുജ്ഝനട്ഠോ. ഭാവനാമഗ്ഗബോജ്ഝങ്ഗാനം പടിബുജ്ഝനട്ഠോ. ഫലബോജ്ഝങ്ഗാനം സമ്ബുജ്ഝനട്ഠോ. യഥാവുത്തനയേനേവ ബോജ്ഝങ്ഗാനം തസ്സ തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ബോധനാദികരണേന ബോധനട്ഠാദയോ ചത്താരോ അത്ഥാ വേദിതബ്ബാ. യഥാവുത്താനംയേവ ബോജ്ഝങ്ഗാനം ബുജ്ഝനട്ഠേന ‘‘ബോധോ’’തി ലദ്ധനാമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ പക്ഖേ ഭവത്താ ബോധിപക്ഖിയാ നാമ. തേസം യഥാവുത്താനംയേവ ബോധിപക്ഖിയട്ഠാദയോ ചത്താരോ അത്ഥാ വേദിതബ്ബാ. വിപസ്സനാപഞ്ഞാവസേന ജോതനട്ഠോ. കമതോ ചതുമഗ്ഗപഞ്ഞാവസേന ഉജ്ജോതനാനുജ്ജോതനപടിജ്ജോതനസഞ്ജോതനട്ഠോ. കമതോ ചതുമഗ്ഗപഞ്ഞാവസേന വാ ജോതനട്ഠാദയോ, ഫലപഞ്ഞാവസേന സഞ്ജോതനട്ഠോ വേദിതബ്ബോ.

൧൬. പതാപനട്ഠാദീനി അട്ഠാരസ വിസ്സജ്ജനാനി അരിയമഗ്ഗവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. അരിയമഗ്ഗോ ഹി യസ്സുപ്പജ്ജതി, തം പതാപേതി പഭാസേതി വിരോചാപേതീതി പതാപനോ, തസ്സ പതാപനട്ഠോ. തസ്സേവ അതിപഭസ്സരഭാവേന സയം വിരോചനട്ഠോ. കിലേസാനം വിസോസനേന സന്താപനട്ഠോ. അമലനിബ്ബാനാരമ്മണത്താ അമലട്ഠോ. സമ്പയുത്തമലാഭാവേന വിമലട്ഠോ. ആരമ്മണകരണമലാഭാവേ ¶ നിമ്മലട്ഠോ. അഥ വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ അമലട്ഠോ. സകദാഗാമിഅനാഗാമിമഗ്ഗാനം വിമലട്ഠോ. അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ നിമ്മലട്ഠോ. അഥ വാ സാവകമഗ്ഗസ്സ അമലട്ഠോ. പച്ചേകബുദ്ധമഗ്ഗസ്സ വിമലട്ഠോ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധമഗ്ഗസ്സ നിമ്മലട്ഠോ. കിലേസവിസമാഭാവേന സമട്ഠോ. ‘‘സമ്മാ മാനാഭിസമയാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൮; അ. നി. ൩.൩൩; ൫.൨൦൦) വിയ കിലേസപ്പഹാനട്ഠേന സമയട്ഠോ. വിക്ഖമ്ഭനതദങ്ഗസമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണസങ്ഖാതേസു പഞ്ചസു വിവേകേസു സമുച്ഛേദവിവേകത്താ വിവേകട്ഠോ, വിനാഭാവട്ഠോ. നിസ്സരണവിവേകേ നിബ്ബാനേ ചരണതോ വിവേകചരിയട്ഠോ. പഞ്ചസു വിരാഗേസു സമുച്ഛേദവിരാഗത്താ ¶ വിരാഗട്ഠോ, വിരജ്ജനട്ഠോ. നിസ്സരണവിരാഗേ നിബ്ബാനേ ചരണതോ വിരാഗചരിയട്ഠോ. പഞ്ചസു നിരോധേസു സമുച്ഛേദനിരോധത്താ നിരോധട്ഠോ. ദുക്ഖനിരോധേ നിബ്ബാനേ ചരണതോ നിരോധചരിയട്ഠോ. പരിച്ചാഗപക്ഖന്ദനവോസഗ്ഗത്താ വോസഗ്ഗട്ഠോ. അരിയമഗ്ഗോ ഹി സമുച്ഛേദവസേന കിലേസപ്പഹാനതോ പരിച്ചാഗവോസഗ്ഗോ, ആരമ്മണകരണേന നിബ്ബാനപക്ഖന്ദനതോ പക്ഖന്ദനവോസഗ്ഗോ ച. വിപസ്സനാ പന തദങ്ഗവസേന കിലേസപ്പഹാനതോ പരിച്ചാഗവോസഗ്ഗോ, തന്നിന്നഭാവേന നിബ്ബാനപക്ഖന്ദനതോ പക്ഖന്ദനവോസഗ്ഗോ. ന സോ ഇധ അധിപ്പേതോ. വോസഗ്ഗഭാവേന ചരണതോ ¶ വോസഗ്ഗചരിയട്ഠോ. പഞ്ചസു വിമുത്തീസു സമുച്ഛേദവിമുത്തിത്താ വിമുത്തട്ഠോ. നിസ്സരണവിമുത്തിയം ചരണതോ വിമുത്തിചരിയട്ഠോ.

ഛന്ദവീരിയചിത്തവീമംസാസങ്ഖാതേസു ചതൂസു ഇദ്ധിപാദേസു ഏകേകഇദ്ധിപാദവസേന ദസ ദസ കത്വാ ചതുരിദ്ധിപാദവസേന ഛന്ദട്ഠാദീനി ചത്താലീസ വിസ്സജ്ജനാനി നിദ്ദിട്ഠാനി. കത്തുകമ്യതട്ഠോ ഛന്ദട്ഠോ. ഛന്ദം സീസം കത്വാ ഭാവനാരമ്ഭകാലേ മൂലട്ഠോ. സഹജാതാനം പതിട്ഠാഭാവേന പാദട്ഠോ. പദട്ഠോതി വാ പാഠോ. ഇദ്ധിപാദത്താ അധിപതിഭാവേന പധാനട്ഠോ. പയോഗകാലേ ഇജ്ഝനട്ഠോ. സദ്ധാസമ്പയോഗേന അധിമോക്ഖട്ഠോ. വീരിയസമ്പയോഗേന പഗ്ഗഹട്ഠോ. സതിസമ്പയോഗേന ഉപട്ഠാനട്ഠോ. സമാധിസമ്പയോഗേന അവിക്ഖേപട്ഠോ. പഞ്ഞാസമ്പയോഗേന ദസ്സനട്ഠോ. പഗ്ഗഹട്ഠോ വീരിയട്ഠോ. വീരിയം സീസം കത്വാ ഭാവനാരമ്ഭകാലേ മൂലട്ഠോ. സയം ¶ വീരിയത്താ പഗ്ഗഹട്ഠോ. ചിന്തനട്ഠാദികോ ചിത്തട്ഠോ. ചിത്തം സീസം കത്വാ ഭാവനാരമ്ഭകാലേ മൂലട്ഠോ. ഉപപരിക്ഖനട്ഠോ വീമംസട്ഠോ. വീമംസം സീസം കത്വാ ഭാവനാരമ്ഭകാലേ മൂലട്ഠോ. സയം വീമംസത്താ ദസ്സനട്ഠോ.

൧൭. ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോതിആദീനി സോളസ വിസ്സജ്ജനാനി സച്ചാനം തഥലക്ഖണവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. ദുക്ഖദസ്സനേനേവ പീളനട്ഠോ. ദുക്ഖായൂഹനസമുദയദസ്സനേന സങ്ഖതട്ഠോ. സബ്ബകിലേസസന്താപഹരസുസീതലമഗ്ഗദസ്സനേന സന്താപട്ഠോ. അവിപരിണാമധമ്മനിരോധദസ്സനേന വിപരിണാമട്ഠോ. സമുദയദസ്സനേനേവ ആയൂഹനട്ഠോ. സമുദയായൂഹിതദുക്ഖദസ്സനേന നിദാനട്ഠോ. വിസഞ്ഞോഗഭൂതനിരോധദസ്സനേന സഞ്ഞോഗട്ഠോ. നിയ്യാനഭൂതമഗ്ഗദസ്സനേന പലിബോധട്ഠോ. നിരോധദസ്സനേനേവ നിസ്സരണട്ഠോ. അവിവേകഭൂതസമുദയദസ്സനേന വിവേകട്ഠോ. സങ്ഖതഭൂതമഗ്ഗദസ്സനേന അസങ്ഖതട്ഠോ. വിസഭൂതദുക്ഖദസ്സനേന അമതട്ഠോ. മഗ്ഗദസ്സനേനേവ ¶ നിയ്യാനട്ഠോ. നിബ്ബാനസമ്പത്തിയാ അഹേതുഭൂതസമുദയദസ്സനേന ഹേതുട്ഠോ. സുദുദ്ദസനിരോധദസ്സനേന ദസ്സനട്ഠോ. കപണജനസദിസദുക്ഖദസ്സനേന ഉളാരകുലസദിസോ ആധിപതേയ്യട്ഠോ പാതുഭവതീതി. ഏവം തംതംസച്ചദസ്സനേന തദഞ്ഞസച്ചദസ്സനേന ച ഏകേകസ്സ സച്ചസ്സ ചത്താരോ ചത്താരോ ലക്ഖണട്ഠാ വുത്താ.

തഥട്ഠാദീനി ദ്വാദസ വിസ്സജ്ജനാനി സബ്ബധമ്മസങ്ഗാഹകദ്വാദസപദവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. തഥട്ഠോതി യഥാസഭാവട്ഠോ. അനത്തട്ഠോതി അത്തവിരഹിതട്ഠോ. സച്ചട്ഠോതി അവിസംവാദനട്ഠോ. പടിവേധട്ഠോതി പടിവിജ്ഝിതബ്ബട്ഠോ. അഭിജാനനട്ഠോതി അഭിജാനിതബ്ബട്ഠോ. പരിജാനനട്ഠോതി ഞാതതീരണപരിഞ്ഞായ പരിജാനിതബ്ബട്ഠോ. ധമ്മട്ഠോതി സഭാവധാരണാദിഅത്ഥോ. ധാതുട്ഠോതി സുഞ്ഞാദിഅത്ഥോ. ഞാതട്ഠോതി ജാനിതും സക്കുണേയ്യട്ഠോ. സച്ഛികിരിയട്ഠോതി സച്ഛികാതബ്ബട്ഠോ. ഫസ്സനട്ഠോതി ഞാണേന ഫുസിതബ്ബട്ഠോ. അഭിസമയട്ഠോതി പച്ചവേക്ഖണഞാണേന അഭിസമ്മാഗന്തബ്ബട്ഠോ, ഞാണേന പടിലഭിതബ്ബട്ഠോ വാ. പടിലാഭോപി ¶ ഹി ‘‘അത്ഥാഭിസമയാ ധീരോ’’തിആദീസു (സം. നി. ൧.൧൩൦) വിയ അഭിസമയോതി വുച്ചതി.

൧൮. നേക്ഖമ്മാദീനി ¶ സത്ത വിസ്സജ്ജനാനി ഉപചാരജ്ഝാനവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. നേക്ഖമ്മന്തി കാമച്ഛന്ദസ്സ പടിപക്ഖോ അലോഭോ. ആലോകസഞ്ഞാതി ഥിനമിദ്ധസ്സ പടിപക്ഖേ ആലോകനിമിത്തേ സഞ്ഞാ. അവിക്ഖേപോതി ഉദ്ധച്ചസ്സ പടിപക്ഖോ സമാധി. ധമ്മവവത്ഥാനന്തി വിചികിച്ഛായ പടിപക്ഖം ഞാണം. ഞാണന്തി അവിജ്ജായ പടിപക്ഖം ഞാണം. പാമോജ്ജന്തി അരതിപടിപക്ഖാ പീതി. പഠമജ്ഝാനാദീനി അട്ഠ വിസ്സജ്ജനാനി രൂപാരൂപസമാപത്തിവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. ഹേട്ഠാ പന രൂപസമാപത്തിഅനന്തരം രൂപജ്ഝാനസമ്ബന്ധേന ചത്താരോ ബ്രഹ്മവിഹാരാ നിദ്ദിട്ഠാ.

അനിച്ചാനുപസ്സനാദീനി ലോകുത്തരമഗ്ഗസ്സ പുബ്ബഭാഗേ അട്ഠാരസമഹാവിപസ്സനാവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. ഹേട്ഠാ പന രൂപാദീഹി യോജനൂപഗാ സത്ത അനുപസ്സനാ ഏവ വുത്താ, ഇധ പന സബ്ബാപി വുത്താ. കലാപസമ്മസനഉദയബ്ബയാനുപസ്സനാ കസ്മാ ന വുത്താതി ചേ? താസം ദ്വിന്നം വസേന അനിച്ചാനുപസ്സനാദീനം സിജ്ഝനതോ ഇമാസു വുത്താസു താ ദ്വേപി വുത്താവ ഹോന്തി, അനിച്ചാനുപസ്സനാദീഹി വാ വിനാ താസം ദ്വിന്നം അപ്പവത്തിതോ ഇമാസു വുത്താസു താ ദ്വേപി വുത്താവ ഹോന്തി. ഖയാനുപസ്സനാതി പച്ചുപ്പന്നാനം രൂപക്ഖന്ധാദീനം ഭങ്ഗദസ്സനഞാണഞ്ച ¶ തംതംഖന്ധഭങ്ഗദസ്സനാനന്തരം തദാരമ്മണചിത്തചേതസികഭങ്ഗദസ്സനഞാണഞ്ച. വയാനുപസ്സനാതി പച്ചുപ്പന്നാനം ഖന്ധാനം ഭങ്ഗദസ്സനാനന്തരം തദന്വയേനേവ അതീതാനാഗതഖന്ധാനം ഭങ്ഗദസ്സനഞാണം. വിപരിണാമാനുപസ്സനാതി തസ്മിം ഭങ്ഗസങ്ഖാതേ നിരോധേ അധിമുത്തത്താ, അഥ സബ്ബേപി അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാ ഖന്ധാ വിപരിണാമവന്തോതി സബ്ബേസം വിപരിണാമദസ്സനഞാണം. അനിമിത്താനുപസ്സനാതി ഏവം സബ്ബസങ്ഖാരാനം വിപരിണാമം ദിസ്വാ അനിച്ചതോ വിപസ്സന്തസ്സ അനിച്ചാനുപസ്സനാവ നിച്ചനിമിത്തപജഹനവസേന നിച്ചനിമിത്താഭാവാ അനിമിത്താനുപസ്സനാ നാമ ഹോതി. അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനാതി അനിച്ചാനുപസ്സനാനന്തരം പവത്താ ദുക്ഖാനുപസ്സനാവ സുഖപത്ഥനാപജഹനവസേന പണിധിഅഭാവാ അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനാ നാമ ഹോതി.

സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാതി ദുക്ഖാനുപസ്സനാനന്തരം പവത്താ അനത്താനുപസ്സനാവ അത്താഭിനിവേസപജഹനവസേന അത്തസുഞ്ഞതാദസ്സനതോ സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാ നാമ ഹോതി. അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനാതി ഏവം സങ്ഖാരാനം ഭങ്ഗം പസ്സിത്വാ ¶ പസ്സിത്വാ അനിച്ചാദിതോ വിപസ്സന്തസ്സ സങ്ഖാരാവ ഭിജ്ജന്തി, സങ്ഖാരാനം മരണം ന അഞ്ഞോ കോചി അത്ഥീതി ഭങ്ഗവസേന സുഞ്ഞതം ഗഹേത്വാ പവത്താ വിപസ്സനാ. സാ ഹി അധിപഞ്ഞാ ച ധമ്മേസു ച വിപസ്സനാതി കത്വാ അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനാതി വുച്ചതി. യഥാഭൂതഞാണദസ്സനന്തി ¶ ഭങ്ഗം ദിസ്വാ ദിസ്വാ ‘‘സഭയാ സങ്ഖാരാ’’തി പവത്തം ഭയതുപട്ഠാനഞാണം. ആദീനവാനുപസ്സനാതി ഭയതുപട്ഠാനവസേന ഉപ്പന്നം സബ്ബഭവാദീസു ആദീനവദസ്സനഞാണം. ‘‘യാ ച ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ യഞ്ച ആദീനവേ ഞാണം യാ ച നിബ്ബിദാ, ഇമേ ധമ്മാ ഏകത്ഥാ, ബ്യഞ്ജനമേവ നാന’’ന്തി (പടി. മ. ൧.൨൨൭) വചനതോ ഭയതുപട്ഠാനാദീനവാനുപസ്സനാസു വുത്താസു നിബ്ബിദാനുപസ്സനാ ഇധാപി വുത്താവ ഹോതി. ആദിതോ ചതുത്ഥം കത്വാ വുത്തത്താ പനിധ ന വുത്താ. പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാതി മുഞ്ചിതുകമ്യതാഞാണവസേന ഉപ്പന്നം മുഞ്ചനസ്സ ഉപായകരണം പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാസഞ്ഞിതം അനിച്ചദുക്ഖാനത്താനുപസ്സനാഞാണം. ‘‘യാ ച മുഞ്ചിതുകമ്യതാ യാ ച പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാ യാ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖാ, ഇമേ ധമ്മാ ഏകത്ഥാ, ബ്യഞ്ജനമേവ നാന’’ന്തി (പടി. മ. ൧.൨൨൭) വചനതോ പടിസങ്ഖാനുപസ്സനായ വുത്തായ മുഞ്ചിതുകമ്യതാസങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണാനി വുത്താനേവ ഹോന്തി. വിവട്ടനാനുപസ്സനാതി അനുലോമഞാണവസേന ഉപ്പന്നം ഗോത്രഭുഞാണം. അനുലോമഞാണേന ഗോത്രഭുഞാണസ്സ സിജ്ഝനതോ ഗോത്രഭുഞാണേ വുത്തേ അനുലോമഞാണം വുത്തമേവ ഹോതി. ഏവഞ്ഹി അട്ഠാരസന്നം ¶ മഹാവിപസ്സനാനം പടിപാടി വുച്ചമാനാ പാളിയാ സമേതി. വുത്തഞ്ഹി ഇന്ദ്രിയകഥായം –

‘‘പുബ്ബഭാഗേ പഞ്ചഹിന്ദ്രിയേഹി പഠമജ്ഝാനവസേന പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി നിസ്സടാനി ഹോന്തി, പഠമേ ഝാനേ പഞ്ചഹിന്ദ്രിയേഹി ദുതിയജ്ഝാനവസേന പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി നിസ്സടാനി ഹോന്തീ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൯൨) –

ആദിനാ നയേന യാവ അരഹത്തഫലാ ഉത്തരുത്തരിപടിപാടിയാ ഇന്ദ്രിയാനി വുത്താനി. തസ്മാ അട്ഠാരസ മഹാവിപസ്സനാ യഥാവുത്തക്കമേന പാളിയാ യുജ്ജന്തി. വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ പന –

‘‘ഖയാനുപസ്സനാതി ഘനവിനിബ്ഭോഗം കത്വാ അനിച്ചം ഖയട്ഠേനാതി ഏവം ഖയം പസ്സതോ ഞാണം. വിപരിണാമാനുപസ്സനാതി രൂപസത്തകഅരൂപസത്തകാദിവസേന തം തം പരിച്ഛേദം അതിക്കമ്മ അഞ്ഞഥാ പവത്തിദസ്സനം. ഉപ്പന്നസ്സ വാ ജരായ ചേവ മരണേന ച ദ്വീഹാകാരേഹി ¶ വിപരിണാമദസ്സനം. യഥാഭൂതഞാണദസ്സനന്തി സപച്ചയനാമരൂപപരിഗ്ഗഹോ’’തി (വിസുദ്ധി. ൨.൮൫൦) –

വുത്തം. തം തായ പാളിയാ വിരുദ്ധം വിയ ദിസ്സതി. വിവട്ടനാനുപസ്സനാതി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ ചേവ അനുലോമഞ്ചാതി വുത്തം. തഞ്ച പാളിയാ വിരുദ്ധം വിയ ദിസ്സതി. ചരിയാകഥായഞ്ഹി –

‘‘അനിച്ചാനുപസ്സനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ. അനിച്ചാനുപസ്സനാ ¶ ഞാണചരിയാ…പേ… പടിസങ്ഖാനുപസ്സനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ. പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാ ഞാണചരിയാ’’തി (പടി. മ. ൧.൭൧) –

യസ്സ യസ്സ ഞാണസ്സ വിസും വിസും ആവജ്ജനം ലബ്ഭതി, തസ്സ തസ്സ വിസും വിസും ആവജ്ജനം വുത്തം. വിവട്ടനാനുപസ്സനായ പന ആവജ്ജനം അവത്വാവ ‘‘വിവട്ടനാനുപസ്സനാ ഞാണചരിയാ’’തി വുത്തം. യദി സങ്ഖാരുപേക്ഖാനുലോമഞാണാനി വിവട്ടനാനുപസ്സനാ നാമ സിയും, തദാവജ്ജനസമ്ഭവാ തദത്ഥായ ച ആവജ്ജനം വദേയ്യ, ന ച തദത്ഥായ ആവജ്ജനം വുത്തം. ഗോത്രഭുഞാണസ്സ പന വിസും ആവജ്ജനം ¶ നത്ഥി അനുലോമാവജ്ജനവീഥിയംയേവ ഉപ്പത്തിതോ. തസ്മാ വിവട്ടനാനുപസ്സനത്ഥായ ആവജ്ജനസ്സ അവുത്തത്താ ഗോത്രഭുഞാണമേവ ‘‘വിവട്ടനാനുപസ്സനാ’’തി യുജ്ജതി.

൧൯. സോതാപത്തിമഗ്ഗാദീനി അട്ഠ വിസ്സജ്ജനാനി ലോകുത്തരമഗ്ഗഫലവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. സോതസ്സ ആപജ്ജനം സോതാപത്തി, സോതാപത്തി ഏവ മഗ്ഗോ സോതാപത്തിമഗ്ഗോ. സോതാപത്തിയാ ഫലം സോതാപത്തിഫലം, സമാപജ്ജീയതീതി സമാപത്തി, സോതാപത്തിഫലമേവ സമാപത്തി സോതാപത്തിഫലസമാപത്തി. പടിസന്ധിവസേന സകിംയേവ ഇമം ലോകം ആഗച്ഛതീതി സകദാഗാമീ, തസ്സ മഗ്ഗോ സകദാഗാമിമഗ്ഗോ. സകദാഗാമിസ്സ ഫലം സകദാഗാമിഫലം. പടിസന്ധിവസേനേവ കാമഭവം ന ആഗച്ഛതീതി അനാഗാമീ, തസ്സ മഗ്ഗോ അനാഗാമിമഗ്ഗോ. അനാഗാമിസ്സ ഫലം അനാഗാമിഫലം. കിലേസേഹി ആരകത്താ, കിലേസാരീനം ഹതത്താ, സംസാരചക്കസ്സ അരാനം ഹതത്താ, പാപകരണേ രഹാഭാവാ, പച്ചയാദീനം അരഹത്താ അരഹം, അരഹതോ ഭാവോ അരഹത്തം. കിം തം? അരഹത്തഫലം. അരഹത്തസ്സ മഗ്ഗോ അരഹത്തമഗ്ഗോ. അരഹത്തമേവ ഫലം അരഹത്തഫലം.

‘‘അധിമോക്ഖട്ഠേന സദ്ധിന്ദ്രിയ’’ന്തിആദീനി ‘‘തഥട്ഠേന ¶ സച്ചാ’’തിപരിയന്താനി തേത്തിംസ വിസ്സജ്ജനാനി നിദ്ദിട്ഠാനി. ഹേട്ഠാ ‘‘സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമോക്ഖട്ഠോ’’തിആദീഹി തേത്തിംസായ വിസ്സജ്ജനേഹി സമാനാനി. കേവലഞ്ഹി തത്ഥ ധമ്മേഹി അത്ഥാ നിദ്ദിട്ഠാ, ഇധ അത്ഥേഹി ധമ്മാ നിദ്ദിട്ഠാതി അയം വിസേസോ. ‘‘അവിക്ഖേപട്ഠേന സമഥോ’’തിആദീനഞ്ച ചതുന്നം വിസ്സജ്ജനാനം ഹേട്ഠാ ‘‘സമഥസ്സ അവിക്ഖേപട്ഠോ’’തിആദീനഞ്ച ചതുന്നം വിസ്സജ്ജനാനം വിസേസോ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

സംവരട്ഠേനാതിആദീനി അട്ഠ വിസ്സജ്ജനാനി സീലാദിബലപരിയോസാനധമ്മവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. സീലവിസുദ്ധീതി സുപരിസുദ്ധപാതിമോക്ഖസംവരാദിചതുബ്ബിധം സീലം ദുസ്സീല്യമലവിസോധനതോ. ചിത്തവിസുദ്ധീതി സഉപചാരാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ. ചിത്തസീസേന ഹേത്ഥ സമാധി വുത്തോ. സോ ചിത്തമലവിസോധനതോ ചിത്തവിസുദ്ധി. ദിട്ഠിവിസുദ്ധീതി നാമരൂപാനം യഥാസഭാവദസ്സനം സത്തദിട്ഠിമലവിസോധനതോ ¶ ദിട്ഠിവിസുദ്ധി. മുത്തട്ഠേനാതി തദങ്ഗവസേന ഉപക്കിലേസതോ വിമുത്തട്ഠേന ആരമ്മണേ ച അധിമുത്തട്ഠേന. വിമോക്ഖോതി തദങ്ഗവിമോക്ഖോ. പടിവേധട്ഠേന വിജ്ജാതി പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണം പുരിമഭവപടിവേധട്ഠേന വിജ്ജാ, ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം ¶ സത്താനം ചുതൂപപാതപടിവേധട്ഠേന വിജ്ജാ, ആസവാനം ഖയേ ഞാണം സച്ചപടിവേധട്ഠേന വിജ്ജാ. പടിവേധട്ഠേനാതി ജാനനട്ഠേന. പരിച്ചാഗട്ഠേന വിമുത്തീതി യം യം പരിച്ചത്തം, തതോ തതോ വിമുത്തത്താ ഫലവിമുത്തി. സമുച്ഛേദട്ഠേന ഖയേ ഞാണന്തി കിലേസസമുച്ഛിന്ദനത്ഥേന കിലേസക്ഖയകരേ അരിയമഗ്ഗേ ഞാണം. പടിപ്പസ്സദ്ധട്ഠേന അനുപ്പാദേ ഞാണന്തി മഗ്ഗകിച്ചസങ്ഖാതപയോഗപടിപ്പസ്സദ്ധത്താ പടിസന്ധിവസേന അനുപ്പാദഭൂതേ തംതംമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസാനം അനുപ്പാദപരിയോസാനേ ഉപ്പന്നേ അരിയഫലേ ഞാണം.

൨൦. ഛന്ദോ മൂലട്ഠേനാതിആദീനി നവ വിസ്സജ്ജനാനി അരിയമഗ്ഗസ്സ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. ഛന്ദോ മൂലട്ഠേനാതി കുസലാനം ധമ്മാനം കത്തുകമ്യതാഛന്ദോ പടിപത്തിയാ ച നിപ്ഫത്തിയാ ച മൂലത്താ മൂലട്ഠേന. മനസികാരോ സമുട്ഠാനട്ഠേനാതി യോനിസോമനസികാരോ സബ്ബകുസലധമ്മേ സമുട്ഠാപേതീതി സമുട്ഠാനട്ഠേന. ഫസ്സോ സമോധാനട്ഠേനാതി ¶ യസ്മാ തണ്ഹായ വിസേസേന വേദനാ പധാനകാരണം, തണ്ഹാ ച പഹീയമാനാ വിസേസേന വേദനായ പരിഞ്ഞാതായ പഹീയതി, തസ്സാ ച വേദനായ ഫസ്സോവ പധാനകാരണം, തസ്മിം പരിഞ്ഞാതേ വേദനാ പരിഞ്ഞാതാ ഹോതി, തസ്മാ സത്തസു അഭിഞ്ഞേയ്യവത്ഥൂസു ഫസ്സോ പഠമം വുത്തോ. സോ ച തികസന്നിപാതസങ്ഖാതസ്സ അത്തനോ കാരണസ്സ വസേന പവേദിതത്താ ‘‘തികസന്നിപാതപച്ചുപട്ഠാനോ’’തി വുത്തത്താ സമോധാനട്ഠേന അഭിഞ്ഞേയ്യോ. കേചി പന ‘‘ഞാണഫസ്സോ ഫസ്സോ’’തി വദന്തി.

യസ്മാ പന വേദനാ ചിത്തചേതസികേ അത്തനോ വസേ വത്താപയമാനാ തത്ഥ സമോസരതി പവിസതി, ചിത്തസന്താനമേവ വാ പവിസതി, തസ്മാ സമോസരണട്ഠേന അഭിഞ്ഞേയ്യാതി വുത്താ. കേചി പന ‘‘സബ്ബാനിപി പരിഞ്ഞേയ്യാനി വേദനാസു സമോസരന്തി, വേദനാസു പരിഞ്ഞാതാസു സബ്ബം തണ്ഹാവത്ഥു പരിഞ്ഞാതം ഹോതി. തം കിസ്സ ഹേതു? വേദനാപച്ചയാ ഹി സബ്ബാപി തണ്ഹാ. തസ്മാ വേദനാ സമോസരണട്ഠേന അഭിഞ്ഞേയ്യാ’’തി വദന്തി. യസ്മാ സബ്ബഗോപാനസീനം ആബന്ധനതോ കൂടാഗാരകണ്ണികാ വിയ ചിത്തചേതസികാനം സമ്പിണ്ഡനതോ സമാധി കുസലാനം ധമ്മാനം പമുഖോ ഹോതി ജേട്ഠകോ, തസ്മാ സമാധി പമുഖട്ഠേനാതി വുത്തം. പാമുഖട്ഠേനാതിപി പാഠോ. യസ്മാ സമഥവിപസ്സനം ഭാവേന്തസ്സ ആരമ്മണൂപട്ഠാനാധിപതി ഹോതി സതി, സതിയാ ¶ ഉപട്ഠിതേ ആരമ്മണേ സബ്ബേപി കുസലാ ധമ്മാ സകം സകം കിച്ചം സാധേന്തി, തസ്മാ സതി ആധിപതേയ്യട്ഠേനാതി വുത്തം. പഞ്ഞാ തദുത്തരട്ഠേനാതി അരിയമഗ്ഗപഞ്ഞാ തേസം കുസലാനം ധമ്മാനം ഉത്തരട്ഠേന സേട്ഠട്ഠേന അഭിഞ്ഞേയ്യാ. അഥ വാ തതോ കിലേസേഹി, സംസാരവട്ടതോ വാ ഉത്തരതി സമതിക്കമതീതി തദുത്തരാ, തസ്സാ അത്ഥോ തദുത്തരട്ഠോ. തേന ¶ തദുത്തരട്ഠേന. തതുത്തരട്ഠേനാതിപി പാഠോ, തതോ ഉത്തരട്ഠേനാതി അത്ഥോ. വിമുത്തി സാരട്ഠേനാതി ഫലവിമുത്തി അപരിഹാനിവസേന ഥിരത്താ സാരോ, തം അതിക്കമിത്വാ അഞ്ഞസ്സ പരിയേസിതബ്ബസ്സ അഭാവതോപി സാരോ. സാ വിമുത്തി തേന സാരട്ഠേന അഭിഞ്ഞേയ്യാ. അമതോഗധം നിബ്ബാനന്തി നത്ഥി ഏതസ്സ മരണസങ്ഖാതം മതന്തി അമതം, കിലേസവിസപടിപക്ഖത്താ അഗദന്തിപി അമതം ¶ , സച്ഛികിരിയായ സത്താനം പതിട്ഠാഭൂതന്തി ഓഗധം, സംസാരദുക്ഖസന്തിഭൂതത്താ നിബ്ബുതന്തി നിബ്ബാനം, നത്ഥേത്ഥ തണ്ഹാസങ്ഖാതം വാനന്തിപി നിബ്ബാനം. തം സാസനസ്സ നിട്ഠാഭൂതത്താ പരിയോസാനട്ഠേന അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഏവം ഇമസ്മിം അഭിഞ്ഞേയ്യനിദ്ദേസേ സത്തസഹസ്സാനി സത്തസതാനി ചത്താലീസഞ്ച വിസ്സജ്ജനാനി ഹോന്തി.

ഇദാനി തേസം ഏവം നിദ്ദിട്ഠാനം ധമ്മാനം ‘‘യേ യേ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞാതാ, തേ തേ ധമ്മാ ഞാതാ ഹോന്തീ’’തി നിഗമനം കരോതി, തസ്സ അഭിമുഖം കത്വാ ഞാതാ ഹോന്തീതി അധിപ്പായോ. തംഞാതട്ഠേന ഞാണന്തി തേസം വുത്തപ്പകാരാനം ധമ്മാനം ജാനനട്ഠേന ഞാണം. പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാതി പകാരതോ ജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതീതിആദിതോ പുച്ഛിതപുച്ഛാ നിഗമേത്വാ ദസ്സിതാ. തേന കാരണേന ‘‘ഇമേ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാതി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണ’’ന്തി വുച്ചതീതി അത്ഥോതി.

സദ്ധമ്മപ്പകാസിനിയാ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗട്ഠകഥായ

അഭിഞ്ഞേയ്യനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പരിഞ്ഞേയ്യനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൨൧. പരിഞ്ഞേയ്യനിദ്ദേസേ ¶ കിഞ്ചാപി പരിഞ്ഞാസദ്ദേന ഞാതപരിഞ്ഞാ, തീരണപരിഞ്ഞാ, പഹാനപരിഞ്ഞാതി തിസ്സോ പരിഞ്ഞാ സങ്ഗഹിതാ. ഹേട്ഠാ ‘‘അഭിഞ്ഞേയ്യാ’’തി ഞാതപരിഞ്ഞായ വുത്തത്താ ഉപരി ‘‘പഹാതബ്ബാ’’തി പഹാനപരിഞ്ഞായ വുത്തത്താ തീരണപരിഞ്ഞാവ ഇധ അധിപ്പേതാ. ഫസ്സോ സാസവോ ഉപാദാനിയോതി ¶ ആസവാനഞ്ചേവ ഉപാദാനാനഞ്ച പച്ചയഭൂതോ തേഭൂമകഫസ്സോ. സോപി ഹി അത്താനം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തമാനേഹി സഹ ആസവേഹീതി സാസവോ, ആരമ്മണഭാവം ഉപഗന്ത്വാ ഉപാദാനസമ്ബന്ധനേന ഉപാദാനാനം ഹിതോതി ഉപാദാനിയോ. യസ്മാ ഫസ്സേ തീരണപരിഞ്ഞായ പരിഞ്ഞാതേ ഫസ്സമുഖേന സേസാപി അരൂപധമ്മാ തദനുസാരേന ച രൂപധമ്മാ പരിഞ്ഞായന്തി, തസ്മാ ഏകോവ ഫസ്സോ വുത്തോ. ഏവം സേസേസുപി യഥായോഗം യോജേതബ്ബം.

നാമന്തി ¶ ചത്താരോ ഖന്ധാ അരൂപിനോ നിബ്ബാനഞ്ച. രൂപന്തി ചത്താരി ച മഹാഭൂതാനി ചതുന്നഞ്ച മഹാഭൂതാനം ഉപാദായരൂപാനി ചതുവീസതി. ചത്താരോ ഖന്ധാ നമനട്ഠേന നാമം. തേ ഹി ആരമ്മണാഭിമുഖാ നമന്തി. സബ്ബമ്പി നാമനട്ഠേന നാമം. ചത്താരോ ഹി ഖന്ധാ ആരമ്മണേ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാമേന്തി, നിബ്ബാനം ആരമ്മണാധിപതിപച്ചയതായ അത്തനി അനവജ്ജധമ്മേ നാമേതി. സന്തതിവസേന സീതാദീഹി രുപ്പനട്ഠേന രൂപം. രുപ്പനട്ഠേനാതി കുപ്പനട്ഠേന. സന്തതിവിപരിണാമവസേന ഹി സീതാദീഹി ഘട്ടനീയം ധമ്മജാതം രൂപന്തി വുച്ചതി. ഇധ പന നാമന്തി ലോകികമേവ അധിപ്പേതം, രൂപം പന ഏകന്തേന ലോകികമേവ.

തിസ്സോ വേദനാതി സുഖാ വേദനാ, ദുക്ഖാ വേദനാ, അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ. താ ലോകികാ ഏവ. ആഹാരാതി പച്ചയാ. പച്ചയാ ഹി അത്തനോ ഫലം ആഹരന്തീതി ആഹാരാ. കബളീകാരോ ആഹാരോ ഫസ്സാഹാരോ മനോസഞ്ചേതനാഹാരോ വിഞ്ഞാണാഹാരോതി ചത്താരോ. വത്ഥുവസേന കബളീകാതബ്ബത്താ കബളീകാരോ ¶ , അജ്ഝോഹരിതബ്ബത്താ ആഹാരോ. ഓദനകുമ്മാസാദിവത്ഥുകായ ഓജായേതം നാമം. സാ ഹി ഓജട്ഠമകരൂപാനി ആഹരതീതി ആഹാരോ. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സാദികോ ഛബ്ബിധോ ഫസ്സോ തിസ്സോ വേദനാ ആഹരതീതി ആഹാരോ. മനസോ സഞ്ചേതനാ, ന സത്തസ്സാതി മനോസഞ്ചേതനാ യഥാ ചിത്തേകഗ്ഗതാ. മനസാ വാ സമ്പയുത്താ സഞ്ചേതനാ മനോസഞ്ചേതനാ യഥാ ആജഞ്ഞരഥോ. തേഭൂമകകുസലാകുസലചേതനാ. സാ ഹി തയോ ഭവേ ആഹരതീതി ആഹാരോ. വിഞ്ഞാണന്തി ഏകൂനവീസതിഭേദം പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണം. തഞ്ഹി പടിസന്ധിനാമരൂപം ആഹരതീതി ആഹാരോ. ഉപാദാനക്ഖന്ധാതി ഉപാദാനഗോചരാ ഖന്ധാ, മജ്ഝപദലോപോ ദട്ഠബ്ബോ. ഉപാദാനസമ്ഭൂതാ വാ ഖന്ധാ ഉപാദാനക്ഖന്ധാ യഥാ തിണഗ്ഗി ¶ ഥുസഗ്ഗി. ഉപാദാനവിധേയ്യാ വാ ഖന്ധാ ഉപാദാനക്ഖന്ധാ യഥാ രാജപുരിസോ. ഉപാദാനപ്പഭവാ വാ ഖന്ധാ ഉപാദാനക്ഖന്ധാ യഥാ പുപ്ഫരുക്ഖോ ഫലരുക്ഖോ. ഉപാദാനാനി പന കാമുപാദാനം ദിട്ഠുപാദാനം സീലബ്ബതുപാദാനം അത്തവാദുപാദാനന്തി ചത്താരി. അത്ഥതോ പന ഭുസം ആദാനന്തി ഉപാദാനം. രൂപുപാദാനക്ഖന്ധോ, വേദനുപാദാനക്ഖന്ധോ, സഞ്ഞുപാദാനക്ഖന്ധോ, സങ്ഖാരുപാദാനക്ഖന്ധോ, വിഞ്ഞാണുപാദാനക്ഖന്ധോതി പഞ്ച.

ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനീതി ചക്ഖായതനം, സോതായതനം, ഘാനായതനം, ജിവ്ഹായതനം, കായായതനം, മനായതനം.

സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോതി കതമാ സത്ത? വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ (അ. നി. ൭.൪൪; ദീ. നി. ൩.൩൩൨), സത്താ നാനത്തകായാ ¶ നാനത്തസഞ്ഞിനോ. സേയ്യഥാപി മനുസ്സാ ഏകച്ചേ ച ദേവാ ഏകച്ചേ ച വിനിപാതികാ. അയം പഠമാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതി.

‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, സത്താ നാനത്തകായാ ഏകത്തസഞ്ഞിനോ. സേയ്യഥാപി ദേവാ ബ്രഹ്മകായികാ പഠമാഭിനിബ്ബത്താ. അയം ദുതിയാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതി.

‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, സത്താ ഏകത്തകായാ നാനത്തസഞ്ഞിനോ. സേയ്യഥാപി ദേവാ ആഭസ്സരാ. അയം തതിയാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതി.

‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, സത്താ ഏകത്തകായാ ഏകത്തസഞ്ഞിനോ. സേയ്യഥാപി ദേവാ സുഭകിണ്ഹാ. അയം ചതുത്ഥാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതി.

‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, സത്താ സബ്ബസോ രൂപസഞ്ഞാനം സമതിക്കമാ പടിഘസഞ്ഞാനം അത്ഥങ്ഗമാ നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാ ‘അനന്തോ ആകാസോ’തി ആകാസാനഞ്ചായതനൂപഗാ. അയം പഞ്ചമീ വിഞ്ഞാണട്ഠിതി.

‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, സത്താ സബ്ബസോ ആകാസാനഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മ ‘അനന്തം വിഞ്ഞാണ’ന്തി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനൂപഗാ. അയം ¶ ഛട്ഠാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതി.

‘‘സന്തി ¶ , ഭിക്ഖവേ, സത്താ സബ്ബസോ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മ ‘നത്ഥി കിഞ്ചീ’തി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനൂപഗാ. അയം സത്തമീ വിഞ്ഞാണട്ഠിതി. ഇമാ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ’’തി (അ. നി. ൭.൪൪; ദീ. നി. ൩.൩൩൨).

വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോതി പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണസ്സ ഠാനാനി സവിഞ്ഞാണകാ ഖന്ധാ ഏവ. തത്ഥ സേയ്യഥാപീതി നിദസ്സനത്ഥേ നിപാതോ. മനുസ്സാതി അപരിമാണേസുപി ചക്കവാളേസു അപരിമാണാനം മനുസ്സാനം വണ്ണസണ്ഠാനാദിവസേന ദ്വേപി ഏകസദിസാ നത്ഥി. യേപി വണ്ണേന വാ സണ്ഠാനേന വാ സദിസാ ഹോന്തി, തേപി ആലോകിതവിലോകിതാദീഹി വിസദിസാവ ഹോന്തി, തസ്മാ നാനത്തകായാതി വുത്താ. പടിസന്ധിസഞ്ഞാ പന നേസം തിഹേതുകാപി ദുഹേതുകാപി അഹേതുകാപി ഹോതി, തസ്മാ നാനത്തസഞ്ഞിനോതി വുത്താ. ഏകച്ചേ ച ദേവാതി ഛ കാമാവചരദേവാ. തേസു ഹി കേസഞ്ചി കായോ നീലോ ഹോതി, കേസഞ്ചി പീതകാദിവണ്ണോ, സഞ്ഞാ പന നേസം തിഹേതുകാപി ദുഹേതുകാപി ഹോതി, അഹേതുകാ ന ഹോതി. ഏകച്ചേ ച വിനിപാതികാതി ¶ ചതുഅപായവിനിമുത്താ പുനബ്ബസുമാതാ യക്ഖിനീ, പിയങ്കരമാതാ, ഫുസ്സമിത്താ, ധമ്മഗുത്താതി ഏവമാദയോ അഞ്ഞേ ച വേമാനികാ പേതാ. ഏതേസഞ്ഹി ഓദാതകാളമങ്ഗുരച്ഛവിസാമവണ്ണാദിവസേന ചേവ കിസഥൂലരസ്സദീഘവസേന ച കായോ നാനാ ഹോതി, മനുസ്സാനം വിയ തിഹേതുകദ്വിഹേതുകാഹേതുകവസേന സഞ്ഞാപി. തേ പന ദേവാ വിയ ന മഹേസക്ഖാ, കപണമനുസ്സാ വിയ അപ്പേസക്ഖാ ദുല്ലഭഘാസച്ഛാദനാ ദുക്ഖപീളിതാ വിഹരന്തി. ഏകച്ചേ കാളപക്ഖേ ദുക്ഖിതാ ജുണ്ഹപക്ഖേ സുഖിതാ ഹോന്തി, തസ്മാ സുഖസമുസ്സയതോ വിനിപതിതത്താ വിനിപാതികാതി വുത്താ. യേ പനേത്ഥ തിഹേതുകാ, തേസം ധമ്മാഭിസമയോപി ഹോതി പിയങ്കരമാതാദീനം വിയ.

ബ്രഹ്മകായികാതി ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജബ്രഹ്മപുരോഹിതമഹാബ്രഹ്മാനോ. പഠമാഭിനിബ്ബത്താതി തേ സബ്ബേപി പഠമജ്ഝാനേന നിബ്ബത്താ. ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജാ പന പരിത്തേന, ബ്രഹ്മപുരോഹിതാ മജ്ഝിമേന, കായോ ച തേസം വിപ്ഫാരികതരോ ഹോതി. മഹാബ്രഹ്മാനോ പണീതേന, കായോ പന നേസം അതിവിപ്ഫാരികതരോ ഹോതി. ഇതി തേ കായസ്സ നാനത്താ, പഠമജ്ഝാനവസേന സഞ്ഞായ ഏകത്താ നാനത്തകായാ ഏകത്തസഞ്ഞിനോതി ¶ വുത്താ. യഥാ ച തേ, ഏവം ചതൂസു അപായേസു സത്താ. നിരയേസു ഹി കേസഞ്ചി ഗാവുതം, കേസഞ്ചി അഡ്ഢയോജനം ¶ , കേസഞ്ചി തിഗാവുതം അത്തഭാവോ ഹോതി, ദേവദത്തസ്സ പന യോജനസതികോ ജാതോ. തിരച്ഛാനേസുപി കേചി ഖുദ്ദകാ ഹോന്തി, കേചി മഹന്താ. പേത്തിവിസയേസുപി കേചി സട്ഠിഹത്ഥാ കേചി അസീതിഹത്ഥാ ഹോന്തി കേചി സുവണ്ണാ കേചി ദുബ്ബണ്ണാ. തഥാ കാലകഞ്ചികാ അസുരാ. അപിചേത്ഥ ദീഘപിട്ഠികാ പേതാ നാമ സട്ഠിയോജനികാപി ഹോന്തി, സഞ്ഞാ പന സബ്ബേസമ്പി അകുസലവിപാകാഹേതുകാവ ഹോതി. ഇതി അപായികാപി ‘‘നാനത്തകായാ ഏകത്തസഞ്ഞിനോ’’തി സങ്ഖം ഗച്ഛന്തി.

ആഭസ്സരാതി ദണ്ഡഉക്കായ അച്ചി വിയ ഏതേസം സരീരതോ ആഭാ ഛിജ്ജിത്വാ ഛിജ്ജിത്വാ പതന്തീ വിയ സരതി വിസരതീതി ആഭസ്സരാ. തേസു പഞ്ചകനയേ ദുതിയതതിയജ്ഝാനദ്വയം പരിത്തം ഭാവേത്വാ ഉപ്പന്നാ പരിത്താഭാ നാമ ഹോന്തി, മജ്ഝിമം ഭാവേത്വാ ഉപ്പന്നാ അപ്പമാണാഭാ നാമ ഹോന്തി, പണീതം ഭാവേത്വാ ഉപ്പന്നാ ആഭസ്സരാ നാമ ഹോന്തി. ഇധ പന ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേന സബ്ബേവ തേ ഗഹിതാ. സബ്ബേസഞ്ഹി തേസം കായോ ഏകവിപ്ഫാരോവ ഹോതി, സഞ്ഞാ പന അവിതക്കവിചാരമത്താ ച അവിതക്കഅവിചാരാ ചാതി നാനാ.

സുഭകിണ്ഹാതി സുഭേന വോകിണ്ണാ വികിണ്ണാ, സുഭേന സരീരപ്പഭാവണ്ണേന ഏകഗ്ഘനാതി അത്ഥോ. ഏതേസഞ്ഹി ന ആഭസ്സരാനം വിയ ഛിജ്ജിത്വാ ഛിജ്ജിത്വാ പഭാ ഗച്ഛതീതി. ചതുക്കനയേ തതിയസ്സ, പഞ്ചകനയേ ചതുത്ഥസ്സ പരിത്തമജ്ഝിമപണീതസ്സ ഝാനസ്സവസേന പരിത്തസുഭഅപ്പമാണസുഭസുഭകിണ്ഹാ നാമ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തന്തി. ഇതി സബ്ബേപി തേ ഏകത്തകായാ ചേവ ചതുത്ഥജ്ഝാനസഞ്ഞായ ¶ ഏകത്തസഞ്ഞിനോ ചാതി വേദിതബ്ബാ. വേഹപ്ഫലാപി ചതുത്ഥവിഞ്ഞാണട്ഠിതിമേവ ഭജന്തി. അസഞ്ഞസത്താ വിഞ്ഞാണാഭാവാ ഏത്ഥ സങ്ഗഹം ന ഗച്ഛന്തി, സത്താവാസേസു ഗച്ഛന്തി.

സുദ്ധാവാസാ വിവട്ടപക്ഖേ ഠിതാ ന സബ്ബകാലികാ, കപ്പസതസഹസ്സമ്പി അസങ്ഖ്യേയമ്പി ബുദ്ധസുഞ്ഞേ ലോകേ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, സോളസകപ്പസഹസ്സബ്ഭന്തരേ ബുദ്ധേസു ഉപ്പന്നേസുയേവ ഉപ്പജ്ജന്തി, ധമ്മചക്കപ്പവത്തസ്സ ഭഗവതോ ഖന്ധാവാരസദിസാ ഹോന്തി, തസ്മാ നേവ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിം, ന ച സത്താവാസം ഭജന്തി. മഹാസീവത്ഥേരോ പന – ‘‘ന ഖോ പന സോ, സാരിപുത്ത, സത്താവാസോ സുലഭരൂപോ, യോ മയാ അനാവുത്ഥപുബ്ബോ ഇമിനാ ദീഘേന അദ്ധുനാ അഞ്ഞത്ര സുദ്ധാവാസേഹി ദേവേഹീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൬൦) ഇമിനാ സുത്തേന സുദ്ധാവാസാപി ചതുത്ഥം ¶ ¶ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിം ചതുത്ഥം സത്താവാസഞ്ച ഭജന്തീതി വദതി, തം അപ്പടിബാഹിതത്താ സുത്തസ്സ അനുഞ്ഞാതം.

നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം യഥേവ സഞ്ഞായ, ഏവം വിഞ്ഞാണസ്സാപി സുഖുമത്താ നേവവിഞ്ഞാണം നാവിഞ്ഞാണം, തസ്മാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതീസു ന വുത്തം.

അട്ഠ ലോകധമ്മാതി ലാഭോ, അലാഭോ, യസോ, അയസോ, നിന്ദാ, പസംസാ, സുഖം, ദുക്ഖന്തി ഇമേ അട്ഠ ലോകപ്പവത്തിയാ സതി അനുപരമധമ്മകത്താ ലോകസ്സ ധമ്മാതി ലോകധമ്മാ. ഏതേഹി മുത്തോ സത്തോ നാമ നത്ഥി, ബുദ്ധാനമ്പി ഹോന്തിയേവ. യഥാഹ –

‘‘അട്ഠിമേ, ഭിക്ഖവേ, ലോകധമ്മാ ലോകം അനുപരിവത്തന്തി, ലോകോ ച അട്ഠ ലോകധമ്മേ അനുപരിവത്തതി. കതമേ അട്ഠ? ലാഭോ ച അലാഭോ ച യസോ ച അയസോ ച നിന്ദാ ച പസംസാ ച സുഖഞ്ച ദുക്ഖഞ്ച. ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അട്ഠ ലോകധമ്മാ ലോകം അനുപരിവത്തന്തി, ലോകോ ച ഇമേ അട്ഠ ലോകധമ്മേ അനുപരിവത്തതീ’’തി (അ. നി. ൮.൬).

തത്ഥ അനുപരിവത്തന്തീതി അനുബന്ധന്തി നപ്പജഹന്തി, ലോകതോ ന നിവത്തന്തീതി അത്ഥോ. ലാഭോതി പബ്ബജിതസ്സ ചീവരാദി, ഗഹട്ഠസ്സ ധനധഞ്ഞാദി ലാഭോ. സോയേവ അലബ്ഭമാനോ ലാഭോ അലാഭോ. ന ലാഭോ അലാഭോതി വുച്ചമാനേ അത്ഥാഭാവാപത്തിതോ പരിഞ്ഞേയ്യോ ന സിയാ. യസോതി പരിവാരോ. സോയേവ അലബ്ഭമാനാ യസോ അയസോ. നിന്ദാതി അവണ്ണഭണനം. പസംസാതി വണ്ണഭണനം. സുഖന്തി കാമാവചരാനം കായികചേതസികം. ദുക്ഖന്തി പുഥുജ്ജനസോതാപന്നസകദാഗാമീനം കായികചേതസികം, അനാഗാമിഅരഹന്താനം കായികമേവ.

നവ ¶ സത്താവാസാതി സത്താനം ആവാസാ, വസനട്ഠാനാനീതി അത്ഥോ. താനി പന തഥാപകാസിതാ ഖന്ധാ ഏവ. കതമേ നവ? വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

‘‘നവയിമേ, ഭിക്ഖവേ (അ. നി. ൯.൨൪; ദീ. നി. ൩.൩൪൧), സത്താവാസാ. കതമേ നവ? സന്തി, ഭിക്ഖവേ, സത്താ നാനത്തകായാ നാനത്തസഞ്ഞിനോ, സേയ്യഥാപി മനുസ്സാ ഏകച്ചേ ¶ ച ദേവാ ഏകച്ചേ ച വിനിപാതികാ. അയം പഠമോ സത്താവാസോ.

‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, സത്താ നാനത്തകായാ ഏകത്തസഞ്ഞിനോ, സേയ്യഥാപി ദേവാ ബ്രഹ്മകായികാ പഠമാഭിനിബ്ബത്താ. അയം ദുതിയോ സത്താവാസോ.

‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, സത്താ ഏകത്തകായാ നാനത്തസഞ്ഞിനോ, സേയ്യഥാപി ദേവാ ആഭസ്സരാ. അയം തതിയോ സത്താവാസോ.

‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, സത്താ ഏകത്തകായാ ഏകത്തസഞ്ഞിനോ, സേയ്യഥാപി ദേവാ ¶ സുഭകിണ്ഹാ. അയം ചതുത്ഥോ സത്താവാസോ.

‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, സത്താ അസഞ്ഞിനോ അപ്പടിസംവേദിനോ, സേയ്യഥാപി ദേവാ അസഞ്ഞസത്താ. അയം പഞ്ചമോ സത്താവാസോ.

‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, സത്താ സബ്ബസോ രൂപസഞ്ഞാനം സമതിക്കമാ പടിഘസഞ്ഞാനം അത്ഥങ്ഗമാ നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാ ‘അനന്തോ ആകാസോ’തി ആകാസാനഞ്ചായതനൂപഗാ. അയം ഛട്ഠോ സത്താവാസോ.

‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, സത്താ സബ്ബസോ ആകാസാനഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മ ‘അനന്തം വിഞ്ഞാണ’ന്തി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനൂപഗാ. അയം സത്തമോ സത്താവാസോ.

‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, സത്താ സബ്ബസോ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മ ‘നത്ഥി കിഞ്ചീ’തി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനൂപഗാ. അയം അട്ഠമോ സത്താവാസോ.

‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, സത്താ സബ്ബസോ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമതിക്കമ്മ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനൂപഗാ ¶ . അയം നവമോ സത്താവാസോ. ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, നവ സത്താവാസാ’’തി (അ. നി. ൯.൨൪; ദീ. നി. ൩.൩൪൧).

ദസായതനാനീതി ചക്ഖായതനം രൂപായതനം സോതായതനം സദ്ദായതനം ഘാനായതനം ഗന്ധായതനം ജിവ്ഹായതനം രസായതനം കായായതനം ഫോട്ഠബ്ബായതനന്തി ഏവം ദസ. മനായതനധമ്മായതനാനി പന ലോകുത്തരമിസ്സകത്താ ന ഗഹിതാനി. ഇമേസു ദസസു വിസ്സജ്ജനേസു വിപസ്സനാവസേന തീരണപരിഞ്ഞാ ¶ വുത്താ, ‘‘സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, പരിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തിആദീസു പന അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയാദീനം തിണ്ണം, നിരോധപടിപദാനം സച്ഛികിരിയാഭാവനട്ഠാനം തേസംയേവ പടിവേധട്ഠാനം ദുക്ഖാദീനം നിസ്സരണസ്സ അനുപ്പാദാദീനം പഞ്ചദസന്നം, പരിഗ്ഗഹട്ഠാദീനം ഏകതിംസായ, ഉത്തരിപടിവേധട്ഠാദീനം തിണ്ണം, മഗ്ഗങ്ഗാനം അട്ഠന്നം, ‘‘പയോഗാനം പടിപ്പസ്സദ്ധട്ഠോ’’തിആദീനം ദ്വിന്നം, അസങ്ഖതട്ഠസ്സ വുട്ഠാനട്ഠാദീനം ദ്വിന്നം, നിയ്യാനട്ഠസ്സ അനുബുജ്ഝനട്ഠാദീനം തിണ്ണം, അനുബോധനട്ഠാദീനം തിണ്ണം, അനുബോധപക്ഖിയാദീനം തിണ്ണം, ഉജ്ജോതനട്ഠാദീനം ചതുന്നം, പതാപനട്ഠാദീനം അട്ഠാരസന്നം, വിവട്ടനാനുപസ്സനാദീനം നവന്നം, ഖയേഞാണഅനുപ്പാദേഞാണാനം പഞ്ഞാവിമുത്തിനിബ്ബാനാനന്തി ഇമേസം ധമ്മാനം പടിലാഭവസേന തീരണപരിഞ്ഞാ വുത്താ, സേസാനം യഥായോഗം ¶ വിപസ്സനാവസേന ച പടിലാഭവസേന ച തീരണപരിഞ്ഞാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ.

യേസം യേസം ധമ്മാനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ, തേ തേ ധമ്മാ പടിലദ്ധാ ഹോന്തി. ഏവം തേ ധമ്മാ പരിഞ്ഞാതാ ചേവ ഹോന്തി തീരിതാ ചാതി ഹി കിച്ചസമാപനട്ഠേന തീരണപരിഞ്ഞാ വുത്താ. കിച്ചേ ഹി സമാപിതേ തേ ധമ്മാ പടിലദ്ധാ ഹോന്തീതി. കേചി പന ‘‘അവിപസ്സനൂപഗാനം ഞാതപരിഞ്ഞാ’’തി വദന്തി. അഭിഞ്ഞേയ്യേന ഞാതപരിഞ്ഞായ വുത്തത്താ തം ന സുന്ദരം. പരിഞ്ഞാതാ ചേവ ഹോന്തി തീരിതാ ചാതി തേ പടിലദ്ധാ ഏവ ധമ്മാ പരിഞ്ഞാതാ ച നാമ ഹോന്തി, തീരിതാ ച നാമാതി അത്ഥോ. ഏവം കിച്ചസമാപനത്ഥവസേന പരിഞ്ഞാതത്ഥോ വുത്തോ ഹോതി.

൨൨. ഇദാനി തമേവത്ഥം ഏകേകധമ്മേ പടിലാഭവസേന യോജേത്വാ അന്തേ ച നിഗമേത്വാ ദസ്സേതും നേക്ഖമ്മന്തിആദിമാഹ. തം സബ്ബം പുബ്ബേ വുത്താനുസാരേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

പരിഞ്ഞേയ്യനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഹാതബ്ബനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൨൩. പഹാതബ്ബനിദ്ദേസേ ¶ ¶ അസ്മിമാനോതി രൂപാദീസു പഞ്ചസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസു അസ്മീതി മാനോ. തസ്മിഞ്ഹി പഹീനേ അരഹത്തം പത്തം ഹോതി. രൂപരാഗാദീസു ¶ വിജ്ജമാനേസുപി സേസാനി അവത്വാ അസ്മിമാനസ്സേവ വചനം ദിട്ഠിപതിരൂപകത്തേന തസ്സ ഓളാരികത്താതി വേദിതബ്ബം. അവിജ്ജാതി സുത്തന്തപരിയായേന ദുക്ഖാദീസു ചതൂസു ഠാനേസു അഞ്ഞാണം, അഭിധമ്മപരിയായേന പുബ്ബന്താദീഹി സദ്ധിം അട്ഠസു. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘തത്ഥ കതമാ അവിജ്ജാ? ദുക്ഖേ അഞ്ഞാണം, ദുക്ഖസമുദയേ അഞ്ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധേ അഞ്ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ അഞ്ഞാണം, പുബ്ബന്തേ അഞ്ഞാണം, അപരന്തേ അഞ്ഞാണം, പുബ്ബന്താപരന്തേ അഞ്ഞാണം, ഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പന്നേസു ധമ്മേസു അഞ്ഞാണ’’ന്തി (ധ. സ. ൧൧൦൬; വിഭ. ൨൨൬).

ഭവതണ്ഹാതി കാമഭവാദീസു ഭവേസു പത്ഥനാ. യഥാഹ –

‘‘തത്ഥ കതമാ ഭവതണ്ഹാ? യോ ഭവേസു ഭവച്ഛന്ദോ ഭവരാഗോ ഭവനന്ദീ ഭവതണ്ഹാ ഭവസിനേഹോ ഭവപരിളാഹോ ഭവമുച്ഛാ ഭവജ്ഝോസാന’’ന്തി (വിഭ. ൮൯൫).

തിസ്സോ തണ്ഹാതി കാമതണ്ഹാ, ഭവതണ്ഹാ, വിഭവതണ്ഹാ. താസം അഭിധമ്മേ ഏവം നിദ്ദേസോ കതോ – തത്ഥ കതമാ ഭവതണ്ഹാ? ഭവദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ…പേ… ചിത്തസ്സ സാരാഗോ, അയം വുച്ചതി ഭവതണ്ഹാ. തത്ഥ കതമാ വിഭവതണ്ഹാ? ഉച്ഛേദദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ…പേ… ചിത്തസ്സ സാരാഗോ, അയം വുച്ചതി വിഭവതണ്ഹാ. അവസേസാ തണ്ഹാ കാമതണ്ഹാ. തത്ഥ കതമാ കാമതണ്ഹാ? കാമധാതുപടിസംയുത്തോ രാഗോ…പേ… ചിത്തസ്സ സാരാഗോ, അയം വുച്ചതി കാമതണ്ഹാ. തത്ഥ കതമാ ഭവതണ്ഹാ? രൂപധാതുഅരൂപധാതുപടിസംയുത്തോ രാഗോ…പേ… തത്ഥ കതമാ വിഭവതണ്ഹാ? ഉച്ഛേദദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ…പേ… (വിഭ. ൯൧൬).

അട്ഠകഥായം പന ‘‘പഞ്ചകാമഗുണികോ രാഗോ കാമതണ്ഹാ, രൂപാരൂപഭവേസു രാഗോ ഝാനനികന്തിസസ്സതദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ ¶ ഭവവസേന പത്ഥനാ ഭവതണ്ഹാ, ഉച്ഛേദദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ വിഭവതണ്ഹാ’’തി വുത്തം. അയം ദസുത്തരസുത്തപരിയായേന യോജനാ. സങ്ഗീതിപരിയായേന പന അഭിധമ്മപരിയായേന ച ‘‘അപരാപി തിസ്സോ ¶ തണ്ഹാ കാമതണ്ഹാ രൂപതണ്ഹാ അരൂപതണ്ഹാ. അപരാപി തിസ്സോ തണ്ഹാ രൂപതണ്ഹാ അരൂപതണ്ഹാ നിരോധതണ്ഹാ’’തി ¶ (ദീ. നി. ൩.൩൦൫; വിഭ. ൯൧൭-൯൧൮) വുത്താ തണ്ഹാപി ഏത്ഥ യുജ്ജന്തി. താസു പഞ്ച കാമധാതുരൂപധാതുഅരൂപധാതുപടിസംയുത്താ, അന്തിമാ ഉച്ഛേദദിട്ഠിസഹഗതാ.

ചത്താരോ ഓഘാതി കാമോഘോ, ഭവോഘോ, ദിട്ഠോഘോ, അവിജ്ജോഘോ. യസ്സ സംവിജ്ജന്തി, തം വട്ടസ്മിം ഓഹനന്തി ഓസീദാപേന്തീതി ഓഘാ. ബലവകിലേസാ ഏതേ. കാമഗുണസങ്ഖാതേ കാമേ ഓഘോ കാമോഘോ. കാമതണ്ഹായേതം നാമം. രൂപാരൂപസങ്ഖാതേ കമ്മതോ ച ഉപപത്തിതോ ച ദുവിധേപി ഭവേ ഓഘോ ഭവോഘോ. ഭവതണ്ഹായേതം നാമം. ദിട്ഠി ഏവ ഓഘോ ദിട്ഠോഘോ. ‘‘സസ്സതോ ലോകോ’’തിആദികായ ദിട്ഠിയാ ഏതം നാമം. അവിജ്ജാ ഏവ ഓഘോ അവിജ്ജോഘോ, ദുക്ഖാദീസു അഞ്ഞാണസ്സേതം നാമം.

പഞ്ച നീവരണാനീതി കാമച്ഛന്ദനീവരണം ബ്യാപാദനീവരണം ഥിനമിദ്ധനീവരണം ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചനീവരണം വിചികിച്ഛാനീവരണം. ചിത്തം നീവരന്തി പരിയോനന്ധന്തീതി നീവരണാനി. കാമീയന്തീതി കാമാ. പഞ്ച കാമഗുണാ. കാമേസു ഛന്ദോ കാമച്ഛന്ദോ. കാമയതീതി വാ കാമോ, കാമോ ഏവ ഛന്ദോ, ന കത്തുകമ്യതാഛന്ദോ ന ധമ്മച്ഛന്ദോതി കാമച്ഛന്ദോ. കാമതണ്ഹായേതം നാമം. ബ്യാപജ്ജതി തേന ചിത്തം പൂതിഭാവം ഗച്ഛതി, ബ്യാപാദയതി വാ വിനയാചാരരൂപസമ്പത്തിഹിതസുഖാനീതി ബ്യാപാദോ. ദോസസ്സേതം നാമം. ഥിനനതാ ഥിനം, മിദ്ധനതാ മിദ്ധം, അനുസ്സാഹസംഹനനതാ അസത്തിവിഘാതോ ചാതി അത്ഥോ. ചിത്തസ്സ അനുസ്സാഹോ ഥിനം, ചേതസികാനം അകമ്മഞ്ഞതാ മിദ്ധം, ഥിനഞ്ച മിദ്ധഞ്ച ഥിനമിദ്ധം. ഉദ്ധതസ്സ ഭാവോ ഉദ്ധച്ചം, അവൂപസമോതി അത്ഥോ. വിക്ഖേപസ്സേതം നാമം. കുച്ഛിതം കതം കുകതം, കുകതസ്സ ഭാവോ കുക്കുച്ചം, ഗരഹിതകിരിയഭാവോതി അത്ഥോ. പച്ഛാനുതാപസ്സേതം നാമം. വിഗതാ ചികിച്ഛാതി വിചികിച്ഛാ, വിഗതപഞ്ഞാതി അത്ഥോ. സഭാവം വാ വിചിനന്തോ ഏതായ കിച്ഛതി കിലമതീതി വിചികിച്ഛാ. ബുദ്ധാദീസു സംസയസ്സേതം ¶ നാമം. കാമച്ഛന്ദോ ഏവ നീവരണം കാമച്ഛന്ദനീവരണം. ഏവം സേസേസുപി.

ഛ ധമ്മാ, ഛദ്ധമ്മാതി വാ പാഠോ. ഛ തണ്ഹാകായാതി രൂപതണ്ഹാ സദ്ദതണ്ഹാ ഗന്ധതണ്ഹാ രസതണ്ഹാ ഫോട്ഠബ്ബതണ്ഹാ ധമ്മതണ്ഹാ. രൂപേ തണ്ഹാ രൂപതണ്ഹാ. സാ ഏവ കാമതണ്ഹാദിഭേദേന അനേകഭേദത്താ രാസട്ഠേന കായോതി വുത്താ. ഏവം സേസേസുപി.

സത്താനുസയാതി ¶ ¶ കാമരാഗാനുസയോ പടിഘാനുസയോ മാനാനുസയോ ദിട്ഠാനുസയോ വിചികിച്ഛാനുസയോ ഭവരാഗാനുസയോ അവിജ്ജാനുസയോ. അപ്പഹീനട്ഠേന അനുസേന്തീതി അനുസയാ. കാമേസു രാഗോ കാമരാഗോ, കാമോ ഏവ വാ രാഗോതി കാമരാഗോ. ആരമ്മണസ്മിം പടിഹഞ്ഞതീതി പടിഘം. അയാഥാവദസ്സനട്ഠേന ദിട്ഠി. സേയ്യാദിവസേന മഞ്ഞതീതി മാനോ. ഭവേസു രാഗോ ഭവരാഗോ. ഥാമഗതോ കാമരാഗോ കാമരാഗാനുസയോ. ഏവം സേസേസുപി.

അട്ഠ മിച്ഛത്താതി മിച്ഛാദിട്ഠി മിച്ഛാസങ്കപ്പോ മിച്ഛാവാചാ മിച്ഛാകമ്മന്തോ മിച്ഛാആജീവോ മിച്ഛാവായാമോ മിച്ഛാസതി മിച്ഛാസമാധി. ‘‘ഹിതസുഖാവഹാ മേ ഭവിസ്സന്തീ’’തി ഏവം ആസീസിതാപി തഥാഅഭാവതോ അസുഭാദീസുയേവ സുഭന്തിആദിവിപരീതപ്പവത്തിതോ ച മിച്ഛാസഭാവാതി മിച്ഛത്താ. മിച്ഛാ പസ്സതി, മിച്ഛാ വാ ഏതായ പസ്സന്തീതി മിച്ഛാദിട്ഠി. അഥ വാ വിപരീതാ ദിട്ഠീതി മിച്ഛാദിട്ഠി, അയാഥാവദിട്ഠീതി വാ മിച്ഛാദിട്ഠി, വിരജ്ഝിത്വാ ഗഹണതോ വാ വിതഥാ ദിട്ഠീതി മിച്ഛാദിട്ഠി, അനത്താവഹത്താ പണ്ഡിതേഹി കുച്ഛിതാ ദിട്ഠീതി വാമിച്ഛാദിട്ഠി. മിച്ഛാസങ്കപ്പാദീസുപി ഏസേവ നയോ. മിച്ഛാദിട്ഠീതി സസ്സതുച്ഛേദാഭിനിവേസോ. മിച്ഛാസങ്കപ്പോതി കാമവിതക്കാദിതിവിധോ വിതക്കോ. മിച്ഛാവാചാതി മുസാവാദാദിചതുബ്ബിധാ ചേതനാ. മിച്ഛാകമ്മന്തോതി പാണാതിപാതാദിതിവിധാ ചേതനാ. മിച്ഛാആജീവോതി മിച്ഛാജീവപയോഗസമുട്ഠാപികാ ചേതനാ. മിച്ഛാവായാമോതി അകുസലചിത്തസമ്പയുത്തം വീരിയം. മിച്ഛാസതീതി സതിപടിപക്ഖഭൂതോ അകുസലചിത്തുപ്പാദോ. മിച്ഛാസമാധീതി അകുസലസമാധി.

നവ തണ്ഹാമൂലകാതി (ദീ. നി. ൨.൧൦൩; ൩.൩൫൯) തണ്ഹം പടിച്ച പരിയേസനാ, പരിയേസനം ¶ പടിച്ച ലാഭോ, ലാഭം പടിച്ച വിനിച്ഛയോ, വിനിച്ഛയം പടിച്ച ഛന്ദരാഗോ, ഛന്ദരാഗം പടിച്ച അജ്ഝോസാനം, അജ്ഝോസാനം പടിച്ച പരിഗ്ഗഹോ, പരിഗ്ഗഹം പടിച്ച മച്ഛരിയം, മച്ഛരിയം പടിച്ച ആരക്ഖോ, ആരക്ഖാധികരണം ദണ്ഡാദാനസത്ഥാദാനകലഹവിഗ്ഗഹവിവാദതുവംതുവംപേസുഞ്ഞമുസാവാദാ അനേകേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി (ദീ. നി. ൨.൧൦൪; ൩.൩൫൯). ഇമേ നവ തണ്ഹാമൂലകാ ധമ്മാ. തണ്ഹാ മൂലം ഏതേസന്തി തണ്ഹാമൂലകാ. പരിയേസനാദയോ അകുസലാ ഏവ. തണ്ഹം, പടിച്ചാതി തണ്ഹം നിസ്സായ. പരിയേസനാതി രൂപാദിആരമ്മണപരിയേസനാ. സാ ¶ ഹി തണ്ഹായ സതി ഹോതി. ലാഭോതി രൂപാദിആരമ്മണപടിലാഭോ, സോ ഹി പരിയേസനായ സതി ഹോതി. വിനിച്ഛയോ പന ഞാണതണ്ഹാദിട്ഠിവിതക്കവസേന ചതുബ്ബിധോ. തത്ഥ ‘‘സുഖവിനിച്ഛയം ജഞ്ഞാ, സുഖവിനിച്ഛയം ഞത്വാ അജ്ഝത്തം സുഖമനുയുഞ്ജേയ്യാ’’തി (മ. നി. ൩.൩൨൩) അയം ഞാണവിനിച്ഛയോ. ‘‘വിനിച്ഛയോതി ദ്വേ വിനിച്ഛയാ തണ്ഹാവിനിച്ഛയോ ച ദിട്ഠിവിനിച്ഛയോ ചാ’’തി (മഹാനി. ൧൦൨) ഏവം ആഗതാനി അട്ഠസതതണ്ഹാവിചരിതാനി തണ്ഹാവിനിച്ഛയോ ¶ . ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിയോ ദിട്ഠിവിനിച്ഛയോ. ‘‘ഛന്ദോ ഖോ, ദേവാനമിന്ദ, വിതക്കനിദാനോ’’തി (ദീ. നി. ൨.൩൫൮) ഇമസ്മിം പന സുത്തേ ഇധ വിനിച്ഛയോതി വുത്തോ വിതക്കോയേവ ആഗതോ. ലാഭം ലഭിത്വാ ഹി ഇട്ഠാനിട്ഠം സുന്ദരാസുന്ദരഞ്ച വിതക്കേനേവ വിനിച്ഛിനാതി ‘‘ഏത്തകം മേ രൂപാരമ്മണത്ഥായ ഭവിസ്സതി, ഏത്തകം സദ്ദാദിആരമ്മണത്ഥായ, ഏത്തകം മയ്ഹം ഭവിസ്സതി, ഏത്തകം പരസ്സ, ഏത്തകം പരിഭുഞ്ജിസ്സാമി, ഏത്തകം നിദഹിസ്സാമീ’’തി. തേന വുത്തം – ‘‘ലാഭം പടിച്ച വിനിച്ഛയോ’’തി. ഛന്ദരാഗോതി ഏവം അകുസലവിതക്കേന വിതക്കിതേ വത്ഥുസ്മിം ദുബ്ബലരാഗോ ച ബലവരാഗോ ച ഉപ്പജ്ജതി. ഛന്ദോതി ഏത്ഥ ദുബ്ബലരാഗസ്സാധിവചനം, രാഗോതി ബലവരാഗസ്സ. അജ്ഝോസാനന്തി അഹം മമാതി ബലവസന്നിട്ഠാനം. പരിഗ്ഗഹോതി തണ്ഹാദിട്ഠിവസേന പരിഗ്ഗഹകരണം. മച്ഛരിയന്തി പരേഹി സാധാരണഭാവസ്സ അസഹനതാ. തേനേവസ്സ പോരാണാ ഏവം വചനത്ഥം വദന്തി ‘‘ഇദം അച്ഛരിയം മയ്ഹമേവ ഹോതു, മാ അഞ്ഞസ്സ അച്ഛരിയം ഹോതൂതി പവത്തത്താ മച്ഛരിയന്തി വുച്ചതീ’’തി. ആരക്ഖോതി ദ്വാരപിദഹനമഞ്ജൂസഗോപനാദിവസേന സുട്ഠു രക്ഖണം. അധികരോതീതി അധികരണം. കാരണസ്സേതം ¶ നാമം. ആരക്ഖാധികരണന്തി ഭാവനപുംസകം, ആരക്ഖഹേതൂതി അത്ഥോ. ദണ്ഡാദാനാദീസു പരനിസേധനത്ഥം ദണ്ഡസ്സ ആദാനം ദണ്ഡാദാനം. ഏകതോധാരാദിനാ സത്ഥസ്സ ആദാനം സത്ഥാദാനം. കായകലഹോപി വാചാകലഹോപി കലഹോ. പുരിമോ പുരിമോ വിരോധോ വിഗ്ഗഹോ. പച്ഛിമോ പച്ഛിമോ വിവാദോ. തുവംതുവന്തി അഗാരവവസേന തുവംതുവംവചനം.

ദസ മിച്ഛത്താതി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… മിച്ഛാസമാധി മിച്ഛാഞാണം മിച്ഛാവിമുത്തി. തത്ഥ മിച്ഛാഞാണന്തി പാപകിരിയാസു ഉപായചിന്താവസേന പാപം കത്വാ സുകതം മയാതി പച്ചവേക്ഖണാകാരേന ച ഉപ്പന്നോ മോഹോ. മിച്ഛാവിമുത്തീതി അവിമുത്തസ്സേവ സതോ വിമുത്തിസഞ്ഞിതാ.

൨൪.

ഇദാനി ¶ അനേകഭേദേന പഹാനേന പഹാതബ്ബേ ദസ്സേതും ദ്വേ പഹാനാനീതിആദി ആരദ്ധം. പഹാനേസു ഹി വിഞ്ഞാതേസു തേന തേന പഹാതബ്ബാ ധമ്മാ സുവിഞ്ഞേയ്യാ ഹോന്തി. പഞ്ചസു പഹാനേസു ലോകികാനി ച ദ്വേ പഹാനാനി അപ്പയോഗം നിസ്സരണപ്പഹാനഞ്ച ഠപേത്വാ അപ്പയോഗാനേവ ദ്വേ ലോകുത്തരപഹാനാനി പഠമം വുത്താനി. സമ്മാ ഉച്ഛിജ്ജന്തി ഏതേന കിലേസാതി സമുച്ഛേദോ, പഹീയന്തി ഏതേന കിലേസാതി പഹാനം. സമുച്ഛേദസങ്ഖാതം പഹാനം, ന സേസപ്പഹാനന്തി സമുച്ഛേദപ്പഹാനം. കിലേസാനം പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ പടിപ്പസ്സദ്ധി, പഹീനത്താ പഹാനം, പടിപ്പസ്സദ്ധിസങ്ഖാതം പഹാനം പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനം. ലോകം ഉത്തരതീതി ലോകുത്തരോ. നിബ്ബാനസങ്ഖാതം ഖയം ഗച്ഛതീതി ഖയഗാമീ, ഖയഗാമീ ച സോ മഗ്ഗോ ചാതി ഖയഗാമിമഗ്ഗോ, തം ഭാവയതോ സോ മഗ്ഗോ സമുച്ഛേദപ്പഹാനന്തി അത്ഥോ. തഥാ ഫലക്ഖണേ ലോകുത്തരഫലമേവ പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനം.

കാമാനമേതം ¶ നിസ്സരണന്തിആദീസു കാമതോ രൂപതോ സങ്ഖതതോ നിസ്സരന്തി ഏതേനാതി നിസ്സരണം, തേഹി വാ നിസ്സടത്താ നിസ്സരണം. അസുഭജ്ഝാനം. കാമേഹി നിക്ഖന്തത്താ നേക്ഖമ്മം. അനാഗാമിമഗ്ഗോ വാ. അസുഭജ്ഝാനഞ്ഹി വിക്ഖമ്ഭനതോ കാമാനം നിസ്സരണം, തം ഝാനം പാദകം കത്വാ ഉപ്പാദിതഅനാഗാമിമഗ്ഗോ പന സമുച്ഛേദതോ സബ്ബസോ കാമാനം അച്ചന്തനിസ്സരണം. രുപ്പതീതി രൂപം, ന രൂപം അരൂപം മിത്തപടിപക്ഖാ അമിത്താ വിയ, ലോഭാദിപടിപക്ഖാ അലോഭാദയോ ¶ വിയ ച രൂപപടിപക്ഖോതി അത്ഥോ. ഫലവസേന വാ നത്ഥേത്ഥ രൂപന്തി അരൂപം, അരൂപമേവ ആരുപ്പം. അരൂപജ്ഝാനാനി. താനി രൂപാനം നിസ്സരണം നാമ. അരൂപേഹിപി അരഹത്തമഗ്ഗോ പുന ഉപ്പത്തിനിവാരണതോ സബ്ബസോ രൂപാനം നിസ്സരണം നാമ. ഭൂതന്തി ജാതം. സങ്ഖതന്തി പച്ചയേഹി സങ്ഗമ്മ കതം. പടിച്ചസമുപ്പന്നന്തി തേ തേ പച്ചയേ പടിച്ച സമ്മാ സഹ ച ഉപ്പന്നം. പഠമേന സഞ്ജാതത്തദീപനേന അനിച്ചതാ, ദുതിയേന അനിച്ചസ്സാപി സതോ പച്ചയാനുഭാവദീപനേന പരായത്തതാ, തതിയേന പരായത്തസ്സാപി സതോ പച്ചയാനം അബ്യാപാരത്തദീപനേന ഏവംധമ്മതാ ദീപിതാ ഹോതി. നിരോധോതി നിബ്ബാനം. നിബ്ബാനഞ്ഹി ആഗമ്മ ദുക്ഖം നിരുജ്ഝതീതി നിരോധോതി വുച്ചതി. സോ ഏവ ച സബ്ബസങ്ഖതതോ നിസ്സടത്താ തസ്സ സങ്ഖതസ്സ നിസ്സരണം നാമ. അട്ഠകഥായം പന –

‘‘നിരോധോ ¶ തസ്സ നിസ്സരണന്തി ഇധ അരഹത്തഫലം നിരോധോതി അധിപ്പേതം. അരഹത്തഫലേന ഹി നിബ്ബാനേ ദിട്ഠേ പുന ആയതിം സബ്ബസങ്ഖാരാ ന ഹോന്തീതി അരഹത്തസങ്ഖാതസ്സ നിരോധസ്സ പച്ചയത്താ നിരോധോതി വുത്ത’’ന്തി വുത്തം.

നേക്ഖമ്മം പടിലദ്ധസ്സാതിആദീസു അസുഭജ്ഝാനസ്സ നിസ്സരണത്തേ വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനേന, അനാഗാമിമഗ്ഗസ്സ നിസ്സരണത്തേ സമുച്ഛേദപ്പഹാനേന കാമാ പഹീനാ ചേവ ഹോന്തി പരിച്ചത്താ ച. അരൂപജ്ഝാനാനം നിസ്സരണത്തേ ച അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ നിസ്സരണത്തേ ച ഏവമേവ രൂപാ യോജേതബ്ബാ. രൂപേസു ഹി ഛന്ദരാഗപ്പഹാനേന രൂപാനം സമുച്ഛേദോ ഹോതി. രൂപാതി ചേത്ഥ ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ. നിബ്ബാനസ്സ നിസ്സരണത്തേ നിസ്സരണപ്പഹാനേന, അരഹത്തഫലസ്സ നിസ്സരണത്തേ പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനേന സങ്ഖാരാ പഹീനാ ചേവ ഹോന്തി പരിച്ചത്താ ച. നിബ്ബാനസ്സ ച നിസ്സരണത്തേ ആരമ്മണകരണവസേന പടിലാഭോ വേദിതബ്ബോ.

ദുക്ഖസച്ചന്തിആദീസു പരിഞ്ഞാപടിവേധന്തിആദി ഭാവനപുംസകവചനം. പരിഞ്ഞായ പടിവേധോ പരിഞ്ഞാപടിവേധോ. തം പരിഞ്ഞാപടിവേധം. ഏസ നയോ സേസേസുപി. പജഹാതീതി തഥാ തഥാ പടിവിജ്ഝന്തോ പഹാതബ്ബേ കിലേസേ പജഹതീതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ലോകിയലോകുത്തരേസുപി ഛന്ദരാഗപ്പഹാനേന വാ താനി പജഹതീതി അത്ഥോ. പജഹതീതിപി പാഠോ. യഥാ നാവാ അപുബ്ബം അചരിമം ഏകക്ഖണേ ¶ ചത്താരി കിച്ചാനി കരോതി, ഓരിമം തീരം ¶ പജഹതി, സോതം ഛിന്ദതി, ഭണ്ഡം വഹതി, പാരിമം തീരം അപ്പേതി, ഏവമേവം മഗ്ഗഞാണം അപുബ്ബം അചരിമം ഏകക്ഖണേ ചത്താരി സച്ചാനി അഭിസമേതി, ദുക്ഖം പരിഞ്ഞാഭിസമയേന അഭിസമേതി, സമുദയം പഹാനാഭിസമയേന അഭിസമേതി, മഗ്ഗം ഭാവനാഭിസമയേന അഭിസമേതി, നിരോധം സച്ഛികിരിയാഭിസമയേന അഭിസമേതി. കിം വുത്തം ഹോതി? ‘‘നിരോധം ആരമ്മണം കത്വാ ചത്താരി സച്ചാനി പാപുണാതി പസ്സതി പടിവിജ്ഝതീ’’തി (വിസുദ്ധി. ൨.൮൩൯) വുത്തത്താ ഏകക്ഖണേപി വിസും വിസും വിയ പഹാനാനി വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി.

പഞ്ചസു പഹാനേസു യം സസേവാലേ ഉദകേ പക്ഖിത്തേന ഘടേന സേവാലസ്സ വിയ തേന തേന ലോകിയസമാധിനാ നീവരണാദീനം പച്ചനീകധമ്മാനം വിക്ഖമ്ഭനം ദൂരീകരണം, ഇദം വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനം നാമ. വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനഞ്ച നീവരണാനം പഠമം ¶ ഝാനം ഭാവയതോതി നീവരണാനംയേവ പഹാനം പാകടത്താ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. നീവരണാനി ഹി ഝാനസ്സ പുബ്ബഭാഗേപി പച്ഛാഭാഗേപി ന സഹസാ ചിത്തം അജ്ഝോത്ഥരന്തി, അജ്ഝോത്ഥടേസു ച തേസു ഝാനം പരിഹായതി, വിതക്കാദയോ പന ദുതിയജ്ഝാനാദിതോ പുബ്ബേ പച്ഛാ ച അപ്പടിപക്ഖാ ഹുത്വാ പവത്തന്തി. തസ്മാ നീവരണാനം വിക്ഖമ്ഭനം പാകടം. യം പന രത്തിഭാഗേ സമുജ്ജലിതേന പദീപേന അന്ധകാരസ്സ വിയ തേന തേന വിപസ്സനായ അവയവഭൂതേന ഝാനങ്ഗേന പടിപക്ഖവസേനേവ തസ്സ തസ്സ ച പഹാതബ്ബധമ്മസ്സ പഹാനം, ഇദം തദങ്ഗപ്പഹാനം നാമ. തദങ്ഗപ്പഹാനഞ്ച ദിട്ഠിഗതാനം നിബ്ബേധഭാഗിയം സമാധിം ഭാവയതോതി ദിട്ഠിഗതാനംയേവ പഹാനം ഓളാരികവസേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ദിട്ഠിഗതഞ്ഹി ഓളാരികം, നിച്ചസഞ്ഞാദയോ സുഖുമാ. തത്ഥ ദിട്ഠിഗതാനന്തി ദിട്ഠിയേവ ദിട്ഠിഗതം ‘‘ഗൂഥഗതം മുത്തഗത’’ന്തിആദീനി (അ. നി. ൯.൧൧) വിയ. ഗന്തബ്ബാഭാവതോ ച ദിട്ഠിയാ ഗതമത്തമേവേതന്തിപി ദിട്ഠിഗതം, ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠീസു അന്തോഗധത്താ ദിട്ഠീസു ഗതന്തിപി ദിട്ഠിഗതം. ബഹുവചനേന തേസം ദിട്ഠിഗതാനം. നിബ്ബേധഭാഗിയം സമാധിന്തി വിപസ്സനാസമ്പയുത്തം സമാധിം. യം പന അസനിവിചക്കാഭിഹതസ്സ (വിസുദ്ധി. ൨.൮൫൧) രുക്ഖസ്സ വിയ അരിയമഗ്ഗഞാണേന ¶ സംയോജനാനം ധമ്മാനം യഥാ ന പുന പവത്തതി, ഏവം പഹാനം, ഇദം സമുച്ഛേദപ്പഹാനം നാമ. നിരോധോ നിബ്ബാനന്തി നിരോധസങ്ഖാതം നിബ്ബാനം.

ഏവം പഹാനവസേന പഹാതബ്ബേ ധമ്മേ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സരൂപേനേവ പുന പഹാതബ്ബേ ധമ്മേ ദസ്സേതും സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, പഹാതബ്ബന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ചക്ഖാദീനി ഛന്ദരാഗപ്പഹാനേന പഹാതബ്ബാനി. രൂപം പസ്സന്തോ പജഹാതീതിആദീസു രൂപം അനിച്ചാദിതോ പസ്സന്തോ പഹാതബ്ബേ കിലേസേ പജഹാതി. ചക്ഖും…പേ… ജരാമരണം…പേ… അമതോഗധം നിബ്ബാനന്തി പേയ്യാലദ്വയേ അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം ¶ ‘‘പസ്സന്തോ പജഹാതീ’’തിആദീസു തേസു ലോകുത്തരേസു അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം പസ്സന്തോ ഉദിക്ഖന്തോ അപേക്ഖമാനോ ഇച്ഛമാനോ വിപസ്സനാക്ഖണേസു പഹാതബ്ബേ കിലേസേ പജഹാതീതി തംതംധമ്മാനുരൂപേന യോജേതബ്ബം.

പഹാതബ്ബനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഭാവേതബ്ബനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൨൫. ഭാവേതബ്ബനിദ്ദേസേ ¶ ¶ കായഗതാസതീതി കായഗതാസതിസുത്തന്തേ (മ. നി. ൩.൧൫൩ ആദയോ) വുത്താ ആനാപാനചതുഇരിയാപഥഖുദ്ദകഇരിയാപഥദ്വത്തിംസാകാരചതുധാതുനവസിവഥികാപടികൂല- വവത്ഥാപകമനസികാരസമ്പയുത്താ യഥാനുരൂപം രൂപജ്ഝാനസമ്പയുത്താ ച സതി. സാ ഹി തേസു കായേസു ഗതാ പവത്താതി കായഗതാതി വുച്ചതി. സാതസഹഗതാതി മധുരസുഖവേദയിതസങ്ഖാതേന സാതേന സഹ ഏകുപ്പാദാദിഭാവം ഗതാ. തബ്ഭാവേ വോകിണ്ണേ ആരമ്മണേ നിസ്സയേ സംസട്ഠേ ദിസ്സതി സഹഗതസദ്ദോ പഞ്ചസു അത്ഥേസു ജിനവചനേ. ‘‘യായം തണ്ഹാ പോനോബ്ഭവികാ നന്ദിരാഗസഹഗതാ’’തി (വിഭ. ൨൦൩) ഏത്ഥ തബ്ഭാവേ, നന്ദിരാഗഭൂതാതി അത്ഥോ. ‘‘യാ, ഭിക്ഖവേ, വീമംസാ കോസജ്ജസഹഗതാ കോസജ്ജസമ്പയുത്താ’’തി (സം. നി. ൫.൮൩൨) ഏത്ഥ വോകിണ്ണേ, അന്തരന്തരാ ഉപ്പജ്ജമാനേന കോസജ്ജേന വോകിണ്ണാതി അത്ഥോ. ‘‘ലാഭീ ഹോതി രൂപസഹഗതാനം വാ സമാപത്തീനം അരൂപസഹഗതാനം വാ സമാപത്തീന’’ന്തി (പു. പ. ൩-൮) ഏത്ഥ ആരമ്മണേ, രൂപാരൂപാരമ്മണാനന്തി അത്ഥോ. ‘‘അട്ഠികസഞ്ഞാസഹഗതം സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതീ’’തി (സം. നി. ൫.൨൩൮) ഏത്ഥ നിസ്സയേ, അട്ഠികസഞ്ഞാനിസ്സയം അട്ഠികസഞ്ഞം ഭാവേത്വാ പടിലദ്ധന്തി അത്ഥോ. ‘‘ഇദം സുഖം ഇമായ പീതിയാ സഹഗതം ഹോതി സഹജാതം സമ്പയുത്ത’’ന്തി (വിഭ. ൫൭൮) ഏത്ഥ സംസട്ഠേ, സമ്മിസ്സന്തി അത്ഥോ. ഇമസ്മിമ്പി പദേ സംസട്ഠോ അധിപ്പേതോ. സാതസംസട്ഠാ ഹി സാതസഹഗതാതി വുത്താ. സാ ഹി ഠപേത്വാ ചതുത്ഥം ഝാനം സേസേസു സാതസഹഗതാ ഹോതി, സതിപി ച ഉപേക്ഖാസഹഗതത്തേ യേഭുയ്യവസേന സാതസഹഗതാതി വുത്താ, പുരിമജ്ഝാനമൂലകത്താ വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനസ്സ സാതസഹഗതായ ഉപേക്ഖാസഹഗതാപി വുത്താവ ഹോതി ¶ , ഉപേക്ഖായ പന സന്തേ സുഖേ വുത്തത്താ ഭഗവതാ സാതസഹഗതാതി ചതുത്ഥജ്ഝാനസമ്പയുത്താപി വുത്താവ ഹോതി.

സമഥോ ച വിപസ്സനാ ചാതി കാമച്ഛന്ദാദയോ പച്ചനീകധമ്മേ സമേതി വിനാസേതീതി സമഥോ. സമാധിസ്സേതം നാമം. അനിച്ചതാദിവസേന വിവിധേഹി ആകാരേഹി ധമ്മേ പസ്സതീതി വിപസ്സനാ. പഞ്ഞായേതം നാമം. ഇമേ പന ദ്വേ ദസുത്തരപരിയായേ പുബ്ബഭാഗാതി വുത്താ, സങ്ഗീതിപരിയായേ ച ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകാതി. തയോ സമാധീതി സവിതക്കോ സവിചാരോ സമാധി ¶ , അവിതക്കോ വിചാരമത്തോ ¶ സമാധി, അവിതക്കോ അവിചാരോ സമാധി. സമ്പയോഗവസേന വത്തമാനേന സഹ വിതക്കേന സവിതക്കോ, സഹ വിചാരേന സവിചാരോ. സോ ഖണികസമാധി, വിപസ്സനാസമാധി, ഉപചാരസമാധി, പഠമജ്ഝാനസമാധി. നത്ഥി ഏതസ്സ വിതക്കോതി അവിതക്കോ. വിതക്കവിചാരേസു വിചാരോ മത്താ പരമാ പമാണം ഏതസ്സാതി വിചാരമത്തോ, വിചാരതോ ഉത്തരി വിതക്കേന സമ്പയോഗം ന ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. സോ പഞ്ചകനയേ ദുതിയജ്ഝാനസമാധി, തദുഭയവിരഹിതോ അവിതക്കോ അവിചാരോ സമാധി. സോ ചതുക്കനയേ ദുതിയജ്ഝാനാദി, പഞ്ചകനയേ തതിയജ്ഝാനാദി രൂപാവചരസമാധി. ഇമേ തയോപി ലോകിയാ ഏവ. സങ്ഗീതിപരിയായേ അപരേപി തയോ സമാധീ വുത്താ – ‘‘സുഞ്ഞതോ സമാധി, അനിമിത്തോ സമാധി, അപ്പണിഹിതോ സമാധീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൦൫). ന തേ ഇധ അധിപ്പേതാ.

ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാതി കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം, വേദനാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം, ചിത്താനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം, ധമ്മാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം. പുബ്ബഭാഗേ ചുദ്ദസവിധേന കായം പരിഗ്ഗണ്ഹതോ കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം, നവവിധേന വേദനം പരിഗ്ഗണ്ഹതോ വേദനാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം, സോളസവിധേന ചിത്തം പരിഗ്ഗണ്ഹതോ ചിത്താനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം, പഞ്ചവിധേന ധമ്മേ പരിഗ്ഗണ്ഹതോ ധമ്മാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം വേദിതബ്ബം. ലോകുത്തരം പന ഇധ ന അധിപ്പേതം. പഞ്ചങ്ഗികോ സമാധീതി പഞ്ച അങ്ഗാനി അസ്സ സന്തീതി പഞ്ചങ്ഗികോ, ചതുത്ഥജ്ഝാനസമാധി. പീതിഫരണതാ, സുഖഫരണതാ, ചേതോഫരണതാ, ആലോകഫരണതാ, പച്ചവേക്ഖണനിമിത്തന്തി ¶ പഞ്ച അങ്ഗാനി. പീതിം ഫരമാനാ ഉപ്പജ്ജതീതി ദ്വീസു ഝാനേസു പഞ്ഞാ പീതിഫരണതാ നാമ. സുഖം ഫരമാനാ ഉപ്പജ്ജതീതി തീസു ഝാനേസു പഞ്ഞാ സുഖഫരണതാ നാമ. പരേസം ചേതോ ഫരമാനാ ഉപ്പജ്ജതീതി ചേതോപരിയപഞ്ഞാ ചേതോഫരണതാ നാമ. ആലോകം ഫരമാനാ ഉപ്പജ്ജതീതി ദിബ്ബചക്ഖുപഞ്ഞാ ആലോകഫരണതാ നാമ. പച്ചവേക്ഖണഞാണം പച്ചവേക്ഖണനിമിത്തം നാമ. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘ദ്വീസു ഝാനേസു പഞ്ഞാ പീതിഫരണതാ, തീസു ഝാനേസു പഞ്ഞാ സുഖഫരണതാ, പരചിത്തപഞ്ഞാ ചേതോഫരണതാ, ദിബ്ബചക്ഖുപഞ്ഞാ ആലോകഫരണതാ, തമ്ഹാ തമ്ഹാ സമാധിമ്ഹാ വുട്ഠിതസ്സ പച്ചവേക്ഖണഞാണം പച്ചവേക്ഖണനിമിത്ത’’ന്തി (വിഭ. ൮൦൪).

തഞ്ഹി ¶ വുട്ഠിതസമാധിസ്സ പവത്താകാരഗഹണതോ നിമിത്തന്തി വുത്തം. തത്ഥ ച പീതിഫരണതാ സുഖഫരണതാ ദ്വേ പാദാ വിയ, ചേതോഫരണതാ ആലോകഫരണതാ ദ്വേ ഹത്ഥാ വിയ, അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനം മജ്ഝിമകായോ വിയ, പച്ചവേക്ഖണനിമിത്തം സീസം വിയ. ഇതി ആയസ്മാ ധമ്മസേനാപതി ¶ സാരിപുത്തത്ഥേരോ പഞ്ചങ്ഗികം സമ്മാസമാധിം അങ്ഗപച്ചങ്ഗസമ്പന്നം പുരിസം വിയ കത്വാ ദസ്സേസി.

ഛ അനുസ്സതിട്ഠാനാനീതി പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജനതോ സതിയോ ഏവ അനുസ്സതിയോ, പവത്തിതബ്ബട്ഠാനസ്മിംയേവ പവത്തത്താ സദ്ധാപബ്ബജിതസ്സ കുലപുത്തസ്സ അനുരൂപാ സതിയോതിപി അനുസ്സതിയോ, അനുസ്സതിയോ ഏവ പീതിആദീനം ഠാനത്താ അനുസ്സതിട്ഠാനാനി. കതമാനി ഛ? ബുദ്ധാനുസ്സതി ധമ്മാനുസ്സതി സങ്ഘാനുസ്സതി സീലാനുസ്സതി ചാഗാനുസ്സതി ദേവതാനുസ്സതി (ദീ. നി. ൩.൩൨൭). ബോജ്ഝങ്ഗാതി ബോധിയാ, ബോധിസ്സ വാ അങ്ഗാ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യാ ഏസാ ധമ്മസാമഗ്ഗീ യായ ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജമാനായ ലീനുദ്ധച്ചപതിട്ഠാനായൂഹനകാമസുഖത്തകിലമഥാനുയോഗഉച്ഛേദസസ്സതാഭിനിവേസാദീനം അനേകേസം ഉപദ്ദവാനം പടിപക്ഖഭൂതായ സതിധമ്മവിചയവീരിയപീതിപസ്സദ്ധിസമാധിഉപേക്ഖാസങ്ഖാതായ ധമ്മസാമഗ്ഗിയാ അരിയസാവകോ ബുജ്ഝതീതി കത്വാ ബോധീതി വുച്ചതി. ബുജ്ഝതീതി കിലേസസന്താനനിദ്ദായ വുട്ഠഹതി, ചത്താരി വാ അരിയസച്ചാനി പടിവിജ്ഝതി, നിബ്ബാനമേവ വാ സച്ഛികരോതി, തസ്സാ ധമ്മസാമഗ്ഗിസങ്ഖാതായ ബോധിയാ അങ്ഗാതിപി ബോജ്ഝങ്ഗാ ഝാനങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗാദയോ ¶ വിയ. യോ പനേസ യഥാവുത്തപ്പകാരായ ഏതായ ധമ്മസാമഗ്ഗിയാ ബുജ്ഝതീതി കത്വാ അരിയസാവകോ ബോധീതി വുച്ചതി, തസ്സ ബോധിസ്സ അങ്ഗാതിപി ബോജ്ഝങ്ഗാ സേനങ്ഗരഥങ്ഗാദയോ വിയ. തേനാഹു അട്ഠകഥാചരിയാ ‘‘ബുജ്ഝനകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അങ്ഗാതി വാ ബോജ്ഝങ്ഗാ’’തി. അപിച ‘‘ബോജ്ഝങ്ഗാതി കേനട്ഠേന ബോജ്ഝങ്ഗാ, ബോധായ സംവത്തന്തീതി ബോജ്ഝങ്ഗാ’’തിആദിനാ (പടി. മ. ൨.൧൭) നയേന ബോജ്ഝങ്ഗട്ഠോ വേദിതബ്ബോ. അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോതി തംതംമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസേഹി ആരകത്താ അരിയഭാവകരത്താ അരിയഫലപടിലാഭകരത്താ ച അരിയോ. അട്ഠ അങ്ഗാനി അസ്സാതി അട്ഠങ്ഗികോ. സോയം ചതുരങ്ഗികാ വിയ സേനാ, പഞ്ചങ്ഗികം വിയ ച തൂരിയം അങ്ഗമത്തമേവ ഹോതി, അങ്ഗവിനിമുത്തോ നത്ഥി. ബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗാ ലോകുത്തരാ, ദസുത്തരപരിയായേന പുബ്ബഭാഗാപി ലബ്ഭന്തി.

നവ ¶ പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗാനീതി സീലവിസുദ്ധി പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗം, ചിത്തവിസുദ്ധി പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗം, ദിട്ഠിവിസുദ്ധി പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗം, കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധി പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗം, മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗം, പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗം, ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗം, പഞ്ഞാ പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗം, വിമുത്തി പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗം (ദീ. നി. ൩.൩൫൯). സീലവിസുദ്ധീതി വിസുദ്ധിം പാപേതും സമത്ഥം ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം. തഞ്ഹി ദുസ്സീല്യമലം വിസോധേതി. പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗന്തി പരിസുദ്ധഭാവസ്സ പധാനം ഉത്തമം അങ്ഗം. ചിത്തവിസുദ്ധീതി വിപസ്സനായ പദട്ഠാനഭൂതാ പഗുണാ ¶ അട്ഠ സമാപത്തിയോ. താ ഹി കാമച്ഛന്ദാദിചിത്തമലം വിസോധേന്തി. ദിട്ഠിവിസുദ്ധീതി സപ്പച്ചയനാമരൂപദസ്സനം. തഞ്ഹി സത്തദിട്ഠിമലം വിസോധേതി. കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധീതി പച്ചയാകാരഞാണം. തേന ഹി തീസു അദ്ധാസു പച്ചയവസേന ധമ്മാ പവത്തന്തീതി പസ്സന്തോ തീസുപി അദ്ധാസു സത്തകങ്ഖാമലം വിതരന്തോ വിസുജ്ഝതി. മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധീതി ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനക്ഖണേ ഉപ്പന്നാ ഓഭാസഞാണപീതിപസ്സദ്ധിസുഖഅധിമോക്ഖപഗ്ഗഹഉപട്ഠാനഉപേക്ഖാനികന്തീതി ¶ ദസ വിപസ്സനുപക്കിലേസാ, ന മഗ്ഗോ, വീഥിപടിപന്നം ഉദയബ്ബയഞാണം മഗ്ഗോതി ഏവം മഗ്ഗാമഗ്ഗേ ഞാണം നാമ. തേന ഹി അമഗ്ഗമലം വിസോധേതി. പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധീതി വീഥിപടിപന്നം ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനാഞാണം ഭങ്ഗാനുപസ്സനാഞാണം ഭയതുപട്ഠാനാനുപസ്സനാഞാണം ആദീനവാനുപസ്സനാഞാണം നിബ്ബിദാനുപസ്സനാഞാണം മുഞ്ചിതുകമ്യതാഞാണം പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാഞാണം സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണം അനുലോമഞാണന്തി ഇമാനി നവ വിപസ്സനാഞാണാനി. താനി ഹി നിച്ചസഞ്ഞാദിമലം വിസോധേന്തി. ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധീതി ചതുഅരിയമഗ്ഗപഞ്ഞാ. സാ ഹി സമുച്ഛേദതോ സകസകമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസമലം വിസോധേതി. പഞ്ഞാതി അരഹത്തഫലപഞ്ഞാ. വിമുത്തീതി അരഹത്തഫലവിമുത്തി.

ദസ കസിണായതനാനീതി ‘‘പഥവീകസിണമേകോ സഞ്ജാനാതി ഉദ്ധം അധോ തിരിയം അദ്വയം അപ്പമാണം, ആപോകസിണമേകോ സഞ്ജാനാതി…പേ… തേജോകസിണമേകോ സഞ്ജാനാതി…പേ… വായോകസിണമേകോ സഞ്ജാനാതി…പേ… നീലകസിണമേകോ സഞ്ജാനാതി…പേ… പീതകസിണമേകോ സഞ്ജാനാതി…പേ… ലോഹിതകസിണമേകോ സഞ്ജാനാതി…പേ… ഓദാതകസിണമേകോ സഞ്ജാനാതി…പേ… ആകാസകസിണമേകോ സഞ്ജാനാതി…പേ… വിഞ്ഞാണകസിണമേകോ സഞ്ജാനാതി ഉദ്ധം അധോ തിരിയം അദ്വയം അപ്പമാണ’’ന്തി (അ. നി. ൧൦.൨൫; ദീ. നി. ൩.൩൬൦) ഏവം വുത്താനി ദസ. ഏതാനി ¶ ഹി സകലഫരണട്ഠേന കസിണാനി, തദാരമ്മണാനം ധമ്മാനം ഖേത്തട്ഠേന അധിട്ഠാനട്ഠേന വാ ആയതനാനി. ഉദ്ധന്തി ഉപരിഗഗനതലാഭിമുഖം. അധോതി ഹേട്ഠാഭൂമിതലാഭിമുഖം. തിരിയന്തി ഖേത്തമണ്ഡലമിവ സമന്താ പരിച്ഛിന്നം. ഏകച്ചോ ഹി ഉദ്ധമേവ കസിണം വഡ്ഢേതി ഏകച്ചോ അധോ, ഏകച്ചോ സമന്തതോ. ഏകോപി തേന തേന വാ കാരണേന ഏവം പസാരേതി ആലോകമിവ രൂപദസ്സനകാമോ. തേന വുത്തം – ‘‘പഥവീകസിണമേകോ സഞ്ജാനാതി ഉദ്ധം അധോ തിരിയ’’ന്തി (അ. നി. ൧൦.൨൫; ദീ. നി. ൩.൩൬൦). അദ്വയന്തി ഇദം പന ഏകസ്സ അഞ്ഞഭാവാനുപഗമനത്ഥം വുത്തം. യഥാ ഹി ഉദകം പവിട്ഠസ്സ സബ്ബദിസാസു ഉദകമേവ ഹോതി ന അഞ്ഞം, ഏവമേവ പഥവീകസിണം പഥവീകസിണമേവ ഹോതി, നത്ഥി തസ്സ അഞ്ഞകസിണസമ്ഭേദോതി. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. അപ്പമാണന്തി ഇദം തസ്സ തസ്സ ഫരണഅപ്പമാണവസേന ¶ വുത്തം. തഞ്ഹി മനസാ ഫരന്തോ സകലമേവ ഫരതി, ന ‘‘അയമസ്സ ആദി ഇദം മജ്ഝ’’ന്തി പമാണം ഗണ്ഹാതീതി. ആകാസകസിണന്തി കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസോ പരിച്ഛേദാകാസകസിണഞ്ച. വിഞ്ഞാണകസിണന്തി കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസേ ¶ പവത്തവിഞ്ഞാണം. തത്ഥ കസിണവസേന കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസേ, കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസവസേന തത്ഥ പവത്തവിഞ്ഞാണേ ഉദ്ധംഅധോതിരിയതാ വേദിതബ്ബാ, പരിച്ഛേദാകാസകസിണസ്സപി വഡ്ഢനീയത്താ തസ്സ വസേനപീതി.

൨൬. ഇദാനി ഭാവനാപഭേദം ദസ്സേന്തോ ദ്വേ ഭാവനാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ലോകിയാതിആദീസു ലോകോ വുച്ചതി ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന വട്ടം, തസ്മിം പരിയാപന്നഭാവേന ലോകേ നിയുത്താതി ലോകിയാ, ലോകിയാനം ധമ്മാനം ഭാവനാ ലോകിയാ. കിഞ്ചാപി ധമ്മാനം ഭാവനാതി വോഹാരവസേന വുച്ചതി, തേഹി പന വിസും ഭാവനാ നത്ഥി. തേ ഏവ ഹി ധമ്മാ ഭാവിയമാനാ ഭാവനാതി വുച്ചന്തി. ഉത്തിണ്ണാതി ഉത്തരാ, ലോകേ അപരിയാപന്നഭാവേന ലോകതോ ഉത്തരാതി ലോകുത്തരാ.

രൂപഭവസങ്ഖാതേ രൂപേ അവചരന്തീതി രൂപാവചരാ. കുസലസദ്ദോ പനേത്ഥ ആരോഗ്യഅനവജ്ജഛേകസുഖവിപാകേസു ദിസ്സതി. ‘‘കച്ചി നു ഭോതോ കുസലം? കച്ചി ഭോതോ അനാമയ’’ന്തിആദീസു (ജാ. ൧.൧൫.൧൪൬; ൨.൨൦.൧൨൯) ആരോഗ്യേ. ‘‘കതമോ പന, ഭന്തേ, കായസമാചാരോ കുസലോ? യോ ഖോ, മഹാരാജ, കായസമാചാരോ അനവജ്ജോ’’തി (മ. നി. ൨.൩൬൧) ച ‘‘പുന ചപരം, ഭന്തേ, ഏതദാനുത്തരിയം, യഥാ ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേതി കുസലേസു ധമ്മേസൂ’’തി (ദീ. നി. ൩.൧൪൫) ച ഏവമാദീസു അനവജ്ജേ. ‘‘തം ¶ കിം മഞ്ഞസി, രാജകുമാര, കുസലോ ത്വം രഥസ്സ അങ്ഗപച്ചങ്ഗാന’’ന്തി? (മ. നി. ൨.൮൭) ‘‘കുസലാ നച്ചഗീതസ്സ സിക്ഖിതാ ചാതുരിത്ഥിയോ’’തി (ജാ. ൨.൨൨.൯൪) ച ആദീസു ഛേകേ. ‘‘കുസലാനം ധമ്മാനം സമാദാനഹേതു ഏവമിദം പുഞ്ഞം പവഡ്ഢതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൮൦) ‘‘കുസലസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ ഉപചിതത്താ’’തി (ധ. സ. ൪൩൧) ച ആദീസു സുഖവിപാകേ. സ്വായമിധ ആരോഗ്യേപി അനവജ്ജേപി സുഖവിപാകേപി വട്ടതി. വചനത്ഥോ പനേത്ഥ കുച്ഛിതേ പാപകേ ധമ്മേ സലയന്തി ചലയന്തി കമ്പേന്തി വിദ്ധംസേന്തീതി കുസലാ, കുച്ഛിതേന വാ ആകാരേന സയന്തി ¶ പവത്തന്തീതി കുസാ, തേ അകുസലസങ്ഖാതേ കുസേ ലുനന്തി ഛിന്ദന്തീതി കുസലാ, കുച്ഛിതാനം വാ സാനതോ തനുകരണതോ കുസം, ഞാണം. തേന കുസേന ലാതബ്ബാ ഗഹേതബ്ബാ പവത്തേതബ്ബാതി കുസലാ, യഥാ വാ കുസാ ഉഭയഭാഗഗതം ഹത്ഥപ്പദേസം ലുനന്തി, ഏവമിമേപി ഉപ്പന്നാനുപ്പന്നഭാവേന ഉഭയഭാഗഗതം സംകിലേസപക്ഖം ലുനന്തി, തസ്മാ കുസാ വിയ ലുനന്തീതി കുസലാ. തേസം രൂപാവചരകുസലാനം ഭാവനാ. അരൂപഭവസങ്ഖാതേ അരൂപേ അവചരന്തീതി അരൂപാവചരാ. തേഭൂമകവട്ടേ പരിയാപന്നാ അന്തോഗധാതി പരിയാപന്നാ, തസ്മിം ന പരിയാപന്നാതി അപരിയാപന്നാ, ലോകുത്തരാ.

കാമാവചരകുസലാനം ¶ ധമ്മാനം ഭാവനാ കസ്മാ ന വുത്താതി ചേ? അപ്പനാപ്പത്തായ ഏവ ഭാവനായ അഭിധമ്മേ ഭാവനാതി അധിപ്പേതത്താ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ –

‘‘യോഗവിഹിതേസു വാ കമ്മായതനേസു യോഗവിഹിതേസു വാ സിപ്പായതനേസു യോഗവിഹിതേസു വാ വിജ്ജാട്ഠാനേസു കമ്മസ്സകതം വാ സച്ചാനുലോമികം വാ രൂപം അനിച്ചന്തി വാ, വേദനാ അനിച്ചാതി വാ, സഞ്ഞാ അനിച്ചാതി വാ, സങ്ഖാരാ അനിച്ചാതി വാ, വിഞ്ഞാണം അനിച്ചന്തി വാ യം ഏവരൂപം അനുലോമികം ഖന്തിം ദിട്ഠിം രുചിം മുദിം പേക്ഖം ധമ്മനിജ്ഝാനക്ഖന്തിം പരതോ അസുത്വാ പടിലഭതി, അയം വുച്ചതി ചിന്താമയാ പഞ്ഞാ. യോഗവിഹിതേസു വാ കമ്മായതനേസു…പേ… ധമ്മനിജ്ഝാനക്ഖന്തിം പരതോ സുത്വാ പടിലഭതി, അയം വുച്ചതി സുതമയാ പഞ്ഞാ. സബ്ബാപി സമാപന്നസ്സ പഞ്ഞാ ഭാവനാമയാ പഞ്ഞാ’’തി (വിഭ. ൭൬൮).

സാ ¶ പന കാമാവചരഭാവനാ ആവജ്ജനഭവങ്ഗപാതേഹി അന്തരിതത്താ ഭാവനാതി ന വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. സബ്ബേസം പന പുഞ്ഞാനം തിവിധപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനം അന്തോഗധത്താ ഉപചാരസമാധിവിപസ്സനാസമാധീനം ഭാവനാമയപുഞ്ഞതാ സിദ്ധാ. ഇധ പന ലോകിയഭാവനായ ഏവ സങ്ഗഹിതാ. രൂപാരൂപാവചരാനം തിവിധഭാവേ ഹീനാതി ലാമകാ. ഹീനുത്തമാനം മജ്ഝേ ഭവാ മജ്ഝാ, മജ്ഝിമാതിപി പാഠോ. പധാനഭാവം നീതാതി പണീതാ, ഉത്തമാതി അത്ഥോ. ആയൂഹനവസേന അയം ഹീനമജ്ഝിമപണീതതാ വേദിതബ്ബാ. യസ്സാ ഹി ആയൂഹനക്ഖണേ ¶ ഛന്ദോ വാ ഹീനോ ഹോതി വീരിയം വാ ചിത്തം വാ വീമംസാ വാ, സാ ഹീനാ നാമ. യസ്സാ തേ ധമ്മാ മജ്ഝിമാ, സാ മജ്ഝിമാ നാമ. യസ്സാ തേ ധമ്മാ പണീതാ, സാ പണീതാ നാമ. മുദുകേഹി വാ ഇന്ദ്രിയേഹി സമ്പയുത്താ ഹീനാ നാമ, മജ്ഝിമേഹി ഇന്ദ്രിയേഹി സമ്പയുത്താ മജ്ഝിമാ, അധിമത്തേഹി ഇന്ദ്രിയേഹി സമ്പയുത്താ പണീതാ നാമ. അപരിയാപന്നായ ഹീനമജ്ഝിമത്താഭാവാ പണീതതാ ഏവ വുത്താ. സാ ഹി ഉത്തമട്ഠേന അതപ്പകട്ഠേന ച പണീതാ.

൨൭. പഠമഭാവനാചതുക്കേ ഭാവേതീതി ഏകസ്മിംയേവ ഖണേ തഥാ തഥാ പടിവിജ്ഝന്തോ അരിയമഗ്ഗം ഭാവേതി. ദുതിയഭാവനാചതുക്കേ ഏസനാഭാവനാതി അപ്പനാപുബ്ബഭാഗേ ഭാവനാ. സാ ഹി അപ്പനം ഏസന്തി ഏതായാതി ഏസനാതി വുത്താ. പടിലാഭഭാവനാതി അപ്പനാഭാവനാ. സാ ഹി തായ ഏസനായ പടിലബ്ഭതീതി പടിലാഭോതി വുത്താ. ഏകരസാഭാവനാതി പടിലാഭേ വസീഭാവം പത്തുകാമസ്സ പയോഗകാലേ ഭാവനാ. സാ ഹി തേന തേന പഹാനേന തേഹി തേഹി കിലേസേഹി വിമുത്തത്താ വിമുത്തിരസേന ഏകരസാതി കത്വാ ഏകരസാതി വുത്താ. ആസേവനാഭാവനാതി പടിലാഭേ വസിപ്പത്തസ്സ യഥാരുചി ¶ പരിഭോഗകാലേ ഭാവനാ. സാ ഹി ഭുസം സേവീയതീതി ആസേവനാതി വുത്താ. കേചി പന ‘‘ആസേവനാഭാവനാ വസീകമ്മം, ഏകരസാഭാവനാ സബ്ബത്ഥികാ’’തി വണ്ണയന്തി. ചതുക്കവിഭാഗേ സമാധിം സമാപജ്ജന്താനന്തി വത്തമാനസമീപേ വത്തമാനവചനം. തത്ഥ ജാതാതി തസ്മിം പുബ്ബഭാഗേ ജാതാ. ഏകരസാ ഹോന്തീതി അപ്പനുപ്പാദനേ സമാനകിച്ചാ ഹോന്തി. സമാധിം സമാപന്നാനന്തി അപ്പിതപ്പനാനം. തത്ഥ ജാതാതി തസ്സാ അപ്പനായ ജാതാ. അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി സമപ്പവത്തിയാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിക്കമന്തി. അധിമോക്ഖട്ഠേന സദ്ധിന്ദ്രിയം ¶ ഭാവയതോതിആദീസു ഏകക്ഖണേപി ഏകേകസ്സ ഇന്ദ്രിയസ്സ സകസകകിച്ചകരണേ തംതംനിസ്സയവസേന സകസകകിച്ചകാരകാനി സേസാനിപി ഇന്ദ്രിയാനി വിമുത്തിരസേന ഏകരസാ ഹോന്തീതി വിമുത്തിരസേനേവ ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. ബലബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗേസുപി ഏസേവ നയോ. ഏകരസാതി ച ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ.

ഇധ ഭിക്ഖൂതി ഇമസ്മിം സാസനേ ഭിക്ഖു. സംസാരേ ഭയം ഇക്ഖതീതി ഭിക്ഖു. പുബ്ബണ്ഹസമയന്തിആദീസു അച്ചന്തസംയോഗത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, അത്ഥതോ പന ഭുമ്മമേവ ¶ , ദിവസസ്സ പുബ്ബകാലേതി അത്ഥോ. ആസേവതീതി വസിപ്പത്തം സമാധിം ഭുസം സേവതി. മജ്ഝന്ഹികസമയന്തി ദിവസസ്സ മജ്ഝകാലേ. സായന്ഹസമയന്തി ദിവസസ്സ സായന്ഹകാലേ. പുരേഭത്തന്തി ദിവാഭത്തതോ പുരേകാലേ. പച്ഛാഭത്തന്തി ദിവാഭത്തതോ പച്ഛാകാലേ. പുരിമേപി യാമേതി രത്തിയാ പഠമേ കോട്ഠാസേ. കാളേതി കാളപക്ഖേ. ജുണ്ഹേതി സുക്കപക്ഖേ. പുരിമേപി വയോഖന്ധേതി പഠമേ വയോകോട്ഠാസേ, പഠമവയേതി അത്ഥോ. തീസു ച വയേസു വസ്സസതായുകസ്സ പുരിസസ്സ ഏകേകസ്മിം വയേ ചതുമാസാധികാനി തേത്തിംസ വസ്സാനി ഹോന്തി.

൨൮. തതിയഭാവനാചതുക്കേ തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേനാതി തത്ഥ നേക്ഖമ്മാദീസു ഭാവനാവിസേസേസു ജാതാനം സമാധിപഞ്ഞാസങ്ഖാതാനം യുഗനദ്ധധമ്മാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം അനതിക്കമനഭാവേന. ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേനാതി തത്ഥേവ സദ്ധാദീനം ഇന്ദ്രിയാനം നാനാകിലേസേഹി വിമുത്തത്താ വിമുത്തിരസേന ഏകരസഭാവേന. തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേനാതി തേസം അനതിവത്തനഏകരസഭാവാനം അനുച്ഛവികസ്സ വീരിയസ്സ വാഹനഭാവേന. ആസേവനട്ഠേനാതി യാ തസ്സ തസ്മിം സമയേ പവത്താ ആസേവനാ. തസ്സാ ആസേവനായ ആസേവനഭാവേന.

രൂപസഞ്ഞന്തി കുസലവിപാകകിരിയവസേന പഞ്ചദസവിധം രൂപാവചരജ്ഝാനസങ്ഖാതം രൂപസഞ്ഞം. രൂപാവചരജ്ഝാനമ്പി ഹി രൂപന്തി വുച്ചതി ‘‘രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൧൭൪; അ. നി. ൮.൬൬; ധ. സ. ൨൪൮), തസ്സ ഝാനസ്സ ആരമ്മണമ്പി ‘‘ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൧൭൩; അ. നി. ൮.൬൫-൬൬; ധ. സ. ൨൪൭, ൨൪൯). രൂപാവചരജ്ഝാനഞ്ഹി ¶ സഞ്ഞാസീസേന രൂപേ സഞ്ഞാതി കത്വാ രൂപസഞ്ഞാതി വുച്ചതി. പടിഘസഞ്ഞന്തി കുസലവിപാകാ പഞ്ച, അകുസലവിപാകാ പഞ്ചാതി ഏവം ദസവിധം പടിഘസഞ്ഞം. ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്താ ഹി സഞ്ഞാ ¶ ചക്ഖാദീനം വത്ഥൂനം രൂപാദീനം ആരമ്മണാനഞ്ച പടിഘാതേന ഉപ്പന്നത്താ പടിഘസഞ്ഞാതി വുച്ചതി. രൂപസഞ്ഞാ സദ്ദസഞ്ഞാ ഗന്ധസഞ്ഞാ രസസഞ്ഞാ ഫോട്ഠബ്ബസഞ്ഞാതിപി ഏതിസ്സാ ഏവ നാമം. നാനത്തസഞ്ഞന്തി അട്ഠ കാമാവചരകുസലസഞ്ഞാ, ദ്വാദസ അകുസലസഞ്ഞാ ¶ , ഏകാദസ കാമാവചരകുസലവിപാകസഞ്ഞാ, ദ്വേ അകുസലവിപാകസഞ്ഞാ, ഏകാദസ കാമാവചരകിരിയസഞ്ഞാതി ഏവം ചതുചത്താലീസവിധം നാനത്തസഞ്ഞം. സാ ഹി നാനത്തേ നാനാസഭാവേ രൂപസദ്ദാദിഭേദേ ഗോചരേ പവത്താ സഞ്ഞാതി നാനത്തസഞ്ഞാ, ചതുചത്താലീസഭേദതോ നാനത്താ നാനാസഭാവാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അസദിസാ സഞ്ഞാതി വാ നാനത്തസഞ്ഞാതി വുച്ചതി. സഞ്ഞാബഹുകത്തേപി ജാതിഗ്ഗഹണേന ഏകവചനം കതം.

നിച്ചസഞ്ഞന്തി നിച്ചന്തി സഞ്ഞം നിച്ചസഞ്ഞം. ഏവം സുഖസഞ്ഞം അത്തസഞ്ഞം. നന്ദിന്തി സപ്പീതികം തണ്ഹം. രാഗന്തി നിപ്പീതികം തണ്ഹം. സമുദയന്തി രാഗസ്സ സമുദയം. അഥ വാ ഭങ്ഗാനുപസ്സനായ ഭങ്ഗസ്സേവ ദസ്സനതോ സങ്ഖാരാനം ഉദയം. ആദാനന്തി നിബ്ബത്തനവസേന കിലേസാനം, അദോസദസ്സാവിതായ സങ്ഖതാരമ്മണസ്സ വാ ആദാനം. ഘനസഞ്ഞന്തി സന്തതിവസേന ഘനന്തി സഞ്ഞം. ആയൂഹനന്തി സങ്ഖാരാനം അത്ഥായ പയോഗകരണം. ധുവസഞ്ഞന്തി ഥിരന്തി സഞ്ഞം. നിമിത്തന്തി നിച്ചനിമിത്തം. പണിധിന്തി സുഖപത്ഥനം. അഭിനിവേസന്തി അത്ഥി അത്താതി അഭിനിവേസം. സാരാദാനാഭിനിവേസന്തി നിച്ചസാരത്തസാരഗഹണാഭിനിവേസം. സമ്മോഹാഭിനിവേസന്തി ‘‘അഹോസിം നു ഖോ അഹം അതീതമദ്ധാന’’ന്തിആദിവസേന (സം. നി. ൨.൨൦) ‘‘ഇസ്സരതോ ലോകോ സമ്ഭോതീ’’തിആദിവസേന ച സമ്മോഹാഭിനിവേസം. ആലയാഭിനിവേസന്തി ആദീനവാദസ്സനേന അല്ലീയിതബ്ബമിദന്തി അഭിനിവേസം. അപ്പടിസങ്ഖന്തി അനുപായഗഹണം. സഞ്ഞോഗാഭിനിവേസന്തി കാമയോഗാദികം കിലേസപ്പവത്തിം.

ദിട്ഠേകട്ഠേതി ദിട്ഠീഹി സഹ ഏകസ്മിം ഠിതാതി ദിട്ഠേകട്ഠാ. തേ ദിട്ഠേകട്ഠേ. കിലേസേന്തി ഉപതാപേന്തി, വിബാധേന്തി വാതി കിലേസാ. തേ കിലേസേ. ദുവിധഞ്ഹി ഏകട്ഠം പഹാനേകട്ഠം സഹജേകട്ഠഞ്ച. പഹാനേകട്ഠം സക്കായദിട്ഠിപമുഖാഹി തേസട്ഠിയാ ദിട്ഠീഹി സഹ (പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൧.൧൧൮) യാവ സോതാപത്തിമഗ്ഗേന പഹാനാ, താവ ഏകസ്മിം പുഗ്ഗലേ ഠിതാതി അത്ഥോ. ഇദമിധാധിപ്പേതം. ദസസു ഹി കിലേസേസു ഇധ ദിട്ഠികിലേസോയേവ ആഗതോ. സേസേസു പന അപായഗമനീയോ ലോഭോ ദോസോ മോഹോ മാനോ വിചികിച്ഛാ ഥിനം ¶ ഉദ്ധച്ചം ¶ അഹിരികം അനോത്തപ്പന്തി നവ കിലേസാ ദിട്ഠിയാ സഹ പഹാനേകട്ഠാ ഹുത്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗേന പഹീയന്തി, രാഗദോസമോഹപമുഖേസു ¶ വാ ദിയഡ്ഢേസു കിലേസസഹസ്സേസു സോതാപത്തിമഗ്ഗേന ദിട്ഠിയാ പഹീയമാനായ ദിട്ഠിയാ സഹ അപായഗമനീയാ സബ്ബകിലേസാ പഹാനേകട്ഠവസേന പഹീയന്തി, സഹജേകട്ഠേ ദിട്ഠിയാ സഹ ഏകസ്മിം ചിത്തേ ഠിതാതി അത്ഥോ. സോതാപത്തിമഗ്ഗേന ഹി ദ്വീസു ദിട്ഠിസമ്പയുത്തഅസങ്ഖാരികചിത്തേസു പഹീയമാനേസു തേഹി സഹജാതോ ലോഭോ മോഹോ ഉദ്ധച്ചം അഹിരികം അനോത്തപ്പന്തി ഇമേ കിലേസാ സഹജേകട്ഠവസേന പഹീയന്തി, ദ്വീസു ദിട്ഠിസമ്പയുത്തസസങ്ഖാരികചിത്തേസു പഹീയമാനേസു തേഹി സഹജാതോ ലോഭോ മോഹോ ഥിനം ഉദ്ധച്ചം അഹിരികം അനോത്തപ്പന്തി ഇമേ കിലേസാ സഹജേകട്ഠവസേന പഹീയന്തി. ഓളാരികേ കിലേസേതി ഓളാരികഭൂതേ കാമരാഗബ്യാപാദേ. അനുസഹഗതേ കിലേസേതി സുഖുമഭൂതേ കാമരാഗബ്യാപാദേ. സബ്ബകിലേസേതി മഗ്ഗത്തയേന പഹീനാവസേസേ.

