📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

ഖുദ്ദകനികായേ

മിലിന്ദപഞ്ഹപാളി

.

മിലിന്ദോ നാമ സോ രാജാ, സാഗലായം പുരുത്തമേ;

ഉപഗഞ്ഛി നാഗസേനം, ഗങ്ഗാ ച [ഗങ്ഗാവ (സീ. പീ.)] യഥാ സാഗരം.

ആസജ്ജ രാജാ ചിത്രകഥിം, ഉക്കാധാരം തമോനുദം;

അപുച്ഛി നിപുണേ പഞ്ഹേ, ഠാനാട്ഠാനഗതേ പുഥൂ.

പുച്ഛാ വിസജ്ജനാ [വിസ്സജ്ജനാ (സീ. പീ.)] ചേവ, ഗമ്ഭീരത്ഥൂപനിസ്സിതാ;

ഹദയങ്ഗമാ കണ്ണസുഖാ, അബ്ഭുതാ ലോമഹംസനാ.

അഭിധമ്മവിനയോഗാള്ഹാ, സുത്തജാലസമത്തിതാ;

നാഗസേനകഥാ ചിത്രാ, ഓപമ്മേഹി നയേഹി ച.

തത്ഥ ഞാണം പണിധായ, ഹാസയിത്വാന മാനസം;

സുണാഥ നിപുണേ പഞ്ഹേ, കങ്ഖാട്ഠാനവിദാലനേതി.

. തം യഥാനുസൂയതേ – അത്ഥി യോനകാനം നാനാപുടഭേദനം സാഗലം നാമ നഗരം നദീപബ്ബതസോഭിതം രമണീയഭൂമിപ്പദേസഭാഗം ആരാമുയ്യാനോപവനതളാകപോക്ഖരണിസമ്പന്നം നദീപബ്ബതവനരാമണേയ്യകം സുതവന്തനിമ്മിതം നിഹതപച്ചത്ഥികം [നിപ്പച്ചത്ഥികം (ക.)] പച്ചാമിത്താനുപപീളിതം വിവിധവിചിത്രദള്ഹമട്ടാലകോട്ഠകം വരപവരഗോപുര [പവരപചുരഗോപുര (സീ.)] തോരണം ഗമ്ഭീരപരിഖാപണ്ഡരപാകാരപരിക്ഖിത്തന്തേപുരം. സുവിഭത്തവീഥിചച്ചരചതുക്കസിങ്ഘാടകം സുപ്പസാരിതാനേകവിധവരഭണ്ഡപരിപൂരിതന്തരാപണം വിവിധദാനഗ്ഗസതസമുപസോഭിതം [സതസമുപസോഭിതം (സീ. പീ.)] ഹിമഗിരിസിഖരസങ്കാസവരഭവനസതസഹസ്സപ്പടിമണ്ഡിതം ഗജഹയരഥപത്തിസമാകുലം അഭിരൂപനരനാരിഗണാനുചരിതം ആകിണ്ണജനമനുസ്സം പുഥുഖത്തിയബ്രാഹ്മണവേസ്സസുദ്ദം വിവിധസമണബ്രാഹ്മണസഭാജന [സഭാജന (സീ. പീ.), സമ്മാഭാജന (ക.)] സങ്ഘടിതം ബഹുവിധവിജ്ജാവന്ത [വിജ്ജാധര (ക.)] നരചിര [നരവിര (സീ. പീ.)] നിസേവിതം കാസികകോടുമ്ബരികാദിനാനാവിധവത്ഥാപണസമ്പന്നം സുപ്പസാരിതരുചിരബഹുവിധപുപ്ഫഗന്ധാപണം ഗന്ധഗന്ധിതം ആസീസനീയബഹുരതനപരിപൂരിതം ദിസാമുഖസുപ്പസാരിതാപണം സിങ്ഗാരവാണിജഗണാനുചരിതം കഹാപണരജതസുവണ്ണകംസപത്ഥരപരിപൂരം പജ്ജോതമാനനിധിനികേതം പഹൂതധനധഞ്ഞവിത്തൂപകരണം പരിപുണ്ണകോസകോട്ഠാഗാരം ബഹ്വന്നപാനം ബഹുവിധഖജ്ജഭോജ്ജലേയ്യപേയ്യസായനീയം ഉത്തരകുരുസങ്കാസം സമ്പന്നസസ്സം ആളകമന്ദാ വിയ ദേവപുരം.

ഏത്ഥ ഠത്വാ തേസം പുബ്ബകമ്മം കഥേതബ്ബം, കഥേന്തേന ച ഛധാ വിഭജിത്വാ കഥേതബ്ബം. സേയ്യഥീദം – പുബ്ബയോഗോ മിലിന്ദപഞ്ഹം ലക്ഖണപഞ്ഹം മേണ്ഡകപഞ്ഹം അനുമാനപഞ്ഹം ഓപമ്മകഥാപഞ്ഹന്തി.

തത്ഥ മിലിന്ദപഞ്ഹോ ലക്ഖണപഞ്ഹോ, വിമതിച്ഛേദനപഞ്ഹോതി ദുവിധോ. മേണ്ഡകപഞ്ഹോപി മഹാവഗ്ഗോ, യോഗികഥാപഞ്ഹോതി ദുവിധോ.

പുബ്ബയോഗോതി തേസം പുബ്ബകമ്മം.

൧. ബാഹിരകഥാ

പുബ്ബയോഗാദി

. അതീതേ കിര കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ വത്തമാനേ ഗങ്ഗായ സമീപേ ഏകസ്മിം ആവാസേ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘോ പടിവസതി, തത്ഥ വത്തസീലസമ്പന്നാ ഭിക്ഖൂ പാതോവ ഉട്ഠായ യട്ഠിസമ്മജ്ജനിയോ [യട്ഠിസമ്മുഞ്ജനിയോ (സീ. പീ.)] ആദായ ബുദ്ധഗുണേ ആവജ്ജേന്താ അങ്ഗണം സമ്മജ്ജിത്വാ കചവരബ്യൂഹം കരോന്തി. അഥേകോ ഭിക്ഖു ഏകം സാമണേരം ‘‘ഏഹി സാമണേര, ഇമം കചവരം ഛഡ്ഡേഹീ’’തി ആഹ, സോ അസുണന്തോ വിയ ഗച്ഛതി, സോ ദുതിയമ്പി…പേ… തതിയമ്പി ആമന്തിയമാനോ അസുണന്തോ വിയ ഗച്ഛതേവ. തതോ സോ ഭിക്ഖു ‘‘ദുബ്ബചോ വതായം സാമണേരോ’’തി കുദ്ധോ സമ്മജ്ജനിദണ്ഡേന പഹാരം അദാസി. തതോ സോ രോദന്തോ ഭയേന കചവരം ഛഡ്ഡേന്തോ ‘‘ഇമിനാ കചവരഛഡ്ഡനപുഞ്ഞകമ്മേന യാവാഹം നിബ്ബാനം പാപുണാമി [ന പാപുണാമി (സ്യാ.)], ഏത്ഥന്തരേ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ മജ്ഝന്ഹികസൂരിയോ [സുരിയോ (സീ. പീ.)] വിയ മഹേസക്ഖോ മഹാതേജോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പഠമം പത്ഥനം പട്ഠപേസി. കചവരം ഛഡ്ഡേത്വാ നഹാനത്ഥായ ഗങ്ഗാതിത്ഥം ഗതോ ഗങ്ഗായ ഊമിവേഗം ഗഗ്ഗരായമാനം ദിസ്വാ ‘‘യാവാഹം നിബ്ബാനം പാപുണാമി [ന പാപുണാമി (സ്യാ.)], ഏത്ഥന്തരേ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ അയം ഊമിവേഗോ വിയ ഠാനുപ്പത്തികപടിഭാനോ ഭവേയ്യം അക്ഖയപടിഭാനോ’’തി ദുതിയമ്പി പത്ഥനം പട്ഠപേസി.

സോപി ഭിക്ഖു സമ്മജ്ജനിസാലായ സമ്മജ്ജനിം ഠപേത്വാ നഹാനത്ഥായ ഗങ്ഗാതിത്ഥം ഗച്ഛന്തോ സാമണേരസ്സ പത്ഥനം സുത്വാ ‘‘ഏസ മയാ പയോജിതോപി താവ ഏവം പത്ഥേതി, മയ്ഹം കിം ന സമിജ്ഝിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘യാവാഹം നിബ്ബാനം പാപുണാമി [ന പാപുണാമി (സ്യാ.)], ഏത്ഥന്തരേ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ അയം ഗങ്ഗാഊമിവേഗോ വിയ അക്ഖയപടിഭാനോ ഭവേയ്യം, ഇമിനാ പുച്ഛിതപുച്ഛിതം സബ്ബം പഞ്ഹപടിഭാനം വിജടേതും നിബ്ബേഠേതും സമത്ഥോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം പട്ഠപേസി.

തേ ഉഭോപി ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച സംസരന്താ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ഖേപേസും. അഥ അമ്ഹാകം ഭഗവതാപി യഥാ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ ദിസ്സതി, ഏവമേതേപി ദിസ്സന്തി മമ പരിനിബ്ബാനതോ പഞ്ചവസ്സസതേ അതിക്കന്തേ ഏതേ ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തി, യം മയാ സുഖുമം കത്വാ ദേസിതം ധമ്മവിനയം, തം ഏതേ പഞ്ഹപുച്ഛനഓപമ്മയുത്തിവസേന നിജ്ജടം നിഗ്ഗുമ്ബം കത്വാ വിഭജിസ്സന്തീതി നിദ്ദിട്ഠാ.

. തേസു സാമണേരോ ജമ്ബുദീപേ സാഗലനഗരേ മിലിന്ദോ നാമ രാജാ അഹോസി പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ മേധാവീ പടിബലോ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാനം മന്തയോഗവിധാനകിരിയാനം [സമന്തയോഗ … (സീ. പീ.)], കരണകാലേ നിസമ്മകാരീ ഹോതി, ബഹൂനി ചസ്സ സത്ഥാനി ഉഗ്ഗഹിതാനി ഹോന്തി. സേയ്യഥിദം, സുതി സമ്മുതി സങ്ഖ്യാ യോഗാ നീതി വിസേസികാ ഗണികാ ഗന്ധബ്ബാ തികിച്ഛാ ധനുബ്ബേദാ [ചതുബ്ബേദാ (സീ. പീ.)] പുരാണാ ഇതിഹാസാ ജോതിസാ മായാ കേതു [ഹേതു (സീ. പീ.)] മന്തനാ യുദ്ധാ ഛന്ദസാ ബുദ്ധവചനേന [ഛന്ദസാമുദ്ദവചനേന (സീ. പീ.)] ഏകൂനവീസതി, വിതണ്ഡവാദീ [വാദീ (സീ. പീ.)] ദുരാസദോ ദുപ്പസഹോ പുഥുതിത്ഥകരാനം അഗ്ഗമക്ഖായതി, സകലജമ്ബുദീപേ മിലിന്ദേന രഞ്ഞാ സമോ കോചി നാഹോസി യദിദം ഥാമേന ജവേന സൂരേന പഞ്ഞായ, അഡ്ഢോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ അനന്തബലവാഹനോ.

. അഥേകദിവസം മിലിന്ദോ രാജാ അനന്തബലവാഹനം ചതുരങ്ഗിനിം ബലഗ്ഗസേനാബ്യൂഹം ദസ്സനകമ്യതായ നഗരാ നിക്ഖമിത്വാ ബഹിനഗരേ സേനങ്ഗദസ്സനം കത്വാ [സേനാഗണനം കാരേത്വാ (സീ. പീ.)] സാരേത്വാ സോ രാജാ ഭസ്സപ്പവാദകോ ലോകായതവിതണ്ഡ [പവത്ത (സീ. പീ.)] ജനസല്ലാപപ്ലവ ചിത്തകോതൂഹലോ വിസാരദോ വിജമ്ഭകോ സൂരിയം ഓലോകേത്വാ അമച്ചേ ആമന്തേസി ‘‘ബഹു ഭണേ താവ ദിവസാവസേസോ കിം കരിസ്സാമ, ഇദാനേവ നഗരം പവിസിത്വാ അത്ഥി കോചി പണ്ഡിതോ സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ സങ്ഘീ ഗണീ ഗണാചരിയോ അപി അരഹന്തം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം പടിജാനമാനോ, യോ മയാ സദ്ധിം സല്ലപിതും സക്കോതി കങ്ഖം പടിവിനേതും, തം ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സാമ, കങ്ഖം പടിവിനയിസ്സാമാ’’തി.

ഏവം വുത്തേ പഞ്ചസതാ യോനകാ രാജാനം മിലിന്ദം ഏതദവോചും ‘‘അത്ഥി, മഹാരാജ, ഛ സത്ഥാരോ പൂരണോ കസ്സപോ മക്ഖലിഗോസാലോ നിഗണ്ഠോ നാടപുത്തോ [നാഥപുത്തോ (സീ. പീ.)] സഞ്ജയോ ബേലട്ഠപുത്തോ അജിതോ കേസകമ്ബലോ പകുധോ കച്ചായനോ, തേ സങ്ഘിനോ ഗണിനോ ഗണാചരിയകാ ഞാതാ യസസ്സിനോ തിത്ഥകരാ സാധുസമ്മതാ ബഹുജനസ്സ, ഗച്ഛ ത്വം മഹാരാജ, തേ പഞ്ഹം പുച്ഛസ്സു, കങ്ഖം പടിവിനയസ്സൂ’’തി.

. അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ പഞ്ചഹി യോനകസതേഹി പരിവുതോ ഭദ്രവാഹനം രഥവരമാരുയ്ഹ യേന പൂരണോ കസ്സപോ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ പൂരണേന കസ്സപേന സദ്ധിം സമ്മോദി, സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി, ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ പൂരണം കസ്സപം ഏതദവോച ‘‘കോ, ഭന്തേ കസ്സപ, ലോകം പാലേതീ’’തി? ‘‘പഥവീ, മഹാരാജ, ലോകം പാലേതീ’’തി. ‘‘യദി, ഭന്തേ കസ്സപ, പഥവീ [പഠവീ (സീ. സ്യാ. പീ.)] ലോകം പാലേതി, അഥ കസ്മാ അവീചിനിരയം ഗച്ഛന്താ സത്താ പഥവിം അതിക്കമിത്വാ ഗച്ഛന്തീ’’തി? ഏവം വുത്തേ പൂരണോ കസ്സപോ നേവ സക്ഖി ഓഗിലിതും, നോ സക്ഖി ഉഗ്ഗിലിതും, അധോമുഖോ പത്തക്ഖന്ധോ തുണ്ഹീഭൂതോ പജ്ഝായന്തോ നിസീദി.

. അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ മക്ഖലിം ഗോസാലം ഏതദവോച ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ ഗോസാല, കുസലാകുസലാനി കമ്മാനി, അത്ഥി സുകതദുക്കടാനം കമ്മാനം ഫലം വിപാകോ’’തി? ‘‘നത്ഥി, മഹാരാജ, കുസലാകുസലാനി കമ്മാനി, നത്ഥി സുകതദുക്കടാനം കമ്മാനം ഫലം വിപാകോ. യേ തേ, മഹാരാജ, ഇധ ലോകേ ഖത്തിയാ, തേ പരലോകം ഗന്ത്വാപി പുന ഖത്തിയാവ ഭവിസ്സന്തി, യേ തേ ബ്രാഹ്മണാ വേസ്സാ സുദ്ദാ ചണ്ഡാലാ പുക്കുസാ, തേ പരലോകം ഗന്ത്വാപി പുന ബ്രാഹ്മണാ വേസ്സാ സുദ്ദാ ചണ്ഡാലാ പുക്കുസാവ ഭവിസ്സന്തി. കിം കുസലാകുസലേഹി കമ്മേഹീ’’തി? ‘‘യദി, ഭന്തേ ഗോസാല, ഇധ ലോകേ ഖത്തിയാ ബ്രാഹ്മണാ വേസ്സാ സുദ്ദാ ചണ്ഡാലാ പുക്കുസാ, തേ പരലോകം ഗന്ത്വാപി പുന ഖത്തിയാ ബ്രാഹ്മണാ വേസ്സാ സുദ്ദാ ചണ്ഡാലാ പുക്കുസാവ ഭവിസ്സന്തി, നത്ഥി കുസലാകുസലേഹി കമ്മേഹി കരണീയം. തേന ഹി, ഭന്തേ ഗോസാല, യേ തേ ഇധ ലോകേ ഹത്ഥച്ഛിന്നാ, തേ പരലോകം ഗന്ത്വാപി പുന ഹത്ഥച്ഛിന്നാവ ഭവിസ്സന്തി. യേ പാദച്ഛിന്നാ, തേ പാദച്ഛിന്നാവ ഭവിസ്സന്തി. യേ ഹത്ഥപാദച്ഛിന്നാ, തേ ഹത്ഥപാദച്ഛിന്നാവ ഭവിസ്സന്തി. യേ കണ്ണച്ഛിന്നാ, തേ കണ്ണച്ഛിന്നാവ ഭവിസ്സന്തി. യേ നാസച്ഛിന്നാ, തേ നാസച്ഛിന്നാവ ഭവിസ്സന്തി. യേ കണ്ണനാസച്ഛിന്നാ, തേ കണ്ണനാസച്ഛിന്നാവ ഭവിസ്സന്തീ’’തി. ഏവം വുത്തേ ഗോസാലോ തുണ്ഹീ അഹോസി.

അഥ ഖോ മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ ഏതദഹോസി ‘‘തുച്ഛോ വത ഭോ ജമ്ബുദീപോ, പലാപോ വത ഭോ ജമ്ബുദീപോ, നത്ഥി കോചി സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ, യോ മയാ സദ്ധിം സല്ലപിതും സക്കോതി കങ്ഖം പടിവിനേതു’’ന്തി.

അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ അമച്ചേ ആമന്തേസി ‘‘രമണീയാ വത ഭോ ദോസിനാ രത്തി, കം നു ഖ്വജ്ജ സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ ഉപസങ്കമേയ്യാമ പഞ്ഹം പുച്ഛിതും, കോ മയാ സദ്ധിം സല്ലപിതും സക്കോതി കങ്ഖം പടിവിനേതു’’ന്തി? ഏവം വുത്തേ അമച്ചാ തുണ്ഹീഭൂതാ രഞ്ഞോ മുഖം ഓലോകയമാനാ അട്ഠംസു.

തേന ഖോ പന സമയേന സാഗലനഗരം ദ്വാദസ വസ്സാനി സുഞ്ഞം അഹോസി സമണബ്രാഹ്മണഗഹപതിപണ്ഡിതേഹി, യത്ഥ സമണബ്രാഹ്മണഗഹപതിപണ്ഡിതാ പടിവസന്തീതി സുണാതി, തത്ഥ ഗന്ത്വാ രാജാ തേ പഞ്ഹം പുച്ഛതി, തേ സബ്ബേപി പഞ്ഹവിസജ്ജനേന രാജാനം ആരാധേതും അസക്കോന്താ യേന വാ തേന വാ പക്കമന്തി. യേ അഞ്ഞം ദിസം ന പക്കമന്തി, തേ സബ്ബേ തുണ്ഹീഭൂതാ അച്ഛന്തി. ഭിക്ഖൂ പന യേഭുയ്യേന ഹിമവന്തമേവ ഗച്ഛന്തി.

. തേന ഖോ പന സമയേന കോടിസതാ അരഹന്തോ ഹിമവന്തേ പബ്ബതേ രക്ഖിതതലേ പടിവസന്തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ അസ്സഗുത്തോ ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ വചനം സുത്വാ യുഗന്ധരമത്ഥകേ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതേത്വാ ഭിക്ഖൂ പുച്ഛി ‘‘അത്ഥാവുസോ കോചി ഭിക്ഖു പടിബലോ മിലിന്ദേന രഞ്ഞാ സദ്ധിം സല്ലപിതും കങ്ഖം പടിവിനേതു’’ന്തി?

ഏവം വുത്തേ കോടിസതാ അരഹന്തോ തുണ്ഹീ അഹേസും. ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി പുട്ഠാ തുണ്ഹീ അഹേസും. അഥ ഖോ ആയസ്മാ അസ്സഗുത്തോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഏതദവോച ‘‘അത്ഥാവുസോ താവതിംസഭവനേ വേജയന്തസ്സ പാചീനതോ കേതുമതീ നാമ വിമാനം, തത്ഥ മഹാസേനോ നാമ ദേവപുത്തോ പടിവസതി, സോ പടിബലോ തേന മിലിന്ദേന രഞ്ഞാ സദ്ധിം സല്ലപിതും കങ്ഖം പടിവിനേതു’’ന്തി.

അഥ ഖോ കോടിസതാ അരഹന്തോ യുഗന്ധരപബ്ബതേ അന്തരഹിതാ താവതിംസഭവനേ പാതുരഹേസും. അദ്ദസാ ഖോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ തേ ഭിക്ഖൂ ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തേ, ദിസ്വാന യേനായസ്മാ അസ്സഗുത്തോ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം അസ്സഗുത്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി, ഏകമന്തം ഠിതോ ഖോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ആയസ്മന്തം അസ്സഗുത്തം ഏതദവോച ‘‘മഹാ ഖോ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ അനുപ്പത്തോ, അഹം സങ്ഘസ്സ ആരാമികോ, കേനത്ഥോ, കിം മയാ കരണീയ’’ന്തി?

അഥ ഖോ ആയസ്മാ അസ്സഗുത്തോ സക്കം ദേവാനമിന്ദം ഏതദവോച ‘‘അയം ഖോ, മഹാരാജ, ജമ്ബുദീപേ സാഗലനഗരേ മിലിന്ദോ നാമ രാജാ വിതണ്ഡവാദീ ദുരാസദോ ദുപ്പസഹോ പുഥുതിത്ഥകരാനം അഗ്ഗമക്ഖായതി, സോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഉപസങ്കമിത്വാ ദിട്ഠിവാദേന പഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം വിഹേഠേതീ’’തി.

അഥ ഖോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ആയസ്മന്തം അസ്സഗുത്തം ഏതദവോച ‘‘അയം ഖോ, ഭന്തേ, മിലിന്ദോ രാജാ ഇതോ ചുതോ മനുസ്സേസു ഉപ്പന്നോ, ഏസോ ഖോ, ഭന്തേ, കേതുമതിവിമാനേ മഹാസേനോ നാമ ദേവപുത്തോ പടിവസതി, സോ പടിബലോ തേന മിലിന്ദേന രഞ്ഞാ സദ്ധിം സല്ലപിതും കങ്ഖം പടിവിനേതും, തം ദേവപുത്തം യാചിസ്സാമ മനുസ്സലോകൂപപത്തിയാ’’തി.

അഥ ഖോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പുരക്ഖത്വാ കേതുമതിവിമാനം പവിസിത്വാ മഹാസേനം ദേവപുത്തം ആലിങ്ഗിത്വാ ഏതദവോച ‘‘യാചതി തം, മാരിസ, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ മനുസ്സലോകൂപപത്തിയാ’’തി. ‘‘ന മേ, ഭന്തേ, മനുസ്സലോകേനത്ഥോ കമ്മബഹുലേന, തിബ്ബോ മനുസ്സലോകോ, ഇധേവാഹം, ഭന്തേ, ദേവലോകേ ഉപരൂപരൂപപത്തികോ ഹുത്വാ പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി. ദുതിയമ്പി…പേ… തതിയമ്പി ഖോ സക്കേന ദേവാനമിന്ദേന യാചിതോ മഹാസേനോ ദേവപുത്തോ ഏവമാഹ ‘‘ന മേ, ഭന്തേ, മനുസ്സലോകേനത്ഥോ കമ്മബഹുലേന, തിബ്ബോ മനുസ്സലോകോ, ഇധേവാഹം, ഭന്തേ, ദേവലോകേ ഉപരൂപരൂപപത്തികോ ഹുത്വാ പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ അസ്സഗുത്തോ മഹാസേനം ദേവപുത്തം ഏതദവോച ‘‘ഇധ മയം, മാരിസ, സദേവകം ലോകം അനുവിലോകയമാനാ അഞ്ഞത്ര തയാ മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ വാദം ഭിന്ദിത്വാ സാസനം പഗ്ഗഹേതും സമത്ഥം അഞ്ഞം കഞ്ചി ന പസ്സാമ, യാചതി തം, മാരിസ, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, സാധു സപ്പുരിസ മനുസ്സലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ദസബലസ്സ സാസനം പഗ്ഗണ്ഹാഹീ’’തി. ഏവം വുത്തേ മഹാസേനോ ദേവപുത്തോ ‘‘അഹം കിര മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ വാദം ഭിന്ദിത്വാ ബുദ്ധസാസനം പഗ്ഗഹേതും സമത്ഥോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഹട്ഠപഹട്ഠോ ഉദഗ്ഗുദഗ്ഗോ ഹുത്വാ ‘‘സാധു, ഭന്തേ, മനുസ്സലോകേ ഉപ്പജ്ജിസ്സാമീ’’തി പടിഞ്ഞം അദാസി.

. അഥ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ദേവലോകേ തം കരണീയം തീരേത്വാ ദേവേസു താവതിംസേസു അന്തരഹിതാ ഹിമവന്തേ പബ്ബതേ രക്ഖിതതലേ പാതുരഹേസും.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ അസ്സഗുത്തോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഏതദവോച ‘‘അത്ഥാവുസോ, ഇമസ്മിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേ കോചി ഭിക്ഖു സന്നിപാതം അനാഗതോ’’തി. ഏവം വുത്തേ അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ആയസ്മന്തം അസ്സഗുത്തം ഏതദവോച ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ, ആയസ്മാ രോഹണോ ഇതോ സത്തമേ ദിവസേ ഹിമവന്തം പബ്ബതം പവിസിത്വാ നിരോധം സമാപന്നോ, തസ്സ സന്തികേ ദൂതം പാഹേഥാ’’തി. ആയസ്മാപി രോഹണോ തങ്ഖണഞ്ഞേവ നിരോധാ വുട്ഠായ ‘‘സങ്ഘോ മം പടിമാനേതീ’’തി ഹിമവന്തേ പബ്ബതേ അന്തരഹിതോ രക്ഖിതതലേ കോടിസതാനം അരഹന്താനം പുരതോ പാതുരഹോസി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ അസ്സഗുത്തോ ആയസ്മന്തം രോഹണം ഏതദവോച ‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, രോഹണ ബുദ്ധസാസനേ ഭിജ്ജന്തേ [പലുജ്ജന്തേ (സീ. പീ.)] ന പസ്സസി സങ്ഘസ്സ കരണീയാനീ’’തി. ‘‘അമനസികാരോ മേ, ഭന്തേ, അഹോസീ’’തി.

‘‘തേന, ഹാവുസോ രോഹണ, ദണ്ഡകമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘കിം, ഭന്തേ, കരോമീ’’തി? ‘‘അത്ഥാവുസോ രോഹണ, ഹിമവന്തപബ്ബതപസ്സേ ഗജങ്ഗലം [കജങ്ഗലം (സീ. പീ.)] നാമ ബ്രാഹ്മണഗാമോ, തത്ഥ സോണുത്തരോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ പടിവസതി, തസ്സ പുത്തോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി നാഗസേനോതി നാമ ദാരകോ, തേന ഹി ത്വം, ആവുസോ രോഹണ, ദസമാസാധികാനി സത്ത വസ്സാനി തം കുലം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ നാഗസേനം ദാരകം നീഹരിത്വാ പബ്ബാജേഹി, പബ്ബജിതേവ തസ്മിം ദണ്ഡകമ്മതോ മുച്ചിസ്സസീ’’തി. ആയസ്മാപി ഖോ രോഹണോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി.

൧൦. മഹാസേനോപി ഖോ ദേവപുത്തോ ദേവലോകാ ചവിത്വാ സോണുത്തരബ്രാഹ്മണസ്സ ഭരിയായ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി, സഹ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണാ തയോ അച്ഛരിയാ അബ്ഭുതാ ധമ്മാ പാതുരഹേസും, ആവുധഭണ്ഡാനി പജ്ജലിംസു, അഗ്ഗസസ്സം അഭിനിപ്ഫന്നം, മഹാമേഘോ അഭിപ്പവസ്സി. ആയസ്മാപി ഖോ രോഹണോ തസ്സ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണതോ പട്ഠായ ദസമാസാധികാനി സത്ത വസ്സാനി തം കുലം പിണ്ഡായ പവിസന്തോ ഏകദിവസമ്പി കടച്ഛുമത്തം ഭത്തം വാ ഉളുങ്കമത്തം യാഗും വാ അഭിവാദനം വാ അഞ്ജലികമ്മം വാ സാമീചികമ്മം വാ നാലത്ഥ, അഥ ഖോ അക്കോസഞ്ഞേവ പരിഭാസഞ്ഞേവ പടിലഭതി ‘‘അതിച്ഛഥ ഭന്തേ’’തി വചനമത്തമ്പി വത്താ നാമ നാഹോസി, ദസമാസാധികാനം പന സത്തന്നം വസ്സാനം അച്ചയേന ഏകദിവസം ‘‘അതിച്ഛഥ ഭന്തേ’’തി വചനമത്തം അലത്ഥ. തം ദിവസമേവ ബ്രാഹ്മണോപി ബഹി കമ്മന്താ ആഗച്ഛന്തോ പടിപഥേ ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘കിം, ഭോ പബ്ബജിത, അമ്ഹാകം ഗേഹം അഗമിത്ഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ, ബ്രാഹ്മണ, അഗമമ്ഹാ’’തി. ‘‘അപി കിഞ്ചി ലഭിത്ഥാ’’തി. ‘‘ആമ, ബ്രാഹ്മണ, ലഭിമ്ഹാ’’തി. സോ അനത്തമനോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ പുച്ഛി ‘‘തസ്സ പബ്ബജിതസ്സ കിഞ്ചി അദത്ഥാ’’തി. ‘‘ന കിഞ്ചി അദമ്ഹാ’’തി. ബ്രാഹ്മണോ ദുതിയദിവസേ ഘരദ്വാരേ യേവ നിസീദി ‘‘അജ്ജ പബ്ബജിതം മുസാവാദേന നിഗ്ഗഹേസ്സാമീ’’തി. ഥേരോ ദുതിയദിവസേ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഘരദ്വാരം സമ്പത്തോ.

ബ്രാഹ്മണോ ഥേരം ദിസ്വാവ ഏവമാഹ ‘‘തുമ്ഹേ ഹിയ്യോ അമ്ഹാകം ഗേഹേ കിഞ്ചി അലഭിത്വാവ ‘‘ലഭിമ്ഹാ’’തി അവോചുത്ഥ, വട്ടതി നു ഖോ തുമ്ഹാകം മുസാവാദോ’’തി. ഥേരോ ആഹ ‘‘മയം, ബ്രാഹ്മണ, തുമ്ഹാകം ഗേഹേ ( ) [(പവിസന്താ) (ക.)] ദസമാസാധികാനി സത്ത വസ്സാനി ‘അതിച്ഛഥാ’തി വചനമത്തമ്പി അലഭിത്വാ ഹിയ്യോ ‘അതിച്ഛഥാ’തി വചനമത്തം ലഭിമ്ഹാ, അഥേതം വാചാപടിസന്ധാരം [പടിസന്താരം (സീ. പീ.)] ഉപാദായ ഏവമവോചുമ്ഹാ’’തി.

ബ്രാഹ്മണോ ചിന്തേസി ‘‘ഇമേ വാചാപടിസന്ധാരമത്തമ്പി ലഭിത്വാ ജനമജ്ഝേ ‘ലഭിമ്ഹാ’തി പസംസന്തി, അഞ്ഞം കിഞ്ചി ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ ലഭിത്വാ കസ്മാ നപ്പസംസന്തീ’’തി പസീദിത്വാ അത്തനോ അത്ഥായ പടിയാദിതഭത്തതോ കടച്ഛുഭിക്ഖം, തദുപിയഞ്ച ബ്യഞ്ജനം ദാപേത്വാ ‘‘ഇമം ഭിക്ഖം സബ്ബകാലം തുമ്ഹേ ലഭിസ്സഥാ’’തി ആഹ.

സോ പുനദിവസതോ പഭുതി ഉപസങ്കമന്തസ്സ ഥേരസ്സ ഉപസമം ദിസ്വാ ഭിയ്യോസോ മത്തായ പസീദിത്വാ ഥേരം നിച്ചകാലം അത്തനോ ഘരേ ഭത്തവിസ്സഗ്ഗകരണത്ഥായ യാചി. ഥേരോ തുണ്ഹീഭാവേന അധിവാസേത്വാ ദിവസേ ദിവസേ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ ഗച്ഛന്തോ ഥോകം ഥോകം ബുദ്ധവചനം കഥേത്വാ ഗച്ഛതി. സാപി ഖോ ബ്രാഹ്മണീ ദസമാസച്ചയേന പുത്തം വിജായി, ‘‘നാഗസേനോ’’തിസ്സ നാമമകംസു, സോ അനുക്കമേന വഡ്ഢന്തോ സത്തവസ്സികോ ജാതോ.

൧൧. അഥ ഖോ നാഗസേനസ്സ ദാരകസ്സ പിതാ നാഗസേനം ദാരകം ഏതദവോച ‘‘ഇമസ്മിം ഖോ, താത നാഗസേന, ബ്രാഹ്മണകുലേ സിക്ഖാനി സിക്ഖേയ്യാസീ’’തി. ‘‘കതമാനി, താത, ഇമസ്മിം ബ്രാഹ്മണകുലേ സിക്ഖാനി നാമാ’’തി? ‘‘തയോ ഖോ, താത നാഗസേന, വേദാ സിക്ഖാനി നാമ, അവസേസാനി സിപ്പാനി സിപ്പം നാമാ’’തി. ‘‘തേന ഹി, താത, സിക്ഖിസ്സാമീ’’തി.

അഥ ഖോ സോണുത്തരോ ബ്രാഹ്മണോ ആചരിയബ്രാഹ്മണസ്സ ആചരിയഭാഗം സഹസ്സം ദത്വാ അന്തോപാസാദേ ഏകസ്മിം ഗബ്ഭേ ഏകതോ മഞ്ചകം പഞ്ഞപേത്വാ ആചരിയബ്രാഹ്മണം ഏതദവോച ‘‘സജ്ഝാപേഹി ഖോ, ത്വം ബ്രാഹ്മണ, ഇമം ദാരകം മന്താനീതി. തേന ഹി ‘താത ദാരക’ ഉഗ്ഗണ്ഹാഹി മന്താനീ’’തി. ആചരിയബ്രാഹ്മണോ സജ്ഝായതി നാഗസേനസ്സ ദാരകസ്സ ഏകേനേവ ഉദ്ദേസേന തയോ വേദാ ഹദയങ്ഗതാ വാചുഗ്ഗതാ സൂപധാരിതാ സുവവത്ഥാപിതാ സുമനസികതാ അഹേസും, സകിമേവ ചക്ഖും ഉദപാദി തീസു വേദേസു സനിഘണ്ഡുകേടുഭേസു [സനിഘണ്ടുകേടുഭേസു (ക.)] സാക്ഖരപ്പഭേദേസു ഇതിഹാസപഞ്ചമേസു പദകോ വേയ്യാകരണോ ലോകായതമഹാപുരിസലക്ഖണേസു അനവയോ അഹോസി.

അഥ ഖോ നാഗസേനോ ദാരകോ പിതരം ഏതദവോച ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, താത, ഇമസ്മിം ബ്രാഹ്മണകുലേ ഇതോ ഉത്തരിമ്പി സിക്ഖിതബ്ബാനി, ഉദാഹു ഏത്തകാനേവാ’’തി. ‘‘നത്ഥി, താത നാഗസേന, ഇമസ്മിം ബ്രാഹ്മണകുലേ ഇതോ ഉത്തരിം സിക്ഖിതബ്ബാനി, ഏത്തകാനേവ സിക്ഖിതബ്ബാനീ’’തി.

അഥ ഖോ നാഗസേനോ ദാരകോ ആചരിയസ്സ അനുയോഗം ദത്വാ പാസാദാ ഓരുയ്ഹ പുബ്ബവാസനായ ചോദിതഹദയോ രഹോഗതോ പടിസല്ലീനോ അത്തനോ സിപ്പസ്സ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനം ഓലോകേന്തോ ആദിമ്ഹി വാ മജ്ഝേ വാ പരിയോസാനേ വാ അപ്പമത്തകമ്പി സാരം അദിസ്വാ ‘‘തുച്ഛാ വത ഭോ ഇമേ വേദാ, പലാപാ വത ഭോ ഇമേ വേദാ അസാരാ നിസ്സാരാ’’തി വിപ്പടിസാരീ അനത്തമനോ അഹോസി.

൧൨. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ രോഹണോ വത്തനിയേ സേനാസനേ നിസിന്നോ നാഗസേനസ്സ ദാരകസ്സ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ വത്തനിയേ സേനാസനേ അന്തരഹിതോ ഗജങ്ഗലബ്രാഹ്മണഗാമസ്സ പുരതോ പാതുരഹോസി. അദ്ദസാ ഖോ നാഗസേനോ ദാരകോ അത്തനോ ദ്വാരകോട്ഠകേ ഠിതോ ആയസ്മന്തം രോഹണം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം, ദിസ്വാന അത്തമനോ ഉദഗ്ഗോ പമുദിതോ പീതിസോമനസ്സജാതോ ‘‘അപ്പേവ നാമായം പബ്ബജിതോ കഞ്ചി സാരം ജാനേയ്യാ’’തി യേനായസ്മാ രോഹണോ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം രോഹണം ഏതദവോച ‘‘കോ നു ഖോ, ത്വം മാരിസ, ഏദിസോ ഭണ്ഡുകാസാവവസനോ’’തി. ‘‘പബ്ബജിതോ [പാപകാനം മലാനം പബ്ബാജേതും പബ്ബജിതോ (സീ. പീ.)] നാമാഹം ദാരകാ’’തി. ‘‘കേന, ത്വം മാരിസ, പബ്ബജിതോ നാമാസീ’’തി? ‘‘പാപകാനി മലാനി പബ്ബാജേതി, തസ്മാഹം, ദാരക, പബ്ബജിതോ നാമാ’’തി. ‘‘കിംകാരണാ, മാരിസ, കേസാ തേ ന യഥാ അഞ്ഞേസ’’ന്തി? ‘‘സോളസിമേ, ദാരക, പലിബോധേ ദിസ്വാ കേസമസ്സും ഓഹാരേത്വാ പബ്ബജിതോ. ‘‘കതമേ സോളസ’’? ‘‘അലങ്കാരപലിബോധോ മണ്ഡനപലിബോധോ തേലമക്ഖനപലിബോധോ ധോവനപലിബോധോ മാലാപലിബോധോ ഗന്ധപലിബോധോ വാസനപലിബോധോ ഹരീടകപലിബോധോ ആമലകപലിബോധോ രങ്ഗപലിബോധോ ബന്ധനപലിബോധോ കോച്ഛപലിബോധോ കപ്പകപലിബോധോ വിജടനപലിബോധോ ഊകാപലിബോധോ, കേസേസു വിലൂനേസു സോചന്തി കിലമന്തി പരിദേവന്തി ഉരത്താളിം കന്ദന്തി സമ്മോഹം ആപജ്ജന്തി, ഇമേസു ഖോ, ദാരക, സോളസസു പലിബോധേസു പലിഗുണ്ഠിതാ മനുസ്സാ സബ്ബാനി അതിസുഖുമാനി സിപ്പാനി നാസേന്തീ’’തി. ‘‘കിംകാരണാ, മാരിസ, വത്ഥാനിപി തേ ന യഥാ അഞ്ഞേസ’’ന്തി? ‘‘കാമനിസ്സിതാനി ഖോ, ദാരക, വത്ഥാനി, കാമനിസ്സിതാനി ഗിഹിബ്യഞ്ജനഭണ്ഡാനി [കമനീയാനി ഗിഹിബ്യഞ്ജനാനി (സീ. പീ.)], യാനി കാനിചി ഖോ ഭയാനി വത്ഥതോ ഉപ്പജ്ജന്തി, താനി കാസാവവസനസ്സ ന ഹോന്തി, തസ്മാ വത്ഥാനിപി മേ ന യഥാ അഞ്ഞേസ’’ന്തി. ‘‘ജാനാസി ഖോ, ത്വം മാരിസ, സിപ്പാനി നാമാ’’തി? ‘‘ആമ, ദാരക, ജാനാമഹം സിപ്പാനി, യം ലോകേ ഉത്തമം മന്തം, തമ്പി ജാനാമീ’’തി. ‘‘മയ്ഹമ്പി തം, മാരിസ, ദാതും സക്കാ’’തി? ‘‘ആമ, ദാരക, സക്കാ’’തി. ‘‘തേന ഹി മേ ദേഹീ’’തി. ‘‘അകാലോ ഖോ, ദാരക, അന്തരഘരം പിണ്ഡായ പവിട്ഠമ്ഹാ’’തി.

അഥ ഖോ നാഗസേനോ ദാരകോ ആയസ്മതോ രോഹണസ്സ ഹത്ഥതോ പത്തം ഗഹേത്വാ ഘരം പവേസേത്വാ പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന സഹത്ഥാ സന്തപ്പേത്വാ സമ്പവാരേത്വാ ആയസ്മന്തം രോഹണം ഭുത്താവിം ഓനീതപത്തപാണിം ഏതദവോച ‘‘ദേഹി മേ ദാനി, മാരിസ, മന്ത’’ന്തി. ‘‘യദാ ഖോ ത്വം, ദാരക, നിപ്പലിബോധോ ഹുത്വാ മാതാപിതരോ അനുജാനാപേത്വാ മയാ ഗഹിതം പബ്ബജിതവേസം ഗണ്ഹിസ്സസി, തദാ ദസ്സാമീ’’തി ആഹ.

അഥ ഖോ നാഗസേനോ ദാരകോ മാതാപിതരോ ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ ‘‘അമ്മതാതാ, അയം പബ്ബജിതോ ‘യം ലോകേ ഉത്തമം മന്തം, തം ജാനാമീ’തി വദതി, ന ച അത്തനോ സന്തികേ അപബ്ബജിതസ്സ ദേതി, അഹം ഏതസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ തം ഉത്തമം മന്തം ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ ‘‘പബ്ബജിത്വാപി നോ പുത്തോ മന്തം ഗണ്ഹതു, ഗഹേത്വാ പുന ആഗച്ഛിസ്സതീ’’തി മഞ്ഞമാനാ ‘‘ഗണ്ഹ പുത്താ’’തി അനുജാനിംസു.

൧൩. അഥ ഖോ ആയസ്മാ രോഹണോ നാഗസേനം ദാരകം ആദായ യേന വത്തനിയം സേനാസനം, യേന വിജമ്ഭവത്ഥു തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ വിജമ്ഭവത്ഥുസ്മിം സേനാസനേ ഏകരത്തം വസിത്വാ യേന രക്ഖിതതലം തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ കോടിസതാനം അരഹന്താനം മജ്ഝേ നാഗസേനം ദാരകം പബ്ബാജേസി. പബ്ബജിതോ ച പനായസ്മാ നാഗസേനോ ആയസ്മന്തം രോഹണം ഏതദവോച ‘‘ഗഹിതോ മേ, ഭന്തേ, തവ വേസോ, ദേഥ മേ ദാനി മന്ത’’ന്തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ രോഹണോ ‘‘കിമ്ഹി നു ഖോഹം നാഗസേനം വിനേയ്യം പഠമം വിനയേ വാ സുത്തന്തേ വാ അഭിധമ്മേ വാ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘പണ്ഡിതോ ഖോ അയം നാഗസേനോ, സക്കോതി സുഖേനേവ അഭിധമ്മം പരിയാപുണിതു’’ന്തി പഠമം അഭിധമ്മേ വിനേസി.

ആയസ്മാ ച നാഗസേനോ ‘‘കുസലാ ധമ്മാ, അകുസലാ ധമ്മാ, അബ്യാകതാ ധമ്മാ’’തി തികദുകപടിമണ്ഡിതം ധമ്മസങ്ഗണീപകരണം, ഖന്ധവിഭങ്ഗാദി അട്ഠാരസ വിഭങ്ഗപടിമണ്ഡിതം വിഭങ്ഗപ്പകരണം, ‘‘സങ്ഗഹോ അസങ്ഗഹോ’’തി ആദിനാ ചുദ്ദസവിധേന വിഭത്തം ധാതുകഥാപകരണം, ‘‘ഖന്ധപഞ്ഞത്തി ആയതനപഞ്ഞത്തീ’’തി ആദിനാ ഛബ്ബിധേന വിഭത്തം പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിപ്പകരണം, സകവാദേ പഞ്ചസുത്തസതാനി പരവാദേ പഞ്ചസുത്തസതാനീതി സുത്തസഹസ്സം സമോധാനേത്വാ വിഭത്തം കഥാവത്ഥുപ്പകരണം, ‘‘മൂലയമകം ഖന്ധയമക’’ന്തി ആദിനാ ദസവിധേന വിഭത്തം യമകപ്പകരണം, ‘‘ഹേതുപച്ചയോ ആരമ്മണപച്ചയോ’’തി ആദിനാ ചതുവീസതിവിധേന വിഭത്തം പട്ഠാനപ്പകരണന്തി സബ്ബം തം അഭിധമ്മപിടകം ഏകേനേവ സജ്ഝായേന പഗുണം കത്വാ ‘‘തിട്ഠഥ ഭന്തേ, ന പുന ഓസാരേഥ, ഏത്തകേനേവാഹം സജ്ഝായിസ്സാമീ’’തി ആഹ.

൧൪. അഥ ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ യേന കോടിസതാ അരഹന്തോ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ കോടിസതേ അരഹന്തേ ഏതദവോച ‘‘അഹം ഖോ ഭന്തേ ‘കുസലാ ധമ്മാ, അകുസലാ ധമ്മാ, അബ്യാകതാ ധമ്മാ’തി ഇമേസു തീസു പദേസു പക്ഖിപിത്വാ സബ്ബം തം അഭിധമ്മപിടകം വിത്ഥാരേന ഓസാരേസ്സാമീ’’തി. ‘‘സാധു, നാഗസേന, ഓസാരേഹീ’’തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ സത്ത മാസാനി സത്ത പകരണാനി വിത്ഥാരേന ഓസാരേസി, പഥവീ ഉന്നദി, ദേവതാ സാധുകാരമദംസു, ബ്രഹ്മാനോ അപ്ഫോടേസും, ദിബ്ബാനി ചന്ദനചുണ്ണാനി ദിബ്ബാനി ച മന്ദാരവപുപ്ഫാനി അഭിപ്പവസ്സിംസു.

൧൫. അഥ ഖോ കോടിസതാ അരഹന്തോ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സം രക്ഖിതതലേ ഉപസമ്പാദേസും. ഉപസമ്പന്നോ ച പനായസ്മാ നാഗസേനോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ ഉപജ്ഝായേന സദ്ധിം ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസന്തോ ഏവരൂപം പരിവിതക്കം ഉപ്പാദേസി ‘‘തുച്ഛോ വത മേ ഉപജ്ഝായോ, ബാലോ വത മേ ഉപജ്ഝായോ, ഠപേത്വാ അവസേസം ബുദ്ധവചനം പഠമം മം അഭിധമ്മേ വിനേസീ’’തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ രോഹണോ ആയസ്മതോ നാഗസേനസ്സ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘അനനുച്ഛവികം ഖോ നാഗസേന പരിവിതക്കം വിതക്കേസി, ന ഖോ പനേതം നാഗസേന തവാനുച്ഛവിക’’ന്തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മതോ നാഗസേനസ്സ ഏതദഹോസി ‘‘അച്ഛരിയം വത ഭോ, അബ്ഭുതം വത ഭോ, യത്ര ഹി നാമ മേ ഉപജ്ഝായോ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കം ജാനിസ്സതി, പണ്ഡിതോ വത മേ ഉപജ്ഝായോ, യംനൂനാഹം ഉപജ്ഝായം ഖമാപേയ്യ’’ന്തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ ആയസ്മന്തം രോഹണം ഏതദവോച ‘‘ഖമഥ മേ, ഭന്തേ, ന പുന ഏവരൂപം വിതക്കേസ്സാമീ’’തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ രോഹണോ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘ന ഖോ ത്യാഹം നാഗസേന ഏത്താവതാ ഖമാമി, അത്ഥി ഖോ നാഗസേന സാഗലം നാമ നഗരം, തത്ഥ മിലിന്ദോ നാമ രാജാ രജ്ജം കാരേതി, സോ ദിട്ഠിവാദേന പഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം വിഹേഠേതി, സചേ ത്വം തത്ഥ ഗന്ത്വാ തം രാജാനം ദമേത്വാ ബുദ്ധസാസനേ പസാദേസ്സസി, ഏവാഹം തം ഖമിസ്സാമീ’’തി.

‘‘തിട്ഠതു, ഭന്തേ, ഏകോ മിലിന്ദോ രാജാ; സചേ, ഭന്തേ, സകലജമ്ബുദീപേ സബ്ബേ രാജാനോ ആഗന്ത്വാ മം പഞ്ഹം പുച്ഛേയ്യും, സബ്ബം തം വിസജ്ജേത്വാ സമ്പദാലേസ്സാമി, ‘ഖമഥ മേ ഭന്തേ’തി വത്വാ, ‘ന ഖമാമീ’തി വുത്തേ ‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ഇമം തേമാസം കസ്സ സന്തികേ വസിസ്സാമീ’തി ആഹ’’. അയം ഖോ, നാഗസേന, ആയസ്മാ അസ്സഗുത്തോ വത്തനിയേ സേനാസനേ വിഹരതി, ഗച്ഛ ത്വം, നാഗസേന, യേനായസ്മാ അസ്സഗുത്തോ തേനുപസങ്കമ, ഉപസങ്കമിത്വാ മമ വചനേന ആയസ്മതോ അസ്സഗുത്തസ്സ പാദേ സിരസാ വന്ദ, ഏവഞ്ച നം വദേഹി ‘ഉപജ്ഝായോ മേ, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം പാദേ സിരസാ വന്ദതി, അപ്പാബാധം അപ്പാതങ്കം ലഹുട്ഠാനം ബലം ഫാസുവിഹാരം പുച്ഛതി, ഉപജ്ഝായോ മേ, ഭന്തേ, ഇമം തേമാസം തുമ്ഹാകം സന്തികേ വസിതും മം പഹിണീ’തി, ‘കോനാമോ തേ ഉപജ്ഝായോ’തി ച വുത്തേ ‘രോഹണത്ഥേരോ നാമ ഭന്തേ’’തി വദേയ്യാസി, ‘അഹം കോനാമോ’തി വുത്തേ ഏവം വദേയ്യാസി ‘മമ ഉപജ്ഝായോ, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം നാമം ജാനാതീ’’’തി. ‘‘ഏവം ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ ആയസ്മന്തം രോഹണം അഭിവാദേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പത്തചീവരമാദായ അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരമാനോ യേന വത്തനിയം സേനാസനം, യേനായസ്മാ അസ്സഗുത്തോ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം അസ്സഗുത്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി, ഏകമന്തം ഠിതോ ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ ആയസ്മന്തം അസ്സഗുത്തം ഏതദവോച ‘‘ഉപജ്ഝായോ മേ, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം പാദേ സിരസാ വന്ദതി, ഏവഞ്ച വദേതി അപ്പാബാധം അപ്പാതങ്കം ലഹുട്ഠാനം ബലം ഫാസുവിഹാരം പുച്ഛതി, ഉപജ്ഝായോ മേ, ഭന്തേ, ഇമം തേമാസം തുമ്ഹാകം സന്തികേ വസിതും മം പഹിണീ’’തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ അസ്സഗുത്തോ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘ത്വം കിന്നാമോസീ’’തി. ‘‘അഹം, ഭന്തേ, നാഗസേനോ നാമാ’’തി. ‘‘കോനാമോ തേ ഉപജ്ഝായോ’’തി? ‘‘ഉപജ്ഝായോ മേ, ഭന്തേ, രോഹണോ നാമാ’’തി. ‘‘അഹം കോനാമോ’’തി. ‘‘ഉപജ്ഝായോ മേ, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം നാമം ജാനാതീ’’തി.

‘‘സാധു, നാഗസേന, പത്തചീവരം പടിസാമേഹീ’’തി. ‘‘സാധു ഭന്തേ’’തി പത്തചീവരം പടിസാമേത്വാ പുനദിവസേ പരിവേണം സമ്മജ്ജിത്വാ മുഖോദകം ദന്തപോണം ഉപട്ഠപേസി. ഥേരോ സമ്മജ്ജിതട്ഠാനം പടിസമ്മജ്ജി, തം ഉദകം ഛഡ്ഡേത്വാ അഞ്ഞം ഉദകം ആഹരി, തഞ്ച ദന്തകട്ഠം അപനേത്വാ അഞ്ഞം ദന്തകട്ഠം ഗണ്ഹി, ന ആലാപസല്ലാപം അകാസി, ഏവം സത്ത ദിവസാനി കത്വാ സത്തമേ ദിവസേ പുന പുച്ഛിത്വാ പുന തേന തഥേവ വുത്തേ വസ്സവാസം അനുജാനി.

൧൬. തേന ഖോ പന സമയേന ഏകാ മഹാഉപാസികാ ആയസ്മന്തം അസ്സഗുത്തം തിംസമത്താനി വസ്സാനി ഉപട്ഠാസി. അഥ ഖോ സാ മഹാഉപാസികാ തേമാസച്ചയേന യേനായസ്മാ അസ്സഗുത്തോ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം അസ്സഗുത്തം ഏതദവോച ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, താത, തുമ്ഹാകം സന്തികേ അഞ്ഞോ ഭിക്ഖൂ’’തി. ‘‘അത്ഥി, മഹാഉപാസികേ, അമ്ഹാകം സന്തികേ നാഗസേനോ നാമ ഭിക്ഖൂ’’തി. ‘‘തേന ഹി, താത അസ്സഗുത്ത, അധിവാസേഹി നാഗസേനേന സദ്ധിം സ്വാതനായ ഭത്ത’’ന്തി. അധിവാസേസി ഖോ ആയസ്മാ അസ്സഗുത്തോ തുണ്ഹീഭാവേന.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ അസ്സഗുത്തോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ ആയസ്മതാ നാഗസേനേന സദ്ധിം പച്ഛാസമണേന യേന മഹാഉപാസികായ നിവേസനം തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. അഥ ഖോ സാ മഹാഉപാസികാ ആയസ്മന്തം അസ്സഗുത്തം ആയസ്മന്തഞ്ച നാഗസേനം പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന സഹത്ഥാ സന്തപ്പേസി സമ്പവാരേസി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ അസ്സഗുത്തോ ഭുത്താവിം ഓനീതപത്തപാണിം ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘ത്വം, നാഗസേന, മഹാഉപാസികായ അനുമോദനം കരോഹീ’’തി ഇദം വത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി.

അഥ ഖോ സാ മഹാഉപാസികാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘മഹല്ലികാ ഖോഹം, താത നാഗസേന, ഗമ്ഭീരായ ധമ്മകഥായ മയ്ഹം അനുമോദനം കരോഹീ’’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ തസ്സാ മഹാഉപാസികായ ഗമ്ഭീരായ ധമ്മകഥായ ലോകുത്തരായ സുഞ്ഞതപ്പടിസംയുത്തായ അനുമോദനം അകാസി. അഥ ഖോ തസ്സാ മഹാഉപാസികായ തസ്മിംയേവ ആസനേ വിരജം വീതമലം ധമ്മചക്ഖും ഉദപാദി ‘‘യം കിഞ്ചി സമുദയധമ്മം, സബ്ബം തം നിരോധധമ്മ’’ന്തി. ആയസ്മാപി ഖോ നാഗസേനോ തസ്സാ മഹാഉപാസികായ അനുമോദനം കത്വാ അത്തനാ ദേസിതം ധമ്മം പച്ചവേക്ഖന്തോ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ തസ്മിംയേവ ആസനേ നിസിന്നോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ അസ്സഗുത്തോ മണ്ഡലമാളേ നിസിന്നോ ദ്വിന്നമ്പി ധമ്മചക്ഖുപടിലാഭം ഞത്വാ സാധുകാരം പവത്തേസി ‘‘സാധു സാധു നാഗസേന, ഏകേന കണ്ഡപ്പഹാരേന ദ്വേ മഹാകായാ പദാലിതാ’’തി, അനേകാനി ച ദേവതാസഹസ്സാനി സാധുകാരം പവത്തേസും.

൧൭. അഥ ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ ഉട്ഠായാസനാ യേനായസ്മാ അസ്സഗുത്തോ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം അസ്സഗുത്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി, ഏകമന്തം നിസിന്നം ഖോ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ആയസ്മാ അസ്സഗുത്തോ ഏതദവോച ‘‘ഗച്ഛ, ത്വം നാഗസേന, പാടലിപുത്തം, പാടലിപുത്തനഗരേ അസോകാരാമേ ആയസ്മാ ധമ്മരക്ഖിതോ പടിവസതി, തസ്സ സന്തികേ ബുദ്ധവചനം പരിയാപുണാഹീ’’തി. ‘‘കീവ ദൂരോ, ഭന്തേ, ഇതോ പാടലിപുത്തനഗര’’ന്തി? ‘‘യോജനസതാനി ഖോ നാഗസേനാ’’തി. ‘‘ദൂരോ ഖോ, ഭന്തേ, മഗ്ഗോ. അന്തരാമഗ്ഗേ ഭിക്ഖാ ദുല്ലഭാ, കഥാഹം ഗമിസ്സാമീ’’തി? ‘‘ഗച്ഛ, ത്വം നാഗസേന, അന്തരാമഗ്ഗേ പിണ്ഡപാതം ലഭിസ്സസി സാലീനം ഓദനം വിഗതകാളകം അനേകസൂപം അനേകബ്യഞ്ജന’’ന്തി. ‘‘ഏവം ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ ആയസ്മന്തം അസ്സഗുത്തം അഭിവാദേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പത്തചീവരമാദായ യേന പാടലിപുത്തം തേന ചാരികം പക്കാമി.

൧൮. തേന ഖോ പന സമയേന പാടലിപുത്തകോ സേട്ഠി പഞ്ചഹി സകടസതേഹി പാടലിപുത്തഗാമിമഗ്ഗം പടിപന്നോ ഹോതി. അദ്ദസാ ഖോ പാടലിപുത്തകോ സേട്ഠി ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം, ദിസ്വാന യേനായസ്മാ നാഗസേനോ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം അഭിവാദേത്വാ ‘‘കുഹിം ഗച്ഛസി താതാ’’തി ആഹ. ‘‘പാടലിപുത്തം ഗഹപതീ’’തി. ‘‘സാധു താത, മയമ്പി പാടലിപുത്തം ഗച്ഛാമ. അമ്ഹേഹി സദ്ധിം സുഖം ഗച്ഛഥാ’’തി.

അഥ ഖോ പാടലിപുത്തകോ സേട്ഠി ആയസ്മതോ നാഗസേനസ്സ ഇരിയാപഥേ പസീദിത്വാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന സഹത്ഥാ സന്തപ്പേത്വാ സമ്പവാരേത്വാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഭുത്താവിം ഓനീതപത്തപാണിം അഞ്ഞതരം നീചം ആസനം ഗഹേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി, ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ പാടലിപുത്തകോ സേട്ഠി ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘കിന്നാമോസി ത്വം താതാ’’തി. ‘‘അഹം, ഗഹപതി, നാഗസേനോ നാമാ’’തി. ‘‘ജാനാസി ഖോ, ത്വം താത, ബുദ്ധവചനം നാമാ’’തി? ‘‘ജാനാമി ഖോഹം, ഗഹപതി, അഭിധമ്മപദാനീ’’തി. ‘‘ലാഭാ നോ താത, സുലദ്ധം നോ താത, അഹമ്പി ഖോ, താത, ആഭിധമ്മികോ, ത്വമ്പി ആഭിധമ്മികോ, ഭണ, താത, അഭിധമ്മപദാനീ’’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ പാടലിപുത്തകസ്സ സേട്ഠിസ്സ അഭിധമ്മം ദേസേസി, ദേസേന്തേ യേവ പാടലിപുത്തകസ്സ സേട്ഠിസ്സ വിരജം വീതമലം ധമ്മചക്ഖും ഉദപാദി ‘‘യം കിഞ്ചി സമുദയധമ്മം, സബ്ബം തം നിരോധധമ്മ’’ന്തി.

അഥ ഖോ പാടലിപുത്തകോ സേട്ഠി പഞ്ചമത്താനി സകടസതാനി പുരതോ ഉയ്യോജേത്വാ സയം പച്ഛതോ ഗച്ഛന്തോ പാടലിപുത്തസ്സ അവിദൂരേ ദ്വേധാപഥേ ഠത്വാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘അയം ഖോ, താത നാഗസേന, അസോകാരാമസ്സ മഗ്ഗോ, ഇദം ഖോ, താത, അമ്ഹാകം കമ്ബലരതനം സോളസഹത്ഥം ആയാമേന, അട്ഠഹത്ഥം വിത്ഥാരേന, പടിഗ്ഗണ്ഹാഹി ഖോ, താത, ഇദം കമ്ബലരതനം അനുകമ്പം ഉപാദായാ’’തി. പടിഗ്ഗഹേസി ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ തം കമ്ബലരതനം അനുകമ്പം ഉപാദായ. അഥ ഖോ പാടലിപുത്തകോ സേട്ഠി അത്തമനോ ഉദഗ്ഗോ പമുദിതോ പീതിസോമനസ്സജാതോ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം അഭിവാദേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി.

൧൯. അഥ ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ യേന അസോകാരാമോ യേനായസ്മാ ധമ്മരക്ഖിതോ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം ധമ്മരക്ഖിതം അഭിവാദേത്വാ അത്തനോ ആഗതകാരണം കഥേത്വാ ആയസ്മതോ ധമ്മരക്ഖിതസ്സ സന്തികേ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം ഏകേനേവ ഉദ്ദേസേന തീഹി മാസേഹി ബ്യഞ്ജനസോ പരിയാപുണിത്വാ പുന തീഹി മാസേഹി അത്ഥസോ മനസാകാസി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ ധമ്മരക്ഖിതോ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘സേയ്യഥാപി, നാഗസേന, ഗോപാലകോ ഗാവോ രക്ഖതി, അഞ്ഞേ ഗോരസം പരിഭുഞ്ജന്തി. ഏവമേവ ഖോ, ത്വം നാഗസേന, തേപിടകം ബുദ്ധവചനം ധാരേന്തോപി ന ഭാഗീ സാമഞ്ഞസ്സാ’’തി. ‘‘ഹോതു, ഭന്തേ, അലം ഏത്തകേനാ’’തി. തേനേവ ദിവസഭാഗേന തേന രത്തിഭാഗേന സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി, സഹ സച്ചപ്പടിവേധേന ആയസ്മതോ നാഗസേനസ്സ സബ്ബേ ദേവാ സാധുകാരമദംസു, പഥവീ ഉന്നദി, ബ്രഹ്മാനോ അപ്ഫോടേസും, ദിബ്ബാനി ചന്ദനചുണ്ണാനി ദിബ്ബാനി ച മന്ദാരവപുപ്ഫാനി അഭിപ്പവസ്സിംസു.

൨൦. തേന ഖോ പന സമയേന കോടിസതാ അരഹന്തോ ഹിമവന്തേ പബ്ബതേ രക്ഖിതതലേ സന്നിപതിത്വാ ആയസ്മതോ നാഗസേനസ്സ സന്തികേ ദൂതം പാഹേസും ‘‘ആഗച്ഛതു നാഗസേനോ, ദസ്സനകാമാ മയം നാഗസേന’’ന്തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ ദൂതസ്സ വചനം സുത്വാ അസോകാരാമേ അന്തരഹിതോ ഹിമവന്തേ പബ്ബതേ രക്ഖിതതലേ കോടിസതാനം അരഹന്താനം പുരതോ പാതുരഹോസി.

അഥ ഖോ കോടിസതാ അരഹന്തോ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോചും ‘‘ഏസോ ഖോ, നാഗസേന, മിലിന്ദോ രാജാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം വിഹേഠേതി വാദപ്പടിവാദേന പഞ്ഹപുച്ഛായ. സാധു, നാഗസേന, ഗച്ഛ ത്വം മിലിന്ദം രാജാനം ദമേഹീ’’തി. ‘‘തിട്ഠതു, ഭന്തേ, ഏകോ മിലിന്ദോ രാജാ; സചേ, ഭന്തേ, സകലജമ്ബുദീപേ രാജാനോ ആഗന്ത്വാ മം പഞ്ഹം പുച്ഛേയ്യും, സബ്ബം തം വിസജ്ജേത്വാ സമ്പദാലേസ്സാമി, ഗച്ഛഥ വോ, ഭന്തേ, അച്ഛമ്ഭിതാ സാഗലനഗര’’ന്തി. അഥ ഖോ ഥേരാ ഭിക്ഖൂ സാഗലനഗരം കാസാവപ്പജ്ജോതം ഇസിവാതപടിവാതം അകംസു.

൨൧. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ ആയുപാലോ സങ്ഖ്യേയ്യപരിവേണേ പടിവസതി. അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ അമച്ചേ ഏതദവോച ‘‘രമണീയാ വത ഭോ ദോസിനാ രത്തി, കന്നു ഖ്വജ്ജ സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ ഉപസങ്കമേയ്യാമ സാകച്ഛായ പഞ്ഹപുച്ഛനായ, കോ മയാ സദ്ധിം സല്ലപിതും ഉസ്സഹതി കങ്ഖം പടിവിനേതു’’ന്തി. ഏവം വുത്തേ പഞ്ചസതാ യോനകാ രാജാനം മിലിന്ദം ഏതദവോചും ‘‘അത്ഥി, മഹാരാജ, ആയുപാലോ നാമ ഥേരോ തേപിടകോ ബഹുസ്സുതോ ആഗതാഗമോ, സോ ഏതരഹി സങ്ഖ്യേയ്യപരിവേണേ പടിവസതി; ഗച്ഛ, ത്വം മഹാരാജ, ആയസ്മന്തം ആയുപാലം പഞ്ഹം പുച്ഛസ്സൂ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭണേ, ഭദന്തസ്സ ആരോചേഥാ’’തി.

അഥ ഖോ നേമിത്തികോ ആയസ്മതോ ആയുപാലസ്സ സന്തികേ ദൂതം പാഹേസി ‘‘രാജാ, ഭന്തേ, മിലിന്ദോ ആയസ്മന്തം ആയുപാലം ദസ്സനകാമോ’’തി. ആയസ്മാപി ഖോ ആയുപാലോ ഏവമാഹ ‘‘തേന ഹി ആഗച്ഛതൂ’’തി. അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ പഞ്ചമത്തേഹി യോനകസതേഹി പരിവുതോ രഥവരമാരുയ്ഹ യേന സങ്ഖ്യേയ്യപരിവേണം യേനായസ്മാ ആയുപാലോ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മതാ ആയുപാലേന സദ്ധിം സമ്മോദി, സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി, ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ആയസ്മന്തം ആയുപാലം ഏതദവോച ‘‘കിമത്ഥിയാ, ഭന്തേ ആയുപാല, തുമ്ഹാകം പബ്ബജ്ജാ, കോ ച തുമ്ഹാകം പരമത്ഥോ’’തി. ഥേരോ ആഹ ‘‘ധമ്മചരിയസമചരിയത്ഥാ ഖോ, മഹാരാജ, പബ്ബജ്ജാ, സാമഞ്ഞഫലം ഖോ പന അമ്ഹാകം പരമത്ഥോ’’തി. ‘‘അത്ഥി പന, ഭന്തേ, കോചി ഗിഹീപി ധമ്മചാരീ സമചാരീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, അത്ഥി ഗിഹീപി ധമ്മചാരീ സമചാരീ, ഭഗവതി ഖോ, മഹാരാജ, ബാരാണസിയം ഇസിപതനേ മിഗദായേ ധമ്മചക്കം പവത്തേന്തേ അട്ഠാരസന്നം ബ്രഹ്മകോടീനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, ദേവതാനം പന ധമ്മാഭിസമയോ ഗണനപഥം വീതിവത്തോ, സബ്ബേതേ ഗിഹിഭൂതാ, ന പബ്ബജിതാ.

‘‘പുന ചപരം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ഖോ മഹാസമയസുത്തന്തേ ദേസിയമാനേ, മഹാമങ്ഗലസുത്തന്തേ ദേസിയമാനേ, സമചിത്തപരിയായസുത്തന്തേ ദേസിയമാനേ, രാഹുലോവാദസുത്തന്തേ ദേസിയമാനേ, പരാഭവസുത്തന്തേ ദേസിയമാനേ ഗണനപഥം വീതിവത്താനം ദേവതാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, സബ്ബേതേ ഗിഹിഭൂതാ, ന പബ്ബജിതാ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ ആയുപാല, നിരത്ഥികാ തുമ്ഹാകം പബ്ബജ്ജാ, പുബ്ബേ കതസ്സ പാപകമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന സമണാ സക്യപുത്തിയാ പബ്ബജന്തി ധുതങ്ഗാനി ച പരിഹരന്തി. യേ ഖോ തേ, ഭന്തേ ആയുപാല, ഭിക്ഖൂ ഏകാസനികാ, നൂന തേ പുബ്ബേ പരേസം ഭോഗഹാരകാ ചോരാ, തേ പരേസം ഭോഗേ അച്ഛിന്ദിത്വാ തസ്സ കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന ഏതരഹി ഏകാസനികാ ഭവന്തി, ന ലഭന്തി കാലേന കാലം പരിഭുഞ്ജിതും, നത്ഥി തേസം സീലം, നത്ഥി തപോ, നത്ഥി ബ്രഹ്മചരിയം. യേ ഖോ പന തേ, ഭന്തേ ആയുപാല, ഭിക്ഖൂ അബ്ഭോകാസികാ, നൂന തേ പുബ്ബേ ഗാമഘാതകാ ചോരാ, തേ പരേസം ഗേഹാനി വിനാസേത്വാ തസ്സ കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന ഏതരഹി അബ്ഭോകാസികാ ഭവന്തി, ന ലഭന്തി സേനാസനാനി പരിഭുഞ്ജിതും, നത്ഥി തേസം സീലം, നത്ഥി തപോ, നത്ഥി ബ്രഹ്മചരിയം. യേ ഖോ പന തേ, ഭന്തേ ആയുപാല, ഭിക്ഖൂ നേസജ്ജികാ, നൂന തേ പുബ്ബേ പന്ഥദൂസകാ ചോരാ, തേ പരേസം പഥികേ ജനേ ഗഹേത്വാ ബന്ധിത്വാ നിസീദാപേത്വാ തസ്സ കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന ഏതരഹി നേസജ്ജികാ ഭവന്തി, ന ലഭന്തി സേയ്യം കപ്പേതും, നത്ഥി തേസം സീലം, നത്ഥി തപോ, നത്ഥി ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി ആഹ.

ഏവം വുത്തേ ആയസ്മാ ആയുപാലോ തുണ്ഹീ അഹോസി, ന കിഞ്ചി പടിഭാസി. അഥ ഖോ പഞ്ചസതാ യോനകാ രാജാനം മിലിന്ദം ഏതദവോചും ‘‘പണ്ഡിതോ, മഹാരാജ, ഥേരോ, അപി ച ഖോ അവിസാരദോ ന കിഞ്ചി പടിഭാസതീ’’തി.

അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ആയസ്മന്തം ആയുപാലം തുണ്ഹീഭൂതം ദിസ്വാ അപ്ഫോടേത്വാ ഉക്കുട്ഠിം കത്വാ യോനകേ ഏതദവോച ‘‘തുച്ഛോ വത ഭോ ജമ്ബുദീപോ, പലാപോ വത ഭോ ജമ്ബുദീപോ, നത്ഥി കോചി സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ, യോ മയാ സദ്ധിം സല്ലപിതും ഉസ്സഹതി കങ്ഖം പടിവിനേതു’’ന്തി.

൨൨. അഥ ഖോ മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ സബ്ബം തം പരിസം അനുവിലോകേന്തസ്സ അഭീതേ അമങ്കുഭൂതേ യോനകേ ദിസ്വാ ഏതദഹോസി ‘‘നിസ്സംസയം അത്ഥി മഞ്ഞേ അഞ്ഞോ കോചി പണ്ഡിതോ ഭിക്ഖു, യോ മയാ സദ്ധിം സല്ലപിതും ഉസ്സഹതി, യേനിമേ യോനകാ ന മങ്കുഭൂതാ’’തി. അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ യോനകേ ഏതദവോച ‘‘അത്ഥി, ഭണേ, അഞ്ഞോ കോചി പണ്ഡിതോ ഭിക്ഖു, യോ മയാ സദ്ധിം സല്ലപിതും ഉസ്സഹതി കങ്ഖം പടിവിനേതു’’ന്തി.

തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ നാഗസേനോ സമണഗണപരിവുതോ സങ്ഘീ ഗണീ ഗണാചരിയോ ഞാതോ യസസ്സീ സാധുസമ്മതോ ബഹുജനസ്സ പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ മേധാവീ നിപുണോ വിഞ്ഞൂ വിഭാവീ വിനീതോ വിസാരദോ ബഹുസ്സുതോ തേപിടകോ വേദഗൂ പഭിന്നബുദ്ധിമാ ആഗതാഗമോ പഭിന്നപടിസമ്ഭിദോ നവങ്ഗസത്ഥുസാസനേ പരിയത്തിധരോ പാരമിപ്പത്തോ ജിനവചനേ ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധകുസലോ അക്ഖയവിചിത്രപടിഭാനോ ചിത്രകഥീ കല്യാണവാക്കരണോ ദുരാസദോ ദുപ്പസഹോ ദുരുത്തരോ ദുരാവരണോ ദുന്നിവാരയോ, സാഗരോ വിയ അക്ഖോഭോ, ഗിരിരാജാ വിയ നിച്ചലോ, രണഞ്ജഹോ തമോനുദോ പഭങ്കരോ മഹാകഥീ പരഗണിഗണമഥനോ പരതിത്ഥിയമദ്ദനോ ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീനം ഉപാസകാനം ഉപാസികാനം രാജൂനം രാജമഹാമത്താനം സക്കതോ ഗരുകതോ മാനിതോ പൂജിതോ അപചിതോ ലാഭീ ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാനം ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്തോ വുദ്ധാനം വിഞ്ഞൂനം സോതാവധാനേന സമന്നാഗതാനം സന്ദസ്സേന്തോ നവങ്ഗം ജിനസാസനരതനം, ഉപദിസന്തോ ധമ്മമഗ്ഗം, ധാരേന്തോ ധമ്മപ്പജ്ജോതം, ഉസ്സാപേന്തോ ധമ്മയൂപം, യജന്തോ ധമ്മയാഗം, പഗ്ഗണ്ഹന്തോ ധമ്മദ്ധജം, ഉസ്സാപേന്തോ ധമ്മകേതും, ധമേന്തോ [ഉപ്പളാസേന്തോ (സീ. പീ.)] ധമ്മസങ്ഖം, ആഹനന്തോ ധമ്മഭേരിം, നദന്തോ സീഹനാദം, ഗജ്ജന്തോ ഇന്ദഗജ്ജിതം, മധുരഗിരഗജ്ജിതേന ഞാണവരവിജ്ജുജാലപരിവേഠിതേന കരുണാജലഭരിതേന മഹതാ ധമ്മാമതമേഘേന സകലലോകമഭിതപ്പയന്തോ ഗാമനിഗമരാജധാനീസു ചാരികം ചരമാനോ അനുപുബ്ബേന സാഗലനഗരം അനുപ്പത്തോ ഹോതി. തത്ര സുദം ആയസ്മാ നാഗസേനോ അസീതിയാ ഭിക്ഖുസഹസ്സേഹി സദ്ധിം സങ്ഖ്യേയ്യപരിവേണേ പടിവസതി. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘ബഹുസ്സുതോ ചിത്രകഥീ, നിപുണോ ച വിസാരദോ;

സാമയികോ ച കുസലോ, പടിഭാനേ ച കോവിദോ.

‘‘തേ ച തേപിടകാ ഭിക്ഖൂ, പഞ്ചനേകായികാപി ച;

ചതുനേകായികാ ചേവ, നാഗസേനം പുരക്ഖരും.

‘‘ഗമ്ഭീരപഞ്ഞോ മേധാവീ, മഗ്ഗാമഗ്ഗസ്സ കോവിദോ;

ഉത്തമത്ഥം അനുപ്പത്തോ, നാഗസേനോ വിസാരദോ.

‘‘തേഹി ഭിക്ഖൂഹി പരിവുതോ, നിപുണേഹി സച്ചവാദിഭി;

ചരന്തോ ഗാമനിഗമം, സാഗലം ഉപസങ്കമി.

‘‘സങ്ഖ്യേയ്യപരിവേണസ്മിം, നാഗസേനോ തദാ വസി;

കഥേതി സോ മനുസ്സേഹി, പബ്ബതേ കേസരീ യഥാ’’തി.

൨൩. അഥ ഖോ ദേവമന്തിയോ രാജാനം മിലിന്ദം ഏതദവോച ‘‘ആഗമേഹി, ത്വം മഹാരാജ; അത്ഥി, മഹാരാജ, നാഗസേനോ നാമ ഥേരോ പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ മേധാവീ വിനീതോ വിസാരദോ ബഹുസ്സുതോ ചിത്രകഥീ കല്യാണപടിഭാനോ അത്ഥധമ്മനിരുത്തിപടിഭാനപടിസമ്ഭിദാസു പാരമിപ്പത്തോ, സോ ഏതരഹി സങ്ഖ്യേയ്യപരിവേണേ പടിവസതി, ഗച്ഛ, ത്വം മഹാരാജ, ആയസ്മന്തം നാഗസേനം പഞ്ഹം പുച്ഛസ്സു, ഉസ്സഹതി സോ തയാ സദ്ധിം സല്ലപിതും കങ്ഖം പടിവിനേതു’’ന്തി. അഥ ഖോ മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ സഹസാ ‘‘നാഗസേനോ’’തി സദ്ദം സുത്വാവ അഹുദേവ ഭയം, അഹുദേവ ഛമ്ഭിതത്തം, അഹുദേവ ലോമഹംസോ. അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ദേവമന്തിയം ഏതദവോച ‘‘ഉസ്സഹതി ഭോ നാഗസേനോ ഭിക്ഖു മയാ സദ്ധിം സല്ലപിതു’’ന്തി? ‘‘ഉസ്സഹതി, മഹാരാജ, അപി ഇന്ദയമവരുണകുവേരപജാപതി സുയാമ സന്തുസിതലോകപാലേഹിപി പിതുപിതാമഹേന മഹാബ്രഹ്മുനാപി സദ്ധിം സല്ലപിതും, കിമങ്ഗം പന മനുസ്സഭൂതേനാ’’തി.

അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ദേവമന്തിയം ഏതദവോച ‘‘തേന ഹി, ത്വം ദേവമന്തിയ, ഭദന്തസ്സ സന്തികേ ദൂതം പേസേഹീ’’തി. ‘‘ഏവം ദേവാ’’തി ഖോ ദേവമന്തിയോ ആയസ്മതോ നാഗസേനസ്സ സന്തികേ ദൂതം പാഹേസി ‘‘രാജാ, ഭന്തേ, മിലിന്ദോ ആയസ്മന്തം ദസ്സനകാമോ’’തി. ആയസ്മാപി ഖോ നാഗസേനോ ഏവമാഹ ‘‘തേന ഹി ആഗച്ഛതൂ’’തി.

അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ പഞ്ചമത്തേഹി യോനകസതേഹി പരിവുതോ രഥവരമാരുയ്ഹ മഹതാ ബലകായേന സദ്ധിം യേന സങ്ഖ്യേയ്യപരിവേണം യേനായസ്മാ നാഗസേനോ തേനുപസങ്കമി. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ നാഗസേനോ അസീതിയാ ഭിക്ഖുസഹസ്സേഹി സദ്ധിം മണ്ഡലമാളേ നിസിന്നോ ഹോതി. അദ്ദസാ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ആയസ്മതോ നാഗസേനസ്സ പരിസം ദൂരതോവ, ദിസ്വാന ദേവമന്തിയം ഏതദവോച ‘‘കസ്സേസാ, ദേവമന്തിയ, മഹതീ പരിസാ’’തി? ‘‘ആയസ്മതോ ഖോ, മഹാരാജ, നാഗസേനസ്സ പരിസാ’’തി.

അഥ ഖോ മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ ആയസ്മതോ നാഗസേനസ്സ പരിസം ദൂരതോവ ദിസ്വാ അഹുദേവ ഭയം, അഹുദേവ ഛമ്ഭിതത്തം, അഹുദേവ ലോമഹംസോ. അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ഖഗ്ഗപരിവാരിതോ വിയ ഗജോ, ഗരുളപരിവാരിതോ വിയ നാഗോ, അജഗരപരിവാരിതോ വിയ കോത്ഥുകോ [കോത്ഥുകോ (സീ. പീ.)], മഹിംസപരിവുതോ വിയ അച്ഛോ, നാഗാനുബദ്ധോ വിയ മണ്ഡൂകോ, സദ്ദൂലാനുബദ്ധോ വിയ മിഗോ, അഹിതുണ്ഡികസമാഗതോ [അഭിഗുണ്ഠികസമാഗതോ (സീ. പീ.)] വിയ പന്നഗോ, മജ്ജാരസമാഗതോ വിയ ഉന്ദൂരോ, ഭൂതവേജ്ജസമാഗതോ വിയ പിസാചോ, രാഹുമഖഗതോ വിയ ചന്ദോ, പന്നഗോ വിയ പേളന്തരഗതോ, സകുണോ വിയ പഞ്ജരന്തരഗതോ, മച്ഛോ വിയ ജാലന്തരഗതോ, വാളവനമനുപ്പവിട്ഠോ വിയ പുരിസോ, വേസ്സവണാപരാധികോ വിയ യക്ഖോ, പരിക്ഖീണായുകോ വിയ ദേവപുത്തോ ഭീതോ ഉബ്ബിഗ്ഗോ ഉത്രസ്തോ സംവിഗ്ഗോ ലോമഹട്ഠജാതോ വിമനോ ദുമ്മനോ ഭന്തചിത്തോ വിപരിണതമാനസോ ‘‘മാ മം അയം പരിജനോ പരിഭവീ’’തി സതിം [ധീതിം (സീ. പീ.)] ഉപട്ഠപേത്വാ ദേവമന്തിയം ഏതദവോച – ‘‘മാ ഖോ, ത്വം ദേവമന്തിയ, ആയസ്മന്തം നാഗസേനം മയ്ഹം ആചിക്ഖേയ്യാസി, അനക്ഖാതഞ്ഞേവാഹം നാഗസേനം ജാനിസ്സാമീ’’തി. ‘‘സാധു, മഹാരാജ, ത്വഞ്ഞേവ ജാനാഹീ’’തി.

തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ നാഗസേനോ തസ്സാ ഭിക്ഖുപരിസായ പുരതോ ചത്താലീസായ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനം നവകതരോ ഹോതി പച്ഛതോ ചത്താലീസായ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനം വുഡ്ഢതരോ.

അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ സബ്ബം തം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പുരതോ ച പച്ഛതോ ച മജ്ഝതോ ച അനുവിലോകേന്തോ അദ്ദസാ ഖോ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ദൂരതോവ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ നിസിന്നം കേസരസീഹം വിയ വിഗതഭയഭേരവം വിഗതലോമഹംസം വിഗതഭയസാരജ്ജം, ദിസ്വാന ആകാരേനേവ അഞ്ഞാസി ‘‘ഏസോ ഖോ ഏത്ഥ നാഗസേനോ’’തി.

അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ദേവമന്തിയം ഏതദവോച ‘‘ഏസോ ഖോ, ദേവമന്തിയ, ആയസ്മാ നാഗസേനോ’’തി. ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ഏസോ ഖോ നാഗസേനോ, സുട്ഠു ഖോ, ത്വം മഹാരാജ, നാഗസേനം അഞ്ഞാസീ’’തി. തതോ രാജാ തുട്ഠോ അഹോസി ‘‘അനക്ഖാതോവ മയാ നാഗസേനോ അഞ്ഞാതോ’’തി. അഥ ഖോ മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ദിസ്വാവ അഹുദേവ ഭയം, അഹുദേവ ഛമ്ഭിതത്തം, അഹുദേവ ലോമഹംസോ.

തേനാഹു –

‘‘ചരണേന ച സമ്പന്നം, സുദന്തം ഉത്തമേ ദമേ;

ദിസ്വാ രാജാ നാഗസേനം, ഇദം വചനമബ്രവി.

‘‘കഥിതാ [കഥികാ (സീ. പീ.)] മയാ ബഹൂ ദിട്ഠാ, സാകച്ഛാ ഓസടാ ബഹൂ;

ന താദിസം ഭയം ആസി, അജ്ജ താസോ യഥാ മമ.

‘‘നിസ്സംസയം പരാജയോ, മമ അജ്ജ ഭവിസ്സതി;

ജയോ ച നാഗസേനസ്സ, യഥാ ചിത്തം ന സണ്ഠിത’’ന്തി.

ബാഹിരകഥാ നിട്ഠിതാ.

൨-൩. മിലിന്ദപഞ്ഹോ

൧. മഹാവഗ്ഗോ

൧. പഞ്ഞത്തിപഞ്ഹോ

. അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ യേനായസ്മാ നാഗസേനോ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മതാ നാഗസേനേന സദ്ധിം സമ്മോദി, സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ആയസ്മാപി ഖോ നാഗസേനോ പടിസമ്മോദനീയേനേവ [പടിസമ്മോദി, തേനേവ (സീ.)] മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ ചിത്തം ആരാധേസി. അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘കഥം ഭദന്തോ ഞായതി, കിന്നാമോസി ഭന്തേ’’തി? ‘‘നാഗസേനോ’’തി ഖോ അഹം, മഹാരാജ, ഞായാമി, ‘‘നാഗസേനോ’’തി ഖോ മം, മഹാരാജ, സബ്രഹ്മചാരീ സമുദാചരന്തി, അപി ച മാതാപിതരോ നാമം കരോന്തി ‘‘നാഗസേനോ’’തി വാ ‘‘സൂരസേനോ’’തി വാ ‘‘വീരസേനോ’’തി വാ ‘‘സീഹസേനോ’’തി വാ, അപി ച ഖോ, മഹാരാജ, സങ്ഖാ സമഞ്ഞാ പഞ്ഞത്തി വോഹാരോ നാമമത്തം യദിദം നാഗസേനോതി, ന ഹേത്ഥ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീതി.

അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ഏവമാഹ ‘‘സുണന്തു മേ ഭോന്തോ പഞ്ചസതാ യോനകാ അസീതിസഹസ്സാ ച ഭിക്ഖൂ, അയം നാഗസേനോ ഏവമാഹ ‘ന ഹേത്ഥ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീ’തി, കല്ലം നു ഖോ തദഭിനന്ദിതു’’ന്തി. അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘സചേ, ഭന്തേ നാഗസേന, പുഗ്ഗലോ നൂപലബ്ഭതി, കോ ചരഹി തുമ്ഹാകം ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരം ദേതി, കോ തം പരിഭുഞ്ജതി, കോ സീലം രക്ഖതി, കോ ഭാവനമനുയുഞ്ജതി, കോ മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനാനി സച്ഛികരോതി, കോ പാണം ഹനതി, കോ അദിന്നം ആദിയതി, കോ കാമേസുമിച്ഛാചാരം ചരതി, കോ മുസാ ഭണതി, കോ മജ്ജം പിവതി, കോ പഞ്ചാനന്തരിയകമ്മം കരോതി, തസ്മാ നത്ഥി കുസലം, നത്ഥി അകുസലം, നത്ഥി കുസലാകുസലാനം കമ്മാനം കത്താ വാ കാരേതാ വാ, നത്ഥി സുകതദുക്കടാനം കമ്മാനം ഫലം വിപാകോ, സചേ, ഭന്തേ നാഗസേന, യോ തുമ്ഹേ മാരേതി, നത്ഥി തസ്സാപി പാണാതിപാതോ, തുമ്ഹാകമ്പി, ഭന്തേ നാഗസേന, നത്ഥി ആചരിയോ, നത്ഥി ഉപജ്ഝായോ, നത്ഥി ഉപസമ്പദാ. ‘നാഗസേനോതി മം, മഹാരാജ, സബ്രഹ്മചാരീ സമുദാചരന്തീ’തി യം വദേസി, ‘കതമോ ഏത്ഥ നാഗസേനോ? കിന്നു ഖോ, ഭന്തേ, കേസാ നാഗസേനോ’’തി? ‘‘ന ഹി മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ലോമാ നാഗസേനോ’’തി? ‘‘ന ഹി മഹാരാജാ’’തി. ‘‘നഖാ…പേ… ദന്താ…പേ… തചോ…പേ… മംസം…പേ… ന്ഹാരു…പേ… അട്ഠി…പേ… അട്ഠിമിഞ്ജം…പേ… വക്കം…പേ… ഹദയം…പേ… യകനം…പേ… കിലോമകം…പേ… പിഹകം…പേ… പപ്ഫാസം…പേ… അന്തം…പേ… അന്തഗുണം…പേ… ഉദരിയം…പേ… കരീസം…പേ… പിത്തം…പേ… സേമ്ഹം…പേ… പുബ്ബോ…പേ… ലോഹിതം…പേ… സേദോ…പേ… മേദോ…പേ… അസ്സു…പേ… വസാ…പേ… ഖേളോ…പേ… സിങ്ഘാണികാ…പേ… ലസികാ…പേ… മുത്തം…പേ… മത്ഥകേ മത്ഥലുങ്ഗം നാഗസേനോ’’തി? ‘‘ന ഹിമഹാരാജാ’’തി. ‘‘കിം നു ഖോ, ഭന്തേ, രൂപം നാഗസേനോ’’തി? ‘‘നഹി മഹാരാജാ’’തി. ‘‘വേദനാ നാഗസേനോ’’തി?‘‘ന ഹി മഹാരാജാ’’തി. ‘‘സഞ്ഞാ നാഗസേനോ’’തി? ‘‘ന ഹി മഹാരാജാ’’തി. ‘‘സങ്ഖാരാ നാഗസേനോ’’തി? ‘‘ന ഹി മഹാരാജാ’’തി. ‘‘വിഞ്ഞാണം നാഗസേനോ’’തി? ‘‘ന ഹി മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, രൂപവേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണം നാഗസേനോ’’തി? ‘‘ന ഹി മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, അഞ്ഞത്ര രൂപവേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണം നാഗസേനോ’’തി? ‘‘ന ഹി മഹാരാജാ’’തി. ‘‘തമഹം ഭന്തേ, പുച്ഛന്തോ പുച്ഛന്തോ ന പസ്സാമി നാഗസേനം. നാഗസേനസദ്ദോ യേവ നു ഖോ, ഭന്തേ, നാഗസേനോ’’തി? ‘‘ന ഹി മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കോ പനേത്ഥ നാഗസേനോ, അലികം ത്വം, ഭന്തേ, ഭാസസി മുസാവാദം, നത്ഥി നാഗസേനോ’’തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ മിലിന്ദം രാജാനം ഏതദവോച ‘‘ത്വം ഖോസി, മഹാരാജ, ഖത്തിയസുഖുമാലോ അച്ചന്തസുഖുമാലോ, തസ്സ തേ, മഹാരാജ, മജ്ഝന്ഹികസമയം തത്തായ ഭൂമിയാ ഉണ്ഹായ വാലികായ ഖരായ സക്ഖരകഥലികായ [ഖരാ സക്ഖരകഠലവാലികാ (സീ. പീ.)] മദ്ദിത്വാ പാദേനാഗച്ഛന്തസ്സ പാദാ രുജ്ജന്തി, കായോ കിലമതി, ചിത്തം ഉപഹഞ്ഞതി, ദുക്ഖസഹഗതം കായവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, കിം നു ഖോ ത്വം പാദേനാഗതോസി, ഉദാഹു വാഹനേനാ’’തി? ‘‘നാഹം, ഭന്തേ, പാദേനാഗച്ഛാമി, രഥേനാഹം ആഗതോസ്മീ’’തി. ‘‘സചേ, ത്വം മഹാരാജ, രഥേനാഗതോസി, രഥം മേ ആരോചേഹി, കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, ഈസാ രഥോ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘അക്ഖോ രഥോ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘ചക്കാനി രഥോ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘രഥപഞ്ജരം രഥോ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘രഥദണ്ഡകോ രഥോ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘യുഗം രഥോ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘രസ്മിയോ രഥോ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘പതോദലട്ഠി രഥോ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, ഈസാഅക്ഖചക്കരഥപഞ്ജരരഥദണ്ഡയുഗരസ്മിപതോദാ രഥോ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം പന, മഹാരാജ, അഞ്ഞത്ര ഈസാഅക്ഖചക്കരഥപഞ്ജരരഥദണ്ഡയുഗരസ്മിപതോദാ രഥോ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘തമഹം, മഹാരാജ, പുച്ഛന്തോ പുച്ഛന്തോ ന പസ്സാമി രഥം. രഥസദ്ദോയേവ നു ഖോ, മഹാരാജ, രഥോ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘കോ പനേത്ഥ രഥോ, അലികം, ത്വം മഹാരാജ, ഭാസസി മുസാവാദം, നത്ഥി രഥോ, ത്വംസി, മഹാരാജ, സകലജമ്ബുദീപേ അഗ്ഗരാജാ, കസ്സ പന ത്വം ഭായിത്വാ മുസാവാദം ഭാസസി, സുണന്തു മേ ഭോന്തോ പഞ്ചസതാ യോനകാ അസീതിസഹസ്സാ ച ഭിക്ഖൂ, അയം മിലിന്ദോ രാജാ ഏവമാഹ ‘രഥേനാഹം ആഗതോസ്മീ’തി, സചേ ത്വം, മഹാരാജ, രഥേനാഗതോ‘സി, രഥം മേ ആരോചേഹീ’തി വുത്തോ സമാനോ രഥം ന സമ്പാദേതി, കല്ലം നു ഖോ തദഭിനന്ദിതു’’ന്തി. ഏവം വുത്തേ പഞ്ചസതാ യോനകാ ആയസ്മതോ നാഗസേനസ്സ സാധുകാരം ദത്വാ മിലിന്ദം രാജാനം ഏതദവോചും ‘‘ഇദാനി ഖോ ത്വം, മഹാരാജ, സക്കോന്തോ ഭാസസ്സൂ’’തി.

അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘നാഹം, ഭന്തേ നാഗസേന, മുസാ ഭണാമി, ഈസഞ്ച പടിച്ച അക്ഖഞ്ച പടിച്ച ചക്കാനി ച പടിച്ച രഥപഞ്ജരഞ്ച പടിച്ച രഥദണ്ഡകഞ്ച പടിച്ച ‘രഥോ’തി സങ്ഖാ സമഞ്ഞാ പഞ്ഞത്തി വോഹാരോ നാമമത്തം പവത്തതീ’’തി.

‘‘സാധു ഖോ, ത്വം മഹാരാജ, രഥം ജാനാസി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, മയ്ഹമ്പി കേസേ ച പടിച്ച ലോമേ ച പടിച്ച…പേ… മത്ഥകേ മത്ഥലുങ്ഗഞ്ച പടിച്ച രൂപഞ്ച പടിച്ച വേദനഞ്ച പടിച്ച സഞ്ഞഞ്ച പടിച്ച സങ്ഖാരേ ച പടിച്ച വിഞ്ഞാണഞ്ച പടിച്ച ‘നാഗസേനോ’തി സങ്ഖാ സമഞ്ഞാ പഞ്ഞത്തി വോഹാരോ നാമമത്തം പവത്തതി, പരമത്ഥതോ പനേത്ഥ പുഗ്ഗലോ നൂപലബ്ഭതി. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, വജിരായ ഭിക്ഖുനിയാ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ –

‘‘‘യഥാ ഹി അങ്ഗസമ്ഭാരാ, ഹോതി സദ്ദോ രഥോ ഇതി;

ഏവം ഖന്ധേസു സന്തേസു, ഹോതി ‘‘സത്തോ’’തി സമ്മുതീ’’’തി [പസ്സ സം. നി. ൧.൧൭൧].

‘‘അച്ഛരിയം, ഭന്തേ നാഗസേന, അബ്ഭുതം, ഭന്തേ നാഗസേന, അതിചിത്രാനി പഞ്ഹപടിഭാനാനി വിസജ്ജിതാനി, യദി ബുദ്ധോ തിട്ഠേയ്യ സാധുകാരം ദദേയ്യ, സാധു സാധു നാഗസേന, അതിചിത്രാനി പഞ്ഹപടിഭാനാനി വിസജ്ജിതാനീ’’തി.

പഞ്ഞത്തിപഞ്ഹോ പഠമോ.

൨. വസ്സഗണനപഞ്ഹോ

. ‘‘കതിവസ്സോസി ത്വം, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി? ‘‘സത്തവസ്സോഹം, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കേ തേ, ഭന്തേ, സത്ത, ത്വം വാ സത്ത, ഗണനാ വാ സത്താ’’തി?

തേന ഖോ പന സമയേന മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ സബ്ബാഭരണപടിമണ്ഡിതസ്സ അലങ്കതപടിയത്തസ്സ പഥവിയം ഛായാ ദിസ്സതി, ഉദകമണികേ ച ഛായാ ദിസ്സതി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ മിലിന്ദം രാജാനം ഏതദവോച ‘‘അയം തേ, മഹാരാജ, ഛായാ പഥവിയം ഉദകമണികേ ച ദിസ്സതി, കിം പന, മഹാരാജ, ത്വം വാ രാജാ, ഛായാ വാ രാജാ’’തി? ‘‘അഹം, ഭന്തേ നാഗസേന, രാജാ, നായം ഛായാ രാജാ, മം പന നിസ്സായ ഛായാ പവത്തതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, വസ്സാനം ഗണനാ സത്ത, ന പനാഹം സത്ത, മം പന നിസ്സായ സത്ത പവത്തതി, ഛായൂപമം മഹാരാജാ’’തി. ‘‘അച്ഛരിയം, ഭന്തേ നാഗസേന, അബ്ഭുതം, ഭന്തേ നാഗസേന, അതിചിത്രാനി പഞ്ഹപടിഭാനാനി വിസജ്ജിതാനീ’’തി.

വസ്സഗണനപഞ്ഹോ ദുതിയോ.

