📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

ഖുദ്ദകനികായേ

പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗ-അട്ഠകഥാ

(ദുതിയോ ഭാഗോ)

൬൮. ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൧൧. ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണനിദ്ദേസേ തഥാഗതസ്സാതി വചനേ ഉദ്ദേസേ സരൂപതോ അവിജ്ജമാനേപി ‘‘ഛ ഞാണാനി അസാധാരണാനി സാവകേഹീ’’തി (പടി. മ. മാതികാ ൧.൭൩) വുത്തത്താ ‘‘തഥാഗതസ്സാ’’തി വുത്തമേവ ഹോതി. തസ്മാ ഉദ്ദേസേ അത്ഥതോ സിദ്ധസ്സ തഥാഗതവചനസ്സ നിദ്ദേസേ ഗഹണം കതം. സത്തേ പസ്സതീതി രൂപാദീസു ഛന്ദരാഗേന സത്തതായ ലഗ്ഗതായ സത്താ, തേ സത്തേ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണേന ചക്ഖുനാ പസ്സതി ഓലോകേതി. അപ്പരജക്ഖേതി പഞ്ഞാമയേ അക്ഖിമ്ഹി അപ്പം രാഗാദിരജോ ഏതേസന്തി അപ്പരജക്ഖാ, അപ്പം രാഗാദിരജോ ഏതേസന്തി വാ അപ്പരജക്ഖാ. തേ അപ്പരജക്ഖേ. മഹാരജക്ഖേതി പഞ്ഞാമയേ അക്ഖിമ്ഹി മഹന്തം രാഗാദിരജോ ഏതേസന്തി മഹാരജക്ഖാ, മഹന്തം രാഗാദിരജോ ഏതേസന്തി വാ മഹാരജക്ഖാ. തിക്ഖിന്ദ്രിയേ മുദിന്ദ്രിയേതി തിക്ഖാനി സദ്ധാദീനി ഇന്ദ്രിയാനി ഏതേസന്തി തിക്ഖിന്ദ്രിയാ, മുദൂനി സദ്ധാദീനി ഇന്ദ്രിയാനി ഏതേസന്തി മുദിന്ദ്രിയാ. സ്വാകാരേ ദ്വാകാരേതി സുന്ദരാ സദ്ധാദയോ ആകാരാ കോട്ഠാസാ ഏതേസന്തി സ്വാകാരാ, കുച്ഛിതാ ഗരഹിതാ സദ്ധാദയോ ആകാരാ കോട്ഠാസാ ഏതേസന്തി ദ്വാകാരാ. സുവിഞ്ഞാപയേ ദുവിഞ്ഞാപയേതി യേ കഥിതം കാരണം സല്ലക്ഖേന്തി സുഖേന സക്കാ ഹോന്തി വിഞ്ഞാപേതും, തേ സുവിഞ്ഞാപയാ, തബ്ബിപരീതാ ദുവിഞ്ഞാപയാ. അപ്പേകച്ചേ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവിനോതി അപി ഏകേ പരലോകഞ്ചേവ രാഗാദിവജ്ജഞ്ച ഭയതോ പസ്സന്തേ, ഇമസ്സ പന പദസ്സ നിദ്ദേസേ പരലോകസ്സേവ ന വുത്തത്താ ഖന്ധാദിലോകേ ച രാഗാദിവജ്ജേ ച പരം ബാള്ഹം ഭയം പസ്സനസീലാതി പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവിനോ. തേ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവിനേതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. അപ്പേകച്ചേ ന പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവിനോതി തബ്ബിപരീതേ. ലോകോതി ച ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന. വജ്ജന്തി ച വജ്ജനീയട്ഠേന. ഏത്താവതാ ഉദ്ദേസസ്സ നിദ്ദേസോ കതോ ഹോതി.

പുന നിദ്ദേസസ്സ പടിനിദ്ദേസം കരോന്തോ അപ്പരജക്ഖേ മഹാരജക്ഖേതിആദിമാഹ. തത്ഥ തീസു രതനേസു ഓകപ്പനസങ്ഖാതാ സദ്ധാ അസ്സ അത്ഥീതി സദ്ധോ. സോ സദ്ധാസമ്പന്നോ പുഗ്ഗലോ അസ്സദ്ധിയരജസ്സ ചേവ അസ്സദ്ധിയമൂലകസ്സ സേസാകുസലരജസ്സ ച അപ്പകത്താ അപ്പരജക്ഖോ. നത്ഥി ഏതസ്സ സദ്ധാതി അസ്സദ്ധോ. സോ വുത്തപ്പകാരസ്സ രജസ്സ മഹന്തത്താ മഹാരജക്ഖോ. ആരദ്ധം വീരിയമനേനാതി ആരദ്ധവീരിയോ. സോ കോസജ്ജരജസ്സ ചേവ കോസജ്ജമൂലകസ്സ സേസാകുസലരജസ്സ ച അപ്പകത്താ അപ്പരജക്ഖോ. ഹീനവീരിയത്താ കുച്ഛിതേന ആകാരേന സീദതീതി കുസീദോ, കുസീദോ ഏവ കുസീതോ. സോ വുത്തപ്പകാരസ്സ രജസ്സ മഹന്തത്താ മഹാരജക്ഖോ. ആരമ്മണം ഉപേച്ച ഠിതാ സതി അസ്സാതി ഉപട്ഠിതസ്സതി. സോ മുട്ഠസ്സച്ചരജസ്സ ചേവ മുട്ഠസ്സച്ചമൂലകസ്സ സേസാകുസലരജസ്സ ച അപ്പകത്താ അപ്പരജക്ഖോ. മുട്ഠാ നട്ഠാ സതി അസ്സാതി മുട്ഠസ്സതി. സോ വുത്തപ്പകാരസ്സ രജസ്സ മഹന്തത്താ മഹാരജക്ഖോ. അപ്പനാസമാധിനാ ഉപചാരസമാധിനാ വാ ആരമ്മണേ സമം, സമ്മാ വാ ആഹിതോ ഠിതോതി സമാഹിതോ, സമാഹിതചിത്തോതി വാ സമാഹിതോ. സോ ഉദ്ധച്ചരജസ്സ ചേവ ഉദ്ധച്ചമൂലകസ്സ സേസാകുസലരജസ്സ ച അപ്പകത്താ അപ്പരജക്ഖോ. ന സമാഹിതോ അസമാഹിതോ. സോ വുത്തപ്പകാരസ്സ രജസ്സ മഹന്തത്താ മഹാരജക്ഖോ. ഉദയത്ഥഗാമിനീ പഞ്ഞാ അസ്സ അത്ഥീതി പഞ്ഞവാ. സോ മോഹരജസ്സ ചേവ മോഹമൂലകസ്സ സേസാകുസലരജസ്സ ച അപ്പകത്താ അപ്പരജക്ഖോ. മോഹമൂള്ഹത്താ ദുട്ഠാ പഞ്ഞാ അസ്സാതി ദുപ്പഞ്ഞോ. സോ വുത്തപ്പകാരസ്സ രജസ്സ മഹന്തത്താ മഹാരജക്ഖോ. സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ തിക്ഖിന്ദ്രിയോതി ബഹുലം ഉപ്പജ്ജമാനായ ബലവതിയാ സദ്ധായ സദ്ധോ, തേനേവ സദ്ധിന്ദ്രിയേന തിക്ഖിന്ദ്രിയോ. അസ്സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ മുദിന്ദ്രിയോതി ബഹുലം ഉപ്പജ്ജമാനേന അസ്സദ്ധിയേന അസ്സദ്ധോ, അന്തരന്തരാ ഉപ്പജ്ജമാനേന ദുബ്ബലേന സദ്ധിന്ദ്രിയേന മുദിന്ദ്രിയോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ സ്വാകാരോതി തായ ഏവ സദ്ധായ സോഭനാകാരോ. അസ്സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ ദ്വാകാരോതി തേനേവ അസ്സദ്ധിയേന വിരൂപാകാരോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. സുവിഞ്ഞാപയോതി സുഖേന വിഞ്ഞാപേതും സക്കുണേയ്യോ. ദുവിഞ്ഞാപയോതി ദുക്ഖേന വിഞ്ഞാപേതും സക്കുണേയ്യോ. പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീതി ഏത്ഥ യസ്മാ പഞ്ഞാസമ്പന്നസ്സേവ സദ്ധാദീനി സുപരിസുദ്ധാനി ഹോന്തി, തസ്മാ സുപരിസുദ്ധസദ്ധാദിസമ്പന്നോ തംസമ്പയുത്തായ, സുപരിസുദ്ധസദ്ധാദിസമ്പന്നോപി വാ തപ്പച്ചയായ പഞ്ഞായ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ ഹോതി. തസ്മാ ഏവ ഹി സദ്ധാദയോപി ചത്താരോ ‘‘പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ’’തി വുത്താ.

൧൧൨. ഇദാനി ‘‘പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തം ലോകഞ്ച വജ്ജഞ്ച ദസ്സേതും ലോകോതിആദിമാഹ. ഏത്ഥ ഖന്ധാ ഏവ ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന ലോകോതി ഖന്ധലോകോ. സേസദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. വിപത്തിഭവലോകോതി അപായലോകോ. സോ ഹി അനിട്ഠഫലത്താ വിരൂപോ ലാഭോതി വിപത്തി, ഭവതീതി ഭവോ, വിപത്തി ഏവ ഭവോ വിപത്തിഭവോ, വിപത്തിഭവോ ഏവ ലോകോ വിപത്തിഭവലോകോ. വിപത്തിസമ്ഭവലോകോതി അപായൂപഗം കമ്മം. തഞ്ഹി സമ്ഭവതി ഏതസ്മാ ഫലന്തി സമ്ഭവോ, വിപത്തിയാ സമ്ഭവോ വിപത്തിസമ്ഭവോ, വിപത്തിസമ്ഭവോ ഏവ ലോകോ വിപത്തിസമ്ഭവലോകോ. സമ്പത്തിഭവലോകോതി സുഗതിലോകോ. സോ ഹി ഇട്ഠഫലത്താ സുന്ദരോ ലാഭോതി സമ്പത്തി, ഭവതീതി ഭവോ, സമ്പത്തി ഏവ ഭവോ സമ്പത്തിഭവോ, സമ്പത്തിഭവോ ഏവ ലോകോ സമ്പത്തിഭവലോകോ. സമ്പത്തിസമ്ഭവലോകോതി സുഗതൂപഗം കമ്മം. തഞ്ഹി സമ്ഭവതി ഏതസ്മാ ഫലന്തി സമ്ഭവോ, സമ്പത്തിയാ സമ്ഭവോ സമ്പത്തിസമ്ഭവോ, സമ്പത്തിസമ്ഭവോ ഏവ ലോകോ സമ്പത്തിസമ്ഭവലോകോ. ഏകോ ലോകോതിആദീനി ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥാനേവ.

വജ്ജന്തി നപുംസകവചനം അസുകോതി അനിദ്ദിട്ഠത്താ കതം. കിലേസാതി രാഗാദയോ. ദുച്ചരിതാതി പാണാതിപാതാദയോ. അഭിസങ്ഖാരാതി പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരാദയോ. ഭവഗാമികമ്മാതി അത്തനോ വിപാകദാനവസേന ഭവം ഗച്ഛന്തീതി ഭവഗാമിനോ, അഭിസങ്ഖാരേസുപി വിപാകജനകാനേവ കമ്മാനി വുത്താനി. ഇതീതി വുത്തപ്പകാരനിദസ്സനം. ഇമസ്മിഞ്ച ലോകേ ഇമസ്മിഞ്ച വജ്ജേതി വുത്തപ്പകാരേ ലോകേ ച വജ്ജേ ച. തിബ്ബാ ഭയസഞ്ഞാതി ബലവതീ ഭയസഞ്ഞാ. തിബ്ബാതി പരസദ്ദസ്സ അത്ഥോ വുത്തോ, ഭയസഞ്ഞാതി ഭയസദ്ദസ്സ, ലോകവജ്ജദ്വയമ്പി ഹി ഭയവത്ഥുത്താ സയഞ്ച സഭയത്താ ഭയം, ഭയമിതി സഞ്ഞാ ഭയസഞ്ഞാ. പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതീതി തം തം പടിച്ച ഉപേച്ച ഠിതാ ഹോതി. സേയ്യഥാപി ഉക്ഖിത്താസികേ വധകേതി യഥാ നാമ പഹരിതും ഉച്ചാരിതഖഗ്ഗേ പച്ചാമിത്തേ തിബ്ബാ ഭയസഞ്ഞാ പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി, ഏവമേവ ലോകേ ച വജ്ജേ ച തിബ്ബാ ഭയസഞ്ഞാ പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി. ഇമേഹി പഞ്ഞാസായ ആകാരേഹീതി അപ്പരജക്ഖപഞ്ചകാദീസു ദസസു പഞ്ചകേസു ഏകേകസ്മിം പഞ്ചന്നം പഞ്ചന്നം ആകാരാനം വസേന പഞ്ഞാസായ ആകാരേഹി. ഇമാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനീതി സദ്ധിന്ദ്രിയാദീനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി. ജാനാതീതി തഥാഗതോ പഞ്ഞായ പജാനാതി. പസ്സതീതി ദിബ്ബചക്ഖുനാ ദിട്ഠം വിയ കരോതി. അഞ്ഞാതീതി സബ്ബാകാരമരിയാദാഹി ജാനാതി. പടിവിജ്ഝതീതി ഏകദേസം അസേസേത്വാ നിരവസേസദസ്സനവസേന പഞ്ഞായ പദാലേതീതി.

ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬൯. ആസയാനുസയഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൧൩. ആസയാനുസയഞാണനിദ്ദേസേ ഇധ തഥാഗതോതിആദി പഞ്ചധാ ഠപിതോ നിദ്ദേസോ. തത്ഥ ആസയാനുസയാ വുത്തത്ഥാ ഏവ. ചരിതന്തി പുബ്ബേ കതം കുസലാകുസലം കമ്മം. അധിമുത്തിന്തി സമ്പതി കുസലേ അകുസലേ വാ ചിത്തവോസഗ്ഗോ. ഭബ്ബാഭബ്ബേതി ഭബ്ബേ ച അഭബ്ബേ ച. അരിയായ ജാതിയാ സമ്ഭവന്തി ജായന്തീതി ഭബ്ബാ. വത്തമാനസമീപേ വത്തമാനവചനം. ഭവിസ്സന്തി ജായിസ്സന്തീതി വാ ഭബ്ബാ, ഭാജനഭൂതാതി അത്ഥോ. യേ അരിയമഗ്ഗപടിവേധസ്സ അനുച്ഛവികാ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നാ, തേ ഭബ്ബാ. വുത്തപടിപക്ഖാ അഭബ്ബാ.

കതമോ സത്താനം ആസയോതിആദി നിദ്ദേസസ്സ പടിനിദ്ദേസോ. തത്ഥ സസ്സതോതി നിച്ചോ. ലോകോതി അത്താ. ഇധ സരീരംയേവ നസ്സതി, അത്താ പന ഇധ പരത്ഥ ച സോയേവാതി മഞ്ഞന്തി. സോ ഹി സയംയേവ ആലോകേതീതി കത്വാ ‘‘ലോകോ’’തി മഞ്ഞന്തി. അസസ്സതോതി അനിച്ചോ. അത്താ സരീരേനേവ സഹ നസ്സതീതി മഞ്ഞന്തി. അന്തവാതി പരിത്തേ കസിണേ ഝാനം ഉപ്പാദേത്വാ തംപരിത്തകസിണാരമ്മണം ചിത്തം സപരിയന്തോ അത്താതി മഞ്ഞന്തി. അനന്തവാതി ന അന്തവാ അപ്പമാണേ കസിണേ ഝാനം ഉപ്പാദേത്വാ തംഅപ്പമാണകസിണാരമ്മണം ചിത്തം അപരിയന്തോ അത്താതി മഞ്ഞന്തി. തം ജീവം തം സരീരന്തി ജീവോ ച സരീരഞ്ച തംയേവ. ജീവോതി അത്താ, ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന നപുംസകവചനം കതം. സരീരന്തി രാസട്ഠേന ഖന്ധപഞ്ചകം. അഞ്ഞം ജീവം അഞ്ഞം സരീരന്തി അഞ്ഞോ ജീവോ അഞ്ഞം ഖന്ധപഞ്ചകം. ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാതി ഖന്ധാ ഇധേവ വിനസ്സന്തി, സത്തോ മരണതോ പരം ഹോതി വിജ്ജതി ന നസ്സതി. ‘‘തഥാഗതോ’’തി ചേത്ഥ സത്താധിവചനന്തി വദന്തി. കേചി പന ‘‘തഥാഗതോതി അരഹാ’’തി വദന്തി. ഇമേ ‘‘ന ഹോതീ’’തി പക്ഖേ ദോസം ദിസ്വാ ഏവം ഗണ്ഹന്തി. ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാതി ഖന്ധാപി ഇധേവ നസ്സന്തി, തഥാഗതോ ച മരണതോ പരം ന ഹോതി ഉച്ഛിജ്ജതി വിനസ്സതി. ഇമേ ‘‘ഹോതീ’’തി പക്ഖേ ദോസം ദിസ്വാ ഏവം ഗണ്ഹന്തി. ഹോതി ച ന ച ഹോതീതി ഇമേ ഏകേകപക്ഖപരിഗ്ഗഹേ ദോസം ദിസ്വാ ഉഭയപക്ഖം ഗണ്ഹന്തി. നേവ ഹോതി ന ന ഹോതീതി ഇമേ ഉഭയപക്ഖപരിഗ്ഗഹേ ഉഭയദോസാപത്തിം ദിസ്വാ ‘‘ഹോതീതി ച ന ഹോതി, നേവ ഹോതീതി ച ന ഹോതീ’’തി അമരാവിക്ഖേപപക്ഖം ഗണ്ഹന്തി.

അയം പനേത്ഥ അട്ഠകഥാനയോ – ‘‘സസ്സതോ ലോകോതി വാ’’തിആദീഹി ദസഹാകാരേഹി ദിട്ഠിപഭേദോവ വുത്തോ. തത്ഥ സസ്സതോ ലോകോതി ച ഖന്ധപഞ്ചകം ലോകോതി ഗഹേത്വാ ‘‘അയം ലോകോ നിച്ചോ ധുവോ സബ്ബകാലികോ’’തി ഗണ്ഹന്തസ്സ സസ്സതന്തി ഗഹണാകാരപ്പവത്താ ദിട്ഠി. അസസ്സതോതി തമേവ ലോകം ‘‘ഉച്ഛിജ്ജതി വിനസ്സതീ’’തി ഗണ്ഹന്തസ്സ ഉച്ഛേദഗ്ഗഹണാകാരപ്പവത്താ ദിട്ഠി. അന്തവാതി പരിത്തകസിണലാഭിനോ സുപ്പമത്തേ വാ സരാവമത്തേ വാ കസിണേ സമാപന്നസ്സ അന്തോസമാപത്തിയം പവത്തിതരൂപാരൂപധമ്മേ ‘‘ലോകോ’’തി ച കസിണപരിച്ഛേദന്തേന ‘‘അന്തവാ’’തി ച ഗണ്ഹന്തസ്സ ‘‘അന്തവാ ലോകോ’’തി ഗഹണാകാരപ്പവത്താ ദിട്ഠി. സാ സസ്സതദിട്ഠിപി ഹോതി ഉച്ഛേദദിട്ഠിപി. വിപുലകസിണലാഭിനോ പന തസ്മിം കസിണേ സമാപന്നസ്സ അന്തോസമാപത്തിയം പവത്തിതരൂപാരൂപധമ്മേ ‘‘ലോകോ’’തി ച കസിണപരിച്ഛേദന്തേന ‘‘ന അന്തവാ’’തി ച ഗണ്ഹന്തസ്സ ‘‘അനന്തവാ ലോകോ’’തി ഗഹണാകാരപ്പവത്താ ദിട്ഠി. സാ സസ്സതദിട്ഠിപി ഹോതി ഉച്ഛേദദിട്ഠിപി. തം ജീവം തം സരീരന്തി ഭേദനധമ്മസ്സ സരീരസ്സേവ ‘‘ജീവ’’ന്തി ഗഹിതത്താ ‘‘സരീരേ ഉച്ഛിജ്ജമാനേ ജീവമ്പി ഉച്ഛിജ്ജതീ’’തി ഉച്ഛേദഗ്ഗഹണാകാരപ്പവത്താ ദിട്ഠി. ദുതിയപദേ സരീരതോ അഞ്ഞസ്സ ജീവസ്സ ഗഹിതത്താ ‘‘സരീരേ ഉച്ഛിജ്ജമാനേപി ജീവം ന ഉച്ഛിജ്ജതീ’’തി സസ്സതഗ്ഗഹണാകാരപ്പവത്താ ദിട്ഠി. ഹോതി തഥാഗതോതിആദീസു ‘‘സത്തോ തഥാഗതോ നാമ, സോ പരം മരണാ ഹോതീ’’തി ഗണ്ഹതോ പഠമാ സസ്സതദിട്ഠി. ‘‘ന ഹോതീ’’തി ഗണ്ഹതോ ദുതിയാ ഉച്ഛേദദിട്ഠി. ‘‘ഹോതി ച ന ച ഹോതീ’’തി ഗണ്ഹതോ തതിയാ ഏകച്ചസസ്സതദിട്ഠി. ‘‘നേവ ഹോതി ന ന ഹോതീ’’തി ഗണ്ഹതോ ചതുത്ഥാ അമരാവിക്ഖേപദിട്ഠീതി.

ഇതീതി വുത്തപ്പകാരദിട്ഠിനിസ്സയനിദസ്സനം. ഭവദിട്ഠിസന്നിസ്സിതാ വാ സത്താ ഹോന്തി വിഭവദിട്ഠിസന്നിസ്സിതാ വാതി ഭവോ വുച്ചതി സസ്സതോ, സസ്സതവസേന ഉപ്പജ്ജമാനദിട്ഠി ഭവദിട്ഠി, ഭവോതി ദിട്ഠീതി വുത്തം ഹോതി. വിഭവോ വുച്ചതി ഉച്ഛേദോ, ഉച്ഛേദവസേന ഉപ്പജ്ജമാനദിട്ഠി വിഭവദിട്ഠി, വിഭവോതി ദിട്ഠീതി വുത്തം ഹോതി. വുത്തപ്പകാരാ ദസവിധാ ദിട്ഠി ഭവദിട്ഠി ച വിഭവദിട്ഠി ചാതി ദ്വിധാവ ഹോതി. താസു ദ്വീസു ഏകേകം സന്നിസ്സിതാ അപസ്സിതാ അല്ലീനാ സത്താ ഹോന്തി.

ഏതേ വാ പന ഉഭോ അന്തേ അനുപഗമ്മാതി ഏത്ഥ ‘‘അഗ്ഗിതോ വാ ഉദകതോ വാ മിഥുഭേദാ വാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൧൫൨) വിയ വാ-സദ്ദോ സമുച്ചയത്ഥോ. ഏതേ വുത്തപ്പകാരേ സസ്സതുച്ഛേദവസേന ദ്വേ പക്ഖേ ച ന ഉപഗന്ത്വാ അനല്ലീയിത്വാ പഹായാതി അത്ഥോ. ‘‘അനുലോമികാ വാ ഖന്തീ’’തി വികപ്പത്ഥോവ. ഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പന്നേസൂതി ഇമേസം ജരാമരണാദീനം പച്ചയാ ഇദപ്പച്ചയാ, ഇദപ്പച്ചയാ ഏവ ഇദപ്പച്ചയതാ, ഇദപ്പച്ചയാനം വാ സമൂഹോ ഇദപ്പച്ചയതാ. ലക്ഖണം പനേത്ഥ സദ്ദസത്ഥതോ പരിയേസിതബ്ബം. തേ തേ പച്ചയേ പടിച്ച സഹ സമ്മാ ച ഉപ്പന്നാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാ. തസ്സാ ഇദപ്പച്ചയതായ ച തേസു പടിച്ചസമുപ്പന്നേസു ച ധമ്മേസു. അനുലോമികാതി ലോകുത്തരധമ്മാനം അനുലോമതോ അനുലോമികാ. ഖന്തീതി ഞാണം. ഞാണഞ്ഹി ഖമനതോ ഖന്തി. പടിലദ്ധാ ഹോതീതി സത്തേഹി അധിഗതാ ഹോതി. ഇദപ്പച്ചയതായ ഖന്തിയാ ഉച്ഛേദത്താനുപഗമോ ഹോതി പച്ചയുപ്പന്നധമ്മാനം പച്ചയസാമഗ്ഗിയം ആയത്തവുത്തിത്താ പച്ചയാനുപരമദസ്സനേന ഫലാനുപരമദസ്സനതോ. പടിച്ചസമുപ്പന്നേസു ധമ്മേസു ഖന്തിയാ സസ്സതത്താനുപഗമോ ഹോതി പച്ചയസാമഗ്ഗിയം നവനവാനം പച്ചയുപ്പന്നധമ്മാനം ഉപ്പാദദസ്സനതോ. ഏവമേതേ ഉഭോ അന്തേ അനുപഗമ്മ പടിച്ചസമുപ്പാദപടിച്ചസമുപ്പന്നധമ്മദസ്സനേന ന ഉച്ഛേദോ ന സസ്സതോതി പവത്തം സമ്മാദസ്സനം ‘‘അനുലോമികാ ഖന്തീ’’തി വേദിതബ്ബം. ഏവഞ്ഹി തദുഭയദിട്ഠിപടിപക്ഖഭൂതാ സമ്മാദിട്ഠി വുത്താ ഹോതി. യഥാഭൂതം വാ ഞാണന്തി യഥാഭൂതം യഥാസഭാവം നേയ്യം. തത്ഥ പവത്തഞാണമ്പി വിസയവോഹാരേന ‘‘യഥാഭൂതഞാണ’’ന്തി വുത്തം. തം പന സങ്ഖാരുപേക്ഖാപരിയന്തം വിപസ്സനാഞാണം ഇധാധിപ്പേതം. ഹേട്ഠാ പന ‘‘യഥാഭൂതഞാണദസ്സന’’ന്തി ഭയതൂപട്ഠാനഞാണം വുത്തം. യഥാഭൂതം വാ ഞാണം സത്തേഹി പടിലദ്ധം ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ.

ഇദാനി ‘‘സസ്സതോ ലോകോ’’തിആദീഹി മിച്ഛാദിട്ഠിപരിഭാവിതം ‘‘ഏതേ വാ പനാ’’തിആദീഹി സമ്മാദിട്ഠിപരിഭാവിതം സത്തസന്താനം ദസ്സേത്വാ ‘‘കാമം സേവന്തഞ്ഞേവാ’’തിആദീഹി സേസാകുസലേഹി സേസകുസലേഹി ച പരിഭാവിതം സത്തസന്താനം ദസ്സേതി. തത്ഥ കാമം സേവന്തംയേവ പുഗ്ഗലം തഥാഗതോ ജാനാതീതി യോജനാ കാതബ്ബാ. സേവന്തന്തി ച അഭിണ്ഹസമുദാചാരവസേന സേവമാനം. പുബ്ബേ ആസേവിതവസേന കിലേസകാമോ ഗരു അസ്സാതി കാമഗരുകോ. തഥേവ കാമോ ആസയേ സന്താനേ അസ്സാതി കാമാസയോ. സന്താനവസേനേവ കാമേ അധിമുത്തോ ലഗ്ഗോതി കാമാധിമുത്തോ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. നേക്ഖമ്മാദീനി വുത്തത്ഥാനേവ. കാമാദീഹി ച തീഹി സേസാകുസലാ, നേക്ഖമ്മാദീഹി തീഹി സേസകുസലാ ഗഹിതാവ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ. ‘‘അയം സത്താനം ആസയോ’’തി തിധാ വുത്തം സന്താനമേവ ദസ്സേതി.

അയം പനേത്ഥ അട്ഠകഥാനയോ – ‘‘ഇതി ഭവദിട്ഠിസന്നിസ്സിതാ വാ’’തി ഏവം സസ്സതദിട്ഠിം വാ സന്നിസ്സിതാ. സസ്സതദിട്ഠി ഹി ഏത്ഥ ഭവദിട്ഠീതി വുത്താ, ഉച്ഛേദദിട്ഠി ച വിഭവദിട്ഠീതി. സബ്ബദിട്ഠീനഞ്ഹി സസ്സതുച്ഛേദദിട്ഠീഹി സങ്ഗഹിതത്താ സബ്ബേപിമേ ദിട്ഠിഗതികാ സത്താ ഇമാവ ദ്വേ ദിട്ഠിയോ സന്നിസ്സിതാ ഹോന്തി. വുത്തമ്പി ചേതം ‘‘ദ്വയനിസ്സിതോ ഖ്വായം, കച്ചാന, ലോകോ യേഭുയ്യേന അത്ഥിതഞ്ചേവ നത്ഥിതഞ്ചാ’’തി (സം. നി. ൨.൧൫). ഏത്ഥ ഹി അത്ഥിതാതി സസ്സതം. നത്ഥിതാതി ഉച്ഛേദോ. അയം താവ വട്ടനിസ്സിതാനം പുഥുജ്ജനാനം സത്താനം ആസയോ. ഇദാനി വിവട്ടനിസ്സിതാനം സുദ്ധസത്താനം ആസയം ദസ്സേതും ‘‘ഏതേ വാ പന ഉഭോ അന്തേ അനുപഗമ്മാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ‘‘ഏതേ വാ പനാ’’തി ഏതേയേവ. ‘‘ഉഭോ അന്തേ’’തി സസ്സതുച്ഛേദസങ്ഖാതേ ദ്വേ അന്തേ. ‘‘അനുപഗമ്മാ’’തി ന അല്ലീയിത്വാ. ‘‘ഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പന്നേസു ധമ്മേസൂ’’തി ഇദപ്പച്ചയതായ ചേവ പടിച്ചസമുപ്പന്നധമ്മേസു ച. ‘‘അനുലോമികാ ഖന്തീ’’തി വിപസ്സനാഞാണം. ‘‘യഥാഭൂതം ഞാണ’’ന്തി മഗ്ഗഞാണം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യാ പടിച്ചസമുപ്പാദേ ചേവ പടിച്ചസമുപ്പന്നധമ്മേസു ച ഏതേ ഉഭോ സസ്സതുച്ഛേദഅന്തേ അനുപഗന്ത്വാ വിപസ്സനാ പടിലദ്ധാ, യഞ്ച തതോ ഉത്തരി മഗ്ഗഞാണം, അയം സത്താനം ആസയോ. അയം വട്ടനിസ്സിതാനഞ്ച വിവട്ടനിസ്സിതാനഞ്ച സബ്ബേസമ്പി സത്താനം ആസയോ ഇദം വസനട്ഠാനന്തി. അയം ആചരിയാനം സമാനട്ഠകഥാ.

വിതണ്ഡവാദീ പനാഹ ‘‘മഗ്ഗോ നാമ വാസം വിദ്ധംസേന്തോ ഗച്ഛതി, ത്വം മഗ്ഗോ വാസോതി വദേസീ’’തി? സോ വത്തബ്ബോ ‘‘ത്വം അരിയവാസഭാണകോ ഹോസി ന ഹോസീ’’തി? സചേ ‘‘ന ഹോമീ’’തി വദതി, ‘‘ത്വം അഭാണകതായ ന ജാനാസീ’’തി വത്തബ്ബോ. സചേ ‘‘ഭാണകോസ്മീ’’തി വദതി, ‘‘സുത്തം ആഹരാ’’തി വത്തബ്ബോ. സചേ ആഹരതി, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ ആഹരതി, സയം ആഹരിതബ്ബം ‘‘ദസയിമേ, ഭിക്ഖവേ, അരിയാവാസാ, യദരിയാ ആവസിംസു വാ ആവസന്തി വാ ആവസിസ്സന്തി വാ’’തി (അ. നി. ൧൦.൧൯). ഏതഞ്ഹി സുത്തം മഗ്ഗസ്സ വാസഭാവം ദീപേതി. തസ്മാ സുകഥിതമേവേതന്തി. ഇമം പന ഭഗവാ സത്താനം ആസയം ജാനന്തോ ഇമേസഞ്ച ദിട്ഠിഗതാനം ഇമേസഞ്ച വിപസ്സനാഞാണമഗ്ഗഞാണാനം അപ്പവത്തിക്ഖണേപി ജാനാതി ഏവ. തസ്മായേവ ച ‘‘കാമം സേവന്തംയേവ ജാനാതീ’’തിആദി വുത്തന്തി.

അനുസയനിദ്ദേസേ അനുസയാതി കേനട്ഠേന അനുസയാ? അനുസയനട്ഠേന. കോ ഏസ അനുസയനട്ഠോ നാമാതി? അപ്പഹീനട്ഠോ. ഏതേ ഹി അപ്പഹീനട്ഠേന തസ്സ തസ്സ സന്താനേ അനുസേന്തി നാമ. തസ്മാ ‘‘അനുസയാ’’തി വുച്ചന്തി. അനുസേന്തീതി അനുരൂപം കാരണം ലഭിത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി അത്ഥോ. അഥാപി സിയാ – അനുസയനട്ഠോ നാമ അപ്പഹീനാകാരോ, സോ ച ഉപ്പജ്ജതീതി വത്തും ന യുജ്ജതി, തസ്മാ ന അനുസയാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി. തത്രിദം പടിവചനം – ന അപ്പഹീനാകാരോ, അനുസയോതി പന അപ്പഹീനട്ഠേന ഥാമഗതകിലേസോ വുച്ചതി. സോ ചിത്തസമ്പയുത്തോ സാരമ്മണോ സപ്പച്ചയട്ഠേന സഹേതുകോ ഏകന്താകുസലോ അതീതോപി ഹോതി അനാഗതോപി പച്ചുപ്പന്നോപി, തസ്മാ ഉപ്പജ്ജതീതി വത്തും യുജ്ജതീതി. തത്രിദം പമാണം – ഇധേവ താവ അഭിസമയകഥായ (പടി. മ. ൩.൨൧) ‘‘പച്ചുപ്പന്നേ കിലേസേ പജഹതീ’’തി പുച്ഛം കത്വാ അനുസയാനം പച്ചുപ്പന്നഭാവസ്സ അത്ഥിതായ ‘‘ഥാമഗതോ അനുസയം പജഹതീ’’തി വുത്തം. ധമ്മസങ്ഗണിയം മോഹസ്സ പദഭാജനേ ‘‘അവിജ്ജാനുസയോ അവിജ്ജാപരിയുട്ഠാനം അവിജ്ജാലങ്ഗീ മോഹോ അകുസലമൂലം, അയം തസ്മിം സമയേ മോഹോ ഹോതീ’’തി (ധ. സ. ൩൯൦) അകുസലചിത്തേന സദ്ധിം മോഹസ്സ ഉപ്പന്നഭാവോ വുത്തോ. കഥാവത്ഥുസ്മിം ‘‘അനുസയാ അബ്യാകതാ അനുസയാ അഹേതുകാ അനുസയാ ചിത്തവിപ്പയുത്താ’’തി സബ്ബേ വാദാ പടിസേധിതാ. അനുസയയമകേ സത്തന്നം മഹാവാരാനം അഞ്ഞതരസ്മിം ഉപ്പജ്ജനവാരേ ‘‘യസ്സ കാമരാഗാനുസയോ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ പടിഘാനുസയോ ഉപ്പജ്ജതീ’’തിആദി (യമ. ൨.അനുസയയമക.൩൦൦) വുത്തം. തസ്മാ ‘‘അനുസേന്തീതി അനുരൂപം കാരണം ലഭിത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി യം വുത്തം, തം ഇമിനാ തന്തിപ്പമാണേന യുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യമ്പി ‘‘ചിത്തസമ്പയുത്തോ സാരമ്മണോ’’തിആദി വുത്തം, തമ്പി സുവുത്തമേവ. അനുസയോ ഹി നാമേസ പരിനിപ്ഫന്നോ ചിത്തസമ്പയുത്തോ അകുസലധമ്മോതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം.

കാമരാഗാനുസയോതിആദീസു കാമരാഗോ ച സോ അപ്പഹീനട്ഠേന അനുസയോ ചാതി കാമരാഗാനുസയോ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. കാമരാഗാനുസയോ ചേത്ഥ ലോഭസഹഗതചിത്തേസു സഹജാതവസേന ആരമ്മണവസേന ച മനാപേസു അവസേസകാമാവചരധമ്മേസു ആരമ്മണവസേനേവ ഉപ്പജ്ജമാനോ ലോഭോ. പടിഘാനുസയോ ച ദോമനസ്സസഹഗതചിത്തേസു സഹജാതവസേന ആരമ്മണവസേന ച അമനാപേസു അവസേസകാമാവചരധമ്മേസു ആരമ്മണവസേനേവ ഉപ്പജ്ജമാനോ ദോസോ. മാനാനുസയോ ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തലോഭസഹഗതചിത്തേസു സഹജാതവസേന ആരമ്മണവസേന ച ദുക്ഖവേദനാവജ്ജേസു അവസേസകാമാവചരധമ്മേസു രൂപാരൂപാവചരധമ്മേസു ച ആരമ്മണവസേനേവ ഉപ്പജ്ജമാനോ മാനോ. ദിട്ഠാനുസയോ ചതൂസു ദിട്ഠിഗതസമ്പയുത്തേസു. വിചികിച്ഛാനുസയോ വിചികിച്ഛാസഹഗതേ. അവിജ്ജാനുസയോ ദ്വാദസസു അകുസലചിത്തേസു സഹജാതവസേന ആരമ്മണവസേന ച. തയോപി അവസേസതേഭൂമകധമ്മേസു ആരമ്മണവസേനേവ ഉപ്പജ്ജമാനാ ദിട്ഠിവിചികിച്ഛാമോഹാ. ഭവരാഗാനുസയോ ചതൂസു ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തേസു ഉപ്പജ്ജമാനോപി സഹജാതവസേന ന വുത്തോ, ആരമ്മണവസേനേവ പന രൂപാരൂപാവചരധമ്മേസു ഉപ്പജ്ജമാനോ ലോഭോ വുത്തോ.

൧൧൪. ഇദാനി യഥാവുത്താനം അനുസയാനം അനുസയനട്ഠാനം ദസ്സേന്തോ യം ലോകേതിആദിമാഹ. തത്ഥ യം ലോകേ പിയരൂപന്തി യം ഇമസ്മിം ലോകേ പിയജാതികം പിയസഭാവം. സാതരൂപന്തി സാതജാതികം അസ്സാദപദട്ഠാനം ഇട്ഠാരമ്മണം. ഏത്ഥ സത്താനം കാമരാഗാനുസയോ അനുസേതീതി ഏതസ്മിം ഇട്ഠാരമ്മണേ സത്താനം അപ്പഹീനട്ഠേന കാമരാഗാനുസയോ അനുസേതി. ‘‘പിയരൂപം സാതരൂപ’’ന്തി ച ഇധ കാമാവചരധമ്മോയേവ അധിപ്പേതോ. യഥാ നാമ ഉദകേ നിമുഗ്ഗസ്സ ഹേട്ഠാ ച ഉപരി ച സമന്താ ച ഉദകമേവ ഹോതി, ഏവമേവ ഇട്ഠാരമ്മണേ രാഗുപ്പത്തി നാമ സത്താനം ആചിണ്ണസമാചിണ്ണാ. തഥാ അനിട്ഠാരമ്മണേ പടിഘുപ്പത്തി. ഇതി ഇമേസു ദ്വീസു ധമ്മേസൂതി ഏവം ഇമേസു ദ്വീസു ഇട്ഠാനിട്ഠാരമ്മണധമ്മേസു. അവിജ്ജാനുപതിതാതി കാമരാഗപടിഘസമ്പയുത്താ ഹുത്വാ ആരമ്മണകരണവസേന അവിജ്ജാ അനുപതിതാ അനുഗതാ. വിച്ഛേദം കത്വാപി പാഠോ. തദേകട്ഠോതി തായ അവിജ്ജായ സഹജേകട്ഠവസേന ഏകതോ ഠിതോ. മാനോ ച ദിട്ഠി ച വിചികിച്ഛാ ചാതി നവവിധമാനോ, ദ്വാസട്ഠിവിധാ ദിട്ഠി, അട്ഠവത്ഥുകാ വിചികിച്ഛാ, തദേകട്ഠോ മാനോ ച തദേകട്ഠാ ദിട്ഠി ച തദേകട്ഠാ വിചികിച്ഛാ ചാതി യോജനാ. ദട്ഠബ്ബാതി പസ്സിതബ്ബാ അവഗന്തബ്ബാ. തയോ ഏകതോ കത്വാ ബഹുവചനം കതം. ഭവരാഗാനുസയോ പനേത്ഥ കാമരാഗാനുസയേനേവ സങ്ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ.

ചരിതനിദ്ദേസേ തേരസ ചേതനാ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ. ദ്വാദസ അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ. ചതസ്സോ ആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരോ. തത്ഥ കാമാവചരോ പരിത്തഭൂമകോ. ഇതരോ മഹാഭൂമകോ. തീസുപി വാ ഏതേസു യോ കോചി അപ്പവിപാകോ പരിത്തഭൂമകോ, മഹാവിപാകോ മഹാഭൂമകോതി വേദിതബ്ബോ.

൧൧൫. അധിമുത്തിനിദ്ദേസേ സന്തീതി സംവിജ്ജന്തി. ഹീനാധിമുത്തികാതി ലാമകജ്ഝാസയാ. പണീതാധിമുത്തികാതി കല്യാണജ്ഝാസയാ. സേവന്തീതി നിസ്സയന്തി അല്ലീയന്തി. ഭജന്തീതി ഉപസങ്കമന്തി. പയിരുപാസന്തീതി പുനപ്പുനം ഉപസങ്കമന്തി. സചേ ഹി ആചരിയുപജ്ഝായാ ന സീലവന്തോ ഹോന്തി, അന്തേവാസികസദ്ധിവിഹാരികാ സീലവന്തോ, തേ അത്തനോ ആചരിയുപജ്ഝായേപി ന ഉപസങ്കമന്തി, അത്തനോ സദിസേ സാരുപ്പേ ഭിക്ഖൂയേവ ഉപസങ്കമന്തി. സചേപി ആചരിയുപജ്ഝായാ സാരുപ്പാ ഭിക്ഖൂ, ഇതരേ അസാരുപ്പാ, തേപി ന ആചരിയുപജ്ഝായേ ഉപസങ്കമന്തി, അത്തനോ സദിസേ ഹീനാധിമുത്തികേയേവ ഉപസങ്കമന്തി. ഏവം ഉപസങ്കമനം പന ന കേവലം ഏതരഹിയേവ, അതീതാനാഗതേപീതി ദസ്സേതും അതീതമ്പി അദ്ധാനന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ അതീതമ്പി അദ്ധാനന്തി അതീതസ്മിം കാലേ, അച്ചന്തസംയോഗത്ഥേ വാ ഉപയോഗവചനം. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ. ഇദം പന ദുസ്സീലാനം ദുസ്സീലസേവനമേവ, സീലവന്താനം സീലവന്തസേവനമേവ, ദുപ്പഞ്ഞാനം ദുപ്പഞ്ഞസേവനമേവ, പഞ്ഞവന്താനം പഞ്ഞവന്തസേവനമേവ കോ നിയമേതീതി? അജ്ഝാസയധാതു നിയമേതീതി.

ഭബ്ബാഭബ്ബനിദ്ദേസേ ഛഡ്ഡേതബ്ബേ പഠമം നിദ്ദിസിത്വാ ഗഹേതബ്ബേ പച്ഛാ നിദ്ദിസിതും ഉദ്ദേസസ്സ ഉപ്പടിപാടിയാ പഠമം അഭബ്ബാ നിദ്ദിട്ഠാ. ഉദ്ദേസേ പന ദ്വന്ദസമാസേ അച്ചിതസ്സ ച മന്ദക്ഖരസ്സ ച പദസ്സ പുബ്ബനിപാതലക്ഖണവസേന ഭബ്ബസദ്ദോ പുബ്ബം പയുത്തോ. കമ്മാവരണേനാതി പഞ്ചവിധേന ആനന്തരിയകമ്മേന. സമന്നാഗതാതി സമങ്ഗീഭൂതാ. കിലേസാവരണേനാതി നിയതമിച്ഛാദിട്ഠിയാ. ഇമാനി ദ്വേ സഗ്ഗമഗ്ഗാനം ആവരണതോ ആവരണാനി. ഭിക്ഖുനീദൂസകാദീനി കമ്മാനിപി കമ്മാവരണേനേവ സങ്ഗഹിതാനി. വിപാകാവരണേനാതി അഹേതുകപടിസന്ധിയാ. യസ്മാ പന ദുഹേതുകാനമ്പി അരിയമഗ്ഗപടിവേധോ നത്ഥി, തസ്മാ ദുഹേതുകാ പടിസന്ധിപി വിപാകാവരണമേവാതി വേദിതബ്ബാ, അസ്സദ്ധാതി ബുദ്ധാദീസു സദ്ധാരഹിതാ. അച്ഛന്ദികാതി കത്തുകമ്യതാകുസലച്ഛന്ദരഹിതാ. ഉത്തരകുരുകാ മനുസ്സാ അച്ഛന്ദികട്ഠാനം പവിട്ഠാ. ദുപ്പഞ്ഞാതി ഭവങ്ഗപഞ്ഞായ പരിഹീനാ. ഭവങ്ഗപഞ്ഞായ പന പരിപുണ്ണായപി യസ്സ ഭവങ്ഗം ലോകുത്തരസ്സ പാദകം ന ഹോതി, സോപി ദുപ്പഞ്ഞോയേവ നാമ. അഭബ്ബാ നിയാമം ഓക്കമിതും കുസലേസു ധമ്മേസു സമ്മത്തന്തി കുസലേസു ധമ്മേസു സമ്മത്തനിയാമസങ്ഖാതം അരിയമഗ്ഗം ഓക്കമിതും അഭബ്ബാ. അരിയമഗ്ഗോ ഹി സമ്മാ സഭാവോതി സമ്മത്തം, സോയേവ അനന്തരഫലദാനേ, സയമേവ വാ അചലഭാവതോ നിയാമോ, തം ഓക്കമിതും പവിസിതും അഭബ്ബാ. ന കമ്മാവരണേനാതിആദീനി വുത്തവിപരിയായേനേവ വേദിതബ്ബാനീതി.

ആസയാനുസയഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭൦. യമകപാടിഹീരഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൧൬. യമകപാടിഹീരഞാണനിദ്ദേസേ അസാധാരണം സാവകേഹീതി സേസാസാധാരണഞാണനിദ്ദേസേ അഞ്ഞവചനേഹി ഓകാസാഭാവതോ ന വുത്തം, ഇധ പന അഞ്ഞവചനാഭാവതോ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഉപരിമകായതോതി നാഭിയാ ഉദ്ധം സരീരതോ. അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതീതി തേജോകസിണാരമ്മണം പാദകജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ‘‘ഉപരിമകായതോ അഗ്ഗിജാലാ വുട്ഠാതൂ’’തി ആവജ്ജിത്വാ പരികമ്മം കത്വാ അനന്തരം അഭിഞ്ഞാഞാണേന ‘‘ഉപരിമകായതോ അഗ്ഗിജാലാ വുട്ഠാതൂ’’തി അധിട്ഠിതേ സഹ അധിട്ഠാനാ ഉപരിമകായതോ അഗ്ഗിജാലാ വുട്ഠാതി. സാ ഹി ഇധ രാസട്ഠേന ഖന്ധോതി വുത്താ. ഹേട്ഠിമകായതോതി നാഭിതോ ഹേട്ഠാ സരീരതോ. ഉദകധാരാ പവത്തതീതി ആപോകസിണാരമ്മണം പാദകജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ‘‘ഹേട്ഠിമകായതോ ഉദകധാരാ വുട്ഠാതൂ’’തി ആവജ്ജിത്വാ പരികമ്മം കത്വാ അനന്തരം അഭിഞ്ഞാഞാണേന ‘‘ഹേട്ഠിമകായതോ ഉദകധാരാ വുട്ഠാതൂ’’തി അധിട്ഠിതേ സഹ അധിട്ഠാനാ ഹേട്ഠിമകായതോ ഉദകധാരാ വുട്ഠാതി. ഉഭയത്ഥാപി അബ്ബോച്ഛേദവസേന പവത്തതീതി വുത്തം. അധിട്ഠാനസ്സ ആവജ്ജനസ്സ ച അന്തരേ ദ്വേ ഭവങ്ഗചിത്താനി വത്തന്തി. തസ്മായേവ യുഗലാ ഹുത്വാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധഉദകധാരാ പവത്തന്തി, അന്തരം ന പഞ്ഞായതി. അഞ്ഞേസം പന ഭവങ്ഗപരിച്ഛേദോ നത്ഥി. പുരത്ഥിമകായതോതി അഭിമുഖപസ്സതോ. പച്ഛിമകായതോതി പിട്ഠിപസ്സതോ. ദക്ഖിണഅക്ഖിതോ വാമഅക്ഖിതോതിആദി സമാസപാഠോയേവ, ന അഞ്ഞോ. ദക്ഖിണനാസികാസോതതോ വാമനാസികാസോതതോതി പാഠോ സുന്ദരോ. രസ്സം കത്വാപി പഠന്തി. അംസകൂടതോതി ഏത്ഥ അബ്ഭുഗ്ഗതട്ഠേന കൂടോ വിയാതി കൂടോ, അംസോയേവ കൂടോ അംസകൂടോ. അങ്ഗുലങ്ഗുലേഹീതി അങ്ഗുലീഹി അങ്ഗുലീഹി. അങ്ഗുലന്തരികാഹീതി അങ്ഗുലീനം അന്തരികാഹി. ഏകേകലോമതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഏകേകലോമതോ ഉദകധാരാ പവത്തതീതി ഉഭയത്ഥാപി ആമേഡിതവചനേന സബ്ബലോമാനം പരിയാദിന്നത്താ ഏകേകലോമതോവ അഗ്ഗിക്ഖന്ധഉദകധാരാ യുഗലാ യുഗലാ ഹുത്വാ പവത്തന്തീതി വുത്തം ഹോതി. ലോമകൂപതോ ലോമകൂപതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ലോമകൂപതോ ലോമകൂപതോ ഉദകധാരാ പവത്തതീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. കേസുചി പോത്ഥകേസു ‘‘ഏകേകലോമതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി. ലോമകൂപതോ ലോമകൂപതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി, ലോമകൂപതോ ലോമകൂപതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഏകേകലോമതോ ഉദകധാരാ പവത്തതീ’’തി ലിഖിതം. തമ്പി യുജ്ജതിയേവ. പാടിഹീരസ്സ അതിസുഖുമത്തദീപനതോ പന പുരിമപാഠോയേവ സുന്ദരതരോ.

ഇദാനി ഛന്നം വണ്ണാനന്തി കോ സമ്ബന്ധോ? ഹേട്ഠാ ‘‘ഉപരിമകായതോ’’തിആദീഹി അനേകേഹി സരീരാവയവാ വുത്താ. തേന സരീരാവയവസമ്ബന്ധോ പവത്തതീതി വചനസമ്ബന്ധേന ച യമകപാടിഹീരാധികാരേന ച ഛന്നം വണ്ണാനം സരീരാവയവഭൂതാനം രസ്മിയോ യമകാ ഹുത്വാ പവത്തന്തീതി വുത്തം ഹോതി. സാമിവചനസമ്ബന്ധേന ച അവസ്സം ‘‘രസ്മിയോ’’തി പാഠസേസോ ഇച്ഛിതബ്ബോയേവ. നീലാനന്തി ഉമാപുപ്ഫവണ്ണാനം. പീതകാനന്തി കണികാരപുപ്ഫവണ്ണാനം. ലോഹിതകാനന്തി ഇന്ദഗോപകവണ്ണാനം. ഓദാതാനന്തി ഓസധിതാരകവണ്ണാനം. മഞ്ജിട്ഠാനന്തി മന്ദരത്തവണ്ണാനം. പഭസ്സരാനന്തി പഭാസനപകതികാനം പഭസ്സരവണ്ണാനം. പഭസ്സരവണ്ണേ വിസും അവിജ്ജമാനേപി വുത്തേസു പഞ്ചസു വണ്ണേസു യേ യേ പഭാ സമുജ്ജലാ, തേ തേ പഭസ്സരാ. തഥാ ഹി തഥാഗതസ്സ യമകപാടിഹീരം കരോന്തസ്സ യമകപാടിഹീരഞാണബലേനേവ കേസമസ്സൂനഞ്ചേവ അക്ഖീനഞ്ച നീലട്ഠാനേഹി നീലരസ്മിയോ നിക്ഖമന്തി, യാസം വസേന ഗഗനതലം അഞ്ജനചുണ്ണസമോകിണ്ണം വിയ ഉമാപുപ്ഫനീലുപ്പലദലസഞ്ഛന്നം വിയ വീതിപതന്തമണിതാലവണ്ടം വിയ പസാരിതമേചകപടം വിയ ച ഹോതി. ഛവിതോ ചേവ അക്ഖീനഞ്ച പീതകട്ഠാനേഹി പീതരസ്മിയോ നിക്ഖമന്തി, യാസം വസേന ദിസാഭാഗാ സുവണ്ണരസനിസിഞ്ചമാനാ വിയ സുവണ്ണപടപസാരിതാ വിയ കുങ്കുമചുണ്ണകണികാരപുപ്ഫസമ്പരികിണ്ണാ വിയ ച വിരോചന്തി. മംസലോഹിതേഹി ചേവ അക്ഖീനഞ്ച രത്തട്ഠാനേഹി ലോഹിതരസ്മിയോ നിക്ഖമന്തി, യാസം വസേന ദിസാഭാഗാ ചിനപിട്ഠചുണ്ണരഞ്ജിതാ വിയ സുപക്കലാഖാരസനിസിഞ്ചമാനാ വിയ രത്തകമ്ബലപരിക്ഖിത്താ വിയ ജയസുമനപാലിഭദ്ദകബന്ധുജീവകകുസുമസമ്പരികിണ്ണാ വിയ ച വിരോചന്തി. അട്ഠീഹി ചേവ ദന്തേഹി ച അക്ഖീനഞ്ച സേതട്ഠാനേഹി ഓദാതരസ്മിയോ നിക്ഖമന്തി, യാസം വസേന ദിസാഭാഗാ രജതകുടേഹി ആസിഞ്ചമാനഖീരധാരാസമ്പരികിണ്ണാ വിയ പസാരിതരജതപട്ടവിതാനാ വിയ വീതിപതന്തരജതതാലവണ്ടാ വിയ കുന്ദകുമുദസിന്ദുവാരസുമനമല്ലികാദികുസുമസഞ്ഛന്നാ വിയ ച വിരോചന്തി. ഹത്ഥതലപാദതലാദീഹി മന്ദരത്തട്ഠാനേഹി മഞ്ജിട്ഠരസ്മിയോ നിക്ഖമന്തി, യാസം വസേന ദിസാഭാഗാ പവാളജാലപരിക്ഖിത്താ വിയ രത്തകുരവകകുസുമസമോകിണ്ണാ വിയ ച വിരോചന്തി. ഉണ്ണാനഖാദീഹി പഭസ്സരട്ഠാനേഹി പഭസ്സരരസ്മിയോ നിക്ഖമന്തി, യാസം വസേന ദിസാഭാഗാ ഓസധിതാരകപുഞ്ജപുണ്ണാ വിയ വിജ്ജുപടലാദിപരിപുണ്ണാ വിയ ച വിരോചന്തി.

ഭഗവാ ചങ്കമതീതിആദി ‘‘ഭഗവതോ ച നിമ്മിതാനഞ്ച നാനാഇരിയാപഥകരണം യമകപാടിഹീരേനേവ ഹോതീ’’തി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തേസഞ്ഹി നിമ്മിതാനം ഇരിയാപഥാ യുഗലാവ ഹുത്വാ വത്തന്തി. യദി നിമ്മിതാ ബഹുകാ ഹോന്തി, ‘‘നിമ്മിതോ’’തിആദി കസ്മാ ഏകവചനം കതന്തി ചേ? നിമ്മിതേസുപി ഏകേകസ്സ നാനാഇരിയാപഥഭാവദസ്സനത്ഥം. ബഹുവചനേന ഹി വുത്തേ സബ്ബേപി നിമ്മിതാ സകിം ഏകേകഇരിയാപഥികാ വിയ ഹോന്തി. ഏകവചനേന പന വുത്തേ നിമ്മിതേസു ഏകേകോ നാനാഇരിയാപഥികോതി ഞായതി. തസ്മാ ഏകവചനനിദ്ദേസോ കതോ. ചൂളപന്ഥകത്ഥേരോപി താവ നാനാഇരിയാപഥികഭിക്ഖൂനം സഹസ്സം മാപേസി, കിം പന ഭഗവാ യമകപാടിഹീരേ ബഹൂ നിമ്മിതേ ന കരിസ്സതി. ചൂളപന്ഥകത്ഥേരം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞേസം സാവകാനം ഏകാവജ്ജനേന നാനാഇരിയപഥികാനം നാനാരൂപാനഞ്ച നിമ്മാനം ന ഇജ്ഝതി. അനിയമേത്വാ ഹി നിമ്മിതാ ഇദ്ധിമതാ സദിസാവ ഹോന്തി. ഠാനനിസജ്ജാദീസു വാ ഭാസിതതുണ്ഹീഭാവാദീസു വാ യം യം ഇദ്ധിമാ കരോതി, തം തദേവ കരോന്തി, വിസദിസകരണം നാനാകിരിയാകരണഞ്ച ‘‘ഏത്തകാ ഈദിസാ ഹോന്തു, ഏത്തകാ ഇമം നാമ കരോന്തൂ’’തി വിസും വിസും ആവജ്ജിത്വാ അധിട്ഠാനേന ഇജ്ഝതി. തഥാഗതസ്സ പന ഏകാവജ്ജനാധിട്ഠാനേനേവ നാനപ്പകാരനിമ്മാനം ഇജ്ഝതി. ഏവമേവ അഗ്ഗിക്ഖന്ധഉദകധാരാനിമ്മാനേ ച നാനാവണ്ണനിമ്മാനേ ച വേദിതബ്ബം. തത്ഥ ഭഗവാ ചങ്കമതീതി ആകാസേ വാ പഥവിയം വാ ചങ്കമതി. നിമ്മിതോതി ഇദ്ധിയാ മാപിതബുദ്ധരൂപം. തിട്ഠതി വാതിആദീനിപി ആകാസേ വാ പഥവിയം വാ. കപ്പേതീതി കരോതി. ഭഗവാ തിട്ഠതീതിആദീസുപി ഏസേവ നയോതി.

യമകപാടിഹീരഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭൧. മഹാകരുണാഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൧൭. മഹാകരുണാഞാണനിദ്ദേസേ ബഹുകേഹി ആകാരേഹീതി ഇദാനി വുച്ചമാനേഹി ഏകൂനനവുതിയാ പകാരേഹി. പസ്സന്താനന്തി ഞാണചക്ഖുനാ ച ബുദ്ധചക്ഖുനാ ച ഓലോകേന്താനം. ഓക്കമതീതി ഓതരതി പവിസതി. ആദിത്തോതി ദുക്ഖലക്ഖണവസേന പീളായോഗതോ സന്താപനട്ഠേന ആദീപിതോ. ‘‘യദനിച്ചം, തം ദുക്ഖ’’ന്തി (സം. നി. ൩.൧൫) വുത്തത്താ സബ്ബസങ്ഖതസ്സ ചേവ ദുക്ഖലക്ഖണവസേന പീളിതത്താ ദുക്ഖസ്സ ച കരുണായ മൂലഭൂതത്താ പഠമം ദുക്ഖലക്ഖണവസേന ‘‘ആദിത്തോ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. രാഗാദീഹി ആദിത്തതം പന ഉപരി വക്ഖതി. അഥ വാ ആദിത്തോതി രാഗാദീഹിയേവ ആദിത്തോ. ഉപരി പന ‘‘തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി നിബ്ബാപേതാ’’തി അത്ഥാപേക്ഖനവസേന പുന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ലോകസന്നിവാസോതി പഞ്ചക്ഖന്ധാ ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന ലോകോ, തണ്ഹാദിട്ഠിവസേന സന്നിവസന്തി ഏത്ഥ സത്താതി സന്നിവാസോ, ലോകോവ സന്നിവാസോ ലോകസന്നിവാസോ. ദുക്ഖിതം ഖന്ധസന്താനം ഉപാദായ സത്തവോഹാരസബ്ഭാവതോ ലോകസന്നിവാസയോഗതോ സത്തസമൂഹോപി ലോകസന്നിവാസോ. സോപി ച സഹഖന്ധകോയേവ. ഉയ്യുത്തോതി അനേകേസു കിച്ചേസു നിച്ചബ്യാപാരതായ കതയോഗോ കതഉസ്സാഹോ, സതതകിച്ചേസു സഉസ്സുക്കോതി അത്ഥോ. ഘട്ടനയുത്തോതി വാ ഉയ്യുത്തോ. പയാതോതി പബ്ബതേയ്യാ നദീ വിയ അനവട്ഠിതഗമനേന മരണായ യാതും ആരദ്ധോ. കുമ്മഗ്ഗപ്പടിപന്നോതി കുച്ഛിതം മിച്ഛാമഗ്ഗം പടിപന്നോ. ഉപരി പന ‘‘വിപഥപക്ഖന്ദോ’’തി നാനാപദേഹി വിസേസേത്വാ വുത്തം.

ഉപനീയതീതി ജരാവസേന മരണായ ഉപനീയതി ഹരീയതി. ജരാ ഹി ‘‘ആയുനോ സംഹാനീ’’തി (സം. നി. ൨.൨) വുത്താ. അദ്ധുവോതി ന ഥിരോ, സദാ തഥേവ ന ഹോതി. യസ്മാ അദ്ധുവോ, തസ്മാ ഉപനീയതീതി പുരിമസ്സ കാരണവചനമേതം. ഏതേന സകാരണം ജരാദുക്ഖം വുത്തം. തം ജരാദുക്ഖം ദിസ്വാ ജരാപാരിജുഞ്ഞരഹിതാപി വിഞ്ഞൂ പബ്ബജന്തി. അതാണോതി തായിതും രക്ഖിതും സമത്ഥേന രഹിതോ, അനാരക്ഖോതി വുത്തം ഹോതി. അനഭിസ്സരോതി അഭിസരിത്വാ അഭിഗന്ത്വാ ബ്യാഹരണേന അസ്സാസേതും സമത്ഥേന രഹിതോ, അസഹായോതി വാ അത്ഥോ. യസ്മാ അനഭിസ്സരോ, തസ്മാ അതാണോതി പുരിമസ്സ കാരണവചനമേതം. ഏതേന സകാരണം പിയവിപ്പയോഗദുക്ഖം വുത്തം. തം പിയവിപ്പയോഗദുക്ഖം ദിസ്വാ ഞാതിപാരിജുഞ്ഞരഹിതാപി വിഞ്ഞൂ പബ്ബജന്തി. അസ്സകോതി സകഭണ്ഡരഹിതോ. സബ്ബം പഹായ ഗമനീയന്തി സകഭണ്ഡന്തി സല്ലക്ഖിതം സബ്ബം പഹായ ലോകേന ഗന്തബ്ബം. യസ്മാ സബ്ബം പഹായ ഗമനീയം, തസ്മാ അസ്സകോതി പുരിമസ്സ കാരണവചനമേതം. ഏതേന സകാരണം മരണദുക്ഖം വുത്തം. തം ദിസ്വാ ഭോഗപാരിജുഞ്ഞരഹിതാപി വിഞ്ഞൂ പബ്ബജന്തി. അഞ്ഞത്ഥ ‘‘കമ്മസ്സകാ മാണവസത്താ’’തി (മ. നി. ൩.൨൮൯) വുത്തം, ഇധ ച രട്ഠപാലസുത്തേ ച ‘‘അസ്സകോ ലോകോ’’തി (മ. നി. ൨.൩൦൫) വുത്തം, തം കഥം യുജ്ജതീതി ചേ? പഹായ ഗമനീയം സന്ധായ ‘‘അസ്സകോ’’തി വുത്തം, കമ്മം പന ന പഹായ ഗമനീയം. തസ്മാ ‘‘കമ്മസ്സകാ’’തി വുത്തം. രട്ഠപാലസുത്തേയേവ ച ഏവമേതം വുത്തം ‘‘ത്വം പന യഥാകമ്മം ഗമിസ്സസീ’’തി (മ. നി. ൨.൩൦൬). ഊനോതി പാരിപൂരിരഹിതോ. അതിത്തോതി ഭിയ്യോ ഭിയ്യോ പത്ഥനായപി ന സുഹിതോ. ഇദം ഊനഭാവസ്സ കാരണവചനം. തണ്ഹാദാസോതി തണ്ഹായ വസേ വത്തനതോ തണ്ഹായ ദാസഭൂതോ. ഇദം അതിത്തഭാവസ്സ കാരണവചനം. ഏതേന ഇച്ഛാരോഗാപദേസേന സകാരണം ബ്യാധിദുക്ഖം വുത്തം. തം ബ്യാധിദുക്ഖം ദിസ്വാ ബ്യാധിപാരിജുഞ്ഞരഹിതാപി വിഞ്ഞൂ പബ്ബജന്തി. അതായനോതി പുത്താദീഹിപി തായനസ്സ അഭാവതോ അതായനോ അനാരക്ഖോ, അലബ്ഭനേയ്യഖേമോ വാ. അലേണോതി അല്ലീയിതും നിസ്സിതും അനരഹോ അല്ലീനാനമ്പി ച ലേണകിച്ചാകാരകോ. അസരണോതി നിസ്സിതാനം ന ഭയസാരകോ ന ഭയവിനാസകോ. അസരണീഭൂതോതി പുരേ ഉപ്പത്തിയാ അത്തനോ അഭാവേനേവ അസരണോ, ഉപ്പത്തിസമകാലമേവ അസരണീഭൂതോതി അത്ഥോ.

ഉദ്ധതോതി സബ്ബാകുസലേസു ഉദ്ധച്ചസ്സ ഉപ്പജ്ജനതോ സത്തസന്താനേ ച അകുസലുപ്പത്തിബാഹുല്ലതോ അകുസലസമങ്ഗീലോകോ തേന ഉദ്ധച്ചേന ഉദ്ധതോ. അവൂപസന്തോതി അവൂപസമനലക്ഖണസ്സ ഉദ്ധച്ചസ്സേവ യോഗേന അവൂപസന്തോ ഭന്തമിഗപടിഭാഗോ. ‘‘ഉപനീയതി ലോകോ’’തിആദീസു ചതൂസു ച ‘‘ഉദ്ധതോ ലോകോ’’തി ച പഞ്ചസു ഠാനേസു ലോകോതി ആഗതം, സേസേസു ലോകസന്നിവാസോതി. ഉഭയഥാപി ലോകോയേവ. സസല്ലോതി പീളാജനകതായ അന്തോതുദനതായ ദുന്നീഹരണീയതായ ച സല്ലാതി സങ്ഖം ഗതേഹി രാഗാദീഹി സല്ലേഹി സഹവത്തനകോ. വിദ്ധോതി മിഗാദയോ കദാചി പരേഹി വിദ്ധാ ഹോന്തി, അയം പന ലോകോ നിച്ചം അത്തനാവ വിദ്ധോ. പുഥുസല്ലേഹീതി ‘‘സത്ത സല്ലാനി – രാഗസല്ലം, ദോസസല്ലം, മോഹസല്ലം, മാനസല്ലം, ദിട്ഠിസല്ലം, കിലേസസല്ലം, ദുച്ചരിതസല്ല’’ന്തി (മഹാനി. ൧൭൪) വുത്തേഹി സത്തഹി സല്ലേഹി. തസ്സാതി തസ്സ ലോകസന്നിവാസസ്സ. സല്ലാനം ഉദ്ധതാതി തേസം സല്ലാനം സത്തസന്താനതോ ഉദ്ധരിതാ പുഗ്ഗലോ. അഞ്ഞത്ര മയാതി മം ഠപേത്വാ. യേപി ഭഗവതോ സാവകാ സല്ലാനി ഉദ്ധരന്തി, തേസം ഭഗവതോ വചനേനേവ ഉദ്ധരണതോ ഭഗവാവ ഉദ്ധരതി നാമ. അവിജ്ജന്ധകാരാവരണോതി അവിജ്ജാ ഏവ സഭാവദസ്സനച്ഛാദനേന അന്ധം വിയ കരോതീതി അവിജ്ജന്ധകാരോ, സോവ സഭാവാവഗമനനിവാരണേന ആവരണം ഏതസ്സാതി അവിജ്ജന്ധകാരാവരണോ. കിലേസപഞ്ജരപക്ഖിത്തോതി കിലേസാ ഏവ കുസലഗമനസന്നിരുജ്ഝനട്ഠേന പഞ്ജരോതി കിലേസപഞ്ജരോ, അവിജ്ജാപഭവേ കിലേസപഞ്ജരേ പക്ഖിത്തോ പാതിതോ. ആലോകം ദസ്സേതാതി പഞ്ഞാലോകം ദസ്സനസീലോ, പഞ്ഞാലോകസ്സ ദസ്സേതാതി വാ അത്ഥോ. അവിജ്ജാഗതോതി അവിജ്ജം ഗതോ പവിട്ഠോ. ന കേവലം അവിജ്ജായ ആവരണമത്തമേവ, അഥ ഖോ ഗഹനഗതോ വിയ അവിജ്ജാകോസസ്സ അന്തോ പവിട്ഠോതി പുരിമതോ വിസേസോ. അണ്ഡഭൂതോതിആദയോ ച വിസേസായേവ. അണ്ഡഭൂതോതി അണ്ഡേ ഭൂതോ നിബ്ബത്തോ. യഥാ ഹി അണ്ഡേ നിബ്ബത്താ ഏകച്ചേ സത്താ ‘‘അണ്ഡഭൂതാ’’തി വുച്ചന്തി, ഏവമയം ലോകോ അവിജ്ജണ്ഡകോസേ നിബ്ബത്തത്താ ‘‘അണ്ഡഭൂതോ’’തി വുച്ചതി. പരിയോനദ്ധോതി തേന അവിജ്ജണ്ഡകോസേന സമന്തതോ ഓനദ്ധോ ബദ്ധോ വേഠിതോ.

തന്താകുലകജാതോതി തന്തം വിയ ആകുലഭൂതോ. യഥാ നാമ ദുന്നിക്ഖിത്തം മൂസികച്ഛിന്നം പേസകാരാനം തന്തം തഹിം തഹിം ആകുലം ഹോതി, ഇദം അഗ്ഗം ഇദം മൂലന്തി അഗ്ഗേന വാ അഗ്ഗം, മൂലേന വാ മൂലം സമാനേതും ദുക്കരം ഹോതി, ഏവമേവ സത്താ പച്ചയാകാരേ ഖലിതാ ആകുലാ ബ്യാകുലാ ഹോന്തി, ന സക്കോന്തി പച്ചയാകാരം ഉജും കാതും. തത്ഥ തന്തം പച്ചത്തപുരിസകാരേ ഠത്വാ സക്കാപി ഭവേയ്യ ഉജും കാതും, ഠപേത്വാ പന ദ്വേ ബോധിസത്തേ അഞ്ഞോ സത്തോ അത്തനോ ധമ്മതായ പച്ചയാകാരം ഉജും കാതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. യഥാ പന ആകുലം തന്തം കഞ്ജികം ദത്വാ കോച്ഛേന പഹടം തത്ഥ തത്ഥ കുലകജാതം ഹോതി ഗണ്ഠിബദ്ധം, ഏവമയം ലോകോ പച്ചയേസു പക്ഖലിത്വാ പച്ചയേ ഉജും കാതും അസക്കോന്തോ ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഗതവസേന കുലകജാതോ ഹോതി ഗണ്ഠിബദ്ധോ. യേ ഹി കേചി ദിട്ഠിയോ നിസ്സിതാ, സബ്ബേ തേ പച്ചയം ഉജും കാതും ന സക്കോന്തിയേവ. കുലാഗണ്ഠികജാതോതി കുലാഗണ്ഠികം വിയ ഭൂതോ. കുലാഗണ്ഠികം വുച്ചതി പേസകാരകഞ്ജികസുത്തം. ‘‘കുലാ നാമ സകുണികാ, തസ്സാ കുലാവകോ’’തിപി ഏകേ. യഥാ തദുഭയമ്പി ആകുലം അഗ്ഗേന വാ അഗ്ഗം, മൂലേന വാ മൂലം സമാനേതും ദുക്കരന്തി പുരിമനയേനേവ യോജേതബ്ബം. മുഞ്ജപബ്ബജഭൂതോതി മുഞ്ജതിണം വിയ പബ്ബജതിണം വിയ ച ഭൂതോ മുഞ്ജതിണപബ്ബജതിണസദിസോ ജാതോ. യഥാ താനി തിണാനി കോട്ടേത്വാ കോട്ടേത്വാ കതരജ്ജു ജിണ്ണകാലേ കത്ഥചി പതിതം ഗഹേത്വാ തേസം തിണാനം ‘‘ഇദം അഗ്ഗം ഇദം മൂല’’ന്തി അഗ്ഗേന വാ അഗ്ഗം, മൂലേന വാ മൂലം സമാനേതും ദുക്കരം, തമ്പി പച്ചത്തപുരിസകാരേ ഠത്വാ സക്കാ ഭവേയ്യ ഉജും കാതും, ഠപേത്വാ പന ദ്വേ ബോധിസത്തേ അഞ്ഞോ സത്തോ അത്തനോ ധമ്മതായ പച്ചയാകാരം ഉജും കാതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. ഏവമയം ലോകോ പച്ചയാകാരം ഉജും കാതും അസക്കോന്തോ ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഗതവസേന ഗണ്ഠിജാതോ ഹുത്വാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം സംസാരം നാതിവത്തതി.

തത്ഥ അപായോതി നിരയോ തിരച്ഛാനയോനി പേത്തിവിസയോ അസുരകായോ. സബ്ബേപി ഹി തേ വഡ്ഢിസങ്ഖാതസ്സ ആയസ്സ അഭാവതോ ‘‘അപായോ’’തി വുച്ചന്തി. തഥാ ദുക്ഖസ്സ ഗതിഭാവതോ ദുഗ്ഗതി. സുഖസമുസ്സയതോ വിനിപതിതത്താ വിനിപാതോ. ഇതരോ പന –

‘‘ഖന്ധാനഞ്ച പടിപാടി, ധാതുആയതനാന ച;

അബ്ബോച്ഛിന്നം വത്തമാനാ, സംസാരോതി പവുച്ചതി’’.

തം സബ്ബമ്പി നാതിവത്തതി നാതിക്കമതി. അഥ ഖോ ചുതിതോ പടിസന്ധിം, പടിസന്ധിതോ ചുതിന്തി ഏവം പുനപ്പുനം ചുതിപടിസന്ധിയോ ഗണ്ഹമാനോ തീസു ഭവേസു ചതൂസു യോനീസു പഞ്ചസു ഗതീസു സത്തസു വിഞ്ഞാണട്ഠിതീസു നവസു സത്താവാസേസു മഹാസമുദ്ദേ വാതുക്ഖിത്തനാവാ വിയ യന്തഗോണോ വിയ ച പരിബ്ഭമതിയേവ. അവിജ്ജാവിസദോസസല്ലിത്തോതി അവിജ്ജായേവ അകുസലുപ്പാദനേന കുസലജീവിതനാസനതോ വിസന്തി അവിജ്ജാവിസം, തദേവ സന്താനദൂസനതോ അവിജ്ജാവിസദോസോ, തേന അനുസയപരിയുട്ഠാനദുച്ചരിതഭൂതേന ഭുസം ലിത്തോ മക്ഖിതോതി അവിജ്ജാവിസദോസസല്ലിത്തോ. കിലേസകലലീഭൂതോതി അവിജ്ജാദിമൂലകാ കിലേസാ ഏവ ഓസീദനട്ഠേന കലലം കദ്ദമോതി കിലേസകലലം, തദസ്സ അത്ഥീതി കിലേസകലലീ, ഏവംഭൂതോ. രാഗദോസമോഹജടാജടിതോതി ലോഭപടിഘാവിജ്ജാസങ്ഖാതാ രാഗദോസമോഹാ ഏവ രൂപാദീസു ആരമ്മണേസു ഹേട്ഠുപരിയവസേന പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജനതോ സംസിബ്ബനട്ഠേന വേളുഗുമ്ബാദീനം സാഖാജാലസങ്ഖാതാ ജടാ വിയാതി ജടാ, തായ രാഗദോസമോഹജടായ ജടിതോ. യഥാ നാമ വേളുജടാദീഹി വേളുആദയോ, ഏവം തായ ജടായ അയം ലോകോ ജടിതോ വിനദ്ധോ സംസിബ്ബിതോതി അത്ഥോ. ജടം വിജടേതാതി ഇമം ഏവം തേധാതുകം ലോകം ജടേത്വാ ഠിതം ജടം വിജടേതാ സംഛിന്ദിതാ സമ്പദാലയിതാ.

തണ്ഹാസങ്ഘാടപടിമുക്കോതി തണ്ഹാ ഏവ അബ്ബോച്ഛിന്നം പവത്തിതോ സങ്ഘടിതട്ഠേന സങ്ഘാടോതി തണ്ഹാസങ്ഘാടോ, തസ്മിം തണ്ഹാസങ്ഘാടേ പടിമുക്കോ അനുപവിട്ഠോ അന്തോഗതോതി തണ്ഹാസങ്ഘാടപടിമുക്കോ. തണ്ഹാജാലേന ഓത്ഥടോതി തണ്ഹാ ഏവ പുബ്ബേ വുത്തനയേന സംസിബ്ബനട്ഠേന ജാലന്തി തണ്ഹാജാലം, തേന തണ്ഹാജാലേന ഓത്ഥടോ സമന്തതോ ഛാദിതോ പലിവേഠിതോ. തണ്ഹാസോതേന വുയ്ഹതീതി തണ്ഹാ ഏവ സംസാരേ ആകഡ്ഢനട്ഠേന സോതോതി തണ്ഹാസോതോ, തേന തണ്ഹാസോതേന വുയ്ഹതി ആകഡ്ഢീയതി. തണ്ഹാസഞ്ഞോജനേന സഞ്ഞുത്തോതി തണ്ഹാ ഏവ ലോകം വട്ടസ്മിം സംയോജനതോ ബന്ധനതോ സംയോജനന്തി തണ്ഹാസംയോജനം, തേന തണ്ഹാസംയോജനേന സഞ്ഞുത്തോ ബദ്ധോ. തണ്ഹാനുസയേന അനുസടോതി തണ്ഹാ ഏവ അനുസയനട്ഠേന അനുസയോതി തണ്ഹാനുസയോ, തേന തണ്ഹാനുസയേന അനുസടോ അനുഗതോ ഥാമഗതോ. തണ്ഹാസന്താപേന സന്തപ്പതീതി തണ്ഹാ ഏവ പവത്തികാലേ ഫലകാലേ ച ലോകം സന്താപേതീതി സന്താപോ, തേന തണ്ഹാസന്താപേന സന്തപ്പതി സന്താപീയതി. തണ്ഹാപരിളാഹേന പരിഡയ്ഹതീതി തണ്ഹാ ഏവ ബലവഭൂതാ പവത്തികാലേ ഫലകാലേ ച സമന്തതോ ദഹനട്ഠേന മഹാപരിളാഹോതി തണ്ഹാപരിളാഹോ, തേന തണ്ഹാപരിളാഹേന പരിഡയ്ഹതി സമന്തതോ ഡഹീയതി. ദിട്ഠിസങ്ഘാടാദയോ ഇമിനാവ നയേന യോജേതബ്ബാ.

അനുഗതോതി അനുപവിട്ഠോ. അനുസടോതി അനുധാവിതോ. അഭിഭൂതോതി പീളിതോ. അബ്ഭാഹതോതി അഭിആഹതോ അഭിമുഖം ഭുസം പഹതോ. ദുക്ഖേ പതിട്ഠിതോതി ദുക്ഖേ ഖന്ധപഞ്ചകേ സുഖവിപല്ലാസേന പതിട്ഠിതോ അഭിനിവിട്ഠോ.

തണ്ഹായ ഉഡ്ഡിതോതി തണ്ഹായ ഉല്ലങ്ഘിതോ. ചക്ഖു ഹി തണ്ഹാരജ്ജുനാ ആവുനിത്വാ രൂപനാഗദന്തേ ഉഡ്ഡിതം, സോതാദീനി തണ്ഹാരജ്ജുനാ ആവുനിത്വാ സദ്ദാദിനാഗദന്തേസു ഉഡ്ഡിതാനി. തംസമങ്ഗീലോകോപി ഉഡ്ഡിതോയേവ നാമ. ജരാപാകാരപരിക്ഖിത്തോതി അനതിക്കമനീയട്ഠേന പാകാരഭൂതായ ജരായ പരിവാരിതോ. മച്ചുപാസേന പരിക്ഖിത്തോതി ദുമ്മോചനീയട്ഠേന പാസഭൂതേന മരണേന ബദ്ധോ. മഹാബന്ധനബദ്ധോതി ദള്ഹത്താ ദുച്ഛേദത്താ ച മഹന്തേഹി ബന്ധനേഹി ബദ്ധോ. രാഗബന്ധനേനാതി രാഗോ ഏവ ബന്ധതി സംസാരതോ ചലിതും ന ദേതീതി രാഗബന്ധനം. തേന രാഗബന്ധനേന. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. കിലേസബന്ധനേനാതി വുത്താവസേസേന കിലേസബന്ധനേന. ദുച്ചരിതബന്ധനേനാതി തിവിധേന. സുചരിതം പന ബന്ധനമോക്ഖസ്സ ഹേതുഭൂതം ബന്ധനമോക്ഖഭൂതഞ്ച അത്ഥി. തസ്മാ തം ന ഗഹേതബ്ബം.

ബന്ധനം മോചേതാതി തസ്സ ബന്ധനം മോചേതാ. ബന്ധനാ മോചേതാതിപി പാഠോ, ബന്ധനതോ തം മോചേതാതി അത്ഥോ. മഹാസമ്ബാധപ്പടിപന്നോതി കുസലസഞ്ചാരപീളനേന മഹാസമ്ബാധസങ്ഖാതം രാഗദോസമോഹമാനദിട്ഠികിലേസദുച്ചരിതഗഹനം പടിപന്നോ. ഓകാസം ദസ്സേതാതി ലോകിയലോകുത്തരസമാധിപഞ്ഞാഓകാസം ദസ്സേതാ. മഹാപലിബോധേന പലിബുദ്ധോതി മഹാനിവാരണേന നിവുതോ. മഹാലേപേന വാ ലിത്തോ. പലിബോധോതി ച രാഗാദിസത്തവിധോ ഏവ. ‘‘തണ്ഹാദിട്ഠിപലിബോധോ’’തി ഏകേ. പലിബോധം ഛേതാതി തം പലിബോധം ഛിന്ദിതാ. മഹാപപാതേതി പഞ്ചഗതിപപാതേ, ജാതിജരാമരണപപാതേ വാ. തം സബ്ബമ്പി ദുരുത്തരണട്ഠേന പപാതോ. പപാതാ ഉദ്ധതാതി തമ്ഹാ പപാതതോ ഉദ്ധരിതാ. മഹാകന്താരപ്പടിപന്നോതി ജാതിജരാബ്യാധിമരണസോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസകന്താരം പടിപന്നോ. സബ്ബമ്പി തം ദുരതിക്കമനട്ഠേന കന്താരോ, തം കന്താരം താരേതാ. കന്താരാ താരേതാതി വാ പാഠോ. മഹാസംസാരപ്പടിപന്നോതി അബ്ബോച്ഛിന്നം ഖന്ധസന്താനം പടിപന്നോ. സംസാരാ മോചേതാതി സംസാരതോ മോചേതാ. സംസാരം മോചേതാതി വാ പാഠോ. മഹാവിദുഗ്ഗേതി സംസാരവിദുഗ്ഗേ. സംസാരോയേവ ഹി ദുഗ്ഗമനട്ഠേന വിദുഗ്ഗോ. സമ്പരിവത്തതീതി ഭുസം നിവത്തിത്വാ ചരതി. മഹാപലിപേതി മഹന്തേ കാമകദ്ദമേ. കാമോ ഹി ഓസീദനട്ഠേന പലിപോ. പലിപന്നോതി ലഗ്ഗോ. മഹാപലിപപലിപന്നോതിപി പാഠോ.

അബ്ഭാഹതോതി സബ്ബോപദ്ദവേഹി അബ്ഭാഹതോ. രാഗഗ്ഗിനാതി രാഗാദയോയേവ അനുദഹനട്ഠേന അഗ്ഗി, തേന രാഗഗ്ഗിനാ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. ഉന്നീതകോതി ഉഗ്ഗഹേത്വാ നീതോ, ജാതിയാ ഉഗ്ഗഹേത്വാ ജരാദിഉപദ്ദവായ നീതോതി അത്ഥോ. ക-കാരോ പനേത്ഥ അനുകമ്പായ ദട്ഠബ്ബോ. ഹഞ്ഞതി നിച്ചമതാണോതി പരിത്തായകേന രഹിതോ സതതം പീളീയതി. പത്തദണ്ഡോതി രാജാദീഹി ലദ്ധആണോ. തക്കരോതി ചോരോ. വജ്ജബന്ധനബദ്ധോതി രാഗാദിവജ്ജബന്ധനേഹി ബദ്ധോ. ആഘാതനപച്ചുപട്ഠിതോതി മരണധമ്മഗണ്ഠികട്ഠാനം ഉപേച്ച ഠിതോ. കോചി ബന്ധനാ മോചേതാ. കോചി ബന്ധനം മോചേതാതിപി പാഠോ. അനാഥോതി നത്ഥി ഏതസ്സ നാഥോ ഇസ്സരോ, സയം വാ ന നാഥോ ന ഇസ്സരോതി അനാഥോ, അസരണോതി വാ അത്ഥോ. പരമകാപഞ്ഞപ്പത്തോതി ജരാദിപടിബാഹനേ അപ്പഹുതായ അതീവ കപണഭാവം പത്തോ. തായേതാതി രക്ഖിതാ. തായിതാതി വാ പാഠോ സുന്ദരോ. ദുക്ഖാഭിതുന്നോതി ജാതിദുക്ഖാദീഹി അനേകേഹി ദുക്ഖേഹി അഭിതുന്നോ അതിബ്യാധിതോ അതികമ്പിതോ ച. ചിരരത്തം പീളിതോതി ദുക്ഖേഹേവ ദീഘമദ്ധാനം പീളിതോ ഘട്ടിതോ. ഗധിതോതി ഗേധേന ഗിദ്ധോ, അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥേന വാ ഗന്ഥിതോ. നിച്ചം പിപാസിതോതി പാതും ഭുഞ്ജിതും ഇച്ഛാ പിപാസാ, സാ തണ്ഹാ ഏവ, തണ്ഹാപിപാസായ നിരന്തരം പിപാസിതോ.

അന്ധോതി ദസ്സനട്ഠേന ചക്ഖൂതി സങ്ഖം ഗതായ പഞ്ഞായ അഭാവതോ കാണോ. പഞ്ഞാ ഹി ധമ്മസഭാവം പസ്സതി. അചക്ഖുകോതി തം പന അന്ധത്തം ന പച്ഛാ സമ്ഭൂതം, പകതിയാ ഏവ അവിജ്ജമാനചക്ഖുകോതി തമേവ അന്ധത്തം വിസേസേതി. ഹതനേത്തോതി നയനട്ഠേന നേത്തന്തി സങ്ഖം ഗതായ പഞ്ഞായ അഭാവതോയേവ വിനട്ഠനേത്തകോ. സമവിസമം ദസ്സേന്തം അത്തഭാവം നേതീതി നേത്തന്തി ഹി വുത്തം. പഞ്ഞായ സുഗതിഞ്ച അഗതിഞ്ച നയതി. ഹതനേത്തത്തായേവസ്സ നേതുഅഭാവം ദസ്സേന്തോ അപരിണായകോതി ആഹ, അവിജ്ജമാനനേത്തകോതി അത്ഥോ. അഞ്ഞോപിസ്സ നേതാ ന വിജ്ജതീതി വുത്തം ഹോതി. വിപഥപക്ഖന്ദോതി വിപരീതോ, വിസമോ വാ പഥോ വിപഥോ, തം വിപഥം പക്ഖന്ദോ പവിട്ഠോ പടിപന്നോതി വിപഥപക്ഖന്ദോ, മിച്ഛാപഥസങ്ഖാതം മിച്ഛാദിട്ഠിം പടിപന്നോതി അത്ഥോ. അഞ്ജസാപരദ്ധോതി അഞ്ജസേ ഉജുമഗ്ഗസ്മിം മജ്ഝിമപടിപദായ അപരദ്ധോ വിരദ്ധോ. അരിയപഥം ആനേതാതി അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ഉപനേതാ പടിപാദയിതാ. മഹോഘപക്ഖന്ദോതി യസ്സ സംവിജ്ജന്തി, തം വട്ടസ്മിം ഓഹനന്തി ഓസീദാപേന്തീതി ഓഘാ, പകതിഓഘതോ മഹന്താ ഓഘാതി മഹോഘാ. തേ കാമോഘോ ഭവോഘോ ദിട്ഠോഘോ അവിജ്ജോഘോതി ചതുപ്പഭേദാ. തേ മഹോഘേ പക്ഖന്ദോ പവിട്ഠോതി മഹോഘപക്ഖന്ദോ, സംസാരസങ്ഖാതം മഹോഘം വാ പക്ഖന്ദോതി.

൧൧൮. ഇദാനി ഏകുത്തരികനയോ. തത്ഥ ദ്വീഹി ദിട്ഠിഗതേഹീതി സസ്സതുച്ഛേദദിട്ഠീഹി. തത്ഥ ദിട്ഠിയേവ ദിട്ഠിഗതം ‘‘ഗൂഥഗതം മുത്തഗത’’ന്തിആദീനി (അ. നി. ൯.൧൧) വിയ. ഗന്തബ്ബാഭാവതോ വാ ദിട്ഠിയാ ഗതമത്തമേവേതന്തി ദിട്ഠിഗതം, ദിട്ഠീസു ഗതം ഇദം ദസ്സനം ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഅന്തോഗധത്താതിപി ദിട്ഠിഗതം. ദ്വാസട്ഠിതേസട്ഠിദിട്ഠിയോപി ഹി സസ്സതദിട്ഠി ഉച്ഛേദദിട്ഠീതി ദ്വേവ ദിട്ഠിയോ ഹോന്തി. തസ്മാ സങ്ഖേപേന സബ്ബാ ദിട്ഠിയോ അന്തോ കരോന്തോ ‘‘ദ്വീഹി ദിട്ഠിഗതേഹീ’’തി വുത്തം. പരിയുട്ഠിതോതി പരിയുട്ഠാനം പത്തോ സമുദാചാരം പത്തോ, ഉപ്പജ്ജിതും അപ്പദാനേന കുസലചാരസ്സ ഗഹണം പത്തോതി അത്ഥോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ – ‘‘ദ്വീഹി, ഭിക്ഖവേ, ദിട്ഠിഗതേഹി പരിയുട്ഠിതാ ദേവമനുസ്സാ ഓലീയന്തി ഏകേ, അതിധാവന്തി ഏകേ, ചക്ഖുമന്തോ ച പസ്സന്തീ’’തിആദി (ഇതിവു. ൪൯).

തീഹി ദുച്ചരിതേഹീതി തിവിധകായദുച്ചരിതേന ചതുബ്ബിധവചീദുച്ചരിതേന തിവിധമനോദുച്ചരിതേന. വിപ്പടിപന്നോതി വിരൂപം പടിപന്നോ, മിച്ഛാപടിപന്നോതി അത്ഥോ. യോഗേഹി യുത്തോതി വട്ടസ്മിം യോജേന്തീതി യോഗാ, ഈതിഅത്ഥേന വാ യോഗാ, തേഹി യോഗേഹി യുത്തോ സമപ്പിതോ. ചതുയോഗയോജിതോതി കാമയോഗോ, ഭവയോഗോ, ദിട്ഠിയോഗോ, അവിജ്ജായോഗോതി ഇമേഹി ചതൂഹി യോഗേഹി സകടസ്മിം യോഗോ വിയ വട്ടസ്മിം യോജിതോ. പഞ്ചകാമഗുണികോ രാഗോ കാമയോഗോ. രൂപാരൂപഭവേസു ഛന്ദരാഗോ, ഝാനനികന്തി ച, സസ്സതദിട്ഠിസഹജാതോ രാഗോ ഭവവസേന പത്ഥനാ ഭവയോഗോ. ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിയോ ദിട്ഠിയോഗോ. അട്ഠസു ഠാനേസു അഞ്ഞാണം അവിജ്ജായോഗോ. തേ ഏവ ചത്താരോ ബലവഭൂതാ ഓഘാ, ദുബ്ബലഭൂതാ യോഗാ.

ചതൂഹി ഗന്ഥേഹീതി യസ്സ സംവിജ്ജന്തി, തം ചുതിപടിസന്ധിവസേന വട്ടസ്മിം ഗന്ഥേന്തി ഘടേന്തീതി ഗന്ഥാ. തേ അഭിജ്ഝാ കായഗന്ഥോ, ബ്യാപാദോ കായഗന്ഥോ, സീലബ്ബതപരാമാസോ കായഗന്ഥോ, ഇദംസച്ചാഭിനിവേസോ കായഗന്ഥോതി ചതുപ്പഭേദാ. അഭിജ്ഝായന്തി ഏതായ, സയം വാ അഭിജ്ഝായതി, അഭിജ്ഝായനമത്തമേവ വാ ഏസാതി അഭിജ്ഝാ, ലോഭോയേവ. നാമകായം ഗന്ഥേതി ചുതിപടിസന്ധിവസേന വട്ടസ്മിം ഘടേതീതി കായഗന്ഥോ. ബ്യാപജ്ജതി തേന ചിത്തം പൂതിഭാവം ഗച്ഛതി, ബ്യാപാദയതി വാ വിനയാചാരരൂപസമ്പത്തിഹിതസുഖാദീനീതി ബ്യാപാദോ. ഇതോ ബഹിദ്ധാ സമണബ്രാഹ്മണാനം സീലേന സുദ്ധി വതേന സുദ്ധി സീലവതേന സുദ്ധീതി പരാമസനം സീലബ്ബതപരാമാസോ. സബ്ബഞ്ഞുഭാസിതമ്പി പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘സസ്സതോ ലോകോ, ഇദമേവ സച്ചം മോഘമഞ്ഞ’’ന്തിആദിനാ ആകാരേന അഭിനിവിസതീതി ഇദംസച്ചാഭിനിവേസോ. തേഹി ചതൂഹി ഗന്ഥേഹി ഗന്ഥിതോ, ബദ്ധോതി അത്ഥോ.

ചതൂഹി ഉപാദാനേഹീതി ഭുസം ആദിയന്തി ദള്ഹഗ്ഗാഹം ഗണ്ഹന്തീതി ഉപാദാനാ. തേ കാമുപാദാനം ദിട്ഠുപാദാനം സീലബ്ബതുപാദാനം അത്തവാദുപാദാനന്തി ചതുപ്പഭേദാ. വത്ഥുസങ്ഖാതം കാമം ഉപാദിയതീതി കാമുപാദാനം, കാമോ ച സോ ഉപാദാനഞ്ചാതിപി കാമുപാദാനം. ദിട്ഠി ച സാ ഉപാദാനഞ്ചാതി ദിട്ഠുപാദാനം, ദിട്ഠിം ഉപാദിയതീതിപി ദിട്ഠുപാദാനം. ‘‘സസ്സതോ അത്താ ച ലോകോ ചാ’’തിആദീസു (പടി. മ. ൧.൧൪൭) ഹി പുരിമദിട്ഠിം ഉത്തരദിട്ഠി ഉപാദിയതി. സീലബ്ബതം ഉപാദിയതീതി സീലബ്ബതുപാദാനം, സീലബ്ബതഞ്ച തം ഉപാദാനഞ്ചാതിപി സീലബ്ബതുപാദാനം. ഗോസീലഗോവതാദീനി ഹി ഏവം വിസുദ്ധീതി അഭിനിവേസതോ സയമേവ ഉപാദാനാനി. വദന്തി ഏതേനാതി വാദോ, ഉപാദിയന്തി ഏതേനാതി ഉപാദാനം. കിം വദന്തി, ഉപാദിയന്തി വാ? അത്താനം. അത്തനോ വാദുപാദാനം അത്തവാദുപാദാനം, അത്തവാദമത്തമേവ വാ അത്താതി ഉപാദിയന്തി ഏതേനാതി അത്തവാദുപാദാനം. ഠപേത്വാ ഇമാ ദ്വേ ദിട്ഠിയോ സബ്ബാപി ദിട്ഠീ ദിട്ഠുപാദാനം. തേഹി ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി. ഉപാദീയതീതി ഭുസം ഗണ്ഹീയതി. ഉപാദിയതീതി വാ പാഠോ, ലോകോ ഉപാദാനേഹി തം തം ആരമ്മണം ഭുസം ഗണ്ഹാതീതി അത്ഥോ.

പഞ്ചഗതിസമാരുള്ഹോതി സുകതദുക്കടകാരണേഹി ഗമ്മതി ഉപസങ്കമീയതീതി ഗതി, സഹോകാസകാ ഖന്ധാ. നിരയോ തിരച്ഛാനയോനി പേത്തിവിസയോ മനുസ്സാ ദേവാതി ഇമാ പഞ്ച ഗതിയോ വോക്കമനഭാവേന ഭുസം ആരുള്ഹോ. പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹീതി രൂപസദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബസങ്ഖാതേഹി പഞ്ചഹി വത്ഥുകാമകോട്ഠാസേഹി. രജ്ജതീതി അയോനിസോമനസികാരം പടിച്ച രാഗുപ്പാദനേന തേഹി രഞ്ജീയതി, സാരത്തോ കരീയതീതി അത്ഥോ. പഞ്ചഹി നീവരണേഹീതി ചിത്തം നീവരന്തി പരിയോനന്ധന്തീതി നീവരണാ. കാമച്ഛന്ദബ്യാപാദഥിനമിദ്ധഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചവിചികിച്ഛാസങ്ഖാതേഹി പഞ്ചഹി നീവരണേഹി. ഓത്ഥടോതി ഉപരിതോ പിഹിതോ.

ഛഹി വിവാദമൂലേഹീതി ഛഹി വിവാദസ്സ മൂലേഹി. യഥാഹ –

‘‘ഛയിമാനി, ഭിക്ഖവേ, വിവാദമൂലാനി. കതമാനി ഛ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കോധനോ ഹോതി ഉപനാഹീ. യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കോധനോ ഹോതി ഉപനാഹീ. സോ സത്ഥരിപി അഗാരവോ വിഹരതി അപ്പതിസ്സോ, ധമ്മേപി, സങ്ഘേപി, സിക്ഖായപി ന പരിപൂരകാരീ. യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സത്ഥരി അഗാരവോ വിഹരതി അപ്പതിസ്സോ, ധമ്മേപി, സങ്ഘേപി, സിക്ഖായപി ന പരിപൂരകാരീ, സോ സങ്ഘേ വിവാദം ജനേതി. യോ ഹോതി വിവാദോ ബഹുജനാഹിതായ ബഹുജനാസുഖായ ബഹുനോ ജനസ്സ അനത്ഥായ അഹിതായ ദുക്ഖായ ദേവമനുസ്സാനം. ഏവരൂപം ചേ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, വിവാദമൂലം അജ്ഝത്തം വാ ബഹിദ്ധാ വാ സമനുപസ്സേയ്യാഥ, തത്ര തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, തസ്സേവ പാപകസ്സ വിവാദമൂലസ്സ പഹാനായ വായമേയ്യാഥ. ഏവരൂപം ചേ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, വിവാദമൂലം അജ്ഝത്തം വാ ബഹിദ്ധാ വാ ന സമനുപസ്സേയ്യാഥ. തത്ര തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, തസ്സേവ പാപകസ്സ വിവാദമൂലസ്സ ആയതിം അനവസ്സവായ പടിപജ്ജേയ്യാഥ. ഏവമേതസ്സ പാപകസ്സ വിവാദമൂലസ്സ പഹാനം ഹോതി. ഏവമേതസ്സ പാപകസ്സ വിവാദമൂലസ്സ ആയതിം അനവസ്സവോ ഹോതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു മക്ഖീ ഹോതി പളാസീ. ഇസ്സുകീ ഹോതി മച്ഛരീ. സഠോ ഹോതി മായാവീ. പാപിച്ഛോ ഹോതി മിച്ഛാദിട്ഠി. സന്ദിട്ഠിപരാമാസീ ഹോതി ആധാനഗ്ഗാഹീ ദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീ. യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സന്ദിട്ഠിപരാമാസീ ഹോതി ആധാനഗ്ഗാഹീ ദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീ, സോ സത്ഥരിപി…പേ… ആയതിം അനവസ്സവോ ഹോതീ’’തി (പരി. ൨൭൨; അ. നി. ൬.൩൬).

തത്ഥ കോധനോതി കുജ്ഝനലക്ഖണേന കോധേന സമന്നാഗതോ. ഉപനാഹീതി വേരഅപ്പടിനിസ്സജ്ജനലക്ഖണേന ഉപനാഹേന സമന്നാഗതോ. അഹിതായ ദുക്ഖായ ദേവമനുസ്സാനന്തി ദ്വിന്നം ഭിക്ഖൂനം വിവാദോ കഥം ദേവമനുസ്സാനം അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തതീതി? കോസമ്ബകക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൪൫൧ ആദയോ) വിയ ദ്വീസു ഭിക്ഖൂസു വിവാദം ആപന്നേസു തസ്മിം വിഹാരേ തേസം അന്തേവാസികാ വിവദന്തി, തേസം ഓവാദം ഗണ്ഹന്തോ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ വിവദതി, തതോ തേസം ഉപട്ഠാകാപി വിവദന്തി. അഥ മനുസ്സാനം ആരക്ഖദേവതാ ദ്വേ കോട്ഠാസാ ഹോന്തി. ധമ്മവാദീനം ആരക്ഖദേവതാ ധമ്മവാദിനിയോ ഹോന്തി അധമ്മവാദീനം അധമ്മവാദിനിയോ. തതോ ആരക്ഖദേവതാനം മിത്താ ഭുമ്മട്ഠദേവതാ ഭിജ്ജന്തി. ഏവം പരമ്പരായ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഠപേത്വാ അരിയസാവകേ സബ്ബേ ദേവമനുസ്സാ ദ്വേ കോട്ഠാസാ ഹോന്തി. ധമ്മവാദീഹി പന അധമ്മവാദിനോവ ബഹുതരാ ഹോന്തി. തതോ യം ബഹുകേഹി ഗഹിതം, സബ്ബം തം സച്ചന്തി ധമ്മം വിസ്സജ്ജേത്വാ ബഹുതരാവ അധമ്മം ഗണ്ഹന്തി. തേ അധമ്മം പുരക്ഖത്വാ വിഹരന്താ അപായേസു നിബ്ബത്തന്തി. ഏവം ദ്വിന്നം ഭിക്ഖൂനം വിവാദോ ദേവമനുസ്സാനം അഹിതായ ദുക്ഖായ ഹോതി. അജ്ഝത്തം വാതി തുമ്ഹാകം അബ്ഭന്തരപരിസായ വാ. ബഹിദ്ധാ വാതി പരേസം പരിസായ വാ. മക്ഖീതി പരേസം ഗുണമക്ഖണലക്ഖണേന മക്ഖേന സമന്നാഗതോ. പളാസീതി യുഗഗ്ഗാഹലക്ഖണേന പളാസേന സമന്നാഗതോ. ഇസ്സുകീതി പരേസം സക്കാരാദിഇസ്സായനലക്ഖണായ ഇസ്സായ സമന്നാഗതോ. മച്ഛരീതി ആവാസമച്ഛരിയാദീഹി പഞ്ചഹി മച്ഛരിയേഹി സമന്നാഗതോ. സഠോതി കേരാടികോ. മായാവീതി കതപാപപടിച്ഛാദകോ. പാപിച്ഛോതി അസന്തസമ്ഭാവനിച്ഛകോ ദുസ്സീലോ. മിച്ഛാദിട്ഠീതി നത്ഥികവാദീ അഹേതുകവാദീ അകിരിയവാദീ. സന്ദിട്ഠിപരാമാസീതി സയം ദിട്ഠിമേവ പരാമസതി. ആധാനഗ്ഗാഹീതി ദള്ഹഗ്ഗാഹീ. ദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീതി ന സക്കാ ഹോതി ഗഹിതം വിസ്സജ്ജാപേതും. ഖുദ്ദകവത്ഥുവിഭങ്ഗേ പന ‘‘തത്ഥ കതമാനി ഛ വിവാദമൂലാനി? കോധോ മക്ഖോ ഇസ്സാ സാഠേയ്യം പാപിച്ഛതാ സന്ദിട്ഠിപരാമാസിതാ, ഇമാനി ഛ വിവാദമൂലാനീ’’തി (വിഭ. ൯൪൪) പധാനവസേന ഏകേകോയേവ ധമ്മോ വുത്തോ.

ഛഹി തണ്ഹാകായേഹീതി ‘‘രൂപതണ്ഹാ, സദ്ദതണ്ഹാ, ഗന്ധതണ്ഹാ, രസതണ്ഹാ, ഫോട്ഠബ്ബതണ്ഹാ, ധമ്മതണ്ഹാ’’തി (വിഭ. ൯൪൪) വുത്താഹി ഛഹി തണ്ഹാഹി. തത്ഥ യസ്മാ ഏകേകായേവ തണ്ഹാ അനേകവിസയത്താ ഏകേകസ്മിമ്പി വിസയേ പുനപ്പുനം ഉപ്പത്തിതോ അനേകാ ഹോന്തി, തസ്മാ സമൂഹട്ഠേന കായസദ്ദേന യോജേത്വാ തണ്ഹാകായാതി വുത്തം. തണ്ഹാകായാതി വുത്തേപി തണ്ഹാ ഏവ. രജ്ജതീതി സയം ആരമ്മണേ രജ്ജതി, സാരത്തോ ഹോതി.