വീരിയം വാഹേതീതി യോഗാവചരോ വീരിയം പവത്തേതി. ഹേട്ഠാ ഏസനാപടിലാഭഏകരസആസേവനവചനാനി ഭാവനാനം വിസേസദസ്സനത്ഥം വുത്താനി ‘‘ഏവംഭൂതാ ച ഭാവനാ’’തി. ഇധ ‘‘തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേന ആസേവനട്ഠേനാ’’തി വചനാനി ഭാവനാഹേതുദസ്സനത്ഥം വുത്താനി ‘‘ഇമിനാ ച ഇമിനാ ച ഹേതുനാ ഭാവനാ’’തി. ഹേട്ഠാ ആസേവനാഭാവനാതി നാനാക്ഖണവസേന വുത്താ, ഇധ ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാതി ഏകക്ഖണവസേനാതി വിസേസോ. രൂപം പസ്സന്തോ ഭാവേതീതിആദീസു രൂപാദീനി പസ്സിതബ്ബാകാരേന പസ്സന്തോ ഭാവേതബ്ബം ഭാവനം ഭാവേതീതി അത്ഥോ. ഏകരസാ ഹോന്തീതി വിമുത്തിരസേന, കിച്ചരസേന വാ ഏകരസാ ഹോന്തി. വിമുത്തിരസോതി സമ്പത്തിരസോ. കിച്ചസമ്പത്തിഅത്ഥേന രസോ നാമ പവുച്ചതീതി ഹി വുത്തന്തി.

ഭാവേതബ്ബനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സച്ഛികാതബ്ബനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൨൯. സച്ഛികാതബ്ബനിദ്ദേസേ ¶ ദസ ഏകുത്തരവിസ്സജ്ജനാനി പടിലാഭസച്ഛികിരിയാവസേന വുത്താനി. തത്ഥ അകുപ്പാ ചേതോവിമുത്തീതി അരഹത്തഫലവിമുത്തി. സാ ഹി ന കുപ്പതി ന ചലതി ന പരിഹായതീതി അകുപ്പാ, സബ്ബകിലേസേഹി ചിത്തസ്സ ¶ വിമുത്തത്താ ചേതോവിമുത്തീതി വുച്ചതി. വിജ്ജാതി തിസ്സോ വിജ്ജാ. വിമുത്തീതി ദസുത്തരപരിയായേന അരഹത്തഫലം വുത്തം, സങ്ഗീതിപരിയായേന പന ‘‘വിമുത്തീതി ദ്വേ വിമുത്തിയോ ചിത്തസ്സ ച അധിമുത്തി നിബ്ബാനഞ്ചാ’’തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൩൦൪) വുത്തം. ഏത്ഥ ച അട്ഠ സമാപത്തിയോ നീവരണാദീഹി സുട്ഠു വിമുത്തത്താ വിമുത്തി നാമ, നിബ്ബാനം ¶ സബ്ബസങ്ഖതതോ വിമുത്തത്താ വിമുത്തി നാമ. തിസ്സോ വിജ്ജാതി പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണം വിജ്ജാ സത്താനം ചുതൂപപാതേ ഞാണം വിജ്ജാ ആസവാനം ഖയേ ഞാണം വിജ്ജാ. തമവിജ്ഝനട്ഠേന വിജ്ജാ, വിദിതകരണട്ഠേനാപി വിജ്ജാ. പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണഞ്ഹി ഉപ്പജ്ജമാനം പുബ്ബേനിവാസം ഛാദേത്വാ ഠിതം തമം വിജ്ഝതി, പുബ്ബേനിവാസഞ്ച വിദിതം കരോതീതി വിജ്ജാ. ചുതൂപപാതേ ഞാണം ചുതിപടിസന്ധിച്ഛാദകം തമം വിജ്ഝതി, ചുതൂപപാതഞ്ച വിദിതം കരോതീതി വിജ്ജാ. ആസവാനം ഖയേ ഞാണം ചതുസച്ചച്ഛാദകം തമം വിജ്ഝതി, ചതുസച്ചധമ്മേ ച വിദിതം കരോതീതി വിജ്ജാ. ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനീതി സോതാപത്തിഫലം, സകദാഗാമിഫലം, അനാഗാമിഫലം, അരഹത്തഫലം. പാപധമ്മേ സമേതി വിനാസേതീതി സമണോ, സമണസ്സ ഭാവോ സാമഞ്ഞം. ചതുന്നം അരിയമഗ്ഗാനമേതം നാമം. സാമഞ്ഞസ്സ ഫലാനി സാമഞ്ഞഫലാനി.

പഞ്ച ധമ്മക്ഖന്ധാതി സീലക്ഖന്ധോ, സമാധിക്ഖന്ധോ, പഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, വിമുത്തിക്ഖന്ധോ, വിമുത്തിഞാണദസ്സനക്ഖന്ധോ. ധമ്മക്ഖന്ധാതി ധമ്മവിഭാഗാ ധമ്മകോട്ഠാസാ. സീലക്ഖന്ധാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ലോകിയലോകുത്തരാ സീലസമാധിപഞ്ഞാ ഏവ സീലസമാധിപഞ്ഞാക്ഖന്ധാ ¶ . സമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണവിമുത്തിയോ ഏവ വിമുത്തിക്ഖന്ധോ. തിവിധാ വിമുത്തിപച്ചവേക്ഖണാ ഏവ വിമുത്തിഞാണദസ്സനക്ഖന്ധോ. സോ ലോകിയോ ഏവ. ജാനനട്ഠേന ഞാണമേവ ദസ്സനട്ഠേന ദസ്സനന്തി ഞാണദസ്സനം, വിമുത്തീനം ഞാണദസ്സനം വിമുത്തിഞാണദസ്സനന്തി വുച്ചതി. വിക്ഖമ്ഭനതദങ്ഗവിമുത്തിയോ പന സമാധിപഞ്ഞാക്ഖന്ധേഹേവ സങ്ഗഹിതാ. ഇമേ പഞ്ച ധമ്മക്ഖന്ധാ സേക്ഖാനം സേക്ഖാ, അസേക്ഖാനം അസേക്ഖാതി വുത്താ. ഏതേസു ഹി ലോകിയാ ച നിസ്സരണവിമുത്തി ച നേവസേക്ഖാനാസേക്ഖാ. സേക്ഖാ ഹോന്താപി സേക്ഖാനം ഇമേ ഇതി സേക്ഖാ, അസേക്ഖാനം ഇമേ ഇതി അസേക്ഖാതി വുച്ചന്തി. ‘‘സേക്ഖേന വിമുത്തിക്ഖന്ധേന സമന്നാഗതോ ഹോതീ’’തി ഏത്ഥ പന നിസ്സരണവിമുത്തിയാ ആരമ്മണകരണവസേന സമന്നാഗതോതി വേദിതബ്ബോ. ഛ അഭിഞ്ഞാതി ഛ അധികാനി ഞാണാനി. കതമാ ഛ? ഇദ്ധിവിധഞാണം ¶ , ദിബ്ബസോതധാതുഞാണം, പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണം, ചേതോപരിയഞാണം, ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം, ആസവാനം ഖയേ ഞാണന്തി ഇമാ ഛ.

സത്ത ഖീണാസവബലാനീതി ഖീണാ ആസവാ അസ്സാതി ഖീണാസവോ, ഖീണാസവസ്സ ബലാനി ഖീണാസവബലാനി. കതമാനി സത്ത? വുത്താനി ഭഗവതാ –

‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനിച്ചതോ സബ്ബേ സങ്ഖാരാ യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ സുദിട്ഠാ ഹോന്തി. യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനിച്ചതോ സബ്ബേ സങ്ഖാരാ യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ സുദിട്ഠാ ഹോന്തി, ഇദമ്പി, ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുനോ ¶ ബലം ഹോതി, യം ബലം ആഗമ്മ ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു ആസവാനം ഖയം പടിജാനാതി ‘ഖീണാ മേ ആസവാ’തി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുനോ അങ്ഗാരകാസൂപമാ കാമാതി യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ സുദിട്ഠാ ഹോന്തി. യമ്പി, ഭിക്ഖവേ…പേ… ഇദമ്പി ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുനോ ബലം ഹോതി…പേ….

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുനോ വിവേകനിന്നം ചിത്തം ഹോതി വിവേകപോണം വിവേകപബ്ഭാരം വിവേകട്ഠം നേക്ഖമ്മാഭിരതം ബ്യന്തീഭൂതം സബ്ബസോ ആസവട്ഠാനിയേഹി ധമ്മേഹി. യമ്പി, ഭിക്ഖവേ…പേ… ഇദമ്പി ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുനോ ബലം ഹോതി…പേ….

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുനോ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ ഭാവിതാ ഹോന്തി സുഭാവിതാ. പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിതാനി ഹോന്തി ¶ സുഭാവിതാനി. സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ ഭാവിതാ ഹോന്തി സുഭാവിതാ. അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഭാവിതോ ഹോതി സുഭാവിതോ. യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുനോ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഭാവിതോ ഹോതി സുഭാവിതോ, ഇദമ്പി ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുനോ ബലം ഹോതി, യം ബലം ആഗമ്മ ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു ആസവാനം ഖയം പടിജാനാതി ‘ഖീണാ മേ ആസവാ’’’തി (അ. നി. ൧൦.൯൦; ദീ. നി. ൩.൩൫൭; പടി. മ. ൨.൪൪).

തത്ഥ ¶ പഠമേന ബലേന ദുക്ഖസച്ചപടിവേധോ, ദുതിയേന സമുദയസച്ചപടിവേധോ, തതിയേന നിരോധസച്ചപടിവേധോ, ചതൂഹി മഗ്ഗസച്ചപടിവേധോ പകാസിതോ ഹോതി.

അട്ഠ വിമോക്ഖാതി ആരമ്മണേ അധിമുച്ചനട്ഠേന പച്ചനീകധമ്മേഹി ച സുട്ഠു മുച്ചനട്ഠേന വിമോക്ഖാ. ‘‘കതമേ അട്ഠ? രൂപീ രൂപാനി പസ്സതി, അയം പഠമോ വിമോക്ഖോ. അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി, അയം ദുതിയോ വിമോക്ഖോ. ‘സുഭ’ന്തേവ അധിമുത്തോ ഹോതി, അയം തതിയോ വിമോക്ഖോ. സബ്ബസോ രൂപസഞ്ഞാനം സമതിക്കമാ പടിഘസഞ്ഞാനം അത്ഥങ്ഗമാ നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാ ‘അനന്തോ ആകാസോ’തി ആകാസാനഞ്ചായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, അയം ചതുത്ഥോ വിമോക്ഖോ. സബ്ബസോ ആകാസാനഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മ ‘അനന്തം വിഞ്ഞാണ’ന്തി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, അയം പഞ്ചമോ വിമോക്ഖോ. സബ്ബസോ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം ¶ സമതിക്കമ്മ ‘നത്ഥി കിഞ്ചീ’തി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, അയം ഛട്ഠോ വിമോക്ഖോ. സബ്ബസോ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമതിക്കമ്മ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, അയം സത്തമോ വിമോക്ഖോ. സബ്ബസോ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം സമതിക്കമ്മ സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, അയം അട്ഠമോ വിമോക്ഖോ’’തി (ദീ. നി. ൨.൧൭൪; ൩.൩൫൮; അ. നി. ൮.൬൬).

നവ അനുപുബ്ബനിരോധാതി നവ അനുപടിപാടിയാ നിരോധാ. ‘‘കതമേ നവ? പഠമം ഝാനം സമാപന്നസ്സ കാമസഞ്ഞാ നിരുദ്ധാ ഹോതി, ദുതിയം ഝാനം സമാപന്നസ്സ വിതക്കവിചാരാ നിരുദ്ധാ ഹോന്തി, തതിയം ഝാനം സമാപന്നസ്സ പീതി നിരുദ്ധാ ഹോതി, ചതുത്ഥം ഝാനം സമാപന്നസ്സ അസ്സാസപസ്സാസാ നിരുദ്ധാ ഹോന്തി, ആകാസാനഞ്ചായതനം സമാപന്നസ്സ രൂപസഞ്ഞാ നിരുദ്ധാ ഹോതി, വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമാപന്നസ്സ ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞാ നിരുദ്ധാ ഹോതി, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമാപന്നസ്സ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞാ നിരുദ്ധാ ഹോതി, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം ¶ സമാപന്നസ്സ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞാ നിരുദ്ധാ ഹോതി, സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധം സമാപന്നസ്സ സഞ്ഞാ ച വേദനാ ച നിരുദ്ധാ ഹോന്തീ’’തി (അ. നി. ൯.൩൧; ദീ. നി. ൩.൩൪൪, ൩൫൯).

ദസ അസേക്ഖാ ധമ്മാതി ഉപരി സിക്ഖിതബ്ബാഭാവതോ ന സിക്ഖന്തീതി അസേക്ഖാ. അഥ വാ തീസു സിക്ഖാസു സിക്ഖന്തീതി സേക്ഖാ, വുദ്ധിപ്പത്താ സേക്ഖാതി ¶ അസേക്ഖാ, അരഹന്തോ. അസേക്ഖാനം ഇമേ ഇതി അസേക്ഖാ. ‘‘കതമേ ദസ? അസേക്ഖാ സമ്മാദിട്ഠി, അസേക്ഖോ സമ്മാസങ്കപ്പോ, അസേക്ഖാ സമ്മാവാചാ, അസേക്ഖോ സമ്മാകമ്മന്തോ, അസേക്ഖോ സമ്മാആജീവോ, അസേക്ഖോ സമ്മാവായാമോ, അസേക്ഖാ സമ്മാസതി, അസേക്ഖോ സമ്മാസമാധി, അസേക്ഖം സമ്മാഞാണം, അസേക്ഖാ സമ്മാവിമുത്തീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൪൮, ൩൬൦). അസേക്ഖം സമ്മാഞാണന്തി അരഹത്തഫലപഞ്ഞം ഠപേത്വാ സേസലോകിയപഞ്ഞാ. സമ്മാവിമുത്തീതി അരഹത്തഫലവിമുത്തി. അട്ഠകഥായം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൩൪൮) പന വുത്തം –

‘‘അസേക്ഖാ സമ്മാദിട്ഠീതിആദയോ സബ്ബേപി ഫലസമ്പയുത്തധമ്മാ ഏവ. ഏത്ഥ ച സമ്മാദിട്ഠി സമ്മാഞാണന്തി ദ്വീസു ഠാനേസു പഞ്ഞാവ കഥിതാ. സമ്മാവിമുത്തീതി ഇമിനാ പന പദേന വുത്താവസേസാ ഫലസമാപത്തിധമ്മാ സങ്ഗഹിതാ’’തി.

സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, സച്ഛികാതബ്ബന്തിആദീസു ആരമ്മണസച്ഛികിരിയാ വേദിതബ്ബാ. രൂപം പസ്സന്തോ സച്ഛികരോതീതിആദീസു രൂപാദീനി ലോകിയാനി പസ്സിതബ്ബാകാരേന പസ്സന്തോ താനേവ രൂപാദീനി ¶ ആരമ്മണസച്ഛികിരിയായ സച്ഛികരോതി, രൂപാദീനി വാ പസ്സിതബ്ബാകാരേന പസ്സന്തോ തേന ഹേതുനാ സച്ഛികാതബ്ബം നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതി. പസ്സന്തോതി ഹി പദം ഹേതുഅത്ഥേപി അക്ഖരചിന്തകാ ഇച്ഛന്തി. അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയാദീനി പന ലോകുത്തരാനി പച്ചവേക്ഖണവസേന പസ്സന്തോ താനേവ ആരമ്മണസച്ഛികിരിയായ സച്ഛികരോതി. ‘‘അമതോഗധം നിബ്ബാനം പരിയോസാനട്ഠേന സച്ഛികരോതീ’’തി ഇദം പരിഞ്ഞേയ്യപഹാതബ്ബസച്ഛികാതബ്ബഭാവേതബ്ബേസു സച്ഛികാതബ്ബത്താ ഉജുകമേവ. യേ യേ ധമ്മാ സച്ഛികതാ ഹോന്തി, തേ തേ ധമ്മാ ഫസ്സിതാ ഹോന്തീതി ആരമ്മണസച്ഛികിരിയായ സച്ഛികതാ ആരമ്മണഫസ്സേന ഫുട്ഠാ ഹോന്തി, പടിലാഭസച്ഛികിരിയായ സച്ഛികതാ പടിലാഭഫസ്സേന ഫുട്ഠാ ഹോന്തീതി.

സച്ഛികാതബ്ബനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഹാനഭാഗിയചതുക്കനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൩൦. ഇദാനി ¶ യസ്മാ ഹാനഭാഗിയാദിതാ ഏകേകസ്സേവ സമാധിസ്സ അവത്ഥാഭേദേന ഹോതി, തസ്മാ ഹാനഭാഗിയചതുക്കം ഏകതോയേവ നിദ്ദിട്ഠം. തത്ഥ പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ലാഭിന്തി പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ലാഭിനോ ¶ . സാമിഅത്ഥേ ഉപയോഗവചനം. ലാഭോ സച്ഛികിരിയാ അസ്സ അത്ഥീതി ലാഭീതി വുച്ചതി. കാമസഹഗതാതി ഏത്ഥ സഹഗതസദ്ദസ്സ ആരമ്മണത്ഥോ അധിപ്പേതോ, വത്ഥുകാമകിലേസകാമാരമ്മണാതി അത്ഥോ. സഞ്ഞാമനസികാരാതി ജവനസഞ്ഞാ ച തദാവജ്ജനമനസികാരോ ച, സഞ്ഞാസമ്പയുത്തമനസികാരോപി വട്ടതി. സമുദാചരന്തീതി പവത്തന്തി. ധമ്മോതി പഠമജ്ഝാനധമ്മോ. ഝാനാ പരിഹായന്തോ തീഹി കാരണേഹി പരിഹായതി കിലേസസമുദാചാരേന വാ അസപ്പായകിരിയായ വാ അനനുയോഗേന വാ. കിലേസസമുദാചാരേന പരിഹായന്തോ സീഘം പരിഹായതി, കമ്മാരാമതാഭസ്സാരാമതാനിദ്ദാരാമതാസങ്ഗണികാരാമതാനുയോഗവസേന അസപ്പായകിരിയായ പരിഹായന്തോ ദന്ധം പരിഹായതി, ഗേലഞ്ഞപച്ചയവേകല്ലാദിനാ പലിബോധേന അഭിക്ഖണം അസമാപജ്ജന്തോ അനനുയോഗേന പരിഹായന്തോപി ദന്ധം പരിഹായതി. ഇധ പന ബലവകാരണമേവ ദസ്സേന്തോ കിലേസസമുദാചാരമേവാഹ. ദുതിയജ്ഝാനാദീഹി പന പരിഹായന്തോ ഹേട്ഠിമഹേട്ഠിമജ്ഝാനനികന്തിസമുദാചാരേനപി പരിഹായതി. കിത്താവതാ പരിഹീനോ ഹോതീതി? യദാ ന സക്കോതി സമാപജ്ജിതും, ഏത്താവതാ പരിഹീനോ ഹോതീതി. തദനുധമ്മതാതി അനുപവത്തോ ധമ്മോ അനുധമ്മോ, ഝാനം അധികം കത്വാ പവത്തസ്സ നികന്തിധമ്മസ്സേതം അധിവചനം. അനുധമ്മോ ഏവ അനുധമ്മതാ, തസ്സ ഝാനസ്സ അനുധമ്മതാ തദനുധമ്മതാ. സതീതി നികന്തി. സന്തിട്ഠതീതി പതിട്ഠാതി ¶ . തം പഠമജ്ഝാനം അനുവത്തമാനാ നികന്തി ¶ പവത്തതീതി വുത്തം ഹോതി. അവിതക്കസഹഗതാതി ദുതിയജ്ഝാനാരമ്മണാ. തഞ്ഹി നത്ഥേത്ഥ വിതക്കോതി അവിതക്കന്തി വുച്ചതി. നിബ്ബിദാസഹഗതാതി വിപസ്സനാരമ്മണാ. സാ ഹി സങ്ഖാരേസു നിബ്ബിന്ദനതോ നിബ്ബിദാതി വുച്ചതി. ‘‘നിബ്ബിന്ദം വിരജ്ജതീ’’തി (മഹാവ. ൨൩; സം. നി. ൩.൬൧) ഹി വുത്തം. വിരാഗൂപസംഹിതാതി അരിയമഗ്ഗപടിസഞ്ഞുത്താ വിപസ്സനാ. വിപസ്സനാ ഹി സിഖാപ്പത്താ മഗ്ഗവുട്ഠാനം പാപേതി. തസ്മാ വിപസ്സനാരമ്മണാ സഞ്ഞാമനസികാരാ ‘‘വിരാഗൂപസംഹിതാ’’തി വുച്ചന്തി, ‘‘വിരാഗാ വിമുച്ചതീ’’തി ഹി വുത്തം.

വിതക്കസഹഗതാതി വിതക്കവസേന പഠമജ്ഝാനാരമ്മണാ. ഉപേക്ഖാസുഖസഹഗതാതി തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖായ ച സുഖവേദനായ ച വസേന തതിയജ്ഝാനാരമ്മണാ. പീതിസുഖസഹഗതാതി പീതിയാ ച സുഖവേദനായ ച വസേന ദുതിയജ്ഝാനാരമ്മണാ. അദുക്ഖമസുഖസഹഗതാതി ഉപേക്ഖാവേദനാവസേന ചതുത്ഥജ്ഝാനാരമ്മണാ. സാ ഹി വേദനാ ന ദുക്ഖാ ന സുഖാതി അദുക്ഖമസുഖാതി വുച്ചതി ¶ , മ-കാരോ പനേത്ഥ പദസന്ധിവസേന വുത്തോ. രൂപസഹഗതാതി രൂപജ്ഝാനാരമ്മണാ. നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനേ ഠിതസ്സ ഹാനഭാഗിയഠിതിഭാഗിയനിബ്ബേധഭാഗിയത്തേസു വിജ്ജമാനേസുപി വിസേസഭാഗിയത്താഭാവാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം ന നിദ്ദിട്ഠം. സബ്ബോപി ചേസ ലോകിയോ സമാധി പമാദവിഹാരിസ്സ മുദിന്ദ്രിയസ്സ ഹാനഭാഗിയോ ഹോതി, അപ്പമാദവിഹാരിസ്സ മുദിന്ദ്രിയസ്സ ഠിതിഭാഗിയോ ഹോതി, തണ്ഹാചരിതസ്സ തിക്ഖിന്ദ്രിയസ്സ വിസേസഭാഗിയോ ഹോതി, ദിട്ഠിചരിതസ്സ തിക്ഖിന്ദ്രിയസ്സ നിബ്ബേധഭാഗിയോ ഹോതീതി വുച്ചതി.

ഹാനഭാഗിയചതുക്കനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ലക്ഖണത്തികനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൩൧. ഇദാനി ¶ യസ്മാ ഏകേകോപി ലോകിയധമ്മോ തിലക്ഖണബ്ഭാഹതോ, തസ്മാ ലക്ഖണത്തികം ഏകതോ നിദ്ദിട്ഠം. തത്ഥ അനിച്ചം ഖയട്ഠേനാതി തത്ഥ തത്ഥേവ ഖീയനഭാവേന അനിച്ചം. ‘‘ഖയധമ്മത്താ, വയധമ്മത്താ, വിരാഗധമ്മത്താ, നിരോധധമ്മത്താ അനിച്ച’’ന്തി ഏകേ. ദുക്ഖം ഭയട്ഠേനാതി സപ്പടിഭയതായ ദുക്ഖം. യഞ്ഹി അനിച്ചം, തം ഭയാവഹം ഹോതി സീഹോപമസുത്തേ (സം. നി. ൩.൭൮) ദേവാനം വിയ. ‘‘ജാതിജരാബ്യാധിമരണഭയട്ഠേന ദുക്ഖ’’ന്തി ഏകേ. അനത്താ അസാരകട്ഠേനാതി ‘‘അത്താ നിവാസീ കാരകോ വേദകോ സയംവസീ’’തി ഏവം പരികപ്പിതസ്സ അത്തസാരസ്സ അഭാവേന അനത്താ. യഞ്ഹി അനിച്ചം ദുക്ഖം, തം അത്തനോപി അനിച്ചതം വാ ഉദയബ്ബയപീളനം ¶ വാ ധാരേതും ന സക്കോതി, കുതോ തസ്സ കാരകാദിഭാവോ. വുത്തഞ്ച ‘‘രൂപഞ്ച ഹിദം, ഭിക്ഖവേ, അത്താ അഭവിസ്സ, നയിദം രൂപം ആബാധായ സംവത്തേയ്യാ’’തിആദി (മഹാവ. ൨൦). ‘‘അത്തസാരനിച്ചസാരവിരഹിതത്താ അനത്താ’’തി ഏകേ.

ലക്ഖണത്തികനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദുക്ഖസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൩൨-൩൩.

അരിയസച്ചചതുക്കമ്പി ¶ തഥട്ഠേന സച്ചാനം ഏകസമ്ബന്ധത്താ ഏകതോ ഏവ നിദ്ദിട്ഠം. തത്ഥ തത്ഥാതി തേസു ചതൂസു അരിയസച്ചേസു. കതമന്തി കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ ¶ . ദുക്ഖം അരിയസച്ചന്തി പുച്ഛിതധമ്മനിദസ്സനം. തത്ഥ ജാതിപി ദുക്ഖാതിആദീസു ജാതിസദ്ദസ്സ താവ അനേകേ അത്ഥാ പവേദിതാ. യഥാഹ –

‘‘ഭവോ കുലം നികായോ ച, സീലം പഞ്ഞത്തി ലക്ഖണം;

പസൂതി സന്ധി ചേവാതി, ജാതിഅത്ഥാ പവേദിതാ’’.

തഥാ ഹിസ്സ ‘‘ഏകമ്പി ജാതിം ദ്വേപി ജാതിയോ’’തിആദീസു (പാരാ. ൧൨) ഭവോ അത്ഥോ. ‘‘അക്ഖിത്തോ അനുപക്കുട്ഠോ ജാതിവാദേനാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൩൩൧) ഏത്ഥ കുലം. ‘‘അത്ഥി, വിസാഖേ, നിഗണ്ഠാ നാമ സമണജാതീ’’തി (അ. നി. ൩.൭൧) ഏത്ഥ നികായോ. ‘‘യതോഹം, ഭഗിനി, അരിയായ ജാതിയാ ജാതോ നാഭിജാനാമീ’’തി (മ. നി. ൨.൩൫൧) ഏത്ഥ അരിയസീലം. ‘‘തിരിയാ നാമ തിണജാതി നാഭിയാ ഉഗ്ഗന്ത്വാ നഭം ആഹച്ച ഠിതാ അഹോസീ’’തി (അ. നി. ൫.൧൯൬) ഏത്ഥ പഞ്ഞത്തി. ‘‘ജാതി ദ്വീഹി ഖന്ധേഹി സങ്ഗഹിതാ’’തി (ധാതു. ൭൧) ഏത്ഥ സങ്ഖതലക്ഖണം. ‘‘സമ്പതിജാതോ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ’’തി (മ. നി. ൩.൨൦൭) ഏത്ഥ പസൂതി. ‘‘ഭവപച്ചയാ ജാതീ’’തി (വിഭ. ൩൫൪) ച ‘‘ജാതിപി ദുക്ഖാ’’തി (പടി. മ. ൧.൩൩; വിഭ. ൧൯൦) ച ഏത്ഥ പരിയായതോ പടിസന്ധിഖന്ധാ. നിപ്പരിയായതോ പന തത്ഥ തത്ഥ നിബ്ബത്തമാനാനം സത്താനം യേ യേ ഖന്ധാ പാതുഭവന്തി, തേസം തേസം പഠമം പാതുഭാവോ.

കസ്മാ പനേസാ ജാതി ദുക്ഖാതി ചേ? അനേകേസം ദുക്ഖാനം വത്ഥുഭാവതോ. അനേകാനി ഹി ദുക്ഖാനി. സേയ്യഥിദം – ദുക്ഖദുക്ഖം, വിപരിണാമദുക്ഖം, സങ്ഖാരദുക്ഖം, പടിച്ഛന്നദുക്ഖം, അപ്പടിച്ഛന്നദുക്ഖം ¶ , പരിയായദുക്ഖം, നിപ്പരിയായദുക്ഖന്തി. ഏത്ഥ കായികചേതസികാ ദുക്ഖാ വേദനാസഭാവതോ ച നാമതോ ച ദുക്ഖത്താ ദുക്ഖദുക്ഖന്തി ¶ വുച്ചതി. സുഖാ വേദനാ വിപരിണാമേന ദുക്ഖുപ്പത്തിഹേതുതോ വിപരിണാമദുക്ഖം. ഉപേക്ഖാവേദനാ ചേവ അവസേസാ ച തേഭൂമകസങ്ഖാരാ ഉദയബ്ബയപടിപീളിതത്താ സങ്ഖാരദുക്ഖം. കണ്ണസൂലദന്തസൂലരാഗജപരിളാഹദോസജപരിളാഹാദി കായികചേതസികോ ആബാധോ പുച്ഛിത്വാ ജാനിതബ്ബതോ ഉപക്കമസ്സ ച അപാകടഭാവതോ പടിച്ഛന്നദുക്ഖം. ദ്വത്തിംസകമ്മകാരണാദിസമുട്ഠാനോ ആബാധോ അപുച്ഛിത്വാവ ജാനിതബ്ബതോ ഉപക്കമസ്സ ച പാകടഭാവതോ അപ്പടിച്ഛന്നദുക്ഖം. ഠപേത്വാ ദുക്ഖദുക്ഖം സേസം ദുക്ഖസച്ചവിഭങ്ഗേ ¶ (വിഭ. ൧൯൦ ആദയോ) ആഗതം ജാതിആദി സബ്ബമ്പി തസ്സ തസ്സ ദുക്ഖസ്സ വത്ഥുഭാവതോ പരിയായദുക്ഖം. ദുക്ഖദുക്ഖം പന നിപ്പരിയായദുക്ഖന്തി വുച്ചതി.

തത്രായം ജാതി യം തം ബാലപണ്ഡിതസുത്താദീസു (മ. നി. ൩.൨൪൬ ആദയോ) ഭഗവതാപി ഉപമാവസേന പകാസിതം ആപായികം ദുക്ഖം, യഞ്ച സുഗതിയമ്പി മനുസ്സലോകേ ഗബ്ഭോക്കന്തിമൂലകാദിഭേദം ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ വത്ഥുഭാവതോ ദുക്ഖാ. തത്രിദം ഗബ്ഭോക്കന്തിമൂലകാദിഭേദം ദുക്ഖം – അയഞ്ഹി സത്തോ മാതുകുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തമാനോ ന ഉപ്പലപദുമപുണ്ഡരീകാദീസു നിബ്ബത്തതി, അഥ ഖോ ഹേട്ഠാ ആമാസയസ്സ ഉപരി പക്കാസയസ്സ ഉദരപടലപിട്ഠികണ്ടകാനം വേമജ്ഝേ പരമസമ്ബാധേ തിബ്ബന്ധകാരേ നാനാകുണപഗന്ധപരിഭാവിതപരമദുഗ്ഗന്ധപവനവിചരിതേ അധിമത്തജേഗുച്ഛേ കുച്ഛിപ്പദേസേ പൂതിമച്ഛപൂതികുമ്മാസചന്ദനികാദീസു കിമി വിയ നിബ്ബത്തതി. സോ തത്ഥ നിബ്ബത്തോ ദസ മാസേ മാതുകുച്ഛിസമ്ഭവേന ഉസ്മനാ പുടപാകം വിയ പച്ചമാനോ പിട്ഠപിണ്ഡി വിയ സേദിയമാനോ സമിഞ്ജനപസാരണാദിവിരഹിതോ അധിമത്തം ദുക്ഖം പച്ചനുഭോതീതി. ഇദം താവ ഗബ്ഭോക്കന്തിമൂലകം ദുക്ഖം.

യം പന സോ മാതു സഹസാ ഉപക്ഖലനഗമനനിസീദനഉട്ഠാനപരിവത്തനാദീസു സുരാധുത്തഹത്ഥഗതോ ഏളകോ വിയ അഹിതുണ്ഡികഹത്ഥഗതോ സപ്പപോതകോ വിയ ച ആകഡ്ഢനപരികഡ്ഢനഓധുനനനിദ്ധുനനാദിനാ ഉപക്കമേന അധിമത്തം ദുക്ഖമനുഭോതി, യഞ്ച മാതു സീതുദകപാനകാലേ സീതനരകൂപപന്നോ ¶ വിയ ഉണ്ഹയാഗുഭത്താദിഅജ്ഝോഹരണകാലേ അങ്ഗാരവുട്ഠിസമ്പരികിണ്ണോ വിയ ലോണമ്ബിലാദിഅജ്ഝോഹരണകാലേ ഖാരാപതച്ഛികാദികമ്മകാരണപ്പത്തോ വിയ അധിമത്തം ദുക്ഖമനുഭോതി. ഇദം ഗബ്ഭപരിഹരണമൂലകം ദുക്ഖം.

യം പനസ്സ മൂള്ഹഗബ്ഭായ മാതുയാ മിത്താമച്ചസുഹജ്ജാദീഹിപി അദസ്സനാരഹേ ദുക്ഖുപ്പത്തിട്ഠാനേ ഛേദനഫാലനാദീഹി ദുക്ഖമനുഭവതി. ഇദം ഗബ്ഭവിപത്തിമൂലകം ദുക്ഖം.

യം ¶ വിജായമാനായ മാതുയാ കമ്മജേഹി വാതേഹി പരിവത്തേത്വാ നരകപ്പപാതം വിയ അതിഭയാനകം യോനിമഗ്ഗം പടിപാദിയമാനസ്സ പരമസമ്ബാധേന ച യോനിമുഖേന താളച്ഛിഗ്ഗളേന വിയ നികഡ്ഢിയമാനസ്സ മഹാനാഗസ്സ നരകസത്തസ്സ വിയ ച സങ്ഘാതപബ്ബതേഹി വിചുണ്ണിയമാനസ്സ ദുക്ഖമുപ്പജ്ജതി. ഇദം വിജായനമൂലകം ദുക്ഖം.

യം ¶ പന ജാതസ്സ തരുണവണസദിസസ്സ സുകുമാരസരീരസ്സ ഹത്ഥഗഹണന്ഹാപനധോവനചോളപരിമജ്ജനാദികാലേ സൂചിമുഖഖുരധാരാവിജ്ഝനഫാലനസദിസം ദുക്ഖമുപ്പജ്ജതി. ഇദം മാതുകുച്ഛിതോ ബഹി നിക്ഖമനമൂലകം ദുക്ഖം.

യം തതോ പരം പവത്തിയം അത്തനാവ അത്താനം വധേന്തസ്സ അചേലകവതാദിവസേന ആതാപനപരിതാപനാനുയോഗമനുയുത്തസ്സ കോധവസേന അഭുഞ്ജന്തസ്സ ഉബ്ബന്ധന്തസ്സ ച ദുക്ഖം ഹോതി. ഇദം അത്തുപക്കമമൂലകം ദുക്ഖം.

യം പന പരതോ വധബന്ധനാദീനി അനുഭവന്തസ്സ ഉപ്പജ്ജതി. ഇദം പരൂപക്കമമൂലകംദുക്ഖന്തി. ഇതി ഇമസ്സ സബ്ബസ്സാപി ദുക്ഖസ്സ അയം ജാതി വത്ഥുമേവ ഹോതി. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘ജായേഥ നോ ചേ നരകേസു സത്തോ, തത്ഥഗ്ഗിദാഹാദികമപ്പസയ്ഹം;

ലഭേഥ ദുക്ഖം നു കുഹിം പതിട്ഠം, ഇച്ചാഹ ദുക്ഖാതി മുനീധ ജാതിം.

‘‘ദുക്ഖം തിരച്ഛേസു കസാപതോദ-

ദണ്ഡാഭിഘാതാദിഭവം അനേകം;

യം തം കഥം തത്ഥ ഭവേയ്യ ജാതിം,

വിനാ തഹിം ജാതി തതോപി ദുക്ഖാ.

‘‘പേതേസു ¶ ദുക്ഖം പന ഖുപ്പിപാസാ-

വാതാതപാദിപ്പഭവം വിചിത്തം;

യസ്മാ അജാതസ്സ ന തത്ഥ അത്ഥി,

തസ്മാപി ദുക്ഖം മുനി ജാതിമാഹ.

‘‘തിബ്ബന്ധകാരേ ¶ ച അസയ്ഹസീതേ,

ലോകന്തരേ യം അസുരേസു ദുക്ഖം;

ന തം ഭവേ തത്ഥ ന ചസ്സ ജാതി,

യതോ അയം ജാതി തതോപി ദുക്ഖാ.

‘‘യഞ്ചാപി ¶ ഗൂഥനരകേ വിയ മാതുഗബ്ഭേ,

സത്തോ വസം ചിരമതോ ബഹി നിക്ഖമഞ്ച;

പപ്പോതി ദുക്ഖമതിഘോരമിദമ്പി നത്ഥി,

ജാതിം വിനാ ഇതിപി ജാതി അയഞ്ഹി ദുക്ഖാ.

‘‘കിം ഭാസിതേന ബഹുനാ നനു യം കുഹിഞ്ചി,

അത്ഥീധ കിഞ്ചിദപി ദുക്ഖമിദം കദാചി;

നേവത്ഥി ജാതിവിരഹേ യദതോ മഹേസീ,

ദുക്ഖാതി സബ്ബപഠമം ഇമമാഹ ജാതി’’ന്തി.

ജരാപി ദുക്ഖാതി ഏത്ഥ ദുവിധാ ജരാ സങ്ഖതലക്ഖണഞ്ച, ഖണ്ഡിച്ചാദിസമ്മതോ സന്തതിയം ഏകഭവപരിയാപന്നഖന്ധപുരാണഭാവോ ച. സാ ഇധ അധിപ്പേതാ. സാ പനേസാ ദുക്ഖാ സങ്ഖാരദുക്ഖഭാവതോ ചേവ ദുക്ഖവത്ഥുതോ ച. യം ഹിദം അങ്ഗപച്ചങ്ഗസിഥിലീഭാവഇന്ദ്രിയവികാരവിരൂപതാ യോബ്ബനവിനാസബലൂപഘാതസതിമതിവിപ്പവാസപരപരിഭവാദിഅനേകപ്പച്ചയം കായികചേതസികം ദുക്ഖമുപ്പജ്ജതി, ജരാ തസ്സ വത്ഥു. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘അങ്ഗാനം സിഥിലീഭാവാ, ഇന്ദ്രിയാനം വികാരതോ;

യോബ്ബനസ്സ വിനാസേന, ബലസ്സ ഉപഘാതതോ.

‘‘വിപ്പവാസാ സതാദീനം, പുത്തദാരേഹി അത്തനോ;

അപ്പസാദനീയതോ ചേവ, ഭിയ്യോ ബാലത്തപത്തിയാ.

‘‘പപ്പോതി ¶ ദുക്ഖം യം മച്ചോ, കായികം മാനസം തഥാ;

സബ്ബമേതം ജരാഹേതു, യസ്മാ തസ്മാ ജരാ ദുഖാ’’തി.

ജരാദുക്ഖാനന്തരം ¶ ബ്യാധിദുക്ഖേ വത്തബ്ബേപി കായികദുക്ഖഗഹണേനേവ ബ്യാധിദുക്ഖം ഗഹിതം ഹോതീതി ന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

മരണമ്പി ദുക്ഖന്തി ഏത്ഥാപി ദുവിധം മരണം – സങ്ഖതലക്ഖണഞ്ച, യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘ജരാമരണം ദ്വീഹി ഖന്ധേഹി സങ്ഗഹിത’’ന്തി (ധാതു. ൭൧). ഏകഭവപരിയാപന്നജീവിതിന്ദ്രിയപ്പബന്ധവിച്ഛേദോ ച, യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘നിച്ചം മരണതോ ഭയ’’ന്തി (സു. നി. ൫൮൧). തം ഇധ അധിപ്പേതം. ജാതിപച്ചയമരണം ഉപക്കമമരണം സരസമരണം ആയുക്ഖയമരണം പുഞ്ഞക്ഖയമരണന്തിപി തസ്സേവ നാമം. പുന ഖണികമരണം സമ്മുതിമരണം സമുച്ഛേദമരണന്തി അയമ്പേത്ഥ ഭേദോ വേദിതബ്ബോ. പവത്തേ രൂപാരൂപധമ്മാനം ഭേദോ ¶ ഖണികമരണം നാമ. ‘‘തിസ്സോ മതോ, ഫുസ്സോ മതോ’’തി ഇദം പരമത്ഥതോ സത്തസ്സ അഭാവാ, ‘‘സസ്സം മതം, രുക്ഖോ മതോ’’തി ഇദം ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ അഭാവാ സമ്മുതിമരണം നാമ. ഖീണാസവസ്സ അപ്പടിസന്ധികാ കാലകിരിയാ സമുച്ഛേദമരണം നാമ. ബാഹിരകം സമ്മുതിമരണം ഠപേത്വാ ഇതരം സമ്മുതിമരണഞ്ച സമുച്ഛേദമരണഞ്ച യഥാവുത്തപബന്ധവിച്ഛേദേനേവ സങ്ഗഹിതം. ദുക്ഖസ്സ പന വത്ഥുഭാവതോ ദുക്ഖം. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘പാപസ്സ പാപകമ്മാദിനിമിത്തമനുപസ്സതോ;

ഭദ്ദസ്സാപസഹന്തസ്സ, വിയോഗം പിയവത്ഥുകം;

മീയമാനസ്സ യം ദുക്ഖം, മാനസം അവിസേസതോ.

‘‘സബ്ബേസഞ്ചാപി യം സന്ധിബന്ധനച്ഛേദനാദികം;

വിതുജ്ജമാനമമ്മാനം ¶ , ഹോതി ദുക്ഖം സരീരജം.

‘‘അസയ്ഹമപ്പടികാരം, ദുക്ഖസ്സേതസ്സിദം യതോ;

മരണം വത്ഥു തേനേതം, ദുക്ഖമിച്ചേവ ഭാസിത’’ന്തി.

സോകാദീസു സോകോ നാമ ഞാതിബ്യസനാദീഹി ഫുട്ഠസ്സ അന്തോനിജ്ഝാനലക്ഖണോ ചിത്തസന്താപോ. ദുക്ഖോ പന ദുക്ഖദുക്ഖതോ ദുക്ഖവത്ഥുതോ ച. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘സത്താനം ഹദയം സോകോ, വിസസല്ലംവ തുജ്ജതി;

അഗ്ഗിതത്തോവ നാരാചോ, ഭുസംവ ദഹതേ പുന.

‘‘സമാവഹതി ¶ ബ്യാധിഞ്ച, ജരാമരണഭേദനം;

ദുക്ഖമ്പി വിവിധം യസ്മാ, തസ്മാ ദുക്ഖോതി വുച്ചതീ’’തി.

പരിദേവോ നാമ ഞാതിബ്യസനാദീഹി ഫുട്ഠസ്സ വചീപലാപോ. ദുക്ഖോ പന സങ്ഖാരദുക്ഖഭാവതോ ദുക്ഖവത്ഥുതോ ച. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘യം സോകസല്ലവിഹതോ പരിദേവമാനോ, കണ്ഠോട്ഠതാലുതലസോസജമപ്പസയ്ഹം;

ഭിയ്യോധിമത്തമധിഗച്ഛതിയേവ ദുക്ഖം, ദുക്ഖോതി തേന ഭഗവാ പരിദേവമാഹാ’’തി.

ദുക്ഖം നാമ കായപീളനലക്ഖണം കായികദുക്ഖം. ദുക്ഖം പന ദുക്ഖദുക്ഖതോ മാനസദുക്ഖാവഹനതോ ച. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘പീളേതി ¶ കായികമിദം, ദുക്ഖം ദുക്ഖഞ്ച മാനസം ഭിയ്യോ;

ജനയതി യസ്മാ തസ്മാ, ദുക്ഖന്തി വിസേസതോ വുത്ത’’ന്തി.

ദോമനസ്സം നാമ ചിത്തപീളനലക്ഖണം മാനസം ദുക്ഖം. ദുക്ഖം പന ദുക്ഖദുക്ഖതോ കായികദുക്ഖാവഹനതോ ച. ചേതോദുക്ഖസമപ്പിതാ ¶ ഹി കേസേ പകിരിയ കന്ദന്തി, ഉരാനി പടിപിസന്തി, ആവട്ടന്തി, വിവട്ടന്തി, ഉദ്ധംപാദം പപതന്തി, സത്ഥം ആഹരന്തി, വിസം ഖാദന്തി, രജ്ജുയാ ഉബ്ബന്ധന്തി, അഗ്ഗിം പവിസന്തീതി നാനപ്പകാരകം ദുക്ഖമനുഭവന്തി. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘പീളേതി യതോ ചിത്തം, കായസ്സ ച പീളനം സമാവഹതി;

ദുക്ഖന്തി ദോമനസ്സം, വിദോമനസ്സാ തതോ ആഹൂ’’തി.

ഉപായാസോ നാമ ഞാതിബ്യസനാദീഹി ഫുട്ഠസ്സ അധിമത്തചേതോദുക്ഖപ്പഭാവിതോ ദോസോയേവ. ‘‘സങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിയാപന്നോ ഏകോ ധമ്മോ’’തി ഏകേ. ദുക്ഖോ പന സങ്ഖാരദുക്ഖഭാവതോ ചിത്തപരിദഹനതോ കായവിസാദനതോ ച. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘ചിത്തസ്സ ച പരിദഹനാ, കായസ്സ വിസാദനാ ച അധിമത്തം;

യം ദുക്ഖമുപായാസോ, ജനേതി ദുക്ഖോ തതോ വുത്തോ’’തി.

ഏത്ഥ ¶ ച മന്ദഗ്ഗിനാ അന്തോഭാജനേ പാകോ വിയ സോകോ, തിക്ഖഗ്ഗിനാ പച്ചമാനസ്സ ഭാജനതോ ബഹിനിക്ഖമനം വിയ പരിദേവോ, ബഹിനിക്ഖന്താവസേസസ്സ നിക്ഖമിതുമ്പി അപ്പഹോന്തസ്സ അന്തോഭാജനേയേവ യാവ പരിക്ഖയാ പാകോ വിയ ഉപായാസോ ദട്ഠബ്ബോ.

അപ്പിയസമ്പയോഗോ നാമ അപ്പിയേഹി സത്തസങ്ഖാരേഹി സമോധാനം. ദുക്ഖോ പന ദുക്ഖവത്ഥുതോ. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘ദിസ്വാവ അപ്പിയേ ദുക്ഖം, പഠമം ഹോതി ചേതസി;

തദുപക്കമസമ്ഭൂതമഥ കായേ യതോ ഇധ.

‘‘തതോ ¶ ദുക്ഖദ്വയസ്സാപി, വത്ഥുതോ സോ മഹേസിനാ;

ദുക്ഖോ വുത്തോതി വിഞ്ഞേയ്യോ, അപ്പിയേഹി സമാഗമോ’’തി.

പിയവിപ്പയോഗോ നാമ പിയേഹി സത്തസങ്ഖാരേഹി വിനാഭാവോ. ദുക്ഖോ പന ദുക്ഖവത്ഥുതോ. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘ഞാതിധനാദിവിയോഗാ ¶ , സോകസരസമപ്പിതാ വിതുജ്ജന്തി;

ബാലാ യതോ തതോയം, ദുക്ഖോതി മതോ പിയവിയോഗോ’’തി.

ഇച്ഛിതാലാഭേ അലബ്ഭനേയ്യവത്ഥൂസു ഇച്ഛാവ യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി, തമ്പി ദുക്ഖന്തി വുത്താ. യേനപി ധമ്മേന അലബ്ഭനേയ്യം വത്ഥും ഇച്ഛന്തോ ന ലഭതി, തമ്പി അലബ്ഭനേയ്യവത്ഥുമ്ഹി ഇച്ഛനം ദുക്ഖന്തി അത്ഥോ. ദുക്ഖം പന ദുക്ഖവത്ഥുതോ. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘തം തം പത്ഥയമാനാനം, തസ്സ തസ്സ അലാഭതോ;

യം വിഘാതമയം ദുക്ഖം, സത്താനം ഇധ ജായതി.

‘‘അലബ്ഭനേയ്യവത്ഥൂനം, പത്ഥനാ തസ്സ കാരണം;

യസ്മാ തസ്മാ ജിനോ ദുക്ഖം, ഇച്ഛിതാലാഭമബ്രവീ’’തി.

സങ്ഖിത്തേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാതി ഏത്ഥ പന സങ്ഖിത്തേനാതി ദേസനം സന്ധായ വുത്തം. ദുക്ഖഞ്ഹി ഏത്തകാനി ¶ ദുക്ഖസതാനീതി വാ ഏത്തകാനി ദുക്ഖസഹസ്സാനീതി വാ സങ്ഖിപിതും ന സക്കാ, ദേസനാ പന സക്കാ. തസ്മാ ‘‘ദുക്ഖം നാമ ന അഞ്ഞം കിഞ്ചി, സംഖിത്തേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖാ’’തി ദേസനം സങ്ഖിപന്തോ ഏവമാഹ. പഞ്ചാതി ഗണനപരിച്ഛേദോ. ഉപാദാനക്ഖന്ധാതി ഉപാദാനഗോചരാ ഖന്ധാ.

ജാതിപ്പഭുതികം ¶ ദുക്ഖം, യം വുത്തമിധ താദിനാ;

അവുത്തം യഞ്ച തം സബ്ബം, വിനാ ഏതേന വിജ്ജതി.

യസ്മാ തസ്മാ ഉപാദാനക്ഖന്ധാ സങ്ഖേപതോ ഇമേ;

ദുക്ഖാതി വുത്താ ദുക്ഖന്ത-ദേസകേന മഹേസിനാ.

തഥാ ഹി ഇന്ധനമിവ പാവകോ, ലക്ഖമിവ പഹരണാനി, ഗോരൂപം വിയ ഡംസമകസാദയോ, ഖേത്തമിവ ലായകാ, ഗാമം വിയ ഗാമഘാതകാ, ഉപാദാനക്ഖന്ധപഞ്ചകമേവ ജാതിആദയോ നാനപ്പകാരേഹി വിബാധേന്താ തിണലതാദീനി വിയ ഭൂമിയം, പുപ്ഫഫലപല്ലവാനി വിയ രുക്ഖേസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസുയേവ നിബ്ബത്തന്തി. ഉപാദാനക്ഖന്ധാനഞ്ച ആദിദുക്ഖം ജാതി, മജ്ഝേദുക്ഖം ജരാ, പരിയോസാനദുക്ഖം മരണം, മാരണന്തികദുക്ഖാഭിഘാതേന പരിഡയ്ഹനദുക്ഖം സോകോ ¶ , തദസഹനതോ ലാലപ്പനദുക്ഖം പരിദേവോ, തതോ ധാതുക്ഖോഭസങ്ഖാതഅനിട്ഠഫോട്ഠബ്ബസമായോഗതോ കായസ്സ ആബാധനദുക്ഖം ദുക്ഖം, തേന ആബാധിയമാനാനം പുഥുജ്ജനാനം തത്ഥ പടിഘുപ്പത്തിതോ ചേതോബാധനദുക്ഖം ദോമനസ്സം, സോകാദിവുദ്ധിയാ ജനിതവിസാദാനം അനുത്ഥുനനദുക്ഖം ഉപായാസോ, മനോരഥവിഘാതപ്പത്താനം ഇച്ഛാവിഘാതദുക്ഖം ഇച്ഛിതാലാഭോതി ഏവം നാനപ്പകാരതോ ഉപപരിക്ഖിയമാനാ ഉപാദാനക്ഖന്ധാവ ദുക്ഖാതി യദേതം ഏകമേകം ദസ്സേത്വാ വുച്ചമാനം അനേകേഹിപി കപ്പേഹി ന സക്കാ അനവസേസതോ വത്തും, തം സബ്ബമ്പി ദുക്ഖം ഏകജലബിന്ദുമ്ഹി സകലസമുദ്ദജലരസം വിയ യേസു കേസുചി പഞ്ചസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസു സങ്ഖിപിത്വാ ദസ്സേതും ‘‘സങ്ഖിത്തേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖാ’’തി ഭഗവതാ വുത്തമേവ ഥേരോ അവോചാതി.

തത്ഥ കതമാ ജാതീതിആദീസു പദഭാജനീയേസു തത്ഥാതി ദുക്ഖസച്ചനിദ്ദേസേ വുത്തേസു ജാതിആദീസു. യാ തേസം തേസം സത്താനന്തി സങ്ഖേപതോ അനേകേസം സത്താനം സാധാരണനിദ്ദേസോ. യാ ദേവദത്തസ്സ ജാതി, യാ സോമദത്തസ്സ ജാതീതി ഏവഞ്ഹി ദിവസമ്പി കഥിയമാനേ നേവ സത്താ പരിയാദാനം ഗച്ഛന്തി, ന സബ്ബം അപരത്ഥദീപനം സിജ്ഝതി, ഇമേഹി പന ദ്വീഹി പദേഹി ¶ ന കോചി സത്തോ അപരിയാദിന്നോ ഹോതി, ന കിഞ്ചി അപരത്ഥദീപനം ന സിജ്ഝതി. തമ്ഹി തമ്ഹീതി അയം ഗതിജാതിവസേന ¶ അനേകേസം സത്തനികായാനം സാധാരണനിദ്ദേസോ. സത്തനികായേതി സത്താനം നികായേ, സത്തഘടായം സത്തസമൂഹേതി അത്ഥോ. ജാതീതി ജായനവസേന. ഇദമേത്ഥ സഭാവപച്ചത്തം. സഞ്ജാതീതി സഞ്ജായനവസേന. ഉപസഗ്ഗേന പദം വഡ്ഢിതം. ഓക്കന്തീതി ഓക്കമനവസേന. ജായനട്ഠേന വാ ജാതി, സാ അപരിപുണ്ണായതനവസേന വുത്താ. സഞ്ജായനട്ഠേന സഞ്ജാതി, സാ പരിപുണ്ണായതനവസേന വുത്താ. ഓക്കമനട്ഠേന ഓക്കന്തി, സാ അണ്ഡജജലാബുജവസേന വുത്താ. തേ ഹി അണ്ഡകോസം വത്ഥികോസഞ്ച ഓക്കമന്തി, ഓക്കമന്താ പവിസന്താ വിയ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹന്തി. അഭിനിബ്ബത്തനട്ഠേന അഭിനിബ്ബത്തി, സാ സംസേദജഓപപാതികവസേന വുത്താ. തേ ഹി പാകടാ ഏവ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തന്തി, അയം താവ സമ്മുതികഥാ.

ഇദാനി ഖന്ധാനം പാതുഭാവോ, ആയതനാനം പടിലാഭോതി പരമത്ഥകഥാ ഹോതി. ഖന്ധാ ഏവ ഹി പരമത്ഥതോ പാതുഭവന്തി, ന സത്താ. ഏത്ഥ ച ഖന്ധാനന്തി ഏകവോകാരഭവേ ഏകസ്സ, ചതുവോകാരഭവേ ചതുന്നം, പഞ്ചവോകാരഭവേ പഞ്ചന്നമ്പി ഗഹണം വേദിതബ്ബം. പാതുഭാവോതി ഉപ്പത്തി. ആയതനാനന്തി ¶ തത്ര തത്ര ഉപ്പജ്ജമാനായതനവസേന സങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. പടിലാഭോതി സന്തതിയം പാതുഭാവോയേവ. പാതുഭവന്താനേവ ഹി താനി പടിലദ്ധാനി നാമ ഹോന്തി. അയം വുച്ചതി ജാതീതി അയം ജാതി നാമ കഥീയതി.

ജരാനിദ്ദേസേ ജരാതി സഭാവപച്ചത്തം. ജീരണതാതി ആകാരനിദ്ദേസോ. ഖണ്ഡിച്ചന്തിആദയോ തയോ കാലാതിക്കമേ കിച്ചനിദ്ദേസാ, പച്ഛിമാ ദ്വേ പകതിനിദ്ദേസാ. അയഞ്ഹി ജരാതി ഇമിനാ പദേന സഭാവതോ ദീപിതാ, തേനസ്സാ ഇദം സഭാവപച്ചത്തം. ജീരണതാതി ഇമിനാ ആകാരതോ, തേനസ്സായം ആകാരനിദ്ദേസോ. ഖണ്ഡിച്ചന്തി ഇമിനാ കാലാതിക്കമേ ദന്തനഖാനം ഖണ്ഡിതഭാവകരണകിച്ചതോ. പാലിച്ചന്തി ഇമിനാ കേസലോമാനം പലിതഭാവകരണകിച്ചതോ. വലിത്തചതാതി ഇമിനാ മംസം മിലാപേത്വാ തചേ വലിഭാവകരണകിച്ചതോ ദീപിതാ. തേനസ്സാ ഇമേ തയോ കാലാതിക്കമേ കിച്ചനിദ്ദേസാ. തേഹി ഇമേസം വികാരാനം ദസ്സനവസേന പാകടീഭൂതാ പാകടജരാ ദസ്സിതാ. യഥേവ ഹി ഉദകസ്സ ¶ വാ വാതസ്സ വാ അഗ്ഗിനോ വാ തിണരുക്ഖാദീനം സമ്ഭഗ്ഗപലിഭഗ്ഗതായ വാ ഝാമതായ വാ ഗതമഗ്ഗോ പാകടോ ഹോതി, ന ച സോ ഗതമഗ്ഗോ താനേവ ഉദകാദീനി, ഏവമേവ ജരായ ദന്താദീസു ഖണ്ഡിച്ചാദിവസേന ഗതമഗ്ഗോ പാകടോ ചക്ഖും ഉമ്മീലേത്വാപി ഗയ്ഹതി, ന ച ഖണ്ഡിച്ചാദീനേവ ജരാ. ന ഹി ജരാ ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യാ ഹോതി.

ആയുനോ സംഹാനി ഇന്ദ്രിയാനം പരിപാകോതി ഇമേഹി പന പദേഹി കാലാതിക്കമേയേവ അഭിബ്യത്തായ ആയുക്ഖയചക്ഖാദിഇന്ദ്രിയപരിപാകസങ്ഖാതായ പകതിയാ ദീപിതാ, തേനസ്സിമേ ദ്വേ പകതിനിദ്ദേസാതി ¶ വേദിതബ്ബാ. തത്ഥ യസ്മാ ജരം പത്തസ്സ ആയു ഹായതി, തസ്മാ ജരാ ‘‘ആയുനോ സംഹാനീ’’തി ഫലൂപചാരേന വുത്താ. യസ്മാ ച ദഹരകാലേ സുപ്പസന്നാനി സുഖുമമ്പി അത്തനോ വിസയം സുഖേനേവ ഗണ്ഹനസമത്ഥാനി ചക്ഖാദീനി ഇന്ദ്രിയാനി ജരം പത്തസ്സ പരിപക്കാനി ആലുളിതാനി അവിസദാനി ഓളാരികമ്പി അത്തനോ വിസയം ഗഹേതും അസമത്ഥാനി ഹോന്തി, തസ്മാ ‘‘ഇന്ദ്രിയാനം പരിപാകോ’’തി ഫലൂപചാരേനേവ വുത്താ.

സാ പനേസാ ഏവം നിദ്ദിട്ഠാ സബ്ബാപി ജരാ പാകടാ പടിച്ഛന്നാതി ദുവിധാ ഹോതി. തത്ഥ ദന്താദീസു ഖണ്ഡാദിഭാവദസ്സനതോ രൂപധമ്മേസു ജരാ പാകടജരാ നാമ. അരൂപധമ്മേസു പന ജരാ താദിസസ്സ വികാരസ്സ അദസ്സനതോ ¶ പടിച്ഛന്നജരാ നാമ. തത്ര യ്വായം ഖണ്ഡാദിഭാവോ ദിസ്സതി, സോ താദിസാനം ദന്താദീനം വണ്ണോയേവ. തം ചക്ഖുനാ ദിസ്വാ മനോദ്വാരേന ചിന്തേത്വാ ‘‘ഇമേ ദന്താ ജരായ പഹടാ’’തി ജരം ജാനാതി, ഉദകട്ഠാനേ ബദ്ധാനി ഗോസിങ്ഗാദീനി ഓലോകേത്വാ ഹേട്ഠാ ഉദകസ്സ അത്ഥിഭാവജാനനം വിയ. പുന അയം ജരാ സവീചി അവീചീതി ഏവമ്പി ദുവിധാ ഹോതി. തത്ഥ മണികനകരജതപവാളചന്ദസൂരിയാദീനം മന്ദദസകാദീസു പാണീനം വിയ, പുപ്ഫഫലപല്ലവാദീസു അപാണീനം വിയ ച അന്തരന്തരാ വണ്ണവിസേസാദീനം ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യത്താ ജരാ അവീചിജരാ നാമ, നിരന്തരജരാതി അത്ഥോ. തതോ അഞ്ഞേസു പന യഥാവുത്തേസു അന്തരന്തരാ വണ്ണവിസേസാദീനം സുവിഞ്ഞേയ്യത്താ ജരാ സവീചിജരാ നാമ.

തത്ഥ സവീചിജരാ ഉപാദിണ്ണകഅനുപാദിണ്ണകവസേന ഏവം വേദിതബ്ബാ – ദഹരകുമാരകാനഞ്ഹി പഠമമേവ ഖീരദന്താ നാമ ഉട്ഠഹന്തി, ന തേ ഥിരാ. തേസു പന പതിതേസു പുന ¶ ദന്താ ഉട്ഠഹന്തി. തേ പഠമമേവ സേതാ ഹോന്തി, ജരാവാതേന പഹടകാലേ കാളകാ ഹോന്തി. കേസാ പഠമമേവ തമ്ബാ ഹോന്തി, തതോ കാളകാ, തതോ സേതാ. ഛവി പന സലോഹിതികാ ഹോതി. വഡ്ഢന്താനം വഡ്ഢന്താനം ഓദാതാനം ഓദാതഭാവോ, കാളകാനം കാളകഭാവോ പഞ്ഞായതി. ജരാവാതേന പന പഹടകാലേ വലിം ഗണ്ഹാതി. സബ്ബമ്പി സസ്സം വപിതകാലേ സേതം ഹോതി, പച്ഛാ നീലം. ജരാവാതേന പന പഹടകാലേ പണ്ഡുകം ഹോതി. അമ്ബങ്കുരേനാപി ദീപേതും വട്ടതി.

മരണനിദ്ദേസേ ചുതീതി ചവനവസേന വുത്തം. ഏകചതുപഞ്ചക്ഖന്ധാനം സാമഞ്ഞവചനമേതം. ചവനതാതി ഭാവവചനേന ലക്ഖണനിദസ്സനം. ഭേദോതി ചുതിഖന്ധാനം ഭങ്ഗുപ്പത്തിപരിദീപനം. അന്തരധാനന്തി ഘടസ്സ വിയ ഭിന്നസ്സ ഭിന്നാനം ചുതിഖന്ധാനം യേന കേനചി പരിയായേന ഠാനാഭാവപരിദീപനം. മച്ചു മരണന്തി മച്ചുസങ്ഖാതം മരണം, ന ഖണികമരണം. കാലോ നാമ അന്തകോ, തസ്സ കിരിയാതി കാലകിരിയാ. ഏത്താവതാ ച സമ്മുതിയാ മരണം ദീപിതം.

ഇദാനി ¶ പരമത്ഥേന ദീപേതും ഖന്ധാനം ഭേദോതിആദിമാഹ. പരമത്ഥേന ഹി ഖന്ധായേവ ഭിജ്ജന്തി, ന സത്തോ നാമ കോചി മരതി. ഖന്ധേസു പന ഭിജ്ജമാനേസു സത്തോ മരതി, ഭിന്നേസു മതോതി വോഹാരോ ഹോതി. ഏത്ഥ ച ചതുവോകാരപഞ്ചവോകാരവസേന ഖന്ധാനം ഭേദോ, ഏകവോകാരവസേന കളേവരസ്സ നിക്ഖേപോ, ചതുവോകാരവസേന വാ ഖന്ധാനം ഭേദോ, സേസദ്വയവസേന കളേവരസ്സ നിക്ഖേപോ വേദിതബ്ബോ. കസ്മാ? ഭവദ്വയേപി രൂപകായസങ്ഖാതസ്സ ¶ കളേവരസ്സ സമ്ഭവതോ. യസ്മാ വാ ചാതുമഹാരാജികാദീസുപി ഖന്ധാ ഭിജ്ജന്തേവ, ന കിഞ്ചി നിക്ഖിപതി, തസ്മാ തേസം വസേന ഖന്ധാനം ഭേദോ, മനുസ്സാദീസു കളേവരസ്സ നിക്ഖേപോ. ഏത്ഥ ച കളേവരസ്സ നിക്ഖേപകരണതോ മരണം ‘‘കളേവരസ്സ നിക്ഖേപോ’’തി വുത്തം.

ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സുപച്ഛേദോതി ഇമിനാ ഇന്ദ്രിയബദ്ധസ്സേവ മരണം നാമ ഹോതി, അനിന്ദ്രിയബദ്ധസ്സ മരണം നാമ നത്ഥീതി ദസ്സേതി. ‘‘സസ്സം മതം, രുക്ഖോ മതോ’’തി ഇദം പന വോഹാരമത്തമേവ, അത്ഥതോ പന ഏവരൂപാനി വചനാനി സസ്സാദീനം ഖയവയഭാവമേവ ദീപേന്തി.

അപിച ¶ ഇമാനി ജാതിജരാമരണാനി നാമ ഇമേസം സത്താനം വധകപച്ചാമിത്താ വിയ ഓതാരം ഗവേസന്താനി വിചരന്തി. യഥാ ഹി പുരിസസ്സ തീസു പച്ചാമിത്തേസു ഓതാരാപേക്ഖേസു വിചരന്തേസു ഏകോ വദേയ്യ ‘‘അഹം അസുകഅരഞ്ഞസ്സ നാമ വണ്ണം കഥേത്വാ ഏതം ആദായ തത്ഥ ഗമിസ്സാമി, ഏത്ഥ മയ്ഹം ദുക്കരം നത്ഥീ’’തി. ദുതിയോ വദേയ്യ ‘‘അഹം തവ ഏതം ഗഹേത്വാ ഗതകാലേ പോഥേത്വാ ദുബ്ബലം കരിസ്സാമി, ഏത്ഥ മയ്ഹം ദുക്കരം നത്ഥീ’’തി. തതിയോ വദേയ്യ ‘‘തയാ ഏതസ്മിം പോഥേത്വാ ദുബ്ബലേ കതേ തിണ്ഹേന അസിനാ സീസച്ഛേദനം നാമ മയ്ഹം ഭാരോ ഹോതൂ’’തി തേ ഏവം വത്വാ തഥാ കരേയ്യും. തത്ഥ പഠമപച്ചാമിത്തസ്സ അരഞ്ഞവണ്ണം കഥേത്വാ തം ആദായ തത്ഥ ഗതകാലോ വിയ സുഹജ്ജഞാതിമണ്ഡലതോ നിക്കഡ്ഢിത്വാ യത്ഥ കത്ഥചി നിബ്ബത്താപനം നാമ ജാതിയാ കിച്ചം, ദുതിയസ്സ പോഥേത്വാ ദുബ്ബലകരണം വിയ നിബ്ബത്തക്ഖന്ധേസു നിപതിത്വാ പരാധീനമഞ്ചപരായണഭാവകരണം ജരായ കിച്ചം, തതിയസ്സ തിണ്ഹേന അസിനാ സീസച്ഛേദനം വിയ ജീവിതക്ഖയപാപനം മരണസ്സ കിച്ചന്തി വേദിതബ്ബം.

അപിചേത്ഥ ജാതിദുക്ഖം സാദീനവമഹാകന്താരപ്പവേസോ വിയ ദട്ഠബ്ബം, ജരാദുക്ഖം തത്ഥ അന്നപാനരഹിതസ്സ ദുബ്ബലം വിയ, മരണദുക്ഖം ദുബ്ബലസ്സ ഇരിയാപഥപവത്തനേ വിഹതപരക്കമസ്സ വാളാദീഹി അനയബ്യസനാപാദനം വിയ ദട്ഠബ്ബന്തി.

സോകനിദ്ദേസേ വിയസതീതി ബ്യസനം, ഹിതസുഖം ഖിപതി വിദ്ധംസേതീതി അത്ഥോ. ഞാതീനം ബ്യസനം ¶ ഞാതിബ്യസനം, ചോരരോഗഭയാദീഹി ഞാതിക്ഖയോ ഞാതിവിനാസോതി ¶ അത്ഥോ. തേന ഞാതിബ്യസനേന. ഫുട്ഠസ്സാതി അജ്ഝോത്ഥടസ്സ അഭിഭൂതസ്സ, സമന്നാഗതസ്സാതി അത്ഥോ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. അയം പന വിസേസോ – ഭോഗാനം ബ്യസനം ഭോഗബ്യസനം, രാജചോരാദിവസേന ഭോഗക്ഖയോ ഭോഗവിനാസോതി അത്ഥോ. രോഗോയേവ ബ്യസനം രോഗബ്യസനം. രോഗോ ഹി ആരോഗ്യം വിയസതി വിനാസേതീതി ബ്യസനം. സീലസ്സ ബ്യസനം സീലബ്യസനം. ദുസ്സീല്യസ്സേതം നാമം. സമ്മാദിട്ഠിം വിനാസയമാനാ ഉപ്പന്നാ ദിട്ഠി ഏവ ബ്യസനം ദിട്ഠിബ്യസനം. ഏത്ഥ ച പുരിമാനി ദ്വേ അനിപ്ഫന്നാനി, പച്ഛിമാനി തീണി നിപ്ഫന്നാനി തിലക്ഖണബ്ഭാഹതാനി. പുരിമാനി ച തീണി നേവ കുസലാനി ന അകുസലാനി, സീലദിട്ഠിബ്യസനദ്വയം ¶ അകുസലം.

അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേനാതി ഗഹിതേസു വാ യേന കേനചി അഗ്ഗഹിതേസു വാ മിത്താമച്ചബ്യസനാദീസു യേന കേനചി. സമന്നാഗതസ്സാതി സമനുബന്ധസ്സ അപരിമുച്ചമാനസ്സ. അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന ദുക്ഖധമ്മേനാതി യേന കേനചി സോകദുക്ഖസ്സ ഉപ്പത്തിഹേതുനാ. സോകോതി സോചനകവസേന സോകോ. ഇദം തേഹി കാരണേഹി ഉപ്പജ്ജനകസോകസ്സ സഭാവപച്ചത്തം. സോചനാതി സോചനാകാരോ. സോചിതത്തന്തി സോചിതഭാവോ. അന്തോസോകോതി അബ്ഭന്തരസോകോ. ദുതിയപദം ഉപസഗ്ഗേന വഡ്ഢിതം. സോ ഹി അബ്ഭന്തരം സുക്ഖാപേന്തോ വിയ പരിസുക്ഖാപേന്തോ വിയ ഉപ്പജ്ജതീതി ‘‘അന്തോസോകോ അന്തോപരിസോകോ’’തി വുച്ചതി. ചേതസോ പരിജ്ഝായനാതി ചിത്തസ്സ പരിജ്ഝായനാകാരോ. സോകോ ഹി ഉപ്പജ്ജമാനോ അഗ്ഗി വിയ ചിത്തം ഝാപേതി ദഹതി, ‘‘ചിത്തം മേ ഝാമം, ന മേ കിഞ്ചി പടിഭാതീ’’തി വദാപേതി. ദുക്ഖിതോ മനോ ദുമ്മനോ, തസ്സ ഭാവോ ദോമനസ്സം. അനുപവിട്ഠട്ഠേന സോകോവ സല്ലന്തി സോകസല്ലം.

പരിദേവനിദ്ദേസേ ‘‘മയ്ഹം ധീതാ, മയ്ഹം പുത്തോ’’തി ഏവം ആദിസ്സ ആദിസ്സ ദേവന്തി രോദന്തി ഏതേനാതി ആദേവോ. തം തം വണ്ണം പരികിത്തേത്വാ പരികിത്തേത്വാ ദേവന്തി ഏതേനാതി പരിദേവോ. തതോ പരാനി ദ്വേ ദ്വേ പദാനി പുരിമദ്വയസ്സേവ ആകാരഭാവനിദ്ദേസവസേന വുത്താനി. വാചാതി വചനം. പലാപോതി തുച്ഛം നിരത്ഥകവചനം. ഉപഡ്ഢഭണിതഅഞ്ഞഭണിതാദിവസേന വിരൂപോ പലാപോതി വിപ്പലാപോ. ലാലപ്പോതി പുനപ്പുനം ലപനം. ലാലപ്പനാകാരോ ലാലപ്പനാ. ലാലപ്പിതസ്സ ഭാവോ ലാലപ്പിതത്തം.

ദുക്ഖനിദ്ദേസേ ¶ കായനിസ്സിതത്താ കായികം. അമധുരട്ഠേന അസാതം. കായികപദേന ചേതസികഅസാതം പടിക്ഖിപതി, അസാതപദേന കായികസാതം. തദേവ ദുക്ഖയതീതി ദുക്ഖം, യസ്സുപ്പജ്ജതി, തം ദുക്ഖിതം കരോതീതി അത്ഥോ. ദുക്ഖമത്താ വാ ദുക്ഖം. കായസമ്ഫസ്സജന്തി കായസമ്ഫസ്സേ ¶ ജാതം. അസാതം ദുക്ഖം വേദയിതന്തി അസാതം വേദയിതം ന സാതം, ദുക്ഖം വേദയിതം ന സുഖം. പരതോ തീണി പദാനി ഇത്ഥിലിങ്ഗവസേന വുത്താനി. അസാതാ വേദനാ ന സാതാ, ദുക്ഖാ വേദനാ ന സുഖാതി അയമേവ പനേത്ഥ അത്ഥോ. യം കായികം അസാതം ദുക്ഖം വേദയിതം, യാ കായസമ്ഫസ്സജാ അസാതാ ദുക്ഖാ വേദനാ, ഇദം വുച്ചതി ദുക്ഖന്തി ഏവം യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

ദോമനസ്സനിദ്ദേസേ ദുട്ഠു മനോതി ദുമ്മനോ, ഹീനവേദനത്താ ¶ വാ കുച്ഛിതം മനോതി ദുമ്മനോ, ദുമ്മനസ്സ ഭാവോ ദോമനസ്സം. ചിത്തനിസ്സിതത്താ ചേതസികം. ചേതോസമ്ഫസ്സജന്തി ചിത്തസമ്ഫസ്സേ ജാതം.

ഉപായാസനിദ്ദേസേ ആയാസനട്ഠേന ആയാസോ. സംസീദനവിസീദനാകാരപ്പവത്തസ്സ ചിത്തകിലമഥസ്സേതം നാമം. ബലവആയാസോ ഉപായാസോ. ആയാസിതഭാവോ ആയാസിതത്തം. ഉപായാസിതഭാവോ ഉപായാസിതത്തം.

അപ്പിയസമ്പയോഗനിദ്ദേസേ ഇധാതി ഇമസ്മിം ലോകേ. യസ്സാതി യേ അസ്സ. അനിട്ഠാതി അപരിയേസിതാ. പരിയേസിതാ വാ ഹോന്തു അപരിയേസിതാ വാ, നാമമേവേതം അമനാപാരമ്മണാനം. മനസ്മിം ന കമന്തി ന പവിസന്തീതി അകന്താ. മനസ്മിം ന അപ്പിയന്തി, ന വാ മനം വഡ്ഢേന്തീതി അമനാപാ. രൂപാതിആദി തേസം സഭാവനിദസ്സനം. അനത്ഥം കാമേന്തി ഇച്ഛന്തീതി അനത്ഥകാമാ. അഹിതം കാമേന്തി ഇച്ഛന്തീതി അഹിതകാമാ. അഫാസും ദുക്ഖവിഹാരം കാമേന്തി ഇച്ഛന്തീതി അഫാസുകാമാ. ചതൂഹി യോഗേഹി ഖേമം നിബ്ഭയം വിവട്ടം ന കാമേന്തി, സഭയം വട്ടമേവ നേസം കാമേന്തി ഇച്ഛന്തീതി അയോഗക്ഖേമകാമാ. അപിച സദ്ധാദീനം വുദ്ധിസങ്ഖാതസ്സ അത്ഥസ്സ അകാമനതോ, തേസംയേവ ഹാനിസങ്ഖാതസ്സ അനത്ഥസ്സ ച കാമനതോ അനത്ഥകാമാ. സദ്ധാദീനംയേവ ഉപായഭൂതസ്സ ഹിതസ്സ അകാമനതോ, സദ്ധാഹാനിആദീനം ഉപായഭൂതസ്സ അഹിതസ്സ ച കാമനതോ അഹിതകാമാ. ഫാസുവിഹാരസ്സ ¶ അകാമനതോ, അഫാസുവിഹാരസ്സ ച കാമനതോ അഫാസുകാമാ. യസ്സ കസ്സചി നിബ്ഭയസ്സ അകാമനതോ, ഭയസ്സ ച കാമനതോ അയോഗക്ഖേമകാമാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

സങ്ഗതീതി ഗന്ത്വാ സംയോഗോ. സമാഗമോതി ആഗതേഹി സംയോഗോ. സമോധാനന്തി ഠാനനിസജ്ജാദീസു സഹഭാവോ. മിസ്സീഭാവോതി സബ്ബകിച്ചാനം സഹകരണം. അയം സത്തവസേന യോജനാ. സങ്ഖാരവസേന പന യം ലബ്ഭതി, തം ഗഹേതബ്ബം. സോ പന അപ്പിയസമ്പയോഗോ അത്ഥതോ ഏകോ ധമ്മോ നാമ നത്ഥി, കേവലം അപ്പിയസമ്പയുത്താനം ദുവിധസ്സാപി ദുക്ഖസ്സ വത്ഥുഭാവതോ ദുക്ഖോതി വുത്തോ.

പിയവിപ്പയോഗനിദ്ദേസോ ¶ വുത്തപടിപക്ഖനയേന വേദിതബ്ബോ. മാതാ വാതിആദി പനേത്ഥ അത്ഥകാമേ സരൂപേന ദസ്സേതും വുത്തം. തത്ഥ മമായതീതി മാതാ, പിയായതീതി പിതാ. ഭജതീതി ¶ ഭാതാ, തഥാ ഭഗിനീ. മേത്തായന്തീതി മിത്താ, മിനന്തി വാ സബ്ബഗുയ്ഹേസു അന്തോ പക്ഖിപന്തീതി മിത്താ. കിച്ചകരണീയേസു സഹഭാവട്ഠേന അമാ ഹോന്തീതി അമച്ചാ. ‘‘അയം അമ്ഹാകം അജ്ഝത്തികോ’’തി ഏവം ജാനന്തി, ഞായന്തീതി വാ ഞാതീ. ലോഹിതേന സമ്ബന്ധാതി സാലോഹിതാ. പിതുപക്ഖികാ ഞാതീ, മാതുപക്ഖികാ സാലോഹിതാ. മാതാപിതുപക്ഖികാ വാ ഞാതീ, സസ്സുസസുരപക്ഖികാ സാലോഹിതാ. അയമ്പി പിയവിപ്പയോഗോ അത്ഥതോ ഏകോ ധമ്മോ നാമ നത്ഥി, കേവലം പിയവിപ്പയുത്താനം ദുവിധസ്സാപി ദുക്ഖസ്സ വത്ഥുഭാവതോ ദുക്ഖോതി വുത്തോ. ഇദമേത്ഥ സബ്ബഅട്ഠകഥാവചനം. സച്ചാനം പന തഥലക്ഖണത്താ സമ്പയോഗവിപ്പയോഗവചനേഹി അപ്പിയപിയവത്ഥൂനിയേവ വിസേസിതാനീതി വത്തും യുജ്ജതീതി.

ഇച്ഛിതാലാഭനിദ്ദേസേ ജാതിധമ്മാനന്തി ജാതിസഭാവാനം ജാതിപകതികാനം. ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതീതി തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജതി. അഹോ വതാതി പത്ഥനാ. അസ്സാമാതി ഭവേയ്യാമ. ന ഖോ പനേതം ഇച്ഛായ പത്തബ്ബന്തി യം ഏതം ‘‘അഹോ വത മയം ന ജാതിധമ്മാ അസ്സാമ, ന ച വത നോ ജാതി ആഗച്ഛേയ്യാ’’തി ഏവം പഹീനസമുദയേസു സാധൂസു വിജ്ജമാനം അജാതിധമ്മത്തം പരിനിബ്ബുതേസു ച വിജ്ജമാനം ജാതിയാ അനാഗമനം ഇച്ഛിതം, തം ഇച്ഛന്തസ്സാപി മഗ്ഗഭാവനായ വിനാ അപ്പത്തബ്ബതോ, അനിച്ഛന്തസ്സാപി ച ഭാവനായ പത്തബ്ബതോ ന ഇച്ഛായ പത്തബ്ബം നാമ ഹോതി. ഇദമ്പീതി ഏതമ്പി. ഉപരി സേസാനി ഉപാദായ അപിസദ്ദോ.

ഉപാദാനക്ഖന്ധനിദ്ദേസേ ¶ സേയ്യഥിദന്തി നിപാതോ, തസ്സ തേ കതമേ ഇതി ചേതി അത്ഥോ. രൂപമേവ ഉപാദാനക്ഖന്ധോതി രൂപുപാദാനക്ഖന്ധോ. ഏസേവ നയോ സേസേസുപി.

ദുക്ഖസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സമുദയസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൩൪. സമുദയസച്ചനിദ്ദേസേ ¶ ¶ യായം തണ്ഹാതി യാ അയം തണ്ഹാ. പോനോഭവികാതി പുനബ്ഭവകരണം പുനോഭവോ, പുനോഭവോ സീലമസ്സാതി പോനോഭവികാ. അപിച പുനബ്ഭവം ദേതി, പുനബ്ഭവായ സംവത്തതി, പുനപ്പുനം ഭവേ നിബ്ബത്തേതീതി പോനോഭവികാ. സാ പനേസാ പുനബ്ഭവസ്സ ദായികാപി അത്ഥി അദായികാപി, പുനബ്ഭവായ സംവത്തനികാപി അത്ഥി അസംവത്തനികാപി, ദിന്നായ പടിസന്ധിയാ ഉപധിവേപക്കമത്താപി. സാ തിപ്പകാരാപി പോനോഭവികാതി നാമം ലഭതി. പോനബ്ഭവികാതിപി പാഠോ, സോയേവത്ഥോ. അഭിനന്ദനസങ്ഖാതേന നന്ദിരാഗേന സഹ ഗതാതി നന്ദിരാഗസഹഗതാ. നന്ദിരാഗേന സദ്ധിം അത്ഥതോ ഏകത്തമേവ ഗതാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ര തത്രാഭിനന്ദിനീതി യത്ര യത്ര അത്തഭാവോ നിബ്ബത്തതി, തത്ര തത്ര അഭിനന്ദിനീ. രൂപാദീസു വാ ആരമ്മണേസു തത്ര തത്രാഭിനന്ദിനീ, രൂപാഭിനന്ദിനീ സദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബധമ്മാഭിനന്ദിനീതി അത്ഥോ. തത്ര തത്രാഭിനന്ദീതിപി പാഠോ, തത്ര തത്ര അഭിനന്ദയതീതി അത്ഥോ. സേയ്യഥിദന്തി നിപാതോ, തസ്സ സാ കതമാ ഇതി ചേതി അത്ഥോ. കാമതണ്ഹാതി കാമേ തണ്ഹാ, പഞ്ചകാമഗുണികരാഗസ്സേതം അധിവചനം. ഭവതണ്ഹാതി ഭവേ തണ്ഹാ. ഭവപത്ഥനാവസേന ഉപ്പന്നസ്സ സസ്സതദിട്ഠിസഹഗതസ്സ രാഗസ്സ രൂപാരൂപഭവരാഗസ്സ ച ഝാനനികന്തിയാ ച ഏതം അധിവചനം. വിഭവതണ്ഹാതി വിഭവേ തണ്ഹാ. ഉച്ഛേദദിട്ഠിസഹഗതരാഗസ്സേതം അധിവചനം.

ഇദാനി തസ്സാ തണ്ഹായ വത്ഥും വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും സാ ഖോ പനേസാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉപ്പജ്ജതീതി ജായതി. നിവിസതീതി പുനപ്പുനം പവത്തിവസേന പതിട്ഠാതി. ഉപ്പജ്ജമാനാ കത്ഥ ഉപ്പജ്ജതി, നിവിസമാനാ കത്ഥ നിവിസതീതി ¶ സമ്ബന്ധോ. യം ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപന്തി യം ലോകസ്മിം പിയസഭാവഞ്ചേവ ¶ മധുരസഭാവഞ്ച. ചക്ഖു ലോകേതിആദീസു ലോകസ്മിഞ്ഹി ചക്ഖുആദീസു മമത്തേന അഭിനിവിട്ഠാ സത്താ സമ്പത്തിയം പതിട്ഠിതാ അത്തനോ ചക്ഖും ആദാസാദീസു നിമിത്തഗ്ഗഹണാനുസാരേന വിപ്പസന്നം പഞ്ചപസാദം സുവണ്ണവിമാനേ ഉഗ്ഘാടിതമണിസീഹപഞ്ജരം വിയ മഞ്ഞന്തി, സോതം രജതപനാളികം വിയ പാമങ്ഗസുത്തകം വിയ ച മഞ്ഞന്തി, തുങ്ഗനാസാതി ലദ്ധവോഹാരം ഘാനം വട്ടേത്വാ ഠപിതഹരിതാലവട്ടിം വിയ മഞ്ഞന്തി, ജിവ്ഹം രത്തകമ്ബലപടലം വിയ മുദുസിനിദ്ധമധുരരസദം മഞ്ഞന്തി, കായം സാലലട്ഠിം വിയ സുവണ്ണതോരണം വിയ ച മഞ്ഞന്തി, മനം അഞ്ഞേസം മനേന അസദിസം ഉളാരം മഞ്ഞന്തി, രൂപം സുവണ്ണകണികാരപുപ്ഫാദിവണ്ണം വിയ, സദ്ദം മത്തകരവീകകോകിലമന്ദധമിതമണിവംസനിഗ്ഘോസം വിയ, അത്തനാ പടിലദ്ധാനി ചതുസമുട്ഠാനികഗന്ധാരമ്മണാദീനി ‘‘കസ്സഞ്ഞസ്സ ഏവരൂപാനി അത്ഥീ’’തി മഞ്ഞന്തി, തേസം ഏവം മഞ്ഞമാനാനം താനി ചക്ഖാദീനി പിയരൂപാനി ചേവ സാതരൂപാനി ച ഹോന്തി. അഥ നേസം തത്ഥ അനുപ്പന്നാ ചേവ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജതി ¶ , ഉപ്പന്നാ ച പുനപ്പുനം പവത്തിവസേന നിവിസതി. തസ്മാ ഥേരോ ‘‘ചക്ഖു ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉപ്പജ്ജമാനാതി യദാ ഉപ്പജ്ജതി, തദാ ഏത്ഥ ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ.

സമുദയസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിരോധസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൩൫.

നിരോധസച്ചനിദ്ദേസേ ¶ യോ തസ്സായേവ തണ്ഹായാതി ഏത്ഥ ‘‘യോ തസ്സേവ ദുക്ഖസ്സാ’’തി വത്തബ്ബേ യസ്മാ സമുദയനിരോധേനേവ ദുക്ഖം നിരുജ്ഝതി, നോ അഞ്ഞഥാ. യഥാഹ –

‘‘യഥാപി മൂലേ അനുപദ്ദവേ ദള്ഹേ, ഛിന്നോപി രുക്ഖോ പുനരേവ രൂഹതി;

ഏവമ്പി തണ്ഹാനുസയേ അനൂഹതേ, നിബ്ബത്തതീ ദുക്ഖമിദം പുനപ്പുന’’ന്തി. (ധ. പ. ൩൩൮);

തസ്മാ തം ദുക്ഖനിരോധം ദസ്സേന്തോ സമുദയനിരോധേന ദസ്സേതും ഏവമാഹ. സീഹസമാനവുത്തിനോ ഹി തഥാഗതാ, തേ ദുക്ഖം നിരോധേന്താ ദുക്ഖനിരോധഞ്ച ദസ്സേന്താ ഹേതുമ്ഹി പടിപജ്ജന്തി, ന ഫലേ. സുവാനവുത്തിനോ പന അഞ്ഞതിത്ഥിയാ ¶ , തേ ദുക്ഖം നിരോധേന്താ ദുക്ഖനിരോധഞ്ച ദസ്സേന്താ അത്തകിലമഥാനുയോഗേന ചേവ തസ്സേവ ച ദേസനായ ഫലേ പടിപജ്ജന്തി, ന ഹേതുമ്ഹീതി. സീഹസമാനവുത്തിതായ സത്ഥാ ഹേതുമ്ഹി പടിപജ്ജന്തോ ‘‘യോ തസ്സായേവാ’’തിആദിമാഹ. ധമ്മസേനാപതിപി സത്ഥാരാ വുത്തക്കമേനേവാഹ.

തത്ഥ തസ്സായേവ തണ്ഹായാതി യാ സാ തണ്ഹാ ‘‘പോനോഭവികാ’’തി വത്വാ കാമതണ്ഹാദിവസേന വിഭത്താ ഉപ്പത്തിനിവേസനവസേന ച ഹേട്ഠാ പകാസിതാ, തസ്സായേവ തണ്ഹായ. അസേസവിരാഗനിരോധോതി വിരാഗോ വുച്ചതി മഗ്ഗോ, ‘‘വിരാഗാ വിമുച്ചതീ’’തി (മ. നി. ൧.൨൪൫; സം. നി. ൩.൧൨; മഹാവ. ൨൩) ഹി വുത്തം. വിരാഗേന നിരോധോ വിരാഗനിരോധോ, അനുസയസമുഗ്ഘാതതോ അസേസോ വിരാഗനിരോധോ അസേസവിരാഗനിരോധോ. അഥ വാ വിരാഗോതി ഹി പഹാനം വുച്ചതി, തസ്മാ അസേസോ വിരാഗോ അസേസോ നിരോധോതി ഏവമ്പേത്ഥ യോജനാ ദട്ഠബ്ബാ. അത്ഥതോ പന സബ്ബാനേവ പനേതാനി അസേസവിരാഗനിരോധോതിആദീനി നിബ്ബാനസ്സേവ വേവചനാനി. പരമത്ഥതോ ഹി ദുക്ഖനിരോധം അരിയസച്ചന്തി ¶ നിബ്ബാനം വുച്ചതി. യസ്മാ പന തം ആഗമ്മ തണ്ഹാ അസേസാ വിരജ്ജതി നിരുജ്ഝതി, തസ്മാ തം ‘‘തസ്സായേവ തണ്ഹായ അസേസവിരാഗനിരോധോ’’തി വുച്ചതി. നിബ്ബാനഞ്ച ആഗമ്മ തണ്ഹാ ചജീയതി പടിനിസ്സജ്ജീയതി ¶ മുച്ചതി ന അല്ലീയതി, കാമഗുണാലയേസു ചേത്ഥ ഏകോപി ആലയോ നത്ഥി, തസ്മാ നിബ്ബാനം ചാഗോ പടിനിസ്സഗ്ഗോ മുത്തി അനാലയോതി വുച്ചതി. ഏകമേവ ഹി നിബ്ബാനം, നാമാനി പനസ്സ സബ്ബസങ്ഖതാനം നാമപടിപക്ഖവസേന അനേകാനി ഹോന്തി. സേയ്യഥിദം – അസേസവിരാഗോ അസേസനിരോധോ ചാഗോ പടിനിസ്സഗ്ഗോ മുത്തി അനാലയോ രാഗക്ഖയോ ദോസക്ഖയോ മോഹക്ഖയോ തണ്ഹാക്ഖയോ അനുപ്പാദോ അപ്പവത്തം അനിമിത്തം അപ്പണിഹിതം അനായൂഹനം അപ്പടിസന്ധി അനുപപത്തി അഗതി അജാതം അജരം അബ്യാധി അമതം അസോകം അപരിദേവം അനുപായാസം അസംകിലിട്ഠന്തിആദീനി.

ഇദാനി മഗ്ഗേന ഛിന്നായ നിബ്ബാനം ആഗമ്മ അപ്പവത്തിപ്പത്തായപി ച തണ്ഹായ യേസു വത്ഥൂസു തസ്സാ ഉപ്പത്തി ദസ്സിതാ, തത്ഥേവ അഭാവം ദസ്സേതും സാ ഖോ പനേസാതിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാ പുരിസോ ഖേത്തേ ജാതം തിത്തകാലാബുവല്ലിം ദിസ്വാ അഗ്ഗതോ പട്ഠായ മൂലം പരിയേസിത്വാ ഛിന്ദേയ്യ, സാ അനുപുബ്ബേന മിലായിത്വാ അപ്പഞ്ഞത്തിം ഗച്ഛേയ്യ, തതോ തസ്മിം ഖേത്തേ തിത്തകാലാബു നിരുദ്ധാ പഹീനാതി വുച്ചേയ്യ, ഏവമേവ ഖേത്തേ തിത്തകാലാബു ¶ വിയ ചക്ഖാദീസു തണ്ഹാ. സാ അരിയമഗ്ഗേന മൂലച്ഛിന്നാ നിബ്ബാനം ആഗമ്മ അപ്പവത്തിം ഗച്ഛതി. ഏവം ഗതാ പന തേസു വത്ഥൂസു ഖേത്തേ തിത്തകാലാബു വിയ ന പഞ്ഞായതി. യഥാ ച അടവിതോ ചോരേ ആനേത്വാ നഗരസ്സ ദക്ഖിണദ്വാരേ ഘാതേയ്യും, തതോ അടവിയം ചോരാ മതാതി വാ മാരിതാതി വാ വുച്ചേയ്യും, ഏവമേവ അടവിയം ചോരാ വിയ യാ ചക്ഖാദീസു തണ്ഹാ, സാ ദക്ഖിണദ്വാരേ ചോരാ വിയ നിബ്ബാനം ആഗമ്മ നിരുദ്ധത്താ നിബ്ബാനേ നിരുദ്ധാ. ഏവം നിരുദ്ധാ പന തേസു വത്ഥൂസു അടവിയം ചോരാ വിയ ന പഞ്ഞായതി. തേനസ്സാ തത്ഥേവ നിരോധം ദസ്സേന്തോ ‘‘ചക്ഖു ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതീ’’തിആദിമാഹ. അഥ വാ തണ്ഹുപ്പാദവത്ഥുസ്സ പരിഞ്ഞാതത്താ പരിഞ്ഞാതവത്ഥുസ്മിം പുന ന ഉപ്പജ്ജനതോ അനുപ്പാദനിരോധവസേന തണ്ഹുപ്പാദവത്ഥുസ്മിംയേവ നിരുജ്ഝതീതി വുച്ചതി. ഏത്ഥ ച ഉപ്പജ്ജനപടിപക്ഖവസേന പഹീയതീതി വുത്തം, നിവിസനപടിപക്ഖവസേന നിരുജ്ഝതീതി.

നിരോധസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

മഗ്ഗസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൩൬.

മഗ്ഗസച്ചനിദ്ദേസേ ¶ ¶ അയമേവാതി അഞ്ഞമഗ്ഗപടിക്ഖേപനത്ഥം നിയമനം (വിഭ. അട്ഠ. ൨൦൫). അരിയോതി തംതംമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസേഹി ആരകത്താ, അരിയഭാവകരത്താ, അരിയഫലപടിലാഭകരത്താ ച അരിയോ. അട്ഠ അങ്ഗാനി അസ്സാതി അട്ഠങ്ഗികോ. സ്വായം ചതുരങ്ഗികാ വിയ സേനാ, പഞ്ചങ്ഗികം വിയ തൂരിയം അങ്ഗമത്തമേവ ഹോതി, അങ്ഗവിനിമുത്തോ നത്ഥി.

ഇദാനി അങ്ഗമത്തമേവ മഗ്ഗോ അങ്ഗവിനിമുത്തോ നത്ഥീതി ദസ്സേന്തോ സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധീതിആദിമാഹ. തത്ഥ സമ്മാ ദസ്സനലക്ഖണാ സമ്മാദിട്ഠി. സമ്മാ അഭിനിരോപനലക്ഖണോ സമ്മാസങ്കപ്പോ. സമ്മാ പരിഗ്ഗഹലക്ഖണാ സമ്മാവാചാ. സമ്മാ സമുട്ഠാപനലക്ഖണോ സമ്മാകമ്മന്തോ. സമ്മാ വോദാപനലക്ഖണോ സമ്മാആജീവോ. സമ്മാ പഗ്ഗഹലക്ഖണോ സമ്മാവായാമോ. സമ്മാ ഉപട്ഠാനലക്ഖണാ സമ്മാസതി. സമ്മാ സമാധാനലക്ഖണോ സമ്മാസമാധി. തേസു ഏകേകസ്സ തീണി തീണി കിച്ചാനി ഹോന്തി. സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി ¶ താവ അഞ്ഞേഹിപി അത്തനോ പച്ചനീകകിലേസേഹി സദ്ധിം മിച്ഛാദിട്ഠിം പജഹതി, നിരോധഞ്ച ആരമ്മണം കരോതി, സമ്പയുത്തധമ്മേ ച പസ്സതി തപ്പടിച്ഛാദകമോഹവിധമനവസേന അസമ്മോഹതോ. സമ്മാസങ്കപ്പാദയോപി തഥേവ മിച്ഛാസങ്കപ്പാദീനി ച പജഹന്തി, നിബ്ബാനഞ്ച ആരമ്മണം കരോന്തി. വിസേസതോ പനേത്ഥ സമ്മാസങ്കപ്പോ സഹജാതധമ്മേ സമ്മാ അഭിനിരോപേതി, സമ്മാവാചാ സമ്മാ പരിഗ്ഗണ്ഹാതി, സമ്മാകമ്മന്തോ സമ്മാ സമുട്ഠാപേതി, സമ്മാആജീവോ സമ്മാ വോദാപേതി, സമ്മാവായാമോ സമ്മാ പഗ്ഗണ്ഹാതി, സമ്മാസതി സമ്മാ ഉപട്ഠാപേതി, സമ്മാസമാധി സമ്മാ സമാദഹതി.

അപിചേസാ സമ്മാദിട്ഠി നാമ പുബ്ബഭാഗേ നാനാക്ഖണാ നാനാരമ്മണാ ഹോതി, മഗ്ഗകാലേ ഏകക്ഖണാ ഏകാരമ്മണാ. കിച്ചതോ പന ‘‘ദുക്ഖേ ഞാണ’’ന്തിആദീനി ചത്താരി നാമാനി ലഭതി ¶ . സമ്മാസങ്കപ്പാദയോപി പുബ്ബഭാഗേ നാനാക്ഖണാ നാനാരമ്മണാ ഹോന്തി, മഗ്ഗകാലേ ഏകക്ഖണാ ഏകാരമ്മണാ. തേസു സമ്മാസങ്കപ്പോ കിച്ചതോ നേക്ഖമ്മസങ്കപ്പോതിആദീനി തീണി നാമാനി ലഭതി. സമ്മാവാചാദയോ തയോ പുബ്ബഭാഗേ വിരതിയോപി ഹോന്തി ചേതനായോപി, മഗ്ഗക്ഖണേ പന വിരതിയോയേവ. സമ്മാവായാമോ സമ്മാസതീതി ഇദമ്പി ദ്വയം കിച്ചതോ സമ്മപ്പധാനസതിപട്ഠാനവസേന ചത്താരി നാമാനി ലഭതി. സമ്മാസമാധി പന പുബ്ബഭാഗേപി മഗ്ഗക്ഖണേപി സമ്മാസമാധിയേവ.

ഇതി ഇമേസു അട്ഠസു ധമ്മേസു ഭഗവതാ നിബ്ബാനാധിഗമായ പടിപന്നസ്സ യോഗിനോ ബഹൂപകാരത്താ പഠമം ¶ സമ്മാദിട്ഠി ദേസിതാ. അയഞ്ഹി ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതോ പഞ്ഞാസത്ഥ’’ന്തി (ധ. സ. ൧൬, ൨൦, ൨൯) ച വുത്താ. തസ്മാ ഏതായ പുബ്ബഭാഗേ വിപസ്സനാഞാണസങ്ഖാതായ സമ്മാദിട്ഠിയാ അവിജ്ജന്ധകാരം വിധമിത്വാ കിലേസചോരേ ഘാതേന്തോ ഖേമേന യോഗാവചരോ നിബ്ബാനം പാപുണാതി. തസ്മാ പഠമം സമ്മാദിട്ഠി ദേസിതാ.

സമ്മാസങ്കപ്പോ പന തസ്സാ ബഹൂപകാരോ. തസ്മാ തദനന്തരം വുത്തോ. യഥാ ഹി ഹേരഞ്ഞികോ ഹത്ഥേന പരിവത്തേത്വാ പരിവത്തേത്വാ ചക്ഖുനാ കഹാപണം ഓലോകേന്തോ ‘‘അയം കൂടോ അയം ഛേകോ’’തി ജാനാതി, ഏവം യോഗാവചരോപി പുബ്ബഭാഗേ വിതക്കേന വിതക്കേത്വാ വിതക്കേത്വാ വിപസ്സനാപഞ്ഞായ ഓലോകയമാനോ ‘‘ഇമേ ധമ്മാ കാമാവചരാ, ഇമേ രൂപാവചരാദയോ’’തി ജാനാതി. യഥാ വാ പന പുരിസേന കോടിയം ഗഹേത്വാ പരിവത്തേത്വാ പരിവത്തേത്വാ ദിന്നം മഹാരുക്ഖം തച്ഛകോ വാസിയാ തച്ഛേത്വാ കമ്മേ ¶ ഉപനേതി, ഏവം വിതക്കേന വിതക്കേത്വാ വിതക്കേത്വാ ദിന്നധമ്മേ യോഗാവചരോ പഞ്ഞായ ‘‘ഇമേ ധമ്മാ കാമാവചരാ, ഇമേ രൂപാവചരാ’’തിആദിനാ നയേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ കമ്മേ ഉപനേതി. തസ്മാ സമ്മാസങ്കപ്പോ സമ്മാദിട്ഠാനന്തരം വുത്തോ.

സ്വായം യഥാ സമ്മാദിട്ഠിയാ, ഏവം സമ്മാവാചായപി ഉപകാരകോ. യഥാഹ – ‘‘പുബ്ബേ ഖോ, ഗഹപതി, വിതക്കേത്വാ വിചാരേത്വാ പച്ഛാ വാചം ഭിന്ദതീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൬൩). തസ്മാ തദനന്തരം സമ്മാവാചാ വുത്താ.

യസ്മാ പന ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച കരിസ്സാമാ’’തി പഠമം വാചായ സംവിദഹിത്വാ ലോകേ കമ്മന്തേ പയോജേന്തി, തസ്മാ വാചാ കായകമ്മസ്സ ഉപകാരികാതി സമ്മാവാചായ അനന്തരം സമ്മാകമ്മന്തോ വുത്തോ.

ചതുബ്ബിധം പന വചീദുച്ചരിതം, തിവിധം കായദുച്ചരിതം പഹായ ഉഭയം സുചരിതം പൂരേന്തസ്സേവ യസ്മാ ആജീവട്ഠമകസീലം പൂരതി, ന ഇതരസ്സ ¶ , തസ്മാ തദുഭയാനന്തരം സമ്മാആജീവോ വുത്തോ.

ഏവം വിസുദ്ധാജീവേന പന ‘‘പരിസുദ്ധോ മേ ആജീവോ’’തി ഏത്താവതാ പരിതോസം കത്വാ സുത്തപ്പമത്തേന വിഹരിതും ന യുത്തം, അഥ ഖോ സബ്ബഇരിയാപഥേസു ഇദം വീരിയമാരഭിതബ്ബന്തി ദസ്സേതും തദനന്തരം സമ്മാവായാമോ വുത്തോ.

തതോ ¶ ആരദ്ധവീരിയേനാപി കായാദീസു ചതൂസു വത്ഥൂസു സതി സൂപട്ഠിതാ കാതബ്ബാതി ദസ്സേതും തദനന്തരം സമ്മാസതി വുത്താ.

യസ്മാ പന ഏവം സൂപട്ഠിതായ സതിയാ സമാധിസ്സ ഉപകാരാനുപകാരാനം ധമ്മാനം ഗതിയോ സമന്വേസിത്വാ പഹോതി ഏകത്താരമ്മണേ ചിത്തം സമാധാതും, തസ്മാ സമ്മാസതിഅനന്തരം സമ്മാസമാധി വുത്തോതി വേദിതബ്ബോതി.

സമ്മാദിട്ഠിനിദ്ദേസേ ‘‘ദുക്ഖേ ഞാണ’’ന്തിആദിനാ ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനം ദസ്സിതം. തത്ഥ പുരിമാനി ദ്വേ സച്ചാനി വട്ടം, പച്ഛിമാനി ദ്വേ വിവട്ടം. തേസു ഭിക്ഖുനോ വട്ടേ കമ്മട്ഠാനാഭിനിവേസോ ഹോതി, വിവട്ടേ നത്ഥി അഭിനിവേസോ. പുരിമാനി ഹി ദ്വേ സച്ചാനി ‘‘പഞ്ചക്ഖന്ധാ ദുക്ഖം, തണ്ഹാ സമുദയോ’’തി ഏവം സങ്ഖേപേന ച, ‘‘കതമേ ¶ പഞ്ചക്ഖന്ധാ? രൂപക്ഖന്ധോ’’തിആദിനാ നയേന വിത്ഥാരേന ച ആചരിയസന്തികേ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ വാചായ പുനപ്പുനം പരിവത്തേന്തോ യോഗാവചരോ കമ്മം കരോതി. ഇതരേസു പന ദ്വീസു സച്ചേസു ‘‘നിരോധസച്ചം ഇട്ഠം കന്തം മനാപം, മഗ്ഗസച്ചം ഇട്ഠം കന്തം മനാപ’’ന്തി ഏവം സവനേനേവ കമ്മം കരോതി. സോ ഏവം കമ്മം കരോന്തോ ചത്താരി സച്ചാനി ഏകപടിവേധേന പടിവിജ്ഝതി, ഏകാഭിസമയേന അഭിസമേതി. ദുക്ഖം പരിഞ്ഞാപടിവേധേന പടിവിജ്ഝതി, സമുദയം പഹാനപടിവേധേന പടിവിജ്ഝതി. നിരോധം സച്ഛികിരിയാപടിവേധേന പടിവിജ്ഝതി, മഗ്ഗം ഭാവനാപടിവേധേന പടിവിജ്ഝതി. ദുക്ഖം പരിഞ്ഞാഭിസമയേന…പേ… മഗ്ഗം ഭാവനാഭിസമയേന അഭിസമേതി.

ഏവമസ്സ പുബ്ബഭാഗേ ദ്വീസു സച്ചേസു ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാസവനധാരണസമ്മസനപടിവേധോ ഹോതി, ദ്വീസു സവനപടിവേധോയേവ. അപരഭാഗേ തീസു കിച്ചതോ പടിവേധോ ഹോതി നിരോധേ ആരമ്മണപടിവേധോ. തത്ഥ സബ്ബമ്പി പടിവേധഞാണം ലോകുത്തരം, സവനധാരണസമ്മസനഞാണം ലോകിയം കാമാവചരം. പച്ചവേക്ഖണാ പന പത്തസച്ചസ്സ ഹോതി, അയഞ്ച ആദികമ്മികോ. തസ്മാ സാ ഇധ ന വുത്താ. ഇമസ്സ ച ¶ ഭിക്ഖുനോ പുബ്ബേ പരിഗ്ഗഹതോ ‘‘ദുക്ഖം പരിജാനാമി, സമുദയം പജഹാമി, നിരോധം സച്ഛികരോമി, മഗ്ഗം ഭാവേമീ’’തി ആഭോഗസമന്നാഹാരമനസികാരപച്ചവേക്ഖണാ നത്ഥി, പരിഗ്ഗഹതോ പട്ഠായ ഹോതി. അപരഭാഗേ പന ദുക്ഖം പരിഞ്ഞാതമേവ ഹോതി…പേ… മഗ്ഗോ ഭാവിതോവ ഹോതി.

തത്ഥ ദ്വേ സച്ചാനി ദുദ്ദസത്താ ഗമ്ഭീരാനി, ദ്വേ ഗമ്ഭീരത്താ ദുദ്ദസാനി. ദുക്ഖസച്ചഞ്ഹി ഉപ്പത്തിതോ പാകടം, ഖാണുകണ്ടകപ്പഹാരാദീസു ‘‘അഹോ ദുക്ഖ’’ന്തി വത്തബ്ബതമ്പി ആപജ്ജതി. സമുദയസച്ചം ഖാദിതുകാമതാഭുഞ്ജിതുകാമതാദിവസേന ഉപ്പത്തിതോ പാകടം. ലക്ഖണപടിവേധതോ പന ഉഭയമ്പി ¶ ഗമ്ഭീരം. ഇതി താനി ദുദ്ദസത്താ ഗമ്ഭീരാനി. ഇതരേസം പന ദ്വിന്നം ദസ്സനത്ഥായ പയോഗോ ഭവഗ്ഗഗ്ഗഹണത്ഥം ഹത്ഥപസാരണം വിയ, അവീചിഫുസനത്ഥം പാദപസാരണം വിയ, സതധാ ഭിന്നസ്സ വാലസ്സ കോടിയാ കോടിപടിപാദനം വിയ ച ഹോതി. ഇതി താനി ഗമ്ഭീരത്താ ദുദ്ദസാനി. ഏവം ദുദ്ദസത്താ ഗമ്ഭീരേസു ഗമ്ഭീരത്താ ച ദുദ്ദസേസു ചതൂസു സച്ചേസു ഉഗ്ഗഹാദിവസേന പുബ്ബഭാഗഞാണുപ്പത്തിം സന്ധായ ഇദം ‘‘ദുക്ഖേ ഞാണ’’ന്തിആദി വുത്തം. പടിവേധക്ഖണേ പന ഏകമേവ തം ഞാണം ഹോതി.

അപരേ ¶ പനാഹു – ചതുബ്ബിധം സച്ചേസു ഞാണം സുതമയഞാണം വവത്ഥാനഞാണം സമ്മസനഞാണം അഭിസമയഞാണന്തി. തത്ഥ കതമം സുതമയഞാണം? സംഖിത്തേന വാ വിത്ഥാരേന വാ ചത്താരി സച്ചാനി സുത്വാ ജാനാതി ‘‘ഇദം ദുക്ഖം, അയം സമുദയോ, അയം നിരോധോ, അയം മഗ്ഗോ’’തി. ഇദം സുതമയഞാണം. കതമം വവത്ഥാനഞാണം? സോ സുതാനം അത്ഥം ഉപപരിക്ഖതി ധമ്മതോ ച ലക്ഖണതോ ച, ‘‘ഇമേ ധമ്മാ ഇമസ്മിം സച്ചേ പരിയാപന്നാ, ഇമസ്സ സച്ചസ്സ ഇദം ലക്ഖണ’’ന്തി സന്നിട്ഠാനം കരോതി. ഇദം വവത്ഥാനഞാണം. കതമം സമ്മസനഞാണം? സോ ഏവം യഥാനുപുബ്ബം ചത്താരി സച്ചാനി വവത്ഥപേത്വാ അഥ ദുക്ഖമേവ ഗഹേത്വാ യാവ ഗോത്രഭുഞാണം അനിച്ചതോ ദുക്ഖതോ അനത്തതോ സമ്മസതി. ഇദം സമ്മസനഞാണം. കതമം അഭിസമയഞാണം? ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേ ഏകേന ഞാണേന ചത്താരി സച്ചാനി അപുബ്ബം അചരിമം അഭിസമേതി ‘‘ദുക്ഖം പരിഞ്ഞാഭിസമയേന, സമുദയം പഹാനാഭിസമയേന, നിരോധം സച്ഛികിരിയാഭിസമയേന ¶ മഗ്ഗം ഭാവനാഭിസമയേന അഭിസമേതീ’’തി. ഇദം അഭിസമയഞാണന്തി.

സമ്മാസങ്കപ്പനിദ്ദേസേ കാമതോ നിസ്സടോതി നേക്ഖമ്മസങ്കപ്പോ. ബ്യാപാദതോ നിസ്സടോതി അബ്യാപാദസങ്കപ്പോ. വിഹിംസായ നിസ്സടോതി അവിഹിംസാസങ്കപ്പോ. തത്ഥ നേക്ഖമ്മവിതക്കോ കാമവിതക്കസ്സ പദഘാതം പദച്ഛേദം കരോന്തോ ഉപ്പജ്ജതി, അബ്യാപാദവിതക്കോ ബ്യാപാദവിതക്കസ്സ, അവിഹിംസാവിതക്കോ വിഹിംസാവിതക്കസ്സ. തഥാ നേക്ഖമ്മഅബ്യാപാദഅവിഹിംസാവിതക്കാ കാമബ്യാപാദവിഹിംസാവിതക്കാനം പച്ചനീകാ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തി.

തത്ഥ യോഗാവചരോ കാമവിതക്കസ്സ പദഘാതനത്ഥം കാമവിതക്കം വാ സമ്മസതി അഞ്ഞം വാ പന കിഞ്ചി സങ്ഖാരം. അഥസ്സ വിപസ്സനാക്ഖണേ വിപസ്സനാസമ്പയുത്തോ സങ്കപ്പോ തദങ്ഗവസേന കാമവിതക്കസ്സ പദഘാതം പദച്ഛേദം കരോന്തോ ഉപ്പജ്ജതി, വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ മഗ്ഗം പാപേതി. അഥസ്സ മഗ്ഗക്ഖണേ മഗ്ഗസമ്പയുത്തോ സങ്കപ്പോ സമുച്ഛേദവസേന കാമവിതക്കസ്സ പദഘാതം പദച്ഛേദം കരോന്തോ ഉപ്പജ്ജതി. ബ്യാപാദവിതക്കസ്സപി പദഘാതനത്ഥം ബ്യാപാദവിതക്കം വാ അഞ്ഞം വാ ¶ സങ്ഖാരം, വിഹിംസാവിതക്കസ്സ പദഘാതനത്ഥം വിഹിംസാവിതക്കം വാ അഞ്ഞം വാ സങ്ഖാരം സമ്മസതി. അഥസ്സ വിപസ്സനാക്ഖണേതി സബ്ബം പുരിമനയേനേവ യോജേതബ്ബം.

കാമവിതക്കാദീനം ¶ പന തിണ്ണമ്പി പാളിയം വിഭത്തേസു അട്ഠതിംസാരമ്മണേസു ഏകകമ്മട്ഠാനമ്പി അപച്ചനീകം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തതോ പന കാമവിതക്കസ്സ താവ അസുഭേസു പഠമജ്ഝാനമേവ പച്ചനീകം, ബ്യാപാദവിതക്കസ്സ മേത്തായ തികചതുക്കജ്ഝാനാനി, വിഹിംസആവിതക്കസ്സ കരുണായ തികചതുക്കജ്ഝാനാനി. തസ്മാ അസുഭപരികമ്മം കത്വാ ഝാനം സമാപന്നസ്സ സമാപത്തിക്ഖണേ ഝാനസമ്പയുത്തോ വിതക്കോ വിക്ഖമ്ഭനവസേന കാമവിതക്കസ്സ പച്ചനീകോ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതി, ഝാനം പാദകം കത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപേന്തസ്സ വിപസ്സനാക്ഖണേ വിപസ്സനാസമ്പയുത്തോ സങ്കപ്പോ തദങ്ഗവസേന കാമവിതക്കസ്സ പച്ചനീകോ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതി, വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ മഗ്ഗം പാപേന്തസ്സ മഗ്ഗക്ഖണേ മഗ്ഗസമ്പയുത്തോ സങ്കപ്പോ സമുച്ഛേദവസേന കാമവിതക്കസ്സ പച്ചനീകോ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതി. ഏവം ഉപ്പന്നോ നേക്ഖമ്മസങ്കപ്പോതി വുച്ചതീതി വേദിതബ്ബോ.

മേത്തായ ¶ പന പരികമ്മം കത്വാ, കരുണായ പരികമ്മം കത്വാ ഝാനം സമാപന്നസ്സാതി സബ്ബം പുരിമനയേനേവ യോജേതബ്ബം. ഏവം ഉപ്പന്നോ അബ്യാപാദസങ്കപ്പോതി വുച്ചതി, അവിഹിംസാസങ്കപ്പോതി വുച്ചതീതി വേദിതബ്ബോ. ഏവമേതേ നേക്ഖമ്മസങ്കപ്പാദയോ വിപസ്സനാഝാനവസേന ഉപ്പത്തീനം നാനത്താ പുബ്ബഭാഗേ നാനാ, മഗ്ഗക്ഖണേ പന ഇമേസു തീസു ഠാനേസു ഉപ്പന്നസ്സ അകുസലസങ്കപ്പസ്സ പദച്ഛേദതോ അനുപ്പത്തിസാധനവസേന മഗ്ഗങ്ഗം പൂരയമാനോ ഏകോവ കുസലസങ്കപ്പോ ഉപ്പജ്ജതി. അയം സമ്മാസങ്കപ്പോ നാമ.

സമ്മാവാചാനിദ്ദേസേപി യസ്മാ അഞ്ഞേനേവ ചിത്തേന മുസാവാദാ വിരമതി, അഞ്ഞേന അഞ്ഞേന പിസുണാവാചാദീഹി, തസ്മാ ചതസ്സോപേതാ വേരമണിയോ പുബ്ബഭാഗേ നാനാ, മഗ്ഗക്ഖണേ പന മിച്ഛാവാചാസങ്ഖാതായ ചതുബ്ബിധായ അകുസലദുസ്സീല്യചേതനായ പദച്ഛേദതോ അനുപ്പത്തിസാധനവസേന മഗ്ഗങ്ഗം പൂരയമാനാ ഏകാവ സമ്മാവാചാസങ്ഖാതാ കുസലവേരമണി ഉപ്പജ്ജതി. അയം സമ്മാവാചാ നാമ.

സമ്മാകമ്മന്തനിദ്ദേസേപി യസ്മാ അഞ്ഞേനേവ ചിത്തേന പാണാതിപാതാ വിരമതി, അഞ്ഞേന അദിന്നാദാനാ, അഞ്ഞേന മിച്ഛാചാരാ, തസ്മാ തിസ്സോപേതാ വേരമണിയോ പുബ്ബഭാഗേ നാനാ, മഗ്ഗക്ഖണേ പന മിച്ഛാകമ്മന്തസങ്ഖാതായ തിവിധായ അകുസലദുസ്സീല്യചേതനായ പദച്ഛേദതോ അനുപ്പത്തിസാധനവസേന മഗ്ഗങ്ഗം പൂരയമാനാ ഏകാവ സമ്മാകമ്മന്തസങ്ഖാതാ കുസലവേരമണി ഉപ്പജ്ജതി. അയം സമ്മാകമ്മന്തോ നാമ.

സമ്മാആജീവനിദ്ദേസേ ¶ ¶ ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. അരിയസാവകോതി അരിയസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാവകോ. മിച്ഛാആജീവം പഹായാതി പാപകം ആജീവം പജഹിത്വാ. സമ്മാആജീവേനാതി ബുദ്ധപ്പസത്ഥേന കുസലആജീവേന. ജീവികം കപ്പേതീതി ജീവിതപ്പവത്തിം പവത്തേതി. ഇധാപി യസ്മാ അഞ്ഞേനേവ ചിത്തേന കായദ്വാരവീതിക്കമാ വിരമതി, അഞ്ഞേനേവ വചീദ്വാരവീതിക്കമാ, തസ്മാ പുബ്ബഭാഗേ നാനാക്ഖണേസു ഉപ്പജ്ജതി, മഗ്ഗക്ഖണേ പന ദ്വീസു ദ്വാരേസു സത്തന്നം കമ്മപഥാനം വസേന ഉപ്പന്നായ മിച്ഛാആജീവദുസ്സീല്യചേതനായ പദച്ഛേദതോ അനുപ്പത്തിസാധനവസേന മഗ്ഗങ്ഗം പൂരയമാനാ ഏകാവ സമ്മാആജീവസങ്ഖാതാ കുസലവേരമണി ഉപ്പജ്ജതി. അയം സമ്മാആജീവോ നാമ.

സമ്മാവായാമനിദ്ദേസേ ഇധ ഭിക്ഖൂതി ഇമസ്മിം സാസനേ പടിപന്നകോ ¶ ഭിക്ഖു. അനുപ്പന്നാനന്തി അനിബ്ബത്താനം. പാപകാനന്തി ലാമകാനം. അകുസലാനം ധമ്മാനന്തി അകോസല്ലസമ്ഭൂതാനം ധമ്മാനം. അനുപ്പാദായാതി ന ഉപ്പാദനത്ഥായ. ഛന്ദം ജനേതീതി കത്തുകമ്യതാസങ്ഖാതം കുസലച്ഛന്ദം ജനേതി ഉപ്പാദേതി. വായമതീതി പയോഗം ജനേതി പരക്കമം കരോതി. വീരിയം ആരഭതീതി കായികം ചേതസികം വീരിയം കരോതി. ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതീതി തേനേവ സഹജാതവീരിയേന ചിത്തം ഉക്ഖിപതി. പദഹതീതി പധാനവീരിയം കരോതി. പടിപാടിയാ പനേതാനി ചത്താരിപി പദാനി ആസേവനാഭാവനാബഹുലീകമ്മസാതച്ചകിരിയാഹി യോജേതബ്ബാനി.

ഉപ്പന്നാനന്തി അനുപ്പന്നാനന്തി അവത്തബ്ബതം ആപന്നാനം. പഹാനായാതി പജഹനത്ഥായ. അനുപ്പന്നാനം കുസലാനം ധമ്മാനന്തി അനിബ്ബത്താനം കോസല്ലസമ്ഭൂതാനം ധമ്മാനം. ഉപ്പാദായാതി ഉപ്പാദനത്ഥായ. ഉപ്പന്നാനന്തി നിബ്ബത്താനം. ഠിതിയാതി ഠിതത്ഥായ. അസമ്മോസായാതി അനസ്സനത്ഥം. ഭിയ്യോഭാവായാതി പുനപ്പുനം ഭാവായ. വേപുല്ലായാതി വിപുലഭാവായ. ഭാവനായാതി വഡ്ഢിയാ. പാരിപൂരിയാതി പരിപൂരണത്ഥായ.

ഏതേ പന സമ്മാവായാമസങ്ഖാതാ ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ പുബ്ബഭാഗേ ലോകിയാ, മഗ്ഗക്ഖണേ ലോകുത്തരാ. മഗ്ഗക്ഖണേ പന ഏകമേവ വീരിയം ചതുകിച്ചസാധനവസേന ചത്താരി നാമാനി ലഭതി. തത്ഥ ലോകിയാ കസ്സപസംയുത്തേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ –

‘‘ചത്താരോമേ ¶ , ആവുസോ, സമ്മപ്പധാനാ; കതമേ ചത്താരോ? ഇധാവുസോ, ഭിക്ഖു ‘അനുപ്പന്നാ മേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ ഉപ്പജ്ജമാനാ അനത്ഥായ ¶ സംവത്തേയ്യു’ന്തി ആതപ്പം കരോതി, ‘ഉപ്പന്നാ മേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ അപ്പഹീയമാനാ അനത്ഥായ സംവത്തേയ്യു’ന്തി ആതപ്പം കരോതി, ‘അനുപ്പന്നാ മേ കുസലാ ധമ്മാ അനുപ്പജ്ജമാനാ അനത്ഥായ സംവത്തേയ്യു’ന്തി ആതപ്പം കരോതി, ‘ഉപ്പന്നാ മേ കുസലാ ധമ്മാ നിരുജ്ഝമാനാ അനത്ഥായ സംവത്തേയ്യു’ന്തി ആതപ്പം കരോതീ’’തി (സം. നി. ൨.൧൪൫);

തത്ഥ ച അനുപ്പന്നാതി അസമുദാചാരവസേന വാ അനനുഭൂതാരമ്മണവസേന വാ അനുപ്പന്നാ. അഞ്ഞഥാ ഹി അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ അനുപ്പന്നാ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ നാമ നത്ഥി, അനുപ്പന്നാ പന ഉപ്പജ്ജമാനാപി ഏതേയേവ ഉപ്പജ്ജന്തി, പഹീയമാനാപി ഏതേയേവ പഹീയന്തി.

തത്ഥ ഏകച്ചസ്സ വത്തഗന്ഥധുതങ്ഗസമാധിവിപസ്സനാനവകമ്മഭവാനം ¶ അഞ്ഞതരവസേന കിലേസാ ന സമുദാചരന്തി. കഥം? ഏകച്ചോ ഹി വത്തസമ്പന്നോ ഹോതി, അസീതി ഖന്ധകവത്താനി ചുദ്ദസ മഹാവത്താനി ചേതിയങ്ഗണബോധിയങ്ഗണപാനീയമാളകഉപോസഥാഗാരആഗന്തുകഗമികവത്താനി ച കരോന്തസ്സേവ കിലേസാ ഓകാസം ന ലഭന്തി. അപരഭാഗേ പനസ്സ വത്താനി വിസ്സജ്ജേത്വാ ഭിന്നവത്തസ്സ ചരതോ അയോനിസോമനസികാരം സതിവോസ്സഗ്ഗഞ്ച ആഗമ്മ ഉപ്പജ്ജന്തി. ഏവമ്പി അസമുദാചാരവസേന അനുപ്പന്നാ ഉപ്പജ്ജന്തി നാമ.

ഏകച്ചോ ഗന്ഥയുത്തോ ഹോതി, ഏകമ്പി നികായം ഗണ്ഹാതി ദ്വേപി തയോപി ചത്താരോപി പഞ്ചപി. തസ്സ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം അത്ഥവസേന പാളിവസേന അനുസന്ധിവസേന പുബ്ബാപരവസേന ഗണ്ഹന്തസ്സ സജ്ഝായന്തസ്സ ചിന്തേന്തസ്സ വാചേന്തസ്സ ദേസേന്തസ്സ പകാസേന്തസ്സ കിലേസാ ഓകാസം ന ലഭന്തി. അപരഭാഗേ പനസ്സ ഗന്ഥകമ്മം പഹായ കുസീതസ്സ ചരതോ അയോനിസോമനസികാരസതിവോസ്സഗ്ഗേ ആഗമ്മ ഉപ്പജ്ജന്തി. ഏവമ്പി അസമുദാചാരവസേന അനുപ്പന്നാ ഉപ്പജ്ജന്തി നാമ.

ഏകച്ചോ പന ധുതങ്ഗധരോ ഹോതി, തേരസ ധുതങ്ഗഗുണേ സമാദായ വത്തതി, തസ്സ ധുതങ്ഗഗുണേ പരിഹരന്തസ്സ കിലേസാ ഓകാസം ന ലഭന്തി. അപരഭാഗേ ¶ പനസ്സ ധുതങ്ഗാനി വിസ്സജ്ജേത്വാ ബാഹുല്ലായ ആവത്തസ്സ ചരതോ അയോനിസോമനസികാരസതിവോസ്സഗ്ഗേ ആഗമ്മ ഉപ്പജ്ജന്തി. ഏവമ്പി അസമുദാചാരവസേന അനുപ്പന്നാ ഉപ്പജ്ജന്തി നാമ.

ഏകച്ചോ അട്ഠസു സമാപത്തീസു ചിണ്ണവസീ ഹോതി, തസ്സ പഠമജ്ഝാനാദീസു ആവജ്ജനവസീആദീനം വസേന വിഹരന്തസ്സ കിലേസാ ഓകാസം ന ലഭന്തി. അപരഭാഗേ പനസ്സ പരിഹീനജ്ഝാനസ്സ വാ വിസ്സട്ഠജ്ഝാനസ്സ വാ ഭസ്സാദീസു അനുയുത്തസ്സ വിഹരതോ അയോനിസോമനസികാരസതിവോസ്സഗ്ഗേ ആഗമ്മ ഉപ്പജ്ജന്തി. ഏവമ്പി അസമുദാചാരവസേന അനുപ്പന്നാ ഉപ്പജ്ജന്തി നാമ.

ഏകച്ചോ ¶ പന വിപസ്സകോ ഹോതി, സത്തസു വാ അനുപസ്സനാസു (പടി. മ. ൩.൩൫) അട്ഠാരസസു വാ മഹാവിപസ്സനാസു (പടി. മ. ൧.൨൨) കമ്മം കരോന്തോ വിഹരതി, തസ്സ ഏവം വിഹരതോ കിലേസാ ഓകാസം ന ലഭന്തി. അപരഭാഗേ പനസ്സ വിപസ്സനാകമ്മം പഹായ കായദള്ഹീബഹുലസ്സ വിഹരതോ അയോനിസോമനസികാരസതിവോസ്സഗ്ഗേ ആഗമ്മ ഉപ്പജ്ജന്തി. ഏവമ്പി അസമുദാചാരവസേന അനുപ്പന്നാ ഉപ്പജ്ജന്തി നാമ.

ഏകച്ചോ നവകമ്മികോ ഹോതി, ഉപോസഥാഗാരഭോജനസാലാദീനി കരോതി ¶ , തസ്സ തേസം ഉപകരണാനി ചിന്തേന്തസ്സ കിലേസാ ഓകാസം ന ലഭന്തി. അപരഭാഗേ പനസ്സ നവകമ്മേ നിട്ഠിതേ വാ വിസ്സട്ഠേ വാ അയോനിസോമനസികാരസതിവോസ്സഗ്ഗേ ആഗമ്മ ഉപ്പജ്ജന്തി. ഏവമ്പി അസമുദാചാരവസേന അനുപ്പന്നാ ഉപ്പജ്ജന്തി നാമ.

ഏകച്ചോ പന ബ്രഹ്മലോകതോ ആഗതോ സുദ്ധസത്തോ ഹോതി, തസ്സ അനാസേവനായ കിലേസാ ഓകാസം ന ലഭന്തി. അപരഭാഗേ പനസ്സ ലദ്ധാസേവനസ്സ അയോനിസോമനസികാരസതിവോസ്സഗ്ഗേ ആഗമ്മ ഉപ്പജ്ജന്തി. ഏവമ്പി അസമുദാചാരവസേന അനുപ്പന്നാ ഉപ്പജ്ജന്തി നാമ. ഏവം താവ അസമുദാചാരവസേന അനുപ്പന്നതാ വേദിതബ്ബാ.