൩. വീമംസനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, സല്ലപിസ്സസി മയാ സദ്ധി’’ന്തി? ‘‘സചേ, ത്വം മഹാരാജ, പണ്ഡിതവാദം [പണ്ഡിതവാദാ (സീ. പീ.)] സല്ലപിസ്സസി സല്ലപിസ്സാമി, സചേ പന രാജവാദം സല്ലപിസ്സസി ന സല്ലപിസ്സാമീ’’തി. ‘‘കഥം, ഭന്തേ നാഗസേന, പണ്ഡിതാ സല്ലപന്തീ’’തി? ‘‘പണ്ഡിതാനം ഖോ, മഹാരാജ, സല്ലാപേ ആവേഠനമ്പി കയിരതി, നിബ്ബേഠനമ്പി കയിരതി, നിഗ്ഗഹോപി കയിരതി, പടികമ്മമ്പി കയിരതി, വിസ്സാസോപി [വിസേസോപി (സീ. പീ.)] കയിരതി, പടിവിസ്സാസോപി കയിരതി, ന ച തേന പണ്ഡിതാ കുപ്പന്തി, ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, പണ്ഡിതാ സല്ലപന്തീ’’തി. ‘‘കഥം പന, ഭന്തേ, രാജാനോ സല്ലപന്തീ’’തി? ‘‘രാജാനോ ഖോ, മഹാരാജ, സല്ലാപേ ഏകം വത്ഥും പടിജാനന്തി, യോ തം വത്ഥും വിലോമേതി, തസ്സ ദണ്ഡം ആണാപേന്തി ‘ഇമസ്സ ദണ്ഡം പണേഥാ’തി, ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, രാജാനോ സല്ലപന്തീ’’തി. ‘‘പണ്ഡിതവാദാഹം, ഭന്തേ, സല്ലപിസ്സാമി, നോ രാജവാദം, വിസ്സട്ഠോ ഭദന്തോ സല്ലപതു യഥാ ഭിക്ഖുനാ വാ സാമണേരേന വാ ഉപാസകേന വാ ആരാമികേന വാ സദ്ധിം സല്ലപതി, ഏവം വിസ്സട്ഠോ ഭദന്തോ സല്ലപതു മാ ഭായതൂ’’തി. ‘‘സുട്ഠു മഹാരാജാ’’തി ഥേരോ അബ്ഭാനുമോദി.

രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി. ‘‘പുച്ഛ മഹാരാജാ’’തി. ‘‘പുച്ഛിതോസി മേ ഭന്തേ’’തി. ‘‘വിസജ്ജിതം മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, തയാ വിസജ്ജിത’’ന്തി? ‘‘കിം പന, മഹാരാജ, തയാ പുച്ഛിത’’ന്തി.

വീമംസനപഞ്ഹോ തതിയോ.

൪. അനന്തകായപഞ്ഹോ

. അഥ ഖോ മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ ഏതദഹോസി ‘‘പണ്ഡിതോ ഖോ അയം ഭിക്ഖു പടിബലോ മയാ സദ്ധിം സല്ലപിതും, ബഹുകാനി ച മേ ഠാനാനി പുച്ഛിതബ്ബാനി ഭവിസ്സന്തി, യാവ അപുച്ഛിതാനി യേവ താനി ഠാനാനി ഭവിസ്സന്തി, അഥ സൂരിയോ അത്ഥം ഗമിസ്സതി, യംനൂനാഹം സ്വേ അന്തേപുരേ സല്ലപേയ്യ’’ന്തി. അഥ ഖോ രാജാ ദേവമന്തിയം ഏതദവോച ‘‘തേന ഹി, ത്വം ദേവമന്തിയ, ഭദന്തസ്സ ആരോചേയ്യാസി ‘സ്വേ അന്തേപുരേ രഞ്ഞാ സദ്ധിം സല്ലാപോ ഭവിസ്സതീ’’’തി. ഇദം വത്വാ മിലിന്ദോ രാജാ ഉട്ഠായാസനാ ഥേരം നാഗസേനം ആപുച്ഛിത്വാ രഥം അഭിരൂഹിത്വാ ‘‘നാഗസേനോ നാഗസേനോ’’തി സജ്ഝായം കരോന്തോ പക്കാമി.

അഥ ഖോ ദേവമന്തിയോ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘രാജാ, ഭന്തേ, മിലിന്ദോ ഏവമാഹ ‘സ്വേ അന്തേപുരേ രഞ്ഞാ സദ്ധിം സല്ലാപോ ഭവിസ്സതീ’’’തി. ‘‘സുട്ഠൂ’’തി ഥേരോ അബ്ഭാനുമോദി. അഥ ഖോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന ദേവമന്തിയോ ച അനന്തകായോ ച മങ്കുരോ ച സബ്ബദിന്നോ ച യേന മിലിന്ദോ രാജാ തേനുപസങ്കമിംസു, ഉപസങ്കമിത്വാ രാജാനം മിലിന്ദം ഏതദവോചും ‘‘ആഗച്ഛതു, മഹാരാജ, ഭദന്തോ നാഗസേനോ’’തി? ‘‘ആമ ആഗച്ഛതൂ’’തി. ‘‘കിത്തകേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ആഗച്ഛതൂ’’തി? ‘‘യത്തകേ ഭിക്ഖൂ ഇച്ഛതി, തത്തകേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ആഗച്ഛതൂ’’തി.

അഥ ഖോ സബ്ബദിന്നോ ആഹ ‘‘ആഗച്ഛതു, മഹാരാജ, ദസഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധി’’ന്തി, ദുതിയമ്പി ഖോ രാജാ ആഹ ‘‘യത്തകേ ഭിക്ഖൂ ഇച്ഛതി, തത്തകേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ആഗച്ഛതൂ’’തി. ദുതിയമ്പി ഖോ സബ്ബദിന്നോ ആഹ ‘‘ആഗച്ഛതു, മഹാരാജ, ദസഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധി’’ന്തി. തതിയമ്പി ഖോ രാജാ ആഹ ‘‘യത്തകേ ഭിക്ഖൂ ഇച്ഛതി, തത്തകേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ആഗച്ഛതൂ’’തി. തതിയമ്പി ഖോ സബ്ബദിന്നോ ആഹ ‘‘ആഗച്ഛതു, മഹാരാജ, ദസഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധി’’ന്തി. ‘‘സബ്ബോ പനായം സക്കാരോ പടിയാദിതോ, അഹം ഭണാമി ‘യത്തകേ ഭിക്ഖൂ ഇച്ഛതി, തത്തകേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ആഗച്ഛതൂ’തി. അയം, ഭണേ സബ്ബദിന്നോ, അഞ്ഞഥാ ഭണതി, കിം നു മയം നപ്പടിബലാ ഭിക്ഖൂനം ഭോജനം ദാതു’’ന്തി? ഏവം വുത്തേ സബ്ബദിന്നോ മങ്കു അഹോസി.

അഥ ഖോ ദേവമന്തിയോ ച അനന്തകായോ ച മങ്കുരോ ച യേനായസ്മാ നാഗസേനോ തേനുപസങ്കമിംസു, ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോചും ‘‘രാജാ, ഭന്തേ, മിലിന്ദോ ഏവമാഹ ‘യത്തകേ ഭിക്ഖൂ ഇച്ഛതി, തത്തകേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ആഗച്ഛതൂ’’’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ അസീതിയാ ഭിക്ഖുസഹസ്സേഹി സദ്ധിം സാഗലം പാവിസി.

അഥ ഖോ അനന്തകായോ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം നിസ്സായ ഗച്ഛന്തോ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യം പനേതം ബ്രൂസി ‘നാഗസേനോ’തി, കതമോ ഏത്ഥ, നാഗസേനോ’’തി? ഥേരോ ആഹ ‘‘കോ പനേത്ഥ ‘നാഗസേനോ’തി മഞ്ഞസീ’’തി? ‘‘യോ സോ, ഭന്തേ, അബ്ഭന്തരേ വാതോ ജീവോ പവിസതി ച നിക്ഖമതി ച, സോ ‘നാഗസേനോ’തി മഞ്ഞാമീ’’തി. ‘‘യദി പനേസോ വാതോ നിക്ഖമിത്വാ നപ്പവിസേയ്യ, പവിസിത്വാ ന നിക്ഖമേയ്യ, ജീവേയ്യ നു ഖോ സോ പുരിസോ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘യേ പനിമേ സങ്ഖധമകാ സങ്ഖം ധമേന്തി, തേസം വാതോ പുന പവിസതീ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘യേ പനിമേ വംസധമകാ വംസം ധമേന്തി, തേസം വാതോ പുന പവിസതീ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘യേ പനിമേ സിങ്ഗധമകാ സിങ്ഗം ധമേന്തി, തേസം വാതോ പുന പവിസതീ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘അഥ കിസ്സ പന തേന ന മരന്തീ’’തി. ‘‘നാഹം പടിബലോ തയാ വാദിനാ സദ്ധിം സല്ലപിതും, സാധു, ഭന്തേ, അത്ഥം ജപ്പേഹീ’’തി. ‘‘നേസോ ജീവോ, അസ്സാസപസ്സാസാ നാമേതേ കായസങ്ഖാരാ’’തി ഥേരോ അഭിധമ്മകഥം കഥേസി. അഥ അനന്തകായോ ഉപാസകത്തം പടിവേദേസീതി.

അനന്തകായപഞ്ഹോ ചതുത്ഥോ.

൫. പബ്ബജ്ജപഞ്ഹോ

. അഥ ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ യേന മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ നിവേസനം തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം സപരിസം പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന സഹത്ഥാ സന്തപ്പേത്വാ സമ്പവാരേത്വാ ഏകമേകം ഭിക്ഖും ഏകമേകേന ദുസ്സയുഗേന അച്ഛാദേത്വാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം തിചീവരേന അച്ഛാദേത്വാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന ദസഹി, ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ഇധ നിസീദഥ, അവസേസാ ഗച്ഛന്തൂ’’തി.

അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഭുത്താവിം ഓനീതപത്തപാണിം വിദിത്വാ അഞ്ഞതരം നീചം ആസനം ഗഹേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി, ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിമ്ഹി ഹോതി കഥാസല്ലാപോ’’തി? ‘‘അത്ഥേന മയം, മഹാരാജ, അത്ഥികാ, അത്ഥേ ഹോതു കഥാസല്ലാപോ’’തി.

രാജാ ആഹ ‘‘കിമത്ഥിയാ, ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹാകം പബ്ബജ്ജാ, കോ ച തുമ്ഹാകം പരമത്ഥോ’’തി. ഥേരോ ആഹ ‘‘കിന്തി, മഹാരാജ, ഇദം ദുക്ഖം നിരുജ്ഝേയ്യ, അഞ്ഞഞ്ച ദുക്ഖം ന ഉപ്പജ്ജേയ്യാതി. ഏതദത്ഥാ, മഹാരാജ, അമ്ഹാകം പബ്ബജ്ജാ, അനുപാദാ പരിനിബ്ബാനം ഖോ പന അമ്ഹാകം പരമത്ഥോ’’തി.

‘‘കിം പന, ഭന്തേ നാഗസേന, സബ്ബേ ഏതദത്ഥായ പബ്ബജന്തീ’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജ, കേചി ഏതദത്ഥായ പബ്ബജന്തി, കേചി രാജാഭിനീതാ [രാജഭീതിതാ (സീ.)] പബ്ബജന്തി, കേചി ചോരാഭിനീതാ [ചോരഭീതിതാ (സീ.)] പബ്ബജന്തി, കേചി ഇണട്ടാ പബ്ബജന്തി, കേചി ആജീവികത്ഥായ പബ്ബജന്തി, യേ പന സമ്മാ പബ്ബജന്തി, തേ ഏതദത്ഥായ പബ്ബജന്തീ’’തി.

‘‘ത്വം പന, ഭന്തേ, ഏതദത്ഥായ പബ്ബജിതോസീ’’തി? ‘‘അഹം ഖോ, മഹാരാജ, ദഹരകോ സന്തോ പബ്ബജിതോ, ന ജാനാമി ഇമസ്സ നാമത്ഥായ പബ്ബജാമീതി, അപി ച ഖോ മേ ഏവം അഹോസി ‘പണ്ഡിതാ ഇമേ സമണാ സക്യപുത്തിയാ, തേ മം സിക്ഖാപേസ്സന്തീ’തി, സ്വാഹം തേഹി സിക്ഖാപിതോ ജാനാമി ച പസ്സാമി ച ‘ഇമസ്സ നാമത്ഥായ പബ്ബജ്ജാ’’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

പബ്ബജ്ജപഞ്ഹോ പഞ്ചമോ.

൬. പടിസന്ധിപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അത്ഥി കോചി മതോ ന പടിസന്ദഹതീ’’തി. ഥേരോ ആഹ ‘‘കോചി പടിസന്ദഹതി, കോചി ന പടിസന്ദഹതീ’’തി. ‘‘കോ പടിസന്ദഹതി, കോ ന പടിസന്ദഹതീ’’തി? ‘‘സകിലേസോ, മഹാരാജ, പടിസന്ദഹതി, നിക്കിലേസോ ന പടിസന്ദഹതീ’’തി. ‘‘ത്വം പന, ഭന്തേ നാഗസേന, പടിസന്ദഹിസ്സസീ’’തി? ‘‘സചേ, മഹാരാജ, സഉപാദാനോ ഭവിസ്സാമി പടിസന്ദഹിസ്സാമി, സചേ അനുപാദാനോ ഭവിസ്സാമി ന പടിസന്ദഹിസ്സാമീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

പടിസന്ധിപഞ്ഹോ ഛട്ഠോ.

൭. യോനിസോമനസികാരപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യോ ന പടിസന്ദഹതി, നനു സോ യോനിസോ മനസികാരേന ന പടിസന്ദഹതീ’’തി? ‘‘യോനിസോ ച മഹാരാജ, മനസികാരേന പഞ്ഞായ ച അഞ്ഞേഹി ച കുസലേഹി ധമ്മേഹീ’’തി. ‘‘നനു, ഭന്തേ, യോനിസോ മനസികാരോ യേവ പഞ്ഞാ’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജ, അഞ്ഞോ മനസികാരോ, അഞ്ഞാ പഞ്ഞാ, ഇമേസം ഖോ, മഹാരാജ, അജേളകഗോണമഹിംസഓട്ഠഗദ്രഭാനമ്പി മനസികാരോ അത്ഥി, പഞ്ഞാ പന തേസം നത്ഥീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

യോനിസോമനസികാരപഞ്ഹോ സത്തമോ.

൮. മനസികാരലക്ഖണപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘കിംലക്ഖണോ, ഭന്തേ നാഗസേന, മനസികാരോ, കിംലക്ഖണാ പഞ്ഞാ’’തി? ‘‘ഊഹനലക്ഖണോ ഖോ, മഹാരാജ, മനസികാരോ, ഛേദനലക്ഖണാ പഞ്ഞാ’’തി.

‘‘കഥം ഊഹനലക്ഖണോ മനസികാരോ, കഥം ഛേദനലക്ഖണാ പഞ്ഞാ, ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘ജാനാസി, ത്വം മഹാരാജ, യവലാവകേ’’തി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ജാനാമീ’’തി. ‘‘കഥം, മഹാരാജ, യവലാവകാ യവം ലുനന്തീ’’തി? ‘‘വാമേന, ഭന്തേ, ഹത്ഥേന യവകലാപം ഗഹേത്വാ ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന ദാത്തം ഗഹേത്വാ ദാത്തേന ഛിന്ദന്തീ’’തി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, യവലാവകോ വാമേന ഹത്ഥേന യവകലാപം ഗഹേത്വാ ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന ദാത്തം ഗഹേത്വാ യവം ഛിന്ദതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോഗാവചരോ മനസികാരേന മാനസം ഗഹേത്വാ പഞ്ഞായ കിലേസേ ഛിന്ദതി, ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, ഊഹനലക്ഖണോ മനസികാരോ, ഏവം ഛേദനലക്ഖണാ പഞ്ഞാ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

മനസികാരലക്ഖണപഞ്ഹോ അട്ഠമോ.

൯. സീലലക്ഖണപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യം പനേതം ബ്രൂസി ‘അഞ്ഞേഹി ച കുസലേഹി ധമ്മേഹീ’തി, കതമേ തേ കുസലാ ധമ്മാ’’തി? ‘‘സീലം, മഹാരാജ, സദ്ധാ വീരിയം സതി സമാധി, ഇമേ തേ കുസലാ ധമ്മാ’’തി. ‘‘കിംലക്ഖണം, ഭന്തേ, സീല’’ന്തി? ‘‘പതിട്ഠാനലക്ഖണം, മഹാരാജ, സീലം സബ്ബേസം കുസലാനം ധമ്മാനം, ഇന്ദ്രിയബലബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗസതിപട്ഠാനസമ്മപ്പധാനഇദ്ധിപാദഝാനവിമോക്ഖസ- മാധിസമാപത്തീനം സീലം പതിട്ഠം, സീലേ പതിട്ഠിതോ ഖോ, മഹാരാജ, യോഗാവചരോ സീലം നിസ്സായ സീലേ പതിട്ഠായ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവേതി സദ്ധിന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയന്തി, സബ്ബേ കുസലാ ധമ്മാ ന പരിഹായന്തീ’’തി. ‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, യേ കേചി ബീജഗാമഭൂതഗാമാ വുഡ്ഢിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജന്തി, സബ്ബേ തേ പഥവിം നിസ്സായ പഥവിയം പതിട്ഠായ വുഡ്ഢിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോഗാവചരോ സീലം നിസ്സായ സീലേ പതിട്ഠായ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവേതി സദ്ധിന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയ’’ന്തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, യേ കേചി ബലകരണീയാ കമ്മന്താ കയിരന്തി, സബ്ബേ തേ പഥവിം നിസ്സായ പഥവിയം പതിട്ഠായ കയിരന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോഗാവചരോ സീലം നിസ്സായ സീലേ പതിട്ഠായ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവേതി സദ്ധിന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയ’’ന്തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, നഗരവഡ്ഢകീ നഗരം മാപേതുകാമോ പഠമം നഗരട്ഠാനം സോധാപേത്വാ ഖാണുകണ്ടകം അപകഡ്ഢാപേത്വാ ഭൂമിം സമം കാരാപേത്വാ തതോ അപരഭാഗേ വീഥിചതുക്കസിങ്ഘാടകാദിപരിച്ഛേദേന വിഭജിത്വാ നഗരം മാപേതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോഗാവചരോ സീലം നിസ്സായ സീലേ പതിട്ഠായ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവേതി സദ്ധിന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയ’’ന്തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ലങ്ഘകോ സിപ്പം ദസ്സേതുകാമോ പഥവിം ഖണാപേത്വാ സക്ഖരകഥലം അപകഡ്ഢാപേത്വാ ഭൂമിം സമം കാരാപേത്വാ മുദുകായ ഭൂമിയാ സിപ്പം ദസ്സേതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോഗാവചരോ സീലം നിസ്സായ സീലേ പതിട്ഠായ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവേതി സദ്ധിന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയന്തി. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ –

‘‘‘സീലേ പതിട്ഠായ നരോ സപഞ്ഞോ, ചിത്തം പഞ്ഞഞ്ച ഭാവയം;

ആതാപീ നിപകോ ഭിക്ഖു, സോ ഇമം വിജടയേ ജട’ന്തി [പസ്സ സം. നി. ൧.൨൩].

‘‘‘അയം പതിട്ഠാ ധരണീവ പാണിനം, ഇദഞ്ച മൂലം കുസലാഭിവുഡ്ഢിയാ;

മുഖഞ്ചിദം സബ്ബജിനാനുസാസനേ, യോ സീലക്ഖന്ധോ വരപാതിമോക്ഖിയോ’’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

സീലലക്ഖണപഞ്ഹോ നവമോ.

൧൦. സമ്പസാദനലക്ഖണസദ്ധാപഞ്ഹോ

൧൦. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിംലക്ഖണാ സദ്ധാ’’തി? ‘‘സമ്പസാദനലക്ഖണാ ച, മഹാരാജ, സദ്ധാ, സമ്പക്ഖന്ദനലക്ഖണാ ചാ’’തി. ‘‘കഥം, ഭന്തേ, സമ്പസാദനലക്ഖണാ സദ്ധാ’’തി? ‘‘സദ്ധാ ഖോ, മഹാരാജ, ഉപ്പജ്ജമാനാ നീവരണേ വിക്ഖമ്ഭേതി, വിനീവരണം ചിത്തം ഹോതി അച്ഛം വിപ്പസന്നം അനാവിലം. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, സമ്പസാദനലക്ഖണാ സദ്ധാ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രാജാ ചക്കവത്തീ ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ സദ്ധിം അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നോ പരിത്തം ഉദകം തരേയ്യ, തം ഉദകം ഹത്ഥീഹി ച അസ്സേഹി ച രഥേഹി ച പത്തീഹി ച ഖുഭിതം ഭവേയ്യ ആവിലം ലുളിതം കലലീഭൂതം. ഉത്തിണ്ണോ ച രാജാ ചക്കവത്തീ മനുസ്സേ ആണാപേയ്യ ‘പാനീയം, ഭണേ, ആഹരഥ, പിവിസ്സാമീ’തി, രഞ്ഞോ ച ഉദകപ്പസാദകോ മണി ഭവേയ്യ. ‘ഏവം ദേവാ’തി ഖോ തേ മനുസ്സാ രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ പടിസ്സുത്വാ തം ഉദകപ്പസാദകം മണിം ഉദകേ പക്ഖിപേയ്യും, തസ്മിം ഉദകേ പക്ഖിത്തമത്തേ സങ്ഖസേവാലപണകം വിഗച്ഛേയ്യ, കദ്ദമോ ച സന്നിസീദേയ്യ, അച്ഛം ഭവേയ്യ ഉദകം വിപ്പസന്നം അനാവിലം. തതോ രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ പാനീയം ഉപനാമേയ്യും ‘പിവതു, ദേവ, പാനീയ’ന്തി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഉദകം, ഏവം ചിത്തം ദട്ഠബ്ബം, യഥാ തേ മനുസ്സാ, ഏവം യോഗാവചരോ ദട്ഠബ്ബോ, യഥാ സങ്ഖസേവാലപണകം കദ്ദമോ ച, ഏവം കിലേസാ ദട്ഠബ്ബാ. യഥാ ഉദകപ്പസാദകോ മണി, ഏവം സദ്ധാ ദട്ഠബ്ബാ, യഥാ ഉദകപ്പസാദകേ മണിമ്ഹി ഉദകേ പക്ഖിത്തമത്തേ സങ്ഖസേവാലപണകം വിഗച്ഛേയ്യ, കദ്ദമോ ച സന്നിസീദേയ്യ, അച്ഛം ഭവേയ്യ ഉദകം വിപ്പസന്നം അനാവിലം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സദ്ധാ ഉപ്പജ്ജമാനാ നീവരണേ വിക്ഖമ്ഭേതി, വിനീവരണം ചിത്തം ഹോതി അച്ഛം വിപ്പസന്നം അനാവിലം, ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, സമ്പസാദനലക്ഖണാ സദ്ധാ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

സമ്പസാദനലക്ഖണസദ്ധാപഞ്ഹോ ദസമോ.

൧൧. സമ്പക്ഖന്ദനലക്ഖണസദ്ധാപഞ്ഹോ

൧൧. ‘‘കഥം, ഭന്തേ, സമ്പക്ഖന്ദനലക്ഖണാ സദ്ധാ’’തി,? ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, യോഗാവചരോ അഞ്ഞേസം ചിത്തം വിമുത്തം പസ്സിത്വാ സോതാപത്തിഫലേ വാ സകദാഗാമിഫലേ വാ അനാഗാമിഫലേ വാ അരഹത്തേ വാ സമ്പക്ഖന്ദതി യോഗം കരോതി അപ്പത്തസ്സ പത്തിയാ അനധിഗതസ്സ അധിഗമായ അസച്ഛികതസ്സ സച്ഛികിരിയായ. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, സമ്പക്ഖന്ദനലക്ഖണാ സദ്ധാ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഉപരിപബ്ബതേ മഹാമേഘോ അഭിപ്പവസ്സേയ്യ, തം ഉദകം യഥാനിന്നം പവത്തമാനം പബ്ബതകന്ദരപദരസാഖാ പരിപൂരേത്വാ നദിം പരിപൂരേയ്യ, സാ ഉഭതോ കൂലാനി സംവിസ്സന്ദന്തീ ഗച്ഛേയ്യ, അഥ മഹാജനകായോ ആഗന്ത്വാ തസ്സാ നദിയാ ഉത്താനതം വാ ഗമ്ഭീരതം വാ അജാനന്തോ ഭീതോ വിത്ഥതോ തീരേ തിട്ഠേയ്യ, അഥഞ്ഞതരോ പുരിസോ ആഗന്ത്വാ അത്തനോ ഥാമഞ്ച ബലഞ്ച സമ്പസ്സന്തോ ഗാള്ഹം കച്ഛം ബന്ധിത്വാ പക്ഖന്ദിത്വാ തരേയ്യ, തം തിണ്ണം പസ്സിത്വാ മഹാജനകായോപി തരേയ്യ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോഗാവചരോ അഞ്ഞേസം ചിത്തം വിമുത്തം പസ്സിത്വാ സോതാപത്തിഫലേ വാ സകദാഗാമിഫലേ വാ അനാഗാമിഫലേ വാ അരഹത്തേ വാ സമ്പക്ഖന്ദതി യോഗം കരോതി അപ്പത്തസ്സ പത്തിയാ അനധിഗതസ്സ അധിഗമായ അസച്ഛികതസ്സ സച്ഛികിരിയായ. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, സമ്പക്ഖന്ദനലക്ഖണാ സദ്ധാതി. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ സംയുത്തനികായവരേ –

‘‘‘സദ്ധായ തരതീ ഓഘം, അപ്പമാദേന അണ്ണവം;

വീരിയേന ദുക്ഖമച്ചേതി, പഞ്ഞായ പരിസുജ്ഝതീ’’’തി [പസ്സ സം. നി. ൧.൨൪൬].

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

സമ്പക്ഖന്ദനലക്ഖണസദ്ധാപഞ്ഹോ ഏകാദസമോ.

൧൨. വീരിയലക്ഖണപഞ്ഹോ

൧൨. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിംലക്ഖണം വീരിയ’’ന്തി? ‘‘ഉപത്ഥമ്ഭനലക്ഖണം, മഹാരാജ, വീരിയം, വീരിയൂപത്ഥമ്ഭിതാ സബ്ബേ കുസലാ ധമ്മാ ന പരിഹായന്തീ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ ഗേഹേ പതന്തേ അഞ്ഞേന ദാരുനാ ഉപത്ഥമ്ഭേയ്യ, ഉപത്ഥമ്ഭിതം സന്തം ഏവം തം ഗേഹം ന പതേയ്യ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഉപത്ഥമ്ഭനലക്ഖണം വീരിയം, വീരിയൂപത്ഥമ്ഭിതാ സബ്ബേ കുസലാ ധമ്മാ ന പരിഹായന്തീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പരിത്തകം സേനം മഹതീ സേനാ ഭഞ്ജേയ്യ, തതോ രാജാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അനുസ്സാരേയ്യ അനുപേസേയ്യ അത്തനോ പരിത്തകായ സേനായ ബലം അനുപദം ദദേയ്യ, തായ സദ്ധിം പരിത്തകാ സേനാ മഹതിം സേനം ഭഞ്ജേയ്യ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഉപത്ഥമ്ഭനലക്ഖണം വീരിയം, വീരിയൂപത്ഥമ്ഭിതാ സബ്ബേ കുസലാ ധമ്മാ ന പരിഹായന്തി. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ – ‘വീരിയവാ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ അകുസലം പജഹതി, കുസലം ഭാവേതി. സാവജ്ജം പജഹതി, അനവജ്ജം ഭാവേതി. സുദ്ധമത്താനം പരിഹരതീ’’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

വീരിയലക്ഖണപഞ്ഹോ ദ്വാദസമോ.

൧൩. സതിലക്ഖണപഞ്ഹോ

൧൩. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിംലക്ഖണാ സതീ’’തി? ‘‘അപിലാപനലക്ഖണാ, മഹാരാജ, സതി, ഉപഗ്ഗണ്ഹനലക്ഖണാ ചാ’’തി. ‘‘കഥം, ഭന്തേ, അപിലാപനലക്ഖണാ സതീ’’തി? ‘‘സതി, മഹാരാജ, ഉപ്പജ്ജമാനാ കുസലാകുസലസാവജ്ജാനവജ്ജഹീനപ്പണീതകണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗധമ്മേ അപിലാപേതി ‘ഇമേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ, ഇമേ ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ, ഇമേ ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, ഇമാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, ഇമാനി പഞ്ച ബലാനി, ഇമേ സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ, അയം അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, അയം സമഥോ, അയം വിപസ്സനാ, അയം വിജ്ജാ, അയം വിമുത്തീ’തി. തതോ യോഗാവചരോ സേവിതബ്ബേ ധമ്മേ സേവതി, അസേവിതബ്ബേ ധമ്മേ ന സേവതി. ഭജിതബ്ബേ ധമ്മേ ഭജതി അഭജിത്തബ്ബേ ധമ്മേ ന ഭജതി. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, അപിലാപനലക്ഖണാ സതീ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ഭണ്ഡാഗാരികോ രാജാനം ചക്കവത്തിം സായം പാതം യസം സരാപേതി ‘ഏത്തകാ, ദേവ, തേ ഹത്ഥീ, ഏത്തകാ അസ്സാ, ഏത്തകാ രഥാ, ഏത്തകാ പത്തീ, ഏത്തകം ഹിരഞ്ഞം, ഏത്തകം സുവണ്ണം, ഏത്തകം സാപതേയ്യം, തം ദേവോ സരതൂ’തി രഞ്ഞോ സാപതേയ്യം അപിലാപേതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സതി ഉപ്പജ്ജമാനാ കുസലാകുസലസാവജ്ജാനവജ്ജഹീനപ്പണീതകണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗധമ്മേ അപിലാപേതി ‘ഇമേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ, ഇമേ ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ, ഇമേ ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, ഇമാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, ഇമാനി പഞ്ച ബലാനി, ഇമേ സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ, അയം അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, അയം സമഥോ, അയം വിപസ്സനാ, അയം വിജ്ജാ, അയം വിമുത്തീ’തി. തതോ യോഗാവചരോ സേവിതബ്ബേ ധമ്മേ സേവതി, അസേവിതബ്ബേ ധമ്മേ ന സേവതി. ഭജിതബ്ബേ ധമ്മേ ഭജതി, അഭജിതബ്ബേ ധമ്മേ ന ഭജതി. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, അപിലാപനലക്ഖണാ സതീ’’തി.

‘‘കഥം, ഭന്തേ, ഉപഗ്ഗണ്ഹനലക്ഖണാ സതീ’’തി? ‘‘സതി, മഹാരാജ, ഉപ്പജ്ജമാനാ ഹിതാഹിതാനം ധമ്മാനം ഗതിയോ സമന്വേതി ‘ഇമേ ധമ്മാ ഹിതാ, ഇമേ ധമ്മാ അഹിതാ. ഇമേ ധമ്മാ ഉപകാരാ, ഇമേ ധമ്മാ അനുപകാരാ’തി. തതോ യോഗാവചരോ അഹിതേ ധമ്മേ അപനുദേതി, ഹിതേ ധമ്മേ ഉപഗ്ഗണ്ഹാതി. അനുപകാരേ ധമ്മേ അപനുദേതി, ഉപകാരേ ധമ്മേ ഉപഗ്ഗണ്ഹാതി. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, ഉപഗ്ഗണ്ഹനലക്ഖണാ സതീ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ പരിണായകരതനം രഞ്ഞോ ഹിതാഹിതേ ജാനാതി ‘ഇമേ രഞ്ഞോ ഹിതാ, ഇമേ അഹിതാ. ഇമേ ഉപകാരാ, ഇമേ അനുപകാരാ’തി. തതോ അഹിതേ അപനുദേതി, ഹിതേ ഉപഗ്ഗണ്ഹാതി. അനുപകാരേ അപനുദേതി, ഉപകാരേ ഉപഗ്ഗണ്ഹാതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സതി ഉപ്പജ്ജമാനാ ഹിതാഹിതാനം ധമ്മാനം ഗതിയോ സമന്വേതി ‘ഇമേ ധമ്മാ ഹിതാ, ഇമേ ധമ്മാ അഹിതാ. ഇമേ ധമ്മാ ഉപകാരാ, ഇമേ ധമ്മാ അനുപകാരാ’തി. തതോ യോഗാവചരോ അഹിതേ ധമ്മേ അപനുദേതി, ഹിതേ ധമ്മേ ഉപഗ്ഗണ്ഹാ’തി. അനുപകാരേ ധമ്മേ അപനുദേതി, ഉപകാരേ ദമ്മേ ഉപഗ്ഗണ്ഹാതി. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, ഉപഗ്ഗണ്ഹനലക്ഖണാ സതി. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ – ‘സതിഞ്ച ഖ്വാഹം, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബത്ഥികം വദാമീ’’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

സതിലക്ഖണപഞ്ഹോ തേരസമോ.

൧൪. സമാധിപഞ്ഹോ

൧൪. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിംലക്ഖണോ സമാധീ’’തി? ‘‘പമുഖലക്ഖണോ, മഹാരാജ, സമാധി, യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ സമാധിപമുഖാ ഹോന്തി സമാധിനിന്നാ സമാധിപോണാ സമാധിപബ്ഭാരാ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കൂടാഗാരസ്സ യാ യാചി ഗോപാനസിയോ, സബ്ബാ താ കൂടങ്ഗമാ ഹോന്തി കൂടനിന്നാ കൂടസമോസരണാ, കൂടം താസം അഗ്ഗമക്ഖായതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ സമാധിപമുഖാ ഹോന്തി സമാധിനിന്നാ സമാധിപോണാ സമാധിപബ്ഭാരാതി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചി രാജാ ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ സദ്ധിം സങ്ഗാമം ഓതരേയ്യ, സബ്ബാവ സേനാ ഹത്ഥീ ച അസ്സാ ച രഥാ ച പത്തീ ച തപ്പമുഖാ [തമ്പമുഖാ (സ്യാ. ക.)] ഭവേയ്യും തന്നിന്നാ തപ്പോണാ തപ്പബ്ഭാരാ തം യേവ അനുപരിയായേയ്യും. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ സമാധിപമുഖാ ഹോന്തി സമാധിനിന്നാ സമാധിപോണാ സമാധിപബ്ഭാരാ. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, പമുഖലക്ഖണോ സമാധി. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ – ‘‘സമാധിം, ഭിക്ഖവേ, ഭാവേഥ, സമാഹിതോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു യഥാഭൂതം പജാനാതീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

സമാധിപഞ്ഹോ ചുദ്ദസമോ.

൧൫. പഞ്ഞാലക്ഖണപഞ്ഹോ

൧൫. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിംലക്ഖണാ പഞ്ഞാ’’തി? ‘‘പുബ്ബേവ ഖോ, മഹാരാജ, മയാ വുത്തം ‘ഛേദനലക്ഖണാ പഞ്ഞാ’തി, അപി ച ഓഭാസനലക്ഖണാ പഞ്ഞാ’’തി. ‘‘കഥം, ഭന്തേ, ഓഭാസനലക്ഖണാ പഞ്ഞാ’’തി? ‘‘പഞ്ഞാ, മഹാരാജ, ഉപ്പജ്ജമാനാ അവിജ്ജന്ധകാരം വിധമേതി, വിജ്ജോഭാസം ജനേതി, ഞാണാലോകം വിദംസേതി, അരിയസച്ചാനി പാകടാനി കരോതി. തതോ യോഗാവചരോ ‘അനിച്ച’ന്തി വാ ‘ദുക്ഖ’ന്തി വാ ‘അനത്താ’തി വാ സമ്മപ്പഞ്ഞായ പസ്സതീ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ അന്ധകാരേ ഗേഹേ പദീപം പവേസേയ്യ, പവിട്ഠോ പദീപോ അന്ധകാരം വിധമേതി, ഓഭാസം ജനേതി, ആലോകം വിദംസേതി, രൂപാനി പാകടാനി കരോതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജമാനാ അവിജ്ജന്ധകാരം വിധമേതി, വിജ്ജോഭാസം ജനേതി, ഞാണാലോകം വിദംസേതി, അരിയസച്ചാനി പാകടാനി കരോതി. തതോ യോഗാവചരോ ‘അനിച്ച’ന്തി വാ ‘ദുക്ഖ’ന്തി വാ ‘അനത്താ’തി വാ സമ്മപ്പഞ്ഞായ പസ്സതി. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, ഓഭാസനലക്ഖണാ പഞ്ഞാ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

പഞ്ഞാലക്ഖണപഞ്ഹോ പന്നരസമോ.

൧൬. നാനാധമ്മാനം ഏകകിച്ചഅഭിനിപ്ഫാദനപഞ്ഹോ

൧൬. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഇമേ ധമ്മാ നാനാ സന്താ ഏകം അത്ഥം അഭിനിപ്ഫാദേന്തീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ഇമേ ധമ്മാ നാനാ സന്താ ഏകം അത്ഥം അഭിനിപ്ഫാദേന്തി, കിലേസേ ഹനന്തീ’’തി.

‘‘കഥം, ഭന്തേ, ഇമേ ധമ്മാ നാനാ സന്താ ഏകം അത്ഥം അഭിനിപ്ഫാദേന്തി, കിലേസേ ഹനന്തി? ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, സേനാ നാനാ സന്താ ഹത്ഥീ ച അസ്സാ ച രഥാ ച പത്തീ ച ഏകം അത്ഥം അഭിനിപ്ഫാദേന്തി, സങ്ഗാമേ പരസേനം അഭിവിജിനന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഇമേ ധമ്മാ നാനാ സന്താ ഏകം അത്ഥം അഭിനിപ്ഫാദേന്തി, കിലേസേ ഹനന്തീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

നാനാധമ്മാനം ഏകകിച്ചഅഭിനിപ്ഫാദനപഞ്ഹോ സോളസമോ.

മഹാവഗ്ഗോ പഠമോ.

ഇമസ്മിം വഗ്ഗേ സോളസ പഞ്ഹാ.

൨. അദ്ധാനവഗ്ഗോ

൧. ധമ്മസന്തതിപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യോ ഉപ്പജ്ജതി, സോ ഏവ സോ, ഉദാഹു അഞ്ഞോ’’തി? ഥേരോ ആഹ ‘‘ന ച സോ, ന ച അഞ്ഞോ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, യദാ ത്വം ദഹരോ തരുണോ മന്ദോ ഉത്താനസേയ്യകോ അഹോസി, സോ യേവ ത്വം ഏതരഹി മഹന്തോ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, അഞ്ഞോ സോ ദഹരോ തരുണോ മന്ദോ ഉത്താനസേയ്യകോ അഹോസി, അഞ്ഞോ അഹം ഏതരഹി മഹന്തോ’’തി. ‘‘ഏവം സന്തേ ഖോ, മഹാരാജ, മാതാതിപി ന ഭവിസ്സതി, പിതാതിപി ന ഭവിസ്സതി, ആചരിയോതിപി ന ഭവിസ്സതി, സിപ്പവാതിപി ന ഭവിസ്സതി, സീലവാതിപി ന ഭവിസ്സതി, പഞ്ഞവാതിപി ന ഭവിസ്സതി. കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, അഞ്ഞാ ഏവ കലലസ്സ മാതാ, അഞ്ഞാ അബ്ബുദസ്സ മാതാ, അഞ്ഞാ പേസിയാ മാതാ, അഞ്ഞാ ഘനസ്സ മാതാ, അഞ്ഞാ ഖുദ്ദകസ്സ മാതാ, അഞ്ഞാ മഹന്തസ്സ മാതാ, അഞ്ഞോ സിപ്പം സിക്ഖതി, അഞ്ഞോ സിക്ഖിതോ ഭവതി, അഞ്ഞോ പാപകമ്മം കരോതി, അഞ്ഞസ്സ ഹത്ഥപാദാ ഛിജ്ജന്തീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ. ത്വം പന, ഭന്തേ, ഏവം വുത്തേ കിം വദേയ്യാസീ’’തി? ഥേരോ ആഹ ‘‘അഹഞ്ഞേവ ഖോ, മഹാരാജ, ദഹരോ അഹോസിം തരുണോ മന്ദോ ഉത്താനസേയ്യകോ, അഹഞ്ഞേവ ഏതരഹി മഹന്തോ, ഇമമേവ കായം നിസ്സായ സബ്ബേ തേ ഏകസങ്ഗഹിതാ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ പദീപം പദീപേയ്യ, കിം സോ സബ്ബരത്തിം പദീപേയ്യാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സബ്ബരത്തിം പദീപേയ്യാ’’തി. ‘‘കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, യാ പുരിമേ യാമേ അച്ചി, സാ മജ്ഝിമേ യാമേ അച്ചീ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘യാ മജ്ഝിമേ യാമേ അച്ചി, സാ പച്ഛിമേ യാമേ അച്ചീ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, അഞ്ഞോ സോ അഹോസി പുരിമേ യാമേ പദീപോ, അഞ്ഞോ മജ്ഝിമേ യാമേ പദീപോ, അഞ്ഞോ പച്ഛിമേ യാമേ പദീപോ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ, തം യേവ നിസ്സായ സബ്ബരത്തിം പദീപിതോ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ധമ്മസന്തതി സന്ദഹതി, അഞ്ഞോ ഉപ്പജ്ജതി, അഞ്ഞോ നിരുജ്ഝതി, അപുബ്ബം അചരിമം വിയ സന്ദഹതി, തേന ന ച സോ, ന ച അഞ്ഞോ, പുരിമവിഞ്ഞാണേ പച്ഛിമവിഞ്ഞാണം സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഖീരം ദുയ്ഹമാനം കാലന്തരേന ദധി പരിവത്തേയ്യ, ദധിതോ നവനീതം, നവനീതതോ ഘതം പരിവത്തേയ്യ, യോ നു ഖോ, മഹാരാജ, ഏവം വദേയ്യ ‘യം യേവ ഖീരം തം യേവ ദധി, യം യേവ ദധി തം യേവ നവനീതം, യം യേവ നവനീതം തം യേവ ഘത’ന്തി, സമ്മാ നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, വദമാനോ വദേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ, തംയേവ നിസ്സായ സമ്ഭൂത’’ന്തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ധമ്മസന്തതി സന്ദഹതി, അഞ്ഞോ ഉപ്പജ്ജതി, അഞ്ഞോ നിരുജ്ഝതി, അപുബ്ബം അചരിമം വിയ സന്ദഹതി, തേന ന ച സോ, ന ച അഞ്ഞോ, പുരിമവിഞ്ഞാണേ പച്ഛിമവിഞ്ഞാണം സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ധമ്മസന്തതിപഞ്ഹോ പഠമോ.

൨. പടിസന്ദഹനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യോ ന പടിസന്ദഹതി, ജാനാതി സോ ‘ന പടിസന്ദഹിസ്സാമീ’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, യോ ന പടിസന്ദഹതി, ജാനാതി സോ ‘ന പടിസന്ദഹിസ്സാമീ’തി. ‘‘കഥം, ഭന്തേ, ജാനാതീ’’തി? ‘‘യോ ഹേതു യോ പച്ചയോ, മഹാരാജ, പടിസന്ദഹനായ, തസ്സ ഹേതുസ്സ തസ്സ പച്ചയസ്സ ഉപരമാ ജാനാതി സോ ‘ന പടിസന്ദഹിസ്സാമീ’’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കസ്സകോ ഗഹപതികോ കസിത്വാ ച വപിത്വാ ച ധഞ്ഞാഗാരം പരിപൂരേയ്യ. സോ അപരേന സമയേന നേവ കസ്സേയ്യ ന വപ്പേയ്യ, യഥാസമ്ഭതഞ്ച ധഞ്ഞം പരിഭുഞ്ജേയ്യ വാ വിസജ്ജേയ്യ വാ യഥാ പച്ചയം വാ കരേയ്യ, ജാനേയ്യ സോ, മഹാരാജ, കസ്സകോ ഗഹപതികോ ‘ന മേ ധഞ്ഞാഗാരം പരിപൂരേസ്സതീ’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ജാനേയ്യാ’’തി. ‘‘കഥം ജാനേയ്യാ’’തി? ‘‘യോ ഹേതു യോ പച്ചയോ ധഞ്ഞാഗാരസ്സ പരിപൂരണായ, തസ്സ ഹേതുസ്സ തസ്സ പച്ചയസ്സ ഉപരമാ ജാനാതി ‘ന മേ ധഞ്ഞാഗാരം പരിപൂരേസ്സതീ’’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ ഹേതു യോ പച്ചയോ പടിസന്ദഹനായ, തസ്സ ഹേതുസ്സ തസ്സ പച്ചയസ്സ ഉപരമാ ജാനാതി സോ ‘ന പടിസന്ദഹിസ്സാമീ’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

പടിസന്ദഹനപഞ്ഹോ ദുതിയോ.

൩. ഞാണപഞ്ഞാപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യസ്സ ഞാണം ഉപ്പന്നം, തസ്സ പഞ്ഞാ ഉപ്പന്നാ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, യസ്സ ഞാണം ഉപ്പന്നം, തസ്സ പഞ്ഞാ ഉപ്പന്നാ’’തി. ‘‘കിം, ഭന്തേ, യഞ്ഞേവ ഞാണം സാ യേവ പഞ്ഞാ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, യഞ്ഞേവ ഞാണം സാ യേവ പഞ്ഞാ’’തി. ‘‘യസ്സ പന, ഭന്തേ, തഞ്ഞേവ ഞാണം സാ യേവ പഞ്ഞാ ഉപ്പന്നാ, കിം സമ്മുയ്ഹേയ്യ സോ, ഉദാഹു ന സമ്മുയ്ഹേയ്യാ’’തി? ‘‘കത്ഥചി, മഹാരാജ, സമ്മുയ്ഹേയ്യ, കത്ഥചി ന സമ്മുയ്ഹേയ്യാ’’തി. ‘‘കുഹിം, ഭന്തേ, സമ്മുയ്ഹേയ്യാ’’തി? ‘‘അഞ്ഞാതപുബ്ബേസു വാ, മഹാരാജ, സിപ്പട്ഠാനേസു, അഗതപുബ്ബായ വാ ദിസായ, അസ്സുതപുബ്ബായ വാ നാമപഞ്ഞത്തിയാ സമ്മുയ്ഹേയ്യാ’’തി. ‘‘കുഹിം ന സമ്മുയ്ഹേയ്യാ’’തി? ‘‘യം ഖോ പന, മഹാരാജ, തായ പഞ്ഞായ കതം ‘അനിച്ച’ന്തി വാ ‘ദുക്ഖ’ന്തി വാ ‘അനത്താ’തി വാ, തഹിം ന സമ്മുയ്ഹേയ്യാ’’തി. ‘‘മോഹോ പനസ്സ, ഭന്തേ, കുഹിം ഗച്ഛതീ’’തി? ‘‘മോഹോ ഖോ, മഹാരാജ, ഞാണേ ഉപ്പന്നമത്തേ തത്ഥേവ നിരുജ്ഝതീ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ അന്ധകാരഗേഹേ പദീപം ആരോപേയ്യ, തതോ അന്ധകാരോ നിരുജ്ഝേയ്യ, ആലോകോ പാതുഭവേയ്യ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഞാണേ ഉപ്പന്നമത്തേ മോഹോ തത്ഥേവ നിരുജ്ഝതീ’’തി.

‘‘പഞ്ഞാ പന, ഭന്തേ, കുഹിം ഗച്ഛതീ’’തി? ‘‘പഞ്ഞാപി ഖോ, മഹാരാജ, സകിച്ചയം കത്വാ തത്ഥേവ നിരുജ്ഝതി, യം പന തായ പഞ്ഞായ കതം ‘അനിച്ച’ന്തി വാ ‘ദുക്ഖ’ന്തി വാ ‘അനത്താ’തി വാ, തം ന നിരുജ്ഝതീ’’തി.

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യം പനേതം ബ്രൂസി ‘പഞ്ഞാ സകിച്ചയം കത്വാ തത്ഥേവ നിരുജ്ഝതി, യം പന തായ പഞ്ഞായ കതം ‘അനിച്ച’ന്തി വാ ‘ദുക്ഖ’ന്തി വാ ‘അനത്താ’തി വാ, തം ന നിരുജ്ഝതീ’തി, തസ്സ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, യോ കോചി പുരിസോ രത്തിം ലേഖം പേസേതുകാമോ ലേഖകം പക്കോസാപേത്വാ പദീപം ആരോപേത്വാ ലേഖം ലിഖാപേയ്യ, ലിഖിതേ പന ലേഖേ പദീപം വിജ്ഝാപേയ്യ, വിജ്ഝാപിതേപി പദീപേ ലേഖം ന വിനസ്സേയ്യ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പഞ്ഞാ സകിച്ചയം കത്വാ തത്ഥേവ നിരുജ്ഝതി, യം പന തായ പഞ്ഞായ കതം ‘അനിച്ച’ന്തി വാ ‘ദുക്ഖ’ന്തി വാ ‘അനത്താ’തി വാ, തം ന നിരുജ്ഝതീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പുരത്ഥിമേസു ജനപദേസു മനുസ്സാ അനുഘരം പഞ്ച പഞ്ച ഉദകഘടകാനി ഠപേന്തി ആലിമ്പനം വിജ്ഝാപേതും, ഘരേ പദിത്തേ താനി പഞ്ച ഉദകഘടകാനി ഘരസ്സൂപരി ഖിപന്തി, തതോ അഗ്ഗി വിജ്ഝായതി, കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, തേസം മനുസ്സാനം ഏവം ഹോതി ‘പുന തേഹി ഘടേഹി ഘടകിച്ചം കരിസ്സാമാ’’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, അലം തേഹി ഘടേഹി, കിം തേഹി ഘടേഹീ’’തി? ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പഞ്ച ഉദകഘടകാനി, ഏവം പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ദട്ഠബ്ബാനി സദ്ധിന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം. യഥാ തേ മനുസ്സാ, ഏവം യോഗാവചരോ ദട്ഠബ്ബോ. യഥാ അഗ്ഗി, ഏവം കിലേസാ ദട്ഠബ്ബാ. യഥാ പഞ്ചഹി ഉദകഘടകേഹി അഗ്ഗി വിജ്ഝാപീയതി, ഏവം പഞ്ചിന്ദ്രിയേഹി കിലേസാ വിജ്ഝാപിയന്തി, വിജ്ഝാപിതാപി കിലേസാ ന പുന സമ്ഭവന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പഞ്ഞാ സകിച്ചയം കത്വാ തത്ഥേവ നിരുജ്ഝതി, യം പന തായ പഞ്ഞായ കതം ‘അനിച്ച’ന്തി വാ ‘ദുക്ഖ’ന്തി വാ ‘അനത്താ’തി വാ, തം ന നിരുജ്ഝതീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, വേജ്ജോ പഞ്ചമൂലഭേസജ്ജാനി ഗഹേത്വാ ഗിലാനകം ഉപസങ്കമിത്വാ താനി പഞ്ചമൂലഭേസജ്ജാനി പിസിത്വാ [പിംസിത്വാ (സീ. പീ.)] ഗിലാനകം പായേയ്യ, തേഹി ച ദോസാ നിദ്ധമേയ്യും, കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, തസ്സ വേജ്ജസ്സ ഏവം ഹോതി ‘പുന തേഹി പഞ്ചമൂലഭേസജ്ജേഹി ഭേസജ്ജകിച്ചം കരിസ്സാമീ’’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, അലം തേഹി പഞ്ചമൂലഭേസജ്ജേഹി, കിം തേഹി പഞ്ചമൂലഭേസജ്ജേഹീ’’തി? ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പഞ്ചമൂലഭേസജ്ജാനി, ഏവം പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ദട്ഠബ്ബാനി സദ്ധിന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം, യഥാ വേജ്ജോ, ഏവം യോഗാവചരോ ദട്ഠബ്ബോ. യഥാ ബ്യാധി, ഏവം കിലേസാ ദട്ഠബ്ബാ. യഥാ ബ്യാധിതോ പുരിസോ, ഏവം പുഥുജ്ജനോ ദട്ഠബ്ബോ. യഥാ പഞ്ചമൂലഭേസജ്ജേഹി ഗിലാനസ്സ ദോസാ നിദ്ധന്താ, ദോസേ നിദ്ധന്തേ ഗിലാനോ അരോഗോ ഹോതി, ഏവം പഞ്ചിന്ദ്രിയേഹി കിലേസാ നിദ്ധമീയന്തി, നിദ്ധമിതാ ച കിലേസാ ന പുന സമ്ഭവന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പഞ്ഞാ സകിച്ചയം കത്വാ തത്ഥേവ നിരുജ്ഝതി, യം പന തായ പഞ്ഞായ കതം ‘അനിച്ച’ന്തി വാ ‘ദുക്ഖ’ന്തി വാ ‘അനത്താ’തി വാ, തം ന നിരുജ്ഝതീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, സങ്ഗാമാവചരോ യോധോ പഞ്ച കണ്ഡാനി ഗഹേത്വാ സങ്ഗാമം ഓതരേയ്യ പരസേനം വിജേതും, സോ സങ്ഗാമഗതോ താനി പഞ്ച കണ്ഡാനി ഖിപേയ്യ, തേഹി ച പരസേനാ ഭിജ്ജേയ്യ, കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, തസ്സ സങ്ഗാമാവചരസ്സ യോധസ്സ ഏവം ഹോതി ‘പുന തേഹി കണ്ഡേഹി കണ്ഡകിച്ചം കരിസ്സാമീ’’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, അലം തേഹി കണ്ഡേഹി, കിം തേഹി കണ്ഡേഹീ’’തി? ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പഞ്ച കണ്ഡാനി, ഏവം പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ദട്ഠബ്ബാനി സദ്ധിന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം. യഥാ, മഹാരാജ, സങ്ഗാമാവചരോ യോധോ, ഏവം യോഗാവചരോ ദട്ഠബ്ബോ. യഥാ പരസേനാ, ഏവം കിലേസാ ദട്ഠബ്ബാ. യഥാ പഞ്ചഹി കണ്ഡേഹി പരസേനാ ഭിജ്ജതി, ഏവം പഞ്ചിന്ദ്രിയേഹി കിലേസാ ഭിജ്ജന്തി, ഭഗ്ഗാ ച കിലേസാ ന പുന സമ്ഭവന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പഞ്ഞാ സകിച്ചയം കത്വാ തത്ഥേവ നിരുജ്ഝതി, യം പന തായ പഞ്ഞായ കതം ‘അനിച്ച’ന്തി വാ ‘ദുക്ഖ’ന്തി വാ ‘അനത്താ’തി വാ, തം ന നിരുജ്ഝതീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ഞാണപഞ്ഞാപഞ്ഹോ തതിയോ.

൪. പടിസന്ദഹനപുഗ്ഗലവേദിയനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യോ ന പടിസന്ദഹതി, വേദേതി സോ കിഞ്ചി ദുക്ഖം വേദന’’ന്തി? ഥേരോ ആഹ ‘‘കിഞ്ചി വേദേതി, കിഞ്ചി ന വേദേതീ’’തി. ‘‘കിം വേദേതി, കിം ന വേദേതീ’’തി? ‘‘കായികം, മഹാരാജ, വേദനം വേദേതി, ചേതസികം വേദനം ന വേദേതീ’’തി. ‘‘കഥം, ഭന്തേ, കായികം വേദനം വേദേതി, കഥം ചേതസികം വേദനം ന വേദേതീ’’തി? ‘‘യോ ഹേതു യോ പച്ചയോ കായികായ ദുക്ഖവേദനായ ഉപ്പത്തിയാ, തസ്സ ഹേതുസ്സ തസ്സ പച്ചയസ്സ അനുപരമാ കായികം ദുക്ഖവേദനം വേദേതി, യോ ഹേതു യോ പച്ചയോ ചേതസികായ ദുക്ഖവേദനായ ഉപ്പത്തിയാ, തസ്സ ഹേതുസ്സ തസ്സ പച്ചയസ്സ ഉപരമാ ചേതസികം ദുക്ഖവേദനം ന വേദേതി. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ – ‘സോ ഏകം വേദനം വേദേതി കായികം ന ചേതസിക’’’ന്തി.

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യോ ദുക്ഖം വേദനം വേദേതി, കസ്മാ സോ ന പരിനിബ്ബായതീ’’തി? ‘‘നത്ഥി, മഹാരാജ, അരഹതോ അനുനയോ വാ പടിഘോ വാ, ന ച അരഹന്തോ അപക്കം പാതേന്തി പരിപാകം ആഗമേന്തി പണ്ഡിതാ. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഥേരേന സാരിപുത്തേന ധമ്മസേനാപതിനാ –

‘‘‘നാഭിനന്ദാമി മരണം, നാഭിനന്ദാമി ജീവിതം;

കാലഞ്ച പടികങ്ഖാമി, നിബ്ബിസം ഭതകോ യഥാ.

‘‘‘നാഭിനന്ദാമി മരണം, നാഭിനന്ദാമി ജീവിതം;

കാലഞ്ച പടികങ്ഖാമി, സമ്പജാനോ പതിസ്സതോ’’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി [പസ്സ ഥേരഗാ. ൬൫൪].

പടിസന്ദഹനപുഗ്ഗലവേദിയനപഞ്ഹോ ചതുത്ഥോ.

൫. വേദനാപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, സുഖാ വേദനാ കുസലാ വാ അകുസലാ വാ അബ്യാകതാ വാ’’തി? ‘‘സിയാ, മഹാരാജ, കുസലാ, സിയാ അകുസലാ, സിയാ അബ്യാകതാ’’തി. ‘‘യദി, ഭന്തേ, കുസലാ ന ദുക്ഖാ, യദി ദുക്ഖാ ന കുസലാ, കുസലം ദുക്ഖന്തി നുപ്പജ്ജതീ’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, ഇധ പുരിസസ്സ ഹത്ഥേ തത്തം അയോഗുളം നിക്ഖിപേയ്യ, ദുതിയേ ഹത്ഥേ സീതം ഹിമപിണ്ഡം നിക്ഖിപേയ്യ, കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, ഉഭോപി തേ ദഹേയ്യു’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ഉഭോപി തേ ദഹേയ്യു’’ന്തി. ‘‘കിം നു ഖോ, തേ മഹാരാജ, ഉഭോപി ഉണ്ഹാ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം പന തേ, മഹാരാജ, ഉഭോപി സീതലാ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹം യദി തത്തം ദഹതി, ന ച തേ ഉഭോപി ഉണ്ഹാ, തേന നുപ്പജ്ജതി. യദി സീതലം ദഹതി, ന ച തേ ഉഭോപി സീതലാ, തേന നുപ്പജ്ജതി. കിസ്സ പന തേ, മഹാരാജ, ഉഭോപി ദഹന്തി, ന ച തേ ഉഭോപി ഉണ്ഹാ, ന ച തേ ഉഭോപി സീതലാ? ഏകം ഉണ്ഹം, ഏകം സീതലം, ഉഭോപി തേ ദഹന്തി, തേന നുപ്പജ്ജതീ’’തി. ‘‘നാഹം പടിബലോ തയാ വാദിനാ സദ്ധിം സല്ലപിതും, സാധു അത്ഥം ജപ്പേഹീ’’തി. തതോ ഥേരോ അഭിധമ്മസംയുത്തായ കഥായ രാജാനം മിലിന്ദം സഞ്ഞാപേസി –

‘‘ഛയിമാനി, മഹാരാജ, ഗേഹനിസ്സിതാനി സോമനസ്സാനി, ഛ നേക്ഖമ്മനിസ്സിതാനി സോമനസ്സാനി, ഛ ഗേഹനിസ്സിതാനി ദോമനസ്സാനി, ഛ നേക്ഖമ്മനിസ്സിതാനി ദോമനസ്സാനി, ഛ ഗേഹനിസ്സിതാ ഉപേക്ഖാ, ഛ നേക്ഖമ്മനിസ്സിതാ ഉപേക്ഖാതി, ഇമാനി ഛ ഛക്കാനി, അതീതാപി ഛത്തിംസവിധാ വേദനാ, അനാഗതാപി ഛത്തിംസവിധാ വേദനാ, പച്ചുപ്പന്നാപി ഛത്തിംസവിധാ വേദനാ, തദേകജ്ഝം അഭിസഞ്ഞുഹിത്വാ അഭിസമ്പിണ്ഡേത്വാ അട്ഠസതം വേദനാ ഹോന്തീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

വേദനാപഞ്ഹോ പഞ്ചമോ.

൬. നാമരൂപഏകത്തനാനത്തപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കോ പടിസന്ദഹതീ’’തി? ഥേരോ ആഹ ‘‘നാമരൂപം ഖോ, മഹാരാജ, പടിസന്ദഹതീ’’തി. ‘‘കിം ഇമം യേവ നാമരൂപം പടിസന്ദഹതീ’’തി? ‘‘ന ഖോ, മഹാരാജ, ഇമം യേവ നാമരൂപം പടിസന്ദഹതി, ഇമിനാ പന, മഹാരാജ, നാമരൂപേന കമ്മം കരോതി സോഭനം വാ പാപകം വാ, തേന കമ്മേന അഞ്ഞം നാമരൂപം പടിസന്ദഹതീ’’തി. ‘‘യദി, ഭന്തേ, ന ഇമം യേവ നാമരൂപം പടിസന്ദഹതി, നനു സോ മുത്തോ ഭവിസ്സതി പാപകേഹി കമ്മേഹീ’’തി? ഥേരോ ആഹ ‘‘യദി ന പടിസന്ദഹേയ്യ, മുത്തോ ഭവേയ്യ പാപകേഹി കമ്മേഹി. യസ്മാ ച ഖോ, മഹാരാജ, പടിസന്ദഹതി, തസ്മാ ന മുത്തോ പാപകേഹി കമ്മേഹീ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ അഞ്ഞതരസ്സ പുരിസസ്സ അമ്ബം അവഹരേയ്യ, തമേനം അമ്ബസാമികോ ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സേയ്യ ‘ഇമിനാ ദേവ പുരിസേന മയ്ഹം അമ്ബാ അവഹടാ’തി, സോ ഏവം വദേയ്യ ‘നാഹം, ദേവ, ഇമസ്സ അമ്ബേ അവഹരാമി, അഞ്ഞേ തേ അമ്ബാ, യേ ഇമിനാ രോപിതാ, അഞ്ഞേ തേ അമ്ബാ, യേ മയാ അവഹടാ, നാഹം ദണ്ഡപ്പത്തോ’തി. കിം നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, പുരിസോ ദണ്ഡപ്പത്തോ ഭവേയ്യാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ദണ്ഡപ്പത്തോ ഭവേയ്യാ’’തി. ‘‘കേന കാരണേനാ’’തി? ‘‘കിഞ്ചാപി സോ ഏവം വദേയ്യ, പുരിമം, ഭന്തേ, അമ്ബം അപ്പച്ചക്ഖായ പച്ഛിമേന അമ്ബേന സോ പുരിസോ ദണ്ഡപ്പത്തോ ഭവേയ്യാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഇമിനാ നാമരൂപേന കമ്മം കരോതി സോഭനം വാ പാപകം വാ, തേന കമ്മേന അഞ്ഞം നാമരൂപം പടിസന്ദഹതി, തസ്മാ ന മുത്തോ പാപകേഹി കമ്മേഹീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ അഞ്ഞതരസ്സ പുരിസസ്സ സാലിം അവഹരേയ്യ…പേ… ഉച്ഛും അവഹരേയ്യ…പേ… യഥാ മഹാരാജ കോചി പുരിസോ ഹേമന്തകാലേ അഗ്ഗിം ജാലേത്വാ വിസിബ്ബേത്വാ [വിസീവേത്വാ (സീ. പീ.)] അവിജ്ഝാപേത്വാ പക്കമേയ്യ, അഥ ഖോ സോ അഗ്ഗി അഞ്ഞതരസ്സ പുരിസസ്സ ഖേത്തം ഡഹേയ്യ [ഉപഡഹേയ്യ (ക.)], തമേനം ഖേത്തസാമികോ ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സേയ്യ ‘ഇമിനാ, ദേവ, പുരിസേന മയ്ഹം ഖേത്തം ദഡ്ഢ’ന്തി. സോ ഏവം വദേയ്യ ‘നാഹം, ദേവ, ഇമസ്സ ഖേത്തം ഝാപേമി, അഞ്ഞോ സോ അഗ്ഗി, യോ മയാ അവിജ്ഝാപിതോ, അഞ്ഞോ സോ അഗ്ഗി, യേനിമസ്സ ഖേത്തം ദഡ്ഢം, നാഹം ദണ്ഡപ്പത്തോ’തി. കിം നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, പുരിസോ ദണ്ഡപ്പത്തോ ഭവേയ്യാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ദണ്ഡപ്പത്തോ ഭവേയ്യാ’’തി. ‘‘കേന കാരണേനാ’’തി? ‘‘കിഞ്ചാപി സോ ഏവം വദേയ്യ, പുരിമം, ഭന്തേ, അഗ്ഗിം അപ്പച്ചക്ഖായ പച്ഛിമേന അഗ്ഗിനാ സോ പുരിസോ ദണ്ഡപ്പത്തോ ഭവേയ്യാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഇമിനാ നാമരൂപേന കമ്മം കരോതി സോഭനം വാ പാപകം വാ, തേന കമ്മേന അഞ്ഞം നാമരൂപം പടിസന്ദഹതി, തസ്മാ ന മുത്തോ പാപകേഹി കമ്മേഹീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ പദീപം ആദായ പാസാദം അഭിരൂഹിത്വാ ഭുഞ്ജേയ്യ, പദീപോ ഝായമാനോ തിണം ഝാപേയ്യ, തിണം ഝായമാനം ഘരം ഝാപേയ്യ, ഘരം ഝായമാനം ഗാമം ഝാപേയ്യ, ഗാമജനോ തം പുരിസം ഗഹേത്വാ ഏവം വദേയ്യ ‘കിസ്സ ത്വം, ഭോ പുരിസ, ഗാമം ഝാപേസീ’തി, സോ ഏവം വദേയ്യ ‘നാഹം, ഭോ, ഗാമം ഝാപേമി, അഞ്ഞോ സോ പദീപഗ്ഗി, യസ്സാഹം ആലോകേന ഭുഞ്ജിം, അഞ്ഞോ സോ അഗ്ഗി, യേന ഗാമോ ഝാപിതോ’തി, തേ വിവദമാനാ തവ സന്തികേ ആഗച്ഛേയ്യും, കസ്സ ത്വം, മഹാരാജ, അട്ടം [അത്ഥം (സീ. പീ.)] ധാരേയ്യാസീ’’തി? ‘‘ഗാമജനസ്സ ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘കിഞ്ചാപി സോ ഏവം വദേയ്യ, അപി ച തതോ ഏവ സോ അഗ്ഗി നിബ്ബത്തോ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, കിഞ്ചാപി അഞ്ഞം മാരണന്തികം നാമരൂപം, അഞ്ഞം പടിസന്ധിസ്മിം നാമരൂപം, അപി ച തതോ യേവ തം നിബ്ബത്തം, തസ്മാ ന മുത്തോ പാപകേഹി കമ്മേഹീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ ദഹരിം ദാരികം വാരേത്വാ സുങ്കം ദത്വാ പക്കമേയ്യ. സാ അപരേന സമയേന മഹതീ അസ്സ വയപ്പത്താ, തതോ അഞ്ഞോ പുരിസോ സുങ്കം ദത്വാ വിവാഹം കരേയ്യ, ഇതരോ ആഗന്ത്വാ ഏവം വദേയ്യ ‘കിസ്സ പന മേ ത്വം, അമ്ഭോ പുരിസ, ഭരിയം നേസീ’തി? സോ ഏവം വദേയ്യ ‘നാഹം തവ ഭരിയം നേമി, അഞ്ഞാ സാ ദാരികാ ദഹരീ തരുണീ, യാ തയാ വാരിതാ ച ദിന്നസുങ്കാ ച, അഞ്ഞായം ദാരികാ മഹതീ വയപ്പത്താ മയാ വാരിതാ ച ദിന്നസുങ്കാ ചാ’തി, തേ വിവദമാനാ തവ സന്തികേ ആഗച്ഛേയ്യും. കസ്സ ത്വം, മഹാരാജ, അട്ടം ധാരേയ്യാസീ’’തി? ‘‘പുരിമസ്സ ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘കിഞ്ചാപി സോ ഏവം വദേയ്യ, അപി ച തതോ യേവ സാ മഹതീ നിബ്ബത്താ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, കിഞ്ചാപി അഞ്ഞം മാരണന്തികം നാമരൂപം, അഞ്ഞം പടിസന്ധിസ്മിം നാമരൂപം, അപി ച തതോ യേവ തം നിബ്ബത്തം, തസ്മാ നപരിമുത്തോ പാപകേഹി കമ്മേഹീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ ഗോപാലകസ്സ ഹത്ഥതോ ഖീരഘടം കിണിത്വാ തസ്സേവ ഹത്ഥേ നിക്ഖിപിത്വാ പക്കമേയ്യ ‘സ്വേ ഗഹേത്വാ ഗമിസ്സാമീ’തി, തം അപരജ്ജു ദധി സമ്പജ്ജേയ്യ. സോ ആഗന്ത്വാ ഏവം വദേയ്യ ‘ദേഹി മേ ഖീരഘട’ന്തി. സോ ദധിം ദസ്സേയ്യ. ഇതരോ ഏവം വദേയ്യ ‘നാഹം തവ ഹത്ഥതോ ദധിം കിണാമി, ദേഹി മേ ഖീരഘട’ന്തി. സോ ഏവം വദേയ്യ ‘അജാനതോ തേ ഖീരം ദധിഭൂത’ന്തി തേ വിവദമാനാ തവ സന്തികേ ആഗച്ഛേയ്യും, കസ്സ ത്വം മഹാരാജ, അട്ടം ധാരേയ്യാസീ’’തി? ‘‘ഗോപാലകസ്സ ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി? ‘‘കിഞ്ചാപി സോ ഏവം വദേയ്യ, അപി ച തതോ യേവ തം നിബ്ബത്ത’’ന്തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, കിഞ്ചാപി അഞ്ഞം മാരണന്തികം നാമരൂപം, അഞ്ഞം പടിസന്ധിസ്മിം നാമരൂപം, അപി ച തതോ യേവ തം നിബ്ബത്തം, തസ്മാ ന പരിമുത്തോ പാപകേഹി കമ്മേഹീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

നാമരൂപഏകത്തനാനത്തപഞ്ഹോ ഛട്ഠോ.

൭. ഥേരപടിസന്ദഹനാപടിസന്ദഹനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ത്വം പന പടിസന്ദഹിസ്സസീ’’തി? ‘‘അലം, മഹാരാജ, കിം തേ തേന പുച്ഛിതേന, നനു മയാ പടികച്ചേവ അക്ഖാതം ‘സചേ, മഹാരാജ, സഉപാദാനോ ഭവിസ്സാമി, പടിസന്ദഹിസ്സാമി, സചേ അനുപാദാനോ ഭവിസ്സാമി, ന പടിസന്ദഹിസ്സാമീ’’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ രഞ്ഞോ അധികാരം കരേയ്യ. രാജാ തുട്ഠോ അധികാരം ദദേയ്യ, സോ തേന അധികാരേന പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി സമപ്പിതോ സമങ്ഗിഭൂതോ പരിചരേയ്യ, സോ ചേ ജനസ്സ ആരോചേയ്യ ‘ന മേ രാജാ കിഞ്ചി പടികരോതീ’ തി. കിം നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, പുരിസോ യുത്തകാരീ ഭവേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, കിം തേ തേന പുച്ഛിതേന, നനു മയാ പടികച്ചേവ അക്ഖാതം ‘സചേ സഉപാദാനോ ഭവിസ്സാമി, പടിസന്ദഹിസ്സാമി, സചേ അനുപാദാനോ ഭവിസ്സാമി, ന പടിസന്ദഹിസ്സാമീ’’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ഥേരപടിസന്ദഹനാപടിസന്ദഹനപഞ്ഹോ സത്തമോ.

൮. നാമരൂപപടിസന്ദഹനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യം പനേതം ബ്രൂസി ‘നാമരൂപ’ന്തി, തത്ഥ കതമം നാമം, കതമം രൂപ’’ന്തി. ‘‘യം തത്ഥ, മഹാരാജ, ഓളാരികം, ഏതം രൂപം, യേ തത്ഥ സുഖുമാ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ, ഏതം നാമ’’ന്തി. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കേന കാരണേന നാമം യേവ ന പടിസന്ദഹതി, രൂപം യേവ വാ’’തി? ‘‘അഞ്ഞമഞ്ഞൂപനിസ്സിതാ, മഹാരാജ, ഏതേ ധമ്മാ ഏകതോവ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കുക്കുടിയാ കലലം ന ഭവേയ്യ, അണ്ഡമ്പി ന ഭവേയ്യ, യഞ്ച തത്ഥ കലലം, യഞ്ച അണ്ഡം, ഉഭോപേതേ അഞ്ഞമഞ്ഞൂപനിസ്സിതാ, ഏകതോവ നേസം ഉപ്പത്തി ഹോതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യദി തത്ഥ നാമം ന ഭവേയ്യ, രൂപമ്പി ന ഭവേയ്യ, യഞ്ചേവ തത്ഥ നാമം, യഞ്ചേവ രൂപം, ഉഭോപേതേ അഞ്ഞമഞ്ഞൂപനിസ്സിതാ, ഏകതോവ നേസം ഉപ്പത്തി ഹോതി. ഏവമേതം ദീഘമദ്ധാനം സന്ധാവിത’’ന്തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

നാമരൂപപടിസന്ദഹനപഞ്ഹോ അട്ഠമോ.

൯. അദ്ധാനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യം പനേതം ബ്രൂസി ‘ദീഘമദ്ധാന’ന്തി, കിമേതം അദ്ധാനം നാമാ’’തി? ‘‘അതീതോ, മഹാരാജ, അദ്ധാ, അനാഗതോ അദ്ധാ, പച്ചുപ്പന്നോ അദ്ധാ’’തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, സബ്ബേ അദ്ധാ അത്ഥീ’’തി? ‘‘കോചി, മഹാരാജ, അദ്ധാ അത്ഥി, കോചി നത്ഥീ’’തി. ‘‘കതമോ പന, ഭന്തേ, അത്ഥി, കതമോ നത്ഥീ’’തി? ‘‘യേ തേ, മഹാരാജ, സങ്ഖാരാ അതീതാ വിഗതാ നിരുദ്ധാ വിപരിണതാ, സോ അദ്ധാ നത്ഥി, യേ ധമ്മാ വിപാകാ, യേ ച വിപാകധമ്മധമ്മാ, യേ ച അഞ്ഞത്ര പടിസന്ധിം ദേന്തി, സോ അദ്ധാ അത്ഥി. യേ സത്താ കാലങ്കതാ അഞ്ഞത്ര ഉപ്പന്നാ, സോ ച അദ്ധാ അത്ഥി. യേ സത്താ കാലങ്കതാ അഞ്ഞത്ര അനുപ്പന്നാ, സോ അദ്ധാ നത്ഥി. യേ ച സത്താ പരിനിബ്ബുതാ, സോ ച അദ്ധാ നത്ഥി പരിനിബ്ബുതത്താ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

അദ്ധാനപഞ്ഹോ നവമോ.

അദ്ധാനവഗ്ഗോ ദുതിയോ.

ഇമസ്മിം വഗ്ഗേ നവ പഞ്ഹാ.

൩. വിചാരവഗ്ഗോ

൧. അദ്ധാനമൂലപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അതീതസ്സ അദ്ധാനസ്സ കിം മൂലം, അനാഗതസ്സ അദ്ധാനസ്സ കിം മൂലം, പച്ചുപ്പന്നസ്സ അദ്ധാനസ്സ കിം മൂല’’ന്തി? ‘‘അതീതസ്സ ച, മഹാരാജ, അദ്ധാനസ്സ അനാഗതസ്സ ച അദ്ധാനസ്സ പച്ചുപ്പന്നസ്സ ച അദ്ധാനസ്സ അവിജ്ജാ മൂലം. അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ, സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണം, വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപം, നാമരൂപപച്ചയാ സളായതനം, സളായതനപച്ചയാ ഫസ്സോ, ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാ, വേദനാപച്ചയാ തണ്ഹാ, തണ്ഹാപച്ചയാ ഉപാദാനം, ഉപാദാനപച്ചയാ ഭവോ, ഭവപച്ചയാ ജാതി, ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണം സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ സമ്ഭവന്തി. ഏവമേതസ്സ കേവലസ്സ ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ അദ്ധാനസ്സ [ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ അദ്ധാനസ്സ (സീ.)] പുരിമാ കോടി ന പഞ്ഞായതീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

അദ്ധാനമൂലപഞ്ഹോ പഠമോ.

൨. പുരിമകോടിപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യം പനേതം ബ്രൂസി ‘പുരിമാ കോടി ന പഞ്ഞായതീ’തി, തസ്സ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ പരിത്തം [പരിപക്കം (ക.)] ബീജം പഥവിയം നിക്ഖിപേയ്യ, തതോ അങ്കുരോ ഉട്ഠഹിത്വാ അനുപുബ്ബേന വുഡ്ഢിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജിത്വാ ഫലം ദദേയ്യ. തതോ ബീജം ഗഹേത്വാ പുന രോപേയ്യ, തതോപി അങ്കുരോ ഉട്ഠഹിത്വാ അനുപുബ്ബേന വുഡ്ഢിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജിത്വാ ഫലം ദദേയ്യ. ഏവമേതിസ്സാ സന്തതിയാ അത്ഥി അന്തോ’’തി? ‘‘നത്ഥി ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അദ്ധാനസ്സാപി പുരിമാ കോടി ന പഞ്ഞായതീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കുക്കുടിയാ അണ്ഡം ഭവേയ്യ, അണ്ഡതോ കുക്കുടീ കുക്കുടിയാ അണ്ഡന്തി. ഏവമേതിസ്സാ സന്തതിയാ അത്ഥി അന്തോ’’തി? ‘‘നത്ഥി ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അദ്ധാനസ്സാപി പുരിമാ കോടി ന പഞ്ഞായതീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ഥേരോ പഥവിയാ ചക്കം ലിഖിത്വാ മിലിന്ദം രാജാനം ഏതദവോച ‘‘അത്ഥി, മഹാരാജ, ഇമസ്സ ചക്കസ്സ അന്തോ’’തി? ‘‘നത്ഥി ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഇമാനി ചക്കാനി വുത്താനി ഭഗവതാ ‘ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, തിണ്ണം സങ്ഗതി ഫസ്സോ, ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാ, വേദനാപച്ചയാ തണ്ഹാ, തണ്ഹാപച്ചയാ ഉപാദാനം, ഉപാദാനപച്ചയാ കമ്മം, കമ്മതോ പുന ചക്ഖും ജായതീ’തി. ഏവമേതിസ്സാ സന്തതിയാ അത്ഥി അന്തോ’’തി? ‘‘നത്ഥി ഭന്തേ’’തി.

‘‘‘സോതഞ്ച പടിച്ച സദ്ദേ ച…പേ… മനഞ്ച പടിച്ച ധമ്മേ ച ഉപ്പജ്ജതി മനോവിഞ്ഞാണം, തിണ്ണം സങ്ഗതി ഫസ്സോ, ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാ, വേദനാപച്ചയാ തണ്ഹാ, തണ്ഹാപച്ചയാ ഉപാദാനം, ഉപാദാനപച്ചയാ കമ്മം, കമ്മതോ പുന മനോ ജായതീ’തി. ഏവമേതിസ്സാ സന്തതിയാ അത്ഥി അന്തോ’’തി? ‘‘നത്ഥി ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അദ്ധാനസ്സാപി പുരിമാ കോടി ന പഞ്ഞായതീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

പുരിമകോടിപഞ്ഹോ ദുതിയോ.

൩. കോടിപഞ്ഞായനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യം പനേതം ബ്രൂസി ‘പുരിമാ കോടി ന പഞ്ഞായതീ’തി, കതമാ ച സാ പുരിമാ കോടീ’’തി? ‘‘യോ ഖോ, മഹാരാജ, അതീതോ അദ്ധാ, ഏസാ പുരിമാ കോടീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യം പനേതം ബ്രൂസി ‘പുരിമാ കോടി ന പഞ്ഞായതീ’തി, കിം പന, ഭന്തേ, സബ്ബാപി പുരിമാ കോടി ന പഞ്ഞായതീ’’തി? ‘‘കാചി, മഹാരാജ, പഞ്ഞായതി, കാചി ന പഞ്ഞായതീ’’തി. ‘‘കതമാ, ഭന്തേ, പഞ്ഞായതി, കതമാ ന പഞ്ഞായതീ’’തി? ‘‘ഇതോ പുബ്ബേ, മഹാരാജ, സബ്ബേന സബ്ബം സബ്ബഥാ സബ്ബം അവിജ്ജാ നാഹോസീതി ഏസാ പുരിമാ കോടി ന പഞ്ഞായതി, യം അഹുത്വാ സമ്ഭോതി, ഹുത്വാ പടിവിഗച്ഛതി, ഏസപ പുരിമാ കോടി പഞ്ഞായതീ’’തി.

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യം അഹുത്വാ സമ്ഭോതി, ഹുത്വാ പടിവിഗച്ഛതി, നനു തം ഉഭതോ ഛിന്നം അത്ഥം ഗച്ഛതീ’’തി? ‘‘യദി, മഹാരാജ, ഉഭതോ ഛിന്നം അത്ഥം ഗച്ഛതി, ഉഭതോ ഛിന്നാ സക്കാ വഡ്ഢേതു’’ന്തി? ‘‘ആമ, സാപി സക്കാ വഡ്ഢേതു’’ന്തി.’’നാഹം, ഭന്തേ, ഏതം പുച്ഛാമി കോടിതോ സക്കാ വഡ്ഢേതു’’ന്തി? ‘‘ആമ സക്കാ വഡ്ഢേതു’’ന്തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ഥേരോ തസ്സ രുക്ഖൂപമം അകാസി, ഖന്ധാ ച കേവലസ്സ ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ ബീജാനീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

കോടിപഞ്ഞായനപഞ്ഹോ തതിയോ.

൪. സങ്ഖാരജായമാനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അത്ഥി കേചി സങ്ഖാരാ, യേ ജായന്തീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, അത്ഥി സങ്ഖാരാ, യേ ജായന്തീ’’തി. ‘‘കതമേ തേ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘ചക്ഖുസ്മിഞ്ച ഖോ, മഹാരാജ, സതി രൂപേസു ച ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഹോതി, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേ സതി ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ ഹോതി, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സേ സതി വേദനാ ഹോതി, വേദനായ സതി തണ്ഹാ ഹോതി, തണ്ഹായ സതി ഉപാദാനം ഹോതി, ഉപാദാനേ സതി ഭവോ ഹോതി, ഭവേ സതി ജാതി ഹോതി, ജാതിയാ സതി ജരാമരണം സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ സമ്ഭവന്തി, ഏവമേതസ്സ കേവലസ്സ ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ സമുദയോ ഹോതി. ചക്ഖുസ്മിഞ്ച ഖോ, മഹാരാജ, അസതി രൂപേസു ച അസതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ന ഹോതി, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേ അസതി ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ ന ഹോതി, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സേ അസതി വേദനാ ന ഹോതി, വേദനായ അസതി തണ്ഹാ ന ഹോതി, തണ്ഹായ അസതി ഉപാദാനം ന ഹോതി, ഉപാദാനേ അസതി ഭവോ ന ഹോതി, ഭവേ അസതി ജാതി ന ഹോതി, ജാതിയാ അസതി ജരാമരണം സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ ന ഹോന്തി, ഏവമേതസ്സ കേവലസ്സ ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ നിരോധോ ഹോതീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

സങ്ഖാരജായമാനപഞ്ഹോ ചതുത്ഥോ.

൫. ഭവന്തസങ്ഖാരജായമാനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അത്ഥി കേചി സങ്ഖാരാ, യേ അഭവന്താ ജായന്തീ’’തി? ‘‘നത്ഥി, മഹാരാജ, കേചി സങ്ഖാരാ, യേ അഭവന്താ ജായന്തി, ഭവന്താ യേവ ഖോ, മഹാരാജ, സങ്ഖാരാ ജായന്തീ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, ഇദം ഗേഹം അഭവന്തം ജാതം, യത്ഥ ത്വം നിസിന്നോസീ’’തി? ‘‘നത്ഥി കിഞ്ചി, ഭന്തേ, ഇധ അഭവന്തം ജാതം, ഭവന്തം യേവ ജാതം, ഇമാനി ഖോ, ഭന്തേ, ദാരൂനി വനേ അഹേസും, അയഞ്ച മത്തികാ പഥവിയം അഹോസി, ഇത്ഥീനഞ്ച പുരിസാനഞ്ച തജ്ജേന വായാമേന ഏവമിദം ഗേഹം നിബ്ബത്ത’’ന്തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നത്ഥി കേചി സങ്ഖാരാ, യേ അഭവന്താ ജായന്തി, ഭവന്താ യേവ സങ്ഖാരാ ജായന്തീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, യേ കേചി ബീജഗാമഭൂതഗാമാ പഥവിയം നിക്ഖിത്താ അനുപുബ്ബേന വുഡ്ഢിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജമാനാ പുപ്ഫാനി ച ഫലാനി ച ദദേയ്യും, ന തേ രുക്ഖാ അഭവന്താ ജാതാ, ഭവന്താ യേവ തേ രുക്ഖാ ജാതാ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നത്ഥി കേചി സങ്ഖാരാ, യേ അഭവന്താ ജായന്തി, ഭവന്താ യേവ തേ സങ്ഖാരാ ജായന്തീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കുമ്ഭകാരോ പഥവിയാ മത്തികം ഉദ്ധരിത്വാ നാനാഭാജനാനി കരോതി, ന താനി ഭാജനാനി അഭവന്താനി ജാതാനി, ഭവന്താനി യേവ ജാതാനി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നത്ഥി കേചി സങ്ഖാരാ, യേ അഭവന്താ ജായന്തി, ഭവന്താ യേവ സങ്ഖാരാ ജായന്തീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, വീണായ പത്തം ന സിയാ, ചമ്മം ന സിയാ, ദോണി ന സിയാ, ദണ്ഡോ ന സിയാ, ഉപവീണോ ന സിയാ, തന്തിയോ ന സിയും, കോണോ ന സിയാ, പുരിസസ്സ ച തജ്ജോ വായാമോ ന സിയാ, ജായേയ്യ സദ്ദോ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘യതോ ച ഖോ, മഹാരാജ, വീണായ പത്തം സിയാ, ചമ്മം സിയാ, ദോണി സിയാ, ദണ്ഡോ സിയാ, ഉപവീണോ സിയാ, തന്തിയോ സിയും, കോണോ സിയാ, പുരിസസ്സ ച തജ്ജോ വായാമോ സിയാ, ജായേയ്യ സദ്ദോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ജായേയ്യാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നത്ഥി കേചി സങ്ഖാരാ, യേ അഭവന്താ ജായന്തി, ഭവന്താ യേവ ഖോ സങ്ഖാരാ ജായന്തീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, അരണി ന സിയാ, അരണിപോതകോ ന സിയാ, അരണിയോത്തകം ന സിയാ, ഉത്തരാരണി ന സിയാ, ചോളകം ന സിയാ, പുരിസസ്സ ച തജ്ജോ വായാമോ ന സിയാ, ജായേയ്യ സോ അഗ്ഗീ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘യതോ ച ഖോ, മഹാരാജ, അരണി സിയാ, അരണിപോതകോ സിയാ, അരണിയോത്തകം സിയാ, ഉത്തരാരണി സിയാ, ചോളകം സിയാ, പുരിസസ്സ ച തജ്ജോ വായാമോ സിയാ, ജായേയ്യ സോ അഗ്ഗീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ജായേയ്യാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നത്ഥി കേചി സങ്ഖാരാ, യേ അഭവന്താ ജായന്തി, ഭവന്താ യേവ ഖോ സങ്ഖാരാ ജായന്തീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, മണി ന സിയാ, ആതപോ ന സിയാ, ഗോമയം ന സിയാ, ജായേയ്യ സോ അഗ്ഗീ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘യതോ ച ഖോ, മഹാരാജ, മണി സിയാ, ആതപോ സിയാ, ഗോമയം സിയാ, ജായേയ്യ സോ അഗ്ഗീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ജായേയ്യാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നത്ഥി കേചി സങ്ഖാരാ യേ അഭവന്താ ജായന്തി, ഭവന്താ യേവ ഖോ സങ്ഖാരാ ജായന്തീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ആദാസോ ന സിയാ, ആഭാ ന സിയാ, മുഖം ന സിയാ, ജായേയ്യ അത്താ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘യതോ ച ഖോ, മഹാരാജ, ആദാസോ സിയാ, ആഭാ സിയാ, മുഖം സിയാ, ജായേയ്യ അത്താ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ജായേയ്യാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നത്ഥി കേചി സങ്ഖാരാ, യേ അഭവന്താ ജായന്തി, ഭവന്താ യേവ ഖോ സങ്ഖാരാ ജായന്തീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ഭവന്തസങ്ഖാരജായമാനപഞ്ഹോ പഞ്ചമോ.

൬. വേദഗൂപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, വേദഗൂ ഉപലബ്ഭതീ’’തി? ‘‘കോ പനേസ, മഹാരാജ, വേദഗൂ നാമാ’’തി? ‘‘യോ, ഭന്തേ, അബ്ഭന്തരേ ജീവോ ചക്ഖുനാ രൂപം പസ്സതി, സോതേന സദ്ദം സുണാതി, ഘാനേന ഗന്ധം ഘായതി, ജിവ്ഹായ രസം സായതി, കായേന ഫോട്ഠബ്ബം ഫുസതി, മനസാ ധമ്മം വിജാനാതി, യഥാ മയം ഇധ പാസാദേ നിസിന്നാ യേന യേന വാതപാനേന ഇച്ഛേയ്യാമ പസ്സിതും, തേന തേന വാതപാനേന പസ്സേയ്യാമ, പുരത്ഥിമേനപി വാതപാനേന പസ്സേയ്യാമ, പച്ഛിമേനപി വാതപാനേന പസ്സേയ്യാമ, ഉത്തരേനപി വാതപാനേന പസ്സേയ്യാമ, ദക്ഖിണേനപി വാതപാനേന പസ്സേയ്യാമ. ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ, അയം അബ്ഭന്തരേ ജീവോ യേന യേന ദ്വാരേന ഇച്ഛതി പസ്സിതും, തേന തേന ദ്വാരേന പസ്സതീ’’തി.

ഥേരോ ആഹ ‘‘പഞ്ചദ്വാരം, മഹാരാജ, ഭണിസ്സാമി, തം സുണോഹി, സാധുകം മനസികരോഹി, യദി അബ്ഭന്തരേ ജീവോ ചക്ഖുനാ രൂപം പസ്സതി, യഥാ മയം ഇധ പാസാദേ നിസിന്നാ യേന യേന വാതപാനേന ഇച്ഛേയ്യാമ പസ്സിതും, തേന തേന വാതപാനേന രൂപം യേവ പസ്സേയ്യാമ, പുരത്ഥിമേനപി വാതപാനേന രൂപം യേവ പസ്സേയ്യാമ, പച്ഛിമേനപി വാതപാനേന രൂപം യേവ പസ്സേയ്യാമ, ഉത്തരേനപി വാതപാനേന രൂപം യേവ പസ്സേയ്യാമ, ദക്ഖിണേനപി വാതപാനേന രൂപം യേവ പസ്സേയ്യാമ, ഏവമേതേന അബ്ഭന്തരേ ജീവേന സോതേനപി രൂപം യേവ പസ്സിതബ്ബം, ഘാനേനപി രൂപം യേവ പസ്സിതബ്ബം, ജിവ്ഹായപി രൂപം യേവ പസ്സിതബ്ബം, കായേനപി രൂപം യേവ പസ്സിതബ്ബം, മനസാപി രൂപം യേവ പസ്സിതബ്ബം; ചക്ഖുനാപി സദ്ദോ യേവ സോതബ്ബോ, ഘാനേനപി സദ്ദോ യേവ സോതബ്ബോ, ജിവ്ഹായപി സദ്ദോ യേവ സോതബ്ബോ, കായേനപി സദ്ദോ യേവ സോതബ്ബോ, മനസാപി സദ്ദോ യേവ സോതബ്ബോ; ചക്ഖുനാപി ഗന്ധോ യേവ ഘായിതബ്ബോ, സോതേനപി ഗന്ധോ യേവ ഘായിതബ്ബോ, ജിവ്ഹായപി ഗന്ധോ യേവ ഘായിതബ്ബോ, കായേനപി ഗന്ധോ യേവ ഘായിതബ്ബോ, മനസാപി ഗന്ധോ യേവ ഘായിതബ്ബോ; ചക്ഖുനാപി രസോ യേവ സായിതബ്ബോ, സോതേനപി രസോ യേവ സായിതബ്ബോ, ഘാനേനപി രസോ യേവ സായിതബ്ബോ, കായേനപി രസോ യേവ സായിതബ്ബോ, മനസാപി രസോ യേവ സായിതബ്ബോ; ചക്ഖുനാപി ഫോട്ഠബ്ബം യേവ ഫുസിതബ്ബം, സോതേനപി ഫോട്ഠബ്ബം യേവ ഫുസിതബ്ബം, ഘാനേനപി ഫോട്ഠബ്ബം യേവ ഫുസിതബ്ബം, ജിവ്ഹായപി ഫോട്ഠബ്ബം യേവ ഫുസിതബ്ബം, മനസാപി ഫോട്ഠബ്ബം യേവ ഫുസിതബ്ബം; ചക്ഖുനാപി ധമ്മം യേവ വിജാനിതബ്ബം, സോതേനപി ധമ്മം യേവ വിജാനിതബ്ബം, ഘാനേനപി ധമ്മം യേവ വിജാനിതബ്ബം, ജിവ്ഹായപി ധമ്മം യേവ വിജാനിതബ്ബം, കായേനപി ധമ്മം യേവ വിജാനിതബ്ബ’’ന്തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി.

‘‘ന ഖോ തേ, മഹാരാജ, യുജ്ജതി പുരിമേന വാ പച്ഛിമം, പച്ഛിമേന വാ പുരിമം, യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, മയം ഇധ പാസാദേ നിസിന്നാ ഇമേസു ജാലവാതപാനേസു ഉഗ്ഘാടിതേസു മഹന്തേന ആകാസേന ബഹിമുഖാ സുട്ഠുതരം രൂപം പസ്സാമ, ഏവമേതേന അബ്ഭന്തരേ ജീവേനാപി ചക്ഖുദ്വാരേസു ഉഗ്ഘാടിതേസു മഹന്തേന ആകാസേന സുട്ഠുതരം രൂപം പസ്സിതബ്ബം, സോതേസു ഉഗ്ഘാടിതേസു…പേ… ഘാനേ ഉഗ്ഘാടിതേ…പേ… ജിവ്ഹായ ഉഗ്ഘാടിതായ…പേ… കായേ ഉഗ്ഘാടിതേ മഹന്തേന ആകാസേന സുട്ഠുതരം സദ്ദോ സോതബ്ബോ, ഗന്ധോ ഘായിതബ്ബോ, രസോ സായിതബ്ബോ, ഫോട്ഠബ്ബോ ഫുസിതബ്ബോ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി.

‘‘ന ഖോ തേ, മഹാരാജ, യുജ്ജതി പുരിമേന വാ പച്ഛിമം, പച്ഛിമേന വാ പുരിമം, യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, അയം ദിന്നോ നിക്ഖമിത്വാ ബഹിദ്വാരകോട്ഠകേ തിട്ഠേയ്യ, ജാനാസി ത്വം, മഹാരാജ, ‘അയം ദിന്നോ നിക്ഖമിത്വാ ബഹിദ്വാരകോട്ഠകേ ഠിതോ’’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ജാനാമീ’’തി. ‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, അയം ദിന്നോ അന്തോ പവിസിത്വാ തവ പുരതോ തിട്ഠേയ്യ, ജാനാസി ത്വം, മഹാരാജ, ‘അയം ദിന്നോ അന്തോ പവിസിത്വാ മമ പുരതോ ഠിതോ’’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ജാനാമീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അബ്ഭന്തരേ സോ ജീവോ ജിവ്ഹായ രസേ നിക്ഖിത്തേ ജാനേയ്യ അമ്ബിലത്തം വാ ലവണത്തം വാ തിത്തകത്തം വാ കടുകത്തം വാ കസായത്തം വാ മധുരത്തം വാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ജാനേയ്യാ’’തി. ‘‘തേ രസേ അന്തോ പവിട്ഠേ ജാനേയ്യ അമ്ബിലത്തം വാ ലവണത്തം വാ തിത്തകത്തം വാ കടുകത്തം വാ കസായത്തം വാ മധുരത്തം വാ’’തി. ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി.

‘‘ന ഖോ തേ, മഹാരാജ, യുജ്ജതി പുരിമേന വാ പച്ഛിമം, പച്ഛിമേന വാ പുരിമം, യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ മധുഘടസതം ആഹരാപേത്വാ മധുദോണിം പൂരാപേത്വാ പുരിസസ്സ മുഖം പിദഹിത്വാ [പിദഹിത്വാവ (ക.)] മധുദോണിയാ പക്ഖിപേയ്യ, ജാനേയ്യ, മഹാരാജ, സോ പുരിസോ മധും സമ്പന്നം വാ ന സമ്പന്നം വാ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘കേന കാരണേനാ’’തി. ‘‘ന ഹി തസ്സ, ഭന്തേ, മുഖേ മധു പവിട്ഠ’’ന്തി.

‘‘ന ഖോ തേ, മഹാരാജ, യുജ്ജതി പുരിമേന വാ പച്ഛിമം, പച്ഛിമേന വാ പുരിമ’’ന്തി. ‘‘നാഹം പടിബലോ തയാ വാദിനാ സദ്ധിം സല്ലപിതും; സാധു, ഭന്തേ, അത്ഥം ജപ്പേഹീ’’തി.

ഥേരോ അഭിധമ്മസംയുത്തായ കഥായ രാജാനം മിലിന്ദം സഞ്ഞാപേസി – ‘‘ഇധ, മഹാരാജ, ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, തംസഹജാതാ ഫസ്സോ വേദനാ സഞ്ഞാ ചേതനാ ഏകഗ്ഗതാ ജീവിതിന്ദ്രിയം മനസികാരോതി ഏവമേതേ ധമ്മാ പച്ചയതോ ജായന്തി, ന ഹേത്ഥ വേദഗൂ ഉപലബ്ഭതി, സോതഞ്ച പടിച്ച സദ്ദേ ച…പേ… മനഞ്ച പടിച്ച ധമ്മേ ച ഉപ്പജ്ജതി മനോവിഞ്ഞാണം, തംസഹജാതാ ഫസ്സോ വേദനാ സഞ്ഞാ ചേതനാ ഏകഗ്ഗതാ ജീവിതിന്ദ്രിയം മനസികാരോതി ഏവമേതേ ധമ്മാ പച്ചയതോ ജായന്തി, ന ഹേത്ഥ വേദഗൂ ഉപലബ്ഭതീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

വേദഗൂപഞ്ഹോ ഛട്ഠോ.