ഛഹി ദിട്ഠിഗതേഹീതി സബ്ബാസവസുത്തേ വുത്തേഹി. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ –

‘‘തസ്സ ഏവം അയോനിസോ മനസികരോതോ ഛന്നം ദിട്ഠീനം അഞ്ഞതരാ ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി. ‘അത്ഥി മേ അത്താ’തി വാ അസ്സ സച്ചതോ ഥേതതോ ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി, ‘നത്ഥി മേ അത്താ’തി വാ അസ്സ സച്ചതോ ഥേതതോ ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി, ‘അത്തനാവ അത്താനം സഞ്ജാനാമീ’തി വാ അസ്സ സച്ചതോ ഥേതതോ ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി, ‘അത്തനാവ അനത്താനം സഞ്ജാനാമീ’തി വാ അസ്സ സച്ചതോ ഥേതതോ ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി, ‘അനത്തനാവ അത്താനം സഞ്ജാനാമീ’തി വാ അസ്സ സച്ചതോ ഥേതതോ ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി. അഥ വാ പനസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഹോതി ‘യോ മേ അയം അത്താ വദോ വേദേയ്യോ തത്ര തത്ര കല്യാണപാപകാനം കമ്മാനം വിപാകം പടിസംവേദേതി, സോ ച ഖോ പന മേ അയം അത്താ നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ സസ്സതിസമം തഥേവ ഠസ്സതീ’’’തി (മ. നി. ൧.൧൯).

തത്ഥ അത്ഥി മേ അത്താതി സസ്സതദിട്ഠി സബ്ബകാലേസു അത്തനോ അത്ഥിതം ഗണ്ഹാതി. സച്ചതോ ഥേതതോതി ഭൂതതോ ച ഥിരതോ ച, ‘‘ഇദം സച്ച’’ന്തി സുട്ഠു ദള്ഹഭാവേനാതി വുത്തം ഹോതി. നത്ഥി മേ അത്താതി ഉച്ഛേദദിട്ഠി സതോ സത്തസ്സ തത്ഥ തത്ഥ വിഭവഗ്ഗഹണതോ. അഥ വാ പുരിമാപി തീസു കാലേസു അത്ഥീതി ഗഹണതോ സസ്സതദിട്ഠി, പച്ചുപ്പന്നമേവ അത്ഥീതി ഗണ്ഹന്തീ ഉച്ഛേദദിട്ഠി, പച്ഛിമാപി അതീതാനാഗതേസു നത്ഥീതി ഗഹണതോ ‘‘ഭസ്സന്താ ആഹുതിയോ’’തി ഗഹിതദിട്ഠിഗതികാനം വിയ ഉച്ഛേദദിട്ഠി. അതീതേ ഏവ നത്ഥീതി ഗണ്ഹന്തീ അധിച്ചസമുപ്പന്നകസ്സ വിയ സസ്സതദിട്ഠി. അത്തനാവ അത്താനം സഞ്ജാനാമീതി സഞ്ഞാക്ഖന്ധസീസേന ഖന്ധേ അത്താതി ഗഹേത്വാ സഞ്ഞായ അവസേസക്ഖന്ധേ സഞ്ജാനതോ ഇമിനാ അത്തനാ ഇമം അത്താനം സഞ്ജാനാമീതി ഹോതി. അത്തനാവ അനത്താനന്തി സഞ്ഞാക്ഖന്ധംയേവ അത്താതി ഗഹേത്വാ, ഇതരേ ചത്താരോപി അനത്താതി ഗഹേത്വാ സഞ്ഞായ തേ സഞ്ജാനതോ ഏവം ഹോതി. അനത്തനാവ അത്താനന്തി സഞ്ഞാക്ഖന്ധം അനത്താതി ഗഹേത്വാ, ഇതരേ ചത്താരോപി അത്താതി ഗഹേത്വാ സഞ്ഞായ തേ സഞ്ജാനതോ ഏവം ഹോതി. സബ്ബാപി സസ്സതുച്ഛേദദിട്ഠിയോവ. വദോ വേദേയ്യോതിആദയോ പന സസ്സതദിട്ഠിയാ ഏവ അഭിനിവേസാകാരാ. തത്ഥ വദതീതി വദോ, വചീകമ്മസ്സ കാരകോതി വുത്തം ഹോതി. വേദയതീതി വേദേയ്യോ, ജാനാതി അനുഭവതി ചാതി വുത്തം ഹോതി. കിം വേദേതീതി? തത്ര തത്ര കല്യാണപാപകാനം കമ്മാനം വിപാകം പടിസംവേദേതി. തത്ര തത്രാതി തേസു തേസു യോനിഗതിഠിതിനിവാസനികായേസു ആരമ്മണേസു വാ. നിച്ചോതി ഉപ്പാദവയരഹിതോ. ധുവോതി ഥിരോ സാരഭൂതോ. സസ്സതോതി സബ്ബകാലികോ. അവിപരിണാമധമ്മോതി അത്തനോ പകതിഭാവം അവിജഹനധമ്മോ, കകണ്ടകോ വിയ നാനപ്പകാരതം നാപജ്ജതി. സസ്സതിസമന്തി ചന്ദസൂരിയസമുദ്ദമഹാപഥവീപബ്ബതാ ലോകവോഹാരേന സസ്സതിയോതി വുച്ചന്തി. സസ്സതീഹി സമം സസ്സതിസമം. യാവ സസ്സതിയോ തിട്ഠന്തി, താവ തഥേവ ഠസ്സതീതി ഗണ്ഹതോ ഏവം ദിട്ഠി ഹോതി.

ഖുദ്ദകവത്ഥുവിഭങ്ഗേ പന ‘‘തത്ര തത്ര ദീഘരത്തം കല്യാണപാപകാനം കമ്മാനം വിപാകം പച്ചനുഭോതി, ന സോ ജാതോ നാഹോസി, ന സോ ജാതോ ന ഭവിസ്സതി, നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോതി വാ പനസ്സ സച്ചതോ ഥേതതോ ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതീ’’തി (വിഭ. ൯൪൮) ഛ ദിട്ഠീ ഏവം വിസേസേത്വാ വുത്താ.

തത്ഥ ന സോ ജാതോ നാഹോസീതി സോ അത്താ അജാതിധമ്മതോ ന ജാതോ നാമ, സദാ വിജ്ജമാനോയേവാതി അത്ഥോ. തേനേവ അതീതേ നാഹോസി, അനാഗതേ ന ഭവിസ്സതി. യോ ഹി ജാതോ, സോ അഹോസി. യോ ച ജായിസ്സതി, സോ ഭവിസ്സതീതി വുച്ചതി. അഥ വാ ന സോ ജാതോ നാഹോസീതി സോ സദാ വിജ്ജമാനത്താ അതീതേപി ന ജാതു ന അഹോസി, അനാഗതേപി ന ജാതു ന ഭവിസ്സതി. അനുസയാ വുത്തത്ഥാ.

സത്തഹി സഞ്ഞോജനേഹീതി സത്തകനിപാതേ വുത്തേഹി. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ –

‘‘സത്തിമാനി, ഭിക്ഖവേ, സംയോജനാനി. കതമാനി സത്ത? അനുനയസംയോജനം, പടിഘസംയോജനം, ദിട്ഠിസംയോജനം, വിചികിച്ഛാസംയോജനം, മാനസംയോജനം, ഭവരാഗസംയോജനം, അവിജ്ജാസംയോജനം. ഇമാനി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സത്ത സംയോജനാനീ’’തി (അ. നി. ൭.൮).

തത്ഥ അനുനയസംയോജനന്തി കാമരാഗസംയോജനം. സബ്ബാനേവേതാനി ബന്ധനട്ഠേന സംയോജനാനി.

സത്തഹി മാനേഹീതി ഖുദ്ദകവത്ഥുവിഭങ്ഗേ വുത്തേഹി. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ –

‘‘മാനോ, അതിമാനോ, മാനാതിമാനോ, ഓമാനോ, അധിമാനോ, അസ്മിമാനോ, മിച്ഛാമാനോ’’തി (വിഭ. ൯൫൦).

തത്ഥ മാനോതി സേയ്യാദിവസേന പുഗ്ഗലം അനാമസിത്വാ ജാതിആദീസു വത്ഥുവസേനേവ ഉന്നതി. അതിമാനോതി ജാതിആദീഹി ‘‘മയാ സദിസോ നത്ഥീ’’തി അതിക്കമിത്വാ ഉന്നതി. മാനാതിമാനോതി ‘‘അയം പുബ്ബേ മയാ സദിസോ, ഇദാനി അഹം സേട്ഠോ, അയം ഹീനതരോ’’തി ഉപ്പന്നമാനോ. ഓമാനോതി ജാതിആദീഹി അത്താനം ഹേട്ഠാ കത്വാ പവത്തമാനോ, ഹീനോഹമസ്മീതി മാനോയേവ. അധിമാനോതി അനധിഗതേയേവ ചതുസച്ചധമ്മേ അധിഗതോതി മാനോ. അയം പന അധിമാനോ പരിസുദ്ധസീലസ്സ കമ്മട്ഠാനേ അപ്പമത്തസ്സ നാമരൂപം വവത്ഥപേത്വാ പച്ചയപരിഗ്ഗഹേന വിതിണ്ണകങ്ഖസ്സ തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ സങ്ഖാരേ സമ്മസന്തസ്സ ആരദ്ധവിപസ്സകസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, ന അഞ്ഞേസം. അസ്മിമാനോതി രൂപാദീസു ഖന്ധേസു അസ്മീതി മാനോ, ‘‘അഹം രൂപ’’ന്തിആദിവസേന ഉപ്പന്നമാനോതി വുത്തം ഹോതി. മിച്ഛാമാനോതി പാപകേന കമ്മായതനാദിനാ ഉപ്പന്നമാനോ.

ലോകധമ്മാ വുത്തത്ഥാ. സമ്പരിവത്തതീതി ലോകധമ്മേഹി ഹേതുഭൂതേഹി ലാഭാദീസു ചതൂസു അനുരോധവസേന, അലാഭാദീസു ചതൂസു പടിവിരോധവസേന ഭുസം നിവത്തതി, പകതിഭാവം ജഹാതീതി അത്ഥോ. മിച്ഛത്താപി വുത്തത്ഥാ. നിയ്യാതോതി ഗതോ പക്ഖന്ദോ, അഭിഭൂതോതി അത്ഥോ.

അട്ഠഹി പുരിസദോസേഹീതി അട്ഠകനിപാതേ ഉപമാഹി സഹ, ഖുദ്ദകവത്ഥുവിഭങ്ഗേ ഉപമം വിനാ വുത്തേഹി. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ –

‘‘കതമേ അട്ഠ പുരിസദോസാ? ഇധ ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖും ആപത്തിയാ ചോദേന്തി. സോ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂഹി ആപത്തിയാ ചോദിയമാനോ ‘ന സരാമി ന സരാമീ’തി അസ്സതിയാവ നിബ്ബേഠേതി. അയം പഠമോ പുരിസദോസോ.

‘‘പുന ചപരം ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖും ആപത്തിയാ ചോദേന്തി. സോ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂഹി ആപത്തിയാ ചോദിയമാനോ ചോദകംയേവ പടിപ്ഫരതി ‘കിം നു ഖോ തുയ്ഹം ബാലസ്സ അബ്യത്തസ്സ ഭണിതേന, ത്വമ്പി നാമ മം ഭണിതബ്ബം മഞ്ഞസീ’തി? അയം ദുതിയോ പുരിസദോസോ.

‘‘പുന ചപരം ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖും ആപത്തിയാ ചോദേന്തി. സോ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂഹി ആപത്തിയാ ചോദിയമാനോ ചോദകംയേവ പച്ചാരോപേതി ‘ത്വമ്പി ഖോസി ഇത്ഥന്നാമം ആപത്തിം ആപന്നോ, ത്വം താവ പഠമം പടികരോഹീ’തി. അയം തതിയോ പുരിസദോസോ.

‘‘പുന ചപരം ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖും ആപത്തിയാ ചോദേന്തി. സോ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂഹി ആപത്തിയാ ചോദിയമാനോ അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരതി, ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമേതി, കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരോതി. അയം ചതുത്ഥോ പുരിസദോസോ.

‘‘പുന ചപരം ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖും ആപത്തിയാ ചോദേന്തി. സോ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂഹി ആപത്തിയാ ചോദിയമാനോ സങ്ഘമജ്ഝേ ബാഹാവിക്ഖേപകം ഭണതി. അയം പഞ്ചമോ പുരിസദോസോ.

‘‘പുന ചപരം ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖും ആപത്തിയാ ചോദേന്തി. സോ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂഹി ആപത്തിയാ ചോദിയമാനോ അനാദിയിത്വാ സങ്ഘം അനാദിയിത്വാ ചോദകം സാപത്തികോവ യേന കാമം പക്കമതി. അയം ഛട്ഠോ പുരിസദോസോ.

‘‘പുന ചപരം ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖും ആപത്തിയാ ചോദേന്തി. സോ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂഹി ആപത്തിയാ ചോദിയമാനോ ‘നേവാഹം ആപന്നോമ്ഹി, ന പനാഹം അനാപന്നോമ്ഹീ’തി സോ തുണ്ഹീഭൂതോ സങ്ഘം വിഹേസേതി. അയം സത്തമോ പുരിസദോസോ.

‘‘പുന ചപരം ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖും ആപത്തിയാ ചോദേന്തി. സോ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂഹി ആപത്തിയാ ചോദിയമാനോ ഏവമാഹ – ‘കിം നു ഖോ തുമ്ഹേ ആയസ്മന്തോ അതിബാള്ഹം മയി ബ്യാവടാ? ഇദാനാഹം സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ ഹീനായാവത്തിസ്സാമീ’തി. സോ സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ ഹീനായാവത്തിത്വാ ഏവമാഹ ‘ഇദാനി ഖോ തുമ്ഹേ ആയസ്മന്തോ അത്തമനാ ഹോഥാ’തി. അയം അട്ഠമോ പുരിസദോസോ. ഇമേ അട്ഠ പുരിസദോസാ’’തി (വിഭ. ൯൫൭; അ. നി. ൮.൧൪).

തത്ഥ പുരിസദോസാതി പുരിസാനം ദോസാ, തേ പന പുരിസസന്താനം ദൂസേന്തീതി ദോസാ. ന സരാമി ന സരാമീതി ‘‘മയാ ഏതസ്സ കമ്മസ്സ കതട്ഠാനം നസ്സരാമി ന സല്ലക്ഖേമീ’’തി ഏവം അസ്സതിഭാവേന നിബ്ബേഠേതി മോചേതി. ചോദകംയേവ പടിപ്ഫരതീതി പടിവിരുദ്ധോ ഹുത്വാ ഫരതി, പടിആണിഭാവേന തിട്ഠതി. കിം നു ഖോ തുയ്ഹന്തി തുയ്ഹം ബാലസ്സ അബ്യത്തസ്സ ഭണിതേന നാമ കിം, യോ ത്വം നേവ വത്ഥും, ന ആപത്തിം, ന ചോദനം ജാനാസീതി ദീപേതി. ത്വമ്പി നാമ ഏവം കിഞ്ചി അജാനന്തോ ഭണിതബ്ബം മഞ്ഞസീതി അജ്ഝോത്ഥരതി. പച്ചാരോപേതീതി ‘‘ത്വമ്പി ഖോസീ’’തിആദീനി വദന്തോ പതിആരോപേതി. പടികരോഹീതി ദേസനാഗാമിനിം ദേസേഹി, വുട്ഠാനഗാമിനിതോ വുട്ഠാഹി, തതോ സുദ്ധന്തേ പതിട്ഠിതോ അഞ്ഞം ചോദേസ്സസീതി ദീപേതി. അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരതീതി അഞ്ഞേന കാരണേന, വചനേന വാ അഞ്ഞം കാരണം, വചനം വാ പടിച്ഛാദേതി. ‘‘ആപത്തിം ആപന്നോസീ’’തി വുത്തോ ‘‘കോ ആപന്നോ, കിം ആപന്നോ, കിസ്മിം ആപന്നോ, കഥം ആപന്നോ, കം ഭണഥ, കിം ഭണഥാ’’തി ഭണതി. ‘‘ഏവരൂപം കിഞ്ചി തയാ ദിട്ഠ’’ന്തി വുത്തേ ‘‘ന സുണാമീ’’തി സോതം ഉപനേതി. ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമേതീതി ‘‘ഇത്ഥന്നാമം ആപത്തിം ആപന്നോസീ’’തി പുട്ഠോ ‘‘പാടലിപുത്തം ഗതോമ്ഹീ’’തി വത്വാ പുന ‘‘ന തവ പാടലിപുത്തഗമനം പുച്ഛാമാ’’തി വുത്തേ തതോ രാജഗഹം ഗതോമ്ഹീതി. ‘‘രാജഗഹം വാ യാഹി ബ്രാഹ്മണഗേഹം വാ, ആപത്തിം ആപന്നോസീ’’തി. ‘‘തത്ഥ മേ സൂകരമംസം ലദ്ധ’’ന്തിആദീനി വദന്തോ കഥം ബഹിദ്ധാ വിക്ഖിപതി. കോപന്തി കുപിതഭാവം, ദോസന്തി ദുട്ഠഭാവം. ഉഭയമ്പേതം കോധസ്സേവ നാമം. അപ്പച്ചയന്തി അസന്തുട്ഠാകാരം, ദോമനസ്സസ്സേതം നാമം. പാതുകരോതീതി ദസ്സേതി പകാസേതി. ബാഹാവിക്ഖേപകം ഭണതീതി ബാഹം വിക്ഖിപിത്വാ വിക്ഖിപിത്വാ അലജ്ജിവചനം വദതി. അനാദിയിത്വാതി ചിത്തീകാരേന അഗ്ഗഹേത്വാ അവജാനിത്വാ, അനാദരോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. വിഹേസേതീതി വിഹേഠേതി ബാധതി. അതിബാള്ഹന്തി അതിദള്ഹം അതിപ്പമാണം. മയി ബ്യാവടാതി മയി ബ്യാപാരം ആപന്നാ. ഹീനായാവത്തിത്വാതി ഹീനസ്സ ഗിഹിഭാവസ്സ അത്ഥായ ആവത്തിത്വാ, ഗിഹീ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. അത്തമനാ ഹോഥാതി തുട്ഠചിത്താ ഹോഥ, ‘‘മയാ ലഭിതബ്ബം ലഭഥ, മയാ വസിതബ്ബട്ഠാനേ വസഥ, ഫാസുവിഹാരോ വോ മയാ കതോ’’തി അധിപ്പായേന വദതി. ദുസ്സതീതി ദുട്ഠോ ഹോതി.

നവഹി ആഘാതവത്ഥൂഹീതി സത്തേസു ഉപ്പത്തിവസേനേവ കഥിതാനി. യഥാഹ –

‘‘നവയിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ആഘാതവത്ഥൂനി. കതമാനി നവ? ‘അനത്ഥം മേ അചരീ’തി ആഘാതം ബന്ധതി, ‘അനത്ഥം മേ ചരതീ’തി ആഘാതം ബന്ധതി, ‘അനത്ഥം മേ ചരിസ്സതീ’തി ആഘാതം ബന്ധതി, ‘പിയസ്സ മേ മനാപസ്സ അനത്ഥം അചരി, അനത്ഥം ചരതി, അനത്ഥം ചരിസ്സതീ’തി ആഘാതം ബന്ധതി, ‘അപ്പിയസ്സ മേ അമനാപസ്സ അത്ഥം അചരി, അത്ഥം ചരതി, അത്ഥം ചരിസ്സതീ’തി ആഘാതം ബന്ധതി. ഇമാനി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, നവ ആഘാതവത്ഥൂനീ’’തി (അ. നി. ൯.൨൯).

തത്ഥ ആഘാതവത്ഥൂനീതി ആഘാതകാരണാനി. ആഘാതന്തി ചേത്ഥ കോപോ, സോയേവ ഉപരൂപരി കോപസ്സ വത്ഥുത്താ ആഘാതവത്ഥു. ആഘാതം ബന്ധതീതി കോപം ബന്ധതി കരോതി ഉപ്പാദേതി. ‘‘അത്ഥം മേ നാചരി, ന ചരതി, ന ചരിസ്സതി. പിയസ്സ മേ മനാപസ്സ അത്ഥം നാചരി, ന ചരതി, ന ചരിസ്സതി. അപ്പിയസ്സ മേ അമനാപസ്സ അനത്ഥം നാചരി, ന ചരതി, ന ചരിസ്സതീ’’തി (മഹാനി. ൮൫; വിഭ. ൯൬൦; ധ. സ. ൧൦൬൬) നിദ്ദേസേ വുത്താനി അപരാനിപി നവ ആഘാതവത്ഥൂനി ഇമേഹേവ നവഹി സങ്ഗഹിതാനി. ആഘാതിതോതി ഘട്ടിതോ.

നവവിധമാനേഹീതി കതമേ നവവിധമാനാ? സേയ്യസ്സ സേയ്യോഹമസ്മീതി മാനോ, സേയ്യസ്സ സദിസോഹമസ്മീതി മാനോ, സേയ്യസ്സ ഹീനോഹമസ്മീതി മാനോ. സദിസസ്സ സേയ്യോഹമസ്മീതി മാനോ, സദിസസ്സ സദിസോഹമസ്മീതി മാനോ, സദിസസ്സ ഹീനോഹമസ്മീതി മാനോ. ഹീനസ്സ സേയ്യോഹമസ്മീതി മാനോ, ഹീനസ്സ സദിസോഹമസ്മീതി മാനോ, ഹീനസ്സ ഹീനോഹമസ്മീതി മാനോ. ഇമേ നവവിധമാനാ (വിഭ. ൯൬൨).

ഏത്ഥ പന സേയ്യസ്സ സേയ്യോഹമസ്മീതി മാനോ രാജൂനഞ്ചേവ പബ്ബജിതാനഞ്ച ഉപ്പജ്ജതി. രാജാ ഹി ‘‘രട്ഠേന വാ ധനേന വാ വാഹനേഹി വാ കോ മയാ സദിസോ അത്ഥീ’’തി ഏതം മാനം കരോതി, പബ്ബജിതോപി ‘‘സീലധുതങ്ഗാദീഹി കോ മയാ സദിസോ അത്ഥീ’’തി ഏതം മാനം കരോതി.

സേയ്യസ്സ സദിസോഹമസ്മീതി മാനോപി ഏതേസംയേവ ഉപ്പജ്ജതി. രാജാ ഹി ‘‘രട്ഠേന വാ ധനേന വാ വാഹനേഹി വാ അഞ്ഞരാജൂഹി സദ്ധിം മയ്ഹം കിം നാനാകരണ’’ന്തി ഏതം മാനം കരോതി, പബ്ബജിതോപി ‘‘സീലധുതങ്ഗാദീഹി അഞ്ഞേന ഭിക്ഖുനാ മയ്ഹം കിം നാനാകരണ’’ന്തി ഏതം മാനം കരോതി.

സേയ്യസ്സ ഹീനോഹമസ്മീതി മാനോപി ഏതേസംയേവ ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ ഹി രഞ്ഞോ രട്ഠം വാ ധനം വാ വാഹനാദീനി വാ നാതിസമ്പന്നാനി ഹോന്തി, സോ ‘‘മയ്ഹം രാജാതി വോഹാരസുഖമത്തകമേവ, കിം രാജാ നാമ അഹ’’ന്തി ഏതം മാനം കരോതി, പബ്ബജിതോപി അപ്പലാഭസക്കാരോ ‘‘അഹം ധമ്മകഥികോ ബഹുസ്സുതോ മഹാഥേരോതി കഥാമത്തമേവ, കിം ധമ്മകഥികോ നാമാഹം, കിം ബഹുസ്സുതോ നാമാഹം, കിം മഹാഥേരോ നാമാഹം, യസ്സ മേ ലാഭസക്കാരോ നത്ഥീ’’തി ഏതം മാനം കരോതി.

സദിസസ്സ സേയ്യോഹമസ്മീതി മാനാദയോ അമച്ചാദീനം ഉപ്പജ്ജന്തി. അമച്ചോ വാ ഹി രട്ഠിയോ വാ ‘‘ഭോഗയാനവാഹനാദീഹി കോ മയാ സദിസോ അഞ്ഞോ രാജപുരിസോ അത്ഥീ’’തി വാ, ‘‘മയ്ഹം അഞ്ഞേഹി സദ്ധിം കിം നാനാകരണ’’ന്തി വാ, ‘‘അമച്ചോതി നാമമേവ മയ്ഹം, ഘാസച്ഛാദനമത്തമ്പി മേ നത്ഥി, കിം അമച്ചോ നാമാഹ’’ന്തി വാ ഏതം മാനം കരോതി.

ഹീനസ്സ സേയ്യോഹമസ്മീതി മാനാദയോ ദാസാദീനം ഉപ്പജ്ജന്തി. ദാസോ ഹി ‘‘മാതിതോ വാ പിതിതോ വാ കോ മയാ സദിസോ അഞ്ഞോ ദാസോ നാമ അത്ഥി, അഞ്ഞേ ജീവിതും അസക്കോന്താ കുച്ഛിഹേതു ദാസാ നാമ ജാതാ, അഹം പന പവേണിആഗതത്താ സേയ്യോ’’തി വാ, ‘‘പവേണിആഗതഭാവേന ഉഭതോസുദ്ധികദാസത്തേന അസുകദാസേന നാമ സദ്ധിം മയ്ഹം കിം നാനാകരണ’’ന്തി വാ, ‘‘കുച്ഛിവസേനാഹം ദാസബ്യം ഉപഗതോ, മാതാപിതുകോടിയാ പന മേ ദാസട്ഠാനം നത്ഥി, കിം ദാസോ നാമ അഹ’’ന്തി വാ ഏതം മാനം കരോതി. യഥാ ച ദാസോ, ഏവം പുക്കുസചണ്ഡാലാദയോപി ഏതം മാനം കരോന്തിയേവ. ഏത്ഥ ച സേയ്യസ്സ സേയ്യോഹമസ്മീതി ഉപ്പന്നമാനോവ യാഥാവമാനോ, ഇതരേ ദ്വേ അയാഥാവമാനാ. തഥാ സദിസസ്സ സദിസോഹമസ്മീതി ഹീനസ്സ ഹീനോഹമസ്മീതി ഉപ്പന്നമാനോവ യാഥാവമാനോ, ഇതരേ ദ്വേ അയാഥാവമാനാ. തത്ഥ യാഥാവമാനാ അരഹത്തമഗ്ഗവജ്ഝാ, അയാഥാവമാനാ സോതാപത്തിമഗ്ഗവജ്ഝാതി.

തണ്ഹാമൂലകാ വുത്തായേവ. രജ്ജതീതി ന കേവലം രാഗേനേവ രജ്ജതി, അഥ ഖോ തണ്ഹാമൂലകാനം പരിയേസനാദീനമ്പി സമ്ഭവതോ തണ്ഹാമൂലകേഹി സബ്ബേഹി അകുസലധമ്മേഹി രജ്ജതി, യുജ്ജതി ബജ്ഝതീതി അധിപ്പായോ.

ദസഹി കിലേസവത്ഥൂഹീതി കതമാനി ദസ കിലേസവത്ഥൂനി? ലോഭോ, ദോസോ, മോഹോ, മാനോ, ദിട്ഠി, വിചികിച്ഛാ, ഥിനം, ഉദ്ധച്ചം, അഹിരികം, അനോത്തപ്പന്തി ഇമാനി ദസ കിലേസവത്ഥൂനി (വിഭ. ൯൬൬).

തത്ഥ കിലേസാ ഏവ കിലേസവത്ഥൂനി, വസന്തി വാ ഏത്ഥ അഖീണാസവാ സത്താ ലോഭാദീസു പതിട്ഠിതത്താതി വത്ഥൂനി, കിലേസാ ച തേ തപ്പതിട്ഠാനം സത്താനം വത്ഥൂനി ചാതി കിലേസവത്ഥൂനി. യസ്മാ ചേത്ഥ അനന്തരപച്ചയാദിഭാവേന ഉപ്പജ്ജമാനാപി കിലേസാ വസന്തി ഏവ നാമ, തസ്മാ കിലേസാനം വത്ഥൂനീതിപി കിലേസവത്ഥൂനി. ലുബ്ഭന്തി തേന, സയം വാ ലുബ്ഭതി, ലുബ്ഭനമത്തമേവ വാ തന്തി ലോഭോ. ദുസ്സന്തി തേന, സയം വാ ദുസ്സതി, ദുസ്സനമത്തമേവ വാ തന്തി ദോസോ. മുയ്ഹന്തി തേന, സയം വാ മുയ്ഹതി, മുയ്ഹനമത്തമേവ വാ തന്തി മോഹോ. മഞ്ഞതീതി മാനോ. ദിട്ഠിആദയോ വുത്തത്ഥാവ. ന ഹിരീയതീതി അഹിരികോ, തസ്സ ഭാവോ അഹിരികം. ന ഓത്തപ്പതീതി അനോത്തപ്പീ, തസ്സ ഭാവോ അനോത്തപ്പം. തേസു അഹിരികം കായദുച്ചരിതാദീഹി അജിഗുച്ഛനലക്ഖണം, അനോത്തപ്പം തേഹേവ അസാരജ്ജനലക്ഖണം, കിലിസ്സതീതി ഉപതാപീയതി വിബാധീയതി.

ദസഹി ആഘാതവത്ഥൂഹീതി പുബ്ബേ വുത്തേഹി നവഹി ച ‘‘അട്ഠാനേ വാ പനാഘാതോ ജായതീ’’തി (ധ. സ. ൧൦൬൬) വുത്തേന ചാതി ദസഹി. അനത്ഥം മേ അചരീതിആദീനിപി ഹി അവികപ്പേത്വാ ഖാണുകണ്ടകാദിമ്ഹിപി അട്ഠാനേ ആഘാതോ ഉപ്പജ്ജതി.

ദസഹി അകുസലകമ്മപഥേഹീതി കതമേ ദസ അകുസലകമ്മപഥാ (ദീ. നി. ൩.൩൬൦)? പാണാതിപാതോ, അദിന്നാദാനം, കാമേസുമിച്ഛാചാരോ, മുസാവാദോ, പിസുണാ വാചാ, ഫരുസാ വാചാ, സമ്ഫപ്പലാപോ, അഭിജ്ഝാ, ബ്യാപാദോ, മിച്ഛാദിട്ഠി. ഇമേ ദസ അകുസലകമ്മപഥാ. തത്ഥ അകുസലകമ്മാനി ച താനി പഥാ ച ദുഗ്ഗതിയാതി അകുസലകമ്മപഥാ. സമന്നാഗതോതി സമങ്ഗീഭൂതോ.

ദസഹി സഞ്ഞോജനേഹീതി കതമാനി ദസ സംയോജനാനി (ധ. സ. ൧൧൧൮)? കാമരാഗസംയോജനം, പടിഘസംയോജനം, മാനസംയോജനം, ദിട്ഠിസംയോജനം, വിചികിച്ഛാസംയോജനം, സീലബ്ബതപരാമാസസംയോജനം, ഭവരാഗസംയോജനം, ഇസ്സാസംയോജനം, മച്ഛരിയസംയോജനം, അവിജ്ജാസംയോജനം, ഇമാനി ദസ സംയോജനാനി. മിച്ഛത്താ വുത്തായേവ.

ദസവത്ഥുകായ മിച്ഛാദിട്ഠിയാതി കതമാ ദസവത്ഥുകാ മിച്ഛാദിട്ഠി (വിഭ. ൯൭൧)? നത്ഥി ദിന്നം, നത്ഥി യിട്ഠം, നത്ഥി ഹുതം, നത്ഥി സുകതദുക്കടാനം കമ്മാനം ഫലം വിപാകോ, നത്ഥി അയം ലോകോ, നത്ഥി പരോ ലോകോ, നത്ഥി മാതാ, നത്ഥി പിതാ, നത്ഥി സത്താ ഓപപാതികാ, നത്ഥി ലോകേ സമണബ്രാഹ്മണാ സമ്മഗ്ഗതാ സമ്മാപടിപന്നാ യേ ഇമഞ്ച ലോകം പരഞ്ച ലോകം സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ പവേദേന്തി. അയം ദസവത്ഥുകാ മിച്ഛാദിട്ഠി.

തത്ഥ ദസവത്ഥുകാതി ദസ വത്ഥൂനി ഏതിസ്സാതി ദസവത്ഥുകാ. നത്ഥി ദിന്നന്തി ദിന്നം നാമ അത്ഥി, സക്കാ കസ്സചി കിഞ്ചി ദാതുന്തി ജാനാതി. ദിന്നസ്സ പന ഫലം വിപാകോ നത്ഥീതി ഗണ്ഹാതി. നത്ഥി യിട്ഠന്തി യിട്ഠം വുച്ചതി മഹായാഗോ, തം യജിതും സക്കാതി ജാനാതി. യിട്ഠസ്സ പന ഫലം വിപാകോ നത്ഥീതി ഗണ്ഹാതി. ഹുതന്തി ആഹുനപാഹുനമങ്ഗലകിരിയാ, തം കാതും സക്കാതി ജാനാതി. തസ്സ പന ഫലം വിപാകോ നത്ഥീതി ഗണ്ഹാതി. സുകതദുക്കടാനന്തി ഏത്ഥ ദസ കുസലകമ്മപഥാ സുകതകമ്മാനി നാമ, ദസ അകുസലകമ്മപഥാ ദുക്കടകമ്മാനി നാമ. തേസം അത്ഥിഭാവം ജാനാതി. ഫലം വിപാകോ പന നത്ഥീതി ഗണ്ഹാതി. നത്ഥി അയം ലോകോതി പരലോകേ ഠിതോ ഇമം ലോകം നത്ഥീതി ഗണ്ഹാതി. നത്ഥി പരോ ലോകോതി ഇധലോകേ ഠിതോ പരലോകം നത്ഥീതി ഗണ്ഹാതി. നത്ഥി മാതാ നത്ഥി പിതാതി മാതാപിതൂനം അത്ഥിഭാവം ജാനാതി. തേസു കതപ്പച്ചയേന കോചി ഫലം വിപാകോ നത്ഥീതി ഗണ്ഹാതി. നത്ഥി സത്താ ഓപപാതികാതി ചവനകഉപപജ്ജനകസത്താ നത്ഥീതി ഗണ്ഹാതി. സമ്മഗ്ഗതാ സമ്മാപടിപന്നാതി അനുലോമപടിപദം പടിപന്നാ ധമ്മികസമണബ്രാഹ്മണാ ലോകസ്മിം നത്ഥീതി ഗണ്ഹാതി. യേ ഇമഞ്ച ലോകം…പേ… പവേദേന്തീതി ഇമഞ്ച പരഞ്ച ലോകം അത്തനാവ അഭിവിസിട്ഠേന ഞാണേന ഞത്വാ പവേദനസമത്ഥോ സബ്ബഞ്ഞൂ ബുദ്ധോ നത്ഥീതി ഗണ്ഹാതി.

അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാതി ‘‘സസ്സതോ ലോകോ’’തിആദികം ഏകേകം അന്തം ഭാഗം ഗണ്ഹാതീതി അന്തഗ്ഗാഹികാ. അഥ വാ അന്തസ്സ ഗാഹോ അന്തഗ്ഗാഹോ, അന്തഗ്ഗാഹോ അസ്സാ അത്ഥീതി അന്തഗ്ഗാഹികാ. തായ അന്തഗ്ഗാഹികായ. സാ പന വുത്തായേവ.

അട്ഠസതതണ്ഹാപപഞ്ചസതേഹീതി അട്ഠുത്തരം സതം അട്ഠസതം. സംസാരേ പപഞ്ചേതി ചിരം വസാപേതീതി പപഞ്ചോ, തണ്ഹാ ഏവ പപഞ്ചോ തണ്ഹാപപഞ്ചോ, ആരമ്മണഭേദേന പുനപ്പുനം ഉപ്പത്തിവസേന ച തണ്ഹാനം ബഹുകത്താ ബഹുവചനം കത്വാ തണ്ഹാപപഞ്ചാനം സതം തണ്ഹാപപഞ്ചസതം. തേന ‘‘തണ്ഹാപപഞ്ചസതേനാ’’തി വത്തബ്ബേ വചനവിപല്ലാസവസേന ‘‘തണ്ഹാപപഞ്ചസതേഹീ’’തി ബഹുവചനനിദ്ദേസോ കതോ. അട്ഠസതന്തി സങ്ഖാതേന തണ്ഹാപപഞ്ചസതേനാതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അട്ഠ അബ്ബോഹാരികാനി കത്വാ സതമേവ ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം. ഖുദ്ദകവത്ഥുവിഭങ്ഗേ പന തണ്ഹാവിചരിതാനീതി ആഗതം. യഥാഹ –

‘‘അട്ഠാരസ തണ്ഹാവിചരിതാനി അജ്ഝത്തികസ്സ ഉപാദായ, അട്ഠാരസ തണ്ഹാവിചരിതാനി ബാഹിരസ്സ ഉപാദായ, തദേകജ്ഝം അഭിസഞ്ഞുഹിത്വാ അഭിസങ്ഖിപിത്വാ ഛത്തിംസ തണ്ഹാവിചരിതാനി ഹോന്തി. ഇതി അതീതാനി ഛത്തിംസ തണ്ഹാവിചരിതാനി, അനാഗതാനി ഛത്തിംസ തണ്ഹാവിചരിതാനി, പച്ചുപ്പന്നാനി ഛത്തിംസ തണ്ഹാവിചരിതാനി തദേകജ്ഝം അഭിസഞ്ഞുഹിത്വാ അഭിസങ്ഖിപിത്വാ അട്ഠതണ്ഹാവിചരിതസതം ഹോതീ’’തി (വിഭ. ൮൪൨).

തണ്ഹാപപഞ്ചായേവ പനേത്ഥ തണ്ഹാവിചരിതാനീതി വുത്താ. തണ്ഹാസമുദാചാരാ തണ്ഹാപവത്തിയോതി അത്ഥോ. അജ്ഝത്തികസ്സ ഉപാദായാതി അജ്ഝത്തികം ഖന്ധപഞ്ചകം ഉപാദായ. ഇദഞ്ഹി ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം. വിത്ഥാരോ പനസ്സ തസ്സ നിദ്ദേസേ (വിഭ. ൯൭൩) വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. അയം പന അപരോ നയോ – രൂപാരമ്മണായേവ കാമതണ്ഹാ, ഭവതണ്ഹാ, വിഭവതണ്ഹാതി തിസ്സോ തണ്ഹാ ഹോന്തി, തഥാ സദ്ദാദിആരമ്മണാതി ഛസു ആരമ്മണേസു അട്ഠാരസ തണ്ഹാ ഹോന്തി, അജ്ഝത്താരമ്മണാ അട്ഠാരസ, ബഹിദ്ധാരമ്മണാ അട്ഠാരസാതി ഛത്തിംസ ഹോന്തി. താ ഏവ അതീതാരമ്മണാ ഛത്തിംസ, അനാഗതാരമ്മണാ ഛത്തിംസ, പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണാ ഛത്തിംസാതി അട്ഠതണ്ഹാവിചരിതസതം ഹോതി. പപഞ്ചിതോതി ആരമ്മണേ, സംസാരേ വാ പപഞ്ചിതോ ചിരവാസിതോ.

ദ്വാസട്ഠിയാ ദിട്ഠിഗതേഹീതി ‘‘കതമാനി ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിഗതാനി ബ്രഹ്മജാലേ വേയ്യാകരണേ വുത്താനി ഭഗവതാ? ചത്താരോ സസ്സതവാദാ, ചത്താരോ ഏകച്ചസസ്സതവാദാ, ചത്താരോ അന്താനന്തികാ, ചത്താരോ അമരാവിക്ഖേപികാ, ദ്വേ അധിച്ചസമുപ്പന്നികാ, സോളസ സഞ്ഞീവാദാ, അട്ഠ അസഞ്ഞീവാദാ, അട്ഠ നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീവാദാ, സത്ത ഉച്ഛേദവാദാ, പഞ്ച ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനവാദാതി ഇമാനി ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിഗതാനി ബ്രഹ്മജാലേ വേയ്യാകരണേ വുത്താനി ഭഗവതാ’’തി (വിഭ. ൯൭൭). വിത്ഥാരോ പനേത്ഥ ബ്രഹ്മജാലസുത്തേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

അഹഞ്ചമ്ഹി തിണ്ണോതി അഹഞ്ച ചതുരോഘം, സംസാരസമുദ്ദം വാ തിണ്ണോ അമ്ഹി ഭവാമി. മുത്തോതി രാഗാദിബന്ധനേഹി മുത്തോ. ദന്തോതി നിബ്ബിസേവനോ നിപ്പരിപ്ഫന്ദോ. സന്തോതി സീതീഭൂതോ. അസ്സത്ഥോതി നിബ്ബാനദസ്സനേ ലദ്ധസ്സാസോ. പരിനിബ്ബുതോതി കിലേസപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബുതോ. പഹോമീതി സമത്ഥോമ്ഹി. ഖോഇതി ഏകംസത്ഥേ നിപാതോ. പരേ ച പരിനിബ്ബാപേതുന്തി ഏത്ഥ പരേ ച-സദ്ദോ ‘‘പരേ ച താരേതു’’ന്തിആദീഹിപി യോജേതബ്ബോതി.

മഹാകരുണാഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭൨-൭൩. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൧൯. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണനിദ്ദേസേ കതമം തഥാഗതസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണന്തി പുച്ഛിത്വാ തേന സമഗതികത്താ തേനേവ സഹ അനാവരണഞാണം നിദ്ദിട്ഠം. ന ഹി അനാവരണഞാണം ധമ്മതോ വിസും അത്ഥി, ഏകമേവ ഹേതം ഞാണം ആകാരഭേദതോ ദ്വേധാ വുച്ചതി സദ്ധിന്ദ്രിയസദ്ധാബലാദീനി വിയ. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമേവ ഹി നത്ഥി ഏതസ്സ ആവരണന്തി, കേനചി ധമ്മേന, പുഗ്ഗലേന വാ ആവരണം കാതും അസക്കുണേയ്യതായ അനാവരണന്തി വുച്ചതി ആവജ്ജനപടിബദ്ധത്താ സബ്ബധമ്മാനം. അഞ്ഞേ പന ആവജ്ജിത്വാപി ന ജാനന്തി. കേചി പനാഹു ‘‘മനോവിഞ്ഞാണം വിയ സബ്ബാരമ്മണികത്താ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തംയേവ ഞാണം ഇന്ദവജിരം വിയ വിസയേസു അപ്പടിഹതത്താ അനാവരണഞാണം. അനുപുബ്ബസബ്ബഞ്ഞുതാപടിക്ഖേപോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, സകിംസബ്ബഞ്ഞുതാപടിക്ഖേപോ അനാവരണഞാണം, ഭഗവാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപടിലാഭേനപി സബ്ബഞ്ഞൂതി വുച്ചതി, ന ച അനുപുബ്ബസബ്ബഞ്ഞൂ. അനാവരണഞാണപടിലാഭേനപി സബ്ബഞ്ഞൂതി വുച്ചതി, ന ച സകിംസബ്ബഞ്ഞൂ’’തി.

സബ്ബം സങ്ഖതമസങ്ഖതം അനവസേസം ജാനാതീതി ഏത്ഥ സബ്ബന്തി ജാതിവസേന സബ്ബധമ്മാനം നിസ്സേസപരിയാദാനം. അനവസേസന്തി ഏകേകസ്സേവ ധമ്മസ്സ സബ്ബാകാരവസേന നിസ്സേസപരിയാദാനം. സങ്ഖതമസങ്ഖതന്തി ദ്വിധാ പഭേദദസ്സനം. സങ്ഖതഞ്ഹി ഏകോ പഭേദോ, അസങ്ഖതം ഏകോ പഭേദോ. പച്ചയേഹി സങ്ഗമ്മ കതന്തി സങ്ഖതം. ഖന്ധപഞ്ചകം. തഥാ ന സങ്ഖതന്തി അസങ്ഖതം. നിബ്ബാനം. സങ്ഖതം അനിച്ചദുക്ഖാനത്താദീഹി ആകാരേഹി അനവസേസം ജാനാതി, അസങ്ഖതം സുഞ്ഞതാനിമിത്തഅപ്പണിഹിതാദീഹി ആകാരേഹി അനവസേസം ജാനാതി. നത്ഥി ഏതസ്സ സങ്ഖതസ്സ അസങ്ഖതസ്സ ച അവസേസോതി അനവസേസം. സങ്ഖതം അസങ്ഖതഞ്ച. അനേകഭേദാപി പഞ്ഞത്തി പച്ചയേഹി അകതത്താ അസങ്ഖതപക്ഖം ഭജതി. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണഞ്ഹി സബ്ബാപി പഞ്ഞത്തിയോ അനേകഭേദതോ ജാനാതി. അഥ വാ സബ്ബന്തി സബ്ബധമ്മഗ്ഗഹണം. അനവസേസന്തി നിപ്പദേസഗ്ഗഹണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി തത്ഥ തസ്മിം അനവസേസേ സങ്ഖതാസങ്ഖതേ നിസ്സങ്ഗത്താ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ ആവരണം നത്ഥീതി തദേവ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം അനാവരണഞാണം നാമാതി അത്ഥോ.

൧൨൦. ഇദാനി അനേകവിസയഭേദതോ ദസ്സേതും അതീതന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ അതീതം അനാഗതം പച്ചുപ്പന്നന്തി കാലഭേദതോ ദസ്സിതം, ചക്ഖു ചേവ രൂപാ ചാതിആദി വത്ഥാരമ്മണഭേദതോ. ഏവം തം സബ്ബന്തി തേസം ചക്ഖുരൂപാനം അനവസേസപരിയാദാനം. ഏവം സേസേസു. യാവതാതി അനവസേസപരിയാദാനം. അനിച്ചട്ഠന്തിആദി സാമഞ്ഞലക്ഖണഭേദതോ ദസ്സിതം. അനിച്ചട്ഠന്തി ച അനിച്ചാകാരം. പച്ചത്തത്ഥേ വാ ഉപയോഗവചനം. ഏസ നയോ ഏദിസേസു. രൂപസ്സാതിആദി ഖന്ധഭേദതോ ദസ്സിതം. ചക്ഖുസ്സ…പേ… ജരാമരണസ്സാതി ഹേട്ഠാ വുത്തപേയ്യാലനയേന യോജേതബ്ബം. അഭിഞ്ഞായാതിആദീസു ഹേട്ഠാ വുത്തഞാണാനേവ. അഭിഞ്ഞട്ഠന്തി അഭിജാനനസഭാവം. ഏസ നയോ ഏദിസേസു. ഖന്ധാനം ഖന്ധട്ഠന്തിആദി ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. കുസലേ ധമ്മേതിആദി കുസലത്തികവസേന ഭേദോ. കാമാവചരേ ധമ്മേതിആദി ചതുഭൂമകവസേന. ഉഭയത്ഥാപി ‘‘സബ്ബേ ജാനാതീ’’തി ബഹുവചനപാഠോ സുന്ദരോ. ഏകവചനസോതേ പതിതത്താ പന പോത്ഥകേസു ഏകവചനേന ലിഖിതം. ദുക്ഖസ്സാതിആദി ചുദ്ദസന്നം ബുദ്ധഞാണാനം വിസയഭേദോ. ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തേ ഞാണന്തിആദീനി ചത്താരി ഞാണാനി വത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം കസ്മാ ന വുത്തന്തി ചേ? വുച്ചമാനസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണത്താ. വിസയഭേദതോ ഹി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേ വുച്ചമാനേ തം ഞാണം ന വത്തബ്ബം ഹോതി, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ വിസയോ ഹോതിയേവ.

പുന കാളകാരാമസുത്തന്താദീസു (അ. നി. ൪.൨൪) വുത്തനയേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണഭൂമിം ദസ്സേന്തോ യാവതാ സദേവകസ്സ ലോകസ്സാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സഹ ദേവേഹി സദേവകസ്സ. സഹ മാരേന സമാരകസ്സ. സഹ ബ്രഹ്മുനാ സബ്രഹ്മകസ്സ ലോകസ്സ. സഹ സമണബ്രാഹ്മണേഹി സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ. സഹ ദേവമനുസ്സേഹി സദേവമനുസ്സായ പജായ. പജാതത്താ പജാതി സത്തലോകസ്സ പരിയായവചനമേതം. തത്ഥ സദേവകവചനേന പഞ്ചകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണം, സമാരകവചനേന ഛട്ഠകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണം, സബ്രഹ്മകവചനേന ബ്രഹ്മകായികാദിബ്രഹ്മഗ്ഗഹണം, സസ്സമണബ്രാഹ്മണിവചനേന സാസനസ്സ പച്ചത്ഥികപച്ചാമിത്തസമണബ്രാഹ്മണഗ്ഗഹണം സമിതപാപബാഹിതപാപസമണബ്രാഹ്മണഗ്ഗഹണഞ്ച, പജാവചനേന സത്തലോകഗ്ഗഹണം, സദേവമനുസ്സവചനേന സമ്മുതിദേവസേസമനുസ്സഗ്ഗഹണം വേദിതബ്ബം. ഏവമേത്ഥ തീഹി പദേഹി ഓകാസലോകോ, ദ്വീഹി പജാവസേന സത്തലോകോ ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ.

അപരോ നയോ – സദേവകഗ്ഗഹണേന അരൂപാവചരലോകോ ഗഹിതോ, സമാരകഗ്ഗഹണേന ഛകാമാവചരദേവലോകോ, സബ്രഹ്മകഗ്ഗഹണേന രൂപാവചരബ്രഹ്മലോകോ, സസ്സമണബ്രാഹ്മണാദിഗ്ഗഹണേന ചതുപരിസവസേന, സമ്മുതിദേവേഹി വാ സഹ മനുസ്സലോകോ, അവസേസസത്തലോകോ വാ.

അപിചേത്ഥ സദേവകവചനേന ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദതോ സബ്ബസ്സപി ലോകസ്സ ദിട്ഠാദിജാനനഭാവം സാധേതി. തതോ യേസം സിയാ ‘‘മാരോ മഹാനുഭാവോ ഛകാമാവചരിസ്സരോ വസവത്തീ, കിം തസ്സാപി ദിട്ഠാദിം ജാനാതീ’’തി, തേസം വിമതിം വിധമന്തോ ‘‘സമാരകസ്സാ’’തി ആഹ. യേസം പന സിയാ ‘‘ബ്രഹ്മാ മഹാനുഭാവോ ഏകങ്ഗുലിയാ ഏകസ്മിം ചക്കവാളസഹസ്സേ ആലോകം ഫരതി, ദ്വീഹി…പേ… ദസഹി അങ്ഗുലീഹി ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു ആലോകം ഫരതി, അനുത്തരഞ്ച ഝാനസമാപത്തിസുഖം പടിസംവേദേതി, കിം തസ്സാപി ദിട്ഠാദിം ജാനാതീ’’തി, തേസം വിമതിം വിധമന്തോ ‘‘സബ്രഹ്മകസ്സാ’’തി ആഹ. തതോ യേസം സിയാ ‘‘പുഥൂ സമണബ്രാഹ്മണാ സാസനസ്സ പച്ചത്ഥികാ, കിം തേസമ്പി ദിട്ഠാദിം ജാനാതീ’’തി, തേസം വിമതിം വിധമന്തോ ‘‘സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായാ’’തി ആഹ. ഏവം ഉക്കട്ഠാനം ദിട്ഠാദിജാനനഭാവം പകാസേത്വാ അഥ സമ്മുതിദേവേ അവസേസമനുസ്സേ ച ഉപാദായ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേന സേസസത്തലോകസ്സ ദിട്ഠാദിജാനനഭാവം പകാസേതി. അയമേത്ഥ അനുസന്ധിക്കമോ. പോരാണാ പനാഹു – സദേവകസ്സാതി ദേവതാഹി സദ്ധിം അവസേസലോകസ്സ. സമാരകസ്സാതി മാരേന സദ്ധിം അവസേസലോകസ്സ. സബ്രഹ്മകസ്സാതി ബ്രഹ്മേഹി സദ്ധിം അവസേസലോകസ്സ. ഏവം സബ്ബേപി തിഭവൂപഗേ സത്തേ തീഹാകാരേഹി തീസു പദേസു പക്ഖിപിത്വാ പുന ദ്വീഹാകാരേഹി പരിയാദാതും സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായാതി വുത്തം. ഏവം പഞ്ചഹി പദേഹി തേന തേന ആകാരേന തേധാതുകമേവ പരിയാദിന്നം ഹോതീതി.

ദിട്ഠന്തി രൂപായതനം. സുതന്തി സദ്ദായതനം. മുതന്തി പത്വാ ഗഹേതബ്ബതോ ഗന്ധായതനം, രസായതനം, ഫോട്ഠബ്ബായതനം. വിഞ്ഞാതന്തി സുഖദുക്ഖാദിധമ്മാരമ്മണം. പത്തന്തി പരിയേസിത്വാ വാ അപരിയേസിത്വാ വാ പത്തം. പരിയേസിതന്തി പത്തം വാ അപ്പത്തം വാ പരിയേസിതം. അനുവിചരിതം മനസാതി ചിത്തേന അനുസഞ്ചരിതം. സബ്ബം ജാനാതീതി ഇമിനാ ഏതം ദസ്സേതി – യം അപരിമാനാസു ലോകധാതൂസു ഇമസ്സ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ ‘‘നീലം പീത’’ന്തിആദി (ധ. സ. ൬൧൯) രൂപാരമ്മണം ചക്ഖുദ്വാരേ ആപാഥം ആഗച്ഛതി, അയം സത്തോ ഇമസ്മിം ഖണേ ഇമം നാമ രൂപാരമ്മണം ദിസ്വാ സുമനോ വാ ദുമ്മനോ വാ മജ്ഝത്തോ വാ ജാതോതി തം സബ്ബം തഥാഗതസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ജാനാതി. തഥാ യം അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു ഇമസ്സ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ ‘‘ഭേരിസദ്ദോ, മുദിങ്ഗസദ്ദോ’’തിആദി സദ്ദാരമ്മണം സോതദ്വാരേ ആപാഥം ആഗച്ഛതി, ‘‘മൂലഗന്ധോ തചഗന്ധോ’’തിആദി (ധ. സ. ൬൨൪-൬൨൭) ഗന്ധാരമ്മണം ഘാനദ്വാരേ ആപാഥം ആഗച്ഛതി, ‘‘മൂലരസോ, ഖന്ധരസോ’’തിആദി (ധ. സ. ൬൨൮-൬൩൧) രസാരമ്മണം ജിവ്ഹാദ്വാരേ ആപാഥം ആഗച്ഛതി, ‘‘കക്ഖളം, മുദുക’’ന്തിആദി (ധ. സ. ൬൪൭-൬൫൦) പഥവീധാതുതേജോധാതുവായോധാതുഭേദം ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണം കായദ്വാരേ ആപാഥം ആഗച്ഛതി, അയം സത്തോ ഇമസ്മിം ഖണേ ഇമം നാമ ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണം ഫുസിത്വാ സുമനോ വാ ദുമ്മനോ വാ മജ്ഝത്തോ വാ ജാതോതി തം സബ്ബം തഥാഗതസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ജാനാതി. തഥാ യം അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു ഇമസ്സ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ സുഖദുക്ഖാദിഭേദം ധമ്മാരമ്മണം മനോദ്വാരേ ആപാഥം ആഗച്ഛതി, അയം സത്തോ ഇമസ്മിം ഖണേ ഇമം നാമ ധമ്മാരമ്മണം വിജാനിത്വാ സുമനോ വാ ദുമ്മനോ വാ മജ്ഝത്തോ വാ ജാതോതി തം സബ്ബം തഥാഗതസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ജാനാതി. ഇമസ്സ പന മഹാജനസ്സ പരിയേസിത്വാ അപ്പത്തമ്പി അത്ഥി, പരിയേസിത്വാ പത്തമ്പി അത്ഥി. അപരിയേസിത്വാ അപ്പത്തമ്പി അത്ഥി, അപരിയേസിത്വാ പത്തമ്പി അത്ഥി. സബ്ബം തഥാഗതസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന അപ്പത്തം നാമ നത്ഥീതി.

൧൨൧. പുന അപരേന പരിയായേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണഭാവസാധനത്ഥം ന തസ്സാതി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ ന തസ്സ അദ്ദിട്ഠമിധത്ഥി കിഞ്ചീതി തസ്സ തഥാഗതസ്സ ഇധ ഇമസ്മിം തേധാതുകേ ലോകേ, ഇമസ്മിം പച്ചുപ്പന്നകാലേ വാ പഞ്ഞാചക്ഖുനാ അദ്ദിട്ഠം നാമ കിഞ്ചി അപ്പമത്തകമ്പി ന അത്ഥി ന സംവിജ്ജതി. അത്ഥീതി ഇദം വത്തമാനകാലികം ആഖ്യാതപദം. ഇമിനാ പച്ചുപ്പന്നകാലികസ്സ സബ്ബധമ്മസ്സ ഞാതഭാവം ദസ്സേതി. ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം പനേത്ഥ ദ-കാരോ സംയുത്തോ. അഥോ അവിഞ്ഞാതന്തി ഏത്ഥ അഥോഇതി വചനോപാദാനേ നിപാതോ. അവിഞ്ഞാതന്തി അതീതകാലികം അവിഞ്ഞാതം നാമ കിഞ്ചി ധമ്മജാതം. നാഹോസീതി പാഠസേസോ. അബ്യയഭൂതസ്സ അത്ഥിസദ്ദസ്സ ഗഹണേ പാഠസേസം വിനാപി യുജ്ജതിയേവ. ഇമിനാ അതീതകാലികസ്സ സബ്ബധമ്മസ്സ ഞാതഭാവം ദസ്സേതി. അജാനിതബ്ബന്തി അനാഗതകാലികം അജാനിതബ്ബം നാമ ധമ്മജാതം ന ഭവിസ്സതി, നത്ഥി വാ. ഇമിനാ അനാഗതകാലികസ്സ സബ്ബധമ്മസ്സ ഞാതഭാവം ദസ്സേതി. ജാനനകിരിയാവിസേസനമത്തമേവ വാ ഏത്ഥ അ-കാരോ. സബ്ബം അഭിഞ്ഞാസി യദത്ഥി നേയ്യന്തി ഏത്ഥ യം തേകാലികം വാ കാലവിമുത്തം വാ നേയ്യം ജാനിതബ്ബം കിഞ്ചി ധമ്മജാതം അത്ഥി, തം സബ്ബം തഥാഗതോ അഭിഞ്ഞാസി അധികേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന ജാനി പടിവിജ്ഝി. ഏത്ഥ അത്ഥിസദ്ദേന തേകാലികസ്സ കാലവിമുത്തസ്സ ച ഗഹണാ അത്ഥി-സദ്ദോ അബ്യയഭൂതോയേവ ദട്ഠബ്ബോ. തഥാഗതോ തേന സമന്തചക്ഖൂതി കാലവസേന ഓകാസവസേന ച നിപ്പദേസത്താ സമന്താ സബ്ബതോ പവത്തം ഞാണചക്ഖു അസ്സാതി സമന്തചക്ഖു. തേന യഥാവുത്തേന കാരണേന തഥാഗതോ സമന്തചക്ഖു, സബ്ബഞ്ഞൂതി വുത്തം ഹോതി. ഇമിസ്സാ ഗാഥായ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ദേസനായ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം സാധിതം.

പുന ബുദ്ധഞാണാനം വിസയവസേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ദസ്സേതുകാമോ സമന്തചക്ഖൂതി കേനട്ഠേന സമന്തചക്ഖൂതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഗാഥായ സമന്തചക്ഖൂതി വുത്തപദേ യം തം സമന്തചക്ഖു, തം കേനട്ഠേന സമന്തചക്ഖൂതി അത്ഥോ. അത്ഥോ പനസ്സ യാവതാ ദുക്ഖസ്സ ദുക്ഖട്ഠോതിആദീഹി വുത്തോയേവ ഹോതി. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണഞ്ഹി സമന്തചക്ഖു. യഥാഹ – ‘‘സമന്തചക്ഖു വുച്ചതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണ’’ന്തി (ചൂളനി. ധോതകമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൩൨). തസ്മിം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണട്ഠേ വുത്തേ സമന്തചക്ഖുട്ഠോ വുത്തോയേവ ഹോതീതി. ബുദ്ധസ്സേവ ഞാണാനീതി ബുദ്ധഞാണാനി. ദുക്ഖേ ഞാണാദീനിപി ഹി സബ്ബാകാരേന ബുദ്ധസ്സേവ ഭഗവതോ പവത്തന്തി, ഇതരേസം പന ഏകദേസമത്തേനേവ പവത്തന്തി. സാവകസാധാരണാനീതി പന ഏകദേസേനാപി അത്ഥിതം സന്ധായ വുത്തം. സബ്ബോ ഞാതോതി സബ്ബോ ഞാണേന ഞാതോ. അഞ്ഞാതോ ദുക്ഖട്ഠോ നത്ഥീതി വുത്തമേവ അത്ഥം പടിസേധേന വിഭാവേതി. സബ്ബോ ദിട്ഠോതി ന കേവലം ഞാതമത്തോയേവ, അഥ ഖോ ചക്ഖുനാ ദിട്ഠോ വിയ കതോ. സബ്ബോ വിദിതോതി ന കേവലം ദിട്ഠമത്തോയേവ, അഥ ഖോ പാകടോ. സബ്ബോ സച്ഛികതോതി ന കേവലം വിദിതോയേവ, അഥ ഖോ തത്ഥ ഞാണപടിലാഭവസേന പച്ചക്ഖീകതോ. സബ്ബോ ഫസ്സിതോതി ന കേവലം സച്ഛികതോയേവ, അഥ ഖോ പുനപ്പുനം യഥാരുചി സമുദാചാരവസേന ഫുട്ഠോതി. അഥ വാ ഞാതോ സഭാവലക്ഖണവസേന. ദിട്ഠോ സാമഞ്ഞലക്ഖണവസേന. വിദിതോ രസവസേന. സച്ഛികതോ പച്ചുപട്ഠാനവസേന. ഫസ്സിതോ പദട്ഠാനവസേന. അഥ വാ ഞാതോ ഞാണുപ്പാദവസേന. ദിട്ഠോ ചക്ഖുപ്പാദവസേന. വിദിതോ പഞ്ഞുപ്പാദവസേന. സച്ഛികതോ വിജ്ജുപ്പാദവസേന. ഫസ്സിതോ ആലോകുപ്പാദവസേന. ‘‘യാവതാ ദുക്ഖസ്സ ദുക്ഖട്ഠോ, സബ്ബോ ദിട്ഠോ, അദിട്ഠോ ദുക്ഖട്ഠോ നത്ഥീ’’തിആദിനാ നയേന ച ‘‘യാവതാ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ…പേ… അനുവിചരിതം മനസാ, സബ്ബം ഞാതം, അഞ്ഞാതം നത്ഥീ’’തിആദിനാ നയേന ച വിത്ഥാരോ വേദിതബ്ബോ. പഠമം വുത്തഗാഥാ നിഗമനവസേന പുന വുത്താ. തംനിഗമനേയേവ ഹി കതേ ഞാണനിഗമനമ്പി കതമേവ ഹോതീതി.

സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സദ്ധമ്മപ്പകാസിനിയാ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗ-അട്ഠകഥായ

ഞാണകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ദിട്ഠികഥാ

൧. അസ്സാദദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൨൨. ഇദാനി ഞാണകഥാനന്തരം കഥിതായ ദിട്ഠികഥായ അനുപുബ്ബഅനുവണ്ണനാ അനുപ്പത്താ. അയഞ്ഹി ദിട്ഠികഥാ ഞാണകഥായ കതഞാണപരിചയസ്സ സമധിഗതസമ്മാദിട്ഠിസ്സ മിച്ഛാദിട്ഠിമലവിസോധനാ സുകരാ ഹോതി, സമ്മാദിട്ഠി ച സുപരിസുദ്ധാ ഹോതീതി ഞാണകഥാനന്തരം കഥിതാ. തത്ഥ കാ ദിട്ഠീതിആദികാ പുച്ഛാ. കാ ദിട്ഠീതി അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠീതിആദികം പുച്ഛിതപുച്ഛായ വിസ്സജ്ജനം. കഥം അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠീതിആദികോ വിസ്സജ്ജിതവിസ്സജ്ജനസ്സ വിത്ഥാരനിദ്ദേസോ, സബ്ബാവ താ ദിട്ഠിയോ അസ്സാദദിട്ഠിയോതിആദികാ ദിട്ഠിസുത്തസംസന്ദനാതി ഏവമിമേ ചത്താരോ പരിച്ഛേദാ. തത്ഥ പുച്ഛാപരിച്ഛേദേ താവ കാ ദിട്ഠീതി ധമ്മപുച്ഛാ, സഭാവപുച്ഛാ. കതി ദിട്ഠിട്ഠാനാനീതി ഹേതുപുച്ഛാ പച്ചയപുച്ഛാ, കിത്തകാനി ദിട്ഠീനം കാരണാനീതി അത്ഥോ. കതി ദിട്ഠിപരിയുട്ഠാനാനീതി സമുദാചാരപുച്ഛാ വികാരപുച്ഛാ. ദിട്ഠിയോ ഏവ ഹി സമുദാചാരവസേന ചിത്തം പരിയോനന്ധന്തിയോ ഉട്ഠഹന്തീതി ദിട്ഠിപരിയുട്ഠാനാനി നാമ ഹോന്തി. കതി ദിട്ഠിയോതി ദിട്ഠീനം സങ്ഖാപുച്ഛാ ഗണനാപുച്ഛാ. കതി ദിട്ഠാഭിനിവേസാതി വത്ഥുപ്പഭേദവസേന ആരമ്മണനാനത്തവസേന ദിട്ഠിപ്പഭേദപുച്ഛാ. ദിട്ഠിയോ ഏവ ഹി തം തം വത്ഥും തം തം ആരമ്മണം അഭിനിവിസന്തി പരാമസന്തീതി ദിട്ഠിപരാമാസാതി വുച്ചന്തി. കതമോ ദിട്ഠിട്ഠാനസമുഗ്ഘാതോതി ദിട്ഠീനം പടിപക്ഖപുച്ഛാ പഹാനൂപായപുച്ഛാ. ദിട്ഠികാരണാനി ഹി ഖന്ധാദീനി ദിട്ഠിസമുഗ്ഘാതേന താസം കാരണാനി ന ഹോന്തീതി താനി ച കാരണാനി സമുഗ്ഘാതിതാനി നാമ ഹോന്തി. തസ്മാ ദിട്ഠിട്ഠാനാനി സമ്മാ ഭുസം ഹഞ്ഞന്തി ഏതേനാതി ദിട്ഠിട്ഠാനസമുഗ്ഘാതോതി വുച്ചതി.

ഇദാനി ഏതാസം ഛന്നം പുച്ഛാനം കാ ദിട്ഠീതിആദീനി ഛ വിസ്സജ്ജനാനി. തത്ഥ കാ ദിട്ഠീതി വിസ്സജ്ജേതബ്ബപുച്ഛാ. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠീതി വിസ്സജ്ജനം. സാ പന അനിച്ചാദികേ വത്ഥുസ്മിം നിച്ചാദിവസേന അഭിനിവിസതി പതിട്ഠഹതി ദള്ഹം ഗണ്ഹാതീതി അഭിനിവേസോ. അനിച്ചാദിആകാരം അതിക്കമിത്വാ നിച്ചന്തിആദിവസേന വത്തമാനോ പരതോ ആമസതി ഗണ്ഹാതീതി പരാമാസോ. അഥ വാ നിച്ചന്തിആദികം പരം ഉത്തമം സച്ചന്തി ആമസതി ഗണ്ഹാതീതി പരാമാസോ, അഭിനിവേസോ ച സോ പരാമാസോ ചാതി അഭിനിവേസപരാമാസോ. ഏവംപകാരോ ദിട്ഠീതി കിച്ചതോ ദിട്ഠിസഭാവം വിസ്സജ്ജേതി. തീണി സതന്തി തീണി സതാനി, വചനവിപല്ലാസോ കതോ. കതമോ ദിട്ഠിട്ഠാനസമുഗ്ഘാതോതി പുച്ഛം അനുദ്ധരിത്വാവ സോതാപത്തിമഗ്ഗോ ദിട്ഠിട്ഠാനസമുഗ്ഘാതോതി വിസ്സജ്ജനം കതം.

൧൨൩. ഇദാനി കഥം അഭിനിവേസപരാമാസോതിആദി വിത്ഥാരനിദ്ദേസോ. തത്ഥ രൂപന്തി ഉപയോഗവചനം. രൂപം അഭിനിവേസപരാമാസോതി സമ്ബന്ധോ. രൂപന്തി ചേത്ഥ രൂപുപാദാനക്ഖന്ധോ കസിണരൂപഞ്ച. ‘‘ഏതം മമാ’’തി അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി, ‘‘ഏസോഹമസ്മീ’’തി അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി, ‘‘ഏസോ മേ അത്താ’’തി അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠീതി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. ഏതന്തി സാമഞ്ഞവചനം. തേനേവ ‘‘വേദനം ഏതം മമ, സങ്ഖാരേ ഏതം മമാ’’തി നപുംസകവചനം ഏകവചനഞ്ച കതം. ഏസോതി പന വത്തബ്ബമപേക്ഖിത്വാ പുല്ലിങ്ഗേകവചനം കതം. ഏതം മമാതി തണ്ഹാമഞ്ഞനാമൂലികാ ദിട്ഠി. ഏസോഹമസ്മീതി മാനമഞ്ഞനാമൂലികാ ദിട്ഠി. ഏസോ മേ അത്താതി ദിട്ഠിമഞ്ഞനാ ഏവ. കേചി പന ‘‘ഏതം മമാതി മമംകാരകപ്പനാ, ഏസോഹമസ്മീതി അഹംകാരകപ്പനാ, ഏസോ മേ അത്താതി അഹംകാരമമംകാരകപ്പിതോ അത്താഭിനിവേസോതി ച, തഥാ യഥാക്കമേനേവ തണ്ഹാമൂലനിവേസോ മാനപഗ്ഗാഹോ, തണ്ഹാമൂലനിവിട്ഠോ മാനപഗ്ഗഹിതോ, അത്താഭിനിവേസോതി ച, സങ്ഖാരാനം ദുക്ഖലക്ഖണാദസ്സനം, സങ്ഖാരാനം അനിച്ചലക്ഖണാദസ്സനം, സങ്ഖാരാനം തിലക്ഖണാദസ്സനഹേതുകോ അത്താഭിനിവേസോതി ച, ദുക്ഖേ അസുഭേ ച സുഖം സുഭന്തി വിപല്ലാസഗതസ്സ, അനിച്ചേ നിച്ചന്തി വിപല്ലാസഗതസ്സ, ചതുബ്ബിധവിപല്ലാസഗതസ്സ ച അത്താഭിനിവേസോതി ച, പുബ്ബേനിവാസഞാണസ്സ ആകാരകപ്പനാ, ദിബ്ബചക്ഖുഞാണസ്സ അനാഗതപടിലാഭകപ്പനാ, പുബ്ബന്താപരന്തഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പന്നേസു ധമ്മേസു കപ്പനിസ്സിതസ്സ അത്താഭിനിവേസോതി ച, നന്ദിയാ അതീതമന്വാഗമേതി, നന്ദിയാ അനാഗതം പടികങ്ഖതി, പച്ചുപ്പന്നേസു ധമ്മേസു സംഹീരതി അത്താഭിനിവേസോതി ച, പുബ്ബന്തേ അഞ്ഞാണഹേതുകാ ദിട്ഠി, അപരന്തേ അഞ്ഞാണഹേതുകാ ദിട്ഠി, പുബ്ബന്താപരന്തേ ഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പന്നേസു ധമ്മേസു അഞ്ഞാണഹേതുകോ അത്താഭിനിവേസോ’’തി ച ഏതേസം തിണ്ണം വചനാനം അത്ഥം വണ്ണയന്തി.

ദിട്ഠിയോ പനേത്ഥ പഠമം പഞ്ചക്ഖന്ധവത്ഥുകാ. തതോ ഛഅജ്ഝത്തികബാഹിരായതനവിഞ്ഞാണ- കായസമ്ഫസ്സകായവേദനാകായസഞ്ഞാകായചേതനാകായതണ്ഹാകായവിതക്കവിചാരധാതുദസകസിണ- ദ്വത്തിംസാകാരവത്ഥുകാ ദിട്ഠിയോ വുത്താ. ദ്വത്തിംസാകാരേസു ച യത്ഥ വിസും അഭിനിവേസോ ന യുജ്ജതി, തത്ഥ സകലസരീരാഭിനിവേസവസേനേവ വിസും അഭിനിവേസോ വിയ കതോതി വേദിതബ്ബം. തതോ ദ്വാദസായതനഅട്ഠാരസധാതുഏകൂനവീസതിഇന്ദ്രിയവസേന യോജനാ കതാ. തീണി ഏകന്തലോകുത്തരിന്ദ്രിയാനി ന യോജിതാനി. ന ഹി ലോകുത്തരവത്ഥുകാ ദിട്ഠിയോ ഹോന്തി. സബ്ബത്ഥാപി ച ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സേസു ധമ്മേസു ലോകുത്തരേ ഠപേത്വാ ലോകിയാ ഏവ ഗഹേതബ്ബാ. അനിന്ദ്രിയബദ്ധരൂപഞ്ച ന ഗഹേതബ്ബമേവ. തതോ തേധാതുകവസേന നവവിധഭവവസേന ഝാനബ്രഹ്മവിഹാരസമാപത്തിവസേന പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗവസേന ച യോജനാ കതാ. ജാതിജരാമരണാനം വിസും ഗഹണേ പരിഹാരോ വുത്തനയോ ഏവ. സബ്ബാനി ചേതാനി രൂപാദികാനി ജരാമരണന്താനി അട്ഠനവുതിസതം പദാനി ഭവന്തി.

൧൨൪. ദിട്ഠിട്ഠാനേസു ഖന്ധാപി ദിട്ഠിട്ഠാനന്തി വീസതിവത്ഥുകായപി സക്കായദിട്ഠിയാ പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനംയേവ വത്ഥുത്താ ‘‘യേ ഹി കേചി, ഭിക്ഖവേ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ അത്താനം സമനുപസ്സമാനാ സമനുപസ്സന്തി, സബ്ബേ തേ പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധേസുയേവ സമനുപസ്സന്തി, ഏതേസം വാ അഞ്ഞതര’’ന്തി (സം. നി. ൩.൪൭) വുത്തത്താ ച പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദിട്ഠീനം കാരണം. അവിജ്ജാപി ദിട്ഠിട്ഠാനന്തി അവിജ്ജായ അന്ധീകതാനം ദിട്ഠിഉപ്പത്തിതോ ‘‘യായം, ഭന്തേ, ദിട്ഠി ‘അസമ്മാസമ്ബുദ്ധേസു സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ’തി, അയം നു ഖോ, ഭന്തേ, ദിട്ഠി കിം പടിച്ച പഞ്ഞായതീതി? മഹതീ ഖോ ഏസാ, കച്ചാന, ധാതു, യദിദം അവിജ്ജാധാതു. ഹീനം, കച്ചാന, ധാതും പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി ഹീനാ സഞ്ഞാ ഹീനാ ദിട്ഠീ’’തി (സം. നി. ൨.൯൭) വചനതോ ച അവിജ്ജാ ദിട്ഠീനം കാരണം. ഫസ്സോപി ദിട്ഠിട്ഠാനന്തി തേന ഫസ്സേന ഫുട്ഠസ്സ ദിട്ഠിഉപ്പത്തിതോ ‘‘യേ തേ, ഭിക്ഖവേ, സമണബ്രാഹ്മണാ പുബ്ബന്തകപ്പികാ പുബ്ബന്താനുദിട്ഠിനോ പുബ്ബന്തം ആരബ്ഭ അനേകവിഹിതാനി അധിവുത്തിപദാനി അഭിവദന്തി, തദപി ഫസ്സപച്ചയാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧൨൩) വചനതോ ച ഫസ്സോ ദിട്ഠീനം കാരണം. സഞ്ഞാപി ദിട്ഠിട്ഠാനന്തി ആകാരമത്തഗ്ഗഹണേന അയാഥാവസഭാവഗാഹഹേതുത്താ സഞ്ഞായ –

‘‘യാനി ച തീണി യാനി ച സട്ഠി, സമണപ്പവാദസിതാനി ഭൂരിപഞ്ഞ;

സഞ്ഞക്ഖരസഞ്ഞനിസ്സിതാനി, ഓസരണാനി വിനേയ്യ ഓഘതമഗാ’’തി. (സു. നി. ൫൪൩) –

വചനതോ ‘‘സഞ്ഞാനിദാനാ ഹി പപഞ്ചസങ്ഖാ’’തി (സു. നി. ൮൮൦; മഹാനി. ൧൦൯) വചനതോ ച സഞ്ഞാ ദിട്ഠീനം കാരണം. വിതക്കോപി ദിട്ഠിട്ഠാനന്തി ആകാരപരിവിതക്കേന ദിട്ഠിഉപ്പത്തിതോ –

‘‘നഹേവ സച്ചാനി ബഹൂനി നാനാ, അഞ്ഞത്ര സഞ്ഞായ നിച്ചാനി ലോകേ;

തക്കഞ്ച ദിട്ഠീസു പകപ്പയിത്വാ, സച്ചം മുസാതി ദ്വയധമ്മമാഹൂ’’തി. (സു. നി. ൮൯൨) –

വചനതോ ച വിതക്കോ ദിട്ഠീനം കാരണം. അയോനിസോമനസികാരോപി ദിട്ഠിട്ഠാനന്തി അയോനിസോ മനസികാരസ്സ അകുസലാനം അസാധാരണഹേതുത്താ ‘‘തസ്സേവം അയോനിസോ മനസികരോതോ ഛന്നം ദിട്ഠീനം അഞ്ഞതരാ ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൯) വചനതോ ച അയോനിസോ മനസികാരോ ദിട്ഠീനം കാരണം. പാപമിത്തോപി ദിട്ഠിട്ഠാനന്തി പാപമിത്തസ്സ ദിട്ഠാനുഗതിആപജ്ജനേന ദിട്ഠിഉപ്പത്തിതോ ‘‘ബാഹിരം, ഭിക്ഖവേ, അങ്ഗന്തി കരിത്വാ ന അഞ്ഞം ഏകങ്ഗമ്പി സമനുപസ്സാമി, യം ഏവം മഹതോ അനത്ഥായ സംവത്തതി. യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, പാപമിത്തതാ’’തി (അ. നി. ൧.൧൧൦) വചനതോ ച പാപമിത്തോ ദിട്ഠീനം കാരണം. പരതോപി ഘോസോ ദിട്ഠിട്ഠാനന്തി ദുരക്ഖാതധമ്മസ്സവനേന ദിട്ഠിഉപ്പത്തിതോ ‘‘ദ്വേമേ, ഭിക്ഖവേ, ഹേതൂ ദ്വേ പച്ചയാ മിച്ഛാദിട്ഠിയാ ഉപ്പാദായ പരതോ ച ഘോസോ അയോനിസോ ച മനസികാരോ’’തി (അ. നി. ൨.൧൨൬) വചനതോ ച പരതോ ഘോസോ മിച്ഛാദിട്ഠികതോ മിച്ഛാദിട്ഠിപടിസഞ്ഞുത്തകഥാ ദിട്ഠീനം കാരണം.

ഇദാനി ദിട്ഠിട്ഠാനന്തി പദസ്സ അത്ഥം വിവരന്തോ ഖന്ധാ ഹേതു ഖന്ധാ പച്ചയോതിആദിമാഹ. ഖന്ധാ ഏവ ദിട്ഠീനം ഉപാദായ, ജനകഹേതു ചേവ ഉപത്ഥമ്ഭകപച്ചയോ ചാതി അത്ഥോ. സമുട്ഠാനട്ഠേനാതി സമുട്ഠഹന്തി ഉപ്പജ്ജന്തി ഏതേനാതി സമുട്ഠാനം, കാരണന്തി അത്ഥോ. തേന സമുട്ഠാനട്ഠേന, ദിട്ഠികാരണഭാവേനാതി അത്ഥോ.

൧൨൫. ഇദാനി കിച്ചഭേദേന ദിട്ഠിഭേദം ദസ്സേന്തോ കതമാനി അട്ഠാരസ ദിട്ഠിപരിയുട്ഠാനാനീതിആദിമാഹ. തത്ഥ യാ ദിട്ഠീതി ഇദാനി വുച്ചമാനാനം അട്ഠാരസന്നം പദാനം സാധാരണം മൂലപദം. യാ ദിട്ഠി, തദേവ ദിട്ഠിഗതം, യാ ദിട്ഠി, തദേവ ദിട്ഠിഗഹനന്തി സബ്ബേഹി സമ്ബന്ധോ കാതബ്ബോ. അയാഥാവദസ്സനട്ഠേന ദിട്ഠി, തദേവ ദിട്ഠീസു ഗതം ദസ്സനം ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഅന്തോഗധത്താതി ദിട്ഠിഗതം. ഹേട്ഠാപിസ്സ അത്ഥോ വുത്തോയേവ. ദ്വിന്നം അന്താനം ഏകന്തഗതത്താപി ദിട്ഠിഗതം. സാ ഏവ ദിട്ഠി ദുരതിക്കമനട്ഠേന ദിട്ഠിഗഹനം തിണഗഹനവനഗഹനപബ്ബതഗഹനാനി വിയ. സാസങ്കസപ്പടിഭയട്ഠേന ദിട്ഠികന്താരം ചോരകന്താരവാളകന്താരനിരുദകകന്താരദുബ്ഭിക്ഖകന്താരാ വിയ. ധമ്മസങ്ഗണിയം ‘‘ദിട്ഠികന്താരോ’’തി സകലിങ്ഗേനേവ ആഗതം. സമ്മാദിട്ഠിയാ വിനിവിജ്ഝനട്ഠേന പടിലോമട്ഠേന ച ദിട്ഠിവിസൂകം. മിച്ഛാദസ്സനഞ്ഹി ഉപ്പജ്ജമാനം സമ്മാദസ്സനം വിനിവിജ്ഝതി ചേവ വിലോമേതി ച. ധമ്മസങ്ഗണിയം (ധ. സ. ൩൯൨, ൧൧൦൫) ‘‘ദിട്ഠിവിസൂകായിക’’ന്തി ആഗതം. കദാചി സസ്സതസ്സ, കദാചി ഉച്ഛേദസ്സ ഗഹണതോ ദിട്ഠിയാ വിരൂപം ഫന്ദിതന്തി ദിട്ഠിവിപ്ഫന്ദിതം. ദിട്ഠിഗതികോ ഹി ഏകസ്മിം പതിട്ഠാതും ന സക്കോതി, കദാചി സസ്സതം അനുസ്സരതി, കദാചി ഉച്ഛേദം. ദിട്ഠിയേവ അനത്ഥേ സംയോജേതീതി ദിട്ഠിസഞ്ഞോജനം. ദിട്ഠിയേവ അന്തോതുദനട്ഠേന ദുന്നീഹരണീയട്ഠേന ച സല്ലന്തി ദിട്ഠിസല്ലം. ദിട്ഠിയേവ പീളാകരണട്ഠേന സമ്ബാധോതി ദിട്ഠിസമ്ബാധോ. ദിട്ഠിയേവ മോക്ഖാവരണട്ഠേന പലിബോധോതി ദിട്ഠിപലിബോധോ. ദിട്ഠിയേവ ദുമ്മോചനീയട്ഠേന ബന്ധനന്തി ദിട്ഠിബന്ധനം. ദിട്ഠിയേവ ദുരുത്തരട്ഠേന പപാതോതി ദിട്ഠിപപാതോ. ദിട്ഠിയേവ ഥാമഗതട്ഠേന അനുസയോതി ദിട്ഠാനുസയോ. ദിട്ഠിയേവ അത്താനം സന്താപേതീതി ദിട്ഠിസന്താപോ. ദിട്ഠിയേവ അത്താനം അനുദഹതീതി ദിട്ഠിപരിളാഹോ. ദിട്ഠിയേവ കിലേസകായം ഗന്ഥേതീതി ദിട്ഠിഗന്ഥോ. ദിട്ഠിയേവ ഭുസം ആദിയതീതി ദിട്ഠുപാദാനം. ദിട്ഠിയേവ ‘‘സച്ച’’ന്തിആദിവസേന അഭിനിവിസതീതി ദിട്ഠാഭിനിവേസോ. ദിട്ഠിയേവ ഇദം പരന്തി ആമസതി, പരതോ വാ ആമസതീതി ദിട്ഠിപരാമാസോ.

൧൨൬. ഇദാനി രാസിവസേന സോളസ ദിട്ഠിയോ ഉദ്ദിസന്തോ കതമാ സോളസ ദിട്ഠിയോതിആദിമാഹ. തത്ഥ സുഖസോമനസ്സസങ്ഖാതേ അസ്സാദേ ദിട്ഠി അസ്സാദദിട്ഠി. അത്താനം അനുഗതാ ദിട്ഠി അത്താനുദിട്ഠി. നത്ഥീതി പവത്തത്താ വിപരീതാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി. സതി കായേ ദിട്ഠി, സന്തീ വാ കായേ ദിട്ഠി സക്കായദിട്ഠി. കായോതി ചേത്ഥ ഖന്ധപഞ്ചകം, ഖന്ധപഞ്ചകസങ്ഖാതോ സക്കായോ വത്ഥു പതിട്ഠാ ഏതിസ്സാതി സക്കായവത്ഥുകാ. സസ്സതന്തി പവത്താ ദിട്ഠി സസ്സതദിട്ഠി. ഉച്ഛേദോതി പവത്താ ദിട്ഠി ഉച്ഛേദദിട്ഠി. സസ്സതാദിഅന്തം ഗണ്ഹാതീതി അന്തഗ്ഗാഹികാ, അന്തഗ്ഗാഹോ വാ അസ്സാ അത്ഥീതി അന്തഗ്ഗാഹികാ. അതീതസങ്ഖാതം പുബ്ബന്തം അനുഗതാ ദിട്ഠി പുബ്ബന്താനുദിട്ഠി. അനാഗതസങ്ഖാതം അപരന്തം അനുഗതാ ദിട്ഠി അപരന്താനുദിട്ഠി. അനത്ഥേ സംയോജേതീതി സഞ്ഞോജനികാ. അഹങ്കാരവസേന അഹന്തി ഉപ്പന്നേന മാനേന ദിട്ഠിയാ മൂലഭൂതേന വിനിബന്ധാ ഘടിതാ ഉപ്പാദിതാ ദിട്ഠി അഹന്തി മാനവിനിബന്ധാ ദിട്ഠി. തഥാ മമങ്കാരവസേന മമന്തി ഉപ്പന്നേന മാനേന വിനിബന്ധാ ദിട്ഠി മമന്തി മാനവിനിബന്ധാ ദിട്ഠി. അത്തനോ വദനം കഥനം അത്തവാദോ, തേന പടിസഞ്ഞുത്താ ബദ്ധാ ദിട്ഠി അത്തവാദപടിസംയുത്താ ദിട്ഠി. അത്താനം ലോകോതി വദനം കഥനം ലോകവാദോ, തേന പടിസഞ്ഞുത്താ ദിട്ഠി ലോകവാദപടിസംയുത്താ ദിട്ഠി. ഭവോ വുച്ചതി സസ്സതം, സസ്സതവസേന ഉപ്പജ്ജനദിട്ഠി ഭവദിട്ഠി. വിഭവോ വുച്ചതി ഉച്ഛേദോ, ഉച്ഛേദവസേന ഉപ്പജ്ജനദിട്ഠി വിഭവദിട്ഠി.

൧൨൭-൧൨൮. ഇദാനി തീണി സതം ദിട്ഠാഭിനിവേസേ നിദ്ദിസിതുകാമോ കതമേ തീണി സതം ദിട്ഠാഭിനിവേസാതി പുച്ഛിത്വാ തേ അവിസ്സജ്ജേത്വാവ വിസും വിസും അഭിനിവേസവിസ്സജ്ജനേനേവ തേ വിസ്സജ്ജേതുകാമോ അസ്സാദദിട്ഠിയാ, കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതീതിആദിനാ നയേന സോളസന്നം ദിട്ഠീനം അഭിനിവേസാകാരഗണനം പുച്ഛിത്വാ പുന അസ്സാദദിട്ഠിയാ പഞ്ചതിംസായ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതീതി താസം സോളസന്നം ദിട്ഠീനം അഭിനിവേസാകാരഗണനം വിസ്സജ്ജേത്വാ പുന താനി ഗണനാനി വിസ്സജ്ജേന്തോ അസ്സാദദിട്ഠിയാ കതമേഹി പഞ്ചതിംസായ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ രൂപം പടിച്ചാതി രൂപക്ഖന്ധം പടിച്ച. ഉപ്പജ്ജതി സുഖം സോമനസ്സന്തി ‘‘അയം മേ കായോ ഈദിസോ’’തി രൂപസമ്പദം നിസ്സായ ഗേഹസിതം രാഗസമ്പയുത്തം സുഖം സോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. ഹേട്ഠാ വുത്തേനട്ഠേന സുഖഞ്ച സോമനസ്സഞ്ച. തംയേവ രൂപസ്സ അസ്സാദോതി രൂപനിസ്സയോ അസ്സാദോ. തഞ്ഹി സുഖം തണ്ഹാവസേന അസ്സാദീയതി ഉപഭുഞ്ജീയതീതി അസ്സാദോ. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠീതി സോ അസ്സാദോ സസ്സതോതി വാ ഉച്ഛിജ്ജിസ്സതീതി വാ സസ്സതം വാ ഉച്ഛിജ്ജമാനം വാ അത്താനം സുഖിതം കരോതീതി വാ അഭിനിവേസപരാമാസോ ഹോതി. തസ്മാ യാ ച ദിട്ഠി യോ ച അസ്സാദോതി അസ്സാദസ്സ ദിട്ഠിഭാവാഭാവേപി അസ്സാദം വിനാ സാ ദിട്ഠി ന ഹോതീതി കത്വാ ഉഭയമ്പി സമുച്ചിതം. അസ്സാദദിട്ഠീതി അസ്സാദേ പവത്താ ദിട്ഠീതി വുത്തം ഹോതി.

ഇദാനി നാനാസുത്തേഹി സംസന്ദേത്വാ മിച്ഛാദിട്ഠിം മിച്ഛാദിട്ഠികഞ്ച ഗരഹിതുകാമോ അസ്സാദദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ദിട്ഠിവിപത്തീതി സമ്മാദിട്ഠിവിനാസകമിച്ഛാദിട്ഠിസങ്ഖാതദിട്ഠിയാ വിപത്തി. ദിട്ഠിവിപന്നോതി വിപന്നാ വിനട്ഠാ സമ്മാദിട്ഠി അസ്സാതി ദിട്ഠിവിപന്നോ, വിപന്നദിട്ഠീതി വുത്തം ഹോതി. മിച്ഛാദിട്ഠിയാ വാ വിപന്നോ വിനട്ഠോതി ദിട്ഠിവിപന്നോ. ന സേവിതബ്ബോ ഉപസങ്കമനേന. ന ഭജിതബ്ബോ ചിത്തേന. ന പയിരുപാസിതബ്ബോ ഉപസങ്കമിത്വാ നിസീദനേന. തം കിസ്സ ഹേതൂതി ‘‘തം സേവനാദികം കേന കാരണേന ന കാതബ്ബ’’ന്തി തസ്സ കാരണപുച്ഛാ. ദിട്ഠി ഹിസ്സ പാപികാതി കാരണവിസ്സജ്ജനം. യസ്മാ അസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ദിട്ഠി പാപികാ, തസ്മാ തം സേവനാദികം ന കാതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ദിട്ഠിയാ രാഗോതി ‘‘സുന്ദരാ മേ ദിട്ഠീ’’തി ദിട്ഠിം ആരബ്ഭ ദിട്ഠിയാ ഉപ്പജ്ജനരാഗോ. ദിട്ഠിരാഗരത്തോതി തേന ദിട്ഠിരാഗേന രങ്ഗേന രത്തം വത്ഥം വിയ രത്തോ. ന മഹപ്ഫലന്തി വിപാകഫലേന. ന മഹാനിസംസന്തി നിസ്സന്ദഫലേന.

പുരിസപുഗ്ഗലസ്സാതി പുരിസസങ്ഖാതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ. ലോകിയവോഹാരേന ഹി പുരി വുച്ചതി സരീരം, തസ്മിം പുരിസ്മിം സേതി പവത്തതീതി പുരിസോ, പും വുച്ചതി നിരയോ, തം പും ഗലതി ഗച്ഛതീതി പുഗ്ഗലോ. യേഭുയ്യേന ഹി സത്താ സുഗതിതോ ചുതാ ദുഗ്ഗതിയംയേവ നിബ്ബത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതൂതി തം ന മഹപ്ഫലത്തം കേന കാരണേന ഹോതി. ദിട്ഠി ഹിസ്സ പാപികാതി യസ്മാ അസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ദിട്ഠി പാപികാ, തസ്മാ ന മഹപ്ഫലം ഹോതീതി അത്ഥോ. ദ്വേവ ഗതിയോതി പഞ്ചസു ഗതീസു ദ്വേവ ഗതിയോ. വിപജ്ജമാനായ ദിട്ഠിയാ നിരയോ. സമ്പജ്ജമാനായ തിരച്ഛാനയോനി. യഞ്ചേവ കായകമ്മന്തി സകലിങ്ഗധാരണപടിപദാനുയോഗഅഭിവാദനപച്ചുട്ഠാനഅഞ്ജലികമ്മാദി കായകമ്മം. യഞ്ച വചീകമ്മന്തി സകസമയപരിയാപുണനസജ്ഝായനദേസനാസമാദപനാദി വചീകമ്മം. യഞ്ച മനോകമ്മന്തി ഇധലോകചിന്താപടിസംയുത്തഞ്ച പരലോകചിന്താപടിസംയുത്തഞ്ച കതാകതചിന്താപടിസംയുത്തഞ്ച മനോകമ്മം. തിണകട്ഠധഞ്ഞബീജേസു സത്തദിട്ഠിസ്സ ദാനാനുപ്പദാനപടിഗ്ഗഹണപരിഭോഗേസു ച കായവചീമനോകമ്മാനി. യഥാദിട്ഠീതി യാ അയം ദിട്ഠി, തസ്സാനുരൂപം. സമത്തന്തി പരിപുണ്ണം. സമാദിന്നന്തി ഗഹിതം.

അട്ഠകഥായം പന വുത്തം – തദേതം യഥാദിട്ഠിയം ഠിതകായകമ്മം, ദിട്ഠിസഹജാതകായകമ്മം, ദിട്ഠാനുലോമികകായകമ്മന്തി തിവിധം ഹോതി. തത്ഥ ‘‘പാണം ഹനതോ അദിന്നം ആദിയതോ മിച്ഛാചരതോ നത്ഥി തതോനിദാനം പാപം, നത്ഥി പാപസ്സ ആഗമോ’’തി യം ഏവം ദിട്ഠികസ്സ സതോ പാണാതിപാതഅദിന്നാദാനമിച്ഛാചാരസങ്ഖാതം കായകമ്മം, ഇദം യഥാദിട്ഠിയം ഠിതകായകമ്മം നാമ. ‘‘പാണം ഹനതോ അദിന്നം ആദിയതോ മിച്ഛാചരതോ നത്ഥി തതോനിദാനം പാപം, നത്ഥി പാപസ്സ ആഗമോ’’തി യം ഇമായ ദിട്ഠിയാ ഇമിനാ ദസ്സനേന സഹജാതം കായകമ്മം, ഇദം ദിട്ഠിസഹജാതകായകമ്മം നാമ. തദേവ പന സമത്തം സമാദിന്നം ഗഹിതം പരാമട്ഠം ദിട്ഠാനുലോമികകായകമ്മം നാമ. വചീകമ്മമനോകമ്മേസുപി ഏസേവ നയോ. ഏത്ഥ പന മുസാ ഭണതോ പിസുണം ഭണതോ ഫരുസം ഭണതോ സമ്ഫം പലപതോ അഭിജ്ഝാലുനോ ബ്യാപന്നചിത്തസ്സ മിച്ഛാദിട്ഠികസ്സ സതോ നത്ഥി തതോനിദാനം പാപം, നത്ഥി പാപസ്സ ആഗമോതി യോജനാ കാതബ്ബാ. ലിങ്ഗധാരണാദിപരിയാപുണനാദിലോകചിന്താദിവസേന വുത്തനയോ ചേത്ഥ സുന്ദരോ.

ചേതനാദീസു ദിട്ഠിസഹജാതാ ചേതനാ ചേതനാ നാമ. ദിട്ഠിസഹജാതാ പത്ഥനാ പത്ഥനാ നാമ. ചേതനാപത്ഥനാനം വസേന ചിത്തട്ഠപനാ പണിധി നാമ. തേഹി പന ചേതനാദീഹി സമ്പയുത്താ ഫസ്സാദയോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിയാപന്നാ ധമ്മാ സങ്ഖാരാ നാമ. അനിട്ഠായാതിആദീഹി ദുക്ഖമേവ വുത്തം. ദുക്ഖഞ്ഹി സുഖകാമേഹി സത്തേഹി ന ഏസിതത്താ അനിട്ഠം. അപ്പിയത്താ അകന്തം. മനസ്സ അവഡ്ഢനതോ, മനസി അവിസപ്പനതോ ച അമനാപം. ആയതിം അഭദ്ദതായ അഹിതം. പീളനതോ ദുക്ഖന്തി. തം കിസ്സ ഹേതൂതി തം ഏവം സംവത്തനം കേന കാരണേന ഹോതീതി അത്ഥോ. ഇദാനിസ്സ കാരണം ദിട്ഠി ഹിസ്സ പാപികാതി. യസ്മാ തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ദിട്ഠി പാപികാ ലാമകാ, തസ്മാ ഏവം സംവത്തതീതി അത്ഥോ. അല്ലായ പഥവിയാ നിക്ഖിത്തന്തി ഉദകേന തിന്തായ ഭൂമിയാ രോപിതം. പഥവീരസം ആപോരസന്തി തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ പഥവിയാ ച സമ്പദം ആപസ്സ ച സമ്പദം. ബീജനിക്ഖിത്തട്ഠാനേ ഹി ന സബ്ബാ പഥവീ ന സബ്ബോ ആപോ ച ബീജം ഫലം ഗണ്ഹാപേതി. യോ പന തേസം പദേസോ ബീജം ഫുസതി, സോയേവ ബീജം ഫലം ഗണ്ഹാപേതി. തസ്മാ ബീജപോസനായ പച്ചയഭൂതോയേവ സോ പദേസോ പഥവീരസോ ആപോരസോതി വേദിതബ്ബോ. രസസദ്ദസ്സ ഹി സമ്പത്തി ച അത്ഥോ. യഥാഹ ‘‘കിച്ചസമ്പത്തിഅത്ഥേന രസോ നാമ പവുച്ചതീ’’തി. ലോകേ ച ‘‘സുരസോ ഗന്ധബ്ബോ’’തി വുത്തേ സുസമ്പന്നോ ഗന്ധബ്ബോതി അത്ഥോ ഞായതി. ഉപാദിയതീതി ഗണ്ഹാതി. യോ ഹി പദേസോ പച്ചയോ ഹോതി, തം പച്ചയം ലഭമാനം ബീജം തം ഗണ്ഹാതി നാമ. സബ്ബം തന്തി സബ്ബം തം രസജാതം. തിത്തകത്തായാതി സോ പഥവീരസോ ആപോരസോ ച അതിത്തകോ സമാനോപി തിത്തകം ബീജം നിസ്സായ നിമ്ബരുക്ഖാദീനം തേസം ഫലാനഞ്ച തിത്തകഭാവായ സംവത്തതി. കടുകത്തായാതി ഇദം പുരിമസ്സേവ വേവചനം.

‘‘വണ്ണഗന്ധരസൂപേതോ, അമ്ബോയം അഹുവാ പുരേ;

തമേവ പൂജം ലഭമാനോ, കേനമ്ബോ കടുകപ്ഫലോ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൭൧) –

ആഗതട്ഠാനേ വിയ ഹി ഇധാപി തിത്തകമേവ അപ്പിയട്ഠേന കടുകന്തി വേദിതബ്ബം. അസാതത്തായാതി അമധുരഭാവായ. അസാദുത്തായാതിപി പാഠോ, അസാദുഭാവായാതി അത്ഥോ. സാദൂതി ഹി മധുരം. ബീജം ഹിസ്സാതി അസ്സ നിമ്ബാദികസ്സ ബീജം. ഏവമേവന്തി ഏവം ഏവം. യസ്മാ സുഖാ വേദനാ പരമോ അസ്സാദോ, തസ്മാ മിച്ഛാദിട്ഠിയാ ദുക്ഖവേദനാവസേന ആദീനവോ ദസ്സിതോതി. പുന അട്ഠാരസഭേദേന ദിട്ഠിയാ ആദീനവം ദസ്സേതും അസ്സാദദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠീതിആദിമാഹ. തം വുത്തത്ഥമേവ. ഇമേഹി അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി പരിയുട്ഠിതചിത്തസ്സ സഞ്ഞോഗോതി ദിട്ഠിയാ ഏവ സംസാരേ ബന്ധനം ദസ്സേതി.

൧൨൯. യസ്മാ പന ദിട്ഠിഭൂതാനിപി സഞ്ഞോജനാനി അത്ഥി അദിട്ഠിഭൂതാനിപി, തസ്മാ തം പഭേദം ദസ്സേന്തോ അത്ഥി സഞ്ഞോജനാനി ചേവാതിആദിമാഹ. തത്ഥ യസ്മാ കാമരാഗസഞ്ഞോജനസ്സേവ അനുനയസഞ്ഞോജനന്തി ആഗതട്ഠാനമ്പി അത്ഥി, തസ്മാ അനുനയസഞ്ഞോജനന്തി വുത്തം. കാമരാഗഭാവം അപ്പത്വാ പവത്തം ലോഭം സന്ധായ ഏതം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സേസഖന്ധായതനാദിമൂലകേസുപി വാരേസു ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. വേദനാപരമത്താ ച അസ്സാദസ്സ വേദനാപരിയോസാനാ ഏവ ദേസനാ കതാ. സഞ്ഞാദയോ ന ഗഹിതാ. ഇമേഹി പഞ്ചതിംസായ ആകാരേഹീതി പഞ്ചക്ഖന്ധാ അജ്ഝത്തികായതനാദീനി പഞ്ച ഛക്കാനി ചാതി ഇമാനി പഞ്ചതിംസ വത്ഥൂനി നിസ്സായ ഉപ്പന്നഅസ്സാദാരമ്മണവസേന പഞ്ചതിംസായ ആകാരേഹി.

അസ്സാദദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. അത്താനുദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൩൦. അത്താനുദിട്ഠിയം അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോതി ആഗമാധിഗമാഭാവാ ഞേയ്യോ അസ്സുതവാ ഇതി. യസ്സ ഹി ഖന്ധധാതുആയതനസച്ചപച്ചയാകാരസതിപട്ഠാനാദീസു ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാവിനിച്ഛയവിരഹിതത്താ അത്താനുദിട്ഠിപടിസേധകരോ നേവ ആഗമോ, പടിപത്തിയാ അധിഗന്തബ്ബസ്സ അനധിഗതത്താ ന ച അധിഗമോ അത്ഥി, സോ ആഗമാധിഗമാനം അഭാവാ ഞേയ്യോ അസ്സുതവാ ഇതി. സുതന്തി ഹി ബുദ്ധവചനാഗമോ ച സുതഫലത്താ ഹേതുവോഹാരവസേന അധിഗമോ ച, തം സുതം അസ്സ അത്ഥീതി സുതവാ, ന സുതവാ അസ്സുതവാ. സ്വായം –

പുഥൂനം ജനനാദീഹി, കാരണേഹി പുഥുജ്ജനോ;

പുഥുജ്ജനന്തോഗധത്താ, പുഥുവായം ജനോ ഇതി.

സോ ഹി പുഥൂനം നാനപ്പകാരാനം കിലേസാദീനം ജനനാദീഹി കാരണേഹി പുഥുജ്ജനോ. യഥാഹ – ‘‘പുഥു കിലേസേ ജനേന്തീതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു അവിഹതസക്കായദിട്ഠികാതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു സത്ഥാരാനം മുഖുല്ലോകികാതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു സബ്ബഗതീഹി അവുട്ഠിതാതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു നാനാഭിസങ്ഖാരേ അഭിസങ്ഖരോന്തീതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു നാനാഓഘേഹി വുയ്ഹന്തീതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു നാനാസന്താപേഹി സന്തപ്പേന്തീതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു നാനാപരിളാഹേഹി പരിദയ്ഹന്തീതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു പഞ്ചസു കാമഗുണേസു രത്താ ഗിദ്ധാ ഗധിതാ മുച്ഛിതാ അജ്ഝോസന്നാ ലഗ്ഗാ ലഗ്ഗിതാ പലിബുദ്ധാതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു പഞ്ചഹി നീവരണേഹി ആവുതാ നിവുതാ ഓവുതാ പിഹിതാ പടിച്ഛന്നാ പടികുജ്ജിതാതി പുഥുജ്ജനാ’’തി (മഹാനി. ൯൪). പുഥൂനം വാ ഗണനപഥമതീതാനം അരിയധമ്മപരമ്മുഖാനം നീചധമ്മസമുദാചാരാനം ജനാനം അന്തോഗധത്താപി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു വാ അയം, വിസുംയേവ സങ്ഖം ഗതോ വിസംസട്ഠോ സീലസുതാദിഗുണയുത്തേഹി അരിയേഹി ജനോതിപി പുഥുജ്ജനോ. ഏവമേതേഹി ‘‘അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ’’തി ദ്വീഹി പദേഹി യേ തേ –

‘‘ദുവേ പുഥുജ്ജനാ വുത്താ, ബുദ്ധേനാദിച്ചബന്ധുനാ;

അന്ധോ പുഥുജ്ജനോ ഏകോ, കല്യാണേകോ പുഥുജ്ജനോ’’തി. –

ദ്വേ പുഥുജ്ജനാ വുത്താ, തേസു അന്ധപുഥുജ്ജനോ വുത്തോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ.

അരിയാനം അദസ്സാവീതിആദീസു അരിയാതി ആരകത്താ കിലേസേഹി, അനയേ ന ഇരിയനതോ, അയേ ച ഇരിയനതോ, സദേവകേന ച ലോകേന അരണീയതോ ബുദ്ധാ ച പച്ചേകബുദ്ധാ ച ബുദ്ധസാവകാ ച വുച്ചന്തി, ബുദ്ധാ ഏവ വാ ഇധ അരിയാ. യഥാഹ – ‘‘സദേവകേ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ…പേ… തഥാഗതോ അരിയോതി വുച്ചതീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൦൯൮).