കഥം അനനുഭൂതാരമ്മണവസേന? ഇധേകച്ചോ അനനുഭൂതപുബ്ബം മനാപികാദിഭേദം ആരമ്മണം ലഭതി, തസ്സ തത്ഥ അയോനിസോമനസികാരസതിവോസ്സഗ്ഗേ ആഗമ്മ രാഗാദയോ കിലേസാ ഉപ്പജ്ജന്തി. ഏവം അനനുഭൂതാരമ്മണവസേന അനുപ്പന്നാ ഉപ്പജ്ജന്തി നാമ. ഏവം അനുപ്പന്നാനം അകുസലാനം ഉപ്പാദേ സതി അത്തനോ ¶ അനത്ഥം പസ്സിത്വാ തേസം അനുപ്പാദായ സതിപട്ഠാനഭാവനാനുയോഗേന പഠമം സമ്മപ്പധാനം ഭാവേതി, ഉപ്പന്നേസു പന തേസു തേസം അപ്പഹാനതോ അത്തനോ അനത്ഥം പസ്സിത്വാ തേസം പഹാനായ ദുതിയം തഥേവ സമ്മപ്പധാനം ഭാവേതി.

അനുപ്പന്നാ കുസലാ ധമ്മാതി സമഥവിപസ്സനാ ചേവ മഗ്ഗോ ച. തേസം അനുപ്പാദേ അത്തനോ അനത്ഥം പസ്സിത്വാ തേസം ഉപ്പാദനത്ഥായ തഥേവ തതിയം സമ്മപ്പധാനം ഭാവേതി. ഉപ്പന്നാ കുസലാ ധമ്മാതി സമഥവിപസ്സനാവ. മഗ്ഗോ പന സകിം ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝമാനോ അനത്ഥായ സംവത്തനകോ നാമ നത്ഥി. സോ ഹി ഫലസ്സ പച്ചയം ദത്വാവ നിരുജ്ഝതി. താസം സമഥവിപസ്സനാനം നിരോധതോ അത്തനോ അനത്ഥം പസ്സിത്വാ താസം ഠിതിയാ തഥേവ ചതുത്ഥം സമ്മപ്പധാനം ഭാവേതി. ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേ പന ഏകമേവ വീരിയം.

യേ ¶ ഏവം അനുപ്പന്നാ ഉപ്പജ്ജേയ്യും, തേ യഥാ നേവ ഉപ്പജ്ജന്തി, ഏവം തേസം അനുപ്പന്നാനം അനുപ്പാദകിച്ചം, ഉപ്പന്നാനഞ്ച പഹാനകിച്ചം സാധേതി. ഉപ്പന്നാതി ചേത്ഥ ചതുബ്ബിധം ഉപ്പന്നം വത്തമാനുപ്പന്നം ഭൂതാപഗതുപ്പന്നം ഓകാസകതുപ്പന്നം ഭൂമിലദ്ധുപ്പന്നന്തി. തത്ഥ സബ്ബമ്പി ഉപ്പാദജരാഭങ്ഗസമങ്ഗിസങ്ഖാതം ¶ വത്തമാനുപ്പന്നം നാമ. ആരമ്മണരസം അനുഭവിത്വാ നിരുദ്ധം അനുഭൂതാപഗതസങ്ഖാതം കുസലാകുസലം ഉപ്പാദാദിത്തയമനുപ്പത്വാ നിരുദ്ധം ഭുത്വാപഗതസങ്ഖാതം സേസസങ്ഖതഞ്ച ഭൂതാപഗതുപ്പന്നം നാമ. ‘‘യാനിസ്സ താനി പുബ്ബേ കതാനി കമ്മാനീ’’തി ഏവമാദിനാ (മ. നി. ൩.൨൪൮) നയേന വുത്തം കമ്മം അതീതമ്പി സമാനം അഞ്ഞം വിപാകം പടിബാഹിത്വാ അത്തനോ വിപാകസ്സ ഓകാസം കത്വാ ഠിതത്താ തഥാ കതോകാസഞ്ച വിപാകം അനുപ്പന്നമ്പി സമാനം ഏവം കതേ ഓകാസേ ഏകന്തേന ഉപ്പജ്ജനതോ ഓകാസകതുപ്പന്നം നാമ. താസു താസു ഭൂമീസു അസമൂഹതം അകുസലം ഭൂമിലദ്ധുപ്പന്നം നാമ.

ഏത്ഥ ച ഭൂമിയാ ഭൂമിലദ്ധസ്സ ച നാനത്തം വേദിതബ്ബം – ഭൂമീതി ഹി വിപസ്സനായ ആരമ്മണഭൂതാ തേഭൂമകാ പഞ്ചക്ഖന്ധാ. ഭൂമിലദ്ധം നാമ തേസു ഖന്ധേസു ഉപ്പത്തിരഹം കിലേസജാതം. തേന ഹി സാ ഭൂമിലദ്ധാ നാമ ഹോതീതി തസ്മാ ഭൂമിലദ്ധന്തി വുച്ചതി. സാ ച ഖോ ന ആരമ്മണവസേന. ആരമ്മണവസേന ഹി സബ്ബേപി അതീതാനാഗതേ പരിഞ്ഞാതേപി ച ഖീണാസവാനം ഖന്ധേ ആരബ്ഭ കിലേസാ ഉപ്പജ്ജന്തി. യദി ച തം ഭൂമിലദ്ധം നാമ സിയാ, തസ്സ അപ്പഹേയ്യതോ ന കോചി ഭവമൂലം പജഹേയ്യ. വത്ഥുവസേന പന ഭൂമിലദ്ധം വേദിതബ്ബം. യത്ഥ യത്ഥ ¶ ഹി വിപസ്സനായ അപരിഞ്ഞാതാ ഖന്ധാ ഉപ്പജ്ജന്തി, തത്ഥ തത്ഥ ഉപ്പാദതോ പഭുതി തേസു വട്ടമൂലം കിലേസജാതം അനുസേതി. തം അപ്പഹീനട്ഠേന ഭൂമിലദ്ധന്തി വേദിതബ്ബം.

തത്ഥ ച യസ്സ യേസു ഖന്ധേസു അപ്പഹീനട്ഠേന അനുസയിതാ കിലേസാ, തസ്സ തേ ഏവ ഖന്ധാ തേസം കിലേസാനം വത്ഥു, ന അഞ്ഞേസം സന്തകാ ഖന്ധാ. അതീതക്ഖന്ധേസു ച അപ്പഹീനാനുസയിതാനം കിലേസാനം അതീതക്ഖന്ധാവ വത്ഥു, ന ഇതരേ. ഏസ നയോ അനാഗതാദീസു. തഥാ കാമാവചരക്ഖന്ധേസു അപ്പഹീനാനുസയിതാനം കിലേസാനം കാമാവചരക്ഖന്ധാ ഏവ വത്ഥു, ന ഇതരേ. ഏസ നയോ രൂപാരൂപാവചരേസു. സോതാപന്നാദീസു പന യസ്സ യസ്സ അരിയപുഗ്ഗലസ്സ ഖന്ധേസു തം തം വട്ടമൂലം കിലേസജാതം തേന തേന മഗ്ഗേന പഹീനം, തസ്സ തസ്സ ¶ തേ തേ ഖന്ധാ പഹീനാനം തേസം തേസം വട്ടമൂലകാനം കിലേസാനം അവത്ഥുതോ ഭൂമീതി സങ്ഖം ന ലഭന്തി. പുഥുജ്ജനസ്സ സബ്ബസോ വട്ടമൂലകിലേസാനം അപ്പഹീനത്താ യംകിഞ്ചി കരിയമാനം കമ്മം കുസലമകുസലം വാ ഹോതി, ഇച്ചസ്സ കമ്മകിലേസപച്ചയാവ വട്ടം വട്ടതി, തസ്സ തസ്സേവ തം വട്ടമൂലം രൂപക്ഖന്ധേയേവ, ന വേദനാദീസു. വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധേയേവ വാ, ന രൂപക്ഖന്ധാദീസൂതി ന വത്തബ്ബം. കസ്മാ? അവിസേസേന പഞ്ചസുപി ഖന്ധേസു ¶ അനുസയിതത്താ. കഥം? പഥവീരസാദി വിയ രുക്ഖേ. യഥാ ഹി മഹാരുക്ഖേ പഥവീതലം അധിട്ഠായ പഥവീരസഞ്ച ആപോരസഞ്ച നിസ്സായ തപ്പച്ചയാ മൂലഖന്ധസാഖാപസാഖാപല്ലവപലാസപുപ്ഫഫലേഹി വഡ്ഢിത്വാ നഭം പൂരേത്വാ യാവ കപ്പാവസാനാ ബീജപരമ്പരായ രുക്ഖപവേണിം സന്താനയമാനേ ഠിതേ തം പഥവീരസാദിമൂലേയേവ, ന ഖന്ധാദീസു. ഫലേയേവ വാ, ന മൂലാദീസൂതി ന വത്തബ്ബം. കസ്മാ? അവിസേസേന സബ്ബേസു മൂലാദീസു അനുഗതത്താതി. യഥാ പന തസ്സേവ രുക്ഖസ്സ പുപ്ഫഫലാദീസു നിബ്ബിന്നോ കോചി പുരിസോ ചതൂസു ദിസാസു മണ്ഡൂകകണ്ടകം നാമ വിസകണ്ടകം ആകോടേയ്യ, അഥ സോ രുക്ഖോ തേന വിസസമ്ഫസ്സേന ഫുട്ഠോ പഥവീരസആപോരസാനം പരിയാദിന്നത്താ അപ്പസവധമ്മതം ആഗമ്മ പുന സന്താനം നിബ്ബത്തേതും ന സക്കുണേയ്യ, ഏവമേവ ഖന്ധപ്പവത്തിയം നിബ്ബിന്നോ കുലപുത്തോ തസ്സ പുരിസസ്സ ചതൂസു ദിസാസു രുക്ഖേ വിസയോജനം വിയ അത്തനോ സന്താനേ ചതുമഗ്ഗഭാവനം ആരഭതി. അഥസ്സ സോ ഖന്ധസന്താനോ തേന ചതുമഗ്ഗവിസസമ്ഫസ്സേന സബ്ബസോ വട്ടമൂലകിലേസാനം പരിയാദിന്നത്താ കിരിയസഭാവമത്തം ¶ ഉപഗതകായകമ്മാദിസബ്ബകമ്മപ്പഭേദോ ഹുത്വാ ആയതിം പുനബ്ഭവാനഭിനിബ്ബത്തനധമ്മതം ആഗമ്മ ഭവന്തരസന്താനം നിബ്ബത്തേതും ന സക്കോതി, കേവലം ചരിമവിഞ്ഞാണനിരോധേന നിരിന്ധനോ വിയ ജാതവേദോ അനുപാദാനോ പരിനിബ്ബായതി. ഏവം ഭൂമിയാ ഭൂമിലദ്ധസ്സ ച നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

അപരമ്പി ചതുബ്ബിധം ഉപ്പന്നം സമുദാചാരുപ്പന്നം ആരമ്മണാധിഗ്ഗഹിതുപ്പന്നം ¶ അവിക്ഖമ്ഭിതുപ്പന്നം അസമൂഹതുപ്പന്നന്തി. തത്ഥ വത്തമാനുപ്പന്നമേവ സമുദാചാരുപ്പന്നം. ചക്ഖാദീനം പന ആപാഥഗതേ ആരമ്മണേ പുബ്ബഭാഗേ അനുപ്പജ്ജമാനമ്പി കിലേസജാതം ആരമ്മണസ്സ അധിഗ്ഗഹിതത്താ ഏവ അപരഭാഗേ ഏകന്തേന ഉപ്പത്തിതോ ആരമ്മണാധിഗ്ഗഹിതുപ്പന്നന്തി വുച്ചതി. സമഥവിപസ്സനാനം അഞ്ഞതരവസേന അവിക്ഖമ്ഭിതം കിലേസജാതം ചിത്തസന്തതിമനാരൂള്ഹമ്പി ഉപ്പത്തിനിവാരകസ്സ ഹേതുനോ അഭാവാ അവിക്ഖമ്ഭിതുപ്പന്നം നാമ. സമഥവിപസ്സനാവസേന പന വിക്ഖമ്ഭിതമ്പി അരിയമഗ്ഗേന അസമൂഹതത്താ ഉപ്പത്തിധമ്മതം അനതീതത്താ അസമൂഹതുപ്പന്നന്തി വുച്ചതി. തിവിധമ്പി ചേതം ആരമ്മണാധിഗ്ഗഹിതാവിക്ഖമ്ഭിതാസമൂഹതുപ്പന്നം ഭൂമിലദ്ധേനേവ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീതി വേദിതബ്ബം.

ഇച്ചേതസ്മിം വുത്തപ്പഭേദേ ഉപ്പന്നേ യദേതം വത്തമാനഭൂതാപഗതോകാസകതസമുദാചാരസങ്ഖാതം ഉപ്പന്നം, തം അമഗ്ഗവജ്ഝത്താ കേനചി മഗ്ഗഞാണേന പഹാതബ്ബം ന ഹോതി. യം പനേതം ഭൂമിലദ്ധാരമ്മണാധിഗ്ഗഹിതാവിക്ഖമ്ഭിതാസമൂഹതസങ്ഖാതം ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ഉപ്പന്നഭാവം നാസയമാനം യസ്മാ തം തം ലോകിയലോകുത്തരഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മാ തം സബ്ബമ്പി പഹാതബ്ബം ഹോതീതി. ഏവം യേ മഗ്ഗോ കിലേസേ പജഹതി, തേ സന്ധായ ‘‘ഉപ്പന്നാന’’ന്തിആദി വുത്തം.

അഥ ¶ മഗ്ഗക്ഖണേ കഥം അനുപ്പന്നാനം കുസലാനം ഉപ്പാദായ ഭാവനാ ഹോതി, കഥഞ്ച ഉപ്പന്നാനം ഠിതിയാതി? മഗ്ഗപ്പവത്തിയാ ഏവ. മഗ്ഗോ ഹി പവത്തമാനോ പുബ്ബേ അനുപ്പന്നപുബ്ബത്താ അനുപ്പന്നോ നാമ വുച്ചതി. അനാഗതപുബ്ബഞ്ഹി ഠാനം ആഗന്ത്വാ അനനുഭൂതപുബ്ബം വാ ആരമ്മണം അനുഭവിത്വാ വത്താരോ ഭവന്തി ‘‘അനാഗതട്ഠാനം ആഗതമ്ഹ, അനനുഭൂതം ആരമ്മണം അനുഭവാമാ’’തി. യാവസ്സ പവത്തി, അയമേവ ഠിതി നാമാതി ഠിതിയാ ഭാവേതീതിപി വത്തും വട്ടതി. ഏവമേതസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഇദം ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേ ഏകമേവ വീരിയം ‘‘അനുപ്പന്നാനം ¶ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം അനുപ്പാദായാ’’തിആദീനി ചത്താരി നാമാനി ലഭതി. അയം ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേ സമ്മപ്പധാനകഥാ. ഏവമേത്ഥ ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകാ സമ്മപ്പധാനാ നിദ്ദിട്ഠാതി.

സമ്മാസതിനിദ്ദേസേ ¶ കായേതി രൂപകായേ. രൂപകായോ ഹി ഇധ അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം കേസാദീനഞ്ച ധമ്മാനം സമൂഹട്ഠേന ഹത്ഥികായരഥകായാദയോ വിയ കായോതി അധിപ്പേതോ. യഥാ ച സമൂഹട്ഠേന, ഏവം കുച്ഛിതാനം ആയട്ഠേന. കുച്ഛിതാനഞ്ഹി പരമജേഗുച്ഛാനം സോ ആയോതിപി കായോ. ആയോതി ഉപ്പത്തിദേസോ. തത്രായം വചനത്ഥോ – ആയന്തി തതോതി ആയോ. കേ ആയന്തി? കുച്ഛിതാ കേസാദയോ. ഇതി കുച്ഛിതാനം ആയോതി കായോ.

കായാനുപസ്സീതി കായം അനുപസ്സനസീലോ, കായം വാ അനുപസ്സമാനോ. കായേതി ച വത്വാപി പുന കായാനുപസ്സീതി ദുതിയം കായഗ്ഗഹണം അസമ്മിസ്സതോ വവത്ഥാനഘനവിനിബ്ഭോഗാദിദസ്സനത്ഥം കതന്തി വേദിതബ്ബം. തേന ന കായേ വേദനാനുപസ്സീ ചിത്തധമ്മാനുപസ്സീ വാ, അഥ ഖോ കായാനുപസ്സീയേവാതി കായസങ്ഖാതേ വത്ഥുസ്മിം കായാനുപസ്സനാകാരസ്സേവ ദസ്സനേന അസമ്മിസ്സതോ വവത്ഥാനം ദസ്സിതം ഹോതി. തഥാ ന കായേ അങ്ഗപച്ചങ്ഗവിനിമുത്തഏകധമ്മാനുപസ്സീ, നാപി കേസലോമാദിവിനിമുത്തഇത്ഥിപുരിസാനുപസ്സീ. യോപി ചേത്ഥ കേസലോമാദികോ ഭൂതുപാദായസമൂഹസങ്ഖാതോ കായോ, തത്ഥാപി ന ഭൂതുപാദായവിനിമുത്തഏകധമ്മാനുപസ്സീ, അഥ ഖോ രഥസമ്ഭാരാനുപസ്സകോ വിയ അങ്ഗപച്ചങ്ഗസമൂഹാനുപസ്സീ, നഗരാവയവാനുപസ്സകോ വിയ കേസലോമാദിസമൂഹാനുപസ്സീ, കദലിക്ഖന്ധപത്തവട്ടിവിനിഭുജ്ജകോ വിയ രിത്തമുട്ഠിവിനിവേഠകോ വിയ ച ഭൂതുപാദായസമൂഹാനുപസ്സീയേവാതി സമൂഹവസേനേവ കായസങ്ഖാതസ്സ വത്ഥുനോ നാനപ്പകാരതോ ദസ്സനേന ഘനവിനിബ്ഭോഗോ ദസ്സിതോ ഹോതി. ന ഹേത്ഥ യഥാവുത്തസമൂഹവിനിമുത്തോ കായോ വാ ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ അഞ്ഞോ വാ കോചി ധമ്മോ ദിസ്സതി, യഥാവുത്തധമ്മസമൂഹമത്തേയേവ പന തഥാ തഥാ സത്താ മിച്ഛാഭിനിവേസം കരോന്തി. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘യം ¶ പസ്സതി ന തം ദിട്ഠം, യം ദിട്ഠം തം ന പസ്സതി;

അപസ്സം ബജ്ഝതേ മൂള്ഹോ, ബജ്ഝമാനോ ന മുച്ചതീ’’തി.

ഘനവിനിബ്ഭോഗാദിദസ്സനത്ഥന്തി ¶ വുത്തം. ആദിസദ്ദേന ചേത്ഥ അയമ്പി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ – അയഞ്ഹി ഏതസ്മിം കായേ കായാനുപസ്സീയേവ, ന അഞ്ഞധമ്മാനുപസ്സീ. കിം വുത്തം ഹോതി? യഥാ അനുദകഭൂതായപി മരീചിയാ ഉദകാനുപസ്സിനോ ഹോന്തി, ന ഏവം അനിച്ചദുക്ഖാനത്താസുഭഭൂതേയേവ ഇമസ്മിം കായേ നിച്ചസുഖത്തസുഭഭാവാനുപസ്സീ, അഥ ഖോ കായാനുപസ്സീ ¶

അനിച്ചദുക്ഖാനത്താസുഭാകാരസമൂഹാനുപസ്സീയേവാതി വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ യ്വായം മഹാസതിപട്ഠാനേ ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അരഞ്ഞഗതോ വാ രുക്ഖമൂലഗതോ വാ…പേ… സോ സതോവ അസ്സസതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൨.൩൭൪; മ. നി. ൧.൧൦൭) നയേന അസ്സാസപസ്സാസാദി ചുണ്ണകജാതഅട്ഠികപരിയോസാനോ കായോ വുത്തോ, യോ ച പരതോ സതിപട്ഠാനകഥായം ‘‘ഇധേകച്ചോ പഥവീകായം അനിച്ചതോ അനുപസ്സതി, ആപോകായം, തേജോകായം, വായോകായം, കേസകായം, ലോമകായം, ഛവികായം, ചമ്മകായം, മംസകായം, രുഹിരകായം, ന്ഹാരുകായം, അട്ഠികായം, അട്ഠിമിഞ്ജകായ’’ന്തി (പടി. മ. ൩.൩൫) കായോ വുത്തോ, തസ്സ സബ്ബസ്സ ഇമസ്മിംയേവ കായേ അനുപസ്സനതോ കായേ കായാനുപസ്സീതി ഏവമ്പി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

അഥ വാ കായേ അഹന്തി വാ മമന്തി വാ ഏവം ഗഹേതബ്ബസ്സ കസ്സചി അനനുപസ്സനതോ തസ്സ തസ്സേവ പന കേസലോമാദികസ്സ നാനാധമ്മസമൂഹസ്സ അനുപസ്സനതോ കായേ കേസാദിധമ്മസമൂഹസങ്ഖാതകായാനുപസ്സീതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അപിച ‘‘ഇമസ്മിം കായേ അനിച്ചതോ അനുപസ്സതി, നോ നിച്ചതോ’’തിആദിനാ അനുക്കമേന പരതോ ആഗതനയസ്സ സബ്ബസ്സേവ അനിച്ചലക്ഖണാദിനോ ആകാരസമൂഹസങ്ഖാതസ്സ കായസ്സ അനുപസ്സനതോപി കായേ കായാനുപസ്സീതി ഏവമ്പി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അയം പന ചതുസതിപട്ഠാനസാധാരണോ അത്ഥോ.

കായേ കായാനുപസ്സീതി അസ്സാസപസ്സാസകായാദികേ ബഹുധാ വുത്തേ കായേ ഏകേകകായാനുപസ്സീ. വിഹരതീതി ചതൂസു ഇരിയാപഥവിഹാരേസു അഞ്ഞതരവിഹാരസമായോഗപരിദീപനമേതം, ഏകം ഇരിയാപഥബാധനം അഞ്ഞേന ഇരിയാപഥേന വിച്ഛിന്ദിത്വാ അപതമാനം അത്താനം ഹരതി പവത്തേതീതി അത്ഥോ. ആതാപീതി കായപരിഗ്ഗാഹകവീരിയസമായോഗപരിദീപനമേതം. സോ ഹി യസ്മാ തസ്മിം സമയേ യം തം വീരിയം തീസു ഭവേസു കിലേസാനം ആതാപനതോ ആതാപോതി വുച്ചതി, തേന സമന്നാഗതോ ഹോതി ¶ , തസ്മാ ‘‘ആതാപീ’’തി വുച്ചതി. സമ്പജാനോതി കായപരിഗ്ഗാഹകേന സമ്പജഞ്ഞസങ്ഖാതേന ഞാണേന സമന്നാഗതോ. സതിമാതി കായപരിഗ്ഗാഹികായ സതിയാ സമന്നാഗതോ. അയം പന യസ്മാ സതിയാ ആരമ്മണം പരിഗ്ഗഹേത്വാ ¶ പഞ്ഞായ അനുപസ്സതി ¶ . ന ഹി സതിവിരഹിതസ്സ അനുപസ്സനാ നാമ അത്ഥി. തേനേവാഹ – ‘‘സതിഞ്ച ഖ്വാഹം, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബത്ഥികം വദാമീ’’തി (സം. നി. ൫.൨൩൪). തസ്മാ ഏത്ഥ ‘‘കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതീ’’തി ഏത്താവതാ കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനകമ്മട്ഠാനം വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ യസ്മാ അനാതാപിനോ അന്തോസങ്ഖേപോ അന്തരായകരോ ഹോതി, അസമ്പജാനോ ഉപായപരിഗ്ഗഹേ അനുപായപരിവജ്ജനേ ച സമ്മുയ്ഹതി, മുട്ഠസ്സതി ഉപായാപരിച്ചാഗേ അനുപായാപരിഗ്ഗഹേ ച അസമത്ഥോ ഹോതി, തേനസ്സ തം കമ്മട്ഠാനം ന സമ്പജ്ജതി, തസ്മാ യേസം ധമ്മാനം ആനുഭാവേന തം സമ്പജ്ജതി, തേസം ദസ്സനത്ഥം ‘‘ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ’’തി ഇദം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ഇതി കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം സമ്പയോഗങ്ഗഞ്ച ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പഹാനങ്ഗം ദസ്സേതും വിനേയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സന്തി വുത്തം. തത്ഥ വിനേയ്യാതി തദങ്ഗവിനയേന വാ വിക്ഖമ്ഭനവിനയേന വാ വിനയിത്വാ. ലോകേതി യ്വായം കായോ പുബ്ബേ പരിഗ്ഗഹിതോ, സ്വേവ ഇധ ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന ലോകോ നാമ. തസ്മിം ലോകേ അഭിജ്ഝം ദോമനസ്സഞ്ച പജഹിത്വാതി അത്ഥോ. യസ്മാ പനസ്സ ന കായമത്തേയേവ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം പഹീയതി, വേദനാദീസുപി പഹീയതിയേവ, തസ്മാ ‘‘പഞ്ചപി ഉപാദാനക്ഖന്ധാ ലോകോ’’തി (വിഭ. ൩൬൨) വിഭങ്ഗേ വുത്തം. ലോകസങ്ഖാതത്തായേവ തേസം ധമ്മാനം അത്ഥുദ്ധാരവസേനേതം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യം പനാഹ – ‘‘തത്ഥ കതമോ ലോകോ (വിഭ. ൫൩൮), സ്വേവ കായോ ലോകോ’’തി അയമേവേത്ഥ അത്ഥോ. അഭിജ്ഝാദോമനസ്സന്തി ച സമാസേത്വാ വുത്തം. സംയുത്തങ്ഗുത്തരപാഠന്തരേസു പന വിസും കത്വാ പഠന്തി. സാ പന അഭിജ്ഝായന്തി പത്ഥയന്തി ഏതായ, സയം വാ അഭിജ്ഝായതി, അഭിജ്ഝായനമത്തമേവ വാ ഏസാതി അഭിജ്ഝാ. യസ്മാ പനേത്ഥ അഭിജ്ഝാഗഹണേന കാമച്ഛന്ദോ, ദോമനസ്സഗഹണേന ബ്യാപാദോ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി, തസ്മാ നീവരണപരിയാപന്നബലവധമ്മദ്വയദസ്സനേന നീവരണപ്പഹാനം വുത്തം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

വിസേസേന ¶ പനേത്ഥ അഭിജ്ഝാവിനയേന കായസമ്പത്തിമൂലകസ്സ അനുരോധസ്സ, ദോമനസ്സവിനയേന കായവിപത്തിമൂലകസ്സ വിരോധസ്സ, അഭിജ്ഝാവിനയേന ച കായേ അഭിരതിയാ, ദോമനസ്സവിനയേന കായഭാവനായ ¶ അനഭിരതിയാ, അഭിജ്ഝാവിനയേന കായേ അഭൂതാനം സുഭസുഖഭാവാദീനം പക്ഖേപസ്സ, ദോമനസ്സവിനയേന കായേ ഭൂതാനം അസുഭാസുഖഭാവാദീനം അപനയനസ്സ പഹാനം വുത്തം. തേന യോഗാവചരസ്സ യോഗാനുഭാവോ യോഗസമത്ഥതാ ച ദീപിതാ ഹോതി. യോഗാനുഭാവോ ഹി ഏസ, യദയം അനുരോധവിരോധവിപ്പമുത്തോ അരതിരതിസഹോ അഭൂതപക്ഖേപഭൂതാപനയനവിരഹിതോ ച ഹോതി. അനുരോധവിരോധവിപ്പമുത്തോ ചേസ അരതിരതിസഹോ അഭൂതം അപക്ഖിപന്തോ ഭൂതഞ്ച അനപനേന്തോ യോഗസമത്ഥോ ഹോതീതി.

അപരോ ¶ നയോ – ‘‘കായേ കായാനുപസ്സീ’’തി ഏത്ഥ അനുപസ്സനായ കമ്മട്ഠാനം വുത്തം. ‘‘വിഹരതീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തവിഹാരേന കമ്മട്ഠാനികസ്സ കായപരിഹരണം. ‘‘ആതാപീ’’തിആദീസു ആതാപേന സമ്മപ്പധാനം, സതിസമ്പജഞ്ഞേന സബ്ബത്ഥകകമ്മട്ഠാനം, കമ്മട്ഠാനപരിഹരണൂപായോ വാ. സതിയാ വാ കായാനുപസ്സനാവസേന പടിലദ്ധസമഥോ, സമ്പജഞ്ഞേന വിപസ്സനാ, അഭിജ്ഝാദോമനസ്സവിനയേന ഭാവനാഫലം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീതിആദീസു ച വേദനാദീനം പുന വചനേ പയോജനം കായാനുപസ്സനായം വുത്തനയേനേവ യഥായോഗം യോജേത്വാ വേദിതബ്ബം. അയം പന അസാധാരണത്ഥോ – സുഖാദീസു അനേകപ്പഭേദാസു വേദനാസു വിസും വിസും അനിച്ചാദിതോ ഏകേകവേദനാനുപസ്സീതി, സരാഗാദികേ സോളസപ്പഭേദേ ചിത്തേ വിസും വിസും അനിച്ചാദിതോ ഏകേകചിത്താനുപസ്സീതി, കായവേദനാചിത്താനി ഠപേത്വാ സേസതേഭൂമകധമ്മേസു വിസും വിസും അനിച്ചാദിതോ ഏകേകധമ്മാനുപസ്സീതി, സതിപട്ഠാനസുത്തന്തേ (ദീ. നി. ൨.൩൮൨; മ. നി. ൧.൧൧൫) വുത്തനയേന നീവരണാദിധമ്മാനുപസ്സീതി വാ. ഏത്ഥ ച ‘‘കായേ’’തി ഏകവചനം സരീരസ്സ ഏകത്താ, ‘‘ചിത്തേ’’തി ഏകവചനം ചിത്തസ്സ സഭാവഭേദാഭാവതോ ജാതിഗ്ഗഹണേന കതന്തി വേദിതബ്ബം. യഥാ ച വേദനാദയോ അനുപസ്സിതബ്ബാ, തഥാ അനുപസ്സന്തോ വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ, ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ, ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീതി വേദിതബ്ബോ. കഥം താവ വേദനാ അനുപസ്സിതബ്ബാ? സുഖാ ¶ താവ വേദനാ ദുക്ഖതോ, ദുക്ഖാ വേദനാ സല്ലതോ, അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ അനിച്ചതോ അനുപസ്സിതബ്ബാ. യഥാഹ –

‘‘യോ ¶ സുഖം ദുക്ഖതോ അദ്ദ, ദുക്ഖമദ്ദക്ഖി സല്ലതോ;

അദുക്ഖമസുഖം സന്തം, അദ്ദക്ഖി നം അനിച്ചതോ;

സ വേ സമ്മദ്ദസോ ഭിക്ഖു, പരിജാനാതി വേദനാ’’തി. (സം. നി. ൪.൨൫൩);

സബ്ബാ ഏവ ചേതാ ദുക്ഖതോപി അനുപസ്സിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘യംകിഞ്ചി വേദയിതം, സബ്ബം തം ദുക്ഖസ്മിന്തി വദാമീ’’തി (സം. നി. ൪.൨൫൯). സുഖദുക്ഖതോപി ച അനുപസ്സിതബ്ബാ. യഥാഹ – ‘‘സുഖാ വേദനാ ഠിതിസുഖാ വിപരിണാമദുക്ഖാ. ദുക്ഖാ വേദനാ ഠിതിദുക്ഖാ വിപരിണാമസുഖാ. അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ ഞാണസുഖാ അഞ്ഞാണദുക്ഖാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൬൫). അപിച അനിച്ചാദിസത്തഅനുപസ്സനാവസേനാപി അനുപസ്സിതബ്ബാ.

ചിത്തധമ്മേസുപി ചിത്തം താവ ആരമ്മണാധിപതിസഹജാതഭൂമികമ്മവിപാകകിരിയാദിനാനത്തഭേദാനം അനിച്ചാദിസത്തഅനുപസ്സനാനം ¶ സരാഗാദിസോളസഭേദാനഞ്ച വസേന അനുപസ്സിതബ്ബം, ധമ്മാ സലക്ഖണസാമഞ്ഞലക്ഖണാനം സുഞ്ഞതാധമ്മസ്സ അനിച്ചാദിസത്തഅനുപസ്സനാനം സന്താസന്താദീനഞ്ച വസേന അനുപസ്സിതബ്ബാ. കാമഞ്ചേത്ഥ യസ്സ കായസങ്ഖാതേ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം പഹീനം, തസ്സ വേദനാദിലോകേസുപി തം പഹീനമേവ, നാനാപുഗ്ഗലവസേന പന നാനാക്ഖണികസതിപട്ഠാനഭാവനാവസേന ച സബ്ബത്ഥ വുത്തം. യതോ വാ ഏകത്ഥ പഹീനം, സേസേസുപി പഹീനം ഹോതി. തേനേവസ്സ തത്ഥ പഹാനദസ്സനത്ഥമ്പി ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ഇതി ഇമേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ പുബ്ബഭാഗേ നാനാചിത്തേസു ലബ്ഭന്തി. അഞ്ഞേനേവ ഹി ചിത്തേന കായം പരിഗ്ഗണ്ഹാതി, അഞ്ഞേന വേദനം, അഞ്ഞേന ചിത്തം, അഞ്ഞേന ധമ്മേ പരിഗ്ഗണ്ഹാതി. ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേ പന ഏകചിത്തേയേവ ലബ്ഭന്തി. ആദിതോ ഹി കായം പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ആഗതസ്സ വിപസ്സനാസമ്പയുത്താ സതി കായാനുപസ്സനാ നാമ, തായ സതിയാ സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ കായാനുപസ്സീ നാമ. വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരിയമഗ്ഗം പത്തസ്സ മഗ്ഗക്ഖണേ മഗ്ഗസമ്പയുത്താ സതി കായാനുപസ്സനാ നാമ, തായ സതിയാ സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ കായാനുപസ്സീ നാമ. വേദനം പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ചിത്തം പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ധമ്മേ പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ആഗതസ്സ വിപസ്സനാസമ്പയുത്താ സതി ¶ ധമ്മാനുപസ്സനാ ¶ നാമ, തായ സതിയാ സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ധമ്മാനുപസ്സീ നാമ. വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരിയമഗ്ഗം പത്തസ്സ മഗ്ഗക്ഖണേ മഗ്ഗസമ്പയുത്താ സതി ധമ്മാനുപസ്സനാ നാമ, തായ സതിയാ സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ധമ്മാനുപസ്സീ നാമ. ഏവം താവ ദേസനാ പുഗ്ഗലേ തിട്ഠതി. കായേ പന ‘‘സുഭ’’ന്തി വിപല്ലാസപ്പഹാനാ കായപരിഗ്ഗാഹികാ സതി മഗ്ഗേന സമിജ്ഝതീതി കായാനുപസ്സനാ നാമ. വേദനായ ‘‘സുഖാ’’തി വിപല്ലാസപ്പഹാനാ വേദനാപരിഗ്ഗാഹികാ സതി മഗ്ഗേന സമിജ്ഝതീതി വേദനാനുപസ്സനാ നാമ. ചിത്തേ ‘‘നിച്ച’’ന്തി വിപല്ലാസപ്പഹാനാ ചിത്തപരിഗ്ഗാഹികാ സതി മഗ്ഗേന സമിജ്ഝതീതി ചിത്താനുപസ്സനാ നാമ. ധമ്മേസു ‘‘അത്താ’’തി വിപല്ലാസപ്പഹാനാ ധമ്മപരിഗ്ഗാഹികാ സതി മഗ്ഗേന സമിജ്ഝതീതി ധമ്മാനുപസ്സനാ നാമ. ഇതി ഏകാവ മഗ്ഗസമ്പയുത്താ സതി ചതുകിച്ചസാധകത്തേന ചത്താരി നാമാനി ലഭതി. തേന വുത്തം ‘‘ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേ പന ഏകചിത്തേയേവ ലബ്ഭന്തീ’’തി.

സമ്മാസമാധിനിദ്ദേസേ വിവിച്ചേവ കാമേഹീതി കാമേഹി വിവിച്ചിത്വാ വിനാ ഹുത്വാ അപക്കമിത്വാ. യോ പനായമേത്ഥ ഏവകാരോ, സോ നിയമത്ഥോതി വേദിതബ്ബോ. യസ്മാ ച നിയമത്ഥോ, തസ്മാ പഠമജ്ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരണസമയേ അവിജ്ജമാനാനമ്പി കാമാനം തസ്സ പഠമജ്ഝാനസ്സ പടിപക്ഖഭാവം കാമപരിച്ചാഗേനേവ ചസ്സ അധിഗമം ദീപേതി. കഥം? ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹീ’’തി ഏവഞ്ഹി നിയമേ കയിരമാനേ ഇദം പഞ്ഞായതി – നൂനിമസ്സ ഝാനസ്സ കാമാ പടിപക്ഖഭൂതാ, യേസു സതി ¶ ഇദം ന പവത്തതി, അന്ധകാരേ സതി പദീപോഭാസോ വിയ, തേസം പരിച്ചാഗേനേവ ചസ്സ അധിഗമോ ഹോതി ഓരിമതീരപരിച്ചാഗേന പാരിമതീരസ്സ വിയ. തസ്മാ നിയമം കരോതീതി.

തത്ഥ സിയാ, കസ്മാ പനേസ പുബ്ബപദേയേവ വുത്തോ, ന ഉത്തരപദേ, കിം അകുസലേഹി ധമ്മേഹി അവിവിച്ചാപി ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യാതി? ന ഖോ പനേതം ഏവം ദട്ഠബ്ബം. തംനിസ്സരണതോ ഹി പുബ്ബപദേ ഏസ വുത്തോ. കാമധാതുസമതിക്കമനതോ ഹി കാമരാഗപടിപക്ഖതോ ച ഇദം ഝാനം കാമാനമേവ നിസ്സരണം. യഥാഹ – ‘‘കാമാനമേതം നിസ്സരണം യദിദം നേക്ഖമ്മ’’ന്തി ¶ (ഇതിവു. ൭൨). ഉത്തരപദേപി പന യഥാ ‘‘ഇധേവ, ഭിക്ഖവേ, സമണോ, ഇധ ദുതിയോ സമണോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൩൯; അ. നി. ൪.൨൪൧) ഏത്ഥ ഏവകാരോ ആനേത്വാ വുച്ചതി, ഏവം വത്തബ്ബോ. ന ഹി സക്കാ ഇതോ അഞ്ഞേഹിപി നീവരണസങ്ഖാതേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹി അവിവിച്ച ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിതും. തസ്മാ ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ചേവ അകുസലേഹി ¶ ധമ്മേഹീ’’തി ഏവം പദദ്വയേപി ഏസ ദട്ഠബ്ബോ. പദദ്വയേപി ച കിഞ്ചാപി വിവിച്ചാതി ഇമിനാ സാധാരണവചനേന തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണവിവേകാ ചിത്തകായഉപധിവിവേകാ ച സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി, തഥാപി പുബ്ബഭാഗേ കായവിവേകചിത്തവിവേകവിക്ഖമ്ഭനവിവേകാ ദട്ഠബ്ബാ, ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേ കായവിവേകചിത്തവിവേകസമുച്ഛേദവിവേകപടിപ്പസ്സദ്ധിവിവേകനിസ്സരണവിവേകാ.

കാമേഹീതി ഇമിനാ പന പദേന യേ ച മഹാനിദ്ദേസേ ‘‘കതമേ വത്ഥുകാമാ മനാപികാ രൂപാ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൧) നയേന വത്ഥുകാമാ വുത്താ, യേ ച തത്ഥേവ വിഭങ്ഗേ ച ‘‘ഛന്ദോ കാമോ, രാഗോ കാമോ, ഛന്ദരാഗോ കാമോ, സങ്കപ്പോ കാമോ, രാഗോ കാമോ, സങ്കപ്പരാഗോ കാമോ’’തി (മഹാനി. ൧; വിഭ. ൫൬൪) ഏവം കിലേസകാമാ വുത്താ, തേ സബ്ബേപി സങ്ഗഹിതാ ഇച്ചേവ ദട്ഠബ്ബാ. ഏവഞ്ഹി സതി വിവിച്ചേവ കാമേഹീതി വത്ഥുകാമേഹിപി വിവിച്ചേവാതി അത്ഥോ യുജ്ജതി. തേന കായവിവേകോ വുത്തോ ഹോതി.

വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീതി കിലേസകാമേഹി സബ്ബാകുസലേഹി വാ വിവിച്ചാതി അത്ഥോ യുജ്ജതി. തേന ചിത്തവിവേകോ വുത്തോ ഹോതി. പുരിമേന ചേത്ഥ വത്ഥുകാമേഹി വിവേകവചനതോ ഏവ കാമസുഖപരിച്ചാഗോ, ദുതിയേന കിലേസകാമേഹി വിവേകവചനതോ നേക്ഖമ്മസുഖപരിഗ്ഗഹോ വിഭാവിതോ ഹോതി. ഏവം വത്ഥുകാമകിലേസകാമവിവേകവചനതോയേവ ച ഏതേസം പഠമേന സംകിലേസവത്ഥുപ്പഹാനം, ദുതിയേന സംകിലേസപ്പഹാനം. പഠമേന ലോലഭാവസ്സ ഹേതുപരിച്ചാഗോ, ദുതിയേന ബാലഭാവസ്സ. പഠമേന ച പയോഗസുദ്ധി, ദുതിയേന ആസയപോസനം വിഭാവിതം ഹോതീതി വിഞ്ഞാതബ്ബം. ഏസ താവ നയോ കാമേഹീതി ഏത്ഥ വുത്തകാമേസു വത്ഥുകാമപക്ഖേ.

കിലേസകാമപക്ഖേ ¶ പന ഛന്ദോതി ച രാഗോതി ച ഏവമാദീഹി അനേകഭേദോ കാമച്ഛന്ദോവ കാമോതി അധിപ്പേതോ. സോ ച അകുസലപരിയാപന്നോപി സമാനോ ‘‘തത്ഥ കതമേ കാമാ, ഛന്ദോ കാമോ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൫൬൪) നയേന വിഭങ്ഗേ ഉപരി ഝാനങ്ഗപടിപക്ഖതോ ¶ വിസും വുത്തോ, കിലേസകാമത്താ വാ പുരിമപദേ വുത്തോ, അകുസലപരിയാപന്നത്താ ദുതിയപദേ. അനേകഭേദതോ ചസ്സ കാമതോതി അവത്വാ കാമേഹീതി വുത്തം. അഞ്ഞേസമ്പി ¶ ച ധമ്മാനം അകുസലഭാവേ വിജ്ജമാനേ ‘‘തത്ഥ കതമേ അകുസലാ ധമ്മാ, കാമച്ഛന്ദോ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൫൬൪) നയേന വിഭങ്ഗേ ഉപരി ഝാനങ്ഗപച്ചനീകപടിപക്ഖഭാവദസ്സനതോ നീവരണാനേവ വുത്താനി. നീവരണാനി ഹി ഝാനങ്ഗപച്ചനീകാനി, തേസം ഝാനങ്ഗാനേവ പടിപക്ഖാനി വിദ്ധംസകാനി വിനാസകാനീതി വുത്തം ഹോതി. തഥാ ഹി ‘‘സമാധി കാമച്ഛന്ദസ്സ പടിപക്ഖോ, പീതി ബ്യാപാദസ്സ, വിതക്കോ ഥിനമിദ്ധസ്സ, സുഖം ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചസ്സ, വിചാരോ വിചികിച്ഛായാ’’തി പേടകേ വുത്തം.

ഏവമേത്ഥ ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹീ’’തി ഇമിനാ കാമച്ഛന്ദസ്സ വിക്ഖമ്ഭനവിവേകോ വുത്തോ ഹോതി. ‘‘വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’’തി ഇമിനാ പഞ്ചന്നമ്പി നീവരണാനം. അഗഹിതഗ്ഗഹണേന പന പഠമേന കാമച്ഛന്ദസ്സ, ദുതിയേന സേസനീവരണാനം. തഥാ പഠമേന തീസു അകുസലമൂലേസു പഞ്ചകാമഗുണഭേദവിസയസ്സ ലോഭസ്സ, ദുതിയേന ആഘാതവത്ഥുഭേദാദിവിസയാനം ദോസമോഹാനം. ഓഘാദീസു വാ ധമ്മേസു പഠമേന കാമോഘകാമയോഗകാമാസവകാമുപാദാനഅഭിജ്ഝാകായഗന്ഥ കാമരാഗസഞ്ഞോജനാനം, ദുതിയേന അവസേസഓഘയോഗാസവഉപാദാനഗന്ഥസംയോജനാനം. പഠമേന തണ്ഹായ തംസമ്പയുത്തകാനഞ്ച, ദുതിയേന അവിജ്ജായ തംസമ്പയുത്തകാനഞ്ച. അപിച പഠമേന ലോഭസമ്പയുത്തഅട്ഠചിത്തുപ്പാദാനം, ദുതിയേന സേസാനം ചതുന്നം അകുസലചിത്തുപ്പാദാനം വിക്ഖമ്ഭനവിവേകോ വുത്തോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ.

ഏത്താവതാ ച പഠമസ്സ ഝാനസ്സ പഹാനങ്ഗം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സമ്പയോഗങ്ഗം ദസ്സേതും സവിതക്കം സവിചാരന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ അഭിനിരോപനലക്ഖണോ വിതക്കോ. ആരമ്മണാനുമജ്ജനലക്ഖണോ വിചാരോ. സന്തേപി ച നേസം കത്ഥചി അവിപ്പയോഗേ ഓളാരികട്ഠേന പുബ്ബങ്ഗമട്ഠേന ച ഘണ്ഡാഭിഘാതോ വിയ ചേതസോ പഠമാഭിനിപാതോ വിതക്കോ, സുഖുമട്ഠേന അനുമജ്ജനസഭാവേന ച ഘണ്ഡാനുരവോ വിയ അനുപ്പബന്ധോ വിചാരോ. വിപ്ഫാരവാ ചേത്ഥ വിതക്കോ പഠമുപ്പത്തികാലേ പരിപ്ഫന്ദനഭൂതോ ചിത്തസ്സ, ആകാസേ ഉപ്പതിതുകാമസ്സ പക്ഖിനോ പക്ഖവിക്ഖേപോ വിയ, പദുമാഭിമുഖപാതോ വിയ ച ഗന്ധാനുബന്ധചേതസോ ഭമരസ്സ. സന്തവുത്തി വിചാരോ ¶ നാതിപരിപ്ഫന്ദനഭൂതോ ചിത്തസ്സ, ആകാസേ ഉപ്പതിതസ്സ പക്ഖിനോ പക്ഖപ്പസാരണം വിയ, പരിബ്ഭമനം വിയ ച പദുമാഭിമുഖപതിതസ്സ ഭമരസ്സ പദുമസ്സ ഉപരിഭാഗേ.

ദുകനിപാതട്ഠകഥായം ¶ ¶ പന ‘‘ആകാസേ ഗച്ഛതോ മഹാസകുണസ്സ ഉഭോഹി പക്ഖേഹി വാതം ഗഹേത്വാ പക്ഖേ സന്നിസീദാപേത്വാ ഗമനം വിയ ആരമ്മണേ ചേതസോ അഭിനിരോപനഭാവേന പവത്തോ വിതക്കോ, വാതഗ്ഗഹണത്ഥം പക്ഖേ ഫന്ദാപയമാനസ്സ ഗമനം വിയ അനുമജ്ജനഭാവേന പവത്തോ വിചാരോ’’തി വുത്തം. തം അനുപ്പബന്ധേന പവത്തിയം യുജ്ജതി. സോ പന തേസം വിസേസോ പഠമദുതിയജ്ഝാനേസു പാകടോ ഹോതി. അപിച മലഗ്ഗഹിതം കംസഭാജനം ഏകേന ഹത്ഥേന ദള്ഹം ഗഹേത്വാ ഇതരേന ഹത്ഥേന ചുണ്ണതേലവാലണ്ഡുപകേന പരിമജ്ജന്തസ്സ ദള്ഹഗ്ഗഹണഹത്ഥോ വിയ വിതക്കോ, പരിമജ്ജനഹത്ഥോ വിയ വിചാരോ. തഥാ കുമ്ഭകാരസ്സ ദണ്ഡപ്പഹാരേന ചക്കം ഭമയിത്വാ ഭാജനം കരോന്തസ്സ ഉപ്പീളനഹത്ഥോ വിയ വിതക്കോ, ഇതോ ചിതോ ച സംസരണഹത്ഥോ വിയ വിചാരോ. തഥാ മണ്ഡലം കരോന്തസ്സ മജ്ഝേ സന്നിരുജ്ഝിത്വാ ഠിതകണ്ടകോ വിയ അഭിനിരോപനോ വിതക്കോ, ബഹി പരിബ്ഭമനകണ്ടകോ വിയ അനുമജ്ജനോ വിചാരോ. ഇതി ഇമിനാ ച വിതക്കേന ഇമിനാ ച വിചാരേന സഹ വത്തതി രുക്ഖോ വിയ പുപ്ഫേന ഫലേന ചാതി ഇദം ഝാനം ‘‘സവിതക്കം സവിചാര’’ന്തി വുച്ചതി.

വിവേകജന്തി ഏത്ഥ വിവിത്തി വിവേകോ, നീവരണവിഗമോതി അത്ഥോ. വിവിത്തോതി വാ വിവേകോ, നീവരണവിവിത്തോ ഝാനസമ്പയുത്തധമ്മരാസീതി അത്ഥോ. തസ്മാ വിവേകാ, തസ്മിം വാ വിവേകേ ജാതന്തി വിവേകജം. പീതിസുഖന്തി ഏത്ഥ പീണയതീതി പീതി, സാ സമ്പിയായനലക്ഖണാ. സാ പനേസാ ഖുദ്ദികാ പീതി, ഖണികാ പീതി, ഓക്കന്തികാ പീതി, ഉബ്ബേഗാ പീതി, ഫരണാ പീതീതി പഞ്ചവിധാ ഹോതി.

തത്ഥ ഖുദ്ദികാ പീതി സരീരേ ലോമഹംസനമത്തമേവ കാതും സക്കോതി. ഖണികാ പീതി ഖണേ ഖണേ വിജ്ജുപ്പാദസദിസാ ഹോതി. ഓക്കന്തികാ പീതി സമുദ്ദതീരം വീചി വിയ കായം ഓക്കമിത്വാ ഓക്കമിത്വാ ഭിജ്ജതി. ഉബ്ബേഗാ പീതി ബലവതീ ഹോതി കായം ഉദ്ധഗ്ഗം കത്വാ ആകാസേ ലങ്ഘാപനപ്പമാണപ്പത്താ. ഫരണാ പീതി അതിബലവതീ ഹോതി. തായ ഹി ഉപ്പന്നായ സകലസരീരം ധമിത്വാ പൂരിതവത്ഥി വിയ ¶ മഹതാ ഉദകോഘേന പക്ഖന്ദപബ്ബതകുച്ഛി വിയ ച അനുപരിഫുടം ഹോതി. സാ പനേസാ പഞ്ചവിധാ പീതി ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തീ പരിപാകം ഗച്ഛന്തീ ദുവിധം പസ്സദ്ധിം പരിപൂരേതി കായപസ്സദ്ധിഞ്ച ചിത്തപസ്സദ്ധിഞ്ച. പസ്സദ്ധി ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തീ പരിപാകം ഗച്ഛന്തീ ദുവിധമ്പി സുഖം പരിപൂരേതി കായികഞ്ച ചേതസികഞ്ച. സുഖം ¶ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തം പരിപാകം ഗച്ഛന്തം തിവിധം സമാധിം പരിപൂരേതി – ഖണികസമാധിം, ഉപചാരസമാധിം, അപ്പനാസമാധിഞ്ചാതി. താസു ച യാ അപ്പനാസമാധിസ്സ മൂലം ഹുത്വാ വഡ്ഢമാനാ സമാധിസമ്പയോഗം ഗതാ ഫരണാ പീതി, അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതാ പീതീതി.

ഇതരം ¶ പന സുഖയതീതി സുഖം, യസ്സുപ്പജ്ജതി, തം സുഖിതം കരോതീതി അത്ഥോ. സുഖനം വാ സുഖം, സുട്ഠു വാ ഖാദതി, ഖണതി ച കായചിത്താബാധന്തി സുഖം, സോമനസ്സവേദനായേതം നാമം. തം സാതലക്ഖണം. സന്തേപി ച നേസം കത്ഥചി അവിപ്പയോഗേ ഇട്ഠാരമ്മണപടിലാഭതുട്ഠി പീതി, പടിലദ്ധരസാനുഭവനം സുഖം. യത്ഥ പീതി, തത്ഥ സുഖം. യത്ഥ സുഖം, തത്ഥ ന നിയമതോ പീതി. സങ്ഖാരക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതാ പീതി, വേദനാക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതം സുഖം. കന്താരഖിന്നസ്സ വനന്തുദകദസ്സനസവനേസു വിയ പീതി, വനച്ഛായാപവേസനഉദകപരിഭോഗേസു വിയ സുഖം. തസ്മിം തസ്മിം സമയേ പാകടഭാവതോ ചേതം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഇതി അയഞ്ച പീതി ഇദഞ്ച സുഖം അസ്സ ഝാനസ്സ, അസ്മിം വാ ഝാനേ അത്ഥീതി ഇദം ഝാനം ‘‘പീതിസുഖ’’ന്തി വുച്ചതി. അഥ വാ പീതി ച സുഖഞ്ച പീതിസുഖം ധമ്മവിനയാദയോ വിയ. വിവേകജം പീതിസുഖം അസ്സ ഝാനസ്സ, അസ്മിം വാ ഝാനേ അത്ഥീതി ഏവമ്പി വിവേകജം പീതിസുഖം. യഥേവ ഹി ഝാനം, ഏവം പീതിസുഖമ്പേത്ഥ വിവേകജമേവ ഹോതി. തഞ്ചസ്സ അത്ഥീതി തസ്മാ അലോപസമാസം കത്വാ ഏകപദേനേവ ‘‘വിവേകജംപീതിസുഖ’’ന്തിപി വത്തും യുജ്ജതി.

പഠമന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതാ പഠമം, പഠമം ഉപ്പന്നന്തിപി പഠമം. ഝാനന്തി ദുവിധം ഝാനം ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനഞ്ച ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനഞ്ച. തത്ഥ അട്ഠ സമാപത്തിയോ പഥവീകസിണാദിആരമ്മണം ഉപനിജ്ഝായന്തീതി ‘‘ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാന’’ന്തി സങ്ഖ്യം ഗതാ. വിപസ്സനാമഗ്ഗഫലാനി പന ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം ¶ നാമ. തത്ഥ വിപസ്സനാ അനിച്ചാദിലക്ഖണസ്സ ഉപനിജ്ഝാനതോ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം, വിപസ്സനായ കതകിച്ചസ്സ മഗ്ഗേന ഇജ്ഝനതോ മഗ്ഗോ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം, ഫലം പന നിരോധസച്ചം തഥലക്ഖണം ഉപനിജ്ഝായതീതി ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം. തേസു ഇധ പുബ്ബഭാഗേ ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനം, ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം അധിപ്പേതം, തസ്മാ ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനതോ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനതോ പച്ചനീകജ്ഝാപനതോ ച ‘‘ഝാന’’ന്തി വേദിതബ്ബം. ഉപസമ്പജ്ജാതി ഉപഗന്ത്വാ, പാപുണിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ഉപസമ്പാദയിത്വാ വാ, നിപ്ഫാദേത്വാതി വുത്തം ഹോതി. വിഹരതീതി തദനുരൂപേന ഇരിയാപഥവിഹാരേന ഇരിയതി, വുത്തപ്പകാരഝാനസമങ്ഗീ ഹുത്വാ അത്തഭാവസ്സ വുത്തിം അഭിനിപ്ഫാദേതി.

വിതക്കവിചാരാനം ¶ വൂപസമാതി ഏത്ഥ വിതക്കസ്സ ച വിചാരസ്സ ചാതി ഇമേസം ദ്വിന്നം വൂപസമാ സമതിക്കമാ, ദുതിയജ്ഝാനക്ഖണേ അപാതുഭാവാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ദുതിയജ്ഝാനേ സബ്ബേപി പഠമജ്ഝാനധമ്മാ ന സന്തി, അഞ്ഞേയേവ ഹി പഠമജ്ഝാനേ ഫസ്സാദയോ, അഞ്ഞേ ഇധാതി. ഓളാരികസ്സ പന ഓളാരികസ്സ അങ്ഗസ്സ സമതിക്കമാ പഠമജ്ഝാനതോ പരേസം ദുതിയജ്ഝാനാദീനം അധിഗമോ ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ’’തി ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം ¶ . അജ്ഝത്തന്തി ഇധ നിയകജ്ഝത്തം അധിപ്പേതം, തസ്മാ അത്തനി ജാതം, അത്തസന്താനേ നിബ്ബത്തന്തി അത്ഥോ.

സമ്പസാദനന്തി സമ്പസാദനം വുച്ചതി സദ്ധാ. സമ്പസാദനയോഗതോ ഝാനമ്പി സമ്പസാദനം നീലവണ്ണയോഗതോ നീലവത്ഥം വിയ. യസ്മാ വാ തം ഝാനം സമ്പസാദനസമന്നാഗതത്താ വിതക്കവിചാരക്ഖോഭവൂപസമനേന ച ചേതോ സമ്പസാദയതി, തസ്മാപി സമ്പസാദനന്തി വുത്തം. ഇമസ്മിഞ്ച അത്ഥവികപ്പേ സമ്പസാദനം ചേതസോതി ഏവം പദസമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ, പുരിമസ്മിം പന അത്ഥവികപ്പേ ചേതസോതി ഏതം ഏകോദിഭാവേന സദ്ധിം യോജേതബ്ബം.

തത്രായം അത്ഥയോജനാ – ഏകോ ഉദേതീതി ഏകോദി, വിതക്കവിചാരേഹി അനജ്ഝാരൂള്ഹത്താ അഗ്ഗോ സേട്ഠോ ഹുത്വാ ഉദേതീതി അത്ഥോ. സേട്ഠോപി ഹി ലോകേ ഏകോതി വുച്ചതി. വിതക്കവിചാരവിരഹിതോ വാ ഏകോ അസഹായോ ഹുത്വാ ഇതിപി വത്തും വട്ടതി. അഥ വാ സമ്പയുത്തധമ്മേ ഉദായതീതി ഉദി, ഉട്ഠപേതീതി അത്ഥോ. സേട്ഠട്ഠേന ഏകോ ച സോ ¶ ഉദി ചാതി ഏകോദി. സമാധിസ്സേതം അധിവചനം. ഇതി ഇമം ഏകോദിം ഭാവേതി വഡ്ഢേതീതി ഇദം ദുതിയം ഝാനം ഏകോദിഭാവം. സോ പനായം ഏകോദി യസ്മാ ചേതസോ, ന സത്തസ്സ ന ജീവസ്സ. തസ്മാ ഏതം ‘‘ചേതസോ ഏകോദിഭാവ’’ന്തി വുത്തം.

നനു ചായം സദ്ധാ പഠമജ്ഝാനേപി അത്ഥി, അയഞ്ച ഏകോദിനാമകോ സമാധി. അഥ കസ്മാ ഇദമേവ ‘‘സമ്പസാദനം ചേതസോ ഏകോദിഭാവ’’ന്തി ച വുത്തന്തി? വുച്ചതേ – അദുഞ്ഹി പഠമജ്ഝാനം വിതക്കവിചാരക്ഖോഭേന വീചിതരങ്ഗസമാകുലമിവ ജലം ന സുപ്പസന്നം ഹോതി, തസ്മാ സതിയാപി സദ്ധായ ‘‘സമ്പസാദന’’ന്തി ന വുത്തം. ന സുപ്പസന്നത്തായേവ ചേത്ഥ സമാധിപി ന സുട്ഠു പാകടോ. തസ്മാ ‘‘ഏകോദിഭാവ’’ന്തിപി ന വുത്തം. ഇമസ്മിം പന ഝാനേ വിതക്കവിചാരപലിബോധാഭാവേന ലദ്ധോകാസാ ബലവതീ സദ്ധാ, ബലവസദ്ധാസഹായപടിലാഭേനേവ ച സമാധിപി പാകടോ, തസ്മാ ഇദമേവ ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

അവിതക്കം ¶ അവിചാരന്തി ഭാവനായ പഹീനത്താ ഏതസ്മിം, ഏതസ്സ വാ വിതക്കോ നത്ഥീതി അവിതക്കം. ഇമിനാവ നയേന അവിചാരം. ഏത്ഥാഹ – ‘‘നനു ച ‘വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ’തി ഇമിനാപി അയമത്ഥോ സിദ്ധോ. അഥ കസ്മാ പുന വുത്തം ‘അവിതക്കം അവിചാര’ന്തി’’? വുച്ചതേ – ഏവമേതം, സിദ്ധോവായമത്ഥോ, ന പനേതം തദത്ഥദീപകം, നനു അവോചുമ്ഹ ‘‘ഓളാരികസ്സ ¶ പന ഓളാരികസ്സ അങ്ഗസ്സ സമതിക്കമാ പഠമജ്ഝാനതോ പരേസം ദുതിയജ്ഝാനാദീനം സമധിഗമോ ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാതി ഏവം വുത്ത’’ന്തി.

അപിച വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ ഇദം സമ്പസാദനം, ന കിലേസകാലുസ്സിയസ്സ. വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാ ഏകോദിഭാവം, ന ഉപചാരജ്ഝാനമിവ നീവരണപ്പഹാനാ, ന പഠമജ്ഝാനമിവ ച അങ്ഗപാതുഭാവാതി ഏവം സമ്പസാദനഏകോദിഭാവാനം ഹേതുപരിദീപകമിദം വചനം. തഥാ വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ ഇദം അവിതക്കഅവിചാരം, ന തതിയചതുത്ഥജ്ഝാനാനി വിയ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനി വിയ ച അഭാവാതി ഏവം അവിതക്കഅവിചാരഭാവസ്സ ഹേതുപരിദീപകഞ്ച. ന വിതക്കവിചാരാഭാവമത്തപരിദീപകം, വിതക്കവിചാരാഭാവമത്തപരിദീപകമേവ ¶ പന ‘‘അവിതക്കം അവിചാര’’ന്തി ഇദം വചനം. തസ്മാ പുരിമം വത്വാപി പുന വത്തബ്ബമേവാതി.

സമാധിജന്തി പഠമജ്ഝാനസമാധിതോ, സമ്പയുത്തസമാധിതോ വാ ജാതന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ കിഞ്ചാപി പഠമജ്ഝാനമ്പി സമ്പയുത്തസമാധിതോ ജാതം, അഥ ഖോ അയമേവ സമാധി ‘‘സമാധീ’’തി വത്തബ്ബതം അരഹതി വിതക്കവിചാരക്ഖോഭവിരഹേന അതിവിയ അചലത്താ സുപ്പസന്നത്താ ച. തസ്മാ ഇമസ്സ വണ്ണഭണനത്ഥം ഇദമേവ ‘‘സമാധിജ’’ന്തി വുത്തം. പീതിസുഖന്തി ഇദം വുത്തനയമേവ. ദുതിയന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതാ ദുതിയം, ഇദം ദുതിയം ഉപ്പന്നന്തിപി ദുതിയം.

പീതിയാ ച വിരാഗാതി വിരാഗോ നാമ വുത്തപ്പകാരായ പീതിയാ ജിഗുച്ഛനം വാ സമതിക്കമോ വാ, ഉഭിന്നം പന അന്തരാ ചസദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, സോ വൂപസമം വാ സമ്പിണ്ഡേതി വിതക്കവിചാരവൂപസമം വാ. തത്ഥ യദാ വൂപസമമേവ സമ്പിണ്ഡേതി, തദാ പീതിയാ വിരാഗാ ച, കിഞ്ച ഭിയ്യോ വൂപസമാ ചാതി ഏവം യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഇമിസ്സാ ച യോജനായ വിരാഗോ ജിഗുച്ഛനത്ഥോ ഹോതി, തസ്മാ പീതിയാ ജിഗുച്ഛനാ ച സമതിക്കമാ ചാതി അയമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. യദാ പന വിതക്കവിചാരവൂപസമം സമ്പിണ്ഡേതി, തദാ പീതിയാ ച വിരാഗാ, കിഞ്ച ഭിയ്യോ വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാതി ഏവം യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഇമിസ്സാ ച യോജനായ വിരാഗോ സമതിക്കമനത്ഥോ ഹോതി, തസ്മാ പീതിയാ ച സമതിക്കമാ, വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാതി അയമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

കാമഞ്ചേതേ ¶ വിതക്കവിചാരാ ദുതിയജ്ഝാനേയേവ വൂപസന്താ, ഇമസ്സ പന ഝാനസ്സ മഗ്ഗപരിദീപനത്ഥം വണ്ണഭണനത്ഥഞ്ചേതം വുത്തം. വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാതി ഹി വുത്തേ ഇദം പഞ്ഞായതി ‘‘നൂന വിതക്കവിചാരവൂപസമോ മഗ്ഗോ ഇമസ്സ ഝാനസ്സാ’’തി. യഥാ ച തതിയേ അരിയമഗ്ഗേ ¶ അപ്പഹീനാനമ്പി സക്കായദിട്ഠാദീനം ‘‘പഞ്ചന്നം ഓരമ്ഭാഗിയാനം സംയോജനാനം പഹാനാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൩൭൩; മ. നി. ൨.൧൩൩; സം. നി. ൫.൧൮൪; അ. നി. ൩.൮൮) ഏവം പഹാനം വുച്ചമാനം വണ്ണഭണനം ഹോതി, തദധിഗമായ ഉസ്സുക്കാനം ഉസ്സാഹജനകം, ഏവമേവ ഇധ അവൂപസന്താനമ്പി വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമോ വുച്ചമാനോ വണ്ണഭണനം ഹോതി. തേനായമത്ഥോ വുത്തോ ‘‘പീതിയാ ച സമതിക്കമാ വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാ’’തി.

ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതീതി ഏത്ഥ ഉപപത്തിതോ ഇക്ഖതീതി ഉപേക്ഖാ ¶ , സമം പസ്സതി അപക്ഖപതിതാ ഹുത്വാ പസ്സതീതി അത്ഥോ. തായ വിസദായ വിപുലായ ഥാമഗതായ സമന്നാഗതത്താ തതിയജ്ഝാനസമങ്ഗീ ‘‘ഉപേക്ഖകോ’’തി വുച്ചതി.

ഉപേക്ഖാ പന ദസവിധാ ഹോതി ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാ വീരിയുപേക്ഖാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വേദനുപേക്ഖാ വിപസ്സനുപേക്ഖാ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ ഝാനുപേക്ഖാ പാരിസുദ്ധുപേക്ഖാതി.

തത്ഥ യാ ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ നേവ സുമനോ ഹോതി ന ദുമ്മനോ, ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതി സതോ സമ്പജാനോ’’തി (അ. നി. ൬.൧) ഏവമാഗതാ ഖീണാസവസ്സ ഛസു ദ്വാരേസു ഇട്ഠാനിട്ഠഛളാരമ്മണാപാഥേ പരിസുദ്ധപകതിഭാവാവിജഹനാകാരഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ നാമ.

യാ പന ‘‘ഉപേക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൫൫൬; മ. നി. ൧.൭൭) ഏവമാഗതാ സത്തേസു മജ്ഝത്താകാരഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ നാമ.

യാ പന ‘‘ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതി വിവേകനിസ്സിത’’ന്തി (മ. നി. ൨.൨൪൭) ഏവമാഗതാ സഹജാതധമ്മാനം മജ്ഝത്താകാരഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാ നാമ.

യാ ¶ പന ‘‘കാലേന കാലം ഉപേക്ഖാനിമിത്തം മനസികരോതീ’’തി (അ. നി. ൩.൧൦൩) ഏവമാഗതാ അനച്ചാരദ്ധനാതിസിഥിലവീരിയസങ്ഖാതാ ഉപേക്ഖാ, അയം വീരിയുപേക്ഖാ നാമ.

യാ പന ‘‘കതി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ സമഥവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി, കതി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വിപസ്സനാവസേന ¶ ഉപ്പജ്ജന്തി? അട്ഠ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ സമഥവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി, ദസ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി (പടി. മ. ൧.൫൭) ഏവമാഗതാ നീവരണാദിപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാഗഹണേ മജ്ഝത്തഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം സങ്ഖാരുപേക്ഖാ നാമ.

യാ പന ‘‘യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി ഉപേക്ഖാസഹഗത’’ന്തി (ധ. സ. ൧൫൦) ഏവമാഗതാ അദുക്ഖമസുഖസഞ്ഞിതാ ഉപേക്ഖാ, അയം വേദനുപേക്ഖാ നാമ.

യാ ‘‘യദത്ഥി യം ഭൂതം, തം പജഹതി, ഉപേക്ഖം പടിലഭതീ’’തി (മ. നി. ൩.൭൧; അ. നി. ൭.൫൫) ഏവമാഗതാ വിചിനനേ മജ്ഝത്തഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം വിപസ്സനുപേക്ഖാ നാമ.

യാ പന ഛന്ദാദീസു യേവാപനകേസു ആഗതാ സഹജാതാനം സമവാഹിതഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ നാമ.

യാ പന ‘‘ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതീ’’തി (ധ. സ. ൧൬൩; ദീ. നി. ൧.൨൩൦) ഏവമാഗതാ അഗ്ഗസുഖേപി തസ്മിം അപക്ഖപാതജനനീ ഉപേക്ഖാ, അയം ഝാനുപേക്ഖാ നാമ.

യാ പന ‘‘ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിം ചതുത്ഥം ഝാന’’ന്തി (ധ. സ. ൧൬൫; ദീ. നി. ൧.൨൩൨) ഏവമാഗതാ സബ്ബപച്ചനീകപരിസുദ്ധാ പച്ചനീകവൂപസമനേപി അബ്യാപാരഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം പാരിസുദ്ധുപേക്ഖാ നാമ.

തത്ഥ ¶ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ ച ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ ച ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാ ച തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ ച ഝാനുപേക്ഖാ ച പാരിസുദ്ധുപേക്ഖാ ച അത്ഥതോ ഏകാ, തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാവ ഹോതി. തേന തേന അവത്ഥാഭേദേന പനസ്സായം ഭേദോ. ഏകസ്സാപി സതോ സത്തസ്സ കുമാരയുവത്ഥേരസേനാപതിരാജാദിവസേന ഭേദോ വിയ, തസ്മാ താസു യത്ഥ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ, ന തത്ഥ ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാദയോ. യത്ഥ വാ പന ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാ, ന തത്ഥ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാദയോ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ.

യഥാ ¶ ചേതാസം അത്ഥതോ ഏകീഭാവോ, ഏവം സങ്ഖാരുപേക്ഖാവിപസ്സനുപേക്ഖാനമ്പി. പഞ്ഞാ ഏവ ഹി സാ, കിച്ചവസേന ദ്വിധാ ഭിന്നാ. യഥാ ഹി പുരിസസ്സ സായം ഗേഹം പവിട്ഠം സപ്പം അജപദദണ്ഡം ഗഹേത്വാ പരിയേസമാനസ്സ തം ഥുസകോട്ഠകേ നിപന്നം ദിസ്വാ ‘‘സപ്പോ നു ഖോ, നോ’’തി അവലോകേന്തസ്സ സോവത്ഥികത്തയം ¶ ദിസ്വാ നിബ്ബേമതികസ്സ ‘‘സപ്പോ, ന സപ്പോ’’തി വിചിനനേ മജ്ഝത്തതാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏവമേവ യാ ആരദ്ധവിപസ്സകസ്സ വിപസ്സനാഞാണേന ലക്ഖണത്തയേ ദിട്ഠേ സങ്ഖാരാനം അനിച്ചഭാവാദിവിചിനനേ മജ്ഝത്തതാ ഉപ്പജ്ജതി, അയം വിപസ്സനുപേക്ഖാ. യഥാ പന തസ്സ പുരിസസ്സ അജപദദണ്ഡേന ഗാള്ഹം സപ്പം ഗഹേത്വാ ‘‘കിന്താഹം ഇമം സപ്പം അവിഹേഠേന്തോ അത്താനഞ്ച ഇമിനാ അഡംസാപേന്തോ മുഞ്ചേയ്യ’’ന്തി മുഞ്ചനാകാരമേവ പരിയേസതോ ഗഹണേ മജ്ഝത്തതാ ഹോതി, ഏവമേവ യാ ലക്ഖണത്തയസ്സ ദിട്ഠത്താ ആദിത്തേ വിയ തയോ ഭവേ പസ്സതോ സങ്ഖാരഗഹണേ മജ്ഝത്തതാ, അയം സങ്ഖാരുപേക്ഖാ. ഇതി വിപസ്സനുപേക്ഖായ സിദ്ധായ സങ്ഖാരുപേക്ഖാപി സിദ്ധാവ ഹോതി. ഇമിനാ പനേസാ വിചിനനഗഹണേസു മജ്ഝത്തസങ്ഖാതേന കിച്ചേന ദ്വിധാ ഭിന്നാതി. വീരിയുപേക്ഖാ പന വേദനുപേക്ഖാ ച അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ച അവസേസാഹി ച അത്ഥതോ ഭിന്നാ ഏവാതി. ആഹ ചേത്ഥ –

‘‘മജ്ഝത്തബ്രഹ്മബോജ്ഝങ്ഗഛളങ്ഗഝാനസുദ്ധിയോ;

വിപസ്സനാ ച സങ്ഖാരവേദനാ വീരിയം ഇതി.

വിത്ഥാരതോ ദസോപേക്ഖാ, ഛ മജ്ഝത്താദിതോ തതോ;

ദുവേ പഞ്ഞാ തതോ ദ്വീഹി, ചതസ്സോവ ഭവന്തിമാ’’തി.

ഇതി ¶ ഇമാസു ഉപേക്ഖാസു ഝാനുപേക്ഖാ ഇധ അധിപ്പേതാ. സാ മജ്ഝത്തലക്ഖണാ. ഏത്ഥാഹ – ‘‘നനു ചായം അത്ഥതോ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാവ ഹോതി, സാ ച പഠമദുതിയജ്ഝാനേസുപി അത്ഥി, തസ്മാ തത്രപി ‘ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതീ’തി ഏവമയം വത്തബ്ബാ സിയാ, സാ കസ്മാ ന വുത്താ’’തി? അപരിബ്യത്തകിച്ചതോ. അപരിബ്യത്തഞ്ഹി തസ്സ തത്ഥ കിച്ചം വിതക്കാദീഹി അഭിഭൂതത്താ, ഇധ പനായം വിതക്കവിചാരപീതീഹി അനഭിഭൂതത്താ ഉക്ഖിത്തസിരാ വിയ ഹുത്വാ പരിബ്യത്തകിച്ചാ ജാതാ, തസ്മാ വുത്താതി.

ഇദാനി സതോ ച സമ്പജാനോതി ഏത്ഥ സരതീതി സതോ. സമ്പജാനാതീതി സമ്പജാനോ. ഇതി പുഗ്ഗലേന സതി ച സമ്പജഞ്ഞഞ്ച വുത്തം. തത്ഥ സരണലക്ഖണാ ¶ സതി. അസമ്മോഹലക്ഖണം സമ്പജഞ്ഞം. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ഇദം സതിസമ്പജഞ്ഞം പുരിമജ്ഝാനേസുപി അത്ഥി, മുട്ഠസ്സതിസ്സ ഹി അസമ്പജാനസ്സ ഉപചാരമത്തമ്പി ന സമ്പജ്ജതി, പഗേവ അപ്പനാ. ഓളാരികത്താ പന തേസം ഝാനാനം ഭൂമിയം വിയ പുരിസസ്സ ചിത്തസ്സ ഗതി സുഖാ ഹോതി, അബ്യത്തം തത്ഥ സതിസമ്പജഞ്ഞകിച്ചം. ഓളാരികങ്ഗപ്പഹാനേന പന സുഖുമത്താ ഇമസ്സ ഝാനസ്സ പുരിസസ്സ ഖുരധാരായം വിയ സതിസമ്പജഞ്ഞകിച്ചപരിഗ്ഗഹിതാ ¶ ഏവ ചിത്തസ്സ ഗതി ഇച്ഛിതബ്ബാതി ഇധേവ വുത്തം. കിഞ്ച ഭിയ്യോ – യഥാ ധേനുപഗോ വച്ഛോ ധേനുതോ അപനീതോ അരക്ഖിയമാനോ പുനദേവ ധേനും ഉപഗച്ഛതി, ഏവമിദം തതിയജ്ഝാനസുഖം പീതിതോ അപനീതമ്പി സതിസമ്പജഞ്ഞാരക്ഖേന അരക്ഖിയമാനം പുനദേവ പീതിം ഉപഗച്ഛേയ്യ, പീതിസമ്പയുത്തമേവ സിയാ. സുഖേ വാപി സത്താ സാരജ്ജന്തി, ഇദഞ്ച അതിമധുരം സുഖം തതോ പരം സുഖാഭാവാ. സതിസമ്പജഞ്ഞാനുഭാവേന പനേത്ഥ സുഖേ അസാരജ്ജനാ ഹോതി, നോ അഞ്ഞഥാതി ഇമമ്പി അത്ഥവിസേസം ദസ്സേതും ഇദം ഇധേവ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ഇദാനി സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേതീതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി തതിയജ്ഝാനസമങ്ഗിനോ സുഖപടിസംവേദനാഭോഗോ നത്ഥി, ഏവം സന്തേപി യസ്മാ തസ്സ നാമകായേന സമ്പയുത്തം സുഖം, യം വാ തം നാമകായസമ്പയുത്തം സുഖം, തംസമുട്ഠാനേനസ്സ യസ്മാ അതിപണീതേന രൂപേന രൂപകായോ ഫുട്ഠോ, യസ്സ ഫുട്ഠത്താ ¶ ഝാനാ വുട്ഠിതോപി സുഖം പടിസംവേദേയ്യ, തസ്മാ ഏതമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേഹീ’’തി ആഹ.

ഇദാനി യം തം അരിയാ ആചിക്ഖന്തി ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീതി ഏത്ഥ യംഝാനഹേതു യംഝാനകാരണാ തം തതിയജ്ഝാനസമങ്ഗിപുഗ്ഗലം ബുദ്ധാദയോ അരിയാ ആചിക്ഖന്തി ദേസേന്തി പഞ്ഞപേന്തി പട്ഠപേന്തി വിവരന്തി വിഭജന്തി ഉത്താനീകരോന്തി പകാസേന്തി, പസംസന്തീതി അധിപ്പായോ. കിന്തി? ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീതി. തം തതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീതി ഏവമേത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

കസ്മാ പന തം തേ ഏവം പസംസന്തീതി? പസംസാരഹതോ. അയഞ്ഹി യസ്മാ അതിമധുരസുഖേ സുഖപാരമിപ്പത്തേപി തതിയജ്ഝാനേ ഉപേക്ഖകോ, ന തത്ഥ സുഖാഭിസങ്ഗേന ആകഡ്ഢീയതി. യഥാ ച പീതി ന ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം ഉപട്ഠിതസ്സതിതായ ¶ സതിമാ. യസ്മാ ച അരിയകന്തം അരിയജനസേവിതമേവ ച അസംകിലിട്ഠം സുഖം നാമകായേന പടിസംവേദേതി, തസ്മാ പസംസാരഹോ ഹോതി. ഇതി പസംസാരഹതോ നം അരിയാ തേ ഏവം പസംസാരഹഹേതുഭൂതേ ഗുണേ പകാസേന്താ ‘‘ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’’തി ഏവം പസംസന്തീതി വേദിതബ്ബം. തതിയന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതാ തതിയം, തതിയം ഉപ്പന്നന്തിപി തതിയം.

സുഖസ്സ ച പഹാനാ ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാതി കായികസുഖസ്സ ച കായികദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ. പുബ്ബേവാതി തഞ്ച ഖോ പുബ്ബേവ, ന ചതുത്ഥജ്ഝാനക്ഖണേ. സോമനസ്സദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമാതി ചേതസികസുഖസ്സ ചേതസികദുക്ഖസ്സ ചാതി ഇമേസമ്പി ദ്വിന്നം പുബ്ബേവ അത്ഥങ്ഗമാ, പഹാനാ ¶ ഇച്ചേവ വുത്തം ഹോതി. കദാ പന നേസം പഹാനം ഹോതി? ചതുന്നം ഝാനാനം ഉപചാരക്ഖണേ. സോമനസ്സഞ്ഹി ചതുത്ഥസ്സ ഝാനസ്സ ഉപചാരക്ഖണേയേവ പഹീയതി, ദുക്ഖദോമനസ്സസുഖാനി പഠമദുതിയതതിയാനം ഉപചാരക്ഖണേസു. ഏവമേതേസം പഹാനക്കമേന അവുത്താനം ഇന്ദ്രിയവിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൨൧൯ ആദയോ) പന ഇന്ദ്രിയാനം ഉദ്ദേസക്കമേനേവ ഇധാപി വുത്താനം സുഖദുക്ഖസോമനസ്സദോമനസ്സാനം പഹാനം വേദിതബ്ബം.

യദി പനേതാനി തസ്സ തസ്സ ഝാനസ്സ ഉപചാരക്ഖണേയേവ പഹീയന്തി ¶ , അഥ കസ്മാ ‘‘കത്ഥ ചുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ… പഠമജ്ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. ഏത്ഥ ചുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതി. കത്ഥ ചുപ്പന്നം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം, സുഖിന്ദ്രിയം, സോമനസ്സിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സുഖസ്സ ച പഹാനാ…പേ… ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. ഏത്ഥ ചുപ്പന്നം സോമനസ്സിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതീ’’തി (സം. നി. ൫.൫൧൦) ഏവം ഝാനേസ്വേവ നിരോധോ വുത്തോതി? അതിസയനിരോധത്താ. അതിസയനിരോധോ ഹി തേസം പഠമജ്ഝാനാദീസു, ന നിരോധോയേവ. നിരോധോയേവ പന ഉപചാരക്ഖണേ, നാതിസയനിരോധോ. തഥാ ഹി നാനാവജ്ജനേ പഠമജ്ഝാനൂപചാരേ നിരുദ്ധസ്സാപി ദുക്ഖിന്ദ്രിയസ്സ ഡംസമകസാദിസമ്ഫസ്സേന വാ വിസമാസനൂപതാപേന വാ സിയാ ഉപ്പത്തി, ന ത്വേവ അന്തോഅപ്പനായം. ഉപചാരേ വാ നിരുദ്ധമ്പേതം ന സുട്ഠു ¶ നിരുദ്ധം ഹോതി പടിപക്ഖേന അവിഹതത്താ. അന്തോഅപ്പനായം പന പീതിഫരണേന സബ്ബോ കായോ സുഖോക്കന്തോ ഹോതി, സുഖോക്കന്തകായസ്സ ച സുട്ഠു നിരുദ്ധം ഹോതി ദുക്ഖിന്ദ്രിയം പടിപക്ഖേന വിഹതത്താ. നാനാവജ്ജനേയേവ ച ദുതിയജ്ഝാനൂപചാരേ പഹീനസ്സാപി ദോമനസ്സിന്ദ്രിയസ്സ, യസ്മാ ഏതം വിതക്കവിചാരപച്ചയേപി കായകിലമഥേ ചിത്തൂപഘാതേ ച സതി ഉപ്പജ്ജതി, വിതക്കവിചാരാഭാവേ നേവ ഉപ്പജ്ജതി. യത്ഥ പന ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ വിതക്കവിചാരഭാവേ. അപ്പഹീനായേവ ച ദുതിയജ്ഝാനൂപചാരേ വിതക്കവിചാരാതി തത്ഥസ്സ സിയാ ഉപ്പത്തി, നത്വേവ ദുതിയജ്ഝാനേ പഹീനപച്ചയത്താ. തഥാ തതിയജ്ഝാനൂപചാരേ പഹീനസ്സാപി സുഖിന്ദ്രിയസ്സ പീതിസമുട്ഠാനപണീതരൂപഫുട്ഠകായസ്സ സിയാ ഉപ്പത്തി, നത്വേവ തതിയജ്ഝാനേ. തതിയജ്ഝാനേ ഹി സുഖസ്സ പച്ചയഭൂതാ പീതി സബ്ബസോ നിരുദ്ധാ ഹോതി. തഥാ ചതുത്ഥജ്ഝാനൂപചാരേ പഹീനസ്സാപി സോമനസ്സിന്ദ്രിയസ്സ ആസന്നത്താ, അപ്പനാപ്പത്തായ ഉപേക്ഖായ അഭാവേന സമ്മാ അനതിക്കന്തത്താ ച സിയാ ഉപ്പത്തി, നത്വേവ ചതുത്ഥജ്ഝാനേ. തസ്മാ ഏവ ച ‘‘ഏത്ഥുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതീ’’തി തത്ഥ തത്ഥ അപരിസേസഗ്ഗഹണം കതന്തി.

ഏത്ഥാഹ – ‘‘അഥേവം തസ്സ തസ്സ ഝാനസ്സൂപചാരേ പഹീനാപി ഏതാ വേദനാ ഇധ കസ്മാ സമാഹരീ’’തി ¶ ? സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം ¶ . യാ ഹി അയം ‘‘അദുക്ഖമസുഖ’’ന്തി ഏത്ഥ അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ വുത്താ, സാ സുഖുമാ ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യാ ന സക്കാ സുഖേന ഗഹേതും, തസ്മാ യഥാ നാമ ദുട്ഠസ്സ യഥാ തഥാ വാ ഉപസങ്കമിത്വാ ഗഹേതും അസക്കുണേയ്യസ്സ ഗോണസ്സ ഗഹണത്ഥം ഗോപോ ഏകസ്മിം വജേ സബ്ബാ ഗാവോ സമാഹരതി, അഥേകേകം നീഹരന്തോ പടിപാടിയാ ആഗതം ‘‘അയം സോ ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി തമ്പി ഗാഹാപേതി, ഏവമേവം സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം സബ്ബാപി ഏതാ സമാഹരി. ഏവഞ്ഹി സമാഹടാ ഏതാ ദസ്സേത്വാ ‘‘യം നേവ സുഖം, ന ദുക്ഖം, ന സോമനസ്സം, ന ദോമനസ്സം, അയം അദുക്ഖമസുഖാവേദനാ’’തി സക്കാ ഹോതി ഏസാ ഗാഹയിതും.

അപിച അദുക്ഖമസുഖായ ചേതോവിമുത്തിയാ പച്ചയദസ്സനത്ഥഞ്ചാപി ഏതാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. സുഖദുക്ഖപ്പഹാനാദയോ ഹി തസ്സാ പച്ചയാ. യഥാഹ – ‘‘ചത്താരോ ഖോ, ആവുസോ, പച്ചയാ അദുക്ഖമസുഖായ ചേതോവിമുത്തിയാ സമാപത്തിയാ. ഇധാവുസോ, ഭിക്ഖു സുഖസ്സ ച പഹാനാ…പേ… ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. ഇമേ ഖോ ആവുസോ, ചത്താരോ പച്ചയാ അദുക്ഖമസുഖായ ചേതോവിമുത്തിയാ സമാപത്തിയാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൫൮). യഥാ വാ അഞ്ഞത്ഥ പഹീനാപി സക്കായദിട്ഠിആദയോ തതിയമഗ്ഗസ്സ വണ്ണഭണനത്ഥം തത്ഥ പഹീനാതി വുത്താ ¶ , ഏവം വണ്ണഭണനത്ഥമ്പേതസ്സ ഝാനസ്സേതാ ഇധ വുത്താതിപി വേദിതബ്ബാ. പച്ചയഘാതേന വാ ഏത്ഥ രാഗദോസാനം അതിദൂരഭാവം ദസ്സേതുമ്പേതാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. ഏതാസു ഹി സുഖം സോമനസ്സസ്സ പച്ചയോ, സോമനസ്സം രാഗസ്സ, ദുക്ഖം ദോമനസ്സസ്സ, ദോമനസ്സം ദോസസ്സ. സുഖാദിഘാതേന ച സപ്പച്ചയാ രാഗദോസാ ഹതാതി അതിദൂരേ ഹോന്തീതി.

അദുക്ഖമസുഖന്തി ദുക്ഖാഭാവേന അദുക്ഖം. സുഖാഭാവേന അസുഖം. ഏതേനേത്ഥ ദുക്ഖസുഖപടിപക്ഖഭൂതം തതിയവേദനം ദീപേതി, ന ദുക്ഖസുഖാഭാവമത്തം. തതിയവേദനാ നാമ അദുക്ഖമസുഖാ, ഉപേക്ഖാതിപി വുച്ചതി. സാ ഇട്ഠാനിട്ഠവിപരീതാനുഭവനലക്ഖണാ. ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിന്തി ഉപേക്ഖായ ജനിതസതിപാരിസുദ്ധിം. ഇമസ്മിഞ്ഹി ഝാനേ സുപരിസുദ്ധാ സതി, യാ ച തസ്സാ സതിയാ പാരിസുദ്ധി, സാ ഉപേക്ഖായ കതാ, ന അഞ്ഞേന. തസ്മാ ഏതം ‘‘ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധി’’ന്തി വുച്ചതി. യായ ച ഉപേക്ഖായ ഏത്ഥ ¶ സതിയാ പാരിസുദ്ധി ഹോതി, സാ അത്ഥതോ തത്രമജ്ഝത്തതാതി വേദിതബ്ബാ. ന കേവലഞ്ചേത്ഥ തായ സതിയേവ പരിസുദ്ധാ, അപിച ഖോ സബ്ബേപി സമ്പയുത്തധമ്മാ, സതിസീസേന പന ദേസനാ വുത്താ.

തത്ഥ കിഞ്ചാപി അയം ഉപേക്ഖാ ഹേട്ഠാപി തീസു ഝാനേസു വിജ്ജതി, യഥാ പന ദിവാ സൂരിയപ്പഭാഭിഭവാ സോമ്മഭാവേന ച അത്തനോ ഉപകാരകത്തേന വാ സഭാഗായ രത്തിയാ അലാഭാ ദിവാ ¶ വിജ്ജമാനാപി ചന്ദലേഖാ അപരിസുദ്ധാ ഹോതി അപരിയോദാതാ, ഏവമയമ്പി തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാചന്ദലേഖാ വിതക്കാദിപച്ചനീകധമ്മതേജാഭിഭവാ സഭാഗായ ച ഉപേക്ഖാവേദനാരത്തിയാ അലാഭാ വിജ്ജമാനാപി പഠമജ്ഝാനാദിഭേദേ അപരിസുദ്ധാ ഹോതി. തസ്സാ ച അപരിസുദ്ധായ ദിവാ അപരിസുദ്ധചന്ദലേഖായ പഭാ വിയ സഹജാതാപി സതിആദയോ അപരിസുദ്ധാവ ഹോന്തി. തസ്മാ തേസു ഏകമ്പി ‘‘ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധി’’ന്തി ന വുത്തം. ഇധ പന വിതക്കാദിപച്ചനീകതേജാഭിഭവാഭാവാ സഭാഗായ ച ഉപേക്ഖാവേദനാരത്തിയാ പടിലാഭാ അയം തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാചന്ദലേഖാ അതിവിയ പരിസുദ്ധാ. തസ്സാ പരിസുദ്ധത്താ പരിസുദ്ധചന്ദലേഖായ പഭാ വിയ സഹജാതാപി സതിആദയോ പരിസുദ്ധാ ഹോന്തി പരിയോദാതാ. തസ്മാ ഇദമേവ ‘‘ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധി’’ന്തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ചതുത്ഥന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതാ ചതുത്ഥം, ചതുത്ഥം ഉപ്പന്നന്തിപി ചതുത്ഥം.

ഇമാനി ചത്താരി ഝാനാനി പുബ്ബഭാഗേപി നാനാ, മഗ്ഗക്ഖണേപി. പുബ്ബഭാഗേ സമാപത്തിവസേന നാനാ, മഗ്ഗക്ഖണേ നാനാമഗ്ഗവസേന. ഏകസ്സ ഹി പഠമമഗ്ഗോ പഠമജ്ഝാനികോ ¶ ഹോതി, ദുതിയമഗ്ഗാദയോപി പഠമജ്ഝാനികാ വാ ദുതിയാദീസു അഞ്ഞതരജ്ഝാനികാ വാ. ഏകസ്സ പഠമമഗ്ഗോ ദുതിയാദീനം അഞ്ഞതരജ്ഝാനികോ ഹോതി, ദുതിയാദയോപി ദുതിയാദീനം അഞ്ഞതരജ്ഝാനികാ വാ പഠമജ്ഝാനികാ വാ. ഏവം ചത്താരോപി മഗ്ഗാ ഝാനവസേന സദിസാ വാ അസദിസാ വാ ഏകച്ചസദിസാ വാ ഹോന്തി. അയം പനസ്സ വിസേസോ പാദകജ്ഝാനനിയമേന ഹോതി. പഠമജ്ഝാനലാഭിനോ ഹി പഠമജ്ഝാനാ വുട്ഠായ വിപസ്സന്തസ്സ ഉപ്പന്നമഗ്ഗോ പഠമജ്ഝാനികോ ഹോതി, മഗ്ഗങ്ഗബോജ്ഝങ്ഗാനി പനേത്ഥ പരിപുണ്ണാനേവ ഹോന്തി. ദുതിയജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ വിപസ്സന്തസ്സ ഉപ്പന്നോ ദുതിയജ്ഝാനികോ ഹോതി, മഗ്ഗങ്ഗാനി ¶ പനേത്ഥ സത്ത ഹോന്തി. തതിയജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ വിപസ്സന്തസ്സ ഉപ്പന്നോ തതിയജ്ഝാനികോ, മഗ്ഗങ്ഗാനി പനേത്ഥ സത്ത, ബോജ്ഝങ്ഗാനി ഛ ഹോന്തി. ഏസ നയോ ചതുത്ഥജ്ഝാനതോ പട്ഠായ യാവ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനാ. ആരുപ്പേ ചതുക്കപഞ്ചകജ്ഝാനം ഉപ്പജ്ജതി, തഞ്ച ഖോ ലോകുത്തരം, ന ലോകിയന്തി വുത്തം. ഏത്ഥ കഥന്തി? ഏത്ഥപി പഠമജ്ഝാനാദീസു യതോ വുട്ഠായ സോതാപത്തിമഗ്ഗം പടിലഭിത്വാ അരൂപസമാപത്തിം ഭാവേത്വാ യോ ആരുപ്പേ ഉപ്പന്നോ, തംഝാനികാവ തസ്സ തത്ഥ തയോ മഗ്ഗാ ഉപ്പജ്ജന്തി. ഏവം പാദകജ്ഝാനമേവ നിയമേതി. കേചി പന ഥേരാ ‘‘വിപസ്സനായ ആരമ്മണഭൂതാ ഖന്ധാ നിയമേന്തീ’’തി വദന്തി. കേചി ‘‘പുഗ്ഗലജ്ഝാസയോ നിയമേതീ’’തി വദന്തി. കേചി ‘‘വുട്ഠാനഗാമിനീ വിപസ്സനാ നിയമേതീ’’തി വദന്തി.

തത്രായം അനുപുബ്ബികഥാ – വിപസ്സനാനിയമേന ഹി സുക്ഖവിപസ്സകസ്സ ഉപ്പന്നമഗ്ഗോപി, സമാപത്തിലാഭിനോ ഝാനം പാദകം അകത്വാ ഉപ്പന്നമഗ്ഗോപി, പഠമജ്ഝാനം പാദകം കത്വാ പകിണ്ണകസങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ ഉപ്പാദിതമഗ്ഗോപി പഠമജ്ഝാനികോവ ഹോതി, സബ്ബേസു സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാനി ¶ അട്ഠ മഗ്ഗങ്ഗാനി പഞ്ച ഝാനങ്ഗാനി ഹോന്തി. തേസഞ്ഹി പുബ്ബഭാഗവിപസ്സനാ സോമനസ്സസഹഗതാപി ഉപേക്ഖാസഹഗതാപി ഹുത്വാ വുട്ഠാനകാലേ സങ്ഖാരുപേക്ഖാഭാവം പത്താ സോമനസ്സസഹഗതാവ ഹോതി.

പഞ്ചകനയേ ദുതിയതതിയചതുത്ഥജ്ഝാനാനി പാദകാനി കത്വാ ഉപ്പാദിതമഗ്ഗേസു യഥാക്കമേനേവ ഝാനം ചതുരങ്ഗികം തിവങ്ഗികം ദുവങ്ഗികഞ്ച ഹോതി, സബ്ബേസു പന സത്ത മഗ്ഗങ്ഗാനി ഹോന്തി, ചതുത്ഥേ ഛ ബോജ്ഝങ്ഗാനി. അയം വിസേസോ പാദകജ്ഝാനനിയമേന ചേവ വിപസ്സനാനിയമേന ച ഹോതി. തേസമ്പി ¶ ഹി പുബ്ബഭാഗവിപസ്സനാ സോമനസ്സസഹഗതാപി ഉപേക്ഖാസഹഗതാപി ഹോതി, വുട്ഠാനഗാമിനീ സോമനസ്സസഹഗതാവ.

പഞ്ചമജ്ഝാനം പാദകം കത്വാ നിബ്ബത്തിതമഗ്ഗേ പന ഉപേക്ഖാചിത്തേകഗ്ഗതാവസേന ദ്വേ ഝാനങ്ഗാനി, ബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗാനി ഛ സത്ത ചേവ. അയമ്പി വിസേസോ ഉഭയനിയമവസേന ഹോതി. ഇമസ്മിഞ്ഹി നയേ പുബ്ബഭാഗവിപസ്സനാ സോമനസ്സസഹഗതാ വാ ഉപേക്ഖാസഹഗതാ വാ ഹോതി, വുട്ഠാനഗാമിനീ ഉപേക്ഖാസഹഗതാവ ഹോതി. അരൂപജ്ഝാനാനി ¶ പാദകാനി കത്വാ ഉപ്പാദിതമഗ്ഗേപി ഏസേവ നയോ. ഇധ പന ചതുക്കനയേ അവിതക്കവിചാരമത്തസ്സ ദുതിയജ്ഝാനസ്സ അഭാവാ തം അപനേത്വാ സേസാനം വസേന യോജേതബ്ബം. ഏവം പാദകജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ യേ കേചി സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ നിബ്ബത്തിതമഗ്ഗസ്സ ആസന്നപദേസേ വുട്ഠിതസമാപത്തി അത്തനാ സദിസഭാവം കരോതി ഭൂമിവണ്ണോ വിയ ഗോധാവണ്ണസ്സ.

ദുതിയത്ഥേരവാദേ പന യതോ യതോ സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ യേ യേ സമാപത്തിധമ്മേ സമ്മസിത്വാ മഗ്ഗോ നിബ്ബത്തിതോ ഹോതി, തംതംസമാപത്തിസദിസോവ ഹോതി. തത്രാപി ച വിപസ്സനാനിയമോ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

തതിയത്ഥേരവാദേ അത്തനോ അജ്ഝാസയാനുരൂപേന യം യം ഝാനം പാദകം കത്വാ യേ യേ ഝാനധമ്മേ സമ്മസിത്വാ മഗ്ഗോ നിബ്ബത്തിതോ, തംതംഝാനസദിസോവ ഹോതി. പാദകജ്ഝാനം പന സമ്മസിതജ്ഝാനം വാ വിനാ അജ്ഝാസയമത്തേനേവ തം ന ഇജ്ഝതി. ഏത്ഥാപി ച വിപസ്സനാനിയമോ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

അയം വുച്ചതി സമ്മാസമാധീതി യാ ഇമേസു ചതൂസു ഝാനേസു ഏകഗ്ഗതാ, അയം പുബ്ബഭാഗേ ലോകിയോ, അപരഭാഗേ ലോകുത്തരോ സമ്മാസമാധി നാമ വുച്ചതി. ഏവം ലോകിയലോകുത്തരവസേന ധമ്മസേനാപതി ¶ മഗ്ഗസച്ചം ദേസേതി. തത്ഥ ലോകിയമഗ്ഗേ സബ്ബാനേവ മഗ്ഗങ്ഗാനി യഥാനുരൂപം ഛസു ആരമ്മണേസു അഞ്ഞതരാരമ്മണാനി ഹോന്തി. ലോകുത്തരമഗ്ഗേ പന ചതുസച്ചപ്പടിവേധായ പവത്തസ്സ അരിയസാവകസ്സ നിബ്ബാനാരമ്മണം അവിജ്ജാനുസയസമുഗ്ഘാതകം പഞ്ഞാചക്ഖു സമ്മാദിട്ഠി, തഥാ സമ്പന്നദിട്ഠിസ്സ തംസമ്പയുത്തോ തിവിധമിച്ഛാസങ്കപ്പസമുഗ്ഘാതകോ ചേതസോ നിബ്ബാനപദാഭിനിരോപനോ സമ്മാസങ്കപ്പോ, തഥാ പസ്സന്തസ്സ വിതക്കേന്തസ്സ ച തംസമ്പയുത്താവ ചതുബ്ബിധവചീദുച്ചരിതസമുഗ്ഘാതികാ മിച്ഛാവാചായ വിരതി സമ്മാവാചാ, തഥാ വിരമന്തസ്സ തംസമ്പയുത്താവ തിവിധമിച്ഛാകമ്മന്തസമുച്ഛേദികാ മിച്ഛാകമ്മന്താ വിരതി ¶ സമ്മാകമ്മന്തോ, തേസംയേവ ചസ്സ വാചാകമ്മന്താനം വോദാനഭൂതാ തംസമ്പയുത്താവ കുഹനാദിസമുച്ഛേദികാ മിച്ഛാആജീവാ വിരതി സമ്മാആജീവോ, തസ്സായേവസ്സ സമ്മാവാചാകമ്മന്താജീവസങ്ഖാതായ സീലഭൂമിയം പതിട്ഠമാനസ്സ തദനുരൂപോ തംസമ്പയുത്തോവ കോസജ്ജസമുച്ഛേദകോ, അനുപ്പന്നുപ്പന്നാനം അകുസലകുസലാനം ¶ അനുപ്പാദപ്പഹാനുപ്പാദട്ഠിതിസാധകോ ച വീരിയാരമ്ഭോ സമ്മാവായാമോ, ഏവം വായമന്തസ്സ തംസമ്പയുത്തോവ മിച്ഛാസതിവിനിദ്ധുനകോ, കായാദീസു കായാനുപസ്സനാദിസാധകോ ച ചേതസോ അസമ്മോസോ സമ്മാസതി. ഏവം അനുത്തരായ സതിയാ സുവിഹിതചിത്താരക്ഖസ്സ തംസമ്പയുത്താവ മിച്ഛാസമാധിവിദ്ധംസികാ ചിത്തേകഗ്ഗതാ സമ്മാസമാധി. ഏസ ലോകുത്തരോ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ.

യോ സഹ ലോകിയേന മഗ്ഗേന ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിപടിപദാതി സങ്ഖ്യം ഗതോ, സോ ഖോ പനേസ മഗ്ഗോ സമ്മാദിട്ഠിസങ്കപ്പാനം വിജ്ജായ സേസധമ്മാനം ചരണേന സങ്ഗഹിതത്താ വിജ്ജാ ചേവ ചരണഞ്ച. തഥാ തേസം ദ്വിന്നം വിപസ്സനായാനേന ഇതരേസം സമഥയാനേന സങ്ഗഹിതത്താ സമഥോ ചേവ വിപസ്സനാ ച. തേസം ദ്വിന്നം പഞ്ഞാക്ഖന്ധേന തദനന്തരാനം തിണ്ണം സീലക്ഖന്ധേന അവസേസാനം തിണ്ണം സമാധിക്ഖന്ധേന അധിപഞ്ഞാഅധിസീലഅധിചിത്തസിക്ഖാഹി ച സങ്ഗഹിതത്താ ഖന്ധത്തയഞ്ചേവ സിക്ഖത്തയഞ്ച ഹോതി. യേന സമന്നാഗതോ അരിയസാവകോ ദസ്സനസമത്ഥേഹി ചക്ഖൂഹി ഗമനസമത്ഥേഹി ച പാദേഹി സമന്നാഗതോ അദ്ധികോ വിയ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ ഹുത്വാ വിപസ്സനായാനേന കാമസുഖല്ലികാനുയോഗം സമഥയാനേന അത്തകിലമഥാനുയോഗന്തി അന്തദ്വയം പരിവജ്ജേത്വാ മജ്ഝിമപടിപദം പടിപന്നോ പഞ്ഞാക്ഖന്ധേന മോഹക്ഖന്ധം, സീലക്ഖന്ധേന ദോസക്ഖന്ധം, സമാധിക്ഖന്ധേന ച ലോഭക്ഖന്ധം പദാലേന്തോ അധിപഞ്ഞാസിക്ഖായ പഞ്ഞാസമ്പദം, അധിസീലസിക്ഖായ സീലസമ്പദം, അധിചിത്തസിക്ഖായ സമാധിസമ്പദന്തി തിസ്സോ സമ്പത്തിയോ പത്വാ അമതം നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതി. ആദിമജ്ഝപരിയോസാനകല്യാണം സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മരതനവിചിത്തം സമ്മത്തനിയാമസങ്ഖാതം അരിയഭൂമിം ഓക്കന്തോ ഹോതീതി.

മഗ്ഗസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സച്ചപകിണ്ണകവണ്ണനാ

ചതൂസു ¶ ¶ ¶ പന സച്ചേസു ബാധനലക്ഖണം ദുക്ഖസച്ചം, പഭവലക്ഖണം സമുദയസച്ചം, സന്തിലക്ഖണം നിരോധസച്ചം, നിയ്യാനലക്ഖണം മഗ്ഗസച്ചം, അപിച പവത്തിപവത്തകനിവത്തിനിവത്തകലക്ഖണാനി പടിപാടിയാ. തഥാ സങ്ഖതതണ്ഹാഅസങ്ഖതദസ്സനലക്ഖണാനി ച.

കസ്മാ പന ചത്താരേവ അരിയസച്ചാനി വുത്താനി അനൂനാനി അനധികാനീതി ചേ? അഞ്ഞസ്സ അസമ്ഭവതോ അഞ്ഞതരസ്സ ച അനപനേയ്യഭാവതോ. ന ഹി ഏതേഹി അഞ്ഞം അധികം വാ, ഏതേസം വാ ഏകമ്പി അപനേതബ്ബം സമ്ഭോതി. യഥാഹ –

‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ആഗച്ഛേയ്യ സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ‘നേതം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം, അഞ്ഞം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം. യം സമണേന ഗോതമേന ദേസിതം, അഹമേതം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം പഞ്ഞപേസ്സാമീ’തി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തിആദി.

യഥാ ചാഹ –

‘‘യോ ഹി കോചി, ഭിക്ഖവേ, സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ഏവം വദേയ്യ ‘നേതം ദുക്ഖം പഠമം അരിയസച്ചം, യം സമണേന ഗോതമേന ദേസിതം, അഹമേതം ദുക്ഖം പഠമം അരിയസച്ചം പച്ചക്ഖായ അഞ്ഞം ദുക്ഖം പഠമം അരിയസച്ചം പഞ്ഞപേസ്സാമീ’തി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തിആദി (സം. നി. ൫.൧൦൮൬).

അപിച പവത്തിമാചിക്ഖന്തോ ഭഗവാ സഹേതുകം ആചിക്ഖി, നിവത്തിഞ്ച സഉപായം. ഇതി പവത്തിനിവത്തിതദുഭയഹേതൂനം ഏതപ്പരമതോ ചത്താരേവ വുത്താനി. തഥാ പരിഞ്ഞേയ്യപഹാതബ്ബസച്ഛികാതബ്ബഭാവേതബ്ബാനം, തണ്ഹാവത്ഥുതണ്ഹാതണ്ഹാനിരോധതണ്ഹാനിരോധൂപായാനം, ആലയആലയരാമതാആലയസമുഗ്ഘാതആലയസമുഗ്ഘാതൂപായാനഞ്ച വസേനാപി ചത്താരേവ വുത്താനീതി.

ഏത്ഥ ച ഓളാരികത്താ സബ്ബസത്തസാധാരണത്താ ച സുവിഞ്ഞേയ്യന്തി ദുക്ഖസച്ചം പഠമം വുത്തം. തസ്സേവ ഹേതുദസ്സനത്ഥം തദനന്തരം സമുദയസച്ചം, ഹേതുനിരോധാ ¶ ഫലനിരോധോതി ¶ ഞാപനത്ഥം തതോ നിരോധസച്ചം, തദധിഗമൂപായദസ്സനത്ഥം അന്തേ മഗ്ഗസച്ചം. ഭവസുഖസ്സാദഗധിതാനം വാ സത്താനം സംവേഗജനനത്ഥം ¶ പഠമം ദുക്ഖമാഹ. തം നേവ അകതം ആഗച്ഛതി, ന ഇസ്സരനിമ്മാനാദിതോ ഹോതി, ഇതോ പന ഹോതീതി ഞാപനത്ഥം തദനന്തരം സമുദയം. തതോ സഹേതുകേന ദുക്ഖേന അഭിഭൂതത്താ സംവിഗ്ഗമാനസാനം ദുക്ഖനിസ്സരണഗവേസീനം നിസ്സരണദസ്സനേന അസ്സാസജനനത്ഥം നിരോധം. തതോ നിരോധാധിഗമനത്ഥം നിരോധസമ്പാപകം മഗ്ഗന്തി അയമേതേസം കമോ.

ഏതേസു പന ഭാരോ വിയ ദുക്ഖസച്ചം ദട്ഠബ്ബം, ഭാരാദാനമിവ സമുദയസച്ചം, ഭാരനിക്ഖേപനമിവ നിരോധസച്ചം, ഭാരനിക്ഖേപനൂപായോ വിയ മഗ്ഗസച്ചം. രോഗോ വിയ വാ ദുക്ഖസച്ചം, രോഗനിദാനമിവ സമുദയസച്ചം, രോഗവൂപസമോ വിയ നിരോധസച്ചം, ഭേസജ്ജമിവ മഗ്ഗസച്ചം. ദുബ്ഭിക്ഖമിവ വാ ദുക്ഖസച്ചം, ദുബ്ബുട്ഠി വിയ സമുദയസച്ചം, സുഭിക്ഖമിവ നിരോധസച്ചം, സുവുട്ഠി വിയ മഗ്ഗസച്ചം. അപിച വേരീവേരമൂലവേരസമുഗ്ഘാതവേരസമുഗ്ഘാതൂപായേഹി, വിസരുക്ഖരുക്ഖമൂലമൂലൂപച്ഛേദതദുപച്ഛേദൂപായേഹി, ഭയഭയമൂലനിബ്ഭയതദധിഗമൂപായേഹി, ഓരിമതീരമഹോഘപാരിമതീരതംസമ്പാപകവായാമേഹി ച യോജേത്വാപേതാനി ഉപമാതോ വേദിതബ്ബാനീതി.

സബ്ബാനേവ പനേതാനി സച്ചാനി പരമത്ഥേന വേദകകാരകനിബ്ബുതഗമകാഭാവതോ സുഞ്ഞാനീതി വേദിതബ്ബാനി. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘ദുക്ഖമേവ ഹി ന കോചി ദുക്ഖിതോ, കാരകോ ന കിരിയാവ വിജ്ജതി;

അത്ഥി നിബ്ബുതി ന നിബ്ബുതോ പുമാ, മഗ്ഗമത്ഥി ഗമകോ ന വിജ്ജതീ’’തി.

അഥ വാ –

ധുവസുഭസുഖത്തസുഞ്ഞം, പുരിമദ്വയമത്തസുഞ്ഞമമതപദം;

ധുവസുഖഅത്തവിരഹിതോ, മഗ്ഗോ ഇതി സുഞ്ഞതാ തേസു.

നിരോധസുഞ്ഞാനി ¶ വാ തീണി, നിരോധോ ച സേസത്തയസുഞ്ഞോ. ഫലസുഞ്ഞോ വാ ഏത്ഥ ഹേതു സമുദയേ ദുക്ഖസ്സ അഭാവതോ, മഗ്ഗേ ച നിരോധസ്സ, ന ഫലേന സഗബ്ഭോ പകതിവാദീനം പകതി വിയ. ഹേതുസുഞ്ഞഞ്ച ഫലം ദുക്ഖസമുദയാനം നിരോധമഗ്ഗാനഞ്ച അസമവായാ, ന ഹേതുസമവേതം ഹേതുഫലം സമവായവാദീനം ദ്വിഅണുകാദി വിയ. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘തയമിധ ¶ ¶ നിരോധസുഞ്ഞം, തയേന തേനാപി നിബ്ബുതീ സുഞ്ഞാ;

സുഞ്ഞോ ഫലേന ഹേതു, ഫലമ്പി തംഹേതുനാ സുഞ്ഞ’’ന്തി.

സബ്ബാനേവ സച്ചാനി അഞ്ഞമഞ്ഞസഭാഗാനി അവിതഥതോ അത്തസുഞ്ഞതോ ദുക്കരപടിവേധതോ ച. യഥാഹ –

‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, ആനന്ദ, കതമം നു ഖോ ദുക്കരതരം വാ ദുരഭിസമ്ഭവതരം വാ, യോ ദൂരതോവ സുഖുമേന താളച്ഛിഗ്ഗളേന അസനം അതിപാതേയ്യ പോങ്ഖാനുപോങ്ഖം അവിരാധിതം, യോ വാ സത്തധാ ഭിന്നസ്സ വാലസ്സ കോടിയാ കോടിം പടിവിജ്ഝേയ്യാതി? ഏതദേവ, ഭന്തേ, ദുക്കരതരഞ്ചേവ ദുരഭിസമ്ഭവതരഞ്ച; യോ വാ സത്തധാ ഭിന്നസ്സ വാലസ്സ കോടിയാ കോടിം പടിവിജ്ഝേയ്യാതി; അഥ ഖോ തേ, ആനന്ദ, ദുപ്പടിവിജ്ഝതരം പടിവിജ്ഝന്തി, യേ ‘ഇദം ദുക്ഖ’ന്തി യഥാഭൂതം പടിവിജ്ഝന്തി…പേ… ‘അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’തി യഥാഭൂതം പടിവിജ്ഝന്തീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൧൧൫);

വിസഭാഗാനി സലക്ഖണവവത്ഥാനതോ. പുരിമാനി ച ദ്വേ സഭാഗാനി ദുരവഗാഹത്ഥേന ഗമ്ഭീരത്താ ലോകിയത്താ സാസവത്താ ച, വിസഭാഗാനി ഫലഹേതുഭേദതോ പരിഞ്ഞേയ്യപഹാതബ്ബതോ ച. പച്ഛിമാനിപി ദ്വേ സഭാഗാനി ഗമ്ഭീരത്തേന ദുരവഗാഹത്താ ലോകുത്തരത്താ അനാസവത്താ ച, വിസഭാഗാനി വിസയവിസയീഭേദതോ സച്ഛികാതബ്ബഭാവേതബ്ബതോ ച. പഠമതതിയാനി ചാപി സഭാഗാനി ഫലാപദേസതോ, വിസഭാഗാനി സങ്ഖതാസങ്ഖതതോ ¶ . ദുതിയചതുത്ഥാനി ചാപി സഭാഗാനി ഹേതുഅപദേസതോ, വിസഭാഗാനി ഏകന്തകുസലാകുസലതോ. പഠമചതുത്ഥാനി ചാപി സഭാഗാനി സങ്ഖതതോ, വിസഭാഗാനി ലോകിയലോകുത്തരതോ. ദുതിയതതിയാനി ചാപി സഭാഗാനി നേവസേക്ഖനാസേക്ഖഭാവതോ, വിസഭാഗാനി സാരമ്മണാനാരമ്മണതോ.

‘‘ഇതി ഏവം പകാരേഹി, നയേഹി ച വിചക്ഖണോ;

വിജഞ്ഞാ അരിയസച്ചാനം, സഭാഗവിസഭാഗത’’ന്തി.

സബ്ബമേവ ¶ ചേത്ഥ ദുക്ഖം ഏകവിധം പവത്തിഭാവതോ, ദുവിധം നാമരൂപതോ, തിവിധം കാമരൂപാരൂപൂപപത്തിഭവഭേദതോ, ചതുബ്ബിധം ചതുആഹാരഭേദതോ, പഞ്ചവിധം ¶ പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധഭേദതോ. സമുദയോപി ഏകവിധോ പവത്തകഭാവതോ, ദുവിധോ ദിട്ഠിസമ്പയുത്താസമ്പയുത്തതോ, തിവിധോ കാമഭവവിഭവതണ്ഹാഭേദതോ, ചതുബ്ബിധോ ചതുമഗ്ഗപ്പഹേയ്യതോ, പഞ്ചവിധോ രൂപാഭിനന്ദനാദിഭേദതോ, ഛബ്ബിധോ ഛതണ്ഹാകായഭേദതോ. നിരോധോപി ഏകവിധോ അസങ്ഖതധാതുഭാവതോ, പരിയായതോ പന ദുവിധോ സഉപാദിസേസഅനുപാദിസേസതോ, തിവിധോ ഭവത്തയവൂപസമതോ, ചതുബ്ബിധോ ചതുമഗ്ഗാധിഗമനീയതോ, പഞ്ചവിധോ പഞ്ചാഭിനന്ദനവൂപസമതോ, ഛബ്ബിധോ ഛതണ്ഹാകായക്ഖയഭേദതോ. മഗ്ഗോപി ഏകവിധോ ഭാവേതബ്ബതോ, ദുവിധോ സമഥവിപസ്സനാഭേദതോ, ദസ്സനഭാവനാഭേദതോ വാ, തിവിധോ ഖന്ധത്തയഭേദതോ. അയഞ്ഹി സപ്പദേസത്താ നഗരം വിയ രജ്ജേന നിപ്പദേസേഹി തീഹി ഖന്ധേഹി സങ്ഗഹിതോ. യഥാഹ –

‘‘ന ഖോ, ആവുസോ വിസാഖ, അരിയേന അട്ഠങ്ഗികേന മഗ്ഗേന തയോ ഖന്ധാ സങ്ഗഹിതാ, തീഹി ച ഖോ, ആവുസോ വിസാഖ, ഖന്ധേഹി അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ സങ്ഗഹിതോ. യാ, ചാവുസോ വിസാഖ, സമ്മാവാചാ യോ ച സമ്മാകമ്മന്തോ യോ ച സമ്മാആജീവോ, ഇമേ ധമ്മാ സീലക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതാ. യോ ച സമ്മാവായാമോ യാ ച സമ്മാസതി യോ ച സമ്മാസമാധി, ഇമേ ധമ്മാ സമാധിക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതാ. യാ ച സമ്മാദിട്ഠി യോ ച സമ്മാസങ്കപ്പോ, ഇമേ ധമ്മാ പഞ്ഞാക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൬൨).

ചതുബ്ബിധോ സോതാപത്തിമഗ്ഗാദിവസേന.

അപിച സബ്ബാനേവ സച്ചാനി ഏകവിധാനി അവിതഥത്താ, അഭിഞ്ഞേയ്യത്താ വാ. ദുവിധാനി ലോകിയലോകുത്തരതോ, സങ്ഖതാസങ്ഖതതോ ¶ വാ. തിവിധാനി ദസ്സനഭാവനാഹി പഹാതബ്ബതോ അപ്പഹാതബ്ബതോ നേവപഹാതബ്ബനാപഹാതബ്ബതോ ച. ചതുബ്ബിധാനി പരിഞ്ഞേയ്യപഹാതബ്ബസച്ഛികാതബ്ബഭാവേതബ്ബതോതി.

‘‘ഏവം അരിയസച്ചാനം, ദുബ്ബോധാനം ബുധോ വിധിം;

അനേകഭേദതോ ജഞ്ഞാ, ഹിതായ ച സുഖായ ചാ’’തി.

സച്ചപകിണ്ണകവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഇദാനി ¶ ¶ ധമ്മസേനാപതി ഭഗവതാ ദേസിതക്കമേനേവ അന്തേ സച്ചചതുക്കം നിദ്ദിസിത്വാ ‘‘തം ഞാതട്ഠേന ¶ ഞാണ’’ന്തിആദിനാ സച്ചചതുക്കവസേന സുതമയേ ഞാണം നിഗമേത്വാ ദസ്സേതി. ഏവം ‘‘സോതാവധാനേ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണ’’ന്തി പുബ്ബേ വുത്തം സബ്ബം നിഗമേത്വാ ദസ്സേതീതി.

സദ്ധമ്മപ്പകാസിനിയാ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗട്ഠകഥായ

സുതമയഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. സീലമയഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൩൭. സീലമയഞാണനിദ്ദേസേ ¶ പഞ്ചാതി ഗണനപരിച്ഛേദോ. സീലാനീതി പരിച്ഛിന്നധമ്മനിദസ്സനം. പരിയന്തപാരിസുദ്ധിസീലന്തിആദി പഞ്ചന്നം സരൂപതോ ദസ്സനം. പരിയന്തപാരിസുദ്ധീതിആദീസു യഥാ നീലവണ്ണയോഗതോ വത്ഥമ്പി നീലമസ്സ അത്ഥീതി നീലന്തി വുച്ചതി, ഏവം ഗണനവസേന പരിയന്തോ പരിച്ഛേദോ അസ്സാ അത്ഥീതി പരിയന്താ, ഉപസമ്പന്നസീലേ പത്തോ അനുപസമ്പന്നസീലസ്സ അവസാനസബ്ഭാവതോ വാ പരിയന്തോ അവസാനം അസ്സാ അത്ഥീതി പരിയന്താ. സപരിയന്താതി വാ വത്തബ്ബേ സകാരലോപോ കതോതി വേദിതബ്ബോ ‘‘ദകം ദകാസയാ പവിസന്തീ’’തി (സം. നി. ൩.൭൮; അ. നി. ൪.൩൩) ഏത്ഥ ഉകാരലോപോ വിയ. പരിസുദ്ധഭാവോ പാരിസുദ്ധി, പരിയന്താ ച സാ പാരിസുദ്ധി ചാതി പരിയന്തപാരിസുദ്ധി, പരിയന്തപാരിസുദ്ധിസങ്ഖാതം സീലം പരിയന്തപാരിസുദ്ധിസീലം. വുത്തപടിപക്ഖേന ന പരിയന്താതി അപരിയന്താ, നത്ഥി ഏതിസ്സാ പരിയന്തോതിപി അപരിയന്താ, വുദ്ധോ ഏതിസ്സാ പരിയന്തോതിപി അപരിയന്താ. സമാദാനതോ പഭുതി അഖണ്ഡിതത്താ ഖണ്ഡിതാപി കതപടികമ്മത്താ ചിത്തുപ്പാദമത്തകേനാപി മലേന വിരഹിതത്താ ച പരിസുദ്ധജാതിമണി വിയ സുധന്തസുപരികമ്മകതസുവണ്ണം വിയ ച പരിസുദ്ധത്താ അരിയമഗ്ഗസ്സ പദട്ഠാനഭൂതാ അനൂനട്ഠേന പരിപൂണ്ണാ. ദിട്ഠിയാ പഹീനത്താ ദിട്ഠിപരാമാസേന അഗ്ഗഹിതത്താ അപരാമട്ഠാ.അയം തേ സീലേ ദോസോതി കേനചി ചോദകേന പരാമസിതും അസക്കുണേയ്യത്താ വാ അപരാമട്ഠാ. അരഹത്തഫലക്ഖണേ സബ്ബദരഥപടിപ്പസ്സദ്ധിയാ പടിപ്പസ്സദ്ധി. അനുപസമ്പന്നാനന്തി അനവസേസസമാദാനവസേന സീലസമ്പദായ ഭുസം സമ്പന്നാതി ഉപസമ്പന്നാ, ന ഉപസമ്പന്നാ അനുപസമ്പന്നാ. തേസം അനുപസമ്പന്നാനം.

പരിയന്തസിക്ഖാപദാനന്തി ¶ ഏത്ഥ സിക്ഖിതബ്ബട്ഠേന സിക്ഖാ, കോട്ഠാസട്ഠേന പദാനി, സിക്ഖിതബ്ബകോട്ഠാസാനീതി അത്ഥോ. അപിച സീലേ പതിട്ഠിതേന ഉപരിപത്തബ്ബത്താ സബ്ബേ കുസലാ ധമ്മാ ¶ സിക്ഖാ, സീലാനി താസം സിക്ഖാനം പതിട്ഠട്ഠേന പദാനീതി സിക്ഖാനം പദത്താ സിക്ഖാപദാനി ¶ , പരിയന്താനി സിക്ഖാപദാനി ഏതേസന്തി പരിയന്തസിക്ഖാപദാ. തേസം പരിയന്തസിക്ഖാപദാനം. ഏത്ഥ ച ദ്വേ പരിയന്താ സിക്ഖാപദപരിയന്തോ ച കാലപരിയന്തോ ച. കതമോ സിക്ഖാപദപരിയന്തോ? ഉപാസകോപാസികാനം യഥാസമാദാനവസേന ഏകം വാ ദ്വേ വാ തീണി വാ ചത്താരി വാ പഞ്ച വാ അട്ഠ വാ ദസ വാ സിക്ഖാപദാനി ഹോന്തി, സിക്ഖമാനസാമണേരസാമണേരീനം ദസ സിക്ഖാപദാനി. അയം സിക്ഖാപദപരിയന്തോ. കതമോ കാലപരിയന്തോ? ഉപാസകോപാസികാ ദാനം ദദമാനാ പരിവേസനപരിയന്തം സീലം സമാദിയന്തി, വിഹാരഗതാ വിഹാരപരിയന്തം സീലം സമാദിയന്തി, ഏകം വാ ദ്വേ വാ തയോ വാ ഭിയ്യോ വാ രത്തിന്ദിവാനി പരിച്ഛേദം കത്വാ സീലം സമാദിയന്തി. അയം കാലപരിയന്തോ. ഇമേസു ദ്വീസു പരിയന്തേസു സിക്ഖാപദം പരിയന്തം കത്വാ സമാദിന്നം സീലം വീതിക്കമനേന വാ മരണേന വാ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, കാലം പരിയന്തം കത്വാ സമാദിന്നം തംതംകാലാതിക്കമേന പടിപ്പസ്സമ്ഭതി.

അപരിയന്തസിക്ഖാപദാനന്തി –

‘‘നവ കോടിസഹസ്സാനി, അസീതി സതകോടിയോ;

പഞ്ഞാസ സതസഹസ്സാനി, ഛത്തിംസ ച പുനാപരേ.

‘‘ഏതേ സംവരവിനയാ, സമ്ബുദ്ധേന പകാസിതാ;

പേയ്യാലമുഖേന നിദ്ദിട്ഠാ, സിക്ഖാ വിനയസംവരേ’’തി. –

ഏവം ഗണനവസേന പരിയന്താനമ്പി സിക്ഖാപദാനം അനവസേസസമാദാനഭാവവസേന ലാഭയസഞാതിഅങ്ഗജീവിതഹേതു അദിട്ഠപരിയന്തഭാവവസേന ഉപരി രക്ഖിതബ്ബസീലപരിച്ഛേദാഭാവവസേന ച നത്ഥി ഏതേസം പരിയന്തോതി അപരിയന്താനി. അപരിയന്താനി സിക്ഖാപദാനി ഏതേസന്തി അപരിയന്തസിക്ഖാപദാ. തേസം അപരിയന്തസിക്ഖാപദാനം, വുദ്ധപരിയന്തസിക്ഖാപദാനന്തി വാ അത്ഥോ.

പുഥുജ്ജനകല്യാണകാനന്തിആദീസു ¶ –

‘‘പുഥൂനം ജനനാദീഹി, കാരണേഹി പുഥുജ്ജനോ;

പുഥുജ്ജനന്തോഗധത്താ, പുഥുവായം ജനോ ഇതി’’. –

വുത്തപുഥുജ്ജനലക്ഖണാനതിക്കമേപി –

‘‘ദുവേ ¶ ¶ പുഥുജ്ജനാ വുത്താ, ബുദ്ധേനാദിച്ചബന്ധുനാ;

അന്ധോ പുഥുജ്ജനോ ഏകോ, കല്യാണേകോ പുഥുജ്ജനോ’’തി. –

വുത്തപുഥുജ്ജനദ്വയേ കല്യാണധമ്മസമാഗമേന അന്ധപുഥുജ്ജനഭാവം അതിക്കമ്മ കല്യാണപുഥുജ്ജനഭാവേ ഠിതാനം പുഥുജ്ജനകല്യാണകാനം കല്യാണപുഥുജ്ജനാനന്തി വുത്തം ഹോതി. പുഥുജ്ജനേസു വാ കല്യാണകാനം പുഥുജ്ജനകല്യാണകാനം.

കുസലധമ്മേ യുത്താനന്തി ഏത്ഥ കുസലസദ്ദോ താവ ആരോഗ്യാനവജ്ജഛേകസുഖവിപാകേസു ദിസ്സതി. അയഞ്ഹി ‘‘കച്ചി നു ഭോതോ കുസലം, കച്ചി ഭോതോ അനാമയ’’ന്തിആദീസു (ജാ. ൧.൧൫.൧൪൬; ൨.൨൦.൧൨൯) ആരോഗ്യേ ദിസ്സതി. ‘‘കതമോ പന, ഭന്തേ, കായസമാചാരോ കുസലോ? യോ ഖോ, മഹാരാജ, കായസമാചാരോ അനവജ്ജോ’’തി (മ. നി. ൨.൩൬൧) ച ‘‘പുന ചപരം, ഭന്തേ, ഏതദാനുത്തരിയം യഥാ ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേതി കുസലേസു ധമ്മേസൂ’’തി ച (ദീ. നി. ൩.൧൪൫) ഏവമാദീസു അനവജ്ജേ. ‘‘കുസലോ ത്വം രഥസ്സ അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം (മ. നി. ൨.൮൭), കുസലാ നച്ചഗീതസ്സ സിക്ഖിതാ ചാതുരിത്ഥിയോ’’തിആദീസു (ജാ. ൨.൨൨.൯൪) ഛേകേ. ‘‘കുസലാനം, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാനം സമാദാനഹേതു (ദീ. നി. ൩.൮൦). കുസലസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ ഉപചിതത്താ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൪൩൧) സുഖവിപാകേ. സ്വായമിധ ആരോഗ്യേപി അനവജ്ജേപി സുഖവിപാകേപി വട്ടതി.