൭. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദിപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യത്ഥ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ മനോവിഞ്ഞാണമ്പി ഉപ്പജ്ജതീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, യത്ഥ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ മനോവിഞ്ഞാണമ്പി ഉപ്പജ്ജതീ’’തി.

‘‘കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, പഠമം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, പച്ഛാ മനോവിഞ്ഞാണം, ഉദാഹു മനോവിഞ്ഞാണം പഠമം ഉപ്പജ്ജതി, പച്ഛാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണ’’ന്തി? ‘‘പഠമം, മഹാരാജ, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, പച്ഛാ മനോവിഞ്ഞാണ’’ന്തി.

‘‘കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം മനോവിഞ്ഞാണം ആണാപേതി ‘യത്ഥാഹം ഉപ്പജ്ജാമി, ത്വമ്പി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജാഹീ’തി, ഉദാഹു മനോവിഞ്ഞാണം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ആണാപേതി ‘യത്ഥ ത്വം ഉപ്പജ്ജിസ്സസി, അഹമ്പി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജിസ്സാമീ’’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജ, അനാലാപോ തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞേഹീ’’തി.

‘‘കഥം, ഭന്തേ നാഗസേന, യത്ഥ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ മനോവിഞ്ഞാണമ്പി ഉപ്പജ്ജതീ’’തി? ‘‘നിന്നത്താ ച, മഹാരാജ, ദ്വാരത്താ ച ചിണ്ണത്താ ച സമുദാചരിതത്താ ചാ’’തി.

‘‘കഥം, ഭന്തേ നാഗസേന, നിന്നത്താ യത്ഥ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ മനോവിഞ്ഞാണമ്പി ഉപ്പജ്ജതി? ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, ദേവേ വസ്സന്തേ കതമേന ഉദകം ഗച്ഛേയ്യാ’’തി? ‘‘യേന, ഭന്തേ, നിന്നം, തേന ഗച്ഛേയ്യാ’’തി. ‘‘അഥാപരേന സമയേന ദേവോ വസ്സേയ്യ, കതമേന തം ഉദകം ഗച്ഛേയ്യാ’’തി. ‘‘യേന, ഭന്തേ, പുരിമം ഉദകം ഗതം, തമ്പി തേന ഗച്ഛേയ്യാ’’തി.

‘‘കിം നും ഖോ, മഹാരാജ, പുരിമം ഉദകം പച്ഛിമം ഉദകം ആണാപേതി ‘യേനാഹം ഗച്ഛാമി, ത്വമ്പി തേന ഗച്ഛാഹീ’തി, പച്ഛിമം വാ ഉദകം പുരിമം ഉദകം ആണാപേതി ‘യേന ത്വം ഗച്ഛിസ്സസി, അഹമ്പി തേന ഗച്ഛിസ്സാമീ’’’തി. ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, അനാലാപോ തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞേഹി, നിന്നത്താ ഗച്ഛന്തീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിന്നത്താ യത്ഥ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ മനോവിഞ്ഞാണമ്പി ഉപ്പജ്ജതി, ന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം മനോവിഞ്ഞാണം ആണാപേതി ‘യത്ഥാഹം ഉപ്പജ്ജാമി, ത്വമ്പി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജാഹീ’തി, നാപി മനോവിഞ്ഞാണം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ആണാപേതി ‘യത്ഥ ത്വം ഉപ്പജ്ജിസ്സസി, അഹമ്പി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജിസ്സാമീ’തി, അനാലാപോ തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞേഹി, നിന്നത്താ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’’തി.

‘‘കഥം, ഭന്തേ നാഗസേന, ദ്വാരത്താ യത്ഥ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ മനോവിഞ്ഞാണമ്പി ഉപ്പജ്ജതി? അപേപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ പച്ചന്തിമം നഗരം അസ്സ ദള്ഹപാകാരതോരണം ഏകദ്വാരം, തതോ പുരിസോ നിക്ഖമിതുകാമോ ഭവേയ്യ, കതമേന നിക്ഖമേയ്യാ’’തി? ‘‘ദ്വാരേന, ഭന്തേ, നിക്ഖമേയ്യാ’’തി. ‘‘അഥാപരോ പുരിസോ നിക്ഖമിതുകാമോ ഭവേയ്യ, കതമേന സോ നിക്ഖമേയ്യാ’’തി? ‘‘യേന, ഭന്തേ, പുരിമോ പുരിസോ നിക്ഖന്തോ, സോപി തേന നിക്ഖമേയ്യാ’’തി.

‘‘കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, പുരിമോ പുരിസോ പച്ഛിമം പുരിസം ആണാപേതി ‘യേനാഹം ഗച്ഛാമി, ത്വമ്പി തേന ഗച്ഛാഹീ’തി, പച്ഛിമോ വാ പുരിസോ പുരിമം പുരിസം ആണാപേതി ‘യേന ത്വം ഗച്ഛിസ്സസി, അഹമ്പി തേന ഗച്ഛിസ്സാമീ’തി. ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, അനാലാപോ തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞേഹി, ദ്വാരത്താ ഗച്ഛന്തീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ദ്വാരത്താ യത്ഥ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ മനോവിഞ്ഞാണമ്പി ഉപ്പജ്ജതി, ന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം മനോവിഞ്ഞാണം ആണാപേതി ‘യത്ഥാഹം ഉപ്പജ്ജാമി, ത്വമ്പി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജാഹീ’തി, നാപി മനോവിഞ്ഞാണം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ആണാപേതി ‘യത്ഥ ത്വം ഉപ്പജ്ജിസ്സസി, അഹമ്പി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജിസ്സാമീ’തി, അനാലാപോ തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞേഹി, ദ്വാരത്താ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി.

‘‘കഥം, ഭന്തേ നാഗസേന, ചിണ്ണത്താ യത്ഥ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ മനോവിഞ്ഞാണമ്പി ഉപ്പജ്ജതി?ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, പഠമം ഏകം സകടം ഗച്ഛേയ്യ, അഥ ദുതിയം സകടം കതമേന ഗച്ഛേയ്യാ’’തി? ‘‘യേന, ഭന്തേ, പുരിമം സകടം ഗതം, തമ്പി തേന ഗച്ഛേയ്യാ’’തി.

‘‘കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, പുരിമം സകടം പച്ഛിമം സകടം ആണാപേതി ‘യേനാഹം ഗച്ഛാമി, ത്വമ്പി തേന ഗച്ഛാഹീ’തി, പച്ഛിമം വാ സകടം പുരിമം സകടം ആണാപേതി ‘യേന ത്വം ഗച്ഛിസ്സസി, അഹമ്പി തേന ഗച്ഛിസ്സാമീ’’’തി. ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, അനാലാപോ തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞേഹി, ചിണ്ണത്താ ഗച്ഛന്തീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ചിണ്ണത്താ യത്ഥ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ മനോവിഞ്ഞാണമ്പി ഉപ്പജ്ജതി, ന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം മനോവിഞ്ഞാണം ആണാപേതി ‘യത്ഥാഹം ഉപ്പജ്ജാമി, ത്വമ്പി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജാഹീ’തി, നാപി മനോവിഞ്ഞാണം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ആണാപേതി ‘യത്ഥ ത്വം ഉപ്പജ്ജിസ്സസി, അഹമ്പി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജിസ്സാമീ’തി, അനാലാപോ തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞേഹി, ചിണ്ണത്താ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി.

‘‘കഥം, ഭന്തേ നാഗസേന, സമുദാചരിതത്താ യത്ഥ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ മനോവിഞ്ഞാണമ്പി ഉപ്പജ്ജതി? ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, മുദ്ദാഗണനാസങ്ഖ്യാലേഖാസിപ്പട്ഠാനേസു ആദികമ്മികസ്സ ദന്ധായനാ ഭവതി, അഥാപരേന സമയേന നിസമ്മകിരിയായ സമുദാചരിതത്താ അദന്ധായനാ ഭവതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സമുദാചരിതത്താ യത്ഥ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ മനോവിഞ്ഞാണമ്പി ഉപ്പജ്ജതി, ന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം മനോവിഞ്ഞാണം ആണാപേതി ‘യത്ഥാഹം ഉപ്പജ്ജാമി, ത്വമ്പി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജാഹീ’തി, നാപി മനോവിഞ്ഞാണം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ആണാപേതി ‘യത്ഥ ത്വം ഉപ്പജ്ജിസ്സസി, അഹമ്പി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജിസ്സാമീ’തി, അനാലാപോ തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞേഹി, സമുദാചരിതത്താ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി.

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യത്ഥ സോതവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ മനോവിഞ്ഞാണമ്പി ഉപ്പജ്ജതീതി…പേ… യത്ഥ ഘാനവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി…പേ… യത്ഥ ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി …പേ… യത്ഥ കായവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ മനോവിഞ്ഞാണമ്പി ഉപ്പജ്ജതീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, യത്ഥ കായവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ മനോവിഞ്ഞാണമ്പി ഉപ്പജ്ജതീ’’തി.

‘‘കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, പഠമം കായവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, പച്ഛാ മനോവിഞ്ഞാണം, ഉദാഹു മനോവിഞ്ഞാണം പഠമം ഉപ്പജ്ജതി, പച്ഛാ കായവിഞ്ഞാണ’’ന്തി? ‘‘കായവിഞ്ഞാണം, മഹാരാജ, പഠമം ഉപ്പജ്ജതി, പച്ഛാ മനോവിഞ്ഞാണ’’ന്തി.

‘‘കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന,…പേ… അനാലാപോ തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞേഹി, സമുദാചരിതത്താ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദിപഞ്ഹോ സത്തമോ.

൮. ഫസ്സലക്ഖണപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യത്ഥ മനോവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, ഫസ്സോപി വേദനാപി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, യത്ഥ മനോവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, ഫസ്സോപി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജതി, വേദനാപി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജതി, സഞ്ഞാപി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജതി, ചേതനാപി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജതി, വിതക്കോപി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജതി, വിചാരോപി തത്ഥ ഉപ്പജ്ജതി, സബ്ബേപി ഫസ്സപ്പമുഖാ ധമ്മാ തത്ഥ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി.

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിംലക്ഖണോ ഫസ്സോ’’തി? ‘‘ഫുസനലക്ഖണോ, മഹാരാജ, ഫസ്സോ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ദ്വേ മേണ്ഡാ യുജ്ഝേയ്യും, തേസു യഥാ ഏകോ മേണ്ഡോ, ഏവം ചക്ഖു ദട്ഠബ്ബം യഥാ ദുതിയോ മേണ്ഡോ, ഏവം രൂപം ദട്ഠബ്ബം. യഥാ തേസം സന്നിപാതോ, ഏവം ഫസ്സോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ദ്വേ പാണീ വജ്ജേയ്യും, തേസു യഥാ ഏകോ പാണി, ഏവം ചക്ഖു ദട്ഠബ്ബം. യഥാ ദുതിയോ പാണി, ഏവം രൂപം ദട്ഠബ്ബം. യഥാ തേസം സന്നിപാതോ, ഏവം ഫസ്സോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ദ്വേ സമ്മാ വജ്ജേയ്യും, തേസു യഥാ ഏകോ സമ്മോ, ഏവം ചക്ഖു ദട്ഠബ്ബം. യഥാ ദുതിയോ സമ്മോ, ഏവം രൂപം ദട്ഠബ്ബം. യഥാ തേസം സന്നിപാതോ, ഏവം ഫസ്സോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ഫസ്സലക്ഖണപഞ്ഹോ അട്ഠമോ.

൯. വേദനാലക്ഖണപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിംലക്ഖണാ വേദനാ’’തി? ‘‘വേദയിതലക്ഖണാ, മഹാരാജ, വേദനാ അനുഭവനലക്ഖണാ ചാ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ രഞ്ഞോ അധികാരം കരേയ്യ, തസ്സ രാജാ തുട്ഠോ അധികാരം ദദേയ്യ, സോ തേന അധികാരേന പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി സമപ്പിതോ സമങ്ഗിഭൂതോ പരിചരേയ്യ, തസ്സ ഏവമസ്സ ‘മയാ ഖോ പുബ്ബേ രഞ്ഞോ അധികാരോ കതോ, തസ്സ മേ രാജാ തുട്ഠോ അധികാരം അദാസി, സ്വാഹം തതോനിദാനം ഇമം ഏവരൂപം വേദനം വേദയാമീ’തി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ കുസലം കമ്മം കത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജേയ്യ, സോ ച തത്ഥ ദിബ്ബേഹി പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി സമപ്പിതോ സമങ്ഗിഭൂതോ പരിചരേയ്യ, തസ്സ ഏവമസ്സ ‘സ്വാഹം ഖോ പുബ്ബേ കുസലം കമ്മം അകാസിം, സോഹം തതോനിദാനം ഇമം ഏവരൂപം വേദനം വേദയാമീ’തി, ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, വേദയിതലക്ഖണാ വേദനാ അനുഭവനലക്ഖണാ ചാ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

വേദനാലക്ഖണപഞ്ഹോ നവമോ.

൧൦. സഞ്ഞാലക്ഖണപഞ്ഹോ

൧൦. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിംലക്ഖണാ സഞ്ഞാ’’തി? ‘‘സഞ്ജാനനലക്ഖണാ, മഹാരാജ, സഞ്ഞാ. കിം സഞ്ജാനാതി? നീലമ്പി സഞ്ജാനാതി, പീതമ്പി സഞ്ജാനാതി, ലോഹിതമ്പി സഞ്ജാനാതി, ഓദാതമ്പി സഞ്ജാനാതി, മഞ്ജിട്ഠമ്പി [മഞ്ജേട്ഠമ്പി (സീ. പീ.)] സഞ്ജാനാതി. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, സഞ്ജാനനലക്ഖണാ സഞ്ഞാ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ ഭണ്ഡാഗാരികോ ഭണ്ഡാഗാരം പവിസിത്വാ നീലപീതലോഹിതോദാതമഞ്ജിട്ഠാനി [മഞ്ജേട്ഠാനി (സീ. പീ.)] രാജഭോഗാനി രൂപാനി പസ്സിത്വാ സഞ്ജാനാതി. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, സഞ്ജാനനലക്ഖണാ സഞ്ഞാ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

സഞ്ഞാലക്ഖണപഞ്ഹോ ദസമോ.

൧൧. ചേതനാലക്ഖണപഞ്ഹോ

൧൧. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിംലക്ഖണാ ചേതനാ’’തി? ‘‘ചേതയിതലക്ഖണാ, മഹാരാജ, ചേതനാ അഭിസങ്ഖരണലക്ഖണാ ചാ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ വിസം അഭിസങ്ഖരിത്വാ അത്തനാ ച പിവേയ്യ, പരേ ച പായേയ്യ, സോ അത്തനാപി ദുക്ഖിതോ ഭവേയ്യ, പരേപി ദുക്ഖിതാ ഭവേയ്യും. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഇധേകച്ചോ പുഗ്ഗലോ അകുസലം കമ്മം ചേതനായ ചേതയിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജേയ്യ. യേപി തസ്സ അനുസിക്ഖന്തി, തേപി കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജന്തി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ സപ്പിനവനീതതേലമധുഫാണിതം ഏകജ്ഝം അഭിസങ്ഖരിത്വാ അത്തനാ ച പിവേയ്യ, പരേ ച പായേയ്യ, സോ അത്തനാ സുഖിതോ ഭവേയ്യ, പരേപി സുഖിതാ ഭവേയ്യും. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഇധേകച്ചോ പുഗ്ഗലോ കുസലം കമ്മം ചേതനായ ചേതയിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജതി. യേപി തസ്സ അനുസിക്ഖന്തി, തേപി കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജന്തി. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, ചേതയിതലക്ഖണാ ചേതനാ അഭിസങ്ഖരണലക്ഖണാ ചാ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ചേതനാലക്ഖണപഞ്ഹോ ഏകാദസമോ.

൧൨. വിഞ്ഞാണലക്ഖണപഞ്ഹോ

൧൨. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിംലക്ഖണം വിഞ്ഞാണ’’ന്തി? ‘‘വിജാനനലക്ഖണം, മഹാരാജ, വിഞ്ഞാണ’’ന്തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, നഗരഗുത്തികോ മജ്ഝേ നഗരസിങ്ഘാടകേ നിസിന്നോ പസ്സേയ്യ പുരത്ഥിമദിസതോ പുരിസം ആഗച്ഛന്തം, പസ്സേയ്യ ദക്ഖിണദിസതോ പുരിസം ആഗച്ഛന്തം, പസ്സേയ്യ പച്ഛിമദിസതോ പുരിസം ആഗച്ഛന്തം, പസ്സേയ്യ ഉത്തരദിസതോ പുരിസം ആഗച്ഛന്തം. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യഞ്ച പുരിസോ ചക്ഖുനാ രൂപം പസ്സതി, തം വിഞ്ഞാണേന വിജാനാതി. യഞ്ച സോതേന സദ്ദം സുണാതി, തം വിഞ്ഞാണേന വിജാനാതി. യഞ്ച ഘാനേന ഗന്ധം ഘായതി, തം വിഞ്ഞാണേന വിജാനാതി. യഞ്ച ജിവ്ഹായ രസം സായതി, തം വിഞ്ഞാണേന വിജാനാതി. യഞ്ച കായേന ഫോട്ഠബ്ബം ഫുസതി, തം വിഞ്ഞാണേന വിജാനാതി, യഞ്ച മനസാ ധമ്മം വിജാനാതി, തം വിഞ്ഞാണേന വിജാനാതി. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, വിജാനനലക്ഖണം വിഞ്ഞാണ’’ന്തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

വിഞ്ഞാണലക്ഖണപഞ്ഹോ ദ്വാദസമോ.

൧൩. വിതക്കലക്ഖണപഞ്ഹോ

൧൩. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിംലക്ഖണോ വിതക്കോ’’തി? ‘‘അപ്പനാലക്ഖണോ മഹാരാജ, വിതക്കോ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, വഡ്ഢകീ സുപരികമ്മകതം ദാരും സന്ധിസ്മിം അപ്പേതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അപ്പനാലക്ഖണോ വിതക്കോ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

വിതക്കലക്ഖണപഞ്ഹോ തേരസമോ.

൧൪. വിചാരലക്ഖണപഞ്ഹോ

൧൪. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിംലക്ഖണോ വിചാരോ’’തി? ‘‘അനുമജ്ജനലക്ഖണോ, മഹാരാജ, വിചാരോ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കംസഥാലം ആകോടിതം പച്ഛാ അനുരവതി അനുസന്ദഹതി [അനുസദ്ദായതി (ക.)], യഥാ, മഹാരാജ, ആകോടനാ, ഏവം വിതക്കോ ദട്ഠബ്ബോ. യഥാ അനുരവനാ [അനുമജ്ജനാ (ക.)], ഏവം വിചാരോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

വിചാരലക്ഖണപഞ്ഹോ ചുദ്ദസമോ.

വിചാരവഗ്ഗോ തതിയോ.

ഇമസ്മിം വഗ്ഗേ ചുദ്ദസ പഞ്ഹാ.

൪. നിബ്ബാനവഗ്ഗോ

൧. ഫസ്സാദിവിനിബ്ഭുജനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, സക്കാ ഇമേസം ധമ്മാനം ഏകതോഭാവഗതാനം വിനിബ്ഭുജിത്വാ വിനിബ്ഭുജിത്വാ നാനാകരണം പഞ്ഞാപേതും ‘അയം ഫസ്സോ, അയം വേദനാ, അയം സഞ്ഞാ, അയം ചേതനാ, ഇദം വിഞ്ഞാണം, അയം വിതക്കോ, അയം വിചാരോ’തി’’? ‘‘ന സക്കാ, മഹാരാജ, ഇമേസം ധമ്മാനം ഏകതോഭാവഗതാനം വിനിബ്ഭുജിത്വാ വിനിബ്ഭുജിത്വാ നാനാകരണം പഞ്ഞാപേതും ‘അയം ഫസ്സോ, അയം വേദനാ, അയം സഞ്ഞാ, അയം ചേതനാ, ഇദം വിഞ്ഞാണം, അയം വിതക്കോ, അയം വിചാരോ’’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ സൂദോ അരസം വാ രസം വാ [യൂസം വാ രസം വാ (സീ. സ്യാ. പീ.)] കരേയ്യ, സോ തത്ഥ ദധിമ്പി പക്ഖിപേയ്യ, ലോണമ്പി പക്ഖിപേയ്യ, സിങ്ഗിവേരമ്പി പക്ഖിപേയ്യ, ജീരകമ്പി പക്ഖിപേയ്യ, മരിചമ്പി പക്ഖിപേയ്യ, അഞ്ഞാനിപി പകാരാനി പക്ഖിപേയ്യ, തമേനം രാജാ ഏവം വദേയ്യ, ‘ദധിസ്സ മേ രസം ആഹര, ലോണസ്സ മേ രസം ആഹര, സിങ്ഗിവേരസ്സ മേ രസം ആഹര, ജീരകസ്സ മേ രസം ആഹര, മരിചസ്സ മേ രസം ആഹര, സബ്ബേസം മേ പക്ഖിത്താനം രസം ആഹരാ’തി. സക്കാ നു ഖോ, മഹാരാജ, തേസം രസാനം ഏകതോഭാവഗതാനം വിനിബ്ഭുജിത്വാ വിനിബ്ഭുജിത്വാ രസം ആഹരിതും അമ്ബിലത്തം വാ ലവണത്തം വാ തിത്തകത്തം വാ കടുകത്തം വാ കസായത്തം വാ മധുരത്തം വാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, സക്കാ തേസം രസാനം ഏകതോഭാവഗതാനം വിനിബ്ഭുജിത്വാ വിനിബ്ഭുജിത്വാ രസം ആഹരിതും അമ്ബിലത്തം വാ ലവണത്തം വാ തിത്തകത്തം വാ കടുകത്തം വാ കസായത്തം വാ മധുരത്തം വാ, അപി ച ഖോ പന സകേന സകേന ലക്ഖണേന ഉപട്ഠഹന്തീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ന സക്കാ ഇമേസം ധമ്മാനം ഏകതോഭാവഗതാനം വിനിബ്ഭുജിത്വാ വിനിബ്ഭുജിത്വാ നാനാകരണം പഞ്ഞാപേതും ‘അയം ഫസ്സോ, അയം വേദനാ, അയം സഞ്ഞാ, അയം ചേതനാ, ഇദം വിഞ്ഞാണം, അയം വിതക്കോ, അയം വിചാരോ’തി, അപി ച ഖോ പന സകേന സകേന ലക്ഖണേന ഉപട്ഠഹന്തീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ഫസ്സാദിവിനിബ്ഭുജനപഞ്ഹോ പഠമോ.

൨. നാഗസേനപഞ്ഹോ

. ഥേരോ ആഹ ‘‘ലോണം, മഹാരാജ, ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തി. ‘‘സുട്ഠു ഖോ, മഹാരാജ, ജാനാഹീ’’തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, ജിവ്ഹാവിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ജിവ്ഹാവിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, സബ്ബം ലോണം ജിവ്ഹായ വിജാനാതീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, സബ്ബം ലോണം ജിവ്ഹായ വിജാനാതി’’.

‘‘യദി, ഭന്തേ, സബ്ബം ലോണം ജിവ്ഹായ വിജാനാതി, കിസ്സ പന തം സകടേഹി ബലീബദ്ദാ [ബലിബദ്ദാ (സീ. പീ.)] ആഹരന്തി, നനു ലോണമേവ ആഹരിതബ്ബ’’ന്തി? ‘‘ന സക്കാ, മഹാരാജ, ലോണമേവ ആഹരിതും ഏകതോഭാവഗതാ ഏതേ ധമ്മാ ഗോചരനാനത്തഗതാ ലോണം ഗരുഭാവോ ചാതി. സക്കാ പന, മഹാരാജ, ലോണം തുലായ തുലയിതു’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സക്കാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, മഹാരാജ, ലോണം തുലായ തുലയിതും, ഗരുഭാവോ തുലായ തുലിയതീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

നാഗസേനപഞ്ഹോ ദുതിയോ.

൩. പഞ്ചായതനകമ്മനിബ്ബത്തപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യാനിമാനി പഞ്ചായതനാനി, കിം നു താനി നാനാകമ്മേഹി നിബ്ബത്താനി, ഉദാഹു ഏകേന കമ്മേനാ’’തി? ‘‘നാനാകമ്മേഹി, മഹാരാജ, നിബ്ബത്താനി, ന ഏകേന കമ്മേനാ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, ഏകസ്മിം ഖേത്തേ നാനാബീജാനി വപ്പേയ്യും, തേസം നാനാബീജാനം നാനാഫലാനി നിബ്ബത്തേയ്യു’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, നിബ്ബത്തേയ്യു’’ന്തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യാനി യാനി പഞ്ചായതനാനി, താനി താനി നാനാകമ്മേഹി നിബ്ബത്താനി, ന ഏകേന കമ്മേനാ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

പഞ്ചായതനകമ്മനിബ്ബത്തപഞ്ഹോ തതിയോ.

൪. കമ്മനാനാകരണപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കേന കാരണേന മനുസ്സാ ന സബ്ബേ സമകാ, അഞ്ഞേ അപ്പായുകാ, അഞ്ഞേ ദീഘായുകാ, അഞ്ഞേ ബഹ്വാബാധാ അഞ്ഞേ അപ്പാബാധാ, അഞ്ഞേ ദുബ്ബണ്ണാ, അഞ്ഞേ വണ്ണവന്തോ, അഞ്ഞേ അപ്പേസക്ഖാ, അഞ്ഞേ മഹേസക്ഖാ, അഞ്ഞേ അപ്പഭോഗാ, അഞ്ഞേ മഹാഭോഗാ, അഞ്ഞേ നീചകുലീനാ, അഞ്ഞേ മഹാകുലീനാ, അഞ്ഞേ ദുപ്പഞ്ഞാ, അഞ്ഞേ പഞ്ഞവന്തോ’’തി?

ഥേരോ ആഹ ‘‘കിസ്സ പന, മഹാരാജ, രുക്ഖാ ന സബ്ബേ സമകാ, അഞ്ഞേ അമ്ബിലാ, അഞ്ഞേ ലവണാ, അഞ്ഞേ തിത്തകാ, അഞ്ഞേ കടുകാ, അഞ്ഞേ കസാവാ, അഞ്ഞേ മധുരാ’’തി? ‘‘മഞ്ഞാമി, ഭന്തേ, ബീജാനം നാനാകരണേനാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, കമ്മാനം നാനാകരണേന മനുസ്സാ ന സബ്ബേ സമകാ, അഞ്ഞേ അപ്പായുകാ, അഞ്ഞേ ദീഘായുകാ, അഞ്ഞേ ബഹ്വാബാധാ, അഞ്ഞേ അപ്പാബാധാ, അഞ്ഞേ ദുബ്ബണ്ണാ, അഞ്ഞേ വണ്ണവന്തോ, അഞ്ഞേ അപ്പേസക്ഖാ, അഞ്ഞേ മഹേസക്ഖാ, അഞ്ഞേ അപ്പഭോഗാ, അഞ്ഞേ മഹാഭോഗാ, അഞ്ഞേ നീചകുലീനാ, അഞ്ഞേ മഹാകുലീനാ, അഞ്ഞേ ദുപ്പഞ്ഞാ, അഞ്ഞേ പഞ്ഞവന്തോ. ഭാസിതമ്പേതം മഹാരാജ ഭഗവതാ – ‘കമ്മസ്സകാ, മാണവ, സത്താ കമ്മദായാദാ കമ്മയോനീ കമ്മബന്ധൂ കമ്മപ്പടിസരണാ, കമ്മം സത്തേ വിഭജതി യദിദം ഹീനപ്പണീതതായാ’’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

കമ്മനാനാകരണപഞ്ഹോ ചതുത്ഥോ.

൫. വായാമകരണപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘കിന്തി ഇമം ദുക്ഖം നിരുജ്ഝേയ്യ, അഞ്ഞഞ്ച ദുക്ഖം നുപ്പജ്ജേയ്യാ’തി. ഏതദത്ഥാ, മഹാരാജ, അമ്ഹാകം പബ്ബജ്ജാ’’തി. ‘‘കിം പടികച്ചേവ വായമിതേന, നനു സമ്പത്തേ കാലേ വായമിതബ്ബ’’ന്തി? ഥേരോ ആഹ ‘‘സമ്പത്തേ കാലേ, മഹാരാജ, വായാമോ അകിച്ചകരോ ഭവതി, പടികച്ചേവ വായാമോ കിച്ചകരോ ഭവതീ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, യദാ ത്വം പിപാസിതോ ഭവേയ്യാസി, തദാ ത്വം ഉദപാനം ഖണാപേയ്യാസി, തളാകം ഖണാപേയ്യാസി ‘പാനീയം പിവിസ്സാമീ’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സമ്പത്തേ കാലേ വായാമോ അകിച്ചകരോ ഭവതി, പടികച്ചേവ വായാമോ കിച്ചകരോ ഭവതീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, യദാ ത്വം ബുഭുക്ഖിതോ ഭവേയ്യാസി, തദാ ത്വം ഖേത്തം കസാപേയ്യാസി, സാലിം രോപാപേയ്യാസി, ധഞ്ഞം അതിഹരാപേയ്യാസി ‘ഭത്തം ഭുഞ്ജിസ്സാമീ’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സമ്പത്തേ കാലേ വായാമോ അകിച്ചകരോ ഭവതി, പടികച്ചേവ വായാമോ കിച്ചകരോ ഭവതീതി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, യദാ തേ സങ്ഗാമോ പച്ചുപട്ഠിതോ ഭവേയ്യ, തദാ ത്വം പരിഖം ഖണാപേയ്യാസി, പാകാരം കാരാപേയ്യാസി, ഗോപുരം കാരാപേയ്യാസി, അട്ടാലകം കാരാപേയ്യാസി, ധഞ്ഞം അതിഹരാപേയ്യാസി, തദാ ത്വം ഹത്ഥിസ്മിം സിക്ഖേയ്യാസി, അസ്സസ്മിം സിക്ഖേയ്യാസി, രഥസ്മിം സിക്ഖേയ്യാസി, ധനുസ്മിം സിക്ഖേയ്യാസി, ഥരുസ്മിം സിക്ഖേയ്യാസീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സമ്പത്തേ കാലേ വായാമോ അകിച്ചകരോ ഭവതി, പടികച്ചേവ വായാമോ കിച്ചകരോ ഭവതി. ഭാസിതമ്പേതം മഹാരാജ ഭഗവതാ –

‘‘‘പടികച്ചേവ തം കയിരാ, യം ജഞ്ഞാ ഹിതമത്തനോ;

ന സാകടികചിന്തായ, മന്താ ധീരോ പരക്കമേ.

‘‘‘യഥാ സാകടികോ മട്ഠം [നാമ (സീ. പീ. ക.) സം. നി. ൧.൧൦൩], സമം ഹിത്വാ മഹാപഥം;

വിസമം മഗ്ഗമാരുയ്ഹ, അക്ഖച്ഛിന്നോവ ഝായതി.

‘‘‘ഏവം ധമ്മാ അപക്കമ്മ, അധമ്മമനുവത്തിയ;

മന്ദോ മച്ചു മുഖം പത്തോ, അക്ഖച്ഛിന്നോവ ഝായതീ’’’തി [സോചതീതി (സബ്ബത്ഥ)].

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

വായാമകരണപഞ്ഹോ പഞ്ചമോ.

൬. നേരയികഗ്ഗിഉണ്ഹഭാവപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘പാകതികഅഗ്ഗിതോ നേരയികോ അഗ്ഗി മഹാഭിതാപതരോ ഹോതി, ഖുദ്ദകോപി പാസാണോ പാകതികേ അഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിത്തോ ദിവസമ്പി പച്ചമാനോ [ധമമാനോ (സീ. പീ.)] ന വിലയം ഗച്ഛതി, കൂടാഗാരമത്തോപി പാസാണോ നേരയികഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിത്തോ ഖണേന വിലയം ഗച്ഛതീ’തി, ഏതം വചനം ന സദ്ദഹാമി, ഏവഞ്ച പന വദേഥ ‘യേ ച തത്ഥ ഉപ്പന്നാ സത്താ, തേ അനേകാനിപി വസ്സസഹസ്സാനി നിരയേ പച്ചമാനാ ന വിലയം ഗച്ഛന്തീ’തി, തമ്പി വചനം ന സദ്ദഹാമീ’’തി.

ഥേരോ ആഹ ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, യാ താ സന്തി മകരിനിയോപി സുസുമാരിനിയോപി കച്ഛപിനിയോപി മോരിനിയോപി കപോതിനിയോപി, കിംനു താ കക്ഖളാനി പാസാണാനി സക്ഖരായോ ച ഖാദന്തീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ഖാദന്തീ’’തി. ‘‘കിം പന താനി താസം കുച്ഛിയം കോട്ഠബ്ഭന്തരഗതാനി വിലയം ഗച്ഛന്തീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, വിലയം ഗച്ഛന്തീ’’തി. ‘‘യോ പന താസം കുച്ഛിയം ഗബ്ഭോ, സോപി വിലയം ഗച്ഛതീ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘കേന കാരണേനാ’’തി? ‘‘മഞ്ഞാമി, ഭന്തേ, കമ്മാധികതേന ന വിലയം ഗച്ഛതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, കമ്മാധികതേന നേരയികാ സത്താ അനേകാനിപി വസ്സസഹസ്സാനി നിരയേ പച്ചമാനാ ന വിലയം ഗച്ഛന്തി. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ – ‘സോ ന താവ കാലം കരോതി, യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതീ’’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, യാ താ സന്തി സീഹിനിയോപി ബ്യഗ്ഘിനിയോപി ദീപിനിയോപി കുക്കുരിനിയോപി, കിംനു താ കക്ഖളാനി അട്ഠികാനി മംസാനി ഖാദന്തീതി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ഖാദന്തീ’’തി. ‘‘കിം പന താനി താസം കുച്ഛിയം കോട്ഠബ്ഭന്തരഗതാനി വിലയം ഗച്ഛന്തീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, വിലയം ഗച്ഛന്തീ’’തി. ‘‘യോ പന താസം കുച്ഛിയം ഗബ്ഭോ, സോപി വിലയം ഗച്ഛതീ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘കേന കാരണേനാ’’തി? ‘‘മഞ്ഞാമി, ഭന്തേ, കമ്മാധികതേന ന വിലയം ഗച്ഛതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, കമ്മാധികതേന നേരയികാ സത്താ അനേകാനിപി വസ്സസഹസ്സാനി നിരയേ പച്ചമാനാ ന വിലയം ഗച്ഛന്തീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, യാ താ സന്തി യോനകസുഖുമാലിനിയോപി ഖത്തിയസുഖുമാലിനിയോപി ബ്രാഹ്മണസുഖുമാലിനിയോപി ഗഹപതിസുഖുമാലിനിയോപി, കിംനു താ കക്ഖളാനി ഖജ്ജകാനി മംസാനി ഖാദന്തീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ഖാദന്തീ’’തി. ‘‘കിം പന താനി താസം കുച്ഛിയം കോട്ഠബ്ഭന്തരഗതാനി വിലയം ഗച്ഛന്തീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, വിലയം ഗച്ഛന്തീ’’തി. ‘‘യോ പന താസം കുച്ഛിയം ഗബ്ഭോ സോപി വിലയം ഗച്ഛതീ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘കേന കാരണേനാ’’തി. ‘‘മഞ്ഞാമി, ഭന്തേ, കമ്മാധികതേന ന വിലയം ഗച്ഛതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, കമ്മാധികതേന നേരയികാ സത്താ അനേകാനിപി വസ്സസഹസ്സാനി നിരയേ പച്ചമാനാ ന വിലയം ഗച്ഛന്തി. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ – ‘‘സോ ന താവ കാലം കരോതി, യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

നേരയികഗ്ഗിഉണ്ഹഭാവപഞ്ഹോ ഛട്ഠോ.

൭. പഥവിസന്ധാരകപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘അയം മഹാ പഥവീ ഉദകേ പതിട്ഠിതാ, ഉദകം വാതേ പതിട്ഠിതം, വാതോ ആകാസേ പതിട്ഠിതോ’തി, ഏതമ്പി വചനം ന സദ്ദഹാമീ’’തി. ഥേരോ ധമ്മകരകേന [ധമ്മകരണേന (ക.)] ഉദകം ഗഹേത്വാ രാജാനം മിലിന്ദം സഞ്ഞാപേസി ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഇമം ഉദകം വാതേന ആധാരിതം, ഏവം തമ്പി ഉദകം വാതേന ആധാരിത’’ന്തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

പഥവിസന്ധാരകപഞ്ഹോ സത്തമോ.

൮. നിരോധനിബ്ബാനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, നിരോധോ നിബ്ബാന’’ന്തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, നിരോധോ നിബ്ബാന’’ന്തി. ‘‘കഥം, ഭന്തേ, നാഗസേന, നിരോധോ നിബ്ബാന’’ന്തി? ‘‘സബ്ബേ ബാലപുഥുജ്ജനാ ഖോ, മഹാരാജ, അജ്ഝത്തികബാഹിരേ ആയതനേ അഭിനന്ദന്തി അഭിവദന്തി അജ്ഝോസായ തിട്ഠന്തി, തേ തേന സോതേന വുയ്ഹന്തി, ന പരിമുച്ചന്തി ജാതിയാ ജരായ മരണേന സോകേന പരിദേവേന ദുക്ഖേഹി ദോമനസ്സേഹി ഉപായാസേഹി ന പരിമുച്ചന്തി ദുക്ഖസ്മാതി വദാമി. സുതവാ ച ഖോ, മഹാരാജ, അരിയസാവകോ അജ്ഝത്തികബാഹിരേ ആയതനേ നാഭിനന്ദതി നാഭിവദതി നാജ്ഝോസായ തിട്ഠതി, തസ്സ തം അനഭിനന്ദതോ അനഭിവദതോ അനജ്ഝോസായ തിട്ഠതോ തണ്ഹാ നിരുജ്ഝതി, തണ്ഹാനിരോധാ ഉപാദാനനിരോധോ, ഉപാദാനനിരോധാ ഭവനിരോധോ, ഭവനിരോധാ ജാതിനിരോധോ, ജാതിനിരോധാ ജരാമരണം സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ നിരുജ്ഝന്തി, ഏവമേതസ്സ കേവലസ്സ ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ നിരോധോ ഹോതി, ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, നിരോധോ നിബ്ബാന’’ന്തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

നിരോധനിബ്ബാനപഞ്ഹോ അട്ഠമോ.

൯. നിബ്ബാനലഭനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, സബ്ബേവ ലഭന്തി നിബ്ബാന’’ന്തി? ‘‘ന ഖോ, മഹാരാജ, സബ്ബേവ ലഭന്തി നിബ്ബാനം, അപി ച ഖോ, മഹാരാജ, യോ സമ്മാ പടിപന്നോ അഭിഞ്ഞേയ്യേ ധമ്മേ അഭിജാനാതി, പരിഞ്ഞേയ്യേ ധമ്മേ പരിജാനാതി, പഹാതബ്ബേ ധമ്മേ പജഹതി, ഭാവേതബ്ബേ ധമ്മേ ഭാവേതി, സച്ഛികാതബ്ബേ ധമ്മേ സച്ഛികരോതി, സോ ലഭതി നിബ്ബാന’’ന്തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

നിബ്ബാനലഭനപഞ്ഹോ നവമോ.

൧൦. നിബ്ബാനസുഖജാനനപഞ്ഹോ

൧൦. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യോ ന ലഭതി നിബ്ബാനം, ജാനാതി സോ ‘സുഖം നിബ്ബാന’’’ന്തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, യോ ന ലഭതി നിബ്ബാനം, ജാനാതി സോ ‘സുഖം നിബ്ബാന’’’ന്തി. ‘‘കഥം, ഭന്തേ നാഗസേന, അലഭന്തോ ജാനാതി ‘സുഖം നിബ്ബാന’’’ന്തി? ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, യേസം നച്ഛിന്നാ ഹത്ഥപാദാ, ജാനേയ്യും തേ, മഹാരാജ, ‘ദുക്ഖം ഹത്ഥപാദച്ഛേദന’’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ജാനേയ്യു’’ന്തി. ‘‘കഥം ജാനേയ്യു’’ന്തി? ‘‘അഞ്ഞേസം, ഭന്തേ, ഛിന്നഹത്ഥപാദാനം പരിദേവിതസദ്ദം സുത്വാ ജാനന്തി ‘ദുക്ഖം ഹത്ഥപാദച്ഛേദന’’’ന്തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേസം ദിട്ഠം നിബ്ബാനം, തേസം സദ്ദം സുത്വാ ജാനാതി ‘സുഖം നിബ്ബാന’’’ന്തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

നിബ്ബാനസുഖജാനനപഞ്ഹോ ദസമോ.

നിബ്ബാനവഗ്ഗോ ചതുത്ഥോ.

ഇമസ്മിം വഗ്ഗേ ദസ പഞ്ഹാ.

൫. ബുദ്ധവഗ്ഗോ

൧. ബുദ്ധസ്സ അത്ഥിനത്ഥിഭാവപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധോ തയാ ദിട്ഠോ’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘അഥ തേ ആചരിയേഹി ബുദ്ധോ ദിട്ഠോ’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, നത്ഥി ബുദ്ധോ’’തി. ‘‘കിം പന, മഹാരാജ, ഹിമവതി ഊഹാ നദീ തയാ ദിട്ഠാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അഥ തേ പിതരാ ഊഹാ നദീ ദിട്ഠാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, നത്ഥി ഊഹാ നദീ’’തി. ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ, കിഞ്ചാപി മയാ ഊഹാ നദീ ന ദിട്ഠാ, പിതരാപി മേ ഊഹാ നദീ ന ദിട്ഠാ, അപി ച അത്ഥി ഊഹാ നദീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, കിഞ്ചാപി മയാ ഭഗവാ ന ദിട്ഠോ, ആചരിയേഹിപി മേ ഭഗവാ ന ദിട്ഠോ, അപി ച അത്ഥി ഭഗവാ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ബുദ്ധസ്സ അത്ഥിനത്ഥിഭാവപഞ്ഹോ പഠമോ.

൨. ബുദ്ധസ്സ അനുത്തരഭാവപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധോ അനുത്തരോ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ഭഗവാ അനുത്തരോ’’തി. ‘‘കഥം, ഭന്തേ നാഗസേന, അദിട്ഠപുബ്ബം ജാനാസി ‘ബുദ്ധോ അനുത്തരോ’’’തി? ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, യേഹി അദിട്ഠപുബ്ബോ മഹാസമുദ്ദോ, ജാനേയ്യും തേ, മഹാരാജ, മഹന്തോ ഖോ മഹാസമുദ്ദോ ഗമ്ഭീരോ അപ്പമേയ്യോ ദുപ്പരിയോഗാഹോ, യത്ഥിമാ പഞ്ച മഹാനദിയോ സതതം സമിതം അപ്പേന്തി, സേയ്യഥിദം, ഗങ്ഗാ യമുനാ അചിരവതീ സരഭൂ മഹീ, നേവ തസ്സ ഊനത്തം വാ പൂരത്തം വാ പഞ്ഞായതീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ജാനേയ്യു’’ന്തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സാവകേ മഹന്തേ പരിനിബ്ബുതേ പസ്സിത്വാ ജാനാമി ‘ഭഗവാ അനുത്തരോ’’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ബുദ്ധസ്സ അനുത്തരഭാവപഞ്ഹോ ദുതിയോ.

൩. ബുദ്ധസ്സ അനുത്തരഭാവജാനനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, സക്കാ ജാനിതും ‘ബുദ്ധോ അനുത്തരോ’’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, സക്കാ ജാനിതും ‘ഭഗവാ അനുത്തരോ’’’തി. ‘‘കഥം, ഭന്തേ നാഗസേന, സക്കാ ജാനിതും ‘ബുദ്ധോ അനുത്തരോ’’’തി. ‘‘ഭൂതപുബ്ബം, മഹാരാജ, തിസ്സത്ഥേരോ നാമ ലേഖാചരിയോ അഹോസി, ബഹൂനി വസ്സാനി അബ്ഭതീതാനി കാലങ്കതസ്സ കഥം സോ ഞായതീ’’തി. ‘‘ലേഖേന ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ ധമ്മം പസ്സതി, സോ ഭഗവന്തം പസ്സതി, ധമ്മോ ഹി, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ദേസിതോ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ബുദ്ധസ്സ അനുത്തരഭാവജാനനപഞ്ഹോ തതിയോ.

൪. ധമ്മദിട്ഠപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ധമ്മോ തയാ ദിട്ഠോ’’തി. ‘‘ബുദ്ധനേത്തിയാ ഖോ, മഹാരാജ, ബുദ്ധപഞ്ഞത്തിയാ യാവജീവം സാവകേഹി വത്തിതബ്ബ’’ന്തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ധമ്മദിട്ഠപഞ്ഹോ ചതുത്ഥോ.

൫. അസങ്കമനപടിസന്ദഹനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ന ച സങ്കമതി പടിസന്ദഹതി ചാ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ന ച സങ്കമതി പടിസന്ദഹതി ചാ’’തി. ‘‘കഥം, ഭന്തേ നാഗസേന, ന ച സങ്കമതി പടിസന്ദഹതി ച, ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി? ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ പദീപതോ പദീപം പദീപേയ്യ, കിംനു ഖോ സോ, മഹാരാജ, പദീപോ പദീപമ്ഹാ സങ്കന്തോ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ന ച സങ്കമതി പടിസന്ദഹതി ചാ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘അഭിജാനാസി നു, ത്വം മഹാരാജ, ദഹരകോ സന്തോ സിലോകാചരിയസ്സ സന്തികേ കിഞ്ചി സിലോകം ഗഹിത’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിംനു ഖോ, മഹാരാജ, സോ സിലോകോ ആചരിയമ്ഹാ സങ്കന്തോ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ന ച സങ്കമതി പടിസന്ദഹതി ചാതി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

അസങ്കമനപടിസന്ദഹനപഞ്ഹോ പഞ്ചമോ.

൬. വേദഗൂപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, വേദഗൂ ഉപലബ്ഭതീ’’തി? ഥേരോ ആഹ ‘‘പരമത്ഥേന ഖോ, മഹാരാജ, വേദഗൂ നുപലബ്ഭതീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

വേദഗൂപഞ്ഹോ ഛട്ഠോ.

൭. അഞ്ഞകായസങ്കമനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അത്ഥി കോചി സത്തോ യോ ഇമമ്ഹാ കായാ അഞ്ഞം കായം സങ്കമതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഇമമ്ഹാ കായാ അഞ്ഞം കായം സങ്കമന്തോ നത്ഥി, നനു മുത്തോ ഭവിസ്സതി പാപകേഹി കമ്മേഹീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, യദി ന പടിസന്ദഹേയ്യ, മുത്തോ ഭവിസ്സതി പാപകേഹി കമ്മേഹീതി, യസ്മാ ച ഖോ, മഹാരാജ, പടിസന്ദഹതി, തസ്മാ ന പരിമുത്തോ പാപകേഹി കമ്മേഹീ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ അഞ്ഞതരസ്സ പുരിസസ്സ അമ്ബം അവഹരേയ്യ, കിം സോ ദണ്ഡപ്പത്തോ ഭവേയ്യാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ദണ്ഡപ്പത്തോ ഭവേയ്യാ’’തി. ‘‘ന ഖോ സോ, മഹാരാജ, താനി അമ്ബാനി അവഹരി, യാനി തേന രോപിതാനി, കസ്മാ ദണ്ഡപ്പത്തോ ഭവേയ്യാ’’തി? ‘‘താനി, ഭന്തേ, അമ്ബാനി നിസ്സായ ജാതാനി, തസ്മാ ദണ്ഡപ്പത്തോ ഭവേയ്യാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഇമിനാ നാമരൂപേന കമ്മം കരോതി സോഭനം വാ അസോഭനം വാ, തേന കമ്മേന അഞ്ഞം നാമരൂപം പടിസന്ദഹതി, തസ്മാ ന പരിമുത്തോ പാപകേഹി കമ്മേഹീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

അഞ്ഞകായസങ്കമനപഞ്ഹോ സത്തമോ.

൮. കമ്മഫലഅത്ഥിഭാവപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഇമിനാ നാമരൂപേന കമ്മം കതം കുസലം വാ അകുസലം വാ, കുഹിം താനി കമ്മാനി തിട്ഠന്തീ’’തി? ‘‘അനുബന്ധേയ്യും ഖോ, മഹാരാജ, താനി കമ്മാനി ഛായാവ അനപായിനീ’’തി [അനുപായിനീതി (ക.)]. ‘‘സക്കാ പന, ഭന്തേ, താനി കമ്മാനി ദസ്സേതും ‘ഇധ വാ ഇധ വാ താനി കമ്മാനി തിട്ഠന്തീ’’’തി? ‘‘ന സക്കാ, മഹാരാജ, താനി കമ്മാനി ദസ്സേതും ‘ഇധ വാ ഇധ വാ താനി കമ്മാനി തിട്ഠന്തീ’’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, യാനിമാനി രുക്ഖാനി അനിബ്ബത്തഫലാനി, സക്കാ തേസം ഫലാനി ദസ്സേതും ‘ഇധ വാ ഇധ വാ താനി ഫലാനി തിട്ഠന്തീ’’’തി. ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അബ്ബോച്ഛിന്നായ സന്തതിയാ ന സക്കാ താനി കമ്മാനി ദസ്സേതും ‘ഇധ വാ ഇധ വാ താനി കമ്മാനി തിട്ഠന്തീ’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

കമ്മഫലഅത്ഥിഭാവപഞ്ഹോ അട്ഠമോ.

൯. ഉപ്പജ്ജതിജാനനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യോ ഉപ്പജ്ജതി, ജാനാതി സോ ‘ഉപ്പജ്ജിസ്സാമീ’’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, യോ ഉപ്പജ്ജതി ജാനാതി സോ ‘ഉപ്പജ്ജിസ്സാമീ’’’തി. ‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കസ്സകോ ഗഹപതികോ ബീജാനി പഥവിയം നിക്ഖിപിത്വാ സമ്മാ ദേവേ വസ്സന്തേ ജാനാതി ‘ധഞ്ഞം നിബ്ബത്തിസ്സതീ’’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ജാനേയ്യാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ ഉപ്പജ്ജതി, ജാനാതി സോ ‘ഉപ്പജ്ജിസ്സാമീ’’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ഉപ്പജ്ജതിജാനനപഞ്ഹോ നവമോ.

൧൦. ബുദ്ധനിദസ്സനപഞ്ഹോ

൧൦. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധോ അത്ഥീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ഭഗവാ അത്ഥീ’’തി. ‘‘സക്കാ പന, ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധോ നിദസ്സേതും ഇധവാ ഇധവാ’’തി? ‘‘പരിനിബ്ബുതോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ, ന സക്കാ ഭഗവാ നിദസ്സേതും ‘ഇധ വാ ഇധ വാ’’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, മഹതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധസ്സ ജലമാനസ്സ യാ അച്ചി അത്ഥങ്ഗതാ, സക്കാ സാ അച്ചി ദസ്സേതും ‘ഇധ വാ ഇധ വാ’’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, നിരുദ്ധാ സാ അച്ചി അപ്പഞ്ഞത്തിം ഗതാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബുതോ അത്ഥങ്ഗതോ, ന സക്കാ ഭഗവാ നിദസ്സേതും ‘ഇധ വാ ഇധ വാ’ തി, ധമ്മകായേന പന ഖോ, മഹാരാജ, സക്കാ ഭഗവാ നിദസ്സേതും. ധമ്മോ ഹി, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ദേസിതോ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ബുദ്ധനിദസ്സനപഞ്ഹോ ദസമോ.

ബുദ്ധവഗ്ഗോ പഞ്ചമോ.

ഇമസ്മിം വഗ്ഗേ ദസ പഞ്ഹാ.

൬. സതിവഗ്ഗോ

൧. കായപിയായനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, പിയോ പബ്ബജിതാനം കായോ’’തി? ‘‘ന ഖോ, മഹാരാജ, പിയോ പബ്ബജിതാനം കായോ’’തി. ‘‘അഥ കിസ്സ നു ഖോ, ഭന്തേ, കേലായഥ മമായഥാ’’തി? ‘‘കിം പന തേ, മഹാരാജ, കദാചി കരഹചി സങ്ഗാമഗതസ്സ കണ്ഡപ്പഹാരോ ഹോതീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ഹോതീ’’തി. ‘‘കിംനു ഖോ, മഹാരാജ, സോ വണോ ആലേപേന ച ആലിമ്പീയതി തേലേന ച മക്ഖീയതി സുഖുമേന ച ചോളപട്ടേന പലിവേഠീയതീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ആലേപേന ച ആലിമ്പീയതി തേലേന ച മക്ഖീയതി സുഖുമേന ച ചോളപട്ടേന പലിവേഠീയതീ’’തി. ‘‘കിംനു ഖോ, മഹാരാജ, പിയോ തേ വണോ, തേന ആലേപേന ച ആലിമ്പീയതി തേലേന ച മക്ഖീയതി സുഖുമേന ച ചോളപട്ടേന പലിവേഠീയതീ’’തി? ‘‘ന മേ, ഭന്തേ, പിയോ വണോ, അപി ച മംസസ്സ രുഹനത്ഥായ ആലേപേന ച ആലിമ്പീയതി തേലേന ച മക്ഖീയതി സുഖുമേന ച ചോളപട്ടേന പലിവേഠീയതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അപ്പിയോ പബ്ബജിതാനം കായോ, അഥ ച പബ്ബജിതാ അനജ്ഝോസിതാ കായം പരിഹരന്തി ബ്രഹ്മചരിയാനുഗ്ഗഹായ. അപി ച ഖോ, മഹാരാജ, വണൂപമോ കായോ വുത്തോ ഭഗവതാ, തേന പബ്ബജിതാ വണമിവ കായം പരിഹരന്തി അനജ്ഝോസിതാ. ഭാസിതമ്പേതം മഹാരാജ ഭഗവതാ –

‘‘‘അല്ലചമ്മപടിച്ഛന്നോ, നവദ്വാരോ മഹാവണോ;

സമന്തതോ പഗ്ഘരതി, അസുചിപൂതിഗന്ധിയോ’’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

കായപിയായനപഞ്ഹോ പഠമോ.

൨. സബ്ബഞ്ഞൂഭാവപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധോ സബ്ബഞ്ഞൂ സബ്ബദസ്സാവീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ഭഗവാ സബ്ബഞ്ഞൂ സബ്ബദസ്സാവീ’’തി. ‘‘അഥ കിസ്സ നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, സാവകാനം അനുപുബ്ബേന സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസീ’’തി? ‘‘അത്ഥി പന തേ മഹാരാജ, കോചി വേജ്ജോ, യോ ഇമിസ്സം പഥവിയം സബ്ബഭേസജ്ജാനി ജാനാതീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അത്ഥീ’’തി. ‘‘കിംനു ഖോ, മഹാരാജ, സോ വേജ്ജോ ഗിലാനകം സമ്പത്തേ കാലേ ഭേസജ്ജം പായേതി, ഉദാഹു അസമ്പത്തേ കാലേ’’തി? ‘‘സമ്പത്തേ കാലേ, ഭന്തേ, ഗിലാനകം ഭേസജ്ജം പായേതി, നോ അസമ്പത്തേ കാലേ’’തി? ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ സബ്ബഞ്ഞൂ സബ്ബദസ്സാവീ ന അസമ്പത്തേ കാലേ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേതി, സമ്പത്തേ കാലേ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേതി യാവജീവം അനതിക്കമനീയ’’ന്തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

സബ്ബഞ്ഞൂഭാവപഞ്ഹോ ദുതിയോ.

൩. മഹാപുരിസലക്ഖണപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധോ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ അസീതിയാ ച അനുബ്യഞ്ജനേഹി പരിരഞ്ജിതോ സുവണ്ണവണ്ണോ കഞ്ചനസന്നിഭത്തചോ ബ്യാമപ്പഭോ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ഭഗവാ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ അസീതിയാ ച അനുബ്യഞ്ജനേഹി പരിരഞ്ജിതോ സുവണ്ണവണ്ണോ കഞ്ചനസന്നിഭത്തചോ ബ്യാമപ്പഭോ’’തി.

‘‘കിം പനസ്സ, ഭന്തേ, മാതാപിതരോപി ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതാ അസീതിയാ ച അനുബ്യഞ്ജനേഹി പരിരഞ്ജിതാ സുവണ്ണവണ്ണാ കഞ്ചനസന്നിഭത്തചാ ബ്യാമപ്പഭാ’’തി? ‘‘നോ ചസ്സ, മഹാരാജ, മാതാപിതരോ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതാ അസീതിയാ ച അനുബ്യഞ്ജനേഹി പരിരഞ്ജിതാ സുവണ്ണവണ്ണാ കഞ്ചനസന്നിഭത്തചാ ബ്യാമപ്പഭാ’’തി.

‘‘ഏവം സന്തേ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, ന ഉപ്പജ്ജതി ബുദ്ധോ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ അസീതിയാ ച അനുബ്യഞ്ജനേഹി പരിരഞ്ജിതോ സുവണ്ണവണ്ണോ കഞ്ചനസന്നിഭത്തചോ ബ്യാമപ്പഭോതി, അപി ച മാതുസദിസോ വാ പുത്തോ ഹോതി മാതുപക്ഖോ വാ, പിതുസദിസോ വാ പുത്തോ ഹോതി പിതുപക്ഖോ വാ’’തി. ഥേരോ ആഹ ‘‘അത്ഥി പന, മഹാരാജ, കിഞ്ചി പദുമം സതപത്ത’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അത്ഥീ’’തി. ‘‘തസ്സ പന കുഹിം സമ്ഭവോ’’തി? ‘‘കദ്ദമേ ജായതി ഉദകേ ആസീയതീ’’തി. ‘‘കിംനു ഖോ, മഹാരാജ, പദുമം കദ്ദമേന സദിസം വണ്ണേന വാ ഗന്ധേന വാ രസേന വാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അഥ ഉദകേന വാ ഗന്ധേന വാ രസേന വാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ അസീതിയാ ച അനുബ്യഞ്ജനേഹി പരിരഞ്ജിതോ സുവണ്ണവണ്ണോ കഞ്ചനസന്നിഭത്തചോ ബ്യാമപ്പഭോ, നോ ചസ്സ മാതാപിതരോ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതാ അസീതിയാ ച അനുബ്യഞ്ജനേഹി പരിരഞ്ജിതാ സുവണ്ണവണ്ണാ കഞ്ചനസന്നിഭത്തചാ ബ്യാമപ്പഭാ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

മഹാപുരിസലക്ഖണപഞ്ഹോ തതിയോ.

൪. ഭഗവതോ ബ്രഹ്മചാരിപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധോ ബ്രഹ്മചാരീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ഭഗവാ ബ്രഹ്മചാരീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധോ ബ്രഹ്മുനോ സിസ്സോ’’തി? ‘‘അത്ഥി പന തേ, മഹാരാജ, ഹത്ഥിപാമോക്ഖോ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിംനു ഖോ, മഹാരാജ, സോ ഹത്ഥീ കദാചി കരഹചി കോഞ്ചനാദം നദതീതി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, നദതീ’’തി ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, സോ ഹത്ഥീ കോഞ്ചസകുണസ്സ സിസ്സോ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം പന, മഹാരാജ, ബ്രഹ്മാ സബുദ്ധികോ അബുദ്ധികോ’’തി? ‘‘സബുദ്ധികോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, ബ്രഹ്മാ ഭഗവതോ സിസ്സോ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ഭഗവതോ ബ്രഹ്മചാരിപഞ്ഹോ ചതുത്ഥോ.

൫. ഭഗവതോ ഉപസമ്പദാപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഉപസമ്പദാ സുന്ദരാ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ഉപസമ്പദാ സുന്ദരാ’’തി. ‘‘അത്ഥി പന, ഭന്തേ, ബുദ്ധസ്സ ഉപസമ്പദാ, ഉദാഹു നത്ഥീ’’തി? ‘‘ഉപസമ്പന്നോ ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ ബോധിരുക്ഖമൂലേ സഹ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണേന, നത്ഥി ഭഗവതോ ഉപസമ്പദാ അഞ്ഞേഹി ദിന്നാ, യഥാ സാവകാനം, മഹാരാജ, ഭഗവാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതി യാവജീവം അനതിക്കമനീയ’’ന്തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ഭഗവതോ ഉപസമ്പദാപഞ്ഹോ പഞ്ചമോ.

൬. അസ്സുഭേസജ്ജാഭേസജ്ജപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യോ ച മാതരി മതായ രോദതി, യോ ച ധമ്മപേമേന രോദതി, ഉഭിന്നം തേസം രോദന്താനം കസ്സ അസ്സു ഭേസജ്ജം, കസ്സ ന ഭേസജ്ജ’’ന്തി? ‘‘ഏകസ്സ ഖോ, മഹാരാജ, അസ്സു രാഗദോസമോഹേഹി സമലം ഉണ്ഹം, ഏകസ്സ പീതിസോമനസ്സേന വിമലം സീതലം. യം ഖോ, മഹാരാജ, സീതലം, തം ഭേസജ്ജം, യം ഉണ്ഹം, തം ന ഭേസജ്ജ’’ന്തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

അസ്സുഭേസജ്ജാഭേസജ്ജപഞ്ഹോ ഛട്ഠോ.

൭. സരാഗവീതരാഗനാനാകരണപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിം നാനാകരണം സരാഗസ്സ ച വീതരാഗസ്സ ചാ’’തി? ‘‘ഏകോ ഖോ, മഹാരാജ, അജ്ഝോസിതോ, ഏകോ അനജ്ഝോസിതോ’’തി. ‘‘കിം ഏതം, ഭന്തേ, അജ്ഝോസിതോ അനജ്ഝോസിതോ നാമാ’’തി? ‘‘ഏകോ ഖോ, മഹാരാജ, അത്ഥികോ, ഏകോ അനത്ഥികോ’’തി. ‘‘പസ്സാമഹം, ഭന്തേ, ഏവരൂപം യോ ച സരാഗോ, യോ ച വീതരാഗോ, സബ്ബോപേസോ സോഭനം യേവ ഇച്ഛതി ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ, ന കോചി പാപകം ഇച്ഛതീ’’തി. ‘‘അവീതരാഗോ ഖോ, മഹാരാജ, രസപടിസംവേദീ ച രസരാഗപടിസംവേദീ ച ഭോജനം ഭുഞ്ജതി, വീതരാഗോ പന രസപടിസംവേദീ ഭോജനം ഭുഞ്ജതി, നോ ച ഖോ രസരാഗപടിസംവേദീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

സരാഗവീതരാഗനാനാകരണപഞ്ഹോ സത്തമോ.

൮. പഞ്ഞാപതിട്ഠാനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, പഞ്ഞാ കുഹിം പടിവസതീ’’തി? ‘‘ന കത്ഥചി മഹാരാജാ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, നത്ഥി പഞ്ഞാ’’തി. ‘‘വാതോ, മഹാരാജ, കുഹിം പടിവസതീ’’തി? ‘‘ന കത്ഥചി ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, നത്ഥി വാതോ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

പഞ്ഞാപതിട്ഠാനപഞ്ഹോ അട്ഠമോ.

൯. സംസാരപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യം പനേതം ബ്രൂസി ‘സംസാരോ’തി, കതമോ സോ സംസാരോ’’തി? ‘‘ഇധ, മഹാരാജ, ജാതോ ഇധേവ മരതി, ഇധ മതോ അഞ്ഞത്ര ഉപ്പജ്ജതി, തഹിം ജാതോ തഹിം യേവ മരതി, തഹിം മതോ അഞ്ഞത്ര ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, സംസാരോ ഹോതീ’’തി. ‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ പക്കം അമ്ബം ഖാദിത്വാ അട്ഠിം രോപേയ്യ, തതോ മഹന്തോ അമ്ബരുക്ഖോ നിബ്ബത്തിത്വാ ഫലാനി ദദേയ്യ, അഥ സോ പുരിസോ തതോപി പക്കം അമ്ബം ഖാദിത്വാ അട്ഠിം രോപേയ്യ, തതോപി മഹന്തോ അമ്ബരുക്ഖോ നിബ്ബത്തിത്വാ ഫലാനി ദദേയ്യ, ഏവമേതേസം രുക്ഖാനം കോടി ന പഞ്ഞായതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഇധ ജാതോ ഇധേവ മരതി, ഇധ മതോ അഞ്ഞത്ര ഉപ്പജ്ജതി, തഹിം ജാതോ തഹിം യേവ മരതി, തഹിം മതോ അഞ്ഞത്ര ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, സംസാരോ ഹോതീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

സംസാരപഞ്ഹോ നവമോ.

൧൦. ചിരകതസരണപഞ്ഹോ

൧൦. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കേന അതീതം ചിരകതം സരതീ’’തി? ‘‘സതിയാ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘നനു, ഭന്തേ നാഗസേന, ചിത്തേന സരതി നോ സതിയാ’’തി? ‘‘അഭിജാനാസി നു, ത്വം മഹാരാജ, കിഞ്ചിദേവ കരണീയം കത്വാ പമുട്ഠ’’ന്തി? ‘‘ആമ ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം നു ഖോ, ത്വം മഹാരാജ, തസ്മിം സമയേ അചിത്തകോ അഹോസീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, സതി തസ്മിം സമയേ നാഹോസീ’’തി. ‘‘അഥ കസ്മാ, ത്വം മഹാരാജ, ഏവമാഹ ‘ചിത്തേന സരതി, നോ സതിയാ’’’തി?

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ചിരകതസരണപഞ്ഹോ ദസമോ.

൧൧. അഭിജാനന്തസതിപഞ്ഹോ

൧൧. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, സബ്ബാ സതി അഭിജാനന്തീ ഉപ്പജ്ജതി, ഉദാഹു കടുമികാവ സതീ’’തി? ‘‘അഭിജാനന്തീപി, മഹാരാജ, കടുമികാപി സതീ’’തി. ‘‘ഏവഞ്ഹി ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, സബ്ബാ സതി അഭിജാനന്തീ, നത്ഥി കടുമികാ സതീ’’തി? ‘‘യദി നത്ഥി, മഹാരാജ, കടുമികാ സതി, നത്ഥി കിഞ്ചി സിപ്പികാനം കമ്മായതനേഹി വാ സിപ്പായതനേഹി വാ വിജ്ജാട്ഠാനേഹി വാ കരണീയം, നിരത്ഥകാ ആചരിയാ, യസ്മാ ച ഖോ, മഹാരാജ, അത്ഥി കടുമികാ സതി, തസ്മാ അത്ഥി കമ്മായതനേഹി വാ സിപ്പായതനേഹി വാ വിജ്ജാട്ഠാനേഹി വാ കരണീയം, അത്ഥോ ച ആചരിയേഹീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

അഭിജാനന്തസതിപഞ്ഹോ ഏകാദസമോ.

സതിവഗ്ഗോ ഛട്ഠോ.

ഇമസ്മിം വഗ്ഗേ ഏകാദസ പഞ്ഹാ.

൭. അരൂപധമ്മവവത്തനവഗ്ഗോ

൧. സതിഉപ്പജ്ജനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കതിഹാകാരേഹി സതി ഉപ്പജ്ജതീ’’തി? ‘‘സത്തരസഹാകാരേഹി, മഹാരാജ, സതി ഉപ്പജ്ജതീ’’തി. ‘‘കതമേഹി സത്തരസഹാകാരേഹീ’’തി? ‘‘അഭിജാനതോപി, മഹാരാജ, സതി ഉപ്പജ്ജതി, കടുമികായപി സതി ഉപ്പജ്ജതി, ഓളാരികവിഞ്ഞാണതോപി സതി ഉപ്പജ്ജതി, ഹിതവിഞ്ഞാണതോപി സതി ഉപ്പജ്ജതി, അഹിതവിഞ്ഞാണതോപി സതി ഉപ്പജ്ജതി, സഭാഗനിമിത്തതോപി സതി ഉപ്പജ്ജതി, വിസഭാഗനിമിത്തതോപി സതി ഉപ്പജ്ജതി, കഥാഭിഞ്ഞാണതോപി സതി ഉപ്പജ്ജതി, ലക്ഖണതോപി സതി ഉപ്പജ്ജതി, സാരണതോപി സതി ഉപ്പജ്ജതി, മുദ്ദാതോപി സതി ഉപ്പജ്ജതി, ഗണനാതോപി സതി ഉപ്പജ്ജതി, ധാരണതോപി സതി ഉപ്പജ്ജതി, ഭാവനതോപി സതി ഉപ്പജ്ജതി, പോത്ഥകനിബന്ധനതോപി സതി ഉപ്പജ്ജതി, ഉപനിക്ഖേപതോപി സതി ഉപ്പജ്ജതി, അനുഭൂതതോപി സതി ഉപ്പജ്ജതീതി.

‘‘കഥം അഭിജാനതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി? യഥാ, മഹാരാജ, ആയസ്മാ ച ആനന്ദോ ഖുജ്ജുത്തരാ ച ഉപാസികാ, യേ വാ പന അഞ്ഞേപി കേചി ജാതിസ്സരാ ജാതിം സരന്തി, ഏവം അഭിജാനതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘കഥം കടുമികായ സതി ഉപ്പജ്ജതി? യോ പകതിയാ മുട്ഠസ്സതികോ, പരേ ച തം സരാപനത്ഥം നിബന്ധന്തി, ഏവം കടുമികായ സതി ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘കഥം ഓളാരികവിഞ്ഞാണതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി? യദാ രജ്ജേ വാ അഭിസിത്തോ ഹോതി, സോതാപത്തിഫലം വാ പത്തോ ഹോതി, ഏവം ഓളാരികവിഞ്ഞാണതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘കഥം ഹിതവിഞ്ഞാണതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി? യമ്ഹി സുഖാപിതോ, ‘അമുകസ്മിം ഏവം സുഖാപിതോ’തി സരതി, ഏവം ഹിതവിഞ്ഞാണതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘കഥം അഹിതവിഞ്ഞാണതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി? യമ്ഹി ദുക്ഖാപിതോ, ‘അമുകസ്മിം ഏവം ദുക്ഖാപിതോ’തി സരതി, ഏവം അഹിതവിഞ്ഞാണതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘കഥം സഭാഗനിമിത്തതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി? സദിസം പുഗ്ഗലം ദിസ്വാ മാതരം വാ പിതരം വാ ഭാതരം വാ ഭഗിനിം വാ സരതി, ഓട്ഠം വാ ഗോണം വാ ഗദ്രഭം വാ ദിസ്വാ അഞ്ഞം താദിസം ഓട്ഠം വാ ഗോണം വാ ഗദ്രഭം വാ സരതി, ഏവം സഭാഗനിമിത്തതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘കഥം വിസഭാഗനിമത്തതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി? അസുകസ്സ നാമ വണ്ണോ ഏദിസോ, സദ്ദോ ഏദിസോ, ഗന്ധോ ഏദിസോ, രസോ ഏദിസോ, ഫോട്ഠബ്ബോ ഏദിസോതി സരതി, ഏവമ്പി വിസഭാഗനിമിത്തതോപി സതി ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘കഥം കഥാഭിഞ്ഞാണതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി? യോ പകതിയാ മുട്ഠസ്സതികോ ഹോതി, തം പരേ സരാപേന്തി, തേന സോ സരതി, ഏവം കഥാഭിഞ്ഞാണതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘കഥം ലക്ഖണതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി? യോ പകതിയാ ബലീബദ്ദാനം അങ്ഗേന ജാനാതി, ലക്ഖണേന ജാനാതി, ഏവം ലക്ഖണതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘കഥം സാരണതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി? യോ പകതിയാ മുട്ഠസ്സതികോ ഹോതി, യോ തം ‘സരാഹി ഭോ, സരാഹി ഭോ’തി പുനപ്പുനം സരാപേതി, ഏവം സാരണതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘കഥം മുദ്ദാതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി? ലിപിയാ സിക്ഖിതത്താ ജാനാതി ‘ഇമസ്സ അക്ഖരസ്സ അനന്തരം ഇമം അക്ഖരം കാതബ്ബ’ന്തി ഏവം മുദ്ദാതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘കഥം ഗണനാതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി? ഗണനായ സിക്ഖിതത്താ ഗണകാ ബഹുമ്പി ഗണേന്തി, ഏവം ഗണനാതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘കഥം ധാരണതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി? ധാരണായ സിക്ഖിതത്താ ധാരണകാ ബഹുമ്പി ധാരേന്തി, ഏവം ധാരണതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘കഥം ഭാവനാതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി? ഇധ ഭിക്ഖു അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി, സേയ്യഥീദം, ഏകമ്പി ജാതിം ദ്വേപി ജാതിയോ…പേ… ഇതി സാകാരം സഉദ്ദേസം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി, ഏവം ഭാവനാതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘കഥം പോത്ഥകനിബന്ധനതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി? രാജാനോ അനുസാസനിയം അസ്സരന്താ [അനുസ്സരന്താ (സബ്ബത്ഥ)] ഏതം പോത്ഥകം ആഹരഥാതി, തേന പോത്ഥകേന അനുസ്സരന്തി, ഏവം പോത്ഥകനിബന്ധനതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘കഥം ഉപനിക്ഖേപതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി? ഉപനിക്ഖിത്തം ഭണ്ഡം ദിസ്വാ സരതി, ഏവം ഉപനിക്ഖേപതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘കഥം അനുഭൂതതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി? ദിട്ഠത്താ രൂപം സരതി, സുതത്താ സദ്ദം സരതി, ഘായിതത്താ ഗന്ധം സരതി, സായിതത്താ രസം സരതി, ഫുട്ഠത്താ ഫോട്ഠബ്ബം സരതി, വിഞ്ഞാതത്താ ധമ്മം സരതി, ഏവം അനുഭൂതതോ സതി ഉപ്പജ്ജതി. ഇമേഹി ഖോ, മഹാരാജ, സത്തരസഹാകാരേഹി സതി ഉപ്പജ്ജതീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

സതിഉപ്പജ്ജനപഞ്ഹോ പഠമോ.

൨. ബുദ്ധഗുണസതിപടിലാഭപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഏതം ഭണഥ ‘യോ വസ്സസതം അകുസലം കരേയ്യ, മരണകാലേ ച ഏകം ബുദ്ധഗുണം സതിം പടിലഭേയ്യ, സോ ദേവേസു ഉപ്പജ്ജേയ്യാ’തി ഏതം ന സദ്ദഹാമി, ഏവഞ്ച പന വദേഥ ‘ഏതേന പാണാതിപാതേന നിരയേ ഉപ്പജ്ജേയ്യാ’തി ഏതമ്പി ന സദ്ദഹാമീ’’തി.

‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, ഖുദ്ദകോപി പാസാണോ വിനാ നാവായ ഉദകേ ഉപ്പിലവേയ്യാ’’തി. ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, വാഹസതമ്പി പാസാണാനം നാവായ ആരോപിതം ഉദകേ ഉപ്പിലവേയ്യാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, നാവാ, ഏവം കുസലാനി കമ്മാനി ദട്ഠബ്ബാനീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ബുദ്ധഗുണസതിപടിലാഭപഞ്ഹോ ദുതിയോ.

൩. ദുക്ഖപ്പഹാനവായമപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിം തുമ്ഹേ അതീതസ്സ ദുക്ഖസ്സ പഹാനായ വായമഥാ’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, അനാഗതസ്സ ദുക്ഖസ്സ പഹാനായ വായമഥാ’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കിം പന പച്ചുപ്പന്നസ്സ ദുക്ഖസ്സ പഹാനായ വായമഥാ’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘യദി തുമ്ഹേ ന അതീതസ്സ ദുക്ഖസ്സ പഹാനായ വായമഥ, ന അനാഗതസ്സ ദുക്ഖസ്സ പഹാനായ വായമഥ, ന പച്ചുപ്പന്നസ്സ ദുക്ഖസ്സ പഹാനായ വായമഥ, അഥ കിമത്ഥായ വായമഥാ’’തി. ഥേരോ ആഹ ‘കിന്തി, മഹാരാജ, ഇദഞ്ച ദുക്ഖം നിരുജ്ഝേയ്യ, അഞ്ഞഞ്ച ദുക്ഖം നുപ്പജ്ജേയ്യാ’തി ഏതദത്ഥായ വായമാമാ’’തി.

‘‘അത്ഥി പന തേ, ഭന്തേ നാഗസേന, അനാഗതം ദുക്ഖ’’ന്തി? ‘‘നത്ഥി [കഥാ. ൮൨൮, ൮൨൯ പസ്സിതബ്ബം], മഹാരാജാ’’തി ‘‘തുമ്ഹേ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, അതിപണ്ഡിതാ, യേ തുമ്ഹേ അസന്താനം അനാഗതാനം ദുക്ഖാനം പഹാനായ വായമഥാ’’തി? ‘‘അത്ഥി പന തേ, മഹാരാജ, കേചി പടിരാജാനോ പച്ചത്ഥികാ പച്ചാമിത്താ പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോന്തീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അത്ഥീ’’തി. ‘‘കിംനു ഖോ, മഹാരാജ, തദാ തുമ്ഹേ പരിഖം ഖണാപേയ്യാഥ, പാകാരം ചിനാപേയ്യാഥ ഗോപുരം കാരാപേയ്യാഥ, അട്ടാലകം കാരാപേയ്യാഥ, ധഞ്ഞം അതിഹരാപേയ്യാഥാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, പടികച്ചേവ തം പടിയത്തം ഹോതീ’’തി. ‘‘കിം തുമ്ഹേ, മഹാരാജ, തദാ ഹത്ഥിസ്മിം സിക്ഖേയ്യാഥ, അസ്സസ്മിം സിക്ഖേയ്യാഥ, രഥസ്മിം സിക്ഖേയ്യാഥ, ധനുസ്മിം സിക്ഖേയ്യാഥ, ഥരുസ്മിം സിക്ഖേയ്യാഥാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, പടികച്ചേവ തം സിക്ഖിതം ഹോതീ’’തി. ‘‘കിസ്സത്ഥായാ’’തി? ‘‘അനാഗതാനം, ഭന്തേ, ഭയാനം പടിബാഹനത്ഥായാ’’തി. ‘‘കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, അത്ഥി അനാഗതം ഭയ’’ന്തി? ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേ ച ഖോ, മഹാരാജ, അതിപണ്ഡിതാ, യേ തുമ്ഹേ അസന്താനം അനാഗതാനം ഭയാനം പടിബാഹനത്ഥായ പടിയാദേഥാ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീതി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, യദാ ത്വം പിപാസിതോ ഭവേയ്യാസി, തദാ ത്വം ഉദപാനം ഖണാപേയ്യാസി, പോക്ഖരണിം ഖണാപേയ്യാസി, തളാകം ഖണാപേയ്യാസി ‘പാനീയം പിവിസ്സാമീ’’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, പടികച്ചേവ തം പടിയത്തം ഹോതീ’’തി. ‘‘കിസ്സത്ഥായാ’’തി? ‘‘അനാഗതാനം, ഭന്തേ, പിപാസാനം പടിബാഹനത്ഥായ പടിയത്തം ഹോതീ’’തി. ‘‘അത്ഥി പന, മഹാരാജ, അനാഗതാ പിപാസാ’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേ ഖോ, മഹാരാജ, അതിപണ്ഡിതാ, യേ തുമ്ഹേ അസന്താനം അനാഗതാനം പിപാസാനം പടിബാഹനത്ഥായ തം പടിയാദേഥാ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, യദാ ത്വം ബുഭുക്ഖിതോ ഭവേയ്യാസി, തദാ ത്വം ഖേത്തം കസാപേയ്യാസി, സാലിം വപാപേയ്യാസി ‘ഭത്തം ഭുഞ്ജിസ്സാമീ’’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, പടികച്ചേവ തം പടിയത്തം ഹോതീ’’തി. ‘‘കിസ്സത്ഥായാ’’തി. ‘‘അനാഗതാനം, ഭന്തേ, ബുഭുക്ഖാനം പടിബാഹനത്ഥായാ’’തി. ‘‘അത്ഥി പന, മഹാരാജ, അനാഗതാ ബുഭുക്ഖാ’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തുമ്ഹേ ഖോ, മഹാരാജ, അതിപണ്ഡിതാ, യേ തുമ്ഹേ അസന്താനം അനാഗതാനം ബുഭുക്ഖാനം പടിബാഹനത്ഥായ പടിയാദേഥാ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ദുക്ഖപ്പഹാനവായമപഞ്ഹോ തതിയോ.

൪. ബ്രഹ്മലോകപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കീവദൂരോ ഇതോ ബ്രഹ്മലോകോ’’തി? ‘‘ദൂരോ ഖോ, മഹാരാജ, ഇതോ ബ്രഹ്മലോകോ കൂടാഗാരമത്താ സിലാ തമ്ഹാ പതിതാ അഹോരത്തേന അട്ഠചത്താലീസയോജനസഹസ്സാനി ഭസ്സമാനാ ചതൂഹി മാസേഹി പഥവിയം പതിട്ഠഹേയ്യാ’’തി.

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഏവം ഭണഥ ‘സേയ്യഥാപി ബലവാ പുരിസോ സമിഞ്ജിതം വാ ബാഹം പസാരേയ്യ, പസാരിതം വാ ബാഹം സമിഞ്ജേയ്യ, ഏവമേവ ഇദ്ധിമാ ഭിക്ഖു ചേതോവസിപ്പത്തോ ജമ്ബുദീപേ അന്തരഹിതോ ബ്രഹ്മലോകേ പാതുഭവേയ്യാ’തി ഏതം വചനം ന സദ്ദഹാമി, ഏവം അതിസീഘം താവ ബഹൂനി യോജനസതാനി ഗച്ഛിസ്സതീ’’തി.

ഥേരോ ആഹ ‘‘കുഹിം പന, മഹാരാജ, തവ ജാതഭൂമീ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ, അലസന്ദോ നാമ ദീപോ, തത്ഥാഹം ജാതോ’’തി. ‘‘കീവ ദൂരോ, മഹാരാജ, ഇതോ അലസന്ദോ ഹോതീ’’തി? ‘‘ദ്വിമത്താനി, ഭന്തേ, യോജനസതാനീ’’തി. ‘‘അഭിജാനാസി നു ത്വം, മഹാരാജ, തത്ഥ കിഞ്ചിദേവ കരണീയം കരിത്വാ സരിതാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സരാമീ’’തി. ‘‘ലഹും ഖോ ത്വം, മഹാരാജ, ഗതോസി ദ്വിമത്താനി യോജനസതാനീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ബ്രഹ്മലോകപഞ്ഹോ ചതുത്ഥോ.

൫. ദ്വിന്നം ലോകുപ്പന്നാനം സമകഭാവപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യോ ഇധ കാലങ്കതോ ബ്രഹ്മലോകേ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, യോ ച ഇധ കാലങ്കതോ കസ്മീരേ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, കോ ചിരതരം കോ സീഘതര’’ന്തി? ‘‘സമകം, മഹാരാജാ’’തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘കുഹിം പന, മഹാരാജ, തവ ജാതനഗര’’ന്തി? ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ, കലസിഗാമോ നാമ, തത്ഥാഹം ജാതോ’’തി. ‘‘കീവ ദൂരോ, മഹാരാജ, ഇതോ കലസിഗാമോ ഹോതീ’’തി. ‘‘ദ്വിമത്താനി, ഭന്തേ, യോജനസതാനീ’’തി. ‘‘കീവ ദൂരം, മഹാരാജ, ഇതോ കസ്മീരം ഹോതീ’’തി? ‘‘ദ്വാദസ, ഭന്തേ, യോജനാനീ’’തി. ‘‘ഇങ്ഘ, ത്വം മഹാരാജ, കലസിഗാമം ചിന്തേഹീ’’തി. ‘‘ചിന്തിതോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഇങ്ഘ, ത്വം മഹാരാജ, കസ്മീരം ചിന്തേഹീ’’തി. ‘‘ചിന്തിതം ഭന്തേ’’തി. ‘‘കതമം നു ഖോ, മഹാരാജ, ചിരേന ചിന്തിതം, കതമം സീഘതര’’ന്തി? ‘‘സമകം ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ ഇധ കാലങ്കതോ ബ്രഹ്മലോകേ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, യോ ച ഇധ കാലങ്കതോ കസ്മീരേ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, സമകം യേവ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി.

‘‘ഭിയ്യോ ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, ദ്വേ സകുണാ ആകാസേന ഗച്ഛേയ്യും, തേസു ഏകോ ഉച്ചേ രുക്ഖേ നിസീദേയ്യ, ഏകോ നീചേ രുക്ഖേ നിസീദേയ്യ, തേസം സമകം പതിട്ഠിതാനം കതമസ്സ ഛായാ പഠമതരം പഥവിയം പതിട്ഠഹേയ്യ, കതമസ്സ ഛായാ ചിരേന പഥവിയം പതിട്ഠഹേയ്യാ’’തി? ‘‘സമകം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ ഇധ കാലങ്കതോ ബ്രഹ്മലോകേ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, യോ ച ഇധ കാലങ്കതോ കസ്മീരേ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, സമകം യേവ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ദ്വിന്നം ലോകുപ്പന്നാനം സമകഭാവപഞ്ഹോ പഞ്ചമോ.

൬. ബോജ്ഝങ്ഗപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘കതി നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, ബോജ്ഝങ്ഗാ’’തി? ‘‘സത്ത ഖോ, മഹാരാജ, ബോജ്ഝങ്ഗാ’’തി. ‘‘കതിഹി പന, ഭന്തേ, ബോജ്ഝങ്ഗേഹി ബുജ്ഝതീ’’തി? ‘‘ഏകേന ഖോ, മഹാരാജ, ബോജ്ഝങ്ഗേന ബുജ്ഝതി ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗേനാ’’തി. ‘‘അഥ കിസ്സ നു ഖോ, ഭന്തേ, വുച്ചന്തി ‘സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ’’’തി? ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, അസി കോസിയാ പക്ഖിത്തോ അഗ്ഗഹിതോ ഹത്ഥേന ഉസ്സഹതി ഛേജ്ജം ഛിന്ദിതു’’ന്തി. ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗേന വിനാ ഛഹി ബോജ്ഝങ്ഗേഹി ന ബുജ്ഝതീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ബോജ്ഝങ്ഗപഞ്ഹോ ഛട്ഠോ.

൭. പാപപുഞ്ഞാനം അപ്പാനപ്പഭാവപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കതരം നു ഖോ ബഹുതരം പുഞ്ഞം വാ അപുഞ്ഞം വാ’’തി? ‘‘പുഞ്ഞം ഖോ, മഹാരാജ, ബഹുതരം, അപുഞ്ഞം ഥോക’’ന്തി. ‘‘കേന കാരണേനാ’’തി? ‘‘അപുഞ്ഞം ഖോ, മഹാരാജ, കരോന്തോ വിപ്പടിസാരീ ഹോതി ‘പാപകമ്മം മയാ കത’ന്തി, തേന പാപം ന വഡ്ഢതി. പുഞ്ഞം ഖോ, മഹാരാജ, കരോന്തോ അവിപ്പടിസാരീ ഹോതി, അവിപ്പടിസാരിനോ പാമോജ്ജം ജായതി, പമുദിതസ്സ പീതി ജായതി, പീതിമനസ്സ കായോ പസ്സമ്ഭതി, പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദേതി, സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതി, സമാഹിതോ യഥാഭൂതം പജാനാതി, തേന കാരണേന പുഞ്ഞം വഡ്ഢതി. പുരിസോ ഖോ, മഹാരാജ, ഛിന്നഹത്ഥപാദോ ഭഗവതോ ഏകം ഉപ്പലഹത്ഥം ദത്വാ ഏകനവുതികപ്പാനി വിനിപാതം ന ഗച്ഛിസ്സതി. ഇമിനാപി, മഹാരാജ, കാരണേന ഭണാമി ‘പുഞ്ഞം ബഹുതരം, അപുഞ്ഞം ഥോക’’’ന്തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

പാപപുഞ്ഞാനം അപ്പാനപ്പഭാവപഞ്ഹോ സത്തമോ.

൮. ജാനന്താജാനന്തപാപകരണപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യോ ജാനന്തോ പാപകമ്മം കരോതി, യോ അജാനന്തോ പാപകമ്മം കരോതി, കസ്സ ബഹുതരം അപുഞ്ഞ’’ന്തി? ഥേരോ ആഹ ‘‘യോ ഖോ, മഹാരാജ, അജാനന്തോ പാപകമ്മം കരോതി, തസ്സ ബഹുതരം അപുഞ്ഞ’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, യോ അമ്ഹാകം രാജപുത്തോ വാ രാജമഹാമത്തോ വാ അജാനന്തോ പാപകമ്മം കരോതി, തം മയം ദിഗുണം ദണ്ഡേമാ’’തി? ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, തത്തം അയോഗുളം ആദിത്തം സമ്പജ്ജലിതം സജോതിഭൂതം ഏകോ ജാനന്തോ ഗണ്ഹേയ്യ, ഏകോ അജാനന്തോ ഗണ്ഹേയ്യ, കതമോ [കസ്സ (ക.)] ബലവതരം ഡയ്ഹേയ്യാ’’തി. ‘‘യോ ഖോ, ഭന്തേ, അജാനന്തോ ഗണ്ഹേയ്യ, സോ [തസ്സ (പീ. ക.)] ബലവതരം ഡയ്ഹേയ്യാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ അജാനന്തോ പാപകമ്മം കരോതി, തസ്സ ബഹുതരം അപുഞ്ഞ’’ന്തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ജാനന്താജാനന്തപാപകരണപഞ്ഹോ അട്ഠമോ.

൯. ഉത്തരകുരുകാദിഗമനപഞ്ഹോ

. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അത്ഥി കോചി, യോ ഇമിനാ സരീരേന ഉത്തരകുരും വാ ഗച്ഛേയ്യ, ബ്രഹ്മലോകം വാ, അഞ്ഞം വാ പന ദീപ’’ന്തി? ‘‘അത്ഥി, മഹാരാജ, യോ ഇമിനാ ചാതുമ്മഹാഭൂതികേന കായേന ഉത്തരകുരും വാ ഗച്ഛേയ്യ, ബ്രഹ്മലോകം വാ, അഞ്ഞം വാ പന ദീപ’’ന്തി.

‘‘കഥം, ഭന്തേ നാഗസേന, ഇമിനാ ചാതുമ്മഹാഭൂതികേന കായേന ഉത്തരകുരും വാ ഗച്ഛേയ്യ, ബ്രഹ്മലോകം വാ, അഞ്ഞം വാ പന ദീപ’’ന്തി? ‘‘അഭിജാനാസി നു, ത്വം മഹാരാജ, ഇമിസ്സാ പഥവിയാ വിദത്ഥിം വാ രതനം വാ ലങ്ഘിതാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അഭിജാനാമി ‘അഹം, ഭന്തേ നാഗസേന, അട്ഠപി രതനിയോ ലങ്ഘേമീ’’’തി. ‘‘കഥം, ത്വം മഹാരാജ, അട്ഠപി രതനിയോ ലങ്ഘേസീ’’തി? ‘‘അഹഞ്ഹി, ഭന്തേ, ചിത്തം ഉപ്പാദേമി ‘ഏത്ഥ നിപതിസ്സാമീ’തി സഹ ചിത്തുപ്പാദേന കായോ മേ ലഹുകോ ഹോതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഇദ്ധിമാ ഭിക്ഖു ചേതോവസിപ്പത്തോ കായം ചിത്തേ സമാരോപേത്വാ ചിത്തവസേന വേഹാസം ഗച്ഛതീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ഉത്തരകുരുകാദിഗമനപഞ്ഹോ നവമോ.

൧൦. ദീഘട്ഠിപഞ്ഹോ

൧൦. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഏവം ഭണഥ ‘അട്ഠികാനി ദീഘാനി യോജനസതികാനിപീ’തി, രുക്ഖോപി താവ നത്ഥി യോജനസതികോ, കുതോ പന അട്ഠികാനി ദീഘാനി യോജനസതികാനി ഭവിസ്സന്തീ’’തി?

‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, സുതം തേ ‘മഹാസമുദ്ദേ പഞ്ചയോജനസതികാപി മച്ഛാ അത്ഥീ’’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സുത’’ന്തി. ‘‘നനു മഹാരാജ, പഞ്ചയോജനസതികസ്സ മച്ഛസ്സ അട്ഠികാനി ദീഘാനി ഭവിസ്സന്തി യോജനസതികാനിപീ’’തി?

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

ദീഘട്ഠിപഞ്ഹോ ദസമോ.

൧൧. അസ്സാസപസ്സാസനിരോധപഞ്ഹോ

൧൧. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഏവം ഭണഥ ‘സക്കാ അസ്സാസപസ്സാസേ നിരോധേതു’’’ന്തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, സക്കാ അസ്സാസപസ്സാസേ നിരോധേതു’’ന്തി. ‘‘കഥം, ഭന്തേ നാഗസേന, സക്കാ അസ്സാസപസ്സാസേ നിരോധേതു’’ന്തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, സുതപുബ്ബോ തേ കോചി കാകച്ഛമാനോ’’തി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സുതപുബ്ബോ’’തി. ‘‘കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, സോ സദ്ദോ കായേ നമിതേ വിരമേയ്യാ’’തി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ, വിരമേയ്യാ’’തി. ‘‘സോ ഹി നാമ, മഹാരാജ, സദ്ദോ അഭാവിതകായസ്സ അഭാവിതസീലസ്സ അഭാവിതചിത്തസ്സ അഭാവിതപഞ്ഞസ്സ കായേ നമിതേ വിരമിസ്സതി, കിം പന ഭാവിതകായസ്സ ഭാവിതസീലസ്സ ഭാവിതചിത്തസ്സ ഭാവിതപഞ്ഞസ്സ ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപന്നസ്സ അസ്സാസപസ്സാസാ ന നിരുജ്ഝിസ്സന്തീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

അസ്സാസപസ്സാസനിരോധപഞ്ഹോ ഏകാദസമോ.

൧൨. സമുദ്ദപഞ്ഹോ

൧൨. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ‘സമുദ്ദോ സമുദ്ദോ’തി വുച്ചതി, കേന കാരണേന ഉദകം ‘സമുദ്ദോ’തി വുച്ചതീ’’തി? ഥേരോ ആഹ ‘‘യത്തകം, മഹാരാജ, ഉദകം, തത്തകം ലോണം. യത്തകം ലോണം, തത്തകം ഉദകം. തസ്മാ ‘സമുദ്ദോ’തി വുച്ചതീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

സമുദ്ദപഞ്ഹോ ദ്വാദസമോ.

൧൩. സമുദ്ദഏകരസപഞ്ഹോ

൧൩. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കേന കാരണേന സമുദ്ദോ ഏകരസോ ലോണരസോ’’തി? ‘‘ചിരസണ്ഠിതത്താ ഖോ, മഹാരാജ, ഉദകസ്സ സമുദ്ദോ ഏകരസോ ലോണരസോ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

സമുദ്ദഏകരസപഞ്ഹോ തേരസമോ.

൧൪. സുഖുമപഞ്ഹോ

൧൪. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, സക്കാ സബ്ബം സുഖുമം ഛിന്ദിതു’’ന്തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, സക്കാ സബ്ബം സുഖുമം ഛിന്ദിതു’’ന്തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, സബ്ബം സുഖുമ’’ന്തി? ‘‘ധമ്മോ ഖോ, മഹാരാജ, സബ്ബസുഖുമോ, ന ഖോ, മഹാരാജ, ധമ്മാ സബ്ബേ സുഖുമാ, ‘സുഖുമ’ന്തി വാ ‘ഥൂല’ന്തി വാ ധമ്മാനമേതമധിവചനം. യം കിഞ്ചി ഛിന്ദിതബ്ബം, സബ്ബം തം പഞ്ഞായ ഛിന്ദതി, നത്ഥി ദുതിയം പഞ്ഞായ ഛേദന’’ന്തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

സുഖുമപഞ്ഹോ ചുദ്ദസമോ.

൧൫. വിഞ്ഞാണനാനത്ഥപഞ്ഹോ

൧൫. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ‘വിഞ്ഞാണ’ന്തി വാ ‘പഞ്ഞാ’തി വാ ‘ഭൂതസ്മിം ജീവോ’തി വാ ഇമേ ധമ്മാ നാനത്ഥാ ചേവ നാനാബ്യഞ്ജനാ ച, ഉദാഹു ഏകത്ഥാ ബ്യഞ്ജനമേവ നാന’’ന്തി? ‘‘വിജാനനലക്ഖണം, മഹാരാജ, വിഞ്ഞാണം, പജാനനലക്ഖണാ പഞ്ഞാ, ഭൂതസ്മിം ജീവോ നുപലബ്ഭതീ’’തി. ‘‘യദി ജീവോ നുപലബ്ഭതി, അഥ കോ ചരഹി ചക്ഖുനാ രൂപം പസ്സതി, സോതേന സദ്ദം സുണാതി, ഘാനേന ഗന്ധം ഘായതി, ജിവ്ഹായ രസം സായതി, കായേന ഫോട്ഠബ്ബം ഫുസതി, മനസാ ധമ്മം വിജാനാതീ’’തി? ഥേരോ ആഹ ‘‘യദി ജീവോ ചക്ഖുനാ രൂപം പസ്സതി…പേ… മനസാ ധമ്മം വിജാനാതി, സോ ജീവോ ചക്ഖുദ്വാരേസു ഉപ്പാടിതേസു മഹന്തേന ആകാസേന ബഹിമുഖോ സുട്ഠുതരം രൂപം പസ്സേയ്യ, സോതേസു ഉപ്പാടിതേസു, ഘാനേ ഉപ്പാടിതേ, ജിവ്ഹായ ഉപ്പാടിതായ, കായേ ഉപ്പാടിതേ മഹന്തേന ആകാസേന സുട്ഠുതരം സദ്ദം സുണേയ്യ, ഗന്ധം ഘായേയ്യ, രസം സായേയ്യ, ഫോട്ഠബ്ബം ഫുസേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, ഭൂതസ്മിം ജീവോ നുപലബ്ഭതീ’’തി.

‘‘കല്ലോസി, ഭന്തേ നാഗസേനാ’’തി.

വിഞ്ഞാണനാനത്ഥപഞ്ഹോ പന്നരസമോ.

൧൬. അരൂപധമ്മവവത്ഥാനദുക്കരപഞ്ഹോ

൧൬. രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ദുക്കരം നു ഖോ ഭഗവതാ കത’’ന്തി? ഥേരോ ആഹ ‘‘ദുക്കരം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ കത’’ന്തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ദുക്കരം കത’’ന്തി. ‘‘ദുക്കരം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ കതം ഇമേസം അരൂപീനം ചിത്തചേതസികാനം ധമ്മാനം ഏകാരമ്മണേ വത്തമാനാനം വവത്ഥാനം അക്ഖാതം ‘അയം ഫസ്സോ, അയം വേദനാ, അയം സഞ്ഞാ, അയം ചേതനാ, ഇദം ചിത്ത’’’ന്തി.

‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ നാവായ മഹാസമുദ്ദം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ ഹത്ഥപുടേന ഉദകം ഗഹേത്വാ ജിവ്ഹായ സായിത്വാ ജാനേയ്യ നു ഖോ, മഹാരാജ, സോ പുരിസോ ‘‘ഇദം ഗങ്ഗായ ഉദകം, ഇദം യമുനായ ഉദകം, ഇദം അചിരവതിയാ ഉദകം, ഇദം സരഭുയാ ഉദകം, ഇദം മഹിയാ ഉദക’’’ന്തി? ‘‘ദുക്കരം, ഭന്തേ, ജാനിതു’’ന്തി. ‘‘ഇതോ ദുക്കരതരം ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവതാ കതം ഇമേസം അരൂപീനം ചിത്തചേതസികാനം ധമ്മാനം ഏകാരമ്മണേ വത്തമാനാനം വവത്ഥാനം അക്ഖാതം ‘അയം ഫസ്സോ, അയം വേദനാ, അയം സഞ്ഞാ, അയം ചേതനാ, ഇദം ചിത്ത’’’ന്തി. ‘‘സുട്ഠു, ഭന്തേ’’തി രാജാ അബ്ഭാനുമോദീതി.

അരൂപധമ്മവവത്ഥാനദുക്കരപഞ്ഹോ സോളസമോ.

അരൂപധമ്മവവത്ഥാനവഗ്ഗോ സത്തമോ.

ഇമസ്മിം വഗ്ഗേ സോളസ പഞ്ഹാ.

മിലിന്ദപഞ്ഹപുച്ഛാവിസജ്ജനാ

ഥേരോ ആഹ ‘‘ജാനാസി ഖോ, മഹാരാജ, സമ്പതി കാ വേലാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ജാനാമി ‘സമ്പതി പഠമോ യാമോ അതിക്കന്തോ, മജ്ഝിമോ യാമോ പവത്തതി, ഉക്കാ പദീപീയന്തി, ചത്താരി പടാകാനി ആണത്താനി ഗമിസ്സന്തി ഭണ്ഡതോ രാജദേയ്യാനീ’’’തി.

യോനകാ ഏവമാഹംസു ‘‘കല്ലോസി, മഹാരാജ, പണ്ഡിതോ ഥേരോ’’തി. ‘‘ആമ, ഭണേ, പണ്ഡിതോ ഥേരോ, ഏദിസോ ആചരിയോ ഭവേയ്യ മാദിസോ ച അന്തേവാസീ, നചിരസ്സേവ പണ്ഡിതോ ധമ്മം ആജാനേയ്യാ’’തി. തസ്സ പഞ്ഹവേയ്യാകരണേന തുട്ഠോ രാജാ ഥേരം നാഗസേനം സതസഹസ്സഗ്ഘനകേന കമ്ബലേന അച്ഛാദേത്വാ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അജ്ജതഗ്ഗേ തേ അട്ഠസതം ഭത്തം പഞ്ഞപേമി, യം കിഞ്ചി അന്തേപുരേ കപ്പിയം, തേന ച പവാരേമീ’’തി ആഹ. അലം മഹാരാജ ജീവാമീ’’തി. ‘‘ജാനാമി, ഭന്തേ നാഗസേന, ജീവസി, അപി ച അത്താനഞ്ച രക്ഖ, മമഞ്ച രക്ഖാഹീ’’തി. ‘‘കഥം അത്താനം രക്ഖസി, ‘നാഗസേനോ മിലിന്ദം രാജാനം പസാദേതി, ന ച കിഞ്ചി അലഭീ’തി പരാപവാദോ [പരപ്പവാദോ (ക.)] ആഗച്ഛേയ്യാതി, ഏവം അത്താനം രക്ഖ. കഥം മമം രക്ഖസി, ‘മിലിന്ദോ രാജാ പസന്നോ പസന്നാകാരം ന കരോതീ’തി പരാപവാദോ ആഗച്ഛേയ്യാതി, ഏവം മമം രക്ഖാഹീ’’തി. ‘‘തഥാ ഹോതു, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭന്തേ, സീഹോ മിഗരാജാ സുവണ്ണപഞ്ജരേ പക്ഖിത്തോപി ബഹിമുഖോ യേവ ഹോതി, ഏവമേവ ഖോ അഹം, ഭന്തേ, കിഞ്ചാപി അഗാരം അജ്ഝാവസാമി ബഹിമുഖോ യേവ പന അച്ഛാമി. സചേ അഹം, ഭന്തേ, അഗാരസ്മാ അനാഗാരിയം പബ്ബജേയ്യം, ന ചിരം ജീവേയ്യം, ബഹൂ മേ പച്ചത്ഥികാ’’തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ പഞ്ഹം വിസജ്ജേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ സങ്ഘാരാമം അഗമാസി. അചിരപക്കന്തേ ച ആയസ്മന്തേ നാഗസേനേ മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ ഏതദഹോസി ‘‘കിം മയാ പുച്ഛിതം, കിം ഭദന്തേന നാഗസേനേന വിസജ്ജിത’’ന്തി? അഥ ഖോ മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ ഏതദഹോസി ‘‘സബ്ബം മയാ സുപുച്ഛിതം, സബ്ബം ഭദന്തേന നാഗസേനേന സുവിസജ്ജിത’’ന്തി. ആയസ്മതോപി നാഗസേനസ്സ സങ്ഘാരാമഗതസ്സ ഏതദഹോസി ‘‘കിം മിലിന്ദേന രഞ്ഞാ പുച്ഛിതം, കിം മയാ വിസജ്ജിത’’ന്തി. അഥ ഖോ ആയസ്മതോ നാഗസേനസ്സ ഏതദഹോസി ‘‘സബ്ബം മിലിന്ദേന രഞ്ഞാ സുപുച്ഛിതം, സബ്ബം മയാ സുവിസജ്ജിത’’ന്തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ നാഗസേനോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ യേന മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ നിവേസനം തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി, ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച –

‘‘മാ ഖോ ഭദന്തസ്സ ഏവം അഹോസി ‘നാഗസേനോ മയാ പഞ്ഹം പുച്ഛിതോ’തി തേനേവ സോമനസ്സേന തം രത്താവസേസം വീതിനാമേസീതി ന തേ ഏവം ദട്ഠബ്ബം. തസ്സ മയ്ഹം, ഭന്തേ, തം രത്താവസേസം ഏതദഹോസി ‘കിം മയാ പുച്ഛിതം, കിം ഭദന്തേന വിസജ്ജിത’ന്തി, ‘സബ്ബം മയാ സുപുച്ഛിതം, സബ്ബം ഭദന്തേന സുവിസജ്ജിത’’’ന്തി.

ഥേരോപി ഏവമാഹ – ‘‘മാ ഖോ മഹാരാജസ്സ ഏവം അഹോസി ‘മിലിന്ദസ്സ രഞ്ഞോ മയാ പഞ്ഹോ വിസജ്ജിതോ’തി തേനേവ സോമനസ്സേന തം രത്താവസേസം വീതിനാമേസീതി ന തേ ഏവം ദട്ഠബ്ബം. തസ്സ മയ്ഹം, മഹാരാജ, തം രത്താവസേസം ഏതദഹോസി ‘കിം മിലിന്ദേന രഞ്ഞാ പുച്ഛിതം, കിം മയാ വിസജ്ജിത’ന്തി, ‘സബ്ബം മിലിന്ദേന രഞ്ഞാ സുപുച്ഛിതം, സബ്ബം മയാ സുവിസജ്ജിത’’’ന്തി ഇതിഹ തേ മഹാനാഗാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ സുഭാസിതം സമനുമോദിംസൂതി.

മിലിന്ദപഞ്ഹപുച്ഛാവിസജ്ജനാ നിട്ഠിതാ.

മേണ്ഡകപഞ്ഹാരമ്ഭകഥാ

അട്ഠമന്തപരിവജ്ജനീയട്ഠാനാനി

ഭസ്സപ്പവാദോ [ഭസ്സപ്പവേദീ (സീ. പീ.)] വേതണ്ഡീ, അതിബുദ്ധി വിചക്ഖണോ;

മിലിന്ദോ ഞാണഭേദായ, നാഗസേനമുപാഗമി.

വസന്തോ തസ്സ ഛായായ, പരിപുച്ഛം പുനപ്പുനം;

പഭിന്നബുദ്ധി ഹുത്വാന, സോപി ആസി തിപേടകോ.

നവങ്ഗം അനുമജ്ജന്തോ, രത്തിഭാഗേ രഹോഗതോ;

അദ്ദക്ഖി മേണ്ഡകേ പഞ്ഹേ, ദുന്നിവേഠേ സനിഗ്ഗഹേ.

‘‘പരിയായഭാസിതം അത്ഥി, അത്ഥി സന്ധായഭാസിതം;

സഭാവഭാസിതം അത്ഥി, ധമ്മരാജസ്സ സാസനേ.

‘‘തേസമത്ഥം അവിഞ്ഞായ, മേണ്ഡകേ ജിനഭാസിതേ;

അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ, വിഗ്ഗഹോ തത്ഥ ഹേസ്സതി.

‘‘ഹന്ദ കഥിം പസാദേത്വാ, ഛേജ്ജാപേസ്സാമി മേണ്ഡകേ;

തസ്സ നിദ്ദിട്ഠമഗ്ഗേന, നിദ്ദിസിസ്സന്ത്യനാഗതേ’’തി.

അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ പഭാതായ രത്തിയാ ഉദ്ധസ്തേ [ഉട്ഠിതേ (സ്യാ.), ഉഗ്ഗതേ (സീ. പീ.)] അരുണേ സീസം ന്ഹത്വാ സിരസി അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ അനുസ്സരിത്വാ അട്ഠ വത്തപദാനി സമാദിയി ‘‘ഇതോ മേ അനാഗതാനി സത്ത ദിവസാനി അട്ഠ ഗുണേ സമാദിയിത്വാ തപോ ചരിതബ്ബോ ഭവിസ്സതി, സോഹം ചിണ്ണതപോ സമാനോ ആചരിയം ആരാധേത്വാ മേണ്ഡകേ പഞ്ഹേ പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി. അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ പകതിദുസ്സയുഗം അപനേത്വാ ആഭരണാനി ച ഓമുഞ്ചിത്വാ കാസാവം നിവാസേത്വാ മുണ്ഡകപടിസീസകം സീസേ പടിമുഞ്ചിത്വാ മുനിഭാവമുപഗന്ത്വാ അട്ഠ ഗുണേ സമാദിയി ‘‘ഇമം സത്താഹം മയാ ന രാജത്ഥോ അനുസാസിതബ്ബോ, ന രാഗൂപസഞ്ഹിതം ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം, ന ദോസൂപസഞ്ഹിതം ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം, ന മോഹൂപസഞ്ഹിതം ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം, ദാസകമ്മകരപോരിസേ ജനേപി നിവാതവുത്തിനാ ഭവിതബ്ബം, കായികം വാചസികം അനുരക്ഖിതബ്ബം, ഛപി ആയതനാനി നിരവസേസതോ അനുരക്ഖിതബ്ബാനി, മേത്താഭാവനായ മാനസം പക്ഖിപിതബ്ബ’’ന്തി. ഇമേ അട്ഠ ഗുണേ സമാദിയിത്വാ തേസ്വേവ അട്ഠസു ഗുണേസു മാനസം പതിട്ഠപേത്വാ ബഹി അനിക്ഖമിത്വാ സത്താഹം വീതിനാമേത്വാ അട്ഠമേ ദിവസേ പഭാതായ രത്തിയാ പഗേവ പാതരാസം കത്വാ ഓക്ഖിത്തചക്ഖു മിതഭാണീ സുസണ്ഠിതേന ഇരിയാപഥേന അവിക്ഖിത്തേന ചിത്തേന ഹട്ഠേന ഉദഗ്ഗേന വിപ്പസന്നേന ഥേരം നാഗസേനം ഉപസങ്കമിത്വാ ഥേരസ്സ പാദേ സിരസാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം ഠിതോ ഇദമവോച –

‘‘അത്ഥി മേ, ഭന്തേ നാഗസേന, കോചി അത്ഥോ തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം മന്തയിതബ്ബോ, ന തത്ഥ അഞ്ഞോ കോചി തതിയോ ഇച്ഛിതബ്ബോ, സുഞ്ഞേ ഓകാസേ പവിവിത്തേ അരഞ്ഞേ അട്ഠങ്ഗുപാഗതേ സമണസാരുപ്പേ. തത്ഥ സോ പഞ്ഹോ പുച്ഛിതബ്ബോ ഭവിസ്സതി, തത്ഥ മേ ഗുയ്ഹം ന കാതബ്ബം ന രഹസ്സകം, അരഹാമഹം രഹസ്സകം സുണിതും സുമന്തനേ ഉപഗതേ, ഉപമായപി സോ അത്ഥോ ഉപപരിക്ഖിതബ്ബോ, യഥാ കിം വിയ, യഥാ നാമ, ഭന്തേ നാഗസേന, മഹാപഥവീ നിക്ഖേപം അരഹതി നിക്ഖേപേ ഉപഗതേ. ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, അരഹാമഹം രഹസ്സകം സുണിതും സുമന്തനേ ഉപഗതേ’’തി. ഗരുനാ സഹ പവിവിത്തപവനം പവിസിത്വാ ഇദമവോച – ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഇധ പുരിസേന മന്തയിതുകാമേന അട്ഠ ഠാനാനി പരിവജ്ജയിതബ്ബാനി ഭവന്തി, ന തേസു ഠാനേസു വിഞ്ഞൂ പുരിസോ അത്ഥം മന്തേതി, മന്തിതോപി അത്ഥോ പരിപതതി ന സമ്ഭവതി. കതമാനി അട്ഠ ഠാനാനി? വിസമട്ഠാനം പരിവജ്ജനീയം, സഭയം പരിവജ്ജനീയം, അതിവാതട്ഠാനം പരിവജ്ജനീയം, പടിച്ഛന്നട്ഠാനം പരിവജ്ജനീയം, ദേവട്ഠാനം പരിവജ്ജനീയം, പന്ഥോ പരിവജ്ജനീയോ, സങ്ഗാമോ [സങ്കമോ (സീ. പീ.)] പരിവജ്ജനീയോ, ഉദകതിത്ഥം പരിവജ്ജനീയം. ഇമാനി അട്ഠ ഠാനാനി പരിവജ്ജനീയാനീ’’തി.

ഥേരോ ആഹ ‘‘കോ ദോസോ വിസമട്ഠാനേ, സഭയേ, അതിവാതേ, പടിച്ഛന്നേ, ദേവട്ഠാനേ, പന്ഥേ, സങ്ഗാമേ, ഉദകതിത്ഥേ’’തി? ‘‘വിസമേ, ഭന്തേ നാഗസേന, മന്തിതോ അത്ഥോ വികിരതി വിധമതി പഗ്ഘരതി ന സമ്ഭവതി, സഭയേ മനോ സന്തസ്സതി, സന്തസ്സിതോ ന സമ്മാ അത്ഥം സമനുപസ്സതി, അതിവാതേ സദ്ദോ അവിഭൂതോ ഹോതി, പടിച്ഛന്നേ ഉപസ്സുതിം തിട്ഠന്തി, ദേവട്ഠാനേ മന്തിതോ അത്ഥോ ഗരുകം പരിണമതി, പന്ഥേ മന്തിതോ അത്ഥോ തുച്ഛോ ഭവതി, സങ്ഗാമേ ചഞ്ചലോ ഭവതി, ഉദകതിത്ഥേ പാകടോ ഭവതി. ഭവതീഹ –

‘‘‘വിസമം സഭയം അതിവാതോ, പടിച്ഛന്നം ദേവനിസ്സിതം;

പന്ഥോ ച സങ്ഗാമോ തിത്ഥം, അട്ഠേതേ പരിവജ്ജിയാ’’’തി.

അട്ഠ മന്തനസ്സ പരിവജ്ജനീയട്ഠാനാനി.

അട്ഠമന്തവിനാസകപുഗ്ഗലാ

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അട്ഠിമേ പുഗ്ഗലാ മന്തിയമാനാ മന്തിതം അത്ഥം ബ്യാപാദേന്തി. കതമേ അട്ഠ? രാഗചരിതോ ദോസചരിതോ മോഹചരിതോ മാനചരിതോ ലുദ്ധോ അലസോ ഏകചിന്തീ ബാലോതി. ഇമേ അട്ഠ പുഗ്ഗലാ മന്തിതം അത്ഥം ബ്യാപാദേന്തീ’’തി.

ഥേരോ ആഹ ‘‘തേസം കോ ദോസോ’’തി? ‘‘രാഗചരിതോ, ഭന്തേ നാഗസേന, രാഗവസേന മന്തിതം അത്ഥം ബ്യാപാദേതി, ദോസചരിതോ ദോസവസേന മന്തിതം അത്ഥം ബ്യാപാദേതി, മോഹചരിതോ മോഹവസേന മന്തിതം അത്ഥം ബ്യാപാദേതി, മാനചരിതോ മാനവസേന മന്തിതം അത്ഥം ബ്യാപാദേതി, ലുദ്ധോ ലോഭവസേന മന്തിതം അത്ഥം ബ്യാപാദേതി, അലസോ അലസതായ മന്തിതം അത്ഥം ബ്യാപാദേതി, ഏകചിന്തീ ഏകചിന്തിതായ മന്തിതം അത്ഥം ബ്യാപാദേതി, ബാലോ ബാലതായ മന്തിതം അത്ഥം ബ്യാപാദേതി. ഭവതീഹ –

‘‘‘രത്തോ ദുട്ഠോ ച മൂള്ഹോ ച, മാനീ ലുദ്ധോ തഥാലസോ;

ഏകചിന്തീ ച ബാലോ ച, ഏതേ അത്ഥവിനാസകാ’’’തി.

അട്ഠ മന്തവിനാസകപുഗ്ഗലാ.

നവഗുയ്ഹമന്തവിധംസകം

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, നവിമേ പുഗ്ഗലാ മന്തിതം ഗുയ്ഹം വിവരന്തി ന ധാരേന്തി. കതമേ നവ? രാഗചരിതോ ദോസചരിതോ മോഹചരിതോ ഭീരുകോ ആമിസഗരുകോ ഇത്ഥീ സോണ്ഡോ പണ്ഡകോ ദാരകോ’’തി.

ഥേരോ ആഹ ‘‘തേസം കോ ദോസോ’’തി? ‘‘രാഗചരിതോ, ഭന്തേ നാഗസേന, രാഗവസേന മന്തിതം ഗുയ്ഹം വിവരതി ന ധാരേതി, ദോസചരിതോ, ഭന്തേ, ദോസവസേന മന്തിതം ഗുയ്ഹം വിവരതി ന ധാരേതി, മൂള്ഹോ മോഹവസേന മന്തിതം ഗുയ്ഹം വിവരതി ന ധാരേതി, ഭീരുകോ ഭയവസേന മന്തിതം ഗുയ്ഹം വിവരതി ന ധാരേതി, ആമിസഗരുകോ ആമിസഹേതു മന്തിതം ഗുയ്ഹം വിവരതി ന ധാരേതി, ഇത്ഥീ പഞ്ഞായ ഇത്തരതായ മന്തിതം ഗുയ്ഹം വിവരതി ന ധാരേതി, സോണ്ഡികോ സുരാലോലതായ മന്തിതം ഗുയ്ഹം വിവരതി ന ധാരേതി, പണ്ഡകോ അനേകംസികതായ മന്തിതം ഗുയ്ഹം വിവരതി ന ധാരേതി, ദാരകോ ചപലതായ മന്തിതം ഗുയ്ഹം വിവരതി ന ധാരേതി. ഭവതീഹ –

‘‘‘രത്തോ ദുട്ഠോ ച മൂള്ഹോ ച, ഭീരു ആമിസഗരുകോ [ആമിസചക്ഖുകോ (സീ. പീ.)];

ഇത്ഥീ സോണ്ഡോ പണ്ഡകോ ച, നവമോ ഭവതി ദാരകോ.

‘‘നവേതേ പുഗ്ഗലാ ലോകേ, ഇത്തരാ ചലിതാ ചലാ;

ഏതേഹി മന്തിതം ഗുയ്ഹം, ഖിപ്പം ഭവതി പാകട’’’ന്തി.

നവ ഗുയ്ഹമന്തവിധംസകാ പുഗ്ഗലാ.

അട്ഠ പഞ്ഞാപടിലാഭകാരണം

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അട്ഠഹി കാരണേഹി ബുദ്ധി പരിണമതി പരിപാകം ഗച്ഛതി. കതമേഹി അട്ഠഹി? വയപരിണാമേന ബുദ്ധി പരിണമതി പരിപാകം ഗച്ഛതി, യസപരിണാമേന ബുദ്ധി പരിണമതി പരിപാകം ഗച്ഛതി, പരിപുച്ഛായ ബുദ്ധി പരിണമതി പരിപാകം ഗച്ഛതി, തിത്ഥസംവാസേന ബുദ്ധി പരിണമതി പരിപാകം ഗച്ഛതി, യോനിസോ മനസികാരേന ബുദ്ധി പരിണമതി പരിപാകം ഗച്ഛതി, സാകച്ഛായ ബുദ്ധി പരിണമതി പരിപാകം ഗച്ഛതി, സ്നേഹൂപസേവനേന ബുദ്ധി പരിണമതി പരിപാകം ഗച്ഛതി, പതിരൂപദേസവാസേന ബുദ്ധി പരിണമതി പരിപാകം ഗച്ഛതി. ഭവതീഹ –

‘‘‘വയേന യസപുച്ഛാഹി, തിത്ഥവാസേന യോനിസോ;

സാകച്ഛാ സ്നേഹസംസേവാ, പതിരൂപവസേന ച.

‘‘ഏതാനി അട്ഠ ഠാനാനി, ബുദ്ധിവിസദകാരണാ;

യേസം ഏതാനി സമ്ഭോന്തി, തേസം ബുദ്ധി പഭിജ്ജതീ’’’തി.

അട്ഠ പഞ്ഞാപടിലാഭകാരണാനി.

ആചരിയഗുണം

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അയം ഭൂമിഭാഗോ അട്ഠ മന്തദോസവിവജ്ജിതോ, അഹഞ്ച ലോകേ പരമോ മന്തിസഹായോ [മന്തസഹായോ (സീ.)], ഗുയ്ഹമനുരക്ഖീ ചാഹം യാവാഹം ജീവിസ്സാമി താവ ഗുയ്ഹമനുരക്ഖിസ്സാമി, അട്ഠഹി ച മേ കാരണേഹി ബുദ്ധി പരിണാമം ഗതാ, ദുല്ലഭോ ഏതരഹി മാദിസോ അന്തേവാസീ, സമ്മാ പടിപന്നേ അന്തേവാസികേ യേ ആചരിയാനം പഞ്ചവീസതി ആചരിയഗുണാ, തേഹി ഗുണേഹി ആചരിയേന സമ്മാ പടിപജ്ജിതബ്ബം. കതമേ പഞ്ചവീസതി ഗുണാ?

‘‘ഇധ, ഭന്തേ നാഗസേന, ആചരിയേന അന്തേവാസിമ്ഹി സതതം സമിതം ആരക്ഖാ ഉപട്ഠപേതബ്ബാ, അസേവനസേവനാ ജാനിതബ്ബാ, പമത്താപ്പമത്താ ജാനിതബ്ബാ, സേയ്യവകാസോ ജാനിതബ്ബോ, ഗേലഞ്ഞം ജാനിതബ്ബം, ഭോജനസ്സ [ഭോജനീയം (സ്യാ.)] ലദ്ധാലദ്ധം ജാനിതബ്ബം, വിസേസോ ജാനിതബ്ബോ, പത്തഗതം സംവിഭജിതബ്ബം, അസ്സാസിതബ്ബോ ‘മാ ഭായി, അത്ഥോ തേ അഭിക്കമതീ’തി, ‘ഇമിനാ പുഗ്ഗലേന പടിചരതീ’തി [പടിചരാഹീതി (ക.)] പടിചാരോ ജാനിതബ്ബോ, ഗാമേ പടിചാരോ ജാനിതബ്ബോ, വിഹാരേ പടിചാരോ ജാനിതബ്ബോ, ന തേന ഹാസോ ദവോ കാതബ്ബോ [ന തേന സഹ സല്ലാപോ കാതബ്ബോ (സീ. പീ.)], തേന സഹ ആലാപോ കാതബ്ബോ, ഛിദ്ദം ദിസ്വാ അധിവാസേതബ്ബം, സക്കച്ചകാരിനാ ഭവിതബ്ബം, അഖണ്ഡകാരിനാ ഭവിതബ്ബം, അരഹസ്സകാരിനാ ഭവിതബ്ബം, നിരവസേസകാരിനാ ഭവിതബ്ബം, ‘ജനേമിമം [ജാനേമിമം (സ്യാ.)] സിപ്പേസൂ’തി ജനകചിത്തം ഉപട്ഠപേതബ്ബം, ‘കഥം അയം ന പരിഹായേയ്യാ’തി വഡ്ഢിചിത്തം ഉപട്ഠപേതബ്ബം, ‘ബലവം ഇമം കരോമി സിക്ഖാബലേനാ’തി ചിത്തം ഉപട്ഠപേതബ്ബം, മേത്തചിത്തം ഉപട്ഠപേതബ്ബം, ആപദാസു ന വിജഹിതബ്ബം, കരണീയേ നപ്പമജ്ജിതബ്ബം, ഖലിതേ ധമ്മേന പഗ്ഗഹേതബ്ബോതി. ഇമേ ഖോ, ഭന്തേ, പഞ്ചവീസതി ആചരിയസ്സ ആചരിയഗുണാ, തേഹി ഗുണേഹി മയി സമ്മാ പടിപജ്ജസ്സു, സംസയോ മേ, ഭന്തേ, ഉപ്പന്നോ, അത്ഥി മേണ്ഡകപഞ്ഹാ ജിനഭാസിതാ, അനാഗതേ അദ്ധാനേ തത്ഥ വിഗ്ഗഹോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, അനാഗതേ ച അദ്ധാനേ ദുല്ലഭാ ഭവിസ്സന്തി തുമ്ഹാദിസാ ബുദ്ധിമന്തോ, തേസു മേ പഞ്ഹേസു ചക്ഖും ദേഹി പരവാദാനം നിഗ്ഗഹായാ’’തി.

ഉപാസകഗുണം

ഥേരോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ദസ ഉപാസകസ്സ ഉപാസകഗുണേ പരിദീപേസി. ‘‘ദസ ഇമേ, മഹാരാജ, ഉപാസകസ്സ ഉപാസകഗുണാ. കതമേ ദസ, ഇധ, മഹാരാജ, ഉപാസകോ സങ്ഘേന സമാനസുഖദുക്ഖോ ഹോതി, ധമ്മാധിപതേയ്യോ ഹോതി, യഥാബലം സംവിഭാഗരതോ ഹോതി, ജിനസാസനപരിഹാനിം ദിസ്വാ അഭിവഡ്ഢിയാ വായമതി. സമ്മാദിട്ഠികോ ഹോതി, അപഗതകോതൂഹലമങ്ഗലികോ ജീവിതഹേതുപി ന അഞ്ഞം സത്ഥാരം ഉദ്ദിസതി, കായികവാചസികഞ്ചസ്സ രക്ഖിതം ഹോതി, സമഗ്ഗാരാമോ ഹോതി സമഗ്ഗരതോ, അനുസൂയകോ ഹോതി, ന ച കുഹനവസേന സാസനേ ചരതി, ബുദ്ധം സരണം ഗതോ ഹോതി, ധമ്മം സരണം ഗതോ ഹോതി, സങ്ഘം സരണം ഗതോ ഹോതി. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, ദസ ഉപാസകസ്സ ഉപാസകഗുണാ, തേ സബ്ബേ ഗുണാ തയി സംവിജ്ജന്തി, തം തേ യുത്തം പത്തം അനുച്ഛവികം പതിരൂപം യം ത്വം ജിനസാസനപരിഹാനിം ദിസ്വാ അഭിവഡ്ഢിം ഇച്ഛസി, കരോമി തേ ഓകാസം, പുച്ഛ മം ത്വം യഥാസുഖ’’ന്തി.

മേണ്ഡകപഞ്ഹാരമ്ഭകഥാ നിട്ഠിതാ.

൪. മേണ്ഡകപഞ്ഹോ

൧. ഇദ്ധിബലവഗ്ഗോ

൧. കതാധികാരസഫലപഞ്ഹോ

. അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ കതാവകാസോ നിപച്ച ഗരുനോ പാദേ സിരസി അഞ്ജലിം കത്വാ ഏതദവോച ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഇമേ തിത്ഥിയാ ഏവം ഭണന്തി [വഞ്ചോ ഭവതി അഫലോ (സീ. പീ. ക.)] ‘യദി ബുദ്ധോ പൂജം സാദിയതി, ന പരിനിബ്ബുതോ ബുദ്ധോ സംയുത്തോ ലോകേന അന്തോഭവികോ ലോകസ്മിം ലോകസാധാരണോ, തസ്മാ തസ്സ കതോ അധികാരോ അവഞ്ഝോ ഭവതി സഫലോ. യദി പരിനിബ്ബുതോ വിസംയുത്തോ ലോകേന നിസ്സടോ സബ്ബഭവേഹി, തസ്സ പൂജാ നുപ്പജ്ജതി, പരിനിബ്ബുതോ ന കിഞ്ചി സാദിയതി, അസാദിയന്തസ്സ കതോ അധികാരോ വഞ്ഝോ ഭവതി അഫലോ’തി ഉഭതോ കോടികോ ഏസോ പഞ്ഹോ, നേസോ വിസയോ അപ്പത്തമാനസാനം, മഹന്താനം യേവേസോ വിസയോ, ഭിന്ദേതം ദിട്ഠിജാലം ഏകംസേ ഠപയ, തവേസോ പഞ്ഹോ അനുപ്പത്തോ, അനാഗതാനം ജിനപുത്താനം ചക്ഖും ദേഹി പരവാദനിഗ്ഗഹായാ’’തി.

ഥേരോ ആഹ ‘‘പരിനിബ്ബുതോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ, ന ച ഭഗവാ പൂജം സാദിയതി, ബോധിമൂലേ യേവ തഥാഗതസ്സ സാദിയനാ പഹീനാ, കിം പന അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബുതസ്സ. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഥേരേന സാരിപുത്തേന ധമ്മസേനാപതിനാ –

‘‘‘പൂജിയന്താ [പൂജിതാ (സ്യാ.)] അസമസമാ, സദേവമാനുസേഹി തേ;

ന സാദിയന്തി സക്കാരം, ബുദ്ധാനം ഏസ ധമ്മതാ’’’തി.

രാജാ ആഹ ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, പുത്തോ വാ പിതുനോ വണ്ണം ഭാസതി, പിതാ വാ പുത്തസ്സ വണ്ണം ഭാസതി, ന ചേതം കാരണം പരവാദാനം നിഗ്ഗഹായ, പസാദപ്പകാസനം നാമേതം, ഇങ്ഘ മേ ത്വം തത്ഥ കാരണം സമ്മാ ബ്രൂഹി സകവാദസ്സ പതിട്ഠാപനായ ദിട്ഠിജാലവിനിവേഠനായാ’’തി.

ഥേരോ ആഹ ‘‘പരിനിബ്ബുതോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ, ന ച ഭഗവാ പൂജം സാദിയതി, അസാദിയന്തസ്സേവ തഥാഗതസ്സ ദേവമനുസ്സാ ധാതുരതനം വത്ഥും കരിത്വാ തഥാഗതസ്സ ഞാണരതനാരമ്മണേന സമ്മാപടിപത്തിം സേവന്താ തിസ്സോ സമ്പത്തിയോ പടിലഭന്തി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, മഹതിമഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പജ്ജലിത്വാ നിബ്ബായേയ്യ, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, മഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ സാദിയതി തിണകട്ഠുപാദാന’’ന്തി? ‘‘ജലമാനോപി സോ, ഭന്തേ, മഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ തിണകട്ഠുപാദാനം ന സാദിയതി, കിം പന നിബ്ബുതോ ഉപസന്തോ അചേതനോ സാദിയതി? ‘‘തസ്മിം പന, മഹാരാജ, അഗ്ഗിക്ഖന്ധേ ഉപരതേ ഉപസന്തേ ലോകേ അഗ്ഗി സുഞ്ഞോ ഹോതീ’’തി. ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, കട്ഠം അഗ്ഗിസ്സ വത്ഥു ഹോതി ഉപാദാനം, യേ കേചി മനുസ്സാ അഗ്ഗികാമാ, തേ അത്തനോ ഥാമബലവീരിയേന പച്ചത്തപുരിസകാരേന കട്ഠം മന്ഥയിത്വാ [മദ്ദിത്വാ (ക.)] അഗ്ഗിം നിബ്ബത്തേത്വാ തേന അഗ്ഗിനാ അഗ്ഗികരണീയാനി കമ്മാനി കരോന്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, തിത്ഥിയാനം വചനം മിച്ഛാ ഭവതി ‘അസാദിയന്തസ്സ കതോ അധികാരോ വഞ്ഝോ ഭവതി അഫലോ’തി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, മഹതിമഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പജ്ജലി, ഏവമേവ ഭഗവാ ദസസഹസ്സിയാ [ദസസഹസ്സിമ്ഹി (സീ. പീ. ക.)] ലോകധാതുയാ ബുദ്ധസിരിയാ പജ്ജലി. യഥാ, മഹാരാജ, മഹതിമഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പജ്ജലിത്വാ നിബ്ബുതോ, ഏവമേവ ഭഗവാ ദസസഹസ്സിയാ ലോകധാതുയാ ബുദ്ധസിരിയാ പജ്ജലിത്വാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബുതോ. യഥാ, മഹാരാജ, നിബ്ബുതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ തിണകട്ഠുപാദാനം ന സാദിയതി, ഏവമേവ ഖോ ലോകഹിതസ്സ സാദിയനാ പഹീനാ ഉപസന്താ. യഥാ, മഹാരാജ, മനുസ്സാ നിബ്ബുതേ അഗ്ഗിക്ഖന്ധേ അനുപാദാനേ അത്തനോ ഥാമബലവീരിയേന പച്ചത്തപുരിസകാരേന കട്ഠം മന്ഥയിത്വാ അഗ്ഗിം നിബ്ബത്തേത്വാ തേന അഗ്ഗിനാ അഗ്ഗികരണീയാനി കമ്മാനി കരോന്തി, ഏവമേവ ഖോ ദേവമനുസ്സാ തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ അസാദിയന്തസ്സേവ ധാതുരതനം വത്ഥും കരിത്വാ തഥാഗതസ്സ ഞാണരതനാരമ്മണേന സമ്മാപടിപത്തിം സേവന്താ തിസ്സോ സമ്പത്തിയോ പടിലഭന്തി, ഇമിനാപി, മഹാരാജ, കാരണേന തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ അസാദിയന്തസ്സേവ കതോ അധികാരോ അവഞ്ഝോ ഭവതി സഫലോ.

‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി യേന കാരണേന തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ അസാദിയന്തസ്സേവ കതോ അധികാരോ അവഞ്ഝോ ഭവതി സഫലോ. യഥാ, മഹാരാജ, മഹതിമഹാവാതോ വായിത്വാ ഉപരമേയ്യ, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, ഉപരതോ വാതോ സാദിയതി പുന നിബ്ബത്താപന’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, ഉപരതസ്സ വാതസ്സ ആഭോഗോ വാ മനസികാരോ വാ പുന നിബ്ബത്താപനായ’’. ‘‘കിം കാരണം’’? ‘‘അചേതനാ സാ വായോധാതൂ’’തി. ‘‘അപി നു തസ്സ, മഹാരാജ, ഉപരതസ്സ വാതസ്സ വാതോതി സമഞ്ഞാ അപഗച്ഛതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, താലവണ്ടവിധൂപനാനി വാതസ്സ ഉപ്പത്തിയാ പച്ചയാ, യേ കേചി മനുസ്സാ ഉണ്ഹാഭിതത്താ പരിളാഹപരിപീളിതാ, തേ താലവണ്ടേന വാ വിധൂപനേന വാ അത്തനോ ഥാമബലവീരിയേന പച്ചത്തപുരിസകാരേന തം നിബ്ബത്തേത്വാ തേന വാതേന ഉണ്ഹം നിബ്ബാപേന്തി പരിളാഹം വൂപസമേന്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, തിത്ഥിയാനം വചനം മിച്ഛാ ഭവതി ‘അസാദിയന്തസ്സ കതോ അധികാരോ വഞ്ഝോ ഭവതി അഫലോ’തി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, മഹതിമഹാവാതോ വായി, ഏവമേവ ഭഗവാ ദസസഹസ്സിയാ ലോകധാതുയാ സീതലമധുരസന്തസുഖുമമേത്താവാതേന ഉപവായി. യഥാ, മഹാരാജ, മഹതിമഹാവാതോ വായിത്വാ ഉപരതോ, ഏവമേവ ഭഗവാ സീതലമധുരസന്തസുഖുമമേത്താവാതേന ഉപവായിത്വാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബുതോ. യഥാ, മഹാരാജ, ഉപരതോ വാതോ പുന നിബ്ബത്താപനം ന സാദിയതി, ഏവമേവ ലോകഹിതസ്സ സാദിയനാ പഹീനാ ഉപസന്താ. യഥാ, മഹാരാജ, തേ മനുസ്സാ ഉണ്ഹാഭിതത്താ പരിളാഹപരിപീളിതാ, ഏവമേവ ദേവമനുസ്സാ തിവിധഗ്ഗിസന്താപപരിളാഹപരിപീളിതാ. യഥാ താലവണ്ടവിധൂപനാനി വാതസ്സ നിബ്ബത്തിയാ പച്ചയാ ഹോന്തി, ഏവമേവ തഥാഗതസ്സ ധാതു ച ഞാണരതനഞ്ച പച്ചയോ ഹോതി തിസ്സന്നം സമ്പത്തീനം പടിലാഭായ. യഥാ മനുസ്സാ ഉണ്ഹാഭിതത്താ പരിളാഹപരിപീളിതാ താലവണ്ടേന വാ വിധൂപനേന വാ വാതം നിബ്ബത്തേത്വാ ഉണ്ഹം നിബ്ബാപേന്തി പരിളാഹം വൂപസമേന്തി, ഏവമേവ ദേവമനുസ്സാ തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ അസാദിയന്തസ്സേവ ധാതുഞ്ച ഞാണരതനഞ്ച പൂജേത്വാ കുസലം നിബ്ബത്തേത്വാ തേന കുസലേന തിവിധഗ്ഗിസന്താപപരിളാഹം നിബ്ബാപേന്തി വൂപസമേന്തി. ഇമിനാപി, മഹാരാജ, കാരണേന തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ അസാദിയന്തസ്സേവ കതോ അധികാരോ അവഞ്ഝോ ഭവതി സഫലോതി.

‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി പരവാദാനം നിഗ്ഗഹായ. യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ ഭേരിം ആകോടേത്വാ സദ്ദം നിബ്ബത്തേയ്യ, യോ സോ ഭേരിസദ്ദോ പുരിസേന നിബ്ബത്തിതോ, സോ സദ്ദോ അന്തരധായേയ്യ, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, സദ്ദോ സാദിയതി പുന നിബ്ബത്താപന’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, അന്തരഹിതോ സോ സദ്ദോ, നത്ഥി തസ്സ പുന ഉപ്പാദായ ആഭോഗോ വാ മനസികാരോ വാ, സകിം നിബ്ബത്തേ ഭേരിസദ്ദേ അന്തരഹിതേ സോ ഭേരിസദ്ദോ സമുച്ഛിന്നോ ഹോതി. ഭേരീ പന, ഭന്തേ, പച്ചയോ ഹോതി സദ്ദസ്സ നിബ്ബത്തിയാ, അഥ പുരിസോ പച്ചയേ സതി അത്തജേന വായാമേന ഭേരിം അകോടേത്വാ സദ്ദം നിബ്ബത്തേതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ സീലസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിവിമുത്തിഞാണദസ്സനപരിഭാവിതം ധാതുരതനഞ്ച ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച അനുസിട്ഠഞ്ച [അനുസത്ഥിഞ്ച (സീ. പീ.)] സത്ഥാരം ഠപയിത്വാ സയം അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബുതോ, ന ച പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി സമ്പത്തിലാഭോ ഉപച്ഛിന്നോ ഹോതി, ഭവദുക്ഖപടിപീളിതാ സത്താ ധാതുരതനഞ്ച ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച അനുസിട്ഠഞ്ച പച്ചയം കരിത്വാ സമ്പത്തികാമാ സമ്പത്തിയോ പടിലഭന്തി, ഇമിനാപി, മഹാരാജ, കാരണേന തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ അസാദിയന്തസ്സേവ കതോ അധികാരോ അവഞ്ഝോ ഭവതി സഫലോതി.

‘‘ദിട്ഠഞ്ചേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ അനാഗതമദ്ധാനം. കഥിതഞ്ച ഭണിതഞ്ച ആചിക്ഖിതഞ്ച ‘സിയാ ഖോ പനാനന്ദ, തുമ്ഹാകം ഏവമസ്സ അതീതസത്ഥുകം പാവചനം നത്ഥി നോ സത്ഥാതി, ന ഖോ പനേതം, ആനന്ദ, ഏവം ദട്ഠബ്ബം, യോ വോ, ആനന്ദ, മയാ ധമ്മോ ച വിനയോ ച ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോ, സോ വോ മമച്ചയേന സത്ഥാ’തി. പരിനിബ്ബുതസ്സ തഥാഗതസ്സ അസാദിയന്തസ്സ കതോ അധികാരോ വഞ്ഝോ ഭവതി അഫലോതി, തം തേസം തിത്ഥിയാനം വചനം മിച്ഛാ അഭൂതം വിതഥം അലികം വിരുദ്ധം വിപരീതം ദുക്ഖദായകം ദുക്ഖവിപാകം അപായഗമനീയന്തി.

‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി യേന കാരണേന തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ അസാദിയന്തസ്സേവ കതോ അധികാരോ അവഞ്ഝോ ഭവതി സഫലോ. സാദിയതി നു ഖോ, മഹാരാജ, അയം മഹാപഥവീ ‘സബ്ബബീജാനി മയി സംവിരുഹന്തൂ’’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന താനി, മഹാരാജ, ബീജാനി അസാദിയന്തിയാ മഹാപഥവിയാ സംവിരുഹിത്വാ ദള്ഹമൂലജടാപതിട്ഠിതാ ഖന്ധസാരസാഖാപരിവിത്ഥിണ്ണാ പുപ്ഫഫലധരാ ഹോന്തീ’’തി? ‘‘അസാദിയന്തീപി, ഭന്തേ, മഹാപഥവീ തേസം ബീജാനം വത്ഥും ഹോതി പച്ചയം ദേതി വിരുഹനായ, താനി ബീജാനി തം വത്ഥും നിസ്സായ തേന പച്ചയേന സംവിരുഹിത്വാ ദള്ഹമൂലജടാപതിട്ഠിതാ ഖന്ധസാരസാഖാപരിവിത്ഥിണ്ണാ പുപ്ഫഫലധരാ ഹോന്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, തിത്ഥിയാ സകേ വാദേ നട്ഠാ ഹോന്തി ഹതാ വിരുദ്ധാ, സചേ തേ ഭണന്തി ‘അസാദിയന്തസ്സ കതോ അധികാരോ വഞ്ഝോ ഭവതി അഫലോ’ തി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, മഹാപഥവീ, ഏവം തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. യഥാ, മഹാരാജ, മഹാപഥവീ ന കിഞ്ചി സാദിയതി, ഏവം തഥാഗതോ ന കിഞ്ചി സാദിയതി. യഥാ, മഹാരാജ, താനി ബീജാനി പഥവിം നിസ്സായ സംവിരുഹിത്വാ ദള്ഹമൂലജടാപതിട്ഠിതാ ഖന്ധസാരസാഖാപരിവിത്ഥിണ്ണാ പുപ്ഫഫലധരാ ഹോന്തി, ഏവം ദേവമനുസ്സാ തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ അസാദിയന്തസ്സേവ ധാതുഞ്ച ഞാണരതനഞ്ച നിസ്സായ ദള്ഹകുസലമൂലപതിട്ഠിതാ സമാധിക്ഖന്ധധമ്മസാരസീലസാഖാപരിവിത്ഥിണ്ണാ വിമുത്തിപുപ്ഫസാമഞ്ഞഫലധരാ ഹോന്തി, ഇമിനാപി, മഹാരാജ, കാരണേന തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ അസാദിയന്തസ്സേവ കതോ അധികാരോ അവഞ്ഝോ ഭവതി സഫലോതി.

‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി യേന കാരണേന തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ അസാദിയന്തസ്സേവ കതോ അധികാരോ അവഞ്ഝോ ഭവതി സഫലോ. സാദിയന്തി നു ഖോ, മഹാരാജ, ഇമേ ഓട്ഠാ ഗോണാ ഗദ്രഭാ അജാ പസൂ മനുസ്സാ അന്തോകുച്ഛിസ്മിം കിമികുലാനം സമ്ഭവ’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന തേ, മഹാരാജ, കിമയോ തേസം അസാദിയന്താനം അന്തോകുച്ഛിസ്മിം സമ്ഭവിത്വാ ബഹുപുത്തനത്താ വേപുല്ലതം പാപുണന്തീ’’തി? ‘‘പാപസ്സ, ഭന്തേ, കമ്മസ്സ ബലവതായ അസാദിയന്താനം യേവ തേസം സത്താനം അന്തോകുച്ഛിസ്മിം കിമയോ സമ്ഭവിത്വാ ബഹുപുത്തനത്താ വേപുല്ലതം പാപുണന്തീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ അസാദിയന്തസ്സേവ ധാതുസ്സ ച ഞാണാരമ്മണസ്സ ച ബലവതായ തഥാഗതേ കതോ അധികാരോ അവഞ്ഝോ ഭവതി സഫലോതി.

‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി യേന കാരണേന തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ അസാദിയന്തസ്സേവ കതോ അധികാരോ അവഞ്ഝോ ഭവതി സഫലോ. സാദിയന്തി നു ഖോ, മഹാരാജ, ഇമേ മനുസ്സാ ഇമേ അട്ഠനവുതി രോഗാ കായേ നിബ്ബത്തന്തൂ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന തേ, മഹാരാജ, രോഗാ അസാദിയന്താനം കായേ നിപതന്തീ’’തി? ‘‘പുബ്ബേ കതേന, ഭന്തേ, ദുച്ചരിതേനാ’’തി. ‘‘യദി, മഹാരാജ, പുബ്ബേ കതം അകുസലം ഇധ വേദനീയം ഹോതി, തേന ഹി, മഹാരാജ, പുബ്ബേ കതമ്പി ഇധ കതമ്പി കുസലാകുസലം കമ്മം അവഞ്ഝം ഭവതി സഫലന്തി. ഇമിനാപി, മഹാരാജ, കാരണേന തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ അസാദിയന്തസ്സേവ കതോ അധികാരോ അവഞ്ഝോ ഭവതി സഫലോതി.

‘‘സുതപുബ്ബം പന തയാ, മഹാരാജ, നന്ദകോ നാമ യക്ഖോ ഥേരം സാരിപുത്തം ആസാദയിത്വാ പഥവിം പവിട്ഠോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സുയ്യതി, ലോകേ പാകടോ ഏസോ’’തി. ‘‘അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, ഥേരോ സാരിപുത്തോ സാദിയി നന്ദകസ്സ യക്ഖസ്സ മഹാപഥവിഗിലന’’ന്തി [പവത്തമാനേപി (സ്യാ.)]. ‘‘ഉബ്ബത്തിയന്തേപി, ഭന്തേ, സദേവകേ ലോകേ പതമാനേപി ഛമായം ചന്ദിമസൂരിയേ വികിരന്തേപി സിനേരുപബ്ബതരാജേ ഥേരോ സാരിപുത്തോ ന പരസ്സ ദുക്ഖം സാദിയേയ്യ. തം കിസ്സ ഹേതു? യേന ഹേതുനാ ഥേരോ സാരിപുത്തോ കുജ്ഝേയ്യ വാ ദുസ്സേയ്യ വാ, സോ ഹേതു ഥേരസ്സ സാരിപുത്തസ്സ സമൂഹതോ സമുച്ഛിന്നോ, ഹേതുനോ സമുഗ്ഘാതിതത്താ, ഭന്തേ, ഥേരോ സാരിപുത്തോ ജീവിതഹാരകേപി കോപം ന കരേയ്യാ’’തി. ‘‘യദി, മഹാരാജ, ഥേരോ സാരിപുത്തോ നന്ദകസ്സ യക്ഖസ്സ പഥവിഗിലനം ന സാദിയി, കിസ്സ പന നന്ദകോ യക്ഖോ പഥവിം പവിട്ഠോ’’തി? ‘‘അകുസലസ്സ, ഭന്തേ, കമ്മസ്സ ബലവതായാ’’തി. ‘‘യദി, മഹാരാജ, അകുസലസ്സ കമ്മസ്സ ബലവതായ നന്ദകോ യക്ഖോ പഥവിം പവിട്ഠോ, അസാദിയന്തസ്സാപി കതോ അപരാധോ അവഞ്ഝോ ഭവതി സഫലോ. തേന ഹി, മഹാരാജ, അകുസലസ്സപി കമ്മസ്സ ബലവതായ അസാദിയന്തസ്സ കതോ അധികാരോ അവഞ്ഝോ ഭവതി സഫലോതി. ഇമിനാപി, മഹാരാജ, കാരണേന തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ അസാദിയന്തസ്സേവ കതോ അധികാരോ അവഞ്ഝോ ഭവതി സഫലോതി.

‘‘കതി നു ഖോ തേ, മഹാരാജ, മനുസ്സാ, യേ ഏതരഹി മഹാപഥവിം പവിട്ഠാ, അത്ഥി തേ തത്ഥ സവണ’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സുയ്യതീ’’തി. ‘‘ഇങ്ഘ ത്വം, മഹാരാജ, സാവേഹീ’’തി? ‘‘ചിഞ്ചമാണവികാ, ഭന്തേ, സുപ്പബുദ്ധോ ച സക്കോ, ദേവദത്തോ ച ഥേരോ, നന്ദകോ ച യക്ഖോ, നന്ദോ ച മാണവകോതി. സുതമേതം, ഭന്തേ, ഇമേ പഞ്ച ജനാ മഹാപഥവിം പവിട്ഠാ’’തി. ‘‘കിസ്മിം തേ, മഹാരാജ, അപരദ്ധാ’’തി? ‘‘ഭഗവതി ച, ഭന്തേ, സാവകേസു ചാ’’തി. ‘‘അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ വാ സാവകാ വാ സാദിയിംസു ഇമേസം മഹാപഥവിപവിസന’’ന്തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ അസാദിയന്തസ്സേവ കതോ അധികാരോ അവഞ്ഝോ ഭവതി സഫലോ’’തി. ‘‘സുവിഞ്ഞാപിതോ, ഭന്തേ നാഗസേന, പഞ്ഹോ ഗമ്ഭീരോ ഉത്താനീകതോ, ഗുയ്ഹം വിദംസിതം, ഗണ്ഠി ഭിന്നോ, ഗഹനം അഗഹനം കതം, നട്ഠാ പരവാദാ, ഭഗ്ഗാ കുദിട്ഠീ, നിപ്പഭാ ജാതാ കുതിത്ഥിയാ, ത്വം ഗണീവരപവരമാസജ്ജാ’’തി.

കതാധികാരസഫലപഞ്ഹോ പഠമോ.

൨. സബ്ബഞ്ഞുഭാവപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധോ സബ്ബഞ്ഞൂ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ഭഗവാ സബ്ബഞ്ഞൂ, ന ച ഭഗവതോ സതതം സമിതം ഞാണദസ്സനം പച്ചുപട്ഠിതം, ആവജ്ജനപടിബദ്ധം ഭഗവതോ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം, ആവജ്ജിത്വാ യദിച്ഛകം ജാനാതീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധോ അസബ്ബഞ്ഞൂതി. യദി തസ്സ പരിയേസനായ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം ഹോതീ’’തി. ‘‘വാഹസതം ഖോ, മഹാരാജ, വീഹീനം അഡ്ഢചൂളഞ്ച വാഹാ വീഹിസത്തമ്ബണാനി ദ്വേ ച തുമ്ബാ ഏകച്ഛരാക്ഖണേ പവത്തചിത്തസ്സ ഏത്തകാ വീഹീ ലക്ഖം ഠപീയമാനാ [ഠപീയമാനേ (സീ. പീ.)] പരിക്ഖയം പരിയാദാനം ഗച്ഛേയ്യും?

‘‘തത്രിമേ സത്തവിധാ ചിത്താ പവത്തന്തി, യേ തേ, മഹാരാജ, സരാഗാ സദോസാ സമോഹാ സകിലേസാ അഭാവിതകായാ അഭാവിതസീലാ അഭാവിതചിത്താ അഭാവിതപഞ്ഞാ, തേസം തം ചിത്തം ഗരുകം ഉപ്പജ്ജതി ദന്ധം പവത്തതി. കിം കാരണാ? അഭാവിതത്താ ചിത്തസ്സ. യഥാ, മഹാരാജ, വംസനാളസ്സ വിതതസ്സ വിസാലസ്സ വിത്ഥിണ്ണസ്സ സംസിബ്ബിതവിസിബ്ബിതസ്സ സാഖാജടാജടിതസ്സ ആകഡ്ഢിയന്തസ്സ ഗരുകം ഹോതി ആഗമനം ദന്ധം. കിം കാരണാ? സംസിബ്ബിതവിസിബ്ബിതത്താ സാഖാനം. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ സരാഗാ സദോസാ സമോഹാ സകിലേസാ അഭാവിതകായാ അഭാവിതസീലാ അഭാവിതചിത്താ അഭാവിതപഞ്ഞാ, തേസം തം ചിത്തം ഗരുകം ഉപ്പജ്ജതി ദന്ധം പവത്തതി. കിം കാരണാ? സംസിബ്ബിതവിസിബ്ബിതത്താ കിലേസേഹി, ഇദം പഠമം ചിത്തം.

‘‘തത്രിദം ദുതിയം ചിത്തം വിഭത്തമാപജ്ജതി – യേ തേ, മഹാരാജ, സോതാപന്നാ പിഹിതാപായാ ദിട്ഠിപ്പത്താ വിഞ്ഞാതസത്ഥുസാസനാ, തേസം തം ചിത്തം തീസു ഠാനേസു ലഹുകം ഉപ്പജ്ജതി ലഹുകം പവത്തതി. ഉപരിഭൂമീസു ഗരുകം ഉപ്പജ്ജതി ദന്ധം പവത്തതി. കിം കാരണാ? തീസു ഠാനേസു ചിത്തസ്സ പരിസുദ്ധത്താ ഉപരി കിലേസാനം അപ്പഹീനത്താ. യഥാ, മഹാരാജ, വംസനാളസ്സ തിപബ്ബഗണ്ഠിപരിസുദ്ധസ്സ ഉപരി സാഖാജടാജടിതസ്സ ആകഡ്ഢിയന്തസ്സ യാവ തിപബ്ബം താവ ലഹുകം ഏതി, തതോ ഉപരി ഥദ്ധം. കിം കാരണാ? ഹേട്ഠാ പരിസുദ്ധത്താ ഉപരി സാഖാജടാജടിതത്താ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ സോതാപന്നാ പിഹിതാപായാ ദിട്ഠിപ്പത്താ വിഞ്ഞാതസത്ഥുസാസനാ, തേസം തം ചിത്തം തീസു ഠാനേസു ലഹുകം ഉപ്പജ്ജതി ലഹുകം പവത്തതി, ഉപരിഭൂമീസു ഗരുകം ഉപ്പജ്ജതി ദന്ധം പവത്തതി. കിം കാരണാ? തീസു ഠാനേസു ചിത്തസ്സ പരിസുദ്ധത്താ ഉപരി കിലേസാനം അപ്പഹീനത്താ, ഇദം ദുതിയം ചിത്തം.

‘‘തത്രിദം തതിയം ചിത്തം വിഭത്തമാപജ്ജതി – യേ തേ, മഹാരാജ, സകദാഗാമിനോ, യേസം രാഗദോസമോഹാ തനുഭൂതാ, തേസം തം ചിത്തം പഞ്ചസു ഠാനേസു ലഹുകം ഉപ്പജ്ജതി ലഹുകം പവത്തതി, ഉപരിഭൂമീസു ഗരുകം ഉപ്പജ്ജതി ദന്ധം പവത്തതി. കിം കാരണാ? പഞ്ചസു ഠാനേസു ചിത്തസ്സ പരിസുദ്ധത്താ ഉപരി കിലേസാനം അപ്പഹീനത്താ. യഥാ, മഹാരാജ, വംസനാളസ്സ പഞ്ചപബ്ബഗണ്ഠിപരിസുദ്ധസ്സ ഉപരി സാഖാജടാജടിതസ്സ ആകഡ്ഢിയന്തസ്സ യാവ പഞ്ചപബ്ബം താവ ലഹുകം ഏതി, തതോ ഉപരി ഥദ്ധം. കിം കാരണാ? ഹേട്ഠാ പരിസുദ്ധത്താ ഉപരി സാഖാജടാജടിതത്താ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ സകദാഗാമിനോ, യേസം രാഗദോസമോഹാ തനുഭൂതാ, തേസം തം ചിത്തം പഞ്ചസു ഠാനേസു ലഹുകം ഉപ്പജ്ജതി ലഹുകം പവത്തതി, ഉപരിഭൂമീസു ഗരുകം ഉപ്പജ്ജതി ദന്ധം പവത്തതി. കിം കാരണാ? പഞ്ചസു ഠാനേസു ചിത്തസ്സ പരിസുദ്ധത്താ ഉപരി കിലേസാനം അപ്പഹീനത്താ, ഇദം തതിയം ചിത്തം.

‘‘തത്രിദം ചതുത്ഥം ചിത്തം വിഭത്തമാപജ്ജതി – യേ തേ, മഹാരാജ, അനാഗാമിനോ, യേസം പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയാനി സഞ്ഞോജനാനി പഹീനാനി, തേസം തം ചിത്തം ദസസു ഠാനേസു ലഹുകം ഉപ്പജ്ജതി ലഹുകം പവത്തതി, ഉപരിഭൂമീസു ഗരുകം ഉപ്പജ്ജതി ദന്ധം പവത്തതി. കിം കാരണാ? ദസസു ഠാനേസു ചിത്തസ്സ പരിസുദ്ധത്താ ഉപരി കിലേസാനം അപ്പഹീനത്താ. യഥാ, മഹാരാജ, വംസനാളസ്സ ദസപബ്ബഗണ്ഠിപരിസുദ്ധസ്സ ഉപരി സാഖാജടാജടിതസ്സ ആകഡ്ഢിയന്തസ്സ യാവ ദസപബ്ബം താവ ലഹുകം ഏതി, തതോ ഉപരി ഥദ്ധം. കിം കാരണാ? ഹേട്ഠാ പരിസുദ്ധത്താ ഉപരി സാഖാജടാജടിതത്താ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ അനാഗാമിനോ, യേസം പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയാനി സഞ്ഞോജനാനി പഹീനാനി, തേസം തം ചിത്തം ദസസു ഠാനേസു ലഹുകം ഉപ്പജ്ജതി ലഹുകം പവത്തതി, ഉപരിഭൂമീസു ഗരുകം ഉപ്പജ്ജതി ദന്ധം പവത്തതി. കിം കാരണാ? ദസസു ഠാനേസു ചിത്തസ്സ പരിസുദ്ധത്താ ഉപരി കിലേസാനം അപ്പഹീനത്താ, ഇദം ചതുത്ഥം ചിത്തം.

‘‘തത്രിദം പഞ്ചമം ചിത്തം വിഭത്തമാപജ്ജതി – യേ തേ, മഹാരാജ, അരഹന്തോ ഖീണാസവാ ധോതമലാ വന്തകിലേസാ വുസിതവന്തോ കതകരണീയാ ഓഹിതഭാരാ അനുപ്പത്തസദത്ഥാ പരിക്ഖീണഭവസഞ്ഞോജനാ പത്തപടിസമ്ഭിദാ സാവകഭൂമീസു പരിസുദ്ധാ, തേസം തം ചിത്തം സാവകവിസയേ ലഹുകം ഉപ്പജ്ജതി ലഹുകം പവത്തതി, പച്ചേകബുദ്ധഭൂമീസു ഗരുകം ഉപ്പജ്ജതി ദന്ധം പവത്തതി. കിം കാരണാ? പരിസുദ്ധത്താ സാവകവിസയേ, അപരിസുദ്ധത്താ പച്ചേകബുദ്ധവിസയേ. യഥാ, മഹാരാജ, വംസനാളസ്സ സബ്ബപബ്ബഗണ്ഠിപരിസുദ്ധസ്സ ആകഡ്ഢിയന്തസ്സ ലഹുകം ഹോതി ആഗമനം അദന്ധം. കിം കാരണാ? സബ്ബപബ്ബഗണ്ഠിപരിസുദ്ധത്താ അഗഹനത്താ വംസസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ അരഹന്തോ ഖീണാസവാ ധോതമലാ വന്തകിലേസാ വുസിതവന്തോ കതകരണീയാ ഓഹിതഭാരാ അനുപ്പത്തസദത്ഥാ പരിക്ഖീണഭവസഞ്ഞോജനാ പത്തപടിസമ്ഭിദാ സാവകഭൂമീസു പരിസുദ്ധാ, തേസം തം ചിത്തം സാവകവിസയേ ലഹുകം ഉപ്പജ്ജതി ലഹുകം പവത്തതി, പച്ചേകബുദ്ധഭൂമീസു ഗരുകം ഉപ്പജ്ജതി ദന്ധം പവത്തതി. കിം കാരണാ? പരിസുദ്ധത്താ സാവകവിസയേ, അപരിസുദ്ധത്താ പച്ചേകബുദ്ധവിസയേ, ഇദം പഞ്ചമം ചിത്തം.

‘‘തത്രിദം ഛട്ഠം ചിത്തം വിഭത്തമാപജ്ജതി – യേ തേ, മഹാരാജ, പച്ചേകബുദ്ധാ സയമ്ഭുനോ അനാചരിയകാ ഏകചാരിനോ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പാ സകവിസയേ പരിസുദ്ധവിമലചിത്താ, തേസം തം ചിത്തം സകവിസയേ ലഹുകം ഉപ്പജ്ജതി ലഹുകം പവത്തതി, സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധഭൂമീസു ഗരുകം ഉപ്പജ്ജതി ദന്ധം പവത്തതി. കിം കാരണാ? പരിസുദ്ധത്താ സകവിസയേ മഹന്തത്താ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധവിസയസ്സ. യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ സകവിസയം പരിത്തം നദിം രത്തിമ്പി ദിവാപി യദിച്ഛക അച്ഛമ്ഭിതോ ഓതരേയ്യ, അഥ പരതോ മഹാസമുദ്ദം ഗമ്ഭീരം വിത്ഥതം അഗാധമപാരം ദിസ്വാ ഭായേയ്യ, ദന്ധായേയ്യ ന വിസഹേയ്യ ഓതരിതും. കിം കാരണാ? തിണ്ണത്താ [ചിണ്ണത്താ (സീ. സ്യാ. പീ.)] സകവിസയസ്സ, മഹന്തത്താ ച മഹാസമുദ്ദസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ പച്ചേകബുദ്ധാ സയമ്ഭുനോ അനാചരിയകാ ഏകചാരിനോ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പാ സകവിസയേ പരിസുദ്ധവിമലചിത്താ, തേസം തം ചിത്തം സകവിസയേ ലഹുകം ഉപ്പജ്ജതി ലഹുകം പവത്തതി, സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധഭൂമീസു ഗരുകം ഉപ്പജ്ജതി ദന്ധം പവത്തതി. കിം കാരണാ? പരിസുദ്ധത്താ സകവിസയേ മഹന്തത്താ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധവിസയസ്സ, ഇദം ഛട്ഠം ചിത്തം.

‘‘തത്രിദം സത്തമം ചിത്തം വിഭത്തമാപജ്ജതി – യേ തേ, മഹാരാജ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ സബ്ബഞ്ഞുനോ ദസബലധരാ ചതുവേസാരജ്ജവിസാരദാ അട്ഠാരസഹി ബുദ്ധധമ്മേഹി സമന്നാഗതാ അനന്തജിനാ അനാവരണഞാണാ, തേസം തം ചിത്തം സബ്ബത്ഥ ലഹുകം ഉപ്പജ്ജതി ലഹുകം പവത്തതി. കിം കാരണാ? സബ്ബത്ഥ പരിസുദ്ധത്താ. അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, നാരാചസ്സ സുധോതസ്സ വിമലസ്സ നിഗ്ഗണ്ഠിസ്സ സുഖുമധാരസ്സ അജിമ്ഹസ്സ അവങ്കസ്സ അകുടിലസ്സ ദള്ഹചാപസമാരൂള്ഹസ്സ ഖോമസുഖുമേ വാ കപ്പാസസുഖുമേ വാ കമ്ബലസുഖുമേ വാ ബലവനിപാതിതസ്സ ദന്ധായിതത്തം വാ ലഗ്ഗനം വാ ഹോതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, ‘‘കിം കാരണാ’’? ‘‘സുഖുമത്താ വത്ഥാനം സുധോതത്താ നാരാചസ്സ നിപാതസ്സ ച ബലവത്താ’’തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ സബ്ബഞ്ഞുനോ ദസബലധരാ ചതുവേസാരജ്ജവിസാരദാ അട്ഠാരസഹി ബുദ്ധധമ്മേഹി സമന്നാഗതാ അനന്തജിനാ അനാവരണഞാണാ, തേസം തം ചിത്തം സബ്ബത്ഥ ലഹുകം ഉപ്പജ്ജതി ലഹുകം പവത്തതി. കിം കാരണാ? സബ്ബത്ഥ പരിസുദ്ധത്താ, ഇദം സത്തമം ചിത്തം.

‘‘തത്ര, മഹാരാജ, യദിദം സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാനം ചിത്തം, തം ഛന്നമ്പി ചിത്താനം ഗണനം അതിക്കമിത്വാ അസങ്ഖ്യേയ്യേന ഗുണേന പരിസുദ്ധഞ്ച ലഹുകഞ്ച. യസ്മാ ച ഭഗവതോ ചിത്തം പരിസുദ്ധഞ്ച ലഹുകഞ്ച, തസ്മാ, മഹാരാജ, ഭഗവാ യമകപാടിഹീരം ദസ്സേതി. യമകപാടിഹീരേ, മഹാരാജ, ഞാതബ്ബം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം ചിത്തം ഏവം ലഹുപരിവത്തന്തി, ന തത്ഥ സക്കാ ഉത്തരിം കാരണം വത്തും, തേപി, മഹാരാജ, പാടിഹീരാ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാനം ചിത്തം ഉപാദായ ഗണനമ്പി സങ്ഖമ്പി കലമ്പി കലഭാഗമ്പി ന ഉപേന്തി, ആവജ്ജനപടിബദ്ധം, മഹാരാജ, ഭഗവതോ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം, ആവജ്ജേത്വാ യദിച്ഛകം ജാനാതി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ ഹത്ഥേ ഠപിതം യം കിഞ്ചി ദുതിയേ ഹത്ഥേ ഠപേയ്യ വിവടേന മുഖേന വാചം നിച്ഛാരേയ്യ, മുഖഗതം ഭോജനം ഗിലേയ്യ, ഉമ്മീലേത്വാ വാ നിമീലേയ്യ, നിമീലേത്വാ വാ ഉമ്മീലേയ്യ, സമിഞ്ജിതം വാ ബാഹം പസാരേയ്യ, പസാരിതം വാ ബാഹം സമിഞ്ജേയ്യ, ചിരതരം ഏതം, മഹാരാജ, ലഹുതരം ഭഗവതോ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം, ലഹുതരം ആവജ്ജനം, ആവജ്ജേത്വാ യദിച്ഛകം ജാനാതി, ആവജ്ജനവികലമത്തകേന ന താവതാ ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ അസബ്ബഞ്ഞുനോ നാമ ഹോന്തീ’’തി.

‘‘ആവജ്ജനമ്പി, ഭന്തേ നാഗസേന, പരിയേസനായ കാതബ്ബം, ഇങ്ഘ മം തത്ഥ കാരണേന സഞ്ഞാപേഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസസ്സ അഡ്ഢസ്സ മഹദ്ധനസ്സ മഹാഭോഗസ്സ പഹൂതജാതരൂപരജതസ്സ പഹൂതവിത്തൂപകരണസ്സ പഹൂതധനധഞ്ഞസ്സ സാലിവീഹിയവതണ്ഡുലതിലമുഗ്ഗമാസപുബ്ബണ്ണാപരണ്ണസപ്പിതേലനവനീതഖീരദധിമധുഗുളഫാണിതാ ച ഖളോപികുമ്ഭിപീഠരകോട്ഠഭാജനഗതാ ഭവേയ്യും, തസ്സ ച പുരിസസ്സ പാഹുനകോ ആഗച്ഛേയ്യ ഭത്താരഹോ ഭത്താഭികങ്ഖീ, തസ്സ ച ഗേഹേ യം രന്ധം ഭോജനം, തം പരിനിട്ഠിതം ഭവേയ്യ, കുമ്ഭിതോ തണ്ഡുലേ നീഹരിത്വാ ഭോജനം രന്ധേയ്യ, അപി ച ഖോ സോ, മഹാരാജ, താവതകേന ഭോജനവേകല്ലമത്തകേന അധനോ നാമ കപണോ നാമ ഭവേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, ചക്കവത്തിരഞ്ഞോ ഘരേപി, ഭന്തേ, അകാലേ ഭോജനവേകല്ലം ഹോതി, കിം പന ഗഹപതികസ്സാ’’തി? ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതസ്സ ആവജ്ജനവികലമത്തകം സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം ആവജ്ജേത്വാ യദിച്ഛകം ജാനാതി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, രുക്ഖോ അസ്സ ഫലിതോ ഓണതവിനതോ പിണ്ഡിഭാരഭരിതോ, ന കിഞ്ചി തത്ഥ പതിതം ഫലം ഭവേയ്യ, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, രുക്ഖോ താവതകേന പതിതഫലവേകല്ലമത്തകേന അഫലോ നാമ ഭവേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, പതനപടിബദ്ധാനി താനി രുക്ഖഫലാനി, പതിതേ യദിച്ഛകം ലഭതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതസ്സ ആവജ്ജനപടിബദ്ധം സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം ആവജ്ജേത്വാ യദിച്ഛകം ജാനാതീ’’തി.

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ആവജ്ജേത്വാ ആവജ്ജേത്വാ ബുദ്ധോ യദിച്ഛകം ജാനാതീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ഭഗവാ ആവജ്ജേത്വാ ആവജ്ജേത്വാ യദിച്ഛകം ജാനാതീ’’തി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ചക്കവത്തീ രാജാ യദാ ചക്കരതനം സരതി ‘ഉപേതു മേ ചക്കരതന’ന്തി, സരിതേ ചക്കരതനം ഉപേതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ആവജ്ജേത്വാ ആവജ്ജേത്വാ യദിച്ഛകം ജാനാതീ’’തി. ‘‘ദള്ഹം, ഭന്തേ നാഗസേന, കാരണം, ബുദ്ധോ സബ്ബഞ്ഞൂ, സമ്പടിച്ഛാമ ബുദ്ധോ സബ്ബഞ്ഞൂ’’തി.

ബുദ്ധസബ്ബഞ്ഞുഭാവപഞ്ഹോ ദുതിയോ.

൩. ദേവദത്തപബ്ബജ്ജപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ദേവദത്തോ കേന പബ്ബാജിതോ’’തി? ‘‘ഛ യിമേ, മഹാരാജ, ഖത്തിയകുമാരാ ഭദ്ദിയോ ച അനുരുദ്ധോ ച ആനന്ദോ ച ഭഗു ച കിമിലോ [കിമ്ബിലോ (സീ. പീ.) മ. നി. ൨.൧൬൬ പസ്സിതബ്ബം] ച ദേവദത്തോ ച ഉപാലികപ്പകോ സത്തമോ അഭിസമ്ബുദ്ധേ സത്ഥരി സക്യകുലാനന്ദജനനേ ഭഗവന്തം അനുപബ്ബജന്താ നിക്ഖമിംസു, തേ ഭഗവാ പബ്ബാജേസീ’’തി. ‘‘നനു, ഭന്തേ, ദേവദത്തേന പബ്ബജിത്വാ സങ്ഘോ ഭിന്നോ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ദേവദത്തേന പബ്ബജിത്വാ സങ്ഘോ ഭിന്നോ, ന ഗിഹീ സങ്ഘം ഭിന്ദതി, ന ഭിക്ഖുനീ, ന സിക്ഖമാനാ, ന സാമണേരോ, ന സാമണേരീ സങ്ഘം ഭിന്ദതി, ഭിക്ഖു പകതത്തോ സമാനസംവാസകോ സമാനസീമായം ഠിതോ സങ്ഘം ഭിന്ദതീതി. സങ്ഘഭേദകോ, ഭന്തേ, പുഗ്ഗലോ കിം കമ്മം ഫുസതീ’’തി? ‘‘കപ്പട്ഠിതികം, മഹാരാജ, കമ്മം ഫുസതീ’’തി.

‘‘കിം പന, ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധോ ജാനാതി ‘ദേവദത്തോ പബ്ബജിത്വാ സങ്ഘം ഭിന്ദിസ്സതി, സങ്ഘം ഭിന്ദിത്വാ കപ്പം നിരയേ പച്ചിസ്സതീ’’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ജാനാതി ‘ദേവദത്തോ പബ്ബജിത്വാ സങ്ഘം ഭിന്ദിസ്സതി, സങ്ഘം ഭിന്ദിത്വാ കപ്പം നിരയേ പച്ചിസ്സതീ’’’തി. ‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധോ ജാനാതി ‘ദേവദത്തോ പബ്ബജിത്വാ സങ്ഘം ഭിന്ദിസ്സതി, സങ്ഘം ഭിന്ദിത്വാ കപ്പം നിരയേ പച്ചിസ്സതീ’തി, തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധോ കാരുണികോ അനുകമ്പകോ ഹിതേസീ സബ്ബസത്താനം അഹിതം അപനേത്വാ ഹിതമുപദഹതീതി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി തം അജാനിത്വാ പബ്ബാജേസി, തേന ഹി ബുദ്ധോ അസബ്ബഞ്ഞൂതി, അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, വിജടേഹി ഏതം മഹാജടം, ഭിന്ദ പരാപവാദം, അനാഗതേ അദ്ധാനേ തയാ സദിസാ ബുദ്ധിമന്തോ ഭിക്ഖൂ ദുല്ലഭാ ഭവിസ്സന്തി, ഏത്ഥ തവ ബലം പകാസേഹീ’’തി.

‘‘കാരുണികോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ സബ്ബഞ്ഞൂ ച, കാരുഞ്ഞേന, മഹാരാജ, ഭഗവാ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണേന ദേവദത്തസ്സ ഗതിം ഓലോകേന്തോ അദ്ദസ ദേവദത്തം ആപായികം കമ്മം [അപരാപരിയകമ്മം (സീ. സ്യാ. പീ.)] ആയൂഹിത്വാ അനേകാനി കപ്പകോടിസതസഹസ്സാനി നിരയേന നിരയം വിനിപാതേന വിനിപാതം ഗച്ഛന്തം, തം ഭഗവാ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണേന ജാനിത്വാ ഇമസ്സ അപരിയന്തകതം കമ്മം മമ സാസനേ പബ്ബജിതസ്സ പരിയന്തകതം ഭവിസ്സതി, പുരിമം ഉപാദായ പരിയന്തകതം ദുക്ഖം ഭവിസ്സതി, അപബ്ബജിതോപി അയം മോഘപുരിസോ കപ്പട്ഠിയമേവ കമ്മം ആയൂഹിസ്സതീതി കാരുഞ്ഞേന ദേവദത്തം പബ്ബാജേസീ’’തി.

‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധോ വധിത്വാ തേലേന മക്ഖേതി, പപാതേ പാതേത്വാ ഹത്ഥം ദേതി, മാരേത്വാ ജീവിതം പരിയേസതി, യം സോ പഠമം ദുക്ഖം ദത്വാ പച്ഛാ സുഖം ഉപദഹതീ’’തി? ‘‘വധേതിപി, മഹാരാജ, തഥാഗതോ സത്താനം ഹിതവസേന, പാതേതിപി സത്താനം ഹിതവസേന, മാരേതിപി സത്താനം ഹിതവസേന, വധിത്വാപി, മഹാരാജ, തഥാഗതോ സത്താനം ഹിതമേവ ഉപദഹതി, പാതേത്വാപി സത്താനം ഹിതമേവ ഉപദഹതി, മാരേത്വാപി സത്താനം ഹിതമേവ ഉപദഹതി. യഥാ, മഹാരാജ, മാതാപിതരോ നാമ വധിത്വാപി പാതയിത്വാപി പുത്താനം ഹിതമേവ ഉപദഹന്തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ വധേതിപി സത്താനം ഹിതവസേന, പാതേതിപി സത്താനം ഹിതവസേന, മാരേതിപി സത്താനം ഹിതവസേന, വധിത്വാപി, മഹാരാജ, തഥാഗതോ സത്താനം ഹിതമേവ ഉപദഹതി, പാതേത്വാപി സത്താനം ഹിതമേവ ഉപദഹതി, മാരേത്വാപി സത്താനം ഹിതമേവ ഉപദഹതി, യേന യേന യോഗേന സത്താനം ഗുണവുഡ്ഢി ഹോതി, തേന തേന യോഗേന സബ്ബസത്താനം ഹിതമേവ ഉപദഹതി. സചേ, മഹാരാജ, ദേവദത്തോ ന പബ്ബാജേയ്യ, ഗിഹിഭൂതോ സമാനോ നിരയസംവത്തനികം ബഹും പാപകമ്മം കത്വാ അനേകാനി കപ്പകോടിസതസഹസ്സാനി നിരയേന നിരയം വിനിപാതേന വിനിപാതം ഗച്ഛന്തോ ബഹും ദുക്ഖം വേദയിസ്സതി, തം ഭഗവാ ജാനമാനോ കാരുഞ്ഞേന ദേവദത്തം പബ്ബാജേസി, ‘മമ സാസനേ പബ്ബജിതസ്സ ദുക്ഖം പരിയന്തകതം ഭവിസ്സതീ’തി കാരുഞ്ഞേന ഗരുകം ദുക്ഖം ലഹുകം അകാസി.

‘‘യഥാ വാ, മഹാരാജ, ധനയസസിരിഞാതിബലേന ബലവാ പുരിസോ അത്തനോ ഞാതിം വാ മിത്തം വാ രഞ്ഞാ ഗരുകം ദണ്ഡം ധാരേന്തം അത്തനോ ബഹുവിസ്സത്ഥഭാവേന സമത്ഥതായ ഗരുകം ദണ്ഡം ലഹുകം അകാസി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ ബഹൂനി കപ്പകോടിസതസഹസ്സാനി ദുക്ഖം വേദയമാനം ദേവദത്തം പബ്ബാജേത്വാ സീലസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിബലസമത്ഥഭാവേന ഗരുകം ദുക്ഖം ലഹുകം അകാസി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, കുസലോ ഭിസക്കോ സല്ലകത്തോ ഗരുകം രോഗം ബലവോസധബലേന ലഹുകം കരോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ബഹൂനി കപ്പകോടിസതസഹസ്സാനി ദുക്ഖം വേദയമാനം ദേവദത്തം ഭഗവാ രോഗഞ്ഞുതായ പബ്ബാജേത്വാ കാരുഞ്ഞബലോ പത്ഥദ്ധധമ്മോസധബലേന ഗരുകം ദുക്ഖം ലഹുകം അകാസി. അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ ബഹുവേദനീയം ദേവദത്തം അപ്പവേദനീയം കരോന്തോ കിഞ്ചി അപുഞ്ഞം ആപജ്ജേയ്യാ’’തി? ‘‘ന കിഞ്ചി, ഭന്തേ, അപുഞ്ഞം ആപജ്ജേയ്യ അന്തമസോ ഗദ്ദൂഹനമത്തമ്പീ’’തി. ‘‘ഇമമ്പി ഖോ, മഹാരാജ, കാരണം അത്ഥതോ സമ്പടിച്ഛ, യേന കാരണേന ഭഗവാ ദേവദത്തം പബ്ബാജേസി.

‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി, യേന കാരണേന ഭഗവാ ദേവദത്തം പബ്ബാജേസി. യഥാ, മഹാരാജ, ചോരം ആഗുചാരിം ഗഹേത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സേയ്യും, ‘അയം ഖോ, ദേവ, ചോരോ ആഗുചാരീ, ഇമസ്സ യം ഇച്ഛസി, തം ദണ്ഡം പണേഹീ’തി. തമേനം രാജാ ഏവം വദേയ്യ ‘തേന ഹി, ഭണേ, ഇമം ചോരം ബഹിനഗരം നീഹരിത്വാ ആഘാതനേ സീസം ഛിന്ദഥാ’’തി, ‘ഏവം ദേവാ’തി ഖോ തേ രഞ്ഞോ പടിസ്സുത്വാ തം ബഹിനഗരം നീഹരിത്വാ ആഘാതനം നയേയ്യും. തമേനം പസ്സേയ്യ കോചിദേവ പുരിസോ രഞ്ഞോ സന്തികാ ലദ്ധവരോ ലദ്ധയസധനഭോഗോ ആദേയ്യവചനോ ബലവിച്ഛിതകാരീ, സോ തസ്സ കാരുഞ്ഞം കത്വാ തേ പുരിസേ ഏവം വദേയ്യ ‘അലം, ഭോ, കിം തുമ്ഹാകം ഇമസ്സ സീസച്ഛേദനേന, തേന ഹി ഭോ ഇമസ്സ ഹത്ഥം വാ പാദം വാ ഛിന്ദിത്വാ ജീവിതം രക്ഖഥ, അഹമേതസ്സ കാരണാ രഞ്ഞോ സന്തികേ പടിവചനം കരിസ്സാമീ’തി. തേ തസ്സ ബലവതോ വചനേന തസ്സ ചോരസ്സ ഹത്ഥം വാ പാദം വാ ഛിന്ദിത്വാ ജീവിതം രക്ഖേയ്യും. അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, പുരിസോ ഏവം കാരീ തസ്സ ചോരസ്സ കിച്ചകാരീ അസ്സാ’’തി? ‘‘ജീവിതദായകോ സോ, ഭന്തേ, പുരിസോ തസ്സ ചോരസ്സ, ജീവിതേ ദിന്നേ കിം തസ്സ അകതം നാമ അത്ഥീ’’തി? ‘‘യാ പന ഹത്ഥപാദച്ഛേദനേ വേദനാ, സോ തായ വേദനായ കിഞ്ചി അപുഞ്ഞം ആപജ്ജേയ്യാ’’തി? ‘‘അത്തനോ കതേന സോ, ഭന്തേ, ചോരോ ദുക്ഖവേദനം വേദയതി, ജീവിതദായകോ പന പുരിസോ ന കിഞ്ചി അപുഞ്ഞം ആപജ്ജേയ്യാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ കാരുഞ്ഞേന ദേവദത്തം പബ്ബാജേസി ‘മമ സാസനേ പബ്ബജിതസ്സ ദുക്ഖം പരിയന്തകതം ഭവിസ്സതീ’തി. പരിയന്തകതഞ്ച, മഹാരാജ, ദേവദത്തസ്സ ദുക്ഖം, ദേവദത്തോ, മഹാരാജ, മരണകാലേ –

‘‘‘ഇമേഹി അട്ഠീഹി തമഗ്ഗപുഗ്ഗലം, ദേവാതിദേവം നരദമ്മസാരഥിം;

സമന്തചക്ഖും സതപുഞ്ഞലക്ഖണം, പാണേഹി ബുദ്ധം സരണം ഉപേമീ’തി.

‘‘പാണുപേതം സരണമഗമാസി. ദേവദത്തോ, മഹാരാജ, ഛ കോട്ഠാസേ കതേ കപ്പേ അതിക്കന്തേ പഠമകോട്ഠാസേ സങ്ഘം ഭിന്ദി, പഞ്ച കോട്ഠാസേ നിരയേ പച്ചിത്വാ തതോ മുച്ചിത്വാ അട്ഠിസ്സരോ നാമ പച്ചേകബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി. അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ ഏവം കാരീ ദേവദത്തസ്സ കിച്ചകാരീ അസ്സാ’’തി? ‘‘സബ്ബദദോ, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതോ ദേവദത്തസ്സ, യം തഥാഗതോ ദേവദത്തം പച്ചേകബോധിം പാപേസ്സതി, കിം തഥാഗതേന ദേവദത്തസ്സ അകതം നാമ അത്ഥീ’’തി? ‘‘യം പന, മഹാരാജ, ദേവദത്തോ സങ്ഘം ഭിന്ദിത്വാ നിരയേ ദുക്ഖവേദനം വേദയതി, അപി നു ഖോ ഭഗവാ തതോനിദാനം കിഞ്ചി അപുഞ്ഞം ആപജ്ജേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, അത്തനാ കതേന, ഭന്തേ, ദേവദത്തോ കപ്പം നിരയേ പച്ചതി, ദുക്ഖപരിയന്തകാരകോ സത്ഥാ ന കിഞ്ചി അപുഞ്ഞം ആപജ്ജതീ’’തി. ‘‘ഇമമ്പി ഖോ, ത്വം മഹാരാജ, കാരണം അത്ഥതോ സമ്പടിച്ഛ, യേന കാരണേന ഭഗവാ ദേവദത്തം പബ്ബാജേസി.

‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി, യേന കാരണേന ഭഗവാ ദേവദത്തം പബ്ബാജേസി. യഥാ, മഹാരാജ, കുസലോ ഭിസക്കോ സല്ലകത്തോ വാതപിത്തസേമ്ഹസന്നിപാതഉതുപരിണാമവിസമപരിഹാരഓപക്കമികോപക്കന്തം പൂതികുണപദുഗ്ഗന്ധാഭിസഞ്ഛന്നം അന്തോസല്ലം സുസിരഗതം പുബ്ബരുഹിരസമ്പുണ്ണം വണം വൂപസമേന്തോ വണമുഖം കക്ഖളതിഖിണഖാരകടുകേന ഭേസജ്ജേന അനുലിമ്പതി പരിപച്ചനായ, പരിപച്ചിത്വാ മുദുഭാവമുപഗതം സത്ഥേന വികന്തയിത്വാ ഡഹതി സലാകായ, ദഡ്ഢേ ഖാരലവണം ദേതി, ഭേസജ്ജേന അനുലിമ്പതി വണരുഹനായ ബ്യാധിതസ്സ സോത്ഥിഭാവമനുപ്പത്തിയാ, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, ഭിസക്കോ സല്ലകത്തോ അഹിതചിത്തോ ഭേസജ്ജേന അനുലിമ്പതി, സത്ഥേന വികന്തേതി, ഡഹതി സലാകായ, ഖാരലവണം ദേതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, ഹിതചിത്തോ സോത്ഥികാമോ താനി കിരിയാനി കരോതീ’’തി. ‘‘യാ പനസ്സ ഭേസജ്ജകിരിയാകരണേന ഉപ്പന്നാ ദുക്ഖവേദനാ, തതോനിദാനം സോ ഭിസക്കോ സല്ലകത്തോ കിഞ്ചി അപുഞ്ഞം ആപജ്ജേയ്യാ’’തി? ‘‘ഹിതചിത്തോ, ഭന്തേ, സോത്ഥികാമോ ഭിസക്കോ സല്ലകത്തോ താനി കിരിയാനി കരോതി, കിം സോ തതോനിദാനം അപുഞ്ഞം ആപജ്ജേയ്യ, സഗ്ഗഗാമീ സോ, ഭന്തേ, ഭിസക്കോ സല്ലകത്തോ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, കാരുഞ്ഞേന ഭഗവാ ദേവദത്തം പബ്ബാജേസി ദുക്ഖപരിമുത്തിയാ.

‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി, യേന കാരണേന ഭഗവാ ദേവദത്തം പബ്ബാജേസി. യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ കണ്ടകേന വിദ്ധോ അസ്സ, അഥഞ്ഞതരോ പുരിസോ തസ്സ ഹിതകാമോ സോത്ഥികാമോ തിണ്ഹേന കണ്ടകേനവാ സത്ഥമുഖേന വാ സമന്തതോ ഛിന്ദിത്വാ പഗ്ഘരന്തേന ലോഹിതേന തം കണ്ടകം നീഹരേയ്യ, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, പുരിസോ അഹിതകാമോ തം കണ്ടകം നീഹരതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, ഹിതകാമോ സോ, ഭന്തേ, പുരിസോ സോത്ഥികാമോ തം കണ്ടകം നീഹരതി. സചേ സോ, ഭന്തേ, തം കണ്ടകം ന നീഹരേയ്യ, മരണം വാ സോ തേന പാപുണേയ്യ മരണമത്തം വാ ദുക്ഖ’’ന്തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ കാരുഞ്ഞേന ദേവദത്തം പബ്ബാജേസി ദുക്ഖപരിമുത്തിയാ. സചേ മഹാരാജ, ഭഗവാ ദേവദത്തം ന പബ്ബാജേയ്യ, കപ്പകോടിസതസഹസ്സമ്പി ദേവദത്തോ ഭവപരമ്പരായ നിരയേ പച്ചേയ്യാ’’തി.

‘‘അനുസോതഗാമിം, ഭന്തേ നാഗസേന, ദേവദത്തം തഥാഗതോ പടിസോതം പാപേസി, വിപന്ഥപടിപന്നം ദേവദത്തം പന്ഥേ പടിപാദേസി, പപാതേ പതിതസ്സ ദേവദത്തസ്സ പതിട്ഠം അദാസി, വിസമഗതം ദേവദത്തം തഥാഗതോ സമം ആരോപേസി, ഇമേ ച, ഭന്തേ നാഗസേന, ഹേതൂ ഇമാനി ച കാരണാനി ന സക്കാ അഞ്ഞേന സന്ദസ്സേതും അഞ്ഞത്ര തവാദിസേന ബുദ്ധിമതാ’’തി.

ദേവദത്തപബ്ബജ്ജപഞ്ഹോ തതിയോ.

൪. പഥവിചലനപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ – ‘അട്ഠിമേ, ഭിക്ഖവേ [അട്ഠിമേ ആനന്ദ (അ. നി. ൮.൭൦)], ഹേതൂ അട്ഠ പച്ചയാ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായാ’തി. അസേസവചനം ഇദം, നിസ്സേസവചനം ഇദം, നിപ്പരിയായവചനം ഇദം, നത്ഥഞ്ഞോ നവമോ ഹേതു മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായ. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, അഞ്ഞോ നവമോ ഹേതു ഭവേയ്യ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായ, തമ്പി ഹേതും ഭഗവാ കഥേയ്യ. യസ്മാ ച ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, നത്ഥഞ്ഞോ നവമോ ഹേതു മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായ, തസ്മാ അനാചിക്ഖിതോ ഭഗവതാ, അയഞ്ച നവമോ ഹേതു ദിസ്സതി മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായ, യം വേസ്സന്തരേന രഞ്ഞാ മഹാദാനേ ദീയമാനേ സത്തക്ഖത്തും മഹാപഥവീ കമ്പിതാതി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, അട്ഠേവ ഹേതൂ അട്ഠ പച്ചയാ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായ, തേന ഹി വേസ്സന്തരേന രഞ്ഞാ മഹാദാനേ ദീയമാനേ സത്തക്ഖത്തും മഹാപഥവീ കമ്പിതാതി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി വേസ്സന്തരേന രഞ്ഞാ മഹാദാനേ ദീയമാനേ സത്തക്ഖത്തും മഹാപഥവീ കമ്പിതാ, തേന ഹി അട്ഠേവ ഹേതൂ അട്ഠ പച്ചയാ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായാതി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ സുഖുമോ ദുന്നിവേഠിയോ അന്ധകരണോ ചേവ ഗമ്ഭീരോ ച, സോ തവാനുപ്പത്തോ, നേസോ അഞ്ഞേന ഇത്തരപഞ്ഞേന സക്കാ വിസജ്ജേതും അഞ്ഞത്ര തവാദിസേന ബുദ്ധിമതാ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ – ‘അട്ഠിമേ, ഭിക്ഖവേ, ഹേതൂ അട്ഠ പച്ചയാ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായാ’തി. യം വേസ്സന്തരേന രഞ്ഞാ മഹാദാനേ ദീയമാനേ സത്തക്ഖത്തും മഹാപഥവീ കമ്പിതാ, തഞ്ച പന അകാലികം കദാചുപ്പത്തികം അട്ഠഹി ഹേതൂഹി വിപ്പമുത്തം, തസ്മാ അഗണിതം അട്ഠഹി ഹേതൂഹി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ലോകേ തയോ യേവ മേഘാ ഗണീയന്തി വസ്സികോ ഹേമന്തികോ പാവുസകോതി. യദി തേ മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞോ മേഘോ പവസ്സതി, ന സോ മേഘോ ഗണീയതി സമ്മതേഹി മേഘേഹി, അകാലമേഘോത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, വേസ്സന്തരേന രഞ്ഞാ മഹാദാനേ ദീയമാനേ യം സത്തക്ഖത്തും മഹാപഥവീ കമ്പിതാ, അകാലികം ഏതം കദാചുപ്പത്തികം അട്ഠഹി ഹേതൂഹി വിപ്പമുത്തം, ന തം ഗണീയതി അട്ഠഹി ഹേതൂഹി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഹിമവന്താ പബ്ബതാ പഞ്ച നദിസതാനി സന്ദന്തി, തേസം, മഹാരാജ, പഞ്ചന്നം നദിസതാനം ദസേവ നദിയോ നദിഗണനായ ഗണീയന്തി. സേയ്യഥീദം, ഗങ്ഗാ യമുനാ അചിരവതീ സരഭൂ മഹീ സിന്ധു സരസ്സതീ വേത്രവതീ വീതംസാ ചന്ദഭാഗാതി, അവസേസാ നദിയോ നദിഗണനായ അഗണിതാ. കിം കാരണാ? ന താ നദിയോ ധുവസലിലാ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, വേസ്സന്തരേന രഞ്ഞാ മഹാദാനേ ദീയമാനേ യം സത്തക്ഖത്തും മഹാപഥവീ കമ്പിതാ, അകാലികം ഏതം കദാചുപ്പത്തികം അട്ഠഹി ഹേതൂഹി വിപ്പമുത്തം, ന തം ഗണീയതി അട്ഠഹി ഹേതൂഹി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ സതമ്പി ദ്വിസതമ്പി തിസതമ്പി അമച്ചാ ഹോന്തി, തേസം ഛ യേവ ജനാ അമച്ചഗണനായ ഗണീയന്തി. സേയ്യഥീദം, സേനാപതി പുരോഹിതോ അക്ഖദസ്സോ ഭണ്ഡാഗാരികോ ഛത്തഗ്ഗാഹകോ ഖഗ്ഗഗ്ഗാഹകോ. ഏതേ യേവ അമച്ചഗണനായ ഗണീയന്തി. കിം കാരണാ? യുത്തത്താ രാജഗുണേഹി, അവസേസാ അഗണിതാ, സബ്ബേ അമച്ചാത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, വേസ്സന്തരേന രഞ്ഞാ മഹാദാനേ ദീയമാനേ യം സത്തക്ഖത്തും മഹാപഥവീ കമ്പിതാ, അകാലികം ഏതം കദാചുപ്പത്തികം അട്ഠഹി ഹേതൂഹി വിപ്പമുത്തം, ന തം ഗണീയതി അട്ഠഹി ഹേതൂഹി.

‘‘സുയ്യതി നു ഖോ, മഹാരാജ, ഏതരഹി ജിനസാസനേ കതാധികാരാനം ദിട്ഠധമ്മസുഖവേദനീയകമ്മം, കിത്തി ച യേസം അബ്ഭുഗ്ഗതാ ദേവമനുസ്സേസൂ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സുയ്യതി ഏതരഹി ജിനസാസനേ കതാധികാരാനം ദിട്ഠധമ്മസുഖവേദനീയകമ്മം, കിത്തി ച യേസം അബ്ഭുഗ്ഗതാ ദേവമനുസ്സേസു സത്ത ജനാതി’’. ‘‘കേ ച തേ, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘സുമനോ ച, ഭന്തേ, മാലാകാരോ, ഏകസാടകോ ച ബ്രാഹ്മണോ, പുണ്ണോ ച ഭതകോ, മല്ലികാ ച ദേവീ, ഗോപാലമാതാ ച ദേവീ, സുപ്പിയാ ച ഉപാസികാ, പുണ്ണാ ച ദാസീതി ഇമേ സത്ത ദിട്ഠധമ്മസുഖവേദനീയാ സത്താ, കിത്തി ച ഇമേസം അബ്ഭുഗ്ഗതാ ദേവമനുസ്സേസൂ’’തി.