സപ്പുരിസാതി ഏത്ഥ പന പച്ചേകബുദ്ധാ തഥാഗതസാവകാ ച ‘‘സപ്പുരിസാ’’തി വേദിതബ്ബാ. തേ ഹി ലോകുത്തരഗുണയോഗേന സോഭനാ പുരിസാതി സപ്പുരിസാ. സബ്ബേയേവ വാ ഏതേ ദ്വേധാപി വുത്താ. ബുദ്ധാപി ഹി അരിയാ ച സപ്പുരിസാ ച പച്ചേകബുദ്ധാ ബുദ്ധസാവകാപി. യഥാഹ –

‘‘യോ വേ കതഞ്ഞൂ കതവേദി ധീരോ, കല്യാണമിത്തോ ദള്ഹഭത്തി ച ഹോതി;

ദുഖിതസ്സ സക്കച്ച കരോതി കിച്ചം, തഥാവിധം സപ്പുരിസം വദന്തീ’’തി. (ജാ. ൨.൧൭.൭൮);

ഏത്ഥ ഹി ‘‘കതഞ്ഞൂ കതവേദി ധീരോ’’തി പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ വുത്തോ, ‘‘കല്യാണമിത്തോ ദള്ഹഭത്തി ചാ’’തി ബുദ്ധസാവകോ, ‘‘ദുഖിതസ്സ സക്കച്ച കരോതി കിച്ച’’ന്തി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി. ഇദാനി യോ തേസം അരിയാനം അദസ്സനസീലോ, ന ച ദസ്സനേ സാധുകാരീ, സോ ‘‘അരിയാനം അദസ്സാവീ’’തി വേദിതബ്ബോ. സോ ച ചക്ഖുനാ അദസ്സാവീ ഞാണേന അദസ്സാവീതി ദുവിധോ. തേസു ഞാണേന അദസ്സാവീ ഇധാധിപ്പേതോ. മംസചക്ഖുനാ ഹി ദിബ്ബചക്ഖുനാ വാ അരിയാ ദിട്ഠാപി അദിട്ഠാവ ഹോന്തി തേസം ചക്ഖൂനം വണ്ണമത്തഗഹണതോ ന അരിയഭാവഗോചരതോ. സോണസിങ്ഗാലാദയോപി ഹി ചക്ഖുനാ അരിയേ പസ്സന്തി, ന ച തേ അരിയാനം ദസ്സാവിനോ, തസ്മാ ചക്ഖുനാ ദസ്സനം ന ദസ്സനം, ഞാണേന ദസ്സനമേവ ദസ്സനം. യഥാഹ – ‘‘കിം തേ, വക്കലി, ഇമിനാ പൂതികായേന ദിട്ഠേന, യോ ഖോ, വക്കലി, ധമ്മം പസ്സതി, സോ മം പസ്സതീ’’തി (സം. നി. ൩.൮൭). തസ്മാ ചക്ഖുനാ പസ്സന്തോപി ഞാണേന അരിയേഹി ദിട്ഠം അനിച്ചാദിലക്ഖണം അപസ്സന്തോ അരിയാധിഗതഞ്ച ധമ്മം അനധിഗച്ഛന്തോ അരിയകരധമ്മാനം അരിയഭാവസ്സ ച അദിട്ഠത്താ ‘‘അരിയാനം അദസ്സാവീ’’തി വേദിതബ്ബോ.

അരിയധമ്മസ്സ അകോവിദോതി സതിപട്ഠാനാദിഭേദേ അരിയധമ്മേ അകുസലോ. അരിയധമ്മേ അവിനീതോതി ഏത്ഥ പന –

ദുവിധോ വിനയോ നാമ, ഏകമേകേത്ഥ പഞ്ചധാ;

അഭാവതോ തസ്സ അയം, ‘‘അവിനീതോ’’തി വുച്ചതി.

അയഞ്ഹി സംവരവിനയോ പഹാനവിനയോതി ദുവിധോ വിനയോ. ഏത്ഥ ച ദുവിധേപി വിനയേ ഏകമേകോ വിനയോ പഞ്ചധാ ഭിജ്ജതി. സംവരവിനയോപി ഹി സീലസംവരോ, സതിസംവരോ, ഞാണസംവരോ, ഖന്തിസംവരോ, വീരിയസംവരോതി പഞ്ചവിധോ. പഹാനവിനയോപി തദങ്ഗപ്പഹാനം, വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനം, സമുച്ഛേദപ്പഹാനം, പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനം, നിസ്സരണപ്പഹാനന്തി പഞ്ചവിധോ.

തത്ഥ ‘‘ഇമിനാ പാതിമോക്ഖസംവരേന ഉപേതോ ഹോതി സമുപേതോ’’തി (വിഭ. ൫൧൧) അയം സീലസംവരോ. ‘‘രക്ഖതി ചക്ഖുന്ദ്രിയം ചക്ഖുന്ദ്രിയേ സംവരം ആപജ്ജതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൧൩; മ. നി. ൧.൨൯൫; സം. നി. ൪.൨൩൯; അ. നി. ൩.൧൬) അയം സതിസംവരോ.

‘‘യാനി സോതാനി ലോകസ്മിം, (അജിതാതി ഭഗവാ)

സതി തേസം നിവാരണം;

സോതാനം സംവരം ബ്രൂമി, പഞ്ഞായേതേ പിധീയരേ’’തി. (സു. നി. ൧൦൪൧; ചൂളനി. അജിതമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൪) –

അയം ഞാണസംവരോ. ‘‘ഖമോ ഹോതി സീതസ്സ ഉണ്ഹസ്സാ’’തി (മ. നി. ൧.൨൪; അ. നി. ൪.൧൧൪; ൬.൫൮) അയം ഖന്തിസംവരോ. ‘‘ഉപ്പന്നം കാമവിതക്കം നാധിവാസേതീ’’തി (മ. നി. ൧.൨൬; അ. നി. ൪.൧൧൪; ൬.൫൮) അയം വീരിയസംവരോ. സബ്ബോപി ചായം സംവരോ യഥാസകം സംവരിതബ്ബാനം വിനേതബ്ബാനഞ്ച കായദുച്ചരിതാദീനം സംവരണതോ ‘‘സംവരോ’’, വിനയനതോ ‘‘വിനയോ’’തി വുച്ചതി. ഏവം താവ സംവരവിനയോ പഞ്ചധാ ഭിജ്ജതീതി വേദിതബ്ബോ.

തഥാ യം നാമരൂപപരിച്ഛേദാദീസു വിപസ്സനാഞാണേസു പടിപക്ഖഭാവതോ ദീപാലോകേന വിയ തമസ്സ തേന തേന വിപസ്സനാഞാണേന തസ്സ തസ്സ അനത്ഥസ്സ പഹാനം, സേയ്യഥിദം – നാമരൂപവവത്ഥാനേന സക്കായദിട്ഠിയാ, പച്ചയപരിഗ്ഗഹേന അഹേതുവിസമഹേതുദിട്ഠീനം, കങ്ഖാവിതരണേന കഥംകഥീഭാവസ്സ, കലാപസമ്മസനേന ‘‘അഹം മമാ’’തി ഗാഹസ്സ, മഗ്ഗാമഗ്ഗവവത്ഥാനേന അമഗ്ഗേ മഗ്ഗസഞ്ഞായ, ഉദയദസ്സനേന ഉച്ഛേദദിട്ഠിയാ, വയദസ്സനേന സസ്സതദിട്ഠിയാ, ഭയദസ്സനേന സഭയേ അഭയസഞ്ഞായ, ആദീനവദസ്സനേന അസ്സാദസഞ്ഞായ, നിബ്ബിദാനുപസ്സനേന അഭിരതിസഞ്ഞായ, മുഞ്ചിതുകമ്യതാഞാണേന അമുഞ്ചിതുകമ്യതായ, ഉപേക്ഖാഞാണേന അനുപേക്ഖായ, അനുലോമഞാണേന ധമ്മട്ഠിതിയം നിബ്ബാനേ ച പടിലോമഭാവസ്സ, ഗോത്രഭുനാ സങ്ഖാരനിമിത്തഗാഹസ്സ പഹാനം, ഏതം തദങ്ഗപ്പഹാനം നാമ.

യം പന ഉപചാരപ്പനാഭേദേന സമാധിനാ പവത്തിഭാവനിവാരണതോ ഘടപ്പഹാരേന വിയ ഉദകപിട്ഠേ സേവാലസ്സ തേസം തേസം നീവരണാദിധമ്മാനം പഹാനം, ഇദം വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനം നാമ. യം ചതുന്നം അരിയമഗ്ഗാനം ഭാവിതത്താ തംതംമഗ്ഗവതോ അത്തനോ സന്താനേ ‘‘ദിട്ഠിഗതാനം പഹാനായാ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൨൭൭; വിഭ. ൬൨൮) നയേന വുത്തസ്സ സമുദയപക്ഖികസ്സ കിലേസഗ്ഗണസ്സ അച്ചന്തഅപ്പവത്തിഭാവേന പഹാനം, ഇദം സമുച്ഛേദപ്പഹാനം നാമ. യം പന ഫലക്ഖണേ പടിപ്പസ്സദ്ധത്തം കിലേസാനം, ഇദം പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനം നാമ. യം സബ്ബസങ്ഖതനിസ്സടത്താ പഹീനസബ്ബസങ്ഖതം നിബ്ബാനം, ഇദം നിസ്സരണപ്പഹാനം നാമ. സബ്ബമ്പി ചേതം പഹാനം യസ്മാ ചാഗട്ഠേന പഹാനം, വിനയനട്ഠേന വിനയോ, തസ്മാ ‘‘പഹാനവിനയോ’’തി വുച്ചതി, തംതംപഹാനവതോ വാ തസ്സ തസ്സ വിനയസ്സ സമ്ഭവതോപേതം ‘‘പഹാനവിനയോ’’തി വുച്ചതി. ഏവം പഹാനവിനയോപി പഞ്ചധാ ഭിജ്ജതീതി വേദിതബ്ബോ.

ഏവമയം സങ്ഖേപതോ ദുവിധോ, പഭേദതോ ച ദസവിധോ വിനയോ ഭിന്നസംവരത്താ പഹാതബ്ബസ്സ ച അപ്പഹീനത്താ യസ്മാ ഏതസ്സ അസ്സുതവതോ പുഥുജ്ജനസ്സ നത്ഥി, തസ്മാ അഭാവതോ തസ്സ അയം ‘‘അവിനീതോ’’തി വുച്ചതീതി. ഏസ നയോ സപ്പുരിസാനം അദസ്സാവീ സപ്പുരിസധമ്മസ്സ അകോവിദോ സപ്പുരിസധമ്മേ അവിനീതോതി ഏത്ഥാപി. നിന്നാനാകാരണഞ്ഹി ഏതം അത്ഥതോ. യഥാഹ – ‘‘യേവ തേ അരിയാ, തേവ തേ സപ്പുരിസാ. യേവ തേ സപ്പുരിസാ, തേവ തേ അരിയാ. യോവ സോ അരിയാനം ധമ്മോ, സോവ സോ സപ്പുരിസാനം ധമ്മോ. യോവ സോ സപ്പുരിസാനം ധമ്മോ, സോവ സോ അരിയാനം ധമ്മോ. യേവ തേ അരിയവിനയാ, തേവ തേ സപ്പുരിസവിനയാ. യേവ തേ സപ്പുരിസവിനയാ, തേവ തേ അരിയവിനയാ. അരിയേതി വാ സപ്പുരിസേതി വാ, അരിയധമ്മേതി വാ സപ്പുരിസധമ്മേതി വാ, അരിയവിനയേതി വാ സപ്പുരിസവിനയേതി വാ ഏസേസേ ഏകേ ഏകട്ഠേ സമേ സമഭാഗേ തജ്ജാതേ തഞ്ഞേവാ’’തി.

കസ്മാ പന ഥേരോ അത്താനുദിട്ഠിയാ കതമേഹി വീസതിയാ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതീതി പുച്ഛിത്വാ തം അവിസ്സജ്ജേത്വാവ ‘‘ഇധ അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ’’തി ഏവം പുഥുജ്ജനം നിദ്ദിസീതി? പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ദേസനായ തം അത്ഥം ആവികാതും പഠമം പുഥുജ്ജനം നിദ്ദിസീതി വേദിതബ്ബം.

൧൩൧. ഏവം പുഥുജ്ജനം നിദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി അഭിനിവേസുദ്ദേസം ദസ്സേന്തോ രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതീതി രൂപക്ഖന്ധം കസിണരൂപഞ്ച ‘‘അത്താ’’തി ദിട്ഠിപസ്സനായ സമനുപസ്സതി. നിദ്ദേസേ പനസ്സ രൂപക്ഖന്ധേ അഭിനിവേസോ പഞ്ചക്ഖന്ധാധികാരത്താ പാകടോതി തം അവത്വാ കസിണരൂപമേവ ‘‘രൂപ’’ന്തി സാമഞ്ഞവസേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. രൂപവന്തം വാ അത്താനന്തി അരൂപം ‘‘അത്താ’’തി ഗഹേത്വാ തം അത്താനം രൂപവന്തം സമനുപസ്സതി. അത്തനി വാ രൂപന്തി അരൂപമേവ ‘‘അത്താ’’തി ഗഹേത്വാ തസ്മിം അത്തനി രൂപം സമനുപസ്സതി. രൂപസ്മിം വാ അത്താനന്തി അരൂപമേവ ‘‘അത്താ’’തി ഗഹേത്വാ തം അത്താനം രൂപസ്മിം സമനുപസ്സതി.

തത്ഥ രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതീതി സുദ്ധരൂപമേവ ‘‘അത്താ’’തി കഥിതം. രൂപവന്തം വാ അത്താനം, അത്തനി വാ രൂപം, രൂപസ്മിം വാ അത്താനം, വേദനം അത്തതോ സമനുപസ്സതി, സഞ്ഞം, സങ്ഖാരേ, വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതീതി ഇമേസു സത്തസു ഠാനേസു അരൂപം ‘‘അത്താ’’തി കഥിതം. വേദനാവന്തം വാ അത്താനം, അത്തനി വാ വേദനം, വേദനായ വാ അത്താനന്തി ഏവം ചതൂസു ഖന്ധേസു തിണ്ണം തിണ്ണം വസേന ദ്വാദസസു ഠാനേസു രൂപാരൂപമിസ്സകോ അത്താ കഥിതോ. താ പന വീസതിപി ദിട്ഠിയോ മഗ്ഗാവരണാ, ന സഗ്ഗാവരണാ, സോതാപത്തിമഗ്ഗവജ്ഝാ.

ഇദാനി തം നിദ്ദിസന്തോ കഥം രൂപന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ പഥവീകസിണന്തി പഥവീമണ്ഡലം നിസ്സായ ഉപ്പാദിതം പടിഭാഗനിമിത്തസങ്ഖാതം സകലഫരണവസേന പഥവീകസിണം. അഹന്തി അത്താനമേവ സന്ധായ ഗണ്ഹാതി. അത്തന്തി അത്താനം. അദ്വയന്തി ഏകമേവ. തേലപ്പദീപസ്സാതി തേലയുത്തസ്സ പദീപസ്സ. ഝായതോതി ജലതോ. യാ അച്ചി, സോ വണ്ണോതിആദി അച്ചിം മുഞ്ചിത്വാ വണ്ണസ്സ അഭാവതോ വുത്തം. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥൂതി തദുഭയം ഏകതോ കത്വാ രൂപവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി വുച്ചതീതി അത്ഥോ.

ആപോകസിണാദീനി ആപാദീനി നിസ്സായ ഉപ്പാദിതകസിണനിമിത്താനേവ. പരിച്ഛിന്നാകാസകസിണം പന രൂപജ്ഝാനസ്സ ആരമ്മണം ഹോന്തമ്പി ആകാസകസിണന്തി വുച്ചമാനേ അരൂപജ്ഝാനാരമ്മണേന കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസേന സംകിണ്ണം ഹോതീതി ന ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം. രൂപാധികാരത്താ വിഞ്ഞാണകസിണം ന ഗഹേതബ്ബമേവാതി. ഇധേകച്ചോ വേദനം സഞ്ഞം സങ്ഖാരേ വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതീതി ചത്താരോ ഖന്ധേ അഭിന്ദിത്വാ ഏകതോ ഗഹണവസേന വുത്തം. സോ ഹി ചിത്തചേതസികാനം വിസും വിസും കരണേ അസമത്ഥത്താ സബ്ബേ ഏകതോ കത്വാ ‘‘അത്താ’’തി ഗണ്ഹാതി. ഇമിനാ രൂപേന രൂപവാതി ഏത്ഥ സരീരരൂപമ്പി കസിണരൂപമ്പി ലബ്ഭതി. ഛായാസമ്പന്നോതി ഛായായ സമ്പന്നോ അവിരളോ. തമേനാതി ഏത്ഥ ഏന-സദ്ദോ നിപാതമത്തം, തമേതന്തി വാ അത്ഥോ. ഛായാവാതി വിജ്ജമാനച്ഛായോ. രൂപം അത്താതി അഗ്ഗഹിതേപി രൂപം അമുഞ്ചിത്വാ ദിട്ഠിയാ ഉപ്പന്നത്താ രൂപവത്ഥുകാതി വുത്തം.

അത്തനി രൂപം സമനുപസ്സതീതി സരീരരൂപസ്സ കസിണരൂപസ്സ ച ചിത്തനിസ്സിതത്താ തസ്മിം അരൂപസമുദായേ അത്തനി തം രൂപം സമനുപസ്സതി. അയം ഗന്ധോതി ഘായിതഗന്ധം ആഹ. ഇമസ്മിം പുപ്ഫേതി പുപ്ഫനിസ്സിതത്താ ഗന്ധസ്സ ഏവമാഹ.

രൂപസ്മിം അത്താനം സമനുപസ്സതീതി യത്ഥ രൂപം ഗച്ഛതി, തത്ഥ ചിത്തം ഗച്ഛതി. തസ്മാ രൂപനിസ്സിതം ചിത്തം ഗഹേത്വാ തം അരൂപസമുദായം അത്താനം തസ്മിം രൂപേ സമനുപസ്സതി. ഓളാരികത്താ രൂപസ്സ ഓളാരികാധാരം കരണ്ഡകമാഹ.

൧൩൨. ഇധേകച്ചോ ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം വേദനന്തിആദീസു വിസും വിസും വേദനായ ദിട്ഠിഗഹണേ അസതിപി വേദനാതി ഏകഗ്ഗഹണേന ഗഹിതേ സബ്ബാസം വേദനാനം അന്തോഗധത്താ വിസും വിസും ഗഹിതാ ഏവ ഹോന്തീതി വിസും വിസും യോജനാ കതാതി വേദിതബ്ബാ. സോ ഹി അനുഭവനവസേന വേദനായ ഓളാരികത്താ വേദനംയേവ ‘‘അത്താ’’തി ഗണ്ഹാതി. സഞ്ഞം സങ്ഖാരേ വിഞ്ഞാണം രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതീതി സഞ്ഞാദയോ അരൂപധമ്മേ രൂപഞ്ച ഏകതോ കത്വാ ‘‘അത്താ’’തി സമനുപസ്സതി. ഉമ്മത്തകോ വിയ ഹി പുഥുജ്ജനോ യഥാ യഥാ ഉപട്ഠാതി, തഥാ തഥാ ഗണ്ഹാതി.

൧൩൩. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞന്തിആദീസു സഞ്ജാനനവസേന സഞ്ഞായ പാകടത്താ സഞ്ഞം ‘‘അത്താ’തി ഗണ്ഹാതി. സേസം വേദനായ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബം.

൧൩൪. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം ചേതനന്തിആദീസു സങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിയാപന്നേസു ധമ്മേസു ചേതനായ പധാനത്താ പാകടത്താ ച ചേതനാ ഏവ നിദ്ദിട്ഠാ. തായ ഇതരേപി നിദ്ദിട്ഠാവ ഹോന്തി. സോ പന ചേതസികഭാവവസേന പാകടത്താ ചേതനം ‘‘അത്താ’’തി ഗണ്ഹാതി. സേസം വുത്തനയമേവ.

൧൩൫. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണന്തിആദീസു വിജാനനവസേന ചിത്തസ്സ പാകടത്താ ചിത്തം ‘‘അത്താ’’തി ഗണ്ഹാതി. സേസമേത്ഥാപി വുത്തനയമേവ.

അത്താനുദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. മിച്ഛാദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൩൬. മിച്ഛാദിട്ഠി ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥായേവ. അയം പന അപരോ നയോ – നത്ഥി ദിന്നന്തി ഉച്ഛേദദിട്ഠികത്താ ദാനഫലം പടിക്ഖിപതി. നത്ഥി യിട്ഠന്തി ഏത്ഥ യിട്ഠന്തി ഖുദ്ദകയഞ്ഞോ. ഹുതന്തി മഹായഞ്ഞോ. ദ്വിന്നമ്പി ഫലം പടിക്ഖിപതി. നത്ഥി സുകതദുക്കടാനം കമ്മാനം ഫലം വിപാകോതി ദാനഫലസ്സ പടിക്ഖിത്തത്താ സീലാദീനം പുഞ്ഞകമ്മാനം, പാണാതിപാതാദീനം പാപകമ്മാനം ഫലം പടിക്ഖിപതി. നത്ഥി അയം ലോകോതി പുരേ കതേന കമ്മുനാ. നത്ഥി പരോ ലോകോതി ഇധ കതേന കമ്മുനാ. നത്ഥി മാതാ, നത്ഥി പിതാതി തേസു കതകമ്മാനം ഫലം പടിക്ഖിപതി. നത്ഥി സത്താ ഓപപാതികാതി കമ്മഹേതുകം ഉപപത്തിം പടിക്ഖിപതി. നത്ഥി ലോകേ സമണബ്രാഹ്മണാ…പേ… പവേദേന്തീതി ഇധലോകപരലോകേ പസ്സിതും അഭിഞ്ഞാപടിലാഭായ പടിപദം പടിക്ഖിപതി. ഇധ പാളിയം പന നത്ഥി ദിന്നന്തി വത്ഥൂതി നത്ഥി ദിന്നന്തി വുച്ചമാനം ദാനം, തസ്സാ ദിട്ഠിയാ വത്ഥൂതി അത്ഥോ. ഏവംവാദോ മിച്ഛാതി ഏവം നത്ഥി ദിന്നന്തി വാദോ വചനം മിച്ഛാ വിപരീതോതി അത്ഥോ.

മിച്ഛാദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. സക്കായദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൩൭. സക്കായദിട്ഠി പന അത്താനുദിട്ഠിയേവ, അഞ്ഞത്ഥ ആഗതപരിയായവചനദസ്സനത്ഥം വുത്താതി വേദിതബ്ബാ.

സക്കായദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. സസ്സതദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൩൮. സക്കായവത്ഥുകായ സസ്സതദിട്ഠിയാതി കമ്മധാരയസമാസോ. രൂപവന്തം വാ അത്താനന്തിആദീനം പന്നരസന്നം വചനാനം അന്തേ സമനുപസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ കാതബ്ബോ, പാഠോ വാ. അഞ്ഞഥാ ഹി ന ഘടീയതീതി. ഏവം ‘‘രൂപവന്തം വാ അത്താനം സമനുപസ്സതീ’’തി ഏകമേവ ദസ്സേത്വാ സേസാ ചുദ്ദസ സംഖിത്താ.

സസ്സതദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. ഉച്ഛേദദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൩൯. സക്കായവത്ഥുകായ ഉച്ഛേദദിട്ഠിയാ ഏവം ‘‘രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതീ’’തി ഏകമേവ ദസ്സേത്വാ സേസാ ചതസ്സോ സംഖിത്താ.

ഉച്ഛേദദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. അന്തഗ്ഗാഹികാദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൪൦. അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ പഠമവാരേ ആകാരപുച്ഛാ. ദുതിയേ ആകാരഗഹണം. തതിയേ ആകാരവിസ്സജ്ജനം. തത്ഥ ലോകോതി അത്താ. സോ അന്തോതി അഞ്ഞമഞ്ഞപടിപക്ഖേസു സസ്സതുച്ഛേദന്തേസു സസ്സതഗ്ഗാഹേ സസ്സതന്തോ, അസസ്സതഗ്ഗാഹേ ഉച്ഛേദന്തോ. പരിത്തം ഓകാസന്തി സുപ്പമത്തം വാ സരാവമത്തം വാ ഖുദ്ദകം ഠാനം. നീലകതോ ഫരതീതി നീലന്തി ആരമ്മണം കരോതി. അയം ലോകോതി അത്താനം സന്ധായ വുത്തം. പരിവടുമോതി സമന്തതോ പരിച്ഛേദവാ. അന്തസഞ്ഞീതി അന്തവാതിസഞ്ഞീ. അന്തോ അസ്സ അത്ഥീതി അന്തോതി ഗഹേതബ്ബം. യം ഫരതീതി യം കസിണരൂപം ഫരതി. തം വത്ഥു ചേവ ലോകോ ചാതി തം കസിണരൂപം ആരമ്മണഞ്ചേവ ആലോകിയട്ഠേന ലോകോ ച. യേന ഫരതീതി യേന ചിത്തേന ഫരതി. സോ അത്താ ചേവ ലോകോ ചാതി അത്താനമപേക്ഖിത്വാ പുല്ലിങ്ഗം കതം, തം ചിത്തം അത്താ ചേവ ആലോകനട്ഠേന ലോകോ ചാതി വുത്തം ഹോതി. അന്തവാതി അന്തോ. ഓകാസകതോ ഫരതീതി ആലോകകസിണവസേന തേജോകസിണവസേന ഓദാതകസിണവസേന വാ ഓഭാസോതി ഫരതി. നീലാദീനം പഞ്ചന്നം പഭസ്സരകസിണാനംയേവ ഗഹിതത്താ പഥവീആപോവായോകസിണവസേന അത്താഭിനിവേസോ ന ഹോതീതി ഗഹേതബ്ബം.

വിപുലം ഓകാസന്തി ഖലമണ്ഡലമത്താദിവസേന മഹന്തം ഠാനം. അനന്തവാതി വുദ്ധഅനന്തവാ. അപരിയന്തോതി വുദ്ധഅപരിയന്തോ. അനന്തസഞ്ഞീതി അനന്തോതിസഞ്ഞീ. തം ജീവന്തി സോ ജീവോ. ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ. ജീവോതി ച അത്താ ഏവ. രൂപാദീനി പഞ്ചപി പരിവടുമട്ഠേന സരീരം. ജീവം ന സരീരന്തി അത്തസങ്ഖാതോ ജീവോ രൂപസങ്ഖാതം സരീരം ന ഹോതി. ഏസ നയോ വേദനാദീസു. തഥാഗതോതി സത്തോ. അരഹന്തി ഏകേ. പരം മരണാതി മരണതോ ഉദ്ധം, പരലോകേതി അത്ഥോ. രൂപം ഇധേവ മരണധമ്മന്തി അത്തനോ പാകടക്ഖന്ധസീസേന പഞ്ചക്ഖന്ധഗ്ഗഹണം, തം ഇമസ്മിംയേവ ലോകേ നസ്സനപകതികന്തി അത്ഥോ. സേസക്ഖന്ധേസുപി ഏസേവ നയോ. കായസ്സ ഭേദാതി ഖന്ധപഞ്ചകസങ്ഖാതസ്സ കായസ്സ ഭേദതോ പരം. ഇമിനാ വചനേന ‘‘പരം മരണാ’’തി ഏതസ്സ ഉദ്ദേസസ്സ അത്ഥോ വുത്തോ. ഹോതിപീതിആദീസു ഹോതീതി മൂലപദം. ചതൂസുപി അപി-സദ്ദോ സമുച്ചയത്ഥോ. തിട്ഠതീതി സസ്സതത്താ തിട്ഠതി, ന ചവതീതി അത്ഥോ. ‘‘ഹോതീ’’തി പദസ്സ വാ അത്ഥവിസേസനത്ഥം ‘‘തിട്ഠതീ’’തി പദം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഉപ്പജ്ജതീതി അണ്ഡജജലാബുജയോനിപവേസവസേന ഉപ്പജ്ജതി നാമ, നിബ്ബത്തതീതി സംസേദജഓപപാതികയോനിപവേസവസേന നിബ്ബത്തതി നാമാതി അത്ഥയോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഉച്ഛിജ്ജതീതി പബന്ധാഭാവവസേന. വിനസ്സതീതി ഭങ്ഗവസേന. ന ഹോതി പരം മരണാതി പുരിമപദാനം അത്ഥവിവരണം, ചുതിതോ ഉദ്ധം ന വിജ്ജതീതി അത്ഥോ. ഹോതി ച ന ച ഹോതീതി ഏകച്ചസസ്സതികാനം ദിട്ഠി, ഏകേന പരിയായേന ഹോതി, ഏകേന പരിയായേന ന ഹോതീതി അത്ഥോ. ജീവഭാവേന ഹോതി, പുബ്ബജീവസ്സ അഭാവേന ന ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി. നേവ ഹോതി ന ന ഹോതീതി അമരാവിക്ഖേപികാനം ദിട്ഠി, ഹോതീതി ച നേവ ഹോതി, ന ഹോതീതി ച ന ഹോതീതി അത്ഥോ. അനുവാദഭയാ മുസാവാദഭയാ ച മന്ദത്താ മോമൂഹത്താ ച പുബ്ബവുത്തനയസ്സ പടിക്ഖേപമത്തം കരോതി. ഇമേഹി പഞ്ഞാസായ ആകാരേഹീതി യഥാവുത്താനം ദസന്നം പഞ്ചകാനം വസേന പഞ്ഞാസായ ആകാരേഹീതി.

അന്തഗ്ഗാഹികാദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. പുബ്ബന്താനുദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൪൧. പുബ്ബന്താപരന്താനുദിട്ഠീസു സസ്സതം വദന്തീതി സസ്സതവാദാ. അഥ വാ വദന്തി ഏതേനാതി വാദോ, ദിട്ഠിഗതസ്സേതം അധിവചനം. സസ്സതന്തി വാദോപി സസ്സതയോഗേന സസ്സതോ, സസ്സതോ വാദോ ഏതേസന്തി സസ്സതവാദാ. തഥാ ഏകച്ചം സസ്സതന്തി വാദോ ഏകച്ചസസ്സതോ, സോ ഏതേസം അത്ഥീതി ഏകച്ചസസ്സതികാ. തഥാ അന്തവാ, അനന്തവാ, അന്തവാ ച അനന്തവാ ച, നേവന്തവാ നാനന്തവാതി പവത്തോ വാദോ അന്താനന്തോ, സോ ഏതേസം അത്ഥീതി അന്താനന്തികാ. ന മരതീതി അമരാ. കാ സാ? ‘‘ഏവമ്പി മേ നോ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൬൨-൬൩) നയേന പരിയന്തരഹിതസ്സ ദിട്ഠിഗതികസ്സ ദിട്ഠി ചേവ വാചാ ച. വിവിധോ ഖേപോ വിക്ഖേപോ, അമരായ ദിട്ഠിയാ, വാചായ വാ വിക്ഖേപോ അമരാവിക്ഖേപോ, സോ ഏതേസം അത്ഥീതി അമരാവിക്ഖേപികാ. അപരോ നയോ – അമരാ നാമ മച്ഛജാതി, സാ ഉമ്മുജ്ജനനിമുജ്ജനാദിവസേന ഉദകേ സന്ധാവമാനാ ഗഹേതും ന സക്കാ ഹോതി, ഏവമേവം അയമ്പി വാദോ ഇതോ ചിതോ ച സന്ധാവതി, ഗാഹം ന ഉപഗച്ഛതീതി അമരാവിക്ഖേപോതി വുച്ചതി, സോ ഏതേസം അത്ഥീതി അമരാവിക്ഖേപികാ. അധിച്ചസമുപ്പന്നോതി അകാരണസമുപ്പന്നോ അത്താ ച ലോകോ ചാതി ദസ്സനം അധിച്ചസമുപ്പന്നം, തം ഏതേസം അത്ഥീതി അധിച്ചസമുപ്പന്നികാ.

പുബ്ബന്താനുദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. അപരന്താനുദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൪൨. സഞ്ഞിം വദന്തീതി സഞ്ഞീവാദാ. അസഞ്ഞിം വദന്തീതി അസഞ്ഞീവാദാ. നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞിം വദന്തീതി നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീവാദാ. അഥ വാ സഞ്ഞീതി പവത്തോ വാദോ സഞ്ഞീവാദോ, സോ യേസം അത്ഥീതി തേ സഞ്ഞീവാദാ, തഥാ അസഞ്ഞീവാദാ, നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീവാദാ ച. ഉച്ഛേദം വദന്തീതി ഉച്ഛേദവാദാ. ദിട്ഠധമ്മോതി പച്ചക്ഖധമ്മോ, തത്ഥ തത്ഥ പടിലദ്ധഅത്തഭാവസ്സേതം അധിവചനം. ദിട്ഠധമ്മേ നിബ്ബാനം ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനം, ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ ദുക്ഖവൂപസമോതി അത്ഥോ, തം വദന്തീതി ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനവാദാ. ഇമസ്മിം പനത്ഥേ വിത്ഥാരിയമാനേ സാട്ഠകഥം സകലം ബ്രഹ്മജാലസുത്തം വത്തബ്ബം ഹോതി. ഏവഞ്ച സതി അതിപപഞ്ചോ ഹോതീതി ന വിത്ഥാരിതോ. തദത്ഥികേഹി തം അപേക്ഖിത്വാ ഗഹേതബ്ബോ.

അപരന്താനുദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦-൧൨. സഞ്ഞോജനികാദിദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൪൩. യസ്മാ സഞ്ഞോജനികാ ദിട്ഠി സബ്ബദിട്ഠിസാധാരണാ, തസ്മാ തസ്സാ സബ്ബദിട്ഠിസഞ്ഞോജനത്താ സബ്ബദിട്ഠിസാധാരണോ അത്ഥോ നിദ്ദിട്ഠോ. സോ ഹേട്ഠാ വുത്തദിട്ഠിപരിയുട്ഠാനാനേവ.

൧൪൪. മാനവിനിബന്ധദിട്ഠീസു ചക്ഖു അഹന്തി അഭിനിവേസപരാമാസോതി മാനപുബ്ബകോ അഭിനിവേസപരാമാസോ. ന ഹി ദിട്ഠി മാനസമ്പയുത്താ ഹോതി. തേനേവ ച മാനവിനിബന്ധാതി വുത്തം, മാനപടിബന്ധാ മാനമൂലകാതി അത്ഥോ.

൧൪൫. ചക്ഖു മമന്തി അഭിനിവേസപരാമാസോതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ഏത്ഥ പന ‘‘മമാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘മമ’’ന്തി അനുനാസികാഗമോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘അഹ’’ന്തി മാനവിനിബന്ധായ രൂപാദീനിപി അജ്ഝത്തികാനേവ. ന ഹി കസിണരൂപം വിനാ ബാഹിരാനി ‘‘അഹ’’ന്തി ഗണ്ഹാതി. ‘‘മമ’’ന്തി മാനവിനിബന്ധായ പന ബാഹിരാനിപി ലബ്ഭന്തി. ബാഹിരാനിപി ഹി ‘‘മമ’’ന്തി ഗണ്ഹാതി. യസ്മാ പന ദുക്ഖാ വേദനാ അനിട്ഠത്താ മാനവത്ഥു ന ഹോതി, തസ്മാ ഛ വേദനാ താസം മൂലപച്ചയാ ഛ ഫസ്സാ ച ന ഗഹിതാ. സഞ്ഞാദയോ പന ഇധ പച്ഛിന്നത്താ ന ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ.

സംയോജനികാദിദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൩. അത്തവാദപടിസംയുത്തദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൪൬. അത്തവാദപടിസംയുത്താ ദിട്ഠി അത്താനുദിട്ഠിയേവ. അത്താതി വാദേന പടിസംയുത്തത്താ പുന ഏവം വുത്താ.

അത്തവാദപടിസംയുത്തദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൪. ലോകവാദപടിസംയുത്തദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൪൭. അത്താ ച ലോകോ ചാതി സോ ഏവ അത്താ ച ആലോകനട്ഠേന ലോകോ ചാതി അത്ഥോ. സസ്സതോതി സസ്സതവാദാനം ദിട്ഠി. അസസ്സതോതി ഉച്ഛേദവാദാനം. സസ്സതോ ച അസസ്സതോ ചാതി ഏകച്ചസസ്സതികാനം. നേവ സസ്സതോ നാസസ്സതോതി അമരാവിക്ഖേപികാനം. അന്തവാതി പരിത്തകസിണലാഭീനം തക്കികാനഞ്ച നിഗണ്ഠാജീവികാനഞ്ച. അഥ വാ ഉച്ഛേദവാദിനോ ‘‘സത്തോ ജാതിയാ പുബ്ബന്തവാ, മരണേന അപരന്തവാ’’തി വദന്തി. അധിച്ചസമുപ്പന്നികാ ‘‘സത്തോ ജാതിയാ പുബ്ബന്തവാ’’തി വദന്തി. അനന്തവാതി അപ്പമാണകസിണലാഭീനം. സസ്സതവാദിനോ പന ‘‘പുബ്ബന്താപരന്താ നത്ഥി, തേന അനന്തവാ’’തി വദന്തി. അധിച്ചസമുപ്പന്നികാ ‘‘അപരന്തേന അനന്തവാ’’തി വദന്തി.

അന്തവാ ച അനന്തവാ ചാതി ഉദ്ധമധോ അവഡ്ഢിത്വാ തിരിയം വഡ്ഢിതകസിണാനം. നേവ അന്തവാ ന അനന്തവാതി അമരാവിക്ഖേപികാനം.

ലോകവാദപടിസംയുത്തദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൫-൧൬. ഭവവിഭവദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൪൮. ഭവവിഭവദിട്ഠീനം യഥാവുത്തദിട്ഠിതോ വിസും അഭിനിവേസാഭാവതോ വിസും നിദ്ദേസം അകത്വാ യഥാവുത്തദിട്ഠീനംയേവ വസേന ‘‘ഓലീയനം അതിധാവന’’ന്തി ഏകേകം ആകാരം നിദ്ദിസിതും പുച്ഛം അകത്വാ ച ഓലീയനാഭിനിവേസോ ഭവദിട്ഠി, അതിധാവനാഭിനിവേസോ വിഭവദിട്ഠീതി ആഹ. തത്ഥ ‘‘ഭവനിരോധായ ധമ്മേ ദേസിയമാനേ ചിത്തം ന പക്ഖന്ദതീ’’തി (ഇതിവു. ൪൯) വുത്തഓലീയനാഭിനിവേസോ, സസ്സതസഞ്ഞായ നിബ്ബാനതോ സങ്കോചനാഭിനിവേസോതി അത്ഥോ. ‘‘ഭവേനേവ ഖോ പനേകേ അട്ടീയമാനാ ഹരായമാനാ ജിഗുച്ഛമാനാ വിഭവം അഭിനന്ദന്തീ’’തി വുത്തഅതിധാവനാഭിനിവേസോ, ഉച്ഛേദസഞ്ഞായ നിരോധഗാമിനിപടിപദാതിക്കമനാഭിനിവേസോതി അത്ഥോ.

ഇദാനി താവ ഭവവിഭവദിട്ഠിയോ സബ്ബദിട്ഠീസു യോജേത്വാ ദസ്സേതും അസ്സാദദിട്ഠിയാതിആദിമാഹ. തത്ഥ യസ്മാ അസ്സാദദിട്ഠികാ സസ്സതം വാ ഉച്ഛേദം വാ നിസ്സായ ‘‘നത്ഥി കാമേസു ദോസോ’’തി ഗണ്ഹന്തി, തസ്മാ പഞ്ചതിംസാകാരാപി അസ്സാദദിട്ഠിയോ സിയാ ഭവദിട്ഠിയോ, സിയാ വിഭവദിട്ഠിയോതി വുത്താ. തത്ഥ യസ്മാ ഏകേകാപി ദിട്ഠിയോ സസ്സതഗ്ഗാഹവസേന ഭവദിട്ഠിയോ ഭവേയ്യും, ഉച്ഛേദഗ്ഗാഹവസേന വിഭവദിട്ഠിയോ ഭവേയ്യുന്തി അത്ഥോ. അത്താനുദിട്ഠിയാ രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി, വേദനം… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതീതി പഞ്ചസു രൂപാദിതോ അത്തനോ അനഞ്ഞത്താ തേസു ഉച്ഛിന്നേസു അത്താ ഉച്ഛിന്നോതി ഗഹണതോ പഞ്ച വിഭവദിട്ഠിയോതി വുത്തം. സേസേസു പഞ്ചദസസു ഠാനേസു രൂപാദിതോ അത്തനോ അഞ്ഞത്താ തേസു ഉച്ഛിന്നേസുപി ‘‘അത്താ സസ്സതോതി ഗഹണതോ പന്നരസ ഭവദിട്ഠിയോതി വുത്തം.

മിച്ഛാദിട്ഠിയാ ‘‘സബ്ബാവ താ വിഭവദിട്ഠിയോ’’തി ഉച്ഛേദവസേന പവത്തത്താ അന്തവാനന്തവാദിട്ഠീസു പരിത്താരമ്മണഅപ്പമാണാരമ്മണഝാനലാഭിനോ ദിബ്ബചക്ഖുനാ രൂപധാതുയാ ചവിത്വാ സത്തേ അഞ്ഞത്ഥ ഉപപന്നേ പസ്സിത്വാ ഭവദിട്ഠിം അപസ്സിത്വാ വിഭവദിട്ഠിം ഗണ്ഹന്തി. തസ്മാ തത്ഥ സിയാ ഭവദിട്ഠിയോ, സിയാ വിഭവദിട്ഠിയോതി വുത്തം. ഹോതി ച ന ച ഹോതീതി ഏത്ഥ ഹോതി ചാതി ഭവദിട്ഠി, ന ച ഹോതീതി വിഭവദിട്ഠി. നേവ ഹോതി ന ന ഹോതീതി ഏത്ഥ നേവ ഹോതീതി വിഭവദിട്ഠി, ന ന ഹോതീതി ഭവദിട്ഠി. തസ്മാ തത്ഥ ‘‘സിയാ’’തി വുത്തം.

പുബ്ബന്താനുദിട്ഠിയാ ഏകച്ചസസ്സതികാ സസ്സതഞ്ച പഞ്ഞപേന്തി, അസസ്സതഞ്ച പഞ്ഞപേന്തി. തസ്മാ സാ ഭവദിട്ഠി ച വിഭവദിട്ഠി ച ഹോതി. ചത്താരോ അന്താനന്തികാ അന്താനന്തം അത്താനം പഞ്ഞപേന്തി. തസ്മാ സാ അത്താനുദിട്ഠിസദിസാ ഭവദിട്ഠി ച വിഭവദിട്ഠി ച. ചത്താരോ അമരാവിക്ഖേപികാ ഭവദിട്ഠിം വാ വിഭവദിട്ഠിം വാ നിസ്സായ വാചാവിക്ഖേപം ആപജ്ജന്തി, അവസേസാ പന ഭവദിട്ഠിയോവ. തസ്മാ തേ തേ സന്ധായ ‘‘സിയാ’’തി വുത്തം. അപരന്താനുദിട്ഠിയാ സത്ത ഉച്ഛേദവാദാ വിഭവദിട്ഠിയോ, അവസേസാ ഭവദിട്ഠിയോ. തസ്മാ തേ തേ സന്ധായ ‘‘സിയാ’’തി വുത്തം. സഞ്ഞോജനികദിട്ഠിയാ സബ്ബദിട്ഠീനം വസേന ‘‘സിയാ’’തി വുത്തം. അഹന്തി മാനവിനിബന്ധായ ദിട്ഠിയാ ചക്ഖാദീനം അഹന്തി ഗഹിതത്താ തേസം വിനാസേ അത്താ വിനട്ഠോ ഹോതീതി സബ്ബാവ താ വിഭവദിട്ഠിയോതി വുത്തം. അത്താനുദിട്ഠിയോ വിയ മമന്തി മാനവിനിബന്ധായ ദിട്ഠിയാ ചക്ഖാദിതോ അത്തനോ അഞ്ഞത്താ തേസം വിനാസേപി അത്താ ന വിനസ്സതീതി സബ്ബാവ താ ഭവദിട്ഠിയോതി വുത്തം. ലോകവാദപടിസംയുത്തായ ദിട്ഠിയാ ‘‘സസ്സതോ അത്താ ച ലോകോ ചാ’’തിആദിനാ (പടി. മ. ൧.൧൪൭) നയേന വുത്തത്താ ഭവവിഭവദിട്ഠി പാകടായേവ. ഏത്താവതാ അസ്സാദദിട്ഠാദികാ വിഭവദിട്ഠിപരിയോസാനാ സോളസ ദിട്ഠിയോ തീണിസതഞ്ച ദിട്ഠാഭിനിവേസാ നിദ്ദിട്ഠാ ഹോന്തി. അത്താനുദിട്ഠി ച സക്കായദിട്ഠി ച അത്തവാദപടിസഞ്ഞുത്താ ദിട്ഠി ച അത്ഥതോ ഏകാ പരിയായേന തിവിധാ വുത്താ. സഞ്ഞോജനികാ പന ദിട്ഠി അവത്ഥാഭേദേന സബ്ബാപി ദിട്ഠിയോ ഹോന്തി.

ഇദാനി സബ്ബാവ താ ദിട്ഠിയോ അസ്സാദദിട്ഠിയോതിആദി അഞ്ഞേന പരിയായേന യഥായോഗം ദിട്ഠിസംസന്ദനാ. തത്ഥ സബ്ബാവ താ ദിട്ഠിയോതി യഥാവുത്താ അനവസേസാ ദിട്ഠിയോ. ദിട്ഠിരാഗരത്തത്താ തണ്ഹാസ്സാദനിസ്സിതത്താ ച അസ്സാദദിട്ഠിയോ, അത്തസിനേഹാനുഗതത്താ അത്താനുദിട്ഠിയോ, വിപരീതദസ്സനത്താ മിച്ഛാദിട്ഠിയോ, ഖന്ധവത്ഥുകത്താ സക്കായദിട്ഠിയോ, ഏകേകസ്സ അന്തസ്സ ഗഹിതത്താ അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠിയോ, അനത്ഥസംയോജനികത്താ സഞ്ഞോജനികാ ദിട്ഠിയോ, അത്തവാദേന യുത്തത്താ അത്തവാദപടിസംയുത്താ ദിട്ഠിയോതി ഇമാ സത്ത ദിട്ഠിയോ സബ്ബദിട്ഠിസങ്ഗാഹികാ, സേസാ പന നവ ദിട്ഠിയോ ന സബ്ബദിട്ഠിസങ്ഗാഹികാ.

ഇദാനി വിത്ഥാരതോ വുത്താ സബ്ബാവ താ ദിട്ഠിയോ ദ്വീസുയേവ ദിട്ഠീസു സങ്ഖിപിത്വാ സത്താനം ദിട്ഠിദ്വയനിസ്സയം ദസ്സേന്തോ ഭവഞ്ച ദിട്ഠിന്തിഗാഥമാഹ. സബ്ബാപി ഹി താ ദിട്ഠിയോ ഭവദിട്ഠീ വാ ഹോന്തി വിഭവദിട്ഠീ വാ. ഭവഞ്ച ദിട്ഠിം വിഭവഞ്ച ദിട്ഠിന്തി ഏത്ഥ പന ച-സദ്ദോ ദിട്ഠിമേവ സമുച്ചിനോതി, ന നിസ്സയം. ന ഹി ഏകോ ഭവവിഭവദിട്ഠിദ്വയം നിസ്സയതി. യഥാഹ – ‘‘ഇതി ഭവദിട്ഠിസന്നിസ്സിതാ വാ സത്താ ഹോന്തി വിഭവദിട്ഠിസന്നിസ്സിതാ വാ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൧൩). തക്കികാതി തക്കേന വദന്തീതി തക്കികാ. തേ ഹി ദിട്ഠിഗതികാ സഭാവപടിവേധപഞ്ഞായ അഭാവാ കേവലം തക്കേന വത്തന്തി. യേപി ച ഝാനലാഭിനോ അഭിഞ്ഞാലാഭിനോ വാ ദിട്ഠിം ഗണ്ഹന്തി, തേപി തക്കേത്വാ ഗഹണതോ തക്കികാ ഏവ. നിസ്സിതാസേതി നിസ്സിതാതി അത്ഥോ. ഏകമേവ പദം, ‘‘സേ’’തി നിപാതമത്തം വാ. തേസം നിരോധമ്ഹി ന ഹത്ഥി ഞാണന്തി ദിട്ഠിനിസ്സയസ്സ കാരണവചനമേതം. സക്കായദിട്ഠിനിരോധേ നിബ്ബാനേ യസ്മാ തേസം ഞാണം നത്ഥി, തസ്മാ ഏതം ദിട്ഠിദ്വയം നിസ്സിതാതി അത്ഥോ. ‘‘ന ഹി അത്ഥി ഞാണ’’ന്തി ഏത്ഥ ഹി-കാരോ കാരണോപദേസേ നിപാതോ. യത്ഥായം ലോകോ വിപരീതസഞ്ഞീതി യത്ഥ സുഖേ നിരോധമ്ഹി അയം സദേവകോ ലോകോ ‘‘ദുക്ഖ’’മിതി വിപരീതസഞ്ഞീ ഹോതി, തസ്മിം നിരോധമ്ഹി ന ഹത്ഥി ഞാണന്തി സമ്ബന്ധോ. ദുക്ഖമിതി വിപരീതസഞ്ഞിതായ ഇദം സുത്തം –

‘‘രൂപാ സദ്ദാ രസാ ഗന്ധാ, ഫസ്സാ ധമ്മാ ച കേവലാ;

ഇട്ഠാ കന്താ മനാപാ ച, യാവതത്ഥീതി വുച്ചതി.

‘‘സദേവകസ്സ ലോകസ്സ, ഏതേ വോ സുഖസമ്മതാ;

യത്ഥ ചേതേ നിരുജ്ഝന്തി, തം നേസം ദുക്ഖസമ്മതം.

‘‘സുഖന്തി ദിട്ഠമരിയേഹി, സക്കായസ്സുപരോധനം;

പച്ചനീകമിദം ഹോതി, സബ്ബലോകേന പസ്സതം.

‘‘യം പരേ സുഖതോ ആഹു, തദരിയാ ആഹു ദുക്ഖതോ;

യം പരേ ദുക്ഖതോ ആഹു, തദരിയാ സുഖതോ വിദൂ.

‘‘പസ്സ ധമ്മം ദുരാജാനം, സമ്പമൂള്ഹേത്ഥവിദ്ദസു;

നിവുതാനം തമോ ഹോതി, അന്ധകാരോ അപസ്സതം.

‘‘സതഞ്ച വിവടം ഹോതി, ആലോകോ പസ്സതാമിവ;

സന്തികേ ന വിജാനന്തി, മഗാ ധമ്മസ്സകോവിദാ.

‘‘ഭവരാഗപരേതേഹി, ഭവസോതാനുസാരിഭി;

മാരധേയ്യാനുപന്നേഹി, നായം ധമ്മോ സുസമ്ബുധോ.

‘‘കോ നു അഞ്ഞത്ര അരിയേഭി, പദം സമ്ബുദ്ധുമരഹതി;

യം പദം സമ്മദഞ്ഞായ, പരിനിബ്ബന്തി അനാസവാ’’തി. (സു. നി. ൭൬൪-൭൭൧);

൧൪൯. ഇദാനി സബ്ബാസം ദിട്ഠീനം ദിട്ഠിദ്വയഭാവം ദിട്ഠിസമുഗ്ഘാതകഞ്ച സമ്മാദിട്ഠിം സുത്തതോ ദസ്സേതുകാമോ, ദ്വീഹി ഭിക്ഖവേതി സുത്തം ആഹരി. തത്ഥ ദേവാതി ബ്രഹ്മാനോപി വുച്ചന്തി. ഓലീയന്തീതി സങ്കുചന്തി. അതിധാവന്തീതി അതിക്കമിത്വാ ഗച്ഛന്തി. ചക്ഖുമന്തോതി പഞ്ഞവന്തോ. ച-സദ്ദോ അതിരേകത്ഥോ. ഭവാരാമാതി ഭവോ ആരാമോ അഭിരമട്ഠാനം ഏതേസന്തി ഭവാരാമാ. ഭവരതാതി ഭവേ അഭിരതാ. ഭവസമ്മുദിതാതി ഭവേന സന്തുട്ഠാ. ദേസിയമാനേതി തഥാഗതേന വാ തഥാഗതസാവകേന വാ ദേസിയമാനേ. ന പക്ഖന്ദതീതി ധമ്മദേസനം വാ ഭവനിരോധം വാ ന പവിസതി. ന പസീദതീതി തത്ഥ പസാദം ന പാപുണാതി. ന സന്തിട്ഠതീതി തത്ഥ ന പതിട്ഠാതി. നാധിമുച്ചതീതി തത്ഥ ഘനഭാവം ന പാപുണാതി. ഏത്താവതാ സസ്സതദിട്ഠി വുത്താ.

അട്ടീയമാനാതി ദുക്ഖം പാപുണമാനാ. ഹരായമാനാതി ലജ്ജം പാപുണമാനാ. ജിഗുച്ഛമാനാതി ജിഗുച്ഛം പാപുണമാനാ. വിഭവം അഭിനന്ദന്തീതി ഉച്ഛേദം പടിച്ച തുസ്സന്തി, ഉച്ഛേദം പത്ഥയന്തീതി വാ അത്ഥോ. കിരാതി അനുസ്സവനത്ഥേ നിപാതോ. ഭോതി ആലപനമേതം. സന്തന്തി നിബ്ബുതം. പണീതന്തി ദുക്ഖാഭാവതോ പണീതം, പധാനഭാവം നീതന്തി വാ പണീതം. യാഥാവന്തി യഥാസഭാവം. ഏത്താവതാ ഉച്ഛേദദിട്ഠി വുത്താ.

ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. ഭൂതന്തി ഹേതുതോ സഞ്ജാതം ഖന്ധപഞ്ചകസങ്ഖാതം ദുക്ഖം. ഭൂതതോ പസ്സതീതി ഇദം ഭൂതം ദുക്ഖന്തി പസ്സതി. നിബ്ബിദായാതി വിപസ്സനത്ഥായ. വിരാഗായാതി അരിയമഗ്ഗത്ഥായ. നിരോധായാതി നിബ്ബാനത്ഥായ. പടിപന്നോ ഹോതീതി തദനുരൂപം പടിപദം പടിപന്നോ ഹോതി. ഏവം പസ്സന്തീതി ഇമിനാ പകാരേന പുബ്ബഭാഗേ ലോകിയഞാണേന, പടിവേധകാലേ ലോകുത്തരഞാണേന പസ്സന്തി. ഏത്താവതാ സമ്മാദിട്ഠി വുത്താ.

ഇദാനി ദ്വീഹി ഗാഥാഹി തസ്സാ സമ്മാദിട്ഠിയാ ആനിസംസം ദസ്സേതി. തത്ഥ യോ ഭൂതം ഭൂതതോ ദിസ്വാതി ദുക്ഖം പരിഞ്ഞാഭിസമയേന അഭിസമേത്വാതി അത്ഥോ. ഭൂതസ്സ ച അതിക്കമന്തി നിരോധം സച്ഛികിരിയാഭിസമയേന അഭിസമേത്വാതി അത്ഥോ. യഥാഭൂതേധിമുച്ചതീതി മഗ്ഗഭാവനാഭിസമയവസേന യഥാസഭാവേ നിരോധേ ‘‘ഏതം സന്തം, ഏതം പണീത’’ന്തി അധിമുച്ചതി. ഭവതണ്ഹാ പരിക്ഖയാതി സമുദയസ്സ പഹാനേനാതി അത്ഥോ. അസതിപി ചേത്ഥ സച്ചാനം നാനാഭിസമയത്തേ ‘‘ദിസ്വാ’’തി പുബ്ബകാലികവചനം സദ്ധിം പുബ്ബഭാഗപടിപദായ വോഹാരവസേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ന ഹി പുബ്ബം പസ്സിത്വാ പച്ഛാ അധിമുച്ചതി. ചതുസച്ചാഭിസമയോ സമാനകാലമേവ ഹോതി. സമാനകാലേപി വാ പുബ്ബകാലികാനി പദാനി ഭവന്തീതി ന ദോസോ. സ വേതി ഏകംസേന സോ അരഹം. ഭൂതപരിഞ്ഞാതോതി ദുക്ഖം പരിഞ്ഞാതവാ. വീതതണ്ഹോതി വിഗതതണ്ഹോ. ഭവാഭവേതി ഖുദ്ദകേ ച മഹന്തേ ച ഭവേ. വുദ്ധിഅത്ഥേപി ഹി അ-കാരസ്സ സമ്ഭവതോ അഭവോതി മഹാഭവോ. സോ പന ഖുദ്ദകമഹന്തഭാവോ ഉപാദായുപാദായ വേദിതബ്ബോ. അഥ വാ ഭവേതി സസ്സതേ. അഭവേതി ഉച്ഛേദേ. തദുഭയേപി ദിട്ഠിരാഗാഭാവേന വീതതണ്ഹോ. ഭൂതസ്സ വിഭവാതി വട്ടദുക്ഖസ്സ സമുച്ഛേദാ. നാഗച്ഛതി പുനബ്ഭവന്തി അരഹതോ പരിനിബ്ബാനം വുത്തം.

൧൫൦. തയോ പുഗ്ഗലാതിആദി മിച്ഛാദിട്ഠികഗരഹണത്ഥം സമ്മാദിട്ഠികപസംസനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ വിരൂപഭാവം പന്നാ ഗതാ ദിട്ഠി ഏതേസന്തി വിപന്നദിട്ഠീ. സുന്ദരഭാവം പന്നാ ഗതാ ദിട്ഠി ഏതേസന്തി സമ്പന്നദിട്ഠീ. തിത്ഥിയോതി തിത്ഥം വുച്ചതി ദിട്ഠി, തം പടിപന്നത്താ തിത്ഥേ സാധു, തിത്ഥം യസ്സ അത്ഥീതി വാ തിത്ഥിയോ. ഇതോ ബഹിദ്ധാ പബ്ബജ്ജൂപഗതോ. തിത്ഥിയസാവകോതി തേസം ദിട്ഠാനുഗതിമാപന്നോ ഗഹട്ഠോ. യോ ച മിച്ഛാദിട്ഠികോതി തദുഭയഭാവം അനുപഗന്ത്വാ യായ കായചി ദിട്ഠിയാ മിച്ഛാദിട്ഠികോ.

തഥാഗതോതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. പച്ചേകബുദ്ധോപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹിതോ. തഥാഗതസാവകോതി മഗ്ഗപ്പത്തോ ഫലപ്പത്തോ ച. യോ ച സമ്മാദിട്ഠികോതി തദുഭയവിനിമുത്തോ ലോകിയസമ്മാദിട്ഠിയാ സമ്മാദിട്ഠികോ.

ഗാഥാസു കോധനോതി യോ അഭിണ്ഹം കുജ്ഝതി, സോ. ഉപനാഹീതി തമേവ കോധം വഡ്ഢേത്വാ ഉപനന്ധനസീലോ. പാപമക്ഖീതി ലാമകഭൂതമക്ഖവാ. മായാവീതി കതപാപപടിച്ഛാദനവാ. വസലോതി ഹീനജച്ചോ. വിസുദ്ധോതി ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിയാ വിസുദ്ധോ. സുദ്ധതം ഗതോതി മഗ്ഗഫലസങ്ഖാതം സുദ്ധഭാവം ഗതോ. മേധാവീതി പഞ്ഞവാ. ഇമായ ഗാഥായ ലോകുത്തരസമ്മാദിട്ഠിസമ്പന്നോ ഏവ ഥോമിതോ.

വിപന്നദിട്ഠിയോ സമ്പന്നദിട്ഠിയോതി പുഗ്ഗലവോഹാരം പഹായ ധമ്മമേവ ഗരഹന്തോ ഥോമേന്തോ ച ആഹ. ഏതം മമാതി തണ്ഹാമഞ്ഞനവസേന ദിട്ഠി. ഏസോഹമസ്മീതി മാനമഞ്ഞനമൂലികാ ദിട്ഠി. ഏസോ മേ അത്താതി ദിട്ഠിമഞ്ഞനമേവ.

ഏതം മമാതി കാ ദിട്ഠീതിആദീഹി തിസ്സന്നം വിപന്നദിട്ഠീനം വിഭാഗഞ്ച ഗണനഞ്ച കാലസങ്ഗഹഞ്ച പുച്ഛിത്വാ വിസ്സജ്ജനം കതം. തത്ഥ കാ ദിട്ഠീതി അനേകാസു ദിട്ഠീസു കതമാ ദിട്ഠീതി അത്ഥോ. കതമന്താനുഗ്ഗഹിതാതി പുബ്ബന്താപരന്തസങ്ഖാതകാലദ്വയേ കതമേന കാലേന അനുഗ്ഗഹിതാ, അനുബദ്ധാതി അത്ഥോ. യസ്മാ ‘‘ഏതം മമാ’’തി പരാമസന്തോ ‘‘ഏതം മമ അഹോസി, ഏവം മമ അഹോസി, ഏത്തകം മമ അഹോസീ’’തി അതീതം വത്ഥും അപദിസിത്വാ പരാമസതി, തസ്മാ പുബ്ബന്താനുദിട്ഠി ഹോതി. പുബ്ബന്താനുഗ്ഗഹിതാ ച താ ദിട്ഠിയോ ഹോന്തി. യസ്മാ ‘‘ഏസോഹമസ്മീ’’തി പരാമസന്തോ ‘‘ഇമിനാഹം സീലേന വാ വതേന വാ തപേന വാ ബ്രഹ്മചരിയേന വാ ഏസോസ്മി വിസുജ്ഝിസ്സാമീ’’തി അനാഗതഫലം ഉപാദായ പരാമസതി, തസ്മാ അപരന്താനുദിട്ഠി ഹോതി. അപരന്താനുഗ്ഗഹിതാ ച താ ദിട്ഠിയോ ഹോന്തി. യസ്മാ ‘‘ഏസോ മേ അത്താ’’തി പരാമസന്തോ അതീതാനാഗതം ഉപാദിന്നസന്തതിം ഉപാദായ ‘‘ഏസോ മേ അത്താ’’തി പരാമസതി, സക്കായദിട്ഠിവസേന ച പരാമസതി, തസ്മാ സക്കായദിട്ഠി ഹോതി. പുബ്ബന്താപരന്താനുഗ്ഗഹിതാ ച താ ദിട്ഠിയോ ഹോന്തി. യസ്മാ പന സക്കായദിട്ഠിപ്പമുഖായേവ ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിയോ ഹോന്തി, സക്കായദിട്ഠിസമുഗ്ഘാതേനേവ ച ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിയോ സമുഗ്ഘാതം ഗച്ഛന്തി, തസ്മാ സക്കായദിട്ഠിപ്പമുഖേന ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിഗതാനീതി വുത്താ, സക്കായദിട്ഠിപ്പമുഖേന സക്കായദിട്ഠിദ്വാരേന ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിഗതാനി ഹോന്തീതി അത്ഥോ. സക്കായദിട്ഠിപ്പമുഖാനീതി പാഠോ സുന്ദരതരോ. സക്കായദിട്ഠി പമുഖാ ആദി ഏതേസന്തി സക്കായദിട്ഠിപ്പമുഖാനി. കാനി താനി? ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിഗതാനി.

‘‘കാ ദിട്ഠീ’’തി പുച്ഛായ വീസതിവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി, വീസതിവത്ഥുകാ സക്കായദിട്ഠീതി വിസ്സജ്ജനം. ‘‘കതി ദിട്ഠിയോ’’തി പുച്ഛായ സക്കായദിട്ഠിപ്പമുഖാനി ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിഗതാനീതി വിസ്സജ്ജനം. സായേവ പന സക്കായദിട്ഠി ‘‘ഏസോ മേ അത്താ’’തി വചനസാമഞ്ഞേന അത്താനുദിട്ഠീതി വുത്താ. തസ്സാ വുത്തായ അത്തവാദപടിസഞ്ഞുത്താ ദിട്ഠിപി വുത്തായേവ ഹോതി.

൧൫൧. യേ കേചി, ഭിക്ഖവേതിആദിസുത്താഹരണം സമ്പന്നദിട്ഠിപുഗ്ഗലസമ്ബന്ധേന സമ്പന്നദിട്ഠിപുഗ്ഗലവിഭാഗദസ്സനത്ഥം കതം. തത്ഥ നിട്ഠം ഗതാതി മഗ്ഗഞാണവസേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഭഗവാതി നിച്ഛയം ഗതാ, നിബ്ബേമതികാതി അത്ഥോ. നിട്ഠാഗതാതി പാഠോ സമാസപദം ഹോതി, അത്ഥോ പന സോയേവ. ദിട്ഠിസമ്പന്നാതി ദിട്ഠിയാ സുന്ദരഭാവം ഗതാ. ഇധ നിട്ഠാതി ഇമിസ്സാ കാമധാതുയാ പരിനിബ്ബാനം. ഇധ വിഹായ നിട്ഠാതി ഇമം കാമഭവം വിജഹിത്വാ സുദ്ധാവാസബ്രഹ്മലോകേ പരിനിബ്ബാനം. സത്തക്ഖത്തുപരമസ്സാതി സത്തക്ഖത്തുംപരമാ സത്തവാരപരമാ ഭവൂപപത്തി അത്തഭാവഗ്ഗഹണം അസ്സ, തതോ പരം അട്ഠമം ഭവം നാദിയതീതി സത്തക്ഖത്തുപരമോ. തസ്സ സത്തക്ഖത്തുപരമസ്സ സോതാപന്നസ്സ. കോലംകോലസ്സാതി കുലതോ കുലം ഗച്ഛതീതി കോലംകോലോ. സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയതോ ഹി പട്ഠായ നീചേ കുലേ ഉപപത്തി നാമ നത്ഥി, മഹാഭോഗകുലേസുയേവ നിബ്ബത്തതീതി അത്ഥോ. തസ്സ കോലംകോലസ്സ സോതാപന്നസ്സ. ഏകബീജിസ്സാതി ഖന്ധബീജം നാമ കഥിതം. യസ്സ ഹി സോതാപന്നസ്സ ഏകംയേവ ഖന്ധബീജം അത്ഥി, ഏകം അത്തഭാവഗ്ഗഹണം, സോ ഏകബീജീ നാമ. തസ്സ ഏകബീജിസ്സ സോതാപന്നസ്സ. ഭഗവതാ ഗഹിതനാമവസേനേവേതാനി ഏതേസം നാമാനി. ഏത്തകഞ്ഹി ഠാനം ഗതോ സത്തക്ഖത്തുപരമോ നാമ ഹോതി, ഏത്തകം കോലംകോലോ, ഏത്തകം ഏകബീജീതി ഭഗവതാ ഏതേസം നാമം ഗഹിതം. ഭഗവാ ഹി ‘‘അയം ഏത്തകം ഠാനം ഗമിസ്സതി, അയം ഏത്തകം ഠാനം ഗമിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ തേസം താനി താനി നാമാനി അഗ്ഗഹേസി. മുദുപഞ്ഞോ ഹി സോതാപന്നോ സത്ത ഭവേ നിബ്ബത്തേന്തോ സത്തക്ഖത്തുപരമോ നാമ, മജ്ഝിമപഞ്ഞോ പരം ഛട്ഠം ഭവം നിബ്ബത്തേന്തോ കോലംകോലോ നാമ, തിക്ഖപഞ്ഞോ ഏകം ഭവം നിബ്ബത്തേന്തോ ഏകബീജീ നാമ. തം പനേതം തേസം മുദുമജ്ഝിമതിക്ഖപഞ്ഞതം പുബ്ബഹേതു നിയമേതി. ഇമേ തയോപി സോതാപന്നാ കാമഭവവസേന വുത്താ, രൂപാരൂപഭവേ പന ബഹുകാപി പടിസന്ധിയോ ഗണ്ഹന്തി. സകദാഗാമിസ്സാതി പടിസന്ധിവസേന സകിം കാമഭവം ആഗച്ഛതീതി സകദാഗാമീ. തസ്സ സകദാഗാമിസ്സ. ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അരഹാതി ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ അരഹാ. അരഹന്തിപി പാഠോ. ഇധ നിട്ഠാതി കാമഭവം സംസരന്തേയേവ സന്ധായ വുത്തം. രൂപാരൂപഭവേ ഉപ്പന്നാ പന അരിയാ കാമഭവേ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, തത്ഥേവ പരിനിബ്ബായന്തി.

അന്തരാപരിനിബ്ബായിസ്സാതി ആയുവേമജ്ഝസ്സ അന്തരായേവ കിലേസപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബായനതോ അന്തരാപരിനിബ്ബായീ. സോ പന ഉപ്പന്നസമനന്തരാ പരിനിബ്ബായീ, ആയുവേമജ്ഝം അപ്പത്വാ പരിനിബ്ബായീ, ആയുവേമജ്ഝം പത്വാ പരിനിബ്ബായീതി തിവിധോ ഹോതി. തസ്സ അന്തരാപരിനിബ്ബായിസ്സ അനാഗാമിനോ. ഉപഹച്ചപരിനിബ്ബായിസ്സാതി ആയുവേമജ്ഝം അതിക്കമിത്വാ വാ കാലകിരിയം ഉപഗന്ത്വാ വാ കിലേസപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബായന്തസ്സ അനാഗാമിനോ. അസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായിസ്സാതി അസങ്ഖാരേന അപ്പയോഗേന അധിമത്തപ്പയോഗം അകത്വാവ കിലേസപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബായനധമ്മസ്സ അനാഗാമിനോ. സസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായിസ്സാതി സസങ്ഖാരേന ദുക്ഖേന കസിരേന അധിമത്തപ്പയോഗം കത്വാവ കിലേസപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബായനധമ്മസ്സ അനാഗാമിനോ. ഉദ്ധംസോതസ്സ അകനിട്ഠഗാമിനോതി ഉദ്ധംവാഹിഭാവേന ഉദ്ധമസ്സ തണ്ഹാസോതം വട്ടസോതം വാതി ഉദ്ധംസോതോ, ഉദ്ധം വാ ഗന്ത്വാ പടിലഭിതബ്ബതോ ഉദ്ധമസ്സ മഗ്ഗസോതന്തി ഉദ്ധംസോതോ, അകനിട്ഠം ഗച്ഛതീതി അകനിട്ഠഗാമീ. തസ്സ ഉദ്ധംസോതസ്സ അകനിട്ഠഗാമിനോ അനാഗാമിസ്സ. അയം പന അനാഗാമീ ചതുപ്പഭേദോ – യോ അവിഹതോ പട്ഠായ ചത്താരോ ബ്രഹ്മലോകേ സോധേത്വാ അകനിട്ഠം ഗന്ത്വാ പരിനിബ്ബായതി, അയം ഉദ്ധംസോതോ അകനിട്ഠഗാമീ നാമ. യോ ഹേട്ഠാ തയോ ബ്രഹ്മലോകേ സോധേത്വാ സുദസ്സീബ്രഹ്മലോകേ ഠത്വാ പരിനിബ്ബായതി, അയം ഉദ്ധംസോതോ ന അകനിട്ഠഗാമീ നാമ. യോ ഇതോ അകനിട്ഠമേവ ഗന്ത്വാ പരിനിബ്ബായതി, അയം ന ഉദ്ധംസോതോ അകനിട്ഠഗാമീ നാമ. യോ ഹേട്ഠാ ചതൂസു ബ്രഹ്മലോകേസു തത്ഥ തത്ഥേവ പരിനിബ്ബായതി, അയം ന ഉദ്ധംസോതോ ന അകനിട്ഠഗാമീ നാമാതി. ഇമേ പഞ്ച അനാഗാമിനോ സുദ്ധാവാസം ഗഹേത്വാ വുത്താ. അനാഗാമിനോ പന രൂപരാഗാരൂപരാഗാനം അപ്പഹീനത്താ ആകങ്ഖമാനാ സേസരൂപാരൂപഭവേസുപി നിബ്ബത്തന്തി. സുദ്ധാവാസേ നിബ്ബത്താ പന അഞ്ഞത്ഥ ന നിബ്ബത്തന്തി. അവേച്ചപ്പസന്നാതി അരിയമഗ്ഗവസേന ജാനിത്വാ ബുജ്ഝിത്വാ അചലപ്പസാദേന പസന്നാ. സോതാപന്നാതി അരിയമഗ്ഗസോതം ആപന്നാ. ഇമിനാ സബ്ബേപി അരിയഫലട്ഠാ പുഗ്ഗലാ ഗഹിതാതി.

ഭവവിഭവദിട്ഠിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സദ്ധമ്മപ്പകാസിനിയാ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗട്ഠകഥായ

ദിട്ഠികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ആനാപാനസ്സതികഥാ

൧. ഗണനവാരവണ്ണനാ

൧൫൨. ഇദാനി ദിട്ഠികഥാനന്തരം കഥിതായ ആനാപാനസ്സതികഥായ അപുബ്ബത്ഥാനുവണ്ണനാ അനുപ്പത്താ. അയഞ്ഹി ആനാപാനസ്സതികഥാ ദിട്ഠികഥായ സുവിദിതദിട്ഠാദീനവസ്സ മിച്ഛാദിട്ഠിമലവിസോധനേന സുവിസുദ്ധചിത്തസ്സ യഥാഭൂതാവബോധായ സമാധിഭാവനാ സുകരാ ഹോതി, സബ്ബസമാധിഭാവനാസു ച സബ്ബസബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്താനം ബോധിമൂലേ ഇമിനാവ സമാധിനാ സമാഹിതചിത്താനം യഥാഭൂതാവബോധതോ അയമേവ സമാധിഭാവനാ പധാനാതി ച ദിട്ഠികഥാനന്തരം കഥിതാ. തത്ഥ സോളസവത്ഥുകം ആനാപാനസ്സതിസമാധിം ഭാവയതോ സമധികാനി ദ്വേ ഞാണസതാനി ഉപ്പജ്ജന്തീതി ഞാണഗണനുദ്ദേസോ, അട്ഠ പരിപന്ഥേ ഞാണാനീതിആദി ഞാണഗണനനിദ്ദേസോ, കതമാനി അട്ഠ പരിപന്ഥേ ഞാണാനീതിആദി. ഇമാനി ഏകവീസതി വിമുത്തിസുഖേ ഞാണാനീതിപരിയന്തം സബ്ബഞാണാനം വിത്ഥാരനിദ്ദേസോ, അന്തേ സോളസവത്ഥുകം ആനാപാനസ്സതിസമാധിം ഭാവയതോതിആദി നിഗമനന്തി ഏവം താവ പാളിവവത്ഥാനം വേദിതബ്ബം.

തത്ഥ ഗണനുദ്ദേസേ ഗണനവാരേ താവ സോളസവത്ഥുകന്തി ദീഘം രസ്സം സബ്ബകായപടിസംവേദീ പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരന്തി കായാനുപസ്സനാചതുക്കം, പീതിപടിസംവേദീ സുഖപടിസംവേദീ ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീ പസ്സമ്ഭയം ചിത്തസങ്ഖാരന്തി വേദനാനുപസ്സനാചതുക്കം, ചിത്തപടിസംവേദീ അഭിപ്പമോദയം ചിത്തം സമാദഹം ചിത്തം വിമോചയം ചിത്തന്തി ചിത്താനുപസ്സനാചതുക്കം, അനിച്ചാനുപസ്സീ വിരാഗാനുപസ്സീ നിരോധാനുപസ്സീ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീതി ധമ്മാനുപസ്സനാചതുക്കന്തി ഇമേസം ചതുന്നം ചതുക്കാനം വസേന സോളസ വത്ഥൂനി പതിട്ഠാ ആരമ്മണാനി അസ്സാതി സോളസവത്ഥുകോ. തം സോളസവത്ഥുകം. സമാസവസേന പനേത്ഥ വിഭത്തിലോപോ കതോ. ആനന്തി അബ്ഭന്തരം പവിസനവാതോ. അപാനന്തി ബഹിനിക്ഖമനവാതോ. കേചി പന വിപരിയായേന വദന്തി. അപാനഞ്ഹി അപേതം ആനതോതി അപാനന്തി വുച്ചതി, നിദ്ദേസേ (പടി. മ. ൧.൧൬൦) പന നാ-കാരസ്സ ദീഘത്തമജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ ആപാനന്തി. തസ്മിം ആനാപാനേ സതി ആനാപാനസ്സതി, അസ്സാസപസ്സാസപരിഗ്ഗാഹികായ സതിയാ ഏതം അധിവചനം. ആനാപാനസ്സതിയാ യുത്തോ സമാധി, ആനാപാനസ്സതിയം വാ സമാധി ആനാപാനസ്സതിസമാധി. ഭാവയതോതി നിബ്ബേധഭാഗിയം ഭാവേന്തസ്സ. സമധികാനീതി സഹ അധികേന വത്തന്തീതി സമധികാനി, സാതിരേകാനീതി അത്ഥോ. മ-കാരോ പനേത്ഥ പദസന്ധികരോ. കേചി പന ‘‘സംഅധികാനീ’’തി വദന്തി. ഏവം സതി ദ്വേ ഞാണസതാനിയേവ അധികാനീതി ആപജ്ജതി, തം ന യുജ്ജതി. ഇമാനി ഹി വീസതിഅധികാനി ദ്വേ ഞാണസതാനി ഹോന്തീതി.

പരിപന്ഥേ ഞാണാനീതി പരിപന്ഥം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തഞാണാനി. തഥാ ഉപകാരേ ഉപക്കിലേസേ ഞാണാനി. വോദാനേ ഞാണാനീതി വോദായതി, തേന ചിത്തം പരിസുദ്ധം ഹോതീതി വോദാനം. കിം തം? ഞാണം. ‘‘വോദാനഞാണാനീ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘സുതമയേ ഞാണ’’ന്തിആദീസു (പടി. മ. മാതികാ ൧.൧; പടി. മ. ൧.൧) വിയ ‘‘വോദാനേ ഞാണാനീ’’തി വുത്തം. സതോ സമ്പജാനോ ഹുത്വാ കരോതീതി സതോകാരീ, തസ്സ സതോകാരിസ്സ ഞാണാനി. നിബ്ബിദാഞാണാനീതി നിബ്ബിദാഭൂതാനി ഞാണാനി. നിബ്ബിദാനുലോമഞാണാനീതി നിബ്ബിദായ അനുകൂലാനി ഞാണാനി. നിബ്ബിദാനുലോമിഞാണാനീതിപി പാഠോ, നിബ്ബിദാനുലോമോ ഏതേസം അത്ഥീതി നിബ്ബിദാനുലോമീതി അത്ഥോ. നിബ്ബിദാപടിപ്പസ്സദ്ധിഞാണാനീതി നിബ്ബിദായ പടിപ്പസ്സദ്ധിയം ഞാണാനി. വിമുത്തിസുഖേ ഞാണാനീതി വിമുത്തിസുഖേന സമ്പയുത്താനി ഞാണാനി.

കതമാനി അട്ഠാതിആദീഹി പരിപന്ഥഉപകാരാനം പടിപക്ഖവിപക്ഖയുഗലത്താ തേസു ഞാണാനി സഹേവ നിദ്ദിട്ഠാനി. കാമച്ഛന്ദനേക്ഖമ്മാദീനി ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥാനി. ഉപകാരന്തി ച ലിങ്ഗവിപല്ലാസവസേന നപുംസകവചനം കതം. സബ്ബേപി അകുസലാ ധമ്മാതി വുത്താവസേസാ യേ കേചി അകുസലാ ധമ്മാ. തഥാ സബ്ബേപി നിബ്ബേധഭാഗിയാ കുസലാ ധമ്മാ. ‘‘പരിപന്ഥോ ഉപകാര’’ന്തി ച തം തദേവ അപേക്ഖിത്വാ ഏകവചനം കതം. ഏത്ഥ ച പരിപന്ഥേ ഞാണാനി ച ഉപകാരേ ഞാണാനി ച പുച്ഛിത്വാ തേസം ആരമ്മണാനേവ വിസ്സജ്ജിത്വാ തേഹേവ താനി വിസ്സജ്ജിതാനി ഹോന്തീതി തദാരമ്മണാനി ഞാണാനി നിഗമേത്വാ ദസ്സേസി. ഉപക്കിലേസേ ഞാണാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

ഗണനവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. സോളസഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൫൩. സോളസഹി ആകാരേഹീതി ഉഭയപക്ഖവസേന വുത്തേഹി സോളസഹി ഞാണകോട്ഠാസേഹി. ഉദുചിതം ചിത്തം സമുദുചിതന്തി ഉപചാരഭൂമിയം ചിത്തം ഉദ്ധം ഉചിതം, സമ്മാ ഉദ്ധം ഉചിതം, ഉപരൂപരി കതപരിചയം സമ്മാ ഉപരൂപരി കതപരിചയന്തി അത്ഥോ. ഉദുജിതം ചിത്തം സമുദുജിതന്തിപി പാഠോ. ഉപരിഭാവായ ജിതം, ഉപരിഭാവകരേഹി വാ ഞാണേഹി ജിതം ഉദുജിതം. സമുദുജിതന്തി സമാ ഉപരിഭാവായ, ഉപരിഭാവകരേഹി വാ ഞാണേഹി ജിതം. സമാതി ചേത്ഥ വിസമഭാവപടിക്ഖേപോ. ഇമസ്മിം പാഠേ ഉ, ദു-ഇതി ദ്വേ ദ്വേ ഉപസഗ്ഗാ ഹോന്തി. ഉരൂജിതം ചിത്തം സമ്മാരൂജിതന്തിപി പാഠോ. ഏത്ഥാപി ജിതത്ഥോയേവ. ഉരൂ അരൂതി ഇദം പന നിപാതമത്തമേവാതി വദന്തി. വീണോപമട്ഠകഥായ തജ്ജിതം സുതജ്ജിതന്തി ച അത്ഥോ വുത്തോ, സോ ഇധ ന യുജ്ജതി. ഏകത്തേ സന്തിട്ഠതീതി ഉപചാരഭൂമിയം താവ നാനാരമ്മണവിക്ഖേപാഭാവേന ഏകത്തേ പതിട്ഠാതി. നിയ്യാനാവരണട്ഠേന നീവരണാതി ഏത്ഥ അരതിപി സബ്ബേപി അകുസലാ ആവരണട്ഠേന നീവരണാതി വുത്താ. നിയ്യാനാവരണട്ഠേനാതി നിയ്യാനാനം ആഗമനമഗ്ഗപിദഹനട്ഠേന. നിയ്യാനവാരണട്ഠേനാതിപി പാഠോ, നിയ്യാനാനം പടിക്ഖേപനട്ഠേനാതി അത്ഥോ. നേക്ഖമ്മം അരിയാനം നിയ്യാനന്തി മഗ്ഗട്ഠാനം അരിയാനം നിയ്യാനസങ്ഖാതസ്സ അരിയമഗ്ഗസ്സ ഹേതുത്താ ഫലൂപചാരേന അരിയാനം നിയ്യാനം. തേന ച ഹേതുഭൂതേന മഗ്ഗക്ഖണേ അരിയാ നിയ്യന്തി നിഗച്ഛന്തി. കേചി പന ‘‘നിയ്യാനന്തി മഗ്ഗോ’’തി വദന്തി. ഇധ ഉപചാരസ്സ അധിപ്പേതത്താ മഗ്ഗക്ഖണേ ച ആലോകസഞ്ഞായ സബ്ബകുസലധമ്മാനഞ്ച അഭാവാ തം ന യുജ്ജതി. നിവുതത്താതി പടിച്ഛന്നത്താ. നപ്പജാനാതീതി പുഗ്ഗലവസേന വുത്തം.

വിസുദ്ധചിത്തസ്സാതി ഉപചാരഭൂമിയംയേവ. ഖണികസമോധാനാതി ചിത്തക്ഖണേ ചിത്തക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജനതോ ഖണോ ഏതേസം അത്ഥീതി ഖണികാ, ഉപക്കിലേസാ, ഖണികാനം സമോധാനോ സമാഗമോ പബന്ധോ ഖണികസമോധാനോ. തസ്മാ ഖണികസമോധാനാ, ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപക്കിലേസാ ഖണികപ്പബന്ധവസേന ഖണികപരമ്പരാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി, ന ഏകചിത്തക്ഖണവസേനാതി വുത്തം ഹോതി.

സോളസഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ഉപക്കിലേസഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

പഠമച്ഛക്കം

൧൫൪. പഠമച്ഛക്കേ അസ്സാസാദിമജ്ഝപരിയോസാനന്തി അബ്ഭന്തരപവിസനവാതസ്സ നാസികഗ്ഗം വാ മുഖനിമിത്തം വാ ആദി, ഹദയം മജ്ഝം, നാഭി പരിയോസാനം. തം തസ്സ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനം സതിയാ അനുഗച്ഛതോ യോഗിസ്സ ഠാനനാനത്താനുഗമനേന ചിത്തം അജ്ഝത്തം വിക്ഖേപം ഗച്ഛതി, തം അജ്ഝത്തവിക്ഖേപഗതം ചിത്തം ഏകത്തേ അസണ്ഠഹനതോ സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. പസ്സാസാദിമജ്ഝപരിയോസാനന്തി ബഹിനിക്ഖമനവാതസ്സ നാഭി ആദി, ഹദയം മജ്ഝം, നാസികഗ്ഗം വാ മുഖനിമിത്തം വാ ബഹിആകാസോ വാ പരിയോസാനം. യോജനാ പനേത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. അസ്സാസപടികങ്ഖനാ നികന്തിതണ്ഹാചരിയാതി ‘‘നാസികാവാതായത്തമിദം കമ്മട്ഠാന’’ന്തി സല്ലക്ഖേത്വാ ഓളാരികോളാരികസ്സ അസ്സാസസ്സ പത്ഥനാസങ്ഖാതാ നികാമനാ ഏവ തണ്ഹാപവത്തി. തണ്ഹാപവത്തിയാ സതി ഏകത്തേ അസണ്ഠഹനതോ സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. പസ്സാസപടികങ്ഖനാ നികന്തീതി പുന അസ്സാസപുബ്ബകസ്സ പസ്സാസസ്സ പത്ഥനാസങ്ഖാതാ നികന്തി. സേസം വുത്തനയേനേവ യോജേതബ്ബം. അസ്സാസേനാഭിതുന്നസ്സാതി അതിദീഘം അതിരസ്സം വാ അസ്സാസം കരോന്തസ്സ അസ്സാസമൂലകസ്സ കായചിത്തകിലമഥസ്സ സബ്ഭാവതോ തേന അസ്സാസേന വിദ്ധസ്സ പീളിതസ്സ. പസ്സാസപടിലാഭേ മുച്ഛനാതി അസ്സാസേന പീളിതത്തായേവ പസ്സാസേ അസ്സാദസഞ്ഞിനോ പസ്സാസം പത്ഥയതോ തസ്മിം പസ്സാസപടിലാഭേ രജ്ജനാ. പസ്സാസമൂലകേപി ഏസേവ നയോ.

വുത്തസ്സേവ അത്ഥസ്സ അനുവണ്ണനത്ഥം വുത്തേസു ഗാഥാബന്ധേസു അനുഗച്ഛനാതി അനുഗച്ഛമാനാ. സതീതി അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാവിക്ഖേപഹേതുഭൂതാ സതി. വിക്ഖിപതി അനേന ചിത്തന്തി വിക്ഖേപോ. കോ സോ? അസ്സാസോ. അജ്ഝത്തം വിക്ഖേപോ അജ്ഝത്തവിക്ഖേപോ, തസ്സ ആകങ്ഖനാ അജ്ഝത്തവിക്ഖേപാകങ്ഖനാ, അസമ്മാമനസികാരവസേന അജ്ഝത്തവിക്ഖേപകസ്സ അസ്സാസസ്സ ആകങ്ഖനാതി വുത്തം ഹോതി. ഏതേനേവ നയേന ബഹിദ്ധാവിക്ഖേപപത്ഥനാ വേദിതബ്ബാ. യേഹീതി യേഹി ഉപക്കിലേസേഹി. വിക്ഖിപ്പമാനസ്സാതി വിക്ഖിപിയമാനസ്സ വിക്ഖേപം ആപാദിയമാനസ്സ. നോ ച ചിത്തം വിമുച്ചതീതി ചിത്തം അസ്സാസപസ്സാസാരമ്മണേ ച നാധിമുച്ചതി, പച്ചനീകധമ്മേഹി ച ന വിമുച്ചതി. ചിത്തം നോ ച വിമുച്ചതി പരപത്തിയാ ച ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോ. വിമോക്ഖം അപ്പജാനന്താതി സോ വാ അഞ്ഞോ വാ ആരമ്മണാധിമുത്തിവിമോക്ഖഞ്ച പച്ചനീകവിമുത്തിവിമോക്ഖഞ്ച ഏവം അപ്പജാനന്താ. പരപത്തിയാതി പരപച്ചയം പരസദ്ദഹനം അരഹന്തി, ന അത്തപച്ചക്ഖം ഞാണന്തി ‘‘പരപച്ചയികാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘പരപത്തിയാ’’തി വുത്തം. അത്ഥോ പന സോയേവ.

ദുതിയച്ഛക്കം

൧൫൫. ദുതിയച്ഛക്കേ നിമിത്തന്തി അസ്സാസപസ്സാസാനം ഫുസനട്ഠാനം. അസ്സാസപസ്സാസാ ഹി ദീഘനാസികസ്സ നാസാപുടം ഘട്ടേന്താ പവത്തന്തി, രസ്സനാസികസ്സ ഉത്തരോട്ഠം. യദി ഹി അയം യോഗീ തം നിമിത്തമേവ ആവജ്ജതി, തസ്സ നിമിത്തമേവ ആവജ്ജമാനസ്സ അസ്സാസേ ചിത്തം വികമ്പതി, ന പതിട്ഠാതീതി അത്ഥോ. തസ്സ തസ്മിം ചിത്തേ അപ്പതിട്ഠിതേ സമാധിസ്സ അഭാവതോ തം വികമ്പനം സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. യദി അസ്സാസമേവ ആവജ്ജതി, തസ്സ ചിത്തം അബ്ഭന്തരപവേസനവസേന വിക്ഖേപം ആവഹതി, നിമിത്തേ ന പതിട്ഠാതി, തസ്മാ നിമിത്തേ വികമ്പതി. ഇമിനാ നയേന സേസേസുപി യോജനാ കാതബ്ബാ. ഗാഥാസു വിക്ഖിപ്പതേതി വിക്ഖിപീയതി വിക്ഖേപം ആപാദീയതി.

തതിയച്ഛക്കം

൧൫൬. തതിയച്ഛക്കേ അതീതാനുധാവനം ചിത്തന്തി ഫുസനട്ഠാനം അതിക്കമിത്വാ ഗതം അസ്സാസം വാ പസ്സാസം വാ അനുഗച്ഛമാനം ചിത്തം. വിക്ഖേപാനുപതിതന്തി വിക്ഖേപേന അനുഗതം, വിക്ഖേപം വാ സയം അനുപതിതം അനുഗതം. അനാഗതപടികങ്ഖനം ചിത്തന്തി ഫുസനട്ഠാനം അപ്പത്തം അസ്സാസം വാ പസ്സാസം വാ പടികങ്ഖമാനം പച്ചാസീസമാനം ചിത്തം. വികമ്പിതന്തി തസ്മിം അപ്പതിട്ഠാനേനേവ വിക്ഖേപേന വികമ്പിതം. ലീനന്തി അതിസിഥിലവീരിയതാദീഹി സങ്കുചിതം. കോസജ്ജാനുപതിതന്തി കുസീതഭാവാനുഗതം. അതിപഗ്ഗഹിതന്തി അച്ചാരദ്ധവീരിയതാദീഹി അതിഉസ്സാഹിതം. ഉദ്ധച്ചാനുപതിതന്തി വിക്ഖേപാനുഗതം. അഭിനതന്തി അസ്സാദവത്ഥൂസു ഭുസം നതം അല്ലീനം. അപനതന്തി നിരസ്സാദവത്ഥൂസു പതിഹതം, തതോ അപഗതം വാ, അപഗതനതം വാ, ന തതോ അപഗതന്തി അത്ഥോ. രാഗാനുപതിതന്തി ഏത്ഥ അസ്സാസപസ്സാസനിമിത്തം മനസികരോതോ ഉപ്പന്നപീതിസുഖേ വാ പുബ്ബേ ഹസിതലപിതകീളിതവത്ഥൂസു വാ രാഗോ അനുപതതി. ബ്യാപാദാനുപതിതന്തി ഏത്ഥ മനസികാരേ നിരസ്സാദഗതചിത്തസ്സ ഉപ്പന്നദോമനസ്സവസേന വാ പുബ്ബേ സമുദാചിണ്ണേസു ആഘാതവത്ഥൂസു വാ ബ്യാപാദോ അനുപതതി. ഗാഥാസു ന സമാധിയതീതി ന സമാഹിതം ഹോതി. അധിചിത്തന്തി ചിത്തസീസേന നിദ്ദിട്ഠോ അധികോ സമാധി.

൧൫൭. ഏത്താവതാ തീഹി ഛക്കേഹി അട്ഠാരസ ഉപക്കിലേസേ നിദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി തേസം ഉപക്കിലേസാനം സമാധിസ്സ പരിപന്ഥഭാവസാധനേന ആദീനവം ദസ്സേന്തോ പുന അസ്സാസാദിമജ്ഝപരിയോസാനന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തീതി വിക്ഖേപസമുട്ഠാനരൂപാനം വസേന രൂപകായോപി, വിക്ഖേപസന്തതിവസേന ചിത്തമ്പി മഹതാ ഖോഭേന ഖുഭിതാ സദരഥാ ച ഹോന്തി. തതോ മന്ദതരേന ഇഞ്ജിതാ കമ്പിതാ, തതോ മന്ദതരേന ഫന്ദിതാ ചലിതാ ഹോന്തി. ബലവാപി മജ്ഝിമോപി മന്ദോപി ഖോഭോ ഹോതിയേവ, ന സക്കാ ഖോഭേന ന ഭവിതുന്തി വുത്തം ഹോതി. ചിത്തം വികമ്പിതത്താതി ചിത്തസ്സ വികമ്പിതത്താ. ഗാഥാസു പരിപുണ്ണാ അഭാവിതാതി യഥാ പരിപുണ്ണാ ഹോതി, തഥാ അഭാവിതാ. ഇഞ്ജിതോതി കമ്പിതോ. ഫന്ദിതോതി മന്ദകമ്പിതോ. ഹേട്ഠാ നീവരണാനം അനന്തരത്താ ‘‘ഇമേഹി ച പന നീവരണേഹീ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൫൩) അച്ചന്തസമീപനിദസ്സനവചനം കതം. ഇധ പന നിഗമനേ നീവരണാനം സന്തരത്താ തേഹി ച പന നീവരണേഹീതി പരമ്മുഖനിദസ്സനവചനം കതം.

ഉപക്കിലേസഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. വോദാനഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൫൮. വോദാനേ ഞാണാനീതി വിസുദ്ധഞാണാനി. തം വിവജ്ജയിത്വാതി യം പുബ്ബേ വുത്തം അതീതാനുധാവനം ചിത്തം വിക്ഖേപാനുപതിതം, തം വിവജ്ജയിത്വാതി സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ഏകട്ഠാനേ സമാദഹതീതി അസ്സാസപസ്സാസാനം ഫുസനട്ഠാനേ സമം ആദഹതി പതിട്ഠാപേതി. തത്ഥേവ അധിമോചേതീതി ഏകട്ഠാനേതി വുത്തേ അസ്സാസപസ്സാസാനം ഫുസനട്ഠാനേയേവ സന്നിട്ഠപേതി സന്നിട്ഠാനം കരോതി. പഗ്ഗണ്ഹിത്വാതി ധമ്മവിചയപീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗഭാവനായ പഗ്ഗഹേത്വാ. വിനിഗ്ഗണ്ഹിത്വാതി പസ്സദ്ധിസമാധിഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗഭാവനായ വിനിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ. ‘‘സതിന്ദ്രിയവീരിയിന്ദ്രിയേഹി പഗ്ഗഹേത്വാ, സതിന്ദ്രിയസമാധിന്ദ്രിയേഹി വിനിഗ്ഗഹേത്വാ’’തിപി വദന്തി. സമ്പജാനോ ഹുത്വാതി അസുഭഭാവനാദീഹി. പുന സമ്പജാനോ ഹുത്വാതി മേത്താഭാവനാദീഹി. യേന രാഗേന അനുപതിതം, യേന ബ്യാപാദേന അനുപതിതം, തം പജഹതീതി സമ്ബന്ധോ. തം ചിത്തം ഈദിസന്തി സമ്പജാനന്തോ തപ്പടിപക്ഖേന രാഗം പജഹതി, ബ്യാപാദം പജഹതീതി വാ അത്ഥോ. പരിസുദ്ധന്തി നിരുപക്കിലേസം. പരിയോദാതന്തി പഭസ്സരം. ഏകത്തഗതം ഹോതീതി തം തം വിസേസം പത്തസ്സ തം തം ഏകത്തം ഗതം ഹോതി.

കതമേ തേ ഏകത്താതി ഇധ യുജ്ജമാനായുജ്ജമാനേപി ഏകത്തേ ഏകതോ കത്വാ പുച്ഛതി. ദാനൂപസഗ്ഗുപട്ഠാനേകത്തന്തി ദാനവത്ഥുസങ്ഖാതസ്സ ദാനസ്സ ഉപസഗ്ഗോ വോസജ്ജനം ദാനൂപസഗ്ഗോ, ദാനവത്ഥുപരിച്ചാഗചേതനാ. തസ്സ ഉപട്ഠാനം ആരമ്മണകരണവസേന ഉപഗന്ത്വാ ഠാനം ദാനൂപസഗ്ഗുപട്ഠാനം, തദേവ ഏകത്തം, തേന വാ ഏകത്തം ഏകഗ്ഗഭാവോ ദാനൂപസഗ്ഗുപട്ഠാനേകത്തം. ദാനവോസഗ്ഗുപട്ഠാനേകത്തന്തി പാഠോ സുന്ദരതരോ, സോ ഏവത്ഥോ. ഏതേന പദുദ്ധാരവസേന ചാഗാനുസ്സതിസമാധി വുത്തോ. പദുദ്ധാരവസേന വുത്തോപി ചേസ ഇതരേസം തിണ്ണമ്പി ഏകത്താനം ഉപനിസ്സയപച്ചയോ ഹോതി, തസ്മാ ഇധ നിദ്ദിട്ഠന്തി വദന്തി. വിസാഖാപി ഹി മഹാഉപാസികാ ആഹ – ‘‘ഇധ, ഭന്തേ, ദിസാസു വസ്സംവുട്ഠാ ഭിക്ഖൂ സാവത്ഥിം ആഗച്ഛിസ്സന്തി ഭഗവന്തം ദസ്സനായ, തേ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛിസ്സന്തി ‘ഇത്ഥന്നാമോ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖു കാലങ്കതോ, തസ്സ കാ ഗതി, കോ അഭിസമ്പരായോ’തി? തം ഭഗവാ ബ്യാകരിസ്സതി സോതാപത്തിഫലേ വാ സകദാഗാമിഫലേ വാ അനാഗാമിഫലേ വാ അരഹത്തേ വാ. ത്യാഹം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛിസ്സാമി ‘ആഗതപുബ്ബാ നു ഖോ, ഭന്തേ, തേന അയ്യേന സാവത്ഥീ’തി? സചേ മേ വക്ഖന്തി ‘ആഗതപുബ്ബാ തേന ഭിക്ഖുനാ സാവത്ഥീ’തി. നിട്ഠമേത്ഥ ഗച്ഛിസ്സാമി നിസ്സംസയം പരിഭുത്തം തേന അയ്യേന വസ്സികസാടികാ വാ ആഗന്തുകഭത്തം വാ ഗമികഭത്തം വാ ഗിലാനഭത്തം വാ ഗിലാനുപട്ഠാകഭത്തം വാ ഗിലാനഭേസജ്ജം വാ ധുവയാഗു വാതി. തസ്സാ മേ തദനുസ്സരന്തിയാ പാമോജ്ജം ജായിസ്സതി, പമുദിതായ പീതി ജായിസ്സതി, പീതിമനായ കായോ പസ്സമ്ഭിസ്സതി, പസ്സദ്ധകായാ സുഖം വേദയിസ്സാമി, സുഖിനിയാ ചിത്തം സമാധിയിസ്സതി, സാ മേ ഭവിസ്സതി ഇന്ദ്രിയഭാവനാ ബലഭാവനാ ബോജ്ഝങ്ഗഭാവനാ’’തി (മഹാവ. ൩൫൧). അഥ വാ ഏകത്തേസു പഠമം ഉപചാരസമാധിവസേന വുത്തം, ദുതിയം അപ്പനാസമാധിവസേന, തതിയം വിപസ്സനാവസേന, ചതുത്ഥം മഗ്ഗഫലവസേനാതി വേദിതബ്ബം. സമഥസ്സ നിമിത്തം സമഥനിമിത്തം. വയോ ഭങ്ഗോ ഏവ ലക്ഖണം വയലക്ഖണം. നിരോധോ നിബ്ബാനം. സേസമേതേസു തീസു വുത്തനയേനേവ യോജേതബ്ബം.

ചാഗാധിമുത്താനന്തി ദാനേ അധിമുത്താനം. അധിചിത്തന്തി വിപസ്സനാപാദകസമാധി. വിപസ്സകാനന്തി ഭങ്ഗാനുപസ്സനതോ പട്ഠായ തീഹി അനുപസ്സനാഹി സങ്ഖാരേ വിപസ്സന്താനം. അരിയപുഗ്ഗലാനന്തി അട്ഠന്നം. ദുതിയാദീനി തീണി ഏകത്താനി ആനാപാനസ്സതിവസേന സേസകമ്മട്ഠാനവസേന ച യുജ്ജന്തി. ചതൂഹി ഠാനേഹീതി ചതൂഹി കാരണേഹി. സമാധിവിപസ്സനാമഗ്ഗഫലാനം വസേന ‘‘ഏകത്തഗതം ചിത്തം പടിപദാവിസുദ്ധിപക്ഖന്ദഞ്ചേവ ഹോതി ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹിതഞ്ച ഞാണേന ച സമ്പഹംസിത’’ന്തി ഉദ്ദേസപദാനി. ‘‘പഠമസ്സ ഝാനസ്സ കോ ആദീ’’തിആദീനി തേസം ഉദ്ദേസപദാനം വിത്ഥാരേതുകമ്യതാപുച്ഛാപുബ്ബങ്ഗമാനി നിദ്ദേസപദാനി. തത്ഥ പടിപദാവിസുദ്ധിപക്ഖന്ദന്തി പടിപദാ ഏവ നീവരണമലവിസോധനതോ വിസുദ്ധി, തം പടിപദാവിസുദ്ധിം പക്ഖന്ദം പവിട്ഠം. ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹിതന്തി തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖായ ബ്രൂഹിതം വഡ്ഢിതം. ഞാണേന ച സമ്പഹംസിതന്തി പരിയോദാപകേന ഞാണേന സമ്പഹംസിതം പരിയോദാപിതം വിസോധിതം. പടിപദാവിസുദ്ധി നാമ സസമ്ഭാരികോ ഉപചാരോ, ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ നാമ അപ്പനാ, സമ്പഹംസനാ നാമ പച്ചവേക്ഖണാതി ഏവമേകേ വണ്ണയന്തി. യസ്മാ പന ‘‘ഏകത്തഗതം ചിത്തം പടിപദാവിസുദ്ധിപക്ഖന്ദഞ്ചേവ ഹോതീ’’തിആദി വുത്തം, തസ്മാ അന്തോഅപ്പനായമേവ ആഗമനവസേന പടിപദാവിസുദ്ധി, തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖായ കിച്ചവസേന ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ, ധമ്മാനം അനതിവത്തനാദിഭാവസാധനേന പരിയോദാപകസ്സ ഞാണസ്സ കിച്ചനിപ്ഫത്തിവസേന സമ്പഹംസനാ വേദിതബ്ബാ. കഥം? യസ്മിഞ്ഹി വാരേ അപ്പനാ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മിം യോ നീവരണസങ്ഖാതോ കിലേസഗണോ തസ്സ ഝാനസ്സ പരിപന്ഥോ, തതോ ചിത്തം വിസുജ്ഝതി, വിസുദ്ധത്താ ആവരണവിരഹിതം ഹുത്വാ മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം പടിപജ്ജതി. മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം നാമ സമപ്പവത്തോ അപ്പനാസമാധിയേവ. തദനന്തരം പന പുരിമചിത്തം ഏകസന്തതിപരിണാമനയേന തഥത്തം ഉപഗച്ഛമാനം മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം പടിപജ്ജതി നാമ. ഏവം പടിപന്നത്താ തഥത്തുപഗമനേന തത്ഥ പക്ഖന്ദതി നാമ. ഏവം താവ പുരിമചിത്തേ വിജ്ജമാനാകാരനിപ്ഫാദികാ പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേയേവ ആഗമനവസേന പടിപദാവിസുദ്ധി വേദിതബ്ബാ. ഏവം വിസുദ്ധസ്സ പന തസ്സ പുന വിസോധേതബ്ബാഭാവതോ വിസോധനേ ബ്യാപാരം അകരോന്തോ വിസുദ്ധം ചിത്തം അജ്ഝുപേക്ഖതി നാമ. സമഥഭാവൂപഗമനേന സമഥപടിപന്നസ്സ പുന സമാദാനേ ബ്യാപാരം അകരോന്തോ സമഥപടിപന്നം അജ്ഝുപേക്ഖതി നാമ. സമഥപടിപന്നഭാവതോ ഏവ ചസ്സ കിലേസസംസഗ്ഗം പഹായ ഏകത്തേന ഉപട്ഠിതസ്സ പുന ഏകത്തുപട്ഠാനേ ബ്യാപാരം അകരോന്തോ ഏകത്തുപട്ഠാനം അജ്ഝുപേക്ഖതി നാമ. ഏവം തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖായ കിച്ചവസേന ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ വേദിതബ്ബാ.