വചനത്ഥോ പനേത്ഥ കുച്ഛിതേ പാപകേ ധമ്മേ സലയന്തി ചലയന്തി കമ്പേന്തി വിദ്ധംസേന്തീതി കുസലാ. കുച്ഛിതേന വാ ആകാരേന സയന്തി പവത്തന്തീതി കുസാ, തേ കുസേ ലുനന്തി ഛിന്ദന്തീതി കുസലാ. കുച്ഛിതാനം വാ സാനതോ തനുകരണതോ കുസം ഞാണം. തേന കുസേന ലാതബ്ബാ ഗഹേതബ്ബാ ¶ പവത്തേതബ്ബാതി കുസലാ, യഥാ വാ കുസാ ഉഭയഭാഗഗതം ഹത്ഥപ്പദേസം ലുനന്തി, ഏവമിമേപി ഉപ്പന്നാനുപ്പന്നഭാവേന ഉഭയഭാഗഗതം സംകിലേസപക്ഖം ലുനന്തി, തസ്മാ കുസാ വിയ ലുനന്തീതി കുസലാ. അപിച ആരോഗ്യട്ഠേന അനവജ്ജട്ഠേന കോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠേന വാ കുസലാ. ഇധ പന യസ്മാ വിപസ്സനാകുസലമേവ അധിപ്പേതം, തസ്മാ സേസേ വിഹായ തസ്സേവ ദസ്സനത്ഥം ‘‘കുസലധമ്മേ’’തി ഏകവചനം കതന്തി വേദിതബ്ബം. വിപസ്സനാകുസലധമ്മേ സാതച്ചകിരിയതായ സക്കച്ചകാരിതായ ച യുത്താനന്തി അത്ഥോ.

സേക്ഖപരിയന്തേ പരിപൂരകാരീനന്തി ഏത്ഥ തീസു സിക്ഖാസു ജാതാതിപി സേക്ഖാ, സത്തന്നം സേക്ഖാനം ഏതേതിപി സേക്ഖാ, സയമേവ സിക്ഖന്തീതിപി സേക്ഖാ ¶ . സോതാപത്തിമഗ്ഗഫലസകദാഗാമിമഗ്ഗഫലഅനാഗാമിമഗ്ഗഫലഅരഹത്തമഗ്ഗധമ്മാ ¶ . തേ സേക്ഖാ ധമ്മാ പരിയന്തേ അവസാനേ ഏതസ്സ, തേ വാ സേക്ഖാ ധമ്മാ പരിയന്തോ പരിച്ഛേദോ ഏതസ്സാതി സേക്ഖപരിയന്തോ. തസ്മിം സേക്ഖപരിയന്തേ ധമ്മേതി സമ്ബന്ധോ. പരിപൂരം പരിപുണ്ണതം കരോന്തീതി പരിപൂരകാരിനോ, പരിപൂരകാരോ പരിപൂരകിരിയാ ഏതേസം അത്ഥീതി വാ പരിപൂരകാരിനോ. തേസം സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ പുബ്ബഭാഗഭൂതേ സേക്ഖപരിയന്തേ പടിപദാധമ്മേ വിപസ്സനാപാരിപൂരിയാ പരിപൂരകാരീനം. കായേ ച ജീവിതേ ച അനപേക്ഖാനന്തി ഏത്ഥ കായേതി സരീരേ. സരീരഞ്ഹി അസുചിസഞ്ചയതോ കുച്ഛിതാനഞ്ച കേസാദീനം ചക്ഖുരോഗാദീനഞ്ച രോഗസതാനം ആയഭൂതത്താ കായോതി വുച്ചതി. ജീവിതേതി ജീവിതിന്ദ്രിയേ. തഞ്ഹി ജീവന്തി തേനാതി ജീവിതന്തി വുച്ചതി. നത്ഥി ഏതേസം അപേക്ഖാതി അനപേക്ഖാ, നിസ്സിനേഹാതി അത്ഥോ. തേസം തസ്മിം കായേ ച ജീവിതേ ച അനപേക്ഖാനം.

ഇദാനി തേസം തേസു അനപേക്ഖത്തസ്സ കാരണം ദസ്സേന്തോ പരിച്ചത്തജീവിതാനന്തി ആഹ. ഭഗവതോ ആചരിയസ്സ വാ സകജീവിതപരിച്ചാഗേനേവ ഹി തേ കിലമമാനേപി കായേ വിനസ്സമാനേപി ജീവിതേ അനപേക്ഖാ ഹോന്തീതി. സത്തന്നം സേക്ഖാനന്തി സിക്ഖന്തീതി സേക്ഖാതി ലദ്ധനാമാനം സോതാപത്തിമഗ്ഗട്ഠാദീനം സത്തന്നം അരിയപുഗ്ഗലാനം. തഥാഗതസാവകാനന്തി തഥാഗതസ്സ സാവകാനം. അട്ഠപി ഹി അരിയപുഗ്ഗലാ സവനന്തേ അരിയായ ജാതിയാ ജാതത്താ ഭഗവതോ ദേസനം അനുസിട്ഠിം അവേച്ചപ്പസാദയോഗേന സക്കച്ചം സുണന്തീതി സാവകാ. തേസുപി അരഹത്തഫലട്ഠേയേവ വിസേസേത്വാ ¶ ദസ്സേന്തോ ഖീണാസവാനന്തി ആഹ, അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന പരിക്ഖീണസബ്ബാസവാനന്തി അത്ഥോ. പച്ചേകബുദ്ധാനന്തി തം തം കാരണം പടിച്ച ഏകോവ അനാചരിയകോ ചതുസച്ചം ബുജ്ഝിതവാതി പച്ചേകബുദ്ധോ. താദിസാനം പച്ചേകബുദ്ധാനം.

തഥാഗതാനന്തി ഏത്ഥ അട്ഠഹി കാരണേഹി ഭഗവാ തഥാഗതോ – തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ, തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ, തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ, തഥവാദിതായ തഥാഗതോ, തഥാ കാരിതായ തഥാഗതോ, അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ.

കഥം ¶ ഭഗവാ തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ? യഥാ സബ്ബലോകഹിതായ ഉസ്സുക്കമാപന്നാ പുരിമകാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ആഗതാ. കിം വുത്തം ഹോതി? യേനാഭിനീഹാരേന പുരിമകാ ഭഗവന്തോ ആഗതാ, തേനേവ അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവാ ആഗതോ. അഥ വാ യഥാ പുരിമകാ ഭഗവന്തോ ദാനസീലനേക്ഖമ്മപഞ്ഞാവീരിയഖന്തിസച്ചാധിട്ഠാനമേത്തുപേക്ഖാസങ്ഖാതാ ദസ പാരമിയോ, ദസ ഉപപാരമിയോ, ദസ പരമത്ഥപാരമിയോതി സമതിംസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ അങ്ഗപരിച്ചാഗം നയനധനരജ്ജപുത്തദാരപരിച്ചാഗന്തി ¶ ഇമേ പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗേ പരിച്ചജിത്വാ, പുബ്ബയോഗപുബ്ബചരിയധമ്മക്ഖാനഞാതത്ഥചരിയാദയോ പൂരേത്വാ ബുദ്ധിചരിയായ കോടിം പത്വാ ആഗതാ, തഥാ അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവാ ആഗതോ. യഥാ ച പുരിമകാ ഭഗവന്തോ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനേ ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദേ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി പഞ്ച ബലാനി സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗേ അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ഭാവേത്വാ ബ്രൂഹേത്വാ ആഗതാ, തഥാ അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവാ ആഗതോതി തഥാഗതോ.

‘‘യഥേവ ദീപങ്കരബുദ്ധആദയോ, സബ്ബഞ്ഞുഭാവം മുനയോ ഇധാഗതാ;

തഥാ അയം സക്യമുനീപി ആഗതോ, തഥാഗതോ വുച്ചതി തേന ചക്ഖുമാ’’തി.

കഥം തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ? യഥാ സമ്പതിജാതാ പുരിമകാ ഭഗവന്തോ ഗതാ. കഥഞ്ച തേ ഗതാ? തേ ഹി സമ്പതിജാതാ സമേഹി പാദേഹി പഥവിയം പതിട്ഠായ ഉത്തരേനമുഖാ സത്തപദവീതിഹാരേന ഗതാ. യഥാഹ ‘‘സമ്പതിജാതോ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ സമേഹി പാദേഹി പഥവിയം പതിട്ഠഹിത്വാ ¶ ഉത്തരാഭിമുഖോ സത്തപദവീതിഹാരേന ഗച്ഛതി സേതമ്ഹി ഛത്തേ അനുധാരയമാനേ, സബ്ബാ ച ദിസാ അനുവിലോകേതി, ആസഭിഞ്ച വാചം ഭാസതി ‘അഗ്ഗോഹമസ്മി ലോകസ്സ, ജേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ, സേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ, അയമന്തിമാ ജാതി, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’’തി (മ. നി. ൩.൨൦൭; ദീ. നി. ൨.൩൧). തഞ്ചസ്സ ഗമനം തഥം അഹോസി അവിതഥം അനേകേസം വിസേസാധിഗമാനം പുബ്ബനിമിത്തഭാവേന. യഞ്ഹി സോ സമ്പതിജാതോ സമേഹി പാദേഹി പതിട്ഠഹി, ഇദമസ്സ ചതുരിദ്ധിപാദപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, ഉത്തരമുഖഭാവോ പനസ്സ സബ്ബലോകുത്തരഭാവസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, സത്തപദവീതിഹാരോ സത്തബോജ്ഝങ്ഗരതനപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, ‘‘സുവണ്ണദണ്ഡാ വീതിപതന്തി ചാമരാ’’തി (സു. നി. ൬൯൩) ഏത്ഥ ¶ വുത്തചാമരുക്ഖേപോ പന സബ്ബതിത്ഥിയനിമ്മഥനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, സേതച്ഛത്തധാരണം അരഹത്തഫലവിമുത്തിവരവിമലസേതച്ഛത്തപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, സബ്ബാദിസാനുവിലോകനം സബ്ബഞ്ഞുതാനാവരണഞാണപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, ആസഭിവാചാഭാസനം പന അപ്പടിവത്തിയവരധമ്മചക്കപ്പവത്തനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. തഥായം ഭഗവാപി ഗതോ. തഞ്ചസ്സ ഗമനം തഥം അഹോസി അവിതഥം തേസംയേവ വിസേസാധിഗമാനം പുബ്ബനിമിത്തഭാവേന. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘മുഹുത്തജാതോവ ഗവംപതീ യഥാ, സമേഹി പാദേഹി ഫുസീ വസുന്ധരം;

സോ വിക്കമീ സത്ത പദാനി ഗോതമോ, സേതഞ്ച ഛത്തം അനുധാരയും മരൂ.

‘‘ഗന്ത്വാന ¶ സോ സത്ത പദാനി ഗോതമോ, ദിസാ വിലോകേസി സമാ സമന്തതോ;

അട്ഠങ്ഗുപേതം ഗിരമബ്ഭുദീരയി, സീഹോ യഥാ പബ്ബതമുദ്ധനിട്ഠിതോ’’തി.

ഏവം തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ.

അഥ വാ യഥാ പുരിമകാ ഭഗവന്തോ, അയമ്പി ഭഗവാ തഥേവ നേക്ഖമ്മേന കാമച്ഛന്ദം…പേ… പഠമജ്ഝാനേന നീവരണേ…പേ… അനിച്ചാനുപസ്സനായ നിച്ചസഞ്ഞം…പേ… അരഹത്തമഗ്ഗേന സബ്ബകിലേസേ പഹായ ഗതോ. ഏവമ്പി തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ.

കഥം ¶ തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ? പഥവീധാതുയാ കക്ഖളത്തലക്ഖണം തഥം അവിതഥം, ആപോധാതുയാ പഗ്ഘരണലക്ഖണം, തേജോധാതുയാ ഉണ്ഹത്തലക്ഖണം, വായോധാതുയാ വിത്ഥമ്ഭനലക്ഖണം, ആകാസധാതുയാ അസമ്ഫുട്ഠലക്ഖണം, വിഞ്ഞാണധാതുയാ വിജാനനലക്ഖണം.

രൂപസ്സ രുപ്പനലക്ഖണം, വേദനായ വേദയിതലക്ഖണം, സഞ്ഞായ സഞ്ജാനനലക്ഖണം, സങ്ഖാരാനം അഭിസങ്ഖരണലക്ഖണം, വിഞ്ഞാണസ്സ വിജാനനലക്ഖണം.

വിതക്കസ്സ അഭിനിരോപനലക്ഖണം, വിചാരസ്സ അനുമജ്ജനലക്ഖണം, പീതിയാ ഫരണലക്ഖണം, സുഖസ്സ സാതലക്ഖണം, ചിത്തേകഗ്ഗതായ അവിക്ഖേപലക്ഖണം, ഫസ്സസ്സ ഫുസനലക്ഖണം.

സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ¶ അധിമോക്ഖലക്ഖണം, വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ പഗ്ഗഹലക്ഖണം, സതിന്ദ്രിയസ്സ ഉപട്ഠാനലക്ഖണം, സമാധിന്ദ്രിയസ്സ അവിക്ഖേപലക്ഖണം, പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ പജാനനലക്ഖണം.

സദ്ധാബലസ്സ അസ്സദ്ധിയേ അകമ്പിയലക്ഖണം, വീരിയബലസ്സ കോസജ്ജേ, സതിബലസ്സ മുട്ഠസ്സച്ചേ, സമാധിബലസ്സ ഉദ്ധച്ചേ, പഞ്ഞാബലസ്സ അവിജ്ജായ അകമ്പിയലക്ഖണം.

സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപട്ഠാനലക്ഖണം, ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ പവിചയലക്ഖണം, വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ പഗ്ഗഹലക്ഖണം, പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഫരണലക്ഖണം, പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപസമലക്ഖണം, സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ അവിക്ഖേപലക്ഖണം, ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ പടിസങ്ഖാനലക്ഖണം.

സമ്മാദിട്ഠിയാ ¶ ദസ്സനലക്ഖണം, സമ്മാസങ്കപ്പസ്സ അഭിനിരോപനലക്ഖണം, സമ്മാവാചായ പരിഗ്ഗഹലക്ഖണം, സമ്മാകമ്മന്തസ്സ സമുട്ഠാനലക്ഖണം, സമ്മാആജീവസ്സ വോദാനലക്ഖണം, സമ്മാവായാമസ്സ പഗ്ഗഹലക്ഖണം, സമ്മാസതിയാ ഉപട്ഠാനലക്ഖണം, സമ്മാസമാധിസ്സ അവിക്ഖേപലക്ഖണം.

അവിജ്ജായ അഞ്ഞാണലക്ഖണം, സങ്ഖാരാനം ചേതനാലക്ഖണം, വിഞ്ഞാണസ്സ വിജാനനലക്ഖണം, നാമസ്സ നമനലക്ഖണം, രൂപസ്സ രുപ്പനലക്ഖണം, സളായതനസ്സ ആയതനലക്ഖണം, ഫസ്സസ്സ ഫുസനലക്ഖണം, വേദനായ വേദയിതലക്ഖണം, തണ്ഹായ ഹേതുലക്ഖണം, ഉപാദാനസ്സ ¶ ഗഹണലക്ഖണം, ഭവസ്സ ആയൂഹനലക്ഖണം, ജാതിയാ നിബ്ബത്തിലക്ഖണം, ജരായ ജീരണലക്ഖണം, മരണസ്സ ചുതിലക്ഖണം.

ധാതൂനം സുഞ്ഞതാലക്ഖണം, ആയതനാനം ആയതനലക്ഖണം, സതിപട്ഠാനാനം ഉപട്ഠാനലക്ഖണം, സമ്മപ്പധാനാനം പദഹനലക്ഖണം, ഇദ്ധിപാദാനം ഇജ്ഝനലക്ഖണം, ഇന്ദ്രിയാനം അധിപതിലക്ഖണം, ബലാനം അകമ്പിയലക്ഖണം, ബോജ്ഝങ്ഗാനം നിയ്യാനലക്ഖണം, മഗ്ഗസ്സ ഹേതുലക്ഖണം.

സച്ചാനം തഥലക്ഖണം, സമഥസ്സ അവിക്ഖേപലക്ഖണം, വിപസ്സനായ അനുപസ്സനാലക്ഖണം, സമഥവിപസ്സനാനം ഏകരസലക്ഖണം, യുഗനദ്ധാനം അനതിവത്തനലക്ഖണം.

സീലവിസുദ്ധിയാ സംവരലക്ഖണം, ചിത്തവിസുദ്ധിയാ അവിക്ഖേപലക്ഖണം, ദിട്ഠിവിസുദ്ധിയാ ദസ്സനലക്ഖണം.

ഖയേ ¶ ഞാണസ്സ സമുച്ഛേദലക്ഖണം, അനുപ്പാദേ ഞാണസ്സ പസ്സദ്ധിലക്ഖണം.

ഛന്ദസ്സ മൂലലക്ഖണം, മനസികാരസ്സ സമുട്ഠാനലക്ഖണം, ഫസ്സസ്സ സമോധാനലക്ഖണം, വേദനായ സമോസരണലക്ഖണം, സമാധിസ്സ പമുഖലക്ഖണം, സതിയാ ആധിപതേയ്യലക്ഖണം, പഞ്ഞായ തതുത്തരിലക്ഖണം, വിമുത്തിയാ സാരലക്ഖണം, അമതോഗധസ്സ നിബ്ബാനസ്സ പരിയോസാനലക്ഖണം തഥം അവിതഥം. ഏതം തഥലക്ഖണം ഞാണഗതിയാ ആഗതോ അവിരജ്ഝിത്വാ പത്തോ അനുപ്പത്തോതി തഥാഗതോ. ഏവം തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ.

കഥം ¶ തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ? തഥധമ്മാ നാമ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി. യഥാഹ – ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി. കതമാനി ചത്താരി? ‘ഇദം ദുക്ഖ’ന്തി, ഭിക്ഖവേ, തഥമേതം അവിതഥമേതം അനഞ്ഞഥമേത’’ന്തി (സം. നി. ൫.൧൦൯൦) വിത്ഥാരോ. താനി ച ഭഗവാ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാനം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ തഥാഗതോതി വുച്ചതി. അഭിസമ്ബോധത്ഥോ ഹി ഏത്ഥ ഗതസദ്ദോ.

അപിച ജരാമരണസ്സ ജാതിപച്ചയസമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ…പേ… സങ്ഖാരാനം അവിജ്ജാപച്ചയസമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ. തഥാ അവിജ്ജായ സങ്ഖാരാനം പച്ചയട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ…പേ… ജാതിയാ ജരാമരണസ്സ ¶ പച്ചയട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ. തം സബ്ബം ഭഗവാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ. തസ്മാപി തഥാനം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ തഥാഗതോ. ഏവം തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ.

കഥം തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ? ഭഗവാ യം സദേവകേ ലോകേ…പേ… സദേവമനുസ്സായ അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു അപരിമാണാനം സത്താനം ചക്ഖുദ്വാരേ ആപാഥം ആഗച്ഛന്തം രൂപാരമ്മണം നാമ അത്ഥി, തം സബ്ബാകാരേന ജാനാതി പസ്സതി. ഏവം ജാനതാ പസ്സതാ ച തേന തം ഇട്ഠാനിട്ഠാദിവസേന വാ ദിട്ഠസുതമുതവിഞ്ഞാതേസു ലബ്ഭമാനകപദവസേന വാ ‘‘കതമം തം രൂപം രൂപായതനം? യം രൂപം ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായ വണ്ണനിഭാ സനിദസ്സനം സപ്പടിഘം നീലം പീതക’’ന്തിആദിനാ (ധ. സ. ൬൧൬) നയേന അനേകേഹി നാമേഹി തേരസഹി വാരേഹി ദ്വിപഞ്ഞാസായ നയേഹി വിഭജ്ജമാനം തഥമേവ ഹോതി, വിതഥം നത്ഥി ¶ . ഏസ നയോ സോതദ്വാരാദീസുപി ആപാഥമാഗച്ഛന്തേസു സദ്ദാദീസു. വുത്തമ്പി ചേതം ഭഗവതാ ‘‘യം, ഭിക്ഖവേ, സദേവകസ്സ ലോകസ്സ…പേ… സദേവമനുസ്സായ ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ, തമഹം ജാനാമി, തമഹം അബ്ഭഞ്ഞാസിം, തം തഥാഗതസ്സ വിദിതം, തം തഥാഗതോ ന ഉപട്ഠാസീ’’തി (അ. നി. ൪.൨൪). ഏവം തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ. തത്ഥ തഥദസ്സീഅത്ഥേ തഥാഗതോതി പദസമ്ഭവോ വേദിതബ്ബോ.

കഥം തഥവാദിതായ തഥാഗതോ? യം രത്തിം ഭഗവാ ബോധിമണ്ഡേ അപരാജിതപല്ലങ്കേ നിസിന്നോ ചതുന്നം മാരാനം മത്ഥകം മദ്ദിത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ, യഞ്ച രത്തിം യമകസാലാനമന്തരേ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി, ഏത്ഥന്തരേ പഞ്ചചത്താലീസവസ്സപരിമാണേ കാലേ പഠമബോധിയാപി മജ്ഝിമബോധിയാപി പച്ഛിമബോധിയാപി യം ഭഗവതാ ഭാസിതം സുത്തം ഗേയ്യം…പേ… വേദല്ലം, തം സബ്ബം അത്ഥതോ ച ബ്യഞ്ജനതോ ച അനവജ്ജം അനുപവജ്ജം ¶ അനൂനമനധികം സബ്ബാകാരപരിപുണ്ണം രാഗമദനിമ്മദനം ദോസമോഹമദനിമ്മദനം, നത്ഥി തത്ഥ വാലഗ്ഗമത്തമ്പി പക്ഖലിതം, സബ്ബം തം ഏകമുദ്ദികായ ലഞ്ഛിതം വിയ, ഏകനാളികായ ¶ മിതം വിയ, ഏകതുലായ തുലിതം വിയ, ച തഥമേവ ഹോതി. യഥാഹ ‘‘യഞ്ച, ചുന്ദ, രത്തിം തഥാഗതോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝതി, യഞ്ച രത്തിം അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായതി, യം ഏതസ്മിം അന്തരേ ഭാസതി ലപതി നിദ്ദിസതി, സബ്ബം തം തഥമേവ ഹോതി, നോ അഞ്ഞഥാ. തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൧൮൮). ഗദഅത്ഥോ ഹി ഏത്ഥ ഗതസദ്ദോ. ഏവം തഥവാദിതായ തഥാഗതോ.

അപിച ആഗദനം ആഗദോ, വചനന്തി അത്ഥോ. തഥോ അവിപരീതോ ആഗദോ അസ്സാതി ദകാരസ്സ തകാരം കത്വാ തഥാഗതോതി ഏവമേതസ്മിം അത്ഥേ പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ.

കഥം തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ? ഭഗവതോ ഹി വാചായ കായോ അനുലോമേതി, കായസ്സാപി വാചാ, തസ്മാ യഥാവാദീ തഥാകാരീ യഥാകാരീ തഥാവാദീ ച ഹോതി. ഏവംഭൂതസ്സ ചസ്സ യഥാ വാചാ, കായോപി തഥാ ഗതോ പവത്തോതി അത്ഥോ. യഥാ ച കായോ, വാചാപി തഥാ ¶ ഗതാ പവത്താതി തഥാഗതോ. തേനേവാഹ – ‘‘യഥാവാദീ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ തഥാകാരീ, യഥാകാരീ തഥാവാദീ. ഇതി യഥാവാദീ തഥാകാരീ, യഥാകാരീ തഥാവാദീ. തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി. ഏവം തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ.

കഥം അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ? ഉപരി ഭവഗ്ഗം ഹേട്ഠാ അവീചിം പരിയന്തം കത്വാ തിരിയം അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു സബ്ബസത്തേ അഭിഭവതി സീലേന സമാധിനാ പഞ്ഞായ വിമുത്തിയാ വിമുത്തിഞാണദസ്സനേന, ന തസ്സ തുലാ വാ പമാണം വാ അത്ഥി, അതുലോ അപ്പമേയ്യോ അനുത്തരോ രാജാധിരാജാ ദേവാനം അതിദേവോ സക്കാനം അതിസക്കോ ബ്രഹ്മാനം അതിബ്രഹ്മാ. തേനാഹ – ‘‘സദേവകേ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ…പേ… സദേവമനുസ്സായ തഥാഗതോ അഭിഭൂ അനഭിഭൂതോ അഞ്ഞദത്ഥു ദസോ വസവത്തീ. തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (അ. നി. ൪.൨൩).

തത്ഥേവം പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ – അഗദോ വിയ അഗദോ. കോ പനേസ? ദേസനാവിലാസോ ചേവ പുഞ്ഞുസ്സയോ ച. തേന ഹേസ മഹാനുഭാവോ ഭിസക്കോ ദിബ്ബാഗദേന സപ്പേ വിയ സബ്ബപരപ്പവാദിനോ സദേവകഞ്ച ലോകം അഭിഭവതി. ഇതി സബ്ബലോകാഭിഭവനേ തഥോ അവിപരീതോ ദേസനാവിലാസമയോ ചേവ പുഞ്ഞമയോ ച അഗദോ അസ്സാതി ദകാരസ്സ തകാരം കത്വാ തഥാഗതോതി വേദിതബ്ബോ. ഏവം അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ.

അപിച ¶ തഥായ ഗതോതിപി തഥാഗതോ, തഥം ഗതോതിപി തഥാഗതോതി. ഗതോതി അവഗതോ അതീതോ പത്തോ പടിപന്നോതി അത്ഥോ ¶ . തത്ഥ സകലം ലോകം തീരണപരിഞ്ഞായ തഥായ ഗതോ അവഗതോതി തഥാഗതോ, ലോകസമുദയം പഹാനപരിഞ്ഞായ തഥായ ഗതോ അതീതോതി തഥാഗതോ, ലോകനിരോധം സച്ഛികിരിയായ തഥായ ഗതോ പത്തോതി തഥാഗതോ, ലോകനിരോധഗാമിനിപടിപദം തഥം ഗതോ പടിപന്നോതി തഥാഗതോ. തേന യം വുത്തം ഭഗവതാ – ‘‘ലോകോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ, ലോകസ്മാ തഥാഗതോ വിസംയുത്തോ. ലോകസമുദയോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ, ലോകസമുദയോ തഥാഗതസ്സ പഹീനോ. ലോകനിരോധോ, ഭിക്ഖവേ ¶ , തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ ലോകനിരോധോ തഥാഗതസ്സ സച്ഛികതോ. ലോകനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധാ, ലോകനിരോധഗാമിനീപടിപദാ തഥാഗതസ്സ ഭാവിതാ. യം, ഭിക്ഖവേ, സദേവകസ്സ ലോകസ്സ…പേ… അനുവിചരിതം മനസാ, സബ്ബം തം തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധം. തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (അ. നി. ൪.൨൩). തസ്സ ഏവമ്പി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഇദമ്പി ച തഥാഗതസ്സ തഥാഗതഭാവദീപനേ മുഖമത്തമേവ. സബ്ബാകാരേന പന തഥാഗതോവ തഥാഗതസ്സ തഥാഗതഭാവം വണ്ണേയ്യ. യസ്മാ പന സബ്ബബുദ്ധാ തഥാഗതഗുണേനാപി സമസമാ, തസ്മാ സബ്ബേസം വസേന തഥാഗതാനന്തി ആഹ.

അരഹന്താനന്തി കിലേസേഹി ആരകത്താ, അരീനം അരാനഞ്ച ഹതത്താ, പച്ചയാദീനം അരഹത്താ, പാപകരണേ രഹാഭാവാ തഥാഗതോ അരഹം. ആരകാ ഹി സോ സബ്ബകിലേസേഹി സുവിദൂരവിദൂരേ ഠിതോ മഗ്ഗേന സവാസനാനം കിലേസാനം പഹീനത്താതി അരഹം.

സോ തതോ ആരകാ നാമ, യസ്സ യേനാസമങ്ഗിതാ;

അസമങ്ഗീ ച ദോസേഹി, നാഥോ തേനാരഹം മതോ.

തേ ചാനേന കിലേസാരയോ മഗ്ഗേന ഹതാതി അരീനം ഹതത്താപി അരഹം.

യസ്മാ രാഗാദിസങ്ഖാതാ, സബ്ബേപി അരയോ ഹതാ;

പഞ്ഞാസത്ഥേന നാഥേന, തസ്മാപി അരഹം മതോ.

യഞ്ചേതം ¶ അവിജ്ജാഭവതണ്ഹാമയനാഭിപുഞ്ഞാദിഅഭിസങ്ഖാരാനം ജരാമരണനേമി ആസവസമുദയമയേന അക്ഖേന വിജ്ഝിത്വാ ¶ തിഭവരഥേ സമായോജിതം അനാദികാലപ്പവത്തം സംസാരചക്കം, തസ്സാനേന ബോധിമണ്ഡേ വീരിയപാദേഹി സീലപഥവിയം പതിട്ഠായ സദ്ധാഹത്ഥേന കമ്മക്ഖയകരം ഞാണഫരസും ഗഹേത്വാ സബ്ബേ അരാ ഹതാതി അരാനം ഹതത്താപി അരഹം.

അരാ സംസാരചക്കസ്സ, ഹതാ ഞാണാസിനാ യതോ;

ലോകനാഥേന തേനേസ, അരഹന്തി പവുച്ചതി.

അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യത്താ ച ചീവരാദിപച്ചയേ അരഹതി പൂജാവിസേസഞ്ച. തേനേവ ച ഉപ്പന്നേ തഥാഗതേ യേ കേചി മഹേസക്ഖാ ദേവമനുസ്സാ, ന തേ ¶ അഞ്ഞത്ഥ പൂജം കരോന്തി. തഥാ ഹി ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി സിനേരുമത്തേന രതനദാമേന തഥാഗതം പൂജേസി, യഥാബലഞ്ച അഞ്ഞേ ദേവാ മനുസ്സാ ച ബിമ്ബിസാരകോസലരാജാദയോ. പരിനിബ്ബുതമ്പി ച ഭഗവന്തം ഉദ്ദിസ്സ ഛന്നവുതികോടിധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ അസോകമഹാരാജാ സകലജമ്ബുദീപേ ചതുരാസീതി വിഹാരസഹസ്സാനി പതിട്ഠാപേസി, കോ പന വാദോ അഞ്ഞേസം പൂജാവിസേസാനന്തി പച്ചയാദീനം അരഹത്താപി അരഹം.

പൂജാവിസേസം സഹ പച്ചയേഹി, യസ്മാ അയം അരഹതി ലോകനാഥോ;

അത്ഥാനുരൂപം അരഹന്തി ലോകേ, തസ്മാ ജിനോ അരഹതി നാമമേതം.

യഥാ ച ലോകേ യേ കേചി പണ്ഡിതമാനിനോ ബാലാ അസിലോകഭയേന രഹോ പാപം കരോന്തി, ഏവമേസ ന കദാചി കരോതീതി പാപകരണേ രഹാഭാവതോപി അരഹം.

യസ്മാ നത്ഥി രഹോ നാമ, പാപകമ്മേസു താദിനോ;

രഹാഭാവേന തേനേസ, അരഹം ഇതി വിസ്സുതോ.

ഏവം സബ്ബഥാപി –

ആരകത്താ ഹതത്താ ച, കിലേസാരീന സോ മുനി;

ഹതസംസാരചക്കാരോ, പച്ചയാദീന ചാരഹോ;

ന രഹോ കരോതി പാപാനി, അരഹം തേന വുച്ചതീതി.

യസ്മാ ¶ ¶ പന സബ്ബബുദ്ധാ അരഹത്തഗുണേനാപി സമസമാ, തസ്മാ സബ്ബേസം വസേന ‘‘അരഹന്താന’’ന്തി ആഹ.

സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനന്തി സമ്മാ സാമഞ്ച സബ്ബധമ്മാനം ബുദ്ധത്താ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. തഥാ ഹേസ സബ്ബധമ്മേ സമ്മാ സമ്ബുദ്ധോ, അഭിഞ്ഞേയ്യേ ധമ്മേ അഭിഞ്ഞേയ്യതോ ബുദ്ധോ, പരിഞ്ഞേയ്യേ ധമ്മേ പരിഞ്ഞേയ്യതോ, പഹാതബ്ബേ ധമ്മേ പഹാതബ്ബതോ, സച്ഛികാതബ്ബേ ധമ്മേ സച്ഛികാതബ്ബതോ, ഭാവേതബ്ബേ ധമ്മേ ഭാവേതബ്ബതോ. തേനേവാഹ –

‘‘അഭിഞ്ഞേയ്യം അഭിഞ്ഞാതം, ഭാവേതബ്ബഞ്ച ഭാവിതം;

പഹാതബ്ബം പഹീനം മേ, തസ്മാ ബുദ്ധോസ്മി ബ്രാഹ്മണാ’’തി. (മ. നി. ൨.൩൯൯; സു. നി. ൫൬൩);

അഥ ¶ വാ ചക്ഖു ദുക്ഖസച്ചം, തസ്സ മൂലകാരണഭാവേന സമുട്ഠാപികാ പുരിമതണ്ഹാ സമുദയസച്ചം, ഉഭിന്നം അപ്പവത്തി നിരോധസച്ചം, നിരോധപ്പജാനനാ പടിപദാ മഗ്ഗസച്ചന്തി ഏവം ഏകേകപദുദ്ധാരേനാപി സബ്ബധമ്മേ സമ്മാ സാമഞ്ച ബുദ്ധോ. ഏസ നയോ സോതഘാനജിവ്ഹാകായമനേസു. ഏതേനേവ നയേന രൂപാദീനി ഛ ആയതനാനി, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദയോ ഛ വിഞ്ഞാണകായാ, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സാദയോ ഛ ഫസ്സാ, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാദയോ ഛ വേദനാ, രൂപസഞ്ഞാദയോ ഛ സഞ്ഞാ, രൂപസഞ്ചേതനാദയോ ഛ ചേതനാ, രൂപതണ്ഹാദയോ ഛ തണ്ഹാകായാ, രൂപവിതക്കാദയോ ഛ വിതക്കാ, രൂപവിചാരാദയോ ഛ വിചാരാ, രൂപക്ഖന്ധാദയോ പഞ്ചക്ഖന്ധാ, ദസ കസിണാനി, ദസ അനുസ്സതിയോ, ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാദിവസേന ദസ സഞ്ഞാ, കേസാദയോ ദ്വത്തിംസാകാരാ, ദ്വാദസായതനാനി, അട്ഠാരസ ധാതുയോ, കാമഭവാദയോ നവ ഭവാ, പഠമാദീനി ചത്താരി ഝാനാനി, മേത്താഭാവനാദയോ ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞാ, ചതസ്സോ അരൂപസമാപത്തിയോ, പടിലോമതോ ജരാമരണാദീനി, അനുലോമതോ അവിജ്ജാദീനി പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗാനി ച യോജേതബ്ബാനി. തത്രായം ഏകപദയോജനാ – ജരാമരണം ദുക്ഖസച്ചം, ജാതി സമുദയസച്ചം, ഉഭിന്നം നിസ്സരണം നിരോധസച്ചം, നിരോധപ്പജാനനാ പടിപദാ മഗ്ഗസച്ചന്തി ഏവം ഏകേകപദുദ്ധാരേന സബ്ബധമ്മേ സമ്മാ സാമഞ്ച ബുദ്ധോ അനുബുദ്ധോ പടിവിദ്ധോ. യം വാ പന കിഞ്ചി അത്ഥി നേയ്യം നാമ, സബ്ബസ്സ സമ്മാ സമ്ബുദ്ധത്താ വിമോക്ഖന്തികഞാണവസേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. തസ്സ പന വിഭാഗോ ഉപരി ആവി ഭവിസ്സതീതി. യസ്മാ പന സബ്ബബുദ്ധാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധഗുണേനാപി സമസമാ, തസ്മാ സബ്ബേസം വസേന ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധാന’’ന്തി ആഹ.

൩൮. ഇദാനി ¶ ¶ പരിയന്തപാരിസുദ്ധിഅപരിയന്തപാരിസുദ്ധിസീലദ്വയേ ഏകേകമേവ സീലം പഞ്ചധാ ഭിന്ദിത്വാ ദസ്സേതും അത്ഥി സീലം പരിയന്തം, അത്ഥി സീലം അപരിയന്തന്തിആദിമാഹ. ഇതരേസു പന തീസു സീലേസു തഥാവിധോ ഭേദോ നത്ഥീതി. തത്ഥ ലാഭപരിയന്തന്തി ലാഭേന പരിയന്തോ ഭേദോ ഏതസ്സാതി ലാഭപരിയന്തം. ഏവം സേസാനിപി. യസോതി പനേത്ഥ പരിവാരോ. ഇധാതി ഇമസ്മിം ലോകേ. ഏകച്ചോതി ഏകോ. ലാഭഹേതൂതി ലാഭോയേവ ഹേതു ലാഭഹേതു, തസ്മാ ലാഭഹേതുതോതി വുത്തം ഹോതി. ഹേത്വത്ഥേ നിസ്സക്കവചനം. ‘‘ലാഭപച്ചയാ ലാഭകാരണാ’’തി തസ്സേവ വേവചനം. ഹേതുമേവ ഹി പടിച്ച ഏതം ഫലമേതീതി പച്ചയോതി ച, ഫലുപ്പത്തിം കാരയതീതി കാരണന്തി ച വുച്ചതി.

യഥാസമാദിന്നന്തി ¶ യം യം സമാദിന്നം ഗഹിതം. വീതിക്കമതീതി അജ്ഝാചരതി. ഏവരൂപാനീതി ഏവംസഭാവാനി, വുത്തപ്പകാരാനീതി അധിപ്പായോ. സീലാനീതി ഗഹട്ഠസീലാനി വാ ഹോന്തു പബ്ബജിതസീലാനി വാ, യേസം ആദിമ്ഹി വാ അന്തേ വാ ഏകം ഭിന്നം, താനി പരിയന്തേ ഛിന്നസാടകോ വിയ ഖണ്ഡാനി. യേസം വേമജ്ഝേ ഏകം ഭിന്നം, താനി മജ്ഝേ വിനിവിദ്ധസാടകോ വിയ ഛിദ്ദാനി. യേസം പടിപാടിയാ ദ്വേ വാ തീണി വാ ഭിന്നാനി, താനി പിട്ഠിയാ വാ കുച്ഛിയാ വാ ഉട്ഠിതേന ദീഘവട്ടാദിസണ്ഠാനേന വിസഭാഗവണ്ണേന കാളരത്താദീനം അഞ്ഞതരസരീരവണ്ണാ ഗാവീ വിയ സബലാനി. യേസം അന്തരന്തരാ ഏകേകാനി ഭിന്നാനി, താനി അന്തരന്തരാ വിസഭാഗവണ്ണബിന്ദുവിചിത്രാ ഗാവീ വിയ കമ്മാസാനി. അവിസേസേന വാ സബ്ബാനിപി സത്തവിധേന മേഥുനസംയോഗേന കോധൂപനാഹാദീഹി ച പാപധമ്മേഹി ഉപഹതത്താ ഖണ്ഡാനി ഛിദ്ദാനി സബലാനി കമ്മാസാനീതി. താനിയേവ തണ്ഹാദാസബ്യതോ മോചേത്വാ ഭുജിസ്സഭാവാകരണേന ന ഭുജിസ്സാനി. ബുദ്ധാദീഹി വിഞ്ഞൂഹി ന പസത്ഥത്താ ന വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാനി. തണ്ഹാദിട്ഠീഹി പരാമട്ഠത്താ, കേനചി വാ ‘‘അയം തേ സീലേസു ദോസോ’’തി പരാമട്ഠും സക്കുണേയ്യതായ പരാമട്ഠാനി. ഉപചാരസമാധിം അപ്പനാസമാധിം വാ, അഥ വാ മഗ്ഗസമാധിം ഫലസമാധിം വാ ന സംവത്തയന്തീതി അസമാധിസംവത്തനികാനി. ന സമാധിസംവത്തനികാനീതിപി പാഠോ.

കേചി പന ‘‘ഖണ്ഡാനീതി കുസലാനം ധമ്മാനം അപ്പതിട്ഠാഭൂതത്താ, ഛിദ്ദാനീതിപി ഏവം. സബലാനീതി വിവണ്ണകരണത്താ, കമ്മാസാനീതിപി ¶ ഏവം. ന ഭുജിസ്സാനീതി തണ്ഹാദാസബ്യം ഗതത്താ. ന വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാനീതി കുസലേഹി ഗരഹിതത്താ. പരാമട്ഠാനീതി തണ്ഹായ ഗഹിതത്താ. അസമാധിസംവത്തനികാനീതി വിപ്പടിസാരവത്ഥുഭൂതത്താ’’തി ഏവമത്ഥം വണ്ണയന്തി.

ന അവിപ്പടിസാരവത്ഥുകാനീതി വിപ്പടിസാരാവഹത്താ അവിപ്പടിസാരസ്സ പതിട്ഠാ ന ഹോന്തീതി അത്ഥോ. ന പാമോജ്ജവത്ഥുകാനീതി അവിപ്പടിസാരജായ ദുബ്ബലപീതിയാ ന വത്ഥുഭൂതാനി തസ്സാ അനാവഹത്താ ¶ . ഏവം സേസേസുപി യോജനാ കാതബ്ബാ. ന പീതിവത്ഥുകാനീതി ദുബ്ബലപീതിജായ ബലവപീതിയാ ന വത്ഥുഭൂതാനി. ന പസ്സദ്ധിവത്ഥുകാനീതി ബലവപീതിജായ കായചിത്തപസ്സദ്ധിയാ ന വത്ഥുഭൂതാനി. ന സുഖവത്ഥുകാനീതി പസ്സദ്ധിജസ്സ കായികചേതസികസുഖസ്സ ന വത്ഥുഭൂതാനി. ന സമാധിവത്ഥുകാനീതി സുഖജസ്സ സമാധിസ്സ ¶ ന വത്ഥുഭൂതാനി. ന യഥാഭൂതഞാണദസ്സനവത്ഥുകാനീതി സമാധിപദട്ഠാനസ്സ യഥാഭൂതഞാണദസ്സനസ്സ ന വത്ഥുഭൂതാനി.

ന ഏകന്തനിബ്ബിദായാതിആദീസു ന-കാരമേവ ആഹരിത്വാ ‘‘ന വിരാഗായാ’’തിആദിനാ നയേന സേസപദേഹിപി യോജേതബ്ബം. ന വിരാഗായാതിആദീസു സനകാരോ വാ പാഠോ. തത്ഥ ഏകന്തനിബ്ബിദായാതി ഏകന്തേന വട്ടേ നിബ്ബിന്ദനത്ഥായ ന സംവത്തന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ഏവം സേസേസുപി യോജേതബ്ബം. വിരാഗായാതി വട്ടേ വിരജ്ജനത്ഥായ. നിരോധായാതി വട്ടസ്സ നിരോധനത്ഥായ. ഉപസമായാതി നിരോധിതസ്സ പുന അനുപ്പത്തിവസേന വട്ടസ്സ ഉപസമനത്ഥായ. അഭിഞ്ഞായാതി വട്ടസ്സ അഭിജാനനത്ഥായ. സമ്ബോധായാതി കിലേസനിദ്ദാവിഗമേന വട്ടതോ പബുജ്ഝനത്ഥായ. നിബ്ബാനായാതി അമതനിബ്ബാനത്ഥായ.

യഥാസമാദിന്നം സിക്ഖാപദം വീതിക്കമായാതി യഥാസമാദിന്നസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ വീതിക്കമനത്ഥായ. വിഭത്തിവിപല്ലാസവസേന പനേത്ഥ ഉപയോഗവചനം കതം. ചിത്തമ്പി ന ഉപ്പാദേതീതി ചിത്തുപ്പാദസുദ്ധിയാ സീലസ്സ അതിവിസുദ്ധഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം, ന പന ചിത്തുപ്പാദമത്തേന സീലം ഭിജ്ജതി. കിം സോ വീതിക്കമിസ്സതീതി കിമത്ഥം വീതിക്കമം കരിസ്സതി, നേവ വീതിക്കമം കരിസ്സതീതി അത്ഥോ. അഖണ്ഡാനീതിആദീനി ഹേട്ഠാ വുത്തപടിപക്ഖനയേന വേദിതബ്ബാനി. ന ഖണ്ഡാനീതിപി പാഠോ. ‘‘ഏകന്തനിബ്ബിദായാ’’തിആദീസു ഏകന്തേന വട്ടേ നിബ്ബിന്ദനത്ഥായാതിആദിനാ നയേന യോജേതബ്ബം ¶ . ഏത്ഥ പന നിബ്ബിദായാതി വിപസ്സനാ. വിരാഗായാതി മഗ്ഗോ. നിരോധായ ഉപസമായാതി നിബ്ബാനം. അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായാതി മഗ്ഗോ. നിബ്ബാനായാതി നിബ്ബാനമേവ. ഏകസ്മിം ഠാനേ വിപസ്സനാ, ദ്വീസു മഗ്ഗോ, തീസു നിബ്ബാനം വുത്തന്തി ഏവം അവത്ഥാനകഥാ വേദിതബ്ബാ. പരിയായേന പന സബ്ബാനിപേതാനി മഗ്ഗവേവചനാനിപി നിബ്ബാനവേവചനാനിപി ഹോന്തിയേവ.

൩൯. ഇദാനി പരിയന്താപരിയന്തവസേന വിജ്ജമാനപഭേദം ദസ്സേത്വാ പുന ധമ്മവസേന ജാതിവസേന പച്ചയവസേന സമ്പയുത്തവസേന സീലസ്സ പഭേദം ദസ്സേതും കിം സീലന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ സമുട്ഠാതി ഏതേനാതി സമുട്ഠാനം. പച്ചയസ്സേതം നാമം. കിം സമുട്ഠാനമസ്സാതി കിംസമുട്ഠാനം. കതിനം ധമ്മാനം സമോധാനം സമവായോ അസ്സാതി കതിധമ്മസമോധാനം.

ചേതനാ ¶ സീലന്തി പാണാതിപാതാദീഹി വിരമന്തസ്സ, വത്തപടിപത്തിം വാ പൂരേന്തസ്സ ചേതനാ. ചേതസികം സീലന്തി പാണാതിപാതാദീഹി വിരമന്തസ്സ വിരതി. അപിച ചേതനാ സീലം നാമ പാണാതിപാതാദീനി പജഹന്തസ്സ സത്തകമ്മപഥചേതനാ ¶ . ചേതസികം സീലം നാമ ‘‘അഭിജ്ഝം ലോകേ പഹായ വിഗതാഭിജ്ഝേന ചേതസാ വിഹരതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൨൧൭) നയേന വുത്താ അനഭിജ്ഝാഅബ്യാപാദസമ്മാദിട്ഠിധമ്മാ. സംവരോ സീലന്തി ഏത്ഥ പഞ്ചവിധോ സംവരോ വേദിതബ്ബോ – പാതിമോക്ഖസംവരോ, സതിസംവരോ, ഞാണസംവരോ, ഖന്തിസംവരോ, വീരിയസംവരോതി. തത്ഥ ‘‘ഇമിനാ പാതിമോക്ഖസംവരേന ഉപേതോ ഹോതി സമുപേതോ’’തി (വിഭ. ൫൧൧) അയം പാതിമോക്ഖസംവരോ. ‘‘രക്ഖതി ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ചക്ഖുന്ദ്രിയേ സംവരം ആപജ്ജതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൧൩; മ. നി. ൧.൨൯൫; സം. നി. ൪.൨൩൯; അ. നി. ൩.൧൬) അയം സതിസംവരോ.

‘‘യാനി സോതാനി ലോകസ്മിം, (അജിതാതി ഭഗവാ;)

സതി തേസം നിവാരണം;

സോതാനം സംവരം ബ്രൂമി, പഞ്ഞായേതേ പിധീയരേ’’തി. (സു. നി. ൧൦൪൧) –

അയം ഞാണസംവരോ. പച്ചയപടിസേവനമ്പി ഏത്ഥേവ സമോധാനം ഗച്ഛതി. യോ പനായം ‘‘ഖമോ ഹോതി സീതസ്സ ഉണ്ഹസ്സാ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൨൪; അ. നി. ൪.൧൧൪; ൬.൫൮) നയേന ആഗതോ, അയം ഖന്തിസംവരോ നാമ. യോ ചായം ‘‘ഉപ്പന്നം കാമവിതക്കം നാധിവാസേതീ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൨൬; അ. നി. ൪.൧൧൪; ൬.൫൮) നയേന ആഗതോ, അയം വീരിയസംവരോ നാമ. ആജീവപാരിസുദ്ധിപി ¶ ഏത്ഥേവ സമോധാനം ഗച്ഛതി. ഇതി അയം പഞ്ചവിധോപി സംവരോ, യാ ച പാപഭീരുകാനം കുലപുത്താനം സമ്പത്തവത്ഥുതോ വിരതി, സബ്ബമേതം സംവരസീലന്തി വേദിതബ്ബം. അവീതിക്കമോ സീലന്തി സമാദിന്നസീലസ്സ കായികവാചസികോ അവീതിക്കമോ. ഇദം താവ കിം സീലന്തി പഞ്ഹസ്സ വിസ്സജ്ജനം.

കതി സീലാനീതി പഞ്ഹസ്സ വിസ്സജ്ജനേ കുസലസീലം അകുസലസീലം അബ്യാകതസീലന്തി ഏത്ഥ യസ്മാ ലോകേ തേസം തേസം സത്താനം പകതി സീലന്തി വുച്ചതി, യം സന്ധായ ‘‘അയം സുഖസീലോ, അയം ദുക്ഖസീലോ, അയം കലഹസീലോ, അയം മണ്ഡനസീലോ’’തി ഭണന്തി. തസ്മാ തേന പരിയായേന അത്ഥുദ്ധാരവസേന അകുസലസീലമപി സീലന്തി വുത്തം. തം പന ‘‘സുത്വാന സംവരേ പഞ്ഞാ’’തി (പടി. മ. ൧.൩൭) വചനതോ ഇധാധിപ്പേതസീലം ന ഹോതീതി.

യസ്മാ ¶ ¶ പന ചേതനാദിഭേദസ്സ സീലസ്സ സമ്പയുത്തചിത്തം സമുട്ഠാനം, തസ്മാ കുസലചിത്തസമുട്ഠാനം കുസലസീലന്തിആദിമാഹ.

സംവരസമോധാനം സീലന്തി സംവരസമ്പയുത്തഖന്ധാ. തേ ഹി സംവരേന സമാഗതാ മിസ്സീഭൂതാതി സംവരസമോധാനന്തി വുത്താ. ഏവം അവീതിക്കമസമോധാനം സീലമ്പി വേദിതബ്ബം. തഥാഭാവേ ജാതചേതനാ സമോധാനം സീലന്തി സംവരഭാവേ അവീതിക്കമഭാവേ ജാതചേതനാസമ്പയുത്താ ഖന്ധാ. യസ്മാ ച തീസുപി ചേതേസു തംസമ്പയുത്താ ധമ്മാ അധിപ്പേതാ, തസ്മാ ചേതനാസമോധാനേന ചേതസികാനമ്പി സങ്ഗഹിതത്താ ചേതസികസമോധാനസീലം വിസും ന നിദ്ദിട്ഠന്തി വേദിതബ്ബം. ഹേട്ഠാ ചേതനാദയോ ധമ്മാ ‘‘സീല’’ന്തി വുത്താ. ന കേവലം തേ ഏവ സീലം, തംസമ്പയുത്താ ധമ്മാപി സീലമേവാതി ദസ്സനത്ഥം അയം തികോ വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ.

൪൦. ഇദാനി യസ്മാ ചേതനാചേതസികാ സംവരാവീതിക്കമായേവ ഹോന്തി ന വിസും, തസ്മാ സംവരാവീതിക്കമേയേവ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗാ സാധാരണക്കമേന യോജേന്തോ പാണാതിപാതം സംവരട്ഠേന സീലം, അവീതിക്കമട്ഠേന സീലന്തിആദിമാഹ. പാണാതിപാതാ വേരമണിആദയോ ഹി യസ്മാ അത്തനോ അത്തനോ പച്ചനീകം സംവരന്തി, തം ന വീതിക്കമന്തി ച, തസ്മാ സംവരണതോ അവീതിക്കമനതോ ച സംവരട്ഠേന സീലം അവീതിക്കമട്ഠേന സീലം നാമ ഹോതി. തത്ഥ പാണാതിപാതം സംവരട്ഠേനാതി പാണാതിപാതസ്സ പിദഹനട്ഠേന സീലം. കിം തം? പാണാതിപാതാ വേരമണീ. സാ ച തം സംവരന്തീയേവ തം ന വീതിക്കമതീതി അവീതിക്കമട്ഠേന സീലം. ഏവമേവ അദിന്നാദാനാ വേരമണിആദയോ അനഭിജ്ഝാഅബ്യാപാദസമ്മാദിട്ഠിയോ യോജേതബ്ബാ.

പാണാതിപാതന്തിആദീസു ¶ പന ദസസു അകുസലകമ്മപഥേസു പാണസ്സ അതിപാതോ പാണാതിപാതോ. പാണവധോ പാണഘാതോതി വുത്തം ഹോതി. പാണോതി ചേത്ഥ വോഹാരതോ സത്തോ, പരമത്ഥതോ ജീവിതിന്ദ്രിയം. തസ്മിം പന പാണേ പാണസഞ്ഞിനോ ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദകഉപക്കമസമുട്ഠാപികാ കായവചീദ്വാരാനം അഞ്ഞതരദ്വാരപ്പവത്താ വധകചേതനാ പാണാതിപാതോ. സോ ഗുണവിരഹിതേസു തിരച്ഛാനഗതാദീസു പാണേസു ഖുദ്ദകേ പാണേ അപ്പസാവജ്ജോ, മഹാസരീരേ മഹാസാവജ്ജോ. കസ്മാ? പയോഗമഹന്തതായ. പയോഗസമത്തേപി വത്ഥുമഹന്തതായ. ഗുണവന്തേസു മനുസ്സാദീസു അപ്പഗുണേ പാണേ അപ്പസാവജ്ജോ, മഹാഗുണേ മഹാസാവജ്ജോ. സരീരഗുണാനം ¶ പന സമഭാവേ സതി കിലേസാനം ഉപക്കമാനഞ്ച മുദുതായ അപ്പസാവജ്ജോ, തിബ്ബതായ മഹാസാവജ്ജോതി വേദിതബ്ബോ. തസ്സ പഞ്ച സമ്ഭാരാ – പാണോ, പാണസഞ്ഞിതാ, വധകചിത്തം, ഉപക്കമോ, തേന മരണന്തി.

അദിന്നസ്സ ¶ ആദാനം അദിന്നാദാനം, പരസംഹരണം, ഥേയ്യം, ചോരികാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ അദിന്നന്തി പരപരിഗ്ഗഹിതം, യത്ഥ പരോ യഥാകാമകാരിതം ആപജ്ജന്തോ അദണ്ഡാരഹോ അനുപവജ്ജോ ച ഹോതി, തസ്മിം പരപരിഗ്ഗഹിതേ പരപരിഗ്ഗഹിതസഞ്ഞിനോ തദാദായകഉപക്കമസമുട്ഠാപികാ കായവചീദ്വാരാനം അഞ്ഞതരദ്വാരപ്പവത്താ ഥേയ്യചേതനാ അദിന്നാദാനം. തം ഹീനേ പരസന്തകേ അപ്പസാവജ്ജം, പണീതേ മഹാസാവജ്ജം. കസ്മാ? വത്ഥുപണീതതായ. വത്ഥുസമത്തേ സതി ഗുണാധികാനം സന്തകേ വത്ഥുസ്മിം മഹാസാവജ്ജം, തം തം ഗുണാധികം ഉപാദായ തതോ തതോ ഹീനഗുണസ്സ സന്തകേ വത്ഥുസ്മിം അപ്പസാവജ്ജം. തസ്സ പഞ്ച സമ്ഭാരാ – പരപരിഗ്ഗഹിതം, പരപരിഗ്ഗഹിതസഞ്ഞിതാ ഥേയ്യചിത്തം, ഉപക്കമോ, തേന ഹരണന്തി.

കാമേസൂതി മേഥുനസമാചാരേസു. മിച്ഛാചാരോതി ഏകന്തനിന്ദിതോ ലാമകാചാരോ. ലക്ഖണതോ പന അസദ്ധമ്മാധിപ്പായേന കായദ്വാരപ്പവത്താ അഗമനീയട്ഠാനവീതിക്കമചേതനാ കാമേസു മിച്ഛാചാരോ.

തത്ഥ അഗമനീയട്ഠാനം നാമ പുരിസാനം താവ മാതുരക്ഖിതാ, പിതുരക്ഖിതാ, മാതാപിതുരക്ഖിതാ, ഭാതുരക്ഖിതാ, ഭഗിനിരക്ഖിതാ, ഞാതിരക്ഖിതാ, ഗോത്തരക്ഖിതാ, ധമ്മരക്ഖിതാ, സാരക്ഖാ, സപരിദണ്ഡാതി മാതുരക്ഖിതാദയോ ദസ, ധനക്കീതാ, ഛന്ദവാസിനീ, ഭോഗവാസിനീ, പടവാസിനീ, ഓദപത്തകിനീ, ഓഭതചുമ്ബടാ, ദാസീ ച, ഭരിയാ ച, കമ്മകാരീ ച ഭരിയാ ച, ധജാഹടാ മുഹുത്തികാതി ധനക്കീതാദയോ ദസാതി ¶ വീസതി ഇത്ഥിയോ. ഇത്ഥീസു പന ദ്വിന്നം സാരക്ഖസപരിദണ്ഡാനം ദസന്നഞ്ച ധനക്കീതാദീനന്തി ദ്വാദസന്നം ഇത്ഥീനം അഞ്ഞേ പുരിസാ, ഇദം അഗമനീയട്ഠാനം നാമ.

സോ പനേസ മിച്ഛാചാരോ സീലാദിഗുണരഹിതേ അഗമനീയട്ഠാനേ അപ്പസാവജ്ജോ, സീലാദിഗുണസമ്പന്നേ മഹാസാവജ്ജോ. തസ്സ ചത്താരോ സമ്ഭാരാ – അഗമനീയവത്ഥു, തസ്മിം സേവനചിത്തം, സേവനപയോഗോ, മഗ്ഗേനമഗ്ഗപടിപത്തിഅധിവാസനന്തി.

മുസാതി ¶ വിസംവാദനപുരേക്ഖാരസ്സ അത്ഥഭഞ്ജകോ വചീപയോഗോ, കായപയോഗോ വാ. വിസംവാദനാധിപ്പായേന പനസ്സ പരവിസംവാദകകായവചീപയോഗസമുട്ഠാപികാ ചേതനാ മുസാവാദോ. അപരോ നയോ – മുസാതി അഭൂതം അതച്ഛം വത്ഥു. വാദോതി തസ്സ ഭൂതതോ തച്ഛതോ വിഞ്ഞാപനം. ലക്ഖണതോ പന അതഥം വത്ഥും തഥതോ പരം വിഞ്ഞാപേതുകാമസ്സ തഥാവിഞ്ഞത്തിസമുട്ഠാപികാ ചേതനാ മുസാവാദോ. സോ യമത്ഥം ഭഞ്ജതി, തസ്സ അപ്പതായ അപ്പസാവജ്ജോ, മഹന്തതായ മഹാസാവജ്ജോ. അപിച ഗഹട്ഠാനം അത്തനോ സന്തകം അദാതുകാമതായ നത്ഥീതിആദിനയപ്പവത്തോ അപ്പസാവജ്ജോ, സക്ഖിനാ ¶ ഹുത്വാ അത്ഥഭഞ്ജനത്ഥം വുത്തോ മഹാസാവജ്ജോ. പബ്ബജിതാനം അപ്പകമ്പി തേലം വാ സപ്പിം വാ ലഭിത്വാ ഹസാധിപ്പായേന ‘‘അജ്ജ ഗാമേ തേലം നദീ മഞ്ഞേ സന്ദതീ’’തി പൂരണകഥാനയേന പവത്തോ അപ്പസാവജ്ജോ, അദിട്ഠംയേവ പന ദിട്ഠന്തിആദിനാ നയേന വദന്താനം മഹാസാവജ്ജോ. തസ്സ ചത്താരോ സമ്ഭാരാ – അതഥം വത്ഥു, വിസംവാദനചിത്തം, തജ്ജോ വായാമോ, പരസ്സ തദത്ഥവിജാനനന്തി.

യായ വാചായ യസ്സ തം വാചം ഭാസതി, തസ്സ ഹദയേ അത്തനോ പിയഭാവം, പരസ്സ ച സുഞ്ഞഭാവം കരോതി, സാ പിസുണാ വാചാ. യായ പന അത്താനമ്പി പരമ്പി ഫരുസം കരോതി, യാ വാചാ സയമ്പി ഫരുസാ നേവ കണ്ണസുഖാ ന ഹദയസുഖാ വാ, അയം ഫരുസാ വാചാ. യേന സമ്ഫം പലപതി നിരത്ഥകം, സോ സമ്ഫപ്പലാപോ. തേസം മൂലഭൂതാ ചേതനാപി പിസുണാവാചാദിനാമമേവ ലഭതി. സാ ഏവ ച ഇധ അധിപ്പേതാതി.

തത്ഥ സംകിലിട്ഠചിത്തസ്സ പരേസം വാ ഭേദായ അത്തനോ പിയകമ്യതായ വാ കായവചീപയോഗസമുട്ഠാപികാ ചേതനാ പിസുണാ വാചാ. സാ യസ്സ ഭേദം കരോതി, തസ്സ അപ്പഗുണതായ അപ്പസാവജ്ജാ, മഹാഗുണതായ മഹാസാവജ്ജാ. തസ്സാ ചത്താരോ സമ്ഭാരാ ¶ – ഭിന്ദിതബ്ബോ പരോ, ‘‘ഇതി ഇമേ നാനാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി ഭേദപുരേക്ഖാരതാ വാ ‘‘ഇതി അഹം പിയോ ഭവിസ്സാമി വിസ്സാസികോ’’തി പിയകമ്യതാ വാ, തജ്ജോ വായാമോ, തസ്സ തദത്ഥവിജാനനന്തി. പരേ പന അഭിന്നേ കമ്മപഥഭേദോ നത്ഥി, ഭിന്നേയേവ ഹോതി.

പരസ്സ മമ്മച്ഛേദകകായവചീപയോഗസമുട്ഠാപികാ ഏകന്തഫരുസചേതനാ ഫരുസാ വാചാ. മമ്മച്ഛേദകോപി പന പയോഗോ ചിത്തസണ്ഹതായ ഫരുസാ വാചാ ന ഹോതി. മാതാപിതരോ ഹി കദാചി പുത്തകേ ഏവമ്പി വദന്തി ‘‘ചോരാ വോ ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം കരോന്തൂ’’തി. ഉപ്പലപത്തമ്പി ച നേസം ഉപരി പതന്തം ¶ ന ഇച്ഛന്തി. ആചരിയുപജ്ഝായാ ച കദാചി നിസ്സിതകേ ഏവം വദന്തി ‘‘കിം ഇമേ അഹിരികാ അനോത്തപ്പിനോ, നിദ്ധമഥ നേ’’തി. അഥ ച നേസം ആഗമാധിഗമസമ്പത്തിം ഇച്ഛന്തി. യഥാ ച ചിത്തസണ്ഹതായ ഫരുസാ വാചാ ന ഹോതി, ഏവം വചനസണ്ഹതായ അഫരുസാ വാചാപി ന ഹോതി. ന ഹി മാരാപേതുകാമസ്സ ‘‘ഇമം സുഖം സയാപേഥാ’’തി വചനം അഫരുസാ വാചാ ഹോതി, ചിത്തഫരുസതായ പനേസാ ഫരുസാ വാചാവ. സാ യം സന്ധായ പവത്തിതാ, തസ്സ അപ്പഗുണതായ അപ്പസാവജ്ജാ, മഹാഗുണതായ മഹാസാവജ്ജാ. തസ്സാ തയോ സമ്ഭാരാ – അക്കോസിതബ്ബോ പരോ, കുപിതചിത്തം, അക്കോസനാതി.

അനത്ഥവിഞ്ഞാപികാ ¶ കായവചീപയോഗസമുട്ഠാപികാ അകുസലചേതനാ സമ്ഫപ്പലാപോ. സോ ആസേവനമന്ദതായ അപ്പസാവജ്ജോ, ആസേവനമഹന്തതായ മഹാസാവജ്ജോ. തസ്സ ദ്വേ സമ്ഭാരാ – ഭാരതയുദ്ധസീതാഹരണാദിനിരത്ഥകകഥാപുരേക്ഖാരതാ, തഥാരൂപികഥാകഥനഞ്ചാതി. പരേ പന തം കഥം അഗണ്ഹന്തേ കമ്മപഥഭേദോ നത്ഥി, പരേന സമ്ഫപ്പലാപേ ഗഹിതേയേവ ഹോതി.

അഭിജ്ഝായതീതി അഭിജ്ഝാ, പരഭണ്ഡാഭിമുഖീ ഹുത്വാ തന്നിന്നതായ പവത്തതീതി അത്ഥോ. സാ ‘‘അഹോ വത ഇദം മമസ്സാ’’തി ഏവം പരഭണ്ഡാഭിജ്ഝായനലക്ഖണാ, അദിന്നാദാനം വിയ അപ്പസാവജ്ജാ മഹാസാവജ്ജാ ച. തസ്സ ദ്വേ സമ്ഭാരാ – പരഭണ്ഡം, അത്തനോ പരിണാമനഞ്ചാതി. പരഭണ്ഡവത്ഥുകേ ഹി ലോഭേ ഉപ്പന്നേപി ന താവ കമ്മപഥഭേദോ ഹോതി, യാവ ‘‘അഹോ വത ഇദം മമസ്സാ’’തി അത്തനോ ന പരിണാമേതി.

ഹിതസുഖം ബ്യാപാദയതീതി ബ്യാപാദോ. സോ പരവിനാസായ മനോപദോസലക്ഖണോ, ഫരുസാ വാചാ വിയ അപ്പസാവജ്ജോ മഹാസാവജ്ജോ ച. തസ്സ ദ്വേ സമ്ഭാരാ – പരസത്തോ ച, തസ്സ ച വിനാസചിന്താതി. പരസത്തവത്ഥുകേ ഹി കോധേ ഉപ്പന്നേപി ന താവ ¶ കമ്മപഥഭേദോ ഹോതി, യാവ ‘‘അഹോ വതായം ഉച്ഛിജ്ജേയ്യ വിനസ്സേയ്യാ’’തി തസ്സ വിനാസം ന ചിന്തേതി.

യഥാഭുച്ചഗഹണാഭാവേന ¶ മിച്ഛാ പസ്സതീതി മിച്ഛാദിട്ഠി. സാ ‘‘നത്ഥി ദിന്ന’’ന്തിആദിനാ നയേന വിപരീതദസ്സനലക്ഖണാ, സമ്ഫപ്പലാപോ വിയ അപ്പസാവജ്ജാ, മഹാസാവജ്ജാ ച. അപിച അനിയതാ അപ്പസാവജ്ജാ, നിയതാ മഹാസാവജ്ജാ. തസ്സാ ദ്വേ സമ്ഭാരാ – വത്ഥുനോ ച ഗഹിതാകാരവിപരീതതാ, യഥാ ച തം ഗണ്ഹാതി, തഥാഭാവേന തസ്സൂപട്ഠാനന്തി. തത്ഥ നത്ഥികാഹേതുകഅകിരിയദിട്ഠീഹി ഏവ കമ്മപഥഭേദോ ഹോതി, ന അഞ്ഞദിട്ഠീഹി.

ഇമേസം പന ദസന്നം അകുസലകമ്മപഥാനം ധമ്മതോ, കോട്ഠാസതോ, ആരമ്മണതോ, വേദനാതോ, മൂലതോതി പഞ്ചഹാകാരേഹി വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

തത്ഥ ധമ്മതോതി ഏതേസു ഹി സത്ത പടിപാടിയാ ചേതനാധമ്മാവ ഹോന്തി, അഭിജ്ഝാദയോ തയോ ചേതനാസമ്പയുത്താ.

കോട്ഠാസതോതി പടിപാടിയാ സത്ത, മിച്ഛാദിട്ഠി ചാതി ഇമേ അട്ഠ കമ്മപഥാ ഏവ ഹോന്തി, നോ ¶ മൂലാനി. അഭിജ്ഝാബ്യാപാദാ കമ്മപഥാ ചേവ മൂലാനി ച. അഭിജ്ഝാ ഹി മൂലം പത്വാ ലോഭോ അകുസലമൂലം ഹോതി, ബ്യാപാദോ ദോസോ അകുസലമൂലം.

ആരമ്മണതോതി പാണാതിപാതോ ജീവിതിന്ദ്രിയാരമ്മണതോ സങ്ഖാരാരമ്മണോ. അദിന്നാദാനം സത്താരമ്മണം വാ സങ്ഖാരാരമ്മണം വാ. മിച്ഛാചാരോ ഫോട്ഠബ്ബവസേന സങ്ഖാരാരമ്മണോ, സത്താരമ്മണോതിപി ഏകേ. മുസാവാദോ സത്താരമ്മണോ വാ സങ്ഖാരാരമ്മണോ വാ. തഥാ പിസുണാ വാചാ. ഫരുസാ വാചാ സത്താരമ്മണാവ സമ്ഫപ്പലാപോ ദിട്ഠസുതമുതവിഞ്ഞാതവസേന സത്താരമ്മണോ വാ സങ്ഖാരാരമ്മണോ വാ. തഥാ അഭിജ്ഝാ. ബ്യാപാദോ സത്താരമ്മണോവ. മിച്ഛാദിട്ഠി തേഭൂമകധമ്മവസേന സങ്ഖാരാരമ്മണാവ.

വേദനാതോതി പാണാതിപാതോ ദുക്ഖവേദനോ ഹോതി. കിഞ്ചാപി ഹി രാജാനോ ചോരം ദിസ്വാ ഹസമാനാപി ‘‘ഗച്ഛഥ ഭണേ, മാരേഥ ന’’ന്തി വദന്തി, സന്നിട്ഠാപകചേതനാ പന നേസം ദുക്ഖസമ്പയുത്താവ ഹോതി. അദിന്നാദാനം തിവേദനം. തഞ്ഹി പരഭണ്ഡം ദിസ്വാ ഹട്ഠതുട്ഠസ്സ ഗണ്ഹതോ സുഖവേദനം ഹോതി, ഭീതതസിതസ്സ ഗണ്ഹതോ ദുക്ഖവേദനം, തഥാ വിപാകനിസ്സന്ദഫലാനി പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ. ഗഹണകാലേ മജ്ഝത്തഭാവേ ഠിതസ്സ ¶ പന ഗണ്ഹതോ അദുക്ഖമസുഖവേദനം ഹോതി. മിച്ഛാചാരോ സുഖമജ്ഝത്തവസേന ദ്വിവേദനോ, സന്നിട്ഠാപകചിത്തേ ¶ പന മജ്ഝത്തവേദനോ ന ഹോതി. മുസാവാദോ അദിന്നാദാനേ വുത്തനയേനേവ തിവേദനോ, തഥാ പിസുണാ വാചാ. ഫരുസാ വാചാ ദുക്ഖവേദനാ. സമ്ഫപ്പലാപോ തിവേദനോ. പരേസു ഹി സാധുകാരം ദേന്തേസു ചേലാദീനി ഉക്ഖിപന്തേസു ഹട്ഠതുട്ഠസ്സ സീതാഹരണഭാരതയുദ്ധാദീനി കഥനകാലേ സോ സുഖവേദനോ ഹോതി, പഠമം ദിന്നവേതനേന ഏകേന പച്ഛാ ആഗന്ത്വാ ‘‘ആദിതോ പട്ഠായ കഥേഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘നിരവസേസം യഥാനുസന്ധികം പകിണ്ണകകഥം കഥേസ്സാമി നു ഖോ, നോ’’തി ദോമനസ്സിതസ്സ കഥനകാലേ ദുക്ഖവേദനോ ഹോതി, മജ്ഝത്തസ്സ കഥയതോ അദുക്ഖമസുഖവേദനോ ഹോതി. അഭിജ്ഝാ സുഖമജ്ഝത്തവസേന ദ്വിവേദനാ, തഥാ മിച്ഛാദിട്ഠി. ബ്യാപാദോ ദുക്ഖവേദനോ.

മൂലതോതി പാണാതിപാതോ ദോസമോഹവസേന ദ്വിമൂലകോ ഹോതി, അദിന്നാദാനം ദോസമോഹവസേന വാ ലോഭമോഹവസേന വാ, മിച്ഛാചാരോ ലോഭമോഹവസേന, മുസാവാദോ ദോസമോഹവസേന വാ ലോഭമോഹവസേന വാ. തഥാ പിസുണാ വാചാ സമ്ഫപ്പലാപോ ച. ഫരുസാ വാചാ ദോസമോഹവസേന, അഭിജ്ഝാ മോഹവസേന ഏകമൂലാ, തഥാ ബ്യാപാദോ. മിച്ഛാദിട്ഠി ലോഭമോഹവസേന ദ്വിമൂലാതി.

അകുസലകമ്മപഥകഥാ നിട്ഠിതാ.

പാണാതിപാതാദീഹി ¶ പന വിരതിയോ, അനഭിജ്ഝാഅബ്യാപാദസമ്മാദിട്ഠിയോ ചാതി ഇമേ ദസ കുസലകമ്മപഥാ നാമ. പാണാതിപാതാദീഹി ഏതായ വിരമന്തി, സയം വാ വിരമതി, വിരമണമത്തമേവ വാ ഏതന്തി വിരതി. യാ പാണാതിപാതാദീഹി വിരമന്തസ്സ കുസലചിത്തസമ്പയുത്താ വിരതി, സാ പഭേദതോ തിവിധാ ഹോതി സമ്പത്തവിരതി സമാദാനവിരതി സമുച്ഛേദവിരതീതി. തത്ഥ അസമാദിന്നസിക്ഖാപദാനം അത്തനോ ജാതിവയബാഹുസച്ചാദീനി പച്ചവേക്ഖിത്വാ ‘‘അയുത്തം അമ്ഹാകം ഏവരൂപം പാപം കാതു’’ന്തി സമ്പത്തവത്ഥും അവീതിക്കമന്താനം ഉപ്പജ്ജമാനാ വിരതി സമ്പത്തവിരതി നാമ. സമാദിന്നസിക്ഖാപദാനം പന സിക്ഖാപദസമാദാനേ ച തതുത്തരി ച അത്തനോ ജീവിതമ്പി ¶ പരിച്ചജിത്വാ വത്ഥും അവീതിക്കമന്താനം ഉപ്പജ്ജമാനാ വിരതി സമാദാനവിരതി നാമ. അരിയമഗ്ഗസമ്പയുത്താ പന വിരതി സമുച്ഛേദവിരതി നാമ, യസ്സാ ഉപ്പത്തിതോ പഭുതി അരിയപുഗ്ഗലാനം ‘‘പാണം ഘാതേസ്സാമാ’’തിആദിചിത്തമ്പി ന ഉപ്പജ്ജതീതി.

ഇദാനി ¶ അകുസലകമ്മപഥാനം വിയ ഇമേസം കുസലകമ്മപഥാനം ധമ്മതോ, കോട്ഠാസതോ, ആരമ്മണതോ, വേദനാതോ, മൂലതോതി പഞ്ചഹാകാരേഹി വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

തത്ഥ ധമ്മതോതി ഏതേസുപി പടിപാടിയാ സത്ത ചേതനാപി വട്ടന്തി വിരതിയോപി, അന്തേ തയോ ചേതനാസമ്പയുത്താവ.

കോട്ഠാസതോതി പടിപാടിയാ സത്ത കമ്മപഥാ ഏവ, നോ മൂലാനി, അന്തേ തയോ കമ്മപഥാ ചേവ മൂലാനി ച. അനഭിജ്ഝാ ഹി മൂലം പത്വാ അലോഭോ കുസലമൂലം ഹോതി, അബ്യാപാദോ അദോസോ കുസലമൂലം, സമ്മാദിട്ഠി അമോഹോ കുസലമൂലം.

ആരമ്മണതോതി പാണാതിപാതാദീനം ആരമ്മണാനേവ ഏതേസം ആരമ്മണാനി. വീതിക്കമിതബ്ബതോയേവ ഹി വേരമണീ നാമ ഹോതി. യഥാ പന നിബ്ബാനാരമ്മണോ അരിയമഗ്ഗോ കിലേസേ പജഹതി, ഏവം ജീവിതിന്ദ്രിയാദിആരമ്മണാപേതേ കമ്മപഥാ പാണാതിപാതാദീനി ദുസ്സീല്യാനി പജഹന്തീതി.

വേദനാതോതി സബ്ബേ സുഖവേദനാ വാ ഹോന്തി മജ്ഝത്തവേദനാ വാ. കുസലം പത്വാ ഹി ദുക്ഖാ വേദനാ നാമ നത്ഥി.

മൂലതോതി പടിപാടിയാ സത്ത ഞാണസമ്പയുത്തചിത്തേന വിരമന്തസ്സ അലോഭഅദോസഅമോഹവസേന തിമൂലാ ¶ ഹോന്തി. ഞാണവിപ്പയുത്തചിത്തേന വിരമന്തസ്സ അലോഭാദോസവസേന ദ്വിമൂലാ. അനഭിജ്ഝാ ഞാണസമ്പയുത്തചിത്തേന വിരമന്തസ്സ അദോസഅമോഹവസേന ദ്വിമൂലാ. ഞാണവിപ്പയുത്തചിത്തേന വിരമന്തസ്സ അദോസവസേന ഏകമൂലാ. അലോഭോ പന അത്തനാവ അത്തനോ മൂലം ന ഹോതി. അബ്യാപാദേപി ഏസേവ നയോ. സമ്മാദിട്ഠി അലോഭാദോസവസേന ദ്വിമൂലാവാതി.

കുസലകമ്മപഥകഥാ നിട്ഠിതാ.

൪൧.

ഏവം ദസകുസലകമ്മപഥവസേന സീലം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി നേക്ഖമ്മാദീനം അരഹത്തമഗ്ഗപരിയോസാനാനം സത്തതിംസധമ്മാനം വസേന ദസ്സേതും നേക്ഖമ്മേന കാമച്ഛന്ദം സംവരട്ഠേന സീലം, അവീതിക്കമട്ഠേന സീലന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ യസ്മാ നേക്ഖമ്മേന കാമച്ഛന്ദം സംവരതി ന വീതിക്കമതി, തസ്മാ നേക്ഖമ്മം സീലന്തി അധിപ്പായോ. പച്ചത്തത്ഥേ വാ കരണവചനം, നേക്ഖമ്മന്തി അത്ഥോ. ഏസ ¶ നയോ ¶ സേസേസു. പാളിയം പന നേക്ഖമ്മഅബ്യാപാദേ ദസ്സേത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ സേസം സങ്ഖിപിത്വാ അന്തേ അരഹത്തമഗ്ഗോയേവ ദസ്സിതോ.

ഏവം സംവരഅവീതിക്കമവസേന സീലം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തേസംയേവ ദ്വിന്നം പഭേദദസ്സനത്ഥം പഞ്ച സീലാനി പാണാതിപാതസ്സ പഹാനം സീലന്തിആദിമാഹ. ഏത്ഥ ച പാണാതിപാതസ്സ പഹാനം സീലം, പാണാതിപാതാ വേരമണീ സീലം, പാണാതിപാതസ്സ പടിപക്ഖചേതനാ സീലം, പാണാതിപാതസ്സ സംവരോ സീലം, പാണാതിപാതസ്സ അവീതിക്കമോ സീലന്തി യോജനാ കാതബ്ബാ. പഹാനന്തി ച കോചി ധമ്മോ നാമ നത്ഥി അഞ്ഞത്ര വുത്തപ്പകാരാനം പാണാതിപാതാദീനം അനുപ്പാദമത്തതോ. യസ്മാ പന തം തം പഹാനം തസ്സ തസ്സ കുസലസ്സ ധമ്മസ്സ പതിട്ഠാനട്ഠേന ഉപധാരണം ഹോതി, വിപ്പകിണ്ണസഭാവാകരണേന ച സമോധാനം, തസ്മാ പുബ്ബേ വുത്തേനേവ ഉപധാരണസമോധാനസങ്ഖാതേന സീലനട്ഠേന സീലന്തി വുത്തം. ഇതരേ ചത്താരോ ധമ്മാ തതോ തതോ വേരമണിവസേന തസ്സ തസ്സ സംവരവസേന തദുഭയസമ്പയുത്തചേതനാവസേന തം തം അവീതിക്കമന്തസ്സ അവീതിക്കമവസേന ച ചേതസോ പവത്തിസഭാവം സന്ധായ വുത്താ.

അഥ വാ പഹാനമ്പി ധമ്മതോ അത്ഥിയേവ. കഥം? പഹീയതേ അനേന പാണാതിപാതാദിപടിപക്ഖോ, പജഹതി വാ തം പടിപക്ഖന്തി പഹാനം. കിം തം? സബ്ബേപി കുസലാ ഖന്ധാ. അഞ്ഞേ പന ആചരിയാ ‘‘നേക്ഖമ്മാദീസുപി ‘വേരമണീ സീല’ന്തി വചനമത്തം ഗഹേത്വാ സബ്ബകുസലേസുപി നിയതയേവാപനകഭൂതാ വിരതി നാമ അത്ഥീ’’തി വദന്തി, ന തഥാ ഇധാതി. ഏവമിമേഹി പഹാനാദീഹി പഞ്ചഹി പദേഹി വിസേസേത്വാ പരിയന്താപരിയന്തസീലദ്വയേ അപരിയന്തസീലമേവ ¶ വുത്തം. തസ്മാ ഏവ ഹി ഏവരൂപാനി സീലാനി ചിത്തസ്സ അവിപ്പടിസാരായ സംവത്തന്തി…പേ… സച്ഛികാതബ്ബം സച്ഛികരോന്തോ സിക്ഖതീതി വുത്തം.

തത്ഥ അവിപ്പടിസാരായ സംവത്തന്തീതി ‘‘സംവരോ അവിപ്പടിസാരത്ഥായാ’’തി (പരി. ൩൬൬) ച ‘‘അവിപ്പടിസാരത്ഥാനി ഖോ, ആനന്ദ, കുസലാനി സീലാനി അവിപ്പടിസാരാനിസംസാനീ’’തി (അ. നി. ൧൦.൧; ൧൧.൧) ച വചനതോ അവിപ്പടിസാരത്ഥായ സംവത്തന്തി. ‘‘അവിപ്പടിസാരോ പാമോജ്ജത്ഥായാ’’തി (പരി. ൩൬൬) ച ‘‘യോനിസോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതീ’’തി (പടി. മ. ൧.൭൪) ച വചനതോ പാമോജ്ജായ സംവത്തന്തി. ‘‘പാമോജ്ജം പീതത്ഥായാ’’തി ¶ (പരി. ൩൬൬) ച ‘‘പമുദിതസ്സ പീതി ജായതീ’’തി (അ. നി. ൫.൨൬; സം. നി. ൫.൩൭൬; ദീ. നി. ൩.൩൨൨) ച വചനതോ പീതിയാ ¶ സംവത്തന്തി. ‘‘പീതി പസ്സദ്ധത്ഥായാ’’തി (പരി. ൩൬൬) ച ‘‘പീതിമനസ്സ കായോ പസ്സമ്ഭതീ’’തി (അ. നി. ൫.൨൬; സം. നി. ൫.൩൭൬; ദീ. നി. ൩.൩൨൨) ച വചനതോ പസ്സദ്ധിയാ സംവത്തന്തി. ‘‘പസ്സദ്ധി സുഖത്ഥായാ’’തി (പരി. ൩൬൬) ച ‘‘പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദേതീ’’തി (അ. നി. ൫.൨൬; സം. നി. ൫.൩൭൬; ദീ. നി. ൩.൩൨൨) ച വചനതോ സോമനസ്സായ സംവത്തന്തി. ചേതസികം സുഖഞ്ഹി സോമനസ്സന്തി വുച്ചതി. ആസേവനായാതി ഭുസാ സേവനാ ആസേവനാ. കസ്സ ആസേവനാ? അനന്തരം സോമനസ്സവചനേന സുഖസ്സ വുത്തത്താ സുഖം സിദ്ധം. ‘‘സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതീ’’തി (അ. നി. ൫.൨൬; സം. നി. ൫.൩൭൬; ദീ. നി. ൩.൩൨൨) ച വചനതോ തേന സുഖേന സമാധി സിദ്ധോ ഹോതി. ഏവം സിദ്ധസ്സ സമാധിസ്സ ആസേവനാ. തസ്സ സമാധിസ്സ ആസേവനായ സംവത്തന്തി, പഗുണബലവഭാവായ സംവത്തന്തീതി അത്ഥോ. ഭാവനായാതി തസ്സേവ സമാധിസ്സ വുദ്ധിയാ. ബഹുലീകമ്മായാതി തസ്സേവ സമാധിസ്സ പുനപ്പുനം കിരിയായ. അവിപ്പടിസാരാദിപവത്തിയാ മൂലകാരണം ഹുത്വാ സമാധിസ്സ സദ്ധിന്ദ്രിയാദിഅലങ്കാരസാധനേന അലങ്കാരായ സംവത്തന്തി. അവിപ്പടിസാരാദികസ്സ സമാധിസമ്ഭാരസ്സ സാധനേന പരിക്ഖാരായ സംവത്തന്തി. ‘‘യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൧൯൨) വിയ ഹി ഏത്ഥ സമ്ഭാരത്ഥോ പരിക്ഖാരസദ്ദോ. ‘‘രഥോ സീലപരിക്ഖാരോ, ഝാനക്ഖോ ചക്കവീരിയോ’’തിആദീസു (സം. നി. ൩.൫൪) പന അലങ്കാരത്ഥോ. ‘‘സത്തഹി നഗരപരിക്ഖാരേഹി സുപരിക്ഖതം ഹോതീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൭.൬൭) പരിവാരത്ഥോ. ഇധ പന അലങ്കാരപരിവാരാനം വിസും ആഗതത്താ സമ്ഭാരത്ഥോതി വുത്തം. സമ്ഭാരത്ഥോ ച പച്ചയത്ഥോതി. മൂലകാരണഭാവേനേവ സമാധിസമ്പയുത്തഫസ്സാദിധമ്മസമ്പത്തിസാധനേന പരിവാരായ സംവത്തന്തി. സമാധിസ്സ വിപസ്സനായ ച പദട്ഠാനഭാവപാപനേന വസീഭാവപാപനേന ച പരിപുണ്ണഭാവസാധനതോ പാരിപൂരിയാ സംവത്തന്തി.

ഏവം ¶ സീലൂപനിസ്സയേന സബ്ബാകാരപരിപൂരം സമാധിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ‘‘സമാഹിതേ ചിത്തേ യഥാഭൂതം ജാനാതി പസ്സതി, യഥാഭൂതം ജാനം പസ്സം നിബ്ബിന്ദതി, നിബ്ബിന്ദം വിരജ്ജതി, വിരാഗാ വിമുച്ചതീ’’തി (പടി. മ. ൧.൭൩; ദീ. നി. ൩.൩൫൯) വചനതോ സീലമൂലകാനി സമാധിപദട്ഠാനാനി യഥാഭൂതഞാണദസ്സനാദീനി ദസ്സേന്തോ ഏകന്തനിബ്ബിദായാതിആദിമാഹ. നിബ്ബിദായ ഹി ദസ്സിതായ തസ്സാ പദട്ഠാനഭൂതം ¶ യഥാഭൂതഞാണദസ്സനം ¶ ദസ്സിതമേവ ഹോതി. തസ്മിഞ്ഹി അസിദ്ധേ നിബ്ബിദാ ന സിജ്ഝതീതി. താനി പന വുത്തത്ഥാനേവ. യഥാഭൂതഞാണദസ്സനം പനേത്ഥ സപ്പച്ചയനാമരൂപപരിഗ്ഗഹോ.

ഏവം അമതമഹാനിബ്ബാനപരിയോസാനം സീലപ്പയോജനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തസ്സ സീലസ്സ അധിസീലസിക്ഖാഭാവം തമ്മൂലകാ ച അധിചിത്തഅധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ ദസ്സേതുകാമോ ഏവരൂപാനം സീലാനം സംവരപാരിസുദ്ധി അധിസീലന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ സംവരോയേവ പാരിസുദ്ധി സംവരപാരിസുദ്ധി. ഏവരൂപാനം അപരിയന്തഭൂതാനം വിവട്ടനിസ്സിതാനം സീലാനം സംവരപാരിസുദ്ധി വിവട്ടനിസ്സിതത്താ സേസസീലതോ അധികം സീലന്തി അധിസീലന്തി വുച്ചതി. സംവരപാരിസുദ്ധിയാ ഠിതം ചിത്തന്തി ഏദിസായ സീലസംവരപാരിസുദ്ധിയാ പതിട്ഠിതം ചിത്തം സുട്ഠു അവിപ്പടിസാരാദീനം ആവഹനതോ ന വിക്ഖേപം ഗച്ഛതി, സമാധിസ്മിം പതിട്ഠാതീതി അത്ഥോ. അവിക്ഖേപോയേവ പാരിസുദ്ധി അവിക്ഖേപപാരിസുദ്ധി. സോ സബ്ബമലവിരഹിതോ നിബ്ബേധഭാഗിയോ സമാധി സേസസമാധിതോ അധികത്താ അധിചിത്തന്തി വുച്ചതി. ചിത്തസീസേന ഹേത്ഥ സമാധി നിദ്ദിട്ഠോ. സംവരപാരിസുദ്ധിം സമ്മാ പസ്സതീതി പരിസുദ്ധം സീലസംവരം ഞാതപരിഞ്ഞാവസേന തീരണപരിഞ്ഞാവസേന ച സമ്മാ പസ്സതി, ഏവമേവ അവിക്ഖേപപാരിസുദ്ധിസങ്ഖാതം പരിസുദ്ധം സമാധിം സമ്മാ പസ്സതി. ഏവം പസ്സതോ ചസ്സ ദസ്സനസങ്ഖാതാ പാരിസുദ്ധി ദസ്സനപാരിസുദ്ധി. സായേവ സേസപഞ്ഞായ അധികത്താ അധിപഞ്ഞാതി വുച്ചതി. യോ തത്ഥാതി യോ തത്ഥ സംവരഅവിക്ഖേപദസ്സനേസു. സംവരട്ഠോതി സംവരഭാവോ. ഏവമേവ അവിക്ഖേപട്ഠദസ്സനട്ഠാ ച വേദിതബ്ബാ. അധിസീലമേവ സിക്ഖാ അധിസീലസിക്ഖാ. ഏവം ഇതരാപി വേദിതബ്ബാ.

ഏവം തിസ്സോ സിക്ഖായോ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി താസം പാരിപൂരിക്കമം ദസ്സേതും ഇമാ തിസ്സോ സിക്ഖായോ ആവജ്ജന്തോ സിക്ഖതീതിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – പച്ചേകം പരിപൂരേതും ആവജ്ജന്തോപി സിക്ഖതി നാമ, ആവജ്ജേത്വാ ‘‘അയം നാമ സിക്ഖാ’’തി ജാനന്തോപി സിക്ഖതി നാമ, ജാനിത്വാ പുനപ്പുനം പസ്സന്തോപി സിക്ഖതി നാമ, പസ്സിത്വാ യഥാദിട്ഠം പച്ചവേക്ഖന്തോപി സിക്ഖതി നാമ, പച്ചവേക്ഖിത്വാ തത്ഥേവ ചിത്തം അചലം കത്വാ പതിട്ഠപേന്തോപി സിക്ഖതി നാമ, തംതംസിക്ഖാസമ്പയുത്തസദ്ധാവീരിയസതിസമാധിപഞ്ഞാഹി സകസകകിച്ചം കരോന്തോപി സിക്ഖതി നാമ, അഭിഞ്ഞേയ്യാഭിജാനനാദികാലേപി തം തം കിച്ചം കരോന്തോ തിസ്സോപി സിക്ഖായോ സിക്ഖതി നാമാതി ¶ . പുന ¶ പഞ്ച സീലാനീതിആദീനി വുത്തത്ഥാനേവ. അരഹത്തമഗ്ഗേന സബ്ബകിലേസാനന്തിആദീസു പന ¶ അരഹന്താനം സുട്ഠു വിപ്പടിസാരാദിഅഭാവതോ ആസേവനാദിഭാവതോ ച താനി പദാനി യുജ്ജന്തേവ. ഏകന്തനിബ്ബിദായാതിആദീനി പന സതിപട്ഠാനസമ്മപ്പധാനാനി വിയ മഗ്ഗക്ഖണേയേവ യോജേതബ്ബാനി.

൪൨.

സംവരപാരിസുദ്ധിം സമ്മാ പസ്സതി, അവിക്ഖേപപാരിസുദ്ധിം സമ്മാ പസ്സതീതി ഇദം പന വചനദ്വയം ഫലസമാപത്തത്ഥായ വിപസ്സനാവസേന യോജേതബ്ബം, ദുതിയവചനം പന നിരോധസമാപത്തത്ഥായ വിപസ്സനാവസേനാപി യുജ്ജതി. ആവജ്ജന്തോ സിക്ഖതീതിആദീസു പഞ്ചസു വചനേസു അരഹതോ സിക്ഖിതബ്ബാഭാവേപി അസേക്ഖസീലക്ഖന്ധാദിസഭാവതോ ‘‘സിക്ഖതീ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സദ്ധായ അധിമുച്ചന്തോ സിക്ഖതീതിആദീനി പന മഗ്ഗക്ഖണഞ്ഞേവ സന്ധായ വുത്താനി. അഞ്ഞാനിപി ഉപചാരപ്പനാവിപസ്സനാമഗ്ഗവസേന വുത്താനി വചനാനി യഥായോഗം യോജേതബ്ബാനീതി.

സീലമയഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. സമാധിഭാവനാമയഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൪൩. സമാധിഭാവനാമയഞാണനിദ്ദേസേ ¶ ആദിതോ താവ ഏകകതോ പട്ഠായ യാവ ദസകാ സമാധിപ്പഭേദം ദസ്സേന്തോ ഏകോ സമാധീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാതി നാനാരമ്മണവിക്ഖേപാഭാവതോ ഏകം ആരമ്മണം അഗ്ഗം ഉത്തമം അസ്സാതി ഏകഗ്ഗോ, ഏകഗ്ഗസ്സ ഭാവോ ഏകഗ്ഗതാ. സാ പന ഏകഗ്ഗതാ ചിത്തസ്സ, ന സത്തസ്സാതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘ചിത്തസ്സാ’’തി വുത്തം. ദുകേ ലോകിയോതി ലോകോ വുച്ചതി ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന വട്ടം, തസ്മിം പരിയാപന്നഭാവേന ലോകേ നിയുത്തോതി ലോകിയോ. ലോകുത്തരോതി ഉത്തിണ്ണോതി ഉത്തരോ, ലോകേ അപരിയാപന്നഭാവേന ലോകതോ ഉത്തരോതി ലോകുത്തരോ. തികേ സവിതക്കോ ച സോ സവിചാരോ ചാതി സവിതക്കസവിചാരോ. ഏവം അവിതക്കഅവിചാരോ. വിതക്കവിചാരേസു വിചാരോവ മത്താ പമാണം ഏതസ്സാതി വിചാരമത്തോ, വിചാരതോ ഉത്ഥരി വിതക്കേന സദ്ധിം സമ്പയോഗം ന ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. അവിതക്കോ ച സോ വിചാരമത്തോ ചാതി അവിതക്കവിചാരമത്തോ. തീസുപി വിച്ഛേദം കത്വാപി പഠന്തി. ചതുക്കപഞ്ചകാ വുത്തത്ഥാ ¶ . ഛക്കേ പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജനതോ സതിയേവ അനുസ്സതി, പവത്തിതബ്ബട്ഠാനമ്ഹിയേവ വാ പവത്തത്താ സദ്ധാപബ്ബജിതസ്സ കുലപുത്തസ്സ അനുരൂപാ സതീതിപി അനുസ്സതി, ബുദ്ധം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി ബഉദ്ധാനുസ്സതി. അരഹതാദിബുദ്ധഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. തസ്സാ ബുദ്ധാനുസ്സതിയാ ¶ വസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതായേവ ഉദ്ധച്ചസങ്ഖാതസ്സ വിക്ഖേപസ്സ പടിപക്ഖഭാവതോ ന വിക്ഖേപോതി അവിക്ഖേപോ. ധമ്മം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി ധമ്മാനുസ്സതി. സ്വാക്ഖാതതാദിധമ്മഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. സങ്ഘം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി സങ്ഘാനുസ്സതി. സുപ്പടിപന്നതാദിസങ്ഘഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം ¶ . സീലം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി സീലാനുസ്സതി. അത്തനോ അഖണ്ഡതാദിസീലഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. ചാഗം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി ചാഗാനുസ്സതി. അത്തനോ മുത്തചാഗതാദിചാഗഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. ദേവതാ ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി ദേവതാനുസ്സതി. ദേവതാ സക്ഖിട്ഠാനേ ഠപേത്വാ അത്തനോ സദ്ധാദിഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം.

സത്തകേ സമാധികുസലതാതി ഏകവിധാദിഭേദേന അനേകഭേദേ സമാധിമ്ഹി ‘‘അയമേവംവിധോ സമാധി, അയമേവംവിധോ സമാധീ’’തി ഛേകഭാവോ. സമാധിപരിച്ഛേദകപഞ്ഞായേതം അധിവചനം. സമാധിഉപ്പാദനവിധാനേപി ഛേകഭാവോ സമാധികുസലതാ.

സമാധിസ്സ സമാപത്തികുസലതാതി ഉപ്പാദിതസ്സ സമാധിസ്സ സമാപജ്ജനേ ഛേകഭാവോ. ഏതേന സമാപജ്ജനവസിതാ വുത്താ ഹോതി.

സമാധിസ്സ ഠിതികുസലതാതി സമാപന്നസ്സ സമാധിസ്സ സന്തതിവസേന യഥാരുചി ഠപനേ ഛേകഭാവോ. ഏതേന അധിട്ഠാനവസിതാ വുത്താ ഹോതി. അഥ വാ നിമിത്തഗ്ഗഹണേന ചസ്സ പുന തേ ആകാരേ സമ്പാദയതോ അപ്പനാമത്തമേവ ഇജ്ഝതി, ന ചിരട്ഠാനം. ചിരട്ഠാനം പന സമാധിപരിപന്ഥാനം ധമ്മാനം സുവിസോധിതത്താ ഹോതി. യോ ഹി ഭിക്ഖു കാമാദീനവപച്ചവേക്ഖണാദീഹി കാമച്ഛന്ദം ന സുട്ഠു വിക്ഖമ്ഭേത്വാ, കായപസ്സദ്ധിവസേന കായദുട്ഠുല്ലം ന സുപ്പടിപ്പസ്സദ്ധം കത്വാ, ആരമ്ഭധാതുമനസികാരാദിവസേന ഥിനമിദ്ധം ന സുട്ഠു പടിവിനോദേത്വാ, സമഥനിമിത്തമനസികാരാദിവസേന ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം ന സുട്ഠു സമൂഹതം കത്വാ, അഞ്ഞേപി സമാധിപരിപന്ഥേ ധമ്മേ ന സുട്ഠു വിസോധേത്വാ ഝാനം സമാപജ്ജതി, സോ അവിസോധിതം ആസയം പവിട്ഠഭമരോ വിയ, അസുദ്ധം ഉയ്യാനം പവിട്ഠരാജാ വിയ ച ഖിപ്പമേവ നിക്ഖമതി. യോ പന സമാധിപരിപന്ഥേ ¶ ധമ്മേ സുട്ഠു വിസോധേത്വാ ഝാനം സമാപജ്ജതി, സോ സുവിസോധിതം ആസയം പവിട്ഠഭമരോ വിയ, സുപരിസുദ്ധം ഉയ്യാനം പവിട്ഠരാജാ വിയ ച സകലമ്പി ദിവസഭാഗം അന്തോസമാപത്തിയംയേവ ഹോതി. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘കാമേസു ഛന്ദം പടിഘം വിനോദയേ, ഉദ്ധച്ചഥീനം വിചികിച്ഛപഞ്ചമം;

വിവേകപാമോജ്ജകരേന ചേതസാ, രാജാവ സുദ്ധന്തഗതോ തഹിം രമേ’’തി ¶ .

തസ്മാ ¶ ‘‘ചിരട്ഠിതികാമേന പാരിപന്ഥികധമ്മേ സോധേത്വാ ഝാനം സമാപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തത്താ തം വിധിം സമ്പാദേത്വാ സമാധിസ്സ ചിരട്ഠിതികരണേ ഛേകഭാവോതി വുത്തം ഹോതി.

സമാധിസ്സ വുട്ഠാനകുസലതാതി സന്തതിവസേന യഥാരുചി പവത്തസ്സ സമാധിസ്സ യഥാപരിച്ഛിന്നകാലേയേവ വുട്ഠാനേന സമാധിസ്സ വുട്ഠാനേ ഛേകഭാവോ. ‘‘യസ്സ ഹി ധമ്മം പുരിസോ വിജഞ്ഞാ’’തിആദീസു (ജാ. ൧.൧൦.൧൫൨) വിയ നിസ്സക്കത്ഥേ വാ സാമിവചനം കതന്തി വേദിതബ്ബന്തി. ഏതേന വുട്ഠാനവസിതാ വുത്താ ഹോതി.

സമാധിസ്സ കല്ലതാകുസലതാതി അഗിലാനഭാവോ അരോഗഭാവോ കല്ലതാ. ഗിലാനോ ഹി അകല്ലകോതി വുച്ചതി. വിനയേപി വുത്തം ‘‘നാഹം, ഭന്തേ, അകല്ലകോ’’തി (പാരാ. ൧൫൧). അനങ്ഗണസുത്തവത്ഥസുത്തേസു (മ. നി. ൧.൫൭ ആദയോ, ൭൦ ആദയോ) വുത്താനം ഝാനപടിലാഭപച്ചനീകാനം പാപകാനം ഇച്ഛാവചരാനം അഭാവേന ച അഭിജ്ഝാദീനം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാനം വിഗമേന ച സമാധിസ്സ അഗിലാനഭാവകരണേ ഛേകഭാവോ സമാധിസ്സ കല്ലതാകുസലതാ, കിലേസഗേലഞ്ഞരഹിതഭാവേ കുസലതാതി വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ കല്ലതാതി കമ്മഞ്ഞതാ കമ്മഞ്ഞതാപരിയായത്താ കല്ലവചനസ്സ. ‘‘യാ ചിത്തസ്സ അകല്ലതാ അകമ്മഞ്ഞതാ’’തി (ധ. സ. ൧൧൬൨) ഹി വുത്തം ‘‘കല്ലചിത്തം മുദുചിത്തം വിനീവരണചിത്ത’’ന്തി (ദീ. നി. ൧.൨൯൮; മ. നി. ൨.൩൯൫; മഹാവ. ൨൬) ച. ഏത്ഥ കല്ലസദ്ദോ കമ്മഞ്ഞത്ഥോ. തസ്മാ കസിണാനുലോമതോ കസിണപടിലോമതോ കസിണാനുലോമപടിലോമതോ ഝാനാനുലോമതോ ഝാനപടിലോമതോ ¶ ഝാനാനുലോമപടിലോമതോ ഝാനുക്കന്തികതോ കസിണുക്കന്തികതോ ഝാനകസിണുക്കന്തികതോ അങ്ഗസങ്കന്തിതോ ആരമ്മണസങ്കന്തിതോ അങ്ഗാരമ്മണസങ്കന്തിതോ അങ്ഗവവത്ഥാനതോ ആരമ്മണവവത്ഥാനതോതി ഇമേഹി ചുദ്ദസഹി ആകാരേഹി, അങ്ഗാരമ്മണവവത്ഥാനതോതി ഇമിനാ സഹ പഞ്ചദസഹി വാ ആകാരേഹി ചിത്തപരിദമനേന സമാധിസ്സ കമ്മഞ്ഞഭാവകരണേ കുസലഭാവോതി വുത്തം ഹോതി.

സമാധിസ്സ ഗോചരകുസലതാതി സമാധിസ്സ ഗോചരേസു കസിണാദീസു ആരമ്മണേസു തം തം ഝാനം സമാപജ്ജിതുകാമതായ യഥാരുചി ആവജ്ജനകരണവസേന തേസു ആരമ്മണേസു ഛേകഭാവോ. ഏതേന കസിണാവജ്ജനവസേന ആവജ്ജനവസിതാ വുത്താ ഹോതി. അഥ വാ തസ്മിം തസ്മിം ദിസാഭാഗേ കസിണഫരണവസേന ഏവം ¶ ഫുട്ഠസ്സ കസിണസ്സ ചിരട്ഠാനവസേന ച സമാധിസ്സ ഗോചരേസു ഛേകഭാവോ.

സമാധിസ്സ അഭിനീഹാരകുസലതാതി ഏകത്തനയേന ഹേട്ഠാഹേട്ഠാസമാധിം ഉപരൂപരിസമാധിഭാവൂപനയനേന ¶ അഭിനീഹരണേ അഭിനിന്നാമനേ ഛേകഭാവോ. ഉപചാരജ്ഝാനഞ്ഹി വസിപ്പത്തം പഠമജ്ഝാനത്ഥായ വിപസ്സനത്ഥായ വാ അഭിനീഹരതി, ഏവം പഠമജ്ഝാനാദീനി ദുതിയജ്ഝാനാദിഅത്ഥായ വിപസ്സനത്ഥായ വാ, ചതുത്ഥജ്ഝാനം അരൂപസമാപത്തത്ഥായ അഭിഞ്ഞത്ഥായ വിപസ്സനത്ഥായ വാ, ആകാസാനഞ്ചായതനാദയോ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനാദിഅത്ഥായ വിപസ്സനത്ഥായ വാ അഭിനീഹരതീതി ഏവം സമാധിസ്സ തത്ഥ തത്ഥ അഭിനീഹാരകുസലതാ. യസ്മാ പന കുസലതാ നാമ പഞ്ഞാ, സാ സമാധി ന ഹോതി, തസ്മാ സമാധിപരിണായകപഞ്ഞാവസേന സത്തവിധോ സമാധി വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ.

കേചി പന ആചരിയാ ‘‘സമാധികുസലതാതി യേന മനസികാരേന ചിത്തം ന വിക്ഖിപതി, തത്ഥ കുസലതാ. സമാപത്തികുസലതാതി യേന മനസികാരേന സമാപജ്ജന്തസ്സ ഝാനങ്ഗാനി പാതുഭവന്തി, തത്ഥ കുസലതാ. ഠിതികുസലതാതി യേന മനസികാരേന അപ്പിതോ സമാധി ന വിക്ഖിപതി, തത്ഥ കുസലതാ. വുട്ഠാനകുസലതാതി നീവരണവുട്ഠാനം ജാനാതി പഠമജ്ഝാനേ, അങ്ഗവുട്ഠാനം ജാനാതി തീസു ഝാനേസു, ആരമ്മണവുട്ഠാനം ജാനാതി അരൂപസമാപത്തീസു, വിക്ഖേപവുട്ഠാനം ജാനാതി വിസയാധിമത്തേസു, സച്ഛന്ദവുട്ഠാനം ജാനാതി പരിയന്തകാലേ ച അവസാനകരണീയകാലേ ച. കല്ലതാകുസലതാതി ചിത്തഫാസുതായ ¶ സരീരഫാസുതായ ആഹാരഫാസുതായ സേനാസനഫാസുതായ പുഗ്ഗലഫാസുതായ ച സമാധിസ്സ കല്ലതാ ഹോതീതി ജാനാതി. ഗോചരകുസലതാതി ആരമ്മണസ്സ പരിച്ഛേദം കാതും ജാനാതി, ദിസാഫരണം കാതും ജാനാതി, വഡ്ഢേതും ജാനാതി. അഭിനീഹാരകുസലതാതി തത്ഥ തത്ഥ സമ്മാ മനസികാരേന ചിത്തം അഭിനീഹരതി അഭിനിന്നാമേതി, ഉപചാരേ വസിപ്പത്തേ പഠമജ്ഝാനേ അഭിനീഹരതി, ഏവം ഉപരൂപരിഝാനേസു അഭിഞ്ഞാസു അരൂപസമാപത്തീസു വിപസ്സനാസു ച അഭിനീഹരതി. ഏവം തത്ഥ തത്ഥ അഭിനീഹാരകുസലതാ’’തി ഏവമേതേസം പദാനം അത്ഥം വണ്ണയന്തി.

അട്ഠകം വുത്തത്ഥമേവ. നവകേ രൂപാവചരോതി ‘‘കതമേ ധമ്മാ രൂപാവചരാ? ഹേട്ഠതോ ¶ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജം പരിയന്തം കരിത്വാ ഉപരിതോ അകനിട്ഠേ ദേവേ അന്തോകരിത്വാ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൧൨൮൯) നയേന വുത്തേസു രൂപാവചരധമ്മേസു പരിയാപന്നോ. തത്രായം വചനത്ഥോ – രൂപക്ഖന്ധസങ്ഖാതം രൂപം ഏത്ഥ അവചരതി, ന കാമോതി രൂപാവചരോ. രൂപക്ഖന്ധോപി ഹി രൂപന്തി വുച്ചതി ‘‘രൂപക്ഖന്ധോ രൂപ’’ന്തിആദീസു (യമ. ൧.ഖന്ധയമക.൨) വിയ. സോ പന ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജബ്രഹ്മപുരോഹിതമഹാബ്രഹ്മാനം പരിത്താഭഅപ്പമാണാഭആഭസ്സരാനം പരിത്തസുഭഅപ്പമാണസുഭസുഭകിണ്ഹാനം അസഞ്ഞസത്തവേഹപ്ഫലാനം അവിഹാതപ്പസുദസ്സസുദസ്സീഅകനിട്ഠാനഞ്ച വസേന സോളസവിധോ പദേസോ. സോ രൂപാവചരസങ്ഖാതോ പദേസോ ഉത്തരപദലോപം കത്വാ ‘‘രൂപ’’ന്തി വുച്ചതി, തസ്മിം രൂപേ അവചരതീതി രൂപാവചരോ. രൂപഭവോ വാ രൂപം, തസ്മിം അവചരതീതി രൂപാവചരം. കിഞ്ചാപി ഹി ഏസോ സമാധി കാമഭവേപി അവചരതി, യഥാ പന സങ്ഗാമേ അവചരണതോ സങ്ഗാമാവചരോതി ലദ്ധനാമോ നാഗോ നഗരേ ചരന്തോപി ¶ സങ്ഗാമാവചരോതി വുച്ചതി, ഥലചരാ ജലചരാ ച പാണിനോ അഥലേ അജലേ ച ഠിതാപി ഥലചരാ ജലചരാതി വുച്ചന്തി, ഏവമയം അഞ്ഞത്ഥ അവചരന്തോപി രൂപാവചരോതി വുത്തോ. അപിച രൂപഭവസങ്ഖാതേ രൂപേ പടിസന്ധിം അവചാരേതീതിപി രൂപാവചരോ. ഹീനോതി ലാമകോ. ഹീനുത്തമാനം മജ്ഝേ ഭവോ മജ്ഝോ. മജ്ഝിമോതിപി പാഠോ, സോയേവത്ഥോ. പധാനഭാവം നീതോ പണീതോ, ഉത്തമോതി അത്ഥോ. ഏതേ പന ആയൂഹനവസേന വേദിതബ്ബാ. യസ്സ ഹി ആയൂഹനക്ഖണേ ഛന്ദോ വാ ഹീനോ ഹോതി വീരിയം വാ ചിത്തം വാ വീമംസാ വാ, സോ ഹീനോ നാമ. യസ്സ തേ ധമ്മാ മജ്ഝിമാ, സോ മജ്ഝിമോ. യസ്സ ¶ പണീതാ, സോ പണീതോ. ഉപ്പാദിതമത്തോ വാ ഹീനോ, നാതിസുഭാവിതോ മജ്ഝിമോ, അതിസുഭാവിതോ വസിപ്പത്തോ പണീതോ. അരൂപാവചരോ രൂപാവചരേ വുത്തനയാനുസാരേന വേദിതബ്ബോ.

സുഞ്ഞതോ സമാധീതിആദീസു ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ ദുക്ഖാ അനത്താ’’തി വിപസ്സനാപടിപാടിയാ വിപസ്സന്തസ്സ അനത്താനുപസ്സനായ മഗ്ഗവുട്ഠാനേ ജാതേ യസ്മാ സാ വിപസ്സനാ അത്തവിരഹിതേസു സങ്ഖാരേസു സുഞ്ഞതോ പവത്താ, തസ്മാ സുഞ്ഞതാ നാമ ഹോതി. തായ സിദ്ധോ അരിയമഗ്ഗസമാധി സുഞ്ഞതോ സമാധി നാമ ഹോതി, സുഞ്ഞതവസേന പവത്തസമാധീതി അത്ഥോ. വിപസ്സനായ പവത്താകാരേന ഹി സോ പവത്തതി. അനിച്ചാനുപസ്സനായ മഗ്ഗവുട്ഠാനേ ജാതേ യസ്മാ സാ വിപസ്സനാ നിച്ചനിമിത്തപടിപക്ഖവസേന ¶ പവത്താ, തസ്മാ അനിമിത്താ നാമ ഹോതി. തായ സിദ്ധോ അരിയമഗ്ഗസമാധി അനിമിത്തോ സമാധി നാമ ഹോതി, നിച്ചനിമിത്തവിരഹിതോ സമാധീതി അത്ഥോ. വിപസ്സനായ പവത്താകാരേന ഹി സോ പവത്തതി. ദുക്ഖാനുപസ്സനായ മഗ്ഗവുട്ഠാനേ ജാതേ യസ്മാ സാ വിപസ്സനാ പണിധിപടിപക്ഖവസേന പവത്താ, തസ്മാ അപ്പണിഹിതാ നാമ ഹോതി. തായ സിദ്ധോ അരിയമഗ്ഗസമാധി അപ്പണിഹിതോ സമാധി നാമ ഹോതി, പണിധിവിരഹിതോ സമാധീതി അത്ഥോ. വിപസ്സനായ പവത്താകാരേന ഹി സോ പവത്തതി. താദിസാ ഏവ തയോ ഫലസമാധയോപി ഏതേഹിയേവ തീഹി സമാധീഹി ഗഹിതാ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ. ലോകുത്തരസമാധീനം പന പണീതത്താ ഹീനാദിഭേദോ ന ഉദ്ധടോ.

ദസകേ ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാവസേനാതിആദീസു ഭസ്താ വിയ വായുനാ ഉദ്ധം ജീവിതപരിയാദാനാ യഥാനുക്കമം സമുഗ്ഗതേന സൂനഭാവേന ഉദ്ധുമാതത്താ ഉദ്ധുമാതം, ഉദ്ധുമാതമേവ ഉദ്ധുമാതകം, പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം ഉദ്ധുമാതന്തി ഉദ്ധുമാതകം. തഥാരൂപസ്സ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. വിനീലം വുച്ചതി വിപരിഭിന്നവണ്ണം, വിനീലമേവ വിനീലകം, പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം വിനീലന്തി വിനീലകം. മംസുസ്സദട്ഠാനേസു രത്തവണ്ണസ്സ, പുബ്ബസന്നിചയട്ഠാനേസു സേതവണ്ണസ്സ, യേഭുയ്യേന ച നീലവണ്ണസ്സ നീലട്ഠാനേ നീലസാടകപാരുതസ്സേവ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. പരിഭിന്നട്ഠാനേസു വിസ്സന്ദമാനപുബ്ബം ¶ വിപുബ്ബം, വിപുബ്ബമേവ വിപുബ്ബകം, പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം വിപുബ്ബന്തി വിപുബ്ബകം. തഥാരൂപസ്സ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. വിച്ഛിദ്ദം വുച്ചതി ദ്വിധാ ഛിന്ദനേന അപധാരിതം, വിച്ഛിദ്ദമേവ വിച്ഛിദ്ദകം, പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം വിച്ഛിദ്ദന്തി ¶ വിച്ഛിദ്ദകം. വേമജ്ഝേ ഛിന്നസ്സ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. ഇതോ ച ഏത്തോ ച വിവിധാകാരേന സോണസിങ്ഗാലാദീഹി ഖായിതന്തി വിക്ഖായിതം, വിഖായിതന്തി വത്തബ്ബേ വിക്ഖായിതന്തി വുത്തം. വിക്ഖായിതമേവ വിക്ഖായിതകം, പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം വിക്ഖായിതന്തി വിക്ഖായിതകം. തഥാരൂപസ്സ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. വിവിധം ഖിത്തം വിക്ഖിത്തം, വിക്ഖിത്തമേവ വിക്ഖിത്തകം, പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം വിക്ഖിത്തന്തി വിക്ഖിത്തകം. അഞ്ഞേന ഹത്ഥം അഞ്ഞേന പാദം അഞ്ഞേന സീസന്തി ഏവം തതോ തതോ ഖിത്തസ്സ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. ഹതഞ്ച തം പുരിമനയേനേവ ¶ വിക്ഖിത്തകഞ്ചാതി ഹതവിക്ഖിത്തകം. കാകപദാകാരേന അങ്ഗപച്ചങ്ഗേസു സത്ഥേന ഹനിത്വാ വുത്തനയേന വിക്ഖിത്തസ്സ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. ലോഹിതം കിരതി വിക്ഖിപതി ഇതോ ചിതോ ച പഗ്ഘരതീതി ലോഹിതകം. പഗ്ഘരിതലോഹിതമക്ഖിതസ്സ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. പുളവാ വുച്ചന്തി കിമയോ, പുളവേ കിരതീതി പുളവകം. കിമിപരിപുണ്ണസ്സ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. അട്ഠിയേവ അട്ഠികം, പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം അട്ഠീതി അട്ഠികം. അട്ഠിസങ്ഖലികായപി ഏകട്ഠികസ്സപി ഏതം അധിവചനം. ഇമാനി ച പന ഉദ്ധുമാതകാദീനി നിസ്സായ ഉപ്പന്നനിമിത്താനമ്പി നിമിത്തേസു പടിലദ്ധജ്ഝാനാനമ്പി ഏതാനേവ നാമാനി. ഇധ പന ഉദ്ധുമാതകനിമിത്തേ പടികൂലാകാരഗാഹികാ അപ്പനാവസേന ഉപ്പന്നാ സഞ്ഞാ ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാ, തസ്സാ ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞായ വസേന ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാവസേന. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. പഞ്ചപഞ്ഞാസ സമാധീതി ഏകകാദിവസേന വുത്താ.

൪൪. ഏവം ഏകകാദിവസേന സമാധിപ്പഭേദം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അഞ്ഞേനപി പരിയായേന സമാധിം ദസ്സേതുകാമോ അപിചാതി അഞ്ഞം പരിയായാരമ്ഭം ദസ്സേത്വാ പഞ്ചവീസതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ സമാധിസ്സ സമാധിട്ഠാതി സമാധിസ്സ സമാധിഭാവേ സഭാവാ, യേഹി സഭാവേഹി സോ സമാധി ഹോതി, തേ തസ്മിം അത്ഥാ നാമ. പരിഗ്ഗഹട്ഠേന സമാധീതി സദ്ധാദീഹി ഇന്ദ്രിയേഹി പരിഗ്ഗഹിതത്താ തസ്മാ പരിഗ്ഗഹിതസഭാവേന സമാധി. താനേവ ച ഇന്ദ്രിയാനി അഞ്ഞമഞ്ഞപരിവാരാനി ഹോന്തി, ഭാവനാപാരിപൂരിയാ പരിപുണ്ണാനി ച ഹോന്തി. തസ്മാ പരിവാരട്ഠേന പരിപൂരട്ഠേന സമാധി. തേസംയേവ സമാധിവസേന ഏകാരമ്മണമപേക്ഖിത്വാ ഏകഗ്ഗട്ഠേന, നാനാരമ്മണവിക്ഖേപാഭാവമപേക്ഖിത്വാ അവിക്ഖേപട്ഠേന, ലോകുത്തരസ്സേവ മഹതാ വീരിയബലപഗ്ഗഹേന ¶ പത്തബ്ബത്താ ലോകുത്തരമഗ്ഗസ്സേവ ച പരിഹാനിവസേന വിസാരാഭാവതോ ഹേട്ഠാ ഗഹിതപഗ്ഗഹട്ഠഅവിസാരട്ഠാ ഇധ ന ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ. കിലേസകാലുസ്സിയസ്സാഭാവേന അനാവിലട്ഠേന സമാധി. അവികമ്പത്താ അനിഞ്ജനട്ഠേന സമാധി. വിക്ഖമ്ഭനവസേന സമുച്ഛേദവസേന വാ കിലേസേഹി വിമുത്തത്താ ആരമ്മണേ ച അധിമുത്തത്താ വിമുത്തട്ഠേന സമാധി.

ഏകത്തുപട്ഠാനവസേന ¶ ചിത്തസ്സ ഠിതത്താതി സമാധിയോഗേനേവ ഏകാരമ്മണേ ഭുസം പതിട്ഠാനവസേന ചിത്തസ്സ ആരമ്മണേ നിച്ചലഭാവേന പതിട്ഠിതത്താ. അട്ഠസു ¶ യുഗലേസു ഏസതി നേസതി, ആദിയതി നാദിയതി, പടിപജ്ജതി ന പടിപജ്ജതീതി ഇമാനി തീണി യുഗലാനി അപ്പനാവീഥിതോ പുബ്ബഭാഗേ ഉപചാരസ്സ മുദുമജ്ഝാധിമത്തതാവസേന വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി, ഝായതി ഝാപേതീതി ഇദം അപ്പനാവീഥിയം ഉപചാരവസേന വേദിതബ്ബം. ഏസിതത്താ നേസിതത്താ, ആദിന്നത്താ അനാദിന്നത്താ, പടിപന്നത്താ നപ്പടിപന്നത്താ, ഝാതത്താ ന ഝാപിതത്താതി ഇമാനി ചത്താരി യുഗലാനി അപ്പനാവസേന വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി.

തത്ഥ സമം ഏസതീതി സമാധീതിആദീസു സമന്തി അപ്പനം. സാ ഹി പച്ചനീകധമ്മേ സമേതി നാസേതീതി സമാ, പച്ചനീകവിസമാഭാവതോ വാ സമഭൂതാതി സമാ. തം സമം ഏസതി അജ്ഝാസയവസേന ഗവേസതി. ഇതിസദ്ദോ കാരണത്ഥോ, യസ്മാ സമം ഏസതി, തസ്മാ സമാധീതി അത്ഥോ. വിസമം നേസതീതി തം തം ഝാനപച്ചനീകസങ്ഖാതം വിസമം ന ഏസതി. മുദുഭൂതോ ഹി പുബ്ബഭാഗസമാധി ആദിഭൂതത്താ സമം ഏസതി, വിസമം നേസതി നാമ. മജ്ഝിമഭൂതോ ഥിരഭൂതത്താ സമം ആദിയതി, വിസമം നാദിയതി നാമ. അധിമത്തഭൂതോ അപ്പനാവീഥിയാ ആസന്നഭൂതത്താ സമം പടിപജ്ജതി, വിസമം നപ്പടിപജ്ജതി നാമ. സമം ഝായതീതി ഭാവനപുംസകവചനം, സമം ഹുത്വാ ഝായതി, സമേന വാ ആകാരേന ഝായതീതി അത്ഥോ. അപ്പനാവീഥിയഞ്ഹി സമാധി പച്ചനീകധമ്മവിഗമേന സന്തത്താ, സന്തായ അപ്പനായ അനുകൂലഭാവേന ച ഠിതത്താ സമേനാകാരേന പവത്തതി. ഝായതീതി ച പജ്ജലതീതി അത്ഥോ ‘‘ഏതേ മണ്ഡലമാളേ ദീപാ ഝായന്തി (ദീ. നി. ൧.൧൫൯) സബ്ബരത്തിം, സബ്ബരത്തിയോ ച തേലപ്പദീപോ ഝായതി, തേലപ്പദീപോ ചേത്ഥ ഝായേയ്യാ’’തിആദീസു (സം. നി. ൪.൨൫൫-൨൫൬) വിയ. സമം ജായതീതിപി പാഠോ ¶ , സമേനാകാരേന ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ. ഝായതി ഝാപേതീതി യുഗലത്താ പന പുരിമപാഠോവ സുന്ദരതരോ. ഝാപേതീതി ച ദഹതീതി അത്ഥോ. സോ ഹി സമാധിപച്ചനീകധമ്മേ ദൂരതരകരണേന ദഹതി നാമ. ഏസനാനേസനാദീനം പന അപ്പനായ സിദ്ധത്താ ‘‘ഏസിതത്താ നേസിതത്താ’’തിആദീഹി അപ്പനാസമാധി വുത്തോ. സമം ഝാതത്താതി സമം ജലിതത്താ. സമം ജാതത്താതിപി പാഠോ. ഇതി ഇമേസം അട്ഠന്നം യുഗലാനം വസേന സോളസ, പുരിമാ ച നവാതി ഇമേ പഞ്ചവീസതി സമാധിസ്സ സമാധിട്ഠാ.

സമോ ¶ ച ഹിതോ ച സുഖോ ചാതി സമാധീതി ഇദം പന പഞ്ചവീസതിയാ ആകാരേഹി സാധിതസ്സ സമാധിസ്സ അത്ഥസാധനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ സമോതി സമസദ്ദസ്സ, സംസദ്ദസ്സ വാ അത്ഥോ. സോ ഹി പച്ചനീകക്ഖോഭവിസമവിരഹിതത്താ സമോ. ഹിതോതി ആധിസദ്ദസ്സ അത്ഥോ, ആരമ്മണേ ആഹിതോ നിച്ചലഭാവകരണേന പതിട്ഠാപിതോതി അധിപ്പായോ. ഉഭയേന സമോ ച ആഹിതോ ചാതി സമാധീതി ¶ വുത്തം ഹോതി. സുഖോതി സന്തട്ഠേന സുഖോ. ‘‘യായം, ഭന്തേ, അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ, സന്തസ്മിം ഏസാ പണീതേ സുഖേ വുത്താ ഭഗവതാ’’തി (മ. നി. ൨.൮൮) ച ‘‘ഉപേക്ഖാ പന സന്തത്താ, സുഖമിച്ചേവ ഭാസിതാ’’തി ച വുത്തത്താ തേന സന്തത്ഥേന സുഖസദ്ദേന ഉപേക്ഖാസഹഗതസമാധിപി ഗഹിതോ ഹോതി. അനിയാമേന ഹി സബ്ബസമാധയോ ഇധ വുച്ചന്തി. തേന ച സുഖസദ്ദേന ആഹിതഭാവസ്സ കാരണം വുത്തം ഹോതി. യസ്മാ സന്തോ, തസ്മാ ഏകാരമ്മണേ ആഹിതോതി അധിപ്പായോ വേദിതബ്ബോതി.

സമാധിഭാവനാമയഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ധമ്മട്ഠിതിഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൪൫. ധമ്മട്ഠിതിഞാണനിദ്ദേസേ ¶ അവിജ്ജാസങ്ഖാരാനം ഉപ്പാദട്ഠിതീതിആദീസു തിട്ഠന്തി ഏതായ സങ്ഖാരാതി ഠിതി. കാ സാ? അവിജ്ജാ. സാ ഹി സങ്ഖാരാനം ഉപ്പാദായ നിബ്ബത്തിയാ ഠിതി കാരണന്തി ഉപ്പാദട്ഠിതി. ഉപ്പന്നാനം പവത്തിയാപി കാരണന്തി പവത്തട്ഠിതി. കിഞ്ചാപി ഹി ജനകപച്ചയസ്സ ജനനക്ഖണേയേവ കിച്ചാനുഭാവോ ഹോതി, തേന പന ജനിതാനംയേവ പവത്തത്താ സകക്ഖണേ പവത്തിയാപി കാരണം നാമ ഹോതി, സന്തതിവസേന വാ പവത്തിയാ കാരണന്തി അത്ഥോ ¶ . പവത്തന്തി ച നപുംസകേ ഭാവവചനമേതം, തസ്മാ പവത്തം പവത്തീതി അത്ഥതോ ഏകം. പവത്തിസദ്ദസ്സ പന പാകടത്താ തേന യോജേത്വാ അത്ഥോ വുത്തോ. ഭാവേപി ഠിതിസദ്ദസ്സ സിജ്ഝനതോ ന ഇധ ഭാവേ ഠിതിസദ്ദോ, കാരണേ ഠിതിസദ്ദോതി ദസ്സനത്തം നിമിത്തട്ഠിതീതി വുത്തം, നിമിത്തഭൂതാ ഠിതീതി അത്ഥോ, കാരണഭൂതാതി വുത്തം ഹോതി. ന കേവലം നിമിത്തമത്തം ഹോതി, അഥ ഖോ സങ്ഖാരജനനേ സബ്യാപാരാ വിയ ഹുത്വാ ആയൂഹതി വായമതീതി പച്ചയസമത്ഥതം ദസ്സേന്തോ ആയൂഹനട്ഠിതീതി ആഹ, ആയൂഹനഭൂതാ ഠിതീതി അത്ഥോ. യസ്മാ അവിജ്ജാ സങ്ഖാരേ ഉപ്പാദയമാനാ ഉപ്പാദേ സംയോജേതി നാമ, ഘടേതീതി അത്ഥോ. സങ്ഖാരേ പവത്തയമാനാ പവത്തിയം പലിബുന്ധതി നാമ, ബന്ധതീതി അത്ഥോ. തസ്മാ സഞ്ഞോഗട്ഠിതി പലിബോധട്ഠിതീതി വുത്താ. സഞ്ഞോഗഭൂതാ ഠിതി, പലിബോധഭൂതാ ഠിതീതി അത്ഥോ. യസ്മാ അവിജ്ജാവ സങ്ഖാരേ ഉപ്പാദയമാനാ ഉപ്പാദായ പവത്തിയാ ച മൂലകാരണട്ഠേന സമുദയോ നാമ, സമുദയഭൂതാ ഠിതീതി സമുദയട്ഠിതി, മൂലകാരണഭൂതാ ഠിതീതി അത്ഥോ. അവിജ്ജാവ സങ്ഖാരാനം ഉപ്പാദേ ജനകപച്ചയത്താ, പവത്തിയം ഉപത്ഥമ്ഭകപച്ചയത്താ ഹേതുട്ഠിതി പച്ചയട്ഠിതീതി വുത്താ, ഹേതുഭൂതാ ഠിതി, പച്ചയഭൂതാ ഠിതീതി അത്ഥോ. ജനകപച്ചയോ ഹി ¶ ഹേതൂതി, ഉപത്ഥമ്ഭകോ പച്ചയോതി വുച്ചതി. ഏവം സേസേസുപി യോജേതബ്ബം.

