അട്ഠകഥാ > വിനയപിടക (അട്ഠകഥാ) > പാരാജികകണ്ഡ അട്ഠകഥാ-൧

തത്ഥ ¶ തം വണ്ണയിസ്സം വിനയന്തി വുത്തത്താ വിനയോ താവ വവത്ഥപേതബ്ബോ. തേനേതം വുച്ചതി – ‘‘വിനയോ നാമ ഇധ സകലം വിനയപിടകം അധിപ്പേത’’ന്തി. സംവണ്ണനത്ഥം പനസ്സ അയം മാതികാ –

വുത്തം യേന യദാ യസ്മാ, ധാരിതം യേന ചാഭതം;

യത്ഥപ്പതിട്ഠിതചേതമേതം വത്വാ വിധിം തതോ.

തേനാതിആദിപാഠസ്സ, അത്ഥം നാനപ്പകാരതോ;

ദസ്സയന്തോ കരിസ്സാമി, വിനയസ്സത്ഥവണ്ണനന്തി.

തത്ഥ വുത്തം യേന യദാ യസ്മാതി ഇദം താവ വചനം ‘‘തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതീ’’തി ഏവമാദിവചനം സന്ധായ വുത്തം. ഇദഞ്ഹി ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അത്തപച്ചക്ഖവചനം ന ഹോതി, തസ്മാ വത്തബ്ബമേതം ¶ ‘‘ഇദം വചനം കേന വുത്തം, കദാ വുത്തം, കസ്മാ ച വുത്ത’’ന്തി? ആയസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന വുത്തം, തഞ്ച പന പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ.

പഠമമഹാസങ്ഗീതി ¶ നാമ ചേസാ കിഞ്ചാപി പഞ്ചസതികസങ്ഗീതിക്ഖന്ധകേ വുത്താ, നിദാനകോസല്ലത്ഥം പന ഇധാപി ഇമിനാ നയേന വേദിതബ്ബാ. ധമ്മചക്കപ്പവത്തനഞ്ഹി ആദിം കത്വാ യാവ സുഭദ്ദപരിബ്ബാജകവിനയനാ കതബുദ്ധകിച്ചേ കുസിനാരായം ഉപവത്തനേ മല്ലാനം സാലവനേ യമകസാലാനമന്തരേ വിസാഖപുണ്ണമദിവസേ പച്ചൂസസമയേ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി ലോകനാഥേ, ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനേ സന്നിപതിതാനം സത്തന്നം ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനം സങ്ഘത്ഥേരോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ സത്താഹപരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി, സുഭദ്ദേന വുഡ്ഢപബ്ബജിതേന ‘‘അലം, ആവുസോ, മാ സോചിത്ഥ, മാ പരിദേവിത്ഥ, സുമുത്താ മയം തേന മഹാസമണേന; ഉപദ്ദുതാ ച ഹോമ – ‘ഇദം വോ കപ്പതി, ഇദം വോ ന കപ്പതീ’തി! ഇദാനി പന മയം യം ഇച്ഛിസ്സാമ തം കരിസ്സാമ, യം ന ഇച്ഛിസ്സാമ ന തം കരിസ്സാമാ’’തി (ചൂളവ. ൪൩൭; ദീ. നി. ൨.൨൩൨) വുത്തവചനമനുസ്സരന്തോ ‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം വിജ്ജതി യം പാപഭിക്ഖൂ അതീതസത്ഥുകം പാവചനന്തി മഞ്ഞമാനാ ¶ പക്ഖം ലഭിത്വാ നചിരസ്സേവ സദ്ധമ്മം അന്തരധാപേയ്യും, യാവ ച ധമ്മവിനയോ തിട്ഠതി താവ അനതീതസത്ഥുകമേവ പാവചനം ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

‘യോ വോ, ആനന്ദ, മയാ ധമ്മോ ച വിനയോ ച ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോ ¶ , സോ വോ മമച്ചയേന സത്ഥാ’തി (ദീ. നി. ൨.൨൧൬).

‘‘യംനൂനാഹം ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായേയ്യം, യഥയിദം സാസനം അദ്ധനിയം അസ്സ ചിരട്ഠിതികം.