യേ പനേതേ ഏവം ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹിതേ തത്ഥ ജാതാ സമാധിപഞ്ഞാസങ്ഖാതാ യുഗനദ്ധധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അനതിവത്തമാനാ ഹുത്വാ പവത്താ, യാനി ച സദ്ധാദീനി ഇന്ദ്രിയാനി നാനാകിലേസേഹി വിമുത്തത്താ വിമുത്തിരസേന ഏകരസാനി ഹുത്വാ പവത്താനി, യം ചേസ തദുപഗം തേസം അനതിവത്തനഏകരസഭാവാനം അനുച്ഛവികം വീരിയം വാഹയതി, യാ ചസ്സ തസ്മിം ഖണേ പവത്താ ആസേവനാ, സബ്ബേപി തേ ആകാരാ യസ്മാ ഞാണേന സംകിലേസവോദാനേസു തം തം ആദീനവഞ്ച ആനിസംസഞ്ച ദിസ്വാ തഥാ തഥാ സമ്പഹംസിതത്താ വിസോധിതത്താ പരിയോദാപിതത്താ നിപ്ഫന്നാ, തസ്മാ ധമ്മാനം അനതിവത്തനാദിഭാവസാധനേന പരിയോദാപകസ്സ ഞാണസ്സ കിച്ചനിപ്ഫത്തിവസേന സമ്പഹംസനാ വേദിതബ്ബാതി വുത്തം. തത്ഥ യസ്മാ ഉപേക്ഖാവസേന ഞാണം പാകടം ഹോതി, യഥാഹ – ‘‘തഥാപഗ്ഗഹിതം ചിത്തം സാധുകം അജ്ഝുപേക്ഖതി, ഉപേക്ഖാവസേന പഞ്ഞാവസേന പഞ്ഞിന്ദ്രിയം അധിമത്തം ഹോതി. ഉപേക്ഖാവസേന നാനത്തകിലേസേഹി ചിത്തം വിമുച്ചതി, വിമോക്ഖവസേന പഞ്ഞാവസേന പഞ്ഞിന്ദ്രിയം അധിമത്തം ഹോതി. വിമുത്തത്താ തേ ധമ്മാ ഏകരസാ ഹോന്തി, ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ’’തി (പടി. മ. ൧.൨൦൧). തസ്മാ ഞാണകിച്ചഭൂതാ സമ്പഹംസനാ പരിയോസാനന്തി വുത്താ.

ഏവം തിവത്തഗതന്തിആദീനി തസ്സേവ ചിത്തസ്സ ഥോമനവചനാനി. തത്ഥ ഏവം തിവത്തഗതന്തി ഏവം യഥാവുത്തേന വിധിനാ പടിപദാവിസുദ്ധിപക്ഖന്ദനഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാഞാണസമ്പഹംസനാവസേന തിവിധഭാവം ഗതം. വിതക്കസമ്പന്നന്തി കിലേസക്ഖോഭവിരഹിതത്താ വിതക്കേന സുന്ദരഭാവം പന്നം ഗതം. ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനസമ്പന്നന്തി തസ്മിംയേവ ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ നിരന്തരപ്പവത്തിസങ്ഖാതേന അധിട്ഠാനേന സമ്പന്നം അനൂനം. യഥാ അധിട്ഠാനവസിയം അധിട്ഠാനന്തി ഝാനപ്പവത്തി, തഥാ ഇധാപി ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനന്തി ചിത്തേകഗ്ഗതാപി യുജ്ജതി. തേന ഹി ഏകസ്മിംയേവ ആരമ്മണേ ചിത്തം അധിട്ഠാതി, ന ഏത്ഥ വിക്ഖിപതീതി. ‘‘സമാധിസമ്പന്ന’’ന്തി വിസും വുത്തത്താ പന വുത്തനയേനേവ ഗഹേതബ്ബം. അഥ വാ സമാധിസ്സേവ ഝാനസങ്ഗഹിതത്താ ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനസമ്പന്നന്തി ഝാനങ്ഗപഞ്ചകവസേന വുത്തം. സമാധിസമ്പന്നന്തി ഇന്ദ്രിയസങ്ഗഹിതത്താ ഇന്ദ്രിയപഞ്ചകവസേന, ദുതിയജ്ഝാനാദീസു പന അലബ്ഭമാനാനി പദാനി പഹായ ലബ്ഭമാനകവസേന പീതിസമ്പന്നന്തിആദി വുത്തം.

അനിച്ചാനുപസ്സനാദീസു അട്ഠാരസസു മഹാവിപസ്സനാസു വിതക്കാദയോ പരിപുണ്ണായേവ താസം കാമാവചരത്താ. ഏതാസു ച അപ്പനായ അഭാവതോ പടിപദാവിസുദ്ധിആദയോ ഖണികസമാധിവസേന യോജേതബ്ബാ. ചതൂസു മഗ്ഗേസു പഠമജ്ഝാനികവസേന വിതക്കാദീനം ലബ്ഭനതോ ലബ്ഭമാനകവസേനേവ വിതക്കാദയോ പരിപുണ്ണാ വുത്താ. ദുതിയജ്ഝാനികാദീസു ഹി മഗ്ഗേസു വിതക്കാദയോ ഝാനേസു വിയ പരിഹായന്തീതി. ഏത്താവതാ തേരസ വോദാനഞാണാനി വിത്ഥാരതോ നിദ്ദിട്ഠാനി ഹോന്തി. കഥം? ഏകട്ഠാനേ സമാദഹനേന തത്ഥേവ അധിമുച്ചനേന കോസജ്ജപ്പജഹനേന ഉദ്ധച്ചപ്പജഹനേന രാഗപ്പജഹനേന ബ്യാപാദപ്പജഹനേന സമ്പയുത്താനി ഛ ഞാണാനി, ചതൂഹി ഏകത്തേഹി സമ്പയുത്താനി ചത്താരി ഞാണാനി, പടിപദാവിസുദ്ധിഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാസമ്പഹംസനാഹി സമ്പയുത്താനി തീണി ഞാണാനീതി ഏവം തേരസ ഞാണാനി നിദ്ദിട്ഠാനി.

൧൫൯. ഏവം സന്തേപി ആനാപാനസ്സതിസമാധിഭാവനാവസേന തേസം നിപ്ഫത്തിം ദസ്സേതുകാമോ താനി ഞാണാനി അനിഗമേത്വാവ നിമിത്തം അസ്സാസപസ്സാസാതിആദിനാ നയേന ചോദനാപുബ്ബങ്ഗമം ആനാപാനസ്സതിസമാധിഭാവനാവിധിം ദസ്സേത്വാ അന്തേ താനി ഞാണാനി നിഗമേത്വാ ദസ്സേസി. തത്ഥ നിമിത്തം വുത്തമേവ. അനാരമ്മണാമേകചിത്തസ്സാതി അനാരമ്മണാ ഏകചിത്തസ്സ. മ-കാരോ പനേത്ഥ പദസന്ധികരോ. അനാരമ്മണമേകചിത്തസ്സാതിപി പാഠോ, ഏകസ്സ ചിത്തസ്സ ആരമ്മണം ന ഭവന്തീതി അത്ഥോ. തയോ ധമ്മേതി നിമിത്താദയോ തയോ ധമ്മേ. ഭാവനാതി ആനാപാനസ്സതിസമാധിഭാവനാ. കഥന്തി പഠമം വുത്തായ ചോദനാഗാഥായ അനന്തരം വുത്തായ പരിഹാരഗാഥായ അത്ഥം കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ. ന ചിമേതി ന ച ഇമേ. ന ചമേതിപി പാഠോ, സോയേവ പദച്ഛേദോ. കഥം ന ച അവിദിതാ ഹോന്തി, കഥം ന ച ചിത്തം വിക്ഖേപം ഗച്ഛതീതി ഏവം കഥം സദ്ദോ സേസേഹി പഞ്ചഹി യോജേതബ്ബോ. പധാനഞ്ച പഞ്ഞായതീതി ആനാപാനസ്സതിസമാധിഭാവനാരമ്ഭകം വീരിയം സന്ദിസ്സതി. വീരിയഞ്ഹി പദഹന്തി തേനാതി പധാനന്തി വുച്ചതി. പയോഗഞ്ച സാധേതീതി നീവരണവിക്ഖമ്ഭകം ഝാനഞ്ച യോഗീ നിപ്ഫാദേതി. ഝാനഞ്ഹി നീവരണവിക്ഖമ്ഭനായ പയുഞ്ജീയതീതി പയോഗോതി വുത്തം. വിസേസമധിഗച്ഛതീതി സംയോജനപ്പഹാനകരം മഗ്ഗഞ്ച പടിലഭതി. മഗ്ഗോ ഹി സമഥവിപസ്സനാനം ആനിസംസത്താ വിസേസോതി വുത്തോ. വിസേസസ്സ ച പമുഖഭൂതത്താ ച-കാരേന സമുച്ചയോ ന കതോ.

ഇദാനി തം പുച്ഛിതമത്ഥം ഉപമായ സാധേന്തോ സേയ്യഥാപി രുക്ഖോതിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – യഥാ നാമ കകചേന ഫാലനത്ഥം വാസിയാ തച്ഛിത്വാ രുക്ഖോ ഫാലനകാലേ നിച്ചലഭാവത്ഥം സമേ ഭൂമിപദേസേ പയോഗക്ഖമം കത്വാ ഠപിതോ. കകചേനാതി ഹത്ഥകകചേന. ആഗതേതി രുക്ഖം ഫുസിത്വാ അത്തനോ സമീപഭാഗം ആഗതേ. ഗതേതി രുക്ഖം ഫുസിത്വാ പരഭാഗം ഗതേ. വാ-സദ്ദോ സമുച്ചയത്ഥോ. ന അവിദിതാ ഹോന്തീതി രുക്ഖേ കകചദന്തേഹി ഫുട്ഠം പുരിസേന പേക്ഖമാനം ഠാനം അപ്പത്വാ തേസം ആഗമനഗമനാഭാവതോ സബ്ബേപി കകചദന്താ വിദിതാവ ഹോന്തി. പധാനന്തി രുക്ഖച്ഛേദനവീരിയം. പയോഗന്തി രുക്ഖച്ഛേദനകിരിയം. ‘‘വിസേസമധിഗച്ഛതീ’’തി വചനം ഉപമായ നത്ഥി. ഉപനിബന്ധനാ നിമിത്തന്തി ഉപനിബന്ധനായ സതിയാ നിമിത്തഭൂതം കാരണഭൂതം നാസികഗ്ഗം വാ മുഖനിമിത്തം വാ. ഉപനിബന്ധതി ഏതായ ആരമ്മണേ ചിത്തന്തി ഉപനിബന്ധനാ നാമ സതി. നാസികഗ്ഗേ വാതി ദീഘനാസികോ നാസികഗ്ഗേ. മുഖനിമിത്തേ വാതി രസ്സനാസികോ ഉത്തരോട്ഠേ. ഉത്തരോട്ഠോ ഹി മുഖേ സതിയാ നിമിത്തന്തി മുഖനിമിത്തന്തി വുത്തോ. ആഗതേതി ഫുട്ഠട്ഠാനതോ അബ്ഭന്തരം ആഗതേ. ഗതേതി ഫുട്ഠട്ഠാനതോ ബഹിദ്ധാ ഗതേ. ന അവിദിതാ ഹോന്തീതി ഫുസനട്ഠാനം അപ്പത്വാ അസ്സാസപസ്സാസാനം ആഗമനഗമനാഭാവതോ സബ്ബേപി തേ വിദിതാ ഏവ ഹോന്തി. കമ്മനിയം ഹോതീതി യേന വീരിയേന കായോപി ചിത്തമ്പി കമ്മനിയം ഭാവനാകമ്മക്ഖമം ഭാവനാകമ്മയോഗ്ഗം ഹോതി. ഇദം വീരിയം പധാനം നാമാതി ഫലേന കാരണം വുത്തം ഹോതി. ഉപക്കിലേസാ പഹീയന്തീതി വിക്ഖമ്ഭനവസേന നീവരണാനി പഹീയന്തി. വിതക്കാ വൂപസമ്മന്തീതി നാനാരമ്മണചാരിനോ അനവട്ഠിതാ വിതക്കാ ഉപസമം ഗച്ഛന്തി. യേന ഝാനേന ഉപക്കിലേസാ പഹീയന്തി, വിതക്കാ വൂപസമ്മന്തി. അയം പയോഗോതി പയോഗമപേക്ഖിത്വാ പുല്ലിങ്ഗനിദ്ദേസോ കതോ. സഞ്ഞോജനാ പഹീയന്തീതി തംതംമഗ്ഗവജ്ഝാ സഞ്ഞോജനാ സമുച്ഛേദപ്പഹാനേന പഹീയന്തി. അനുസയാ ബ്യന്തീഹോന്തീതി പഹീനാനം പുന അനുപ്പത്തിധമ്മകത്താ വിഗതോ ഉപ്പാദന്തോ വാ വയന്തോ വാ ഏതേസന്തി ബ്യന്താ, പുബ്ബേ അബ്യന്താ ബ്യന്താ ഹോന്തീതി ബ്യന്തീഹോന്തി, വിനസ്സന്തീതി അത്ഥോ. സഞ്ഞോജനപ്പഹാനം അനുസയപ്പഹാനേന ഹോതി, ന അഞ്ഞഥാതി ദസ്സനത്ഥം അനുസയപ്പഹാനമാഹ. യേന മഗ്ഗേന സഞ്ഞോജനാ പഹീയന്തി അനുസയാ ബ്യന്തീഹോന്തി, അയം വിസേസോതി അത്ഥോ. ചതുത്ഥചതുക്കേ അരിയമഗ്ഗസ്സാപി നിദ്ദിട്ഠത്താ ഇധ അരിയമഗ്ഗോ വുത്തോ. ഏകചിത്തസ്സ ആരമ്മണദ്വയാഭാവസ്സ അവുത്തേപി സിദ്ധത്താ തം അവിസ്സജ്ജേത്വാവ ഏവം ഇമേ തയോ ധമ്മാ ഏകചിത്തസ്സ ആരമ്മണാ ന ഹോന്തീതി നിഗമനം കതം.

൧൬൦. ഇദാനി തം ഭാവനാസിദ്ധിസാധകം യോഗാവചരം ഥുനന്തോ ആനാപാനസ്സതി യസ്സാതി ഗാഥം വത്വാ തസ്സാ നിദ്ദേസമാഹ. തത്ഥ ആനാപാനസ്സതിയോ യഥാ ബുദ്ധേന ദേസിതാ, തഥാ പരിപുണ്ണാ സുഭാവിതാ അനുപുബ്ബം പരിചിതാ യസ്സ അത്ഥി സംവിജ്ജന്തി. സോ ഇമം ലോകം പഭാസേതി. കിം വിയ? അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാ യഥാ അബ്ഭാദീഹി മുത്തോ ചന്ദിമാ ഇമം ഓകാസലോകം പഭാസേതി, തഥാ സോ യോഗാവചരോ ഇമം ഖന്ധാദിലോകം പഭാസേതീതി ഗാഥായ സമ്ബന്ധോ. ‘‘അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാ’’തി ച പദസ്സ നിദ്ദേസേ മഹികാദീനമ്പി വുത്തത്താ ഏത്ഥ ആദിസദ്ദലോപോ കതോതി വേദിതബ്ബോ. ഗാഥാനിദ്ദേസേ നോ പസ്സാസോ നോ അസ്സാസോതി സോ സോയേവ അത്ഥോ പടിസേധേന വിസേസേത്വാ വുത്തോ. ഉപട്ഠാനം സതീതി അസമ്മുസ്സനതായ തമേവ അസ്സാസം ഉപഗന്ത്വാ ഠാനം സതി നാമാതി അത്ഥോ. തഥാ പസ്സാസം. ഏത്താവതാ ആനാപാനേസു സതി ആനാപാനസ്സതീതി അത്ഥോ വുത്തോ ഹോതി.

ഇദാനി സതിവസേനേവ ‘‘യസ്സാ’’തി വുത്തം പുഗ്ഗലം നിദ്ദിസിതുകാമോ യോ അസ്സസതി, തസ്സുപട്ഠാതി. യോ പസ്സസതി, തസ്സുപട്ഠാതീതി വുത്തം. യോ അസ്സസതി, തസ്സ സതി അസ്സാസം ഉപഗന്ത്വാ തിട്ഠതി. യോ പസ്സസതി, തസ്സ സതി പസ്സാസം ഉപഗന്ത്വാ തിട്ഠതീതി അത്ഥോ. പരിപുണ്ണാതി ഝാനവിപസ്സനാമഗ്ഗപരമ്പരായ അരഹത്തമഗ്ഗപ്പത്തിയാ പരിപുണ്ണാ. തേയേവ ഹി ഝാനവിപസ്സനാമഗ്ഗധമ്മേ സന്ധായ പരിഗ്ഗഹട്ഠേനാതിആദിമാഹ. തേ ഹി ധമ്മാ ഇമിനാ യോഗിനാ പരിഗ്ഗയ്ഹമാനത്താ പരിഗ്ഗഹാ, തേന പരിഗ്ഗഹട്ഠേന പരിപുണ്ണാ. തത്ഥ സബ്ബേസം ചിത്തചേതസികാനം അഞ്ഞമഞ്ഞപരിവാരത്താ പരിവാരട്ഠേന പരിപുണ്ണാ. ഭാവനാപാരിപൂരിവസേന പരിപൂരട്ഠേന പരിപുണ്ണാ. ചതസ്സോ ഭാവനാതിആദീനി സുഭാവിതാതി വുത്തപദസ്സ അത്ഥവസേന വുത്താനി. ചതസ്സോ ഭാവനാ ഹേട്ഠാ വുത്തായേവ. യാനീകതാതി യുത്തയാനസദിസാ കതാ. വത്ഥുകതാതി പതിട്ഠട്ഠേന വത്ഥുസദിസാ കതാ. അനുട്ഠിതാതി പച്ചുപട്ഠിതാ. പരിചിതാതി സമന്തതോ ചിതാ ഉപചിതാ. സുസമാരദ്ധാതി സുട്ഠു സമാരദ്ധാ സുകതാ. യത്ഥ യത്ഥ ആകങ്ഖതീതി യേസു യേസു ഝാനേസു യാസു യാസു വിപസ്സനാസു സചേ ഇച്ഛതി. തത്ഥ തത്ഥാതി തേസു തേസു ഝാനേസു താസു താസു വിപസ്സനാസു. വസിപ്പത്തോതി വസീഭാവം ബഹുഭാവം പത്തോ. ബലപ്പത്തോതി സമഥവിപസ്സനാബലപ്പത്തോ. വേസാരജ്ജപ്പത്തോതി വിസാരദഭാവം പടുഭാവം പത്തോ. തേ ധമ്മാതി സമഥവിപസ്സനാ ധമ്മാ. ആവജ്ജനപടിബദ്ധാതി ആവജ്ജനായത്താ, ആവജ്ജിതമത്തേയേവ തസ്സ സന്താനേന, ഞാണേന വാ സമ്പയോഗം ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. ആകങ്ഖപടിബദ്ധാതി രുചിആയത്താ, രോചിതമത്തേയേവ വുത്തനയേന സമ്പയോഗം ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. മനസികാരോ പനേത്ഥ ആവജ്ജനായ ചിത്തുപ്പാദോ. ആകങ്ഖനായ വേവചനവസേന അത്ഥവിവരണത്ഥം വുത്തോ. തേന വുച്ചതി യാനീകതാതി ഏവം കതത്തായേവ തേ യുത്തയാനസദിസാ കതാ ഹോന്തീതി വുത്തം ഹോതി.

യസ്മിം യസ്മിം വത്ഥുസ്മിന്തി സോളസസു വത്ഥൂസു ഏകേകസ്മിം. സ്വാധിട്ഠിതന്തി സുപ്പതിട്ഠിതം. സൂപട്ഠിതാതി സുട്ഠു ഉപട്ഠിതാ. സമ്പയുത്തചിത്തസതീനം സഹേവ സകസകകിച്ചകരണതോ അനുലോമപടിലോമവസേന യോജേത്വാ തേ ദ്വേ ധമ്മാ ദസ്സിതാ. തേന വുച്ചതി വത്ഥുകതാതി ഏവം ഭൂതത്തായേവ കതപതിട്ഠാ ഹോന്തീതി വുത്തം ഹോതി. യേന യേന ചിത്തം അഭിനീഹരതീതി പുബ്ബപ്പവത്തിതോ അപനേത്വാ യത്ഥ യത്ഥ ഭാവനാവിസേസേ ചിത്തം ഉപനേതി. തേന തേന സതി അനുപരിവത്തതീതി തസ്മിം തസ്മിംയേവ ഭാവനാവിസേസേ സതി അനുകൂലാ ഹുത്വാ പുബ്ബപ്പവത്തിതോ നിവത്തിത്വാ പവത്തതി. ‘‘യേന, തേനാ’’തി ചേത്ഥ ‘‘യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമീ’’തിആദീസു (ഖു. പാ. ൫.൧; സു. നി. മങ്ഗലസുത്ത) വിയ ഭുമ്മത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തേന വുച്ചതി അനുട്ഠിതാതി ഏവം കരണതോയേവ തം തം ഭാവനം അനുഗന്ത്വാ ഠിതാ ഹോന്തീതി വുത്തം ഹോതി. ആനാപാനസ്സതിയാ സതിപധാനത്താ വത്ഥുകതാനുട്ഠിതപദേസു സതിയാ സഹ യോജനാ കതാതി വേദിതബ്ബാ.

യസ്മാ പന പരിപുണ്ണായേവ പരിചിതാ ഹോന്തി വഡ്ഢിതാ ലദ്ധാസേവനാ, തസ്മാ ‘‘പരിപുണ്ണാ’’തിപദേ വുത്താ തയോ അത്ഥാ ‘‘പരിചിതാ’’തിപദേപി വുത്താ, ചതുത്ഥോ വിസേസത്ഥോപി വുത്തോ. തത്ഥ സതിയാ പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോതി സമ്പയുത്തായ, പുബ്ബഭാഗായ വാ സതിയാ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബേ പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോ യോഗീ. ജിനാതി പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേതി സമുച്ഛേദവസേന ലാമകേ കിലേസേ ജിനാതി അഭിഭവതി. അയഞ്ച പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനാ ധമ്മദേസനാ. ധമ്മേസു ഹി ജിനന്തേസു തംധമ്മസമങ്ഗീപുഗ്ഗലോപി ജിനാതി നാമ. തേ ച ധമ്മാ സതിം അവിഹായ അത്തനോ പവത്തിക്ഖണേ ജിനിതുമാരദ്ധാ ജിതാതി വുച്ചന്തി യഥാ ‘‘ഭുഞ്ജിതുമാരദ്ധോ ഭുത്തോ’’തി വുച്ചതി. ലക്ഖണം പനേത്ഥ സദ്ദസത്ഥതോ വേദിതബ്ബം. ഏവം സന്തേപി ‘‘പരിജിതാ’’തി വത്തബ്ബേ ജ-കാരസ്സ ച-കാരം കത്വാ ‘‘പരിചിതാ’’തി വുത്തം, യഥാ സമ്മാ ഗദോ അസ്സാതി സുഗതോതി അത്ഥവികപ്പേ ദ-കാരസ്സ ത-കാരോ നിരുത്തിലക്ഖണേന കതോ, ഏവമിധാപി വേദിതബ്ബോ. ഇമസ്മിം അത്ഥവികപ്പേ പരിചിതാതി പദം കത്തുസാധനം, പുരിമാനി തീണി കമ്മസാധനാനി.

ചത്താരോ സുസമാരദ്ധാതി ചത്താരോ സുസമാരദ്ധത്ഥാതി വുത്തം ഹോതി, അത്ഥസദ്ദസ്സ ലോപോ ദട്ഠബ്ബോ. സുസമാരദ്ധാതി പദസ്സ അത്ഥാപി ഹി ഇധ സുസമാരദ്ധാതി വുത്താതി വേദിതബ്ബാ, സുസമാരദ്ധധമ്മാ വാ. ചതുരത്ഥഭേദതോ ചത്താരോതി വുത്താതി വേദിതബ്ബാ, ന ധമ്മഭേദതോ. യസ്മാ പന സുഭാവിതായേവ സുസമാരദ്ധാ ഹോന്തി, ന അഞ്ഞേ, തസ്മാ തയോ ഭാവനത്ഥാ ഇധാപി വുത്താ. ആസേവനത്ഥോപി തീസു വുത്തേസു വുത്തോയേവ ഹോതി, തസ്മാ തം അവത്വാ തപ്പച്ചനീകാനം സുസമൂഹതത്ഥോ വുത്തോ. പച്ചനീകസമുഗ്ഘാതേന ഹി ആരദ്ധപരിയോസാനം പഞ്ഞായതി, തേന സുസമാരദ്ധസ്സ സിഖാപ്പത്തോ അത്ഥോ വുത്തോ ഹോതി. തത്ഥ തപ്പച്ചനീകാനന്തി തേസം ഝാനവിപസ്സനാമഗ്ഗാനം പടിപക്ഖഭൂതാനം. കിലേസാനന്തി കാമച്ഛന്ദാദീനം നിച്ചസഞ്ഞാദിസമ്പയുത്താനം സക്കായദിട്ഠാദീനഞ്ച. സുസമൂഹതത്താതി വിക്ഖമ്ഭനതദങ്ഗസമുച്ഛേദവസേന സുട്ഠു സമൂഹതത്താ നാസിതത്താ. പോത്ഥകേസു പന ‘‘സുസമുഗ്ഘാതത്താ’’തി ലിഖന്തി, തം ന സുന്ദരം.

൧൬൧. പുന തസ്സേവ പദസ്സ അഞ്ഞമ്പി അത്ഥവികപ്പം ദസ്സേന്തോ സുസമന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ തത്ഥ ജാതാതി തസ്മിം സിഖാപ്പത്തഭാവനാവിസേസേ ജാതാ. അനവജ്ജാതി കിലേസാനം ആരമ്മണഭാവാനുപഗമനേന കിലേസദോസവിരഹിതാ. കുസലാതി ജാതിവസേന കുസലാ. ബോധിപക്ഖിയാതി ബുജ്ഝനട്ഠേന ബോധീതി ലദ്ധനാമസ്സ അരിയസ്സ പക്ഖേ ഭവത്താ ബോധിപക്ഖിയാ. പക്ഖേ ഭവത്താതി ഹി ഉപകാരഭാവേ ഠിതത്താ. തേ ച ‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ, ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, പഞ്ച ബലാനി, സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ, അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ’’തി (മ. നി. ൩.൩൫; ചൂളനി. മേത്തഗൂമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൨൨; മി. പ. ൫.൪.൧) സത്തതിംസ ധമ്മാ. ഇദം സമന്തി ഇദം മഗ്ഗക്ഖണേ ധമ്മജാതം സമുച്ഛേദവസേന കിലേസേ സമേതി വിനാസേതീതി സമം നാമ. നിരോധോ നിബ്ബാനന്തി ദുക്ഖനിരോധത്താ നിരോധോ, വാനസങ്ഖാതായ തണ്ഹായ അഭാവാ നിബ്ബാനം. ഇദം സുസമന്തി ഇദം നിബ്ബാനം സബ്ബസങ്ഖതവിസമാപഗതത്താ സുട്ഠു സമന്തി സുസമം നാമ. ഞാതന്തി ബോധിപക്ഖിയസങ്ഖാതം സമം അസമ്മോഹതോ ഞാണേന ഞാതം, നിബ്ബാനസങ്ഖാതം സുസമം ആരമ്മണതോ ഞാണേന ഞാതം. തദേവ ദ്വയം തേനേവ ചക്ഖുനാ വിയ ദിട്ഠം. വിദിതന്തി തദേവ ദ്വയം സന്താനേ ഉപ്പാദനേന ആരമ്മണകരണേന ച പടിലദ്ധം. ഞാതം വിയ പഞ്ഞായ സച്ഛികതം ഫസ്സിതഞ്ച. ‘‘അസല്ലീനം അസമ്മുട്ഠാ അസാരദ്ധോ ഏകഗ്ഗ’’ന്തി പുരിമസ്സ പുരിമസ്സ പദസ്സ അത്ഥപ്പകാസനം. തത്ഥ ആരദ്ധന്തി പട്ഠപിതം. അസല്ലീനന്തി അസങ്കുചിതം. ഉപട്ഠിതാതി ഉപഗന്ത്വാ ഠിതാ. അസമ്മുട്ഠാതി അവിനട്ഠാ. പസ്സദ്ധോതി നിബ്ബുതോ. അസാരദ്ധോതി നിദ്ദരഥോ. സമാഹിതന്തി സമം ഠപിതം. ഏകഗ്ഗന്തി അവിക്ഖിത്തം.

‘‘ചത്താരോ സുസമാരദ്ധാ’’തിആദി സകലസ്സ സുസമാരദ്ധവചനസ്സ മൂലത്ഥോ. ‘‘അത്ഥി സമ’’ന്തിആദി പന സുസമവചനസ്സ, ‘‘ഞാത’’ന്തിആദി ആരദ്ധവചനസ്സ വികപ്പത്ഥാ. തത്ഥായം പദത്ഥസംസന്ദനാ – ‘‘സമാ ച സുസമാ ച സമസുസമാ’’തി വത്തബ്ബേ ഏകദേസസരൂപേകസേസം കത്വാ ‘‘സുസമാ’’ ഇച്ചേവ വുത്താ യഥാ നാമഞ്ച രൂപഞ്ച നാമരൂപഞ്ച നാമരൂപന്തി. ‘‘ഇദം സമം, ഇദം സുസമ’’ന്തി പന അനഞ്ഞാപേക്ഖം കത്വാ നപുംസകവചനം കതം. യസ്മാ പന ഞാതമ്പി ദിട്ഠന്തി വുച്ചതി, ദിട്ഠഞ്ച ആരദ്ധഞ്ച അത്ഥതോ ഏകം. വിദിതസച്ഛികതഫസ്സിതാനി പന ഞാതവേവചനാനി, തസ്മാ ഞാതന്തി ആരദ്ധത്ഥോയേവ വുത്തോ ഹോതി.

ആരദ്ധം ഹോതി വീരിയം അസല്ലീനന്തി അയം പന ആരദ്ധവചനസ്സ ഉജുകത്ഥോയേവ. ഉപട്ഠിതാ സതീതിആദീനി പന സമ്പയുത്തവീരിയസ്സ ഉപകാരകധമ്മദസ്സനത്ഥം വുത്താനി, ന ആരദ്ധവചനസ്സ അത്ഥദസ്സനത്ഥം. പുരിമേന അത്ഥേന സുട്ഠു സമാരദ്ധാതി സുസമാരദ്ധാ ച, ഇമിനാ അത്ഥേന സുസമാ ആരദ്ധാതി സുസമാരദ്ധാ ച ഏകസേസേ കതേ ‘‘സുസമാരദ്ധാ’’തി വുച്ചന്തി. ഇമമത്ഥം പരിഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘തേന വുച്ചതി സുസമാരദ്ധാ’’തി വുത്തം.

അനുപുബ്ബന്തി യഥാനുക്കമേനാതി അത്ഥോ, പുബ്ബം പുബ്ബം അനൂതി വുത്തം ഹോതി. ദീഘം അസ്സാസവസേനാതി ദീഘന്തി വുത്തഅസ്സാസവസേന. പുരിമാ പുരിമാതി പുരിമാ പുരിമാ സതി. ഏതേന പുബ്ബന്തിപദസ്സ അത്ഥോ വുത്തോ ഹോതി. പച്ഛിമാ പച്ഛിമാതി സതിയേവ. ഏതേന അനൂതിപദസ്സ അത്ഥോ വുത്തോ ഹോതി. ഉഭയേന പുബ്ബഞ്ച അനു ച പരിചിതാതി അത്ഥോ വുത്തോ ഹോതി. ഉപരി സോളസ വത്ഥൂനി വിത്ഥാരേത്വാ വചനതോ ഇധ സങ്ഖിപിത്വാ ‘‘പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ’’തി അന്തിമമേവ ദസ്സിതം. യസ്മാ സിഖാപ്പത്തഭാവനസ്സ സബ്ബാപി ആനാപാനസ്സതിയോ പുനപ്പുനം യഥാരുചി പവത്തനതോ അനുപരിചിതാപി ഹോന്തി. തേന വുത്തം – ‘‘അഞ്ഞമഞ്ഞം പരിചിതാ ചേവ ഹോന്തി അനുപരിചിതാ ചാ’’തി.

യഥത്ഥാതി യഥാസഭാവത്ഥാ. അത്തദമഥത്ഥോതി അരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേ അത്തനോ നിബ്ബിസേവനത്ഥോ. സമഥത്ഥോതി സീതിഭാവത്ഥോ. പരിനിബ്ബാപനത്ഥോതി കിലേസപരിനിബ്ബാനേന. അഭിഞ്ഞത്ഥോതി സബ്ബധമ്മവസേന. പരിഞ്ഞത്ഥാദയോ മഗ്ഗഞാണകിച്ചവസേന. സച്ചാഭിസമയത്ഥോ ചതുന്നം സച്ചാനം ഏകപടിവേധദസ്സനവസേന. നിരോധേ പതിട്ഠാപകത്ഥോ ആരമ്മണകരണവസേന.

ബുദ്ധോതിപദസ്സ അഭാവേപി ബുദ്ധേനാതിപദേ യോ സോ ബുദ്ധോ, തം നിദ്ദിസിതുകാമേന ബുദ്ധോതി വുത്തം. സയമ്ഭൂതി ഉപദേസം വിനാ സയമേവ ഭൂതോ. അനാചരിയകോതി സയമ്ഭൂപദസ്സ അത്ഥവിവരണം. യോ ഹി ആചരിയം വിനാ സച്ചാനി പടിവിജ്ഝതി, സോ സയമ്ഭൂ നാമ ഹോതി. പുബ്ബേ അനനുസ്സുതേസൂതിആദി അനാചരിയകഭാവസ്സ അത്ഥപ്പകാസനം. അനനുസ്സുതേസൂതി ആചരിയം അനനുസ്സുതേസു. സാമന്തി സയമേവ. അഭിസമ്ബുജ്ഝീതി ഭുസം സമ്മാ പടിവിജ്ഝി. തത്ഥ ച സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണീതി തേസു ച സച്ചേസു സബ്ബഞ്ഞുഭാവം പാപുണി. യഥാ സച്ചാനി പടിവിജ്ഝന്താ സബ്ബഞ്ഞുനോ ഹോന്തി, തഥാ സച്ചാനം പടിവിദ്ധത്താ ഏവം വുത്തം. സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോതിപി പാഠോ. ബലേസു ച വസീഭാവന്തി ദസസു ച തഥാഗതബലേസു ഇസ്സരഭാവം പാപുണി. യോ സോ ഏവം ഭൂതോ, സോ ബുദ്ധോതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ സബ്ബേസു ധമ്മേസു അപ്പടിഹതഞാണനിമിത്താനുത്തരവിമോക്ഖാധിഗമപരിഭാവിതം ഖന്ധസന്താനം ഉപാദായ പണ്ണത്തികോ, സബ്ബഞ്ഞുതപദട്ഠാനം വാ സച്ചാഭിസമ്ബോധിമുപാദായ പണ്ണത്തികോ സത്തവിസേസോ ബുദ്ധോ. ഏത്താവതാ അത്ഥതോ ബുദ്ധവിഭാവനാ കതാ ഹോതി.

൧൬൨. ഇദാനി ബ്യഞ്ജനതോ വിഭാവേന്തോ ബുദ്ധോതി കേനട്ഠേന ബുദ്ധോതിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാ ലോകേ അവഗന്താ അവഗതോതി വുച്ചതി, ഏവം ബുജ്ഝിതാ സച്ചാനീതി ബുദ്ധോ. യഥാ പണ്ണസോസാ വാതാ പണ്ണസുസാതി വുച്ചന്തി, ഏവം ബോധേതാ പജായാതി ബുദ്ധോ. സബ്ബഞ്ഞുതായ ബുദ്ധോതി സബ്ബധമ്മബുജ്ഝനസമത്ഥായ ബുദ്ധിയാ ബുദ്ധോതി വുത്തം ഹോതി. സബ്ബദസ്സാവിതായ ബുദ്ധോതി സബ്ബധമ്മാനം ഞാണചക്ഖുനാ ദിട്ഠത്താ ബുദ്ധോതി വുത്തം ഹോതി. അനഞ്ഞനേയ്യതായ ബുദ്ധോതി അഞ്ഞേന അബോധനീയതോ സയമേവ ബുദ്ധത്താ ബുദ്ധോതി വുത്തം ഹോതി. വിസവിതായ ബുദ്ധോതി നാനാഗുണവിസവനതോ പദുമമിവ വികസനട്ഠേന ബുദ്ധോതി വുത്തം ഹോതി. ഖീണാസവസങ്ഖാതേന ബുദ്ധോതിആദീഹി ഛഹി പരിയായേഹി ചിത്തസങ്കോചകരധമ്മപ്പഹാനേന നിദ്ദക്ഖയവിബുദ്ധോ പുരിസോ വിയ സബ്ബകിലേസനിദ്ദക്ഖയവിബുദ്ധത്താ ബുദ്ധോതി വുത്തം ഹോതി. സങ്ഖാ സങ്ഖാതന്തി അത്ഥതോ ഏകത്താ സങ്ഖാതേനാതി വചനസ്സ കോട്ഠാസേനാതി അത്ഥോ. തണ്ഹാലേപദിട്ഠിലേപാഭാവേന നിരുപലേപസങ്ഖാതേന. സവാസനാനം സബ്ബകിലേസാനം പഹീനത്താ ഏകന്തവചനേന വിസേസേത്വാ ഏകന്തവീതരാഗോതിആദി വുത്തം. ഏകന്തനിക്കിലേസോതി രാഗദോസമോഹാവസേസേഹി സബ്ബകിലേസേഹി നിക്കിലേസോ. ഏകായനമഗ്ഗം ഗതോതി ബുദ്ധോതി ഗമനത്ഥാനം ധാതൂനം ബുജ്ഝനത്ഥത്താ ബുജ്ഝനത്ഥാപി ധാതുയോ ഗമനത്ഥാ ഹോന്തി, തസ്മാ ഏകായനമഗ്ഗം ഗതത്താ ബുദ്ധോതി വുത്തം ഹോതി. ഏകായനമഗ്ഗോതി ചേത്ഥ –

‘‘മഗ്ഗോ പന്ഥോ പഥോ പജ്ജോ, അഞ്ജസം വടുമായനം;

നാവാ ഉത്തരസേതു ച, കുല്ലോ ച ഭിസി സങ്കമോ’’തി . (ചൂളനി. പാരായനത്ഥുതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൧൦൧) –

മഗ്ഗസ്സ ബഹൂസു നാമേസു അയനനാമേന വുത്തോ. തസ്മാ ഏകമഗ്ഗഭൂതോ മഗ്ഗോ, ന ദ്വേധാപഥഭൂതോതി അത്ഥോ. അഥ വാ ഏകേന അയിതബ്ബോ മഗ്ഗോതി ഏകായനമഗ്ഗോ. ഏകേനാതി ഗണസങ്ഗണികം പഹായ പവിവേകേന ചിത്തേന. അയിതബ്ബോതി പടിപജ്ജിതബ്ബോ. അയന്തി വാ ഏതേനാതി അയനോ, സംസാരതോ നിബ്ബാനം ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. ഏകേസം അയനോ ഏകായനോ. ഏകേതി സേട്ഠാ, സബ്ബസത്തസേട്ഠാ ച സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ, തസ്മാ ഏകായനമഗ്ഗോതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം അയനഭൂതോ മഗ്ഗോതി വുത്തം ഹോതി. അയതീതി വാ അയനോ, ഗച്ഛതി പവത്തതീതി അത്ഥോ. ഏകസ്മിം അയനോ മഗ്ഗോതി ഏകായനമഗ്ഗോ, ഏകസ്മിംയേവ ബുദ്ധസാസനേ പവത്തമാനോ മഗ്ഗോ, ന അഞ്ഞത്ഥാതി വുത്തം ഹോതി. അപി ച ഏകം അയതീതി ഏകായനോ, പുബ്ബഭാഗേ നാനാമുഖഭാവനാനയപ്പവത്തോപി അപരഭാഗേ ഏകം നിബ്ബാനമേവ ഗച്ഛതീതി വുത്തം ഹോതി, തസ്മാ ഏകായനമഗ്ഗോതി ഏകനിബ്ബാനഗമനമഗ്ഗോതി അത്ഥോ. ഏകോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി ബുദ്ധോതി ന പരേഹി ബുദ്ധത്താ ബുദ്ധോ, കിം പന സയമേവ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ ബുദ്ധോതി വുത്തം ഹോതി. അബുദ്ധിവിഹതത്താ ബുദ്ധിപടിലാഭാ ബുദ്ധോതി ബുദ്ധി ബുദ്ധം ബോധോതി പരിയായവചനമേതം. തത്ഥ യഥാ നീലരത്തഗുണയോഗാ നീലോ പടോ രത്തോ പടോതി വുച്ചതി, ഏവം ബുദ്ധഗുണയോഗാ ബുദ്ധോതി ഞാപേതും വുത്തം.

തതോ പരം ബുദ്ധോതി നേതം നാമന്തിആദി ‘‘അത്ഥമനുഗതാ അയം പഞ്ഞത്തീ’’തി ഞാപനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ മിത്താ സഹായാ. അമച്ചാ ഭച്ചാ. ഞാതീ പിതുപക്ഖികാ. സാലോഹിതാ മാതുപക്ഖികാ. സമണാ പബ്ബജ്ജൂപഗതാ. ബ്രാഹ്മണാ ഭോവാദിനോ, സമിതപാപബാഹിതപാപാ വാ. ദേവതാ സക്കാദയോ ബ്രഹ്മാനോ ച. വിമോക്ഖന്തികന്തി വിമോക്ഖോ അരഹത്തമഗ്ഗോ, വിമോക്ഖസ്സ അന്തോ അരഹത്തഫലം, തസ്മിം വിമോക്ഖന്തേ ഭവം വിമോക്ഖന്തികം നാമ. സബ്ബഞ്ഞുഭാവോ ഹി അരഹത്തമഗ്ഗേന സിജ്ഝതി, അരഹത്തഫലോദയേ സിദ്ധോ ഹോതി, തസ്മാ സബ്ബഞ്ഞുഭാവോ വിമോക്ഖന്തേ ഭവോ ഹോതി. തം നേമിത്തികമ്പി നാമം വിമോക്ഖന്തേ ഭവം നാമ ഹോതി. തേന വുത്തം – ‘‘വിമോക്ഖന്തികമേതം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താന’’ന്തി. ബോധിയാ മൂലേ സഹ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ പടിലാഭാതി മഹാബോധിരുക്ഖമൂലേ യഥാവുത്തക്ഖണേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ പടിലാഭേന സഹ. സച്ഛികാ പഞ്ഞത്തീതി അരഹത്തഫലസച്ഛികിരിയായ, സബ്ബധമ്മസച്ഛികിരിയായ വാ ജാതാ പഞ്ഞത്തി. യദിദം ബുദ്ധോതി യാ അയം ബുദ്ധോതി പഞ്ഞത്തി, അയം ബ്യഞ്ജനതോ ബുദ്ധവിഭാവനാ.

‘‘യഥാ ബുദ്ധേന ദേസിതാ’’തിഗാഥാപാദസ്സ പന ഇമിനാ പദഭാജനീയേ വുത്തത്ഥേന അയം സംസന്ദനാ – ആനാപാനസ്സതിയോ ച യഥാ ബുദ്ധേന ദേസിതാ, യേന പകാരേന ദേസിതാ. യഥാസദ്ദേന സങ്ഗഹിതാ ദസ യഥത്ഥാ ച യഥാ ബുദ്ധേന ദേസിതാ, യേന പകാരേന ദേസിതാതി പകാരത്ഥസ്സ ച യഥാസദ്ദസ്സ, സഭാവത്ഥസ്സ ച യഥാസദ്ദസ്സ സരൂപേകസേസവസേന ഏകസേസം കത്വാ ‘‘യഥാ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. പദഭാജനീയേ പനസ്സ യഥത്ഥേസു ഏകേകസ്സ യോജനാവസേന ‘‘ദേസിതോ’’തി ഏകവചനം കതം.

‘‘സോതി ഗഹട്ഠോ വാ ഹോതി പബ്ബജിതോ വാ’’തി വുത്തത്താ ആദിപദേപി യസ്സ ഗഹട്ഠസ്സ വാ പബ്ബജിതസ്സ വാതി വുത്തമേവ ഹോതി. ലോകത്ഥോ വുത്തോയേവ. പഭാസേതീതി അത്തനോ ഞാണസ്സ പാകടം കരോതീതി അത്ഥോ. അഭിസമ്ബുദ്ധത്താതി സാവകപാരമിഞാണേനപി പടിവിദ്ധഭാവേന. ഓഭാസേതീതി കാമാവചരഭൂതം ലോകം. ഭാസേതീതി രൂപാവചരഭൂതം ലോകം. പഭാസേതീതി അരൂപാവചരഭൂതം ലോകം.

അരിയഞാണന്തി അരഹത്തമഗ്ഗഞാണം. മഹികാ മുത്തോതി മഹികായ മുത്തോ. മഹികാതി നീഹാരോ വുച്ചതി. മഹിയാ മുത്തോതിപി പാഠോ. ധൂമരജാ മുത്തോതി ധൂമതോ ച രജതോ ച മുത്തോ. രാഹുഗഹണാ വിപ്പമുത്തോതി രാഹുനോ ചന്ദസ്സ ആസന്നുപക്കിലേസത്താ ദ്വീഹി ഉപസഗ്ഗേഹി വിസേസേത്വാ വുത്തം. ഭാസതേ ഇതി സഓഭാസട്ഠേന. തപതേ ഇതി സതേജട്ഠേന. വിരോചതേ ഇതി രുചിരട്ഠേന. ഏവമേവന്തി ഏവം ഏവം. യസ്മാ പന ചന്ദോപി സയം ഭാസന്തോ തപന്തോ വിരോചന്തോ ഇമം ഓകാസലോകം ഓഭാസേതി, ഭിക്ഖു ച പഞ്ഞായ ഭാസന്തോ തപന്തോ വിരോചന്തോ ഇമം ഖന്ധാദിലോകം പഞ്ഞായ ഓഭാസേതി, തസ്മാ ഉഭയത്രാപി ‘‘ഭാസേതീ’’തി അവത്വാ ‘‘ഭാസതേ’’ ഇച്ചേവ വുത്തം. ഏവഞ്ഹി വുത്തേ ഹേതുഅത്ഥോപി വുത്തോ ഹോതി. അതിവിസദതരാഭസൂരിയോപമം അഗ്ഗഹേത്വാ കസ്മാ ചന്ദോപമാ ഗഹിതാതി ചേ? സബ്ബകിലേസപരിളാഹവൂപസമേന സന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്തഗുണയുത്തചന്ദോപമാ അനുച്ഛവികാതി ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബം. ഏവം ആനാപാനസ്സതിഭാവനാസിദ്ധിസാധകം യോഗാവചരം ഥുനിത്വാ ഇമാനി തേരസ വോദാനേ ഞാണാനീതി താനി ഞാണാനി നിഗമേത്വാ ദസ്സേതീതി.

വോദാനഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. സതോകാരിഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൬൩. സതോകാരിഞാണനിദ്ദേസേ മാതികായം ഇധ ഭിക്ഖൂതി ഇമസ്മിം സാസനേ ഭിക്ഖു. അയഞ്ഹി ഏത്ഥ ഇധ-സദ്ദോ സബ്ബപ്പകാരആനാപാനസ്സതിസമാധിനിബ്ബത്തകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സന്നിസ്സയഭൂതസാസനപരിദീപനോ, അഞ്ഞസാസനസ്സ തഥാഭാവപടിസേധനോ ച. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘ഇധേവ, ഭിക്ഖവേ, സമണോ…പേ… സുഞ്ഞാ പരപ്പവാദാ സമണേഭി അഞ്ഞേഹീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൩൯; അ. നി. ൪.൨൪൧).

അരഞ്ഞഗതോ വാ രുക്ഖമൂലഗതോ വാ സുഞ്ഞാഗാരഗതോ വാതി ഇദമസ്സ ആനാപാനസ്സതിസമാധി ഭാവനാനുരൂപസേനാസനപരിഗ്ഗഹപരിദീപനം. ഇമസ്സ ഹി ഭിക്ഖുനോ ദീഘരത്തം രൂപാദീസു ആരമ്മണേസു അനുവിസടം ചിത്തം ആനാപാനസ്സതിസമാധിആരമ്മണം അഭിരുഹിതും ന ഇച്ഛതി, കൂടഗോണയുത്തരഥോ വിയ ഉപ്പഥമേവ ധാവതി. തസ്മാ സേയ്യഥാപി നാമ ഗോപോ കൂടധേനുയാ സബ്ബം ഖീരം പിവിത്വാ വഡ്ഢിതം കൂടവച്ഛം ദമേതുകാമോ ധേനുതോ അപനേത്വാ ഏകമന്തേ മഹന്തം ഥമ്ഭം നിഖണിത്വാ തത്ഥ യോത്തേന ബന്ധേയ്യ, അഥസ്സ സോ വച്ഛോ ഇതോ ചിതോ ച വിപ്ഫന്ദിത്വാ പലായിതും അസക്കോന്തോ തമേവ ഥമ്ഭം ഉപനിസീദേയ്യ വാ ഉപനിപജ്ജേയ്യ വാ, ഏവമേവ ഇമിനാപി ഭിക്ഖുനാ ദീഘരത്തം രൂപാരമ്മണാദിരസപാനവഡ്ഢിതം ദുട്ഠചിത്തം ദമേതുകാമേന രൂപാദിആരമ്മണതോ അപനേത്വാ അരഞ്ഞം വാ രുക്ഖമൂലം വാ സുഞ്ഞാഗാരം വാ പവേസേത്വാ തത്ഥ അസ്സാസപസ്സാസഥമ്ഭേ സതിയോത്തേന ബന്ധിതബ്ബം. ഏവമസ്സ തം ചിത്തം ഇതോ ചിതോ ച വിപ്ഫന്ദിത്വാപി പുബ്ബേ ആചിണ്ണാരമ്മണം അലഭമാനം സതിയോത്തം ഛിന്ദിത്വാ പലായിതും അസക്കോന്തം തമേവാരമ്മണം ഉപചാരപ്പനാവസേന ഉപനിസീദതി ചേവ ഉപനിപജ്ജതി ച. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘യഥാ ഥമ്ഭേ നിബന്ധേയ്യ, വച്ഛം ദമം നരോ ഇധ;

ബന്ധേയ്യേവം സകം ചിത്തം, സതിയാരമ്മണേ ദള്ഹ’’ന്തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൨൧൭; പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൬൫; ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൭൪; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൦൭) –

ഏവമസ്സ തം സേനാസനം ഭാവനാനുരൂപം ഹോതി. അഥ വാ യസ്മാ ഇദം കമ്മട്ഠാനപ്പഭേദേ മുദ്ധഭൂതം സബ്ബബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധബുദ്ധസാവകാനം വിസേസാധിഗമദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരപദട്ഠാനം ആനാപാനസ്സതികമ്മട്ഠാനം ഇത്ഥിപുരിസഹത്ഥിഅസ്സാദിസദ്ദസമാകുലം ഗാമന്തം അപരിച്ചജിത്വാ ന സുകരം ഭാവേതും സദ്ദകണ്ടകത്താ ഝാനസ്സ. അഗാമകേ പന അരഞ്ഞേ സുകരം യോഗാവചരേന ഇദം കമ്മട്ഠാനം പരിഗ്ഗഹേത്വാ ആനാപാനചതുക്കജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ തദേവ പാദകം കത്വാ സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ അഗ്ഗഫലം അരഹത്തം പാപുണിതും. തസ്മാ തസ്സ അനുരൂപം സേനാസനം ഉപദിസന്തോ ഭഗവാ ‘‘അരഞ്ഞഗതോ വാ’’തിആദിമാഹ, തഥേവ ഥേരോ.

വത്ഥുവിജ്ജാചരിയോ വിയ ഹി ഭഗവാ, സോ യഥാ വത്ഥുവിജ്ജാചരിയോ നഗരഭൂമിം പസ്സിത്വാ സുട്ഠു ഉപപരിക്ഖിത്വാ ‘‘ഏത്ഥ നഗരം മാപേഥാ’’തി ഉപദിസതി, സോത്ഥിനാ ച നഗരേ നിട്ഠിതേ രാജകുലതോ മഹാസക്കാരം ലഭതി, ഏവമേവം യോഗാവചരസ്സ അനുരൂപം സേനാസനം ഉപപരിക്ഖിത്വാ ‘‘ഏത്ഥ കമ്മട്ഠാനം അനുയുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ഉപദിസതി, തതോ തത്ഥ കമ്മട്ഠാനമനുയുത്തേന യോഗിനാ കമേന അരഹത്തേ പത്തേ ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വത സോ ഭഗവാ’’തി മഹന്തം സക്കാരം ലഭതി. അയം പന ഭിക്ഖു ‘‘ദീപിസദിസോ’’തി വുച്ചതി. യഥാ ഹി മഹാദീപിരാജാ അരഞ്ഞേ തിണഗഹനം വാ വനഗഹനം വാ പബ്ബതഗഹനം വാ നിസ്സായ നിലീയിത്വാ വനമഹിംസഗോകണ്ണസൂകരാദയോ മിഗേ ഗണ്ഹാതി, ഏവമേവം അയം അരഞ്ഞാദീസു കമ്മട്ഠാനമനുയുഞ്ജന്തോ ഭിക്ഖു യഥാക്കമേന സോതാപത്തിസകദാഗാമിഅനാഗാമിഅരഹത്തമഗ്ഗേ ചേവ അരിയഫലാനി ച ഗണ്ഹാതീതി വേദിതബ്ബോ. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘യഥാപി ദീപികോ നാമ, നിലീയിത്വാ ഗണ്ഹതേ മിഗേ;

തഥേവായം ബുദ്ധപുത്തോ, യുത്തയോഗോ വിപസ്സകോ;

അരഞ്ഞം പവിസിത്വാന, ഗണ്ഹാതി ഫലമുത്തമ’’ന്തി. (മി. പ. ൬.൧.൫);

തേനസ്സ പരക്കമജവയോഗ്ഗഭൂമിം അരഞ്ഞസേനാസനം ദസ്സേന്തോ ‘‘അരഞ്ഞഗതോ വാ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥ അരഞ്ഞഗതോതി ഉപരി വുത്തലക്ഖണം യംകിഞ്ചി പവിവേകസുഖം അരഞ്ഞം ഗതോ. രുക്ഖമൂലഗതോതി രുക്ഖസമീപം ഗതോ. സുഞ്ഞാഗാരഗതോതി സുഞ്ഞം വിവിത്തോകാസം ഗതോ. ഏത്ഥ ച ഠപേത്വാ അരഞ്ഞഞ്ച രുക്ഖമൂലഞ്ച അവസേസസത്തവിധസേനാസനം ഗതോപി ‘‘സുഞ്ഞാഗാരഗതോ’’തി വത്തും വട്ടതി. നവവിധഞ്ഹി സേനാസനം. യഥാഹ – ‘‘സോ വിവിത്തം സേനാസനം ഭജതി അരഞ്ഞം രുക്ഖമൂലം പബ്ബതം കന്ദരം ഗിരിഗുഹം സുസാനം വനപത്ഥം അബ്ഭോകാസം പലാലപുഞ്ജ’’ന്തി (വിഭ. ൫൦൮). ഏവമസ്സ ഉതുത്തയാനുകൂലം ധാതുചരിയാനുകൂലഞ്ച ആനാപാനസ്സതിഭാവനാനുരൂപം സേനാസനം ഉപദിസിത്വാ അലീനാനുദ്ധച്ചപക്ഖികം സന്തമിരിയാപഥം ഉപദിസന്തോ നിസീദതീതി ആഹ. അഥസ്സ നിസജ്ജായ ദള്ഹഭാവം അസ്സാസപസ്സാസാനം പവത്തനസമത്ഥതം ആരമ്മണപരിഗ്ഗഹൂപായഞ്ച ദസ്സേന്തോ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാതിആദിമാഹ. തത്ഥ പല്ലങ്കന്തി സമന്തതോ ഊരുബദ്ധാസനം. ആഭുജിത്വാതി ബന്ധിത്വാ. ഉജും കായം പണിധായാതി ഉപരിമസരീരം ഉജുകം ഠപേത്വാ അട്ഠാരസ പിട്ഠികണ്ടകേ കോടിയാ കോടിം പടിപാദേത്വാ. ഏവഞ്ഹി നിസിന്നസ്സ ധമ്മമംസന്ഹാരൂനി ന പണമന്തി. അഥസ്സ യാ തേസം പണമനപച്ചയാ ഖണേ ഖണേ വേദനാ ഉപ്പജ്ജേയ്യും, താ ന ഉപ്പജ്ജന്തി. താസു അനുപ്പജ്ജമാനാസു ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ഹോതി, കമ്മട്ഠാനം ന പരിപതതി, വുദ്ധിം ഫാതിം ഉപഗച്ഛതി.

പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാതി കമ്മട്ഠാനാഭിമുഖം സതിം ഠപയിത്വാ. സോ സതോവ അസ്സസതി സതോ പസ്സസതീതി സോ ഭിക്ഖു ഏവം നിസീദിത്വാ ഏവഞ്ച സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ തം സതിം അവിജഹന്തോ സതോ ഏവ അസ്സസതി സതോ പസ്സസതി, സതോകാരീ ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി.

ഇദാനി യേഹി പകാരേഹി സതോകാരീ ഹോതി, തേ പകാരേ ദസ്സേതും ദീഘം വാ അസ്സസന്തോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ദീഘം വാ അസ്സസന്തോതി ദീഘം വാ അസ്സാസം പവത്തയന്തോ. തഥാ രസ്സം. യാ പന നേസം ദീഘരസ്സതാ, സാ കാലവസേന വേദിതബ്ബാ. കദാചി ഹി മനുസ്സാ ഹത്ഥിഅഹിആദയോ വിയ കാലവസേന ദീഘം അസ്സസന്തി ച പസ്സസന്തി ച, കദാചി സുനഖസസാദയോ വിയ രസ്സം. അഞ്ഞഥാ ഹി ചുണ്ണവിചുണ്ണാ അസ്സാസപസ്സാസാ ദീഘരസ്സാ നാമ ന ഹോന്തി. തസ്മാ തേ ദീഘം കാലം പവിസന്താ ച നിക്ഖമന്താ ച ദീഘാ, രസ്സം കാലം പവിസന്താ ച നിക്ഖമന്താ ച രസ്സാതി വേദിതബ്ബാ. തത്രായം ഭിക്ഖു ഉപരി വുത്തേഹി നവഹാകാരേഹി ദീഘം അസ്സസന്തോ ച പസ്സസന്തോ ച ദീഘം അസ്സസാമി, പസ്സസാമീതി പജാനാതി, തഥാ രസ്സം.

ഏവം പജാനതോ ച –

‘‘ദീഘോ രസ്സോ ച അസ്സാസോ, പസ്സാസോപി ച താദിസോ;

ചത്താരോ വണ്ണാ വത്തന്തി, നാസികഗ്ഗേവ ഭിക്ഖുനോ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൨൧൯; പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൬൫);

നവന്നഞ്ചസ്സ ആകാരാനം ഏകേനാകാരേന കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ സമ്പജ്ജതീതി വേദിതബ്ബാ. സബ്ബകായപടിസംവേദീ അസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി. സബ്ബകായപടിസംവേദീ പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീതി സകലസ്സ അസ്സാസകായസ്സാദിമജ്ഝപരിയോസാനം വിദിതം കരോന്തോ പാകടം കരോന്തോ അസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി. സകലസ്സ പസ്സാസകായസ്സാദിമജ്ഝപരിയോസാനം വിദിതം കരോന്തോ പാകടം കരോന്തോ പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി. ഏവം വിദിതം കരോന്തോ പാകടം കരോന്തോ ഞാണസമ്പയുത്തചിത്തേന അസ്സസതി ചേവ പസ്സസതി ച. തസ്മാ ‘‘അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീ’’തി വുച്ചതി. ഏകസ്സ ഹി ഭിക്ഖുനോ ചുണ്ണവിചുണ്ണവിസടേ (വിസുദ്ധി. ൧.൨൧൯; പാരാ. ൨.൧൬൫) അസ്സാസകായേ, പസ്സാസകായേ വാ ആദി പാകടോ ഹോതി, ന മജ്ഝപരിയോസാനം. സോ ആദിമേവ പരിഗ്ഗഹേതും സക്കോതി, മജ്ഝപരിയോസാനേ കിലമതി. ഏകസ്സ മജ്ഝം പാകടം ഹോതി, ന ആദിപരിയോസാനം. സോ മജ്ഝമേവ പരിഗ്ഗഹേതും സക്കോതി, ആദിപരിയോസാനേ കിലമതി. ഏകസ്സ പരിയോസാനം പാകടം ഹോതി, ന ആദിമജ്ഝം. സോ പരിയോസാനംയേവ പരിഗ്ഗഹേതും സക്കോതി, ആദിമജ്ഝേ കിലമതി. ഏകസ്സ സബ്ബം പാകടം ഹോതി, സോ സബ്ബമ്പി പരിഗ്ഗഹേതും സക്കോതി, ന കത്ഥചി കിലമതി. താദിസേന ഭവിതബ്ബന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘സബ്ബകായപടിസംവേദീ’’തിആദി.

തത്ഥ സിക്ഖതീതി ഏവം ഘടതി വായമതി. യോ വാ തഥാഭൂതസ്സ സംവരോ, അയമേത്ഥ അധിസീലസിക്ഖാ. യോ തഥാഭൂതസ്സ സമാധി, അയം അധിചിത്തസിക്ഖാ. യാ തഥാഭൂതസ്സ പഞ്ഞാ, അയം അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാതി ഇമാ തിസ്സോ സിക്ഖായോ തസ്മിം ആരമ്മണേ തായ സതിയാ തേന മനസികാരേന സിക്ഖതി ആസേവതി ഭാവേതി ബഹുലീകരോതീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. തത്ഥ യസ്മാ പുരിമനയേന കേവലം അസ്സസിതബ്ബം പസ്സസിതബ്ബമേവ ച, ന അഞ്ഞം കിഞ്ചി കാതബ്ബം, ഇതോ പട്ഠായ പന ഞാണുപ്പാദനാദീസു യോഗോ കരണീയോ. തസ്മാ തത്ഥ ‘‘അസ്സസാമീതി പജാനാതി പസ്സസാമീതി പജാനാതി’’ച്ചേവ വത്തമാനകാലവസേന പാളിം വത്വാ ഇതോ പട്ഠായ കത്തബ്ബസ്സ ഞാണുപ്പാദനാദിനോ ആ-കാരസ്സ ദസ്സനത്ഥം ‘‘സബ്ബകായപടിസംവേദീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തിആദിനാ നയേന അനാഗതകാലവസേന പാളി ആരോപിതാതി വേദിതബ്ബാ.

പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം…പേ… സിക്ഖതീതി ഓളാരികം അസ്സാസപസ്സാസസങ്ഖാതം കായസങ്ഖാരം പസ്സമ്ഭേന്തോ പടിപ്പസ്സമ്ഭേന്തോ നിരോധേന്തോ വൂപസമേന്തോ അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി.

തത്രേവം ഓളാരികസുഖുമതാ ച പസ്സദ്ധി ച വേദിതബ്ബാ – ഇമസ്സ ഹി ഭിക്ഖുനോ പുബ്ബേ അപരിഗ്ഗഹിതകാലേ കായോ ച ചിത്തഞ്ച സദരഥാ ഹോന്തി ഓളാരികാ. കായചിത്താനം ഓളാരികത്തേ അവൂപസന്തേ അസ്സാസപസ്സാസാപി ഓളാരികാ ഹോന്തി, ബലവതരാ ഹുത്വാ പവത്തന്തി, നാസികാ നപ്പഹോതി, മുഖേന അസ്സസന്തോപി പസ്സസന്തോപി തിട്ഠതി. യദാ പനസ്സ കായോപി ചിത്തമ്പി പരിഗ്ഗഹിതാ ഹോന്തി, തദാ തേ സന്താ ഹോന്തി വൂപസന്താ. തേസു വൂപസന്തേസു അസ്സാസപസ്സാസാ സുഖുമാ ഹുത്വാ പവത്തന്തി, ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, നത്ഥീ’’തി വിചേതബ്ബാകാരപ്പത്താ ഹോന്തി. സേയ്യഥാപി പുരിസസ്സ ധാവിത്വാ പബ്ബതാ വാ ഓരോഹിത്വാ മഹാഭാരം വാ സീസതോ ഓരോപേത്വാ ഠിതസ്സ ഓളാരികാ അസ്സാസപസ്സാസാ ഹോന്തി, നാസികാ നപ്പഹോതി, മുഖേന അസ്സസന്തോപി പസ്സസന്തോപി തിട്ഠതി. യദാ പനേസ തം പരിസ്സമം വിനോദേത്വാ ന്ഹത്വാ ച പിവിത്വാ ച അല്ലസാടകം ഹദയേ കത്വാ സീതായ ഛായായ നിപന്നോ ഹോതി, അഥസ്സ തേ അസ്സാസപസ്സാസാ സുഖുമാ ഹോന്തി ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, നത്ഥീ’’തി വിചേതബ്ബാകാരപ്പത്താ, ഏവമേവം ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ അപരിഗ്ഗഹിതകാലേതി വിത്ഥാരേതബ്ബം. തഥാ ഹിസ്സ പുബ്ബേ അപരിഗ്ഗഹിതകാലേ ‘‘ഓളാരികോളാരികേ കായസങ്ഖാരേ പസ്സമ്ഭേമീ’’തി ആഭോഗസമന്നാഹാരമനസികാരോ നത്ഥി, പരിഗ്ഗഹിതകാലേ പന അത്ഥി. തേനസ്സ അപരിഗ്ഗഹിതകാലതോ പരിഗ്ഗഹിതകാലേ കായസങ്ഖാരോ സുഖുമോ ഹോതി. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘സാരദ്ധേ കായേ ചിത്തേ ച, അധിമത്തം പവത്തതി;

അസാരദ്ധമ്ഹി കായമ്ഹി, സുഖുമം സമ്പവത്തതീ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൨൨൦; പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൬൫);

പരിഗ്ഗഹേപി ഓളാരികോ, പഠമജ്ഝാനൂപചാരേ സുഖുമോ. തസ്മിമ്പി ഓളാരികോ, പഠമജ്ഝാനേ സുഖുമോ. പഠമജ്ഝാനേ ച ദുതിയജ്ഝാനൂപചാരേ ച ഓളാരികോ, ദുതിയജ്ഝാനേ സുഖുമോ. ദുതിയജ്ഝാനേ ച തതിയജ്ഝാനൂപചാരേ ച ഓളാരികോ, തതിയജ്ഝാനേ സുഖുമോ. തതിയജ്ഝാനേ ച ചതുത്ഥജ്ഝാനൂപചാരേ ച ഓളാരികോ, ചതുത്ഥജ്ഝാനേ അതിസുഖുമോ അപ്പവത്തിമേവ പാപുണാതി. ഇദം താവ ദീഘഭാണകസംയുത്തഭാണകാനം മതം.

മജ്ഝിമഭാണകാ പന ‘‘പഠമജ്ഝാനേ ഓളാരികോ, ദുതിയജ്ഝാനൂപചാരേ സുഖുമോ’’തി ഏവം ഹേട്ഠിമഹേട്ഠിമജ്ഝാനതോ ഉപരൂപരിജ്ഝാനൂപചാരേപി സുഖുമതരം ഇച്ഛന്തി. സബ്ബേസംയേവ പന മതേന അപരിഗ്ഗഹിതകാലേ പവത്തകായസങ്ഖാരോ പരിഗ്ഗഹിതകാലേ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, പരിഗ്ഗഹിതകാലേ പവത്തകായസങ്ഖാരോ പഠമജ്ഝാനൂപചാരേ…പേ… ചതുത്ഥജ്ഝാനൂപചാരേ പവത്തകായസങ്ഖാരോ ചതുത്ഥജ്ഝാനേ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. അയം താവ സമഥേ നയോ.

വിപസ്സനായം പന അപരിഗ്ഗഹിതകാലേ പവത്തകായസങ്ഖാരോ ഓളാരികോ, മഹാഭൂതപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോ. സോപി ഓളാരികോ, ഉപാദാരൂപപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോ. സോപി ഓളാരികോ, സകലരൂപപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോ. സോപി ഓളാരികോ, അരൂപപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോ. സോപി ഓളാരികോ, രൂപാരൂപപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോ. സോപി ഓളാരികോ, പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോ. സോപി ഓളാരികോ, സപ്പച്ചയനാമരൂപദസ്സനേ സുഖുമോ. സോപി ഓളാരികോ, ലക്ഖണാരമ്മണിക വിപസ്സനായ സുഖുമോ. സോപി ദുബ്ബലവിപസ്സനായ ഓളാരികോ, ബലവവിപസ്സനായ സുഖുമോ. തത്ഥ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ പുരിമസ്സ പുരിമസ്സ പച്ഛിമേന പച്ഛിമേന പടിപ്പസ്സദ്ധി വേദിതബ്ബാ. ഏവമേത്ഥ ഓളാരികസുഖുമതാ പടിപ്പസ്സദ്ധി ച വേദിതബ്ബാ. അയം താവേത്ഥ കായാനുപസ്സനാവസേന വുത്തസ്സ പഠമചതുക്കസ്സ അനുപുബ്ബപദവണ്ണനാ.

യസ്മാ പനേത്ഥ ഇദമേവ ചതുക്കം ആദികമ്മികസ്സ കമ്മട്ഠാനവസേന വുത്തം, ഇതരാനി പന തീണി ചതുക്കാനി ഏത്ഥ പത്തജ്ഝാനസ്സ വേദനാചിത്തധമ്മാനുപസ്സനാവസേന, തസ്മാ ഇമം കമ്മട്ഠാനം ഭാവേത്വാ ആനാപാനചതുക്കജ്ഝാനപദട്ഠാനായ വിപസ്സനായ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിതുകാമേന ആദികമ്മികേന കുലപുത്തേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തനയേന സീലപരിസോധനാദീനി സബ്ബകിച്ചാനി കത്വാ സത്തങ്ഗസമന്നാഗതസ്സ ആചരിയസ്സ സന്തികേ പഞ്ചസന്ധികം കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗഹേതബ്ബം. തത്രിമേ പഞ്ച സന്ധയോ ഉഗ്ഗഹോ പരിപുച്ഛാ ഉപട്ഠാനം അപ്പനാ ലക്ഖണന്തി. തത്ഥ ഉഗ്ഗഹോ നാമ കമ്മട്ഠാനസ്സ ഉഗ്ഗണ്ഹനം. പരിപുച്ഛാ നാമ കമ്മട്ഠാനസ്സ പരിപുച്ഛനം. ഉപട്ഠാനം നാമ കമ്മട്ഠാനസ്സ ഉപട്ഠാനം. അപ്പനാ നാമ കമ്മട്ഠാനസ്സ അപ്പനാ. ലക്ഖണം നാമ കമ്മട്ഠാനസ്സ ലക്ഖണം, ‘‘ഏവം ലക്ഖണമിദം കമ്മട്ഠാന’’ന്തി കമ്മട്ഠാനസഭാവൂപധാരണന്തി വുത്തം ഹോതി.

ഏവം പഞ്ചസന്ധികം കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗണ്ഹന്തോ അത്തനാപി ന കിലമതി, ആചരിയമ്പി ന വിഹേസേതി. തസ്മാ ഥോകം ഉദ്ദിസാപേത്വാ ബഹും കാലം സജ്ഝായിത്വാ ഏവം പഞ്ചസന്ധികം കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ ആചരിയസ്സ സന്തികേ വാ അഞ്ഞത്ഥ വാ അട്ഠാരസ ദോസയുത്തേ വിഹാരേ വജ്ജേത്വാ പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതേ സേനാസനേ വസന്തേന ഉപച്ഛിന്നഖുദ്ദകപലിബോധേന കതഭത്തകിച്ചേന ഭത്തസമ്മദം പടിവിനോദേത്വാ സുഖനിസിന്നേന രതനത്തയഗുണാനുസ്സരണേന ചിത്തം സമ്പഹംസേത്വാ ആചരിയുഗ്ഗഹതോ ഏകപദമ്പി അപരിഹാപേന്തേന ഇദം ആനാപാനസ്സതികമ്മട്ഠാനം മനസി കാതബ്ബം. തത്രായം മനസികാരവിധി –

‘‘ഗണനാ അനുബന്ധനാ, ഫുസനാ ഠപനാ സല്ലക്ഖണാ;

വിവട്ടനാ പാരിസുദ്ധി, തേസഞ്ച പടിപസ്സനാ’’തി.

തത്ഥ ഗണനാതി ഗണനായേവ. അനുബന്ധനാതി അനുഗമനാ. ഫുസനാതി ഫുട്ഠട്ഠാനം. ഠപനാതി അപ്പനാ. സല്ലക്ഖണാതി വിപസ്സനാ. വിവട്ടനാതി മഗ്ഗോ. പാരിസുദ്ധീതി ഫലം. തേസഞ്ച പടിപസ്സനാതി പച്ചവേക്ഖണാ. തത്ഥ ഇമിനാ ആദികമ്മികേന കുലപുത്തേന പഠമം ഗണനായ ഇദം കമ്മട്ഠാനം മനസി കാതബ്ബം. ഗണേന്തേന പന പഞ്ചന്നം ഹേട്ഠാ ന ഠപേതബ്ബം, ദസന്നം ഉപരി ന നേതബ്ബം, അന്തരാ ഖണ്ഡം ന ദസ്സേതബ്ബം. പഞ്ചന്നം ഹേട്ഠാ ഠപേന്തസ്സ ഹി സമ്ബാധേ ഓകാസേ ചിത്തുപ്പാദോ വിപ്ഫന്ദതി സമ്ബാധേ വജേ സന്നിരുദ്ധഗോഗണോ വിയ. ദസന്നം ഉപരി നേന്തസ്സ ഗണനനിസ്സിതോവ ചിത്തുപ്പാദോ ഹോതി. അന്തരാ ഖണ്ഡം ദസ്സേന്തസ്സ ‘‘സിഖാപ്പത്തം നു ഖോ മേ കമ്മട്ഠാനം, നോ’’തി ചിത്തം വികമ്പതി, തസ്മാ ഏതേ ദോസേ വജ്ജേത്വാ ഗണേതബ്ബം.

ഗണേന്തേന ച പഠമം ദന്ധഗണനായ ധഞ്ഞമാപകഗണനായ ഗണേതബ്ബം. ധഞ്ഞമാപകോ ഹി നാളിം പൂരേത്വാ ‘‘ഏക’’ന്തി വത്വാ ഓകിരതി, പുന പൂരേന്തോ കിഞ്ചി കചവരം ദിസ്വാ ഛഡ്ഡേന്തോ ‘‘ഏകം ഏക’’ന്തി വദതി. ഏസേവ നയോ ദ്വേ ദ്വേതിആദീസു. ഏവമേവം ഇമിനാപി അസ്സാസപസ്സാസേസു യോ ഉപട്ഠാതി, തം ഗഹേത്വാ ‘‘ഏകം ഏക’’ന്തിആദിം കത്വാ യാവ ‘‘ദസ ദസാ’’തി പവത്തമാനം പവത്തമാനം ഉപലക്ഖേത്വാവ ഗണേതബ്ബം. തസ്സ ഏവം ഗണയതോ നിക്ഖമന്താ ച പവിസന്താ ച അസ്സാസപസ്സാസാ പാകടാ ഹോന്തി.

അഥാനേന തം ദന്ധഗണനം ധഞ്ഞമാപകഗണനം പഹായ സീഘഗണനായ ഗോപാലകഗണനായ ഗണേതബ്ബം. ഛേകോ ഹി ഗോപാലകോ സക്ഖരാദയോ ഉച്ഛങ്ഗേന ഗഹേത്വാ രജ്ജുദണ്ഡഹത്ഥോ പാതോവ വജം ഗന്ത്വാ ഗാവോ പിട്ഠിയം പഹരിത്വാ പലിഘത്ഥമ്ഭമത്ഥകേ നിസിന്നോ ദ്വാരം പത്തം പത്തംയേവ ഗാവം ‘‘ഏകോ ദ്വേ’’തി സക്ഖരം ഖിപിത്വാ ഖിപിത്വാ ഗണേതി. തിയാമരത്തിം സമ്ബാധേ ഓകാസേ ദുക്ഖം വുത്ഥഗോഗണോ നിക്ഖമന്തോ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഉപനിഘംസന്തോ വേഗേന വേഗേന പുഞ്ജപുഞ്ജോ ഹുത്വാ നിക്ഖമതി. സോ വേഗേന വേഗേന ‘‘തീണി ചത്താരി പഞ്ച ദസാ’’തി ഗണേതിയേവ, ഏവമസ്സാപി പുരിമനയേന ഗണയതോ അസ്സാസപസ്സാസാ പാകടാ ഹുത്വാ സീഘം സീഘം പുനപ്പുനം സഞ്ചരന്തി. തതോ തേന ‘‘പുനപ്പുനം സഞ്ചരന്തീ’’തി ഞത്വാ അന്തോ ച ബഹി ച അഗ്ഗഹേത്വാ ദ്വാരപ്പത്തം ദ്വാരപ്പത്തംയേവ ഗഹേത്വാ ‘‘ഏകോ ദ്വേ തീണി ചത്താരി പഞ്ച, ഏകോ ദ്വേ തീണി ചത്താരി പഞ്ച ഛ, ഏകോ ദ്വേ തീണി ചത്താരി പഞ്ച ഛ സത്ത…പേ… അട്ഠ നവ ദസാ’’തി സീഘം സീഘം ഗണേതബ്ബമേവ. ഗണനാപടിബദ്ധേ ഹി കമ്മട്ഠാനേ ഗണനബലേനേവ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ഹോതി അരിത്തുപത്ഥമ്ഭനവസേന ചണ്ഡസോതേ നാവാഠപനമിവ.

തസ്സേവം സീഘം സീഘം ഗണയതോ കമ്മട്ഠാനം നിരന്തരം പവത്തം വിയ ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതി. അഥ ‘‘നിരന്തരം പവത്തതീ’’തി ഞത്വാ അന്തോ ച ബഹി ച വാതം അപരിഗ്ഗഹേത്വാ പുരിമനയേനേവ വേഗേന വേഗേന ഗണേതബ്ബം. അന്തോപവിസനവാതേന ഹി സദ്ധിം ചിത്തം പവേസയതോ അബ്ഭന്തരം വാതബ്ഭാഹതം മേദപൂരിതം വിയ ഹോതി. ബഹിനിക്ഖമനവാതേന സദ്ധിം ചിത്തം നീഹരതോ ബഹിദ്ധാ പുഥുത്താരമ്മണേ ചിത്തം വിക്ഖിപതി. ഫുട്ഠഫുട്ഠോകാസേ പന സതിം ഠപേത്വാ ഭാവേന്തസ്സേവ ഭാവനാ സമ്പജ്ജതി. തേന വുത്തം – ‘‘അന്തോ ച ബഹി ച വാതം അപരിഗ്ഗഹേത്വാ പുരിമനയേനേവ വേഗേന വേഗേന ഗണേതബ്ബ’’ന്തി.

കീവചിരം പനേതം ഗണേതബ്ബന്തി? യാവ വിനാ ഗണനായ അസ്സാസപസ്സാസാരമ്മണേ സതി സന്തിട്ഠതി. ബഹി വിസടവിതക്കവിച്ഛേദം കത്വാ അസ്സാസപസ്സാസാരമ്മണേ സതി സണ്ഠാപനത്ഥംയേവ ഹി ഗണനാതി.

ഏവം ഗണനായ മനസി കത്വാ അനുബന്ധനായ മനസി കാതബ്ബം. അനുബന്ധനാ നാമ ഗണനം പടിസംഹരിത്വാ സതിയാ നിരന്തരം അസ്സാസപസ്സാസാനം അനുഗമനം. തഞ്ച ഖോ ന ആദിമജ്ഝപരിയോസാനാനുഗമനവസേന. ആദിമജ്ഝപരിയോസാനാനി തസ്സാനുഗമനേ ആദീനവാ ച ഹേട്ഠാ വുത്തായേവ.

തസ്മാ അനുബന്ധനായ മനസികരോന്തേന ന ആദിമജ്ഝപരിയോസാനവസേന മനസി കാതബ്ബം, അപിച ഖോ ഫുസനാവസേന ച ഠപനാവസേന ച മനസി കാതബ്ബം. ഗണനാനുബന്ധനാവസേന വിയ ഹി ഫുസനാഠപനാവസേന വിസും മനസികാരോ നത്ഥി, ഫുട്ഠഫുട്ഠട്ഠാനേയേവ പന ഗണേന്തോ ഗണനായ ച ഫുസനായ ച മനസി കരോതി, തത്ഥേവ ഗണനം പടിസംഹരിത്വാ തേ സതിയാ അനുബന്ധന്തോ, അപ്പനാവസേന ച ചിത്തം ഠപേന്തോ ‘‘അനുബന്ധനായ ച ഫുസനായ ച ഠപനായ ച മനസി കരോതീ’’തി വുച്ചതി. സ്വായമത്ഥോ അട്ഠകഥാസു വുത്തപങ്ഗുളദോവാരികോപമാഹി ഇധേവ പാളിയം വുത്തകകചൂപമായ ച വേദിതബ്ബോ.

തത്രായം പങ്ഗുളോപമാ – സേയ്യഥാപി പങ്ഗുളോ ദോലായ കീളതം മാതാപുത്താനം ദോലം ഖിപിത്വാ തത്ഥേവ ദോലാഥമ്ഭമൂലേ നിസിന്നോ കമേന ആഗച്ഛന്തസ്സ ച ഗച്ഛന്തസ്സ ച ദോലാഫലകസ്സ ഉഭോ കോടിയോ മജ്ഝഞ്ച പസ്സതി, ന ച ഉഭോകോടിമജ്ഝാനം ദസ്സനത്ഥം ബ്യാവടോ ഹോതി, ഏവമേവ ഭിക്ഖു സതിവസേന ഉപനിബന്ധനത്ഥമ്ഭമൂലേ ഠത്വാ അസ്സാസപസ്സാസദോലം ഖിപിത്വാ തത്ഥേവ നിമിത്തേ സതിയാ നിസീദന്തോ കമേന ആഗച്ഛന്താനഞ്ച ഗച്ഛന്താനഞ്ച ഫുട്ഠട്ഠാനേ അസ്സാസപസ്സാസാനം ആദിമജ്ഝപരിയോസാനം സതിയാ അനുഗച്ഛന്തോ തത്ഥേവ (വിസുദ്ധി. ൧.൨൨൫) ചിത്തം ഠപേത്വാ പസ്സതി, ന ച തേസം ദസ്സനത്ഥം ബ്യാവടോ ഹോതി. അയം പങ്ഗുളോപമാ.

അയം പന ദോവാരികോപമാ – സേയ്യഥാപി ദോവാരികോ നഗരസ്സ അന്തോ ച ബഹി ച പുരിസേ ‘‘കോ ത്വം, കുതോ വാ ആഗതോ, കുഹിം വാ ഗച്ഛസി, കിം വാ തേ ഹത്ഥേ’’തി ന വീമംസതി. ന ഹി തസ്സ തേ ഭാരാ, ദ്വാരപ്പത്തം ദ്വാരപ്പത്തംയേവ പന വീമംസതി, ഏവമേവ ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ അന്തോപവിട്ഠവാതാ ച ബഹിനിക്ഖന്തവാതാ ച ന ഭാരാ ഹോന്തി, ദ്വാരപ്പത്താ ദ്വാരപ്പത്തായേവ ഭാരാതി അയം ദോവാരികോപമാ.

കകചൂപമാ പന ‘‘നിമിത്തം അസ്സാസപസ്സാസാ’’തിആദിനാ (പടി. മ. ൧.൧൫൯) നയേന ഇധ വുത്തായേവ. ഇധ പനസ്സ ആഗതാഗതവസേന അമനസികാരമത്തമേവ പയോജനന്തി വേദിതബ്ബം.

ഇദം കമ്മട്ഠാനം മനസികരോതോ കസ്സചി ന ചിരേനേവ നിമിത്തഞ്ച ഉപ്പജ്ജതി, അവസേസഝാനങ്ഗപടിമണ്ഡിതാ അപ്പനാസങ്ഖാതാ ഠപനാ ച സമ്പജ്ജതി. കസ്സചി പന ഗണനാവസേനേവ മനസികാരകാലതോ പഭുതി യഥാ സാരദ്ധകായസ്സ മഞ്ചേ വാ പീഠേ വാ നിസീദതോ മഞ്ചപീഠം ഓനമതി വികൂജതി, പച്ചത്ഥരണം വലിം ഗണ്ഹാതി, അസാരദ്ധകായസ്സ പന നിസീദതോ നേവ മഞ്ചപീഠം ഓനമതി ന വികൂജതി, ന പച്ചത്ഥരണം വലിം ഗണ്ഹാതി, തൂലപിചുപൂരിതം വിയ മഞ്ചപീഠം ഹോതി. കസ്മാ? യസ്മാ അസാരദ്ധോ കായോ ലഹുകോ ഹോതി, ഏവമേവം ഗണനാവസേന മനസികാരകാലതോ പഭുതി അനുക്കമതോ ഓളാരികഅസ്സാസപസ്സാസനിരോധവസേന കായദരഥേ വൂപസന്തേ കായോപി ചിത്തമ്പി ലഹുകം ഹോതി, സരീരം ആകാസേ ലങ്ഘനാകാരപ്പത്തം വിയ ഹോതി.

തസ്സ ഓളാരികേ അസ്സാസപസ്സാസേ നിരുദ്ധേ സുഖുമഅസ്സാസപസ്സാസനിമിത്താരമ്മണം ചിത്തം പവത്തതി. തസ്മിമ്പി നിരുദ്ധേ അപരാപരം തതോ സുഖുമതരം സുഖുമതരം അസ്സാസപസ്സാസനിമിത്താരമ്മണം പവത്തതിയേവ. സ്വായമത്ഥോ ഉപരി വുത്തകംസഥാലോപമായ വേദിതബ്ബോ.

യഥാ ഹി അഞ്ഞാനി കമ്മട്ഠാനാനി ഉപരൂപരി വിഭൂതാനി ഹോന്തി, ന തഥാ ഇദം. ഇദം പന ഉപരൂപരി ഭാവേന്തസ്സ സുഖുമത്തം ഗച്ഛതി, ഉപട്ഠാനമ്പി ന ഉപഗച്ഛതി. ഏവം അനുപട്ഠഹന്തേ പന തസ്മിം തേന ഭിക്ഖുനാ ‘‘ആചരിയം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി വാ ‘‘നട്ഠം ദാനി മേ കമ്മട്ഠാന’’ന്തി വാ ഉട്ഠായാസനാ ന ഗന്തബ്ബം. ഇരിയാപഥം വികോപേത്വാ ഗച്ഛതോ ഹി കമ്മട്ഠാനം നവനവമേവ ഹോതി. തസ്മാ യഥാനിസിന്നേനേവ ദേസതോ ആഹരിതബ്ബം.

തത്രായം ആഹരണൂപായോ – തേന ഭിക്ഖുനാ കമ്മട്ഠാനസ്സ അനുപട്ഠാനഭാവം ഞത്വാ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖിതബ്ബം ‘‘ഇമേ അസ്സാസപസ്സാസാ നാമ കത്ഥ അത്ഥി, കത്ഥ നത്ഥി. കസ്സ വാ അത്ഥി, കസ്സ വാ നത്ഥീ’’തി. അഥേവം പടിസഞ്ചിക്ഖതോ ‘‘ഇമേ അന്തോമാതുകുച്ഛിയം നത്ഥി, ഉദകേ നിമുഗ്ഗാനം നത്ഥി, തഥാ അസഞ്ഞീഭൂതാനം മതാനം ചതുത്ഥജ്ഝാനസമാപന്നാനം രൂപാരൂപഭവസമങ്ഗീനം നിരോധസമാപന്നാന’’ന്തി ഞത്വാ ഏവം അത്തനാവ അത്താ പടിചോദേതബ്ബോ ‘‘നനു, ത്വം പണ്ഡിത, നേവ മാതുകുച്ഛിഗതോ, ന ഉദകേ നിമുഗ്ഗോ, ന അസഞ്ഞീഭൂതോ, ന മതോ, ന ചതുത്ഥജ്ഝാനസമാപന്നോ, ന രൂപാരൂപഭവസമങ്ഗീ, ന നിരോധസമാപന്നോ. അത്ഥിയേവ തേ അസ്സാസപസ്സാസാ, മന്ദപഞ്ഞതായ പന പരിഗ്ഗഹേതും ന സക്കോസീ’’തി. അഥാനേന പകതിഫുട്ഠവസേന ചിത്തം ഠപേത്വാ മനസികാരോ പവത്തേതബ്ബോ. ഇമേ ഹി ദീഘനാസികസ്സ നാസാപുടം ഘട്ടേന്താ പവത്തന്തി, രസ്സനാസികസ്സ ഉത്തരോട്ഠം. തസ്മാനേന ഇമം നാമ ഠാനം ഘട്ടേന്തീതി നിമിത്തം ഠപേതബ്ബം. ഇമമേവ ഹി അത്ഥവസം പടിച്ച വുത്തം ഭഗവതാ – ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, മുട്ഠസ്സതിസ്സ അസമ്പജാനസ്സ ആനാപാനസ്സതിഭാവനം വദാമീ’’തി (മ. നി. ൩.൧൪൯; സം. നി. ൫.൯൯൨). കിഞ്ചാപി ഹി യംകിഞ്ചി കമ്മട്ഠാനം സതസ്സ സമ്പജാനസ്സേവ സമ്പജ്ജതി, ഇതോ അഞ്ഞം പന മനസികരോന്തസ്സ പാകടം ഹോതി. ഇദം പന ആനാപാനസ്സതികമ്മട്ഠാനം ഗരുകം ഗരുകഭാവനം ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധബുദ്ധപുത്താനം മഹാപുരിസാനംയേവ മനസികാരഭൂമിഭൂതം, ന ചേവ ഇത്തരം, ന ച ഇത്തരസത്തസമാസേവിതം. യഥാ യഥാ മനസി കരീയതി, തഥാ തഥാ സന്തഞ്ചേവ ഹോതി സുഖുമഞ്ച. തസ്മാ ഏത്ഥ ബലവതീ സതി ച പഞ്ഞാ ച ഇച്ഛിതബ്ബാ.

യഥാ ഹി മട്ഠസാടകസ്സ തുന്നകരണകാലേ സൂചിപി സുഖുമാ ഇച്ഛിതബ്ബാ, സൂചിപാസവേധനമ്പി തതോ സുഖുമതരം, ഏവമേവം മട്ഠസാടകസദിസസ്സ ഇമസ്സ കമ്മട്ഠാനസ്സ ഭാവനാകാലേ സൂചിപടിഭാഗാ സതിപി സൂചിപാസവേധനപടിഭാഗാ തംസമ്പയുത്താ പഞ്ഞാപി ബലവതീ ഇച്ഛിതബ്ബാ. താഹി ച പന സതിപഞ്ഞാഹി സമന്നാഗതേന ഭിക്ഖുനാ ന തേ അസ്സാസപസ്സാസാ അഞ്ഞത്ര പകതിഫുട്ഠോകാസാ പരിയേസിതബ്ബാ.

യഥാ ഹി കസ്സകോ ഖേത്തം കസിത്വാ ബലീബദ്ദേ മുഞ്ചിത്വാ ഗോചരമുഖേ കത്വാ ഛായായ നിസിന്നോ വിസ്സമേയ്യ, അഥസ്സ തേ ബലീബദ്ദാ വേഗേന അടവിം പവിസേയ്യും. യോ ഹോതി ഛേകോ കസ്സകോ, സോ പുന തേ ഗഹേത്വാ യോജേതുകാമോ ന തേസം അനുപദം ഗന്ത്വാ അടവിം ആഹിണ്ഡതി. അഥ ഖോ രസ്മിഞ്ച പതോദഞ്ച ഗഹേത്വാ ഉജുകമേവ തേസം നിപാതനതിത്ഥം ഗന്ത്വാ നിസീദതി വാ നിപജ്ജതി വാ. അഥ തേ ഗോണേ ദിവസഭാഗം ചരിത്വാ നിപാതനതിത്ഥം ഓതരിത്വാ ന്ഹത്വാ ച പിവിത്വാ ച പച്ചുത്തരിത്വാ ഠിതേ ദിസ്വാ രസ്മിയാ ബന്ധിത്വാ പതോദേന വിജ്ഝന്തോ ആനേത്വാ യോജേത്വാ പുന കമ്മം കരോതി. ഏവമേവം തേന ഭിക്ഖുനാ ന തേ അസ്സാസപസ്സാസാ അഞ്ഞത്ര പകതിഫുട്ഠോകാസാ പരിയേസിതബ്ബാ. സതിരസ്മിം പന പഞ്ഞാപതോദഞ്ച ഗഹേത്വാ പകതിഫുട്ഠോകാസേ ചിത്തം ഠപേത്വാ മനസികാരോ പവത്തേതബ്ബോ. ഏവം ഹിസ്സ മനസികരോതോ ന ചിരസ്സേവ തേ ഉപട്ഠഹന്തി നിപാതനതിത്ഥേ വിയ ഗോണാ. തതോ തേന സതിരസ്മിയാ ബന്ധിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ യോജേത്വാ പഞ്ഞാപതോദേന വിജ്ഝന്തേന പുനപ്പുനം കമ്മട്ഠാനം അനുയുഞ്ജിതബ്ബം. തസ്സേവമനുയുഞ്ജതോ ന ചിരസ്സേവ നിമിത്തം ഉപട്ഠാതി. തം പനേതം ന സബ്ബേസം ഏകസദിസം ഹോതി, അപിച ഖോ കസ്സചി സുഖസമ്ഫസ്സം ഉപ്പാദയമാനോ തൂലപിചു വിയ കപ്പാസപിചു വിയ വാതധാരാ വിയ ച ഉപട്ഠാതീതി ഏകച്ചേ ആഹു.

അയം പന അട്ഠകഥാസു വിനിച്ഛയോ – ഇദഞ്ഹി കസ്സചി താരകരൂപം വിയ മണിഗുളികാ വിയ മുത്താഗുളികാ വിയ ച, കസ്സചി ഖരസമ്ഫസ്സം ഹുത്വാ കപ്പാസട്ഠി വിയ ദാരുസാരസൂചി വിയ ച, കസ്സചി ദീഘപാമങ്ഗസുത്തം വിയ കുസുമദാമം വിയ ധൂമസിഖാ വിയ ച, കസ്സചി വിത്ഥതം മക്കടകസുത്തം വിയ വലാഹകപടലം വിയ പദുമപുപ്ഫം വിയ രഥചക്കം വിയ ചന്ദമണ്ഡലം വിയ സൂരിയമണ്ഡലം വിയ ച ഉപട്ഠാതി, തഞ്ച പനേതം യഥാ സമ്ബഹുലേസു ഭിക്ഖൂസു സുത്തന്തം സജ്ഝായിത്വാ നിസിന്നേസു ഏകേന ഭിക്ഖുനാ ‘‘തുമ്ഹാകം കീദിസം ഹുത്വാ ഇദം സുത്തം ഉപട്ഠാതീ’’തി വുത്തേ ഏകോ ‘‘മയ്ഹം മഹതീ പബ്ബതേയ്യാ നദീ വിയ ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതീ’’തി ആഹ. അപരോ ‘‘മയ്ഹം ഏകാ വനരാജി വിയ’’. അഞ്ഞോ ‘‘മയ്ഹം ഏകോ സീതച്ഛായോ സാഖാസമ്പന്നോ ഫലഭാരഭരിതോ രുക്ഖോ വിയാ’’തി. തേസഞ്ഹി തം ഏകമേവ സുത്തം സഞ്ഞാനാനതായ നാനതോ ഉപട്ഠാതി. ഏവം ഏകമേവ കമ്മട്ഠാനം സഞ്ഞാനാനതായ നാനതോ ഉപട്ഠാതി. സഞ്ഞജഞ്ഹി ഏതം സഞ്ഞാനിദാനം സഞ്ഞാപഭവം, തസ്മാ സഞ്ഞാനാനതായ നാനതോ ഉപട്ഠാതീതി വേദിതബ്ബം.

ഏവം ഉപട്ഠിതേ പന നിമിത്തേ തേന ഭിക്ഖുനാ ആചരിയസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ആരോചേതബ്ബം ‘‘മയ്ഹം, ഭന്തേ, ഏവരൂപം നാമ ഉപട്ഠാതീ’’തി. ആചരിയേന പന ‘‘നിമിത്തമിദം, ആവുസോ, കമ്മട്ഠാനം പുനപ്പുനം മനസി കരോഹി സപ്പുരിസാ’’തി വത്തബ്ബോ. അഥാനേന നിമിത്തേയേവ ചിത്തം ഠപേതബ്ബം. ഏവമസ്സായം ഇതോ പഭുതി ഠപനാവസേന ഭാവനാ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം പോരാണേഹി –

‘‘നിമിത്തേ ഠപയം ചിത്തം, നാനാകാരം വിഭാവയം;

ധീരോ അസ്സാസപസ്സാസേ, സകം ചിത്തം നിബന്ധതീ’’തി. (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൬൫; വിസുദ്ധി. ൧.൨൩൨);

തസ്സേവം നിമിത്തുപട്ഠാനതോ പഭുതി നീവരണാനി വിക്ഖമ്ഭിതാനേവ ഹോന്തി, കിലേസാ സന്നിസിന്നാവ, ചിത്തം ഉപചാരസമാധിനാ സമാഹിതമേവ. അഥാനേന തം നിമിത്തം നേവ വണ്ണതോ മനസി കാതബ്ബം, ന ലക്ഖണതോ പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം, അപിച ഖോ ഖത്തിയമഹേസിയാ ചക്കവത്തിഗബ്ഭോ വിയ കസ്സകേന സാലിയവഗബ്ഭോ വിയ ച ആവാസാദീനി സത്ത അസപ്പായാനി വജ്ജേത്വാ താനേവ സത്ത സപ്പായാനി സേവന്തേന സാധുകം രക്ഖിതബ്ബം, അഥ നം ഏവം രക്ഖിത്വാ പുനപ്പുനം മനസികാരവസേന വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം ഗമയിത്വാ ദസവിധം അപ്പനാകോസല്ലം സമ്പാദേതബ്ബം, വീരിയസമതാ യോജേതബ്ബാ. തസ്സേവം ഘടേന്തസ്സ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്താനുക്കമേന തസ്മിം നിമിത്തേ ചതുക്കപഞ്ചകജ്ഝാനാനി നിബ്ബത്തന്തി. ഏവം നിബ്ബത്തചതുക്കപഞ്ചകജ്ഝാനോ പനേത്ഥ ഭിക്ഖു സല്ലക്ഖണാവിവട്ടനാവസേന കമ്മട്ഠാനം വഡ്ഢേത്വാ പാരിസുദ്ധിം പത്തുകാമോ തദേവ ഝാനം പഞ്ചഹാകാരേഹി വസിപ്പത്തം പഗുണം കത്വാ നാമരൂപം വവത്ഥപേത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപേതി. കഥം? സോ ഹി സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ അസ്സാസപസ്സാസാനം സമുദയോ കരജകായോ ച ചിത്തഞ്ചാതി പസ്സതി. യഥാ ഹി കമ്മാരഗഗ്ഗരിയാ ധമമാനായ ഭസ്തഞ്ച പുരിസസ്സ ച തജ്ജം വായാമം പടിച്ച വാതോ സഞ്ചരതി, ഏവമേവം കായഞ്ച ചിത്തഞ്ച പടിച്ച അസ്സാസപസ്സാസാതി. തതോ അസ്സാസപസ്സാസേ ച കായഞ്ച രൂപന്തി, ചിത്തഞ്ച തംസമ്പയുത്തേ ച ധമ്മേ അരൂപന്തി വവത്ഥപേതി.

ഏവം നാമരൂപം വവത്ഥപേത്വാ തസ്സ പച്ചയം പരിയേസതി, പരിയേസന്തോ ച തം ദിസ്വാ തീസുപി അദ്ധാസു നാമരൂപസ്സ പവത്തിം ആരബ്ഭ കങ്ഖം വിതരതി, വിതിണ്ണകങ്ഖോ കലാപസമ്മസനവസേന ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താ’’തി തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനായ പുബ്ബഭാഗേ ഉപ്പന്നേ ഓഭാസാദയോ ദസ വിപസ്സനുപക്കിലേസേ പഹായ ഉപക്കിലേസവിമുത്തം ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനാഞാണം ‘‘മഗ്ഗോ’’തി വവത്ഥപേത്വാ ഉദയം പഹായ ഭങ്ഗാനുപസ്സനം പത്വാ നിരന്തരം ഭങ്ഗാനുപസ്സനേന ഭയതോ ഉപട്ഠിതേസു സബ്ബസങ്ഖാരേസു നിബ്ബിന്ദന്തോ വിരജ്ജന്തോ വിമുച്ചന്തോ യഥാക്കമേന ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗേ പാപുണിത്വാ അരഹത്തഫലേ പതിട്ഠായ ഏകൂനവീസതിഭേദസ്സ പച്ചവേക്ഖണാഞാണസ്സ പരിയന്തം പത്തോ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യോ ഹോതി. ഏത്താവതാ ചസ്സ ഗണനം ആദിം കത്വാ വിപസ്സനാപരിയോസാനാ ആനാപാനസ്സതിസമാധിഭാവനാ സമത്താ ഹോതീതി. അയം സബ്ബാകാരതോ പഠമചതുക്കവണ്ണനാ.

ഇതരേസു പന തീസു ചതുക്കേസു യസ്മാ വിസും കമ്മട്ഠാനഭാവനാനയോ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ അനുപദവണ്ണനാനയേനേവ തേസം ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പീതിപടിസംവേദീതി പീതിം പടിസംവിദിതം കരോന്തോ പാകടം കരോന്തോ അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി. തത്ഥ ദ്വീഹാകാരേഹി പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതി ആരമ്മണതോ ച അസമ്മോഹതോ ച.

കഥം ആരമ്മണതോ പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതി? സപ്പീതികേ ദ്വേ ഝാനേ സമാപജ്ജതി, തസ്സ സമാപത്തിക്ഖണേ ഝാനപടിലാഭേന ആരമ്മണതോ പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതി ആരമ്മണസ്സ പടിസംവിദിതത്താ.

കഥം അസമ്മോഹതോ? സപ്പീതികേ ദ്വേ ഝാനേ സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ഝാനസമ്പയുത്തം പീതിം ഖയതോ വയതോ സമ്മസതി, തസ്സ വിപസ്സനാക്ഖണേ ലക്ഖണപടിവേധേന അസമ്മോഹതോ പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതി. ഏതേനേവ നയേന അവസേസപദാനിപി അത്ഥതോ വേദിതബ്ബാനി. ഇദം പനേത്ഥ വിസേസമത്തം – തിണ്ണം ഝാനാനം വസേന സുഖപടിസംവിദിതാ ഹോതി. ചതുന്നമ്പി ഝാനാനം വസേന ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവിദിതാ വേദിതബ്ബാ. ചിത്തസങ്ഖാരോതി വേദനാസഞ്ഞാക്ഖന്ധാ. പസ്സമ്ഭയം ചിത്തസങ്ഖാരന്തി ഓളാരികം ഓളാരികം ചിത്തസങ്ഖാരം പസ്സമ്ഭേന്തോ, നിരോധേന്തോതി അത്ഥോ. സോ വിത്ഥാരതോ കായസങ്ഖാരേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ. അപിചേത്ഥ പീതിപദേ പീതിസീസേന വേദനാ വുത്താ, സുഖപദേ സരൂപേനേവ വേദനാ. ദ്വീസു ചിത്തസങ്ഖാരപദേസു ‘‘സഞ്ഞാ ച വേദനാ ച ചേതസികാ, ഏതേ ധമ്മാ ചിത്തപടിബദ്ധാ ചിത്തസങ്ഖാരാ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൭൪; മ. നി. ൧.൪൬൩) വചനതോ സഞ്ഞാസമ്പയുത്താ വേദനാതി ഏവം വേദനാനുപസ്സനാനയേന ഇദം ചതുക്കം ഭാസിതന്തി വേദിതബ്ബം.

തതിയചതുക്കേപി ചതുന്നം ഝാനാനം വസേന ചിത്തപടിസംവിദിതാ വേദിതബ്ബാ. അഭിപ്പമോദയം ചിത്തന്തി ചിത്തം മോദേന്തോ പമോദേന്തോ ഹാസേന്തോ പഹാസേന്തോ അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി. തത്ഥ ദ്വീഹാകാരേഹി അഭിപ്പമോദോ ഹോതി സമാധിവസേന ച വിപസ്സനാവസേന ച.

കഥം സമാധിവസേന? സപ്പീതികേ ദ്വേ ഝാനേ സമാപജ്ജതി, സോ സമാപത്തിക്ഖണേ സമ്പയുത്തായ പീതിയാ ചിത്തം ആമോദേതി പമോദേതി. കഥം വിപസ്സനാവസേന? സപ്പീതികേ ദ്വേ ഝാനേ സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ഝാനസമ്പയുത്തം പീതിം ഖയതോ വയതോ സമ്മസതി. ഏവം വിപസ്സനാക്ഖണേ ഝാനസമ്പയുത്തം പീതിം ആരമ്മണം കത്വാ ചിത്തം ആമോദേതി പമോദേതി. ഏവം പടിപന്നോ ‘‘അഭിപ്പമോദയം ചിത്തം അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീ’’തി വുച്ചതി.

സമാദഹം ചിത്തന്തി പഠമജ്ഝാനാദിവസേന ആരമ്മണേ ചിത്തം സമം ആദഹന്തോ സമം ഠപേന്തോ, താനി വാ പന ഝാനാനി സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ഝാനസമ്പയുത്തം ചിത്തം ഖയതോ വയതോ സമ്മസതോ വിപസ്സനാക്ഖണേ ലക്ഖണപടിവേധേന ഉപ്പജ്ജതി ഖണികചിത്തേകഗ്ഗതാ, ഏവം ഉപ്പന്നായ ഖണികചിത്തേകഗ്ഗതായ വസേനപി ആരമ്മണേ ചിത്തം സമം ആദഹന്തോ സമം ഠപേന്തോ ‘‘സമാദഹം ചിത്തം അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീ’’തി വുച്ചതി.

