📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

ഖുദ്ദകനികായേ

പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗപാളി

൧. മഹാവഗ്ഗോ

മാതികാ

൧. സോതാവധാനേ ¶ ¶ ¶ ¶ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

൨. സുത്വാന സംവരേ പഞ്ഞാ സീലമയേ ഞാണം.

൩. സംവരിത്വാ സമാദഹനേ പഞ്ഞാ സമാധിഭാവനാമയേ ഞാണം.

൪. പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം.

൫. അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാനം ധമ്മാനം സങ്ഖിപിത്വാ വവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ സമ്മസനേ ഞാണം.

൬. പച്ചുപ്പന്നാനം ധമ്മാനം വിപരിണാമാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാ ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനേ ഞാണം.

൭. ആരമ്മണം പടിസങ്ഖാ ഭങ്ഗാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാ വിപസ്സനേ ഞാണം.

൮. ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ആദീനവേ ഞാണം.

൯. മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ ¶ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം.

൧൦. ബഹിദ്ധാ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ ഗോത്രഭുഞാണം.

൧൧. ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണം.

൧൨. പയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധി പഞ്ഞാ ഫലേ ഞാണം ¶ .

൧൩. ഛിന്നവടുമാനുപസ്സനേ ¶ [ഛിന്നമനുപസ്സനേ (സ്യാ.), ഛിന്നവട്ടമനുപസ്സനേ (സീ. അട്ഠ.)] പഞ്ഞാ വിമുത്തിഞാണം.

൧൪. തദാ സമുദാഗതേ [സമുപാഗതേ (സ്യാ.)] ധമ്മേ പസ്സനേ പഞ്ഞാ പച്ചവേക്ഖണേ ഞാണം.

൧൫. അജ്ഝത്തവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ വത്ഥുനാനത്തേ ഞാണം.

൧൬. ബഹിദ്ധാവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ ഗോചരനാനത്തേ ഞാണം.

൧൭. ചരിയാവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ ചരിയാനാനത്തേ ഞാണം.

൧൮. ചതുധമ്മവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ ഭൂമിനാനത്തേ ഞാണം.

൧൯. നവധമ്മവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ ധമ്മനാനത്തേ ഞാണം.

൨൦. അഭിഞ്ഞാപഞ്ഞാ ഞാതട്ഠേ ഞാണം.

൨൧. പരിഞ്ഞാപഞ്ഞാ തീരണട്ഠേ ഞാണം.

൨൨. പഹാനേ പഞ്ഞാ പരിച്ചാഗട്ഠേ ഞാണം.

൨൩. ഭാവനാപഞ്ഞാ ഏകരസട്ഠേ ഞാണം.

൨൪. സച്ഛികിരിയാപഞ്ഞാ ഫസ്സനട്ഠേ [ഫുസനട്ഠേ (ക.)] ഞാണം.

൨൫. അത്ഥനാനത്തേ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ¶ ഞാണം.

൨൬. ധമ്മനാനത്തേ പഞ്ഞാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം.

൨൭. നിരുത്തിനാനത്തേ പഞ്ഞാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം.

൨൮. പടിഭാനനാനത്തേ പഞ്ഞാ [പടിഭാണനാനത്തേ (സ്യാ.)] പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം.

൨൯. വിഹാരനാനത്തേ പഞ്ഞാ വിഹാരട്ഠേ ഞാണം.

൩൦. സമാപത്തിനാനത്തേ പഞ്ഞാ സമാപത്തട്ഠേ ഞാണം.

൩൧. വിഹാരസമാപത്തിനാനത്തേ പഞ്ഞാ വിഹാരസമാപത്തട്ഠേ ഞാണം.

൩൨. അവിക്ഖേപപരിസുദ്ധത്താ ആസവസമുച്ഛേദേ പഞ്ഞാ ആനന്തരികസമാധിമ്ഹി ഞാണം.

൩൩. ദസ്സനാധിപതേയ്യം സന്തോ ച വിഹാരാധിഗമോ പണീതാധിമുത്തതാ പഞ്ഞാ അരണവിഹാരേ ഞാണം.

൩൪. ദ്വീഹി ¶ ബലേഹി സമന്നാഗതത്താ തയോ ച സങ്ഖാരാനം പടിപ്പസ്സദ്ധിയാ സോളസഹി ഞാണചരിയാഹി നവഹി സമാധിചരിയാഹി വസിഭാവതാ പഞ്ഞാ നിരോധസമാപത്തിയാ ഞാണം.

൩൫. സമ്പജാനസ്സ പവത്തപരിയാദാനേ ¶ പഞ്ഞാ പരിനിബ്ബാനേ ഞാണം.

൩൬. സബ്ബധമ്മാനം സമ്മാ സമുച്ഛേദേ നിരോധേ ച അനുപട്ഠാനതാ പഞ്ഞാ സമസീസട്ഠേ ഞാണം.

൩൭. പുഥുനാനത്തതേജപരിയാദാനേ ¶ പഞ്ഞാ സല്ലേഖട്ഠേ ഞാണം.

൩൮. അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേ പഞ്ഞാ വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം.

൩൯. നാനാധമ്മപ്പകാസനതാ പഞ്ഞാ അത്ഥസന്ദസ്സനേ ഞാണം.

൪൦. സബ്ബധമ്മാനം ഏകസങ്ഗഹതാനാനത്തേകത്തപടിവേധേ പഞ്ഞാ ദസ്സനവിസുദ്ധിഞാണം.

൪൧. വിദിതത്താ പഞ്ഞാ ഖന്തിഞാണം.

൪൨. ഫുട്ഠത്താ പഞ്ഞാ പരിയോഗാഹണേ [പരിയോഗാഹനേ (സ്യാ.)] ഞാണം.

൪൩. സമോദഹനേ പഞ്ഞാ പദേസവിഹാരേ ഞാണം.

൪൪. അധിപതത്താ പഞ്ഞാ സഞ്ഞാവിവട്ടേ ഞാണം.

൪൫. നാനത്തേ പഞ്ഞാ ചേതോവിവട്ടേ ഞാണം.

൪൬. അധിട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ചിത്തവിവട്ടേ ഞാണം.

൪൭. സുഞ്ഞതേ പഞ്ഞാ ഞാണവിവട്ടേ ഞാണം.

൪൮. വോസഗ്ഗേ [വോസ്സഗ്ഗേ (ബഹൂസു)] പഞ്ഞാ വിമോക്ഖവിവട്ടേ ഞാണം.

൪൯. തഥട്ഠേ പഞ്ഞാ സച്ചവിവട്ടേ ഞാണം.

൫൦. കായമ്പി ചിത്തമ്പി ഏകവവത്ഥാനതാ സുഖസഞ്ഞഞ്ച ലഹുസഞ്ഞഞ്ച അധിട്ഠാനവസേന ഇജ്ഝനട്ഠേ പഞ്ഞാ ഇദ്ധിവിധേ ഞാണം.

൫൧. വിതക്കവിപ്ഫാരവസേന നാനത്തേകത്തസദ്ദനിമിത്താനം പരിയോഗാഹണേ പഞ്ഞാ സോതധാതുവിസുദ്ധിഞാണം.

൫൨. തിണ്ണന്നം ¶ ചിത്താനം വിപ്ഫാരത്താ ഇന്ദ്രിയാനം പസാദവസേന നാനത്തേകത്തവിഞ്ഞാണചരിയാ പരിയോഗാഹണേ പഞ്ഞാ ചേതോപരിയഞാണം.

൫൩. പച്ചയപ്പവത്താനം ധമ്മാനം നാനത്തേകത്തകമ്മവിപ്ഫാരവസേന പരിയോഗാഹണേ പഞ്ഞാ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണം.

൫൪. ഓഭാസവസേന നാനത്തേകത്തരൂപനിമിത്താനം ദസ്സനട്ഠേ പഞ്ഞാ ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം.

൫൫. ചതുസട്ഠിയാ ആകാരേഹി തിണ്ണന്നം ഇന്ദ്രിയാനം വസീഭാവതാ ¶ പഞ്ഞാ ആസവാനം ഖയേ ഞാണം.

൫൬. പരിഞ്ഞട്ഠേ പഞ്ഞാ ദുക്ഖേ ഞാണം.

൫൭. പഹാനട്ഠേ പഞ്ഞാ സമുദയേ ¶ ഞാണം.

൫൮. സച്ഛികിരിയട്ഠേ പഞ്ഞാ നിരോധേ ഞാണം.

൫൯. ഭാവനട്ഠേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണം.

൬൦. ദുക്ഖേ ഞാണം.

൬൧. ദുക്ഖസമുദയേ ഞാണം.

൬൨. ദുക്ഖനിരോധേ ¶ ഞാണം.

൬൩. ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം.

൬൪. അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം.

൬൫. ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം.

൬൬. നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം.

൬൭. പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം.

൬൮. ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തേ ഞാണം.

൬൯. സത്താനം ആസയാനുസയേ ഞാണം.

൭൦. യമകപാടിഹീരേ ഞാണം.

൭൧. മഹാകരുണാസമാപത്തിയാ ഞാണം.

൭൨. സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം.

൭൩. അനാവരണഞാണം ¶ .

ഇമാനി തേസത്തതി ഞാണാനി. ഇമേസം തേസത്തതിയാ ഞാണാനം സത്തസട്ഠി ഞാണാനി സാവകസാധാരണാനി; ഛ ഞാണാനി അസാധാരണാനി സാവകേഹി.

മാതികാ നിട്ഠിതാ.

൧. ഞാണകഥാ

൧. സുതമയഞാണനിദ്ദേസോ

൧. കഥം ¶ ¶ ¶ സോതാവധാനേ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം?

‘‘ഇമേ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

‘‘ഇമേ ധമ്മാ പരിഞ്ഞേയ്യാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

‘‘ഇമേ ധമ്മാ പഹാതബ്ബാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

‘‘ഇമേ ധമ്മാ ഭാവേതബ്ബാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

‘‘ഇമേ ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

‘‘ഇമേ ധമ്മാ ഹാനഭാഗിയാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

‘‘ഇമേ ധമ്മാ ഠിതിഭാഗിയാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

‘‘ഇമേ ധമ്മാ വിസേസഭാഗിയാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

‘‘ഇമേ ധമ്മാ നിബ്ബേധഭാഗിയാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

‘‘സബ്ബേ ¶ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ ദുക്ഖാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

‘‘സബ്ബേ ധമ്മാ അനത്താ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

‘‘ഇദം ദുക്ഖം അരിയസച്ച’’ന്തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

‘‘ഇദം ദുക്ഖസമുദയം ¶ [ദുക്ഖസമുദയോ (സ്യാ.)] അരിയസച്ച’’ന്തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

‘‘ഇദം ദുക്ഖനിരോധം [ദുക്ഖനിരോധോ (സ്യാ.) അട്ഠകഥാ ഓലോകേതബ്ബാ] അരിയസച്ച’’ന്തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

‘‘ഇദം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ച’’ന്തി ¶ സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

൨. കഥം ¶ ‘‘ഇമേ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം?

ഏകോ ധമ്മോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ – സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ. ദ്വേ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ – ദ്വേ ധാതുയോ. തയോ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ – തിസ്സോ ധാതുയോ. ചത്താരോ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ – ചത്താരി അരിയസച്ചാനി. പഞ്ച ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ – പഞ്ച വിമുത്തായതനാനി. ഛ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ – ഛ അനുത്തരിയാനി. സത്ത ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ – സത്ത നിദ്ദസവത്ഥൂനി. അട്ഠ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ – അട്ഠ അഭിഭായതനാനി. നവ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ – നവ അനുപുബ്ബവിഹാരാ. ദസ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ – ദസ നിജ്ജരവത്ഥൂനി.

൩. ‘‘സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, അഭിഞ്ഞേയ്യം. കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബം അഭിഞ്ഞേയ്യം? ചക്ഖു [ചക്ഖും (സ്യാ. ക.)], ഭിക്ഖവേ, അഭിഞ്ഞേയ്യം; രൂപാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; യമ്പിദം [യമിദം (ക.) സം. നി. ൪.൫൨ പസ്സിതബ്ബോ] ചക്ഖുസമ്ഫസ്സപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജതി വേദയിതം സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ, തമ്പി അഭിഞ്ഞേയ്യം. സോതം അഭിഞ്ഞേയ്യം; സദ്ദാ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യാ…പേ… ഘാനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഗന്ധാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ… ജിവ്ഹാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; രസാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ… കായോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഫോട്ഠബ്ബാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ… മനോ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; മനോവിഞ്ഞാണം അഭിഞ്ഞേയ്യം, മനോസമ്ഫസ്സോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; യമ്പിദം മനോസമ്ഫസ്സപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജതി വേദയിതം സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ, തമ്പി അഭിഞ്ഞേയ്യം.’’

രൂപം അഭിഞ്ഞേയ്യം; വേദനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; സഞ്ഞാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; സങ്ഖാരാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; വിഞ്ഞാണം അഭിഞ്ഞേയ്യം.

ചക്ഖു അഭിഞ്ഞേയ്യം; സോതം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഘാനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ജിവ്ഹാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; കായോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; മനോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ. രൂപാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; സദ്ദാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഗന്ധാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; രസാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഫോട്ഠബ്ബാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; സോതവിഞ്ഞാണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഘാനവിഞ്ഞാണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; കായവിഞ്ഞാണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; മനോവിഞ്ഞാണം അഭിഞ്ഞേയ്യം. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ ; സോതസമ്ഫസ്സോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഘാനസമ്ഫസ്സോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജിവ്ഹാസമ്ഫസ്സോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; കായസമ്ഫസ്സോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; മനോസമ്ഫസ്സോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; സോതസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഘാനസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ ¶ ; ജിവ്ഹാസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; കായസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; മനോസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ. രൂപസഞ്ഞാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; സദ്ദസഞ്ഞാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഗന്ധസഞ്ഞാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ ¶ ; രസസഞ്ഞാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഫോട്ഠബ്ബസഞ്ഞാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ധമ്മസഞ്ഞാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ. രൂപസഞ്ചേതനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; സദ്ദസഞ്ചേതനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഗന്ധസഞ്ചേതനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; രസസഞ്ചേതനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഫോട്ഠബ്ബസഞ്ചേതനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ധമ്മസഞ്ചേതനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ. രൂപതണ്ഹാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; സദ്ദതണ്ഹാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഗന്ധതണ്ഹാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; രസതണ്ഹാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഫോട്ഠബ്ബതണ്ഹാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ധമ്മതണ്ഹാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ. രൂപവിതക്കോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സദ്ദവിതക്കോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഗന്ധവിതക്കോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രസവിതക്കോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഫോട്ഠബ്ബവിതക്കോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ധമ്മവിതക്കോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ. രൂപവിചാരോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സദ്ദവിചാരോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ ; ഗന്ധവിചാരോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രസവിചാരോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഫോട്ഠബ്ബവിചാരോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ധമ്മവിചാരോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

൪. പഥവീധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ആപോധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; തേജോധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; വായോധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ആകാസധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; വിഞ്ഞാണധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ.

പഥവീകസിണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ആപോകസിണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; തേജോകസിണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; വായോകസിണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; നീലകസിണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; പീതകസിണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ലോഹിതകസിണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഓദാതകസിണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ആകാസകസിണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; വിഞ്ഞാണകസിണം അഭിഞ്ഞേയ്യം.

കേസാ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ലോമാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; നഖാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ദന്താ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; തചോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ, മംസം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ന്ഹാരൂ [നഹാരൂ (സ്യാ.)] അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അട്ഠീ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അട്ഠിമിഞ്ജാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ [അട്ഠിമഞ്ജം അഭിഞ്ഞേയ്യം (സ്യാ. ക.)]; വക്കം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഹദയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; യകനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; കിലോമകം അഭിഞ്ഞേയ്യം; പിഹകം അഭിഞ്ഞേയ്യം; പപ്ഫാസം അഭിഞ്ഞേയ്യം; അന്തം ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യം അന്തഗുണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഉദരിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; കരീസം അഭിഞ്ഞേയ്യം; പിത്തം അഭിഞ്ഞേയ്യം; സേമ്ഹം അഭിഞ്ഞേയ്യം; പുബ്ബോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ലോഹിതം അഭിഞ്ഞേയ്യം; സേദോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; മേദോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അസ്സു അഭിഞ്ഞേയ്യം; വസാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഖേളോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സിങ്ഘാണികാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ലസികാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; മുത്തം അഭിഞ്ഞേയ്യം; മത്ഥലുങ്ഗം അഭിഞ്ഞേയ്യം.

ചക്ഖായതനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; രൂപായതനം അഭിഞ്ഞേയ്യം. സോതായതനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; സദ്ദായതനം അഭിഞ്ഞേയ്യം ¶ . ഘാനായതനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഗന്ധായതനം അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജിവ്ഹായതനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; രസായതനം അഭിഞ്ഞേയ്യം. കായായതനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഫോട്ഠബ്ബായതനം അഭിഞ്ഞേയ്യം. മനായതനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ധമ്മായതനം അഭിഞ്ഞേയ്യം.

ചക്ഖുധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; രൂപധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ. സോതധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; സദ്ദധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; സോതവിഞ്ഞാണധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ. ഘാനധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഗന്ധധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഘാനവിഞ്ഞാണധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ. ജിവ്ഹാധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ ¶ ; രസധാതു ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ. കായധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഫോട്ഠബ്ബധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; കായവിഞ്ഞാണധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ. മനോധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ധമ്മധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; മനോവിഞ്ഞാണധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ.

ചക്ഖുന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; സോതിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഘാനിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ജിവ്ഹിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; കായിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; മനിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ജീവിതിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഇത്ഥിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; പുരിസിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; സുഖിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; സോമനസ്സിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; സദ്ധിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; വീരിയിന്ദ്രിയം [വിരിയിന്ദ്രിയം (സ്യാ.)] അഭിഞ്ഞേയ്യം; സതിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; സമാധിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; പഞ്ഞിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; അഞ്ഞിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം.

൫. കാമധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; രൂപധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അരൂപധാതു അഭിഞ്ഞേയ്യാ. കാമഭവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപഭവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ ; അരൂപഭവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ. സഞ്ഞാഭവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അസഞ്ഞാഭവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാഭവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ. ഏകവോകാരഭവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചതുവോകാരഭവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പഞ്ചവോകാരഭവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

൬. പഠമം ഝാനം [പഠമജ്ഝാനം (സ്യാ.) ഏവമീദിസേസു ഠാനേസു] അഭിഞ്ഞേയ്യം; ദുതിയം ഝാനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; തതിയം ¶ ഝാനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ചതുത്ഥം ഝാനം അഭിഞ്ഞേയ്യം. മേത്താചേതോവിമുത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; കരുണാചേതോവിമുത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; മുദിതാചേതോവിമുത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഉപേക്ഖാചേതോവിമുത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ. ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ.

അവിജ്ജാ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; സങ്ഖാരാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; വിഞ്ഞാണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; നാമരൂപം അഭിഞ്ഞേയ്യം; സളായതനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഫസ്സോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വേദനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; തണ്ഹാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഉപാദാനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഭവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജാതി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ജരാമരണം അഭിഞ്ഞേയ്യം.

൭. ദുക്ഖം ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യം; ദുക്ഖസമുദയോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖനിരോധോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ. രൂപം അഭിഞ്ഞേയ്യം; രൂപസമുദയോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപനിരോധോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ. വേദനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ…പേ… സഞ്ഞാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ…പേ… സങ്ഖാരാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ…പേ… വിഞ്ഞാണം അഭിഞ്ഞേയ്യം. ചക്ഖു അഭിഞ്ഞേയ്യം…പേ… ജരാമരണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ജരാമരണസമുദയോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണനിരോധോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ.

ദുക്ഖസ്സ പരിഞ്ഞട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖസമുദയസ്സ പഹാനട്ഠോ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖനിരോധസ്സ സച്ഛികിരിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഭാവനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ. രൂപസ്സ പരിഞ്ഞട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപസമുദയസ്സ പഹാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപനിരോധസ്സ സച്ഛികിരിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഭാവനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ. വേദനായ…പേ… സഞ്ഞായ… സങ്ഖാരാനം… വിഞ്ഞാണസ്സ… ചക്ഖുസ്സ…പേ… ജരാമരണസ്സ ¶ പരിഞ്ഞട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണസമുദയസ്സ പഹാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണനിരോധസ്സ സച്ഛികിരിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഭാവനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

ദുക്ഖസ്സ പരിഞ്ഞാപടിവേധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖസമുദയസ്സ പഹാനപടിവേധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖനിരോധസ്സ സച്ഛികിരിയാപടിവേധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഭാവനാപടിവേധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ. രൂപസ്സ പരിഞ്ഞാപടിവേധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപസമുദയസ്സ പഹാനപടിവേധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപനിരോധസ്സ സച്ഛികിരിയാപടിവേധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഭാവനാപടിവേധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ. വേദനായ…പേ… സഞ്ഞായ… സങ്ഖാരാനം… വിഞ്ഞാണസ്സ… ചക്ഖുസ്സ…പേ… ജരാമരണസ്സ പരിഞ്ഞാപടിവേധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണസമുദയസ്സ പഹാനപടിവേധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണനിരോധസ്സ സച്ഛികിരിയാപടിവേധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഭാവനാപടിവേധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

൮. ദുക്ഖം ¶ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യം; ദുക്ഖസമുദയോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖനിരോധോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖസ്സ സമുദയനിരോധോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖസ്സ ഛന്ദരാഗനിരോധോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖസ്സ അസ്സാദോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖസ്സ ആദീനവോ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖസ്സ നിസ്സരണം അഭിഞ്ഞേയ്യം. രൂപം അഭിഞ്ഞേയ്യം; രൂപസമുദയോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപനിരോധോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപസ്സ സമുദയനിരോധോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപസ്സ ഛന്ദരാഗനിരോധോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപസ്സ അസ്സാദോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപസ്സ ആദീനവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപസ്സ നിസ്സരണം അഭിഞ്ഞേയ്യം. വേദനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ…പേ… സഞ്ഞാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ… സങ്ഖാരാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ… വിഞ്ഞാണം അഭിഞ്ഞേയ്യം… ചക്ഖു അഭിഞ്ഞേയ്യം…പേ… ജരാമരണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ജരാമരണസമുദയോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണനിരോധോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണസ്സ സമുദയനിരോധോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണസ്സ ഛന്ദരാഗനിരോധോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണസ്സ അസ്സാദോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണസ്സ ആദീനവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണസ്സ നിസ്സരണം അഭിഞ്ഞേയ്യം.

ദുക്ഖം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ദുക്ഖസമുദയോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ ; ദുക്ഖനിരോധോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ദുക്ഖസ്സ അസ്സാദോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖസ്സ ആദീനവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖസ്സ നിസ്സരണം അഭിഞ്ഞേയ്യം. രൂപം അഭിഞ്ഞേയ്യം; രൂപസമുദയോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപനിരോധോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; രൂപസ്സ ¶ അസ്സാദോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപസ്സ ആദീനവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; രൂപസ്സ നിസ്സരണം അഭിഞ്ഞേയ്യം. വേദനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ…പേ… സഞ്ഞാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ… സങ്ഖാരാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ… വിഞ്ഞാണം അഭിഞ്ഞേയ്യം… ചക്ഖു അഭിഞ്ഞേയ്യം…പേ… ജരാമരണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ജരാമരണസമുദയോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണനിരോധോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ജരാമരണസ്സ അസ്സാദോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണസ്സ ആദീനവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ജരാമരണസ്സ നിസ്സരണം അഭിഞ്ഞേയ്യം.

൯. അനിച്ചാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ദുക്ഖാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അനത്താനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; നിബ്ബിദാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; വിരാഗാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; നിരോധാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ. രൂപേ അനിച്ചാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; രൂപേ ദുക്ഖാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; രൂപേ അനത്താനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; രൂപേ നിബ്ബിദാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; രൂപേ വിരാഗാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; രൂപേ നിരോധാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; രൂപേ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ. വേദനായ…പേ… സഞ്ഞായ… സങ്ഖാരേസു… വിഞ്ഞാണേ… ചക്ഖുസ്മിം…പേ… ജരാമരണേ അനിച്ചാനുപസ്സനാ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ജരാമരണേ ദുക്ഖാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ¶ ജരാമരണേ അനത്താനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ജരാമരണേ നിബ്ബിദാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ജരാമരണേ വിരാഗാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ ¶ ; ജരാമരണേ നിരോധാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ജരാമരണേ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ.

൧൦. ഉപ്പാദോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പവത്തം അഭിഞ്ഞേയ്യം; നിമിത്തം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ആയൂഹനാ [ആയുഹനാ (സ്യാ.) ഏവമുപരിപി] അഭിഞ്ഞേയ്യാ; പടിസന്ധി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഗതി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; നിബ്ബത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഉപപത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ജാതി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ജരാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ബ്യാധി അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ , മരണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; സോകോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പരിദേവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഉപായാസോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

അനുപ്പാദോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അപ്പവത്തം അഭിഞ്ഞേയ്യം; അനിമിത്തം അഭിഞ്ഞേയ്യം; അനായൂഹനാ [അനായുഹനാ (സ്യാ.) ഏവമുപരിപി] അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അപ്പടിസന്ധി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അഗതി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അനിബ്ബത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അനുപപത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അജാതി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അജരാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അബ്യാധി അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അമതം അഭിഞ്ഞേയ്യം; അസോകോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അപരിദേവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അനുപായാസോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

ഉപ്പാദോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അനുപ്പാദോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പവത്തം അഭിഞ്ഞേയ്യം; അപ്പവത്തം അഭിഞ്ഞേയ്യം. നിമിത്തം അഭിഞ്ഞേയ്യം; അനിമിത്തം അഭിഞ്ഞേയ്യം. ആയൂഹനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അനായൂഹനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ. പടിസന്ധി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അപ്പടിസന്ധി അഭിഞ്ഞേയ്യാ. ഗതി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അഗതി അഭിഞ്ഞേയ്യാ. നിബ്ബത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അനിബ്ബത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ. ഉപപത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അനുപപത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ ¶ . ജാതി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അജാതി അഭിഞ്ഞേയ്യാ. ജരാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അജരാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ. ബ്യാധി അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അബ്യാധി അഭിഞ്ഞേയ്യോ. മരണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; അമതം അഭിഞ്ഞേയ്യം. സോകോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അസോകോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ. പരിദേവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അപരിദേവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ. ഉപായാസോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അനുപായാസോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

ഉപ്പാദോ ദുക്ഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പവത്തം ദുക്ഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. നിമിത്തം ദുക്ഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ആയൂഹനാ ദുക്ഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പടിസന്ധി ദുക്ഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഗതി ¶ ദുക്ഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. നിബ്ബത്തി ദുക്ഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഉപപത്തി ദുക്ഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജാതി ദുക്ഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജരാ ദുക്ഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ബ്യാധി ദുക്ഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. മരണം ദുക്ഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. സോകോ ദുക്ഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പരിദേവോ ദുക്ഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഉപായാസോ ദുക്ഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം.

അനുപ്പാദോ ¶ സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അപ്പവത്തം സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനിമിത്തം സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനായൂഹനാ സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അപ്പടിസന്ധി സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അഗതി സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനിബ്ബത്തി സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനുപപത്തി സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അജാതി സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അജരാ ¶ സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അബ്യാധി സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അമതം സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അസോകോ ¶ സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അപരിദേവോ സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനുപായാസോ സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം.

ഉപ്പാദോ ദുക്ഖം, അനുപ്പാദോ സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പവത്തം ദുക്ഖം, അപ്പവത്തം സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. നിമിത്തം ദുക്ഖം, അനിമിത്തം സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ആയൂഹനാ ദുക്ഖം, അനായൂഹനാ സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പടിസന്ധി ദുക്ഖം, അപ്പടിസന്ധി സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഗതി ദുക്ഖം, അഗതി സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. നിബ്ബത്തി ദുക്ഖം, അനിബ്ബത്തി സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഉപപത്തി ദുക്ഖം, അനുപപത്തി സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജാതി ദുക്ഖം, അജാതി സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജരാ ദുക്ഖം, അജരാ സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ബ്യാധി ദുക്ഖം, അബ്യാധി സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. മരണം ദുക്ഖം, അമതം സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. സോകോ ദുക്ഖം, അസോകോ സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പരിദേവോ ദുക്ഖം, അപരിദേവോ സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഉപായാസോ ദുക്ഖം, അനുപായാസോ സുഖന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം.

ഉപ്പാദോ ഭയന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പവത്തം ഭയന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. നിമിത്തം ഭയന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ആയൂഹനാ ഭയന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പടിസന്ധി ഭയന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഗതി ഭയന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. നിബ്ബത്തി ഭയന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഉപപത്തി ഭയന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജാതി ഭയന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജരാ ഭയന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ബ്യാധി ഭയന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. മരണം ഭയന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. സോകോ ഭയന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പരിദേവോ ഭയന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഉപായാസോ ഭയന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം.

അനുപ്പാദോ ¶ ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അപ്പവത്തം ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനിമിത്തം ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനായൂഹനാ ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അപ്പടിസന്ധി ഖേമന്തി ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യം. അഗതി ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനിബ്ബത്തി ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനുപപത്തി ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അജാതി ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം ¶ . അജരാ ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അബ്യാധി ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അമതം ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അസോകോ ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അപരിദേവോ ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനുപായാസോ ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം.

ഉപ്പാദോ ¶ ഭയം, അനുപ്പാദോ ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പവത്തം ഭയം, അപ്പവത്തം ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. നിമിത്തം ഭയം, അനിമിത്തം ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ആയൂഹനാ ഭയം, അനായൂഹനാ ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പടിസന്ധി ഭയം, അപ്പടിസന്ധി ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഗതി ഭയം, അഗതി ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. നിബ്ബത്തി ഭയം, അനിബ്ബത്തി ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഉപപത്തി ഭയം, അനുപപത്തി ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജാതി ഭയം, അജാതി ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജരാ ഭയം, അജരാ ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ബ്യാധി ഭയം, അബ്യാധി ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. മരണം ഭയം, അമതം ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. സോകോ ഭയം, അസോകോ ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പരിദേവോ ഭയം, അപരിദേവോ ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഉപായാസോ ഭയം, അനുപായാസോ ഖേമന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം.

ഉപ്പാദോ സാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പവത്തം സാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം ¶ . നിമിത്തം സാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ആയൂഹനാ സാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പടിസന്ധി സാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഗതി സാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. നിബ്ബത്തി സാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഉപപത്തി സാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജാതി സാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജരാ സാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ബ്യാധി സാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. മരണം സാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. സോകോ സാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പരിദേവോ സാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഉപായാസോ സാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം.

അനുപ്പാദോ നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അപ്പവത്തം നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനിമിത്തം നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനായൂഹനാ നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അപ്പടിസന്ധി നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അഗതി നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനിബ്ബത്തി നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനുപപത്തി നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അജാതി നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അജരാ നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അബ്യാധി നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അമതം നിരാമിസന്തി ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യം. അസോകോ നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അപരിദേവോ നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനുപായാസോ നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം.

ഉപ്പാദോ ¶ സാമിസം, അനുപ്പാദോ നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പവത്തം സാമിസം, അപ്പവത്തം നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. നിമിത്തം സാമിസം, അനിമിത്തം നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ആയൂഹനാ സാമിസം, അനായൂഹനാ നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പടിസന്ധി സാമിസം, അപ്പടിസന്ധി നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം ¶ . ഗതി സാമിസം, അഗതി നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. നിബ്ബത്തി സാമിസം, അനിബ്ബത്തി നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഉപപത്തി സാമിസം, അനുപപത്തി നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജാതി സാമിസം, അജാതി നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജരാ സാമിസം, അജരാ നിരാമിസന്തി ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യം. ബ്യാധി സാമിസം, അബ്യാധി നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. മരണം സാമിസം, അമതം നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. സോകോ സാമിസം, അസോകോ നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പരിദേവോ സാമിസം, അപരിദേവോ നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഉപായാസോ സാമിസം, അനുപായാസോ നിരാമിസന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം.

ഉപ്പാദോ സങ്ഖാരാതി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പവത്തം സങ്ഖാരാതി അഭിഞ്ഞേയ്യം. നിമിത്തം സങ്ഖാരാതി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ആയൂഹനാ സങ്ഖാരാതി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പടിസന്ധി സങ്ഖാരാതി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഗതി സങ്ഖാരാതി അഭിഞ്ഞേയ്യം. നിബ്ബത്തി സങ്ഖാരാതി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഉപപത്തി സങ്ഖാരാതി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജാതി സങ്ഖാരാതി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജരാ സങ്ഖാരാതി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ബ്യാധി സങ്ഖാരാതി അഭിഞ്ഞേയ്യം. മരണം സങ്ഖാരാതി അഭിഞ്ഞേയ്യം. സോകോ സങ്ഖാരാതി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പരിദേവോ സങ്ഖാരാതി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഉപായാസോ സങ്ഖാരാതി അഭിഞ്ഞേയ്യം.

അനുപ്പാദോ നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അപ്പവത്തം നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനിമിത്തം നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനായൂഹനാ നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അപ്പടിസന്ധി നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അഗതി നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനിബ്ബത്തി നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനുപപത്തി ¶ നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അജാതി നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അജരം നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അബ്യാധി നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അമതം നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം ¶ . അസോകോ നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അപരിദേവോ നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. അനുപായാസോ നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം.

ഉപ്പാദോ സങ്ഖാരാ, അനുപ്പാദോ നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പവത്തം സങ്ഖാരാ, അപ്പവത്തം നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. നിമിത്തം സങ്ഖാരാ, അനിമിത്തം നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ആയൂഹനാ സങ്ഖാരാ, അനായൂഹനാ നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പടിസന്ധി സങ്ഖാരാ, അപ്പടിസന്ധി നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഗതി സങ്ഖാരാ, അഗതി നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. നിബ്ബത്തി സങ്ഖാരാ, അനിബ്ബത്തി നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഉപപത്തി സങ്ഖാരാ, അനുപപത്തി നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജാതി സങ്ഖാരാ, അജാതി നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ജരാ സങ്ഖാരാ, അജരാ നിബ്ബാനന്തി ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യം. ബ്യാധി സങ്ഖാരാ, അബ്യാധി നിബ്ബാന’’ന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. മരണം സങ്ഖാരാ, അമതം നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. സോകോ സങ്ഖാരാ, അസോകോ നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. പരിദേവോ സങ്ഖാരാ, അപരിദേവോ നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം. ഉപായാസോ സങ്ഖാരാ, അനുപായാസോ നിബ്ബാനന്തി അഭിഞ്ഞേയ്യം.

പഠമഭാണവാരോ.

൧൧. പരിഗ്ഗഹട്ഠോ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പരിവാരട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പരിപൂരട്ഠോ [പരിപൂരണട്ഠോ (ക.), പരിപൂരിട്ഠോ (സീ. അട്ഠ.)] അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകഗ്ഗട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അവിക്ഖേപട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ ; പഗ്ഗഹട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അവിസാരട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അനാവിലട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അനിഞ്ജനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തുപട്ഠാനവസേന ചിത്തസ്സ ഠിതട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ആരമ്മണട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഗോചരട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പഹാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പരിച്ചാഗട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വുട്ഠാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വിവട്ടനട്ഠോ [നിവത്തനട്ഠോ (ക.)] അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സന്തട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പണീതട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വിമുത്തട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അനാസവട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; തരണട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അനിമിത്തട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അപ്പണിഹിതട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സുഞ്ഞതട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകരസട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ ; അനതിവത്തനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; യുഗനദ്ധട്ഠോ [യുഗനന്ധനട്ഠോ (ക.)] അഭിഞ്ഞേയ്യോ; നിയ്യാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഹേതുട്ഠോ [ഹേതട്ഠോ (സ്യാ.)] അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദസ്സനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ആധിപതേയ്യട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

൧൨. സമഥസ്സ അവിക്ഖേപട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വിപസ്സനായ അനുപസ്സനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമഥവിപസ്സനാനം ഏകരസട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; യുഗനദ്ധസ്സ അനതിവത്തനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സിക്ഖായ സമാദാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ആരമ്മണസ്സ ഗോചരട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ലീനസ്സ ചിത്തസ്സ പഗ്ഗഹട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഉദ്ധതസ്സ ചിത്തസ്സ നിഗ്ഗഹട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഉഭോവിസുദ്ധാനം അജ്ഝുപേക്ഖനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വിസേസാധിഗമട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഉത്തരി പടിവേധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സച്ചാഭിസമയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; നിരോധേ പതിട്ഠാപകട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ .

സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ¶ അധിമോക്ഖട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ പഗ്ഗഹട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സതിന്ദ്രിയസ്സ ഉപട്ഠാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമാധിന്ദ്രിയസ്സ അവിക്ഖേപട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ ദസ്സനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

സദ്ധാബലസ്സ അസ്സദ്ധിയേ അകമ്പിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീരിയബലസ്സ കോസജ്ജേ അകമ്പിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സതിബലസ്സ പമാദേ അകമ്പിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമാധിബലസ്സ ഉദ്ധച്ചേ അകമ്പിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പഞ്ഞാബലസ്സ അവിജ്ജായ അകമ്പിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപട്ഠാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ പവിചയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ പഗ്ഗഹട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഫരണട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപസമട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ അവിക്ഖേപട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ പടിസങ്ഖാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

സമ്മാദിട്ഠിയാ ¶ ദസ്സനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമ്മാസങ്കപ്പസ്സ അഭിനിരോപനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമ്മാവാചായ പരിഗ്ഗഹട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമ്മാകമ്മന്തസ്സ സമുട്ഠാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമ്മാആജീവസ്സ ¶ വോദാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ ; സമ്മാവായാമസ്സ പഗ്ഗഹട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമ്മാസതിയാ ഉപട്ഠാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമ്മാസമാധിസ്സ അവിക്ഖേപട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

൧൩. ഇന്ദ്രിയാനം ആധിപതേയ്യട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ബലാനം അകമ്പിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ബോജ്ഝങ്ഗാനം നിയ്യാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; മഗ്ഗസ്സ ഹേതുട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സതിപട്ഠാനാനം ഉപട്ഠാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമ്മപ്പധാനാനം പദഹനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഇദ്ധിപാദാനം ഇജ്ഝനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സച്ചാനം തഥട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പയോഗാനം [മഗ്ഗാനം (സബ്ബത്ഥ) അട്ഠകഥാ പസ്സിതബ്ബാ] പടിപ്പസ്സദ്ധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഫലാനം സച്ഛികിരിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

വിതക്കസ്സ അഭിനിരോപനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വിചാരസ്സ ഉപവിചാരട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പീതിയാ ഫരണട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സുഖസ്സ അഭിസന്ദനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ. ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ. ആവജ്ജനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വിജാനനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പജാനനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സഞ്ജാനനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകോദട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ . അഭിഞ്ഞായ ഞാതട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പരിഞ്ഞായ തീരണട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പഹാനസ്സ പരിച്ചാഗട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഭാവനായ ഏകരസട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സച്ഛികിരിയായ ഫസ്സനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഖന്ധാനം ഖന്ധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ധാതൂനം ധാതുട്ഠോ [ധാതട്ഠോ (സ്യാ.)] അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ആയതനാനം ആയതനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സങ്ഖതാനം സങ്ഖതട്ഠോ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അസങ്ഖതസ്സ അസങ്ഖതട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

൧൪. ചിത്തട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്താനന്തരിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ വുട്ഠാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ വിവട്ടനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ ഹേതുട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ പച്ചയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ വത്ഥുട്ഠോ [വത്ഥട്ഠോ (സ്യാ.)] അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ ഭൂമട്ഠോ [ഭുമ്മട്ഠോ (സ്യാ. സീ. അട്ഠ.) (ഏകത്തേ ഉപനിബന്ധനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ) (ക.) അട്ഠകഥാ പസ്സിതബ്ബാ] അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ ആരമ്മണട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ ഗോചരട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ ചരിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ ഗതട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ നിയ്യാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ നിസ്സരണട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

൧൫. ഏകത്തേ ആവജ്ജനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ വിജാനനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ ; ഏകത്തേ പജാനനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ സഞ്ജാനനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ ഏകദട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ ഉപനിബന്ധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ പക്ഖന്ദനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ പസീദനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ ; ഏകത്തേ സന്തിട്ഠനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ വിമുച്ചനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ ‘‘ഏതം സന്ത’’ന്തി പസ്സനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ യാനീകതട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ വത്ഥുകതട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ അനുട്ഠിതട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ പരിചിതട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ സുസമാരദ്ധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ ; ഏകത്തേ പരിഗ്ഗഹട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ പരിവാരട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ പരിപൂരട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ സമോധാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ അധിട്ഠാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ ആസേവനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ ഭാവനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ ബഹുലീകമ്മട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ സുസമുഗ്ഗതട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ സുവിമുത്തട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ ; ഏകത്തേ ബുജ്ഝനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ അനുബുജ്ഝനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ പടിബുജ്ഝനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ സമ്ബുജ്ഝനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ ബോധനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ അനുബോധനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ പടിബോധനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ സമ്ബോധനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ ബോധിപക്ഖിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ അനുബോധിപക്ഖിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ പടിബോധിപക്ഖിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ സമ്ബോധിപക്ഖിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ ജോതനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ ഉജ്ജോതനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ അനുജോതനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ പടിജോതനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഏകത്തേ സഞ്ജോതനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

൧൬. പതാപനട്ഠോ [പകാസനട്ഠോ (ക.)] അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വിരോചനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; കിലേസാനം സന്താപനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അമലട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വിമലട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; നിമ്മലട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വിവേകട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വിവേകചരിയട്ഠോ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വിരാഗട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വിരാഗചരിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; നിരോധട്ഠോ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; നിരോധചരിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വോസഗ്ഗട്ഠോ [വോസ്സഗ്ഗട്ഠോ (സ്യാ. ക.)] അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വോസഗ്ഗചരിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വിമുത്തട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വിമുത്തിചരിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

ഛന്ദട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഛന്ദസ്സ മൂലട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഛന്ദസ്സ പാദട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഛന്ദസ്സ പധാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഛന്ദസ്സ ഇജ്ഝനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഛന്ദസ്സ അധിമോക്ഖട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഛന്ദസ്സ പഗ്ഗഹട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഛന്ദസ്സ ഉപട്ഠാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഛന്ദസ്സ അവിക്ഖേപട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഛന്ദസ്സ ദസ്സനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

വീരിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീരിയസ്സ മൂലട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീരിയസ്സ പാദട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീരിയസ്സ പധാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീരിയസ്സ ഇജ്ഝനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീരിയസ്സ ¶ അധിമോക്ഖട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീരിയസ്സ പഗ്ഗഹട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീരിയസ്സ ഉപട്ഠാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീരിയസ്സ അവിക്ഖേപട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീരിയസ്സ ദസ്സനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

ചിത്തട്ഠോ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ മൂലട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ പാദട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ പധാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ ഇജ്ഝനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ അധിമോക്ഖട്ഠോ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ പഗ്ഗഹട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ ഉപട്ഠാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ അവിക്ഖേപട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ചിത്തസ്സ ദസ്സനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

വീമംസട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീമംസായ മൂലട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീമംസായ പാദട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീമംസായ പധാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീമംസായ ഇജ്ഝനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീമംസായ അധിമോക്ഖട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീമംസായ പഗ്ഗഹട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീമംസായ ഉപട്ഠാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീമംസായ അവിക്ഖേപട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വീമംസായ ദസ്സനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

൧൭. ദുക്ഖട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖസ്സ സങ്ഖതട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖസ്സ സന്താപട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ദുക്ഖസ്സ വിപരിണാമട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ. സമുദയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമുദയസ്സ ആയൂഹനട്ഠോ [ആയുഹനട്ഠോ (സ്യാ.)] അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമുദയസ്സ നിദാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമുദയസ്സ സഞ്ഞോഗട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സമുദയസ്സ പലിബോധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; നിരോധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ ; നിരോധസ്സ നിസ്സരണട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; നിരോധസ്സ വിവേകട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; നിരോധസ്സ അസങ്ഖതട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; നിരോധസ്സ അമതട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ. മഗ്ഗട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; മഗ്ഗസ്സ നിയ്യാനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; മഗ്ഗസ്സ ഹേതുട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; മഗ്ഗസ്സ ദസ്സനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; മഗ്ഗസ്സ ആധിപതേയ്യട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

തഥട്ഠോ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അനത്തട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സച്ചട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പടിവേധട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അഭിജാനനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പരിജാനനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ധമ്മട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ധാതുട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഞാതട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സച്ഛികിരിയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഫസ്സനട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അഭിസമയട്ഠോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

൧൮. നേക്ഖമ്മം അഭിഞ്ഞേയ്യം; അബ്യാപാദോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ആലോകസഞ്ഞാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അവിക്ഖേപോ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ധമ്മവവത്ഥാനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഞാണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; പാമോജ്ജം [പാമുജ്ജം (സ്യാ.)] അഭിഞ്ഞേയ്യം.

പഠമം ¶ ഝാനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ദുതിയം ഝാനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; തതിയം ഝാനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ചതുത്ഥം ഝാനം അഭിഞ്ഞേയ്യം. ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ.

അനിച്ചാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ദുക്ഖാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അനത്താനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; നിബ്ബിദാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; വിരാഗാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; നിരോധാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഖയാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; വയാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; വിപരിണാമാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അനിമിത്താനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനാ ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; യഥാഭൂതഞാണദസ്സനം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ആദീനവാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; വിവട്ടനാനുപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ.

൧൯. സോതാപത്തിമഗ്ഗോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സോതാപത്തിഫലസമാപത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; സകദാഗാമിമഗ്ഗോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സകദാഗാമിഫലസമാപത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അനാഗാമിമഗ്ഗോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ ; അനാഗാമിഫലസമാപത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അരഹത്തമഗ്ഗോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അരഹത്തഫലസമാപത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ.

അധിമോക്ഖട്ഠേന സദ്ധിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; പഗ്ഗഹട്ഠേന വീരിയിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഉപട്ഠാനട്ഠേന സതിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; അവിക്ഖേപട്ഠേന സമാധിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ദസ്സനട്ഠേന പഞ്ഞിന്ദ്രിയം അഭിഞ്ഞേയ്യം; അസ്സദ്ധിയേ അകമ്പിയട്ഠേന സദ്ധാബലം അഭിഞ്ഞേയ്യം; കോസജ്ജേ അകമ്പിയട്ഠേന വീരിയബലം അഭിഞ്ഞേയ്യം; പമാദേ അകമ്പിയട്ഠേന സതിബലം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഉദ്ധച്ചേ അകമ്പിയട്ഠേന സമാധിബലം അഭിഞ്ഞേയ്യം; അവിജ്ജായ അകമ്പിയട്ഠേന പഞ്ഞാബലം അഭിഞ്ഞേയ്യം; ഉപട്ഠാനട്ഠേന സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പവിചയട്ഠേന ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പഗ്ഗഹട്ഠേന വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഫരണട്ഠേന പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ ¶ ; ഉപസമട്ഠേന പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അവിക്ഖേപട്ഠേന സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പടിസങ്ഖാനട്ഠേന ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

ദസ്സനട്ഠേന ¶ ¶ സമ്മാദിട്ഠി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അഭിനിരോപനട്ഠേന സമ്മാസങ്കപ്പോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പരിഗ്ഗഹട്ഠേന സമ്മാവാചാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; സമുട്ഠാനട്ഠേന സമ്മാകമ്മന്തോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വോദാനട്ഠേന സമ്മാആജീവോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പഗ്ഗഹട്ഠേന സമ്മാവായാമോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഉപട്ഠാനട്ഠേന സമ്മാസതി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അവിക്ഖേപട്ഠേന സമ്മാസമാധി അഭിഞ്ഞേയ്യോ.

ആധിപതേയ്യട്ഠേന ഇന്ദ്രിയാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അകമ്പിയട്ഠേന ബലാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; നിയ്യാനട്ഠേന ബോജ്ഝങ്ഗാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഹേതുട്ഠേന മഗ്ഗോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഉപട്ഠാനട്ഠേന സതിപട്ഠാനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; പദഹനട്ഠേന സമ്മപ്പധാനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഇജ്ഝനട്ഠേന ഇദ്ധിപാദാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; തഥട്ഠേന സച്ചാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അവിക്ഖേപട്ഠേന സമഥോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; അനുപസ്സനട്ഠേന വിപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ഏകരസട്ഠേന സമഥവിപസ്സനാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അനതിവത്തനട്ഠേന യുഗനദ്ധം അഭിഞ്ഞേയ്യം.

സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അവിക്ഖേപട്ഠേന ചിത്തവിസുദ്ധി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; ദസ്സനട്ഠേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധി ¶ അഭിഞ്ഞേയ്യാ; മുത്തട്ഠേന വിമോക്ഖോ അഭിഞ്ഞേയ്യോ; പടിവേധട്ഠേന വിജ്ജാ അഭിഞ്ഞേയ്യാ ¶ ; പരിച്ചാഗട്ഠേന വിമുത്തി അഭിഞ്ഞേയ്യാ; സമുച്ഛേദട്ഠേന ഖയേ ഞാണം അഭിഞ്ഞേയ്യം; പടിപ്പസ്സദ്ധട്ഠേന അനുപ്പാദേ ഞാണം അഭിഞ്ഞേയ്യം.

൨൦. ഛന്ദോ മൂലട്ഠേന അഭിഞ്ഞേയ്യോ; മനസികാരോ സമുട്ഠാനട്ഠേന അഭിഞ്ഞേയ്യോ; ഫസ്സോ സമോധാനട്ഠേന അഭിഞ്ഞേയ്യോ; വേദനാ സമോസരണട്ഠേന അഭിഞ്ഞേയ്യാ; സമാധി പമുഖട്ഠേന അഭിഞ്ഞേയ്യോ; സതി ആധിപതേയ്യട്ഠേന അഭിഞ്ഞേയ്യാ; പഞ്ഞാ തതുത്തരട്ഠേന അഭിഞ്ഞേയ്യാ; വിമുത്തി സാരട്ഠേന അഭിഞ്ഞേയ്യാ; അമതോഗധം നിബ്ബാനം പരിയോസാനട്ഠേന അഭിഞ്ഞേയ്യം.

യേ യേ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞാതാ ഹോന്തി തേ തേ ധമ്മാ ഞാതാ ഹോന്തി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ഇമേ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യാതി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണ’’ന്തി.

ദുതിയഭാണവാരോ.

൨൧. കഥം ¶ ‘‘ഇമേ ധമ്മാ പരിഞ്ഞേയ്യാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം?

ഏകോ ¶ ധമ്മോ പരിഞ്ഞേയ്യോ – ഫസ്സോ സാസവോ ഉപാദാനിയോ. ദ്വേ ധമ്മാ പരിഞ്ഞേയ്യാ – നാമഞ്ച രൂപഞ്ച. തയോ ധമ്മാ പരിഞ്ഞേയ്യാ – തിസ്സോ വേദനാ. ചത്താരോ ധമ്മാ പരിഞ്ഞേയ്യാ – ചത്താരോ ആഹാരാ. പഞ്ച ധമ്മാ പരിഞ്ഞേയ്യാ – പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ. ഛ ധമ്മാ പരിഞ്ഞേയ്യാ – ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനി. സത്ത ധമ്മാ പരിഞ്ഞേയ്യാ – സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ. അട്ഠ ധമ്മാ പരിഞ്ഞേയ്യാ ¶ – അട്ഠ ലോകധമ്മാ. നവ ധമ്മാ പരിഞ്ഞേയ്യാ – നവ സത്താവാസാ. ദസ ധമ്മാ പരിഞ്ഞേയ്യാ – ദസായതനാനി.

‘‘സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, പരിഞ്ഞേയ്യം. കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബം പരിഞ്ഞേയ്യം? ചക്ഖു, ഭിക്ഖവേ, പരിഞ്ഞേയ്യം; രൂപാ പരിഞ്ഞേയ്യാ; ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം പരിഞ്ഞേയ്യം; ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ പരിഞ്ഞേയ്യോ; യമ്പിദം ചക്ഖുസമ്ഫസ്സപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജതി വേദയിതം സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം ¶ വാ, തമ്പി പരിഞ്ഞേയ്യം. സോതം പരിഞ്ഞേയ്യം; സദ്ദാ പരിഞ്ഞേയ്യാ…പേ… ഘാനം പരിഞ്ഞേയ്യം, ഗന്ധാ പരിഞ്ഞേയ്യാ… ജിവ്ഹാ പരിഞ്ഞേയ്യാ; രസാ പരിഞ്ഞേയ്യാ… കായോ പരിഞ്ഞേയ്യോ; ഫോട്ഠബ്ബാ പരിഞ്ഞേയ്യാ…പേ… മനോ പരിഞ്ഞേയ്യോ; ധമ്മാ പരിഞ്ഞേയ്യാ… മനോവിഞ്ഞാണം പരിഞ്ഞേയ്യം; മനോസമ്ഫസ്സോ പരിഞ്ഞേയ്യോ; യമ്പിദം മനോസമ്ഫസ്സപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജതി വേദയിതം സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ, തമ്പി പരിഞ്ഞേയ്യം.’’ രൂപം പരിഞ്ഞേയ്യം…പേ… വേദനാ പരിഞ്ഞേയ്യാ… സഞ്ഞാ പരിഞ്ഞേയ്യാ… സങ്ഖാരാ പരിഞ്ഞേയ്യാ… വിഞ്ഞാണം പരിഞ്ഞേയ്യം… ചക്ഖു പരിഞ്ഞേയ്യം…പേ… ജരാമരണം പരിഞ്ഞേയ്യം… അമതോഗധം നിബ്ബാനം പരിയോസാനട്ഠേന പരിഞ്ഞേയ്യം. യേസം യേസം ധമ്മാനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ തേ തേ ധമ്മാ പടിലദ്ധാ ഹോന്തി, ഏവം തേ ധമ്മാ പരിഞ്ഞാതാ ചേവ ഹോന്തി തീരിതാ ച.

൨൨. നേക്ഖമ്മം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ നേക്ഖമ്മം പടിലദ്ധം ¶ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. അബ്യാപാദം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ അബ്യാപാദോ പടിലദ്ധോ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. ആലോകസഞ്ഞം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ ആലോകസഞ്ഞാ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. അവിക്ഖേപം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ അവിക്ഖേപോ പടിലദ്ധോ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ ¶ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. ധമ്മവവത്ഥാനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ ധമ്മവവത്ഥാനം പടിലദ്ധം ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. ഞാണം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ ഞാണം പടിലദ്ധം ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. പാമോജ്ജം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ പാമോജ്ജം പടിലദ്ധം ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച.

പഠമം ഝാനം ¶ ¶ പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ പഠമം ഝാനം പടിലദ്ധം ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. ദുതിയം ഝാനം…പേ… തതിയം ഝാനം… ചതുത്ഥം ഝാനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ ചതുത്ഥം ഝാനം പടിലദ്ധം ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തി പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തിം ¶ പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തി പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തിം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തി പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തി പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച.

അനിച്ചാനുപസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ അനിച്ചാനുപസ്സനാ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. ദുക്ഖാനുപസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ ദുക്ഖാനുപസ്സനാ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. അനത്താനുപസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ അനത്താനുപസ്സനാ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. നിബ്ബിദാനുപസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ നിബ്ബിദാനുപസ്സനാ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. വിരാഗാനുപസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ വിരാഗാനുപസ്സനാ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. നിരോധാനുപസ്സനം ¶ പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ നിരോധാനുപസ്സനാ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ¶ ഹോതി തീരിതോ ച. പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാ ¶ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. ഖയാനുപസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ ഖയാനുപസ്സനാ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. വയാനുപസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ വയാനുപസ്സനാ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. വിപരിണാമാനുപസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ വിപരിണാമാനുപസ്സനാ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. അനിമിത്താനുപസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ അനിമിത്താനുപസ്സനാ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനാ പടിലദ്ധാ ഹോതി ¶ . ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. സുഞ്ഞതാനുപസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച.

അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനാ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. യഥാഭൂതഞാണദസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ യഥാഭൂതഞാണദസ്സനം പടിലദ്ധം ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ¶ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. ആദീനവാനുപസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ ആദീനവാനുപസ്സനാ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. പടിസങ്ഖാനുപസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. വിവട്ടനാനുപസ്സനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ വിവട്ടനാനുപസ്സനാ പടിലദ്ധാ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച.

സോതാപത്തിമഗ്ഗം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ സോതാപത്തിമഗ്ഗോ പടിലദ്ധോ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. സകദാഗാമിമഗ്ഗം ¶ പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ സകദാഗാമിമഗ്ഗോ പടിലദ്ധോ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. അനാഗാമിമഗ്ഗം ¶ പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ അനാഗാമിമഗ്ഗോ പടിലദ്ധോ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച. അരഹത്തമഗ്ഗം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗോ പടിലദ്ധോ ഹോതി. ഏവം സോ ധമ്മോ പരിഞ്ഞാതോ ചേവ ഹോതി തീരിതോ ച.

യേസം യേസം ധമ്മാനം പടിലാഭത്ഥായ വായമന്തസ്സ തേ തേ ധമ്മാ പടിലദ്ധാ ഹോന്തി. ഏവം തേ ധമ്മാ പരിഞ്ഞാതാ ചേവ ഹോന്തി തീരിതാ ച. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ഇമേ ധമ്മാ പരിഞ്ഞേയ്യാതി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണ’’ന്തി.

൨൩. കഥം ¶ ‘‘ഇമേ ധമ്മാ പഹാതബ്ബാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം?

ഏകോ ധമ്മോ പഹാതബ്ബോ – അസ്മിമാനോ. ദ്വേ ധമ്മാ പഹാതബ്ബാ – അവിജ്ജാ ച ഭവതണ്ഹാ ച. തയോ ധമ്മാ പഹാതബ്ബാ – തിസ്സോ തണ്ഹാ. ചത്താരോ ധമ്മാ പഹാതബ്ബാ – ചത്താരോ ഓഘാ. പഞ്ച ധമ്മാ പഹാതബ്ബാ – പഞ്ച നീവരണാനി. ഛ ധമ്മാ പഹാതബ്ബാ – ഛ ¶ തണ്ഹാകായാ. സത്ത ധമ്മാ പഹാതബ്ബാ – സത്താനുസയാ. അട്ഠ ധമ്മാ പഹാതബ്ബാ – അട്ഠ മിച്ഛത്താ. നവ ധമ്മാ പഹാതബ്ബാ – നവ തണ്ഹാമൂലകാ. ദസ ധമ്മാ പഹാതബ്ബാ – ദസ മിച്ഛത്താ.

൨൪. ദ്വേ പഹാനാനി – സമുച്ഛേദപ്പഹാനം, പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനം. സമുച്ഛേദപ്പഹാനഞ്ച ലോകുത്തരം ഖയഗാമിമഗ്ഗം ഭാവയതോ; പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനഞ്ച ഫലക്ഖണേ. തീണി പഹാനാനി – കാമാനമേതം നിസ്സരണം യദിദം നേക്ഖമ്മം; രൂപാനമേതം നിസ്സരണം യദിദം ആരുപ്പം; യം ഖോ പന കിഞ്ചി ഭൂതം സങ്ഖതം പടിച്ചസമുപ്പന്നം, നിരോധോ തസ്സ നിസ്സരണം. നേക്ഖമ്മം പടിലദ്ധസ്സ കാമാ പഹീനാ ചേവ ഹോന്തി പരിച്ചത്താ ച. ആരുപ്പം പടിലദ്ധസ്സ രൂപാ പഹീനാ ചേവ ഹോന്തി പരിച്ചത്താ ച. നിരോധം പടിലദ്ധസ്സ സങ്ഖാരാ പഹീനാ ചേവ ഹോന്തി പരിച്ചത്താ ച. ചത്താരി പഹാനാനി ദുക്ഖസച്ചം പരിഞ്ഞാപടിവേധം പടിവിജ്ഝന്തോ പജഹതി; സമുദയസച്ചം ¶ പഹാനപടിവേധം പടിവിജ്ഝന്തോ പജഹതി; നിരോധസച്ചം സച്ഛികിരിയാപടിവേധം പടിവിജ്ഝന്തോ പജഹതി; മഗ്ഗസച്ചം ഭാവനാപടിവേധം പടിവിജ്ഝന്തോ ¶ പജഹതി. പഞ്ച പഹാനാനി – വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനം, തദങ്ഗപ്പഹാനം, സമുച്ഛേദപ്പഹാനം, പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനം, നിസ്സരണപ്പഹാനം. വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനഞ്ച നീവരണാനം പഠമം ഝാനം ഭാവയതോ; തദങ്ഗപ്പഹാനഞ്ച ദിട്ഠിഗതാനം നിബ്ബേധഭാഗിയം ¶ സമാധിം ഭാവയതോ; സമുച്ഛേദപ്പഹാനഞ്ച ലോകുത്തരം ഖയഗാമിമഗ്ഗം ഭാവയതോ; പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനഞ്ച ഫലക്ഖണേ; നിസ്സരണപ്പഹാനഞ്ച നിരോധോ നിബ്ബാനം.

‘‘സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, പഹാതബ്ബം. കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബം പഹാതബ്ബം? ചക്ഖു, ഭിക്ഖവേ, പഹാതബ്ബം; രൂപാ പഹാതബ്ബാ; ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം പഹാതബ്ബം; ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ പഹാതബ്ബോ; യമ്പിദം ചക്ഖുസമ്ഫസ്സപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജതി വേദയിതം സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ, തമ്പി പഹാതബ്ബം. സോതം പഹാതബ്ബം; സദ്ദാ പഹാതബ്ബാ…പേ… ഘാനം പഹാതബ്ബം; ഗന്ധാ പഹാതബ്ബാ… ജിവ്ഹാ പഹാതബ്ബാ; രസാ പഹാതബ്ബാ… കായോ പഹാതബ്ബോ; ഫോട്ഠബ്ബാ പഹാതബ്ബാ… മനോ പഹാതബ്ബോ; ധമ്മാ പഹാതബ്ബാ… മനോവിഞ്ഞാണം പഹാതബ്ബം;… മനോസമ്ഫസ്സോ പഹാതബ്ബോ; യമ്പിദം മനോസമ്ഫസ്സപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജതി വേദയിതം സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ, തമ്പി പഹാതബ്ബം.’’ രൂപം പസ്സന്തോ പജഹതി, വേദനം പസ്സന്തോ പജഹതി, സഞ്ഞം പസ്സന്തോ പജഹതി, സങ്ഖാരേ പസ്സന്തോ പജഹതി, വിഞ്ഞാണം പസ്സന്തോ പജഹതി. ചക്ഖും…പേ… ജരാമരണം…പേ… അമതോഗധം നിബ്ബാനം പരിയോസാനട്ഠേന ¶ പസ്സന്തോ പജഹതി. യേ യേ ധമ്മാ പഹീനാ ഹോന്തി തേ തേ ധമ്മാ പരിച്ചത്താ ഹോന്തി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന ¶ വുച്ചതി – ‘‘ഇമേ ധമ്മാ പഹാതബ്ബാതി സോതാവധാനം, തം പജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണ’’ന്തി.

തതിയഭാണവാരോ.

൨൫. കഥം ¶ ‘‘ഇമേ ധമ്മാ ഭാവേതബ്ബാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം?

ഏകോ ധമ്മോ ഭാവേതബ്ബോ – കായഗതാസതി സാതസഹഗതാ. ദ്വേ ധമ്മാ ഭാവേതബ്ബാ – സമഥോ ച വിപസ്സനാ ച. തയോ ധമ്മാ ഭാവേതബ്ബാ – തയോ സമാധീ. ചത്താരോ ധമ്മാ ഭാവേതബ്ബാ – ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ. പഞ്ച ധമ്മാ ഭാവേതബ്ബാ – പഞ്ചങ്ഗികോ സമാധി [സമ്മാസമാധീ (സ്യാ.)]. ഛ ധമ്മാ ഭാവേതബ്ബാ – ഛ അനുസ്സതിട്ഠാനാനി. സത്ത ധമ്മാ ഭാവേതബ്ബാ – സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ. അട്ഠ ധമ്മാ ഭാവേതബ്ബാ – അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ. നവ ധമ്മാ ഭാവേതബ്ബാ – നവ പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗാനി. ദസ ധമ്മാ ഭാവേതബ്ബാ – ദസ കസിണായതനാനി.

൨൬. ദ്വേ ¶ ഭാവനാ – ലോകിയാ ച ഭാവനാ, ലോകുത്തരാ ച ഭാവനാ. തിസ്സോ ഭാവനാ – രൂപാവചരകുസലാനം ധമ്മാനം ഭാവനാ, അരൂപാവചരകുസലാനം ധമ്മാനം ഭാവനാ, അപരിയാപന്നകുസലാനം ധമ്മാനം ഭാവനാ. രൂപാവചരകുസലാനം ധമ്മാനം ഭാവനാ അത്ഥി ഹീനാ, അത്ഥി മജ്ഝിമാ, അത്ഥി പണീതാ. അരൂപാവചരകുസലാനം ധമ്മാനം ഭാവനാ അത്ഥി ഹീനാ ¶ , അത്ഥി മജ്ഝിമാ, അത്ഥി പണീതാ. അപരിയാപന്നകുസലാനം ധമ്മാനം ഭാവനാ പണീതാ.

൨൭. ചതസ്സോ ഭാവനാ – ദുക്ഖസച്ചം പരിഞ്ഞാപടിവേധം പടിവിജ്ഝന്തോ ഭാവേതി, സമുദയസച്ചം പഹാനപ്പടിവേധം പടിവിജ്ഝന്തോ ഭാവേതി, നിരോധസച്ചം സച്ഛികിരിയാപടിവേധം പടിവിജ്ഝന്തോ ഭാവേതി, മഗ്ഗസച്ചം ഭാവനാപടിവേധം പടിവിജ്ഝന്തോ ഭാവേതി. ഇമാ ചതസ്സോ ഭാവനാ.

അപരാപി ചതസ്സോ ഭാവനാ – ഏസനാഭാവനാ, പടിലാഭാഭാവനാ, ഏകരസാഭാവനാ, ആസേവനാഭാവനാ. കതമാ ഏസനാഭാവനാ? സബ്ബേസം സമാധിം സമാപജ്ജന്താനം തത്ഥ ജാതാ ധമ്മാ ഏകരസാ ഹോന്തീതി – അയം ഏസനാഭാവനാ. കതമാ പടിലാഭാഭാവനാ? സബ്ബേസം സമാധിം സമാപന്നാനം തത്ഥ ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – അയം പടിലാഭാഭാവനാ. കതമാ ഏകരസാഭാവനാ? അധിമോക്ഖട്ഠേന സദ്ധിന്ദ്രിയം ഭാവയതോ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ചത്താരി ഇന്ദ്രിയാനി ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. പഗ്ഗഹട്ഠേന വീരിയിന്ദ്രിയം ഭാവയതോ ¶ വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ചത്താരി ഇന്ദ്രിയാനി ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ ¶ . ഉപട്ഠാനട്ഠേന സതിന്ദ്രിയം ഭാവയതോ സതിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ചത്താരി ഇന്ദ്രിയാനി ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. അവിക്ഖേപട്ഠേന സമാധിന്ദ്രിയം ഭാവയതോ സമാധിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ചത്താരി ഇന്ദ്രിയാനി ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. ദസ്സനട്ഠേന പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ഭാവയതോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ ¶ വസേന ചത്താരി ഇന്ദ്രിയാനി ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ.

അസ്സദ്ധിയേ അകമ്പിയട്ഠേന സദ്ധാബലം ഭാവയതോ സദ്ധാബലസ്സ വസേന ചത്താരി ബലാനി ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ബലാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. കോസജ്ജേ അകമ്പിയട്ഠേന വീരിയബലം ഭാവയതോ വീരിയബലസ്സ വസേന ചത്താരി ¶ ബലാനി ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ബലാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. പമാദേ അകമ്പിയട്ഠേന സതിബലം ഭാവയതോ സതിബലസ്സ വസേന ചത്താരി ബലാനി ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ബലാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. ഉദ്ധച്ചേ അകമ്പിയട്ഠേന സമാധിബലം ഭാവയതോ സമാധിബലസ്സ വസേന ചത്താരി ബലാനി ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ബലാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. അവിജ്ജായ അകമ്പിയട്ഠേന പഞ്ഞാബലം ഭാവയതോ പഞ്ഞാബലസ്സ വസേന ചത്താരി ബലാനി ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ബലാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ.

ഉപട്ഠാനട്ഠേന സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവയതോ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ വസേന ഛ ബോജ്ഝങ്ഗാ ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ബോജ്ഝങ്ഗാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. പവിചയട്ഠേന ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവയതോ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ വസേന ഛ ബോജ്ഝങ്ഗാ ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ബോജ്ഝങ്ഗാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. പഗ്ഗഹട്ഠേന വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവയതോ വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ വസേന ഛ ബോജ്ഝങ്ഗാ ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ബോജ്ഝങ്ഗാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. ഫരണട്ഠേന പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവയതോ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ വസേന ഛ ബോജ്ഝങ്ഗാ ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ബോജ്ഝങ്ഗാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. ഉപസമട്ഠേന ¶ പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവയതോ പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ വസേന ഛ ബോജ്ഝങ്ഗാ ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ബോജ്ഝങ്ഗാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. അവിക്ഖേപട്ഠേന സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവയതോ സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ വസേന ഛ ബോജ്ഝങ്ഗാ ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ബോജ്ഝങ്ഗാനം ¶ ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. പടിസങ്ഖാനട്ഠേന ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവയതോ ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ വസേന ഛ ബോജ്ഝങ്ഗാ ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ബോജ്ഝങ്ഗാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ.

ദസ്സനട്ഠേന സമ്മാദിട്ഠിം ഭാവയതോ സമ്മാദിട്ഠിയാ വസേന സത്ത മഗ്ഗങ്ഗാ ഏകരസാ ഹോന്തീതി – മഗ്ഗങ്ഗാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. അഭിനിരോപനട്ഠേന സമ്മാസങ്കപ്പം ഭാവയതോ സമ്മാസങ്കപ്പസ്സ വസേന സത്ത ¶ മഗ്ഗങ്ഗാ ഏകരസാ ഹോന്തീതി – മഗ്ഗങ്ഗാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. പരിഗ്ഗഹട്ഠേന സമ്മാവാചം ഭാവയതോ സമ്മാവാചായ വസേന സത്ത മഗ്ഗങ്ഗാ ഏകരസാ ഹോന്തീതി – മഗ്ഗങ്ഗാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. സമുട്ഠാനട്ഠേന സമ്മാകമ്മന്തം ഭാവയതോ സമ്മാകമ്മന്തസ്സ വസേന സത്ത മഗ്ഗങ്ഗാ ഏകരസാ ഹോന്തീതി – മഗ്ഗങ്ഗാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. വോദാനട്ഠേന സമ്മാആജീവം ഭാവയതോ സമ്മാആജീവസ്സ വസേന സത്ത മഗ്ഗങ്ഗാ ഏകരസാ ഹോന്തീതി – മഗ്ഗങ്ഗാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ ¶ . പഗ്ഗഹട്ഠേന സമ്മാവായാമം ഭാവയതോ സമ്മാവായാമസ്സ വസേന സത്ത മഗ്ഗങ്ഗാ ഏകരസാ ഹോന്തീതി – മഗ്ഗങ്ഗാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. ഉപട്ഠാനട്ഠേന സമ്മാസതിം ഭാവയതോ സമ്മാസതിയാ വസേന സത്ത മഗ്ഗങ്ഗാ ഏകരസാ ഹോന്തീതി – മഗ്ഗങ്ഗാനം ¶ ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. അവിക്ഖേപട്ഠേന സമ്മാസമാധിം ഭാവയതോ സമ്മാസമാധിസ്സ വസേന സത്ത മഗ്ഗങ്ഗാ ഏകരസാ ഹോന്തീതി – മഗ്ഗങ്ഗാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. അയം ഏകരസാഭാവനാ.

കതമാ ആസേവനാഭാവനാ? ഇധ ഭിക്ഖു പുബ്ബണ്ഹസമയം ആസേവതി, മജ്ഝന്ഹികസമയമ്പി [മജ്ഝന്തികസമയമ്പി (സ്യാ. ക.)] ആസേവതി, സായന്ഹസമയമ്പി ആസേവതി, പുരേഭത്തമ്പി ആസേവതി, പച്ഛാഭത്തമ്പി ആസേവതി, പുരിമേപി യാമേ ആസേവതി, മജ്ഝിമേപി യാമേ ആസേവതി, പച്ഛിമേപി യാമേ ആസേവതി, രത്തിമ്പി ആസേവതി, ദിവാപി ആസേവതി, രത്തിന്ദിവാപി [രത്തിദിവാപി (ക.)] ആസേവതി, കാളേപി ആസേവതി, ജുണ്ഹേപി ആസേവതി, വസ്സേപി ആസേവതി, ഹേമന്തേപി ആസേവതി, ഗിമ്ഹേപി ആസേവതി, പുരിമേപി വയോഖന്ധേ ആസേവതി, മജ്ഝിമേപി വയോഖന്ധേ ആസേവതി, പച്ഛിമേപി വയോഖന്ധേ ആസേവതി – അയം ആസേവനാഭാവനാ. ഇമാ ചതസ്സോ ഭാവനാ.

൨൮. അപരാപി ചതസ്സോ ഭാവനാ – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം ¶ അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ, ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ, തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേന ഭാവനാ, ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. കഥം തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ? കാമച്ഛന്ദം പജഹതോ നേക്ഖമ്മവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. ബ്യാപാദം പജഹതോ അബ്യാപാദവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. ഥിനമിദ്ധം ¶ [ഥീനമിദ്ധം (സ്യാ. സീ. അട്ഠ.)] പജഹതോ ആലോകസഞ്ഞാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. ഉദ്ധച്ചം പജഹതോ അവിക്ഖേപവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. വിചികിച്ഛം പജഹതോ ധമ്മവവത്ഥാനവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. അവിജ്ജം പജഹതോ ഞാണവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ ¶ . അരതിം പജഹതോ പാമോജ്ജവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി ¶ – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. നീവരണേ പജഹതോ പഠമജ്ഝാനവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. വിതക്കവിചാരേ പജഹതോ ദുതിയജ്ഝാനവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. പീതിം പജഹതോ തതിയജ്ഝാനവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. സുഖദുക്ഖേ പജഹതോ ചതുത്ഥജ്ഝാനവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ.

രൂപസഞ്ഞം പടിഘസഞ്ഞം നാനത്തസഞ്ഞം പജഹതോ ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ¶ നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ ¶ . ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞം പജഹതോ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തിവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞം പജഹതോ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തിവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞം പജഹതോ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ.

നിച്ചസഞ്ഞം പജഹതോ അനിച്ചാനുപസ്സനാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. സുഖസഞ്ഞം പജഹതോ ദുക്ഖാനുപസ്സനാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. അത്തസഞ്ഞം പജഹതോ അനത്താനുപസ്സനാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. നന്ദിം പജഹതോ നിബ്ബിദാനുപസ്സനാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. രാഗം പജഹതോ വിരാഗാനുപസ്സനാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ¶ ഭാവനാ. സമുദയം പജഹതോ നിരോധാനുപസ്സനാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ ¶ . ആദാനം പജഹതോ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. ഘനസഞ്ഞം പജഹതോ ഖയാനുപസ്സനാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. ആയൂഹനം പജഹതോ വയാനുപസ്സനാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി ¶ – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. ധുവസഞ്ഞം പജഹതോ വിപരിണാമാനുപസ്സനാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. നിമിത്തം പജഹതോ അനിമിത്താനുപസ്സനാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം ¶ അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. പണിധിം പജഹതോ അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. അഭിനിവേസം പജഹതോ സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. സാരാദാനാഭിനിവേസം പജഹതോ അധിപഞ്ഞാ ധമ്മവിപസ്സനാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. സമ്മോഹാഭിനിവേസം പജഹതോ യഥാഭൂതഞാണദസ്സനവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. ആലയാഭിനിവേസം പജഹതോ ആദീനവാനുപസ്സനാവസേന ¶ ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. അപ്പടിസങ്ഖം പജഹതോ പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. സഞ്ഞോഗാഭിനിവേസം പജഹതോ വിവട്ടനാനുപസ്സനാവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ.

ദിട്ഠേകട്ഠേ കിലേസേ പജഹതോ സോതാപത്തിമഗ്ഗവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. ഓളാരികേ കിലേസേ പജഹതോ സകദാഗാമിമഗ്ഗവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. അനുസഹഗതേ കിലേസേ പജഹതോ അനാഗാമിമഗ്ഗവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. സബ്ബകിലേസേ പജഹതോ അരഹത്തമഗ്ഗവസേന ജാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നാതിവത്തന്തീതി ¶ – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ. ഏവം തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ.

കഥം ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ? കാമച്ഛന്ദം പജഹതോ നേക്ഖമ്മവസേന പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. ബ്യാപാദം പജഹതോ അബ്യാപാദവസേന പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ…പേ… ¶ സബ്ബകിലേസേ ¶ പജഹതോ അരഹത്തമഗ്ഗവസേന പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഏകരസാ ഹോന്തീതി – ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ. ഏവം ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ.

കഥം ¶ തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേന ഭാവനാ? കാമച്ഛന്ദം പജഹതോ നേക്ഖമ്മവസേന വീരിയം വാഹേതീതി – തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേന ഭാവനാ. ബ്യാപാദം പജഹതോ അബ്യാപാദവസേന വീരിയം വാഹേതീതി – തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേന ഭാവനാ…പേ… സബ്ബകിലേസേ പജഹതോ അരഹത്തമഗ്ഗവസേന വീരിയം വാഹേതീതി – തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേന ഭാവനാ. ഏവം തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേന ഭാവനാ.

കഥം ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ? കാമച്ഛന്ദം പജഹന്തോ നേക്ഖമ്മം ആസേവതീതി – ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. ബ്യാപാദം പജഹന്തോ അബ്യാപാദം ആസേവതീതി – ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ…പേ… സബ്ബകിലേസേ പജഹന്തോ അരഹത്തമഗ്ഗം ആസേവതീതി – ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. ഏവം ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ.

ഇമാ ചതസ്സോ ഭാവനാ രൂപം പസ്സന്തോ ഭാവേതി, വേദനം പസ്സന്തോ ഭാവേതി, സഞ്ഞം പസ്സന്തോ ഭാവേതി, സങ്ഖാരേ പസ്സന്തോ ഭാവേതി, വിഞ്ഞാണം പസ്സന്തോ ഭാവേതി, ചക്ഖും…പേ… ജരാമരണം…പേ… അമതോഗധം നിബ്ബാനം പരിയോസാനട്ഠേന പസ്സന്തോ ഭാവേതി. യേ യേ ധമ്മാ ഭാവിതാ ഹോന്തി തേ തേ ധമ്മാ ഏകരസാ ഹോന്തി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ഇമേ ധമ്മാ ഭാവേതബ്ബാതി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ ¶ സുതമയേ ഞാണ’’ന്തി.

ചതുത്ഥഭാണവാരോ.

൨൯. കഥം ¶ ‘‘ഇമേ ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം?

ഏകോ ധമ്മോ സച്ഛികാതബ്ബോ – അകുപ്പാ ചേതോവിമുത്തി. ദ്വേ ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബാ – വിജ്ജാ ച വിമുത്തി ച. തയോ ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബാ – തിസ്സോ വിജ്ജാ. ചത്താരോ ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബാ – ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി. പഞ്ച ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബാ – പഞ്ച ധമ്മക്ഖന്ധാ. ഛ ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബാ – ഛ ¶ അഭിഞ്ഞാ. സത്ത ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബാ – സത്ത ഖീണാസവബലാനി. അട്ഠ ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബാ – അട്ഠ വിമോക്ഖാ. നവ ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബാ – നവ അനുപുബ്ബനിരോധാ. ദസ ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബാ – ദസ അസേക്ഖാ ധമ്മാ.