‘ധാരേസ്സസി പന മേ ത്വം, കസ്സപ, സാണാനി പംസുകൂലാനി നിബ്ബസനാനീ’തി വത്വാ ചീവരേ സാധാരണപരിഭോഗേന ചേവ,

‘അഹം, ഭിക്ഖവേ, യാവദേ ആകങ്ഖാമി വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരാമി; കസ്സപോപി, ഭിക്ഖവേ, യാവദേ ആകങ്ഖതി വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’തി –

ഏവമാദിനാ ¶ നയേന നവാനുപുബ്ബവിഹാരഛളഭിഞ്ഞാപ്പഭേദേ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ അത്തനാ സമസമട്ഠപനേന ച അനുഗ്ഗഹിതോ, തസ്സ കിമഞ്ഞം ആണണ്യം ഭവിസ്സതി; നനു മം ഭഗവാ രാജാ വിയ സകകവചഇസ്സരിയാനുപ്പദാനേന അത്തനോ കുലവംസപ്പതിട്ഠാപകം പുത്തം ‘സദ്ധമ്മവംസപ്പതിട്ഠാപകോ മേ അയം ഭവിസ്സതീ’തി മന്ത്വാ ഇമിനാ അസാധാരണേന അനുഗ്ഗഹേന അനുഗ്ഗഹേസീ’’തി ചിന്തയന്തോ ധമ്മവിനയസങ്ഗായനത്ഥം ഭിക്ഖൂനം ഉസ്സാഹം ജനേസി. യഥാഹ –

‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘ഏകമിദാഹം, ആവുസോ, സമയം പാവായ കുസിനാരം അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നോ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം പഞ്ചമത്തേഹി ഭിക്ഖുസതേഹീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൩൧) സബ്ബം സുഭദ്ദകണ്ഡം വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബം.

‘‘ഹന്ദ മയം, ആവുസോ, ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായേയ്യാമ. പുരേ അധമ്മോ ദിപ്പതി, ധമ്മോ പടിബാഹിയ്യതി; അവിനയോ ദിപ്പതി, വിനയോ പടിബാഹിയ്യതി. പുരേ അധമ്മവാദിനോ ബലവന്തോ ഹോന്തി, ധമ്മവാദിനോ ദുബ്ബലാ ഹോന്തി; അവിനയവാദിനോ ബലവന്തോ ഹോന്തി, വിനയവാദിനോ ദുബ്ബലാ ഹോന്തീ’’തി (ചൂളവ. ൪൩൭).

ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ഥേരോ ഭിക്ഖൂ ഉച്ചിനതൂ’’തി. ഥേരോ സകലനവങ്ഗസത്ഥുസാസനപരിയത്തിധരേ പുഥുജ്ജന-സോതാപന്ന-സകദാഗാമി-അനാഗാമി-സുക്ഖവിപസ്സകഖീണാസവഭിക്ഖൂ അനേകസതേ അനേകസഹസ്സേ ച വജ്ജേത്വാ തിപിടകസബ്ബപരിയത്തിപ്പഭേദധരേ പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തേ മഹാനുഭാവേ യേഭുയ്യേന ഭഗവതാ ഏതദഗ്ഗം ആരോപിതേ തേവിജ്ജാദിഭേദേ ഖീണാസവഭിക്ഖൂയേവ ഏകൂനപഞ്ചസതേ പരിഗ്ഗഹേസി. യേ സന്ധായ ഇദം വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഏകേനൂനാപഞ്ചഅരഹന്തസതാനി ഉച്ചിനീ’’തി (ചൂളവ. ൪൩൭).

കിസ്സ പന ഥേരോ ഏകേനൂനമകാസീതി? ആയസ്മതോ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ഓകാസകരണത്ഥം. തേന ഹായസ്മതാ സഹാപി വിനാപി ന സക്കാ ധമ്മസങ്ഗീതി കാതും, സോ ഹായസ്മാ സേക്ഖോ സകരണീയോ, തസ്മാ സഹാപി ന സക്കാ; യസ്മാ പനസ്സ കിഞ്ചി ദസബലദേസിതം സുത്തഗേയ്യാദികം ഭഗവതോ അസമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം നാമ നത്ഥി, തസ്മാ വിനാപി ന സക്കാ. യദി ഏവം സേക്ഖോപി സമാനോ ധമ്മസങ്ഗീതിയാ ബഹുകാരത്താ ഥേരേന ഉച്ചിനിതബ്ബോ അസ്സ. അഥ കസ്മാ ന ഉച്ചിനിതോതി ¶ ? പരൂപവാദവിവജ്ജനതോ. ഥേരോ ഹി ആയസ്മന്തേ ആനന്ദേ അതിവിയ വിസ്സത്ഥോ അഹോസി, തഥാ ഹി നം ¶ സിരസ്മിം പലിതേസു ജാതേസുപി ‘‘ന വായം കുമാരകോ മത്തമഞ്ഞാസീ’’തി (സം. നി. ൨.൧൫൪) കുമാരകവാദേന ഓവദതി. സക്യകുലപ്പസുതോ ചായം ആയസ്മാ തഥാഗതസ്സ ഭാതാ ചൂളപിതുപുത്തോ. തത്ര ഹി ഭിക്ഖൂ ഛന്ദാഗമനം വിയ മഞ്ഞമാനാ ‘‘ബഹൂ അസേക്ഖപടിസമ്ഭിദാപ്പത്തേ ഭിക്ഖൂ ഠപേത്വാ ആനന്ദം സേക്ഖപടിസമ്ഭിദാപ്പത്തം ഥേരോ ഉച്ചിനീ’’തി ഉപവദേയ്യും, തം പരൂപവാദം പരിവജ്ജേന്തോ ‘‘ആനന്ദം വിനാ സങ്ഗീതി ¶ ന സക്കാ കാതും, ഭിക്ഖൂനംയേവ അനുമതിയാ ഗഹേസ്സാമീ’’തി ന ഉച്ചിനി.