ഭവോ ¶ ജാതിയാ, ജാതി ജരാമരണസ്സാതി ഏത്ഥ പന ഉപ്പാദട്ഠിതി സഞ്ഞോഗട്ഠിതി ഹേതുട്ഠിതീതി ഉപ്പാദവസേന യോജിതാനി പദാനി ജാതിജരാമരണവന്താനം ഖന്ധാനം വസേന പരിയായേന വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി. കേചി പന ‘‘ഉപ്പാദായ ഠിതി ഉപ്പാദട്ഠിതീ’’തി ഏവമാദിനാ നയേനേത്ഥ അത്ഥം വണ്ണയന്തി. അവിജ്ജാ പച്ചയോതി അവിജ്ജായ സങ്ഖാരാനം പച്ചയഭാവം അപേക്ഖിത്വാ വുത്തം. അവിജ്ജായപി പച്ചയസമ്ഭൂതത്താ തസ്സാ അപി പച്ചയപരിഗ്ഗഹണദസ്സനത്ഥം ഉഭോപേതേ ധമ്മാ പച്ചയസമുപ്പന്നാതി പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാതി വുത്തം. ഏവം സേസേസുപി യോജേതബ്ബം. ജാതി പച്ചയോ, ജരാമരണം പച്ചയസമുപ്പന്നന്തി പന പരിയായേന വുത്തം. അതീതമ്പി അദ്ധാനന്തി അതിക്കന്തമ്പി കാലം. അനാഗതമ്പി അദ്ധാനന്തി അപ്പത്തമ്പി കാലം. ഉഭയത്ഥാപി അച്ചന്തസംയോഗത്ഥേ ഉപയോഗവചനം.

൪൬. ഇദാനി നവാകാരവാരാനന്തരം തേ നവാകാരേ വിഹായ ഹേതുപടിച്ചപച്ചയപദേഹേവ യോജേത്വാ അവിജ്ജാ ഹേതു, സങ്ഖാരാ ഹേതുസമുപ്പന്നാതിആദയോ ¶ തയോ വാരാ നിദ്ദിട്ഠാ. നവാകാരവാരേ ജനകഉപത്ഥമ്ഭകവസേന പച്ചയോ വുത്തോ. ഇധ പന ഹേതുവാരസ്സ പച്ചയവാരസ്സ ച വിസും ആഗതത്താ ഹേതൂതി ജനകപച്ചയത്തം, പച്ചയോതി ഉപത്ഥമ്ഭകപച്ചയത്തം വേദിതബ്ബം ഏകേകസ്സാപി അവിജ്ജാദികസ്സ പച്ചയസ്സ ഉഭയഥാ സമ്ഭവതോ. പടിച്ചവാരേ അവിജ്ജാ പടിച്ചാതി അത്തനോ ഉപ്പാദേ സങ്ഖാരാനം അവിജ്ജാപേക്ഖത്താ സങ്ഖാരേഹി അവിജ്ജാ പടിമുഖം ഏതബ്ബാ ഗന്തബ്ബാതി പടിച്ചാ. ഏതേന അവിജ്ജായ സങ്ഖാരുപ്പാദനസമത്ഥതാ വുത്താ ഹോതി. സങ്ഖാരാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാതി സങ്ഖാരാ അവിജ്ജം പടിച്ച തദഭിമുഖം പവത്തനതോ പടിമുഖം കത്വാ ന വിഹായ സമം ഉപ്പന്നാ. ഏവം സേസേസുപി ലിങ്ഗാനുരൂപേന യോജേതബ്ബം. അവിജ്ജാ പടിച്ചാതി ഉസ്സുക്കവസേന വാ പാഠോ, അത്ഥോ പനേത്ഥ അവിജ്ജാ അത്തനോ പച്ചയേ പടിച്ച പവത്താതി പാഠസേസവസേന യോജേതബ്ബോ. ഏവം സേസേസുപി. ചതൂസുപി ച ഏതേസു വാരേസു ദ്വാദസന്നം പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗാനം പച്ചയസ്സേവ വസേന ധമ്മട്ഠിതിഞാണസ്സ നിദ്ദിസിതബ്ബത്താ അവിജ്ജാദീനം ഏകാദസന്നംയേവ അങ്ഗാനം വസേന ധമ്മട്ഠിതിഞാണം നിദ്ദിട്ഠം, ജരാമരണസ്സ പന അന്തേ ¶ ഠിതത്താ തസ്സ വസേന ന നിദ്ദിട്ഠം. ജരാമരണസ്സാപി സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാനം പച്ചയത്താ ജരാമരണം തേസം പച്ചയം കത്വാ ഉപപരിക്ഖമാനസ്സ തസ്സാപി ജരാമരണസ്സ വസേന ധമ്മട്ഠിതിഞാണം യുജ്ജതേവ.

൪൭. ഇദാനി താനേവ ദ്വാദസ പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗാനി വീസതിആകാരവസേന വിഭജിത്വാ ചതുസങ്ഖേപതിയദ്ധതിസന്ധിയോ ദസ്സേത്വാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം നിദ്ദിസിതുകാമോ പുരിമകമ്മഭവസ്മിന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ പുരിമകമ്മഭവസ്മിന്തി പുരിമേ കമ്മഭവേ, അതീതജാതിയം കമ്മഭവേ കരിയമാനേതി അത്ഥോ. മോഹോ അവിജ്ജാതി യോ തദാ ദുക്ഖാദീസു മോഹോ, യേന മൂള്ഹോ കമ്മം കരോതി, സാ അവിജ്ജാ. ആയൂഹനാ സങ്ഖാരാതി തം കമ്മം കരോന്തസ്സ പുരിമചേതനായോ, യഥാ ‘‘ദാനം ദസ്സാമീ’’തി ചിത്തം ¶ ഉപ്പാദേത്വാ മാസമ്പി സംവച്ഛരമ്പി ദാനൂപകരണാനി സജ്ജേന്തസ്സ ഉപ്പന്നാ പുരിമചേതനായോ. പടിഗ്ഗാഹകാനം പന ഹത്ഥേ ദക്ഖിണം പതിട്ഠാപയതോ ചേതനാ ഭവോതി വുച്ചതി. ഏകാവജ്ജനേസു വാ ഛസു ജവനേസു ചേതനാ ആയൂഹനാ സങ്ഖാരാ നാമ, സത്തമജവനേ ചേതനാ ഭവോ. യാ കാചി വാ പന ചേതനാ ഭവോ, തംസമ്പയുത്താ ആയൂഹനാ സങ്ഖാരാ നാമ.

നികന്തി തണ്ഹാതി യാ കമ്മം കരോന്തസ്സ തസ്സ ഫലേ ഉപപത്തിഭവേ നികാമനാ പത്ഥനാ, സാ തണ്ഹാ നാമ. ഉപഗമനം ഉപാദാനന്തി യം കമ്മഭവസ്സ പച്ചയഭൂതം ‘‘ഇമസ്മിം നാമ കമ്മേ കതേ കാമാ ¶ സമ്പജ്ജന്തീ’’തി വാ ‘‘ഇദം കത്വാ അസുകസ്മിം നാമ ഠാനേ കാമേ സേവിസ്സാമീ’’തി വാ ‘‘അത്താ ഉച്ഛിന്നോ സുഉച്ഛിന്നോ ഹോതീ’’തി വാ ‘‘സുഖീ ഹോതിം വിഗതപരിളാഹോ’’തി വാ ‘‘സീലബ്ബതം സുഖേന പരിപൂരതീ’’തി വാ പവത്തം ഉപഗമനം ദള്ഹഗഹണം, ഇദം ഉപാദാനം നാമ. ചേതനാ ഭവോതി ആയൂഹനാവസാനേ വുത്താ ചേതനാ ഭവോ നാമ. പുരിമകമ്മഭവസ്മിന്തി അതീതജാതിയാ കമ്മഭവേ കരിയമാനേ പവത്താ. ഇധ പടിസന്ധിയാ പച്ചയാതി പച്ചുപ്പന്നപടിസന്ധിയാ പച്ചയഭൂതാ.

ഇധ പടിസന്ധി വിഞ്ഞാണന്തി യം പച്ചുപ്പന്നഭവസ്സ ഭവന്തരപടിസന്ധാനവസേന ഉപ്പന്നത്താ പടിസന്ധീതി വുച്ചതി, തം വിഞ്ഞാണം. ഓക്കന്തി നാമരൂപന്തി യാ ഗബ്ഭേ രൂപാരൂപധമ്മാനം ഓക്കന്തി ആഗന്ത്വാ പവിസനം വിയ, ഇദം നാമരൂപം. പസാദോ ആയതനന്തി യോ പസന്നഭാവോ, ഇദം ആയതനം. ജാതിഗ്ഗഹണേന ¶ ഏകവചനം കതം. ഏതേന ചക്ഖാദീനി പഞ്ചായതനാനി വുത്താനി. ‘‘പഭസ്സരമിദം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്തം, തഞ്ച ഖോ ആഗന്തുകേഹി ഉപക്കിലേസേഹി ഉപക്കിലിട്ഠ’’ന്തി (അ. നി. ൧.൪൯) ഏത്ഥ ഭവങ്ഗചിത്തം അധിപ്പേതന്തി വചനതോ ഇധാപി മനായതനസ്സ വിപാകഭൂതത്താ, തസ്സ ച കിലേസകാലുസ്സിയാഭാവേന പസന്നത്താ പസാദവചനേന മനായതനമ്പി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഫുട്ഠോ ഫസ്സോതി യോ ആരമ്മണം ഫുട്ഠോ ഫുസന്തോ ഉപ്പന്നോ, അയം ഫസ്സോ. വേദയിതം വേദനാതി യം പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണേന വാ സളായതനപച്ചയേന വാ ഫസ്സേന സഹ ഉപ്പന്നം വിപാകവേദയിതം, അയം വേദനാ. ഇധുപപത്തിഭവസ്മിം പുരേകതസ്സ കമ്മസ്സ പച്ചയാതി പച്ചുപ്പന്നേ വിപാകഭവേ അതീതജാതിയം കതസ്സ കമ്മസ്സ പച്ചയേന പവത്തന്തീതി അത്ഥോ.

ഇധ പരിപക്കത്താ ആയതനാനന്തി പരിപക്കായതനസ്സ കമ്മകരണകാലേ മോഹാദയോ ദസ്സിതാ. ആയതിം പടിസന്ധിയാതി അനാഗതേ പടിസന്ധിയാ. ആയതിം പടിസന്ധി വിഞ്ഞാണന്തിആദീനി വുത്തത്ഥാനി.

കഥം പന ദ്വാദസഹി പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗേഹി ഇമേ വീസതി ആകാരാ ഗഹിതാ ഹോന്തീതി? അവിജ്ജാ ¶ സങ്ഖാരാതി ഇമേ ദ്വേ അതീതഹേതുയോ സരൂപതോ വുത്താ. യസ്മാ പന അവിദ്വാ പരിതസ്സതി, പരിതസ്സിതോ ഉപാദിയതി, തസ്സുപാദാനപച്ചയാ ഭവോ, തസ്മാ തേഹി ദ്വീഹി ഗഹിതേഹി തണ്ഹുപാദാനഭവാപി ഗഹിതാവ ഹോന്തി. പച്ചുപ്പന്നേ വിഞ്ഞാണനാമരൂപസളായതനഫസ്സവേദനാ സരൂപതോ വുത്തായേവ. തണ്ഹുപാദാനഭവാ പച്ചുപ്പന്നഹേതുയോ സരൂപതോ വുത്താ ¶ . ഭവേ പന ഗഹിതേ തസ്സ പുബ്ബഭാഗാ തംസമ്പയുത്താ വാ സങ്ഖാരാ ഗഹിതാവ ഹോന്തി, തണ്ഹുപാദാനഗ്ഗഹണേന ച തംസമ്പയുത്താ. യായ വാ മൂള്ഹോ കമ്മം കരോതി, സാ അവിജ്ജാ ഗഹിതാവ ഹോതി. അനാഗതേ ജാതി ജരാമരണന്തി ദ്വേ സരൂപേന വുത്താനി, ജാതിജരാമരണഗ്ഗഹണേനേവ പന വിഞ്ഞാണാദീനി പഞ്ച അനാഗതഫലാനി ഗഹിതാനേവ ഹോന്തി. തേസംയേവ ഹി ജാതിജരാമരണാനീതി ഏവം ദ്വാദസഹി അങ്ഗേഹി വീസതി ആകാരാ ഗഹിതാ ഹോന്തി.

‘‘അതീതേ ഹേതവോ പഞ്ച, ഇദാനി ഫലപഞ്ചകം;

ഇദാനി ഹേതവോ പഞ്ച, ആയതിം ഫലപഞ്ചക’’ന്തി. –

ഗാഥായ അയമേവത്ഥോ വുത്തോ. ഇതിമേതി ¶ ഇതി ഇമേ. ഇതി ഇമേതി വാ പാഠോ.

ചതുസങ്ഖേപേതി ചതുരോ രാസീ. അതീതേ പഞ്ച ഹേതുധമ്മാ ഏകോ ഹേതുസങ്ഖേപോ, പച്ചുപ്പന്നേ പഞ്ച ഫലധമ്മാ ഏകോ ഫലസങ്ഖേപോ, പച്ചുപ്പന്നേ പഞ്ച ഹേതുധമ്മാ ഏകോ ഹേതുസങ്ഖേപോ, അനാഗതേ പഞ്ച ഫലധമ്മാ ഏകോ ഫലസങ്ഖേപോ.

തയോ അദ്ധേതി തയോ കാലേ. പഠമപഞ്ചകവസേന അതീതകാലോ, ദുതിയതതിയപഞ്ചകവസേന പച്ചുപ്പന്നകാലോ, ചതുത്ഥപഞ്ചകവസേന അനാഗതകാലോ വേദിതബ്ബോ.

തിസന്ധിന്തി തയോ സന്ധയോ അസ്സാതി തിസന്ധി, തം തിസന്ധിം. അതീതഹേതുപച്ചുപ്പന്നഫലാനമന്തരാ ഏകോ ഹേതുഫലസന്ധി, പച്ചുപ്പന്നഫലഅനാഗതഹേതൂനമന്തരാ ഏകോ ഫലഹേതുസന്ധി, പച്ചുപ്പന്നഹേതുഅനാഗതഫലാനമന്തരാ ഏകോ ഹേതുഫലസന്ധി.

പടിച്ചസമുപ്പാദപാളിയം സരൂപതോ ആഗതവസേന പന അവിജ്ജാസങ്ഖാരാ ഏകോ സങ്ഖേപോ, വിഞ്ഞാണനാമരൂപസളായതനഫസ്സവേദനാ ദുതിയോ, തണ്ഹുപാദാനഭവാ തതിയോ, ജാതിജരാമരണം ചതുത്ഥോ. അവിജ്ജാസങ്ഖാരാതി ദ്വേ അങ്ഗാനി അതീതകാലാനി, വിഞ്ഞാണാദീനി ഭവാവസാനാനി അട്ഠ പച്ചുപ്പന്നകാലാനി ¶ , ജാതിജരാമരണന്തി ദ്വേ അനാഗതകാലാനി. സങ്ഖാരവിഞ്ഞാണാനം അന്തരാ ഏകോ ഹേതുഫലസന്ധി, വേദനാതണ്ഹാനമന്തരാ ഏകോ ഫലഹേതുസന്ധി, ഭവജാതീനമന്തരാ ഏകോ ഹേതുഫലസന്ധി.

വീസതിയാ ¶ ആകാരേഹീതി വീസതിയാ കോട്ഠാസേഹി. ചതുസങ്ഖേപേ ച തയോ അദ്ധേ ച തിസന്ധിം പടിച്ചസമുപ്പാദഞ്ച വീസതിയാ ആകാരേഹി ജാനാതീതി സമ്ബന്ധോ.

ജാനാതീതി സുതാനുസാരേന ഭാവനാരമ്ഭഞാണേന ജാനാതി. പസ്സതീതി ഞാതമേവ ചക്ഖുനാ ദിട്ഠം വിയ ഹത്ഥതലേ ആമലകം വിയ ച ഫുടം കത്വാ ഞാണേനേവ പസ്സതി. അഞ്ഞാതീതി ദിട്ഠമരിയാദേനേവ ആസേവനം കരോന്തോ ഞാണേനേവ ജാനാതി. മരിയാദത്ഥോ ഹി ഏത്ഥ ആകാരോ. പടിവിജ്ഝതീതി ഭാവനാപാരിപൂരിയാ നിട്ഠം പാപേന്തോ ഞാണേനേവ പടിവേധം കരോതി. സലക്ഖണവസേന വാ ജാനാതി, സരസവസേന പസ്സതി, പച്ചുപട്ഠാനവസേന അഞ്ഞാതി, പദട്ഠാനവസേന പടിവിജ്ഝതി.

തത്ഥ പടിച്ചസമുപ്പാദോതി പച്ചയധമ്മാ വേദിതബ്ബാ. പടിച്ചസമുപ്പന്നാ ധമ്മാതി തേഹി തേഹി പച്ചയേഹി നിബ്ബത്തധമ്മാ. കഥമിദം ജാനിതബ്ബന്തി ചേ? ഭഗവതോ വചനേന. ഭഗവതാ ഹി പടിച്ചസമുപ്പാദപടിച്ചസമുപ്പന്നധമ്മദേസനാസുത്തേ ¶ –

‘‘കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, പടിച്ചസമുപ്പാദോ, ജാതിപച്ചയാ, ഭിക്ഖവേ, ജരാമരണം, ഉപ്പാദാ വാ തഥാഗതാനം അനുപ്പാദാ വാ തഥാഗതാനം ഠിതാവ സാ ധാതു ധമ്മട്ഠിതതാ ധമ്മനിയാമതാ ഇദപ്പച്ചയതാ, തം തഥാഗതോ അഭിസമ്ബുജ്ഝതി അഭിസമേതി, അഭിസമ്ബുജ്ഝിത്വാ അഭിസമേത്വാ ആചിക്ഖതി ദേസേതി പഞ്ഞാപേതി പട്ഠപേതി വിവരതി വിഭജതി ഉത്താനീകരോതി ‘പസ്സഥാ’തി ചാഹ. ജാതിപച്ചയാ, ഭിക്ഖവേ, ജരാമരണം, ഭവപച്ചയാ, ഭിക്ഖവേ, ജാതി…പേ… അവിജ്ജാപച്ചയാ, ഭിക്ഖവേ, സങ്ഖാരാ. ഉപ്പാദാ വാ തഥാഗതാനം…പേ… ഉത്താനീകരോതി ‘പസ്സഥാ’തി ചാഹ. അവിജ്ജാപച്ചയാ, ഭിക്ഖവേ, സങ്ഖാരാ. ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, യാ തത്രത ഥതാ അവിതഥതാ അനഞ്ഞഥതാ ഇദപ്പച്ചയതാ. അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, പടിച്ചസമുപ്പാദോ’’തി (സം. നി. ൨.൨൦) –

ഏവം പടിച്ചസമുപ്പാദം ദേസേന്തേന തഥതാദീഹി വേവചനേഹി പച്ചയധമ്മാവ പടിച്ചസമുപ്പാദോതി വുത്താ. തസ്മാ ജരാമരണാദീനം പച്ചയലക്ഖണോ പടിച്ചസമുപ്പാദോ, ദുക്ഖാനുബന്ധനരസോ കുമ്മഗ്ഗപച്ചുപട്ഠാനോ, അയമ്പി സപച്ചയത്താ അത്തനോ വിസേസപച്ചയപദട്ഠാനോ.

ഉപ്പാദാ ¶ ¶ വാ അനുപ്പാദാ വാതി ഉപ്പാദേ വാ അനുപ്പാദേ വാ, തഥാഗതേസു ഉപ്പന്നേസുപി അനുപ്പന്നേസുപീതി അത്ഥോ. ഠിതാവ സാ ധാതൂതി ഠിതോവ സോ പച്ചയസഭാവോ, ന കദാചി ജാതിജരാമരണസ്സ പച്ചയോ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. ധമ്മട്ഠിതതാ ധമ്മനിയാമതാ ഇദപ്പച്ചയതാതി ജാതിപച്ചയോയേവ. ജാതിപച്ചയേന ഹി ജരാമരണസങ്ഖാതോ പച്ചയസമുപ്പന്നധമ്മോ തദായത്തതായ തിട്ഠതി, ജാതിപച്ചയോവ ജരാമരണധമ്മം നിയമേതി, തസ്മാ ജാതി ‘‘ധമ്മട്ഠിതതാ ധമ്മനിയാമതാ’’തി വുച്ചതി. ജാതിയേവ ഇമസ്സ ജരാമരണസ്സ പച്ചയോതി ഇദപ്പച്ചയോ, ഇദപ്പച്ചയോവ ഇദപ്പച്ചയതാ. തന്തി തം പച്ചയം. അഭിസമ്ബുജ്ഝതീതി ഞാണേന അഭിസമ്ബുജ്ഝതി. അഭിസമേതീതി ഞാണേന അഭിസമാഗച്ഛതി. ആചിക്ഖതീതി കഥേതി. ദേസേതീതി ദസ്സേതി. പഞ്ഞാപേതീതി ജാനാപേതി. പട്ഠപേതീതി ഞാണമുഖേ ഠപേതി. വിവരതീതി വിവരിത്വാ ദസ്സേതി. വിഭജതീതി വിഭാഗതോ ദസ്സേതി. ഉത്താനീകരോതീതി പാകടം കരോതി. ഇതി ഖോതി ഏവം ഖോ. യാ തത്രാതി യാ തേസു ‘‘ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണ’’ന്തിആദീസു ¶ . സോ പനായം പടിച്ചസമുപ്പാദോ തേഹി തേഹി പച്ചയേഹി അനൂനാധികേഹേവ തസ്സ തസ്സ ധമ്മസ്സ സമ്ഭവതോ തഥതാതി, സാമഗ്ഗിം ഉപഗതേസു പച്ചയേസു മുഹുത്തമ്പി തതോ നിബ്ബത്തനധമ്മാനം അസമ്ഭവാഭാവതോ അവിതഥതാതി, അഞ്ഞധമ്മപച്ചയേഹി അഞ്ഞധമ്മാനുപ്പത്തിതോ അനഞ്ഞഥതാതി, യഥാവുത്താനം ഏതേസം ജരാമരണാദീനം പച്ചയതോ വാ പച്ചയസമൂഹതോ വാ ഇദപ്പച്ചയതാതി വുത്തോ. തത്രായം വചനത്ഥോ – ഇമേസം പച്ചയാ ഇദപ്പച്ചയാ, ഇദപ്പച്ചയാ ഏവ ഇദപ്പച്ചയതാ, ഇദപ്പച്ചയാനം വാ സമൂഹോ ഇദപ്പച്ചയതാ. ലക്ഖണം പനേത്ഥ സദ്ദസത്ഥതോ വേദിതബ്ബന്തി.

ധമ്മട്ഠിതിഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. സമ്മസനഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൪൮. സമ്മസനഞാണനിദ്ദേസേ ¶ യം കിഞ്ചീതി അനവസേസപരിയാദാനം. രൂപന്തി അതിപ്പസങ്ഗനിയമനം. ഏവം പദദ്വയേനാപി രൂപസ്സ അസേസപരിഗ്ഗഹോ കതോ ഹോതി. അഥസ്സ അതീതാദിനാ വിഭാഗം ആരഭതി. തഞ്ഹി കിഞ്ചി അതീതം കിഞ്ചി അനാഗതാദിഭേദന്തി. ഏസ നയോ വേദനാദീസുപി. തത്ഥ രൂപം താവ അദ്ധാസന്തതിസമയഖണവസേന ചതുധാ അതീതം നാമ ഹോതി, തഥാ അനാഗതപച്ചുപ്പന്നം. തത്ഥ അദ്ധാവസേന താവ ഏകസ്സ ഏകസ്മിം ¶ ഭവേ പടിസന്ധിതോ പുബ്ബേ അതീതം, ചുതിതോ ഉദ്ധം അനാഗതം, ഉഭിന്നമന്തരേ പച്ചുപ്പന്നം. സന്തതിവസേന സഭാഗഏകഉതുസമുട്ഠാനം ¶ ഏകാഹാരസമുട്ഠാനഞ്ച പുബ്ബാപരിയഭാവേന വത്തമാനമ്പി പച്ചുപ്പന്നം, തതോ പുബ്ബേ വിസഭാഗഉതുആഹാരസമുട്ഠാനം അതീതം, പച്ഛാ അനാഗതം. ചിത്തജം ഏകവീഥിഏകജവനഏകസമാപത്തിസമുട്ഠാനം പച്ചുപ്പന്നം, തതോ പുബ്ബേ അതീതം, പച്ഛാ അനാഗതം, കമ്മസമുട്ഠാനസ്സ പാടിയേക്കം സന്തതിവസേന അതീതാദിഭേദോ നത്ഥി, തേസഞ്ഞേവ പന ഉതുആഹാരചിത്തസമുട്ഠാനാനം ഉപത്ഥമ്ഭനവസേന തസ്സ അതീതാദിഭാവോ വേദിതബ്ബോ. സമയവസേന ഏകമുഹുത്തപുബ്ബണ്ഹസായന്ഹരത്തിന്ദിവാദീസു സമയേസു സന്താനവസേന പവത്തമാനം തം തം സമയം പച്ചുപ്പന്നം നാമ, തതോ പുബ്ബേ അതീതം, പച്ഛാ അനാഗതം. ഖണവസേന ഉപ്പാദാദിഖണത്തയപരിയാപന്നം പച്ചുപ്പന്നം, തതോ പുബ്ബേ അനാഗതം, പച്ഛാ അതീതം. അപിച അതിക്കന്തഹേതുപച്ചയകിച്ചം അതീതം, നിട്ഠിതഹേതുകിച്ചമനിട്ഠിതപച്ചയകിച്ചം പച്ചുപ്പന്നം, ഉഭയകിച്ചമസമ്പത്തം അനാഗതം. സകിച്ചക്ഖണേ വാ പച്ചുപ്പന്നം, തതോ പുബ്ബേ അനാഗതം, പച്ഛാ അതീതം. ഏത്ഥ ച ഖണാദികഥാവ നിപ്പരിയായാ സേസാ സപരിയായാ.

അജ്ഝത്തന്തി പഞ്ചസുപി ഖന്ധേസു ഇധ നിയകജ്ഝത്തം അധിപ്പേതം, തസ്മാ അത്തനോ സന്താനേ പവത്തം പാടിപുഗ്ഗലികം രൂപം അജ്ഝത്തന്തി വേദിതബ്ബം. തതോ ബഹിഭൂതം പന ¶ ഇന്ദ്രിയബദ്ധം വാ അനിന്ദ്രിയബദ്ധം വാ രൂപം ബഹിദ്ധാ നാമ. ഓളാരികന്തി ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാകായരൂപസദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബസങ്ഖാതാ പഥവീതേജോവായോ ചാതി ദ്വാദസവിധം രൂപം ഘട്ടനവസേന ഗഹേതബ്ബതോ ഓളാരികം. സേസം പന ആപോധാതു ഇത്ഥിന്ദ്രിയം പുരിസിന്ദ്രിയം ജീവിതിന്ദ്രിയം ഹദയവത്ഥു ഓജാ ആകാസധാതു കായവിഞ്ഞത്തി വചീവിഞ്ഞത്തി രൂപസ്സ ലഹുതാ മുദുതാ കമ്മഞ്ഞതാ ഉപചയോ സന്തതി ജരതാ അനിച്ചതാതി സോളസവിധം രൂപം ഘട്ടനവസേന അഗഹേതബ്ബതോ സുഖുമം. ഹീനം വാ പണീതം വാതി ഏത്ഥ ഹീനപണീതഭാവോ പരിയായതോ നിപ്പരിയായതോ ച. തത്ഥ അകനിട്ഠാനം രൂപതോ സുദസ്സീനം രൂപം ഹീനം, തദേവ സുദസ്സാനം രൂപതോ പണീതം. ഏവം യാവ നരകസത്താനം രൂപം, താവ പരിയായതോ ഹീനപണീതതാ വേദിതബ്ബാ. നിപ്പരിയായതോ പന യത്ഥ അകുസലവിപാകം ഉപ്പജ്ജതി, തം ഹീനം. യത്ഥ കുസലവിപാകം, തം പണീതം. യം ദൂരേ സന്തികേ വാതി ഏത്ഥ യം സുഖുമം, തദേവ ദുപ്പടിവിജ്ഝസഭാവത്താ ദൂരേ. യം ഓളാരികം, തദേവ സുപ്പടിവിജ്ഝസഭാവത്താ സന്തികേ.

സബ്ബം ¶ രൂപം അനിച്ചതോ വവത്ഥേതി ഏകം സമ്മസനം, ദുക്ഖതോ വവത്ഥേതി ഏകം സമ്മസനം, അനത്തതോ വവത്ഥേതി ഏകം സമ്മസനന്തി ഏത്ഥ അയം ഭിക്ഖു ‘‘യം കിഞ്ചി രൂപ’’ന്തി ഏവം അനിയമനിദ്ദിട്ഠം സബ്ബമ്പി രൂപം അതീതത്തികേന ചേവ ചതൂഹി അജ്ഝത്താദിദുകേഹി ചാതി ഏകാദസഹി ഓകാസേഹി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ സബ്ബം രൂപം അനിച്ചതോ വവത്ഥേതി അനിച്ചന്തി സമ്മസതി. കഥം? പരതോ വുത്തനയേന. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അനിച്ചം ഖയട്ഠേനാ’’തി (പടി. മ. ൧.൪൮). തസ്മാ ¶ ഏസ യം അതീതം രൂപം, തം യസ്മാ അതീതേയേവ ഖീണം, നയിമം ഭവം സമ്പത്തന്തി അനിച്ചം ഖയട്ഠേന, യം അനാഗതം രൂപം അനന്തരഭവേ നിബ്ബത്തിസ്സതി, തമ്പി തത്ഥേവ ഖീയിസ്സതി, ന തതോ പരം ഭവം ഗമിസ്സതീതി അനിച്ചം ഖയട്ഠേന, യം പച്ചുപ്പന്നം രൂപം, തം ഇധേവ ഖീയതി, ന ഇതോ ഗച്ഛതീതി അനിച്ചം ഖയട്ഠേന, യം അജ്ഝത്തം രൂപം, തമ്പി അജ്ഝത്തമേവ ഖീയതി, ന ബഹിദ്ധാഭാവം ഗച്ഛതീതി അനിച്ചം ഖയട്ഠേന, യം ബഹിദ്ധാ ഓളാരികം സുഖുമം ഹീനം പണീതം ദൂരേ സന്തികേ, തമ്പി ഏത്ഥേവ ഖീയതി, ന ദൂരഭാവം ¶ ഗച്ഛതീതി അനിച്ചം ഖയട്ഠേനാതി സമ്മസതി. ഇദം സബ്ബമ്പി ‘‘അനിച്ചം ഖയട്ഠേനാ’’തി ഏതസ്സ വസേന ഏകം സമ്മസനം, പഭേദതോ പന ഏകാദസവിധം ഹോതി.

സബ്ബമേവ ചേതം ദുക്ഖം ഭയട്ഠേനാതി സമ്മസതി. ഭയട്ഠേനാതി സപ്പടിഭയതായ. യഞ്ഹി അനിച്ചം, തം ഭയാവഹം ഹോതി സീഹോപമസുത്തേ (അ. നി. ൪.൩൩; സം. നി. ൩.൭൮) ദേവാനം വിയ. ഇതി ഇദമ്പി ‘‘ദുക്ഖം ഭയട്ഠേനാ’’തി ഏതസ്സ വസേന ഏകം സമ്മസനം, പഭേദതോ പന ഏകാദസവിധം ഹോതി.

യഥാ ച ദുക്ഖം, ഏവം സബ്ബമ്പി തം അനത്താ അസാരകട്ഠേനാതി സമ്മസതി. അസാരകട്ഠേനാതി ‘‘അത്താ നിവാസീ കാരകോ വേദകോ സയംവസീ’’തി ഏവം പരികപ്പിതസ്സ അത്തസാരസ്സ അഭാവേന. യഞ്ഹി അനിച്ചം ദുക്ഖം, അത്തനോപി അനിച്ചതം വാ ഉദയബ്ബയപീളനം വാ വാരേതും ന സക്കോതി, കുതോ തസ്സ കാരകാദിഭാവോ. തേനാഹ – ‘‘രൂപഞ്ച ഹിദം, ഭിക്ഖവേ, അത്താ അഭവിസ്സ, നയിദം രൂപം ആബാധായ സംവത്തേയ്യാ’’തിആദി (സം. നി. ൩.൫൯). ഇതി ഇദം ‘‘അനത്താ അസാരകട്ഠേനാ’’തി ഏതസ്സ വസേന ഏകം സമ്മസനം, പഭേദതോ പന ഏകാദസവിധം ഹോതി. ഏസേവ നയോ വേദനാദീസു. ഇതി ഏകേകസ്മിം ഖന്ധേ ഏകാദസ ഏകാദസ കത്വാ പഞ്ചസു ഖന്ധേസു പഞ്ചപഞ്ഞാസ സമ്മസനാനി ഹോന്തി, അനിച്ചതോ പഞ്ചപഞ്ഞാസ ¶ , ദുക്ഖതോ പഞ്ചപഞ്ഞാസ, അനത്തതോ പഞ്ചപഞ്ഞാസാതി തിവിധാനുപസ്സനാവസേന സബ്ബാനി പഞ്ചസട്ഠിസതസമ്മസനാനി ഹോന്തി.

കേചി പന ‘‘സബ്ബം രൂപം, സബ്ബം വേദനം, സബ്ബം സഞ്ഞം, സബ്ബേ സങ്ഖാരേ, സബ്ബം വിഞ്ഞാണന്തി പദമ്പി പക്ഖിപിത്വാ ഏകേകസ്മിം ഖന്ധേ ദ്വാദസ ദ്വാദസ കത്വാ പഞ്ചസു സട്ഠി, അനുപസ്സനാതോ അസീതിസതസമ്മസനാനീ’’തി വദന്തി.

അതീതാദിവിഭാഗേ ¶ പനേത്ഥ സന്തതിവസേന ഖണാദിവസേന ച വേദനായ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നഭാവോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ സന്തതിവസേന ഏകവീഥിഏകജവനഏകസമാപത്തിപരിയാപന്നാ ഏകവിധവിസയസമായോഗപ്പവത്താ ച പച്ചുപ്പന്നാ, തതോ പുബ്ബേ അതീതാ, പച്ഛാ അനാഗതാ. ഖണാദിവസേന ഖണത്തയപരിയാപന്നാ പുബ്ബന്താപരന്തമജ്ഝഗതാ സകിച്ചഞ്ച കുരുമാനാ വേദനാ പച്ചുപ്പന്നാ, തതോ പുബ്ബേ അതീതാ, പച്ഛാ അനാഗതാ. അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാഭേദോ നിയകജ്ഝത്തവസേനേവ വേദിതബ്ബോ.

ഓളാരികസുഖുമഭാവോ ‘‘അകുസലാ വേദനാ ഓളാരികാ, കുസലാബ്യാകതാ വേദനാ സുഖുമാ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൪) നയേന വിഭങ്ഗേ വുത്തേന ജാതിസഭാവപുഗ്ഗലലോകിയലോകുത്തരവസേന വേദിതബ്ബോ. ജാതിവസേന ¶ താവ അകുസലാ വേദനാ സാവജ്ജകിരിയഹേതുതോ, കിലേസസന്താപഭാവതോ ച അവൂപസന്തവുത്തീതി കുസലവേദനായ ഓളാരികാ, സബ്യാപാരതോ സഉസ്സാഹതോ സവിപാകതോ കിലേസസന്താപഭാവതോ സാവജ്ജതോ ച വിപാകാബ്യാകതായ ഓളാരികാ, സവിപാകതോ കിലേസസന്താപഭാവതോ സബ്യാബജ്ഝതോ സാവജ്ജതോ ച കിരിയാബ്യാകതായ ഓളാരികാ. കുസലാബ്യാകതാ പന വുത്തവിപരിയായതോ അകുസലായ വേദനായ സുഖുമാ. ദ്വേപി കുസലാകുസലാ വേദനാ സബ്യാപാരതോ സഉസ്സാഹതോ സവിപാകതോ ച യഥായോഗം ദുവിധായപി അബ്യാകതായ ഓളാരികാ, വുത്തവിപരിയായേന ദുവിധാപി അബ്യാകതാ താഹി സുഖുമാ. ഏവം താവ ജാതിവസേന ഓളാരികസുഖുമതാ വേദിതബ്ബാ.

സഭാവവസേന പന ദുക്ഖാ വേദനാ നിരസ്സാദതോ സവിപ്ഫാരതോ ഖോഭകരണതോ ഉബ്ബേജനീയതോ അഭിഭവനതോ ച ഇതരാഹി ദ്വീഹി ഓളാരികാ, ഇതരാ പന ദ്വേ സാതതോ സന്തതോ പണീതതോ മനാപതോ ¶ മജ്ഝത്തതോ ച യഥായോഗം ദുക്ഖായ സുഖുമാ. ഉഭോ പന സുഖദുക്ഖാ സവിപ്ഫാരതോ ഉബ്ബേജനീയതോ ഖോഭകരണതോ പാകടതോ ച അദുക്ഖമസുഖായ ഓളാരികാ, സാ വുത്തവിപരിയായേന തദുഭയതോ സുഖുമാ. ഏവം സഭാവവസേന ഓളാരികസുഖുമതാ വേദിതബ്ബാ.

പുഗ്ഗലവസേന പന അസമാപന്നസ്സ വേദനാ നാനാരമ്മണേ വിക്ഖിത്തഭാവതോ സമാപന്നസ്സ വേദനായ ഓളാരികാ, വിപരിയായേന ഇതരാ സുഖുമാ. ഏവം പുഗ്ഗലവസേന ഓളാരികസുഖുമതാ വേദിതബ്ബാ.

ലോകിയലോകുത്തരവസേന പന സാസവാ വേദനാ ലോകിയാ, സാ ആസവുപ്പത്തിഹേതുതോ ഓഘനിയതോ യോഗനിയതോ ഗന്ഥനിയതോ നീവരണിയതോ ഉപാദാനിയതോ സംകിലേസികതോ പുഥുജ്ജനസാധാരണതോ ച അനാസവായ ¶ ഓളാരികാ, അനാസവാ ച വിപരിയായേന സാസവായ സുഖുമാ. ഏവം ലോകിയലോകുത്തരവസേന ഓളാരികസുഖുമതാ വേദിതബ്ബാ.

തത്ഥ ജാതിആദിവസേന സമ്ഭേദോ പരിഹരിതബ്ബോ. അകുസലവിപാകകായവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്താ ഹി വേദനാ ജാതിവസേന അബ്യാകതത്താ സുഖുമാപി സമാനാ സഭാവാദിവസേന ഓളാരികാ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘അബ്യാകതാ വേദനാ സുഖുമാ, ദുക്ഖാ വേദനാ ഓളാരികാ. സമാപന്നസ്സ വേദനാ സുഖുമാ, അസമാപന്നസ്സ വേദനാ ഓളാരികാ. അനാസവാ വേദനാ സുഖുമാ, സാസവാ വേദനാ ഓളാരികാ’’തി (വിഭ. ൧൧).

യഥാ ച ദുക്ഖാ വേദനാ, ഏവം സുഖാദയോപി. താപി ഹി ജാതിവസേന ഓളാരികാ, സഭാവാദിവസേന സുഖുമാ ഹോന്തി. തസ്മാ യഥാ ജാതിആദിവസേന സമ്ഭേദോ ന ഹോതി, തഥാ വേദനാനം ¶ ഓളാരികസുഖുമതാ വേദിതബ്ബാ. സേയ്യഥിദം, അബ്യാകതാ ജാതിവസേന കുസലാകുസലാഹി സുഖുമാ. തത്ഥ കതമാ അബ്യാകതാ? കിം ദുക്ഖാ? കിം സുഖാ? കിം സമാപന്നസ്സ? കിം അസമാപന്നസ്സ? കിം സാസവാ? കിം അനാസവാതി? ഏവം സഭാവാദിഭേദോ ന പരാമസിതബ്ബോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.

അപിച ‘‘തം തം വാ പന വേദനം ഉപാദായുപാദായ വേദനാ ഓളാരികാ സുഖുമാ ദട്ഠബ്ബാ’’തി വചനതോ അകുസലാദീസുപി ലോഭസഹഗതായ ദോസസഹഗതാ ¶ വേദനാ അഗ്ഗി വിയ നിസ്സയദഹനതോ ഓളാരികാ, ലോഭസഹഗതാ സുഖുമാ. ദോസസഹഗതാപി നിയതാ ഓളാരികാ, അനിയതാ സുഖുമാ. നിയതാപി കപ്പട്ഠിതികാ ഓളാരികാ, ഇതരാ സുഖുമാ. കപ്പട്ഠിതികാസുപി അസങ്ഖാരികാ ഓളാരികാ, ഇതരാ സുഖുമാ. ലോഭസഹഗതാ പന ദിട്ഠിസമ്പയുത്താ ഓളാരികാ, ഇതരാ സുഖുമാ. സാപി നിയതാ കപ്പട്ഠിതികാ അസങ്ഖാരികാ ഓളാരികാ, ഇതരാ സുഖുമാ. അവിസേസേന ച അകുസലാ ബഹുവിപാകാ ഓളാരികാ, അപ്പവിപാകാ സുഖുമാ. കുസലാ പന അപ്പവിപാകാ ഓളാരികാ, ബഹുവിപാകാ സുഖുമാ.

അപിച കാമാവചരകുസലാ ഓളാരികാ, രൂപാവചരാ സുഖുമാ, തതോ അരൂപാവചരാ, തതോ ലോകുത്തരാ. കാമാവചരാ ച ദാനമയാ ഓളാരികാ, സീലമയാ സുഖുമാ. സീലമയാപി ഓളാരികാ, തതോ ഭാവനാമയാ സുഖുമാ. ഭാവനാമയാപി ദുഹേതുകാ ഓളാരികാ, തിഹേതുകാ സുഖുമാ. തിഹേതുകാപി സസങ്ഖാരികാ ഓളാരികാ, അസങ്ഖാരികാ സുഖുമാ ¶ . രൂപാവചരാ ച പഠമജ്ഝാനികാ ഓളാരികാ…പേ… പഞ്ചമജ്ഝാനികാ സുഖുമാവ. അരൂപാവചരാ ച ആകാസാനഞ്ചായതനസമ്പയുത്താ ഓളാരികാ…പേ… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമ്പയുത്താ സുഖുമാവ. ലോകുത്തരാ ച സോതാപത്തിമഗ്ഗസമ്പയുത്താ ഓളാരികാ…പേ… അരഹത്തമഗ്ഗസമ്പയുത്താ സുഖുമാവ. ഏസ നയോ തംതംഭൂമിവിപാകകിരിയാവേദനാസു ദുക്ഖാദിഅസമാപന്നാദിസാസവാദിവസേന വുത്തവേദനാസു ച. ഓകാസവസേന വാപി നിരയേ ദുക്ഖാ ഓളാരികാ, തിരച്ഛാനയോനിയം സുഖുമാ…പേ… പരനിമ്മിതവസവത്തീസു സുഖുമാവ. യഥാ ച ദുക്ഖാ, ഏവം സുഖാപി സബ്ബത്ഥ യഥാനുരൂപം യോജേതബ്ബാ. വത്ഥുവസേന ചാപി ഹീനവത്ഥുകാ യാ കാചി വേദനാ ഓളാരികാ, പണീതവത്ഥുകാ സുഖുമാ. ഹീനപണീതഭേദേ യാ ഓളാരികാ, സാ ഹീനാ. യാ ച സുഖുമാ, സാ പണീതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

ദൂരസന്തികപദേ പന ¶ ‘‘അകുസലാ വേദനാ കുസലാബ്യാകതാഹി വേദനാഹി ദൂരേ, അകുസലാ വേദനാ അകുസലായ വേദനായ സന്തികേ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൧൩) നയേന വിഭങ്ഗേ വിഭത്താ. തസ്മാ അകുസലാ വേദനാ വിസഭാഗതോ അസംസട്ഠതോ അസരിക്ഖതോ ച കുസലാബ്യാകതാഹി ദൂരേ, തഥാ കുസലാബ്യാകതാ അകുസലായ. ഏസ നയോ സബ്ബവാരേസു. അകുസലാ ¶ പന വേദനാ സഭാഗതോ സംസട്ഠതോ സരിക്ഖതോ ച അകുസലായ സന്തികേതി ഇദം വേദനായ അതീതാദിവിഭാഗേ വിത്ഥാരകഥാമുഖം. തംതംവേദനാസമ്പയുത്താനം പന സഞ്ഞാദീനമ്പി ഏതം ഏവമേവ വേദിതബ്ബം.

യേ പനേത്ഥ വേദനാദീസു ചക്ഖു…പേ… ജരാമരണന്തി പേയ്യാലേന സംഖിത്തേസു ച ധമ്മേസു ലോകുത്തരധമ്മാ ആഗതാ, തേ അസമ്മസനൂപഗത്താ ഇമസ്മിം അധികാരേ ന ഗഹേതബ്ബാ. തേ പന കേവലം തേന തേന പദേന സങ്ഗഹിതധമ്മദസ്സനവസേന ച അഭിഞ്ഞേയ്യനിദ്ദേസേ ആഗതനയേന ച വുത്താ. യേപി ച സമ്മസനൂപഗാ, തേസു യേ യസ്സ പാകടാ ഹോന്തി, സുഖേന പരിഗ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി, തേസു തേന സമ്മസനം ആരഭിതബ്ബം. ജാതിജരാമരണവസേന വിസും സമ്മസനാഭാവേപി ജാതിജരാമരണവന്തേസുയേവ പന സമ്മസിതേസു താനിപി സമ്മസിതാനി ഹോന്തീതി പരിയായേന തേസമ്പി വസേന സമ്മസനം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അനിച്ചതോ വവത്ഥേതീതിആദിനാ നയേന അതീതത്തികസ്സേവ ച വസേന സമ്മസനസ്സ വുത്തത്താ അജ്ഝത്താദിഭേദം അനാമസിത്വാപി അതീതത്തികസ്സേവ വസേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാപി അനിച്ചാദിതോ സമ്മസനം കാതബ്ബമേവ.

യം പന അനിച്ചം, തം യസ്മാ നിയമതോ സങ്ഖതാദിഭേദം ഹോതി, തേനസ്സ പരിയായദസ്സനത്ഥം, നാനാകാരേഹി വാ മനസികാരപ്പവത്തിദസ്സനത്ഥം രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അനിച്ചം സങ്ഖതന്തിആദിമാഹ ¶ . തഞ്ഹി ഹുത്വാ അഭാവട്ഠേന അനിച്ചം, അനിച്ചന്തികതായ ആദിഅന്തവന്തതായ വാ അനിച്ചം. പച്ചയേഹി സമാഗന്ത്വാ കതത്താ സങ്ഖതം. പച്ചയേ പടിച്ച നിസ്സായ സമം, സഹ വാ ഉപ്പന്നത്താ പടിച്ചസമുപ്പന്നം. ഏതേന പച്ചയേഹി കതേപി പച്ചയാനം അബ്യാപാരതം ദസ്സേതി. ഖയധമ്മന്തി ഖീയനധമ്മം ഖീയനപകതികം. വയധമ്മന്തി നസ്സനധമ്മം. നയിദം മന്ദീഭാവക്ഖയവസേന ¶ ഖയധമ്മം, കേവലം വിഗമനപകതികം. പഹൂതസ്സ മന്ദീഭാവോപി ഹി ലോകേ ഖയോതി വുച്ചതി. വിരാഗധമ്മന്തി നയിദം കുഹിഞ്ചി ഗമനവസേന വയധമ്മം, കേവലം സഭാവാതിക്കമനപകതികം. ‘‘വിരാഗോ നാമ ജിഗുച്ഛനം വാ സമതിക്കമോ വാ’’തി ഹി വുത്തം. നിരോധധമ്മന്തി നയിദം സഭാവാതിക്കമേന പുനരാവത്തിധമ്മം, കേവലം അപുനരാവത്തിനിരോധേന നിരുജ്ഝനപകതികന്തി പുരിമപുരിമപദസ്സ അത്ഥവിവരണവസേന പച്ഛിമപച്ഛിമപദം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

അഥ ¶ വാ ഏകഭവപരിയാപന്നരൂപഭങ്ഗവസേന ഖയധമ്മം, ഏകസന്തതിപരിയാപന്നരൂപക്ഖയവസേന വയധമ്മം, രൂപസ്സ ഖണഭങ്ഗവസേന വിരാഗധമ്മം, തിണ്ണമ്പി അപുനപ്പവത്തിവസേന നിരോധധമ്മന്തിപി യോജേതബ്ബം.

ജരാമരണം അനിച്ചന്തിആദീസു ജരാമരണം ന അനിച്ചം, അനിച്ചസഭാവാനം പന ഖന്ധാനം ജരാമരണത്താ അനിച്ചം നാമ ജാതം. സങ്ഖതാദീസുപി ഏസേവ നയോ. അന്തരപേയ്യാലേ ജാതിയാപി അനിച്ചാദിതായ ഏസേവ നയോ.

ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണന്തിആദി ന വിപസ്സനാവസേന വുത്തം, കേവലം പടിച്ചസമുപ്പാദസ്സ ഏകേകഅങ്ഗവസേന സങ്ഖിപിത്വാ വവത്ഥാനതോ സമ്മസനഞാണം നാമ ഹോതീതി പരിയായേന വുത്തം. ന പനേതം കലാപസമ്മസനഞാണം ധമ്മട്ഠിതിഞാണമേവ തം ഹോതീതി. അസതി ജാതിയാതി ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ, അസതിയാ ജാതിയാതി വുത്തം ഹോതി. അസതി സങ്ഖാരേസൂതി വചനവിപല്ലാസോ കതോ, അസന്തേസു സങ്ഖാരേസൂതി വുത്തം ഹോതി. ഭവപച്ചയാ ജാതി, അസതീതിആദി ‘‘ഭവപച്ചയാ ജാതി, അസതി ഭവേ നത്ഥി ജാതീ’’തിആദിനാ നയേന യോജേതബ്ബം.

സമ്മസനഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. ഉദയബ്ബയഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൪൯. ഇദാനി ¶ ¶ അനന്തരം വുത്തസ്സ സമ്മസനഞാണസ്സ നാനാനയേഹി ഭാവനാഥിരകരണേന പാരം ഗന്ത്വാ ഠിതേന അനിച്ചാദിതോ ദിട്ഠേ സങ്ഖാരേ ഉദയബ്ബയേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ അനിച്ചാദിതോ വിപസ്സനത്ഥം വുത്തസ്സ ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനാഞാണസ്സ നിദ്ദേസേ ജാതം രൂപന്തിആദീസു സന്തതിവസേന യഥാസകം പച്ചയേഹി നിബ്ബത്തം രൂപം. തസ്സ ജാതസ്സ രൂപസ്സ നിബ്ബത്തിലക്ഖണം ജാതിം ഉപ്പാദം അഭിനവാകാരം ഉദയോതി, വിപരിണാമലക്ഖണം ഖയം ഭങ്ഗം വയോതി, അനുപസ്സനാ പുനപ്പുനം നിസാമനാ, ഉദയബ്ബയ അനുപസ്സനാഞാണന്തി അത്ഥോ. വേദനാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ജാതിജരാമരണവന്താനംയേവ ഉദയബ്ബയസ്സ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബത്താ ജാതിജരാമരണാനം ഉദയബ്ബയാഭാവതോ ജാതിജരാമരണം അനാമസിത്വാ ജാതം ചക്ഖു…പേ… ജാതോ ഭവോതി പേയ്യാലം കതം. സോ ഏവം പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം ¶ പസ്സന്തോ ഏവം ജാനാതി ‘‘ഇമേസം ഖന്ധാനം ഉപ്പത്തിതോ പുബ്ബേ അനുപ്പന്നാനം രാസി വാ നിചയോ വാ നത്ഥി, ഉപ്പജ്ജമാനാനമ്പി രാസിതോ വാ നിചയതോ വാ ആഗമനം നാമ നത്ഥി, നിരുജ്ഝമാനാനമ്പി ദിസാവിദിസാഗമനം നാമ നത്ഥി, നിരുദ്ധാനമ്പി ഏകസ്മിം ഠാനേ രാസിതോ നിചയതോ നിധാനതോ അവട്ഠാനം നാമ നത്ഥി. യഥാ പന വീണായ വാദിയമാനായ ഉപ്പന്നസ്സ സദ്ദസ്സ നേവ ഉപ്പത്തിതോ പുബ്ബേ സന്നിചയോ അത്ഥി, ന ഉപ്പജ്ജമാനോ സന്നിചയതോ ആഗതോ, ന നിരുജ്ഝമാനസ്സ ദിസാവിദിസാഗമനം അത്ഥി, ന നിരുദ്ധോ കത്ഥചി സന്നിചിതോ തിട്ഠതി, അഥ ഖോ വീണഞ്ച ഉപവീണഞ്ച പുരിസസ്സ ച തജ്ജം വായാമം പടിച്ച അഹുത്വാ സമ്ഭോതി, ഹുത്വാ പടിവേതി, ഏവം സബ്ബേപി രൂപാരൂപിനോ ധമ്മാ അഹുത്വാ സമ്ഭോന്തി, ഹുത്വാ പടിവേന്തീ’’തി.

൫൦. ഏവം സങ്ഖേപതോ ഉദയബ്ബയദസ്സനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം ഉദയം പസ്സന്തോ കതി ലക്ഖണാനി പസ്സതീതിആദീഹി രാസിതോ ഗണനം പുച്ഛിത്വാ, പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം ഉദയം പസ്സന്തോ പഞ്ചവീസതി ലക്ഖണാനി പസ്സതീതിആദീഹി ¶ രാസിതോവ ഗണനം വിസ്സജ്ജേത്വാ, പുന രൂപക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സന്തോ കതി ലക്ഖണാനി പസ്സതീതിആദീഹി വിഭാഗതോ ഗണനം പുച്ഛിത്വാ രൂപക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സന്തോ പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതീതിആദീഹി വിഭാഗതോ ഗണനം വിസ്സജ്ജേത്വാ, പുന രൂപക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സന്തോ കതമാനി പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതീതിആദീഹി ലക്ഖണവിഭാഗം പുച്ഛിത്വാ വിസ്സജ്ജനം കതം.

തത്ഥ അവിജ്ജാസമുദയാ രൂപസമുദയോതി ‘‘പുരിമകമ്മഭവസ്മിം മോഹോ അവിജ്ജാ’’തി വുത്തായ അവിജ്ജായ സതി ഇമസ്മിം ഭവേ രൂപസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതീതി അത്ഥോ. പച്ചയസമുദയട്ഠേനാതി പച്ചയസ്സ ഉപ്പന്നഭാവേനാതി അത്ഥോ. അവിജ്ജാതണ്ഹാകമ്മാനി ചേത്ഥ ഇധ പടിസന്ധിഹേതുഭൂതാ അതീതപച്ചയാ ¶ . ഇമേസു ച തീസു ഗഹിതേസു സങ്ഖാരുപാദാനാനി ഗഹിതാനേവ ഹോന്തി. ആഹാരസമുദയാതി പവത്തിപച്ചയേസു കബളീകാരാഹാരസ്സ ബലവത്താ സോയേവ ഗഹിതോ. തസ്മിം പന ഗഹിതേ പവത്തിഹേതുഭൂതാനി ഉതുചിത്താനിപി ഗഹിതാനേവ ഹോന്തി. നിബ്ബത്തിലക്ഖണന്തി അദ്ധാസന്തതിഖണവസേന രൂപസ്സ ഉപ്പാദം, ഉപ്പാദോയേവ സങ്ഖതലക്ഖണത്താ ലക്ഖണന്തി ച വുത്തോ. പഞ്ച ലക്ഖണാനീതി അവിജ്ജാ തണ്ഹാ കമ്മാഹാരാ നിബ്ബത്തി ചാതി ഇമാനി പഞ്ച ¶ ലക്ഖണാനി. അവിജ്ജാദയോപി ഹി രൂപസ്സ ഉദയോ ലക്ഖീയതി ഏതേഹീതി ലക്ഖണാനി. നിബ്ബത്തി പന സങ്ഖതലക്ഖണമേവ, തമ്പി സങ്ഖതന്തി ലക്ഖീയതി ഏതേനാതി ലക്ഖണം.

അവിജ്ജാനിരോധാ രൂപനിരോധോതി അനാഗതഭവസ്സ പച്ചയഭൂതായ ഇമസ്മിം ഭവേ അവിജ്ജായ അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന നിരോധേ കതേ പച്ചയാഭാവാ അനാഗതസ്സ രൂപസ്സ അനുപ്പാദോ നിരോധോ ഹോതീതി അത്ഥോ. പച്ചയനിരോധട്ഠേനാതി പച്ചയസ്സ നിരുദ്ധഭാവേനാതി അത്ഥോ. നിരോധോ ചേത്ഥ അനാഗതപടിസന്ധിപച്ചയാനം ഇധ അവിജ്ജാതണ്ഹാകമ്മാനംയേവ നിരോധോ. ആഹാരനിരോധാ രൂപനിരോധോതി പവത്തിപച്ചയസ്സ കബളീകാരാഹാരസ്സ അഭാവേ തംസമുട്ഠാനരൂപാഭാവോ ഹോതി. വിപരിണാമലക്ഖണന്തി അദ്ധാസന്തതിഖണവസേന രൂപസ്സ ഭങ്ഗം, ഭങ്ഗോയേവ സങ്ഖതലക്ഖണത്താ ലക്ഖണന്തി വുത്തോ. ഇധ പഞ്ച ലക്ഖണാനീതി അവിജ്ജാതണ്ഹാകമ്മാഹാരാനം അഭാവനിരോധാ ചത്താരി, വിപരിണാമോ ഏകന്തി പഞ്ച. ഏസ നയോ വേദനാക്ഖന്ഥാദീസു. അയം പന വിസേസോ – അരൂപക്ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയദസ്സനം അദ്ധാസന്തതിവസേന, ന ഖണവസേന. ഫസ്സോ വേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരക്ഖന്ധാനം പവത്തിപച്ചയോ, തംനിരോധാ ച തേസം നിരോധോ. നാമരൂപം ¶ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ പവത്തിപച്ചയോ, തംനിരോധാ ച തസ്സ നിരോധോതി.

കേചി പനാഹു – ‘‘ചതുധാ പച്ചയതോ ഉദയബ്ബയദസ്സനേ അതീതാദിവിഭാഗം അനാമസിത്വാവ സബ്ബസാമഞ്ഞവസേന അവിജ്ജാദീഹി ഉദേതീതി ഉപ്പജ്ജമാനഭാവമത്തം ഗണ്ഹാതി, ന ഉപ്പാദം. അവിജ്ജാദിനിരോധാ നിരുജ്ജതീതി അനുപ്പജ്ജമാനഭാവമത്തം ഗണ്ഹാതി, ന ഭങ്ഗം. ഖണതോ ഉദയബ്ബയദസ്സനേ പച്ചുപ്പന്നാനം ഉപ്പാദം ഭങ്ഗം ഗണ്ഹാതീ’’തി.

വിപസ്സമാനോ പന വിപസ്സകോ പഠമം പച്ചയതോ ഉദയബ്ബയം മനസികരിത്വാ വിപസ്സനാകാലേ അവിജ്ജാദികേ ചതുരോ ധമ്മേ വിസ്സജ്ജേത്വാ ഉദയബ്ബയവന്തേയേവ ഖന്ധേ ഗഹേത്വാ തേസം ഉദയബ്ബയം പസ്സതി, ഏവഞ്ച തസ്സ വിപസ്സകസ്സ ‘‘ഏവം രൂപാദീനം ഉദയോ, ഏവം വയോ, ഏവം രൂപാദയോ ഉദേന്തി, ഏവം വേന്തീ’’തി പച്ചയതോ ച ഖണതോ ച വിത്ഥാരേന ഉദയബ്ബയം പസ്സതോ ‘‘ഇതി കിര ഇമേ ധമ്മാ അഹുത്വാ സമ്ഭോന്തി, ഹുത്വാ പടിവേന്തീ’’തി ഞാണം വിസദതരം ഹോതി, സച്ചപടിച്ചസമുപ്പാദനയലക്ഖണഭേദാ പാകടാ ഹോന്തി ¶ . യഞ്ഹി സോ അവിജ്ജാദിസമുദയാ ഖന്ധാനം സമുദയം അവിജ്ജാദിനിരോധാ ¶ ച ഖന്ധാനം നിരോധം പസ്സതി, ഇദമസ്സ പച്ചയതോ ഉദയബ്ബയദസ്സനം. യം പന നിബ്ബത്തിലക്ഖണവിപരിണാമലക്ഖണാനി പസ്സന്തോ ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം പസ്സതി, ഇദമസ്സ ഖണതോ ഉദയബ്ബയദസ്സനം. ഉപ്പത്തിക്ഖണേയേവ ഹി നിബ്ബത്തിലക്ഖണം, ഭങ്ഗക്ഖണേ ച വിപരിണാമലക്ഖണം.

ഇച്ചസ്സേവം പച്ചയതോ ചേവ ഖണതോ ച ദ്വേധാ ഉദയബ്ബയം പസ്സതോ പച്ചയതോ ഉദയദസ്സനേന സമുദയസച്ചം പാകടം ഹോതി ജനകാവബോധതോ. ഖണതോ ഉദയദസ്സനേന ദുക്ഖസച്ചം പാകടം ഹോതി ജാതിദുക്ഖാവബോധതോ. പച്ചയതോ വയദസ്സനേന നിരോധസച്ചം പാകടം ഹോതി പച്ചയാനുപ്പാദേന പച്ചയവതം അനുപ്പാദാവബോധതോ. ഖണതോ വയദസ്സനേന ദുക്ഖസച്ചമേവ പാകടം ഹോതി മരണദുക്ഖാവബോധതോ. യഞ്ചസ്സ ഉദയബ്ബയദസ്സനം, മഗ്ഗോവായം ലോകികോതി മഗ്ഗസച്ചം പാകടം ഹോതി തത്ര സമ്മോഹവിഘാതതോ.

പച്ചയതോ ചസ്സ ഉദയദസ്സനേന അനുലോമോ പടിച്ചസമുപ്പാദോ പാകടോ ഹോതി ‘‘ഇമസ്മിം സതി ഇദം ഹോതീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൦൪; സം. നി. ൨.൨൧; ഉദാ. ൧) അവബോധതോ. പച്ചയതോ വയദസ്സനേന പടിലോമോ പടിച്ചസമുപ്പാദോ പാകടോ ഹോതി ‘‘ഇമസ്സ നിരോധാ ഇദം നിരുജ്ഝതീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൦൬; സം. നി. ൨.൨൧; ഉദാ. ൨) അവബോധതോ. ഖണതോ പന ഉദയബ്ബയദസ്സനേന പടിച്ചസമുപ്പന്നാ ധമ്മാ പാകടാ ഹോന്തി ¶ സങ്ഖതലക്ഖണാവബോധതോ. ഉദയബ്ബയവന്തോ ഹി സങ്ഖതാ, തേ ച പടിച്ചസമുപ്പന്നാതി.

പച്ചയതോ ചസ്സ ഉദയദസ്സനേന ഏകത്തനയോ പാകടോ ഹോതി ഹേതുഫലസമ്ബന്ധേന സന്താനസ്സ അനുപച്ഛേദാവബോധതോ. അഥ സുട്ഠുതരം ഉച്ഛേദദിട്ഠിം പജഹതി. ഖണതോ ഉദയദസ്സനേന നാനത്തനയോ പാകടോ ഹോതി നവനവാനം ഉപ്പാദാവബോധതോ. അഥ സുട്ഠുതരം സസ്സതദിട്ഠിം പജഹതി. പച്ചയതോ ചസ്സ ഉദയബ്ബയദസ്സനേന അബ്യാപാരനയോ പാകടോ ഹോതി ധമ്മാനം അവസവത്തിഭാവാവബോധതോ. അഥ സുട്ഠുതരം അത്തദിട്ഠിം പജഹതി. പച്ചയതോ പന ഉദയദസ്സനേന ഏവംധമ്മതാനയോ പാകടോ ഹോതി പച്ചയാനുരൂപേന ഫലസ്സുപ്പാദാവബോധതോ. അഥ സുട്ഠുതരം അകിരിയദിട്ഠിം പജഹതി.

പച്ചയതോ ¶ ചസ്സ ഉദയദസ്സനേന അനത്തലക്ഖണം പാകടം ഹോതി ധമ്മാനം നിരീഹകത്തപച്ചയപടിബദ്ധവുത്തിതാവബോധതോ. ഖണതോ ഉദയബ്ബയദസ്സനേന അനിച്ചലക്ഖണം പാകടം ഹോതി ഹുത്വാ അഭാവാവബോധതോ, പുബ്ബന്താപരന്തവിവേകാവബോധതോ ച. ദുക്ഖലക്ഖണമ്പി പാകടം ഹോതി ഉദയബ്ബയേഹി പടിപീളനാവബോധതോ. സഭാവലക്ഖണമ്പി പാകടം ഹോതി ഉദയബ്ബയപരിച്ഛിന്നാവബോധതോ ¶ . സഭാവലക്ഖണേ സങ്ഖതലക്ഖണസ്സ താവകാലികത്തമ്പി പാകടം ഹോതി, ഉദയക്ഖണേ വയസ്സ, വയക്ഖണേ ച ഉദയസ്സ അഭാവാവബോധതോതി.

തസ്സേവം പാകടീഭൂതസച്ചപടിച്ചസമുപ്പാദനയലക്ഖണഭേദസ്സ ‘‘ഏവം കിര നാമിമേ ധമ്മാ അനുപ്പന്നപുബ്ബാ ഉപ്പജ്ജന്തി, ഉപ്പന്നാ നിരുജ്ഝന്തീ’’തി നിച്ചനവാവ ഹുത്വാ സങ്ഖാരാ ഉപട്ഠഹന്തി. ന കേവലഞ്ച നിച്ചനവാവ, സൂരിയുഗ്ഗമനേ ഉസ്സാവബിന്ദു വിയ ഉദകപുബ്ബുളോ വിയ ഉദകേ ദണ്ഡരാജി വിയ ആരഗ്ഗേ സാസപോ വിയ വിജ്ജുപ്പാദോ വിയ ച പരിത്തട്ഠായിനോ മായാമരീചിസുപിനന്തഅലാതചക്കഗന്ധബ്ബനഗരഫേണകദലിആദയോ വിയ അസാരാ നിസ്സാരാതി ചാപി ഉപട്ഠഹന്തി. ഏത്താവതാ തേന ‘‘വയധമ്മമേവ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നഞ്ച വയം ഉപേതീ’’തി ഇമിനാ ആകാരേന സമപഞ്ഞാസ ലക്ഖണാനി പടിവിജ്ഝിത്വാ ഠിതം ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനാ നാമ പഠമം തരുണവിപസ്സനാഞാണം അധിഗതം ഹോതി, യസ്സാധിഗമാ ‘‘ആരദ്ധവിപസ്സകോ’’തി സങ്ഖം ഗച്ഛതി. ഇമസ്മിം ഞാണേ ഠിതസ്സ ഓഭാസാദയോ ¶ ദസ വിപസ്സനൂപക്കിലേസാ ഉപ്പജ്ജന്തി, യേസം ഉപ്പത്തിയാ അകുസലോ യോഗാവചരോ തേസു മഗ്ഗഞാണസഞ്ഞീ ഹുത്വാ അമഗ്ഗമേവ ‘‘മഗ്ഗോ’’തി ഗണ്ഹാതി, ഉപക്കിലേസജടാജടിതോ ച ഹോതി. കുസലോ പന യോഗാവചരോ തേസു വിപസ്സനം ആരോപേന്തോ ഉപക്കിലേസജടം വിജടേത്വാ ‘‘ഏതേ ധമ്മാ ന മഗ്ഗോ, ഉപക്കിലേസവിമുത്തം പന വീഥിപടിപന്നം വിപസ്സനാഞാണം മഗ്ഗോ’’തി മഗ്ഗഞ്ച അമഗ്ഗഞ്ച വവത്ഥപേതി. തസ്സേവം മഗ്ഗഞ്ച അമഗ്ഗഞ്ച ഞത്വാ ഠിതം ഞാണം മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി നാമ.

ഏത്താവതാ ച പന തേന ചതുന്നം സച്ചാനം വവത്ഥാനം കതം ഹോതി. കഥം? നാമരൂപപരിഗ്ഗഹേ സതി പച്ചയപരിഗ്ഗഹസമ്ഭവതോ ധമ്മട്ഠിതിഞാണവചനേനേവ വുത്തേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധിസങ്ഖാതേന നാമരൂപവവത്ഥാപനേന ദുക്ഖസച്ചസ്സ വവത്ഥാനം കതം ഹോതി, കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധിസങ്ഖാതേന പച്ചയപരിഗ്ഗഹണേന സമുദയസച്ചസ്സ വവത്ഥാനം, ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനേന ച ഖണതോ ഉദയബ്ബയദസ്സനേന ദുക്ഖസച്ചസ്സ ¶ വവത്ഥാനം കതം, പച്ചയതോ ഉദയദസ്സനേന സമുദയസച്ചസ്സ വവത്ഥാനം, പച്ചയതോ വയദസ്സനേന നിരോധസച്ചസ്സ വവത്ഥാനം, യഞ്ചസ്സ ഉദയബ്ബയദസ്സനം, മഗ്ഗോവായം ലോകികോതി തത്ര സമ്മോഹവിഘാതതോ ഇമിസ്സഞ്ച മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിയം വിപസ്സതോ സമ്മാ മഗ്ഗസ്സ അവധാരണേന മഗ്ഗസച്ചസ്സ വവത്ഥാനം കതം. ഏവം ലോകിയേന താവ ഞാണേന ചതുന്നം സച്ചാനം വവത്ഥാനം കതം ഹോതീതി.

ഉദയബ്ബയഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. ഭങ്ഗാനുപസ്സനാഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൫൧. സോ ¶ ¶ ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനായം ഠിതോ യോഗാവചരോ മഗ്ഗാമഗ്ഗവവത്ഥാപനേന ഉപക്കിലേസവിമുത്തം വീഥിപടിപന്നം ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനാഞാണം ‘‘മഗ്ഗോ’’തി ഞത്വാ തിലക്ഖണസല്ലക്ഖണേന തസ്സേവ മഗ്ഗസ്സ സുവിസദകരണത്ഥം പുന ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനം ആരഭിത്വാ ഉദയബ്ബയേന പരിച്ഛിന്നേ സങ്ഖാരേ അനിച്ചാദിതോ വിപസ്സതി. ഏവം തസ്സ തം ഞാണം തിക്ഖം ഹുത്വാ വഹതി, സങ്ഖാരാ ലഹും ഉപട്ഠഹന്തി, ഞാണേ തിക്ഖേ വഹന്തേ സങ്ഖാരേസു ലഹും ഉപട്ഠഹന്തേസു ഉപ്പാദം അതിക്കമിത്വാ ഭങ്ഗേ ഏവ സതി സന്തിട്ഠതി. നിരോധാധിമുത്തത്താ വാ ഉദയം പഹായ ഭങ്ഗേയേവ സതിം ഉപട്ഠപേതി. ഏതസ്മിം ഠാനേ ഭങ്ഗാനുപസ്സനാഞാണം ഉപ്പജ്ജതി. ഇദാനി തസ്സ ഞാണസ്സ നിദ്ദേസേ രൂപാരമ്മണതാ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഭിജ്ജതീതി രൂപാരമ്മണം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഭിജ്ജതി. അഥ വാ രൂപാരമ്മണഭാവേ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഭിജ്ജതീതി അത്ഥോ. തം ആരമ്മണം പടിസങ്ഖാതി തം രൂപാരമ്മണം പടിസങ്ഖായ ജാനിത്വാ, ഖയതോ വയതോ ദിസ്വാതി അത്ഥോ. തസ്സ ചിത്തസ്സ ഭങ്ഗം അനുപസ്സതീതി യേന ചിത്തേന തം രൂപാരമ്മണം ഖയതോ വയതോ ദിട്ഠം, തസ്സ ചിത്തസ്സ അപരേന ചിത്തേന ഭങ്ഗം അനുപസ്സതീതി അത്ഥോ. തേനാഹു പോരാണാ – ‘‘ഞാതഞ്ച ഞാണഞ്ച ഉഭോ വിപസ്സതീ’’തി. ചിത്തന്തി ചേത്ഥ സസമ്പയുത്തചിത്തം അധിപ്പേതം.

അനുപസ്സതീതി അനു അനു പസ്സതി, അനേകേഹി ആകാരേഹി പുനപ്പുനം പസ്സതീതി അത്ഥോ. തേനാഹ അനുപസ്സതീതി കഥം അനുപസ്സതി, അനിച്ചതോ അനുപസ്സതീതിആദി ¶ . തത്ഥ യസ്മാ ഭങ്ഗോ നാമ അനിച്ചതായ പരമാ കോടി, തസ്മാ ഭങ്ഗാനുപസ്സകോ യോഗാവചരോ സബ്ബം രൂപഗതം അനിച്ചതോ അനുപസ്സതി, നോ നിച്ചതോ. തതോ അനിച്ചസ്സ ദുക്ഖത്താ, ദുക്ഖസ്സ ച അനത്തത്താ, തദേവ ദുക്ഖതോ അനുപസ്സതി, നോ സുഖതോ. അനത്തതോ അനുപസ്സതി, നോ അത്തതോ ¶ . യസ്മാ പന യം അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താ, ന തം അഭിനന്ദിതബ്ബം. യഞ്ച ന അഭിനന്ദിതബ്ബം, ന തത്ഥ രജ്ജിതബ്ബം. തസ്മാ ഏസ തസ്മിം ഭങ്ഗാനുപസ്സനാനുസാരേന ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താ’’തി ദിട്ഠേ രൂപഗതേ നിബ്ബിന്ദതി, നോ നന്ദതി. വിരജ്ജതി, നോ രജ്ജതി. സോ ഏവം വിരജ്ജന്തോ ലോകികേനേവ താവ ഞാണേന രാഗം നിരോധേതി, നോ സമുദേതി, സമുദയം ന കരോതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ സോ ഏവം വിരത്തോ യഥാ ദിട്ഠം രൂപഗതം, തഥാ അദിട്ഠമ്പി അന്വയഞാണവസേന നിരോധേതി, നോ സമുദേതി. നിരോധതോവ മനസി കരോതി, നിരോധമേവസ്സ പസ്സതി, നോ സമുദയന്തി അത്ഥോ. സോ ഏവം പടിപന്നോ പടിനിസ്സജ്ജതി, നോ ആദിയതി. കിം വുത്തം ഹോതി? അയമ്പി ഹി അനിച്ചാദിഅനുപസ്സനാ തദങ്ഗവസേന സദ്ധിം ഖന്ധാഭിസങ്ഖാരേഹി കിലേസാനം പരിച്ചജനതോ, സങ്ഖതദോസദസ്സനേന ച തബ്ബിപരീതേ നിബ്ബാനേ തന്നിന്നതായ പക്ഖന്ദനതോ പരിച്ചാഗപടിനിസ്സഗ്ഗോ ചേവ പക്ഖന്ദനപടിനിസ്സഗ്ഗോ ¶ ചാതി വുച്ചതി. തസ്മാ തായ സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു യഥാവുത്തേന നയേന കിലേസേ ച പരിച്ചജതി, നിബ്ബാനേ ച പക്ഖന്ദതി. നാപി നിബ്ബത്തനവസേന കിലേസേ ആദിയതി, ന അദോസദസ്സിതാവസേന സങ്ഖതാരമ്മണം. തേന വുച്ചതി പടിനിസ്സജ്ജതി, നോ ആദിയതീതി.

൫൨. ഇദാനിസ്സ തേഹി ഞാണേഹി യേസം ധമ്മാനം പഹാനം ഹോതി, തം ദസ്സേതും അനിച്ചതോ അനുപസ്സന്തോ നിച്ചസഞ്ഞം പജഹതീതിആദി വുത്തം. തത്ഥ നന്ദിന്തി സപ്പീതികം തണ്ഹം. രാഗന്തി സേസം തണ്ഹം. സമുദയന്തി രാഗസ്സ ഉപ്പത്തിം. അഥ വാ രൂപഗതസ്സ ഉദയം. ആദാനന്തി നിബ്ബത്തനവസേന കിലേസാനം ആദാനം. വേദനാരമ്മണതാതിആദീനി ഇധ ച ഹേട്ഠാ ച വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി.

ഗാഥാസു പന വത്ഥുസങ്കമനാതി രൂപാദീസു ഏകേകസ്സ ഭങ്ഗം ദിസ്വാ പുന യേന ചിത്തേന ഭങ്ഗോ ദിട്ഠോ, തസ്സാപി ഭങ്ഗദസ്സനവസേന പുരിമവത്ഥുതോ അഞ്ഞവത്ഥുസങ്കമനാ. പഞ്ഞായ ച വിവട്ടനാതി ഉദയം പഹായ വയേ സന്തിട്ഠനാ. ആവജ്ജനാ ബലഞ്ചേവാതി രൂപാദീസു ഏകേകസ്സ ഭങ്ഗം ദിസ്വാ പുന ഭങ്ഗാരമ്മണസ്സ ചിത്തസ്സ ഭങ്ഗദസ്സനത്ഥം അനന്തരമേവ ആവജ്ജനസമത്ഥതാ. പടിസങ്ഖാ വിപസ്സനാതി ¶ ഏസാ ആരമ്മണപടിസങ്ഖാ ഭങ്ഗാനുപസ്സനാ നാമ. ആരമ്മണഅന്വയേന ¶ ഉഭോ ഏകവവത്ഥനാതി പച്ചക്ഖതോ ദിട്ഠസ്സ ആരമ്മണസ്സ അന്വയേന അനുഗമനേന യഥാ ഇദം, തഥാ അതീതേപി സങ്ഖാരഗതം ഭിജ്ജി, അനാഗതേപി ഭിജ്ജിസ്സതീതി ഏവം ഉഭിന്നം ഏകസഭാവേനേവ വവത്ഥാപനന്തി അത്ഥോ. വുത്തമ്പി ചേതം പോരാണേഹി –

‘‘സംവിജ്ജമാനമ്ഹി വിസുദ്ധദസ്സനോ, തദന്വയം നേതി അതീതനാഗതേ;

സബ്ബേപി സങ്ഖാരഗതാ പലോകിനോ, ഉസ്സാവബിന്ദൂ സൂരിയേവ ഉഗ്ഗതേ’’തി.

നിരോധേ അധിമുത്തതാതി ഏവം ഉഭിന്നം ഭങ്ഗവസേന ഏകവവത്ഥാനം കത്വാ തസ്മിംയേവ ഭങ്ഗസങ്ഖാതേ നിരോധേ അധിമുത്തതാ തഗ്ഗരുതാ തന്നിന്നതാ തപ്പോണതാ തപ്പബ്ഭാരതാതി അത്ഥോ. വയലക്ഖണവിപസ്സനാതി ഏസാ വയലക്ഖണവിപസ്സനാ നാമാതി വുത്തം ഹോതി. ആരമ്മണഞ്ച പടിസങ്ഖാതി പുരിമഞ്ച രൂപാദിആരമ്മണം ജാനിത്വാ. ഭങ്ഗഞ്ച അനുപസ്സതീതി തസ്സാരമ്മണസ്സ ഭങ്ഗം ദിസ്വാ തദാരമ്മണസ്സ ചിത്തസ്സ ച ഭങ്ഗം അനുപസ്സതി. സുഞ്ഞതോ ച ഉപട്ഠാനന്തി തസ്സേവം ഭങ്ഗമനുപസ്സതോ ‘‘സങ്ഖാരാവ ഭിജ്ജന്തി, തേസം ഭേദോ മരണം, ന അഞ്ഞോ കോചി അത്ഥീ’’തി സുഞ്ഞതോ ഉപട്ഠാനം ഇജ്ഝതി. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘ഖന്ധാ ¶ നിരുജ്ഝന്തി ന ചത്ഥി അഞ്ഞോ, ഖന്ധാന ഭേദോ മരണന്തി വുച്ചതി;

തേസം ഖയം പസ്സതി അപ്പമത്തോ, മണിംവ വിജ്ഝം വജിരേന യോനിസോ’’തി.

അധിപഞ്ഞാ വിപസ്സനാതി യാ ച ആരമ്മണപടിസങ്ഖാ, യാ ച ഭങ്ഗാനുപസ്സനാ, യഞ്ച സുഞ്ഞതോ ഉപട്ഠാനം, അയം അധിപഞ്ഞാ വിപസ്സനാ നാമാതി വുത്തം ഹോതി. കുസലോ തീസു അനുപസ്സനാസൂതി അനിച്ചാനുപസ്സനാദീസു തീസു ഛേകോ ഭിക്ഖു. ചതസ്സോ ച വിപസ്സനാസൂതി നിബ്ബിദാദീസു ച ചതൂസു വിപസ്സനാസു. തയോ ഉപട്ഠാനേ കുസലതാതി ഖയതോ വയതോ സുഞ്ഞതോതി ഇമസ്മിഞ്ച തിവിധേ ഉപട്ഠാനേ കുസലതായ. നാനാദിട്ഠീസു ന കമ്പതീതി സസ്സതദിട്ഠിആദീസു ¶ നാനപ്പകാരാസു ദിട്ഠീസു ന വേധതി. സോ ഏവം അവേധമാനോ ‘‘അനിരുദ്ധമേവ നിരുജ്ഝതി, അഭിന്നമേവ ഭിജ്ജതീ’’തി പവത്തമനസികാരോ ദുബ്ബലഭാജനസ്സ ¶ വിയ ഭിജ്ജമാനസ്സ, സുഖുമരജസ്സേവ വിപ്പകിരിയമാനസ്സ, തിലാനം വിയ ഭജ്ജിയമാനാനം സബ്ബസങ്ഖാരാനം ഉപ്പാദട്ഠിതിപവത്തനിമിത്തം വിസ്സജ്ജേത്വാ ഭേദമേവ പസ്സതി. സോ യഥാ നാമ ചക്ഖുമാ പുരിസോ പോക്ഖരണീതീരേ വാ നദീതീരേ വാ ഠിതോ ഥൂലഫുസിതകേ ദേവേ വസ്സന്തേ ഉദകപിട്ഠേ മഹന്തമഹന്താനി ഉദകപുബ്ബുളാനി ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ സീഘം സീഘം ഭിജ്ജമാനാനി പസ്സേയ്യ, ഏവമേവ സബ്ബേ സങ്ഖാരാ ഭിജ്ജന്തി ഭിജ്ജന്തീതി പസ്സതി. ഏവരൂപഞ്ഹി യോഗാവചരം സന്ധായ വുത്തം ഭഗവതാ –

‘‘യഥാ പുബ്ബുളകം പസ്സേ, യഥാ പസ്സേ മരീചികം;

ഏവം ലോകം അവേക്ഖന്തം, മച്ചുരാജാ ന പസ്സതീ’’തി. (ധ. പ. ൧൭൦);

തസ്സേവം ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ ഭിജ്ജന്തി ഭിജ്ജന്തീ’’തി അഭിണ്ഹം പസ്സതോ അട്ഠാനിസംസപരിവാരം ഭങ്ഗാനുപസ്സനാഞാണം ബലപ്പത്തം ഹോതി. തത്രിമേ അട്ഠാനിസംസാ – ഭവദിട്ഠിപ്പഹാനം, ജീവിതനികന്തിപരിച്ചാഗോ, സദായുത്തപയുത്തതാ, വിസുദ്ധാജീവിതാ, ഉസ്സുക്കപ്പഹാനം, വിഗതഭയതാ, ഖന്തിസോരച്ചപടിലാഭോ, അരതിരതിസഹനതാതി. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘ഇമാനി അട്ഠഗ്ഗുണമുത്തമാനി, ദിസ്വാ തഹിം സമ്മസതീ പുനപ്പുനം;

ആദിത്തചേലസ്സിരസൂപമോ മുനി, ഭങ്ഗാനുപസ്സീ അമതസ്സ പത്തിയാ’’തി.

ഭങ്ഗാനുപസ്സനാഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. ആദീനവഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൫൩. ആദീനവഞാണനിദ്ദേസേ ¶ ¶ ഉപ്പാദോതി പുരിമകമ്മപച്ചയാ ഇധ ഉപ്പത്തി. പവത്തന്തി തഥാഉപ്പന്നസ്സ പവത്തി. നിമിത്തന്തി സബ്ബമ്പി സങ്ഖാരനിമിത്തം. ആയൂഹനാതി ആയതിം പടിസന്ധിഹേതുഭൂതം കമ്മം. പടിസന്ധീതി ആയതിം ഉപ്പത്തി. ഗതീതി യായ ഗതിയാ സാ പടിസന്ധി ഹോതി. നിബ്ബത്തീതി ഖന്ധാനം നിബ്ബത്തനം. ഉപപത്തീതി ‘‘സമാപന്നസ്സ വാ ഉപപന്നസ്സ വാ’’തി (ധ. സ. ൧൨൮൯) ഏവം വുത്താ വിപാകപ്പവത്തി ¶ . ജാതീതി ജരാദീനം പച്ചയഭൂതാ ഭവപച്ചയാ ജാതി. നിപ്പരിയായതോ തത്ഥ തത്ഥ നിബ്ബത്തമാനാനം സത്താനം യേ യേ ഖന്ധാ പാതുഭവന്തി, തേസം പഠമപാതുഭാവോ ജാതി. ജരാതി ഖണ്ഡിച്ചാദിസമ്മതോ സന്തതിയം ഏകഭവപരിയാപന്നഖന്ധസന്താനസ്സ പുരാണഭാവോ. സോകോതി ഞാതിബ്യസനാദീഹി ഫുട്ഠസ്സ ചിത്തസന്താപോ. പരിദേവോതി ഞാതിബ്യസനാദീഹി ഫുട്ഠസ്സ വചീപലാപോ. ഉപായാസോതി ഭുസോ ആയാസോ, ഞാതിബ്യസനാദീഹി ഫുട്ഠസ്സ അധിമത്തചേതോദുക്ഖപ്പഭാവിതോ ദോസോയേവ. ഏത്ഥ ച ഉപ്പാദാദയോ പഞ്ചേവ ആദീനവഞാണസ്സ വത്ഥുവസേന വുത്താ, സേസാ തേസം വേവചനവസേന. ‘‘നിബ്ബത്തി ജാതീ’’തി ഇദഞ്ഹി ദ്വയം ഉപ്പാദസ്സ ചേവ പടിസന്ധിയാ ച വേവചനം, ‘‘ഗതി ഉപപത്തീ’’തി ഇദം ദ്വയം പവത്തസ്സ, ജരാദയോ നിമിത്തസ്സാതി. തേനാഹ –

‘‘ഉപ്പാദഞ്ച പവത്തഞ്ച, നിമിത്തം ദുക്ഖന്തി പസ്സതി;

ആയൂഹനം പടിസന്ധിം, ഞാണം ആദീനവേ ഇദ’’ന്തി. ച

‘‘ഇദം ആദീനവേ ഞാണം, പഞ്ചഠാനേസു ജായതീ’’തി. ച

സബ്ബപദേസു ച ഭയന്തി ഇച്ചേതസ്സ വചനസ്സ ഭയം ഇതീതി പദച്ഛേദോ ¶ . ഭയന്തി പീളായോഗതോ സപ്പടിഭയതായ ഭയം. ഇതീതി ഭയതുപട്ഠാനസ്സ കാരണനിദ്ദേസോ.

അനുപ്പാദോ ഖേമന്തി സന്തിപദേ ഞാണന്തിആദി പന ആദീനവഞാണസ്സ പടിപക്ഖഞാണദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഭയതുപട്ഠാനേന വാ ആദീനവം ദിസ്വാ ഉബ്ബിഗ്ഗഹദയാനം അഭയമ്പി അത്ഥി ഖേമം നിരാദീനവന്തി അസ്സാസജനനത്ഥമ്പി ഏതം വുത്തം. യസ്മാ വാ യസ്സ ഉപ്പാദാദയോ ഭയതോ സൂപട്ഠിതാ ഹോന്തി, തസ്സ തപ്പടിപക്ഖനിന്നം ചിത്തം ഹോതി, തസ്മാ ഭയതുപട്ഠാനവസേന സിദ്ധസ്സ ആദീനവഞാണസ്സ ആനിസംസദസ്സനത്ഥമ്പേതം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അനുപ്പാദോ അപ്പവത്തന്തിആദി നിബ്ബാനമേവ. സന്തിപദേതി സന്തികോട്ഠാസേ, നിബ്ബാനേതി അത്ഥോ. അനുസ്സവവസേനാപി ഹി സന്തിപദന്തി നാമമത്തം ഗഹേത്വാ ഉപ്പന്നം ഞാണമ്പി ‘‘സന്തിപദേ ഞാണ’’ന്തി വുത്തം.

ഉപ്പാദോ ¶ ഭയം, അനുപ്പാദോ ഖേമന്തിആദി വിപക്ഖപടിപക്ഖവസേന ഉഭയം സമാസേത്വാ ഉപ്പജ്ജമാനം ഞാണം ഗഹേത്വാ വുത്തം. ഏത്ഥ ച യം ഭയം, തം യസ്മാ നിയമതോ ദുക്ഖം. യഞ്ച ദുക്ഖം, തം വട്ടാമിസലോകാമിസകിലേസാമിസേഹി അവിപ്പമുത്തത്താ സാമിസമേവ. യഞ്ച സാമിസം, തം സങ്ഖാരമത്തമേവ. തസ്മാ ¶ ഉപ്പാദോ ദുക്ഖന്തി ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ആദീനവേ ഞാണന്തിആദി വുത്തം. ഏവം സന്തേപി ഭയാകാരേന ദുക്ഖാകാരേന സാമിസാകാരേന സങ്ഖാരാകാരേനാതി ഏവം ആകാരനാനത്തതോ പവത്തിവസേനേത്ഥ നാനത്തം വേദിതബ്ബം. ഉപ്പാദോ ഭയം, ദുക്ഖം, സാമിസം, സങ്ഖാരാ ചാതി ഉപ്പാദാദിലിങ്ഗമനപേക്ഖിത്വാ ‘‘നേതം ഖോ സരണം ഖേമം, നേതം സരണമുത്തമ’’ന്തിആദീസു (ധ. പ. ൧൮൯) വിയ അത്തനോ ലിങ്ഗാപേക്ഖമേവ വുത്തം. സങ്ഖാരാതി ച ഏകത്തമനപേക്ഖിത്വാ ‘‘അപ്പച്ചയാ ധമ്മാ, അസങ്ഖതാ ധമ്മാ’’തിആദീസു (ധ. സ. ദുകമാതികാ ൭-൮) വിയ ബഹുവചനം കതം, ഉപ്പാദാദീനം വാ സങ്ഖാരേകദേസത്താ ‘‘ഉത്തരേ പഞ്ചാലാ, ദക്ഖിണേ പഞ്ചാലാ’’തിആദീസു വിയ ബഹുന്നം ഏകദേസേപി ബഹുവചനം കതന്തി വേദിതബ്ബം. ഖേമം സുഖം നിരാമിസം നിബ്ബാനന്തി നിബ്ബാനമേവ വുത്താകാരാനം പടിപക്ഖവസേന ചതുധാ വുത്തം. ദസ ഞാണേ പജാനാതീതി ആദീനവേ ഞാണം പജാനന്തോ ഉപ്പാദാദിവത്ഥുകാനി ¶ പഞ്ച, അനുപ്പാദാദിവത്ഥുകാനി പഞ്ചാതി ദസ ഞാണേ പജാനാതി പടിവിജ്ഝതി സച്ഛികരോതി. ദ്വിന്നം ഞാണാനം കുസലതാതി ആദീനവഞാണസ്സ ചേവ സന്തിപദഞാണസ്സ ചാതി ഇമേസം ദ്വിന്നം ഞാണാനം കുസലതായ. നാനാദിട്ഠീസു ന കമ്പതീതി പരമദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനാദിവസേന പവത്താസു ദിട്ഠീസു ന വേധതീതി.

ആദീനവഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൫൪. സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണനിദ്ദേസേ ¶ ഉപ്പാദാദീനി വുത്തത്ഥാനേവ. ദുക്ഖന്തി ഭയന്തി സാമിസന്തി സങ്ഖാരാതി ഉപ്പാദാദിമുഞ്ചനഞാണസ്സ കാരണവചനാനി. ഏവഞ്ച ലക്ഖണതോ സങ്ഖാരുപേക്ഖം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അത്ഥതോ ദസ്സേതും ഉപ്പാദോ സങ്ഖാരാ, തേ സങ്ഖാരേ അജ്ഝുപേക്ഖതീതി സങ്ഖാരുപേക്ഖാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സങ്ഖാരേ അജ്ഝുപേക്ഖതീതി തസ്സ ആരദ്ധവിപസ്സകസ്സ വിപസ്സനാഞാണേന ലക്ഖണത്തയസ്സ ദിട്ഠത്താ ലക്ഖണവിചിനനേ പഹീനബ്യാപാരസ്സ ആദിത്തേ വിയ തയോ ഭവേ പസ്സതോ സങ്ഖാരഗ്ഗഹണേ മജ്ഝത്തസ്സ തം വിപസ്സനാഞാണം തേ സങ്ഖാരേ വിസേസേന ച ഇക്ഖതി, ഗഹണേന വജ്ജിതഞ്ച ഹുത്വാ ഇക്ഖതി ഓലോകേതീതി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ നാമാതി അത്ഥോ. യഥാ ലോകേ വിസേസേന ജയന്തോ അധിജയതീതി, അന്നേന വജ്ജിതോ വസന്തോ ഉപവസതീതി വുച്ചതി. പുന ¶ സങ്ഖാരേ അനിച്ചാദിതോ വിപസ്സിത്വാ ഗഹണേ മജ്ഝത്തഭാവസണ്ഠിതം ¶ സങ്ഖാരുപേക്ഖമ്പി അനിച്ചാദിതോ വിപസ്സിത്വാ തസ്സാപി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ഗഹണേ മജ്ഝത്താകാരസണ്ഠിതായ സങ്ഖാരുപേക്ഖായ സബ്ഭാവതോ യേ ച സങ്ഖാരാ യാ ച ഉപേക്ഖാതിആദി വുത്തം.

൫൫. ഇദാനി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്താഭിനീഹാരഭേദം ദസ്സേതും കതിഹാകാരേഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ സങ്ഖാരുപേക്ഖായാതി ഭുമ്മവചനം. ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോതി സങ്ഖാരുപേക്ഖാലാഭിനോ തതോ അഞ്ഞസ്സ ചിത്തസ്സ സങ്ഖാരുപേക്ഖാഭിമുഖം കത്വാ ഭുസം ഹരണം. അഭിമുഖത്ഥോ ഹി ഏത്ഥ അഭിസദ്ദോ, ഭുസത്ഥോ നീസദ്ദോ. കതിഹാകാരേഹീതി പുച്ഛിതം പുച്ഛം അട്ഠഹാകാരേഹീതി വിസ്സജ്ജേത്വാ ദുതിയപുച്ഛാവിസ്സജ്ജനേനേവ തേ അട്ഠാകാരേ ദസ്സേതുകാമോ തേ അദസ്സേത്വാവ പുഥുജ്ജനസ്സ കതിഹാകാരേഹീതിആദി ¶ പുച്ഛം അകാസി. പുഥുജ്ജനസ്സാതി ഏത്ഥ പന –

ദുവേ പുഥുജ്ജനാ വുത്താ, ബുദ്ധേനാദിച്ചബന്ധുനാ;

അന്ധോ പുഥുജ്ജനോ ഏകോ, കല്യാണേകോ പുഥുജ്ജനോതി.

തത്ഥ യസ്സ ഖന്ധധാതുആയതനാദീസു ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാസവനധാരണപച്ചവേക്ഖണാദീനി നത്ഥി, അയം അന്ധപുഥുജ്ജനോ. യസ്സ താനി അത്ഥി, സോ കല്യാണപുഥുജ്ജനോ. ദുവിധോപി പനേസ –

പുഥൂനം ജനനാദീഹി, കാരണേഹി പുഥുജ്ജനോ;

പുഥുജ്ജനന്തോഗധത്താ, പുഥുവായം ജനോ ഇതി.

സോ ഹി പുഥൂനം നാനപ്പകാരാനം കിലേസാദീനം ജനനാദീഹി കാരണേഹി പുഥുജ്ജനോ. യഥാഹ – ‘‘പുഥു കിലേസേ ജനേന്തീതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു അവിഹതസക്കായദിട്ഠികാതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു സത്ഥാരാനം മുഖുല്ലോകികാതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു സബ്ബഗതീഹി അവുട്ഠിതാതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു നാനാഭിസങ്ഖാരേ അഭിസങ്ഖരോന്തീതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു നാനാഓഘേഹി വുയ്ഹന്തീതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു നാനാസന്താപേഹി സന്തപ്പേന്തീതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു നാനാപരിളാഹേഹി പരിഡയ്ഹന്തീതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു പഞ്ചസു കാമഗുണേസു രത്താ ഗിദ്ധാ ഗധിതാ മുച്ഛിതാ അജ്ഝോസന്നാ ലഗ്ഗാ ലഗ്ഗിതാ പലിബുദ്ധാതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു പഞ്ചഹി നീവരണേഹി ആവുതാ നിവുതാ ഓവുതാ പിഹിതാ പടിച്ഛന്നാ പടികുജ്ജിതാതി പുഥുജ്ജനാ’’തി ¶ (മഹാനി. ൯൪). പുഥൂനം വാ ഗണനപഥാതീതാനം അരിയധമ്മപരമ്മുഖാനം നീചധമ്മസമാചാരാനം ജനാനം അന്തോഗധത്താപി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു വാ അയം വിസുംയേവ സങ്ഖം ഗതോ, വിസംസട്ഠോ ¶ സീലസുതാദിഗുണയുത്തേഹി അരിയേഹി ജനോതിപി പുഥുജ്ജനോ. തേസു കല്യാണപുഥുജ്ജനോ ഇധാധിപ്പേതോ ഇതരസ്സ ഭാവനായ ഏവ അഭാവാ.

സേക്ഖസ്സാതി ഏത്ഥ സത്ത സേക്ഖാ സോതാപത്തിമഗ്ഗഫലസകദാഗാമിമഗ്ഗഫലഅനാഗാമിമഗ്ഗഫലഅരഹത്തമഗ്ഗട്ഠാ. തേ ഹി തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖന്തീതി സേക്ഖാ. തേസു സോതാപത്തിസകദാഗാമിഅനാഗാമിഫലട്ഠാ ¶ തയോ ഇധാധിപ്പേതാ മഗ്ഗട്ഠാനം സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്താഭിനീഹാരാഭാവാ.

വീതരാഗസ്സാതി ഏത്ഥ സമുച്ഛേദവിഗമേന വിഗതോ രാഗോ അസ്സാതി വീതരാഗോ. അരഹതോ ഏതം അധിവചനം. തീസുപി പദേസു ജാതിഗ്ഗഹണേന ഏകവചനം കതം.

സങ്ഖാരുപേക്ഖം അഭിനന്ദതീതി തസ്മിം ഉപേക്ഖാവിഹാരേ ഫാസുവിഹാരസഞ്ഞം പടിലഭിത്വാ ഫാസുവിഹാരനികന്തിയാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാഭിമുഖോ ഹുത്വാ നന്ദതി, സപ്പീതികം തണ്ഹം ഉപ്പാദേതീതി അത്ഥോ. വിപസ്സതീതി സോതാപത്തിമഗ്ഗപടിലാഭത്ഥം അനിച്ചാദിവസേന വിവിധാ പസ്സതി, സേക്ഖോ ഉപരിമഗ്ഗത്ഥം, വീതരാഗോ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരത്ഥം വിപസ്സതി. പടിസങ്ഖായാതി അനിച്ചാദിവസേനേവ ഉപപരിക്ഖിത്വാ. യസ്മാ പന സോതാപന്നാദയോ അരിയാ സകം സകം ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജമാനാ ഉദയബ്ബയഞാണാദീഹി നവഹി വിപസ്സനാഞാണേഹി അവിപസ്സിത്വാ സമാപജ്ജിതും ന സക്കോന്തി, തസ്മാ പടിസങ്ഖായ വാ ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജതീതി വുത്തം.

ഫലസമാപത്തിയാ പവത്തിദസ്സനത്ഥം പന തേസം ഇദം പഞ്ഹകമ്മം – കാ ഫലസമാപത്തി? കേ തം സമാപജ്ജന്തി? കേ ന സമാപജ്ജന്തി? കസ്മാ സമാപജ്ജന്തി? കഥഞ്ചസ്സാ സമാപജ്ജനം ഹോതി? കഥം ഠാനം? കഥം വുട്ഠാനം? കിം ഫലസ്സ അനന്തരം? കസ്സ ച ഫലം അനന്തരന്തി?

തത്ഥ കാ ഫലസമാപത്തീതി? യാ അരിയഫലസ്സ നിരോധേ അപ്പനാ.

കേ തം സമാപജ്ജന്തി? കേ ന സമാപജ്ജന്തീതി? സബ്ബേപി പുഥുജ്ജനാ ന സമാപജ്ജന്തി. കസ്മാ? അനധിഗതത്താ. അരിയാ പന സബ്ബേപി സമാപജ്ജന്തി. കസ്മാ ¶ ? അധിഗതത്താ. ഉപരിമാ പന ഹേട്ഠിമം ന സമാപജ്ജന്തി പുഗ്ഗലന്തരഭാവൂപഗമനേന പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ, ഹേട്ഠിമാ ച ഉപരിമം അനധിഗതത്താ. അത്തനോ അത്തനോയേവ പന ഫലം സബ്ബേപി സമാപജ്ജന്തീതി ഇദമേത്ഥ സന്നിട്ഠാനം.

കേചി ¶ പന ‘‘സോതാപന്നസകദാഗാമിനോപി ന സമാപജ്ജന്തി, ഉപരിമാ ദ്വേയേവ സമാപജ്ജന്തീ’’തി വദന്തി. ഇദഞ്ച നേസം കാരണം – ഏതേ ഹി സമാധിസ്മിം പരിപൂരകാരിനോതി. തം പുഥുജ്ജനസ്സാപി അത്തനാ പടിലദ്ധം ലോകിയസമാധിം സമാപജ്ജനതോ അകാരണമേവ. കിഞ്ചേത്ഥ കാരണാകാരണചിന്തായ. നനു ഇധേവ പാളിയം ‘‘കതമേ ദസ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വിപസ്സനാവസേന ¶ ഉപ്പജ്ജന്തി, കതമേ ദസ ഗോത്രഭുധമ്മാ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി (പടി. മ. ൧.൬൦) ഇമേസം പഞ്ഹാനം വിസ്സജ്ജനേ ‘‘സോതാപത്തിഫലസമാപത്തത്ഥായ സകദാഗാമിഫലസമാപത്തത്ഥായാ’’തി (പടി. മ. ൧.൬൦) വിസും വിസും വുത്താ. തസ്മാ സബ്ബേപി അരിയാ അത്തനോ അത്തനോ ഫലം സമാപജ്ജന്തീതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം.

കസ്മാ സമാപജ്ജന്തീതി? ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരത്ഥം. യഥാ ഹി രാജാനോ രജ്ജസുഖം, ദേവതാ ദിബ്ബസുഖമനുഭവന്തി, ഏവം അരിയാ ‘‘ലോകുത്തരസുഖം അനുഭവിസ്സാമാ’’തി അദ്ധാനപരിച്ഛേദം കത്വാ ഇച്ഛിതിച്ഛിതക്ഖണേ ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജന്തി.

കഥഞ്ചസ്സാ സമാപജ്ജനം ഹോതി, കഥം ഠാനം, കഥം വുട്ഠാനന്തി? ദ്വീഹി താവ ആകാരേഹി അസ്സാ സമാപജ്ജനം ഹോതി നിബ്ബാനതോ അഞ്ഞസ്സ ആരമ്മണസ്സ അമനസികാരാ, നിബ്ബാനസ്സ ച മനസികാരാ. യഥാഹ – ‘‘ദ്വേ ഖോ, ആവുസോ, പച്ചയാ അനിമിത്തായ ചേതോവിമുത്തിയാ സമാപത്തിയാ സബ്ബനിമിത്താനഞ്ച അമനസികാരോ, അനിമിത്തായ ച ധാതുയാ മനസികാരോ’’തി (മ. നി. ൧.൪൫൮). അയം പനേത്ഥ സമാപജ്ജനക്കമോ – ഫലസമാപത്തത്ഥികേന ഹി അരിയസാവകേന രഹോഗതേന പടിസല്ലീനേന ഉദയബ്ബയാദിവസേന സങ്ഖാരാ വിപസ്സിതബ്ബാ. തസ്സ പവത്താനുപുബ്ബവിപസ്സനസ്സ സങ്ഖാരാരമ്മണഗോത്രഭുഞാണാനന്തരം ഫലസമാപത്തിവസേന നിരോധേ ചിത്തം അപ്പേതി. ഫലസമാപത്തിനിന്നതായ ചേത്ഥ സേക്ഖസ്സാപി ഫലമേവ ഉപ്പജ്ജതി, ന മഗ്ഗോ. യേ പന വദന്തി ‘‘സോതാപന്നോ ‘ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജിസ്സാമീ’തി വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ സകദാഗാമീ ഹോതി, സകദാഗാമീ ച അനാഗാമീ’’തി. തേ വത്തബ്ബാ ‘‘ഏവം സതി അനാഗാമീ അരഹാ ഭവിസ്സതി, അരഹാ പച്ചേകബുദ്ധോ, പച്ചേകബുദ്ധോ ച ബുദ്ധോ’’തി.

തസ്മാ ¶ ന കിഞ്ചി ഏതം, പാളിവസേനേവ ച പടിക്ഖിത്തന്തിപി ന ഗഹേതബ്ബം. ഇദമേവ പന ഗഹേതബ്ബം. സേക്ഖസ്സാപി ഫലമേവ ഉപ്പജ്ജതി, ന മഗ്ഗോ. ഫലഞ്ചസ്സ സചേ അനേന പഠമജ്ഝാനികോ മഗ്ഗോ അധിഗതോ ഹോതി, പഠമജ്ഝാനികമേവ ഉപ്പജ്ജതി, സചേ ദുതിയാദീസു അഞ്ഞതരജ്ഝാനികോ, ദുതിയാദീസു അഞ്ഞതരജ്ഝാനികമേവാതി ഏവം താവസ്സാ സമാപജ്ജനം ഹോതി.

‘‘തയോ ¶ ഖോ, ആവുസോ, പച്ചയാ അനിമിത്തായ ചേതോവിമുത്തിയാ ഠിതിയാ ¶ സബ്ബനിമിത്താനഞ്ച അമനസികാരോ, അനിമിത്തായ ച ധാതുയാ മനസികാരോ, പുബ്ബേ ച അഭിസങ്ഖാരോ’’തി (മ. നി. ൧.൪൫൮) വചനതോ പനസ്സാ തീഹാകാരേഹി ഠാനം ഹോതി. തത്ഥ പുബ്ബേ ച അഭിസങ്ഖാരോതി സമാപത്തിതോ പുബ്ബേ കാലപരിച്ഛേദോ. ‘‘അസുകസ്മിം നാമ കാലേ വുട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി പരിച്ഛിന്നത്താ ഹിസ്സാ യാവ സോ കാലോ നാഗച്ഛതി, താവ ഠാനം ഹോതി. ഏവമസ്സ ഠാനം ഹോതി.

‘‘ദ്വേ ഖോ, ആവുസോ, പച്ചയാ അനിമിത്തായ ചേതോവിമുത്തിയാ വുട്ഠാനായ സബ്ബനിമിത്താനഞ്ച മനസികാരോ, അനിമിത്തായ ച ധാതുയാ അമനസികാരോ’’തി (മ. നി. ൧.൪൫൮) വചനതോ പനസ്സാ ദ്വീഹാകാരേഹി വുട്ഠാനം ഹോതി. തത്ഥ സബ്ബനിമിത്താനന്തി രൂപനിമിത്തവേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണനിമിത്താനം. കാമഞ്ച ന സബ്ബാനേവേതാനി ഏകതോ മനസി കരോതി, സബ്ബസങ്ഗാഹികവസേന പനേതം വുത്തം. തസ്മാ യം ഭവങ്ഗസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി, തം മനസികരോതോ ഫലസമാപത്തിതോ വുട്ഠാനം ഹോതീതി ഏവമസ്സാ വുട്ഠാനം വേദിതബ്ബം.

കിം ഫലസ്സ അനന്തരം, കസ്സ ച ഫലം അനന്തരന്തി? ഫലസ്സ താവ ഫലമേവ വാ അനന്തരം ഹോതി ഭവങ്ഗം വാ. ഫലം പന അത്ഥി മഗ്ഗാനന്തരം, അത്ഥി ഫലാനന്തരം, അത്ഥി ഗോത്രഭുഅനന്തരം, അത്ഥി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനാനന്തരന്തി. തത്ഥ മഗ്ഗവീഥിയം മഗ്ഗാനന്തരം, പുരിമസ്സ പുരിമസ്സ പച്ഛിമം പച്ഛിമം ഫലാനന്തരം, ഫലസമാപത്തീസു പുരിമം പുരിമം ഗോത്രഭുഅനന്തരം. ഗോത്രഭൂതി ചേത്ഥ അനുലോമം വേദിതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം പട്ഠാനേ ‘‘അരഹതോ അനുലോമം ഫലസമാപത്തിയാ അനന്തരപച്ചയേന പച്ചയോ. സേക്ഖാനം അനുലോമം ഫലസമാപത്തിയാ അനന്തരപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി (പട്ഠാ. ൧.൧.൪൧൭). യേന ഫലേന നിരോധാ വുട്ഠാനം ഹോതി, തം നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനാനന്തരന്തി. തത്ഥ ഠപേത്വാ മഗ്ഗവീഥിയം ഉപ്പന്നഫലം അവസേസം ¶ സബ്ബം ഫലസമാപത്തിവസേന പവത്തം നാമ. ഏവമേതം മഗ്ഗവീഥിയം വാ ഫലസമാപത്തിയം വാ ഉപ്പജ്ജനവസേന –

‘‘പടിപ്പസ്സദ്ധദരഥം, അമതാരമ്മണം സുഭം;

വന്തലോകാമിസം സന്തം, സാമഞ്ഞഫലമുത്തമ’’ന്തി.

അയമേത്ഥ ഫലസമാപത്തികഥാ.

തദജ്ഝുപേക്ഖിത്വാതി ¶ ¶ തം സങ്ഖാരുപേക്ഖം അഞ്ഞേന താദിസേനേവ വിപസ്സനാഞാണേന അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ. സുഞ്ഞതവിഹാരേന വാതിആദീസു ഫലസമാപത്തിം വിനാ വിപസ്സനാവിഹാരേനേവ വിഹരിതുകാമസ്സ അരഹതോ അത്താഭിനിവേസം ഭയതോ ദിസ്വാ സുഞ്ഞതാധിമുത്തസ്സ സങ്ഖാരുപേക്ഖായ വയം പസ്സന്തസ്സ വിപസ്സനത്തയവിഹാരോ സുഞ്ഞതവിഹാരോ നാമ, സങ്ഖാരനിമിത്തം ഭയതോ ദിസ്വാ അനിമിത്താധിമുത്തസ്സ സങ്ഖാരുപേക്ഖായ വയം പസ്സന്തസ്സ വിപസ്സനത്തയവിഹാരോ അനിമിത്തവിഹാരോ നാമ, തണ്ഹാപണിധിം ഭയതോ ദിസ്വാ അപ്പണിഹിതാധിമുത്തസ്സ സങ്ഖാരുപേക്ഖായ വയം പസ്സന്തസ്സ വിപസ്സനത്തയവിഹാരോ അപ്പണിഹിതവിഹാരോ നാമ. തഥാ ഹി പരതോ വുത്തം –

‘‘അഭിനിവേസം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ സുഞ്ഞതേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി, സുഞ്ഞതോ വിഹാരോ. നിമിത്തം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അനിമിത്തേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി, അനിമിത്തോ വിഹാരോ. പണിധിം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അപ്പണിഹിതേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി, അപ്പണിഹിതോ വിഹാരോ’’തി (പടി. മ. ൧.൭൮).

ഛളങ്ഗുപേക്ഖാസബ്ഭാവേന ച പടികൂലേ അപ്പടികൂലസഞ്ഞാദിവിഹാരസബ്ഭാവേന ച അരഹതോയേവ സബ്ബാകാരേന ചിത്തം വസേ വത്തതി, തതോ അയം വിപസ്സനാവിഹാരോ അരഹതോയേവ ഇജ്ഝതീതി വുത്തം ഹോതി. വീതരാഗോ സങ്ഖാരുപേക്ഖം വിപസ്സതി വാതി ഏത്ഥ പന തിധാ ച ഭയം, തിധാ ച അധിമുത്തിം അനാപജ്ജിത്വാ കേവലം വിപസ്സനാതി വേദിതബ്ബാ. ഏവഞ്ഹി സതി പുബ്ബാപരവിസേസോ ഹോതി.

൫൬. ഇദാനി ദ്വിന്നം തിണ്ണം പുഗ്ഗലാനം വസേന സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ഏകത്തനാനത്തഭേദം ദസ്സേതുകാമോ കഥം പുഥുജ്ജനസ്സ ച സേക്ഖസ്സ ചാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ¶ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഏകത്തം ഹോതീതി ഏകോ ഹോതി, സകത്ഥേ ഭാവവചനന്തി വേദിതബ്ബം. യഥാ ഇദപ്പച്ചയാ ഏവ ഇദപ്പച്ചയതാതി വുത്തം, തഥാ ഏകോവ ഏകത്തം. അഭിനീഹാരോതി സാമിഅത്ഥേ പച്ചത്തവചനം വാ, അഭിനീഹാരസ്സാതി അത്ഥോ. ‘‘സോ ദേസോ സമ്മജ്ജിത്വാ’’തിആദീസു (മഹാവ. ൧൬൮) വിയ വിഭത്തിവിപല്ലാസോ കതോതി വേദിതബ്ബോ. ചിത്തം കിലിസ്സതീതി വിപസ്സനാനികന്തിസങ്ഖാതേന ലോഭകിലേസേന ചിത്തം കിലിസ്സതി, താപീയതി ബാധീയതീതി അത്ഥോ. ഭാവനായ പരിപന്ഥോ ഹോതീതി പടിലദ്ധായ വിപസ്സനാഭാവനായ ¶ ഉപഘാതോ ഹോതി. പടിവേധസ്സ അന്തരായോ ഹോതീതി വിപസ്സനാഭാവനായ പടിലഭിതബ്ബസ്സ സച്ചപ്പടിവേധസ്സ പടിലാഭന്തരായോ ഹോതി. ആയതിം പടിസന്ധിയാ പച്ചയോ ഹോതീതി സങ്ഖാരുപേക്ഖാസമ്പയുത്തകമ്മസ്സ ബലവത്താ തേനേവ സുഗതിപടിസന്ധിയാ ദീയമാനായ അതിനന്ദനസങ്ഖാതോ ലോഭകിലേസോ അനാഗതേ കാമാവചരസുഗതിപടിസന്ധിയാ പച്ചയോ ഹോതി ¶ . യസ്മാ കിലേസസഹായം കമ്മം വിപാകം ജനേതി, തസ്മാ കമ്മം ജനകപച്ചയോ ഹോതി, കിലേസോ ഉപത്ഥമ്ഭകപച്ചയോ. സേക്ഖസ്സ പന ഉത്തരിപടിവേധസ്സാതി സകദാഗാമിമഗ്ഗാദിവസേന സച്ചപ്പടിവേധസ്സ. ആയതിം പടിസന്ധിയാ പച്ചയോ ഹോതീതി സേക്ഖേസു സോതാപന്നസകദാഗാമീനം അനധിഗതജ്ഝാനാനം സങ്ഖാരുപേക്ഖാകമ്മേന ദീയമാനായ കാമാവചരസുഗതിപടിസന്ധിയാ അഭിനന്ദനകിലേസോ പച്ചയോ ഹോതി, ഝാനലാഭീനം പന അനാഗാമിസ്സ ച ബ്രഹ്മലോകേയേവ പടിസന്ധാനതോ പച്ചയോ ന ഹോതി, അനുലോമഗോത്രഭൂഹി ച ദീയമാനായ പടിസന്ധിയാ അയമേവ കിലേസോ പച്ചയോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ.

അനിച്ചതോതി ഹുത്വാ അഭാവട്ഠേന അനിച്ചന്തികതായ ആദിഅന്തവന്തതായ ച അനിച്ചതോ. ദുക്ഖതോതി അഭിണ്ഹം പടിപീളനട്ഠേന ഉപ്പാദവയപടിപീളനതായ ദുക്ഖവത്ഥുതായ ച ദുക്ഖതോ. അനത്തതോതി അവസവത്തനട്ഠേന പച്ചയായത്തവുത്തിതായ സാമിനിവാസീകാരകവേദകാഭാവേന ച അനത്തതോ. അനുപസ്സനട്ഠേനാതി അനു അനു അനിച്ചാദിതോ പസ്സനട്ഠേന. അഭിനീഹാരോ നാനത്തം ഹോതീതി അഭിനീഹാരോ നാനാ ഹോതീതി വാ അഭിനീഹാരസ്സ നാനാഭാവോ ഹോതീതി വാ വേദിതബ്ബം.

കുസലാതി ആരോഗ്യട്ഠേന അനവജ്ജട്ഠേന കോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠേന ച. അബ്യാകതാതി കുസലാകുസലഭാവേന ന ബ്യാകതാ. കിഞ്ചികാലേ സുവിദിതാതി ¶ വിപസ്സനാകാലേ സുട്ഠു വിദിതാ. കിഞ്ചികാലേ ന സുവിദിതാതി അഭിനന്ദനകാലേ ന സുട്ഠു വിദിതാ. അച്ചന്തം സുവിദിതാതി അഭിനന്ദനായ പഹീനത്താ ഏകന്തേന സുവിദിതാ. വിദിതട്ഠേന ച അവിദിതട്ഠേന ചാതി ഏത്ഥ പുഥുജ്ജനസേക്ഖാനം സുവിദിതട്ഠോപി വീതരാഗസ്സ അച്ചന്തസുവിദിതട്ഠോപി വിദിതട്ഠോവ ഹോതി, ദ്വിന്നമ്പി ന സുവിദിതട്ഠോ അവിദിതട്ഠോവ.

അതിത്തത്താതി വിപസ്സനായ കരണീയസ്സ അപരിയോസിതത്താ അപ്പണീതഭാവേന. തബ്ബിപരീതേന തിത്തത്താ. തിണ്ണം സഞ്ഞോജനാനം പഹാനായാതി സക്കായദിട്ഠിവിചികിച്ഛാസീലബ്ബതപരാമാസാനം ¶ പഹാനത്ഥം. പച്ഛിമഭവികാപി ബോധിസത്താ ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. അപച്ഛിമഭവികാ പന വിപസ്സനം സങ്ഖാരുപേക്ഖം പാപേത്വാ ഠപേന്തി. സോതാപത്തിമഗ്ഗം പടിലാഭത്ഥായാതി അസമാസേത്വാ പഠന്തി, സമാസേത്വാ പാഠോ സുന്ദരതരോ. സേക്ഖോ തിണ്ണം സഞ്ഞോജനാനം പഹീനത്താതി സോതാപന്നസകദാഗാമിഅനാഗാമീനം സാമഞ്ഞേന വുത്തം. സകദാഗാമിഅനാഗാമീനമ്പി ഹി താനി പഹീനാനേവ. ഉത്തരിപടിലാഭത്ഥായാതി ഉപരൂപരിമഗ്ഗപടിലാഭത്ഥം. ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരത്ഥായാതി ദിട്ഠേവ ധമ്മേ പച്ചക്ഖേ അത്തഭാവേ യോ സുഖോ വിഹാരോ, തദത്ഥായ. വിഹാരസമാപത്തട്ഠേനാതി സേക്ഖസ്സ ഫലസമാപത്തട്ഠേന, വീതരാഗസ്സ വിപസ്സനാവിഹാരഫലസമാപത്തട്ഠേന.

൫൭. ഇദാനി ¶ സങ്ഖാരുപേക്ഖാനം ഗണനപരിച്ഛേദം ദസ്സേതും കതി സങ്ഖാരുപേക്ഖാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സമഥവസേനാതി സമാധിവസേന. അയമേവ വാ പാഠോ. നീവരണേ പടിസങ്ഖാതി പഞ്ച നീവരണാനി പഹാതബ്ബഭാവേന പരിഗ്ഗഹേത്വാ. സന്തിട്ഠനാതി നീവരണാനം പഹാനാഭിമുഖീഭൂതത്താ തേസം പഹാനേപി അബ്യാപാരഭാവൂപഗമനേന മജ്ഝത്തതായ സന്തിട്ഠനാ. സങ്ഖാരുപേക്ഖാസൂതി നീവരണപ്പഹാനേ ബ്യാപാരാകരണേന നീവരണസങ്ഖാതാനം സങ്ഖാരാനം ഉപേക്ഖനാസു. ഏസ നയോ വിതക്കവിചാരാദീസു ച. സമഥേ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ നാമ അപ്പനാവീഥിയാ ആസന്നപുബ്ബഭാഗേ ബലപ്പത്തഭാവനാമയഞാണം. സോതാപത്തിമഗ്ഗം പടിലാഭത്ഥായാതിആദീസു ചതൂസു മഗ്ഗവാരേസു സുഞ്ഞതാനിമിത്തഅപ്പണിഹിതമഗ്ഗാനം അഞ്ഞതരഞ്ഞതരോ മഗ്ഗോ ലബ്ഭതി. സോതാപത്തിഫലസമാപത്തത്ഥായാതിആദീസു ചതൂസു ഫലവാരേസു പന അപ്പണിഹിതാ ഫലസമാപത്തി വേദിതബ്ബാ. കസ്മാ? ‘‘സുഞ്ഞതവിഹാരസമാപത്തത്ഥായ അനിമിത്തവിഹാരസമാപത്തത്ഥായാ’’തി ¶ ഇതരാസം ദ്വിന്നം ഫലസമാപത്തീനം വിസും വുത്തത്താ. അനിച്ചാനുപസ്സനാവുട്ഠാനവസേന ഹി അനിമിത്തമഗ്ഗോ, തഥേവ ഫലസമാപത്തികാലേ അനിമിത്തഫലസമാപത്തി, ദുക്ഖാനുപസ്സനാവുട്ഠാനവസേന അപ്പണിഹിതമഗ്ഗഫലസമാപത്തിയോ, അനത്താനുപസ്സനാവുട്ഠാനവസേന സുഞ്ഞതമഗ്ഗഫലസമാപത്തിയോ സുത്തന്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ.

ഏത്ഥ ച ചതൂസു മഗ്ഗവാരേസു ഉപ്പാദന്തിആദീനി പഞ്ച ¶ മൂലപദാനി, ഗതിന്തിആദീനി ദസ വേവചനപദാനീതി പന്നരസ പദാനി വുത്താനി. ഛസു പന ഫലസമാപത്തിവാരേസു പഞ്ച മൂലപദാനേവ വുത്താനി. തം കസ്മാ ഇതി ചേ? സങ്ഖാരുപേക്ഖായ തിക്ഖഭാവേ സതി കിലേസപ്പഹാനേ സമത്ഥസ്സ മഗ്ഗസ്സ സമ്ഭവതോ തസ്സാ തിക്ഖഭാവദസ്സനത്ഥം വേവചനപദേഹി സഹ ദള്ഹം കത്വാ മൂലപദാനി വുത്താനി. ഫലസ്സ നിരുസ്സാഹഭാവേന സന്തസഭാവത്താ മഗ്ഗായത്തത്താ ച മന്ദഭൂതാപി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ ഫലസ്സ പച്ചയോ ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം മൂലപദാനേവ വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി.

൫൮. ഇദാനി ജാതിവസേന പുച്ഛിത്വാ ലബ്ഭമാനവസേന വിസ്സജ്ജേതും കതി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ കുസലാതിആദിമാഹ. തത്ഥ പന്നരസ സങ്ഖാരുപേക്ഖാതി സമഥവസേന അട്ഠ, ചതുന്നം മഗ്ഗാനം തിണ്ണം ഫലാനം വസേന സത്താതി പന്നരസ. സമഥവസേന അട്ഠ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ അരഹതോ നീവരണപടിസങ്ഖാഅഭാവതോ, വിതക്കവിചാരാദീനം പഹാനബ്യാപാരം വിനാ സുഖേന പഹാനതോ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖാനാമസ്സ അനനുരൂപാതി കത്വാ താസം അബ്യാകതതാ ന വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. അരഹതാ പന ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജന്തേന സങ്ഖാരുപേക്ഖം വിനാ സമാപജ്ജിതും ന സക്കാതി തിസ്സോ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ അബ്യാകതാതി വുത്താ. അപ്പണിഹിതസുഞ്ഞതാനിമിത്തവസേന ഹി അരഹതോ തിസ്സോ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ.

ഇദാനി സങ്ഖാരുപേക്ഖാനം സംവണ്ണനാവസേന വുത്താസു തീസു ഗാഥാസു പടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാതി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ ¶ . അട്ഠ ചിത്തസ്സ ഗോചരാതി സമഥവസേന വുത്താ അട്ഠ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ സമാധിസ്സ വിസയാ, ഭൂമിയോതി അത്ഥോ. ‘‘ചിത്തം പഞ്ഞഞ്ച ഭാവയ’’ന്തിആദീസു (സം. നി. ൧.൨൩, ൧൯൨) വിയ ചിത്തസീസേന സമാധി നിദ്ദിട്ഠോ, ‘‘ഗോചരേ, ഭിക്ഖവേ, ചരഥ സകേ പേത്തികേ വിസയേ’’തിആദീസു (സം. നി. ൫.൩൭൨) വിയ ഗോചരസദ്ദേന വിസയോ. യഞ്ഹി യദായത്തം, തസ്സേസോ വിസയോതി വുച്ചതി. പുഥുജ്ജനസ്സ ദ്വേതി സമഥവസേന വിപസ്സനാവസേന ച. തയോ സേക്ഖസ്സാതി ¶ സമഥവിപസ്സനാസമാപത്തിവസേന. തയോ ച വീതരാഗസ്സാതി അപ്പണിഹിതസുഞ്ഞതാനിമിത്തഫലസമാപത്തിവസേന. ‘‘തിസ്സോ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘തയോ’’തി ച ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ. തയോ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ ധമ്മാതി വാ യോജേതബ്ബം. യേഹി ചിത്തം വിവട്ടതീതി യേഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖാധമ്മേഹി വിതക്കവിചാരാദിതോ, ഉപ്പാദാദിതോ വാ ചിത്തം അപഗച്ഛതി. വീതരാഗസ്സാപി ഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖാസബ്ഭാവതോ ¶ ച സങ്ഖാരതോ ചിത്തം വിവട്ടിത്വാ നിബ്ബാനം പക്ഖന്ദതീതി വുത്തം ഹോതി. അട്ഠ സമാധിസ്സ പച്ചയാതി സമഥവസേന വുത്താ അട്ഠ അപ്പനാസമ്പാപകത്താ അപ്പനാസമാധിസ്സ പച്ചയാ. ദസ ഞാണസ്സ ഗോചരാതി വിപസ്സനാവസേന വുത്താ ദസ മഗ്ഗഞാണസ്സ ഫലഞാണസ്സ ച ഭൂമിയോ. തിണ്ണം വിമോക്ഖാന പച്ചയാതി സുഞ്ഞതാനിമിത്തഅപ്പണിഹിതവിമോക്ഖാനം ഉപനിസ്സയപച്ചയാ. നാനാദിട്ഠീസു ന കമ്പതീതി ഭങ്ഗം അവിസ്സജ്ജിത്വാവ സങ്ഖാരേ അനിച്ചാദിവസേന വിപസ്സന്തോ സസ്സതദിട്ഠിആദീസു നാനപ്പകാരാസു ദിട്ഠീസു ന വേധതീതി.

സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ഗോത്രഭുഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൫൯. ഗോത്രഭുഞാണനിദ്ദേസേ ¶ അഭിഭുയ്യതീതി അഭിഭവതി അതിക്കമതി. ബഹിദ്ധാ സങ്ഖാരനിമിത്തന്തി സകസന്താനപ്പവത്തഅകുസലക്ഖന്ധതോ ബഹിദ്ധാഭൂതം സങ്ഖാരനിമിത്തം. ലോകികസങ്ഖാരാ ഹി കിലേസാനം നിമിത്തത്താ, നിമിത്താകാരേന ഉപട്ഠാനതോ വാ നിമിത്തന്തി വുച്ചന്തി. അഭിഭുയ്യതീതി ഗോത്രഭൂതി ച പുഥുജ്ജനഗോത്താഭിഭവനതോ ¶ ഗോത്രഭുഭാവോ വുത്തോ. പക്ഖന്ദതീതി ഗോത്രഭൂതി അരിയഗോത്തഭാവനതോ ഗോത്രഭുഭാവോ വുത്തോ. അഭിഭുയ്യിത്വാ പക്ഖന്ദതീതി ഗോത്രഭൂതി ഉഭോ അത്ഥേ സമാസേത്വാ വുത്തം. വുട്ഠാതീതി ഗോത്രഭൂതി ച വിവട്ടതീതി ഗോത്രഭൂതി ച മാതികായ വുട്ഠാനവിവട്ടനപദാനുരൂപേന പുഥുജ്ജനഗോത്താഭിഭവനത്ഥോയേവ വുത്തോ. സമഥവസേന വുത്തഗോത്രഭൂനം പന നീവരണാദിഗോത്താഭിഭവനതോ ഗോത്രഭൂതി, ‘‘സോതാപത്തിഫലസമാപത്തത്ഥായാ’’തിആദീസു ഛസു സമാപത്തിവാരേസു ഉപ്പാദാദിഗോത്താഭിഭവനതോ ഗോത്രഭൂതി, ‘‘സകദാഗാമിമഗ്ഗം പടിലാഭത്ഥായാ’’തിആദീസു തീസു മഗ്ഗവാരേസു സോതാപന്നാദിഗോത്താഭിഭവനതോ ഗോത്രഭൂതി ¶ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഗോത്തത്ഥോ ചേത്ഥ ബീജത്ഥോ. വത്തനിപകരണേ കിര വുത്തം – ഗോത്തം വുച്ചതി നിബ്ബാനം സബ്ബപരിപന്ഥേഹി ഗുത്തത്താ, തം പടിപജ്ജതീതി ഗോത്രഭൂതി, അട്ഠ സമാപത്തിയോപി ഗോത്തം ഗോത്രഭുപരിപന്ഥേഹി ഗുത്തത്താ, തം ഗോത്തം പടിപജ്ജതീതി ഗോത്രഭൂതി വുത്തം. ‘‘ചതുന്നം മഗ്ഗാനംയേവ ഗോത്രഭു നിബ്ബാനാരമ്മണം, ചതസ്സന്നം ഫലസമാപത്തീനം ഗോത്രഭു സങ്ഖാരാരമ്മണം ഫലസമാപത്തിനിന്നത്താ’’തി വദന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ – ‘‘തസ്സ പവത്താനുപുബ്ബവിപസ്സനസ്സ സങ്ഖാരാരമ്മണഗോത്രഭുഞാണാനന്തരം ¶ ഫലസമാപത്തിവസേന നിരോധേ ചിത്തം അപ്പേതീ’’തി (വിസുദ്ധി. ൨.൮൬൩). തേനേവേത്ഥ മഗ്ഗവാരേസു സോളസമം കത്വാ ഗഹിതസ്സ ബഹിദ്ധാസങ്ഖാരനിമിത്തപദസ്സ സമാപത്തിവാരേസു ഛട്ഠം കത്വാ ഗഹണം ന കതന്തി വേദിതബ്ബം. ഇതരഥാ ഹി മൂലപദഗഹണേന ഗഹേതബ്ബം ഭവേയ്യ.