‘‘സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, സച്ഛികാതബ്ബം. കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബം സച്ഛികാതബ്ബം? ചക്ഖു, ഭിക്ഖവേ, സച്ഛികാതബ്ബം; രൂപാ സച്ഛികാതബ്ബാ; ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം സച്ഛികാതബ്ബം; ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ സച്ഛികാതബ്ബോ ¶ ; യമ്പിദം ചക്ഖുസമ്ഫസ്സപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജതി വേദയിതം സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ, തമ്പി സച്ഛികാതബ്ബം. സോതം സച്ഛികാതബ്ബം; സദ്ദാ സച്ഛികാതബ്ബാ…പേ… ഘാനം സച്ഛികാതബ്ബം; ഗന്ധാ സച്ഛികാതബ്ബാ… ജിവ്ഹാ സച്ഛികാതബ്ബാ; രസാ സച്ഛികാതബ്ബാ… കായോ സച്ഛികാതബ്ബോ; ഫോട്ഠബ്ബാ സച്ഛികാതബ്ബാ… മനോ സച്ഛികാതബ്ബോ; ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബാ; മനോവിഞ്ഞാണം സച്ഛികാതബ്ബം; മനോസമ്ഫസ്സോ സച്ഛികാതബ്ബോ ¶ ; യമ്പിദം മനോസമ്ഫസ്സപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജതി വേദയിതം സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ, തമ്പി സച്ഛികാതബ്ബം’’. രൂപം പസ്സന്തോ സച്ഛികരോതി, വേദനം പസ്സന്തോ സച്ഛികരോതി, സഞ്ഞം പസ്സന്തോ സച്ഛികരോതി, സങ്ഖാരേ പസ്സന്തോ സച്ഛികരോതി, വിഞ്ഞാണം പസ്സന്തോ സച്ഛികരോതി. ചക്ഖും…പേ… ജരാമരണം…പേ… അമതോഗധം നിബ്ബാനം പരിയോസാനട്ഠേന പസ്സന്തോ സച്ഛികരോതി. യേ യേ ധമ്മാ സച്ഛികതാ ഹോന്തി തേ തേ ധമ്മാ ഫസ്സിതാ [ഫുസിതാ (സ്യാ.)] ഹോന്തി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ഇമേ ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബാതി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണ’’ന്തി.

൩൦. കഥം ‘‘ഇമേ ധമ്മാ ഹാനഭാഗിയാ, ഇമേ ധമ്മാ ഠിതിഭാഗിയാ, ഇമേ ധമ്മാ വിസേസഭാഗിയാ, ഇമേ ധമ്മാ നിബ്ബേധഭാഗിയാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം?

പഠമസ്സ ¶ ഝാനസ്സ ലാഭിം കാമസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി – ഹാനഭാഗിയോ ധമ്മോ. തദനുധമ്മതാ സതി സന്തിട്ഠതി – ഠിതിഭാഗിയോ ധമ്മോ. അവിതക്കസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി – വിസേസഭാഗിയോ ധമ്മോ. നിബ്ബിദാസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി ¶ വിരാഗൂപസംഹിതാ – നിബ്ബേധഭാഗിയോ ധമ്മോ.

ദുതിയസ്സ ഝാനസ്സ ലാഭിം വിതക്കസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി – ഹാനഭാഗിയോ ധമ്മോ. തദനുധമ്മതാ സതി സന്തിട്ഠതി – ഠിതിഭാഗിയോ ധമ്മോ. ഉപേക്ഖാസുഖസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി – വിസേസഭാഗിയോ ¶ ധമ്മോ. നിബ്ബിദാസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി വിരാഗൂപസംഹിതാ – നിബ്ബേധഭാഗിയോ ധമ്മോ.

തതിയസ്സ ഝാനസ്സ ലാഭിം പീതിസുഖസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി – ഹാനഭാഗിയോ ധമ്മോ. തദനുധമ്മതാ സതി സന്തിട്ഠതി – ഠിതിഭാഗിയോ ധമ്മോ. അദുക്ഖമസുഖസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി – വിസേസഭാഗിയോ ധമ്മോ. നിബ്ബിദാസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി വിരാഗൂപസംഹിതാ – നിബ്ബേധഭാഗിയോ ധമ്മോ.

ചതുത്ഥസ്സ ¶ ഝാനസ്സ ലാഭിം ഉപേക്ഖാസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി – ഹാനഭാഗിയോ ധമ്മോ. തദനുധമ്മതാ സതി സന്തിട്ഠതി – ഠിതിഭാഗിയോ ധമ്മോ. ആകാസാനഞ്ചായതനസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി – വിസേസഭാഗിയോ ധമ്മോ. നിബ്ബിദാസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി വിരാഗൂപസംഹിതാ – നിബ്ബേധഭാഗിയോ ധമ്മോ.

ആകാസാനഞ്ചായതനസ്സ ലാഭിം രൂപസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി – ഹാനഭാഗിയോ ധമ്മോ. തദനുധമ്മതാ സതി സന്തിട്ഠതി – ഠിതിഭാഗിയോ ധമ്മോ. വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി – വിസേസഭാഗിയോ ധമ്മോ. നിബ്ബിദാസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി വിരാഗൂപസംഹിതാ – നിബ്ബേധഭാഗിയോ ധമ്മോ.

വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസ്സ ലാഭിം ആകാസാനഞ്ചായതനസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി – ഹാനഭാഗിയോ ധമ്മോ. തദനുധമ്മതാ സതി സന്തിട്ഠതി – ഠിതിഭാഗിയോ ധമ്മോ. ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി – വിസേസഭാഗിയോ ധമ്മോ. നിബ്ബിദാസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ ¶ സമുദാചരന്തി വിരാഗൂപസംഹിതാ – നിബ്ബേധഭാഗിയോ ധമ്മോ.

ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസ്സ ¶ ലാഭിം വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി – ഹാനഭാഗിയോ ധമ്മോ. തദനുധമ്മതാ സതി സന്തിട്ഠതി – ഠിതിഭാഗിയോ ധമ്മോ. നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി – വിസേസഭാഗിയോ ധമ്മോ. നിബ്ബിദാസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി വിരാഗൂപസംഹിതാ – നിബ്ബേധഭാഗിയോ ¶ ധമ്മോ. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ഇമേ ധമ്മാ ഹാനഭാഗിയാ, ഇമേ ധമ്മാ ഠിതിഭാഗിയാ, ഇമേ ധമ്മാ വിസേസഭാഗിയാ, ഇമേ ധമ്മാ നിബ്ബേധഭാഗിയാതി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം’’.

൩൧. കഥം ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ, സബ്ബേ സങ്ഖാരാ ദുക്ഖാ, സബ്ബേ ധമ്മാ അനത്താ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം? ‘‘രൂപം അനിച്ചം ഖയട്ഠേന, ദുക്ഖം ഭയട്ഠേന, അനത്താ അസാരകട്ഠേനാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം. ‘‘വേദനാ…പേ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം… ചക്ഖു…പേ… ജരാമരണം അനിച്ചം ഖയട്ഠേന, ദുക്ഖം ഭയട്ഠേന, അനത്താ അസാരകട്ഠേനാ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ, സബ്ബേ സങ്ഖാരാ ദുക്ഖാ, സബ്ബേ ധമ്മാ അനത്താ’’തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

൩൨. കഥം ¶ ¶ ‘‘ഇദം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം, ഇദം ദുക്ഖസമുദയം അരിയസച്ചം, ഇദം ദുക്ഖനിരോധം അരിയസച്ചം, ഇദം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ച’’ന്തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം?

൩൩. തത്ഥ കതമം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം? ജാതിപി ദുക്ഖാ, ജരാപി ദുക്ഖാ, മരണമ്പി ദുക്ഖം, സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാപി ദുക്ഖാ, അപ്പിയേഹി സമ്പയോഗോ ദുക്ഖോ, പിയേഹി വിപ്പയോഗോ ദുക്ഖോ, യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി തമ്പി ദുക്ഖം; സങ്ഖിത്തേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ [പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാപി (ക.) സതിപട്ഠാനസുത്തേ സച്ചവിഭങ്ഗേ ച പസ്സിതബ്ബം] ദുക്ഖാ.

തത്ഥ കതമാ ജാതി? യാ തേസം തേസം സത്താനം തമ്ഹി തമ്ഹി സത്തനികായേ ജാതി സഞ്ജാതി ഓക്കന്തി അഭിനിബ്ബത്തി ഖന്ധാനം പാതുഭാവോ ആയതനാനം പടിലാഭോ – അയം വുച്ചതി ജാതി.

തത്ഥ ¶ കതമാ ജരാ യാ തേസം തേസം സത്താനം തമ്ഹി തമ്ഹി സത്തനികായേ ജരാ ജീരണതാ ഖണ്ഡിച്ചം പാലിച്ചം വലിത്തചതാ ആയുനോ സംഹാനി ഇന്ദ്രിയാനം പരിപാകോ – അയം വുച്ചതി ജരാ.

തത്ഥ ¶ കതമം മരണം? യാ തേസം തേസം സത്താനം തമ്ഹാ തമ്ഹാ സത്തനികായാ ചുതി ചവനതാ ഭേദോ അന്തരധാനം മച്ചു മരണം കാലകിരിയാ [കാലംകിരിയാ (ക.)] ഖന്ധാനം ഭേദോ കളേവരസ്സ നിക്ഖേപോ ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സുപച്ഛേദോ – ഇദം വുച്ചതി മരണം.

തത്ഥ കതമോ സോകോ? ഞാതിബ്യസനേന [യോ ഞാതിബ്യസനേന (സ്യാ.) പസ്സ സച്ചവിഭങ്ഗേ] വാ ഫുട്ഠസ്സ, ഭോഗബ്യസനേന വാ ഫുട്ഠസ്സ, രോഗബ്യസനേന വാ ഫുട്ഠസ്സ, സീലബ്യസനേന വാ ഫുട്ഠസ്സ, ദിട്ഠിബ്യസനേന വാ ഫുട്ഠസ്സ, അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന ബ്യസനേന ¶ സമന്നാഗതസ്സ, അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന ദുക്ഖധമ്മേന ഫുട്ഠസ്സ സോകോ സോചനാ സോചിതത്തം അന്തോസോകോ അന്തോപരിസോകോ ചേതസോ പരിജ്ഝായനാ ദോമനസ്സം സോകസല്ലം – അയം വുച്ചതി സോകോ.

തത്ഥ കതമോ പരിദേവോ? ഞാതിബ്യസനേന വാ ഫുട്ഠസ്സ, ഭോഗബ്യസനേന വാ ഫുട്ഠസ്സ, രോഗബ്യസനേന വാ ഫുട്ഠസ്സ, സീലബ്യസനേന വാ ഫുട്ഠസ്സ, ദിട്ഠിബ്യസനേന വാ ഫുട്ഠസ്സ, അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന ബ്യസനേന സമന്നാഗതസ്സ, അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന ദുക്ഖധമ്മേന ഫുട്ഠസ്സ ആദേവോ പരിദേവോ ആദേവനാ, പരിദേവനാ ആദേവിതത്തം പരിദേവിതത്തം വാചാ പലാപോ വിപ്പലാപോ ലാലപ്പോ ലാലപ്പനാ ലാലപ്പിതത്തം – അയം വുച്ചതി പരിദേവോ.

തത്ഥ ¶ കതമം ദുക്ഖം? യം കായികം അസാതം കായികം ദുക്ഖം കായസമ്ഫസ്സജം അസാതം ദുക്ഖം വേദയിതം, കായസമ്ഫസ്സജാ അസാതാ ദുക്ഖാ വേദനാ – ഇദം വുച്ചതി ദുക്ഖം.

തത്ഥ കതമം ദോമനസ്സം? യം ചേതസികം അസാതം ചേതസികം ദുക്ഖം, ചേതോസമ്ഫസ്സജം അസാതം വേദയിതം, ചേതോസമ്ഫസ്സജാ അസാതാ ദുക്ഖാ വേദനാ – ഇദം വുച്ചതി ദോമനസ്സം.

തത്ഥ കതമോ ഉപായാസോ? ഞാതിബ്യസനേന വാ ഫുട്ഠസ്സ, ഭോഗബ്യസനേന വാ ഫുട്ഠസ്സ, രോഗബ്യസനേന വാ ഫുട്ഠസ്സ, സീലബ്യസനേന വാ ഫുട്ഠസ്സ, ദിട്ഠിബ്യസനേന വാ ഫുട്ഠസ്സ, അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന ബ്യസനേന സമന്നാഗതസ്സ, അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന ¶ ദുക്ഖധമ്മേന ഫുട്ഠസ്സ ആയാസോ ¶ ഉപായാസോ ആയാസനാ ഉപായാസനാ ആയാസിതത്തം ഉപായാസിതത്തം – അയം വുച്ചതി ഉപായാസോ.

തത്ഥ കതമോ അപ്പിയേഹി സമ്പയോഗോ ദുക്ഖോ? ഇധ യസ്സ ¶ തേ ഹോന്തി അനിട്ഠാ അകന്താ അമനാപാ രൂപാ സദ്ദാ ഗന്ധാ രസാ ഫോട്ഠബ്ബാ, യേ വാ പനസ്സ തേ ഹോന്തി അനത്ഥകാമാ അഹിതകാമാ അഫാസുകാമാ അയോഗക്ഖേമകാമാ, യാ തേഹി സദ്ധിം സങ്ഗതി സമാഗമോ സമോധാനം മിസ്സീഭാവോ – അയം വുച്ചതി അപ്പിയേഹി സമ്പയോഗോ ദുക്ഖോ.

തത്ഥ കതമോ പിയേഹി വിപ്പയോഗോ ദുക്ഖോ? ഇധ യസ്സ തേ ഹോന്തി ഇട്ഠാ കന്താ മനാപാ രൂപാ സദ്ദാ ഗന്ധാ രസാ ഫോട്ഠബ്ബാ, യേ വാ പനസ്സ തേ ഹോന്തി അത്ഥകാമാ ഹിതകാമാ ഫാസുകാമാ യോഗക്ഖേമകാമാ മാതാ വാ പിതാ വാ ഭാതാ വാ ഭഗിനീ വാ മിത്താ വാ അമച്ചാ വാ ഞാതീ വാ സാലോഹിതാ വാ, യാ തേഹി സദ്ധിം അസങ്ഗതി അസമാഗമോ അസമോധാനം അമിസ്സീഭാവോ – അയം വുച്ചതി പിയേഹി വിപ്പയോഗോ ദുക്ഖോ.

തത്ഥ കതമം യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി തമ്പി ദുക്ഖം? ജാതിധമ്മാനം സത്താനം ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതി – ‘‘അഹോ വത മയം ന ജാതിധമ്മാ അസ്സാമ, ന ച വത നോ ജാതി ആഗച്ഛേയ്യാ’’തി. ന ഖോ പനേതം ഇച്ഛായ പത്തബ്ബം – ഇദമ്പി യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി തമ്പി ദുക്ഖം. ജരാധമ്മാനം സത്താനം…പേ… ബ്യാധിധമ്മാനം സത്താനം… മരണധമ്മാനം സത്താനം… സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസധമ്മാനം സത്താനം ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതി ¶ – ‘‘അഹോ വത മയം ന സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസധമ്മാ അസ്സാമ, ന ച വത നോ സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ ആഗച്ഛേയ്യു’’ന്തി. ന ഖോ പനേതം ഇച്ഛായ പത്തബ്ബം – ഇദമ്പി യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി തമ്പി ദുക്ഖം.

തത്ഥ ¶ കതമേ സങ്ഖിത്തേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖാ? സേയ്യഥിദം [സേയ്യഥീദം (സ്യാ. സീ. അട്ഠ.)] – രൂപുപാദാനക്ഖന്ധോ, [രൂപൂപാദാനക്ഖന്ധോ (സ്യാ.) ഏവമുപരിപി], വേദനുപാദാനക്ഖന്ധോ സഞ്ഞുപാദാനക്ഖന്ധോ, സങ്ഖാരുപാദാനക്ഖന്ധോ, വിഞ്ഞാണുപാദാനക്ഖന്ധോ – ഇമേ വുച്ചന്തി സങ്ഖിത്തേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖാ. ഇദം വുച്ചതി ദുക്ഖം അരിയസച്ചം.

൩൪. തത്ഥ ¶ കതമം ദുക്ഖസമുദയം അരിയസച്ചം? യായം തണ്ഹാ പോനോഭവികാ [പോനോബ്ഭവികാ (സ്യാ.)] നന്ദിരാഗസഹഗതാ തത്രതത്രാഭിനന്ദിനീ, സേയ്യഥിദം – കാമതണ്ഹാ ഭവതണ്ഹാ വിഭവതണ്ഹാ ¶ , സാ ഖോ പനേസാ തണ്ഹാ കത്ഥ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, കത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി? യം ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി. കിഞ്ച ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം? ചക്ഖു ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി. സോതം ലോകേ…പേ… ഘാനം ലോകേ… ജിവ്ഹാ ലോകേ… കായോ ലോകേ… മനോ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി. രൂപാ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ¶ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി. സദ്ദാ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം…പേ… ധമ്മാ ലോകേ… ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ലോകേ…പേ… മനോവിഞ്ഞാണം ലോകേ… ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ ലോകേ…പേ… മനോസമ്ഫസ്സോ ലോകേ… ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ ലോകേ…പേ… മനോസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ ലോകേ… രൂപസഞ്ഞാ ലോകേ…പേ… ധമ്മസഞ്ഞാ ലോകേ… രൂപസഞ്ചേതനാ ലോകേ…പേ… ധമ്മസഞ്ചേതനാ ലോകേ… രൂപതണ്ഹാ ലോകേ…പേ… ധമ്മതണ്ഹാ ലോകേ… രൂപവിതക്കോ ലോകേ…പേ… ധമ്മവിതക്കോ ലോകേ… രൂപവിചാരോ ലോകേ…പേ… ധമ്മവിചാരോ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി. ഇദം വുച്ചതി ദുക്ഖസമുദയം അരിയസച്ചം.

൩൫. തത്ഥ കതമം ദുക്ഖനിരോധം അരിയസച്ചം? യോ തസ്സായേവ തണ്ഹായ അസേസവിരാഗനിരോധോ ചാഗോ പടിനിസ്സഗ്ഗോ മുത്തി അനാലയോ, സാ ഖോ പനേസാ തണ്ഹാ കത്ഥ പഹീയമാനാ പഹീയതി, കത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതി? യം ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതി. കിഞ്ച ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം? ചക്ഖുലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതി…പേ… ധമ്മവിചാരോ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതി. ഇദം വുച്ചതി ദുക്ഖനിരോധം അരിയസച്ചം.

൩൬. തത്ഥ ¶ കതമം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ചം? അയമേവ അരിയോ ¶ അട്ഠങ്ഗികോ ¶ മഗ്ഗോ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി സമ്മാസങ്കപ്പോ സമ്മാവാചാ സമ്മാകമ്മന്തോ ¶ സമ്മാആജീവോ സമ്മാവായാമോ സമ്മാസതി സമ്മാസമാധി. തത്ഥ കതമാ സമ്മാദിട്ഠി? ദുക്ഖേ ഞാണം, ദുക്ഖസമുദയേ ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധേ ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം – അയം വുച്ചതി സമ്മാദിട്ഠി.

തത്ഥ കതമോ സമ്മാസങ്കപ്പോ? നേക്ഖമ്മസങ്കപ്പോ, അബ്യാപാദസങ്കപ്പോ, അവിഹിംസാസങ്കപ്പോ – അയം വുച്ചതി സമ്മാസങ്കപ്പോ.

തത്ഥ കതമാ സമ്മാവാചാ? മുസാവാദാ വേരമണീ [വേരമണി (ക.)], പിസുണായ വാചായ വേരമണീ, ഫരുസായ വാചായ വേരമണീ, സമ്ഫപ്പലാപാ വേരമണീ – അയം വുച്ചതി സമ്മാവാചാ.

തത്ഥ കതമോ സമ്മാകമ്മന്തോ? പാണാതിപാതാ വേരമണീ, അദിന്നാദാനാ വേരമണീ, കാമേസുമിച്ഛാചാരാ വേരമണീ – അയം വുച്ചതി സമ്മാകമ്മന്തോ.

തത്ഥ കതമോ സമ്മാആജീവോ? ഇധ അരിയസാവകോ മിച്ഛാആജീവം പഹായ സമ്മാആജീവേന ജീവികം [ജീവിതം (ക.)] കപ്പേതി – അയം വുച്ചതി സമ്മാആജീവോ.

തത്ഥ കതമോ സമ്മാവായാമോ? ഇധ ഭിക്ഖു അനുപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം അനുപ്പാദായ ഛന്ദം ജനേതി വായമതി വീരിയം ആരഭതി ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി പദഹതി, ഉപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ…പേ… അനുപ്പന്നാനം കുസലാനം ധമ്മാനം ഉപ്പാദായ ¶ …പേ… ഉപ്പന്നാനം കുസലാനം ധമ്മാനം ഠിതിയാ അസമ്മോസായ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ ഭാവനായ പാരിപൂരിയാ ഛന്ദം ജനേതി വായമതി വീരിയം ആരഭതി ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി പദഹതി – അയം വുച്ചതി സമ്മാവായാമോ.

തത്ഥ കതമാ സമ്മാസതി? ഇധ ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ വിനേയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം. വേദനാസു…പേ… ചിത്തേ…പേ… ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ വിനേയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം – അയം വുച്ചതി സമ്മാസതി.

തത്ഥ കതമോ സമ്മാസമാധി? ഇധ ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി ¶ സവിതക്കം സവിചാരം വിവേകജം പീതിസുഖം പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ ¶ വിഹരതി. വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ അജ്ഝത്തം സമ്പസാദനം ചേതസോ ഏകോദിഭാവം അവിതക്കം അവിചാരം സമാധിജം ¶ പീതിസുഖം ദുതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. പീതിയാ ച വിരാഗാ ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതി സതോ ച സമ്പജാനോ സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേതി, യം തം അരിയാ ആചിക്ഖന്തി – ‘‘ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’’തി തതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. സുഖസ്സ ച പഹാനാ ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ പുബ്ബേവ സോമനസ്സദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമാ അദുക്ഖമസുഖം ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിം ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. അയം വുച്ചതി സമ്മാസമാധി. ഇദം വുച്ചതി ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ചം. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന ¶ പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ഇദം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം, ഇദം ദുക്ഖസമുദയം അരിയസച്ചം, ഇദം ദുക്ഖനിരോധം അരിയസച്ചം, ഇദം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ച’’ന്തി സോതാവധാനം, തംപജാനനാ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം. ഏവം സോതാവധാനേ പഞ്ഞാ സുതമയേ ഞാണം.

സുതമയഞാണനിദ്ദേസോ പഠമോ.

൨. സീലമയഞാണനിദ്ദേസോ

൩൭. കഥം സുത്വാന സംവരേ പഞ്ഞാ സീലമയേ ഞാണം? പഞ്ച സീലാനി – പരിയന്തപാരിസുദ്ധിസീലം, അപരിയന്തപാരിസുദ്ധിസീലം, പരിപുണ്ണപാരിസുദ്ധിസീലം, അപരാമട്ഠപാരിസുദ്ധിസീലം, പടിപ്പസ്സദ്ധിപാരിസുദ്ധിസീലന്തി.

തത്ഥ കതമം പരിയന്തപാരിസുദ്ധിസീലം? അനുപസമ്പന്നാനം പരിയന്തസിക്ഖാപദാനം – ഇദം പരിയന്തപാരിസുദ്ധിസീലം. കതമം അപരിയന്തപാരിസുദ്ധിസീലം? ഉപസമ്പന്നാനം അപരിയന്തസിക്ഖാപദാനം – ഇദം അപരിയന്തപാരിസുദ്ധിസീലം. കതമം പരിപുണ്ണപാരിസുദ്ധിസീലം? പുഥുജ്ജനകല്യാണകാനം കുസലധമ്മേ യുത്താനം സേക്ഖപരിയന്തേ [സേഖപരിയന്തേ (ക.)] പരിപൂരകാരീനം കായേ ച ജീവിതേ ച അനപേക്ഖാനം പരിച്ചത്തജീവിതാനം – ഇദം പരിപുണ്ണപാരിസുദ്ധിസീലം. കതമം അപരാമട്ഠപാരിസുദ്ധിസീലം? സത്തന്നം സേക്ഖാനം – ഇദം അപരാമട്ഠപാരിസുദ്ധിസീലം. കതമം ¶ പടിപ്പസ്സദ്ധിപാരിസുദ്ധിസീലം? തഥാഗതസാവകാനം ഖീണാസവാനം പച്ചേകബുദ്ധാനം തഥാഗതാനം അരഹന്താനം സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം – ഇദം പടിപ്പസ്സദ്ധിപാരിസുദ്ധിസീലം.

൩൮. അത്ഥി ¶ ¶ ¶ സീലം പരിയന്തം, അത്ഥി സീലം അപരിയന്തം. തത്ഥ കതമം തം സീലം പരിയന്തം? അത്ഥി സീലം ലാഭപരിയന്തം, അത്ഥി സീലം യസപരിയന്തം, അത്ഥി സീലം ഞാതിപരിയന്തം, അത്ഥി സീലം അങ്ഗപരിയന്തം, അത്ഥി സീലം ജീവിതപരിയന്തം.

കതമം തം സീലം ലാഭപരിയന്തം? ഇധേകച്ചോ ലാഭഹേതു ലാഭപച്ചയാ ലാഭകാരണാ യഥാസമാദിന്നം [യഥാസമാദിണ്ണം (ക.)] സിക്ഖാപദം വീതിക്കമതി – ഇദം തം സീലം ലാഭപരിയന്തം. കതമം തം സീലം യസപരിയന്തം? ഇധേകച്ചോ യസഹേതു യസപച്ചയാ യസകാരണാ യഥാസമാദിന്നം സിക്ഖാപദം വീതിക്കമതി – ഇദം തം സീലം യസപരിയന്തം. കതമം തം സീലം ഞാതിപരിയന്തം? ഇധേകച്ചോ ഞാതിഹേതു ഞാതിപച്ചയാ ഞാതികാരണാ യഥാസമാദിന്നം സിക്ഖാപദം വീതിക്കമതി – ഇദം തം സീലം ഞാതിപരിയന്തം. കതമം തം സീലം അങ്ഗപരിയന്തം? ഇധേകച്ചോ അങ്ഗഹേതു അങ്ഗപച്ചയാ അങ്ഗകാരണാ യഥാസമാദിന്നം സിക്ഖാപദം വീതിക്കമതി – ഇദം തം സീലം അങ്ഗപരിയന്തം. കതമം തം സീലം ജീവിതപരിയന്തം? ഇധേകച്ചോ ജീവിതഹേതു ജീവിതപച്ചയാ ജീവിതകാരണാ യഥാസമാദിന്നം സിക്ഖാപദം വീതിക്കമതി – ഇദം തം സീലം ജീവിതപരിയന്തം. ഏവരൂപാനി സീലാനി ഖണ്ഡാനി ഛിദ്ദാനി സബലാനി കമ്മാസാനി ന ഭുജിസ്സാനി ന വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാനി [ന വിഞ്ഞൂപസത്ഥാനി (ക.)] പരാമട്ഠാനി അസമാധിസംവത്തനികാനി ¶ [ന സമാധിസംവത്തനികാനി (ക.)] ന അവിപ്പടിസാരവത്ഥുകാനി ന പാമോജ്ജവത്ഥുകാനി ന പീതിവത്ഥുകാനി ന പസ്സദ്ധിവത്ഥുകാനി ന സുഖവത്ഥുകാനി ന സമാധിവത്ഥുകാനി ന യഥാഭൂതഞാണദസ്സനവത്ഥുകാനി ന ഏകന്തനിബ്ബിദായ ന വിരാഗായ ന നിരോധായ ന ഉപസമായ ന അഭിഞ്ഞായ ന സമ്ബോധായ ന നിബ്ബാനായ സംവത്തന്തി – ഇദം തം സീലം പരിയന്തം.

കതമം തം സീലം അപരിയന്തം? അത്ഥി സീലം ന ലാഭപരിയന്തം ¶ , അത്ഥി സീലം ന യസപരിയന്തം, അത്ഥി സീലം ന ഞാതിപരിയന്തം, അത്ഥി സീലം ന അങ്ഗപരിയന്തം, അത്ഥി സീലം ന ജീവിതപരിയന്തം.

കതമം തം സീലം ന ലാഭപരിയന്തം? ഇധേകച്ചോ ലാഭഹേതു ലാഭപച്ചയാ ലാഭകാരണാ യഥാസമാദിന്നം സിക്ഖാപദം വീതിക്കമായ ചിത്തമ്പി ന ഉപ്പാദേതി, കിം സോ വീതിക്കമിസ്സതി! ഇദം തം സീലം ന ലാഭപരിയന്തം. കതമം തം സീലം ന യസപരിയന്തം? ഇധേകച്ചോ യസഹേതു യസപച്ചയാ യസകാരണാ യഥാസമാദിന്നം സിക്ഖാപദം വീതിക്കമായ ചിത്തമ്പി ന ഉപ്പാദേതി ¶ , കിം സോ വീതിക്കമിസ്സതി! ഇദം തം സീലം ന യസപരിയന്തം. കതമം തം സീലം ന ഞാതിപരിയന്തം? ഇധേകച്ചോ ഞാതിഹേതു ഞാതിപച്ചയാ ഞാതികാരണാ യഥാസമാദിന്നം സിക്ഖാപദം വീതിക്കമായ ചിത്തമ്പി ന ഉപ്പാദേതി, കിം സോ വീതിക്കമിസ്സതി! ഇദം തം സീലം ന ഞാതിപരിയന്തം. കതമം തം ¶ സീലം ന അങ്ഗപരിയന്തം? ഇധേകച്ചോ അങ്ഗഹേതു അങ്ഗപച്ചയാ അങ്ഗകാരണാ യഥാസമാദിന്നം സിക്ഖാപദം വീതിക്കമായ ചിത്തമ്പി ന ഉപ്പാദേതി, കിം സോ വീതിക്കമിസ്സതി! ഇദം തം സീലം ന അങ്ഗപരിയന്തം. കതമം ¶ തം സീലം ന ജീവിതപരിയന്തം? ഇധേകച്ചോ ജീവിതഹേതു ജീവിതപച്ചയാ ജീവിതകാരണാ യഥാസമാദിന്നം സിക്ഖാപദം വീതിക്കമായ ചിത്തമ്പി ന ഉപ്പാദേതി, കിം സോ വീതിക്കമിസ്സതി! ഇദം തം സീലം ന ജീവിതപരിയന്തം. ഏവരൂപാനി സീലാനി അഖണ്ഡാനി അച്ഛിദ്ദാനി അസബലാനി അകമ്മാസാനി ഭുജിസ്സാനി വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാനി അപരാമട്ഠാനി സമാധിസംവത്തനികാനി അവിപ്പടിസാരവത്ഥുകാനി പാമോജ്ജവത്ഥുകാനി പീതിവത്ഥുകാനി പസ്സദ്ധിവത്ഥുകാനി സുഖവത്ഥുകാനി സമാധിവത്ഥുകാനി യഥാഭൂതഞാണദസ്സനവത്ഥുകാനി ഏകന്തനിബ്ബിദായ വിരാഗായ നിരോധായ ഉപസമായ അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായ നിബ്ബാനായ സംവത്തന്തി – ഇദം തം സീലം അപരിയന്തം.

൩൯. കിം സീലം? കതി സീലാനി? കിം സമുട്ഠാനം സീലം? കതി ധമ്മസമോധാനം സീലം?

കിം സീലന്തി ചേതനാ സീലം, ചേതസികം സീലം, സംവരോ സീലം, അവീതിക്കമോ സീലം. കതി സീലാനീതി തീണി സീലാനി – കുസലസീലം, അകുസലസീലം, അബ്യാകതസീലം.കിം സമുട്ഠാനം സീലന്തി കുസലചിത്തസമുട്ഠാനം കുസലസീലം ¶ , അകുസലചിത്തസമുട്ഠാനം അകുസലസീലം, അബ്യാകതചിത്തസമുട്ഠാനം അബ്യാകതസീലം. കതി ധമ്മസമോധാനം സീലന്തി സംവരസമോധാനം സീലം, അവീതിക്കമസമോധാനം സീലം, തഥാഭാവേ ജാതചേതനാസമോധാനം സീലം.

൪൦. പാണാതിപാതം സംവരട്ഠേന സീലം, അവീതിക്കമട്ഠേന സീലം. അദിന്നാദാനം സംവരട്ഠേന സീലം, അവീതിക്കമട്ഠേന സീലം. കാമേസുമിച്ഛാചാരം സംവരട്ഠേന സീലം, അവീതിക്കമട്ഠേന ¶ സീലം. മുസാവാദം സംവരട്ഠേന സീലം, അവീതിക്കമട്ഠേന സീലം. പിസുണം വാചം [പിസുണാവാചം (സ്യാ. ക.) ദീ. നി. ൧.൯ പസ്സിതബ്ബാ] സംവരട്ഠേന സീലം, അവീതിക്കമട്ഠേന സീലം. ഫരുസം വാചം [ഫരുസവാചം (സ്യാ. ക.)] സംവരട്ഠേന സീലം, അവീതിക്കമട്ഠേന സീലം. സമ്ഫപ്പലാപം സംവരട്ഠേന സീലം, അവീതിക്കമട്ഠേന സീലം ¶ . അഭിജ്ഝം സംവരട്ഠേന സീലം, അവീതിക്കമട്ഠേന സീലം. ബ്യാപാദം സംവരട്ഠേന സീലം, അവീതിക്കമട്ഠേന സീലം. മിച്ഛാദിട്ഠിം സംവരട്ഠേന സീലം, അവീതിക്കമട്ഠേന സീലം.

൪൧. നേക്ഖമ്മേന കാമച്ഛന്ദം സംവരട്ഠേന സീലം, അവീതിക്കമട്ഠേന സീലം. അബ്യാപാദേന ബ്യാപാദം സംവരട്ഠേന സീലം, അവീതിക്കമട്ഠേന സീലം. ആലോകസഞ്ഞായ ഥിനമിദ്ധം…പേ… അവിക്ഖേപട്ഠേന ¶ ഉദ്ധച്ചം… ധമ്മവവത്ഥാനേന വിചികിച്ഛം… ഞാണേന അവിജ്ജം… പാമോജ്ജേന അരതിം….

പഠമേന ഝാനേന [പഠമജ്ഝാനേന (സ്യാ.) ഏവമീദിസേസു ഠാനേസു] നീവരണേ…പേ… ദുതിയേന ഝാനേന വിതക്കവിചാരേ… തതിയേന ഝാനേന പീതിം… ചതുത്ഥേന ഝാനേന സുഖദുക്ഖം… ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ രൂപസഞ്ഞം പടിഘസഞ്ഞം നാനത്തസഞ്ഞം… വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞം… ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞം… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞം.

അനിച്ചാനുപസ്സനായ നിച്ചസഞ്ഞം…പേ… ദുക്ഖാനുപസ്സനായ സുഖസഞ്ഞം… അനത്താ അനുപസ്സനായ അത്തസഞ്ഞം… നിബ്ബിദാനുപസ്സനായ നന്ദിം… വിരാഗാനുപസ്സനായ രാഗം… നിരോധാ അനുപസ്സനായ സമുദയം… പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനായ ആദാനം… ഖയാനുപസ്സനായ ഘനസഞ്ഞം… വയാനുപസ്സനായ ആയൂഹനം.. വിപരിണാമാനുപസ്സനായ ധുവസഞ്ഞം… അനിമിത്താനുപസ്സനായ ¶ നിമിത്തം…. അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനായ പണിധിം… സുഞ്ഞതാനുപസ്സനായ അഭിനിവേസം… അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനായ സാരാദാനാഭിനിവേസം… യഥാഭൂതഞാണദസ്സനേന സമ്മോഹാഭിനിവേസം… ആദീനവാനുപസ്സനായ ആലയാഭിനിവേസം… പടിസങ്ഖാനുപസ്സനായ അപ്പടിസങ്ഖം… വിവട്ടനാനുപസ്സനായ ¶ സഞ്ഞോഗാഭിനിവേസം….

സോതാപത്തിമഗ്ഗേന ദിട്ഠേകട്ഠേ കിലേസേ…പേ… സകദാഗാമിമഗ്ഗേന ഓളാരികേ കിലേസേ… അനാഗാമിമഗ്ഗേന അണുസഹഗതേ കിലേസേ… അരഹത്തമഗ്ഗേന സബ്ബകിലേസേ സംവരട്ഠേന സീലം, അവീതിക്കമട്ഠേന സീലം.

പഞ്ച സീലാനി – പാണാതിപാതസ്സ പഹാനം സീലം, വേരമണീ സീലം, ചേതനാ സീലം, സംവരോ സീലം, അവീതിക്കമോ സീലം. ഏവരൂപാനി സീലാനി ചിത്തസ്സ അവിപ്പടിസാരായ സംവത്തന്തി, പാമോജ്ജായ സംവത്തന്തി, പീതിയാ സംവത്തന്തി, പസ്സദ്ധിയാ ¶ സംവത്തന്തി, സോമനസ്സായ സംവത്തന്തി, ആസേവനായ സംവത്തന്തി, ഭാവനായ സംവത്തന്തി, ബഹുലീകമ്മായ സംവത്തന്തി, അലങ്കാരായ സംവത്തന്തി, പരിക്ഖാരായ സംവത്തന്തി, പരിവാരായ സംവത്തന്തി, പാരിപൂരിയാ സംവത്തന്തി, ഏകന്തനിബ്ബിദായ വിരാഗായ നിരോധായ ഉപസമായ അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായ നിബ്ബാനായ സംവത്തന്തി.

ഏവരൂപാനം സീലാനം സംവരപാരിസുദ്ധി അധിസീലം, സംവരപാരിസുദ്ധിയാ ഠിതം ചിത്തം ന വിക്ഖേപം ¶ ഗച്ഛതി, അവിക്ഖേപപാരിസുദ്ധി അധിചിത്തം സംവരപാരിസുദ്ധിം സമ്മാ പസ്സതി, അവിക്ഖേപപാരിസുദ്ധിം സമ്മാ പസ്സതി. ദസ്സനപാരിസുദ്ധി അധിപഞ്ഞാ. യോ തത്ഥ സംവരട്ഠോ, അയം അധിസീലസിക്ഖാ ¶ . യോ തത്ഥ അവിക്ഖേപട്ഠോ, അയം അധിചിത്തസിക്ഖാ. യോ തത്ഥ ദസ്സനട്ഠോ, അയം അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ.

ഇമാ തിസ്സോ സിക്ഖായോ ആവജ്ജന്തോ സിക്ഖതി, ജാനന്തോ സിക്ഖതി, പസ്സന്തോ സിക്ഖതി, പച്ചവേക്ഖന്തോ സിക്ഖതി, ചിത്തം അധിട്ഠഹന്തോ സിക്ഖതി, സദ്ധായ അധിമുച്ചന്തോ സിക്ഖതി, വീരിയം പഗ്ഗണ്ഹന്തോ സിക്ഖതി, സതിം ഉപട്ഠപേന്തോ സിക്ഖതി, ചിത്തം സമാദഹന്തോ സിക്ഖതി, പഞ്ഞായ പജാനന്തോ സിക്ഖതി, അഭിഞ്ഞേയ്യം അഭിജാനന്തോ സിക്ഖതി, പരിഞ്ഞേയ്യം പരിജാനന്തോ സിക്ഖതി, പഹാതബ്ബം പജഹന്തോ സിക്ഖതി, സച്ഛികാതബ്ബം സച്ഛികരോന്തോ സിക്ഖതി, ഭാവേതബ്ബം ഭാവേന്തോ സിക്ഖതി.

പഞ്ച സീലാനി – അദിന്നാദാനസ്സ…പേ… കാമേസുമിച്ഛാചാരസ്സ… മുസാവാദസ്സ… പിസുണായ വാചായ… ഫരുസായ വാചായ… സമ്ഫപ്പലാപസ്സ… അഭിജ്ഝായ… ബ്യാപാദസ്സ… മിച്ഛാദിട്ഠിയാ… ഭാവേതബ്ബം ഭാവേന്തോ സിക്ഖന്തി.

നേക്ഖമ്മേന കാമച്ഛന്ദസ്സ…പേ… അബ്യാപാദേന ബ്യാപാദസ്സ… ആലോകസഞ്ഞായ ഥിനമിദ്ധസ്സ… അവിക്ഖേപേന ഉദ്ധച്ചസ്സ… ¶ … ധമ്മവവത്ഥാനേന വിചികിച്ഛായ… ഞാണേന അവിജ്ജായ… പാമോജ്ജേന അരതിയാ… ഭാവേതബ്ബം ഭാവേന്തോ സിക്ഖതി.

പഠമേന ഝാനേന നീവരണാനം…പേ… ദുതിയേന ഝാനേന വിതക്കവിചാരാനം… തതിയേന ഝാനേന പീതിയാ… ചതുത്ഥേന ഝാനേന സുഖദുക്ഖാനം… ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ രൂപസഞ്ഞായ പടിഘസഞ്ഞായ നാനത്തസഞ്ഞായ… വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞായ… ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞായ… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ ¶ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞായ… ഭാവേതബ്ബം ഭാവേന്തോ സിക്ഖതി.

അനിച്ചാനുപസ്സനായ ¶ നിച്ചസഞ്ഞായ…പേ… ദുക്ഖാനുപസ്സനായ സുഖസഞ്ഞായ… അനത്താനുപസ്സനായ അത്തസഞ്ഞായ… നിബ്ബിദാനുപസ്സനായ നന്ദിയാ… വിരാഗാനുപസ്സനായ രാഗസ്സ… നിരോധാനുപസ്സനായ സമുദയസ്സ… പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനായ ആദാനസ്സ… ഖയാനുപസ്സനായ ¶ ഘനസഞ്ഞായ… വയാനുപസ്സനായ ആയൂഹനസ്സ… വിപരിണാമാനുപസ്സനായ ധുവസഞ്ഞായ… അനിമിത്താനുപസ്സനായ നിമിത്തസ്സ… അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനായ പണിധിയാ… സുഞ്ഞതാനുപസ്സനായ അഭിനിവേസസ്സ… അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനായ സാരാഗാഭിനിവേസസ്സ… യഥാഭൂതഞാണദസ്സനേന സമ്മോഹാഭിനിവേസസ്സ… ആദീനവാനുപസ്സനായ ആലയാഭിനിവേസസ്സ… പടിസങ്ഖാനുപസ്സനായ അപ്പടിസങ്ഖായ… വിവട്ടനാനുപസ്സനായ സഞ്ഞോഗാഭിനിവേസസ്സ ഭാവേതബ്ബം ഭാവേന്തോ സിക്ഖതി.

സോതാപത്തിമഗ്ഗേന ദിട്ഠേകട്ഠാനം കിലേസാനം…പേ… സകദാഗാമിമഗ്ഗേന ഓളാരികാനം കിലേസാനം… അനാഗാമിമഗ്ഗേന അനുസഹഗതാനം കിലേസാനം… അരഹത്തമഗ്ഗേന സബ്ബകിലേസാനം പഹാനം സീലം, വേരമണീ സീലം, ചേതനാ സീലം, സംവരോ സീലം, അവീതിക്കമോ സീലം. ഏവരൂപാനി സീലാനി ചിത്തസ്സ അവിപ്പടിസാരായ സംവത്തന്തി, പാമോജ്ജായ സംവത്തന്തി, പീതിയാ സംവത്തന്തി, പസ്സദ്ധിയാ സംവത്തന്തി, സോമനസ്സായ സംവത്തന്തി, ആസേവനായ സംവത്തന്തി, ഭാവനായ സംവത്തന്തി, ബഹുലീകമ്മായ സംവത്തന്തി, അലങ്കാരായ സംവത്തന്തി, പരിക്ഖാരായ സംവത്തന്തി, പരിവാരായ സംവത്തന്തി, പാരിപൂരിയാ സംവത്തന്തി, ഏകന്തനിബ്ബിദായ വിരാഗായ നിരോധായ ¶ ഉപസമായ അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായ നിബ്ബാനായ സംവത്തന്തി.

൪൨. ഏവരൂപാനം സീലാനം സംവരപാരിസുദ്ധി അധിസീലം. സംവരപാരിസുദ്ധിയാ ഠിതം ചിത്തം അവിക്ഖേപം ഗച്ഛതി, അവിക്ഖേപപാരിസുദ്ധി അധിചിത്തം. സംവരപാരിസുദ്ധിം സമ്മാ പസ്സതി, അവിക്ഖേപപാരിസുദ്ധിം സമ്മാ പസ്സതി. ദസ്സനപാരിസുദ്ധി അധിപഞ്ഞാ. യോ തത്ഥ സംവരട്ഠോ, അയം ¶ അധിസീലസിക്ഖാ. യോ തത്ഥ അവിക്ഖേപട്ഠോ, അയം അധിചിത്തസിക്ഖാ. യോ തത്ഥ ദസ്സനട്ഠോ, അയം അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ. ഇമാ തിസ്സോ സിക്ഖായോ ആവജ്ജന്തോ സിക്ഖതി, ജാനന്തോ സിക്ഖതി, പസ്സന്തോ സിക്ഖതി, പച്ചവേക്ഖന്തോ സിക്ഖതി, ചിത്തം അധിട്ഠഹന്തോ സിക്ഖതി, സദ്ധായ അധിമുച്ചന്തോ സിക്ഖതി, വീരിയം പഗ്ഗണ്ഹന്തോ സിക്ഖതി, സതിം ഉപട്ഠപേന്തോ സിക്ഖതി, ചിത്തം സമാദഹന്തോ സിക്ഖതി, പഞ്ഞായ പജാനന്തോ സിക്ഖതി, അഭിഞ്ഞേയ്യം അഭിജാനന്തോ സിക്ഖതി, പരിഞ്ഞേയ്യം പരിജാനന്തോ സിക്ഖതി പഹാതബ്ബം പജഹന്തോ സിക്ഖതി, സച്ഛികാതബ്ബം സച്ഛികരോന്തോ സിക്ഖതി, ഭാവേതബ്ബം ¶ ഭാവേന്തോ സിക്ഖതി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘സുത്വാന സംവരേ പഞ്ഞാ സീലമയേ ഞാണം’’.

സീലമയഞാണനിദ്ദേസോ ദുതിയോ.

൩. സമാധിഭാവനാമയഞാണനിദ്ദേസോ

൪൩. കഥം ¶ സംവരിത്വാ സമാദഹനേ പഞ്ഞാ സമാധിഭാവനാമയേ ഞാണം? ഏകോ സമാധി – ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ. ദ്വേ സമാധീ – ലോകിയോ സമാധി, ലോകുത്തരോ സമാധി. തയോ സമാധീ – സവിതക്കസവിചാരോ ¶ സമാധി, അവിതക്കവിചാരമത്തോ സമാധി, അവിതക്കഅവിചാരോ സമാധി. ചത്താരോ സമാധീ – ഹാനഭാഗിയോ സമാധി, ഠിതിഭാഗിയോ സമാധി, വിസേസഭാഗിയോ സമാധി, നിബ്ബേധഭാഗിയോ സമാധി. പഞ്ച സമാധീ – പീതിഫരണതാ, സുഖഫരണതാ, ചേതോഫരണതാ, ആലോകഫരണതാ, പച്ചവേക്ഖണാനിമിത്തം [പച്ചവേക്ഖനാനിമിത്തം (ക.)].

ഛ സമാധീ – ബുദ്ധാനുസ്സതിവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി, ധമ്മാനുസ്സതിവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി, സങ്ഘാനുസ്സതിവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി, സീലാനുസ്സതിവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി, ചാഗാനുസ്സതിവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി, ദേവതാനുസ്സതിവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി. സത്ത സമാധീ – സമാധികുസലതാ, സമാധിസ്സ സമാപത്തികുസലതാ, സമാധിസ്സ ഠിതികുസലതാ, സമാധിസ്സ വുട്ഠാനകുസലതാ ¶ , സമാധിസ്സ കല്ലതാകുസലതാ [കല്ലിതകുസലതാ (സ്യാ. ക.)], സമാധിസ്സ ഗോചരകുസലതാ, സമാധിസ്സ അഭിനീഹാരകുസലതാ. അട്ഠ സമാധീ – പഥവീകസിണവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി, ആപോകസിണവസേന…പേ… തേജോകസിണവസേന… വായോകസിണവസേന… നീലകസിണവസേന… പീതകസിണവസേന… ലോഹിതകസിണവസേന… ഓദാതകസിണവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി. നവ സമാധീ – രൂപാവചരോ സമാധി അത്ഥി ഹീനോ, അത്ഥി മജ്ഝോമോ, അത്ഥി പണീതോ; അരൂപാവചരോ സമാധി അത്ഥി ഹീനോ, അത്ഥി മജ്ഝോമോ, അത്ഥി പണീതോ; സുഞ്ഞതോ സമാധി, അനിമിത്തോ സമാധി, അപ്പണിഹിതോ ¶ സമാധി. ദസ സമാധീ – ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാവസേന ചിത്തസ്സ ¶ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി, വിനീലകസഞ്ഞാവസേന…പേ… വിപുബ്ബകസഞ്ഞാവസേന… വിച്ഛിദ്ദകസഞ്ഞാവസേന… വിക്ഖായിതകസഞ്ഞാവസേന… വിക്ഖിത്തകസഞ്ഞാവസേന… ഹതവിക്ഖിത്തകസഞ്ഞാവസേന… ലോഹിതകസഞ്ഞാവസേന… പുളവകസഞ്ഞാവസേന [പുളുവക സഞ്ഞാവസേന (ക.)] … അട്ഠികസഞ്ഞാവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി. ഇമേ പഞ്ചപഞ്ഞാസ സമാധി.

൪൪. അപി ച, പഞ്ചവീസതി സമാധിസ്സ സമാധിട്ഠാ – പരിഗ്ഗഹട്ഠേന സമാധി, പരിവാരട്ഠേന സമാധി, പരിപൂരട്ഠേന സമാധി, ഏകഗ്ഗട്ഠേന സമാധി, അവിക്ഖേപട്ഠേന സമാധി, അവിസാരട്ഠേന സമാധി, അനാവിലട്ഠേന സമാധി, അനിഞ്ജനട്ഠേന സമാധി, വിമുത്തട്ഠേന സമാധി, ഏകത്തുപട്ഠാനവസേന ചിത്തസ്സ ഠിതത്താ സമാധി, സമം ഏസതീതി സമാധി, വിസമം നേസതീതി സമാധി, സമം ഏസിതത്താ സമാധി, വിസമം ¶ നേസിതത്താ സമാധി, സമം ആദിയതീതി സമാധി, വിസമം നാദിയതീതി സമാധി, സമം ആദിന്നത്താ സമാധി, വിസമം അനാദിന്നത്താ സമാധി, സമം പടിപജ്ജതീതി സമാധി, വിസമം നപ്പടിപജ്ജതീതി സമാധി, സമം പടിപന്നത്താ സമാധി, വിസമം നപ്പടിപന്നത്താ സമാധി, സമം ഝായതീതി സമാധി, വിസമം ഝാപേതീതി സമാധി, സമം ഝാതത്താ സമാധി, വിസമം ഝാപിതത്താ സമാധി, സമോ ച ഹിതോ ച സുഖോ ചാതി സമാധി. ഇമേ പഞ്ചവീസതി സമാധിസ്സ സമാധിട്ഠാ. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘സംവരിത്വാ സമാദഹനേ പഞ്ഞാ സമാധിഭാവനാമയേ ¶ ഞാണം’’.

സമാധിഭാവനാമയഞാണനിദ്ദേസോ തതിയോ.

൪. ധമ്മട്ഠിതിഞാണനിദ്ദേസോ

൪൫. കഥം ¶ പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം? അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാനം ഉപ്പാദട്ഠിതി ച പവത്തട്ഠിതി ച നിമിത്തട്ഠിതി ച ആയൂഹനട്ഠിതി ച സഞ്ഞോഗട്ഠിതി ച പലിബോധട്ഠിതി ച സമുദയട്ഠിതി ച ഹേതുട്ഠിതി ച പച്ചയട്ഠിതി ച. ഇമേഹി നവഹാകാരേഹി അവിജ്ജാ പച്ചയോ, സങ്ഖാരാ പച്ചയസമുപ്പന്നാ. ഉഭോപേതേ ധമ്മാ പച്ചയസമുപ്പന്നാതി – പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം. അതീതമ്പി അദ്ധാനം… അനാഗതമ്പി അദ്ധാനം അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാനം ഉപ്പാദട്ഠിതി ച പവത്തട്ഠിതി ച നിമിത്തട്ഠിതി ച ആയൂഹനട്ഠിതി ച സഞ്ഞോഗട്ഠിതി ച പലിബോധട്ഠിതി ച സമുദയട്ഠിതി ച ഹേതുട്ഠിതി ¶ ച പച്ചയട്ഠിതി ച. ഇമേഹി നവഹാകാരേഹി അവിജ്ജാ പച്ചയോ, സങ്ഖാരാ പച്ചയസമുപ്പന്നാ. ഉഭോപേതേ ധമ്മാ പച്ചയസമുപ്പന്നാതി – പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം.

സങ്ഖാരാ വിഞ്ഞാണസ്സ…പേ… വിഞ്ഞാണം നാമരൂപസ്സ… നാമരൂപം സളായതനസ്സ… സളായതനം ഫസ്സസ്സ… ഫസ്സോ വേദനായ… വേദനാ തണ്ഹായ… തണ്ഹാ ഉപാദാനസ്സ… ഉപാദാനം ഭവസ്സ… ഭവോ ജാതിയാ… ജാതി ജരാമരണസ്സ ഉപ്പാദട്ഠിതി ച പവത്തട്ഠിതി ച നിമിത്തട്ഠിതി ച ആയൂഹനട്ഠിതി ച സഞ്ഞോഗട്ഠിതി ച പലിബോധട്ഠിതി ച സമുദയട്ഠിതി ച ഹേതുട്ഠിതി ച പച്ചയട്ഠിതി ച. ഇമേഹി നവഹാകാരേഹി ജാതി പച്ചയോ, ജരാമരണം പച്ചയസമുപ്പന്നം. ഉഭോപേതേ ¶ ധമ്മാ പച്ചയസമുപ്പന്നാതി – പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം. അതീതമ്പി അദ്ധാനം… അനാഗതമ്പി അദ്ധാനം ജാതി ജരാമരണസ്സ ഉപ്പാദട്ഠിതി ച പവത്തട്ഠിതി ച നിമിത്തട്ഠിതി ച ആയൂഹനട്ഠിതി ¶ ച സഞ്ഞോഗട്ഠിതി ച പലിബോധട്ഠിതി ച സമുദയട്ഠിതി ച ഹേതുട്ഠിതി ച പച്ചയട്ഠിതി ച. ഇമേഹി നവഹാകാരേഹി ജാതി പച്ചയോ, ജരാമരണം പച്ചയസമുപ്പന്നം. ഉഭോപേതേ ധമ്മാ പച്ചയസമുപ്പന്നാതി – പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം.

൪൬. അവിജ്ജാ ഹേതു, സങ്ഖാരാ ഹേതുസമുപ്പന്നാ. ഉഭോപേതേ ധമ്മാ ഹേതുസമുപ്പന്നാതി – പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം. അതീതമ്പി അദ്ധാനം… അനാഗതമ്പി ¶ അദ്ധാനം അവിജ്ജാ ഹേതു, സങ്ഖാരാ ഹേതുസമുപ്പന്നാ. ഉഭോപേതേ ധമ്മാ ഹേതുസമുപ്പന്നാതി – പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം.

സങ്ഖാരാ ഹേതു, വിഞ്ഞാണം ഹേതുസമുപ്പന്നം…പേ… വിഞ്ഞാണം ഹേതു, നാമരൂപം ഹേതുസമുപ്പന്നം… നാമരൂപം ഹേതു, സളായതനം ഹേതുസമുപ്പന്നം… സളായതനം ഹേതു, ഫസ്സോ ഹേതുസമുപ്പന്നോ… ഫസ്സോ ഹേതു, വേദനാ ഹേതുസമുപ്പന്നാ… വേദനാ ഹേതു, തണ്ഹാ ഹേതുസമുപ്പന്നാ… തണ്ഹാ ഹേതു, ഉപാദാനം ഹേതുസമുപ്പന്നം… ഉപാദാനം ഹേതു, ഭവോ ഹേതുസമുപ്പന്നോ… ഭവോ ഹേതു, ജാതി ഹേതുസമുപ്പന്നാ… ജാതി ഹേതു, ജരാമരണം ഹേതുസമുപ്പന്നം. ഉഭോപേതേ ധമ്മാ ഹേതുസമുപ്പന്നാതി – പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം. അതീതമ്പി അദ്ധാനം… അനാഗതമ്പി അദ്ധാനം ജാതി ഹേതു, ജരാമരണം ¶ ഹേതുസമുപ്പന്നം. ഉഭോപേതേ ധമ്മാ ഹേതുസമുപ്പന്നാതി – പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം.

അവിജ്ജാ പടിച്ചാ, സങ്ഖാരാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാ. ഉഭോപേതേ ധമ്മാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാതി – പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം. അതീതമ്പി അദ്ധാനം… അനാഗതമ്പി അദ്ധാനം അവിജ്ജാ ¶ പടിച്ചാ, സങ്ഖാരാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാ. ഉഭോപേതേ ധമ്മാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാതി – പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം.

സങ്ഖാരാ പടിച്ചാ, വിഞ്ഞാണം പടിച്ചസമുപ്പന്നം…പേ… വിഞ്ഞാണം പടിച്ചാ, നാമരൂപം പടിച്ചസമുപ്പന്നം… നാമരൂപം പടിച്ചാ, സളായതനം പടിച്ചസമുപ്പന്നം… സളായതനം പടിച്ചാ, ഫസ്സോ പടിച്ചസമുപ്പന്നോ… ഫസ്സോ പടിച്ചാ, വേദനാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാ… വേദനാ പടിച്ചാ, തണ്ഹാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാ… തണ്ഹാ പടിച്ചാ, ഉപാദാനം പടിച്ചസമുപ്പന്നം… ഉപാദാനം പടിച്ചാ, ഭവോ പടിച്ചസമുപ്പന്നോ… ഭവോ പടിച്ചാ, ജാതി പടിച്ചസമുപ്പന്നാ… ജാതി പടിച്ചാ, ജരാമരണം പടിച്ചസമുപ്പന്നം. ഉഭോപേതേ ധമ്മാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാതി – പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം. അതീതമ്പി അദ്ധാനം… അനാഗതമ്പി അദ്ധാനം ജാതി പടിച്ചാ, ജരാമരണം പടിച്ചസമുപ്പന്നം. ഉഭോപേതേ ധമ്മാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാതി – പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം.

അവിജ്ജാ ¶ പച്ചയോ, സങ്ഖാരാ പച്ചയസമുപ്പന്നാ. ഉഭോപേതേ ധമ്മാ പച്ചയസമുപ്പന്നാതി – പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ¶ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം ¶ . അതീതമ്പി അദ്ധാനം… അനാഗതമ്പി അദ്ധാനം അവിജ്ജാ പച്ചയോ, സങ്ഖാരാ പച്ചയസമുപ്പന്നാ. ഉഭോപേതേ ധമ്മാ പച്ചയസമുപ്പന്നാതി – പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം.

സങ്ഖാരാ പച്ചയാ, വിഞ്ഞാണം പച്ചയസമുപ്പന്നം…പേ… വിഞ്ഞാണം പച്ചയോ, നാമരൂപം പച്ചയസമുപ്പന്നം… നാമരൂപം പച്ചയോ, സളായതനം പച്ചയസമുപ്പന്നം… സളായതനം പച്ചയോ, ഫസ്സോ പച്ചയസമുപ്പന്നോ… ഫസ്സോ പച്ചയോ, വേദനാ പച്ചയസമുപ്പന്നാ… വേദനാ പച്ചയോ, തണ്ഹാ പച്ചയസമുപ്പന്നാ… തണ്ഹാ പച്ചയോ, ഉപാദാനം പച്ചയസമുപ്പന്നം… ഉപാദാനം പച്ചയോ, ഭവോ പച്ചയസമുപ്പന്നോ… ഭവോ പച്ചയോ, ജാതി പച്ചയസമുപ്പന്നാ… ജാതി പച്ചയോ, ജരാമരണം പച്ചയസമുപ്പന്നം. ഉഭോപേതേ ധമ്മാ പച്ചയസമുപ്പന്നാതി – പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം. അതീതമ്പി അദ്ധാനം… അനാഗതമ്പി അദ്ധാനം ജാതി പച്ചയോ, ജരാമരണം പച്ചയസമുപ്പന്നം. ഉഭോപേതേ ധമ്മാ പച്ചയസമുപ്പന്നാതി – പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം.

൪൭. പുരിമകമ്മഭവസ്മിം മോഹോ അവിജ്ജാ, ആയൂഹനാ സങ്ഖാരാ, നികന്തി തണ്ഹാ, ഉപഗമനം ഉപാദാനം, ചേതനാ ഭവോ. ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ പുരിമകമ്മഭവസ്മിം ഇധ പടിസന്ധിയാ പച്ചയാ. ഇധ പടിസന്ധി വിഞ്ഞാണം, ഓക്കന്തി നാമരൂപം, പസാദോ ആയതനം, ഫുട്ഠോ ഫസ്സോ, വേദയിതം വേദനാ. ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ ഇധുപപത്തിഭവസ്മിം പുരേകതസ്സ കമ്മസ്സ പച്ചയാ. ഇധ പരിപക്കത്താ ആയതനാനം ¶ മോഹോ അവിജ്ജാ, ആയൂഹനാ സങ്ഖാരാ, നികന്തി തണ്ഹാ ഉപഗമനം ഉപാദാനം, ചേതനാ ¶ ഭവോ. ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ ഇധ കമ്മഭവസ്മിം ആയതിം പടിസന്ധിയാ പച്ചയാ. ആയതിം പടിസന്ധി വിഞ്ഞാണം, ഓക്കന്തി നാമരൂപം, പസാദോ ആയതനം, ഫുട്ഠോ ഫസ്സോ, വേദയിതം വേദനാ. ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ ആയതിം ഉപപത്തിഭവസ്മിം ഇധ കതസ്സ കമ്മസ്സ പച്ചയാ. ഇതിമേ ചതുസങ്ഖേപേ തയോ അദ്ധേ തിസന്ധിം വീസതിയാ ആകാരേഹി പടിച്ചസമുപ്പാദം ജാനാതി പസ്സതി അഞ്ഞാതി പടിവിജ്ഝതി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം’’.

ധമ്മട്ഠിതിഞാണനിദ്ദേസോ ചതുത്ഥോ.

൫. സമ്മസനഞാണനിദ്ദേസോ

൪൮. കഥം ¶ ¶ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാനം ധമ്മാനം സങ്ഖിപിത്വാ വവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ സമ്മസനേ ഞാണം?

യം കിഞ്ചി രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അജ്ഝത്തം വാ ബഹിദ്ധാ വാ ഓളാരികം വാ സുഖുമം വാ ഹീനം വാ പണീതം വാ യം ദൂരേ സന്തികേ വാ, സബ്ബം രൂപം അനിച്ചതോ വവത്ഥേതി ഏകം സമ്മസനം, ദുക്ഖതോ വവത്ഥേതി ഏകം സമ്മസനം, അനത്തതോ വവത്ഥേതി ഏകം സമ്മസനം.

യാ കാചി വേദനാ…പേ… യാ കാചി സഞ്ഞാ… യേ കേചി സങ്ഖാരാ… യം കിഞ്ചി വിഞ്ഞാണം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അജ്ഝത്തം വാ ബഹിദ്ധാ വാ ഓളാരികം വാ സുഖുമം വാ ഹീനം വാ പണീതം വാ യം ദൂരേ സന്തികേ വാ, സബ്ബം വിഞ്ഞാണം അനിച്ചതോ വവത്ഥേതി ഏകം സമ്മസനം, ദുക്ഖതോ വവത്ഥേതി ഏകം സമ്മസനം, അനത്തതോ വവത്ഥേതി ഏകം ¶ സമ്മസനം.

ചക്ഖും…പേ… ജരാമരണം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അനിച്ചതോ വവത്ഥേതി ഏകം സമ്മസനം, ദുക്ഖതോ വവത്ഥേതി ഏകം സമ്മസനം, അനത്തതോ വവത്ഥേതി ഏകം സമ്മസനം.

രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അനിച്ചം ഖയട്ഠേന, ദുക്ഖം ഭയട്ഠേന അനത്താ അസാരകട്ഠേനാതി സങ്ഖിപിത്വാ വവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ സമ്മസനേ ഞാണം. വേദനാ…പേ… സഞ്ഞാ…പേ… സങ്ഖാരാ…പേ… വിഞ്ഞാണം…പേ… ചക്ഖു…പേ… ജരാമരണം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അനിച്ചം ഖയട്ഠേന, ദുക്ഖം ഭയട്ഠേന, അനത്താ അസാരകട്ഠേനാതി സങ്ഖിപിത്വാ വവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ സമ്മസനേ ഞാണം.

രൂപം ¶ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അനിച്ചം സങ്ഖതം പടിച്ചസമുപ്പന്നം ഖയധമ്മം വയധമ്മം വിരാഗധമ്മം നിരോധധമ്മന്തി സങ്ഖിപിത്വാ വവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ സമ്മസനേ ഞാണം. വേദനാ…പേ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം… ചക്ഖു…പേ… ജരാമരണം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അനിച്ചം സങ്ഖതം പടിച്ചസമുപ്പന്നം ഖയധമ്മം വയധമ്മം വിരാഗധമ്മം നിരോധധമ്മന്തി സങ്ഖിപിത്വാ വവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ സമ്മസനേ ഞാണം.

ജാതിപച്ചയാ ¶ ജരാമരണം, അസതി ജാതിയാ നത്ഥി ജരാമരണന്തി സങ്ഖിപിത്വാ വവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ സമ്മസനേ ഞാണം. അതീതമ്പി അദ്ധാനം… അനാഗതമ്പി അദ്ധാനം ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണം, അസതി ¶ ജാതിയാ നത്ഥി ജരാമരണന്തി സങ്ഖിപിത്വാ വവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ സമ്മസനേ ¶ ഞാണം. ഭവപച്ചയാ ജാതി, അസതി…പേ… ഉപാദാനപച്ചയാ ഭവോ, അസതി…പേ… തണ്ഹാപച്ചയാ ഉപാദാനം, അസതി…പേ… വേദനാപച്ചയാ തണ്ഹാ, അസതി…പേ… ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാ, അസതി…പേ… സളായതനപച്ചയാ ഫസ്സോ, അസതി…പേ… നാമരൂപപച്ചയാ സളായതനം, അസതി…പേ… വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപം, അസതി…പേ… സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണം, അസതി…പേ… അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ, അസതി അവിജ്ജായ നത്ഥി സങ്ഖാരാതി സങ്ഖിപിത്വാ വവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ സമ്മസനേ ഞാണം. അതീതമ്പി അദ്ധാനം… അനാഗതമ്പി അദ്ധാനം അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ, അസതി അവിജ്ജായ നത്ഥി സങ്ഖാരാതി സങ്ഖിപിത്വാ വവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ സമ്മസനേ ഞാണം. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാനം ധമ്മാനം സങ്ഖിപിത്വാ വവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ സമ്മസനേ ഞാണം’’.

സമ്മസനഞാണനിദ്ദേസോ പഞ്ചമോ.

൬. ഉദയബ്ബയഞാണനിദ്ദേസോ

൪൯. കഥം പച്ചുപ്പന്നാനം ധമ്മാനം വിപരിണാമാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാ ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനേ ഞാണം? ജാതം രൂപം പച്ചുപ്പന്നം, തസ്സ നിബ്ബത്തിലക്ഖണം ഉദയോ, വിപരിണാമലക്ഖണം വയോ, അനുപസ്സനാ ഞാണം. ജാതാ വേദനാ…പേ… ജാതാ സഞ്ഞാ… ജാതാ സങ്ഖാരാ… ജാതം വിഞ്ഞാണം… ജാതം ചക്ഖു…പേ… ജാതോ ഭവോ പച്ചുപ്പന്നോ, തസ്സ നിബ്ബത്തിലക്ഖണം ഉദയോ, വിപരിണാമലക്ഖണം വയോ, അനുപസ്സനാ ഞാണം.

൫൦. പഞ്ചന്നം ¶ ഖന്ധാനം ഉദയം പസ്സന്തോ കതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി, വയം പസ്സന്തോ കതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി, ഉദയബ്ബയം പസ്സന്തോ കതി ലക്ഖണാനി ¶ പസ്സതി? പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം ഉദയം പസ്സന്തോ പഞ്ചവീസതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി, വയം പസ്സന്തോ പഞ്ചവീസതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി ¶ ; ഉദയബ്ബയം പസ്സന്തോ പഞ്ഞാസ ലക്ഖണാനി പസ്സതി.

രൂപക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സന്തോ കതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി, വയം പസ്സന്തോ കതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി, ഉദയബ്ബയം പസ്സന്തോ കതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി? വേദനാക്ഖന്ധസ്സ…പേ… സഞ്ഞാക്ഖന്ധസ്സ…പേ… സങ്ഖാരക്ഖന്ധസ്സ…പേ… വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം ¶ പസ്സന്തോ കതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി, വയം പസ്സന്തോ കതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി, ഉദയബ്ബയം പസ്സന്തോ കതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി? രൂപക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സന്തോ പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതി, വയം പസ്സന്തോ പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതി; ഉദയബ്ബയം പസ്സന്തോ ദസ ലക്ഖണാനി പസ്സതി. വേദനാക്ഖന്ധസ്സ…പേ… സഞ്ഞാക്ഖന്ധസ്സ… സങ്ഖാരക്ഖന്ധസ്സ… വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സന്തോ പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതി, വയം പസ്സന്തോ പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതി; ഉദയബ്ബയം പസ്സന്തോ ദസ ലക്ഖണാനി പസ്സതി.

രൂപക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സന്തോ കതമാനി പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതി? അവിജ്ജാസമുദയാ രൂപസമുദയോതി – പച്ചയസമുദയട്ഠേന രൂപക്ഖന്ധസ്സ ¶ ഉദയം പസ്സതി. തണ്ഹാസമുദയാ രൂപസമുദയോതി – പച്ചയസമുദയട്ഠേന രൂപക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സതി. കമ്മസമുദയാ രൂപസമുദയോതി – പച്ചയസമുദയട്ഠേന രൂപക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സതി. ആഹാരസമുദയാ രൂപസമുദയോതി – പച്ചയസമുദയട്ഠേന രൂപക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സതി. നിബ്ബത്തിലക്ഖണം പസ്സന്തോപി രൂപക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സതി. രൂപക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സന്തോ ഇമാനി പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതി.

വയം ¶ പസ്സന്തോ കതമാനി പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതി? അവിജ്ജാനിരോധാ രൂപനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന രൂപക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സതി. തണ്ഹാനിരോധാ രൂപനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന രൂപക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സതി. കമ്മനിരോധാ രൂപനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന രൂപക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സതി. ആഹാരനിരോധാ രൂപനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന രൂപക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സതി ¶ . വിപരിണാമലക്ഖണം പസ്സന്തോപി രൂപക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സതി. രൂപക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സന്തോ ഇമാനി പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതി. ഉദയബ്ബയം പസ്സന്തോ ഇമാനി ദസ ലക്ഖണാനി പസ്സതി.

വേദനാക്ഖന്ധസ്സ ¶ ഉദയം പസ്സന്തോ കതമാനി പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതി? അവിജ്ജാസമുദയാ വേദനാസമുദയോതി – പച്ചയസമുദയട്ഠേന വേദനാക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സതി. തണ്ഹാസമുദയാ വേദനാസമുദയോതി – പച്ചയസമുദയട്ഠേന വേദനാക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സതി. കമ്മസമുദയാ വേദനാസമുദയോതി – പച്ചയസമുദയട്ഠേന വേദനാക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം ¶ പസ്സതി. ഫസ്സസമുദയാ വേദനാസമുദയോതി – പച്ചയസമുദയട്ഠേന വേദനാക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സതി. നിബ്ബത്തിലക്ഖണം പസ്സന്തോപി വേദനാക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സതി. വേദനാക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സന്തോ ഇമാനി പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതി.

വയം പസ്സന്തോ കതമാനി പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതി? അവിജ്ജാനിരോധാ വേദനാനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന വേദനാക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സതി. തണ്ഹാനിരോധാ വേദനാനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന വേദനാക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സതി. കമ്മനിരോധാ വേദനാനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന വേദനാക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സതി. ഫസ്സനിരോധാ വേദനാനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന വേദനാക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സതി. വിപരിണാമലക്ഖണം പസ്സന്തോപി വേദനാക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സതി. വേദനാക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സന്തോ ഇമാനി പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതി. ഉദയബ്ബയം പസ്സന്തോ ഇമാനി ദസ ലക്ഖണാനി പസ്സതി.

സഞ്ഞാക്ഖന്ധസ്സ…പേ… സങ്ഖാരക്ഖന്ധസ്സ…പേ… വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സന്തോ കതമാനി പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതി? അവിജ്ജാസമുദയാ വിഞ്ഞാണസമുദയോതി – പച്ചയസമുദയട്ഠേന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സതി. തണ്ഹാസമുദയാ വിഞ്ഞാണസമുദയോതിപച്ചയസമുദയട്ഠേന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സതി. കമ്മസമുദയാ വിഞ്ഞാണസമുദയോതി – പച്ചയസമുദയട്ഠേന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സതി. നാമരൂപസമുദയാ വിഞ്ഞാണസമുദയോതി – പച്ചയസമുദയട്ഠേന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ¶ ¶ ഉദയം പസ്സതി. നിബ്ബത്തിലക്ഖണം പസ്സന്തോപി വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സതി. വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സന്തോ ഇമാനി പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതി.

വയം പസ്സന്തോ കതമാനി പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതി? അവിജ്ജാനിരോധാ വിഞ്ഞാണനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സതി. തണ്ഹാനിരോധാ വിഞ്ഞാണനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സതി. കമ്മനിരോധാ വിഞ്ഞാണനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സതി. നാമരൂപനിരോധാ വിഞ്ഞാണനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സതി. വിപരിണാമലക്ഖണം പസ്സന്തോപി വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ¶ വയം പസ്സതി. വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ വയം പസ്സന്തോ ഇമാനി പഞ്ച ലക്ഖണാനി പസ്സതി. ഉദയബ്ബയം പസ്സന്തോ ഇമാനി ദസ ലക്ഖണാനി പസ്സതി.

പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം ഉദയം പസ്സന്തോ ഇമാനി പഞ്ചവീസതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി, വയം പസ്സന്തോ ഇമാനി പഞ്ചവീസതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി, ഉദയബ്ബയം പസ്സന്തോ ഇമാനി പഞ്ഞാസ ലക്ഖണാനി പസ്സതി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘പച്ചുപ്പന്നാനം ധമ്മാനം വിപരിണാമാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാ ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനേ ഞാണം’’. രൂപക്ഖന്ധോ [രൂപക്ഖന്ധാ (സ്യാ.)] ആഹാരസമുദയോ ¶ . വേദനാ, സഞ്ഞാ, സങ്ഖാരാ – തയോ [സങ്ഖാരാതി സേസാ (സ്യാ.)] ഖന്ധാ ഫസ്സസമുദയാ. വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ നാമരൂപസമുദയോ.

ഉദയബ്ബയഞാണനിദ്ദേസോ ഛട്ഠോ.

൭. ഭങ്ഗാനുപസ്സനാഞാണനിദ്ദേസോ

൫൧. കഥം ¶ ആരമ്മണം പടിസങ്ഖാ ഭങ്ഗാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാ വിപസ്സനേ ഞാണം? രൂപാരമ്മണതാ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഭിജ്ജതി. തം ആരമ്മണം പടിസങ്ഖാ തസ്സ ചിത്തസ്സ ഭങ്ഗം അനുപസ്സതി. അനുപസ്സതീതി, കഥം അനുപസ്സതി? അനിച്ചതോ അനുപസ്സതി, നോ നിച്ചതോ. ദുക്ഖതോ അനുപസ്സതി, നോ സുഖതോ. അനത്തതോ ¶ അനുപസ്സതി, നോ അത്തതോ. നിബ്ബിന്ദതി, നോ നന്ദതി, വിരജ്ജതി, നോ രജ്ജതി. നിരോധേതി, നോ സമുദേതി. പടിനിസ്സജ്ജതി, നോ ആദിയതി.

൫൨. അനിച്ചതോ അനുപസ്സന്തോ നിച്ചസഞ്ഞം പജഹതി. ദുക്ഖതോ അനുപസ്സന്തോ സുഖസഞ്ഞം പജഹതി. അനത്തതോ അനുപസ്സന്തോ അത്തസഞ്ഞം പജഹതി. നിബ്ബിന്ദന്തോ നന്ദിം പജഹതി. വിരജ്ജന്തോ രാഗം പജഹതി. നിരോധേന്തോ സമുദയം പജഹതി. പടിനിസ്സജ്ജന്തോ ആദാനം പജഹതി.

വേദനാരമ്മണതാ…പേ… സഞ്ഞാരമ്മണതാ… സങ്ഖാരാരമ്മണതാ… വിഞ്ഞാണാരമ്മണതാ… ചക്ഖു…പേ… ജരാമരണാരമ്മണതാ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഭിജ്ജതി. തം ആരമ്മണം പടിസങ്ഖാ തസ്സ ചിത്തസ്സ ഭങ്ഗം അനുപസ്സതി. അനുപസ്സതീതി, കഥം അനുപസ്സതി? അനിച്ചതോ അനുപസ്സതി, നോ നിച്ചതോ. ദുക്ഖതോ അനുപസ്സതി, നോ ¶ സുഖതോ. അനത്തതോ അനുപസ്സതി, നോ അത്തതോ. നിബ്ബിന്ദതി, നോ നന്ദതി. വിരജ്ജതി, നോ രജ്ജതി. നിരോധേതി, നോ സമുദേതി. പടിനിസ്സജ്ജതി, നോ ആദിയതി.

അനിച്ചതോ അനുപസ്സന്തോ നിച്ചസഞ്ഞം പജഹതി. ദുക്ഖതോ അനുപസ്സന്തോ ¶ സുഖസഞ്ഞം പജഹതി. അനത്തതോ അനുപസ്സന്തോ അത്തസഞ്ഞം പജഹതി. നിബ്ബിന്ദന്തോ നന്ദിം പജഹതി. വിരജ്ജന്തോ രാഗം പജഹതി. നിരോധേന്തോ സമുദയം പജഹതി. പടിനിസ്സജ്ജന്തോ ആദാനം പജഹതി.

വത്ഥുസങ്കമനാ ചേവ, പഞ്ഞായ ച വിവട്ടനാ;

ആവജ്ജനാ ബലഞ്ചേവ, പടിസങ്ഖാ വിപസ്സനാ.

ആരമ്മണഅന്വയേന ¶ , ഉഭോ ഏകവവത്ഥനാ [ഏകവവത്ഥാനാ (ക.)];

നിരോധേ അധിമുത്തതാ, വയലക്ഖണവിപസ്സനാ.

ആരമ്മണഞ്ച പടിസങ്ഖാ, ഭങ്ഗഞ്ച അനുപസ്സതി;

സുഞ്ഞതോ ച ഉപട്ഠാനം, അധിപഞ്ഞാ വിപസ്സനാ.

കുസലോ തീസു അനുപസ്സനാസു, ചതസ്സോ ച [ചതൂസു ച (സ്യാ.)] വിപസ്സനാസു;

തയോ ഉപട്ഠാനേ കുസലതാ, നാനാദിട്ഠീസു ന കമ്പതീതി.

തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ആരമ്മണം പടിസങ്ഖാ ഭങ്ഗാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാ വിപസ്സനേ ഞാണം’’.

ഭങ്ഗാനുപസ്സനാഞാണനിദ്ദേസോ സത്തമോ.

൮. ആദീനവഞാണനിദ്ദേസോ

൫൩. കഥം ¶ ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ആദീനവേ ഞാണം? ഉപ്പാദോ ഭയന്തി – ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ആദീനവേ ഞാണം. പവത്തം ഭയന്തി – ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ആദീനവേ ഞാണം. നിമിത്തം ഭയന്തി…പേ… ആയൂഹനാ ഭയന്തി…പേ… പടിസന്ധി ഭയന്തി… ഗതി ഭയന്തി… നിബ്ബത്തി ഭയന്തി… ഉപപത്തി ഭയന്തി… ജാതി ഭയന്തി… ജരാ ഭയന്തി… ബ്യാധി ഭയന്തി ¶ … മരണം ഭയന്തി… സോകോ ഭയന്തി… പരിദേവോ ഭയന്തി… ഉപായാസോ ഭയന്തി – ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ആദീനവേ ഞാണം.