അഥ സയമേവ ഭിക്ഖൂ ആനന്ദസ്സത്ഥായ ഥേരം യാചിംസു. യഥാഹ –

‘‘ഭിക്ഖൂ ആയസ്മന്തം മഹാകസ്സപം ഏതദവോചും – ‘അയം, ഭന്തേ, ആയസ്മാ ആനന്ദോ കിഞ്ചാപി സേക്ഖോ അഭബ്ബോ ഛന്ദാ ദോസാ മോഹാ ഭയാ അഗതിം ഗന്തും, ബഹു ചാനേന ഭഗവതോ സന്തികേ ധമ്മോ ച വിനയോ ച പരിയത്തോ; തേന ഹി, ഭന്തേ, ഥേരോ ആയസ്മന്തമ്പി ആനന്ദം ഉച്ചിനതൂ’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ആയസ്മന്തമ്പി ആനന്ദം ഉച്ചിനീ’’തി (ചൂളവ. ൪൩൭).

ഏവം ഭിക്ഖൂനം അനുമതിയാ ഉച്ചിനിതേന തേനായസ്മതാ സദ്ധിം പഞ്ച ഥേരസതാനി അഹേസും.

അഥ ഖോ ഥേരാനം ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി – ‘‘കത്ഥ നു ഖോ മയം ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായേയ്യാമാ’’തി. അഥ ഖോ ഥേരാനം ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി – ‘‘രാജഗഹം ഖോ ¶ മഹാഗോചരം പഹൂതസേനാസനം, യംനൂന മയം രാജഗഹേ വസ്സം വസന്താ ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായേയ്യാമ, ന അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ രാജഗഹേ വസ്സം ഉപഗച്ഛേയ്യു’’ന്തി. കസ്മാ പന നേസം ഏതദഹോസി? ഇദം അമ്ഹാകം ഥാവരകമ്മം, കോചി വിസഭാഗപുഗ്ഗലോ സങ്ഘമജ്ഝം പവിസിത്വാ ഉക്കോടേയ്യാതി. അഥായസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഞത്തിദുതിയേന കമ്മേന സാവേസി, തം സങ്ഗീതിക്ഖന്ധകേ വുത്തനയേനേവ ഞാതബ്ബം.

അഥ തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനതോ സത്തസു സാധുകീളനദിവസേസു സത്തസു ച ധാതുപൂജാദിവസേസു വീതിവത്തേസു ‘‘അഡ്ഢമാസോ അതിക്കന്തോ, ഇദാനി ഗിമ്ഹാനം ദിയഡ്ഢോ മാസോ സേസോ, ഉപകട്ഠാ വസ്സൂപനായികാ’’തി മന്ത്വാ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ‘‘രാജഗഹം, ആവുസോ, ഗച്ഛാമാ’’തി ഉപഡ്ഢം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഗഹേത്വാ ഏകം മഗ്ഗം ഗതോ. അനുരുദ്ധത്ഥേരോപി ഉപഡ്ഢം ഗഹേത്വാ ഏകം മഗ്ഗം ഗതോ. ആനന്ദത്ഥേരോ പന ഭഗവതോ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ രാജഗഹം ഗന്തുകാമോ യേന സാവത്ഥി തേന ചാരികം പക്കാമി. ആനന്ദത്ഥേരേന ഗതഗതട്ഠാനേ മഹാപരിദേവോ അഹോസി ¶ – ‘‘ഭന്തേ ആനന്ദ, കുഹിം സത്ഥാരം ഠപേത്വാ ആഗതോസീ’’തി ¶ . അനുപുബ്ബേന പന സാവത്ഥിം അനുപ്പത്തേ ഥേരേ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനദിവസേ വിയ മഹാപരിദേവോ അഹോസി.