‘‘അപരേപി സുയ്യന്തി നു ഖോ അതീതേ മാനുസകേനേവ സരീരദേഹേന തിദസഭവനം ഗതാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സുയ്യന്തീ’’തി. ‘‘കേ ച തേ, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘ഗുത്തിലോ ച ഗന്ധബ്ബോ, സാധീനോ ച രാജാ, നിമി ച രാജാ, മന്ധാതാ ച രാജാതി ഇമേ ചതുരോ ജനാ സുയ്യന്തി, തേനേവ മാനുസകേന സരീരദേഹേന തിദസഭവനം ഗതാ’’തി. ‘‘സുചിരമ്പി കതം സുയ്യതി സുകതദുക്കടന്തി? സുതപുബ്ബം പന തയാ, മഹാരാജ, അതീതേ വാ അദ്ധാനേ വത്തമാനേ വാ അദ്ധാനേ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദാനേ ദീയമാനേ സകിം വാ ദ്വിക്ഖത്തും വാ തിക്ഖത്തും വാ മഹാപഥവീ കമ്പിതാ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘അത്ഥി മേ, മഹാരാജ, ആഗമോ അധിഗമോ പരിയത്തി സവനം സിക്ഖാബലം സുസ്സൂസാ പരിപുച്ഛാ ആചരിയുപാസനം, മയാപി ന സുതപുബ്ബം ‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദാനേ ദീയമാനേ സകിം വാ ദ്വിക്ഖത്തും വാ തിക്ഖത്തും വാ മഹാപഥവീ കമ്പിതാ’തി ഠപേത്വാ വേസ്സന്തരസ്സ രാജവസഭസ്സ ദാനവരം. ഭഗവതോ ച, മഹാരാജ, കസ്സപസ്സ, ഭഗവതോ ച സക്യമുനിനോതി ദ്വിന്നം ബുദ്ധാനം അന്തരേ ഗണനപഥം വീതിവത്താ വസ്സകോടിയോ അതിക്കന്താ, തത്ഥപി മേ സവനം നത്ഥി ‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദാനേ ദീയമാനേ സകിം വാ ദ്വിക്ഖത്തും വാ തിക്ഖത്തും വാ മഹാപഥവീ കമ്പിതാ’തി. ന, മഹാരാജ, താവതകേന വീരിയേന താവതകേന പരക്കമേന മഹാപഥവീ കമ്പതി, ഗുണഭാരഭരിതാ, മഹാരാജ, സബ്ബസോചേയ്യകിരിയഗുണഭാരഭരിതാ ധാരേതും ന വിസഹന്തീ മഹാപഥവീ ചലതി കമ്പതി പവേധതി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, സകടസ്സ അതിഭാരഭരിതസ്സ നാഭിയോ ച നേമിയോ ച ഫലന്തി അക്ഖോ ഭിജ്ജതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സബ്ബസോചേയ്യകിരിയഗുണഭാരഭരിതാ മഹാപഥവീ ധാരേതും ന വിസഹന്തീ ചലതി കമ്പതി പവേധതി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഗഗനം അനിലജലവേഗസഞ്ഛാദിതം ഉസ്സന്നജലഭാരഭരിതം അതിവാതേന ഫുടിതത്താ നദതി രവതി ഗളഗളായതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, മഹാപഥവീ രഞ്ഞോ വേസ്സന്തരസ്സ ദാനബലവിപുലഉസ്സന്നഭാരഭരിതാ ധാരേതും ന വിസഹന്തീ ചലതി കമ്പതി പവേധതി. ന ഹി, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ വേസ്സന്തരസ്സ ചിത്തം രാഗവസേന പവത്തതി, ന ദോസവസേന പവത്തതി, ന മോഹവസേന പവത്തതി, ന മാനവസേന പവത്തതി, ന ദിട്ഠിവസേന പവത്തതി, ന കിലേസവസേന പവത്തതി, ന വിതക്കവസേന പവത്തതി, ന അരതിവസേന പവത്തതി, അഥ ഖോ ദാനവസേന ബഹുലം പവത്തതി ‘കിന്തി അനാഗതാ യാചകാ മമ സന്തികേ ആഗച്ഛേയ്യും, ആഗതാ ച യാചകാ യഥാകാമം ലഭിത്വാ അത്തമനാ ഭവേയ്യു’ന്തി സതതം സമിതം ദാനം പതി മാനസം ഠപിതം ഹോതി. രഞ്ഞോ, മഹാരാജ, വേസ്സന്തരസ്സ സതതം സമിതം ദസസു ഠാനേസു മാനസം ഠപിതം ഹോതി ദമേ സമേ ഖന്തിയം സംവരേ യമേ നിയമേ അക്കോധേ അവിഹിംസായം സച്ചേ സോചേയ്യേ. രഞ്ഞോ, മഹാരാജ, വേസ്സന്തരസ്സ കാമേസനാ പഹീനാ, ഭവേസനാ പടിപ്പസ്സദ്ധാ, ബ്രഹ്മചരിയേസനായ യേവ ഉസ്സുക്കം ആപന്നോ, രഞ്ഞോ, മഹാരാജ, വേസ്സന്തരസ്സ അത്തരക്ഖാ [പരരക്ഖായ (സീ. പീ.)] പഹീനാ, സബ്ബസത്തരക്ഖായ ഉസ്സുക്കം ആപന്നോ ‘കിന്തി ഇമേ സത്താ സമഗ്ഗാ അസ്സു അരോഗാ സധനാ ദീഘായുകാ’തി ബഹുലം യേവ മാനസം പവത്തതി. ദദമാനോ ച, മഹാരാജ, വേസ്സന്തരോ രാജാ തം ദാനം ന ഭവസമ്പത്തിഹേതു ദേതി, ന ധനഹേതു ദേതി, ന പടിദാനഹേതു ദേതി, ന ഉപലാപനഹേതു ദേതി, ന ആയുഹേതു ദേതി, ന വണ്ണഹേതു ദേതി, ന സുഖഹേതു ദേതി, ന ബലഹേതു ദേതി, ന യസഹേതു ദേതി, ന പുത്തഹേതു ദേതി, ന ധീതുഹേതു ദേതി, അഥ ഖോ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണഹേതു സബ്ബഞ്ഞുതഞാണരതനസ്സ കാരണാ ഏവരൂപേ അതുലവിപുലാനുത്തരേ ദാനവരേ അദാസി, സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ ച ഇമം ഗാഥം അഭാസി –

‘‘‘ജാലിം കണ്ഹാജിനം ധീതം, മദ്ദിദേവിം പതിബ്ബതം;

ചജമാനോ ന ചിന്തേസിം, ബോധിയാ യേവ കാരണാ’തി.

‘‘വേസ്സന്തരോ, മഹാരാജ, രാജാ അക്കോധേന കോധം ജിനാതി, അസാധും സാധുനാ ജിനാതി, കദരിയം ദാനേന ജിനാതി, അലികവാദിനം സച്ചേന ജിനാതി, സബ്ബം അകുസലം കുസലേന ജിനാതി. തസ്സ ഏവം ദദമാനസ്സ ധമ്മാനുഗതസ്സ ധമ്മസീസകസ്സ [ധമ്മാസീസകസ്സ (ക.)] ദാനനിസ്സന്ദബലവ [ദാനനിസ്സന്ദബല (സീ. പീ.)] വീരിയവിപുലവിപ്ഫാരേന ഹേട്ഠാ മഹാവാതാ സഞ്ചലന്തി സണികം സണികം സകിം സകിം ആകുലാകുലാ വായന്തി ഓനമന്തി ഉന്നമന്തി വിനമന്തി, ഛിന്നപത്തപാദപാ [സീന്നപ്പത്തപാദപാ (സീ.)] പപതന്തി, ഗുമ്ബം ഗുമ്ബം വലാഹകാ ഗഗനേ സന്ധാവന്തി, രജോസഞ്ചിതാ വാതാ ദാരുണാ ഹോന്തി, ഗഗനം ഉപ്പീളിതാ വാതാ വായന്തി, സഹസാ ധമധമായന്തി, മഹാഭീമോ സദ്ദോ നിച്ഛരതി, തേസു വാതേസു കുപിതേസു ഉദകം സണികം സണികം ചലതി, ഉദകേ ചലിതേ ഖുബ്ഭന്തി മച്ഛകച്ഛപാ, യമകയമകാ ഊമിയോ ജായന്തി, ജലചരാ സത്താ തസന്തി, ജലവീചി യുഗനദ്ധോ വത്തതി, വീചിനാദോ പവത്തതി, ഘോരാ ബുബ്ബുളാ [പുബ്ബുളാ (ക.)] ഉട്ഠഹന്തി, ഫേണമാലാ ഭവന്തി, ഉത്തരതി മഹാസമുദ്ദോ, ദിസാവിദിസം ധാവതി ഉദകം, ഉദ്ധംസോതപടിസോതമുഖാ സന്ദന്തി സലിലധാരാ, തസന്തി അസുരാ ഗരുളാ നാഗാ യക്ഖാ, ഉബ്ബിജ്ജന്തി ‘കിം നു ഖോ, കഥം നു ഖോ, സാഗരോ വിപരിവത്തതീ’തി, ഗമനപഥമേസന്തി ഭീതചിത്താ, ഖുഭിതേ ലുളിതേ ജലധാരേ പകമ്പതി മഹാപഥവീ സനഗാ സസാഗരാ, പരിവത്തതി സിനേരുഗിരി കൂടസേലസിഖരോ വിനമമാനോ ഹോതി, വിമനാ ഹോന്തി അഹിനകുലബിളാരകോട്ഠുകസൂകരമിഗപക്ഖിനോ, രുദന്തി യക്ഖാ അപ്പേസക്ഖാ, ഹസന്തി യക്ഖാ മഹേസക്ഖാ കമ്പമാനായ മഹാപഥവിയാ.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, മഹതി മഹാപരിയോഗേ ഉദ്ധനഗതേ ഉദകസമ്പുണ്ണേ ആകിണ്ണതണ്ഡുലേ ഹേട്ഠതോ അഗ്ഗി ജലമാനോ പഠമം താവ പരിയോഗം സന്താപേതി, പരിയോഗോ സന്തത്തോ ഉദകം സന്താപേതി, ഉദകം സന്തത്തം തണ്ഡുലം സന്താപേതി, തണ്ഡുലം സന്തത്തം ഉമ്മുജ്ജതി നിമുജ്ജതി, ബുബ്ബുളകജാതം ഹോതി, ഫേണമാലാ ഉത്തരതി; ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, വേസ്സന്തരോ രാജാ യം ലോകേ ദുച്ചജം, തം ചജി, തസ്സ തം ദുച്ചജം ചജന്തസ്സ ദാനസ്സ സഭാവനിസ്സന്ദേന ഹേട്ഠാ മഹാവാതാ ധാരേതും ന വിസഹന്താ പരികുപ്പിംസു [പരികമ്പിംസു (ക.)], മഹാവാതേസു പരികുപിതേസു [പരിഖുബ്ഭിതേസു (സ്യാ.)] ഉദകം കമ്പി, ഉദകേ കമ്പിതേ മഹാപഥവീ കമ്പി, ഇതി തദാ മഹാവാതാ ച ഉദകഞ്ച മഹാപഥവീ ചാതി ഇമേ തയോ ഏകമനാ വിയ അഹേസും മഹാദാനനിസ്സന്ദേന വിപുലബലവീരിയേന നത്ഥേദിസോ, മഹാരാജ, അഞ്ഞസ്സ ദാനാനുഭാവോ, യഥാ വേസ്സന്തരസ്സ രഞ്ഞോ മഹാദാനാനുഭാവോ. യഥാ, മഹാരാജ, മഹിയാ ബഹുവിധാ മണയോ വിജ്ജന്തി. സേയ്യഥീദം, ഇന്ദനീലോ മഹാനീലോ ജോതിരസോ വേളുരിയോ ഉമ്മാപുപ്ഫോ സിരീസപുപ്ഫോ മനോഹരോ സൂരിയകന്തോ ചന്ദകന്തോ വജിരോ ഖജ്ജോപനകോ ഫുസ്സരാഗോ ലോഹിതങ്ഗോ മസാരഗല്ലോതി, ഏതേ സബ്ബേ അതിക്കമ്മ ചക്കവത്തിമണി അഗ്ഗമക്ഖായതി, ചക്കവത്തിമണി, മഹാരാജ, സമന്താ യോജനം ഓഭാസേതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യം കിഞ്ചി മഹിയാ ദാനം വിജ്ജതി അപി അസദിസദാനം പരമം, തം സബ്ബം അതിക്കമ്മ വേസ്സന്തരസ്സ രഞ്ഞോ മഹാദാനം അഗ്ഗമക്ഖായതി, വേസ്സന്തരസ്സ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ മഹാദാനേ ദീയമാനേ സത്തക്ഖത്തും മഹാപഥവീ കമ്പിതാ’’തി.

‘‘അച്ഛരിയം, ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധാനം, അബ്ഭുതം, ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധാനം, യം തഥാഗതോ ബോധിസത്തോ സമാനോ അസമോ ലോകേന ഏവംഖന്തി ഏവംചിത്തോ ഏവംഅധിമുത്തി ഏവംഅധിപ്പായോ, ബോധിസത്താനം, ഭന്തേ നാഗസേന, പരക്കമോ ദക്ഖാപിതോ, പാരമീ ച ജിനാനം ഭിയ്യോ ഓഭാസിതാ, ചരിയം ചരതോപി താവ തഥാഗതസ്സ സദേവകേ ലോകേ സേട്ഠഭാവോ അനുദസ്സിതോ. സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഥോമിതം ജിനസാസനം, ജോതിതാ ജിനപാരമീ, ഛിന്നോ തിത്ഥിയാനം വാദഗണ്ഠി, ഭിന്നോ പരാപവാദകുമ്ഭോ [ഗുമ്ബോ തയാ വിദ്ധംസിതോ (സ്യാ.)], പഞ്ഹോ ഗമ്ഭീരോ ഉത്താനീകതോ, ഗഹനം അഗഹനം കതം, സമ്മാ ലദ്ധം ജിനപുത്താനം നിബ്ബാഹനം [നിബ്ബായനം (ക.)], ഏവമേതം ഗണിവരപവര തഥാ സമ്പടിച്ഛാമാ’’തി.

പഥവിചലനപഞ്ഹോ ചതുത്ഥോ.

൫. സിവിരാജചക്ഖുദാനപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഏവം ഭണഥ ‘സിവിരാജേന യാചകസ്സ ചക്ഖൂനി ദിന്നാനി, അന്ധസ്സ സതോ പുന ദിബ്ബചക്ഖൂനി ഉപ്പന്നാനീ’തി, ഏതമ്പി വചനം സകസടം സനിഗ്ഗഹം സദോസം ‘ഹേതുസമുഗ്ഘാതേ അഹേതുസ്മിം അവത്ഥുസ്മിം നത്ഥി ദിബ്ബചക്ഖുസ്സ ഉപ്പാദോ’തി സുത്തേ വുത്തം, യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, സിവിരാജേന യാചകസ്സ ചക്ഖൂനി ദിന്നാനി, തേന ഹി ‘പുന ദിബ്ബചക്ഖൂനി ഉപ്പന്നാനീ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ; യദി ദിബ്ബചക്ഖൂനി ഉപ്പന്നാനി, തേന ഹി ‘സിവിരാജേന യാചകസ്സ ചക്ഖൂനി ദിന്നാനീ’തി യം വചനം, തമ്പി മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ ഗണ്ഠിതോപി ഗണ്ഠിതരോ വേഠതോപി വേഠതരോ ഗഹനതോപി ഗഹനതരോ, സോ തവാനുപ്പത്തോ, തത്ഥ ഛന്ദമഭിജനേഹി നിബ്ബാഹനായ പരവാദാനം നിഗ്ഗഹായാ’’തി.

‘‘ദിന്നാനി, മഹാരാജ, സിവിരാജേന യാചകസ്സ ചക്ഖൂനി, തത്ഥ മാ വിമതിം ഉപ്പാദേഹി, പുന ദിബ്ബാനി ച ചക്ഖൂനി ഉപ്പന്നാനി, തത്ഥാപി മാ വിമതിം ജനേഹീ’’തി. ‘‘അപി നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, ഹേതുസമുഗ്ഘാതേ അഹേതുസ്മിം അവത്ഥുസ്മിം ദിബ്ബചക്ഖു ഉപ്പജ്ജതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കിം പന, ഭന്തേ, ഏത്ഥ കാരണം, യേന കാരണേന ഹേതുസമുഗ്ഘാതേ അഹേതുസ്മിം അവത്ഥുസ്മിം ദിബ്ബചക്ഖു ഉപ്പജ്ജതി, ഇങ്ഘ താവ കാരണേന മം സഞ്ഞാപേഹീ’’തി?

‘‘കിം പന, മഹാരാജ, അത്ഥി ലോകേ സച്ചം നാമ, യേന സച്ചവാദിനോ സച്ചകിരിയം കരോന്തീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അത്ഥി ലോകേ സച്ചം നാമ, സച്ചേന, ഭന്തേ നാഗസേന, സച്ചവാദിനോ സച്ചകിരിയം കത്വാ ദേവം വസ്സാപേന്തി, അഗ്ഗിം നിബ്ബാപേന്തി, വിസം പടിഹനന്തി, അഞ്ഞമ്പി വിവിധം കത്തബ്ബം കരോന്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, യുജ്ജതി സമേതി സിവിരാജസ്സ സച്ചബലേന ദിബ്ബചക്ഖൂനി ഉപ്പന്നാനീതി, സച്ചബലേന, മഹാരാജ, അവത്ഥുസ്മിം ദിബ്ബചക്ഖു ഉപ്പജ്ജതി, സച്ചം യേവ തത്ഥ വത്ഥു ഭവതി ദിബ്ബചക്ഖുസ്സ ഉപ്പാദായ.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, യേ കേചി സത്താ സച്ചമനുഗായന്തി ‘മഹാമേഘോ പവസ്സതൂ’തി, തേസം സഹ സച്ചമനുഗീതേന മഹാമേഘോ പവസ്സതി, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, അത്ഥി ആകാസേ വസ്സഹേതു സന്നിചിതോ ‘യേന ഹേതുനാ മഹാമേഘോ പവസ്സതീ’’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, സച്ചം യേവ തത്ഥ ഹേതു ഭവതി മഹതോ മേഘസ്സ പവസ്സനായാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നത്ഥി തസ്സ പകതിഹേതു, സച്ചം യേവേത്ഥ വത്ഥു ഭവതി ദിബ്ബചക്ഖുസ്സ ഉപ്പാദായാതി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, യേ കേചി സത്താ സച്ചമനുഗായന്തി ‘ജലിതപജ്ജലിതമഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പടിനിവത്തതൂ’തി, തേസം സഹ സച്ചമനുഗീതേന ജലിതപജ്ജലിതമഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ ഖണേന പടിനിവത്തതി. അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, അത്ഥി തസ്മിം ജലിതപജ്ജലിതേ മഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധേ ഹേതു സന്നിചിതോ ‘യേന ഹേതുനാ ജലിതപജ്ജലിതമഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ ഖണേന പടിനിവത്തതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, സച്ചം യേവ തത്ഥ വത്ഥു ഹോതി തസ്സ ജലിതപജ്ജലിതസ്സ മഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധസ്സ ഖണേന പടിനിവത്തനായാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നത്ഥി തസ്സ പകതിഹേതു, സച്ചം യേവേത്ഥ വത്ഥു ഭവതി ദിബ്ബചക്ഖുസ്സ ഉപ്പാദായാതി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, യേ കേചി സത്താ സച്ചമനുഗായന്തി ‘വിസം ഹലാഹലം അഗദം ഭവതൂ’തി. തേസം സഹ സച്ചമനുഗീതേന വിസം ഹലാഹലം ഖണേന അഗദം ഭവതി, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, അത്ഥി തസ്മിം ഹലാഹലവിസേ ഹേതു സന്നിചിതോ ‘യേന ഹേതുനാ വിസം ഹലാഹലം ഖണേന അഗദം ഭവതീ’’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, സച്ചം യേവ തത്ഥ ഹേതു ഭവതി വിസസ്സ ഹലാഹലസ്സ ഖണേന പടിഘാതായാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, വിനാ പകതിഹേതും സച്ചം യേവേത്ഥ വത്ഥു ഭവതി ദിബ്ബചക്ഖുസ്സ ഉപ്പാദായാതി.

‘‘ചതുന്നമ്പി, മഹാരാജ, അരിയസച്ചാനം പടിവേധായ നത്ഥഞ്ഞം വത്ഥു, സച്ചം വത്ഥും കത്വാ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി പടിവിജ്ഝന്തീതി. അത്ഥി, മഹാരാജ, ചീനവിസയേ ചീനരാജാ, സോ മഹാസമുദ്ദേ കീളിതുകാമോ [ബലിം കാതുകാമോ (സീ. പീ.)] ചതുമാസേ ചതുമാസേ സച്ചകിരിയം കത്വാ സഹ രഥേന അന്തോമഹാസമുദ്ദേ യോജനം പവിസതി, തസ്സ രഥസീസസ്സ പുരതോ പുരതോ മഹാവാരിക്ഖന്ധോ പടിക്കമതി, നിക്ഖന്തസ്സ പുന ഓത്ഥരതി, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, സോ മഹാസമുദ്ദോ സദേവമനുസ്സേനപി ലോകേന പകതികായബലേന സക്കാ പടിക്കമാപേതു’’ന്തി? ‘‘അതിപരിത്തകേപി, ഭന്തേ, തളാകേ ഉദകം ന സക്കാ സദേവമനുസ്സേനപി ലോകേന പകതികായബലേന പടിക്കമാപേതും, കിം പന മഹാസമുദ്ദേ ഉദക’’ന്തി? ‘‘ഇമിനാപി, മഹാരാജ, കാരണേന സച്ചബലം ഞാതബ്ബം ‘നത്ഥി തം ഠാനം, യം സച്ചേന ന പത്തബ്ബ’ന്തി.

‘‘നഗരേ, മഹാരാജ, പാടലിപുത്തേ അസോകോ ധമ്മരാജാ സനേഗമജാനപദഅമച്ചഭടബലമഹാമത്തേഹി പരിവുതോ ഗങ്ഗം നദിം [ഗങ്ഗാനദിം (സീ.)] നവസലിലസമ്പുണ്ണം സമതിത്ഥികം സമ്ഭരിതം പഞ്ചയോജനസതായാമം യോജനപുഥുലം സന്ദമാനം ദിസ്വാ അമച്ചേ ഏവമാഹ ‘അത്ഥി കോചി, ഭണേ, സമത്ഥോ, യോ ഇമം മഹാഗങ്ഗം പടിസോതം സന്ദാപേതു’ന്തി. അമച്ചാ ആഹംസു ‘ദുക്കരം ദേവാ’തി.

‘‘തസ്മിം യേവ ഗങ്ഗാകൂലേ ഠിതാ ബന്ധുമതീ നാമ ഗണികാ അസ്സോസി രഞ്ഞാ കിര ഏവം വുത്തം ‘സക്കാ നു ഖോ ഇമം മഹാഗങ്ഗം പടിസോതം സന്ദാപേതു’ന്തി, സാ ഏവമാഹ ‘അഹഞ്ഹി നഗരേ പാടലിപുത്തേ ഗണികാ രൂപൂപജീവിനീ അന്തിമജീവികാ, മമ താവ രാജാ സച്ചകിരിയം പസ്സതൂ’തി. അഥ സാ സച്ചകിരിയം അകാസി, സഹ തസ്സാ സച്ചകിരിയായ ഖണേന സാ മഹാഗങ്ഗാ ഗളഗളായന്തീ പടിസോതം സന്ദിത്ഥ മഹതോ ജനകായസ്സ പസ്സതോ.

‘‘അഥ രാജാ ഗങ്ഗായ ആവട്ടഊമിവേഗജനിതം ഹലാഹലസദ്ദം സുത്വാ വിമ്ഹിതോ അച്ഛരിയബ്ഭുതജാതോ അമച്ചേ ഏവമാഹ ‘കിസ്സായം, ഭണേ, മഹാഗങ്ഗാ പടിസോതം സന്ദതീ’തി? ‘ബന്ധുമതീ, മഹാരാജ, ഗണികാ തവ വചനം സുത്വാ സച്ചകിരിയം അകാസി, തസ്സാ സച്ചകിരിയായ മഹാഗങ്ഗാ ഉദ്ധംമുഖാ സന്ദതീ’തി.

‘‘അഥ സംവിഗ്ഗഹദയോ രാജാ തുരിതതുരിതോ സയം ഗന്ത്വാ തം ഗണികം പുച്ഛി ‘സച്ചം കിര, ജേ, തയാ സച്ചകിരിയായ അയം ഗങ്ഗാ പടിസോതം സന്ദാപിതാ’തി? ‘ആമ ദേവാ’തി. രാജാ ആഹ ‘കിം തേ തത്ഥ ബലം അത്ഥി, കോ വാ തേ വചനം ആദിയതി അനുമ്മത്തോ, കേന ത്വം ബലേന ഇമം മഹാഗങ്ഗം പടിസോതം സന്ദാപേസീ’തി? സാ ആഹ ‘സച്ചബലേനാഹം, മഹാരാജ, ഇമം മഹാഗങ്ഗം പടിസോതം സന്ദാപേസി’ന്തി. രാജാ ആഹ ‘കിം തേ സച്ചബലം അത്ഥി ചോരിയാ ധുത്തിയാ അസതിയാ ഛിന്നികായ പാപിയാ ഭിന്നസീലായ [പാപികായ ഭിന്നസീമായ (സീ.)] ഹിരിഅതിക്കന്തികായ അന്ധജനപലോഭികായാ’തി. ‘സച്ചം, മഹാരാജ, താദിസികാ അഹം, താദിസികായപി മേ, മഹാരാജ, സച്ചകിരിയാ അത്ഥി, യായാഹം ഇച്ഛമാനാ സദേവകമ്പി ലോകം പരിവത്തേയ്യ’ന്തി. രാജാ ആഹ ‘കതമാ പന സാ ഹോതി സച്ചകിരിയാ, ഇങ്ഘ മം സാവേഹീ’തി. ‘യോ മേ, മഹാരാജ, ധനം ദേതി ഖത്തിയോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ വേസ്സോ വാ സുദ്ദോ വാ അഞ്ഞോ വാ കോചി, തേസം സമകം യേവ ഉപട്ഠഹാമി, ‘‘ഖത്തിയോ’’തി വിസേസോ നത്ഥി, ‘‘സുദ്ദോ’’തി അതിമഞ്ഞനാ [അതിമഞ്ഞമാനോ (ക.)] നത്ഥി, അനുനയപ്പടിഘവിപ്പമുത്താ ധനസ്സാമികം പരിചരാമി, ഏസാ മേ ദേവ സച്ചകിരിയാ, യായാഹം ഇമം മഹാഗങ്ഗം പടിസോതം സന്ദാപേസി’ന്തി.

‘‘ഇതിപി, മഹാരാജ, സച്ചേ ഠിതാ ന കിഞ്ചി അത്ഥം ന വിന്ദന്തി. ദിന്നാനി ച, മഹാരാജ, സിവിരാജേന യാചകസ്സ ചക്ഖൂനി, ദിബ്ബചക്ഖൂനി ച ഉപ്പന്നാനി, തഞ്ച സച്ചകിരിയായ. യം പന സുത്തേ വുത്തം ‘മംസചക്ഖുസ്മിം നട്ഠേ അഹേതുസ്മിം അവത്ഥുസ്മിം നത്ഥി ദിബ്ബചക്ഖുസ്സ ഉപ്പാദോ’തി. തം ഭാവനാമയം ചക്ഖും സന്ധായ വുത്തം, ഏവമേതം, മഹാരാജ, ധാരേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, സുനിബ്ബേഠിതോ പഞ്ഹോ, സുനിദ്ദിട്ഠോ നിഗ്ഗഹോ, സുമദ്ദിതാ പരവാദാ, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

സിവിരാജചക്ഖുദാനപഞ്ഹോ പഞ്ചമോ.

൬. ഗബ്ഭാവക്കന്തിപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘തിണ്ണം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, സന്നിപാതാ ഗബ്ഭസ്സ അവക്കന്തി [ഗബ്ഭസ്സാവക്കന്തി (മ. നി. ൧.൪൦൮)] ഹോതി, ഇധ മാതാപിതരോ ച സന്നിപതിതാ ഹോന്തി, മാതാ ച ഉതുനീ ഹോതി, ഗന്ധബ്ബോ ച പച്ചുപട്ഠിതോ ഹോതി, ഇമേസം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തിണ്ണം സന്നിപാതാ ഗബ്ഭസ്സ അവക്കന്തി ഹോതീ’തി, അസേസവചനമേതം, നിസ്സേസവചനമേതം, നിപ്പരിയായവചനമേതം, അരഹസ്സവചനമേതം, സദേവമനുസ്സാനം മജ്ഝേ നിസീദിത്വാ ഭണിതം, അയഞ്ച ദ്വിന്നം സന്നിപാതാ ഗബ്ഭസ്സ അവക്കന്തി ദിസ്സതി, ദുകൂലേന താപസേന പാരികായ താപസിയാ ഉതുനികാലേ ദക്ഖിണേന ഹത്ഥങ്ഗുട്ഠേന നാഭി പരാമട്ഠാ, തസ്സ തേന നാഭിപരാമസനേന സാമകുമാരോ നിബ്ബത്തോ. മാതങ്ഗേനാപി ഇസിനാ ബ്രാഹ്മണകഞ്ഞായ ഉതുനികാലേ ദക്ഖിണേന ഹത്ഥങ്ഗുട്ഠേന നാഭി പരാമട്ഠാ, തസ്സ തേന നാഭിപരാമസനേന മണ്ഡബ്യോ നാമ മാണവകോ നിബ്ബത്തോതി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘തിണ്ണം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, സന്നിപാതാ ഗബ്ഭസ്സ അവക്കന്തി ഹോതീ’തി. തേന ഹി സാമോ ച കുമാരോ മണ്ഡബ്യോ ച മാണവകോ ഉഭോപി തേ നാഭിപരാമസനേന നിബ്ബത്താതി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി, ഭന്തേ, തഥാഗതേന ഭണിതം ‘സാമോ ച കുമാരോ മണ്ഡബ്യോ ച മാണവകോ നാഭിപരാമസനേന നിബ്ബത്താ’’തി, തേന ഹി ‘തിണ്ണം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, സന്നിപാതാ ഗബ്ഭസ്സ അവക്കന്തി ഹോതീ’തി യം വചനം, തമ്പി മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ സുഗമ്ഭീരോ സുനിപുണോ വിസയോ ബുദ്ധിമന്താനം, സോ തവാനുപ്പത്തോ, ഛിന്ദ വിമതിപഥം, ധാരേഹി ഞാണവരപ്പജ്ജോത’’ന്തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘തിണ്ണം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, സന്നിപാതാ ഗബ്ഭസ്സ അവക്കന്തി ഹോതി, ഇധ മാതാപിതരോ ച സന്നിപതിതാ ഹോന്തി, മാതാ ച ഉതുനീ ഹോതി, ഗന്ധബ്ബോ ച പച്ചുപട്ഠിതോ ഹോതി, ഏവം തിണ്ണം സന്നിപാതാ ഗബ്ഭസ്സ അവക്കന്തി ഹോതീ’തി. ഭണിതഞ്ച ‘സാമോ ച കുമാരോ മണ്ഡബ്യോ ച മാണവകോ നാഭിപരാമസനേന നിബ്ബത്താ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, യേന കാരണേന പഞ്ഹോ സുവിനിച്ഛിതോ ഹോതി, തേന കാരണേന മം സഞ്ഞാപേഹീ’’തി.

‘‘സുതപുബ്ബം പന തയാ, മഹാരാജ, സംകിച്ചോ ച കുമാരോ ഇസിസിങ്ഗോ ച താപസോ ഥേരോ ച കുമാരകസ്സപോ ‘ഇമിനാ നാമ തേ നിബ്ബത്താ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സുയ്യതി, അബ്ഭുഗ്ഗതാ തേസം ജാതി, ദ്വേ മിഗധേനുയോ താവ ഉതുനികാലേ ദ്വിന്നം താപസാനം പസ്സാവട്ഠാനം ആഗന്ത്വാ സസമ്ഭവം പസ്സാവം പിവിംസു, തേന പസ്സാവസമ്ഭവേന സംകിച്ചോ ച കുമാരോ ഇസിസിങ്ഗോ ച താപസോ നിബ്ബത്താ. ഥേരസ്സ ഉദായിസ്സ ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഉപഗതസ്സ രത്തചിത്തേന ഭിക്ഖുനിയാ അങ്ഗജാതം ഉപനിജ്ഝായന്തസ്സ സമ്ഭവം കാസാവേ മുച്ചി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ഉദായി തം ഭിക്ഖുനിം ഏതദവോച ‘ഗച്ഛ ഭഗിനി, ഉദകം ആഹര അന്തരവാസകം ധോവിസ്സാമീ’തി. ‘ആഹരയ്യ അഹമേവ ധോവിസ്സാമീ’തി. തതോ സാ ഭിക്ഖുനീ ഉതുനിസമയേ തം സമ്ഭവം ഏകദേസം മുഖേന അഗ്ഗഹേസി, ഏകദേസം അങ്ഗജാതേ പക്ഖിപി, തേന ഥേരോ കുമാരകസ്സപോ നിബ്ബത്തോതി ഏതം ജനോ ആഹാ’’തി.

‘‘അപി നു ഖോ ത്വം, മഹാരാജ, സദ്ദഹസി തം വചന’’ന്തി? ‘‘ആമ ഭന്തേ, ബലവം തത്ഥ മയം കാരണം ഉപലഭാമ, യേന മയം കാരണേന സദ്ദഹാമ ‘ഇമിനാ കാരണേന നിബ്ബത്താ’’തി. ‘‘കിം പനേത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണ’’ന്തി? ‘‘സുപരികമ്മകതേ, ഭന്തേ, കലലേ ബീജം നിപതിത്വാ ഖിപ്പം സംവിരുഹതീ’’തി. ‘‘ആമ മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ, സാ ഭിക്ഖുനീ ഉതുനീ സമാനാ സണ്ഠിതേ കലലേ രുഹിരേ പച്ഛിന്നവേഗേ ഠിതായ ധാതുയാ തം സമ്ഭവം ഗഹേത്വാ തസ്മിം കലലേ പക്ഖിപി, തേന തസ്സാ ഗബ്ഭോ സണ്ഠാസി, ഏവം തത്ഥ കാരണം പച്ചേമ തേസം നിബ്ബത്തിയാ’’തി. ‘‘ഏവമേതം, മഹാരാജ, തഥാ സമ്പടിച്ഛാമി, യോനിപ്പവേസേന ഗബ്ഭോ സമ്ഭവതീതി. സമ്പടിച്ഛസി പന, ത്വം മഹാരാജ, ഥേരസ്സ കുമാരകസ്സപസ്സ ഗബ്ഭാവക്കമന’’ന്തി? ‘‘ആമ ഭന്തേ’’തി. ‘‘സാധു, മഹാരാജ, പച്ചാഗതോസി മമ വിസയം, ഏകവിധേനപി ഗബ്ഭാവക്കന്തിം കഥയന്തോ മമാനുബലം ഭവിസ്സസി, അഥ യാ പന താ ദ്വേ മിഗധേനുയോ പസ്സാവം പിവിത്വാ ഗബ്ഭം പടിലഭിംസു, താസം ത്വം സദ്ദഹസി ഗബ്ഭസ്സാവക്കമന’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, യം കിഞ്ചി ഭുത്തം പീതം ഖായിതം ലേഹിതം, സബ്ബം തം കലലം ഓസരതി, ഠാനഗതം വുഡ്ഢിമാപജ്ജതി. യഥാ, ഭന്തേ നാഗസേന, യാ കാചി സരിതാ നാമ, സബ്ബാ താ മഹാസമുദ്ദം ഓസരന്തി, ഠാനഗതാ വുഡ്ഢിമാപജ്ജന്തി. ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, യം കിഞ്ചി ഭുത്തം പീതം ഖായിതം ലേഹിതം, സബ്ബം തം കലലം ഓസരതി, ഠാനഗതം വുഡ്ഢിമാപജ്ജതി, തേനാഹം കാരണേന സദ്ദഹാമി മുഖഗതേനപി ഗബ്ഭസ്സ അവക്കന്തി ഹോതീ’’തി. ‘‘സാധു, മഹാരാജ, ഗാള്ഹതരം ഉപഗതോസി മമ വിസയം, മുഖപാനേനപി ദ്വയസന്നിപാതോ ഭവതി. സംകിച്ചസ്സ ച, മഹാരാജ, കുമാരസ്സ ഇസിസിങ്ഗസ്സ ച താപസസ്സ ഥേരസ്സ ച കുമാരകസ്സപസ്സ ഗബ്ഭാവക്കമനം സമ്പടിച്ഛസീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സന്നിപാതോ ഓസരതീ’’തി.

‘‘സാമോപി, മഹാരാജ, കുമാരോ മണ്ഡബ്യോപി മാണവകോ തീസു സന്നിപാതേസു അന്തോഗധാ, ഏകരസാ യേവ പുരിമേന, തത്ഥ കാരണം വക്ഖാമി. ദുകൂലോ ച, മഹാരാജ, താപസോ പാരികാ ച താപസീ ഉഭോപി തേ അരഞ്ഞവാസാ അഹേസും പവിവേകാധിമുത്താ ഉത്തമത്ഥഗവേസകാ, തപതേജേന യാവ ബ്രഹ്മലോകം സന്താപേസും. തേസം തദാ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ സായം പാതം ഉപട്ഠാനം ആഗച്ഛതി. സോ തേസം ഗരുകതമേത്തതായ ഉപധാരേന്തോ അദ്ദസ അനാഗതമദ്ധാനേ ദ്വിന്നമ്പി തേസം ചക്ഖൂനം അന്തരധാനം, ദിസ്വാ തേ ഏവമാഹ ‘ഏകം മേ, ഭോന്തോ, വചനം കരോഥ, സാധു ഏകം പുത്തം ജനേയ്യാഥ, സോ തുമ്ഹാകം ഉപട്ഠാകോ ഭവിസ്സതി ആലമ്ബനോ ചാ’തി. ‘അലം, കോസിയ, മാ ഏവം ഭണീ’തി. തേ തസ്സ തം വചനം ന സമ്പടിച്ഛിംസു. അനുകമ്പകോ അത്ഥകാമോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ദുതിയമ്പി…പേ… തതിയമ്പി തേ ഏവമാഹ ‘ഏകം മേ, ഭോന്തോ, വചനം കരോഥ, സാധു ഏകം പുത്തം ജനേയ്യാഥ, സോ തുമ്ഹാകം ഉപട്ഠാകോ ഭവിസ്സതി ആലമ്ബനോ ചാ’തി. തതിയമ്പി തേ ആഹംസു ‘അലം, കോസിയ, മാ ത്വം ഖോ അമ്ഹേ അനത്ഥേ നിയോജേഹി, കദായം കായോ ന ഭിജ്ജിസ്സതി, ഭിജ്ജതു അയം കായോ ഭേദനധമ്മോ, ഭിജ്ജന്തിയാപി ധരണിയാ പതന്തേപി സേലസിഖരേ ഫലന്തേപി ആകാസേ പതന്തേപി ചന്ദിമസൂരിയേ നേവ മയം ലോകധമ്മേഹി മിസ്സയിസ്സാമ, മാ ത്വം അമ്ഹാകം സമ്മുഖഭാവം ഉപഗച്ഛ, ഉപഗതസ്സ തേ ഏസോ വിസ്സാസോ, അനത്ഥചരോ ത്വം മഞ്ഞേ’തി.

തതോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ തേസം മനം അലഭമാനോ ഗരുകതോ പഞ്ജലികോ പുന യാചി ‘യദി മേ വചനം ന ഉസ്സഹഥ കാതും, യദാ താപസീ ഉതുനീ ഹോതി പുപ്ഫവതീ, തദാ ത്വം, ഭന്തേ, ദക്ഖിണേന ഹത്ഥങ്ഗുട്ഠേന നാഭിം പരാമസേയ്യാസി, തേന സാ ഗബ്ഭം ലച്ഛതി, സന്നിപാതോ യേവേസ ഗബ്ഭാവക്കന്തിയാ’തി. ‘സക്കോമഹം, കോസിയ, തം വചനം കാതും, ന താവതകേന അമ്ഹാകം തപോ ഭിജ്ജതി, ഹോതൂ’തി സമ്പടിച്ഛിംസു. തായ ച പന വേലായ ദേവഭവനേ അത്ഥി ദേവപുത്തോ ഉസ്സന്നകുസലമൂലോ ഖീണായുകോ ആയുക്ഖയപ്പത്തോ യദിച്ഛകം സമത്ഥോ ഓക്കമിതും അപി ചക്കവത്തികുലേപി. അഥ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ തം ദേവപുത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹ ‘ഏഹി ഖോ, മാരിസ, സുപഭാതോ തേ ദിവസോ, അത്ഥസിദ്ധി ഉപഗതാ, യമഹം തേ ഉപട്ഠാനമാഗമിം, രമണീയേ തേ ഓകാസേ വാസോ ഭവിസ്സതി, പതിരൂപേ കുലേ പടിസന്ധി ഭവിസ്സതി, സുന്ദരേഹി മാതാപിതൂഹി വഡ്ഢേതബ്ബോ, ഏഹി മേ വചനം കരോഹീ’തി യാചി. ദുതിയമ്പി…പേ… തതിയമ്പി യാചി സിരസി പഞ്ജലികതോ.

തതോ സോ ദേവപുത്തോ ഏവമാഹ ‘കതമം തം, മാരിസ, കുലം, യം ത്വം അഭിക്ഖണം കിത്തയസി പുനപ്പുന’ന്തി. ‘ദുകൂലോ ച താപസോ പാരികാ ച താപസീ’തി. സോ തസ്സ വചനം സുത്വാ തുട്ഠോ സമ്പടിച്ഛി ‘സാധു, മാരിസ, യോ തവ ഛന്ദോ, സോ ഹോതു, ആകങ്ഖമാനോ അഹം, മാരിസ, പത്ഥിതേ കുലേ ഉപ്പജ്ജേയ്യം, കിമ്ഹി കുലേ ഉപ്പജ്ജാമി അണ്ഡജേ വാ ജലാബുജേ വാ സംസേദജേ വാ ഓപപാതികേ വാ’തി? ‘ജലാബുജായ, മാരിസ, യോനിയാ ഉപ്പജ്ജാഹീ’തി. അഥ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ഉപ്പത്തിദിവസം വിഗണേത്വാ ദുകൂലസ്സ താപസസ്സ ആരോചേസി ‘അസുകസ്മിം നാമ ദിവസേ താപസീ ഉതുനീ ഭവിസ്സതി പുപ്ഫവതീ, തദാ ത്വം, ഭന്തേ, ദക്ഖിണേന ഹത്ഥങ്ഗുട്ഠേന നാഭിം പരാമസേയ്യാസീ’തി. തസ്മിം, മഹാരാജ, ദിവസേ താപസീ ച ഉതുനീ പുപ്ഫവതീ അഹോസി, ദേവപുത്തോ ച തത്ഥൂപഗോ പച്ചുപട്ഠിതോ അഹോസി, താപസോ ച ദക്ഖിണേന ഹത്ഥങ്ഗുട്ഠേന താപസിയാ നാഭിം പരാമസി, ഇതി തേ തയോ സന്നിപാതാ അഹേസും, നാഭിപരാമസനേന താപസിയാ രാഗോ ഉദപാദി, സോ പനസ്സാ രാഗോ നാഭിപരാമസനം പടിച്ച മാ ത്വം സന്നിപാതം അജ്ഝാചാരമേവ മഞ്ഞി, ഊഹസനമ്പി [ഹസനമ്പി (ക.)] സന്നിപാതോ, ഉല്ലപനമ്പി സന്നിപാതോ, ഉപനിജ്ഝായനമ്പി സന്നിപാതോ, പുബ്ബഭാഗഭാവതോ രാഗസ്സ ഉപ്പാദായ ആമസനേന സന്നിപാതോ ജായതി, സന്നിപാതാ ഓക്കമനം ഹോതീതി.

‘‘അനജ്ഝാചാരേപി, മഹാരാജ, പരാമസനേന ഗബ്ഭാവക്കന്തി ഹോതി. യഥാ, മഹാരാജ, അഗ്ഗി ജലമാനോ അപരാമസനോപി ഉപഗതസ്സ സീതം ബ്യപഹന്തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അനജ്ഝാചാരേപി പരാമസനേന ഗബ്ഭാവക്കന്തി ഹോതി.

‘‘ചതുന്നം, മഹാരാജ, വസേന സത്താനം ഗബ്ഭാവക്കന്തി ഹോതി കമ്മവസേന യോനിവസേന കുലവസേന ആയാചനവസേന, അപി ച സബ്ബേപേതേ സത്താ കമ്മസമ്ഭവാ കമ്മസമുട്ഠാനാ.

‘‘കഥം, മഹാരാജ, കമ്മവസേന സത്താനം ഗബ്ഭാവക്കന്തി ഹോതി? ഉസ്സന്നകുസലമൂലാ, മഹാരാജ, സത്താ യദിച്ഛകം ഉപ്പജ്ജന്തി ഖത്തിയമഹാസാലകുലേ വാ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലകുലേ വാ ഗഹപതിമഹാസാലകുലേ വാ ദേവേസു വാ അണ്ഡജായ വാ യോനിയാ ജലാബുജായ വാ യോനിയാ സംസേദജായ വാ യോനിയാ ഓപപാതികായ വാ യോനിയാ. യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ അഡ്ഢോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ പഹൂതജാതരൂപരജതോ പഹൂതവിത്തൂപകരണോ പഹൂതധനധഞ്ഞോ പഹൂതഞാതിപക്ഖോ ദാസിം വാ ദാസം വാ ഖേത്തം വാ വത്ഥും വാ ഗാമം വാ നിഗമം വാ ജനപദം വാ യം കിഞ്ചി മനസാ അഭിപത്ഥിതം, യദിച്ഛകം ദ്വിഗുണതിഗുണമ്പി ധനം ദത്വാ കിണാതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഉസ്സന്നകുസലമൂലാ സത്താ യദിച്ഛകം ഉപ്പജ്ജന്തി ഖത്തിയമഹാസാലകുലേ വാ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലകുലേ വാ ഗഹപതിമഹാസാലകുലേ വാ ദേവേസു വാ അണ്ഡജായ വാ യോനിയാ ജലാബുജായ വാ യോനിയാ സംസേദജയ വാ യോനിയാ ഓപപാതികായ വാ യോനിയാ. ഏവം കമ്മവസേന സത്താനം ഗബ്ഭാവക്കന്തി ഹോതി.

‘‘കഥം യോനിവസേന സത്താനം ഗബ്ഭാവക്കന്തി ഹോതി? കുക്കുടാനം, മഹാരാജ, വാതേന ഗബ്ഭാവക്കന്തി ഹോതി. ബലാകാനം മേഘസദ്ദേന ഗബ്ഭാവക്കന്തി ഹോതി. സബ്ബേപി ദേവാ അഗബ്ഭസേയ്യകാ സത്താ യേവ, തേസം നാനാവണ്ണേന ഗബ്ഭാവക്കന്തി ഹോതി. യഥാ, മഹാരാജ, മനുസ്സാ നാനാവണ്ണേന മഹിയാ ചരന്തി, കേചി പുരതോ പടിച്ഛാദേന്തി, കേചി പച്ഛതോ പടിച്ഛാദേന്തി, കേചി നഗ്ഗാ ഹോന്തി, കേചി ഭണ്ഡൂ ഹോന്തി സേതപടധരാ, കേചി മോളിബദ്ധാ ഹോന്തി, കേചി ഭണ്ഡൂ കാസാവവസനാ ഹോന്തി, കേചി കാസാവവസനാ മോളിബദ്ധാ ഹോന്തി, കേചി ജടിനോ വാകചീരധരാ [വാകചീരാ (ക.)] ഹോന്തി, കേചി ചമ്മവസനാ ഹോന്തി, കേചി രസ്മിയോ നിവാസേന്തി, സബ്ബേപേതേ മനുസ്സാ നാനാവണ്ണേന മഹിയാ ചരന്തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സത്താ യേവ തേ സബ്ബേ, തേസം നാനാവണ്ണേന ഗബ്ഭാവക്കന്തി ഹോതി. ഏവം യോനിവസേന സത്താനം ഗബ്ഭാവക്കന്തി ഹോതി.

‘‘കഥം കുലവസേന സത്താനം ഗബ്ഭാവക്കന്തി ഹോതി? കുലം നാമ, മഹാരാജ, ചത്താരി കുലാനി അണ്ഡജം ജലാബുജം സംസേദജം ഓപപാതികം. യദി തത്ഥ ഗന്ധബ്ബോ യതോ കുതോചി ആഗന്ത്വാ അണ്ഡജേ കുലേ ഉപ്പജ്ജതി, സോ തത്ഥ അണ്ഡജോ ഹോതി…പേ… ജലാബുജേ കുലേ…പേ… സംസേദജേ കുലേ…പേ… ഓപപാതികേ കുലേ ഉപ്പജ്ജതി, സോ തത്ഥ ഓപപാതികോ ഹോതി. തേസു തേസു കുലേസു താദിസാ യേവ സത്താ സമ്ഭവന്തി. യഥാ, മഹാരാജ, ഹിമവതി നേരുപബ്ബതം യേ കേചി മിഗപക്ഖിനോ ഉപേന്തി, സബ്ബേ തേ സകവണ്ണം വിജഹിത്വാ സുവണ്ണവണ്ണാ ഹോന്തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ കോചി ഗന്ധബ്ബോ യതോ കുതോചി ആഗന്ത്വാ അണ്ഡജം യോനിം ഉപഗന്ത്വാ സഭാവവണ്ണം വിജഹിത്വാ അണ്ഡജോ ഹോതി…പേ… ജലാബുജം…പേ… സംസേദജം…പേ… ഓപപാതികം യോനിം ഉപഗന്ത്വാ സഭാവവണ്ണം വിജഹിത്വാ ഓപപാതികോ ഹോതി, ഏവം കുലവസേന സത്താനം ഗബ്ഭാവക്കന്തി ഹോതി.

‘‘കഥം ആയാചനവസേന സത്താനം ഗബ്ഭാവക്കന്തി ഹോതി? ഇധ, മഹാരാജ, കുലം ഹോതി അപുത്തകം ബഹുസാപതേയ്യം സദ്ധം പസന്നം സീലവന്തം കല്യാണധമ്മം തപനിസ്സിതം, ദേവപുത്തോ ച ഉസ്സന്നകുസലമൂലോ ചവനധമ്മോ ഹോതി. അഥ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ തസ്സ കുലസ്സ അനുകമ്പായ തം ദേവപുത്തം ആയാചതി ‘പണിധേഹി, മാരിസ, അസുകസ്സ കുലസ്സ മഹേസിയാ കുച്ഛി’ന്തി. സോ തസ്സ ആയാചനഹേതു തം കുലം പണിധേതി. യഥാ, മഹാരാജ, മനുസ്സാ പുഞ്ഞകാമാ സമണം മനോഭാവനീയം ആയാചിത്വാ ഗേഹം ഉപനേന്തി, അയം ഉപഗന്ത്വാ സബ്ബസ്സ കുലസ്സ സുഖാവഹോ ഭവിസ്സതീതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ തം ദേവപുത്തം ആയാചിത്വാ തം കുലം ഉപനേതി. ഏവം ആയാചനവസേന സത്താനം ഗബ്ഭാവക്കന്തി ഹോതി.

‘‘സാമോ, മഹാരാജ, കുമാരോ സക്കേന ദേവാനമിന്ദേന ആയാചിതോ പാരികായ താപസിയാ കുച്ഛിം ഓക്കന്തോ. സാമോ, മഹാരാജ, കുമാരോ കതപുഞ്ഞോ, മാതാപിതരോ സീലവന്തോ കല്യാണധമ്മാ, ആയാചകോ സക്കോ, തിണ്ണം ചേതോപണിധിയാ സാമോ കുമാരോ നിബ്ബത്തോ. ഇധ, മഹാരാജ, നയകുസലോ പുരിസോ സുകട്ഠേ അനൂപഖേത്തേ ബീജം രോപേയ്യ, അപി നു തസ്സ ബീജസ്സ അന്തരായം വിവജ്ജേന്തസ്സ വുഡ്ഢിയാ കോചി അന്തരായോ ഭവേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, നിരുപഘാതം ബീജം ഖിപ്പം സംവിരുഹേയ്യാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സാമോ കുമാരോ മുത്തോ ഉപ്പന്നന്തരായേഹി തിണ്ണം ചേതോപണിധിയാ നിബ്ബത്തോ.

‘‘അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, സുതപുബ്ബം തയാ ഇസീനം മനോപദോസേന ഇദ്ധോ ഫീതോ മഹാജനപദോ സജനോ സമുച്ഛിന്നോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സുയ്യതി. മഹിയാ ദണ്ഡകാരഞ്ഞം [ദണ്ഡകീരഞ്ഞം (മ. നി. ൨.൬൫)] മജ്ഝാരഞ്ഞം കാലിങ്ഗാരഞ്ഞം മാതങ്ഗാരഞ്ഞം, സബ്ബം തം അരഞ്ഞം അരഞ്ഞഭൂതം, സബ്ബേപേതേ ജനപദാ ഇസീനം മനോപദോസേന ഖയം ഗതാ’’തി. ‘‘യദി, മഹാരാജ, തേസം മനോപദോസേന സുസമിദ്ധാ ജനപദാ ഉച്ഛിജ്ജന്തി, അപി നു ഖോ തേസം മനോപസാദേന കിഞ്ചി നിബ്ബത്തേയ്യാ’’തി? ‘‘ആമ ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, സാമോ കുമാരോ തിണ്ണം ബലവന്താനം ചേതോപസാദേന നിബ്ബത്തോ ഇസിനിമ്മിതോ ദേവനിമ്മിതോ പുഞ്ഞനിമ്മിതോതി. ഏവമേതം, മഹാരാജ, ധാരേഹി.

‘‘തയോമേ, മഹാരാജ, ദേവപുത്താ സക്കേന ദേവാനമിന്ദേന ആയാചിതാ കുലം ഉപ്പന്നാ. കതമേ തയോ? സാമോ കുമാരോ മഹാപനാദോ കുസരാജാ, തയോപേതേ ബോധിസത്താ’’തി. ‘‘സുനിദ്ദിട്ഠാ, ഭന്തേ നാഗസേന, ഗബ്ഭാവക്കന്തി, സുകഥിതം കാരണം, അന്ധകാരോ ആലോകോ കതോ, ജടാ വിജടിതാ, നിച്ഛുദ്ധാ പരവാദാ, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ഗബ്ഭാവക്കന്തിപഞ്ഹോ ഛട്ഠോ.

൭. സദ്ധമ്മന്തരധാനപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘പഞ്ചേവ ദാനി, ആനന്ദ, വസ്സസതാനി [വസ്സസഹസ്സാനി (സീ.) പസ്സ അ. നി. ൮.൫൧] സദ്ധമ്മോ ഠസ്സതീ’തി. പുന ച പരിനിബ്ബാനസമയേ സുഭദ്ദേന പരിബ്ബാജകേന പഞ്ഹം പുട്ഠേന ഭഗവതാ ഭണിതം ‘ഇമേ ച, സുഭദ്ദ [ദീ. നി. ൨.൨൧൪ പസ്സിതബ്ബം], ഭിക്ഖൂ സമ്മാ വിഹരേയ്യും, അസുഞ്ഞോ ലോകോ അരഹന്തേഹി അസ്സാ’തി, അസേസവചനമേതം, നിസ്സേസവചനമേതം, നിപ്പരിയായവചനമേതം. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതേന ഭണിതം ‘പഞ്ചേവ ദാനി, ആനന്ദ, വസ്സസതാനി സദ്ധമ്മോ ഠസ്സതീ’തി, തേന ഹി ‘അസുഞ്ഞോ ലോകോ അരഹന്തേഹി അസ്സാ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി തഥാഗതേന ഭണിതം ‘അസുഞ്ഞോ ലോകോ അരഹന്തേഹി അസ്സാ’തി, തേന ഹി ‘പഞ്ചേവ ദാനി, ആനന്ദ, വസ്സസതാനി സദ്ധമ്മോ ഠസ്സതീ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ ഗഹനതോപി ഗഹനതരോ ബലവതോപി ബലവതരോ ഗണ്ഠിതോപി ഗണ്ഠിതരോ, സോ തവാനുപ്പത്തോ, തത്ഥ തേ ഞാണബലവിപ്ഫാരം ദസ്സേഹി മകരോ വിയ സാഗരബ്ഭന്തരഗതോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘പഞ്ചേവ ദാനി, ആനന്ദ, വസ്സസതാനി സദ്ധമ്മോ ഠസ്സതീ’തി. പരിനിബ്ബാനസമയേ ച സുഭദ്ദസ്സ പരിബ്ബാജകസ്സ ഭണിതം ‘ഇമേ ച, സുഭദ്ദ, ഭിക്ഖൂ സമ്മാ വിഹരേയ്യും, അസുഞ്ഞോ ലോകോ അരഹന്തേഹി അസ്സാ’തി. തഞ്ച പന, മഹാരാജ, ഭഗവതോ വചനം നാനത്ഥഞ്ചേവ ഹോതി നാനാബ്യഞ്ജനഞ്ച, അയം സാസനപരിച്ഛേദോ, അയം പടിപത്തി പരിദീപനാതി ദൂരം വിവജ്ജിതാ തേ ഉഭോ അഞ്ഞമഞ്ഞം. യഥാ, മഹാരാജ, നഭം പഥവിതോ ദൂരം വിവജ്ജിതം, നിരയം സഗ്ഗതോ ദൂരം വിവജ്ജിതം, കുസലം അകുസലതോ ദൂരം വിവജ്ജിതം, സുഖം ദുക്ഖതോ ദൂരം വിവജ്ജിതം. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തേ ഉഭോ അഞ്ഞമഞ്ഞം ദൂരം വിവജ്ജിതാ.

‘‘അപി ച, മഹാരാജ, മാ തേ പുച്ഛാ മോഘാ അസ്സ [അസ്സു (സീ. സ്യാ.)], രസതോ തേ സംസന്ദിത്വാ കഥയിസ്സാമി ‘പഞ്ചേവ ദാനി, ആനന്ദ, വസ്സസതാനി സദ്ധമ്മോ ഠസ്സതീ’തി യം ഭഗവാ ആഹ, തം ഖയം പരിദീപയന്തോ സേസകം പരിച്ഛിന്ദി, വസ്സസഹസ്സം, ആനന്ദ, സദ്ധമ്മോ തിട്ഠേയ്യ, സചേ ഭിക്ഖുനിയോ ന പബ്ബാജേയ്യും. പഞ്ചേവ ദാനി, ആനന്ദ, വസ്സസതാനി സദ്ധമ്മോ ഠസ്സതീതി. അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ ഏവം വദന്തോ സദ്ധമ്മസ്സ അന്തരധാനം വാ വദേതി അഭിസമയം വാ പടിക്കോസതീ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘നട്ഠം, മഹാരാജ, പരികിത്തയന്തോ സേസകം പരിദീപയന്തോ പരിച്ഛിന്ദി. യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ നട്ഠായികോ സബ്ബസേസകം ഗഹേത്വാ ജനസ്സ പരിദീപേയ്യ ‘ഏത്തകം മേ ഭണ്ഡം നട്ഠം, ഇദം സേസക’ന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ നട്ഠം പരിദീപയന്തോ സേസകം ദേവമനുസ്സാനം കഥേസി ‘പഞ്ചേവ ദാനി, ആനന്ദ, വസ്സസതാനി സദ്ധമ്മോ ഠസ്സതീ’തി. യം പന, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘പഞ്ചേവ ദാനി, ആനന്ദ, വസ്സസതാനി സദ്ധമ്മോ ഠസ്സതീ’തി, സാസനപരിച്ഛേദോ ഏസോ.

‘‘യം പന പരിനിബ്ബാനസമയേ സുഭദ്ദസ്സ പരിബ്ബാജകസ്സ സമണേ പരികിത്തയന്തോ ആഹ ‘ഇമേ ച, സുഭദ്ദ, ഭിക്ഖൂ സമ്മാ വിഹരേയ്യും, അസുഞ്ഞോ ലോകോ അരഹന്തേഹി അസ്സാ’തി, പടിപത്തിപരിദീപനാ ഏസാ, ത്വം പന തം പരിച്ഛേദഞ്ച പരിദീപനഞ്ച ഏകരസം കരോസി. യദി പന തേ ഛന്ദോ, ഏകരസം കത്വാ കഥയിസ്സാമി, സാധുകം സുണോഹി മനസികരോഹി അവിക്ഖിത്തമാനസോ [അവിചലമാനസോ (സീ.) അവിമാനസോ (പീ. ക.)].

‘‘ഇധ, മഹാരാജ, തളാകോ ഭവേയ്യ നവസലിലസമ്പുണ്ണോ സമ്മുഖമുത്തരിയമാനോ പരിച്ഛിന്നോ പരിവടുമകതോ, അപരിയാദിണ്ണേ യേവ തസ്മിം തളാകേ ഉദകൂപരി മഹാമേഘോ അപരാപരം അനുപ്പബന്ധോ അഭിവസ്സേയ്യ, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, തസ്മിം തളാകേ ഉദകം പരിക്ഖയം പരിയാദാനം ഗച്ഛേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘കേന കാരണേന മഹാരാജാ’’തി? ‘‘മേഘസ്സ, ഭന്തേ, അനുപ്പബന്ധതായാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ജിനസാസനവരസദ്ധമ്മതളാകോ ആചാരസീലഗുണവത്തപടിപത്തിവിമലനവസലിലസമ്പുണ്ണോ ഉത്തരിയമാനോ ഭവഗ്ഗമഭിഭവിത്വാ ഠിതോ. യദി തത്ഥ ബുദ്ധപുത്താ ആചാരസീലഗുണവത്തപടിപത്തിമേഘവസ്സം അപരാപരം അനുപ്പബന്ധാപേയ്യും അഭിവസ്സാപേയ്യും. ഏവമിദം ജിനസാസനവരസദ്ധമ്മതളാകോ ചിരം ദീഘമദ്ധാനം തിട്ഠേയ്യ, അരഹന്തേഹി ലോകോ അസുഞ്ഞോ ഭവേയ്യ, ഇമമത്ഥം ഭഗവതാ സന്ധായ ഭാസിതം ‘ഇമേ ച, സുഭദ്ദ, ഭിക്ഖൂ സമ്മാ വിഹരേയ്യും, അസുഞ്ഞോ ലോകോ അരഹന്തേഹി അസ്സാ’തി.

‘‘ഇധ പന, മഹാരാജ, മഹതി മഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധേ ജലമാനേ അപരാപരം സുക്ഖതിണകട്ഠഗോമയാനി ഉപസംഹരേയ്യും, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ നിബ്ബായേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, ഭിയ്യോ ഭിയ്യോ സോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ ജലേയ്യ, ഭിയ്യോ ഭിയ്യോ പഭാസേയ്യാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ദസസഹസ്സിയാ [ദസസഹസ്സിമ്ഹി (ബഹൂസു)] ലോകധാതുയാ ജിനസാസനവരമ്പി ആചാരസീലഗുണവത്തപടിപത്തിയാ ജലതി പഭാസതി. യദി പന, മഹാരാജ, തദുത്തരിം ബുദ്ധപുത്താ പഞ്ചഹി പധാനിയങ്ഗേഹി സമന്നാഗതാ സതതമപ്പമത്താ പദഹേയ്യും, തീസു സിക്ഖാസു ഛന്ദജാതാ സിക്ഖേയ്യും, ചാരിത്തഞ്ച സീലം സമത്തം പരിപൂരേയ്യും, ഏവമിദം ജിനസാസനവരം ഭിയ്യോ ഭിയ്യോ ചിരം ദീഘമദ്ധാനം തിട്ഠേയ്യ, അസുഞ്ഞോ ലോകോ അരഹന്തേഹി അസ്സാതി ഇമമത്ഥം ഭഗവതാ സന്ധായ ഭാസിതം ‘ഇമേ ച, സുഭദ്ദ, ഭിക്ഖൂ സമ്മാ വിഹരേയ്യും, അസുഞ്ഞോ ലോകോ അരഹന്തേഹി അസ്സാ’തി.

‘‘ഇധ പന, മഹാരാജ, സിനിദ്ധസമസുമജ്ജിതസപ്പഭാസവിമലാദാസം [സപ്പഭം സുവിമലാദാസം (സീ.)] സണ്ഹസുഖുമഗേരുകചുണ്ണേന അപരാപരം മജ്ജേയ്യും, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, തസ്മിം ആദാസേ മലകദ്ദമരജോജല്ലം ജായേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, അഞ്ഞദത്ഥു വിമലതരം യേവ ഭവേയ്യാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ജിനസാസനവരം പകതിനിമ്മലം ബ്യപഗതകിലേസമലരജോജല്ലം, യദി തം ബുദ്ധപുത്താ ആചാരസീലഗുണവത്തപടിപത്തിസല്ലേഖധുതഗുണേന ജിനസാസനവരം സല്ലക്ഖേയ്യും [സല്ലിക്ഖേയ്യും (സീ. പീ.)], ഏവമിദം ജിനസാസനവരം ചിരം ദീഘമദ്ധാനം തിട്ഠേയ്യ, അസുഞ്ഞോ ച ലോകോ അരഹന്തേഹി അസ്സാതി ഇമമത്ഥം ഭഗവതാ സന്ധായ ഭാസിതം ‘ഇമേ ച, സുഭദ്ദ, ഭിക്ഖൂ സമ്മാ വിഹരേയ്യും, അസുഞ്ഞോ ലോകോ അരഹന്തേഹി അസ്സാ’തി. പടിപത്തിമൂലകം, മഹാരാജ, സത്ഥുസാസനം പടിപത്തികാരണം പടിപത്തിയാ അനന്തരഹിതായ തിട്ഠതീ’’തി.

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ‘സദ്ധമ്മന്തരധാന’ന്തി യം വദേസി, കതമം തം സദ്ധമ്മന്തരധാന’’ന്തി? ‘‘തീണിമാനി, മഹാരാജ, സാസനന്തരധാനാനി. കതമാനി തീണി? അധിഗമന്തരധാനം പടിപത്തന്തരധാനം ലിങ്ഗന്തരധാനം, അധിഗമേ, മഹാരാജ, അന്തരഹിതേ സുപ്പടിപന്നസ്സാപി ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതി, പടിപത്തിയാ അന്തരഹിതായ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തി അന്തരധായതി, ലിങ്ഗംയേവ തിട്ഠതി, ലിങ്ഗേ അന്തരഹിതേ പവേണുപച്ഛേദോ ഹോതി, ഇമാനി ഖോ, മഹാരാജ, തീണി അന്തരധാനാനീ’’തി.

‘‘സുവിഞ്ഞാപിതോ, ഭന്തേ നാഗസേന, പഞ്ഹോ, ഗമ്ഭീരോ ഉത്താനീകതോ, ഗണ്ഠി ഭിന്നോ, നട്ഠാ പരവാദാ ഭഗ്ഗാ നിപ്പഭാ കതാ, ത്വം ഗണിവരവസഭമാസജ്ജാതി.

സദ്ധമ്മന്തരധാനപഞ്ഹോ സത്തമോ.

൮. അകുസലച്ഛേദനപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതോ സബ്ബം അകുസലം ഝാപേത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ, ഉദാഹു സാവസേസേ അകുസലേ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ’’തി? ‘‘സബ്ബം, മഹാരാജ, അകുസലം ഝാപേത്വാ ഭഗവാ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ, നത്ഥി ഭഗവതോ സേസേകം അകുസല’’ന്തി.

‘‘കിം പന, ഭന്തേ, ദുക്ഖാ വേദനാ തഥാഗതസ്സ കായേ ഉപ്പന്നപുബ്ബാ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, രാജഗഹേ ഭഗവതോ പാദോ സകലികായ [സക്ഖലികായ (സ്യാ. ക.)] ഖതോ, ലോഹിതപക്ഖന്ദികാബാധോ ഉപ്പന്നോ, കായേ അഭിസന്നേ ജീവകേന വിരേകോ കാരിതോ, വാതാബാധേ ഉപ്പന്നേ ഉപട്ഠാകേന ഥേരേന ഉണ്ഹോദകം പരിയിട്ഠ’’ന്തി.

‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതോ സബ്ബം അകുസലം ഝാപേത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ, തേന ഹി ഭഗവതോ പാദോ സകലികായ ഖതോ, ലോഹിതപക്ഖന്ദികാ ച ആബാധോ ഉപ്പന്നോതി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി തഥാഗതസ്സ പാദോ സകലികായ ഖതോ, ലോഹിതപക്ഖന്ദികാ ച ആബാധോ ഉപ്പന്നോ, തേന ഹി തഥാഗതോ സബ്ബം അകുസലം ഝാപേത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോതി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. നത്ഥി, ഭന്തേ, വിനാ കമ്മേന വേദയിതം, സബ്ബം തം വേദയിതം കമ്മമൂലകം, തം കമ്മേനേവ വേദയതി, അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി [നിബ്ബായിതബ്ബോതി (ക.)].

‘‘ന ഹി, മഹാരാജ, സബ്ബം തം വേദയിതം കമ്മമൂലകം. അട്ഠഹി, മഹാരാജ, കാരണേഹി വേദയിതാനി ഉപ്പജ്ജന്തി, യേഹി കാരണേഹി പുഥൂ സത്താ വേദനാ വേദിയന്തി. കതമേഹി അട്ഠഹി? വാതസമുട്ഠാനാനിപി ഖോ, മഹാരാജ, ഇധേകച്ചാനി വേദയിതാനി ഉപ്പജ്ജന്തി, പിത്തസമുട്ഠാനാനിപി ഖോ, മഹാരാജ…പേ… സേമ്ഹസമുട്ഠാനാനിപി ഖോ, മഹാരാജ…പേ… സന്നിപാതികാനിപി ഖോ, മഹാരാജ…പേ… ഉതുപരിണാമജാനിപി ഖോ, മഹാരാജ…പേ… വിസമപരിഹാരജാനിപി ഖോ, മഹാരാജ…പേ… ഓപക്കമികാനിപി ഖോ, മഹാരാജ…പേ… കമ്മവിപാകജാനിപി ഖോ, മഹാരാജ, ഇധേകച്ചാനി വേദയിതാനി ഉപ്പജ്ജന്തി. ഇമേഹി ഖോ, മഹാരാജ, അട്ഠഹി കാരണേഹി പുഥൂ സത്താ വേദനാ വേദയന്തി. തത്ഥ യേ തേ പുഗ്ഗലാ ‘സത്തേ കമ്മം വിബാധതീ’തി വദേയ്യും, തേ ഇമേ പുഗ്ഗലാ സത്തകാരണം പടിബാഹന്തി. തേസം തം വചനം മിച്ഛാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യഞ്ച വാതികം യഞ്ച പിത്തികം യഞ്ച സേമ്ഹികം യഞ്ച സന്നിപാതികം യഞ്ച ഉതുപരിണാമജം യഞ്ച വിസമപരിഹാരജം യഞ്ച ഓപക്കമികം, സബ്ബേതേ കമ്മസമുട്ഠാനാ യേവ, കമ്മേനേവ തേ സബ്ബേ സമ്ഭവന്തീ’’തി.

‘‘യദി, മഹാരാജ, തേപി സബ്ബേ കമ്മസമുട്ഠാനാവ ആബാധാ ഭവേയ്യും, ന തേസം കോട്ഠാസതോ ലക്ഖണാനി ഭവേയ്യും. വാതോ ഖോ, മഹാരാജ, കുപ്പമാനോ ദസവിധേന കുപ്പതി സീതേന ഉണ്ഹേന ജിഘച്ഛായ വിപാസായ അതിഭുത്തേന ഠാനേന പധാനേന ആധാവനേന ഉപക്കമേന കമ്മവിപാകേന. തത്ര യേ തേ നവ വിധാ, ന തേ അതീതേ, ന അനാഗതേ, വത്തമാനകേ ഭവേ ഉപ്പജ്ജന്തി, തസ്മാ ന വത്തബ്ബാ ‘കമ്മസമ്ഭവാ സബ്ബാ വേദനാ’തി. പിത്തം, മഹാരാജ, കുപ്പമാനം തിവിധേന കുപ്പതി സീതേന ഉണ്ഹേന വിസമഭോജനേന. സേമ്ഹം, മഹാരാജ, കുപ്പമാനം തിവിധേന കുപ്പതി സീതേന ഉണ്ഹേന അന്നപാനേന. യോ ച, മഹാരാജ, വാതോ യഞ്ച പിത്തം യഞ്ച സേമ്ഹം, തേഹി തേഹി കോപേഹി കുപ്പിത്വാ മിസ്സീ ഹുത്വാ സകം സകം വേദനം ആകഡ്ഢതി. ഉതുപരിണാമജാ, മഹാരാജ, വേദനാ ഉതുപരിയാമേന ഉപ്പജ്ജതി. വിസമപരിഹാരജാ വേദനാ വിസമപരിഹാരേന ഉപ്പജ്ജതി. ഓപക്കമികാ, മഹാരാജ, വേദനാ അത്ഥി കിരിയാ, അത്ഥി കമ്മവിപാകാ, കമ്മവിപാകജാ വേദനാ പുബ്ബേ കതേന കമ്മേന ഉപ്പജ്ജതി. ഇതി ഖോ, മഹാരാജ, അപ്പം കമ്മവിപാകജം, ബഹുതരം അവസേസം. തത്ഥ ബാലാ ‘സബ്ബം കമ്മവിപാകജം യേവാ’തി അതിധാവന്തി. തം കമ്മം ന സക്കാ വിനാ ബുദ്ധഞാണേന വവത്ഥാനം കാതും.

‘‘യം പന, മഹാരാജ, ഭഗവതോ പാദോ സകലികായ ഖതോ, തം വേദയിതം നേവ വാതസമുട്ഠാനം, ന പിത്തസമുട്ഠാനം, ന സേമ്ഹസമുട്ഠാനം, ന സന്നിപാതികം, ന ഉതുപരിണാമജം, ന വിസമപരിഹാരജം, ന കമ്മവിപാകജം, ഓപക്കമികം യേവ. ദേവദത്തോ ഹി, മഹാരാജ, ബഹൂനി ജാതിസതസഹസ്സാനി തഥാഗതേ ആഘാതം ബന്ധി, സോ തേന ആഘാതേന മഹതിം ഗരും സിലം ഗഹേത്വാ ‘മത്ഥകേ പാതേസ്സാമീ’തി മുഞ്ചി, അഥഞ്ഞേ ദ്വേ സേലാ ആഗന്ത്വാ തം സിലം തഥാഗതം അസമ്പത്തം യേവ സമ്പടിച്ഛിംസു, താസം പഹാരേന പപടികാ ഭിജ്ജിത്വാ ഭഗവതോ പാദേ പതിത്വാ രുഹിരം [നിപതിത്വാ രുധിരം (സ്യാ.)] ഉപ്പാദേസി, കമ്മവിപാകതോ വാ, മഹാരാജ, ഭഗവതോ ഏസാ വേദനാ നിബ്ബത്താ കിരിയതോ വാ, തതുദ്ധം നത്ഥഞ്ഞാ വേദനാ.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഖേത്തദുട്ഠതായ വാ ബീജം ന സമ്ഭവതി ബീജദുട്ഠതായ വാ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, കമ്മവിപാകതോ വാ ഭഗവതോ ഏസാ വേദനാ നിബ്ബത്താ കിരിയതോ വാ, തതുദ്ധം നത്ഥഞ്ഞാ വേദനാ.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, കോട്ഠദുട്ഠതായ വാ ഭോജനം വിസമം പരിണമതി ആഹാരദുട്ഠതായ വാ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, കമ്മവിപാകതോ വാ ഭഗവതോ ഏസാ വേദനാ നിബ്ബത്താ കിരിയതോ വാ, തതുദ്ധം നത്ഥഞ്ഞാ വേദനാ. അപി ച, മഹാരാജ, നത്ഥി ഭഗവതോ കമ്മവിപാകജാ വേദനാ, നത്ഥി വിസമപരിഹാരജാ വേദനാ, അവസേസേഹി സമുട്ഠാനേഹി ഭഗവതോ വേദനാ ഉപ്പജ്ജതി, തായ ച പന വേദനായ ന സക്കാ ഭഗവന്തം ജീവിതാ വോരോപേതും.

‘‘നിപതന്തി, മഹാരാജ, ഇമസ്മിം ചാതുമഹാഭൂതികേ [ചാതുമ്മഹാഭൂതികേ (സീ.)] കായേ ഇട്ഠാനിട്ഠാ സുഭാസുഭവേദനാ. ഇധ, മഹാരാജ, ആകാസേ ഖിത്തോ ലേഡ്ഡു മഹാപഥവിയാ നിപതതി, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, ലേഡ്ഡു പുബ്ബേ കതേന മഹാപഥവിയാ നിപതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, നത്ഥി സോ, ഭന്തേ, ഹേതു മഹാപഥവിയാ, യേന ഹേതുനാ മഹാപഥവീ കുസലാകുസലവിപാകം പടിസംവേദേയ്യ, പച്ചുപ്പന്നേന, ഭന്തേ, അകമ്മകേന ഹേതുനാ സോ ലേഡ്ഡു മഹാപഥവിയം നിപതതി. യഥാ, മഹാരാജ, മഹാപഥവീ, ഏവം തഥാഗതോ ദട്ഠബ്ബോ. യഥാ ലേഡ്ഡു പുബ്ബേ അകതേന മഹാപഥവിയം നിപതതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതസ്സ പുബ്ബേ അകതേന സാ സകലികാപാദേ നിപതിതാ.

‘‘ഇധ പന, മഹാരാജ, മനുസ്സാ മഹാപഥവിം ഭിന്ദന്തി ച ഖണന്തി ച, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, തേ മനുസ്സാ പുബ്ബേ കതേന മഹാപഥവിം ഭിന്ദന്തി ച ഖണന്തി ചാ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യാ സാ സകലികാ ഭഗവതോ പാദേ നിപതിതാ, ന സാ സകലികാ പുബ്ബേ കതേന ഭഗവതോ പാദേ നിപതിതാ. യോപി, മഹാരാജ, ഭഗവതോ ലോഹിതപക്ഖന്ദികാബാധോ ഉപ്പന്നോ, സോപി ആബാധോ ന പുബ്ബേ കതേന ഉപ്പന്നോ, സന്നിപാതികേനേവ ഉപ്പന്നോ, യേ കേചി, മഹാരാജ, ഭഗവതോ കായികാ ആബാധാ ഉപ്പന്നാ, ന തേ കമ്മാഭിനിബ്ബത്താ, ഛന്നം ഏതേസം സമുട്ഠാനാനം അഞ്ഞതരതോ നിബ്ബത്താ.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ദേവാതിദേവേന സംയുത്തനികായവരലഞ്ഛകേ മോളിയസീവകേ [മോലിയസിവകേ (സ്യാ. ക.) സം. നി. ൪.൨൬൯ പസ്സിതബ്ബം] വേയ്യാകരണേ –

‘‘‘പിത്തസമുട്ഠാനാനിപി ഖോ, സീവക, ഇധേകച്ചാനി വേദയിതാനി ഉപ്പജ്ജന്തി. സാമമ്പി ഖോ ഏതം, സീവക, വേദിതബ്ബം, യഥാ പിത്തസമുട്ഠാനാനിപി ഇധേകച്ചാനി വേദയിതാനി ഉപ്പജ്ജന്തി. ലോകസ്സപി ഖോ ഏതം, സീവക, സച്ചസമ്മതം, യഥാ പിത്തസമുട്ഠാനാനിപി ഇധേകച്ചാനി വേദയിതാനി ഉപ്പജ്ജന്തി. തത്ര, സീവക, യേ തേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ ‘‘യം കിഞ്ചായം പുരിസപുഗ്ഗലോ പടിസംവേദേതി സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ, സബ്ബം തം പുബ്ബേ കതഹേതൂ’’തി. യഞ്ച സാമം ഞാതം, തഞ്ച അതിധാവന്തി, യഞ്ച ലോകേ സച്ചസമ്മതം, തഞ്ച അതിധാവന്തി. തസ്മാ തേസം സമണബ്രാഹ്മണാനം മിച്ഛാതി വദാമി.

‘‘‘സേമ്ഹസമുട്ഠാനാനിപി ഖോ, സീവക, ഇധേകച്ചാനി വേദയിതാനി ഉപ്പജ്ജന്തി. വാതസമുട്ഠാനാനിപി ഖോ, സീവക…പേ… സന്നിപാതികാനിപി ഖോ, സീവക…പേ… ഉതുപരിണാമജാനിപി ഖോ, സീവക…പേ… വിസമപരിഹാരജാനിപി ഖോ, സീവക…പേ… ഓപക്കമികാനിപി ഖോ, സീവക…പേ… കമ്മവിപാകജാനിപി ഖോ, സീവക, ഇധേകച്ചാനി വേദയിതാനി ഉപ്പജ്ജന്തി. സാമമ്പി ഖോ ഏതം, സീവക, വേദിതബ്ബം, യഥാ കമ്മവിപാകജാനിപി ഇധേകച്ചാനി വേദയിതാനി ഉപ്പജ്ജന്തി. ലോകസ്സപി ഖോ ഏതം, സീവക, സച്ചസമ്മതം, യഥാ കമ്മവിപാകജാനിപി ഇധേകച്ചാനി വേദയിതാനി ഉപ്പജ്ജന്തി. തത്ര, സീവക, യേ തേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ ‘‘യം കിഞ്ചായം പുരിസപുഗ്ഗലോ പടിസംവേദേതി സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ, സബ്ബം തം പുബ്ബേ കതഹേതൂ’’തി. യഞ്ച സാമം ഞാതം, തഞ്ച അതിധാവന്തി, യഞ്ച ലോകേ സച്ചസമ്മതം, തഞ്ച അതിധാവന്തി. തസ്മാ തേസം സമണബ്രാഹ്മണാനം മിച്ഛാതി വദാമീ’’’തി.

‘‘ഇതിപി, മഹാരാജ, ന സബ്ബാ വേദനാ കമ്മവിപാകജാ, സബ്ബം, മഹാരാജ, അകുസലം ഝാപേത്വാ ഭഗവാ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോതി ഏവമേതം ധാരേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

അകുസലച്ഛേദനപഞ്ഹോ അട്ഠമോ.

൯. ഉത്തരികരണീയപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘യം കിഞ്ചി കരണീയം തഥാഗതസ്സ, സബ്ബം തം ബോധിയാ യേവ മൂലേ പരിനിട്ഠിതം, നത്ഥി തഥാഗതസ്സ ഉത്തരിം കരണീയം, കതസ്സ വാ പതിചയോ’തി, ഇദഞ്ച തേമാസം പടിസല്ലാനം ദിസ്സതി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, യം കിഞ്ചി കരണീയം തഥാഗതസ്സ, സബ്ബം തം ബോധിയാ യേവ മൂലേ പരിനിട്ഠിതം, നത്ഥി തഥാഗതസ്സ ഉത്തരിം കരണീയം, കതസ്സ വാ പതിചയോ, തേന ഹി ‘തേമാസം പടിസല്ലീനോ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി തേമാസം പടിസല്ലീനോ, തേന ഹി ‘യം കിഞ്ചി കരണീയം, തഥാഗതസ്സ, സബ്ബം തം ബോധിയാ യേവ മൂലേ പരിനിട്ഠിത’ന്തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. നത്ഥി കതകരണീയസ്സ പടിസല്ലാനം, സകരണീയസ്സേവ പടിസല്ലാനം യഥാ നാമ ബ്യാധിതസ്സേവ ഭേസജ്ജേന കരണീയം ഹോതി, അബ്യാധിതസ്സ കിം ഭേസജ്ജേന. ഛാതസ്സേവ ഭോജനേന കരണീയം ഹോതി, അഛാതസ്സ കിം ഭോജനേന. ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, നത്ഥി കതകരണീയസ്സ പടിസല്ലാനം, സകരണീയസ്സേവ പടിസല്ലാനം. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘യം കിഞ്ചി, മഹാരാജ, കരണീയം തഥാഗതസ്സ, സബ്ബം തം ബോധിയാ യേവ മൂലേ പരിനിട്ഠിതം, നത്ഥി തഥാഗതസ്സ ഉത്തരിം കരണീയം, കതസ്സ വാ പതിചയോ, ഭഗവാ ച തേമാസം പടിസല്ലീനോ, പടിസല്ലാനം ഖോ, മഹാരാജ, ബഹുഗുണം, സബ്ബേപി തഥാഗതാ പടിസല്ലീയിത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്താ, തം തേ സുകതഗുണമനുസ്സരന്താ പടിസല്ലാനം സേവന്തി. യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ രഞ്ഞോ സന്തികാ ലദ്ധവരോ പടിലദ്ധഭോഗോ തം സുകതഗുണമനുസ്സരന്തോ അപരാപരം രഞ്ഞോ ഉപട്ഠാനം ഏതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സബ്ബേപി തഥാഗതാ പടിസല്ലീയിത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്താ, തം തേ സുകതഗുണമനുസ്സരന്താ പടിസല്ലാനം സേവന്തി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, പുരിസോ ആതുരോ ദുക്ഖിതോ ബാള്ഹഗിലാനോ ഭിസക്കമുപസേവിത്വാ സോത്ഥിമനുപ്പത്തോ തം സുകതഗുണമനുസ്സരന്തോ അപരാപരം ഭിസക്കമുപസേവതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സബ്ബേപി തഥാഗതാ പടിസല്ലീയിത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്താ, തം തേ സുകതഗുണമനുസ്സരന്താ പടിസല്ലാനം സേവന്തി.

‘‘അട്ഠവീസതി ഖോ പനിമേ, മഹാരാജ, പടിസല്ലാനഗുണാ, യേ ഗുണേ സമനുസ്സരന്താ [സമനുപസ്സന്താ (സീ. പീ.)] തഥാഗതാ പടിസല്ലാനം സേവന്തി. കതമേ അട്ഠവീസതി? ഇധ, മഹാരാജ, പടിസല്ലാനം പടിസല്ലീയമാനം അത്താനം രക്ഖതി, ആയും വഡ്ഢേതി, ബലം ദേതി, വജ്ജം പിദഹതി, അയസമപനേതി, യസമുപനേതി, അരതിം വിനോദേതി, രതിമുപദഹതി, ഭയമപനേതി, വേസാരജ്ജം കരോതി, കോസജ്ജമപനേതി, വീരിയമഭിജനേതി, രാഗമപനേതി, ദോസമപനേതി, മോഹമപനേതി, മാനം നിഹന്തി, വിതക്കം ഭഞ്ജതി, ചിത്തം ഏകഗ്ഗം കരോതി, മാനസം സ്നേഹയതി [സോഭയതി (സീ.)], ഹാസം ജനേതി, ഗരുകം കരോതി, ലാഭമുപ്പാദയതി, നമസ്സിയം കരോതി, പീതിം പാപേതി, പാമോജ്ജം കരോതി, സങ്ഖാരാനം സഭാവം ദസ്സയതി, ഭവപ്പടിസന്ധിം ഉഗ്ഘാടേതി, സബ്ബസാമഞ്ഞം ദേതി. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, അട്ഠവീസതി പടിസല്ലാനഗുണാ, യേ ഗുണേ സമനുസ്സരന്താ തഥാഗതാ പടിസല്ലാനം സേവന്തി.

‘‘അപി ച ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതാ സന്തം സുഖം സമാപത്തിരതിം അനുഭവിതുകാമാ പടിസല്ലാനം സേവന്തി പരിയോസിതസങ്കപ്പാ. ചതൂഹി ഖോ, മഹാരാജ, കാരണേഹി തഥാഗതാ പടിസല്ലാനം സേവന്തി. കതമേഹി ചതൂഹി? വിഹാരഫാസുതായപി, മഹാരാജ, തഥാഗതാ പടിസല്ലാനം സേവന്തി, അനവജ്ജഗുണബഹുലതായപി തഥാഗതാ പടിസല്ലാനം സേവന്തി, അസേസഅരിയവീഥിതോപി തഥാഗതാ പടിസല്ലാനം സേവന്തി, സബ്ബബുദ്ധാനം ഥുതഥോമിതവണ്ണിതപസത്ഥതോപി തഥാഗതാ പടിസല്ലാനം സേവന്തി. ഇമേഹി ഖോ, മഹാരാജ, ചതൂഹി കാരണേഹി തഥാഗതാ പടിസല്ലാനം സേവന്തി. ഇതി ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതാ പടിസല്ലാനം സേവന്തി ന സകരണീയതായ, ന കതസ്സ വാ പതിചയായ, അഥ ഖോ ഗുണവിസേസദസ്സാവിതായ തഥാഗതാ പടിസല്ലാനം സേവന്തീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ഉത്തരികരണീയപഞ്ഹോ നവമോ.

൧൦. ഇദ്ധിബലദസ്സനപഞ്ഹോ

൧൦. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ, സോ ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, തഥാഗതോ കപ്പം വാ തിട്ഠേയ്യ കപ്പാവസേസം വാ’തി. പുന ച ഭണിതം ‘ഇതോ തിണ്ണം മാസാനം അച്ചയേന തഥാഗതോ പരിനിബ്ബായിസ്സതീ’തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ…പേ… കപ്പാവസേസം വാ’തി, തേന ഹി തേമാസപരിച്ഛേദോ മിച്ഛാ. യദി, ഭന്തേ, തഥാഗതേന ഭണിതം ‘ഇതോ തിണ്ണം മാസാനം അച്ചയേന തഥാഗതോ പരിനിബ്ബായിസ്സതീ’തി, തേന ഹി ‘‘തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ…പേ… കപ്പാവസേസം വാ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. നത്ഥി തഥാഗതാനം അട്ഠാനേ ഗജ്ജിതം. അമോഘവചനാ ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ തഥവചനാ അദ്വേജ്ഝവചനാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ ഗമ്ഭീരോ സുനിപുണോ ദുന്നിജ്ഝാപയോ തവാനുപ്പത്തോ, ഭിന്ദേതം ദിട്ഠിജാലം, ഏകംസേ ഠപയ, ഭിന്ദ പരവാദ’’ന്തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ…പേ… കപ്പാവസേസം വാ’തി, തേമാസപരിച്ഛേദോ ച ഭണിതോ, സോ ച പന കപ്പോ ആയുകപ്പോ വുച്ചതി. ന, മഹാരാജ, ഭഗവാ അത്തനോ ബലം കിത്തയമാനോ ഏവമാഹ, ഇദ്ധിബലം പന മഹാരാജ, ഭഗവാ പരികിത്തയമാനോ ഏവമാഹ ‘തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ…പേ… കപ്പാവസേസം വാ’തി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ അസ്സാജാനീയോ ഭവേയ്യ സീഘഗതി അനിലജവോ, തസ്സ രാജാ ജവബലം പരികിത്തയന്തോ സനേഗമജാനപദഭടബലബ്രാഹ്മണഗഹപതികഅമച്ചജനമജ്ഝേ ഏവം വദേയ്യ ‘ആകങ്ഖമാനോ മേ, ഭോ, അയം ഹയവരോ സാഗരജലപരിയന്തം മഹിം അനുവിചരിത്വാ ഖണേന ഇധാഗച്ഛേയ്യാ’തി, ന ച തം ജവഗതിം തസ്സം പരിസായം ദസ്സേയ്യ, വിജ്ജതി ച സോ ജവോ തസ്സ, സമത്ഥോ ച സോ ഖണേന സാഗരജലപരിയന്തം മഹിം അനുവിചരിതും. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ അത്തനോ ഇദ്ധിബലം പരികിത്തയമാനോ ഏവമാഹ, തമ്പി തേവിജ്ജാനം ഛളഭിഞ്ഞാനം അരഹന്താനം വിമലഖീണാസവാനം ദേവമനുസ്സാനഞ്ച മജ്ഝേ നിസീദിത്വാ ഭണിതം ‘തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ, സോ ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, തഥാഗതോ കപ്പം വാ തിട്ഠേയ്യ കപ്പാവസേസം വാ’തി. വിജ്ജതി ച തം, മഹാരാജ, ഇദ്ധിബലം ഭഗവതോ, സമത്ഥോ ച ഭഗവാ ഇദ്ധിബലേന കപ്പം വാ ഠാതും കപ്പാവസേസം വാ, ന ച ഭഗവാ തം ഇദ്ധിബലം തസ്സം പരിസായം ദസ്സേതി, അനത്ഥികോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ സബ്ബഭവേഹി, ഗരഹിതാ ച തഥാഗതസ്സ സബ്ബഭവാ. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, അപ്പമത്തകോപി ഗൂഥോ ദുഗ്ഗന്ധോ ഹോതി. ഏവമേവ ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, അപ്പമത്തകമ്പി ഭവം ന വണ്ണേമി അന്തമസോ അച്ഛരാസങ്ഘാതമത്തമ്പീ’തി അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ സബ്ബഭവഗതിയോനിയോ ഗൂഥസമം ദിസ്വാ ഇദ്ധിബലം നിസ്സായ ഭവേസു ഛന്ദരാഗം കരേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, ഭഗവാ ഇദ്ധിബലം പരികിത്തയമാനോ ഏവരൂപം ബുദ്ധസീഹനാദമഭിനദീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ഇദ്ധിബലദസ്സനപഞ്ഹോ ദസമോ.

ഇദ്ധിബലവഗ്ഗോ പഠമോ.

ഇമസ്മിം വഗ്ഗേ ദസ പഞ്ഹാ.

൨. അഭേജ്ജവഗ്ഗോ

൧. ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘അഭിഞ്ഞായാഹം, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മം ദേസേമി നോ അനഭിഞ്ഞായാ’തി. പുന ച വിനയപഞ്ഞത്തിയാ ഏവം ഭണിതം ‘ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, സങ്ഘോ മമച്ചയേന ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി സമൂഹനതൂ’തി. കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി ദുപ്പഞ്ഞത്താനി, ഉദാഹു അവത്ഥുസ്മിം അജാനിത്വാ പഞ്ഞത്താനി, യം ഭഗവാ അത്തനോ അച്ചയേന ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി സമൂഹനാപേതി? യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘അഭിഞ്ഞായാഹം, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മം ദേസേമി നോ അനഭിഞ്ഞായാ’തി, തേന ഹി ‘ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, സങ്ഘോ മമച്ചയേന ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി സമൂഹനതൂ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി തഥാഗതേ വിനയപഞ്ഞത്തിയാ ഏവം ഭണിതം ‘ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, സങ്ഘോ മമച്ചയേന ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി സമൂഹനതൂ’തി തേന ഹി ‘അഭിഞ്ഞായാഹം, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മം ദേസേമി നോ അനഭിഞ്ഞായാ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ സുഖുമോ നിപുണോ ഗമ്ഭീരോ സുഗമ്ഭീരോ ദുന്നിജ്ഝാപയോ, സോ തവാനുപ്പത്തോ, തത്ഥ തേ ഞാണബലവിപ്ഫാരം ദസ്സേഹീ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘അഭിഞ്ഞായാഹം, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മം ദേസേമി നോ അനഭിഞ്ഞായാ’തി, വിനയപഞ്ഞത്തിയാപി ഏവം ഭണിതം ‘ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, സങ്ഘോ മമച്ചയേന ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി സമൂഹനതൂ’തി, തം പന, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ഭിക്ഖൂ വീമംസമാനോ ആഹ ‘ഉക്കലേസ്സന്തി [ഉക്കഡ്ഢിസ്സന്തി (സീ.), ഉസ്സക്കിസ്സന്തി (സ്യാ.)] നു ഖോ മമ സാവകാ മയാ വിസ്സജ്ജാപീയമാനാ മമച്ചയേന ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി, ഉദാഹു ആദിയിസ്സന്തീ’തി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ചക്കവത്തീ രാജാ പുത്തേ ഏവം വദേയ്യ ‘അയം ഖോ, താതാ, മഹാജനപദോ സബ്ബദിസാസു സാഗരപരിയന്തോ, ദുക്കരോ, താതാ, താവതകേന ബലേന ധാരേതും, ഏഥ തുമ്ഹേ, താതാ, മമച്ചയേന പച്ചന്തേ പച്ചന്തേ ദേസേ പജഹഥാ’തി. അപി നു ഖോ തേ, മഹാരാജ, കുമാരാ പിതുഅച്ചയേന ഹത്ഥഗതേ ജനപദേ സബ്ബേ തേ പച്ചന്തേ പച്ചന്തേ ദേസേ മുഞ്ചേയ്യു’’ന്തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ, രാജതോ [രാജാനോ (സീ. പീ.)], ഭന്തേ, ലുദ്ധതരാ [ലദ്ധതരാ (ക.)] കുമാരാ രജ്ജലോഭേന തദുത്തരിം ദിഗുണതിഗുണം ജനപദം പരിഗ്ഗണ്ഹേയ്യും [പരികഡ്ഢേയ്യും (സീ. പീ.)], കിം പന തേ ഹത്ഥഗതം ജനപദം മുഞ്ചേയ്യു’’ന്തി? ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ഭിക്ഖൂ വീമംസമാനോ ഏവമാഹ ‘ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, സങ്ഘോ മമച്ചയേന ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി സമൂഹനതൂ’തി. ദുക്ഖപരിമുത്തിയാ, മഹാരാജ, ബുദ്ധപുത്താ ധമ്മലോഭേന അഞ്ഞമ്പി ഉത്തരിം ദിയഡ്ഢസിക്ഖാപദസതം ഗോപേയ്യും, കിം പന പകതിപഞ്ഞത്തം സിക്ഖാപദം മുഞ്ചേയ്യു’’ന്തി?

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യം ഭഗവാ ആഹ ‘ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനീ’തി, ഏത്ഥായം ജനോ സമ്മൂള്ഹോ വിമതിജാതോ അധികതോ സംസയപക്ഖന്ദോ. കതമാനി താനി ഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി, കതമാനി അനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനീതി? ദുക്കടം, മഹാരാജ, ഖുദ്ദകം സിക്ഖാപദം, ദുബ്ഭാസിതം അനുഖുദ്ദകം സിക്ഖാപദം, ഇമാനി ദ്വേ ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി, പുബ്ബകേഹിപി, മഹാരാജ, മഹാഥേരേഹി ഏത്ഥ വിമതി ഉപ്പാദിതാ, തേഹിപി ഏകജ്ഝം ന കതോ ധമ്മസണ്ഠിതിപരിയായേ ഭഗവതാ ഏസോ പഞ്ഹോ ഉപദിട്ഠോതി. ചിരനിക്ഖിത്തം, ഭന്തേ നാഗസേന, ജിനരഹസ്സം അജ്ജേതരഹി ലോകേ വിവടം പാകടം കത’’ന്തി.

ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകപഞ്ഹോ പഠമോ.

൨. അബ്യാകരണീയപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘നത്ഥാനന്ദ തഥാഗതസ്സ ധമ്മേസു ആചരിയമുട്ഠീ’തി, പുന ച ഥേരേന മാലുക്യപുത്തേന [മാലുങ്ക്യപുത്തേന (സീ. സ്യാ. പീ.) സം. നി. ൪.൯൫; അ. നി. ൧.൪.൨൫൭ പസ്സിതബ്ബം] പഞ്ഹം പുട്ഠോ ന ബ്യാകാസി. ഏസോ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, പഞ്ഹോ ദ്വയന്തോ [ദ്വയതോ (സീ.)] ഏകന്തനിസ്സിതോ ഭവിസ്സതി അജാനനേന വാ ഗുയ്ഹകരണേന വാ. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘നത്ഥാനന്ദ തഥാഗതസ്സ ധമ്മേസു ആചരിയമുട്ഠീ’തി, തേന ഹി ഥേരസ്സ മാലുക്യപുത്തസ്സ അജാനന്തേന ന ബ്യാകതം. യദി ജാനന്തേന ന ബ്യാകതം, തേന ഹി അത്ഥി തഥാഗതസ്സ ധമ്മേസു ആചരിയമുട്ഠി. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘നത്ഥാനന്ദ തഥാഗതസ്സ ധമ്മേസു ആചരിയമുട്ഠീ’തി, അബ്യാകതോ ച ഥേരേന മാലുക്യപുത്തേന പുച്ഛിതോ പഞ്ഹോ, തഞ്ച പന ന അജാനന്തേന ന ഗുയ്ഹകരണേന. ചത്താരിമാനി, മഹാരാജ, പഞ്ഹബ്യാകരണാനി. കതമാനി ചത്താരി? ഏകംസബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ വിഭജ്ജബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ പടിപുച്ഛാബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ ഠപനീയോ പഞ്ഹോതി.