അനുപ്പാദോ ¶ ഖേമന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം. അപ്പവത്തം ഖേമന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം…പേ… അനുപായാസോ ഖേമന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം.

ഉപ്പാദോ ഭയം, അനുപ്പാദോ ഖേമന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം. പവത്തം ഭയം, അപ്പവത്തം ഖേമന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം…പേ… ഉപായാസോ ഭയം, അനുപായാസോ ഖേമന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം.

ഉപ്പാദോ ¶ ദുക്ഖന്തി – ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ആദീനവേ ഞാണം. പവത്തം ദുക്ഖന്തി – ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ആദീനവേ ഞാണം…പേ… ഉപായാസോ ദുക്ഖന്തി – ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ആദീനവേ ഞാണം.

അനുപ്പാദോ സുഖന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം. അപ്പവത്തം സുഖന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം…പേ… അനുപായാസോ സുഖന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം.

ഉപ്പാദോ ദുക്ഖം, അനുപ്പാദോ സുഖന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം. പവത്തം ദുക്ഖം, അപ്പവത്തം സുഖന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം…പേ… ഉപായാസോ ദുക്ഖം, അനുപായാസോ സുഖന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം.

ഉപ്പാദോ സാമിസന്തി – ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ആദീനവേ ഞാണം. പവത്തം സാമിസന്തി – ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ആദീനവേ ഞാണം…പേ… ഉപായാസോ സാമിസന്തി – ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ആദീനവേ ഞാണം.

അനുപ്പാദോ നിരാമിസന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം. അപ്പവത്തം നിരാമിസന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം…പേ… അനുപായാസോ നിരാമിസന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം.

ഉപ്പാദോ സാമിസം, അനുപ്പാദോ നിരാമിസന്തി – സന്തിപദേ ¶ ഞാണം. പവത്തം സാമിസം, അപ്പവത്തം നിരാമിസന്തി – സന്തിപദേ ¶ ഞാണം…പേ… ഉപായാസോ സാമിസം, അനുപായാസോ നിരാമിസന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം.

ഉപ്പാദോ സങ്ഖാരാതി – ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ആദീനവേ ഞാണം. പവത്തം സങ്ഖാരാതി – ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ആദീനവേ ഞാണം…പേ… ഉപായാസോ സങ്ഖാരാതി – ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ആദീനവേ ഞാണം.

അനുപ്പാദോ നിബ്ബാനന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം. അപ്പവത്തം നിബ്ബാനന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം…പേ… അനുപായാസോ നിബ്ബാനന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം.

ഉപ്പാദോ ¶ സങ്ഖാരാ, അനുപ്പാദോ നിബ്ബാനന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം. പവത്തം സങ്ഖാരാ, അപ്പവത്തം നിബ്ബാനന്തി ¶ – സന്തിപദേ ഞാണം…പേ… ഉപായാസോ സങ്ഖാരാ, അനുപായാസോ നിബ്ബാനന്തി – സന്തിപദേ ഞാണം.

ഉപ്പാദഞ്ച പവത്തഞ്ച, നിമിത്തം ദുക്ഖന്തി പസ്സതി;

ആയൂഹനം പടിസന്ധിം, ഞാണം ആദീനവേ ഇദം.

അനുപ്പാദം അപ്പവത്തം, അനിമിത്തം സുഖന്തി ച;

അനായൂഹനം അപ്പടിസന്ധിം, ഞാണം സന്തിപദേ ഇദം.

ഇദം ആദീനവേ ഞാണം, പഞ്ചഠാനേസു ജായതി;

പഞ്ചഠാനേ സന്തിപദേ, ദസ ഞാണേ പജാനാതി;

ദ്വിന്നം ഞാണാനം കുസലതാ, നാനാദിട്ഠീസു ന കമ്പതീതി.

തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ആദീനവേ ഞാണം’’.

ആദീനവഞാണനിദ്ദേസോ അട്ഠമോ.

൯. സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണനിദ്ദേസോ

൫൪. കഥം ¶ മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ [മുച്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ (ക.)] പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം? ഉപ്പാദം മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ [ഉപ്പാദമുഞ്ചിതുകമ്യതാ… (സ്യാ.)] പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം, പവത്തം മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം, നിമിത്തം മുഞ്ചിതുകമ്യതാ…പേ… ആയൂഹനം മുഞ്ചിതുകമ്യതാ… പടിസന്ധിം മുഞ്ചിതുകമ്യതാ… ഗതിം മുഞ്ചിതുകമ്യതാ… നിബ്ബത്തിം മുഞ്ചിതുകമ്യതാ… ഉപപത്തിം മുഞ്ചിതുകമ്യതാ… ജാതിം മുഞ്ചിതുകമ്യതാ… ജരം മുഞ്ചിതുകമ്യതാ… ബ്യാധിം മുഞ്ചിതുകമ്യതാ… മരണം മുഞ്ചിതുകമ്യതാ… സോകം മുഞ്ചിതുകമ്യതാ… പരിദേവം മുഞ്ചിതുകമ്യതാ…പേ… ഉപായാസം മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം.

ഉപ്പാദോ ¶ ദുക്ഖന്തി – മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ ¶ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം. പവത്തം ദുക്ഖന്തി – മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം…പേ… ഉപായാസോ ദുക്ഖന്തി – മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം.

ഉപ്പാദോ ¶ ഭയന്തി – മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം. പവത്തം ഭയന്തി – മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം…പേ… ഉപായാസോ ഭയന്തി – മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം.

ഉപ്പാദോ ¶ സാമിസന്തി – മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം. പവത്തം സാമിസന്തി – മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം…പേ… ഉപായാസോ സാമിസന്തി – മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം.

ഉപ്പാദോ സങ്ഖാരാതി – മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം. പവത്തം സങ്ഖാരാതി – മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം…പേ… ഉപായാസോ സങ്ഖാരാതി – മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം.

ഉപ്പാദോ സങ്ഖാരാ, തേ സങ്ഖാരേ അജ്ഝുപേക്ഖതീതി – സങ്ഖാരുപേക്ഖാ. യേ ച സങ്ഖാരാ യാ ച ഉപേക്ഖാ ഉഭോപേതേ സങ്ഖാരാ, തേ സങ്ഖാരേ അജ്ഝുപേക്ഖതീതി – സങ്ഖാരുപേക്ഖാ. പവത്തം സങ്ഖാരാ…പേ… നിമിത്തം സങ്ഖാരാ… ആയൂഹനാ സങ്ഖാരാ… പടിസന്ധി സങ്ഖാരാ… ഗതി സങ്ഖാരാ… നിബ്ബത്തി സങ്ഖാരാ… ഉപപത്തി സങ്ഖാരാ… ജാതി സങ്ഖാരാ… ജരാ സങ്ഖാരാ… ബ്യാധി സങ്ഖാരാ… മരണം സങ്ഖാരാ… സോകോ സങ്ഖാരാ… പരിദേവോ സങ്ഖാരാ…പേ… ഉപായാസോ സങ്ഖാരാ, തേ സങ്ഖാരേ അജ്ഝുപേക്ഖതീതി – സങ്ഖാരുപേക്ഖാ. യേ ച സങ്ഖാരാ യാ ച ഉപേക്ഖാ ഉഭോപേതേ സങ്ഖാരാ, തേ സങ്ഖാരേ അജ്ഝുപേക്ഖതീതി – സങ്ഖാരുപേക്ഖാ.

൫൫. കതിഹാകാരേഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഹോതി? അട്ഠഹാകാരേഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഹോതി. പുഥുജ്ജനസ്സ ¶ കതിഹാകാരേഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഹോതി? സേക്ഖസ്സ കതിഹാകാരേഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഹോതി? വീതരാഗസ്സ കതിഹാകാരേഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഹോതി? പുഥുജ്ജനസ്സ ¶ ദ്വീഹാകാരേഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഹോതി. സേക്ഖസ്സ തീഹാകാരേഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ¶ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഹോതി. വീതരാഗസ്സ തീഹാകാരേഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഹോതി.

പുഥുജ്ജനസ്സ ¶ കതമേഹി ദ്വീഹാകാരേഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഹോതി? പുഥുജ്ജനോ സങ്ഖാരുപേക്ഖം അഭിനന്ദതി വാ വിപസ്സതി വാ. പുഥുജ്ജനസ്സ ഇമേഹി ദ്വീഹാകാരേഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഹോതി. സേക്ഖസ്സ കതമേഹി തീഹാകാരേഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഹോതി? സേക്ഖോ സങ്ഖാരുപേക്ഖം അഭിനന്ദതി വാ വിപസ്സതി വാ പടിസങ്ഖായ വാ ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജതി. സേക്ഖസ്സ ഇമേഹി തീഹാകാരേഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഹോതി. വീതരാഗസ്സ കതമേഹി തീഹാകാരേഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഹോതി? വീതരാഗോ സങ്ഖാരുപേക്ഖം വിപസ്സതി വാ പടിസങ്ഖായ വാ ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജതി, തദജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ സുഞ്ഞതവിഹാരേന വാ അനിമിത്തവിഹാരേന വാ അപ്പണിഹിതവിഹാരേന വാ വിഹരതി. വീതരാഗസ്സ ഇമേഹി തീഹാകാരേഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഹോതി.

൫൬. കഥം ¶ പുഥുജ്ജനസ്സ ച സേക്ഖസ്സ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഏകത്തം ഹോതി? പുഥുജ്ജനസ്സ സങ്ഖാരുപേക്ഖം അഭിനന്ദതോ ചിത്തം കിലിസ്സതി, ഭാവനായ പരിപന്ഥോ ഹോതി, പടിവേധസ്സ അന്തരായോ ഹോതി, ആയതിം പടിസന്ധിയാ പച്ചയോ ഹോതി. സേക്ഖസ്സപി സങ്ഖാരുപേക്ഖം അഭിനന്ദതോ ചിത്തം കിലിസ്സതി, ഭാവനായ പരിപന്ഥോ ഹോതി, ഉത്തരിപടിവേധസ്സ അന്തരായോ ഹോതി, ആയതിം പടിസന്ധിയാ പച്ചയോ ഹോതി. ഏവം പുഥുജ്ജനസ്സ ച സേക്ഖസ്സ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഏകത്തം ഹോതി അഭിനന്ദട്ഠേന.

കഥം പുഥുജ്ജനസ്സ ച സേക്ഖസ്സ ച വീതരാഗസ്സ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഏകത്തം ഹോതി? പുഥുജ്ജനോ സങ്ഖാരുപേക്ഖം അനിച്ചതോപി ദുക്ഖതോപി അനത്തതോപി വിപസ്സതി. സേക്ഖോപി സങ്ഖാരുപേക്ഖം അനിച്ചതോപി ദുക്ഖതോപി അനത്തതോപി വിപസ്സതി. വീതരാഗോപി സങ്ഖാരുപേക്ഖം ¶ അനിച്ചതോപി ദുക്ഖതോപി അനത്തതോപി വിപസ്സതി. ഏവം പുഥുജ്ജനസ്സ ച സേക്ഖസ്സ ച വീതരാഗസ്സ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ ഏകത്തം ഹോതി അനുപസ്സനട്ഠേന.

കഥം പുഥുജ്ജനസ്സ ച സേക്ഖസ്സ ച വീതരാഗസ്സ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ നാനത്തം ഹോതി? പുഥുജ്ജനസ്സ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ കുസലാ ഹോതി. സേക്ഖസ്സപി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ കുസലാ ഹോതി. വീതരാഗസ്സ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ ¶ അബ്യാകതാ ഹോതി. ഏവം പുഥുജ്ജനസ്സ ച ¶ സേക്ഖസ്സ ¶ ച വീതരാഗസ്സ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ നാനത്തം ഹോതി കുസലാബ്യാകതട്ഠേന.

കഥം പുഥുജ്ജനസ്സ ച സേക്ഖസ്സ ച വീതരാഗസ്സ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ നാനത്തം ഹോതി? പുഥുജ്ജനസ്സ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ കിഞ്ചികാലേ സുവിദിതാ ഹോതി, കിഞ്ചികാലേ ന സുവിദിതാ ഹോതി. സേക്ഖസ്സപി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ കിഞ്ചികാലേ സുവിദിതാ ഹോതി, കിഞ്ചികാലേ ന സുവിദിതാ ഹോതി. വീതരാഗസ്സ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ അച്ചന്തം സുവിദിതാ ഹോതി. ഏവം പുഥുജ്ജനസ്സ ച സേക്ഖസ്സ ച വീതരാഗസ്സ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ നാനത്തം ഹോതി വിദിതട്ഠേന ച അവിദിതട്ഠേന ച.

കഥം പുഥുജ്ജനസ്സ ച സേക്ഖസ്സ ച വീതരാഗസ്സ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ നാനത്തം ഹോതി? പുഥുജ്ജനോ സങ്ഖാരുപേക്ഖം അതിത്തത്താ വിപസ്സതി. സേക്ഖോപി സങ്ഖാരുപേക്ഖം അതിത്തത്താ വിപസ്സതി. വീതരാഗോ സങ്ഖാരുപേക്ഖം തിത്തത്താ വിപസ്സതി. ഏവം പുഥുജ്ജനസ്സ ച സേക്ഖസ്സ ച വീതരാഗസ്സ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ നാനത്തം ഹോതി തിത്തട്ഠേന ച അതിത്തട്ഠേന ച.

കഥം പുഥുജ്ജനസ്സ ച സേക്ഖസ്സ ച വീതരാഗസ്സ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ നാനത്തം ഹോതി? പുഥുജ്ജനോ സങ്ഖാരുപേക്ഖം തിണ്ണം സംയോജനാനം പഹാനായ സോതാപത്തിമഗ്ഗം പടിലാഭത്ഥായ വിപസ്സതി. സേക്ഖോ സങ്ഖാരുപേക്ഖം തിണ്ണം സഞ്ഞോജനാനം പഹീനത്താ ഉത്തരിപടിലാഭത്ഥായ വിപസ്സതി. വീതരാഗോ സങ്ഖാരുപേക്ഖം സബ്ബകിലേസാനം ¶ പഹീനത്താ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരത്ഥായ വിപസ്സതി. ഏവം പുഥുജ്ജനസ്സ ച സേക്ഖസ്സ ച വീതരാഗസ്സ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ നാനത്തം ഹോതി പഹീനട്ഠേന ച അപ്പഹീനട്ഠേന ച.

കഥം ¶ സേക്ഖസ്സ ച വീതരാഗസ്സ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ നാനത്തം ഹോതി? സേക്ഖോ സങ്ഖാരുപേക്ഖം അഭിനന്ദതി വാ വിപസ്സതി വാ പടിസങ്ഖായ വാ ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജതി. വീതരാഗോ സങ്ഖാരുപേക്ഖം വിപസ്സതി വാ പടിസങ്ഖായ വാ ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജതി, തദജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ സുഞ്ഞതവിഹാരേന വാ അനിമിത്തവിഹാരേന വാ അപ്പണിഹിതവിഹാരേന വാ വിഹരതി. ഏവം സേക്ഖസ്സ ച വീതരാഗസ്സ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖായ ചിത്തസ്സ അഭിനീഹാരോ നാനത്തം ഹോതി വിഹാരസമാപത്തട്ഠേന.

൫൭. കതി ¶ ¶ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ സമഥവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി? കതി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി? അട്ഠ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ സമഥവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി. ദസ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി.

കതമാ അട്ഠ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ സമഥവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി? പഠമം ഝാനം പടിലാഭത്ഥായ നീവരണേ പടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം. ദുതിയം ഝാനം പടിലാഭത്ഥായ വിതക്കവിചാരേ പടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം. തതിയം ഝാനം പടിലാഭത്ഥായ പീതിം പടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം ¶ . ചതുത്ഥം ഝാനം പടിലാഭത്ഥായ സുഖദുക്ഖേ പടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം. ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിം പടിലാഭത്ഥായ രൂപസഞ്ഞം പടിഘസഞ്ഞം നാനത്തസഞ്ഞം പടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം. വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തിം പടിലാഭത്ഥായ ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞം പടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം. ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തിം പടിലാഭത്ഥായ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞം പടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം. നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിം പടിലാഭത്ഥായ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞം പടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം. ഇമാ അട്ഠ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ സമഥവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി.

കതമാ ദസ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി? സോതാപത്തിമഗ്ഗം ¶ പടിലാഭത്ഥായ ഉപ്പാദം പവത്തം നിമിത്തം ആയൂഹനം പടിസന്ധിം ഗതിം നിബ്ബത്തിം ഉപപത്തിം ജാതിം ജരം ബ്യാധിം മരണം സോകം പരിദേവം ഉപായാസം പടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം. സോതാപത്തിഫലസമാപത്തത്ഥായ ഉപ്പാദം പവത്തം നിമിത്തം ആയൂഹനം പടിസന്ധിം…പേ… പടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം. സകദാഗാമിമഗ്ഗം പടിലാഭത്ഥായ…പേ… സകദാഗാമിഫലസമാപത്തത്ഥായ…പേ… അനാഗാമിമഗ്ഗം പടിലാഭത്ഥായ…പേ… അനാഗാമിഫലസമാപത്തത്ഥായ ¶ …പേ… അരഹത്തമഗ്ഗം പടിലാഭത്ഥായ ഉപ്പാദം പവത്തം നിമിത്തം ആയൂഹനം പടിസന്ധിം ഗതിം നിബ്ബത്തിം ഉപപത്തിം ജാതിം ജരം ബ്യാധിം മരണം സോകം പരിദേവം ഉപായാസം പടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം. അരഹത്തഫലസമാപത്തത്ഥായ…പേ… സുഞ്ഞതവിഹാരസമാപത്തത്ഥായ…പേ… അനിമിത്തവിഹാരസമാപത്തത്ഥായ ഉപ്പാദം പവത്തം നിമിത്തം ആയൂഹനം പടിസന്ധിം…പേ… പടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം. ഇമാ ദസ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി.

൫൮. കതി ¶ ¶ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ കുസലാ, കതി അകുസലാ, കതി അബ്യാകതാ? പന്നരസ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ കുസലാ, തിസ്സോ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ അബ്യാകതാ. നത്ഥി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ അകുസലാ.

പടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ, അട്ഠ ചിത്തസ്സ ഗോചരാ;

പുഥുജ്ജനസ്സ ദ്വേ ഹോന്തി, തയോ സേക്ഖസ്സ ഗോചരാ;

തയോ ച വീതരാഗസ്സ, യേഹി ചിത്തം വിവട്ടതി.

അട്ഠ സമാധിസ്സ പച്ചയാ, ദസ ഞാണസ്സ ഗോചരാ;

അട്ഠാരസ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ, തിണ്ണം വിമോക്ഖാന പച്ചയാ.

ഇമേ അട്ഠാരസാകാരാ, പഞ്ഞാ യസ്സ പരിച്ചിതാ;

കുസലോ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു, നാനാദിട്ഠീസു ന കമ്പതീതി.

തം ¶ ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസു ഞാണം’’.

സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണനിദ്ദേസോ നവമോ.

൧൦. ഗോത്രഭുഞാണനിദ്ദേസോ

൫൯. കഥം ¶ ബഹിദ്ധാ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ ഗോത്രഭുഞാണം? ഉപ്പാദം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. പവത്തം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. നിമിത്തം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. ആയൂഹനം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. പടിസന്ധിം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. ഗതിം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. നിബ്ബത്തിം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. ഉപപത്തിം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. ജാതിം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. ജരം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. ബ്യാധിം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. മരണം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. സോകം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. പരിദേവം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. ഉപായാസം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. ബഹിദ്ധാ സങ്ഖാരനിമിത്തം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. അനുപ്പാദം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. അപ്പവത്തം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു…പേ… നിരോധം നിബ്ബാനം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു.

ഉപ്പാദം ¶ അഭിഭുയ്യിത്വാ അനുപ്പാദം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. പവത്തം അഭിഭുയ്യിത്വാ അപ്പവത്തം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. നിമിത്തം അഭിഭുയ്യിത്വാ അനിമിത്തം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു ¶ …പേ… ബഹിദ്ധാ സങ്ഖാരനിമിത്തം അഭിഭുയ്യിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു.

ഉപ്പാദാ വുട്ഠാതീതി – ഗോത്രഭു. പവത്താ വുട്ഠാതീതി – ഗോത്രഭു. നിമിത്താ വുട്ഠാതീതി – ഗോത്രഭു. ആയൂഹനാ വുട്ഠാതീതി – ഗോത്രഭു. പടിസന്ധിയാ വുട്ഠാതീതി – ഗോത്രഭു. ഗതിയാ വുട്ഠാതീതി – ഗോത്രഭു. നിബ്ബത്തിയാ ¶ വുട്ഠാതീതി – ഗോത്രഭു. ഉപപത്തിയാ വുട്ഠാതീതി – ഗോത്രഭു. ജാതിയാ വുട്ഠാതീതി – ഗോത്രഭു. ജരായ വുട്ഠാതീതി – ഗോത്രഭു. ബ്യാധിമ്ഹാ വുട്ഠാതീതി – ഗോത്രഭു. മരണാ വുട്ഠാതീതി – ഗോത്രഭു. സോകാ വുട്ഠാതീതി – ഗോത്രഭു. പരിദേവാ വുട്ഠാതീതി – ഗോത്രഭു. ഉപായാസാ വുട്ഠാതീതി – ഗോത്രഭു. ബഹിദ്ധാ സങ്ഖാരനിമിത്താ വുട്ഠാതീതി – ഗോത്രഭു. അനുപ്പാദം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. അപ്പവത്തം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു…പേ… നിരോധം നിബ്ബാനം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു.

ഉപ്പാദാ വുട്ഠഹിത്വാ [വുട്ഠിത്വാ (സ്യാ. ക.)] അനുപ്പാദം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. പവത്താ വുട്ഠഹിത്വാ അപ്പവത്തം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. നിമിത്താ വുട്ഠഹിത്വാ അനിമിത്തം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. ആയൂഹനാ വുട്ഠഹിത്വാ ¶ അനായൂഹനം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. പടിസന്ധിയാ വുട്ഠഹിത്വാ അപ്പടിസന്ധിം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. ഗതിയാ വുട്ഠഹിത്വാ അഗതിം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. നിബ്ബത്തിയാ വുട്ഠഹിത്വാ അനിബ്ബത്തിം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. ഉപപത്തിയാ വുട്ഠഹിത്വാ അനുപപത്തിം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. ജാതിയാ വുട്ഠഹിത്വാ അജാതിം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. ജരായ വുട്ഠഹിത്വാ അജരം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. ബ്യാധിമ്ഹാ വുട്ഠഹിത്വാ അബ്യാധിം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. മരണാ വുട്ഠഹിത്വാ അമതം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. സോകാ വുട്ഠഹിത്വാ അസോകം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. പരിദേവാ വുട്ഠഹിത്വാ അപരിദേവം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. ഉപായാസാ വുട്ഠഹിത്വാ അനുപായാസം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. ബഹിദ്ധാ സങ്ഖാരനിമിത്താ വുട്ഠഹിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു.

ഉപ്പാദാ ¶ വിവട്ടതീതി – ഗോത്രഭു. പവത്താ വിവട്ടതീതി – ഗോത്രഭു…പേ… ബഹിദ്ധാ സങ്ഖാരനിമിത്താ വിവട്ടതീതി – ഗോത്രഭു. അനുപ്പാദം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. അപ്പവത്തം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു…പേ… നിരോധം നിബ്ബാനം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു.

ഉപ്പാദാ ¶ വിവട്ടിത്വാ അനുപ്പാദം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു. പവത്താ വിവട്ടിത്വാ അപ്പവത്തം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു…പേ… ബഹിദ്ധാ സങ്ഖാരനിമിത്താ വിവട്ടിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം പക്ഖന്ദതീതി – ഗോത്രഭു.

൬൦. കതി ¶ ഗോത്രഭൂ ധമ്മാ സമഥവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി? കതി ഗോത്രഭൂ ധമ്മാ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി? അട്ഠ ഗോത്രഭൂ ധമ്മാ സമഥവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി. ദസ ഗോത്രഭൂ ധമ്മാ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി.

കതമേ അട്ഠ ഗോത്രഭൂ ധമ്മാ സമഥവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി? പഠമം ഝാനം പടിലാഭത്ഥായ നീവരണേ അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. ദുതിയം ഝാനം പടിലാഭത്ഥായ വിതക്കവിചാരേ അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. തതിയം ഝാനം പടിലാഭത്ഥായ പീതിം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. ചതുത്ഥം ഝാനം പടിലാഭത്ഥായ സുഖദുക്ഖേ അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിം പടിലാഭത്ഥായ രൂപസഞ്ഞം പടിഘസഞ്ഞം നാനത്തസഞ്ഞം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തിം പടിലാഭത്ഥായ ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തിം പടിലാഭത്ഥായ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞം ¶ അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു ¶ . നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിം പടിലാഭത്ഥായ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. ഇമേ അട്ഠ ഗോത്രഭൂ ധമ്മാ സമഥവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി.

കതമേ ദസ ഗോത്രഭൂ ധമ്മാ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി? സോതാപത്തിമഗ്ഗം പടിലാഭത്ഥായ ഉപ്പാദം പവത്തം നിമിത്തം ആയൂഹനം പടിസന്ധിം ഗതിം നിബ്ബത്തിം ഉപപത്തിം ജാതിം ജരം ബ്യാധിം മരണം സോകം പരിദേവം ഉപായാസം ബഹിദ്ധാ സങ്ഖാരനിമിത്തം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. സോതാപത്തിഫലസമാപത്തത്ഥായ ഉപ്പാദം പവത്തം നിമിത്തം ആയൂഹനം പടിസന്ധിം…പേ… അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. സകദാഗാമിമഗ്ഗം പടിലാഭത്ഥായ…പേ… സകദാഗാമിഫലസമാപത്തത്ഥായ… അനാഗാമിമഗ്ഗം പടിലാഭത്ഥായ… അനാഗാമിഫലസമാപത്തത്ഥായ… അരഹത്തമഗ്ഗം പടിലാഭത്ഥായ ഉപ്പാദം പവത്തം നിമിത്തം ആയൂഹനം പടിസന്ധിം ഗതിം നിബ്ബത്തിം ഉപപത്തിം ജാതിം ജരം ബ്യാധിം മരണം സോകം പരിദേവം ഉപായാസം ബഹിദ്ധാ സങ്ഖാരനിമിത്തം അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. അരഹത്തഫലസമാപത്തത്ഥായ… സുഞ്ഞതവിഹാരസമാപത്തത്ഥായ… അനിമിത്തവിഹാരസമാപത്തത്ഥായ ഉപ്പാദം പവത്തം നിമിത്തം ആയൂഹനം പടിസന്ധിം…പേ… അഭിഭുയ്യതീതി – ഗോത്രഭു. ഇമേ ദസ ഗോത്രഭൂ ധമ്മാ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി.

കതി ¶ ഗോത്രഭൂ ധമ്മാ കുസലാ, കതി അകുസലാ, കതി അബ്യാകതാ? പന്നരസ ഗോത്രഭൂ ധമ്മാ കുസലാ, തയോ ഗോത്രഭൂ ധമ്മാ അബ്യാകതാ. നത്ഥി ഗോത്രഭൂ ധമ്മാ അകുസലാതി.

സാമിസഞ്ച ¶ ¶ നിരാമിസം, പണിഹിതഞ്ച അപ്പണിഹിതം;

സഞ്ഞുത്തഞ്ച വിസഞ്ഞുത്തം, വുട്ഠിതഞ്ച അവുട്ഠിതം.

അട്ഠ സമാധിസ്സ പച്ചയാ, ദസ ഞാണസ്സ ഗോചരാ;

അട്ഠാരസ ഗോത്രഭൂ ധമ്മാ, തിണ്ണം വിമോക്ഖാന പച്ചയാ.

ഇമേ അട്ഠാരസാകാരാ, പഞ്ഞാ യസ്സ പരിച്ചിതാ;

കുസലോ വിവട്ടേ വുട്ഠാനേ, നാനാദിട്ഠീസു ന കമ്പതീതി.

തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ബഹിദ്ധാ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ ഗോത്രഭുഞാണം’’.

ഗോത്രഭുഞാണനിദ്ദേസോ ദസമോ.

൧൧. മഗ്ഗഞാണനിദ്ദേസോ

൬൧. കഥം ¶ ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണം? സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ ദസ്സനട്ഠേന സമ്മാദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠിയാ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണം’’. അഭിനിരോപനട്ഠേന സമ്മാസങ്കപ്പോ മിച്ഛാസങ്കപ്പാ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണം’’.

പരിഗ്ഗഹട്ഠേന സമ്മാവാചാ മിച്ഛാവാചായ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണം’’.

സമുട്ഠാനട്ഠേന ¶ സമ്മാകമ്മന്തോ ¶ മിച്ഛാകമ്മന്താ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണം’’.

വോദാനട്ഠേന സമ്മാആജീവോ മിച്ഛാആജീവാ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണം’’.

പഗ്ഗഹട്ഠേന ¶ സമ്മാവായാമോ മിച്ഛാവായാമാ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണം’’.

ഉപട്ഠാനട്ഠേന സമ്മാസതി മിച്ഛാസതിയാ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണം’’.

അവിക്ഖേപട്ഠേന സമ്മാസമാധി മിച്ഛാസമാധിതോ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണം’’.

സകദാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേ ദസ്സനട്ഠേന സമ്മാദിട്ഠി ¶ …പേ… അവിക്ഖേപട്ഠേന സമ്മാസമാധി ഓളാരികാ കാമരാഗസഞ്ഞോജനാ പടിഘസഞ്ഞോജനാ ഓളാരികാ കാമരാഗാനുസയാ പടിഘാനുസയാ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ¶ ഞാണം’’.

അനാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേ ദസ്സനട്ഠേന സമ്മാദിട്ഠി…പേ… അവിക്ഖേപട്ഠേന സമ്മാസമാധി അനുസഹഗതാ കാമരാഗസഞ്ഞോജനാ പടിഘസഞ്ഞോജനാ അനുസഹഗതാ കാമരാഗാനുസയാ പടിഘാനുസയാ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണം’’.

അരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേ ¶ ദസ്സനട്ഠേന സമ്മാദിട്ഠി…പേ… അവിക്ഖേപട്ഠേന സമ്മാസമാധി രൂപരാഗാ അരൂപരാഗാ മാനാ ഉദ്ധച്ചാ അവിജ്ജായ മാനാനുസയാ ഭവരാഗാനുസയാ അവിജ്ജാനുസയാ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണം’’.

൬൨.

അജാതം ഝാപേതി ജാതേന, ഝാനം തേന പവുച്ചതി;

ഝാനവിമോക്ഖേ കുസലതാ, നാനാദിട്ഠീസു ന കമ്പതി.

സമാദഹിത്വാ യഥാ ചേ വിപസ്സതി, വിപസ്സമാനോ തഥാ ചേ സമാദഹേ;

വിപസ്സനാ ച സമഥോ തദാ അഹു, സമാനഭാഗാ യുഗനദ്ധാ വത്തരേ.

ദുക്ഖാ ¶ സങ്ഖാരാ സുഖോ, നിരോധോ ഇതി ദസ്സനം [നിരോധോതി ദസ്സനം (സ്യാ. ക.)];

ദുഭതോ വുട്ഠിതാ പഞ്ഞാ, ഫസ്സേതി അമതം പദം.

വിമോക്ഖചരിയം ജാനാതി, നാനത്തേകത്തകോവിദോ;

ദ്വിന്നം ഞാണാനം കുസലതാ, നാനാദിട്ഠീസു ന കമ്പതീതി.

തം ¶ ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ദുഭതോ വുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണം’’.

മഗ്ഗഞാണനിദ്ദേസോ ഏകാദസമോ.

൧൨. ഫലഞാണനിദ്ദേസോ

൬൩. കഥം ¶ പയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധിപഞ്ഞാ ഫലേ ഞാണം? സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ ദസ്സനട്ഠേന സമ്മാദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠിയാ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തംപയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ ഉപ്പജ്ജതി സമ്മാദിട്ഠി. മഗ്ഗസ്സേതം ഫലം.

അഭിനിരോപനട്ഠേന സമ്മാസങ്കപ്പോ മിച്ഛാസങ്കപ്പാ വുട്ഠാതി തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച ¶ വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തംപയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ ഉപ്പജ്ജതി സമ്മാസങ്കപ്പോ. മഗ്ഗസ്സേതം ഫലം.

പരിഗ്ഗഹട്ഠേന സമ്മാവാചാ മിച്ഛാവാചായ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തംപയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ ഉപ്പജ്ജതി സമ്മാവാചാ. മഗ്ഗസ്സേതം ഫലം.

സമുട്ഠാനട്ഠേന സമ്മാകമ്മന്തോ മിച്ഛാകമ്മന്താ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തംപയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ ഉപ്പജ്ജതി സമ്മാകമ്മന്തോ. മഗ്ഗസ്സേതം ഫലം.

വോദാനട്ഠേന സമ്മാആജീവോ മിച്ഛാആജീവാ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തംപയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ ഉപ്പജ്ജതി ¶ സമ്മാആജീവോ. മഗ്ഗസ്സേതം ഫലം.

പഗ്ഗഹട്ഠേന ¶ സമ്മാവായാമോ മിച്ഛാവായാമാ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തംപയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ ഉപ്പജ്ജതി സമ്മാവായാമോ. മഗ്ഗസ്സേതം ഫലം.

ഉപട്ഠാനട്ഠേന സമ്മാസതി മിച്ഛാസതിയാ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തംപയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ ഉപ്പജ്ജതി സമ്മാസതി. മഗ്ഗസ്സേതം ഫലം.

അവിക്ഖേപട്ഠേന സമ്മാസമാധി മിച്ഛാസമാധിതോ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തംപയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ ¶ ഉപ്പജ്ജതി സമ്മാസമാധി. മഗ്ഗസ്സേതം ഫലം.

സകദാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേ ദസ്സനട്ഠേന സമ്മാദിട്ഠി…പേ… അവിക്ഖേപട്ഠേന സമ്മാസമാധി ഓളാരികാ കാമരാഗസഞ്ഞോജനാ പടിഘസഞ്ഞോജനാ ഓളാരികാ കാമരാഗാനുസയാ പടിഘാനുസയാ വുട്ഠാതി ¶ , തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തംപയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ ഉപ്പജ്ജതി സമ്മാസമാധി. മഗ്ഗസ്സേതം ഫലം.

അനാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേ ദസ്സനട്ഠേന സമ്മാദിട്ഠി…പേ… അവിക്ഖേപട്ഠേന സമ്മാസമാധി അനുസഹഗതാ കാമരാഗസഞ്ഞോജനാ പടിഘസഞ്ഞോജനാ അനുസഹഗതാ കാമരാഗാനുസയാ പടിഘാനുസയാ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ¶ ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തംപയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ ഉപ്പജ്ജതി സമ്മാസമാധി. മഗ്ഗസ്സേതം ഫലം.

അരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേ ദസ്സനട്ഠേന സമ്മാദിട്ഠി…പേ… അവിക്ഖേപട്ഠേന സമ്മാസമാധി രൂപരാഗാ അരൂപരാഗാ മാനാ ഉദ്ധച്ചാ അവിജ്ജായ മാനാനുസയാ ഭവരാഗാനുസയാ അവിജ്ജാനുസയാ വുട്ഠാതി, തദനുവത്തകകിലേസേഹി ച ഖന്ധേഹി ച വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ ച സബ്ബനിമിത്തേഹി വുട്ഠാതി. തംപയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ ഉപ്പജ്ജതി സമ്മാസമാധി. മഗ്ഗസ്സേതം ഫലം. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘പയോഗപ്പടിപ്പസ്സദ്ധിപഞ്ഞാ ഫലേ ഞാണം’’.

ഫലഞാണനിദ്ദേസോ ദ്വാദസമോ.

൧൩. വിമുത്തിഞാണനിദ്ദേസോ

൬൪. കഥം ¶ ഛിന്നവടുമാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാ വിമുത്തിഞാണം? സോതാപത്തിമഗ്ഗേന സക്കായദിട്ഠി, വിചികിച്ഛാ, സീലബ്ബതപരാമാസോ, ദിട്ഠാനുസയോ, വിചികിച്ഛാനുസയോ അത്തനോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ സമ്മാ സമുച്ഛിന്നാ ഹോന്തി. ഇമേഹി പഞ്ചഹി ഉപക്കിലേസേഹി സപരിയുട്ഠാനേഹി ചിത്തം വിമുത്തം ഹോതി സുവിമുത്തം. തംവിമുത്തി ¶ ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ഛിന്നവടുമാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാ വിമുത്തിഞാണം’’.

സകദാഗാമിമഗ്ഗേന ഓളാരികം കാമരാഗസഞ്ഞോജനം, പടിഘസഞ്ഞോജനം, ഓളാരികോ കാമരാഗാനുസയോ, പടിഘാനുസയോ – അത്തനോ ചിത്തസ്സ ¶ ഉപക്കിലേസാ സമ്മാ സമുച്ഛിന്നാ ഹോന്തി. ഇമേഹി ചതൂഹി ഉപക്കിലേസേഹി സപരിയുട്ഠാനേഹി ചിത്തം വിമുത്തം ഹോതി സുവിമുത്തം. തംവിമുത്തി ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ഛിന്നവടുമാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാ വിമുത്തിഞാണം’’.

അനാഗാമിമഗ്ഗേന ¶ അനുസഹഗതം കാമരാഗസഞ്ഞോജനം, പടിഘസഞ്ഞോജനം, അനുസഹഗതോ കാമരാഗാനുസയോ, പടിഘാനുസയോ – അത്തനോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ സമ്മാ സമുച്ഛിന്നാ ഹോന്തി. ഇമേഹി ചതൂഹി ഉപക്കിലേസേഹി സപരിയുട്ഠാനേഹി ചിത്തം വിമുത്തം ഹോതി സുവിമുത്തം. തംവിമുത്തി ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ഛിന്നവടുമാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാ വിമുത്തിഞാണം’’.

അരഹത്തമഗ്ഗേന രൂപരാഗോ, അരൂപരാഗോ, മാനോ, ഉദ്ധച്ചം, അവിജ്ജാ, മാനാനുസയോ, ഭവരാഗാനുസയോ, അവിജ്ജാനുസയോ – അത്തനോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ സമ്മാ സമുച്ഛിന്നാ ഹോന്തി. ഇമേഹി അട്ഠഹി ഉപക്കിലേസേഹി സപരിയുട്ഠാനേഹി ചിത്തം വിമുത്തം ഹോതി സുവിമുത്തം. തംവിമുത്തി ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ഛിന്നവടുമാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാ വിമുത്തിഞാണം’’. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ഛിന്നവടുമാനുപസ്സനേ പഞ്ഞാ വിമുത്തിഞാണം’’.

വിമുത്തിഞാണനിദ്ദേസോ തേരസമോ.

൧൪. പച്ചവേക്ഖണഞാണനിദ്ദേസോ

൬൫. കഥം തദാ സമുദാഗതേ ധമ്മേ പസ്സനേ പഞ്ഞാ പച്ചവേക്ഖണേ ¶ ഞാണം? സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ ദസ്സനട്ഠേന സമ്മാദിട്ഠി തദാ സമുദാഗതാ. അഭിനിരോപനട്ഠേന ¶ സമ്മാസങ്കപ്പോ തദാ സമുദാഗതോ. പരിഗ്ഗഹട്ഠേന സമ്മാവാചാ തദാ സമുദാഗതാ. സമുട്ഠാനട്ഠേന സമ്മാകമ്മന്തോ തദാ സമുദാഗതോ. വോദാനട്ഠേന ¶ സമ്മാആജീവോ തദാ സമുദാഗതോ. പഗ്ഗഹട്ഠേന സമ്മാവായാമോ തദാ സമുദാഗതോ. ഉപട്ഠാനട്ഠേന സമ്മാസതി തദാ സമുദാഗതാ. അവിക്ഖേപട്ഠേന സമ്മാസമാധി തദാ സമുദാഗതോ.

ഉപട്ഠാനട്ഠേന സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ തദാ സമുദാഗതോ. പവിചയട്ഠേന ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ തദാ സമുദാഗതോ. പഗ്ഗഹട്ഠേന വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ തദാ സമുദാഗതോ. ഫരണട്ഠേന പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ തദാ സമുദാഗതോ. ഉപസമട്ഠേന പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ തദാ സമുദാഗതോ. അവിക്ഖേപട്ഠേന സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ തദാ സമുദാഗതോ. പടിസങ്ഖാനട്ഠേന ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ തദാ സമുദാഗതോ.

അസ്സദ്ധിയേ അകമ്പിയട്ഠേന സദ്ധാബലം തദാ സമുദാഗതം. കോസജ്ജേ അകമ്പിയട്ഠേന വീരിയബലം ¶ തദാ സമുദാഗതം. പമാദേ അകമ്പിയട്ഠേന സതിബലം തദാ സമുദാഗതം. ഉദ്ധച്ചേ അകമ്പിയട്ഠേന സമാധിബലം തദാ സമുദാഗതം. അവിജ്ജായ അകമ്പിയട്ഠേന പഞ്ഞാബലം തദാ സമുദാഗതം.

അധിമോക്ഖട്ഠേന സദ്ധിന്ദ്രിയം തദാ സമുദാഗതം. പഗ്ഗഹട്ഠേന വീരിയിന്ദ്രിയം തദാ സമുദാഗതം. ഉപട്ഠാനട്ഠേന സതിന്ദ്രിയം തദാ സമുദാഗതം. അവിക്ഖേപട്ഠേന ¶ സമാധിന്ദ്രിയം തദാ സമുദാഗതം. ദസ്സനട്ഠേന പഞ്ഞിന്ദ്രിയം തദാ സമുദാഗതം.

ആധിപതേയ്യട്ഠേന ഇന്ദ്രിയാ തദാ സമുദാഗതാ. അകമ്പിയട്ഠേന ബലാ തദാ സമുദാഗതാ. നിയ്യാനട്ഠേന സമ്ബോജ്ഝങ്ഗാ തദാ സമുദാഗതാ. ഹേതുട്ഠേന മഗ്ഗോ തദാ സമുദാഗതോ. ഉപട്ഠാനട്ഠേന സതിപട്ഠാനാ തദാ സമുദാഗതാ. പദഹനട്ഠേന സമ്മപ്പധാനാ തദാ സമുദാഗതാ. ഇജ്ഝനട്ഠേന ഇദ്ധിപാദാ തദാ സമുദാഗതാ. തഥട്ഠേന സച്ചാ തദാ സമുദാഗതാ. അവിക്ഖേപട്ഠേന സമഥോ തദാ സമുദാഗതോ. അനുപസ്സനട്ഠേന വിപസ്സനാ തദാ സമുദാഗതാ. ഏകരസട്ഠേന സമഥവിപസ്സനാ തദാ സമുദാഗതാ. അനതിവത്തനട്ഠേന യുഗനദ്ധം തദാ സമുദാഗതം. സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി തദാ സമുദാഗതാ. അവിക്ഖേപട്ഠേന ചിത്തവിസുദ്ധി തദാ സമുദാഗതാ. ദസ്സനട്ഠേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധി തദാ സമുദാഗതാ. വിമുത്തട്ഠേന വിമോക്ഖോ തദാ സമുദാഗതോ. പടിവേധട്ഠേന വിജ്ജാ തദാ സമുദാഗതാ. പരിച്ചാഗട്ഠേന വിമുത്തി തദാ സമുദാഗതാ. സമുച്ഛേദട്ഠേന ഖയേ ഞാണം തദാ സമുദാഗതം.

ഛന്ദോ ¶ ¶ മൂലട്ഠേന തദാ സമുദാഗതോ. മനസികാരോ സമുട്ഠാനട്ഠേന തദാ സമുദാഗതോ. ഫസ്സോ സമോധാനട്ഠേന തദാ സമുദാഗതോ. വേദനാ സമോസരണട്ഠേന തദാ സമുദാഗതാ. സമാധി പമുഖട്ഠേന തദാ സമുദാഗതോ. സതി ആധിപതേയ്യട്ഠേന തദാ സമുദാഗതാ. പഞ്ഞാ തദുത്തരട്ഠേന തദാ സമുദാഗതാ ¶ . വിമുത്തി സാരട്ഠേന തദാ സമുദാഗതാ. അമതോഗധം നിബ്ബാനം പരിയോസാനട്ഠേന ¶ തദാ സമുദാഗതം. വുട്ഠഹിത്വാ പച്ചവേക്ഖതി, ഇമേ ധമ്മാ തദാ സമുദാഗതാ.

സോതാപത്തിഫലക്ഖണേ ദസ്സനട്ഠേന സമ്മാദിട്ഠി തദാ സമുദാഗതാ. അഭിനിരോപനട്ഠേന സമ്മാസങ്കപ്പോ തദാ സമുദാഗതോ…പേ… പടിപ്പസ്സദ്ധട്ഠേന അനുപ്പാദേ ഞാണം തദാ സമുദാഗതം. ഛന്ദോ മൂലട്ഠേന തദാ സമുദാഗതോ. മനസികാരോ സമുട്ഠാനട്ഠേന തദാ സമുദാഗതോ. ഫസ്സോ സമോധാനട്ഠേന തദാ സമുദാഗതോ. വേദനാ സമോസരണട്ഠേന തദാ സമുദാഗതാ. സമാധി പമുഖട്ഠേന തദാ സമുദാഗതോ. സതി ആധിപതേയ്യട്ഠേന തദാ സമുദാഗതാ. പഞ്ഞാ തദുത്തരട്ഠേന തദാ സമുദാഗതാ. വിമുത്തി സാരട്ഠേന തദാ സമുദാഗതാ. അമതോഗധം നിബ്ബാനം പരിയോസാനട്ഠേന തദാ സമുദാഗതം. വുട്ഠഹിത്വാ പച്ചവേക്ഖതി, ഇമേ ധമ്മാ തദാ സമുദാഗതാ.

സകദാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേ…പേ… സകദാഗാമിഫലക്ഖണേ…പേ… അനാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേ…പേ… അനാഗാമിഫലക്ഖണേ…പേ… അരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേ ദസ്സനട്ഠേന സമ്മാദിട്ഠി തദാ സമുദാഗതാ…പേ… സമുച്ഛേദട്ഠേന ഖയേ ഞാണം തദാ സമുദാഗതം. ഛന്ദോ മൂലട്ഠേന തദാ സമുദാഗതോ…പേ… അമതോഗധം നിബ്ബാനം പരിയോസാനട്ഠേന തദാ സമുദാഗതം. വുട്ഠഹിത്വാ പച്ചവേക്ഖതി, ഇമേ ധമ്മാ തദാ സമുദാഗതാ.

അരഹത്തഫലക്ഖണേ ദസ്സനട്ഠേന സമ്മാദിട്ഠി തദാ സമുദാഗതാ ¶ …പേ… പടിപ്പസ്സദ്ധട്ഠേന അനുപ്പാദേ ഞാണം തദാ സമുദാഗതം. ഛന്ദോ മൂലട്ഠേന തദാ സമുദാഗതോ ¶ …പേ… അമതോഗധം നിബ്ബാനം പരിയോസാനട്ഠേന തദാ സമുദാഗതം. വുട്ഠഹിത്വാ പച്ചവേക്ഖതി, ഇമേ ധമ്മാ തദാ സമുദാഗതാ. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘തദാ സമുദാഗതേ ധമ്മേ പസ്സനേ പഞ്ഞാ പച്ചവേക്ഖണേ ഞാണം’’.

പച്ചവേക്ഖണഞാണനിദ്ദേസോ ചുദ്ദസമോ.

൧൫. വത്ഥുനാനത്തഞാണനിദ്ദേസോ

൬൬. കഥം ¶ അജ്ഝത്തവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ വത്ഥുനാനത്തേ ഞാണം? കഥം അജ്ഝത്തധമ്മേ വവത്ഥേതി? ചക്ഖും അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി, സോതം അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി, ഘാനം അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി, ജിവ്ഹം അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി, കായം അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി, മനം അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി.

കഥം ചക്ഖും അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി? ചക്ഖു അവിജ്ജാസമ്ഭൂതന്തി വവത്ഥേതി, ചക്ഖു തണ്ഹാസമ്ഭൂതന്തി വവത്ഥേതി, ചക്ഖു കമ്മസമ്ഭൂതന്തി വവത്ഥേതി, ചക്ഖു ആഹാരസമ്ഭൂതന്തി വവത്ഥേതി, ചക്ഖു ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായാതി വവത്ഥേതി, ചക്ഖു ഉപ്പന്നന്തി വവത്ഥേതി, ചക്ഖു സമുദാഗതന്തി വവത്ഥേതി. ചക്ഖു അഹുത്വാ സമ്ഭൂതം, ഹുത്വാ ന ഭവിസ്സതീതി വവത്ഥേതി. ചക്ഖും അന്തവന്തതോ വവത്ഥേതി, ചക്ഖു അദ്ധുവം അസസ്സതം വിപരിണാമധമ്മന്തി വവത്ഥേതി, ചക്ഖു അനിച്ചം സങ്ഖതം പടിച്ചസമുപ്പന്നം ഖയധമ്മം വയധമ്മം വിരാഗധമ്മം നിരോധധമ്മന്തി വവത്ഥേതി ¶ . ചക്ഖും അനിച്ചതോ ¶ വവത്ഥേതി, നോ നിച്ചതോ; ദുക്ഖതോ വവത്ഥേതി, നോ സുഖതോ; അനത്തതോ വവത്ഥേതി, നോ അത്തതോ; നിബ്ബിന്ദതി, നോ നന്ദതി; വിരജ്ജതി, നോ ¶ രജ്ജതി; നിരോധേതി, നോ സമുദേതി; പടിനിസ്സജ്ജതി, നോ ആദിയതി. അനിച്ചതോ വവത്ഥേന്തോ നിച്ചസഞ്ഞം പജഹതി, ദുക്ഖതോ വവത്ഥേന്തോ സുഖസഞ്ഞം പജഹതി, അനത്തതോ വവത്ഥേന്തോ അത്തസഞ്ഞം പജഹതി, നിബ്ബിന്ദന്തോ നന്ദിം പജഹതി, വിരജ്ജന്തോ രാഗം പജഹതി, നിരോധേന്തോ സമുദയം പജഹതി, പടിനിസ്സജ്ജന്തോ ആദാനം പജഹതി. ഏവം ചക്ഖും അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി.

കഥം സോതം അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി? സോതം അവിജ്ജാസമ്ഭൂതന്തി വവത്ഥേതി…പേ… ഏവം സോതം അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി. കഥം ഘാനം അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി? ഘാനം അവിജ്ജാസമ്ഭൂതന്തി വവത്ഥേതി…പേ… ഏവം ഘാനം അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി. കഥം ജിവ്ഹം അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി? ജിവ്ഹാ അവിജ്ജാസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, ജിവ്ഹാ തണ്ഹാസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, ജിവ്ഹാ കമ്മസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, ജിവ്ഹാ ആഹാരസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, ജിവ്ഹാ ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായാതി വവത്ഥേതി, ജിവ്ഹാ ഉപ്പന്നാതി വവത്ഥേതി ജിവ്ഹാ സമുദാഗതാതി വവത്ഥേതി. ജിവ്ഹാ അഹുത്വാ സമ്ഭൂതാ, ഹുത്വാ ന ഭവിസ്സതീതി വവത്ഥേതി. ജിവ്ഹം അന്തവന്തതോ വവത്ഥേതി, ജിവ്ഹാ അദ്ധുവാ അസസ്സതാ വിപരിണാമധമ്മാതി വവത്ഥേതി, ജിവ്ഹാ അനിച്ചാ സങ്ഖതാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാ ഖയധമ്മാ വയധമ്മാ വിരാഗധമ്മാ നിരോധധമ്മാതി ¶ വവത്ഥേതി. ജിവ്ഹം അനിച്ചതോ വവത്ഥേതി, നോ ¶ നിച്ചതോ…പേ… പടിനിസ്സജ്ജതി, നോ ആദിയതി. അനിച്ചതോ വവത്ഥേന്തോ നിച്ചസഞ്ഞം പജഹതി…പേ… പടിനിസ്സജ്ജന്തോ ആദാനം പജഹതി. ഏവം ജിവ്ഹം അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി.

കഥം കായം അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി? കായോ അവിജ്ജാസമ്ഭൂതോതി വവത്ഥേതി, കായോ തണ്ഹാസമ്ഭൂതോതി വവത്ഥേതി, കായോ കമ്മസമ്ഭൂതോതി വവത്ഥേതി, കായോ ആഹാരസമ്ഭൂതോതി വവത്ഥേതി, കായോ ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായാതി വവത്ഥേതി, കായോ ഉപ്പന്നോതി വവത്ഥേതി, കായോ സമുദാഗതോതി വവത്ഥേതി. കായോ അഹുത്വാ സമ്ഭൂതോ, ഹുത്വാ ന ഭവിസ്സതീതി വവത്ഥേതി. കായം അന്തവന്തതോ വവത്ഥേതി, കായോ അദ്ധുവോ അസസ്സതോ വിപരിണാമധമ്മോതി വവത്ഥേതി, കായോ അനിച്ചോ സങ്ഖതോ പടിച്ചസമുപ്പന്നോ ഖയധമ്മോ വയധമ്മോ വിരാഗധമ്മോ നിരോധധമ്മോതി വവത്ഥേതി. കായം അനിച്ചതോ വവത്ഥേതി, നോ നിച്ചതോ; ദുക്ഖതോ വവത്ഥേതി, നോ സുഖതോ…പേ… പടിനിസ്സജ്ജതി, നോ ആദിയതി. അനിച്ചതോ വവത്ഥേന്തോ നിച്ചസഞ്ഞം പജഹതി, ദുക്ഖതോ വവത്ഥേന്തോ സുഖസഞ്ഞം പജഹതി…പേ… പടിനിസ്സജ്ജന്തോ ആദാനം പജഹതി. ഏവം കായം അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി.

കഥം ¶ മനം അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി? മനോ അവിജ്ജാസമ്ഭൂതോതി വവത്ഥേതി, മനോ തണ്ഹാസമ്ഭൂതോതി വവത്ഥേതി, മനോ കമ്മസമ്ഭൂതോതി വവത്ഥേതി, മനോ ആഹാരസമ്ഭൂതോതി വവത്ഥേതി, മനോ ഉപ്പന്നോതി വവത്ഥേതി ¶ , മനോ സമുദാഗതോതി വവത്ഥേതി. മനോ അഹുത്വാ സമ്ഭൂതോ, ഹുത്വാ ന ഭവിസ്സതീതി വവത്ഥേതി. മനം അന്തവന്തതോ വവത്ഥേതി, മനോ അദ്ധുവോ അസസ്സതോ വിപരിണാമധമ്മോതി വവത്ഥേതി, മനോ അനിച്ചോ സങ്ഖതോ പടിച്ചസമുപ്പന്നോ ഖയധമ്മോ വയധമ്മോ വിരാഗധമ്മോ നിരോധധമ്മോതി വവത്ഥേതി. മനം അനിച്ചതോ വവത്ഥേതി, നോ നിച്ചതോ; ദുക്ഖതോ വവത്ഥേതി, നോ സുഖതോ; അനത്തതോ വവത്ഥേതി, നോ അത്തതോ; നിബ്ബിന്ദതി, നോ നന്ദതി; വിരജ്ജതി, നോ രജ്ജതി; നിരോധേതി, നോ സമുദേതി; പടിനിസ്സജ്ജതി, നോ ആദിയതി. അനിച്ചതോ വവത്ഥേന്തോ നിച്ചസഞ്ഞം പജഹതി, ദുക്ഖതോ വവത്ഥേന്തോ സുഖസഞ്ഞം പജഹതി, അനത്തതോ വവത്ഥേന്തോ അത്തസഞ്ഞം പജഹതി, നിബ്ബിന്ദന്തോ നന്ദിം പജഹതി, വിരജ്ജന്തോ രാഗം പജഹതി, നിരോധേന്തോ സമുദയം പജഹതി, പടിനിസ്സജ്ജന്തോ ആദാനം പജഹതി. ഏവം മനം അജ്ഝത്തം വവത്ഥേതി. ഏവം അജ്ഝത്തധമ്മേ വവത്ഥേതി. തം ഞാതട്ഠേന ¶ ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘അജ്ഝത്തവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ വത്ഥുനാനത്തേ ഞാണം’’.

വത്ഥുനാനത്തഞാണനിദ്ദേസോ പന്നരസമോ.

൧൬. ഗോചരനാനത്തഞാണനിദ്ദേസോ

൬൭. കഥം ബഹിദ്ധാ വവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ ഗോചരനാനത്തേ ഞാണം? കഥം ബഹിദ്ധാ ധമ്മേ വവത്ഥേതി? രൂപേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി, സദ്ദേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി, ഗന്ധേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി, രസേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി, ഫോട്ഠബ്ബേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി, ധമ്മേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി ¶ .

കഥം രൂപേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി? രൂപാ അവിജ്ജാസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി രൂപാ തണ്ഹാസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, രൂപാ കമ്മസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, രൂപാ ആഹാരസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, രൂപാ ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായാതി വവത്ഥേതി, രൂപാ ഉപ്പന്നാതി വവത്ഥേതി, രൂപാ സമുദാഗതാതി വവത്ഥേതി. രൂപാ അഹുത്വാ സമ്ഭൂതാ, ഹുത്വാ ന ഭവിസ്സന്തീതി വവത്ഥേതി. രൂപേ അന്തവന്തതോ വവത്ഥേതി, രൂപാ അദ്ധുവാ അസസ്സതാ വിപരിണാമധമ്മാതി വവത്ഥേതി ¶ . രൂപാ അനിച്ചാ സങ്ഖതാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാ ഖയധമ്മാ വയധമ്മാ വിരാഗധമ്മാ നിരോധധമ്മാതി വവത്ഥേതി. രൂപേ അനിച്ചതോ വവത്ഥേതി, നോ നിച്ചതോ; ദുക്ഖതോ വവത്ഥേതി, നോ സുഖതോ; അനത്തതോ വവത്ഥേതി, നോ അത്തതോ; നിബ്ബിന്ദതി, നോ നന്ദതി ¶ ; വിരജ്ജതി, നോ രജ്ജതി; നിരോധേതി, നോ സമുദേതി; പടിനിസ്സജ്ജതി, നോ ആദിയതി. അനിച്ചതോ വവത്ഥേന്തോ നിച്ചസഞ്ഞം പജഹതി, ദുക്ഖതോ വവത്ഥേന്തോ സുഖസഞ്ഞം പജഹതി, അനത്തതോ വവത്ഥേന്തോ അത്തസഞ്ഞം പജഹതി, നിബ്ബിന്ദന്തോ നന്ദിം പജഹതി, വിരജ്ജന്തോ രാഗം പജഹതി, നിരോധേന്തോ സമുദയം പജഹതി, പടിനിസ്സജ്ജന്തോ ആദാനം പജഹതി. ഏവം രൂപേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി.

കഥം സദ്ദേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി? സദ്ദാ അവിജ്ജാസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി…പേ… സദ്ദാ ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായാതി വവത്ഥേതി, സദ്ദാ ഉപ്പന്നാതി വവത്ഥേതി, സദ്ദാ സമുദാഗതാതി വവത്ഥേതി. സദ്ദാ ¶ അഹുത്വാ സമ്ഭൂതാ, ഹുത്വാ ന ഭവിസ്സന്തീതി വവത്ഥേതി. സദ്ദേ അന്തവന്തതോ വവത്ഥേതി, സദ്ദാ അദ്ധുവാ ¶ അസസ്സതാ വിപരിണാമധമ്മാതി വവത്ഥേതി, സദ്ദാ അനിച്ചാ സങ്ഖതാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാ ഖയധമ്മാ വയധമ്മാ വിരാഗധമ്മാ നിരോധധമ്മാതി വവത്ഥേതി. സദ്ദേ അനിച്ചതോ വവത്ഥേതി, നോ നിച്ചതോ…പേ… ഏവം സദ്ദേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി.

കഥം ഗന്ധേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി? ഗന്ധാ അവിജ്ജാസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, ഗന്ധാ തണ്ഹാസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി…പേ… ഏവം ഗന്ധേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി. കഥം രസേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി? രസാ അവിജ്ജാസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, രസാ തണ്ഹാസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി…പേ… ഏവം രസേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി. കഥം ഫോട്ഠബ്ബേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി? ഫോട്ഠബ്ബാ അവിജ്ജാസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, ഫോട്ഠബ്ബാ തണ്ഹാസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, ഫോട്ഠബ്ബാ കമ്മസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, ഫോട്ഠബ്ബാ ആഹാരസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, ഫോട്ഠബ്ബാ ഉപ്പന്നാതി വവത്ഥേതി. ഫോട്ഠബ്ബാ സമുദാഗതാതി വവത്ഥേതി…പേ… ഏവം ഫോട്ഠബ്ബേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി.

കഥം ധമ്മേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി? ധമ്മാ അവിജ്ജാസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, ധമ്മാ തണ്ഹാസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, ധമ്മാ കമ്മസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, ധമ്മാ ആഹാരസമ്ഭൂതാതി വവത്ഥേതി, ധമ്മാ ഉപ്പന്നാതി വവത്ഥേതി, ധമ്മാ സമുദാഗതാതി വവത്ഥേതി. ധമ്മാ അഹുത്വാ സമ്ഭൂതാ ¶ , ഹുത്വാ ന ഭവിസ്സന്തീതി വവത്ഥേതി. ധമ്മേ അന്തവന്തതോ വവത്ഥേതി, ധമ്മാ അദ്ധുവാ അസസ്സതാ വിപരിണാമധമ്മാതി വവത്ഥേതി, ധമ്മാ അനിച്ചാ സങ്ഖതാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാ ഖയധമ്മാ വയധമ്മാ വിരാഗധമ്മാ നിരോധധമ്മാതി വവത്ഥേതി. ധമ്മേ അനിച്ചതോ വവത്ഥേതി, നോ നിച്ചതോ; ദുക്ഖതോ വവത്ഥേതി, നോ സുഖതോ; അനത്തതോ വവത്ഥേതി, നോ അത്തതോ; നിബ്ബിന്ദതി, നോ നന്ദതി; വിരജ്ജതി, നോ രജ്ജതി; നിരോധേതി, നോ സമുദേതി; പടിനിസ്സജ്ജതി, നോ ആദിയതി…പേ… അനിച്ചതോ വവത്ഥേന്തോ നിച്ചസഞ്ഞം പജഹതി, ദുക്ഖതോ വവത്ഥേന്തോ സുഖസഞ്ഞം പജഹതി, അനത്തതോ വവത്ഥേന്തോ ¶ അത്തസഞ്ഞം പജഹതി, നിബ്ബിന്ദന്തോ നന്ദിം പജഹതി, വിരജ്ജന്തോ രാഗം പജഹതി, നിരോധേന്തോ സമുദയം പജഹതി, പടിനിസ്സജ്ജന്തോ ആദാനം പജഹതി. ഏവം ധമ്മേ ബഹിദ്ധാ വവത്ഥേതി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ബഹിദ്ധാ വവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ ഗോചരനാനത്തേ ഞാണം’’.

ഗോചരനാനത്തഞാണനിദ്ദേസോ സോളസമോ.

൧൭. ചരിയാനാനത്തഞാണനിദ്ദേസോ

൬൮. കഥം ¶ ¶ ചരിയാവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ ചരിയാനാനത്തേ ഞാണം? ചരിയാതി തിസ്സോ ചരിയായോ – വിഞ്ഞാണചരിയാ, അഞ്ഞാണചരിയാ, ഞാണചരിയാ.

കതമാ വിഞ്ഞാണചരിയാ? ദസ്സനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ രൂപേസു, ദസ്സനട്ഠോ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണചരിയാ രൂപേസു, ദിട്ഠത്താ അഭിനിരോപനാ വിപാകമനോധാതു [അഭിനിരോപനവിപാകമനോധാതു (സ്യാ.)] വിഞ്ഞാണചരിയാ ¶ രൂപേസു, അഭിനിരോപിതത്താ വിപാകമനോവിഞ്ഞാണധാതു വിഞ്ഞാണചരിയാ രൂപേസു. സവനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ സദ്ദേസു, സവനത്ഥോ സോതവിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണചരിയാ സദ്ദേസു, സുതത്താ അഭിനിരോപനാ വിപാകമനോധാതു വിഞ്ഞാണചരിയാ സദ്ദേസു, അഭിനിരോപിതത്താ വിപാകമനോവിഞ്ഞാണധാതു വിഞ്ഞാണചരിയാ സദ്ദേസു. ഘായനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ ഗന്ധേസു, ഘായനട്ഠോ [ഘായനത്ഥോ (സ്യാ. ക.)] ഘാനവിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണചരിയാ ഗന്ധേസു, ഘായിതത്താ അഭിനിരോപനാ വിപാകമനോധാതു വിഞ്ഞാണചരിയാ ഗന്ധേസു, അഭിനിരോപിതത്താ വിപാകമനോവിഞ്ഞാണധാതു വിഞ്ഞാണചരിയാ ഗന്ധേസു. സായനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ രസേസു, സായനട്ഠോ ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണചരിയാ രസേസു, സായിതത്താ അഭിനിരോപനാ വിപാകമനോധാതു വിഞ്ഞാണചരിയാ രസേസു, അഭിനിരോപിതത്താ വിപാകമനോവിഞ്ഞാണധാതു വിഞ്ഞാണചരിയാ രസേസു. ഫുസനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ ഫോട്ഠബ്ബേസു, ഫുസനട്ഠോ കായവിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണചരിയാ ഫോട്ഠബ്ബേസു, ഫുട്ഠത്താ അഭിനിരോപനാ വിപാകമനോധാതു വിഞ്ഞാണചരിയാ ഫോട്ഠബ്ബേസു, അഭിനിരോപിതത്താ വിപാകമനോവിഞ്ഞാണധാതു വിഞ്ഞാണചരിയാ ഫോട്ഠബ്ബേസു. വിജാനനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ ധമ്മേസു, വിജാനനട്ഠോ മനോവിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണചരിയാ ധമ്മേസു, വിഞ്ഞാതത്താ അഭിനിരോപനാ ¶ വിപാകമനോധാതു വിഞ്ഞാണചരിയാ ധമ്മേസു, അഭിനിരോപിതത്താ വിപാകമനോവിഞ്ഞാണധാതു വിഞ്ഞാണചരിയാ ¶ ധമ്മേസു.

൬൯. വിഞ്ഞാണചരിയാതി ¶ കേനട്ഠേന വിഞ്ഞാണചരിയാ? നീരാഗാ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. നിദ്ദോസാ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. നിമ്മോഹാ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. നിമ്മാനാ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. നിദ്ദിട്ഠി ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ ¶ നിഉദ്ധച്ചാ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. നിബ്ബിചികിച്ഛാ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. നാനുസയാ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. രാഗവിപ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. ദോസവിപ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. മോഹവിപ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. മാനവിപ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. ദിട്ഠിവിപ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. ഉദ്ധച്ചവിപ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. വിചികിച്ഛാവിപ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. അനുസയവിപ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. കുസലേഹി കമ്മേഹി സമ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. അകുസലേഹി കമ്മേഹി വിപ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. സാവജ്ജേഹി കമ്മേഹി വിപ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. അനവജ്ജേഹി കമ്മേഹി സമ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. കണ്ഹേഹി കമ്മേഹി വിപ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. സുക്കേഹി കമ്മേഹി സമ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. സുഖുദ്രയേഹി കമ്മേഹി സമ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. ദുക്ഖുദ്രയേഹി കമ്മേഹി വിപ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. സുഖവിപാകേഹി കമ്മേഹി സമ്പയുത്താ ¶ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. ദുക്ഖവിപാകേഹി കമ്മേഹി വിപ്പയുത്താ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. വിഞ്ഞാതേ ചരതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. വിഞ്ഞാണസ്സ ഏവരൂപാ ചരിയാ ഹോതീതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. പകതിപരിസുദ്ധമിദം ചിത്തം നിക്കിലേസട്ഠേനാതി – വിഞ്ഞാണചരിയാ. അയം വിഞ്ഞാണചരിയാ.

കതമാ അഞ്ഞാണചരിയാ? മനാപിയേസു രൂപേസു രാഗസ്സ ജവനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; രാഗസ്സ ജവനാ അഞ്ഞാണചരിയാ. അമനാപിയേസു രൂപേസു ദോസസ്സ ജവനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; ദോസസ്സ ജവനാ അഞ്ഞാണചരിയാ. തദുഭയേന അസമപേക്ഖനസ്മിം വത്ഥുസ്മിം മോഹസ്സ ജവനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; മോഹസ്സ ജവനാ അഞ്ഞാണചരിയാ. വിനിബന്ധസ്സ മാനസ്സ ജവനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; മാനസ്സ ജവനാ അഞ്ഞാണചരിയാ. പരാമട്ഠായ ദിട്ഠിയാ ജവനത്ഥായ ¶ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; ദിട്ഠിയാ ജവനാ അഞ്ഞാണചരിയാ. വിക്ഖേപഗതസ്സ ഉദ്ധച്ചസ്സ ജവനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ ¶ വിഞ്ഞാണചരിയാ; ഉദ്ധച്ചസ്സ ജവനാ അഞ്ഞാണചരിയാ. അനിട്ഠങ്ഗതായ വിചികിച്ഛായ ജവനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; വിചികിച്ഛായ ജവനാ അഞ്ഞാണചരിയാ. ഥാമഗതസ്സ അനുസയസ്സ ജവനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ ¶ ; അനുസയസ്സ ജവനാ അഞ്ഞാണചരിയാ.

മനാപിയേസു ¶ സദ്ദേസു…പേ… മനാപിയേസു ഗന്ധേസു…പേ… മനാപിയേസു രസേസു…പേ… മനാപിയേസു ഫോട്ഠബ്ബേസു…പേ… മനാപിയേസു ധമ്മേസു രാഗസ്സ ജവനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; രാഗസ്സ ജവനാ അഞ്ഞാണചരിയാ. അമനാപിയേസു ധമ്മേസു ദോസസ്സ ജവനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; ദോസസ്സ ജവനാ അഞ്ഞാണചരിയാ. തദുഭയേന അസമപേക്ഖനസ്മിം വത്ഥുസ്മിം മോഹസ്സ ജവനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; മോഹസ്സ ജവനാ അഞ്ഞാണചരിയാ. വിനിബന്ധസ്സ മാനസ്സ ജവനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; മാനസ്സ ജവനാ അഞ്ഞാണചരിയാ. പരാമട്ഠായ ദിട്ഠിയാ ജവനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; ദിട്ഠിയാ ജവനാ അഞ്ഞാണചരിയാ. വിക്ഖേപഗതസ്സ ഉദ്ധച്ചസ്സ ജവനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; ഉദ്ധച്ചസ്സ ജവനാ അഞ്ഞാണചരിയാ; അനിട്ഠങ്ഗതായ വിചികിച്ഛായ ജവനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; വിചികിച്ഛായ ജവനാ അഞ്ഞാണചരിയാ. ഥാമഗതസ്സ അനുസയസ്സ ജവനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; അനുസയസ്സ ജവനാ അഞ്ഞാണചരിയാ.

൭൦. അഞ്ഞാണചരിയാതി കേനട്ഠേന അഞ്ഞാണചരിയാ? സരാഗാ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. സദോസാ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. സമോഹാ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. സമാനാ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. സദിട്ഠി ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. സഉദ്ധച്ചാ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. സവിചികിച്ഛാ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. സാനുസയാ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ ¶ . രാഗസമ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. ദോസസമ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. മോഹസമ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. മാനസമ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ ¶ . ദിട്ഠിസമ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. ഉദ്ധച്ചസമ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. വിചികിച്ഛാസമ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. അനുസയസമ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. കുസലേഹി കമ്മേഹി വിപ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. അകുസലേഹി കമ്മേഹി സമ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. സാവജ്ജേഹി കമ്മേഹി സമ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. അനവജ്ജേഹി കമ്മേഹി വിപ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ ¶ . കണ്ഹേഹി കമ്മേഹി സമ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. സുക്കേഹി കമ്മേഹി വിപ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. സുഖുദ്രയേഹി കമ്മേഹി വിപ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. ദുക്ഖുദ്രയേഹി കമ്മേഹി ¶ സമ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. സുഖവിപാകേഹി കമ്മേഹി വിപ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. ദുക്ഖവിപാകേഹി കമ്മേഹി സമ്പയുത്താ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. അഞ്ഞാതേ ചരതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. അഞ്ഞാണസ്സ ഏവരൂപാ ചരിയാ ഹോതീതി – അഞ്ഞാണചരിയാ. അയം അഞ്ഞാണചരിയാ.

൭൧. കതമാ ഞാണചരിയാ? അനിച്ചാനുപസ്സനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; അനിച്ചാനുപസ്സനാ ഞാണചരിയാ. ദുക്ഖാനുപസ്സനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; ദുക്ഖാനുപസ്സനാ ഞാണചരിയാ. അനത്താനുപസ്സനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ ¶ വിഞ്ഞാണചരിയാ; അനത്താനുപസ്സനാ ഞാണചരിയാ. നിബ്ബിദാനുപസ്സനത്ഥായ…പേ… വിരാഗാനുപസ്സനത്ഥായ… നിരോധാനുപസ്സനത്ഥായ… പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനത്ഥായ… ഖയാനുപസ്സനത്ഥായ… വയാനുപസ്സനത്ഥായ… വിപരിണാമാനുപസ്സനത്ഥായ… അനിമിത്താനുപസ്സനത്ഥായ… അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനത്ഥായ… സുഞ്ഞതാനുപസ്സനത്ഥായ… അധിപഞ്ഞാധമ്മാനുപസ്സനത്ഥായ… യഥാഭൂതഞാണദസ്സനത്ഥായ… ആദീനവാനുപസ്സനത്ഥായ… പടിസങ്ഖാനുപസ്സനത്ഥായ ആവജ്ജനകിരിയാബ്യാകതാ വിഞ്ഞാണചരിയാ; പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാ ഞാണചരിയാ. വിവട്ടനാനുപസ്സനാ ഞാണചരിയാ. സോതാപത്തിമഗ്ഗോ ഞാണചരിയാ. സോതാപത്തിഫലസമാപത്തി ഞാണചരിയാ. സകദാഗാമിമഗ്ഗോ ഞാണചരിയാ. സകദാഗാമിഫലസമാപത്തി ഞാണചരിയാ. അനാഗാമിമഗ്ഗോ ഞാണചരിയാ. അനാഗാമിഫലസമാപത്തി ഞാണചരിയാ. അരഹത്തമഗ്ഗോ ഞാണചരിയാ. അരഹത്തഫലസമാപത്തി ഞാണചരിയാ.

ഞാണചരിയാതി കേനട്ഠേന ഞാണചരിയാ? നീരാഗാ ചരതീതി – ഞാണചരിയാ. നിദ്ദോസാ ചരതീതി – ഞാണചരിയാ…പേ… നാനുസയാ ¶ ചരതീതി – ഞാണചരിയാ. രാഗവിപ്പയുത്താ ചരതീതി – ഞാണചരിയാ. ദോസവിപ്പയുത്താ ചരതീതി – ഞാണചരിയാ. മോഹവിപ്പയുത്താ ചരതീതി – ഞാണചരിയാ. മാനവിപ്പയുത്താ…പേ… ദിട്ഠിവിപ്പയുത്താ… ഉദ്ധച്ചവിപ്പയുത്താ… വിചികിച്ഛാവിപ്പയുത്താ… അനുസയവിപ്പയുത്താ… കുസലേഹി കമ്മേഹി സമ്പയുത്താ… അകുസലേഹി കമ്മേഹി വിപ്പയുത്താ… സാവജ്ജേഹി കമ്മേഹി വിപ്പയുത്താ… അനവജ്ജേഹി കമ്മേഹി സമ്പയുത്താ… കണ്ഹേഹി കമ്മേഹി ¶ വിപ്പയുത്താ… സുക്കേഹി കമ്മേഹി സമ്പയുത്താ… സുഖുദ്രയേഹി കമ്മേഹി സമ്പയുത്താ… ദുക്ഖുദ്രയേഹി കമ്മേഹി വിപ്പയുത്താ… സുഖവിപാകേഹി കമ്മേഹി സമ്പയുത്താ ചരതീതി – ഞാണചരിയാ. ദുക്ഖവിപാകേഹി കമ്മേഹി വിപ്പയുത്താ ചരതീതി ¶ – ഞാണചരിയാ. ഞാതേ ചരതീതി – ഞാണചരിയാ ¶ . ഞാണസ്സ ഏവരൂപാ ചരിയാ ഹോതീതി – ഞാണചരിയാ. അയം ഞാണചരിയാ. അഞ്ഞാ വിഞ്ഞാണചരിയാ, അഞ്ഞാ അഞ്ഞാണചരിയാ, അഞ്ഞാ ഞാണചരിയാതി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ചരിയാവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ ചരിയാനാനത്തേ ഞാണം’’.

ചരിയാനാനത്തഞാണനിദ്ദേസോ സത്തരസമോ.

൧൮. ഭൂമിനാനത്തഞാണനിദ്ദേസോ

൭൨. കഥം ചതുധമ്മവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ ഭൂമിനാനത്തേ ഞാണം? ചതസ്സോ ഭൂമിയോ – കാമാവചരാ ഭൂമി, രൂപാവചരാ ഭൂമി, അരൂപാവചരാ ഭൂമി, അപരിയാപന്നാ ഭൂമി. കതമാ കാമാവചരാ ഭൂമി? ഹേട്ഠതോ അവീചിനിരയം പരിയന്തം കരിത്വാ ഉപരിതോ പരനിമ്മിതവസവത്തീ ദേവേ [പരനിമ്മിതവസവത്തിദേവേ (ക.)] അന്തോകരിത്വാ യം ഏതസ്മിം അന്തരേ ഏത്ഥാവചരാ ഏത്ഥ പരിയാപന്നാ ഖന്ധധാതുആയതനാ രൂപം വേദനാ സഞ്ഞാ സങ്ഖാരാ വിഞ്ഞാണം – അയം കാമാവചരാ ഭൂമി.

കതമാ രൂപാവചരാ ഭൂമി? ഹേട്ഠതോ ¶ ബ്രഹ്മലോകം പരിയന്തം കരിത്വാ ഉപരിതോ അകനിട്ഠേ ദേവേ അന്തോകരിത്വാ യം ഏതസ്മിം അന്തരേ ഏത്ഥാവചരാ ഏത്ഥ പരിയാപന്നാ സമാപന്നസ്സ വാ ഉപപന്നസ്സ വാ ¶ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരിസ്സ വാ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ – അയം രൂപാവചരാ ഭൂമി.

കതമാ അരൂപാവചരാ ഭൂമി? ഹേട്ഠതോ ആകാസാനഞ്ചായതനൂപഗേ ദേവേ പരിയന്തം കരിത്വാ ഉപരിതോ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനൂപഗേ ദേവേ അന്തോകരിത്വാ യം ഏതസ്മിം അന്തരേ ഏത്ഥാവചരാ ഏത്ഥ പരിയാപന്നാ സമാപന്നസ്സ വാ ഉപപന്നസ്സ വാ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരിസ്സ വാ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ – അയം അരൂപാവചരാ ഭൂമി.

കതമാ അപരിയാപന്നാ ഭൂമി? അപരിയാപന്നാ മഗ്ഗാ ച മഗ്ഗഫലാനി ച അസങ്ഖതാ ച ധാതു – അയം അപരിയാപന്നാ ഭൂമി. ഇമാ ചതസ്സോ ഭൂമിയോ.

അപരാപി ചതസ്സോ ഭൂമിയോ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, ചത്താരി ഝാനാനി, ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞായോ, ചതസ്സോ അരൂപസമാപത്തിയോ, ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ, ചതസ്സോ ¶ പടിപദാ, ചത്താരി ആരമ്മണാനി, ചത്താരോ അരിയവംസാ, ചത്താരി സങ്ഗഹവത്ഥൂനി ¶ , ചത്താരി ചക്കാനി, ചത്താരി ധമ്മപദാനി – ഇമാ ചതസ്സോ ഭൂമിയോ. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ചതുധമ്മവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ ഭൂമിനാനത്തേ ഞാണം’’.

ഭൂമിനാനത്തഞാണനിദ്ദേസോ അട്ഠാരസമോ.