അഞ്ഞേ പന ‘‘യോ നിബ്ബാനേ പഠമാഭോഗോ പഠമസമന്നാഹാരോ, അയം വുച്ചതി ഗോത്രഭൂ’’തി വദന്തി. തം ഫലം സന്ധായ ന യുജ്ജതി. പന്നരസ ഗോത്രഭുധമ്മാ കുസലാതി ഏത്ഥ അരഹതോ അഭിഭവിതബ്ബനീവരണാഭാവതോ വിതക്കവിചാരാദീനം സുഖേനേവ പഹാതബ്ബഭാവതോ ച അഭിഭവനട്ഠേന ഗോത്രഭുനാമം നാരഹന്തീതി കത്വാ ഗോത്രഭൂനം അബ്യാകതതാ ന വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. അരഹതാ പന ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജന്തേന സങ്ഖാരേ അനഭിഭുയ്യ സമാപജ്ജിതും ന സക്കാതി ‘‘തയോ ഗോത്രഭുധമ്മാ അബ്യാകതാ’’തി വുത്താ. കേചി പന ‘‘അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബേധഭാഗിയാ ഏവ ഇധ നിദ്ദിട്ഠാ, തസ്മാ അട്ഠ സമാപത്തിഗോത്രഭൂ കുസലാ ഹോന്തീ’’തി വദന്തി. തഥാ സങ്ഖാരുപേക്ഖായപി വേദിതബ്ബം.

൬൦. സാമിസഞ്ചാതിആദീസു വട്ടാമിസലോകാമിസകിലേസാമിസാനം കിലേസാമിസേന സാമിസം സനികന്തികത്താ. കിം തം? അട്ഠവിധം സമഥഗോത്രഭുഞാണം. വട്ടാമിസന്തി ചേത്ഥ തേഭൂമകവട്ടമേവ. ലോകാമിസന്തി പഞ്ച കാമഗുണാ. കിലേസാമിസന്തി കിലേസാ ഏവ. നിരാമിസന്തി ദസവിധം വിപസ്സനാഗോത്രഭുഞാണം അനികന്തികത്താ. ന ഹി അരിയാ ഗോത്രഭുസ്മിം നികന്തിം കരോന്തി. പോത്ഥകേ ‘‘സാമിസഞ്ചേ’’തി ലിഖന്തി, തം ന സുന്ദരതരം. ഏവമേവ പണിഹിതഞ്ച അപ്പണിഹിതം സഞ്ഞുത്തഞ്ച വിസഞ്ഞുത്തം വുട്ഠിതഞ്ച അവുട്ഠിതം വേദിതബ്ബം. നികന്തിപണിധിയാ ഹി പണിഹിതം പത്ഥിതന്തി അത്ഥോ. തദഭാവേന അപ്പണിഹിതം ¶ . നികന്തിസഞ്ഞോഗേനേവ സഞ്ഞുത്തം. തദഭാവേന വിസഞ്ഞുത്തം. വുട്ഠിതന്തി വിപസ്സനാഗോത്രഭുഞാണമേവ. തഞ്ഹി നികന്തിച്ഛേദകത്താ വുട്ഠിതം നാമ. ഇതരം അവുട്ഠിതം. ബഹിദ്ധാ വുട്ഠാനത്താ വാ വുട്ഠിതം. ഫലഗോത്രഭുപി ഹി നിബ്ബാനജ്ഝാസയവസേന നിബ്ബാനാഭിമുഖീഭൂതത്താ ¶ ബഹിദ്ധാസങ്ഖാരനിമിത്താ വുട്ഠിതം നാമാതി വേദിതബ്ബം. ഹേട്ഠാഭിഭവനവുട്ഠാനവിവട്ടനവാരേസുപി ഫലഗോത്രഭു ¶ അജ്ഝാസയവസേന നിബ്ബാനാഭിമുഖീഭൂതത്താ അഭിഭുയ്യതി വുട്ഠാതി വിവട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. തിണ്ണം വിമോക്ഖാന പച്ചയാതി തിണ്ണം ലോകുത്തരവിമോക്ഖാനം സമഥഗോത്രഭു പകതൂപനിസ്സയപച്ചയാ ഹോന്തി, വിപസ്സനാഗോത്രഭു അനന്തരസമനന്തരൂപനിസ്സയപച്ചയാ ഹോന്തി. പഞ്ഞാ യസ്സ പരിച്ചിതാതി പുബ്ബഭാഗപഞ്ഞാ യസ്സ പരിചിതാ പരിചിണ്ണാ. കുസലോ വിവട്ടേ വുട്ഠാനേതി അസമ്മോഹവസേനേവ വിവട്ടസങ്ഖാതേ ഗോത്രഭുഞാണേ കുസലോ ഛേകോ, പുബ്ബഭാഗഞാണേന വാ കുസലോ. നാനാദിട്ഠീസു ന കമ്പതീതി സമുച്ഛേദേന പഹീനാസു നാനപ്പകാരാസു ദിട്ഠീസു ന വേധതീതി.

ഗോത്രഭുഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧. മഗ്ഗഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൬൧. മഗ്ഗഞാണനിദ്ദേസേ ¶ മിച്ഛാദിട്ഠിയാ വുട്ഠാതീതി ദിട്ഠാനുസയപ്പഹാനേന സമുച്ഛേദവസേന ദ്വാസട്ഠിഭേദതോ മിച്ഛാദിട്ഠിതോ വുട്ഠാതി. തദനുവത്തകകിലേസേഹീതി മിച്ഛാദിട്ഠിസമ്പയോഗവസേന ച മിച്ഛാദിട്ഠിഉപനിസ്സയേന ച ഉപ്പജ്ജമാനേഹി മിച്ഛാദിട്ഠിഅനുവത്തമാനേഹി നാനാവിധേഹി കിലേസേഹി. തേന തദേകട്ഠകിലേസപ്പഹാനം വുത്തം ഹോതി. ദുവിധഞ്ഹി ഏകട്ഠം സഹജേകട്ഠം പഹാനേകട്ഠഞ്ച. തായ ദിട്ഠിയാ സഹ ഏകസ്മിം ചിത്തേ, ഏകസ്മിം പുഗ്ഗലേ വാ യാവ പഹാനാ ഠിതാതി തദേകട്ഠാ. ദിട്ഠിയാ ഹി പഹീയമാനായ ദിട്ഠിസമ്പയുത്തേസു ദ്വീസു അസങ്ഖാരികചിത്തേസു തായ ദിട്ഠിയാ സഹജാതാ ലോഭോ മോഹോ ഉദ്ധച്ചം അഹിരികം അനോത്തപ്പന്തി ഇമേ കിലേസാ, ദ്വീസു സസങ്ഖാരികചിത്തേസു തായ ദിട്ഠിയാ സഹജാതാ ലോഭോ മോഹോ ഥിനം ഉദ്ധച്ചം അഹിരികം അനോത്തപ്പന്തി ഇമേ കിലേസാ സഹജേകട്ഠവസേന പഹീയന്തി. ദിട്ഠികിലേസേയേവ പഹീയമാനേ തേന സഹ ഏകസ്മിം പുഗ്ഗലേ ഠിതാ അപായഗമനീയാ ലോഭോ ദോസോ മോഹോ മാനോ വിചികിച്ഛാ ഥിനം ¶ ഉദ്ധച്ചം അഹിരികം അനോത്തപ്പന്തി ഇമേ കിലേസാ പഹാനേകട്ഠവസേന പഹീയന്തി. ഖന്ധേഹീതി തദനുവത്തകേഹേവ ഖന്ധേഹി, തം ദിട്ഠിം അനുവത്തമാനേഹി സഹജേകട്ഠേഹി ച പഹാനേകട്ഠേഹി ച ചതൂഹി അരൂപക്ഖന്ധേഹി, തംസമുട്ഠാനരൂപേഹി വാ സഹ പഞ്ചഹി ഖന്ധേഹി മിച്ഛാദിട്ഠിആദികിലേസപച്ചയാ അനാഗതേ ഉപ്പജ്ജിതബ്ബേഹി വിപാകക്ഖന്ധേഹി. ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹീതി യഥാവുത്തകിലേസക്ഖന്ധതോ ബഹിഭൂതേഹി സബ്ബസങ്ഖാരനിമിത്തേഹി. മിച്ഛാസങ്കപ്പാ വുട്ഠാതീതി സോതാപത്തിമഗ്ഗേന പഹാതബ്ബേസു ചതൂസു ദിട്ഠിസമ്പയുത്തേസു, വിചികിച്ഛാസഹഗതേ ചാതി പഞ്ചസു ചിത്തേസു അപായഗമനീയസേസാകുസലചിത്തേസു ച മിച്ഛാസങ്കപ്പാ വുട്ഠാതി.

മിച്ഛാവാചായ വുട്ഠാതീതി മുസാവാദതോ ചേവ അപായഗമനീയപിസുണഫരുസസമ്ഫപ്പലാപേഹി ച വുട്ഠാതി ¶ . മിച്ഛാകമ്മന്താ വുട്ഠാതീതി പാണാതിപാതാദിന്നാദാനമിച്ഛാചാരേഹി വുട്ഠാതി. മിച്ഛാആജീവാ ¶ വുട്ഠാതീതി കുഹനാ ലപനാ നേമിത്തികതാ നിപ്പേസികതാ ലാഭേനലാഭംനിജിഗീസനതാ, ആജീവഹേതുകേഹി വാ സത്തഹിപി കായവചീകമ്മേഹി വുട്ഠാതി. മിച്ഛാവായാമമിച്ഛാസതിമിച്ഛാസമാധീഹി വുട്ഠാനം മിച്ഛാസങ്കപ്പവുട്ഠാനേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. മിച്ഛാസതീതി ച സതിയാ പടിപക്ഖാകാരേന ഉപ്പജ്ജമാനാ അകുസലചിത്തുപ്പാദമത്തമേവ. ഉപരിമഗ്ഗത്തയേ ‘‘ദസ്സനട്ഠേന സമ്മാദിട്ഠീ’’തിആദീനി അട്ഠ മഗ്ഗങ്ഗാനി യഥാ പഠമജ്ഝാനികേ പഠമമഗ്ഗേ ലബ്ഭന്തി, തഥേവ ലബ്ഭന്തി. തത്ഥ പഠമമഗ്ഗേ സമ്മാദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠിം പജഹതീതി സമ്മാദിട്ഠി. സമ്മാസങ്കപ്പാദയോപി മിച്ഛാസങ്കപ്പാദീനം പജഹനട്ഠേനേവ വേദിതബ്ബാ. ഏവം സന്തേ പഠമമഗ്ഗേനേവ ദ്വാസട്ഠിയാ ദിട്ഠിഗതാനം പഹീനത്താ ഉപരിമഗ്ഗത്തയേന പഹാതബ്ബാ ദിട്ഠി നാമ നത്ഥി.

തത്ഥ സമ്മാദിട്ഠീതി നാമം കഥം ഹോതീതി? യഥാ വിസം അത്ഥി വാ ഹോതു മാ വാ, അഗദോ അഗദോത്വേവ വുച്ചതി, ഏവം മിച്ഛാദിട്ഠി അത്ഥി വാ ഹോതു മാ വാ, അയം സമ്മാദിട്ഠി ഏവ നാമ. യദി ഏവം നാമമത്തമേവേതം ഹോതി, ഉപരിമഗ്ഗത്തയേ പന സമ്മാദിട്ഠിയാ കിച്ചാഭാവോ ആപജ്ജതി, മഗ്ഗങ്ഗാനി ന പരിപൂരേന്തി. തസ്മാ സമ്മാദിട്ഠി സകിച്ചകാ കാതബ്ബാ, മഗ്ഗങ്ഗാനി പരിപൂരേതബ്ബാനീതി. സകിച്ചകാ ചേത്ഥ സമ്മാദിട്ഠി യഥാലാഭനിയമേന ദീപേതബ്ബാ. ഉപരിമഗ്ഗത്തയവജ്ഝോ ഹി ഏകോ മാനോ അത്ഥി, സോ ദിട്ഠിട്ഠാനേ തിട്ഠതി, സാ തം മാനം പജഹതീതി സമ്മാദിട്ഠി. സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്മിഞ്ഹി സമ്മാദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠിം ¶ പജഹതി. സോതാപന്നസ്സ പന സകദാഗാമിമഗ്ഗവജ്ഝോ മാനോ അത്ഥി, തം മാനം പജഹതീതി സമ്മാദിട്ഠി. തസ്സേവ സത്തഅകുസലചിത്തസഹജാതോ സങ്കപ്പോ അത്ഥി, തേഹേവ ചിത്തേഹി വാചങ്ഗചോപനം അത്ഥി, കായങ്ഗചോപനം അത്ഥി, പച്ചയപരിഭോഗോ അത്ഥി, സഹജാതവായാമോ അത്ഥി, അസ്സതിയഭാവോ അത്ഥി, സഹജാതചിത്തേകഗ്ഗതാ അത്ഥി, ഏതേ മിച്ഛാസങ്കപ്പാദയോ നാമ. സകദാഗാമിമഗ്ഗേ സമ്മാസങ്കപ്പാദയോ തേസം പഹാനേന സമ്മാസങ്കപ്പാദയോതി വേദിതബ്ബാ. ഏവം സകദാഗാമിമഗ്ഗേ ¶ അട്ഠങ്ഗാനി സകിച്ചകാനി ഹോന്തി. സകദാഗാമിസ്സ അനാഗാമിമഗ്ഗവജ്ഝോ മാനോ അത്ഥി, സോ ദിട്ഠിട്ഠാനേ തിട്ഠതി. തസ്സേവ സത്തഹി ചിത്തേഹി സഹജാതാ സങ്കപ്പാദയോ അത്ഥി. തേസം പഹാനേന അനാഗാമിമഗ്ഗേ അട്ഠന്നം അങ്ഗാനം സകിച്ചകതാ വേദിതബ്ബാ. അനാഗാമിസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗവജ്ഝോ മാനോ അത്ഥി, സോ ദിട്ഠിട്ഠാനേ തിട്ഠതി. യാനി പനസ്സ പഞ്ച അകുസലചിത്താനി, തേഹി സഹജാതാ സങ്കപ്പാദയോ അത്ഥി. തേസം പഹാനേന അരഹത്തമഗ്ഗേ അട്ഠന്നം അങ്ഗാനം സകിച്ചകതാ വേദിതബ്ബാ.

ഓളാരികാതി കായവചീദ്വാരേ വീതിക്കമസ്സ പച്ചയഭാവേന ഥൂലഭൂതമ്ഹാ. കാമരാഗസഞ്ഞോജനാതി മേഥുനരാഗസങ്ഖാതാ സഞ്ഞോജനാ. സോ ഹി കാമഭവേ സഞ്ഞോജേതീതി സഞ്ഞോജനന്തി ¶ വുച്ചതി. പടിഘസഞ്ഞോജനാതി ബ്യാപാദസഞ്ഞോജനാ. സോ ഹി ആരമ്മണേ പടിഹഞ്ഞതീതി പടിഘന്തി വുച്ചതി. തേ ഏവ ഥാമഗതട്ഠേന സന്താനേ അനുസേന്തീതി അനുസയാ. അണുസഹഗതാതി അണുഭൂതാ, സുഖുമഭൂതാതി അത്ഥോ. തബ്ഭാവേ ഹി ഏത്ഥ സഹഗതസദ്ദോ. സകദാഗാമിസ്സ ഹി കാമരാഗബ്യാപാദാ ദ്വീഹി കാരണേഹി അണുഭൂതാ അധിച്ചുപ്പത്തിയാ ച പരിയുട്ഠാനമന്ദതായ ച. തസ്സ ഹി ബാലപുഥുജ്ജനസ്സ വിയ കിലേസാ അഭിണ്ഹം ന ഉപ്പജ്ജന്തി, കദാചി കരഹചി ഉപ്പജ്ജന്തി. ഉപ്പജ്ജമാനാ ച ബാലപുഥുജ്ജനസ്സ വിയ മദ്ദന്താ ഫരന്താ ഛാദേന്താ അന്ധഅന്ധം കരോന്താ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, ദ്വീഹി പന മഗ്ഗേഹി പഹീനത്താ മന്ദമന്ദാ തനുകാകാരാ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തി, വീതിക്കമം പാപേതും സമത്ഥാ ന ഹോന്തി. ഏവം തനുഭൂതാ അനാഗാമിമഗ്ഗേന പഹീയന്തി രൂപരാഗാതി രൂപഭവേ ഛന്ദരാഗാ. അരൂപരാഗാതി അരൂപഭവേ ഛന്ദരാഗാ. മാനാതി ഉന്നതിലക്ഖണാ. ഉദ്ധച്ചാതി അവൂപസമലക്ഖണാ. അവിജ്ജായാതി അന്ധലക്ഖണായ. ഭവരാഗാനുസയാതി രൂപരാഗാരൂപരാഗവസേന പവത്തഭവരാഗാനുസയാ.

൬൨. ഇദാനി മഗ്ഗഞാണസംവണ്ണനം കരോന്തോ അജാതം ഝാപേതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ച അജാതം ഝാപേതി ജാതേന, ഝാനം തേന പവുച്ചതീതി അത്തനോ ¶ സന്താനേ പാതുഭൂതേന തേന തേന ലോകുത്തരജ്ഝാനേന തംസമങ്ഗീപുഗ്ഗലോ അജാതമേവ തം തം കിലേസം ഝാപേതി ദഹതി സമുച്ഛിന്ദതി, തേന കാരണേന തം ലോകുത്തരം ഝാനന്തി പവുച്ചതീതി അത്ഥോ. ഝാനവിമോക്ഖേ കുസലതാതി ¶ തസ്മിം അരിയമഗ്ഗസമ്പയുത്തേ വിതക്കാദികേ ഝാനേ ച വിമോക്ഖസങ്ഖാതേ അരിയമഗ്ഗേ ച അസമ്മോഹവസേന കുസലതായ പഠമമഗ്ഗേനേവ പഹീനാസു നാനാദിട്ഠീസു ന കമ്പതി. ഝാനം നാമ ദുവിധം ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനഞ്ച ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനഞ്ച. ലോകിയപഠമജ്ഝാനാദികം കസിണാദിആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനട്ഠേന ഝാനം, വിപസ്സനാസങ്ഖാരാനം സഭാവസാമഞ്ഞലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനട്ഠേന ഝാനം, ലോകുത്തരം നിബ്ബാനേ തഥലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനട്ഠേന ഝാനം. ഇധ പന ഗോത്രഭുനാപി സാധാരണം ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനട്ഠം അനാമസിത്വാ അസാധാരണേന കിലേസഝാപനട്ഠേന ഝാനം വുത്തം. വിമോക്ഖട്ഠോ പനേത്ഥ നിബ്ബാനാരമ്മണേ സുട്ഠു അധിമുച്ചനട്ഠോ കിലേസേഹി ച സുട്ഠു മുച്ചനട്ഠോ.

സമാദഹിത്വാ യഥാ ചേ വിപസ്സതീതി അപ്പനൂപചാരഖണികസമാധീനം അഞ്ഞതരേന സമാധിനാ പഠമം ചിത്തസമാധാനം കത്വാ പച്ഛാ യഥാ വിപസ്സതി ച. സമുച്ചയത്ഥോ ചേ-സദ്ദോ വിപസ്സനം സമുച്ചിനോതി. വിപസ്സമാനോ തഥാ ചേ സമാദഹേതി വിപസ്സനാ നാമേസാ ലൂഖഭൂതാ നിരസ്സാദാ, സമഥോ ച നാമ സിനിദ്ധഭൂതോ സഅസ്സാദോ. തസ്മാ തായ ലൂഖഭൂതം ചിത്തം സിനേഹേതും വിപസ്സമാനോ തഥാ ച സമാദഹേ. വിപസ്സമാനോ പുന സമാധിം പവിസിത്വാ ചിത്തസമാധാനഞ്ച തഥേവ കരേയ്യ, യഥേവ വിപസ്സനന്തി അത്ഥോ. ഇധ ചേ-സദ്ദോ സമാദഹനം സമുച്ചിനോതി. ഉഭയത്ഥാപി ഗാഥാബന്ധാനുവത്തനേന ¶ ചേ-കാരോ കതോ, അത്ഥോ പന ച-കാരത്ഥോ ഏവ. വിപസ്സനാ ച സമഥോ തദാ അഹൂതി യസ്മാ സമഥവിപസ്സനാനം യുഗനദ്ധഭാവേ സതി അരിയമഗ്ഗപാതുഭാവോ ഹോതി, തസ്മാ അരിയമഗ്ഗജനനസമത്ഥത്താ യദാ തദുഭയസമായോഗോ ഹോതി, തദാ വിപസ്സനാ ച സമഥോ ച അഹു, സമഥവിപസ്സനാ ഭൂതാ നാമ ഹോതീതി അത്ഥോ. താ ച സമഥവിപസ്സനാ അരിയമഗ്ഗാഭിമുഖീകാലേ ച മഗ്ഗക്ഖണേ ച സമാനഭാഗാ യുഗനദ്ധാ വത്തരേ സമാനോ സമോ ഭാഗോ കോട്ഠാസോ ഏതേസന്തി സമാനഭാഗാ, യുഗേ നദ്ധാ വിയാതി യുഗനദ്ധാ, അഞ്ഞമഞ്ഞം അനതിവത്തനട്ഠേന സമധുരാ സമബലാതി അത്ഥോ. വിത്ഥാരോ പനസ്സ യുഗനദ്ധകഥായം ആവിഭവിസ്സതി.

ദുക്ഖാ സങ്ഖാരാ സുഖോ, നിരോധോ ഇതി ദസ്സനം. ദുഭതോ വുട്ഠിതാ ¶ പഞ്ഞാ, ഫസ്സേതി അമതം പദന്തി ദുക്ഖാ സങ്ഖാരാ, സുഖോ നിരോധോ നിബ്ബാനന്തി പടിപന്നസ്സ ¶ തതോ നിബ്ബാനദസ്സനം അരിയമഗ്ഗഞാണം ദുഭതോ വുട്ഠിതാ പഞ്ഞാ നാമ. സാ ഏവ ച പഞ്ഞാ അമതം പദം നിബ്ബാനം ആരമ്മണഫുസനേന ഫുസതി, പടിലഭതീതി അത്ഥോ. നിബ്ബാനഞ്ഹി അതപ്പകട്ഠേന അമതസദിസന്തി അമതം, നാസ്സ മതം മരണം വയോ അത്ഥീതിപി അമതം, പുബ്ബഭാഗതോ പട്ഠായ മഹതാ ഉസ്സാഹേന മഹതിയാ പടിപദായ പജ്ജതി പടിപജ്ജീയതീതി പദന്തി വുച്ചതി.

വിമോക്ഖചരിയം ജാനാതീതി വിമോക്ഖപവത്തിം അസമ്മോഹവസേന ജാനാതി, പച്ചവേക്ഖണവസേന ജാനാതി. ‘‘ദുഭതോ വുട്ഠാനോ വിമോക്ഖോ, ദുഭതോ വുട്ഠാനാ ചത്താരോ വിമോക്ഖാ, ദുഭതോ വുട്ഠാനാനം അനുലോമാ ചത്താരോ വിമോക്ഖാ, ദുഭതോ വുട്ഠാനപടിപ്പസ്സദ്ധി ചത്താരോ വിമോക്ഖാ’’തി ഹി ഉപരി വിമോക്ഖകഥായംയേവ (പടി. മ. ൧.൨൦൯ ആദയോ) ആഗതാ വിമോക്ഖചരിയാ വേദിതബ്ബാ. തേസം വിത്ഥാരോ തത്ഥേവ ആഗതോ. നാനത്തേകത്തകോവിദോതി തേസം വിമോക്ഖാനം നാനാഭാവേ ഏകഭാവേ ച കുസലോ. ദുഭതോ വുട്ഠാനവിമോക്ഖവസേന ഹി തേസം ഏകത്തം, ചതുഅരിയമഗ്ഗവസേന നാനത്തം, ഏകേകസ്സാപി വാ അരിയമഗ്ഗസ്സ അനുപസ്സനാഭേദേന നാനത്തം, അരിയമഗ്ഗഭാവേന ഏകത്തം വേദിതബ്ബം. ദ്വിന്നം ഞാണാനം കുസലതാതി ദസ്സനസങ്ഖാതസ്സ ച ഭാവനാസങ്ഖാതസ്സ ചാതി ഇമേസം ദ്വിന്നം ഞാണാനം കുസലതായ. ദസ്സനന്തി ഹി സോതാപത്തിമഗ്ഗോ. സോ ഹി പഠമം നിബ്ബാനദസ്സനതോ ദസ്സനന്തി വുത്തോ. ഗോത്രഭു പന കിഞ്ചാപി പഠമതരം നിബ്ബാനം പസ്സതി, യഥാ പന രഞ്ഞോ സന്തികം കേനചിദേവ കരണീയേന ആഗതോ പുരിസോ ദൂരതോവ രഥികായ ചരന്തം ഹത്ഥിക്ഖന്ധഗതം രാജാനം ദിസ്വാപി ‘‘ദിട്ഠോ തേ രാജാ’’തി പുട്ഠോ ദിസ്വാ കത്തബ്ബകിച്ചസ്സ അകതത്താ ‘‘ന പസ്സാമീ’’തി ആഹ, ഏവമേവ നിബ്ബാനം ദിസ്വാ കത്തബ്ബസ്സ കിലേസപ്പഹാനസ്സാഭാവാ ന ‘‘ദസ്സന’’ന്തി വുച്ചതി. തഞ്ഹി ഞാണം മഗ്ഗസ്സ ആവജ്ജനട്ഠാനേ തിട്ഠതി. ഭാവനാതി സേസമഗ്ഗത്തയം. തഞ്ഹി പഠമമഗ്ഗേന ദിട്ഠസ്മിംയേവ ധമ്മേ ഭാവനാവസേന ഉപ്പജ്ജതി, ന അദിട്ഠപുബ്ബം കിഞ്ചി ¶ പസ്സതി, തസ്മാ ‘‘ഭാവനാ’’തി വുച്ചതി. ഹേട്ഠാ പന ഭാവനാമഗ്ഗസ്സ ¶ അപരിനിട്ഠിതത്താ ‘‘ദ്വിന്നം ഞാണാന’’ന്തി അവത്വാ സോതാപത്തിസകദാഗാമിഅനാഗാമിമഗ്ഗലാഭിനോ സന്ധായ ‘‘ഝാനവിമോക്ഖേ കുസലതാ’’തി വുത്തം, അരഹത്തമഗ്ഗലാഭിനോ പന ഭാവനാമഗ്ഗസ്സ പരിനിട്ഠിതത്താ ‘‘ദ്വിന്നം ഞാണാനം കുസലതാ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

മഗ്ഗഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨. ഫലഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൬൩. ഫലഞാണനിദ്ദേസേ ¶ ¶ തംപയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധത്താതി തസ്സ അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ വുട്ഠാനപയോഗസ്സ പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ. മഗ്ഗോ ഹി സകക്ഖണേ കിലേസപ്പഹാനേന ഉഭതോ വുട്ഠാനപയോഗം കരോതി നാമ, ഫലക്ഖണേ കിലേസാനം പഹീനത്താ മഗ്ഗസ്സ ഉഭതോ വുട്ഠാനപയോഗോ പടിപ്പസ്സദ്ധോ വൂപസന്തോ നാമ ഹോതി. ഉപ്പജ്ജതീതി മഗ്ഗാനന്തരം സകിം വാ ദ്വിക്ഖത്തും വാ ഉപ്പജ്ജതി, ഫലസമാപത്തികാലേ പന ബഹുക്ഖത്തും, നിരോധാ വുട്ഠഹന്തസ്സ ദ്വിക്ഖത്തും ഉപ്പജ്ജതി, സബ്ബമ്പി ഹി തം പയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ ഉപ്പജ്ജതി. മഗ്ഗസ്സേതം ഫലന്തി ഫലം അപേക്ഖിത്വാ നപുംസകവചനം കതം. സകദാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണാദീസുപി ഏകേകമഗ്ഗങ്ഗവസേനേവ വുട്ഠാനയോജനാ വേദിതബ്ബാ.

ഫലഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൩. വിമുത്തിഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൬൪. വിമുത്തിഞാണനിദ്ദേസേ ¶ സക്കായദിട്ഠീതി വിജ്ജമാനട്ഠേന സതി ഖന്ധപഞ്ചകസങ്ഖാതേ കായേ, സയം വാ സതീ തസ്മിം കായേ ദിട്ഠീതി സക്കായദിട്ഠി. വിചികിച്ഛാതി വിഗതാ ചികിച്ഛാ, സഭാവം വാ വിചിനന്തോ ഏതായ കിച്ഛതി കിലമതീതി വിചികിച്ഛാ. സീലബ്ബതപരാമാസോതി സീലേന സുദ്ധി വതേന സുദ്ധി സീലബ്ബതേന സുദ്ധീതി ഗഹിതഅഭിനിവേസോ. സോ ഹി സഭാവം അതിക്കമിത്വാ പരതോ ആമസതീതി സീലബ്ബതപരാമാസോ. ഉഭിന്നം സമാനേപി ദിട്ഠിഭാവേ തക്കഞ്ച പരൂപദേസഞ്ച വിനാ പകതിയാ ഏവ സക്കായദിട്ഠിഗഹണതോ പകതിഭൂതായ വീസതിവത്ഥുകായ സക്കായദിട്ഠിയാ പഹാനേനേവ സബ്ബദിട്ഠിപ്പഹാനദസ്സനത്ഥം സക്കായദിട്ഠി വുത്താ. സീലബ്ബതപരാമാസോ പന ¶ ‘‘സുദ്ധിപടിപദം പടിപജ്ജാമാ’’തി പടിപന്നാനം പടിപദായ മിച്ഛാഭാവദസ്സനത്ഥം വിസും വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ. തിണ്ണമ്പി അനുസയപ്പഹാനേനേവ പഹാനം ദസ്സേതും ദിട്ഠാനുസയോ വിചികിച്ഛാനുസയോതി വുത്തം, ന വിസും കിലേസത്താ. ഉപക്കിലേസാതി കിലേസേന്തി ഉപതാപേന്തി വിബാധേന്തീതി കിലേസാ, ഥാമഗതട്ഠേന ഭുസാ കിലേസാതി ഉപക്കിലേസാ. സമ്മാ സമുച്ഛിന്നാ ഹോന്തീതി സമുച്ഛേദപ്പഹാനേന അനുപ്പാദനിരോധേന സമ്മാ സമുച്ഛിന്നാ ഹോന്തി. സപരിയുട്ഠാനേഹീതി ചിത്തം പരിയോനന്ധന്താനി ¶ ഉട്ഠേന്തി ഉപ്പജ്ജന്തീതി പരിയുട്ഠാനാനി, സമുദാചാരപ്പത്താനം കിലേസാനമേതം അധിവചനം. സഹ പരിയുട്ഠാനേഹീതി സപരിയുട്ഠാനാനി. തേഹി സപരിയുട്ഠാനേഹി അനുസയിതഉപക്കിലേസേഹി. ചിത്തം വിമുത്തം ഹോതീതി തേസം അഭബ്ബുപ്പത്തികഭൂതത്താ സന്തതിവസേന പവത്തമാനം ചിത്തം തതോ വിമുത്തം നാമ ഹോതി. തദേവ സുട്ഠു വിമുത്തത്താ സുവിമുത്തം. തംവിമുത്തിഞാതട്ഠേനാതി തസ്സാ വിമുത്തിയാ ജാനനട്ഠേന.

വിമുത്തിഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൪. പച്ചവേക്ഖണഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൬൫. പച്ചവേക്ഖണഞാണനിദ്ദേസേ ¶ മഗ്ഗക്ഖണേയേവ ഹേതുട്ഠേന പഠമം മഗ്ഗങ്ഗാനി വിസും വിസും വത്വാ പുന മഗ്ഗങ്ഗഭൂതേ ച അമഗ്ഗങ്ഗഭൂതേ ച ധമ്മേ ‘‘ബുജ്ഝനട്ഠേന ബോധീ’’തി ലദ്ധനാമസ്സ അരിയസ്സ അങ്ഗഭാവേന ബോജ്ഝങ്ഗേ വിസും ദസ്സേസി. സതിധമ്മവിചയവീരിയസമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാ ഹി മഗ്ഗങ്ഗാനേവ, പീതിപസ്സദ്ധിഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാ അമഗ്ഗങ്ഗാനി. പുന ബലവസേന ഇന്ദ്രിയവസേന ച വിസും നിദ്ദിട്ഠേസു സദ്ധാ ഏവ അമഗ്ഗങ്ഗഭൂതാ. പുന മഗ്ഗക്ഖണേ ജാതേയേവ ധമ്മേ രാസിവസേന ദസ്സേന്തോ ആധിപതേയ്യട്ഠേനാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉപട്ഠാനട്ഠേന സതിപട്ഠാനാതി ഏകാവ നിബ്ബാനാരമ്മണാ സതി കായവേദനാചിത്തധമ്മേസു സുഭസുഖനിച്ചഅത്തസഞ്ഞാപഹാനകിച്ചസാധനവസേന ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ നാമ. നിബ്ബാനാരമ്മണം ഏകമേവ വീരിയം ഉപ്പന്നാനുപ്പന്നാനം അകുസലാനം പഹാനാനുപ്പത്തികിച്ചസ്സ, അനുപ്പന്നുപ്പന്നാനം കുസലാനം ഉപ്പാദട്ഠിതികിച്ചസ്സ സാധനവസേന ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ നാമ.

തഥട്ഠേന സച്ചാതി ദുക്ഖഭാവാദീസു അവിസംവാദകട്ഠേന ചത്താരി അരിയസച്ചാനി. ഏതാനേവ ചേത്ഥ പടിവേധട്ഠേന തദാ സമുദാഗതാനി, ‘‘അമതോഗധം നിബ്ബാന’’ന്തി വിസും വുത്തം നിബ്ബാനഞ്ച, സേസാ പന ധമ്മാ പടിലാഭട്ഠേന തദാ സമുദാഗതാ. ‘‘തഥട്ഠേന സച്ചാ തദാ സമുദാഗതാ’’തി വചനതോ മഗ്ഗഫലപരിയോസാനേ അവസ്സം ചത്താരി സച്ചാനി പച്ചവേക്ഖതീതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം. ‘‘കതം കരണീയം നാപരം ഇത്ഥത്തായാതി പജാനാതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൪൮) വചനതോ ച ‘‘ദുക്ഖം മേ പരിഞ്ഞാതം, സമുദയോ മേ പഹീനോ, നിരോധോ ¶ മേ സച്ഛികതോ, മഗ്ഗോ ¶ ച മേ ഭാവിതോ’’തി പച്ചവേക്ഖണം വുത്തമേവ ഹോതി. തഥാ പച്ചവേക്ഖണം യുജ്ജതി ച. സമുദയോതി ചേത്ഥ തംതംമഗ്ഗവജ്ഝോയേവ വേദിതബ്ബോ. ഏത്ഥ വുത്തസമുദയപച്ചവേക്ഖണവസേനേവ അട്ഠകഥായം ¶ ദുവിധം കിലേസപച്ചവേക്ഖണം മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനപച്ചവേക്ഖണാനി ഇധ സരൂപേനേവ ആഗതാനീതി വുത്താനി. കേവലം ദുക്ഖപച്ചവേക്ഖണമേവ ന വുത്തം. കിഞ്ചാപി ന വുത്തം, അഥ ഖോ പാഠസബ്ഭാവതോ യുത്തിസബ്ഭാവതോ ച ഗഹേതബ്ബമേവ. സച്ചപടിവേധത്ഥഞ്ഹി പടിപന്നസ്സ നിട്ഠിതേ സച്ചപടിവേധേ സയം കതകിച്ചപച്ചവേക്ഖണം യുത്തമേവാതി. അവിക്ഖേപട്ഠേന സമഥോതിആദി മഗ്ഗസമ്പയുത്തേ ഏവ സമഥവിപസ്സനാധമ്മേ ഏകരസട്ഠേന അനതിവത്തനട്ഠേന ച ദസ്സേതും വുത്തം. സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധീതി സമ്മാവാചാകമ്മന്താജീവാ ഏവ. അവിക്ഖേപട്ഠേന ചിത്തവിസുദ്ധീതി സമ്മാസമാധി ഏവ. ദസ്സനട്ഠേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധീതി സമ്മാദിട്ഠിയേവ. വിമുത്തട്ഠേനാതി സമുച്ഛേദവസേന മഗ്ഗവജ്ഝകിലേസേഹി മുച്ചനട്ഠേന, നിബ്ബാനാരമ്മണേ വാ അധിമുച്ചനട്ഠേന. വിമോക്ഖോതി സമുച്ഛേദവിമോക്ഖോ, അരിയമഗ്ഗോയേവ. പടിവേധട്ഠേന വിജ്ജാതി സച്ചപടിവേധട്ഠേന വിജ്ജാ, സമ്മാദിട്ഠിയേവ. പരിച്ചാഗട്ഠേന വിമുത്തീതി മഗ്ഗവജ്ഝകിലേസാനം പജഹനട്ഠേന തതോ മുച്ചനതോ വിമുത്തി, അരിയമഗ്ഗോയേവ. സമുച്ഛേദട്ഠേന ഖയേ ഞാണന്തി കിലേസസമുച്ഛിന്ദനട്ഠേന കിലേസക്ഖയകരേ അരിയമഗ്ഗേ ഞാണം, സമ്മാദിട്ഠിയേവ.

ഛന്ദാദയോ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. കേവലഞ്ഹേത്ഥ മഗ്ഗക്ഖണേയേവ മഗ്ഗസ്സ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനാകാരേന ദസ്സിതാ. വിമുത്തീതി ചേത്ഥ മഗ്ഗവിമുത്തിയേവ. ‘‘തഥട്ഠേന സച്ചാ’’തി ഏത്ഥ ഗഹിതമ്പി ച നിബ്ബാനം ഇധ പരിയോസാനഭാവദസ്സനത്ഥം പുന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഫലക്ഖണേപി ഏസേവ നയോ. ഏത്ഥ പന ഹേതുട്ഠേന മഗ്ഗോതി ഫലമഗ്ഗഭാവേനേവ. സമ്മപ്പധാനാതി മഗ്ഗക്ഖണേ ചതുകിച്ചസാധകസ്സ വീരിയകിച്ചസ്സ ഫലസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേ സിദ്ധത്താ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അഞ്ഞഥാ ഹി ഫലക്ഖണേ സമ്മപ്പധാനാ ഏവ ന ലബ്ഭന്തി. വുത്തഞ്ഹി മഗ്ഗക്ഖണേ സത്തതിംസ ബോധിപക്ഖിയധമ്മേ ഉദ്ധരന്തേന ഥേരേന ‘‘ഫലക്ഖണേ ഠപേത്വാ ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനേ അവസേസാ തേത്തിംസ ധമ്മാ ലബ്ഭന്തീ’’തി. ഏവമേവ ¶ പടിവേധകിച്ചാദിസിദ്ധിവസേന സച്ചാദീനിപി യഥായോഗം വേദിതബ്ബാനി. വിമോക്ഖോതി ച ഫലവിമോക്ഖോ. വിമുത്തീതി ഫലവിമുത്തി. പടിപ്പസ്സദ്ധട്ഠേന അനുപ്പാദേ ഞാണം വുത്തത്ഥമേവ. വുട്ഠഹിത്വാതി അന്തരാ വുട്ഠാനാഭാവാ ഫലാവസാനേന ഏവം വുത്തം. ഇമേ ധമ്മാ തദാ സമുദാഗതാതി ഇമേ വുത്തപ്പകാരാ ¶ ധമ്മാ മഗ്ഗക്ഖണേ ഫലക്ഖണേ ച സമുദാഗതാതി പച്ചവേക്ഖതീതി ഇതി-സദ്ദം പാഠസേസം കത്വാ സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ.

പച്ചവേക്ഖണഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൫. വത്ഥുനാനത്തഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൬൬. വത്ഥുനാനത്തഞാണനിദ്ദേസേ ¶ ¶ ചക്ഖും അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതീതി അജ്ഝത്തഭൂതം ചക്ഖും വവത്ഥപേതി. യഥാ സോ ചക്ഖും വവത്ഥപേതി, തഥാ വത്തുകാമോ കഥം ചക്ഖും അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതീതി പുച്ഛിത്വാ പുന ചക്ഖു അവിജ്ജാസമ്ഭൂതന്തി വവത്ഥേതീതിആദിനാ വവത്ഥാപനാകാരം ദസ്സേതി. തത്ഥ അവിജ്ജാതണ്ഹാ അതീതാ ഉപത്ഥമ്ഭകഹേതുയോ, കമ്മം അതീതം ജനകഹേതു, ആഹാരോ ഇദാനി ഉപത്ഥമ്ഭകഹേതു. ഏതേന ചക്ഖൂപത്ഥമ്ഭകാനി ഉതുചിത്താനി ഗഹിതാനേവ ഹോന്തി. ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായാതി ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം, ചത്താരി മഹാഭൂതാനി ഉപാദിയിത്വാ പവത്തന്തി അത്ഥോ. ഏതേന പസാദചക്ഖുഭാവോ ദസ്സിതോ ഹോതി, സസമ്ഭാരഭാവോ പടിക്ഖിത്തോ. ഉപ്പന്നന്തി അദ്ധാവസേന, സന്തതിഖണവസേന വാ പച്ചുപ്പന്നം. സമുദാഗതന്തി ഹേതുതോ സമുട്ഠിതം. ഏത്താവതാ വിപസ്സനാപുബ്ബഭാഗേ ചക്ഖുവവത്ഥാനം ദസ്സിതം. അഹുത്വാ സമ്ഭൂതന്തിആദീഹി അനിച്ചാനുപസ്സനാ. പുബ്ബേ ഉദയാ അവിജ്ജമാനതോ അഹുത്വാ സമ്ഭൂതം, ഉദ്ധം വയാ അഭാവതോ ഹുത്വാ ന ഭവിസ്സതി. അന്തവന്തതോതി അന്തോ അസ്സ അത്ഥീതി അന്തവാ, അന്തവാ ഏവ അന്തവന്തോ യഥാ ‘‘സതിമന്തോ, ഗതിമന്തോ, ധിതിമന്തോ ച യോ ഇസീ’’തി (ഥേരഗാ. ൧൦൫൨). തതോ അന്തവന്തതോ, ഭങ്ഗവിജ്ജമാനതോതി അത്ഥോ. അദ്ധുവന്തി സബ്ബാവത്ഥാനിപാതിതായ, ഥിരഭാവസ്സ ച അഭാവതായ ന ഥിരം. അസസ്സതന്തി ന നിച്ചം. വിപരിണാമധമ്മന്തി ജരായ ചേവ മരണേന ചാതി ദ്വേധാ വിപരിണാമപകതികം. ചക്ഖു അനിച്ചന്തിആദീനി ചക്ഖും അനിച്ചതോതിആദീനി ച വുത്തത്ഥാനി. മനോതി ഇധ ഭവങ്ഗമനസ്സ അധിപ്പേതത്താ അവിജ്ജാസമ്ഭൂതോതിആദി യുജ്ജതിയേവ. ആഹാരസമ്ഭൂതോതി ഏത്ഥ സമ്പയുത്തഫസ്സാഹാരമനോസഞ്ചേതനാഹാരവസേന വേദിതബ്ബം. ഉപ്പന്നോതി ച അദ്ധാസന്തതിവസേന.

വത്ഥുനാനത്തഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൬. ഗോചരനാനത്തഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൬൭. ഗോചരനാനത്തഞാണനിദ്ദേസേ ¶ ¶ രൂപേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതീതി അജ്ഝത്തതോ ബഹിദ്ധാഭൂതേ രൂപായതനധമ്മേ വവത്ഥപേതീതി അത്ഥോ. അവിജ്ജാസമ്ഭൂതാതിആദി അത്തഭാവപരിയാപന്നകമ്മജരൂപത്താ വുത്തം. ആഹാരോപി ഹി കമ്മജരൂപസ്സ ഉപത്ഥമ്ഭകപച്ചയോ ഹോതി. സദ്ദസ്സ പന ഉതുചിത്തസമുട്ഠാനത്താ അവിജ്ജാസമ്ഭൂതാദിചതുക്കം ന വുത്തം. ഫോട്ഠബ്ബാനം സയം മഹാഭൂതത്താ ‘‘ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായാ’’തി ന വുത്തം. ധമ്മാതി ചേത്ഥ ഭവങ്ഗമനോസമ്പയുത്താ തയോ അരൂപിനോ ഖന്ധാ, ധമ്മായതനപരിയാപന്നാനി ¶ സുഖുമരൂപാനി ച കമ്മസമുട്ഠാനാനി, സബ്ബാനിപി രൂപാദീനി ച. അപിച യാനി യാനി യേന യേന സമുട്ഠഹന്തി, താനി താനി തേന തേന വേദിതബ്ബാനി. ഇതരഥാ ഹി സകസന്താനപരിയാപന്നാപി രൂപാദയോ ധമ്മാ സബ്ബേ ന സങ്ഗണ്ഹേയ്യും. യസ്മാ അനിന്ദ്രിയബദ്ധരൂപാദയോപി വിപസ്സനൂപഗാ, തസ്മാ തേസം കമ്മസമ്ഭൂതപദേന സങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. തേപി ഹി സബ്ബസത്തസാധാരണകമ്മപച്ചയഉതുസമുട്ഠാനാ. അഞ്ഞേ പന ‘‘അനിന്ദ്രിയബദ്ധാ രൂപാദയോ അവിപസ്സനൂപഗാ’’തി വദന്തി. തം പന –

‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാതി, യദാ പഞ്ഞായ പസ്സതി;

അഥ നിബ്ബിന്ദതി ദുക്ഖേ, ഏസ മഗ്ഗോ വിസുദ്ധിയാ’’തി. (ധ. പ. ൨൭൭) –

ആദികായ പാളിയാ വിരുജ്ഝതി. വുത്തഞ്ച വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ – ‘‘ഇധേകച്ചോ ആദിതോവ അജ്ഝത്തസങ്ഖാരേ അഭിനിവിസിത്വാ വിപസ്സതി, യസ്മാ പന ന സുദ്ധഅജ്ഝത്തദസ്സനമത്തേനേവ മഗ്ഗവുട്ഠാനം ഹോതി, ബഹിദ്ധാപി ദട്ഠബ്ബമേവ, തസ്മാ പരസ്സ ¶ ഖന്ധേപി അനുപാദിന്നസങ്ഖാരേപി അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താതി വിപസ്സതീ’’തി (വിസുദ്ധി. ൨.൭൮൪). തസ്മാ പരേസം ചക്ഖാദിവവത്ഥാനമ്പി അനിന്ദ്രിയബദ്ധരൂപാദിവവത്ഥാനമ്പി ഇച്ഛിതബ്ബമേവ, തസ്മാ തേഭൂമകസങ്ഖാരാ അവിപസ്സനൂപഗാ നാമ നത്ഥി.

ഗോചരനാനത്തഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൭. ചരിയാനാനത്തഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൬൮. ചരിയാനാനത്തഞാണനിദ്ദേസേ ¶ വിഞ്ഞാണചരിയാതിആദീസു ആരമ്മണേ ചരതീതി ചരിയാ, വിഞ്ഞാണമേവ ചരിയാ വിഞ്ഞാണചരിയാ. അഞ്ഞാണേന ചരണം ¶ , അഞ്ഞാണേന വാ ചരതി, അഞ്ഞാതേ വാ ചരതി, അഞ്ഞാണസ്സ വാ ചരണന്തി അഞ്ഞാണചരിയാ. ഞാണമേവ ചരിയാ, ഞാണേന വാ ചരിയാ, ഞാണേന വാ ചരതി, ഞാതേ വാ ചരതി, ഞാണസ്സ വാ ചരണന്തി ഞാണചരിയാ. ദസ്സനത്ഥായാതി രൂപദസ്സനത്ഥായ പവത്താ. ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാതി ഭവങ്ഗസന്താനതോ അപനേത്വാ രൂപാരമ്മണേ ചിത്തസന്താനം ആവജ്ജേതി നാമേതീതി ആവജ്ജനം, വിപാകാഭാവതോ കരണമത്തന്തി കിരിയാ, കുസലാകുസലവസേന ന ബ്യാകതാതി അബ്യാകതാ. ദസ്സനട്ഠോതി പസ്സന്തി തേന, സയം വാ പസ്സതി, ദസ്സനമത്തമേവ വാ തന്തി ദസ്സനം, ദസ്സനമേവ അത്ഥോ ദസ്സനട്ഠോ. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണന്തി കുസലവിപാകം ¶ വാ അകുസലവിപാകം വാ. ദിട്ഠത്താതി അദിട്ഠേ സമ്പടിച്ഛനസ്സ അഭാവതോ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന രൂപാരമ്മണസ്സ ദിട്ഠത്താ. അഭിനിരോപനാ വിപാകമനോധാതൂതി ദിട്ഠാരമ്മണമേവ ആരോഹതീതി അതിനിരോപനാ, ഉഭയവിപാകാ സമ്പടിച്ഛനമനോധാതു. അഭിനിരോപിതത്താതി രൂപാരമ്മണം അഭിരുള്ഹത്താ. വിപാകമനോവിഞ്ഞാണധാതൂതി ഉഭയവിപാകാ സന്തീരണമനോവിഞ്ഞാണധാതു. ഏസ നയോ സോതദ്വാരാദീസുപി. സന്തീരണാനന്തരം വോട്ഠബ്ബനേ അവുത്തേപി അട്ഠകഥാചരിയേഹി വുത്തത്താ ലബ്ഭതീതി ഗഹേതബ്ബം. വിജാനനത്ഥായാതി ധമ്മാരമ്മണസ്സ ചേവ രൂപാദിആരമ്മണസ്സ ച വിജാനനത്ഥായ. ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാതി മനോദ്വാരാവജ്ജനചിത്തം. വിജാനനട്ഠോതി തദനന്തരജവനവസേന ആരമ്മണസ്സ വിജാനനമേവ അത്ഥോ, ന അഞ്ഞോ. ഉപരി അകുസലജവനാനം വിപസ്സനാമഗ്ഗഫലജവനാനഞ്ച വിസും വുത്തത്താ സേസജവനാനി ഇധ ഗഹേതബ്ബാനി സിയും. ‘‘കുസലേഹി കമ്മേഹി വിപ്പയുത്താ ചരതീതി വിഞ്ഞാണചരിയാ’’തിആദിവചനതോ (പടി. മ. ൧.൭൦) പന ഹസിതുപ്പാദചിത്തജവനമേവ ഗഹേതബ്ബം. ഛസു ദ്വാരേസു അഹേതുകാനംയേവ ¶ ചിത്താനം വുത്തത്താ ദ്വേ ആവജ്ജനാനി ദ്വേ പഞ്ചവിഞ്ഞാണാനി ദ്വേ സമ്പടിച്ഛനാനി തീണി സന്തീരണാനി ഏകം ഹസിതുപ്പാദചിത്തന്തി അട്ഠാരസ അഹേതുകചിത്താനിയേവ വിഞ്ഞാണചരിയാതി വേദിതബ്ബാനി.

൬൯. ഇദാനി വിസയവിജാനനമത്തട്ഠേന വിഞ്ഞാണചരിയാതി ദസ്സേതും നീരാഗാ ചരതീതിആദിമാഹ, വിഞ്ഞാണഞ്ഹി രാഗാദിസമ്പയോഗേ സദ്ധാദിസമ്പയോഗേ ച അവത്ഥന്തരം പാപുണാതി, തേസു അസതി സകാവത്ഥായമേവ തിട്ഠതി. തസ്മാ നീരാഗാദിവചനേന തേസം വുത്തവിഞ്ഞാണാനം വിഞ്ഞാണകിച്ചമത്തം ദസ്സേതി. നത്ഥി ഏതിസ്സാ രാഗോതി നീരാഗാ. നിരാഗാതി രസ്സം കത്വാപി പഠന്തി ¶ . സോ പന രജ്ജനവസേന രാഗോ. ഇതരേസു ദുസ്സനവസേന ദോസോ. മുയ്ഹനവസേന മോഹോ. മഞ്ഞനവസേന മാനോ. വിപരീതദസ്സനവസേന ദിട്ഠി. ഉദ്ധതഭാവോ, അവൂപസന്തഭാവോ വാ ഉദ്ധച്ചം. വിചികിച്ഛാ വുത്തത്ഥാ. അനുസേന്തീതി അനുസയാ. ‘‘നിരനുസയാ’’തി വത്തബ്ബേ നാനുസയാതി വുത്തം, സോയേവത്ഥോ. പരിയുട്ഠാനപ്പത്താനമേവേത്ഥ അഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ന ഹി വിഞ്ഞാണചരിയാ പഹീനാനുസയാനംയേവ വുത്താ. യാ ച നീരാഗാദിനാമാ, സാ രാഗാദീഹി വിപ്പയുത്താവ നാമ ഹോതീതി പരിയായന്തരദസ്സനത്ഥം രാഗവിപ്പയുത്താതിആദിമാഹ. പുന അഞ്ഞേഹി ച വിപ്പയുത്തതം ദസ്സേതും കുസലേഹി കമ്മേഹീതിആദിമാഹ. കുസലാനിയേവ രാഗാദിവജ്ജാഭാവാ അനവജ്ജാനി. പരിസുദ്ധഭാവകരേഹി ഹിരിഓത്തപ്പേഹി യുത്തത്താ സുക്കാനി. പവത്തിസുഖത്താ സുഖോ ഉദയോ ഉപ്പത്തി ഏതേസന്തി സുഖുദ്രയാനി, സുഖവിപാകത്താ വാ സുഖോ ഉദയോ വഡ്ഢി ഏതേസന്തി സുഖുദ്രയാനി. വുത്തവിപക്ഖേന അകുസലാനി യോജേതബ്ബാനി. വിഞ്ഞാതേ ചരതീതി വിഞ്ഞാണേന വിഞ്ഞായമാനം ആരമ്മണം വിഞ്ഞാതം നാമ, തസ്മിം വിഞ്ഞാതേ ആരമ്മണേ. കിം വുത്തം ഹോതി? നീലവണ്ണയോഗതോ നീലവത്ഥം വിയ വിഞ്ഞാണയോഗതോ വിഞ്ഞാതം വിഞ്ഞാണം നാമ ഹോതി, തസ്മിം വിഞ്ഞാണേ ചരതീതി വിഞ്ഞാണചരിയാതി വുത്തം ഹോതി. വിഞ്ഞാണസ്സ ¶ ഏവരൂപാ ചരിയാ ഹോതീതി വുത്തപ്പകാരസ്സ വിഞ്ഞാണസ്സ വുത്തപ്പകാരാ ചരിയാ ഹോതീതി അത്ഥോ. ‘‘വിഞ്ഞാണസ്സ ചരിയാ’’തി ച വോഹാരവസേന വുച്ചതി, വിഞ്ഞാണതോ പന വിസും ചരിയാ നത്ഥി. പകതിപരിസുദ്ധമിദം ചിത്തം നിക്കിലേസട്ഠേനാതി ഇദം വുത്തപ്പകാരം ചിത്തം രാഗാദികിലേസാഭാവേന ¶ പകതിയാ ഏവ പരിസുദ്ധം. തസ്മാ വിജാനനമത്തമേവ ചരിയാതി വിഞ്ഞാണചരിയാതി വുത്തം ഹോതി. നിക്ലേസട്ഠേനാതിപി പാഠോ.

അഞ്ഞാണചരിയായ മനാപിയേസൂതി മനസി അപ്പേന്തി പസീദന്തി, മനം വാ അപ്പായന്തി വഡ്ഢേന്തീതി മനാപാനി, മനാപാനിയേവ മനാപിയാനി. തേസു മനാപിയേസു. താനി പന ഇട്ഠാനി വാ ഹോന്തു അനിട്ഠാനി വാ, ഗഹണവസേന മനാപിയാനി. ന ഹി ഇട്ഠസ്മിംയേവ രാഗോ അനിട്ഠസ്മിംയേവ ദോസോ ഉപ്പജ്ജതി. രാഗസ്സ ജവനത്ഥായാതി സന്തതിവസേന രാഗസ്സ ജവനത്ഥായ പവത്താ. ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാതി ചക്ഖുദ്വാരേ അയോനിസോ മനസികാരഭൂതാ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ മനോധാതു. രാഗസ്സ ജവനാതി യേഭുയ്യേന സത്തക്ഖത്തും ¶ രാഗസ്സ പവത്തി, പുനപ്പുനം പവത്തോ രാഗോയേവ. അഞ്ഞാണചരിയാതി അഞ്ഞാണേന രാഗസ്സ സമ്ഭവതോ അഞ്ഞാണേന രാഗസ്സ ചരിയാതി വുത്തം ഹോതി. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. തദുഭയേന അസമപേക്ഖനസ്മിം വത്ഥുസ്മിന്തി രാഗദോസവസേന സമപേക്ഖനവിരഹിതേ രൂപാരമ്മണസങ്ഖാതേ വത്ഥുസ്മിം. മോഹസ്സ ജവനത്ഥായാതി വിചികിച്ഛാഉദ്ധച്ചവസേന മോഹസ്സ ജവനത്ഥായ. അഞ്ഞാണചരിയാതി അഞ്ഞാണസ്സേവ ചരിയാ, ന അഞ്ഞസ്സ. വിനിബന്ധസ്സാതിആദീനി മാനാദീനം സഭാവവചനാനി. തത്ഥ വിനിബന്ധസ്സാതി ഉന്നതിവസേന വിനിബന്ധിത്വാ ഠിതസ്സ. പരാമട്ഠായാതി രൂപസ്സ അനിച്ചഭാവാദിം അതിക്കമിത്വാ പരതോ നിച്ചഭാവാദിം ആമട്ഠായ ഗഹിതായ. വിക്ഖേപഗതസ്സാതി രൂപാരമ്മണേ വിക്ഖിത്തഭാവം ഗതസ്സ. അനിട്ഠങ്ഗതായാതി അസന്നിട്ഠാനഭാവം ഗതായ. ഥാമഗതസ്സാതി ബലപ്പത്തസ്സ. ധമ്മേസൂതി രൂപാദീസു വാ ധമ്മാരമ്മണഭൂതേസു വാ ധമ്മേസു.

൭൦. യസ്മാ രാഗാദയോ അഞ്ഞാണേന ഹോന്തി, തസ്മാ രാഗാദിസമ്പയോഗേന അഞ്ഞാണം വിസേസേന്തോ സരാഗാ ചരതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ സരാഗാ ചരതീതി മോഹമാനദിട്ഠിമാനാനുസയദിട്ഠാനുസയഅവിജ്ജാനുസയജവനവസേന ചരിയാ വേദിതബ്ബാ. സദോസാ ചരതീതി മോഹഅവിജ്ജാനുസയജവനവസേന. സമോഹാ ചരതീതി രാഗദോസമാനദിട്ഠിഉദ്ധച്ചവിചികിച്ഛാനുസയജവനവസേന. സമാനാ ചരതീതി രാഗമോഹകാമരാഗഭവരാഗാവിജ്ജാനുസയജവനവസേന. സദിട്ഠി ചരതീതി രാഗമോഹകാമരാഗാവിജ്ജാനുസയജവനവസേന. സഉദ്ധച്ചാ ചരതി സവിചികിച്ഛാ ചരതീതി ¶ മോഹഅവിജ്ജാനുസയജവനവസേന. സാനുസയാ ചരതീതി ഏത്ഥാപി വുത്തനയേനേവ ഏകേകം അനുസയം മൂലം കത്വാ തസ്മിം ചിത്തേ ലബ്ഭമാനകസേസാനുസയവസേന സാനുസയതാ യോജേതബ്ബാ. രാഗസമ്പയുത്താതിആദി സരാഗാദിവേവചനമേവ. സാ ഏവ ¶ ഹി ചരിയാ സമ്പയോഗവസേന സഹ രാഗാദീഹി വത്തതീതി സരാഗാദിആദീനി നാമാനി ലഭതി. രാഗാദീഹി സമം ഏകുപ്പാദേകനിരോധേകവത്ഥേകാരമ്മണാദീഹി പകാരേഹി യുത്താതി രാഗസമ്പയുത്താനീതിആദീനി നാമാനി ലഭതി. സായേവ ച യസ്മാ കുസലാദീഹി കമ്മേഹി വിപ്പയുത്താ, അകുസലാദീഹി കമ്മേഹി സമ്പയുത്താ, തസ്മാപി അഞ്ഞാണചരിയാതി ദസ്സേതും കുസലേഹി കമ്മേഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ അഞ്ഞാതേതി മോഹസ്സ അഞ്ഞാണലക്ഖണത്താ യഥാസഭാവേന അഞ്ഞാതേ ആരമ്മണേ. സേസം വുത്തത്ഥമേവ.

൭൧. ഞാണചരിയായം ¶ യസ്മാ വിവട്ടനാനുപസ്സനാദീനം അനന്തരപച്ചയഭൂതാ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ നത്ഥി, തസ്മാ തേസം അത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതം അവത്വാ വിവട്ടനാനുപസ്സനാദയോവ വുത്താ. അനുലോമഞാണത്ഥായ ഏവ ഹി ആവജ്ജനാ ഹോതി, തതോ വിവട്ടനാനുപസ്സനാമഗ്ഗഫലാനി. ഫലസമാപത്തീതി ചേത്ഥ മഗ്ഗാനന്തരജാ വാ ഹോതു കാലന്തരജാ വാ, ഉഭോപി അധിപ്പേതാ. നീരാഗാ ചരതീതിആദീസു രാഗാദീനം പടിപക്ഖവസേന നീരാഗാദിതാ വേദിതബ്ബാ, വിഞ്ഞാണചരിയായം രാഗാദീനം അഭാവമത്തട്ഠേന. ഞാതേതി യഥാസഭാവതോ ഞാതേ. അഞ്ഞാ വിഞ്ഞാണചരിയാതിആദീഹി തിസ്സന്നം ചരിയാനം അഞ്ഞമഞ്ഞമസമ്മിസ്സതം ദസ്സേതി. വിഞ്ഞാണകിച്ചമത്തവസേന ഹി അഹേതുകചിത്തുപ്പാദാ വിഞ്ഞാണചരിയാ, അഞ്ഞാണകിച്ചവതം ദ്വാദസന്നം അകുസലചിത്തുപ്പാദാനം വസേനേവ അഞ്ഞാണചരിയാ, വിസേസേന ഞാണകിച്ചകാരീനം വിപസ്സനാമഗ്ഗഫലാനം വസേന ഞാണചരിയാ. ഏവമിമാ അഞ്ഞമഞ്ഞമസമ്മിസ്സാ ച, വിപസ്സനം ഠപേത്വാ സഹേതുകകാമാവചരകിരിയാകുസലാ ച, സഹേതുകകാമാവചരവിപാകാ ച, രൂപാവചരാരൂപാവചരകുസലാബ്യാകതാ ച തീഹി ചരിയാഹി വിനിമുത്താതി വേദിതബ്ബാ. നിബ്ബാനാരമ്മണായ വിവട്ടനാനുപസ്സനായ ഞാണചരിയായ നിദ്ദിട്ഠത്താ നിബ്ബാനമഗ്ഗഫലപച്ചവേക്ഖണഭൂതാനി സേക്ഖാസേക്ഖാനം പച്ചവേക്ഖണഞാണാനി ഞാണചരിയായ സങ്ഗഹിതാനീതി വേദിതബ്ബാനി. താനിപി ഹി വിസേസേന ഞാണകിച്ചകരാനേവാതി.

ചരിയാനാനത്തഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൮. ഭൂമിനാനത്തഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൭൨. ഭൂമിനാനത്തഞാണനിദ്ദേസേ ¶ ഭൂമിയോതി ഭാഗാ പരിച്ഛേദാ വാ. കാമാവചരാതി ഏത്ഥ ദുവിധോ കാമോ കിലേസകാമോ വത്ഥുകാമോ ച. കിലേസകാമോ ഛന്ദരാഗോ, വത്ഥുകാമോ തേഭൂമകവട്ടം. കിലേസകാമോ കാമേതീതി കാമോ, വത്ഥുകാമോ കാമീയതീതി കാമോ. സോ ദുവിധോ കാമോ പവത്തിവസേന ¶ യസ്മിം പദേസേ അവചരതി, സോ പദേസോ കാമോ ഏത്ഥ അവചരതീതി കാമാവചരോ. സോ പന പദേസോ ചതുന്നം അപായാനം, മനുസ്സലോകസ്സ, ഛന്നഞ്ച ദേവലോകാനം വസേന ഏകാദസവിധോ ¶ . യഥാ ഹി യസ്മിം പദേസേ സസത്ഥാ പുരിസാ അവചരന്തി, സോ വിജ്ജമാനേസുപി അഞ്ഞേസു ദ്വിപദചതുപ്പദേസു അവചരന്തേസു തേസം അഭിലക്ഖിതത്താ ‘‘സസത്ഥാവചരോ’’തി വുച്ചതി, ഏവം വിജ്ജമാനേസുപി അഞ്ഞേസു രൂപാവചരാദീസു തത്ഥ അവചരന്തേസു തേസം അഭിലക്ഖിതത്താ അയം പദേസോ ‘‘കാമാവചരോ’’ത്വേവ വുച്ചതി. സ്വായം യഥാ രൂപഭവോ രൂപം, ഏവം ഉത്തരപദലോപം കത്വാ ‘‘കാമോ’’ത്വേവ വുച്ചതി. തപ്പടിബദ്ധോ ഏകേകോ ധമ്മോ ഇമസ്മിം ഏകാദസവിധപദേസസങ്ഖാതേ കാമേ അവചരതീതി കാമാവചരോ. കിഞ്ചാപി ഹി ഏത്ഥ കേചി ധമ്മാ രൂപാരൂപഭവേസുപി അവചരന്തി, യഥാ പന സങ്ഗാമേ അവചരണതോ ‘‘സങ്ഗാമാവചരോ’’തി ലദ്ധനാമോ നാഗോ നഗരേ ചരന്തോപി ‘‘സങ്ഗാമാവചരോ’’ത്വേവ വുച്ചതി, ഥലജലചരാ ച പാണിനോ അഥലേ അജലേ ച ഠിതാപി ‘‘ഥലചരാ ജലചരാ’’ത്വേവ വുച്ചന്തി, ഏവം തേ അഞ്ഞത്ഥ അവചരന്താപി കാമാവചരായേവാതി വേദിതബ്ബാ. ആരമ്മണകരണവസേന വാ ഏതേസു വുത്തപ്പകാരേസു ധമ്മേസു കാമോ അവചരതീതി കാമാവചരാ. കാമഞ്ചേസ രൂപാരൂപാവചരധമ്മേസുപി അവചരതി, യഥാ പന ‘‘വദതീതി വച്ഛോ, മഹിയം സേതീതി മഹിംസോ’’തി വുത്തേ ന യത്തകാ വദന്തി, മഹിയം വാ സേന്തി, സബ്ബേസം തം നാമം ഹോതി. ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം. ഏത്ഥ സബ്ബേ തേ ധമ്മേ ഏകരാസിം കത്വാ വുത്തഭൂമിസദ്ദമപേക്ഖിത്വാ കാമാവചരാതി ഇത്ഥിലിങ്ഗവചനം കതം. രൂപാവചരാതിആദീസു രൂപഭവോ രൂപം, തസ്മിം രൂപേ അവചരന്തീതി രൂപാവചരാ. അരൂപഭവോ അരൂപം, തസ്മിം അരൂപേ ¶ അവചരന്തീതി അരൂപാവചരാ. തേഭൂമകവട്ടേ പരിയാപന്നാ അന്തോഗധാതി പരിയാപന്നാ, തസ്മിം ന പരിയാപന്നാതി അപരിയാപന്നാ.

കാമാവചരാദിഭൂമിനിദ്ദേസേസു ഹേട്ഠതോതി ഹേട്ഠാഭാഗേന. അവീചിനിരയന്തി ജാലാനം വാ സത്താനം വാ വേദനാനം വാ വീചി അന്തരം ഛിദ്ദം ഏത്ഥ നത്ഥീതി അവീചി. സുഖസങ്ഖാതോ അയോ ഏത്ഥ നത്ഥീതി നിരയോ, നിരതിഅത്ഥേനപി നിരയോ. പരിയന്തം കരിത്വാതി തം അവീചിസങ്ഖാതം നിരയം അന്തം കത്വാ. ഉപരിതോതി ഉപരിഭാഗേന. പരനിമ്മിതവസവത്തീ ദേവേതി പരനിമ്മിതേസു കാമേസു വസം വത്തനതോ ഏവംലദ്ധവോഹാരേ ദേവേ. അന്തോ കരിത്വാതി അന്തോ പക്ഖിപിത്വാ. യം ഏതസ്മിം അന്തരേതി യേ ഏതസ്മിം ഓകാസേ. യന്തി ച ലിങ്ഗവചനവിപല്ലാസോ കതോ. ഏത്ഥാവചരാതി ഇമിനാ യസ്മാ തസ്മിം അന്തരേ അഞ്ഞേപി ചരന്തി കദാചി കത്ഥചി സമ്ഭവതോ, തസ്മാ തേസം അസങ്ഗണ്ഹനത്ഥം അവചരാതി വുത്തം. തേന യേ ഏകസ്മിം അന്തരേ ഓഗാള്ഹാ ഹുത്വാ ചരന്തി, സബ്ബത്ഥ സദാ ¶ ച സമ്ഭവതോ, അധോഭാഗേ ച ചരന്തി അവീചിനിരയസ്സ ഹേട്ഠാ ഭൂതൂപാദായ പവത്തിഭാവേന, തേസം സങ്ഗഹോ കതോ ഹോതി. തേ ഹി ഓഗാള്ഹാ ചരന്തി, അധോഭാഗേ ച ചരന്തീതി അവചരാ. ഏത്ഥ പരിയാപന്നാതി ഇമിനാ പന യസ്മാ ¶ ഏതേ ഏത്ഥാവചരാ അഞ്ഞത്ഥാപി അവചരന്തി, ന പന തത്ഥ പരിയാപന്നാ ഹോന്തി, തസ്മാ തേസം അഞ്ഞത്ഥാപി അവചരന്താനം പരിഗ്ഗഹോ കതോ ഹോതി.

ഇദാനി തേ ഏത്ഥ പരിയാപന്നേ ധമ്മേ രാസിസുഞ്ഞതാപച്ചയഭാവതോ ചേവ സഭാവതോ ച ദസ്സേന്തോ ഖന്ധധാതുആയതനാതിആദിമാഹ. ബ്രഹ്മലോകന്തി പഠമജ്ഝാനഭൂമിസങ്ഖാതം ബ്രഹ്മട്ഠാനം. അകനിട്ഠേതി ഉത്തമട്ഠേന ന കനിട്ഠേ. സമാപന്നസ്സാതി സമാപത്തിം സമാപന്നസ്സ. ഏതേന കുസലജ്ഝാനം വുത്തം. ഉപപന്നസ്സാതി വിപാകവസേന ബ്രഹ്മലോകേ ഉപപന്നസ്സ. ഏതേന വിപാകജ്ഝാനം വുത്തം. ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരിസ്സാതി ദിട്ഠേവ ധമ്മേ പച്ചക്ഖേ അത്തഭാവേ സുഖോ വിഹാരോ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരോ, സോ അസ്സ അത്ഥീതി ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരീ, അരഹാ. തസ്സ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരിസ്സ. ഏതേന കിരിയജ്ഝാനം വുത്തം. ചേതസികാതി ചേതസി ഭവാ ചേതസികാ, ചിത്തസമ്പയുത്താതി അത്ഥോ. ആകാസാനഞ്ചായതനൂപഗേതി ആകാസാനഞ്ചായതനസങ്ഖാതം ഭവം ഉപഗതേ. ദുതിയപദേപി ഏസേവ നയോ. മഗ്ഗാതി ¶ ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗാ. മഗ്ഗഫലാനീതി ചത്താരി അരിയമഗ്ഗഫലാനി. അസങ്ഖതാ ച ധാതൂതി പച്ചയേഹി അകതാ നിബ്ബാനധാതു.

അപരാപി ചതസ്സോ ഭൂമിയോതി ഏകേകചതുക്കവസേന വേദിതബ്ബാ. ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാതി കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം വേദനാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം ചിത്താനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം ധമ്മാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം. തസ്സത്ഥോ – പതിട്ഠാതീതി പട്ഠാനം, ഉപട്ഠാതി ഓക്കന്ദിത്വാ പക്ഖന്ദിത്വാ പവത്തതീതി അത്ഥോ. സതിയേവ പട്ഠാനം സതിപട്ഠാനം. അഥ വാ സരണട്ഠേന സതി, ഉപട്ഠാനട്ഠേന പട്ഠാനം, സതി ച സാ പട്ഠാനഞ്ചാതിപി സതിപട്ഠാനം. ആരമ്മണവസേന ബഹുകാ താ സതിയോതി സതിപട്ഠാനാ. ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാതി അനുപ്പന്നാനം അകുസലാനം അനുപ്പാദായ സമ്മപ്പധാനം, ഉപ്പന്നാനം അകുസലാനം പഹാനായ സമ്മപ്പധാനം, അനുപ്പന്നാനം കുസലാനം ഉപ്പാദായ സമ്മപ്പധാനം, ഉപ്പന്നാനം കുസലാനം ഠിതിയാ സമ്മപ്പധാനം. പദഹന്തി വായമന്തി ഏതേനാതി പധാനം, വീരിയസ്സേതം നാമം ¶ . സമ്മപ്പധാനന്തി അവിപരീതപ്പധാനം കാരണപ്പധാനം ഉപായപ്പധാനം യോനിസോപധാനം. ഏകമേവ വീരിയം കിച്ചവസേന ചതുധാ കത്വാ സമ്മപ്പധാനാതി വുത്തം. ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാതി ഛന്ദിദ്ധിപാദോ, ചിത്തിദ്ധിപാദോ, വീരിയിദ്ധിപാദോ, വീമംസിദ്ധിപാദോ. തസ്സത്ഥോ വുത്തോയേവ. ചത്താരി ഝാനാനീതി വിതക്കവിചാരപീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാവസേന പഞ്ചങ്ഗികം പഠമജ്ഝാനം. പീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാവസേന തിവങ്ഗികം ദുതിയജ്ഝാനം, സുഖചിത്തകഗ്ഗതാവസേന ദുവങ്ഗികം തതിയജ്ഝാനം, ഉപേക്ഖാചിത്തേകഗ്ഗതാവസേന ദുവങ്ഗികം ചതുത്ഥജ്ഝാനം. ഇമാനി ഹി അങ്ഗാനി ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനട്ഠേന ഝാനന്തി വുച്ചന്തി. ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞായോതി മേത്താ, കരുണാ, മുദിതാ, ഉപേക്ഖാ. ഫരണഅപ്പമാണവസേന അപ്പമഞ്ഞായോ. ഏതായോ ഹി ആരമ്മണവസേന അപ്പമാണേ വാ സത്തേ ഫരന്തി, ഏകം സത്തമ്പി വാ അനവസേസഫരണവസേന ¶ ഫരന്തീതി ഫരണഅപ്പമാണവസേന അപ്പമഞ്ഞായോതി വുച്ചന്തി. ചതസ്സോ അരൂപസമാപത്തിയോതി ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തി, വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തി, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തി, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തി. ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ വുത്തത്ഥാ ഏവ.

ചതസ്സോ ¶ പടിപദാതി ‘‘ദുക്ഖാ പടിപദാ ദന്ധാഭിഞ്ഞാ, ദുക്ഖാ പടിപദാ ഖിപ്പാഭിഞ്ഞാ, സുഖാ പടിപദാ ദന്ധാഭിഞ്ഞാ, സുഖാ പടിപദാ ഖിപ്പാഭിഞ്ഞാ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൧൧) വുത്താ ചതസ്സോ പടിപദാ. ചത്താരി ആരമ്മണാനീതി പരിത്തം പരിത്താരമ്മണം, പരിത്തം അപ്പമാണാരമ്മണം, അപ്പമാണം പരിത്താരമ്മണം, അപ്പമാണം അപ്പമാണാരമ്മണന്തി (ധ. സ. ൧൮൧ ആദയോ) വുത്താനി ചത്താരി ആരമ്മണാനി. കസിണാദിആരമ്മണാനം അവവത്ഥാപേതബ്ബതോ ആരമ്മണവന്താനി ഝാനാനി വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി. ചത്താരോ അരിയവംസാതി അരിയാ വുച്ചന്തി ബുദ്ധാ ച പച്ചേകബുദ്ധാ ച തഥാഗതസാവകാ ച, തേസം അരിയാനം വംസാ തന്തിയോ പവേണിയോതി അരിയവംസാ. കേ പന തേ? ചീവരസന്തോസോ പിണ്ഡപാതസന്തോസോ സേനാസനസന്തോസോ ഭാവനാരാമതാതി ഇമേ ചത്താരോ. ഗിലാനപച്ചയസന്തോസോ പിണ്ഡപാതസന്തോസേ വുത്തേ വുത്തോയേവ ഹോതി. യോ ഹി പിണ്ഡപാതേ സന്തുട്ഠോ, സോ കഥം ഗിലാനപച്ചയേ അസന്തുട്ഠോ ഭവിസ്സതി.

ചത്താരി സങ്ഗഹവത്ഥൂനീതി ചത്താരി ജനസങ്ഗണ്ഹനകാരണാനി – ദാനഞ്ച പേയ്യവജ്ജഞ്ച അത്ഥചരിയാ ച സമാനത്തതാ ചാതി ഇമാനി ചത്താരി. ദാനന്തി യഥാരഹം ദാനം. പേയ്യവജ്ജന്തി യഥാരഹം പിയവചനം. അത്ഥചരിയാതി തത്ഥ തത്ഥ കത്തബ്ബസ്സ കരണവസേന കത്തബ്ബാകത്തബ്ബാനുസാസനവസേന ച വുദ്ധികിരിയാ. സമാനത്തതാതി ¶ സഹ മാനേന സമാനോ, സപരിമാണോ സപരിഗണനോതി അത്ഥോ. സമാനോ പരസ്സ അത്താ ഏതേനാതി സമാനത്തോ, സമാനത്തസ്സ ഭാവോ സമാനത്തതാ, ‘‘അയം മയാ ഹീനോ, അയം മയാ സദിസോ, അയം മയാ അധികോ’’തി പരിഗണേത്വാ തദനുരൂപേന ഉപചരണം കരണന്തി അത്ഥോ. ‘‘സമാനസുഖദുക്ഖതാ സമാനത്തതാ’’തി ച വദന്തി.

ചത്താരി ചക്കാനീതി ഏത്ഥ ചക്കം നാമ ദാരുചക്കം, രതനചക്കം, ധമ്മചക്കം, ഇരിയാപഥചക്കം, സമ്പത്തിചക്കന്തി പഞ്ചവിധം. തത്ഥ ‘‘യം പന തം, ദേവ, ചക്കം ഛഹി മാസേഹി നിട്ഠിതം ഛാരത്തൂനേഹീ’’തി (അ. നി. ൩.൧൫) ഇദം ദാരുചക്കം. ‘‘ചക്കം വത്തയതോ പരിഗ്ഗഹേത്വാ’’തി (ജാ. ൧.൧൩.൬൮) ഇദം രതനചക്കം. ‘‘മയാ പവത്തിതം ചക്ക’’ന്തി (സു. നി. ൫൬൨) ഇദം ധമ്മചക്കം. ‘‘ചതുചക്കം നവദ്വാര’’ന്തി (സം. നി. ൧.൨൯) ഇദം ഇരിയാപഥചക്കം. ‘‘ചത്താരിമാനി ¶ , ഭിക്ഖവേ, ചക്കാനി, യേഹി സമന്നാഗതാനം ദേവമനുസ്സാനം ചതുചക്കം വത്തതി. കതമാനി ചത്താരി? പതിരൂപദേസവാസോ, സപ്പുരിസാവസ്സയോ, അത്തസമ്മാപണിധി, പുബ്ബേ ച കതപുഞ്ഞതാ’’തി ¶ (അ. നി. ൪.൩൧) ഇദം സമ്പത്തിചക്കം. ഇധാപി ഏതദേവ അധിപ്പേതം. തത്ഥ പതിരൂപദേസവാസോതി യത്ഥ ചതസ്സോ പരിസാ സന്ദിസ്സന്തി, ഏവരൂപേ അനുച്ഛവികേ ദേസേ വാസോ. സപ്പുരിസാവസ്സയോതി ബുദ്ധാദീനം സപ്പുരിസാനം അവസ്സയനം സേവനം ഭജനം. അത്തസമ്മാപണിധീതി അത്തനോ സമ്മാ പതിട്ഠാപനം. സചേ പുബ്ബേ അസ്സദ്ധാദീഹി സമന്നാഗതോ ഹോതി, താനി പഹായ സദ്ധാദീസു പതിട്ഠാപനം. പുബ്ബേ ച കതപുഞ്ഞതാതി പുബ്ബേ ഉപചിതകുസലതാ. ഇദമേവ ചേത്ഥ പമാണം. യേന ഹി ഞാണസമ്പയുത്തചിത്തേന കുസലകമ്മം കതം ഹോതി, തദേവ കുസലം തം പുരിസം പതിരൂപദേസേ ഉപനേതി, സപ്പുരിസേ ഭജാപേതി, സോ ഏവ പുഗ്ഗലോ അത്താനം സമ്മാ ഠപേതീതി.

ചത്താരി ധമ്മപദാനീതി ചത്താരോ ധമ്മകോട്ഠാസാ. കതമാനി ചത്താരി? അനഭിജ്ഝാ ധമ്മപദം, അബ്യാപാദോ ധമ്മപദം, സമ്മാസതി ധമ്മപദം, സമ്മാസമാധി ധമ്മപദം. അനഭിജ്ഝാ ധമ്മപദം നാമ അലോഭോ വാ അനഭിജ്ഝാവസേന അധിഗതജ്ഝാനവിപസ്സനാമഗ്ഗഫലനിബ്ബാനാനി വാ. അബ്യാപാദോ ധമ്മപദം നാമ അകോപോ വാ മേത്താസീസേന അധിഗതജ്ഝാനാദീനി വാ. സമ്മാസതി ധമ്മപദം നാമ സൂപട്ഠിതസ്സതി വാ സതിസീസേന അധിഗതജ്ഝാനാദീനി വാ. സമ്മാസമാധി ധമ്മപദം നാമ അട്ഠസമാപത്തി വാ അട്ഠസമാപത്തിസീസേന അധിഗതജ്ഝാനാദീനി വാ. ദസഅസുഭവസേന വാ അധിഗതജ്ഝാനാദീനി അനഭിജ്ഝാ ധമ്മപദം, ചതുബ്രഹ്മവിഹാരവസേന അധിഗതാനി ¶ അബ്യാപാദോ ധമ്മപദം, ദസാനുസ്സതിആഹാരേപടികൂലസഞ്ഞാവസേന അധിഗതാനി സമ്മാസതി ധമ്മപദം, ദസകസിണആനാപാനവസേന അധിഗതാനി സമ്മാസമാധി ധമ്മപദന്തി. ഇമാ ചതസ്സോ ഭൂമിയോതി ഏകേകം ചതുക്കവസേനേവ യോജേതബ്ബം.

ഭൂമിനാനത്തഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൯. ധമ്മനാനത്തഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൭൩. ധമ്മനാനത്തഞാണനിദ്ദേസേ ¶ കമ്മപഥേതി കമ്മാനി ച താനി പഥാ ച അപായഗമനായാതി കമ്മപഥാ, തേ കമ്മപഥേ. ദസ കുസലകമ്മപഥാ നാമ പാണാതിപാതാ അദിന്നാദാനാ കാമേസുമിച്ഛാചാരാ വേരമണീതി തീണി കായസുചരിതാനി, മുസാവാദാ പിസുണായ വാചായ ഫരുസായ വാചായ സമ്ഫപ്പലാപാ വേരമണീതി ചത്താരി വചീസുചരിതാനി, അനഭിജ്ഝാ അബ്യാപാദോ സമ്മാദിട്ഠീതി തീണി മനോസുചരിതാനി. ദസ അകുസലകമ്മപഥാ നാമ പാണാതിപാതോ അദിന്നാദാനം കാമേസുമിച്ഛാചാരോതി തീണി കായദുച്ചരിതാനി, മുസാവാദോ പിസുണാ വാചാ ഫരുസാ വാചാ ¶ സമ്ഫപ്പലാപോതി ചത്താരി വചീദുച്ചരിതാനി, അഭിജ്ഝാ ബ്യാപാദോ മിച്ഛാദിട്ഠീതി തീണി മനോദുച്ചരിതാനി. കുസലാകുസലാപി ച പടിസന്ധിജനകായേവ കമ്മപഥാതി വുത്താ, വുത്താവസേസാ പടിസന്ധിജനനേ അനേകന്തി കത്താ കമ്മപഥാതി ന വുത്താ. ഓളാരികകുസലാകുസലഗഹണേനേവ സേസകുസലാകുസലാപി ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ. രൂപന്തി ഭൂതോപാദായഭേദതോ അട്ഠവീസതിവിധം രൂപം. വിപാകന്തി കാമാവചരകുസലവിപാകാനം സോളസന്നം, അകുസലവിപാകാനം സത്തന്നഞ്ച വസേന തേവീസതിവിധം വിപാകം. കിരിയന്തി തിണ്ണമഹേതുകകിരിയാനം, അട്ഠന്നം സഹേതുകകിരിയാനഞ്ച വസേന ഏകാദസവിധം കാമാവചരകിരിയം. വിപാകാഭാവതോ കിരിയാമത്താതി കിരിയാ. ഏത്താവതാ കാമാവചരമേവ രൂപാബ്യാകതവിപാകാബ്യാകതകിരിയാബ്യാകതവസേന വുത്തം.

ഇധട്ഠസ്സാതി ഇമസ്മിം ലോകേ ഠിതസ്സ. യേഭുയ്യേന മനുസ്സലോകേ ഝാനഭാവനാസബ്ഭാവതോ മനുസ്സലോകവസേന വുത്തം, ഝാനാനി പന കദാചി കരഹചി ദേവലോകേപി ലബ്ഭന്തി, രൂപീബ്രഹ്മലോകേപി തത്രൂപപത്തികഹേട്ഠൂപപത്തികഉപരൂപപത്തികാനം വസേന ലബ്ഭന്തി. സുദ്ധാവാസേ പന അരൂപാവചരേ ച ഹേട്ഠൂപപത്തികാ ¶ നത്ഥി. രൂപാരൂപാവചരേസു അഭാവിതജ്ഝാനാ ¶ ഹേട്ഠാ നിബ്ബത്തമാനാ കാമാവചരസുഗതിയംയേവ നിബ്ബത്തന്തി, ന ദുഗ്ഗതിയം. തത്രൂപപന്നസ്സാതി വിപാകവസേന ബ്രഹ്മലോകേ ഉപപന്നസ്സ പടിസന്ധിഭവങ്ഗചുതിവസേന വത്തമാനാനി ചത്താരി വിപാകജ്ഝാനാനി. രൂപാരൂപാവചരജ്ഝാനസമാപത്തീസു കിരിയാബ്യാകതാനി ന വുത്താനി. കിഞ്ചാപി ന വുത്താനി, അഥ ഖോ കുസലേഹി സമാനപവത്തിത്താ കുസലേസു വുത്തേസു വുത്താനേവ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാനി. യഥാ പട്ഠാനേ ‘‘കുസലാകുസലേ നിരുദ്ധേ വിപാകോ തദാരമ്മണതാ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി (പട്ഠാ. ൧.൧.൪൦൬, ൪൦൯) കുസലജവനഗ്ഗഹണേനേവ കിരിയജവനം സങ്ഗഹിതം, ഏവമിധാപി ദട്ഠബ്ബം. സാമഞ്ഞഫലാനീതി ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി. ഏതേന ലോകുത്തരവിപാകാബ്യാകതം വുത്തം. നിബ്ബാനന്തി നിബ്ബാനാബ്യാകതം.

പാമോജ്ജമൂലകാതി പാമോജ്ജം മൂലം ആദി ഏതേസന്തി പാമോജ്ജമൂലകാ, പാമോജ്ജാദികാതി അത്ഥോ. പാമോജ്ജേന ഹി സമാഗതാനേവ ഹോന്തി. അനിച്ചതോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതീതി ഏത്ഥ യോനിസോമനസികരോതോയേവ പാമോജ്ജം ജായതി, ന അയോനിസോമനസികരോതോ. അയോനിസോമനസികരോതോ കുസലുപ്പത്തിയേവ നത്ഥി, പഗേവ വിപസ്സനാ. കസ്മാ സരൂപേന വുത്തന്തി ചേ? പാമോജ്ജസ്സ ബലവഭാവദസ്സനത്ഥം. പാമോജ്ജേ ഹി അസതി പന്തേസു ച സേനാസനേസു അധികുസലേസു ച ധമ്മേസു അരതി ഉക്കണ്ഠിതാ ഉപ്പജ്ജതി. ഏവം സതി ഭാവനായേവ ഉക്കമതി. പാമോജ്ജേ പന സതി അരതിഅഭാവതോ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛതി. യോനിസോമനസികാരസ്സ പന മൂലഭാവേന ഭാവനായ ബഹൂപകാരത്തം ദസ്സേതും ഉപരി നവകം വക്ഖതി.

‘‘യതോ ¶ യതോ സമ്മസതി, ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം;

ലഭതീ പീതിപാമോജ്ജം, അമതം തം വിജാനത’’ന്തി. (ധ. പ. ൩൭൪) –

വചനതോ വിപസ്സകസ്സ വിപസ്സനാപച്ചയാ പാമോജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി. ഇധ പന കലാപസമ്മസനപച്ചയാ പാമോജ്ജം ഗഹേതബ്ബം. പമുദിതസ്സ ഭാവോ പാമോജ്ജം, ദുബ്ബലാ പീതി. ആദികമ്മത്ഥേ പ-കാരോ ദട്ഠബ്ബോ. പമുദിതസ്സാതി തേന പാമോജ്ജേന പമുദിതസ്സ തുട്ഠസ്സ. പമോദിതസ്സാതിപി പാഠോ. സോയേവത്ഥോ. പീതീതി ബലവപീതി. പീതിമനസ്സാതി പീതിയുത്തമനസ്സ. യുത്തസദ്ദസ്സ ലോപോ ദട്ഠബ്ബോ യഥാ അസ്സരഥോതി ¶ . കായോതി നാമകായോ, രൂപകായേന സഹ വാ. പസ്സമ്ഭതീതി വൂപസന്തദരഥോ ഹോതി. പസ്സദ്ധകായോതി ¶ ഉഭയപസ്സദ്ധിയോഗേന നിബ്ബുതകായോ. സുഖം വേദേതീതി ചേതസികം സുഖം വിന്ദതി, കായികസുഖേന സഹ വാ. സുഖിനോതി സുഖസമങ്ഗിസ്സ. ചിത്തം സമാധിയതീതി ചിത്തം സമം ആധിയതി, ഏകഗ്ഗം ഹോതി. സമാഹിതേ ചിത്തേതി ഭാവേനഭാവലക്ഖണത്ഥേ ഭുമ്മവചനം. ചിത്തസമാഹിതഭാവേന ഹി യഥാഭൂതജാനനം ലക്ഖീയതി. യഥാഭൂതം പജാനാതീതി ഉദയബ്ബയഞാണാദിവസേന സങ്ഖാരം യഥാസഭാവം ജാനാതി. പസ്സതീതി തംയേവ ചക്ഖുനാ ദിട്ഠം വിയ ഫുടം കത്വാ പഞ്ഞാചക്ഖുനാ പസ്സതി. നിബ്ബിന്ദതീതി നവവിധവിപസ്സനാഞാണയോഗേന സങ്ഖാരേസു ഉക്കണ്ഠതി. നിബ്ബിന്ദം വിരജ്ജതീതി തം വിപസ്സനം സിഖം പാപേന്തോ മഗ്ഗഞാണയോഗേന സങ്ഖാരേഹി വിരത്തോ ഹോതി. വിരാഗാ വിമുച്ചതീതി വിരാഗസങ്ഖാതമഗ്ഗഹേതു ഫലവിമുത്തിയാ നിബ്ബാനേ അധിമോക്ഖേന വിമുച്ചതി. കേസുചി പന പോത്ഥകേസു ഇമസ്മിം വാരേ ‘‘സമാഹിതേന ചിത്തേന ഇദം ദുക്ഖന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതീ’’തിആദി സച്ചനയോ ലിഖിതോ, സോപി ച കേസുചി പോത്ഥകേസു ‘‘ഇദം ദുക്ഖന്തി യോനിസോ മനസി കരോതീ’’തിആദിനാ നയേന ലിഖിതോ. വാരദ്വയേപി ബ്യഞ്ജനതോയേവ വിസേസോ, ന അത്ഥതോ. ‘‘നിബ്ബിന്ദം വിരജ്ജതീ’’തി ഹി മഗ്ഗഞാണസ്സ വുത്തത്താ മഗ്ഗഞാണേ ച സിദ്ധേ ചതുസച്ചാഭിസമയകിച്ചം സിദ്ധമേവ ഹോതി. തസ്മാ ചതുസച്ചനയേന വുത്തവാരോപി ഇമിനാ വാരേന അത്ഥതോ അവിസിട്ഠോയേവ.

൭൪. ഇദാനി അനിച്ചതോതിആദീഹി ആരമ്മണസ്സ അവിസേസേത്വാ വുത്തത്താ ആരമ്മണം വിസേസേന്തോ രൂപം അനിച്ചതോ മനസി കരോതീതിആദിമാഹ. യോനിസോമനസികാരമൂലകാതി യോനിസോമനസികാരോ മൂലം പതിട്ഠാ ഏതേസന്തി യോനിസോമനസികാരമൂലകാ. യോനിസോമനസികാരം മുഞ്ചിത്വായേവ ഹി പാമോജ്ജാദയോ നവ ന ഹോന്തി. സമാഹിതേന ചിത്തേനാതി കാരണഭൂതേന ചിത്തേന. യഥാഭൂതം പജാനാതീതി പഞ്ഞായ പജാനാതി. ‘‘ഇദം ദുക്ഖന്തി യോനിസോ മനസി കരോതീ’’തി വുച്ചമാനേ അനുസ്സവവസേന പുബ്ബഭാഗസച്ചാനുബോധോപി സങ്ഗയ്ഹതി. യോനിസോമനസികാരോതി ച ഉപായേന മനസികാരോ.

ധാതുനാനത്തം ¶ പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി ഫസ്സനാനത്തന്തി ചക്ഖാദിധാതുനാനത്തം പടിച്ച ചക്ഖുസമ്ഫസ്സാദിനാനത്തം ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ. ഫസ്സനാനത്തം പടിച്ചാതി ചക്ഖുസമ്ഫസ്സാദിനാനത്തം പടിച്ച. വേദനാനാനത്തന്തി ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാദിവേദനാനാനത്തം ¶ . സഞ്ഞാനാനത്തന്തി കാമസഞ്ഞാദിനാനത്തം. സങ്കപ്പനാനത്തന്തി കാമസങ്കപ്പാദിനാനത്തം. ഛന്ദനാനത്തന്തി സങ്കപ്പനാനത്തതായ രൂപേ ഛന്ദോ സദ്ദേ ഛന്ദോതി ഏവം ¶ ഛന്ദനാനത്തം ഉപ്പജ്ജതി. പരിളാഹനാനത്തന്തി ഛന്ദനാനത്തതായ രൂപപരിളാഹോ സദ്ദപരിളാഹോതി ഏവം പരിളാഹനാനത്തം ഉപ്പജ്ജതി. പരിയേസനാനാനത്തന്തി പരിളാഹനാനത്തതായ രൂപപരിയേസനാദിനാനത്തം ഉപ്പജ്ജതി. ലാഭനാനത്തന്തി പരിയേസനാനാനത്തതായ രൂപപടിലാഭാദിനാനത്തം ഉപ്പജ്ജതീതി.

ധമ്മനാനത്തഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൦-൨൪. ഞാണപഞ്ചകനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൭൫. ഞാണപഞ്ചകനിദ്ദേസേ ¶ തേസം പഞ്ചന്നം ഞാണാനം അനുപുബ്ബസമ്ബന്ധസബ്ഭാവതോ ഏകതോവ പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനാനി കതാനി. അഭിഞ്ഞാതാ ഹോന്തീതി ധമ്മസഭാവലക്ഖണജാനനവസേന സുട്ഠു ഞാതാ ഹോന്തി. ഞാതാ ഹോന്തീതി ഞാതപരിഞ്ഞാവസേന സഭാവതോ ഞാതത്താ ഞാതാ നാമ ഹോന്തി. യേന ഞാണേന തേ ധമ്മാ ഞാതാ ഹോന്തി, തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാതി സമ്ബന്ധോ. ഇമിനാവ നയേന സേസഞാണാനിപി യോജേതബ്ബാനി. പരിഞ്ഞാതാ ഹോന്തീതി സാമഞ്ഞലക്ഖണവസേന സമന്തതോ ഞാതാ ഹോന്തി. തീരിതാ ഹോന്തീതി തീരണപരിഞ്ഞാവസേന അനിച്ചാദിതോ ഉപപരിക്ഖിതാ സമാപിതാ നാമ ഹോന്തി. പഹീനാ ഹോന്തീതി അനിച്ചാനുപസ്സനാദിനാ ഞാണേന നിച്ചസഞ്ഞാദയോ ഭങ്ഗാനുപസ്സനതോ പട്ഠായ പഹീനാ ഹോന്തി. പരിച്ചത്താ ഹോന്തീതി പഹാനവസേനേവ ഛഡ്ഡിതാ നാമ ഹോന്തി. ഭാവിതാ ഹോന്തീതി വഡ്ഢിതാ പരിഭാവിതാ ച ഹോന്തി. ഏകരസാ ഹോന്തീതി സകിച്ചസാധനപടിപക്ഖപഹാനേന ഏകകിച്ചാ ഹോന്തി, പച്ചനീകതോ വാ വിമുത്തിവസേന വിമുത്തിരസേന ഏകരസാ ഹോന്തി. സച്ഛികതാ ഹോന്തീതി പടിലാഭവസേന ഫലധമ്മോ പടിവേധവസേന നിബ്ബാനധമ്മോതി പച്ചക്ഖകതാ ഹോന്തി. ഫസ്സിതാ ഹോന്തീതി പടിലാഭഫുസനേന പടിവേധഫുസനേന ച ഫസ്സിതാ അനുഭൂതാ ഹോന്തി. ഇമാനി പഞ്ച ഞാണാനി ഹേട്ഠാ സുതമയഞാണവസേന വുത്താനി, ഇധ സകിച്ചസാധനവസേന.

ഞാണപഞ്ചകനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൫-൨൮. പടിസമ്ഭിദാഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൭൬. പടിസമ്ഭിദാഞാണനിദ്ദേസേ ¶ ¶ യസ്മാ ധമ്മേ അവുത്തേ തസ്സ കിച്ചം ന സക്കാ വത്തും, തസ്മാ ഉദ്ദിട്ഠാനം പടിപാടിം അനാദിയിത്വാ പഠമം ധമ്മാ നിദ്ദിട്ഠാ. ധമ്മാദീനം ¶ അത്ഥാ വുത്തായേവ. സദ്ധിന്ദ്രിയം ധമ്മോതിആദീഹി ധമ്മസദ്ദപരിയാപന്നേ ധമ്മേ വത്വാ നാനത്തസദ്ദസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ അഞ്ഞോ സദ്ധിന്ദ്രിയം ധമ്മോതിആദിമാഹ. ‘‘അഞ്ഞോ ധമ്മോ’’തി ഹി വുത്തേ ധമ്മാനം നാനത്തം ദസ്സിതം ഹോതി. പടിവിദിതാതി അഭിമുഖഭാവേന വിദിതാ പാകടാ നാമ ഹോന്തി. തേന പടിസമ്ഭിദാപദസ്സ അത്ഥോ വുത്തോ. അധിമോക്ഖട്ഠോ അത്ഥോതിആദീഹി തേസം സദ്ധാദീനം അധിമുച്ചനാദികിച്ചം അത്ഥോ നാമാതി ദസ്സേതി. സന്ദസ്സേതുന്തി പരം ഞാപേതുകാമസ്സ പരം സന്ദസ്സേതും. പരസ്സ പന വചനം സുണന്തസ്സാപി ലബ്ഭതിയേവ. ബ്യഞ്ജനനിരുത്താഭിലാപാതി നാമബ്യഞ്ജനം നാമനിരുത്തി നാമാഭിലാപോ. നാമഞ്ഹി അത്ഥം ബ്യഞ്ജയതീതി ബ്യഞ്ജനം, ‘‘സങ്ഖതമഭിസങ്ഖരോന്തീതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തസ്മാ സങ്ഖാരാതി വുച്ചന്തീ’’തി (സം. നി. ൩.൭൯) ഏവം നിദ്ധാരേത്വാ സഹേതുകം കത്വാ വുച്ചമാനത്താ നിരുത്തി, അഭിലപീയതി ഏതേന അത്ഥോതി അഭിലാപോതി വുച്ചതി.

നാമഞ്ച നാമേതം ചതുബ്ബിധം – സാമഞ്ഞനാമം, ഗുണനാമം, കിത്തിമനാമം, ഓപപാതികനാമന്തി. തത്ഥ പഠമകപ്പികേസു മഹാജനേന സമ്മന്നിത്വാ ഠപിതത്താ ‘‘മഹാസമ്മതോ’’തി രഞ്ഞോ നാമം സാമഞ്ഞനാമം. യം സന്ധായ വുത്തം ‘‘മഹാജനസമ്മതോതി ഖോ, വാസേട്ഠ, ‘മഹാസമ്മതോ മഹാസമ്മതോ’ത്വേവ പഠമം അക്ഖരം ഉപനിബ്ബത്ത’’ന്തി (ദീ. നി. ൩.൧൩൧). ‘‘ധമ്മകഥികോ പംസുകൂലികോ വിനയധരോ തിപിടകധരോ സദ്ധോ സതോ’’തി ഏവരൂപം ഗുണതോ ആഗതനാമം ഗുണനാമം. ‘‘ഭഗവാ ¶ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തിആദീനിപി തഥാഗതസ്സ അനേകാനി നാമസതാനി ഗുണനാമാനേവ. തേന വുത്തം –

‘‘അസങ്ഖ്യേയ്യാനി നാമാനി, സഗുണേന മഹേസിനോ;

ഗുണേഹി നാമമുദ്ധേയ്യം, അപി നാമസഹസ്സതോ’’തി.

യം പന ജാതസ്സ കുമാരകസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ ദക്ഖിണേയ്യാനം സക്കാരം കത്വാ സമീപേ ഠിതാ ഞാതകാ കപ്പേത്വാ പകപ്പേത്വാ ‘‘അയം അസുകോ നാമാ’’തി നാമം കരോന്തി, ഇദം കിത്തിമനാമം. യാ പന പുരിമപഞ്ഞത്തി അപരപഞ്ഞത്തിയം പതതി, പുരിമവോഹാരോ പച്ഛിമവോഹാരേ പതതി. സേയ്യഥിദം, പുരിമകപ്പേപി ചന്ദോ ചന്ദോയേവ നാമ, ഏതരഹിപി ചന്ദോയേവ. അതീതേ സൂരിയോ, സമുദ്ദോ, പഥവീ, പബ്ബതോ പബ്ബതോയേവ നാമ, ഏതരഹിപി പബ്ബതോയേവാതി, ഇദം ഓപപാതികനാമം. ഇദം ചതുബ്ബിധമ്പി നാമം ഏകം നാമമേവ ¶ ഹോതി ¶ , തം ലോകസങ്കേതമത്തസിദ്ധം പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനം. അഞ്ഞേ പന ‘‘നാമം നാമ അത്ഥജോതകോ സദ്ദോ’’തി വദന്തി. ബലബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗാനം വുത്തനയാനുസാരേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

പടിസമ്ഭിദാഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൯-൩൧. ഞാണത്തയനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൭൮. ഞാണത്തയനിദ്ദേസേ ¶ നിമിത്തന്തി സങ്ഖാരനിമിത്തം. അനിമിത്തേതി സങ്ഖാരനിമിത്തപടിപക്ഖേ നിബ്ബാനേ. അധിമുത്തത്താതി തന്നിന്നഭാവേന ചിത്തസ്സ വിസ്സട്ഠത്താ. ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതീതി സങ്ഖാരനിമിത്തം ഞാണേന ഫുസിത്വാ ഫുസിത്വാ തസ്സ ഭങ്ഗം വിപസ്സനാഞാണേനേവ പസ്സതി. ഏതേന ഭങ്ഗാനുപസ്സനാ സിദ്ധാ. സാ അനിച്ചാനുപസ്സനം സാധേതി, അനിച്ചസ്സ ദുക്ഖത്താ സാ ദുക്ഖാനുപസ്സനം, ദുക്ഖസ്സ അനത്തത്താ സാ അനത്താനുപസ്സനന്തി ഏവമേത്ഥ തിസ്സോ അനുപസ്സനാ വുത്താ ഹോന്തി. അനിമിത്തോ വിഹാരോതി നിമിത്തം ഭയതോ ദിട്ഠത്താ സോ വിപസ്സനത്തയവിഹാരോ അനിമിത്തവിഹാരോ നാമ ഹോതി. പണിധിന്തി തണ്ഹം. അപ്പണിഹിതേതി തണ്ഹാപടിപക്ഖേ നിബ്ബാനേ. അഭിനിവേസന്തി അത്താഭിനിവേസം. സുഞ്ഞതേതി അത്തവിരഹിതേ നിബ്ബാനേ. സുഞ്ഞതോതി സുഞ്ഞംയേവ സുഞ്ഞതോ. പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാതി വിപാകപ്പവത്തം സങ്ഖാരുപേക്ഖായ അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ. സുഗതിസങ്ഖാതവിപാകപ്പവത്താഭിനന്ദിനോ ഹി സത്താ. അയം പന ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജിതുകാമോ തം പവത്തം, സബ്ബഞ്ച സങ്ഖാരഗതം അനിച്ചാദിതോ പസ്സിത്വാ അജ്ഝുപേക്ഖതിയേവ. ഏവഞ്ഹി ദിട്ഠേ ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജിതും സക്കോതി, ന അഞ്ഞഥാ. ആവജ്ജിത്വാതി ആവജ്ജനേന ആവജ്ജിത്വാ. സമാപജ്ജതീതി ഫലസമാപത്തിം പടിപജ്ജതി. അനിമിത്താ സമാപത്തീതി നിമിത്തം ഭയതോ ദിസ്വാ സമാപന്നത്താ അനിമിത്താ സമാപത്തി നാമ. അനിമിത്തവിഹാരസമാപത്തീതി വിപസ്സനാവിഹാരവസേന ച ഫലസമാപത്തിവസേന ച തദുഭയം നാമ ഹോതി.

൭൯. ഇദാനി സങ്ഖാരനിമിത്തമേവ വിഭജിത്വാ ദസ്സേന്തോ രൂപനിമിത്തന്തിആദിമാഹ. ജരാമരണഗ്ഗഹണേ വത്തബ്ബം പുബ്ബേ വുത്തമേവ. ‘‘അഞ്ഞോ അനിമിത്തവിഹാരോ’’തിആദീഹി വുത്തേയേവ നിഗമേത്വാ ദസ്സേതി. സങ്ഖേപേന വിഹാരട്ഠേ ഞാണം നാമ ഫലസമാപത്തിയാ പുബ്ബഭാഗേ സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണേ ഠിതസ്സ വിപസ്സനാവിഹാരനാനത്തേ ഞാണം ¶ സമാപത്തട്ഠേ ഞാണം നാമ ഫലസമാപത്തിനാനത്തേ ഞാണം. വിഹാരസമാപത്തട്ഠേ ഞാണം നാമ തദുഭയനാനത്തേ ഞാണം. വിപസ്സനാവിഹാരേനേവ ¶ വീതിനാമേതുകാമോ വിപസ്സനാവിഹാരമേവ പവത്തേതി, ഫലസമാപത്തിവിഹാരേനേവ വീതിനാമേതുകാമോ വിപസ്സനാപടിപാടിയാ ഉസ്സക്കിത്വാ ¶ ഫലസമാപത്തിവിഹാരമേവ പവത്തേതി, തദുഭയേന വീതിനാമേതുകാമോ തദുഭയം പവത്തേതി. ഏവം പുഗ്ഗലാധിപ്പായവസേന തിവിധം ജാതം. സേസമേത്ഥ വത്തബ്ബം സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണവണ്ണനായം വുത്തമേവ.

ഞാണത്തയനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൨. ആനന്തരികസമാധിഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൮൦. ആനന്തരികസമാധിഞാണനിദ്ദേസേ ¶ നേക്ഖമ്മവസേനാതിആദീസു നേക്ഖമ്മഅബ്യാപാദആലോകസഞ്ഞാഅവിക്ഖേപധമ്മവവത്ഥാനഞാണപാമോജ്ജാനി സുക്ഖവിപസ്സകസ്സ ഉപചാരജ്ഝാനസമ്പയുത്താ തസ്സ തസ്സ കിലേസസ്സ വിപക്ഖഭൂതാ സത്ത ധമ്മാ ഏകചിത്തസമ്പയുത്താ ഏവ. ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോതി ഏകഗ്ഗസ്സ ഭാവോ ഏകഗ്ഗതാ, നാനാരമ്മണേ ന വിക്ഖിപതി തേന ചിത്തന്തി അവിക്ഖേപോ, ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാസങ്ഖാതോ അവിക്ഖേപോതി അത്ഥോ. സമാധീതി ഏകാരമ്മണേ സമം ആധീയതി തേന ചിത്തന്തി സമാധി നാമാതി അത്ഥോ. തസ്സ സമാധിസ്സ വസേനാതി ഉപചാരസമാധിനാപി സമാഹിതചിത്തസ്സ യഥാഭൂതാവബോധതോ വുത്തപ്പകാരസ്സ സമാധിസ്സ വസേന. ഉപ്പജ്ജതി ഞാണന്തി മഗ്ഗഞാണം യഥാക്കമേന ഉപ്പജ്ജതി. ഖീയന്തീതി സമുച്ഛേദവസേന ഖീയന്തി. ഇതീതി വുത്തപ്പകാരസ്സ അത്ഥസ്സ നിഗമനം. പഠമം സമഥോതി പുബ്ബഭാഗേ സമാധി ഹോതി. പച്ഛാ ഞാണന്തി അപരഭാഗേ മഗ്ഗക്ഖണേ ഞാണം ഹോതി.

കാമാസവോതി പഞ്ചകാമഗുണികരാഗോ. ഭവാസവോതി രൂപാരൂപഭവേസു ഛന്ദരാഗോ ഝാനനികന്തി സസ്സതദിട്ഠിസഹജാതോ രാഗോ ഭവവസേന പത്ഥനാ. ദിട്ഠാസവോതി ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിയോ. അവിജ്ജാസവോതി ദുക്ഖാദീസു അട്ഠസു ഠാനേസു അഞ്ഞാണം. ഭുമ്മവചനേന ഓകാസപുച്ഛം കത്വാ ‘‘സോതാപത്തിമഗ്ഗേനാ’’തിആദിനാ ആസവക്ഖയകരേന മഗ്ഗേന ആസവക്ഖയം ദസ്സേത്വാ ‘‘ഏത്ഥാ’’തി ഓകാസവിസ്സജ്ജനം കതം, മഗ്ഗക്ഖണേതി വുത്തം ഹോതി. അനവസേസോതി നത്ഥി ഏതസ്സ അവസേസോതി അനവസേസോ. അപായഗമനീയോതി നിരയതിരച്ഛാനയോനിപേത്തിവിസയാസുരകായാ ചത്താരോ സുഖസങ്ഖാതാ അയാ അപേതത്താ അപായാ, യസ്സ സംവിജ്ജതി ¶ , തം പുഗ്ഗലം അപായേ ഗമേതീതി അപായഗമനീയോ. ആസവക്ഖയകഥാ ദുഭതോവുട്ഠാനകഥായം വുത്താ.

അവിക്ഖേപവസേനാതി പവത്തമാനസ്സ സമാധിസ്സ ¶ ഉപനിസ്സയഭൂതസമാധിവസേന. പഥവീകസിണവസേനാതിആദീസു ദസ കസിണാനി തദാരമ്മണികഅപ്പനാസമാധിവസേന വുത്താനി, ബുദ്ധാനുസ്സതിആദയോ ¶ മരണസ്സതി ഉപസമാനുസ്സതി ച ഉപചാരജ്ഝാനവസേന വുത്താ, ആനാപാനസ്സതി കായഗതാസതി ച അപ്പനാസമാധിവസേന വുത്താ, ദസ അസുഭാ പഠമജ്ഝാനവസേന വുത്താ.

ബുദ്ധം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി ബുദ്ധാനുസ്സതി. ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹ’’ന്തിആദിബുദ്ധഗുണാരമ്മണായ (മ. നി. ൧.൭൪; അ. നി. ൩.൭൧; ൯.൨൭) സതിയാ ഏതം അധിവചനം, തസ്സാ ബുദ്ധാനുസ്സതിയാ വസേന. തഥാ ധമ്മം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി ധമ്മാനുസ്സതി. ‘‘സ്വാക്ഖാതോ ഭഗവതാ ധമ്മോ’’തിആദിധമ്മഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. സങ്ഘം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി സങ്ഘാനുസ്സതി. ‘‘സുപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ’’തിആദിസങ്ഘഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. സീലം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി സീലാനുസ്സതി. അത്തനോ അഖണ്ഡതാദിസീലഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. ചാഗം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി ചാഗാനുസ്സതി. അത്തനോ മുത്തചാഗതാദിചാഗഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. ദേവതാ ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി ദേവതാനുസ്സതി. ദേവതാ സക്ഖിട്ഠാനേ ഠപേത്വാ അത്തനോ സദ്ധാദിഗുണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. ആനാപാനേ ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ സതി ആനാപാനസ്സതി. ആനാപാനനിമിത്താരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. മരണം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ സതി മരണസ്സതി. ഏകഭവപരിയാപന്നജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദസങ്ഖാതമരണാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. കുച്ഛിതാനം കേസാദീനം പടികൂലാനം ആയത്താ ആകരത്താ കായോതിസങ്ഖാതേ സരീരേ ഗതാ പവത്താ, താദിസം വാ കായം ഗതാ സതി കായഗതാസതി. ‘‘കായഗതസതീ’’തി വത്തബ്ബേ രസ്സം അകത്വാ ‘‘കായഗതാസതീ’’തി വുത്താ. തഥേവ ഇധാപി കായഗതാസതിവസേനാതി വുത്തം. കേസാദികേസു കായകോട്ഠാസേസു പടികൂലനിമിത്താരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. ഉപസമം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നാ അനുസ്സതി ഉപസമാനുസ്സതി. സബ്ബദുക്ഖൂപസമാരമ്മണായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. ദസ അസുഭാ ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥാ.

൮൧. ദീഘം ¶ അസ്സാസവസേനാതിആദീനി അപ്പനൂപചാരസമാധിഭേദംയേവ ദസ്സേതും വുത്താനി. ദീഘം അസ്സാസവസേനാതി ദീഘന്തി വുത്തഅസ്സാസവസേന. ‘‘ദീഘം വാ അസ്സസന്തോ ദീഘം അസ്സസാമീതി പജാനാതീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൩൭൪; മ. നി. ൧.൧൦൭; ൩.൧൪൮) ഹി വുത്തം. ഏസ നയോ സേസേസുപി. സബ്ബകായപടിസംവേദീതി സബ്ബസ്സ അസ്സാസപസ്സാസകായസ്സ ¶ പടിസംവേദീ. പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരന്തി ഓളാരികം അസ്സാസപസ്സാസങ്ഖാതം കായസങ്ഖാരം പസ്സമ്ഭേന്തോ വൂപസമേന്തോ. ‘‘ദീഘം രസ്സം സബ്ബകായപടിസംവേദീ പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാര’’ന്തി ഇമിനാവ ചതുക്കേന അപ്പനാസമാധി വുത്തോ. പീതിപടിസംവേദീതി പീതിം പാകടം കരോന്തോ. ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീതി സഞ്ഞാവേദനാസങ്ഖാതം ചിത്തസങ്ഖാരം പാകടം കരോന്തോ. അഭിപ്പമോദയം ചിത്തന്തി ചിത്തം മോദേന്തോ. സമാദഹം ചിത്തന്തി ആരമ്മണേ ¶ ചിത്തം സമം ഠപേന്തോ. വിമോചയം ചിത്തന്തി ചിത്തം നീവരണാദീഹി വിമോചേന്തോ. പീതിപടിസംവേദീ സുഖപടിസംവേദീ ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീ പസ്സമ്ഭയം ചിത്തസങ്ഖാരന്തി ചതുക്കഞ്ച ചിത്തപടിസംവേദീ അഭിപ്പമോദയം ചിത്തം സമാദഹം ചിത്തം വിമോചയം ചിത്തന്തി ചതുക്കഞ്ച അപ്പനാസമാധിവസേന വിപസ്സനാസമ്പയുത്തസമാധിവസേന ച വുത്താനി. അനിച്ചാനുപസ്സീതി അനിച്ചാനുപസ്സനാവസേന. വിരാഗാനുപസ്സീതി നിബ്ബിദാനുപസനാവസേന. നിരോധാനുപസ്സീതി ഭങ്ഗാനുപസ്സനാവസേന. പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീതി വുട്ഠാനഗാമിനീവിപസ്സനാവസേന. സാ ഹി തദങ്ഗവസേന സദ്ധിം ഖന്ധാഭിസങ്ഖാരേഹി കിലേസേ പരിച്ചജതി. സങ്ഖതദോസദസ്സനേന ച തബ്ബിപരീതേ നിബ്ബാനേ തന്നിന്നതായ പക്ഖന്ദതി. ഇദം ചതുക്കം വിപസ്സനാസമ്പയുത്തസമാധിവസേനേവ വുത്തം. അസ്സാസവസേന പസ്സാസവസേനാതി ചേത്ഥ അസ്സാസപസ്സാസപവത്തിമത്തം ഗഹേത്വാ വുത്തം, ന തദാരമ്മണകരണവസേന. വിത്ഥാരോ പനേത്ഥ ആനാപാനകഥായം ആവിഭവിസ്സതി.

ആനന്തരികസമാധിഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൩. അരണവിഹാരഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൮൨. അരണവിഹാരഞാണനിദ്ദേസേ ¶ അനിച്ചാനുപസ്സനാദയോ വുത്തത്ഥാ. സുഞ്ഞതോ വിഹാരോതി അനത്താനുപസ്സനായ വുട്ഠിതസ്സ സുഞ്ഞതാകാരേനേവ പവത്താ അരഹത്തഫലസമാപത്തി. അനിമിത്തോ വിഹാരോതി അനിച്ചാനുപസ്സനായ വുട്ഠിതസ്സ അനിമിത്താകാരേന പവത്താ അരഹത്തഫലസമാപത്തി. അപ്പണിഹിതോ ¶ വിഹാരോതി ദുക്ഖാനുപസ്സനായ വുട്ഠിതസ്സ അപ്പണിഹിതാകാരേന പവത്താ അരഹത്തഫലസമാപത്തി. സുഞ്ഞതേ അധിമുത്തതാതി സുഞ്ഞതേ ഫലസമാപത്തിയാ പുബ്ബഭാഗപഞ്ഞാവസേന അധിമുത്തതാ. സേസദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. പഠമം ഝാനന്തിആദീഹി അരഹത്തഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജിതുകാമസ്സ വിപസ്സനായ ആരമ്മണഭൂതാ ഝാനസമാപത്തിയോ വുത്താ. അരഹതോയേവ ഹി വിപസ്സനാഫലസമാപത്തിപണീതാധിമുത്തിഝാനസമാപത്തിയോ സബ്ബകിലേസാനം പഹീനത്താ ‘‘അരണവിഹാരോ’’തി വത്തും അരഹന്തി.

പഠമേന ഝാനേന നീവരണേ ഹരതീതി അരണവിഹാരോതി പഠമജ്ഝാനസമങ്ഗീ പഠമേന ഝാനേന നീവരണേ ഹരതീതി തം പഠമം ഝാനം അരണവിഹാരോതി അത്ഥോ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. അരഹതോ നീവരണാഭാവേപി നീവരണവിപക്ഖത്താ പഠമസ്സ ഝാനസ്സ നീവരണേ ഹരതീതി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. വിപസ്സനാഫലസമാപത്തിപണീതാധിമുത്തിവസേന തിധാ അരണവിഹാരഞാണം ഉദ്ദിസിത്വാ കസ്മാ ഝാനസമാപത്തിയോവ ¶ അരണവിഹാരോതി നിദ്ദിട്ഠാതി ചേ? ഉദ്ദേസവസേനേവ താസം തിസ്സന്നം അരണവിഹാരതായ സിദ്ധത്താ. ഫലസമാപത്തിവിപസ്സനായ പന ഭൂമിഭൂതാനം ഝാനസമാപത്തീനം അരണവിഹാരതാ അവുത്തേ ന സിജ്ഝതി, തസ്മാ അസിദ്ധമേവ സാധേതും ‘‘പഠമം ഝാനം അരണവിഹാരോ’’തിആദി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. താസഞ്ഹി അരണവിഹാരതാ ഉദ്ദേസവസേന അസിദ്ധാപി നിദ്ദേസേ വുത്തത്താ സിദ്ധാതി. തേസം വാ യോജിതനയേനേവ ¶ ‘‘അനിച്ചാനുപസ്സനാ നിച്ചസഞ്ഞം ഹരതീതി അരണവിഹാരോ, ദുക്ഖാനുപസ്സനാ സുഖസഞ്ഞം ഹരതീതി അരണവിഹാരോ, അനത്താനുപസ്സനാ അത്തസഞ്ഞം ഹരതീതി അരണവിഹാരോ, സുഞ്ഞതോ വിഹാരോ അസുഞ്ഞതം ഹരതീതി അരണവിഹാരോ, അനിമിത്തോ വിഹാരോ നിമിത്തം ഹരതീതി അരണവിഹാരോ, അപ്പണിഹിതോ വിഹാരോ പണിധിം ഹരതീതി അരണവിഹാരോ, സുഞ്ഞതാധിമുത്തതാ അസുഞ്ഞതാധിമുത്തിം ഹരതീതി അരണവിഹാരോ, അനിമിത്താധിമുത്തതാ നിമിത്താധിമുത്തിം ഹരതീതി അരണവിഹാരോ, അപ്പണിഹിതാധിമുത്തതാ പണിഹിതാധിമുത്തിം ഹരതീതി അരണവിഹാരോ’’തി യോജേത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

അരണവിഹാരഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൪. നിരോധസമാപത്തിഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൮൩. നിരോധസമാപത്തിഞാണനിദ്ദേസേ ¶ ¶ സമഥബലന്തി കാമച്ഛന്ദാദയോ പച്ചനീകധമ്മേ സമേതീതി സമഥോ, സോയേവ അകമ്പനീയട്ഠേന ബലം. അനാഗാമിഅരഹന്താനംയേവ സമാധിപടിപക്ഖസ്സ കാമച്ഛന്ദസ്സ പഹാനേന സമാധിസ്മിം പരിപൂരകാരിഭാവപ്പത്തത്താ തേസംയേവ സമാധി ബലപ്പത്തോതി കത്വാ ‘‘സമഥബല’’ന്തി വുച്ചതി, ന അഞ്ഞേസം. സമാധിബലന്തിപി പാഠോ. വിപസ്സനാബലന്തി അനിച്ചാദിവസേന വിവിധേഹി ആകാരേഹി ധമ്മേ പസ്സതീതി വിപസ്സനാ, സായേവ അകമ്പനീയട്ഠേന ബലം. തേസംയേവ ഉഭിന്നം ബലപ്പത്തം വിപസ്സനാഞാണം. തത്ഥ സമഥബലം അനുപുബ്ബേന ചിത്തസന്താനവൂപസമനത്ഥം നിരോധേ ച പടിപാദനത്ഥം, വിപസ്സനാബലം പവത്തേ ആദീനവദസ്സനത്ഥം നിരോധേ ച ആനിസംസദസ്സനത്ഥം.

നീവരണേതി നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മവചനം, നീവരണനിമിത്തം നീവരണപച്ചയാതി അത്ഥോ. കരണത്ഥേ വാ ഭുമ്മവചനം, നീവരണേനാതി അത്ഥോ. ന കമ്പതീതി ഝാനസമങ്ഗീപുഗ്ഗലോ. അഥ വാ ഝാനന്തി ഝാനങ്ഗാനം അധിപ്പേതത്താ പഠമേന ഝാനേന തംസമ്പയുത്തസമാധി നീവരണേ ന കമ്പതി. അയമേവ ചേത്ഥ യോജനാ ഗഹേതബ്ബാ. ഉദ്ധച്ചേ ചാതി ഉദ്ധച്ചസഹഗതചിത്തുപ്പാദേ ഉദ്ധച്ചേ ച. ഉദ്ധച്ചന്തി ച ഉദ്ധതഭാവോ ¶ , തം അവൂപസമലക്ഖണം. ഉദ്ധച്ചസഹഗതകിലേസേ ചാതി ഉദ്ധച്ചേന സഹഗതേ ഏകുപ്പാദാദിഭാവം ഗതേ ഉദ്ധച്ചസമ്പയുത്തേ മോഹഅഹിരികഅനോത്തപ്പകിലേസേ ച. ഖന്ധേ ചാതി ഉദ്ധച്ചസമ്പയുത്തചതുക്ഖന്ധേ ച. ന കമ്പതി ന ചലതി ന വേധതീതി അഞ്ഞമഞ്ഞവേവചനാനി. ഉദ്ധച്ചേ ന കമ്പതി, ഉദ്ധച്ചസഹഗതകിലേസേ ന ചലതി, ഉദ്ധച്ചസഹഗതക്ഖന്ധേ ന വേധതീതി യോജേതബ്ബം. വിപസ്സനാബലം സത്തന്നംയേവ അനുപസ്സനാനം വുത്തത്താ ¶ താസംയേവ വസേന വിപസ്സനാബലം പരിപുണ്ണം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. അവിജ്ജായ ചാതി ദ്വാദസസുപി അകുസലചിത്തുപ്പാദേസു അവിജ്ജായ ച. അവിജ്ജാസഹഗതകിലേസേ ചാതി യഥായോഗം അവിജ്ജായ സമ്പയുത്തലോഭദോസമാനദിട്ഠിവിചികിച്ഛാഥിനഉദ്ധച്ചഅഹിരികഅനോത്തപ്പകിലേസേ ച.

വചീസങ്ഖാരാതി വിതക്കവിചാരാ. ‘‘പുബ്ബേ ഖോ, ആവുസോ വിസാഖ, വിതക്കേത്വാ വിചാരേത്വാ പച്ഛാ വാചം ഭിന്ദതി, തസ്മാ വിതക്കവിചാരാ വചീസങ്ഖാരോ’’തി (മ. നി. ൧.൪൬൩) വചനതോ ¶ വാചം സങ്ഖരോന്തി ഉപ്പാദേന്തീതി വചീസങ്ഖാരാ. കായസങ്ഖാരാതി അസ്സാസപസ്സാസാ. ‘‘അസ്സാസപസ്സാസാ ഖോ, ആവുസോ വിസാഖ, കായികാ ഏതേ ധമ്മാ കായപടിബദ്ധാ, തസ്മാ അസ്സാസപസ്സാസാ കായസങ്ഖാരോ’’തി (മ. നി. ൧.൪൬൩) വചനതോ കായേന സങ്ഖരീയന്തീതി കായസങ്ഖാരാ. സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധന്തി സഞ്ഞായ വേദനായ ച നിരോധം. ചിത്തസങ്ഖാരാതി സഞ്ഞാ ച വേദനാ ച. ‘‘ചേതസികാ ഏതേ ധമ്മാ ചിത്തപടിബദ്ധാ, തസ്മാ സഞ്ഞാ ച വേദനാ ച ചിത്തസങ്ഖാരോ’’തി (മ. നി. ൧.൪൬൩) വചനതോ ചിത്തേന സങ്ഖരീയന്തീതി ചിത്തസങ്ഖാരാ.

൮൪. ഞാണചരിയാസു അനുപസ്സനാവസാനേ, വിവട്ടനാനുപസ്സനാഗഹണേന വാ തസ്സാ ആദിഭൂതാ ചരിയാകഥായ ഞാണചരിയാതി വുത്താ സേസാനുപസ്സനാപി ഗഹിതാ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബം. സോളസഹി ഞാണചരിയാഹീതി ച ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദോ, അനാഗാമിസ്സ പന അരഹത്തമഗ്ഗഫലവജ്ജാഹി ചുദ്ദസഹിപി ഹോതി പരിപുണ്ണബലത്താ.