‘‘കതമോ ച, മഹാരാജ, ഏകംസബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ? ‘രൂപം അനിച്ച’ന്തി ഏകംസബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ, ‘വേദനാ അനിച്ചാ’തി…പേ… ‘സഞ്ഞാ അനിച്ചാ’തി…പേ… ‘സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ’തി…പേ… ‘വിഞ്ഞാണം അനിച്ച’’ന്തി ഏകംസബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ, അയം ഏകംസബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ.

‘‘കതമോ വിഭജ്ജബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ? ‘അനിച്ചം പന രൂപ’ന്തി വിഭജ്ജബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ, ‘അനിച്ചാ പന വേദനാ’തി…പേ… ‘അനിച്ചാ പന സഞ്ഞാ’തി…പേ… ‘അനിച്ചാ പന സങ്ഖാരാ’തി…പേ… ‘അനിച്ചം പന വിഞ്ഞാണ’ന്തി വിഭജ്ജബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ, അയം വിഭജ്ജബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ.

‘‘കതമോ പടിപുച്ഛാബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ? ‘കിം നു ഖോ ചക്ഖുനാ സബ്ബം വിജാനാതീ’തി അയം പടിപുച്ഛാബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ.

‘‘കതമോ ഠപനീയോ പഞ്ഹോ? ‘സസ്സതോ ലോകോ’തി ഠപനീയോ പഞ്ഹോ, ‘അസസ്സതോ ലോകോ’തി. ‘അന്തവാ ലോകോ’തി. ‘അനന്തവാ ലോകോ’തി. ‘അന്തവാ ച അനന്തവാ ച ലോകോ’തി. ‘നേവന്തവാ നാനന്തവാ ലോകോ’തി. ‘തം ജീവം തം സരീര’ന്തി. ‘അഞ്ഞം ജീവം അഞ്ഞം സരീര’ന്തി. ‘ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’തി. ‘ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’തി. ‘ഹോതി ച ന ച ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’തി. ‘നേവ ഹോതി ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’തി ഠപനീയോ പഞ്ഹോ, അയം ഠപനീയോ പഞ്ഹോ.

‘‘ഭഗവാ, മഹാരാജ, ഥേരസ്സ മാലുക്യപുത്തസ്സ തം ഠപനീയം പഞ്ഹം ന ബ്യാകാസി. സോ പന പഞ്ഹോ കിം കാരണാ ഠപനീയോ? ന തസ്സ ദീപനായ ഹേതു വാ കാരണം വാ അത്ഥി, തസ്മാ സോ പഞ്ഹോ ഠപനീയോ. നത്ഥി ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം അകാരണമഹേതുകം ഗിരമുദീരണ’’ന്തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

അബ്യാകരണീയപഞ്ഹോ ദുതിയോ.

൩. മച്ചുഭായനാഭായനപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘സബ്ബേ തസന്തി ദണ്ഡസ്സ, സബ്ബേ ഭായന്തി മച്ചുനോ’തി, പുന ഭണിതം ‘അരഹാ സബ്ബഭയമതിക്കന്തോ’തി. കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, അരഹാ ദണ്ഡഭയാ തസതി, നിരയേ വാ നേരയികാ സത്താ ജലിതാ കുഥിതാ തത്താ സന്തത്താ തമ്ഹാ ജലിതഗ്ഗിജാലകാ മഹാനിരയാ ചവമാനാ മച്ചുനോ ഭായന്തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘സബ്ബേ തസന്തി ദണ്ഡസ്സ, സബ്ബേ ഭായന്തി മച്ചുനോ’തി, തേന ഹി ‘അരഹാ സബ്ബഭയമതിക്കന്തോ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി ഭഗവതാ ഭണിതം ‘അരഹാ സബ്ബഭയമതിക്കന്തോ’തി, തേന ഹി ‘സബ്ബേ തസന്തി ദണ്ഡസ്സ, സബ്ബേ ഭായന്തി മച്ചുനോ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയം ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘നേതം, മഹാരാജ, വചനം ഭഗവതാ അരഹന്തേ ഉപാദായ ഭണിതം ‘സബ്ബേ തസന്തി ദണ്ഡസ്സ, സബ്ബേ ഭായന്തി മച്ചുനോ’തി. ഠപിതോ അരഹാ തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം, സമൂഹതോ ഭയഹേതു അരഹതോ. യേ തേ, മഹാരാജ, സത്താ സകിലേസാ, യേസഞ്ച അധിമത്താ അത്താനുദിട്ഠി, യേ ച സുഖദുക്ഖേസു ഉന്നതാവനതാ, തേ ഉപാദായ ഭഗവതാ ഭണിതം ‘സബ്ബേ തസന്തി ദണ്ഡസ്സ, സബ്ബേ ഭായന്തി മച്ചുനോ’തി. അരഹതോ, മഹാരാജ, സബ്ബഗതി ഉപച്ഛിന്നാ, യോനി വിദ്ധംസിതാ, പടിസന്ധി ഉപഹതാ, ഭഗ്ഗാ ഫാസുകാ, സമൂഹതാ സബ്ബഭവാലയാ, സമുച്ഛിന്നാ സബ്ബസങ്ഖാരാ, ഹതം കുസലാകുസലം, വിഹതാ അവിജ്ജാ, അബീജം വിഞ്ഞാണം കതം, ദഡ്ഢാ സബ്ബകിലേസാ, അതിവത്താ ലോകധമ്മാ, തസ്മാ അരഹാ ന തസതി സബ്ബഭയേഹി.

‘‘ഇധ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ ചത്താരോ മഹാമത്താ ഭവേയ്യും അനുരക്ഖാ ലദ്ധയസാ വിസ്സാസികാ ഠപിതാ മഹതി ഇസ്സരിയേ ഠാനേ. അഥ രാജാ കിസ്മിഞ്ചി ദേവ കരണീയേ സമുപ്പന്നേ യാവതാ സകവിജിതേ സബ്ബജനസ്സ ആണാപേയ്യ ‘സബ്ബേവ മേ ബലിം കരോന്തു, സാധേഥ തുമ്ഹേ ചത്താരോ മഹാമത്താ തം കരണീയ’ന്തി. അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, തേസം ചതുന്നം മഹാമത്താനം ബലിഭയാ സന്താസോ ഉപ്പജ്ജേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘കേന കാരണേന മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ഠപിതാ തേ, ഭന്തേ, രഞ്ഞാ ഉത്തമട്ഠാനേ, നത്ഥി തേസം ബലി, സമതിക്കന്തബലിനോ തേ, അവസേസേ ഉപാദായ രഞ്ഞാ ആണാപിതം ‘സബ്ബേവ മേ ബലിം കരോന്തൂ’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നേതം വചനം ഭഗവതാ അരഹന്തേ ഉപാദായ ഭണിതം, ഠപിതോ അരഹാ തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം, സമൂഹതോ ഭയഹേതു അരഹതോ, യേ തേ, മഹാരാജ, സത്താ സകിലേസാ, യേസഞ്ച അധിമത്താ അത്താനുദിട്ഠി, യേ ച സുഖദുക്ഖേസു ഉന്നതാവനതാ, തേ ഉപാദായ ഭഗവതാ ഭണിതം ‘സബ്ബേ തസന്തി ദണ്ഡസ്സ, സബ്ബേ ഭായന്തി മച്ചുനോ’തി. തസ്മാ അരഹാ ന തസതി സബ്ബഭയേഹീ’’തി.

‘‘നേതം, ഭന്തേ നാഗസേന, വചനം സാവസേസം, നിരവസേസവചനമേതം ‘സബ്ബേ’തി. തത്ഥ മേ ഉത്തരിം കാരണം ബ്രൂഹി തം വചനം പതിട്ഠാപേതു’’ന്തി.

‘‘ഇധ, മഹാരാജ, ഗാമേ ഗാമസ്സാമികോ ആണാപകം ആണാപേയ്യ ‘ഏഹി, ഭോ ആണാപക, യാവതാ ഗാമേ ഗാമികാ, തേ സബ്ബേ സീഘം മമ സന്തികേ സന്നിപാതേഹീ’തി. സോ ‘സാധു സാമീ’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ഗാമമജ്ഝേ ഠത്വാ തിക്ഖത്തും സദ്ദമനുസ്സാവേയ്യ ‘യാവതാ ഗാമേ ഗാമികാ, തേ സബ്ബേ സീഘസീഘം സാമിനോ സന്തികേ സന്നിപതന്തൂ’തി. തതോ തേ ഗാമികാ ആണാപകസ്സ വചനേന തുരിതതുരിതാ സന്നിപതിത്വാ ഗാമസ്സാമികസ്സ ആരോചേന്തി ‘സന്നിപതിതാ, സാമി, സബ്ബേ ഗാമികാ, യം തേ കരണീയം തം കരോഹീ’തി. ഇതി സോ, മഹാരാജ, ഗാമസ്സാമികോ കുടിപുരിസേ സന്നിപാതേന്തോ സബ്ബേ ഗാമികേ ആണാപേതി, തേ ച ആണത്താ ന സബ്ബേ സന്നിപതന്തി, കുടിപുരിസാ യേവ സന്നിപതന്തി, ‘ഏത്തകാ യേവ മേ ഗാമികാ’തി ഗാമസ്സാമികോ ച തഥാ സമ്പടിച്ഛതി, അഞ്ഞേ ബഹുതരാ അനാഗതാ ഇത്ഥിപുരിസാ ദാസിദാസാ ഭതകാ കമ്മകരാ ഗാമികാ ഗിലാനാ ഗോമഹിംസാ അജേളകാ സുവാനാ, യേ അനാഗതാ, സബ്ബേ തേ അഗണിതാ, കുടിപുരിസേ യേവ ഉപാദായ ആണാപിതത്താ ‘സബ്ബേ സന്നിപതന്തൂ’തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നേതം വചനം ഭഗവതാ അരഹന്തേ ഉപാദായ ഭണിതം, ഠപിതോ അരഹാ തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം, സമൂഹതോ ഭയഹേതു അരഹതോ, യേ തേ, മഹാരാജ, സത്താ സകിലേസാ, യേസഞ്ച അധിമത്താ അത്താനുദിട്ഠി, യേ ച സുഖദുക്ഖേസു ഉന്നതാവനതാ, തേ ഉപാദായ ഭഗവതാ ഭണിതം ‘സബ്ബേ തസന്തി ദണ്ഡസ്സ, സബ്ബേ ഭായന്തി മച്ചുനോ’തി. തസ്മാ അരഹാ ന തസതി സബ്ബഭയേഹി.

‘‘അത്ഥി, മഹാരാജ, സാവസേസം വചനം സാവസേസോ അത്ഥോ, അത്ഥി സാവസേസം വചനം നിരവസേസോ അത്ഥോ, അത്ഥി നിരവസേസം വചനം സാവസേസോ അത്ഥോ, അത്ഥി നിരവസേസം വചനം നിരവസേസോ അത്ഥോ. തേന തേന അത്ഥോ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബോ.

‘‘പഞ്ചവിധേഹി, മഹാരാജ, കാരണേഹി അത്ഥോ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബോ ആഹച്ചപദേന രസേന ആചരിയവംസേന [ആചരിയവംസതായ (പീ. ക.)] അധിപ്പായാ കാരണുത്തരിയതായ. ഏത്ഥ ഹി ആഹച്ചപദന്തി സുത്തം അധിപ്പേതം. രസോതി സുത്താനുലോമം. ആചരിയവംസോതി ആചരിയവാദോ. അധിപ്പായോതി അത്തനോ മതി. കാരണുത്തരിയതാതി ഇമേഹി ചതൂഹി സമേന്തം [സമേതം (സീ.)] കാരണം. ഇമേഹി ഖോ, മഹാരാജ, പഞ്ചഹി കാരണേഹി അത്ഥോ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബോ. ഏവമേസോ പഞ്ഹോ സുവിനിച്ഛിതോ ഹോതീ’’തി.

‘‘ഹോതു, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാ തം സമ്പടിച്ഛാമി. ഠപിതോ ഹോതു അരഹാ തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം, തസന്തു അവസേസാ സത്താ, നിരയേ പന നേരയികാ സത്താ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ കടുകാ വേദനാ വേദയമാനാ ജലിതപജ്ജലിതസബ്ബങ്ഗപച്ചങ്ഗാ രുണ്ണകാരുഞ്ഞകന്ദിതപരിദേവിതലാലപ്പിതമുഖാ അസയ്ഹതിബ്ബദുക്ഖാഭിഭൂതാ അതാണാ അസരണാ അസരണീഭൂതാ അനപ്പസോകാതുരാ അന്തിമപച്ഛിമഗതികാ ഏകന്തസോകപരായണാ ഉണ്ഹതിഖിണചണ്ഡഖരതപനതേജവന്തോ ഭീമഭയജനകനിനാദമഹാസദ്ദാ സംസിബ്ബിതഛബ്ബിധജാലാമാലാകുലാ സമന്താ സതയോജനാനുഫരണച്ചിവേഗാ കദരിയാ തപനാ മഹാനിരയാ ചവമാനാ മച്ചുനോ ഭായന്തീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി.

‘‘നനു, ഭന്തേ നാഗസേന, നിരയോ ഏകന്തദുക്ഖവേദനീയോ, കിസ്സ പന തേ നേരയികാ സത്താ ഏകന്തദുക്ഖവേദനീയാ നിരയാ ചവമാനാ മച്ചുനോ ഭായന്തി, കിസ്സ നിരയേ രമന്തീ’’തി? ‘‘ന തേ, മഹാരാജ, നേരയികാ സത്താ നിരയേ രമന്തി, മുഞ്ചിതുകാമാവ തേ നിരയാ. മരണസ്സേവ സോ [മരണസ്സേസോ (സീ. പീ.)], മഹാരാജ, ആനുഭാവോ, യേന തേസം സന്താസോ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി. ‘‘ഏതം ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, ന സദ്ദഹാമി, യം മുച്ചിതുകാമാനം ചുതിയാ സന്താസോ ഉപ്പജ്ജതീതി, ഹാസനീയം, ഭന്തേ നാഗസേന, തം ഠാനം, യം തേ പത്ഥിതം ലഭന്തി, കാരണേന മം സഞ്ഞാപേഹീ’’തി.

‘‘മരണന്തി ഖോ, മഹാരാജ, ഏതം അദിട്ഠസച്ചാനം താസനീയട്ഠാനം, ഏത്ഥായം ജനോ തസതി ച ഉബ്ബിജ്ജതി ച. യോ ച, മഹാരാജ, കണ്ഹസപ്പസ്സ ഭായതി, സോ മരണസ്സ ഭായന്തോ കണ്ഹസപ്പസ്സ ഭായതി. യോ ച ഹത്ഥിസ്സ ഭായതി…പേ… സീഹസ്സ…പേ… ബ്യഗ്ഘസ്സ…പേ… ദീപിസ്സ…പേ… അച്ഛസ്സ…പേ… തരച്ഛസ്സ…പേ… മഹിംസസ്സ…പേ… ഗവയസ്സ…പേ… അഗ്ഗിസ്സ…പേ… ഉദകസ്സ…പേ… ഖാണുകസ്സ…പേ… കണ്ടകസ്സ ഭായതി. യോ ച സത്തിയാ ഭായതി, സോ മരണസ്സ ഭായന്തോ സത്തിയാ ഭായതി. മരണസ്സേവ സോ [മരണസ്സേസോ (സീ. പീ.)], മഹാരാജ, സരസസഭാവതേജോ [സരസഭാവതേജോ (സീ. പീ.)], തസ്സ സരസസഭാവതേജേന സകിലേസാ സത്താ മരണസ്സ തസന്തി ഭായന്തി, മുച്ചിതുകാമാപി, മഹാരാജ, നേരയികാ സത്താ മരണസ്സ തസന്തി ഭായന്തി.

‘‘ഇധ, മഹാരാജ, പുരിസസ്സ കായേ മേദോ ഗണ്ഠി ഉപ്പജ്ജേയ്യ. സോ തേന രോഗേന ദുക്ഖിതോ ഉപദ്ദവാ പരിമുച്ചിതുകാമോ ഭിസക്കം സല്ലകത്തം ആമന്താപേയ്യ. തസ്സ വചനം സോ ഭിസക്കോ സല്ലകത്തോ സമ്പടിച്ഛിത്വാ തസ്സ രോഗസ്സ ഉദ്ധരണായ ഉപകരണം ഉപട്ഠാപേയ്യ, സത്ഥകം തിഖിണം കരേയ്യ, യമകസലാകാ [ദഹനസലാകം (ക.)] അഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിപേയ്യ, ഖാരലവണം നിസദായ പിസാപേയ്യ, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, തസ്സ ആതുരസ്സ തിഖിണസത്ഥകച്ഛേദനേന യമകസലാകാദഹനേന ഖാരലോണപ്പവേസനേന താസോ ഉപ്പജ്ജേയ്യാ’’തി? ‘‘ആമ ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഇതി, മഹാരാജ, തസ്സ ആതുരസ്സ രോഗാ മുച്ചിതുകാമസ്സാപി വേദനാഭയാ സന്താസോ ഉപ്പജ്ജതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിരയാ മുച്ചിതുകാമാനമ്പി നേരയികാനം സത്താനം മരണഭയാ സന്താസോ ഉപ്പജ്ജതി.

‘‘ഇധ, മഹാരാജ, പുരിസോ ഇസ്സരാപരാധികോ ബദ്ധോ സങ്ഖലികബന്ധനേന ഗബ്ഭേ പക്ഖിത്തോ പരിമുച്ചിതുകാമോ അസ്സ, തമേനം സോ ഇസ്സരോ മോചേതുകാമോ പക്കോസാപേയ്യ. അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, തസ്സ ഇസ്സരാപരാധികസ്സ പുരിസസ്സ ‘കതദോസോ അഹ’ന്തി ജാനന്തസ്സ ഇസ്സരദസ്സനേന സന്താസോ ഉപ്പജ്ജേയ്യാ’’തി? ‘‘ആമ ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഇതി, മഹാരാജ, തസ്സ ഇസ്സരാപരാധികസ്സ പുരിസസ്സ പരിമുച്ചിതുകാമാസ്സാപി ഇസ്സരഭയാ സന്താസോ ഉപ്പജ്ജതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിരയാ മുച്ചിതുകാമാനമ്പി നേരയികാനം സത്താനം മരണഭയാ സന്താസോ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി.

‘‘അപരമ്പി, ഭന്തേ, ഉത്തരിം കാരണം ബ്രൂഹി, യേനാഹം കാരണേന ഓകപ്പേയ്യ’’ന്തി. ‘‘ഇധ, മഹാരാജ, പുരിസോ ദട്ഠവിസേന ആസീവിസേന ദട്ഠോ ഭവേയ്യ, സോ തേന വിസവികാരേന പതേയ്യ ഉപ്പതേയ്യ വട്ടേയ്യ പവട്ടേയ്യ, അഥഞ്ഞതരോ പുരിസോ ബലവന്തേന മന്തപദേന തം ദട്ഠവിസം ആസീവിസം ആനേത്വാ തം ദട്ഠവിസം പച്ചാചമാപേയ്യ, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, തസ്സ വിസഗതസ്സ പുരിസസ്സ തസ്മിം ദട്ഠവിസേ സപ്പേ സോത്ഥിഹേതു ഉപഗച്ഛന്തേ സന്താസോ ഉപ്പജ്ജേയ്യാ’’തി? ‘‘ആമ ഭന്തേ’’തി. ഇതി, മഹാരാജ, തഥാരൂപേ അഹിമ്ഹി സോത്ഥിഹേതുപി ഉപഗച്ഛന്തേ തസ്സ സന്താസോ ഉപ്പജ്ജതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിരയാ മുച്ചിതുകാമാനമ്പി നേരയികാനം സന്താനം മരണഭയാ സന്താസോ ഉപ്പജ്ജതി. അനിട്ഠം, മഹാരാജ, സബ്ബസത്താനം മരണം, തസ്മാ നേരയികാ സത്താ നിരയാ പരിമുച്ചിതുകാമാപി മച്ചുനോ ഭായന്തീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

മച്ചുഭായനാഭായനപഞ്ഹോ തതിയോ.

൪. മച്ചുപാസമുത്തിപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ –

‘‘‘ന അന്തലിക്ഖേ ന സമുദ്ദമജ്ഝേ, ന പബ്ബതാനം വിവരം പവിസ്സ;

ന വിജ്ജതീ സോ ജഗതിപ്പദേസോ, യത്ഥട്ഠിതോ മുച്ചേയ്യ മച്ചുപാസാ’തി.

‘‘പുന ഭഗവതാ പരിത്താ ച ഉദ്ദിട്ഠാ. സേയ്യഥിദം, രതനസുത്തം മേത്തസുത്തം ഖന്ധപരിത്തം മോരപരിത്തം ധജഗ്ഗപരിത്തം ആടാനാടിയപരിത്തം അങ്ഗുലിമാലപരിത്തം. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ആകാസഗതോപി സമുദ്ദമജ്ഝഗതോപി പാസാദകുടിലേണഗുഹാപബ്ഭാരദരിബിലഗിരി വിവരപബ്ബതന്തരഗതോപി ന മുച്ചതി മച്ചുപാസാ, തേന ഹി പരിത്തകമ്മം മിച്ഛാ. യദി പരിത്തകരണേന മച്ചുപാസാ പരിമുത്തി ഭവതി, തേന ഹി ‘ന അന്തലിക്ഖേ…പേ… മച്ചുപാസാ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ ഗണ്ഠിതോപി ഗണ്ഠിതരോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘ന അന്തലിക്ഖേ…പേ… മച്ചുപാസാ’തി, പരിത്താ ച ഭഗവതാ ഉദ്ദിട്ഠാ, തഞ്ച പന സാവസേസായുകസ്സ വയസമ്പന്നസ്സ അപേതകമ്മാവരണസ്സ, നത്ഥി, മഹാരാജ, ഖീണായുകസ്സ ഠിതിയാ കിരിയാ വാ ഉപക്കമോ വാ.

‘‘യഥാ മഹാരാജ മതസ്സ രുക്ഖസ്സ സുക്ഖസ്സ കോളാപസ്സ നിസ്നേഹസ്സ ഉപരുദ്ധജീവിതസ്സ ഗതായുസങ്ഖാരസ്സ കുമ്ഭസഹസ്സേനപി ഉദകേ ആകിരന്തേ അല്ലത്തം വാ പല്ലവിതഹരിതഭാവോ വാ ന ഭവേയ്യ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഭേസജ്ജപരിത്തകമ്മേന നത്ഥി ഖീണായുകസ്സ ഠിതിയാ കിരിയാ വാ ഉപക്കമോ വാ, യാനി താനി, മഹാരാജ, മഹിയാ ഓസധാനി ഭേസജ്ജാനി, താനിപി ഖീണായുകസ്സ അകിച്ചകരാനി ഭവന്തി. സാവസേസായുകം, മഹാരാജ, വയസമ്പന്നം അപേതകമ്മാവരണം പരിത്തം രക്ഖതി ഗോപേതി, തസ്സത്ഥായ ഭഗവതാ പരിത്താ ഉദ്ദിട്ഠാ.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കസ്സകോ പരിപക്കേ ധഞ്ഞേ മതേ സസ്സനാളേ ഉദകപ്പവേസനം വാരേയ്യ, യം പന സസ്സം തരുണം മേഘസന്നിഭം വയസമ്പന്നം, തം ഉദകവഡ്ഢിയാ വഡ്ഢതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഖീണായുകസ്സ ഭേസജ്ജപരിത്തകിരിയാ ഠപിതാ പടിക്ഖിത്താ, യേ പന തേ മനുസ്സാ സാവസേസായുകാ വയസമ്പന്നാ, തേസം അത്ഥായ പരിത്തഭേസജ്ജാനി ഭണിതാനി, തേ പരിത്തഭേസജ്ജേഹി വഡ്ഢന്തീ’’തി.

‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഖീണായുകോ മരതി, സാവസേസായുകോ ജീവതി, തേന ഹി പരിത്തഭേസജ്ജാനി നിരത്ഥകാനി ഹോന്തീ’’തി? ‘‘ദിട്ഠപുബ്ബോ പന തയാ, മഹാരാജ, കോചി രോഗോ ഭേസജ്ജേഹി പടിനിവത്തിതോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അനേകസതാനി ദിട്ഠാനീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, ‘പരിത്തഭേസജ്ജകിരിയാ നിരത്ഥകാ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ ഭവതീ’’തി.

‘‘ദിസ്സന്തി, ഭന്തേ നാഗസേന, വേജ്ജാനം ഉപക്കമാ ഭേസജ്ജപാനാനുലേപാ, തേന തേസം ഉപക്കമേന രോഗോ പടിനിവത്തതീ’’തി. ‘‘പരിത്താനമ്പി, മഹാരാജ, പവത്തീയമാനാനം സദ്ദോ സുയ്യതി, ജിവ്ഹാ സുക്ഖതി, ഹദയം ബ്യാവട്ടതി, കണ്ഠോ ആതുരതി. തേന തേസം പവത്തേന സബ്ബേ ബ്യാധയോ വൂപസമന്തി, സബ്ബാ ഈതിയോ അപഗച്ഛന്തീതി.

‘‘ദിട്ഠപുബ്ബോ പന തയാ, മഹാരാജ, കോചി അഹിനാ ദട്ഠോ മന്തപദേന വിസം പാതീയമാനോ വിസം ചിക്ഖസ്സന്തോ ഉദ്ധമധോ ആചമയമാനോ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അജ്ജേതരഹിപി തം ലോകേ വത്തതീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, ‘പരിത്തഭേസജ്ജകിരിയാ നിരത്ഥകാ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ ഭവതി. കതപരിത്തഞ്ഹി, മഹാരാജ, പുരിസം ഡംസിതുകാമോ അഹി ന ഡംസതി, വിവടം മുഖം പിദഹതി, ചോരാനം ഉക്ഖിത്തലഗുളമ്പി ന സമ്ഭവതി, തേ ലഗുളം മുഞ്ചിത്വാ പേമം കരോന്തി, കുപിതോപി ഹത്ഥിനാഗോ സമാഗന്ത്വാ ഉപരമതി, പജ്ജലിതമഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോപി ഉപഗന്ത്വാ നിബ്ബായതി, വിസം ഹലാഹലമ്പി ഖായിതം അഗദം സമ്പജ്ജതി, ആഹാരത്ഥം വാ ഫരതി, വധകാ ഹന്തുകാമാ ഉപഗന്ത്വാ ദാസഭൂതാ സമ്പജ്ജന്തി, അക്കന്തോപി പാസോ ന സംവരതി [ന സംചരതി (സീ.)].

‘‘സുതപുബ്ബം പന തയാ, മഹാരാജ, ‘മോരസ്സ കതപരിത്തസ്സ സത്തവസ്സസതാനി ലുദ്ദകോ നാസക്ഖി പാസം ഉപനേതും, അകതപരിത്തസ്സ തം യേവ ദിവസം പാസം ഉപനേസീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സുയ്യതി, അബ്ഭുഗ്ഗതോ സോ സദ്ദോ സദേവകേ ലോകേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ ‘പരിത്തഭേസജ്ജകിരിയാ നിരത്ഥകാ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ ഭവതി.

‘‘സുതപുബ്ബം പന തയാ, മഹാരാജ, ‘ദാനവോ ഭരിയം പരിരക്ഖന്തോ സമുഗ്ഗേ പക്ഖിപിത്വാ ഗിലിത്വാ കുച്ഛിനാ പരിഹരതി, അഥേകോ വിജ്ജാധരോ തസ്സ ദാനവസ്സ മുഖേന പവിസിത്വാ തായ സദ്ധിം അഭിരമതി, യദാ സോ ദാനവോ അഞ്ഞാസി, അഥ സമുഗ്ഗം വമിത്വാ വിവരി, സഹ സമുഗ്ഗേ വിവടേ വിജ്ജാധരോ യഥാകാമം [യേന കാമം (ക.)] പക്കാമീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സുയ്യതി, അബ്ഭുഗ്ഗതോ സോപി സദ്ദോ സദേവകേ ലോകേ’’തി. ‘‘നനു സോ, മഹാരാജ, വിജ്ജാധരോ പരിത്തബലേന [മന്തബലേന (?)] ഗഹണാ മുത്തോ’’തി. ‘‘ആമ ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, അത്ഥി പരിത്തബലം.

‘‘സുതപുബ്ബം പന തയാ, മഹാരാജ, ‘അപരോപി വിജ്ജാധരോ ബാരാണസിരഞ്ഞോ അന്തേപുരേ മഹേസിയാ സദ്ധിം സമ്പദുട്ഠോ [സംസട്ഠോ (സീ.)] ഗഹണപ്പത്തോ സമാനോ ഖണേന അദസ്സനം ഗതോ മന്തബലേനാ’’തി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സുയ്യതീ’’തി. ‘‘നനു സോ, മഹാരാജ, വിജ്ജാധരോ പരിത്തബലേന ഗഹണാ മുത്തോ’’തി? ‘‘ആമ ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, അത്ഥി പരിത്തബല’’ന്തി.

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ‘കിം സബ്ബേ യേവ പരിത്തം രക്ഖതീ’തി? ‘‘ഏകച്ചേ, മഹാരാജ, രക്ഖതി, ഏകച്ചേ ന രക്ഖതീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, പരിത്തം ന സബ്ബത്ഥിക’’ന്തി? ‘‘അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, ഭോജനം സബ്ബേസം ജീവിതം രക്ഖതീ’’തി? ‘‘ഏകച്ചേ, ഭന്തേ, രക്ഖതി, ഏകച്ചേ ന രക്ഖതീ’’തി. ‘‘കിം കാരണാ’’തി. ‘‘യതോ, ഭന്തേ, ഏകച്ചേ തം യേവ ഭോജനം അതിഭുഞ്ജിത്വാ വിസൂചികായ മരന്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, ഭോജനം ന സബ്ബേസം ജീവിതം രക്ഖതീ’’തി? ‘‘ദ്വീഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, കാരണേഹി ഭോജനം ജീവിതം ഹരതി അതിഭുത്തേന വാ ഉസ്മാദുബ്ബലതായ വാ, ആയുദദം, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭോജനം ദുരുപചാരേന ജീവിതം ഹരതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പരിത്തം ഏകച്ചേ രക്ഖതി, ഏകച്ചേ ന രക്ഖതി.

‘‘തീഹി, മഹാരാജ, കാരണേഹി പരിത്തം ന രക്ഖതി കമ്മാവരണേന, കിലേസാവരണേന, അസദ്ദഹനതായ. സത്താനുരക്ഖണം, മഹാരാജ, പരിത്തം അത്തനാ കതേന ആരക്ഖം ജഹതി, യഥാ, മഹാരാജ, മാതാ പുത്തം കുച്ഛിഗതം പോസേതി, ഹിതേന ഉപചാരേന ജനേതി, ജനയിത്വാ അസുചിമലസിങ്ഘാണികമപനേത്വാ ഉത്തമവരസുഗന്ധം ഉപലിമ്പതി, സോ അപരേന സമയേന പരേസം പുത്തേ അക്കോസന്തേ വാ പഹരന്തേ വാ പഹാരം ദേതി. തേ തസ്സ കുജ്ഝിത്വാ പരിസായ ആകഡ്ഢിത്വാ തം ഗഹേത്വാ സാമിനോ ഉപനേന്തി, യദി പന തസ്സാ പുത്തോ അപരദ്ധോ ഹോതി വേലാതിവത്തോ. അഥ നം സാമിനോ മനുസ്സാ ആകഡ്ഢയമാനാ ദണ്ഡമുഗ്ഗരജാണുമുട്ഠീഹി താളേന്തി പോഥേന്തി, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, തസ്സ മാതാ ലഭതി ആകഡ്ഢനപരികഡ്ഢനം ഗാഹം സാമിനോ ഉപനയനം കാതു’’ന്തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘കേന കാരണേന, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘അത്തനോ, ഭന്തേ, അപരാധേനാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സത്താനം ആരക്ഖം പരിത്തം അത്തനോ അപരാധേന വഞ്ഝം കരോതീ’’തി [കാരേതീതി (സീ.)]. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, സുവിനിച്ഛിതോ പഞ്ഹോ, ഗഹനം അഗഹനം കതം, അന്ധകാരോ ആലോകോ കതോ, വിനിവേഠിതം ദിട്ഠിജാലം, ത്വം ഗണിവരപവരമാസജ്ജാ’’തി.

മച്ചുപാസമുത്തിപഞ്ഹോ ചതുത്ഥോ.

൫. ബുദ്ധലാഭന്തരായപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘ലാഭീ തഥാഗതോ ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാന’ന്തി. പുന ച തഥാഗതോ പഞ്ചസാലം ബ്രാഹ്മണഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ കിഞ്ചിദേവ അലഭിത്വാ യഥാധോതേന പത്തേന നിക്ഖന്തോതി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതോ ലാഭീ ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാനം, തേന ഹി പഞ്ചസാലം ബ്രാഹ്മണഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ കിഞ്ചിദേവ അലഭിത്വാ യഥാധോതേന പത്തേന നിക്ഖന്തോതി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി പഞ്ചസാലം ബ്രാഹ്മണഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ കിഞ്ചിദേവ അലഭിത്വാ യഥാധോതേന പത്തേന നിക്ഖന്തോ, തേന ഹി ലാഭീ തഥാഗതോ ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാനന്തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ സുമഹന്തോ ദുന്നിബ്ബേഠോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ലാഭീ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാനം, പഞ്ചസാലഞ്ച ബ്രാഹ്മണഗാമം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ കിഞ്ചിദേവ അലഭിത്വാ യഥാധോതേന പത്തേന നിക്ഖന്തോ, തഞ്ച പന മാരസ്സ പാപിമതോ കാരണാ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതോ ഗണനപഥം വീതിവത്തകപ്പേ [ഗണനപഥവീതിവത്തേ കപ്പേ (സീ.)] അഭിസങ്ഖതം കുസലം കിന്തി നിട്ഠിതം, അധുനുട്ഠിതേന മാരേന പാപിമതാ തസ്സ കുസലസ്സ ബലവേഗം [തം കുസലബലവേഗവിപ്ഫാരം (സീ.)] കിന്തി പിഹിതം, തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം ദ്വീസു ഠാനേസു ഉപവാദോ ആഗച്ഛതി, കുസലതോപി അകുസലം ബലവതരം ഹോതി, ബുദ്ധബലതോപി മാരബലം ബലവതരം ഹോതീതി, തേന ഹി രുക്ഖസ്സ മൂലതോപി അഗ്ഗം ഭാരതരം ഹോതി, ഗുണസമ്പരികിണ്ണതോപി പാപിയം ബലവതരം ഹോതീ’’തി. ‘‘ന, മഹാരാജ, താവതകേന കുസലതോപി അകുസലം ബലവതരം നാമ ഹോതി, ന ബുദ്ധബലതോപി മാരബലം ബലവതരം നാമ ഹോതി. അപി ചേത്ഥ കാരണം ഇച്ഛിതബ്ബം.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ മധും വാ മധുപിണ്ഡികം വാ അഞ്ഞം വാ ഉപായനം അഭിഹരേയ്യ, തമേനം രഞ്ഞോ ദ്വാരപാലോ ഏവം വദേയ്യ ‘അകാലോ, ഭോ, അയം രഞ്ഞോ ദസ്സനായ, തേന ഹി, ഭോ, തവ ഉപായനം ഗഹേത്വാ സീഘസീഘം പടിനിവത്ത, പുരേ തവ രാജാ ദണ്ഡം ധാരേസ്സതീ’തി [മാ തേ രാജാ ദണ്ഡം പാപേയ്യാതി (സീ.)]. തതോ സോ പുരിസോ ദണ്ഡഭയാ തസിതോ ഉബ്ബിഗ്ഗോ തം ഉപായനം ആദായ സീഘസീഘം പടിനിവത്തേയ്യ, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, രാജാ ചക്കവത്തീ താവതകേന ഉപായനവികലമത്തകേന ദ്വാരപാലതോ ദുബ്ബലതരോ നാമ ഹോതി, അഞ്ഞം വാ പന കിഞ്ചി ഉപായനം ന ലഭേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, ഇസ്സാപകതോ സോ, ഭന്തേ, ദ്വാരപാലോ ഉപായനം നിവാരേസി, അഞ്ഞേന പന ദ്വാരേന സതസഹസ്സഗുണമ്പി രഞ്ഞോ ഉപായനം ഉപേതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഇസ്സാപകതോ മാരോ പാപിമാ പഞ്ചസാലകേ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേ അന്വാവിസി, അഞ്ഞാനി പന അനേകാനി ദേവതാസതസഹസ്സാനി അമതം ദിബ്ബം ഓജം ഗഹേത്വാ ഉപഗതാനി ‘ഭഗവതോ കായേ ഓജം ഓദഹിസ്സാമാ’തി ഭഗവന്തം നമസ്സമാനാനി പഞ്ജലികാനി ഠിതാനീ’’തി.

‘‘ഹോതു, ഭന്തേ നാഗസേന, സുലഭാ ഭഗവതോ ചത്താരോ പച്ചയാ ലോകേ ഉത്തമപുരിസസ്സ, യാചിതോവ ഭഗവാ ദേവമനുസ്സോഹി ചത്താരോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജതി, അപി ച ഖോ പന മാരസ്സ യോ അധിപ്പായോ, സോ താവതകേന സിദ്ധോ, യം സോ ഭഗവതോ ഭോജനസ്സ അന്തരായമകാസി. ഏത്ഥ മേ, ഭന്തേ, കങ്ഖാ ന ഛിജ്ജതി, വിമതിജാതോഹം തത്ഥ സംസയപക്ഖന്ദോ. ന മേ തത്ഥ മാനസം പക്ഖന്ദതി, യം തഥാഗതസ്സ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സദേവകേ ലോകേ അഗ്ഗപുഗ്ഗലവരസ്സ കുസലവരപുഞ്ഞസമ്ഭവസ്സ അസമസമസ്സ അനുപമസ്സ അപ്പടിസമസ്സ ഛവകം ലാമകം പരിത്തം പാപം അനരിയം വിപന്നം മാരോ ലാഭന്തരായമകാസീ’’തി.

‘‘ചത്താരോ ഖോ, മഹാരാജ, അന്തരായാ അദിട്ഠന്തരായോ ഉദ്ദിസ്സ കതന്തരായോ ഉപക്ഖടന്തരായോ പരിഭോഗന്തരായോതി. തത്ഥ കതമോ അദിട്ഠന്തരായോ? അനോദിസ്സ അദസ്സനേന അനഭിസങ്ഖതം കോചി അന്തരായം കരോതി ‘കിം പരസ്സ ദിന്നേനാ’തി, അയം അദിട്ഠന്തരായോ നാമ.

‘‘കതമോ ഉദ്ദിസ്സ കതന്തരായോ? ഇധേകച്ചം പുഗ്ഗലം ഉപദിസിത്വാ ഉദ്ദിസ്സ ഭോജനം പടിയത്തം ഹോതി, തം കോചി അന്തരായം കരോതി, അയം ഉദ്ദിസ്സ കതന്തരായോ നാമ.

‘‘കതമോ ഉപക്ഖടന്തരായോ? ഇധ യം കിഞ്ചി ഉപക്ഖടം ഹോതി അപ്പടിഗ്ഗഹിതം, തത്ഥ കോചി അന്തരായം കരോതി, അയം ഉപക്ഖടന്തരായോ നാമ.

‘‘കതമോ പരിഭോഗന്തരായോ? ഇധ യം കിഞ്ചി പരിഭോഗം, തത്ഥ കോചി അന്തരായം കരോതി, അയം പരിഭോഗന്തരായോ നാമ. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, ചത്താരോ അന്തരായാ.

‘‘യം പന മാരോ പാപിമാ പഞ്ചസാലകേ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേ അന്വാവിസി, തം നേവ ഭഗവതോ പരിഭോഗം ന ഉപക്ഖടം ന ഉദ്ദിസ്സകതം, അനാഗതം അസമ്പത്തം അദസ്സനേന അന്തരായം കതം, തം പന നേകസ്സ ഭഗവതോ യേവ, അഥ ഖോ യേ തേ തേന സമയേന നിക്ഖന്താ അബ്ഭാഗതാ, സബ്ബേപി തേ തം ദിവസം ഭോജനം ന ലഭിംസു, നാഹം തം, മഹാരാജ, പസ്സാമി സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ സബ്രഹ്മകേ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായ, യോ തസ്സ ഭഗവതോ ഉദ്ദിസ്സ കതം ഉപക്ഖടം പരിഭോഗം അന്തരായം കരേയ്യ. സചേ കോചി ഇസ്സായ ഉദ്ദിസ്സ കതം ഉപക്ഖടം പരിഭോഗം അന്തരായം കരേയ്യ, ഫലേയ്യ തസ്സ മുദ്ധാ സതധാ വാ സഹസ്സധാ വാ.

‘‘ചത്താരോമേ, മഹാരാജ, തഥാഗതസ്സ കേനചി അനാവരണീയാ ഗുണാ. കതമേ ചത്താരോ? ലാഭോ, മഹാരാജ, ഭഗവതോ ഉദ്ദിസ്സ കതോ ഉപക്ഖടോ ന സക്കാ കേനചി അന്തരായം കാതും; സരീരാനുഗതാ, മഹാരാജ, ഭഗവതോ ബ്യാമപ്പഭാ ന സക്കാ കേനചി അന്തരായം കാതും; സബ്ബഞ്ഞുതം, മഹാരാജ, ഭഗവതോ ഞാണരതനം ന സക്കാ കേനചി അന്തരായം കാതും; ജീവിതം, മഹാരാജ, ഭഗവതോ ന സക്കാ കേനചി അന്തരായം കാതും. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, ചത്താരോ തഥാഗതസ്സ കേനചി അനാവരണീയാ ഗുണാ, സബ്ബേപേതേ, മഹാരാജ, ഗുണാ ഏകരസാ അരോഗാ അകുപ്പാ അപരൂപക്കമാ അഫുസാനി കിരിയാനി. അദസ്സനേന, മഹാരാജ, മാരോ പാപിമാ നിലീയിത്വാ പഞ്ചസാലകേ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേ അന്വാവിസി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ പച്ചന്തേ ദേസേ വിസമേ അദസ്സനേന നിലീയിത്വാ ചോരാ പന്ഥം ദൂസേന്തി. യദി പന രാജാ തേ ചോരേ പസ്സേയ്യ, അപി നു ഖോ തേ ചോരാ സോത്ഥിം ലഭേയ്യു’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, ഫരസുനാ ഫാലാപേയ്യ സതധാ വാ സഹസ്സധാ വാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അദസ്സനേന മാരോ പാപിമാ നിലീയിത്വാ പഞ്ചസാലകേ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേ അന്വാവിസി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഇത്ഥീ സപതികാ അദസ്സനേന നിലീയിത്വാ പരപുരിസം സേവതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അദസ്സനേന മാരോ പാപിമാ നിലീയിത്വാ പഞ്ചസാലകേ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേ അന്വാവിസി. യദി, മഹാരാജ, ഇത്ഥീ സാമികസ്സ സമ്മുഖാ പരപുരിസം സേവതി, അപി നു ഖോ സാ ഇത്ഥീ സോത്ഥിം ലഭേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, ഹനേയ്യാപി തം, ഭന്തേ, സാമികോ വധേയ്യാപി ബന്ധേയ്യാപി ദാസിത്തം വാ ഉപനേയ്യാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അദസ്സനേന മാരോ പാപിമാ നിലീയിത്വാ പഞ്ചസാലകേ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേ അന്വാവിസി. യദി, മഹാരാജ, മാരോ പാപിമാ ഭഗവതോ ഉദ്ദിസ്സ കതം ഉപക്ഖടം പരിഭോഗം അന്തരായം കരേയ്യ, ഫലേയ്യ തസ്സ മുദ്ധാ സതധാ വാ സഹസ്സധാ വാ’’തി. ‘‘ഏവമേതം, ഭന്തേ നാഗസേന, ചോരികായ കതം മാരേന പാപിമതാ, നിലീയിത്വാ മാരോ പാപിമാ പഞ്ചസാലകേ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേ അന്വാവിസി. സചേ സോ, ഭന്തേ, മാരോ പാപിമാ ഭഗവതോ ഉദ്ദിസ്സ കതം ഉപക്ഖടം പരിഭോഗം അന്തരായം കരേയ്യ, മുദ്ധാ വാസ്സ ഫലേയ്യ സതധാ വാ സഹസ്സധാ വാ, കായോ വാസ്സ ഭുസമുട്ഠി വിയ വികിരേയ്യ, സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ബുദ്ധലാഭന്തരായപഞ്ഹോ പഞ്ചമോ.

൬. അപുഞ്ഞപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘യോ അജാനന്തോ പാണാതിപാതം കരോതി, സോ ബലവതരം അപുഞ്ഞം പസവതീ’തി. പുന ച ഭഗവതാ വിനയപഞ്ഞത്തിയാ ഭണിതം ‘അനാപത്തി അജാനന്തസ്സാ’തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, അജാനിത്വാ പാണാതിപാതം കരോന്തോ ബലവതരം അപുഞ്ഞം പസവതി, തേന ഹി ‘അനാപത്തി അജാനന്തസ്സാ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി അനാപത്തി അജാനന്തസ്സ, തേന ഹി ‘അജാനിത്വാ പാണാതിപാതം കരോന്തോ ബലവതരം അപുഞ്ഞം പസവതീ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ ദുരുത്തരോ ദുരതിക്കമോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘യോ അജാനന്തോ പാണാതിപാതം കരോതി, സോ ബലവതരം അപുഞ്ഞം പസവതീ’തി. പുന ച വിനയപഞ്ഞത്തിയാ ഭഗവതാ ഭണിതം ‘അനാപത്തി അജാനന്തസ്സാ’തി. തത്ഥ അത്ഥന്തരം അത്ഥി. കതമം അത്ഥന്തരം? അത്ഥി, മഹാരാജ, ആപത്തി സഞ്ഞാവിമോക്ഖാ, അത്ഥി ആപത്തി നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖാ. യായം, മഹാരാജ, ആപത്തി സഞ്ഞാവിമോക്ഖാ, തം ആപത്തിം ആരബ്ഭ ഭഗവതാ ഭണിതം ‘അനാപത്തി അജാനന്തസ്സാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

അപുഞ്ഞപഞ്ഹോ ഛട്ഠോ.

൭. ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിഹരണപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ന ഏവം ഹോതി ‘‘അഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരിസ്സാമീ’’’തി വാ, ‘‘മമുദ്ദേസികോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ’’തി വാ’തി. പുന ച മേത്തേയ്യസ്സ ഭഗവതോ സഭാവഗുണം പരിദീപയമാനേന ഭഗവതാ ഏവം ഭണിതം ‘‘സോ അനേകസഹസ്സം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരിസ്സതി, സേയ്യഥാപി അഹം ഏതരഹി അനേകസതം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരാമീ’’തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ന ഏവം ഹോതി ‘‘അഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരിസ്സാമീ’’തി വാ, ‘‘മമുദ്ദേസികോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ’’തി വാ’തി, തേന ഹി അനേകസതം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരാമീതി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി തഥാഗതേന ഭണിതം ‘സോ അനേകസഹസ്സം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരിസ്സതി, സേയ്യഥാപി അഹം ഏതരഹി അനേകസതം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരാമീ’തി, തേന ഹി തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ന ഏവം ഹോതി ‘അഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരിസ്സാമീ’തി വാ, ‘മമുദ്ദേസികോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ’തി വാതി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ, അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ന ഏവം ഹോതി ‘‘അഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരിസ്സാമീ’’തി വാ, ‘‘മമുദ്ദേസികോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ’’തി വാ’തി. പുന ച മേത്തേയ്യസ്സാപി ഭഗവതോ സഭാവഗുണം പരിദീപയമാനേന ഭഗവതാ ഭണിതം ‘സോ അനേകസഹസ്സം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരിസ്സതി, സേയ്യഥാപി അഹം ഏതരഹി അനേകസതം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരാമീ’തി. ഏതസ്മിഞ്ച, മഹാരാജ, പഞ്ഹേ ഏകോ അത്ഥോ സാവസേസോ, ഏകോ അത്ഥോ നിരവസേസോ. ന, മഹാരാജ, തഥാഗതോ പരിസായ അനുഗാമികോ, പരിസാ പന തഥാഗതസ്സ അനുഗാമികാ. സമ്മുതി, മഹാരാജ, ഏസാ ‘അഹ’ന്തി ‘മമാ’തി, ന പരമത്ഥോ ഏസോ, വിഗതം, മഹാരാജ, തഥാഗതസ്സ പേമം, വിഗതോ സിനേഹോ, ‘മയ്ഹ’ന്തിപി തഥാഗതസ്സ ഗഹണം നത്ഥി, ഉപാദായ പന അവസ്സയോ ഹോതി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പഥവീ ഭൂമട്ഠാനം സത്താനം പതിട്ഠാ ഹോതി ഉപസ്സയം, പഥവിട്ഠാ ചേതേ സത്താ, ന ച മഹാപഥവിയാ ‘മയ്ഹേതേ’തി അപേക്ഖാ ഹോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ സബ്ബസത്താനം പതിട്ഠാ ഹോതി ഉപസ്സയം, തഥാഗതട്ഠാ [തഥാഗതപതിട്ഠാ ഏവ (സീ.)] ചേതേ സത്താ, ന ച തഥാഗതസ്സ ‘മയ്ഹേതേ’തി അപേക്ഖാ ഹോതി. യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, മഹതിമഹാമേഘോ അഭിവസ്സന്തോ തിണരുക്ഖപസുമനുസ്സാനം വുഡ്ഢിം ദേതി സന്തതിം അനുപാലേതി. വുട്ഠൂപജീവിനോ ചേതേ സത്താ സബ്ബേ, ന ച മഹാമേഘസ്സ ‘മയ്ഹേതേ’തി അപേക്ഖാ ഹോതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ സബ്ബസത്താനം കുസലധമ്മേ ജനേതി അനുപാലേതി, സത്ഥൂപജീവിനോ ചേതേ സത്താ സബ്ബേ, ന ച തഥാഗതസ്സ ‘മയ്ഹേതേ’തി അപേക്ഖാ ഹോതി. തം കിസ്സ ഹേതു? അത്താനുദിട്ഠിയാ പഹീനത്താ’’തി.

‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, സുനിബ്ബേഠിതോ പഞ്ഹോ ബഹുവിധേഹി കാരണേഹി, ഗമ്ഭീരോ ഉത്താനീകതോ, ഗണ്ഠി ഭിന്നോ, ഗഹനം അഗഹനം കതം, അന്ധകാരോ ആലോകോ കതോ, ഭഗ്ഗാ പരവാദാ, ജിനപുത്താനം ചക്ഖും ഉപ്പാദിത’’ന്തി.

ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിഹരണപഞ്ഹോ സത്തമോ.

൮. അഭേജ്ജപരിസപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘തഥാഗതോ അഭേജ്ജപരിസോ’തി, പുന ച ഭണഥ ‘ദേവദത്തേന ഏകപ്പഹാരം പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി ഭിന്നാനീ’തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതോ അഭേജ്ജപരിസോ, തേന ഹി ദേവദത്തേന ഏകപ്പഹാരം പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി ഭിന്നാനീതി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി ദേവദത്തേന ഏകപ്പഹാരം പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി ഭിന്നാനി, തേന ഹി ‘തഥാഗതോ അഭേജ്ജപരിസോ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, ഗമ്ഭീരോ ദുന്നിവേഠിയോ, ഗണ്ഠിതോപി ഗണ്ഠിതരോ, ഏത്ഥായം ജനോ ആവടോ നിവുതോ ഓവുതോ പിഹിതോ പരിയോനദ്ധോ, ഏത്ഥ തവ ഞാണബലം ദസ്സേഹി പരവാദേസൂ’’തി.

‘‘അഭേജ്ജപരിസോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ, ദേവദത്തേന ച ഏകപ്പഹാരം പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി ഭിന്നാനി, തഞ്ച പന ഭേദകസ്സ ബലേന, ഭേദകേ വിജ്ജമാനേ നത്ഥി, മഹാരാജ, അഭേജ്ജം നാമ. ഭേദകേ സതി മാതാപി പുത്തേന ഭിജ്ജതി, പുത്തോപി മാതരാ ഭിജ്ജതി, പിതാപി പുത്തേന ഭിജ്ജതി, പുത്തോപി പിതരാ ഭിജ്ജതി, ഭാതാപി ഭഗിനിയാ ഭിജ്ജതി, ഭഗിനീപി ഭാതരാ ഭിജ്ജതി, സഹായോപി സഹായേന ഭിജ്ജതി, നാവാപി നാനാദാരുസങ്ഘടിതാ ഊമിവേഗസമ്പഹാരേന ഭിജ്ജതി, രുക്ഖോപി മധുകപ്പസമ്പന്നഫലോ അനിലബലവേഗാഭിഹതോ ഭിജ്ജതി, സുവണ്ണമ്പി ജാതിമന്തം [ജാതരൂപമ്പി (സീ.)] ലോഹേന ഭിജ്ജതി. അപി ച, മഹാരാജ, നേസോ അധിപ്പായോ വിഞ്ഞൂനം, നേസാ ബുദ്ധാനം അധിമുത്തി, നേസോ പണ്ഡിതാനം ഛന്ദോ ‘തഥാഗതോ ഭേജ്ജപരിസോ’തി. അപി ചേത്ഥ കാരണം അത്ഥി, യേന കാരണേന തഥാഗതോ വുച്ചതി ‘അഭേജ്ജപരിസോ’തി. കതമം ഏത്ഥ കാരണം? തഥാഗതസ്സ, മഹാരാജ, കതേന അദാനേന വാ അപ്പിയവചനേന വാ അനത്ഥചരിയായ വാ അസമാനത്തതായ വാ യതോ കുതോചി ചരിയം ചരന്തസ്സപി പരിസാ ഭിന്നാതി ന സുതപുബ്ബം, തേന കാരണേന തഥാഗതോ വുച്ചതി ‘അഭേജ്ജപരിസോ’തി. തയാപേതം, മഹാരാജ, ഞാതബ്ബം ‘അത്ഥി കിഞ്ചി നവങ്ഗേ ബുദ്ധവചനേ സുത്താഗതം, ഇമിനാ നാമ കാരണേന ബോധിസത്തസ്സ കതേന തഥാഗതസ്സ പരിസാ ഭിന്നാ’തി? ‘‘നത്ഥി ഭന്തേ, നോ ചേതം ലോകേ ദിസ്സതി നോപി സുയ്യതി. സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

അഭേജ്ജപരിസപഞ്ഹോ അട്ഠമോ.

അഭേജ്ജവഗ്ഗോ ദുതിയോ.

ഇമസ്മിം വഗ്ഗേ അട്ഠ പഞ്ഹാ.

൩. പണാമിതവഗ്ഗോ

൧. സേട്ഠധമ്മപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘ധമ്മോ ഹി, വാസേട്ഠ, സേട്ഠോ ജനേതസ്മിം ദിട്ഠേ ചേവ ധമ്മേ അഭിസമ്പരായേ ചാ’തി. പുന ച ‘ഉപാസകോ ഗിഹീ സോതാപന്നോ പിഹിതാപായോ ദിട്ഠിപ്പത്തോ വിഞ്ഞാതസാസനോ ഭിക്ഖും വാ സാമണേരം വാ പുഥുജ്ജനം അഭിവാദേതി പച്ചുട്ഠേതീ’തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘ധമ്മോ ഹി, വാസേട്ഠ, സേട്ഠോ ജനേതസ്മിം ദിട്ഠേ ചേവ ധമ്മേ അഭിസമ്പരായേ ചാ’തി, തേന ഹി ‘ഉപാസകോ ഗിഹീ സോതാപന്നോ പിഹിതാപായോ ദിട്ഠിപ്പത്തോ വിഞ്ഞാതസാസനോ ഭിക്ഖും വാ സാമണേരം വാ പുഥുജ്ജനം അഭിവാദേതി പച്ചുട്ഠേതീ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി ‘ഉപാസകോ ഗിഹീ സോതാപന്നോ പിഹിതാപായോ ദിട്ഠിപ്പത്തോ വിഞ്ഞാതസാസനോ ഭിക്ഖും വാ സാമണേരം വാ പുഥുജ്ജനം അഭിവാദേതി പച്ചുട്ഠേതി’, തേന ഹി ‘ധമ്മോ ഹി, വാസേട്ഠ, സേട്ഠോ ജനേതസ്മിം ദിട്ഠേ ചേവ ധമ്മേ അഭിസമ്പരായേ ചാതി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘ധമ്മോ ഹി, വാസേട്ഠ, സേട്ഠോ ജനേതസ്മിം ദിട്ഠേ ചേവ ധമ്മേ അഭിസമ്പരായേ ചാ’തി, ‘ഉപാസകോ ച ഗിഹീ സോതാപന്നോ പിഹിതാപായോ ദിട്ഠിപ്പത്തോ വിഞ്ഞാതസാസനോ ഭിക്ഖും വാ സാമണേരം വാ പുഥുജ്ജനം അഭിവാദേതി പച്ചുട്ഠേതി’. തത്ഥ പന കാരണം അത്ഥി. കതമം തം കാരണം?

‘‘വീസതി ഖോ പനിമേ, മഹാരാജ, സമണസ്സ സമണകരണാ ധമ്മാ ദ്വേ ച ലിങ്ഗാനി, യേഹി സമണോ അഭിവാദനപച്ചുട്ഠാനസമാനനപൂജനാരഹോ ഹോതി. കതമേ വീസതി സമണസ്സ സമണകരണാ ധമ്മാ ദ്വേ ച ലിങ്ഗാനി? സേട്ഠോ [സേട്ഠഭൂമിസയോ (സീ. സ്യാ.), സേട്ഠോ യമോ (പീ.)] ധമ്മാരാമോ, അഗ്ഗോ നിയമോ, ചാരോ വിഹാരോ സംയമോ സംവരോ ഖന്തി സോരച്ചം ഏകത്തചരിയാ ഏകത്താഭിരതി പടിസല്ലാനം ഹിരിഓത്തപ്പം വീരിയം അപ്പമാദോ സിക്ഖാസമാദാനം [സിക്ഖാപധാനം (സീ. സ്യാ.), സുക്കാവദാനം (ക.)] ഉദ്ദേസോ പരിപുച്ഛാ സീലാദിഅഭിരതി നിരാലയതാ സിക്ഖാപദപാരിപൂരിതാ, കാസാവധാരണം, ഭണ്ഡുഭാവോ. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, വീസതി സമണസ്സ സമണകരണാ ധമ്മാ ദ്വേ ച ലിങ്ഗാനി. ഏതേ ഗുണേ ഭിക്ഖു സമാദായ വത്തതി, സോ തേസം ധമ്മാനം അനൂനത്താ പരിപുണ്ണത്താ സമ്പന്നത്താ സമന്നാഗതത്താ അസേക്ഖഭൂമിം അരഹന്തഭൂമിം ഓക്കമതി, സേട്ഠം ഭൂമന്തരം ഓക്കമതി, അരഹത്താസന്നഗതോതി അരഹതി ഉപാസകോ സോതാപന്നോ ഭിക്ഖും പുഥുജ്ജനം അഭിവാദേതും പച്ചുട്ഠാതും.

‘‘‘ഖീണാസവേഹി സോ സാമഞ്ഞം ഉപഗതോ, നത്ഥി മേ സോ സമയോ’തി [തം സാമഞ്ഞ’’ന്തി (?)] അരഹതി ഉപാസകോ സോതാപന്നോ ഭിക്ഖും പുഥുജ്ജനം അഭിവാദേതും പച്ചുട്ഠാതും.

‘‘‘അഗ്ഗപരിസം സോ ഉപഗതോ, നാഹം തം ഠാനം ഉപഗതോ’തി അരഹതി ഉപാസകോ സോതാപന്നോ ഭിക്ഖും പുഥുജ്ജനം അഭിവാദേതും പച്ചുട്ഠാതും.

‘‘‘ലഭതി സോ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം സോതും, നാഹം തം ലഭാമി സോതു’ന്തി അരഹതി ഉപാസകോ സോതാപന്നോ ഭിക്ഖും പുഥുജ്ജനം അഭിവാദേതും പച്ചുട്ഠാതും.

‘‘‘സോ അഞ്ഞേ പബ്ബാജേതി ഉപസമ്പാദേതി ജിനസാസനം വഡ്ഢേതി, അഹമേതം ന ലഭാമി കാതു’ന്തി അരഹതി ഉപാസകോ സോതാപന്നോ ഭിക്ഖും പുഥുജ്ജനം അഭിവാദേതും പച്ചുട്ഠാതും.

‘‘‘അപ്പമാണേസു സോ സിക്ഖാപദേസു സമത്തകാരീ, നാഹം തേസു വത്താമീ’തി അരഹതി ഉപാസകോ സോതാപന്നോ ഭിക്ഖും പുഥുജ്ജനം അഭിവാദേതും പച്ചുട്ഠാതും.

‘‘‘ഉപഗതോ സോ സമണലിങ്ഗം, ബുദ്ധാധിപ്പായേ ഠിതോ, തേനാഹം ലിങ്ഗേന ദൂരമപഗതോ’തി അരഹതി ഉപാസകോ സോതാപന്നോ ഭിക്ഖും പുഥുജ്ജനം അഭിവാദേതും പച്ചുട്ഠാതും.

‘‘‘പരൂള്ഹകച്ഛലോമോ സോ അനഞ്ജിതഅമണ്ഡിതോ അനുലിത്തസീലഗന്ധോ, അഹം പന മണ്ഡനവിഭൂസനാഭിരതോ’തി അരഹതി ഉപാസകോ സോതാപന്നോ ഭിക്ഖും പുഥുജ്ജനം അഭിവാദേതും പച്ചുട്ഠാതും.

‘‘അപി ച, മഹാരാജ, ‘യേ തേ വീസതി സമണകരണാ ധമ്മാ ദ്വേ ച ലിങ്ഗാനി, സബ്ബേപേതേ ധമ്മാ ഭിക്ഖുസ്സ സംവിജ്ജന്തി, സോ യേവ തേ ധമ്മേ ധാരേതി, അഞ്ഞേപി തത്ഥ സിക്ഖാപേതി, സോ മേ ആഗമോ സിക്ഖാപനഞ്ച നത്ഥീ’തി അരഹതി ഉപാസകോ സോതാപന്നോ ഭിക്ഖും പുഥുജ്ജനം അഭിവാദേതും പച്ചുട്ഠാതും.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രാജകുമാരോ പുരോഹിതസ്സ സന്തികേ വിജ്ജം അധീയതി, ഖത്തിയധമ്മം സിക്ഖതി, സോ അപരേന സമയേന അഭിസിത്തോ ആചരിയം അഭിവാദേതി പച്ചുട്ഠേതി ‘സിക്ഖാപകോ മേ അയ’ന്തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ‘ഭിക്ഖു സിക്ഖാപകോ വംസധരോ’തി അരഹതി ഉപാസകോ സോതാപന്നോ ഭിക്ഖും പുഥുജ്ജനം അഭിവാദേതും പച്ചുട്ഠാതും.

‘‘അപി ച, മഹാരാജ, ഇമിനാപേതം പരിയായേന ജാനാഹി ഭിക്ഖുഭൂമിയാ മഹന്തതം അസമവിപുലഭാവം. യദി, മഹാരാജ, ഉപാസകോ സോതാപന്നോ അരഹത്തം സച്ഛികരോതി, ദ്വേവ തസ്സ ഗതിയോ ഭവന്തി അനഞ്ഞാ തസ്മിം യേവ ദിവസേ പരിനിബ്ബായേയ്യ വാ, ഭിക്ഖുഭാവം വാ ഉപഗച്ഛേയ്യ. അചലാ ഹി സാ, മഹാരാജ, പബ്ബജ്ജാ, മഹതീ അച്ചുഗ്ഗതാ, യദിദം ഭിക്ഖുഭൂമീ’’തി. ‘‘ഞാണഗതോ, ഭന്തേ നാഗസേന, പഞ്ഹോ സുനിബ്ബേഠിതോ ബലവതാ അതിബുദ്ധിനാ തയാ, ന യിമം പഞ്ഹം സമത്ഥോ അഞ്ഞോ ഏവം വിനിവേഠേതും അഞ്ഞത്ര തവാദിസേന ബുദ്ധിമതാ’’തി.

സേട്ഠധമ്മപഞ്ഹോ പഠമോ.

൨. സബ്ബസത്തഹിതഫരണപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘തഥാഗതോ സബ്ബസത്താനം അഹിതമപനേത്വാ ഹിതമുപദഹതീ’തി. പുന ച ഭണഥ അഗ്ഗിക്ഖന്ധൂപമേ ധമ്മപരിയായേ ഭഞ്ഞമാനേ ‘സട്ഠിമത്താനം ഭിക്ഖൂനം ഉണ്ഹം ലോഹിതം മുഖതോ ഉഗ്ഗത’ന്തി. അഗ്ഗിക്ഖന്ധൂപമം, ഭന്തേ, ധമ്മപരിയായം ദേസേന്തേന തഥാഗതേന സട്ഠിമത്താനം ഭിക്ഖൂനം ഹിതമപനേത്വാ അഹിതമുപദഹിതം. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതോ സബ്ബസത്താനം അഹിതമപനേത്വാ ഹിതമുപദഹതി, തേന ഹി അഗ്ഗിക്ഖന്ധൂപമേ ധമ്മപരിയായേ ഭഞ്ഞമാനേ സട്ഠിമത്താനം ഭിക്ഖൂനം ഉണ്ഹം ലോഹിതം മുഖതോ ഉഗ്ഗതന്തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി അഗ്ഗിക്ഖന്ധൂപമേ ധമ്മപരിയായേ ഭഞ്ഞമാനേ സട്ഠിമത്താനം ഭിക്ഖൂനം ഉണ്ഹം ലോഹിതം മുഖതോ ഉഗ്ഗതം, തേന ഹി തഥാഗതോ സബ്ബസത്താനം അഹിതമപനേത്വാ ഹിതമുപദഹതീതി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘തഥാഗതോ, മഹാരാജ, സബ്ബസത്താനം അഹിതമപനേത്വാ ഹിതമുപദഹതി, അഗ്ഗിക്ഖന്ധൂപമേ ധമ്മപരിയായേ ഭഞ്ഞമാനേ സട്ഠിമത്താനം ഭിക്ഖൂനം ഉണ്ഹം ലോഹിതം മുഖതോ ഉഗ്ഗതം, തഞ്ച പന ന തഥാഗതസ്സ കതേന, തേസം യേവ അത്തനോ കതേനാ’’തി.

‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധൂപമം ധമ്മപരിയായം ന ഭാസേയ്യ, അപി നു തേസം ഉണ്ഹം ലോഹിതം മുഖതോ ഉഗ്ഗച്ഛേയ്യാതി, ന ഹി, മഹാരാജ, മിച്ഛാപടിപന്നാനം തേസം ഭഗവതോ ധമ്മപരിയായം സുത്വാ പരിളാഹോ കായേ ഉപ്പജ്ജി, തേന തേസം പരിളാഹേന ഉണ്ഹം ലോഹിതം മുഖതോ ഉഗ്ഗത’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതസ്സേവ കതേന തേസം ഉണ്ഹം ലോഹിതം മുഖതോ ഉഗ്ഗതം, തഥാഗതോ യേവ തത്ഥ അധികാരോ തേസം നാസനായ, യഥാ നാമ, ഭന്തേ നാഗസേന, അഹി വമ്മികം പവിസേയ്യ, അഥഞ്ഞതരോ പംസുകാമോ പുരിസോ വമ്മികം ഭിന്ദിത്വാ പംസും ഹരേയ്യ, തസ്സ പംസുഹരണേന വമ്മികസ്സ സുസിരം പിദഹേയ്യ, അഥ തത്ഥേവ സോ അസ്സാസം അലഭമാനോ മരേയ്യ, നനു സോ, ഭന്തേ, അഹി തസ്സ പുരിസസ്സ കതേന മരണപ്പത്തോ’’തി. ‘‘ആമ മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതോ യേവ തത്ഥ അധികാരോ തേസം നാസനായാ’’തി.

‘‘തഥാഗതോ, മഹാരാജ, ധമ്മം ദേസയമാനോ അനുനയപ്പടിഘം ന കരോതി, അനുനയപ്പടിഘവിപ്പമുത്തോ ധമ്മം ദേസേതി, ഏവം ധമ്മേ ദേസീയമാനേ യേ തത്ഥ സമ്മാപടിപന്നാ, തേ ബുജ്ഝന്തി. യേ പന മിച്ഛാപടിപന്നാ, തേ പതന്തി. യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസസ്സ അമ്ബം വാ ജമ്ബും വാ മധുകം വാ ചാലയമാനസ്സ യാനി തത്ഥ ഫലാനി സാരാനി ദള്ഹബന്ധനാനി, താനി തത്ഥേവ അച്ചുതാനി തിട്ഠന്തി, യാനി തത്ഥ ഫലാനി പൂതിവണ്ടമൂലാനി ദുബ്ബലബന്ധനാനി, താനി പതന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ധമ്മം ദേസയമാനോ അനുനയപ്പടിഘം ന കരോതി, അനുനയപ്പടിഘവിപ്പമുത്തോ ധമ്മം ദേസേതി, ഏവം ധമ്മേ ദേസീയമാനേ യേ തത്ഥ സമ്മാപടിപന്നാ, തേ ബുജ്ഝന്തി. യേ പന മിച്ഛാപടിപന്നാ, തേ പതന്തി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, കസ്സകോ ധഞ്ഞം രോപേതുകാമോ ഖേത്തം കസതി, തസ്സ കസന്തസ്സ അനേകസതസഹസ്സാനി തിണാനി മരന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ പരിപക്കമാനസേ സത്തേ ബോധേന്തോ [ബോധേതും (സീ.)] അനുനയപ്പടിഘവിപ്പമുത്തോ ധമ്മം ദേസേതി, ഏവം ധമ്മേ ദേസീയമാനേ യേ തത്ഥ സമ്മാപടിപന്നാ, തേ ബുജ്ഝന്തി. യേ പന മിച്ഛാപടിപന്നാ, തേ തിണാനി വിയ മരന്തി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, മനുസ്സാ രസഹേതു യന്തേന ഉച്ഛും പീളയന്തി, തേസം ഉച്ഛും പീളയമാനാനം യേ തത്ഥ യന്തമുഖഗതാ കിമയോ, തേ പീളിയന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ പരിപക്കമാനസേ സത്തേ ബോധേന്തോ ധമ്മയന്തമഭിപീളയതി [ധമ്മയന്തമതിപീളയതി (ക.)], യേ തത്ഥ മിച്ഛാപടിപന്നാ, തേ കിമീ വിയ മരന്തീ’’തി.

‘‘നനു, ഭന്തേ നാഗസേന, തേ ഭിക്ഖൂ തായ ധമ്മദേസനായ പതിതാ’’തി? ‘‘അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, തച്ഛകോ രുക്ഖം തച്ഛന്തോ [രക്ഖന്തോ (സീ. പീ.] ഉജുകം പരിസുദ്ധം കരോതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, വജ്ജനീയം അപനേത്വാ തച്ഛകോ രുക്ഖം ഉജുകം പരിസുദ്ധം കരോതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ പരിസം രക്ഖന്തോ ന സക്കോതി ബോധനേയ്യേ [അബോധനീയേ (സ്യാ.)] സത്തേ ബോധേതും, മിച്ഛാപടിപന്നേ പന സത്തേ അപനേത്വാ ബോധനേയ്യേ സത്തേ ബോധേതി, അത്തകതേന പന തേ, മഹാരാജ, മിച്ഛാപടിപന്നാ പതന്തി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കദലീ വേളു അസ്സതരീ അത്തജേന [അത്തജേന ഫലേന (സീ.)] ഹഞ്ഞതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ മിച്ഛാപടിപന്നാ, തേ അത്തകതേന ഹഞ്ഞന്തി പതന്തി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ചോരാ അത്തകതേന ചക്ഖുപ്പാടനം സൂലാരോപനം സീസച്ഛേദനം പാപുണന്തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ മിച്ഛാപടിപന്നാ, തേ അത്തകതേന ഹഞ്ഞന്തി പതന്തി [ജിനസാസനാ പതന്തി (സീ. പീ.)]. യേസം, മഹാരാജ, സട്ഠിമത്താനം ഭിക്ഖൂനം ഉണ്ഹം ലോഹിതം മുഖതോ ഉഗ്ഗതം, തേസം തം നേവ ഭഗവതോ കതേന, ന പരേസം കതേന, അഥ ഖോ അത്തനോ യേവ കതേന.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ സബ്ബജനസ്സ അമതം ദദേയ്യ, തേ തം അമതം അസിത്വാ അരോഗാ ദീഘായുകാ സബ്ബീതിതോ [സബ്ബീതിയാ (സീ.)] പരിമുച്ചേയ്യും, അഥഞ്ഞതരോ പുരിസോ ദുരുപചാരേന തം അസിത്വാ മരണം പാപുണേയ്യ, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, അമതദായകോ പുരിസോ തതോനിദാനം കിഞ്ചി അപുഞ്ഞം ആപജ്ജേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ദസസഹസ്സിയാ ലോകധാതുയാ ദേവമനുസ്സാനം അമതം ധമ്മദാനം ദേതി, യേ തേ സത്താ ഭബ്ബാ, തേ ധമ്മാമതേന ബുജ്ഝന്തി. യേ പന തേ സത്താ അഭബ്ബാ, തേ ധമ്മാമതേന ഹഞ്ഞന്തി പതന്തി. ഭോജനം, മഹാരാജ, സബ്ബസത്താനം ജീവിതം രക്ഖതി, തമേകച്ചേ ഭുഞ്ജിത്വാ വിസൂചികായ മരന്തി, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, ഭോജനദായകോ പുരിസോ തതോനിദാനം കിഞ്ചി അപുഞ്ഞം ആപജ്ജേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ദസസഹസ്സിയാ ലോകധാതുയാ ദേവമനുസ്സാനം അമതം ധമ്മദാനം ദേതി, യേ തേ സത്താ ഭബ്ബാ, തേ ധമ്മാമതേന ബുജ്ഝന്തി. യേ പന തേ സത്താ അഭബ്ബാ, തേ ധമ്മാമതേന ഹഞ്ഞന്തി പതന്തീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

സബ്ബസത്തഹിതഫരണപഞ്ഹോ ദുതിയോ.

൩. വത്ഥഗുയ്ഹനിദസ്സനപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം തഥാഗതേന –

‘‘‘കായേന സംവരോ സാധു [ധ. പ. ൩൬൧], സാധു വാചായ സംവരോ;

മനസാ സംവരോ സാധു, സാധു സബ്ബത്ഥ സംവരോ’തി.

‘‘പുന ച തഥാഗതോ ചതുന്നം പരിസാനം മജ്ഝേ നിസീദിത്വാ പുരതോ ദേവമനുസ്സാനം സേലസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ കോസോഹിതം വത്ഥഗുയ്ഹം ദസ്സേസി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘കായേന സംവരോ സാധൂ’തി, തേന ഹി സേലസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ കോസോഹിതം വത്ഥഗുയ്ഹം ദസ്സേസീതി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി സേലസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ കോസോഹിതം വത്ഥഗുയ്ഹം ദസ്സേതി, തേന ഹി ‘കായേന സംവരോ സാധൂ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘കായേന സംവരോ സാധൂ’തി, സേലസ്സ ച ബ്രാഹ്മണസ്സ കോസോഹിതം വത്ഥഗുയ്ഹം ദസ്സിതം. യസ്സ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതേ കങ്ഖാ ഉപ്പന്നാ, തസ്സ ബോധനത്ഥായ ഭഗവാ ഇദ്ധിയാ തപ്പടിഭാഗം കായം ദസ്സേതി, സോ യേവ തം പാടിഹാരിയം പസ്സതീ’’തി.

‘‘കോ പനേതം, ഭന്തേ നാഗസേന, സദ്ദഹിസ്സതി, യം പരിസഗതോ ഏകോ യേവ തം ഗുയ്ഹം പസ്സതി, അവസേസാ തത്ഥേവ വസന്താ ന പസ്സന്തീതി. ഇങ്ഘ മേ ത്വം തത്ഥ കാരണം ഉപദിസ, കാരണേന മം സഞ്ഞാപേഹീ’’തി. ‘‘ദിട്ഠപുബ്ബോ പന തയാ, മഹാരാജ, കോചി ബ്യാധിതോ പുരിസോ പരികിണ്ണോ ഞാതിമിത്തേഹീ’’തി. ‘‘ആമ ഭന്തേ’’തി. ‘‘അപി നു ഖോ സാ, മഹാരാജ, പരിസാ പസ്സതേതം വേദനം, യായ സോ പുരിസോ വേദനായ വേദയതീ’’തി. ‘‘ന ഹി ഭന്തേ, അത്തനാ യേവ സോ, ഭന്തേ, പുരിസോ വേദയതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യസ്സേവ തഥാഗതേ കങ്ഖാ ഉപ്പന്നാ, തസ്സേവ തഥാഗതോ ബോധനത്ഥായ ഇദ്ധിയാ തപ്പടിഭാഗം കായം ദസ്സേതി, സോ യേവ തം പാടിഹാരിയം പസ്സതി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, കഞ്ചിദേവ പുരിസം ഭൂതോ ആവിസേയ്യ, അപി നു ഖോ സാ, മഹാരാജ, പരിസാ പസ്സതി തം ഭൂതാഗമന’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, സോ യേവ ആതുരോ തസ്സ ഭൂതസ്സ ആഗമനം പസ്സതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യസ്സേവ തഥാഗതേ കങ്ഖാ ഉപ്പന്നാ, തസ്സേവ തഥാഗതോ ബോധനത്ഥായ ഇദ്ധിയാ തപ്പടിഭാഗം കായം ദസ്സേതി, സോ യേവ തം പാടിഹാരിയം പസ്സതീ’’തി.

‘‘ദുക്കരം, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ കതം, യം ഏകസ്സപി അദസ്സനീയം, തം ദസ്സേന്തേനാ’’തി. ‘‘ന, മഹാരാജ, ഭഗവാ ഗുയ്ഹം ദസ്സേസി, ഇദ്ധിയാ പന ഛായം ദസ്സേസീ’’തി. ‘‘ഛായായപി, ഭന്തേ, ദിട്ഠായ ദിട്ഠം യേവ ഹോതി ഗുയ്ഹം, യം ദിസ്വാ നിട്ഠം ഗതോ’’തി. ‘‘ദുക്കരഞ്ചാപി, മഹാരാജ, തഥാഗതോ കരോതി ബോധനേയ്യേ സത്തേ ബോധേതും. യദി, മഹാരാജ, തഥാഗതോ കിരിയം ഹാപേയ്യ, ബോധനേയ്യാ സത്താ ന ബുജ്ഝേയ്യും. യസ്മാ ച ഖോ, മഹാരാജ, യോഗഞ്ഞൂ തഥാഗതോ ബോധനേയ്യേ സത്തേ ബോധേതും, തസ്മാ തഥാഗതോ യേന യേന യോഗേന ബോധനേയ്യാ ബുജ്ഝന്തി, തേന തേന യോഗേന ബോധനേയ്യേ ബോധേതി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഭിസക്കോ സല്ലകത്തോ യേന യേന ഭേസജ്ജേന ആതുരോ അരോഗോ ഹോതി, തേന തേന ഭേസജ്ജേന ആതുരം ഉപസങ്കമതി, വമനീയം വമേതി, വിരേചനീയം വിരേചേതി, അനുലേപനീയം അനുലിമ്പേതി, അനുവാസനീയം അനുവാസേതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ യേന യേന യോഗേന ബോധനേയ്യാ സത്താ ബുജ്ഝന്തി, തേന തേന യോഗേന ബോധേതി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഇത്ഥീ മൂള്ഹഗബ്ഭാ ഭിസക്കസ്സ അദസ്സനീയം ഗുയ്ഹം ദസ്സേതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ബോധനേയ്യേ സത്തേ ബോധേതും അദസ്സനീയം ഗുയ്ഹം ഇദ്ധിയാ ഛായം ദസ്സേസി. നത്ഥി, മഹാരാജ, അദസ്സനീയോ നാമ ഓകാസോ പുഗ്ഗലം ഉപാദായ. യദി, മഹാരാജ, കോചി ഭഗവതോ ഹദയം ദിസ്വാ ബുജ്ഝേയ്യ, തസ്സപി ഭഗവാ യോഗേന ഹദയം ദസ്സേയ്യ, യോഗഞ്ഞൂ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ദേസനാകുസലോ.

‘‘നനു, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ഥേരസ്സ നന്ദസ്സ അധിമുത്തിം ജാനിത്വാ തം ദേവഭവനം നേത്വാ ദേവകഞ്ഞായോ ദസ്സേസി ‘ഇമിനായം കുലപുത്തോ ബുജ്ഝിസ്സതീ’തി, തേന ച സോ കുലപുത്തോ ബുജ്ഝി. ഇതി ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ അനേകപരിയായേന സുഭനിമിത്തം ഹീളേന്തോ ഗരഹന്തോ ജിഗുച്ഛന്തോ തസ്സ ബോധനഹേതു കകുടപാദിനിയോ അച്ഛരായോ ദസ്സേസി. ഏവമ്പി തഥാഗതോ യോഗഞ്ഞൂ ദേസനാകുസലോ.

‘‘പുന ചപരം, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ഥേരസ്സ ചൂളപന്ഥകസ്സ ഭാതരാ നിക്കഡ്ഢിതസ്സ ദുക്ഖിതസ്സ ദുമ്മനസ്സ ഉപഗന്ത്വാ സുഖുമം ചോളഖണ്ഡം അദാസി ‘ഇമിനായം കുലപുത്തോ ബുജ്ഝിസ്സതീ’തി, സോ ച കുലപുത്തോ തേന കാരണേന ജിനസാസനേ വസീഭാവം പാപുണി. ഏവമ്പി, മഹാരാജ, തഥാഗതോ യോഗഞ്ഞൂ ദേസനാകുസലോ.

‘‘പുന ചപരം, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ബ്രാഹ്മണസ്സ മോഘരാജസ്സ യാവ തതിയം പഞ്ഹം പുട്ഠോ ന ബ്യാകാസി ‘ഏവമിമസ്സ കുലപുത്തസ്സ മാനോ ഉപസമിസ്സതി, മാനൂപസമാ അഭിസമയോ ഭവിസ്സതീ’തി, തേന ച തസ്സ കുലപുത്തസ്സ മാനോ ഉപസമി, മാനൂപസമാ സോ ബ്രാഹ്മണോ ഛസു അഭിഞ്ഞാസു വസീഭാവം പാപുണി. ഏവമ്പി, മഹാരാജ, തഥാഗതോ യോഗഞ്ഞൂ ദേസനാകുസലോ’’തി.

‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, സുനിബ്ബേഠിതോ പഞ്ഹോ ബഹുവിധേഹി കാരണേഹി, ഗഹനം അഗഹനം കതം, അന്ധകാരോ ആലോകോ കതോ, ഗണ്ഠി ഭിന്നോ, ഭഗ്ഗാ പരവാദാ, ജിനപുത്താനം ചക്ഖും തയാ ഉപ്പാദിതം, നിപ്പടിഭാനാ തിത്ഥിയാ, ത്വം ഗണിവരപവരമാസജ്ജാ’’തി.

വത്ഥഗുയ്ഹനിദസ്സനപഞ്ഹോ തതിയോ.

൪. ഫരുസവാചാഭാവപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഥേരേന സാരിപുത്തേന ധമ്മസേനാപതിനാ ‘പരിസുദ്ധവചീസമാചാരോ ആവുസോ തഥാഗതോ, നത്ഥി തഥാഗതസ്സ വചീദുച്ചരിതം, യം തഥാഗതോ രക്ഖേയ്യ ‘മാ മേ ഇദം പരോ അഞ്ഞാസീ’തി. പുന ച തഥാഗതോ ഥേരസ്സ സുദിന്നസ്സ കലന്ദപുത്തസ്സ അപരാധേ പാരാജികം പഞ്ഞപേന്തോ ഫരുസാഹി വാചാഹി മോഘപുരിസവാദേന സമുദാചരി, തേന ച സോ ഥേരോ മോഘപുരിസവാദേന മങ്കുചിത്തവസേന രുന്ധിതത്താ വിപ്പടിസാരീ നാസക്ഖി അരിയമഗ്ഗം പടിവിജ്ഝിതും. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, പരിസുദ്ധവചീസമാചാരോ തഥാഗതോ, നത്ഥി തഥാഗതസ്സ വചീദുച്ചരിതം, തേന ഹി തഥാഗതേന ഥേരസ്സ സുദിന്നസ്സ കലന്ദപുത്തസ്സ അപരാധേ മോഘപുരിസവാദേന സമുദാചിണ്ണന്തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി ഭഗവതാ ഥേരസ്സ സുദിന്നസ്സ കലന്ദപുത്തസ്സ അപരാധേ മോഘപുരിസവാദേന സമുദാചിണ്ണം, തേന ഹി പരിസുദ്ധവചീസമാചാരോ തഥാഗതോ, നത്ഥി തഥാഗതസ്സ വചീദുച്ചരിതന്തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഥേരേന സാരിപുത്തേന ധമ്മസേനാപതിനാ ‘പരിസുദ്ധവചീസമാചാരോ ആവുസോ തഥാഗതോ, നത്ഥി തഥാഗതസ്സ വചീദുച്ചരിതം, യം തഥാഗതോ രക്ഖേയ്യ ‘മാ മേ ഇദം പരോ അഞ്ഞാസീ’തി. ആയസ്മതോ ച സുദിന്നസ്സ കലന്ദപുത്തസ്സ അപരാധേ പാരാജികം പഞ്ഞപേന്തേന ഭഗവതാ മോഘപുരിസവാദേന സമുദാചിണ്ണം, തഞ്ച പന അദുട്ഠചിത്തേന അസാരമ്ഭേന യാഥാവലക്ഖണേന. കിഞ്ച തത്ഥ യാഥാവലക്ഖണം, യസ്സ, മഹാരാജ, പുഗ്ഗലസ്സ ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ ചതുസച്ചാഭിസമയോ ന ഹോതി, തസ്സ പുരിസത്തനം മോഘം അഞ്ഞം കയിരമാനം അഞ്ഞേന സമ്ഭവതി, തേന വുച്ചതി ‘മോഘപുരിസോ’തി. ഇതി, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ആയസ്മതോ സുദിന്നസ്സ കലന്ദപുത്തസ്സ സതാവവചനേന സമുദാചിണ്ണം, നോ അഭൂതവാദേനാ’’തി.

‘‘സഭാവമ്പി, ഭന്തേ നാഗസേന, യോ അക്കോസന്തോ ഭണതി, തസ്സ മയം കഹാപണം ദണ്ഡം ധാരേമ, അപരാധോ യേവ സോ വത്ഥും നിസ്സായ വിസും വോഹാരം ആചരന്തോ അക്കോസതീ’’തി. ‘‘അത്ഥി പന, മഹാരാജ, സുതപുബ്ബം തയാ ഖലിതസ്സ അഭിവാദനം വാ പച്ചുട്ഠാനം വാ സക്കാരം വാ ഉപായനാനുപ്പദാനം വാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, യതോ കുതോചി യത്ഥ കത്ഥചി ഖലിതോ, സോ പരിഭാസനാരഹോ ഹോതി തജ്ജനാരഹോ, ഉത്തമങ്ഗമ്പിസ്സ ഛിന്ദന്തി ഹനന്തിപി ബന്ധന്തിപി ഘാതേന്തിപി ഝാപേന്തിപീ’’തി [ജാപേന്തിപീതി (സീ. പീ.)]. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, ഭഗവതാ കിരിയാ യേവ കതാ, നോ അകിരിയാ’’തി.

‘‘കിരിയമ്പി, ഭന്തേ നാഗസേന, കുരുമാനേന പതിരൂപേന കാതബ്ബം അനുച്ഛവികേന, സവനേനപി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതസ്സ സദേവകോ ലോകോ ഓത്തപ്പതി ഹിരിയതി ഭിയ്യോ ദസ്സനേന തതുത്തരിം ഉപസങ്കമനേന പയിരുപാസനേനാ’’തി. ‘‘അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, തികിച്ഛകോ അഭിസന്നേ കായേ കുപിതേ ദോസേ സിനേഹനീയാനി ഭേസജ്ജാനി ദേതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, തിണ്ഹാനി ലേഖനീയാനി ഭേസജ്ജാനി ദേതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ സബ്ബകിലേസബ്യാധിവൂപസമായ അനുസിട്ഠിം ദേതി, ഫരുസാപി, മഹാരാജ, തഥാഗതസ്സ വാചാ സത്തേ സിനേഹയതി, മുദുകേ കരോതി. യഥാ, മഹാരാജ, ഉണ്ഹമ്പി ഉദകം യം കിഞ്ചി സിനേഹനീയം സിനേഹയതി, മുദുകം കരോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഫരുസാപി തഥാഗതസ്സ വാചാ അത്ഥവതീ ഹോതി കരുണാസഹഗതാ. യഥാ, മഹാരാജ, പിതുവചനം പുത്താനം അത്ഥവന്തം ഹോതി കരുണാസഹഗതം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഫരുസാപി തഥാഗതസ്സ വാചാ അത്ഥവതീ ഹോതി കരുണാസഹഗതാ. ഫരുസാപി, മഹാരാജ, തഥാഗതസ്സ വാചാ സത്താനം കിലേസപ്പഹാനാ [കിലേസപ്പഹാനായ (സീ.)] ഹോതി. യഥാ, മഹാരാജ, ദുഗ്ഗന്ധമ്പി ഗോമുത്തം പീതം വിരസമ്പി അഗദം ഖായിതം സത്താനം ബ്യാധിം ഹനതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഫരുസാപി തഥാഗതസ്സ വാചാ അത്ഥവതീ കരുണാസഹഗതാ. യഥാ, മഹാരാജ, മഹന്തോപി തൂലപുഞ്ജോ [തൂലപിചു (സീ. സ്യാ.)] പരസ്സ കായേ നിപതിത്വാ രുജം ന കരോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഫരുസാപി തഥാഗതസ്സ വാചാ ന കസ്സചി ദുക്ഖം ഉപ്പാദേതീ’’തി. ‘‘സുവിനിച്ഛിതോ, ഭന്തേ നാഗസേന, പഞ്ഹോ ബഹൂഹി കാരണേഹി, സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ഫരുസവാചാഭാവപഞ്ഹോ ചതുത്ഥോ.

൫. രുക്ഖഅചേതനാഭാവപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം തഥാഗതേന –

‘‘‘അചേതനം ബ്രാഹ്മണ അസ്സുണന്തം, ജാനോ അജാനന്തമിമം പലാസം;

ആരദ്ധവീരിയോ ധുവം അപ്പമത്തോ, സുഖസേയ്യം പുച്ഛസി കിസ്സ ഹേതൂ’തി [ജാ. ൧.൪.൨൫].

പുന ച ഭണിതം –

‘‘‘ഇതി ഫന്ദനരുക്ഖോപി, താവദേ അജ്ഝഭാസഥ;

മയ്ഹമ്പി വചനം അത്ഥി, ഭാരദ്വാജ സുണോഹി മേ’തി [ജാ. ൧.൧൩.൨൦].

‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, രുക്ഖോ അചേതനോ, തേന ഹി ഫന്ദനേന രുക്ഖേന ഭാരദ്വാജേന സഹ സല്ലപിതന്തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി ഫന്ദനേന രുക്ഖേന ഭാരദ്വാജേന സദ്ധിം സല്ലപിതം, തേന ഹി രുക്ഖോ അചേതനോതി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പതോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘രുക്ഖോ അചേതനോ’തി, ഫന്ദനേന ച രുക്ഖേന ഭാരദ്വാജേന സദ്ധിം സല്ലപിതം, തഞ്ച പന വചനം ലോകസമഞ്ഞായ ഭണിതം. നത്ഥി, മഹാരാജ, അചേതനസ്സ രുക്ഖസ്സ സല്ലാപോ നാമ, അപി ച, മഹാരാജ, തസ്മിം രുക്ഖേ അധിവത്ഥായ ദേവതായേതം അധിവചനം രുക്ഖോതി, രുക്ഖോ സല്ലപതീതി ചേസാ ലോകപണ്ണത്തി, യഥാ, മഹാരാജ, സകടം ധഞ്ഞസ്സ പരിപൂരിതം ധഞ്ഞസകടന്തി ജനോ വോഹരതി, ന ച തം ധഞ്ഞമയം സകടം, രുക്ഖമയം സകടം, തസ്മിം സകടേ ധഞ്ഞസ്സ പന ആകിരിതത്താ ധഞ്ഞസകടന്തി ജനോ വോഹരതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ന രുക്ഖോ സല്ലപതി, രുക്ഖോ അചേതനോ, യാ പന തസ്മിം രുക്ഖേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ, തസ്സാ യേവ തം അധിവചനം രുക്ഖോതി, രുക്ഖോ സല്ലപതീതി ചേസാ ലോകപണ്ണത്തി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ദധിം മന്ഥയമാനോ തക്കം മന്ഥേമീതി വോഹരതി, ന തം തക്കം, യം സോ മന്ഥേതി, ദധിം യേവ സോ മന്ഥേന്തോ തക്കം മന്ഥേമീതി വോഹരതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ന രുക്ഖോ സല്ലപതി, രുക്ഖോ അചേതനോ. യാ പന തസ്മിം രുക്ഖേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ, തസ്സായേവ തം അധിവചനം രുക്ഖോതി, രുക്ഖോ സല്ലപതീതി ചേസാ ലോകപണ്ണത്തി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, അസന്തം സാധേതുകാമോ സന്തം സാധേമീതി വോഹരതി, അസിദ്ധം സിദ്ധന്തി വോഹരതി, ഏവമേസാ ലോകസമഞ്ഞാ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ന രുക്ഖോ സല്ലപതി, രുക്ഖോ അചേതനോ. യാ പന തസ്മിം രുക്ഖേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ, തസ്സായേവ തം അധിവചനം രുക്ഖോതി, രുക്ഖോ സല്ലപതീതി ചേസാ ലോകപണ്ണത്തി, യായ, മഹാരാജ, ലോകസമഞ്ഞായ ജനോ വോഹരതി, തഥാഗതോപി തായേവ ലോകസമഞ്ഞായ സത്താനം ധമ്മം ദേസേതീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

രുക്ഖഅചേതനാഭാവപഞ്ഹോ പഞ്ചമോ.

൬. പിണ്ഡപാതമഹപ്ഫലപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ധമ്മസങ്ഗീതികാരകേഹി ഥേരേഹി –

‘‘‘ചുന്ദസ്സ ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ, കമ്മാരസ്സാതി മേ സുതം;

ആബാധം സമ്ഫുസീ ധീരോ, പബാള്ഹം മാരണന്തിക’ന്തി [ദീ. നി. ൨.൧൯൦].

‘‘പുന ച ഭഗവതാ ഭണിതം ‘ദ്വേമേ, ആനന്ദ, പിണ്ഡപാതാ സമസമഫലാ സമവിപാകാ അതിവിയ അഞ്ഞേഹി പിണ്ഡപാതേഹി മഹപ്ഫലതരാ ച മഹാനിസംസതരാ ച. കതമേ ദ്വേ? യഞ്ച പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ തഥാഗതോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝി, യഞ്ച പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ തഥാഗതോ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായതി. ഇമേ ദ്വേ പിണ്ഡപാതാ സമസമഫലാ സമവിപാകാ, അതിവിയ അഞ്ഞേഹി പിണ്ഡപാതേഹി മഹപ്ഫലതരാ ച മഹാനിസംസതരാ ചാ’തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതോ ചുന്ദസ്സ ഭത്തം ഭുത്താവിസ്സ [ഭുഞ്ജിത്വാ (സീ.)] ഖരോ ആബാധോ ഉപ്പന്നോ, പബാള്ഹാ ച വേദനാ പവത്താ മാരണന്തികാ, തേന ഹി ‘ദ്വേമേ, ആനന്ദ, പിണ്ഡപാതാ സമസമഫലാ സമവിപാകാ അതിവിയ അഞ്ഞേഹി പിണ്ഡപാതേഹി മഹപ്ഫലതരാ ച മഹാനിസംസതരാ ചാ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി ദ്വേമേ പിണ്ഡപാതാ സമസമഫലാ സമവിപാകാ അതിവിയ അഞ്ഞേഹി പിണ്ഡപാതേഹി മഹപ്ഫലതരാ ച മഹാനിസംസതരാ ച, തേന ഹി ഭഗവതോ ചുന്ദസ്സ ഭത്തം ഭുത്താവിസ്സ [ഭുഞ്ജിത്വാ (സീ.)] ഖരോ ആബാധോ ഉപ്പന്നോ, പബാള്ഹാ ച വേദനാ പവത്താ മാരണന്തികാതി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. കിംനു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, സോ പിണ്ഡപാതോ വിസഗതതായ മഹപ്ഫലോ, രോഗുപ്പാദകതായ മഹപ്ഫലോ, ആയുവിനാസകതായ മഹപ്ഫലോ, ഭഗവതോ ജീവിതഹരണതായ മഹപ്ഫലോ? തത്ഥ മേ കാരണം ബ്രൂഹി പരവാദാനം നിഗ്ഗഹായ, ഏത്ഥായം ജനോ സമ്മൂള്ഹോ ലോഭവസേന അതിബഹും ഖായിതേന ലോഹിതപക്ഖന്ദികാ ഉപ്പന്നാതി. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ധമ്മസങ്ഗീതികാരകേഹി ഥേരേഹി –

‘‘‘ചുന്ദസ്സ ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ, കമ്മാരസ്സാതി മേ സുതം;

ആബാധം സമ്ഫുസീ ധീരോ, പബാള്ഹം മാരണന്തിക’ന്തി.

‘‘ഭഗവതാ ച ഭണിതം ‘ദ്വേമേ, ആനന്ദ, പിണ്ഡപാതാ സമസമഫലാ സമവിപാകാ അതിവിയ അഞ്ഞേഹി പിണ്ഡപാതേഹി മഹപ്ഫലതരാ ച മഹാനിസംസതരാ ച. കതമേ ദ്വേ? യഞ്ച പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ തഥാഗതോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝി, യഞ്ച പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ തഥാഗതോ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായതി [പരിനിബ്ബായി (സീ.)], ഇമേ ദ്വേ പിണ്ഡപാതാ സമസമഫലാ സമവിപാകാ, അതിവിയ അഞ്ഞേഹി പിണ്ഡപാതേഹി മഹപ്ഫലതരാ ച മഹാനിസംസതരാ ചാ’തി.