൧൯. ധമ്മനാനത്തഞാണനിദ്ദേസോ

൭൩. കഥം നവധമ്മവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ ധമ്മനാനത്തേ ഞാണം? കഥം ¶ ധമ്മേ വവത്ഥേതി? കാമാവചരേ ധമ്മേ കുസലതോ വവത്ഥേതി, അകുസലതോ വവത്ഥേതി, അബ്യാകതതോ വവത്ഥേതി. രൂപാവചരേ ധമ്മേ കുസലതോ വവത്ഥേതി, അബ്യാകതതോ വവത്ഥേതി. അരൂപാവചരേ ധമ്മേ കുസലതോ വവത്ഥേതി, അബ്യാകതതോ വവത്ഥേതി. അപരിയാപന്നേ ധമ്മേ കുസലതോ വവത്ഥേതി, അബ്യാകതതോ വവത്ഥേതി.

കഥം ¶ കാമാവചരേ ധമ്മേ കുസലതോ വവത്ഥേതി, അകുസലതോ വവത്ഥേതി, അബ്യാകതതോ വവത്ഥേതി? ദസ കുസലകമ്മപഥേ കുസലതോ വവത്ഥേതി, ദസ അകുസലകമ്മപഥേ അകുസലതോ വവത്ഥേതി, രൂപഞ്ച വിപാകഞ്ച കിരിയഞ്ച അബ്യാകതതോ വവത്ഥേതി – ഏവം കാമാവചരേ ധമ്മേ കുസലതോ വവത്ഥേതി, അകുസലതോ വവത്ഥേതി, അബ്യാകതതോ വവത്ഥേതി.

കഥം രൂപാവചരേ ധമ്മേ കുസലതോ വവത്ഥേതി, അബ്യാകതതോ വവത്ഥേതി? ഇധട്ഠസ്സ ചത്താരി ഝാനാനി കുസലതോ വവത്ഥേതി, തത്രൂപപന്നസ്സ ചത്താരി ഝാനാനി അബ്യാകതതോ വവത്ഥേതി – ഏവം രൂപാവചരേ ധമ്മേ കുസലതോ വവത്ഥേതി, അബ്യാകതതോ വവത്ഥേതി.

കഥം അരൂപാവചരേ ധമ്മേ കുസലതോ വവത്ഥേതി, അബ്യാകതതോ വവത്ഥേതി? ഇധട്ഠസ്സ ചതസ്സോ അരൂപാവചരസമാപത്തിയോ കുസലതോ വവത്ഥേതി, തത്രൂപപന്നസ്സ ചതസ്സോ അരൂപാവചരസമാപത്തിയോ അബ്യാകതതോ വവത്ഥേതി – ഏവം അരൂപാവചരേ ധമ്മേ കുസലതോ വവത്ഥേതി, അബ്യാകതതോ വവത്ഥേതി.

കഥം ¶ ¶ അപരിയാപന്നേ ധമ്മേ കുസലതോ വവത്ഥേതി, അബ്യാകതതോ വവത്ഥേതി? ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗേ കുസലതോ വവത്ഥേതി, ചത്താരി ച സാമഞ്ഞഫലാനി നിബ്ബാനഞ്ച അബ്യാകതതോ വവത്ഥേതി – ഏവം അപരിയാപന്നേ ധമ്മേ കുസലതോ വവത്ഥേതി, അബ്യാകതതോ വവത്ഥേതി. ഏവം ധമ്മേ വവത്ഥേതി.

നവ ¶ പാമോജ്ജമൂലകാ ധമ്മാ. അനിച്ചതോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതി, പമുദിതസ്സ പീതി ജായതി, പീതിമനസ്സ കായോ പസ്സമ്ഭതി, പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദേതി, സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതി. സമാഹിതേ ചിത്തേ യഥാഭൂതം പജാനാതി പസ്സതി. യഥാഭൂതം ജാനം പസ്സം നിബ്ബിന്ദതി, നിബ്ബിന്ദം വിരജ്ജതി, വിരാഗാ വിമുച്ചതി. ദുക്ഖതോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതി…പേ… അനത്തതോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതി…പേ… വിമുച്ചതി.

രൂപം അനിച്ചതോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതി…പേ… രൂപം ദുക്ഖതോ മനസികരോതോ…പേ… വേദനം… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം… ചക്ഖും…പേ… ജരാമരണം അനിച്ചതോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതി…പേ… ജരാമരണം ദുക്ഖതോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതി…പേ… ജരാമരണം അനത്തതോ ¶ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതി, പമുദിതസ്സ പീതി ജായതി, പീതിമനസ്സ കായോ പസ്സമ്ഭതി, പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദേതി, സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതി. സമാഹിതേ ചിത്തേ യഥാഭൂതം പജാനാതി പസ്സതി. യഥാഭൂതം ജാനം പസ്സം നിബ്ബിന്ദതി, നിബ്ബിന്ദം വിരജ്ജതി, വിരാഗാ വിമുച്ചതി. ഇമേ നവ പാമോജ്ജമൂലകാ ധമ്മാ ¶ .

൭൪. നവ യോനിസോ മനസികാരമൂലകാ ധമ്മാ. അനിച്ചതോ യോനിസോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതി, പമുദിതസ്സ പീതി ജായതി, പീതിമനസ്സ കായോ പസ്സമ്ഭതി, പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദേതി, സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതി. സമാഹിതേന ചിത്തേന ‘‘ഇദം ദുക്ഖ’’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘‘അയം ദുക്ഖസമുദയോ’’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധോ’’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി. ദുക്ഖതോ യോനിസോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതി, പമുദിതസ്സ പീതി ജായതി, പീതിമനസ്സ കായോ പസ്സമ്ഭതി, പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദേതി, സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതി. സമാഹിതേന ചിത്തേന ‘‘ഇദം ദുക്ഖ’’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘‘അയം ദുക്ഖസമുദയോ’’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധോ’’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘‘അയം ¶ ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി. അനത്തതോ യോനിസോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതി…പേ….

രൂപം അനിച്ചതോ യോനിസോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതി…പേ… രൂപം ദുക്ഖതോ യോനിസോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതി…പേ… രൂപം അനത്തതോ യോനിസോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതി…പേ… വേദനം… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം… ചക്ഖും…പേ… ജരാമരണം അനിച്ചതോ യോനിസോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതി…പേ… ജരാമരണം ദുക്ഖതോ യോനിസോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ജായതി…പേ… ജരാമരണം അനത്തതോ യോനിസോ മനസികരോതോ പാമോജ്ജം ¶ ജായതി, പമുദിതസ്സ പീതി ¶ ജായതി, പീതിമനസ്സ കായോ പസ്സമ്ഭതി, പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദേതി, സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതി. സമാഹിതേന ചിത്തേന ‘‘ഇദം ദുക്ഖ’’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘‘അയം ദുക്ഖസമുദയോ’’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധോ’’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’’തി ¶ യഥാഭൂതം പജാനാതി. ഇമേ നവ യോനിസോ മനസികാരമൂലകാ ധമ്മാ.

നവ നാനത്താ – ധാതുനാനത്തം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി ഫസ്സനാനത്തം, ഫസ്സനാനത്തം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി വേദനാനാനത്തം, വേദനാനാനത്തം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സഞ്ഞാനാനത്തം, സഞ്ഞാനാനത്തം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സങ്കപ്പനാനത്തം, സങ്കപ്പനാനത്തം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി ഛന്ദനാനത്തം, ഛന്ദനാനത്തം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി പരിളാഹനാനത്തം, പരിളാഹനാനത്തം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി പരിയേസനാനാനത്തം, പരിയേസനാനാനത്തം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി ലാഭനാനത്തം – ഇമേ നവ നാനത്താ. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘നവധമ്മവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ ധമ്മനാനത്തേ ഞാണം’’.

ധമ്മനാനത്തഞാണനിദ്ദേസോ ഏകൂനവീസതിമോ.

൨൦-൨൪. ഞാണപഞ്ചകനിദ്ദേസോ

൭൫. കഥം അഭിഞ്ഞാപഞ്ഞാ ഞാതട്ഠേ ഞാണം, പരിഞ്ഞാപഞ്ഞാ തീരണട്ഠേ ഞാണം, പഹാനേപഞ്ഞാ പരിച്ചാഗട്ഠേ ഞാണം, ഭാവനാ പഞ്ഞാ ഏകരസട്ഠേ ഞാണം, സച്ഛികിരിയാപഞ്ഞാ ഫസ്സനട്ഠേ ഞാണം? യേ യേ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞാതാ ഹോന്തി, തേ തേ ധമ്മാ ഞാതാ ¶ ഹോന്തി. യേ യേ ധമ്മാ പരിഞ്ഞാതാ ഹോന്തി, തേ ¶ തേ ധമ്മാ തീരിതാ ഹോന്തി. യേ യേ ധമ്മാ പഹീനാ ഹോന്തി, തേ തേ ധമ്മാ പരിച്ചത്താ ഹോന്തി. യേ യേ ധമ്മാ ഭാവിതാ ഹോന്തി, തേ തേ ധമ്മാ ഏകരസാ ഹോന്തി. യേ യേ ധമ്മാ സച്ഛികതാ ഹോന്തി, തേ തേ ധമ്മാ ഫസ്സിതാ ഹോന്തി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘അഭിഞ്ഞാ പഞ്ഞാ ഞാതട്ഠേ ഞാണം, പരിഞ്ഞാ പഞ്ഞാ തീരണട്ഠേ ഞാണം, പഹാനേ പഞ്ഞാ പരിച്ചാഗട്ഠേ ഞാണം, ഭാവനാ പഞ്ഞാ ഏകരസട്ഠേ ഞാണം, സച്ഛികിരിയാ പഞ്ഞാ ഫുസനട്ഠേ ഞാണം’’.

ഞാണപഞ്ചകനിദ്ദേസോ ചതുവീസതിമോ.

൨൫-൨൮. പടിസമ്ഭിദാഞാണനിദ്ദേസോ

൭൬. കഥം ¶ ¶ അത്ഥനാനത്തേ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, ധമ്മനാനത്തേ പഞ്ഞാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, നിരുത്തിനാനത്തേ പഞ്ഞാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, പടിഭാനനാനത്തേ പഞ്ഞാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം? സദ്ധിന്ദ്രിയം ധമ്മോ, വീരിയിന്ദ്രിയം ധമ്മോ, സതിന്ദ്രിയം ധമ്മോ, സമാധിന്ദ്രിയം ധമ്മോ, പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ധമ്മോ. അഞ്ഞോ സദ്ധിന്ദ്രിയം ധമ്മോ, അഞ്ഞോ വീരിയിന്ദ്രിയം ധമ്മോ, അഞ്ഞോ സതിന്ദ്രിയം ധമ്മോ, അഞ്ഞോ സമാധിന്ദ്രിയം ധമ്മോ, അഞ്ഞോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ധമ്മോ. യേന ഞാണേന ഇമേ നാനാ ധമ്മാ ഞാതാ, തേനേവ ഞാണേന ഇമേ നാനാ ധമ്മാ പടിവിദിതാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ധമ്മനാനത്തേ പഞ്ഞാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ¶ ഞാണം’’.

അധിമോക്ഖട്ഠോ അത്ഥോ, പഗ്ഗഹട്ഠോ അത്ഥോ, ഉപട്ഠാനട്ഠോ അത്ഥോ, അവിക്ഖേപട്ഠോ അത്ഥോ, ദസ്സനട്ഠോ അത്ഥോ. അഞ്ഞോ അധിമോക്ഖട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ പഗ്ഗഹട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ ഉപട്ഠാനട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ അവിക്ഖേപട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ ദസ്സനട്ഠോ അത്ഥോ. യേന ഞാണേന ഇമേ നാനാ അത്ഥാ ഞാതാ, തേനേവ ഞാണേന ഇമേ നാനാ അത്ഥാ പടിവിദിതാതി. തേന വുച്ചതി ‘‘അത്ഥനാനത്തേ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’.

പഞ്ച ധമ്മേ സന്ദസ്സേതും ബ്യഞ്ജനനിരുത്താഭിലാപാ, പഞ്ച അത്ഥേ സന്ദസ്സേതും ബ്യഞ്ജനനിരുത്താഭിലാപാ. അഞ്ഞാ ധമ്മനിരുത്തിയോ, അഞ്ഞാ അത്ഥനിരുത്തിയോ. യേന ഞാണേന ഇമാ നാനാ നിരുത്തിയോ ഞാതാ, തേനേവ ഞാണേന ഇമാ നാനാ നിരുത്തിയോ പടിവിദിതാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘നിരുത്തിനാനത്തേ പഞ്ഞാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’.

പഞ്ചസു ¶ ധമ്മേസു ഞാണാനി, പഞ്ചസു അത്ഥേസു ഞാണാനി, ദസസു നിരുത്തീസു ഞാണാനി. അഞ്ഞാനി ധമ്മേസു ഞാണാനി, അഞ്ഞാനി അത്ഥേസു ഞാണാനി, അഞ്ഞാനി നിരുത്തീസു ഞാണാനി. യേന ഞാണേന ഇമേ നാനാ ഞാണാ ഞാതാ, തേനേവ ഞാണേന ഇമേ നാനാ ഞാണാ പടിവിദിതാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘പടിഭാനനാനത്തേ പഞ്ഞാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’.

൭൭. സദ്ധാബലം ¶ ധമ്മോ, വീരിയബലം ധമ്മോ, സതിബലം ധമ്മോ, സമാധിബലം ധമ്മോ, പഞ്ഞാബലം ധമ്മോ. അഞ്ഞോ സദ്ധാബലം ധമ്മോ, അഞ്ഞോ വീരിയബലം ധമ്മോ, അഞ്ഞോ സതിബലം ധമ്മോ, അഞ്ഞോ സമാധിബലം ധമ്മോ, അഞ്ഞോ പഞ്ഞാബലം ധമ്മോ. യേന ഞാണേന ഇമേ നാനാ ¶ ധമ്മാ ഞാതാ, തേനേവ ഞാണേന ¶ ഇമേ നാനാ ധമ്മാ പടിവിദിതാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ധമ്മനാനത്തേ പഞ്ഞാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’.

അസ്സദ്ധിയേ അകമ്പിയട്ഠോ അത്ഥോ. കോസജ്ജേ അകമ്പിയട്ഠോ അത്ഥോ. പമാദേ അകമ്പിയട്ഠോ അത്ഥോ. ഉദ്ധച്ചേ അകമ്പിയട്ഠോ അത്ഥോ. അവിജ്ജായ അകമ്പിയട്ഠോ അത്ഥോ. അഞ്ഞോ അസ്സദ്ധിയേ അകമ്പിയട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ കോസജ്ജേ അകമ്പിയട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ പമാദേ അകമ്പിയട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ ഉദ്ധച്ചേ അകമ്പിയട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ അവിജ്ജായ അകമ്പിയട്ഠോ അത്ഥോ. യേന ഞാണേന ഇമേ നാനാ അത്ഥാ ഞാതാ, തേനേവ ഞാണേന ഇമേ നാനാ അത്ഥാ പടിവിദിതാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘അത്ഥനാനത്തേ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’.

പഞ്ച ധമ്മേ സന്ദസ്സേതും ബ്യഞ്ജനനിരുത്താഭിലാപാ, പഞ്ച അത്ഥേ സന്ദസ്സേതും ബ്യഞ്ജനനിരുത്താഭിലാപാ. അഞ്ഞാ ധമ്മനിരുത്തിയോ, അഞ്ഞാ അത്ഥനിരുത്തിയോ. യേന ഞാണേന ഇമാ നാനാ നിരുത്തിയോ ഞാതാ, തേനേവ ഞാണേന ഇമാ നാനാ നിരുത്തിയോ പടിവിദിതാതി. തേന ¶ വുച്ചതി – ‘‘നിരുത്തിനാനത്തേ പഞ്ഞാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’.

പഞ്ചസു [പഞ്ച (?)] ധമ്മേസു ഞാണാനി, പഞ്ചസു [പഞ്ച (?)] അത്ഥേസു ഞാണാനി, ദസസു [ദസ (?)] നിരുത്തീസു ഞാണാനി. അഞ്ഞാനി ധമ്മേസു ഞാണാനി, അഞ്ഞാനി അത്ഥേസു ഞാണാനി, അഞ്ഞാനി നിരുത്തീസു ഞാണാനി. യേന ഞാണേന ഇമേ നാനാ ഞാണാ ഞാതാ, തേനേവ ഞാണേന ഇമേ നാനാ ഞാണാ പടിവിദിതാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘പടിഭാനനാനത്തേ പഞ്ഞാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’.

സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ¶ ധമ്മോ, ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ധമ്മോ, വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ധമ്മോ, പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ധമ്മോ, പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ധമ്മോ, സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ധമ്മോ, ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ധമ്മോ. അഞ്ഞോ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ധമ്മോ, അഞ്ഞോ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ധമ്മോ, അഞ്ഞോ വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ധമ്മോ, അഞ്ഞോ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ധമ്മോ, അഞ്ഞോ പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ധമ്മോ, അഞ്ഞോ സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ധമ്മോ, അഞ്ഞോ ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ധമ്മോ. യേന ഞാണേന ഇമേ നാനാ ധമ്മാ ഞാതാ, തേനേവ ഞാണേന ഇമേ നാനാ ധമ്മാ പടിവിദിതാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ധമ്മനാനത്തേ പഞ്ഞാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’.

ഉപട്ഠാനട്ഠോ ¶ അത്ഥോ, പവിചയട്ഠോ അത്ഥോ, പഗ്ഗഹട്ഠോ അത്ഥോ, ഫരണട്ഠോ അത്ഥോ, ഉപസമട്ഠോ അത്ഥോ, അവിക്ഖേപട്ഠോ അത്ഥോ, പടിസങ്ഖാനട്ഠോ അത്ഥോ. അഞ്ഞോ ഉപട്ഠാനട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ ¶ പവിചയട്ഠോ ¶ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ പഗ്ഗഹട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ ഫരണട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ ഉപസമട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ അവിക്ഖേപട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ പടിസങ്ഖാനട്ഠോ അത്ഥോ. യേന ഞാണേന ഇമേ നാനാ അത്ഥാ ഞാതാ, തേനേവ ഞാണേന ഇമേ നാനാ അത്ഥാ പടിവിദിതാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘അത്ഥനാനത്തേ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’.

സത്ത ധമ്മേ സന്ദസ്സേതും ബ്യഞ്ജനനിരുത്താഭിലാപാ, സത്ത അത്ഥേ സന്ദസ്സേതും ബ്യഞ്ജനനിരുത്താഭിലാപാ. അഞ്ഞാ ധമ്മനിരുത്തിയോ, അഞ്ഞാ അത്ഥനിരുത്തിയോ. യേന ഞാണേന ഇമാ നാനാ നിരുത്തിയോ ഞാതാ, തേനേവ ഞാണേന ഇമാ നാനാ നിരുത്തിയോ പടിവിദിതാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘നിരുത്തിനാനത്തേ പഞ്ഞാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’.

സത്തസു ധമ്മേസു ഞാണാനി, സത്തസു അത്ഥേസു ഞാണാനി, ചുദ്ദസസു നിരുത്തീസു ഞാണാനി. അഞ്ഞാനി ധമ്മേസു ഞാണാനി, അഞ്ഞാനി അത്ഥേസു ഞാണാനി, അഞ്ഞാനി നിരുത്തീസു ഞാണാനി. യേന ഞാണേന ഇമേ നാനാ ഞാണാ ഞാതാ, തേനേവ ഞാണേന ഇമേ നാനാ ഞാണാ പടിവിദിതാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘പടിഭാനനാനത്തേ പഞ്ഞാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’.

സമ്മാദിട്ഠി ധമ്മോ, സമ്മാസങ്കപ്പോ ധമ്മോ, സമ്മാവാചാ ധമ്മോ, സമ്മാകമ്മന്തോ ധമ്മോ, സമ്മാആജീവോ ധമ്മോ, സമ്മാവായാമോ ധമ്മോ, സമ്മാസതി ധമ്മോ, സമ്മാസമാധി ധമ്മോ. അഞ്ഞോ ¶ സമ്മാദിട്ഠി ധമ്മോ, അഞ്ഞോ സമ്മാസങ്കപ്പോ ¶ ധമ്മോ, അഞ്ഞോ സമ്മാവാചാ ധമ്മോ, അഞ്ഞോ സമ്മാകമ്മന്തോ ധമ്മോ, അഞ്ഞോ സമ്മാആജീവോ ധമ്മോ, അഞ്ഞോ സമ്മാവായാമോ ധമ്മോ, അഞ്ഞോ സമ്മാസതി ധമ്മോ, അഞ്ഞോ സമ്മാസമാധി ധമ്മോ. യേന ഞാണേന ഇമേ നാനാ ധമ്മാ ഞാതാ, തേനേവ ഞാണേന ഇമേ നാനാ ധമ്മാ പടിവിദിതാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ധമ്മനാനത്തേ പഞ്ഞാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’.

ദസ്സനട്ഠോ അത്ഥോ, അഭിനിരോപനട്ഠോ അത്ഥോ, പരിഗ്ഗഹട്ഠോ അത്ഥോ, സമുട്ഠാനട്ഠോ അത്ഥോ, വോദാനട്ഠോ അത്ഥോ, പഗ്ഗഹട്ഠോ അത്ഥോ, ഉപട്ഠാനട്ഠോ അത്ഥോ, അവിക്ഖേപട്ഠോ അത്ഥോ. അഞ്ഞോ ദസ്സനട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ അഭിനിരോപനട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ പരിഗ്ഗഹട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ സമുട്ഠാനട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ വോദാനട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ പഗ്ഗഹട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ ¶ ഉപട്ഠാനട്ഠോ അത്ഥോ, അഞ്ഞോ അവിക്ഖേപട്ഠോ അത്ഥോ. യേന ഞാണേന ഇമേ നാനാ അത്ഥാ ഞാതാ തേനേവ ഞാണേന ഇമേ നാനാ അത്ഥാ പടിവിദിതാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘അത്ഥനാനത്തേ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’.

അട്ഠ ¶ ധമ്മേ സന്ദസ്സേതും ബ്യഞ്ജനനിരുത്താഭിലാപാ, അട്ഠ അത്ഥേ സന്ദസ്സേതും ബ്യഞ്ജനനിരുത്താഭിലാപാ. അഞ്ഞാ ധമ്മനിരുത്തിയോ, അഞ്ഞാ അത്ഥനിരുത്തിയോ. യേന ഞാണേന ഇമാ നാനാ നിരുത്തിയോ ഞാതാ ¶ , തേനേവ ഞാണേന ഇമാ നാനാ നിരുത്തിയോ പടിവിദിതാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘നിരുത്തിനാനത്തേ പഞ്ഞാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’.

അട്ഠസു ധമ്മേസു ഞാണാനി, അട്ഠസു അത്ഥേസു ഞാണാനി സോളസസു നിരുത്തീസു ഞാണാനി. അഞ്ഞാനി ധമ്മേസു ഞാണാനി, അഞ്ഞാനി അത്ഥേസു ഞാണാനി, അഞ്ഞാനി നിരുത്തീസു ഞാണാനി. യേന ഞാണേന ഇമേ നാനാ ഞാണാ ഞാതാ, തേനേവ ഞാണേന ഇമേ നാനാ ഞാണാ പടിവിദിതാതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘പടിഭാനനാനത്തേ പഞ്ഞാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘അത്ഥനാനത്തേ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം. ധമ്മനാനത്തേ പഞ്ഞാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം. നിരുത്തിനാനത്തേ പഞ്ഞാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം. പടിഭാനനാനത്തേ പഞ്ഞാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’.

പടിസമ്ഭിദാഞാണനിദ്ദേസോ അട്ഠവീസതിമോ.

൨൯-൩൧. ഞാണത്തയനിദ്ദേസോ

൭൮. കഥം ¶ വിഹാരനാനത്തേ പഞ്ഞാ വിഹാരട്ഠേ ഞാണം, സമാപത്തിനാനത്തേ പഞ്ഞാ സമാപത്തട്ഠേ ഞാണം, വിഹാരസമാപത്തിനാനത്തേ പഞ്ഞാ വിഹാരസമാപത്തട്ഠേ ഞാണം? നിമിത്തം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അനിമിത്തേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി – അനിമിത്തോ വിഹാരോ. പണിധിം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അപ്പണിഹിതേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി – അപ്പണിഹിതോ വിഹാരോ. അഭിനിവേസം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ സുഞ്ഞതേ അധിമുത്തത്താ ¶ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി – സുഞ്ഞതോ വിഹാരോ.

നിമിത്തം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അനിമിത്തേ അധിമുത്തത്താ പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം അനിമിത്തം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – അനിമിത്താ സമാപത്തി. പണിധിം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അപ്പണിഹിതേ അധിമുത്തത്താ ¶ പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം അപ്പണിഹിതം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – അപ്പണിഹിതാ സമാപത്തി. അഭിനിവേസം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ സുഞ്ഞതേ ¶ അധിമുത്തത്താ പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം സുഞ്ഞതം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – സുഞ്ഞതാ സമാപത്തി.

നിമിത്തം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അനിമിത്തേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി, പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം അനിമിത്തം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – അനിമിത്തവിഹാരസമാപത്തി. പണിധിം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അപ്പണിഹിതേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി, പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം അപ്പണിഹിതം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – അപ്പണിഹിതവിഹാരസമാപത്തി. അഭിനിവേസം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ സുഞ്ഞതേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി, പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം സുഞ്ഞതം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – സുഞ്ഞതവിഹാരസമാപത്തി.

൭൯. രൂപനിമിത്തം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അനിമിത്തേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി – അനിമിത്തോ വിഹാരോ. രൂപപണിധിം ഭയതോ ¶ സമ്പസ്സമാനോ അപ്പണിഹിതേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി – അപ്പണിഹിതോ വിഹാരോ. രൂപാഭിനിവേസം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ സുഞ്ഞതേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി – സുഞ്ഞതോ വിഹാരോ.

രൂപനിമിത്തം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അനിമിത്തേ അധിമുത്തത്താ പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം അനിമിത്തം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – അനിമിത്താ സമാപത്തി ¶ . രൂപപണിധിം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അപ്പണിഹിതേ അധിമുത്തത്താ പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം അപ്പണിഹിതം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – അപ്പണിഹിതാ സമാപത്തി. രൂപാഭിനിവേസം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ സുഞ്ഞതേ അധിമുത്തത്താ പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം സുഞ്ഞതം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – സുഞ്ഞതാ സമാപത്തി.

രൂപനിമിത്തം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അനിമിത്തേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി, പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം അനിമിത്തം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – അനിമിത്തവിഹാരസമാപത്തി. രൂപപണിധിം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അപ്പണിഹിതേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ ¶ വയം പസ്സതി, പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം അപ്പണിഹിതം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – അപ്പണിഹിതവിഹാരസമാപത്തി. രൂപാഭിനിവേസം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ സുഞ്ഞതേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി, പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം സുഞ്ഞതം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – സുഞ്ഞതവിഹാരസമാപത്തി.

വേദനാനിമിത്തം ¶ ¶ …പേ… സഞ്ഞാനിമിത്തം… സങ്ഖാരനിമിത്തം… വിഞ്ഞാണനിമിത്തം… ചക്ഖുനിമിത്തം…പേ… ജരാമരണനിമിത്തം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അനിമിത്തേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി – അനിമിത്തോ വിഹാരോ. ജരാമരണപണിധിം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അപ്പണിഹിതേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി – അപ്പണിഹിതോ വിഹാരോ. ജരാമരണാഭിനിവേസം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ സുഞ്ഞതേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി – സുഞ്ഞതോ വിഹാരോ.

ജരാമരണനിമിത്തം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അനിമിത്തേ അധിമുത്തത്താ പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം അനിമിത്തം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – അനിമിത്താ സമാപത്തി. ജരാമരണപണിധിം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അപ്പണിഹിതേ അധിമുത്തത്താ പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം അപ്പണിഹിതം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – അപ്പണിഹിതാ സമാപത്തി. ജരാമരണാഭിനിവേസം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ സുഞ്ഞതേ അധിമുത്തത്താ പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം സുഞ്ഞതം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – സുഞ്ഞതാ സമാപത്തി.

ജരാമരണനിമിത്തം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ അനിമിത്തേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി, പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം അനിമിത്തം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – അനിമിത്തവിഹാരസമാപത്തി. ജരാമരണപണിധിം ഭയതോ ¶ സമ്പസ്സമാനോ അപ്പണിഹിതേ അധിമുത്തത്താ ¶ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി, പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം അപ്പണിഹിതം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – അപ്പണിഹിതവിഹാരസമാപത്തി. ജരാമരണാഭിനിവേസം ഭയതോ സമ്പസ്സമാനോ സുഞ്ഞതേ അധിമുത്തത്താ ഫുസ്സ ഫുസ്സ വയം പസ്സതി, പവത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ നിരോധം നിബ്ബാനം സുഞ്ഞതം ആവജ്ജിത്വാ സമാപജ്ജതി – സുഞ്ഞതവിഹാരസമാപത്തി. അഞ്ഞോ ¶ അനിമിത്തോ വിഹാരോ, അഞ്ഞോ അപ്പണിഹിതോ വിഹാരോ, അഞ്ഞോ സുഞ്ഞതോ വിഹാരോ. അഞ്ഞാ അനിമിത്തസമാപത്തി, അഞ്ഞാ അപ്പണിഹിതസമാപത്തി, അഞ്ഞാ സുഞ്ഞതസമാപത്തി. അഞ്ഞാ അനിമിത്താ വിഹാരസമാപത്തി, അഞ്ഞാ അപ്പണിഹിതാ വിഹാരസമാപത്തി, അഞ്ഞാ സുഞ്ഞതാ വിഹാരസമാപത്തി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘വിഹാരനാനത്തേ പഞ്ഞാ വിഹാരട്ഠേ ഞാണം, സമാപത്തിനാനത്തേ പഞ്ഞാ സമാപത്തട്ഠേ ഞാണം, വിഹാരസമാപത്തിനാനത്തേ പഞ്ഞാ വിഹാരസമാപത്തട്ഠേ ഞാണം’’.

ഞാണത്തയനിദ്ദേസോ ഏകതിംസതിമോ.

൩൨. ആനന്തരികസമാധിഞാണനിദ്ദേസോ

൮൦. കഥം ¶ അവിക്ഖേപപരിസുദ്ധത്താ ആസവസമുച്ഛേദേ പഞ്ഞാ ആനന്തരികസമാധിമ്ഹി ഞാണം? നേക്ഖമ്മവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി. തസ്സ സമാധിസ്സ വസേന ഉപ്പജ്ജതി ഞാണം. തേന ഞാണേന ആസവാ ഖീയന്തി. ഇതി പഠമം സമഥോ, പച്ഛാ ഞാണം. തേന ഞാണേന ആസവാനം ഖയോ ഹോതി ¶ . തേന വുച്ചതി – ‘‘അവിക്ഖേപപരിസുദ്ധത്താ ആസവസമുച്ഛേദേ പഞ്ഞാ ആനന്തരികസമാധിമ്ഹി ഞാണം’’.

ആസവാതി കതമേ തേ ആസവാ? കാമാസവോ, ഭവാസവോ, ദിട്ഠാസവോ, അവിജ്ജാസവോ. കത്ഥേതേ ആസവാ ഖീയന്തി? സോതാപത്തിമഗ്ഗേന അനവസേസോ ദിട്ഠാസവോ ഖീയതി, അപായഗമനീയോ കാമാസവോ ഖീയതി, അപായഗമനീയോ ഭവാസവോ ഖീയതി, അപായഗമനീയോ അവിജ്ജാസവോ ഖീയതി. ഏത്ഥേതേ ആസവാ ഖീയന്തി. സകദാഗാമിമഗ്ഗേന ഓളാരികോ കാമാസവോ ഖീയതി, തദേകട്ഠോ ഭവാസവോ ഖീയതി, തദേകട്ഠോ അവിജ്ജാസവോ ഖീയതി. ഏത്ഥേതേ ആസവാ ഖീയന്തി. അനാഗാമിമഗ്ഗേന അനവസേസോ കാമാസവോ ഖീയതി, തദേകട്ഠോ ഭവാസവോ ഖീയതി, തദേകട്ഠോ ¶ അവിജ്ജാസവോ ഖീയതി. ഏത്ഥേതേ ആസവാ ഖീയന്തി. അരഹത്തമഗ്ഗേന അനവസേസോ ഭവാസവോ ഖീയതി, അനവസേസോ അവിജ്ജാസവോ ഖീയതി. ഏത്ഥേതേ ആസവാ ഖീയന്തി.

അബ്യാപാദവസേന ¶ …പേ… ആലോകസഞ്ഞാവസേന… അവിക്ഖേപവസേന… ധമ്മവവത്ഥാനവസേന… ഞാണവസേന… പാമോജ്ജവസേന… പഠമജ്ഝാനവസേന… ദുതിയജ്ഝാനവസേന… തതിയജ്ഝാനവസേന… ചതുത്ഥജ്ഝാനവസേന… ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിവസേന… വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തിവസേന… ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തിവസേന… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിവസേന… പഥവീകസിണവസേന… ആപോകസിണവസേന ¶ … തേജോകസിണവസേന… വായോകസിണവസേന… നീലകസിണവസേന… പീതകസിണവസേന… ലോഹിതകസിണവസേന… ഓദാതകസിണവസേന… ആകാസകസിണവസേന… വിഞ്ഞാണകസിണവസേന… ബുദ്ധാനുസ്സതിവസേന… ധമ്മാനുസ്സതിവസേന… സങ്ഘാനുസ്സതിവസേന… സീലാനുസ്സതിവസേന… ചാഗാനുസ്സതിവസേന… ദേവതാനുസ്സതിവസേന… ആനാപാനസ്സതിവസേന… മരണസ്സതിവസേന… കായഗതാസതിവസേന… ഉപസമാനുസ്സതിവസേന… ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാവസേന… വിനീലകസഞ്ഞാവസേന… വിപുബ്ബകസഞ്ഞാവസേന… വിച്ഛിദ്ദകസഞ്ഞാവസേന… വിക്ഖായിതകസഞ്ഞാവസേന… വിക്ഖിത്തകസഞ്ഞാവസേന… ഹതവിക്ഖിത്തകസഞ്ഞാവസേന ¶ … ലോഹിതകസഞ്ഞാവസേന… പുളവകസഞ്ഞാവസേന… അട്ഠികസഞ്ഞാവസേന.

൮൧. ദീഘം അസ്സാസവസേന…പേ… ദീഘം പസ്സാസവസേന… രസ്സം അസ്സാസവസേന… രസ്സം പസ്സാസവസേന… സബ്ബകായപടിസംവേദീ അസ്സാസവസേന… സബ്ബകായപടിസംവേദീ പസ്സാസവസേന… പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സാസവസേന… പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം പസ്സാസവസേന… പീതിപടിസംവേദീ അസ്സാസവസേന… പീതിപടിസംവേദീ പസ്സാസവസേന… സുഖപടിസംവേദീ അസ്സാസവസേന… സുഖപടിസംവേദീ പസ്സാസവസേന… ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീ അസ്സാസവസേന… ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീ പസ്സാസവസേന… പസ്സമ്ഭയം ചിത്തസങ്ഖാരം അസ്സാസവസേന… പസ്സമ്ഭയം ചിത്തസങ്ഖാരം പസ്സാസവസേന… ചിത്തപടിസംവേദീ അസ്സാസവസേന… ചിത്തപടിസംവേദീ പസ്സാസവസേന… അഭിപ്പമോദയം ചിത്തം അസ്സാസവസേന… അഭിപ്പമോദയം ചിത്തം പസ്സാസവസേന… സമാദഹം ചിത്തം…പേ… വിമോചയം ചിത്തം… അനിച്ചാനുപസ്സീ ¶ … വിരാഗാനുപസ്സീ… നിരോധാനുപസ്സീ… പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സാസവസേന… പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ പസ്സാസവസേന ¶ ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി. തസ്സ സമാധിസ്സ വസേന ഉപ്പജ്ജതി ഞാണം, തേന ഞാണേന ആസവാ ഖീയന്തി. ഇതി പഠമം സമഥോ, പച്ഛാ ഞാണം. തേന ഞാണേന ¶ ആസവാനം ഖയോ ഹോതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘അവിക്ഖേപപരിസുദ്ധത്താ ആസവസമുച്ഛേദേ പഞ്ഞാ ആനന്തരികസമാധിമ്ഹി ഞാണം’’.

ആസവാതി കതമേ തേ ആസവാ? കാമാസവോ, ഭവാസവോ, ദിട്ഠാസവോ, അവിജ്ജാസവോ. കത്ഥേതേ ആസവാ ഖീയന്തി? സോതാപത്തിമഗ്ഗേന അനവസേസോ ദിട്ഠാസവോ ഖീയതി, അപായഗമനീയോ കാമാസവോ ഖീയതി, അപായഗമനീയോ ഭവാസവോ ഖീയതി, അപായഗമനീയോ അവിജ്ജാസവോ ഖീയതി. ഏത്ഥേതേ ആസവാ ഖീയന്തി. സകദാഗാമിമഗ്ഗേന ഓളാരികോ കാമാസവോ ഖീയതി, തദേകട്ഠോ ഭവാസവോ ഖീയതി, തദേകട്ഠോ അവിജ്ജാസവോ ഖീയതി. ഏത്ഥേതേ ആസവാ ഖീയന്തി. അനാഗാമിമഗ്ഗേന അനവസേസോ കാമാസവോ ഖീയതി, തദേകട്ഠോ ഭവാസവോ ഖീയതി, തദേകട്ഠോ അവിജ്ജാസവോ ഖീയതി. ഏത്ഥേതേ ആസവാ ഖീയന്തി. അരഹത്തമഗ്ഗേന അനവസേസോ ഭവാസവോ ഖീയതി, അനവസേസോ അവിജ്ജാസവോ ഖീയതി. ഏത്ഥേതേ ആസവാ ഖീയന്തി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം ¶ , പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘അവിക്ഖേപപരിസുദ്ധത്താ ആസവസമുച്ഛേദേ പഞ്ഞാ ആനന്തരികസമാധിമ്ഹി ഞാണം’’.

ആനന്തരികസമാധിഞാണനിദ്ദേസോ ദ്വത്തിംസതിമോ.

൩൩. അരണവിഹാരഞാണനിദ്ദേസോ

൮൨. കഥം ¶ ദസ്സനാധിപതേയ്യം സന്തോ ച വിഹാരാധിഗമോ പണീതാധിമുത്തതാ പഞ്ഞാ അരണവിഹാരേ ഞാണം? ദസ്സനാധിപതേയ്യന്തി അനിച്ചാനുപസ്സനാ ദസ്സനാധിപതേയ്യം, ദുക്ഖാനുപസ്സനാ ദസ്സനാധിപതേയ്യം, അനത്താനുപസ്സനാ ദസ്സനാധിപതേയ്യം, രൂപേ അനിച്ചാനുപസ്സനാ ദസ്സനാധിപതേയ്യം, രൂപേ ദുക്ഖാനുപസ്സനാ ദസ്സനാധിപതേയ്യം, രൂപേ അനത്താനുപസ്സനാ ദസ്സനാധിപതേയ്യം; വേദനായ…പേ… സഞ്ഞായ… സങ്ഖാരേസു… വിഞ്ഞാണേ… ചക്ഖുസ്മിം…പേ… ജരാമരണേ അനിച്ചാനുപസ്സനാ ദസ്സനാധിപതേയ്യം, ജരാമരണേ ദുക്ഖാനുപസ്സനാ ദസ്സനാധിപതേയ്യം, ജരാമരണേ അനത്താനുപസ്സനാ ദസ്സനാധിപതേയ്യം.

സന്തോ ¶ ¶ ച വിഹാരാധിഗമോതി സുഞ്ഞതോ വിഹാരോ സന്തോ വിഹാരാധിഗമോ. അനിമിത്തോ വിഹാരോ സന്തോ വിഹാരാധിഗമോ. അപ്പണിഹിതോ വിഹാരോ സന്തോ വിഹാരാധിഗമോ.

പണീതാധിമുത്തതാതി സുഞ്ഞതേ അധിമുത്തതാ പണീതാധിമുത്തതാ. അനിമിത്തേ അധിമുത്തതാ പണീതാധിമുത്തതാ. അപ്പണിഹിതേ അധിമുത്തതാ പണീതാധിമുത്തതാ.

അരണവിഹാരോതി പഠമം ഝാനം അരണവിഹാരോ. ദുതിയം ഝാനം അരണവിഹാരോ. തതിയം ഝാനം അരണവിഹാരോ. ചതുത്ഥം ഝാനം അരണവിഹാരോ. ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തി ¶ അരണവിഹാരോ…പേ… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തി അരണവിഹാരോ.

അരണവിഹാരോതി കേനട്ഠേന അരണവിഹാരോ? പഠമേന ഝാനേന നീവരണേ ഹരതീതി – അരണവിഹാരോ. ദുതിയേന ഝാനേന വിതക്കവിചാരേ ഹരതീതി – അരണവിഹാരോ. തതിയേന ഝാനേന പീതിം ഹരതീതി – അരണവിഹാരോ. ചതുത്ഥേന ഝാനേന സുഖദുക്ഖേ ഹരതീതി – അരണവിഹാരോ. ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ രൂപസഞ്ഞം പടിഘസഞ്ഞം നാനത്തസഞ്ഞം ഹരതീതി – അരണവിഹാരോ. വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞം ഹരതീതി – അരണവിഹാരോ. ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞം ഹരതീതി – അരണവിഹാരോ. നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞം ഹരതീതി – അരണവിഹാരോ. അയം അരണവിഹാരോ. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി ¶ – ‘‘ദസ്സനാധിപതേയ്യം സന്തോ ച വിഹാരാധിഗമോ പണീതാധിമുത്തതാ പഞ്ഞാ അരണവിഹാരേ ഞാണം’’.

അരണവിഹാരഞാണനിദ്ദേസോ തേത്തിംസതിമോ.

൩൪. നിരോധസമാപത്തിഞാണനിദ്ദേസോ

൮൩. കഥം ദ്വീഹി ബലേഹി സമന്നാഗതത്താ തയോ ച സങ്ഖാരാനം പടിപ്പസ്സദ്ധിയാ സോളസഹി ഞാണചരിയാഹി നവഹി സമാധിചരിയാഹി വസിഭാവതാ പഞ്ഞാ നിരോധസമാപത്തിയാ ഞാണം?

ദ്വീഹി ¶ ബലേഹീതി ദ്വേ ബലാനി – സമഥബലം, വിപസ്സനാബലം. കതമം സമഥബലം? നേക്ഖമ്മവസേന ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ ¶ സമഥബലം. അബ്യാപാദവസേന ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമഥബലം. ആലോകസഞ്ഞാവസേന ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ ¶ സമഥബലം. അവിക്ഖേപവസേന ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമഥബലം…പേ… പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമഥബലം. പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമഥബലം.

സമഥബലന്തി കേനട്ഠേന സമഥബലം? പഠമേന ഝാനേന നീവരണേ ന കമ്പതീതി – സമഥബലം. ദുതിയേന ഝാനേന വിതക്കവിചാരേ ന കമ്പതീതി – സമഥബലം. തതിയേന ഝാനേന പീതിയാ ന കമ്പതീതി – സമഥബലം. ചതുത്ഥേന ഝാനേന സുഖദുക്ഖേ ന കമ്പതീതി – സമഥബലം. ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ രൂപസഞ്ഞായ പടിഘസഞ്ഞായ നാനത്തസഞ്ഞായ ന കമ്പതീതി – സമഥബലം. വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞായ ന കമ്പതീതി – സമഥബലം. ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞായ ന കമ്പതീതി – സമഥബലം. നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞായ ന കമ്പതീതി – സമഥബലം. ഉദ്ധച്ചേ ച ഉദ്ധച്ചസഹഗതകിലേസേ ച ഖന്ധേ ച ന കമ്പതി ന ചലതി ന വേധതീതി – സമഥബലം. ഇദം സമഥബലം.

കതമം വിപസ്സനാബലം? അനിച്ചാനുപസ്സനാ വിപസ്സനാബലം. ദുക്ഖാനുപസ്സനാ വിപസ്സനാബലം. അനത്താനുപസ്സനാ വിപസ്സനാബലം. നിബ്ബിദാനുപസ്സനാ വിപസ്സനാബലം. വിരാഗാനുപസ്സനാ വിപസ്സനാബലം ¶ . നിരോധാനുപസ്സനാ വിപസ്സനാബലം. പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാ വിപസ്സനാബലം. രൂപേ അനിച്ചാനുപസ്സനാ വിപസ്സനാബലം ¶ …പേ… രൂപേ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാ വിപസ്സനാബലം. വേദനായ…പേ… സഞ്ഞായ… സങ്ഖാരേസു… വിഞ്ഞാണേ… ചക്ഖുസ്മിം…പേ… ജരാമരണേ അനിച്ചാനുപസ്സനാ വിപസ്സനാബലം…പേ… ജരാമരണേ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാ വിപസ്സനാബലം.

വിപസ്സനാബലന്തി കേനട്ഠേന വിപസ്സനാബലം? അനിച്ചാനുപസ്സനായ നിച്ചസഞ്ഞായ ന കമ്പതീതി – വിപസ്സനാബലം. ദുക്ഖാനുപസ്സനായ സുഖസഞ്ഞായ ന കമ്പതീതി – വിപസ്സനാബലം. അനത്താനുപസ്സനായ അത്തസഞ്ഞായ ന കമ്പതീതി – വിപസ്സനാബലം. നിബ്ബിദാനുപസ്സനായ നന്ദിയാ ന കമ്പതീതി – വിപസ്സനാബലം. വിരാഗാനുപസ്സനായ രാഗേ ന കമ്പതീതി – വിപസ്സനാബലം. നിരോധാനുപസ്സനായ സമുദയേ ¶ ന കമ്പതീതി – വിപസ്സനാബലം. പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനായ ആദാനേ ന കമ്പതീതി ¶ – വിപസ്സനാബലം. അവിജ്ജായ ച അവിജ്ജാ സഹഗതകിലേസേ ച ഖന്ധേ ച ന കമ്പതി ന ചലതി ന വേധതീതി – വിപസ്സനാബലം. ഇദം വിപസ്സനാബലം.

തയോ ച സങ്ഖാരാനം പടിപ്പസ്സദ്ധിയാതി കതമേസം തിണ്ണന്നം സങ്ഖാരാനം പടിപ്പസ്സദ്ധിയാ? ദുതിയം ഝാനം സമാപന്നസ്സ വിതക്കവിചാരാ വചീസങ്ഖാരാ പടിപ്പസ്സദ്ധാ ഹോന്തി. ചതുത്ഥം ഝാനം സമാപന്നസ്സ അസ്സാസപസ്സാസാ കായസങ്ഖാരാ പടിപ്പസ്സദ്ധാ ഹോന്തി. സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധം സമാപന്നസ്സ സഞ്ഞാ ച വേദനാ ച ചിത്തസങ്ഖാരാ പടിപ്പസ്സദ്ധാ ഹോന്തി. ഇമേസം തിണ്ണന്നം സങ്ഖാരാനം പടിപ്പസ്സദ്ധിയാ ¶ .

൮൪. സോളസഹി ഞാണചരിയാഹീതി കതമാഹി സോളസഹി ഞാണചരിയാഹി? അനിച്ചാനുപസ്സനാ ഞാണചരിയാ, ദുക്ഖാനുപസ്സനാ ഞാണചരിയാ, അനത്താനുപസ്സനാ ഞാണചരിയാ, നിബ്ബിദാനുപസ്സനാ ഞാണചരിയാ, വിരാഗാനുപസ്സനാ ഞാണചരിയാ, നിരോധാനുപസ്സനാ ഞാണചരിയാ, പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാ ഞാണചരിയാ, വിവട്ടനാനുപസ്സനാ ഞാണചരിയാ, സോതാപത്തിമഗ്ഗോ ഞാണചരിയാ, സോതാപത്തിഫലസമാപത്തി ഞാണചരിയാ, സകദാഗാമിമഗ്ഗോ ഞാണചരിയാ, സകദാഗാമിഫലസമാപത്തി ഞാണചരിയാ, അനാഗാമിമഗ്ഗോ ഞാണചരിയാ, അനാഗാമിഫലസമാപത്തി ഞാണചരിയാ, അരഹത്തമഗ്ഗോ ഞാണചരിയാ, അരഹത്തഫലസമാപത്തി ഞാണചരിയാ – ഇമാഹി സോളസഹി ഞാണചരിയാഹി.

൮൫. നവഹി സമാധിചരിയാഹീതി കതമാഹി നവഹി സമാധിചരിയാഹി? പഠമം ഝാനം സമാധിചരിയാ, ദുതിയം ഝാനം സമാധിചരിയാ, തതിയം ഝാനം സമാധിചരിയാ, ചതുത്ഥം ഝാനം സമാധിചരിയാ, ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തി…പേ… വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തി… ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തി… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തി സമാധിചരിയാ. പഠമം ഝാനം പടിലാഭത്ഥായ ¶ വിതക്കോ ച വിചാരോ ച പീതി ച സുഖഞ്ച ചിത്തേകഗ്ഗതാ ച…പേ… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിം പടിലാഭത്ഥായ വിതക്കോ ച വിചാരോ ച പീതി ച സുഖഞ്ച ചിത്തേകഗ്ഗതാ ച – ഇമാഹി നവഹി സമാധിചരിയാഹി.

വസീതി ¶ പഞ്ച വസിയോ. ആവജ്ജനവസീ, സമാപജ്ജനവസീ, അധിട്ഠാനവസീ ¶ , വുട്ഠാനവസീ, പച്ചവേക്ഖണാവസീ. പഠമം ഝാനം യത്ഥിച്ഛകം യദിച്ഛകം യാവതിച്ഛകം ആവജ്ജതി; ആവജ്ജനായ ദന്ധായിതത്തം നത്ഥീതി – ആവജ്ജനവസീ. പഠമം ഝാനം യത്ഥിച്ഛകം യദിച്ഛകം യാവതിച്ഛകം സമാപജ്ജതി; സമാപജ്ജനായ ദന്ധായിതത്തം നത്ഥീതി – സമാപജ്ജനവസീ. പഠമം ഝാനം യത്ഥിച്ഛകം യദിച്ഛകം യാവതിച്ഛകം അധിട്ഠാതി ¶ ; അധിട്ഠാനേ ദന്ധായിതത്തം നത്ഥീതി – അധിട്ഠാനവസീ. പഠമം ഝാനം യത്ഥിച്ഛകം യദിച്ഛകം യാവതിച്ഛകം വുട്ഠാതി; വുട്ഠാനേ ദന്ധായിതത്തം നത്ഥീതി – വുട്ഠാനവസീ. പഠമം ഝാനം യത്ഥിച്ഛകം യദിച്ഛകം യാവതിച്ഛകം പച്ചവേക്ഖതി; പച്ചവേക്ഖണായ ദന്ധായിതത്തം നത്ഥീതി – പച്ചവേക്ഖണാവസീ.

ദുതിയം ഝാനം…പേ… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിം യത്ഥിച്ഛകം യദിച്ഛകം യാവതിച്ഛകം ആവജ്ജതി; ആവജ്ജനായ ദന്ധായിതത്തം നത്ഥീതി – ആവജ്ജനവസീ. നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിം യത്ഥിച്ഛകം യദിച്ഛകം യാവതിച്ഛകം സമാപജ്ജതി…പേ… അധിട്ഠാതി… വുട്ഠാതി… പച്ചവേക്ഖതി; പച്ചവേക്ഖണായ ദന്ധായിതത്തം നത്ഥീതി – പച്ചവേക്ഖണാവസീ. ഇമാ പഞ്ച വസിയോ. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ദ്വീഹി ബലേഹി സമന്നാഗതത്താ തയോ ച സങ്ഖാരാനം പടിപസ്സദ്ധിയാ സോളസഹി ഞാണചരിയാഹി നവഹി സമാധിചരിയാഹി വസീഭാവതാ പഞ്ഞാ നിരോധസമാപത്തിയാ ഞാണം’’.

നിരോധസമാപത്തിഞാണനിദ്ദേസോ ചതുത്തിംസതിമോ.

൩൫. പരിനിബ്ബാനഞാണനിദ്ദേസോ

൮൬. കഥം ¶ സമ്പജാനസ്സ പവത്തപരിയാദാനേ പഞ്ഞാ പരിനിബ്ബാനേ ഞാണം? ഇധ സമ്പജാനോ നേക്ഖമ്മേന കാമച്ഛന്ദസ്സ പവത്തം പരിയാദിയതി, അബ്യാപാദേന ബ്യാപാദസ്സ പവത്തം പരിയാദിയതി, ആലോകസഞ്ഞായ ഥിനമിദ്ധസ്സ പവത്തം പരിയാദിയതി, അവിക്ഖേപേന ഉദ്ധച്ചസ്സ പവത്തം പരിയാദിയതി, ധമ്മവവത്ഥാനേന വിചികിച്ഛായ…പേ… ഞാണേന അവിജ്ജായ… പാമോജ്ജേന അരതിയാ ¶ … പഠമേന ഝാനേന നീവരണാനം പവത്തം പരിയാദിയതി…പേ… അരഹത്തമഗ്ഗേന ¶ സബ്ബകിലേസാനം പവത്തം പരിയാദിയതി.

അഥ വാ പന സമ്പജാനസ്സ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായന്തസ്സ ഇദഞ്ചേവ ചക്ഖുപവത്തം പരിയാദിയതി, അഞ്ഞഞ്ച ചക്ഖുപവത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി. ഇദഞ്ചേവ സോതപവത്തം…പേ… ഘാനപവത്തം… ജിവ്ഹാപവത്തം… കായപവത്തം… മനോപവത്തം പരിയാദിയതി, അഞ്ഞഞ്ച മനോപവത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി. ഇദം സമ്പജാനസ്സ പവത്തപരിയാദാനേ ¶ പഞ്ഞാ പരിനിബ്ബാനേ ഞാണം. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘സമ്പജാനസ്സ പവത്തപരിയാദാനേ പഞ്ഞാ പരിനിബ്ബാനേ ഞാണം’’.

പരിനിബ്ബാനഞാണനിദ്ദേസോ പഞ്ചതിംസതിമോ.

൩൬. സമസീസട്ഠഞാണനിദ്ദേസോ

൮൭. കഥം സബ്ബധമ്മാനം സമ്മാ സമുച്ഛേദേ നിരോധേ ച അനുപട്ഠാനതാ പഞ്ഞാ സമസീസട്ഠേ ഞാണം? സബ്ബധമ്മാനന്തി – പഞ്ചക്ഖന്ധാ, ദ്വാദസായതനാനി, അട്ഠാരസ ധാതുയോ ¶ , കുസലാ ധമ്മാ, അകുസലാ ധമ്മാ, അബ്യാകതാ ധമ്മാ, കാമാവചരാ ധമ്മാ, രൂപാവചരാ ധമ്മാ, അരൂപാവചരാ ധമ്മാ, അപരിയാപന്നാ ധമ്മാ. സമ്മാ സമുച്ഛേദേതി നേക്ഖമ്മേന കാമച്ഛന്ദം സമ്മാ സമുച്ഛിന്ദതി. അബ്യാപാദേന ബ്യാപാദം സമ്മാ സമുച്ഛിന്ദതി. ആലോകസഞ്ഞായ ഥിനമിദ്ധം സമ്മാ സമുച്ഛിന്ദതി. അവിക്ഖേപേന ഉദ്ധച്ചം സമ്മാ സമുച്ഛിന്ദതി. ധമ്മവവത്ഥാനേന വിചികിച്ഛം സമ്മാ സമുച്ഛിന്ദതി. ഞാണേന അവിജ്ജം സമ്മാ സമുച്ഛിന്ദതി. പാമോജ്ജേന അരതിം സമ്മാ സമുച്ഛിന്ദതി. പഠമേന ഝാനേന നീവരണേ സമ്മാ സമുച്ഛിന്ദതി…പേ… അരഹത്തമഗ്ഗേന സബ്ബകിലേസേ സമ്മാ സമുച്ഛിന്ദതി.

നിരോധേതി നേക്ഖമ്മേന കാമച്ഛന്ദം നിരോധേതി. അബ്യാപാദേന ബ്യാപാദം നിരോധേതി. ആലോകസഞ്ഞായ ഥിനമിദ്ധം നിരോധേതി. അവിക്ഖേപേന ഉദ്ധച്ചം നിരോധേതി. ധമ്മവവത്ഥാനേന വിചികിച്ഛം നിരോധേതി. ഞാണേന അവിജ്ജം നിരോധേതി. പാമോജ്ജേന അരതിം നിരോധേതി. പഠമേന ഝാനേന നീവരണേ നിരോധേതി…പേ… അരഹത്തമഗ്ഗേന സബ്ബകിലേസേ നിരോധേതി.

അനുപട്ഠാനതാതി ¶ നേക്ഖമ്മം പടിലദ്ധസ്സ കാമച്ഛന്ദോ ന ഉപട്ഠാതി. അബ്യാപാദം പടിലദ്ധസ്സ ബ്യാപാദോ ¶ ന ഉപട്ഠാതി. ആലോകസഞ്ഞം പടിലദ്ധസ്സ ഥിനമിദ്ധം ന ഉപട്ഠാതി. അവിക്ഖേപം പടിലദ്ധസ്സ ഉദ്ധച്ചം ന ഉപട്ഠാതി. ധമ്മവവത്ഥാനം പടിലദ്ധസ്സ വിചികിച്ഛാ ¶ ന ഉപട്ഠാതി. ഞാണം പടിലദ്ധസ്സ അവിജ്ജാ ന ഉപട്ഠാതി. പാമോജ്ജം പടിലദ്ധസ്സ അരതി ന ഉപട്ഠാതി. പഠമം ഝാനം പടിലദ്ധസ്സ നീവരണാ ന ഉപട്ഠഹന്തി…പേ… അരഹത്തമഗ്ഗം പടിലദ്ധസ്സ സബ്ബകിലേസാ ന ഉപട്ഠഹന്തി.

സമന്തി കാമച്ഛന്ദസ്സ പഹീനത്താ നേക്ഖമ്മം സമം. ബ്യാപാദസ്സ പഹീനത്താ അബ്യാപാദോ സമം. ഥിനമിദ്ധസ്സ പഹീനത്താ ആലോകസഞ്ഞാ സമം. ഉദ്ധച്ചസ്സ ¶ പഹീനത്താ അവിക്ഖേപോ സമം. വിചികിച്ഛായ പഹീനത്താ ധമ്മവവത്ഥാനം സമം. അവിജ്ജായ പഹീനത്താ ഞാണം സമം. അരതിയാ പഹീനത്താ പാമോജ്ജം സമം. നീവരണാനം പഹീനത്താ പഠമം ഝാനം സമം…പേ… സബ്ബകിലേസാനം പഹീനത്താ അരഹത്തമഗ്ഗോ സമം.

സീസന്തി തേരസ സീസാനി – പലിബോധസീസഞ്ച തണ്ഹാ, വിനിബന്ധനസീസഞ്ച മാനോ, പരാമാസസീസഞ്ച ദിട്ഠി, വിക്ഖേപസീസഞ്ച ഉദ്ധച്ചം, സംകിലേസസീസഞ്ച അവിജ്ജാ, അധിമോക്ഖസീസഞ്ച സദ്ധാ, പഗ്ഗഹസീസഞ്ച വീരിയം, ഉപട്ഠാനസീസഞ്ച സതി, അവിക്ഖേപസീസഞ്ച സമാധി, ദസ്സനസീസഞ്ച പഞ്ഞാ, പവത്തസീസഞ്ച ജീവിതിന്ദ്രിയം, ഗോചരസീസഞ്ച വിമോക്ഖോ, സങ്ഖാരസീസഞ്ച നിരോധോ. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘സബ്ബധമ്മാനം സമ്മാ സമുച്ഛേദേ നിരോധേ ച അനുപട്ഠാനതാ പഞ്ഞാ സമസീസട്ഠേ ഞാണം’’.

സമസീസട്ഠഞാണനിദ്ദേസോ ഛത്തിംസതിമോ.

൩൭. സല്ലേഖട്ഠഞാണനിദ്ദേസോ

൮൮. കഥം ¶ പുഥുനാനത്തേകത്തതേജപരിയാദാനേ പഞ്ഞാ സല്ലേഖട്ഠേ [പുഥുനാനത്തേകത്തതേജപരിയാദാനേ (ക.)] ഞാണം? പുഥൂതി – രാഗോ പുഥു, ദോസോ പുഥു, മോഹോ പുഥു, കോധോ…പേ… ഉപനാഹോ… മക്ഖോ… പളാസോ… ഇസ്സാ… മച്ഛരിയം… മായാ… സാഠേയ്യം… ഥമ്ഭോ… സാരമ്ഭോ… മാനോ… അതിമാനോ… മദോ… പമാദോ… സബ്ബേ കിലേസാ… സബ്ബേ ദുച്ചരിതാ… സബ്ബേ അഭിസങ്ഖാരാ… സബ്ബേ ഭവഗാമികമ്മാ.

നാനത്തേകത്തന്തി ¶ ¶ കാമച്ഛന്ദോ നാനത്തം, നേക്ഖമ്മം ഏകത്തം. ബ്യാപാദോ നാനത്തം, അബ്യാപാദോ ഏകത്തം. ഥിനമിദ്ധം നാനത്തം, ആലോകസഞ്ഞാ ഏകത്തം. ഉദ്ധച്ചം നാനത്തം, അവിക്ഖേപോ ഏകത്തം. വിചികിച്ഛാ നാനത്തം, ധമ്മവവത്ഥാനം ഏകത്തം. അവിജ്ജാ നാനത്തം, ഞാണം ഏകത്തം. അരതി നാനത്തം, പാമോജ്ജം ഏകത്തം. നീവരണാ നാനത്തം, പഠമം ഝാനം ഏകത്തം…പേ… സബ്ബേ കിലേസാ നാനത്തം, അരഹത്തമഗ്ഗോ ഏകത്തം.

തേജോതി പഞ്ച തേജാ – ചരണതേജോ, ഗുണതേജോ, പഞ്ഞാതേജോ, പുഞ്ഞതേജോ, ധമ്മതേജോ. ചരണതേജേന തേജിതത്താ ദുസ്സീല്യതേജം പരിയാദിയതി. ഗുണതേജേന തേജിതത്താ അഗുണതേജം പരിയാദിയതി. പഞ്ഞാതേജേന തേജിതത്താ ദുപ്പഞ്ഞതേജം പരിയാദിയതി. പുഞ്ഞതേജേന തേജിതത്താ ¶ അപുഞ്ഞതേജം പരിയാദിയതി. ധമ്മതേജേന തേജിതത്താ അധമ്മതേജം പരിയാദിയതി.

സല്ലേഖോതി കാമച്ഛന്ദോ അസല്ലേഖോ, നേക്ഖമ്മം സല്ലേഖോ ¶ . ബ്യാപാദോ അസല്ലേഖോ, അബ്യാപാദോ സല്ലേഖോ. ഥിനമിദ്ധം അസല്ലേഖോ, ആലോകസഞ്ഞാ സല്ലേഖോ. ഉദ്ധച്ചം അസല്ലേഖോ, അവിക്ഖേപോ സല്ലേഖോ. വിചികിച്ഛാ അസല്ലേഖോ, ധമ്മവവത്ഥാനം സല്ലേഖോ. അവിജ്ജാ അസല്ലേഖോ, ഞാണം സല്ലേഖോ. അരതി അസല്ലേഖോ, പാമോജ്ജം സല്ലേഖോ. നീവരണാ അസല്ലേഖോ, പഠമം ഝാനം സല്ലേഖോ…പേ… സബ്ബകിലേസാ അസല്ലേഖോ, അരഹത്തമഗ്ഗോ സല്ലേഖോ. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘പുഥുനാനത്തതേജപരിയാദാനേ പഞ്ഞാ സല്ലേഖട്ഠേ ഞാണം’’.

സല്ലേഖട്ഠഞാണനിദ്ദേസോ സത്തതിംസതിമോ.

൩൮. വീരിയാരമ്ഭഞാണനിദ്ദേസോ

൮൯. കഥം അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേ പഞ്ഞാ വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം? അനുപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം അനുപ്പാദായ അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേ പഞ്ഞാ വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം. ഉപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേ പഞ്ഞാ വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം. അനുപ്പന്നാനം കുസലാനം ധമ്മാനം ഉപ്പാദായ അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേ പഞ്ഞാ ¶ വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം. ഉപ്പന്നാനം കുസലാനം ധമ്മാനം ഠിതിയാ അസമ്മോസായ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ ഭാവനായ പാരിപൂരിയാ അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേ പഞ്ഞാ വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം.

അനുപ്പന്നസ്സ ¶ ¶ കാമച്ഛന്ദസ്സ അനുപ്പാദായ അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേ പഞ്ഞാ വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം. ഉപ്പന്നസ്സ കാമച്ഛന്ദസ്സ പഹാനായ അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേ പഞ്ഞാ വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം. അനുപ്പന്നസ്സ നേക്ഖമ്മസ്സ ഉപ്പാദായ അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേ പഞ്ഞാ വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം. ഉപ്പന്നസ്സ നേക്ഖമ്മസ്സ ഠിതിയാ അസമ്മോസായ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ ഭാവനായ പാരിപൂരിയാ അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേ പഞ്ഞാ വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം…പേ….

അനുപ്പന്നാനം സബ്ബകിലേസാനം അനുപ്പാദായ അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേ പഞ്ഞാ വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം. ഉപ്പന്നാനം സബ്ബകിലേസാനം പഹാനായ അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേ ¶ പഞ്ഞാ വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം…പേ… അനുപ്പന്നസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേ പഞ്ഞാ വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം. ഉപ്പന്നസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ ഠിതിയാ അസമ്മോസായ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ ഭാവനായ പാരിപൂരിയാ അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേ പഞ്ഞാ വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘അസല്ലീനത്തപഹിതത്തപഗ്ഗഹട്ഠേ പഞ്ഞാ വീരിയാരമ്ഭേ ഞാണം’’.

വീരിയാരമ്ഭഞാണനിദ്ദേസോ അട്ഠതിംസതിമോ.

൩൯. അത്ഥസന്ദസ്സനഞാണനിദ്ദേസോ

൯൦. കഥം നാനാധമ്മപ്പകാസനതാ പഞ്ഞാ അത്ഥസന്ദസ്സനേ ഞാണം? നാനാധമ്മാതി പഞ്ചക്ഖന്ധാ, ദ്വാദസായതനാനി, അട്ഠാരസ ധാതുയോ, കുസലാ ധമ്മാ, അകുസലാ ധമ്മാ, അബ്യാകതാ ധമ്മാ, കാമാവചരാ ¶ ധമ്മാ, രൂപാവചരാ ധമ്മാ, അരൂപാവചരാ ധമ്മാ, അപരിയാപന്നാ ധമ്മാ.

പകാസനതാതി രൂപം അനിച്ചതോ പകാസേതി, രൂപം ദുക്ഖതോ പകാസേതി, രൂപം അനത്തതോ പകാസേതി. വേദനം…പേ… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം… ചക്ഖും…പേ… ¶ ജരാമരണം അനിച്ചതോ പകാസേതി, ജരാമരണം ദുക്ഖതോ പകാസേതി, ജരാമരണം അനത്തതോ പകാസേതി.

അത്ഥസന്ദസ്സനേതി കാമച്ഛന്ദം പജഹന്തോ നേക്ഖമ്മത്ഥം സന്ദസ്സേതി. ബ്യാപാദം പജഹന്തോ അബ്യാപാദത്ഥം സന്ദസ്സേതി. ഥിനമിദ്ധം പജഹന്തോ ആലോകസഞ്ഞത്ഥം സന്ദസ്സേതി. ഉദ്ധച്ചം പജഹന്തോ അവിക്ഖേപത്ഥം സന്ദസ്സേതി. വിചികിച്ഛം പജഹന്തോ ധമ്മവവത്ഥാനത്ഥം സന്ദസ്സേതി. അവിജ്ജം പജഹന്തോ ഞാണത്ഥം സന്ദസ്സേതി. അരതിം പജഹന്തോ പാമോജ്ജത്ഥം സന്ദസ്സേതി. നീവരണേ പജഹന്തോ പഠമഝാനത്ഥം സന്ദസ്സേതി ¶ …പേ… സബ്ബകിലേസേ പജഹന്തോ അരഹത്തമഗ്ഗത്ഥം സന്ദസ്സേതി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘നാനാധമ്മപകാസനതാ പഞ്ഞാ അത്ഥസന്ദസ്സനേ ഞാണം’’.

അത്ഥസന്ദസ്സനഞാണനിദ്ദേസോ നവതിംസതിമോ.

൪൦. ദസ്സനവിസുദ്ധിഞാണനിദ്ദേസോ

൯൧. കഥം ¶ സബ്ബധമ്മാനം ഏകസങ്ഗഹതാനാനത്തേകത്തപടിവേധേ പഞ്ഞാ ദസ്സനവിസുദ്ധിഞാണം? സബ്ബധമ്മാനന്തി പഞ്ചക്ഖന്ധാ…പേ… അപരിയാപന്നാ ധമ്മാ.

ഏകസങ്ഗഹതാതി ¶ ദ്വാദസഹി ആകാരേഹി സബ്ബേ ധമ്മാ ഏകസങ്ഗഹിതാ. തഥട്ഠേന, അനത്തട്ഠേന, സച്ചട്ഠേന, പടിവേധട്ഠേന, അഭിജാനനട്ഠേന, പരിജാനനട്ഠേന, ധമ്മട്ഠേന, ധാതുട്ഠേന, ഞാതട്ഠേന, സച്ഛികിരിയട്ഠേന, ഫുസനട്ഠേന, അഭിസമയട്ഠേന – ഇമേഹി ദ്വാദസഹി ആകാരേഹി സബ്ബേ ധമ്മാ ഏകസങ്ഗഹിതാ.

നാനത്തേകത്തന്തി കാമച്ഛന്ദോ നാനത്തം, നേക്ഖമ്മം ഏകത്തം…പേ… സബ്ബകിലേസാ നാനത്തം, അരഹത്തമഗ്ഗോ ഏകത്തം.

പടിവേധേതി ദുക്ഖസച്ചം പരിഞ്ഞാപടിവേധം പടിവിജ്ഝതി. സമുദയസച്ചം പഹാനപടിവേധം പടിവിജ്ഝതി. നിരോധസച്ചം സച്ഛികിരിയാപടിവേധം പടിവിജ്ഝതി. മഗ്ഗസച്ചം ഭാവനാപടിവേധം പടിവിജ്ഝതി.

ദസ്സനവിസുദ്ധീതി സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ ദസ്സനം വിസുജ്ഝതി; സോതാപത്തിഫലക്ഖണേ ദസ്സനം വിസുദ്ധം. സകദാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേ ദസ്സനം വിസുജ്ഝതി; സകദാഗാമിഫലക്ഖണേ ദസ്സനം വിസുദ്ധം. അനാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേ ¶ ദസ്സനം വിസുജ്ഝതി; അനാഗാമിഫലക്ഖണേ ദസ്സനം വിസുദ്ധം. അരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേ ദസ്സനം വിസുജ്ഝതി; അരഹത്തഫലക്ഖണേ ദസ്സനം വിസുദ്ധം. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘സബ്ബധമ്മാനം ഏകസങ്ഗഹതാനാനത്തേകത്തപടിവേധേ പഞ്ഞാ ദസ്സനവിസുദ്ധിഞാണം’’.

ദസ്സനവിസുദ്ധിഞാണനിദ്ദേസോ ചത്താലീസമോ.

൪൧. ഖന്തിഞാണനിദ്ദേസോ

൯൨. കഥം ¶ വിദിതത്താ പഞ്ഞാ ഖന്തിഞാണം? രൂപം അനിച്ചതോ വിദിതം ¶ , രൂപം ദുക്ഖതോ വിദിതം, രൂപം അനത്തതോ വിദിതം. യം യം വിദിതം തം തം ഖമതീതി – വിദിതത്താ പഞ്ഞാ ഖന്തിഞാണം. വേദനാ…പേ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം… ചക്ഖു…പേ… ജരാമരണം അനിച്ചതോ വിദിതം, ജരാമരണം ദുക്ഖതോ വിദിതം, ജരാമരണം അനത്തതോ വിദിതം. യം യം വിദിതം തം തം ഖമതീതി – വിദിതത്താ പഞ്ഞാ ഖന്തിഞാണം. തം ¶ ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘വിദിതത്താ പഞ്ഞാ ഖന്തിഞാണം’’.

ഖന്തിഞാണനിദ്ദേസോ ഏകചത്താലീസമോ.

൪൨. പരിയോഗാഹണഞാണനിദ്ദേസോ

൯൩. കഥം ഫുട്ഠത്താ പഞ്ഞാ പരിയോഗാഹണേ ഞാണം? രൂപം അനിച്ചതോ ഫുസതി, രൂപം ദുക്ഖതോ ഫുസതി, രൂപം അനത്തതോ ഫുസതി. യം യം ഫുസതി തം തം പരിയോഗാഹതീതി – ഫുട്ഠത്താ പഞ്ഞാ പരിയോഗാഹണേ ഞാണം. വേദനം…പേ… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം… ചക്ഖും…പേ… ജരാമരണം അനിച്ചതോ ഫുസതി, ദുക്ഖതോ ഫുസതി, അനത്തതോ ഫുസതി. യം യം ഫുസതി തം തം പരിയോഗാഹതീതി – ഫുട്ഠത്താ പഞ്ഞാ പരിയോഗാഹണേ ഞാണം. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ഫുട്ഠത്താ പഞ്ഞാ പരിയോഗാഹണേ ഞാണം’’.

പരിയോഗാഹണഞാണനിദ്ദേസോ ദ്വേചത്താലീസമോ.

൪൩. പദേസവിഹാരഞാണനിദ്ദേസോ

൯൪. കഥം ¶ സമോദഹനേ പഞ്ഞാ പദേസവിഹാരേ ഞാണം? മിച്ഛാദിട്ഠിപച്ചയാപി വേദയിതം, മിച്ഛാദിട്ഠിവൂപസമപച്ചയാപി വേദയിതം. സമ്മാദിട്ഠിപച്ചയാപി ¶ വേദയിതം, സമ്മാദിട്ഠിവൂപസമപച്ചയാപി വേദയിതം. മിച്ഛാസങ്കപ്പപച്ചയാപി വേദയിതം, മിച്ഛാസങ്കപ്പവൂപസമപച്ചയാപി വേദയിതം. സമ്മാസങ്കപ്പപച്ചയാപി ¶ വേദയിതം, സമ്മാസങ്കപ്പവൂപസമപച്ചയാപി വേദയിതം…പേ… മിച്ഛാവിമുത്തിപച്ചയാപി വേദയിതം, മിച്ഛാവിമുത്തിവൂപസമപച്ചയാപി വേദയിതം. സമ്മാവിമുത്തിപച്ചയാപി വേദയിതം, സമ്മാവിമുത്തിവൂപസമപച്ചയാപി വേദയിതം. ഛന്ദപച്ചയാപി വേദയിതം, ഛന്ദവൂപസമപച്ചയാപി വേദയിതം. വിതക്കപച്ചയാപി വേദയിതം, വിതക്കവൂപസമപച്ചയാപി വേദയിതം. സഞ്ഞാപച്ചയാപി വേദയിതം, സഞ്ഞാവൂപസമപച്ചയാപി വേദയിതം.

ഛന്ദോ ച അവൂപസന്തോ ഹോതി, വിതക്കോ ച അവൂപസന്തോ ഹോതി, സഞ്ഞാ ച അവൂപസന്താ ഹോതി, തപ്പച്ചയാപി വേദയിതം. ഛന്ദോ ച വൂപസന്തോ ¶ ഹോതി, വിതക്കോ ച അവൂപസന്തോ ഹോതി, സഞ്ഞാ ച അവൂപസന്താ ഹോതി, തപ്പച്ചയാപി വേദയിതം. ഛന്ദോ ച വൂപസന്തോ ഹോതി, വിതക്കോ ച വൂപസന്തോ ഹോതി, സഞ്ഞാ ച അവൂപസന്താ ഹോതി, തപ്പച്ചയാപി വേദയിതം. ഛന്ദോ ച വൂപസന്തോ ഹോതി, വിതക്കോ ച വൂപസന്തോ ഹോതി, സഞ്ഞാ ച വൂപസന്താ ഹോതി, തപ്പച്ചയാപി വേദയിതം. അപ്പത്തസ്സ പത്തിയാ അത്ഥി ആസവം, തസ്മിമ്പി ഠാനേ അനുപ്പത്തേ തപ്പച്ചയാപി വേദയിതം. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന ¶ പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘സമോദഹനേ പഞ്ഞാ പദേസവിഹാരേ ഞാണം’’.

പദേസവിഹാരഞാണനിദ്ദേസോ തേചത്താലീസമോ.

൪൪-൪൯. ഛവിവട്ടഞാണനിദ്ദേസോ

൯൫. കഥം അധിപതത്താ പഞ്ഞാ സഞ്ഞാവിവട്ടേ ഞാണം? നേക്ഖമ്മാധിപതത്താ പഞ്ഞാ കാമച്ഛന്ദതോ സഞ്ഞായ വിവട്ടതീതി – അധിപതത്താ പഞ്ഞാ സഞ്ഞാവിവട്ടേ ഞാണം. അബ്യാപാദാധിപതത്താ പഞ്ഞാ ബ്യാപാദതോ സഞ്ഞായ വിവട്ടതീതി – അധിപതത്താ പഞ്ഞാ സഞ്ഞാവിവട്ടേ ഞാണം. ആലോകസഞ്ഞാധിപതത്താ പഞ്ഞാ ¶ ഥിനമിദ്ധതോ സഞ്ഞായ വിവട്ടതീതി – അധിപതത്താ പഞ്ഞാ സഞ്ഞാവിവട്ടേ ഞാണം. അവിക്ഖേപാധിപതത്താ പഞ്ഞാ ഉദ്ധച്ചതോ സഞ്ഞായ വിവട്ടതീതി – അധിപതത്താ പഞ്ഞാ സഞ്ഞാവിവട്ടേ ഞാണം. ധമ്മവവത്ഥാനാധിപതത്താ പഞ്ഞാ വിചികിച്ഛായ സഞ്ഞായ വിവട്ടതീതി – അധിപതത്താ പഞ്ഞാ സഞ്ഞാവിവട്ടേ ഞാണം. ഞാണാധിപതത്താ പഞ്ഞാ അവിജ്ജായ സഞ്ഞായ വിവട്ടതീതി – അധിപതത്താ പഞ്ഞാ സഞ്ഞാവിവട്ടേ ഞാണം. പാമോജ്ജാധിപതത്താ പഞ്ഞാ അരതിയാ സഞ്ഞായ വിവട്ടതീതി – അധിപതത്താ പഞ്ഞാ സഞ്ഞാവിവട്ടേ ഞാണം. പഠമജ്ഝാനാധിപതത്താ പഞ്ഞാ നീവരണേഹി സഞ്ഞായ വിവട്ടതീതി – അധിപതത്താ പഞ്ഞാ സഞ്ഞാവിവട്ടേ ഞാണം…പേ… അരഹത്തമഗ്ഗാധിപതത്താ പഞ്ഞാ സബ്ബകിലേസേഹി സഞ്ഞായ വിവട്ടതീതി – അധിപതത്താ പഞ്ഞാ സഞ്ഞാവിവട്ടേ ¶ ഞാണം ¶ . തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘അധിപതത്താ പഞ്ഞാ സഞ്ഞാവിവട്ടേ ഞാണം’’.

൯൬. കഥം നാനത്തേ പഞ്ഞാ ചേതോവിവട്ടേ ഞാണം? കാമച്ഛന്ദോ നാനത്തം, നേക്ഖമ്മം ഏകത്തം. നേക്ഖമ്മേകത്തം ചേതയതോ കാമച്ഛന്ദതോ ചിത്തം വിവട്ടതീതി – നാനത്തേ ¶ പഞ്ഞാ ചേതോവിവട്ടേ ഞാണം. ബ്യാപാദോ നാനത്തം, അബ്യാപാദോ ഏകത്തം. അബ്യാപാദേകത്തം ചേതയതോ ബ്യാപാദതോ ചിത്തം വിവട്ടതീതി – നാനത്തേ പഞ്ഞാ ചേതോവിവട്ടേ ഞാണം. ഥിനമിദ്ധം നാനത്തം, ആലോകസഞ്ഞാ ഏകത്തം. ആലോകസഞ്ഞേകത്തം ചേതയതോ ഥിനമിദ്ധതോ ചിത്തം വിവട്ടതീതി – നാനത്തേ പഞ്ഞാ ചേതോവിവട്ടേ ഞാണം…പേ… സബ്ബകിലേസാ നാനത്തം, അരഹത്തമഗ്ഗോ ഏകത്തം. അരഹത്തമഗ്ഗേകത്തം ചേതയതോ സബ്ബകിലേസേഹി ചിത്തം വിവട്ടതീതി – നാനത്തേ പഞ്ഞാ ചേതോവിവട്ടേ ഞാണം. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘നാനത്തേ പഞ്ഞാ ചേതോവിവട്ടേ ഞാണം’’.