വിമോചയം ചിത്തന്തി പഠമജ്ഝാനേന നീവരണേഹി ചിത്തം മോചേന്തോ വിമോചേന്തോ, ദുതിയേന വിതക്കവിചാരേഹി, തതിയേന പീതിയാ, ചതുത്ഥേന സുഖദുക്ഖേഹി ചിത്തം മോചേന്തോ വിമോചേന്തോ, താനി വാ പന ഝാനാനി സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ഝാനസമ്പയുത്തം ചിത്തം ഖയതോ വയതോ സമ്മസതി. സോ വിപസ്സനാക്ഖണേ അനിച്ചാനുപസ്സനായ നിച്ചസഞ്ഞാതോ ചിത്തം മോചേന്തോ വിമോചേന്തോ, ദുക്ഖാനുപസ്സനായ സുഖസഞ്ഞാതോ, അനത്താനുപസ്സനായ അത്തസഞ്ഞാതോ, നിബ്ബിദാനുപസ്സനായ നന്ദിതോ, വിരാഗാനുപസ്സനായ രാഗതോ, നിരോധാനുപസ്സനായ സമുദയതോ, പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനായ ആദാനതോ ചിത്തം മോചേന്തോ വിമോചേന്തോ അസ്സസതി ചേവ പസ്സസതി ച. തേന വുച്ചതി – ‘‘വിമോചയം ചിത്തം അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീ’’തി. ഏവം ചിത്താനുപസ്സനാവസേന ഇദം ചതുക്കം ഭാസിതന്തി വേദിതബ്ബം.

ചതുത്ഥചതുക്കേ പന അനിച്ചാനുപസ്സീതി ഏത്ഥ താവ അനിച്ചം വേദിതബ്ബം, അനിച്ചതാ വേദിതബ്ബാ, അനിച്ചാനുപസ്സനാ വേദിതബ്ബാ, അനിച്ചാനുപസ്സീ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ അനിച്ചന്തി പഞ്ചക്ഖന്ധാ. കസ്മാ? ഉപ്പാദവയഞ്ഞഥത്തഭാവാ. അനിച്ചതാതി തേസംയേവ ഉപ്പാദവയഞ്ഞഥത്തം, ഹുത്വാ അഭാവോ വാ, നിബ്ബത്താനം തേനേവാകാരേന അട്ഠത്വാ ഖണഭങ്ഗേന ഭേദോതി അത്ഥോ. അനിച്ചാനുപസ്സനാതി തസ്സാ അനിച്ചതായ വസേന രൂപാദീസു ‘‘അനിച്ച’’ന്തി അനുപസ്സനാ. അനിച്ചാനുപസ്സീതി തായ അനുപസ്സനായ സമന്നാഗതോ. തസ്മാ ഏവംഭൂതോ അസ്സസന്തോ ച പസ്സസന്തോ ച ഇധ ‘‘അനിച്ചാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീ’’തി വേദിതബ്ബോ.

വിരാഗാനുപസ്സീതി ഏത്ഥ പന ദ്വേ വിരാഗാ ഖയവിരാഗോ ച അച്ചന്തവിരാഗോ ച. തത്ഥ ഖയവിരാഗോതി സങ്ഖാരാനം ഖണഭങ്ഗോ. അച്ചന്തവിരാഗോതി നിബ്ബാനം. വിരാഗാനുപസ്സനാതി തദുഭയദസ്സനവസേന പവത്താ വിപസ്സനാ ച മഗ്ഗോ ച. തായ ദുവിധായപി അനുപസ്സനായ സമന്നാഗതോ ഹുത്വാ അസ്സസന്തോ ച പസ്സസന്തോ ച ‘‘വിരാഗാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീ’’തി വേദിതബ്ബോ. നിരോധാനുപസ്സീപദേപി ഏസേവ നയോ.

പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീതി ഏത്ഥാപി ദ്വേ പടിനിസ്സഗ്ഗാ പരിച്ചാഗപടിനിസ്സഗ്ഗോ ച പക്ഖന്ദനപടിനിസ്സഗ്ഗോ ച. പടിനിസ്സഗ്ഗോയേവ അനുപസ്സനാ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാ, വിപസ്സനാമഗ്ഗാനമേതം അധിവചനം. വിപസ്സനാതി തദങ്ഗവസേന സദ്ധിം ഖന്ധാഭിസങ്ഖാരേഹി കിലേസേ പരിച്ചജതി, സങ്ഖതദോസദസ്സനേന ച തബ്ബിപരീതേ നിബ്ബാനേ തന്നിന്നതായ പക്ഖന്ദതീതി പരിച്ചാഗപടിനിസ്സഗ്ഗോ ചേവ പക്ഖന്ദനപടിനിസ്സഗ്ഗോ ചാതി വുച്ചതി. മഗ്ഗോ സമുച്ഛേദവസേന സദ്ധിം ഖന്ധാഭിസങ്ഖാരേഹി കിലേസേ പരിച്ചജതി, ആരമ്മണകരണേന ച നിബ്ബാനേ പക്ഖന്ദതീതി പരിച്ചാഗപടിനിസ്സഗ്ഗോ ചേവ പക്ഖന്ദനപടിനിസ്സഗ്ഗോ ചാതി വുച്ചതി. ഉഭയമ്പി പന പുരിമപുരിമഞാണാനം അനുഅനു പസ്സനതോ അനുപസ്സനാതി വുച്ചതി. തായ ദുവിധായപി പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനായ സമന്നാഗതോ ഹുത്വാ അസ്സസന്തോ ച പസ്സസന്തോ ച ‘‘പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീ’’തി വേദിതബ്ബോ.

ഏത്ഥ ച ‘‘അനിച്ചാനുപസ്സീ’’തി തരുണവിപസ്സനായ വസേന വുത്തം, ‘‘വിരാഗാനുപസ്സീ’’തി തതോ ബലവതരായ സങ്ഖാരേസു വിരജ്ജനസമത്ഥായ വിപസ്സനായ വസേന, ‘‘നിരോധാനുപസ്സീ’’തി തതോ ബലവതരായ കിലേസനിരോധനസമത്ഥായ വിപസ്സനായ വസേന, ‘‘പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ’’തി മഗ്ഗസ്സ ആസന്നഭൂതായ അതിതിക്ഖായ വിപസ്സനായ വസേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യത്ഥ പന മഗ്ഗോപി ലബ്ഭതി, സോ അഭിന്നോയേവ. ഏവമിദം ചതുക്കം സുദ്ധവിപസ്സനാവസേന വുത്തം, പുരിമാനി പന തീണി സമഥവിപസ്സനാവസേനാതി.

ആനാപാനസ്സതിമാതികാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൬൪. ഇദാനി യഥാനിക്ഖിത്തം മാതികം പടിപാടിയാ ഭാജേത്വാ ദസ്സേതും ഇധാതി ഇമിസ്സാ ദിട്ഠിയാതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ ഇമിസ്സാ ദിട്ഠിയാതിആദീഹി ദസഹി പദേഹി സിക്ഖത്തയസങ്ഖാതം സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധസാസനമേവ കഥിതം. തഞ്ഹി ബുദ്ധേന ഭഗവതാ ദിട്ഠത്താ ദിട്ഠീതി വുച്ചതി, തസ്സേവ ഖമനവസേന ഖന്തി, രുച്ചനവസേന രുചി, ഗഹണവസേന ആദായോ, സഭാവട്ഠേന ധമ്മോ, സിക്ഖിതബ്ബട്ഠേന വിനയോ, തദുഭയേനപി ധമ്മവിനയോ, പവുത്തവസേന പാവചനം, സേട്ഠചരിയട്ഠേന ബ്രഹ്മചരിയം, അനുസിട്ഠിദാനവസേന സത്ഥുസാസനന്തി വുച്ചതി. തസ്മാ ‘‘ഇമിസ്സാ ദിട്ഠിയാ’’തിആദീസു ഇമിസ്സാ ബുദ്ധദിട്ഠിയാ, ഇമിസ്സാ ബുദ്ധഖന്തിയാ, ഇമിസ്സാ ബുദ്ധരുചിയാ, ഇമസ്മിം ബുദ്ധആദായേ, ഇമസ്മിം ബുദ്ധധമ്മേ, ഇമസ്മിം ബുദ്ധവിനയേ, ഇമസ്മിം ബുദ്ധധമ്മവിനയേ, ഇമസ്മിം ബുദ്ധപാവചനേ, ഇമസ്മിം ബുദ്ധബ്രഹ്മചരിയേ, ഇമസ്മിം ബുദ്ധസത്ഥുസാസനേതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അപിചേതം സിക്ഖത്തയസങ്ഖാതം സകലം പാവചനം ഭഗവതാ ദിട്ഠത്താ സമ്മാദിട്ഠിപച്ചയത്താ സമ്മാദിട്ഠിപുബ്ബങ്ഗമത്താ ച ദിട്ഠി. ഭഗവതോ ഖമനവസേന ഖന്തി. രുച്ചനവസേന രുചി. ഗഹണവസേന ആദായോ. അത്തനോ കാരകം അപായേ അപതമാനം ധാരേതീതി ധമ്മോ. സോവ സംകിലേസപക്ഖം വിനേതീതി വിനയോ. ധമ്മോ ച സോ വിനയോ ചാതി ധമ്മവിനയോ, കുസലധമ്മേഹി വാ അകുസലധമ്മാനം ഏസ വിനയോതി ധമ്മവിനയോ. തേനേവ വുത്തം – ‘‘യേ ച ഖോ ത്വം, ഗോതമി, ധമ്മേ ജാനേയ്യാസി ഇമേ ധമ്മാ വിരാഗായ സംവത്തന്തി, നോ സരാഗായ…പേ… ഏകംസേന, ഗോതമി, ധാരേയ്യാസി ഏസോ ധമ്മോ ഏസോ വിനയോ ഏതം സത്ഥുസാസന’’ന്തി (അ. നി. ൮.൫൩; ചൂളവ. ൪൦൬). ധമ്മേന വാ വിനയോ, ന ദണ്ഡാദീഹീതി ധമ്മവിനയോ. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘ദണ്ഡേനേകേ ദമയന്തി, അങ്കുസേഹി കസാഹി ച;

അദണ്ഡേന അസത്ഥേന, നാഗോ ദന്തോ മഹേസിനാ’’തി. (മ. നി. ൨.൩൫൨; ചൂളവ. ൩൪൨);

തഥാ ‘‘ധമ്മേന നയമാനാനം, കാ ഉസൂയാ വിജാനത’’ന്തി (മഹാവ. ൬൩). ധമ്മായ വാ വിനയോ ധമ്മവിനയോ. അനവജ്ജധമ്മത്ഥം ഹേസ വിനയോ, ന ഭവഭോഗാമിസത്ഥം. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘നയിദം, ഭിക്ഖവേ, ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതി ജനകുഹനത്ഥ’’ന്തി (ഇതിവു. ൩൫; അ. നി. ൪.൨൫) വിത്ഥാരോ. പുണ്ണത്ഥേരോപി ആഹ – ‘‘അനുപാദാപരിനിബ്ബാനത്ഥം ഖോ, ആവുസോ, ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’’തി (മ. നി. ൧.൨൫൯). വിസുദ്ധം വാ നയതീതി വിനയോ, ധമ്മതോ വിനയോ ധമ്മവിനയോ. സംസാരധമ്മതോ ഹി സോകാദിധമ്മതോ വാ ഏസ വിസുദ്ധം നിബ്ബാനം നയതി, ധമ്മസ്സ വാ വിനയോ, ന തിത്ഥകരാനന്തി ധമ്മവിനയോ. ധമ്മഭൂതോ ഹി ഭഗവാ, തസ്സേവ ഏസ വിനയോ. യസ്മാ വാ ധമ്മാ ഏവ അഭിഞ്ഞേയ്യാ പരിഞ്ഞേയ്യാ പഹാതബ്ബാ ഭാവേതബ്ബാ സച്ഛികാതബ്ബാ ച, തസ്മാ ഏസ ധമ്മേസു വിനയോ, ന സത്തേസു ന ജീവേസു ചാതി ധമ്മവിനയോ. സാത്ഥസബ്യഞ്ജനതാദീഹി അഞ്ഞേസം വചനതോ പധാനം വചനന്തി പവചനം, പവചനമേവ പാവചനം. സബ്ബചരിയാഹി വിസിട്ഠചരിയഭാവേന ബ്രഹ്മചരിയം. ദേവമനുസ്സാനം സത്ഥുഭൂതസ്സ ഭഗവതോ സാസനന്തി സത്ഥുസാസനം, സത്ഥുഭൂതം വാ സാസനന്തിപി സത്ഥുസാസനം. ‘‘യോ വോ, ആനന്ദ, മയാ ധമ്മോ ച വിനയോ ച ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോ, സോ വോ മമച്ചയേന സത്ഥാ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൧൬) ഹി ധമ്മവിനയോവ സത്ഥാതി വുത്തോ. ഏവമേതേസം പദാനം അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. യസ്മാ പന ഇമസ്മിംയേവ സാസനേ സബ്ബാകാരആനാപാനസ്സതിസമാധിനിബ്ബത്തകോ ഭിക്ഖു വിജ്ജതി, ന അഞ്ഞത്ര, തസ്മാ തത്ഥ തത്ഥ ‘‘ഇമിസ്സാ’’തി ച ‘‘ഇമസ്മി’’ന്തി ച അയം നിയമോ കതോതി വേദിതബ്ബോ. അയം ‘‘ഇധാ’’തിമാതികായ നിദ്ദേസസ്സ അത്ഥോ.

പുഥുജ്ജനകല്യാണകോ വാതിആദിനാ ച ഭിക്ഖുസദ്ദസ്സ വചനത്ഥം അവത്വാ ഇധാധിപ്പേതഭിക്ഖുയേവ ദസ്സിതോ. തത്ഥ പുഥുജ്ജനോ ച സോ കിലേസാനം അസമുച്ഛിന്നത്താ, കല്യാണോ ച സീലാദിപടിപത്തിയുത്തത്താതി പുഥുജ്ജനകല്യാണോ, പുഥുജ്ജനകല്യാണോവ പുഥുജ്ജനകല്യാണകോ. അധിസീലാദീനി സിക്ഖതീതി സേക്ഖോ. സോതാപന്നോ വാ സകദാഗാമീ വാ അനാഗാമീ വാ. അകുപ്പോ ചലയിതുമസക്കുണേയ്യോ അരഹത്തഫലധമ്മോ അസ്സാതി അകുപ്പധമ്മോ. സോപി ഹി ഇമം സമാധിം ഭാവേതി.

അരഞ്ഞനിദ്ദേസേ വിനയപരിയായേന താവ ‘‘ഠപേത്വാ ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച അവസേസം അരഞ്ഞ’’ന്തി (പാരാ. ൯൨) ആഗതം. സുത്തന്തപരിയായേന ആരഞ്ഞകം ഭിക്ഖും സന്ധായ ‘‘ആരഞ്ഞകം നാമ സേനാസനം പഞ്ചധനുസതികം പച്ഛിമ’’ന്തി (പാചി. ൫൭൩) ആഗതം. വിനയസുത്തന്താ പന ഉഭോപി പരിയായദേസനാ നാമ, അഭിധമ്മോ നിപ്പരിയായദേസനാതി അഭിധമ്മപരിയായേന (വിഭ. ൫൨൯) അരഞ്ഞം ദസ്സേതും നിക്ഖമിത്വാ ബഹി ഇന്ദഖീലാതി വുത്തം, ഇന്ദഖീലതോ ബഹി നിക്ഖമിത്വാതി അത്ഥോ. നിക്ഖമിത്വാ ബഹി ഇന്ദഖീലന്തിപി പാഠോ, ഇന്ദഖീലം അതിക്കമിത്വാ ബഹീതി വുത്തം ഹോതി. ഇന്ദഖീലോതി ചേത്ഥ ഗാമസ്സ വാ നഗരസ്സ വാ ഉമ്മാരോ.

രുക്ഖമൂലനിദ്ദേസേ രുക്ഖമൂലസ്സ പാകടത്താ തം അവത്വാവ യത്ഥാതിആദിമാഹ. തത്ഥ യത്ഥാതി യസ്മിം രുക്ഖമൂലേ. ആസന്തി നിസീദന്തി ഏത്ഥാതി ആസനം. പഞ്ഞത്തന്തി ഠപിതം. മഞ്ചോ വാതിആദീനി ആസനസ്സ പഭേദവചനാനി. മഞ്ചോപി ഹി നിസജ്ജായപി ഓകാസത്താ ഇധ ആസനേസു വുത്തോ. സോ പന മസാരകബുന്ദികാബദ്ധകുളീരപാദകആഹച്ചപാദകാനം അഞ്ഞതരോ. പീഠം തേസം അഞ്ഞതരമേവ. ഭിസീതി ഉണ്ണാഭിസിചോളഭിസിവാകഭിസിതിണഭിസിപണ്ണഭിസീനം അഞ്ഞതരാ. തട്ടികാതി താലപണ്ണാദീഹി ചിനിത്വാ കതാ. ചമ്മഖണ്ഡോതി നിസജ്ജാരഹോ യോ കോചി ചമ്മഖണ്ഡോ. തിണസന്ഥരാദയോ തിണാദീനി ഗുമ്ബേത്വാ കതാ. തത്ഥാതി തസ്മിം രുക്ഖമൂലേ. ചങ്കമതി വാതിആദീഹി രുക്ഖമൂലസ്സ ചതുഇരിയാപഥപവത്തനയോഗ്യതാ കഥിതാ. ‘‘യത്ഥാ’’തിആദീഹി സബ്ബപദേഹി രുക്ഖമൂലസ്സ സന്ദച്ഛായതാ ജനവിവിത്തതാ ച വുത്താ ഹോതി. കേനചീതി കേനചി സമൂഹേന. തം സമൂഹം ഭിന്ദിത്വാ വിത്ഥാരേന്തോ ഗഹട്ഠേഹി വാ പബ്ബജിതേഹി വാതി ആഹ. അനാകിണ്ണന്തി അസംകിണ്ണം അസമ്ബാധം. യസ്സ സേനാസനസ്സ സമന്താ ഗാവുതമ്പി അഡ്ഢയോജനമ്പി പബ്ബതഗഹനം വനഗഹനം നദീഗഹനം ഹോതി, ന കോചി അവേലായ ഉപസങ്കമിതും സക്കോതി, ഇദം സന്തികേപി അനാകിണ്ണം നാമ. യം പന അഡ്ഢയോജനികം വാ യോജനികം വാ ഹോതി, ഇദം ദൂരതായ ഏവ അനാകിണ്ണം നാമ.

വിഹാരോതി അഡ്ഢയോഗാദിമുത്തകോ അവസേസാവാസോ. അഡ്ഢയോഗോതി സുപണ്ണവങ്കഗേഹം. പാസാദോതി ദ്വേ കണ്ണികാ ഗഹേത്വാ കതോ ദീഘപാസാദോ. ഹമ്മിയന്തി ഉപരിആകാസതലേ പതിട്ഠിതകൂടാഗാരപാസാദോയേവ. ഗുഹാതി ഇട്ഠകാഗുഹാ സിലാഗുഹാ ദാരുഗുഹാ പംസുഗുഹാതി ഏവഞ്ഹി ഖന്ധകട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൯൪) വുത്തം. വിഭങ്ഗട്ഠകഥായം പന വിഹാരോതി സമന്താ പരിഹാരപഥം അന്തോയേവ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനാനി ച ദസ്സേത്വാ കതസേനാസനം. ഗുഹാതി ഭൂമിഗുഹാ, യത്ഥ രത്തിന്ദിവം ദീപം ലദ്ധും വട്ടതി. പബ്ബതഗുഹാ വാ ഭൂമിഗുഹാ വാതി ഇദം ദ്വയം വിസേസേത്വാ വുത്തം. മാതികായ സബ്ബകാലസാധാരണലക്ഖണവസേന ‘‘നിസീദതീ’’തി വത്തമാനവചനം കതം, ഇധ പന നിസിന്നസ്സ ഭാവനാരമ്ഭസബ്ഭാവതോ നിസജ്ജാരമ്ഭപരിയോസാനദസ്സനത്ഥം നിസിന്നോതി നിട്ഠാനവചനം കതം. യസ്മാ പന ഉജും കായം പണിധായ നിസിന്നസ്സ കായോ ഉജുകോ ഹോതി, തസ്മാ ബ്യഞ്ജനേ ആദരം അകത്വാ അധിപ്പേതമ ഏവ ദസ്സേന്തോ ഉജുകോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഠിതോ സുപണിഹിതോതി ഉജുകം പണിഹിതത്താ ഉജുകോ ഹുത്വാ ഠിതോ, ന സയമേവാതി അത്ഥോ. പരിഗ്ഗഹട്ഠോതി പരിഗ്ഗഹിതട്ഠോ. കിം പരിഗ്ഗഹിതം? നിയ്യാനം. കിം നിയ്യാനം? ആനാപാനസ്സതിസമാധിയേവ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗാ നിയ്യാനം. തേനാഹനിയ്യാനട്ഠോതി മുഖസദ്ദസ്സ ജേട്ഠകത്ഥവസേന സംസാരതോ നിയ്യാനട്ഠോ വുത്തോ. ഉപട്ഠാനട്ഠോതി സഭാവട്ഠോയേവ. സബ്ബേഹി പനേതേഹി പദേഹി പരിഗ്ഗഹിതനിയ്യാനം സതിം കത്വാതി അത്ഥോ വുത്തോ ഹോതി. കേചി പന ‘‘പരിഗ്ഗഹട്ഠോതി സതിയാ പരിഗ്ഗഹട്ഠോ, നിയ്യാനട്ഠോതി അസ്സാസപസ്സാസാനം പവിസനനിക്ഖമനദ്വാരട്ഠോ’’തി വണ്ണയന്തി. പരിഗ്ഗഹിതഅസ്സാസപസ്സാസനിയ്യാനം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാതി വുത്തം ഹോതി.

൧൬൫. ബാത്തിംസായ ആകാരേഹീതി താസു താസു അവത്ഥാസു യഥാക്കമേന ലബ്ഭമാനാനം അനവസേസപരിയാദാനവസേന വുത്തം. ദീഘം അസ്സാസവസേനാതി മാതികായ ‘‘ദീഘ’’ന്തിവുത്തഅസ്സാസവസേന. ഏവം സേസേസു. ഏകഗ്ഗതന്തി ഏകഗ്ഗഭാവം. അവിക്ഖേപന്തി അവിക്ഖിപനം. ഏകഗ്ഗതാ ഏവ ഹി നാനാരമ്മണേസു ചിത്തസ്സ അവിക്ഖിപനതോ അവിക്ഖേപോതി വുച്ചതി. പജാനതോതി അസമ്മോഹവസേന പജാനന്തസ്സ, വിന്ദന്തസ്സാതി വാ അത്ഥോ. ‘‘അവിക്ഖേപോ മേ പടിലദ്ധോ’’തി ആരമ്മണകരണവസേന പജാനന്തസ്സ വാ. തായ സതിയാതി തായ ഉപട്ഠിതായ സതിയാ. തേന ഞാണേനാതി തേന അവിക്ഖേപജാനനഞാണേന. സതോ കാരീ ഹോതീതി ഏത്ഥ യസ്മാ ഞാണസമ്പയുത്താ ഏവ സതി സതീതി അധിപ്പേതാ, യഥാഹ – ‘‘സതിമാ ഹോതി പരമേന സതിനേപക്കേന സമന്നാഗതോ’’തി (വിഭ. ൪൬൭). തസ്മാ ‘‘സതോ’’തി വചനേനേവ ഞാണമ്പി ഗഹിതമേവ ഹോതി.

൧൬൬. അദ്ധാനസങ്ഖാതേതി ദീഘസങ്ഖാതേ കാലേ. ദീഘോ ഹി മഗ്ഗോ അദ്ധാനോതി വുച്ചതി. അയമ്പി കാലോ ദീഘത്താ അദ്ധാനോ വിയ അദ്ധാനോതി വുത്തോ. ‘‘അസ്സസതീ’’തി ച ‘‘പസ്സസതീ’’തി ച അസ്സാസഞ്ച പസ്സാസഞ്ച വിസും വിസും വത്വാപി ഭാവനായ നിരന്തരപ്പവത്തിദസ്സനത്ഥം ‘‘അസ്സസതിപി പസ്സസതിപീ’’തി പുന സമാസേത്വാ വുത്തം. ഛന്ദോ ഉപ്പജ്ജതീതി ഭാവനാഭിവുദ്ധിയാ ഭിയ്യോഭാവായ ഛന്ദോ ജായതി. സുഖുമതരന്തി പസ്സമ്ഭനസബ്ഭാവതോ വുത്തം. പാമോജ്ജം ഉപ്പജ്ജതീതി ഭാവനാപാരിപൂരിയാ പീതി ജായതി. അസ്സാസപസ്സാസാപി ചിത്തം വിവത്തതീതി അസ്സാസപസ്സാസേ നിസ്സായ പടിഭാഗനിമിത്തേ ഉപ്പജ്ജന്തേ പകതിഅസ്സാസപസ്സാസതോ ചിത്തം നിവത്തതി. ഉപേക്ഖാ സണ്ഠാതീതി തസ്മിം പടിഭാഗനിമിത്തേ ഉപചാരപ്പനാസമാധിപത്തിയാ പുന സമാധാനേ ബ്യാപാരാഭാവതോ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ സണ്ഠാതി നാമ. നവഹാകാരേഹീതി ഏത്ഥ ഭാവനാരമ്ഭതോ പഭുതി പുരേ ഛന്ദുപ്പാദാ ‘‘അസ്സസതിപി പസ്സസതിപീ’’തി വുത്താ തയോ ആകാരാ, ഛന്ദുപ്പാദതോ പഭുതി പുരേ പാമോജ്ജുപ്പാദാ തയോ, പാമോജ്ജുപ്പാദതോ പഭുതി തയോതി നവ ആകാരാ. കായോതി ചുണ്ണവിചുണ്ണാപി അസ്സാസപസ്സാസാ സമൂഹട്ഠേന കായോ. പകതിഅസ്സാസപകതിപസ്സാസേ നിസ്സായ ഉപ്പന്നനിമിത്തമ്പി അസ്സാസപസ്സാസാതി നാമം ലഭതി. ഉപട്ഠാനം സതീതി തം ആരമ്മണം ഉപേച്ച തിട്ഠതീതി സതി ഉപട്ഠാനം നാമ. അനുപസ്സനാ ഞാണന്തി സമഥവസേന നിമിത്തകായാനുപസ്സനാ, വിപസ്സനാവസേന നാമകായരൂപകായാനുപസ്സനാ ഞാണന്തി അത്ഥോ. കായോ ഉപട്ഠാനന്തി സോ കായോ ഉപേച്ച തിട്ഠതി ഏത്ഥ സതീതി ഉപട്ഠാനം നാമ. നോ സതീതി സോ കായോ സതി നാമ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. തായ സതിയാതി ഇദാനി വുത്തായ സതിയാ. തേന ഞാണേനാതി ഇദാനേവ വുത്തേന ഞാണേന. തം കായം അനുപസ്സതീതി സമഥവിപസ്സനാവസേന യഥാവുത്തം കായം അനുഗന്ത്വാ ഝാനസമ്പയുത്തഞാണേന വാ വിപസ്സനാഞാണേന വാ പസ്സതി.

മാതികായ കായാദീനം പദാനം അഭാവേപി ഇമസ്സ ചതുക്കസ്സ കായാനുപസ്സനാവസേന വുത്തത്താ ഇദാനി വത്തബ്ബം ‘‘കായേ കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി വചനം സന്ധായ കായപദനിദ്ദേസോ കതോ. കായേ കായാനുപസ്സനാതി ബഹുവിധേ കായേ തസ്സ തസ്സ കായസ്സ അനുപസ്സനാ. അഥ വാ കായേ കായാനുപസ്സനാ, ന അഞ്ഞധമ്മാനുപസ്സനാതി വുത്തം ഹോതി. അനിച്ചദുക്ഖാനത്താസുഭഭൂതേ കായേ ന നിച്ചസുഖത്തസുഭാനുപസ്സനാ, അഥ ഖോ അനിച്ചദുക്ഖാനത്താസുഭതോ കായസ്സേവ അനുപസ്സനാ. അഥ വാ കായേ അഹന്തി വാ മമന്തി വാ ഇത്ഥീതി വാ പുരിസോതി വാ ഗഹേതബ്ബസ്സ കസ്സചി അനനുപസ്സനതോ തസ്സേവ കായമത്തസ്സ അനുപസ്സനാതി വുത്തം ഹോതി. ഉപരി വേദനാസു വേദനാനുപസ്സനാതിആദീസു തീസുപി ഏസേവ നയോ. സതിയേവ ഉപട്ഠാനം സതിപട്ഠാനം, കായാനുപസ്സനായ സമ്പയുത്തം സതിപട്ഠാനം കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം, തസ്സ ഭാവനാ കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ.

൧൬൭. തം കായന്തി അനിദ്ദിട്ഠേപി നാമരൂപകായേ കായസദ്ദേന തസ്സാപി സങ്ഗഹിതത്താ നിദ്ദിട്ഠം വിയ കത്വാ വുത്തം. അനിച്ചാനുപസ്സനാദയോ ഹി നാമരൂപകായേ ഏവ ലബ്ഭന്തി, ന നിമിത്തകായേ. അനുപസ്സനാ ച ഭാവനാ ച വുത്തത്ഥാ ഏവ. ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസവസേനാതിആദി ആനാപാനസ്സതിഭാവനായ ആനിസംസം ദസ്സേതും വുത്തം. തസ്സാ ഹി സതിവേപുല്ലതാഞാണവേപുല്ലതാ ച ആനിസംസോ. തത്ഥ ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോതി പടിലദ്ധജ്ഝാനസ്സ വിപസ്സനാകാലേ ചിത്തേകഗ്ഗതം സന്ധായ വുത്തം. വിദിതാ വേദനാതി സാമഞ്ഞതോ ഉദയദസ്സനേന വിദിതാ വേദനാ. വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തീതി ഖയതോ വയതോ സുഞ്ഞതോ വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തി. വിദിതാ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തീതി സാമഞ്ഞതോ വയദസ്സനേന വിദിതാ വിനാസം ഗച്ഛന്തി, ഭിജ്ജന്തീതി അത്ഥോ. സഞ്ഞാവിതക്കേസുപി ഏസേവ നയോ. ഇമേസു പന തീസു വുത്തേസു സേസാ രൂപധമ്മാപി വുത്താ ഹോന്തി. കസ്മാ പന ഇമേ തയോ ഏവ വുത്താതി ചേ? ദുപ്പരിഗ്ഗഹത്താ. വേദനാസു താവ സുഖദുക്ഖാ പാകടാ, ഉപേക്ഖാ പന സുഖുമാ ദുപ്പരിഗ്ഗഹാ, ന സുട്ഠു പാകടാ. സാപി ചസ്സ പാകടാ ഹോതി, സഞ്ഞാ ആകാരമത്തഗ്ഗാഹകത്താ ന യഥാസഭാവഗ്ഗാഹിനീ. സാ ച സഭാവസാമഞ്ഞലക്ഖണഗ്ഗാഹകേന വിപസ്സനാഞാണേന സമ്പയുത്താ അതി വിയ അപാകടാ. സാപി ചസ്സ പാകടാ ഹോതി, വിതക്കോ ഞാണപതിരൂപകത്താ ഞാണതോ വിസും കത്വാ ദുപ്പരിഗ്ഗഹോ. ഞാണപതിരൂപകോ ഹി വിതക്കോ. യഥാഹ – ‘‘യാ ചാവുസോ വിസാഖ, സമ്മാദിട്ഠി യോ ച സമ്മാസങ്കപ്പോ, ഇമേ ധമ്മാ പഞ്ഞാക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൬൨). സോപി ചസ്സ വിതക്കോ പാകടോ ഹോതീതി ഏവം ദുപ്പരിഗ്ഗഹേസു വുത്തേസു സേസാ വുത്താവ ഹോന്തീതി. ഇമേസം പന പദാനം നിദ്ദേസേ കഥം വിദിതാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി പുച്ഛിത്വാ തം അവിസ്സജ്ജേത്വാവ വേദനുപ്പാദസ്സ വിദിതത്തേയേവ വിസ്സജ്ജിതേ വേദനായ വിദിതത്തം വിസ്സജ്ജിതം ഹോതീതി കഥം വേദനായ ഉപ്പാദോ വിദിതോ ഹോതീതിആദിമാഹ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. അവിജ്ജാസമുദയാ അവിജ്ജാനിരോധാതിആദയോ ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥാ ഏവ. ഇമിനാവ നയേന സഞ്ഞാവിതക്കാപി വേദിതബ്ബാ. വിതക്കവാരേ പന ‘‘ഫസ്സസമുദയാ ഫസ്സനിരോധാ’’തി അവത്വാ ഫസ്സട്ഠാനേ സഞ്ഞാസമുദയാ സഞ്ഞാനിരോധാതി വുത്തം. തം കസ്മാ ഇതി ചേ? സഞ്ഞാമൂലകത്താ വിതക്കസ്സ. ‘‘സഞ്ഞാനാനത്തം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സങ്കപ്പനാനത്ത’’ന്തി (ദീ. നി. ൩.൩൫൯) ഹി വുത്തം.

അനിച്ചതോ മനസികരോതോതിആദീസു ച ‘‘വേദനം അനിച്ചതോ മനസികരോതോ’’തിആദിനാ നയേന തസ്മിം തസ്മിം വാരേ സോ സോയേവ ധമ്മോ യോജേതബ്ബോ. യസ്മാ പന വിപസ്സനാസമ്പയുത്താ വേദനാ വിപസ്സനാകിച്ചകരണേ അസമത്ഥത്താ വിപസ്സനായ അനുപകാരികാ, തസ്മായേവ ച ബോധിപക്ഖിയധമ്മേസു നാഗതാ. വിപസ്സനാസമ്പയുത്തായ പന സഞ്ഞായ കിച്ചമേവ അപരിബ്യത്തം, തസ്മാ സാ വിപസ്സനായ ഏകന്തമനുപകാരികാ ഏവ. വിതക്കം പന വിനാ വിപസ്സനാകിച്ചമേവ നത്ഥി. വിതക്കസഹായാ ഹി വിപസ്സനാ സകകിച്ചം കരോതി. യഥാഹ –

‘‘പഞ്ഞാ അത്തനോ ധമ്മതായ അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താതി ആരമ്മണം നിച്ഛേതും ന സക്കോതി, വിതക്കേ പന ആകോടേത്വാ ആകോടേത്വാ ദേന്തേ സക്കോതി. കഥം? യഥാ ഹി ഹേരഞ്ഞികോ കഹാപണം ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ സബ്ബഭാഗേസു ഓലോകേതുകാമോ സമാനോപി ന ചക്ഖുതലേനേവ പരിവത്തേതും സക്കോതി, അങ്ഗുലിപബ്ബേഹി പന പരിവത്തേത്വാ പരിവത്തേത്വാ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേതും സക്കോതി, ഏവമേവ ന പഞ്ഞാ അത്തനോ ധമ്മതായ അനിച്ചാദിവസേന ആരമ്മണം നിച്ഛേതും സക്കോതി, അഭിനിരോപനലക്ഖണേന പന ആഹനനപരിയാഹനനരസേന വിതക്കേന ആകോടേന്തേന വിയ പരിവത്തേന്തേന വിയ ച ആദായാദായ ദിന്നമേവ നിച്ഛേതും സക്കോതീ’’തി (വിസുദ്ധി. ൨.൫൬൮).

തസ്മാ വേദനാസഞ്ഞാനം വിപസ്സനായ അനുപകാരത്താ ലക്ഖണമത്തവസേനേവ ദസ്സേതും ‘‘വേദനായ സഞ്ഞായാ’’തി തത്ഥ തത്ഥ ഏകവചനേന നിദ്ദേസോ കതോ. യത്തകോ പന വിപസ്സനായ ഭേദോ, തത്തകോ ഏവ വിതക്കസ്സാതി ദസ്സേതും ‘‘വിതക്കാന’’ന്തി തത്ഥ തത്ഥ ബഹുവചനേന നിദ്ദേസോ കതോതി വത്തും യുജ്ജതി.

൧൬൮. പുന ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസവസേനാതിആദി ആനാപാനസ്സതിഭാവനായ സമ്പത്തിം ഭാവനാഫലഞ്ച ദസ്സേതും വുത്തം. തത്ഥ സമോധാനേതീതി ആരമ്മണം ഠപേതി, ആരമ്മണം പതിട്ഠാപേതീതി വാ അത്ഥോ. സമോദഹനബ്യാപാരാഭാവേപി ഭാവനാപാരിപൂരിയാ ഏവ സമോദഹതി നാമ. ഗോചരന്തി വിപസ്സനാക്ഖണേ സങ്ഖാരാരമ്മണം, മഗ്ഗക്ഖണേ ഫലക്ഖണേ ച നിബ്ബാനാരമ്മണം. സമത്ഥന്തി സമമേവ അത്ഥോ, സമസ്സ വാ അത്ഥോതി സമത്ഥോ. തം സമത്ഥം. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. മഗ്ഗം സമോധാനേതീതി മഗ്ഗഫലക്ഖണേയേവ ഗോചരം നിബ്ബാനമേവ. അയം പുഗ്ഗലോതി ആനാപാനസ്സതിഭാവനം അനുയുത്തോ യോഗാവചരോവ. ഇമസ്മിം ആരമ്മണേതി ഏത്ഥ പന ‘‘കായേ’’തിപദേന സങ്ഗഹിതേ നാമരൂപകായസങ്ഖാതേ സങ്ഖതാരമ്മണേ തേനേവ കമേന മഗ്ഗേ നിബ്ബാനാരമ്മണേ ച. യം തസ്സാതിആദീഹി ആരമ്മണഗോചരസദ്ദാനം ഏകത്ഥതാ വുത്താ. തസ്സാതി തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ. പജാനാതീതി പുഗ്ഗലോ പജാനനാ പഞ്ഞാതി പുഗ്ഗലോ പഞ്ഞായ പജാനാതീതി വുത്തം ഹോതി. ആരമ്മണസ്സ ഉപട്ഠാനന്തി വിപസ്സനാക്ഖണേ സങ്ഖാരാരമ്മണസ്സ, മഗ്ഗഫലക്ഖണേ നിബ്ബാനാരമ്മണസ്സ ഉപട്ഠാനം സതി. ഏത്ഥ ച കമ്മത്ഥേ സാമിവചനം യഥാ രഞ്ഞോ ഉപട്ഠാനന്തി. അവിക്ഖേപോതി സമാധി. അധിട്ഠാനന്തി യഥാവുത്തസങ്ഖാരാരമ്മണം നിബ്ബാനാരമ്മണഞ്ച. തഞ്ഹി അധിട്ഠാതി ഏത്ഥ ചിത്തന്തി അധിട്ഠാനം. വോദാനന്തി ഞാണം. തഞ്ഹി വോദായതി വിസുജ്ഝതി തേന ചിത്തന്തി വോദാനം. ലീനപക്ഖികോ സമാധി അലീനഭാവപ്പത്തിയാ സമഭൂതത്താ സമം, ഉദ്ധച്ചപക്ഖികം ഞാണം അനുദ്ധതഭാവപ്പത്തിയാ സമഭൂതത്താ സമം. തേന വിപസ്സനാമഗ്ഗഫലക്ഖണേസു സമഥവിപസ്സനാനം യുഗനദ്ധതാ വുത്താ ഹോതി. സതി പന സബ്ബത്ഥികത്താ തദുഭയസമതായ ഉപകാരികാതി സമം, ആരമ്മണം സമതാധിട്ഠാനത്താ സമം. അനവജ്ജട്ഠോതി വിപസ്സനായ അനവജ്ജസഭാവോ. നിക്ലേസട്ഠോതി മഗ്ഗസ്സ നിക്കിലേസസഭാവോ. നിക്കിലേസട്ഠോതി വാ പാഠോ. വോദാനട്ഠോതി ഫലസ്സ പരിസുദ്ധസഭാവോ. പരമട്ഠോതി നിബ്ബാനസ്സ സബ്ബധമ്മുത്തമസഭാവോ. പടിവിജ്ഝതീതി തം തം സഭാവം അസമ്മോഹതോ പടിവിജ്ഝതി. ഏത്ഥ ച ‘‘ആരമ്മണസ്സ ഉപട്ഠാന’’ന്തിആദീഹി സമ്മാ പടിവേധോ വുത്തോ. ഏത്ഥേവ ച വോദാനട്ഠപടിവേധസ്സ വുത്തത്താ തേന ഏകലക്ഖണാ അനവജ്ജട്ഠനിക്കിലേസട്ഠപരമട്ഠാ ലക്ഖണഹാരവസേന വുത്തായേവ ഹോന്തി. യഥാഹ –

‘‘വുത്തമ്ഹി ഏകധമ്മേ, യേ ധമ്മാ ഏകലക്ഖണാ കേചി;

വുത്താ ഭവന്തി സബ്ബേ, സോ ഹാരോ ലക്ഖണോ നാമാ’’തി. (നേത്തി. ൪.൫ നിദ്ദേസവാര);

അനവജ്ജട്ഠോ നിക്കിലേസട്ഠോ ചേത്ഥ അവിക്ഖേപസങ്ഖാതസ്സ സമസ്സ അത്ഥോ പയോജനന്തി സമത്ഥോ, വോദാനട്ഠോ വിപസ്സനാമഗ്ഗവോദാനം സന്ധായ സമമേവ അത്ഥോതി സമത്ഥോ, ഫലവോദാനം സന്ധായ മഗ്ഗവോദാനസങ്ഖാതസ്സ സമസ്സ അത്ഥോതി സമത്ഥോ, പരമട്ഠോ പന സമമേവ അത്ഥോതി വാ നിബ്ബാനപയോജനത്താ സബ്ബസ്സ സമസ്സ അത്ഥോതി വാ സമത്ഥോ, തം വുത്തപ്പകാരം സമഞ്ച സമത്ഥഞ്ച ഏകദേസസരൂപേകസേസം കത്വാ സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീതി വുത്തം. ഇന്ദ്രിയബലബോജ്ഝങ്ഗധമ്മാ വിപസ്സനാമഗ്ഗഫലക്ഖണേപി ലബ്ഭന്തി, മഗ്ഗോ ച തിസ്സോ ച വിസുദ്ധിയോ മഗ്ഗഫലക്ഖണേയേവ, വിമോക്ഖോ ച വിജ്ജാ ച ഖയേ ഞാണഞ്ച മഗ്ഗക്ഖണേയേവ, വിമുത്തി ച അനുപ്പാദേ ഞാണഞ്ച ഫലക്ഖണേയേവ, സേസാ വിപസ്സനാക്ഖണേപീതി. ധമ്മവാരേ ഇമേ ധമ്മേ ഇമസ്മിം ആരമ്മണേ സമോധാനേതീതി നിബ്ബാനം ഠപേത്വാ സേസാ യഥായോഗം വേദിതബ്ബാ. ഇദം പന യേഭുയ്യവസേന വുത്തം. അവുത്തത്ഥാ പനേത്ഥ ഹേട്ഠാ വുത്താ ഏവ. ഏകേകചതുക്കവസേനേത്ഥ നിയ്യാനേ ദസ്സിതേപി ചതുക്കന്തോഗധസ്സ ഏകേകസ്സാപി ഭാഗസ്സ നിയ്യാനസ്സ ഉപനിസ്സയത്താ ഏകേകഭാഗവസേന നിയ്യാനം ദസ്സിതം. ന ഹി ഏകേകം വിനാ നിയ്യാനം ഹോതീതി.

ദീഘംഅസ്സാസപസ്സാസനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൬൯. രസ്സനിദ്ദേസേ ഇത്തരസങ്ഖാതേതി പരിത്തസങ്ഖാതേ കാലേ. സേസമേത്ഥ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബം.

൧൭൦. സബ്ബകായപടിസംവേദിനിദ്ദേസേ അരൂപധമ്മേസു വേദനായ ഓളാരികത്താ സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം പഠമം ഇട്ഠാനിട്ഠാരമ്മണസംവേദികാ വേദനാ വുത്താ, തതോ യം വേദേതി, തം സഞ്ജാനാതീതി ഏവം വേദനാവിസയസ്സ ആകാരഗ്ഗാഹികാ സഞ്ഞാ, തതോ സഞ്ഞാവസേന അഭിസങ്ഖാരികാ ചേതനാ, തതോ ‘‘ഫുട്ഠോ വേദേതി, ഫുട്ഠോ സഞ്ജാനാതി, ഫുട്ഠോ ചേതേതീ’’തി (സം. നി. ൪.൯൩) വചനതോ ഫസ്സോ, തതോ സബ്ബേസം സാധാരണലക്ഖണോ മനസികാരോ, ചേതനാദീഹി സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ വുത്തോ. ഏവം തീസു ഖന്ധേസു വുത്തേസു തംനിസ്സയോ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ വുത്തോവ ഹോതി. നാമഞ്ചാതി വുത്തപ്പകാരം നാമഞ്ച. നാമകായോ ചാതി ഇദം പന നാമേന നിബ്ബാനസ്സപി സങ്ഗഹിതത്താ ലോകുത്തരാനഞ്ച അവിപസ്സനുപഗത്താ തം അപനേതും വുത്തം. ‘‘കായോ’’തി ഹി വചനേന നിബ്ബാനം അപനീതം ഹോതി നിബ്ബാനസ്സ രാസിവിനിമുത്തത്താ. യേ ച വുച്ചന്തി ചിത്തസങ്ഖാരാതി ‘‘സഞ്ഞാ ച വേദനാ ച ചേതസികാ ഏതേ ധമ്മാ ചിത്തപടിബദ്ധാ ചിത്തസങ്ഖാരാ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൭൪; മ. നി. ൧.൪൬൩) ഏവം വുച്ചമാനാപി ചിത്തസങ്ഖാരാ ഇധ നാമകായേനേവ സങ്ഗഹിതാതി വുത്തം ഹോതി. മഹാഭൂതാതി മഹന്തപാതുഭാവതോ മഹാഭൂതസാമഞ്ഞതോ മഹാപരിഹാരതോ മഹാവികാരതോ മഹന്തഭൂതത്താ ചാതി മഹാഭൂതാ. തേ പന – പഥവീ ആപോ തേജോ വായോതി ചത്താരോ. ചതുന്നഞ്ച മഹാഭൂതാനം ഉപാദായരൂപന്തി ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം, ചത്താരോ മഹാഭൂതേ ഉപാദായ നിസ്സായ അമുഞ്ചിത്വാ പവത്തരൂപന്തി അത്ഥോ. തം പന – ചക്ഖു സോതം ഘാനം ജിവ്ഹാ കായോ രൂപം സദ്ദോ ഗന്ധോ രസോ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം പുരിസിന്ദ്രിയം ജീവിതിന്ദ്രിയം ഹദയവത്ഥു ഓജാ കായവിഞ്ഞത്തി വചീവിഞ്ഞത്തി ആകാസധാതു രൂപസ്സ ലഹുതാ മുദുതാ കമ്മഞ്ഞത്താ ഉപചയോ സന്തതി ജരതാ അനിച്ചതാതി ചതുവീസതിവിധം. അസ്സാസോ ച പസ്സാസോ ചാതി പാകതികോയേവ. അസ്സാസപസ്സാസേ നിസ്സായ ഉപ്പന്നം പടിഭാഗനിമിത്തമ്പി തദേവ നാമം ലഭതി പഥവീകസിണാദീനി വിയ. രൂപസരിക്ഖകത്താ രൂപന്തി ച നാമം ലഭതി ‘‘ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൨൦൪; ദീ. നി. ൩.൩൩൮) വിയ. നിമിത്തഞ്ച ഉപനിബന്ധനാതി സതിഉപനിബന്ധനായ നിമിത്തഭൂതം അസ്സാസപസ്സാസാനം ഫുസനട്ഠാനം. യേ ച വുച്ചന്തി കായസങ്ഖാരാതി ‘‘അസ്സാസപസ്സാസാ കായികാ ഏതേ ധമ്മാ കായപടിബദ്ധാ കായസങ്ഖാരാ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൭൧; മ. നി. ൧.൪൬൩) ഏവം വുച്ചമാനാപി കായസങ്ഖാരാ ഇധ രൂപകായേനേവ സങ്ഗഹിതാതി വുത്തം ഹോതി.

തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തീതി ഝാനക്ഖണേ അസ്സാസപസ്സാസനിമിത്തകായാ വിപസ്സനാക്ഖണേ അവസേസരൂപാരൂപകായാ ആരമ്മണതോ പടിവിദിതാ ഹോന്തി, മഗ്ഗക്ഖണേ അസമ്മോഹതോ പടിവിദിതാ ഹോന്തി. അസ്സാസപസ്സാസവസേന പടിലദ്ധജ്ഝാനസ്സ യോഗിസ്സ ഉപ്പന്നവിപസ്സനാമഗ്ഗേപി സന്ധായ ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസവസേനാതിആദി വുത്തം.

ആവജ്ജതോ പജാനതോതിആദീനി സീലകഥായം വുത്തത്ഥാനി. തേ വുത്തപ്പകാരേ കായേ അന്തോകരിത്വാ ‘‘സബ്ബകായപടിസംവേദീ’’തി വുത്തം.

സബ്ബകായപടിസംവേദീ അസ്സാസപസ്സാസാനം സംവരട്ഠേനാതിആദീസു ‘‘സബ്ബകായപടിസംവേദീ’’തിവുത്തഅസ്സാസപസ്സാസതോ ഉപ്പന്നജ്ഝാനവിപസ്സനാമഗ്ഗേസു സംവരോയേവ സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി. അവിക്ഖേപോയേവ അവിക്ഖേപട്ഠേന ചിത്തവിസുദ്ധി. പഞ്ഞായേവ ദസ്സനട്ഠേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധി. ഝാനവിപസ്സനാസു വിരതിഅഭാവേപി പാപാഭാവമത്തമേവ സംവരോ നാമാതി വേദിതബ്ബം.

൧൭൧. പസ്സമ്ഭയന്തിആദീനം നിദ്ദേസേ കായികാതി രൂപകായേ ഭവാ. കായപടിബദ്ധാതി കായം പടിബദ്ധാ കായം നിസ്സിതാ, കായേ സതി ഹോന്തി, അസതി ന ഹോന്തി, തസ്മായേവ തേ കായേന സങ്ഖരീയന്തീതി കായസങ്ഖാരാ. പസ്സമ്ഭേന്തോതി നിബ്ബാപേന്തോ സന്നിസീദാപേന്തോ. പസ്സമ്ഭനവചനേനേവ ഓളാരികാനം പസ്സമ്ഭനം സിദ്ധം. നിരോധേന്തോതി ഓളാരികാനം അനുപ്പാദനേന നിരോധേന്തോ. വൂപസമേന്തോതി ഓളാരികേയേവ ഏകസന്തതിപരിണാമനയേന സന്തഭാവം നയന്തോ. സിക്ഖതീതി അധികാരവസേന അസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീതി സമ്ബന്ധോ, തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖതീതി വാ അത്ഥോ.

ഇദാനി ഓളാരികപസ്സമ്ഭനം ദസ്സേതും യഥാരൂപേഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാരൂപേഹീതി യാദിസേഹി. ആനമനാതി പച്ഛതോ നമനാ. വിനമനാതി ഉഭയപസ്സതോ നമനാ. സന്നമനാതി സബ്ബതോപി നമന്തസ്സ സുട്ഠു നമനാ. പണമനാതി പുരതോ നമനാ. ഇഞ്ജനാതി കമ്പനാ. ഫന്ദനാതി ഈസകം ചലനാ. പകമ്പനാതി ഭുസം കമ്പനാ. യഥാരൂപേഹി കായസങ്ഖാരേഹി കായസ്സ ആനമനാ…പേ… പകമ്പനാ, തഥാരൂപം കായസങ്ഖാരം പസ്സമ്ഭയന്തി ച, യാ കായസ്സ ആനമനാ…പേ… പകമ്പനാ, തഞ്ച പസ്സമ്ഭയന്തി ച സമ്ബന്ധോ കാതബ്ബോ. കായസങ്ഖാരേസു ഹി പസ്സമ്ഭിതേസു കായസ്സ ആനമനാദയോ ച പസ്സമ്ഭിതായേവ ഹോന്തീതി. യഥാരൂപേഹി കായസങ്ഖാരേഹി കായസ്സ ന ആനമനാദികാ ഹോതി, തഥാരൂപം സന്തം സുഖുമമ്പി കായസങ്ഖാരം പസ്സമ്ഭയന്തി ച, യാ കായസ്സ ന ആനമനാദികാ, തഞ്ച സന്തം സുഖുമം പസ്സമ്ഭയന്തി ച സമ്ബന്ധതോ വേദിതബ്ബം. സന്തം സുഖുമന്തി ച ഭാവനപുംസകവചനമേതം. ഇതി കിരാതി ഏത്ഥ ഇതി ഏവമത്ഥേ, കിര യദിഅത്ഥേ. യദി ഏവം സുഖുമകേപി അസ്സാസപസ്സാസേ പസ്സമ്ഭയം അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീതി ചോദകേന ചോദനാ ആരദ്ധാ ഹോതി. അഥ വാ കിരാതി ചോദകവചനത്താ അസദ്ദഹനത്ഥേ അസഹനത്ഥേ പരോക്ഖത്ഥേ ച യുജ്ജതിയേവ, ഏവം സുഖുമാനമ്പി പസ്സമ്ഭനം സിക്ഖതീതി ന സദ്ദഹാമി ന സഹാമി അപച്ചക്ഖം മേതി വുത്തം ഹോതി.

ഏവം സന്തേതി ഏവം സുഖുമാനം പസ്സമ്ഭനേ സന്തേ. വാതൂപലദ്ധിയാ ച പഭാവനാ ന ഹോതീതി അസ്സാസപസ്സാസവാതസ്സ ഉപലദ്ധിയാ. ഉപലദ്ധീതി വിഞ്ഞാണം. അസ്സാസപസ്സാസവാതം ഉപലബ്ഭമാനസ്സ തദാരമ്മണസ്സ ഭാവനാവിഞ്ഞാണസ്സ പഭാവനാ ഉപ്പാദനാ ന ഹോതി, തസ്സ ആരമ്മണസ്സ ഭാവനാ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. അസ്സാസപസ്സാസാനഞ്ച പഭാവനാ ന ഹോതീതി ഭാവനായ സുഖുമകാനമ്പി അസ്സാസപസ്സാസാനം നിരോധനതോ തേസഞ്ച ഉപ്പാദനാ പവത്തനാ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. ആനാപാനസ്സതിയാ ച പഭാവനാ ന ഹോതീതി അസ്സാസപസ്സാസാഭാവതോയേവ തദാരമ്മണായ ഭാവനാവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്തായ സതിയാ ച പവത്തനാ ന ഹോതി. തസ്മായേവ തംസമ്പയുത്തസ്സ ആനാപാനസ്സതിസമാധിസ്സ ച ഭാവനാ ന ഹോതി. ന ച നം തന്തി ഏത്ഥ ച നന്തി നിപാതമത്തം ‘‘ഭിക്ഖു ച ന’’ന്തിആദീസു (പാരാ. ൨൭൩) വിയ. തം വുത്തവിധിം സമാപത്തിം പണ്ഡിതാ ന സമാപജ്ജന്തിപി തതോ ന വുട്ഠഹന്തിപീതി സമ്ബന്ധോ. ചോദനാപക്ഖസ്സ പരിഹാരവചനേ ഇതി കിരാതി ഏവമേവ. ഏത്ഥ ഏവകാരത്ഥേ കിരസദ്ദോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏവം സന്തേതി ഏവം പസ്സമ്ഭനേ സന്തേ ഏവ.

യഥാ കഥം വിയാതി യഥാ തം വുത്തവിധാനം ഹോതി, തഥാ തം കഥം വിയാതി ഉപമം പുച്ഛതി. ഇദാനി സേയ്യഥാപീതി തം ഉപമം ദസ്സേതി. കംസേതി കംസമയഭാജനേ. നിമിത്തന്തി തേസം സദ്ദാനം ആകാരം. ‘‘നിമിത്ത’’ന്തി ച സാമിഅത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, നിമിത്തസ്സാതി അത്ഥോ. സദ്ദനിമിത്തഞ്ച സദ്ദതോ അനഞ്ഞം. സുഗ്ഗഹിതത്താതി സുട്ഠു ഉഗ്ഗഹിതത്താ. സുഗഹിതത്താതിപി പാഠോ, സുട്ഠു ഗഹിതത്താതി അത്ഥോ. സുമനസികതത്താതി സുട്ഠു ആവജ്ജിതത്താ. സൂപധാരിതത്താതി സുട്ഠു ചിത്തേ ഠപിതത്താ. സുഖുമസദ്ദനിമിത്താരമ്മണതാപീതി തദാ സുഖുമാനമ്പി സദ്ദാനം നിരുദ്ധത്താ അനുഗ്ഗഹിതസദ്ദനിമിത്തസ്സ അനാരമ്മണമ്പി സുഖുമതരം സദ്ദനിമിത്തം ആരമ്മണം കത്വാ സുഖുമതരം സദ്ദനിമിത്താരമ്മണമ്പി ചിത്തം പവത്തതി, സുഖുമതരസദ്ദനിമിത്താരമ്മണഭാവതോപീതി വാ അത്ഥോ. ഇമിനാവ നയേന അപ്പനായമ്പി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

പസ്സമ്ഭയന്തിആദീസു ‘‘പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാര’’ന്തി വുത്താ അസ്സാസപസ്സാസാ കായോതി വാ ‘‘പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാര’’ന്തി ഏത്ഥ അസ്സാസപസ്സാസാ കായോതി വാ യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഭാവനാവിസുദ്ധിയാ കായസങ്ഖാരേ പസ്സമ്ഭമാനേപി ഓളാരികം കായസങ്ഖാരം പസ്സമ്ഭേമീതി യോഗിനോ ആഭോഗേ സതി തേനാദരേന അതിവിയ പസ്സമ്ഭതി. അനുപട്ഠഹന്തമ്പി സുഖുമം സുആനയം ഹോതി.

അട്ഠ അനുപസ്സനാഞാണാനീതി ‘‘ദീഘം രസ്സം സബ്ബകായപടിസംവേദീ പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാര’’ന്തി വുത്തേസു ചതൂസു വത്ഥൂസു അസ്സാസവസേന ചതസ്സോ, പസ്സാസവസേന ചതസ്സോതി അട്ഠ അനുപസ്സനാഞാണാനി. അട്ഠ ച ഉപട്ഠാനാനുസ്സതിയോതി ‘‘ദീഘം അസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതീ’’തിആദിനാ (പടി. മ. ൧.൧൭൦) നയേന വുത്തേസു ചതൂസു വത്ഥൂസു അസ്സാസവസേന ചതസ്സോ, പസ്സാസവസേന ചതസ്സോതി അട്ഠ ച ഉപട്ഠാനാനുസ്സതിയോ. അട്ഠ ചുപട്ഠാനാനുസ്സതിയോതിപി പാഠോ. ചത്താരി സുത്തന്തികവത്ഥൂനീതി ഭഗവതാ ആനാപാനസ്സതിസുത്തന്തേ (മ. നി. ൩.൧൪൪ ആദയോ) വുത്തത്താ പഠമചതുക്കവസേന ചത്താരി സുത്തന്തികവത്ഥൂനീതി.

പഠമചതുക്കനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൭൨. ദുതിയചതുക്കസ്സ പീതിപടിസംവേദിനിദ്ദേസേ ഉപ്പജ്ജതി പീതി പാമോജ്ജന്തി ഏത്ഥ പീതീതി മൂലപദം. പാമോജ്ജന്തി തസ്സ അത്ഥപദം, പമുദിതഭാവോതി അത്ഥോ. യാ പീതി പാമോജ്ജന്തിആദീസു യാ ‘‘പീതീ’’തി ച ‘‘പാമോജ്ജ’’ന്തി ച ഏവമാദീനി നാമാനി ലഭതി, സാ പീതീതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ പീതീതി സഭാവപദം. പമുദിതസ്സ ഭാവോ പാമോജ്ജം. ആമോദനാകാരോ ആമോദനാ. പമോദനാകാരോ പമോദനാ. യഥാ വാ ഭേസജ്ജാനം വാ തേലാനം വാ ഉണ്ഹോദകസീതോദകാനം വാ ഏകതോകരണം മോദനാതി വുച്ചതി, ഏവമയമ്പി ധമ്മാനം ഏകതോകരണേന മോദനാ, ഉപസഗ്ഗവസേന പന പദം മണ്ഡേത്വാ ആമോദനാ പമോദനാതി വുത്തം. ഹാസേതീതി ഹാസോ, പഹാസേതീതി പഹാസോ, ഹട്ഠപഹട്ഠാകാരാനമേതം അധിവചനം. വിത്തീതി വിത്തം, ധനസ്സേതം നാമം. അയം പന സോമനസ്സപച്ചയത്താ വിത്തിസരിക്ഖതായ വിത്തി. യഥാ ഹി ധനിനോ ധനം പടിച്ച സോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം പീതിമതോപി പീതിം പടിച്ച സോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. തസ്മാ ‘‘വിത്തീ’’തി വുത്താ. തുട്ഠിസഭാവസണ്ഠിതായ ഹി പീതിയാ ഏതം നാമം. പീതിമാ പന പുഗ്ഗലോ കായചിത്താനം ഉഗ്ഗതത്താ അബ്ഭുഗ്ഗതത്താ ‘‘ഉദഗ്ഗോ’’തി വുച്ചതി, ഉദഗ്ഗസ്സ ഭാഗോ ഓദഗ്യം. അത്തനോ മനതാ അത്തമനതാ. അനഭിരദ്ധസ്സ ഹി മനോ ദുക്ഖപദട്ഠാനത്താ ന അത്തനോ മനോ നാമ ഹോതി, അഭിരദ്ധസ്സ സുഖപദട്ഠാനത്താ അത്തനോ മനോ നാമ ഹോതി, ഇതി അത്തനോ മനതാ അത്തമനതാ, സകമനതാ സകമനസ്സ ഭാവോതി അത്ഥോ. സാ പന യസ്മാ ന അഞ്ഞസ്സ കസ്സചി അത്തനോ മനതാ, ചിത്തസ്സേവ പനേസോ ഭാവോ ചേതസികോ ധമ്മോ, തസ്മാ അത്തമനതാ ചിത്തസ്സാതി വുത്താ. സേസമേത്ഥ ച ഉപരി ച ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന യോജേത്വാ വേദിതബ്ബം.

൧൭൩. സുഖപടിസംവേദിനിദ്ദേസേ ദ്വേ സുഖാനീതി സമഥവിപസ്സനാഭൂമിദസ്സനത്ഥം വുത്തം. കായികഞ്ഹി സുഖം വിപസ്സനായ ഭൂമി, ചേതസികം സുഖം സമഥസ്സ ച വിപസ്സനായ ച ഭൂമി. കായികന്തി പസാദകായം വിനാ അനുപ്പത്തിതോ കായേ നിയുത്തന്തി കായികം. ചേതസികന്തി അവിപ്പയോഗവസേന ചേതസി നിയുത്തന്തി ചേതസികം. തത്ഥ കായികപദേന ചേതസികം സുഖം പടിക്ഖിപതി, സുഖപദേന കായികം ദുക്ഖം. തഥാ ചേതസികപദേന കായികം സുഖം പടിക്ഖിപതി, സുഖപദേന ചേതസികം ദുക്ഖം. സാതന്തി മധുരം സുമധുരം. സുഖന്തി സുഖമേവ, ന ദുക്ഖം. കായസമ്ഫസ്സജന്തി കായസമ്ഫസ്സേ ജാതം. സാതം സുഖം വേദയിതന്തി സാതം വേദയിതം, ന അസാതം വേദയിതം. സുഖം വേദയിതം, ന ദുക്ഖം വേദയിതം. പരതോ തീണി പദാനി ഇത്ഥിലിങ്ഗവസേന വുത്താനി. സാതാ വേദനാ, ന അസാതാ. സുഖാ വേദനാ, ന ദുക്ഖാതി അയമേവ പനേത്ഥ അത്ഥോ.

ചേതസികസുഖനിദ്ദേസോ വുത്തപടിപക്ഖനയേന യോജേതബ്ബോ. തേ സുഖാതി ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ, താനി സുഖാനീതി വുത്തം ഹോതി. സേസമേത്ഥ ചതുക്കേ ഹേട്ഠാ പഠമചതുക്കേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. ചത്താരി സുത്തന്തികവത്ഥൂനി ദുതിയചതുക്കവസേന വേദിതബ്ബാനീതി.

ദുതിയചതുക്കനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൭൬. തതിയചതുക്കനിദ്ദേസേ ചിത്തന്തി മൂലപദം. വിഞ്ഞാണന്തി അത്ഥപദം. യം ചിത്തന്തിആദി പീതിയം വുത്തനയേന യോജേതബ്ബം. തത്ഥ ചിത്തന്തിആദീസു ചിത്തവിചിത്തതായ ചിത്തം. ആരമ്മണം മിനമാനം ജാനാതീതി മനോ. മാനസന്തി മനോയേവ. ‘‘അന്തലിക്ഖചരോ പാസോ, യ്വായം ചരതി മാനസോ’’തി (സം. നി. ൧.൧൫൧; മഹാവ. ൩൩) ഹി ഏത്ഥ പന സമ്പയുത്തകധമ്മോ മാനസോതി വുത്തോ.

‘‘കഥഞ്ഹി ഭഗവാ തുയ്ഹം, സാവകോ സാസനേ രതോ;

അപ്പത്തമാനസോ സേക്ഖോ, കാലം കയിരാ ജനേ സുതാ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൫൯) –

ഏത്ഥ അരഹത്തം മാനസന്തി വുത്തം. ഇധ പന മനോവ മാനസം. ബ്യഞ്ജനവസേന ഹേതം പദം വഡ്ഢിതം.

ഹദയന്തി ചിത്തം. ‘‘ചിത്തം വാ തേ ഖിപിസ്സാമി, ഹദയം വാ തേ ഫാലേസ്സാമീ’’തി (സം. നി. ൧.൨൩൭; സു. നി. ആളവകസുത്ത) ഏത്ഥ ഉരോ ഹദയന്തി വുത്തം. ‘‘ഹദയാ ഹദയം മഞ്ഞേ അഞ്ഞായ തച്ഛതീ’’തി (മ. നി. ൧.൬൩) ഏത്ഥ ചിത്തം. ‘‘വക്കം ഹദയ’’ന്തി (ദീ. നി. ൨.൩൭൭; മ. നി. ൧.൧൧൦) ഏത്ഥ ഹദയവത്ഥു. ഇധ പന ചിത്തമേവ അബ്ഭന്തരട്ഠേന ‘‘ഹദയ’’ന്തി വുത്തം. തദേവ പരിസുദ്ധട്ഠേന പണ്ഡരം. ഭവങ്ഗം സന്ധായേതം വുത്തം. യഥാഹ – ‘‘പഭസ്സരമിദം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്തം, തഞ്ച ഖോ ആഗന്തുകേഹി ഉപക്കിലേസേഹി ഉപക്കിലിട്ഠ’’ന്തി (അ. നി. ൧.൪൯). തതോ നിക്ഖന്തത്താ പന അകുസലമ്പി ഗങ്ഗായ നിക്ഖന്താ നദീ ഗങ്ഗാ വിയ, ഗോധാവരിതോ നിക്ഖന്താ ഗോധാവരീ വിയ ച ‘‘പണ്ഡര’’ന്ത്വേവ വുത്തം. യസ്മാ പന ആരമ്മണവിജാനനലക്ഖണം ചിത്തം ഉപക്കിലേസേന കിലേസോ ന ഹോതി, സഭാവതോ പരിസുദ്ധമേവ ഹോതി, ഉപക്കിലേസയോഗേ പന സതി ഉപക്കിലിട്ഠം നാമ ഹോതി, തസ്മാപി ‘‘പണ്ഡര’’ന്തി വത്തും യുജ്ജതി.

മനോ മനായതനന്തി ഇധ പന മനോഗഹണം മനസ്സേവ ആയതനഭാവദീപനത്ഥം. തേനേതം ദീപേതി – ‘‘നയിദം ദേവായതനം വിയ മനസ്സ ആയതനത്താ മനായതനം, അഥ ഖോ മനോ ഏവ ആയതനം മനായതന’’ന്തി.

ആയതനട്ഠോ ഹേട്ഠാ വുത്തോയേവ. മനതേ ഇതി മനോ, വിജാനാതീതി അത്ഥോ. അട്ഠകഥാചരിയാ പനാഹു – നാളിയാ മിനമാനോ വിയ മഹാതുലായ ധാരയമാനോ വിയ ച ആരമ്മണം ജാനാതീതി മനോ, തദേവ മനനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം, മനോവ ഇന്ദ്രിയം മനിന്ദ്രിയം.

വിജാനാതീതി വിഞ്ഞാണം. വിഞ്ഞാണമേവ ഖന്ധോ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ. രുള്ഹിതോ ഖന്ധോ വുത്തോ. രാസട്ഠേന ഹി വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ഏകദേസോ ഏകം വിഞ്ഞാണം. തസ്മാ യഥാ രുക്ഖസ്സ ഏകദേസം ഛിന്ദന്തോ രുക്ഖം ഛിന്ദതീതി വുച്ചതി, ഏവമേവ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ഏകദേസഭൂതം ഏകമ്പി വിഞ്ഞാണം രുള്ഹിതോ ‘‘വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ’’തി വുത്തം. യസ്മാ പന രാസട്ഠോയേവ ഖന്ധട്ഠോ ന ഹോതി, കോട്ഠാസട്ഠോപി ഖന്ധട്ഠോയേവ, തസ്മാ കോട്ഠാസട്ഠേന വിഞ്ഞാണകോട്ഠാസോതിപി അത്ഥോ. തജ്ജാ മനോവിഞ്ഞാണധാതൂതി തേസം ഫസ്സാദീനം സമ്പയുത്തധമ്മാനം അനുച്ഛവികാ മനോവിഞ്ഞാണധാതു. ഇമസ്മിഞ്ഹി പദേ ഏകമേവ ചിത്തം മിനനട്ഠേന മനോ, വിജാനനട്ഠേന വിഞ്ഞാണം, സഭാവട്ഠേന, നിസ്സത്തട്ഠേന വാ ധാതൂതി തീഹി നാമേഹി വുത്തം.

൧൭൭.

അഭിപ്പമോദോതി അധികാ തുട്ഠി.

൧൭൮. സമാധിനിദ്ദേസേ അചലഭാവേന ആരമ്മണേ തിട്ഠതീതി ഠിതി. പരതോ പദദ്വയം ഉപസഗ്ഗവസേന വഡ്ഢിതം. അപിച സമ്പയുത്തധമ്മേ ആരമ്മണമ്ഹി സമ്പിണ്ഡേത്വാ തിട്ഠതീതി സണ്ഠിതി. ആരമ്മണം ഓഗാഹേത്വാ അനുപവിസിത്വാ തിട്ഠതീതി അവട്ഠിതി. കുസലപക്ഖസ്മിം ഹി ചത്താരോ ധമ്മാ ആരമ്മണം ഓഗാഹന്തി സദ്ധാ സതി സമാധി പഞ്ഞാതി. തേനേവ സദ്ധാ ‘‘ഓകപ്പനാ’’തി വുത്താ, സതി ‘‘അപിലാപനതാ’’തി, സമാധി ‘‘അവട്ഠിതീ’’തി, പഞ്ഞാ ‘‘പരിയോഗാഹനാ’’തി. അകുസലപക്ഖേ പന തയോ ധമ്മാ ആരമ്മണം ഓഗാഹന്തി തണ്ഹാ ദിട്ഠി അവിജ്ജാതി. തേനേവ തേ ‘‘ഓഘാ’’തി വുത്താ. ഉദ്ധച്ചവിചികിച്ഛാവസേന പവത്തസ്സ വിസാഹാരസ്സ പടിപക്ഖതോ അവിസാഹാരോ, അവിസാഹരണന്തി അത്ഥോ. ഉദ്ധച്ചവിചികിച്ഛാവസേനേവ ഗച്ഛന്തം ചിത്തം വിക്ഖിപതി നാമ, അയം പന തഥാ ന ഹോതീതി അവിക്ഖേപോ. ഉദ്ധച്ചവിചികിച്ഛാവസേനേവ ചിത്തം വിസാഹടം നാമ ഹോതി, ഇതോ ചിതോ ച ഹരീയതി, അയം പന അവിസാഹടസ്സ മാനസസ്സ ഭാവോതി അവിസാഹടമാനസതാ.

സമഥോതി തിവിധോ സമഥോ ചിത്തസമഥോ അധികരണസമഥോ സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോതി. തത്ഥ അട്ഠസു സമാപത്തീസു ചിത്തേകഗ്ഗതാ ചിത്തസമഥോ നാമ. തഞ്ഹി ആഗമ്മ ചിത്തചലനം ചിത്തവിപ്ഫന്ദനം സമ്മതി വൂപസമ്മതി, തസ്മാ സോ ‘‘ചിത്തസമഥോ’’തി വുച്ചതി. സമ്മുഖാവിനയാദിസത്തവിധോ അധികരണസമഥോ നാമ. തഞ്ഹി ആഗമ്മ താനി താനി അധികരണാനി സമ്മന്തി വൂപസമ്മന്തി, തസ്മാ സോ ‘‘അധികരണസമഥോ’’തി വുച്ചതി. യസ്മാ പന സബ്ബേ സങ്ഖാരാ നിബ്ബാനം ആഗമ്മ സമ്മന്തി വൂപസമ്മന്തി, തസ്മാ തം സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോതി വുച്ചതി. ഇമസ്മിം അത്ഥേ ചിത്തസമഥോ അധിപ്പേതോ. സമാധിലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി സമാധിന്ദ്രിയം. ഉദ്ധച്ചേ ന കമ്പതീതി സമാധിബലം. സമ്മാസമാധീതി യാഥാവസമാധി നിയ്യാനികസമാധി കുസലസമാധി.

൧൭൯. രാഗതോ വിമോചയം ചിത്തന്തിആദീഹി ദസഹി കിലേസവത്ഥൂഹി വിമോചനം വുത്തം. ഥിനഗ്ഗഹണേനേവ ചേത്ഥ മിദ്ധഗ്ഗഹണം, ഉദ്ധച്ചഗ്ഗഹണേനേവ ച കുക്കുച്ചഗ്ഗഹണം കതം ഹോതീതി അഞ്ഞേസു പാഠേസു സഹചാരിത്താ കിലേസവത്ഥുതോ വിമോചനവചനേനേവ പഠമജ്ഝാനാദീഹി നീവരണാദിതോ വിമോചനം, അനിച്ചാനുപസ്സനാദീഹി നിച്ചസഞ്ഞാദിതോ ച വിമോചനം വുത്തമേവ ഹോതീതി. കഥം തം ചിത്തം അനുപസ്സതീതി ഏത്ഥ പേയ്യാലേ ച അനിച്ചാനുപസ്സനാദീഹി നിച്ചസഞ്ഞാദീനം പഹാനം വുത്തമേവ. ചത്താരി സുത്തന്തികവത്ഥൂനി തതിയചതുക്കവസേന വേദിതബ്ബാനീതി.

തതിയചതുക്കനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൮൦. ചതുത്ഥചതുക്കനിദ്ദേസേ ‘‘അനിദ്ദിട്ഠേ നപുംസക’’ന്തി വചനതോ അസുകന്തി അനിദ്ദിട്ഠത്താ ‘‘അനിച്ചന്തി കിം അനിച്ച’’ന്തി നപുംസകവചനേന പുച്ഛാ കതാ. ഉപ്പാദവയട്ഠേനാതി ഉപ്പാദവയസങ്ഖാതേന അത്ഥേന, ഉപ്പാദവയസഭാവേനാതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച പഞ്ചക്ഖന്ധാ സഭാവലക്ഖണം, പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം ഉപ്പാദവയാ വികാരലക്ഖണം. ഏതേന ഹുത്വാ അഭാവേന അനിച്ചാതി വുത്തം ഹോതി. തേനേവ ച അട്ഠകഥായം ‘‘സങ്ഖതലക്ഖണവസേന അനിച്ചതാതി തേസംയേവ ഉപ്പാദവയഞ്ഞഥത്ത’’ന്തി ച വത്വാപി ‘‘ഹുത്വാ അഭാവോ വാ’’തി വുത്തം. ഏതേന ഹുത്വാ അഭാവാകാരോ അനിച്ചലക്ഖണന്തി വുത്തം ഹോതി. ‘‘പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം പസ്സന്തോ ഇമാനി പഞ്ഞായ ലക്ഖണാനീ’’തി പേയ്യാലം കത്വാ വുത്തം. ധമ്മാതി രൂപക്ഖന്ധാദയോ യഥാവുത്തധമ്മാ.

വിരാഗാനുപസ്സീനിദ്ദേസേ രൂപേ ആദീനവം ദിസ്വാതി ഭങ്ഗാനുപസ്സനതോ പട്ഠായ പരതോ വുത്തേഹി അനിച്ചട്ഠാദീഹി രൂപക്ഖന്ധേ ആദീനവം ദിസ്വാ. രൂപവിരാഗേതി നിബ്ബാനേ. നിബ്ബാനഞ്ഹി ആഗമ്മ രൂപം വിരജ്ജതി അപുനരുപ്പത്തിധമ്മതം ആപജ്ജനേന നിരുജ്ഝതി, തസ്മാ നിബ്ബാനം ‘‘രൂപവിരാഗോ’’തി വുച്ചതി. ഛന്ദജാതോ ഹോതീതി അനുസ്സവവസേന ഉപ്പന്നധമ്മച്ഛന്ദോ ഹോതി. സദ്ധാധിമുത്തോതി തസ്മിംയേവ നിബ്ബാനേ സദ്ധായ ച അധിമുത്തോ നിച്ഛിതോ. ചിത്തഞ്ചസ്സ സ്വാധിട്ഠിതന്തി അസ്സ യോഗിസ്സ ചിത്തം ഖയവിരാഗസങ്ഖാതേ രൂപഭങ്ഗേ ആരമ്മണവസേന, അച്ചന്ത വിരാഗസങ്ഖാതേ രൂപവിരാഗേ നിബ്ബാനേ അനുസ്സവവസേന സുട്ഠു അധിട്ഠിതം സുട്ഠു പതിട്ഠിതം ഹോതീതി സമ്ബന്ധതോ വേദിതബ്ബം. രൂപേ വിരാഗാനുപസ്സീതി രൂപസ്സ ഖയവിരാഗോ രൂപേ വിരാഗോതി പകതിഭുമ്മവചനേന വുത്തോ. രൂപസ്സ അച്ചന്തവിരാഗോ രൂപേ വിരാഗോതി നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മവചനേന വുത്തോ. തം ദുവിധമ്പി വിരാഗം ആരമ്മണതോ അജ്ഝാസയതോ ച അനുപസ്സനസീലോ ‘‘രൂപേ വിരാഗാനുപസ്സീ’’തി വുത്തോ. ഏസ നയോ വേദനാദീസു. നിരോധാനുപസ്സീപദനിദ്ദേസേപി ഏസേവ നയോ.

൧൮൧. കതിഹാകാരേഹീതിആദി പനേത്ഥ വിസേസോ – തത്ഥ അവിജ്ജാദീനം പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗാനം ആദീനവനിരോധദസ്സനേനേവ രൂപാദീനമ്പി ആദീനവനിരോധാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി തേസമ്പി പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗാനതിവത്തനതോ. ഇമിനാ ഏവ ച വിസേസവചനേന വിരാഗാനുപസ്സനതോ നിരോധാനുപസ്സനായ വിസിട്ഠഭാവോ വുത്തോ ഹോതി. തത്ഥ അനിച്ചട്ഠേനാതി ഖയട്ഠേന, ഹുത്വാ അഭാവട്ഠേന വാ. ദുക്ഖട്ഠേനാതി ഭയട്ഠേന, പടിപീളനട്ഠേന വാ. അനത്തട്ഠേനാതി അസാരകട്ഠേന, അവസവത്തനട്ഠേന വാ. സന്താപട്ഠേനാതി കിലേസസന്താപനട്ഠേന. വിപരിണാമട്ഠേനാതി ജരാഭങ്ഗവസേന ദ്വിധാ പരിണാമനട്ഠേന. നിദാനനിരോധേനാതി മൂലപച്ചയാഭാവേന. നിരുജ്ഝതീതി ന ഭവതി. സമുദയനിരോധേനാതി ആസന്നപച്ചയാഭാവേന. മൂലപച്ചയോ ഹി ബ്യാധിസ്സ അസപ്പായഭോജനം വിയ നിദാനന്തി വുത്തോ, ആസന്നപച്ചയോ ബ്യാധിസ്സ വാതപിത്തസേമ്ഹാ വിയ സമുദയോതി വുത്തോ. നിദാനഞ്ഹി നിച്ഛയേന ദദാതി ഫലമിതി നിദാനം, സമുദയോ പന സുട്ഠു ഉദേതി ഏതസ്മാ ഫലമിതി സമുദയോ. ജാതിനിരോധേനാതി മൂലപച്ചയസ്സ ഉപ്പത്തിഅഭാവേന. പഭവനിരോധേനാതി ആസന്നപച്ചയസ്സ ഉപ്പത്തിഅഭാവേന. ജാതിയേവ ഹി പഭവതി ഏതസ്മാ ദുക്ഖന്തി പഭവോതി വത്തും യുജ്ജതി. ഹേതുനിരോധേനാതി ജനകപച്ചയാഭാവേന. പച്ചയനിരോധേനാതി ഉപത്ഥമ്ഭകപച്ചയാഭാവേന. മൂലപച്ചയോപി ഹി ആസന്നപച്ചയോ ച ജനകപച്ചയോ ഉപത്ഥമ്ഭകപച്ചയോ ച ഹോതിയേവ. ഏതേഹി തിക്ഖവിപസ്സനാക്ഖണേ തദങ്ഗനിരോധോ, മഗ്ഗക്ഖണേ സമുച്ഛേദനിരോധോ വുത്തോ ഹോതി. ഞാണുപ്പാദേനാതി തിക്ഖവിപസ്സനാഞാണസ്സ വാ മഗ്ഗഞാണസ്സ വാ ഉപ്പാദേന. നിരോധുപട്ഠാനേനാതി വിപസ്സനാക്ഖണേ പച്ചക്ഖതോ ഖയനിരോധസ്സ അനുസ്സവവസേന നിരോധസങ്ഖാതസ്സ നിബ്ബാനസ്സ ഉപട്ഠാനേന, മഗ്ഗക്ഖണേ പച്ചക്ഖതോ ച നിബ്ബാനസ്സ ഉപട്ഠാനേന. ഏതേഹി വിസയവിസയിനിയമോവ കതോ ഹോതി, തദങ്ഗസമുച്ഛേദനിരോധോ ച വുത്തോ ഹോതി.

൧൮൨. പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീപദനിദ്ദേസേ രൂപം പരിച്ചജതീതി ആദീനവദസ്സനേന നിരപേക്ഖതായ രൂപക്ഖന്ധം പരിച്ചജതി. പരിച്ചാഗപടിനിസ്സഗ്ഗോതി പരിച്ചാഗട്ഠേന പടിനിസ്സഗ്ഗോതി വുത്തം ഹോതി. ഏതേന പടിനിസ്സഗ്ഗപദസ്സ പരിച്ചാഗട്ഠോ വുത്തോ, തസ്മാ കിലേസാനം പജഹനന്തി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച വുട്ഠാനഗാമിനീ വിപസ്സനാ കിലേസേ തദങ്ഗവസേന പരിച്ചജതി, മഗ്ഗോ സമുച്ഛേദവസേന. രൂപനിരോധേ നിബ്ബാനേ ചിത്തം പക്ഖന്ദതീതി വുട്ഠാനഗാമിനീ തംനിന്നതായ പക്ഖന്ദതി, മഗ്ഗോ ആരമ്മണകരണേന. പക്ഖന്ദനപടിനിസ്സഗ്ഗോതി പക്ഖന്ദനട്ഠേന പടിനിസ്സഗ്ഗോതി വുത്തം ഹോതി. ഏതേന പടിനിസ്സഗ്ഗപദസ്സ പക്ഖന്ദനട്ഠോ വുത്തോ, തസ്മാ ചിത്തസ്സ നിബ്ബാനേ വിസ്സജ്ജനന്തി അത്ഥോ. ചത്താരി സുത്തന്തികവത്ഥൂനി ചതുത്ഥചതുക്കവസേന വേദിതബ്ബാനി. ഇമസ്മിം ചതുക്കേ ജരാമരണേ വത്തബ്ബംഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. സതിപട്ഠാനേസു ച ‘‘കായേ കായാനുപസ്സനാ, ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സനാ’’തി കായചിത്താനം ഏകത്തവോഹാരവസേന ഏകവചനനിദ്ദേസോ കതോ. ‘‘വേദനാസു വേദനാനുപസ്സനാ, ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സനാ’’തി വേദനാധമ്മാനം നാനത്തവോഹാരവസേന ബഹുവചനനിദ്ദേസോ കതോതി വേദിതബ്ബോതി.

ചതുത്ഥചതുക്കനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിട്ഠിതാ ച സതോകാരിഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനാ.

൬. ഞാണരാസിഛക്കനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൮൩. ഇദാനി ഛഹി രാസീഹി ഉദ്ദിട്ഠഞാണേസു ചതുവീസതിസമാധിഞാണനിദ്ദേസേ താവ കായാനുപസ്സനാദീനം തിണ്ണം ചതുക്കാനം വസേന ദ്വാദസന്നം വത്ഥൂനം ഏകേകസ്മിം അസ്സാസവസേന ഏകോ, പസ്സാസവസേന ഏകോതി ദ്വേ ദ്വേ സമാധീതി ദ്വാദസസു വത്ഥൂസു ചതുവീസതി സമാധയോ ഹോന്തി. ഝാനക്ഖണേ തേഹി സമ്പയുത്താനി ചതുവീസതിസമാധിവസേന ഞാണാനി.

ദ്വാസത്തതിവിപസ്സനാഞാണനിദ്ദേസേ ദീഘം അസ്സാസാതി ‘‘ദീഘ’’ന്തിവുത്തഅസ്സാസതോ. കിം വുത്തം ഹോതി? ദീഘം അസ്സാസഹേതു ഝാനം പടിലഭിത്വാ സമാഹിതേന ചിത്തേന വിപസ്സനാക്ഖണേ അനിച്ചതോ അനുപസ്സനട്ഠേന വിപസ്സനാതി വുത്തം ഹോതി. ഏസ നയോ ഉത്തരത്രാപി. തേസംയേവ ദ്വാദസന്നം വത്ഥൂനം ഏകേകസ്മിം അസ്സാസവസേന തിസ്സോ, പസ്സാസവസേന തിസ്സോതി ഛ ഛ അനുപസ്സനാതി ദ്വാദസസു വത്ഥൂസു ദ്വാസത്തതി അനുപസ്സനാ ഹോന്തി. താ ഏവ ദ്വാസത്തതി അനുപസ്സനാ ദ്വാസത്തതിവിപസ്സനാവസേന ഞാണാനി.

നിബ്ബിദാഞാണനിദ്ദേസേ അനിച്ചാനുപസ്സീ അസ്സസന്തി അനിച്ചാനുപസ്സീ ഹുത്വാ അസ്സസന്തോ, അനിച്ചാനുപസ്സീ ഹുത്വാ വത്തേന്തോതി അത്ഥോ. ‘‘അസ്സസ’’ന്തി ച ഇദം വചനം ഹേതുഅത്ഥേ ദട്ഠബ്ബം. യഥാഭൂതം ജാനാതി പസ്സതീതി നിബ്ബിദാഞാണന്തി കലാപസമ്മസനതോ പട്ഠായ യാവ ഭങ്ഗാനുപസ്സനാ പവത്തവിപസ്സനാഞാണേന സങ്ഖാരാനം യഥാസഭാവം ജാനാതി, ചക്ഖുനാ ദിട്ഠമിവ ച തേനേവ ഞാണചക്ഖുനാ പസ്സതി. തസ്മാ നിബ്ബിദാഞാണം നാമാതി അത്ഥോ, സങ്ഖാരേസു നിബ്ബിന്ദഞാണം നാമാതി വുത്തം ഹോതി. ഉപരി ഭയതൂപട്ഠാനാദീനം മുഞ്ചിതുകമ്യതാദീനഞ്ച ഞാണാനം വിസും ആഗതത്താ ഇധ യഥാവുത്താനേവ വിപസ്സനാഞാണാനി നിബ്ബിദാഞാണാനീതി വേദിതബ്ബാനി.

നിബ്ബിദാനുലോമഞാണനിദ്ദേസേ അനിച്ചാനുപസ്സീ അസ്സസന്തി അനിച്ചാനുപസ്സിനോ അസ്സസന്തസ്സ. സാമിഅത്ഥേ പച്ചത്തവചനം. ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാതിവചനേനേവ ഭയതുപട്ഠാനആദീനവാനുപസ്സനാനിബ്ബിദാനുപസ്സനാഞാണാനി വുത്താനി ഹോന്തി തിണ്ണം ഏകലക്ഖണത്താ. ഇമാനി തീണി ഞാണാനി അനന്തരാ വുത്താനം നിബ്ബിദാഞാണാനം അനുകൂലഭാവേന അനുലോമതോ നിബ്ബിദാനുലോമഞാണാനീതി വുത്താനി.

നിബ്ബിദാപടിപ്പസ്സദ്ധിഞാണനിദ്ദേസേ അനിച്ചാനുപസ്സീ അസ്സസന്തി അനന്തരസദിസമേവ. പടിസങ്ഖാ സന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാതിവചനേനേവ മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാനുപസ്സനാസങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണാനി വുത്താനി ഹോന്തി തിണ്ണം ഏകലക്ഖണത്താ. ‘‘പടിസങ്ഖാ സന്തിട്ഠനാ’’തിവചനേനേവ അനുലോമഞാണമഗ്ഗഞാണാനിപി ഗഹിതാനി ഹോന്തി. സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണഅനുലോമഞാണാനിപി ഹി നിബ്ബിദായ സിഖാപ്പത്തത്താ നിബ്ബിദാജനനബ്യാപാരപ്പഹാനേന നിബ്ബിദാപടിപ്പസ്സദ്ധിഞാണാനി നാമ ഹോന്തി. മഗ്ഗഞാണം പന നിബ്ബിദാപടിപ്പസ്സദ്ധന്തേ ഉപ്പജ്ജനതോ നിബ്ബിദാപടിപ്പസ്സദ്ധിഞാണം നാമ ഹോതീതി അതിവിയ യുജ്ജതീതി. നിബ്ബിദാനുലോമഞാണേസു വിയ ആദിഭൂതം മുഞ്ചിതുകമ്യതാഞാണം അഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘പടിസങ്ഖാ സന്തിട്ഠനാ’’തി അന്തേ ഞാണദ്വയഗ്ഗഹണം മഗ്ഗഞാണസങ്ഗഹണത്ഥം. മുഞ്ചിതുകമ്യതാതി ഹി വുത്തേ അനുലോമഞാണം സങ്ഗയ്ഹതി, ന മഗ്ഗഞാണം. മഗ്ഗഞാണഞ്ഹി മുഞ്ചിതുകമ്യതാ നാമ ന ഹോതി, കിച്ചസിദ്ധിയം സന്തിട്ഠനതോ പന സന്തിട്ഠനാ നാമ ഹോതി. അട്ഠകഥായമ്പി ച ‘‘ഫുസനാതി അപ്പനാ’’തി വുത്തം. ഇദഞ്ച മഗ്ഗഞാണം നിബ്ബാനേ അപ്പനാതി കത്വാ സന്തിട്ഠനാ നാമ ഹോതീതി ‘‘സന്തിട്ഠനാ’’തിവചനേന മഗ്ഗഞാണമ്പി സങ്ഗയ്ഹതി. നിബ്ബിദാനുലോമഞാണാനിപി അത്ഥതോ നിബ്ബിദാഞാണാനേവ ഹോന്തീതി താനിപി നിബ്ബിദാഞാണേഹി സങ്ഗഹേത്വാ നിബ്ബിദാപടിപ്പസ്സദ്ധിഞാണാനീതി നിബ്ബിദാഗഹണമേവ കതം, ന നിബ്ബിദാനുലോമഗ്ഗഹണം. തീസുപി ചേതേസു ഞാണട്ഠകനിദ്ദേസേസു ചതുത്ഥസ്സ ധമ്മാനുപസ്സനാചതുക്കസ്സ വസേന വുത്താനം ചതുന്നം വത്ഥൂനം ഏകേകസ്മിം അസ്സാസവസേന ഏകം, പസ്സാസവസേന ഏകന്തി ദ്വേ ദ്വേ ഞാണാനീതി ചതൂസു വത്ഥൂസു അട്ഠ ഞാണാനി ഹോന്തി.

വിമുത്തിസുഖഞാണനിദ്ദേസേ പഹീനത്താതി പഹാനം ദസ്സേത്വാ തസ്സ പഹാനസ്സ സമുച്ഛേദപ്പഹാനത്തം ദസ്സേന്തോ സമുച്ഛിന്നത്താതി ആഹ. വിമുത്തിസുഖേ ഞാണന്തി ഫലവിമുത്തിസുഖസമ്പയുത്തഞാണഞ്ച ഫലവിമുത്തിസുഖാരമ്മണപച്ചവേക്ഖണഞാണഞ്ച. അനുസയവത്ഥുസ്സ കിലേസസ്സ പഹാനേന പരിയുട്ഠാനദുച്ചരിതവത്ഥുപ്പഹാനം ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം പുന അനുസയാനം പഹാനം വുത്തം. ഏകവീസതിഫലഞാണം സന്ധായ പഹീനകിലേസഗണനായപി ഞാണഗണനാ കതാ ഹോതി, പച്ചവേക്ഖണഞാണഞ്ച സന്ധായ പഹീനകിലേസപച്ചവേക്ഖണഗണനായ ഫലപച്ചവേക്ഖണഞാണഗണനാ കതാ ഹോതീതി.

ഞാണരാസിഛക്കനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സദ്ധമ്മപ്പകാസിനിയാ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗട്ഠകഥായ

ആനാപാനസ്സതികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ഇന്ദ്രിയകഥാ

൧. പഠമസുത്തന്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൮൪. ഇദാനി ആനാപാനസ്സതികഥാനന്തരം കഥിതായ ഇന്ദ്രിയകഥായ അപുബ്ബത്ഥാനുവണ്ണനാ അനുപ്പത്താ. അയഞ്ഹി ഇന്ദ്രിയകഥാ ആനാപാനസ്സതിഭാവനായ ഉപകാരകാനം ഇന്ദ്രിയാനം അഭാവേ ആനാപാനസ്സതിഭാവനായ അഭാവതോ തദുപകാരകാനം ഇന്ദ്രിയാനം വിസോധനാദിവിധിദസ്സനത്ഥം ആനാപാനസ്സതികഥാനന്തരം കഥിതാതി തഞ്ച കഥേതബ്ബം ഇന്ദ്രിയകഥം അത്തനാ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുതം വിഞ്ഞാതാധിപ്പായസുത്തന്തികദേസനം പുബ്ബങ്ഗമം കത്വാ തദത്ഥപ്പകാസനവസേന കഥേതുകാമോ പഠമം താവ ഏവം മേ സുതന്തിആദിമാഹ.

തത്ഥ ഏവന്തി നിപാതപദം. മേതിആദീനി നാമപദാനി. വിഹരതീതി ഏത്ഥ വി-ഇതി ഉപസഗ്ഗപദം, ഹരതീതി ആഖ്യാതപദന്തി ഇമിനാ താവ നയേന പദവിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ.

അത്ഥതോ പന ഉപമൂപദേസഗരഹപസംസനാകാരവചനഗ്ഗഹണേസു ഏവം-സദ്ദോ ദിസ്സതി നിദസ്സനത്ഥേ ച അവധാരണത്ഥേ ച. ഇധ പന ഏവംസദ്ദോ ആകാരത്ഥേ നിദസ്സനത്ഥേ ച വിഞ്ഞുജനേന പവുത്തോ, തഥേവ അവധാരണത്ഥേ ച.

തത്ഥ ആകാരത്ഥേന ഏവംസദ്ദേന ഏതമത്ഥം ദീപേതി – നാനാനയനിപുണമനേകജ്ഝാസയസമുട്ഠാനം അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നം വിവിധപാടിഹാരിയം ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധഗമ്ഭീരം സബ്ബസത്താനം സകസകഭാസാനുരൂപതോ സോതപഥമാഗച്ഛന്തം തസ്സ ഭഗവതോ വചനം സബ്ബപ്പകാരേന കോ സമത്ഥോ വിഞ്ഞാതും, സബ്ബഥാമേന പന സോതുകാമതം ജനേത്വാപി ഏവം മേ സുതം, മയാപി ഏകേനാകാരേന സുതന്തി.

നിദസ്സനത്ഥേന ‘‘നാഹം സയമ്ഭൂ, ന മയാ ഇദം സച്ഛികത’’ന്തി അത്താനം പരിമോചേന്തോ ‘‘ഏവം മേ സുതം, മയാപി ഏവം സുത’’ന്തി ഇദാനി വത്തബ്ബം സകലം സുത്തം നിദസ്സേതി.

അവധാരണത്ഥേന ഥേരോ സാരിപുത്തോ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം മഹാപഞ്ഞാനം യദിദം സാരിപുത്തോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൮൮-൧൮൯), ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകപുഗ്ഗലമ്പി സമനുപസ്സാമി, യോ ഏവം തഥാഗതേന അനുത്തരം ധമ്മചക്കം പവത്തിതം സമ്മദേവ അനുപ്പവത്തേതി യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, സാരിപുത്തോ. സാരിപുത്തോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അനുത്തരം ധമ്മചക്കം പവത്തിതം സമ്മദേവ അനുപ്പവത്തേതീ’’തിഏവമാദിനാ (അ. നി. ൧.൧൮൭) നയേന ഭഗവതാ പസത്ഥഭാവാനുരൂപം അത്തനോ ധാരണബലം ദസ്സേന്തോ സത്താനം സോതുകാമതം ജനേതി ‘‘ഏവം മേ സുതം, തഞ്ച ഖോ അത്ഥതോ വാ ബ്യഞ്ജനതോ വാ അനൂനമനധികം, ഏവമേവ, ന അഞ്ഞഥാ ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി.

മേസദ്ദോ കരണസമ്പദാനസാമിഅത്ഥേസു ദിസ്സതി. ഇധ പന ‘‘മയാ സുതം, മമ സുത’’ന്തി ച അത്ഥദ്വയേ യുജ്ജതി.

സുതന്തി അയംസദ്ദോ സഉപസഗ്ഗോ അനുപസഗ്ഗോ ച വിസ്സുതഗമനകിലിന്നഉപചിതഅനുയോഗസോതവിഞ്ഞേയ്യേസു ദിസ്സതി വിഞ്ഞാതേപി ച സോതദ്വാരാനുസാരേന. ഇധ പനസ്സ സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപധാരിതന്തി വാ ഉപധാരണന്തി വാ അത്ഥോ. മേ-സദ്ദസ്സ ഹി മയാതിഅത്ഥേ സതി ‘‘ഏവം മയാ സുതം സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപധാരിത’’ന്തി യുജ്ജതി, മമാതിഅത്ഥേ സതി ‘‘ഏവം മമ സുതം സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപധാരണ’’ന്തി യുജ്ജതി.

അപിച ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തി അത്തനാ ഉപ്പാദിതഭാവം അപ്പടിജാനന്തോ പുരിമസവനം വിവരന്തോ ‘‘സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതമിദം മയാ തസ്സ ഭഗവതോ ചതുവേസാരജ്ജവിസാരദസ്സ ദസബലധരസ്സ ആസഭട്ഠാനട്ഠായിനോ സീഹനാദനാദിനോ സബ്ബസത്തുത്തമസ്സ ധമ്മിസ്സരസ്സ ധമ്മരാജസ്സ ധമ്മാധിപതിനോ ധമ്മദീപസ്സ ധമ്മസരണസ്സ സദ്ധമ്മവരചക്കവത്തിനോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ വചനം, ന ഏത്ഥ അത്ഥേ വാ ധമ്മേ വാ പദേ വാ ബ്യഞ്ജനേ വാ കങ്ഖാ വാ വിമതി വാ കാതബ്ബാ’’തി ഇമസ്മിം ധമ്മേ അസ്സദ്ധിയം വിനാസേതി, സദ്ധാസമ്പദം ഉപ്പാദേതീതി. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘വിനാസയതി അസ്സദ്ധം, സദ്ധം വഡ്ഢേതി സാസനേ;

ഏവം മേ സുതമിച്ചേവം, വദം ഗോതമസാവകോ’’തി.

ഏകന്തി ഗണനപരിച്ഛേദനിദ്ദേസോ. സമയന്തി പരിച്ഛിന്നനിദ്ദേസോ. ഏകം സമയന്തി അനിയമിതപരിദീപനം. തത്ഥ സമയസദ്ദോ –

സമവായേ ഖണേ കാലേ, സമൂഹേ ഹേതുദിട്ഠിസു;

പടിലാഭേ പഹാനേ ച, പടിവേധേ ച ദിസ്സതി.

ഇധ പനസ്സ കാലോ അത്ഥോ. തേന സംവച്ഛരഉതുമാസദ്ധമാസരത്തിന്ദിവപുബ്ബണ്ഹമജ്ഝന്ഹികസായന്ഹപഠമ- മജ്ഝിമപച്ഛിമയാമമുഹുത്താദീസു കാലപ്പഭേദഭൂതേസു സമയേസു ഏകം സമയന്തി ദീപേതി.

തത്ഥ കിഞ്ചാപി ഏതേസു സംവച്ഛരാദീസു സമയേസു യം യം സുത്തം യമ്ഹി യമ്ഹി സംവച്ഛരേ ഉതുമ്ഹി മാസേ പക്ഖേ രത്തിഭാഗേ ദിവസഭാഗേ വാ വുത്തം, സബ്ബം തം ഥേരസ്സ സുവിദിതം സുവവത്ഥാപിതം പഞ്ഞായ. യസ്മാ പന ‘‘ഏവം മേ സുതം അസുകസംവച്ഛരേ അസുകഉതുമ്ഹി അസുകമാസേ അസുകപക്ഖേ അസുകരത്തിഭാഗേ അസുകദിവസഭാഗേ വാ’’തി ഏവം വുത്തേ ന സക്കാ സുഖേന ധാരേതും വാ ഉദ്ദിസിതും വാ ഉദ്ദിസാപേതും വാ, ബഹു ച വത്തബ്ബം ഹോതി, തസ്മാ ഏകേനേവ പദേന തമത്ഥം സമോധാനേത്വാ ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി ആഹ.

യേ വാ ഇമേ ഗബ്ഭോക്കന്തിസമയോ ജാതിസമയോ സംവേഗസമയോ അഭിനിക്ഖമനസമയോ ദുക്കരകാരികസമയോ മാരവിജയസമയോ അഭിസമ്ബോധിസമയോ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരസമയോ ദേസനാസമയോ പരിനിബ്ബാനസമയോതിഏവമാദയോ ഭഗവതോ ദേവമനുസ്സേസു അതിവിയ പകാസാ അനേകകാലപ്പഭേദാ ഏവ സമയാ, തേസു സമയേസു ദേസനാസമയസങ്ഖാതം ഏകം സമയന്തി ദീപേതി. യോ ചായം ഞാണകരുണാകിച്ചസമയേസു കരുണാകിച്ചസമയോ, അത്തഹിതപരഹിതപടിപത്തിസമയേസു പരഹിതപടിപത്തിസമയോ, സന്നിപതിതാനം കരണീയദ്വയസമയേസു ധമ്മികഥാസമയോ, ദേസനാപടിപത്തിസമയേസു ദേസനാസമയോ, തേസുപി സമയേസു അഞ്ഞതരം സമയം സന്ധായ ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി ആഹ.

യസ്മാ പന ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി അച്ചന്തസംയോഗത്ഥോ സമ്ഭവതി. യഞ്ഹി സമയം ഭഗവാ ഇമം അഞ്ഞം വാ സുത്തന്തം ദേസേസി, അച്ചന്തമേവ തം സമയം കരുണാവിഹാരേന വിഹാസി, തസ്മാ തദത്ഥജോതനത്ഥം ഇധ ഉപയോഗവചനനിദ്ദേസോ കതോതി.

തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘തം തം അത്ഥമപേക്ഖിത്വാ, ഭുമ്മേന കരണേന ച;

അഞ്ഞത്ര സമയോ വുത്തോ, ഉപയോഗേന സോ ഇധാ’’തി.

പോരാണാ പന വണ്ണയന്തി – ‘‘തസ്മിം സമയേ’’തി വാ ‘‘തേന സമയേനാ’’തി വാ ‘‘തം സമയ’’ന്തി വാ അഭിലാപമത്തഭേദോ ഏസ, സബ്ബത്ഥ ഭുമ്മമേവത്ഥോതി. തസ്മാ ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി വുത്തേപി ‘‘ഏകസ്മിം സമയേ’’തി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഭഗവാതി ഗരു. ഗരുഞ്ഹി ലോകേ ‘‘ഭഗവാ’’തി വദന്തി. അയഞ്ച സബ്ബഗുണവിസിട്ഠതായ സബ്ബസത്താനം ഗരു, തസ്മാ ‘‘ഭഗവാ’’തി വേദിതബ്ബോ. പോരാണേഹിപി വുത്തം –

‘‘ഭഗവാതി വചനം സേട്ഠം, ഭഗവാതി വചനമുത്തമം;

ഗരു ഗാരവയുത്തോ സോ, ഭഗവാ തേന വുച്ചതീ’’തി.

അപിച –

‘‘ഭാഗ്യവാ ഭഗ്ഗവാ യുത്തോ, ഭഗേഹി ച വിഭത്തവാ;

ഭത്തവാ വന്തഗമനോ, ഭവേസു ഭഗവാ തതോ’’തി. –

ഇമിസ്സാപി ഗാഥായ വസേന അസ്സ പദസ്സ വിത്ഥാരതോ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. സോ ച വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ബുദ്ധാനുസ്സതിനിദ്ദേസേ (വിസുദ്ധി. ൧.൧൨൩ ആദയോ) വുത്തോയേവ.

ഏത്താവതാ ചേത്ഥ ഏവന്തി വചനേന ദേസനാസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി, മേ സുതന്തി സാവകസമ്പത്തിം, ഏകം സമയന്തി കാലസമ്പത്തിം, ഭഗവാതി ദേസകസമ്പത്തിം.