തത്ര സുദം ആയസ്മാ ആനന്ദോ അനിച്ചതാദിപടിസംയുത്തായ ധമ്മിയാ കഥായ തം മഹാജനം സഞ്ഞാപേത്വാ ജേതവനം പവിസിത്വാ ദസബലേന വസിതഗന്ധകുടിയാ ദ്വാരം വിവരിത്വാ മഞ്ചപീഠം നീഹരിത്വാ പപ്ഫോടേത്വാ ഗന്ധകുടിം സമ്മജ്ജിത്വാ മിലാതമാലാകചവരം ¶ ഛഡ്ഡേത്വാ മഞ്ചപീഠം അതിഹരിത്വാ പുന യഥാഠാനേ ഠപേത്വാ ഭഗവതോ ഠിതകാലേ കരണീയം വത്തം സബ്ബമകാസി. അഥ ഥേരോ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനതോ പഭുതി ഠാനനിസജ്ജബഹുലത്താ ഉസ്സന്നധാതുകം കായം സമസ്സാസേതും ദുതിയദിവസേ ഖീരവിരേചനം പിവിത്വാ വിഹാരേയേവ നിസീദി. യം സന്ധായ സുഭേന മാണവേന പഹിതം മാണവകം ഏതദവോച –

‘‘അകാലോ ഖോ, മാണവക, അത്ഥി മേ അജ്ജ ഭേസജ്ജമത്താ പീതാ, അപ്പേവ നാമ സ്വേപി ഉപസങ്കമേയ്യാമാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൪൪൭).

ദുതിയദിവസേ ചേതകത്ഥേരേന പച്ഛാസമണേന ഗന്ത്വാ സുഭേന മാണവേന പുട്ഠോ ദീഘനികായേ സുഭസുത്തംനാമ ദസമം സുത്തമഭാസി.

അഥ ഥേരോ ജേതവനവിഹാരേ ഖണ്ഡഫുല്ലപ്പടിസങ്ഖരണം കാരാപേത്വാ ഉപകട്ഠായ വസ്സൂപനായികായ രാജഗഹം ഗതോ. തഥാ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ അനുരുദ്ധത്ഥേരോ ച സബ്ബം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഗഹേത്വാ രാജഗഹമേവ ഗതോ.

തേന ഖോ പന സമയേന രാജഗഹേ അട്ഠാരസ മഹാവിഹാരാ ഹോന്തി. തേ സബ്ബേപി ഛഡ്ഡിതപതിതഉക്ലാപാ അഹേസും. ഭഗവതോ ഹി പരിനിബ്ബാനേ സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ അത്തനോ അത്തനോ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ വിഹാരേ ച പരിവേണേ ച ഛഡ്ഡേത്വാ അഗമംസു. തത്ഥ ഥേരാ ഭഗവതോ വചനപൂജനത്ഥം തിത്ഥിയവാദപരിമോചനത്ഥഞ്ച ‘‘പഠമം മാസം ഖണ്ഡഫുല്ലപ്പടിസങ്ഖരണം കരോമാ’’തി ചിന്തേസും. തിത്ഥിയാ ഹി ഏവം വദേയ്യും – ‘‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവകാ സത്ഥരി ഠിതേയേവ വിഹാരേ പടിജഗ്ഗിംസു, പരിനിബ്ബുതേ ഛഡ്ഡേസു’’ന്തി. തേസം വാദപരിമോചനത്ഥഞ്ച ചിന്തേസുന്തി വുത്തം ഹോതി. വുത്തമ്പി ¶ ഹേതം –

‘‘അഥ ¶ ഖോ ഥേരാനം ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി – ‘ഭഗവതാ ഖോ, ആവുസോ, ഖണ്ഡഫുല്ലപ്പടിസങ്ഖരണം ¶ വണ്ണിതം. ഹന്ദ മയം, ആവുസോ, പഠമം മാസം ഖണ്ഡഫുല്ലപ്പടിസങ്ഖരണം കരോമ, മജ്ഝിമം മാസം സന്നിപതിത്വാ ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായിസ്സാമാ’’തി (ചൂളവ. ൪൩൮).