൯൭. കഥം അധിട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ചിത്തവിവട്ടേ ഞാണം? കാമച്ഛന്ദം പജഹന്തോ നേക്ഖമ്മവസേന ചിത്തം അധിട്ഠാതീതി – അധിട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ചിത്തവിവട്ടേ ഞാണം. ബ്യാപാദം ¶ പജഹന്തോ അബ്യാപാദവസേന ചിത്തം അധിട്ഠാതീതി – അധിട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ചിത്തവിവട്ടേ ഞാണം. ഥിനമിദ്ധം പജഹന്തോ ആലോകസഞ്ഞാവസേന ചിത്തം അധിട്ഠാതീതി – അധിട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ചിത്തവിവട്ടേ ഞാണം…പേ… സബ്ബകിലേസേ പജഹന്തോ അരഹത്തമഗ്ഗവസേന ചിത്തം അധിട്ഠാതീതി – അധിട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ¶ ചിത്തവിവട്ടേ ഞാണം. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘അധിട്ഠാനേ പഞ്ഞാ ചിത്തവിവട്ടേ ഞാണം’’.

൯൮. കഥം സുഞ്ഞതേ പഞ്ഞാ ഞാണവിവട്ടേ ഞാണം? ‘‘ചക്ഖു സുഞ്ഞം അത്തേന വാ അത്തനിയേന വാ നിച്ചേന വാ ധുവേന വാ സസ്സതേന വാ അവിപരിണാമധമ്മേന വാ’’തി യഥാഭൂതം ജാനതോ [പജാനതോ (സ്യാ.)] പസ്സതോ ചക്ഖാഭിനിവേസതോ [കാമാഭിനിവേസതോ (സ്യാ.) അട്ഠകഥാ ഓലോകേതബ്ബാ] ഞാണം വിവട്ടതീതി – സുഞ്ഞതേ പഞ്ഞാ ഞാണവിവട്ടേ ഞാണം. ‘‘സോതം സുഞ്ഞം…പേ… ഘാനം സുഞ്ഞം… ജിവ്ഹാ സുഞ്ഞാ… കായോ സുഞ്ഞോ… മനോ സുഞ്ഞോ അത്തേന വാ അത്തനിയേന വാ നിച്ചേന വാ ധുവേന വാ സസ്സതേന വാ അവിപരിണാമധമ്മേന വാ’’തി യഥാഭൂതം ജാനതോ പസ്സതോ മനാഭിനിവേസതോ ഞാണം വിവട്ടതീതി – സുഞ്ഞതേ പഞ്ഞാ ഞാണവിവട്ടേ ഞാണം. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘സുഞ്ഞതേ പഞ്ഞാ ഞാണവിവട്ടേ ഞാണം’’.

൯൯. കഥം വോസഗ്ഗേ പഞ്ഞാ വിമോക്ഖവിവട്ടേ ഞാണം? നേക്ഖമ്മേന കാമച്ഛന്ദം വോസജ്ജതീതി – വോസഗ്ഗേ പഞ്ഞാ വിമോക്ഖവിവട്ടേ ¶ ഞാണം. അബ്യാപാദേന ബ്യാപാദം വോസജ്ജതീതി – വോസഗ്ഗേ പഞ്ഞാ വിമോക്ഖവിവട്ടേ ഞാണം. ആലോകസഞ്ഞായ ഥിനമിദ്ധം വോസജ്ജതീതി – വോസഗ്ഗേ പഞ്ഞാ ¶ വിമോക്ഖവിവട്ടേ ഞാണം ¶ . അവിക്ഖേപേന ഉദ്ധച്ചം വോസജ്ജതീതി – വോസഗ്ഗേ പഞ്ഞാ വിമോക്ഖവിവട്ടേ ഞാണം. ധമ്മവവത്ഥാനേന വിചികിച്ഛം വോസജ്ജതീതി – വോസഗ്ഗേ പഞ്ഞാ വിമോക്ഖവിവട്ടേ ¶ ഞാണം…പേ… അരഹത്തമഗ്ഗേന സബ്ബകിലേസേ വോസജ്ജതീതി – വോസഗ്ഗേ പഞ്ഞാ വിമോക്ഖവിവട്ടേ ഞാണം. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘വോസഗ്ഗേ പഞ്ഞാ വിമോക്ഖവിവട്ടേ ഞാണം’’.

൧൦൦. കഥം തഥട്ഠേ പഞ്ഞാ സച്ചവിവട്ടേ ഞാണം? ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠം സങ്ഖതട്ഠം സന്താപട്ഠം വിപരിണാമട്ഠം പരിജാനന്തോ വിവട്ടതീതി – തഥട്ഠേ പഞ്ഞാ സച്ചവിവട്ടേ ഞാണം. സമുദയസ്സ ആയൂഹനട്ഠം നിദാനട്ഠം സഞ്ഞോഗട്ഠം പലിബോധട്ഠം പജഹന്തോ വിവട്ടതീതി – തഥട്ഠേ പഞ്ഞാ സച്ചവിവട്ടേ ഞാണം. നിരോധസ്സ നിസ്സരണട്ഠം വിവേകട്ഠം അസങ്ഖതട്ഠം അമതട്ഠം സച്ഛികരോന്തോ വിവട്ടതീതി – തഥട്ഠേ പഞ്ഞാ സച്ചവിവട്ടേ ഞാണം. മഗ്ഗസ്സ നിയ്യാനട്ഠം ഹേതുട്ഠം ദസ്സനട്ഠം ആധിപതേയ്യട്ഠം ഭാവേന്തോ വിവട്ടതീതി – തഥട്ഠേ പഞ്ഞാ സച്ചവിവട്ടേ ഞാണം.

സഞ്ഞാവിവട്ടോ, ചേതോവിവട്ടോ, ചിത്തവിവട്ടോ, ഞാണവിവട്ടോ, വിമോക്ഖവിവട്ടോ ¶ , സച്ചവിവട്ടോ. സഞ്ജാനന്തോ വിവട്ടതീതി – സഞ്ഞാവിവട്ടോ. ചേതയന്തോ വിവട്ടതീതി – ചേതോവിവട്ടോ. വിജാനന്തോ വിവട്ടതീതി – ചിത്തവിവട്ടോ. ഞാണം കരോന്തോ വിവട്ടതീതി – ഞാണവിവട്ടോ. വോസജ്ജന്തോ വിവട്ടതീതി – വിമോക്ഖവിവട്ടോ. തഥട്ഠേ വിവട്ടതീതി – സച്ചവിവട്ടോ.

യത്ഥ സഞ്ഞാവിവട്ടോ, തത്ഥ ചേതോവിവട്ടോ. യത്ഥ ചേതോവിവട്ടോ, തത്ഥ സഞ്ഞാവിവട്ടോ. യത്ഥ സഞ്ഞാവിവട്ടോ ചേതോവിവട്ടോ തത്ഥ ചിത്തവിവട്ടോ. യത്ഥ ചിത്തവിവട്ടോ, തത്ഥ സഞ്ഞാവിവട്ടോ ചേതോവിവട്ടോ. യത്ഥ സഞ്ഞാവിവട്ടോ ചേതോവിവട്ടോ ചിത്തവിവട്ടോ, തത്ഥ ഞാണവിവട്ടോ. യത്ഥ ഞാണവിവട്ടോ, തത്ഥ സഞ്ഞാവിവട്ടോ ചേതോവിവട്ടോ ചിത്തവിവട്ടോ. യത്ഥ സഞ്ഞാവിവട്ടോ ചേതോവിവട്ടോ ചിത്തവിവട്ടോ ഞാണവിവട്ടോ, തത്ഥ വിമോക്ഖവിവട്ടോ. യത്ഥ വിമോക്ഖവിവട്ടോ, തത്ഥ സഞ്ഞാവിവട്ടോ ചേതോവിവട്ടോ ചിത്തവിവട്ടോ ഞാണവിവട്ടോ. യത്ഥ സഞ്ഞാവിവട്ടോ ചേതോവിവട്ടോ ചിത്തവിവട്ടോ ഞാണവിവട്ടോ വിമോക്ഖവിവട്ടോ, തത്ഥ സച്ചവിവട്ടോ. യത്ഥ സച്ചവിവട്ടോ, തത്ഥ സഞ്ഞാവിവട്ടോ ചേതോവിവട്ടോ ചിത്തവിവട്ടോ ഞാണവിവട്ടോ വിമോക്ഖവിവട്ടോ. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം ¶ , പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘തഥട്ഠേ പഞ്ഞാ സച്ചവിവട്ടേ ഞാണം’’.

ഛവിവട്ടഞാണനിദ്ദേസോ നവചത്താലീസമോ.

൫൦. ഇദ്ധിവിധഞാണനിദ്ദേസോ

൧൦൧. കഥം ¶ ¶ ¶ കായമ്പി ചിത്തമ്പി ഏകവവത്ഥാനതാ സുഖസഞ്ഞഞ്ച ലഹുസഞ്ഞഞ്ച അധിട്ഠാനവസേന ഇജ്ഝനട്ഠേ പഞ്ഞാ ഇദ്ധിവിധേ ഞാണം? ഇധ ഭിക്ഖു ഛന്ദസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി, വീരിയസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി, ചിത്തസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി, വീമംസാസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി. സോ ഇമേസു ചതൂസു ഇദ്ധിപാദേസു ചിത്തം പരിഭാവേതി പരിദമേതി, മുദും കരോതി കമ്മനിയം. സോ ഇമേസു ചതൂസു ഇദ്ധിപാദേസു ചിത്തം പരിഭാവേത്വാ പരിദമേത്വാ മുദും കരിത്വാ കമ്മനിയം കായമ്പി ചിത്തേ സമോദഹതി, ചിത്തമ്പി കായേ സമോദഹതി, കായവസേന ചിത്തം പരിണാമേതി, ചിത്തവസേന കായം പരിണാമേതി, കായവസേന ചിത്തം അധിട്ഠാതി, ചിത്തവസേന കായം അധിട്ഠാതി; കായവസേന ചിത്തം പരിണാമേത്വാ ചിത്തവസേന കായം പരിണാമേത്വാ കായവസേന ചിത്തം അധിട്ഠഹിത്വാ ചിത്തവസേന കായം അധിട്ഠഹിത്വാ സുഖസഞ്ഞഞ്ച ലഹുസഞ്ഞഞ്ച കായേ ഓക്കമിത്വാ വിഹരതി. സോ തഥാഭാവിതേന ചിത്തേന പരിസുദ്ധേന പരിയോദാതേന ഇദ്ധിവിധഞാണായ ചിത്തം അഭിനീഹരതി അഭിനിന്നാമേതി. സോ അനേകവിഹിതം ഇദ്ധിവിധം പച്ചനുഭോതി.

൧൦൨. ഏകോപി ഹുത്വാ ബഹുധാ ഹോതി, ബഹുധാപി ഹുത്വാ ഏകോ ഹോതി; ആവിഭാവം തിരോഭാവം; തിരോകുട്ടം [തിരോകുഡ്ഡം (സ്യാ.)] തിരോപാകാരം തിരോപബ്ബതം അസജ്ജമാനോ ഗച്ഛതി, സേയ്യഥാപി ആകാസേ; പഥവിയാപി ഉമ്മുജ്ജനിമുജ്ജം കരോതി, സേയ്യഥാപി ഉദകേ; ഉദകേപി അഭിജ്ജമാനേ ഗച്ഛതി, സേയ്യഥാപി പഥവിയം ¶ ; ആകാസേപി പല്ലങ്കേന കമതി [ചങ്കമതി (സ്യാ.) ദീ. നി. ൧.൨൩൮ പസ്സിതബ്ബാ] സേയ്യഥാപി പക്ഖീ സകുണോ ഇമേപി ചന്ദിമസൂരിയേ ഏവംമഹിദ്ധികേ ഏവംമഹാനുഭാവേ പാണിനാ പരാമസതി [പരിമസതി (സ്യാ.)] പരിമജ്ജതി; യാവ ബ്രഹ്മലോകാപി കായേന വസം വത്തേതി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘കായമ്പി ചിത്തമ്പി ഏകവവത്ഥാനതാ സുഖസഞ്ഞഞ്ച ലഹുസഞ്ഞഞ്ച അധിട്ഠാനവസേന ഇജ്ഝനട്ഠേ പഞ്ഞാ ഇദ്ധിവിധേ ഞാണം’’.

ഇദ്ധിവിധഞാണനിദ്ദേസോ പഞ്ഞാസമോ.

൫൧. സോതധാതുവിസുദ്ധിഞാണനിദ്ദേസോ

൧൦൩. കഥം ¶ ¶ വിതക്കവിപ്ഫാരവസേന നാനത്തേകത്തസദ്ദനിമിത്താനം പരിയോഗാഹണേ പഞ്ഞാ സോതധാതുവിസുദ്ധിഞാണം ¶ ? ഇധ ഭിക്ഖു ഛന്ദസമാധി…പേ… വീരിയസമാധി… ചിത്തസമാധി… വീമംസാസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി. സോ ഇമേസു ചതൂസു ഇദ്ധിപാദേസു ചിത്തം പരിഭാവേതി പരിദമേതി, മുദും കരോതി കമ്മനിയം. സോ ഇമേസു ചതൂസു ഇദ്ധിപാദേസു ചിത്തം പരിഭാവേത്വാ പരിദമേത്വാ, മുദും കരിത്വാ കമ്മനിയം ദൂരേപി സദ്ദാനം സദ്ദനിമിത്തം മനസി കരോതി, സന്തികേപി സദ്ദാനം സദ്ദനിമിത്തം മനസി കരോതി, ഓളാരികാനമ്പി സദ്ദാനം സദ്ദനിമിത്തം മനസി കരോതി, സുഖുമാനമ്പി സദ്ദാനം സദ്ദനിമിത്തം മനസി കരോതി, സണ്ഹസണ്ഹാനമ്പി സദ്ദാനം സദ്ദനിമിത്തം മനസി കരോതി, പുരത്ഥിമായപി ദിസായ സദ്ദാനം സദ്ദനിമിത്തം മനസി കരോതി, പച്ഛിമായപി ദിസായ സദ്ദാനം സദ്ദനിമിത്തം മനസി കരോതി, ഉത്തരായപി ദിസായ സദ്ദാനം ¶ സദ്ദനിമിത്തം മനസി കരോതി, ദക്ഖിണായപി ദിസായ സദ്ദാനം സദ്ദനിമിത്തം മനസി കരോതി, പുരത്ഥിമായപി അനുദിസായ സദ്ദാനം സദ്ദനിമിത്തം മനസി കരോതി, പച്ഛിമായപി അനുദിസായ സദ്ദാനം സദ്ദനിമിത്തം മനസി കരോതി, ഉത്തരായപി അനുദിസായ സദ്ദാനം സദ്ദനിമിത്തം മനസി കരോതി, ദക്ഖിണായപി അനുദിസായ സദ്ദാനം സദ്ദനിമിത്തം മനസി കരോതി, ഹേട്ഠിമായപി ദിസായ സദ്ദാനം സദ്ദനിമിത്തം മനസി കരോതി, ഉപരിമായപി ദിസായ സദ്ദാനം സദ്ദനിമിത്തം മനസി കരോതി. സോ തഥാഭാവിതേന ചിത്തേന പരിസുദ്ധേന പരിയോദാതേന സോതധാതുവിസുദ്ധിഞാണായ ചിത്തം അഭിനീഹരതി അഭിനിന്നാമേതി. സോ ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ വിസുദ്ധായ അതിക്കന്തമാനുസികായ ഉഭോ സദ്ദേ സുണാതി – ദിബ്ബേ ച മാനുസേ ച യേ ദൂരേ സന്തികേ ച. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘വിതക്കവിപ്ഫാരവസേന നാനത്തേകത്തസദ്ദനിമിത്താനം പരിയോഗാഹണേ പഞ്ഞാ സോതധാതുവിസുദ്ധിഞാണം’’.

സോതധാതുവിസുദ്ധിഞാണനിദ്ദേസോ ഏകപഞ്ഞാസമോ.

൫൨. ചേതോപരിയഞാണനിദ്ദേസോ

൧൦൪. കഥം ¶ തിണ്ണം ചിത്താനം വിപ്ഫാരത്താ ഇന്ദ്രിയാനം പസാദവസേന നാനത്തേകത്തവിഞ്ഞാണചരിയാപരിയോഗാഹണേ പഞ്ഞാ ചേതോപരിയഞാണം? ഇധ ഭിക്ഖു ¶ ഛന്ദസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി, വീരിയസമാധി…പേ… ചിത്തസമാധി…പേ… വീമംസാസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി. സോ ഇമേസു ചതൂസു ഇദ്ധിപാദേസു ചിത്തം പരിഭാവേതി പരിദമേതി, മുദും കരോതി കമ്മനിയം. സോ ¶ ഇമേസു ചതൂസു ഇദ്ധിപാദേസു ചിത്തം പരിഭാവേത്വാ പരിദമേത്വാ, മുദും കരിത്വാ കമ്മനിയം ഏവം പജാനാതി – ‘‘ഇദം രൂപം സോമനസ്സിന്ദ്രിയസമുട്ഠിതം, ഇദം രൂപം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയസമുട്ഠിതം, ഇദം രൂപം ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയസമുട്ഠിത’’ന്തി ¶ . സോ തഥാഭാവിതേന ചിത്തേന പരിസുദ്ധേന പരിയോദാതേന ചേതോപരിയഞാണായ ചിത്തം അഭിനീഹരതി അഭിനിന്നാമേതി. സോ പരസത്താനം പരപുഗ്ഗലാനം ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനാതി – സരാഗം വാ ചിത്തം ‘‘സരാഗം ചിത്ത’’ന്തി പജാനാതി, വീതരാഗം വാ ചിത്തം ‘‘വീതരാഗം ചിത്ത’’ന്തി പജാനാതി, സദോസം വാ ചിത്തം…പേ… വീതദോസം വാ ചിത്തം… സമോഹം വാ ചിത്തം… വീതമോഹം വാ ചിത്തം… സംഖിത്തം വാ ചിത്തം… വിക്ഖിത്തം വാ ചിത്തം… മഹഗ്ഗതം വാ ചിത്തം… അമഹഗ്ഗതം വാ ചിത്തം… സഉത്തരം വാ ചിത്തം… അനുത്തരം വാ ചിത്തം… സമാഹിതം വാ ചിത്തം… അസമാഹിതം വാ ചിത്തം… വിമുത്തം വാ ചിത്തം… അവിമുത്തം വാ ചിത്തം ‘‘അവിമുത്തം ചിത്തന്തി പജാനാതി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘തിണ്ണം ചിത്താനം വിപ്ഫാരത്താ ഇന്ദ്രിയാനം പസാദവസേന നാനത്തേകത്തവിഞ്ഞാണചരിയാപരിയോഗാഹണേ പഞ്ഞാ ചേതോപരിയഞാണം’’.

ചേതോപരിയഞാണനിദ്ദേസോ ദ്വേപഞ്ഞാസമോ.

൫൩. പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണനിദ്ദേസോ

൧൦൫. കഥം പച്ചയപവത്താനം ധമ്മാനം നാനത്തേകത്തകമ്മവിപ്ഫാരവസേന ¶ പരിയോഗാഹണേ പഞ്ഞാ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണം? ഇധ ഭിക്ഖു ¶ ഛന്ദസമാധി…പേ… മുദും കരിത്വാ കമ്മനിയം ഏവം പജാനാതി – ‘‘ഇമസ്മിം സതി ഇദം ഹോതി, ഇമസ്സുപ്പാദാ ഇദം ഉപ്പജ്ജതി, യദിദം – അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ, സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണം, വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപം, നാമരൂപപച്ചയാ സളായതനം, സളായതനപച്ചയാ ഫസ്സോ, ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാ, വേദനാപച്ചയാ തണ്ഹാ, തണ്ഹാപച്ചയാ ഉപാദാനം, ഉപാദാനപച്ചയാ ഭവോ, ഭവപച്ചയാ ജാതി, ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണം സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ സമ്ഭവന്തി; ഏവമേതസ്സ കേവലസ്സ ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ സമുദയോ ഹോതി’’.

സോ ¶ തഥാഭാവിതേന ചിത്തേന പരിസുദ്ധേന പരിയോദാതേന പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണായ ചിത്തം അഭിനീഹരതി അഭിനിന്നാമേതി. സോ അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി, സേയ്യഥിദം – ഏകമ്പി ജാതിം ദ്വേപി ജാതിയോ തിസ്സോപി ജാതിയോ ചതസ്സോപി ജാതിയോ പഞ്ചപി ജാതിയോ ദസപി ജാതിയോ വീസമ്പി ജാതിയോ തിംസമ്പി ജാതിയോ ചത്താലീസമ്പി ജാതിയോ പഞ്ഞാസമ്പി ജാതിയോ, ജാതിസതമ്പി ജാതിസഹസ്സമ്പി ജാതിസതസഹസ്സമ്പി, അനേകേപി സംവട്ടകപ്പേ അനേകേപി വിവട്ടകപ്പേ ¶ അനേകേപി സംവട്ടവിവട്ടകപ്പേ – ‘‘അമുത്രാസിം ഏവംനാമോ ഏവംഗോത്തോ ഏവംവണ്ണോ ഏവമാഹാരോ ഏവംസുഖദുക്ഖപ്പടിസംവേദീ ഏവമായുപരിയന്തോ, സോ തതോ ചുതോ അമുത്ര ഉദപാദിം; തത്രാപാസിം ഏവംനാമോ ഏവംഗോത്തോ ഏവംവണ്ണോ ഏവമാഹാരോ ഏവംസുഖദുക്ഖപ്പടിസംവേദീ ഏവമ ആയുപരിയന്തോ, സോ തതോ ചുതോ ഇധൂപപന്നോ’’തി. ഇതി സാകാരം സഉദ്ദേസം അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം ¶ അനുസ്സരതി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘പച്ചയപവത്താനം ധമ്മാനം നാനത്തേകത്തകമ്മവിപ്ഫാരവസേന പരിയോഗാഹണേ പഞ്ഞാ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണം’’.

പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണനിദ്ദേസോ തേപഞ്ഞാസമോ.

൫൪. ദിബ്ബചക്ഖുഞാണനിദ്ദേസോ

൧൦൬. കഥം ഓഭാസവസേന നാനത്തേകത്തരൂപനിമിത്താനം ദസ്സനട്ഠേ പഞ്ഞാ ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം? ഇധ ഭിക്ഖു ഛന്ദസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി, വീരിയസമാധി…പേ… ചിത്തസമാധി…പേ… വീമംസാസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി. സോ ഇമേസു ചതൂസു ഇദ്ധിപാദേസു ചിത്തം പരിഭാവേതി പരിദമേതി, മുദും കരോതി കമ്മനിയം. സോ ഇമേസു ചതൂസു ഇദ്ധിപാദേസു ചിത്തം പരിഭാവേത്വാ പരിദമേത്വാ, മുദും കരിത്വാ ¶ കമ്മനിയം ആലോകസഞ്ഞം മനസി കരോതി, ദിവാസഞ്ഞം അധിട്ഠാതി – ‘‘യഥാ ദിവാ തഥാ രത്തിം, യഥാ രത്തിം തഥാ ദിവാ’’. ഇതി വിവടേന ചേതസാ അപരിയോനദ്ധേന സപ്പഭാസം ചിത്തം ഭാവേതി. സോ തഥാഭാവിതേന ചിത്തേന പരിസുദ്ധേന പരിയോദാതേന സത്താനം ചുതൂപപാതഞാണായ ചിത്തം അഭിനീഹരതി അഭിനിന്നാമേതി. സോ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന, സത്തേ പസ്സതി ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ ഹീനേ പണീതേ സുവണ്ണേ ദുബ്ബണ്ണേ ¶ സുഗതേ ദുഗ്ഗതേ യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനാതി – ‘‘ഇമേ വത ഭോന്തോ സത്താ കായദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ, വചീദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ, മനോദുച്ചരിതേന ¶ സമന്നാഗതാ, അരിയാനം ഉപവാദകാ, മിച്ഛാദിട്ഠികാ, മിച്ഛാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാ; തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപന്നാ. ഇമേ വാ പന ഭോന്തോ സത്താ കായസുചരിതേന സമന്നാഗതാ, വചീസുചരിതേന സമന്നാഗതാ, മനോസുചരിതേന സമന്നാഗതാ അരിയാനം അനുപവാദകാ, സമ്മാദിട്ഠികാ സമ്മാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാ; തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപന്നാ’’തി. ഇതി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന സത്തേ പസ്സതി ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ ഹീനേ പണീതേ സുവണ്ണേ ദുബ്ബണ്ണേ, സുഗതേ ദുഗ്ഗതേ യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനാതി. തം ¶ ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ഓഭാസവസേന നാനത്തേകത്തരൂപനിമിത്താനം ദസ്സനട്ഠേ പഞ്ഞാ ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം’’.

ദിബ്ബചക്ഖുഞാണനിദ്ദേസോ ചതുപഞ്ഞാസമോ.

൫൫. ആസവക്ഖയഞാണനിദ്ദേസോ

൧൦൭. കഥം ചതുസട്ഠിയാ ആകാരേഹി തിണ്ണന്നം ഇന്ദ്രിയാനം വസിഭാവതാ പഞ്ഞാ ആസവാനം ഖയേ ഞാണം? കതമേസം തിണ്ണന്നം ഇന്ദ്രിയാനം? അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയസ്സ അഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയസ്സ.

അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം കതി ഠാനാനി ഗച്ഛതി, അഞ്ഞിന്ദ്രിയം കതി ഠാനാനി ഗച്ഛതി, അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം കതി ഠാനാനി ഗച്ഛതി? അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം ഏകം ഠാനം ഗച്ഛതി – സോതാപത്തിമഗ്ഗം. അഞ്ഞിന്ദ്രിയം ഛ ഠാനാനി ഗച്ഛതി – സോതാപത്തിഫലം ¶ , സകദാഗാമിമഗ്ഗം ¶ , സകദാഗാമിഫലം, അനാഗാമിമഗ്ഗം, അനാഗാമിഫലം, അരഹത്തമഗ്ഗം. അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം ഏകം ഠാനം ഗച്ഛതി – അരഹത്തഫലം.

സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയസ്സ സദ്ധിന്ദ്രിയം അധിമോക്ഖപരിവാരം ഹോതി, വീരിയിന്ദ്രിയം പഗ്ഗഹപരിവാരം ഹോതി, സതിന്ദ്രിയം ഉപട്ഠാനപരിവാരം ഹോതി, സമാധിന്ദ്രിയം അവിക്ഖേപപരിവാരം ഹോതി, പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ദസ്സനപരിവാരം ഹോതി, മനിന്ദ്രിയം വിജാനനപരിവാരം ഹോതി, സോമനസ്സിന്ദ്രിയം അഭിസന്ദനപരിവാരം ¶ ഹോതി, ജീവിതിന്ദ്രിയം പവത്തസന്തതാധിപതേയ്യപരിവാരം ഹോതി. സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ ജാതാ ധമ്മാ ഠപേത്വാ ചിത്തസമുട്ഠാനം രൂപം സബ്ബേവ കുസലാ ഹോന്തി, സബ്ബേവ അനാസവാ ഹോന്തി, സബ്ബേവ നിയ്യാനികാ ഹോന്തി, സബ്ബേവ അപചയഗാമിനോ ഹോന്തി, സബ്ബേവ ലോകുത്തരാ ഹോന്തി, സബ്ബേവ നിബ്ബാനാരമ്മണാ ഹോന്തി. സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയസ്സ ഇമാനി അട്ഠിന്ദ്രിയാനി സഹജാതപരിവാരാ ഹോന്തി, അഞ്ഞമഞ്ഞപരിവാരാ ഹോന്തി, നിസ്സയപരിവാരാ ഹോന്തി, സമ്പയുത്തപരിവാരാ ഹോന്തി, സഹഗതാ ഹോന്തി, സഹജാതാ ഹോന്തി, സംസട്ഠാ ഹോന്തി, സമ്പയുത്താ ഹോന്തി. തേവ തസ്സ ആകാരാ ചേവ ഹോന്തി പരിവാരാ ച.

സോതാപത്തിഫലക്ഖണേ അഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ സദ്ധിന്ദ്രിയം അധിമോക്ഖപരിവാരം ഹോതി, വീരിയിന്ദ്രിയം പഗ്ഗഹപരിവാരം ¶ ഹോതി, സതിന്ദ്രിയം ഉപട്ഠാനപരിവാരം ഹോതി, സമാധിന്ദ്രിയം അവിക്ഖേപപരിവാരം ഹോതി, പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ¶ ദസ്സനപരിവാരം ഹോതി, മനിന്ദ്രിയം വിജാനനപരിവാരം ഹോതി, സോമനസ്സിന്ദ്രിയം അഭിസന്ദനപരിവാരം ഹോതി, ജീവിതിന്ദ്രിയം പവത്തസന്തതാധിപതേയ്യപരിവാരം ഹോതി. സോതാപത്തിഫലക്ഖണേ ജാതാ ധമ്മാ സബ്ബേവ അബ്യാകതാ ഹോന്തി, ഠപേത്വാ ചിത്തസമുട്ഠാനം രൂപം സബ്ബേവ അനാസവാ ഹോന്തി, സബ്ബേവ ലോകുത്തരാ ഹോന്തി, സബ്ബേവ നിബ്ബാനാരമ്മണാ ഹോന്തി. സോതാപത്തിഫലക്ഖണേ അഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ ഇമാനി അട്ഠിന്ദ്രിയാനി സഹജാതപരിവാരാ ഹോന്തി, അഞ്ഞമഞ്ഞപരിവാരാ ഹോന്തി, നിസ്സയപരിവാരാ ഹോന്തി, സമ്പയുത്തപരിവാരാ ഹോന്തി, സഹഗതാ ഹോന്തി, സഹജാതാ ഹോന്തി, സംസട്ഠാ ഹോന്തി, സമ്പയുത്താ ഹോന്തി. തേവ തസ്സ ആകാരാ ചേവ ഹോന്തി പരിവാരാ ച.

സകദാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേ ¶ …പേ… സകദാഗാമിഫലക്ഖണേ…പേ… അനാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേ…പേ… അനാഗാമിഫലക്ഖണേ…പേ… അരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേ അഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ സദ്ധിന്ദ്രിയം അധിമോക്ഖപരിവാരം ഹോതി…പേ… ജീവിതിന്ദ്രിയം പവത്തസന്തതാധിപതേയ്യപരിവാരം ഹോതി. അരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേ ജാതാ ധമ്മാ ഠപേത്വാ ചിത്തസമുട്ഠാനം രൂപം സബ്ബേവ കുസലാ ഹോന്തി, സബ്ബേവ അനാസവാ ഹോന്തി, സബ്ബേവ നിയ്യാനികാ ഹോന്തി, സബ്ബേവ അപചയഗാമിനോ ഹോന്തി, സബ്ബേവ ലോകുത്തരാ ഹോന്തി, സബ്ബേവ നിബ്ബാനാരമ്മണാ ഹോന്തി. അരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേ അഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ ഇമാനി അട്ഠിന്ദ്രിയാനി സഹജാതപരിവാരാ ഹോന്തി, അഞ്ഞമഞ്ഞപരിവാരാ ഹോന്തി, നിസ്സയപരിവാരാ ഹോന്തി, സമ്പയുത്തപരിവാരാ ¶ ഹോന്തി, സഹഗതാ ¶ ഹോന്തി, സഹജാതാ ഹോന്തി, സംസട്ഠാ ഹോന്തി, സമ്പയുത്താ ഹോന്തി. തേവ തസ്സ ആകാരാ ചേവ ഹോന്തി പരിവാരാ ച.

അരഹത്തഫലക്ഖണേ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയസ്സ സദ്ധിന്ദ്രിയം അധിമോക്ഖപരിവാരം ഹോതി, വീരിയിന്ദ്രിയം പഗ്ഗഹപരിവാരം ഹോതി, സതിന്ദ്രിയം ഉപട്ഠാനപരിവാരം ഹോതി, സമാധിന്ദ്രിയം അവിക്ഖേപപരിവാരം ഹോതി, പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ദസ്സനപരിവാരം ഹോതി, മനിന്ദ്രിയം വിജാനനപരിവാരം ഹോതി, സോമനസ്സിന്ദ്രിയം അഭിസന്ദനപരിവാരം ഹോതി, ജീവിതിന്ദ്രിയം പവത്തസന്തതാധിപതേയ്യപരിവാരം ഹോതി. അരഹത്തഫലക്ഖണേ ജാതാ ധമ്മാ സബ്ബേവ അബ്യാകതാ ഹോന്തി, ഠപേത്വാ ചിത്തസമുട്ഠാനം രൂപം സബ്ബേവ അനാസവാ ഹോന്തി, സബ്ബേവ ലോകുത്തരാ ഹോന്തി, സബ്ബേവ നിബ്ബാനാരമ്മണാ ഹോന്തി. അരഹത്തഫലക്ഖണേ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയസ്സ ഇമാനി അട്ഠിന്ദ്രിയാനി സഹജാതപരിവാരാ ഹോന്തി, അഞ്ഞമഞ്ഞപരിവാരാ ഹോന്തി, നിസ്സയപരിവാരാ ഹോന്തി, സമ്പയുത്തപരിവാരാ ഹോന്തി, സഹഗതാ ഹോന്തി, സഹജാതാ ഹോന്തി, സംസട്ഠാ ഹോന്തി, സമ്പയുത്താ ഹോന്തി. തേവ തസ്സ ആകാരാ ചേവ ഹോന്തി പരിവാരാ ച. ഇതി ഇമാനി അട്ഠട്ഠകാനി ചതുസട്ഠി ഹോന്തി.

ആസവാതി ¶ കതമേ തേ ആസവാ? കാമാസവോ, ഭവാസവോ, ദിട്ഠാസവോ, അവിജ്ജാസവോ. കത്ഥേതേ ആസവാ ഖീയന്തി? സോതാപത്തിമഗ്ഗേന അനവസേസോ ദിട്ഠാസവോ ഖീയതി, അപായഗമനീയോ ¶ കാമാസവോ ¶ ഖീയതി, അപായഗമനീയോ ഭവാസവോ ഖീയതി, അപായഗമനീയോ അവിജ്ജാസവോ ഖീയതി. ഏത്ഥേതേ ആസവാ ഖീയന്തി. സകദാഗാമിമഗ്ഗേന ഓളാരികോ കാമാസവോ ഖീയതി, തദേകട്ഠോ ഭവാസവോ ഖീയതി, തദേകട്ഠോ അവിജ്ജാസവോ ഖീയതി. ഏത്ഥേതേ ആസവാ ഖീയന്തി. അനാഗാമിമഗ്ഗേന അനവസേസോ കാമാസവോ ഖീയതി, തദേകട്ഠോ ഭവാസവോ ഖീയതി, തദേകട്ഠോ അവിജ്ജാസവോ ഖീയതി. ഏത്ഥേതേ ആസവാ ഖീയന്തി. അരഹത്തമഗ്ഗേന അനവസേസോ ഭവാസവോ ഖീയതി, അനവസേസോ അവിജ്ജാസവോ ഖീയതി. ഏത്ഥേതേ ആസവാ ഖീയന്തി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ചതുസട്ഠിയാ ആകാരേഹി തിണ്ണന്നം ഇന്ദ്രിയാനം വസിഭാവതാ പഞ്ഞാ ആസവാനം ഖയേ ഞാണം’’.

ആസവക്ഖയഞാണനിദ്ദേസോ പഞ്ചപഞ്ഞാസമോ.

൫൬-൬൩. സച്ചഞാണചതുക്കദ്വയനിദ്ദേസോ

൧൦൮. കഥം ¶ പരിഞ്ഞട്ഠേ പഞ്ഞാ ദുക്ഖേ ഞാണം, പഹാനട്ഠേ പഞ്ഞാ സമുദയേ ഞാണം, സച്ഛികിരിയട്ഠേ പഞ്ഞാ നിരോധേ ഞാണം, ഭാവനട്ഠേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണം? ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോ സങ്ഖതട്ഠോ സന്താപട്ഠോ വിപരിണാമട്ഠോ പരിഞ്ഞാതട്ഠോ; സമുദയസ്സ ആയൂഹനട്ഠോ നിദാനട്ഠോ സഞ്ഞോഗട്ഠോ പലിബോധട്ഠോ പഹാനട്ഠോ; നിരോധസ്സ നിസ്സരണട്ഠോ വിവേകട്ഠോ അസങ്ഖതട്ഠോ അമതട്ഠോ സച്ഛികിരിയട്ഠോ; മഗ്ഗസ്സ നിയ്യാനട്ഠോ ഹേതുട്ഠോ ദസ്സനട്ഠോ ആധിപതേയ്യട്ഠോ ഭാവനട്ഠോ. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘പരിഞ്ഞട്ഠേ പഞ്ഞാ ദുക്ഖേ ഞാണം, പഹാനട്ഠേ ¶ പഞ്ഞാ സമുദയേ ഞാണം, സച്ഛികിരിയട്ഠേ പഞ്ഞാ നിരോധേ ഞാണം, ഭാവനട്ഠേ പഞ്ഞാ മഗ്ഗേ ഞാണം’’.

൧൦൯. കഥം ദുക്ഖേ ഞാണം, ദുക്ഖസമുദയേ ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധേ ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം? മഗ്ഗസമങ്ഗിസ്സ ¶ ഞാണം ദുക്ഖേ പേതം ഞാണം, ദുക്ഖസമുദയേ പേതം ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധേ പേതം ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ പേതം ഞാണം.

തത്ഥ കതമം ദുക്ഖേ ഞാണം? ദുക്ഖം ആരബ്ഭ യാ ഉപ്പജ്ജതി പഞ്ഞാ പജാനനാ വിചയോ പവിചയോ ¶ ധമ്മവിചയോ സല്ലക്ഖണാ ഉപലക്ഖണാ പച്ചുപലക്ഖണാ പണ്ഡിച്ചം കോസല്ലം നേപുഞ്ഞം വേഭബ്യാ ചിന്താ ഉപപരിക്ഖാ ഭൂരി മേധാ പരിണായികാ വിപസ്സനാ സമ്പജഞ്ഞം പതോദോ പഞ്ഞാ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം പഞ്ഞാബലം പഞ്ഞാസത്ഥം പഞ്ഞാപാസാദോ പഞ്ഞാആലോകോ പഞ്ഞാഓഭാസോ പഞ്ഞാപജ്ജോതോ പഞ്ഞാരതനം അമോഹോ ധമ്മവിചയോ സമ്മാദിട്ഠി – ഇദം വുച്ചതി ദുക്ഖേ ഞാണം. ദുക്ഖസമുദയം ആരബ്ഭ…പേ… ദുക്ഖനിരോധം ആരബ്ഭ…പേ… ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിം പടിപദം ആരബ്ഭ യാ ഉപ്പജ്ജതി പഞ്ഞാ പജാനനാ…പേ… അമോഹോ ധമ്മവിചയോ സമ്മാദിട്ഠി – ഇദം വുച്ചതി ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ദുക്ഖേ ഞാണം, ദുക്ഖസമുദയേ ഞാണം ¶ , ദുക്ഖനിരോധേ ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം’’.

സച്ചഞാണചതുക്കദ്വയനിദ്ദേസോ തേസട്ഠിമോ.

൬൪-൬൭. സുദ്ധികപടിസമ്ഭിദാഞാണനിദ്ദേസോ

൧൧൦. കഥം ¶ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം? അത്ഥേസു ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ, ധമ്മേസു ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ, നിരുത്തീസു ഞാണം നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാ, പടിഭാനേസു ഞാണം പടിഭാനപടിസമ്ഭിദാ. അത്ഥനാനത്തേ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, ധമ്മനാനത്തേ പഞ്ഞാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, നിരുത്തിനാനത്തേ പഞ്ഞാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, പടിഭാനനാനത്തേ പഞ്ഞാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, അത്ഥവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, ധമ്മവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം നിരുത്തിവവത്ഥാനേ ¶ പഞ്ഞാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, പടിഭാനവവത്ഥാനേ പഞ്ഞാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം.

അത്ഥസല്ലക്ഖണേ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, ധമ്മസല്ലക്ഖണേ പഞ്ഞാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, നിരുത്തിസല്ലക്ഖണേ പഞ്ഞാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, പടിഭാനസല്ലക്ഖണേ പഞ്ഞാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം. അത്ഥൂപലക്ഖണേ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, ധമ്മൂപലക്ഖണേ പഞ്ഞാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, നിരുത്തൂപലക്ഖണേ പഞ്ഞാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, പടിഭാനൂപലക്ഖണേ പഞ്ഞാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം.

അത്ഥപ്പഭേദേ ¶ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, ധമ്മപ്പഭേദേ പഞ്ഞാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, നിരുത്തിപ്പഭേദേ ¶ പഞ്ഞാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, പടിഭാനപ്പഭേദേ പഞ്ഞാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം. അത്ഥപ്പഭാവനേ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, ധമ്മപ്പഭാവനേ പഞ്ഞാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, നിരുത്തിപ്പഭാവനേ പഞ്ഞാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, പടിഭാനപ്പഭാവനേ പഞ്ഞാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം.

അത്ഥജോതനേ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, ധമ്മജോതനേ പഞ്ഞാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, നിരുത്തിജോതനേ പഞ്ഞാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, പടിഭാനജോതനേ പഞ്ഞാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം. അത്ഥവിരോചനേ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, ധമ്മവിരോചനേ പഞ്ഞാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, നിരുത്തിവിരോചനേ പഞ്ഞാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, പടിഭാനവിരോചനേ പഞ്ഞാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം. അത്ഥപ്പകാസനേ പഞ്ഞാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, ധമ്മപ്പകാസനേ പഞ്ഞാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, നിരുത്തിപ്പകാസനേ പഞ്ഞാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, പടിഭാനപ്പകാസനേ പഞ്ഞാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം. തം ¶ ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം, പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം’’.

സുദ്ധികപടിസമ്ഭിദാഞാണനിദ്ദേസോ സത്തസട്ഠിമോ.

൬൮. ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണനിദ്ദേസോ

൧൧൧. കതമം ¶ ¶ തഥാഗതസ്സ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്ത ഞാണം? ഇധ തഥാഗതോ സത്തേ പസ്സതി അപ്പരജക്ഖേ മഹാരജക്ഖേ തിക്ഖിന്ദ്രിയേ മുദിന്ദ്രിയേ സ്വാകാരേ ദ്വാകാരേ സുവിഞ്ഞാപയേ ദുവിഞ്ഞാപയേ അപ്പേകച്ചേ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവിനോ അപ്പേകച്ചേ ന പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവിനോ.

അപ്പരജക്ഖേ മഹാരജക്ഖേതി സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ അപ്പരജക്ഖോ, അസ്സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ മഹാരജക്ഖോ. ആരദ്ധവീരിയോ പുഗ്ഗലോ അപ്പരജക്ഖോ, കുസീതോ പുഗ്ഗലോ മഹാരജക്ഖോ. ഉപട്ഠിതസ്സതി പുഗ്ഗലോ അപ്പരജക്ഖോ, മുട്ഠസ്സതി പുഗ്ഗലോ മഹാരജക്ഖോ. സമാഹിതോ പുഗ്ഗലോ അപ്പരജക്ഖോ, അസമാഹിതോ പുഗ്ഗലോ മഹാരജക്ഖോ. പഞ്ഞവാ പുഗ്ഗലോ അപ്പരജക്ഖോ, ദുപ്പഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ മഹാരജക്ഖോ.

തിക്ഖിന്ദ്രിയേ ¶ മുദിന്ദ്രിയേതി സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ തിക്ഖിന്ദ്രിയോ, അസ്സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ മുദിന്ദ്രിയോ. ആരദ്ധവീരിയോ പുഗ്ഗലോ തിക്ഖിന്ദ്രിയോ, കുസീതോ പുഗ്ഗലോ മുദിന്ദ്രിയോ. ഉപട്ഠിതസ്സതി പുഗ്ഗലോ തിക്ഖിന്ദ്രിയോ, മുട്ഠസ്സതി പുഗ്ഗലോ മുദിന്ദ്രിയോ. സമാഹിതോ പുഗ്ഗലോ തിക്ഖിന്ദ്രിയോ, അസമാഹിതോ പുഗ്ഗലോ മുദിന്ദ്രിയോ. പഞ്ഞവാ പുഗ്ഗലോ തിക്ഖിന്ദ്രിയോ, ദുപ്പഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ മുദിന്ദ്രിയോ.

സ്വാകാരേ ദ്വാകാരേതി സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ സ്വാകാരോ, അസ്സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ ദ്വാകാരോ. ആരദ്ധവീരിയോ പുഗ്ഗലോ സ്വാകാരോ, കുസീതോ പുഗ്ഗലോ ദ്വാകാരോ. ഉപട്ഠിതസ്സതി പുഗ്ഗലോ സ്വാകാരോ, മുട്ഠസ്സതി ¶ പുഗ്ഗലോ ദ്വാകാരോ. സമാഹിതോ പുഗ്ഗലോ സ്വാകാരോ, അസമാഹിതോ പുഗ്ഗലോ ദ്വാകാരോ. പഞ്ഞവാ പുഗ്ഗലോ സ്വാകാരോ, ദുപ്പഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ ദ്വാകാരോ.

സുവിഞ്ഞാപയേ ദുവിഞ്ഞാപയേതി സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ സുവിഞ്ഞാപയോ, അസ്സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ ദുവിഞ്ഞാപയോ. ആരദ്ധവീരിയോ പുഗ്ഗലോ സുവിഞ്ഞാപയോ, കുസീതോ പുഗ്ഗലോ ദുവിഞ്ഞാപയോ. ഉപട്ഠിതസ്സതി പുഗ്ഗലോ സുവിഞ്ഞാപയോ, മുട്ഠസ്സതി പുഗ്ഗലോ ദുവിഞ്ഞാപയോ. സമാഹിതോ പുഗ്ഗലോ സുവിഞ്ഞാപയോ ¶ ¶ , അസമാഹിതോ പുഗ്ഗലോ ദുവിഞ്ഞാപയോ. പഞ്ഞവാ പുഗ്ഗലോ സുവിഞ്ഞാപയോ, ദുപ്പഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ ദുവിഞ്ഞാപയോ.

അപ്പേകച്ചേ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവിനോ, അപ്പേകച്ചേ ന പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവിനോതി സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ, അസ്സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ ന പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ. ആരദ്ധവീരിയോ പുഗ്ഗലോ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ, കുസീതോ പുഗ്ഗലോ ന പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ. ഉപട്ഠിതസ്സതി പുഗ്ഗലോ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ, മുട്ഠസ്സതി പുഗ്ഗലോ ന പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ. സമാഹിതോ പുഗ്ഗലോ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ, അസമാഹിതോ പുഗ്ഗലോ ന പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ. പഞ്ഞവാ പുഗ്ഗലോ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ, ദുപ്പഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ ന പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ.

൧൧൨. ലോകോതി – ഖന്ധലോകോ, ധാതുലോകോ, ആയതനലോകോ, വിപത്തിഭവലോകോ ¶ , വിപത്തിസമ്ഭവലോകോ, സമ്പത്തിഭവലോകോ, സമ്പത്തിസമ്ഭവലോകോ.

ഏകോ ലോകോ – സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ. ദ്വേ ലോകാ – നാമഞ്ച, രൂപഞ്ച. തയോ ലോകാ – തിസ്സോ വേദനാ. ചത്താരോ ലോകാ – ചത്താരോ ആഹാരാ. പഞ്ച ലോകാ – പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ. ഛ ലോകാ – ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനി. സത്ത ലോകാ – സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ ¶ . അട്ഠ ലോകാ – അട്ഠ ലോകധമ്മാ. നവ ലോകാ – നവ സത്താവാസാ. ദസ ലോകാ – ദസായതനാനി. ദ്വാദസലോകാ – ദ്വാദസായതനാനി. അട്ഠാരസ ലോകാ – അട്ഠാരസ ധാതുയോ.

വജ്ജന്തി സബ്ബേ കിലേസാ വജ്ജാ, സബ്ബേ ദുച്ചരിതാ വജ്ജാ, സബ്ബേ അഭിസങ്ഖാരാ വജ്ജാ, സബ്ബേ ഭവഗാമികമ്മാ വജ്ജാ. ഇതി ഇമസ്മിഞ്ച ലോകേ ഇമസ്മിഞ്ച വജ്ജേ തിബ്ബാ ഭയസഞ്ഞാ പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി, സേയ്യഥാപി ഉക്ഖിത്താസികേ വധകേ. ഇമേഹി പഞ്ഞാസായ ആകാരേഹി ഇമാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ജാനാതി പസ്സതി അഞ്ഞാതി പടിവിജ്ഝതി – ഇദം തഥാഗതസ്സ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തേ ഞാണം.

ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണനിദ്ദേസോ അട്ഠസട്ഠിമോ.

൬൯. ആസയാനുസയഞാണനിദ്ദേസോ

൧൧൩. കതമം ¶ തഥാഗതസ്സ സത്താനം ആസയാനുസയേ ഞാണം? ഇധ തഥാഗതോ സത്താനം ആസയം ജാനാതി, അനുസയം ജാനാതി, ചരിതം ജാനാതി ¶ , അധിമുത്തിം ജാനാതി, ഭബ്ബാഭബ്ബേ സത്തേ പജാനാതി. കതമോ [കതമോ ച (സ്യാ. ക.)] സത്താനം ആസയോ? ‘‘സസ്സതോ ലോകോ’’തി വാ, ‘‘അസസ്സതോ ¶ ലോകോ’’തി വാ, ‘‘അന്തവാ ലോകോ’’തി വാ, ‘‘അനന്തവാ ലോകോ’’തി വാ, ‘‘തം ജീവം തം സരീര’’ന്തി വാ, ‘‘അഞ്ഞം ജീവം അഞ്ഞം സരീര’’ന്തി വാ, ‘‘ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി വാ, ‘‘ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി വാ, ‘‘ഹോതി ച ന ച ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി വാ, ‘‘നേവ ഹോതി ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി വാ. ഇതി ഭവദിട്ഠിസന്നിസ്സിതാ വാ സത്താ ഹോന്തി വിഭവദിട്ഠിസന്നിസ്സിതാ വാ.

ഏതേ വാ പന ഉഭോ അന്തേ അനുപഗമ്മ ഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പന്നേസു ധമ്മേസു അനുലോമികാ ഖന്തി പടിലദ്ധാ ഹോതി, യഥാഭൂതം വാ ഞാണം. കാമം സേവന്തഞ്ഞേവ ജാനാതി – ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ കാമഗരുകോ കാമാസയോ കാമാധിമുത്തോ’’തി. കാമം സേവന്തഞ്ഞേവ ജാനാതി – ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ നേക്ഖമ്മഗരുകോ നേക്ഖമ്മാസയോ നേക്ഖമ്മാധിമുത്തോ’’തി. നേക്ഖമ്മം സേവന്തഞ്ഞേവ ജാനാതി – ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ (നേക്ഖമ്മഗരുകോ നേക്ഖമ്മാസയോ നേക്ഖമ്മാധിമുത്തോ’’തി. നേക്ഖമ്മം സേവന്തഞ്ഞേവ ജാനാതി – ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ കാമഗരുകോ കാമാസയോ കാമാധിമുത്തോ’’തി. ബ്യാപാദം സേവന്തഞ്ഞേവ ¶ ജാനാതി) [( ) ഏത്ഥന്തരേ പാഠാ നത്ഥി സ്യാമപോത്ഥകേ, ഏവമുപരിപി] – ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ ബ്യാപാദഗരുകോ ബ്യാപാദാസയോ ബ്യാപാദാധിമുത്തോ’’തി. ബ്യാപാദം സേവന്തഞ്ഞേവ ജാനാതി – ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ (അബ്യാപാദഗരുകോ അബ്യാപാദാസയോ അബ്യാപാദാധിമുത്തോ’’തി. അബ്യാപാദം സേവന്തഞ്ഞേവ ജാനാതി – ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ അബ്യാപാദഗരുകോ അബ്യാപാദാസയോ അബ്യാപാദാധിമുത്തോ’’തി. അബ്യാപാദം സേവന്തഞ്ഞേവ ജാനാതി – ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ ബ്യാപാദഗരുകോ ബ്യാപാദാസയോ ബ്യാപാദാധിമുത്തോ’’തി. ഥിനമിദ്ധം സേവന്തഞ്ഞേവ ജാനാതി) – ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ ഥിനമിദ്ധഗരുകോ ഥിനമിദ്ധാസയോ ഥിനമിദ്ധാധിമുത്തോ’’തി. ഥിനമിദ്ധം സേവന്തഞ്ഞേവ ജാനാതി – ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ ആലോകസഞ്ഞാഗരുകോ ആലോകസഞ്ഞാസയോ ആലോകസഞ്ഞാധിമുത്തോ’’തി. ആലോകസഞ്ഞം സേവന്തഞ്ഞേവ ജാനാതി – ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ (ആലോകസഞ്ഞാഗരുകോ ആലോകസഞ്ഞാസയോ ആലോകസഞ്ഞാധിമുത്തോ’’തി. ആലോകസഞ്ഞം സേവന്തഞ്ഞേവ ജാനാതി – ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ ഥിനമിദ്ധഗരുകോ ഥിനമിദ്ധാസയോ ഥിനമിദ്ധാധിമുത്തോ’’തി.) അയം സത്താനം ആസയോ.

൧൧൪. കതമോ ¶ ച സത്താനം അനുസയോ? സത്താനുസയാ – കാമരാഗാനുസയോ, പടിഘാനുസയോ, മാനാനുസയോ, ദിട്ഠാനുസയോ, വിചികിച്ഛാനുസയോ, ഭവരാഗാനുസയോ ¶ , അവിജ്ജാനുസയോ. യം ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥ സത്താനം കാമരാഗാനുസയോ അനുസേതി. യം ലോകേ അപ്പിയരൂപം അസാതരൂപം ¶ , ഏത്ഥ സത്താനം പടിഘാനുസയോ അനുസേതി. ഇതി ഇമേസു ദ്വീസു ധമ്മേസു അവിജ്ജാ അനുപതിതാ, തദേകട്ഠോ മാനോ ച ദിട്ഠി ച വിചികിച്ഛാ ച ദട്ഠബ്ബാ. അയം സത്താനം അനുസയോ.

കതമഞ്ച സത്താനം ചരിതം? പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ ആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരോ പരിത്തഭൂമകോ വാ മഹാഭൂമകോ വാ. ഇദം സത്താനം ചരിതം.

൧൧൫. കതമാ ച സത്താനം അധിമുത്തി? സന്തി സത്താ ഹീനാധിമുത്തികാ, സന്തി സത്താ പണീതാധിമുത്തികാ. ഹീനാധിമുത്തികാ സത്താ ഹീനാധിമുത്തികേ സത്തേ സേവന്തി ഭജന്തി പയിരുപാസന്തി. പണീതാധിമുത്തികാ സത്താ പണീതാധിമുത്തികേ സത്തേ സേവന്തി ഭജന്തി പയിരുപാസന്തി. അതീതമ്പി അദ്ധാനം ഹീനാധിമുത്തികാ സത്താ ഹീനാധിമുത്തികേ സത്തേ സേവിംസു ഭജിംസു പയിരുപാസിംസു; പണീതാധിമുത്തികാ സത്താ പണീതാധിമുത്തികേ സത്തേ സേവിംസു ഭജിംസു പയിരുപാസിംസു. അനാഗതമ്പി അദ്ധാനം ഹീനാധിമുത്തികാ സത്താ ഹീനാധിമുത്തികേ സത്തേ സേവിസ്സന്തി ഭജിസ്സന്തി പയിരുപാസിസ്സന്തി; പണീതാധിമുത്തികാ സത്താ പണീതാധിമുത്തികേ സത്തേ സേവിസ്സന്തി ഭജിസ്സന്തി പയിരുപാസിസ്സന്തി. അയം സത്താനം അധിമുത്തി.

കതമേ ¶ സത്താ അഭബ്ബാ? യേ തേ സത്താ കമ്മാവരണേന സമന്നാഗതാ, കിലേസാവരണേന സമന്നാഗതാ, വിപാകാവരണേന സമന്നാഗതാ ¶ , അസ്സദ്ധാ അച്ഛന്ദികാ ദുപ്പഞ്ഞാ, അഭബ്ബാ നിയാമം ഓക്കമിതും കുസലേസു ധമ്മേസു സമ്മത്തം – ഇമേ തേ സത്താ അഭബ്ബാ.

കതമേ സത്താ ഭബ്ബാ? യേ തേ സത്താ ന കമ്മാവരണേന സമന്നാഗതാ, ന കിലേസാവരണേന സമന്നാഗതാ, ന വിപാകാവരണേന സമന്നാഗതാ, സദ്ധാ ഛന്ദികാ പഞ്ഞവന്തോ, ഭബ്ബാ നിയാമം ഓക്കമിതും കുസലേസു ധമ്മേസു സമ്മത്തം – ഇമേ തേ സത്താ ഭബ്ബാ. ഇദം തഥാഗതസ്സ സത്താനം ആസയാനുസയേ ഞാണം.

ആസയാനുസയഞാണനിദ്ദേസോ നവസട്ഠിമോ.

൭൦. യമകപാടിഹീരഞാണനിദ്ദേസോ

൧൧൬. കതമം ¶ ¶ തഥാഗതസ്സ യമകപാടിഹീരേ ഞാണം? ഇധ തഥാഗതോ യമകപാടിഹീരം കരോതി അസാധാരണം സാവകേഹി. ഉപരിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഹേട്ഠിമകായതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; ഹേട്ഠിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഉപരിമകായതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; പുരത്ഥിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, പച്ഛിമകായതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; പച്ഛിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, പുരത്ഥിമകായതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; ദക്ഖിണഅക്ഖിതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, വാമഅക്ഖിതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; വാമഅക്ഖിതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ദക്ഖിണഅക്ഖിതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; ദക്ഖിണകണ്ണസോതതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, വാമകണ്ണസോതതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; വാമകണ്ണസോതതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ദക്ഖിണകണ്ണസോതതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; ദക്ഖിണനാസികാസോതതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ ¶ പവത്തതി, വാമനാസികാസോതതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; വാമനാസികാസോതതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ദക്ഖിണനാസികാസോതതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; ദക്ഖിണഅംസകൂടതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, വാമഅംസകൂടതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; വാമഅംസകൂടതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ദക്ഖിണഅംസകൂടതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; ദക്ഖിണഹത്ഥതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, വാമഹത്ഥതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; വാമഹത്ഥതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ദക്ഖിണഹത്ഥതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; ദക്ഖിണപസ്സതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, വാമപസ്സതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; വാമപസ്സതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ദക്ഖിണപസ്സതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; ദക്ഖിണപാദതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി ¶ , വാമപാദതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; വാമപാദതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ദക്ഖിണപാദതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; അങ്ഗുലങ്ഗുലേഹി അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, അങ്ഗുലന്തരികാഹി ഉദകധാരാ പവത്തതി; അങ്ഗുലന്തരികാഹി അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, അങ്ഗുലങ്ഗുലേഹി ഉദകധാരാ പവത്തതി; ഏകേകലോമതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഏകേകലോമതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി; ലോമകൂപതോ ലോമകൂപതോ ¶ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ലോമകൂപതോ ലോമകൂപതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി.

ഛന്നം ¶ വണ്ണാനം – നീലാനം, പീതകാനം, ലോഹിതകാനം, ഓദാതാനം, മഞ്ജിട്ഠാനം [മഞ്ജേട്ഠാനം (സ്യാ. ക.)], പഭസ്സരാനം ഭഗവാ ചങ്കമതി, നിമ്മിതോ തിട്ഠതി വാ നിസീദതി വാ സേയ്യം വാ കപ്പേതി. ഭഗവാ തിട്ഠതി, നിമ്മിതോ ചങ്കമതി വാ നിസീദതി വാ സേയ്യം വാ കപ്പേതി. ഭഗവാ ¶ നിസീദതി, നിമ്മിതോ ചങ്കമതി വാ തിട്ഠതി വാ സേയ്യം വാ കപ്പേതി. ഭഗവാ സേയ്യം കപ്പേതി, നിമ്മിതോ ചങ്കമതി വാ തിട്ഠതി വാ നിസീദതി വാ. നിമ്മിതോ ചങ്കമതി, ഭഗവാ തിട്ഠതി വാ നിസീദതി വാ സേയ്യം വാ കപ്പേതി. നിമ്മിതോ തിട്ഠതി, ഭഗവാ ചങ്കമതി വാ നിസീദതി വാ സേയ്യം വാ കപ്പേതി. നിമ്മിതോ നിസീദതി, ഭഗവാ ചങ്കമതി വാ തിട്ഠതി വാ സേയ്യം വാ കപ്പേതി. നിമ്മിതോ സേയ്യം കപ്പേതി, ഭഗവാ ചങ്കമതി വാ തിട്ഠതി വാ നിസീദതി വാ. ഇദം തഥാഗതസ്സ യമകപാടിഹീരേ ഞാണം.

യമകപാടിഹീരഞാണനിദ്ദേസോ സത്തതിമോ.

൭൧. മഹാകരുണാഞാണനിദ്ദേസോ

൧൧൭. കതമം തഥാഗതസ്സ മഹാകരുണാസമാപത്തിയാ ഞാണം? ബഹുകേഹി ആകാരേഹി പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി. ആദിത്തോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി. ഉയ്യുത്തോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി. പയാതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ¶ ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി. കുമ്മഗ്ഗപ്പടിപന്നോ [കുമ്മഗ്ഗം പടിപന്നോ (സ്യാ.)] ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി. ഉപനീയതി ലോകോ അദ്ധുവോതി – പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി. അതാണോ [അത്താണോ (സ്യാ.)] ലോകോ അനഭിസ്സരോതി – പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി. അസ്സകോ ലോകോ ¶ , സബ്ബം പഹായ ഗമനീയന്തി – പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി. ഊനോ ലോകോ അതീതോ തണ്ഹാദാസോതി – പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി. അതായനോ ¶ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… അലേണോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം ¶ …പേ… അസരണോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… അസരണീഭൂതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ….

ഉദ്ധതോ ലോകോ അവൂപസന്തോതി – പസ്സന്താനം…പേ… സസല്ലോ ലോകസന്നിവാസോ, വിദ്ധോ പുഥുസല്ലേഹി; തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി സല്ലാനം ഉദ്ധതാ, അഞ്ഞത്ര മയാതി – പസ്സന്താനം…പേ… അവിജ്ജന്ധകാരാവരണോ ലോകസന്നിവാസോ അണ്ഡഭൂതോ കിലേസപഞ്ജരപക്ഖിത്തോ; തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി ആലോകം ദസ്സേതാ, അഞ്ഞത്ര മയാതി – പസ്സന്താനം…പേ… അവിജ്ജാഗതോ ലോകസന്നിവാസോ അണ്ഡഭൂതോ പരിയോനദ്ധോ തന്താകുലകജാതോ [തന്താകുലജാതോ (സ്യാ.)] കുലാഗണ്ഡികജാതോ [ഗുളാഗുണ്ഠികജാതോ (സ്യാ.), ഗുലാഗുണ്ഡികജാതോ (ക. സീ. അട്ഠ.) ദീ. നി. ൨.൯൫ പസ്സിതബ്ബാ] മുഞ്ജപബ്ബജഭൂതോ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം സംസാരം നാതിവത്തതീതി – പസ്സന്താനം…പേ… അവിജ്ജാവിസദോസസംലിത്തോ ലോകസന്നിവാസോ കിലേസകലലീഭൂതോതി – പസ്സന്താനം…പേ… രാഗദോസമോഹജടാജടിതോ ലോകസന്നിവാസോ; തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി ജടം വിജടേതാ, അഞ്ഞത്ര മയാതി – പസ്സന്താനം…പേ….

തണ്ഹാസങ്ഘാടപടിമുക്കോ ¶ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… തണ്ഹാജാലേന ഓത്ഥടോ [ഓത്ഥതോ (ക.)] ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… തണ്ഹാസോതേന വുയ്ഹതി ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… തണ്ഹാസഞ്ഞോജനേന സഞ്ഞുത്തോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… തണ്ഹാനുസയേന അനുസടോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… തണ്ഹാസന്താപേന സന്തപ്പതി ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… തണ്ഹാപരിളാഹേന പരിഡയ്ഹതി ¶ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ….

ദിട്ഠിസങ്ഘാടപടിമുക്കോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ദിട്ഠിജാലേന ഓത്ഥടോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ദിട്ഠിസോതേന വുയ്ഹതി ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ദിട്ഠിസഞ്ഞോജനേന സഞ്ഞുത്തോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ദിട്ഠാനുസയേന അനുസടോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ദിട്ഠിസന്താപേന സന്തപ്പതി ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ദിട്ഠിപരിളാഹേന പരിഡയ്ഹതി ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ….

ജാതിയാ ¶ അനുഗതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ജരായ അനുസടോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ബ്യാധിനാ അഭിഭൂതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം ¶ …പേ… മരണേന അബ്ഭാഹതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ദുക്ഖേ പതിട്ഠിതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ….

തണ്ഹായ ഉഡ്ഡിതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ജരാപാകാരപരിക്ഖിത്തോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… മച്ചുപാസേന പരിക്ഖിത്തോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… മഹാബന്ധനബന്ധോ ലോകസന്നിവാസോ – രാഗബന്ധനേന ദോസബന്ധനേന ¶ മോഹബന്ധനേന മാനബന്ധനേന ദിട്ഠിബന്ധനേന കിലേസബന്ധനേന ദുച്ചരിതബന്ധനേന; തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി ബന്ധനം മോചേതാ, അഞ്ഞത്ര മയാതി – പസ്സന്താനം…പേ… മഹാസമ്ബാധപ്പടിപന്നോ ലോകസന്നിവാസോ; തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി ഓകാസം ദസ്സേതാ, അഞ്ഞത്ര മയാതി – പസ്സന്താനം… മഹാപലിബോധേന പലിബുദ്ധോ ലോകസന്നിവാസോ; തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി പലിബോധം ഛേതാ, അഞ്ഞത്ര മയാതി – പസ്സന്താനം…പേ… മഹാപപാതേ പതിതോ ലോകസന്നിവാസോ; തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി പപാതാ ഉദ്ധതാ, അഞ്ഞത്ര മയാതി – പസ്സന്താനം…പേ… മഹാകന്താരപ്പടിപന്നോ ലോകസന്നിവാസോ; തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി കന്താരം താരേതാ, അഞ്ഞത്ര മയാതി – പസ്സന്താനം…പേ… മഹാസംസാരപ്പടിപന്നോ ലോകസന്നിവാസോ; തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി സംസാരാ മോചേതാ, അഞ്ഞത്ര മയാതി – പസ്സന്താനം…പേ… മഹാവിദുഗ്ഗേ സമ്പരിവത്തതി ലോകസന്നിവാസോ; തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി വിദുഗ്ഗാ ഉദ്ധതാ, അഞ്ഞത്ര മയാതി – പസ്സന്താനം…പേ… മഹാപലിപേ [മഹാപല്ലേപേ (സ്യാ.)] പലിപന്നോ ലോകസന്നിവാസോ ¶ ; തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി പലിപാ ഉദ്ധതാ, അഞ്ഞത്ര മയാതി – പസ്സന്താനം…പേ….

അബ്ഭാഹതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ആദിത്തോ ലോകസന്നിവാസോ – രാഗഗ്ഗിനാ ദോസഗ്ഗിനാ മോഹഗ്ഗിനാ ജാതിയാ ജരായ മരണേന സോകേഹി പരിദേവേഹി ദുക്ഖേഹി ദോമനസ്സേഹി ഉപായാസേഹി; തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി നിബ്ബാപേതാ, അഞ്ഞത്ര മയാതി – പസ്സന്താനം…പേ… ഉന്നീതകോ ലോകസന്നിവാസോ ഹഞ്ഞതി നിച്ചമതാണോ പത്തദണ്ഡോ തക്കരോതി – പസ്സന്താനം…പേ… വജ്ജബന്ധനബദ്ധോ ലോകസന്നിവാസോ ആഘാതനപച്ചുപട്ഠിതോ; തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി ബന്ധനം മോചേതാ, അഞ്ഞത്ര ¶ മയാതി – പസ്സന്താനം…പേ… അനാഥോ ¶ ലോകസന്നിവാസോ പരമകാരുഞ്ഞപ്പത്തോ; തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി തായേതാ, അഞ്ഞത്ര മയാതി – പസ്സന്താനം…പേ… ദുക്ഖാഭിതുന്നോ [ദുക്ഖാഭിതുണ്ണോ (ക.)] ലോകസന്നിവാസോ ചിരരത്തം പീളിതോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ഗധിതോ ലോകസന്നിവാസോ നിച്ചം പിപാസിതോതി – പസ്സന്താനം…പേ….

അന്ധോ ലോകസന്നിവാസോ അചക്ഖുകോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ഹതനേത്തോ ലോകസന്നിവാസോ അപരിണായകോതി – പസ്സന്താനം…പേ… വിപഥപക്ഖന്ദോ [വിപഥം പക്ഖന്തോ (സ്യാ.)] ലോകസന്നിവാസോ അഞ്ജസാപരദ്ധോ; തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ ¶ കോചി അരിയപഥം ആനേതാ, അഞ്ഞത്ര മയാതി – പസ്സന്താനം…പേ… മഹോഘപക്ഖന്ദോ ലോകസന്നിവാസോ; തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി ഓഘാ ഉദ്ധതാ, അഞ്ഞത്ര മയാതി – പസ്സന്താനം…പേ….

൧൧൮. ദ്വീഹി ദിട്ഠിഗതേഹി പരിയുട്ഠിതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… തീഹി ദുച്ചരിതേഹി വിപ്പടിപന്നോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ചതൂഹി യോഗേഹി യുത്തോ ലോകസന്നിവാസോ ചതുയോഗയോജിതോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ചതൂഹി ഗന്ഥേഹി [ഗണ്ഠേഹി (സ്യാ.)] ഗന്ഥിതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി ഉപാദിയതി ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… പഞ്ചഗതിസമാരുള്ഹോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി രജ്ജതി ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… പഞ്ചഹി നീവരണേഹി ഓത്ഥടോ ¶ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ഛഹി വിവാദമൂലേഹി വിവദതി ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ഛഹി തണ്ഹാകായേഹി രജ്ജതി ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ഛഹി ദിട്ഠിഗതേഹി പരിയുട്ഠിതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം ¶ …പേ… സത്തഹി അനുസയേഹി അനുസടോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… സത്തഹി സഞ്ഞോജനേഹി സഞ്ഞുത്തോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… സത്തഹി മാനേഹി ഉന്നതോ [ഉണ്ണതോ (സ്യാ. ക.)] ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… അട്ഠഹി ലോകധമ്മേഹി സമ്പരിവത്തതി ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… അട്ഠഹി മിച്ഛത്തേഹി നിയ്യാതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… അട്ഠഹി പുരിസദോസേഹി ദുസ്സതി ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… നവഹി ആഘാതവത്ഥൂഹി ആഘാതിതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം ¶ …പേ… നവവിധമാനേഹി ഉന്നതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… നവഹി തണ്ഹാമൂലകേഹി ധമ്മേഹി രജ്ജതി ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ദസഹി കിലേസവത്ഥൂഹി കിലിസ്സതി ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ദസഹി ആഘാതവത്ഥൂഹി ആഘാതിതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ദസഹി അകുസലകമ്മപഥേഹി സമന്നാഗതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ദസഹി സഞ്ഞോജനേഹി സഞ്ഞുത്തോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ദസഹി മിച്ഛത്തേഹി നിയ്യാതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ദസവത്ഥുകായ മിച്ഛാദിട്ഠിയാ സമന്നാഗതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… ദസവത്ഥുകായ അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ സമന്നാഗതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം…പേ… അട്ഠസതതണ്ഹാപപഞ്ചസതേഹി പപഞ്ചിതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം ¶ സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി. ദ്വാസട്ഠിയാ ദിട്ഠിഗതേഹി പരിയുട്ഠിതോ ലോകസന്നിവാസോതി – പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി.

അഹഞ്ചമ്ഹി ¶ തിണ്ണോ, ലോകോ ച അതിണ്ണോ അഹം ചമ്ഹി മുത്തോ, ലോകോ ച അമുത്തോ; അഹഞ്ചമ്ഹി ദന്തോ, ലോകോ ച അദന്തോ; അഹം ചമ്ഹി സന്തോ, ലോകോ ¶ ച അസന്തോ; അഹം ചമ്ഹി അസ്സത്ഥോ, ലോകോ ച അനസ്സത്ഥോ; അഹം ചമ്ഹി പരിനിബ്ബുതോ, ലോകോ ച അപരിനിബ്ബുതോ; പഹോമി ഖ്വാഹം തിണ്ണോ താരേതും, മുത്തോ മോചേതും, ദന്തോ ദമേതും, സന്തോ സമേതും, അസ്സത്ഥോ അസ്സാസേതും, പരിനിബ്ബുതോ പരേ ച പരിനിബ്ബാപേതുന്തി – പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി. ഇദം തഥാഗതസ്സ മഹാകരുണാസമാപത്തിയാ ഞാണം.

മഹാകരുണാഞാണനിദ്ദേസോ ഏകസത്തതിമോ.

൭൨-൭൩. സബ്ബഞ്ഞുതഞാണനിദ്ദേസോ

൧൧൯. കതമം തഥാഗതസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം? സബ്ബം സങ്ഖതമസങ്ഖതം അനവസേസം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം [അനാവരണം ഞാണം (സ്യാ.) ഏവമുപരിപി].

൧൨൦. അതീതം ¶ സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം. അനാഗതം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം. പച്ചുപ്പന്നം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം.

ചക്ഖു ചേവ രൂപാ ച, ഏവം തം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം. സോതഞ്ചേവ സദ്ദാ ച…പേ… ഘാനഞ്ചേവ ഗന്ധാ ച… ജിവ്ഹാ ചേവ രസാ ച… കായോ ചേവ ഫോട്ഠബ്ബാ ച… മനോ ചേവ ¶ ധമ്മാ ച, ഏവം തം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം.

യാവതാ അനിച്ചട്ഠം ദുക്ഖട്ഠം അനത്തട്ഠം, തം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം. യാവതാ രൂപസ്സ അനിച്ചട്ഠം ദുക്ഖട്ഠം ¶ അനത്തട്ഠം, തം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം. യാവതാ വേദനായ…പേ… യാവതാ സഞ്ഞായ…പേ… യാവതാ സങ്ഖാരാനം…പേ… യാവതാ വിഞ്ഞാണസ്സ ¶ …പേ… യാവതാ ചക്ഖുസ്സ…പേ… ജരാമരണസ്സ അനിച്ചട്ഠം ദുക്ഖട്ഠം അനത്തട്ഠം, തം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം.

യാവതാ അഭിഞ്ഞായ അഭിഞ്ഞട്ഠം, തം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം. യാവതാ പരിഞ്ഞായ പരിഞ്ഞട്ഠം…പേ… യാവതാ പഹാനസ്സ [പഹാനായ (സ്യാ.)] പഹാനട്ഠം…പേ… യാവതാ ഭാവനായ ഭാവനട്ഠം…പേ… യാവതാ സച്ഛികിരിയായ സച്ഛികിരിയട്ഠം, തം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം.

യാവതാ ഖന്ധാനം ഖന്ധട്ഠം, തം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം. യാവതാ ധാതൂനം ധാതുട്ഠം…പേ… യാവതാ ആയതനാനം ആയതനട്ഠം…പേ… യാവതാ സങ്ഖതാനം സങ്ഖതട്ഠം…പേ… യാവതാ അസങ്ഖതസ്സ അസങ്ഖതട്ഠം, തം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം.

യാവതാ ¶ കുസലേ ധമ്മേ, സബ്ബം [സബ്ബേ (അട്ഠകഥാ)] ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം. യാവതാ അകുസലേ ധമ്മേ…പേ… യാവതാ അബ്യാകതേ ധമ്മേ… യാവതാ കാമാവചരേ ധമ്മേ… യാവതാ രൂപാവചരേ ¶ ധമ്മേ… യാവതാ അരൂപാവചരേ ധമ്മേ… യാവതാ അപരിയാപന്നേ ധമ്മേ, സബ്ബം [സബ്ബേ (അട്ഠകഥാ)] ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം.

യാവതാ ദുക്ഖസ്സ ദുക്ഖട്ഠം, തം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം. യാവതാ സമുദയസ്സ സമുദയട്ഠം…പേ… യാവതാ നിരോധസ്സ നിരോധട്ഠം…പേ… യാവതാ മഗ്ഗസ്സ മഗ്ഗട്ഠം, തം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം.

യാവതാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദായ അത്ഥപടിസമ്ഭിദട്ഠം, തം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം. യാവതാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദായ ധമ്മപടിസമ്ഭിദട്ഠം…പേ… യാവതാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദായ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദട്ഠം…പേ… യാവതാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദായ ¶ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദട്ഠം, തം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം.

യാവതാ ¶ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണം, തം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം. യാവതാ സത്താനം ആസയാനുസയേ ഞാണം…പേ… യാവതാ യമകപാടിഹീരേ ഞാണം…പേ… യാവതാ മഹാകരുണാസമാപത്തിയാ ഞാണം, തം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം.

യാവതാ ¶ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ സമാരകസ്സ സബ്രഹ്മകസ്സ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായ ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ, തം സബ്ബം ജാനാതീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം.

൧൨൧.

ന തസ്സ അദ്ദിട്ഠമിധത്ഥി കിഞ്ചി, അഥോ അവിഞ്ഞാതമജാനിതബ്ബം.

സബ്ബം അഭിഞ്ഞാസി യദത്ഥി നേയ്യം, തഥാഗതോ തേന സമന്തചക്ഖൂതി [മഹാനി. ൧൫൬; ചൂളനി. മോഘരാജമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൮൫].

സമന്തചക്ഖൂതി കേനട്ഠേന സമന്തചക്ഖു? ചുദ്ദസ ബുദ്ധഞാണാനി. ദുക്ഖേ ഞാണം ബുദ്ധഞാണം, ദുക്ഖസമുദയേ ഞാണം ബുദ്ധഞാണം, ദുക്ഖനിരോധേ ഞാണം ബുദ്ധഞാണം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ ¶ പടിപദായ ഞാണം ബുദ്ധഞാണം, അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം ബുദ്ധഞാണം, ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം ബുദ്ധഞാണം, നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം ബുദ്ധഞാണം, പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ ഞാണം ബുദ്ധഞാണം, ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തേ ഞാണം ബുദ്ധഞാണം, സത്താനം ആസയാനുസയേ ഞാണം ബുദ്ധഞാണം, യമകപാടിഹീരേ ഞാണം ബുദ്ധഞാണം, മഹാകരുണാസമാപത്തിയാ ഞാണം ബുദ്ധഞാണം, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ബുദ്ധഞാണം, അനാവരണഞാണം ബുദ്ധഞാണം – ഇമാനി ചുദ്ദസ ബുദ്ധഞാണാനി. ഇമേസം ചുദ്ദസന്നം ബുദ്ധഞാണാനം അട്ഠ ഞാണാനി സാവകസാധാരണാനി; ഛ ഞാണാനി അസാധാരണാനി സാവകേഹി.

യാവതാ ¶ ¶ ദുക്ഖസ്സ ദുക്ഖട്ഠോ, സബ്ബോ ഞാതോ; അഞ്ഞാതോ ദുക്ഖട്ഠോ നത്ഥീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം. യാവതാ ദുക്ഖസ്സ ദുക്ഖട്ഠോ, സബ്ബോ ഞാതോ, സബ്ബോ ദിട്ഠോ, സബ്ബോ വിദിതോ, സബ്ബോ സച്ഛികതോ, സബ്ബോ ഫസ്സിതോ പഞ്ഞായ; അഫസ്സിതോ പഞ്ഞായ ദുക്ഖട്ഠോ നത്ഥീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം. യാവതാ സമുദയസ്സ സമുദയട്ഠോ…പേ… യാവതാ നിരോധസ്സ നിരോധട്ഠോ… യാവതാ മഗ്ഗസ്സ മഗ്ഗട്ഠോ…പേ… യാവതാ അത്ഥപടിസമ്ഭിദായ അത്ഥപടിസമ്ഭിദട്ഠോ… യാവതാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദായ ധമ്മപടിസമ്ഭിദട്ഠോ… യാവതാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദായ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദട്ഠോ… യാവതാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദായ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദട്ഠോ, സബ്ബോ ഞാതോ, സബ്ബോ ദിട്ഠോ, സബ്ബോ വിദിതോ ¶ , സബ്ബോ സച്ഛികതോ, സബ്ബോ ഫസ്സിതോ പഞ്ഞായ; അഫസ്സിതോ പഞ്ഞായ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദട്ഠോ നത്ഥീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം.