സാവത്ഥിയന്തി ഏത്ഥ ച സവത്ഥസ്സ ഇസിനോ നിവാസട്ഠാനഭൂതാ നഗരീ സാവത്ഥീ, യഥാ കാകന്ദീ മാകന്ദീതി ഏവം താവ അക്ഖരചിന്തകാ. അട്ഠകഥാചരിയാ പന ഭണന്തി – യം കിഞ്ചി മനുസ്സാനം ഉപഭോഗപരിഭോഗം സബ്ബമേത്ഥ അത്ഥീതി സാവത്ഥീ, സത്ഥസമായോഗേ ച കിം ഭണ്ഡമത്ഥീതി പുച്ഛിതേ സബ്ബമത്ഥീതിപി വചനമുപാദായ സാവത്ഥീ.

‘‘സബ്ബദാ സബ്ബൂപകരണം, സാവത്ഥിയം സമോഹിതം;

തസ്മാ സബ്ബമുപാദായ, സാവത്ഥീതി പവുച്ചതീ’’തി. –

തസ്സം സാവത്ഥിയം. സമീപത്ഥേ ഭുമ്മവചനം. വിഹരതീതി അവിസേസേന ഇരിയാപഥദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയവിഹാരേസു അഞ്ഞതരവിഹാരസമങ്ഗിപരിദീപനമേതം, ഇധ പന ഠാനഗമനാസനസയനപ്പഭേദേസു ഇരിയാപഥേസു അഞ്ഞതരഇരിയാപഥസമായോഗപരിദീപനം. തേന ഠിതോപി ഗച്ഛന്തോപി നിസിന്നോപി സയാനോപി ഭഗവാ ‘‘വിഹരതി’’ച്ചേവ വേദിതബ്ബോ. സോ ഹി ഭഗവാ ഏകം ഇരിയാപഥബാധനം അഞ്ഞേന ഇരിയാപഥേന വിച്ഛിന്ദിത്വാ അപരിപതന്തമത്തഭാവം ഹരതി പവത്തേതി, തസ്മാ ‘‘വിഹരതീ’’തി വുച്ചതി.

ജേതവനേതി ഏത്ഥ അത്തനോ പച്ചത്ഥികജനം ജിനാതീതി ജേതോ, രഞ്ഞോ വാ അത്തനോ പച്ചത്ഥികജനേ ജിതേ ജാതോതി ജേതോ, മങ്ഗലകമ്യതായ വാ തസ്സ ഏവംനാമമേവ കതന്തി ജേതോ, വനയതീതി വനം, അത്തസമ്പദായ സത്താനം ഭത്തിം കാരേതി, അത്തനി സിനേഹം ഉപ്പാദേതീതി അത്ഥോ. വനുതേ ഇതി വാ വനം, നാനാവിധകുസുമഗന്ധസമ്മോദമത്തകോകിലാദിവിഹങ്ഗാഭിരുതേഹി മന്ദമാരുതചലിതരുക്ഖസാഖാവിടപപല്ലവപലാസേഹി ‘‘ഏഥ മം പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി പാണിനോ യാചതി വിയാതി അത്ഥോ. ജേതസ്സ വനം ജേതവനം. തഞ്ഹി ജേതേന രാജകുമാരേന രോപിതം സംവദ്ധിതം പരിപാലിതം, സോ ച തസ്സ സാമീ അഹോസി, തസ്മാ ജേതവനന്തി വുച്ചതി. തസ്മിം ജേതവനേ. വനഞ്ച നാമ രോപിമം സയംജാതന്തി ദുവിധം. ഇദഞ്ച വേളുവനാദീനി ച രോപിമാനി, അന്ധവനമഹാവനാദീനി സയംജാതാനി.

അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേതി സുദത്തോ നാമ സോ ഗഹപതി മാതാപിതൂഹി കതനാമവസേന. സബ്ബകാമസമിദ്ധതായ പന വിഗതമച്ഛേരതായ കരുണാദിഗുണസമങ്ഗിതായ ച നിച്ചകാലം അനാഥാനം പിണ്ഡമദാസി, തേന അനാഥപിണ്ഡികോതി സങ്ഖം ഗതോ. ആരമന്തി ഏത്ഥ പാണിനോ, വിസേസേന വാ പബ്ബജിതാതി ആരാമോ, തസ്സ പുപ്ഫഫലാദിസോഭായ നാതിദൂരനച്ചാസന്നതാദിപഞ്ചവിധസേനാസനങ്ഗസമ്പത്തിയാ ച തതോ തതോ ആഗമ്മ രമന്തി അഭിരമന്തി, അനുക്കണ്ഠിതാ ഹുത്വാ നിവസന്തീതി അത്ഥോ. വുത്തപ്പകാരായ വാ സമ്പത്തിയാ തത്ഥ തത്ഥ ഗതേപി അത്തനോ അബ്ഭന്തരം ആനേത്വാ രമാപേതീതി ആരാമോ. സോ ഹി അനാഥപിണ്ഡികേന ഗഹപതിനാ ജേതസ്സ രാജകുമാരസ്സ ഹത്ഥതോ അട്ഠാരസഹി ഹിരഞ്ഞകോടീഹി കോടിസന്ഥരേന കീണിത്വാ അട്ഠാരസഹി ഹിരഞ്ഞകോടീഹി സേനാസനാനി കാരാപേത്വാ അട്ഠാരസഹി ഹിരഞ്ഞകോടീഹി വിഹാരമഹം നിട്ഠാപേത്വാ ഏവം ചതുപഞ്ഞാസഹിരഞ്ഞകോടിപരിച്ചാഗേന ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ നിയ്യാദിതോ, തസ്മാ ‘‘അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമോ’’തി വുച്ചതി. തസ്മിം അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ.

ഏത്ഥ ച ‘‘ജേതവനേ’’തിവചനം പുരിമസാമിപരികിത്തനം, ‘‘അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ’’തി പച്ഛിമസാമിപരികിത്തനം. കിമേതേസം പരികിത്തനേ പയോജനന്തി? പുഞ്ഞകാമാനം ദിട്ഠാനുഗതിആപജ്ജനം. തത്ഥ ഹി ദ്വാരകോട്ഠകപാസാദമാപനേ ഭൂമിവിക്കയലദ്ധാ അട്ഠാരസ ഹിരഞ്ഞകോടിയോ അനേകകോടിഅഗ്ഘനകാ രുക്ഖാ ച ജേതസ്സ പരിച്ചാഗോ, ചതുപഞ്ഞാസ ഹിരഞ്ഞകോടിയോ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ. ഇതി തേസം പരികിത്തനേന ഏവം പുഞ്ഞകാമാ പുഞ്ഞാനി കരോന്തീതി ദസ്സേന്തോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ അഞ്ഞേപി പുഞ്ഞകാമേ തേസം ദിട്ഠാനുഗതിആപജ്ജനേ നിയോജേതി.

തത്ഥ സിയാ – യദി താവ ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി, ‘‘ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ’’തി ന വത്തബ്ബം. അഥ തത്ഥ വിഹരതി, ‘‘സാവത്ഥിയ’’ന്തി ന വത്തബ്ബം. ന ഹി സക്കാ ഉഭയത്ഥ ഏകം സമയം വിഹരിതുന്തി. ന ഖോ പനേതം ഏവം ദട്ഠബ്ബം, നനു അവോചുമ്ഹ ‘‘സമീപത്ഥേ ഭുമ്മവചന’’ന്തി. തസ്മാ യഥാ ഗങ്ഗായമുനാദീനം സമീപേ ഗോയൂഥാനി ചരന്താനി ‘‘ഗങ്ഗായ ചരന്തി, യമുനായ ചരന്തീ’’തി വുച്ചന്തി, ഏവമിധാപി യദിദം സാവത്ഥിയാ സമീപേ ജേതവനം അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമോ, തത്ഥ വിഹരന്തോ വുച്ചതി ‘‘സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ’’തി. ഗോചരഗാമനിദസ്സനത്ഥം ഹിസ്സ സാവത്ഥിവചനം, പബ്ബജിതാനുരൂപനിവാസട്ഠാനനിദസ്സനത്ഥം സേസവചനം.

തത്ഥ സാവത്ഥികിത്തനേന ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഭഗവതോ ഗഹട്ഠാനുഗ്ഗഹകരണം ദസ്സേതി, ജേതവനാദികിത്തനേന പബ്ബജിതാനുഗ്ഗഹകരണം. തഥാ പുരിമേന പച്ചയഗ്ഗഹണതോ അത്തകിലമഥാനുയോഗവിവജ്ജനം, പച്ഛിമേന വത്ഥുകാമപ്പഹാനതോ കാമസുഖല്ലികാനുയോഗവിവജ്ജനൂപായം. അഥ വാ പുരിമേന ച ധമ്മദേസനാഭിയോഗം, പച്ഛിമേന വിവേകാധിമുത്തിം. പുരിമേന കരുണായ ഉപഗമനം, പച്ഛിമേന പഞ്ഞായ അപഗമനം. പുരിമേന സത്താനം ഹിതസുഖനിപ്ഫാദനാധിമുത്തതം, പച്ഛിമേന പരഹിതസുഖകരണേ നിരുപലേപതം. പുരിമേന ധമ്മികസുഖാപരിച്ചാഗനിമിത്തം ഫാസുവിഹാരം, പച്ഛിമേന ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാനുയോഗനിമിത്തം. പുരിമേന മനുസ്സാനം ഉപകാരബഹുലതം, പച്ഛിമേന ദേവാനം. പുരിമേന ലോകേ ജാതസ്സ ലോകേ സംവദ്ധഭാവം, പച്ഛിമേന ലോകേന അനുപലിത്തതം. പുരിമേന ‘‘ഏകപുഗ്ഗലോ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ ഉപ്പജ്ജമാനോ ഉപ്പജ്ജതി ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാനം. കതമോ ഏകപുഗ്ഗലോ? തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൭൦) വചനതോ യദത്ഥം ഭഗവാ ഉപ്പന്നോ, തദത്ഥപരിദീപനം, പച്ഛിമേന യത്ഥ ഉപ്പന്നോ, തദനുരൂപവിഹാരപരിദീപനം. ഭഗവാ ഹി പഠമം ലുമ്ബിനിവനേ, ദുതിയം ബോധിമണ്ഡേതി ലോകിയലോകുത്തരസ്സ ഉപ്പത്തിയാ വനേയേവ ഉപ്പന്നോ, തേനസ്സ വനേയേവ വിഹാരം ദസ്സേതീതി ഏവമാദിനാ നയേനേത്ഥ അത്ഥയോജനാ വേദിതബ്ബാ.

തത്രാതി ദേസകാലപരിദീപനം. തഞ്ഹി യം സമയം വിഹരതി, തത്ര സമയേ, യസ്മിഞ്ച ജേതവനേ വിഹരതി, തത്ര ജേതവനേതി ദീപേതി. ഭാസിതബ്ബയുത്തേ വാ ദേസകാലേ ദീപേതി. ന ഹി ഭഗവാ അയുത്തേ ദേസേ കാലേ വാ ധമ്മം ദേസേതി. ‘‘അകാലോ ഖോ താവ ബാഹിയാ’’തിആദി (ഉദാ. ൧൦) ചേത്ഥ സാധകം. ഖോതി പദപൂരണമത്തേ അവധാരണത്ഥേ ആദികാലത്ഥേ വാ നിപാതോ. ഭഗവാതി ലോകഗരുദീപനം. ഭിക്ഖൂതി കഥാസവനയുത്തപുഗ്ഗലവചനം. അപിചേത്ഥ ‘‘ഭിക്ഖകോതി ഭിക്ഖു, ഭിക്ഖാചരിയം അജ്ഝുപഗതോതി ഭിക്ഖൂ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൫൧൦; പാരാ. ൪൫) നയേന വചനത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ആമന്തേസീതി ആലപി അഭാസി സമ്ബോധേസി, അയമേത്ഥ അത്ഥോ. അഞ്ഞത്ര പന ഞാപനേപി പക്കോസനേപി. ഭിക്ഖവോതി ആമന്തനാകാരദീപനം. തേന തേസം ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖനസീലതാഭിക്ഖനധമ്മതാഭിക്ഖനേസാധുകാരിതാദിഗുണയോഗസിദ്ധേന വചനേന ഹീനാധികജനസേവിതം വുത്തിം പകാസേന്തോ ഉദ്ധതദീനഭാവനിഗ്ഗഹം കരോതി. ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി ഇമിനാ ച കരുണാവിപ്ഫാരസോമ്മഹദയനയനനിപാതപുബ്ബങ്ഗമേന വചനേന തേ അത്തനോ മുഖാഭിമുഖേ കരോന്തോ തേനേവ കഥേതുകമ്യതാദീപകേന വചനേന നേസം സോതുകമ്യതം ജനേതി. തേനേവ ച സമ്ബോധനത്ഥേന വചനേന സാധുകസവനമനസികാരേപി തേ നിയോജേതി. സാധുകസവനമനസികാരായത്താ ഹി സാസനസമ്പത്തി.

അപരേസു ദേവമനുസ്സേസു വിജ്ജമാനേസു കസ്മാ ഭിക്ഖൂയേവ ആമന്തേസീതി ചേ? ജേട്ഠസേട്ഠാസന്നസദാസന്നിഹിതഭാജനഭാവതോ. സബ്ബപരിസസാധാരണാ ഹി ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാ. പരിസായ ച ജേട്ഠാ ഭിക്ഖൂ പഠമുപ്പന്നത്താ, സേട്ഠാ അനഗാരിയഭാവം ആദിം കത്വാ സത്ഥു ചരിയാനുവിധായകത്താ സകലസാസനപടിഗ്ഗാഹകത്താ ച, ആസന്നാ തത്ഥ നിസിന്നേസു സത്ഥുസന്നികത്താ, സദാസന്നിഹിതാ സത്ഥുസന്തികാവചരത്താ, ധമ്മദേസനായ ച തേ ഏവ ഭാജനം യഥാനുസിട്ഠം പടിപത്തിസബ്ഭാവതോ.

തത്ഥ സിയാ – കിമത്ഥം പന ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേന്തോ പഠമം ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി, ന ധമ്മമേവ ദേസേസീതി? സതിജനനത്ഥം. പരിസായ ഹി ഭിക്ഖൂ അഞ്ഞം ചിന്തേന്താപി വിക്ഖിത്തചിത്താപി ധമ്മം പച്ചവേക്ഖന്താപി കമ്മട്ഠാനം മനസികരോന്താപി നിസിന്നാ ഹോന്തി, തേ അനാമന്തേത്വാ ധമ്മേ ദേസിയമാനേ ‘‘അയം ദേസനാ കിംനിദാനാ കിംപച്ചയാ കതമായ അത്ഥുപ്പത്തിയാ ദേസിതാ’’തി സല്ലക്ഖേതും അസക്കോന്താ വിക്ഖേപം ആപജ്ജേയ്യും, ദുഗ്ഗഹിതം വാ ഗണ്ഹേയ്യും. തേന തേസം സതിജനനത്ഥം ഭഗവാ പഠമം ആമന്തേത്വാ പച്ഛാ ധമ്മം ദേസേതി.

ഭദന്തേതി ഗാരവവചനമേതം, സത്ഥുനോ പടിവചനദാനം വാ. അപിചേത്ഥ ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി വദമാനോ ഭഗവാ തേ ഭിക്ഖൂ ആലപതി, ‘‘ഭദന്തേ’’തി വദമാനാ തേ ഭഗവന്തം പച്ചാലപന്തി. തഥാ ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി ഭഗവാ ആഭാസതി, ‘‘ഭദന്തേ’’തി തേ പച്ചാഭാസന്തി. ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി പടിവചനം ദാപേതി, ഭദന്തേതി പടിവചനം ദേന്തി. തേ ഭിക്ഖൂതി യേ ഭഗവാ ആമന്തേസി. ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസുന്തി ഭഗവതോ ആമന്തനം പടിഅസ്സോസും, അഭിമുഖാ ഹുത്വാ സുണിംസു സമ്പടിച്ഛിംസു പടിഗ്ഗഹേസുന്തി അത്ഥോ. ഭഗവാ ഏതദവോചാതി ഭഗവാ ഏതം ഇദാനി വത്തബ്ബം സകലസുത്തം അവോച.

ഏത്താവതാ ച യം ആയസ്മതാ സാരിപുത്തേന കമലകുവലയുജ്ജലവിമലസാദുരസസലിലായ പോക്ഖരണിയാ സുഖാവതരണത്ഥം നിമ്മലസിലാതലരചനവിലാസസോപാനം വിപ്പകിണ്ണമുത്താജാലസദിസവാലികാകിണ്ണപണ്ഡരഭൂമിഭാഗം തിത്ഥം വിയ, സുവിഭത്തഭിത്തിവിചിത്രവേദികാപരിക്ഖിത്തസ്സ നക്ഖത്തപഥം ഫുസിതുകാമതായ വിയ, വിജമ്ഭിതസമുസ്സയസ്സ പാസാദവരസ്സ സുഖാരോഹണത്ഥം ദന്തമയസണ്ഹമുദുഫലകകഞ്ചനലതാവിനദ്ധമണിഗണപ്പഭാസമുദയുജ്ജലസോഭം സോപാനം വിയ, സുവണ്ണവലയനൂപുരാദിസങ്ഘട്ടനസദ്ദസമ്മിസ്സിതകഥിതഹസിതമധുരസ്സരഗേഹജനവിചരിതസ്സ ഉളാരിസ്സരിയവിഭവസോഭിതസ്സ മഹാഘരസ്സ സുഖപ്പവേസനത്ഥം സുവണ്ണരജതമണിമുത്താപവാളാദിജുതിവിസദവിജ്ജോതിതസുപ്പതിട്ഠിതവിസാലദ്വാരകവാടം മഹാദ്വാരം വിയ അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നസ്സ ബുദ്ധാനം ദേസനാഞാണഗമ്ഭീരഭാവസംസൂചകസ്സ ഇമസ്സ സുത്തസ്സ സുഖാവഗാഹണത്ഥം കാലദേസദേസകപരിസാപദേസപടിമണ്ഡിതം നിദാനം ഭാസിതം, തസ്സ അത്ഥവണ്ണനാ സമത്താ.

സുത്തന്തേ പഞ്ചാതി ഗണനപരിച്ഛേദോ. ഇമാനി ഇന്ദ്രിയാനീതി പരിച്ഛിന്നധമ്മനിദസ്സനം. ഇന്ദ്രിയട്ഠോ ഹേട്ഠാ വുത്തോ.

൧൮൫. ഇദാനി ഇമം സുത്തന്തം ദസ്സേത്വാ ഇമസ്മിം സുത്തന്തേ വുത്താനം ഇന്ദ്രിയാനം വിസുദ്ധിഭാവനാവിധാനം ഭാവിതത്തം പടിപ്പസ്സദ്ധിഞ്ച ദസ്സേതുകാമോ ഇമാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനീതിആദിമാഹ. തത്ഥ വിസുജ്ഝന്തീതി വിസുദ്ധിം പാപുണന്തി. അസ്സദ്ധേതി തീസു രതനേസു സദ്ധാവിരഹിതേ. സദ്ധേതി തീസു രതനേസു സദ്ധാസമ്പന്നേ. സേവതോതി ചിത്തേന സേവന്തസ്സ. ഭജതോതി ഉപസങ്കമന്തസ്സ. പയിരുപാസതോതി സക്കച്ചം ഉപനിസീദന്തസ്സ. പസാദനീയേ സുത്തന്തേതി പസാദജനകേ രതനത്തയഗുണപടിസംയുത്തേ സുത്തന്തേ. കുസീതേതി കുച്ഛിതേന ആകാരേന സീദന്തീതി കുസീദാ, കുസീദാ ഏവ കുസീതാ. തേ കുസീതേ. സമ്മപ്പധാനേതി ചതുകിച്ചസാധകവീരിയപടിസംയുത്തസുത്തന്തേ. മുട്ഠസ്സതീതി നട്ഠസ്സതികേ. സതിപട്ഠാനേതി സതിപട്ഠാനാധികാരകേ സുത്തന്തേ. ഝാനവിമോക്ഖേതി ചതുത്ഥജ്ഝാനഅട്ഠവിമോക്ഖതിവിധവിമോക്ഖാധികാരകേ സുത്തന്തേ. ദുപ്പഞ്ഞേതി നിപ്പഞ്ഞേ, പഞ്ഞാഭാവതോ വാ ദുട്ഠാ പഞ്ഞാ ഏതേസന്തി ദുപ്പഞ്ഞാ. തേ ദുപ്പഞ്ഞേ. ഗമ്ഭീരഞാണചരിയന്തി ചതുസച്ചപടിച്ചസമുപ്പാദാദിപടിസംയുത്തേ സുത്തന്തേ, ഞാണകഥാസദിസേ വാ. സുത്തന്തക്ഖന്ധേതി സുത്തന്തകോട്ഠാസേ. അസ്സദ്ധിയന്തിആദീസു അസ്സദ്ധിയന്തി അസ്സദ്ധഭാവം. അസ്സദ്ധിയേ ആദീനവദസ്സാവീ അസ്സദ്ധിയം പജഹന്തോ സദ്ധിന്ദ്രിയം ഭാവേതി, സദ്ധിന്ദ്രിയേ ആനിസംസദസ്സാവീ സദ്ധിന്ദ്രിയം ഭാവേന്തോ അസ്സദ്ധിയം പജഹതി. ഏസ നയോ സേസേസു. കോസജ്ജന്തി കുസീതഭാവം. പമാദന്തി സതിവിപ്പവാസം. ഉദ്ധച്ചന്തി ഉദ്ധതഭാവം, വിക്ഖേപന്തി അത്ഥോ. പഹീനത്താതി അപ്പനാവസേന ഝാനപാരിപൂരിയാ പഹീനത്താ. സുപ്പഹീനത്താതി വുട്ഠാനഗാമിനിവസേന വിപസ്സനാപാരിപൂരിയാ സുട്ഠു പഹീനത്താ. ഭാവിതം ഹോതി സുഭാവിതന്തി വുത്തക്കമേനേവ യോജേതബ്ബം. വിപസ്സനായ ഹി വിപക്ഖവസേന പഹീനത്താ ‘‘സുപ്പഹീനത്താ’’തി വത്തും യുജ്ജതി. തസ്മായേവ ച ‘‘സുഭാവിത’’ന്തി, ന തഥാ ഝാനേന. യസ്മാ പന പഹാതബ്ബാനം പഹാനേന ഭാവനാസിദ്ധി, ഭാവനാസിദ്ധിയാ ച പഹാതബ്ബാനം പഹാനസിദ്ധി ഹോതി, തസ്മാ യമകം കത്വാ നിദ്ദിട്ഠം.

൧൮൬. പടിപ്പസ്സദ്ധിവാരേ ഭാവിതാനി ചേവ ഹോന്തി സുഭാവിതാനി ചാതി ഭാവിതാനംയേവ സുഭാവിതതാ. പടിപ്പസ്സദ്ധാനി ച സുപ്പടിപ്പസ്സദ്ധാനി ചാതി പടിപ്പസ്സദ്ധാനംയേവ സുപ്പടിപ്പസ്സദ്ധതാ വുത്താ. ഫലക്ഖണേ മഗ്ഗകിച്ചനിബ്ബത്തിവസേന ഭാവിതതാ പടിപ്പസ്സദ്ധതാ ച വേദിതബ്ബാ. സമുച്ഛേദവിസുദ്ധിയോതി മഗ്ഗവിസുദ്ധിയോയേവ. പടിപ്പസ്സദ്ധിവിസുദ്ധിയോതി ഫലവിസുദ്ധിയോ ഏവ.

ഇദാനി തഥാ വുത്തവിധാനാനി ഇന്ദ്രിയാനി കാരകപുഗ്ഗലവസേന യോജേത്വാ ദസ്സേതും കതിനം പുഗ്ഗലാനന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ സവനേന ബുദ്ധോതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധതോ ധമ്മകഥാസവനേന ചതുസച്ചം ബുദ്ധവാ, ഞാതവാതി അത്ഥോ. ഇദം ഭാവിതിന്ദ്രിയഭാവസ്സ കാരണവചനം. ഭാവനാഭിസമയവസേന ഹി മഗ്ഗസ്സ ബുദ്ധത്താ ഫലക്ഖണേ ഭാവിതിന്ദ്രിയോ ഹോതി. അട്ഠന്നമ്പി അരിയാനം തഥാഗതസ്സ സാവകത്താ വിസേസേത്വാ അരഹത്തഫലട്ഠമേവ ദസ്സേന്തോ ഖീണാസവോതി ആഹ. സോയേവ ഹി സബ്ബകിച്ചനിപ്ഫത്തിയാ ഭാവിതിന്ദ്രിയോതി വുത്തോ. ഇതരേപി പന തംതംമഗ്ഗകിച്ചനിപ്ഫത്തിയാ പരിയായേന ഭാവിതിന്ദ്രിയാ ഏവ. തസ്മാ ഏവ ച ചതൂസു ഫലക്ഖണേസു ‘‘പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിതാനി ചേവ ഹോന്തി സുഭാവിതാനി ചാ’’തി വുത്തം. യസ്മാ പന തേസം ഉപരിമഗ്ഗത്ഥായ ഇന്ദ്രിയഭാവനാ അത്ഥിയേവ, തസ്മാ തേ ന നിപ്പരിയായേന ഭാവിതിന്ദ്രിയാ. സയം ഭൂതട്ഠേനാതി അനാചരിയോ ഹുത്വാ സയമേവ അരിയായ ജാതിയാ ഭൂതട്ഠേന ജാതട്ഠേന ഭഗവാ. സോപി ഹി ഭാവനാസിദ്ധിവസേന ഫലക്ഖണേ സയമ്ഭൂ നാമ ഹോതി. ഏവം സയം ഭൂതട്ഠേന ഭാവിതിന്ദ്രിയോ. അപ്പമേയ്യട്ഠേനാതി അനന്തഗുണയോഗതോ പമാണേതും അസക്കുണേയ്യട്ഠേന. ഭഗവാ ഫലക്ഖണേ ഭാവനാസിദ്ധിതോ അപ്പമേയ്യോതി. തസ്മായേവ ഭാവിതിന്ദ്രിയോ.

പഠമസുത്തന്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ദുതിയസുത്തന്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൮൭. പുന അഞ്ഞം സുത്തന്തം നിക്ഖിപിത്വാ ഇന്ദ്രിയവിധാനം നിദ്ദിസിതുകാമോ പഞ്ചിമാനി, ഭിക്ഖവേതിആദികം സുത്തന്തം ദസ്സേതി. തത്ഥ യേ ഹി കേചീതി അനവസേസപരിയാദാനം, ഹി-കാരോ പദപൂരണമത്തേ നിപാതോ. സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാതി ലോകവോഹാരവസേന വുത്തം. സമുദയന്തി പച്ചയം. അത്ഥങ്ഗമന്തി ഉപ്പന്നാനം അഭാവഗമനം, അനുപ്പന്നാനം അനുപ്പാദം വാ. അസ്സാദന്തി ആനിസംസം. ആദീനവന്തി ദോസം. നിസ്സരണന്തി നിഗ്ഗമനം. യഥാഭൂതന്തി യഥാസഭാവം. സമണേസൂതി സമിതപാപേസു. സമണസമ്മതാതി ന മയാ സമണാതി സമ്മതാ. ‘‘സമ്മതാ’’തി വത്തമാനകാലവസേന വുച്ചമാനേ സദ്ദലക്ഖണവസേന ‘‘മേ’’തി ഏത്ഥ സാമിവചനമേവ ഹോതി. ബ്രാഹ്മണേസൂതി ബാഹിതപാപേസു. സാമഞ്ഞത്ഥന്തി സമണഭാവസ്സ അത്ഥം. ബ്രഹ്മഞ്ഞത്ഥന്തി ബ്രാഹ്മണഭാവസ്സ അത്ഥം. ദ്വയേനാപി അരഹത്തഫലമേവ വുത്തം. അഥ വാ സാമഞ്ഞത്ഥന്തി ഹേട്ഠാ തീണി ഫലാനി. ബ്രഹ്മഞ്ഞത്ഥന്തി അരഹത്തഫലം. സാമഞ്ഞബ്രഹ്മഞ്ഞന്തി ഹി അരിയമഗ്ഗോയേവ. ദിട്ഠേവ ധമ്മേതി പച്ചക്ഖേയേവ അത്തഭാവേ. സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാതി അത്തനായേവ അധികേന ഞാണേന പച്ചക്ഖം കത്വാ. ഉപസമ്പജ്ജാതി പാപുണിത്വാ, നിപ്ഫാദേത്വാ വാ.

൧൮൮. സുത്തന്തനിദ്ദേസേ പഠമം ഇന്ദ്രിയസമുദയാദീനം പഭേദഗണനം പുച്ഛിത്വാ പുന പഭേദഗണനാ വിസ്സജ്ജിതാ. തത്ഥ അസീതിസതന്തി അസീതിഉത്തരം സതം. പണ്ഡിതേഹി ‘‘അസീതിസത’’ന്തി വുത്തേഹി ആകാരേഹീതി യോജനാ.

പുന പഭേദഗണനാപുച്ഛാപുബ്ബങ്ഗമേ ഗണനാനിദ്ദേസേ അധിമോക്ഖത്ഥായാതി അധിമുച്ചനത്ഥായ സദ്ദഹനത്ഥായ. ആവജ്ജനായ സമുദയോതി മനോദ്വാരാവജ്ജനചിത്തസ്സ സമുദയോ. സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോതി സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ പച്ചയോ, സദ്ധം ഉപ്പാദേസ്സാമീതി പുബ്ബഭാഗാവജ്ജനം സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ഉപനിസ്സയപച്ചയോ, സദ്ധിന്ദ്രിയജവനസ്സ ആവജ്ജനം പഠമസ്സ ജവനസ്സ അനന്തരപച്ചയോ, ദുതിയജവനാദീനം ഉപനിസ്സയപച്ചയോ. അധിമോക്ഖവസേനാതി ഛന്ദസമ്പയുത്തഅധിമോക്ഖവസേന. ഛന്ദസ്സ സമുദയോതി പുബ്ബഭാഗാവജ്ജനപച്ചയാ ഉപ്പന്നസ്സ അധിമോക്ഖസമ്പയുത്തസ്സ യേവാപനകഭൂതസ്സ ധമ്മച്ഛന്ദസ്സ സമുദയോ. സോ പന സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ സഹജാതഅഞ്ഞമഞ്ഞനിസ്സയസമ്പയുത്തഅത്ഥിഅവിഗതവസേന പച്ചയോ ഹോതി, ഛന്ദാധിപതികാലേ അധിപതിപച്ചയോ ച ഹോതി, സോയേവ ദുതിയസ്സ അനന്തരസമനന്തരഅനന്തരൂപനിസ്സയാസേവനനത്ഥിവിഗതവസേന പച്ചയോ ഹോതി. ഇമിനാവ നയേന മനസികാരസ്സപി യോജനാ കാതബ്ബാ. കേവലഞ്ഹേത്ഥ മനസികാരോതി സാരണലക്ഖണോ യേവാപനകമനസികാരോ. അധിപതിപച്ചയതാ പനസ്സ ന ഹോതി. സമ്പയുത്തേസു ഇമേസം ദ്വിന്നംയേവ ഗഹണം ബലവപച്ചയത്താതി വേദിതബ്ബം. സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ വസേനാതി ഭാവനാഭിവുദ്ധിയാ ഇന്ദ്രിയഭാവം പത്തസ്സ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ വസേന. ഏകത്തുപട്ഠാനന്തി ഏകാരമ്മണേ അചലഭാവേന ഭുസം ഠാനം ഉപരൂപരി സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. സദ്ധിന്ദ്രിയേ വുത്തനയേനേവ സേസിന്ദ്രിയാനിപി വേദിതബ്ബാനി. ഏവമേകേകസ്സ ഇന്ദ്രിയസ്സ ചത്താരോ ചത്താരോ സമുദയാതി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം വീസതി സമുദയാ ഹോന്തി. പുന ചതുന്നം സമുദയാനം ഏകേകസ്മിം സമുദയേ പഞ്ച പഞ്ച ഇന്ദ്രിയാനി യോജേത്വാ വീസതി സമുദയാ വുത്താ. പഠമവീസതി നാനാമഗ്ഗവസേന ദട്ഠബ്ബാ, ദുതിയവീസതി ഏകമഗ്ഗവസേന ദട്ഠബ്ബാതി വദന്തി. ഏവം ചത്താലീസ ആകാരാ ഹോന്തി. അത്ഥങ്ഗമവാരോപി ഇമിനാവ നയേന വേദിതബ്ബോ. സോ പന അത്ഥങ്ഗമോ ഇന്ദ്രിയഭാവനം അനനുയുത്തസ്സ അപ്പടിലദ്ധാ പടിലാഭത്ഥങ്ഗമോ, ഇന്ദ്രിയഭാവനായ പരിഹീനസ്സ പടിലദ്ധപരിഹാനി അത്ഥങ്ഗമോ, ഫലപ്പത്തസ്സ പടിപ്പസ്സദ്ധിഅത്ഥങ്ഗമോ. ഏകത്തഅനുപട്ഠാനന്തി ഏകത്തേ അനുപട്ഠാനം.

ക. അസ്സാദനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൮൯. അസ്സാദനിദ്ദേസേ അസ്സദ്ധിയസ്സ അനുപട്ഠാനന്തി അസ്സദ്ധേ പുഗ്ഗലേ പരിവജ്ജയതോ സദ്ധേ പുഗ്ഗലേ സേവതോ പസാദനീയസുത്തന്തേ പച്ചവേക്ഖതോ തത്ഥ യോനിസോമനസികാരം ബഹുലീകരോതോ ച അസ്സദ്ധിയസ്സ അനുപട്ഠാനം ഹോതി. അസ്സദ്ധിയപരിളാഹസ്സ അനുപട്ഠാനന്തി ഏത്ഥ അസ്സദ്ധസ്സ സദ്ധാകഥായ പവത്തമാനായ ദുക്ഖം ദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. അയം അസ്സദ്ധിയപരിളാഹോ. അധിമോക്ഖചരിയായ വേസാരജ്ജന്തി സദ്ധാവത്ഥുവസേന വാ ഭാവനായ വാ വസിപ്പത്തസ്സ സദ്ധാപവത്തിയാ വിസാരദഭാവോ ഹോതി. സന്തോ ച വിഹാരാധിഗമോതി സമഥസ്സ വാ വിപസ്സനായ വാ പടിലാഭോ. സുഖം സോമനസ്സന്തി ഏത്ഥ ചേതസികസുഖഭാവദസ്സനത്ഥം സോമനസ്സവചനം. സദ്ധിന്ദ്രിയസമുട്ഠിതപണീതരൂപഫുട്ഠകായസ്സ കായികസുഖമ്പി ലബ്ഭതിയേവ. സുഖസോമനസ്സസ്സ പധാനസ്സാദത്താ ‘‘അയം സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അസ്സാദോ’’തി വിസേസേത്വാ വുത്തം. ഇമിനാവ നയേന സേസിന്ദ്രിയസ്സാദാപി യോജേത്വാ വേദിതബ്ബാ.

ഖ. ആദീനവനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൯൦. ആദീനവനിദ്ദേസേ അനിച്ചട്ഠേനാതി സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അനിച്ചട്ഠേന. സോ അനിച്ചട്ഠോ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ആദീനവോതി വുത്തം ഹോതി. ഇതരദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. ഇമേ സമുദയത്ഥങ്ഗമസ്സാദാദീനവാ ലോകിയഇന്ദ്രിയാനമേവാതി വേദിതബ്ബാ.

ഗ. നിസ്സരണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൯൧. നിസ്സരണനിദ്ദേസേ അധിമോക്ഖട്ഠേനാതിആദീസു ഏകേകസ്മിം ഇന്ദ്രിയേ പഞ്ച പഞ്ച കത്വാ പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം പഞ്ചവീസതി നിസ്സരണാനി മഗ്ഗഫലവസേന നിദ്ദിട്ഠാനി. തത്ഥ തതോ പണീതതരസദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ പടിലാഭാതി തതോ വിപസ്സനാക്ഖണേ പവത്തസദ്ധിന്ദ്രിയതോ മഗ്ഗക്ഖണേ പണീതതരസ്സ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ പടിലാഭവസേന. പുരിമതരസദ്ധിന്ദ്രിയാ നിസ്സടം ഹോതീതി തസ്മിം മഗ്ഗക്ഖണേ സദ്ധിന്ദ്രിയം പുരിമതരതോ വിപസ്സനാക്ഖണേ പവത്തസദ്ധിന്ദ്രിയതോ നിക്ഖന്തം ഹോതി. ഇമിനാവ നയേന ഫലക്ഖണേ സദ്ധിന്ദ്രിയമ്പി ഉഭയത്ഥ സേസിന്ദ്രിയാനിപി യോജേതബ്ബാനി.

൧൯൨. പുബ്ബഭാഗേ പഞ്ചഹി ഇന്ദ്രിയേഹീതി പഠമജ്ഝാനൂപചാരേ പഞ്ചഹി ഇന്ദ്രിയേഹി പഠമജ്ഝാനാദിഅട്ഠസമാപത്തിവസേന അട്ഠ നിസ്സരണാനി, അനിച്ചാനുപസ്സനാദിഅട്ഠാരസമഹാവിപസ്സനാവസേന അട്ഠാരസ നിസ്സരണാനി, സോതാപത്തിമഗ്ഗാദിവസേന അട്ഠ ലോകുത്തരനിസ്സരണാനി. ഏവം ഝാനസമാപത്തിമഹാവിപസ്സനാമഗ്ഗഫലവസേന ചതുത്തിംസ നിസ്സരണാനി പുരിമപുരിമസമതിക്കമതോ നിദ്ദിട്ഠാനി. നേക്ഖമ്മേ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനീതിആദീനി പന സത്തതിംസ നിസ്സരണാനി പടിപക്ഖപഹാനവസേന പടിപക്ഖതോ നിദ്ദിട്ഠാനി. തത്ഥ നേക്ഖമ്മാദീസു സത്തസു സത്ത നിസ്സരണാനി ഉപചാരഭൂമിവസേന വുത്താനി, ഫലാനി പന പടിപക്ഖപഹാനാഭാവതോ ന വുത്താനി.

൧൯൩. ദിട്ഠേകട്ഠേഹീതി യാവ സോതാപത്തിമഗ്ഗാ ദിട്ഠിയാ സഹ ഏകസ്മിം പുഗ്ഗലേ ഠിതാതി ദിട്ഠേകട്ഠാ. തേഹി ദിട്ഠേകട്ഠേഹി. ഓളാരികേഹീതി ഥൂലേഹി കാമരാഗബ്യാപാദേഹി. അണുസഹഗതേഹീതി സുഖുമഭൂതേഹി കാമരാഗബ്യാപാദേഹിയേവ. സബ്ബകിലേസേഹീതി രൂപരാഗാദീഹി. തേസു ഹി പഹീനേസു സബ്ബകിലേസാ പഹീനാ ഹോന്തി, തസ്മാ ‘‘സബ്ബകിലേസേഹീ’’തി വുത്തം. അവുത്തത്ഥാനി പനേത്ഥ പദാനി ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥാനേവാതി. സബ്ബേസഞ്ഞേവ ഖീണാസവാനം തത്ഥ തത്ഥ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനീതി ‘‘അധിമോക്ഖട്ഠേനാ’’തിആദീസു പുബ്ബേ വുത്തേസു ഠാനേസു തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസാവകാനം ഖീണാസവാനം യഥായോഗം തതോ തതോ നിസ്സടാനി ഹോന്തി. ഇമസ്മിം വാരേ പഠമം വുത്തനയാ ഏവ യഥായോഗം ഖീണാസവവസേന വുത്താ.

കഥം പനേതാനി നിസ്സരണാനി അസീതിസതം ഹോന്തീതി? വുച്ചതേ – മഗ്ഗഫലവസേന വുത്താനി പഞ്ചവീസതി, സമതിക്കമവസേന വുത്താനി ചതുത്തിംസ, പടിപക്ഖവസേന വുത്താനി സത്തതിംസാതി പഠമവാരേ സബ്ബാനി ഛന്നവുതി നിസ്സരണാനി ഹോന്തി, ഏതാനിയേവ ദുതിയവാരേ ഖീണാസവാനം വസേന ദ്വാദസസു അപനീതേസു ചതുരാസീതി ഹോന്തി. ഇതി പുരിമാനി ഛന്നവുതി, ഇമാനി ച ചതുരാസീതീതി അസീതിസതം ഹോന്തി. കതമാനി പന ദ്വാദസ ഖീണാസവാനം അപനേതബ്ബാനി? സമതിക്കമതോ വുത്തേസു മഗ്ഗഫലവസേന വുത്താനി അട്ഠ നിസ്സരണാനി, പടിപക്ഖതോ വുത്തേസു മഗ്ഗവസേന വുത്താനി ചത്താരീതി ഇമാനി ദ്വാദസ അപനേതബ്ബാനി. അരഹത്തഫലവസേന വുത്താനി കസ്മാ അപനേതബ്ബാനീതി ചേ? സബ്ബപഠമം വുത്താനം പഞ്ചവീസതിയാ നിസ്സരണാനം മഗ്ഗഫലവസേനേവ ലബ്ഭനതോ. അരഹത്തഫലവസേന നിസ്സരണാനി വുത്താനേവ ഹോന്തി. ഹേട്ഠിമം ഹേട്ഠിമം പന ഫലസമാപത്തിം ഉപരിമാ ഉപരിമാ ന സമാപജ്ജന്തിയേവാതി ഹേട്ഠാ തീണിപി ഫലാനി ന ലബ്ഭന്തിയേവ. ഝാനസമാപത്തിവിപസ്സനാനേക്ഖമ്മാദീനി ച കിരിയാവസേന ലബ്ഭന്തി. പഞ്ചപി ചേതാനി ഇന്ദ്രിയാനി പുബ്ബമേവ പടിപക്ഖാനം പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ പടിപക്ഖതോ നിസ്സടാനേവ ഹോന്തീതി.

ദുതിയസുത്തന്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. തതിയസുത്തന്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൯൪. പുന അഞ്ഞം സുത്തന്തം നിക്ഖിപിത്വാ ഇന്ദ്രിയവിധാനം നിദ്ദിസിതുകാമോ പഞ്ചിമാനി, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ സോതാപത്തിയങ്ഗേസൂതി ഏത്ഥ സോതോ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, സോതസ്സ ആപത്തി ഭുസം പാപുണനം സോതാപത്തി, സോതാപത്തിയാ അങ്ഗാനി സമ്ഭാരാനി സോതാപത്തിഅങ്ഗാനി. സോതാപന്നതായ പുബ്ബഭാഗപടിലാഭഅങ്ഗാനി. സപ്പുരിസസംസേവോ സോതാപത്തിഅങ്ഗം, സദ്ധമ്മസ്സവനം സോതാപത്തിഅങ്ഗം, യോനിസോമനസികാരോ സോതാപത്തിഅങ്ഗം, ധമ്മാനുധമ്മപടിപത്തി സോതാപത്തിഅങ്ഗം, ഇമാനി ചത്താരി സോതാപത്തിഅങ്ഗാനി. സേസാ ഹേട്ഠാ വുത്താ ഏവ. ഇദഞ്ച ഇമേസം ഇന്ദ്രിയാനം സകവിസയേ ജേട്ഠകഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം. യഥാ ഹി ചത്താരോ സേട്ഠിപുത്താ രാജാതിരാജപഞ്ചമേസു സഹായേസു ‘‘നക്ഖത്തം കീളിസ്സാമാ’’തി വീഥിം ഓതിണ്ണേസു ഏകസ്സ സേട്ഠിപുത്തസ്സ ഗേഹം ഗതകാലേ ഇതരേ ചത്താരോ തുണ്ഹീ നിസീദന്തി, ഗേഹസാമികോവ ‘‘ഇമേസം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ദേഥ, ഇമേസം ഗന്ധമാലാലങ്കാരാദീനി ദേഥാ’’തി ഗേഹേ വിചാരേതി, ദുതിയസ്സ തതിയസ്സ ചതുത്ഥസ്സ ഗേഹം ഗതകാലേ ഇതരേ ചത്താരോ തുണ്ഹീ നിസീദന്തി, ഗേഹസാമികോവ ‘‘ഇമേസം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ദേഥ, ഇമേസം ഗന്ധമാലാലങ്കാരാദീനി ദേഥാ’’തി ഗേഹേ വിചാരേതി, അഥ സബ്ബപച്ഛാ രഞ്ഞോ ഗേഹം ഗതകാലേ കിഞ്ചാപി രാജാ സബ്ബത്ഥ ഇസ്സരോവ, ഇമസ്മിം പന കാലേ അത്തനോ ഗേഹേയേവ ‘‘ഇമേസം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ദേഥ, ഇമേസം ഗന്ധമാലാലങ്കാരാദീനി ദേഥാ’’തി വിചാരേതി, ഏവമേവ സദ്ധാപഞ്ചമകേസു ഇന്ദ്രിയേസു തേസു സഹായേസു ഏകതോ വീഥിം ഓതരന്തേസു വിയ ഏകാരമ്മണേ ഉപ്പജ്ജമാനേസുപി യഥാ പഠമസ്സ ഗേഹേ ഇതരേ ചത്താരോ തുണ്ഹീ നിസീദന്തി, ഗേഹസാമികോവ വിചാരേതി, ഏവം സോതാപത്തിഅങ്ഗാനി പത്വാ അധിമോക്ഖലക്ഖണം സദ്ധിന്ദ്രിയമേവ ജേട്ഠകം ഹോതി പുബ്ബങ്ഗമം, സേസാനി തദന്വയാനി ഹോന്തി. യഥാ ദുതിയസ്സ ഗേഹേ ഇതരേ ചത്താരോ തുണ്ഹീ നിസീദന്തി, ഗേഹസാമികോവ വിചാരേതി, ഏവം സമ്മപ്പധാനാനി പത്വാ പഗ്ഗഹണലക്ഖണം വീരിയിന്ദ്രിയമേവ ജേട്ഠകം ഹോതി പുബ്ബങ്ഗമം, സേസാനി തദന്വയാനി ഹോന്തി. യഥാ തതിയസ്സ ഗേഹേ ഇതരേ ചത്താരോ തുണ്ഹീ നിസീദന്തി, ഗേഹസാമികോവ വിചാരേതി, ഏവം സതിപട്ഠാനാനി പത്വാ ഉപട്ഠാനലക്ഖണം സതിന്ദ്രിയമേവ ജേട്ഠകം ഹോതി പുബ്ബങ്ഗമം, സേസാനി തദന്വയാനി ഹോന്തി. യഥാ ചതുത്ഥസ്സ ഗേഹേ ഇതരേ ചത്താരോ തുണ്ഹീ നിസീദന്തി, ഗേഹസാമികോവ വിചാരേതി, ഏവം ഝാനാനി പത്വാ അവിക്ഖേപലക്ഖണം സമാധിന്ദ്രിയമേവ ജേട്ഠകം ഹോതി പുബ്ബങ്ഗമം, സേസാനി തദന്വയാനി ഹോന്തി. സബ്ബപച്ഛാ രഞ്ഞോ ഗേഹം ഗതകാലേ പന യഥാ ഇതരേ ചത്താരോ തുണ്ഹീ നിസീദന്തി, രാജാവ വിചാരേതി, ഏവം അരിയസച്ചാനി പത്വാ പജാനനലക്ഖണം പഞ്ഞിന്ദ്രിയമേവ ജേട്ഠകം ഹോതി പുബ്ബങ്ഗമം, സേസാനി തദന്വയാനി ഹോന്തീതി.

ക. പഭേദഗണനനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൯൫. സുത്തന്തസ്സ പഭേദഗണനാപുച്ഛാപുബ്ബങ്ഗമേവ പഭേദഗണനനിദ്ദേസേ സപ്പുരിസസംസേവേതി സോഭനാനം പുരിസാനം സമ്മാ സേവനേ. അധിമോക്ഖാധിപതേയ്യട്ഠേനാതി അധിമോക്ഖസങ്ഖാതേന സേസിന്ദ്രിയേസു അധിപതിഭാവട്ഠേന, സേസിന്ദ്രിയാനം പുബ്ബങ്ഗമട്ഠേനാതി അത്ഥോ. സദ്ധമ്മസവനേതി സതം ധമ്മോ, സോഭനോ വാ ധമ്മോതി സദ്ധമ്മോ. തസ്സ സദ്ധമ്മസ്സ സവനേ. യോനിസോമനസികാരേതി ഉപായേന മനസികാരേ. ധമ്മാനുധമ്മപടിപത്തിയാതി ഏത്ഥ നവ ലോകുത്തരധമ്മേ അനുഗതോ ധമ്മോ ധമ്മാനുധമ്മോ, സീലസമാധിപഞ്ഞാസങ്ഖാതസ്സ ധമ്മാനുധമ്മസ്സ പടിപത്തി പടിപജ്ജനം ധമ്മാനുധമ്മപടിപത്തി. സമ്മപ്പധാനാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

ഖ. ചരിയാവാരവണ്ണനാ

൧൯൬. ചരിയാവാരേപി ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. കേവലം പഠമവാരോ ഇന്ദ്രിയാനം ഉപ്പാദനകാലവസേന വുത്തോ, ചരിയാവാരോ ഉപ്പന്നാനം ആസേവനകാലവസേന ച പാരിപൂരികാലവസേന ച വുത്തോ. ചരിയാ പകതി ഉസ്സന്നതാതി ഹി അത്ഥതോ ഏകം.

ചാരവിഹാരനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൯൭. ഇദാനി ചരിയാസമ്ബന്ധേനേവ ചാരവിഹാരനിദ്ദേസവസേന അപരേന പരിയായേന ഇന്ദ്രിയവിധാനം നിദ്ദിസിതുകാമോ ചാരോ ച വിഹാരോ ചാതിആദികം ഉദ്ദേസം ഉദ്ദിസിത്വാ തസ്സ നിദ്ദേസമാഹ. തത്ഥ ഉദ്ദേസേ താവ യഥാ ചരന്തം വിഹരന്തം വിഞ്ഞൂ സബ്രഹ്മചാരീ ഗമ്ഭീരേസു ഠാനേസു ഓകപ്പേയ്യും – അദ്ധാ അയമായസ്മാ പത്തോ വാ പാപുണിസ്സതി വാതി, തഥാ ഇന്ദ്രിയസമ്പന്നസ്സ ചാരോ ച വിഹാരോ ച വിഞ്ഞൂഹി സബ്രഹ്മചാരീഹി അനുബുദ്ധോ ഹോതി പടിവിദ്ധോതി ഉദ്ദേസസ്സ സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. ഉദ്ദേസനിദ്ദേസേ ചരിയാ ചാരോയേവ. ചാരോ ചരിയാതി ഹി അത്ഥതോ ഏകം. തസ്മാ ‘‘ചാരോ’’തിപദസ്സ നിദ്ദേസേ ‘‘ചരിയാ’’തി വുത്തം. ഇരിയാപഥചരിയാതി ഇരിയാപഥാനം ചരിയാ, പവത്തനന്തി അത്ഥോ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. ആയതനചരിയാ പന ആയതനേസു സതിസമ്പജഞ്ഞാനം ചരിയാ. പത്തീതി ഫലാനി. താനി ഹി പാപുണിയന്തീതി ‘‘പത്തീ’’തി വുത്താ. സത്തലോകസ്സ ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികാ അത്ഥാ ലോകത്ഥാതി അയം വിസേസോ.

ഇദാനി താസം ചരിയാനം ഭൂമിം ദസ്സേന്തോ ചതൂസു ഇരിയാപഥേസൂതിആദിമാഹ. സതിപട്ഠാനേസൂതി ആരമ്മണസതിപട്ഠാനേസു. സതിപട്ഠാനേസുപി വുച്ചമാനേസു സതിതോ അനഞ്ഞാനി വോഹാരവസേന അഞ്ഞാനി വിയ കത്വാ വുത്തം. അരിയസച്ചേസൂതി പുബ്ബഭാഗലോകിയസച്ചഞാണേന വിസും വിസും സച്ചപരിഗ്ഗഹവസേന വുത്തം. അരിയമഗ്ഗേസു സാമഞ്ഞഫലേസൂതി ച വോഹാരവസേനേവ വുത്തം. പദേസേതി ലോകത്ഥചരിയായ ഏകദേസേ. നിപ്പദേസതോ ഹി ലോകത്ഥചരിയം ബുദ്ധാ ഏവ കരോന്തി. പുന താ ഏവ ചരിയായോ കാരകപുഗ്ഗലവസേന ദസ്സേന്തോ പണിധിസമ്പന്നാനന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ പണിധിസമ്പന്നാ നാമ ഇരിയാപഥാനം സന്തത്താ ഇരിയാപഥഗുത്തിയാ സമ്പന്നാ അകമ്പിതഇരിയാപഥാ ഭിക്ഖുഭാവാനുരൂപേന സന്തേന ഇരിയാപഥേന സമ്പന്നാ. ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരാനന്തി ചക്ഖാദീസു ഛസു ഇന്ദ്രിയേസു അത്തനോ അത്തനോ വിസയേ പവത്തഏകേകദ്വാരവസേന ഗുത്തം ദ്വാരം ഏതേസന്തി ഗുത്തദ്വാരാ. തേസം ഗുത്തദ്വാരാനം. ദ്വാരന്തി ചേത്ഥ ഉപ്പത്തിദ്വാരവസേന ചക്ഖാദയോ ഏവ. അപ്പമാദവിഹാരീനന്തി സീലാദീസു അപ്പമാദവിഹാരവതം. അധിചിത്തമനുയുത്താനന്തി വിപസ്സനായ പാദകഭാവേന അധിചിത്തസങ്ഖാതം സമാധിമനുയുത്താനം. ബുദ്ധിസമ്പന്നാനന്തി നാമരൂപവവത്ഥാനം ആദിം കത്വാ യാവ ഗോത്രഭു, താവ പവത്തേന ഞാണേന സമ്പന്നാനം. സമ്മാപടിപന്നാനന്തി ചതുമഗ്ഗക്ഖണേ. അധിഗതഫലാനന്തി ചതുഫലക്ഖണേ.

അധിമുച്ചന്തോതി അധിമോക്ഖം കരോന്തോ. സദ്ധായ ചരതീതി സദ്ധാവസേന പവത്തതി. പഗ്ഗണ്ഹന്തോതി ചതുസമ്മപ്പധാനവീരിയേന പദഹന്തോ. ഉപട്ഠാപേന്തോതി സതിയാ ആരമ്മണം ഉപട്ഠാപേന്തോ. അവിക്ഖേപം കരോന്തോതി സമാധിവസേന വിക്ഖേപം അകരോന്തോ. പജാനന്തോതി ചതുസച്ചപജാനനപഞ്ഞായ പകാരേന ജാനന്തോ. വിജാനന്തോതി ഇന്ദ്രിയസമ്പയുത്തജവനപുബ്ബങ്ഗമേന ആവജ്ജനവിഞ്ഞാണേന ആരമ്മണം വിജാനന്തോ. വിഞ്ഞാണചരിയായാതി ആവജ്ജനവിഞ്ഞാണചരിയവസേന. ഏവം പടിപന്നസ്സാതി സഹജവനായ ഇന്ദ്രിയചരിയായ പടിപന്നസ്സ. കുസലാ ധമ്മാ ആയാപേന്തീതി സമഥവിപസ്സനാവസേന പവത്താ കുസലാ ധമ്മാ ഭുസം യാപേന്തി, പവത്തന്തീതി അത്ഥോ. ആയതനചരിയായാതി കുസലാനം ധമ്മാനം ഭുസം യതനചരിയായ, ഘടനചരിയായ പവത്തനചരിയായാതി വുത്തം ഹോതി. വിസേസമധിഗച്ഛതീതി വിക്ഖമ്ഭനതദങ്ഗസമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധിവസേന വിസേസം അധിഗച്ഛതി. ദസ്സനചരിയാദയോ വുത്തത്ഥായേവ.

സദ്ധായ വിഹരതീതിആദീസു സദ്ധാദിസമങ്ഗിസ്സ ഇരിയാപഥവിഹാരോ ദട്ഠബ്ബോ. അനുബുദ്ധോതി അനുമാനബുദ്ധിയാ. പടിവിദ്ധോതി പച്ചക്ഖബുദ്ധിയാ. യസ്മാ അധിമോക്ഖട്ഠാദീസു അനുബുദ്ധേസു പടിവിദ്ധേസു ച ചാരോ ച വിഹാരോ ച അനുബുദ്ധോ ഹോതി പടിവിദ്ധോ, തസ്മാ അനുബോധപടിവേധേസു അധിമോക്ഖട്ഠാദയോ ച നിദ്ദിട്ഠാ.

ഏവം സദ്ധായ ചരന്തന്തിആദീസു ഏവന്തി വുത്തപ്പകാരം നിദ്ദിസന്തോ യഥാസദ്ദസ്സ അത്ഥം നിദ്ദിസതി. വിഞ്ഞൂതിആദീസുപി യഥാസഭാവം ജാനന്തീതി വിഞ്ഞൂ. വിഞ്ഞാതം സഭാവം വിഭാവേന്തി പാകടം കരോന്തീതി വിഭാവീ. അസനി വിയ സിലുച്ചയേ കിലേസേ മേധതി ഹിംസതീതി മേധാ, ഖിപ്പം ഗഹണധാരണട്ഠേന വാ മേധാ, മേധാ ഏതേസം അത്ഥീതി മേധാവീ. ഞാണഗതിയാ പണ്ഡന്തി ഗച്ഛന്തി പവത്തന്തീതി പണ്ഡിതാ. ബുദ്ധിസമ്പദായ സമന്നാഗതത്താ ബുദ്ധിസമ്പന്നാ. സഹ ബ്രഹ്മം ചരിയം ഉത്തമം പടിപദം ചരന്തീതി സബ്രഹ്മചാരിനോ. അപലോകനകമ്മാദിചതുബ്ബിധം കമ്മം ഏകതോ കരണവസേന ഏകം കമ്മം. തഥാ പഞ്ചവിധോ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ ഏകുദ്ദേസോ. സമാ സിക്ഖാ ഏതേസന്തി സമസിക്ഖാ, സമസിക്ഖാനം ഭാവോ സമസിക്ഖതാ. സമസിക്ഖാതാതിപി പഠന്തി. യേസം ഏകം കമ്മം ഏകോ ഉദ്ദേസോ സമസിക്ഖതാ, തേ സബ്രഹ്മചാരീതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘ഝാനാനീ’’തി വത്തബ്ബേ ഝാനാതി ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ. വിമോക്ഖാതി തയോ വാ അട്ഠ വാ വിമോക്ഖാ. സമാധീതി സവിതക്കസവിചാരഅവിതക്കവിചാരമത്തഅവിതക്കാവിചാരാ തയോ സമാധീ. സമാപത്തിയോതി സുഞ്ഞതാനിമിത്താപ്പണിഹിതാ. അഭിഞ്ഞായോതി ഛ അഭിഞ്ഞാ.

ഏകോ അംസോ ഭാഗോ, ന ദുതിയോതി ഏകംസോ, ഏകംസസ്സ അത്ഥസ്സ വചനം ഏകംസവചനം. ഏവം സേസേസുപി യോജനാ കാതബ്ബാ. വിസേസതോ പന സമം, സമന്താ വാ സേതി പവത്തതീതി സംസയോ, നത്ഥേത്ഥ സംസയോതി നിസ്സംസയോ. ഏകസ്മിംയേവ അനിച്ഛയതാ ഹുത്വാ ഇതരമ്പി കങ്ഖതീതി കങ്ഖാ, നത്ഥേത്ഥ കങ്ഖാതി നിക്കങ്ഖോ. ദ്വിധാ ഭാവോ ദ്വേജ്ഝം, നത്ഥേത്ഥ ദ്വേജ്ഝന്തി അദ്വേജ്ഝോ. ദ്വിധാ ഏലയതി കമ്പേതീതി ദ്വേള്ഹകം, നത്ഥേത്ഥ ദ്വേള്ഹകന്തി അദ്വേള്ഹകോ. നിയോഗേന നിയമേന വചനം നിയോഗവചനം. നിയ്യോഗവചനന്തിപി പഠന്തി. അപണ്ണകസ്സ അവിരദ്ധസ്സ നിയ്യാനികസ്സ അത്ഥസ്സ വചനം അപണ്ണകവചനം. അവത്ഥാപനവചനന്തി നിച്ഛയവചനം. സബ്ബമ്പി ഹേതം വിചികിച്ഛാഭാവസ്സ വേവചനം. പിയസ്സ അത്ഥസ്സ സബ്ഭാവതോ വചനം, പിയമേവാതി പിയവചനം. തഥാ ഗരുവചനം. സഹ ഗാരവേന ഗരുഭാവേന സഗാരവം. പതിസ്സയനം പതിസ്സയോ പരം ഗരും കത്വാ നിസ്സയനം അപസ്സയനന്തി അത്ഥോ. പതിസ്സവനം വാ പതിസ്സവോ, നിവാതവുത്തിതായ പരവചനസവനന്തി അത്ഥോ. ഉഭയഥാപി പരജേട്ഠകഭാവസ്സേതം നാമം. സഹ ഗാരവേന വത്തതീതി സഗാരവം. സഹ പതിസ്സയേന, പതിസ്സവേന വാ വത്തതീതി സപ്പതിസ്സയം. ‘‘സപ്പതിസ്സവ’’ന്തി വാ വത്തബ്ബേ യ-കാരം, വ-കാരം വാ ലോപം കത്വാ ‘‘സപ്പതിസ്സ’’ന്തി വുത്തം. അധികം വിസിട്ഠം വചനം അധിവചനം, സഗാരവഞ്ച തം സപ്പതിസ്സഞ്ചാതി സഗാരവസപ്പതിസ്സം, സഗാരവസപ്പതിസ്സം അധിവചനം സഗാരവസപ്പതിസ്സാധിവചനം. ഉഭയത്ഥാപി വേവചനവികപ്പനാനത്തവസേന പുനപ്പുനം ഏതന്തി വുത്തം. പത്തോ വാ പാപുണിസ്സതി വാതി ഝാനാദീനിയേവാതി.

തതിയസുത്തന്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ചതുത്ഥസുത്തന്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൯൮. പുന പഠമസുത്തമേവ നിക്ഖിപിത്വാ അപരേന ആകാരേന ഇന്ദ്രിയാനി നിദ്ദിസതി. തത്ഥ കതിഹാകാരേഹി കേനട്ഠേന ദട്ഠബ്ബാനീതി കതിഹി ആകാരേഹി ദട്ഠബ്ബാനി. കേനട്ഠേന ദട്ഠബ്ബാനീതി ദട്ഠബ്ബാകാരേ ച ദട്ഠബ്ബട്ഠഞ്ച പുച്ഛതി. ഛഹാകാരേഹി തേനട്ഠേന ദട്ഠബ്ബാനീതി ഛഹി ആകാരേഹി ദട്ഠബ്ബാനി, തേനേവ ഛആകാരസങ്ഖാതേനട്ഠേന ദട്ഠബ്ബാനി. ആധിപതേയ്യട്ഠേനാതി അധിപതിഭാവട്ഠേന. ആദിവിസോധനട്ഠേനാതി കുസലാനം ധമ്മാനം ആദിഭൂതസ്സ സീലസ്സ വിസോധനട്ഠേന. അധിമത്തട്ഠേനാതി ബലവട്ഠേന. ബലവഞ്ഹി അധികാ മത്താ പമാണം അസ്സാതി അധിമത്തന്തി വുച്ചതി. അധിട്ഠാനട്ഠേനാതി പതിട്ഠാനട്ഠേന. പരിയാദാനട്ഠേനാതി ഖേപനട്ഠേന. പതിട്ഠാപകട്ഠേനാതി പതിട്ഠാപനട്ഠേന.

ക. ആധിപതേയ്യട്ഠനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൯൯. ആധിപതേയ്യട്ഠനിദ്ദേസേ അസ്സദ്ധിയം പജഹതോതിആദി ഏകേകസ്സേവ ഇന്ദ്രിയസ്സ പടിപക്ഖപജഹനവചനം ഏകക്ഖണേപി അത്തനോ അത്തനോ പടിപക്ഖപഹാനകിച്ചസാധനേ അധിപതിഭാവസാധനത്ഥം വുത്തം. സേസാനി ചത്താരി ഇന്ദ്രിയാനി തംസമ്പയുത്താനേവ വുത്താനി. നാനാക്ഖണേസു വാ ഏകേകം ഇന്ദ്രിയം ധുരം കത്വാ തസ്സ തസ്സ പടിപക്ഖസ്സ തം തം ഇന്ദ്രിയം ജേട്ഠകം കത്വാ സേസാനി തദന്വയാനി കത്വാ വുത്തന്തിപി വേദിതബ്ബം. കാമച്ഛന്ദം പജഹതോതിആദി പന ഏകക്ഖണവസേനേവ വുത്തം.

ഖ. ആദിവിസോധനട്ഠനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൨൦൦. ആദിവിസോധനട്ഠനിദ്ദേസേ അസ്സദ്ധിയസംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധീതി അസ്സദ്ധിയസ്സ നിവാരണട്ഠേന വിരതിഅത്ഥേന സീലമലവിസോധനതോ സീലവിസുദ്ധി നാമ. സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ആദിവിസോധനാതി സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ഉപനിസ്സയവസേന ആദിഭൂതസ്സ സീലസ്സ വിസോധനാ. ഇമിനാവ നയേന സേസാനിപി കാമച്ഛന്ദാദിസംവരണമൂലകാനി ച ഇന്ദ്രിയാനി വേദിതബ്ബാനി.

ഗ. അധിമത്തട്ഠനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൨൦൧. അധിമത്തട്ഠനിദ്ദേസേ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ഭാവനായ ഛന്ദോ ഉപ്പജ്ജതീതി സദ്ധസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സദ്ധാപടിസംയുത്തം ധമ്മം സുത്വാ വാ സദ്ധിന്ദ്രിയഭാവനായ അസ്സാദം ദിസ്വാ വാ സദ്ധിന്ദ്രിയേ കുസലോ ധമ്മച്ഛന്ദോ ജായതി. പാമോജ്ജം ഉപ്പജ്ജതീതി ഛന്ദജാതത്താ ദുബ്ബലപീതി ഉപ്പജ്ജതി. പീതി ഉപ്പജ്ജതീതി പമുദിതത്താ ബലവപീതി ഉപ്പജ്ജതി. പസ്സദ്ധി ഉപ്പജ്ജതീതി പീതിയാ പീണിതത്താ കായചിത്തപസ്സദ്ധി ഉപ്പജ്ജതി. സുഖം ഉപ്പജ്ജതീതി പസ്സദ്ധകായചിത്തത്താ ചേതസികം സുഖം ഉപ്പജ്ജതി. ഓഭാസോ ഉപ്പജ്ജതീതി സുഖേന അഭിസന്നത്താ ഞാണോഭാസോ ഉപ്പജ്ജതി. സംവേഗോ ഉപ്പജ്ജതീതി ഞാണോഭാസേന വിദിതസങ്ഖാരാദീനവത്താ സങ്ഖാരപവത്തിയം സംവേഗോ ഉപ്പജ്ജതി. സംവേജേത്വാ ചിത്തം സമാദഹതീതി സംവേഗം ഉപ്പാദേത്വാ തേനേവ സംവേഗേന ചിത്തം സമാഹിതം കരോതി. സാധുകം പഗ്ഗണ്ഹാതീതി ലീനുദ്ധതഭാവം മോചേത്വാ സുട്ഠു പഗ്ഗണ്ഹാതി. സാധുകം അജ്ഝുപേക്ഖതീതി വീരിയസ്സ സമം ഹുത്വാ പവത്തത്താ പുന വീരിയസമതാനിയോജനേ ബ്യാപാരം അകരോന്തോ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാവസേന സാധുകം അജ്ഝുപേക്ഖതി നാമ. ഉപേക്ഖാവസേനാതി സമവാഹിതലക്ഖണായ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖായ വസേന. നാനത്തകിലേസേഹീതി വിപസ്സനായ പടിപക്ഖഭൂതേഹി നാനാസഭാവേഹി കിലേസേഹി. വിമോക്ഖവസേനാതി ഭങ്ഗാനുപസ്സനതോ പട്ഠായ നാനത്തകിലേസേഹി വിമുച്ചനവസേന. വിമുത്തത്താതി നാനത്തകിലേസേഹി വിമുത്തത്താ.

തേ ധമ്മാതി ഛന്ദാദയോ ധമ്മാ. ഏകരസാ ഹോന്തീതി വിമുത്തിരസേന ഏകരസാ ഹോന്തി. ഭാവനാവസേനാതി ഏകരസഭാവനാവസേന. തതോ പണീതതരേ വിവട്ടന്തീതി തേന കാരണേന വിപസ്സനാരമ്മണതോ പണീതതരേ നിബ്ബാനാരമ്മണേ വിവട്ടനാനുപസ്സനാസങ്ഖാതേന ഗോത്രഭുഞാണേന ഛന്ദാദയോ ധമ്മാ നിവത്തന്തി, സങ്ഖാരാരമ്മണതോ അപഗന്ത്വാ നിബ്ബാനാരമ്മണേ പവത്തന്തീതി അത്ഥോ. വിവട്ടനാവസേനാതി ഏവം ഗോത്രഭുഖണേ സങ്ഖാരാരമ്മണതോ വിവട്ടനവസേന. വിവട്ടിതത്താ തതോ വോസജ്ജതീതി മഗ്ഗസമങ്ഗിപുഗ്ഗലോ മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേയേവ ദുഭതോവുട്ഠാനവസേന വിവട്ടിതത്താ തേനേവ കാരണേന കിലേസേ ച ഖന്ധേ ച വോസജ്ജതി. വോസജ്ജിതത്താ തതോ നിരുജ്ഝന്തീതി മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേയേവ കിലേസേ ച ഖന്ധേ ച വോസജ്ജിതത്താ തേനേവ കാരണേന കിലേസാ ച ഖന്ധാ ച അനുപ്പത്തിനിരോധവസേന നിരുജ്ഝന്തി. വോസജ്ജിതത്താതി ച ആസംസായം ഭൂതവചനം കതം. കിലേസനിരോധേ സതി ഖന്ധനിരോധസബ്ഭാവതോ ച ഖന്ധനിരോധോ വുത്തോ. നിരോധവസേനാതി യഥാവുത്തനിരോധവസേന. തസ്സേവ മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേ ദ്വേ വോസഗ്ഗേ ദസ്സേതുകാമോ നിരോധവസേന ദ്വേ വോസഗ്ഗാതിആദിമാഹ. ദ്വേപി ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥാ ഏവ. അസ്സദ്ധിയസ്സ പഹാനായ ഛന്ദോ ഉപ്പജ്ജതീതിആദീസുപി ഇമിനാവ നയേന വിത്ഥാരതോ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. വീരിയിന്ദ്രിയാദിമൂലകേസുപി വാരേസു ഏസേവ നയോ. ഇമിനാവ നയേന അധിട്ഠാനട്ഠനിദ്ദേസോപി വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബോ. കേവലഞ്ഹേത്ഥ അധിട്ഠാതീതി വിസേസോ, പതിട്ഠാതീതി അത്ഥോ.

ഘ-ങ. പരിയാദാനട്ഠപതിട്ഠാപകട്ഠനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൨൦൨-൨൦൩. പരിയാദാനട്ഠനിദ്ദേസേ പരിയാദിയതീതി ഖേപേതി. പതിട്ഠാപകട്ഠനിദ്ദേസേ സദ്ധോ സദ്ധിന്ദ്രിയം അധിമോക്ഖേ പതിട്ഠാപേതീതി സദ്ധാസമ്പന്നോ ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ ദുക്ഖാ അനത്താ’’തി അധിമുച്ചന്തോ സദ്ധിന്ദ്രിയം അധിമോക്ഖേ പതിട്ഠാപേതി. ഇമിനാ പുഗ്ഗലവിസേസേന ഇന്ദ്രിയഭാവനാവിസേസോ നിദ്ദിട്ഠോ. സദ്ധസ്സ സദ്ധിന്ദ്രിയം അധിമോക്ഖേ പതിട്ഠാപേതീതി സദ്ധാസമ്പന്നസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സദ്ധിന്ദ്രിയം തംയേവ സദ്ധം പതിട്ഠാപേതി. തഥാ അധിമുച്ചന്തം അധിമോക്ഖേ പതിട്ഠാപേതീതി. ഇമിനാ ഇന്ദ്രിയഭാവനാവിസേസേന പുഗ്ഗലവിസേസോ നിദ്ദിട്ഠോ. ഏവം ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹന്തോ പഗ്ഗഹേ പതിട്ഠാപേതി, സതിം ഉപട്ഠാപേന്തോ ഉപട്ഠാനേ പതിട്ഠാപേതി, ചിത്തം സമാദഹന്തോ അവിക്ഖേപേ പതിട്ഠാപേതി, അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താതി പസ്സന്തോ ദസ്സനേ പതിട്ഠാപേതീതി സേസേസുപി യോജനാ വേദിതബ്ബാ. യോഗാവചരോതി സമഥയോഗേ, വിപസ്സനായോഗേ വാ അവചരതീതി യോഗാവചരോ. അവചരതീതി പവിസിത്വാ ചരതീതി.

ചതുത്ഥസുത്തന്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ഇന്ദ്രിയസമോധാനവണ്ണനാ

൨൦൪. ഇദാനി സമാധിം ഭാവയതോ വിപസ്സനം ഭാവയതോ ച ഇന്ദ്രിയസമോധാനം ദസ്സേതുകാമോ പഠമം താവ ഉപട്ഠാനകോസല്ലപ്പഭേദം നിദ്ദിസിതും പുഥുജ്ജനോ സമാധിം ഭാവേന്തോതിആദിമാഹ. തത്ഥ പുഥുജ്ജനോ സമാധിം ഭാവേന്തോതി നിബ്ബേധഭാഗിയം സമാധിം ഭാവേന്തോ. സേക്ഖസ്സ വീതരാഗസ്സ ച പന ലോകുത്തരോപി സമാധി ലബ്ഭതി. ആവജ്ജിതത്താതി കസിണാദിനിമിത്തസ്സ ആവജ്ജിതത്താ, കസിണാദിപരികമ്മം കത്വാ തത്ഥ ഉപ്പാദിതനിമിത്തത്താതി വുത്തം ഹോതി. ആരമ്മണൂപട്ഠാനകുസലോതി തസ്സ ഉപ്പാദിതസ്സ നിമിത്തസ്സേവ ഉപട്ഠാനേ കുസലോ. സമഥനിമിത്തൂപട്ഠാനകുസലോതി അച്ചാരദ്ധവീരിയതാദീഹി ഉദ്ധതേ ചിത്തേ പസ്സദ്ധിസമാധിഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗഭാവനാവസേന ചിത്തോപസമനിമിത്തസ്സ ഉപട്ഠാനേ കുസലോ. പഗ്ഗഹനിമിത്തൂപട്ഠാനകുസലോതി അതിസിഥിലവീരിയതാദീഹി ലീനേ ചിത്തേ ധമ്മവിചയവീരിയപീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗഭാവനാവസേന ചിത്തപഗ്ഗഹനിമിത്തസ്സ ഉപട്ഠാനേ കുസലോ. അവിക്ഖേപൂപട്ഠാനകുസലോതി അനുദ്ധതാലീനചിത്തസ്സ സമ്പയുത്തസ്സ സമാധിസ്സ ഉപട്ഠാനേ കുസലോ. ഓഭാസൂപട്ഠാനകുസലോതി പഞ്ഞാപയോഗമന്ദതായ നിരസ്സാദേ ചിത്തേ അട്ഠസംവേഗവത്ഥുപച്ചവേക്ഖണേന ചിത്തം സംവേജേത്വാ ഞാണോഭാസസ്സ ഉപട്ഠാനേ കുസലോ. അട്ഠ സംവേഗവത്ഥൂനി നാമ ജാതിജരാബ്യാധിമരണാനി ചത്താരി, അപായദുക്ഖം പഞ്ചമം, അതീതേ വട്ടമൂലകം ദുക്ഖം, അനാഗതേ വട്ടമൂലകം ദുക്ഖം, പച്ചുപ്പന്നേ ആഹാരപരിയേട്ഠിമൂലകം ദുക്ഖന്തി. സമ്പഹംസനൂപട്ഠാനകുസലോതി ഉപസമസുഖാനധിഗമേന നിരസ്സാദേ ചിത്തേ ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘഗുണാനുസ്സരണേന ചിത്തം പസാദേന്തോ സമ്പഹംസനസ്സ ഉപട്ഠാനേ കുസലോ. ഉപേക്ഖൂപട്ഠാനകുസലോതി ഉദ്ധതാദിദോസവിരഹിതേ ചിത്തേ നിഗ്ഗഹപഗ്ഗഹാദീസു ബ്യാപാരാഭാവകരണേന ഉപേക്ഖായ ഉപട്ഠാനേ കുസലോ. സേക്ഖോതി തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖതീതി സേക്ഖോ. ഏകത്തൂപട്ഠാനകുസലോതി സക്കായദിട്ഠാദീനം പഹീനത്താ നേക്ഖമ്മാദിനോ ഏകത്തസ്സ ഉപട്ഠാനേ കുസലോ.

വീതരാഗോതി സബ്ബസോ പഹീനരാഗത്താ വീതരാഗോ ഖീണാസവോ. ഞാണൂപട്ഠാനകുസലോതി അരഹാ ധമ്മേസു വിഗതസമ്മോഹത്താ തത്ഥ തത്ഥ അസമ്മോഹഞാണസ്സ ഉപട്ഠാനേ കുസലോ. വിമുത്തൂപട്ഠാനകുസലോതി അരഹത്തഫലവിമുത്തിയാ ഉപട്ഠാനേ കുസലോ. വിമുത്തീതി ഹി സബ്ബകിലേസേഹി വിമുത്തത്താ അരഹത്തഫലവിമുത്തി അധിപ്പേതാ.

൨൦൫. വിപസ്സനാഭാവനായ ഉപട്ഠാനാനുപട്ഠാനേസു അനിച്ചതോതിആദീനി നിച്ചതോതിആദീനി ച സീലകഥായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി. പാഠതോ പന ‘‘ആയൂഹനാനുപട്ഠാനകുസലോ വിപരിണാമൂപട്ഠാനകുസലോ അനിമിത്തൂപട്ഠാനകുസലോ നിമിത്താനുപട്ഠാനകുസലോ അപ്പണിഹിതൂപട്ഠാനകുസലോ പണിധിഅനുപട്ഠാനകുസലോ അഭിനിവേസാനുപട്ഠാനകുസലോ’’തി ഏതേസു സാമിവചനേന സമാസപദച്ഛേദോ കാതബ്ബോ. സേസേസു പന നിസ്സക്കവചനേന പാഠോ.

൨൦൬. സുഞ്ഞതൂപട്ഠാനകുസലോതി പനേത്ഥ സുഞ്ഞതോ ഉപട്ഠാനകുസലോതി വാ സുഞ്ഞതായ ഉപട്ഠാനകുസലോതി വാ പദച്ഛേദോ കാതബ്ബോ. യസ്മാ പന നിബ്ബിദാവിരാഗനിരോധപടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാ അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനാ യഥാഭൂതഞാണദസ്സനം പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാ വിവട്ടനാനുപസ്സനാതി ഇമാ അട്ഠ മഹാവിപസ്സനാ അത്തനോ സഭാവവിസേസേന വിസേസിതാ, ന ആരമ്മണവിസേസേന, തസ്മാ ഇമാസം അട്ഠന്നം ‘‘അനിച്ചതോ ഉപട്ഠാനകുസലോ ഹോതീ’’തിആദീനി വചനാനി വിയ ‘‘നിബ്ബിദാതോ ഉപട്ഠാനകുസലോ ഹോതീ’’തിആദീനി വചനാനി ന യുജ്ജന്തി. തസ്മാ ഏവ ഇമാ അട്ഠ ന യോജിതാ. ആദീനവാനുപസ്സനാ പന ‘‘സുഞ്ഞതൂപട്ഠാനകുസലോ ഹോതി, അഭിനിവേസാനുപട്ഠാനകുസലോ ഹോതീ’’തി ഇമിനാ യുഗലകവചനേനേവ അത്ഥതോ ‘‘ആദീനവതോ ഉപട്ഠാനകുസലോ ഹോതി, ആലയാഭിനിവേസാനുപട്ഠാനകുസലോ ഹോതീ’’തി യോജിതാവ ഹോതീതി സരൂപേന ന യോജിതാ. ഇതി പുരിമാ ച അട്ഠ, അയഞ്ച ആദീനവാനുപസ്സനാതി അട്ഠാരസസു മഹാവിപസ്സനാസു ഇമാ നവ അയോജേത്വാ ഇതരാ ഏവ നവ യോജിതാതി വേദിതബ്ബാ. ഞാണൂപട്ഠാനകുസലോതി സേക്ഖോ വിപസ്സനൂപക്കിലേസാനം അഭാവതോ വിപസ്സനാഭാവനായ ഞാണസ്സ ഉപട്ഠാനേ കുസലോ. സമാധിഭാവനായ പന നികന്തിസബ്ഭാവതോ ഞാണൂപട്ഠാനേ കുസലോതി ന വുത്തോ.

വിസഞ്ഞോഗൂപട്ഠാനകുസലോതി ‘‘കാമയോഗവിസഞ്ഞോഗോ ഭവയോഗവിസഞ്ഞോഗോ ദിട്ഠിയോഗവിസഞ്ഞോഗോ അവിജ്ജായോഗവിസഞ്ഞോഗോ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൧൨) ചതുധാ വുത്തസ്സ വിസഞ്ഞോഗസ്സ ഉപട്ഠാനേ കുസലോ. സഞ്ഞോഗാനുപട്ഠാനകുസലോതി കാമയോഗഭവയോഗദിട്ഠിയോഗാവിജ്ജായോഗവസേന ചതുധാ വുത്തസ്സ സഞ്ഞോഗസ്സ അനുപട്ഠാനേ കുസലോ. നിരോധൂപട്ഠാനകുസലോതി ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിബ്ബാനനിന്നം ചിത്തം ഹോതി നിബ്ബാനപോണം നിബ്ബാനപബ്ഭാരം വിവേകട്ഠം നേക്ഖമ്മാഭിരതം ബ്യന്തീഭൂതം സബ്ബസോ ആസവട്ഠാനിയേഹി ധമ്മേഹീ’’തി (അ. നി. ൧൦.൯൦; പടി. മ. ൨.൪൪ അത്ഥതോ സമാനം) വുത്തഖീണാസവബലവസേന നിബ്ബാനനിന്നചിത്തത്താ ഖീണാസവോവ നിരോധസങ്ഖാതസ്സ നിബ്ബാനസ്സ ഉപട്ഠാനേ കുസലോ.

ആരമ്മണൂപട്ഠാനകുസലവസേനാതിആദീസു കുസലന്തി ഞാണം. ഞാണമ്പി ഹി കുസലപുഗ്ഗലയോഗതോ കുസലം യഥാ പണ്ഡിതപുഗ്ഗലയോഗതോ ‘‘പണ്ഡിതാ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. ദുകമാതികാ ൧൦൩). തസ്മാ കോസല്ലവസേനാതി അത്ഥോ.

൨൦൭. ഇദാനി ചതുസട്ഠിയാ ആകാരേഹീതിആദി ഞാണകഥായം (പടി. മ. ൧.൧൦൭) വുത്തമ്പി ഇന്ദ്രിയകഥാസമ്ബന്ധേന ഇധാനേത്വാ വുത്തം. തം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൨൦൮. പുന സമന്തചക്ഖുസമ്ബന്ധേന ഇന്ദ്രിയവിധാനം വത്തുകാമോ ന തസ്സ അദ്ദിട്ഠമിധത്ഥി കിഞ്ചീതിആദിമാഹ. തത്ഥ സമന്തചക്ഖൂതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ വസേനാതിആദിനാ പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം അവിയോഗിതം ദസ്സേതി. സദ്ദഹന്തോ പഗ്ഗണ്ഹാതീതിആദീഹി ഏകേകിന്ദ്രിയമൂലകേഹി പഞ്ചഹി ചതുക്കേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം നിന്നപയോഗകാലേ വാ മഗ്ഗക്ഖണേ വാ ഏകരസഭാവം അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയഭാവഞ്ച ദസ്സേതി. സദ്ദഹിതത്താ പഗ്ഗഹിതന്തിആദീഹി ഏകേകിന്ദ്രിയമൂലകേഹി പഞ്ചഹി ചതുക്കേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം നിബ്ബത്തികാലേ വാ ഫലകാലേ വാ ഏകരസഭാവം അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയഭാവഞ്ച ദസ്സേതി. പുന ബുദ്ധചക്ഖുസമ്ബന്ധേന ഇന്ദ്രിയവിധാനം വത്തുകാമോ യം ബുദ്ധചക്ഖൂതിആദിമാഹ. തത്ഥ ബുദ്ധചക്ഖൂതി ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണം ആസയാനുസയഞാണഞ്ച. ബുദ്ധഞാണന്തി ച ഇദം തദേവ ദ്വയം, സേസം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവാതി.

ഇന്ദ്രിയസമോധാനവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സദ്ധമ്മപ്പകാസിനിയാ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗ-അട്ഠകഥായ

ഇന്ദ്രിയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. വിമോക്ഖകഥാ

൧. വിമോക്ഖുദ്ദേസവണ്ണനാ

൨൦൯. ഇദാനി ഇന്ദ്രിയകഥാനന്തരം കഥിതായ വിമോക്ഖകഥായ അപുബ്ബത്ഥാനുവണ്ണനാ അനുപ്പത്താ. അയഞ്ഹി വിമോക്ഖകഥാ ഇന്ദ്രിയഭാവനാനുയുത്തസ്സ വിമോക്ഖസബ്ഭാവതോ ഇന്ദ്രിയകഥാനന്തരം കഥിതാ. തഞ്ച കഥേന്തോ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുതസുത്തന്തദേസനാപുബ്ബങ്ഗമം കത്വാ കഥേസി. തത്ഥ സുത്തന്തേ താവ സുഞ്ഞതോ വിമോക്ഖോതിആദീസു സുഞ്ഞതാകാരേന നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തോ അരിയമഗ്ഗോ സുഞ്ഞതോ വിമോക്ഖോ. സോ ഹി സുഞ്ഞതായ ധാതുയാ ഉപ്പന്നത്താ സുഞ്ഞതോ, കിലേസേഹി വിമുത്തത്താ വിമോക്ഖോ. ഏതേനേവ നയേന അനിമിത്താകാരേന നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തോ അനിമിത്തോ, അപ്പണിഹിതാകാരേന നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തോ അപ്പണിഹിതോതി വേദിതബ്ബോ.

ഏകോ ഹി ആദിതോവ അനിച്ചതോ സങ്ഖാരേ സമ്മസതി. യസ്മാ പന ന അനിച്ചതോ സമ്മസനമത്തേനേവ മഗ്ഗവുട്ഠാനം ഹോതി, ദുക്ഖതോപി അനത്തതോപി സമ്മസിതബ്ബമേവ, തസ്മാ ദുക്ഖതോപി അനത്തതോപി സമ്മസതി. തസ്സ ഏവം പടിപന്നസ്സ അനിച്ചതോ ചേ സമ്മസനകാലേ മഗ്ഗവുട്ഠാനം ഹോതി, അയം അനിച്ചതോ അഭിനിവിസിത്വാ അനിച്ചതോ വുട്ഠാതി നാമ. സചേ പനസ്സ ദുക്ഖതോ അനത്തതോ സമ്മസനകാലേ മഗ്ഗവുട്ഠാനം ഹോതി, അയം അനിച്ചതോ അഭിനിവിസിത്വാ ദുക്ഖതോ, അനത്തതോ വുട്ഠാതി നാമ. ഏസ നയോ ദുക്ഖതോ അനത്തതോ അഭിനിവിസിത്വാ വുട്ഠാനേസുപി. ഏത്ഥ ച യോപി അനിച്ചതോ അഭിനിവിട്ഠോ, യോപി ദുക്ഖതോ, യോപി അനത്തതോ. വുട്ഠാനകാലേ ചേ അനിച്ചതോ വുട്ഠാനം ഹോതി, തയോപി ജനാ അധിമോക്ഖബഹുലാ ഹോന്തി, സദ്ധിന്ദ്രിയം പടിലഭന്തി, അനിമിത്തവിമോക്ഖേന വിമുച്ചന്തി, പഠമമഗ്ഗക്ഖണേ സദ്ധാനുസാരിനോ ഹോന്തി, സത്തസു ഠാനേസു സദ്ധാവിമുത്താ. സചേ പന ദുക്ഖതോ വുട്ഠാനം ഹോതി, തയോപി ജനാ പസ്സദ്ധിബഹുലാ ഹോന്തി, സമാധിന്ദ്രിയം പടിലഭന്തി, അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖേന വിമുച്ചന്തി, സബ്ബത്ഥ കായസക്ഖിനോ ഹോന്തി. യസ്സ പനേത്ഥ അരൂപജ്ഝാനം പാദകം ഹോതി, സോ അഗ്ഗഫലേ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ ഹോതി. അഥ നേസം അനത്തതോ വുട്ഠാനം ഹോതി, തയോപി ജനാ വേദബഹുലാ ഹോന്തി, പഞ്ഞിന്ദ്രിയം പടിലഭന്തി, സുഞ്ഞതവിമോക്ഖേന വിമുച്ചന്തി, പഠമമഗ്ഗക്ഖണേ ധമ്മാനുസാരിനോ ഹോന്തി, ഛസു ഠാനേസു ദിട്ഠിപ്പത്താ, അഗ്ഗഫലേ പഞ്ഞാവിമുത്താതി.

അപിച മഗ്ഗോ നാമ പഞ്ചഹി കാരണേഹി നാമം ലഭതി സരസേന വാ പച്ചനീകേന വാ സഗുണേന വാ ആരമ്മണേന വാ ആഗമനേന വാ. സചേ ഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ അനിച്ചതോ സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ വുട്ഠാതി, അനിമിത്തവിമോക്ഖേന വിമുച്ചതി. സചേ ദുക്ഖതോ സമ്മസിത്വാ വുട്ഠാതി, അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖേന വിമുച്ചതി. സചേ അനത്തതോ സമ്മസിത്വാ വുട്ഠാതി, സുഞ്ഞതവിമോക്ഖേന വിമുച്ചതി. ഇദം സരസതോ നാമം നാമ. അനിച്ചാനുപസ്സനായ പന സങ്ഖാരാനം ഘനവിനിബ്ഭോഗം കത്വാ നിച്ചനിമിത്തധുവനിമിത്തസസ്സതനിമിത്താനി പഹായ ആഗതത്താ അനിമിത്തോ, ദുക്ഖാനുപസ്സനായ സുഖസഞ്ഞം പഹായ പണിധിപത്ഥനം സുക്ഖാപേത്വാ ആഗതത്താ അപ്പണിഹിതോ, അനത്താനുപസ്സനായ അത്തസത്തപുഗ്ഗലസഞ്ഞം പഹായ സങ്ഖാരേ സുഞ്ഞതോ ദിട്ഠത്താ സുഞ്ഞതോതി ഇദം പച്ചനീകതോ നാമം നാമ. രാഗാദീഹി പന സുഞ്ഞത്താ സുഞ്ഞതോ, രൂപനിമിത്താദീനം, രാഗനിമിത്താദീനംയേവ വാ അഭാവേന അനിമിത്തോ, രാഗപണിധിആദീനം അഭാവതോ അപ്പണിഹിതോതി ഇദമസ്സ സഗുണതോ നാമം നാമ. സോയം സുഞ്ഞം അനിമിത്തം അപ്പണിഹിതഞ്ച നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കരോതീതിപി സുഞ്ഞതോ അനിമിത്തോ അപ്പണിഹിതോതി വുച്ചതി. ഇദമസ്സ ആരമ്മണതോ നാമം നാമ. ആഗമനം പന ദുവിധം വിപസ്സനാഗമനം മഗ്ഗാഗമനഞ്ച. തത്ഥ മഗ്ഗേ വിപസ്സനാഗമനം ലബ്ഭതി, ഫലേ മഗ്ഗാഗമനം. അനത്താനുപസ്സനാ ഹി സുഞ്ഞതാ നാമ, സുഞ്ഞതവിപസ്സനായ മഗ്ഗോ സുഞ്ഞതോ, സുഞ്ഞതമഗ്ഗസ്സ ഫലം സുഞ്ഞതം. അനിച്ചാനുപസ്സനാ അനിമിത്താ നാമ, അനിമിത്തവിപസ്സനായ മഗ്ഗോ അനിമിത്തോ. ഇദം പന നാമം അഭിധമ്മപരിയായേ ന ലബ്ഭതി, സുത്തന്തപരിയായേ പന ലബ്ഭതി. തത്ഥ ഹി ഗോത്രഭുഞാണം അനിമിത്തം നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കത്വാ അനിമിത്തനാമകം ഹുത്വാ സയം ആഗമനീയട്ഠാനേ ഠത്വാ മഗ്ഗസ്സ നാമം ദേതീതി വദന്തി. തേന മഗ്ഗോ അനിമിത്തോതി വുത്തോ. മഗ്ഗാഗമനേന ഫലം അനിമിത്തന്തി യുജ്ജതിയേവ. ദുക്ഖാനുപസ്സനാ സങ്ഖാരേസു പണിധിം സുക്ഖാപേത്വാ ആഗതത്താ അപ്പണിഹിതാ നാമ, അപ്പണിഹിതവിപസ്സനായ മഗ്ഗോ അപ്പണിഹിതോ, അപ്പണിഹിതമഗ്ഗസ്സ ഫലം അപ്പണിഹിതന്തി ഏവം വിപസ്സനാ അത്തനോ നാമം മഗ്ഗസ്സ ദേതി, മഗ്ഗോ ഫലസ്സാതി ഇദം ആഗമനതോ നാമം നാമ. ഏവം സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വിമോക്ഖവിസേസം നിയമേതീതി.

ഏവം ഭഗവതാ ദേസിതേ തയോ മഹാവത്ഥുകേ വിമോക്ഖേ ഉദ്ദിസിത്വാ തംനിദ്ദേസവസേനേവ അപരേപി വിമോക്ഖേ നിദ്ദിസിതുകാമോ അപിച അട്ഠസട്ഠി വിമോക്ഖാതിആദിമാഹ. തത്ഥ അപിചാതി അപരപരിയായദസ്സനം. കഥം തേ അട്ഠസട്ഠി ഹോന്തി, നനു തേ പഞ്ചസത്തതീതി? സച്ചം യഥാരുതവസേന പഞ്ചസത്തതി. ഭഗവതാ പന ദേസിതേ തയോ വിമോക്ഖേ ഠപേത്വാ അഞ്ഞവിമോക്ഖേ നിദ്ദിസനതോ ഇമേസം തദവരോധതോ ച ഇമേ തയോ ന ഗണേതബ്ബാ, അജ്ഝത്തവിമോക്ഖാദയോ തയോപി വിമോക്ഖാ ചതുധാ വിത്ഥാരവചനേയേവ അന്തോഗധത്താ ന ഗണേതബ്ബാ, ‘‘പണിഹിതോ വിമോക്ഖോ, അപ്പണിഹിതോ വിമോക്ഖോ’’തി ഏത്ഥ അപ്പണിഹിതോ വിമോക്ഖോ പഠമം ഉദ്ദിട്ഠേന ഏകനാമികത്താ ന ഗണേതബ്ബോ, ഏവം ഇമേസു സത്തസു അപനീതേസു സേസാ അട്ഠസട്ഠി വിമോക്ഖാ ഹോന്തി. ഏവം സന്തേ സുഞ്ഞതവിമോക്ഖാദയോ തയോ പുന കസ്മാ ഉദ്ദിട്ഠാതി ചേ? ഉദ്ദേസേന സങ്ഗഹേത്വാ തേസമ്പി നിദ്ദേസകരണത്ഥം. അജ്ഝത്തവുട്ഠാനാദയോ പന തയോ പഭേദം വിനാ മൂലരാസിവസേന ഉദ്ദിട്ഠാ, പണിഹിതവിമോക്ഖപടിപക്ഖവസേന പുന അപ്പണിഹിതോ വിമോക്ഖോ ഉദ്ദിട്ഠോതി വേദിതബ്ബോ.

അജ്ഝത്തവുട്ഠാനാദീസു അജ്ഝത്തതോ വുട്ഠാതീതി അജ്ഝത്തവുട്ഠാനോ. അനുലോമേന്തീതി അനുലോമാ. അജ്ഝത്തവുട്ഠാനാനം പടിപ്പസ്സദ്ധി അപഗമാ അജ്ഝത്തവുട്ഠാനപടിപ്പസ്സദ്ധി. രൂപീതി അജ്ഝത്തം കേസാദീസു ഉപ്പാദിതം രൂപജ്ഝാനം രൂപം, തം രൂപമസ്സ അത്ഥീതി രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീതി ബഹിദ്ധാ നീലകസിണാദിരൂപാനി ഝാനചക്ഖുനാ പസ്സതി. ഇമിനാ അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാവത്ഥുകേസു കസിണേസു ഝാനപടിലാഭോ ദസ്സിതോ. അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീതി അജ്ഝത്തം ന രൂപസഞ്ഞീ, അത്തനോ കേസാദീസു അനുപ്പാദിതരൂപാവചരജ്ഝാനോതി അത്ഥോ. ഇമിനാ ബഹിദ്ധാ പരികമ്മം കത്വാ ബഹിദ്ധാവ പടിലദ്ധജ്ഝാനതാ ദസ്സിതാ. സുഭന്തേവ അധിമുത്തോതി ‘‘സുഭ’’മിച്ചേവ ആരമ്മണേ അധിമുത്തോ. തത്ഥ കിഞ്ചാപി അന്തോഅപ്പനായം ‘‘സുഭ’’ന്തി ആഭോഗോ നത്ഥി, യോ പന അപ്പടികൂലാകാരേന സത്താരമ്മണം ഫരന്തോ വിഹരതി, സോ യസ്മാ ‘‘സുഭ’’ന്തേവ അധിമുത്തോ ഹോതി, തസ്മാ ഏവം ഉദ്ദേസോ കതോതി. അപ്പിതപ്പിതസമയേ ഏവ വിക്ഖമ്ഭനവിമുത്തിസബ്ഭാവതോ സമയവിമോക്ഖോ. സോയേവ സകിച്ചകരണവസേന അപ്പിതസമയേ ഏവ നിയുത്തോതി സാമയികോ. സാമായികോതിപി പാഠോ. കോപേതും ഭഞ്ജിതും സക്കുണേയ്യതായ കുപ്പോ. ലോകം അനതിക്കമനതോ ലോകേ നിയുത്തോതി ലോകികോ. ലോകിയോതിപി പാഠോ. ലോകം ഉത്തരതി, ഉത്തിണ്ണോതി വാ ലോകുത്തരോ. ആരമ്മണകരണവസേന സഹ ആസവേഹീതി സാസവോ. ആരമ്മണകരണവസേന സമ്പയോഗവസേന ച നത്ഥേത്ഥ ആസവാതി അനാസവോ. രൂപസങ്ഖാതേന സഹ ആമിസേനാതി സാമിസോ. സബ്ബസോ രൂപാരൂപപ്പഹാനാ നിരാമിസതോപി നിരാമിസതരോതി നിരാമിസാ നിരാമിസതരോ. പണിഹിതോതി തണ്ഹാവസേന പണിഹിതോ പത്ഥിതോ. ആരമ്മണകരണവസേന സഞ്ഞോജനേഹി സംയുത്തത്താ സഞ്ഞുത്തോ. ഏകത്തവിമോക്ഖോതി കിലേസേഹി അനജ്ഝാരുള്ഹത്താ ഏകസഭാവോ വിമോക്ഖോ. സഞ്ഞാവിമോക്ഖോതി വിപസ്സനാഞാണമേവ വിപരീതസഞ്ഞായ വിമുച്ചനതോ സഞ്ഞാവിമോക്ഖോ. തദേവ വിപസ്സനാഞാണം സമ്മോഹതോ വിമുച്ചനവസേന ഞാണമേവ വിമോക്ഖോതി ഞാണവിമോക്ഖോ. സീതിസിയാവിമോക്ഖോതി വിപസ്സനാഞാണമേവ സീതി ഭവേയ്യാതി പവത്തോ വിമോക്ഖോ സീതിസിയാവിമോക്ഖോ. സീതിസികാവിമോക്ഖോതിപി പാഠോ, സീതിഭാവികായ വിമോക്ഖോതി തസ്സ അത്ഥം വണ്ണയന്തി. ഝാനവിമോക്ഖോതി ഉപചാരപ്പനാഭേദം ലോകിയലോകുത്തരഭേദഞ്ച ഝാനമേവ വിമോക്ഖോ. അനുപാദാ ചിത്തസ്സ വിമോക്ഖോതി അനുപാദിയിത്വാ ഗഹണം അകത്വാ ചിത്തസ്സ വിമോക്ഖോ. സേസം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

വിമോക്ഖുദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. വിമോക്ഖനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൨൧൦. കതമോതിആദികേ ഉദ്ദേസസ്സ നിദ്ദേസേ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതീതി ഏവം ഉപപരിക്ഖതി. സുഞ്ഞമിദന്തി ഇദം ഖന്ധപഞ്ചകം സുഞ്ഞം. കേന സുഞ്ഞം? അത്തേന വാ അത്തനിയേന വാ. തത്ഥ അത്തേന വാതി ബാലജനപരികപ്പിതസ്സ അത്തനോ അഭാവാ തേന അത്തനാ ച സുഞ്ഞം. അത്തനിയേന വാതി തസ്സ പരികപ്പിതസ്സ അത്തനോ സന്തകേന ച സുഞ്ഞം. അത്തനോ അഭാവേനേവ അത്തനിയാഭാവോ. അത്തനിയഞ്ച നാമ നിച്ചം വാ സിയാ സുഖം വാ, തദുഭയമ്പി നത്ഥി. തേന നിച്ചപടിക്ഖേപേന അനിച്ചാനുപസ്സനാ, സുഖപടിക്ഖേപേന ദുക്ഖാനുപസ്സനാ ച വുത്താ ഹോതി. സുഞ്ഞമിദം അത്തേന വാതി അനത്താനുപസ്സനായേവ വുത്താ. സോതി സോ ഏവം തീഹി അനുപസ്സനാഹി വിപസ്സമാനോ ഭിക്ഖു. അഭിനിവേസം ന കരോതീതി അനത്താനുപസ്സനാവസേന അത്താഭിനിവേസം ന കരോതി.

നിമിത്തം ന കരോതീതി അനിച്ചാനുപസ്സനാവസേന നിച്ചനിമിത്തം ന കരോതി. പണിധിം ന കരോതീതി ദുക്ഖാനുപസ്സനാവസേന പണിധിം ന കരോതി. ഇമേ തയോ വിമോക്ഖാ പരിയായേന വിപസ്സനാക്ഖണേ തദങ്ഗവസേനാപി ലബ്ഭന്തി, നിപ്പരിയായേന പന സമുച്ഛേദവസേന മഗ്ഗക്ഖണേയേവ. ചത്താരി ഝാനാനി അജ്ഝത്തം നീവരണാദീഹി വുട്ഠാനതോ അജ്ഝത്തവുട്ഠാനോ വിമോക്ഖോ. ചതസ്സോ അരൂപസമാപത്തിയോ ആരമ്മണേഹി വുട്ഠാനതോ ബഹിദ്ധാവുട്ഠാനോ വിമോക്ഖോ. ആരമ്മണമ്പി ഹി ബാഹിരായതനാനി വിയ ഇധ ‘‘ബഹിദ്ധാ’’തി വുത്തം. ഇമേ ദ്വേ വിക്ഖമ്ഭനവിമോക്ഖാ, ദുഭതോ വുട്ഠാനോ പന സമുച്ഛേദവിമോക്ഖോ.

നീവരണേഹി വുട്ഠാതീതിആദീഹി അജ്ഝത്തവുട്ഠാനം സരൂപതോ വുത്തം. രൂപസഞ്ഞായാതിആദീഹി കസിണാദിആരമ്മണസമതിക്കമസ്സ പാകടത്താ തം അവത്വാ സുത്തന്തേസു വുത്തരൂപസഞ്ഞാദിസമതിക്കമോ വുത്തോ. സക്കായദിട്ഠിവിചികിച്ഛാസീലബ്ബതപരാമാസാതി സമാസപദം, സക്കായദിട്ഠിയാ വിചികിച്ഛായ സീലബ്ബതപരാമാസാതി വിച്ഛേദോ. അയമേവ വാ പാഠോ.

൨൧൧. വിതക്കോ ചാതിആദീഹി ഝാനാനം സമാപത്തീനഞ്ച ഉപചാരഭൂമിയോ വുത്താ. അനിച്ചാനുപസ്സനാതിആദീഹി ചതുന്നം മഗ്ഗാനം പുബ്ബഭാഗവിപസ്സനാ വുത്താ. പടിലാഭോ വാതി പഞ്ചവിധവസിപ്പത്തിയാ ബ്യാപിതോ പത്ഥടോ ലാഭോതി പടിലാഭോ. വസിപ്പത്തിയാ ഹി സബ്ബോ ഝാനപയോഗോ ച സമാപത്തിപയോഗോ ച പടിപ്പസ്സദ്ധോ ഹോതി, തസ്മാ പടിലാഭോ ‘‘പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമോക്ഖോ’’തി വുത്തോ. വിപാകോ പന ഝാനസ്സ സമാപത്തിയാ ച പടിപ്പസ്സദ്ധി ഹോതീതി ഉജുകമേവ. കേചി പന ‘‘ഉപചാരപയോഗസ്സ പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ ഝാനസ്സ സമാപത്തിയാ ച പടിലാഭോ ഹോതി, തസ്മാ ഝാനസമാപത്തിപടിലാഭോ ‘പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമോക്ഖോ’തി വുച്ചതീ’’തി വദന്തി.