൮൫. നവഹി സമാധിചരിയാഹീതി ഏത്ഥ പഠമജ്ഝാനാദീഹി അട്ഠ, പഠമജ്ഝാനാദീനം പടിലാഭത്ഥായ സബ്ബത്ഥ ഉപചാരജ്ഝാനവസേന ഏകാതി നവ സമാധിചരിയാ. ബലചരിയാനം കിം നാനത്തം? സമഥബലേനപി ഹി ‘‘നേക്ഖമ്മവസേനാ’’തിആദീഹി സത്തഹി പരിയായേഹി ഉപചാരസമാധി വുത്തോ, പേയ്യാലവിത്ഥാരതോ ‘‘പഠമജ്ഝാനവസേനാ’’തിആദീഹി സമസത്തതിയാ വാരേഹി യഥായോഗം അപ്പനൂപചാരസമാധി വുത്തോ, സമാധിചരിയായപി ‘‘പഠമം ഝാന’’ന്തിആദീഹി അട്ഠഹി പരിയായേഹി അപ്പനാസമാധി വുത്തോ. പഠമം ഝാനം പടിലാഭത്ഥായാതിആദീഹി അട്ഠഹി പരിയായേഹി ഉപചാരസമാധി വുത്തോതി ഉഭയത്ഥാപി അപ്പനൂപചാരസമാധിയേവ വുത്തോ. ഏവം സന്തേപി അകമ്പിയട്ഠേന ബലാനി വസീഭാവട്ഠേന ¶ ചരിയാതി വേദിതബ്ബാ. വിപസ്സനാബലേ പന സത്ത അനുപസ്സനാവ ‘‘വിപസ്സനാബല’’ന്തി വുത്താ, ഞാണചരിയായ സത്ത ച അനുപസ്സനാ വുത്താ, വിവട്ടനാനുപസ്സനാദയോ നവ ച വിസേസേത്വാ ¶ വുത്താ. ഇദം നേസം നാനത്തം. സത്ത അനുപസ്സനാ പന അകമ്പിയട്ഠേന ബലാനി വസീഭാവട്ഠേന ചരിയാതി വേദിതബ്ബാ.

‘‘വസീഭാവതാ പഞ്ഞാ’’തി (പടി. മ. ൧.൩൪ മാതികാ) ഏത്ഥ വുത്തവസിയോ വിസ്സജ്ജേതും വസീതി പഞ്ച വസിയോതി ഇത്ഥിലിങ്ഗവോഹാരേന വുത്തം. വസോ ഏവ വസീതി വുത്തം ഹോതി. പുന ¶ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ദേസനായ താ വസിയോ വിസ്സജ്ജേന്തോ ആവജ്ജനവസീതിആദിമാഹ. ആവജ്ജനായ വസോ ആവജ്ജനവസോ, സോ അസ്സ അത്ഥീതി ആവജ്ജനവസീ. ഏസേവ നയോ സേസേസു. പഠമം ഝാനം യത്ഥിച്ഛകന്തി യത്ഥ യത്ഥ പദേസേ ഇച്ഛതി ഗാമേ വാ അരഞ്ഞേ വാ, തത്ഥ തത്ഥ ആവജ്ജതി. യദിച്ഛകന്തി യദാ യദാ കാലേ സീതകാലേ വാ ഉണ്ഹകാലേ വാ, തദാ തദാ ആവജ്ജതി. അഥ വാ യം യം പഠമം ഝാനം ഇച്ഛതി പഥവീകസിണാരമ്മണം വാ സേസാരമ്മണം വാ, തം തം ആവജ്ജതി. ഏകേകകസിണാരമ്മണസ്സാപി ഝാനസ്സ വസിതാനം വുത്തത്താ പുരിമയോജനായേവ സുന്ദരതരാ. യാവതിച്ഛകന്തി യാവതകം കാലം ഇച്ഛതി അച്ഛരാസങ്ഘാതമത്തം സത്താഹം വാ, താവതകം കാലം ആവജ്ജതി. ആവജ്ജനായാതി മനോദ്വാരാവജ്ജനായ. ദന്ധായിതത്തന്തി അവസവത്തിഭാവോ, അലസഭാവോ വാ. സമാപജ്ജതീതി പടിപജ്ജതി, അപ്പേതീതി അത്ഥോ. അധിട്ഠാതീതി അന്തോസമാപത്തിയം അധികം കത്വാ തിട്ഠതി. വുട്ഠാനവസിയംപഠമം ഝാനന്തി നിസ്സക്കത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, പഠമജ്ഝാനാതി അത്ഥോ. പച്ചവേക്ഖതീതി പച്ചവേക്ഖണജവനേഹി നിവത്തിത്വാ പസ്സതി. അയമേത്ഥ പാളിവണ്ണനാ.

അയം പന അത്ഥപ്പകാസനാ – പഠമജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ വിതക്കം ആവജ്ജയതോ ഭവങ്ഗം ഉപച്ഛിന്ദിത്വാ പവത്താവജ്ജനാനന്തരം വിതക്കാരമ്മണാനേവ ചത്താരി പഞ്ച വാ ജവനാനി ജവന്തി, തതോ ദ്വേ ഭവങ്ഗാനി, തതോ പുന വിചാരാരമ്മണം ആവജ്ജനം വുത്തനയേനേവ ജവനാനീതി ഏവം പഞ്ചസു ഝാനങ്ഗേസു യദാ നിരന്തരം ചിത്തം പേസേതും സക്കോതി, അഥസ്സ ആവജ്ജനവസീ സിദ്ധാവ ഹോതി. അയം പന മത്ഥകപ്പത്താ വസീ ഭഗവതോ യമകപാടിഹാരിയേവ ലബ്ഭതി. ഇതോ പരം സീഘതരാ ആവജ്ജനവസീ നാമ നത്ഥി. അഞ്ഞേസം പന അന്തരന്തരാ ഭവങ്ഗവാരേ ഗണനാ നത്ഥി. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ നന്ദോപനന്ദദമനേ വിയ സീഘം സമാപത്തിസമാപജ്ജനസമത്ഥതാ സമാപജ്ജനവസീ നാമ. അച്ഛരാമത്തം വാ ദസച്ഛരാമത്തം വാ ഖണം സമാപത്തിം ഠപേതും സമത്ഥതാ അധിട്ഠാനവസീ ¶ നാമ. തഥേവ തതോ ലഹും വുട്ഠാനസമത്ഥതാ വുട്ഠാനവസീ നാമ. പച്ചവേക്ഖണവസീ പന ആവജ്ജനവസിയാ ഏവ വുത്താ. പച്ചവേക്ഖണജവനാനേവ ഹി തത്ഥ ആവജ്ജനാനന്തരാനീതി. ഇതി ¶ ആവജ്ജനവസിയാ സിദ്ധായ പച്ചവേക്ഖണവസീ സിദ്ധാ ഹോതി, അധിട്ഠാനവസിയാ ച സിദ്ധായ വുട്ഠാനവസീ സിദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സന്തേപി ‘‘അയം പന മത്ഥകപ്പത്താ വസീ ഭഗവതോ യമകപാടിഹാരിയേവ ലബ്ഭതീ’’തി വുത്തത്താ പാടിഹാരിയകാലേ ഝാനങ്ഗപച്ചവേക്ഖണാനം അഭാവതോ ¶ നാനാവിധവണ്ണാദിനിമ്മാനസ്സ നാനാകസിണവസേന ഇജ്ഝനതോ തംതംകസിണാരമ്മണം ഝാനം സമാപജ്ജിതുകാമസ്സ യഥാരുചി ലഹും തസ്മിം കസിണേ വുത്തനയേന ആവജ്ജനപവത്തനസമത്ഥതാ ആവജ്ജനവസീ, തദാവജ്ജനവീഥിയംയേവ തസ്സ ഝാനസ്സ അപ്പനാസമത്ഥതാസമാപജ്ജനസമത്ഥതാ സമാപജ്ജനവസീ. ഏവഞ്ഹി വുച്ചമാനേ യുത്തി ച ന വിരുജ്ഝതി, വസീപടിപാടി ച യഥാക്കമേനേവ യുജ്ജതി. ഝാനങ്ഗപച്ചവേക്ഖണായം പന ‘‘മത്ഥകപ്പത്തായേവ പഞ്ച ജവനാനീ’’തി വുത്തത്താ വുത്തനയേന സത്തസുപി ജവനേസു ജവന്തേസു പച്ചവേക്ഖണവസീയേവ ഹോതി. ഏവം സന്തേ ‘‘പഠമജ്ഝാനം ആവജ്ജതീ’’തി വചനം ന യുജ്ജതീതി ചേ? യഥാ കസിണേ പവത്തം ഝാനം കാരണോപചാരേന കസിണന്തി വുത്തം, തഥാ ഝാനപച്ചയം കസിണം ‘‘സുഖോ ബുദ്ധാനമുപ്പാദോ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൧൯൪) വിയ ഫലോപചാരേന ഝാനന്തി വുത്തം. യഥാപരിച്ഛിന്നേ കാലേ ഠത്വാ വുട്ഠിതസ്സ നിദ്ദായ പബുദ്ധസ്സ പുന നിദ്ദോക്കമനേ വിയ പുന ഝാനോക്കമനേ സതിപി അധിട്ഠാനവസീയേവ നാമ, യഥാപരിച്ഛേദേന വുട്ഠിതസ്സ പന വുട്ഠാനേയേവ അധിട്ഠാനേ സതിപി വുട്ഠാനവസീ നാമ ഹോതീതി അയം തേസം വിസേസോ.

നിരോധസമാപത്തിയാ വിഭാവനത്ഥം പന ഇദം പഞ്ഹകമ്മം – കാ നിരോധസമാപത്തി, കേ തം സമാപജ്ജന്തി, കേ ന സമാപജ്ജന്തി, കത്ഥ സമാപജ്ജന്തി, കസ്മാ സമാപജ്ജന്തി, കഥഞ്ചസ്സാ സമാപജ്ജനം ഹോതി, കഥം ഠാനം, കഥം വുട്ഠാനം, വുട്ഠിതസ്സ കിന്നിന്നം ചിത്തം ഹോതി, മതസ്സ ച സമാപന്നസ്സ ച കോ വിസേസോ, നിരോധസമാപത്തി ¶ കിം സങ്ഖതാ അസങ്ഖതാ ലോകിയാ ലോകുത്തരാ നിപ്ഫന്നാ അനിപ്ഫന്നാതി?

തത്ഥ കാ നിരോധസമാപത്തീതി? യാ അനുപുബ്ബനിരോധവസേന ചിത്തചേതസികാനം ധമ്മാനം അപ്പവത്തി.

കേ തം സമാപജ്ജന്തി, കേ ന സമാപജ്ജന്തീതി? സബ്ബേപി പുഥുജ്ജനാ സോതാപന്നാ സകദാഗാമിനോ സുക്ഖവിപസ്സകാ ച അനാഗാമീ അരഹന്തോ ന സമാപജ്ജന്തി, അട്ഠസമാപത്തിലാഭിനോ പന അനാഗാമിനോ ച ഖീണാസവാ ച സമാപജ്ജന്തി.

കത്ഥ ¶ ¶ സമാപജ്ജന്തീതി? പഞ്ചവോകാരഭവേ. കസ്മാ? അനുപുബ്ബസമാപത്തിസബ്ഭാവതോ. ചതുവോകാരഭവേ പന പഠമജ്ഝാനാദീനം ഉപ്പത്തിയേവ നത്ഥി, തസ്മാ ന സക്കാ തത്ഥ സമാപജ്ജിതും.

കസ്മാ സമാപജ്ജന്തീതി? സങ്ഖാരാനം പവത്തിഭേദേ ഉക്കണ്ഠിത്വാ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അചിത്തകാ ഹുത്വാ ‘‘നിരോധം നിബ്ബാനം പത്വാ സുഖം വിഹരിസ്സാമാ’’തി സമാപജ്ജന്തി.

കഥം ചസ്സാ സമാപജ്ജനം ഹോതീതി? സമഥവിപസ്സനാവസേന ഉസ്സക്കിത്വാ കതപുബ്ബകിച്ചസ്സ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം നിരോധയതോ ഏവമസ്സാ സമാപജ്ജനം ഹോതി. യോ ഹി സമഥവസേനേവ ഉസ്സക്കതി, സോ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിം പത്വാ തിട്ഠതി. യോ വിപസ്സനാവസേനേവ ഉസ്സക്കതി, സോ ഫലസമാപത്തിം പത്വാ തിട്ഠതി. യോ പന ഉഭയവസേന ഉസ്സക്കിത്വാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം നിരോധേതി, സോ തം സമാപജ്ജതീതി അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ.

അയം പന വിത്ഥാരോ – ഇധ ഭിക്ഖു നിരോധം സമാപജ്ജിതുകാമോ കതഭത്തകിച്ചോ സുധോതഹത്ഥപാദോ വിവിത്തേ ഓകാസേ സുപഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദതി പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ഉജും കായം പണിധായ പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ. സോ പഠമജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ തത്ഥ സങ്ഖാരേ അനിച്ചതോ ദുക്ഖതോ അനത്തതോ വിപസ്സതി. വിപസ്സനാ പനേസാ തിവിധാ ഹോതി – സങ്ഖാരപരിഗ്ഗണ്ഹനകവിപസ്സനാ, ഫലസമാപത്തിവിപസ്സനാ, നിരോധസമാപത്തിവിപസ്സനാതി. തത്ഥ സങ്ഖാരപരിഗ്ഗണ്ഹനകവിപസ്സനാ മന്ദാ വാ ഹോതു തിക്ഖാ വാ, മഗ്ഗസ്സ പദട്ഠാനം ഹോതിയേവ. ഫലസമാപത്തിവിപസ്സനാ തിക്ഖാവ വട്ടതി മഗ്ഗഭാവനാസദിസാ. നിരോധസമാപത്തിവിപസ്സനാ പന നാതിമന്ദാ നാതിതിക്ഖാ വട്ടതി. തസ്മാ ഏസ നാതിമന്ദായ നാതിതിക്ഖായ വിപസ്സനായ തേ സങ്ഖാരേ വിപസ്സതി. തതോ ദുതിയജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ ¶ വുട്ഠായ തത്ഥ സങ്ഖാരേ തഥേവ വിപസ്സതി. തതോ തതിയജ്ഝാനം…പേ… തതോ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ തത്ഥ സങ്ഖാരേ തഥേവ വിപസ്സതി. അഥ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ചതുബ്ബിധം പുബ്ബകിച്ചം കരോതി – നാനാബദ്ധഅവികോപനം, സങ്ഘപടിമാനനം, സത്ഥുപക്കോസനം, അദ്ധാനപരിച്ഛേദന്തി.

തത്ഥ നാനാബദ്ധഅവികോപനന്തി യം ഇമിനാ ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഏകാബദ്ധം ന ഹോതി, നാനാബദ്ധം ഹുത്വാ ഠിതം പത്തചീവരം വാ മഞ്ചപീഠം വാ നിവാസഗേഹം വാ അഞ്ഞം ¶ വാ പന കിഞ്ചി പരിക്ഖാരജാതം, തം യഥാ ന വികുപ്പതി, അഗ്ഗിഉദകവാതചോരഉന്ദൂരാദീനം വസേന ന വിനസ്സതി, ഏവം അധിട്ഠാതബ്ബം. തത്രിദം അധിട്ഠാനവിധാനം – ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഇമസ്മിം സത്താഹബ്ഭന്തരേ മാ അഗ്ഗിനാ ഝായതു, മാ ഉദകേന വുയ്ഹതു, മാ വാതേന വിദ്ധംസതു, മാ ചോരേഹി ഹരീയതു, മാ ഉന്ദൂരാദീഹി ¶ ഖജ്ജതൂ’’തി. ഏവം അധിട്ഠിതേ തം സത്താഹം തസ്സ ന കോചി പരിസ്സയോ ഹോതി, അനധിട്ഠഹതോ പന അഗ്ഗിആദീഹി വിനസ്സതി. ഇദം നാനാബദ്ധഅവികോപനം നാമ. യം പന ഏകാബദ്ധം ഹോതി നിവാസനപാരുപനം വാ നിസിന്നാസനം വാ, തത്ഥ വിസും അധിട്ഠാനകിച്ചം നത്ഥി, സമാപത്തിയേവ നം രക്ഖതി.

സങ്ഘപടിമാനനന്തി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പടിമാനനം ഉദിക്ഖനം. യാവ ഏസോ ഭിക്ഖു ആഗച്ഛതി, താവ സങ്ഘകമ്മസ്സ അകരണന്തി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച ന പടിമാനനം ഏതസ്സ പുബ്ബകിച്ചം, പടിമാനനാവജ്ജനം പന പുബ്ബകിച്ചം. തസ്മാ ഏവം ആവജ്ജിതബ്ബം – ‘‘സചേ മയി സത്താഹം നിരോധം സമാപജ്ജിത്വാ നിസിന്നേ സങ്ഘോ അപലോകനകമ്മാദീസു കിഞ്ചിദേവ കമ്മം കത്തുകാമോ ഹോതി, യാവ മം കോചി ഭിക്ഖു ആഗന്ത്വാ ന പക്കോസതി, താവദേവ വുട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി. ഏവം കത്വാ സമാപന്നോ ഹി തസ്മിം സമയേ വുട്ഠാതിയേവ. യോ പന ഏവം ന കരോതി, സങ്ഘോ ച സന്നിപതിത്വാ തം അപസ്സന്തോ ‘‘അസുകോ ഭിക്ഖു കുഹി’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘നിരോധം സമാപന്നോ’’തി വുത്തേ കഞ്ചി ഭിക്ഖും പേസേതി ‘‘ഗച്ഛ തം സങ്ഘസ്സ വചനേന പക്കോസാ’’തി. അഥസ്സ തേന ഭിക്ഖുനാ സവനൂപചാരേ ഠത്വാ ‘‘സങ്ഘോ തം ആവുസോ പടിമാനേതീ’’തി വുത്തമത്തേയേവ വുട്ഠാനം ഹോതി. ഏവംഗരുകാ ഹി സങ്ഘസ്സ ആണാ ¶ നാമ. തസ്മാ തം ആവജ്ജിത്വാ യഥാ സയമേവ വുട്ഠാതി, ഏവം സമാപജ്ജിതബ്ബം.

സത്ഥുപക്കോസനന്തി ഇധാപി സത്ഥുപക്കോസനാവജ്ജനമേവ ഇമസ്സ പുബ്ബകിച്ചം. തസ്മാ തമ്പി ഏവം ആവജ്ജിതബ്ബം – ‘‘സചേ മയി സത്താഹം നിരോധം സമാപജ്ജിത്വാ നിസിന്നേ സത്ഥാ ഓതിണ്ണേ വത്ഥുസ്മിം സിക്ഖാപദം വാ പഞ്ഞപേതി, തഥാരൂപായ വാ അട്ഠുപ്പത്തിയാ ധമ്മം ദേസേതി. യാവ മം കോചി ആഗന്ത്വാ ന പക്കോസതി, താവദേവ വുട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി. ഏവം കത്വാ നിസിന്നോ ഹി തസ്മിം സമയേ വുട്ഠാതിയേവ. യോ പന ഏവം ന കരോതി, സത്ഥാ ച സങ്ഘേ സന്നിപതിതേ തം അപസ്സന്തോ ‘‘അസുകോ ഭിക്ഖു കുഹി’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘നിരോധം സമാപന്നോ’’തി വുത്തേ കഞ്ചി ഭിക്ഖും പേസേതി ‘‘ഗച്ഛ തം മമ വചനേന പക്കോസാ’’തി. അഥസ്സ ¶ തേന ഭിക്ഖുനാ സവനൂപചാരേ ഠത്വാ സത്ഥാ ആയസ്മന്തം ആമന്തേതീ’’തി വുത്തമത്തേയേവ വുട്ഠാനം ഹോതി. ഏവംഗരുകഞ്ഹി സത്ഥുപക്കോസനം. തസ്മാ തം ആവജ്ജിത്വാ യഥാ സയമേവ വുട്ഠാതി, ഏവം സമാപജ്ജിതബ്ബം.

അദ്ധാനപരിച്ഛേദോതി ജീവിതദ്ധാനസ്സ പരിച്ഛേദോ. ഇമിനാ ഹി ഭിക്ഖുനാ അദ്ധാനപരിച്ഛേദേ കുസലേന ഭവിതബ്ബം. ‘‘അത്തനോ ആയുസങ്ഖാരാ സത്താഹം പവത്തിസ്സന്തി, ന പവത്തിസ്സന്തീ’’തി ആവജ്ജിത്വാവ സമാപജ്ജിതബ്ബം. സചേ ഹി സത്താഹബ്ഭന്തരേ നിരുജ്ഝനകേ ആയുസങ്ഖാരേ അനാവജ്ജിത്വാവ ¶ സമാപജ്ജതി, തസ്സ നിരോധസമാപത്തി മരണം പടിബാഹിതും ന സക്കോതി. അന്തോനിരോധേ മരണസ്സ നത്ഥിതായ അന്തരാവ സമാപത്തിതോ വുട്ഠാതി, തസ്മാ ഏതം ആവജ്ജിത്വാവ സമാപജ്ജിതബ്ബം. അവസേസഞ്ഹി അനാവജ്ജിതുമ്പി വട്ടതി, ഇദം പന ആവജ്ജിതബ്ബമേവാതി വുത്തം. സോ ഏവം ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ഇമം പുബ്ബകിച്ചം കത്വാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം സമാപജ്ജതി. അഥേകം വാ ദ്വേ വാ ചിത്തവാരേ അതിക്കമിത്വാ അചിത്തകോ ഹോതി, നിരോധം ഫുസതി. കസ്മാ പനസ്സ ദ്വിന്നം ചിത്താനം ഉപരി ചിത്താനി നപ്പവത്തന്തീതി? നിരോധസ്സ പയോഗത്താ. ഇദഞ്ഹി ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദ്വേ സമഥവിപസ്സനാധമ്മേ യുഗനദ്ധേ കത്വാ അട്ഠസമാപത്തിആരോഹനം അനുപുബ്ബനിരോധസ്സ പയോഗോ, ന നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാതി ¶ നിരോധസ്സ പയോഗത്താ ദ്വിന്നം ചിത്താനം ഉപരി നപ്പവത്തന്തി.

കഥം ഠാനന്തി? ഏവം സമാപന്നായ പനസ്സാ കാലപരിച്ഛേദവസേന ചേവ അന്തരാ ആയുക്ഖയസങ്ഘപടിമാനനസത്ഥുപക്കോസനാഭാവേന ച ഠാനം ഹോതി.

കഥം വുട്ഠാനന്തി? അനാഗാമിസ്സ അനാഗാമിഫലസമാപത്തിയാ അരഹതോ അരഹത്തഫലസമാപത്തിയാതി ഏവം ദ്വേധാ വുട്ഠാനം ഹോതി.

വുട്ഠിതസ്സ കിന്നിന്നം ചിത്തം ഹോതീതി? നിബ്ബാനനിന്നം. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധസമാപത്തിയാ വുട്ഠിതസ്സ ഖോ, ആവുസോ വിസാഖ, ഭിക്ഖുനോ വിവേകനിന്നം ചിത്തം ഹോതി വിവേകപോണം വിവേകപബ്ഭാര’’ന്തി (മ. നി. ൧.൪൬൪).

മതസ്സ ച സമാപന്നസ്സ ച കോ വിസേസോതി? അയമ്പി അത്ഥോ സുത്തേ വുത്തോയേവ. യഥാഹ – ‘‘യോ ചായം, ആവുസോ, മതോ കാലങ്കതോ, തസ്സ ¶ കായസങ്ഖാരാ നിരുദ്ധാ പടിപ്പസ്സദ്ധാ, വചീസങ്ഖാരാ, ചിത്തസങ്ഖാരാ നിരുദ്ധാ പടിപ്പസ്സദ്ധാ, ആയു പരിക്ഖീണോ, ഉസ്മാ വൂപസന്താ, ഇന്ദ്രിയാനി പരിഭിന്നാനി. യ്വായം ഭിക്ഖു സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധം സമാപന്നോ, തസ്സപി കായസങ്ഖാരാ നിരുദ്ധാ പടിപ്പസ്സദ്ധാ, വചീസങ്ഖാരാ, ചിത്തസങ്ഖാരാ നിരുദ്ധാ പടിപ്പസ്സദ്ധാ, ആയു അപരിക്ഖീണോ, ഉസ്മാ അവൂപസന്താ, ഇന്ദ്രിയാനി അപരിഭിന്നാനീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൫൭).

നിരോധസമാപത്തി കിം സങ്ഖതാതിആദിപുച്ഛായം പന ‘‘സങ്ഖതാ’’തിപി ‘‘അസങ്ഖതാ’’തിപി ‘‘ലോകിയാ’’തിപി ‘‘ലോകുത്തരാ’’തിപി ന വത്തബ്ബാ. കസ്മാ? സഭാവതോ നത്ഥിതായ. യസ്മാ പന സമാപജ്ജന്തസ്സ ¶ വസേന സമാപന്നോ നാമ ഹോതി, തസ്മാ നിപ്ഫന്നാതി വത്തും വട്ടതി, നോ അനിപ്ഫന്നാതി.

‘‘ഇതി സന്താ സമാപത്തി, അയം അരിയനിസേവിതാ;

ദിട്ഠേവ ധമ്മേ നിബ്ബാനമിതി സങ്ഖമുപാഗതാ’’തി.

നിരോധസമാപത്തിഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൫. പരിനിബ്ബാനഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൮൬. പരിനിബ്ബാനഞാണനിദ്ദേസേ ¶ ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. സമ്പജാനോതി സാത്ഥകസമ്പജഞ്ഞം, സപ്പായസമ്പജഞ്ഞം, ഗോചരസമ്പജഞ്ഞം, അസമ്മോഹസമ്പജഞ്ഞന്തി ഇമേഹി ചതൂഹി സമ്പജഞ്ഞേഹി സമ്പജാനോ. പവത്തന്തി സബ്ബത്ഥ യഥാനുരൂപം പരിയുട്ഠാനപവത്തഞ്ച അനുസയപ്പവത്തഞ്ച. പരിയാദിയതീതി ഉപചാരപ്പനാവസേന വുത്തേസു വിക്ഖമ്ഭനവസേന, വിപസ്സനാവസേന വുത്തേസു തദങ്ഗവസേന, മഗ്ഗവസേന വുത്തേസു സമുച്ഛേദവസേന ഖേപേതി അപ്പവത്തം കരോതി. പേയ്യാലമുഖേന ഹി ദുതിയാദിഝാനസമാപത്തിമഹാവിപസ്സനാമഗ്ഗാ സംഖിത്താ. യസ്മാ ഏതം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ പവത്തം ഞാണം പരിനിബ്ബാനേ ഞാണം നാമ ഹോതി, തസ്മാ വിക്ഖമ്ഭനപരിനിബ്ബാനം തദങ്ഗപരിനിബ്ബാനം സമുച്ഛേദപരിനിബ്ബാനന്തിപി വുത്തമേവ ഹോതി. ഏതേഹി കിലേസപരിനിബ്ബാനപച്ചവേക്ഖണഞാണം വുത്തം. അഥ വാ പനാതിആദീഹി ഖന്ധപരിനിബ്ബാനപച്ചവേക്ഖണഞാണം നിദ്ദിസതി. അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാതി ദുവിധാ ഹി നിബ്ബാനധാതു സഉപാദിസേസാ ച അനുപാദിസേസാ ച. തത്ഥ ഉപാദീയതേ ‘‘അഹം മമാ’’തി ഭുസം ഗണ്ഹീയതീതി ഉപാദി, ഖന്ധപഞ്ചകസ്സേതം ¶ അധിവചനം. ഉപാദിയേവ സേസോ അവസിട്ഠോതി ഉപാദിസേസോ, സഹ ഉപാദിസേസേന വത്തതീതി സഉപാദിസേസാ. നത്ഥേത്ഥ ഉപാദിസേസോതി അനുപാദിസേസാ. സഉപാദിസേസാ പഠമം വുത്താ. അയം പന അനുപാദിസേസാ. തായ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ. ചക്ഖുപവത്തന്തി ചക്ഖുപവത്തി ചക്ഖുസമുദാചാരോ. പരിയാദിയതീതി ഖേപീയതി മദ്ദീയതീതി. ഏസ നയോ സേസേസു.

പരിനിബ്ബാനഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൬. സമസീസട്ഠഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൮൭. സമസീസട്ഠഞാണനിദ്ദേസേ ¶ ¶ പഞ്ചക്ഖന്ധാതിആദീഹി ദസഹി രാസീഹി സബ്ബധമ്മസങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. ന ഹി ഏകേകസ്സ വസേന ആയതനധാതുരാസിവജ്ജേഹി സേസേഹി അട്ഠഹി രാസീഹി വിസും വിസും സബ്ബധമ്മോ സങ്ഗയ്ഹതീതി. യസ്മാ പന ലോകുത്തരധമ്മാ ഹേതുസമുച്ഛേദേന സമുച്ഛിന്ദിതബ്ബാ ന ഹോന്തി, തസ്മാ സബ്ബധമ്മസദ്ദേന സങ്ഗഹിതാപി ലോകുത്തരധമ്മാ സമുച്ഛേദവസേന സമ്ഭവതോ ഇധ ന ഗഹേതബ്ബാ, ഹേതുസമുച്ഛേദേന സമുച്ഛിന്ദിതബ്ബാ ഏവ തേഭൂമകധമ്മാ ഗഹേതബ്ബാ. സമ്മാ സമുച്ഛിന്ദതീതി യഥായോഗം വിക്ഖമ്ഭനതദങ്ഗസമുച്ഛേദപഹാനവസേന പരിയുട്ഠാനം അനുസയഞ്ച നിരോധേന്തോ സമ്മാ സമുച്ഛിന്ദതി. ഏവം പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ദേസനായ സമ്മാ സമുച്ഛേദോ നിദ്ദിട്ഠോ. നിരോധേതീതി അനുപ്പാദനിരോധേന നിരോധേതി. ഇമിനാ സമുച്ഛേദത്ഥോ വുത്തോ. ന ഉപട്ഠാതീതി ഏവം നിരോധേ കതേ സോ സോ ധമ്മോ പുന ന ഉപതിട്ഠതി, ന ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ. ഇമിനാ നിരോധത്ഥോ വുത്തോ. ഏവം അനുപട്ഠഹനധമ്മവസേന അനുപട്ഠാനഭാവോ നിദ്ദിട്ഠോ. സമന്തി കാമച്ഛന്ദാദീനം സമിതത്താ സമം. താനി പന നേക്ഖമ്മാദീനി സത്ത, രൂപാരൂപജ്ഝാനാനി അട്ഠ, മഹാവിപസ്സനാ അട്ഠാരസ, അരിയമഗ്ഗാ ചത്താരോതി സത്തതിംസ ഹോന്തി.

തേരസ സീസാനി സീസഭൂതാനം സബ്ബേസം സങ്ഗഹവസേന വുത്താനി. ഇധ പന സദ്ധാദീനി അട്ഠേവ സീസാനി യുജ്ജന്തി. ന ഹി അരഹതോ തണ്ഹാദീനി പഞ്ച സീസാനി സന്തി. പലിബോധസീസന്തി പലിബുന്ധനം പലിബോധോ, നിബ്ബാനമഗ്ഗാവരണന്തി അത്ഥോ. സീസന്തി പധാനം, അധികന്തി അത്ഥോ. പലിബോധോയേവ സീസം, തംസമ്പയുത്താദിസബ്ബപലിബോധേസു ¶ ¶ വാ സീസന്തി പലിബോധസീസം. ഏസ നയോ സേസേസു. വിസേസതോ പന വിനിബന്ധനന്തി ഉന്നതിവസേന സംസാരേ ബന്ധനം. പരാമാസോതി അഭിനിവേസോ. വിക്ഖേപോതി വിപ്പകിണ്ണതാ. കിലേസോതി കിലിസ്സനം. അധിമോക്ഖോതി അധിമുച്ചനം. പഗ്ഗഹോതി ഉസ്സാഹനം. ഉപട്ഠാനന്തി അപിലാപനം. അവിക്ഖേപോതി അവിപ്പകിണ്ണതാ. ദസ്സനന്തി യഥാസഭാവപടിവേധോ. പവത്തന്തി ഉപാദിന്നക്ഖന്ധപവത്തം. ഗോചരോതി ആരമ്മണം. ഇമേസു ദ്വാദസസുപി വാരേസു പധാനട്ഠോ സീസട്ഠോ. വിമോക്ഖോതി വിക്ഖമ്ഭനതദങ്ഗസമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണവിമുത്തീസു പഞ്ചസു നിസ്സരണവിമുത്തി നിബ്ബാനം. സങ്ഖാരസീസന്തി സബ്ബസങ്ഖതസങ്ഖാരാനം സീസം, കോടി അവസാനന്തി അത്ഥോ. ഏതേന അനുപാദിസേസപരിനിബ്ബാനം വുത്തം. സങ്ഖാരാഭാവമത്തവസേന വാ ഖന്ധപരിനിബ്ബാനമേവ വുത്തം ഹോതി. നേക്ഖമ്മാദികം സമഞ്ച സദ്ധാദികം സീസഞ്ച, സമസീസം വാ അസ്സ അത്ഥീതി സമസീസീതി. അഥ വാ തേരസന്നം സീസാനം തണ്ഹാദീനി പഞ്ച സീസാനി സമുദയസച്ചം, സദ്ധാദീനി പഞ്ച മഗ്ഗസച്ചം, പവത്തസീസം ജീവിതിന്ദ്രിയം ദുക്ഖസച്ചം, ഗോചരസീസഞ്ച സങ്ഖാരസീസഞ്ച നിരോധസച്ചന്തി ഇമേസം ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം ഏകസ്മിം രോഗേ വാ ഏകസ്മിം ¶ ഇരിയാപഥേ വാ ഏകസ്മിം സഭാഗജീവിതിന്ദ്രിയേ വാ അഭിസമയോ ച അനുപാദിസേസപരിനിബ്ബാനഞ്ച യസ്സ ഹോതി, സോ പുബ്ബേ വുത്തസമാനഞ്ച ഇമേസഞ്ച സീസാനം അത്ഥിതായ സമസീസീതി വുച്ചതി.

സമസീസട്ഠഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൭. സല്ലേഖട്ഠഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൮൮. സല്ലേഖട്ഠഞാണനിദ്ദേസേ ¶ രാഗോ പുഥൂതി രാഗോ വിസും, ലോകുത്തരേഹി അസമ്മിസ്സോതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സേസേസു. രാഗോതി രഞ്ജനട്ഠേന. ദോസോതി ദുസ്സനട്ഠേന. മോഹോതി മുയ്ഹനട്ഠേന. രഞ്ജനലക്ഖണോ രാഗോ, ദുസ്സനലക്ഖണോ ദോസോ, മുയ്ഹനലക്ഖണോ മോഹോതി ഇമേ തയോ സീസകിലേസേ വത്വാ ഇദാനി പഭേദതോ ദസ്സേന്തോ കോധോതിആദിമാഹ. തത്ഥ കുജ്ഝനലക്ഖണോ കോധോതി ഇധ സത്തവത്ഥുകോ അധിപ്പേതോ. ഉപനന്ധനലക്ഖണോ ഉപനാഹോ, ദള്ഹഭാവപ്പത്തോ കോധോയേവ. പരഗുണമക്ഖനലക്ഖണോ മക്ഖോ, പരഗുണപുഞ്ഛനന്തി അത്ഥോ. യുഗഗ്ഗാഹലക്ഖണോ പളാസോ, യുഗഗ്ഗാഹവസേന പരഗുണദസ്സനന്തി അത്ഥോ. പരസമ്പത്തിഖീയനലക്ഖണാ ഇസ്സാ, ഉസൂയനാതി അത്ഥോ ¶ . അത്തസമ്പത്തിനിഗൂഹനലക്ഖണം മച്ഛരിയം, ‘‘മയ്ഹം അച്ഛരിയം മാ പരസ്സ ഹോതൂ’’തി അത്ഥോ. അത്തനാ കതപാപപടിച്ഛാദനലക്ഖണാ മായാ, പടിച്ഛാദനട്ഠേന മായാ വിയാതി അത്ഥോ. അത്തനോ അവിജ്ജമാനഗുണപ്പകാസനലക്ഖണം സാഠേയ്യം, സഠഭാവോതി അത്ഥോ. ചിത്തസ്സ ഉദ്ധുമാതഭാവലക്ഖണോ ഥമ്ഭോ, ഥദ്ധഭാവോതി അത്ഥോ. കരണുത്തരിയലക്ഖണോ സാരമ്ഭോ. ഉന്നതിലക്ഖണോ മാനോ. അബ്ഭുന്നതിലക്ഖണോ അതിമാനോ. മത്തഭാവലക്ഖണോ മദോ. പഞ്ചസു കാമഗുണേസു ചിത്തവോസഗ്ഗലക്ഖണോ പമാദോ.

ഏവം വിസും വിസും കിലേസവസേന പുഥൂ ദസ്സേത്വാ വുത്തകിലേസേ ച അവുത്തേ ച അഞ്ഞേ സബ്ബസങ്ഗാഹികവസേന ദസ്സേതും സബ്ബേ കിലേസാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ദിട്ഠധമ്മസമ്പരായേസു സത്തേ കിലേസേന്തി ഉപതാപേന്തി വിബാധേന്തീതി കിലേസാ. അകുസലകമ്മപഥസങ്ഗഹിതാ ച അസങ്ഗഹിതാ ച. ദുട്ഠു ചരിതാ, ദുട്ഠാ വാ ചരിതാതി ദുച്ചരിതാ. തേ പന കായദുച്ചരിതം വചീദുച്ചരിതം മനോദുച്ചരിതന്തി തിപ്പകാരാ. വിപാകം അഭിസങ്ഖരോന്തീതി അഭിസങ്ഖാരാ. തേപി പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ ¶ ആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരോതി തിപ്പകാരാ. വിപാകവസേന ഭവം ഗച്ഛന്തീതിഭവഗാമിനോ ¶ , ഭവഗാമിനോ കമ്മാ ഭവഗാമികമ്മാ. ഇമിനാ അഭിസങ്ഖാരഭാവേപി സതി അവേദനീയാനി കമ്മാനി പടിക്ഖിത്താനി ഹോന്തീതി അയം വിസേസോ. ‘‘ദുച്ചരിതാ’’തി ച ‘‘കമ്മാ’’തി ച ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ. നാനത്തേകത്തന്തി ഏത്ഥ ഉദ്ദേസേ ഏകത്തസദ്ദസ്സ അഭാവേപി നാനത്തേകത്താനം അഞ്ഞമഞ്ഞാപേക്ഖത്താ ഏകത്തമ്പി നിദ്ദിസിതുകാമേന ‘‘നാനത്തേകത്ത’’ന്തി ഉദ്ദേസോ കതോ. നാനത്തസല്ലേഖകേ ഏകത്തേ ദസ്സിതേ സല്ലേഖഞാണം സുഖേന ദസ്സീയതീതി. നാനത്തന്തി അനവട്ഠിതത്താ സപരിപ്ഫന്ദത്താ ച നാനാസഭാവോ. ഏകത്തന്തി അവട്ഠിതത്താ അപരിപ്ഫന്ദത്താ ച ഏകസഭാവോ.

ചരണതേജോതി ചരന്തി തേന അഗതം ദിസം നിബ്ബാനം ഗച്ഛന്തീതി ചരണം. കിം തം? സീലം. തദേവ പടിപക്ഖതാപനട്ഠേന തേജോ. ഗുണതേജോതി സീലേന ലദ്ധപതിട്ഠോ സമാധിതേജോ. പഞ്ഞാതേജോതി സമാധിനാ ലദ്ധപതിട്ഠോ വിപസ്സനാതേജോ. പുഞ്ഞതേജോതി വിപസ്സനാഹി ലദ്ധപതിട്ഠോ അരിയമഗ്ഗകുസലതേജോ. ധമ്മതേജോതി ചതുന്നം തേജാനം പതിട്ഠാഭൂതോ ബുദ്ധവചനതേജോ. ചരണതേജേന തേജിതത്താതി സീലതേജേന തിഖിണീകതത്താ. ദുസ്സീല്യതേജന്തി ദുസ്സീലഭാവസങ്ഖാതം തേജം. തമ്പി ഹി സന്താനം താപനതോ തേജോ നാമ. പരിയാദിയതീതി ഖേപേതി. അഗുണതേജന്തി സമാധിസ്സ ¶ പടിപക്ഖം വിക്ഖേപതേജം. ദുപ്പഞ്ഞതേജന്തി വിപസ്സനാഞാണപടിപക്ഖം മോഹതേജം. അപുഞ്ഞതേജന്തി തംതംമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസപ്പഹാനേന കിലേസസഹായം അകുസലകമ്മതേജം. ന കേവലഞ്ഹേതം അപുഞ്ഞമേവ ഖേപേതി, ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, കമ്മം അകണ്ഹം അസുക്കം അകണ്ഹഅസുക്കവിപാകം കമ്മം കമ്മക്ഖയായ സംവത്തതീ’’തി (അ. നി. ൪.൨൩൩; ദീ. നി. ൩.൩൧൨; മ. നി. ൨.൧൮) വചനതോ കുസലകമ്മമ്പി ഖേപേതിയേവ. പുഞ്ഞതേജപടിപക്ഖവസേന അപുഞ്ഞതേജമേവ വുത്തം. അധമ്മതേജന്തി നാനാതിത്ഥിയാനം സമയവചനതേജം. ഇമസ്സ ഞാണസ്സ ഉദ്ദേസവണ്ണനായം വുത്തേ ദുതിയേ അത്ഥവികപ്പേ രാഗാദയോ ഏകൂനവീസതി പുഥു ദുസ്സീല്യതേജാ ഹോന്തി. ‘‘അഭിസങ്ഖാരാ, ഭവഗാമികമ്മാ’’തി ഏത്ഥ അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരാ അകുസലകമ്മഞ്ച അപുഞ്ഞതേജാ ഹോന്തി, ആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരാനി ¶ ലോകിയകുസലകമ്മാനി പുഞ്ഞതേജേനേവ ഖേപനീയതോ അപുഞ്ഞതേജപക്ഖികാവ ഹോന്തി. കാമച്ഛന്ദാദയോ പഞ്ചദസ നാനത്താ അഗുണതേജാ ഹോന്തി, നിച്ചസഞ്ഞാദയോ അട്ഠാരസ നാനത്താ ദുപ്പഞ്ഞതേജാ ഹോന്തി, ചതുമഗ്ഗവജ്ഝാ ചത്താരോ നാനത്താ അപുഞ്ഞതേജാ ഹോന്തി. സോതാപത്തിമഗ്ഗവജ്ഝനാനത്തേന അധമ്മതേജോ സങ്ഗഹേതബ്ബോ.

നിദ്ദേസേ സല്ലേഖപടിപക്ഖേന അസല്ലേഖേന സല്ലേഖം ദസ്സേതുകാമേന അസല്ലേഖപുബ്ബകോ സല്ലേഖോ നിദ്ദിട്ഠോ. നേക്ഖമ്മാദയോ സത്തതിംസ ഏകത്തധമ്മാവ പച്ചനീകാനം സല്ലിഖനതോ ‘‘സല്ലേഖോ’’തി ¶ വുത്താ. തസ്മിം നേക്ഖമ്മാദികേ സത്തതിംസപഭേദേ സല്ലേഖേ ഞാണം സല്ലേഖട്ഠേ ഞാണന്തി.

സല്ലേഖട്ഠഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൮. വീരിയാരമ്ഭഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൮൯. വീരിയാരമ്ഭഞാണനിദ്ദേസേ ¶ അനുപ്പന്നാനന്തി ഏകസ്മിം അത്തഭാവേ, ഏകസ്മിം വാ ആരമ്മണേ അനിബ്ബത്താനം. അനമതഗ്ഗേ ഹി സംസാരേ അനുപ്പന്നാ അകുസലാ നാമ നത്ഥി, കുസലാ പന അത്ഥി. പാപകാനന്തി ലാമകാനം. അകുസലാനം ധമ്മാനന്തി അകോസല്ലസമ്ഭൂതാനം ധമ്മാനം. അനുപ്പാദായാതി ന ഉപ്പാദനത്ഥായ. ഉപ്പന്നാനന്തി ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ നിബ്ബത്താനം. പഹാനായാതി പജഹനത്ഥായ. അനുപ്പന്നാനം കുസലാനം ധമ്മാനന്തി ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ അനിബ്ബത്തപുബ്ബാനം ¶ കോസല്ലസമ്ഭൂതാനം ധമ്മാനം. ഉപ്പാദായാതി ഉപ്പാദനത്ഥായ. ഉപ്പന്നാനന്തി ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ നിബ്ബത്താനം. ഠിതിയാതി ഠിതത്ഥായ. അസമ്മോസായാതി അവിനാസത്ഥായ. ഭിയ്യോഭാവായാതി പുനപ്പുനഭാവായ. വേപുല്ലായാതി വിപുലഭാവായ. ഭാവനായാതി വഡ്ഢിയാ. പാരിപൂരിയാതി പരിപൂരണത്ഥായ.

ഇദാനി അകുസലേസു കാമച്ഛന്ദം, കുസലേസു നേക്ഖമ്മം വിസേസേത്വാ ദസ്സേതും അനുപ്പന്നസ്സ കാമച്ഛന്ദസ്സാതിആദിമാഹ. തത്ഥ കാമച്ഛന്ദോതി സമാധിപടിപക്ഖോ കാമരാഗോ. നേക്ഖമ്മന്തി പഠമജ്ഝാനസമാധി, പഠമജ്ഝാനം വാ, സബ്ബേ ഏവ വാ കുസലാ ധമ്മാ നേക്ഖമ്മം.

ഇദാനി സബ്ബകിലേസാനം സബ്ബകിലേസപടിപക്ഖസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ ച വസേന യോജേത്വാ ദസ്സേതും അനുപ്പന്നാനം സബ്ബകിലേസാനന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉപ്പന്നസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ ഠിതിയാതിആദീസു ഉപ്പാദക്ഖണേ ഉപ്പന്നസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ ഠിതിക്ഖണഭങ്ഗക്ഖണവസേന ‘‘ഠിതിയാ’’തിആദിയോജനാ വേദിതബ്ബാ. വിഭങ്ഗട്ഠകഥായമ്പി ‘‘യാ ചസ്സ പവത്തി, അയമേവ ഠിതി നാമാ’’തി (വിഭ. അട്ഠ. ൪൦൬) വുത്തം. കേചി പന ‘‘അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ പുബ്ബഭാഗമഗ്ഗോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി വദന്തി.

വീരിയാരമ്ഭഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൯. അത്ഥസന്ദസ്സനഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൯൦. അത്ഥസന്ദസ്സനഞാണനിദ്ദേസേ ¶ ¶ പഞ്ചക്ഖന്ധാതിആദീനി വുത്തത്ഥാനേവ. പകാസേതീതി പാകടം കരോതി, സോതൂനം ഞാണചക്ഖുനാ ദസ്സനം സമ്പാദേതീതി അത്ഥോ. നാനാധമ്മാതി ലോകിയലോകുത്തരാ സബ്ബധമ്മാ വുത്താ. കസ്മാ പകാസനാനിദ്ദേസേ ലോകിയാ ഏവ വുത്താതി ചേ? അനിച്ചാദിവസേന പകാസനായ ആരദ്ധത്താ. ലോകുത്തരാനഞ്ച അസമ്മസനൂപഗത്താ ലോകുത്തരാ ന വുത്താ. നാനാധമ്മനിദ്ദേസേന പന അത്ഥസന്ദസ്സനനിദ്ദേസേന ച തേസം സങ്ഗഹിതത്താ യഥാ തേ പകാസേതബ്ബാ, തഥാ പകാസനാ പകാസനായേവ. പജഹന്തോതി സോതാരം പജഹാപേന്തോതി അത്ഥോ. സന്ദസ്സേതീതി സോതൂനം സമ്മാ ദസ്സേതി. കേചി പന ‘‘കാമച്ഛന്ദസ്സ പഹീനത്താ നേക്ഖമ്മത്ഥം ¶ സന്ദസ്സേതീ’’തിആദിനാ നയേന പഠന്തി. തേസം ഉജുകമേവ സോതൂനം ദോസപ്പഹാനേ ഗുണപടിലാഭേ ച കതേ സിഖാപ്പത്തം ദേസനാഞാണം ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം അയം നയോ വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ.

അത്ഥസന്ദസ്സനഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൦. ദസ്സനവിസുദ്ധിഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൯൧. ദസ്സനവിസുദ്ധിഞാണനിദ്ദേസേ ¶ സബ്ബേ ധമ്മാ ഏകസങ്ഗഹിതാതി സബ്ബേ സങ്ഖതാസങ്ഖതാ ധമ്മാ ഏകേന സങ്ഗഹിതാ പരിച്ഛിന്നാ. തഥട്ഠേനാതി ഭൂതട്ഠേന, അത്തനോ അത്തനോ സഭാവവസേന വിജ്ജമാനത്ഥേനാതി അത്ഥോ. അനത്തട്ഠേനാതി കാരകവേദകസങ്ഖാതേന അത്തനാ രഹിതട്ഠേന. സച്ചട്ഠേനാതി അവിസംവാദകട്ഠേന, അത്തനോ സഭാവഞ്ഞഥത്താഭാവേനാതി അത്ഥോ. പടിവേധട്ഠേനാതി സഭാവതോ ഞാണേന പടിവിജ്ഝിതബ്ബട്ഠേന. ഇധ ലോകുത്തരഞാണേന അസമ്മോഹതോ ആരമ്മണതോ ച പടിവേധോ വേദിതബ്ബോ. അഭിജാനനട്ഠേനാതി ലോകികേന ഞാണേന ആരമ്മണതോ, ലോകുത്തരേന ഞാണേന അസമ്മോഹതോ ആരമ്മണതോ ച തേസം തേസം ധമ്മാനം സഭാവതോ അഭിജാനിതബ്ബട്ഠേന. ‘‘സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, അഭിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തി (സം. നി. ൪.൪൬) ഹി വുത്തം. പരിജാനനട്ഠേനാതി വുത്തനയേനേവ ലോകിയലോകുത്തരേഹി ഞാണേഹി സഭാവതോ അഭിഞ്ഞാതാനം ധമ്മാനം അനിച്ചാദിതോ നിയ്യാനാദിതോ ച പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ജാനിതബ്ബട്ഠേന. ‘‘സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, പരിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തി ഹി വുത്തം. ധമ്മട്ഠേനാതി സഭാവധാരണാദിനാ ധമ്മട്ഠേന. ധാതുട്ഠേനാതി നിജ്ജീവതാദിനാ ധാതുട്ഠേന. ഞാതട്ഠേനാതി ലോകിയലോകുത്തരേഹി ഞാണേഹി ഞാതും സക്കുണേയ്യട്ഠേന. യഥാ ദട്ഠും സക്കുണേയ്യാദിനാ അത്ഥേന ‘‘ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം രൂപ’’ന്തി വുത്തം, ഏവമിധാപി ഞാതും സക്കുണേയ്യട്ഠോ ഞാതട്ഠോതി വേദിതബ്ബോ. സച്ഛികിരിയട്ഠേനാതി ¶ ആരമ്മണതോ പച്ചക്ഖകാതബ്ബട്ഠേന. ഫുസനട്ഠേനാതി പച്ചക്ഖകതസ്സ ആരമ്മണതോ പുനപ്പുനം ഫുസിതബ്ബട്ഠേന. അഭിസമയട്ഠേനാതി ലോകികേന ഞാണേന അഭിസമാഗന്തബ്ബട്ഠേന. കിഞ്ചാപി ഹി ‘‘തഥട്ഠേ പഞ്ഞാ സച്ചവിവട്ടേ ഞാണം, അഭിഞ്ഞാപഞ്ഞാ ഞാതട്ഠേ ഞാണം, സച്ഛികിരിയാപഞ്ഞാ ഫസ്സനട്ഠേ ഞാണ’’ന്തി ഏകേകമേവ ഞാണം വുത്തം. അട്ഠകഥായഞ്ച –

‘‘സമവായേ ¶ ഖണേ കാലേ, സമൂഹേ ഹേതുദിട്ഠിസു;

പടിലാഭേ പഹാനേ ച, പടിവേധേ ച ദിസ്സതീ’’തി ¶ . –

ഗാഥാവണ്ണനായം അഭിസമയസദ്ദസ്സ പടിവേധത്ഥോ വുത്തോ, ഇധ പന യഥാവുത്തേന അത്ഥേന തേസം നാനത്തം വേദിതബ്ബം. അട്ഠകഥായമേവ ഹി സോ ലോകിയഞാണവസേന ധമ്മാഭിസമയോ വുത്തോതി.

കാമച്ഛന്ദോ നാനത്തന്തി വിക്ഖേപസബ്ഭാവതോ നാനാരമ്മണത്താ ച നാനാസഭാവോതി അത്ഥോ. ഏവം സബ്ബകിലേസാ വേദിതബ്ബാ. നേക്ഖമ്മം ഏകത്തന്തി ചിത്തേകഗ്ഗതാസബ്ഭാവതോ നാനാരമ്മണവിക്ഖേപാഭാവതോ ച ഏകസഭാവന്തി അത്ഥോ. ഏവം സബ്ബകുസലാ വേദിതബ്ബാ. ഇധ പേയ്യാലേന സംഖിത്താനം ബ്യാപാദാദീനം അകുസലാനം യഥാവുത്തേന അത്ഥേന നാനത്തം വേദിതബ്ബം. വിതക്കവിചാരാദീനം പന ഹേട്ഠിമാനം ഹേട്ഠിമാനം ഉപരിമതോ ഉപരിമതോ ഓളാരികട്ഠേന നാനത്തം വേദിതബ്ബം. യസ്മാ ഏകസങ്ഗഹിതനാനത്തേകത്താനം പടിവേധോ മഗ്ഗക്ഖണേ സച്ചപടിവേധേന സിജ്ഝതി, തസ്മാ ‘‘പടിവേധോ’’തി പദം ഉദ്ധരിത്വാ സച്ചാഭിസമയം ദസ്സേസി.

പരിഞ്ഞാ പടിവേധം പടിവിജ്ഝതീതി പരിഞ്ഞാഭിസമയേന അഭിസമേതി. ഏസ നയോ സേസേസു. സച്ചാഭിസമയകാലസ്മിഞ്ഹി മഗ്ഗഞാണസ്സ ഏകക്ഖണേ പരിഞ്ഞാ, പഹാനം, സച്ഛികിരിയാ, ഭാവനാതി ചത്താരി കിച്ചാനി ഹോന്തി. യഥാ നാവാ അപുബ്ബം അചരിമം ഏകക്ഖണേ ചത്താരി കിച്ചാനി കരോതി, ഓരിമം തീരം പജഹതി, സോതം ഛിന്ദതി, ഭണ്ഡം വഹതി, പാരിമം തീരം അപ്പേതി, ഏവമേവ മഗ്ഗഞാണം അപുബ്ബം അചരിമം ഏകക്ഖണേ ചത്താരി സച്ചാനി അഭിസമേതി, ദുക്ഖം പരിഞ്ഞാഭിസമയേന അഭിസമേതി, സമുദയം പഹാനാഭിസമയേന അഭിസമേതി, മഗ്ഗം ഭാവനാഭിസമയേന അഭിസമേതി, നിരോധം സച്ഛികിരിയാഭിസമയേന അഭിസമേതി. കിം വുത്തം ഹോതി? നിരോധം ആരമ്മണം കത്വാ കിച്ചവസേന ചത്താരിപി സച്ചാനി പാപുണാതി പസ്സതി പടിവിജ്ഝതീതി. യഥാ ഓരിമം തീരം പജഹതി, ഏവം മഗ്ഗഞാണം ദുക്ഖം പരിജാനാതി. യഥാ സോതം ഛിന്ദതി, ഏവം സമുദയം പജഹതി. യഥാ ഭണ്ഡം വഹതി, ഏവം സഹജാതാദിപച്ചയതായ മഗ്ഗം ഭാവേതി. യഥാ പാരിമം തീരം അപ്പേതി, ഏവം പാരിമതീരഭൂതം നിരോധം സച്ഛികരോതീതി ഏവം ഉപമാസംസന്ദനം വേദിതബ്ബം.

ദസ്സനം ¶ വിസുജ്ഝതീതി തംതംമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസതമപ്പഹാനേന ഞാണദസ്സനം വിസുദ്ധിഭാവം പാപുണാതി. ദസ്സനം വിസുദ്ധന്തി തസ്സ തസ്സ ഫലസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേ ¶ തസ്സ തസ്സ ¶ മഗ്ഗഞാണസ്സ കിച്ചസിദ്ധിപ്പത്തിതോ ഞാണദസ്സനം വിസുദ്ധിഭാവം പത്തം ഹോതി. സബ്ബധമ്മാനം ഏകസങ്ഗഹിതായ നാനത്തേകത്തപടിവേധപഞ്ഞായ മഗ്ഗഫലഞാണേഹി സിദ്ധിതോ അന്തേ മഗ്ഗഫലഞാണാനി വുത്താനി.

ദസ്സനവിസുദ്ധിഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൧-൪൨. ഖന്തിഞാണപരിയോഗാഹണഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൯൨-൯൩. ഖന്തിഞാണപരിയോഗാഹണഞാണനിദ്ദേസേസു ¶ രൂപം അനിച്ചതോ വിദിതന്തി അനിച്ചാനുപസ്സനായ അനിച്ചന്തി ഞാതം. രൂപം ദുക്ഖതോ വിദിതന്തി ദുക്ഖാനുപസ്സനായ ദുക്ഖന്തി ഞാതം. രൂപം അനത്തതോ വിദിതന്തി അനത്താനുപസ്സനായ അനത്താതി ഞാതം. യം യം വിദിതം, തം തം ഖമതീതി യം യം രൂപം അനിച്ചാദിതോ വിദിതം, തം തം രൂപം അനിച്ചാദിതോ ഖമതി രുച്ചതി. ‘‘രൂപം അനിച്ചതോ വിദിതം, യം യം വിദിതം, തം തം ഖമതീ’’തി വിസും വിസുഞ്ച കത്വാ കേസുചി പോത്ഥകേസു ലിഖിതം. ‘‘വേദനാ സഞ്ഞാ സങ്ഖാരാ അനിച്ചതോ വിദിതാ’’തിആദിനാ ലിങ്ഗവചനാനി പരിവത്തേത്വാ യോജേതബ്ബാനി. ഫുസതീതി വിപസ്സനാഞാണഫുസനേന ഫുസതി ഫരതി. പരിയോഗഹതീതി വിപസ്സനാഞാണേന പവിസതി. പരിയോഗാഹതീതിപി പാഠോ.

ഖന്തിഞാണപരിയോഗാഹണഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൩. പദേസവിഹാരഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൯൪. പദേസവിഹാരഞാണനിദ്ദേസേ ¶ യേനാകാരേന മാതികായ ഉദ്ദിട്ഠോ പദേസോ പച്ചവേക്ഖിതബ്ബോ, തം ദസ്സേന്തോ മിച്ഛാദിട്ഠിപച്ചയാപി വേദയിതന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ മിച്ഛാദിട്ഠിപച്ചയാതി ദിട്ഠിസമ്പയുത്തവേദനാപി വട്ടതി ദിട്ഠിം ഉപനിസ്സയം കത്വാ ഉപ്പന്നാ കുസലാകുസലവേദനാപി വിപാകവേദനാപി. തത്ഥ മിച്ഛാദിട്ഠിസമ്പയുത്താ അകുസലാവ ഹോതി, ദിട്ഠിം പന ഉപനിസ്സായ കുസലാപി ഉപ്പജ്ജന്തി അകുസലാപി. മിച്ഛാദിട്ഠികാ ഹി ദിട്ഠിം ഉപനിസ്സായ പക്ഖദിവസേസു യാഗുഭത്താദീനി ¶ ദേന്തി, അന്ധകുട്ഠിആദീനം വത്തം പട്ഠപേന്തി, ചതുമഹാപഥേ സാലം കരോന്തി, പോക്ഖരണിം ഖണാപേന്തി, പുപ്ഫാരാമം ഫലാരാമം രോപേന്തി, നദീവിദുഗ്ഗേസു സേതും അത്ഥരന്തി, വിസമം സമം കരോന്തി. ഇതി തേസം കുസലാ വേദനാ ¶ ഉപ്പജ്ജതി. മിച്ഛാദിട്ഠിം പന നിസ്സായ സമ്മാദിട്ഠികേ അക്കോസന്തി പരിഭാസന്തി വധബന്ധാദീനി കരോന്തി, പാണം വധിത്വാ ദേവതാനം ഉപഹരന്തി. ഇതി നേസം അകുസലാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജതി. വിപാകവേദനാ പന ഭവന്തരഗതാനം ഹോതി. സാ പന മിച്ഛാദിട്ഠി സഹജാതായ വേദനായ സഹജാതഅഞ്ഞമഞ്ഞനിസ്സയസമ്പയുത്തഅത്ഥിഅവിഗതപച്ചയേഹി പച്ചയോ ഹോതി, സമനന്തരനിരുദ്ധാ മിച്ഛാദിട്ഠി പച്ചുപ്പന്നമിച്ഛാദിട്ഠിസമ്പയുത്തായ വേദനായ അനന്തരസമനന്തരൂപനിസ്സയആസേവനനത്ഥിവിഗതപച്ചയേഹി പച്ചയോ ഹോതി, മിച്ഛാദിട്ഠിം ഗരും കത്വാ അഭിനന്ദന്തസ്സ ലോഭസഹഗതവേദനായ ആരമ്മണആരമ്മണാധിപതിആരമ്മണൂപനിസ്സയപച്ചയേഹി പച്ചയോ ഹോതി, സബ്ബാകുസലേഹി മിച്ഛാദിട്ഠിം ആരമ്മണമത്തം കരോന്തസ്സ സബ്ബാകുസലവേദനായ മിച്ഛാദിട്ഠിം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ വിപസ്സന്തസ്സ കുസലാബ്യാകതവേദനായ ആരമ്മണപച്ചയേന പച്ചയോ ഹോതി, മിച്ഛാദിട്ഠിപച്ചയേന ഉപ്പജ്ജമാനാനം കുസലാകുസലവേദനാനം ഭവന്തരേ വിപാകവേദനാനഞ്ച ഉപനിസ്സയപച്ചയേന പച്ചയോ ഹോതി.

മിച്ഛാദിട്ഠിവൂപസമപച്ചയാതി ¶ മിച്ഛാദിട്ഠിവൂപസമോ നാമ സമ്മാദിട്ഠി, തസ്മാ യം സമ്മാദിട്ഠിപച്ചയാ വേദയിതം വുത്തം, തദേവ ‘‘മിച്ഛാദിട്ഠിവൂപസമപച്ചയാ’’തി വേദിതബ്ബം. കേചി പന ‘‘മിച്ഛാദിട്ഠിവൂപസമോ നാമ വിപസ്സനാക്ഖണേ സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ ചാ’’തി വദന്തി.

സമ്മാദിട്ഠിപച്ചയാപി വേദയിതന്തി ഏത്ഥാപി സമ്മാദിട്ഠിസമ്പയുത്തവേദനാപി വട്ടതി സമ്മാദിട്ഠിം ഉപനിസ്സയം കത്വാ ഉപ്പന്നാ കുസലാകുസലവേദനാപി വിപാകവേദനാപി. തത്ഥ സമ്മാദിട്ഠിസമ്പയുത്താ കുസലാവ ഹോതി, സമ്മാദിട്ഠിം പന ഉപനിസ്സായ ബുദ്ധപൂജാ ദീപമാലാരോപനം മഹാധമ്മസ്സവനം അപ്പതിട്ഠിതേ ദിസാഭാഗേ ചേതിയപതിട്ഠാപനന്തി ഏവമാദീനി പുഞ്ഞാനി കരോന്തി. ഇതി നേസം കുസലാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജതി. സമ്മാദിട്ഠിമേവ നിസ്സായ മിച്ഛാദിട്ഠികേ അക്കോസന്തി പരിഭാസന്തി, അത്താനം ഉക്കംസന്തി, പരം വമ്ഭേന്തി. ഇതി നേസം അകുസലാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജതി. വിപാകവേദനാ പന ഭവന്തരഗതാനംയേവ ഹോതി. സാ പന സമ്മാദിട്ഠി സഹജാതായ സമനന്തരനിരുദ്ധായ പച്ചുപ്പന്നായ വേദനായ മിച്ഛാദിട്ഠിയാ വുത്തപച്ചയേഹേവ പച്ചയോ ഹോതി, ലോകികസമ്മാദിട്ഠി പച്ചവേക്ഖണസമ്പയുത്തായ വിപസ്സനാസമ്പയുത്തായ നികന്തിസമ്പയുത്തായ ച വേദനായ ആരമ്മണപച്ചയേന പച്ചയോ ഹോതി, മിച്ഛാദിട്ഠിയാ വുത്തനയേനേവ ഉപനിസ്സയപച്ചയേന പച്ചയോ ഹോതി, മഗ്ഗഫലസമ്മാദിട്ഠി പച്ചവേക്ഖണസമ്പയുത്തായ ¶ വേദനായ ആരമ്മണആരമ്മണാധിപതിആരമ്മണൂപനിസ്സയപച്ചയവസേന പച്ചയോ ഹോതി.

സമ്മാദിട്ഠിവൂപസമപച്ചയാപി ¶ വേദയിതന്തി സമ്മാദിട്ഠിവൂപസമോ നാമ മിച്ഛാദിട്ഠി, തസ്മാ യം മിച്ഛാദിട്ഠിപച്ചയാ വേദയിതം വുത്തം, തദേവ ‘‘സമ്മാദിട്ഠിവൂപസമപച്ചയാ’’തി വേദിതബ്ബം. മിച്ഛാസങ്കപ്പപച്ചയാ മിച്ഛാസങ്കപ്പവൂപസമപച്ചയാതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. യസ്സ യസ്സ ഹി ‘‘വൂപസമപച്ചയാ’’തി വുച്ചതി, തസ്സ തസ്സ പടിപക്ഖധമ്മപച്ചയാവ തം തം വേദയിതം അധിപ്പേതം. മിച്ഛാഞാണാദീസു പന മിച്ഛാഞാണം നാമ പാപകിരിയാസു ഉപായചിന്താ. അഥ വാ മിച്ഛാഞാണം മിച്ഛാപച്ചവേക്ഖണഞാണം. സമ്മാഞാണം നാമ വിപസ്സനാസമ്മാദിട്ഠിം ¶ ലോകുത്തരസമ്മാദിട്ഠിഞ്ച ഠപേത്വാ അവസേസകുസലാബ്യാകതം ഞാണം. മിച്ഛാവിമുത്തി നാമ പാപാധിമുത്തിതാ. അഥ വാ അയാഥാവവിമുത്തി അനിയ്യാനികവിമുത്തി അവിമുത്തസ്സേവ സതോ വിമുത്തിസഞ്ഞീതി. സമ്മാവിമുത്തി നാമ കല്യാണാധിമുത്തിതാ ഫലവിമുത്തി ച. സമ്മാദിട്ഠിആദയോ ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥായേവ.

ഛന്ദപച്ചയാപീതിആദീസു പന ഛന്ദോ നാമ ലോഭോ, ഛന്ദപച്ചയാ അട്ഠലോഭസഹഗതചിത്തസമ്പയുത്തവേദനാ വേദിതബ്ബാ. ഛന്ദവൂപസമപച്ചയാ പഠമജ്ഝാനവേദനാവ. വിതക്കപച്ചയാ പഠമജ്ഝാനവേദനാ. വിതക്കവൂപസമപച്ചയാ ദുതിയജ്ഝാനവേദനാ. സഞ്ഞാപച്ചയാ ഠപേത്വാ പഠമജ്ഝാനം സേസാ ഛ സമാപത്തിവേദനാ. സഞ്ഞാവൂപസമപച്ചയാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനവേദനാ.

ഛന്ദോ ച അവൂപസന്തോ ഹോതീതിആദീസു സചേ ഛന്ദവിതക്കസഞ്ഞാ അവൂപസന്താ ഹോന്തീതി അത്ഥോ. തപ്പച്ചയാതി സോ ഛന്ദവിതക്കസഞ്ഞാനം അവൂപസമോ ഏവ പച്ചയോ തപ്പച്ചയോ, തസ്മാ തപ്പച്ചയാ. ഛന്ദവിതക്കസഞ്ഞാഅവൂപസമപച്ചയാ വേദനാ ഹോതീതി അത്ഥോ. സാ അട്ഠലോഭസഹഗതചിത്തസമ്പയുത്തവേദനാ ഹോതി. സചേ ഛന്ദോ വൂപസന്തോ വിതക്കസഞ്ഞാ അവൂപസന്താ. തപ്പച്ചയാതി സോ ഛന്ദസ്സ വൂപസമോ വിതക്കസഞ്ഞാനം അവൂപസമോ ഏവ പച്ചയോ തപ്പച്ചയോ, തസ്മാ തപ്പച്ചയാ. സാ പഠമജ്ഝാനവേദനാവ. സചേ ഛന്ദവിതക്കാ വൂപസന്താ സഞ്ഞാ അവൂപസന്താ. തപ്പച്ചയാതി സോ ഛന്ദവിതക്കാനം വൂപസമോ സഞ്ഞായ അവൂപസമോ ഏവ പച്ചയോ തപ്പച്ചയോ, തസ്മാ തപ്പച്ചയാ. സാ ദുതിയജ്ഝാനവേദനാവ. സചേ ഛന്ദവിതക്കസഞ്ഞാ വൂപസന്താ. തപ്പച്ചയാതി സോ ഛന്ദവിതക്കസഞ്ഞാനം വൂപസമോ ഏവ പച്ചയോ തപ്പച്ചയോ, തസ്മാ തപ്പച്ചയാ. സാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനവേദനാവ. കേചി പന ‘‘ഛന്ദോ നാമ അപ്പനം പാപുണിസ്സാമീതി പുബ്ബഭാഗേ ¶ ധമ്മച്ഛന്ദോ, അപ്പനാപ്പത്തസ്സ സോ ഛന്ദോ വൂപസന്തോ ഹോതി. പഠമജ്ഝാനേ വിതക്കോ ഹോതി, ദുതിയജ്ഝാനപ്പത്തസ്സ വിതക്കോ വൂപസന്തോ ഹോതി. സത്തസു സമാപത്തീസു സഞ്ഞാ ഹോതി, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം സമാപന്നസ്സ ച നിരോധം സമാപന്നസ്സ ച സഞ്ഞാ വൂപസന്താ ഹോതീ’’തി ഏവം വണ്ണയന്തി. ഇധ പന നിരോധസമാപത്തി ന യുജ്ജതി. അപ്പത്തസ്സ ¶ പത്തിയാതി അരഹത്തഫലസ്സ പത്തത്ഥായ. അത്ഥി ആയവന്തി അത്ഥി വീരിയം. ആയാവന്തിപി പാഠോ. തസ്മിമ്പി ഠാനേ അനുപ്പത്തേതി തസ്സ വീരിയാരമ്ഭസ്സ വസേന തസ്മിം അരഹത്തഫലസ്സ കാരണേ അരിയമഗ്ഗേ അനുപ്പത്തേ ¶ . തപ്പച്ചയാപി വേദയിതന്തി അരഹത്തസ്സ ഠാനപച്ചയാ വേദയിതം. ഏതേന ചതുമഗ്ഗസഹജാതാ നിബ്ബത്തിതലോകുത്തരവേദനാ ഗഹിതാ. കേചി പന ‘‘ആയവന്തി പടിപത്തി. തസ്മിമ്പി ഠാനേ അനുപ്പത്തേതി തസ്സാ ഭൂമിയാ പത്തിയാ’’തി വണ്ണയന്തി.

പദേസവിഹാരഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൪-൪൯. വിവട്ടഞാണഛക്കനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൯൫. വിവട്ടഞാണഛക്കനിദ്ദേസേ ¶ നേക്ഖമ്മാധിപതത്താ പഞ്ഞാതി നേക്ഖമ്മം അധികം കത്വാ നേക്ഖമ്മാധികഭാവേന പവത്താ പഞ്ഞാ. കാമച്ഛന്ദതോ സഞ്ഞായ വിവട്ടതീതി നേക്ഖമ്മാധിപതികതപഞ്ഞാസമ്പയുത്തസഞ്ഞായ ഹേതുഭൂതായ, കരണഭൂതായ വാ കാമച്ഛന്ദതോ വിവട്ടതി പരാവത്തതി, പരമ്മുഖീ ഹോതീതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സേസേസു.

൯൬. കാമച്ഛന്ദോ നാനത്തന്തി കാമച്ഛന്ദോ സന്തവുത്തിതായ അഭാവതോ ന ഏകസഭാവോ. നേക്ഖമ്മം ഏകത്തന്തി നേക്ഖമ്മം സന്തവുത്തിഭാവതോ ഏകസഭാവോ. നേക്ഖമ്മേകത്തം ചേതയതോതി കാമച്ഛന്ദേ ആദീനവദസ്സനേന നേക്ഖമ്മം പവത്തയതോ. കാമച്ഛന്ദതോ ചിത്തം വിവട്ടതീതി ദിട്ഠാദീനവതോ കാമച്ഛന്ദതോ നേക്ഖമ്മക്ഖണേ ചിത്തം വിവട്ടതി. ഏസ നയോ സേസേസു.

൯൭. കാമച്ഛന്ദം പജഹന്തോതി നേക്ഖമ്മപവത്തിക്ഖണേ കാമച്ഛന്ദം വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനേന പജഹന്തോ. നേക്ഖമ്മവസേന ചിത്തം അധിട്ഠാതീതി പടിലദ്ധസ്സ നേക്ഖമ്മസ്സ ¶ വസേന തംസമ്പയുത്തചിത്തം അധിതിട്ഠതി അധികം കരോന്തോ തിട്ഠതി, പവത്തേതീതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സേസേസു.

൯൮. ചക്ഖു സുഞ്ഞം അത്തേന വാതി ബാലജനപരികപ്പിതസ്സ കാരകവേദകസങ്ഖാതസ്സ അത്തനോ അഭാവാ ചക്ഖു അത്തേന ച സുഞ്ഞം. യഞ്ഹി യത്ഥ ന ഹോതി, തേന തം സുഞ്ഞം നാമ ഹോതി. അത്തനിയേന വാതി അത്തനോ അഭാവേനേവ അത്തനോ സന്തകസ്സപി അഭാവാ അത്തനോ സന്തകേന ച സുഞ്ഞം. ലോകസ്സ അത്താതി ച അത്തനിയന്തി ച ഉഭയഥാ ഗാഹസമ്ഭവതോ തദുഭയഗാഹപടിസേധനത്ഥം അത്താഭാവോ ച അത്തനിയാഭാവോ ച വുത്തോ. നിച്ചേന വാതി ഭങ്ഗം അതിക്കമിത്വാ തിട്ഠന്തസ്സ കസ്സചി അഭാവതോ നിച്ചേന ച സുഞ്ഞം. ധുവേന വാതി പവത്തിക്ഖണേപി ഥിരസ്സ കസ്സചി അഭാവതോ ധുവേന ച സുഞ്ഞം. സസ്സതേന വാതി സബ്ബകാലേപി വിജ്ജമാനസ്സ കസ്സചി അഭാവതോ സസ്സതേന ¶ ¶ ച സുഞ്ഞം. അവിപരിണാമധമ്മേന വാതി ജരാഭങ്ഗവസേന ദ്വിധാ അപരിവത്തമാനപകതികസ്സ കസ്സചി അഭാവതോ അവിപരിണാമധമ്മേന ച സുഞ്ഞം. അഥ വാ നിച്ചഭാവേന ച ധുവഭാവേന ച സസ്സതഭാവേന ച അവിപരിണാമധമ്മഭാവേന ച സുഞ്ഞന്തി അത്ഥോ. സമുച്ചയത്ഥോ വാ-സദ്ദോ. യഥാഭൂതം ജാനതോ പസ്സതോതി ഇച്ചേവം അനത്താനുപസ്സനാഞാണേന യഥാസഭാവേന ജാനന്തസ്സ ചക്ഖുനാ വിയ ച പസ്സന്തസ്സ. ചക്ഖാഭിനിവേസതോ ഞാണം വിവട്ടതീതി ചക്ഖു അത്താതി വാ അത്തനിയന്തി വാ പവത്തമാനതോ ദിട്ഠാഭിനിവേസതോ തദങ്ഗപ്പഹാനവസേന ഞാണം വിവട്ടതി. ഏസ നയോ സേസേസു.

൯൯. നേക്ഖമ്മേന കാമച്ഛന്ദം വോസജ്ജതീതി നേക്ഖമ്മലാഭീ പുഗ്ഗലോ നേക്ഖമ്മേന തപ്പടിപക്ഖം കാമച്ഛന്ദം പരിച്ചജതി. വോസഗ്ഗേ പഞ്ഞാതി കാമച്ഛന്ദസ്സ വോസഗ്ഗഭൂതേ നേക്ഖമ്മേ തംസമ്പയുത്താ പഞ്ഞാ. ഏസ നയോ സേസേസു. പീളനട്ഠാദയോ ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥാ ഏവ. പരിജാനന്തോ വിവട്ടതീതി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനാ ദേസനാ, മഗ്ഗസമങ്ഗീപുഗ്ഗലോ ദുക്ഖസ്സ ചതുബ്ബിധം അത്ഥം കിച്ചവസേന പരിജാനന്തോ ദുഭതോ വുട്ഠാനവസേന വിവട്ടതി, ഞാണവിവട്ടനേപി ഞാണസമങ്ഗീ വിവട്ടതീതി വുത്തോ.

൧൦൦. തഥട്ഠേ ¶ പഞ്ഞാതി ഏതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സേവ തഥട്ഠേ വിവട്ടനാ പഞ്ഞാ. ഏസ നയോ സേസേസു. ഇദാനി മഗ്ഗക്ഖണേ ഏവ കിച്ചവസേന ആകാരനാനത്തതോ ഛ വിവട്ടഞാണാനി ദസ്സേതും സഞ്ഞാവിവട്ടോതിആദിമാതികം ഠപേത്വാ തം അത്ഥതോ വിഭജന്തോ സഞ്ജാനന്തോ വിവട്ടതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ സഞ്ജാനന്തോ വിവട്ടതീതി സഞ്ഞാവിവട്ടോതി യസ്മാ പുബ്ബഭാഗേ നേക്ഖമ്മാദിം അധിപതിതോ സഞ്ജാനന്തോ യോഗീ പച്ഛാ നേക്ഖമ്മസമ്പയുത്തഞാണേന കാമച്ഛന്ദാദിതോ വിവട്ടതി, തസ്മാ തം ഞാണം സഞ്ഞാവിവട്ടോ നാമാതി അത്ഥോ. ചേതയന്തോ വിവട്ടതീതി ചേതോവിവട്ടോതി യസ്മാ യോഗീ നേക്ഖമ്മേകത്താദീനി ചേതയന്തോ സമ്പയുത്തഞാണേന കാമച്ഛന്ദാദിതോ വിവട്ടതി, തസ്മാ തം ഞാണം ചേതോവിവട്ടോ നാമാതി അത്ഥോ. വിജാനന്തോ വിവട്ടതീതി ചിത്തവിവട്ടോതി യസ്മാ യോഗീ നേക്ഖമ്മാദിവസേന ചിത്താധിട്ഠാനേന വിജാനന്തോ തംസമ്പയുത്തഞാണേന കാമച്ഛന്ദാദിതോ വിവട്ടതി, തസ്മാ തം ഞാണം ചിത്തവിവട്ടോ നാമാതി അത്ഥോ. ഞാണം കരോന്തോ വിവട്ടതീതി ഞാണവിവട്ടോതി യസ്മാ യോഗീ ഛബ്ബിധം അജ്ഝത്തികായതനം അനത്താനുപസ്സനാഞാണേന സുഞ്ഞതോ വിദിതം ¶ കരോന്തോ തേനേവ ഞാണേന ദിട്ഠാഭിനിവേസതോ വിവട്ടതി, തസ്മാ തം ഞാണം ഞാണവിവട്ടോ നാമാതി അത്ഥോ. വോസജ്ജന്തോ വിവട്ടതീതി വിമോക്ഖവിവട്ടോതി യസ്മാ യോഗീ നേക്ഖമ്മാദീഹി കാമച്ഛന്ദാദീനി വോസജ്ജന്തോ തംസമ്പയുത്തഞാണേന കാമച്ഛന്ദാദിതോ വിവട്ടതി, തസ്മാ തം ഞാണം വിമോക്ഖവിവട്ടോ നാമാതി അത്ഥോ. തഥട്ഠേ വിവട്ടതീതി സച്ചവിവട്ടോതി യസ്മാ യോഗീ ചതുബ്ബിധേ തഥട്ഠേ ദുഭതോ വുട്ഠാനവസേന വിവട്ടതി, തസ്മാ മഗ്ഗഞാണം സച്ചവിവട്ടോ നാമാതി അത്ഥോ. മഗ്ഗഞാണമേവ വാ തഥട്ഠേ ദുഭതോ വുട്ഠാനഭാവേന വിവട്ടതീതി സച്ചവിവട്ടോതി അത്ഥോ.

യത്ഥ ¶ സഞ്ഞാവിവട്ടോതിആദി സച്ചവിവട്ടഞാണനിദ്ദേസേ വുത്തത്താ സച്ചവിവട്ടഞാണക്ഖണമേവ സന്ധായ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. മഗ്ഗക്ഖണേയേവ ഹി സബ്ബാനി യുജ്ജന്തി. കഥം? ഞാണവിവട്ടേ ഞാണഞ്ഹി വജ്ജേത്വാ സേസേസു അരിയമഗ്ഗോ സരൂപേനേവ ആഗതോ. വിപസ്സനാകിച്ചസ്സ പന മഗ്ഗേനേവ സിജ്ഝനതോ വിപസ്സനാകിച്ചസിദ്ധിവസേന ഞാണവിവട്ടഞാണമ്പി മഗ്ഗക്ഖണേ യുജ്ജതി. മഗ്ഗഞാണേനേവ വാ ‘‘ചക്ഖു സുഞ്ഞ’’ന്തിആദി കിച്ചവസേന പടിവിദ്ധമേവ ഹോതീതി മഗ്ഗക്ഖണേ തം ഞാണം വത്തും യുജ്ജതിയേവ. അത്ഥയോജനാ പനേത്ഥ ‘‘യത്ഥ മഗ്ഗക്ഖണേ സഞ്ഞാവിവട്ടോ, തത്ഥ ചേതോവിവട്ടോ. യത്ഥ മഗ്ഗക്ഖണേ ചേതോവിവട്ടോ ¶ , തത്ഥ സഞ്ഞാവിവട്ടോ’’തി ഏവമാദിനാ നയേന സബ്ബസംസന്ദനേസു യോജനാ കാതബ്ബാ. അഥ വാ സഞ്ഞാവിവട്ടചേതോവിവട്ടചിത്തവിവട്ടവിമോക്ഖവിവട്ടേസു ചതുന്നം അരിയമഗ്ഗാനം ആഗതത്താ സച്ചവിവട്ടോ ആഗതോയേവ ഹോതി. ഞാണവിവട്ടോ ച സച്ചവിവട്ടേനേവ കിച്ചവസേന സിദ്ധോ ഹോതി. സഞ്ഞാചേതോചിത്തവിമോക്ഖവിവട്ടേസ്വേവ ച പേയ്യാലേ വിത്ഥാരിയമാനേ ‘‘അനത്താനുപസ്സനാധിപതത്താ പഞ്ഞാ അഭിനിവേസതോ സഞ്ഞായ വിവട്ടതീതി അധിപതത്താ പഞ്ഞാ സഞ്ഞാവിവട്ടേ ഞാണ’’ന്തി ച, ‘‘അഭിനിവേസോ നാനത്തം, അനത്താനുപസ്സനാ ഏകത്തം. അനത്താനുപസ്സനേകത്തം ചേതയതോ അഭിനിവേസതോ ചിത്തം വിവട്ടതീതി നാനത്തേ പഞ്ഞാ ചേതോവിവട്ടേ ഞാണ’’ന്തി ച, ‘‘അഭിനിവേസം പജഹന്തോ അനത്താനുപസ്സനാവസേന ചിത്തം അധിട്ഠാതീതി അധിട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ചിത്തവിവട്ടേ ഞാണ’’ന്തി ച, ‘‘അനത്താനുപസ്സനായ അഭിനിവേസം വോസജ്ജതീതി വോസഗ്ഗേ പഞ്ഞാ വിമോക്ഖവിവട്ടേ ഞാണ’’ന്തി ച പാഠസമ്ഭവതോ ഞാണവിവട്ടേ ഞാണമ്പി തേസു ¶ ആഗതമേവ ഹോതി. ഞാണവിവട്ടേ ച അനത്താനുപസ്സനായ വുട്ഠായ അരിയമഗ്ഗം പടിലദ്ധസ്സ കിച്ചവസേന ‘‘ചക്ഖു സുഞ്ഞം അത്തേന വാ അത്തനിയേന വാ’’തിആദിയുജ്ജനതോ സച്ചവിവട്ടോ ലബ്ഭതി, തസ്മാ ഏകേകസ്മിം വിവട്ടേ സേസാ പഞ്ച പഞ്ച വിവട്ടാ ലബ്ഭന്തി. തസ്മാ ഏവം ‘‘യത്ഥ സഞ്ഞാവിവട്ടോ, തത്ഥ ചേതോവിവട്ടോ’’തിആദികാനി സംസന്ദനാനി വുത്താനീതി വേദിതബ്ബം.

വിവട്ടഞാണഛക്കനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൦. ഇദ്ധിവിധഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൦൧. ഇദ്ധിവിധഞാണനിദ്ദേസം ¶ ഇധ ഭിക്ഖൂതി ഇമസ്മിം സാസനേ ഭിക്ഖു. ഛന്ദസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതന്തി ഏത്ഥ ഛന്ദഹേതുകോ സമാധി, ഛന്ദാധികോ വാ സമാധി ഛന്ദസമാധി, കത്തുകമ്യതാഛന്ദം അധിപതിം കരിത്വാ പടിലദ്ധസമാധിസ്സേതം അധിവചനം. പധാനഭൂതാ സങ്ഖാരാ പധാനസങ്ഖാരാ, ചതുകിച്ചസാധകസ്സ സമ്മപ്പധാനവീരിയസ്സേതം അധിവചനം. ചതുകിച്ചസാധനവസേന ¶ ബഹുവചനം കതം. സമന്നാഗതന്തി ഛന്ദസമാധിനാ ച പധാനസങ്ഖാരേഹി ച ഉപേതം. ഇദ്ധിപാദന്തി നിപ്ഫത്തിപരിയായേന വാ ഇജ്ഝനട്ഠേന, ഇജ്ഝന്തി ഏതായ സത്താ ഇദ്ധാ വുദ്ധാ ഉക്കംസഗതാ ഹോന്തീതി ഇമിനാ വാ പരിയായേന ഇദ്ധീതി ¶ സങ്ഖം ഗതാനം ഉപചാരജ്ഝാനാദികുസലചിത്തസമ്പയുത്താനം ഛന്ദസമാധിപധാനസങ്ഖാരാനം അധിട്ഠാനട്ഠേന പാദഭൂതം സേസചിത്തചേതസികരാസിന്തി അത്ഥോ. വുത്തഞ്ഹി ഇദ്ധിപാദവിഭങ്ഗേ സുത്തന്തഭാജനീയേ ‘‘ഇദ്ധിപാദോതി തഥാഭൂതസ്സ വേദനാക്ഖന്ധോ…പേ… വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ’’തി (വിഭ. ൪൩൪). അഭിധമ്മഭാജനീയേ ച ‘‘ഇദ്ധിപാദോതി തഥാഭൂതസ്സ ഫസ്സോ വേദനാ…പേ… പഗ്ഗാഹോ അവിക്ഖേപോ’’തി (വിഭ. ൪൪൭) വുത്തം. തസ്മാ ‘‘സേസചിത്തചേതസികരാസി’’ന്തി ഏത്ഥ? ഛന്ദസമാധിപധാനസങ്ഖാരേസു ഏകേകം ഇദ്ധിം കത്വാ ദ്വീഹി ദ്വീഹി സഹ സേസവചനം കതന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവഞ്ഹി ചത്താരോ ഖന്ധാ സബ്ബേ ച ഫസ്സാദയോ ധമ്മാ സങ്ഗഹിതാ ഹോന്തി. ഇമിനാ നയേന സേസേസുപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. യഥേവ ഹി ഛന്ദം അധിപതിം കരിത്വാ പടിലദ്ധസമാധി ഛന്ദസമാധീതി വുത്തോ, ഏവം വീരിയം ചിത്തം വീമംസം അധിപതിം കരിത്വാ പടിലദ്ധസമാധി വീമംസാസമാധീതി വുച്ചതി. ഏവമേകേകസ്മിം ഇദ്ധിപാദേ ഛന്ദാദയോ വീരിയാദയോ ചിത്താദയോ വീമംസാദയോതി തയോ തയോ ധമ്മാ ഇദ്ധീപി ഹോന്തി ഇദ്ധിപാദാപി, സേസാ പന സമ്പയുത്തകാ ചത്താരോ ഖന്ധാ ഇദ്ധിപാദായേവ ¶ . യസ്മാ വാ ഇമേ തയോ തയോ ധമ്മാ സമ്പയുത്തകേഹി ചതൂഹി ഖന്ധേഹി സദ്ധിംയേവ ഇജ്ഝന്തി, ന വിനാ തേഹി, തസ്മാ തേന പരിയായേന സബ്ബേ ചത്താരോപി ഖന്ധാ ഇജ്ഝനട്ഠേന ഇദ്ധി നാമ ഹോന്തി, പതിട്ഠട്ഠേന പാദാ നാമാതിപി വേദിതബ്ബം.

വീരിയസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതന്തി ഏത്ഥ പന വീരിയന്തി ച പധാനസങ്ഖാരോതി ച ഏകോയേവ. കസ്മാ ദ്വിധാ വുത്തന്തി ചേ? വീരിയസ്സ അധിപതിഭാവദസ്സനവസേനേത്ഥ പഠമം വീരിയഗ്ഗഹണം കതം, തസ്സേവ ചതുകിച്ചസാധകത്തദസ്സനത്ഥം പധാനസങ്ഖാരവചനം കതം. ഏവം ദ്വിധാ വുത്തത്താ ഏവ ചേത്ഥാപി തയോ തയോ ധമ്മാതി വുത്തം. കേചി പന ‘‘വിഭങ്ഗേ ‘ഇദ്ധീതി യാ തേസം തേസം ധമ്മാനം ഇദ്ധി സമിദ്ധി ഇജ്ഝനാ സമിജ്ഝനാ’തി (വിഭ. ൪൩൪) വുത്തത്താ ഇദ്ധി നാമ അനിപ്ഫന്നാ, ഇദ്ധിപാദോ നിപ്ഫന്നോ’’തി വദന്തി. ഇധ പന ഇദ്ധിപി ഇദ്ധിപാദോപി നിപ്ഫന്നോ ലക്ഖണബ്ഭാഹതോതി സന്നിട്ഠാനം കതം. ഇദ്ധി സമിദ്ധീതിആദീഹി ഇജ്ഝനാകാരേന ധമ്മാ ഏവ വുത്താതി വേദിതബ്ബം.

ഭാവേതീതി ആസേവതി. സുത്തന്തഭാജനീയേ (വിഭ. ൪൩൧ ആദയോ) വിയ ഇധാപി ഇദ്ധിപാദഭാവനാ ലോകിയാ ഏവ. തസ്മാ ഇദ്ധിവിധം താവ സമ്പാദേതുകാമോ ലോകിയം ¶ ഇദ്ധിപാദം ഭാവേന്തോ പഥവീകസിണാദീസു അട്ഠസു കസിണേസു അധികതവസിപ്പത്തഅട്ഠസമാപത്തികോ കസിണാനുലോമതോ ¶ കസിണപടിലോമതോ കസിണാനുലോമപടിലോമതോ ഝാനാനുലോമതോ ഝാനപടിലോമതോ ഝാനാനുലോമപടിലോമതോ ഝാനുക്കന്തികതോ കസിണുക്കന്തികതോ ഝാനകസിണുക്കന്തികതോ അങ്ഗസങ്കന്തികതോ ആരമ്മണസങ്കന്തികതോ അങ്ഗാരമ്മണസങ്കന്തികതോ അങ്ഗവവത്ഥാനതോ ആരമ്മണവവത്ഥാനതോതി ഇമേഹി ചുദ്ദസഹി ആകാരേഹി ചിത്തം പരിദമേത്വാ ഛന്ദസീസവീരിയസീസചിത്തസീസവീമംസാസീസവസേന പുനപ്പുനം ഝാനം സമാപജ്ജതി. അങ്ഗാരമ്മണവവത്ഥാനമ്പി കേചി ഇച്ഛന്തി. പുബ്ബഹേതുസമ്പന്നേന പന കസിണേസു ചതുക്കജ്ഝാനമത്തേ ചിണ്ണവസിനാപി കാതും വട്ടതീതി തം തം ഇദ്ധിപാദം സമാധിം ഭാവേന്തോ ‘‘അനുപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം അനുപ്പാദായാ’’തിആദികം (വിഭ. ൪൩൨) ചതുപ്പകാരം വീരിയം അധിട്ഠാതി, തസ്സ ച ഹാനിവുദ്ധിയോ ഞത്വാ വീരിയസമതം അധിട്ഠാതി. സോ ഏവം ചതൂസു ഇദ്ധിപാദേസു ചിത്തം പരിഭാവേത്വാ ഇദ്ധിവിധം സമ്പാദേതി.

സോ ¶ ഇമേസു ചതൂസു ഇദ്ധിപാദേസൂതിആദീസു സോതി സോ ഭാവിതചതുരിദ്ധിപാദോ ഭിക്ഖു. ചതൂസു ഇദ്ധിപാദേസു ചിത്തം പരിഭാവേതീതി പുനപ്പുനം ഛന്ദാദീസു ഏകേകം അധിപതിം കത്വാ ഝാനസമാപജ്ജനവസേന തേസു ചിത്തം പരിഭാവേതി നാമ, ഛന്ദാദിവാസനം ഗാഹാപേതീതി അത്ഥോ. പരിദമേതീതി നിബ്ബിസേവനം കരോതി. പുരിമം പച്ഛിമസ്സ കാരണവചനം. പരിഭാവിതഞ്ഹി ചിത്തം പരിദമിതം ഹോതീതി. മുദും കരോതീതി തഥാ ദന്തം ചിത്തം വസിപ്പത്തം കരോതി. വസേ വത്തമാനഞ്ഹി ചിത്തം ‘‘മുദൂ’’തി വുച്ചതി. കമ്മനിയന്തി കമ്മക്ഖമം കമ്മയോഗ്ഗം കരോതി. മുദു ഹി ചിത്തം കമ്മനിയം ഹോതി സുധന്തമിവ സുവണ്ണം, ഇധ പന ഇദ്ധിവിധകമ്മക്ഖമം. സോതി സോ പരിഭാവിതചിത്തോ ഭിക്ഖു. കായമ്പി ചിത്തേ സമോദഹതീതിആദി ഇദ്ധികരണകാലേ യഥാസുഖം ചിത്തചാരസ്സ ഇജ്ഝനത്ഥം യോഗവിധാനം ദസ്സേതും വുത്തം. തത്ഥ കായമ്പി ചിത്തേ സമോദഹതീതി അത്തനോ കരജകായമ്പി പാദകജ്ഝാനചിത്തേ സമോദഹതി പവേസേതി ആരോപേതി, കായം ചിത്താനുഗതികം കരോതീതി അത്ഥോ. ഏവം കരണം അദിസ്സമാനേന കായേന ഗമനസ്സ ഉപകാരായ ഹോതി. ചിത്തമ്പി കായേ സമോദഹതീതി പാദകജ്ഝാനചിത്തം അത്തനോ കരജകായേ സമോദഹതി ആരോപേതി ¶ , ചിത്തമ്പി കായാനുഗതികം കരോതീതി അത്ഥോ. ഏവം കരണം ദിസ്സമാനേന കായേന ഗമനസ്സ ഉപകാരായ ഹോതി. സമാദഹതീതിപി പാഠോ, പതിട്ഠാപേതീതി അത്ഥോ. കായവസേന ചിത്തം പരിണാമേതീതി പാദകജ്ഝാനചിത്തം ഗഹേത്വാ കരജകായേ ആരോപേതി കായാനുഗതികം കരോതി, ഇദം ചിത്തം കായേ സമോദഹനസ്സ വേവചനം. ചിത്തവസേന കായം പരിണാമേതീതി കരജകായം ഗഹേത്വാ പാദകജ്ഝാനചിത്തേ ആരോപേതി, ചിത്താനുഗതികം കരോതി, ഇദം കായം ചിത്തേ സമോദഹനസ്സ വേവചനം. അധിട്ഠാതീതി ‘‘ഏവം ഹോതൂ’’തി അധിട്ഠാതി. സമോദഹനസ്സ അത്ഥവിവരണത്ഥം പരിണാമോ വുത്തോ, പരിണാമസ്സ അത്ഥവിവരണത്ഥം അധിട്ഠാനം വുത്തം. യസ്മാ സമോദഹതീതി മൂലപദം, പരിണാമേതി അധിട്ഠാതീതി തസ്സ അത്ഥനിദ്ദേസപദാനി ¶ , തസ്മാ തേസം ദ്വിന്നംയേവ പദാനം വസേന പരിണാമേത്വാതി അധിട്ഠഹിത്വാതി വുത്തം, ന വുത്തം സമോദഹിത്വാതി.

സുഖസഞ്ഞഞ്ച ലഹുസഞ്ഞഞ്ച കായേ ഓക്കമിത്വാ വിഹരതീതി ചതുത്ഥജ്ഝാനേന സഹജാതസുഖസഞ്ഞഞ്ച ലഹുസഞ്ഞഞ്ച സമാപജ്ജനവസേന ¶ കരജകായേ ഓക്കമിത്വാ പവേസേത്വാ വിഹരതി. തായ സഞ്ഞായ ഓക്കന്തകായസ്സ പനസ്സ കരജകായോപി തൂലപിചു വിയ ലഹുകോ ഹോതി. സോതി സോ കതയോഗവിധാനോ ഭിക്ഖു. തഥാഭാവിതേന ചിത്തേനാതി ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണേ കരണവചനം, ഹേതുഅത്ഥേ വാ, തഥാഭാവിതേന ചിത്തേന ഹേതുഭൂതേനാതി അത്ഥോ. പരിസുദ്ധേനാതി ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിഭാവതോ പരിസുദ്ധേന. പരിസുദ്ധത്തായേവ പരിയോദാതേന, പഭസ്സരേനാതി അത്ഥോ. ഇദ്ധിവിധഞാണായാതി ഇദ്ധികോട്ഠാസേ, ഇദ്ധിവികപ്പേ വാ ഞാണത്ഥായ. ചിത്തം അഭിനീഹരതീതി സോ ഭിക്ഖു വുത്തപ്പകാരവസേന തസ്മിം ചിത്തേ അഭിഞ്ഞാപാദകേ ജാതേ ഇദ്ധിവിധഞാണാധിഗമത്ഥായ പരികമ്മചിത്തം അഭിനീഹരതി, കസിണാരമ്മണതോ അപനേത്വാ ഇദ്ധിവിധാഭിമുഖം പേസേതി. അഭിനിന്നാമേതീതി അധിഗന്തബ്ബഇദ്ധിപോണം ഇദ്ധിപബ്ഭാരം കരോതി. സോതി സോ ഏവം കതചിത്താഭിനീഹാരോ ഭിക്ഖു. അനേകവിഹിതന്തി അനേകവിധം നാനപ്പകാരകം. ഇദ്ധിവിധന്തി ഇദ്ധികോട്ഠാസം, ഇദ്ധിവികപ്പം വാ. പച്ചനുഭോതീതി പച്ചനുഭവതി, ഫസ്സേതി സച്ഛികരോതി പാപുണാതീതി അത്ഥോ.

൧൦൨. ഇദാനിസ്സ അനേകവിഹിതഭാവം ദസ്സേന്തോ ഏകോപി ഹുത്വാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഏകോപി ഹുത്വാതി ഇദ്ധികരണതോ പുബ്ബേ പകതിയാ ഏകോപി ഹുത്വാ. ബഹുധാ ഹോതീതി ബഹുന്നം സന്തികേ ചങ്കമിതുകാമോ വാ, സജ്ഝായം ¶ വാ കത്തുകാമോ, പഞ്ഹം വാ പുച്ഛിതുകാമോ ഹുത്വാ സതമ്പി സഹസ്സമ്പി ഹോതി. കഥം പനായമേവം ഹോതി? ഇദ്ധിയാ ഭൂമിപാദപദമൂലഭൂതേ ധമ്മേ സമ്പാദേത്വാ അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ സചേ സതം ഇച്ഛതി, ‘‘സതം ഹോമി സതം ഹോമീ’’തി പരികമ്മം കത്വാ പുന പാദകജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ അധിട്ഠാതി. അധിട്ഠാനചിത്തേന സഹേവ സതം ഹോതി. സഹസ്സാദീസുപി ഏസേവ നയോ. സചേ ഏവം ന ഇജ്ഝതി, പുന പരികമ്മം കത്വാ ദുതിയമ്പി സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ അധിട്ഠാതബ്ബം. സംയുത്തട്ഠകഥായഞ്ഹി ‘‘ഏകവാരം ദ്വേവാരം സമാപജ്ജിതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. തത്ഥ പാദകജ്ഝാനചിത്തം നിമിത്താരമ്മണം, പരികമ്മചിത്താനി സതാരമ്മണാനി വാ സഹസ്സാരമ്മണാനി വാ. താനി ച ഖോ വണ്ണവസേനേവ, നോ പണ്ണത്തിവസേന. അധിട്ഠാനചിത്തമ്പി തഥേവ സതാരമ്മണം വാ സഹസ്സാരമ്മണം വാ, തം പഠമപ്പനാചിത്തമിവ ഗോത്രഭുഅനന്തരം ഏകമേവ ഉപ്പജ്ജതി രൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനികം ¶ . തത്ഥ യേ തേ ബഹൂ നിമ്മിതാ, തേ അനിയമേത്വാ നിമ്മിതത്താ ഇദ്ധിമതാ സദിസാവ ഹോന്തി. ഠാനനിസജ്ജാദീസു വാ ഭാസിതതുണ്ഹീഭാവാദീസു വാ യം യം ഇദ്ധിമാ കരോതി, തംതദേവ കരോന്തി. സചേ പന നാനാവണ്ണേ കാതുകാമോ ¶ ഹോതി, കേചി പഠമവയേ കേചി മജ്ഝിമവയേ കേചി പച്ഛിമവയേ, തഥാ ദീഘകേസേ ഉപഡ്ഢമുണ്ഡമുണ്ഡേ മിസ്സകകേസേ ഉപഡ്ഢരത്തചീവരേ പണ്ഡുകചീവരേ പദഭാണധമ്മകഥാസരഭഞ്ഞപഞ്ഹപുച്ഛനപഞ്ഹവിസ്സജ്ജനരജനപചനചീവരസിബ്ബനധോവനാദീനി കരോന്തേ, അപരേപി വാ നാനപ്പകാരകേ കാതുകാമോ ഹോതി, തേന പാദകജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ ‘‘ഏത്തകാ ഭിക്ഖൂ പഠമവയാ ഹോന്തൂ’’തിആദിനാ നയേന പരികമ്മം കത്വാ പുന സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ അധിട്ഠാതബ്ബം. അധിട്ഠാനചിത്തേന സദ്ധിം ഇച്ഛിതപ്പകാരായേവ ഹോന്തീതി. ഏസ നയോ ‘‘ബഹുധാപി ഹുത്വാ ഏകോ ഹോതീ’’തിആദീസു. അയം പന വിസേസോ – ഇമിനാ ഹി ഭിക്ഖുനാ ഏവം ബഹുഭാവം നിമ്മിനിത്വാ പുന ‘‘ഏകോവ ഹുത്വാ ചങ്കമിസ്സാമി, സജ്ഝായം കരിസ്സാമി, പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ വാ ‘‘അയം വിഹാരോ അപ്പഭിക്ഖുകോ, സചേ കേചി ആഗമിസ്സന്തി, കുതോ ഇമേ ഏത്തകാ ഏകസദിസാ ഭിക്ഖൂ അദ്ധാ ഥേരസ്സ ഏസാനുഭാവോതി മം ജാനിസ്സന്തീ’’തി അപ്പിച്ഛതായ വാ അന്തരാവ ‘‘ഏകോ ഹോമീ’’തി ഇച്ഛന്തേന പാദകജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ‘‘ഏകോ ഹോമീ’’തി പരികമ്മം കത്വാ പുന സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ‘‘ഏകോ ഹോമീ’’തി അധിട്ഠാതബ്ബം ¶ . അധിട്ഠാനചിത്തേന സദ്ധിംയേവ ഏകോ ഹോതി. ഏവം അകരോന്തോ പന യഥാപരിച്ഛിന്നകാലവസേന സയമേവ ഏകോ ഹോതി.

ആവിഭാവന്തി പാകടഭാവം കരോതീതി അത്ഥോ. തിരോഭാവന്തി പടിച്ഛന്നഭാവം കരോതീതി അത്ഥോ. ആവിഭാവം പച്ചനുഭോതി, തിരോഭാവം പച്ചനുഭോതീതി പുരിമേന വാ സമ്ബന്ധോ. തത്രായം ഇദ്ധിമാ ആവിഭാവം കത്തുകാമോ അന്ധകാരം വാ ആലോകം കരോതി, പടിച്ഛന്നം വാ വിവടം കരോതി, അനാപാഥം വാ ആപാഥം കരോതി. കഥം? അയഞ്ഹി യഥാ പടിച്ഛന്നോപി ദൂരേ ഠിതോപി വാ ദിസ്സതി, ഏവം അത്താനം വാ പരം വാ കത്തുകാമോ പാദകജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ ‘‘ഇദം അന്ധകാരം ആലോകജാതം ഹോതൂ’’തി വാ, ‘‘ഇദം പടിച്ഛന്നം വിവടം ഹോതൂ’’തി വാ, ‘‘ഇദം അനാപാഥം ആപാഥം ഹോതൂ’’തി വാ ആവജ്ജിത്വാ പരികമ്മം കത്വാ വുത്തനയേനേവ അധിട്ഠാതി. സഹ അധിട്ഠാനാ ¶ യഥാധിട്ഠിതമേവ ഹോതി. പരേ ദൂരേ ഠിതാപി പസ്സന്തി, സയമ്പി പസ്സിതുകാമോ പസ്സതി. തിരോഭാവം കത്തുകാമോ പന ആലോകം വാ അന്ധകാരം കരോതി, അപ്പടിച്ഛന്നം വാ പടിച്ഛന്നം, ആപാഥം വാ അനാപാഥം കരോതി. കഥം? അയഞ്ഹി യഥാ അപ്പടിച്ഛന്നോപി സമീപേ ഠിതോപി വാ ന ദിസ്സതി, ഏവം അത്താനം വാ പരം വാ കത്തുകാമോ പാദകജ്ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ ‘‘ഇദം ആലോകട്ഠാനം അന്ധകാരം ഹോതൂ’’തി വാ, ‘‘ഇദം അപ്പടിച്ഛന്നം പടിച്ഛന്നം ഹോതൂ’’തി വാ, ‘‘ഇദം ആപാഥം അനാപാഥം ഹോതൂ’’തി വാ ആവജ്ജിത്വാ പരികമ്മം കത്വാ വുത്തനയേനേവ അധിട്ഠാതി. സഹ അധിട്ഠാനാ യഥാധിട്ഠിതമേവ ഹോതി. പരേ സമീപേ ഠിതാപി ന പസ്സന്തി, സയമ്പി അപസ്സിതുകാമോ ന പസ്സതി. അപിച സബ്ബമ്പി പാകടപാടിഹാരിയം ആവിഭാവോ നാമ, അപാകടപാടിഹാരിയം തിരോഭാവോ നാമ. തത്ഥ പാകടപാടിഹാരിയേ ഇദ്ധിപി പഞ്ഞായതി ഇദ്ധിമാപി. തം യമകപാടിഹാരിയേന ദീപേതബ്ബം. അപാകടപാടിഹാരിയേ ¶ ഇദ്ധിയേവ പഞ്ഞായതി, ന ഇദ്ധിമാ. തം മഹകസുത്തേന (സം. നി. ൪.൩൪൬) ച ബ്രഹ്മനിമന്തനികസുത്തേന (മ. നി. ൧.൫൦൧ ആദയോ) ച ദീപേതബ്ബം.

തിരോകുട്ടന്തി പരകുട്ടം, കുട്ടസ്സ പരഭാഗന്തി വുത്തം ഹോതി. ഏസ നയോ തിരോപാകാരതിരോപബ്ബതേസു. കുട്ടോതി ച ഗേഹഭിത്തി. പാകാരോതി ഗേഹവിഹാരഗാമാദീനം പരിക്ഖേപപാകാരോ. പബ്ബതോതി പംസുപബ്ബതോ വാ പാസാണപബ്ബതോ വാ. അസജ്ജമാനോതി അലഗ്ഗമാനോ. സേയ്യഥാപി ആകാസേതി ¶ ആകാസേ വിയ. ഏവം ഗന്തുകാമേന പന ആകാസകസിണം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ കുട്ടം വാ പാകാരം വാ പബ്ബതം വാ ആവജ്ജിത്വാ കതപരികമ്മേന ‘‘ആകാസോ ഹോതൂ’’തി അധിട്ഠാതബ്ബോ, ആകാസോവ ഹോതി. അധോ ഓതരിതുകാമസ്സ, ഉദ്ധം വാ ആരോഹിതുകാമസ്സ സുസിരോ ഹോതി, വിനിവിജ്ഝിത്വാ ഗന്തുകാമസ്സ ഛിദ്ദോ. സോ തത്ഥ അസജ്ജമാനോ ഗച്ഛതി. സചേ പനസ്സ ഭിക്ഖുനോ അധിട്ഠഹിത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സ അന്തരാ പബ്ബതോ വാ രുക്ഖോ വാ ഉട്ഠേതി, കിം പുന സമാപജ്ജിത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബന്തി? ദോസോ നത്ഥി. പുന സമാപജ്ജിത്വാ അധിട്ഠാനഞ്ഹി ഉപജ്ഝായസ്സ സന്തികേ നിസ്സയഗ്ഗഹണസദിസം ഹോതി. ഇമിനാ പന ഭിക്ഖുനാ ‘‘ആകാസോ ഹോതൂ’’തി അധിട്ഠിതത്താ ആകാസോ ഹോതിയേവ. പുരിമാധിട്ഠാനബലേനേവ ചസ്സ അന്തരാ അഞ്ഞോ പബ്ബതോ വാ രുക്ഖോ വാ ഉതുമയോ ഉട്ഠഹിസ്സതീതി അട്ഠാനമേതം. അഞ്ഞേന ഇദ്ധിമതാ ¶ നിമ്മിതേ പന പഠമം നിമ്മാനം ബലവം ഹോതി. ഇതരേന തസ്സ ഉദ്ധം വാ അധോ വാ ഗന്തബ്ബം.

പഥവിയാപി ഉമ്മുജ്ജനിമുജ്ജന്തി ഏത്ഥ ഉമ്മുജ്ജന്തി ഉട്ഠാനം, നിമുജ്ജന്തി സംസീദനം, ഉമ്മുജ്ജഞ്ച നിമുജ്ജഞ്ച ഉമ്മുജ്ജനിമുജ്ജം. ഏവം കത്തുകാമേന പന ആപോകസിണം സമാപജ്ജിത്വാ ഉട്ഠായ ‘‘ഏത്തകേ ഠാനേ പഥവീ ഉദകം ഹോതൂ’’തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ പരികമ്മം കത്വാ വുത്തനയേനേവ അധിട്ഠാതബ്ബം. സഹ അധിട്ഠാനാ യഥാപരിച്ഛിന്നേ ഠാനേ പഥവീ ഉദകമേവ ഹോതി. സോ തത്ഥ ഉമ്മുജ്ജനിമുജ്ജം കരോതി സേയ്യഥാപി ഉദകേ. ന കേവലഞ്ച ഉമ്മുജ്ജനിമുജ്ജമേവ, ന്ഹാനപാനമുഖധോവനഭണ്ഡകധോവനാദീസു യം യം ഇച്ഛതി, തം തം കരോതി. ന കേവലഞ്ച ഉദകമേവ കരോതി, സപ്പിതേലമധുഫാണിതാദീസുപി യം യം ഇച്ഛതി, തം തം ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഏത്തകം ഹോതൂ’’തി ആവജ്ജിത്വാ പരികമ്മം കത്വാ അധിട്ഠഹന്തസ്സ യഥാധിട്ഠിതമേവ ഹോതി. ഉദ്ധരിത്വാ ഭാജനഗതം കരോന്തസ്സ സപ്പി സപ്പിയേവ ഹോതി, തേലാദീനി തേലാദീനിയേവ, ഉദകം ഉദകമേവ. സോ തത്ഥ തേമിതുകാമോവ തേമേതി, ന തേമിതുകാമോ ന തേമേതി. തസ്സേവ ച സാ പഥവീ ഉദകം ഹോതി, സേസജനസ്സ പഥവീയേവ. തത്ഥ മനുസ്സാ പത്തികാപി ഗച്ഛന്തി, യാനാദീഹിപി ഗച്ഛന്തി, കസികമ്മാദീനിപി കരോന്തിയേവ. സചേ പനായം ‘‘തേസമ്പി ഉദകം ഹോതൂ’’തി ഇച്ഛതി, ഹോതിയേവ. പരിച്ഛിന്നകാലം ¶ പന അതിക്കമിത്വാ യം പകതിയാ ഘടതളാകാദീസു ഉദകം, തം ഠപേത്വാ അവസേസം പരിച്ഛിന്നട്ഠാനം പഥവീയേവ ഹോതി.

ഉദകേപി അഭിജ്ജമാനേ ഗച്ഛതീതി ഏത്ഥ യം ഉദകം അക്കമിത്വാ സംസീദതി, തം ഭിജ്ജമാനന്തി വുച്ചതി, വിപരീതം അഭിജ്ജമാനം. ഏവം ഗന്തുകാമേന പന പഥവീകസിണം ¶ സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ‘‘ഏത്തകേ ഠാനേ ഉദകം പഥവീ ഹോതൂ’’തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ പരികമ്മം കത്വാ വുത്തനയേനേവ അധിട്ഠാതബ്ബം. സഹ അധിട്ഠാനാ യഥാപരിച്ഛിന്നട്ഠാനേ ഉദകം പഥവീയേവ ഹോതി. സോ തത്ഥ ഗച്ഛതി സേയ്യഥാപി പഥവിയം. ന കേവലഞ്ച ഗച്ഛതി, യം യം ഇരിയാപഥം ഇച്ഛതി, തം തം കപ്പേതി. ന കേവലഞ്ച പഥവിമേവ കരോതി, മണിസുവണ്ണപബ്ബതരുക്ഖാദീസുപി യം യം ഇച്ഛതി, തം തം വുത്തനയേനേവ ആവജ്ജിത്വാ അധിട്ഠാതി, യഥാധിട്ഠിതമേവ ഹോതി. തസ്സേവ ച തം ഉദകം പഥവീ ഹോതി, സേസജനസ്സ ഉദകമേവ ¶ . മച്ഛകച്ഛപാ ച ഉദകകാകാദയോ ച യഥാരുചി വിചരന്തി. സചേ പനായം അഞ്ഞേസമ്പി മനുസ്സാനം തം പഥവിം കാതും ഇച്ഛതി, കരോതിയേവ. യഥാപരിച്ഛിന്നകാലാതിക്കമേന പന ഉദകമേവ ഹോതി.

ആകാസേപി പല്ലങ്കേന കമതീതി അന്തലിക്ഖേ സമന്തതോ ഊരുബദ്ധാസനേന ഗച്ഛതി. പക്ഖീ സകുണോതി പക്ഖേഹി യുത്തോ സകുണോ, ന അപരിപുണ്ണപക്ഖോ ലൂനപക്ഖോ വാ. താദിസോ ഹി ആകാസേ ഗന്തും ന സക്കോതി. ഏവമാകാസേ ഗന്തുകാമേന പന പഥവീകസിണം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ സചേ നിസിന്നോ ഗന്തുമിച്ഛതി, പല്ലങ്കപ്പമാണം ഠാനം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ പരികമ്മം കത്വാ വുത്തനയേനേവ അധിട്ഠാതബ്ബം. സചേ നിപന്നോ ഗന്തുകാമോ ഹോതി, മഞ്ചപ്പമാണം, സചേ പദസാ ഗന്തുകാമോ ഹോതി, മഗ്ഗപ്പമാണന്തി ഏവം യഥാനുരൂപം ഠാനം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ വുത്തനയേനേവ ‘‘പഥവീ ഹോതൂ’’തി അധിട്ഠാതബ്ബം. സഹ അധിട്ഠാനാ പഥവീയേവ ഹോതി. ആകാസേ ഗന്തുകാമേന ച ഭിക്ഖുനാ ദിബ്ബചക്ഖുലാഭിനാപി ഭവിതബ്ബം. കസ്മാ? യസ്മാ അന്തരാ ഉതുസമുട്ഠാനാ വാ പബ്ബതരുക്ഖാദയോ ഹോന്തി, നാഗസുപണ്ണാദയോ വാ ഉസൂയന്താ മാപേന്തി, തേസം ദസ്സനത്ഥം. തേ പന ദിസ്വാ കിം കാതബ്ബന്തി? പാദകജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ‘‘ആകാസോ ഹോതൂ’’തി പരികമ്മം കത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബം. അപിച ഓകാസേ ഓരോഹണത്ഥമ്പി ഇമിനാ ദിബ്ബചക്ഖുലാഭിനാ ഭവിതബ്ബം. അയഞ്ഹി സചേ അനോകാസേ ന്ഹാനതിത്ഥേ വാ ഗാമദ്വാരേ വാ ഓരോഹതി, മഹാജനസ്സ പാകടോ ഹോതി, തസ്മാ ദിബ്ബചക്ഖുനാ പസ്സിത്വാ അനോകാസം വജ്ജേത്വാ ഓകാസേ ഓതരതീതി.

ഇമേപി ചന്ദിമസൂരിയേ ഏവംമഹിദ്ധികേ ഏവംമഹാനുഭാവേതി ഏത്ഥ ചന്ദിമസൂരിയാനം ദ്വാചത്താലീസയോജനസഹസ്സോപരിചരണേന മഹിദ്ധികതാ, തീസു ദീപേസു ഏകക്ഖണേ ആലോകകരണേന മഹാനുഭാവതാ ¶ വേദിതബ്ബാ, ഏവം ഉപരിചരണആലോകഫരണേഹി വാ മഹിദ്ധികേ, തേനേവ മഹിദ്ധികത്തേന മഹാനുഭാവേ ¶ . പരാമസതീതി പരിഗ്ഗണ്ഹാതി, ഏകദേസേ വാ ഫുസതി. പരിമജ്ജതീതി സമന്തതോ ആദാസതലം വിയ പരിമജ്ജതി. അയം പനസ്സ ഇദ്ധി അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനവസേനേവ ഇജ്ഝതി, നത്ഥേത്ഥ കസിണസമാപത്തിനിയമോ. സ്വായം യദി ഇച്ഛതി ഗന്ത്വാ പരാമസിതും, ഗന്ത്വാ പരാമസതി. സചേ പന ഇധേവ നിസിന്നകോ വാ നിപന്നകോ വാ പരാമസിതുകാമോ ഹോതി, ‘‘ഹത്ഥപാസേ ഹോതൂ’’തി അധിട്ഠാതി. അധിട്ഠാനബലേന വണ്ടാ മുത്തതാലഫലം വിയ ആഗന്ത്വാ ¶ ഹത്ഥപാസേ ഠിതേ വാ പരാമസതി, ഹത്ഥം വാ വഡ്ഢേത്വാ പരാമസതി. ഹത്ഥം വഡ്ഢേന്തസ്സ പന കിം ഉപാദിന്നകം വഡ്ഢതി അനുപാദിന്നകം വാതി? ഉപാദിന്നകം നിസ്സായ അനുപാദിന്നകം വഡ്ഢതി. യോ ഏവം കത്വാ ന കേവലം ചന്ദിമസൂരിയേ പരാമസതി, സചേ ഇച്ഛതി, പാദകഥലികം കത്വാ പാദേ ഠപേതി, പീഠം കത്വാ നിസീദതി, മഞ്ചം കത്വാ നിപജ്ജതി, അപസ്സേനഫലകം കത്വാ അപസ്സയതി. യഥാ ഏകോ, ഏവം അപരോപി. അനേകേസുപി ഹി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സേസു ഏവം കരോന്തേസു തേസഞ്ച ഏകമേകസ്സ തഥേവ ഇജ്ഝതി. ചന്ദിമസൂരിയാനഞ്ച ഗമനമ്പി ആലോകകരണമ്പി തഥേവ ഹോതി. യഥാ ഹി പാതിസഹസ്സേസു ഉദകപൂരേസു സബ്ബപാതീസു ചന്ദമണ്ഡലാനി ദിസ്സന്തി, പാകതികമേവ ചന്ദസ്സ ഗമനം ആലോകകരണഞ്ച ഹോതി, തഥൂപമമേതം പാടിഹാരിയം. യാവ ബ്രഹ്മലോകാപി കായേന വസം വത്തേതീതി ബ്രഹ്മലോകം പരിച്ഛേദം കത്വാ ഏത്ഥന്തരേ അനേകവിധം അഭിഞ്ഞം കരോന്തോ അത്തനോ കായേന വസം ഇസ്സരിയം വത്തേതി. വിത്ഥാരോ പനേത്ഥ ഇദ്ധികഥായം ആവിഭവിസ്സതീതി.

ഇദ്ധിവിധഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൧. സോതധാതുവിസുദ്ധിഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൦൩. സോതധാതുവിസുദ്ധിഞാണനിദ്ദേസേ ¶ ദൂരേപി സദ്ദാനന്തിആദി ദിബ്ബസോതം ഉപ്പാദേതുകാമസ്സ ആദികമ്മികസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഉപായസന്ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ ദൂരേപി സദ്ദാനം സദ്ദനിമിത്തന്തി ദൂരേ സദ്ദാനം അന്തരേ സദ്ദം. സദ്ദോയേവ ഹി നിമിത്തകരണവസേന സദ്ദനിമിത്തം. ‘‘ദൂരേ’’തി വുത്തേപി പകതിസോതസ്സ ആപാഥട്ഠാനേയേവ. ഓളാരികാനന്തി ഥൂലാനം. സുഖുമാനന്തി അണൂനം. സണ്ഹസണ്ഹാനന്തി സണ്ഹതോപി സണ്ഹാനം, അതിസണ്ഹാനന്തി അത്ഥോ. ഏതേന പരമസുഖുമാ സദ്ദാ വുത്താ ഹോന്തി. ഇമം ഞാണം ഉപ്പാദേതുകാമേന ആദികമ്മികേന ഝായിനാ അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ പരികമ്മസമാധിചിത്തേന ¶ പഠമതരം പകതിസോതപഥേ ദൂരേ ഓളാരികോ അരഞ്ഞേ സീഹാദീനം സദ്ദോ ആവജ്ജിതബ്ബോ. വിഹാരേ ഘണ്ഡിസദ്ദോ ഭേരിസദ്ദോ സങ്ഖസദ്ദോ സാമണേരദഹരഭിക്ഖൂനം സബ്ബഥാമേന സജ്ഝായന്താനം ¶ സജ്ഝായനസദ്ദോ പകതികഥം കഥേന്താനം ‘‘കിം, ഭന്തേ, കിം, ആവുസോ’’തിആദിസദ്ദോ സകുണസദ്ദോ വാതസദ്ദോ പദസദ്ദോ പക്കുഥിതഉദകസ്സ ചിച്ചിടായനസദ്ദോ ആതപേ സുസ്സമാനതാലപണ്ണസദ്ദോ കുന്ഥകിപില്ലികാദിസദ്ദോതി ഏവം സബ്ബോളാരികതോ പഭുതി യഥാക്കമേന സുഖുമസുഖുമസദ്ദാ ആവജ്ജിതബ്ബാ.

ഏവം കരോന്തേന ച പുരത്ഥിമാദീസു ദസസു ദിസാസു കമേന ഏകേകിസ്സാ ദിസായ സദ്ദനിമിത്തം വുത്തനയേന മനസി കാതബ്ബം. മനസി കരോന്തേന ച യേ സദ്ദാ പകതിസോതസ്സ സുയ്യന്തി, തേസു പകതിസോതമോധായ മനോദ്വാരികേന ചിത്തേന മനസി കാതബ്ബം. തസ്സ തേ സദ്ദാ പകതിചിത്തസ്സാപി പാകടാ ഹോന്തി, പരികമ്മസമാധിചിത്തസ്സ പന അതിവിയ പാകടാ ഹോന്തി. തസ്സേവം സദ്ദനിമിത്തം മനസികരോതോ ഇദാനി ദിബ്ബസോതധാതു ഉപ്പജ്ജിസ്സതീതി തേസു സദ്ദേസു അഞ്ഞതരം ആരമ്മണം കത്വാ മനോദ്വാരാവജ്ജനം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മിം നിരുദ്ധേ ചത്താരി പഞ്ച വാ ജവനാനി ജവന്തി. യേസം പുരിമാനി തീണി ചത്താരി വാ പരികമ്മോപചാരാനുലോമഗോത്രഭുനാമകാനി കാമാവചരാനി, ചതുത്ഥം പഞ്ചമം ¶ വാ അപ്പനാചിത്തം രൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനികം. തത്ഥ യം തേന അപ്പനാചിത്തേന സദ്ധിം ഉപ്പന്നം ഞാണം, അയം ദിബ്ബസോതധാതു. തം ഥാമഗതം കരോന്തേന ‘‘ഏത്ഥന്തരേ സദ്ദം സുണാമീ’’തി ഏകങ്ഗുലമത്തം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ വഡ്ഢേതബ്ബം, തതോ ദ്വങ്ഗുലചതുരങ്ഗുലഅട്ഠങ്ഗുലവിദത്ഥിരതനഅന്തോഗബ്ഭപമുഖ- പാസാദപരിവേണസങ്ഘാരാമഗോചരഗാമജനപദാദിവസേന യാവ ചക്കവാളം, തതോ വാ ഭിയ്യോപി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ വഡ്ഢേതബ്ബം. ഏവം അധിഗതാഭിഞ്ഞോ ഏസ പാദകജ്ഝാനാരമ്മണേന ഫുട്ഠോകാസബ്ഭന്തരഗതേ സദ്ദേ പുന പാദകജ്ഝാനം അസമാപജ്ജിത്വാപി അഭിഞ്ഞാഞാണേന സുണാതിയേവ. ഏവം സുണന്തോ ച സചേപി യാവബ്രഹ്മലോകാ സങ്ഖഭേരിപണവാദിസദ്ദേഹി ഏകകോലാഹലം ഹോതി, പാടിയേക്കം വവത്ഥാപേതുകാമതായ സതി ‘‘അയം സങ്ഖസദ്ദോ, അയം ഭേരിസദ്ദോ’’തി വവത്ഥാപേതും സക്കോതിയേവ. അഭിഞ്ഞാഞാണേന സുതേ സാത്ഥകേ സദ്ദേ പച്ഛാ കാമാവചരചിത്തേന അത്ഥം ജാനാതി. ദിബ്ബസോതം ¶ പകതിസോതവതോയേവ ഉപ്പജ്ജതി, നോ ബധിരസ്സ. പച്ഛാ പകതിസോതേ വിനട്ഠേപി ദിബ്ബസോതം ന വിനസ്സതീതി വദന്തി.

സോ ദിബ്ബായ സോതധാതുയാതി ഏത്ഥ ദിബ്ബസദിസത്താ ദിബ്ബാ. ദേവാനഞ്ഹി സുചരിതകമ്മാഭിനിബ്ബത്താ പിത്തസേമ്ഹരുധിരാദീഹി അപലിബുദ്ധാ ഉപക്കിലേസവിമുത്തതായ ദൂരേപി ആരമ്മണസമ്പടിച്ഛനസമത്ഥാ ദിബ്ബാ പസാദസോതധാതു ഹോതി. അയഞ്ചാപി ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ വീരിയഭാവനാബലനിബ്ബത്താ ഞാണസോതധാതു താദിസായേവാതി ദിബ്ബസദിസത്താ ദിബ്ബാ. അപിച ദിബ്ബവിഹാരവസേന പടിലദ്ധത്താ, അത്തനാ ച ദിബ്ബവിഹാരസന്നിസ്സിതത്താപി ദിബ്ബാ, സവനട്ഠേന നിജ്ജീവട്ഠേന ച സോതധാതു, സോതധാതുകിച്ചകരണേന ച സോതധാതു വിയാതിപി സോതധാതു. തായ ദിബ്ബായ ¶ സോതധാതുയാ. വിസുദ്ധായാതി പരിസുദ്ധായ നിരുപക്കിലേസായ. അതിക്കന്തമാനുസികായാതി മനുസ്സൂപചാരം അതിക്കമിത്വാ സദ്ദസവനേന മാനുസികം മംസസോതധാതും അതിക്കന്തായ വീതിവത്തിത്വാ ഠിതായ. ഉഭോ സദ്ദേ സുണാതീതി ദ്വേ സദ്ദേ സുണാതി. കതമേ ദ്വേ? ദിബ്ബേ ച മാനുസേ ച, ദേവാനഞ്ച മനുസ്സാനഞ്ച സദ്ദേതി വുത്തം ഹോതി. ഏതേന പദേസപരിയാദാനം വേദിതബ്ബം. യേ ദൂരേ സന്തികേ ചാതി യേ സദ്ദാ ദൂരേ പരചക്കവാളേപി, യേ ച സന്തികേ അന്തമസോ സദേഹസന്നിസ്സിതപാണകസദ്ദാപി, തേ സുണാതീതി വുത്തം ഹോതി. ഏതേന നിപ്പദേസപരിയാദാനം വേദിതബ്ബന്തി.