യാവതാ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണം…പേ… യാവതാ സത്താനം ആസയാനുസയേ ഞാണം… യാവതാ യമകപാടിഹീരേ ഞാണം… യാവതാ മഹാകരുണാസമാപത്തിയാ ഞാണം; സബ്ബ ഞാതം, സബ്ബം ദിട്ഠം, സബ്ബം വിദിതം, സബ്ബം സച്ഛികതം, സബ്ബം ഫസ്സിതം പഞ്ഞായ; അഫസ്സിതം പഞ്ഞായ മഹാകരുണാസമാപത്തിയാ ഞാണം നത്ഥീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം.

യാവതാ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ സമാരകസ്സ സബ്രഹ്മകസ്സ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായ ¶ ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ, സബ്ബം ഞാതം, സബ്ബം ദിട്ഠം, സബ്ബം വിദിതം, സബ്ബം സച്ഛികതം, സബ്ബം ഫസ്സിതം പഞ്ഞായ; അഫസ്സിതം പഞ്ഞായ നത്ഥീതി – സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി – അനാവരണഞാണം.

ന ¶ തസ്സ അദ്ദിട്ഠമിധത്ഥി കിഞ്ചി, അഥോ അവിഞ്ഞാതമജാനിതബ്ബം;

സബ്ബം അഭിഞ്ഞാസി യദത്ഥി നേയ്യം, തഥാഗതോ തേന സമന്തചക്ഖൂതി.

സബ്ബഞ്ഞുതഞാണനിദ്ദേസോ തേസത്തതിമോ.

ഞാണകഥാ നിട്ഠിതാ.

൨. ദിട്ഠികഥാ

൧൨൨. കാ ¶ ¶ ദിട്ഠി, കതി ദിട്ഠിട്ഠാനാനി, കതി ദിട്ഠിപരിയുട്ഠാനാനി, കതി ദിട്ഠിയോ, കതി ദിട്ഠാഭിനിവേസാ, കതമോ ദിട്ഠിട്ഠാനസമുഗ്ഘാതോതി?

[൧] കാ ദിട്ഠീതി അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. [൨] കതി ദിട്ഠിട്ഠാനാനീതി അട്ഠ ദിട്ഠിട്ഠാനാനി. [൩] കതി ദിട്ഠിപരിയുട്ഠാനാനീതി അട്ഠാരസ ദിട്ഠിപരിയുട്ഠാനാനി. [൪] കതി ദിട്ഠിയോതി സോളസ ദിട്ഠിയോ. [൫] കതി ദിട്ഠാഭിനിവേസാതി തീണി സതം ദിട്ഠാഭിനിവേസാ. [൬] കതമോ ദിട്ഠിട്ഠാനസമുഗ്ഘാതോതി സോതാപത്തിമഗ്ഗോ ദിട്ഠിട്ഠാനസമുഗ്ഘാതോ ¶ .

൧൨൩. കഥം അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി? [കതി അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠീതി (സ്യാ.)] രൂപം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. വേദനം ഏതം മമ…പേ… സഞ്ഞം ഏതം മമ… സങ്ഖാരേ ഏതം മമ… വിഞ്ഞാണം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ചക്ഖും ഏതം മമ…പേ… സോതം ഏതം മമ… ഘാനം ഏതം മമ… ജിവ്ഹം ഏതം മമ… കായം ഏതം മമ… മനം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. രൂപേ [രൂപം (സ്യാ.) തഥാ പഞ്ചസു ആരമ്മണേസു ഏകവചനേന] ഏതം മമ…പേ… സദ്ദേ ഏതം മമ… ഗന്ധേ ഏതം മമ… രസേ ഏതം മമ… ഫോട്ഠബ്ബേ ഏതം മമ… ധമ്മേ ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ¶ ഏതം മമ…പേ… സോതവിഞ്ഞാണം ഏതം മമ… ഘാനവിഞ്ഞാണം ഏതം മമ… ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം ഏതം മമ… കായവിഞ്ഞാണം ഏതം മമ… മനോവിഞ്ഞാണം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സം ഏതം മമ…പേ… സോതസമ്ഫസ്സം ഏതം മമ… ഘാനസമ്ഫസ്സം ഏതം മമ… ജിവ്ഹാസമ്ഫസ്സം ഏതം മമ… കായസമ്ഫസ്സം ¶ ഏതം മമ… മനോസമ്ഫസ്സം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം വേദനം…പേ… സോതസമ്ഫസ്സജം വേദനം… ഘാനസമ്ഫസ്സജം ¶ വേദനം… ജിവ്ഹാസമ്ഫസ്സജം വേദനം… കായസമ്ഫസ്സജം വേദനം… മനോസമ്ഫസ്സജം ¶ വേദനം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി.

രൂപസഞ്ഞം ഏതം മമ…പേ… സദ്ദസഞ്ഞം ഏതം മമ… ഗന്ധസഞ്ഞം ഏതം മമ… രസസഞ്ഞം ഏതം മമ… ഫോട്ഠബ്ബസഞ്ഞം ഏതം മമ… ധമ്മസഞ്ഞം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. രൂപസഞ്ചേതനം ഏതം മമ…പേ… സദ്ദസഞ്ചേതനം ഏതം മമ… ഗന്ധസഞ്ചേതനം ഏതം മമ… രസസഞ്ചേതനം ഏതം മമ… ഫോട്ഠബ്ബസഞ്ചേതനം ഏതം മമ… ധമ്മസഞ്ചേതനം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. രൂപതണ്ഹം ഏതം മമ…പേ… സദ്ദതണ്ഹം ഏതം മമ… ഗന്ധതണ്ഹം ഏതം മമ… രസതണ്ഹം ഏതം മമ… ഫോട്ഠബ്ബതണ്ഹം ഏതം മമ… ധമ്മതണ്ഹം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. രൂപവിതക്കം ഏതം മമ…പേ… സദ്ദവിതക്കം ഏതം മമ… ഗന്ധവിതക്കം ഏതം മമ… രസവിതക്കം ഏതം മമ… ഫോട്ഠബ്ബവിതക്കം ഏതം മമ… ധമ്മവിതക്കം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. രൂപവിചാരം ഏതം മമ…പേ… സദ്ദവിചാരം ഏതം മമ… ഗന്ധവിചാരം ഏതം മമ… രസവിചാരം ഏതം മമ… ഫോട്ഠബ്ബവിചാരം ഏതം മമ… ധമ്മവിചാരം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി.

പഥവീധാതും ഏതം മമ…പേ… ആപോധാതും ഏതം മമ… തേജോധാതും ഏതം മമ… വായോധാതും ഏതം മമ… ആകാസധാതും ഏതം മമ… വിഞ്ഞാണധാതും ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. പഥവീകസിണം ഏതം മമ…പേ… ആപോകസിണം… തേജോകസിണം… വായോകസിണം ¶ … നീലകസിണം… പീതകസിണം… ലോഹിതകസിണം… ഓദാതകസിണം… ആകാസകസിണം… വിഞ്ഞാണകസിണം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി.

കേസം ഏതം മമ…പേ… ¶ ലോമം ഏതം മമ… നഖം ഏതം മമ… ദന്തം ഏതം മമ… തചം ഏതം മമ… മംസം ഏതം മമ… ന്ഹാരും ഏതം മമ… അട്ഠിം ഏതം മമ… അട്ഠിമിഞ്ജം ഏതം മമ… വക്കം ഏതം മമ… ഹദയം ഏതം മമ… യകനം ഏതം മമ… കിലോമകം ഏതം മമ… പിഹകം ഏതം മമ… പപ്ഫാസം ഏതം മമ… അന്തം ഏതം മമ… അന്തഗുണം ഏതം മമ… ഉദരിയം ഏതം മമ… കരീസം ഏതം മമ… പിത്തം ഏതം മമ… സേമ്ഹം ഏതം മമ… പുബ്ബം ഏതം മമ ¶ … ലോഹിതം ഏതം മമ… സേദം ഏതം മമ… മേദം ഏതം മമ… അസ്സും ഏതം മമ… വസം ഏതം മമ ¶ … ഖേളം ഏതം മമ… സിങ്ഘാണികം ഏതം മമ… ലസികം ഏതം മമ… മുത്തം ഏതം മമ… മത്ഥലുങ്ഗം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി.

ചക്ഖായതനം ഏതം മമ…പേ… രൂപായതനം ഏതം മമ… സോതായതനം ഏതം മമ… സദ്ദായതനം ഏതം മമ… ഘാനായതനം ഏതം മമ… ഗന്ധായതനം ഏതം മമ… ജിവ്ഹായതനം ഏതം മമ… രസായതനം ഏതം മമ… കായായതനം ഏതം മമ… ഫോട്ഠബ്ബായതനം ഏതം മമ… മനായതനം ഏതം മമ… ധമ്മായതനം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി.

ചക്ഖുധാതും ഏതം മമ…പേ… രൂപധാതും ഏതം മമ… ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതും ഏതം മമ… സോതധാതും ഏതം മമ… സദ്ദധാതും ഏതം മമ… സോതവിഞ്ഞാണധാതും ഏതം മമ… ഘാനധാതും ഏതം മമ… ഗന്ധധാതും ഏതം മമ… ഘാനവിഞ്ഞാണധാതും ഏതം മമ… ജിവ്ഹാധാതും ഏതം മമ… രസധാതും ഏതം മമ… ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണധാതും ഏതം മമ… കായധാതും ഏതം മമ… ഫോട്ഠബ്ബധാതും ഏതം മമ… കായവിഞ്ഞാണധാതും ഏതം മമ… മനോധാതും ഏതം മമ… ധമ്മധാതും ഏതം മമ… മനോവിഞ്ഞാണധാതും ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ¶ ദിട്ഠി.

ചക്ഖുന്ദ്രിയം ഏതം മമ…പേ… സോതിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… ഘാനിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… ജിവ്ഹിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… കായിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… മനിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… ജീവിതിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… ഇത്ഥിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… പുരിസിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… സുഖിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… ദുക്ഖിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… സോമനസ്സിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… സദ്ധിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… വീരിയിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… സതിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… സമാധിന്ദ്രിയം ഏതം മമ… പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി.

കാമധാതും ഏതം മമ…പേ… രൂപധാതും ഏതം മമ… അരൂപധാതും ഏതം മമ… കാമഭവം ഏതം മമ… രൂപഭവം ഏതം മമ… അരൂപഭവം ഏതം മമ… സഞ്ഞാഭവം ഏതം മമ… അസഞ്ഞാഭവം ¶ ഏതം മമ… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാഭവം ഏതം മമ… ഏകവോകാരഭവം ഏതം മമ… ചതുവോകാരഭവം ഏതം മമ… പഞ്ചവോകാരഭവം ഏതം മമ… പഠമജ്ഝാനം ഏതം മമ… ദുതിയജ്ഝാനം ഏതം മമ… തതിയജ്ഝാനം ഏതം മമ… ചതുത്ഥജ്ഝാനം ഏതം മമ… മേത്തം ചേതോവിമുത്തിം ഏതം മമ… കരുണം ചേതോവിമുത്തിം ഏതം മമ… മുദിതം ചേതോവിമുത്തിം ഏതം മമ… ഉപേക്ഖം ¶ ചേതോവിമുത്തിം ഏതം മമ… ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിം ഏതം മമ… വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തിം ¶ ഏതം മമ… ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തിം ഏതം മമ… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി.

അവിജ്ജം ഏതം മമ…പേ… സങ്ഖാരേ ഏതം മമ… വിഞ്ഞാണം ഏതം മമ… നാമരൂപം ഏതം മമ… സളായതനം ഏതം മമ… ഫസ്സം ഏതം മമ… വേദനം ഏതം മമ… തണ്ഹം ഏതം മമ… ഉപാദാനം ഏതം മമ… ഭവം ഏതം മമ ¶ … ജാതിം ഏതം മമ… ജരാമരണം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ഏവം അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി.

൧൨൪. കതമാനി അട്ഠ ദിട്ഠിട്ഠാനാനി? ഖന്ധാപി ദിട്ഠിട്ഠാനം, അവിജ്ജാപി ദിട്ഠിട്ഠാനം, ഫസ്സോപി ദിട്ഠിട്ഠാനം, സഞ്ഞാപി ദിട്ഠിട്ഠാനം, വിതക്കോപി [വിതക്കാപി (സ്യാ.)] ദിട്ഠിട്ഠാനം, അയോനിസോ മനസികാരോപി ദിട്ഠിട്ഠാനം, പാപമിത്തോപി ദിട്ഠിട്ഠാനം, പരതോഘോസോപി ദിട്ഠിട്ഠാനം.

ഖന്ധാ ഹേതു ഖന്ധാ പച്ചയോ ദിട്ഠിട്ഠാനം ഉപാദായ സമുട്ഠാനട്ഠേന – ഏവം ഖന്ധാപി ദിട്ഠിട്ഠാനം. അവിജ്ജാ ഹേതു അവിജ്ജാ പച്ചയോ ദിട്ഠിട്ഠാനം ഉപാദായ സമുട്ഠാനട്ഠേന – ഏവം അവിജ്ജാപി ദിട്ഠിട്ഠാനം. ഫസ്സോ ഹേതു ഫസ്സോ പച്ചയോ ദിട്ഠിട്ഠാനം ഉപാദായ സമുട്ഠാനട്ഠേന – ഏവം ഫസ്സോപി ദിട്ഠിട്ഠാനം. സഞ്ഞാ ഹേതു സഞ്ഞാ പച്ചയോ ദിട്ഠിട്ഠാനം ഉപാദായ സമുട്ഠാനട്ഠേന – ഏവം സഞ്ഞാപി ദിട്ഠിട്ഠാനം. വിതക്കോ ഹേതു വിതക്കോ പച്ചയോ ദിട്ഠിട്ഠാനം ഉപാദായ, സമുട്ഠാനട്ഠേന – ഏവം വിതക്കോപി ദിട്ഠിട്ഠാനം. അയോനിസോ മനസികാരോ ഹേതു അയോനിസോ മനസികാരോ പച്ചയോ ദിട്ഠിട്ഠാനം ഉപാദായ സമുട്ഠാനട്ഠേന – ഏവം അയോനിസോ മനസികാരോപി ദിട്ഠിട്ഠാനം. പാപമിത്തോ ഹേതു പാപമിത്തോ പച്ചയോ ദിട്ഠിട്ഠാനം ഉപാദായ, സമുട്ഠാനട്ഠേന – ഏവം പാപമിത്തോപി ദിട്ഠിട്ഠാനം. പരതോഘോസോ ഹേതു പരതോഘോസോ പച്ചയോ ദിട്ഠിട്ഠാനം ഉപാദായ സമുട്ഠാനട്ഠേന – ഏവം പരതോഘോസോപി ¶ ദിട്ഠിട്ഠാനം. ഇമാനി അട്ഠ ദിട്ഠിട്ഠാനാനി.

൧൨൫. കതമാനി അട്ഠാരസ ദിട്ഠിപരിയുട്ഠാനാനി? യാ ദിട്ഠി ദിട്ഠിഗതം, ദിട്ഠിഗഹനം, ദിട്ഠികന്താരം, ദിട്ഠിവിസൂകം, ദിട്ഠിവിപ്ഫന്ദിതം, ദിട്ഠിസഞ്ഞോജനം, ദിട്ഠിസല്ലം, ദിട്ഠിസമ്ബാധോ, ദിട്ഠിപലിബോധോ, ദിട്ഠിബന്ധനം, ദിട്ഠിപപാതോ, ദിട്ഠാനുസയോ, ദിട്ഠിസന്താപോ, ദിട്ഠിപരിളാഹോ ¶ , ദിട്ഠിഗന്ഥോ, ദിട്ഠുപാദാനം, ദിട്ഠാഭിനിവേസോ, ദിട്ഠിപരാമാസോ – ഇമാനി അട്ഠാരസ ദിട്ഠിപരിയുട്ഠാനാനി.

൧൨൬. കതമാ ¶ ¶ സോളസ ദിട്ഠിയോ? അസ്സാദദിട്ഠി, അത്താനുദിട്ഠി, മിച്ഛാദിട്ഠി, സക്കായദിട്ഠി, സക്കായവത്ഥുകാ സസ്സതദിട്ഠി, സക്കായവത്ഥുകാ ഉച്ഛേദദിട്ഠി, അന്തഗ്ഗാഹികാദിട്ഠി, പുബ്ബന്താനുദിട്ഠി, അപരന്താനുദിട്ഠി, സഞ്ഞോജനികാ ദിട്ഠി, അഹന്തി മാനവിനിബന്ധാ ദിട്ഠി, മമന്തി മാനവിനിബന്ധാ ദിട്ഠി, അത്തവാദപടിസംയുത്താ ദിട്ഠി, ലോകവാദപടിസംയുത്താ ദിട്ഠി, ഭവദിട്ഠി, വിഭവദിട്ഠി – ഇമാ സോളസ ദിട്ഠിയോ.

൧൨൭. കതമേ തീണി സതം ദിട്ഠാഭിനിവേസാ? അസ്സാദദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? അത്താനുദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? മിച്ഛാദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? സക്കായദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? സക്കായവത്ഥുകായ സസ്സതദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? സക്കായവത്ഥുകായ ഉച്ഛേദദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? പുബ്ബന്താനുദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? അപരന്താനുദിട്ഠിയാ ¶ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? സഞ്ഞോജനികായ ദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? അഹന്തി മാനവിനിബന്ധായ ദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? മമന്തി മാനവിനിബന്ധായ ദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? അത്തവാദപടിസംയുത്തായ ദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? ലോകവാദപടിസംയുത്തായ ദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? ഭവദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? വിഭവദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി?

അസ്സാദദിട്ഠിയാ പഞ്ചതിംസായ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി. അത്താനുദിട്ഠിയാ വീസതിയാ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി. മിച്ഛാദിട്ഠിയാ ദസഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി. സക്കായദിട്ഠിയാ വീസതിയാ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി. സക്കായവത്ഥുകായ സസ്സതദിട്ഠിയാ പന്നരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി. സക്കായവത്ഥുകായ ഉച്ഛേദദിട്ഠിയാ പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി. അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ പഞ്ഞാസായ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി ¶ . പുബ്ബന്താനുദിട്ഠിയാ അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി. അപരന്താനുദിട്ഠിയാ ചതുചത്താലീസായ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി. സഞ്ഞോജനികായ ദിട്ഠിയാ അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി. അഹന്തി മാനവിനിബന്ധായ ദിട്ഠിയാ അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി. മമന്തി മാനവിനിബന്ധായ ദിട്ഠിയാ അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി. അത്തവാദപടിസംയുത്തായ ¶ ദിട്ഠിയാ വീസതിയാ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി. ലോകവാദപടിസംയുത്തായ ¶ ¶ ദിട്ഠിയാ അട്ഠഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി. ഭവദിട്ഠിയാ ഏകേന ആകാരേന [ഏകൂനവീസതിയാ ആകാരേന (സ്യാ.)] അഭിനിവേസോ ഹോതി. വിഭവദിട്ഠിയാ ഏകേന ആകാരേന അഭിനിവേസോ ഹോതി.

൧. അസ്സാദദിട്ഠിനിദ്ദേസോ

൧൨൮. അസ്സാദദിട്ഠിയാ കതമേഹി പഞ്ചതിംസായ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? യം രൂപം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സുഖം സോമനസ്സം, അയം രൂപസ്സ അസ്സാദോതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന അസ്സാദോ, അസ്സാദോ ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞോ അസ്സാദോ. യാ ച ദിട്ഠി യോ ച അസ്സാദോ – അയം വുച്ചതി അസ്സാദദിട്ഠി.

അസ്സാദദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി ദിട്ഠിവിപത്തി. തായ ദിട്ഠിവിപത്തിയാ സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ദിട്ഠിവിപന്നോ. ദിട്ഠിവിപന്നോ പുഗ്ഗലോ ന സേവിതബ്ബോ ന ഭജിതബ്ബോ ന പയിരുപാസിതബ്ബോ. തം കിസ്സ ഹേതു? ദിട്ഠി ഹിസ്സ പാപികാ. യോ ദിട്ഠിയാ രാഗോ [യാ ദിട്ഠി യോ രാഗോ (സ്യാ.)], സോ ന ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന രാഗോ. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞോ രാഗോ. യാ ച ദിട്ഠി യോ ച രാഗോ – അയം വുച്ചതി ദിട്ഠിരാഗോ. തായ ച ദിട്ഠിയാ തേന ച രാഗേന സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ദിട്ഠിരാഗരത്തോ. ദിട്ഠിരാഗരത്തേ പുഗ്ഗലേ ദിന്നം ദാനം ന മഹപ്ഫലം ഹോതി ന മഹാനിസംസം. തം കിസ്സ ഹേതു? ദിട്ഠി ഹിസ്സ പാപികാ അസ്സാദദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി.

മിച്ഛാദിട്ഠികസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ ദ്വേവ ഗതിയോ – നിരയോ വാ തിരച്ഛാനയോനി വാ. മിച്ഛാദിട്ഠികസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ യഞ്ചേവ ¶ കായകമ്മം യഥാദിട്ഠി സമത്തം സമാദിന്നം, യഞ്ച വചീകമ്മം…പേ… യഞ്ച മനോകമ്മം യഥാദിട്ഠി സമത്തം സമാദിന്നം, യാ ച ചേതനാ യാ ച പത്ഥനാ യോ ച പണിധി യേ ച സങ്ഖാരാ, സബ്ബേ ¶ തേ ധമ്മാ അനിട്ഠായ അകന്തായ അമനാപായ അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ദിട്ഠി ഹിസ്സ പാപികാ. സേയ്യഥാപി നിമ്ബബീജം വാ കോസാതകീബീജം വാ തിത്തകാലാബുബീജം വാ അല്ലായ പഥവിയാ നിക്ഖിത്തം യം ചേവ പഥവിരസം ഉപാദിയതി, യഞ്ച ആപോരസം ¶ ഉപാദിയതി, സബ്ബം തം തിത്തകത്തായ കടുകത്തായ അസാതത്തായ [അസാരതായ (സ്യാ.)] സംവത്തതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ബീജം ഹിസ്സ പാപികം. ഏവമേവം മിച്ഛാദിട്ഠികസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ യഞ്ചേവ കായകമ്മം യഥാദിട്ഠി സമത്തം സമാദിന്നം, യഞ്ച വചീകമ്മം…പേ… യഞ്ച മനോകമ്മം യഥാദിട്ഠി സമത്തം സമാദിന്നം, യാ ച ചേതനാ യാ ച പത്ഥനാ യോ ച പണിധി യേ ച സങ്ഖാരാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അനിട്ഠായ അകന്തായ അമനാപായ അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ദിട്ഠി ഹിസ്സ പാപികാ അസ്സാദദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി.

മിച്ഛാദിട്ഠി ¶ ദിട്ഠിഗതം, ദിട്ഠിഗഹനം, ദിട്ഠികന്താരം, ദിട്ഠിവിസൂകം, ദിട്ഠിവിപ്ഫന്ദിതം, ദിട്ഠിസഞ്ഞോജനം, ദിട്ഠിസല്ലം, ദിട്ഠിസമ്ബാധോ, ദിട്ഠിപലിബോധോ, ദിട്ഠിബന്ധനം, ദിട്ഠിപപാതോ, ദിട്ഠാനുസയോ, ദിട്ഠിസന്താപോ, ദിട്ഠിപരിളാഹോ, ദിട്ഠിഗന്ഥോ, ദിട്ഠുപാദാനം, ദിട്ഠാഭിനിവേസോ, ദിട്ഠിപരാമാസോ – ഇമേഹി അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി പരിയുട്ഠിതചിത്തസ്സ സഞ്ഞോഗോ.

൧൨൯. അത്ഥി സഞ്ഞോജനാനി ചേവ ദിട്ഠിയോ ച, അത്ഥി സഞ്ഞോജനാനി ന ച ദിട്ഠിയോ. കതമാനി സഞ്ഞോജനാനി ചേവ ദിട്ഠിയോ ച? സക്കായദിട്ഠി, സീലബ്ബതപരാമാസോ – ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി ചേവ ദിട്ഠിയോ ച. കതമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ? കാമരാഗസഞ്ഞോജനം, പടിഘസഞ്ഞോജനം, മാനസഞ്ഞോജനം, വിചികിച്ഛാസഞ്ഞോജനം, ഭവരാഗസഞ്ഞോജനം, ഇസ്സാസഞ്ഞോജനം, മച്ഛരിയസഞ്ഞോജനം, അനുനയസഞ്ഞോജനം, അവിജ്ജാസഞ്ഞോജനം – ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ.

യം വേദനം പടിച്ച…പേ… യം സഞ്ഞം പടിച്ച…പേ… യം സങ്ഖാരേ [യേ സങ്ഖാരേ (ക.) സം. നി. ൩.൨൮ പസ്സിതബ്ബാ] പടിച്ച…പേ… യം വിഞ്ഞാണം പടിച്ച… യം ചക്ഖും പടിച്ച… യം സോതം പടിച്ച… യം ഘാനം പടിച്ച… യം ജിവ്ഹം പടിച്ച… യം കായം പടിച്ച… യം മനം പടിച്ച… യം രൂപേ പടിച്ച… യം സദ്ദേ പടിച്ച… യം ഗന്ധേ പടിച്ച ¶ … യം രസേ പടിച്ച… യം ഫോട്ഠബ്ബേ പടിച്ച… യം ധമ്മേ പടിച്ച… യം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം പടിച്ച… യം സോതവിഞ്ഞാണം പടിച്ച… യം ഘാനവിഞ്ഞാണം പടിച്ച… യം ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം പടിച്ച… യം കായവിഞ്ഞാണം പടിച്ച… യം മനോവിഞ്ഞാണം പടിച്ച ¶ … യം ചക്ഖുസമ്ഫസ്സം പടിച്ച… യം സോതസമ്ഫസ്സം പടിച്ച… യം ഘാനസമ്ഫസ്സം പടിച്ച… യം ജിവ്ഹാസമ്ഫസ്സം പടിച്ച… യം കായസമ്ഫസ്സം പടിച്ച… യം മനോസമ്ഫസ്സം പടിച്ച… യം ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം വേദനം പടിച്ച… യം സോതസമ്ഫസ്സജം വേദനം പടിച്ച… യം ഘാനസമ്ഫസ്സജം വേദനം പടിച്ച… യം ജിവ്ഹാസമ്ഫസ്സജം വേദനം പടിച്ച… യം കായസമ്ഫസ്സജം വേദനം പടിച്ച… യം മനോസമ്ഫസ്സജം വേദനം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സുഖം സോമനസ്സം, അയം മനോസമ്ഫസ്സജായ വേദനായ അസ്സാദോതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന അസ്സാദോ, അസ്സാദോ ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞോ അസ്സാദോ. യാ ച ദിട്ഠി യോ ച അസ്സാദോ – അയം ¶ വുച്ചതി അസ്സാദദിട്ഠി.

അസ്സാദദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി ദിട്ഠിവിപത്തി. തായ ദിട്ഠിവിപത്തിയാ സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ദിട്ഠിവിപന്നോ. ദിട്ഠിവിപന്നോ പുഗ്ഗലോ ന സേവിതബ്ബോ ന ഭജിതബ്ബോ ന പയിരുപാസിതബ്ബോ. തം കിസ്സ ഹേതു? ദിട്ഠി ഹിസ്സ പാപികാ. യോ ദിട്ഠിയാ രാഗോ, സോ ന ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന രാഗോ. അഞ്ഞാ ¶ ദിട്ഠി, അഞ്ഞോ രാഗോ. യാ ച ദിട്ഠി യോ ച രാഗോ, അയം വുച്ചതി ദിട്ഠിരാഗോ. തായ ച ദിട്ഠിയാ തേന ച രാഗേന സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ദിട്ഠിരാഗരത്തോ. ദിട്ഠിരാഗരത്തേ പുഗ്ഗലേ ¶ ദിന്നം ദാനം ന മഹപ്ഫലം ഹോതി ന മഹാനിസംസം. തം കിസ്സ ഹേതു? ദിട്ഠി ഹിസ്സ പാപികാ അസ്സാദദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി.

മിച്ഛാദിട്ഠികസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ ദ്വേവ ഗതിയോ – നിരയോ വാ തിരച്ഛാനയോനി വാ. മിച്ഛാദിട്ഠികസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ യഞ്ചേവ കായകമ്മം യഥാദിട്ഠി സമത്തം സമാദിന്നം, യഞ്ച വചീകമ്മം…പേ… യഞ്ച മനോകമ്മം യഥാദിട്ഠി സമത്തം സമാദിന്നം, യാ ച ചേതനാ യാ ച പത്ഥനാ യോ ച പണിധി യേ ച സങ്ഖാരാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അനിട്ഠായ അകന്തായ അമനാപായ അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ദിട്ഠി ഹിസ്സ പാപികാ. സേയ്യഥാപി നിമ്ബബീജം വാ കോസാതകീബീജം വാ തിത്തകാലാബുബീജം വാ അല്ലായ പഥവിയാ നിക്ഖിത്തം യഞ്ചേവ പഥവിരസം ഉപാദിയതി യഞ്ച ആപോരസം ഉപാദിയതി, സബ്ബം തം തിത്തകത്തായ കടുകത്തായ അസാതത്തായ സംവത്തതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ബീജം ഹിസ്സ പാപികം. ഏവമേവം മിച്ഛാദിട്ഠികസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ യഞ്ചേവ കായകമ്മം യഥാദിട്ഠി സമത്തം സമാദിന്നം യഞ്ച വചീകമ്മം…പേ… യഞ്ച മനോകമ്മം യഥാദിട്ഠി സമത്തം സമാദിന്നം, യാ ച ചേതനാ യാ ച പത്ഥനാ യോ ച പണിധി യേ ച സങ്ഖാരാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അനിട്ഠായ അകന്തായ അമനാപായ ¶ അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ദിട്ഠി ഹിസ്സ പാപികാ അസ്സാദദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി.

മിച്ഛാദിട്ഠി ദിട്ഠിഗതം ദിട്ഠിഗഹനം…പേ… ദിട്ഠാഭിനിവേസോ ദിട്ഠിപരാമാസോ ¶ – ഇമേഹി അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി പരിയുട്ഠിതചിത്തസ്സ സഞ്ഞോഗോ.

അത്ഥി ¶ സഞ്ഞോജനാനി ചേവ ദിട്ഠിയോ ച, അത്ഥി സഞ്ഞോജനാനി ന ച ദിട്ഠിയോ. കതമാനി സഞ്ഞോജനാനി ചേവ ദിട്ഠിയോ ച? സക്കായദിട്ഠി, സീലബ്ബതപരാമാസോ – ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി ചേവ ദിട്ഠിയോ ച. കതമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ? കാമരാഗസഞ്ഞോജനം, പടിഘസഞ്ഞോജനം, മാനസഞ്ഞോജനം, വിചികിച്ഛാസഞ്ഞോജനം, ഭവരാഗസഞ്ഞോജനം, ഇസ്സാസഞ്ഞോജനം, മച്ഛരിയസഞ്ഞോജനം, അനുനയസഞ്ഞോജനം, അവിജ്ജാസഞ്ഞോജനം – ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. അസ്സാദദിട്ഠിയാ ഇമേഹി പഞ്ചതിംസായ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

അസ്സാദദിട്ഠിനിദ്ദേസോ പഠമോ.

൨. അത്താനുദിട്ഠിനിദ്ദേസോ

൧൩൦. അത്താനുദിട്ഠിയാ ¶ കതമേഹി വീസതിയാ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? ഇധ അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ അരിയാനം അദസ്സാവീ അരിയധമ്മസ്സ അകോവിദോ അരിയധമ്മേ അവിനീതോ, സപ്പുരിസാനം അദസ്സാവീ സപ്പുരിസധമ്മസ്സ അകോവിദോ സപ്പുരിസധമ്മേ അവിനീതോ രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി രൂപവന്തം വാ അത്താനം അത്തനി വാ രൂപം രൂപസ്മിം വാ അത്താനം; വേദനം…പേ… സഞ്ഞം…പേ… സങ്ഖാരേ…പേ… വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി വിഞ്ഞാണവന്തം വാ അത്താനം അത്തനി വാ വിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണസ്മിം വാ അത്താനം.

൧൩൧. കഥം രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ പഥവീകസിണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി – ‘‘യം പഥവീകസിണം, സോ അഹം; യോ അഹം, തം പഥവീകസിണ’’ന്തി. പഥവീകസിണഞ്ച അത്തഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി ¶ തേലപ്പദീപസ്സ ഝായതോ ‘‘യാ അച്ചി സോ ¶ വണ്ണോ, യോ വണ്ണോ സാ അച്ചീ’’തി – അച്ചിഞ്ച വണ്ണഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ പഥവീകസിണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി – ‘‘യം പഥവീകസിണം, സോ അഹം; യോ അഹം ¶ , തം പഥവീകസിണ’’ന്തി. പഥവീകസിണഞ്ച അത്തഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ രൂപവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി ദിട്ഠിവിപത്തി…പേ… അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി. മിച്ഛാദിട്ഠികസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ ദ്വേവ ഗതിയോ…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ.

ഇധേകച്ചോ ആപോകസിണം… തേജോകസിണം… വായോകസിണം… നീലകസിണം… പീതകസിണം… ലോഹിതകസിണം… ഓദാതകസിണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി – ‘‘യം ഓദാതകസിണം, സോ അഹം; യോ അഹം, തം ഓദാതകസിണ’’ന്തി. ഓദാതകസിണഞ്ച അത്തഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി തേലപ്പദീപസ്സ ഝായതോ ‘‘യാ അച്ചി, സോ വണ്ണോ; യോ വണ്ണോ, സാ അച്ചീ’’തി – അച്ചിഞ്ച വണ്ണഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവ ഇധേകച്ചോ…പേ… ഓദാതകസിണഞ്ച അത്തഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ രൂപവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി ദിട്ഠിവിപത്തി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി.

കഥം ¶ ¶ രൂപവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ വേദനം… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമിനാ രൂപേന രൂപവാ’’തി. രൂപവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി രുക്ഖോ ഛായാസമ്പന്നോ അസ്സ. തമേനം പുരിസോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘അയം രുക്ഖോ, അയം ഛായാ. അഞ്ഞോ രുക്ഖോ, അഞ്ഞാ ഛായാ. സോ ഖോ പനായം രുക്ഖോ ഇമായ ഛായായ ഛായാവാ’’തി. ഛായാവന്തം രുക്ഖം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ വേദനം…പേ… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന അയം അത്താ ഇമിനാ രൂപേന രൂപവാ’’തി. രൂപവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം ദുതിയാ രൂപവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി ദിട്ഠിവിപത്തി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം രൂപവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി.

കഥം ¶ ¶ അത്തനി രൂപം സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ വേദനം… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. ഇമസ്മിഞ്ച പന അത്തനി ഇദം രൂപ’’ന്തി. അത്തനി രൂപം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി പുപ്ഫം ഗന്ധസമ്പന്നം അസ്സ. തമേനം പുരിസോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘ഇദം പുപ്ഫം, അയം ഗന്ധോ; അഞ്ഞം പുപ്ഫം, അഞ്ഞോ ഗന്ധോ. സോ ഖോ പനായം ഗന്ധോ ഇമസ്മിം പുപ്ഫേ’’തി. പുപ്ഫസ്മിം ഗന്ധം സമനുപസ്സതി ¶ . ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ വേദനം…പേ… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. ഇമസ്മിഞ്ച പന അത്തനി ഇദം രൂപ’’ന്തി. അത്തനി രൂപം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം തതിയാ രൂപവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി ദിട്ഠിവിപത്തി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം അത്തനി രൂപം സമനുപസ്സതി.

കഥം രൂപസ്മിം അത്താനം സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ വേദനം…പേ… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമസ്മിം രൂപേ’’തി. രൂപസ്മിം അത്താനം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി മണി കരണ്ഡകേ പക്ഖിത്തോ അസ്സ. തമേനം പുരിസോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘അയം മണി, അയം കരണ്ഡകോ. അഞ്ഞോ മണി, അഞ്ഞോ കരണ്ഡകോ. സോ ഖോ പനായം മണി ഇമസ്മിം കരണ്ഡകേ’’തി. കരണ്ഡകസ്മിം മണിം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ വേദനം…പേ… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി ¶ . തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമസ്മിം രൂപേ’’തി. രൂപസ്മിം അത്താനം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം ചതുത്ഥാ രൂപവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി ദിട്ഠിവിപത്തി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ¶ ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം രൂപസ്മിം അത്താനം സമനുപസ്സതി.

൧൩൨. കഥം വേദനം അത്തതോ സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം വേദനം സോതസമ്ഫസ്സജം വേദനം ഘാനസമ്ഫസ്സജം വേദനം ജിവ്ഹാസമ്ഫസ്സജം വേദനം കായസമ്ഫസ്സജം വേദനം മനോസമ്ഫസ്സജം വേദനം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. ‘‘യാ മനോസമ്ഫസ്സജാ ¶ വേദനാ സോ അഹം, യോ അഹം സാ മനോസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ’’തി – മനോസമ്ഫസ്സജം വേദനഞ്ച അത്തഞ്ച ¶ അദ്വയം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി തേലപ്പദീപസ്സ ഝായതോ ‘‘യാ അച്ചി സോ വണ്ണോ, യോ വണ്ണോ സാ അച്ചീ’’തി – അച്ചിഞ്ച വണ്ണഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ മനോസമ്ഫസ്സജം വേദനം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. ‘‘യാ മനോസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ സോ അഹം, യോ അഹം സാ മനോസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ’’തി – മനോസമ്ഫസ്സജം വേദനഞ്ച അത്തഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ വേദനാവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി ദിട്ഠിവിപത്തി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം വേദനം അത്തതോ സമനുപസ്സതി.

കഥം വേദനാവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ സഞ്ഞം…പേ… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം… രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമായ വേദനായ വേദനാവാ’’തി. വേദനാവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി രുക്ഖോ ¶ ഛായാസമ്പന്നോ അസ്സ. തമേനം പുരിസോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘അയം രുക്ഖോ, അയം ഛായാ. അഞ്ഞോ രുക്ഖോ, അഞ്ഞാ ഛായാ. സോ ഖോ പനായം രുക്ഖോ ഇമായ ഛായായ ഛായാവാ’’തി. ഛായാവന്തം രുക്ഖം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ സഞ്ഞം…പേ… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം… രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമായ വേദനായ വേദനാവാ’’തി. വേദനാവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം ദുതിയാ വേദനാവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി ¶ ദിട്ഠിവിപത്തി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം വേദനാവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി.

കഥം അത്തനി വേദനം സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ സഞ്ഞം…പേ… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം… രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. ഇമസ്മിഞ്ച പന അത്തനി അയം വേദനാ’’തി. അത്തനി വേദനം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി പുപ്ഫം ഗന്ധസമ്പന്നം അസ്സ. തമേനം പുരിസോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘ഇദം പുപ്ഫം, അയം ഗന്ധോ; അഞ്ഞം പുപ്ഫം, അഞ്ഞോ ഗന്ധോ. സോ ഖോ പനായം ഗന്ധോ ഇമസ്മിം പുപ്ഫേ’’തി. പുപ്ഫസ്മിം ഗന്ധം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ സഞ്ഞം…പേ… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം… രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. ഇമസ്മിഞ്ച പന അത്തനി അയം വേദനാ’’തി. അത്തനി വേദനം സമനുപസ്സതി ¶ . അഭിനിവേസപരാമാസോ ¶ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം തതിയാ വേദനാവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി ദിട്ഠിവിപത്തി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം അത്തനി വേദനം സമനുപസ്സതി.

കഥം വേദനായ അത്താനം സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ സഞ്ഞം…പേ… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം… രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമായ വേദനായാ’’തി. വേദനായ അത്താനം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി മണി കരണ്ഡകേ പക്ഖിത്തോ അസ്സ. തമേനം പുരിസോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘അയം മണി, അയം കരണ്ഡകോ. അഞ്ഞോ മണി, അഞ്ഞോ കരണ്ഡകോ. സോ ഖോ പനായം മണി ഇമസ്മിം കരണ്ഡകേ’’തി. കരണ്ഡകസ്മിം മണിം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം… രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമായ വേദനായാ’’തി. വേദനായ അത്താനം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം ചതുത്ഥാ വേദനാവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി ദിട്ഠിവിപത്തി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം വേദനായ അത്താനം സമനുപസ്സതി.

൧൩൩. കഥം സഞ്ഞം അത്തതോ സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞം…പേ… സോതസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞം… ഘാനസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞം… ജിവ്ഹാസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞം… കായസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞം… മനോസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. യാ മനോസമ്ഫസ്സജാ സഞ്ഞാ സോ അഹം, യോ ¶ അഹം ¶ സാ മനോസമ്ഫസ്സജാ സഞ്ഞാ’’തി. മനോസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞഞ്ച അത്തഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി തേലപ്പദീപസ്സ ഝായതോ ‘‘യാ അച്ചി സോ വണ്ണോ, യോ വണ്ണോ സാ അച്ചീ’’തി – അച്ചിഞ്ച വണ്ണഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ മനോസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞം അത്തതോ സമനുപസ്സതി – ‘‘യാ മനോസമ്ഫസ്സജാ സഞ്ഞാ സോ അഹം, യോ അഹം സാ മനോസമ്ഫസ്സജാ സഞ്ഞാ’’തി. മനോസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞഞ്ച അത്തഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ സഞ്ഞാവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി ¶ മിച്ഛാദിട്ഠി ദിട്ഠിവിപത്തി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ¶ ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം സഞ്ഞം അത്തതോ സമനുപസ്സതി.

കഥം സഞ്ഞാവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ സങ്ഖാരേ…പേ… വിഞ്ഞാണം… രൂപം… വേദനം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ ¶ അയം അത്താ ഇമായ സഞ്ഞായ സഞ്ഞാവാ’’തി. സഞ്ഞാവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി രുക്ഖോ ഛായാസമ്പന്നോ അസ്സ. തമേനം പുരിസോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘അയം രുക്ഖോ, അയം ഛായാ. അഞ്ഞോ രുക്ഖോ, അഞ്ഞാ ഛായാ. സോ ഖോ പനായം രുക്ഖോ ഇമായ ഛായായ ഛായാവാ’’തി. ഛായാവന്തം രുക്ഖം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം… രൂപം… വേദനം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമായ സഞ്ഞായ സഞ്ഞാവാ’’തി. സഞ്ഞാവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം ദുതിയാ സഞ്ഞാവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം സഞ്ഞാവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി.

കഥം അത്തനി സഞ്ഞം സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ സങ്ഖാരേ…പേ… വിഞ്ഞാണം… രൂപം… വേദനം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. ഇമസ്മിഞ്ച പന അത്തനി അയം സഞ്ഞാ’’തി. അത്തനി സഞ്ഞം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി പുപ്ഫം ഗന്ധസമ്പന്നം അസ്സ. തമേനം പുരിസോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘ഇദം പുപ്ഫം, അയം ഗന്ധോ. അഞ്ഞം പുപ്ഫം, അഞ്ഞോ ഗന്ധോ. സോ ഖോ പനായം ഗന്ധോ ഇമസ്മിം പുപ്ഫേ’’തി. പുപ്ഫസ്മിം ഗന്ധം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം… രൂപം… വേദനം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. ഇമസ്മിഞ്ച പന അത്തനി അയം സഞ്ഞാ’’തി. അത്തനി സഞ്ഞം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ¶ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം തതിയാ സഞ്ഞാവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം അത്തനി സഞ്ഞം സമനുപസ്സതി.

കഥം സഞ്ഞായ അത്താനം സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ സങ്ഖാരേ ¶ …പേ… വിഞ്ഞാണം… രൂപം… വേദനം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമായ സഞ്ഞായാ’’തി. സഞ്ഞായ ¶ അത്താനം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി മണി കരണ്ഡകേ പക്ഖിത്തോ അസ്സ. തമേനം പുരിസോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘അയം മണി, അയം കരണ്ഡകോ. അഞ്ഞോ മണി, അഞ്ഞോ കരണ്ഡകോ. സോ ഖോ പനായം മണി ഇമസ്മിം കരണ്ഡകേ’’തി. കരണ്ഡകസ്മിം മണിം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവ ഇധേകച്ചോ സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം… രൂപം… വേദനം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമായ സഞ്ഞായാ’’തി. സഞ്ഞായ അത്താനം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം ചതുത്ഥാ സഞ്ഞാവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം സഞ്ഞായ അത്താനം സമനുപസ്സതി.

൧൩൪. കഥം സങ്ഖാരേ അത്തതോ സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം ചേതനം സോതസമ്ഫസ്സജം ചേതനം ഘാനസമ്ഫസ്സജം ചേതനം ജിവ്ഹാസമ്ഫസ്സജം ചേതനം കായസമ്ഫസ്സജം ചേതനം മനോസമ്ഫസ്സജം ചേതനം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. ‘‘യാ മനോസമ്ഫസ്സജാ ചേതനാ, സോ അഹം; യോ അഹം സാ മനോസമ്ഫസ്സജാ ചേതനാ’’തി – മനോസമ്ഫസ്സജം ചേതനഞ്ച അത്തഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി തേലപ്പദീപസ്സ ഝായതോ ‘‘യാ അച്ചി സോ ¶ വണ്ണോ, യോ വണ്ണോ സാ അച്ചീ’’തി – അച്ചിഞ്ച വണ്ണഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ മനോസമ്ഫസ്സജം ചേതനം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. ‘‘യാ മനോസമ്ഫസ്സജാ ചേതനാ സോ അഹം, യോ അഹം സാ മനോസമ്ഫസ്സജാ ചേതനാ’’തി – മനോസമ്ഫസ്സജം ചേതനഞ്ച അത്തഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ സങ്ഖാരവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം സങ്ഖാരേ അത്തതോ സമനുപസ്സതി.

കഥം ¶ സങ്ഖാരവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ വിഞ്ഞാണം… രൂപം… വേദനം… സഞ്ഞം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമേഹി സങ്ഖാരേഹി സങ്ഖാരവാ’’തി. സങ്ഖാരവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി രുക്ഖോ ഛായാസമ്പന്നോ അസ്സ. തമേനം പുരിസോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘അയം രുക്ഖോ, അയം ഛായാ. അഞ്ഞോ രുക്ഖോ, അഞ്ഞാ ഛായാ. സോ ഖോ പനായം രുക്ഖോ ¶ ഇമായ ഛായായ ഛായാവാ’’തി. ഛായാവന്തം രുക്ഖം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവ ഇധേകച്ചോ വിഞ്ഞാണം… രൂപം… വേദനം… സഞ്ഞം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ. ഇമേഹി സങ്ഖാരേഹി സങ്ഖാരവാ’’തി. സങ്ഖാരവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ¶ ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം ദുതിയാ സങ്ഖാരവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം സങ്ഖാരവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി.

കഥം ¶ അത്തനി സങ്ഖാരേ സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ വിഞ്ഞാണം… രൂപം… വേദനം… സഞ്ഞം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. ഇമസ്മിഞ്ച പന അത്തനി ഇമേ സങ്ഖാരാ’’തി. അത്തനി സങ്ഖാരേ സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി പുപ്ഫം ഗന്ധസമ്പന്നം അസ്സ. തമേനം പുരിസോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘ഇദം പുപ്ഫം, അയം ഗന്ധോ; അഞ്ഞം പുപ്ഫം, അഞ്ഞോ ഗന്ധോ. സോ ഖോ പനായം ഗന്ധോ ഇമസ്മിം പുപ്ഫേ’’തി. പുപ്ഫസ്മിം ഗന്ധം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ വിഞ്ഞാണം… രൂപം… വേദനം… സഞ്ഞം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. ഇമസ്മിഞ്ച പന അത്തനി ഇമേ സങ്ഖാരാ’’തി. അത്തനി സങ്ഖാരേ സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം തതിയാ സങ്ഖാരവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം അത്തനി സങ്ഖാരേ സമനുപസ്സതി.

കഥം സങ്ഖാരേസു അത്താനം സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ വിഞ്ഞാണം… രൂപം… വേദനം… സഞ്ഞം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി ¶ – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമേസു സങ്ഖാരേസൂ’’തി. സങ്ഖാരേസു അത്താനം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി മണി കരണ്ഡകേ പക്ഖിത്തോ അസ്സ. തമേനം പുരിസോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘അയം മണി, അയം കരണ്ഡകോ. അഞ്ഞോ മണി, അഞ്ഞോ കരണ്ഡകോ. സോ ഖോ പനായം മണി ഇമസ്മിം കരണ്ഡകേ’’തി. കരണ്ഡകസ്മിം മണിം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവ ഇധേകച്ചോ വിഞ്ഞാണം… രൂപം… വേദനം… സഞ്ഞം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ¶ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമേസു സങ്ഖാരേസൂ’’തി. സങ്ഖാരേസു അത്താനം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു ¶ – അയം ചതുത്ഥാ സങ്ഖാരവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം സങ്ഖാരേസു അത്താനം സമനുപസ്സതി.

൧൩൫. കഥം വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം… സോതവിഞ്ഞാണം… ഘാനവിഞ്ഞാണം… ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം കായവിഞ്ഞാണം… മനോവിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. ‘‘യം മനോവിഞ്ഞാണം, സോ അഹം; യോ അഹം, തം മനോവിഞ്ഞാണ’’ന്തി – മനോവിഞ്ഞാണഞ്ച അത്തഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി തേലപ്പദീപസ്സ ഝായതോ ‘‘യാ അച്ചി സോ വണ്ണോ, യോ വണ്ണോ സാ അച്ചീ’’തി – അച്ചിഞ്ച വണ്ണഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ മനോവിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി ¶ . ‘‘യം മനോവിഞ്ഞാണം, സോ അഹം; യോ അഹം തം മനോവിഞ്ഞാണ’’ന്തി – മനോവിഞ്ഞാണഞ്ച അത്തഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ വിഞ്ഞാണവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി.

കഥം വിഞ്ഞാണവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ രൂപം… വേദനം… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമിനാ വിഞ്ഞാണേന വിഞ്ഞാണവാ’’തി. വിഞ്ഞാണവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി രുക്ഖോ ഛായാസമ്പന്നോ അസ്സ. തമേനം പുരിസോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘അയം രുക്ഖോ, അയം ഛായാ. അഞ്ഞോ രുക്ഖോ, അഞ്ഞാ ഛായാ. സോ ഖോ പനായം രുക്ഖോ ഇമായ ഛായായ ഛായാവാ’’തി. ഛായാവന്തം രുക്ഖം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ രൂപം… വേദനം… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമിനാ വിഞ്ഞാണേന വിഞ്ഞാണവാ’’തി. വിഞ്ഞാണവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം ദുതിയാ വിഞ്ഞാണവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി ¶ മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം വിഞ്ഞാണവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി.

കഥം ¶ അത്തനി വിഞ്ഞാണം സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ രൂപം… വേദനം… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ ¶ . ഇമസ്മിഞ്ച പന അത്തനി ഇദം വിഞ്ഞാണ’’ന്തി. അത്തനി വിഞ്ഞാണം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി പുപ്ഫം ഗന്ധസമ്പന്നം അസ്സ. തമേനം പുരിസോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘ഇദം പുപ്ഫം, അയം ഗന്ധോ; അഞ്ഞം പുപ്ഫം, അഞ്ഞോ ഗന്ധോ. സോ ഖോ പനായം ഗന്ധോ ഇമസ്മിം പുപ്ഫേ’’തി. പുപ്ഫസ്മിം ഗന്ധം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ രൂപം… വേദനം… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. ഇമസ്മിഞ്ച പന അത്തനി ഇദം വിഞ്ഞാണ’’ന്തി. അത്തനി വിഞ്ഞാണം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം തതിയാ വിഞ്ഞാണവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം അത്തനി വിഞ്ഞാണം സമനുപസ്സതി.

കഥം വിഞ്ഞാണസ്മിം അത്താനം സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ രൂപം… വേദനം… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമസ്മിം വിഞ്ഞാണേ’’തി. വിഞ്ഞാണസ്മിം ¶ അത്താനം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി മണി കരണ്ഡകേ ¶ പക്ഖിത്തോ അസ്സ. തമേനം പുരിസോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘അയം മണി, അയം കരണ്ഡകോ. അഞ്ഞോ മണി, അഞ്ഞോ കരണ്ഡകോ. സോ ഖോ പനായം മണി ഇമസ്മിം കരണ്ഡകേ’’തി. കരണ്ഡകസ്മിം മണിം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ രൂപം… വേദനം… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമസ്മിം വിഞ്ഞാണേ’’തി. വിഞ്ഞാണസ്മിം അത്താനം സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം ചതുത്ഥാ വിഞ്ഞാണവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം വിഞ്ഞാണസ്മിം അത്താനം സമനുപസ്സതി. അത്താനുദിട്ഠിയാ ഇമേഹി വീസതിയാ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

അത്താനുദിട്ഠിനിദ്ദേസോ ദുതിയോ.

൩. മിച്ഛാദിട്ഠിനിദ്ദേസോ

൧൩൬. മിച്ഛാദിട്ഠിയാ ¶ കതമേഹി ദസഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? ‘‘നത്ഥി ദിന്ന’’ന്തി – വത്ഥു [വത്ഥും (സ്യാ.) ഏവമുപരിപി]. ഏവംവാദോ മിച്ഛാഭിനിവേസപരാമാസോ [മിച്ഛാദിട്ഠാഭിനിവേസപരാമാസോ (സ്യാ.)] ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ¶ ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ മിച്ഛാവത്ഥുകാ മിച്ഛാദിട്ഠി. മിച്ഛാദിട്ഠി ദിട്ഠിവിപത്തി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ‘‘നത്ഥി യിട്ഠ’’ന്തി – വത്ഥു…പേ… ‘‘നത്ഥി ഹുത’’ന്തി – വത്ഥു… ‘‘നത്ഥി സുകതദുക്കടാനം കമ്മാനം ഫലം വിപാകോ’’തി – വത്ഥു… ‘‘നത്ഥി അയം ലോകോ’’തി – വത്ഥു… ‘‘നത്ഥി പരോ ലോകോ’’തി – വത്ഥു… ‘‘നത്ഥി മാതാ’’തി – വത്ഥു… ‘‘നത്ഥി പിതാ’’തി ¶ – വത്ഥു… ‘‘നത്ഥി സത്താ ഓപപാതികാ’’തി – വത്ഥു… ‘‘നത്ഥി ലോകേ സമണബ്രാഹ്മണാ സമ്മഗ്ഗതാ [സമഗ്ഗതാ (ക.)] സമ്മാപടിപന്നാ, യേ ഇമഞ്ച ലോകം, പരഞ്ച ലോകം സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ പവേദേന്തീ’’തി – വത്ഥു. ഏവംവാദോ മിച്ഛാഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം ദസമാ മിച്ഛാവത്ഥുകാ മിച്ഛാദിട്ഠി. മിച്ഛാദിട്ഠി ദിട്ഠിവിപത്തി…പേ… മിച്ഛാദിട്ഠികസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ ദ്വേവ ഗതിയോ…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. മിച്ഛാദിട്ഠിയാ ഇമേഹി ദസഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

മിച്ഛാദിട്ഠിനിദ്ദേസോ തതിയോ.

൪. സക്കായദിട്ഠിനിദ്ദേസോ

൧൩൭. സക്കായദിട്ഠിയാ കതമേഹി വീസതിയാ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? ഇധ അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ അരിയാനം അദസ്സാവീ അരിയധമ്മസ്സ അകോവിദോ അരിയധമ്മേ അവിനീതോ, സപ്പുരിസാനം അദസ്സാവീ സപ്പുരിസധമ്മസ്സ അകോവിദോ സപ്പുരിസധമ്മേ അവിനീതോ രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി രൂപവന്തം വാ അത്താനം അത്തനി വാ രൂപം രൂപസ്മിം വാ അത്താനം. വേദനം… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി വിഞ്ഞാണവന്തം വാ അത്താനം അത്തനി വാ വിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണസ്മിം വാ അത്താനം.

കഥം രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ പഥവീകസിണം…പേ… ഓദാതകസിണം അത്തതോ ¶ ¶ സമനുപസ്സതി. ‘‘യം ഓദാതകസിണം, സോ അഹം; യോ അഹം, തം ഓദാതകസിണ’’ന്തി – ഓദാതകസിണഞ്ച അത്തഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി ¶ . സേയ്യഥാപി തേലപ്പദീപസ്സ ഝായതോ…പേ… ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ ഓദാതകസിണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി…പേ… അയം പഠമാ രൂപവത്ഥുകാ സക്കായദിട്ഠി. സക്കായദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി…പേ… സക്കായദിട്ഠിയാ ഇമേഹി വീസതിയാ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

സക്കായദിട്ഠിനിദ്ദേസോ ചതുത്ഥോ.

൫. സസ്സതദിട്ഠിനിദ്ദേസോ

൧൩൮. സക്കായവത്ഥുകായ ¶ സസ്സതദിട്ഠിയാ കതമേഹി പന്നരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? ഇധ അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ അരിയാനം അദസ്സാവീ അരിയധമ്മസ്സ അകോവിദോ അരിയധമ്മേ അവിനീതോ സപ്പുരിസാനം അദസ്സാവീ സപ്പുരിസധമ്മസ്സ അകോവിദോ സപ്പുരിസധമ്മേ അവിനീതോ രൂപവന്തം വാ അത്താനം അത്തനി വാ രൂപം രൂപസ്മിം വാ അത്താനം. വേദനാവന്തം വാ അത്താനം…പേ… സഞ്ഞാവന്തം വാ അത്താനം… സങ്ഖാരവന്തം വാ അത്താനം… വിഞ്ഞാണവന്തം വാ അത്താനം അത്തനി വാ വിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണസ്മിം വാ അത്താനം.

കഥം രൂപവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ വേദനം… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അയം ഖോ മേ അത്താ. സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമിനാ രൂപേന രൂപവാ’’തി. രൂപവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി രുക്ഖോ ഛായാസമ്പന്നോ അസ്സ. തമേനം പുരിസോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘അയം രുക്ഖോ, അയം ഛായാ; അഞ്ഞോ രുക്ഖോ, അഞ്ഞാ ഛായാ. സോ ഖോ പനായം രുക്ഖോ ഇമായ ¶ ഛായായ ഛായാവാ’’തി. ഛായാവന്തം രുക്ഖം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ വേദനം…പേ… അയം പഠമാ സക്കായവത്ഥുകാ സസ്സതദിട്ഠി. സസ്സതദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം രൂപവന്തം അത്താനം സമനുപസ്സതി…പേ… സക്കായവത്ഥുകായ സസ്സതദിട്ഠിയാ ഇമേഹി പന്നരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

സസ്സതദിട്ഠിനിദ്ദേസോ പഞ്ചമോ.

൬. ഉച്ഛേദദിട്ഠിനിദ്ദേസോ

൧൩൯. സക്കായവത്ഥുകായ ¶ ഉച്ഛേദദിട്ഠിയാ കതമേഹി പഞ്ചഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? ഇധ അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ അരിയാനം അദസ്സാവീ അരിയധമ്മസ്സ അകോവിദോ അരിയധമ്മേ അവിനീതോ സപ്പുരിസാനം അദസ്സാവീ സപ്പുരിസധമ്മസ്സ അകോവിദോ സപ്പുരിസധമ്മേ അവിനീതോ രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി, വേദനം അത്തതോ സമനുപസ്സതി, സഞ്ഞം അത്തതോ സമനുപസ്സതി, സങ്ഖാരേ അത്തതോ സമനുപസ്സതി, വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി.

കഥം രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ ¶ പഥവീകസിണം…പേ… ഓദാതകസിണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. ‘‘യം ഓദാതകസിണം, സോ അഹം ¶ ; യോ അഹം, തം ഓദാതകസിണ’’ന്തി – ഓദാതകസിണഞ്ച അത്തഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി തേലപ്പദീപസ്സ ഝായതോ…പേ… അയം പഠമാ സക്കായവത്ഥുകാ ഉച്ഛേദദിട്ഠി. ഉച്ഛേദദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി…പേ… സക്കായവത്ഥുകായ ഉച്ഛേദദിട്ഠിയാ ഇമേഹി പഞ്ചഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

ഉച്ഛേദദിട്ഠിനിദ്ദേസോ ഛട്ഠോ.

൭. അന്തഗ്ഗാഹികാദിട്ഠിനിദ്ദേസോ

൧൪൦. അന്തഗ്ഗാഹികായ ¶ ദിട്ഠിയാ കതമേഹി പഞ്ഞാസായ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? ‘‘സസ്സതോ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? ‘‘അസസ്സതോ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? ‘‘അന്തവാ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ… ‘‘അനന്തവാ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ… ‘‘തം ജീവം തം സരീര’’ന്തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ… ‘‘അഞ്ഞം ജീവം അഞ്ഞം സരീര’’ന്തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ… ‘‘ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി…പേ… ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി… ‘‘ഹോതി ച ന ച ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി… ‘‘നേവ ഹോതി ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ കതിഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി?

‘‘സസ്സതോ ¶ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി…പേ… ‘‘നേവ ഹോതി ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

[ക] ‘‘സസ്സതോ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ കതമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? രൂപം ലോകോ ചേവ സസ്സതം ചാതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ ‘‘സസ്സതോ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി ¶ …പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ.

വേദനാ ലോകോ ചേവ സസ്സതാ ചാതി…പേ… സഞ്ഞാ ലോകോ ചേവ സസ്സതാ ചാതി…പേ… സങ്ഖാരാ ലോകോ ചേവ സസ്സതാ ചാതി…പേ… വിഞ്ഞാണം ¶ ലോകോ ചേവ സസ്സതഞ്ചാതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഞ്ചമീ ¶ സസ്സതോ ലോകോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ‘‘സസ്സതോ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ ഇമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

[ഖ] ‘‘അസസ്സതോ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ കതമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? രൂപം ലോകോ ചേവ അസസ്സതഞ്ചാതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി…പേ… അയം പഠമാ ‘‘അസസ്സതോ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി ദിട്ഠിവിപത്തി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ.

വേദനാ ലോകോ ചേവ അസസ്സതാ ചാതി…പേ… സഞ്ഞാ ലോകോ ചേവ അസസ്സതാ ചാതി…പേ… സങ്ഖാരാ ലോകോ ചേവ അസസ്സതാ ചാതി…പേ… വിഞ്ഞാണം ലോകോ ചേവ അസസ്സതഞ്ചാതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി ¶ മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ ¶ . ‘‘അസസ്സതോ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ ഇമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

[ഗ] ‘‘അന്തവാ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ കതമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? ഇധേകച്ചോ പരിത്തം ഓകാസം നീലകതോ ഫരതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അന്തവാ അയം ലോകോ പരിവടുമോ’’തി. അന്തസഞ്ഞീ ഹോതി. യം ഫരതി, തം വത്ഥു ചേവ ലോകോ ച. യേന ഫരതി, സോ അത്താ ചേവ ലോകോ ചാതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ ‘‘അന്തവാ ലോകോ’’തി അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ.

ഇധേകച്ചോ ¶ പരിത്തം ഓകാസം പീതകതോ ഫരതി… ലോഹിതകതോ ഫരതി… ഓദാതകതോ ഫരതി… ഓഭാസകതോ ഫരതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അന്തവാ അയം ലോകോ പരിവടുമോ’’തി. അന്തസഞ്ഞീ ഹോതി. യം ഫരതി തം വത്ഥു ചേവ ലോകോ ച. യേന ഫരതി സോ അത്താ ചേവ ലോകോ ചാതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി…പേ… അന്തവാ ¶ ലോകോതി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ ഇമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

[ഘ] ‘‘അനന്തവാ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ കതമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി ¶ അഭിനിവേസോ ഹോതി? ഇധേകച്ചോ വിപുലം ഓകാസം നീലകതോ ഫരതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അനന്തവാ അയം ലോകോ അപരിയന്തോ’’തി. അനന്തസഞ്ഞീ ഹോതി. യം ഫരതി തം വത്ഥു ചേവ ലോകോ ച; യേന ഫരതി സോ അത്താ ചേവ ലോകോ ചാതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ ‘‘അനന്തവാ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ.

ഇധേകച്ചോ വിപുലം ഓകാസം പീതകതോ ഫരതി… ലോഹിതകതോ ഫരതി… ഓദാതകതോ ഫരതി… ഓഭാസകതോ ഫരതി. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അനന്തവാ അയം ലോകോ അപരിയന്തോ’’തി. അനന്തസഞ്ഞീ ഹോതി. യം ഫരതി തം വത്ഥു ചേവ ലോകോ ച; യേന ഫരതി സോ അത്താ ¶ ചേവ ലോകോ ചാതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി…പേ… അനന്തവാ ലോകോതി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ ഇമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

[ങ] ‘‘തം ജീവം തം സരീര’’ന്തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ കതമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? രൂപം ജീവഞ്ചേവ സരീരഞ്ച; യം ജീവം തം സരീരം, യം സരീരം തം ജീവന്തി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ ¶ ‘‘തം ജീവം തം സരീര’’ന്തി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ.

വേദനാ ¶ ജീവാ ചേവ സരീരം ച… സഞ്ഞാ ജീവാ ചേവ സരീരം ച… സങ്ഖാരാ ജീവാ ചേവ സരീരം ച… വിഞ്ഞാണം ജീവഞ്ചേവ സരീരഞ്ച; യം ജീവം തം സരീരം, യം സരീരം തം ജീവന്തി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി…പേ… ‘‘തം ജീവം തം സരീര’’ന്തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ ഇമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

[ച] ‘‘അഞ്ഞം ജീവം അഞ്ഞം സരീര’’ന്തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ കതമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? രൂപം സരീരം, ന ജീവം; ജീവം ന സരീരം. അഞ്ഞം ജീവം അഞ്ഞം സരീരന്തി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ ‘‘അഞ്ഞം ജീവം അഞ്ഞം സരീര’’ന്തി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ.

വേദനാ സരീരം, ന ജീവം… സഞ്ഞാ സരീരം, ന ജീവം… സങ്ഖാരാ സരീരം, ന ജീവം… വിഞ്ഞാണം സരീരം, ന ജീവം; ജീവം ന സരീരം. അഞ്ഞം ജീവം, അഞ്ഞം സരീരന്തി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി…പേ… അഞ്ഞം ജീവം, അഞ്ഞം സരീരന്തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ ഇമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

[ഛ] ‘‘ഹോതി ¶ ¶ തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ കതമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? രൂപം ഇധേവ മരണധമ്മം. തഥാഗതോ കായസ്സ ഭേദാ ഹോതിപി തിട്ഠതിപി ഉപ്പജ്ജതിപി നിബ്ബത്തതിപീതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ ‘‘ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ.

വേദനാ ഇധേവ മരണധമ്മാ…പേ… സഞ്ഞാ ഇധേവ മരണധമ്മാ… സങ്ഖാരാ ഇധേവ മരണധമ്മാ… വിഞ്ഞാണം ഇധേവ മരണധമ്മം. തഥാഗതോ കായസ്സ ഭേദാ ഹോതിപി തിട്ഠതിപി ഉപ്പജ്ജതിപി നിബ്ബത്തതിപീതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി…പേ… ‘‘ഹോതി തഥാഗതോ ¶ പരം മരണാ’’തി ¶ – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ ഇമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

[ജ] ‘‘ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ കതമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? രൂപം ഇധേവ മരണധമ്മം. തഥാഗതോപി കായസ്സ ഭേദാ ഉച്ഛിജ്ജതി വിനസ്സതി; ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം ¶ പഠമാ ‘‘ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ.

വേദനാ ഇധേവ മരണധമ്മാ…പേ… സഞ്ഞാ ഇധേവ മരണധമ്മാ… സങ്ഖാരാ ഇധേവ മരണധമ്മാ… വിഞ്ഞാണം ഇധേവ മരണധമ്മം. തഥാഗതോപി കായസ്സ ഭേദാ ഉച്ഛിജ്ജതി വിനസ്സതി. ‘‘ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി…പേ… ‘‘ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ ഇമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

[ഝ] ‘‘ഹോതി ച ന ച ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ കതമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? രൂപം ഇധേവ മരണധമ്മം. തഥാഗതോ കായസ്സ ഭേദാ ഹോതി ¶ ച ന ച ഹോതീതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ¶ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ ‘‘ഹോതി ച ന ച ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി ന ച ദിട്ഠിയോ.

വേദനാ ഇധേവ മരണധമ്മാ…പേ… സഞ്ഞാ ഇധേവ മരണധമ്മാ… സങ്ഖാരാ ഇധേവ മരണധമ്മാ… വിഞ്ഞാണം ഇധേവ മരണധമ്മം. തഥാഗതോ കായസ്സ ഭേദാ ഹോതി ച ന ച ഹോതീതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി…പേ… ‘‘ഹോതി ച ന ച ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ ഇമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

[ഞ] ‘‘നേവ ¶ ഹോതി ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ¶ ദിട്ഠിയാ കതമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? രൂപം ഇധേവ മരണധമ്മം. തഥാഗതോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ നേവ ഹോതി ന ന ഹോതീതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി, അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ ‘‘നേവ ഹോതി ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ.

വേദനാ ഇധേവ മരണധമ്മാ…പേ… സഞ്ഞാ ഇധേവ മരണധമ്മാ… സങ്ഖാരാ ഇധേവ മരണധമ്മാ… വിഞ്ഞാണം ഇധേവ മരണധമ്മം. തഥാഗതോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ നേവ ഹോതി ന ന ഹോതീതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ദിട്ഠി. തായ ദിട്ഠിയാ സോ അന്തോ ഗഹിതോതി – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഞ്ചമീ ‘‘നേവ ഹോതി ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി ¶ – അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ‘‘നേവ ഹോതി ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ ഇമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി. അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ ഇമേഹി പഞ്ഞാസായ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

അന്തഗ്ഗാഹികാദിട്ഠിനിദ്ദേസോ സത്തമോ.

൮. പുബ്ബന്താനുദിട്ഠിനിദ്ദേസോ

൧൪൧. പുബ്ബന്താനുദിട്ഠിയാ ¶ കതമേഹി അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? ചത്താരോ സസ്സതവാദാ, ചത്താരോ ഏകച്ചസസ്സതികാ, ചത്താരോ അന്താനന്തികാ, ചത്താരോ അമരാവിക്ഖേപികാ, ദ്വേ അധിച്ചസമുപ്പന്നികാ – പുബ്ബന്താനുദിട്ഠിയാ ഇമേഹി അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

പുബ്ബന്താനുദിട്ഠിനിദ്ദേസോ അട്ഠമോ.

൯. അപരന്താനുദിട്ഠിനിദ്ദേസോ

൧൪൨. അപരന്താനുദിട്ഠിയാ കതമേഹി ചതുചത്താലീസായ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? സോളസ സഞ്ഞീവാദാ, അട്ഠ അസഞ്ഞീവാദാ, അട്ഠ നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീവാദാ ¶ , സത്ത ഉച്ഛേദവാദാ, പഞ്ച ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനവാദാ – അപരന്താനുദിട്ഠിയാ ഇമേഹി ചതുചത്താലീസായ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

അപരന്താനുദിട്ഠിനിദ്ദേസോ നവമോ.

൧൦-൧൨. സഞ്ഞോജനികാദിദിട്ഠിനിദ്ദേസോ

൧൪൩. സഞ്ഞോജനികായ ദിട്ഠിയാ കതമേഹി അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? യാ ദിട്ഠി ദിട്ഠിഗതം ദിട്ഠിഗഹനം…പേ… ദിട്ഠാഭിനിവേസോ ദിട്ഠിപരാമാസോ – സഞ്ഞോജനികായ ദിട്ഠിയാ ഇമേഹി അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

൧൪൪. ‘‘അഹ’’ന്തി – മാനവിനിബന്ധായ ദിട്ഠിയാ കതമേഹി അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? ചക്ഖു അഹന്തി – അഭിനിവേസപരാമാസോ. അഹന്തി – മാനവിനിബന്ധാ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ¶ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം ¶ പഠമാ ‘‘അഹ’’ന്തി – മാനവിനിബന്ധാ ദിട്ഠി. മാനവിനിബന്ധാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ.

സോതം ¶ അഹന്തി…പേ… ഘാനം അഹന്തി…പേ… ജിവ്ഹാ അഹന്തി…പേ… കായോ അഹന്തി…പേ… മനോ അഹന്തി…പേ… രൂപാ അഹന്തി…പേ… ധമ്മാ അഹന്തി… ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം അഹന്തി…പേ… മനോവിഞ്ഞാണം അഹന്തി – അഭിനിവേസപരാമാസോ. അഹന്തി – മാനവിനിബന്ധാ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം അട്ഠാരസമീ ‘‘അഹ’’ന്തി – മാനവിനിബന്ധാ ദിട്ഠി. മാനവിനിബന്ധാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ‘‘അഹ’’ന്തി – മാനവിനിബന്ധായ ദിട്ഠിയാ ഇമേഹി അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

൧൪൫. ‘‘മമ’’ന്തി – മാനവിനിബന്ധായ ദിട്ഠിയാ കതമേഹി അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? ചക്ഖു മമന്തി – അഭിനിവേസപരാമാസോ. മമന്തി – മാനവിനിബന്ധാ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ ‘‘മമ’’ന്തി – മാനവിനിബന്ധാ ദിട്ഠി. മാനവിനിബന്ധാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ.

സോതം മമന്തി…പേ… ഘാനം മമന്തി…പേ… ജിവ്ഹാ മമന്തി…പേ… കായോ മമന്തി…പേ… മനോ മമന്തി…പേ… രൂപാ മമന്തി…പേ… ധമ്മാ മമന്തി…പേ… ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം മമന്തി…പേ… മനോവിഞ്ഞാണം മമന്തി അഭിനിവേസപരാമാസോ. മമന്തി ¶ മാനവിനിബന്ധാ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ¶ ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം അട്ഠാരസമീ ‘‘മമ’’ന്തി – മാനവിനിബന്ധാ ദിട്ഠി. മാനവിനിബന്ധാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ‘‘മമ’’ന്തി – മാനവിനിബന്ധായ ദിട്ഠിയാ ഇമേഹി അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

സഞ്ഞോജനികാദിദിട്ഠിനിദ്ദേസോ ദ്വാദസമോ.

൧൩. അത്തവാദപടിസംയുത്തദിട്ഠിനിദ്ദേസോ

൧൪൬. അത്തവാദപടിസംയുത്തായ ദിട്ഠിയാ കതമേഹി വീസതിയാ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? ഇധ അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ അരിയാനം അദസ്സാവീ അരിയധമ്മസ്സ അകോവിദോ അരിയധമ്മേ അവിനീതോ സപ്പുരിസാനം അദസ്സാവീ സപ്പുരിസധമ്മസ്സ അകോവിദോ സപ്പുരിസധമ്മേ അവിനീതോ രൂപം അത്തതോ ¶ സമനുപസ്സതി രൂപവന്തം വാ അത്താനം അത്തനി വാ രൂപം രൂപസ്മിം വാ അത്താനം…പേ… വേദനം… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി വിഞ്ഞാണവന്തം വാ അത്താനം അത്തനി വാ വിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണസ്മിം വാ അത്താനം…പേ….

കഥം രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി? ഇധേകച്ചോ പഥവീകസിണം…പേ… ഓദാതകസിണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. ‘‘യം ഓദാതകസിണം, സോ അഹം; യോ അഹം, തം ഓദാതകസിണ’’ന്തി – ഓദാതകസിണഞ്ച അത്തഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി തേലപ്പദീപസ്സ ഝായതോ ‘‘യാ അച്ചി, സോ വണ്ണോ; യോ വണ്ണോ, സാ അച്ചീ’’തി – അച്ചിഞ്ച വണ്ണഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവം ഇധേകച്ചോ ഓദാതകസിണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി…പേ… ¶ ¶ അയം പഠമാ രൂപവത്ഥുകാ അത്തവാദപടിസംയുത്താ ദിട്ഠി. അത്തവാദപടിസംയുത്താ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ഏവം രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി…പേ… അത്തവാദപടിസംയുത്തായ ദിട്ഠിയാ ഇമേഹി വീസതിയാ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

അത്തവാദപടിസംയുത്തദിട്ഠിനിദ്ദേസോ തേരസമോ.

൧൪. ലോകവാദപടിസംയുത്തദിട്ഠിനിദ്ദേസോ

൧൪൭. ലോകവാദപടിസംയുത്തായ ദിട്ഠിയാ കതമേഹി അട്ഠഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി? സസ്സതോ അത്താ ച ലോകോ ചാതി – അഭിനിവേസപരാമാസോ ലോകവാദപടിസംയുത്താ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ, ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം പഠമാ ലോകവാദപടിസംയുത്താ ദിട്ഠി. ലോകവാദപടിസംയുത്താ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി…പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ.

അസസ്സതോ ¶ അത്താ ച ലോകോ ചാതി…പേ… സസ്സതോ ച അസസ്സതോ ച അത്താ ച ലോകോ ചാതി…പേ… നേവ സസ്സതോ നാസസ്സതോ അത്താ ച ലോകോ ചാതി… അന്തവാ അത്താ ച ലോകോ ചാതി… അനന്തവാ അത്താ ച ലോകോ ചാതി… അന്തവാ ച അനന്തവാ ച അത്താ ച ലോകോ ചാതി… നേവ അന്തവാ ന അനന്തവാ അത്താ ച ലോകോ ചാതി അഭിനിവേസപരാമാസോ ലോകവാദപടിസംയുത്താ ദിട്ഠി. ദിട്ഠി ന വത്ഥു, വത്ഥു ന ദിട്ഠി. അഞ്ഞാ ദിട്ഠി, അഞ്ഞം വത്ഥു. യാ ച ദിട്ഠി യഞ്ച വത്ഥു – അയം അട്ഠമീ ലോകവാദപടിസംയുത്താ ദിട്ഠി. ലോകവാദപടിസംയുത്താ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി ¶ …പേ… ഇമാനി സഞ്ഞോജനാനി, ന ച ദിട്ഠിയോ. ലോകവാദപടിസംയുത്തായ ദിട്ഠിയാ ഇമേഹി അട്ഠഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ ഹോതി.

ലോകവാദപടിസംയുത്തദിട്ഠിനിദ്ദേസോ ചുദ്ദസമോ.

൧൫-൧൬. ഭവ-വിഭവദിട്ഠിനിദ്ദേസോ

൧൪൮. ഓലീയനാഭിനിവേസോ ¶ ഭവദിട്ഠി. അതിധാവനാഭിനിവേസോ വിഭവദിട്ഠി. അസ്സാദദിട്ഠിയാ പഞ്ചതിംസായ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ കതി ഭവദിട്ഠിയോ, കതി വിഭവദിട്ഠിയോ? അത്താനുദിട്ഠിയാ വീസതിയാ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ കതി ഭവദിട്ഠിയോ കതി വിഭവദിട്ഠിയോ…പേ… ലോകവാദപടിസംയുത്തായ ദിട്ഠിയാ അട്ഠഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ കതി ഭവദിട്ഠിയോ കതി വിഭവദിട്ഠിയോ?

അസ്സാദദിട്ഠിയാ പഞ്ചതിംസായ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ സിയാ ഭവദിട്ഠിയോ, സിയാ വിഭവദിട്ഠിയോ. അത്താനുദിട്ഠിയാ വീസതിയാ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ പന്നരസ ഭവദിട്ഠിയോ, പഞ്ച വിഭവദിട്ഠിയോ. മിച്ഛാദിട്ഠിയാ ദസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ സബ്ബാവ താ വിഭവദിട്ഠിയോ. സക്കായദിട്ഠിയാ വീസതിയാ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ പന്നരസ ഭവദിട്ഠിയോ, പഞ്ച വിഭവദിട്ഠിയോ. സക്കായവത്ഥുകായ സസ്സതദിട്ഠിയാ പന്നരസഹി ¶ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ സബ്ബാവ താ ഭവദിട്ഠിയോ. സക്കായവത്ഥുകായ ഉച്ഛേദദിട്ഠിയാ പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ സബ്ബാവ താ വിഭവദിട്ഠിയോ.