൨൧൨. അജ്ഝത്തന്തി അത്താനം അധികിച്ച പവത്തം. പച്ചത്തന്തി അത്താനം പടിച്ച പവത്തം. ഉഭയേനാപി നിയകജ്ഝത്തമേവ ദീപേതി നീലനിമിത്തന്തി നീലമേവ. നീലസഞ്ഞം പടിലഭതീതി തസ്മിം നീലനിമിത്തേ നീലമിതിസഞ്ഞം പടിലഭതി. സുഗ്ഗഹിതം കരോതീതി പരികമ്മഭൂമിയം സുട്ഠു ഉഗ്ഗഹിതം കരോതി. സൂപധാരിതം ഉപധാരേതീതി ഉപചാരഭൂമിയം സുട്ഠു ഉപധാരിതം കത്വാ ഉപധാരേതി. സ്വാവത്ഥിതം അവത്ഥാപേതീതി അപ്പനാഭൂമിയം സുട്ഠു നിച്ഛിതം നിച്ഛിനാതി. വവത്ഥാപേതീതിപി പാഠോ. അജ്ഝത്തഞ്ഹി നീലപരികമ്മം കരോന്തോ കേസേ വാ പിത്തേ വാ അക്ഖിതാരകായം വാ കരോതി. ബഹിദ്ധാ നീലനിമിത്തേതി നീലപുപ്ഫനീലവത്ഥനീലധാതൂനം അഞ്ഞതരേ നീലകസിണേ. ചിത്തം ഉപസംഹരതീതി ചിത്തം ഉപനേതി. പീതാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ആസേവതീതി തമേവ സഞ്ഞം ആദിതോ സേവതി. ഭാവേതീതി വഡ്ഢേതി. ബഹുലീകരോതീതി പുനപ്പുനം കരോതി. രൂപന്തി നീലനിമിത്തം രൂപം. രൂപസഞ്ഞീതി തസ്മിം രൂപേ സഞ്ഞാ രൂപസഞ്ഞാ, സാ അസ്സ അത്ഥീതി രൂപസഞ്ഞീ. അജ്ഝത്തം പീതനിമിത്താദീസു പീതപരികമ്മം കരോന്തോ മേദേ വാ ഛവിയാ വാ അക്ഖീനം പീതട്ഠാനേ വാ കരോതി. ലോഹിതപരികമ്മം കരോന്തോ മംസേ വാ ലോഹിതേ വാ ജിവ്ഹായ വാ ഹത്ഥതലപാദതലേസു വാ അക്ഖീനം രത്തട്ഠാനേ വാ കരോതി. ഓദാതപരികമ്മം കരോന്തോ അട്ഠിമ്ഹി വാ ദന്തേ വാ നഖേ വാ അക്ഖീനം സേതട്ഠാനേ വാ കരോതി. അജ്ഝത്തം അരൂപന്തി അജ്ഝത്തം രൂപനിമിത്തം നത്ഥീതി അത്ഥോ.

മേത്താസഹഗതേനാതി പഠമദുതിയതതിയജ്ഝാനവസേന മേത്തായ സമന്നാഗതേന. ചേതസാതി ചിത്തേന. ഏകം ദിസന്തി ഏകം ഏകിസ്സാ ദിസായ പഠമപരിഗ്ഗഹിതം സത്തം ഉപാദായ ഏകദിസാപരിയാപന്നസത്തഫരണവസേന വുത്തം. ഫരിത്വാതി ഫുസിത്വാ ആരമ്മണം കത്വാ. വിഹരതീതി ബ്രഹ്മവിഹാരാധിട്ഠിതം ഇരിയാപഥവിഹാരം പവത്തേതി. തഥാ ദുതിയന്തി യഥാ പുരത്ഥിമാദീസു യംകിഞ്ചി ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതി, തഥേവ തദനന്തരം ദുതിയം തതിയം ചതുത്ഥം വാതി അത്ഥോ. ഇതി ഉദ്ധന്തി ഏതേനേവ നയേന ഉപരിമം ദിസന്തി വുത്തം ഹോതി. അധോ തിരിയന്തി അധോദിസമ്പി തിരിയം ദിസമ്പി ഏവമേവ. തത്ഥ ച അധോതി ഹേട്ഠാ. തിരിയന്തി അനുദിസാ. ഏവം സബ്ബദിസാസു അസ്സമണ്ഡലികായ അസ്സമിവ മേത്താസഹഗതം ചിത്തം സാരേതിപി പച്ചാസാരേതിപീതി. ഏത്താവതാ ഏകമേകം ദിസം പരിഗ്ഗഹേത്വാ ഓധിസോ മേത്താഫരണം ദസ്സിതം. സബ്ബധീതിആദി പന അനോധിസോ ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ സബ്ബധീതി സബ്ബത്ഥ. സബ്ബത്തതായാതി സബ്ബേസു ഹീനമജ്ഝിമുക്കട്ഠമിത്തസപത്തമജ്ഝത്താദിപ്പഭേദേസു അത്തതായ, ‘‘അയം പരസത്തോ’’തി വിഭാഗം അകത്വാ അത്തസമതായാതി വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ സബ്ബത്തതായാതി സബ്ബേന ചിത്തഭാവേന, ഈസകമ്പി ബഹി അവിക്ഖിപമാനോതി വുത്തം ഹോതി. സബ്ബാവന്തന്തി സബ്ബസത്തവന്തം, സബ്ബസത്തയുത്തന്തി അത്ഥോ. സബ്ബവന്തന്തിപി പാഠോ. ലോകന്തി സത്തലോകം.

വിപുലേനാതി ഏവമാദിപരിയായദസ്സനതോ പനേത്ഥ പുന ‘‘മേത്താസഹഗതേനാ’’തി വുത്തം. യസ്മാ വാ ഏത്ഥ ഓധിസോ ഫരണേ വിയ പുന തഥാസദ്ദോ വാ ഇതി-സദ്ദോ വാ ന വുത്തോ, തസ്മാ പുന ‘‘മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ’’തി വുത്തം, നിഗമനവസേന വാ ഏതം വുത്തം. വിപുലേനാതി ഏത്ഥ ഫരണവസേന വിപുലതാ ദട്ഠബ്ബാ. ഭൂമിവസേന പന തം മഹഗ്ഗതം. തഞ്ഹി കിലേസവിക്ഖമ്ഭനസമത്ഥതായ വിപുലഫലതായ ദീഘസന്താനതായ ച മഹന്തഭാവം ഗതം, മഹന്തേഹി വാ ഉളാരച്ഛന്ദവീരിയചിത്തപഞ്ഞേഹി ഗതം പടിപന്നന്തി മഹഗ്ഗതം. പഗുണവസേന അപ്പമാണസത്താരമ്മണവസേന ച അപ്പമാണം. ബ്യാപാദപച്ചത്ഥികപ്പഹാനേന അവേരം. ദോമനസ്സപ്പഹാനതോ അബ്യാപജ്ജം, നിദ്ദുക്ഖന്തി വുത്തം ഹോതി. അപ്പടികൂലാ ഹോന്തീതി ഭിക്ഖുനോ ചിത്തസ്സ അപ്പടികൂലാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തി. സേസേസുപി വുത്തനയേനേവ കരുണാമുദിതാഉപേക്ഖാവസേന യോജേതബ്ബം. കരുണായ വിഹേസാപച്ചത്ഥികപ്പഹാനേന അവേരം, മുദിതായ അരതിപച്ചത്ഥികപ്പഹാനേന.

ഉപേക്ഖാസഹഗതേനാതി ചതുത്ഥജ്ഝാനവസേന ഉപേക്ഖായ സമന്നാഗതേന. രാഗപച്ചത്ഥികപ്പഹാനേന അവേരം, ഗേഹസിതസോമനസ്സപ്പഹാനതോ അബ്യാപജ്ജം. സബ്ബമ്പി ഹി അകുസലം കിലേസപരിളാഹയോഗതോ സബ്യാപജ്ജമേവാതി അയമേതേസം വിസേസോ.

൨൧൩. സബ്ബസോതി സബ്ബാകാരേന, സബ്ബാസം വാ, അനവസേസാനന്തി അത്ഥോ. രൂപസഞ്ഞാനന്തി സഞ്ഞാസീസേന വുത്തരൂപാവചരജ്ഝാനാനഞ്ചേവ തദാരമ്മണാനഞ്ച. രൂപാവചരജ്ഝാനമ്പി ഹി രൂപന്തി വുച്ചതി ‘‘രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീ’’തിആദീസു (പടി. മ. ൧.൨൦൯; ധ. സ. ൨൪൮), തസ്സ ആരമ്മണമ്പി ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി ‘‘സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൨൨൩). തസ്മാ ഇധ രൂപേ സഞ്ഞാ രൂപസഞ്ഞാതി ഏവം സഞ്ഞാസീസേന വുത്തരൂപാവചരജ്ഝാനസ്സേതം അധിവചനം. രൂപം സഞ്ഞാ അസ്സാതി രൂപസഞ്ഞം, രൂപമസ്സ നാമന്തി വുത്തം ഹോതി. ഏവം പഥവീകസിണാദിഭേദസ്സ തദാരമ്മണസ്സ ചേതം അധിവചനന്തി വേദിതബ്ബം. സമതിക്കമാതി വിരാഗാ നിരോധാ ച. കിം വുത്തം ഹോതി? ഏതാസം കുസലവിപാകകിരിയാവസേന പഞ്ചദസന്നം ഝാനസങ്ഖാതാനം രൂപസഞ്ഞാനം, ഏതേസഞ്ച പഥവീകസിണാദിവസേന നവന്നം ആരമ്മണസങ്ഖാതാനം രൂപസഞ്ഞാനം സബ്ബാകാരേന, അനവസേസാനം വാ വിരാഗാ ച നിരോധാ ച വിരാഗഹേതു ചേവ നിരോധഹേതു ച ആകാസാനഞ്ചായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. ന ഹി സക്കാ സബ്ബസോ അനതിക്കന്തരൂപസഞ്ഞേന ഏതം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിതുന്തി. യസ്മാ പന ആരമ്മണസമതിക്കമേന പത്തബ്ബാ ഏതാ സമാപത്തിയോ, ന ഏകസ്മിംയേവ ആരമ്മണേ പഠമജ്ഝാനാദീനി വിയ. ആരമ്മണേ അവിരത്തസ്സ ച സഞ്ഞാസമതിക്കമോ ന ഹോതി, തസ്മാ അയം ആരമ്മണസമതിക്കമവസേനാപി അത്ഥവണ്ണനാ കതാതി വേദിതബ്ബാ.

പടിഘസഞ്ഞാനം അത്ഥങ്ഗമാതി ചക്ഖാദീനം വത്ഥൂനം രൂപാദീനം ആരമ്മണാനഞ്ച പടിഘാതേന ഉപ്പന്നാ സഞ്ഞാ പടിഘസഞ്ഞാ, രൂപസഞ്ഞാദീനം ഏതം അധിവചനം. താസം കുസലവിപാകാനം പഞ്ചന്നം, അകുസലവിപാകാനം പഞ്ചന്നന്തി സബ്ബസോ ദസന്നമ്പി പടിഘസഞ്ഞാനം അത്ഥങ്ഗമാ പഹാനാ അസമുപ്പാദാ, അപ്പവത്തിം കത്വാതി വുത്തം ഹോതി. കാമഞ്ചേതാ പഠമജ്ഝാനാദീനി സമാപന്നസ്സപി ന സന്തി, ന ഹി തസ്മിം സമയേ പഞ്ചദ്വാരവസേന ചിത്തം പവത്തതി, ഏവം സന്തേപി അഞ്ഞത്ഥ പഹീനാനം സുഖദുക്ഖാനം ചതുത്ഥജ്ഝാനേ വിയ സക്കായദിട്ഠാദീനം തതിയമഗ്ഗേ വിയ ച ഇമസ്മിം ഝാനേ ഉസ്സാഹജനനത്ഥം ഇമസ്സ ഝാനസ്സ പസംസാവസേന ഏതാസം ഏത്ഥ വചനം വേദിതബ്ബം. അഥ വാ കിഞ്ചാപി താ രൂപാവചരം സമാപന്നസ്സ ന സന്തി, അഥ ഖോ ന പഹീനത്താ ന സന്തി. ന ഹി രൂപവിരാഗായ രൂപാവചരഭാവനാ സംവത്തതി, രൂപായത്തായേവ ച ഏതാസം പവത്തി. അയം പന ഭാവനാ രൂപവിരാഗായ സംവത്തതി, തസ്മാ താ ഏത്ഥ പഹീനാതി വത്തും വട്ടതി. ന കേവലഞ്ച വത്തും, ഏകംസേനേവ ഏവം ധാരേതുമ്പി വട്ടതി. താസഞ്ഹി ഇതോ പുബ്ബേ അപ്പഹീനത്തായേവ ‘‘പഠമജ്ഝാനം സമാപന്നസ്സ സദ്ദോ കണ്ടകോ’’തി (അ. നി. ൧൦.൭൨) വുത്തോ ഭഗവതാ. ഇധ ച പഹീനത്തായേവ അരൂപസമാപത്തീനം ആനേഞ്ജതാ സന്തവിമോക്ഖതാ ച വുത്താ.

നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാതി നാനത്തേ വാ ഗോചരേ പവത്താനം സഞ്ഞാനം, നാനത്താനം വാ സഞ്ഞാനം. യസ്മാ ഹേതാ രൂപസദ്ദാദിഭേദേ നാനത്തേ നാനാസഭാവേ ഗോചരേ പവത്തന്തി, യസ്മാ ചേതാ അട്ഠ കാമാവചരകുസലസഞ്ഞാ, ദ്വാദസ അകുസലസഞ്ഞാ, ഏകാദസ കാമാവചരകുസലവിപാകസഞ്ഞാ, ദ്വേ അകുസലവിപാകസഞ്ഞാ, ഏകാദസ കാമാവചരകിരിയാസഞ്ഞാതി ഏവം ചതുചത്താലീസമ്പി സഞ്ഞാ നാനത്താ നാനാസഭാവാ അഞ്ഞമഞ്ഞവിസദിസാ, തസ്മാ ‘‘നാനത്തസഞ്ഞാ’’തി വുത്താ. താസം സബ്ബസോ നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാ അനാവജ്ജനാ ചിത്തേ ച അനുപ്പാദനാ. യസ്മാ താ നാവജ്ജതി ചിത്തേ ച ന ഉപ്പാദേതി ന മനസികരോതി ന പച്ചവേക്ഖതി, തസ്മാതി വുത്തം ഹോതി. യസ്മാ ചേത്ഥ പുരിമാ രൂപസഞ്ഞാ പടിഘസഞ്ഞാ ച ഇമിനാ ഝാനേന നിബ്ബത്തേ ഭവേപി ന വിജ്ജന്തി, പഗേവ തസ്മിം ഭവേ ഇമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരണകാലേ, തസ്മാ താസം സമതിക്കമാ അത്ഥങ്ഗമാതി ദ്വേധാപി അഭാവോയേവ വുത്തോ. നാനത്തസഞ്ഞാസു പന യസ്മാ അട്ഠ കാമാവചരകുസലസഞ്ഞാ, നവ കിരിയാസഞ്ഞാ, ദസാകുസലസഞ്ഞാതി ഇമാ സത്തവീസതി സഞ്ഞാ ഇമിനാ ഝാനേന നിബ്ബത്തേ ഭവേ വിജ്ജന്തി, തസ്മാ താസം അമനസികാരാതി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. തത്ഥാപി ഹി ഇമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരന്തോ താസം അമനസികാരായേവ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. താ പന മനസികരോന്തോ അസമാപന്നോ ഹോതീതി. സങ്ഖേപതോ ചേത്ഥ ‘‘രൂപസഞ്ഞാനം സമതിക്കമാ’’തിഇമിനാ സബ്ബരൂപാവചരധമ്മാനം പഹാനം വുത്തം. ‘‘പടിഘസഞ്ഞാനം അത്ഥങ്ഗമാ നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാ’’തിഇമിനാ സബ്ബേസം കാമാവചരചിത്തചേതസികാനം പഹാനഞ്ച അമനസികാരോ ച വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ.

അനന്തോ ആകാസോതി ഏത്ഥ പഞ്ഞത്തിമത്തത്താ നാസ്സ ഉപ്പാദന്തോ വാ വയന്തോ വാ പഞ്ഞായതീതി അനന്തോ, അനന്തഫരണവസേനാപി അനന്തോ. ന ഹി സോ യോഗീ ഏകദേസവസേന ഫരതി, സകലവസേനേവ ഫരതി. ആകാസോതി കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസോ. ആകാസാനഞ്ചായതനാദീനി വുത്തത്ഥാനി. ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീതി തം പത്വാ നിപ്ഫാദേത്വാ തദനുരൂപേന ഇരിയാപഥേന വിഹരതി. തദേവ സമാപജ്ജിതബ്ബതോ സമാപത്തി.

ആകാസാനഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മാതി പുബ്ബേ വുത്തനയേന ഝാനമ്പി ആകാസാനഞ്ചായതനം ആരമ്മണമ്പി. ആരമ്മണമ്പി ഹി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ആകാസാനഞ്ചം ച തം പഠമസ്സ ആരുപ്പജ്ഝാനസ്സ ആരമ്മണത്താ ദേവാനം ദേവായതനം വിയ അധിട്ഠാനട്ഠേന ആയതനഞ്ചാതി ആകാസാനഞ്ചായതനം, തഥാ ആകാസാനഞ്ചം ച തം തസ്സ ഝാനസ്സ സഞ്ജാതിഹേതുത്താ ‘‘കമ്ബോജാ അസ്സാനം ആയതന’’ന്തിആദീനി വിയ സഞ്ജാതിദേസട്ഠേന ആയതനഞ്ചാതിപി ആകാസാനഞ്ചായതനം. ഏവമേതം ഝാനഞ്ച ആരമ്മണഞ്ചാതി ഉഭയമ്പി അപ്പവത്തികരണേന ച അമനസികരണേന ച സമതിക്കമിത്വാവ യസ്മാ ഇദം വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാതബ്ബം, തസ്മാ ഉഭയമ്പേതമേകജ്ഝം കത്വാ ‘‘ആകാസാനഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മാ’’തി ഇദം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അനന്തം വിഞ്ഞാണന്തി തംയേവ ‘‘അനന്തോ ആകാസോ’’തി ഫരിത്വാ പവത്തം വിഞ്ഞാണം ‘‘അനന്തം വിഞ്ഞാണ’’ന്തി മനസികരോന്തോതി വുത്തം ഹോതി. മനസികാരവസേന വാ അനന്തം. സോ ഹി തം ആകാസാരമ്മണം വിഞ്ഞാണം അനവസേസതോ മനസികരോന്തോ അനന്തം മനസി കരോതി.

വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മാതി ഏത്ഥാപി ച പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ഝാനമ്പി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം ആരമ്മണമ്പി. ആരമ്മണമ്പി ഹി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വിഞ്ഞാണഞ്ചം ച തം ദുതിയസ്സ ആരുപ്പജ്ഝാനസ്സ ആരമ്മണത്താ അധിട്ഠാനട്ഠേന ആയതനഞ്ചാതി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം, തഥാ വിഞ്ഞാണഞ്ചം ച തം തസ്സേവ ഝാനസ്സ സഞ്ജാതിഹേതുത്താ സഞ്ജാതിദേസട്ഠേന ആയതനഞ്ചാതിപി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം. ഏവമേതം ഝാനഞ്ച ആരമ്മണഞ്ചാതി ഉഭയമ്പി അപ്പവത്തികരണേന ച അമനസികരണേന ച സമതിക്കമിത്വാവ യസ്മാ ഇദം ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാതബ്ബം, തസ്മാ ഉഭയമ്പേതമേകജ്ഝം കത്വാ ‘‘വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മാ’’തി ഇദം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. നത്ഥി കിഞ്ചീതി നത്ഥി നത്ഥി, സുഞ്ഞം സുഞ്ഞം, വിവിത്തം വിവിത്തന്തി ഏവം മനസികരോന്തോതി വുത്തം ഹോതി.

ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമതിക്കമ്മാതി ഏത്ഥാപി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ഝാനമ്പി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം ആരമ്മണമ്പി. ആരമ്മണമ്പി ഹി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ആകിഞ്ചഞ്ഞഞ്ച തം തതിയസ്സ ആരുപ്പജ്ഝാനസ്സ ആരമ്മണത്താ അധിട്ഠാനട്ഠേന ആയതനഞ്ചാതി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം, തഥാ ആകിഞ്ചഞ്ഞഞ്ച തം തസ്സേവ ഝാനസ്സ സഞ്ജാതിഹേതുത്താ സഞ്ജാതിദേസട്ഠേന ആയതനഞ്ചാതിപി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം. ഏവമേതം ഝാനഞ്ച ആരമ്മണഞ്ചാതി ഉഭയമ്പി അപ്പവത്തികരണേന ച അമനസികരണേന ച സമതിക്കമിത്വാവ യസ്മാ ഇദം നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാതബ്ബം, തസ്മാ ഉഭയമ്പേതമേകജ്ഝം കത്വാ ‘‘ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമതിക്കമ്മാ’’തി ഇദം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധകഥാ ഹേട്ഠാ കഥിതാവ.

‘‘രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീ’’തിആദികാ സത്ത വിമോക്ഖാ പച്ചനീകധമ്മേഹി സുട്ഠു വിമുച്ചനട്ഠേന ആരമ്മണേ അഭിരതിവസേന സുട്ഠു മുച്ചനട്ഠേന ച വിമോക്ഖാ, നിരോധസമാപത്തി പന ചിത്തചേതസികേഹി വിമുത്തട്ഠേന വിമോക്ഖോ. സമാപത്തിസമാപന്നസമയേ വിമുത്തോ ഹോതി, വുട്ഠിതസമയേ അവിമുത്തോ ഹോതീതി സമയവിമോക്ഖോ. സമുച്ഛേദവിമുത്തിവസേന അച്ചന്തവിമുത്തത്താ അരിയമഗ്ഗാ, പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമുത്തിവസേന അച്ചന്തവിമുത്തത്താ സാമഞ്ഞഫലാനി, നിസ്സരണവിമുത്തിവസേന അച്ചന്തവിമുത്തത്താ നിബ്ബാനം അസമയവിമോക്ഖോ. തഥാ സാമയികാസാമയികവിമോക്ഖാ.

പമാദം ആഗമ്മ പരിഹായതീതി കുപ്പോ. തഥാ ന പരിഹായതീതി അകുപ്പോ. ലോകായ സംവത്തതീതി ലോകിയോ. അരിയമഗ്ഗാ ലോകം ഉത്തരന്തീതി ലോകുത്തരാ, സാമഞ്ഞഫലാനി നിബ്ബാനഞ്ച ലോകതോ ഉത്തിണ്ണാതി ലോകുത്തരാ. ആദിത്തം അയോഗുളം മക്ഖികാ വിയ തേജുസ്സദം ലോകുത്തരം ധമ്മം ആസവാ നാലമ്ബന്തീതി അനാസവോ. രൂപപ്പടിസഞ്ഞുത്തോതി രൂപജ്ഝാനാനി. അരൂപപ്പടിസഞ്ഞുത്തോതി അരൂപസമാപത്തിയോ. തണ്ഹായ ആലമ്ബിതോ പണിഹിതോ. അനാലമ്ബിതോ അപ്പണിഹിതോ. മഗ്ഗഫലാനി ഏകാരമ്മണത്താ ഏകനിട്ഠത്താ ച ഏകത്തവിമോക്ഖോ, നിബ്ബാനം അദുതിയത്താ ഏകത്തവിമോക്ഖോ, ആരമ്മണനാനത്താ വിപാകനാനത്താ ച നാനത്തവിമോക്ഖോ.

൨൧൪. സിയാതി ഭവേയ്യ, ദസ ഹോന്തീതി ച ഏകോ ഹോതീതി ച ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. ‘‘സിയാ’’തി ച ഏതം വിധിവചനം, ന പുച്ഛാവചനം. വത്ഥുവസേനാതി നിച്ചസഞ്ഞാദിദസവത്ഥുവസേന ദസ ഹോന്തി. പരിയായേനാതി വിമുച്ചനപരിയായേന ഏകോ ഹോതി. സിയാതി കഥഞ്ച സിയാതി യം വാ സിയാതി വിഹിതം, തം കഥം സിയാതി പുച്ഛതി. അനിച്ചാനുപസ്സനഞാണന്തി സമാസപദം. അനിച്ചാനുപസ്സനാഞാണന്തി വാ പാഠോ. തഥാ സേസേസുപി. നിച്ചതോ സഞ്ഞായാതി നിച്ചതോ പവത്തായ സഞ്ഞായ, ‘‘നിച്ച’’ന്തി പവത്തായ സഞ്ഞായാതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സുഖതോ അത്തതോ നിമിത്തതോ സഞ്ഞായാതി ഏത്ഥാപി. നിമിത്തതോതി ച നിച്ചനിമിത്തതോ. നന്ദിയാ സഞ്ഞായാതി നന്ദിവസേന പവത്തായ സഞ്ഞായ, നന്ദിസമ്പയുത്തായ സഞ്ഞായാതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ രാഗതോ സമുദയതോ ആദാനതോ പണിധിതോ അഭിനിവേസതോ സഞ്ഞായാതി ഏത്ഥാപി. യസ്മാ പന ഖയവയവിപരിണാമാനുപസ്സനാ തിസ്സോ അനിച്ചാനുപസ്സനാദീനം ബലവഭാവായ ബലവപച്ചയഭൂതാ ഭങ്ഗാനുപസ്സനാവിസേസാ. ഭങ്ഗദസ്സനേന ഹി അനിച്ചാനുപസ്സനാ ബലവതീ ഹോതി. അനിച്ചാനുപസ്സനായ ച ബലവതിയാ ജാതായ ‘‘യദനിച്ചം തം ദുക്ഖം, യം ദുക്ഖം തദനത്താ’’തി (സം. നി. ൩.൧൫) ദുക്ഖാനത്താനുപസ്സനാപി ബലവതിയോ ഹോന്തി. തസ്മാ അനിച്ചാനുപസ്സനാദീസു വുത്താസു താപി തിസ്സോ വുത്താവ ഹോന്തി. യസ്മാ ച സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാ ‘‘അഭിനിവേസതോ സഞ്ഞായ മുച്ചതീ’’തി വചനേനേവ സാരാദാനാഭിനിവേസസമ്മോഹാഭിനിവേസആലയാഭിനിവേസസഞ്ഞോഗാഭിനിവേസതോ സഞ്ഞായ മുച്ചതീതി വുത്തമേവ ഹോതി, അഭിനിവേസാഭാവേനേവ അപ്പടിസങ്ഖാതോ സഞ്ഞായ മുച്ചതീതി വുത്തമേവ ഹോതി, തസ്മാ അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനാദയോ പഞ്ചപി അനുപസ്സനാ ന വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. ഏവം അട്ഠാരസസു മഹാവിപസ്സനാസു ഏതാ അട്ഠ അനുപസ്സനാ അവത്വാ ദസേവ അനുപസ്സനാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ.

൨൧൫. അനിച്ചാനുപസ്സനാ യഥാഭൂതം ഞാണന്തി അനിച്ചാനുപസ്സനായേവ യഥാഭൂതഞാണം. ഉഭയമ്പി പച്ചത്തവചനം. യഥാഭൂതഞാണന്തി ഞാണത്ഥോ വുത്തോ. ഏവം സേസേസുപി. സമ്മോഹാ അഞ്ഞാണാതി സമ്മോഹഭൂതാ അഞ്ഞാണാ. മുച്ചതീതി വിമോക്ഖത്ഥോ വുത്തോ.

൨൧൬. അനിച്ചാനുപസ്സനാ അനുത്തരം സീതിഭാവഞാണന്തി ഏത്ഥ സാസനേയേവ സബ്ഭാവതോ ഉത്തമട്ഠേന അനുത്തരം, അനുത്തരസ്സ പച്ചയത്താ വാ അനുത്തരം, സീതിഭാവോ ഏവ ഞാണം സീതിഭാവഞാണം. തം അനിച്ചാനുപസ്സനാസങ്ഖാതം അനുത്തരം സീതിഭാവഞാണം. ‘‘ഛഹി, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ഭബ്ബോ അനുത്തരം സീതിഭാവം സച്ഛികാതു’’ന്തി (അ. നി. ൬.൮൫) ഏത്ഥ നിബ്ബാനം അനുത്തരോ സീതിഭാവോ നാമ. ഇധ പന വിപസ്സനാ അനുത്തരോ സീതിഭാവോ. നിച്ചതോ സന്താപപരിളാഹദരഥാ മുച്ചതീതി ഏത്ഥാപി ‘‘നിച്ച’’ന്തി പവത്തകിലേസാ ഏവ ഇധ ചാമുത്ര ച സന്താപനട്ഠേന സന്താപോ, പരിദഹനട്ഠേന പരിളാഹോ, ഉണ്ഹട്ഠേന ദരഥോതി വുച്ചന്തി.

൨൧൭. നേക്ഖമ്മം ഝായതീതി ഝാനന്തിആദയോ ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥാ. നേക്ഖമ്മാദീനി ചേത്ഥ അട്ഠ സമാപത്തിയോ ച നിബ്ബേധഭാഗിയാനേവ.

൨൧൮. അനുപാദാ ചിത്തസ്സ വിമോക്ഖോതി ഇധ വിപസ്സനായേവ. ‘‘ഏതദത്ഥാ കഥാ, ഏതദത്ഥാ മന്തനാ, യദിദം അനുപാദാ ചിത്തസ്സ വിമോക്ഖോ’’തി (പരി. ൩൬൬; അ. നി. ൩.൬൮) ഏത്ഥ പന നിബ്ബാനം അനുപാദാ ചിത്തസ്സ വിമോക്ഖോ. കതിഹുപാദാനേഹീതി കതിഹി ഉപാദാനേഹി. കതമാ ഏകുപാദാനാതി കതമതോ ഏകുപാദാനതോ. ഇദം ഏകുപാദാനാതി ഇതോ ഏകതോ ഉപാദാനതോ. ഇദന്തി പുബ്ബഞാണാപേക്ഖം വാ. ഉപാദാനതോ മുച്ചനേസു യസ്മാ ആദിതോ സങ്ഖാരാനം ഉദയബ്ബയം പസ്സിത്വാ പസ്സിത്വാ അനിച്ചാനുപസ്സനായ വിപസ്സതി, പച്ഛാ സങ്ഖാരാനം ഭങ്ഗമേവ പസ്സിത്വാ അനിമിത്താനുപസ്സനായ വിപസ്സതി. അനിച്ചാനുപസ്സനാവിസേസോയേവ ഹി അനിമിത്താനുപസ്സനാ. സങ്ഖാരാനം ഉദയബ്ബയദസ്സനേന ച ഭങ്ഗദസ്സനേന ച അത്താഭാവോ പാകടോ ഹോതി. തേന ദിട്ഠുപാദാനസ്സ ച അത്തവാദുപാദാനസ്സ ച പഹാനം ഹോതി. ദിട്ഠിപ്പഹാനേനേവ ച ‘‘സീലബ്ബതേന അത്താ സുജ്ഝതീ’’തി ദസ്സനസ്സ അഭാവതോ സീലബ്ബതുപാദാനസ്സ പഹാനം ഹോതി. യസ്മാ ച അനത്താനുപസ്സനായ ഉജുകമേവ അത്താഭാവം പസ്സതി, അനത്താനുപസ്സനാവിസേസോയേവ ച സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാ, തസ്മാ ഇമാനി ചത്താരി ഞാണാനി ദിട്ഠുപാദാനാദീഹി തീഹി ഉപാദാനേഹി മുച്ചന്തി. ദുക്ഖാനുപസ്സനാദീനംയേവ പന ചതസ്സന്നം തണ്ഹായ ഉജുവിപച്ചനീകത്താ അനിച്ചാനുപസ്സനാദീനം ചതസ്സന്നം കാമുപാദാനതോ മുച്ചനം ന വുത്തം. യസ്മാ ആദിതോ ദുക്ഖാനുപസ്സനായ ‘‘സങ്ഖാരാ ദുക്ഖാ’’തി പസ്സതോ പച്ഛാ അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനായ ച ‘‘സങ്ഖാരാ ദുക്ഖാ’’തി പസ്സതോ സങ്ഖാരാനം പത്ഥനാ പഹീയതി. ദുക്ഖാനുപസ്സനാവിസേസോയേവ ഹി അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനാ. യസ്മാ ച സങ്ഖാരേസു നിബ്ബിദാനുപസ്സനായ നിബ്ബിന്ദന്തസ്സ വിരാഗാനുപസ്സനായ വിരജ്ജന്തസ്സ സങ്ഖാരാനം പത്ഥനാ പഹീയതി, തസ്മാ ഇമാനി ചത്താരി ഞാണാനി കാമുപാദാനതോ മുച്ചന്തി. യസ്മാ നിരോധാനുപസ്സനായ കിലേസേ നിരോധേതി, പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനായ കിലേസേ പരിച്ചജതി, തസ്മാ ഇമാനി ദ്വേ ഞാണാനി ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി മുച്ചന്തീതി ഏവം സഭാവനാനത്തേന ച ആകാരനാനത്തേന ച അട്ഠസട്ഠി വിമോക്ഖാ നിദ്ദിട്ഠാ.

൨൧൯. ഇദാനി ആദിതോ ഉദ്ദിട്ഠാനം തിണ്ണം വിമോക്ഖാനം മുഖാനി ദസ്സേത്വാ വിമോക്ഖമുഖപുബ്ബങ്ഗമം ഇന്ദ്രിയവിസേസം പുഗ്ഗലവിസേസഞ്ച ദസ്സേതുകാമോ തീണി ഖോ പനിമാനീതിആദിമാഹ. തത്ഥ വിമോക്ഖമുഖാനീതി തിണ്ണം വിമോക്ഖാനം മുഖാനി. ലോകനിയ്യാനായ സംവത്തന്തീതി തേധാതുകലോകതോ നിയ്യാനായ നിഗ്ഗമനായ സംവത്തന്തി. സബ്ബസങ്ഖാരേ പരിച്ഛേദപരിവടുമതോ സമനുപസ്സനതായാതി സബ്ബേസം സങ്ഖാരാനം ഉദയബ്ബയവസേന പരിച്ഛേദതോ ചേവ പരിവടുമതോ ച സമനുപസ്സനതായ. ലോകനിയ്യാനം ഹോതീതി പാഠസേസോ. അനിച്ചാനുപസ്സനാ ഹി ഉദയതോ പുബ്ബേ സങ്ഖാരാ നത്ഥീതി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ തേസം ഗതിം സമന്നേസമാനാ വയതോ പരം ന ഗച്ഛന്തി, ഏത്ഥേവ അന്തരധായന്തീതി പരിവടുമതോ പരിയന്തതോ സമനുപസ്സതി. സബ്ബസങ്ഖാരാ ഹി ഉദയേന പുബ്ബന്തപരിച്ഛിന്നാ, വയേന അപരന്തപരിച്ഛിന്നാ. അനിമിത്തായ ച ധാതുയാ ചിത്തസമ്പക്ഖന്ദനതായാതി വിപസ്സനാക്ഖണേപി നിബ്ബാനനിന്നതായ അനിമിത്താകാരേന ഉപട്ഠാനതോ അനിമിത്തസങ്ഖാതായ നിബ്ബാനധാതുയാ ചിത്തപവിസനതായ ച ലോകനിയ്യാനം ഹോതി. മനോസമുത്തേജനതായാതി ചിത്തസംവേജനതായ. ദുക്ഖാനുപസ്സനായ ഹി സങ്ഖാരേസു ചിത്തം സംവിജ്ജതി. അപ്പണിഹിതായ ച ധാതുയാതി വിപസ്സനാക്ഖണേപി നിബ്ബാനനിന്നതായ അപ്പണിഹിതാകാരേന ഉപട്ഠാനതോ അപ്പണിഹിതസങ്ഖാതായ നിബ്ബാനധാതുയാ. സബ്ബധമ്മേതി നിബ്ബാനസ്സ അവിപസ്സനുപഗത്തേപി അനത്തസഭാവസബ്ഭാവതോ ‘‘സബ്ബസങ്ഖാരേ’’തി അവത്വാ ‘‘സബ്ബധമ്മേ’’തി വുത്തം. പരതോ സമനുപസ്സനതായാതി പച്ചയായത്തത്താ അവസതായ അവിധേയ്യതായ ച ‘‘നാഹം ന മമ’’ന്തി ഏവം അനത്തതോ സമനുപസ്സനതായ. സുഞ്ഞതായ ച ധാതുയാതി വിപസ്സനാക്ഖണേപി നിബ്ബാനനിന്നതായ സുഞ്ഞതാകാരേന ഉപട്ഠാനതോ സുഞ്ഞതാസങ്ഖാതായ നിബ്ബാനധാതുയാ. ഇതി ഇമാനി തീണി വചനാനി അനിച്ചദുക്ഖാനത്താനുപസ്സനാനം വസേന വുത്താനി. തേനേവ തദനന്തരം അനിച്ചതോ മനസികരോതോതിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഖയതോതി ഖീയനതോ. ഭയതോതി സഭയതോ. സുഞ്ഞതോതി അത്തരഹിതതോ.

അധിമോക്ഖബഹുലന്തി അനിച്ചാനുപസ്സനായ ‘‘ഖണഭങ്ഗവസേന സങ്ഖാരാ ഭിജ്ജന്തീ’’തി സദ്ധായ പടിപന്നസ്സ പച്ചക്ഖതോ ഖണഭങ്ഗദസ്സനേന ‘‘സച്ചം വതാഹ ഭഗവാ’’തി ഭഗവതി സദ്ധായ സദ്ധാബഹുലം ചിത്തം ഹോതി. അഥ വാ പച്ചുപ്പന്നാനം പദേസസങ്ഖാരാനം അനിച്ചതം പസ്സിത്വാ ‘‘ഏവം അനിച്ചാ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാ സബ്ബേ സങ്ഖാരാ’’തി അധിമുച്ചനതോ അധിമോക്ഖബഹുലം ചിത്തം ഹോതി. പസ്സദ്ധിബഹുലന്തി ദുക്ഖാനുപസ്സനായ ചിത്തക്ഖോഭകരായ പണിധിയാ പജഹനതോ ചിത്തദരഥാഭാവേന പസ്സദ്ധിബഹുലം ചിത്തം ഹോതി. അഥ വാ ദുക്ഖാനുപസ്സനായ സംവേഗജനനതോ സംവിഗ്ഗസ്സ ച യോനിസോ പദഹനതോ വിക്ഖേപാഭാവേന പസ്സദ്ധിബഹുലം ചിത്തം ഹോതി. വേദബഹുലന്തി അനത്താനുപസ്സനായ ബാഹിരകേഹി അദിട്ഠം ഗമ്ഭീരം അനത്തലക്ഖണം പസ്സതോ ഞാണബഹുലം ചിത്തം ഹോതി. അഥ വാ ‘‘സദേവകേന ലോകേന അദിട്ഠം അനത്തലക്ഖണം ദിട്ഠ’’ന്തി തുട്ഠസ്സ തുട്ഠിബഹുലം ചിത്തം ഹോതി.

അധിമോക്ഖബഹുലോ സദ്ധിന്ദ്രിയം പടിലഭതീതി പുബ്ബഭാഗേ അധിമോക്ഖോ ബഹുലം പവത്തമാനോ ഭാവനാപാരിപൂരിയാ സദ്ധിന്ദ്രിയം നാമ ഹോതി, തം സോ പടിലഭതി നാമ. പസ്സദ്ധിബഹുലോ സമാധിന്ദ്രിയം പടിലഭതീതി പുബ്ബഭാഗേ പസ്സദ്ധിബഹുലസ്സ ‘‘പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദേതി, സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതീ’’തി (പടി. മ. ൧.൭൩; അ. നി. ൫.൨൬) വചനതോ ഭാവനാപാരിപൂരിയാ പസ്സദ്ധിപച്ചയാ സമാധിന്ദ്രിയം ഹോതി, തം സോ പടിലഭതി നാമ. വേദബഹുലോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം പടിലഭതീതി പുബ്ബഭാഗേ വേദോ ബഹുലം പവത്തമാനോ ഭാവനാപാരിപൂരിയാ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം നാമ ഹോതി, തം സോ പടിലഭതി നാമ.

ആധിപതേയ്യം ഹോതീതി ഛന്ദാദികേ അധിപതിഭൂതേപി സകിച്ചനിപ്ഫാദനവസേന അധിപതി ഹോതി പധാനോ ഹോതി. ഭാവനായാതി ഭുമ്മവചനം, ഉപരൂപരി ഭാവനത്ഥായ വാ. തദന്വയാ ഹോന്തീതി തം അനുഗാമിനീ തം അനുവത്തിനീ ഹോന്തി. സഹജാതപച്ചയാ ഹോന്തീതി ഉപ്പജ്ജമാനാ ച സഹഉപ്പാദനഭാവേന ഉപകാരകാ ഹോന്തി പകാസസ്സ പദീപോ വിയ. അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയാ ഹോന്തീതി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഉപ്പാദനുപത്ഥമ്ഭനഭാവേന ഉപകാരകാ ഹോന്തി അഞ്ഞമഞ്ഞൂപത്ഥമ്ഭകം തിദണ്ഡം വിയ. നിസ്സയപച്ചയാ ഹോന്തീതി അധിട്ഠാനാകാരേന നിസ്സയാകാരേന ച ഉപകാരകാ ഹോന്തി തരുചിത്തകമ്മാനം പഥവീപടാദി വിയ. സമ്പയുത്തപച്ചയാ ഹോന്തീതി ഏകവത്ഥുകഏകാരമ്മണഏകുപ്പാദഏകനിരോധസങ്ഖാതേന സമ്പയുത്തഭാവേന ഉപകാരകാ ഹോന്തി.

൨൨൦. പടിവേധകാലേതി മഗ്ഗക്ഖണേ സച്ചപടിവേധകാലേ. പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ആധിപതേയ്യം ഹോതീതി മഗ്ഗക്ഖണേ നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കത്വാ സച്ചദസ്സനകിച്ചകരണവസേന ച കിലേസപ്പഹാനകിച്ചകരണവസേന ച പഞ്ഞിന്ദ്രിയമേവ ജേട്ഠകം ഹോതി. പടിവേധായാതി സച്ചപടിവിജ്ഝനത്ഥായ. ഏകരസാതി വിമുത്തിരസേന. ദസ്സനട്ഠേനാതി സച്ചദസ്സനട്ഠേന. ഏവം പടിവിജ്ഝന്തോപി ഭാവേതി, ഭാവേന്തോപി പടിവിജ്ഝതീതി മഗ്ഗക്ഖണേ സകിംയേവ ഭാവനായ ച പടിവേധസ്സ ച സബ്ഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം. അനത്താനുപസ്സനായ വിപസ്സനാക്ഖണേപി പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സേവ ആധിപതേയ്യത്താ ‘‘പടിവേധകാലേപീ’’തി അപിസദ്ദോ പയുത്തോ.

൨൨൧. അനിച്ചതോ മനസികരോതോ കതമിന്ദ്രിയം അധിമത്തം ഹോതീതിആദി ഇന്ദ്രിയവിസേസേന പുഗ്ഗലവിസേസം ദസ്സേതും വുത്തം. തത്ഥ അധിമത്തന്തി അധികം. തത്ഥ സദ്ധിന്ദ്രിയസമാധിന്ദ്രിയപഞ്ഞിന്ദ്രിയാനം അധിമത്തതാ സങ്ഖാരുപേക്ഖായ വേദിതബ്ബാ. സദ്ധാവിമുത്തോതി ഏത്ഥ അവിസേസേത്വാ വുത്തേപി ഉപരി വിസേസേത്വാ വുത്തത്താ സോതാപത്തിമഗ്ഗം ഠപേത്വാ സേസേസു സത്തസു ഠാനേസു സദ്ധാവിമുത്തോതി വുത്തം ഹോതി. സദ്ധാവിമുത്തോ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തത്താ ഹോതി, ന സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തത്താ സബ്ബത്ഥ സദ്ധാവിമുത്തോതിപി വുത്തം ഹോതി. സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തത്തായേവ സേസേസു സമാധിന്ദ്രിയപഞ്ഞിന്ദ്രിയാധിമത്തത്തേപി സതി സദ്ധാവിമുത്തോയേവ നാമ ഹോതീതി വദന്തി. കായസക്ഖീ ഹോതീതി അട്ഠസുപി ഠാനേസു കായസക്ഖീ നാമ ഹോതി. ദിട്ഠിപ്പത്തോ ഹോതീതി സദ്ധാവിമുത്തേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

സദ്ദഹന്തോ വിമുത്തോതി സദ്ധാവിമുത്തോതി സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തത്താ സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ സദ്ദഹന്തോ ചതൂസുപി ഫലക്ഖണേസു വിമുത്തോതി സദ്ധാവിമുത്തോതി വുത്തം ഹോതി. ഉപരിമഗ്ഗത്തയക്ഖണേ സദ്ധാവിമുത്തത്തം ഇദാനി വക്ഖതി. സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ പന സദ്ധാനുസാരിത്തം പച്ഛാ വക്ഖതി. ഫുട്ഠത്താ സച്ഛികതോതി കായസക്ഖീതി സുക്ഖവിപസ്സകത്തേ സതി ഉപചാരജ്ഝാനഫസ്സസ്സ രൂപാരൂപജ്ഝാനലാഭിത്തേ സതി രൂപാരൂപജ്ഝാനഫസ്സസ്സ ഫുട്ഠത്താ നിബ്ബാനം സച്ഛികതോതി കായസക്ഖീ, നാമകായേന വുത്തപ്പകാരേ ഝാനഫസ്സേ ച നിബ്ബാനേ ച സക്ഖീതി വുത്തം ഹോതി. ദിട്ഠത്താ പത്തോതി ദിട്ഠിപ്പത്തോതി സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ സമ്പയുത്തേന പഞ്ഞിന്ദ്രിയേന പഠമം നിബ്ബാനസ്സ ദിട്ഠത്താ പച്ഛാ സോതാപത്തിഫലാദിവസേന നിബ്ബാനം പത്തോതി ദിട്ഠിപ്പത്തോ, പഞ്ഞിന്ദ്രിയസങ്ഖാതായ ദിട്ഠിയാ നിബ്ബാനം പത്തോതി വുത്തം ഹോതി. സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ പന ധമ്മാനുസാരിത്തം പച്ഛാ വക്ഖതി. സദ്ദഹന്തോ വിമുച്ചതീതി സദ്ധാവിമുത്തോതി സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തത്താ സകദാഗാമിഅനാഗാമിഅരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേസു സദ്ദഹന്തോ വിമുച്ചതീതി സദ്ധാവിമുത്തോ. ഏത്ഥ വിമുച്ചമാനോപി ആസംസായ ഭൂതവചനവസേന ‘‘വിമുത്തോ’’തി വുത്തോ. ഝാനഫസ്സന്തി തിവിധം ഝാനഫസ്സം. ‘‘ഝാനഫസ്സ’’ന്തിആദീനി ‘‘ദുക്ഖാ സങ്ഖാരാ’’തിആദീനി ച പഠമം വുത്തം ദ്വയമേവ വിസേസേത്വാ വുത്താനി. ഞാതം ഹോതീതിആദീനി ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥാനി. ഏത്ഥ ച ഝാനലാഭീ പുഗ്ഗലോ സമാധിന്ദ്രിയസ്സ അനുകൂലായ ദുക്ഖാനുപസ്സനായ ഏവ വുട്ഠഹിത്വാ മഗ്ഗഫലാനി പാപുണാതീതി ആചരിയാനം അധിപ്പായോ.

സിയാതി സിയും, ഭവേയ്യുന്തി അത്ഥോ. ‘‘സിയാ’’തി ഏതം വിധിവചനമേവ. തയോ പുഗ്ഗലാതി വിപസ്സനാനിയമേന ഇന്ദ്രിയനിയമേന ച വുത്താ തയോ പുഗ്ഗലാ. വത്ഥുവസേനാതി തീസു അനുപസ്സനാസു ഏകേകഇന്ദ്രിയവത്ഥുവസേന. പരിയായേനാതി തേനേവ പരിയായേന. ഇമിനാ വാരേന കിം ദസ്സിതം ഹോതി? ഹേട്ഠാ ഏകേകിസ്സാ അനുപസ്സനായ ഏകേകസ്സ ഇന്ദ്രിയസ്സ ആധിപച്ചം യേഭുയ്യവസേന വുത്തന്തി ച, കദാചി തീസുപി അനുപസ്സനാസു ഏകേകസ്സേവ ഇന്ദ്രിയസ്സ ആധിപച്ചം ഹോതീതി ച ദസ്സിതം ഹോതി. അഥ വാ പുബ്ബഭാഗവിപസ്സനാക്ഖണേ തിസ്സന്നമ്പി അനുപസ്സനാനം സബ്ഭാവതോ താസു പുബ്ബഭാഗവിപസ്സനാസു തേസം തേസം ഇന്ദ്രിയാനം ആധിപച്ചം അപേക്ഖിത്വാ മഗ്ഗഫലക്ഖണേസു സദ്ധാവിമുത്താദീനി നാമാനി ഹോന്തീതി. ഏവഞ്ഹി വുച്ചമാനേ ഹേട്ഠാ വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനായ ഉപരി ച കതോ ഇന്ദ്രിയാധിപച്ചപുഗ്ഗലനിയമോ സുകതോയേവ നിച്ചലോയേവ ച ഹോതി. അനന്തരവാരേ സിയാതി അഞ്ഞോയേവാതി ഏവം സിയാതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ പുബ്ബേ വുത്തോയേവ നിയമോ.

ഇദാനി മഗ്ഗഫലവസേന പുഗ്ഗലവിസേസം വിഭജിത്വാ ദസ്സേതും അനിച്ചതോ മനസികരോതോ…പേ… സോതാപത്തിമഗ്ഗം പടിലഭതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ സദ്ധം അനുസ്സരതി അനുഗച്ഛതി, സദ്ധായ വാ നിബ്ബാനം അനുസ്സരതി അനുഗച്ഛതീതി സദ്ധാനുസാരീ. സച്ഛികതന്തി പച്ചക്ഖകതം. അരഹത്തന്തി അരഹത്തഫലം. പഞ്ഞാസങ്ഖാതം ധമ്മം അനുസ്സരതി, തേന വാ ധമ്മേന നിബ്ബാനം അനുസ്സരതീതി ധമ്മാനുസാരീ.

൨൨൨. പുന അപരേഹി പരിയായേഹി ഇന്ദ്രിയത്തയവിസേസേന പുഗ്ഗലവിസേസം വണ്ണേതുകാമോ യേ ഹി കേചീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭാവിതാ വാതി അതീതേ ഭാവയിംസു വാ. ഭാവേന്തി വാതി പച്ചുപ്പന്നേ. ഭാവിസ്സന്തി വാതി അനാഗതേ. അധിഗതാ വാതിആദി ഏകേകന്തികം പുരിമസ്സ പുരിമസ്സ അത്ഥവിവരണത്ഥം വുത്തം. ഫസ്സിതാ വാതി ഞാണഫുസനായ ഫുസിംസു വാ. വസിപ്പത്താതി ഇസ്സരഭാവം പത്താ. പാരമിപ്പത്താതി വോസാനം പത്താ. വേസാരജ്ജപ്പത്താതി വിസാരദഭാവം പത്താ. സബ്ബത്ഥ സദ്ധാവിമുത്താദയോ ഹേട്ഠാ വുത്തക്ഖണേസുയേവ, സതിപട്ഠാനാദയോ മഗ്ഗക്ഖണേയേവ. അട്ഠ വിമോക്ഖേതി ‘‘രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീ’’തിആദികേ (പടി. മ. ൧.൨൦൯; ധ. സ. ൨൪൮) പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗപ്പത്തിയാ ഏവ പത്താ.

തിസ്സോ സിക്ഖാതി അധിസീലസിക്ഖാ അധിചിത്തസിക്ഖാ അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ മഗ്ഗപ്പത്താ ഏവ സിക്ഖമാനാ. ദുക്ഖം പരിജാനന്തീതിആദീനി മഗ്ഗക്ഖണേയേവ. പരിഞ്ഞാപടിവേധം പടിവിജ്ഝതീതി പരിഞ്ഞാപടിവേധേന പടിവിജ്ഝതി, പരിഞ്ഞായ പടിവിജ്ഝിതബ്ബന്തി വാ പരിഞ്ഞാപടിവേധം. ഏവം സേസേസുപി. സബ്ബധമ്മാദീഹി വിസേസേത്വാ അഭിഞ്ഞാപടിവേധാദയോ വുത്താ. സച്ഛികിരിയാപടിവേധോ പന മഗ്ഗക്ഖണേയേവ നിബ്ബാനപച്ചവേക്ഖണഞാണസിദ്ധിവസേന വേദിതബ്ബോതി. ഏവമിധ പഞ്ച അരിയപുഗ്ഗലാ നിദ്ദിട്ഠാ ഹോന്തി, ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ ച പഞ്ഞാവിമുത്തോ ചാതി ഇമേ ദ്വേ അനിദ്ദിട്ഠാ. അഞ്ഞത്ഥ (വിസുദ്ധി. ൨.൭൭൩) പന ‘‘യോ പന ദുക്ഖതോ മനസികരോന്തോ പസ്സദ്ധിബഹുലോ സമാധിന്ദ്രിയം പടിലഭതി, സോ സബ്ബത്ഥ കായസക്ഖീ നാമ ഹോതി, അരൂപജ്ഝാനം പന പത്വാ അഗ്ഗഫലം പത്തോ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ നാമ ഹോതി. യോ പന അനത്തതോ മനസികരോന്തോ വേദബഹുലോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം പടിലഭതി, സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ ധമ്മാനുസാരീ ഹോതി, ഛസു ഠാനേസു ദിട്ഠിപ്പത്തോ, അഗ്ഗഫലേ പഞ്ഞാവിമുത്തോ’’തി വുത്തം. തേ ഇധ കായസക്ഖിദിട്ഠിപ്പത്തേഹിയേവ സങ്ഗഹിതാ. അത്ഥതോ പന അരൂപജ്ഝാനേന ചേവ അരിയമഗ്ഗേന ചാതി ഉഭതോഭാഗേന വിമുത്തോതി ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ. പജാനന്തോ വിമുത്തോതി പഞ്ഞാവിമുത്തോതി. ഏത്താവതാ ഇന്ദ്രിയപുഗ്ഗലവിസേസാ നിദ്ദിട്ഠാ ഹോന്തി.

൨൨൩-൨൨൬. ഇദാനി വിമോക്ഖപുബ്ബങ്ഗമമേവ വിമോക്ഖവിസേസം പുഗ്ഗലവിസേസഞ്ച ദസ്സേതുകാമോ അനിച്ചതോ മനസികരോതോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ദ്വേ വിമോക്ഖാതി അപ്പണിഹിതസുഞ്ഞതവിമോക്ഖാ. അനിച്ചാനുപസ്സനാഗമനവസേന ഹി അനിമിത്തവിമോക്ഖോതി ലദ്ധനാമോ മഗ്ഗോ രാഗദോസമോഹപണിധീനം അഭാവാ സഗുണതോ ച തേസംയേവ പണിധീനം അഭാവാ അപ്പണിഹിതന്തി ലദ്ധനാമം നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കരോതീതി ആരമ്മണതോ ച അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖോതി നാമമ്പി ലഭതി. തഥാ രാഗദോസമോഹേഹി സുഞ്ഞത്താ സഗുണതോ ച രാഗാദീഹിയേവ സുഞ്ഞത്താ സുഞ്ഞതന്തി ലദ്ധനാമം നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കരോതീതി ആരമ്മണതോ ച സുഞ്ഞതവിമോക്ഖോതി നാമമ്പി ലഭതി. തസ്മാ തേ ദ്വേ വിമോക്ഖാ അനിമിത്തവിമോക്ഖന്വയാ നാമ ഹോന്തി. അനിമിത്തമഗ്ഗതോ അനഞ്ഞേപി അട്ഠന്നം മഗ്ഗങ്ഗാനം ഏകേകസ്സ മഗ്ഗങ്ഗസ്സ വസേന സഹജാതാദിപച്ചയാ ച ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ. പുന ദ്വേ വിമോക്ഖാതി സുഞ്ഞതാനിമിത്തവിമോക്ഖാ. ദുക്ഖാനുപസ്സനാഗമനവസേന ഹി അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖോതി ലദ്ധനാമോ മഗ്ഗോ രൂപനിമിത്താദീനം രാഗനിമിത്താദീനം നിച്ചനിമിത്താദീനഞ്ച അഭാവാ സഗുണതോ ച തേസംയേവ നിമിത്താനം അഭാവാ അനിമിത്തസങ്ഖാതം നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കരോതീതി ആരമ്മണതോ ച അനിമിത്തവിമോക്ഖോതി നാമമ്പി ലഭതി. സേസം വുത്തനയേനേവ യോജേതബ്ബം. പുന ദ്വേ വിമോക്ഖാതി അനിമിത്തഅപ്പണിഹിതവിമോക്ഖാ. യോജനാ പനേത്ഥ വുത്തനയാ ഏവ.

പടിവേധകാലേതി ഇന്ദ്രിയാനം വുത്തക്കമേനേവ വുത്തം. മഗ്ഗക്ഖണം പന മുഞ്ചിത്വാ വിപസ്സനാക്ഖണേ വിമോക്ഖോ നാമ നത്ഥി. പഠമം വുത്തോയേവ പന മഗ്ഗവിമോക്ഖോ ‘‘പടിവേധകാലേ’’തി വചനേന വിസേസേത്വാ ദസ്സിതോ. ‘‘യോ ചായം പുഗ്ഗലോ സദ്ധാവിമുത്തോ’’തിആദികാ ദ്വേ വാരാ ച ‘‘അനിച്ചതോ മനസികരോന്തോ സോതാപത്തിമഗ്ഗം പടിലഭതീ’’തിആദികോ വാരോ ച സങ്ഖിത്തോ, വിമോക്ഖവസേന പന യോജേത്വാ വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബോ. യേ ഹി കേചി നേക്ഖമ്മന്തിആദികോ വാരോ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോതി. ഏത്താവതാ വിമോക്ഖപുഗ്ഗലവിസേസാ നിദ്ദിട്ഠാ ഹോന്തീതി.

൨൨൭. പുന വിമോക്ഖമുഖാനി ച വിമോക്ഖേ ച അനേകധാ നിദ്ദിസിതുകാമോ അനിച്ചതോ മനസികരോന്തോതിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാഭൂതന്തി യഥാസഭാവേന. ജാനാതീതി ഞാണേന ജാനാതി. പസ്സതീതി തേനേവ ഞാണേന ചക്ഖുനാ വിയ പസ്സതി. തദന്വയേനാതി തദനുഗമനേന, തസ്സ പച്ചക്ഖതോ ഞാണേന ദിട്ഠസ്സ അനുഗമനേനാതി അത്ഥോ. കങ്ഖാ പഹീയതീതി അനിച്ചാനുപസ്സനായ നിച്ചാനിച്ചകങ്ഖാ, ഇതരാഹി ഇതരകങ്ഖാ. നിമിത്തന്തി സന്തതിഘനവിനിബ്ഭോഗേന നിച്ചസഞ്ഞായ പഹീനത്താ ആരമ്മണഭൂതം സങ്ഖാരനിമിത്തം യഥാഭൂതം ജാനാതി. തേന വുച്ചതി സമ്മാദസ്സനന്തി തേന യഥാഭൂതജാനനേന തം ഞാണം ‘‘സമ്മാദസ്സന’’ന്തി വുച്ചതി. പവത്തന്തി ദുക്ഖപ്പത്താകാരേ സുഖസഞ്ഞം ഉഗ്ഘാടേത്വാ സുഖസഞ്ഞായ പഹാനേന പണിധിസങ്ഖാതായ തണ്ഹായ പഹീനത്താ സുഖസമ്മതമ്പി വിപാകപവത്തം യഥാഭൂതം ജാനാതി. നിമിത്തഞ്ച പവത്തഞ്ചാതി നാനാധാതുമനസികാരസമ്ഭവേന സമൂഹഘനവിനിബ്ഭോഗേന ഉഭയഥാപി അത്തസഞ്ഞായ പഹീനത്താ സങ്ഖാരനിമിത്തഞ്ച വിപാകപവത്തഞ്ച യഥാഭൂതം ജാനാതി. യഞ്ച യഥാഭൂതം ഞാണന്തിആദിത്തയം ഇദാനി വുത്തമേവ, ന അഞ്ഞം. ഭയതോ ഉപട്ഠാതീതി നിച്ചസുഖഅത്താഭാവദസ്സനതോ യഥാക്കമം തം തം ഭയതോ ഉപട്ഠാതി. യാ ച ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാതിആദിനാ ‘‘ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനാഞാണം ഭങ്ഗാനുപസ്സനാഞാണം ഭയതുപട്ഠാനഞാണം ആദീനവാനുപസ്സനാഞാണം നിബ്ബിദാനുപസ്സനാഞാണം മുഞ്ചിതുകമ്യതാഞാണം പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാഞാണം സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണം അനുലോമഞാണ’’ന്തി വുത്തേസു പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിസങ്ഖാതേസു നവസു വിപസ്സനാഞാണേസു ഭയതുപട്ഠാനസമ്ബന്ധേന അവത്ഥാഭേദേന ഭിന്നാനി ഏകട്ഠാനി തീണി ഞാണാനി വുത്താനി, ന സേസാനി.

പുന തീസു അനുപസ്സനാസു അന്തേ ഠിതായ അനന്തരായ അനത്താനുപസ്സനായ സമ്ബന്ധേന തായ സഹ സുഞ്ഞതാനുപസ്സനായ ഏകട്ഠതം ദസ്സേതും യാ ച അനത്താനുപസ്സനാ യാ ച സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാതിആദിമാഹ. ഇമാനി ഹി ദ്വേ ഞാണാനി അത്ഥതോ ഏകമേവ, അവത്ഥാഭേദേന പന ഭിന്നാനി. യഥാ ച ഇമാനി, തഥാ അനിച്ചാനുപസ്സനാ ച അനിമിത്താനുപസ്സനാ ച അത്ഥതോ ഏകമേവ ഞാണം, ദുക്ഖാനുപസ്സനാ ച അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനാ ച അത്ഥതോ ഏകമേവ ഞാണം, കേവലം അവത്ഥാഭേദേനേവ ഭിന്നാനി. അനത്താനുപസ്സനാസുഞ്ഞതാനുപസ്സനാനഞ്ച ഏകട്ഠതായ വുത്തായ തേസം ദ്വിന്നം ദ്വിന്നമ്പി ഞാണാനം ഏകലക്ഖണത്താ ഏകട്ഠതാ വുത്താവ ഹോതീതി. നിമിത്തം പടിസങ്ഖാ ഞാണം ഉപ്പജ്ജതീതി ‘‘സങ്ഖാരനിമിത്തം അദ്ധുവം താവകാലിക’’ന്തി അനിച്ചലക്ഖണവസേന ജാനിത്വാ ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി. കാമഞ്ച ന പഠമം ജാനിത്വാ പച്ഛാ ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, വോഹാരവസേന പന ‘‘മനഞ്ച പടിച്ച ധമ്മേ ച ഉപ്പജ്ജതി മനോവിഞ്ഞാണ’’ന്തിആദീനി (സം. നി. ൪.൬൦; മ. നി. ൧.൪൦൦; ൩.൪൨൧) വിയ ഏവം വുച്ചതി. സദ്ദസത്ഥവിദൂപി ച ‘‘ആദിച്ചം പാപുണിത്വാ തമോ വിഗച്ഛതീ’’തിആദീസു വിയ സമാനകാലേപി ഇമം പദം ഇച്ഛന്തി. ഏകത്തനയേന വാ പുരിമഞ്ച പച്ഛിമഞ്ച ഏകം കത്വാ ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഇമിനാ നയേന ഇതരസ്മിമ്പി പദദ്വയേ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. മുഞ്ചിതുകമ്യതാദീനം തിണ്ണം ഞാണാനം ഏകട്ഠതാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയാ ഏവ.

നിമിത്താ ചിത്തം വുട്ഠാതീതി സങ്ഖാരനിമിത്തേ ദോസദസ്സനേന തത്ഥ അനല്ലീനതായ സങ്ഖാരനിമിത്താ ചിത്തം വുട്ഠാതി നാമ. അനിമിത്തേ ചിത്തം പക്ഖന്ദതീതി സങ്ഖാരനിമിത്തപടിപക്ഖേന അനിമിത്തസങ്ഖാതേ നിബ്ബാനേ തന്നിന്നതായ ചിത്തം പവിസതി. സേസാനുപസ്സനാദ്വയേപി ഇമിനാ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. നിരോധേ നിബ്ബാനധാതുയാതി ഇധ വുത്തേനേവ പഠമാനുപസ്സനാദ്വയമ്പി വുത്തമേവ ഹോതി. നിരോധേതിപി പാഠോ. ബഹിദ്ധാവുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാതി വുട്ഠാനസമ്ബന്ധേന ഗോത്രഭുഞാണം വുത്തം. ഗോത്രഭൂ ധമ്മാതി ഗോത്രഭുഞാണമേവ. ഇതരഥാ ഹി ഏകട്ഠതാ ന യുജ്ജതി. ‘‘അസങ്ഖതാ ധമ്മാ, അപ്പച്ചയാ ധമ്മാ’’തിആദീസു (ധ. സ. ദുകമാതികാ ൭, ൮) വിയ വാ ചതുമഗ്ഗവസേന വാ ബഹുവചനം കതന്തി വേദിതബ്ബം. യസ്മാ വിമോക്ഖോതി മഗ്ഗോ, മഗ്ഗോ ച ദുഭതോവുട്ഠാനോ, തസ്മാ തേന സമ്ബന്ധേന യാ ച ദുഭതോവുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാതിആദി വുത്തം.

൨൨൮. പുന വിമോക്ഖാനം നാനാക്ഖണാനം ഏകക്ഖണപരിയായം ദസ്സേതുകാമോ കതിഹാകാരേഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ആധിപതേയ്യട്ഠേനാതി ജേട്ഠകട്ഠേന. അധിട്ഠാനട്ഠേനാതി പതിട്ഠാനട്ഠേന. അഭിനീഹാരട്ഠേനാതി വിപസ്സനാവീഥിതോ നീഹരണട്ഠേന. നിയ്യാനട്ഠേനാതി നിബ്ബാനുപഗമനട്ഠേന. അനിച്ചതോ മനസികരോതോതി വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാക്ഖണേയേവ. അനിമിത്തോ വിമോക്ഖോതി മഗ്ഗക്ഖണേയേവ. ഏസ നയോ സേസേസു. ചിത്തം അധിട്ഠാതീതി ചിത്തം അധികം കത്വാ ഠാതി, ചിത്തം പതിട്ഠാപേതീതി അധിപ്പായോ. ചിത്തം അഭിനീഹരതീതി വിപസ്സനാവീഥിതോ ചിത്തം നീഹരതി. നിരോധം നിബ്ബാനം നിയ്യാതീതി നിരോധസങ്ഖാതം നിബ്ബാനം ഉപഗച്ഛതീതി ഏവം ആകാരനാനത്തതോ ചതുധാ നാനാക്ഖണതാ ദസ്സിതാ.

ഏകക്ഖണതായ സമോധാനട്ഠേനാതി ഏകജ്ഝം സമോസരണട്ഠേന. അധിഗമനട്ഠേനാതി വിന്ദനട്ഠേന. പടിലാഭട്ഠേനാതി പാപുണനട്ഠേന. പടിവേധട്ഠേനാതി ഞാണേന പടിവിജ്ഝനട്ഠേന. സച്ഛികിരിയട്ഠേനാതി പച്ചക്ഖകരണട്ഠേന. ഫസ്സനട്ഠേനാതി ഞാണഫുസനായ ഫുസനട്ഠേന. അഭിസമയട്ഠേനാതി അഭിമുഖം സമാഗമനട്ഠേന. ഏത്ഥ ‘‘സമോധാനട്ഠേനാ’’തി മൂലപദം, സേസാനി അധിഗമവേവചനാനി. തസ്മായേവ ഹി സബ്ബേസം ഏകതോ വിസ്സജ്ജനം കതം. നിമിത്താ മുച്ചതീതി നിച്ചനിമിത്തതോ മുച്ചതി. ഇമിനാ വിമോക്ഖട്ഠോ വുത്തോ. യതോ മുച്ചതീതി യതോ നിമിത്തതോ മുച്ചതി. തത്ഥ ന പണിദഹതീതി തസ്മിം നിമിത്തേ പത്ഥനം ന കരോതി. യത്ഥ ന പണിദഹതീതി യസ്മിം നിമിത്തേ ന പണിദഹതി. തേന സുഞ്ഞോതി തേന നിമിത്തേന സുഞ്ഞോ. യേന സുഞ്ഞോതി യേന നിമിത്തേന സുഞ്ഞോ. തേന നിമിത്തേന അനിമിത്തോതി ഇമിനാ അനിമിത്തട്ഠോ വുത്തോ.

പണിധിയാ മുച്ചതീതി പണിധിതോ മുച്ചതി. ‘‘പണിധി മുച്ചതീ’’തി പാഠോ നിസ്സക്കത്ഥോയേവ. ഇമിനാ വിമോക്ഖട്ഠോ വുത്തോ. യത്ഥ ന പണിദഹതീതി യസ്മിം ദുക്ഖേ ന പണിദഹതി. തേന സുഞ്ഞോതി തേന ദുക്ഖേന സുഞ്ഞോ. യേന സുഞ്ഞോതി യേന ദുക്ഖനിമിത്തേന സുഞ്ഞോ. യേന നിമിത്തേനാതി യേന ദുക്ഖനിമിത്തേന. തത്ഥ ന പണിദഹതീതി ഇമിനാ അപ്പണിഹിതട്ഠോ വുത്തോ. അഭിനിവേസാ മുച്ചതീതി ഇമിനാ വിമോക്ഖട്ഠോ വുത്തോ. യേന സുഞ്ഞോതി യേന അഭിനിവേസനിമിത്തേന സുഞ്ഞോ. യേന നിമിത്തേനാതി യേന അഭിനിവേസനിമിത്തേന. യത്ഥ ന പണിദഹതി, തേന സുഞ്ഞോതി യസ്മിം അഭിനിവേസനിമിത്തേ ന പണിദഹതി, തേന അഭിനിവേസനിമിത്തേന സുഞ്ഞോ. ഇമിനാ സുഞ്ഞതട്ഠോ വുത്തോ.

൨൨൯. പുന അട്ഠവിമോക്ഖാദീനി നിദ്ദിസിതുകാമോ അത്ഥി വിമോക്ഖോതിആദിമാഹ. തത്ഥ നിച്ചതോ അഭിനിവേസാതിആദീനി സഞ്ഞാവിമോക്ഖേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബാനി. സബ്ബാഭിനിവേസേഹീതി വുത്തപ്പകാരേഹി അഭിനിവേസേഹി. ഇതി അഭിനിവേസമുച്ചനവസേന സുഞ്ഞതവിമോക്ഖാ നാമ ജാതാ, തേയേവ നിച്ചാദിനിമിത്തമുച്ചനവസേന അനിമിത്തവിമോക്ഖാ, നിച്ചന്തിആദിപണിധീഹി മുച്ചനവസേന അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖാ. ഏത്ഥ ച പണിധി മുച്ചതീതി സബ്ബത്ഥ നിസ്സക്കത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പണിധിയാ മുച്ചതീതി വാ പാഠോ. ‘‘സബ്ബപണിധീഹി മുച്ചതീ’’തി ചേത്ഥ സാധകം. ഏവം തിസ്സോ അനുപസ്സനാ തദങ്ഗവിമോക്ഖത്താ ച സമുച്ഛേദവിമോക്ഖസ്സ പച്ചയത്താ ച പരിയായേന വിമോക്ഖാതി വുത്താ.

൨൩൦. തത്ഥ ജാതാതി അനന്തരേ വിപസ്സനാവിമോക്ഖേപി സതി ഇമിസ്സാ കഥായ മഗ്ഗവിമോക്ഖാധികാരത്താ തസ്മിം മഗ്ഗവിമോക്ഖേ ജാതാതി വുത്തം ഹോതി. അനവജ്ജകുസലാതി രാഗാദിവജ്ജവിരഹിതാ കുസലാ. വിച്ഛേദം കത്വാ വാ പാഠോ. ബോധിപക്ഖിയാ ധമ്മാതി ‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ, ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, പഞ്ച ബലാനി, സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ, അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ’’തി (മ. നി. ൩.൩൫, ൪൩; ചൂളനി. മേത്തഗൂമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൨൨; മി. പ. ൫.൪.൧) വുത്താ സത്തതിംസ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ. ഇദം മുഖന്തി ഇദം വുത്തപ്പകാരം ധമ്മജാതം ആരമ്മണതോ നിബ്ബാനപവേസായ മുഖത്താ മുഖം നാമാതി വുത്തം ഹോതി. തേസം ധമ്മാനന്തി തേസം ബോധിപക്ഖിയാനം ധമ്മാനം. ഇദം വിമോക്ഖമുഖന്തി നിബ്ബാനം വിക്ഖമ്ഭനതദങ്ഗസമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണവിമോക്ഖേസു നിസ്സരണവിമോക്ഖോവ, ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സങ്ഖതാ വാ അസങ്ഖതാ വാ, വിരാഗോ തേസം ധമ്മാനം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തി (ഇതിവു. ൯൦; അ. നി. ൪.൩൪) വുത്തത്താ ഉത്തമട്ഠേന മുഖഞ്ചാതി വിമോക്ഖമുഖം. വിമോക്ഖഞ്ച തം മുഖഞ്ച വിമോക്ഖമുഖന്തി കമ്മധാരയസമാസവസേന അയമേവ അത്ഥോ വുത്തോ. വിമോക്ഖഞ്ചാതി ഏത്ഥ ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ. തീണി അകുസലമൂലാനീതി ലോഭദോസമോഹാ. തീണി ദുച്ചരിതാനീതി കായവചീമനോദുച്ചരിതാനി. സബ്ബേപി അകുസലാ ധമ്മാതി അകുസലമൂലേഹി സമ്പയുത്താ ദുച്ചരിതേഹി സമ്പയുത്താ ച അസമ്പയുത്താ ച സേവിതബ്ബദോമനസ്സാദീനി ഠപേത്വാ സബ്ബേപി അകുസലാ ധമ്മാ. കുസലമൂലസുചരിതാനി വുത്തപടിപക്ഖേന വേദിതബ്ബാനി. സബ്ബേപി കുസലാ ധമ്മാതി വുത്തനയേനേവ സമ്പയുത്താ അസമ്പയുത്താ ച വിമോക്ഖസ്സ ഉപനിസ്സയഭൂതാ സബ്ബേപി കുസലാ ധമ്മാ. വിവട്ടകഥാ ഹേട്ഠാ വുത്താ. വിമോക്ഖവിവട്ടസമ്ബന്ധേന പനേത്ഥ സേസവിവട്ടാപി വുത്താ. ആസേവനാതി ആദിതോ സേവനാ. ഭാവനാതി തസ്സേവ വഡ്ഢനാ. ബഹുലീകമ്മന്തി തസ്സേവ വസിപ്പത്തിയാ പുനപ്പുനം കരണം. മഗ്ഗസ്സ പന ഏകക്ഖണേയേവ കിച്ചസാധനവസേന ആസേവനാദീനി വേദിതബ്ബാനി. പടിലാഭോ വാ വിപാകോ വാതിആദീനി ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥാനേവാതി.

വിമോക്ഖനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സദ്ധമ്മപ്പകാസിനിയാ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗ-അട്ഠകഥായ

വിമോക്ഖകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. ഗതികഥാ

ഗതികഥാവണ്ണനാ

൨൩൧. ഇദാനി തസ്സാ വിമോക്ഖുപ്പത്തിയാ ഹേതുഭൂതം ഹേതുസമ്പത്തിം ദസ്സേന്തേന കഥിതായ ഗതികഥായ അപുബ്ബത്ഥാനുവണ്ണനാ. ദുഹേതുകപടിസന്ധികസ്സാപി ഹി ‘‘നത്ഥി ഝാനം അപഞ്ഞസ്സാ’’തി (ധ. പ. ൩൭൨) വചനതോ ഝാനമ്പി ന ഉപ്പജ്ജതി, കിം പന വിമോക്ഖോ. തത്ഥ ഗതിസമ്പത്തിയാതി നിരയതിരച്ഛാനയോനിപേത്തിവിസയമനുസ്സദേവസങ്ഖാതാസു പഞ്ചസു ഗതീസു മനുസ്സദേവസങ്ഖാതായ ഗതിസമ്പത്തിയാ. ഏതേന പുരിമാ തിസ്സോ ഗതിവിപത്തിയോ പടിക്ഖിപതി. ഗതിയാ സമ്പത്തി ഗതിസമ്പത്തി, സുഗതീതി വുത്തം ഹോതി. ഗതീതി ച സഹോകാസാ ഖന്ധാ. പഞ്ചസു ച ഗതീസു പേത്തിവിസയഗ്ഗഹണേനേവ അസുരകായോപി ഗഹിതോ. ദേവാതി ഛ കാമാവചരദേവാ ബ്രഹ്മാനോ ച. ദേവഗ്ഗഹണേന അസുരാപി സങ്ഗഹിതാ. ഞാണസമ്പയുത്തേതി ഞാണസമ്പയുത്തപടിസന്ധിക്ഖണേ. ഖണോപി ഹി ഞാണസമ്പയുത്തയോഗേന തേനേവ വോഹാരേന വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ. കതിനം ഹേതൂനന്തി അലോഭാദോസാമോഹഹേതൂസു കതിനം ഹേതൂനം. ഉപപത്തീതി ഉപപജ്ജനം, നിബ്ബത്തീതി അത്ഥോ.

യസ്മാ പന സുദ്ദകുലജാതാപി തിഹേതുകാ ഹോന്തി, തസ്മാ തേ സന്ധായ പഠമപുച്ഛാ. യസ്മാ ച യേഭുയ്യേന മഹാപുഞ്ഞാ തീസു മഹാസാലകുലേസു ജായന്തി, തസ്മാ തേസം തിണ്ണം കുലാനം വസേന തിസ്സോ പുച്ഛാ. പാഠോ പന സങ്ഖിത്തോ. മഹതീ സാലാ ഏതേസന്തി മഹാസാലാ, മഹാഘരാ മഹാവിഭവാതി അത്ഥോ. അഥ വാ മഹാ സാരോ ഏതേസന്തി മഹാസാരാതി വത്തബ്ബേ ര-കാരസ്സ ല-കാരം കത്വാ ‘‘മഹാസാലാ’’തി വുത്തം. ഖത്തിയാ മഹാസാലാ, ഖത്തിയേസു വാ മഹാസാലാതി ഖത്തിയമഹാസാലാ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. തത്ഥ യസ്സ ഖത്തിയസ്സ ഗേഹേ പച്ഛിമന്തേന കോടിസതം ധനം നിധാനഗതം ഹോതി, കഹാപണാനഞ്ച വീസതി അമ്ബണാനി ദിവസം വലഞ്ജേ നിക്ഖമന്തി, അയം ഖത്തിയമഹാസാലോ നാമ. യസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹേ പച്ഛിമന്തേന അസീതികോടിധനം നിധാനഗതം ഹോതി, കഹാപണാനഞ്ച ദസ അമ്ബണാനി ദിവസം വലഞ്ജേ നിക്ഖമന്തി, അയം ബ്രാഹ്മണമഹാസാലോ നാമ. യസ്സ ഗഹപതിസ്സ ഗേഹേ പച്ഛിമന്തേന ചത്താലീസകോടിധനം നിധാനഗതം ഹോതി, കഹാപണാനഞ്ച പഞ്ച അമ്ബണാനി ദിവസം വലഞ്ജേ നിക്ഖമന്തി, അയം ഗഹപതിമഹാസാലോ നാമ.

രൂപാവചരാനം അരൂപാവചരാനഞ്ച ഏകന്തതിഹേതുകത്താ ‘‘ഞാണസമ്പയുത്തേ’’തി ന വുത്തം, മനുസ്സേസു പന ദുഹേതുകാഹേതുകാനഞ്ച സബ്ഭാവതോ, കാമാവചരേസു ദേവേസു ദുഹേതുകാനഞ്ച സബ്ഭാവതോ സേസേസു ‘‘ഞാണസമ്പയുത്തേ’’തി വുത്തം. ഏത്ഥ ച കാമാവചരദേവാ പഞ്ചകാമഗുണരതിയാ കീളന്തി, സരീരജുതിയാ ച ജോതന്തീതി ദേവാ, രൂപാവചരബ്രഹ്മാനോ ഝാനരതിയാ കീളന്തി, സരീരജുതിയാ ച ജോതന്തീതി ദേവാ, അരൂപാവചരബ്രഹ്മാനോ ഝാനരതിയാ കീളന്തി, ഞാണജുതിയാ ച ജോതന്തീതി ദേവാ.

൨൩൨. കുസലകമ്മസ്സ ജവനക്ഖണേതി അതീതജാതിയാ ഇധ തിഹേതുകപടിസന്ധിജനകസ്സ തിഹേതുകകാമാവചരകുസലകമ്മസ്സ ച ജവനവീഥിയം പുനപ്പുനം ഉപ്പത്തിവസേന സത്തവാരം ജവനക്ഖണേ, പവത്തനകാലേതി അത്ഥോ. തയോ ഹേതൂ കുസലാതി അലോഭോ കുസലഹേതു അദോസോ കുസലഹേതു അമോഹോ കുസലഹേതു. തസ്മിം ഖണേ ജാതചേതനായാതി തസ്മിം വുത്തക്ഖണേയേവ ജാതായ കുസലചേതനായ. സഹജാതപച്ചയാ ഹോന്തീതി ഉപ്പജ്ജമാനാ ച സഹഉപ്പാദനഭാവേന ഉപകാരകാ ഹോന്തി. തേന വുച്ചതീതി തേന സഹജാതപച്ചയഭാവേനേവ വുച്ചതി. കുസലമൂലപച്ചയാപി സങ്ഖാരാതി ഏകചിത്തക്ഖണികപച്ചയാകാരനയേന വുത്തം. ‘‘സങ്ഖാരാ’’തി ച ബഹുവചനേന തത്ഥ സങ്ഖാരക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതാ സബ്ബേ ചേതസികാ ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബം. അപിസദ്ദേന സങ്ഖാരപച്ചയാപി കുസലമൂലാനീതിപി വുത്തം ഹോതി.

നികന്തിക്ഖണേതി അത്തനോ വിപാകം ദാതും പച്ചുപട്ഠിതകമ്മേ വാ തഥാ പച്ചുപട്ഠിതകമ്മേന ഉപട്ഠാപിതേ കമ്മനിമിത്തേ വാ ഗതിനിമിത്തേ വാ ഉപ്പജ്ജമാനാനം നികന്തിക്ഖണേ. നികന്തീതി നികാമനാ പത്ഥനാ. ആസന്നമരണസ്സ ഹി മോഹേന ആകുലചിത്തത്താ അവീചിജാലായപി നികന്തി ഉപ്പജ്ജതി, കിം പന സേസേസു നിമിത്തേസു. ദ്വേ ഹേതൂതി ലോഭോ അകുസലഹേതു മോഹോ അകുസലഹേതു. ഭവനികന്തി പന പടിസന്ധിഅനന്തരം പവത്തഭവങ്ഗവീഥിതോ വുട്ഠിതമത്തസ്സേവ അത്തനോ ഖന്ധസന്താനം ആരബ്ഭ സബ്ബേസമ്പി ഉപ്പജ്ജതി. ‘‘യസ്സ വാ പന യത്ഥ അകുസലാ ധമ്മാ ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ തത്ഥ കുസലാ ധമ്മാ ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥാതി ആമന്താ’’തി ഏവമാദി ഇദമേവ സന്ധായ വുത്തം. തസ്മിം ഖണേ ജാതചേതനായാതി അകുസലചേതനായ.

പടിസന്ധിക്ഖണേതി തേന കമ്മേന ഗഹിതപടിസന്ധിക്ഖണേ. തയോ ഹേതൂതി അലോഭോ അബ്യാകതഹേതു അദോസോ അബ്യാകതഹേതു അമോഹോ അബ്യാകതഹേതു. തസ്മിം ഖണേ ജാതചേതനായാതി വിപാകാബ്യാകതചേതനായ. നാമരൂപപച്ചയാപി വിഞ്ഞാണന്തി ഏത്ഥ തസ്മിം പടിസന്ധിക്ഖണേ തയോ വിപാകഹേതൂ സേസചേതസികാ ച നാമം, ഹദയവത്ഥു രൂപം. തതോ നാമരൂപപച്ചയതോപി പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണം പവത്തതി. വിഞ്ഞാണപച്ചയാപി നാമരൂപന്തി ഏത്ഥാപി നാമം വുത്തപ്പകാരമേവ, രൂപം പന ഇധ സഹേതുകമനുസ്സപടിസന്ധിയാ അധിപ്പേതത്താ ഗബ്ഭസേയ്യകാനം വത്ഥുദസകം കായദസകം ഭാവദസകന്തി സമതിംസ രൂപാനി, സംസേദജാനം ഓപപാതികാനഞ്ച പരിപുണ്ണായതനാനം ചക്ഖുദസകം സോതദസകം ഘാനദസകം ജിവ്ഹാദസകഞ്ചാതി സമസത്തതി രൂപാനി. തം വുത്തപ്പകാരം നാമരൂപം പടിസന്ധിക്ഖണേ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണപച്ചയാ പവത്തതി.

പഞ്ചക്ഖന്ധാതി ഏത്ഥ പടിസന്ധിചിത്തേന പടിസന്ധിക്ഖണേ ലബ്ഭമാനാനി രൂപാനി രൂപക്ഖന്ധോ, സഹജാതാ വേദനാ വേദനാക്ഖന്ധോ, സഞ്ഞാ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, സേസചേതസികാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ, പടിസന്ധിചിത്തം വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ. സഹജാതപച്ചയാ ഹോന്തീതി ചത്താരോ അരൂപിനോ ഖന്ധാ അഞ്ഞമഞ്ഞം സഹജാതപച്ചയാ ഹോന്തി, രൂപക്ഖന്ധേ ചത്താരോ മഹാഭൂതാ അഞ്ഞമഞ്ഞം സഹജാതപച്ചയാ ഹോന്തി, അരൂപിനോ ഖന്ധാ ച ഹദയരൂപഞ്ച അഞ്ഞമഞ്ഞം സഹജാതപച്ചയാ ഹോന്തി, മഹാഭൂതാപി ഉപാദാരൂപാനം സഹജാതപച്ചയാ ഹോന്തി. അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയാ ഹോന്തീതി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഉപ്പാദനുപത്ഥമ്ഭനഭാവേന ഉപകാരകാ ഹോന്തി, ചത്താരോ അരൂപിനോ ഖന്ധാ ച അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയാ ഹോന്തി, ചത്താരോ മഹാഭൂതാ അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയാ ഹോന്തി. നിസ്സയപച്ചയാ ഹോന്തീതി അധിട്ഠാനാകാരേന നിസ്സയാകാരേന ച ഉപകാരകാ ഹോന്തി, ചത്താരോ അരൂപിനോ ഖന്ധാ ച അഞ്ഞമഞ്ഞം നിസ്സയപച്ചയാ ഹോന്തീതി സഹജാതാ വിയ വിത്ഥാരേതബ്ബാ. വിപ്പയുത്തപച്ചയാ ഹോന്തീതി ഏകവത്ഥുകാദിഭാവാനുപഗമനേന വിപ്പയുത്തഭാവേന ഉപകാരകാ ഹോന്തി, അരൂപിനോ ഖന്ധാ പടിസന്ധിരൂപാനം വിപ്പയുത്തപച്ചയാ ഹോന്തി, ഹദയരൂപം അരൂപീനം ഖന്ധാനം വിപ്പയുത്തപച്ചയോ ഹോതി. ‘‘പഞ്ചക്ഖന്ധാ’’തി ഹേത്ഥ ഏവം യഥാലാഭവസേന വുത്തം.

ചത്താരോ മഹാഭൂതാതി ഏത്ഥ തയോ പച്ചയാ പഠമം വുത്തായേവ. തയോ ജീവിതസങ്ഖാരാതി ആയു ച ഉസ്മാ ച വിഞ്ഞാണഞ്ച. ആയൂതി രൂപജീവിതിന്ദ്രിയം അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയഞ്ച. ഉസ്മാതി തേജോധാതു. വിഞ്ഞാണന്തി പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണം. ഏതാനി ഹി ഉപരൂപരി ജീവിതസങ്ഖാരം സങ്ഖരോന്തി പവത്തേന്തീതി ജീവിതസങ്ഖാരാ. സഹജാതപച്ചയാ ഹോന്തീതി അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയം പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണഞ്ച സമ്പയുത്തകാനം ഖന്ധാനഞ്ച ഹദയരൂപസ്സ ച അഞ്ഞമഞ്ഞസഹജാതപച്ചയാ ഹോന്തി, തേജോധാതു തിണ്ണം മഹാഭൂതാനം അഞ്ഞമഞ്ഞസഹജാതപച്ചയോ ഹോതി, ഉപാദാരൂപാനം സഹജാതപച്ചയോവ, രൂപജീവിതിന്ദ്രിയം സഹജാതരൂപാനം പരിയായേന സഹജാതപച്ചയോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയാ ഹോന്തി, നിസ്സയപച്ചയാ ഹോന്തീതി ദ്വയം അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയം പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണഞ്ച സമ്പയുത്തഖന്ധാനം അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയാ ഹോന്തി. അഞ്ഞമഞ്ഞനിസ്സയപച്ചയാ ഹോന്തീതി വുത്തനയേനേവ യോജേത്വാ വേദിതബ്ബം. വിപ്പയുത്തപച്ചയാ ഹോന്തീതി അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയം പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണഞ്ച പടിസന്ധിരൂപാനം വിപ്പയുത്തപച്ചയാ ഹോന്തി. രൂപജീവിതിന്ദ്രിയം പന അഞ്ഞമഞ്ഞനിസ്സയവിപ്പയുത്തപച്ചയത്തേ ന യുജ്ജതി. തസ്മാ ‘‘തയോ ജീവിതസങ്ഖാരാ’’തി യഥാലാഭവസേന വുത്തം. നാമഞ്ച രൂപഞ്ച വുത്തനയേനേവ ചതുപച്ചയത്തേ യോജേതബ്ബം. ചുദ്ദസ ധമ്മാതി പഞ്ചക്ഖന്ധാ, ചത്താരോ മഹാഭൂതാ, തയോ ജീവിതസങ്ഖാരാ, നാമഞ്ച രൂപഞ്ചാതി ഏവം ഗണനാവസേന ചുദ്ദസ ധമ്മാ. തേസഞ്ച ഉപരി അഞ്ഞേസഞ്ച സഹജാതാദിപച്ചയഭാവോ വുത്തനയോ ഏവ. സമ്പയുത്തപച്ചയാ ഹോന്തീതി പുന ഏകവത്ഥുകഏകാരമ്മണഏകുപ്പാദഏകനിരോധസങ്ഖാതേന സമ്പയുത്തഭാവേന ഉപകാരകാ ഹോന്തി.

പഞ്ചിന്ദ്രിയാനീതി സദ്ധിന്ദ്രിയാദീനി. നാമഞ്ചാതി ഇധ വേദനാദയോ തയോ ഖന്ധാ. വിഞ്ഞാണഞ്ചാതി പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണം. പുന ചുദ്ദസ ധമ്മാതി ചത്താരോ ഖന്ധാ, പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, തയോ ഹേതൂ, നാമഞ്ച വിഞ്ഞാണഞ്ചാതി ഏവം ഗണനാവസേന ചുദ്ദസ ധമ്മാ. അട്ഠവീസതി ധമ്മാതി പുരിമാ ച ചുദ്ദസ, ഇമേ ച ചുദ്ദസാതി അട്ഠവീസതി. ഇധ രൂപസ്സാപി പവിട്ഠത്താ സമ്പയുത്തപച്ചയം അപനേത്വാ വിപ്പയുത്തപച്ചയോ വുത്തോ.

ഏവം പടിസന്ധിക്ഖണേ വിജ്ജമാനസ്സ തസ്സ തസ്സ പച്ചയുപ്പന്നസ്സ ധമ്മസ്സ തം തം പച്ചയഭേദം ദസ്സേത്വാ പഠമം നിദ്ദിട്ഠേ ഹേതൂ നിഗമേത്വാ ദസ്സേന്തോ ഇമേസം അട്ഠന്നം ഹേതൂനം പച്ചയാ ഉപപത്തി ഹോതീതി ആഹ. കമ്മായൂഹനക്ഖണേ തയോ കുസലഹേതൂ, നികന്തിക്ഖണേ ദ്വേ അകുസലഹേതൂ, പടിസന്ധിക്ഖണേ തയോ അബ്യാകതഹേതൂതി ഏവം അട്ഠ ഹേതൂ. തത്ഥ തയോ കുസലഹേതൂ, ദ്വേ അകുസലഹേതൂ ച ഇധ പടിസന്ധിക്ഖണേ പവത്തിയാ ഉപനിസ്സയപച്ചയാ ഹോന്തി. തയോ അബ്യാകതഹേതൂ യഥായോഗം ഹേതുപച്ചയസഹജാതപച്ചയവസേന പച്ചയാ ഹോന്തി. സേസവാരേസുപി ഏസേവ നയോ.

അരൂപാവചരാനം പന രൂപാഭാവാ നാമപച്ചയാപി വിഞ്ഞാണം, വിഞ്ഞാണപച്ചയാപി നാമന്തി വുത്തം. രൂപമിസ്സകചുദ്ദസകോപി ച പരിഹീനോ. തസ്സ പരിഹീനത്താ ‘‘അട്ഠവീസതി ധമ്മാ’’തി വാരോ ച ന ലബ്ഭതി.

൨൩൩. ഇദാനി വിമോക്ഖസ്സ പച്ചയഭൂതം തിഹേതുകപടിസന്ധിം ദസ്സേത്വാ തേനേവ സമ്ബന്ധേന ദുഹേതുകപടിസന്ധിവിസേസഞ്ച ദസ്സേതുകാമോ ഗതിസമ്പത്തിയാ ഞാണവിപ്പയുത്തേതിആദിമാഹ. കുസലകമ്മസ്സ ജവനക്ഖണേതി അതീതജാതിയാ ഇധ പടിസന്ധിജനകസ്സ ദുഹേതുകകുസലകമ്മസ്സ വുത്തനയേനേവ ജവനക്ഖണേ. ദ്വേ ഹേതൂതി ഞാണവിപ്പയുത്തത്താ അലോഭോ കുസലഹേതു അദോസോ കുസലഹേതു. ദ്വേ അബ്യാകതഹേതൂപി അലോഭാദോസായേവ.

ചത്താരി ഇന്ദ്രിയാനീതി പഞ്ഞിന്ദ്രിയവജ്ജാനി സദ്ധിന്ദ്രിയാദീനി ചത്താരി. ദ്വാദസ ധമ്മാതി പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ അമോഹഹേതുസ്സ ച പരിഹീനത്താ ദ്വാദസ. തേസം ദ്വിന്നംയേവ പരിഹീനത്താ ഛബ്ബീസതി. ഛന്നം ഹേതൂനന്തി ദ്വിന്നം കുസലഹേതൂനം, ദ്വിന്നം അകുസലഹേതൂനം, ദ്വിന്നം വിപാകഹേതൂനന്തി ഏവം ഛന്നം ഹേതൂനം. രൂപാരൂപാവചരാ പനേത്ഥ ഏകന്തതിഹേതുകത്താ ന ഗഹിതാ. സേസം പഠമവാരേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. ഇമസ്മിം വാരേ ദുഹേതുകപടിസന്ധിയാ ദുഹേതുകകമ്മസ്സേവ വുത്തത്താ തിഹേതുകകമ്മേന ദുഹേതുകപടിസന്ധി ന ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി. തസ്മാ യം ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായം (ധ. സ. അട്ഠ. ൪൯൮) തിപിടകമഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരവാദേ ‘‘തിഹേതുകകമ്മേന പടിസന്ധി തിഹേതുകാവ ഹോതി, ദുഹേതുകാഹേതുകാ ന ഹോതി. ദുഹേതുകകമ്മേന ദുഹേതുകാഹേതുകാ ഹോതി, തിഹേതുകാ ന ഹോതീ’’തി വുത്തം, തം ഇമായ പാളിയാ സമേതി. യം പന തിപിടകചൂളനാഗത്ഥേരസ്സ ച മോരവാപിവാസിമഹാദത്തത്ഥേരസ്സ ച വാദേസു ‘‘തിഹേതുകകമ്മേന പടിസന്ധി തിഹേതുകാപി ഹോതി ദുഹേതുകാപി, അഹേതുകാ ന ഹോതി. ദുഹേതുകകമ്മേന ദുഹേതുകാപി ഹോതി അഹേതുകാപി, തിഹേതുകാ ന ഹോതീ’’തി വുത്തം, തം ഇമായ പാളിയാ വിരുദ്ധം വിയ ദിസ്സതി. ഇമിസ്സാ കഥായ ഹേതുഅധികാരത്താ അഹേതുകപടിസന്ധി ന വുത്താതി.

ഗതികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. കമ്മകഥാവണ്ണനാ

കമ്മകഥാവണ്ണനാ

൨൩൪. ഇദാനി തസ്സാ ഹേതുസമ്പത്തിയാ പച്ചയഭൂതം കമ്മം ദസ്സേന്തേന കഥിതായ കമ്മകഥായ അപുബ്ബത്ഥാനുവണ്ണനാ. തത്ഥ അഹോസി കമ്മം അഹോസി കമ്മവിപാകോതിആദീസു അതീതഭവേസു കതസ്സ കമ്മസ്സ അതീതഭവേസുയേവ വിപക്കവിപാകം ഗഹേത്വാ ‘‘അഹോസി കമ്മം അഹോസി കമ്മവിപാകോ’’തി വുത്തം. തസ്സേവ അതീതസ്സ കമ്മസ്സ ദിട്ഠധമ്മവേദനീയസ്സ ഉപപജ്ജവേദനീയസ്സ ച പച്ചയവേകല്ലേന അതീതഭവേസുയേവ അവിപക്കവിപാകഞ്ച അതീതേയേവ പരിനിബ്ബുതസ്സ ച ദിട്ഠധമ്മവേദനീയഉപപജ്ജവേദനീയഅപരപരിയായവേദനീയസ്സ കമ്മസ്സ അവിപക്കവിപാകഞ്ച ഗഹേത്വാ അഹോസി കമ്മം നാഹോസി കമ്മവിപാകോതി വുത്തം. അതീതസ്സേവ കമ്മസ്സ അവിപക്കവിപാകസ്സ പച്ചുപ്പന്നഭവേ പച്ചയസമ്പത്തിയാ വിപച്ചമാനം വിപാകം ഗഹേത്വാ അഹോസി കമ്മം അത്ഥി കമ്മവിപാകോതി വുത്തം. അതീതസ്സേവ കമ്മസ്സ അതിക്കന്തവിപാകകാലസ്സ ച പച്ചുപ്പന്നഭവേ പരിനിബ്ബായന്തസ്സ ച അവിപച്ചമാനം വിപാകം ഗഹേത്വാ അഹോസി കമ്മം നത്ഥി കമ്മവിപാകോതി വുത്തം. അതീതസ്സേവ കമ്മസ്സ വിപാകാരഹസ്സ അവിപക്കവിപാകസ്സ അനാഗതേ ഭവേ പച്ചയസമ്പത്തിയാ വിപച്ചിതബ്ബം വിപാകം ഗഹേത്വാ അഹോസി കമ്മം ഭവിസ്സതി കമ്മവിപാകോതി വുത്തം. അതീതസ്സേവ കമ്മസ്സ അതിക്കന്തവിപാകകാലസ്സ ച അനാഗതഭവേ പരിനിബ്ബായിതബ്ബസ്സ ച അവിപച്ചിതബ്ബം വിപാകം ഗഹേത്വാ അഹോസി കമ്മം ന ഭവിസ്സതി കമ്മവിപാകോതി വുത്തം. ഏവം അതീതകമ്മം അതീതപച്ചുപ്പന്നാനാഗതവിപാകാവിപാകവസേന ഛധാ ദസ്സിതം.

പച്ചുപ്പന്നഭവേ കതസ്സ ദിട്ഠധമ്മവേദനീയസ്സ കമ്മസ്സ ഇധേവ വിപച്ചമാനം വിപാകം ഗഹേത്വാ അത്ഥി കമ്മം അത്ഥി കമ്മവിപാകോതി വുത്തം. തസ്സേവ പച്ചുപ്പന്നസ്സ കമ്മസ്സ പച്ചയവേകല്ലേന ഇധ അവിപച്ചമാനഞ്ച ദിട്ഠേവ ധമ്മേ പരിനിബ്ബായന്തസ്സ ഇധ അവിപച്ചമാനഞ്ച വിപാകം ഗഹേത്വാ അത്ഥി കമ്മം നത്ഥി കമ്മവിപാകോതി വുത്തം. പച്ചുപ്പന്നസ്സേവ കമ്മസ്സ ഉപപജ്ജവേദനീയസ്സ ച അപരപരിയായവേദനീയസ്സ ച അനാഗതഭവേ വിപച്ചിതബ്ബം വിപാകം ഗഹേത്വാ അത്ഥി കമ്മം ഭവിസ്സതി കമ്മവിപാകോതി വുത്തം. പച്ചുപ്പന്നസ്സേവ കമ്മസ്സ ഉപപജ്ജവേദനീയസ്സ പച്ചയവേകല്ലേന അനാഗതഭവേ അവിപച്ചിതബ്ബഞ്ച അനാഗതഭവേ പരിനിബ്ബായിതബ്ബസ്സ അപരപരിയായവേദനീയസ്സ അവിപച്ചിതബ്ബഞ്ച വിപാകം ഗഹേത്വാ അത്ഥി കമ്മം ന ഭവിസ്സതി കമ്മവിപാകോതി വുത്തം. ഏവം പച്ചുപ്പന്നകമ്മം പച്ചുപ്പന്നാനാഗതവിപാകാവിപാകവസേന ചതുധാ ദസ്സിതം.

അനാഗതഭവേ കാതബ്ബസ്സ കമ്മസ്സ അനാഗതഭവേ വിപച്ചിതബ്ബം വിപാകം ഗഹേത്വാ ഭവിസ്സതി കമ്മം ഭവിസ്സതി കമ്മവിപാകോതി വുത്തം. തസ്സേവ അനാഗതസ്സ കമ്മസ്സ പച്ചയവേകല്ലേന അവിപച്ചിതബ്ബഞ്ച അനാഗതഭവേ പരിനിബ്ബായിതബ്ബസ്സ അവിപച്ചിതബ്ബഞ്ച വിപാകം ഗഹേത്വാ ഭവിസ്സതി കമ്മം ന ഭവിസ്സതി കമ്മവിപാകോതി വുത്തം. ഏവം അനാഗതകമ്മം അനാഗതവിപാകാവിപാകവസേന ദ്വിധാ ദസ്സിതം. തം സബ്ബം ഏകതോ കത്വാ ദ്വാദസവിധേന കമ്മം ദസ്സിതം ഹോതി.

ഇമസ്മിം ഠാനേ ഠത്വാ തീണി കമ്മചതുക്കാനി ആഹരിത്വാ വുച്ചന്തി – തേസു ഹി വുത്തേസു അയമത്ഥോ പാകടതരോ ഭവിസ്സതീതി. ചതുബ്ബിധഞ്ഹി കമ്മം ദിട്ഠധമ്മവേദനീയം ഉപപജ്ജവേദനീയം അപരപരിയായവേദനീയം അഹോസികമ്മന്തി. തേസു ഏകജവനവീഥിയം സത്തസു ചിത്തേസു കുസലാ വാ അകുസലാ വാ പഠമജവനചേതനാ ദിട്ഠധമ്മവേദനീയകമ്മം നാമ. തം ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ വിപാകം ദേതി. തഥാ അസക്കോന്തം പന ‘‘അഹോസി കമ്മം നാഹോസി കമ്മവിപാകോ, ന ഭവിസ്സതി കമ്മവിപാകോ, നത്ഥി കമ്മവിപാകോ’’തി ഇമസ്സ തികസ്സ വസേന അഹോസികമ്മം നാമ ഹോതി. അത്ഥസാധികാ പന സത്തമജവനചേതനാ ഉപപജ്ജവേദനീയകമ്മം നാമ. തം അനന്തരേ അത്തഭാവേ വിപാകം ദേതി. തഥാ അസക്കോന്തം വുത്തനയേനേവ അഹോസികമ്മം നാമ ഹോതി. ഉഭിന്നം അന്തരേ പന പഞ്ചജവനചേതനാ അപരപരിയായവേദനീയകമ്മം നാമ. തം അനാഗതേ യദാ ഓകാസം ലഭതി, തദാ വിപാകം ദേതി. സതി സംസാരപ്പവത്തിയാ അഹോസികമ്മം നാമ ന ഹോതി.

അപരമ്പി ചതുബ്ബിധം കമ്മം യഗ്ഗരുകം യബ്ബഹുലം യദാസന്നം കടത്താ വാ പന കമ്മന്തി. തത്ഥ കുസലം വാ ഹോതു അകുസലം വാ, ഗരുകാഗരുകേസു യം ഗരുകം മാതുഘാതാദികമ്മം വാ മഹഗ്ഗതകമ്മം വാ, തദേവ പഠമം വിപച്ചതി. തഥാ ബഹുലാബഹുലേസുപി യം ബഹുലം ഹോതി സുസീല്യം വാ ദുസ്സീല്യം വാ, തദേവ പഠമം വിപച്ചതി. യദാസന്നം നാമ മരണകാലേ അനുസ്സരിതകമ്മം വാ കതകമ്മം വാ. യഞ്ഹി ആസന്നമരണേ അനുസ്സരിതും സക്കോതി കാതും വാ, തേനേവ ഉപപജ്ജതി. ഏതേഹി പന തീഹി മുത്തം പുനപ്പുനം ലദ്ധാസേവനം കടത്താ വാ പന കമ്മം നാമ ഹോതി. തേസം അഭാവേ തം പടിസന്ധിം ആകഡ്ഢതി.

അപരം വാ ചതുബ്ബിധം കമ്മം ജനകം ഉപത്ഥമ്ഭകം ഉപപീളകം ഉപഘാതകന്തി. തത്ഥ ജനകം നാമ കുസലമ്പി ഹോതി അകുസലമ്പി. തം പടിസന്ധിയം പവത്തേപി രൂപാരൂപവിപാകം ജനേതി. ഉപത്ഥമ്ഭകം പന ജനേതും ന സക്കോതി, അഞ്ഞേന കമ്മേന ദിന്നായ പടിസന്ധിയാ ജനിതേ വിപാകേ ഉപ്പജ്ജനകസുഖദുക്ഖം ഉപത്ഥമ്ഭേതി, അദ്ധാനം പവത്തേതി. ഉപപീളകം അഞ്ഞേന കമ്മേന ദിന്നായ പടിസന്ധിയാ ജനിതേ വിപാകേ ഉപ്പജ്ജനകസുഖദുക്ഖം പീളേതി ബാധതി, അദ്ധാനം പവത്തിതും ന ദേതി. ഉപഘാതകം പന കുസലമ്പി അകുസലമ്പി സമാനം അഞ്ഞം ദുബ്ബലകമ്മം ഘാതേത്വാ തസ്സ വിപാകം പടിബാഹിത്വാ അത്തനോ വിപാകസ്സ ഓകാസം കരോതി. ഏവം പന കമ്മേന കതേ ഓകാസേ തം വിപാകം ഉപ്പന്നം നാമ വുച്ചതി.