തേ ദുതിയദിവസേ ഗന്ത്വാ രാജദ്വാരേ അട്ഠംസു. അജാതസത്തു രാജാ ആഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, ആഗതത്ഥാ’’തി അത്തനാ കത്തബ്ബകിച്ചം പടിപുച്ഛി. ഥേരാ അട്ഠാരസ മഹാവിഹാരപടിസങ്ഖരണത്ഥായ ഹത്ഥകമ്മം പടിവേദേസും. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി രാജാ ഹത്ഥകമ്മകാരകേ മനുസ്സേ അദാസി. ഥേരാ പഠമം മാസം സബ്ബവിഹാരേ പടിസങ്ഖരാപേത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും – ‘‘നിട്ഠിതം, മഹാരാജ, വിഹാരപടിസങ്ഖരണം. ഇദാനി ധമ്മവിനയസങ്ഗഹം കരോമാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ, വിസ്സത്ഥാ കരോഥ. മയ്ഹം ആണാചക്കം, തുമ്ഹാകം ധമ്മചക്കം ഹോതു. ആണാപേഥ, ഭന്തേ, കിം കരോമീ’’തി? ‘‘സങ്ഗഹം കരോന്താനം ഭിക്ഖൂനം സന്നിസജ്ജട്ഠാനം, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കത്ഥ കരോമി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘വേഭാരപബ്ബതപസ്സേ സത്തപണ്ണിഗുഹാദ്വാരേ കാതും യുത്തം, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഖോ രാജാ അജാതസത്തു വിസ്സകമ്മുനാ നിമ്മിതസദിസം സുവിഭത്തഭിത്തിത്ഥമ്ഭസോപാനം നാനാവിധമാലാകമ്മലതആകമ്മവിചിത്തം അഭിഭവന്തമിവ രാജഭവനവിഭൂതിം അവഹസന്തമിവ ദേവവിമാനസിരിം സിരിയാ നികേതമിവ ഏകനിപാതതിത്ഥമിവ ച ദേവമനുസ്സനയനവിഹങ്ഗാനം ലോകരാമണേയ്യകമിവ സമ്പിണ്ഡിതം ദട്ഠബ്ബസാരമണ്ഡം മണ്ഡപം കാരാപേത്വാ വിവിധകുസുമദാമ-ഓലമ്ബക-വിനിഗ്ഗലന്തചാരുവിതാനം ¶ രതനവിചിത്തമണികോട്ടിമതലമിവ ച നം നാനാപുപ്ഫൂപഹാരവിചിത്തസുപരിനിട്ഠിതഭൂമികമ്മം ബ്രഹ്മവിമാനസദിസം അലങ്കരിത്വാ തസ്മിം മഹാമണ്ഡപേ പഞ്ചസതാനം ഭിക്ഖൂനം അനഗ്ഘാനി പഞ്ച കപ്പിയപച്ചത്ഥരണസതാനി പഞ്ഞാപേത്വാ ദക്ഖിണഭാഗം നിസ്സായ ഉത്തരാഭിമുഖം ഥേരാസനം മണ്ഡപമജ്ഝേ പുരത്ഥാഭിമുഖം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ആസനാരഹം ധമ്മാസനം പഞ്ഞാപേത്വാ ദന്തഖചിതം ബീജനിഞ്ചേത്ഥ ഠപേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരോചാപേസി – ‘‘നിട്ഠിതം, ഭന്തേ, മമ കിച്ച’’ന്തി.

തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം സന്ധായ ഏവമാഹംസു – ‘‘ഇമസ്മിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ഏകോ ഭിക്ഖു വിസ്സഗന്ധം വായന്തോ വിചരതീ’’തി. ഥേരോ തം സുത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേ അഞ്ഞോ വിസ്സഗന്ധം വായന്തോ ¶ വിചരണകഭിക്ഖു നാമ നത്ഥി, അദ്ധാ ഏതേ മം സന്ധായ വദന്തീ’’തി സംവേഗം ആപജ്ജി. ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആഹംസു – ‘‘സ്വേ, ആവുസോ, സന്നിപാതോ ത്വഞ്ച സേക്ഖോ സകരണീയോ, തേന തേ ന യുത്തം സന്നിപാതം ഗന്തും, അപ്പമത്തോ ഹോഹീ’’തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ – ‘‘സ്വേ സന്നിപാതോ, ന ഖോ പന മേതം പതിരൂപം യ്വാഹം സേക്ഖോ ¶ സമാനോ സന്നിപാതം ഗച്ഛേയ്യ’’ന്തി ബഹുദേവ രത്തിം കായഗതായസതിയാ വീതിനാമേത്വാ രത്തിയാ പച്ചൂസസമയം ചങ്കമാ ഓരോഹിത്വാ വിഹാരം പവിസിത്വാ ‘‘നിപജ്ജിസ്സാമീ’’തി കായം ആവജ്ജേസി. ദ്വേ പാദാ ഭൂമിതോ മുത്താ, അപ്പത്തഞ്ച സീസം ബിമ്ബോഹനം, ഏതസ്മിം അന്തരേ അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുച്ചി. അയഞ്ഹി ആയസ്മാ ചങ്കമേന ¶ ബഹി വീതിനാമേത്വാ വിസേസം നിബ്ബത്തേതും അസക്കോന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘നനു മം ഭഗവാ ഏതദവോച – ‘കതപുഞ്ഞോസി ത്വം, ആനന്ദ, പധാനമനുയുഞ്ജ; ഖിപ്പം ഹോഹിസി അനാസവോ’തി (ദീ. നി. ൨.൨൦൭). ബുദ്ധാനഞ്ച കഥാദോസോ നാമ നത്ഥി. മമ അച്ചാരദ്ധം വീരിയം തേന മേ ചിത്തം ഉദ്ധച്ചായ സംവത്തതി. ഹന്ദാഹം വീരിയസമഥം യോജേമീ’’തി ചങ്കമാ ഓരോഹിത്വാ പാദധോവനട്ഠാനേ ഠത്വാ പാദേ ധോവിത്വാ വിഹാരം പവിസിത്വാ മഞ്ചകേ നിസീദിത്വാ ‘‘ഥോകം വിസ്സമിസ്സാമീ’’തി കായം മഞ്ചകേ ഉപനാമേസി. ദ്വേ പാദാ ഭൂമിതോ മുത്താ, സീസഞ്ച ബിമ്ബോഹനം അസമ്പത്തം. ഏതസ്മിം അന്തരേ അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുത്തം, ചതുഇരിയാപഥവിരഹിതം ഥേരസ്സ അരഹത്തം അഹോസി. തേന ഇമസ്മിം സാസനേ അനിപന്നോ അനിസിന്നോ അട്ഠിതോ അചങ്കമന്തോ ‘‘കോ ഭിക്ഖു അരഹത്തം പത്തോ’’തി വുത്തേ ‘‘ആനന്ദത്ഥേരോ’’തി വത്തും വട്ടതി.

അഥ ഖോ ഥേരാ ഭിക്ഖൂ ദുതിയദിവസേ കതഭത്തകിച്ചാ പത്തചീവരം പടിസാമേത്വാ ധമ്മസഭായം സന്നിപതിതാ. ആനന്ദത്ഥേരോ പന അത്തനോ അരഹത്തപ്പത്തിം ഞാപേതുകാമോ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ന ഗതോ. ഭിക്ഖൂ യഥാവുഡ്ഢം അത്തനോ അത്തനോ പത്താസനേ നിസീദന്താ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ആസനം ഠപേത്വാ നിസിന്നാ. തത്ഥ കേഹിചി ‘‘ഏതമാസനം കസ്സാ’’തി വുത്തേ ‘‘ആനന്ദത്ഥേരസ്സാ’’തി. ‘‘ആനന്ദോ പന കുഹിം ഗതോ’’തി? തസ്മിം സമയേ ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇദാനി മയ്ഹം ഗമനകാലോ’’തി. തതോ അത്തനോ ആനുഭാവം ¶ ദസ്സേന്തോ പഥവിയം നിമുജ്ജിത്വാ അത്തനോ ആസനേയേവ അത്താനം ദസ്സേസി. ആകാസേനാഗന്ത്വാ നിസീദീതിപി ഏകേ.

ഏവം ¶ നിസിന്നേ തസ്മിം ആയസ്മന്തേ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ആവുസോ, കിം പഠമം സങ്ഗായാമ, ധമ്മം വാ വിനയം വാ’’തി? ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ മഹാകസ്സപ, വിനയോ നാമ ബുദ്ധസാസനസ്സ ആയു, വിനയേ ഠിതേ സാസനം ഠിതം ഹോതി; തസ്മാ പഠമം വിനയം സങ്ഗായാമാ’’തി,. ‘‘കം ധുരം കത്വാ’’തി? ‘‘ആയസ്മന്തം ഉപാലി’’ന്തി. ‘‘കിം ആനന്ദോ നപ്പഹോതീ’’തി? ‘‘നോ നപ്പഹോതി; അപി ച ഖോ പന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ധരമാനോയേവ വിനയപരിയത്തിം നിസ്സായ ആയസ്മന്തം ഉപാലിം ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി – ‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം വിനയധരാനം യദിദം ഉപാലീ’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯, ൨൨൮). തസ്മാ ഉപാലിത്ഥേരം ¶ പുച്ഛിത്വാ വിനയം സങ്ഗായാമാ’’തി. തതോ ഥേരോ വിനയം പുച്ഛനത്ഥായ അത്തനാവ അത്താനം സമ്മന്നി. ഉപാലിത്ഥേരോപി വിസ്സജ്ജനത്ഥായ സമ്മന്നി. തത്രായം പാളി –

‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ സങ്ഘം ഞാപേസി –

‘‘സുണാതു മേ, ആവുസോ, സങ്ഘോ. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ഉപാലിം വിനയം പുച്ഛേയ്യ’ന്തി.