‘‘സസ്സതോ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ സബ്ബാവ താ ഭവദിട്ഠിയോ. ‘‘അസസ്സതോ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ സബ്ബാവ താ വിഭവദിട്ഠിയോ ¶ . ‘‘അന്തവാ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ സിയാ ഭവദിട്ഠിയോ, സിയാ വിഭവദിട്ഠിയോ. ‘‘അനന്തവാ ലോകോ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ സിയാ ഭവദിട്ഠിയോ, സിയാ വിഭവദിട്ഠിയോ. ‘‘തം ജീവം തം സരീര’’ന്തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ ¶ സബ്ബാവ താ വിഭവദിട്ഠിയോ. ‘‘അഞ്ഞം ജീവം അഞ്ഞം സരീര’’ന്തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ സബ്ബാവ താ ഭവദിട്ഠിയോ. ‘‘ഹോതി തഥാഗതോ ¶ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ സബ്ബാവ താ ഭവദിട്ഠിയോ. ‘‘ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ സബ്ബാവ താ വിഭവദിട്ഠിയോ. ‘‘ഹോതി ച ന ച ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ സിയാ ഭവദിട്ഠിയോ, സിയാ വിഭവദിട്ഠിയോ ‘‘നേവ ഹോതി ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി – അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ പഞ്ചഹാകാരേഹി അഭിനിവേസോ സിയാ ഭവദിട്ഠിയോ, സിയാ വിഭവദിട്ഠിയോ.

പുബ്ബന്താനുദിട്ഠിയാ അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ സിയാ ഭവദിട്ഠിയോ, സിയാ വിഭവദിട്ഠിയോ. അപരന്താനുദിട്ഠിയാ ചതുചത്താരീസായ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ സിയാ ഭവദിട്ഠിയോ, സിയാ വിഭവദിട്ഠിയോ. സഞ്ഞോജനികായ ദിട്ഠിയാ അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ സിയാ ഭവദിട്ഠിയോ, സിയാ വിഭവദിട്ഠിയോ. അഹന്തി – മാനവിനിബന്ധായ ദിട്ഠിയാ അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ സബ്ബാവ താ വിഭവദിട്ഠിയോ. മമന്തി – മാനവിനിബന്ധായ ദിട്ഠിയാ അട്ഠാരസഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ സബ്ബാവ താ ഭവദിട്ഠിയോ. അത്തവാദപടിസംയുത്തായ ദിട്ഠിയാ വീസതിയാ ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ പന്നരസ ഭവദിട്ഠിയോ, പഞ്ച വിഭവദിട്ഠിയോ. ലോകവാദപടിസംയുത്തായ ദിട്ഠിയാ അട്ഠഹി ആകാരേഹി അഭിനിവേസോ സിയാ ഭവദിട്ഠിയോ, സിയാ വിഭവദിട്ഠിയോ.

സബ്ബാവ താ ദിട്ഠിയോ അസ്സാദദിട്ഠിയോ. സബ്ബാവ താ ദിട്ഠിയോ അത്താനുദിട്ഠിയോ. സബ്ബാവ താ ദിട്ഠിയോ മിച്ഛാദിട്ഠിയോ. സബ്ബാവ ¶ താ ദിട്ഠിയോ സക്കായദിട്ഠിയോ. സബ്ബാവ താ ദിട്ഠിയോ അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠിയോ. സബ്ബാവ താ ¶ ദിട്ഠിയോ സഞ്ഞോജനികാ ദിട്ഠിയോ. സബ്ബാവ താ ദിട്ഠിയോ അത്തവാദപടിസംയുത്താ ദിട്ഠിയോ.

ഭവഞ്ച ¶ ദിട്ഠിം വിഭവഞ്ച ദിട്ഠിം, ഏതം ദ്വയം തക്കികാ നിസ്സിതാസേ;

തേസം നിരോധമ്ഹി ന ഹത്ഥി ഞാണം, യത്ഥായം ലോകോ വിപരീതസഞ്ഞീതി.

൧൪൯. ‘‘ദ്വീഹി, ഭിക്ഖവേ, ദിട്ഠിഗതേഹി പരിയുട്ഠിതാ ദേവമനുസ്സാ ഓലീയന്തി [ഓലിയന്തി (സ്യാ. ക.) ഇതിവു. ൪൯ പസ്സിതബ്ബാ] ഏകേ, അതിധാവന്തി ഏകേ; ചക്ഖുമന്തോ ച പസ്സന്തി. കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഓലീയന്തി ഏകേ? ഭവാരാമാ, ഭിക്ഖവേ, ദേവമനുസ്സാ ഭവരതാ ഭവസമ്മുദിതാ. തേസം ഭവനിരോധായ ധമ്മേ ദേസിയമാനേ ചിത്തം ന പക്ഖന്ദതി ന പസീദതി ന സന്തിട്ഠതി നാധിമുച്ചതി. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഓലീയന്തി ഏകേ.

‘‘കഥഞ്ച ¶ , ഭിക്ഖവേ, അതിധാവന്തി ഏകേ? ഭവേനേവ ഖോ പനേകേ അട്ടീയമാനാ [അട്ടിയമാനാ (സ്യാ. ക.) ഇതിവു. ൪൯ പസ്സിതബ്ബാ] ഹരായമാനാ ജിഗുച്ഛമാനാ വിഭവം അഭിനന്ദന്തി – ‘‘യതോ കിര, ഭോ, അയം അത്താ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ ഉച്ഛിജ്ജതി വിനസ്സതി ന ഹോതി പരം മരണാ, ഏതം സന്തം ഏതം പണീതം ഏതം യാഥാവന്തി. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അതിധാവന്തി ഏകേ.

‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ചക്ഖുമന്തോ ച പസ്സന്തി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഭൂതം ഭൂതതോ പസ്സതി. ഭൂതം ഭൂതതോ ദിസ്വാ ഭൂതസ്സ നിബ്ബിദായ വിരാഗായ നിരോധായ പടിപന്നോ ഹോതി. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചക്ഖുമന്തോ ച ¶ പസ്സന്തി.

‘‘യോ [അയം ഗാഥാ ഇതിവു. ൪൯ ദിസ്സതി] ഭൂതം ഭൂതതോ ദിസ്വാ, ഭൂതസ്സ ച അതിക്കമം;

യഥാഭൂതേധിമുച്ചതി, ഭവതണ്ഹാ പരിക്ഖയാ.

‘‘സ വേ ഭൂതപരിഞ്ഞാതോ, വീതതണ്ഹോ ഭവാഭവേ;

ഭൂതസ്സ വിഭവാ ഭിക്ഖു, നാഗച്ഛതി പുനബ്ഭവ’’ന്തി.

൧൫൦. തയോ ¶ പുഗ്ഗലാ വിപന്നദിട്ഠീ, തയോ പുഗ്ഗലാ സമ്പന്നദിട്ഠീ. കതമേ തയോ പുഗ്ഗലാ വിപന്നദിട്ഠീ? തിത്ഥിയോ ച, തിത്ഥിയസാവകോ ച, യോ ച മിച്ഛാദിട്ഠികോ – ഇമേ തയോ പുഗ്ഗലാ വിപന്നദിട്ഠീ.

കതമേ തയോ പുഗ്ഗലാ സമ്പന്നദിട്ഠീ? തഥാഗതോ ച, തഥാഗതസാവകോ ച, യോ ച സമ്മാദിട്ഠികോ – ഇമേ തയോ പുഗ്ഗലാ സമ്പന്നദിട്ഠീ.

‘‘കോധനോ ¶ ഉപനാഹീ ച, പാപമക്ഖീ ച യോ നരോ;

വിപന്നദിട്ഠി മായാവീ, തം ജഞ്ഞാ വസലോ ഇതി’’ [ഇമേ (സ്യാ.) സു. നി. ൧൧൬ പസ്സിതബ്ബാ].

അക്കോധനോ അനുപനാഹീ, വിസുദ്ധോ [അമക്ഖീ (സ്യാ.) അട്ഠകഥാ ഓലോകേതബ്ബാ] സുദ്ധതം ഗതോ;

സമ്പന്നദിട്ഠി മേധാവീ, തം ജഞ്ഞാ അരിയോ ഇതീതി.

തിസ്സോ വിപന്നദിട്ഠിയോ, തിസ്സോ സമ്പന്നദിട്ഠിയോ. കതമാ തിസ്സോ വിപന്നദിട്ഠിയോ? ഏതം മമാതി ¶ – വിപന്നദിട്ഠി. ഏസോഹമസ്മീതി – വിപന്നദിട്ഠി. ഏസോ മേ അത്താതി – വിപന്നദിട്ഠി. ഇമാ തിസ്സോ ¶ വിപന്നദിട്ഠിയോ.

കതമാ തിസ്സോ സമ്പന്നദിട്ഠിയോ? നേതം മമാതി – സമ്പന്നദിട്ഠി. നേസോഹമസ്മീതി – സമ്പന്നദിട്ഠി. ന മേസോ അത്താതി – സമ്പന്നദിട്ഠി. ഇമാ തിസ്സോ സമ്പന്നദിട്ഠിയോ.

ഏതം മമാതി – കാ ദിട്ഠി, കതി ദിട്ഠിയോ, കതമന്താനുഗ്ഗഹിതാ താ ദിട്ഠിയോ? ഏസോഹമസ്മീതി – കാ ദിട്ഠി, കതി ദിട്ഠിയോ, കതമന്താനുഗ്ഗഹിതാ താ ദിട്ഠിയോ? ഏസോ മേ അത്താതി – കാ ദിട്ഠി, കതി ദിട്ഠിയോ, കതമന്താനുഗ്ഗഹിതാ താ ദിട്ഠിയോ?

ഏതം മമാതി – പുബ്ബന്താനുദിട്ഠി. അട്ഠാരസ ദിട്ഠിയോ. പുബ്ബന്താനുഗ്ഗഹിതാ താ ദിട്ഠിയോ. ഏസോഹമസ്മീതി – അപരന്താനുദിട്ഠി. ചതുചത്താരീസം ദിട്ഠിയോ. അപരന്താനുഗ്ഗഹിതാ താ ദിട്ഠിയോ. ഏസോ ¶ മേ അത്താതി – വീസതിവത്ഥുകാ അത്താനുദിട്ഠി. വീസതിവത്ഥുകാ സക്കായദിട്ഠി. സക്കായദിട്ഠിപ്പമുഖാനി [സക്കായദിട്ഠിപ്പമുഖേന (സ്യാ.)] ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിഗതാനി. പുബ്ബന്താപരന്താനുഗ്ഗഹിതാ താ ദിട്ഠിയോ.

൧൫൧. ‘‘യേ കേചി, ഭിക്ഖവേ, മയി നിട്ഠം ഗതാ, സബ്ബേ തേ ദിട്ഠിസമ്പന്നാ. തേസം ദിട്ഠിസമ്പന്നാനം പഞ്ചന്നം ഇധ നിട്ഠാ, പഞ്ചന്നം ഇധ വിഹായ നിട്ഠാ. കതമേസം പഞ്ചന്നം ഇധ നിട്ഠാ? സത്തക്ഖത്തുപരമസ്സ, കോലംകോലസ്സ, ഏകബീജിസ്സ, സകദാഗാമിസ്സ, യോ ച ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അരഹാ – ഇമേസം പഞ്ചന്നം ഇധ നിട്ഠാ.

‘‘കതമേസം ¶ പഞ്ചന്നം ഇധ വിഹായ നിട്ഠാ? അന്തരാപരിനിബ്ബായിസ്സ, ഉപഹച്ചപരിനിബ്ബായിസ്സ, അസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായിസ്സ, സസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായിസ്സ, ഉദ്ധംസോതസ്സ, അകനിട്ഠഗാമിനോ – ഇമേസം പഞ്ചന്നം ഇധ വിഹായ നിട്ഠാ.

‘‘യേ ¶ കേചി, ഭിക്ഖവേ, മയി നിട്ഠം ഗതാ, സബ്ബേ തേ ദിട്ഠിസമ്പന്നാ. തേസം ദിട്ഠിസമ്പന്നാനം ഇമേസം പഞ്ചന്നം ഇധ നിട്ഠാ, ഇമേസം പഞ്ചന്നം ഇധ വിഹായ നിട്ഠാ.

‘‘യേ കേചി, ഭിക്ഖവേ, മയി അവേച്ചപ്പസന്നാ, സബ്ബേ തേ സോതാപന്നാ. തേസം സോതാപന്നാനം പഞ്ചന്നം ഇധ നിട്ഠാ, പഞ്ചന്നം ഇധ വിഹായ നിട്ഠാ. കതമേസം പഞ്ചന്നം ഇധ നിട്ഠാ? സത്തക്ഖത്തുപരമസ്സ ¶ , കോലംകോലസ്സ, ഏകബീജിസ്സ, സകദാഗാമിസ്സ, യോ ച ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അരഹാ – ഇമേസം പഞ്ചന്നം ഇധ നിട്ഠാ.

‘‘കതമേസം പഞ്ചന്നം ഇധ വിഹായ നിട്ഠാ? അന്തരാപരിനിബ്ബായിസ്സ, ഉപഹച്ചപരിനിബ്ബായിസ്സ, അസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായിസ്സ, സസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായിസ്സ, ഉദ്ധംസോതസ്സ, അകനിട്ഠഗാമിനോ – ഇമേസം പഞ്ചന്നം ഇധ വിഹായ നിട്ഠാ.

‘‘യേ കേചി, ഭിക്ഖവേ, മയി അവേച്ചപ്പസന്നാ, സബ്ബേ തേ സോതാപന്നാ. തേസം സോതാപന്നാനം ഇമേസം പഞ്ചന്നം ഇധ നിട്ഠാ. ഇമേസം പഞ്ചന്നം ഇധ വിഹായ നിട്ഠാതി’’.

ഭവവിഭവദിട്ഠിനിദ്ദേസോ സോളസമോ.

ദിട്ഠികഥാ നിട്ഠിതാ.

൩. ആനാപാനസ്സതികഥാ

൧. ഗണനവാര

൧൫൨. സോളസവത്ഥുകം ¶ ¶ ¶ ആനാപാനസ്സതിസമാധിം [ആനാപാനസതിസമാധിം (സീ. അട്ഠ.)] ഭാവയതോ സമാധികാനി ദ്വേ ഞാണസതാനി ഉപ്പജ്ജന്തി – അട്ഠ പരിപന്ഥേ [പരിബന്ധേ (ക.)] ഞാണാനി, അട്ഠ ച ഉപകാരേ ഞാണാനി, അട്ഠാരസ ഉപക്കിലേസേ ഞാണാനി, തേരസ വോദാനേ ഞാണാനി, ബാത്തിംസ സതോകാരിസ്സ [സതോകാരീസു (സ്യാ.)] ഞാണാനി, ചതുവീസതി സമാധിവസേന ഞാണാനി, ദ്വേസത്തതി വിപസ്സനാവസേന ഞാണാനി, അട്ഠ നിബ്ബിദാഞാണാനി, അട്ഠ നിബ്ബിദാനുലോമഞാണാനി, അട്ഠ നിബ്ബിദാപടിപ്പസ്സദ്ധിഞാണാനി, ഏകവീസതി വിമുത്തിസുഖേ ഞാണാനി.

കതമാനി അട്ഠ പരിപന്ഥേ ഞാണാനി, അട്ഠ ച ഉപകാരേ ഞാണാനി? കാമച്ഛന്ദോ സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ, നേക്ഖമ്മം സമാധിസ്സ ഉപകാരം. ബ്യാപാദോ സമാധിസ്സ ¶ പരിപന്ഥോ, അബ്യാപാദോ സമാധിസ്സ ഉപകാരം. ഥിനമിദ്ധം സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ, ആലോകസഞ്ഞാ സമാധിസ്സ ഉപകാരം. ഉദ്ധച്ചം സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ, അവിക്ഖേപോ സമാധിസ്സ ഉപകാരം. വിചികിച്ഛാ സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ, ധമ്മവവത്ഥാനം സമാധിസ്സ ഉപകാരം. അവിജ്ജാ സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ, ഞാണം സമാധിസ്സ ഉപകാരം. അരതി സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ, പാമോജ്ജം സമാധിസ്സ ഉപകാരം. സബ്ബേപി അകുസലാ ധമ്മാ സമാധിസ്സ പരിപന്ഥാ, സബ്ബേപി കുസലാ ധമ്മാ സമാധിസ്സ ഉപകാരാ. ഇമാനി അട്ഠ പരിപന്ഥേ ¶ ഞാണാനി, അട്ഠ ച ഉപകാരേ ഞാണാനി.

ഗണനവാരോ പഠമോ.

൨. സോളസഞാണനിദ്ദേസോ

൧൫൩. ഇമേഹി ¶ സോളസഹി ആകാരേഹി ഉദുചിത്തം ചിത്തം സമുദുചിതം ചിത്തം ഏകത്തേ സന്തിട്ഠതി, നീവരണേഹി വിസുജ്ഝതി. കതമേ ¶ തേ ഏകത്താ? നേക്ഖമ്മം ഏകത്തം, അബ്യാപാദോ ഏകത്തം, ആലോകസഞ്ഞാ ഏകത്തം, അവിക്ഖേപോ ഏകത്തം, ധമ്മവവത്ഥാനം ഏകത്തം, ഞാണം ഏകത്തം, പാമോജ്ജം ഏകത്തം, സബ്ബേപി കുസലാ ധമ്മാ ഏകത്താ.

നീവരണാതി, കതമേ തേ നീവരണാ? കാമച്ഛന്ദോ നീവരണം, ബ്യാപാദോ നീവരണം, ഥിനമിദ്ധം നീവരണം, ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം നീവരണം, വിചികിച്ഛാ നീവരണം, അവിജ്ജാ നീവരണം, അരതി നീവരണം, സബ്ബേപി അകുസലാ ധമ്മാ നീവരണാ.

നീവരണാതി, കേനട്ഠേന നീവരണാ? നിയ്യാനാവരണട്ഠേന നീവരണാ. കതമേ തേ നിയ്യാനാ? നേക്ഖമ്മം അരിയാനം നിയ്യാനം. തേന ച നേക്ഖമ്മേന അരിയാ നിയ്യന്തി. കാമച്ഛന്ദോ നിയ്യാനാവരണം. തേന ച കാമച്ഛന്ദേന നിവുതത്താ നേക്ഖമ്മം അരിയാനം നിയ്യാനം നപ്പജാനാതീതി – കാമച്ഛന്ദോ നിയ്യാനാവരണം. അബ്യാപാദോ അരിയാനം നിയ്യാനം. തേന ച അബ്യാപാദേന അരിയാ നിയ്യന്തി. ബ്യാപാദോ നിയ്യാനാവരണം. തേന ച ബ്യാപാദേന നിവുതത്താ അബ്യാപാദം അരിയാനം നിയ്യാനം നപ്പജാനാതീതി – ബ്യാപാദോ നിയ്യാനാവരണം. ആലോകസഞ്ഞാ അരിയാനം നിയ്യാനം. തായ ച ആലോകസഞ്ഞായ അരിയാ നിയ്യന്തി ¶ . ഥിനമിദ്ധം നിയ്യാനാവരണം. തേന ച ഥിനമിദ്ധേന നിവുതത്താ ആലോകസഞ്ഞം അരിയാനം നിയ്യാനം നപ്പജാനാതീതി – ഥിനമിദ്ധം നിയ്യാനാവരണം. അവിക്ഖേപോ അരിയാനം നിയ്യാനം. തേന ച അവിക്ഖേപേന അരിയാ നിയ്യന്തി. ഉദ്ധച്ചം നിയ്യാനാവരണം ¶ . തേന ച ഉദ്ധച്ചേന നിവുതത്താ അവിക്ഖേപം അരിയാനം നിയ്യാനം നപ്പജാനാതീതി – ഉദ്ധച്ചം നിയ്യാനാവരണം. ധമ്മവവത്ഥാനം അരിയാനം നിയ്യാനം. തേന ച ധമ്മവവത്ഥാനേന അരിയാ നിയ്യന്തി. വിചികിച്ഛാ നിയ്യാനാവരണം. തായ ച വിചികിച്ഛായ നിവുതത്താ ധമ്മവവത്ഥാനം അരിയാനം നിയ്യാനം നപ്പജാനാതീതി – വിചികിച്ഛാ നിയ്യാനാവരണം. ഞാണം അരിയാനം നിയ്യാനം. തേന ച ഞാണേന അരിയാ നിയ്യന്തി. അവിജ്ജാ നിയ്യാനാവരണം. തായ ച അവിജ്ജായ നിവുതത്താ ഞാണം അരിയാനം നിയ്യാനം നപ്പജാനാതീതി – അവിജ്ജാ നിയ്യാനാവരണം. പാമോജ്ജം അരിയാനം നിയ്യാനം. തേന ച പാമോജ്ജേന അരിയാ നിയ്യന്തി. അരതി നിയ്യാനാവരണം. തായ ച അരതിയാ നിവുതത്താ പാമോജ്ജം അരിയാനം നിയ്യാനം നപ്പജാനാതീതി – അരതി നിയ്യാനാവരണം. സബ്ബേപി കുസലാ ധമ്മാ അരിയാനം നിയ്യാനം. തേഹി ¶ ച കുസലേഹി ധമ്മേഹി അരിയാ നിയ്യന്തി. സബ്ബേപി അകുസലാ ധമ്മാ നിയ്യാനാവരണാ. തേഹി ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി നിവുതത്താ കുസലേ ധമ്മേ അരിയാനം നിയ്യാനം നപ്പജാനാതീതി – സബ്ബേപി അകുസലാ ധമ്മാ നിയ്യാനാവരണാ. ഇമേഹി ച പന നീവരണേഹി വിസുദ്ധചിത്തസ്സ സോളസവത്ഥുകം ¶ ആനാപാനസ്സതിസമാധിം ഭാവയതോ ഖണികസമോധാനാ.

സോളസഞാണനിദ്ദേസോ ദുതിയോ.

൩. ഉപക്കിലേസഞാണനിദ്ദേസോ

പഠമച്ഛക്കം

൧൫൪. ഇമേഹി ച പന നീവരണേഹി വിസുദ്ധചിത്തസ്സ സോളസവത്ഥുകം ആനാപാനസ്സതിസമാധിം ഭാവയതോ ഖണികസമോധാനാ കതമേ ¶ അട്ഠാരസ ഉപക്കിലേസാ ഉപ്പജ്ജന്തി? അസ്സാസാദിമജ്ഝപരിയോസാനം സതിയാ അനുഗച്ഛതോ അജ്ഝത്തവിക്ഖേപഗതം ചിത്തം സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. പസ്സാസാദിമജ്ഝപരിയോസാനം സതിയാ അനുഗച്ഛതോ ബഹിദ്ധാവിക്ഖേപഗതം ചിത്തം സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. അസ്സാസപടികങ്ഖനാ നികന്തി തണ്ഹാചരിയാ സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. പസ്സാസപടികങ്ഖനാ നികന്തി തണ്ഹാചരിയാ സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. അസ്സാസേനാഭിതുന്നസ്സ പസ്സാസപടിലാഭേ മുച്ഛനാ സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. പസ്സാസേനാഭിതുന്നസ്സ അസ്സാസപടിലാഭേ മുച്ഛനാ സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ.

അനുഗച്ഛനാ ¶ ച അസ്സാസം, പസ്സാസം അനുഗച്ഛനാ;

സതി അജ്ഝത്തവിക്ഖേപാ, കങ്ഖനാ ബഹിദ്ധാവിക്ഖേപപത്ഥനാ [വിക്ഖേപപന്ഥനാ (സ്യാ.)].

അസ്സാസേനാഭിതുന്നസ്സ, പസ്സാസപടിലാഭേ മുച്ഛനാ;

പസ്സാസേനാഭിതുന്നസ്സ, അസ്സാസപടിലാഭേ മുച്ഛനാ.

ഛ ഏതേ ഉപക്കിലേസാ, ആനാപാനസ്സതിസമാധിസ്സ;

യേഹി വിക്ഖിപ്പമാനസ്സ [വികമ്പമാനസ്സ (സ്യാ.)], നോ ച ചിത്തം വിമുച്ചതി;

വിമോക്ഖം അപ്പജാനന്താ, തേ ഹോന്തി പരപത്തിയാതി.

ദുതിയച്ഛക്കം

൧൫൫. നിമിത്തം ആവജ്ജതോ അസ്സാസേ ചിത്തം വികമ്പതി – സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. അസ്സാസം ¶ ആവജ്ജതോ നിമിത്തേ ചിത്തം വികമ്പതി – സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. നിമിത്തം ആവജ്ജതോ പസ്സാസേ ചിത്തം വികമ്പതി – സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. പസ്സാസം ആവജ്ജതോ നിമിത്തേ ചിത്തം വികമ്പതി – സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. അസ്സാസം ആവജ്ജതോ പസ്സാസേ ചിത്തം വികമ്പതി – സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. പസ്സാസം ആവജ്ജതോ അസ്സാസേ ചിത്തം ¶ വികമ്പതി – സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ.

നിമിത്തം ¶ ആവജ്ജമാനസ്സ, അസ്സാസേ വിക്ഖിപതേ മനോ;

അസ്സാസം ആവജ്ജമാനസ്സ, നിമിത്തേ ചിത്തം വികമ്പതി.

നിമിത്തം ആവജ്ജമാനസ്സ, പസ്സാസേ വിക്ഖിപതേ മനോ;

പസ്സാസം ആവജ്ജമാനസ്സ, നിമിത്തേ ചിത്തം വികമ്പതി.

അസ്സാസം ആവജ്ജമാനസ്സ, പസ്സാസേ വിക്ഖിപതേ മനോ;

പസ്സാസം ആവജ്ജമാനസ്സ, അസ്സാസേ ചിത്തം വികമ്പതി.

ഛ ഏതേ ഉപക്കിലേസാ, ആനാപാനസ്സതിസമാധിസ്സ;

യേഹി വിക്ഖിപ്പമാനസ്സ, നോ ച ചിത്തം വിമുച്ചതി;

വിമോക്ഖം അപ്പജാനന്താ, തേ ഹോന്തി പരപത്തിയാതി.

തതിയച്ഛക്കം

൧൫൬. അതീതാനുധാവനം ചിത്തം വിക്ഖേപാനുപതിതം – സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. അനാഗതപടികങ്ഖനം ചിത്തം വികമ്പിതം – സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. ലീനം ചിത്തം കോസജ്ജാനുപതിതം ¶ – സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. അതിപഗ്ഗഹിതം ചിത്തം ഉദ്ധച്ചാനുപതിതം – സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. അഭിനതം ചിത്തം രാഗാനുപതിതം – സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ. അപനതം ചിത്തം ബ്യാപാദാനുപതിതം – സമാധിസ്സ പരിപന്ഥോ.

അതീതാനുധാവനം ചിത്തം, അനാഗതപടികങ്ഖനം ലീനം;

അതിപഗ്ഗഹിതം അഭിനതം, അപനതം ചിത്തം ന സമാധിയതി.

ഛ ഏതേ ഉപക്കിലേസാ, ആനാപാനസ്സതിസമാധിസ്സ;

യേഹി ¶ ഉപക്കിലിട്ഠസങ്കപ്പോ, അധിചിത്തം നപ്പജാനാതീതി.

൧൫൭. അസ്സാസാദിമജ്ഝപരിയോസാനം ¶ സതിയാ അനുഗച്ഛതോ അജ്ഝത്തം വിക്ഖേപഗതേന ചിത്തേന കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച. പസ്സാസാദിമജ്ഝപരിയോസാനം സതിയാ അനുഗച്ഛതോ ബഹിദ്ധാവിക്ഖേപഗതേന ചിത്തേന കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച. അസ്സാസപടികങ്ഖനായ നികന്തിയാ തണ്ഹാചരിയായ കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച. പസ്സാസപടികങ്ഖനായ നികന്തിയാ തണ്ഹാചരിയായ കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ¶ ച. അസ്സാസേനാഭിതുന്നസ്സ പസ്സാസപടിലാഭേ മുച്ഛിതത്താ കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച. പസ്സാസേനാഭിതുന്നസ്സ അസ്സാസപടിലാഭേ മുച്ഛിതത്താ കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച. നിമിത്തം ആവജ്ജതോ അസ്സാസേ ചിത്തം വികമ്പിതത്താ കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച. അസ്സാസം ആവജ്ജതോ നിമിത്തേ ചിത്തം വികമ്പിതത്താ കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച. നിമിത്തം ആവജ്ജതോ പസ്സാസേ ചിത്തം വികമ്പിതത്താ കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച. പസ്സാസം ആവജ്ജതോ നിമിത്തേ ചിത്തം വികമ്പിതത്താ കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ¶ ച ഫന്ദിതാ ച. അസ്സാസം ആവജ്ജതോ പസ്സാസേ ചിത്തം വികമ്പിതത്താ കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച. പസ്സാസം ആവജ്ജതോ അസ്സാസേ ചിത്തം വികമ്പിതത്താ കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച. അതീതാനുധാവനേന ചിത്തേന വിക്ഖേപാനുപതിതേന കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച. അനാഗതപടികങ്ഖനേന ചിത്തേന വികമ്പിതേന കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച. ലീനേന ചിത്തേന ¶ കോസജ്ജാനുപതിതേന കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച. അതിപഗ്ഗഹിതേന ചിത്തേന ഉദ്ധച്ചാനുപതിതേന കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച. അഭിനതേന ചിത്തേന രാഗാനുപതിതേന കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച. അപനതേന ചിത്തേന ബ്യാപാദാനുപതിതേന കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച.

ആനാപാനസ്സതി യസ്സ, പരിപുണ്ണാ അഭാവിതാ;

കായോപി ഇഞ്ജിതോ ഹോതി, ചിത്തമ്പി ഹോതി ഇഞ്ജിതം;

കായോപി ഫന്ദിതോ ഹോതി, ചിത്തമ്പി ഹോതി ഫന്ദിതം.

ആനാപാനസ്സതി ¶ യസ്സ, പരിപുണ്ണാ സുഭാവിതാ;

കായോപി അനിഞ്ജിതോ ഹോതി, ചിത്തമ്പി ഹോതി അനിഞ്ജിതം;

കായോപി ¶ അഫന്ദിതോ ഹോതി, ചിത്തമ്പി ഹോതി അഫന്ദിതന്തി.

ഇമേഹി ച പന നീവരണേഹി വിസുദ്ധചിത്തസ്സ സോളസവത്ഥുകം ആനാപാനസ്സതിസമാധിം ഭാവയതോ ഖണികസമോധാനാ ഇമേ അട്ഠാരസ ഉപക്കിലേസാ ഉപ്പജ്ജന്തി.

ഉപക്കിലേസഞാണനിദ്ദേസോ തതിയോ.

൪. വോദാനഞാണനിദ്ദേസോ

൧൫൮. കതമാനി തേരസ വോദാനേ ഞാണാനി? അതീതാനുധാവനം ചിത്തം വിക്ഖേപാനുപതിതം; തം വിവജ്ജയിത്വാ ഏകട്ഠാനേ സമാദഹതി – ഏവമ്പി ചിത്തം ന വിക്ഖേപം ഗച്ഛതി. അനാഗതപടികങ്ഖനം ചിത്തം വികമ്പിതം ¶ ; തം വിവജ്ജയിത്വാ തത്ഥേവ അധിമോചേതി – ഏവമ്പി ചിത്തം ന വിക്ഖേപം ഗച്ഛതി. ലീനം ചിത്തം കോസജ്ജാനുപതിതം; തം പഗ്ഗണ്ഹിത്വാ കോസജ്ജം പജഹതി – ഏവമ്പി ചിത്തം ന വിക്ഖേപം ഗച്ഛതി. അതിപഗ്ഗഹിതം ചിത്തം ഉദ്ധച്ചാനുപതിതം; തം വിനിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ഉദ്ധച്ചം പജഹതി – ഏവമ്പി ചിത്തം ന വിക്ഖേപം ഗച്ഛതി. അഭിനതം ചിത്തം രാഗാനുപതിതം; തം സമ്പജാനോ ഹുത്വാ രാഗം പജഹതി – ഏവമ്പി ചിത്തം ന വിക്ഖേപം ഗച്ഛതി. അപനതം ചിത്തം ബ്യാപാദാനുപതിതം; തം സമ്പജാനോ ഹുത്വാ ബ്യാപാദം പജഹതി – ഏവമ്പി ചിത്തം ന വിക്ഖേപം ഗച്ഛതി. ഇമേഹി ഛഹി ഠാനേഹി പരിസുദ്ധം ചിത്തം പരിയോദാതം ഏകത്തഗതം ഹോതി.

കതമേ ¶ തേ ഏകത്താ? ദാനവോസഗ്ഗുപട്ഠാനേകത്തം, സമഥനിമിത്തുപട്ഠാനേകത്തം, വയലക്ഖണുപട്ഠാനേകത്തം, നിരോധുപട്ഠാനേകത്തം. ദാനവോസഗ്ഗുപട്ഠാനേകത്തം ചാഗാധിമുത്താനം, സമഥനിമിത്തുപട്ഠാനേകത്തഞ്ച ¶ അധിചിത്തമനുയുത്താനം, വയലക്ഖണുപട്ഠാനേകത്തഞ്ച വിപസ്സകാനം, നിരോധുപട്ഠാനേകത്തഞ്ച അരിയപുഗ്ഗലാനം – ഇമേഹി ചതൂഹി ഠാനേഹി ഏകത്തഗതം ചിത്തം പടിപദാവിസുദ്ധിപക്ഖന്ദഞ്ചേവ ഹോതി, ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹിതഞ്ച, ഞാണേന ച സമ്പഹംസിതം.

പഠമസ്സ ഝാനസ്സ കോ ആദി, കിം മജ്ഝേ, കിം പരിയോസാനം? പഠമസ്സ ഝാനസ്സ പടിപദാവിസുദ്ധി ആദി, ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ മജ്ഝേ, സമ്പഹംസനാ പരിയോസാനം. പഠമസ്സ ഝാനസ്സ പടിപദാവിസുദ്ധി ¶ ആദി. ആദിസ്സ കതി ലക്ഖണാനി? ആദിസ്സ തീണി ലക്ഖണാനി. യോ തസ്സ പരിപന്ഥോ തതോ ചിത്തം വിസുജ്ഝതി, വിസുദ്ധത്താ ചിത്തം മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം പടിപജ്ജതി, പടിപന്നത്താ തത്ഥ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി. യഞ്ച പരിപന്ഥതോ ചിത്തം വിസുജ്ഝതി, യഞ്ച വിസുദ്ധത്താ ചിത്തം മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം പടിപജ്ജതി, യഞ്ച പടിപന്നത്താ തത്ഥ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി. പഠമസ്സ ¶ ഝാനസ്സ പടിപദാവിസുദ്ധി ആദി. ആദിസ്സ ഇമാനി തീണി ലക്ഖണാനി. തേന വുച്ചതി – ‘‘പഠമം ഝാനം ആദികല്യാണഞ്ചേവ ഹോതി ലക്ഖണസമ്പന്നഞ്ച’’.

പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ മജ്ഝേ. മജ്ഝസ്സ കതി ലക്ഖണാനി? മജ്ഝസ്സ തീണി ലക്ഖണാനി. വിസുദ്ധം ചിത്തം അജ്ഝുപേക്ഖതി, സമഥപടിപന്നം അജ്ഝുപേക്ഖതി, ഏകത്തുപട്ഠാനം അജ്ഝുപേക്ഖതി. യഞ്ച വിസുദ്ധം ചിത്തം അജ്ഝുപേക്ഖതി, യഞ്ച സമഥപടിപന്നം ¶ അജ്ഝുപേക്ഖതി, യഞ്ച ഏകത്തുപട്ഠാനം അജ്ഝുപേക്ഖതി – പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ മജ്ഝേ. മജ്ഝസ്സ ഇമാനി തീണി ലക്ഖണാനി. തേന വുച്ചതി – ‘‘പഠമം ഝാനം മജ്ഝേകല്യാണഞ്ചേവ ഹോതി ലക്ഖണസമ്പന്നഞ്ച’’.

പഠമസ്സ ഝാനസ്സ സമ്പഹംസനാ പരിയോസാനം. പരിയോസാനസ്സ കതി ലക്ഖണാനി? പരിയോസാനസ്സ ചത്താരി ലക്ഖണാനി. തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന സമ്പഹംസനാ, ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന സമ്പഹംസനാ, തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേന സമ്പഹംസനാ, ആസേവനട്ഠേന സമ്പഹംസനാ. പഠമസ്സ ഝാനസ്സ സമ്പഹംസനാ പരിയോസാനം. പരിയോസാനസ്സ ഇമാനി ചത്താരി ലക്ഖണാനി. തേന വുച്ചതി – ‘‘പഠമം ഝാനം പരിയോസാനകല്യാണഞ്ചേവ ഹോതി ലക്ഖണസമ്പന്നഞ്ച’’. ഏവം തിവത്തഗതം ചിത്തം തിവിധകല്യാണകം ദസലക്ഖണസമ്പന്നം വിതക്കസമ്പന്നഞ്ചേവ ഹോതി വിചാരസമ്പന്നഞ്ച പീതിസമ്പന്നഞ്ച സുഖസമ്പന്നഞ്ച ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനസമ്പന്നഞ്ച സദ്ധാസമ്പന്നഞ്ച വീരിയസമ്പന്നഞ്ച സതിസമ്പന്നഞ്ച സമാധിസമ്പന്നഞ്ച പഞ്ഞാസമ്പന്നഞ്ച.

ദുതിയസ്സ ¶ ഝാനസ്സ കോ ആദി, കിം മജ്ഝേ, കിം പരിയോസാനം? ദുതിയസ്സ ഝാനസ്സ പടിപദാവിസുദ്ധി ആദി, ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ മജ്ഝേ, സമ്പഹംസനാ പരിയോസാനം…പേ… ഏവം തിവത്തഗതം ചിത്തം തിവിധകല്യാണകം ദസലക്ഖണസമ്പന്നം പീതിസമ്പന്നഞ്ചേവ ഹോതി സുഖസമ്പന്നഞ്ച ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനസമ്പന്നഞ്ച സദ്ധാസമ്പന്നഞ്ച ¶ വീരിയസമ്പന്നഞ്ച സതിസമ്പന്നഞ്ച സമാധിസമ്പന്നഞ്ച പഞ്ഞാസമ്പന്നഞ്ച.

തതിയസ്സ ¶ ¶ ഝാനസ്സ കോ ആദി, കിം മജ്ഝേ, കിം പരിയോസാനം…പേ… ഏവം തിവത്തഗതം ചിത്തം തിവിധകല്യാണകം ദസലക്ഖണസമ്പന്നം സുഖസമ്പന്നഞ്ചേവ ഹോതി ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനസമ്പന്നഞ്ച സദ്ധാസമ്പന്നഞ്ച വീരിയസമ്പന്നഞ്ച സതിസമ്പന്നഞ്ച സമാധിസമ്പന്നഞ്ച പഞ്ഞാസമ്പന്നഞ്ച.

ചതുത്ഥസ്സ ഝാനസ്സ കോ ആദി, കിം മജ്ഝേ, കിം പരിയോസാനം…പേ… ഏവം തിവത്തഗതം ചിത്തം തിവിധകല്യാണകം ദസലക്ഖണസമ്പന്നഞ്ച ഉപേക്ഖാസമ്പന്നഞ്ചേവ ഹോതി ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനസമ്പന്നഞ്ച സദ്ധാസമ്പന്നഞ്ച വീരിയസമ്പന്നഞ്ച സതിസമ്പന്നഞ്ച സമാധിസമ്പന്നഞ്ച പഞ്ഞാസമ്പന്നഞ്ച.

ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ…പേ… വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ… ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ കോ ആദി, കിം മജ്ഝേ, കിം പരിയോസാനം…പേ… ഏവം തിവത്തഗതം ചിത്തം തിവിധകല്യാണകം ദസലക്ഖണസമ്പന്നം ഉപേക്ഖാസമ്പന്നഞ്ചേവ ഹോതി ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനസമ്പന്നം ച…പേ… പഞ്ഞാസമ്പന്നഞ്ച.

അനിച്ചാനുപസ്സനായ കോ ആദി, കിം മജ്ഝേ, കിം പരിയോസാനം…പേ… ഏവം തിവത്തഗതം ചിത്തം തിവിധകല്യാണകം ദസലക്ഖണസമ്പന്നം ¶ വിതക്കസമ്പന്നഞ്ചേവ ഹോതി വിചാരസമ്പന്നഞ്ച പീതിസമ്പന്നഞ്ച സുഖസമ്പന്നഞ്ച ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനസമ്പന്നഞ്ച സദ്ധാസമ്പന്നഞ്ച വീരിയസമ്പന്നഞ്ച സതിസമ്പന്നഞ്ച സമാധിസമ്പന്നഞ്ച പഞ്ഞാസമ്പന്നഞ്ച. ദുക്ഖാനുപസ്സനായ…പേ… അനത്താനുപസ്സനായ… നിബ്ബിദാനുപസ്സനായ… വിരാഗാനുപസ്സനായ… നിരോധാനുപസ്സനായ… പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനായ… ഖയാനുപസ്സനായ… വയാനുപസ്സനായ… വിപരിണാമാനുപസ്സനായ… അനിമിത്താനുപസ്സനായ… അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനായ… സുഞ്ഞതാനുപസ്സനായ… അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനായ… യഥാഭൂതഞാണദസ്സനായ… ആദീനവാനുപസ്സനായ… പടിസങ്ഖാനുപസ്സനായ… വിവട്ടനാനുപസ്സനായ… പഞ്ഞാസമ്പന്നഞ്ച.

സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ…പേ… സകദാഗാമിമഗ്ഗസ്സ… അനാഗാമിമഗ്ഗസ്സ… അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ കോ ആദി, കിം മജ്ഝേ, കിം പരിയോസാനം? അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ പടിപദാവിസുദ്ധി ¶ ആദി ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ മജ്ഝേ, സമ്പഹംസനാ പരിയോസാനം. അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ പടിപദാവിസുദ്ധി ആദി. ആദിസ്സ കതി ലക്ഖണാനി? ആദിസ്സ തീണി ലക്ഖണാനി. യോ തസ്സ പരിപന്ഥോ തതോ ചിത്തം വിസുജ്ഝതി, വിസുദ്ധത്താ ചിത്തം മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം പടിപജ്ജതി, പടിപന്നത്താ തത്ഥ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി ¶ . യഞ്ച പരിപന്ഥതോ ചിത്തം വിസുജ്ഝതി, യഞ്ച വിസുദ്ധത്താ ചിത്തം മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം ¶ പടിപജ്ജതി, യഞ്ച പടിപന്നത്താ തത്ഥ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി – അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ പടിപദാവിസുദ്ധി ആദി. ആദിസ്സ ഇമാനി തീണി ലക്ഖണാനി. തേന ¶ വുച്ചതി – ‘‘അരഹത്തമഗ്ഗോ ആദികല്യാണോ ചേവ ഹോതി ലക്ഖണസമ്പന്നോ ച’’.

അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ മജ്ഝേ. മജ്ഝസ്സ കതി ലക്ഖണാനി? മജ്ഝസ്സ തീണി ലക്ഖണാനി. വിസുദ്ധം ചിത്തം അജ്ഝുപേക്ഖതി, സമഥപടിപന്നം അജ്ഝുപേക്ഖതി, ഏകത്തുപട്ഠാനം അജ്ഝുപേക്ഖതി. യഞ്ച വിസുദ്ധം ചിത്തം അജ്ഝുപേക്ഖതി, യഞ്ച സമഥപടിപന്നം അജ്ഝുപേക്ഖതി, യഞ്ച ഏകത്തുപട്ഠാനം അജ്ഝുപേക്ഖതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘അരഹത്തമഗ്ഗോ മജ്ഝേകല്യാണോ ചേവ ഹോതി ലക്ഖണസമ്പന്നോ ച’’.

അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ സമ്പഹംസനാ പരിയോസാനം. പരിയോസാനസ്സ കതി ലക്ഖണാനി? പരിയോസാനസ്സ ചത്താരി ലക്ഖണാനി. തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന സമ്പഹംസനാ, ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന സമ്പഹംസനാ, തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേന സമ്പഹംസനാ, ആസേവനട്ഠേന സമ്പഹംസനാ. അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ സമ്പഹംസനാ പരിയോസാനം. പരിയോസാനസ്സ ഇമാനി ചത്താരി ലക്ഖണാനി. തേന വുച്ചതി – ‘‘അരഹത്തമഗ്ഗോ പരിയോസാനകല്യാണോ ചേവ ഹോതി ലക്ഖണസമ്പന്നോ ച’’. ഏവം തിവത്തഗതം ചിത്തം തിവിധകല്യാണകം ദസലക്ഖണസമ്പന്നം വിതക്കസമ്പന്നഞ്ചേവ ഹോതി വിചാരസമ്പന്നഞ്ച പീതിസമ്പന്നഞ്ച സുഖസമ്പന്നഞ്ച ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനസമ്പന്നഞ്ച സദ്ധാസമ്പന്നഞ്ച വീരിയസമ്പന്നഞ്ച സതിസമ്പന്നഞ്ച സമാധിസമ്പന്നഞ്ച പഞ്ഞാസമ്പന്നഞ്ച ¶ .

൧൫൯.

നിമിത്തം അസ്സാസപസ്സാസാ, അനാരമ്മണമേകചിത്തസ്സ;

അജാനതോ ച തയോ ധമ്മേ, ഭാവനാ നുപലബ്ഭതി.

നിമിത്തം ¶ അസ്സാസപസ്സാസാ, അനാരമ്മണമേകചിത്തസ്സ;

ജാനതോ ച തയോ ധമ്മേ, ഭാവനാ ഉപലബ്ഭതീതി.

കഥം ഇമേ തയോ ധമ്മാ ഏകചിത്തസ്സ ആരമ്മണാ ന ഹോന്തി, ന ചിമേ തയോ ധമ്മാ അവിദിതാ ഹോന്തി, ന ച ചിത്തം വിക്ഖേപം ഗച്ഛതി, പധാനഞ്ച പഞ്ഞായതി, പയോഗഞ്ച സാധേതി, വിസേസമധിഗച്ഛതി? സേയ്യഥാപി രുക്ഖോ ¶ സമേ ഭൂമിഭാഗേ നിക്ഖിത്തോ. തമേനം പുരിസോ കകചേന ഛിന്ദേയ്യ. രുക്ഖേ ഫുട്ഠകകചദന്താനം വസേന പുരിസസ്സ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി; ന ആഗതേ വാ ഗതേ വാ കകചദന്തേ മനസി കരോതി. ന ആഗതാ വാ ഗതാ വാ കകചദന്താ അവിദിതാ ഹോന്തി ¶ , പധാനഞ്ച പഞ്ഞായതി, പയോഗഞ്ച സാധേതി. യഥാ രുക്ഖോ സമേ ഭൂമിഭാഗേ നിക്ഖിത്തോ. ഏവം ഉപനിബന്ധനാ നിമിത്തം. യഥാ കകചദന്താ, ഏവം അസ്സാസപസ്സാസാ. യഥാ രുക്ഖേ ഫുട്ഠകകചദന്താനം വസേന പുരിസസ്സ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി, ന ആഗതേ വാ ഗതേ വാ കകചദന്തേ മനസി കരോതി, ന ആഗതാ വാ ഗതാ വാ കകചദന്താ അവിദിതാ ഹോന്തി, പധാനഞ്ച പഞ്ഞായതി, പയോഗഞ്ച സാധേതി. ഏവമേവം ഭിക്ഖു നാസികഗ്ഗേ വാ മുഖനിമിത്തേ വാ സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ നിസിന്നോ ഹോതി, ന ആഗതേ വാ ¶ ഗതേ വാ അസ്സാസപസ്സാസേ മനസി കരോതി, ന ആഗതാ വാ ഗതാ വാ അസ്സാസപസ്സാസാ അവിദിതാ ഹോന്തി, പധാനഞ്ച പഞ്ഞായതി, പയോഗഞ്ച സാധേതി. വിസേസമധിഗച്ഛതി പധാനഞ്ച.

കതമം പധാനം? ആരദ്ധവീരിയസ്സ കായോപി ചിത്തമ്പി കമ്മനിയം ഹോതി – ഇദം പധാനം. കതമോ പയോഗോ? ആരദ്ധവീരിയസ്സ ഉപക്കിലേസാ പഹീയന്തി, വിതക്കാ വൂപസമന്തി – അയം പയോഗോ. കതമോ വിസേസോ? ആരദ്ധവീരിയസ്സ സഞ്ഞോജനാ പഹീയന്തി, അനുസയാ ബ്യന്തീഹോന്തി [അനുസയാ ബ്യാസന്തി (സ്യാ.)]. അയം വിസേസോ. ഏവം ഇമേ തയോ ധമ്മാ ഏകചിത്തസ്സ ആരമ്മണാ ന ഹോന്തി ¶ , ന ചിമേ തയോ ധമ്മാ അവിദിതാ ഹോന്തി, ന ച ചിത്തം വിക്ഖേപം ഗച്ഛതി, പധാനഞ്ച പഞ്ഞായതി, പയോഗഞ്ച സാധേതി, വിസേസമധിഗച്ഛതി.

൧൬൦.

ആനാപാനസ്സതി യസ്സ, പരിപുണ്ണാ സുഭാവിതാ;

അനുപുബ്ബം പരിചിതാ, യഥാ ബുദ്ധേന ദേസിതാ;

സോ ഇമം ലോകം പഭാസേതി, അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാതി.

ആനന്തി അസ്സാസോ, നോ പസ്സാസോ. അപാനന്തി [അപാനന്തി (ക.)] പസ്സാസോ, നോ അസ്സാസോ. അസ്സാസവസേന ഉപട്ഠാനം സതി, പസ്സാസവസേന ഉപട്ഠാനം സതി.

യോ അസ്സസതി തസ്സുപട്ഠാതി, യോ പസ്സസതി തസ്സുപട്ഠാതി. പരിപുണ്ണാതി പരിഗ്ഗഹട്ഠേന പരിപുണ്ണാ, പരിവാരട്ഠേന പരിപുണ്ണാ, പരിപൂരട്ഠേന പരിപുണ്ണാ ¶ . സുഭാവിതാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ¶ ഭാവനാ, ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ, തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേന ഭാവനാ, ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. തസ്സിമേ ചത്താരോ ഭാവനട്ഠാ യാനീകതാ ഹോന്തി വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ.

യാനീകതാതി യത്ഥ യത്ഥ ആകങ്ഖതി തത്ഥ തത്ഥ വസിപ്പത്തോ ഹോതി ബലപ്പത്തോ വേസാരജ്ജപ്പത്തോ ¶ . തസ്സ മേ തേ ധമ്മാ ആവജ്ജനപടിബദ്ധാ [ആവജ്ജനപടിബന്ധാ (ക.) ഏവമീദിസേസു പദേസു] ഹോന്തി ആകങ്ഖപടിബദ്ധാ മനസികാരപടിബദ്ധാ ചിത്തുപ്പാദപടിബദ്ധാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘യാനീകതാ’’തി. വത്ഥുകതാതി യസ്മിം യസ്മിം വത്ഥുസ്മിം ചിത്തം സ്വാധിട്ഠിതം ഹോതി, തസ്മിം തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം സതി സുപട്ഠിതാ ഹോതി. യസ്മിം യസ്മിം വാ പന വത്ഥുസ്മിം സതി സൂപട്ഠിതാ [സുപട്ഠിതാ (ക.)] ഹോതി, തസ്മിം തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം ചിത്തം സ്വാധിട്ഠിതം ഹോതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘വത്ഥുകതാ’’തി. അനുട്ഠിതാതി വത്ഥുസ്മിം യേന യേന ചിത്തം അഭിനീഹരതി തേന തേന സതി അനുപരിവത്തതി. യേന യേന വാ പന സതി അനുപരിവത്തതി തേന തേന ചിത്തം അഭിനീഹരതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘അനുട്ഠിതാ’’തി. പരിചിതാതി പരിഗ്ഗഹട്ഠേന പരിചിതാ, പരിവാരട്ഠേന പരിചിതാ, പരിപൂരട്ഠേന പരിചിതാ. സതിയാ പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ജിനാതി ¶ പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേ. തേന വുച്ചതി – ‘‘പരിചിതാ’’തി. സുസമാരദ്ധാതി ¶ ചത്താരോ സുസമാരദ്ധാ – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന സുസമാരദ്ധാ, ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന സുസമാരദ്ധാ, തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേന സുസമാരദ്ധാ, തപ്പച്ചനീകാനം കിലേസാനം സുസമൂഹതത്താ [സുസമുഹതത്താ (ക.)] സുസമാരദ്ധാ.

൧൬൧. സുസമന്തി അത്ഥി സമം, അത്ഥി സുസമം. കതമം സമം? യേ തത്ഥ ജാതാ അനവജ്ജാ കുസലാ ബോധിപക്ഖിയാ – ഇദം സമം. കതമം സുസമം? യം തേസം തേസം ധമ്മാനം ആരമ്മണം നിരോധോ നിബ്ബാനം – ഇദം സുസമം. ഇതി ഇദഞ്ച സമം ഇദഞ്ച സുസമം ഞാതം ഹോതി ദിട്ഠം വിദിതം സച്ഛികതം ഫസ്സിതം പഞ്ഞായ. ആരദ്ധം ഹോതി വീരിയം അസല്ലീനം, ഉപട്ഠിതാ സതി അസമ്മൂളാ [അപമുട്ഠാ (സ്യാ.)], പസ്സദ്ധോ കായോ അസാരദ്ധോ, സമാഹിതം ചിത്തം ഏകഗ്ഗം. തേന വുച്ചതി – ‘‘സുസമാരദ്ധാ’’തി.

അനുപുബ്ബം പരിചിതാതി ദീഘം അസ്സാസവസേന പുരിമാ പുരിമാ പരിചിതാ, പച്ഛിമാ പച്ഛിമാ അനുപരിചിതാ. ദീഘം പസ്സാസവസേന പുരിമാ പുരിമാ പരിചിതാ, പച്ഛിമാ പച്ഛിമാ അനുപരിചിതാ. രസ്സം അസ്സാസവസേന പുരിമാ പുരിമാ പരിചിതാ ¶ , പച്ഛിമാ പച്ഛിമാ അനുപരിചിതാ. രസ്സം പസ്സാസവസേന പുരിമാ പുരിമാ പരിചിതാ, പച്ഛിമാ പച്ഛിമാ അനുപരിചിതാ…പേ… പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സാസവസേന പുരിമാ പുരിമാ പരിചിതാ, പച്ഛിമാ പച്ഛിമാ അനുപരിചിതാ. പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ പസ്സാസവസേന പുരിമാ പുരിമാ പരിചിതാ, പച്ഛിമാ പച്ഛിമാ അനുപരിചിതാ. സബ്ബാപി സോളസവത്ഥുകാ ആനാപാനസ്സതിയോ അഞ്ഞമഞ്ഞം പരിചിതാ ¶ ചേവ ഹോന്തി അനുപരിചിതാ ച. തേന വുച്ചതി – ‘‘അനുപുബ്ബപരിചിതാ’’തി.

യഥാതി ദസ യഥത്ഥാ – അത്തദമഥത്ഥോ യഥത്ഥോ, അത്തസമഥത്ഥോ യഥത്ഥോ, അത്തപരിനിബ്ബാപനത്ഥോ യഥത്ഥോ, അഭിഞ്ഞത്ഥോ യഥത്ഥോ, പരിഞ്ഞത്ഥോ യഥത്ഥോ, പഹാനത്ഥോ യഥത്ഥോ, ഭാവനത്ഥോ യഥത്ഥോ, സച്ഛികിരിയത്ഥോ ¶ യഥത്ഥോ, സച്ചാഭിസമയത്ഥോ യഥത്ഥോ, നിരോധേ പതിട്ഠാപകത്ഥോ യഥത്ഥോ.

ബുദ്ധോതി ¶ യോ സോ ഭഗവാ സയമ്ഭൂ അനാചരിയകോ പുബ്ബേ അനനുസ്സുതേസു ധമ്മേസു സാമം സച്ചാനി അഭിസമ്ബുജ്ഝി, തത്ഥ ച സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണി, ബലേസു ച വസീഭാവം.

൧൬൨. ബുദ്ധോതി കേനട്ഠേന ബുദ്ധോ? ബുജ്ഝിതാ സച്ചാനീതി – ബുദ്ധോ. ബോധേതാ പജായാതി – ബുദ്ധോ. സബ്ബഞ്ഞുതായ ബുദ്ധോ. സബ്ബദസ്സാവിതായ ബുദ്ധോ. അനഞ്ഞനേയ്യതായ ബുദ്ധോ. വിസവിതായ [വികതിതായ (സ്യാ.)] ബുദ്ധോ. ഖീണാസവസങ്ഖാതേന ബുദ്ധോ. നിരുപലേപസങ്ഖാതേന [നിരുപക്കിലേസസങ്ഖാതേന (സ്യാ.)] ബുദ്ധോ. ഏകന്തവീതരാഗോതി – ബുദ്ധോ. ഏകന്തവീതദോസോതി – ബുദ്ധോ. ഏകന്തവീതമോഹോതി – ബുദ്ധോ. ഏകന്തനിക്കിലേസോതി – ബുദ്ധോ. ഏകായനമഗ്ഗം ഗതോതി – ബുദ്ധോ. ഏകോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി – ബുദ്ധോ. അബുദ്ധിവിഹതത്താ ബുദ്ധിപടിലാഭാ – ബുദ്ധോ. ബുദ്ധോതി നേതം നാമം മാതരാ കതം, ന പിതരാ കതം, ന ഭാതരാ കതം, ന ഭഗിനിയാ കതം, ന മിത്താമച്ചേഹി കതം, ന ഞാതിസാലോഹിതേഹി കതം, ന സമണബ്രാഹ്മണേഹി ¶ കതം, ന ദേവതാഹി കതം. വിമോക്ഖന്തികമേതം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം ബോധിയാ മൂലേ സഹ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണസ്സ പടിലാഭാ സച്ഛികാ പഞ്ഞത്തി യദിദം – ബുദ്ധോതി. ദേസിതാതി അത്തദമഥത്ഥോ യഥത്ഥോ യഥാ ബുദ്ധേന ദേസിതോ, അത്തസമഥത്ഥോ യഥത്ഥോ യഥാ ബുദ്ധേന ദേസിതോ, അത്തപരിനിബ്ബാപനത്ഥോ യഥത്ഥോ യഥാ ബുദ്ധേന ദേസിതോ…പേ… നിരോധേ പതിട്ഠാപകത്ഥോ യഥത്ഥോ യഥാ ബുദ്ധേന ദേസിതോ.

സോതി ¶ ഗഹട്ഠോ വാ ഹോതി പബ്ബജിതോ വാ. ലോകോതി. ഖന്ധലോകോ ധാതുലോകോ ആയതനലോകോ വിപത്തിഭവലോകോ വിപത്തിസമ്ഭവലോകോ സമ്പത്തിഭവലോകോ സമ്പത്തിസമ്ഭവലോകോ. ഏകോ ലോകോ – സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ…പേ… അട്ഠാരസ ലോകാ – അട്ഠാരസ ധാതുയോ. പഭാസേതീതി അത്തദമഥത്ഥം യഥത്ഥം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ ¶ . സോ ഇമം ലോകം ഓഭാസേതി ഭാസേതി പഭാസേതി. അത്തസമഥത്ഥം യഥത്ഥം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ. സോ ഇമം ലോകം ഓഭാസേതി ഭാസേതി പഭാസേതി. അത്തപരിനിബ്ബാപനത്ഥം യഥത്ഥം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ. സോ ഇമം ലോകം ഓഭാസേതി ഭാസേതി പഭാസേതി…പേ… നിരോധേ പതിട്ഠാപകത്ഥം യഥത്ഥം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ. സോ ഇമം ലോകം ഓഭാസേതി ഭാസേതി പഭാസേതി.

അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാതി യഥാ അബ്ഭാ, ഏവം കിലേസാ. യഥാ ചന്ദോ, ഏവം അരിയഞാണം. യഥാ ചന്ദിമാ ദേവപുത്തോ, ഏവം ഭിക്ഖു. യഥാ ¶ ചന്ദോ അബ്ഭാ മുത്തോ മഹികാ മുത്തോ ധൂമരജാ മുത്തോ രാഹുഗഹണാ [രാഹുപാണാ (സ്യാ.)] വിപ്പമുത്തോ ഭാസതേ ച തപതേ ച വിരോചതേ [വിരോചതി (സ്യാ.)] ച, ഏവമേവം ഭിക്ഖു സബ്ബകിലേസേഹി വിപ്പമുത്തോ ¶ ഭാസതേ ച തപതേ ച വിരോചതേ ച. തേന വുച്ചതി – അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാതി. ഇമാനി തേരസ വോദാനേ ഞാണാനി.

വോദാനഞാണനിദ്ദേസോ ചതുത്ഥോ.

ഭാണവാരോ.

൫. സതോകാരിഞാണനിദ്ദേസോ

൧൬൩. കതമാനി ബാത്തിംസ സതോകാരിസ്സ ഞാണാനി? ഇധ ഭിക്ഖു അരഞ്ഞഗതോ വാ രുക്ഖമൂലഗതോ വാ സുഞ്ഞാഗാരഗതോ വാ നിസീദതി പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ഉജും കായം പണിധായ പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ. സോ സതോവ അസ്സസതി സതോ പസ്സസതി. ദീഘം വാ അസ്സസന്തോ ‘‘ദീഘം അസ്സസാമീ’’തി പജാനാതി. ദീഘം വാ പസ്സസന്തോ ‘‘ദീഘം പസ്സസാമീ’’തി പജാനാതി. രസ്സം വാ അസ്സസന്തോ ‘‘രസ്സം അസ്സസാമീ’’തി പജാനാതി. രസ്സം വാ പസ്സസന്തോ ‘‘രസ്സം പസ്സസാമീ’’തി പജാനാതി. ‘‘സബ്ബകായപടിസംവേദീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. ‘‘സബ്ബകായപടിസംവേദീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. ‘‘പസ്സമ്ഭയം ¶ കായസങ്ഖാരം അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. ‘‘പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. പീതിപടിസംവേദീ…പേ… സുഖപടിസംവേദീ… ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീ ¶ … പസ്സമ്ഭയം ചിത്തസങ്ഖാരം… ചിത്തപടിസംവേദീ… അഭിപ്പമോദയം ചിത്തം… സമാദഹം ചിത്തം… വിമോചയം ചിത്തം… അനിച്ചാനുപസ്സീ… വിരാഗാനുപസ്സീ… നിരോധാനുപസ്സീ… ‘‘പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. ‘‘പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി.

൧൬൪. ഇധാതി ഇമിസ്സാ ദിട്ഠിയാ, ഇമിസ്സാ ഖന്തിയാ, ഇമിസ്സാ രുചിയാ, ഇമസ്മിം ആദായേ, ഇമസ്മിം ധമ്മേ, ഇമസ്മിം വിനയേ, ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ, ഇമസ്മിം പാവചനേ, ഇമസ്മിം ബ്രഹ്മചരിയേ, ഇമസ്മിം സത്ഥുസാസനേ. തേന വുച്ചതി – ‘‘ഇധാ’’തി. ഭിക്ഖൂതി ¶ പുഥുജ്ജനകല്യാണകോ വാ ഹോതി ഭിക്ഖു സേക്ഖോ വാ അരഹാ വാ അകുപ്പധമ്മോ. അരഞ്ഞന്തി നിക്ഖമിത്വാ ബഹി ഇന്ദഖീലാ സബ്ബമേതം അരഞ്ഞം. രുക്ഖമൂലന്തി യത്ഥ ഭിക്ഖുനോ ആസനം പഞ്ഞത്തം ഹോതി മഞ്ചോ വാ പീഠം വാ ഭിസി വാ തട്ടികാ വാ ചമ്മഖണ്ഡോ വാ തിണസന്ഥരോ [തിണസണ്ഠരോ (സ്യാ.)] വാ പണ്ണസന്ഥരോ വാ പലാലസന്ഥരോ [പലാസസണ്ഠരോ (സ്യാ.)] വാ, തത്ഥ ഭിക്ഖു ചങ്കമതി വാ തിട്ഠതി വാ നിസീദതി വാ സേയ്യം വാ കപ്പേതി. സുഞ്ഞന്തി കേനചി അനാകിണ്ണം ഹോതി ഗഹട്ഠേഹി വാ പബ്ബജിതേഹി വാ. അഗാരന്തി [ആഗാരന്തി (സ്യാ.)] വിഹാരോ അഡ്ഢയോഗോ പാസാദോ ഹമ്മിയം ഗുഹാ. നിസീദതി പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാതി നിസിന്നോ ഹോതി പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ¶ . ഉജും കായം പണിധായാതി ഉജുകോ ഹോതി കായോ ഠിതോ [പനിധിതോ (സ്യാ.)] സുപണിഹിതോ. പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാതി. പരീതി പരിഗ്ഗഹട്ഠോ. മുഖന്തി നിയ്യാനട്ഠോ. സതീതി ഉപട്ഠാനട്ഠോ. തേന വുച്ചതി – ‘‘പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ’’തി.

൧൬൫. സതോവ അസ്സസതി, സതോ പസ്സസതീതി ബാത്തിംസായ ആകാരേഹി ¶ സതോ കാരീ ഹോതി. ദീഘം അസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന സതോ കാരീ ഹോതി. ദീഘം പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ¶ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന സതോ കാരീ ഹോതി. രസ്സം അസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന സതോ കാരീ ഹോതി. രസ്സം പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം ¶ അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന സതോ കാരീ ഹോതി…പേ… പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സാസവസേന പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന സതോ കാരീ ഹോതി.

പഠമചതുക്കനിദ്ദേസോ

൧൬൬. കഥം ദീഘം അസ്സസന്തോ ‘‘ദീഘം അസ്സസാമീ’’തി പജാനാതി, ദീഘം പസ്സസന്തോ ‘‘ദീഘം പസ്സസാമീ’’തി പജാനാതി? ദീഘം അസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതി, ദീഘം പസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ പസ്സസതി, ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതിപി പസ്സസതിപി. ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതോപി പസ്സസതോപി ഛന്ദോ ഉപ്പജ്ജതി. ഛന്ദവസേന തതോ സുഖുമതരം ദീഘം അസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതി, ഛന്ദവസേന തതോ സുഖുമതരം ദീഘം പസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ പസ്സസതി, ഛന്ദവസേന തതോ സുഖുമതരം ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതിപി പസ്സസതിപി. ഛന്ദവസേന തതോ സുഖുമതരം ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതോപി പസ്സസതോപി പാമോജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി. പാമോജ്ജവസേന തതോ സുഖുമതരം ദീഘം അസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതി, പാമോജ്ജവസേന തതോ സുഖുമതരം ദീഘം പസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ ¶ പസ്സസതി, പാമോജ്ജവസേന തതോ സുഖുമതരം ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതിപി പസ്സസതിപി. പാമോജ്ജവസേന തതോ സുഖുമതരം ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതോപി പസ്സസതോപി ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസാപി ചിത്തം വിവത്തതി, ഉപേക്ഖാ സണ്ഠാതി. ഇമേഹി നവഹാകാരേഹി ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസാ കായോ. ഉപട്ഠാനം സതി. അനുപസ്സനാ ഞാണം. കായോ ഉപട്ഠാനം, നോ സതി; സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തം കായം അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘കായേ കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി.

൧൬൭. അനുപസ്സതീതി ¶ ¶ കഥം തം കായം അനുപസ്സതി? അനിച്ചതോ അനുപസ്സതി, നോ നിച്ചതോ. ദുക്ഖതോ അനുപസ്സതി, നോ സുഖതോ. അനത്തതോ അനുപസ്സതി, നോ അത്തതോ. നിബ്ബിന്ദതി, നോ നന്ദതി. വിരജ്ജതി, നോ രജ്ജതി. നിരോധേതി, നോ സമുദേതി. പടിനിസ്സജ്ജതി, നോ ആദിയതി. അനിച്ചതോ ¶ അനുപസ്സന്തോ നിച്ചസഞ്ഞം പജഹതി. ദുക്ഖതോ അനുപസ്സന്തോ സുഖസഞ്ഞം പജഹതി. അനത്തതോ അനുപസ്സന്തോ അത്തസഞ്ഞം പജഹതി. നിബ്ബിന്ദന്തോ നന്ദിം പജഹതി. വിരജ്ജന്തോ രാഗം പജഹതി. നിരോധേന്തോ സമുദയം പജഹതി. പടിനിസ്സജ്ജന്തോ ആദാനം പജഹതി. ഏവം തം കായം അനുപസ്സതി.

ഭാവനാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ, ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന ഭാവനാ, തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേന ഭാവനാ, ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസവസേന ¶ ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ വിദിതാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജന്തി, വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തി, വിദിതാ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. വിദിതാ സഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജന്തി, വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തി, വിദിതാ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. വിദിതാ വിതക്കാ ഉപ്പജ്ജന്തി, വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തി, വിദിതാ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി.

കഥം വിദിതാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജന്തി, വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തി, വിദിതാ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി? കഥം വേദനായ ഉപ്പാദോ വിദിതോ ഹോതി? അവിജ്ജാസമുദയാ വേദനാസമുദയോതി – പച്ചയസമുദയട്ഠേന വേദനായ ഉപ്പാദോ വിദിതോ ഹോതി. തണ്ഹാസമുദയാ വേദനാസമുദയോതി… കമ്മസമുദയാ വേദനാസമുദയോതി… ഫസ്സസമുദയാ വേദനാസമുദയോതി പച്ചയസമുദയട്ഠേന വേദനായ ഉപ്പാദോ വിദിതോ ഹോതി. നിബ്ബത്തിലക്ഖണം പസ്സതോപി വേദനായ ഉപ്പാദോ വിദിതോ ഹോതി. ഏവം വേദനായ ഉപ്പാദോ വിദിതോ ഹോതി.

കഥം വേദനായ ഉപട്ഠാനം വിദിതം ഹോതി? അനിച്ചതോ മനസികരോതോ ഖയതുപട്ഠാനം വിദിതം ഹോതി. ദുക്ഖതോ മനസികരോതോ ഭയതുപട്ഠാനം വിദിതം ഹോതി. അനത്തതോ മനസികരോതോ സുഞ്ഞതുപട്ഠാനം വിദിതം ഹോതി. ഏവം വേദനായ ഉപട്ഠാനം വിദിതം ഹോതി.

കഥം വേദനായ അത്ഥങ്ഗമോ വിദിതോ ഹോതി? അവിജ്ജാനിരോധാ വേദനാനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന വേദനായ അത്ഥങ്ഗമോ വിദിതോ ഹോതി. തണ്ഹാനിരോധാ വേദനാനിരോധോതി ¶ …പേ… കമ്മനിരോധാ വേദനാനിരോധോതി…പേ… ഫസ്സനിരോധാ ¶ വേദനാനിരോധോതി പച്ചയനിരോധട്ഠേന വേദനായ അത്ഥങ്ഗമോ വിദിതോ ഹോതി. വിപരിണാമലക്ഖണം പസ്സതോപി വേദനായ അത്ഥങ്ഗമോ വിദിതോ ഹോതി. ഏവം വേദനായ ¶ അത്ഥങ്ഗമോ വിദിതോ ഹോതി. ഏവം വിദിതാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജന്തി, വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തി, വിദിതാ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി.

കഥം ¶ വിദിതാ സഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജന്തി, വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തി, വിദിതാ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി? കഥം സഞ്ഞായ ഉപ്പാദോ വിദിതോ ഹോതി? അവിജ്ജാസമുദയാ സഞ്ഞാസമുദയോതി – പച്ചയസമുദയട്ഠേന സഞ്ഞായ ഉപ്പാദോ വിദിതോ ഹോതി. തണ്ഹാസമുദയാ സഞ്ഞാസമുദയോതി…പേ… കമ്മസമുദയാ സഞ്ഞാസമുദയോതി…പേ… ഫസ്സസമുദയാ സഞ്ഞാസമുദയോതി – പച്ചയസമുദയട്ഠേന സഞ്ഞായ ഉപ്പാദോ വിദിതോ ഹോതി. നിബ്ബത്തിലക്ഖണം പസ്സതോപി സഞ്ഞായ ഉപ്പാദോ വിദിതോ ഹോതി. ഏവം സഞ്ഞായ ഉപ്പാദോ വിദിതോ ഹോതി.

കഥം സഞ്ഞായ ഉപട്ഠാനം വിദിതം ഹോതി? അനിച്ചതോ മനസികരോതോ ഖയതുപട്ഠാനം വിദിതം ഹോതി. ദുക്ഖതോ മനസികരോതോ ഭയതുപട്ഠാനം വിദിതം ഹോതി. അനത്തതോ മനസികരോതോ സുഞ്ഞതുപട്ഠാനം വിദിതം ഹോതി. ഏവം സഞ്ഞായ ഉപട്ഠാനം വിദിതം ഹോതി.

കഥം സഞ്ഞായ അത്ഥങ്ഗമോ വിദിതോ ഹോതി? അവിജ്ജാനിരോധാ സഞ്ഞാനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന സഞ്ഞായ അത്ഥങ്ഗമോ വിദിതോ ഹോതി. തണ്ഹാനിരോധാ സഞ്ഞാനിരോധോതി…പേ… കമ്മനിരോധാ സഞ്ഞാനിരോധോതി…പേ… ഫസ്സനിരോധാ ¶ സഞ്ഞാനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന സഞ്ഞായ അത്ഥങ്ഗമോ വിദിതോ ഹോതി. വിപരിണാമലക്ഖണം പസ്സതോപി സഞ്ഞായ അത്ഥങ്ഗമോ വിദിതോ ഹോതി. ഏവം സഞ്ഞായ അത്ഥങ്ഗമോ വിദിതോ ഹോതി. ഏവം വിദിതാ സഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജന്തി, വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തി, വിദിതാ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി.

കഥം വിദിതാ വിതക്കാ ഉപ്പജ്ജന്തി, വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തി, വിദിതാ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി? കഥം വിതക്കാനം ഉപ്പാദോ വിദിതോ ഹോതി? അവിജ്ജാസമുദയാ വിതക്കസമുദയോതി – പച്ചയസമുദയട്ഠേന വിതക്കാനം ഉപ്പാദോ വിദിതോ ഹോതി. തണ്ഹാസമുദയാ വിതക്കസമുദയോതി…പേ… കമ്മസമുദയാ വിതക്കസമുദയോതി…പേ… സഞ്ഞാസമുദയാ വിതക്കസമുദയോതി – പച്ചയസമുദയട്ഠേന വിതക്കാനം ഉപ്പാദോ വിദിതോ ഹോതി. നിബ്ബത്തിലക്ഖണം പസ്സതോപി വിതക്കാനം ഉപ്പാദോ വിദിതോ ഹോതി. ഏവം വിതക്കാനം ഉപ്പാദോ വിദിതോ ഹോതി.

കഥം വിതക്കാനം ഉപട്ഠാനം വിദിതം ഹോതി? അനിച്ചതോ മനസികരോതോ ഖയതുപട്ഠാനം വിദിതം ¶ ഹോതി. ദുക്ഖതോ മനസികരോതോ ഭയതുപട്ഠാനം വിദിതം ഹോതി. അനത്തതോ മനസികരോതോ സുഞ്ഞതുപട്ഠാനം വിദിതം ഹോതി. ഏവം വിതക്കാനം ഉപട്ഠാനം വിദിതം ഹോതി.

കഥം ¶ വിതക്കാനം അത്ഥങ്ഗമോ വിദിതോ ഹോതി? അവിജ്ജാനിരോധാ വിതക്കനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന വിതക്കാനം അത്ഥങ്ഗമോ വിദിതോ ഹോതി. തണ്ഹാനിരോധാ വിതക്കനിരോധോതി…പേ… കമ്മനിരോധാ വിതക്കനിരോധോതി…പേ… സഞ്ഞാനിരോധാ ¶ വിതക്കനിരോധോതി – പച്ചയനിരോധട്ഠേന വിതക്കാനം അത്ഥങ്ഗമോ വിദിതോ ഹോതി. വിപരിണാമലക്ഖണം പസ്സതോപി വിതക്കാനം അത്ഥങ്ഗമോ വിദിതോ ഹോതി. ഏവം വിതക്കാനം അത്ഥങ്ഗമോ വിദിതോ ഹോതി. ഏവം വിദിതാ ¶ വിതക്കാ ഉപ്പജ്ജന്തി, വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തി, വിദിതാ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി.

൧൬൮. ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനന്തോ ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി, ഗോചരഞ്ച പജാനാതി, സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതി…പേ… മഗ്ഗം സമോധാനേതി, ധമ്മേ സമോധാനേതി, ഗോചരഞ്ച പജാനാതി, സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതി.

ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതീതി കഥം ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി? അധിമോക്ഖട്ഠേന സദ്ധിന്ദ്രിയം സമോധാനേതി, പഗ്ഗഹട്ഠേന വീരിയിന്ദ്രിയം സമോധാനേതി, ഉപട്ഠാനട്ഠേന സതിന്ദ്രിയം സമോധാനേതി, അവിക്ഖേപട്ഠേന സമാധിന്ദ്രിയം സമോധാനേതി, ദസ്സനട്ഠേന പഞ്ഞിന്ദ്രിയം സമോധാനേതി. അയം പുഗ്ഗലോ ഇമാനി ഇന്ദ്രിയാനി ഇമസ്മിം ആരമ്മണേ സമോധാനേതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതീ’’തി.

ഗോചരഞ്ച പജാനാതീതി യം തസ്സ ആരമ്മണം, തം തസ്സ ഗോചരം. യം തസ്സ ഗോചരം, തം തസ്സ ആരമ്മണം. പജാനാതീതി പുഗ്ഗലോ. പജാനനാ പഞ്ഞാ.

സമന്തി ആരമ്മണസ്സ ഉപട്ഠാനം സമം, ചിത്തസ്സ അവിക്ഖേപോ സമം, ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനം സമം, ചിത്തസ്സ വോദാനം സമം. അത്ഥോതി ¶ അനവജ്ജട്ഠോ നിക്കിലേസട്ഠോ വോദാനട്ഠോ പരമട്ഠോ. പടിവിജ്ഝതീതി ആരമ്മണസ്സ ഉപട്ഠാനട്ഠം പടിവിജ്ഝതി, ചിത്തസ്സ അവിക്ഖേപട്ഠം പടിവിജ്ഝതി, ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനട്ഠം പടിവിജ്ഝതി, ചിത്തസ്സ വോദാനട്ഠം പടിവിജ്ഝതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

ബലാനി സമോധാനേതീതി കഥം ബലാനി സമോധാനേതി? അസ്സദ്ധിയേ അകമ്പിയട്ഠേന സദ്ധാബലം സമോധാനേതി, കോസജ്ജേ അകമ്പിയട്ഠേന വീരിയബലം സമോധാനേതി, പമാദേ അകമ്പിയട്ഠേന സതിബലം സമോധാനേതി, ഉദ്ധച്ചേ അകമ്പിയട്ഠേന സമാധിബലം സമോധാനേതി ¶ , അവിജ്ജായ അകമ്പിയട്ഠേന പഞ്ഞാബലം സമോധാനേതി. അയം പുഗ്ഗലോ ഇമാനി ബലാനി ഇമസ്മിം ആരമ്മണേ സമോധാനേതി ¶ . തേന വുച്ചതി – ബലാനി സമോധാനേതീതി. ഗോചരഞ്ച പജാനാതീതി…പേ… തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

ബോജ്ഝങ്ഗേ ¶ സമോധാനേതീതി കഥം ബോജ്ഝങ്ഗേ സമോധാനേതി? ഉപട്ഠാനട്ഠേന സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം സമോധാനേതി, പവിചയട്ഠേന ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം സമോധാനേതി, പഗ്ഗഹട്ഠേന വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം സമോധാനേതി, ഫരണട്ഠേന പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം സമോധാനേതി, ഉപസമട്ഠേന പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം സമോധാനേതി, അവിക്ഖേപട്ഠേന സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം സമോധാനേതി, പടിസങ്ഖാനട്ഠേന ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ¶ സമോധാനേതി. അയം പുഗ്ഗലോ ഇമേ ബോജ്ഝങ്ഗേ ഇമസ്മിം ആരമ്മണേ സമോധാനേതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ബോജ്ഝങ്ഗേ സമോധാനേതീ’’തി. ഗോചരഞ്ച പജാനാതീതി…പേ… തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

മഗ്ഗം സമോധാനേതീതി കഥം മഗ്ഗം സമോധാനേതി? ദസ്സനട്ഠേന സമ്മാദിട്ഠിം സമോധാനേതി, അഭിനിരോപനട്ഠേന സമ്മാസങ്കപ്പം സമോധാനേതി, പരിഗ്ഗഹട്ഠേന സമ്മാവാചം സമോധാനേതി, സമുട്ഠാനട്ഠേന സമ്മാകമ്മന്തം സമോധാനേതി, വോദാനട്ഠേന സമ്മാആജീവം സമോധാനേതി, പഗ്ഗഹട്ഠേന സമ്മാവായാമം സമോധാനേതി, ഉപട്ഠാനട്ഠേന സമ്മാസതിം സമോധാനേതി, അവിക്ഖേപട്ഠേന സമ്മാസമാധിം സമോധാനേതി. അയം പുഗ്ഗലോ ഇമം മഗ്ഗം ഇമസ്മിം ആരമ്മണേ സമോധാനേതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘മഗ്ഗം സമോധാനേതീ’’തി. ഗോചരഞ്ച പജാനാതീതി…പേ… തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

ധമ്മേ സമോധാനേതീതി കഥം ധമ്മേ സമോധാനേതി? ആധിപതേയ്യട്ഠേന ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി, അകമ്പിയട്ഠേന ബലാനി സമോധാനേതി, നിയ്യാനട്ഠേന ബോജ്ഝങ്ഗേ സമോധാനേതി, ഹേതുട്ഠേന മഗ്ഗം സമോധാനേതി, ഉപട്ഠാനട്ഠേന സതിപട്ഠാനം സമോധാനേതി, പദഹനട്ഠേന സമ്മപ്പധാനം സമോധാനേതി, ഇജ്ഝനട്ഠേന ഇദ്ധിപാദം സമോധാനേതി തഥട്ഠേന സച്ചം സമോധാനേതി, അവിക്ഖേപട്ഠേന സമഥം സമോധാനേതി, അനുപസ്സനട്ഠേന ¶ വിപസ്സനം സമോധാനേതി, ഏകരസട്ഠേന സമഥവിപസ്സനം സമോധാനേതി, അനതിവത്തനട്ഠേന യുഗനദ്ധം സമോധാനേതി, സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധിം സമോധാനേതി, അവിക്ഖേപട്ഠേന ചിത്തവിസുദ്ധിം സമോധാനേതി, ദസ്സനട്ഠേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധിം സമോധാനേതി, വിമുത്തട്ഠേന വിമോക്ഖം സമോധാനേതി ¶ , പടിവേധട്ഠേന വിജ്ജം സമോധാനേതി, പരിച്ചാഗട്ഠേന വിമുത്തിം സമോധാനേതി, സമുച്ഛേദട്ഠേന ഖയേ ഞാണം സമോധാനേതി ¶ , പടിപ്പസ്സദ്ധട്ഠേന അനുപ്പാദേ ഞാണം സമോധാനേതി, ഛന്ദം ¶ മൂലട്ഠേന സമോധാനേതി, മനസികാരം സമുട്ഠാനട്ഠേന സമോധാനേതി, ഫസ്സം സമോധാനട്ഠേന സമോധാനേതി, വേദനം സമോസരണട്ഠേന സമോധാനേതി, സമാധിം പമുഖട്ഠേന സമോധാനേതി, സതിം ആധിപതേയ്യട്ഠേന സമോധാനേതി, പഞ്ഞം തതുത്തരട്ഠേന സമോധാനേതി, വിമുത്തിം സാരട്ഠേന സമോധാനേതി, അമതോഗധം നിബ്ബാനം പരിയോസാനട്ഠേന സമോധാനേതി. അയം പുഗ്ഗലോ ഇമേ ധമ്മേ ഇമസ്മിം ആരമ്മണേ സമോധാനേതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ധമ്മേ സമോധാനേതീ’’തി.