ഇതി ഇമേസം ദ്വാദസന്നം കമ്മാനം കമ്മന്തരഞ്ച വിപാകന്തരഞ്ച ബുദ്ധാനം കമ്മവിപാകഞാണസ്സേവ യാഥാവസരസതോ പാകടം ഹോതി അസാധാരണം സാവകേഹി. വിപസ്സകേന പന കമ്മന്തരം വിപാകന്തരഞ്ച ഏകദേസതോ ജാനിതബ്ബം. തസ്മാ അയം മുഖമത്തദസ്സനേന കമ്മവിസേസോ പകാസിതോതി.

൨൩൫. ഏവം സുദ്ധികകമ്മവസേന പഠമവാരം വത്വാ തദേവ കമ്മം ദ്വിധാ വിഭജിത്വാ കുസലാകുസലാദിയുഗലവസേന ദസഹി പരിയായേഹി അപരേ ദസ വാരാ വുത്താ. തത്ഥ ആരോഗ്യട്ഠേന കുസലം, അനാരോഗ്യട്ഠേന അകുസലം, ഇദം ദുകം ജാതിവസേന വുത്തം. അകുസലമേവ രാഗാദിദോസസംയോഗേന സാവജ്ജം, കുസലം തദഭാവേന അനവജ്ജം. അകുസലം അപരിസുദ്ധത്താ, കണ്ഹാഭിജാതിഹേതുത്താ വാ കണ്ഹം, കുസലം പരിസുദ്ധത്താ, സുക്കാഭിജാതിഹേതുത്താ വാ സുക്കം. കുസലം സുഖവുദ്ധിമത്താ സുഖുദ്രയം, അകുസലം ദുക്ഖവുദ്ധിമത്താ ദുക്ഖുദ്രയം. കുസലം സുഖഫലവത്താ സുഖവിപാകം, അകുസലം ദുക്ഖഫലവത്താ ദുക്ഖവിപാകന്തി ഏവമേതേസം നാനാകാരോ വേദിതബ്ബോതി.

കമ്മകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. വിപല്ലാസകഥാ

വിപല്ലാസകഥാവണ്ണനാ

൨൩൬. ഇദാനി തസ്സ കമ്മസ്സ പച്ചയഭൂതേ വിപല്ലാസേ ദസ്സേന്തേന കഥിതായ സുത്തന്തപുബ്ബങ്ഗമായ വിപല്ലാസകഥായ അപുബ്ബത്ഥാനുവണ്ണനാ. സുത്തന്തേ താവ സഞ്ഞാവിപല്ലാസാതി സഞ്ഞായ വിപല്ലത്ഥഭാവാ വിപരീതഭാവാ, വിപരീതസഞ്ഞാതി അത്ഥോ. സേസദ്വയേസുപി ഏസേവ നയോ. ചിത്തകിച്ചസ്സ ദുബ്ബലട്ഠാനേ ദിട്ഠിവിരഹിതായ അകുസലസഞ്ഞായ സകകിച്ചസ്സ ബലവകാലേ സഞ്ഞാവിപല്ലാസോ. ദിട്ഠിവിരഹിതസ്സേവ അകുസലചിത്തസ്സ സകകിച്ചസ്സ ബലവകാലേ ചിത്തവിപല്ലാസോ. ദിട്ഠിസമ്പയുത്തേ ചിത്തേ ദിട്ഠിവിപല്ലാസോ. തസ്മാ സബ്ബദുബ്ബലോ സഞ്ഞാവിപല്ലാസോ, തതോ ബലവതരോ ചിത്തവിപല്ലാസോ, സബ്ബബലവതരോ ദിട്ഠിവിപല്ലാസോ. അജാതബുദ്ധിദാരകസ്സ കഹാപണദസ്സനം വിയ ഹി സഞ്ഞാ ആരമ്മണസ്സ ഉപട്ഠാനാകാരമത്തഗ്ഗഹണതോ. ഗാമികപുരിസസ്സ കഹാപണദസ്സനം വിയ ചിത്തം ലക്ഖണപടിവേധസ്സാപി സമ്പാപനതോ. കമ്മാരസ്സ മഹാസണ്ഡാസേന അയോഗഹണം വിയ ദിട്ഠി അഭിനിവിസ്സ പരാമസനതോ. അനിച്ചേ നിച്ചന്തി സഞ്ഞാവിപല്ലാസോതി അനിച്ചേ വത്ഥുസ്മിം ‘‘നിച്ചം ഇദ’’ന്തി ഏവം ഗഹേത്വാ ഉപ്പജ്ജനകസഞ്ഞാ സഞ്ഞാവിപല്ലാസോ. ഇമിനാ നയേന സബ്ബപദേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ന സഞ്ഞാവിപല്ലാസോ ന ചിത്തവിപല്ലാസോ ന ദിട്ഠിവിപല്ലാസോതി ചതൂസു വത്ഥൂസു ദ്വാദസന്നം വിപല്ലാസഗ്ഗാഹാനം അഭാവാ യാഥാവഗ്ഗഹണം വുത്തം.

ഗാഥാസു അനത്തനി ച അത്താതി അനത്തനി അത്താതി ഏവംസഞ്ഞിനോതി അത്ഥോ. മിച്ഛാദിട്ഠിഹതാതി ന കേവലം സഞ്ഞിനോവ, സഞ്ഞായ വിയ ഉപ്പജ്ജമാനായ മിച്ഛാദിട്ഠിയാപി ഹതാ. ഖിത്തചിത്താതി സഞ്ഞാദിട്ഠീഹി വിയ ഉപ്പജ്ജമാനേന ഖിത്തേന വിബ്ഭന്തേന ചിത്തേന സമന്നാഗതാ. വിസഞ്ഞിനോതി ദേസനാമത്തമേതം, വിപരീതസഞ്ഞാചിത്തദിട്ഠിനോതി അത്ഥോ. അഥ വാ സഞ്ഞാപുബ്ബങ്ഗമത്താ ദിട്ഠിയാ പഠമം ചതൂഹി പദേഹി സഞ്ഞാവിപല്ലാസോ വുത്തോ, തതോ മിച്ഛാദിട്ഠിഹതാതി ദിട്ഠിവിപല്ലാസോ, ഖിത്തചിത്താതി ചിത്തവിപല്ലാസോ. വിസഞ്ഞിനോതി തീഹി വിപല്ലാസഗ്ഗാഹേഹി പകതിസഞ്ഞാവിരഹിതാ മോഹം ഗതാ ‘‘മുച്ഛിതോ വിസവേഗേന, വിസഞ്ഞീ സമപജ്ജഥാ’’തിഏത്ഥ (ജാ. ൨.൨൨.൩൨൮) വിയ. തേ യോഗയുത്താ മാരസ്സാതി തേ ജനാ സത്താ മാരസ്സ യോഗേ യുത്താ നാമ ഹോന്തി. അയോഗക്ഖേമിനോതി ചതൂഹി യോഗേഹി ഈതീഹി ഖേമം നിബ്ബാനം അപ്പത്താ. സത്താ ഗച്ഛന്തി സംസാരന്തി തേയേവ പുഗ്ഗലാ സംസാരം സംസരന്തി. കസ്മാ? ജാതിമരണഗാമിനോ ഹി തേ, തസ്മാ സംസരന്തീതി അത്ഥോ. ബുദ്ധാതി ചതുസച്ചബുദ്ധാ സബ്ബഞ്ഞുനോ. കാലത്തയസാധാരണവസേന ബഹുവചനം. ലോകസ്മിന്തി ഓകാസലോകേ. പഭങ്കരാതി ലോകസ്സ പഞ്ഞാലോകം കരാ. ഇമം ധമ്മം പകാസേന്തീതി വിപല്ലാസപ്പഹാനം ധമ്മം ജോതേന്തി. ദുക്ഖൂപസമഗാമിനന്തി ദുക്ഖവൂപസമം നിബ്ബാനം ഗച്ഛന്തം. തേസം സുത്വാനാതി തേസം ബുദ്ധാനം ധമ്മം സുത്വാന. സപ്പഞ്ഞാതി ഭബ്ബഭൂതാ പഞ്ഞവന്തോ. സചിത്തം പച്ചലദ്ധൂതി വിപല്ലാസവജ്ജിതം സകചിത്തം പടിലഭിത്വാ. പടിഅലദ്ധൂതി പദച്ഛേദോ. അഥ വാ പടിലഭിംസു പടിഅലദ്ധുന്തി പദച്ഛേദോ. അനിച്ചതോ ദക്ഖുന്തി അനിച്ചവസേനേവ അദ്ദസംസു. അനത്തനി അനത്താതി അനത്താനം അനത്താതി അദ്ദക്ഖും. അഥ വാ അനത്തനി വത്ഥുസ്മിം അത്താ നത്ഥീതി അദ്ദക്ഖും. സമ്മാദിട്ഠിസമാദാനാതി ഗഹിതസമ്മാദസ്സനാ. സബ്ബം ദുക്ഖം ഉപച്ചഗുന്തി സകലം വട്ടദുക്ഖം സമതിക്കന്താ.

പഹീനാപഹീനപുച്ഛായ ദിട്ഠിസമ്പന്നസ്സാതി സോതാപന്നസ്സ. ദുക്ഖേ സുഖന്തി സഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജതി. ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതീതി മോഹകാലുസ്സിയസ്സ അപ്പഹീനത്താ സഞ്ഞാമത്തം വാ ചിത്തമത്തം വാ ഉപ്പജ്ജതി, അനാഗാമിസ്സപി ഉപ്പജ്ജതി, കിം പന സോതാപന്നസ്സ. ഇമേ ദ്വേ അരഹതോയേവ പഹീനാ. അസുഭേ സുഭന്തി സഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജതി. ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതീതി സകദാഗാമിസ്സപി ഉപ്പജ്ജതി, കിം പന സോതാപന്നസ്സ. ഇമേ ദ്വേ അനാഗാമിസ്സ പഹീനാതി അട്ഠകഥായം വുത്തം. തസ്മാ ഇദം ദ്വയം സോതാപന്നസകദാഗാമിനോ സന്ധായ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അനാഗാമിനോ കാമരാഗസ്സ പഹീനത്താ ‘‘അസുഭേ സുഭ’’ന്തി സഞ്ഞാചിത്തവിപല്ലാസാനഞ്ച പഹാനം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ദ്വീസു വത്ഥൂസൂതിആദീഹി പദേഹി പഹീനാപഹീനേ നിഗമേത്വാ ദസ്സേതി. തത്ഥ ‘‘അനിച്ചേ നിച്ച’’ന്തി, ‘‘അനത്തനി അത്താ’’തി ഇമേസു ദ്വീസു വത്ഥൂസു ഛ വിപല്ലാസാ പഹീനാ. ‘‘ദുക്ഖേ സുഖ’’ന്തി, ‘‘അസുഭേ സുഭ’’ന്തി ഇമേസു ദ്വീസു വത്ഥൂസു ദ്വേ ദിട്ഠിവിപല്ലാസാ പഹീനാ. കേസുചി പോത്ഥകേസു ദ്വേതി പഠമം ലിഖിതം, പച്ഛാ ഛാതി. ചതൂസു വത്ഥൂസൂതി ചത്താരി ഏകതോ കത്വാ വുത്തം. അട്ഠാതി ദ്വീസു ഛ, ദ്വീസു ദ്വേതി അട്ഠ. ചത്താരോതി ദുക്ഖാസുഭവത്ഥൂസു ഏകേകസ്മിം ദ്വേ ദ്വേ സഞ്ഞാചിത്തവിപല്ലാസാതി ചത്താരോ. കേസുചി പോത്ഥകേസു ‘‘ഛ ദ്വീസൂ’’തി വുത്തട്ഠാനേസുപി ഏവമേവ ലിഖിതന്തി.

വിപല്ലാസകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. മഗ്ഗകഥാ

മഗ്ഗകഥാവണ്ണനാ

൨൩൭. ഇദാനി തേസം തിണ്ണം വിപല്ലാസാനം പഹാനകരം അരിയമഗ്ഗം ദസ്സേന്തേന കഥിതായ മഗ്ഗകഥായ അപുബ്ബത്ഥാനുവണ്ണനാ. തത്ഥ മഗ്ഗോതി കേനട്ഠേന മഗ്ഗോതി യോ ബുദ്ധസാസനേ മഗ്ഗോതി വുച്ചതി, സോ കേനട്ഠേന മഗ്ഗോ നാമ ഹോതീതി അത്ഥോ. മിച്ഛാദിട്ഠിയാ പഹാനായാതിആദീസു ദസസു പരിയായേസു പഠമോ പഠമോ തസ്സ തസ്സ മഗ്ഗങ്ഗസ്സ ഉജുവിപച്ചനീകവസേന വുത്തോ. മഗ്ഗോ ചേവ ഹേതു ചാതി തസ്സ തസ്സ കിച്ചസ്സ കരണായ പടിപദട്ഠേന മഗ്ഗോ, സമ്പാപകട്ഠേന ഹേതു. തേന മഗ്ഗസ്സ പടിപദട്ഠോ സമ്പാപകട്ഠോ ച വുത്തോ ഹോതി. ‘‘അയം മഗ്ഗോ അയം പടിപദാ’’തിആദീസു (സം. നി. ൫.൫, ൪൮) ഹി പടിപദാ മഗ്ഗോ, ‘‘മഗ്ഗസ്സ നിയ്യാനട്ഠോ ഹേതുട്ഠോ’’തിആദീസു (പടി. മ. ൨.൮) സമ്പാപകോ ഹേതു. ഏവം ദ്വീഹി ദ്വീഹി പദേഹി ‘‘മഗ്ഗോതി കേനട്ഠേന മഗ്ഗോ’’തി പുച്ഛായ വിസ്സജ്ജനം കതം ഹോതി. സഹജാതാനം ധമ്മാനം ഉപത്ഥമ്ഭനായാതി അത്തനാ സഹജാതാനം അരൂപധമ്മാനം സഹജാതഅഞ്ഞമഞ്ഞനിസ്സയാദിഭാവേന ഉപത്ഥമ്ഭനഭാവായ. കിലേസാനം പരിയാദാനായാതി തംതംമഗ്ഗവജ്ഝാനം വുത്താവസേസകിലേസാനം ഖേപനായ. പടിവേധാദിവിസോധനായാതി ഏത്ഥ യസ്മാ ‘‘കോ ചാദി കുസലാനം ധമ്മാനം, സീലഞ്ച സുവിസുദ്ധം ദിട്ഠി ച ഉജുകാ’’തി (സം. നി. ൫.൩൬൯, ൩൮൧) വചനതോ സീലഞ്ച ദിട്ഠി ച സച്ചപടിവേധസ്സ ആദി. സോ ച ആദിമഗ്ഗക്ഖണേ വിസുജ്ഝതി. തസ്മാ ‘‘പടിവേധാദിവിസോധനായാ’’തി വുത്തം. ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനായാതി സമ്പയുത്തചിത്തസ്സ സകകിച്ചേ പതിട്ഠാനായ. ചിത്തസ്സ വോദാനായാതി ചിത്തസ്സ പരിസുദ്ധഭാവായ. വിസേസാധിഗമായാതി ലോകിയതോ വിസേസപടിലാഭായ. ഉത്തരി പടിവേധായാതി ലോകിയതോ ഉത്തരി പടിവിജ്ഝനത്ഥായ. സച്ചാഭിസമയായാതി ചതുന്നം സച്ചാനം ഏകാഭിസമയായ കിച്ചനിപ്ഫത്തിവസേന ഏകപടിവേധായ. നിരോധേ പതിട്ഠാപനായാതി ചിത്തസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ നിബ്ബാനേ പതിട്ഠാപനത്ഥായ. സകദാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണാദീസു അട്ഠ മഗ്ഗങ്ഗാനി ഏകതോ കത്വാ തംതംമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസപ്പഹാനം വുത്തം. ഏവം വചനേ കാരണം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ. യസ്മാ ഉപരൂപരിമഗ്ഗേനാപി സുട്ഠു ആദിവിസോധനാ സുട്ഠു ചിത്തവോദാനഞ്ച ഹോതി, തസ്മാ താനിപി പദാനി വുത്താനി.

ദസ്സനമഗ്ഗോതിആദീഹി യാവ പരിയോസാനാ തസ്സ ധമ്മസ്സ ലക്ഖണവസേന മഗ്ഗട്ഠോ വുത്തോ. താനി സബ്ബാനിപി പദാനി അഭിഞ്ഞേയ്യനിദ്ദേസേ വുത്തത്ഥാനേവ. ഏവമേത്ഥ യഥാസമ്ഭവം ലോകിയലോകുത്തരോ മഗ്ഗോ നിദ്ദിട്ഠോ. ഹേതുട്ഠേന മഗ്ഗോതി ച അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ നിദ്ദിട്ഠോ. നിപ്പരിയായമഗ്ഗത്താ ചസ്സ പുന ‘‘മഗ്ഗോ’’തി ന വുത്തം. ആധിപതേയ്യട്ഠേന ഇന്ദ്രിയാതി ആദീനി ച ഇന്ദ്രിയാദീനം അത്ഥവസേന വുത്താനി, ന മഗ്ഗട്ഠവസേന. സച്ചാനീതി ചേത്ഥ സച്ചഞാണാനി. സബ്ബേപി തേ ധമ്മാ നിബ്ബാനസ്സ പടിപദട്ഠേന മഗ്ഗോ. അന്തേ വുത്തം നിബ്ബാനം പന സംസാരദുക്ഖാഭിഭൂതേഹി ദുക്ഖനിസ്സരണത്ഥികേഹി സപ്പുരിസേഹി മഗ്ഗീയതി ഗവേസീയതീതി മഗ്ഗോതി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബന്തി.

മഗ്ഗകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. മണ്ഡപേയ്യകഥാ

മണ്ഡപേയ്യകഥാവണ്ണനാ

൨൩൮. ഇദാനി തസ്സ മഗ്ഗസ്സ മണ്ഡപേയ്യത്തം ദസ്സേന്തേന കഥിതായ ഭഗവതോ വചനേകദേസപുബ്ബങ്ഗമായ മണ്ഡപേയ്യകഥായ അപുബ്ബത്ഥാനുവണ്ണനാ. തത്ഥ മണ്ഡപേയ്യന്തി യഥാ സമ്പന്നം നിമ്മലം വിപ്പസന്നം സപ്പി സപ്പിമണ്ഡോതി വുച്ചതി, ഏവം വിപ്പസന്നട്ഠേന മണ്ഡോ, പാതബ്ബട്ഠേന പേയ്യം. യഞ്ഹി പിവിത്വാ അന്തരവീഥിയം പതിതാ വിസഞ്ഞിനോ അത്തനോ സാടകാദീനമ്പി അസ്സാമികാ ഹോന്തി, തം പസന്നമ്പി ന പാതബ്ബം. മയ്ഹം പന ഇദം സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹിതം സാസനബ്രഹ്മചരിയം സമ്പന്നത്താ നിമ്മലത്താ വിപ്പസന്നത്താ മണ്ഡഞ്ച ഹിതസുഖാവഹത്താ പേയ്യഞ്ചാതി മണ്ഡപേയ്യന്തി ദീപേതി. മണ്ഡോ പേയ്യോ ഏത്ഥാതി മണ്ഡപേയ്യം. കിം തം? സാസനബ്രഹ്മചരിയം. കസ്മാ സിക്ഖത്തയം ബ്രഹ്മചരിയം നാമ? ഉത്തമട്ഠേന നിബ്ബാനം ബ്രഹ്മം നാമ, സിക്ഖത്തയം നിബ്ബാനത്ഥായ പവത്തനതോ ബ്രഹ്മത്ഥായ ചരിയാതി ബ്രഹ്മചരിയന്തി വുച്ചതി. സാസനബ്രഹ്മചരിയന്തി തംയേവ. സത്ഥാ സമ്മുഖീഭൂതോതി ഇദമേത്ഥ കാരണവചനം. യസ്മാ പന സത്ഥാ സമ്മുഖീഭൂതോ, തസ്മാ വീരിയപയോഗം കത്വാ പിവഥേതം മണ്ഡം. ബാഹിരകഞ്ഹി ഭേസജ്ജമണ്ഡം വേജ്ജസ്സ അസമ്മുഖാ പിവന്താനം പമാണം വാ ഉഗ്ഗമനനിഗ്ഗമനം വാ ന ജാനാമാതി ആസങ്കാ ഹോതി. വേജ്ജസ്സ സമ്മുഖാ പന വേജ്ജോ ജാനിസ്സതീതി നിരാസങ്കാ പിവന്തി. ഏവമേവം അമ്ഹാകഞ്ച ധമ്മസ്സാമീ സത്ഥാ സമ്മുഖീഭൂതോതി വീരിയം കത്വാ പിവഥാതി മണ്ഡപാനേ സന്നിയോജേതി. ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേഹി യഥാരഹം അനുസാസതീതി സത്ഥാ. അപിച ‘‘സത്ഥാ ഭഗവാ സത്ഥവാഹോ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൧൯൦) നിദ്ദേസനയേനപേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. സന്ദിസ്സമാനോ മുഖോ ഭൂതോതി സമ്മുഖീഭൂതോ.

മണ്ഡപേയ്യനിദ്ദേസേ തിധത്തമണ്ഡോതി തിധാഭാവോ തിധത്തം. തിധത്തേന മണ്ഡോ തിധത്തമണ്ഡോ, തിവിധേന മണ്ഡോതി അത്ഥോ. സത്ഥരി സമ്മുഖീഭൂതേതി ഇദം സബ്ബാകാരപരിപുണ്ണമണ്ഡത്തയദസ്സനത്ഥം വുത്തം. പരിനിബ്ബുതേപി പന സത്ഥരി ഏകദേസേന മണ്ഡത്തയം പവത്തതിയേവ. തേനേവ ചസ്സ നിദ്ദേസേ ‘‘സത്ഥരി സമ്മുഖീഭൂതേ’’തി അവത്വാ കതമോ ദേസനാമണ്ഡോതിആദി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ദേസനാമണ്ഡോതി ധമ്മദേസനാ ഏവ മണ്ഡോ. പടിഗ്ഗഹമണ്ഡോതി ദേസനാപടിഗ്ഗാഹകോ ഏവ മണ്ഡോ. ബ്രഹ്മചരിയമണ്ഡോതി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയമേവ മണ്ഡോ.

ആചിക്ഖനാതി ദേസേതബ്ബാനം സച്ചാദീനം ഇമാനി നാമാനീതി നാമവസേന കഥനാ. ദേസനാതി ദസ്സനാ. പഞ്ഞാപനാതി ജാനാപനാ, ഞാണമുഖേ ഠപനാ വാ. ആസനം ഠപേന്തോ ഹി ‘‘ആസനം പഞ്ഞാപേതീ’’തി വുച്ചതി. പട്ഠപനാതി പഞ്ഞാപനാ, പവത്തനാതി അത്ഥോ, ഞാണമുഖേ ഠപനാ വാ. വിവരണാതി വിവടകരണം, വിവരിത്വാ ദസ്സനാതി അത്ഥോ. വിഭജനാതി വിഭാഗകിരിയാ, വിഭാഗതോ ദസ്സനാതി അത്ഥോ. ഉത്താനീകമ്മന്തി പാകടഭാവകരണം. അഥ വാ ആചിക്ഖനാതി ദേസനാദീനം ഛന്നം പദാനം മൂലപദം. ദേസനാദീനി ഛ പദാനി തസ്സ അത്ഥവിവരണത്ഥം വുത്താനി. തത്ഥ ദേസനാതി ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂനം വസേന സങ്ഖേപതോ പഠമം ഉദ്ദേസവസേന ദേസനാ. ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂ ഹി സങ്ഖേപേന വുത്തം പഠമം വുത്തഞ്ച പടിവിജ്ഝന്തി. പഞ്ഞാപനാതി വിപഞ്ചിതഞ്ഞൂനം വസേന തേസം ചിത്തതോസനേന ബുദ്ധിനിസാനേന ച പഠമം സങ്ഖിത്തസ്സ വിത്ഥാരതോ നിദ്ദേസവസേന പഞ്ഞാപനാ. പട്ഠപനാതി തേസംയേവ നിദ്ദിട്ഠസ്സ നിദ്ദേസസ്സ പടിനിദ്ദേസവസേന വിത്ഥാരതരവചനേന പഞ്ഞാപനാ. വിവരണാതി നിദ്ദിട്ഠസ്സാപി പുനപ്പുനം വചനേന വിവരണാ. വിഭജനാതി പുനപ്പുനം വുത്തസ്സാപി വിഭാഗകരണേന വിഭജനാ. ഉത്താനീകമ്മന്തി വിവടസ്സ വിത്ഥാരതരവചനേന, വിഭത്തസ്സ ച നിദസ്സനവചനേന ഉത്താനീകരണം. അയം ദേസനാ നേയ്യാനമ്പി പടിവേധായ ഹോതി. യേവാപനഞ്ഞേപി കേചീതി പിയങ്കരമാതാദികാ വിനിപാതികാ ഗഹിതാ. വിഞ്ഞാതാരോതി പടിവേധവസേന ലോകുത്തരധമ്മം വിഞ്ഞാതാരോ. ഏതേ ഹി ഭിക്ഖുആദയോ പടിവേധവസേന ധമ്മദേസനം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തീതി പടിഗ്ഗഹാ. അയമേവാതിആദീനി പഠമഞാണനിദ്ദേസേ വുത്തത്ഥാനി. അരിയമഗ്ഗോ നിബ്ബാനേന സംസന്ദനതോ ബ്രഹ്മത്ഥായ ചരിയാതി ബ്രഹ്മചരിയന്തി വുച്ചതി.

൨൩൯. ഇദാനി അധിമോക്ഖമണ്ഡോതിആദീഹി തസ്മിം മഗ്ഗക്ഖണേ വിജ്ജമാനാനി ഇന്ദ്രിയബലബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗാനി മണ്ഡപേയ്യവിധാനേ യോജേത്വാ ദസ്സേതി. തത്ഥ അധിമോക്ഖമണ്ഡോതി അധിമോക്ഖസങ്ഖാതോ മണ്ഡോ. കസടോതി പസാദവിരഹിതോ ആവിലോ. ഛഡ്ഡേത്വാതി സമുച്ഛേദവസേന പഹായ. സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമോക്ഖമണ്ഡം പിവതീതി മണ്ഡപേയ്യന്തി സദ്ധിന്ദ്രിയതോ അധിമോക്ഖമണ്ഡസ്സ അനഞ്ഞത്തേപി സതി അഞ്ഞം വിയ കത്വാ വോഹാരവസേന വുച്ചതി, യഥാ ലോകേ നിസദപോതകോ നിസദപോതസരീരസ്സ അനഞ്ഞത്തേപി സതി നിസദപോതസ്സ സരീരന്തി വുച്ചതി, യഥാ ച പാളിയം ‘‘ഫുസിതത്ത’’ന്തിആദീസു ധമ്മതോ അനഞ്ഞോപി ഭാവോ അഞ്ഞോ വിയ വുത്തോ, യഥാ ച അട്ഠകഥായം ‘‘ഫുസനലക്ഖണോ ഫസ്സോ’’തിആദീസു (ധ. സ. അട്ഠ. ൧ ധമ്മുദ്ദേസവാര ഫസ്സപഞ്ചമകരാസിവണ്ണനാ) ധമ്മതോ അനഞ്ഞമ്പി ലക്ഖണം അഞ്ഞം വിയ വുത്തം, ഏവമിദന്തി വേദിതബ്ബം. പിവതീതി ചേത്ഥ തംസമങ്ഗിപുഗ്ഗലോതി വുത്തം ഹോതി. തംസമങ്ഗിപുഗ്ഗലോ തം മണ്ഡം പിവതീതി കത്വാ തേന പുഗ്ഗലേന സോ മണ്ഡോ പാതബ്ബതോ മണ്ഡപേയ്യം നാമ ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘മണ്ഡപേയ്യോ’’തി ച വത്തബ്ബേ ‘‘മണ്ഡപേയ്യ’’ന്തി ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ. സേസാനമ്പി ഇമിനാ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അപുബ്ബേസു പന പരിളാഹോതി പീണനലക്ഖണായ പീതിയാ പടിപക്ഖോ കിലേസസന്താപോ. ദുട്ഠുല്ലന്തി ഉപസമപടിപക്ഖോ കിലേസവസേന ഓളാരികഭാവോ അസന്തഭാവോ. അപ്പടിസങ്ഖാതി പടിസങ്ഖാനപടിപക്ഖോ കിലേസവസേന അസമവാഹിതഭാവോ.

൨൪൦. പുന അഞ്ഞേന പരിയായേന മണ്ഡപേയ്യവിധിം നിദ്ദിസിതുകാമോ അത്ഥി മണ്ഡോതിആദിമാഹ. തത്ഥ തത്ഥാതി തസ്മിം സദ്ധിന്ദ്രിയേ. അത്ഥരസോതിആദീസു സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമുച്ചനം അത്ഥോ, സദ്ധിന്ദ്രിയം ധമ്മോ, തദേവ നാനാകിലേസേഹി വിമുത്തത്താ വിമുത്തി, തസ്സ അത്ഥസ്സ സമ്പത്തി അത്ഥരസോ. തസ്സ ധമ്മസ്സ സമ്പത്തി ധമ്മരസോ. തസ്സാ വിമുത്തിയാ സമ്പത്തി വിമുത്തിരസോ. അഥ വാ അത്ഥപടിലാഭരതി അത്ഥരസോ, ധമ്മപടിലാഭരതി ധമ്മരസോ, വിമുത്തിപടിലാഭരതി വിമുത്തിരസോ. രതീതി ച തംസമ്പയുത്താ, തദാരമ്മണാ വാ പീതി. ഇമിനാ നയേന സേസപദേസുപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഇമസ്മിം പരിയായേ മണ്ഡസ്സ പേയ്യം മണ്ഡപേയ്യന്തി അത്ഥോ വുത്തോ ഹോതി.

ഏവം ഇന്ദ്രിയാദിബോധിപക്ഖിയധമ്മപടിപാടിയാ ഇന്ദ്രിയബലബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗാനം വസേന മണ്ഡപേയ്യം ദസ്സേത്വാ പുന അന്തേ ഠിതം ബ്രഹ്മചരിയമണ്ഡം ദസ്സേന്തോ മഗ്ഗസ്സ പധാനത്താ മഗ്ഗം പുബ്ബങ്ഗമം കത്വാ ഉപ്പടിപാടിവസേന മഗ്ഗങ്ഗബോജ്ഝങ്ഗബലഇന്ദ്രിയാനി ദസ്സേസി. ആധിപതേയ്യട്ഠേന ഇന്ദ്രിയാ മണ്ഡോതിആദയോ യഥായോഗം ലോകിയലോകുത്തരാ മണ്ഡാ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബം. തഥട്ഠേന സച്ചാ മണ്ഡോതി ഏത്ഥ പന ദുക്ഖസമുദയാനം മണ്ഡത്താഭാവാ മഹാഹത്ഥിപദസുത്തേ (മ. നി. ൧.൩൦൦) വിയ സച്ചഞാണാനി സച്ചാതി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

സദ്ധമ്മപ്പകാസിനിയാ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗ-അട്ഠകഥായ

മണ്ഡപേയ്യകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിട്ഠിതാ ച മഹാവഗ്ഗവണ്ണനാ.

(൨) യുഗനദ്ധവഗ്ഗോ

൧. യുഗനദ്ധകഥാ

യുഗനദ്ധകഥാവണ്ണനാ

൧. ഇദാനി മണ്ഡപേയ്യഗുണസ്സ അരിയമഗ്ഗസ്സ യുഗനദ്ധഗുണം ദസ്സേന്തേന കഥിതായ സുത്തന്തപുബ്ബങ്ഗമായ യുഗനദ്ധകഥായ അപുബ്ബത്ഥാനുവണ്ണനാ. യസ്മാ പന ധമ്മസേനാപതി ധമ്മരാജേ ധരമാനേയേവ ധമ്മരാജസ്സ പരിനിബ്ബാനസംവച്ഛരേ പരിനിബ്ബുതോ, തസ്മാ ധമ്മരാജേ ധരമാനേയേവ ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികേന ദേസിതം ഇദം സുത്തന്തം തസ്സേവ സമ്മുഖാ സുത്വാ ഏവം മേ സുതന്തിആദിമാഹാതി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ ആയസ്മാതി പിയവചനം ഗരുവചനം സഗാരവസപ്പതിസ്സവചനം, ആയുമാതി അത്ഥോ. ആനന്ദോതി തസ്സ ഥേരസ്സ നാമം. സോ ഹി ജായമാനോയേവ കുലേ ആനന്ദം ഭുസം തുട്ഠിം അകാസി. തസ്മാസ്സ ‘‘ആനന്ദോ’’തി നാമം കതന്തി വേദിതബ്ബം. കോസമ്ബിയന്തി ഏവംനാമകേ നഗരേ. തസ്സ ഹി നഗരസ്സ ആരാമപോക്ഖരണീആദീസു തേസു തേസു ഠാനേസു കോസമ്ബരുക്ഖാ ഉസ്സന്നാ അഹേസും, തസ്മാ തം കോസമ്ബീതി സങ്ഖം അഗമാസി. ‘‘കുസമ്ബസ്സ ഇസിനോ അസ്സമതോ അവിദൂരേ മാപിതത്താ’’തി ഏകേ.

ഘോസിതാരാമേതി ഘോസിതസേട്ഠിനാ കാരിതേ ആരാമേ. കോസമ്ബിയഞ്ഹി തയോ സേട്ഠിനോ അഹേസും ഘോസിതസേട്ഠി കുക്കുടസേട്ഠി പാവാരികസേട്ഠീതി. തേ തയോപി ‘‘ലോകേ ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി സുത്വാ പഞ്ചഹി പഞ്ചഹി സകടസതേഹി ദാനൂപകരണാനി ഗാഹാപേത്വാ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ ജേതവനസമീപേ ഖന്ധാവാരം ബന്ധിത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ പടിസന്ഥാരം കത്വാ നിസിന്നാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിത്വാ സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അഡ്ഢമാസമത്തം മഹാദാനം ദത്വാ ഭഗവതോ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ സകജനപദഗമനത്ഥം ഭഗവന്തം യാചിത്വാ ‘‘സുഞ്ഞാഗാരേ ഖോ ഗഹപതയോ തഥാഗതാ അഭിരമന്തീ’’തി ഭഗവതാ വുത്തേ ‘‘ദിന്നാ നോ ഭഗവതാ പടിഞ്ഞാ’’തി ഞത്വാ അതിവിയ തുട്ഠാ ദസബലം വന്ദിത്വാ നിക്ഖന്താ അന്തരാമഗ്ഗേ യോജനേ യോജനേ ഭഗവതോ നിവാസത്ഥം വിഹാരം കാരേന്താ അനുപുബ്ബേന കോസമ്ബിം പത്വാ അത്തനോ അത്തനോ ആരാമേ മഹന്തം ധനപരിച്ചാഗം കത്വാ ഭഗവതോ വിഹാരേ കാരാപയിംസു. തത്ഥ ഘോസിതസേട്ഠിനാ കാരിതോ ഘോസിതാരാമോ നാമ അഹോസി, കുക്കുടസേട്ഠിനാ കാരിതോ കുക്കുടാരാമോ നാമ, പാവാരികസേട്ഠിനാ അമ്ബവനേ കാരിതോ പാവാരികമ്ബവനം നാമ. തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ഘോസിതസേട്ഠിനാ കാരിതേ ആരാമേ’’തി.

ആവുസോ ഭിക്ഖവോതി ഏത്ഥ ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ സാവകേ ആലപന്താ ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി ആലപന്തി. സാവകാ പന ‘‘ബുദ്ധേഹി സദിസാ മാ ഹോമാ’’തി ‘‘ആവുസോ’’തി പഠമം വത്വാ പച്ഛാ ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി വദന്തി. ബുദ്ധേഹി ച ആലപിതേ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ‘‘ഭദന്തേ’’തി പടിവചനം ദേതി, സാവകേഹി ആലപിതേ ‘‘ആവുസോ’’തി.

യോ ഹി കോചീതി അനിയമവചനം. ഏതേന താദിസാനം സബ്ബഭിക്ഖൂനം പരിയാദാനം. മമ സന്തികേതി മമ സമീപേ. അരഹത്തപ്പത്തന്തി അത്തനാ അരഹത്തസ്സ പത്തം. നപുംസകേ ഭാവേ സിദ്ധവചനം. അരഹത്തം പത്തന്തി വാ പദച്ഛേദോ, അത്തനാ പത്തം അരഹത്തന്തി അത്ഥോ. അരഹത്തപ്പത്തം അത്താനന്തി വാ പാഠസേസോ. ചതൂഹി മഗ്ഗേഹീതി ഉപരി വുച്ചമാനേഹി ചതൂഹി പടിപദാമഗ്ഗേഹി, ന അരിയമഗ്ഗേഹി. ‘‘ചതൂഹി മഗ്ഗേഹീ’’തി വിസുഞ്ച വുത്തത്താ കസ്സചി അരഹതോ പഠമസ്സ അരിയമഗ്ഗസ്സ ധമ്മുദ്ധച്ചപുബ്ബങ്ഗമോ മഗ്ഗോ, ഏകസ്സ അരിയമഗ്ഗസ്സ സമഥപുബ്ബങ്ഗമോ, ഏകസ്സ വിപസ്സനാപുബ്ബങ്ഗമോ, ഏകസ്സ യുഗനദ്ധപുബ്ബങ്ഗമോതി ഏവം ചത്താരോപി പടിപദാ മഗ്ഗാ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബം. ഏതേസം വാ അഞ്ഞതരേനാതി ഏതേസം ചതുന്നം പടിപദാനം മഗ്ഗാനം ഏകേന വാ, പടിപദാമഗ്ഗേന അരഹത്തപ്പത്തം ബ്യാകരോതീതി അത്ഥോ. സുക്ഖവിപസ്സകസ്സ ഹി അരഹതോ ധമ്മുദ്ധച്ചപുബ്ബങ്ഗമം സോതാപത്തിമഗ്ഗം പത്വാ സേസമഗ്ഗത്തയമ്പി സുദ്ധവിപസ്സനാഹിയേവ പത്തസ്സ അരഹത്തപ്പത്തി ധമ്മുദ്ധച്ചപുബ്ബങ്ഗമമഗ്ഗാ ഹോതി. ധമ്മുദ്ധച്ചവിഗ്ഗഹം പത്വാ വാ അപ്പത്വാ വാ സമഥപുബ്ബങ്ഗമാദീനം തിണ്ണം പടിപദാനം മഗ്ഗാനം ഏകേകസ്സ വസേന പത്തചതുമഗ്ഗസ്സ അരഹതോ അരഹത്തപ്പത്തി ഇതരഏകേകമഗ്ഗപുബ്ബങ്ഗമാ ഹോതി. തസ്മാ ആഹ – ‘‘ഏതേസം വാ അഞ്ഞതരേനാ’’തി.

സമഥപുബ്ബങ്ഗമം വിപസ്സനം ഭാവേതീതി സമഥം പുബ്ബങ്ഗമം പുരേചാരികം കത്വാ വിപസ്സനം ഭാവേതി, പഠമം സമാധിം ഉപ്പാദേത്വാ പച്ഛാ വിപസ്സനം ഭാവേതീതി അത്ഥോ. മഗ്ഗോ സഞ്ജായതീതി പഠമോ ലോകുത്തരമഗ്ഗോ നിബ്ബത്തതി. സോ തം മഗ്ഗന്തിആദീസു ഏകചിത്തക്ഖണികസ്സ മഗ്ഗസ്സ ആസേവനാദീനി നാമ നത്ഥി, ദുതിയമഗ്ഗാദയോ പന ഉപ്പാദേന്തോ തമേവ മഗ്ഗം ‘‘ആസേവതി ഭാവേതി ബഹുലീകരോതീ’’തി വുച്ചതി. സഞ്ഞോജനാനി പഹീയന്തി, അനുസയാ ബ്യന്തീഹോന്തീതി യാവ അരഹത്തമഗ്ഗാ കമേന സബ്ബേ സഞ്ഞോജനാ പഹീയന്തി, അനുസയാ ബ്യന്തീഹോന്തി. അനുസയാ ബ്യന്തീഹോന്തീതി ച പുന അനുപ്പത്തിയാ വിഗതന്താ ഹോന്തീതി അത്ഥോ.

പുന ചപരന്തി പുന ച അപരം കാരണം. വിപസ്സനാപുബ്ബങ്ഗമം സമഥം ഭാവേതീതി വിപസ്സനം പുബ്ബങ്ഗമം പുരേചാരികം കത്വാ സമഥം ഭാവേതി, പഠമം വിപസ്സനം ഉപ്പാദേത്വാ പച്ഛാ സമാധിം ഭാവേതീതി അത്ഥോ. യുഗനദ്ധം ഭാവേതീതി യുഗനദ്ധം കത്വാ ഭാവേതി. ഏത്ഥ തേനേവ ചിത്തേന സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ തേനേവ സങ്ഖാരേ സമ്മസിതും ന സക്കാ. അയം പന യാവതാ സമാപത്തിയോ സമാപജ്ജതി, താവതാ സങ്ഖാരേ സമ്മസതി. യാവതാ സങ്ഖാരേ സമ്മസതി, താവതാ സമാപത്തിയോ സമാപജ്ജതി. കഥം? പഠമജ്ഝാനം സമാപജ്ജതി, തതോ വുട്ഠായ സങ്ഖാരേ സമ്മസതി. സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ ദുതിയജ്ഝാനം സമാപജ്ജതി, തതോ വുട്ഠായ സങ്ഖാരേ സമ്മസതി. സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ തതിയജ്ഝാനം…പേ… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിം സമാപജ്ജതി, തതോ വുട്ഠായ സങ്ഖാരേ സമ്മസതി. ഏവം സമഥവിപസ്സനം യുഗനദ്ധം ഭാവേതി നാമ.

ധമ്മുദ്ധച്ചവിഗ്ഗഹിതം മാനസം ഹോതീതി ഏത്ഥ മന്ദപഞ്ഞാനം വിപസ്സകാനം ഉപക്കിലേസവത്ഥുത്താ വിപസ്സനുപക്കിലേസസഞ്ഞിതേസു ഓഭാസാദീസു ദസസു ധമ്മേസു ഭന്തതാവസേന ഉദ്ധച്ചസഹഗതചിത്തുപ്പത്തിയാ വിക്ഖേപസങ്ഖാതം ഉദ്ധച്ചം ധമ്മുദ്ധച്ചം, തേന ധമ്മുദ്ധച്ചേന വിഗ്ഗഹിതം വിരൂപഗ്ഗഹിതം വിരോധമാപാദിതം മാനസം ചിത്തം ധമ്മുദ്ധച്ചവിഗ്ഗഹിതം മാനസം ഹോതി, തേന വാ ധമ്മുദ്ധച്ചേന കാരണഭൂതേന തമ്മൂലകതണ്ഹാമാനദിട്ഠുപ്പത്തിയാ വിഗ്ഗഹിതം മാനസം ഹോതി. ധമ്മുദ്ധച്ചവിഗ്ഗഹിതമാനസന്തി വാ പാഠോ. ഹോതി സോ ആവുസോ സമയോതി ഇമിനാ മഗ്ഗാമഗ്ഗവവത്ഥാനേന തം ധമ്മുദ്ധച്ചം പടിബാഹിത്വാ പുന വിപസ്സനാവീഥിം പടിപന്നകാലം ദസ്സേതി. യം തം ചിത്തന്തി യസ്മിം സമയേ തം വിപസ്സനാവീഥിം ഓക്കമിത്വാ പവത്തം ചിത്തം. അജ്ഝത്തമേവ സന്തിട്ഠതീതി വിപസ്സനാവീഥിം പച്ചോതരിത്വാ തസ്മിം സമയേ ഗോചരജ്ഝത്തസങ്ഖാതേ ആരമ്മണേ സന്തിട്ഠതി പതിട്ഠാതി. സന്നിസീദതീതി തത്ഥേവ പവത്തിവസേന സമ്മാ നിസീദതി. ഏകോദി ഹോതീതി ഏകഗ്ഗം ഹോതി. സമാധിയതീതി സമ്മാ ആധിയതി സുട്ഠു ഠിതം ഹോതീതി.

അയം സുത്തന്തവണ്ണനാ.

൧. സുത്തന്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൨. തസ്സ സുത്തന്തസ്സ നിദ്ദേസകഥായ തത്ഥ ജാതേ ധമ്മേതി തസ്മിം സമാധിസ്മിം ജാതേ ചിത്തചേതസികേ ധമ്മേ. അനിച്ചതോ അനുപസ്സനട്ഠേനാതിആദിനാ വിപസ്സനായ ഭേദം ദസ്സേതി. സമ്മാദിട്ഠി മഗ്ഗോതി സമ്മാദിട്ഠിസങ്ഖാതോ മഗ്ഗോ. അട്ഠസു മഗ്ഗങ്ഗേസു ഏകേകോപി ഹി മഗ്ഗോതി വുച്ചതി.ആസേവതീതി സോതാപത്തിമഗ്ഗവസേന. ഭാവേതീതി സകദാഗാമിമഗ്ഗുപ്പാദനേന. ബഹുലീകരോതീതി അനാഗാമിഅരഹത്തമഗ്ഗുപ്പാദനേന. ഇമേസം തിണ്ണം അവത്ഥാഭേദേപി സതി ആവജ്ജനാദീനം സാധാരണത്താ സദിസമേവ വിസ്സജ്ജനം കതം.

൩. ആലോകസഞ്ഞാപടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാനം അന്തരാപേയ്യാലേ അവിക്ഖേപാദീനി ച ഝാന സമാപത്തികസിണാനുസ്സതിഅസുഭാ ച ദീഘം അസ്സാസാദീനി ച ആനന്തരികസമാധിഞാണനിദ്ദേസേ (പടി. മ. ൧.൮൦-൮൧) നിദ്ദിട്ഠത്താ സങ്ഖിത്താനി. തത്ഥ ച അവിക്ഖേപവസേനാതി പുബ്ബഭാഗാവിക്ഖേപവസേന ഗഹേതബ്ബം. അനിച്ചാനുപസ്സീ അസ്സാസവസേനാതിആദികേ സുദ്ധവിപസ്സനാവസേന വുത്തചതുക്കേ പന തരുണവിപസ്സനാകാലേ വിപസ്സനാസമ്പയുത്തസമാധിപുബ്ബങ്ഗമാ ബലവവിപസ്സനാ വേദിതബ്ബാ.

൪. വിപസ്സനാപുബ്ബങ്ഗമവാരേ പഠമം അനിച്ചതോതിആദിനാ ആരമ്മണം അനിയമേത്വാ വിപസ്സനാ വുത്താ, പച്ഛാ രൂപം അനിച്ചതോതിആദിനാ ആരമ്മണം നിയമേത്വാ വുത്താ. തത്ഥ ജാതാനന്തി തസ്സാ വിപസ്സനായ ജാതാനം ചിത്തചേതസികാനം ധമ്മാനം. വോസഗ്ഗാരമ്മണതാതി ഏത്ഥ വോസഗ്ഗോ നിബ്ബാനം. നിബ്ബാനഞ്ഹി സങ്ഖതവോസഗ്ഗതോ പരിച്ചാഗതോ ‘‘വോസഗ്ഗോ’’തി വുത്തോ. വിപസ്സനാ ച തംസമ്പയുത്തധമ്മാ ച നിബ്ബാനനിന്നതായ അജ്ഝാസയവസേന നിബ്ബാനേ പതിട്ഠിതത്താ നിബ്ബാനപതിട്ഠാ നിബ്ബാനാരമ്മണാ. പതിട്ഠാപി ഹി ആലമ്ബീയതീതി ആരമ്മണം നാമ ഹോതി, നിബ്ബാനേ പതിട്ഠട്ഠേനേവ നിബ്ബാനാരമ്മണാ. അഞ്ഞത്ഥ പാളിയമ്പി ഹി പതിട്ഠാ ‘‘ആരമ്മണ’’ന്തി വുച്ചന്തി. യഥാഹ – ‘‘സേയ്യഥാപി, ആവുസോ, നളാഗാരം വാ തിണാഗാരം വാ സുക്ഖം കോളാപം തേരോവസ്സികം പുരത്ഥിമായ ചേപി ദിസായ പുരിസോ ആദിത്തായ തിണുക്കായ ഉപസങ്കമേയ്യ, ലഭേഥ അഗ്ഗി ഓതാരം, ലഭേഥ അഗ്ഗി ആരമ്മണ’’ന്തിആദി (സം. നി. ൪.൨൪൩). തസ്മാ തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം വോസഗ്ഗാരമ്മണതായ നിബ്ബാനപതിട്ഠാഭാവേന ഹേതുഭൂതേന ഉപ്പാദിതോ യോ ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാസങ്ഖാതോ ഉപചാരപ്പനാഭേദോ അവിക്ഖേപോ, സോ സമാധീതി വിപസ്സനാതോ പച്ഛാ ഉപ്പാദിതോ നിബ്ബേധഭാഗിയോ സമാധി നിദ്ദിട്ഠോ ഹോതി. തസ്മായേവ ഹി ഇതി പഠമം വിപസ്സനാ, പച്ഛാ സമഥോതി വുത്തം.

൫. യുഗനദ്ധനിദ്ദേസേ യസ്മാ ഹേട്ഠാ സുത്തന്തവണ്ണനായം വുത്തോ യുഗനദ്ധക്കമോ പുരിമദ്വയനിദ്ദേസനയേനേവ പാകടോ, മഗ്ഗക്ഖണേ യുഗനദ്ധക്കമോ പന ന പാകടോ, തസ്മാ പുബ്ബഭാഗേ അനേകന്തികം യുഗനദ്ധഭാവനം അവത്വാ മഗ്ഗക്ഖണേ ഏകന്തേന ലബ്ഭമാനയുഗനദ്ധഭാവനമേവ ദസ്സേന്തോ സോളസഹി ആകാരേഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ആരമ്മണട്ഠേനാതിആദീസു സത്തരസസു ആകാരേസു അന്തേ ഉദ്ദിട്ഠം യുഗനദ്ധം മൂലപദേന ഏകട്ഠത്താ തം വിപ്പഹായ സേസാനം വസേന ‘‘സോളസഹീ’’തി വുത്തം. ആരമ്മണട്ഠേനാതി ആലമ്ബനട്ഠേന, ആരമ്മണവസേനാതി അത്ഥോ. ഏവം സേസേസുപി. ഗോചരട്ഠേനാതി ആരമ്മണട്ഠേപി സതി നിസ്സയിതബ്ബട്ഠാനട്ഠേന. പഹാനട്ഠേനാതി പജഹനട്ഠേന. പരിച്ചാഗട്ഠേനാതി പഹാനേപി സതി പുന അനാദിയനേന പരിച്ചാഗട്ഠേന. വുട്ഠാനട്ഠേനാതി ഉഗ്ഗമനട്ഠേന. വിവട്ടനട്ഠേനാതി ഉഗ്ഗമനേപി സതി അപുനരാവട്ടനേന നിവത്തനട്ഠേന. സന്തട്ഠേനാതി നിബ്ബുതട്ഠേന. പണീതട്ഠേനാതി നിബ്ബുതട്ഠേപി സതി ഉത്തമട്ഠേന, അതപ്പകട്ഠേന വാ. വിമുത്തട്ഠേനാതി ബന്ധനാപഗതട്ഠേന. അനാസവട്ഠേനാതി ബന്ധനമോക്ഖേപി സതി ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തമാനാസവവിരഹിതട്ഠേന. തരണട്ഠേനാതി അനോസീദിത്വാ പിലവനട്ഠേന, അതിക്കമനട്ഠേന വാ. അനിമിത്തട്ഠേനാതി സങ്ഖാരനിമിത്തവിരഹിതട്ഠേന. അപ്പണിഹിതട്ഠേനാതി പണിധിവിരഹിതട്ഠേന. സുഞ്ഞതട്ഠേനാതി അഭിനിവേസവിരഹിതട്ഠേന. ഏകരസട്ഠേനാതി ഏകകിച്ചട്ഠേന. അനതിവത്തനട്ഠേനാതി അഞ്ഞമഞ്ഞം അനതിക്കമനട്ഠേന. യുഗനദ്ധട്ഠേനാതി യുഗലകട്ഠേന.

ഉദ്ധച്ചം പജഹതോ, അവിജ്ജം പജഹതോതി യോഗിനോ തസ്സ തസ്സ പടിപക്ഖപ്പഹാനവസേന വുത്തം. നിരോധോ ചേത്ഥ നിബ്ബാനമേവ. അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി സമഥോ ചേ വിപസ്സനം അതിവത്തേയ്യ, ലീനപക്ഖികത്താ സമഥസ്സ ചിത്തം കോസജ്ജായ സംവത്തേയ്യ. വിപസ്സനാ ചേ സമഥം അതിവത്തേയ്യ, ഉദ്ധച്ചപക്ഖികത്താ വിപസ്സനായ ചിത്തം ഉദ്ധച്ചായ സംവത്തേയ്യ. തസ്മാ സമഥോ ച വിപസ്സനം അനതിവത്തമാനോ കോസജ്ജപാതം ന കരോതി, വിപസ്സനാ സമഥം അനതിവത്തമാനാ ഉദ്ധച്ചപാതം ന കരോതി. സമഥോ സമം പവത്തമാനോ വിപസ്സനം ഉദ്ധച്ചപാതതോ രക്ഖതി, വിപസ്സനാ സമം പവത്തമാനാ സമഥം കോസജ്ജപാതതോ രക്ഖതി. ഏവമിമേ ഉഭോ അഞ്ഞമഞ്ഞം അനതിവത്തനകിച്ചേന ഏകകിച്ചാ, സമാ ഹുത്വാ പവത്തമാനേന അഞ്ഞമഞ്ഞം അനതിവത്തമാനാ അത്ഥസിദ്ധികരാ ഹോന്തി. തേസം മഗ്ഗക്ഖണേ യുഗനദ്ധത്തം വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാക്ഖണേ യുഗനദ്ധത്തായേവ ഹോതി. പഹാനപരിച്ചാഗവുട്ഠാനവിവട്ടനകരണാനം മഗ്ഗകിച്ചവസേന വുത്തത്താ സകലസ്സ മഗ്ഗകിച്ചസ്സ ദസ്സനത്ഥം ഉദ്ധച്ചസഹഗതകിലേസാ ച ഖന്ധാ ച അവിജ്ജാസഹഗതകിലേസാ ച ഖന്ധാ ച നിദ്ദിട്ഠാ. സേസാനം ന തഥാ വുത്തത്താ പടിപക്ഖധമ്മമത്തദസ്സനവസേന ഉദ്ധച്ചാവിജ്ജാ ഏവ നിദ്ദിട്ഠാ. വിവട്ടതോതി നിവത്തന്തസ്സ.

സമാധി കാമാസവാ വിമുത്തോ ഹോതീതി സമാധിസ്സ കാമച്ഛന്ദപടിപക്ഖത്താ വുത്തം. രാഗവിരാഗാതി രാഗസ്സ വിരാഗോ സമതിക്കമോ ഏതിസ്സാ അത്ഥീതി രാഗവിരാഗാ, ‘‘രാഗവിരാഗതോ’’തി നിസ്സക്കവചനം വാ. തഥാ അവിജ്ജാവിരാഗാ. ചേതോവിമുത്തീതി മഗ്ഗസമ്പയുത്തോ സമാധി. പഞ്ഞാവിമുത്തീതി മഗ്ഗസമ്പയുത്താ പഞ്ഞാ. തരതോതി തരന്തസ്സ. സബ്ബപണിധീഹീതി രാഗദോസമോഹപണിധീഹി, സബ്ബപത്ഥനാഹി വാ. ഏവം ചുദ്ദസ ആകാരേ വിസ്സജ്ജിത്വാ ഏകരസട്ഠഞ്ച അനതിവത്തനട്ഠഞ്ച അവിഭജിത്വാവ ഇമേഹി സോളസഹി ആകാരേഹീതി ആഹ. കസ്മാ? തേസം ചുദ്ദസന്നം ആകാരാനം ഏകേകസ്സ അവസാനേ ‘‘ഏകരസാ ഹോന്തി, യുഗനദ്ധാ ഹോന്തി, അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീ’’തി നിദ്ദിട്ഠത്താ തേ ദ്വേപി ആകാരാ നിദ്ദിട്ഠാവ ഹോന്തി. തസ്മാ ‘‘സോളസഹീ’’തി ആഹ. യുഗനദ്ധട്ഠോ പന ഉദ്ദേസേപി ന ഭണിതോയേവാതി.

൨. ധമ്മുദ്ധച്ചവാരനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൬. ധമ്മുദ്ധച്ചവാരേ അനിച്ചതോ മനസികരോതോ ഓഭാസോ ഉപ്പജ്ജതീതി ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനായ ഠിതസ്സ തീഹി അനുപസ്സനാഹി പുനപ്പുനം സങ്ഖാരേ വിപസ്സന്തസ്സ വിപസ്സന്തസ്സ വിപസ്സനാഞാണേസു പരിപാകഗതേസു തദങ്ഗവസേന കിലേസപ്പഹാനേന പരിസുദ്ധചിത്തസ്സ അനിച്ചതോ വാ ദുക്ഖതോ വാ അനത്തതോ വാ മനസികാരക്ഖണേ വിപസ്സനാഞാണാനുഭാവേന പകതിയാവ ഓഭാസോ ഉപ്പജ്ജതീതി പഠമം താവ അനിച്ചതോ മനസികരോതോ ഓഭാസോ കഥിതോ. അകുസലോ വിപസ്സകോ തസ്മിം ഓഭാസേ ഉപ്പന്നേ ‘‘ന ച വത മേ ഇതോ പുബ്ബേ ഏവരൂപോ ഓഭാസോ ഉപ്പന്നപുബ്ബോ, അദ്ധാ മഗ്ഗം പത്തോമ്ഹി, ഫലം പത്തോമ്ഹീ’’തി അമഗ്ഗംയേവ ‘‘മഗ്ഗോ’’തി, അഫലമേവ ‘‘ഫല’’ന്തി ഗണ്ഹാതി. തസ്സ അമഗ്ഗം ‘‘മഗ്ഗോ’’തി, അഫലം ‘‘ഫല’’ന്തി ഗണ്ഹതോ വിപസ്സനാവീഥി ഉക്കന്താ ഹോതി. സോ അത്തനോ വിപസ്സനാവീഥിം വിസ്സജ്ജേത്വാ വിക്ഖേപമാപന്നോ വാ ഓഭാസമേവ തണ്ഹാദിട്ഠിമഞ്ഞനാഹി മഞ്ഞമാനോ വാ നിസീദതി. സോ ഖോ പനായം ഓഭാസോ കസ്സചി ഭിക്ഖുനോ പല്ലങ്കട്ഠാനമത്തമേവ ഓഭാസേന്തോ ഉപ്പജ്ജതി, കസ്സചി അന്തോഗബ്ഭം, കസ്സചി ബഹിഗബ്ഭമ്പി, കസ്സചി സകലവിഹാരം, ഗാവുതം അഡ്ഢയോജനം യോജനം ദ്വിയോജനം…പേ… കസ്സചി പഥവിതലതോ യാവ അകനിട്ഠബ്രഹ്മലോകാ ഏകാലോകം കുരുമാനോ. ഭഗവതോ പന ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഓഭാസേന്തോ ഉദപാദി. അയഞ്ഹി ഓഭാസോ ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതേപി അന്ധകാരേ തം തം ഠാനം ഓഭാസേന്തോ ഉപ്പജ്ജതി.

ഓഭാസോ ധമ്മോതി ഓഭാസം ആവജ്ജതീതി അയം ഓഭാസോ മഗ്ഗധമ്മോ ഫലധമ്മോതി വാ തം തം ഓഭാസം മനസി കരോതി. തതോ വിക്ഖേപോ ഉദ്ധച്ചന്തി തതോ ഓഭാസതോ ധമ്മോതി ആവജ്ജനകരണതോ വാ യോ ഉപ്പജ്ജതി വിക്ഖേപോ, സോ ഉദ്ധച്ചം നാമാതി അത്ഥോ. തേന ഉദ്ധച്ചേന വിഗ്ഗഹിതമാനസോതി തേന ഏവം ഉപ്പജ്ജമാനേന ഉദ്ധച്ചേന വിരോധിതചിത്തോ, തേന വാ ഉദ്ധച്ചേന കാരണഭൂതേന തമ്മൂലകകിലേസുപ്പത്തിയാ വിരോധിതചിത്തോ വിപസ്സകോ വിപസ്സനാവീഥിം ഓക്കമിത്വാ വിക്ഖേപം വാ തമ്മൂലകകിലേസേസു വാ ഠിതത്താ അനിച്ചതോ ദുക്ഖതോ അനത്തതോ ഉപട്ഠാനാനി യഥാഭൂതം നപ്പജാനാതി. ‘‘തേന വുച്ചതി ധമ്മുദ്ധച്ചവിഗ്ഗഹിതമാനസോ’’തി ഏവം ഇതി-സദ്ദോ യോജേതബ്ബോ. ഹോതി സോ സമയോതി ഏവം അസ്സാദവസേന ഉപക്കിലിട്ഠചിത്തസ്സാപി യോഗിനോ സചേ ഉപപരിക്ഖാ ഉപ്പജ്ജതി, സോ ഏവം പജാനാതി – ‘‘വിപസ്സനാ നാമ സങ്ഖാരാരമ്മണാ, മഗ്ഗഫലാനി നിബ്ബാനാരമ്മണാനി, ഇമാനി ച ചിത്താനി സങ്ഖാരാരമ്മണാനി, തസ്മാ നായമോഭാസോ മഗ്ഗോ, ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനായേവ നിബ്ബാനസ്സ ലോകികോ മഗ്ഗോ’’തി മഗ്ഗാമഗ്ഗം വവത്ഥപേത്വാ തം വിക്ഖേപം പരിവജ്ജയിത്വാ ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനായ ഠത്വാ സാധുകം സങ്ഖാരേ അനിച്ചതോ ദുക്ഖതോ അനത്തതോ വിപസ്സതി. ഏവം ഉപപരിക്ഖന്തസ്സ സോ സമയോ ഹോതി. ഏവം അപസ്സന്തോ പന ‘‘മഗ്ഗഫലപ്പത്തോമ്ഹീ’’തി അധിമാനികോ ഹോതി.

യം തം ചിത്തന്തി യം തം വിപസ്സനാചിത്തം. അജ്ഝത്തമേവാതി അനിച്ചാനുപസ്സനായ ആരമ്മണേ ഗോചരജ്ഝത്തേയേവ. ഞാണം ഉപ്പജ്ജതീതി തസ്സേവ യോഗാവചരസ്സ രൂപാരൂപധമ്മേ തുലയന്തസ്സ തീരയന്തസ്സ വിസ്സട്ഠഇന്ദവജിരമിവ അവിഹതവേഗം തിഖിണം സൂരമതിവിസദം വിപസ്സനാഞാണം ഉപ്പജ്ജതി. പീതി ഉപ്പജ്ജതീതി തസ്സേവ തസ്മിം സമയേ ഖുദ്ദികാ പീതി, ഖണികാ പീതി, ഓക്കന്തികാ പീതി, ഉബ്ബേഗാ പീതി, ഫരണാ പീതീതി അയം പഞ്ചവിധാ വിപസ്സനാസമ്പയുത്താ പീതി സകലസരീരം പൂരയമാനാ ഉപ്പജ്ജതി. പസ്സദ്ധി ഉപ്പജ്ജതീതി തസ്സേവ തസ്മിം സമയേ കായചിത്താനം നേവ ദരഥോ, ന ഗാരവതാ, ന കക്ഖളതാ, ന അകമ്മഞ്ഞതാ, ന ഗേലഞ്ഞതാ, ന വങ്കതാ ഹോതി. അഥ ഖോ പനസ്സ കായചിത്താനി പസ്സദ്ധാനി ലഹൂനി മുദൂനി കമ്മഞ്ഞാനി പഗുണാനി സുവിസദാനി ഉജുകാനിയേവ ഹോന്തി. സോ ഇമേഹി പസ്സദ്ധാദീഹി അനുഗ്ഗഹിതകായചിത്തോ തസ്മിം സമയേ അമാനുസിം നാമ രതിം അനുഭവതി. യം സന്ധായ വുത്തം –

‘‘സുഞ്ഞാഗാരം പവിട്ഠസ്സ, സന്തചിത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ;

അമാനുസീ രതീ ഹോതി, സമ്മാ ധമ്മം വിപസ്സതോ.

‘‘യതോ യതോ സമ്മസതി, ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം;

ലഭതീ പീതിപാമോജ്ജം, അമതം തം വിജാനത’’ന്തി. (ധ. പ. ൩൭൩-൪) –

ഏവമസ്സ ഇമം അമാനുസിം രതിം സാധയമാനാ ലഹുതാദീഹി സഹിതാ വിപസ്സനാസമ്പയുത്താ കായചിത്തപസ്സദ്ധി ഉപ്പജ്ജതി. സുഖം ഉപ്പജ്ജതീതി തസ്സേവ തസ്മിം സമയേ സകലസരീരം അഭിസന്ദയമാനം വിപസ്സനാസമ്പയുത്തം സുഖം ഉപ്പജ്ജതി. അധിമോക്ഖോ ഉപ്പജ്ജതീതി തസ്സേവ തസ്മിം സമയേ ചിത്തചേതസികാനം അതിസയപസാദഭൂതാ വിപസ്സനാസമ്പയുത്താ സദ്ധാ ഉപ്പജ്ജതി. പഗ്ഗഹോ ഉപ്പജ്ജതീതി തസ്സേവ തസ്മിം സമയേ അസിഥിലമനച്ചാരദ്ധം സുപഗ്ഗഹിതം വിപസ്സനാസമ്പയുത്തം വീരിയം ഉപ്പജ്ജതി. ഉപട്ഠാനം ഉപ്പജ്ജതീതി തസ്സേവ തസ്മിം സമയേ സൂപട്ഠിതാ സുപ്പതിട്ഠിതാ നിഖാതാ അചലാ പബ്ബതരാജസദിസാ വിപസ്സനാസമ്പയുത്താ സതി ഉപ്പജ്ജതി. സോ യം യം ഠാനം ആവജ്ജതി സമന്നാഹരതി മനസി കരോതി പച്ചവേക്ഖതി, തം തം ഠാനമസ്സ ഓക്കന്തിത്വാ പക്ഖന്ദിത്വാ ദിബ്ബചക്ഖുനോ പരലോകോ വിയ സതിയാ ഉപട്ഠാതി (വിസുദ്ധി. ൨.൭൩൪).

ഉപേക്ഖാതി വിപസ്സനുപേക്ഖാ ചേവ ആവജ്ജനുപേക്ഖാ ച. തസ്മിഞ്ഹി സമയേ സബ്ബസങ്ഖാരേസു മജ്ഝത്തഭൂതാ വിപസ്സനുപേക്ഖാപി ബലവതീ ഉപ്പജ്ജതി, മനോദ്വാരേ ആവജ്ജനുപേക്ഖാപി. സാ ഹിസ്സ തം തം ഠാനം ആവജ്ജന്തസ്സ വിസ്സട്ഠഇന്ദവജിരമിവ പത്തപുടേ പക്ഖന്ദതത്തനാരാചോ വിയ ച സൂരാ തിഖിണാ ഹുത്വാ വഹതി. ഏവഞ്ഹി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൨.൭൩൪) വുത്തം. വിപസ്സനുപേക്ഖാതി ചേത്ഥ ‘‘വിപസ്സനാസമ്പയുത്താ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ’’തി ആചരിയാ വദന്തി. വിപസ്സനാഞാണേ ഹി ഗയ്ഹമാനേ ‘‘ഞാണം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വിപസ്സനാഞാണസ്സ ആഗതത്താ പുനരുത്തിദോസോ ഹോതി. തതിയജ്ഝാനവണ്ണനായഞ്ച ‘‘സങ്ഖാരുപേക്ഖാവിപസ്സനുപേക്ഖാനമ്പി അത്ഥതോ ഏകീഭാവോ. പഞ്ഞാ ഏവ ഹി സാ, കിച്ചവസേന ദ്വിധാ ഭിന്നാ’’തി വുത്തം. തസ്മാ വിപസ്സനാസമ്പയുത്തായ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖായ വുച്ചമാനായ പുനരുത്തിദോസോ ച ന ഹോതി, തതിയജ്ഝാനവണ്ണനായ ച സമേതി. യസ്മാ ച പഞ്ചസു ഇന്ദ്രിയേസു ‘‘ഞാണം അധിമോക്ഖോ പഗ്ഗഹോ ഉപട്ഠാന’’ന്തി പഞ്ഞിന്ദ്രിയസദ്ധിന്ദ്രിയവീരിയിന്ദ്രിയസതിന്ദ്രിയാനി നിദ്ദിട്ഠാനി, സമാധിന്ദ്രിയം പന അനിദ്ദിട്ഠം ഹോതി, യുഗനദ്ധവസേനാപി ച സമാധിന്ദ്രിയം നിദ്ദിസിതബ്ബമേവ ഹോതി, തസ്മാ സമപ്പവത്തോ സമാധി പുന സമാധാനേ ബ്യാപാരപ്പഹാനകരണേന ‘‘ഉപേക്ഖാ’’തി വുത്തോതി വേദിതബ്ബം.

നികന്തി ഉപ്പജ്ജതീതി ഏവം ഓഭാസാദിപടിമണ്ഡിതായ വിപസ്സനായ ആലയം കുരുമാനാ സുഖുമാ സന്താകാരാ നികന്തി ഉപ്പജ്ജതി, യാ കിലേസോതി പരിഗ്ഗഹേതുമ്പി ന സക്കാ ഹോതി. യഥാ ച ഓഭാസേ, ഏവം ഏതേസുപി അഞ്ഞതരസ്മിം ഉപ്പന്നേ യോഗാവചരോ ‘‘ന ച വത മേ ഇതോ പുബ്ബേ ഏവരൂപം ഞാണം ഉപ്പന്നപുബ്ബം, ഏവരൂപാ പീതി പസ്സദ്ധി സുഖം അധിമോക്ഖോ പഗ്ഗഹോ ഉപട്ഠാനം ഉപേക്ഖാ നികന്തി ഉപ്പന്നപുബ്ബാ, അദ്ധാ മഗ്ഗം പത്തോമ്ഹി, ഫലം പത്തോമ്ഹീ’’തി അമഗ്ഗമേവ ‘‘മഗ്ഗോ’’തി, അഫലമേവ ‘‘ഫല’’ന്തി ഗണ്ഹാതി. തസ്സ അമഗ്ഗം ‘‘മഗ്ഗോ’’തി, അഫലഞ്ച ‘‘ഫല’’ന്തി ഗണ്ഹതോ വിപസ്സനാവീഥി ഉക്കന്താ ഹോതി. സോ അത്തനോ മൂലകമ്മട്ഠാനം വിസ്സജ്ജേത്വാ നികന്തിമേവ അസ്സാദേന്തോ നിസീദതി. ഏത്ഥ ച ഓഭാസാദയോ ഉപക്കിലേസവത്ഥുതായ ഉപക്കിലേസാതി വുത്താ, ന അകുസലത്താ. നികന്തി പന ഉപക്കിലേസോ ചേവ ഉപക്കിലേസവത്ഥു ച. വത്ഥുവസേനേവ ചേതേ ദസ, ഗാഹവസേന പന സമതിംസ ഹോന്തി. കഥം? ‘‘മമ ഓഭാസോ ഉപ്പന്നോ’’തി ഗണ്ഹതോ ഹി ദിട്ഠിഗ്ഗാഹോ ഹോതി, ‘‘മനാപോ വത ഓഭാസോ ഉപ്പന്നോ’’തി ഗണ്ഹതോ മാനഗ്ഗാഹോ, ഓഭാസം അസ്സാദയതോ തണ്ഹാഗ്ഗാഹോ. ഇതി ഓഭാസേ ദിട്ഠിമാനതണ്ഹാവസേന തയോ ഗാഹാ. തഥാ സേസേസുപീതി ഏവം ഗാഹവസേന സമതിംസ ഉപക്കിലേസാ ഹോന്തി. ദുക്ഖതോ മനസികരോതോ, അനത്തതോ മനസികരോതോതി വാരേസുപി ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏകേകഅനുപസ്സനാവസേന ഹേത്ഥ ഏകേകസ്സ വിപസ്സനുപക്കിലേസുപ്പത്തി വേദിതബ്ബാ, ന ഏകസ്സേവ.

തീസു അനുപസ്സനാസു. ഏവം അഭേദതോ വിപസ്സനാവസേന ഉപക്കിലേസേ ദസ്സേത്വാ പുന ഭേദവസേന ദസ്സേന്തോ രൂപം അനിച്ചതോ മനസികരോതോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ജരാമരണം അനിച്ചതോ ഉപട്ഠാനന്തി ജരാമരണസ്സ അനിച്ചതോ ഉപട്ഠാനം.

൭. യസ്മാ പുബ്ബേ വുത്താനം സമതിംസായ ഉപക്കിലേസാനം വസേന അകുസലോ അബ്യത്തോ യോഗാവചരോ ഓഭാസാദീസു വികമ്പതി, ഓഭാസാദീസു ഏകേകം ‘‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’തി സമനുപസ്സതി, തസ്മാ തമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ഓഭാസേ ചേവ ഞാണേ ചാതിആദിഗാഥാദ്വയമാഹ. തത്ഥ വികമ്പതീതി ഓഭാസാദികേ ആരമ്മണേ നാനാകിലേസവസേന വിവിധാ കമ്പതി വേധതി. യേഹി ചിത്തം പവേധതീതി യേഹി പസ്സദ്ധിസുഖേഹി ചിത്തം നാനാകിലേസവസേന നാനപ്പകാരേന വേധതി കമ്പതി. തസ്മാ പസ്സദ്ധിയാ സുഖേ ചേവ യോഗാവചരോ വികമ്പതീതി സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. ഉപേക്ഖാവജ്ജനായ ചേവാതി ഉപേക്ഖാസങ്ഖാതായ ആവജ്ജനായ ചേവ വികമ്പതി, ആവജ്ജനുപേക്ഖായ ചേവ വികമ്പതീതി അത്ഥോ. വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൨.൭൩൬) പന ‘‘ഉപേക്ഖാവജ്ജനായഞ്ചാ’’തി വുത്തം. ഉപേക്ഖായ ചാതി ഹേട്ഠാ വുത്തപ്പകാരായ ഉപേക്ഖായ ച വികമ്പതി, നികന്തിയാ ച വികമ്പതീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച ദ്വിന്നം ഉപേക്ഖാനം നിദ്ദിട്ഠത്താ ഹേട്ഠാ ‘‘ഉപേക്ഖാ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വുത്തട്ഠാനേ ച ഉഭയഥാ അത്ഥോ വുത്തോ. അനിച്ചാനുപസ്സനാദീസു ച ഏകേകിസ്സായേവ ആവജ്ജനുപേക്ഖായ സബ്ഭാവതോ ഏകേകായേവ അനുപസ്സനാ അനിച്ചം അനിച്ചം, ദുക്ഖം ദുക്ഖം, അനത്താ അനത്താതി പുനപ്പുനം ഭാവീയതീതി വുത്തം ഹോതി. യസ്മാ പന കുസലോ പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ ബുദ്ധിസമ്പന്നോ യോഗാവചരോ ഓഭാസാദീസു ഉപ്പന്നേസു ‘‘അയം ഖോ മേ ഓഭാസോ ഉപ്പന്നോ, സോ ഖോ പനായം അനിച്ചോ സങ്ഖതോ പടിച്ചസമുപ്പന്നോ ഖയധമ്മോ വയധമ്മോ വിരാഗധമ്മോ നിരോധധമ്മോ’’തി ഇതി വാ നം പഞ്ഞായ പരിച്ഛിന്ദതി ഉപപരിക്ഖതി. അഥ വാ പനസ്സ ഏവം ഹോതി – സചേ ഓഭാസോ അത്താ ഭവേയ്യ, ‘‘അത്താ’’തി ഗഹേതും വട്ടേയ്യ. അനത്താവ പനായം ‘‘അത്താ’’തി ഗഹിതോ. തസ്മായം അവസവത്തനട്ഠേന അനത്താതി പസ്സന്തോ ദിട്ഠിം ഉഗ്ഘാടേതി. സചേ ഓഭാസോ നിച്ചോ ഭവേയ്യ, ‘‘നിച്ചോ’’തി ഗഹേതും വട്ടേയ്യ. അനിച്ചോവ പനായം ‘‘നിച്ചോ’’തി ഗഹിതോ. തസ്മായം ഹുത്വാ അഭാവട്ഠേന അനിച്ചോതി പസ്സന്തോ മാനം സമുഗ്ഘാടേതി. സചേ ഓഭാസോ സുഖോ ഭവേയ്യ, ‘‘സുഖോ’’തി ഗഹേതും വട്ടേയ്യ. ദുക്ഖോവ പനായം ‘‘സുഖോ’’തി ഗഹിതോ. തസ്മായം ഉപ്പാദവയപടിപീളനട്ഠേന ദുക്ഖോതി പസ്സന്തോ നികന്തിം പരിയാദിയതി. യഥാ ച ഓഭാസേ, ഏവം സേസേസുപി.

ഏവം ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഓഭാസം ‘‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’’തി സമനുപസ്സതി. ഞാണം…പേ… നികന്തിം ‘‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’’തി സമനുപസ്സതി. ഏവം സമനുപസ്സന്തോ ഓഭാസാദീസു ന കമ്പതി ന വേധതി. തസ്മാ തമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ഇമാനി ദസ ഠാനാനീതി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ ദസ ഠാനാനീതി ഓഭാസാദീനി. പഞ്ഞാ യസ്സ പരിച്ചിതാതി യസ്സ ഉപക്കിലേസവിമുത്തായ പഞ്ഞായ പരിചിതാനി പുനപ്പുനം ഫുട്ഠാനി പരിഭാവിതാനി. ധമ്മുദ്ധച്ചകുസലോ ഹോതീതി സോ പഞ്ഞായ പരിചിതദസട്ഠാനോ യോഗാവചരോ പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരസ്സ ധമ്മുദ്ധച്ചസ്സ യഥാസഭാവപടിവേധേന ഛേകോ ഹോതി. ന ച സമ്മോഹ ഗച്ഛതീതി ധമ്മുദ്ധച്ചകുസലത്തായേവ തണ്ഹാമാനദിട്ഠുഗ്ഘാടവസേന സമ്മോഹഞ്ച ന ഗച്ഛതി.

ഇദാനി പുബ്ബേ വുത്തമേവ വിധിം അപരേന പരിയായേന വിഭാവേത്വാ ദസ്സേന്തോ വിക്ഖിപതി ചേവ കിലിസ്സതി ചാതിആദിഗാഥമാഹ. തത്ഥ മന്ദപഞ്ഞോ യോഗാവചരോ ഓഭാസാദീസു വിക്ഖേപഞ്ച അവസേസകിലേസുപ്പത്തിഞ്ച പാപുണാതി. മജ്ഝിമപഞ്ഞോ വിക്ഖേപമേവ പാപുണാതി, നാവസേസകിലേസുപ്പത്തിം, സോ അധിമാനികോ ഹോതി. തിക്ഖപഞ്ഞോ വിക്ഖേപം പാപുണിത്വാപി തം അധിമാനം പഹായ വിപസ്സനം ആരഭതി. അതിതിക്ഖപഞ്ഞോ ന വിക്ഖേപം പാപുണാതി, ന ചാവസേസകിലേസുപ്പത്തിം. വിക്ഖിപ്പതി ചേവാതി തേസു മന്ദപഞ്ഞോ ധമ്മുദ്ധച്ചസങ്ഖാതം വിക്ഖേപഞ്ചേവ പാപുണീയതി. കിലിസ്സതി ചാതി തണ്ഹാമാനദിട്ഠികിലേസേഹി കിലേസീയതി ച, ഉപതാപീയതി വിബാധീയതീതി അത്ഥോ. ചവതി ചിത്തഭാവനാതി തസ്സ മന്ദപഞ്ഞസ്സ വിപസ്സനാചിത്തഭാവനാ കിലേസേസുയേവ ഠാനതോ പടിപക്ഖാവിഹതത്താ ചവതി, പരിപതതീതി അത്ഥോ. വിക്ഖിപതി ന കിലിസ്സതീതി മജ്ഝിമപഞ്ഞോ വിക്ഖേപേന വിക്ഖിപതി, കിലേസേഹി ന കിലിസ്സതി. ഭാവനാ പരിഹായതീതി തസ്സ മജ്ഝിമപഞ്ഞസ്സ അധിമാനികത്താ വിപസ്സനാരമ്ഭാഭാവേന വിപസ്സനാ പരിഹായതി, നപ്പവത്തതീതി അത്ഥോ. വിക്ഖിപതി ന കിലിസ്സതീതി തിക്ഖപഞ്ഞോപി വിക്ഖേപേന വിക്ഖിപതി, കിലേസേഹി ന കിലിസ്സതി. ഭാവനാ ന പരിഹായതീതി തസ്സ തിക്ഖപഞ്ഞസ്സ സന്തേപി വിക്ഖേപേ തം അധിമാനവിക്ഖേപം പഹായ വിപസ്സനാരമ്ഭസബ്ഭാവേന വിപസ്സനാഭാവനാ ന പരിഹായതി, പവത്തതീതി അത്ഥോ. ന ച വിക്ഖിപതേ ചിത്തം ന കിലിസ്സതീതി അതിതിക്ഖപഞ്ഞസ്സ ചിത്തം ന വിക്ഖേപേന വിക്ഖിപതി, ന ച കിലേസേഹി കിലിസ്സതി. ന ചവതി ചിത്തഭാവനാതി തസ്സ വിപസ്സനാചിത്തഭാവനാ ന ചവതി, വിക്ഖേപകിലേസാഭാവേന യഥാഠാനേ തിട്ഠതീതി അത്ഥോ.

ഇമേഹി ചതൂഹി ഠാനേഹീതിആദീസു ഇദാനി വുത്തേഹി ഇമേഹി ചതൂഹി ഠാനേഹി ഹേതുഭൂതേഹി, കരണഭൂതേഹി വാ ഓഭാസാദികേ ദസ ഠാനേ ചിത്തസ്സ സങ്ഖേപേന ച വിക്ഖേപേന ച വിഗ്ഗഹിതം മാനസം വിക്ഖേപകിലേസുപ്പത്തിവിരഹിതോ ചതുത്ഥോ കുസലോ മഹാപഞ്ഞോ യോഗാവചരോ മന്ദപഞ്ഞാദീനം തിണ്ണം യോഗാവചരാനം മാനസം ഏവഞ്ച ഏവഞ്ച ഹോതീതി നാനപ്പകാരതോ ജാനാതീതി സമ്ബന്ധതോ അത്ഥവണ്ണനാ വേദിതബ്ബാ. സങ്ഖേപോതി ചേത്ഥ വിക്ഖേപസ്സ ചേവ കിലേസാനഞ്ച ഉപ്പത്തിവസേന ചിത്തസ്സ ലീനഭാവോ വേദിതബ്ബോ. വിക്ഖേപോതി ‘‘വിക്ഖിപതി ന കിലിസ്സതീ’’തി ദ്വീസു ഠാനേസു വുത്തവിക്ഖേപവസേന ചിത്തസ്സ ഉദ്ധതഭാവോ വേദിതബ്ബോതി.

യുഗനദ്ധകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. സച്ചകഥാ

സച്ചകഥാവണ്ണനാ

൮. ഇദാനി യുഗനദ്ധഗുണസ്സ അരിയമഗ്ഗസ്സ വസേന സച്ചട്ഠം സച്ചപടിവേധവിസേസം സച്ചലക്ഖണാദിവിധാനഞ്ച ദസ്സേന്തേന കഥിതായ സുത്തന്തപുബ്ബങ്ഗമായ സച്ചകഥായ അപുബ്ബത്ഥാനുവണ്ണനാ. തത്ഥ സുത്തന്തേ താവ തഥാനീതി യഥാസഭാവവസേന തച്ഛാനി. യഥാസഭാവഭൂതാനേവ ഹി ധമ്മജാതാനി സച്ചട്ഠേന സച്ചാനി. സച്ചട്ഠോ പഠമഞാണനിദ്ദേസവണ്ണനായം വുത്തോ. അവിതഥാനീതി വുത്തസഭാവേ വിപരിയായവിരഹിതാനി. ന ഹി സച്ചാനി അസച്ചാനി നാമ ഹോന്തി. അനഞ്ഞഥാനീതി അഞ്ഞസഭാവവിരഹിതാനി. ന ഹി അസച്ചാനി സച്ചാനി നാമ ഹോന്തി. ഇദം ദുക്ഖന്തി, ഭിക്ഖവേ, തഥമേതന്തി ഭിക്ഖവേ, ഇദം ദുക്ഖന്തി യം വുച്ചതി, ഏതം യഥാസഭാവത്താ തഥം. ദുക്ഖമേവ ഹി ദുക്ഖം. വുത്തസഭാവേ വിപരിയായാഭാവതോ അവിതഥം. ന ഹി ദുക്ഖം അദുക്ഖം നാമ ഹോതി. അഞ്ഞസഭാവവിരഹിതത്താ അനഞ്ഞഥം. ന ഹി ദുക്ഖം സമുദയാദിസഭാവം ഹോതി. സമുദയാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

൧. പഠമസുത്തന്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ

തഥട്ഠേനാതി യഥാസഭാവട്ഠേന. പീളനട്ഠാദയോ ഞാണകഥായം വുത്തത്ഥായേവ.

൯. ഏകപ്പടിവേധാനീതി ഏകേന മഗ്ഗഞാണേന പടിവേധോ, ഏകതോ വാ പടിവേധോ ഏതേസന്തി ഏകപ്പടിവേധാനി. അനത്തട്ഠേനാതി ചതുന്നമ്പി സച്ചാനം അത്തവിരഹിതത്താ അനത്തട്ഠേന. വുത്തഞ്ഹേതം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൨.൫൬൭) – പരമത്ഥതോ ഹി സബ്ബാനേവ സച്ചാനി വേദകകാരകനിബ്ബുതഗമകാഭാവതോ സുഞ്ഞാനീതി വേദിതബ്ബാനി. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘ദുക്ഖമേവ ഹി, ന കോചി ദുക്ഖിതോ, കാരകോ ന, കിരിയാവ വിജ്ജതി;

അത്ഥി നിബ്ബുതി, ന നിബ്ബുതോ പുമാ, മഗ്ഗമത്ഥി, ഗമകോ ന വിജ്ജതീ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൨.൫൬൭);

അഥ വാ –

‘‘ധുവസുഭസുഖത്തസുഞ്ഞം, പുരിമദ്വയമത്തസുഞ്ഞമമതപദം;

ധുവസുഖഅത്തവിരഹിതോ, മഗ്ഗോ ഇതി സുഞ്ഞതാ തേസൂ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൨.൫൬൭);

സച്ചട്ഠേനാതി അവിസംവാദകട്ഠേന. പടിവേധട്ഠേനാതി മഗ്ഗക്ഖണേ പടിവിജ്ഝിതബ്ബട്ഠേന. ഏകസങ്ഗഹിതാനീതി തഥട്ഠാദിനാ ഏകേകേനേവ അത്ഥേന സങ്ഗഹിതാനി, ഏകഗണനം ഗതാനീതി അത്ഥോ. യം ഏകസങ്ഗഹിതം, തം ഏകത്തന്തി യസ്മാ ഏകേന സങ്ഗഹിതം, തസ്മാ ഏകത്തന്തി അത്ഥോ. സച്ചാനം ബഹുത്തേപി ഏകത്തമപേക്ഖിത്വാ ഏകവചനം കതം. ഏകത്തം ഏകേന ഞാണേന പടിവിജ്ഝതീതി പുബ്ബഭാഗേ ചതുന്നം സച്ചാനം നാനത്തേകത്തം സ്വാവത്ഥിതം വവത്ഥപേത്വാ ഠിതോ മഗ്ഗക്ഖണേ ഏകേന മഗ്ഗഞാണേന തഥട്ഠാദിതംതംഏകത്തം പടിവിജ്ഝതി. കഥം? നിരോധസച്ചസ്സ തഥട്ഠാദികേ ഏകത്തേ പടിവിദ്ധേ സേസസച്ചാനമ്പി തഥട്ഠാദികം ഏകത്തം പടിവിദ്ധമേവ ഹോതി. യഥാ പുബ്ബഭാഗേ പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം നാനത്തേകത്തം സ്വാവത്ഥിതം വവത്ഥപേത്വാ ഠിതസ്സ മഗ്ഗവുട്ഠാനകാലേ അനിച്ചതോ വാ ദുക്ഖതോ വാ അനത്തതോ വാ വുട്ഠഹന്തസ്സ ഏകസ്മിമ്പി ഖന്ധേ അനിച്ചാദിതോ ദിട്ഠേ സേസഖന്ധാപി അനിച്ചാദിതോ ദിട്ഠാവ ഹോന്തി, ഏവമിദന്തി ദട്ഠബ്ബം. ദുക്ഖസ്സ ദുക്ഖട്ഠോ തഥട്ഠോതി ദുക്ഖസച്ചസ്സ പീളനട്ഠാദികോ ചതുബ്ബിധോ അത്ഥോ സഭാവട്ഠേന തഥട്ഠോ. സേസസച്ചേസുപി ഏസേവ നയോ. സോയേവ ചതുബ്ബിധോ അത്ഥോ അത്താഭാവതോ അനത്തട്ഠോ. വുത്തസഭാവേ അവിസംവാദകതോ സച്ചട്ഠോ. മഗ്ഗക്ഖണേ പടിവിജ്ഝിതബ്ബതോ പടിവേധട്ഠോ വുത്തോതി വേദിതബ്ബം.

൧൦. യം അനിച്ചന്തിആദി സാമഞ്ഞലക്ഖണപുബ്ബങ്ഗമം കത്വാ ദസ്സിതം. തത്ഥ യം അനിച്ചം, തം ദുക്ഖം. യം ദുക്ഖം, തം അനിച്ചന്തി ദുക്ഖസമുദയമഗ്ഗാ ഗഹിതാ. താനി ഹി തീണി സച്ചാനി അനിച്ചാനി ചേവ അനിച്ചത്താ ദുക്ഖാനി ച. യം അനിച്ചഞ്ച ദുക്ഖഞ്ച, തം അനത്താതി താനിയേവ തീണി ഗഹിതാനി. യം അനിച്ചഞ്ച ദുക്ഖഞ്ച അനത്താ ചാതി തേഹി തീഹി സഹ നിരോധസച്ചഞ്ച സങ്ഗഹിതം. ചത്താരിപി ഹി അനത്തായേവ. തം തഥന്തി തം സച്ചചതുക്കം സഭാവഭൂതം. തം സച്ചന്തി തദേവ സച്ചചതുക്കം യഥാസഭാവേ അവിസംവാദകം. നവഹാകാരേഹീതിആദീസു ‘‘സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, അഭിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തി (പടി. മ. ൧.൩; സം. നി. ൪.൪൬) വചനതോ അഭിഞ്ഞട്ഠേന, ദുക്ഖസ്സ പരിഞ്ഞട്ഠേ, സമുദയസ്സ പഹാനട്ഠേ, മഗ്ഗസ്സ ഭാവനട്ഠേ, നിരോധസ്സ സച്ഛികിരിയട്ഠേ ആവേനികേപി ഇധ ചതൂസുപി സച്ചേസു ഞാതപരിഞ്ഞാസബ്ഭാവതോ പരിഞ്ഞട്ഠേന, ചതുസച്ചദസ്സനേന പഹാനസബ്ഭാവതോ പഹാനട്ഠേന, ചതുസച്ചഭാവനാസബ്ഭാവതോ ഭാവനട്ഠേന, ചതുന്നം സച്ചാനം സച്ഛികിരിയസബ്ഭാവതോ സച്ഛികിരിയട്ഠേനാതി നിദ്ദിട്ഠന്തി വേദിതബ്ബം. നവഹാകാരേഹി തഥട്ഠേനാതിആദീസു പഠമം വുത്തനയേനേവ യോജനാ കാതബ്ബാ.

൧൧. ദ്വാദസഹി ആകാരേഹീതിആദീസു തഥട്ഠാദയോ ഞാണകഥായം വുത്തത്ഥാ. ഏതേസം നിദ്ദേസേപി വുത്തനയേനേവ യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

൧൨. സച്ചാനം കതി ലക്ഖണാനീതിആദീസു ഉപരി വത്തബ്ബാനി ഛ ലക്ഖണാനി സങ്ഖതാസങ്ഖതവസേന ദ്വിധാ ഭിന്ദിത്വാ ദ്വേ ലക്ഖണാനീതി ആഹ. തത്ഥ സങ്ഖതലക്ഖണഞ്ച അസങ്ഖതലക്ഖണഞ്ചാതി ‘‘തീണിമാനി, ഭിക്ഖവേ, സങ്ഖതസ്സ സങ്ഖതലക്ഖണാനി ഉപ്പാദോ പഞ്ഞായതി, വയോ പഞ്ഞായതി, ഠിതസ്സ അഞ്ഞഥത്തം പഞ്ഞായതി. തീണിമാനി, ഭിക്ഖവേ, അസങ്ഖതസ്സ അസങ്ഖതലക്ഖണാനി ന ഉപ്പാദോ പഞ്ഞായതി, ന വയോ പഞ്ഞായതി, ന ഠിതസ്സ അഞ്ഞഥത്തം പഞ്ഞായതീ’’തി (അ. നി. ൩.൪൭-൪൮) ഏവം വുത്തം സങ്ഖതസ്സ സങ്ഖതമിതി ലക്ഖണഞ്ച അസങ്ഖതസ്സ അസങ്ഖതമിതി ലക്ഖണഞ്ച. സങ്ഖതം പന ന ലക്ഖണം, ലക്ഖണം ന സങ്ഖതം. ന ച സങ്ഖതം വിനാ ലക്ഖണം പഞ്ഞാപേതും സക്കാ, നപി ലക്ഖണം വിനാ സങ്ഖതം. ലക്ഖണേന പന സങ്ഖതം പാകടം ഹോതി.

പുന തദേവ ലക്ഖണദ്വയം വിത്ഥാരതോ ദസ്സേന്തോ ഛ ലക്ഖണാനീതി ആഹ. സങ്ഖതാനം സച്ചാനന്തി ദുക്ഖസമുദയമഗ്ഗസച്ചാനം. താനി ഹി പച്ചയേഹി സങ്ഗമ്മ കതത്താ സങ്ഖതാനി. ഉപ്പാദോതി ജാതി. പഞ്ഞായതീതി ജാനീയതി. വയോതി ഭങ്ഗോ. ഠിതാനം അഞ്ഞഥത്തന്തി ഠിതിപ്പത്താനം അഞ്ഞഥാഭാവോ ജരാ. തിണ്ണം സങ്ഖതസച്ചാനം നിപ്ഫന്നത്താ ഉപ്പാദവയഞ്ഞഥത്തം വുത്തം, തേസംയേവ പന ഉപ്പാദസ്സ, ജരായ ഭങ്ഗസ്സ ച അനിപ്ഫന്നത്താ ഉപ്പാദവയഞ്ഞഥത്തം ന വത്തബ്ബം. സങ്ഖതനിസ്സിതത്താ ഉപ്പാദവയഞ്ഞഥത്തം ന പഞ്ഞായതീതി ന വത്തബ്ബം. സങ്ഖതവികാരത്താ പന സങ്ഖതന്തി വത്തബ്ബം. ദുക്ഖസമുദയാനം ഉപ്പാദജരാഭങ്ഗാ സച്ചപരിയാപന്നാ, മഗ്ഗസച്ചസ്സ ഉപ്പാദജരാഭങ്ഗാ ന സച്ചപരിയാപന്നാതി വദന്തി. തത്ഥ ‘‘സങ്ഖതാനം ഉപ്പാദക്ഖണേ സങ്ഖതാപി ഉപ്പാദലക്ഖണമ്പി കാലസങ്ഖാതോ തസ്സ ഖണോപി പഞ്ഞായതി, ഉപ്പാദേ വീതിവത്തേ സങ്ഖതാപി ജരാലക്ഖണമ്പി കാലസങ്ഖാതോ തസ്സ ഖണോപി പഞ്ഞായതി, ഭങ്ഗക്ഖണേ സങ്ഖതാപി ജരാപി ഭങ്ഗലക്ഖണമ്പി കാലസങ്ഖാതോ തസ്സ ഖണോപി പഞ്ഞായതീ’’തി ഖന്ധകവഗ്ഗട്ഠകഥായം (സം. നി. അട്ഠ. ൨.൩.൩൭-൩൮) വുത്തം. അസങ്ഖതസ്സ സച്ചസ്സാതി നിരോധസച്ചസ്സ. തഞ്ഹി പച്ചയേഹി സമാഗമ്മ അകതത്താ സയമേവ നിപ്ഫന്നന്തി അസങ്ഖതം. ഠിതസ്സാതി നിച്ചത്താ ഠിതസ്സ, ന ഠാനപ്പത്തത്താ. പുന തദേവ ലക്ഖണദ്വയം വിത്ഥാരതോ ദസ്സേന്തോ ദ്വാദസ ലക്ഖണാനീതി ആഹ.

ചതുന്നം സച്ചാനം കതി കുസലാതിആദീസു അബ്യാകതന്തി വിപാകാബ്യാകതം കിരിയാബ്യാകതം രൂപാബ്യാകതം നിബ്ബാനാബ്യാകതന്തി ചതൂസു അബ്യാകതേസു നിബ്ബാനാബ്യാകതം. ചത്താരിപി ഹി കുസലാകുസലലക്ഖണേന ന ബ്യാകതത്താ അബ്യാകതാനി. സിയാ കുസലന്തി കാമാവചരരൂപാവചരാരൂപാവചരകുസലാനം വസേന കുസലമ്പി ഭവേയ്യ. സിയാ അകുസലന്തി തണ്ഹം ഠപേത്വാ സേസാകുസലവസേന. സിയാ അബ്യാകതന്തി കാമാവചരരൂപാവചരാരൂപാവചരവിപാകകിരിയാനം രൂപാനഞ്ച വസേന. സിയാ തീണി സച്ചാനീതിആദീസു സങ്ഗഹിതാനീതി ഗണിതാനി. വത്ഥുവസേനാതി അകുസലകുസലാബ്യാകതദുക്ഖസമുദയനിരോധമഗ്ഗസങ്ഖാതവത്ഥുവസേന. യം ദുക്ഖസച്ചം അകുസലന്തി ഠപേത്വാ തണ്ഹം അവസേസം അകുസലം. അകുസലട്ഠേന ദ്വേ സച്ചാനി ഏകസച്ചേന സങ്ഗഹിതാനീതി ഇമാനി ദ്വേ ദുക്ഖസമുദയസച്ചാനി അകുസലട്ഠേന ഏകസച്ചേന സങ്ഗഹിതാനി, അകുസലസച്ചം നാമ ഹോതീതി അത്ഥോ. ഏകസച്ചം ദ്വീഹി സച്ചേഹി സങ്ഗഹിതന്തി ഏകം അകുസലസച്ചം ദ്വീഹി ദുക്ഖസമുദയസച്ചേഹി സങ്ഗഹിതം. യം ദുക്ഖസച്ചം കുസലന്തി തേഭൂമകം കുസലം. ഇമാനി ദ്വേ ദുക്ഖമഗ്ഗസച്ചാനി കുസലട്ഠേന ഏകസച്ചേന സങ്ഗഹിതാനി, കുസലസച്ചം നാമ ഹോതി. ഏകം കുസലസച്ചം ദ്വീഹി ദുക്ഖമഗ്ഗസച്ചേഹി സങ്ഗഹിതം. യം ദുക്ഖസച്ചം അബ്യാകതന്തി തേഭൂമകവിപാകകിരിയാ രൂപഞ്ച. ഇമാനി ദ്വേ ദുക്ഖനിരോധസച്ചാനി അബ്യാകതട്ഠേന ഏകസച്ചേന സങ്ഗഹിതാനി, ഏകം അബ്യാകതസച്ചം നാമ ഹോതി. ഏകം അബ്യാകതസച്ചം ദ്വീഹി ദുക്ഖനിരോധസച്ചേഹി സങ്ഗഹിതം. തീണി സച്ചാനി ഏകസച്ചേന സങ്ഗഹിതാനീതി സമുദയമഗ്ഗനിരോധസച്ചാനി ഏകേന അകുസലകുസലാബ്യാകതഭൂതേന ദുക്ഖസച്ചേന സങ്ഗഹിതാനി. ഏകം സച്ചം തീഹി സച്ചേഹി സങ്ഗഹിതന്തി ഏകം ദുക്ഖസച്ചം വിസും അകുസലകുസലഅബ്യാകതഭൂതേഹി സമുദയമഗ്ഗനിരോധസച്ചേഹി സങ്ഗഹിതം. കേചി പന ‘‘ദുക്ഖസമുദയസച്ചാനി അകുസലട്ഠേന സമുദയസച്ചേന സങ്ഗഹിതാനി, ദുക്ഖമഗ്ഗസച്ചാനി കുസലട്ഠേന മഗ്ഗസച്ചേന സങ്ഗഹിതാനി, ന ദസ്സനട്ഠേന. ദുക്ഖനിരോധസച്ചാനി അബ്യാകതട്ഠേന നിരോധസച്ചേന സങ്ഗഹിതാനി, ന അസങ്ഖതട്ഠേനാ’’തി വണ്ണയന്തി.

൨. ദുതിയസുത്തന്തപാളിവണ്ണനാ

൧൩. പുന അഞ്ഞസ്സ സുത്തന്തസ്സ അത്ഥവസേന സച്ചപ്പടിവേധം നിദ്ദിസിതുകാമോ പുബ്ബേ മേ, ഭിക്ഖവേതിആദികം സുത്തന്തം ആഹരിത്വാ ദസ്സേസി. തത്ഥ പുബ്ബേ മേ, ഭിക്ഖവേ, സമ്ബോധാതി ഭിക്ഖവേ, മമ സമ്ബോധിതോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണതോ പുബ്ബേ. അനഭിസമ്ബുദ്ധസ്സാതി സബ്ബധമ്മേ അപ്പടിവിദ്ധസ്സ. ബോധിസത്തസ്സേവ സതോതി ബോധിസത്തഭൂതസ്സേവ. ഏതദഹോസീതി ബോധിപല്ലങ്കേ നിസിന്നസ്സ ഏതം പരിവിതക്കിതം അഹോസി. അസ്സാദോതി അസ്സാദീയതീതി അസ്സാദോ. ആദീനവോതി ദോസോ. നിസ്സരണന്തി അപഗമനം. സുഖന്തി സുഖയതീതി സുഖം, യസ്സുപ്പജ്ജതി, തം സുഖിതം കരോതീതി അത്ഥോ. സോമനസ്സന്തി പീതിസോമനസ്സയോഗതോ സോഭനം മനോ അസ്സാതി സുമനോ, സുമനസ്സ ഭാവോ സോമനസ്സം, സുഖമേവ പീതിയോഗതോ വിസേസിതം. അനിച്ചന്തി അദ്ധുവം. ദുക്ഖന്തി ദുക്ഖവത്ഥുത്താ സങ്ഖാരദുക്ഖത്താ ച ദുക്ഖം. വിപരിണാമധമ്മന്തി അവസീ ഹുത്വാ ജരാഭങ്ഗവസേന പരിവത്തനപകതികം. ഏതേന അനത്തഭാവോ വുത്തോ ഹോതി. ഛന്ദരാഗവിനയോതി ഛന്ദസങ്ഖാതസ്സ രാഗസ്സ സംവരണം, ന വണ്ണരാഗസ്സ. ഛന്ദരാഗപ്പഹാനന്തി തസ്സേവ ഛന്ദരാഗസ്സ പജഹനം.

യാവകീവഞ്ചാതിആദീസു യാവ ഇമേസം പഞ്ചന്നം ഉപാദാനക്ഖന്ധാനം…പേ… യഥാഭൂതം നാബ്ഭഞ്ഞാസിം ന അധികേന ഞാണേന പടിവിജ്ഝിം, താവ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അനുത്തരം സബ്ബഞ്ഞുഭാവം അഭിസമ്ബുദ്ധോ അഭിസമേതാവീ അരഹന്തി നേവാഹം പച്ചഞ്ഞാസിം നേവ പടിഞ്ഞം അകാസിന്തി സമ്ബന്ധതോ അത്ഥോ. കീവഞ്ചാതി നിപാതമത്തം. യതോതി യസ്മാ, യദാ വാ. അഥാതി അനന്തരം. ഞാണഞ്ച പന മേ ദസ്സനം ഉദപാദീതി ദസ്സനകിച്ചകരണേന ദസ്സനസങ്ഖാതം പച്ചവേക്ഖണഞാണഞ്ച മേ ഉപ്പജ്ജി. അകുപ്പാതി കോപേതും ചാലേതും അസക്കുണേയ്യാ. വിമുത്തീതി അരഹത്തഫലവിമുത്തി. ഏതായ ഏവ ഫലപച്ചവേക്ഖണായ മഗ്ഗനിബ്ബാനപച്ചവേക്ഖണാപി വുത്താവ ഹോന്തി. അയമന്തിമാ ജാതീതി അയം പച്ഛിമാ ഖന്ധപ്പവത്തി. നത്ഥിദാനി പുനബ്ഭവോതി ഇദാനി പുന ഉപ്പത്തി നത്ഥി. ഏതേന പഹീനകിലേസപച്ചവേക്ഖണാ വുത്താ. അരഹതോ ഹി അവസിട്ഠകിലേസപച്ചവേക്ഖണാ ന ഹോതി.

൩. ദുതിയസുത്തന്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൪. സച്ചപ്പടിവേധഞാണയോജനക്കമേ ച അയം രൂപസ്സ അസ്സാദോതി പഹാനപ്പടിവേധോതി പുബ്ബഭാഗേ ‘‘അയം തണ്ഹാസമ്പയുത്തോ രൂപസ്സ അസ്സാദോ’’തി ഞത്വാ മഗ്ഗക്ഖണേ സമുദയപ്പഹാനസങ്ഖാതോ സമുദയസച്ചപ്പടിവേധോ. സമുദയസച്ചന്തി സമുദയസച്ചപ്പടിവേധഞാണം. അരിയസച്ചാരമ്മണഞാണമ്പി ഹി ‘‘യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ ചതൂസു അരിയസച്ചേസു