‘‘ആയസ്മാപി ഉപാലി സങ്ഘം ഞാപേസി –

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ആയസ്മതാ മഹാകസ്സപേന വിനയം പുട്ഠോ വിസ്സജ്ജേയ്യ’’ന്തി.

ഏവം അത്തനാവ അത്താനം സമ്മന്നിത്വാ ആയസ്മാ ഉപാലി ഉട്ഠായാസനാ ഏകംസം ചീവരം കത്വാ ഥേരേ ഭിക്ഖൂ വന്ദിത്വാ ധമ്മാസനേ നിസീദി, ദന്തഖചിതം ബീജനിം ഗഹേത്വാ. തതോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഥേരാസനേ നിസീദിത്വാ ആയസ്മന്തം ഉപാലിം വിനയം പുച്ഛി – ‘‘പഠമം, ആവുസോ ഉപാലി, പാരാജികം കത്ഥ പഞ്ഞത്ത’’ന്തി ¶ ? ‘‘വേസാലിയം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കം ആരബ്ഭാ’’തി? ‘‘സുദിന്നം കലന്ദപുത്തം ആരബ്ഭാ’’തി. ‘‘കിസ്മിം വത്ഥുസ്മി’’ന്തി? ‘‘മേഥുനധമ്മേ’’തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ആയസ്മന്തം ഉപാലിം പഠമസ്സ പാരാജികസ്സ വത്ഥുമ്പി പുച്ഛി, നിദാനമ്പി പുച്ഛി, പുഗ്ഗലമ്പി പുച്ഛി, പഞ്ഞത്തിമ്പി പുച്ഛി, അനുപഞ്ഞത്തിമ്പി പുച്ഛി, ആപത്തിമ്പി പുച്ഛി, അനാപത്തിമ്പി പുച്ഛി; യഥാ ച പഠമസ്സ തഥാ ദുതിയസ്സ തഥാ തതിയസ്സ തഥാ ചതുത്ഥസ്സ പാരാജികസ്സ വത്ഥുമ്പി പുച്ഛി…പേ… അനാപത്തിമ്പി പുച്ഛി. പുട്ഠോ പുട്ഠോ ഉപാലിത്ഥേരോ വിസ്സജ്ജേസി. തതോ ¶ ഇമാനി ചത്താരി പാരാജികാനി ‘‘പാരാജികകണ്ഡം നാമ ഇദ’’ന്തി സങ്ഗഹം ആരോപേത്വാ ഠപേസും. തേരസ സങ്ഘാദിസേസാനി ‘‘തേരസക’’ന്തി ഠപേസും. ദ്വേ സിക്ഖാപദാനി ‘‘അനിയതാനീ’’തി ഠപേസും. തിംസ സിക്ഖാപദാനി ‘‘നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയാനീ’’തി ഠപേസും. ദ്വേനവുതി സിക്ഖാപദാനി ‘‘പാചിത്തിയാനീ’’തി ഠപേസും. ചത്താരി സിക്ഖാപദാനി ‘‘പാടിദേസനീയാനീ’’തി ഠപേസും. പഞ്ചസത്തതി സിക്ഖാപദാനി ‘‘സേഖിയാനീ’’തി ഠപേസും. സത്ത ധമ്മേ ‘‘അധികരണസമഥാ’’തി ഠപേസും.