ഗോചരഞ്ച പജാനാതീതി യം തസ്സ ആരമ്മണം, തം തസ്സ ഗോചരം. യം തസ്സ ഗോചരം, തം തസ്സ ആരമ്മണം പജാനാതീതി പുഗ്ഗലോ. പജാനനാ പഞ്ഞാ. സമന്തി ആരമ്മണസ്സ ഉപട്ഠാനം സമം, ചിത്തസ്സ അവിക്ഖേപോ സമം, ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനം സമം, ചിത്തസ്സ വോദാനം സമം. അത്ഥോതി അനവജ്ജട്ഠോ നിക്കിലേസട്ഠോ വോദാനട്ഠോ പരമട്ഠോ. പടിവിജ്ഝതീതി ¶ ആരമ്മണസ്സ ഉപട്ഠാനട്ഠം പടിവിജ്ഝതി, ചിത്തസ്സ അവിക്ഖേപട്ഠം പടിവിജ്ഝതി, ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനട്ഠം പടിവിജ്ഝതി, ചിത്തസ്സ വോദാനട്ഠം പടിവിജ്ഝതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

൧൬൯. കഥം രസ്സം അസ്സസന്തോ ‘‘രസ്സം അസ്സസാമീ’’തി പജാനാതി, രസ്സം പസ്സസന്തോ ‘‘രസ്സം പസ്സസാമീ’’തി പജാനാതി? രസ്സം അസ്സാസം ഇത്തരസങ്ഖാതേ അസ്സസതി, രസ്സം പസ്സാസം ഇത്തരസങ്ഖാതേ പസ്സസതി, രസ്സം അസ്സാസപസ്സാസം ഇത്തരസങ്ഖാതേ അസ്സസതിപി പസ്സസതിപി. രസ്സം അസ്സാസപസ്സാസം ഇത്തരസങ്ഖാതേ അസ്സസതോപി പസ്സസതോപി ഛന്ദോ ഉപ്പജ്ജതി. ഛന്ദവസേന തതോ സുഖുമതരം രസ്സം അസ്സാസം ഇത്തരസങ്ഖാതേ അസ്സസതി. ഛന്ദവസേന തതോ സുഖുമതരം രസ്സം പസ്സാസം ഇത്തരസങ്ഖാതേ പസ്സസതി. ഛന്ദവസേന തതോ സുഖുമതരം രസ്സം അസ്സാസപസ്സാസം ഇത്തരസങ്ഖാതേ അസ്സസതിപി പസ്സസതിപി. ഛന്ദവസേന തതോ സുഖുമതരം രസ്സം അസ്സാസപസ്സാസം ഇത്തരസങ്ഖാതേ അസ്സസതോപി പസ്സസതോപി പാമോജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി. പാമോജ്ജവസേന തതോ സുഖുമതരം രസ്സം അസ്സാസം ഇത്തരസങ്ഖാതേ അസ്സസതി, പാമോജ്ജവസേന തതോ സുഖുമതരം രസ്സം പസ്സാസം ഇത്തരസങ്ഖാതേ പസ്സസതി, പാമോജ്ജവസേന തതോ സുഖുമതരം രസ്സം അസ്സാസപസ്സാസം ഇത്തരസങ്ഖാതേ അസ്സസതിപി പസ്സസതിപി. പാമോജ്ജവസേന തതോ സുഖുമതരം രസ്സം അസ്സാസപസ്സാസം ഇത്തരസങ്ഖാതേ അസ്സസതോപി പസ്സസതോപി രസ്സാ അസ്സാസപസ്സാസാ ചിത്തം വിവത്തതി, ഉപേക്ഖാ സണ്ഠാതി. ഇമേഹി ¶ നവഹാകാരേഹി രസ്സാ അസ്സാസപസ്സാസാ ¶ കായോ ഉപട്ഠാനം സതി അനുപസ്സനാ ഞാണം. കായോ ഉപട്ഠാനം, നോ ¶ സതി; സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തം കായം അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘കായേ കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി.

അനുപസ്സതീതി ¶ കഥം തം കായം അനുപസ്സതി…പേ… ഏവം തം കായം അനുപസ്സതി. ഭാവനാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ…പേ… ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. രസ്സം അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ വിദിതാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജന്തി…പേ… രസ്സം അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനന്തോ ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി…പേ… തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

൧൭൦. കഥം ‘‘സബ്ബകായപടിസംവേദീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘സബ്ബകായപടിസംവേദീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി? കായോതി ദ്വേ കായാ – നാമകായോ ച രൂപകായോ ച. കതമോ നാമകായോ? വേദനാ, സഞ്ഞാ, ചേതനാ, ഫസ്സോ, മനസികാരോ, നാമഞ്ച നാമകായോ ച, യേ ച വുച്ചന്തി ചിത്തസങ്ഖാരാ – അയം നാമകായോ. കതമോ രൂപകായോ? ചത്താരോ ച മഹാഭൂതാ, ചതുന്നഞ്ച മഹാഭൂതാനം ഉപാദായരൂപം, അസ്സാസോ ച പസ്സാസോ ച, നിമിത്തഞ്ച ഉപനിബന്ധനാ, യേ ച വുച്ചന്തി കായസങ്ഖാരാ – അയം രൂപകായോ.

കഥം തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി? ദീഘം അസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ¶ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി. ദീഘം പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി. രസ്സം അസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി. രസ്സം പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി.

ആവജ്ജതോ തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി, പജാനതോ തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി, പസ്സതോ തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി, പച്ചവേക്ഖതോ ¶ തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി, ചിത്തം അധിട്ഠഹതോ തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി, സദ്ധായ അധിമുച്ചതോ തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി, വീരിയം പഗ്ഗണ്ഹതോ തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി, സതിം ഉപട്ഠാപയതോ തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി, ചിത്തം സമാദഹതോ തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി, പഞ്ഞായ പജാനതോ തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി, അഭിഞ്ഞേയ്യം അഭിജാനതോ തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി, പരിഞ്ഞേയ്യം പരിജാനതോ തേ കായാ പടിവിദിതാ ¶ ഹോന്തി, പഹാതബ്ബം പജഹതോ തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി, ഭാവേതബ്ബം ഭാവയതോ തേ കായാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി, സച്ഛികാതബ്ബം സച്ഛികരോതോ തേ കായാ പടിവിദിതാ ¶ ഹോന്തി. ഏവം തേ കായാ പടിവിദിതാ ¶ ഹോന്തി. സബ്ബകായപടിസംവേദീ അസ്സാസപസ്സാസാ കായോ ഉപട്ഠാനം സതി അനുപസ്സനാ ഞാണം. കായോ ഉപട്ഠാനം, നോ സതി. സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തം കായം അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘കായേ കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി.

അനുപസ്സതീതി കഥം തം കായം അനുപസ്സതി…പേ… ഏവം തം കായം അനുപസ്സതി. ഭാവനാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ…പേ… ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ.

സബ്ബകായപടിസംവേദീ അസ്സാസപസ്സാസാനം [അസ്സാസപസ്സാസാ (സ്യാ.)] സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി, അവിക്ഖേപട്ഠേന ചിത്തവിസുദ്ധി, ദസ്സനട്ഠേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധി. യോ തത്ഥ സംവരട്ഠോ, അയം അധിസീലസിക്ഖാ. യോ തത്ഥ അവിക്ഖേപട്ഠോ, അയം അധിചിത്തസിക്ഖാ. യോ തത്ഥ ദസ്സനട്ഠോ, അയം അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ. ഇമാ തിസ്സോ സിക്ഖായോ ആവജ്ജന്തോ സിക്ഖതി, ജാനന്തോ സിക്ഖതി, പസ്സന്തോ സിക്ഖതി, പച്ചവേക്ഖന്തോ സിക്ഖതി, ചിത്തം അധിട്ഠഹന്തോ സിക്ഖതി, സദ്ധായ അധിമുച്ചന്തോ സിക്ഖതി, വീരിയം പഗ്ഗണ്ഹന്തോ സിക്ഖതി, സതിം ഉപട്ഠപേന്തോ സിക്ഖതി, ചിത്തം സമാദഹന്തോ സിക്ഖതി, പഞ്ഞായ പജാനന്തോ സിക്ഖതി, അഭിഞ്ഞേയ്യം അഭിജാനന്തോ സിക്ഖതി, പരിഞ്ഞേയ്യം പരിജാനന്തോ സിക്ഖതി, പഹാതബ്ബം പജഹന്തോ സിക്ഖതി, ഭാവേതബ്ബം ഭാവേന്തോ സിക്ഖതി, സച്ഛികാതബ്ബം സച്ഛികരോന്തോ സിക്ഖതി.

സബ്ബകായപടിസംവേദീ ¶ അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ വിദിതാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജന്തി…പേ… സബ്ബകായപടിസംവേദീ അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനന്തോ ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി…പേ… തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

൧൭൧. കഥം ¶ ‘‘പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി? കതമോ കായസങ്ഖാരോ? ദീഘം അസ്സാസാ കായികാ. ഏതേ ധമ്മാ കായപടിബദ്ധാ കായസങ്ഖാരാ. തേ കായസങ്ഖാരേ പസ്സമ്ഭേന്തോ നിരോധേന്തോ വൂപസമേന്തോ സിക്ഖതി. ദീഘം പസ്സാസാ കായികാ. ഏതേ ധമ്മാ കായപടിബദ്ധാ കായസങ്ഖാരാ. തേ കായസങ്ഖാരേ പസ്സമ്ഭേന്തോ നിരോധേന്തോ വൂപസമേന്തോ സിക്ഖതി. രസ്സം അസ്സാസാ രസ്സം പസ്സാസാ. സബ്ബകായപടിസംവേദീ അസ്സാസാ സബ്ബകായപടിസംവേദീ പസ്സാസാ കായികാ. ഏതേ ധമ്മാ കായപടിബദ്ധാ കായസങ്ഖാരാ. തേ കായസങ്ഖാരേ പസ്സമ്ഭേന്തോ നിരോധേന്തോ വൂപസമേന്തോ സിക്ഖതി.

യഥാരൂപേഹി ¶ കായസങ്ഖാരേഹി യാ കായസ്സ ആനമനാ വിനമനാ സന്നമനാ പണമനാ ഇഞ്ജനാ ഫന്ദനാ ചലനാ പകമ്പനാ ¶ – പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി, പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി. യഥാരൂപേഹി കായസങ്ഖാരേഹി യാ കായസ്സ ന ആനമനാ ന വിനമനാ ന സന്നമനാ ന പണമനാ അനിഞ്ജനാ അഫന്ദനാ അചലനാ അകമ്പനാ സന്തം സുഖുമം പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി, പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി.

ഇതി കിര ‘‘പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. ഏവം സന്തേ വാതൂപലദ്ധിയാ ച പഭാവനാ ന ഹോതി, അസ്സാസപസ്സാസാനഞ്ച പഭാവനാ ന ഹോതി, ആനാപാനസ്സതിയാ ച പഭാവനാ ന ഹോതി, ആനാപാനസ്സതിസമാധിസ്സ ച ¶ പഭാവനാ ന ഹോതി; ന ച നം തം സമാപത്തിം പണ്ഡിതാ സമാപജ്ജന്തിപി വുട്ഠഹന്തിപി.

ഇതി കിര ‘‘പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. ഏവം സന്തേ വാതൂപലദ്ധിയാ ച പഭാവനാ ഹോതി, അസ്സാസപസ്സാസാനഞ്ച പഭാവനാ ഹോതി, ആനാപാനസ്സതിയാ ച പഭാവനാ ഹോതി. ആനാപാനസ്സതിസമാധിസ്സ ¶ ച പഭാവനാ ഹോതി; തഞ്ച നം സമാപത്തിം പണ്ഡിതാ സമാപജ്ജന്തിപി വുട്ഠഹന്തിപി. യഥാ കഥം വിയ? സേയ്യഥാപി കംസേ ആകോടിതേ പഠമം ഓളാരികാ സദ്ദാ പവത്തന്തി. ഓളാരികാനം സദ്ദാനം നിമിത്തം സുഗ്ഗഹിതത്താ സുമനസികതത്താ സൂപധാരിതത്താ നിരുദ്ധേപി ഓളാരികേ സദ്ദേ, അഥ പച്ഛാ സുഖുമകാ സദ്ദാ പവത്തന്തി. സുഖുമകാനം സദ്ദാനം നിമിത്തം സുഗ്ഗഹിതത്താ സുമനസികതത്താ സൂപധാരിതത്താ നിരുദ്ധേപി സുഖുമകേ സദ്ദേ, അഥ പച്ഛാ സുഖുമസദ്ദനിമിത്താരമ്മണതാപി ചിത്തം പവത്തതി. ഏവമേവം പഠമം ഓളാരികാ അസ്സാസപസ്സാസാ പവത്തന്തി; ഓളാരികാനം അസ്സാസപസ്സാസാനം നിമിത്തം സുഗ്ഗഹിതത്താ സുമനസികതത്താ സൂപധാരിതത്താ നിരുദ്ധേപി ഓളാരികേ അസ്സാസപസ്സാസേ, അഥ പച്ഛാ സുഖുമകാ അസ്സാസപസ്സാസാ പവത്തന്തി. സുഖുമകാനം അസ്സാസപസ്സാസാനം നിമിത്തം സുഗ്ഗഹിതത്താ സുമനസികതത്താ ¶ സൂപധാരിതത്താ നിരുദ്ധേപി സുഖുമകേ അസ്സാസപസ്സാസേ, അഥ പച്ഛാ സുഖുമകഅസ്സാസപസ്സാസാനം നിമിത്താരമ്മണതാപി ചിത്തം ന വിക്ഖേപം ഗച്ഛതി.

ഏവം സന്തേ വാതൂപലദ്ധിയാ ച പഭാവനാ ഹോതി, അസ്സാസപസ്സാസാനഞ്ച പഭാവനാ ¶ ഹോതി, ആനാപാനസ്സതിയാ ച പഭാവനാ ഹോതി, ആനാപാനസ്സതിസമാധിസ്സ ച പഭാവനാ ഹോതി; തഞ്ച നം ¶ സമാപത്തിം പണ്ഡിതാ സമാപജ്ജന്തിപി വുട്ഠഹന്തിപി. പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സാസപസ്സാസാ കായോ ഉപട്ഠാനം സതി അനുപസ്സനാ ഞാണം. കായോ ഉപട്ഠാനം, നോ സതി; സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തം കായം അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘കായേ കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി.

അനുപസ്സതീതി കഥം തം കായം അനുപസ്സതി…പേ… ഏവം തം കായം അനുപസ്സതി. ഭാവനാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ…പേ… ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം, അസ്സാസപസ്സാസാനം സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി, അവിക്ഖേപട്ഠേന ചിത്തവിസുദ്ധി, ദസ്സനട്ഠേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധി. യോ തത്ഥ സംവരട്ഠോ, അയം അധിസീലസിക്ഖാ; യോ തത്ഥ അവിക്ഖേപട്ഠോ, അയം അധിചിത്തസിക്ഖാ; യോ തത്ഥ ദസ്സനട്ഠോ അയം അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ. ഇമാ തിസ്സോ സിക്ഖായോ ആവജ്ജന്തോ സിക്ഖതി…പേ… സച്ഛികാതബ്ബം സച്ഛികരോന്തോ സിക്ഖതി, പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ വിദിതാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജന്തി…പേ… പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനന്തോ ¶ ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി…പേ… തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

അട്ഠ അനുപസ്സനാഞാണാനി, അട്ഠ ച ഉപട്ഠാനാനുസ്സതിയോ ¶ , ചത്താരി സുത്തന്തികവത്ഥൂനി കായേ കായാനുപസ്സനായ.

ഭാണവാരോ.

ദുതിയചതുക്കനിദ്ദേസോ

൧൭൨. കഥം ‘‘പീതിപടിസംവേദീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി ‘‘പീതിപടിസംവേദീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി? കതമാ പീതി? ദീഘം അസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ ഉപ്പജ്ജതി പീതി പാമോജ്ജം. യാ പീതി പാമോജ്ജം ആമോദനാ പമോദനാ ഹാസോ പഹാസോ വിത്തി ഓദഗ്യം അത്തമനതാ. ചിത്തസ്സ ദീഘം പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ ഉപ്പജ്ജതി പീതി പാമോജ്ജം…പേ… രസ്സം അസ്സാസവസേന, രസ്സം പസ്സാസവസേന, സബ്ബകായപടിസംവേദീ അസ്സാസവസേന, സബ്ബകായപടിസംവേദീ ¶ പസ്സാസവസേന, പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സാസവസേന, പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ ഉപ്പജ്ജതി പീതി പാമോജ്ജം. യാ പീതി പാമോജ്ജം ആമോദനാ പമോദനാ ഹാസോ പഹാസോ വിത്തി ഓദഗ്യം അത്തമനതാ ചിത്തസ്സ – അയം പീതി.

കഥം ¶ സാ പീതി പടിവിദിതാ ഹോതി? ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന സാ പീതി പടിവിദിതാ ഹോതി. ദീഘം പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന സാ പീതി പടിവിദിതാ ഹോതി. രസ്സം അസ്സാസവസേന…പേ… രസ്സം പസ്സാസവസേന… സബ്ബകായപടിസംവേദീ അസ്സാസവസേന… സബ്ബകായപടിസംവേദീ പസ്സാസവസേന… പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സാസവസേന… പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം ¶ പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന സാ പീതി പടിവിദിതാ ഹോതി. ആവജ്ജതോ സാ പീതി പടിവിദിതാ ഹോതി, ജാനതോ…പേ… പസ്സതോ… പച്ചവേക്ഖതോ… ചിത്തം അധിട്ഠഹതോ… സദ്ധായ ¶ അധിമുച്ചതോ… വീരിയം പഗ്ഗണ്ഹതോ… സതിം ഉപട്ഠാപയതോ… ചിത്തം സമാദഹതോ… പഞ്ഞായ പജാനതോ… അഭിഞ്ഞേയ്യം അഭിജാനതോ… പരിഞ്ഞേയ്യം പരിജാനതോ… പഹാതബ്ബം പജഹതോ… ഭാവേതബ്ബം ഭാവയതോ… സച്ഛികാതബ്ബം സച്ഛികരോതോ സാ പീതി പടിവിദിതാ ഹോതി. ഏവം സാ പീതി പടിവിദിതാ ഹോതി.

പീതിപടിസംവേദീ അസ്സാസപസ്സാസവസേന വേദനാ ഉപട്ഠാനം സതി അനുപസ്സനാ ഞാണം. വേദനാ ഉപട്ഠാനം, നോ സതി; സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തം വേദനം അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘വേദനാസു വേദനാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി.

അനുപസ്സതീതി കഥം തം വേദനം അനുപസ്സതി? അനിച്ചതോ അനുപസ്സതി…പേ… ഏവം തം വേദനം അനുപസ്സതി. ഭാവനാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ…പേ… ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. പീതിപടിസംവേദീ അസ്സാസപസ്സാസാനം സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി…പേ… പീതിപടിസംവേദീ അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ…പേ… പജാനന്തോ ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

൧൭൩. കഥം ‘‘സുഖപടിസംവേദീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘സുഖപടിസംവേദീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി? സുഖന്തി ¶ ¶ ദ്വേ സുഖാനി – കായികഞ്ച സുഖം, ചേതസികഞ്ച സുഖം. കതമം കായികം സുഖം? യം കായികം സാതം കായികം സുഖം, കായസമ്ഫസ്സജം സാതം സുഖം വേദയിതം, കായസമ്ഫസ്സജാ സാതാ സുഖാ വേദനാ – ഇദം കായികം സുഖം. കതമം ചേതസികം സുഖം? യം ചേതസികം സാതം ചേതസികം സുഖം, ചേതോസമ്ഫസ്സജം സാതം സുഖം വേദയിതം, ചേതോസമ്ഫസ്സജാ സാതാ സുഖാ വേദനാ – ഇദം ചേതസികം സുഖം.

കഥം ¶ തേ സുഖാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി? ദീഘം അസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തേ സുഖാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി. ദീഘം പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തേ സുഖാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി…പേ… സച്ഛികാതബ്ബം സച്ഛികരോതോ തേ സുഖാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി. ഏവം തേ സുഖാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി. സുഖപടിസംവേദീ അസ്സാസപസ്സാസവസേന വേദനാ ഉപട്ഠാനം സതി അനുപസ്സനാ ഞാണം. വേദനാ ഉപട്ഠാനം, നോ സതി; സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ¶ ച. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തം വേദനം അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘വേദനാസു വേദനാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി.

അനുപസ്സതീതി കഥം തം വേദനം അനുപസ്സതി. അനിച്ചതോ അനുപസ്സതി…പേ… ഏവം തം വേദനം അനുപസ്സതി. ഭാവനാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ…പേ… ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. സുഖപടിസംവേദീ അസ്സാസപസ്സാസാനം സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി…പേ… സുഖപടിസംവേദീ ¶ അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ…പേ… പജാനന്തോ ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

൧൭൪. കഥം ‘‘ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി? കതമോ ചിത്തസങ്ഖാരോ? ദീഘം അസ്സാസവസേന സഞ്ഞാ ച വേദനാ ച ചേതസികാ – ഏതേ ധമ്മാ ചിത്തപടിബദ്ധാ ചിത്തസങ്ഖാരാ. ദീഘം പസ്സാസവസേന സഞ്ഞാ ച വേദനാ ച ചേതസികാ – ഏതേ ധമ്മാ ചിത്തപടിബദ്ധാ ചിത്തസങ്ഖാരാ…പേ… സുഖപടിസംവേദീ അസ്സാസവസേന… സുഖപടിസംവേദീ പസ്സാസവസേന സഞ്ഞാ ച വേദനാ ച ചേതസികാ – ഏതേ ധമ്മാ ചിത്തപടിബദ്ധാ ചിത്തസങ്ഖാരാ – അയം ചിത്തസങ്ഖാരോ.

കഥം തേ ചിത്തസങ്ഖാരാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി? ദീഘം അസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തേ ചിത്തസങ്ഖാരാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി. ദീഘം പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തേ ചിത്തസങ്ഖാരാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി…പേ… സച്ഛികാതബ്ബം സച്ഛികരോതോ തേ ചിത്തസങ്ഖാരാ പടിവിദിതാ ഹോന്തി. ഏവം തേ ചിത്തസങ്ഖാരാ പടിവിദിതാ ¶ ഹോന്തി. ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീ അസ്സാസപസ്സാസവസേന വേദനാ ഉപട്ഠാനം സതി അനുപസ്സനാ ഞാണം വേദനാ ഉപട്ഠാനം, നോ സതി; സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ ¶ സതി ച. തായ സതിയാ തേ ഞാണേന തം വേദനം അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘വേദനാസു വേദനാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി.

അനുപസ്സതീതി ¶ കഥം തം വേദനം അനുപസ്സതി? അനിച്ചതോ അനുപസ്സതി…പേ… ഏവം തം വേദനം അനുപസ്സതി. ഭാവനാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ…പേ… ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീ അസ്സാസപസ്സാസാനം സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി…പേ… ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീ അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ¶ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ…പേ… പജാനന്തോ ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

൧൭൫. കഥം ‘‘പസ്സമ്ഭയം ചിത്തസങ്ഖാരം അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘പസ്സമ്ഭയം ചിത്തസങ്ഖാരം പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി? കതമോ ചിത്തസങ്ഖാരോ? ദീഘം അസ്സാസവസേന സഞ്ഞാ ച വേദനാ ച ചേതസികാ – ഏതേ ധമ്മാ ചിത്തപടിബദ്ധാ ചിത്തസങ്ഖാരാ. തേ ചിത്തസങ്ഖാരേ പസ്സമ്ഭേന്തോ നിരോധേന്തോ വൂപസമേന്തോ സിക്ഖതി. ദീഘം പസ്സാസവസേന സഞ്ഞാ ച വേദനാ ച ചേതസികാ – ഏതേ ധമ്മാ ചിത്തപടിബദ്ധാ ചിത്തസങ്ഖാരാ. തേ ചിത്തസങ്ഖാരേ പസ്സമ്ഭേന്തോ നിരോധേന്തോ വൂപസമേന്തോ സിക്ഖതി. ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീ അസ്സാസവസേന… ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീ പസ്സാസവസേന സഞ്ഞാ ച വേദനാ ച ചേതസികാ – ഏതേ ധമ്മാ ചിത്തപടിബദ്ധാ ചിത്തസങ്ഖാരാ. തേ ചിത്തസങ്ഖാരേ പസ്സമ്ഭേന്തോ നിരോധേന്തോ വൂപസമേന്തോ സിക്ഖതി. പസ്സമ്ഭയം ചിത്തസങ്ഖാരം ¶ അസ്സാസപസ്സാസവസേന വേദനാ ഉപട്ഠാനം സതി അനുപസ്സനാ ഞാണം. വേദനാ ഉപട്ഠാനം, നോ സതി; സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തം വേദനം അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘വേദനാസു വേദനാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി.

അനുപസ്സതീതി കഥം തം വേദനം അനുപസ്സതി…പേ… ഏവം തം വേദനം അനുപസ്സതി. ഭാവനാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ…പേ… ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. പസ്സമ്ഭയം ചിത്തസങ്ഖാരം അസ്സാസപസ്സാസാനം സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി…പേ… പസ്സമ്ഭയം ചിത്തസങ്ഖാരം അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ…പേ… പജാനന്തോ ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

അട്ഠ അനുപസ്സനാഞാണാനി അട്ഠ ച ഉപട്ഠാനാനുസ്സതിയോ ചത്താരി സുത്തന്തികവത്ഥൂനി വേദനാസു വേദനാനുപസ്സനായ.

തതിയചതുക്കനിദ്ദേസോ

൧൭൬. കഥം ‘‘ചിത്തപടിസംവേദീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘ചിത്തപടിസംവേദീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി? കതമം തം ചിത്തം? ദീഘം അസ്സാസവസേന വിഞ്ഞാണം ചിത്തം. യം ചിത്തം ¶ മനോ മാനസം ഹദയം പണ്ഡരം മനോ ¶ മനായതനം മനിന്ദ്രിയം വിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ തജ്ജാ മനോവിഞ്ഞാണധാതു. ദീഘം പസ്സാസവസേന ¶ …പേ… പസ്സമ്ഭയം ചിത്തസങ്ഖാരം അസ്സാസവസേന… പസ്സമ്ഭയം ചിത്തസങ്ഖാരം പസ്സാസവസേന ¶ വിഞ്ഞാണം ചിത്തം. യം ചിത്തം മനോ മാനസം ഹദയം പണ്ഡരം മനോ മാനയതനം മനിന്ദ്രിയം വിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ തജ്ജാ മനോവിഞ്ഞാണധാതു – ഇദം ചിത്തം.

കഥം തം ചിത്തം പടിവിദിതം ഹോതി? ദീഘം അസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തം ചിത്തം പടിവിദിതം ഹോതി. ദീഘം പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തം ചിത്തം പടിവിദിതം ഹോതി…പേ… സച്ഛികാതബ്ബം സച്ഛികരോതോ തം ചിത്തം പടിവിദിതം ഹോതി. ഏവം തം ചിത്തം പടിവിദിതം ഹോതി. ചിത്തപടിസംവേദീ അസ്സാസപസ്സാസവസേന വിഞ്ഞാണം ചിത്തം ഉപട്ഠാനം സതി അനുപസ്സനാ ഞാണം. ചിത്തം ഉപട്ഠാനം, നോ സതി; സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തം ചിത്തം അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി.

അനുപസ്സതീതി കഥം തം ചിത്തം അനുപസ്സതി…പേ… ഏവം തം ചിത്തം അനുപസ്സതി. ഭാവനാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ…പേ… ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. ചിത്തപടിസംവേദീ അസ്സാസപസ്സാസാനം സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി…പേ… ചിത്തപടിസംവേദീ അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ…പേ… പജാനന്തോ ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

൧൭൭. കഥം ¶ ‘‘അഭിപ്പമോദയം ചിത്തം അസ്സസിസ്സാമീ’’തി, ‘‘അഭിപ്പമോദയം ചിത്തം പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി? കതമോ ചിത്തസ്സ അഭിപ്പമോദോ? ദീഘം അസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ ഉപ്പജ്ജതി ചിത്തസ്സ അഭിപ്പമോദോ. യാ ചിത്തസ്സ ആമോദനാ പമോദനാ ഹാസോ പഹാസോ വിത്തി ഓദഗ്യം അത്തമനതാ. ചിത്തസ്സ ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ ഉപ്പജ്ജതി ചിത്തസ്സ അഭിപ്പമോദോ. യാ ചിത്തസ്സ ആമോദനാ പമോദനാ ഹാസോ പഹാസോ വിത്തി ഓദഗ്യം അത്തമനതാ ചിത്തസ്സ…പേ… ചിത്തപടിസംവേദീ അസ്സാസവസേന… ചിത്തപടിസംവേദീ പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ ഉപ്പജ്ജതി ചിത്തസ്സ അഭിപ്പമോദോ. യാ ചിത്തസ്സ ആമോദനാ പമോദനാ ഹാസോ പഹാസോ വിത്തി ഓദഗ്യം അത്തമനതാ ചിത്തസ്സ – അയം ചിത്തസ്സ അഭിപ്പമോദോ. അഭിപ്പമോദയം ചിത്തം അസ്സാസപസ്സാസവസേന വിഞ്ഞാണം ചിത്തം ഉപട്ഠാനം സതി ¶ അനുപസ്സനാ ഞാണം. ചിത്തം ഉപട്ഠാനം, നോ ¶ സതി; സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തം ചിത്തം അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി.

അനുപസ്സതീതി കഥം തം ചിത്തം അനുപസ്സതി…പേ… ഏവം തം ചിത്തം അനുപസ്സതീതി. ഭാവനാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ…പേ… ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. അഭിപ്പമോദയം ¶ ചിത്തം അസ്സാസപസ്സാസാനം സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി…പേ… അഭിപ്പമോദയം ചിത്തം അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ…പേ… പജാനന്തോ ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

൧൭൮. കഥം ‘‘സമാദഹം ചിത്തം അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘സമാദഹം ചിത്തം പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി? കതമോ ¶ സമാധി [കതമഞ്ച സമാധിന്ദിയം (സ്യാ.)]? ദീഘം അസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി, യാ ചിത്തസ്സ ഠിതി സണ്ഠിതി അവട്ഠിതി [അധിട്ടിതി (സ്യാ.)] അവിസാഹാരോ അവിക്ഖേപോ അവിസാഹടമാനസതാ [അവിസാഹതമാനസതാ (സ്യാ. ക.)] സമഥോ സമാധിന്ദ്രിയം സമാധിബലം സമ്മാസമാധി. ദീഘം പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി…പേ… സമാദഹം ചിത്തം അസ്സാസവസേന…പേ… സമാദഹം ചിത്തം പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി. യാ ചിത്തസ്സ ഠിതി സണ്ഠിതി അവട്ഠിതി അവിസാഹാരോ അവിക്ഖേപോ അവിസാഹടമാനസതാ സമഥോ സമാധിന്ദ്രിയം സമാധിബലം സമ്മാസമാധി – അയം സമാധി. സമാദഹം ചിത്തം അസ്സാസപസ്സാസവസേന വിഞ്ഞാണം ചിത്തം ഉപട്ഠാനം സതി അനുപസ്സനാ ഞാണം. ചിത്തം ഉപട്ഠാനം, നോ സതി; സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തം ചിത്തം അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി.

അനുപസ്സതീതി കഥം തം ചിത്തം അനുപസ്സതി…പേ… ഏവം തം ചിത്തം അനുപസ്സതി. ഭാവനാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ…പേ… ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. സമാദഹം ചിത്തം അസ്സാസപസ്സാസാനം സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി…പേ… സമാദഹം ¶ ചിത്തം അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ…പേ… പജാനന്തോ ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

൧൭൯. കഥം ¶ ‘‘വിമോചയം ചിത്തം അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘വിമോചയം ചിത്തം പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി? ‘‘രാഗതോ വിമോചയം ചിത്തം അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘രാഗതോ വിമോചയം ചിത്തം പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. ‘‘ദോസതോ വിമോചയം ചിത്തം അസ്സസിസ്സാമീ’’തി ¶ സിക്ഖതി, ‘‘ദോസതോ വിമോചയം ചിത്തം പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. ‘‘മോഹതോ വിമോചയം ചിത്തം അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി…പേ… മാനതോ വിമോചയം ചിത്തം… ദിട്ഠിയാ വിമോചയം ചിത്തം… വിചികിച്ഛായ വിമോചയം ചിത്തം… ഥിനതോ വിമോചയം ചിത്തം… ഉദ്ധച്ചതോ വിമോചയം ചിത്തം… അഹിരികതോ വിമോചയം ചിത്തം… ‘‘അനോത്തപ്പതോ വിമോചയം ചിത്തം അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘അനോത്തപ്പതോ വിമോചയം ചിത്തം പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. വിമോചയം ചിത്തം അസ്സാസപസ്സാസവസേന വിഞ്ഞാണം ചിത്തം ഉപട്ഠാനം സതി…പേ….

അനുപസ്സതീതി കഥം തം ചിത്തം അനുപസ്സതി…പേ… ഏവം തം ചിത്തം അനുപസ്സതി. ഭാവനാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ…പേ… ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. വിമോചയം ചിത്തം അസ്സാസപസ്സാസാനം സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി…പേ… വിമോചയം ചിത്തം അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ ¶ …പേ… പജാനന്തോ ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

അട്ഠ അനുപസ്സനാഞാണാനി അട്ഠ ച ഉപട്ഠാനാനുസ്സതിയോ ചത്താരി സുത്തന്തികവത്ഥൂനി ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സനായ.

ചതുത്ഥചതുക്കനിദ്ദേസോ

൧൮൦. കഥം ‘‘അനിച്ചാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘അനിച്ചാനുപസ്സീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി? അനിച്ചന്തി കിം അനിച്ചം? പഞ്ചക്ഖന്ധാ അനിച്ചാ. കേനട്ഠേന അനിച്ചാ? ഉപ്പാദവയട്ഠേന അനിച്ചാ. പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം ഉദയം പസ്സന്തോ കതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി, വയം പസ്സന്തോ കതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി, ഉദയബ്ബയം പസ്സന്തോ കതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി? പഞ്ചന്നം ¶ ഖന്ധാനം ഉദയം പസ്സന്തോ പഞ്ചവീസതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി, വയം പസ്സന്തോ പഞ്ചവീസതി ലക്ഖണാനി പസ്സതി. പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം പസ്സന്തോ ഇമാനി പഞ്ഞാസ ലക്ഖണാനി പസ്സതി.

‘‘രൂപേ അനിച്ചാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘രൂപേ അനിച്ചാനുപസ്സീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. ‘‘വേദനായ…പേ… സഞ്ഞായ… സങ്ഖാരേസു… വിഞ്ഞാണേ… ചക്ഖുസ്മിം…പേ… ജരാമരണേ അനിച്ചാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘ജരാമരണേ ¶ അനിച്ചാനുപസ്സീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. അനിച്ചാനുപസ്സീ അസ്സാസപസ്സാസവസേന ധമ്മാ ഉപട്ഠാനം സതി അനുപസ്സനാ ഞാണം. ധമ്മാ ഉപട്ഠാനം, നോ സതി; സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തേ ധമ്മേ അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി.

അനുപസ്സതീതി ¶ ¶ കഥം തേ ധമ്മേ അനുപസ്സതി…പേ… ഏവം തേ ധമ്മേ അനുപസ്സതി. ഭാവനാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ…പേ… ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. അനിച്ചാനുപസ്സീ അസ്സാസപസ്സാസാനം സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി…പേ… അനിച്ചാനുപസ്സീ അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ…പേ… പജാനന്തോ ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

കഥം ‘‘വിരാഗാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘വിരാഗാനുപസ്സീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി? രൂപേ ആദീനവം ദിസ്വാ രൂപവിരാഗേ ഛന്ദജാതോ ഹോതി സദ്ധാധിമുത്തോ, ചിത്തഞ്ചസ്സ സ്വാധിട്ഠിതം. ‘‘രൂപേ വിരാഗാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘രൂപേ വിരാഗാനുപസ്സീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. വേദനായ…പേ… സഞ്ഞായ… സങ്ഖാരേസു… വിഞ്ഞാണേ… ചക്ഖുസ്മിം…പേ… ജരാമരണേ ആദീനവം ദിസ്വാ ജരാമരണവിരാഗേ ഛന്ദജാതോ ഹോതി സദ്ധാധിമുത്തോ, ചിത്തഞ്ചസ്സ സ്വാധിട്ഠിതം. ‘‘ജരാമരണേ വിരാഗാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘ജരാമരണേ വിരാഗാനുപസ്സീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. വിരാഗാനുപസ്സീ അസ്സാസപസ്സാസവസേന ധമ്മാ ഉപട്ഠാനം സതി അനുപസ്സനാ ഞാണം. ധമ്മാ ഉപട്ഠാനം, നോ സതി; സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തേ ധമ്മേ അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി.

അനുപസ്സതീതി ¶ കഥം തേ ധമ്മേ അനുപസ്സതി…പേ… ഏവം തേ ധമ്മേ അനുപസ്സതി. ഭാവനാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ…പേ… ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. വിരാഗാനുപസ്സീ അസ്സാസപസ്സാസാനം സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി…പേ… വിരാഗാനുപസ്സീ അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ…പേ… പജാനന്തോ ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

കഥം ¶ ‘‘നിരോധാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘നിരോധാനുപസ്സീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി? രൂപേ ആദീനവം ദിസ്വാ രൂപനിരോധേ ഛന്ദജാതോ ഹോതി സദ്ധാധിമുത്തോ, ചിത്തഞ്ചസ്സ സ്വാധിട്ഠിതം. ‘‘രൂപേ നിരോധാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘രൂപേ നിരോധാനുപസ്സീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. വേദനായ…പേ… സഞ്ഞായ… സങ്ഖാരേസു… വിഞ്ഞാണേ… ചക്ഖുസ്മിം…പേ… ജരാമരണേ ആദീനവം ദിസ്വാ ജരാമരണനിരോധേ ഛന്ദജാതോ ഹോതി സദ്ധാധിമുത്തോ, ചിത്തഞ്ചസ്സ സ്വാധിട്ഠിതം. ‘‘ജരാമരണേ നിരോധാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘ജരാമരണേ നിരോധാനുപസ്സീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി.

൧൮൧. കതിഹാകാരേഹി ¶ അവിജ്ജായ ആദീനവോ ഹോതി? കതിഹാകാരേഹി അവിജ്ജാ നിരുജ്ഝതി? പഞ്ചഹാകാരേഹി അവിജ്ജായ ആദീനവോ ഹോതി. അട്ഠഹാകാരേഹി അവിജ്ജാ നിരുജ്ഝതി.

കതമേഹി ¶ പഞ്ചഹാകാരേഹി അവിജ്ജായ ആദീനവോ ഹോതി? അനിച്ചട്ഠേന ¶ അവിജ്ജായ ആദീനവോ ഹോതി, ദുക്ഖട്ഠേന അവിജ്ജായ ആദീനവോ ഹോതി, അനത്തട്ഠേന അവിജ്ജായ ആദീനവോ ഹോതി, സന്താപട്ഠേന അവിജ്ജായ ആദീനവോ ഹോതി, വിപരിണാമട്ഠേന അവിജ്ജായ ആദീനവോ ഹോതി – ഇമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അവിജ്ജായ ആദീനവോ ഹോതി.

കതമേഹി അട്ഠഹാകാരേഹി അവിജ്ജാ നിരുജ്ഝതി? നിദാനനിരോധേന അവിജ്ജാ നിരുജ്ഝതി, സമുദയനിരോധേന അവിജ്ജാ നിരുജ്ഝതി, ജാതിനിരോധേന അവിജ്ജാ നിരുജ്ഝതി, പഭവനിരോധേന [ആഹാരനിരോധേന (സ്യാ.)] അവിജ്ജാ നിരുജ്ഝതി, ഹേതുനിരോധേന അവിജ്ജാ നിരുജ്ഝതി, പച്ചയനിരോധേന അവിജ്ജാ നിരുജ്ഝതി, ഞാണുപ്പാദേന അവിജ്ജാ നിരുജ്ഝതി, നിരോധുപട്ഠാനേന അവിജ്ജാ നിരുജ്ഝതി – ഇമേഹി അട്ഠഹാകാരേഹി അവിജ്ജാ നിരുജ്ഝതി. ഇമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അവിജ്ജായ ആദീനവം ദിസ്വാ – ഇമേഹി അട്ഠഹാകാരേഹി അവിജ്ജാനിരോധേ ഛന്ദജാതോ ഹോതി സദ്ധാധിമുത്തോ, ചിത്തഞ്ചസ്സ സ്വാധിട്ഠിതം. ‘‘അവിജ്ജായ നിരോധാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘അവിജ്ജായ നിരോധാനുപസ്സീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി.

കതിഹാകാരേഹി സങ്ഖാരേസു ആദീനവോ ഹോതി, കതിഹാകാരേഹി സങ്ഖാരാ നിരുജ്ഝന്തി…പേ… കതിഹാകാരേഹി വിഞ്ഞാണേ ആദീനവോ ഹോതി, കതിഹാകാരേഹി വിഞ്ഞാണം നിരുജ്ഝതി… കതിഹാകാരേഹി നാമരൂപേ ആദീനവോ ¶ ഹോതി, കതിഹാകാരേഹി നാമരൂപം നിരുജ്ഝതി… കതിഹാകാരേഹി സളായതനേ ആദീനവോ ഹോതി, കതിഹാകാരേഹി സളായതനം നിരുജ്ഝതി… കതിഹാകാരേഹി ഫസ്സേ ആദീനവോ ഹോതി, കതിഹാകാരേഹി ഫസ്സോ നിരുജ്ഝതി… കതിഹാകാരേഹി ¶ വേദനായ ആദീനവോ ഹോതി, കതിഹാകാരേഹി വേദനാ നിരുജ്ഝതി… കതിഹാകാരേഹി തണ്ഹായ ആദീനവോ ഹോതി, കതിഹാകാരേഹി തണ്ഹാ നിരുജ്ഝതി… കതിഹാകാരേഹി ഉപാദാനേ ആദീനവോ ഹോതി, കതിഹാകാരേഹി ഉപാദാനം നിരുജ്ഝതി… കതിഹാകാരേഹി ഭവേ ആദീനവോ ഹോതി, കതിഹാകാരേഹി ഭവോ നിരുജ്ഝതി… കതിഹാകാരേഹി ജാതിയാ ആദീനവോ ഹോതി, കതിഹാകാരേഹി ജാതി നിരുജ്ഝതി… കതിഹാകാരേഹി ജരാമരണേ ആദീനവോ ഹോതി, കതിഹാകാരേഹി ജരാമരണം നിരുജ്ഝതി? പഞ്ചഹാകാരേഹി ജരാമരണേ ആദീനവോ ഹോതി, അട്ഠഹാകാരേഹി ജരാമരണം നിരുജ്ഝതി.

കതമേഹി ¶ പഞ്ചഹാകാരേഹി ജരാമരണേ ആദീനവോ ഹോതി? അനിച്ചട്ഠേന ¶ ജരാമരണേ ആദീനവോ ഹോതി, ദുക്ഖട്ഠേന…പേ… അനത്തട്ഠേന…പേ… സന്താപട്ഠേന…പേ… വിപരിണാമട്ഠേന ജരാമരണേ ആദീനവോ ഹോതി – ഇമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി ജരാമരണേ ആദീനവോ ഹോതി.

കതമേഹി അട്ഠഹാകാരേഹി ജരാമരണം നിരുജ്ഝതി? നിദാനനിരോധേന ജരാമരണം നിരുജ്ഝതി, സമുദയനിരോധേന…പേ… ജാതിനിരോധേന…പേ… പഭവനിരോധേന [ഭവനിരോധേന (സ്യാ.)] … ഹേതുനിരോധേന… പച്ചയനിരോധേന… ഞാണുപ്പാദേന…പേ… നിരോധുപട്ഠാനേന ജരാമരണം നിരുജ്ഝതി – ഇമേഹി അട്ഠഹാകാരേഹി ജരാമരണം നിരുജ്ഝതി. ഇമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി ജരാമരണേ ആദീനവം ദിസ്വാ ഇമേഹി അട്ഠഹാകാരേഹി ജരാമരണനിരോധേ ഛന്ദജാതോ ഹോതി സദ്ധാധിമുത്തോ, ചിത്തഞ്ചസ്സ സ്വാധിട്ഠിതം. ‘‘ജരാമരണേ നിരോധാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘ജരാമരണേ നിരോധാനുപസ്സീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. നിരോധാനുപസ്സീ അസ്സാസപസ്സാസവസേന ¶ ധമ്മാ ഉപട്ഠാനം സതി അനുപസ്സനാ ഞാണം. ധമ്മാ ഉപട്ഠാനം, നോ സതി; സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തേ ധമ്മേ അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി.

അനുപസ്സതീതി ¶ കഥം തേ ധമ്മേ അനുപസ്സതി…പേ… ഏവം തേ ധമ്മേ അനുപസ്സതി. ഭാവനാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ…പേ… ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. നിരോധാനുപസ്സീ അസ്സാസപസ്സാസാനം സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി…പേ… നിരോധാനുപസ്സീ അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ…പേ… പജാനന്തോ ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

൧൮൨. കഥം ‘‘പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി? പടിനിസ്സഗ്ഗാതി ദ്വേ പടിനിസ്സഗ്ഗാ – പരിച്ചാഗപടിനിസ്സഗ്ഗോ ച പക്ഖന്ദനപടിനിസ്സഗ്ഗോ ച. രൂപം പരിച്ചജതീതി – പരിച്ചാഗപടിനിസ്സഗ്ഗോ. രൂപനിരോധേ നിബ്ബാനേ ചിത്തം പക്ഖന്ദതീതി – പക്ഖന്ദനപടിനിസ്സഗ്ഗോ. ‘‘രൂപേ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി, ‘‘രൂപേ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. വേദനം…പേ… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം… ചക്ഖും…പേ… ജരാമരണം പരിച്ചജതീതി – പരിച്ചാഗപടിനിസ്സഗ്ഗോ. ജരാമരണനിരോധേ നിബ്ബാനേ ചിത്തം പക്ഖന്ദതീതി – പക്ഖന്ദനപടിനിസ്സഗ്ഗോ. ‘‘ജരാമരണേ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തി ¶ സിക്ഖതി, ‘‘ജരാമരണേ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ ¶ അസ്സാസപസ്സാസവസേന ധമ്മാ ഉപട്ഠാനം സതി അനുപസ്സനാ ഞാണം. ധമ്മാ ഉപട്ഠാനം, നോ സതി; സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തേ ധമ്മേ അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി.

അനുപസ്സതീതി കഥം തേ ധമ്മേ അനുപസ്സതി? അനിച്ചതോ അനുപസ്സതി, നോ നിച്ചതോ…പേ… പടിനിസ്സജ്ജതി, നോ ആദിയതി. അനിച്ചതോ അനുപസ്സന്തോ നിച്ചസഞ്ഞം പജഹതി…പേ… പടിനിസ്സജ്ജന്തോ ആദാനം പജഹതി. ഏവം തേ ധമ്മേ അനുപസ്സതി. ഭാവനാതി ചതസ്സോ ഭാവനാ. തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന ഭാവനാ…പേ… ആസേവനട്ഠേന ഭാവനാ. പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സാസപസ്സാസാനം സംവരട്ഠേന സീലവിസുദ്ധി, അവിക്ഖേപട്ഠേന ചിത്തവിസുദ്ധി, ദസ്സനട്ഠേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധി. യോ തത്ഥ സംവരട്ഠോ, അയം അധിസീലസിക്ഖാ; യോ തത്ഥ അവിക്ഖേപട്ഠോ, അയം അധിചിത്തസിക്ഖാ; യോ തത്ഥ ദസ്സനട്ഠോ, അയം അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ – ഇമാ തിസ്സോ സിക്ഖായോ ആവജ്ജന്തോ സിക്ഖതി ജാനന്തോ സിക്ഖതി…പേ… സച്ഛികാതബ്ബം സച്ഛികരോന്തോ സിക്ഖതി.

പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ വിദിതാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജന്തി, വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തി, വിദിതാ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി ¶ …പേ… പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ ¶ അസ്സാസപസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനന്തോ ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി ഗോചരഞ്ച പജാനാതി സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതി; ബലാനി സമോധാനേതി… ബോജ്ഝങ്ഗേ സമോധാനേതി… മഗ്ഗം സമോധാനേതി… ധമ്മേ സമോധാനേതി ഗോചരഞ്ച പജാനാതി സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതി.

ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതീതി കഥം ഇന്ദ്രിയാനി സമോധാനേതി? അധിമോക്ഖട്ഠേന സദ്ധിന്ദ്രിയം സമോധാനേതി…പേ… തേന വുച്ചതി – ‘‘സമത്ഥഞ്ച പടിവിജ്ഝതീ’’തി.

അട്ഠ അനുപസ്സനേ ഞാണാനി അട്ഠ ച ഉപട്ഠാനാനുസ്സതിയോ ചത്താരി സുത്തന്തികവത്ഥൂനി ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സനായ. ഇമാനി ബാത്തിംസ സതോകാരിസ്സ ഞാണാനി.

സതോകാരിഞാണനിദ്ദേസോ പഞ്ചമോ.

൬. ഞാണരാസിഛക്കനിദ്ദേസോ

൧൮൩. കതമാനി ¶ ചതുവീസതി സമാധിവസേന ഞാണാനി? ദീഘം അസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി, ദീഘം പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി…പേ… വിമോചയം ചിത്തം അസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി, വിമോചയം ചിത്തം പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ അവിക്ഖേപോ സമാധി. ഇമാനി ചതുവീസതി സമാധിവസേന ഞാണാനി.

കതമാനി ദ്വേസത്തതി വിപസ്സനാവസേന ഞാണാനി? ദീഘം അസ്സാസം ¶ അനിച്ചതോ അനുപസ്സനട്ഠേന വിപസ്സനാ, ദുക്ഖതോ അനുപസ്സനട്ഠേന വിപസ്സനാ, അനത്തതോ അനുപസ്സനട്ഠേന വിപസ്സനാ, ദീഘം പസ്സാസം അനിച്ചതോ അനുപസ്സനട്ഠേന വിപസ്സനാ, ദുക്ഖതോ അനുപസ്സനട്ഠേന വിപസ്സനാ, അനത്തതോ അനുപസ്സനട്ഠേന വിപസ്സനാ…പേ… വിമോചയം ചിത്തം ¶ അസ്സാസം, വിമോചയം ചിത്തം പസ്സാസം അനിച്ചതോ അനുപസ്സനട്ഠേന വിപസ്സനാ, ദുക്ഖതോ അനുപസ്സനട്ഠേന വിപസ്സനാ, അനത്തതോ അനുപസ്സനട്ഠേന വിപസ്സനാ. ഇമാനി ദ്വേസത്തതി വിപസ്സനാവസേന ഞാണാനി.

കതമാനി ¶ അട്ഠ നിബ്ബിദാഞാണാനി? അനിച്ചാനുപസ്സീ അസ്സാസം യഥാഭൂതം ജാനാതി പസ്സതീതി – നിബ്ബിദാഞാണം, അനിച്ചാനുപസ്സീ പസ്സാസം യഥാഭൂതം ജാനാതി പസ്സതീതി – നിബ്ബിദാഞാണം…പേ… പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സാസം യഥാഭൂതം ജാനാതി പസ്സതീതി – നിബ്ബിദാഞാണം, പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ പസ്സാസം യഥാഭൂതം ജാനാതി പസ്സതീതി – നിബ്ബിദാഞാണം. ഇമാനി അട്ഠ നിബ്ബിദാഞാണാനി.

കതമാനി അട്ഠ നിബ്ബിദാനുലോമേ ഞാണാനി? അനിച്ചാനുപസ്സീ അസ്സാസം ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ നിബ്ബിദാനുലോമേ ഞാണം, അനിച്ചാനുപസ്സീ പസ്സാസം ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ നിബ്ബിദാനുലോമേ ഞാണം…പേ… പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സാസം ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ നിബ്ബിദാനുലോമേ ഞാണം, പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ പസ്സാസം ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാ നിബ്ബിദാനുലോമേ ഞാണം – ഇമാനി അട്ഠ നിബ്ബിദാനുലോമേ ഞാണാനി.

കതമാനി അട്ഠ നിബ്ബിദാപടിപ്പസ്സദ്ധിഞാണാനി? അനിച്ചാനുപസ്സീ അസ്സാസം പടിസങ്ഖാ സന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ നിബ്ബിദാപടിപ്പസ്സദ്ധിഞാണം, അനിച്ചാനുപസ്സീ പസ്സാസം പടിസങ്ഖാ സന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ ¶ നിബ്ബിദാപടിപ്പസ്സദ്ധിഞാണം…പേ… പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സാസം പടിസങ്ഖാ സന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ നിബ്ബിദാപടിപ്പസ്സദ്ധിഞാണം, പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ പസ്സാസം പടിസങ്ഖാ സന്തിട്ഠനാ പഞ്ഞാ നിബ്ബിദാപടിപ്പസ്സദ്ധിഞാണം – ഇമാനി അട്ഠ നിബ്ബിദാപടിപ്പസ്സദ്ധിഞാണാനി.

കതമാനി ഏകവീസതി വിമുത്തിസുഖേ ഞാണാനി? സോതാപത്തിമഗ്ഗേന സക്കായദിട്ഠിയാ ¶ പഹീനത്താ സമുച്ഛിന്നത്താ ഉപ്പജ്ജതി വിമുത്തിസുഖേ ഞാണം, വിചികിച്ഛായ പഹീനത്താ സമുച്ഛിന്നത്താ ഉപ്പജ്ജതി വിമുത്തിസുഖേ ഞാണം, സീലബ്ബതപരാമാസസ്സ…പേ… ദിട്ഠാനുസയസ്സ, വിചികിച്ഛാനുസയസ്സ പഹീനത്താ സമുച്ഛിന്നത്താ ഉപ്പജ്ജതി വിമുത്തിസുഖേ ഞാണം, സകദാഗാമിമഗ്ഗേന ഓളാരികസ്സ, കാമരാഗസഞ്ഞോജനസ്സ…പേ… പടിഘസഞ്ഞോജനസ്സ, ഓളാരികസ്സ കാമരാഗാനുസയസ്സ, പടിഘാനുസയസ്സ പഹീനത്താ സമുച്ഛിന്നത്താ ഉപ്പജ്ജതി ¶ വിമുത്തിസുഖേ ഞാണം, അനാഗാമിമഗ്ഗേന അനുസഹഗതസ്സ കാമരാഗസഞ്ഞോജനസ്സ…പേ… പടിഘസഞ്ഞോജനസ്സ, അനുസഹഗതസ്സ കാമരാഗാനുസയസ്സ, പടിഘാനുസയസ്സ പഹീനത്താ സമുച്ഛിന്നത്താ ഉപ്പജ്ജതി വിമുത്തിസുഖേ ഞാണം, അരഹത്തമഗ്ഗേന, രൂപരാഗസ്സ…പേ… അരൂപരാഗസ്സ, മാനസ്സ, ഉദ്ധച്ചസ്സ, അവിജ്ജായ, മാനാനുസയസ്സ, ഭവരാഗാനുസയസ്സ, അവിജ്ജാനുസയസ്സ പഹീനത്താ സമുച്ഛിന്നത്താ ഉപ്പജ്ജതി വിമുത്തിസുഖേ ¶ ഞാണം. ഇമാനി ഏകവീസതി വിമുത്തിസുഖേ ഞാണാനി. സോളസവത്ഥുകം ആനാപാനസ്സതിസമാധിം ഭാവയതോ സമധികാനി ഇമാനി ദ്വേ ഞാണസതാനി ഉപ്പജ്ജന്തി.

ഞാണരാസിഛക്കനിദ്ദേസോ ഛട്ഠോ.

ആനാപാനസ്സതികഥാ [ആനാപാനകഥാ (സ്യാ. ക.)] നിട്ഠിതാ.

൪. ഇന്ദ്രിയകഥാ

൧. പഠമസുത്തന്തനിദ്ദേസോ

൧൮൪. ഏവം ¶ ¶ മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ ¶ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ഭദന്തേ’’തി [‘‘ഭദ്ദന്തേ’’തി (ക.)] തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –

‘‘പഞ്ചിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ഇന്ദ്രിയാനി. കതമാനി പഞ്ച? സദ്ധിന്ദ്രിയം, വീരിയിന്ദ്രിയം, സതിന്ദ്രിയം, സമാധിന്ദ്രിയം, പഞ്ഞിന്ദ്രിയം – ഇമാനി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി’’ [സം. നി. ൫.൪൭൧].

൧൮൫. ഇമാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി കതിഹാകാരേഹി വിസുജ്ഝന്തി? ഇമാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി പന്നരസഹി ആകാരേഹി വിസുജ്ഝന്തി. അസ്സദ്ധേ പുഗ്ഗലേ പരിവജ്ജയതോ, സദ്ധേ പുഗ്ഗലേ സേവതോ ഭജതോ പയിരുപാസതോ, പസാദനീയേ സുത്തന്തേ പച്ചവേക്ഖതോ – ഇമേഹി തീഹാകാരേഹി സദ്ധിന്ദ്രിയം വിസുജ്ഝതി. കുസീതേ പുഗ്ഗലേ പരിവജ്ജയതോ, ആരദ്ധവീരിയേ പുഗ്ഗലേ സേവതോ ഭജതോ പയിരുപാസതോ, സമ്മപ്പധാനേ പച്ചവേക്ഖതോ – ഇമേഹി തീഹാകാരേഹി വീരിയിന്ദ്രിയം വിസുജ്ഝതി. മുട്ഠസ്സതീ പുഗ്ഗലേ പരിവജ്ജയതോ, ഉപട്ഠിതസ്സതീ പുഗ്ഗലേ സേവതോ ഭജതോ പയിരുപാസതോ, സതിപട്ഠാനേ പച്ചവേക്ഖതോ – ഇമേഹി തീഹാകാരേഹി സതിന്ദ്രിയം വിസുജ്ഝതി. അസമാഹിതേ പുഗ്ഗലേ പരിവജ്ജയതോ, സമാഹിതേ പുഗ്ഗലേ സേവതോ ഭജതോ പയിരുപാസതോ, ഝാനവിമോക്ഖേ പച്ചവേക്ഖതോ – ഇമേഹി തീഹാകാരേഹി സമാധിന്ദ്രിയം വിസുജ്ഝതി. ദുപ്പഞ്ഞേ പുഗ്ഗലേ പരിവജ്ജയതോ, പഞ്ഞവന്തേ പുഗ്ഗലേ സേവതോ ഭജതോ പയിരുപാസതോ, ഗമ്ഭീരഞാണചരിയം പച്ചവേക്ഖതോ – ഇമേഹി ¶ തീഹാകാരേഹി പഞ്ഞിന്ദ്രിയം വിസുജ്ഝതി. ഇതി ഇമേ പഞ്ച പുഗ്ഗലേ പരിവജ്ജയതോ ¶ , പഞ്ച പുഗ്ഗലേ ¶ സേവതോ ഭജതോ ¶ പയിരുപാസതോ, പഞ്ച സുത്തന്തക്ഖന്ധേ പച്ചവേക്ഖതോ – ഇമേഹി പന്നരസഹി ആകാരേഹി ഇമാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി വിസുജ്ഝന്തി.

കതിഹാകാരേഹി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിയന്തി, കതിഹാകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം ഭാവനാ ഹോതി? ദസഹാകാരേഹി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിയന്തി, ദസഹാകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം ഭാവനാ ഹോതി. അസ്സദ്ധിയം പജഹന്തോ സദ്ധിന്ദ്രിയം ഭാവേതി, സദ്ധിന്ദ്രിയം ഭാവേന്തോ അസ്സദ്ധിയം പജഹതി; കോസജ്ജം പജഹന്തോ വീരിയിന്ദ്രിയം ഭാവേതി, വീരിയിന്ദ്രിയം ഭാവേന്തോ കോസജ്ജം പജഹതി; പമാദം പജഹന്തോ സതിന്ദ്രിയം ഭാവേതി, സതിന്ദ്രിയം ഭാവേന്തോ പമാദം പജഹതി; ഉദ്ധച്ചം പജഹന്തോ സമാധിന്ദ്രിയം ഭാവേതി, സമാധിന്ദ്രിയം ഭാവേന്തോ ഉദ്ധച്ചം പജഹതി; അവിജ്ജം പജഹന്തോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ഭാവേതി, പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ഭാവേന്തോ അവിജ്ജം പജഹതി. ഇമേഹി ദസഹാകാരേഹി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിയന്തി, ഇമേഹി ദസഹാകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം ഭാവനാ ഹോതി.

കതിഹാകാരേഹി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിതാനി ഹോന്തി സുഭാവിതാനി? ദസഹാകാരേഹി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിതാനി ഹോന്തി സുഭാവിതാനി. അസ്സദ്ധിയസ്സ പഹീനത്താ സുപ്പഹീനത്താ സദ്ധിന്ദ്രിയം ഭാവിതം ഹോതി സുഭാവിതം; സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ഭാവിതത്താ സുഭാവിതത്താ അസ്സദ്ധിയം പഹീനം ഹോതി സുപ്പഹീനം. കോസജ്ജസ്സ പഹീനത്താ സുപ്പഹീനത്താ വീരിയിന്ദ്രിയം ഭാവിതം ഹോതി സുഭാവിതം; വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ ഭാവിതത്താ സുഭാവിതത്താ കോസജ്ജം പഹീനം ഹോതി സുപ്പഹീനം. പമാദസ്സ പഹീനത്താ സുപ്പഹീനത്താ സതിന്ദ്രിയം ഭാവിതം ഹോതി സുഭാവിതം; സതിന്ദ്രിയസ്സ ഭാവിതത്താ സുഭാവിതത്താ പമാദോ പഹീനോ ഹോതി സുപ്പഹീനോ. ഉദ്ധച്ചസ്സ പഹീനത്താ സുപ്പഹീനത്താ സമാധിന്ദ്രിയം ഭാവിതം ഹോതി സുഭാവിതം; സമാധിന്ദ്രിയസ്സ ഭാവിതത്താ സുഭാവിതത്താ ഉദ്ധച്ചം ¶ പഹീനം ഹോതി സുപ്പഹീനം. അവിജ്ജായ പഹീനത്താ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ഭാവിതം ഹോതി സുഭാവിതം; പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ ഭാവിതത്താ സുഭാവിതത്താ അവിജ്ജാ പഹീനാ ഹോതി സുപ്പഹീനാ. ഇമേഹി ദസഹാകാരേഹി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിതാനി ഹോന്തി സുഭാവിതാനി.

൧൮൬. കതിഹാകാരേഹി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിയന്തി, കതിഹാകാരേഹി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിതാനി ചേവ ഹോന്തി സുഭാവിതാനി ച പടിപ്പസ്സദ്ധാനി ച സുപ്പടിപ്പസ്സദ്ധാനി ച? ചതൂഹാകാരേഹി ¶ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിയന്തി ചതൂഹാകാരേഹി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിതാനി ചേവ ഹോന്തി സുഭാവിതാനി ച പടിപ്പസ്സദ്ധാനി ച സുപ്പടിപ്പസ്സദ്ധാനി ച. സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിയന്തി; സോതാപത്തിഫലക്ഖണേ ¶ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിതാനി ചേവ ഹോന്തി സുഭാവിതാനി ച പടിപ്പസ്സദ്ധാനി ച സുപ്പടിപ്പസ്സദ്ധാനി ച. സകദാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ¶ ഭാവിയന്തി; സകദാഗാമിഫലക്ഖണേ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിതാനി ചേവ ഹോന്തി സുഭാവിതാനി ച പടിപ്പസ്സദ്ധാനി ച സുപ്പടിപ്പസ്സദ്ധാനി ച. അനാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിയന്തി; അനാഗാമിഫലക്ഖണേ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ¶ ഭാവിതാനി ചേവ ഹോന്തി സുഭാവിതാനി ച പടിപ്പസ്സദ്ധാനി ച സുപ്പടിപ്പസ്സദ്ധാനി ച. അരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിയന്തി; അരഹത്തഫലക്ഖണേ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിതാനി ചേവ ഹോന്തി സുഭാവിതാനി ച പടിപ്പസ്സദ്ധാനി ച സുപ്പടിപ്പസ്സദ്ധാനി ച. ഇതി ചതസ്സോ മഗ്ഗവിസുദ്ധിയോ, ചതസ്സോ ഫലവിസുദ്ധിയോ, ചതസ്സോ സമുച്ഛേദവിസുദ്ധിയോ, ചതസ്സോ പടിപ്പസ്സദ്ധിവിസുദ്ധിയോ. ഇമേഹി ചതൂഹാകാരേഹി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിയന്തി; ഇമേഹി ചതൂഹാകാരേഹി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവിതാനി ചേവ ഹോന്തി സുഭാവിതാനി ച പടിപ്പസ്സദ്ധാനി ച സുപ്പടിപ്പസ്സദ്ധാനി ച.

കതിനം പുഗ്ഗലാനം ഇന്ദ്രിയഭാവനാ; കതി പുഗ്ഗലാ ഭാവിതിന്ദ്രിയാ? അട്ഠന്നം പുഗ്ഗലാനം ഇന്ദ്രിയഭാവനാ; തയോ പുഗ്ഗലാ ഭാവിതിന്ദ്രിയാ. കതമേസം അട്ഠന്നം പുഗ്ഗലാനം ഇന്ദ്രിയഭാവനാ? സത്തന്നഞ്ച സേക്ഖാനം, പുഥുജ്ജനകല്യാണകസ്സ ച – ഇമേസം അട്ഠന്നം പുഗ്ഗലാനം ഇന്ദ്രിയഭാവനാ. കതമേ തയോ പുഗ്ഗലാ ഭാവിതിന്ദ്രിയാ? സവനേന ബുദ്ധോ തഥാഗതസ്സ സാവകോ ഖീണാസവോ ഭാവിതിന്ദ്രിയോ, സയം ഭൂതട്ഠേന പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ഭാവിതിന്ദ്രിയോ, അപ്പമേയ്യട്ഠേന തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഭാവിതിന്ദ്രിയോ – ഇമേ തയോ പുഗ്ഗലാ ഭാവിതിന്ദ്രിയാ. ഇതി ഇമേസം അട്ഠന്നം പുഗ്ഗലാനം ഇന്ദ്രിയഭാവനാ; ഇമേ തയോ പുഗ്ഗലാ ¶ ഭാവിതിന്ദ്രിയാ.

സുത്തന്തനിദ്ദേസോ പഠമോ.

൨. ദുതിയസുത്തന്തനിദ്ദേസോ

൧൮൭. സാവത്ഥിനിദാനം. ‘‘പഞ്ചിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ഇന്ദ്രിയാനി. കതമാനി പഞ്ച? സദ്ധിന്ദ്രിയം, വീരിയിന്ദ്രിയം, സതിന്ദ്രിയം, സമാധിന്ദ്രിയം ¶ , പഞ്ഞിന്ദ്രിയം. യേ ഹി കേചി, ഭിക്ഖവേ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ഇമേസം പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം സമുദയഞ്ച അത്ഥങ്ഗമഞ്ച അസ്സാദഞ്ച ആദീനവഞ്ച നിസ്സരണഞ്ച യഥാഭൂതം നപ്പജാനന്തി, ന മേ തേ, ഭിക്ഖവേ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ സമണേസു [ചേവ (ക.) സം. നി. ൫.൪൭൬] വാ സമണസമ്മതാ, ബ്രാഹ്മണേസു ¶ വാ ബ്രാഹ്മണസമ്മതാ; ന ച പനേതേ ആയസ്മന്താ [ആയസ്മന്തോ സം. നി. ൫.൪൭൬] സാമഞ്ഞത്ഥം വാ ബ്രഹ്മഞ്ഞത്ഥം വാ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരന്തി. യേ ച ഖോ കേചി [യേ കേചി ഖോ (സ്യാ.), യേ ഹി കേചി ഖോ (ക.) സം. നി. ൫.൪൭൬ പസ്സിതബ്ബാ] ഭിക്ഖവേ സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ഇമേസം പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം സമുദയഞ്ച അത്ഥങ്ഗമഞ്ച ¶ അസ്സാദഞ്ച ആദീനവഞ്ച നിസ്സരണഞ്ച യഥാഭൂതം പജാനന്തി, തേ ഖോ മേ, ഭിക്ഖവേ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ സമണേസു വാ സമണസമ്മതാ, ബ്രാഹ്മണേസു വാ ബ്രാഹ്മണസമ്മതാ; തേ ച പനായസ്മന്താ സാമഞ്ഞത്ഥഞ്ച ബ്രഹ്മഞ്ഞത്ഥഞ്ച ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരന്തീ’’തി.

൧൮൮. കതിഹാകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം സമുദയോ ഹോതി; കതിഹാകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം സമുദയം പജാനാതി? കതിഹാകാരേഹി ¶ പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി; കതിഹാകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം അത്ഥങ്ഗമം പജാനാതി? കതിഹാകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം അസ്സാദോ ഹോതി, കതിഹാകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം അസ്സാദം പജാനാതി? കതിഹാകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം ആദീനവോ ഹോതി; കതിഹാകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം ആദീനവം പജാനാതി? കതിഹാകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം നിസ്സരണം ഹോതി; കതിഹാകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം നിസ്സരണം പജാനാതി?

ചത്താരീസായ ആകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം സമുദയോ ഹോതി; ചത്താരീസായ ആകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം സമുദയം പജാനാതി. ചത്താരീസായ ആകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി; ചത്താരീസായ ആകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം അത്ഥങ്ഗമം പജാനാതി. പഞ്ചവീസതിയാ ആകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം അസ്സാദോ ഹോതി; പഞ്ചവീസതിയാ ആകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം അസ്സാദം പജാനാതി. പഞ്ചവീസതിയാ ആകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം ആദീനവോ ഹോതി; പഞ്ചവീസതിയാ ആകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം ആദീനവം പജാനാതി. അസീതിസതം ¶ ആകാരേഹി [അസീതിസതാകാരേഹി (സ്യാ.)] പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം നിസ്സരണം ഹോതി; അസീതിസതം ആകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം നിസ്സരണം പജാനാതി.

കതമേഹി ¶ ചത്താരീസായ ആകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം സമുദയോ ഹോതി; കതമേഹി ചത്താരീസായ ആകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം സമുദയം പജാനാതി? അധിമോക്ഖത്ഥായ ആവജ്ജനായ സമുദയോ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ¶ സമുദയോ ഹോതി, അധിമോക്ഖവസേന ഛന്ദസ്സ സമുദയോ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, അധിമോക്ഖവസേന മനസികാരസ്സ സമുദയോ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തുപട്ഠാനം സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി; പഗ്ഗഹത്ഥായ ആവജ്ജനായ സമുദയോ വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, പഗ്ഗഹവസേന ഛന്ദസ്സ സമുദയോ വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, പഗ്ഗഹവസേന മനസികാരസ്സ സമുദയോ വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തുപട്ഠാനം വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി; ഉപട്ഠാനത്ഥായ ആവജ്ജനായ ¶ സമുദയോ സതിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, ഉപട്ഠാനവസേന ഛന്ദസ്സ സമുദയോ സതിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, ഉപട്ഠാനവസേന മനസികാരസ്സ സമുദയോ സതിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, സതിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തുപട്ഠാനം സതിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി; അവിക്ഖേപത്ഥായ ആവജ്ജനായ സമുദയോ സമാധിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, അവിക്ഖേപവസേന ഛന്ദസ്സ സമുദയോ സമാധിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, അവിക്ഖേപവസേന മനസികാരസ്സ സമുദയോ സമാധിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, സമാധിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തുപട്ഠാനം സമാധിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി; ദസ്സനത്ഥായ ആവജ്ജനായ സമുദയോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, ദസ്സനവസേന ഛന്ദസ്സ സമുദയോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, ദസ്സനവസേന മനസികാരസ്സ സമുദയോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തുപട്ഠാനം പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ¶ ഹോതി. അധിമോക്ഖത്ഥായ ആവജ്ജനായ സമുദയോ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, പഗ്ഗഹത്ഥായ ആവജ്ജനായ സമുദയോ വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, ഉപട്ഠാനത്ഥായ ആവജ്ജനായ സമുദയോ ¶ സതിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, അവിക്ഖേപത്ഥായ ആവജ്ജനായ സമുദയോ സമാധിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, ദസ്സനത്ഥായ ആവജ്ജനായ സമുദയോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി. അധിമോക്ഖവസേന ഛന്ദസ്സ സമുദയോ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, പഗ്ഗഹവസേന ഛന്ദസ്സ സമുദയോ വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ¶ ഹോതി, ഉപട്ഠാനവസേന ഛന്ദസ്സ സമുദയോ സതിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, അവിക്ഖേപവസേന ഛന്ദസ്സ സമുദയോ സമാധിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, ദസ്സനവസേന ഛന്ദസ്സ സമുദയോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി. അധിമോക്ഖവസേന മനസികാരസ്സ സമുദയോ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, പഗ്ഗഹവസേന മനസികാരസ്സ സമുദയോ വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, ഉപട്ഠാനവസേന മനസികാരസ്സ സമുദയോ സതിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, അവിക്ഖേപവസേന മനസികാരസ്സ സമുദയോ സമാധിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, ദസ്സനവസേന മനസികാരസ്സ സമുദയോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി. സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തുപട്ഠാനം സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തുപട്ഠാനം വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, സതിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തുപട്ഠാനം സതിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി, സമാധിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തുപട്ഠാനം സമാധിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി ¶ , പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തുപട്ഠാനം പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ സമുദയോ ഹോതി.

ഇമേഹി ചത്താരീസായ ആകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം സമുദയോ ഹോതി, ഇമേഹി ചത്താരീസായ ആകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം സമുദയം പജാനാതി.

കതമേഹി ചത്താരീസായ ആകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി; കതമേഹി ചത്താരീസായ ¶ ആകാരേഹി പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം അത്ഥങ്ഗമം പജാനാതി? അധിമോക്ഖത്ഥായ ആവജ്ജനായ അത്ഥങ്ഗമോ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, അധിമോക്ഖവസേന ഛന്ദസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, അധിമോക്ഖവസേന മനസികാരസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തഅനുപട്ഠാനം [ഏകത്തം അനുപട്ഠാനം (സ്യാ.)] സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ വസേന അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി; പഗ്ഗഹത്ഥായ ആവജ്ജനായ അത്ഥങ്ഗമോ വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, പഗ്ഗഹവസേന ഛന്ദസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ¶ ഹോതി, പഗ്ഗഹവസേന മനസികാരസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തഅനുപട്ഠാനം വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി; ഉപട്ഠാനത്ഥായ ആവജ്ജനായ അത്ഥങ്ഗമോ സതിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, ഉപട്ഠാനവസേന ഛന്ദസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ സതിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, ഉപട്ഠാനവസേന മനസികാരസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ സതിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, സതിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ¶ ഏകത്തഅനുപട്ഠാനം സതിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി; അവിക്ഖേപത്ഥായ ¶ ആവജ്ജനായ അത്ഥങ്ഗമോ സമാധിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, അവിക്ഖേപവസേന ഛന്ദസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ സമാധിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, അവിക്ഖേപവസേന മനസികാരസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ സമാധിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, സമാധിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തഅനുപട്ഠാനം സമാധിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി; ദസ്സനത്ഥായ ആവജ്ജനായ അത്ഥങ്ഗമോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, ദസ്സനവസേന ഛന്ദസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, ദസ്സനവസേന മനസികാരസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തഅനുപട്ഠാനം പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി.

അധിമോക്ഖത്ഥായ ആവജ്ജനായ അത്ഥങ്ഗമോ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, പഗ്ഗഹത്ഥായ ആവജ്ജനായ അത്ഥങ്ഗമോ വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, ഉപട്ഠാനത്ഥായ ആവജ്ജനായ അത്ഥങ്ഗമോ സതിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, അവിക്ഖേപത്ഥായ ആവജ്ജനായ അത്ഥങ്ഗമോ സമാധിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, ദസ്സനത്ഥായ ആവജ്ജനായ അത്ഥങ്ഗമോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി. അധിമോക്ഖവസേന ഛന്ദസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, പഗ്ഗഹവസേന ഛന്ദസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, ഉപട്ഠാനവസേന ഛന്ദസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ സതിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, അവിക്ഖേപവസേന ഛന്ദസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ സമാധിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, ദസ്സനവസേന ഛന്ദസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ¶ ഹോതി. അധിമോക്ഖവസേന മനസികാരസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ¶ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, പഗ്ഗഹവസേന മനസികാരസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, ഉപട്ഠാനവസേന മനസികാരസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ സതിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, അവിക്ഖേപവസേന മനസികാരസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ സമാധിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, ദസ്സനവസേന മനസികാരസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി. സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തഅനുപട്ഠാനം സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ ¶ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തഅനുപട്ഠാനം വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, സതിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തഅനുപട്ഠാനം സതിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, സമാധിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തഅനുപട്ഠാനം സമാധിന്ദ്രിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ ഹോതി, പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ഏകത്തഅനുപട്ഠാനം പഞ്ഞിന്ദ്ര