സോതധാതുവിസുദ്ധിഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൨. ചേതോപരിയഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൦൪. ചേതോപരിയഞാണനിദ്ദേസേ ¶ സോ ഏവം പജാനാതീതി ഇദാനി വത്തബ്ബം വിധാനം ഉപദിസതി. ഇദം രൂപം സോമനസ്സിന്ദ്രിയസമുട്ഠിതന്തിആദി ആദികമ്മികേന ഝായിനാ പടിപജ്ജിതബ്ബം വിധാനം. കഥം? ഏതഞ്ഹി ഞാണം ഉപ്പാദേതുകാമേന ഝായിനാ പഠമം താവ ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം ഉപ്പാദേതബ്ബം. ഏതഞ്ഹി ദിബ്ബചക്ഖുവസേന ഇജ്ഝതി, തം ഏതസ്സ പരികമ്മം. തസ്മാ തേന ഭിക്ഖുനാ ആലോകം വഡ്ഢേത്വാ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ പരസ്സ ഹദയരൂപം നിസ്സായ വത്തമാനസ്സ ലോഹിതസ്സ വണ്ണം പസ്സിത്വാ പസ്സിത്വാ ചിത്തം പരിയേസിതബ്ബം. തഞ്ഹി ലോഹിതം കുസലസോമനസ്സേ വത്തമാനേ രത്തം ഹോതി നിഗ്രോധപക്കവണ്ണം, അകുസലസോമനസ്സേ വത്തമാനേ തദേവ ലുളിതം ഹോതി, ദോമനസ്സേ വത്തമാനേ കാളകം ¶ ഹോതി ജമ്ബുപക്കവണ്ണം ലുളിതം. കുസലൂപേക്ഖായ വത്തമാനായ പസന്നം ഹോതി തിലതേലവണ്ണം. അകുസലൂപേക്ഖായ വത്തമാനായ തദേവ ലുളിതം ഹോതി. തസ്മാ തേന ‘‘ഇദം രൂപം സോമനസ്സിന്ദ്രിയസമുട്ഠിതം, ഇദം രൂപം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയസമുട്ഠിതം, ഇദം രൂപം ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയസമുട്ഠിത’’ന്തി പരസ്സ ഹദയലോഹിതവണ്ണം പസ്സിത്വാ പസ്സിത്വാ ചിത്തം പരിയേസന്തേന ചേതോപരിയഞാണം ഥാമഗതം കാതബ്ബം. ഏവം ഥാമഗതേ ഹി തസ്മിം അനുക്കമേന സബ്ബമ്പി കാമാവചരാദിഭേദം ചിത്തം പജാനാതി ചിത്താ ചിത്തമേവ സങ്കമന്തോ വിനാ ഹദയരൂപദസ്സനേന. വുത്തമ്പി ചേതം അട്ഠകഥായം –

‘‘ആരുപ്പേ പരസ്സ ചിത്തം ജാനിതുകാമോ കസ്സ ഹദയരൂപം പസ്സതി, കസ്സിന്ദ്രിയവികാരം ഓലോകേതീതി? ന കസ്സചി. ഇദ്ധിമതോ വിസയോ ഏസ, യദിദം യത്ഥ കത്ഥചി ചിത്തം ആവജ്ജന്തോ സോളസപ്പഭേദം ചിത്തം ജാനാതി. അകതാഭിനിവേസസ്സ പന വസേന അയം കഥാ’’തി (വിസുദ്ധി. ൨.൪൦൧).

പരസത്താനന്തി ¶ അത്താനം ഠപേത്വാ സേസസത്താനം. പരപുഗ്ഗലാനന്തി ഇദമ്പി ഇമിനാ ഏകത്ഥമേവ, വേനേയ്യവസേന പന ¶ ദേസനാവിലാസേന ച ബ്യഞ്ജനേന നാനത്തം കതം. ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനാതീതി അത്തനോ ചിത്തേന തേസം ചിത്തം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ സരാഗാദിവസേന നാനപ്പകാരതോ ജാനാതി. സരാഗം വാതിആദീസു വാ-സദ്ദോ സമുച്ചയത്ഥോ. തത്ഥ അട്ഠവിധം ലോഭസഹഗതചിത്തം സരാഗം ചിത്തം നാമ, അവസേസം ചതുഭൂമകകുസലാബ്യാകതചിത്തം വീതരാഗം നാമ. ദ്വേ ദോമനസ്സചിത്താനി, ദ്വേ വിചികിച്ഛാഉദ്ധച്ചചിത്താനീതി ഇമാനി പന ചത്താരി ചിത്താനി ഇമസ്മിം ദുകേ സങ്ഗഹം ന ഗച്ഛന്തി. കേചി പന ഥേരാ താനിപി വീതരാഗപദേന സങ്ഗണ്ഹന്തി. ദുവിധം പന ദോമനസ്സസഹഗതം ചിത്തം സദോസം ചിത്തം നാമ, സബ്ബമ്പി ചതുഭൂമകം കുസലാബ്യാകതം വീതദോസം നാമ. സേസാനി ദസ അകുസലചിത്താനി ഇമസ്മിം ദുകേ സങ്ഗഹം ന ഗച്ഛന്തി. കേചി പന ഥേരാ താനിപി വീതദോസപദേന സങ്ഗണ്ഹന്തി. സമോഹം വീതമോഹന്തി ഏത്ഥ പന മോഹേകഹേതുകവസേന വിചികിച്ഛാഉദ്ധച്ചസഹഗതദ്വയമേവ സമോഹം. മോഹസ്സ പന സബ്ബാകുസലേസു സമ്ഭവതോ ദ്വാദസവിധമ്പി അകുസലം ചിത്തം ‘‘സമോഹ’’ന്തി വേദിതബ്ബം. അവസേസം കുസലാബ്യാകതം വീതമോഹം. ഥിനമിദ്ധാനുഗതം പന സംഖിത്തം, ഉദ്ധച്ചാനുഗതം വിക്ഖിത്തം. രൂപാവചരാരൂപാവചരം മഹഗ്ഗതം, അവസേസം അമഹഗ്ഗതം. സബ്ബമ്പി തേഭൂമകം സഉത്തരം, ലോകുത്തരം ¶ അനുത്തരം. ഉപചാരപ്പത്തം അപ്പനാപ്പത്തഞ്ച സമാഹിതം, തദുഭയമസമ്പത്തം അസമാഹിതം. തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണവിമുത്തിപ്പത്തം വിമുത്തം, പഞ്ചവിധമ്പി ഏതം വിമുത്തിമപ്പത്തം അവിമുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഇതി ചേതോപരിയഞാണലാഭീ ഭിക്ഖു സോളസപ്പഭേദമ്പി ചിത്തം പജാനാതി. പുഥുജ്ജനാ പന അരിയാനം മഗ്ഗഫലചിത്തം ന ജാനന്തി, അരിയാപി ച ഹേട്ഠിമാ ഹേട്ഠിമാ ഉപരിമാനം ഉപരിമാനം മഗ്ഗഫലചിത്തം ന ജാനന്തി, ഉപരിമാ ഉപരിമാ പന ഹേട്ഠിമാനം ഹേട്ഠിമാനം ചിത്തം ജാനന്തീതി.

ചേതോപരിയഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൩. പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൦൫. പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണനിദ്ദേസേ ¶ ഏവം പജാനാതീതിആദി ചതൂസു ഇദ്ധിപാദേസു പരിഭാവിതചിത്തസ്സ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണം ഉപ്പാദേതുകാമസ്സ തദുപ്പാദനവിധാനദസ്സനത്ഥം വുത്തം. കമതോ ഹി പടിച്ചസമുപ്പാദം പസ്സിത്വാ വിഞ്ഞാണനാമരൂപസളായതനഫസ്സവേദനാസങ്ഖാതം പച്ചുപ്പന്നം ഫലസങ്ഖേപം പസ്സതി, തസ്സ പച്ചയം പുരിമഭവേ കമ്മകിലേസസങ്ഖാതം ഹേതുസങ്ഖേപം പസ്സതി, തസ്സ പച്ചയം പുരിമഭവേയേവ ഫലസങ്ഖേപം പസ്സതി, തസ്സ പച്ചയം തതിയഭവേ ഹേതുസങ്ഖേപം പസ്സതി. ഏവം പടിച്ചസമുപ്പാദദസ്സനേന ജാതിപരമ്പരം പസ്സതി. ഏവം ബഹൂപകാരോ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണസ്സ പടിച്ചസമുപ്പാദമനസികാരോ ¶ . തത്ഥ ‘‘ഇമസ്മിം സതി ഇദം ഹോതി, ഇമസ്സുപ്പാദാ ഇദം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി ഇദം പടിച്ചസമുപ്പാദനിദ്ദേസസ്സ ഉദ്ദേസവചനം. ഏവം തേസം അഞ്ഞതരവചനേനേവ അത്ഥേ സിദ്ധേ ദ്വിധാ വചനം കസ്മാതി ചേ? അത്ഥനാനത്തസബ്ഭാവതോ. കഥം? ഇമസ്മിം സതീതി ഇമസ്മിം പച്ചയേ വിജ്ജമാനേ. ഇദം സബ്ബപച്ചയാനം സാധാരണവചനം. ഇദം ഹോതീതി ഇദം പച്ചയുപ്പന്നം ഭവതി. ഇദം സബ്ബപച്ചയുപ്പന്നാനം സാധാരണവചനം. ഇമിനാ സകലേന വചനേന അഹേതുകവാദോ പടിസിദ്ധോ ഹോതി. യേ ഹി ധമ്മാ പച്ചയസമ്ഭവാ ഹോന്തി, ന പച്ചയാഭാവാ, തേ അഹേതുകാ നാമ ന ഹോന്തീതി. ഇമസ്സുപ്പാദാതി ഇമസ്സ പച്ചയസ്സ ഉപ്പാദഹേതു. ഇദം സബ്ബപച്ചയാനം ഉപ്പാദവന്തതാദീപനവചനം. ഇദം ഉപ്പജ്ജതീതി ഇദം പച്ചയുപ്പന്നം ഉപ്പജ്ജതി. ഇദം സബ്ബപച്ചയുപ്പന്നാനം തതോ ഉപ്പജ്ജമാനതാദീപനവചനം. ഇമിനാ സകലേന വചനേന സസ്സതാഹേതുകവാദോ പടിസിദ്ധോ ഹോതി. യേ ഹി ഉപ്പാദവന്തോ ധമ്മാ, തേ അനിച്ചാ. തസ്മാ സതിപി സഹേതുകത്തേ അനിച്ചഹേതുകാ ഏതേ ധമ്മാ ന ¶ ലോകേ നിച്ചസമ്മതപകതിപുരിസാദിഹേതുകാതി വുത്തം ഹോതി.

യദിദന്തി ¶ നിദ്ദിസിതബ്ബത്ഥസന്ദസ്സനം. അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാതി ഏത്ഥ യം പടിച്ച ഫലമേതി, സോ പച്ചയോ. പടിച്ചാതി ന വിനാ, അപച്ചക്ഖിത്വാതി അത്ഥോ. ഏതീതി ഉപ്പജ്ജതി ചേവ പവത്തതി ചാതി അത്ഥോ. അപിച ഉപകാരകട്ഠോ പച്ചയട്ഠോ, അവിജ്ജാ ച സാ പച്ചയോ ചാതി അവിജ്ജാപച്ചയോ. തസ്മാ അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ സമ്ഭവന്തീതി യോജനാ. ഏവം സമ്ഭവന്തി-സദ്ദസ്സ സേസപദേഹിപി യോജനാ കാതബ്ബാ. സോകാദീസു ച സോചനം സോകോ. പരിദേവനം പരിദേവോ. ദുക്ഖതീതി ദുക്ഖം. ഉപ്പാദട്ഠിതിവസേന വാ ദ്വേധാ ഖനതീതിപി ദുക്ഖം. ദുമ്മനസ്സ ഭാവോ ദോമനസ്സം. ഭുസോ ആയാസോ ഉപായാസോ. സമ്ഭവന്തീതി നിബ്ബത്തന്തി. ഏവന്തി നിദ്ദിട്ഠനയനിദസ്സനം. തേന അവിജ്ജാദീഹേവ കാരണേഹി, ന ഇസ്സരനിമ്മാനാദീഹീതി ദസ്സേതി. ഏതസ്സാതി യഥാവുത്തസ്സ. കേവലസ്സാതി അസമ്മിസ്സസ്സ, സകലസ്സ വാ. ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സാതി ദുക്ഖസമൂഹസ്സ, ന സത്തസ്സ ന സുഖസുഭാദീനം. സമുദയോതി നിബ്ബത്തി. ഹോതീതി സമ്ഭവതി.

തത്ഥ കതമാ അവിജ്ജാ? ദുക്ഖേ അഞ്ഞാണം, ദുക്ഖസമുദയേ അഞ്ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധേ അഞ്ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ അഞ്ഞാണം, പുബ്ബന്തേ അഞ്ഞാണം, അപരന്തേ അഞ്ഞാണം, പുബ്ബന്താപരന്തേ അഞ്ഞാണം, ഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പന്നേസു ധമ്മേസു അഞ്ഞാണം. കതമേ സങ്ഖാരാ? പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ, അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ, ആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരോ, കായസങ്ഖാരോ, വചീസങ്ഖാരോ, ചിത്തസങ്ഖാരോ. അട്ഠ കാമാവചരകുസലചേതനാ പഞ്ച രൂപാവചരകുസലചേതനാ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ, ദ്വാദസ അകുസലചേതനാ അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ, ചതസ്സോ അരൂപാവചരകുസലചേതനാ ആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരോ. കായസഞ്ചേതനാ കായസങ്ഖാരോ, വചീസഞ്ചേതനാ വചീസങ്ഖാരോ, മനോസഞ്ചേതനാ ചിത്തസങ്ഖാരോ.

തത്ഥ ¶ സിയാ – കഥം പനേതം ജാനിതബ്ബം ‘‘ഇമേ സങ്ഖാരാ അവിജ്ജാപച്ചയാ ഹോന്തീ’’തി? അവിജ്ജാഭാവേ ഭാവതോ. യസ്സ ഹി ദുക്ഖാദീസു അവിജ്ജാസങ്ഖാതം അഞ്ഞാണം അപ്പഹീനം ഹോതി. സോ ദുക്ഖേ താവ പുബ്ബന്താദീസു ച അഞ്ഞാണേന സംസാരദുക്ഖം സുഖസഞ്ഞായ ഗഹേത്വാ തസ്സേവ ഹേതുഭൂതേ തിവിധേപി സങ്ഖാരേ ആരഭതി. സമുദയേ അഞ്ഞാണേന ദുക്ഖഹേതുഭൂതേപി തണ്ഹാപരിക്ഖാരേ സങ്ഖാരേ സുഖഹേതുതോ മഞ്ഞമാനോ ആരഭതി. നിരോധേ ¶ പന മഗ്ഗേ ച അഞ്ഞാണേന ദുക്ഖസ്സ അനിരോധഭൂതേപി ഗതിവിസേസേ ദുക്ഖനിരോധസഞ്ഞീ ഹുത്വാ നിരോധസ്സ ച അമഗ്ഗഭൂതേസുപി യഞ്ഞാമരതപാദീസു നിരോധമഗ്ഗസഞ്ഞീ ¶ ഹുത്വാ ദുക്ഖനിരോധം പത്ഥയമാനോ യഞ്ഞാമരതപാദിമുഖേന തിവിധേപി സങ്ഖാരേ ആരഭതി.

അപിച സോ തായ ചതൂസു സച്ചേസു അപ്പഹീനാവിജ്ജതായ വിസേസതോ ജാതിജരാരോഗമരണാദിഅനേകാദീനവവോകിണ്ണമ്പി പുഞ്ഞഫലസങ്ഖാതം ദുക്ഖം ദുക്ഖതോ അജാനന്തോ തസ്സ അധിഗമായ കായവചീചിത്തസങ്ഖാരഭേദം പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരം ആരഭതി ദേവച്ഛരകാമകോ വിയ മരുപപാതം. സുഖസമ്മതസ്സാപി ച തസ്സ പുഞ്ഞഫലസ്സ അന്തേ മഹാപരിളാഹജനികം വിപരിണാമദുക്ഖതം അപ്പസ്സാദതഞ്ച അപസ്സന്തോപി തപ്പച്ചയം വുത്തപ്പകാരമേവ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരം ആരഭതി സലഭോ വിയ ദീപസിഖാഭിനിപാതം, മധുബിന്ദുഗിദ്ധോ വിയ ച മധുലിത്തസത്ഥധാരാലേഹനം. കാമൂപസേവനാദീസു ച സവിപാകേസു ആദീനവം അപസ്സന്തോ സുഖസഞ്ഞായ ചേവ കിലേസാഭിഭൂതതായ ച ദ്വാരത്തയപ്പവത്തമ്പി അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരം ആരഭതി ബാലോ വിയ ഗൂഥകീളനം, മരിതുകാമോ വിയ ച വിസഖാദനം. ആരുപ്പവിപാകേസു ചാപി സങ്ഖാരവിപരിണാമദുക്ഖതം അനവബുജ്ഝമാനോ സസ്സതാദിവിപല്ലാസേന ചിത്തസങ്ഖാരഭൂതം ആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരം ആരഭതി ദിസാമൂള്ഹോ വിയ പിസാചനഗരാഭിമുഖമഗ്ഗഗമനം. ഏവം യസ്മാ അവിജ്ജാഭാവതോവ സങ്ഖാരഭാവോ, ന അഭാവതോ, തസ്മാ ജാനിതബ്ബമേതം ‘‘ഇമേ സങ്ഖാരാ അവിജ്ജാപച്ചയാ ഹോന്തീ’’തി.

ഏത്ഥാഹ – ഗണ്ഹാമ താവ ഏതം ‘‘അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ’’തി. കിം പനായമേകാവ അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ, ഉദാഹു അഞ്ഞേപി പച്ചയാ സന്തീതി? കിം പനേത്ഥ യദി താവ ഏകാവ, ഏകകാരണവാദോ ആപജ്ജതി. അഥ അഞ്ഞേപി സന്തി, ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ’’തി ഏകകാരണനിദ്ദേസോ നുപപജ്ജതീതി? ന നുപപജ്ജതി. കസ്മാ? യസ്മാ –

‘‘ഏകം ¶ ന ഏകതോ ഇധ, നാനേകമനേകതോപി നോ ഏകം;

ഫലമത്ഥി അത്ഥി പന ഏക-ഹേതുഫലദീപനേ അത്ഥോ’’.

ഭഗവാ ¶ ഹി കത്ഥചി പധാനത്താ കത്ഥചി പാകടത്താ കത്ഥചി അസാധാരണത്താ ദേസനാവിലാസസ്സ ച വേനേയ്യാനഞ്ച അനുരൂപതോ ഏകമേവ ഹേതുഞ്ച ഫലഞ്ച ദീപേതി. തസ്മാ അയമിധ അവിജ്ജാ വിജ്ജമാനേസുപി അഞ്ഞേസു വത്ഥാരമ്മണസഹജാതധമ്മാദീസു സങ്ഖാരകാരണേസു ‘‘അസ്സാദാനുപസ്സിനോ തണ്ഹാ ¶ പവഡ്ഢതീ’’തി (സം. നി. ൨.൫൨) ച, ‘‘അവിജ്ജാസമുദയാ ആസവസമുദയോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൦൪) ച വചനതോ അഞ്ഞേസമ്പി തണ്ഹാദീനം സങ്ഖാരഹേതൂനം ഹേതൂതി പധാനത്താ, ‘‘അവിദ്വാ, ഭിക്ഖവേ, അവിജ്ജാഗതോ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരമ്പി അഭിസങ്ഖരോതീ’’തി പാകടത്താ, അസാധാരണത്താ ച സങ്ഖാരാനം ഹേതുഭാവേന ദീപിതാതി വേദിതബ്ബാ. ഏതേനേവ ച ഏകേകഹേതുഫലദീപനപരിഹാരവചനേന സബ്ബത്ഥ ഏകേകഹേതുഫലദീപനേ പയോജനം വേദിതബ്ബന്തി.

ഏത്ഥാഹ – ഏവം സന്തേപി ഏകന്താനിട്ഠഫലായ സാവജ്ജായ അവിജ്ജായ കഥം പുഞ്ഞാനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരപച്ചയത്തം യുജ്ജതി? ന ഹി നിമ്ബബീജതോ ഉച്ഛു ഉപ്പജ്ജതീതി. കഥം ന യുജ്ജിസ്സതി? ലോകസ്മിഞ്ഹി –

‘‘വിരുദ്ധോ ചാവിരുദ്ധോ ച, സദിസാസദിസോ തഥാ;

ധമ്മാനം പച്ചയോ സിദ്ധോ, വിപാകാ ഏവ തേ ച ന’’.

ഇതി അയം അവിജ്ജാ വിപാകവസേന ഏകന്താനിട്ഠഫലാ, സഭാവവസേന ച സാവജ്ജാപി സമാനാ സബ്ബേസമ്പി ഏതേസം പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരാദീനം യഥാനുരൂപം ഠാനകിച്ചസഭാവവിരുദ്ധാവിരുദ്ധപച്ചയവസേന സദിസാസദിസപച്ചയവസേന ച പച്ചയോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബാ.

അപിച –

‘‘ചുതൂപപാതേ സംസാരേ, സങ്ഖാരാനഞ്ച ലക്ഖണേ;

യോ പടിച്ചസമുപ്പന്ന-ധമ്മേസു ച വിമുയ്ഹതി.

‘‘അഭിസങ്ഖരോതി സോ ഏതേ, സങ്ഖാരേ തിവിധേ യതോ;

അവിജ്ജാ പച്ചയോ തേസം, തിവിധാനം അയം തതോ.

‘‘യഥാപി ¶ നാമ ജച്ചന്ധോ, നരോ അപരിണായകോ;

ഏകദാ യാതി മഗ്ഗേന, ഉമ്മഗ്ഗേനാപി ഏകദാ.

‘‘സംസാരേ ¶ സംസരം ബാലോ, തഥാ അപരിണായകോ;

കരോതി ഏകദാ പുഞ്ഞം, അപുഞ്ഞമപി ഏകദാ.

‘‘യദാ ച ഞത്വാ സോ ധമ്മം, സച്ചാനി അഭിസമേസ്സതി;

തദാ അവിജ്ജൂപസമാ, ഉപസന്തോ ചരിസ്സതീ’’തി.

സങ്ഖാരപച്ചയാ ¶ വിഞ്ഞാണന്തി ഛ വിഞ്ഞാണകായാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം സോതവിഞ്ഞാണം ഘാനവിഞ്ഞാണം ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം കായവിഞ്ഞാണം മനോവിഞ്ഞാണം. തത്ഥ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം കുസലവിപാകം അകുസലവിപാകന്തി ദുവിധം. തഥാ സോതഘാനജിവ്ഹാകായവിഞ്ഞാണാനി. മനോവിഞ്ഞാണം ദ്വേ വിപാകമനോധാതുയോ, തിസ്സോ അഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതുയോ, അട്ഠ സഹേതുകവിപാകചിത്താനി, പഞ്ച രൂപാവചരാനി, ചത്താരി അരൂപാവചരാനീതി ബാവീസതിവിധം. ഇതി സബ്ബാനി ബാത്തിംസ ലോകിയവിപാകവിഞ്ഞാണാനി.

തത്ഥ സിയാ – കഥം പനേതം ജാനിതബ്ബം ‘‘ഇദം വുത്തപ്പകാരം വിഞ്ഞാണം സങ്ഖാരപച്ചയാ ഹോതീ’’തി? ഉപചിതകമ്മാഭാവേ വിപാകാഭാവതോ. വിപാകഞ്ഹേതം, വിപാകഞ്ച ന ഉപചിതകമ്മാഭാവേ ഉപ്പജ്ജതി. യദി ഉപ്പജ്ജേയ്യ, സബ്ബേസം സബ്ബവിപാകാനി ഉപ്പജ്ജേയ്യും, ന ച ഉപ്പജ്ജന്തീതി ജാനിതബ്ബമേതം ‘‘സങ്ഖാരപച്ചയാ ഇദം വിഞ്ഞാണം ഹോതീ’’തി. സബ്ബമേവ ഹി ഇദം പവത്തിപടിസന്ധിവസേന ദ്വേധാ പവത്തതി. തത്ഥ ദ്വേ പഞ്ചവിഞ്ഞാണാനി ദ്വേ മനോധാതുയോ സോമനസ്സസഹഗതാഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതൂതി ഇമാനി തേരസ പഞ്ചവോകാരഭവേ പവത്തിയംയേവ പവത്തന്തി, സേസാനി ഏകൂനവീസതി തീസു ഭവേസു യഥാനുരൂപം പവത്തിയമ്പി പടിസന്ധിയമ്പി പവത്തന്തി.

‘‘ലദ്ധപ്പച്ചയമിതി ¶ ധമ്മമത്തമേതം ഭവന്തരമുപേതി;

നാസ്സ തതോ സങ്കന്തി, ന തതോ ഹേതും വിനാ ഹോതി’’.

ഇതി ഹേതം ലദ്ധപ്പച്ചയം രൂപാരൂപധമ്മമത്തം ഉപ്പജ്ജമാനം ഭവന്തരമുപേതീതി വുച്ചതി, ന സത്തോ, ന ജീവോ. തസ്സ ച നാപി അതീതഭവതോ ഇധ സങ്കന്തി അത്ഥി, നാപി തതോ ഹേതും വിനാ ഇധ പാതുഭാവോ. ഏത്ഥ ച പുരിമം ചവനതോ ചുതി, പച്ഛിമം ഭവന്തരാദിപടിസന്ധാനതോ പടിസന്ധീതി വുച്ചതി.

ഏത്ഥാഹ – നനു ഏവം അസങ്കന്തിപാതുഭാവേ സതി യേ ഇമസ്മിം മനുസ്സത്തഭാവേ ഖന്ധാ, തേസം നിരുദ്ധത്താ, ഫലപ്പച്ചയസ്സ ച കമ്മസ്സ തത്ഥ അഗമനതോ, അഞ്ഞസ്സ അഞ്ഞതോ ച തം ഫലം സിയാ ¶ . ഉപഭുഞ്ജകേ ച അസതി കസ്സ തം ഫലം സിയാ. തസ്മാ ന സുന്ദരമിദം വിധാനന്തി. തത്രിദം വുച്ചതി –

‘‘സന്താനേ യം ഫലം ഏതം, നാഞ്ഞസ്സ ന ച അഞ്ഞതോ;

ബീജാനം അഭിസങ്ഖാരോ, ഏതസ്സത്ഥസ്സ സാധകോ.

‘‘ഫലസ്സുപ്പത്തിയാ ഏവ, സിദ്ധാ ഭുഞ്ജകസമ്മുതി;

ഫലുപ്പാദേന രുക്ഖസ്സ, യഥാ ഫലതി സമ്മുതീ’’തി.

യോപി ¶ വദേയ്യ ‘‘ഏവം സന്തേപി ഏതേ സങ്ഖാരാ വിജ്ജമാനാ വാ ഫലസ്സ പച്ചയാ സിയും അവിജ്ജമാനാ വാ. യദി ച വിജ്ജമാനാ, പവത്തിക്ഖണേയേവ നേസം വിപാകേന ഭവിതബ്ബം. അഥാപി അവിജ്ജമാനാ, പവത്തിതോ പുബ്ബേ പച്ഛാ ച നിച്ചം ഫലാവഹാ സിയു’’ന്തി. സോ ഏവം വത്തബ്ബോ –

‘‘കതത്താ പച്ചയാ ഏതേ, ന ച നിച്ചം ഫലാവഹാ;

പാടിഭോഗാദികം തത്ഥ, വേദിതബ്ബം നിദസ്സന’’ന്തി.

വിഞ്ഞാണപച്ചയാ ¶ നാമരൂപന്തി ഇധ വേദനാ സഞ്ഞാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധാ നാമം, ചത്താരി ച മഹാഭൂതാനി ചതുന്നഞ്ച മഹാഭൂതാനം ഉപാദായരൂപം രൂപം. അഭാവകഗബ്ഭസേയ്യകാനം അണ്ഡജാനഞ്ച പടിസന്ധിക്ഖണേ വത്ഥുദസകം കായദസകന്തി വീസതി രൂപാനി, തയോ ച അരൂപിനോ ഖന്ധാതി ഏതേ തേവീസതി ധമ്മാ വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപന്തി വേദിതബ്ബാ. സഭാവകാനം ഭാവദസകം പക്ഖിപിത്വാ തേത്തിംസ, ഓപപാതികസത്തേസു ബ്രഹ്മകായികാദീനം പടിസന്ധിക്ഖണേ ചക്ഖുസോതവത്ഥുദസകാനി ജീവിതിന്ദ്രിയനവകഞ്ചാതി ഏകൂനചത്താലീസ രൂപാനി, തയോ ച അരൂപിനോ ഖന്ധാതി ഏതേ ദ്വാചത്താലീസ ധമ്മാ വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപം. കാമഭവേ പന സേസഓപപാതികാനം സംസേദജാനം വാ സഭാവകപരിപുണ്ണായതനാനം പടിസന്ധിക്ഖണേ ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാകായവത്ഥുഭാവദസകാനീതി സത്തതി രൂപാനി, തയോ ച അരൂപിനോ ഖന്ധാതി ഏതേ തേസത്തതി ധമ്മാ വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപം. ഏസ ഉക്കംസോ. അവകംസേന പന തംതംദസകവികലാനം തസ്സ തസ്സ വസേന ഹാപേത്വാ ഹാപേത്വാ പടിസന്ധിയം വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപസങ്ഖാ വേദിതബ്ബാ. അരൂപീനം പന തയോവ അരൂപിനോ ഖന്ധാ, അസഞ്ഞാനം രൂപതോ ജീവിതിന്ദ്രിയനവകമേവാതി. ഏസ താവ പടിസന്ധിയം നയോ.

തത്ഥ സിയാ – കഥം പനേതം ജാനിതബ്ബം ‘‘പടിസന്ധിനാമരൂപം വിഞ്ഞാണപച്ചയാ ഹോതീ’’തി? സുത്തതോ ¶ യുത്തിതോ ച. സുത്തേ ഹി ‘‘ചിത്താനുപരിവത്തിനോ ധമ്മാ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ദുകമാതികാ ൬൨) നയേന ബഹുധാ വേദനാദീനം വിഞ്ഞാണപച്ചയതാ സിദ്ധാ. യുത്തിതോ പന –

ചിത്തജേന ഹി രൂപേന, ഇധ ദിട്ഠേന സിജ്ഝതി;

അദിട്ഠസ്സാപി രൂപസ്സ, വിഞ്ഞാണം പച്ചയോ ഇതി.

നാമരൂപപച്ചയാ ¶ സളായതനന്തി നാമം വുത്തമേവ. ഇധ പന രൂപം നിയമതോ ചത്താരി ഭൂതാനി ഛ വത്ഥൂനി ജീവിതിന്ദ്രിയന്തി ഏകാദസവിധം. സളായതനം – ചക്ഖായതനം, സോതായതനം, ഘാനായതനം, ജിവ്ഹായതനം, കായായതനം, മനായതനം.

തത്ഥ സിയാ – കഥം പനേതം ജാനിതബ്ബം ‘‘നാമരൂപം സളായതനസ്സ പച്ചയോ’’തി? നാമരൂപഭാവേ ¶ ഭാവതോ. തസ്സ തസ്സ ഹി നാമസ്സ രൂപസ്സ ച ഭാവേ തം തം ആയതനം ഹോതി, ന അഞ്ഞഥാതി.

സളായതനപച്ചയാ ഫസ്സോതി –

‘‘ഛളേവ ഫസ്സാ സങ്ഖേപാ, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സആദയോ;

വിഞ്ഞാണമിവ ബാത്തിംസ, വിത്ഥാരേന ഭവന്തി തേ’’.

ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാതി –

‘‘ദ്വാരതോ വേദനാ വുത്താ, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാദികാ;

ഛളേവ താ പഭേദേന, ഇധ ബാത്തിംസ വേദനാ’’.

വേദനാപച്ചയാ തണ്ഹാതി –

‘‘രൂപതണ്ഹാദിഭേദേന, ഛ തണ്ഹാ ഇധ ദീപിതാ;

ഏകേകാ തിവിധാ തത്ഥ, പവത്താകാരതോ മതാ.

‘‘ദുക്ഖീ ¶ സുഖം പത്ഥയതി, സുഖീ ഭിയ്യോപി ഇച്ഛതി;

ഉപേക്ഖാ പന സന്തത്താ, സുഖമിച്ചേവ ഭാസിതാ.

‘‘തണ്ഹായ പച്ചയാ തസ്മാ, ഹോന്തി തിസ്സോപി വേദനാ;

വേദനാപച്ചയാ തണ്ഹാ, ഇതി വുത്താ മഹേസിനാ’’.

തണ്ഹാപച്ചയാ ഉപാദാനന്തി ചത്താരി ഉപാദാനാനി – കാമുപാദാനം, ദിട്ഠുപാദാനം, സീലബ്ബതുപാദാനം, അത്തവാദുപാദാനം. ഉപാദാനപച്ചയാ ഭവോതി ഇധ കമ്മഭവോ അധിപ്പേതോ. ഉപപത്തിഭവോ പന പദുദ്ധാരവസേന വുത്തോ. ഭവപച്ചയാ ജാതീതി കമ്മഭവപച്ചയാ പടിസന്ധിഖന്ധാനം പാതുഭാവോ.

തത്ഥ സിയാ – കഥം പനേതം ജാനിതബ്ബം ‘‘ഭവോ ജാതിയാ പച്ചയോ’’തി ചേ? ബാഹിരപച്ചയസമത്തേപി ഹീനപണീതാദിവിസേസദസ്സനതോ. ബാഹിരാനഞ്ഹി ജനകജനനിസുക്കസോണിതാഹാരാദീനം ¶ പച്ചയാനം സമത്തേപി സത്താനം യമകാനമ്പി സതം ഹീനപ്പണീതതാദിവിസേസോ ദിസ്സതി. സോ ച ന അഹേതുകോ സബ്ബദാ ¶ ച സബ്ബേസഞ്ച അഭാവതോ, ന കമ്മഭവതോ അഞ്ഞഹേതുകോ തദഭിനിബ്ബത്തകസത്താനം അജ്ഝത്തസന്താനേ അഞ്ഞസ്സ കാരണസ്സ അഭാവതോതി കമ്മഭവഹേതുകോയേവ. കമ്മഞ്ഹി സത്താനം ഹീനപ്പണീതതാദിവിസേസസ്സ ഹേതു. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘കമ്മം സത്തേ വിഭജതി, യദിദം ഹീനപ്പണീതതായാ’’തി (മ. നി. ൩.൨൮൯).

ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണന്തിആദീസു യസ്മാ അസതി ജാതിയാ ജരാമരണം നാമ സോകാദയോ വാ ധമ്മാ ന ഹോന്തി, ജാതിയാ പന സതി ജരാമരണഞ്ചേവ ജരാമരണസങ്ഖാതദുക്ഖധമ്മഫുട്ഠസ്സ ച ബാലസ്സ ജരാമരണാഭിസമ്ബന്ധാ വാ തേന തേന ദുക്ഖധമ്മേന ഫുട്ഠസ്സ അനഭിസമ്ബന്ധാ വാ സോകാദയോ ച ധമ്മാ ഹോന്തി, തസ്മാ അയം ജാതി ജരാമരണസ്സ ചേവ സോകാദീനഞ്ച പച്ചയോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബാ.

സോ തഥാഭാവിതേന ചിത്തേനാതിആദീസു പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണായാതി ഏതസ്സ ഞാണസ്സ അധിഗമായ, പത്തിയാതി വുത്തം ഹോതി. അനേകവിഹിതന്തി അനേകവിധം നാനപ്പകാരം, അനേകേഹി വാ പകാരേഹി പവത്തിതം, സംവണ്ണിതന്തി അത്ഥോ. പുബ്ബേനിവാസന്തി സമനന്തരാതീതം ഭവം ആദിം കത്വാ തത്ഥ തത്ഥ നിവുത്ഥസന്താനം. അനുസ്സരതീതി ഖന്ധപടിപാടിവസേന ചുതിപടിസന്ധിവസേന വാ അനുഗന്ത്വാ അനുഗന്ത്വാ സരതി. ഇമഞ്ഹി പുബ്ബേനിവാസം ഛ ജനാ അനുസ്സരന്തി തിത്ഥിയാ പകതിസാവകാ മഹാസാവകാ അഗ്ഗസാവകാ പച്ചേകബുദ്ധാ ബുദ്ധാതി. തത്ഥ തിത്ഥിയാ ചത്താലീസംയേവ കപ്പേ അനുസ്സരന്തി ¶ , ന തതോ പരം. കസ്മാ? ദുബ്ബലപഞ്ഞത്താ. തേസഞ്ഹി നാമരൂപപരിച്ഛേദവിരഹിതത്താ ദുബ്ബലാ പഞ്ഞാ ഹോതി. പകതിസാവകാ കപ്പസതമ്പി കപ്പസഹസ്സമ്പി അനുസ്സരന്തിയേവ ബലവപഞ്ഞത്താ. അസീതി മഹാസാവകാ സതസഹസ്സകപ്പേ അനുസ്സരന്തി. ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ ഏകമസങ്ഖേയ്യം കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച. പച്ചേകബുദ്ധാ ദ്വേ അസങ്ഖേയ്യാനി സതസഹസ്സഞ്ച. ഏത്തകോ ഹി തേസം അഭിനീഹാരോ. ബുദ്ധാനം പന പരിച്ഛേദോ നാമ നത്ഥി. തിത്ഥിയാ ച ഖന്ധപടിപാടിമേവ സരന്തി, പടിപാടിം മുഞ്ചിത്വാ ചുതിപടിസന്ധിവസേന സരിതും ന സക്കോന്തി. യഥാ അന്ധാ യട്ഠിം അമുഞ്ചിത്വാവ ഗച്ഛന്തി, ഏവം തേ ഖന്ധപടിപാടിം അമുഞ്ചിത്വാവ സരന്തി. പകതിസാവകാ ഖന്ധപടിപാടിയാപി ¶ അനുസ്സരന്തി, ചുതിപടിസന്ധിവസേനാപി സങ്കമന്തി, തഥാ അസീതി മഹാസാവകാ. ദ്വിന്നം പന അഗ്ഗസാവകാനം ഖന്ധപടിപാടികിച്ചം നത്ഥി. ഏകസ്സ അത്തഭാവസ്സ ചുതിം ദിസ്വാ പടിസന്ധിം പസ്സന്തി, പുന അപരസ്സ ചുതിം ¶ ദിസ്വാ പടിസന്ധിന്തി ഏവം ചുതിപടിസന്ധിവസേനേവ സങ്കമന്താ ഗച്ഛന്തി, തഥാ പച്ചേകബുദ്ധാ. ബുദ്ധാനം പന നേവ ഖന്ധപടിപാടികിച്ചം, ന ചുതിപടിസന്ധിവസേന സങ്കമനകിച്ചം അത്ഥി. തേസഞ്ഹി അനേകാസു കപ്പകോടീസു ഹേട്ഠാ വാ ഉപരി വാ യം യം ഠാനം ഇച്ഛന്തി, തം തം പാകടമേവ ഹോതി. തസ്മാ അനേകാപി കപ്പകോടിയോ സങ്ഖിപിത്വാ യം യം ഇച്ഛന്തി, തത്ഥ തത്ഥേവ ഓക്കമന്താ സീഹോക്കന്തവസേന ഗച്ഛന്തി. ഏവം ഗച്ഛന്താനഞ്ച നേസം ഞാണം അന്തരന്തരാസു ജാതീസു അസജ്ജമാനം ഇച്ഛിതിച്ഛിതട്ഠാനമേവ ഗണ്ഹാതി.

ഇമേസു പന ഛസു പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരന്തേസു തിത്ഥിയാനം പുബ്ബേനിവാസദസ്സനം ഖജ്ജോപനകപ്പഭാസദിസം ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതി, പകതിസാവകാനം ദീപപ്പഭാസദിസം, മഹാസാവകാനം ഉക്കാപഭാസദിസം, അഗ്ഗസാവകാനം ഓസധിതാരകാപഭാസദിസം, പച്ചേകബുദ്ധാനം ചന്ദപ്പഭാസദിസം. ബുദ്ധാനം രസ്മിസഹസ്സപടിമണ്ഡിതസരദസൂരിയമണ്ഡലസദിസം ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതി. തിത്ഥിയാനം പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സരണം അന്ധാനം യട്ഠികോടിഗമനം വിയ ഹോതി. പകതിസാവകാനം ദണ്ഡകസേതുഗമനം വിയ, മഹാസാവകാനം ജങ്ഘസേതുഗമനം വിയ, അഗ്ഗസാവകാനം സകടസേതുഗമനം വിയ, പച്ചേകബുദ്ധാനം ജങ്ഘമഗ്ഗഗമനം വിയ, ബുദ്ധാനം മഹാസകടമഗ്ഗഗമനം വിയ ഹോതി. ഇമസ്മിം പന അധികാരേ സാവകാനം പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സരണം അധിപ്പേതം.

തസ്മാ ഏവം അനുസ്സരിതുകാമേന ആദികമ്മികേന ഭിക്ഖുനാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തേന രഹോഗതേന പടിസല്ലീനേന പടിപാടിയാ ചത്താരി ഝാനാനി സമാപജ്ജിത്വാ അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ വുത്തനയേന പടിച്ചസമുപ്പാദം പച്ചവേക്ഖിത്വാ സബ്ബപച്ഛിമാ നിസജ്ജാ ആവജ്ജിതബ്ബാ. തതോ ആസനപഞ്ഞാപനം സേനാസനപ്പവേസനം പത്തചീവരപടിസാമനം ഭോജനകാലോ ¶ ഗാമതോ ആഗമനകാലോ ഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിതകാലോ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിട്ഠകാലോ വിഹാരതോ നിക്ഖമനകാലോ ചേതിയബോധിവന്ദനകാലോ പത്തധോവനകാലോ പത്തപടിഗ്ഗഹണകാലോ പത്തപടിഗ്ഗഹണതോ യാവ മുഖധോവനാ കതകിച്ചം ¶ പച്ചൂസകാലേ കതകിച്ചം, മജ്ഝിമയാമേ പഠമയാമേ കതകിച്ചന്തി ഏവം പടിലോമക്കമേന സകലം രത്തിന്ദിവം കതകിച്ചം ആവജ്ജിതബ്ബം. ഏത്തകം പന പകതിചിത്തസ്സപി പാകടം ഹോതി, പരികമ്മസമാധിചിത്തസ്സ പന അതിപാകടമേവ. സചേ പനേത്ഥ കിഞ്ചി ന പാകടം ഹോതി, പുന പാദകജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ആവജ്ജിതബ്ബം. ഏത്തകേന ദീപേ ജലിതേ വിയ പാകടം ഹോതി ¶ . ഏവം പടിലോമക്കമേനേവ ദുതിയദിവസേപി തതിയചതുത്ഥപഞ്ചമദിവസേസുപി ദസാഹേപി അദ്ധമാസേപി മാസേപി സംവച്ഛരേപി കതകിച്ചം ആവജ്ജിതബ്ബം. ഏതേനേവ ഉപായേന ദസ വസ്സാനി വീസതി വസ്സാനീതി യാവ ഇമസ്മിം ഭവേ അത്തനോ പടിസന്ധി, താവ ആവജ്ജന്തേന പുരിമഭവേ ചുതിക്ഖണേ പവത്തം നാമരൂപം ആവജ്ജിതബ്ബം. പഹോതി ഹി പണ്ഡിതോ ഭിക്ഖു പഠമവാരേനേവ പടിസന്ധിം ഉഗ്ഘാടേത്വാ ചുതിക്ഖണേ നാമരൂപം ആരമ്മണം കാതും. യസ്മാ പന പുരിമഭവേ നാമരൂപം അസേസം നിരുദ്ധം, ഇധ അഞ്ഞം ഉപ്പന്നം, തസ്മാ തം ഠാനം ആഹുന്ദരികം അന്ധതമമിവ ഹോതി സുദുദ്ദസം ദുപ്പഞ്ഞേന. തേനാപി ‘‘ന സക്കോമഹം പടിസന്ധിം ഉഗ്ഘാടേത്വാ ചുതിക്ഖണേ നാമരൂപാരമ്മണം കാതു’’ന്തി ധുരനിക്ഖേപോ ന കാതബ്ബോ. തദേവ പന പാദകജ്ഝാനം പുനപ്പുനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ വുട്ഠായ തം ഠാനം ആവജ്ജിതബ്ബം.

ഏവം കരോന്തോ ഹി സേയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ കൂടാഗാരകണ്ണികത്ഥായ മഹാരുക്ഖം ഛിന്ദന്തോ സാഖാപലാസച്ഛേദനമത്തേനേവ ഫരസുധാരായ വിപന്നായ മഹാരുക്ഖം ഛിന്ദിതും അസക്കോന്തോപി ധുരനിക്ഖേപം അകത്വാവ കമ്മാരസാലം ഗന്ത്വാ തിഖിണം ഫരസും കാരാപേത്വാ പുന ആഗന്ത്വാ ഛിന്ദേയ്യ, പുന വിപന്നായ ച പുനപി തഥേവ കാരേത്വാ ഛിന്ദേയ്യ, സോ ഏവം ഛിന്ദന്തോ ഛിന്നസ്സ ഛിന്നസ്സ പുന ഛേത്തബ്ബാഭാവതോ അഛിന്നസ്സ ച ഛേദനതോ നചിരസ്സേവ മഹാരുക്ഖം പാതേയ്യ, ഏവമേവ പാദകജ്ഝാനാ വുട്ഠായ പുബ്ബേ ആവജ്ജിതം അനാവജ്ജിത്വാ പടിസന്ധിമേവ ആവജ്ജന്തോ തം നചിരസ്സേവ പടിസന്ധിം ഉഗ്ഘാടേത്വാ ചുതിക്ഖണേ നാമരൂപം ആരമ്മണം കരേയ്യാതി. തത്ഥ പച്ഛിമനിസജ്ജതോ പഭുതി യാവ പടിസന്ധിതോ ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തം ഞാണം പുബ്ബേനിവാസഞാണം നാമ ന ഹോതി, തം പന പരികമ്മസമാധിഞാണം നാമ ഹോതി. ‘‘അതീതംസഞാണ’’ന്തി പേതം ഏകേ വദന്തി ¶ . തം അതീതംസഞാണസ്സ രൂപാവചരത്താ രൂപാവചരം സന്ധായ വചനം ന യുജ്ജതി. യദാ പനസ്സ ഭിക്ഖുനോ പടിസന്ധിം അതിക്കമ്മ ചുതിക്ഖണേ പവത്തം നാമരൂപം ആരമ്മണം കത്വാ മനോദ്വാരാവജ്ജനം ഉപ്പജ്ജിത്വാ പുബ്ബേ വുത്തനയേന അപ്പനാചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തദാസ്സ തേന ചിത്തേന സമ്പയുത്തം ഞാണം പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണം നാമ. തേന ഞാണേന സമ്പയുത്തായ സതിയാ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി.

തത്ഥ ¶ സേയ്യഥിദന്തി ആരദ്ധപ്പകാരദസ്സനത്ഥേ നിപാതോ. തേനേവ യ്വായം പുബ്ബേനിവാസോ ആരദ്ധോ, തസ്സ പകാരപ്പഭേദം ദസ്സേന്തോ ഏകമ്പി ജാതിന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഏകമ്പി ജാതിന്തി ഏകമ്പി പടിസന്ധിമൂലം ചുതിപരിയോസാനം ¶ ഏകഭവപരിയാപന്നം ഖന്ധസന്താനം. ഏസ നയോ ദ്വേപി ജാതിയോതിആദീസു. അനേകേപി സംവട്ടകപ്പേതിആദീസു പന പരിഹായമാനോ കപ്പോ സംവട്ടകപ്പോ തദാ സബ്ബേസം ബ്രഹ്മലോകേ സന്നിപതനതോ. വഡ്ഢമാനോ കപ്പോ വിവട്ടകപ്പോ തദാ ബ്രഹ്മലോകതോ സത്താനം വിവട്ടനതോ. തത്ഥ സംവട്ടേന സംവട്ടട്ഠായീ ഗഹിതോ ഹോതി തംമൂലകത്താ. വിവട്ടേന ച വിവട്ടട്ഠായീ. ഏവഞ്ഹി സതി ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, കപ്പസ്സ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി. കതമാനി ചത്താരി? യദാ, ഭിക്ഖവേ, കപ്പോ സംവട്ടതി, തം ന സുകരം സങ്ഖാതും. യദാ, ഭിക്ഖവേ, കപ്പോ സംവട്ടോ തിട്ഠതി…പേ… യദാ, ഭിക്ഖവേ, കപ്പോ വിവട്ടതി…പേ… യദാ, ഭിക്ഖവേ, കപ്പോ വിവട്ടോ തിട്ഠതി, തം ന സുകരം സങ്ഖാതു’’ന്തി (അ. നി. ൪.൧൫൬) വുത്താനി ചത്താരി അസങ്ഖേയ്യാനി പരിഗ്ഗഹിതാനി ഹോന്തി.

തത്ഥ തയോ സംവട്ടാ – തേജോസംവട്ടോ, ആപോസംവട്ടോ, വായോസംവട്ടോതി. തിസ്സോ സംവട്ടസീമാ – ആഭസ്സരാ, സുഭകിണ്ഹാ, വേഹപ്ഫലാതി. യദാ കപ്പോ തേജേന സംവട്ടതി, ആഭസ്സരതോ ഹേട്ഠാ അഗ്ഗിനാ ഡയ്ഹതി. യദാ ആപേന സംവട്ടതി, സുഭകിണ്ഹതോ ഹേട്ഠാ ഉദകേന വിലീയതി. യദാ വായുനാ സംവട്ടതി, വേഹപ്ഫലതോ ഹേട്ഠാ വാതേന വിദ്ധംസീയതി. വിത്ഥാരതോ പന സദാപി ഏകം ബുദ്ധക്ഖേത്തം വിനസ്സതി. ബുദ്ധക്ഖേത്തം നാമ തിവിധം ഹോതി – ജാതിക്ഖേത്തം, ആണാക്ഖേത്തം, വിസയക്ഖേത്തഞ്ച. തത്ഥ ജാതിക്ഖേത്തം ദസസഹസ്സചക്കവാളപരിയന്തം ഹോതി, യം തഥാഗതസ്സ പടിസന്ധിഗഹണാദീസു കമ്പതി. ആണാക്ഖേത്തം കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളപരിയന്തം, യത്ഥ രതനപരിത്തം, ഖന്ധപരിത്തം, ധജഗ്ഗപരിത്തം, ആടാനാടിയപരിത്തം ¶ , മോരപരിത്തന്തി ഇമേസം പരിത്താനം ആനുഭാവോ വത്തതി. വിസയക്ഖേത്തം അനന്തമപരിമാണം, യം ‘‘യാവതാ വാ പന ആകങ്ഖേയ്യാ’’തി (അ. നി. ൩.൮൧) വുത്തം. തത്ഥ യം യം തഥാഗതോ ആകങ്ഖതി, തം തം ജാനാതി. ഏവമേതേസു തീസു ബുദ്ധക്ഖേത്തേസു ഏകം ആണാക്ഖേത്തം വിനസ്സതി, തസ്മിം പന വിനസ്സന്തേ ജാതിക്ഖേത്തം വിനട്ഠമേവ ഹോതി, വിനസ്സന്തഞ്ച ഏകതോവ വിനസ്സതി, സണ്ഠഹന്തഞ്ച ഏകതോവ സണ്ഠഹതി.

തസ്സേവം വിനാസോ ച സണ്ഠഹനഞ്ച വേദിതബ്ബം – യസ്മിം സമയേ കപ്പോ അഗ്ഗിനാ നസ്സതി, ആദിതോവ കപ്പവിനാസകമഹാമേഘോ വുട്ഠഹിത്വാ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേ ഏകം മഹാവസ്സം വസ്സതി. മനുസ്സാ തുട്ഠാ സബ്ബബീജാനി നീഹരിത്വാ വപന്തി. സസ്സേസു പന ഗോഖായിതകമത്തേസു ജാതേസു ഗദ്രഭരവം ¶ രവന്തോ ഏകബിന്ദുമത്തമ്പി ന വസ്സതി, തദാ പച്ഛിന്നം പച്ഛിന്നമേവ വസ്സം ഹോതി. വസ്സൂപജീവിനോ സത്താ കമേന ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തന്തി, പുപ്ഫഫലൂപജീവിനിയോ ച ദേവതാ. ഏവം ¶ ദീഘേ അദ്ധാനേ വീതിവത്തേ തത്ഥ തത്ഥ ഉദകം പരിക്ഖയം ഗച്ഛതി. അഥാനുക്കമേന മച്ഛകച്ഛപാപി കാലം കത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തന്തി, നേരയികസത്താപി. തത്ഥ ‘‘നേരയികാ സത്തമസൂരിയപാതുഭാവേ വിനസ്സന്തീ’’തി ഏകേ. ഝാനം വിനാ നത്ഥി ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി, ഏതേസഞ്ച കേചി ദുബ്ഭിക്ഖപീളിതാ, കേചി അഭബ്ബാ ഝാനാധിഗമായ, തേ കഥം തത്ഥ നിബ്ബത്തന്തീതി? ദേവലോകേ പടിലദ്ധജ്ഝാനവസേന. തദാ ഹി ‘‘വസ്സസതസഹസ്സസ്സ അച്ചയേന കപ്പവുട്ഠാനം ഭവിസ്സതീ’’തി ലോകബ്യൂഹാ നാമ കാമാവചരദേവാ മുത്തസിരാ വികിണ്ണകേസാ രുദമുഖാ അസ്സൂനി ഹത്ഥേഹി പുഞ്ഛമാനാ രത്തവത്ഥനിവത്ഥാ അതിവിയ വിരൂപവേസധാരിനോ ഹുത്വാ മനുസ്സപഥേ വിചരന്താ ഏവം ആരോചേന്തി – ‘‘മാരിസാ, മാരിസാ, ഇതോ വസ്സസതസഹസ്സസ്സ അച്ചയേന കപ്പവുട്ഠാനം ഭവിസ്സതി, അയം ലോകോ വിനസ്സിസ്സതി, മഹാസമുദ്ദോപി ഉസ്സുസ്സിസ്സതി, അയഞ്ച മഹാപഥവീ സിനേരു ച പബ്ബതരാജാ ഉദ്ദയ്ഹിസ്സന്തി വിനസ്സിസ്സന്തി, യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ലോകവിനാസോ ഭവിസ്സതി. മേത്തം, മാരിസാ, ഭാവേഥ. കരുണം… മുദിതം… ഉപേക്ഖം, മാരിസാ, ഭാവേഥ. മാതരം ഉപട്ഠഹഥ, പിതരം ഉപട്ഠഹഥ, കുലേ ജേട്ഠാപചായിനോ ഹോഥാ’’തി. തേസം വചനം സുത്വാ യേഭുയ്യേന മനുസ്സാ ച ഭുമ്മാ ദേവാ ച സംവേഗജാതാ അഞ്ഞമഞ്ഞം മുദുചിത്താ ഹുത്വാ മേത്താദീനി പുഞ്ഞാനി ¶ കരിത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തന്തി. തത്ഥ ദിബ്ബസുധാഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ വായോകസിണേ പരികമ്മം കത്വാ ഝാനം പടിലഭന്തി. തദഞ്ഞേ പന അപരപരിയവേദനീയേന കമ്മേന ദേവലോകേ നിബ്ബത്തന്തി. അപരപരിയവേദനീയകമ്മരഹിതോ ഹി സംസാരേ സംസരന്തോ നാമ സത്തോ നത്ഥി. തേപി തത്ഥ തഥേവ ഝാനം പടിലഭന്തി. ഏവം ദേവലോകേ പടിലദ്ധജ്ഝാനവസേന സബ്ബേപി ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തന്തീതി.

വസ്സൂപച്ഛേദതോ പന ഉദ്ധം ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേന ദുതിയോ സൂരിയോ പാതുഭവതി, തസ്മിം പാതുഭൂതേ നേവ രത്തിപരിച്ഛേദോ, ന ദിവാപരിച്ഛേദോ പഞ്ഞായതി. ഏകോ സൂരിയോ ഉദേതി, ഏകോ അത്ഥം ഗച്ഛതി, അവിച്ഛിന്നസൂരിയസന്താപോവ ലോകോ ഹോതി. യഥാ ച പകതിസൂരിയേ സൂരിയദേവപുത്തോ ¶ ഹോതി, ഏവം കപ്പവിനാസകസൂരിയേ നത്ഥി. തത്ഥ പകതിസൂരിയേ വത്തമാനേ ആകാസേ വലാഹകാപി ധൂമസിഖാപി ചരന്തി. കപ്പവിനാസകസൂരിയേ വത്തമാനേ വിഗതധൂമവലാഹകം ആദാസമണ്ഡലം വിയ നിമ്മലം നഭം ഹോതി. ഠപേത്വാ പഞ്ച മഹാനദിയോ സേസകുന്നദീആദീസു ഉദകം സുസ്സതി.

തതോപി ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേന തതിയോ സൂരിയോ പാതുഭവതി, യസ്സ പാതുഭാവാ മഹാനദിയോപി സുസ്സന്തി.

തതോപി ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേന ചതുത്ഥോ സൂരിയോ പാതുഭവതി, യസ്സ പാതുഭാവാ ഹിമവതി ¶ മഹാനദീനം പഭവാ – ‘‘സീഹപപാതനോ, ഹംസപാതനോ, കണ്ണമുണ്ഡകോ, രഥകാരദഹോ, അനോതത്തദഹോ, ഛദ്ദന്തദഹോ, കുണാലദഹോ’’തി ഇമേ സത്ത മഹാസരാ സുസ്സന്തി.

തതോപി ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേന പഞ്ചമോ സൂരിയോ പാതുഭവതി, യസ്സ പാതുഭാവാ അനുപുബ്ബേന മഹാസമുദ്ദേ അങ്ഗുലിപബ്ബതേമനമത്തമ്പി ഉദകം ന സണ്ഠാതി.

തതോപി ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേന ഛട്ഠോ സൂരിയോ പാതുഭവതി, യസ്സ പാതുഭാവാ സകലചക്കവാളം ഏകധൂമം ഹോതി പരിയാദിന്നസിനേഹം ധൂമേന. യഥാ ചിദം, ഏവം കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളാനിപി.

തതോപി ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേന സത്തമോ സൂരിയോ പാതുഭവതി, യസ്സ പാതുഭാവാ സകലചക്കവാളം ഏകജാലം ഹോതി സദ്ധിം കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേഹി. യോജനസതികാദിഭേദാനി സിനേരുകൂടാനിപി പലുജ്ജിത്വാ ആകാസേയേവ അന്തരധായന്തി. സാ അഗ്ഗിജാലാ ഉട്ഠഹിത്വാ ചാതുമഹാരാജികേ ഗണ്ഹാതി. തത്ഥ കനകവിമാനരതനവിമാനമണിവിമാനാനി ഝാപേത്വാ താവതിംസഭവനം ഗണ്ഹാതി. ഏതേനേവ ഉപായേന യാവ പഠമജ്ഝാനഭൂമിം ¶ ഗണ്ഹാതി. തത്ഥ തയോപി. ബ്രഹ്മലോകേ ഝാപേത്വാ ആഭസ്സരേ ആഹച്ച തിട്ഠതി. സാ യാവ അണുമത്തമ്പി സങ്ഖാരഗതം അത്ഥി, താവ ന നിബ്ബായതി. സബ്ബസങ്ഖാരപരിക്ഖയാ പന സപ്പിതേലഝാപനഗ്ഗിസിഖാ വിയ ഛാരികമ്പി അനവസേസേത്വാ നിബ്ബായതി. ഹേട്ഠാആകാസേന സഹ ഉപരിആകാസോ ഏകോ ഹോതി മഹന്ധകാരോ.

അഥ ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേന മഹാമേഘോ ഉട്ഠഹിത്വാ പഠമം സുഖുമം സുഖുമം വസ്സതി. അനുപുബ്ബേന കുമുദനാളയട്ഠിമുസലതാലക്ഖന്ധാദിപ്പമാണാഹി ധാരാഹി ¶ വസ്സന്തോ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേസു സബ്ബം ദഡ്ഢട്ഠാനം പൂരേത്വാ അന്തരധായതി. തം ഉദകം ഹേട്ഠാ ച തിരിയഞ്ച വാതോ സമുട്ഠഹിത്വാ ഘനം കരോതി പരിവടുമം പദുമിനിപത്തേ ഉദകബിന്ദുസദിസം. കഥം താവ മഹന്തം ഉദകരാസിം ഘനം കരോതീതി ചേ? വിവരസമ്പദാനതോ. തം ഹിസ്സ തഹിം തഹിം വിവരം ദേതി. തം ഏവം വാതേന സമ്പിണ്ഡിയമാനം ഘനം കരിയമാനം പരിക്ഖയമാനം അനുപുബ്ബേന ഹേട്ഠാ ഓതരതി. ഓതിണ്ണേ ഓതിണ്ണേ ഉദകേ ബ്രഹ്മലോകട്ഠാനേ ബ്രഹ്മലോകാ, ഉപരി ചതുകാമാവചരദേവലോകട്ഠാനേ ച ദേവലോകാ പാതുഭവന്തി. പുരിമപഥവിട്ഠാനം ഓതിണ്ണേ പന ബലവവാതാ ഉപ്പജ്ജന്തി. തേ തം പിഹിതദ്വാരേ ധമകരണേ ഠിതഉദകമിവ നിരുസ്സാസം കത്വാ രുമ്ഭന്തി. മധുരോദകം പരിക്ഖയം ഗച്ഛമാനം ഉപരി രസപഥവിം സമുട്ഠാപേതി. സാ വണ്ണസമ്പന്നാ ചേവ ഹോതി ഗന്ധരസസമ്പന്നാ ച നിരുദകപായാസസ്സ ഉപരി പടലം വിയ. തദാ ച ആഭസ്സരബ്രഹ്മലോകേ പഠമതരാഭിനിബ്ബത്താ ¶ സത്താ ആയുക്ഖയാ വാ പുഞ്ഞക്ഖയാ വാ തതോ ചവിത്വാ ഇധൂപപജ്ജന്തി. തേ ഹോന്തി സയംപഭാ അന്തലിക്ഖചരാ. തേ അഗ്ഗഞ്ഞസുത്തേ (ദീ. നി. ൩.൧൨൦) വുത്തനയേന തം രസപഥവിം സായിത്വാ തണ്ഹാഭിഭൂതാ ആലുപ്പകാരകം പരിഭുഞ്ജിതും ഉപക്കമന്തി.

അഥ തേസം സയംപഭാ അന്തരധായതി, അന്ധകാരോ ഹോതി. തേ അന്ധകാരം ദിസ്വാ ഭായന്തി. തതോ നേസം ഭയം നാസേത്വാ സൂരഭാവം ജനയന്തം പരിപുണ്ണപഞ്ഞാസയോജനം സൂരിയമണ്ഡലം പാതുഭവതി. തേ തം ദിസ്വാ ‘‘ആലോകം പടിലഭിമ്ഹാ’’തി ഹട്ഠതുട്ഠാ ഹുത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം ഭീതാനം ഭയം നാസേത്വാ സൂരഭാവം ജനയന്തോ ഉട്ഠിതോ, തസ്മാ സൂരിയോ ഹോതൂ’’തി സൂരിയോത്വേവസ്സ ¶ നാമം കരോന്തി. അഥ സൂരിയേ ദിവസം ആലോകം കത്വാ അത്ഥങ്ഗതേ ‘‘യമ്പി ആലോകം ലഭിമ്ഹ, സോപി നോ നട്ഠോ’’തി പുന ഭീതാ ഹോന്തി, തേസം ഏവം ഹോതി ‘‘സാധു വതസ്സ സചേ അഞ്ഞം ആലോകം ലഭേയ്യാമാ’’തി. തേസം ചിത്തം ഞത്വാ വിയ ഏകൂനപഞ്ഞാസയോജനം ചന്ദമണ്ഡലം പാതുഭവതി. തേ തം ദിസ്വാ ഭിയ്യോസോമത്തായ ഹട്ഠതുട്ഠാ ഹുത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം ഛന്ദം ഞത്വാ വിയ ഉട്ഠിതോ, തസ്മാ ചന്ദോ ഹോതൂ’’തി ചന്ദോത്വേവസ്സ നാമം കരോന്തി.

ഏവം ചന്ദിമസൂരിയേസു പാതുഭൂതേസു നക്ഖത്താനി താരകരൂപാനി പാതുഭവന്തി. തതോ പഭുതി രത്തിന്ദിവാ പഞ്ഞായന്തി അനുക്കമേന ച മാസദ്ധമാസഉതുസംവച്ഛരാ. ചന്ദിമസൂരിയാനം പന പാതുഭൂതദിവസേയേവ സിനേരുചക്കവാളഹിമവന്തപബ്ബതാ പാതുഭവന്തി ¶ . തേ ച ഖോ അപുബ്ബം അചരിമം ഫഗ്ഗുണപുണ്ണമദിവസേയേവ പാതുഭവന്തി. കഥം? യഥാ നാമ കങ്ഗുഭത്തേ പച്ചമാനേ ഏകപ്പഹാരേനേവ പുബ്ബുളകാ ഉട്ഠഹന്തി, ഏകേ പദേസാ ഥൂപഥൂപാ ഹോന്തി, ഏകേ നിന്നനിന്നാ ഏകേ സമസമാ, ഏവമേവം ഥൂപഥൂപട്ഠാനേ പബ്ബതാ ഹോന്തി നിന്നനിന്നട്ഠാനേ സമുദ്ദാ സമസമട്ഠാനേ ദീപാതി.

അഥ തേസം സത്താനം രസപഥവിം പരിഭുഞ്ജന്താനം കമേന ഏകച്ചേ വണ്ണവന്തോ, ഏകച്ചേ ദുബ്ബണ്ണാ ഹോന്തി. തത്ഥ വണ്ണവന്തോ ദുബ്ബണ്ണേ അതിമഞ്ഞന്തി. തേസം അതിമാനപച്ചയാ സാ രസപഥവീ അന്തരധായതി, ഭൂമിപപ്പടകോ പാതുഭവതി. അഥ തേസം തേനേവ നയേന സോപി അന്തരധായതി, പദാലതാ പാതുഭവതി. തേനേവ നയേന സാപി അന്തരധായതി, അകട്ഠപാകോ സാലി പാതുഭവതി അകണോ അഥുസോ സുദ്ധോ സുഗന്ധാ തണ്ഡുലപ്ഫലോ. തതോ നേസം ഭാജനാനി ഉപ്പജ്ജന്തി. തേ സാലിം ഭാജനേ ഠപേത്വാ പാസാണപിട്ഠിയം ഠപേന്തി. സയമേവ ജാലാസിഖാ ഉട്ഠഹിത്വാ തം പചതി. സോ ഹോതി ഓദനോ സുമനജാതിപുപ്ഫസദിസോ. ന തസ്സ സൂപേന വാ ബ്യഞ്ജനേന വാ കരണീയം അത്ഥി, യം യം രസം ഭുഞ്ജിതുകാമാ ഹോന്തി, തം തം രസോവ ഹോതി. തേസം തം ഓളാരികം ആഹാരം ആഹരയതം തതോ പഭുതി മുത്തകരീസം സഞ്ജായതി. അഥ നേസം തസ്സ നിക്ഖമനത്ഥായ വണമുഖാനി പഭിജ്ജന്തി ¶ . പുരിസസ്സ പുരിസഭാവോ, ഇത്ഥിയാ ഇത്ഥിഭാവോ പാതുഭവതി. തത്ര സുദം ഇത്ഥീ പുരിസം, പുരിസോ ച ഇത്ഥിം അതിവേലം ഉപനിജ്ഝായതി. തേസം അതിവേലം ഉപനിജ്ഝായനപച്ചയാ കാമപരിളാഹോ ഉപ്പജ്ജതി. തതോ മേഥുനം ധമ്മം ¶ പടിസേവന്തി. തേ അസദ്ധമ്മപടിസേവനപച്ചയാ വിഞ്ഞൂഹി ഗരഹിയമാനാ വിഹേഠിയമാനാ തസ്സ അസദ്ധമ്മസ്സ പടിച്ഛാദനഹേതു അഗാരാനി കരോന്തി. തേ അഗാരം അജ്ഝാവസമാനാ അനുക്കമേന അഞ്ഞതരസ്സ അലസജാതികസ്സ സത്തസ്സ ദിട്ഠാനുഗതിം ആപജ്ജന്താ സന്നിധിം കരോന്തി. തതോ പഭുതി കണോപി ഥുസോപി തണ്ഡുലം പരിയോനന്ധതി, ലായിതട്ഠാനമ്പി ന പടിവിരൂഹതി. തേ സന്നിപതിത്വാ അനുത്ഥുനന്തി ‘‘പാപകാ വത ഭോ ധമ്മാ സത്തേസു പാതുഭൂതാ, മയഞ്ഹി പുബ്ബേ മനോമയാ അഹുമ്ഹാ’’തി അഗ്ഗഞ്ഞസുത്തേ (ദീ. നി. ൩.൧൨൮) വുത്തനയേന വിത്ഥാരേതബ്ബം. തതോ മരിയാദം ഠപേന്തി.

അഥ അഞ്ഞതരോ സത്തോ അഞ്ഞസ്സ ഭാഗം അദിന്നം ആദിയതി. തം ദ്വിക്ഖത്തും പരിഭാസിത്വാ തതിയവാരേ പാണിലേഡ്ഡുദണ്ഡേഹി പഹരന്തി. തേ ഏവം അദിന്നാദാനഗരഹമുസാവാദദണ്ഡാദാനേസു ¶ ഉപ്പന്നേസു സന്നിപതിത്വാ ചിന്തയന്തി ‘‘യംനൂന മയം ഏകം സത്തം സമ്മന്നേയ്യാമ, യോ നോ സമ്മാ ഖീയിതബ്ബം ഖീയേയ്യ, ഗരഹിതബ്ബം ഗരഹേയ്യ, പബ്ബാജേതബ്ബം പബ്ബാജേയ്യ. മയം പനസ്സ സാലീനം ഭാഗം അനുപദസ്സാമാ’’തി. ഏവം കതസന്നിട്ഠാനേസു പന സത്തേസു ഇമസ്മിം താവ കപ്പേ അയമേവ ഭഗവാ ബോധിസത്തഭൂതോ തേന സമയേന തേസു സത്തേസു അഭിരൂപതരോ ച ദസ്സനീയതരോ ച മഹേസക്ഖതരോ ച ബുദ്ധിസമ്പന്നോ പടിബലോ നിഗ്ഗഹപഗ്ഗഹം കാതും. തേ തം ഉപസങ്കമിത്വാ യാചിത്വാ സമ്മന്നിംസു. സോ ‘‘തേന മഹാജനേന സമ്മതോതി മഹാസമ്മതോ, ഖേത്താനം അധിപതീതി ഖത്തിയോ, ധമ്മേന സമേന പരേ രഞ്ജേതീതി രാജാ’’തി തീഹി നാമേഹി പഞ്ഞായിത്ഥ. യഞ്ഹി ലോകേ അച്ഛരിയട്ഠാനം, ബോധിസത്തോവ തത്ഥ ആദിപുരിസോതി. ഏവം ബോധിസത്തം ആദിം കത്വാ ഖത്തിയമണ്ഡലേ സണ്ഠിതേ അനുപുബ്ബേന ബ്രാഹ്മണാദയോപി വണ്ണാ സണ്ഠഹിംസു. തത്ഥ കപ്പവിനാസകമഹാമേഘതോ യാവ ജാലൂപച്ഛേദോ, ഇദമേകമസങ്ഖേയ്യം സംവട്ടോതി വുച്ചതി. കപ്പവിനാസകജാലൂപച്ഛേദതോ യാവ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളപരിപൂരകോ സമ്പത്തിമഹാമേഘോ, ഇദം ദുതിയമസങ്ഖേയ്യം സംവട്ടട്ഠായീതി വുച്ചതി. സമ്പത്തിമഹാമേഘതോ യാവ ചന്ദിമസൂരിയപാതുഭാവോ, ഇദം തതിയമസങ്ഖേയ്യം വിവട്ടോതി വുച്ചതി. ചന്ദിമസൂരിയപാതുഭാവതോ യാവ പുന കപ്പവിനാസകമഹാമേഘോ, ഇദം ചതുത്ഥമസങ്ഖേയ്യം വിവട്ടട്ഠായീതി ¶ വുച്ചതി. ഇമാനി ചത്താരി അസങ്ഖേയ്യാനി ഏകോ മഹാകപ്പോ ഹോതി. ഏവം താവ അഗ്ഗിനാ വിനാസോ ച സണ്ഠഹനഞ്ച വേദിതബ്ബം.

യസ്മിം പന സമയേ കപ്പോ ഉദകേന നസ്സതി, ആദിതോവ കപ്പവിനാസകമഹാമേഘോ ഉട്ഠഹിത്വാതി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വിത്ഥാരേതബ്ബം. അയം പന വിസേസോ – യഥാ തത്ഥ ദുതിയോ സൂരിയോ, ഏവമിധ ¶ കപ്പവിനാസകോ ഖാരൂദകമഹാമേഘോ ഉട്ഠാതി. സോ ആദിതോ സുഖുമം സുഖുമം വസ്സന്തോ അനുക്കമേന മഹാധാരാഹി കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളാനം പൂരേന്തോ വസ്സതി. ഖാരൂദകേന ഫുട്ഠഫുട്ഠാ പഥവീപബ്ബതാദയോ വിലീയന്തി. ഉദകം സമന്തതോ വാതേഹി ധാരീയതി. പഥവിതോ യാവ ദുതിയജ്ഝാനഭൂമിം ഉദകം ഗണ്ഹാതി, തത്ഥ തയോപി ബ്രഹ്മലോകേ വിലീയാപേത്വാ സുഭകിണ്ഹേ ആഹച്ച തിട്ഠതി. തം യാവ അണുമത്തമ്പി സങ്ഖാരഗതം അത്ഥി, താവ ന വൂപസമ്മതി.

ഉദകാനുഗതം ¶ പന സബ്ബസങ്ഖാരഗതം അഭിഭവിത്വാ സഹസാ വൂപസമ്മതി, അന്തരധാനം ഗച്ഛതി. ഹേട്ഠാആകാസേന സഹ ഉപരിആകാസോ ഏകോ ഹോതി മഹന്ധകാരോതി സബ്ബം വുത്തസദിസം. കേവലം പനിധ ആഭസ്സരബ്രഹ്മലോകം ആദിം കത്വാ ലോകോ പാതുഭവതി. സുഭകിണ്ഹതോ ച ചവിത്വാ ആഭസ്സരട്ഠാനാദീസു സത്താ നിബ്ബത്തന്തി. തത്ഥ കപ്പവിനാസകമഹാമേഘതോ യാവ കപ്പവിനാസകഖാരൂദകൂപച്ഛേദോ, ഇദമേകം അസങ്ഖേയ്യം. ഉദകൂപച്ഛേദതോ യാവ സമ്പത്തിമഹാമേഘോ, ഇദം ദുതിയമസങ്ഖേയ്യം. സമ്പത്തിമഹാമേഘതോ…പേ… ഇമാനി ചത്താരി അസങ്ഖേയ്യാനി ഏകോ മഹാകപ്പോ ഹോതി. ഏവം ഉദകേന വിനാസോ ച സണ്ഠഹനഞ്ച വേദിതബ്ബം.

യസ്മിം പന സമയേ കപ്പോ വാതേന വിനസ്സതി, ആദിതോവ കപ്പവിനാസകമഹാമേഘോ വുട്ഠഹിത്വാതി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വിത്ഥാരേതബ്ബം. അയം പന വിസേസോ – യഥാ തത്ഥ ദുതിയസൂരിയോ, ഏവമിധ കപ്പവിനാസനത്ഥം വാതോ സമുട്ഠാതി. സോ പഠമം ഥൂലരജം ഉട്ഠാപേതി, തതോ സണ്ഹരജം സുഖുമവാലികം ഥൂലവാലികം സക്ഖരപാസാണാദയോതി യാവ കൂടാഗാരമത്തേ പാസാണേ വിസമട്ഠാനേ ഠിതമഹാരുക്ഖേ ച ഉട്ഠാപേതി. തേ പഥവിതോ നഭമുഗ്ഗതാ ന പുന പതന്തി, തത്ഥേവ ചുണ്ണവിചുണ്ണാ ഹുത്വാ അഭാവം ഗച്ഛന്തി. അഥാനുക്കമേന ഹേട്ഠാമഹാപഥവിയാ വാതോ സമുട്ഠഹിത്വാ പഥവിം പരിവത്തേത്വാ ഉദ്ധം മൂലം കത്വാ ആകാസേ ഖിപതി. യോജനസതപ്പമാണാ ¶ പഥവിപ്പദേസാ ദ്വിയോജനതിയോജനചതുയോജനപഞ്ചയോജനസതപ്പമാണാപി ഭിജ്ജിത്വാ വാതവേഗുക്ഖിത്താ ആകാസേയേവ ചുണ്ണവിചുണ്ണാ ഹുത്വാ അഭാവം ഗച്ഛന്തി. ചക്കവാളപബ്ബതമ്പി സിനേരുപബ്ബതമ്പി വാതോ ഉക്ഖിപിത്വാ ആകാസേ ഖിപതി. തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം അഭിഹന്ത്വാ ചുണ്ണവിചുണ്ണാ ഹുത്വാ വിനസ്സന്തി. ഏതേനേവ ഉപായേന ഭൂമട്ഠകവിമാനാനി ച ആകാസട്ഠകവിമാനാനി ച വിനാസേന്തോ ഛ കാമാവചരദേവലോകേ വിനാസേത്വാ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളാനി വിനാസേതി. തത്ഥ ചക്കവാളാ ചക്കവാളേഹി, ഹിമവന്താ ഹിമവന്തേഹി, സിനേരൂ സിനേരൂഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം സമാഗന്ത്വാ ചുണ്ണവിചുണ്ണാ ഹുത്വാ വിനസ്സന്തി. പഥവിതോ യാവ തതിയജ്ഝാനഭൂമിം വാതോ ഗണ്ഹാതി, തത്ഥ തയോ ബ്രഹ്മലോകേ വിനാസേത്വാ വേഹപ്ഫലേ ആഹച്ച തിട്ഠതി. ഏവം സബ്ബസങ്ഖാരഗതം വിനാസേത്വാ സയമ്പി വിനസ്സതി. ഹേട്ഠാആകാസേന സഹ ഉപരിആകാസോ ഏകോ ഹോതി മഹന്ധകാരോതി സബ്ബം വുത്തസദിസം. ഇധ പന ¶ സുഭകിണ്ഹബ്രഹ്മലോകം ആദിം ¶ കത്വാ ലോകോ പാതുഭവതി. വേഹപ്ഫലതോ ച ചവിത്വാ സുഭകിണ്ഹട്ഠാനാദീസു സത്താ നിബ്ബത്തന്തി. തത്ഥ കപ്പവിനാസകമഹാമേഘതോ യാവ കപ്പവിനാസകവാതൂപച്ഛേദോ, ഇദമേകം അസങ്ഖേയ്യം. വാതൂപച്ഛേദതോ യാവ സമ്പത്തിമഹാമേഘോ, ഇദം ദുതിയമസങ്ഖേയ്യം…പേ… ഇമാനി ചത്താരി അസങ്ഖേയ്യാനി ഏകോ മഹാകപ്പോ ഹോതി. ഏവം വാതേന വിനാസോ ച സണ്ഠഹനഞ്ച വേദിതബ്ബം.

കിം കാരണാ ഏവം ലോകോ വിനസ്സതി? അകുസലമൂലകാരണാ. അകുസലമൂലേസു ഹി ഉസ്സന്നേസു ഏവം ലോകോ വിനസ്സതി. സോ ച ഖോ രാഗേ ഉസ്സന്നതരേ അഗ്ഗിനാ വിനസ്സതി, ദോസേ ഉസ്സന്നതരേ ഉദകേന വിനസ്സതി. കേചി പന ‘‘ദോസേ ഉസ്സന്നതരേ അഗ്ഗിനാ, രാഗേ ഉദകേനാ’’തി വദന്തി. മോഹേ ഉസ്സന്നതരേ വാതേന വിനസ്സതി. ഏവം വിനസ്സന്തോപി ച നിരന്തരമേവ സത്ത വാരേ അഗ്ഗിനാ നസ്സതി, അട്ഠമേ വാരേ ഉദകേന. പുന സത്ത വാരേ അഗ്ഗിനാ, അട്ഠമേ വാരേ ഉദകേനാതി ഏവം അട്ഠമേ അട്ഠമേ വാരേ വിനസ്സന്തോ സത്തക്ഖത്തും ഉദകേന വിനസ്സിത്വാ പുന സത്ത വാരേ അഗ്ഗിനാ നസ്സതി. ഏത്താവതാ തേസട്ഠി കപ്പാ അതീതാ ഹോന്തി. ഏത്ഥന്തരേ ഉദകേന നസ്സനവാരം സമ്പത്തമ്പി പടിബാഹിത്വാ ലദ്ധോകാസോ വാതോ പരിപുണ്ണചതുസട്ഠികപ്പായുകേ സുഭകിണ്ഹേ വിദ്ധംസേന്തോ ലോകം വിനാസേതി.

പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരന്തോപി ച കപ്പാനുസ്സരണകോ ഭിക്ഖു ഏതേസു കപ്പേസു അനേകേപി സംവട്ടകപ്പേ അനേകേപി വിവട്ടകപ്പേ അനേകേപി ¶ സംവട്ടവിവട്ടകപ്പേ അനുസ്സരതി. സംവട്ടകപ്പേ വിവട്ടകപ്പേതി ച കപ്പസ്സ അഡ്ഢം ഗഹേത്വാ വുത്തം. സംവട്ടവിവട്ടകപ്പേതി സകലകപ്പം ഗഹേത്വാ വുത്തം. കഥം അനുസ്സരതീതി ചേ? അമുത്രാസിന്തിആദിനാ നയേന. തത്ഥ അമുത്രാസിന്തി അമുമ്ഹി സംവട്ടകപ്പേ അഹം അമുമ്ഹി ഭവേ വാ യോനിയാ വാ ഗതിയാ വാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയാ വാ സത്താവാസേ വാ സത്തനികായേ വാ ആസിം. ഏവംനാമോതി തിസ്സോ വാ ഫുസ്സോ വാ. ഏവംഗോത്തോതി കച്ചാനോ വാ കസ്സപോ വാ. ഇദമസ്സ അതീതഭവേ അത്തനോ നാമഗോത്താനുസ്സരണവസേന വുത്തം. സചേ പന തസ്മിം കാലേ അത്തനോ വണ്ണസമ്പത്തിം വാ ലൂഖപണീതജീവികഭാവം വാ സുഖദുക്ഖബഹുലതം വാ അപ്പായുകദീഘായുകഭാവം വാ അനുസ്സരിതുകാമോ ഹോതി, തമ്പി അനുസ്സരതിയേവ. തേനാഹ ‘‘ഏവംവണ്ണോ…പേ… ഏവമായുപരിയന്തോ’’തി. തത്ഥ ഏവംവണ്ണോതി ഓദാതോ വാ സാമോ വാ. ഏവമാഹാരോതി സാലിമംസോദനാഹാരോ വാ പവത്തഫലഭോജനോ വാ. ഏവംസുഖദുക്ഖപ്പടിസംവേദീതി അനേകപ്പകാരേന ¶ കായികചേതസികാനം സാമിസനിരാമിസാദിപ്പഭേദാനം വാ സുഖദുക്ഖാനം പടിസംവേദീ. ഏവമായുപരിയന്തോതി ഏവം വസ്സസതപരിമാണായുപരിയന്തോ വാ ചതുരാസീതികപ്പസതസഹസ്സായുപരിയന്തോ വാ.

സോ ¶ തതോ ചുതോ അമുത്ര ഉദപാദിന്തി സോ അഹം തതോ ഭവതോ യോനിതോ ഗതിതോ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിതോ സത്താവാസതോ സത്തനികായതോ വാ ചുതോ പുന അമുകസ്മിം നാമ ഭവേ യോനിയാ ഗതിയാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയാ സത്താവാസേ സത്തനികായേ വാ ഉദപാദിം. തത്രാപാസിന്തി അഥ തത്രാപി ഭവേ യോനിയാ ഗതിയാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയാ സത്താവാസേ സത്തനികായേ വാ പുന അഹോസിം. ഏവംനാമോതിആദി വുത്തനയമേവ. അപിച യസ്മാ അമുത്രാസിന്തി ഇദം അനുപുബ്ബേന ആരോഹന്തസ്സ യാവതിച്ഛകം (വിസുദ്ധി. ൨.൪൧൦) അനുസ്സരണം, സോ തതോ ചുതോതി പടിനിവത്തന്തസ്സ പച്ചവേക്ഖണം, തസ്മാ ഇധൂപപന്നോതി ഇമിസ്സാ ഇധൂപപത്തിയാ അനന്തരമേവസ്സ ഉപപത്തിട്ഠാനം സന്ധായ അമുത്ര ഉദപാദിന്തി ഇദം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. തത്രാപാസിന്തി ഏവമാദി പനസ്സ തത്ര ഇമിസ്സാ ഉപപത്തിയാ അനന്തരേ ഉപപത്തിട്ഠാനേ നാമഗോത്താദീനം അനുസ്സരണദസ്സനത്ഥം വുത്തം. സോ തതോ ചുതോ ഇധൂപപന്നോതി സ്വാഹം തതോ അനന്തരൂപപത്തിട്ഠാനതോ ചുതോ ഇധ അമുകസ്മിം നാമ ഖത്തിയകുലേ വാ ബ്രാഹ്മണകുലേ വാ നിബ്ബത്തോതി. ഇതീതി ¶ ഏവം. സാകാരം സഉദ്ദേസന്തി നാമഗോത്തവസേന സഉദ്ദേസം, വണ്ണാദിവസേന സാകാരം. നാമഗോത്തേന ഹി സത്തോ തിസ്സോ ഫുസ്സോ കസ്സപോതി ഉദ്ദിസീയതി, വണ്ണാദീഹി സാമോ ഓദാതോതി നാനത്തതോ പഞ്ഞായതി. തസ്മാ നാമഗോത്തം ഉദ്ദേസോ, ഇതരേ ആകാരാതി.

പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൪. ദിബ്ബചക്ഖുഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൦൬. ദിബ്ബചക്ഖുഞാണനിദ്ദേസേ ¶ ആലോകസഞ്ഞം മനസി കരോതീതി ദിവാ വാ രത്തിം വാ സൂരിയജോതിചന്ദമണിആലോകം ആലോകോതി മനസി കരോതി. ഏവം മനസികരോന്തോ ച ആലോകോതി സഞ്ഞം മനസി പവത്തനതോ ‘‘ആലോകസഞ്ഞം മനസി കരോതീ’’തി വുച്ചതി. ദിവാസഞ്ഞം അധിട്ഠാതീതി ഏവം ആലോകസഞ്ഞം മനസികരിത്വാ ദിവാതി സഞ്ഞം ഠപേതി. യഥാ ¶ ദിവാ തഥാ രത്തിന്തി യഥാ ദിവാ ആലോകോ ദിട്ഠോ, തഥേവ രത്തിമ്പി മനസി കരോതി. യഥാ രത്തിം തഥാ ദിവാതി യഥാ രത്തിം ആലോകോ ദിട്ഠോ, തഥേവ ദിവാപി മനസി കരോതി. ഇതി വിവടേന ചേതസാതി ഏവം അപിഹിതേന ചിത്തേന. അപരിയോനദ്ധേനാതി സമന്തതോ അനദ്ധേന. സപ്പഭാസം ചിത്തം ഭാവേതീതി സഓഭാസം ചിത്തം വഡ്ഢേതി. ഏതേന ദിബ്ബചക്ഖുസ്സ പരികമ്മാലോകാരമ്മണം ചിത്തം കഥിതം. ആലോകകസിണാരമ്മണം ചതുത്ഥജ്ഝാനമേവ വാ സന്ധായ വുത്തം. തസ്സേവം ഭാവയതോ ഓഭാസജാതം ചിത്തം ഹോതി വിഗതന്ധകാരാവരണം. തേന ഹി ദിബ്ബചക്ഖും ഉപ്പാദേതുകാമേന ആദികമ്മികേന കുലപുത്തേന ഇമിസ്സായേവ പാളിയാ അനുസാരേന കസിണാരമ്മണം അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനം സബ്ബാകാരേന അഭിനീഹാരക്ഖമം ¶ കത്വാ ‘‘തേജോകസിണം ഓദാതകസിണം ആലോകകസിണ’’ന്തി ഇമേസു തീസു കസിണേസു അഞ്ഞതരം ആസന്നം കാതബ്ബം, ഉപചാരജ്ഝാനഗോചരം കത്വാ വഡ്ഢേത്വാ ഠപേതബ്ബം, ന തത്ഥ അപ്പനാ ഉപ്പാദേതബ്ബാതി അധിപ്പായോ. സചേ ഹി ഉപ്പാദേതി, പാദകജ്ഝാനനിസ്സയം ഹോതി, ന പരികമ്മനിസ്സയം. ഇമേസു ച പന തീസു ആലോകകസിണംയേവ സേട്ഠതരം, തദനുലോമേന പന ഇതരം കസിണദ്വയമ്പി വുത്തം. തസ്മാ ആലോകകസിണം ഇതരേസം വാ അഞ്ഞതരം ആരമ്മണം കത്വാ ചത്താരി ഝാനാനി ഉപ്പാദേത്വാ പുന ഉപചാരഭൂമിയംയേവ ഠത്വാ കസിണം വഡ്ഢേതബ്ബം. വഡ്ഢിതവഡ്ഢിതട്ഠാനസ്സ അന്തോയേവ രൂപഗതം പസ്സിതബ്ബം. രൂപഗതം പസ്സതോ പനസ്സ തേന ബ്യാപാരേന പരികമ്മചിത്തേന ആലോകഫരണം അകുബ്ബതോ ¶ പരികമ്മസ്സ വാരോ അതിക്കമതി, തതോ ആലോകോ അന്തരധായതി, തസ്മിം അന്തരഹിതേ രൂപഗതമ്പി ന ദിസ്സതി. അഥാനേന പുനപ്പുനം പാദകജ്ഝാനമേവ പവിസിത്വാ തതോ വുട്ഠായ ആലോകോ ഫരിതബ്ബോ. ഏവം അനുക്കമേന ആലോകോ ഥാമഗതോ ഹോതീതി. ‘‘ഏത്ഥ ആലോകോ ഹോതൂ’’തി യത്തകം ഠാനം പരിച്ഛിന്ദതി, തത്ഥ ആലോകോ തിട്ഠതിയേവ. ദിവസമ്പി നിസീദിത്വാ പസ്സതോ രൂപദസ്സനം ഹോതി. തത്ഥ യദാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ മംസചക്ഖുസ്സ അനാപാഥഗതം അന്തോകുച്ഛിഗതം ഹദയവത്ഥുനിസ്സിതം ഹേട്ഠാപഥവീതലനിസ്സിതം തിരോകുട്ടപബ്ബതപാകാരഗതം പരചക്കവാളഗതന്തി ഇദം രൂപം ഞാണചക്ഖുസ്സ ആപാഥം ആഗച്ഛതി, മംസചക്ഖുനാ ദിസ്സമാനം വിയ ഹോതി, തദാ ദിബ്ബചക്ഖു ഉപ്പന്നം ഹോതി. തദേവ ചേത്ഥ രൂപദസ്സനസമത്ഥം, ന പുബ്ബഭാഗചിത്താനി.

തത്രായം ¶ ദിബ്ബചക്ഖുനോ ഉപ്പത്തിക്കമോ – വുത്തപ്പകാരമേതം രൂപമാരമ്മണം കത്വാ മനോദ്വാരാവജ്ജനേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധേ തദേവ രൂപമാരമ്മണം കത്വാ ചത്താരി പഞ്ച വാ ജവനാനി ഉപ്പജ്ജന്തീതി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. ഇദം പന ഞാണം ‘‘സത്താനം ചുതൂപപാതേ ഞാണ’’ന്തിപി ‘‘ദിബ്ബചക്ഖുഞാണ’’ന്തിപി വുച്ചതി. തം പനേതം പുഥുജ്ജനസ്സ പരിപന്ഥോ ഹോതി. സോ ഹി ‘‘യത്ഥ യത്ഥ ആലോകോ ഹോതൂ’’തി അധിട്ഠാതി, തം തം പഥവീസമുദ്ദപബ്ബതേ വിനിവിജ്ഝിത്വാപി ഏകാലോകം ഹോതി. അഥസ്സ തത്ഥ ഭയാനകാനി യക്ഖരക്ഖസാദിരൂപാനി പസ്സതോ ഭയം ഉപ്പജ്ജതി. തേന ചിത്തവിക്ഖേപം പത്വാ ഝാനവിബ്ഭന്തകോ ഹോതി. തസ്മാ രൂപദസ്സനേ അപ്പമത്തേന ഭവിതബ്ബം.

സത്താനം ചുതൂപപാതഞാണായാതി സത്താനം ചുതിയാ ച ഉപപാതേ ച ഞാണായ. യേന ഞാണേന സത്താനം ചുതി ച ഉപപാതോ ച ഞായതി, തദത്ഥം ദിബ്ബചക്ഖുഞാണത്ഥന്തി വുത്തം ഹോതി. ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാതി വുത്തത്ഥമേവ. വിസുദ്ധേനാതി ചുതൂപപാതദസ്സനേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധിഹേതുത്താ വിസുദ്ധം. യോ ഹി ചുതിമത്തമേവ പസ്സതി, ന ഉപപാതം, സോ ഉച്ഛേദദിട്ഠിം ഗണ്ഹാതി. യോ ഉപപാതമേവ പസ്സതി, ന ചുതിം, സോ നവസത്തപാതുഭാവദിട്ഠിം ഗണ്ഹാതി. യോ പന തദുഭയം പസ്സതി, സോ യസ്മാ ദുവിധമ്പി തം ദിട്ഠിഗതമതിവത്തതി, തസ്മാസ്സ തം ദസ്സനം ദിട്ഠിവിസുദ്ധിഹേതു ഹോതി. ഉഭയഞ്ചേതം ബുദ്ധപുത്താ പസ്സന്തി ¶ . തേന വുത്തം – ‘‘ചുതൂപപാതദസ്സനേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധിഹേതുത്താ ¶ വിസുദ്ധ’’ന്തി. മനുസ്സൂപചാരം അതിക്കമിത്വാ രൂപദസ്സനേന അതിക്കന്തമാനുസകം, മാനുസകം വാ മംസചക്ഖും അതിക്കന്തത്താ അതിക്കന്തമാനുസകം. തേന ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന.

സത്തേ പസ്സതീതി മനുസ്സാനം മംസചക്ഖുനാ വിയ സത്തേ ഓലോകേതി. ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേതി ഏത്ഥ ചുതിക്ഖണേ ഉപപത്തിക്ഖണേ വാ ദിബ്ബചക്ഖുനാ ദട്ഠും ന സക്കാ, യേ പന ആസന്നചുതികാ ഇദാനി ചവിസ്സന്തി. തേ ചവമാനാ. യേ ച ഗഹിതപടിസന്ധികാ സമ്പതിനിബ്ബത്താ വാ, തേ ഉപപജ്ജമാനാതി അധിപ്പേതാ. തേ ഏവരൂപേ ചവമാനേ ച ഉപപജ്ജമാനേ ച പസ്സതീതി ദസ്സേതി. ഹീനേതി മോഹനിസ്സന്ദയുത്തത്താ ഹീനാനം ജാതികുലഭോഗാദീനം വസേന ഹീളിതേ ഓഹീളിതേ ഓഞ്ഞാതേ അവഞ്ഞാതേ. പണീതേതി അമോഹനിസ്സന്ദയുത്തത്താ തബ്ബിപരീതേ. സുവണ്ണേതി അദോസനിസ്സന്ദയുത്തത്താ ഇട്ഠകന്തമനാപവണ്ണയുത്തേ. ദുബ്ബണ്ണേതി ദോസനിസ്സന്ദയുത്തത്താ അനിട്ഠാകന്താമനാപവണ്ണയുത്തേ, അനഭിരൂപേ ¶ വിരൂപേതിപി അത്ഥോ. സുഗതേതി സുഗതിഗതേ, അലോഭനിസ്സന്ദയുത്തത്താ വാ അഡ്ഢേ മഹദ്ധനേ. ദുഗ്ഗതേതി ദുഗ്ഗതിഗതേ, ലോഭനിസ്സന്ദയുത്തത്താ വാ ദലിദ്ദേ അപ്പന്നപാനേ. യഥാകമ്മൂപഗേതി യം യം കമ്മം ഉപചിതം, തേന തേന ഉപഗതേ. തത്ഥ പുരിമേഹി ‘‘ചവമാനേ’’തിആദീഹി ദിബ്ബചക്ഖുകിച്ചം വുത്തം, ഇമിനാ പന പദേന യഥാകമ്മൂപഗഞാണകിച്ചം.

തസ്സ ച ഞാണസ്സ അയമുപ്പത്തിക്കമോ – ഇധ ഭിക്ഖു ഹേട്ഠാനിരയാഭിമുഖം ആലോകം വഡ്ഢേത്വാ നേരയികേ സത്തേ പസ്സതി മഹാദുക്ഖമനുഭവമാനേ, തം ദസ്സനം ദിബ്ബചക്ഖുകിച്ചമേവ. സോ ഏവം മനസി കരോതി ‘‘കിം നു ഖോ കമ്മം കത്വാ ഇമേ സത്താ ഏതം ദുക്ഖമനുഭവന്തീ’’തി. അഥസ്സ ‘‘ഇദം നാമ കത്വാ’’തി തംകമ്മാരമ്മണം ഞാണമുപ്പജ്ജതി. തഥാ ഉപരിദേവലോകാഭിമുഖം ആലോകം വഡ്ഢേത്വാ നന്ദനവനമിസ്സകവനഫാരുസകവനാദീസു സത്തേ പസ്സതി മഹാസമ്പത്തിം അനുഭവമാനേ, തമ്പി ദസ്സനം ദിബ്ബചക്ഖുകിച്ചമേവ. സോ ഏവം മനസി കരോതി ‘‘കിം നു ഖോ കമ്മം കത്വാ ഇമേ സത്താ ഏതം സമ്പത്തിം അനുഭവന്തീ’’തി. അഥസ്സ ‘‘ഇദം നാമ കത്വാ’’തി തംകമ്മാരമ്മണം ഞാണമുപ്പജ്ജതി. ഇദം യഥാകമ്മൂപഗഞാണം നാമ. ഇമസ്സ വിസും പരികമ്മം നാമ നത്ഥി. യഥാ ചിമസ്സ, ഏവം അനാഗതംസഞാണസ്സാപി. ദിബ്ബചക്ഖുപാദകാനേവ ¶ ഹി ഇമാനി ദിബ്ബചക്ഖുനാ സഹേവ ഇജ്ഝന്തി.

ഇമേ വത ഭോന്തോതിആദീസു ഇമേതി ദിബ്ബചക്ഖുനാ ദിട്ഠാനം നിദസ്സനവചനം. വതാതി അനുലോമവചനത്ഥേ നിപാതോ. ഭോന്തോതി ഭവന്തോ. ദുട്ഠു ചരിതം, ദുട്ഠം വാ ചരിതം കിലേസപൂതികത്താതി ദുച്ചരിതം, കായേന ദുച്ചരിതം, കായതോ വാ ഉപ്പന്നം ദുച്ചരിതന്തി കായദുച്ചരിതം ¶ . ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ. സമന്നാഗതാതി സമങ്ഗീഭൂതാ. അരിയാനം ഉപവാദകാതി ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസാവകാനം അരിയാനം അന്തമസോ ഗിഹിസോതാപന്നാനമ്പി അനത്ഥകാമാ ഹുത്വാ അന്തിമവത്ഥുനാ വാ ഗുണപരിധംസനേന വാ ഉപവാദകാ, അക്കോസകാ ഗരഹകാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ ‘‘നത്ഥി ഇമേസം സമണധമ്മോ, അസ്സമണാ ഏതേ’’തി വദന്തോ അന്തിമവത്ഥുനാ ഉപവദതി, ‘‘നത്ഥി ഇമേസം ഝാനം വാ വിമോക്ഖോ വാ മഗ്ഗോ വാ ഫലം വാ’’തിആദീനി വദന്തോ ഗുണപരിധംസനേന ഉപവദതീതി വേദിതബ്ബോ. സോ ച ജാനം വാ ഉപവദേയ്യ അജാനം വാ, ഉഭയഥാപി അരിയൂപവാദോവ ഹോതി. ഭാരിയം കമ്മം ആനന്തരിയസദിസം സഗ്ഗാവരണം മഗ്ഗാവരണഞ്ച, സതേകിച്ഛം പന ഹോതി. തസ്മാ യോ അരിയം ഉപവദതി, തേന ഗന്ത്വാ സചേ അത്തനാ വുഡ്ഢതരോ ഹോതി, ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ ‘‘അഹം ആയസ്മന്തം ¶ ഇദഞ്ചിദഞ്ച അവചം, തം മേ ഖമാഹീ’’തി ഖമാപേതബ്ബോ. സചേ നവകതരോ ഹോതി, വന്ദിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ ഇദഞ്ചിദഞ്ച അവചം, തം മേ ഖമഥാ’’തി ഖമാപേതബ്ബോ. സചേ ദിസാപക്കന്തോ ഹോതി, സയം വാ ഗന്ത്വാ സദ്ധിവിഹാരികാദികേ വാ പേസേത്വാ ഖമാപേതബ്ബോ. സചേ നാപി ഗന്തും ന പേസേതും സക്കാ ഹോതി, യേ തസ്മിം വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ വസന്തി, തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ സചേ നവകതരാ ഹോന്തി, ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ, സചേ വുഡ്ഢതരാ, വുഡ്ഢേ വുത്തനയേനേവ പടിപജ്ജിത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, അസുകം നാമ ആയസ്മന്തം ഇദഞ്ചിദഞ്ച അവചം, ഖമതു മേ സോ ആയസ്മാ’’തി വത്വാ ഖമാപേതബ്ബോ. സമ്മുഖാ അക്ഖമന്തേപി ഏതദേവ കാതബ്ബം. സചേ ഏകചാരികഭിക്ഖു ഹോതി, നേവ തസ്സ വസനട്ഠാനം, ന ഗതട്ഠാനം പഞ്ഞായതി, ഏകസ്സ പണ്ഡിതസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, അസുകം നാമ ആയസ്മന്തം ഇദഞ്ചിദഞ്ച അവചം, തം മേ അനുസ്സരതോ വിപ്പടിസാരോ ഹോതി, കിം കരോമീ’’തി ¶ വത്തബ്ബം. സോ വക്ഖതി ‘‘തുമ്ഹേ മാ ചിന്തയിത്ഥ, ഥേരോ തുമ്ഹാകം ഖമതി, ചിത്തം വൂപസമേഥാ’’തി. തേനാപി അരിയസ്സ ഗതദിസാഭിമുഖേന അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ഖമഥാ’’തി വത്തബ്ബം. യദി സോ പരിനിബ്ബുതോ ഹോതി, പരിനിബ്ബുതമഞ്ചട്ഠാനം ഗന്ത്വാ യാവ സിവഥികം ഗന്ത്വാപി ഖമാപേതബ്ബം. ഏവം കതേ നേവ സഗ്ഗാവരണം, ന മഗ്ഗാവരണം ഹോതി, പാകതികമേവ ഹോതീതി.

മിച്ഛാദിട്ഠികാതി വിപരീതദസ്സനാ. മിച്ഛാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാതി മിച്ഛാദിട്ഠിവസേന സമാദിന്നനാനാവിധകമ്മാ, യേ ച മിച്ഛാദിട്ഠിമൂലകേസു കായകമ്മാദീസു അഞ്ഞേപി സമാദപേന്തി. ഏത്ഥ ച വചീദുച്ചരിതഗ്ഗഹണേനേവ അരിയൂപവാദേ, മനോദുച്ചരിതഗ്ഗഹണേന ച മിച്ഛാദിട്ഠിയാ സങ്ഗഹിതായപി ഇമേസം ദ്വിന്നം പുന വചനം മഹാസാവജ്ജഭാവദസ്സനത്ഥന്തി വേദിതബ്ബം. മഹാസാവജ്ജോ ഹി അരിയൂപവാദോ ആനന്തരിയസദിസത്താ. വുത്തമ്പി ചേതം ‘‘സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, ഭിക്ഖു സീലസമ്പന്നോ സമാധിസമ്പന്നോ പഞ്ഞാസമ്പന്നോ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അഞ്ഞം ആരാധേയ്യ, ഏവംസമ്പദമിദം സാരിപുത്ത വദാമി തം വാചം അപ്പഹായ തം ചിത്തം അപ്പഹായ തം ദിട്ഠിം അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ യഥാഭതം ¶ നിക്ഖിത്തോ, ഏവം നിരയേ’’തി (മ. നി. ൧.൧൪൯). മിച്ഛാദിട്ഠിതോ ച മഹാസാവജ്ജതരം നാമ അഞ്ഞം നത്ഥി. യഥാഹ – ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകധമ്മമ്പി സമനുപസ്സാമി, യം ഏവം മഹാസാവജ്ജം, യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, മിച്ഛാദിട്ഠി, മിച്ഛാദിട്ഠിപരമാനി, ഭിക്ഖവേ, വജ്ജാനീ’’തി (അ. നി. ൧.൩൧൦).

കായസ്സ ¶ ഭേദാതി ഉപാദിന്നക്ഖന്ധപരിച്ചാഗാ. പരം മരണാതി തദനന്തരം അഭിനിബ്ബത്തിക്ഖന്ധഗ്ഗഹണേ. അഥ വാ കായസ്സ ഭേദാതി ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സുപച്ഛേദാ. പരം മരണാതി ചുതിചിത്തതോ ഉദ്ധം. അപായന്തി ഏവമാദി സബ്ബം നിരയവേവചനമേവ. നിരയോ ഹി സഗ്ഗമോക്ഖഹേതുഭൂതാ പുഞ്ഞസമ്മതാ അയാ അപേതത്താ, സുഖാനം വാ ആയസ്സ അഭാവാ അപായോ. ദുക്ഖസ്സ ഗതി പടിസരണന്തി ദുഗ്ഗതി, ദോസബഹുലതായ വാ ദുട്ഠേന കമ്മുനാ നിബ്ബത്താ ഗതി ദുഗ്ഗതി. വിവസാ നിപതന്തി തത്ഥ ദുക്കടകാരിനോതി വിനിപാതോ, വിനസ്സന്താ വാ ഏത്ഥ പതന്തി സമ്ഭിജ്ജമാനങ്ഗപച്ചങ്ഗാതിപി വിനിപാതോ. നത്ഥി ഏത്ഥ അസ്സാദസഞ്ഞിതോ അയോതി നിരയോ.

അഥ വാ അപായഗ്ഗഹണേന ¶ തിരച്ഛാനയോനിം ദീപേതി. തിരച്ഛാനയോനി ഹി അപായോ സുഗതിതോ അപേതത്താ, ന ദുഗ്ഗതി മഹേസക്ഖാനം നാഗരാജാദീനം സമ്ഭവതോ. ദുഗ്ഗതിഗ്ഗഹണേന പേത്തിവിസയം. സോ ഹി അപായോ ചേവ ദുഗ്ഗതി ച സുഗതിതോ അപേതത്താ ദുക്ഖസ്സ ച ഗതിഭൂതത്താ, ന തു വിനിപാതോ അസുരസദിസം അവിനിപതിതത്താ. വിനിപാതഗ്ഗഹണേന അസുരകായം. സോ ഹി യഥാവുത്തേന അത്ഥേന അപായോ ചേവ ദുഗ്ഗതി ച സബ്ബസമുസ്സയേഹി ച വിനിപതിതത്താ വിനിപാതോതി വുച്ചതി. നിരയഗ്ഗഹണേന അവീചിആദിമനേകപ്പകാരം നിരയമേവാതി. ഉപപന്നാതി ഉപഗതാ, തത്ഥ അഭിനിബ്ബത്താതി അധിപ്പായോ. വുത്തവിപരിയായേന സുക്കപക്ഖോ വേദിതബ്ബോ.

അയം പന വിസേസോ – തത്ഥ സുഗതിഗ്ഗഹണേന മനുസ്സഗതിപി സങ്ഗയ്ഹതി, സഗ്ഗഗ്ഗഹണേന ദേവഗതിയേവ. തത്ഥ സുന്ദരാ ഗതീതി സുഗതി. രൂപാദീഹി വിസയേഹി സുട്ഠു അഗ്ഗോതി സഗ്ഗോ. സോ സബ്ബോപി ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന ലോകോതി അയം വചനത്ഥോ. ഇതി ‘‘ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ’’തിആദി സബ്ബം നിഗമനവചനം. ഏവം ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ പസ്സതീതി അയമേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോതി.

ദിബ്ബചക്ഖുഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഞ്ചഞാണപകിണ്ണകം

ഇമേസു ¶ ¶ പഞ്ചസു ഞാണേസു ഇദ്ധിവിധഞാണം പരിത്തമഹഗ്ഗതഅതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നഅജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണവസേന സത്തസു ആരമ്മണേസു പവത്തതി. സോതധാതുവിസുദ്ധിഞാണം പരിത്തപച്ചുപ്പന്നഅജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണവസേന ചതൂസു ആരമ്മണേസു പവത്തതി. ചേതോപരിയഞാണം പരിത്തമഹഗ്ഗതഅപ്പമാണമഗ്ഗഅതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നബഹിദ്ധാരമ്മണവസേന അട്ഠസു ആരമ്മണേസു പവത്തതി. പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണം ¶

പരിത്തമഹഗ്ഗതഅപ്പമാണമഗ്ഗഅതീതഅജ്ഝത്തബഹിദ്ധാനവത്തബ്ബാരമ്മണവസേന അട്ഠസു ആരമ്മണേസു പവത്തതി. ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം പരിത്തപച്ചുപ്പന്നഅജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണവസേന ചതൂസു ആരമ്മണേസു പവത്തതി. യഥാകമ്മൂപഗഞാണം പരിത്തമഹഗ്ഗതഅതീതഅജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണവസേന പഞ്ചസു ആരമ്മണേസു പവത്തതി. അനാഗതംസഞാണം പരിത്തമഹഗ്ഗതഅപ്പമാണമഗ്ഗഅനാഗതഅജ്ഝത്തബഹിദ്ധാനവത്തബ്ബാരമ്മണവസേന അട്ഠസു ആരമ്മണേസു പവത്തതീതി.

പഞ്ചഞാണപകിണ്ണകം നിട്ഠിതം.

൫൫. ആസവക്ഖയഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൦൭. ആസവക്ഖയഞാണനിദ്ദേസേ ¶ അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയാദീനി വുത്തത്ഥാനി. കതി ഠാനാനി ഗച്ഛതീതി ഏകേകസ്സ ഉപ്പത്തിട്ഠാനനിയമനത്ഥം പുച്ഛാ. ഏകം ഠാനം ഗച്ഛതീതി ഏകസ്മിം ഠാനേ ഉപ്പജ്ജതീതി വുത്തം ഹോതി. ഉപ്പത്തിഓകാസട്ഠാനഞ്ഹി തിട്ഠതി ഏത്ഥാതി ഠാനന്തി വുച്ചതി. ഛ ഠാനാനീതി ഛ മഗ്ഗഫലക്ഖണേ. ഇന്ദ്രിയാനം അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയാദീസു തീസു ഏകേകമേവ അധികം ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം സദ്ധിന്ദ്രിയം അധിമോക്ഖപരിവാരം ഹോതീതിആദി വുത്തം. യഥാ ‘‘സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമോക്ഖട്ഠോ’’തിആദീസു (പടി. മ. ൧.൧൨) അധിമോക്ഖാദയോ സദ്ധിന്ദ്രിയാദീനം കിച്ചവസേന വുത്താ, ഏവമിധാപി ‘‘അധിമോക്ഖപരിവാരം ഹോതീ’’തി സദ്ധിന്ദ്രിയം അധിമോക്ഖത്ഥേന പരിവാരം ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി. ഏസ നയോ സേസേസുപി. പരിവാരന്തി ച ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ. പഞ്ഞിന്ദ്രിയന്തി അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയമേവ പജാനനസഭാവദസ്സനത്ഥം വിസും കത്വാ വുത്തം. അഭിധമ്മേപി (വിഭ. ൨൧൯) ഹി പഞ്ഞായ കിച്ചവിസേസദസ്സനത്ഥം മഗ്ഗക്ഖണേ ച ഫലക്ഖണേ ച ഏകാവ പഞ്ഞാ അട്ഠധാ വിഭത്താ. അഭിസന്ദനപരിവാരന്തി ന്ഹാനിയചുണ്ണാനം ഉദകം വിയ ചിത്തചേതസികാനം സിനേഹനകിച്ചേന പരിവാരം ഹോതി. ഇദം സോമനസ്സസമ്പയുത്തമഗ്ഗവസേനേവ വുത്തം. ഉപേക്ഖാസമ്പയുത്തമഗ്ഗേ പന സോമനസ്സിന്ദ്രിയട്ഠാനേ ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം ¶ ദട്ഠബ്ബം. തം പന സമ്പയുത്താനം നാതിഉപബ്രൂഹനപരിവാരന്തി ഗഹേതബ്ബം. പവത്തസന്തതാധിപതേയ്യപരിവാരന്തി പവത്താ സന്തതി പവത്തസന്തതി, വത്തമാനസന്താനന്തി അത്ഥോ. അധിപതിഭാവോ ആധിപതേയ്യം, പവത്തസന്തതിയാ ആധിപതേയ്യം പവത്തസന്തതാധിപതേയ്യം. വത്തമാനജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ ഉപരിപവത്തിയാ ച പച്ചയത്താ പുബ്ബാപരവസേന പവത്തസന്തതിയാ ¶ അധിപതിഭാവേന അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയസ്സ പരിവാരം ഹോതി.

സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ ¶ ജാതാ ധമ്മാതിആദി സബ്ബേസം മഗ്ഗസമ്പയുത്തകാനം വണ്ണഭണനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ മഗ്ഗക്ഖണേ ജാതാതി മഗ്ഗസമുട്ഠിതാ ഏവ, ന അഞ്ഞേ. യസ്മാ പന മഗ്ഗസമുട്ഠിതമ്പി രൂപം കുസലാദിനാമം ന ലഭതി, തസ്മാ തം അപനേന്തോ ഠപേത്വാ ചിത്തസമുട്ഠാനം രൂപന്തി ആഹ. സബ്ബേവ ഹി തേ ധമ്മാ കുച്ഛിതാനം സലനാദീഹി അത്ഥേഹി കുസലാ. തേ ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തമാനാ നത്ഥി ഏതേസം ആസവാതി അനാസവാ. വട്ടമൂലം ഛിന്ദന്താ നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കത്വാ വട്ടതോ നിയ്യന്തീതി നിയ്യാനികാ. കുസലാകുസലസങ്ഖാതാ ചയാ അപേതത്താ അപചയസങ്ഖാതം നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തനതോ അപചയം ഗച്ഛന്തീതി അപചയഗാമിനോ, പവത്തം അപചിനന്താ വിദ്ധംസേന്താ ഗച്ഛന്തീതിപി അപചയഗാമിനോ. ലോകേ അപരിയാപന്നഭാവേന ലോകതോ ഉത്തരാ ഉത്തിണ്ണാതി ലോകുത്തരാ. നിബ്ബാനം ആരമ്മണം ഏതേസന്തി നിബ്ബാനാരമ്മണാ.

ഇമാനി അട്ഠിന്ദ്രിയാനീതിആദി പുബ്ബേ വുത്തപരിവാരഭാവസ്സ ച തേന സഹഗതാദിഭാവസ്സ ച ആദിവുത്തആകാരാനഞ്ച ദീപനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ അട്ഠിന്ദ്രിയാനീതി പുബ്ബേ വുത്തനയേന പഞ്ഞിന്ദ്രിയേന സഹ അട്ഠ. സഹജാതപരിവാരാതി അട്ഠസു ഏകേകേന സഹ ഇതരേ ഇതരേ സത്ത സഹജാതാ ഹുത്വാ തസ്സ സഹജാതപരിവാരാ ഹോന്തി. തഥേവ അഞ്ഞം അഞ്ഞസ്സ അഞ്ഞം അഞ്ഞസ്സാതി ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞപരിവാരാ ഹോന്തി. തഥേവ അഞ്ഞമഞ്ഞം നിസ്സയപരിവാരാ സമ്പയുത്തപരിവാരാ ച ഹോന്തി. സഹഗതാതി തേന അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയേന സഹ ഏകുപ്പാദാദിഭാവം ഗതാ. സഹജാതാതി തേനേവ സഹ ജാതാ. സംസട്ഠാതി തേനേവ സഹ മിസ്സിതാ. സമ്പയുത്താതി തേനേവ സമം ഏകുപ്പാദാദിപകാരേഹി യുത്താ. തേവാതി തേ ഏവ അട്ഠ ഇന്ദ്രിയധമ്മാ. തസ്സാതി അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയസ്സ. ആകാരാതി പരിവാരകോട്ഠാസാ.

ഫലക്ഖണേ ജാതാ ധമ്മാ സബ്ബേവ അബ്യാകതാ ഹോന്തീതി രൂപസ്സപി അബ്യാകതത്താ ചിത്തസമുട്ഠാനരൂപേന സഹ വുത്താ. മഗ്ഗസ്സേവ കുസലത്താ നിയ്യാനികത്താ അപചയഗാമിത്താ ച ഫലക്ഖണേ ‘‘കുസലാ’’തി ച ‘‘നിയ്യാനികാ’’തി ച ‘‘അപചയഗാമിനോ’’തി ച ന വുത്തം. ഇതീതിആദി വുത്തപ്പകാരനിഗമനം. തത്ഥ അട്ഠട്ഠകാനീതി ¶ അട്ഠസു മഗ്ഗഫലേസു ഏകേകസ്സ അട്ഠകസ്സ വസേന അട്ഠ ഇന്ദ്രിയഅട്ഠകാനി. ചതുസട്ഠി ഹോന്തീതി ചതുസട്ഠി ആകാരാ ഹോന്തി. ആസവാതിആദി ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ ¶ . ഇധ അരഹത്തമഗ്ഗവജ്ഝേയേവ ¶ ആസവേ അവത്വാ സേസമഗ്ഗത്തയവജ്ഝാനമ്പി വചനം ആസവക്ഖയവചനസാമഞ്ഞമത്തേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അരഹത്തമഗ്ഗഞാണമേവ ഹി കേചി ആസവേ അസേസേത്വാ ആസവാനം ഖേപനതോ ‘‘ഖയേ ഞാണ’’ന്തി വുച്ചതി. തസ്മായേവ ച അരഹായേവ ഖീണാസവോതി വുച്ചതീതി.

ആസവക്ഖയഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൬-൬൩. സച്ചഞാണചതുക്കദ്വയനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൦൮-൯. സച്ചഞാണചതുക്കദ്വയനിദ്ദേസേ ¶ ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോതിആദീനി വുത്തത്ഥാനേവ. മഗ്ഗസമങ്ഗിസ്സ ഞാണം ദുക്ഖേപേതം ഞാണന്തിആദി അനന്തരചതുക്കേ വിയ ഏകാഭിസമയവസേന വുത്തം. ദുവിധഞ്ഹി സച്ചഞാണം ലോകിയം ലോകുത്തരഞ്ച. ലോകികം ദുവിധം അനുബോധഞാണം പച്ചവേക്ഖണഞാണഞ്ച. അനുബോധഞാണം ആദികമ്മികസ്സ അനുസ്സവാദിവസേന നിരോധേ മഗ്ഗേ ച പവത്തതി, ദുക്ഖേ സമുദയേ ച ആരമ്മണകരണവസേന. പച്ചവേക്ഖണഞാണം പടിവിദ്ധസച്ചസ്സ ചതൂസുപി സച്ചേസു ആരമ്മണകരണവസേന. ലോകുത്തരം പടിവേധഞാണം നിരോധമാരമ്മണം കത്വാ കിച്ചതോ ചത്താരി സച്ചാനി പടിവിജ്ഝതി. യഥാഹ – ‘‘യോ, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖം പസ്സതി, ദുക്ഖസമുദയമ്പി സോ പസ്സതി, ദുക്ഖനിരോധമ്പി പസ്സതി, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിം പടിപദമ്പി പസ്സതീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൧൦൦) സബ്ബം വത്തബ്ബം. ഇധാപി ഇമിനാ വാരേന ഇദമേവ വുത്തം. തം പന ലോകുത്തരമ്പി ‘‘ദുക്ഖേ ഞാണ’’ന്തിആദീനി നാമാനി ലഭതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഇധ പന ലോകികഞാണമേവ അധിപ്പേതം. തസ്മായേവ ച തത്ഥ കതമം ദുക്ഖേ ഞാണന്തിആദിമാഹ.

തത്ഥ ദുക്ഖം ആരബ്ഭാതി ദുക്ഖസച്ചം ആലമ്ബിത്വാ, ആരമ്മണം കത്വാതി അത്ഥോ. പഞ്ഞാതിആദീസു തസ്സ തസ്സ അത്ഥസ്സ പാകടകരണസങ്ഖാതേന പഞ്ഞാപനട്ഠേന പഞ്ഞാ, തേന തേന വാ അനിച്ചാദിനാ പകാരേന ധമ്മേ ജാനാതീതിപി പഞ്ഞാ. ഇദമസ്സാ സഭാവപദം. പജാനനാകാരോ പജാനനാ. അനിച്ചാദീനി വിചിനാതീതി വിചയോ. പവിചയോതി ഉപസഗ്ഗേന പദം വഡ്ഢിതം, പകാരേന വിചയോതി അത്ഥോ. ചതുസച്ചധമ്മം വിചിനാതീതി ധമ്മവിചയോ. അനിച്ചാദീനം സമ്മാ ¶ ലക്ഖണവസേന സല്ലക്ഖണാ. സാ ഏവ ഉപസഗ്ഗനാനത്തേന ഉപലക്ഖണാ ¶ പച്ചുപലക്ഖണാതി വുത്താ. ഭുസം ലക്ഖണാ തേ തേ അനിച്ചാദിധമ്മേ പടിച്ച ഉപലക്ഖണാതി അത്ഥോ. പണ്ഡിതഭാവോ പണ്ഡിച്ചം. കുസലഭാവോ കോസല്ലം. നിപുണഭാവോ നേപുഞ്ഞം. അനിച്ചാദീനം വിഭാവനവസേന വേഭബ്യാ. അനിച്ചാദീനം ചിന്തനകവസേന ചിന്താ, യസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, തം അനിച്ചാദീനി ചിന്താപേതീതിപി ചിന്താ. അനിച്ചാദീനി ഉപപരിക്ഖതീതി ¶ ഉപപരിക്ഖാ. ഭൂരീതി പഥവീ. അയമ്പി സണ്ഹട്ഠേന വിത്ഥതട്ഠേന ച ഭൂരീ വിയാതി ഭൂരീ. അഥ വാ പഞ്ഞായേവ ഭൂതേ അത്ഥേ രമതീതി ഭൂരീതി വുച്ചതി. അസനി വിയ സിലുച്ചയേ കിലേസേ മേധതി ഹിംസതീതി മേധാ, ഖിപ്പം ഗഹണധാരണട്ഠേന വാ മേധാ. യസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, തം അത്തഹിതപടിപത്തിയം സമ്പയുത്തധമ്മേ ച യാഥാവലക്ഖണപടിവേധേ പരിനേതീതി പരിണായികാ. ധമ്മേ അനിച്ചാദിവസേന വിവിധാ പസ്സതീതി വിപസ്സനാ. സമ്മാ പകാരേഹി അനിച്ചാദീനി ജാനാതീതി സമ്പജാനോ, തസ്സ ഭാവോ സമ്പജഞ്ഞം. ഉപ്പഥപടിപന്നേ സിന്ധവേ വീഥിആരോപനത്ഥം പതോദോ വിയ ഉപ്പഥേ ധാവനകം കൂടചിത്തം വീഥിആരോപനത്ഥം വിജ്ഝതീതി പതോദോ വിയ പതോദോ.

ദസ്സനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കരോതീതി ഇന്ദ്രിയം, പഞ്ഞാസങ്ഖാതം ഇന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം. കിം വുത്തം ഹോതി? നയിദം ‘‘പുരിസസ്സ ഇന്ദ്രിയം പുരിസിന്ദ്രിയ’’ന്തിആദി വിയ പഞ്ഞായ ഇന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം. അഥ ഖോ പഞ്ഞാ ഏവ ഇന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയന്തി വുത്തം ഹോതി. അവിജ്ജായ ന കമ്പതീതി പഞ്ഞാബലം. കിലേസച്ഛേദനട്ഠേന പഞ്ഞാവ സത്ഥം പഞ്ഞാസത്ഥം. അച്ചുഗ്ഗതട്ഠേന പഞ്ഞാവ പാസാദോ പഞ്ഞാപാസാദോ. ആലോകനട്ഠേന പഞ്ഞാവ ആലോകോ പഞ്ഞാആലോകോ. ഓഭാസനട്ഠേന പഞ്ഞാവ ഓഭാസോ പഞ്ഞാഓഭാസോ. പജ്ജോതനട്ഠേന പഞ്ഞാവ പജ്ജോതോ പഞ്ഞാപജ്ജോതോ. പഞ്ഞവതോ ഹി ഏകപല്ലങ്കേന നിസിന്നസ്സ ദസസഹസ്സിലോകധാതു ഏകാലോകാ ഏകോഭാസാ ഏകപജ്ജോതാ ഹോതി. തേനേതം വുത്തം. ഇമേസു പന തീസു പദേസു ഏകപദേനാപി ഏതസ്മിം അത്ഥേ സിദ്ധേ യാനി പനേതാനി ഭഗവതാ ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, ആലോകാ. കതമേ ചത്താരോ? ചന്ദാലോകോ, സൂരിയാലോകോ, അഗ്ഗാലോകോ, പഞ്ഞാലോകോ. ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചത്താരോ ആലോകാ. ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, ഇമേസം ചതുന്നം ആലോകാനം യദിദം പഞ്ഞാലോകോ’’. തഥാ ¶ ‘‘ചത്താരോമേ ¶ , ഭിക്ഖവേ, ഓഭാസാ. ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, പജ്ജോതാ’’തി (അ. നി. ൪.൧൪൪-൧൪൫) സത്താനം അജ്ഝാസയവസേന സുത്താനി ദേസിതാനി. തദനുരൂപേനേവ ഇധാപി ഥേരേന ദേസനാ കതാ. അത്ഥോ ഹി അനേകേഹി ആകാരേഹി വിഭജ്ജമാനോ സുവിഭത്തോ ഹോതി, അഞ്ഞഥാ ച അഞ്ഞോ ബുജ്ഝതി, അഞ്ഞഥാ അഞ്ഞോതി. രതികരണട്ഠേന പന രതിദായകട്ഠേന രതിജനകട്ഠേന ചിത്തീകതട്ഠേന ദുല്ലഭപാതുഭാവട്ഠേന അതുലട്ഠേന അനോമസത്തപരിഭോഗട്ഠേന ച പഞ്ഞാവ രതനം പഞ്ഞാരതനം.

ന തേന സത്താ മുയ്ഹന്തി, സയം വാ ആരമ്മണേ ന മുയ്ഹതീതി അമോഹോ. ധമ്മവിചയപദം വുത്തത്ഥമേവ. കസ്മാ പനേതം പുന വുത്തന്തി? അമോഹസ്സ മോഹപടിപക്ഖഭാവദീപനത്ഥം. തേനേതം ദീപേതി ‘‘യ്വായം അമോഹോ, സോ ന കേവലം മോഹതോ അഞ്ഞോ ധമ്മോ, മോഹസ്സ പന പടിപക്ഖോ ധമ്മവിചയസങ്ഖാതോ അമോഹോ നാമ ഇധ അധിപ്പേതോ’’തി. സമ്മാദിട്ഠീതി യാഥാവനിയ്യാനികകുസലദിട്ഠി ¶ . ‘‘തത്ഥ കതമം ദുക്ഖസമുദയേ ഞാണം, തത്ഥ കതമം ദുക്ഖനിരോധേ ഞാണം, തത്ഥ കതമം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണ’’ന്തി പുച്ഛാവചനാനി സങ്ഖേപവസേന വുത്താനീതി.

സച്ചഞാണചതുക്കദ്വയനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬൪-൬൭. സുദ്ധികപടിസമ്ഭിദാഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൧൦. സുദ്ധികപടിസമ്ഭിദാഞാണനിദ്ദേസേ ¶ ഇമേസം ഞാണാനം പഭേദാഭാവതോയേവ ഹേട്ഠാ വിയ പഭേദം അദസ്സേത്വായേവ അത്ഥേസു ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാതിആദി വുത്തം. പഞ്ഞാപഭേദാഭാവേപി അത്തനാ പടിവിദ്ധചതുസച്ചധമ്മമത്തവസേന നാനത്തസബ്ഭാവതോ അത്ഥനാനത്തേ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ നാനത്തേതി അത്ഥാദീനം അനേകഭാവേ. വവത്ഥാനേതി അത്ഥാദീനം നിച്ഛയനേ. സല്ലക്ഖണേതി അത്ഥാദീനം സമ്മാദസ്സനേ. ഉപലക്ഖണേതി അത്ഥാദീനം ഭുസംദസ്സനേ. പഭേദേതി അത്ഥാദീനം നാനാഭേദേ. പഭാവനേതി അത്ഥാദീനം പാകടീകരണേന ഉപ്പാദനേ. ജോതനേതി അത്ഥാദീനം ദീപനേ. വിരോചനേതി അത്ഥാദീനം വിവിധാ ദീപനേ. പകാസനേതി അത്ഥാദീനം പഭാസനേ ¶ . ‘‘നാനത്തേ’’തി മൂലപദം കത്വാ സബ്ബസാധാരണവസേന വുത്തം. ‘‘വവത്ഥാനേ’’തി സോതാപന്നസ്സ വസേന, ‘‘സല്ലക്ഖണേ ഉപലക്ഖണേ’’തി സകദാഗാമിസ്സ വസേന, ‘‘പഭേദേ പഭാവനേ’’തി അനാഗാമിസ്സ വസേന, ‘‘ജോതനേ വിരോചനേ പകാസനേ’’തി അരഹതോ വസേന വുത്തന്തി ഏവമ്പേത്ഥ യോജനാ കാതബ്ബാതി.

സുദ്ധികപടിസമ്ഭിദാഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഇതി സദ്ധമ്മപ്പകാസിനിയാ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗ-അട്ഠകഥായ

പഠമോ ഭാഗോ നിട്ഠിതോ.