‘‘സോ പന പിണ്ഡപാതോ ബഹുഗുണോ അനേകാനിസംസോ. ദേവതാ, മഹാരാജ, ഹട്ഠാ പസന്നമാനസാ ‘അയം ഭഗവതോ പച്ഛിമോ പിണ്ഡപാതോ’തി ദിബ്ബം ഓജം സൂകരമദ്ദവേ ആകിരിംസു. തഞ്ച പന സമ്മാപാകം ലഹുപാകം [ബഹുപാകം (സീ.)] മനുഞ്ഞം ബഹുരസം ജട്ഠരഗ്ഗിതേജസ്സ ഹിതം. ന, മഹാരാജ, തതോനിദാനം ഭഗവതോ കോചി അനുപ്പന്നോ രോഗോ ഉപ്പന്നോ, അപി ച, മഹാരാജ, ഭഗവതോ പകതിദുബ്ബലേ സരീരേ ഖീണേ ആയുസങ്ഖാരേ ഉപ്പന്നോ രോഗോ ഭിയ്യോ അഭിവഡ്ഢി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പകതിയാ ജലമാനോ അഗ്ഗി അഞ്ഞസ്മിം ഉപാദാനേ ദിന്നേ ഭിയ്യോ പജ്ജലതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവതോ പകതിദുബ്ബലേ സരീരേ ഖീണേ ആയുസങ്ഖാരേ ഉപ്പന്നോ രോഗോ ഭിയ്യോ അഭിവഡ്ഢി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, സോതോ പകതിയാ സന്ദമാനോ അഭിവുട്ഠേ മഹാമേഘേ ഭിയ്യോ മഹോഘോ ഉദകവാഹകോ ഹോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവതോ പകതിദുബ്ബലേ സരീരേ ഖീണേ ആയുസങ്ഖാരേ ഉപ്പന്നോ രോഗോ ഭിയ്യോ അഭിവഡ്ഢി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, പകതിയാ അഭിസന്നധാതു കുച്ഛി അഞ്ഞസ്മിം അജ്ഝോഹരിതേ ഭിയ്യോ ആയമേയ്യ [ആമയേയ്യ (സീ.)], ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവതോ പകതിദുബ്ബലേ സരീരേ ഖീണേ ആയുസങ്ഖാരേ ഉപ്പന്നോ രോഗോ ഭിയ്യോ അഭിവഡ്ഢി, നത്ഥി, മഹാരാജ, തസ്മിം പിണ്ഡപാതേ ദോസോ, ന ച തസ്സ സക്കാ ദോസം ആരോപേതു’’ന്തി.

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കേന കാരണേന തേ ദ്വേ പിണ്ഡപാതാ സമസമഫലാ സമവിപാകാ അതിവിയ അഞ്ഞേഹി പിണ്ഡപാതേഹി മഹപ്ഫലതരാ ച മഹാനിസംസതരാ ചാ’’തി? ‘‘ധമ്മാനുമജ്ജനസമാപത്തിവസേന, മഹാരാജ, തേ ദ്വേ പിണ്ഡപാതാ സമസമഫലാ സമവിപാകാ അതിവിയ അഞ്ഞേഹി പിണ്ഡപാതേഹി മഹപ്ഫലതരാ ച മഹാനിസംസതരാ ചാ’’തി.

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കതമേസം ധമ്മാനം അനുമജ്ജനസമാപത്തിവസേന തേ ദ്വേ പിണ്ഡപാതാ സമസമഫലാ സമവിപാകാ അതിവിയ അഞ്ഞേഹി പിണ്ഡപാതേഹി മഹപ്ഫലതരാ ച മഹാനിസംസതരാ ചാ’’തി? ‘‘നവന്നം, മഹാരാജ, അനുപുബ്ബവിഹാരസമാപത്തീനം അനുലോമപ്പടിലോമസമാപജ്ജനവസേന തേ ദ്വേ പിണ്ഡപാതാ സമസമഫലാ സമവിപാകാ അതിവിയ അഞ്ഞേഹി പിണ്ഡപാതേഹി മഹപ്ഫലതരാ ച മഹാനിസംസതരാ ചാ’’തി.

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ദ്വീസു യേവ ദിവസേസു അധിമത്തം തഥാഗതോ നവാനുപുബ്ബവിഹാരസമാപത്തിയോ അനുലോമപ്പടിലോമം സമാപജ്ജീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘അച്ഛരിയം, ഭന്തേ നാഗസേന, അബ്ഭുതം ഭന്തേ നാഗസേന. യം ഇമസ്മിം ബുദ്ധക്ഖേത്തേ അസദിസം പരമദാനം, തമ്പി ഇമേഹി ദ്വീഹി പിണ്ഡപാതേഹി അഗണിതം. അച്ഛരിയം, ഭന്തേ നാഗസേന, അബ്ഭുതം, ഭന്തേ നാഗസേന. യാവ മഹന്താ നവാനുപുബ്ബവിഹാരസമാപത്തിയോ, യത്ര ഹി നാമ നവാനുപുബ്ബവിഹാരസമാപത്തിവസേന ദാനം മഹപ്ഫലതരം ഹോതി മഹാനിസംസതരഞ്ച. സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

പിണ്ഡപാതമഹപ്ഫലപഞ്ഹോ ഛട്ഠോ.

൭. ബുദ്ധപൂജനപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം തഥാഗതേന ‘അബ്യാവടാ തുമ്ഹേ, ആനന്ദ, ഹോഥ തഥാഗതസ്സ സരീരപൂജായാ’തി. പുന ച ഭണിതം –

‘‘‘പൂജേഥ നം പൂജനിയസ്സ ധാതും;

ഏവം കിര സഗ്ഗമിതോ ഗമിസ്സഥാ’തി.

‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതേന ഭണിതം ‘അബ്യാവടാ തുമ്ഹേ, ആനന്ദ, ഹോഥ തഥാഗതസ്സ സരീരപൂജായാ’തി, തേന ഹി ‘പൂജേഥ നം പൂജനിയസ്സ ധാതും, ഏവം കരാ സഗ്ഗമിതോ ഗമിസ്സഥാ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി തഥാഗതേന ഭണിതം ‘പൂജേഥ നം പൂജനിയസ്സ ധാതും, ഏവം കരാ സഗ്ഗമിതോ ഗമിസ്സഥാ’തി, തേന ഹി ‘അബ്യാവടാ തുമ്ഹേ ആനന്ദ, ഹോഥ തഥാഗതസ്സ സരീരപൂജായാ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘അബ്യാവടാ തുമ്ഹേ, ആനന്ദ, ഹോഥ തഥാഗതസ്സ സരീരപൂജായാ’തി, പുന ച ഭണിതം ‘പൂജേഥ നം പൂജനിയസ്സ ധാതും, ഏവം കരാ സഗ്ഗമിതോ ഗമിസ്സഥാ’തി, തഞ്ച പന ന സബ്ബേസം ജിനപുത്താനം യേവ ആരബ്ഭ ഭണിതം ‘അബ്യാവടാ തുമ്ഹേ, ആനന്ദ, ഹോഥ തഥാഗതസ്സ സരീരപൂജായാ’തി. അകമ്മം ഹേതം, മഹാരാജ, ജിനപുത്താനം യദിദം പൂജാ, സമ്മസനം സങ്ഖാരാനം, യോനിസോ മനസികാരോ, സതിപട്ഠാനാനുപസ്സനാ, ആരമ്മണസാരഗ്ഗാഹോ, കിലേസയുദ്ധം, സദത്ഥമനുയുഞ്ജനാ, ഏതം ജിനപുത്താനം കരണീയം, അവസേസാനം ദേവമനുസ്സാനം പൂജാ കരണീയാ.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, മഹിയാ രാജപുത്താനം ഹത്ഥിഅസ്സരഥധനുഥരുലേഖമുദ്ദാസിക്ഖാഖഗ്ഗമന്തസുതി- സമ്മുതിയുദ്ധയുജ്ഝാപനകിരിയാ കരണീയാ, അവസേസാനം പുഥുവേസ്സസുദ്ദാനം കസി വണിജ്ജാ ഗോരക്ഖാ കരണീയാ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അകമ്മം ഹേതം ജിനപുത്താനം യദിദം പൂജാ, സമ്മസനം സങ്ഖാരാനം, യോനിസോ മനസികാരോ, സതിപട്ഠാനാനുപസ്സനാ, ആരമ്മണസാരഗ്ഗാഹോ, കിലേസയുദ്ധം, സദത്ഥമനുയുഞ്ജനാ, ഏതം ജിനപുത്താനം കരണീയം, അവസേസാനം ദേവമനുസ്സാനം പൂജാ കരണീയാ.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ബ്രാഹ്മണമാണവകാനം ഇരുവേദം യജുവേദം സാമവേദം അഥബ്ബണവേദം ലക്ഖണം ഇതിഹാസം പുരാണം നിഘണ്ഡു കേടുഭം അക്ഖരപ്പഭേദം പദം വേയ്യാകരണം ഭാസമഗ്ഗം ഉപ്പാതം സുപിനം നിമിത്തം ഛളങ്ഗം ചന്ദഗ്ഗാഹം സൂരിയഗ്ഗാഹം സുക്കരാഹുചരിതം ഉളുഗ്ഗഹയുദ്ധം [ഓളുഗ്ഗഹയുദ്ധം (ക.)] ദേവദുന്ദുഭിസ്സരം ഓക്കന്തി ഉക്കാപാതം ഭൂമികമ്മം [ഭൂമികമ്പം (സീ. പീ.)] ദിസാദാഹം ഭുമ്മന്തലിക്ഖം ജോതിസം ലോകായതികം സാചക്കം മിഗചക്കം അന്തരചക്കം മിസ്സകുപ്പാദം സകുണരുതരവിതം [സകുണരുതം (സീ.)] സിക്ഖാ കരണീയാ, അവസേസാനം പുഥുവേസ്സസുദ്ദാനം കസി വണിജ്ജാ ഗോരക്ഖാ കരണീയാ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അകമ്മം ഹേതം ജിനപുത്താനം യദിദം പൂജാ, സമ്മസനം സങ്ഖാരാനം, യോനിസോ മനസികാരോ, സതിപട്ഠാനാനുപസ്സനാ, ആരമ്മണസാരഗ്ഗാഹോ, കിലേസയുദ്ധം, സദത്ഥമനുയുഞ്ജനാ, ഏതം ജിനപുത്താനം കരണീയം, അവസേസാനം ദേവമനുസ്സാനം പൂജാ കരണീയാ, തസ്മാ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ‘മാ ഇമേ അകമ്മേ യുഞ്ജന്തു, കമ്മേ ഇമേ യുഞ്ജന്തൂ’തി ആഹ ‘അബ്യാവടാ തുമ്ഹേ, ആനന്ദ, ഹോഥ തഥാഗതസ്സ സരീരപൂജായാ’തി. യദേതം, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ന ഭണേയ്യ, പത്തചീവരമ്പി അത്തനോ പരിയാദാപേത്വാ ഭിക്ഖൂ ബുദ്ധപൂജം യേവ കരേയ്യു’’ന്തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ബുദ്ധപൂജനപഞ്ഹോ സത്തമോ.

൮. പാദസകലികാഹതപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘ഭഗവതോ ഗച്ഛന്തസ്സ അയം അചേതനാ മഹാപഥവീ നിന്നം ഉന്നമതി, ഉന്നതം ഓനമതീ’തി, പുന ച ഭണഥ ‘ഭഗവതോ പാദോ സകലികായ ഖതോ’തി. യാ സാ സകലികാ ഭഗവതോ പാദേ പതിതാ, കിസ്സ പന സാ സകലികാ ഭഗവതോ പാദാ ന നിവത്താ. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതോ ഗച്ഛന്തസ്സ അയം അചേതനാ മഹാപഥവീ നിന്നം ഉന്നമതി, ഉന്നതം ഓനമതി, തേന ഹി ‘ഭഗവതോ പാദോ സകലികായ ഖതോ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി ഭഗവതോ പാദോ സകലികായ ഖതോ, തേന ഹി ‘ഭഗവതോ ഗച്ഛന്തസ്സ അയം അചേതനാ മഹാപഥവീ നിന്നം ഉന്നമതി ഉന്നതം ഓനമതീ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘സച്ചം, മഹാരാജ, അത്ഥേതം ഭഗവതോ ഗച്ഛന്തസ്സ അയം അചേതനാ മഹാപഥവീ നിന്നം ഉന്നമതി ഉന്നതം ഓനമതി, ഭഗവതോ ച പാദോ സകലികായ ഖതോ, ന ച പന സാ സകലികാ അത്തനോ ധമ്മതായ പതിതാ, ദേവദത്തസ്സ ഉപക്കമേന പതിതാ. ദേവദത്തോ, മഹാരാജ, ബഹൂനി ജാതിസതസഹസ്സാനി ഭഗവതി ആഘാതം ബന്ധി, സോ തേന ആഘാതേന ‘മഹന്തം കൂടാഗാരപ്പമാണം പാസാണം ഭഗവതോ ഉപരി പാതേസ്സാമീ’തി മുഞ്ചി. അഥ ദ്വേ സേലാ പഥവിതോ ഉട്ഠഹിത്വാ തം പാസാണം സമ്പടിച്ഛിംസു, അഥ നേസം സമ്പഹാരേന പാസാണതോ പപടികാ ഭിജ്ജിത്വാ യേന വാ തേന വാ പതന്തീ ഭഗവതോ പാദേ പതിതാ’’തി.

‘‘യഥാ ച, ഭന്തേ നാഗസേന, ദ്വേ സേലാ പാസാണം സമ്പടിച്ഛിംസു, തഥേവ പപടികാപി സമ്പടിച്ഛിതബ്ബാ’’തി? ‘‘സമ്പടിച്ഛിതമ്പി, മഹാരാജ, ഇധേകച്ചം പഗ്ഘരതി പസവതി ന ഠാനമുപഗച്ഛതി, യഥാ, മഹാരാജ, ഉദകം പാണിനാ ഗഹിതം അങ്ഗുലന്തരികാഹി പഗ്ഘരതി പസവതി ന ഠാനമുപഗച്ഛതി, ഖീരം തക്കം മധും സപ്പി തേസം മച്ഛരസം മംസരസം പാണിനാ ഗഹിതം അങ്ഗുലന്തരികാഹി പഗ്ഘരതി പസവതി ന ഠാനമുപഗച്ഛതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സമ്പടിച്ഛനത്ഥം ഉപഗതാനം ദ്വിന്നം സേലാനം സമ്പഹാരേന പാസാണതോ പപടികാ ഭിജ്ജിത്വാ യേന വാ തേന വാ പതന്തീ ഭഗവതോ പാദേ പതിതാ.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, സണ്ഹസുഖുമഅണുരജസമം പുളിനം മുട്ഠിനാ ഗഹിതം അങ്ഗുലന്തരികാഹി പഗ്ഘരതി പസവതി ന ഠാനമുപഗച്ഛതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സമ്പടിച്ഛനത്ഥം ഉപഗതാനം ദ്വിന്നം സേലാനം സമ്പഹാരേന പാസാണതോ പപടികാ ഭിജ്ജിത്വാ യേന വാ തേന വാ പതന്തീ ഭഗവതോ പാദേ പതിതാ.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, കബളോ മുഖേന ഗഹിതോ ഇധേകച്ചസ്സ മുഖതോ മുച്ചിത്വാ പഗ്ഘരതി പസവതി ന ഠാനമുപഗച്ഛതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സമ്പടിച്ഛനത്ഥം ഉപഗതാനം ദ്വിന്നം സേലാനം സമ്പഹാരേന പാസാണതോ പപടികാ ഭിജ്ജിത്വാ യേന വാ തേന വാ പതന്തീ ഭഗവതോ പാദേ പതിതാ’’തി.

‘‘ഹോതു, ഭന്തേ നാഗസേന, സേലേഹി പാസാണോ സമ്പടിച്ഛിതോ, അഥ പപടികായപി അപചിതി കാതബ്ബാ യഥേവ മഹാപഥവിയാ’’തി? ‘‘ദ്വാദസിമേ, മഹാരാജ, അപചിതിം ന കരോന്തി. കതമേ ദ്വാദസ? രത്തോ രാഗവസേന അപചിതിം ന കരോതി, ദുട്ഠോ ദോസവസേന, മൂള്ഹോ മോഹവസേന, ഉന്നതോ മാനവസേന, നിഗ്ഗുണോ അവിസേസതായ, അതിഥദ്ധോ അനിസേധനതായ, ഹീനോ ഹീനസഭാവതായ, വചനകരോ അനിസ്സരതായ, പാപോ കദരിയതായ, ദുക്ഖാപിതോ പടിദുക്ഖാപനതായ, ലുദ്ധോ ലോഭാഭിഭൂതതായ, ആയൂഹിതോ അത്ഥസാധനതായ [അത്ഥസാധനേന (സ്യാ. പീ. ക.)] അപചിതിം ന കരോതി. ഇമേ ഖോ മഹാരാജ ദ്വാദസ അപചിതിം ന കരോന്തി. സാ ച പന പപടികാ പാസാണസമ്പഹാരേന ഭിജ്ജിത്വാ അനിമിത്തകതദിസാ യേന വാ തേന വാ പതമാനാ ഭഗവതോ പാദേ പതിതാ.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, സണ്ഹസുഖുമഅണുരജോ അനിലബലസമാഹതോ അനിമിത്തകതദിസോ യേന വാ തേന വാ അഭികിരതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സാ പപടികാ പാസാണസമ്പഹാരേന ഭിജ്ജിത്വാ അനിമിത്തകതദിസാ യേന വാ തേന വാ പതമാനാ ഭഗവതോ പാദേ പതിതാ. യദി പന, മഹാരാജ, സാ പപടികാ പാസാണതോ വിസും ന ഭവേയ്യ, തമ്പി തേ സേലാ പാസാണപപടികം ഉപ്പതിത്വാ ഗണ്ഹേയ്യും. ഏസാ പന, മഹാരാജ, പപടികാ ന ഭൂമട്ഠാ ന ആകാസട്ഠാ, പാസാണസമ്പഹാരവേഗേന ഭിജ്ജിത്വാ അനിമിത്തകതദിസാ യേന വാ തേന വാ പതമാനാ ഭഗവതോ പാദേ പതിതാ.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, വാതമണ്ഡലികായ ഉക്ഖിത്തം പുരാണപണ്ണം അനിമിത്തകതദിസം യേന വാ തേന വാ പതതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഏസാ പപടികാ പാസാണസമ്പഹാരവേഗേന അനിമിത്തകതദിസാ യേന വാ തേന വാ പതമാനാ ഭഗവതോ പാദേ പതിതാ. അപി ച, മഹാരാജ, അകതഞ്ഞുസ്സ കദരിയസ്സ ദേവദത്തസ്സ ദുക്ഖാനുഭവനായ പപടികാ ഭഗവതോ പാദേ പതിതാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

പാദസകലികാഹതപഞ്ഹോ അട്ഠമോ.

൯. അഗ്ഗഗ്ഗസമണപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘ആസവാനം ഖയാ സമണോ ഹോതീ’തി. പുന ച ഭണിതം –

‘‘‘ചതുബ്ഭി ധമ്മേഹി സമങ്ഗിഭൂതം, തം വേ നരം സമണം ആഹു ലോകേ’തി.

തത്രിമേ ചത്താരോ ധമ്മാ ഖന്തി അപ്പാഹാരതാ രതിവിപ്പഹാനം ആകിഞ്ചഞ്ഞം. സബ്ബാനി പനേതാനി അപരിക്ഖീണാസവസ്സ സകിലേസസ്സേവ ഹോന്തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ആസവാനം ഖയാ സമണോ ഹോതി, തേന ഹി ‘ചതുബ്ഭി ധമ്മേഹി സമങ്ഗിഭൂതം, തം വേ നരം സമണം ആഹു ലോകേ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി ചതുബ്ഭി ധമ്മേഹി സമങ്ഗിഭൂതോ സമണോ ഹോതി, തേന ഹി ‘ആസവാനം ഖയാ സമണോ ഹോതീ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ, അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘ആസവാനം ഖയാ സമണോ ഹോതീ’തി. പുന ച ഭണിതം ‘ചതുബ്ഭി ധമ്മേഹി സമങ്ഗിഭൂതം, തം വേ നരം സമണം ആഹു ലോകേ’തി. തദിദം, മഹാരാജ, വചനം തേസം തേസം പുഗ്ഗലാനം ഗുണവസേന ഭണിതം ‘ചതുബ്ഭി ധമ്മേഹി സമങ്ഗിഭൂതം, തം വേ നരം സമണം ആഹു ലോകേ’തി, ഇദം പന നിരവസേസവചനം ‘ആസവാനം ഖയാ സമണോ ഹോതീ’തി.

‘‘അപി ച, മഹാരാജ, യേ കേചി കിലേസൂപസമായ പടിപന്നാ, തേ സബ്ബേ ഉപാദായുപാദായ സമണോ ഖീണാസവോ അഗ്ഗമക്ഖായതി. യഥാ, മഹാരാജ, യാനി കാനിചി ജലജഥലജപുപ്ഫാനി, വസ്സികം തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതി, അവസേസാനി യാനി കാനിചി വിവിധാനി പുപ്ഫജാതാനി, സബ്ബാനി താനി പുപ്ഫാനി യേവ, ഉപാദായുപാദായ പന വസ്സികം യേവ പുപ്ഫം ജനസ്സ പത്ഥിതം പിഹയിതം. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ കേചി കിലേസൂപസമായ പടിപന്നാ, തേ സബ്ബേ ഉപാദായുപാദായ സമണോ ഖീണാസവോ അഗ്ഗമക്ഖായതി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, സബ്ബധഞ്ഞാനം സാലി അഗ്ഗമക്ഖായതി, യാ കാചി അവസേസാ വിവിധാ ധഞ്ഞജാതിയോ, താ സബ്ബാ ഉപാദായുപാദായ ഭോജനാനി സരീരയാപനായ, സാലി യേവ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ കേചി കിലേസൂപസമായ പടിപന്നാ, തേ സബ്ബേ ഉപാദായുപാദായ സമണോ ഖീണാസവോ അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

അഗ്ഗഗ്ഗസമണപഞ്ഹോ നവമോ.

൧൦. വണ്ണഭണനപഞ്ഹോ

൧൦. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘മമം വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വണ്ണം ഭാസേയ്യും, ധമ്മസ്സ വാ, സങ്ഘസ്സ വാ വണ്ണം ഭാസേയ്യും, തത്ര തുമ്ഹേഹി ന ആനന്ദോ, ന സോമനസ്സം, ന ചേതസോ ഉപ്പിലാവിതത്തം കരണീയ’ന്തി പുന ച തഥാഗതോ സേലസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ യഥാഭുച്ചേ വണ്ണേ ഭഞ്ഞമാനേ ആനന്ദിതോ സുമനോ ഉപ്പിലാവിതോ ഭിയ്യോ ഉത്തരിം സകഗുണം പകിത്തേസി –

‘‘‘രാജാഹമസ്മി സേലാതി, ധമ്മരാജാ അനുത്തരോ;

ധമ്മേന ചക്കം വത്തേമി, ചക്കം അപ്പടിവത്തിയ’ന്തി [മ. നി. ൨.൩൯൯].

‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘മമം വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വണ്ണം ഭാസേയ്യും, ധമ്മസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ വണ്ണം ഭാസേയ്യും, തത്ര തുമ്ഹേഹി ന ആനന്ദോ, ന സോമനസ്സം, ന ചേതസോ ഉപ്പിലാവിതത്തം കരണീയ’ന്തി, തേന ഹി സേലസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ യഥാഭുച്ചേ വണ്ണേ ഭഞ്ഞമാനേ ആനന്ദിതോ സുമനോ ഉപ്പിലാവിതോ ഭിയ്യോ ഉത്തരിം സകഗുണം പകിത്തേസീതി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി സേലസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ യഥാഭുച്ചേ വണ്ണേ ഭഞ്ഞമാനേ ആനന്ദിതോ സുമനോ ഉപ്പിലാവിതോ ഭിയ്യോ ഉത്തരിം സകഗുണം പകിത്തേസി, തേന ഹി ‘മമം വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വണ്ണം ഭാസേയ്യും, ധമ്മസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ വണ്ണം ഭാസേയ്യും, തത്ര തുമ്ഹേഹി ന ആനന്ദോ, ന സോമനസ്സം, ന ചേതസോ ഉപ്പിലാവിതത്തം കരണീയ’ന്തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘മമം വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വണ്ണം ഭാസേയ്യും, ധമ്മസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ വണ്ണം ഭാസേയ്യും, തത്ര തുമ്ഹേഹി ന ആനന്ദോ, ന സോമനസ്സം, ന ചേതസോ ഉപ്പിലാവിതത്തം കരണീയ’ന്തി. സേലസ്സ ച ബ്രാഹ്മണസ്സ യഥാഭുച്ചേ വണ്ണേ ഭഞ്ഞമാനേ ഭിയ്യോ ഉത്തരിം സകഗുണം പകിത്തിതം –

‘‘‘രാജാഹമസ്മി സേലാതി, ധമ്മരാജാ അനുത്തരോ;

ധമ്മേന ചക്കം വത്തേമി, ചക്കം അപ്പടിവത്തിയ’ന്തി.

‘‘പഠമം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ധമ്മസ്സ സഭാവസരസലക്ഖണം സഭാവം അവിതഥം ഭൂതം തച്ഛം തഥത്ഥം പരിദീപയമാനേന ഭണിതം ‘മമം വാ ഭിക്ഖവേ, പരേ വണ്ണം ഭാസേയ്യും, ധമ്മസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ വണ്ണം ഭാസേയ്യും, തത്ര തുമ്ഹേഹി ന ആനന്ദോ, ന സോമനസ്സം, ന ചേതസോ ഉപ്പിലാവിതത്തം കരണീയ’ന്തി. യം പന ഭഗവതാ സേലസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ യഥാഭുച്ചേ വണ്ണേ ഭഞ്ഞമാനേ ഭിയ്യോ ഉത്തരിം സകഗുണം പകിത്തിതം ‘രാജാഹമസ്മി സേലാതി, ധമ്മരാജാ അനുത്തരോ’തി തം ന ലാഭഹേതു, ന യസഹേതു, ന അത്തഹേതു, ന പക്ഖഹേതു, ന അന്തേവാസികമ്യതായ, അഥ ഖോ അനുകമ്പായ കാരുഞ്ഞേന ഹിതവസേന ഏവം ഇമസ്സ ധമ്മാഭിസമയോ ഭവിസ്സതി തിണ്ണഞ്ച മാണവകസതാനന്തി, ഏവം ഭിയ്യോ ഉത്തരിം സകഗുണം ഭണിതം ‘രാജാഹമസ്മി സേലാതി, ധമ്മരാജാ അനുത്തരോ’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

വണ്ണഭണനപഞ്ഹോ ദസമോ.

൧൧. അഹിംസാനിഗ്ഗഹപഞ്ഹോ

൧൧. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘അഹിംസയം പരം ലോകേ, പിയോ ഹോഹിസി മാമകോ’തി. പുന ച ഭണിതം ‘നിഗ്ഗണ്ഹേ നിഗ്ഗഹാരഹം, പഗ്ഗണ്ഹേ പഗ്ഗഹാരഹ’ന്തി. നിഗ്ഗഹോ നാമ, ഭന്തേ നാഗസേന, ഹത്ഥച്ഛേദോ പാദച്ഛേദോ വധോ ബന്ധനം കാരണാ മാരണം സന്തതിവികോപനം, ന ഏതം വചനം ഭഗവതോ യുത്തം, ന ച ഭഗവാ അരഹതി ഏതം വചനം വത്തും. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘അഹിംസയം പരം ലോകേ, പിയോ ഹോഹിസി മാമകോ’’തി, തേന ഹി ‘‘നിഗ്ഗണ്ഹേ നിഗ്ഗഹാരഹം, പഗ്ഗണ്ഹേ പഗ്ഗഹാരഹ’’ന്തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി തഥാഗതേന ഭണിതം ‘‘നിഗ്ഗണ്ഹേ നിഗ്ഗഹാരഹം, പഗ്ഗണ്ഹേ പഗ്ഗഹാരഹ’’ന്തി, തേന ഹി ‘‘അഹിംസയം പരം ലോകേ, പിയോ ഹോഹിസി മാമകോ’’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘അഹിംസയം പരം ലോകേ, പിയോ ഹോഹിസി മാമകോ’തി, ഭണിതഞ്ച ‘നിഗ്ഗണ്ഹേ നിഗ്ഗഹാരഹം, പഗ്ഗണ്ഹേ പഗ്ഗഹാരഹ’ന്തി. ‘അഹിംസയം പരം ലോകേ, പിയോ ഹോഹിസി മാമകോ’തി സബ്ബേസം, മഹാരാജ, തഥാഗതാനം അനുമതം ഏതം, ഏസാ അനുസിട്ഠി, ഏസാ ധമ്മദേസനാ, ധമ്മോ ഹി, മഹാരാജ, അഹിംസാലക്ഖണോ, സഭാവവചനം ഏതം. യം പന, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ആഹ ‘നിഗ്ഗണ്ഹേ നിഗ്ഗഹാരഹം, പഗ്ഗണ്ഹേ പഗ്ഗഹാരഹ’ന്തി, ഭാസാ ഏസാ, ഉദ്ധതം, മഹാരാജ, ചിത്തം നിഗ്ഗഹേതബ്ബം, ലീനം ചിത്തം പഗ്ഗഹേതബ്ബം. അകുസലം ചിത്തം നിഗ്ഗഹേതബ്ബം, കുസലം ചിത്തം പഗ്ഗഹേതബ്ബം. അയോനിസോ മനസികാരോ നിഗ്ഗഹേതബ്ബോ, യോനിസോ മനസികാരോ പഗ്ഗഹേതബ്ബോ. മിച്ഛാപടിപന്നോ നിഗ്ഗഹേതബ്ബോ, സമ്മാപടിപന്നോ പഗ്ഗഹേതബ്ബോ. അനരിയോ നിഗ്ഗഹേതബ്ബോ അരിയോ പഗ്ഗഹേതബ്ബോ. ചോരോ നിഗ്ഗഹേതബ്ബോ, അചോരോ പഗ്ഗഹേതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഹോതു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഇദാനി ത്വം പച്ചാഗതോസി മമ വിസയം, യമഹം പുച്ഛാമി, സോ മേ അത്ഥോ ഉപഗതോ. ചോരോ പന, ഭന്തേ നാഗസേന, നിഗ്ഗണ്ഹന്തേന കഥം നിഗ്ഗഹേതബ്ബോ’’തി? ‘‘ചോരോ, മഹാരാജ, നിഗ്ഗണ്ഹന്തേന ഏവം നിഗ്ഗഹേതബ്ബോ, പരിഭാസനീയോ പരിഭാസിതബ്ബോ, ദണ്ഡനീയോ ദണ്ഡേതബ്ബോ, പബ്ബാജനീയോ പബ്ബാജേതബ്ബോ, ബന്ധനീയോ ബന്ധിതബ്ബോ, ഘാതനീയോ ഘാതേതബ്ബോ’’തി. ‘‘യം പന, ഭന്തേ നാഗസേന, ചോരാനം ഘാതനം, തം തഥാഗതാനം അനുമത’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന ചോരോ അനുസാസനീയോ അനുമതോ തഥാഗതാന’’ന്തി? ‘‘യോ സോ, മഹാരാജ, ഘാതീയതി, ന സോ തഥാഗതാനം അനുമതിയാ ഘാതീയതി, സയംകതേന സോ ഘാതീയതി, അപി ച ധമ്മാനുസിട്ഠിയാ അനുസാസീയതി, സക്കാ പന, മഹാരാജ, തയാ പുരിസം അകാരകം അനപരാധം വീഥിയം ചരന്തം ഗഹേത്വാ ഘാതയിതു’’ന്തി? ‘‘ന സക്കാ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കേന കാരണേന, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘അകാരകത്താ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ന ചോരോ തഥാഗതാനം അനുമതിയാ ഹഞ്ഞതി, സയംകതേന സോ ഹഞ്ഞതി, കിം പനേത്ഥ അനുസാസകോ കിഞ്ചി ദോസം ആപജ്ജതീ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, തഥാഗതാനം അനുസിട്ഠി സമ്മാനുസിട്ഠി ഹോതീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

അഹിംസാനിഗ്ഗഹപഞ്ഹോ ഏകാദസമോ.

൧൨. ഭിക്ഖുപണാമിതപഞ്ഹോ

൧൨. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘അക്കോധനോ വിഗതഖിലോഹമസ്മീ’തി, പുന ച തഥാഗതോ ഥേരേ സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനേ സപരിസേ പണാമേസി, കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതോ കുപിതോ പരിസം പണാമേസി, ഉദാഹു തുട്ഠോ പണാമേസി, ഏതം താവ ജാനാഹി ഇമം നാമാതി? യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, കുപിതോ പരിസം പണാമേസി, തേന ഹി തഥാഗതസ്സ കോധോ അപ്പടിവത്തിതോ, യദി തുട്ഠോ പണാമേസി, തേന ഹി അവത്ഥുസ്മിം അജാനന്തേന പണാമിതാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘അക്കോധനോ വിഗതഖിലോഹമസ്മീ’തി, പണാമിതാ ച ഥേരാ സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാ സപരിസാ, തഞ്ച പന ന കോപേന, ഇധ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ മഹാപഥവിയാ മൂലേ വാ ഖാണുകേ വാ പാസാണേ വാ കഠലേ വാ വിസമേ വാ ഭൂമിഭാഗേ ഖലിത്വാ പതതി, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, മഹാപഥവീ കുപിതാ തം പാതേതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, നത്ഥി മഹാപഥവിയാ കോപോ വാ പസാദോ വാ, അനുനയപ്പടിഘവിപ്പമുത്താ മഹാപഥവീ, സയമേവ സോ അലസോ ഖലിത്വാ പതിതോതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നത്ഥി തഥാഗതാനം കോപോ വാ പസാദോ വാ, അനുനയപ്പടിഘവിപ്പമുത്താ തഥാഗതാ അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ, അഥ ഖോ സയം കതേനേവ തേ അത്തനോ അപരാധേന പണാമിതാ.

‘‘ഇധ പന, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദോ ന മതേന കുണപേന സംവസതി, യം ഹോതി മഹാസമുദ്ദേ മതം കുണപം, തം ഖിപ്പമേവ നിച്ഛുഭതി ഥലം ഉസ്സാരേതി. അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദോ കുപിതോ തം കുണപം നിച്ഛുഭതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, നത്ഥി മഹാസമുദ്ദസ്സ കോപോ വാ പസാദോ വാ, അനുനയപ്പടിഘവിപ്പമുത്തോ മഹാസമുദ്ദോ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നത്ഥി തഥാഗതാനം കോപോ വാ പസാദോ വാ, അനുനയപ്പടിഘവിപ്പമുത്താ തഥാഗതാ അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ, അഥ ഖോ സയം കതേനേവ തേ അത്തനോ അപരാധേന പണാമിതാ.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പഥവിയാ ഖലിതോ പതീയതി, ഏവം ജിനസാസനവരേ ഖലിതോ പണാമീയതി. യഥാ, മഹാരാജ, സമുദ്ദേ മതം കുണപം നിച്ഛുഭീയതി, ഏവം ജിനസാസനവരേ ഖലിതോ പണാമീയതി. യം പന തേ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ പണാമേസി, തേസം അത്ഥകാമോ ഹിതകാമോ സുഖകാമോ വിസുദ്ധികാമോ ‘ഏവം ഇമേ ജാതിജരാബ്യാധിമരണേഹി പരിമുച്ചിസ്സന്തീ’തി പണാമേസീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ഭിക്ഖുപണാമിതപഞ്ഹോ ദ്വാദസമോ.

പണാമിതവഗ്ഗോ തതിയോ.

ഇമസ്മിം വഗ്ഗേ ദ്വാദസ പഞ്ഹാ.

൪. സബ്ബഞ്ഞുതഞാണവഗ്ഗോ

൧. ഇദ്ധികമ്മവിപാകപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ഇദ്ധിമന്താനം യദിദം മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ’തി. പുന ച കിര സോ ലഗുളേഹി പരിപോഥിതോ ഭിന്നസീസോ സഞ്ചുണ്ണിതട്ഠിമംസധമനിഛിന്നപരിഗത്തോ പരിനിബ്ബുതോ [ധമനിമജ്ജപരികത്തോ (സീ. പീ.), ധമ്മനിമിഞ്ജപരിഗത്തോ (സ്യാ.)]. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഥേരോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ഇദ്ധിയാ കോടിം ഗതോ, തേന ഹി ലഗുളേഹി പോഥിതോ പരിനിബ്ബുതോതി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി ലഗുളേഹി പരിപോഥിതോ പരിനിബ്ബുതോ, തേന ഹി ഇദ്ധിയാ കോടിം ഗതോതി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. കിം ന സമത്ഥോ ഇദ്ധിയാ അത്തനോ ഉപഘാതം അപനയിതും, സദേവകസ്സപി ലോകസ്സ പടിസരണം ഭവിതും അരഹോതി? അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ഇദ്ധിമന്താനം യദിദം മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ’തി. ആയസ്മാ ച മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ലഗുളഹതോ പരിനിബ്ബുതോ, തഞ്ച പന കമ്മാധിഗ്ഗഹിതേനാ’’തി.

‘‘നനു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഇദ്ധിമതോ ഇദ്ധിവിസയോപി കമ്മവിപാകോപി ദ്വേ അചിന്തിയാ, അചിന്തിയേന അചിന്തിയം അപനയിതബ്ബം. യഥാ നാമ, ഭന്തേ, കേചി ഫലകാമാ കപിത്ഥേന കപിത്ഥം പോഥേന്തി, അമ്ബേന അമ്ബം പോഥേന്തി, ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, അചിന്തിയേന അചിന്തിയം പോഥയിത്വാ അപനേതബ്ബ’’ന്തി? ‘‘അചിന്തിയാനമ്പി, മഹാരാജ, ഏകം അധിമത്തം ബലവതരം, യഥാ, മഹാരാജ, മഹിയാ രാജാനോ ഹോന്തി സമജച്ചാ, സമജച്ചാനമ്പി തേസം ഏകോ സബ്ബേ അഭിഭവിത്വാ ആണം പവത്തേതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തേസം അചിന്തിയാനം കമ്മവിപാകം യേവ അധിമത്തം ബലവതരം, കമ്മവിപാകം യേവ സബ്ബേ അഭിഭവിയ ആണം പവത്തേതി, കമ്മാധിഗ്ഗഹിതസ്സ അവസേസാ കിരിയാ ഓകാസം ന ലഭന്തി.

‘‘ഇധ പന, മഹാരാജ, കോചി പുരിസോ കിസ്മിഞ്ചിദേവ പകരണേ അപരജ്ഝതി, ന തസ്സ മാതാ വാ പിതാ വാ ഭഗിനീ വാ ഭാതരോ വാ സഖീ വാ സഹായകാ വാ [ഭഗിനിഭാതരോ വാ സഖിസഹായകാ വാ (സീ. പീ. ക.)] തായന്തി, അഥ ഖോ രാജാ യേവ തത്ഥ അഭിഭവിയ ആണം പവത്തേതി. കിം തത്ഥ കാരണം? അപരാധികതാ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തേസം അചിന്തിയാനം കമ്മവിപാകം യേവ അധിമത്തം ബലവതരം, കമ്മവിപാകം യേവ സബ്ബേ അഭിഭവിയ ആണം പവത്തേതി, കമ്മാധിഗ്ഗഹിതസ്സ അവസേസാ കിരിയാ ഓകാസം ന ലഭന്തി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, മഹിയാ ദവഡാഹേ സമുട്ഠിതേ ഘടസഹസ്സമ്പി ഉദകം ന സക്കോതി നിബ്ബാപേതും, അഥ ഖോ അഗ്ഗി യേവ തത്ഥ അഭിഭവിയ ആണം പവത്തേതി. കിം തത്ഥ കാരണം? ബലവതാ തേജസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തേസം അചിന്തിയാനം കമ്മവിപാകം യേവ അധിമത്തം ബലവതരം, കമ്മവിപാകം യേവ സബ്ബേ അഭിഭവിയ ആണം പവത്തേതി, കമ്മാധിഗ്ഗഹിതസ്സ അവസേസാ കിരിയാ ഓകാസം ന ലഭന്തി, തസ്മാ, മഹാരാജ, ആയസ്മതോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനസ്സ കമ്മാധിഗ്ഗഹിതസ്സ ലഗുളേഹി പോഥിയമാനസ്സ ഇദ്ധിയാ സമന്നാഹാരോ നാഹോസീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ഇദ്ധികമ്മവിപാകപഞ്ഹോ പഠമോ.

൨. ധമ്മവിനയപടിച്ഛന്നാപടിച്ഛന്നപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘തഥാഗതപ്പവേദിതോ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മവിനയോ വിവടോ വിരോചതി നോ പടിച്ഛന്നോ’തി. പുന ച പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ കേവലഞ്ച വിനയപിടകം പിഹിതം പടിച്ഛന്നം. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ജിനസാസനേ യുത്തം വാ പത്തം വാ സമയം ലഭേഥ, വിനയപണ്ണത്തി വിവടാ സോഭേയ്യ. കേന കാരണേന? കേവലം തത്ഥ സിക്ഖാ സംയമോ നിയമോ സീലഗുണആചാരപണ്ണത്തി അത്ഥരസോ ധമ്മരസോ വിമുത്തിരസോ. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘തഥാഗതപ്പവേദിതോ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മവിനയോ വിവടോ വിരോചതി നോ പടിച്ഛന്നോ’തി, തേന ഹി ‘പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ കേവലഞ്ച വിനയപിടകം പിഹിതം പടിച്ഛന്ന’ന്തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ കേവലഞ്ച വിനയപിടകം പിഹിതം പടിച്ഛന്നം, തേന ഹി ‘തഥാഗതപ്പവേദിതോ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മവിനയോ വിവടോ വിരോചതി നോ പടിച്ഛന്നോ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘തഥാഗതപ്പവേദിതോ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മവിനയോ വിവടോ വിരോചതി നോ പടിച്ഛന്നോ’തി. പുന ച പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ കേവലഞ്ച വിനയപിടകം പിഹിതം പടിച്ഛന്നം, തഞ്ച പന ന സബ്ബേസം, സീമം കത്വാ പിഹിതം.

‘‘തിവിധേന, മഹാരാജ, ഭഗവതാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ സീമം കത്വാ പിഹിതോ, പുബ്ബകാനം തഥാഗതാനം വംസവസേന പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ സീമം കത്വാ പിഹിതോ, ധമ്മസ്സ ഗരുകത്താ പിഹിതോ, ഭിക്ഖുഭൂമിയാ ഗരുകത്താ പിഹിതോ.

‘‘കഥം പുബ്ബകാനം തഥാഗതാനം വംസവസേന പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ സീമം കത്വാ പിഹിതോ, ഏസോ വംസോ, മഹാരാജ, സബ്ബേസം പുബ്ബകാനം തഥാഗതാനം യദിദം ഭിക്ഖുമജ്ഝേ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ അവസേസാനം പിഹിതോ. യഥാ, മഹാരാജ, ഖത്തിയാനം ഖത്തിയമായാ ഖത്തിയേസു യേവ ചരതി, ഏവമേതം ഖത്തിയാനം ലോകസ്സ പവേണീ അവസേസാനം പിഹിതാ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഏസോ വംസോ സബ്ബേസം പുബ്ബകാനം തഥാഗതാനം യദിദം ഭിക്ഖുമജ്ഝേ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ അവസേസാനം പിഹിതോ.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, മഹിയാ ഗണാ വത്തന്തി, സേയ്യഥിദം, മല്ലാ അതോണാ പബ്ബതാ ധമ്മഗിരിയാ ബ്രഹ്മഗിരിയാ നടകാ നച്ചകാ ലങ്ഘകാ പിസാചാ മണിഭദ്ദാ പുണ്ണബദ്ധാ ചന്ദിമസൂരിയാ സിരിദേവതാ കാലിദേവതാ, സിവാ വസുദേവാ ഘനികാ അസിപാസാ ഭദ്ദിപുത്താതി, തേസം തേസം രഹസ്സം തേസു തേസു ഗണേസു യേവ ചരതി, അവസേസാനം പിഹിതം. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഏസോ വംസോ സബ്ബേസം പുബ്ബകാനം തഥാഗതാനം യദിദം ഭിക്ഖുമജ്ഝേ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ അവസേസാനം പിഹിതോ. ഏവം പുബ്ബകാനം തഥാഗതാനം വംസവസേന പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ സീമം കത്വാ പിഹിതോ.

‘‘കഥം ധമ്മസ്സ ഗരുകത്താ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ സീമം കത്വാ പിഹിതോ? ധമ്മോ, മഹാരാജ, ഗരുകോ ഭാരിയോ, തത്ഥ സമ്മത്തകാരീ അഞ്ഞം ആരാധേതി, തം തത്ഥ പരമ്പരാസമ്മത്തകാരിതായ പാപുണാതി, ന തം തത്ഥ പരമ്പരാസമ്മത്തകാരിതായ പാപുണാതി, മാ ചായം സാരധമ്മോ വരധമ്മോ അസമ്മത്തകാരീനം ഹത്ഥഗതോ ഓഞ്ഞാതോ അവഞ്ഞാതോ ഹീളിതോ ഖീളിതോ ഗരഹിതോ ഭവതു, മാ ചായം സാരധമ്മോ വരധമ്മോ ദുജ്ജനഗതോ ഓഞ്ഞാതോ അവഞ്ഞാതോ ഹീളിതോ ഖീളിതോ ഗരഹിതോ ഭവതൂതി. ഏവം ധമ്മസ്സ ഗരുകത്താ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ സീമം കത്വാ പിഹിതോ.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, സാരവരപവരഅഭിജാതജാതിമന്തരത്തലോഹിതചന്ദനം നാമ സവരപുരമനുഗതം ഓഞ്ഞാതം അവഞ്ഞാതം ഹീളിതം ഖീളിതം ഗരഹിതം ഭവതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, മാ ചായം സാരധമ്മോ വരധമ്മോ പരമ്പരാഅസമ്മത്തകാരീനം ഹത്ഥഗതോ ഓഞ്ഞാതോ അവഞ്ഞാതോ ഹീളിതോ ഖീളിതോ ഗരഹിതോ ഭവതു, മാ ചായം സാരധമ്മോ വരധമ്മോ ദുജ്ജനഗതോ ഓഞ്ഞാതോ അവഞ്ഞാതോ ഹീളിതോ ഖീളിതോ ഗരഹിതോ ഭവതൂതി. ഏവം ധമ്മസ്സ ഗരുകത്താ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ സീമം കത്വാ പിഹിതോ.

‘‘കഥം ഭിക്ഖുഭൂമിയാ ഗരുകത്താ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ സീമം കത്വാ പിഹിതോ, ഭിക്ഖുഭാവോ ഖോ, മഹാരാജ, ലോകേ അതുലിയോ അപ്പമാണോ അനഗ്ഘിയോ, ന സക്കാ കേനചി അഗ്ഘാപേതും തുലേതും പരിമേതും, മായം ഏവരൂപേ ഭിക്ഖുഭാവേ ഠിതോ ലോകേന സമസമോ ഭവതൂതി ഭിക്ഖൂനം യേവ അന്തരേ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ ചരതി. യഥാ, മഹാരാജ, ലോകേ വരപവരഭണ്ഡം വത്ഥം വാ അത്ഥരണം വാ ഗജതുരങ്ഗരഥസുവണ്ണരജതമണിമുത്താഇത്ഥിരതനാദീനി വാ വിജിതകമ്മസൂരാ വാ [നിജ്ജിതകമ്മസൂരാ വാ (സീ. പീ.)] സബ്ബേ തേ രാജാനമുപഗച്ഛന്തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യാവതാ ലോകേ [ലോകേ സിക്ഖാ (സീ. പീ.)] സുഗതാഗമപരിയത്തിആചാരസംയമസീലസംവരഗുണാ, സബ്ബേ തേ ഭിക്ഖുസങ്ഘമുപഗതാ ഭവന്തി. ഏവം ഭിക്ഖുഭൂമിയാ ഗരുകത്താ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ സീമം കത്വാ പിഹിതോ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പിടിച്ഛാമീ’’തി.

ധമ്മവിനയപടിച്ഛന്നാപടിച്ഛന്നപഞ്ഹോ ദുതിയോ.

൩. മുസാവാദഗരുലഹുഭാവപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘സമ്പജാനമുസാവാദേ പാരാജികോ ഹോതീ’തി. പുന ച ഭണിതം ‘സമ്പജാനമുസാവാദേ ലഹുകം ആപത്തിം ആപജ്ജതി ഏകസ്സ സന്തികേ ദേസനാവത്ഥുക’ന്തി. ഭന്തേ നാഗസേന, കോ പനേത്ഥ വിസേസോ, കിം കാരണം, യഞ്ചേകേന മുസാവാദേന ഉച്ഛിജ്ജതി, യഞ്ചേകേന മുസാവാദേന സതേകിച്ഛോ ഹോതി? യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘സമ്പജാനമുസാവാദേ പാരാജികോ ഹോതീ’തി, തേന ഹി ‘സമ്പജാനമുസാവാദേ ലഹുകം ആപത്തിം ആപജ്ജതി ഏകസ്സ സന്തികേ ദേസനാവത്ഥുക’ന്തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി തഥാഗതേന ഭണിതം ‘സമ്പജാനമുസാവാദേ ലഹുകം ആപത്തിം ആപജ്ജതി ഏകസ്സ സന്തികേ ദേസനാവത്ഥുക’ന്തി, തേന ഹി ‘സമ്പജാനമുസാവാദേ പാരാജികോ ഹോതീ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘സമ്പജാനമുസാവാദേ പാരാജികോ ഹോതീ’തി. ഭണിതഞ്ച ‘സമ്പജാനമുസാവാദേ ലഹുകം ആപത്തിം ആപജ്ജതി ഏകസ്സ സന്തികേ ദേസനാവത്ഥുക’ന്തി, തഞ്ച പന വത്ഥുവസേന ഗരുകലഹുകം ഹോതി. തം കിം മഞ്ഞസി, മഹാരാജ, ഇധ കോചി പുരിസോ പരസ്സ പാണിനാ പഹാരം ദദേയ്യ, തസ്സ തുമ്ഹേ കിം ദണ്ഡം ധാരേഥാ’’തി? ‘‘യദി സോ, ഭന്തേ, ആഹ ‘നക്ഖമാമീ’തി, തസ്സ മയം അക്ഖമമാനേ കഹാപണം ഹരാപേമാ’’തി ‘‘ഇധ പന, മഹാരാജ, സോ യേവ പുരിസോ തവ പാണിനാ പഹാരം ദദേയ്യ, തസ്സ പന കോ ദണ്ഡോ’’തി? ‘‘ഹത്ഥമ്പിസ്സ, ഭന്തേ, ഛേദാപേയ്യാമ, പാദമ്പി ഛേദാപേയ്യാമ, യാവ സീസം കളീരച്ഛേജ്ജം ഛേദാപേയ്യാമ, സബ്ബമ്പി തം ഗേഹം വിലുമ്പാപേയ്യാമ, ഉഭതോപക്ഖേ [ഉഭതോപസ്സേ (സീ. പീ. ക.)] യാവ സത്തമം കുലം സമുഗ്ഘാതാപേയ്യാമാ’’തി. ‘‘കോ പനേത്ഥ, മഹാരാജ, വിസേസോ, കിം കാരണം, യം ഏകസ്സ പാണിപ്പഹാരേ സുഖുമോ കഹാപണോ ദണ്ഡോ, യം തവ പാണിപ്പഹാരേ ഹത്ഥച്ഛേജ്ജം പാദച്ഛേജ്ജം യാവ കളീരച്ഛേജ്ജം സബ്ബഗേഹാദാനം ഉഭതോപക്ഖേ യാവ സത്തമകുലാ സമുഗ്ഘാതോ’’തി? ‘‘മനുസ്സന്തരേന, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സമ്പജാനമുസാവാദോ വത്ഥുവസേന ഗരുകലഹുകോ ഹോതീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

മുസാവാദഗരുലഹുഭാവപഞ്ഹോ തതിയോ.

൪. ബോധിസത്തധമ്മതാപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ധമ്മതാധമ്മപരിയായേ ‘പുബ്ബേവ ബോധിസത്താനം മാതാപിതരോ നിയതാ ഹോന്തി, ബോധി നിയതാ ഹോതി, അഗ്ഗസാവകാ നിയതാ ഹോന്തി, പുത്തോ നിയതോ ഹോതി, ഉപട്ഠാകോ നിയതോ ഹോതീ’തി. പുന ച തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘തുസിതേ കായേ ഠിതോ ബോധിസത്തോ അട്ഠ മഹാവിലോകനാനി വിലോകേതി, കാലം വിലോകേതി, ദീപം വിലോകേതി, ദേസം വിലോകേതി, കുലം വിലോകേതി, ജനേത്തിം വിലോകേതി, ആയും വിലോകേതി, മാസം വിലോകേതി, നേക്ഖമ്മം വിലോകേതീ’തി. ഭന്തേ നാഗസേന, അപരിപക്കേ ഞാണേ ബുജ്ഝനം നത്ഥി, പരിപക്കേ ഞാണേ ന സക്കാ നിമേസന്തരമ്പി ആഗമേതും, അനതിക്കമനീയം പരിപക്കമാനസം. കസ്മാ ബോധിസത്തോ കാലം വിലോകേഹി ‘കമ്ഹി കാലേ ഉപ്പജ്ജാമീ’തി. അപരിപക്കേ ഞാണേ ബുജ്ഝനം നത്ഥി, പരിപക്കേ ഞാണേ ന സക്കാ നിമേസന്തരമ്പി ആഗമേതും, കസ്മാ ബോധിസത്തോ കുലം വിലോകേതി ‘കുമ്ഹി കുലേ ഉപ്പജ്ജാമീ’തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, പുബ്ബേവ ബോധിസത്തസ്സ മാതാപിതരോ നിയതാ, തേന ഹി ‘കുലം വിലോകേതീ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി കുലം വിലോകേതി, തേന ഹി ‘പുബ്ബേവ ബോധിസത്തസ്സ മാതാപിതരോ നിയതാ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘നിയതാ, മഹാരാജ, പുബ്ബേവ ബോധിസത്തസ്സ മാതാപിതരോ, കുലഞ്ച ബോധിസത്തോ വിലോകേതി. കിന്തി പന കുലം വിലോകേതി ‘യേ മേ മാതാപിതരോ, തേ ഖത്തിയാ ഉദാഹു ബ്രാഹ്മണാ’തി. ഏവം കുലം വിലോകേതി.

‘‘അട്ഠന്നം, മഹാരാജ, പുബ്ബേവ അനാഗതം ഓലോകേതബ്ബം ഹോതി. കതമേസം അട്ഠന്നം? വാണിജസ്സ, മഹാരാജ, പുബ്ബേവ വിക്കയഭണ്ഡം ഓലോകേതബ്ബം ഹോതി, ഹത്ഥിനാഗസ്സ പുബ്ബേവ സോണ്ഡായ അനാഗതോ മഗ്ഗോ ഓലോകേതബ്ബോ ഹോതി, സാകടികസ്സ പുബ്ബേവ അനാഗതം തിത്ഥം ഓലോകേതബ്ബം ഹോതി, നിയാമകസ്സ പുബ്ബേവ അനാഗതം തീരം ഓലോകേത്വാ നാവാ പേസേതബ്ബാ ഹോതി, ഭിസക്കസ്സ പുബ്ബേവ ആയും ഓലോകേത്വാ ആതുരോ ഉപസങ്കമിതബ്ബോ ഹോതി, ഉത്തരസേതുസ്സ പുബ്ബേവ ഥിരാഥിരഭാവം ജാനിത്വാ അഭിരുഹിതബ്ബം ഹോതി, ഭിക്ഖുസ്സ പുബ്ബേവ അനാഗതം കാലം പച്ചവേക്ഖിത്വാ ഭോജനം ഭുഞ്ജിതബ്ബം ഹോതി, ബോധിസത്താനം പുബ്ബേവ കുലം ഓലോകേതബ്ബം ഹോതി ‘ഖത്തിയകുലം വാ ബ്രാഹ്മണകുലം വാ’തി. ഇമേസം ഖോ, മഹാരാജ, അട്ഠന്നം പുബ്ബേവ അനാഗതം ഓലോകേതബ്ബം ഹോതീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ബോധിസത്തധമ്മതാപഞ്ഹോ ചതുത്ഥോ.

൫. അത്തനിപാതനപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘ന, ഭിക്ഖവേ, അത്താനം പാതേതബ്ബം, യോ പാതേയ്യ, യഥാധമ്മോ കാരേതബ്ബോ’തി. പുന ച തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘യത്ഥ കത്ഥചി ഭഗവാ സാവകാനം ധമ്മം ദേസയമാനോ അനേകപരിയായേന ജാതിയാ ജരായ ബ്യാധിനോ മരണസ്സ സമുച്ഛേദായ ധമ്മം ദേസേതി, യോ ഹി കോചി ജാതിജരാബ്യാധിമരണം സമതിക്കമതി, തം പരമായ പസംസായ പസംസതീ’തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘ന, ഭിക്ഖവേ, അത്താനം പാതേതബ്ബം, യോ പാതേയ്യ, യഥാധമ്മോ കാരേതബ്ബോ’തി, തേന ഹി ‘ജാതിയാ ജരായ ബ്യാധിനോ മരണസ്സ സമുച്ഛേദായ ധമ്മം ദേസേതീ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി ജാതിയാ ജരായ ബ്യാധിനോ മരണസ്സ സമുച്ഛേദായ ധമ്മം ദേസേതി, തേന ഹി ‘ന, ഭിക്ഖവേ, അത്താനം പാതേതബ്ബം, യോ പാതേയ്യ, യഥാധമ്മോ കാരേതബ്ബോ’’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘ന, ഭിക്ഖവേ, അത്താനം പാതേതബ്ബം, യോ പാതേയ്യ, യഥാധമ്മോ കാരേതബ്ബോ’തി. യത്ഥ കത്ഥചി ഭഗവതാ സാവകാനം ധമ്മം ദേസയാമാനേന ച അനേകപരിയായേന ജാതിയാ ജരായ ബ്യാധിനോ മരണസ്സ സമുച്ഛേദായ ധമ്മോ ദേസിതോ, തത്ഥ പന കാരണം അത്ഥി, യേന ഭഗവാ കാരണേന പടിക്ഖിപി സമാദപേസി ചാ’’തി.

‘‘കിം പനേത്ഥ, ഭന്തേ നാഗസേന, കാരണം, യേന ഭഗവാ കാരണേന പടിക്ഖിപി സമാദപേസി ചാ’’തി? ‘‘സീലവാ, മഹാരാജ, സീലസമ്പന്നോ അഗദസമോ സത്താനം കിലേസവിസവിനാസനേ, ഓസധസമോ സത്താനം കിലേസബ്യാധിവൂപസമേ, ഉദകസമോ സത്താനം കിലേസരജോജല്ലാപഹരണേ, മണിരതനസമോ സത്താനം സബ്ബസമ്പത്തിദാനേ, നാവാസമോ സത്താനം ചതുരോഘപാരഗമനേ, സത്ഥവാഹസമോ സത്താനം ജാതികന്താരതാരണേ, വാതസമോ സത്താനം തിവിധഗ്ഗിസന്താപനിബ്ബാപനേ, മഹാമേഘസമോ സത്താനം മാനസപരിപൂരണേ, ആചരിയസമോ സത്താനം കുസലസിക്ഖാപനേ, സുദേസകസമോ സത്താനം ഖേമപഥമാചിക്ഖണേ. ഏവരൂപോ, മഹാരാജ, ബഹുഗുണോ അനേകഗുണോ അപ്പമാണഗുണോ ഗുണരാസി ഗുണപുഞ്ജോ സത്താനം വഡ്ഢികരോ സീലവാ ‘മാ വിനസ്സീ’തി സത്താനം അനുകമ്പായ ഭഗവാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസി ‘ന, ഭിക്ഖവേ, അത്താനം പാതേതബ്ബം, യോ പാതേയ്യ, യഥാധമ്മോ കാരേതബ്ബോ’തി. ഇദമേത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന ഭഗവാ പടിക്ഖിപി. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഥേരേന കുമാരകസ്സപേന വിചിത്രകഥികേന പായാസിരാജഞ്ഞസ്സ പരലോകം ദീപയമാനേന ‘യഥാ യഥാ ഖോ രാജഞ്ഞ സമണബ്രാഹ്മണാ സീലവന്തോ കല്യാണധമ്മാ ചിരം ദീഘമദ്ധാനം തിട്ഠന്തി, തഥാ തഥാ ബഹും പുഞ്ഞം പസവന്തി, ബഹുജനഹിതായ ച പടിപജ്ജന്തി ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാന’ന്തി.

‘‘കേന പന കാരണേന ഭഗവാ സമാദപേസി? ജാതിപി, മഹാരാജ, ദുക്ഖാ, ജരാപി ദുക്ഖാ, ബ്യാധിപി ദുക്ഖോ, മരണമ്പി ദുക്ഖം, സോകോപി ദുക്ഖോ, പരിദേവോപി ദുക്ഖോ, ദുക്ഖമ്പി ദുക്ഖം, ദോമനസ്സമ്പി ദുക്ഖം, ഉപായാസോപി ദുക്ഖോ, അപ്പിയേഹി സമ്പയോഗോപി ദുക്ഖോ, പിയേഹി വിപ്പയോഗോപി ദുക്ഖോ, മാതുമരണമ്പി ദുക്ഖം, പിതുമരണമ്പി ദുക്ഖം, ഭാതുമരണമ്പി ദുക്ഖം, ഭഗിനിമരണമ്പി ദുക്ഖം, പുത്തമരണമ്പി ദുക്ഖം, ദാരമരണമ്പി ദുക്ഖം, ദാസമരണമ്പി ദുക്ഖം [ഇദം വാക്യം സീ. പീ. പോത്ഥകേസു നത്ഥി], ഞാതിമരണമ്പി ദുക്ഖം, ഞാതിബ്യസനമ്പി ദുക്ഖം, രോഗബ്യസനമ്പി ദുക്ഖം, ഭോഗബ്യസനമ്പി ദുക്ഖം, സീലബ്യസനമ്പി ദുക്ഖം, ദിട്ഠിബ്യസനമ്പി ദുക്ഖം, രാജഭയമ്പി ദുക്ഖം, ചോരഭയമ്പി ദുക്ഖം, വേരിഭയമ്പി ദുക്ഖം, ദുബ്ഭിക്ഖഭയമ്പി ദുക്ഖം, അഗ്ഗിഭയമ്പി ദുക്ഖം, ഉദകഭയമ്പി ദുക്ഖം, ഊമിഭയമ്പി ദുക്ഖം, ആവട്ടഭയമ്പി ദുക്ഖം, കുമ്ഭീലഭയമ്പി ദുക്ഖം, സുസുകാഭയമ്പി ദുക്ഖം, അത്താനുവാദഭയമ്പി ദുക്ഖം, പരാനുവാദഭയമ്പി ദുക്ഖം, ദണ്ഡഭയമ്പി ദുക്ഖം, ദുഗ്ഗതിഭയമ്പി ദുക്ഖം, പരിസാസാരജ്ജഭയമ്പി ദുക്ഖം, ആജീവകഭയമ്പി ദുക്ഖം, മരണഭയമ്പി ദുക്ഖം, വേത്തേഹി താളനമ്പി ദുക്ഖം, കസാഹി താളനമ്പി ദുക്ഖം, അദ്ധദണ്ഡകേഹി താളനമ്പി ദുക്ഖം, ഹത്ഥച്ഛേദനമ്പി ദുക്ഖം, പാദച്ഛേദനമ്പി ദുക്ഖം, ഹത്ഥപാദച്ഛേദനമ്പി ദുക്ഖം, കണ്ണച്ഛേദനമ്പി ദുക്ഖം, നാസച്ഛേദനമ്പി ദുക്ഖം, കണ്ണനാസച്ഛേദനമ്പി ദുക്ഖം, ബിലങ്ഗഥാലികമ്പി ദുക്ഖം, സങ്ഖമുണ്ഡികമ്പി ദുക്ഖം, രാഹുമുഖമ്പി ദുക്ഖം, ജോതിമാലികമ്പി ദുക്ഖം, ഹത്ഥപജ്ജോതികമ്പി ദുക്ഖം, ഏരകവത്തികമ്പി ദുക്ഖം, ചീരകവാസികമ്പി ദുക്ഖം, ഏണേയ്യകമ്പി ദുക്ഖം, ബളിസമംസികമ്പി ദുക്ഖം, കഹാപണികമ്പി ദുക്ഖം, ഖാരാപതച്ഛികമ്പി ദുക്ഖം, പലിഘപരിവത്തികമ്പി ദുക്ഖം, പലാലപീഠകമ്പി ദുക്ഖം, തത്തേന തേലേന ഓസിഞ്ചനമ്പി ദുക്ഖം, സുനഖേഹി ഖാദാപനമ്പി ദുക്ഖം, ജീവസൂലാരോപനമ്പി ദുക്ഖം, അസിനാ സീസച്ഛേദനമ്പി ദുക്ഖം, ഏവരൂപാനി, മഹാരാജ, ബഹുവിധാനി അനേകവിധാനി ദുക്ഖാനി സംസാരഗതോ അനുഭവതി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഹിമവന്തപബ്ബതേ അഭിവുട്ഠം ഉദകം ഗങ്ഗായ നദിയാ പാസാണ സക്ഖര ഖര മരുമ്ബ ആവട്ട ഗഗ്ഗലക ഊമികവങ്കചദിക ആവരണനീവരണമൂലകസാഖാസു പരിയോത്ഥരതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഏവരൂപാനി ബഹുവിധാനി അനേകവിധാനി ദുക്ഖാനി സംസാരഗതോ അനുഭവതി. പവത്തം, മഹാരാജ, ദുക്ഖം, അപ്പവത്തം സുഖം. അപ്പവത്തസ്സ ഗുണം പവത്തസ്സ [പവത്തേ (സീ. പീ. ക.)] ച ഭയം ദീപയമാനോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ അപ്പവത്തസ്സ സച്ഛികിരിയായ ജാതിജരാബ്യാധിമരണസമതിക്കമായ സമാദപേസി, ഇദമേത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന ഭഗവാ സമാദപേസീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, സുനിബ്ബേഠിതോ പഞ്ഹോ, സുകഥിതം കാരണം, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

അത്തനിപാതനപഞ്ഹോ പഞ്ചമോ.

൬. മേത്താഭാവനാനിസംസപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘മേത്തായ, ഭിക്ഖവേ, ചേതോവിമുത്തിയാ ആസേവിതായ ഭാവിതായ ബഹുലീകതായ യാനീകതായ വത്ഥുകതായ അനുട്ഠിതായ പരിചിതായ സുസമാരദ്ധായ ഏകാദസാനിസംസാ പാടികങ്ഖാ. കതമേ ഏകാദസ? സുഖം സുപതി, സുഖം പടിബുജ്ഝതി, ന പാപകം സുപിനം പസ്സതി, മനുസ്സാനം പിയോ ഹോതി, അമനുസ്സാനം പിയോ ഹോതി, ദേവതാ രക്ഖന്തി, നാസ്സ അഗ്ഗി വാ വിസം വാ സത്ഥം വാ കമതി [സത്ഥം കമതി (സ്യാ.) അ. നി. ൧൧.൧൫ പസ്സിതബ്ബം], തുവടം ചിത്തം സമാധിയതി, മുഖവണ്ണോ വിപ്പസീദതി, അസമ്മൂള്ഹോ കാലം കരോതി, ഉത്തരിം അപ്പടിവിജ്ഝന്തോ ബ്രഹ്മലോകൂപഗോ ഹോതീ’തി. പുന ച തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘സാമോ കുമാരോ മേത്താവിഹാരീ മിഗസങ്ഘേന പരിവുതോ പവനേ വിചരന്തോ പീളിയക്ഖേന രഞ്ഞാ വിദ്ധോ വിസപീതേന സല്ലേന തത്ഥേവ മുച്ഛിതോ പതിതോ’തി.

‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘മേത്തായ ഭിക്ഖവേ…പേ… ബ്രഹ്മലോകൂപഗോ ഹോതീ’തി, തേന ഹി ‘‘സാമോ കുമാരോ മേത്താവിഹാരീ മിഗസങ്ഘേന പരിവുതോ പവനേ വിചരന്തോ പീളിയക്ഖേന രഞ്ഞാ വിദ്ധോ വിസപീതേന സല്ലേന തത്ഥേവ മുച്ഛിതോ പതിതോ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി സാമോ കുമാരോ മേത്താവിഹാരീ മിഗസങ്ഘേന പരിവുതോ പവനേ വിചരന്തോ പീളിയക്ഖേന രഞ്ഞാ വിദ്ധോ വിസപീതേന സല്ലേന തത്ഥേവ മുച്ഛിതോ പതിതോ, തേന ഹി ‘മേത്തായ, ഭിക്ഖവേ…പേ… സത്ഥം വാ കമതീ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ സുനിപുണോ പരിസണ്ഹോ സുഖുമോ ഗമ്ഭീരോ, അപി സുനിപുണാനം മനുജാനം ഗത്തേ സേദം മോചേയ്യ, സോ തവാനുപ്പത്തോ, വിജടേഹി തം മഹാജടാജടിതം, അനാഗതാനം ജിനപുത്താനം ചക്ഖും ദേഹി നിബ്ബാഹനായാ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘മേത്തായ ഭിക്ഖവേ…പേ... സത്ഥം വാ കമതീ’തി. സാമോ ച കുമാരോ മേത്താവിഹാരീ മിഗസങ്ഘേന പരിവുതോ പവനേ വിചരന്തോ പീളിയക്ഖേന രഞ്ഞാ വിദ്ധോ വിസപീതേന സല്ലേന തത്ഥേവ മുച്ഛിതോ പതിതോ, തത്ഥ പന, മഹാരാജ, കാരണം അത്ഥി. കതമം തത്ഥ കാരണം? നേതേ, മഹാരാജ, ഗുണാ പുഗ്ഗലസ്സ, മേത്താഭാവനായേതേ ഗുണാ, സാമോ, മഹാരാജ, കുമാരോ ഘടം ഉക്ഖിപന്തോ തസ്മിം ഖണേ മേത്താഭാവനായ പമത്തോ അഹോസി.

‘‘യസ്മിം, മഹാരാജ, ഖണേ പുഗ്ഗലോ മേത്തം സമാപന്നോ ഹോതി, ന തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ തസ്മിം ഖണേ അഗ്ഗി വാ വിസം വാ സത്ഥം വാ കമതി. തസ്സ യേ കേചി അഹിതകാമാ ഉപഗന്ത്വാ തം ന പസ്സന്തി, ന തസ്മിം ഓകാസം ലഭന്തി. നേതേ, മഹാരാജ, ഗുണാ പുഗ്ഗലസ്സ, മേത്താഭാവനായേതേ ഗുണാ. ഇധ, മഹാരാജ, പുരിസോ സങ്ഗാമസൂരോ അഭേജ്ജകവചജാലികം സന്നയ്ഹിത്വാ സങ്ഗാമം ഓതരേയ്യ, തസ്സ സരാ ഖിത്താ ഉപഗന്ത്വാ പതന്തി വികിരന്തി, ന തസ്മിം ഓകാസം ലഭന്തി, നേസോ, മഹാരാജ, ഗുണോ സങ്ഗാമസൂരസ്സ, അഭേജ്ജകവചജാലികായേസോ ഗുണോ, യസ്സ സരാ ഖിത്താ ഉപഗന്ത്വാ പതന്തി വികിരന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നേതേ ഗുണാ പുഗ്ഗലസ്സ, മേത്താഭാവനായേതേ ഗുണാ.

‘‘യസ്മിം, മഹാരാജ, ഖണേ പുഗ്ഗലോ മേത്തം സമാപന്നോ ഹോതി, ന തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ തസ്മിം ഖണേ അഗ്ഗി വാ വിസം വാ സത്ഥം വാ കമതി. തസ്സ യേ കേചി അഹിതകാമാ ഉപഗന്ത്വാ തം ന പസ്സന്തി, തസ്മിം ഓകാസം ന ലഭന്തി, നേതേ, മഹാരാജ, ഗുണാ പുഗ്ഗലസ്സ, മേത്താഭാവനായേതേ ഗുണാ. ഇധ പന, മഹാരാജ, പുരിസോ ദിബ്ബം അന്തരധാനം മൂലം ഹത്ഥേ കരേയ്യ, യാവ തം മൂലം തസ്സ ഹത്ഥഗതം ഹോതി, താവ ന അഞ്ഞോ കോചി പകതിമനുസ്സോ തം പുരിസം പസ്സതി. നേസോ, മഹാരാജ, ഗുണോ പുരിസസ്സ, മൂലസ്സേസോ ഗുണോ അന്തരധാനസ്സ, യം സോ പകതിമനുസ്സാനം ചക്ഖുപഥേ ന ദിസ്സതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നേതേ ഗുണാ പുഗ്ഗലസ്സ, മേത്താഭാവനായേതേ ഗുണാ.

‘‘യസ്മിം, മഹാരാജ, ഖണേ പുഗ്ഗലോ മേത്തം സമാപന്നോ ഹോതി, ന തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ തസ്മിം ഖണേ അഗ്ഗി വാ വിസം വാ സത്ഥം വാ കമതി. തസ്സ യേ കേചി അഹിതകാമാ ഉപഗന്ത്വാ തം ന പസ്സന്തി, ന തസ്മിം ഓകാസം ലഭന്തി. നേതേ, മഹാരാജ, ഗുണാ പുഗ്ഗലസ്സ, മേത്താഭാവനായേതേ ഗുണാ. യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, പുരിസം സുകതം മഹാലേണമനുപ്പവിട്ഠം മഹതിമഹാമേഘോ അഭിവസ്സന്തോ ന സക്കോതി തേമയിതും, നേസോ, മഹാരാജ, ഗുണോ പുരിസസ്സ, മഹാലേണസ്സേസോ ഗുണോ, യം മഹാമേഘോ അഭിവസ്സമാനോ ന തം തേമേതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നേതേ ഗുണാ പുഗ്ഗലസ്സ, മേത്താഭാവനായേതേ ഗുണാ.

‘‘യസ്മിം, മഹാരാജ, ഖണേ പുഗ്ഗലോ മേത്തം സമാപന്നോ ഹോതി, ന തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ തസ്മിം ഖണേ അഗ്ഗി വാ വിസം വാ സത്ഥം വാ കമതി. തസ്സ യേ കേചി അഹിതകാമാ ഉപഗന്ത്വാ തം ന പസ്സന്തി, ന തസ്സ സക്കോന്തി അഹിതം കാതും നേതേ, മഹാരാജ, ഗുണാ പുഗ്ഗലസ്സ, മേത്താഭാവനായേതേ ഗുണാ’’തി. ‘‘അച്ഛരിയം, ഭന്തേ നാഗസേന, അബ്ഭുതം ഭന്തേ നാഗസേന, സബ്ബപാപനിവാരണാ മേത്താഭാവനാ’’തി. ‘‘സബ്ബകുസലഗുണാവഹാ, മഹാരാജ, മേത്താഭാവനാ ഹിതാനമ്പി അഹിതാനമ്പി, യേ തേ സത്താ വിഞ്ഞാണബദ്ധാ, സബ്ബേസം മഹാനിസംസാ മേത്താഭാവനാ സംവിഭജിതബ്ബാ’’തി.

മേത്താഭാവനാനിസംസപഞ്ഹോ ഛട്ഠോ.

൭. കുസലാകുസലസമവിസമപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന ‘കുസലകാരിസ്സപി അകുസലകാരിസ്സപി വിപാകോ സമസമോ, ഉദാഹു കോചി വിസേസോ അത്ഥീ’തി? ‘‘അത്ഥി, മഹാരാജ, കുസലസ്സ ച അകുസലസ്സ ച വിസേസോ, കുസലം, മഹാരാജ, സുഖവിപാകം സഗ്ഗസംവത്തനികം, അകുസലം ദുക്ഖവിപാകം നിരയസംവത്തനിക’’ന്തി.

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘ദേവദത്തോ ഏകന്തകണ്ഹോ, ഏകന്തകണ്ഹേഹി ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ, ബോധിസത്തോ ഏകന്തസുക്കോ, ഏകന്തസുക്കേഹി ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ’തി. പുന ച ദേവദത്തോ ഭവേ ഭവേ യസേന ച പക്ഖേന ച ബോധിസത്തേന സമസമോ ഹോതി, കദാചി അധികതരോ വാ. യദാ ദേവദത്തോ നഗരേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തസ്സ രഞ്ഞോ പുരോഹിതപുത്തോ അഹോസി, തദാ ബോധിസത്തോ ഛവകചണ്ഡാലോ അഹോസി വിജ്ജാധരോ, വിജ്ജം പരിജപ്പിത്വാ അകാലേ അമ്ബഫലാനി നിബ്ബത്തേസി, ഏത്ഥ താവ ബോധിസത്തോ ദേവദത്തതോ ജാതിയാ നിഹീനോ യസേന ച നിഹീനോ.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ രാജാ അഹോസി മഹാ മഹീപതി സബ്ബകാമസമങ്ഗീ, തദാ ബോധിസത്തോ തസ്സൂപഭോഗോ അഹോസി ഹത്ഥിനാഗോ സബ്ബലക്ഖണസമ്പന്നോ, തസ്സ ചാരുഗതിവിലാസം അസഹമാനോ രാജാ വധമിച്ഛന്തോ ഹത്ഥാചരിയം ഏവമവോച ‘അസിക്ഖിതോ തേ, ആചരിയ, ഹത്ഥിനാഗോ, തസ്സ ആകാസഗമനം നാമ കാരണം കരോഹീ’തി, തത്ഥപി താവ ബോധിസത്തോ ദേവദത്തതോ ജാതിയാ നിഹീനോ ലാമകോ തിരച്ഛാനഗതോ.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ മനുസ്സോ അഹോസി പവനേ നട്ഠായികോ, തദാ ബോധിസത്തോ മഹാപഥവീ നാമ മക്കടോ അഹോസി, ഏത്ഥപി താവ ദിസ്സതി വിസേസോ മനുസ്സസ്സ ച തിരച്ഛാനഗതസ്സ ച, തത്ഥപി താവ ബോധിസത്തോ ദേവദത്തതോ ജാതിയാ നിഹീനോ.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ മനുസ്സോ അഹോസി സോണുത്തരോ നാമ നേസാദോ ബലവാ ബലവതരോ നാഗബലോ, തദാ ബോധിസത്തോ ഛദ്ദന്തോ നാമ നാഗരാജാ അഹോസി. തദാ സോ ലുദ്ദകോ തം ഹത്ഥിനാഗം ഘാതേസി, തത്ഥപി താവ ദേവദത്തോവ അധികതരോ.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ മനുസ്സോ അഹോസി വനചരകോ അനികേതവാസീ, തദാ ബോധിസത്തോ സകുണോ അഹോസി തിത്തിരോ മന്തജ്ഝായീ, തദാപി സോ വനചരകോ തം സകുണം ഘാതേസി, തത്ഥപി താവ ദേവദത്തോവ ജാതിയാ അധികതരോ.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ കലാബു നാമ കാസിരാജാ [കാസികരാജാ (ക.)] അഹോസി, തദാ ബോധിസത്തോ താപസോ അഹോസി ഖന്തിവാദീ. തദാ സോ രാജാ തസ്സ താപസസ്സ കുദ്ധോ ഹത്ഥപാദേ വംസകളീരേ വിയ ഛേദാപേസി, തത്ഥപി താവ ദേവദത്തോ യേവ അധികതരോ ജാതിയാ ച യസേന ച.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ മനുസ്സോ അഹോസി വനചരോ, തദാ ബോധിസത്തോ നന്ദിയോ നാമ വാനരിന്ദോ അഹോസി, തദാപി സോ വനചരോ തം വാനരിന്ദം ഘാതേസി സദ്ധിം മാതരാ കനിട്ഠഭാതികേന ച, തത്ഥപി താവ ദേവദത്തോ യേവ അധികതരോ ജാതിയാ.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ മനുസ്സോ അഹോസി അചേലകോ കാരമ്ഭിയോ നാമ, തദാ ബോധിസത്തോ പണ്ഡരകോ നാമ നാഗരാജാ അഹോസി, തത്ഥപി താവ ദേവദത്തോ യേവ അധികതരോ ജാതിയാ.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ മനുസ്സോ അഹോസി പവനേ ജടിലകോ, തദാ ബോധിസത്തോ തച്ഛകോ നാമ മഹാസൂകരോ അഹോസി, തത്ഥപി താവ ദേവദത്തോ യേവ ജാതിയാ അധികതരോ.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ ചേതീസു സൂരപരിചരോ നാമ രാജാ അഹോസി ഉപരി പുരിസമത്തേ ഗഗനേ വേഹാസങ്ഗമോ, തദാ ബോധിസത്തോ കപിലോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ അഹോസി, തത്ഥപി താവ ദേവദത്തോ യേവ അധികതരോ ജാതിയാ ച യസേന ച.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ മനുസ്സോ അഹോസി സാമോ നാമ, തദാ ബോധിസത്തോ രുരു നാമ മിഗരാജാ അഹോസി, തത്ഥപി താവ ദേവദത്തോ യേവ ജാതിയാ അധികതരോ.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ മനുസ്സോ അഹോസി ലുദ്ദകോ പവനചരോ, തദാ ബോധിസത്തോ ഹത്ഥിനാഗോ അഹോസി, സോ ലുദ്ദകോ തസ്സ ഹത്ഥിനാഗസ്സ സത്തക്ഖത്തും ദന്തേ ഛിന്ദിത്വാ ഹരി, തത്ഥപി താവ ദേവദത്തോ യേവ യോനിയാ അധികതരോ.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ സിങ്ഗാലോ അഹോസി ഖത്തിയധമ്മോ, സോ യാവതാ ജമ്ബുദീപേ പദേസരാജാനോ തേ സബ്ബേ അനുയുത്തേ അകാസി, തദാ ബോധിസത്തോ വിധുരോ നാമ പണ്ഡിതോ അഹോസി, തത്ഥപി താവ ദേവദത്തോ യേവ യസേന അധികതരോ.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ ഹത്ഥിനാഗോ ഹുത്വാ ലടുകികായ സകുണികായ പുത്തകേ ഘാതേസി, തദാ ബോധിസത്തോപി ഹത്ഥിനാഗോ അഹോസി യൂഥപതി, തത്ഥ താവ ഉഭോപി തേ സമസമാ അഹേസും.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ യക്ഖോ അഹോസി അധമ്മോ നാമ, തദാ ബോധിസത്തോപി യക്ഖോ അഹോസി ധമ്മോ നാമ, തത്ഥപി താവ ഉഭോപി സമസമാ അഹേസും.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ നാവികോ അഹോസി പഞ്ചന്നം കുലസതാനം ഇസ്സരോ, തദാ ബോധിസത്തോപി നാവികോ അഹോസി പഞ്ചന്നം കുലസതാനം ഇസ്സരോ, തത്ഥപി താവ ഉഭോപി സമസമാ അഹേസും.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ സത്ഥവാഹോ അഹോസി പഞ്ചന്നം സകടസതാനം ഇസ്സരോ, തദാ ബോധിസത്തോപി സത്ഥവാഹോ അഹോസി പഞ്ചന്നം സകടസതാനം ഇസ്സരോ, തത്ഥപി താവ ഉഭോപി സമസമാ അഹേസും.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ സാഖോ നാമ മിഗരാജാ അഹോസി, തദാ ബോധിസത്തോപി നിഗ്രോധോ നാമ മിഗരാജാ അഹോസി, തത്ഥപി താവ ഉഭോപി സമസമാ അഹേസും.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ സാഖോ നാമ സേനാപതി അഹോസി, തദാ ബോധിസത്തോപി നിഗ്രോധോ നാമ രാജാ അഹോസി, തത്ഥപി താവ ഉഭോപി സമസമാ അഹേസും.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ ഖണ്ഡഹാലോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ അഹോസി, തദാ ബോധിസത്തോ ചന്ദോ നാമ രാജകുമാരോ അഹോസി, തദാ സോ ഖണ്ഡഹാലോ യേവ അധികതരോ.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ ബ്രഹ്മദത്തോ നാമ രാജാ അഹോസി, തദാ ബോധിസത്തോ തസ്സ പുത്തോ മഹാപദുമോ നാമ കുമാരോ അഹോസി, തദാ സോ രാജാ സകപുത്തം ചോരപപാതേ ഖിപാപേസി, യതോ കുതോചി പിതാവ പുത്താനം അധികതരോ ഹോതി വിസിട്ഠോതി, തത്ഥപി താവ ദേവദത്തോ യേവ അധികതരോ.

‘‘പുന ചപരം യദാ ദേവദത്തോ മഹാപതാപോ നാമ രാജാ അഹോസി, തദാ ബോധിസത്തോ തസ്സ പുത്തോ ധമ്മപാലോ നാമ കുമാരോ അഹോസി, തദാ സോ രാജാ സകപുത്തസ്സ ഹത്ഥപാദേ സീസഞ്ച ഛേദാപേസി, തത്ഥപി താവ ദേവദത്തോ യേവ ഉത്തരോ അധികതരോ.

അജ്ജേതരഹി ഉഭോപി സക്യകുലേ ജായിംസു. ബോധിസത്തോ ബുദ്ധോ അഹോസി സബ്ബഞ്ഞൂ ലോകനായകോ, ദേവദത്തോ തസ്സ ദേവാതിദേവസ്സ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഇദ്ധിം നിബ്ബത്തേത്വാ ബുദ്ധാലയം അകാസി. കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, യം മയാ ഭണിതം, തം സബ്ബം തഥം ഉദാഹു വിതഥ’’ന്തി?

‘‘യം ത്വം, മഹാരാജ, ബഹുവിധം കാരണം ഓസാരേസി, സബ്ബം തം തഥേവ, നോ അഞ്ഞഥാ’’തി. ‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, കണ്ഹോപി സുക്കോപി സമസമഗതികാ ഹോന്തി, തേന ഹി കുസലമ്പി അകുസലമ്പി സമസമവിപാകം ഹോതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജ, കുസലമ്പി അകുസലമ്പി സമസമവിപാകം ഹോതി, ന ഹി, മഹാരാജ, ദേവദത്തോ സബ്ബജനേഹി പടിവിരുദ്ധോ, ബോധിസത്തേനേവ പടിവിരുദ്ധോ. യോ തസ്സ ബോധിസത്തേന പടിവിരുദ്ധോ, സോ തസ്മിം തസ്മിം യേവ ഭവേ പച്ചതി ഫലം ദേതി. ദേവദത്തോപി, മഹാരാജ, ഇസ്സരിയേ ഠിതോ ജനപദേസു ആരക്ഖം ദേതി, സേതും സഭം പുഞ്ഞസാലം കാരേതി, സമണബ്രാഹ്മണാനം കപണദ്ധികവണിബ്ബകാനം നാഥാനാഥാനം യഥാപണിഹിതം ദാനം ദേതി. തസ്സ സോ വിപാകേന ഭവേ ഭവേ സമ്പത്തിയോ പടിലഭതി. കസ്സേതം, മഹാരാജ, സക്കാ വത്തും വിനാ ദാനേന ദമേന സംയമേന ഉപോസഥകമ്മേന സമ്പത്തിം അനുഭവിസ്സതീതി?

‘‘യം പന ത്വം, മഹാരാജ, ഏവം വദേസി ‘ദേവദത്തോ ച ബോധിസത്തോ ച ഏകതോ അനുപരിവത്തന്തീ’തി, സോ ന ജാതിസതസ്സ അച്ചയേന സമാഗമോ അഹോസി, ന ജാതിസഹസ്സസ്സ അച്ചയേന, ന ജാതിസതസഹസ്സസ്സ അച്ചയേന, കദാചി കരഹചി ബഹൂനം അഹോരത്താനം അച്ചയേന സമാഗമോ അഹോസി. യം പനേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ കാണകച്ഛപോപമം ഉപദസ്സിതം മനുസ്സത്തപ്പടിലാഭായ, തഥൂപമം, മഹാരാജ, ഇമേസം സമാഗമം ധാരേഹി.

‘‘ന, മഹാരാജ, ബോധിസത്തസ്സ ദേവദത്തേനേവ സദ്ധിം സമാഗമോ അഹോസി, ഥേരോപി, മഹാരാജ, സാരിപുത്തോ അനേകേസു ജാതിസതസഹസ്സേസു ബോധിസത്തസ്സ പിതാ അഹോസി, മഹാപിതാ അഹോസി, ചൂളപിതാ അഹോസി, ഭാതാ അഹോസി, പുത്തോ അഹോസി, ഭാഗിനേയ്യോ അഹോസി, മിത്തോ അഹോസി.

‘‘ബോധിസത്തോപി, മഹാരാജ, അനേകേസു ജാതിസതസഹസ്സേസു ഥേരസ്സ സാരിപുത്തസ്സ പിതാ അഹോസി, മഹാപിതാ അഹോസി, ചൂളപിതാ അഹോസി, ഭാതാ അഹോസി, പുത്തോ അഹോസി, ഭാഗിനേയ്യോ അഹോസി, മിത്തോ അഹോസി, സബ്ബേപി, മഹാരാജ, സത്തനികായപരിയാപന്നാ സംസാരസോതമനുഗതാ സംസാരസോതേന വുയ്ഹന്താ അപ്പിയേഹിപി പിയേഹിപി സമാഗച്ഛന്തി. യഥാ, മഹാരാജ, ഉദകം സോതേന വുയ്ഹമാനം സുചിഅസുചികല്യാണപാപകേന സമാഗച്ഛതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സബ്ബേപി സത്തനികായപരിയാപന്നാ സംസാരസോതമനുഗതാ സംസാരസോതേന വുയ്ഹന്താ അപ്പിയേഹിപി പിയേഹിപി സമാഗച്ഛന്തി. ദേവദത്തോ, മഹാരാജ, യക്ഖോ സമാനോ അത്തനാ അധമ്മോ പരേ അധമ്മേ നിയോജേത്വാ സത്തപഞ്ഞാസവസ്സകോടിയോ സട്ഠി ച വസ്സസതസഹസ്സാനി മഹാനിരയേ പച്ചി, ബോധിസത്തോപി, മഹാരാജ, യക്ഖോ സമാനോ അത്തനാ ധമ്മോ പരേ ധമ്മേ നിയോജേത്വാ സത്തപഞ്ഞാസവസ്സകോടിയോ സട്ഠി ച വസ്സസതസഹസ്സാനി സഗ്ഗേ മോദി സബ്ബകാമസമങ്ഗീ, അപി ച, മഹാരാജ, ദേവദത്തോ ഇമസ്മിം ഭവേ ബുദ്ധം അനാസാദനീയമാസാദയിത്വാ സമഗ്ഗഞ്ച സങ്ഘം ഭിന്ദിത്വാ പഥവിം പാവിസി, തഥാഗതോ ബുജ്ഝിത്വാ സബ്ബധമ്മേ പരിനിബ്ബുതോ ഉപധിസങ്ഖയേ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

കുസലാകുസലസമവിസമപഞ്ഹോ സത്തമോ.

൮. അമരാദേവീപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ –

‘‘‘സചേ ലഭേഥ ഖണം വാ രഹോ വാ, നിമന്തകം [നിവാതകം (കുണാലജാതകേ)] വാപി ലഭേഥ താദിസം;

സബ്ബാവ [സബ്ബാപി (സീ. പീ.)] ഇത്ഥീ കയിരും [കരേയ്യും (സീ. പീ. ക.)] നു പാപം, അഞ്ഞം അലദ്ധാ പീഠസപ്പിനാ സദ്ധി’ന്തി.

‘‘പുന ച കഥീയതി ‘മഹോസധസ്സ ഭരിയാ അമരാ നാമ ഇത്ഥീ ഗാമകേ ഠപിതാ പവുത്ഥപതികാ രഹോ നിസിന്നാ വിവിത്താ രാജപ്പടിസമം സാമികം കരിത്വാ സഹസ്സേന നിമന്തീയമാനാ പാപം നാകാസീ’തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘സചേ…പേ… സദ്ധി’ന്തി തേന ഹി ‘മഹോസധസ്സ ഭരിയാ…പേ… നാകാസീ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി മഹോസധസ്സ ഭരിയാ…പേ… നാകാസി, തേന ഹി ‘സചേ…പേ… സദ്ധി’ന്തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘സചേ…പേ… സദ്ധി’ന്തി. കഥീയതി ച ‘മഹോസധസ്സ ഭരിയാ …പേ… നാകാസീ’തി. കരേയ്യ സാ, മഹാരാജ, ഇത്ഥീ സഹസ്സം ലഭമാനാ താദിസേന പുരിസേന സദ്ധിം പാപകമ്മം, ന സാ കരേയ്യ സചേ ഖണം വാ രഹോ വാ നിമന്തകം വാപി താദിസം ലഭേയ്യ, വിചിനന്തീ സാ, മഹാരാജ, അമരാ ഇത്ഥീ ന അദ്ദസ ഖണം വാ രഹോ വാ നിമന്തകം വാപി താദിസം.

‘‘ഇധ ലോകേ ഗരഹഭയാ ഖണം ന പസ്സി, പരലോകേ നിരയഭയാ ഖണം ന പസ്സി, കടുകവിപാകം പാപന്തി ഖണം ന പസ്സി, പിയം അമുഞ്ചിതുകാമാ ഖണം ന പസ്സി, സാമികസ്സ ഗരുകതായ ഖണം ന പസ്സി, ധമ്മം അപചായന്തീ ഖണം ന പസ്സി, അനരിയം ഗരഹന്തീ ഖണം ന പസ്സി, കിരിയം അഭിന്ദിതുകാമാ ഖണം ന പസ്സി. ഏവരൂപേഹി ബഹൂഹി കാരണേഹി ഖണം ന പസ്സി.

‘‘രഹോപി സാ ലോകേ വിചിനിത്വാ അപസ്സന്തീ പാപം നാകാസി. സചേ സാ മനുസ്സേഹി രഹോ ലഭേയ്യ, അഥ അമനുസ്സേഹി രഹോ ന ലഭേയ്യ. സചേ അമനുസ്സേഹി രഹോ ലഭേയ്യ, അഥ പരചിത്തവിദൂഹി പബ്ബജിതേഹി രഹോ ന ലഭേയ്യ. സചേ പരചിത്തവിദൂഹി പബ്ബജിതേഹി രഹോ ലഭേയ്യ, അഥ പരചിത്തവിദൂനീഹി ദേവതാഹി രഹോ ന ലഭേയ്യ. സചേ പരചിത്തവിദൂനീഹി ദേവതാഹി രഹോ ലഭേയ്യ, അത്തനാവ പാപേഹി രഹോ ന ലഭേയ്യ. സചേ അത്തനാവ പാപേഹി രഹോ ലഭേയ്യ, അഥ അധമ്മേന രഹോ ന ലഭേയ്യ. ഏവരൂപേഹി ബഹുവിധേഹി കാരണേഹി രഹോ അലഭിത്വാ പാപം നാകാസി.

‘‘നിമന്തകമ്പി സാ ലോകേ വിചിനിത്വാ താദിസം അലഭന്തീ പാപം നാകാസി. മഹോസധോ, മഹാരാജ, പണ്ഡിതോ അട്ഠവീസതിയാ അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ. കതമേഹി അട്ഠവീസതിയാ അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ? മഹോസധോ, മഹാരാജ, സൂരോ ഹിരിമാ ഓത്തപ്പീ സപക്ഖോ മിത്തസമ്പന്നോ ഖമോ സീലവാ സച്ചവാദീ സോചേയ്യസമ്പന്നോ അക്കോധനോ അനതിമാനീ അനുസൂയകോ വീരിയവാ ആയൂഹകോ സങ്ഗാഹകോ സംവിഭാഗീ സഖിലോ നിവാതവുത്തി സണ്ഹോ അസഠോ അമായാവീ അതിബുദ്ധിസമ്പന്നോ കിത്തിമാ വിജ്ജാസമ്പന്നോ ഹിതേസീ ഉപനിസ്സിതാനം പത്ഥിതോ സബ്ബജനസ്സ ധനവാ യസവാ. മഹോസധോ, മഹാരാജ, പണ്ഡിതോ ഇമേഹി അട്ഠവീസതിയാ അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ. സാ അഞ്ഞം താദിസം നിമന്തകം അലഭിത്വാ പാപം നാകാസീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

അമരാദേവീപഞ്ഹോ അട്ഠമോ.

൯. അരഹന്തഅഭായനപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘വിഗതഭയസന്താസാ അരഹന്തോ’തി. പുന ച നഗരേ രാജഗഹേ ധനപാലകം ഹത്ഥിം ഭഗവതി ഓപതന്തം ദിസ്വാ പഞ്ച ഖീണാസവസതാനി പരിച്ചജിത്വാ ജിനവരം പക്കന്താനി ദിസാവിദിസം ഏകം ഠപേത്വാ ഥേരം ആനന്ദം. കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, തേ അരഹന്തോ ഭയാ പക്കന്താ, പഞ്ഞായിസ്സതി സകേന കമ്മേനാതി ദസബലം പാതേതുകാമാ പക്കന്താ, ഉദാഹു തഥാഗതസ്സ അതുലം വിപുലമസമം പാടിഹാരിയം ദട്ഠുകാമാ പക്കന്താ? യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘വിഗതഭയസന്താസാ അരഹന്തോ’തി, തേന ഹി ‘നഗരേ…പേ… ആനന്ദ’ന്തി യം വചനം തം മിച്ഛാ. യദി നഗരേ രാജഗഹേ ധനപാലകം ഹത്ഥിം ഭഗവതി ഓപതന്തം ദിസ്വാ പഞ്ച ഖീണാസവസതാനി പരിച്ചജിത്വാ ജിനവരം പക്കന്താനി ദിസാവിദിസം ഏകം ഠപേത്വാ ഥേരം ആനന്ദം, തേന ഹി ‘വിഗതഭയസന്താസാ അരഹന്തോ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘വിഗതഭയസന്താസാ അരഹന്തോ’തി, നഗരേ രാജഗഹേ ധനപാലകം ഹത്ഥിം ഭഗവതി ഓപതന്തം ദിസ്വാ പഞ്ച ഖീണാസവസതാനി പരിച്ചജിത്വാ ജിനവരം പക്കന്താനി ദിസാവിദിസം ഏകം ഠപേത്വാ ഥേരം ആനന്ദം, തഞ്ച പന ന ഭയാ, നാപി ഭഗവന്തം പാതേതുകാമതായ.

‘‘യേന പന, മഹാരാജ, ഹേതുനാ അരഹന്തോ ഭായേയ്യും വാ താസേയ്യും വാ, സോ ഹേതു അരഹന്താനം സമുച്ഛിന്നോ, തസ്മാ വിഗതഭയസന്താസാ അരഹന്തോ, ഭായതി നു, മഹാരാജ, മഹാപഥവീ ഖണന്തേപി ഭിന്ദന്തേപി ധാരേന്തേപി സമുദ്ദപബ്ബതഗിരിസിഖരേതി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കേന കാരണേന മഹാരാജാ’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ, മഹാപഥവിയാ സോ ഹേതു, യേന ഹേതുനാ മഹാപഥവീ ഭായേയ്യ വാ താസേയ്യ വാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നത്ഥി അരഹന്താനം സോ ഹേതു, യേന ഹേതുനാ അരഹന്തോ ഭായേയ്യും വാ താസേയ്യും വാ.

‘‘ഭായതി നു, മഹാരാജ, ഗിരിസിഖരം ഛിന്ദന്തേ വാ ഭിന്ദന്തേ വാ പതന്തേ വാ അഗ്ഗിനാ ദഹന്തേ വാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കേന കാരണേന മഹാരാജാ’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ, ഗിരിസിഖരസ്സ സോ ഹേതു, യേന ഹേതുനാ ഗിരിസിഖരം ഭായേയ്യ വാ താസേയ്യ വാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നത്ഥി അരഹന്താനം സോ ഹേതു, യേന ഹേതുനാ അരഹന്തോ ഭായേയ്യും വാ താസേയ്യും വാ.

‘‘യദിപി, മഹാരാജ, ലോകധാതുസതസഹസ്സേസു യേ കേചി സത്തനികായപരിയാപന്നാ സബ്ബേപി തേ സത്തിഹത്ഥാ ഏകം അരഹന്തം ഉപധാവിത്വാ താസേയ്യും, ന ഭവേയ്യ അരഹതോ ചിത്തസ്സ കിഞ്ചി അഞ്ഞഥത്തം. കിം കാരണം? അട്ഠാനമനവകാസതായ.

‘‘അപി ച, മഹാരാജ, തേസം ഖീണാസവാനം ഏവം ചേതോപരിവിതക്കോ അഹോസി ‘അജ്ജ നരവരപവരേ ജിനവരവസഭേ നഗരവരമനുപ്പവിട്ഠേ വീഥിയാ ധനപാലകോ ഹത്ഥീ ആപതിസ്സതി, അസംസയമതിദേവദേവം ഉപട്ഠാകോ ന പരിച്ചജിസ്സതി, യദി മയം സബ്ബേപി ഭഗവന്തം ന പരിച്ചജിസ്സാമ, ആനന്ദസ്സ ഗുണോ പാകടോ ന ഭവിസ്സതി, ന ഹേവ ച തഥാഗതം സമുപഗമിസ്സതി ഹത്ഥിനാഗോ, ഹന്ദ മയം അപഗച്ഛാമ, ഏവമിദം മഹതോ ജനകായസ്സ കിലേസബന്ധനമോക്ഖോ ഭവിസ്സതി, ആനന്ദസ്സ ച ഗുണോ പാകടോ ഭവിസ്സതീ’തി. ഏവം തേ അരഹന്തോ ആനിസംസം ദിസ്വാ ദിസാവിദിസം പക്കന്താ’’തി. ‘‘സുവിഭത്തോ, ഭന്തേ നാഗസേന, പഞ്ഹോ, ഏവമേതം നത്ഥി അരഹന്താനം ഭയം വാ സന്താസോ വാ, ആനിസംസം ദിസ്വാ അരഹന്തോ പക്കന്താ ദിസാവിദിസ’’ന്തി.

അരഹന്തഅഭായനപഞ്ഹോ നവമോ.

൧൦. ബുദ്ധസബ്ബഞ്ഞുഭാവപഞ്ഹോ

൧൦. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘തഥാഗതോ സബ്ബഞ്ഞൂ’തി. പുന ച ഭണഥ ‘തഥാഗതേന സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനപ്പമുഖേ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ പണാമിതേ ചാതുമേയ്യകാ ച സക്യാ ബ്രഹ്മാ ച സഹമ്പതി ബീജൂപമഞ്ച വച്ഛതരുണൂപമഞ്ച ഉപദസ്സേത്വാ ഭഗവന്തം പസാദേസും ഖമാപേസും നിജ്ഝത്തം അകംസൂ’തി. കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, അഞ്ഞാതാ താ ഉപമാ തഥാഗതസ്സ, യാഹി തഥാഗതോ ഉപമാഹി ഓരതോ ഖമിതോ ഉപസന്തോ നിജ്ഝത്തം ഗതോ? യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതസ്സ താ ഉപമാ അഞ്ഞാതാ, തേന ഹി ബുദ്ധോ അസബ്ബഞ്ഞൂ, യദി ഞാതാ, തേന ഹി ഓകസ്സ പസയ്ഹ വീമംസാപേക്ഖോ പണാമേസി, തേന ഹി തസ്സ അകാരുഞ്ഞതാ സമ്ഭവതി. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘സബ്ബഞ്ഞൂ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ, താഹി ച ഉപമാഹി ഭഗവാ പസന്നോ ഓരതോ ഖമിതോ ഉപസന്തോ നിജ്ഝത്തം ഗതോ. ധമ്മസ്സാമീ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ, തഥാഗതപ്പവേദിതേഹേവ തേ ഓപമ്മേഹി തഥാഗതം ആരാധേസും തോസേസും പസാദേസും, തേസഞ്ച തഥാഗതോ പസന്നോ ‘സാധൂ’തി അബ്ഭാനുമോദി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഇത്ഥീ സാമികസ്സ സന്തകേനേവ ധനേന സാമികം ആരാധേതി തോസേതി പസാദേതി, തഞ്ച സാമികോ ‘സാധൂ’തി അബ്ഭാനുമോദതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ചാതുമേയ്യകാ ച സക്യാ ബ്രഹ്മാ ച സഹമ്പതി തഥാഗതപ്പവേദിതേഹേവ ഓപമ്മേഹി തഥാഗതം ആരാധേസും തോസേസും പസാദേസും, തേസഞ്ച തഥാഗതോ പസന്നോ ‘സാധൂ’തി അബ്ഭാനുമോദി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, കപ്പകോ രഞ്ഞോ സന്തകേനേവ സുവണ്ണഫണകേന രഞ്ഞോ ഉത്തമങ്ഗം പസാധയമാനോ രാജാനം ആരാധേതി തോസേതി പസാദേതി, തസ്സ ച രാജാ പസന്നോ ‘സാധൂ’തി അബ്ഭാനുമോദതി, യഥിച്ഛിതമനുപ്പദേതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ചാതുമേയ്യകാ ച സക്യാ ബ്രഹ്മാ ച സഹമ്പതി തഥാഗതപ്പവേദിതേഹേവ ഓപമ്മേഹി തഥാഗതം ആരാധേസും തോസേസും പസാദേസും, തേസഞ്ച തഥാഗതോ പസന്നോ ‘സാധൂ’തി അബ്ഭാനുമോദി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, സദ്ധിവിഹാരികോ ഉപജ്ഝായാഭതം പിണ്ഡപാതം ഗഹേത്വാ ഉപജ്ഝായസ്സ ഉപനാമേന്തോ ഉപജ്ഝായം ആരാധേതി തോസേതി പസാദേതി, തഞ്ച ഉപജ്ഝായോ പസന്നോ ‘സാധൂ’തി അബ്ഭാനുമോദതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ചാതുമേയ്യകാ ച സക്യാ ബ്രഹ്മാ ച സഹമ്പതി തഥാഗതപ്പവേദിതേഹേവ ഓപമ്മേഹി തഥാഗതം ആരാധേസും തോസേസും പസാദേസും, തേസഞ്ച തഥാഗതോ പസന്നോ ‘സാധൂ’തി അബ്ഭാനുമോദിത്വാ സബ്ബദുക്ഖപരിമുത്തിയാ ധമ്മം ദേസേസീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീതി.

ബുദ്ധസബ്ബഞ്ഞുഭാവപഞ്ഹോ ദസമോ.

സബ്ബഞ്ഞുതഞാണവഗ്ഗോ ചതുത്ഥോ.

ഇമസ്മിം വഗ്ഗേ ദസ പഞ്ഹാ.

൫. സന്ഥവവഗ്ഗോ

൧. സന്ഥവപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ –

‘‘‘സന്ഥവതോ ഭയം ജാതം, നികേതാ ജായതേ രജോ;

അനികേതമസന്ഥവം, ഏതം വേ മുനിദസ്സന’ന്തി.

‘‘പുന ച ഭഗവതാ ഭണിതം ‘വിഹാരേ കാരയേ രമ്മേ, വാസയേത്ഥ ബഹുസ്സുതേ’തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതേന ഭണിതം ‘സന്ഥവതോ ഭയം ജാതം, നികേതാ ജായതേ രജോ. അനികേതമസന്ഥവം, ഏതം വേ മുനിദസ്സന’ന്തി, തേന ഹി ‘വിഹാരേ കാരയേ രമ്മേ, വാസയേത്ഥ ബഹുസ്സുതേ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി തഥാഗതേന ഭണിതം ‘വിഹാരേ കാരയേ രമ്മേ, വാസയേത്ഥ ബഹുസ്സുതേ’തി, തേന ഹി ‘സന്ഥവതോ ഭയം ജാതം, നികേതാ ജായതേ രജോ. അനികേതമസന്ഥവം, ഏതം വേ മുനിദസ്സന’ന്തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘സന്ഥവതോ ഭയം ജാതം, നികേതാ ജായതേ രജോ. അനികേതമസന്ഥവം, ഏതം വേ മുനിദസ്സന’ന്തി. ഭണിതഞ്ച ‘വിഹാരേ കാരയേ രമ്മേ, വാസയേത്ഥ ബഹുസ്സുതേ’തി. യം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘സന്ഥവതോ ഭയം ജാതം, നികേതാ ജായതേ രജോ. അനികേതമസന്ഥവം, ഏതം വേ മുനിദസ്സന’ന്തി, തം സഭാവവചനം അസേസവചനം നിസ്സേസവചനം നിപ്പരിയായവചനം സമണാനുച്ഛവം സമണസാരുപ്പം സമണപ്പതിരൂപം സമണാരഹം സമണഗോചരം സമണപ്പടിപദാ സമണപ്പടിപത്തി. യഥാ, മഹാരാജ, ആരഞ്ഞകോ മിഗോ അരഞ്ഞേ പവനേ ചരമാനോ നിരാലയോ അനികേതോ യഥിച്ഛകം സയതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖുനാ ‘സന്ഥവതോ ഭയം ജാതം, നികേതാ ജായതേ രജോ. അനികേതമസന്ഥവം, ഏതം വേ മുനിദസ്സന’ന്തി ചിന്തേതബ്ബം.

‘‘യം പന, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘വിഹാരേ കാരയേ രമ്മേ, വാസയേത്ഥ ബഹുസ്സുതേ’തി, തം ദ്വേ അത്ഥവസേ സമ്പസ്സമാനേന ഭഗവതാ ഭണിതം. കതമേ ദ്വേ? വിഹാരദാനം നാമ സബ്ബബുദ്ധേഹി വണ്ണിതം അനുമതം ഥോമിതം പസത്ഥം, തം തേ വിഹാരദാനം ദത്വാ ജാതിജരാമരണാ പരിമുച്ചിസ്സന്തീതി. അയം താവ പഠമോ ആനിസംസോ വിഹാരദാനേ.

‘‘പുന ചപരം വിഹാരേ വിജ്ജമാനേ ഭിക്ഖുനിയോ ബ്യത്തസങ്കേതാ ഭവിസ്സന്തി, സുലഭം ദസ്സനം ദസ്സനകാമാനം, അനികേതേ ദുദ്ദസ്സനാ ഭവിസ്സന്തീതി. അയം ദുതിയോ ആനിസംസോ വിഹാരദാനേ. ഇമേ ദ്വേ അത്ഥവസേ സമ്പസ്സമാനേന ഭഗവതാ ഭണിതം ‘വിഹാരേ കാരയേ രമ്മേ, വാസയേത്ഥ ബഹുസ്സുതേ’തി, ന തത്ഥ ബുദ്ധപുത്തേന ആലയോ കരണീയോ നികേതേ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

സന്ഥവപഞ്ഹോ പഠമോ.

൨. ഉദരസംയതപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ –

‘‘‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യ, ഉദരേ സംയതോ സിയാ’തി.

‘‘പുന ച ഭഗവതാ ഭണിതം ‘അഹം ഖോ പനുദായി, അപ്പേകദാ ഇമിനാ പത്തേന സമതിത്തികമ്പി ഭുഞ്ജാമി, ഭിയ്യോപി ഭുഞ്ജാമീ’തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യ, ഉദരേ സംയതോ സിയാ’തി, തേന ഹി ‘അഹം ഖോ പനുദായി, അപ്പേകദാ ഇമിനാ പത്തേന സമതിത്ഥികമ്പി ഭുഞ്ജാമി, ഭിയ്യോപി ഭുഞ്ജാമീ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി തഥാഗതേന ഭണിതം ‘അഹം ഖോ പനുദായി, അപ്പേകദാ ഇമിനാ പത്തേന സമതിത്ഥികമ്പി ഭുഞ്ജാമി, ഭിയ്യോപി ഭുഞ്ജാമീ’തി, തേന ഹി ‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യ, ഉദരേ സംയതോ സിയാ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യ, ഉദരേ സംയതോ സിയാ’തി, ഭണിതഞ്ച ‘അഹം ഖോ പനുദായി, അപ്പേകദാ ഇമിനാ പത്തേന സമതിത്തികമ്പി ഭുഞ്ജാമി, ഭിയ്യോപി ഭുഞ്ജാമീ’തി. യം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യ, ഉദരേ സംയതോ സിയാ’തി, തം സഭാവവചനം അസേസവചനം നിസ്സേസവചനം നിപ്പരിയായവചനം ഭൂതവചനം തച്ഛവചനം യാഥാവവചനം അവിപരീതവചനം ഇസിവചനം മുനിവചനം ഭഗവന്തവചനം അരഹന്തവചനം പച്ചേകബുദ്ധവചനം ജിനവചനം സബ്ബഞ്ഞുവചനം തഥാഗതസ്സ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ വചനം.

‘‘ഉദരേ അസംയതോ, മഹാരാജ, പാണമ്പി ഹനതി, അദിന്നമ്പി ആദിയതി, പരദാരമ്പി ഗച്ഛതി, മുസാപി ഭണതി, മജ്ജമ്പി പിവതി, മാതരമ്പി ജീവിതാ വോരോപേതി, പിതരമ്പി ജീവിതാ വോരോപേതി, അരഹന്തമ്പി ജീവിതാ വോരോപേതി, സങ്ഘമ്പി ഭിന്ദതി, ദുട്ഠേന ചിത്തേന തഥാഗതസ്സ ലോഹിതമ്പി ഉപ്പാദേതി. നനു, മഹാരാജ, ദേവദത്തോ ഉദരേ അസംയതോ സങ്ഘം ഭിന്ദിത്വാ കപ്പട്ഠിയം കമ്മം ആയൂഹി [ആയൂഹതി (ക.)]. ഏവരൂപാനി, മഹാരാജ, അഞ്ഞാനിപി ബഹുവിധാനി കാരണാനി ദിസ്വാ ഭഗവതാ ഭണിതം ‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യ, ഉദരേ സംയതോ സിയാ’തി.

‘‘ഉദരേ സംയതോ, മഹാരാജ, ചതുസച്ചാഭിസമയം അഭിസമേതി, ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി സച്ഛികരോതി, ചതൂസു പടിസമ്ഭിദാസു അട്ഠസു സമാപത്തീസു ഛസു അഭിഞ്ഞാസു വസീഭാവം പാപുണാതി, കേവലഞ്ച സമണധമ്മം പൂരേതി. നനു, മഹാരാജ, സുകപോതകോ ഉദരേ സംയതോ ഹുത്വാ യാവ താവതിംസഭവനം കമ്പേത്വാ സക്കം ദേവാനമിന്ദം ഉപട്ഠാനമുപനേസി, ഏവരൂപാനി, മഹാരാജ, അഞ്ഞാനിപി ബഹുവിധാനി കാരണാനി ദിസ്വാ ഭഗവതാ ഭണിതം ‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യ, ഉദരേ സംയതോ സിയാ’തി.

‘‘യം പന, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘അഹം ഖോ പനുദായി അപ്പേകദാ ഇമിനാ പത്തേന സമതിത്തികമ്പി ഭുഞ്ജാമി, ഭിയ്യോപി ഭുഞ്ജാമീ’തി, തം കതകിച്ചേന നിട്ഠിതകിരിയേന സിദ്ധത്ഥേന വുസിതവോസാനേന നിരാവരണേന സബ്ബഞ്ഞുനാ സയമ്ഭുനാ തഥാഗതേന അത്താനം ഉപാദായ ഭണിതം.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, വന്തസ്സ വിരിത്തസ്സ അനുവാസിതസ്സ ആതുരസ്സ സപ്പായകിരിയാ ഇച്ഛിതബ്ബാ ഹോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സകിലേസസ്സ അദിട്ഠസച്ചസ്സ ഉദരേ സംയമോ കരണീയോ ഹോതി. യഥാ, മഹാരാജ, മണിരതനസ്സ സപ്പഭാസസ്സ ജാതിമന്തസ്സ അഭിജാതിപരിസുദ്ധസ്സ മജ്ജനനിഘംസനപരിസോധനേന കരണീയം ന ഹോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതസ്സ ബുദ്ധവിസയേ പാരമിം ഗതസ്സ കിരിയാകരണേസു ആവരണം ന ഹോതീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ഉദരസംയതപഞ്ഹോ ദുതിയോ.

൩. ബുദ്ധഅപ്പാബാധപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘അഹമസ്മി, ഭിക്ഖവേ, ബ്രാഹ്മണോ യാചയോഗോ സദാ പയതപാണി അന്തിമദേഹധരോ അനുത്തരോ ഭിസക്കോ സല്ലകത്തോ’തി. പുന ച ഭണിതം ഭഗവതാ ‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം അപ്പാബാധാനം യദിദം ബാകുലോ’തി. ഭഗവതോ ച സരീരേ ബഹുക്ഖത്തും ആബാധോ ഉപ്പന്നോ ദിസ്സതി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതോ അനുത്തരോ, തേന ഹി ‘ഏതദഗ്ഗം…പേ… ബാകുലോ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി ഥേരോ ബാകുലോ അപ്പാബാധാനം അഗ്ഗോ, തേന ഹി ‘അഹമസ്മി…പേ… സല്ലകത്തോ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘അഹമസ്മി…പേ… സല്ലകത്തോ’തി, ഭണിതഞ്ച ‘ഏതദഗ്ഗം…പേ… ബാകുലോ’തി, തഞ്ച പന ബാഹിരാനം ആഗമാനം അധിഗമാനം പരിയത്തീനം അത്തനി വിജ്ജമാനതം സന്ധായ ഭാസിതം.

‘‘സന്തി ഖോ പന, മഹാരാജ, ഭഗവതോ സാവകാ ഠാനചങ്കമികാ, തേ ഠാനേന ചങ്കമേന ദിവാരത്തിം വീതിനാമേന്തി, ഭഗവാ പന, മഹാരാജ, ഠാനേന ചങ്കമേന നിസജ്ജായ സയനേന ദിവാരത്തിം വീതിനാമേതി, യേ തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഠാനചങ്കമികാ, തേ തേന അങ്ഗേന അതിരേകാ.

‘‘സന്തി ഖോ പന, മഹാരാജ, ഭഗവതോ സാവകാ ഏകാസനികാ, തേ ജീവിതഹേതുപി ദുതിയം ഭോജനം ന ഭുഞ്ജന്തി, ഭഗവാ പന, മഹാരാജ, ദുതിയമ്പി യാവ തതിയമ്പി ഭോജനം ഭുഞ്ജതി, യേ തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഏകാസനികാ, തേ തേന അങ്ഗേന അതിരേകാ, അനേകവിധാനി, മഹാരാജ, താനി കാരണാനി തേസം തേസം തം തം സന്ധായ ഭണിതാനി. ഭഗവാ പന, മഹാരാജ, അനുത്തരോ സീലേന സമാധിനാ പഞ്ഞായ വിമുത്തിയാ വിമുത്തിഞാണദസ്സനേന ദസഹി ച ബലേഹി ചതൂഹി വേസാരജ്ജേഹി അട്ഠാരസഹി ബുദ്ധധമ്മേഹി ഛഹി അസാധാരണേഹി ഞാണേഹി, കേവലേ ച ബുദ്ധവിസയേ തം സന്ധായ ഭണിതം ‘അഹമസ്മി…പേ… സല്ലകത്തോ’തി.

‘‘ഇധ, മഹാരാജ, മനുസ്സേസു ഏകോ ജാതിമാ ഹോതി, ഏകോ ധനവാ, ഏകോ വിജ്ജവാ, ഏകോ സിപ്പവാ, ഏകോ സൂരോ, ഏകോ വിചക്ഖണോ, സബ്ബേപേതേ അഭിഭവിയ രാജാ യേവ തേസം ഉത്തമോ ഹോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവാ സബ്ബസത്താനം അഗ്ഗോ ജേട്ഠോ സേട്ഠോ.

‘‘യം പന ആയസ്മാ ബാകുലോ അപ്പാബാധോ അഹോസി, തം അഭിനീഹാരവസേന, സോ ഹി, മഹാരാജ, അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ ഉദരവാതാബാധേ ഉപ്പന്നേ വിപസ്സിസ്സ ച ഭഗവതോ അട്ഠസട്ഠിയാ ച ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനം തിണപുപ്ഫകരോഗേ ഉപ്പന്നേ സയം താപസോ സമാനോ നാനാഭേസജ്ജേഹി തം ബ്യാധിം അപനേത്വാ അപ്പാബാധതം പത്തോ, ഭണിതോ ച ‘ഏതദഗ്ഗം…പേ… ബാകുലോ’തി.

‘‘ഭഗവതോ, മഹാരാജ, ബ്യാധിമ്ഹി ഉപ്പജ്ജന്തേപി അനുപ്പജ്ജന്തേപി ധുതങ്ഗം ആദിയന്തേപി അനാദിയന്തേപി നത്ഥി ഭഗവതാ സദിസോ കോചി സത്തോ. ഭാസിതമ്പേതം മഹാരാജ ഭഗവതാ ദേവാതിദേവേന സംയുത്തനികായവരലഞ്ഛകേ –

‘‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, സത്താ അപദാ വാ ദ്വിപദാ വാ ചതുപ്പദാ വാ ബഹുപ്പദാ വാ രൂപിനോ വാ അരൂപിനോ വാ സഞ്ഞിനോ വാ അസഞ്ഞിനോ വാ നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞിനോ വാ, തഥാഗതോ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതി അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’തി. ‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’’തി.

ബുദ്ധഅപ്പാബാധപഞ്ഹോ തതിയോ.

൪. മഗ്ഗുപ്പാദനപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘തഥാഗതോ ഭിക്ഖവേ, അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അനുപ്പന്നസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദേതാ’തി. പുന ച ഭണിതം ‘അദ്ദസം ഖ്വാഹം, ഭിക്ഖവേ, പുരാണം മഗ്ഗം പുരാണം അഞ്ജസം പുബ്ബകേഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേഹി അനുയാത’ന്തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതോ അനുപ്പന്നസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദേതാ, തേന ഹി ‘അദ്ദസം ഖ്വാഹം, ഭിക്ഖവേ, പുരാണം മഗ്ഗം പുരാണം അഞ്ജസം പുബ്ബകേഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേഹി അനുയാത’ന്തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി തഥാഗതേന ഭണിതം ‘അദ്ദസം ഖ്വാഹം, ഭിക്ഖവേ, പുരാണം മഗ്ഗം പുരാണം അഞ്ജസം പുബ്ബകേഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേഹി അനുയാത’ന്തി, തേന ഹി ‘തഥാഗതോ, ഭിക്ഖവേ, അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അനുപ്പന്നസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദേതാ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘തഥാഗതോ, ഭിക്ഖവേ, അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അനുപ്പന്നസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദേതാ’തി. ഭണിതഞ്ച ‘അദ്ദസം ഖ്വാഹം, ഭിക്ഖവേ, പുരാണം മഗ്ഗം പുരാണം അഞ്ജസം പുബ്ബകേഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേഹി അനുയാത’ന്തി, തം ദ്വയമ്പി സഭാവവചനമേവ, പുബ്ബകാനം, മഹാരാജ, തഥാഗതാനം അന്തരധാനേന അസതി അനുസാസകേ മഗ്ഗോ അന്തരധായി, തം [സോ തം (സീ. പീ. ക.)] തഥാഗതോ മഗ്ഗം ലുഗ്ഗം പലുഗ്ഗം ഗൂള്ഹം പിഹിതം പടിച്ഛന്നം അസഞ്ചരണം പഞ്ഞാചക്ഖുനാ സമ്പസ്സമാനോ [സമ്മസമാനോ (സീ. പീ.)] അദ്ദസ പുബ്ബകേഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേഹി അനുയാതം, തംകാരണാ ആഹ ‘അദ്ദസം ഖ്വാഹം, ഭിക്ഖവേ, പുരാണം മഗ്ഗം പുരാണം അഞ്ജസം പുബ്ബകേഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേഹി അനുയാത’ന്തി.

‘‘പുബ്ബകാനം, മഹാരാജ, തഥാഗതാനം അന്തരധാനേന അസതി അനുസാസകേ ലുഗ്ഗം പലുഗ്ഗം ഗൂള്ഹം പിഹിതം പടിച്ഛന്നം അസഞ്ചരണം മഗ്ഗം യം ദാനി തഥാഗതോ സഞ്ചരണം അകാസി, തംകാരണാ ആഹ ‘തഥാഗതോ, ഭിക്ഖവേ, അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അനുപ്പന്നസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദേതാ’തി.

‘‘ഇധ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ അന്തരധാനേന മണിരതനം ഗിരിസിഖന്തരേ നിലീയതി, അപരസ്സ ചക്കവത്തിസ്സ സമ്മാപടിപത്തിയാ ഉപഗച്ഛതി, അപി നു ഖോ തം, മഹാരാജ, മണിരതനം തസ്സ പകത’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, പാകതികം യേവ തം മണിരതനം, തേന പന നിബ്ബത്തിത’’ന്തി [നിബ്ബത്തന്തി (സീ. പീ.)]. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പാകതികം പുബ്ബകേഹി തഥാഗതേഹി അനുചിണ്ണം അട്ഠങ്ഗികം സിവം മഗ്ഗം അസതി അനുസാസകേ ലുഗ്ഗം പലുഗ്ഗം ഗൂള്ഹം പിഹിതം പടിച്ഛന്നം അസഞ്ചരണം ഭഗവാ പഞ്ഞാചക്ഖുനാ സമ്പസ്സമാനോ ഉപ്പാദേസി, സഞ്ചരണം അകാസി, തംകാരണാ ആഹ ‘തഥാഗതോ, ഭിക്ഖവേ, അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അനുപ്പന്നസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദേതാ’തി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, സന്തം യേവ പുത്തം യോനിയാ ജനയിത്വാ മാതാ ‘ജനികാ’തി വുച്ചതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ സന്തം യേവ മഗ്ഗം ലുഗ്ഗം പലുഗ്ഗം ഗൂള്ഹം പിഹിതം പടിച്ഛന്നം അസഞ്ചരണം പഞ്ഞാചക്ഖുനാ സമ്പസ്സമാനോ ഉപ്പാദേസി, സഞ്ചരണം അകാസി, തംകാരണാ ആഹ ‘തഥാഗതോ, ഭിക്ഖവേ, അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അനുപ്പന്നസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദേതാ’തി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, കോചി പുരിസോ യം കിഞ്ചി നട്ഠം പസ്സതി, ‘തേന തം ഭണ്ഡം നിബ്ബത്തിത’ന്തി ജനോ വോഹരതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ സന്തം യേവ മഗ്ഗം ലുഗ്ഗം പലുഗ്ഗം ഗൂള്ഹം പിഹിതം പടിച്ഛന്നം അസഞ്ചരണം പഞ്ഞാചക്ഖുനാ സമ്പസ്സമാനോ ഉപ്പാദേസി, സഞ്ചരണം അകാസി, തംകാരണാ ആഹ ‘തഥാഗതോ, ഭിക്ഖവേ, അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അനുപ്പന്നസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദേതാ’തി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, കോചി പുരിസോ വനം സോധേത്വാ ഭൂമിം നീഹരതി, ‘തസ്സ സാ ഭൂമീ’തി ജനോ വോഹരതി, ന ചേസാ ഭൂമി തേന പവത്തിതാ, തം ഭൂമിം കാരണം കത്വാ ഭൂമിസാമികോ നാമ ഹോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ സന്തം യേവ മഗ്ഗം ലുഗ്ഗം പലുഗ്ഗം ഗൂള്ഹം പിഹിതം പടിച്ഛന്നം അസഞ്ചരണം പഞ്ഞായ സമ്പസ്സമാനോ ഉപ്പാദേസി, സഞ്ചരണം അകാസി, തംകാരണാ ആഹ ‘തഥാഗതോ, ഭിക്ഖവേ, അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അനുപ്പന്നസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദേതാ’’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

മഗ്ഗുപ്പാദനപഞ്ഹോ ചതുത്ഥോ.

൫. ബുദ്ധഅവിഹേഠകപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘പുബ്ബേ വാഹം മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ സത്താനം അവിഹേഠകജാതികോ അഹോസി’ന്തി. പുന ച ഭണിതം ‘ലോമസകസ്സപോ നാമ ഇസി സമാനോ അനേകസതേ പാണേ ഘാതയിത്വാ വാജപേയ്യം മഹായഞ്ഞം യജീ’തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘പുബ്ബേ വാഹം മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ സത്താനം അവിഹേഠകജാതികോ അഹോസി’ന്തി, തേന ഹി ‘ലോമസകസ്സപേന ഇസിനാ അനേകസതേ പാണേ ഘാതയിത്വാ വാജപേയ്യം മഹായഞ്ഞം യജിത’ന്തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി ‘ലോമസകസ്സപേന ഇസിനാ അനേകസതേ പാണേ ഘാതയിത്വാ വാജപേയ്യം മഹായഞ്ഞം യജിതം’, തേന ഹി ‘പുബ്ബേ വാഹം മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ സത്താനം അവിഹേഠകജാതികോ അഹോസി’ന്തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘പുബ്ബേ വാഹം മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ സത്താനം അവിഹേഠകജാതികോ അഹോസി’ന്തി, ‘ലോമസകസ്സപേന ഇസിനാ അനേകസതേ പാണേ ഘാതയിത്വാ വാജപേയ്യം മഹായഞ്ഞം യജിതം’, തഞ്ച പന രാഗവസേന വിസഞ്ഞിനാ, നോ സചേതനേനാ’’തി.

‘‘അട്ഠിമേ, ഭന്തേ നാഗസേന, പുഗ്ഗലാ പാണം ഹനന്തി. കതമേ അട്ഠ? രത്തോ രാഗവസേന പാണം ഹനതി, ദുട്ഠോ ദോസവസേന പാണം ഹനതി, മൂള്ഹോ മോഹവസേന പാണം ഹനതി, മാനീ മാനവസേന പാണം ഹനതി, ലുദ്ധോ ലോഭവസേന പാണം ഹനതി, അകിഞ്ചനോ ജീവികത്ഥായ പാണം ഹനതി, ബാലോ ഹസ്സവസേന [അഞ്ഞാണവസേന (ക. സീ.)] പാണം ഹനതി, രാജാ വിനയനവസേന പാണം ഹനതി. ഇമേ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, അട്ഠ പുഗ്ഗലാ പാണം ഹനന്തി. പാകതികം യേവ, ഭന്തേ നാഗസേന, ബോധിസത്തേന കത’’ന്തി. ‘‘ന, മഹാരാജ, പാകതികം ബോധിസത്തേന കതം, യദി, മഹാരാജ, ബോധിസത്തോ പകതിഭാവേന ഓനമേയ്യ മഹായഞ്ഞം യജിതും, ന യിമം ഗാഥം ഭണേയ്യ –

‘‘‘സസമുദ്ദപരിയായം, മഹിം സാഗരകുണ്ഡലം;

ന ഇച്ഛേ സഹ നിന്ദായ, ഏവം സേയ്ഹ [സയ്ഹ (സീ. പീ.)] വിജാനഹീ’തി.

‘‘ഏവംവാദീ, മഹാരാജ, ബോധിസത്തോ സഹ ദസ്സനേന ചന്ദവതിയാ രാജകഞ്ഞായ വിസഞ്ഞീ അഹോസി ഖിത്തചിത്തോ രത്തോ വിസഞ്ഞിഭൂതോ ആകുലാകുലോ തുരിതതുരിതോ തേന വിക്ഖിത്തഭന്തലുളിതചിത്തേന മഹതിമഹാപസുഘാതഗലരുഹിരസഞ്ചയം വാജപേയ്യം മഹായഞ്ഞം യജി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഉമ്മത്തകോ ഖിത്തചിത്തോ ജലിതമ്പി ജാതവേദം അക്കമതി, കുപിതമ്പി ആസീവിസം ഗണ്ഹാതി, മത്തമ്പി ഹത്ഥിം ഉപേതി, സമുദ്ദമ്പി അതീരദസ്സിം പക്ഖന്ദതി, ചന്ദനികമ്പി ഓളിഗല്ലമ്പി ഓമദ്ദതി, കണ്ടകാധാനമ്പി അഭിരുഹതി, പപാതേപി പതതി, അസുചിമ്പി ഭക്ഖേതി, നഗ്ഗോപി രഥിയാ ചരതി, അഞ്ഞമ്പി ബഹുവിധം അകിരിയം കരോതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ബോധിസത്തോ സഹ ദസ്സനേന ചന്ദവതിയാ രാജകഞ്ഞായ വിസഞ്ഞീ അഹോസി ഖിത്തചിത്തോ രത്തോ വിസഞ്ഞിഭൂതോ ആകുലാകുലോ തുരിതതുരിതോ, തേന വിക്ഖിത്തഭന്തലുളിതചിത്തേന മഹതിമഹാപസുഘാതഗലരുഹിരസഞ്ചയം വാജപേയ്യം മഹായഞ്ഞം യജി.

‘‘ഖിത്തചിത്തേന, മഹാരാജ, കതം പാപം ദിട്ഠധമ്മേപി ന മഹാസാവജ്ജം ഹോതി, സമ്പരായേ വിപാകേനപി നോ തഥാ. ഇധ, മഹാരാജ, കോചി ഉമ്മത്തകോ വജ്ഝമാപജ്ജേയ്യ, തസ്സ തുമ്ഹേ കിം ദണ്ഡം ധാരേഥാ’’തി? ‘‘കോ, ഭന്തേ, ഉമ്മത്തകസ്സ ദണ്ഡോ ഭവിസ്സതി, തം മയം പോഥാപേത്വാ നീഹരാപേമ, ഏസോവ തസ്സ ദണ്ഡോ’’തി. ‘‘ഇതി ഖോ, മഹാരാജ, ഉമ്മത്തകസ്സ അപരാധേ ദണ്ഡോപി ന ഭവതി, തസ്മാ ഉമ്മത്തകസ്സ കതേപി ന ദോസോ ഭവതി സതേകിച്ഛോ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ലോമസകസ്സപോ ഇസി സഹ ദസ്സനേന ചന്ദവതിയാ രാജകഞ്ഞായ വിസഞ്ഞീ അഹോസി ഖിത്തചിത്തോ രത്തോ വിസഞ്ഞിഭൂതോ വിസടപയാതോ ആകുലാകുലോ തുരിതതുരിതോ, തേന വിക്ഖിത്തഭന്തലുളിതചിത്തേന മഹതിമഹാപസുഘാതഗലരുഹിരസഞ്ചയം വാജപേയ്യം മഹായഞ്ഞം യജി. യദാ ച പന പകതിചിത്തോ അഹോസി പടിലദ്ധസ്സതി, തദാ പുനദേവ പബ്ബജിത്വാ പഞ്ചാഭിഞ്ഞായോ നിബ്ബത്തേത്വാ ബ്രഹ്മലോകൂപഗോ അഹോസീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ബുദ്ധഅവിഹേഠകപഞ്ഹോ പഞ്ചമോ.

൬. ഛദ്ദന്തജോതിപാലാരബ്ഭപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ഛദ്ദന്തോ നാഗരാജാ –

‘‘‘വധിസ്സമേതന്തി പരാമസന്തോ, കാസാവമദ്ദക്ഖി ധജം ഇസീനം;

ദുക്ഖേന ഫുട്ഠസ്സുദപാദി സഞ്ഞാ, അരഹദ്ധജോ സബ്ഭി അവജ്ഝരൂപോ’തി.

‘‘പുന ച ഭണിതം ‘ജോതിപാലമാണവോ സമാനോ കസ്സപം ഭഗവന്തം അരഹന്തം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം മുണ്ഡകവാദേന സമണകവാദേന അസബ്ഭാഹി ഫരുസാഹി വാചാഹി അക്കോസി പരിഭാസീ’തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ബോധിസത്തോ തിരച്ഛാനഗതോ സമാനോ കാസാവം അഭിപൂജയി, തേന ഹി ‘ജോതിപാലേന മാണവേന കസ്സപോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ മുണ്ഡകവാദേന സമണകവാദേന അസബ്ഭാഹി ഫരുസാഹി വാചാഹി അക്കുട്ഠോ പരിഭാസിതോ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി ജോതിപാലേന മാണവേന കസ്സപോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ മുണ്ഡകവാദേന സമണകവാദേന അസബ്ഭാഹി ഫരുസാഹി വാചാഹി അക്കുട്ഠോ പരിഭാസിതോ, തേന ഹി ‘ഛദ്ദന്തേന നാഗരാജേന കാസാവം പൂജിത’ന്തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. യദി തിരച്ഛാനഗതേന ബോധിസത്തേന കക്ഖളഖരകടുകവേദനം വേദയമാനേന ലുദ്ദകേന നിവത്ഥം കാസാവം പൂജിതം, കിം മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ പരിപക്കഞാണോ പരിപക്കായ ബോധിയാ കസ്സപം ഭഗവന്തം അരഹന്തം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ദസബലം ലോകനായകം ഉദിതോദിതം ജലിതബ്യാമോഭാസം പവരുത്തമം പവരരുചിരകാസികകാസാവമഭിപാരുതം ദിസ്വാ ന പൂജയി? അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോതി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ഛദ്ദന്തോ നാഗരാജാ ‘വധിസ്സമേതന്തി…പേ… അവജ്ഝരൂപോ’തി. ജോതിപാലേന ച മാണവേന കസ്സപോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ മുണ്ഡകവാദേന സമണകവാദേന അസബ്ഭാഹി ഫരുസാഹി വാചാഹി അക്കുട്ഠോ പരിഭാസിതോ, തഞ്ച പന ജാതിവസേന കുലവസേന. ജോതിപാലോ, മഹാരാജ, മാണവോ അസ്സദ്ധേ അപ്പസന്നേ കുലേ പച്ചാജാതോ, തസ്സ മാതാപിതരോ ഭഗിനിഭാതരോ ദാസിദാസചേടകപരിവാരകമനുസ്സാ ബ്രഹ്മദേവതാ ബ്രഹ്മഗരുകാ, തേ ‘ബ്രാഹ്മണാ ഏവ ഉത്തമാ പവരാ’തി അവസേസേ പബ്ബജിതേ ഗരഹന്തി ജിഗുച്ഛന്തി, തേസം തം വചനം സുത്വാ ജോതിപാലോ മാണവോ ഘടികാരേന കുമ്ഭകാരേന സത്ഥാരം ദസ്സനായ പക്കോസിതോ ഏവമാഹ ‘കിം പന തേന മുണ്ഡകേന സമണകേന ദിട്ഠേനാ’തി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, അമതം വിസമാസജ്ജ തിത്തകം ഹോതി, യഥാ ച സീതോദകം അഗ്ഗിമാസജ്ജ ഉണ്ഹം ഹോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ജോതിപാലോ മാണവോ അസ്സദ്ധേ അപ്പസന്നേ കുലേ പച്ചാജാതോ, സോ കുലവസേന അന്ധോ ഹുത്വാ [സോ കുലജാതിവസേന അന്ധോ ഭവിത്വാ (സ്യാ.)] തഥാഗതം അക്കോസി പരിഭാസി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ജലിതപജ്ജലിതോ മഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ സപ്പഭാസോ ഉദകമാസജ്ജ ഉപഹതപ്പഭാതേജോ സീതലോ കാളകോ ഭവതി പരിപക്കനിഗ്ഗുണ്ഡിഫലസദിസോ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ജോതിപാലോ മാണവോ പുഞ്ഞവാ സദ്ധോ ഞാണവിപുലസപ്പഭാസോ അസ്സദ്ധേ അപ്പസന്നേ കുലേ പച്ചാജാതോ, സോ കുലവസേന അന്ധോ ഹുത്വാ തഥാഗതം അക്കോസി പരിഭാസി, ഉപഗന്ത്വാ ച ബുദ്ധഗുണമഞ്ഞായ ചേടകഭൂതോ വിയ അഹോസി, ജിനസാസനേ പബ്ബജിത്വാ അഭിഞ്ഞാ ച സമാപത്തിയോ ച നിബ്ബത്തേത്വാ ബ്രഹ്മലോകൂപഗോ അഹോസീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ഛദ്ദന്തജോതിപാലാരബ്ഭപഞ്ഹോ ഛട്ഠോ.

൭. ഘടികാരപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘ഘടികാരസ്സ കുമ്ഭകാരസ്സ ആവേസനം സബ്ബം തേമാസം ആകാസച്ഛദനം അട്ഠാസി, ന ദേവോതിവസ്സീ’തി. പുന ച ഭണിതം ‘കസ്സപസ്സ തഥാഗതസ്സ [ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ (മ. നി. ൨.൨൮൯)] കുടി ഓവസ്സതീ’തി. കിസ്സ പന, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതസ്സ ഏവമുസ്സന്നകുസലമൂലസ്സ [ഏവരൂപസ്സ ഉസ്സന്നകുസലമൂലസ്സ (ക.)] കുടി ഓവസ്സതി, തഥാഗതസ്സ നാമ സോ ആനുഭാവോ ഇച്ഛിതബ്ബോ? യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഘടികാരസ്സ കുമ്ഭകാരസ്സ ആവേസനം അനോവസ്സം ആകാസച്ഛദനം അഹോസി, തേന ഹി ‘തഥാഗതസ്സ കുടി ഓവസ്സതീ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി തഥാഗതസ്സ കുടി ഓവസ്സതി, തേന ഹി ‘ഘടികാരസ്സ കുമ്ഭകാരസ്സ ആവേസനം അനോവസ്സകം അഹോസി ആകാസച്ഛദന’ന്തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘ഘടികാരസ്സ കുമ്ഭകാരസ്സ ആവേസനം സബ്ബം തേമാസം ആകാസച്ഛദനം അട്ഠാസി, ന ദേവോതിവസ്സീ’തി. ഭണിതഞ്ച ‘കസ്സപസ്സ തഥാഗതസ്സ കുടി ഓവസ്സതീ’തി. ഘടികാരോ, മഹാരാജ, കുമ്ഭകാരോ സീലവാ കല്യാണധമ്മോ ഉസ്സന്നകുസലമൂലോ അന്ധേ ജിണ്ണേ മാതാപിതരോ പോസേതി, തസ്സ അസമ്മുഖാ അനാപുച്ഛായേവസ്സ ഘരേ തിണം ഹരിത്വാ ഭഗവതോ കുടിം ഛാദേസും, സോ തേന തിണഹരണേന അകമ്പിതം അസഞ്ചലിതം സുസണ്ഠിതം വിപുലമസമം പീതിം പടിലഭതി, ഭിയ്യോ സോമനസ്സഞ്ച അതുലം ഉപ്പാദേസി ‘അഹോ വത മേ ഭഗവാ ലോകുത്തമോ സുവിസ്സത്ഥോ’തി, തേന തസ്സ ദിട്ഠധമ്മികോ വിപാകോ നിബ്ബത്തോ. ന ഹി, മഹാരാജ, തഥാഗതോ താവതകേന വികാരേന ചലതി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, സിനേരു ഗിരിരാജാ അനേകസതസഹസ്സവാതസമ്പഹാരേനപി ന കമ്പതി ന ചലതി, മഹോദധി വരപ്പവരസാഗരോ അനേകസതനഹുതമഹാഗങ്ഗാസതസഹസ്സേഹിപി ന പൂരതി ന വികാരമാപജ്ജതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ന താവതകേന വികാരേന ചലതി.

‘‘യം പന, മഹാരാജ, തഥാഗതസ്സ കുടി ഓവസ്സതി, തം മഹതോ ജനകായസ്സ അനുകമ്പായ. ദ്വേമേ, മഹാരാജ, അത്ഥവസേ സമ്പസ്സമാനാ തഥാഗതാ സയം നിമ്മിതം പച്ചയം നപ്പടിസേവന്തി, ‘അയം അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യോ സത്ഥാ’തി ഭഗവതോ പച്ചയം ദത്വാ ദേവമനുസ്സാ സബ്ബദുഗ്ഗതിതോ പരിമുച്ചിസ്സന്തീതി, ദസ്സേത്വാ വുത്തിം പരിയേസന്തീതി ‘മാ അഞ്ഞേ ഉപവദേയ്യു’ന്തി. ഇമേ ദ്വേ അത്ഥവസേ സമ്പസ്സമാനാ തഥാഗതാ സയം നിമ്മിതം പച്ചയം നപ്പടിസേവന്തി. യദി, മഹാരാജ, സക്കോ വാ തം കുടിം അനോവസ്സം കരേയ്യ ബ്രഹ്മാ വാ സയം വാ, സാവജ്ജം ഭവേയ്യ തം യേവ കരണം [കാരണം (സീ. പീ.)] സദോസം സനിഗ്ഗഹം, ഇമേ വിഭൂതം [വിഭൂസം (സീ. പീ.)] കത്വാ ലോകം സമ്മോഹേന്തി അധികതം കരോന്തീതി, തസ്മാ തം കരണം വജ്ജനീയം. ന, മഹാരാജ, തഥാഗതാ വത്ഥും യാചന്തി, തായ അവത്ഥുയാചനായ അപരിഭാസിയാ ഭവന്തീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ഘടികാരപഞ്ഹോ സത്തമോ.

൮. ബ്രാഹ്മണരാജവാദപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം തഥാഗതേന ‘അഹമസ്മി, ഭിക്ഖവേ, ബ്രാഹ്മണോ യാചയോഗോ’തി. പുന ച ഭണിതം ‘രാജാഹമസ്മി സേലാ’തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘അഹമസ്മി, ഭിക്ഖവേ, ബ്രാഹ്മണോ യാചയോഗോ’തി, തേന ഹി ‘രാജാഹമസ്മി സേലാ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി തഥാഗതേന ഭണിതം ‘രാജാഹമസ്മി സേലാ’തി, തേന ഹി ‘അഹമസ്മി, ഭിക്ഖവേ, ബ്രാഹ്മണോ യാചയോഗോ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. ഖത്തിയോ വാ ഹി ഭവേയ്യ ബ്രാഹ്മണോ വാ, നത്ഥി ഏകായ ജാതിയാ ദ്വേ വണ്ണാ നാമ, അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘അഹമസ്മി, ഭിക്ഖവേ, ബ്രാഹ്മണോ യാചയോഗോ’തി, പുന ച ഭണിതം ‘രാജാഹമസ്മി സേലാ’തി, തത്ഥ കാരണം അത്ഥി, യേന കാരണേന തഥാഗതോ ബ്രാഹ്മണോ ച രാജാ ച ഹോതീ’’തി.

‘‘കിം പന തം, ഭന്തേ നാഗസേന, കാരണം, യേന കാരണേന തഥാഗതോ ബ്രാഹ്മണോ ച രാജാ ച ഹോതി’’? ‘‘സബ്ബേ, മഹാരാജ, പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ തഥാഗതസ്സ ബാഹിതാ പഹീനാ അപഗതാ ബ്യപഗതാ ഉച്ഛിന്നാ ഖീണാ ഖയം പത്താ നിബ്ബുതാ ഉപസന്താ, തസ്മാ തഥാഗതോ ‘ബ്രാഹ്മണോ’തി വുച്ചതി.

‘‘ബ്രാഹ്മണോ നാമ സംസയമനേകംസം വിമതിപഥം വീതിവത്തോ, ഭഗവാപി, മഹാരാജ, സംസയമനേകംസം വിമതിപഥം വീതിവത്തോ, തേന കാരണേന തഥാഗതോ ‘ബ്രാഹ്മണോ’തി വുച്ചതി.

‘‘ബ്രാഹ്മണോ നാമ സബ്ബഭവഗതിയോനിനിസ്സടോ മലരജഗതവിപ്പമുത്തോ അസഹായോ, ഭഗവാപി, മഹാരാജ, സബ്ബഭവഗതിയോനിനിസ്സടോ മലരജഗതവിപ്പമുത്തോ അസഹായോ, തേന കാരണേന തഥാഗതോ ‘ബ്രാഹ്മണോ’തി വുച്ചതി.

‘‘ബ്രാഹ്മണാ നാമ അഗ്ഗസേട്ഠവരപവരദിബ്ബവിഹാരബഹുലോ, ഭഗവാപി, മഹാരാജ, അഗ്ഗസേട്ഠവരപവരദിബ്ബവിഹാരബഹുലോ, തേനാപി കപരണേന തഥാഗതോ ‘‘ബ്രാഹ്മണോ’’തി വുച്ചതി.

‘‘ബ്രാഹ്മണോ നാമ അജ്ഝയന അജ്ഝാപന ദാനപ്പടിഗ്ഗഹണ ദമ സംയമനിയമപുബ്ബമനുസിട്ഠി പവേണി വംസ ധരണോ, ഭഗവാപി, മഹാരാജ, അജ്ഝയന അജ്ഝാപന ദാനപ്പടിഗ്ഗഹണ ദമ സംയമ നിയമ പുബ്ബജിനാചിണ്ണ അനുസിട്ഠി പവേണി വംസ ധരണോ തേനാപി കാരണേന തഥാഗതോ ‘ബ്രാഹ്മണോ’തി വുച്ചതി.

‘‘ബ്രാഹ്മണോ നാമ ബ്രഹാസുഖവിഹാരജ്ഝാനഝായീ; ഭഗവാപി, മഹാരാജ, ബ്രഹാസുഖവിഹാരജ്ഝാനഝായീ, തേനാപി കാരണേന തഥാഗതോ ‘ബ്രാഹ്മണോ’തി വുച്ചതി.

‘‘ബ്രാഹ്മണോ നാമ സബ്ബഭവാഭവഗതീസു അഭിജാതിവത്തിതമനുചരിതം ജാനാതി, ഭഗവാപി, മഹാരാജ, സബ്ബഭവാഭവഗതീസു അഭിജാതിവത്തിതമനുചരിതം ജാനാതി, തേനാപി കാരണേന തഥാഗതോ ‘ബ്രാഹ്മണോ’തി വുച്ചതി.

‘‘ബ്രാഹ്മണോതി, മഹാരാജ, ഭഗവതോ നേതം നാമം മാതരാ കതം, ന പിതരാ കതം, ന ഭാതരാ കതം, ന ഭഗിനിയാ കതം, ന മിത്താമച്ചേഹി കതം, ന ഞാതിസാലോഹിതേഹി കതം, ന സമണബ്രാഹ്മണേഹി കതം, ന ദേവതാഹി കതം, വിമോക്ഖന്തികമേതം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം നാമം ബോധിയാ യേവ മൂലേ മാരസേനം വിധമിത്വാ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നേ പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേ ബാഹേത്വാ സഹ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണസ്സ പടിലാഭാ പടിലദ്ധപാതുഭൂതസമുപ്പന്നമത്തേ സച്ഛികാ പഞ്ഞത്തി യദിദം ബ്രാഹ്മണോതി, തേന കാരണേന തഥാഗതോ വുച്ചതി ‘ബ്രാഹ്മണോ’’’തി.

‘‘കേന പന, ഭന്തേ നാഗസേന, കാരണേന തഥാഗതോ വുച്ചതി ‘രാജാ’’’തി? ‘‘രാജാ നാമ, മഹാരാജ, യോ കോചി രജ്ജം കാരേതി ലോകമനുസാസതി, ഭഗവാപി, മഹാരാജ, ദസസഹസ്സിയാ ലോകധാതുയാ ധമ്മേന രജ്ജം കാരേതി, സദേവകം ലോകം സമാരകം സബ്രഹ്മകം സസ്സമണബ്രാഹ്മണിം പജം സദേവമനുസ്സം അനുസാസതി, തേനാപി കാരണേന തഥാഗതോ വുച്ചതി ‘രാജാ’തി.

‘‘രാജാ നാമ, മഹാരാജ, സബ്ബജനമനുസ്സേ അഭിഭവിത്വാ നന്ദയന്തോ ഞാതിസങ്ഘം, സോചയന്തോ അമിത്തസങ്ഘം, മഹതിമഹായസസിരിഹരം ഥിരസാരദണ്ഡം അനൂനസതസലാകാലങ്കതം ഉസ്സാപേതി പണ്ഡരവിമലസേതച്ഛത്തം, ഭഗവാപി, മഹാരാജ, സോചയന്തോ മാരസേനം മിച്ഛാപടിപന്നം, നന്ദയന്തോ ദേവമനുസ്സേ സമ്മാപടിപന്നേ ദസസഹസ്സിയാ ലോകധാതുയാ മഹതിമഹായസസിരിഹരം ഖന്തിഥിരസാരദണ്ഡം ഞാണവരസതസലാകാലങ്കതം ഉസ്സാപേതി അഗ്ഗവരവിമുത്തിപണ്ഡരവിമലസേതച്ഛത്തം, തേനാപി കാരണേന തഥാഗതോ വുച്ചതി ‘രാജാ’തി.

‘‘രാജാ നാമ ഉപഗതസമ്പത്തജനാനം ബഹൂനമഭിവന്ദനീയോ ഭവതി, ഭഗവാപി, മഹാരാജ, ഉപഗതസമ്പത്തദേവമനുസ്സാനം ബഹൂനമഭിവന്ദനീയോ, തേനാപി കാരണേന തഥാഗതോ വുച്ചതി ‘രാജാ’തി.

‘‘രാജാ നാമ യസ്സ കസ്സചി ആരാധകസ്സ പസീദിത്വാ വരിതം വരം ദത്വാ കാമേന തപ്പയതി, ഭഗവാപി, മഹാരാജ, യസ്സ കസ്സചി കായേന വാചായ മനസാ ആരാധകസ്സ പസീദിത്വാ വരിതം വരമനുത്തരം സബ്ബദുക്ഖപരിമുത്തിം ദത്വാ അസേസകാമവരേന ച തപ്പയതി, തേനാപി കാരണേന തഥാഗതോ വുച്ചതി ‘രാജാ’തി.

‘‘രാജാ നാമ ആണം വീതിക്കമന്തം വിഗരഹതി ഝാപേതി [ജാപേതി (സീ. പീ.)] ധംസേതി, ഭഗവതോപി, മഹാരാജ, സാസനവരേ ആണം അതിക്കമന്തോ അലജ്ജീ മങ്കുഭാവേന ഓഞ്ഞാതോ ഹീളിതോ ഗരഹിതോ ഭവിത്വാ വജ്ജതി ജിനസാസനവരമ്ഹാ, തേനാപി കാരണേന തഥാഗതോ വുച്ചതി ‘രാജാ’തി.

‘‘രാജാ നാമ പുബ്ബകാനം ധമ്മികാനം രാജൂനം പവേണിമനുസിട്ഠിയാ ധമ്മാധമ്മമനുദീപയിത്വാ ധമ്മേന രജ്ജം കാരയമാനോ പിഹയിതോ പിയോ പത്ഥിതോ ഭവതി ജനമനുസ്സാനം, ചിരം രാജകുലവംസം ഠപയതി ധമ്മഗുണബലേന, ഭഗവാപി, മഹാരാജ, പുബ്ബകാനം സയമ്ഭൂനം പവേണിമനുസിട്ഠിയാ ധമ്മാധമ്മമനുദീപയിത്വാ ധമ്മേന ലോകമനുസാസമാനോ പിഹയിതോ പിയോ പത്ഥിതോ ദേവമനുസ്സാനം ചിരം സാസനം പവത്തേതി ധമ്മഗുണബലേന, തേനാപി കാരണേന തഥാഗതോ വുച്ചതി ‘രാജാ’തി. ഏവമനേകവിധം, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന തഥാഗതോ ബ്രാഹ്മണോപി ഭവേയ്യ രാജാപി ഭവേയ്യ, സുനിപുണോ ഭിക്ഖു കപ്പമ്പി നോ നം സമ്പാദേയ്യ, കിം അതിബഹും ഭണിതേന, സംഖിത്തം സമ്പടിച്ഛിതബ്ബ’’ന്തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ബ്രാഹ്മണരാജവാദപഞ്ഹോ അട്ഠമോ.

൯. ഗാഥാഭിഗീതഭോജനകഥാപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ –

‘‘‘ഗാഥാഭിഗീതം മേ അഭോജനേയ്യം [അഭോജനീയം (ക.) സു. നി. ൮൧ പസ്സിതബ്ബം], സമ്പസ്സതം ബ്രാഹ്മണ നേസ ധമ്മാ;

ഗാഥാഭിഗീതം പനുദന്തി ബുദ്ധാ, ധമ്മേ സതീ ബ്രാഹ്മണ വുത്തിരേസാ’തി.

‘‘പുന ച ഭഗവാ പരിസായ ധമ്മം ദേസേന്തോ കഥേന്തോ അനുപുബ്ബികഥം പഠമം താവ ദാനകഥം കഥേതി, പച്ഛാ സീലകഥം, തസ്സ ഭഗവതോ സബ്ബലോകിസ്സരസ്സ ഭാസിതം സുത്വാ ദേവമനുസ്സാ അഭിസങ്ഖരിത്വാ ദാനം ദേന്തി, തസ്സ തം ഉയ്യോജിതം ദാനം സാവകാ പരിഭുഞ്ജന്തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ഭണിതം ‘ഗാഥാഭിഗീതം മേ അഭോജനേയ്യ’ന്തി, തേന ഹി ‘ഭഗവാ ദാനകഥം പഠമം കഥേതീ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി ദാനകഥം പഠമം കഥേതി, തേന ഹി ‘ഗാഥാഭിഗീതം മേ അഭോജനേയ്യ’ന്തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. കിം കാരണം? യോ സോ, ഭന്തേ, ദക്ഖിണേയ്യോ ഗിഹീനം പിണ്ഡപാതദാനസ്സ വിപാകം കഥേതി, തസ്സ തേ ധമ്മകഥം സുത്വാ പസന്നചിത്താ അപരാപരം ദാനം ദേന്തി, യേ തം ദാനം പരിഭുഞ്ജന്തി, സബ്ബേ തേ ഗാഥാഭിഗീതം പരിഭുഞ്ജന്തി. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ നിപുണോ ഗമ്ഭീരോ തപാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘ഗാഥാഭിഗീതം മേ അഭോജനേയ്യം, സമ്പസ്സതം ബ്രാഹ്മണ നേസ ധമ്മോ. ഗാഥാഭിഗീതം പനുദന്തി ബുദ്ധാ, ധമ്മേ സതീ ബ്രാഹ്മണ വുത്തിരേസാ’തി, കഥേതി ച ഭഗവാ പഠമം ദാനകഥം, തഞ്ച പന കിരിയം സബ്ബേസം തഥാഗതാനം പഠമം ദാനകഥായ, തത്ഥ ചിത്തം അഭിരമാപേത്വാ പച്ഛാ സീലേ നിയോജേന്തി. യഥാ, മഹാരാജ, മനുസ്സാ തരുണദാരകാനം പഠമം താവ കീളാഭണ്ഡകാനി ദേന്തി. സേയ്യഥിദം, വങ്കകം ഘടികം ചിങ്ഗുലകം പത്താള്ഹകം രഥകം ധനുകം, പച്ഛാ തേ സകേ സകേ കമ്മേ നിയോജേന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ പഠമം ദാനകഥായ ചിത്തം അഭിരമാപേത്വാ പച്ഛാ സീലേ നിയോജേതി.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഭിസക്കോ നാമ ആതുരാനം പഠമം താവ ചതൂഹപഞ്ചാഹം തേലം പായേതി ബലകരണായ സിനേഹനായ, പച്ഛാ വിരേചേതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ പഠമം താവ ദാനകഥായ ചിത്തം അഭിരമാപേത്വാ പച്ഛാ സീലേ നിയോജേതി. ദായകാനം, മഹാരാജ, ദാനപതീനം ചിത്തം മുദുകം ഹോതി മദ്ദവം സിനിദ്ധം, തേന തേ ദാനസേതുസങ്കമേന ദാനനാവായ സംസാരസാഗരപാരമനുഗച്ഛന്തി, തസ്മാ തേസം പഠമം കമ്മഭൂമിമനുസാസതി, ന ച കേനചി [തേന (സീ. പീ.)] വിഞ്ഞത്തിമാപജ്ജതീ’’തി.

‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ‘വിഞ്ഞത്തി’ന്തി യം വദേസി, കതി പന താ വിഞ്ഞത്തിയോ’’തി? ‘‘ദ്വേമാ, മഹാരാജ, വിഞ്ഞത്തിയോ കായവിഞ്ഞത്തി വചീവിഞ്ഞത്തി ചാതി. തത്ഥ അത്ഥി കായവിഞ്ഞത്തി സാവജ്ജാ, അത്ഥി അനവജ്ജാ. അത്ഥി വചീവിഞ്ഞത്തി സാവജ്ജാ, അത്ഥി അനവജ്ജാ.

‘‘കതമാ കായവിഞ്ഞത്തി സാവജ്ജാ? ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു കുലാനി ഉപഗന്ത്വാ അനോകാസേ ഠിതോ ഠാനം ഭഞ്ജതി, അയം കായവിഞ്ഞത്തി സാവജ്ജാ. തായ ച വിഞ്ഞാപിതം അരിയാ ന പരിഭുഞ്ജന്തി, സോ ച പുഗ്ഗലോ അരിയാനം സമയേ ഓഞ്ഞാതോ ഹോതി ഹീളിതോ ഖീളിതോ ഗരഹിതോ പരിഭൂതോ അചിത്തീകതോ, ഭിന്നാജീവോത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി.

‘‘പുന ചപരം, മഹാരാജ, ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു കുലാനി ഉപഗന്ത്വാ അനോകാസേ ഠിതോ ഗലം പണാമേത്വാ മോരപേക്ഖിതം പേക്ഖതി ‘ഏവം ഇമേ പസ്സന്തീ’തി, തേന ച തേ പസ്സന്തി. അയമ്പി കായവിഞ്ഞത്തി സാവജ്ജാ. തായ ച വിഞ്ഞാപിതം അരിയാ ന പരിഭുഞ്ജന്തി, സോ ച പുഗ്ഗലോ അരിയാനം സമയേ ഓഞ്ഞാതോ ഹോതി ഹീളിതോ ഖീളിതോ ഗരഹിതോ പരിഭൂതോ അചിത്തീകതോ, ഭിന്നാജീവോത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി.

‘‘പുന ചപരം, മഹാരാജ, ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു ഹനുകായ വാ ഭമുകായ വാ അങ്ഗുട്ഠേന വാ വിഞ്ഞാപേതി, അയമ്പി കായവിഞ്ഞത്തി സാവജ്ജാ, തായ ച വിഞ്ഞാപിതം അരിയാ ന പരിഭുഞ്ജന്തി, സോ ച പുഗ്ഗലോ അരിയാനം സമയേ ഓഞ്ഞാതോ ഹോതി ഹീളിതോ ഖീളിതോ ഗരഹിതോ പരിഭൂതോ അചിത്തീകതോ, ഭിന്നാജീവോത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി.

‘‘കതമാ കായവിഞ്ഞത്തി അനവജ്ജാ? ഇധ ഭിക്ഖു കുലാനി ഉപഗന്ത്വാ സതോ സമാഹിതോ സമ്പജാനോ ഠാനേപി അട്ഠാനേപി യഥാനുസിട്ഠിം ഗന്ത്വാ ഠാനേ തിട്ഠതി, ദാതുകാമേസു തിട്ഠതി, അദാതുകാമേസു പക്കമതി. അയം കായവിഞ്ഞത്തി അനവജ്ജാ, തായ ച വിഞ്ഞാപിതം അരിയാ പരിഭുഞ്ജന്തി, സോ ച പുഗ്ഗലോ അരിയാനം സമയേ വണ്ണിതോ ഹോതി ഥുതോ പസത്ഥോ സല്ലേഖിതാചാരോ, പരിസുദ്ധാജീവോത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ദേവാതിദേവേന –

‘ന വേ യാചന്തി സപ്പഞ്ഞാ, ധീരോ ച വേദിതുമരഹതി [അരിയാ ഗരഹന്തി യാചനം (സീ. പീ.)];

ഉദ്ദിസ്സ അരിയാ തിട്ഠന്തി, ഏസാ അരിയാന യാചനാ’തി.

‘‘കതമാ വചീവിഞ്ഞത്തി സാവജ്ജാ? ഇധ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖു വാചായ ബഹുവിധം വിഞ്ഞാപേതി ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരം, അയം വചീവിഞ്ഞത്തി സാവജ്ജാ, തായ ച വിഞ്ഞാപിതം അരിയാ ന പരിഭുഞ്ജന്തി, സോ ച പുഗ്ഗലോ അരിയാനം സമയേ ഓഞ്ഞാതോ ഹോതി ഹീളിതോ ഖീളിതോ ഗരഹിതോ പരിഭൂതോ അചിത്തീകതോ, ഭിന്നാജീവോത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി.

‘‘പുന ചപരം, മഹാരാജ, ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു പരേസം സാവേന്തോ ഏവം ഭണതി ‘ഇമിനാ മേ അത്ഥോ’തി, തായ ച വാചായ പരേസം സാവിതായ തസ്സ ലാഭോ ഉപ്പജ്ജതി, അയമ്പി വചീവിഞ്ഞത്തി സാവജ്ജാ, തായ ച വിഞ്ഞാപിതം അരിയാ ന പരിഭുഞ്ജന്തി, സോ ച പുഗ്ഗലോ അരിയാനം സമയേ ഓഞ്ഞാതോ ഹോതി ഹീളിതോ ഖീളിതോ ഗരഹിതോ പരിഭൂതോ അചിത്തീകതോ, ഭിന്നാജീവോത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി.

‘‘പുന ചപരം, മഹാരാജ, ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു വചീവിപ്ഫാരേന പരിസായ സാവേതി ‘ഏവഞ്ച ഏവഞ്ച ഭിക്ഖൂനം ദാതബ്ബ’ന്തി, തഞ്ച തേ വചനം സുത്വാ പരികിത്തിതം അഭിഹരന്തി, അയമ്പി വചീവിഞ്ഞത്തി സാവജ്ജാ, തായ ച വിഞ്ഞാപിതം അരിയാ ന പരിഭുഞ്ജന്തി, സോ ച പുഗ്ഗലോ അരിയാനം സമയേ ഓഞ്ഞാതോ ഹോതി ഹീളിതോ ഖീളിതോ ഗരഹിതോ പരിഭൂതോ അചിത്തീകതോ, ഭിന്നാജീവോത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി.

‘‘നനു, മഹാരാജ, ഥേരോപി സാരിപുത്തോ അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ രത്തിഭാഗേ ഗിലാനോ സമാനോ ഥേരേന മഹാമോഗ്ഗല്ലാനേന ഭേസജ്ജം പുച്ഛീയമാനോ വാചം ഭിന്ദി, തസ്സ തേന വചീഭേദേന ഭേസജ്ജം ഉപ്പജ്ജി. അഥ ഥേരോ സാരിപുത്തോ ‘വചീഭേദേന മേ ഇമം ഭേസജ്ജം ഉപ്പന്നം, മാ മേ ആജീവോ ഭിജ്ജീ’തി ആജീവഭേദഭയാ തം ഭേസജ്ജം പജഹി ന ഉപജീവി. ഏവമ്പി വചീവിഞ്ഞത്തി സാവജ്ജാ, തായ ച വിഞ്ഞാപിതം അരിയാ ന പരിഭുഞ്ജന്തി. സോ ച പുഗ്ഗലോ അരിയാനം സമയേ ഓഞ്ഞാതോ ഹോതി ഹീളിതോ ഖീളിതോ ഗരഹിതോ പരിഭൂതോ അചിത്തീകതോ, ഭിന്നാജീവോത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി.

‘‘കതമാ വചീവിഞ്ഞത്തി അനവജ്ജാ? ഇധ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖു സതി പച്ചയേ ഭേസജ്ജം വിഞ്ഞാപേതി ഞാതിപവാരിതേസു കുലേസു, അയം വചീവിഞ്ഞത്തി അനവജ്ജാ, തായ ച വിഞ്ഞാപിതം അരിയാ പരിഭുഞ്ജന്തി, സോ ച പുഗ്ഗലോ അരിയാനം സമയേ വണ്ണിതോ ഹോതി ഥോമിതോ പസത്ഥോ, പരിസുദ്ധാജീവോത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി, അനുമതോ തഥാഗതേഹി അരഹന്തേഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേഹി.

‘‘യം പന, മഹാരാജ, തഥാഗതോ കസിഭാരദ്വാജസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഭോജനം പജഹി [പജഹതി (ക.)], തം ആവേഠനവിനിവേഠനകഡ്ഢനനിഗ്ഗഹപ്പടികമ്മേന നിബ്ബത്തി, തസ്മാ തഥാഗതോ തം പിണ്ഡപാതം പടിക്ഖിപി ന ഉപജീവീ’’തി.

‘‘സബ്ബകാലം, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതേ ഭുഞ്ജമാനേ ദേവതാ ദിബ്ബം ഓജം പത്തേ ആകിരന്തി, ഉദാഹു ‘സൂകരമദ്ദവേ ച മധുപായാസേ ചാ’തി ദ്വീസു യേവ പിണ്ഡപാതേസു ആകിരിംസൂ’’തി? ‘‘സബ്ബകാലം, മഹാരാജ, തഥാഗതേ ഭുഞ്ജമാനേ ദേവതാ ദിബ്ബം ഓജം ഗഹേത്വാ ഉപതിട്ഠിത്വാ ഉദ്ധടുദ്ധടേ ആലോപേ ആകിരന്തി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ സൂദോ രഞ്ഞോ ഭുഞ്ജന്തസ്സ സൂപം ഗഹേത്വാ ഉപതിട്ഠിത്വാ കബളേ കബളേ സൂപം ആകിരതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സബ്ബകാലം തഥാഗതേ ഭുഞ്ജമാനേ ദേവതാ ദിബ്ബം ഓജം ഗഹേത്വാ ഉപതിട്ഠിത്വാ ഉദ്ധടുദ്ധടേ ആലോപേ ദിബ്ബം ഓജം ആകിരന്തി. വേരഞ്ജായമ്പി, മഹാരാജ, തഥാഗതസ്സ സുക്ഖയവപുലകേ [സുക്ഖയവമൂലകേ (ക.)] ഭുഞ്ജമാനസ്സ ദേവതാ ദിബ്ബേന ഓജേന തേമയിത്വാ തേമയിത്വാ ഉപസംഹരിംസു, തേന തഥാഗതസ്സ കായോ ഉപചിതോ അഹോസീ’’തി. ‘‘ലാഭാ വത, ഭന്തേ നാഗസേന, താസം ദേവതാനം, യാ തഥാഗതസ്സ സരീരപ്പടിജഗ്ഗനേ സതതം സമിതം ഉസ്സുക്കമാപന്നാ. സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ഗാഥാഭിഗീതഭോജനകഥാപഞ്ഹോ നവമോ.

൧൦. ധമ്മദേസനായ അപ്പോസ്സുക്കപഞ്ഹോ

൧൦. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘തഥാഗതേന ചതൂഹി ച അസങ്ഖ്യേയ്യേഹി കപ്പാനം സതസഹസ്സേന ച ഏത്ഥന്തരേ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം പരിപാചിതം മഹതോ ജനകായസ്സ സമുദ്ധരണായാ’തി. പുന ച ‘സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തസ്സ അപ്പോസ്സുക്കതായ ചിത്തം നമി, നോ ധമ്മദേസനായാ’തി.

‘‘യഥാ നാമ, ഭന്തേ നാഗസേന, ഇസ്സാസോ വാ ഇസ്സാസന്തേവാസീ വാ ബഹുകേ ദിവസേ സങ്ഗാമത്ഥായ ഉപാസനം സിക്ഖിത്വാ സമ്പത്തേ മഹായുദ്ധേ ഓസക്കേയ്യ, ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതേന ചതൂഹി ച അസങ്ഖ്യേയ്യേഹി കപ്പാനം സതസഹസ്സേന ച ഏത്ഥന്തരേ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം പരിപാചേത്വാ മഹതോ ജനകായസ്സ സമുദ്ധരണായ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തേന ധമ്മദേസനായ ഓസക്കിതം.

‘‘യഥാ വാ പന, ഭന്തേ നാഗസേന, മല്ലോ വാ മല്ലന്തേവാസീ വാ ബഹുകേ ദിവസേ നിബ്ബുദ്ധം സിക്ഖിത്വാ സമ്പത്തേ മല്ലയുദ്ധേ ഓസക്കേയ്യ, ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതേന ചതൂഹി ച അസങ്ഖ്യേയ്യേഹി കപ്പാനം സതസഹസ്സേന ച ഏത്ഥന്തരേ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം പരിപാചേത്വാ മഹതോ ജനകായസ്സ സമുദ്ധരണായ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തേന ധമ്മദേസനായ ഓസക്കിതം.

‘‘കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതേന ഭയാ ഓസക്കിതം, ഉദാഹു അപാകടതായ ഓസക്കിതം, ഉദാഹു ദുബ്ബലതായ ഓസക്കിതം, ഉദാഹു അസബ്ബഞ്ഞുതായ ഓസക്കിതം, കിം തത്ഥ കാരണം, ഇങ്ഘ മേ ത്വം കാരണം ബ്രൂഹി കങ്ഖാവിതരണായ. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതേന ചതൂഹി ച അസങ്ഖ്യേയ്യേഹി കപ്പാനം സതസഹസ്സേന ച ഏത്ഥന്തരേ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം പരിപാചിതം മഹതോ ജനകായസ്സ സമുദ്ധരണായ, തേന ഹി ‘സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തസ്സ അപ്പോസ്സുക്കതായ ചിത്തം നമി, നോ ധമ്മദേസനായാ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തസ്സ അപ്പോസ്സുക്കതായ ചിത്തം നമി നോ ധമ്മദേസനായ, തേന ഹി ‘തഥാഗതേന ചതൂഹി ച അസങ്ഖ്യേയ്യേതി കപ്പാനം സതസഹസ്സേന ച ഏത്ഥന്തരേ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം പരിപാചിതം മഹതോ ജനകായസ്സ സമുദ്ധരണായാ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ ഗമ്ഭീരോ ദുന്നിബ്ബേഠോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘പരിപാചിതഞ്ച, മഹാരാജ, തഥാഗതേന ചതൂഹി ച അസങ്ഖ്യേയ്യേഹി കപ്പാനം സതസഹസ്സേന ച ഏത്ഥന്തരേ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം മഹതോ ജനകായസ്സ സമുദ്ധരണായ, പത്തസബ്ബഞ്ഞുതസ്സ ച അപ്പോസ്സുക്കതായ ചിത്തം നമി, നോ ധമ്മദേസനായ. തഞ്ച പന ധമ്മസ്സ ഗമ്ഭീരനിപുണദുദ്ദസദുരനുബോധസുഖുമദുപ്പടിവേധതം സത്താനഞ്ച ആലയാരാമതം സക്കായദിട്ഠിയാ ദള്ഹസുഗ്ഗഹിതതഞ്ച ദിസ്വാ ‘കിം നു ഖോ, കഥം നു ഖോ’തി അപ്പോസ്സുക്കതായ ചിത്തം നമി, നോ ധമ്മദേസനായ, സത്താനം പടിവേധചിന്തനമാനസം യേവേതം.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഭിസക്കോ സല്ലകത്തോ അനേകബ്യാധിപരിപീളിതം നരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവം ചിന്തയതി ‘കേന നു ഖോ ഉപക്കമേന കതമേന വാ ഭേസജ്ജേന ഇമസ്സ ബ്യാധി വൂപസമേയ്യാ’തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതസ്സ സബ്ബകിലേസബ്യാധിപരിപീളിതം ജനം ധമ്മസ്സ ച ഗമ്ഭീരനിപുണദുദ്ദസദുരനുബോധസുഖുമദുപ്പടിവേധതം ദിസ്വാ ‘കിം നു ഖോ, കഥം നു ഖോ’തി അപ്പോസ്സുക്കതായ ചിത്തം നമി, നോ ധമ്മദേസനായ, സത്താനം പടിവേധചിന്തനമാനസം യേവേതം.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ ഖത്തിയസ്സ മുദ്ധാവസിത്തസ്സ ദോവാരികഅനീകട്ഠപാരിസജ്ജനേഗമഭടബല [ബലത്ഥ (സീ. പീ.)] അമച്ചരാജഞ്ഞരാജൂപജീവിനേ ജനേ ദിസ്വാ ഏവം ചിത്തമുപ്പജ്ജേയ്യ ‘കിം നു ഖോ, കഥം നു ഖോ ഇമേ സങ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതസ്സ ധമ്മസ്സ ഗമ്ഭീരനിപുണദുദ്ദസദുരനുബോധസുഖുമദുപ്പടിവേധതം സത്താനഞ്ച ആലയാരാമതം സക്കായദിട്ഠിയാ ദള്ഹസുഗ്ഗഹിതതഞ്ച ദിസ്വാ ‘കിം നു ഖോ, കഥം നു ഖോ’തി അപ്പോസ്സുക്കതായ ചിത്തം നമി, നോ ധമ്മദേസനായ, സത്താനം പടിവേധചിന്തനമാനസം യേവേതം.

‘‘അപി ച, മഹാരാജ, സബ്ബേസം തഥാഗതാനം ധമ്മതാ ഏസാ, യം ബ്രഹ്മുനാ ആയാചിതാ ധമ്മം ദേസേന്തി. തത്ഥ പന കിം കാരണം? യേ തേന സമയേന മനുസ്സാ താപസപരിബ്ബാജകാ സമണബ്രാഹ്മണാ, സബ്ബേതേ ബ്രഹ്മദേവതാ ഹോന്തി ബ്രഹ്മഗരുകാ ബ്രഹ്മപരായണാ, തസ്മാ തസ്സ ബലവതോ യസവതോ ഞാതസ്സ പഞ്ഞാതസ്സ ഉത്തരസ്സ അച്ചുഗ്ഗതസ്സ ഓനമനേന സദേവകോ ലോകോ ഓനമിസ്സതി ഓകപ്പേസ്സതി അധിമുച്ചിസ്സതീതി ഇമിനാ ച, മഹാരാജ, കാരണേന തഥാഗതാ ബ്രഹ്മുനാ ആയാചിതാ ധമ്മം ദേസേന്തി.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചി രാജാ വാ രാജമഹാമത്തോ വാ യസ്സ ഓനമതി അപചിതിം കരോതി, ബലവതരസ്സ തസ്സ ഓനമനേന അവസേസാ ജനതാ ഓനമതി അപചിതിം കരോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ബ്രഹ്മേ ഓനമിതേ തഥാഗതാനം സദേവകോ ലോകോ ഓനമിസ്സതി, പൂജിതപൂജകോ മഹാരാജ, ലോകോ, തസ്മാ സോ ബ്രഹ്മാ സബ്ബേസം തഥാഗതാനം ആയാചതി ധമ്മദേസനായ, തേന ച കാരണേന തഥാഗതാ ബ്രഹ്മുനാ ആയാചിതാ ധമ്മം ദേസേന്തീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, സുനിബ്ബേഠിതോ പഞ്ഹോ, അതിഭദ്രകം വേയ്യാകരണം, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ധമ്മദേസനായ അപ്പോസ്സുക്കപഞ്ഹോ ദസമോ.

൧൧. ആചരിയാനാചരിയപഞ്ഹോ

൧൧. ‘‘ഭന്തേ, നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ –

‘‘‘ന മേ ആചരിയോ അത്ഥി, സദിസോ മേ ന വിജ്ജതി;

സദേവകസ്മിം ലോകസ്മിം, നത്ഥി മേ പടിപുഗ്ഗലോ’തി [മഹാവ. ൧൧].

‘‘പുന ച ഭണിതം ‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ആളാരോ കാലാമോ ആചരിയോ മേ സമാനോ അന്തേവാസിം മം സമാനം അത്തനാ സമസമം ഠപേസി, ഉളാരായ ച മം പൂജായ പൂജേസീ’തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതേന ഭണിതം ‘ന മേ ആചരിയോ അത്ഥി, സദിസോ മേ ന വിജ്ജതി. സദേവകസ്മിം ലോകസ്മിം, നത്ഥി മേ പടിപുഗ്ഗലോ’തി, തേന ഹി ‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ആളാരോ കാലാമോ ആചരിയോ മേ സമാനോ അന്തേവാസിം മം സമാനം അത്തനാ സമസമം ഠപേസീ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ. യദി തഥാഗതേന ഭണിതം ‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ആളാരോ കാലാമോ ആചരിയോ മേ സമാനോ അന്തേവാസിം മം സമാനം അത്തനാ സമസമം ഠപേസീ’തി, തേന ഹി ‘ന മേ ആചരിയോ അത്ഥി, സദിസോ മേ ന വിജ്ജതി. സദേവകസ്മിം ലോകസ്മിം, നത്ഥി മേ പടിപുഗ്ഗലോ’തി തമ്പി വചനം മിച്ഛാ. അയമ്പി ഉഭതോ കോടികോ പഞ്ഹോ തവാനുപ്പത്തോ, സോ തയാ നിബ്ബാഹിതബ്ബോ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, തഥാഗതേന ‘ന മേ ആചരിയോ അത്ഥി, സദിസോ മേ ന വിജ്ജതി. സദേവകസ്മിം ലോകസ്മിം, നത്ഥി മേ പടിപുഗ്ഗലോ’തി, ഭണിതഞ്ച ‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ആളാരോ കാലാമോ ആചരിയോ മേ സമാനോ അന്തേവാസിം മം സമാനം അത്തനാ സമസമം ഠപേസി, ഉളാരായ ച മം പൂജായ പൂജേസീ’തി.

‘‘തഞ്ച പന വചനം പുബ്ബേവ സമ്ബോധാ അനഭിസമ്ബുദ്ധസ്സ ബോധിസത്തസ്സേവ സതോ ആചരിയഭാവം സന്ധായ ഭാസിതം.

‘പഞ്ചിമേ, മഹാരാജ, പുബ്ബേവ സമ്ബോധാ അനഭിസമ്ബുദ്ധസ്സ ബോധിസത്തസ്സ സതോ ആചരിയാ, യേഹി അനുസിട്ഠോ ബോധിസത്തോ തത്ഥ തത്ഥ ദിവസം വീതിനാമേസി. കതമേ പഞ്ച? യേ തേ, മഹാരാജ, അട്ഠ ബ്രാഹ്മണാ ജാതമത്തേ ബോധിസത്തേ ലക്ഖണാനി പരിഗ്ഗണ്ഹിംസു, സേയ്യഥീദം, രാമോ ധജോ ലക്ഖണോ മന്തീ യഞ്ഞോ സുയാമോ സുഭോജോ സുദത്തോതി. തേ തസ്സ സോത്ഥിം പവേദയിത്വാ രക്ഖാകമ്മം അകംസു, തേ ച പഠമം ആചരിയാ.

‘‘പുന ചപരം, മഹാരാജ, ബോധിസത്തസ്സ പിതാ സുദ്ധോദനോ രാജാ യം തേന സമയേന അഭിജാതം ഉദിച്ചജാതിമന്തം പദകം വേയ്യാകരണം ഛളങ്ഗവന്തം സബ്ബമിത്തം നാമ ബ്രാഹ്മണം ഉപനേത്വാ സോവണ്ണേന ഭിങ്ഗാരേന [ഭിങ്കാരേന (സീ. പീ.)] ഉദകം ഓണോജേത്വാ ‘ഇമം കുമാരം സിക്ഖാപേഹീ’തി അദാസി, അയം ദുതിയോ ആചരിയോ.

‘‘പുന ചപരം, മഹാരാജ, യാ സാ ദേവതാ ബോധിസത്തം സംവേജേസീ, യസ്സാ വചനം സുത്വാ ബോധിസത്തോ സംവിഗ്ഗോ ഉബ്ബിഗ്ഗോ തസ്മിം യേവ ഖണേ നേക്ഖമ്മം നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജി, അയം തതിയോ ആചരിയോ.

‘‘പുന ചപരം, മഹാരാജ, ആളാരോ കാലാമോ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസ്സ പരികമ്മം ആചിക്ഖി, അയം ചതുത്ഥോ ആചരിയോ.

‘‘പുന ചപരം, മഹാരാജ, ഉദകോ രാമപുത്തോ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസ്സ പരികമ്മം ആചിക്ഖി [ആചിക്ഖതി (ക.)], അയം പഞ്ചമോ ആചരിയോ. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, പുബ്ബേവ സമ്ബോധാ അനഭിസമ്ബുദ്ധസ്സ ബോധിസത്തസ്സ സതോ പഞ്ച ആചരിയാ. തേ ച പന ആചരിയാ ലോകിയേ ധമ്മേ. ഇമസ്മിഞ്ച പന, മഹാരാജ, ലോകുത്തരേ ധമ്മേ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണപ്പടിവേധായ നത്ഥി തഥാഗതസ്സ അനുത്തരോ അനുസാസകോ, സയമ്ഭൂ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ അനാചരിയകോ, തസ്മാ കാരണാ തഥാഗതേന ഭണിതം ‘ന മേ ആചരിയോ അത്ഥി, സദിസോ മേ ന വിജ്ജതി. സദേവകസ്മിം ലോകസ്മിം, നത്ഥി മേ പടിപുഗ്ഗലോ’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ആചരിയാനാചരിയപഞ്ഹോ ഏകാദസമോ.

സന്ഥവവഗ്ഗോ പഞ്ചമോ.

ഇമസ്മിം വഗ്ഗേ ഏകാദസ പഞ്ഹോ.

മേണ്ഡകപഞ്ഹോ നിട്ഠിതോ.

൫. അനുമാനപഞ്ഹോ

൧. ബുദ്ധവഗ്ഗോ

൧. ദ്വിന്നം ബുദ്ധാനം അനുപ്പജ്ജമാനപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘അട്ഠാനമേതം, ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ, യം ഏകിസ്സാ ലോകധാതുയാ ദ്വേ അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അപുബ്ബം അചരിമം ഉപ്പജ്ജേയ്യും, നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’തി. ദേസേന്താ ച, ഭന്തേ നാഗസേന, സബ്ബേപി തഥാഗതാ സത്തതിംസ ബോധിപക്ഖിയധമ്മേ ദേസേന്തി, കഥയമാനാ ച ചത്താരി അരിയസച്ചാനി കഥേന്തി, സിക്ഖാപേന്താ ച തീസു സിക്ഖാസു സിക്ഖാപേന്തി, അനുസാസമാനാ ച അപ്പമാദപ്പടിപത്തിയം അനുസാസന്തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, സബ്ബേസമ്പി തഥാഗതാനം ഏകാ ദേസനാ ഏകാ കഥാ ഏകാ സിക്ഖാ ഏകാ അനുസിട്ഠി, കേന കാരണേന ദ്വേ തഥാഗതാ ഏകക്ഖണേ നുപ്പജ്ജന്തി? ഏകേനപി താവ ബുദ്ധുപ്പാദേന അയം ലോകോ ഓഭാസജാതോ, യദി ദുതിയോ ബുദ്ധോ ഭവേയ്യ, ദ്വിന്നം പഭായ അയം ലോകോ ഭിയ്യോസോമത്തായ ഓഭാസജാതോ ഭവേയ്യ, ഓവദമാനാ ച ദ്വേ തഥാഗതാ സുഖം ഓവദേയ്യും, അനുസാസമാനാ ച സുഖം അനുസാസേയ്യും, തത്ഥ മേ കാരണം ബ്രൂഹി, യഥാഹം നിസ്സംസയോ ഭവേയ്യ’’ന്തി.

‘‘അയം, മഹാരാജ, ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ഏകബുദ്ധധാരണീ, ഏകസ്സേവ തഥാഗതസ്സ ഗുണം ധാരേതി, യദി ദുതിയോ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, നായം ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ധാരേയ്യ, ചലേയ്യ കമ്പേയ്യ നമേയ്യ ഓനമേയ്യ വിനമേയ്യ വികിരേയ്യ വിധമേയ്യ വിദ്ധംസേയ്യ, ന ഠാനമുപഗച്ഛേയ്യ.

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, നാവാ ഏകപുരിസസന്ധാരണീ [ഏകപുരിസസന്താരണീ (സീ. പീ.)] ഭവേയ്യ, ഏകസ്മിം പുരിസേ അഭിരൂള്ഹേ സാ നാവാ സമുപാദികാ [സമുദകാ (ക.)] ഭവേയ്യ. അഥ ദുതിയോ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ താദിസോ ആയുനാ വണ്ണേന വയേന പമാണേന കിസഥൂലേന സബ്ബങ്ഗപച്ചങ്ഗേന, സോ തം നാവം അഭിരൂഹേയ്യ, അപി നു സാ, മഹാരാജ, നാവാ ദ്വിന്നമ്പി ധാരേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, ചലേയ്യ കമ്പേയ്യ നമേയ്യ ഓനമേയ്യ വിനമേയ്യ വികിരേയ്യ വിധമേയ്യ വിദ്ധംസേയ്യ, ന ഠാനമുപഗച്ഛേയ്യ, ഓസീദേയ്യ ഉദകേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അയം ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ഏകബുദ്ധധാരണീ, ഏകസ്സേവ തഥാഗതസ്സ ഗുണം ധാരേതി, യദി ദുതിയോ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, നായം ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ധാരേയ്യ, ചലേയ്യ കമ്പേയ്യ നമേയ്യ ഓനമേയ്യ വിനമേയ്യ വികിരേയ്യ വിധമേയ്യ വിദ്ധംസേയ്യ, ന ഠാനമുപഗച്ഛേയ്യ.

‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, പുരിസോ യാവദത്ഥം ഭോജനം ഭുഞ്ജേയ്യ ഛാദേന്തം യാവ കണ്ഠമഭിപൂരയിത്വാ, സോ ധാതോ പീണിതോ പരിപുണ്ണോ നിരന്തരോ തന്ദികതോ അനോനമിതദണ്ഡജാതോ പുനദേവ തത്തകം ഭോജനം ഭുഞ്ജേയ്യ, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, പുരിസോ സുഖിതോ ഭവേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, സകിം ഭുത്തോവ മരേയ്യാ’’തി [ഭുത്തോ വമേയ്യാതി (ക.)]. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അയം ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ഏകബുദ്ധധാരണീ, ഏകസ്സേവ തഥാഗതസ്സ ഗുണം ധാരേതി, യദി ദുതിയോ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, നായം ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ധാരേയ്യ, ചലേയ്യ കമ്പേയ്യ നമേയ്യ ഓനമേയ്യ വിനമേയ്യ വികിരേയ്യ വിധമേയ്യ വിദ്ധംസേയ്യ, ന ഠാനമുപഗച്ഛേയ്യാ’’തി.

‘‘കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, അതിധമ്മഭാരേന പഥവീ ചലതീ’’തി? ‘‘ഇധ, മഹാരാജ, ദ്വേ സകടാ രതനപരിപൂരിതാ ഭവേയ്യും യാവ മുഖസമാ, ഏകസ്മാ സകടതോ രതനം ഗഹേത്വാ ഏകസ്മിം സകടേ ആകിരേയ്യും, അപി നു ഖോ തം, മഹാരാജ, സകടം ദ്വിന്നമ്പി സകടാനം രതനം ധാരേയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, നാഭിപി തസ്സ ഫലേയ്യ, അരാപി തസ്സ ഭിജ്ജേയ്യും, നേമിപി തസ്സ ഓപതേയ്യ, അക്ഖോപി തസ്സ ഭിജ്ജേയ്യാ’’തി. ‘‘കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, അതിരതനഭാരേന സകടം ഭിജ്ജതീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അതിധമ്മഭാരേന പഥവീ ചലതി.

‘‘അപി ച, മഹാരാജ, ഇമം കാരണം ബുദ്ധബലപരിദീപനായ ഓസാരിതം. അഞ്ഞമ്പി തത്ഥ അഭിരൂപം കാരണം സുണോഹി, യേന കാരണേന ദ്വേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഏകക്ഖണേ നുപ്പജ്ജന്തി. യദി, മഹാരാജ, ദ്വേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ഏകക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജേയ്യും, തേസം പരിസായ വിവാദോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ ‘തുമ്ഹാകം ബുദ്ധോ, അമ്ഹാകം ബുദ്ധോ’തി, ഉഭതോ പക്ഖജാതാ ഭവേയ്യും, യഥാ, മഹാരാജ, ദ്വിന്നം ബലവാമച്ചാനം പരിസായ വിവാദോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ ‘തുമ്ഹാകം അമച്ചോ, അമ്ഹാകം അമച്ചോ’തി, ഉഭതോ പക്ഖജാതാ ഹോന്തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യദി ദ്വേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ഏകക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജേയ്യും, തേസം പരിസായ വിവാദോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ ‘തുമ്ഹാകം ബുദ്ധോ, അമ്ഹാകം ബുദ്ധോ’തി, ഉഭതോ പക്ഖജാതാ ഭവേയ്യും. ഇദം താവ, മഹാരാജ, ഏകം കാരണം, യേന കാരണേന ദ്വേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ഏകക്ഖണേ നുപ്പജ്ജന്തി.

‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി, യേന കാരണേന ദ്വേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ഏകക്ഖണേ നുപ്പജ്ജന്തി. യദി, മഹാരാജ, ദ്വേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ഏകക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജേയ്യും, ‘അഗ്ഗോ ബുദ്ധോ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ ഭവേയ്യ, ‘ജേട്ഠോ ബുദ്ധോ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ ഭവേയ്യ, ‘സേട്ഠോ ബുദ്ധോ’തി, ‘വിസിട്ഠോ ബുദ്ധോ’തി, ‘ഉത്തമോ ബുദ്ധോ’തി, ‘പവരോ ബുദ്ധോ’തി, ‘അസമോ ബുദ്ധോ’തി, ‘അസമസമോ ബുദ്ധോ’തി, ‘അപ്പടിമോ ബുദ്ധോ’തി, ‘അപ്പടിഭാഗോ ബുദ്ധോ’തി, ‘അപ്പടിപുഗ്ഗലോ ബുദ്ധോ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ ഭവേയ്യ. ഇദമ്പി ഖോ ത്വം, മഹാരാജ, കാരണം അത്ഥതോ സമ്പടിച്ഛ, യേന കാരണേന ദ്വേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ഏകക്ഖണേ നുപ്പജ്ജന്തി.

‘‘അപി ച ഖോ, മഹാരാജ, ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സഭാവപകതി ഏസായം, ഏകോ യേവ ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജതി. കസ്മാ കാരണാ? മഹന്തതായ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധഗുണാനം. അഞ്ഞമ്പി, മഹാരാജ, യം ലോകേ മഹന്തം, തം ഏകം യേവ ഹോതി. പഥവീ, മഹാരാജ, മഹന്തീ, സാ ഏകാ യേവ. സാഗരോ മഹന്തോ, സോ ഏകോ യേവ. സിനേരു ഗിരിരാജാ മഹന്തോ, സോ ഏകോ യേവ. ആകാസോ മഹന്തോ, സോ ഏകോ യേവ. സക്കോ മഹന്തോ, സോ ഏകോ യേവ. മാരോ മഹന്തോ, സോ ഏകോ യേവ. മഹാബ്രഹ്മാ മഹന്തോ, സോ ഏകോ യേവ. തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ മഹന്തോ, സോ ഏകോ യേവ ലോകസ്മിം. യത്ഥ തേ ഉപ്പജ്ജന്തി, തത്ഥ അഞ്ഞസ്സ ഓകാസോ ന ഹോതി, തസ്മാ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഏകോ യേവ ലോകസ്മിം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി.

‘‘സുകഥിതോ, ഭന്തേ നാഗസേന, പഞ്ഹോ ഓപമ്മേഹി കാരണേഹി. അനിപുണോപേതം സുത്വാ അത്തമനോ ഭവേയ്യ, കിം പന മാദിസോ മഹാപഞ്ഞോ. സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.

ദ്വിന്നം ബുദ്ധാനം അനുപ്പജ്ജമാനപഞ്ഹോ പഠമോ.

൨. ഗോതമിവത്ഥദാനപഞ്ഹോ

. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ മാതുച്ഛായ മഹാപജാപതിയാ ഗോതമിയാ വസ്സികസാടികായ ദീയമാനായ ‘സങ്ഘേ ഗോതമി ദേഹി, സങ്ഘേ തേ ദിന്നേ അഹഞ്ചേവ പൂജിതോ ഭവിസ്സാമി സങ്ഘോ ചാ’തി. കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതോ സങ്ഘരതനതോ ന ഭാരികോ ന ഗരുകോ ന ദക്ഖിണേയ്യോ, യം തഥാഗതോ സകായ മാതുച്ഛായ സയം പിഞ്ജിതം [പിച്ഛിതം (സീ. പീ.)] സയം ലുഞ്ചിതം സയം പോഥിതം സയം കന്തിതം സയം വായിതം വസ്സികസാടികം അത്തനോ ദീയമാനം സങ്ഘസ്സ ദാപേസി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതോ സങ്ഘരതനതോ ഉത്തരോ ഭവേയ്യ അധികോ വാ വിസിട്ഠോ വാ, ‘മയി ദിന്നേ മഹപ്ഫലം ഭവിസ്സതീ’തി ന തഥാഗതോ മാതുച്ഛായ സയം പിഞ്ജിതം സയം ലുഞ്ചിതം സയം പോഥിതം വസ്സികസാടികം സങ്ഘേ ദാപേയ്യ, യസ്മാ ച ഖോ ഭന്തേ നാഗസേന തഥാഗതോ അത്താനം ന പത്ഥയതി [ന പത്ഥീയതി (സീ. പീ.)] ന ഉപനിസ്സയതി, തസ്മാ തഥാഗതോ മാതുച്ഛായ തം വസ്സികസാടികം സങ്ഘസ്സ ദാപേസീ’’തി.

‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ മാതുച്ഛായ മഹാപജാപതിയാ ഗോതമിയാ വസ്സികസാടികായ ദീയമാനായ ‘സങ്ഘേ ഗോതമി ദേഹി, സങ്ഘേ തേ ദിന്നേ അഹഞ്ചേവ പൂജിതോ ഭവിസ്സാമി സങ്ഘോ ചാ’തി. തം പന ന അത്തനോ പതിമാനനസ്സ അവിപാകതായ ന അദക്ഖിണേയ്യതായ, അപി ച ഖോ, മഹാരാജ, ഹിതത്ഥായ അനുകമ്പായ അനാഗതമദ്ധാനം സങ്ഘ