ഏവം ¶ മഹാവിഭങ്ഗം സങ്ഗഹം ആരോപേത്വാ ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗേ അട്ഠ സിക്ഖാപദാനി ‘‘പാരാജികകണ്ഡം നാമ ഇദ’’ന്തി ഠപേസും. സത്തരസ സിക്ഖാപദാനി ‘‘സത്തരസക’’ന്തി ഠപേസും. തിംസ സിക്ഖാപദാനി ‘‘നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയാനീ’’തി ഠപേസും. ഛസട്ഠിസതസിക്ഖാപദാനി ‘‘പാചിത്തിയാനീ’’തി ഠപേസും. അട്ഠ സിക്ഖാപദാനി ‘‘പാടിദേസനീയാനീ’’തി ഠപേസും. പഞ്ചസത്തതി സിക്ഖാപദാനി ‘‘സേഖിയാനീ’’തി ഠപേസും. സത്ത ധമ്മേ ‘‘അധികരണസമഥാ’’തി ¶ ഠപേസും. ഏവം ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗം സങ്ഗഹം ആരോപേത്വാ ഏതേനേവ ഉപായേന ഖന്ധകപരിവാരേപി ആരോപേസും. ഏവമേതം സഉഭതോവിഭങ്ഗഖന്ധകപരിവാരം വിനയപിടകം സങ്ഗഹമാരൂള്ഹം സബ്ബം മഹാകസ്സപത്ഥേരോ പുച്ഛി, ഉപാലിത്ഥേരോ വിസ്സജ്ജേസി. പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനപരിയോസാനേ പഞ്ച അരഹന്തസതാനി സങ്ഗഹം ആരോപിതനയേനേവ ഗണസജ്ഝായമകംസു. വിനയസങ്ഗഹാവസാനേ ഉപാലിത്ഥേരോ ദന്തഖചിതം ബീജനിം നിക്ഖിപിത്വാ ധമ്മാസനാ ഓരോഹിത്വാ വുഡ്ഢേ ഭിക്ഖൂ വന്ദിത്വാ അത്തനോ പത്താസനേ നിസീദി.

വിനയം സങ്ഗായിത്വാ ധമ്മം സങ്ഗായിതുകാമോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഭിക്ഖൂ പുച്ഛി – ‘‘ധമ്മം സങ്ഗായന്തേഹി കം പുഗ്ഗലം ധുരം കത്വാ ധമ്മോ സങ്ഗായിതബ്ബോ’’തി? ഭിക്ഖൂ ‘‘ആനന്ദത്ഥേരം ധുരം കത്വാ’’തി ആഹംസു.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ സങ്ഘം ഞാപേസി –

‘‘സുണാതു മേ, ആവുസോ, സങ്ഘോ. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ആനന്ദം ധമ്മം പുച്ഛേയ്യ’’ന്തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ സങ്ഘം ഞാപേസി –

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ആയസ്മതാ മഹാകസ്സപേന ധമ്മം പുട്ഠോ വിസ്സജ്ജേയ്യ’’ന്തി.

അഥ ¶ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഉട്ഠായാസനാ ഏകംസം ചീവരം കത്വാ ഥേരേ ഭിക്ഖൂ വന്ദിത്വാ ധമ്മാസനേ നിസീദി ദന്തഖചിതം ബീജനിം ഗഹേത്വാ. അഥ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ആനന്ദത്ഥേരം ധമ്മം പുച്ഛി – ‘‘ബ്രഹ്മജാലം, ആവുസോ ആനന്ദ, കത്ഥ ഭാസിത’’ന്തി? ‘‘അന്തരാ ച, ഭന്തേ, രാജഗഹം ¶ അന്തരാ ച നാളന്ദം രാജാഗാരകേ അമ്ബലട്ഠികായ’’ന്തി. ‘‘കം ആരബ്ഭാ’’തി? ‘‘സുപ്പിയഞ്ച പരിബ്ബാജകം, ബ്രഹ്മദത്തഞ്ച മാണവ’’ന്തി. ‘‘കിസ്മിം വത്ഥുസ്മി’’ന്തി? ‘‘വണ്ണാവണ്ണേ’’തി. അഥ ഖോ ¶ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ബ്രഹ്മജാലസ്സ നിദാനമ്പി പുച്ഛി, പുഗ്ഗലമ്പി പുച്ഛി, വത്ഥുമ്പി പുച്ഛി. ‘‘സാമഞ്ഞഫലം പനാവുസോ ആനന്ദ, കത്ഥ ഭാസിത’’ന്തി? ‘രാജഗഹേ, ഭന്തേ, ജീവകമ്ബവനേ’’തി. ‘‘കേന സദ്ധി’’ന്തി? ‘‘അജാതസത്തുനാ വേദേഹിപുത്തേന സദ്ധി’’ന്തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം സാമഞ്ഞഫലസ്സ നിദാനമ്പി പുച്ഛി, പുഗ്ഗലമ്പി പുച്ഛി. ഏതേനേവ ഉപായേന പഞ്ച നികായേ പുച്ഛി.

പഞ്ചനികായാ നാമ – ദീഘനികായോ, മജ്ഝിമനികായോ, സംയുത്തനികായോ, അങ്ഗുത്തരനികായോ, ഖുദ്ദകനികായോതി. തത്ഥ ഖുദ്ദകനികായോ നാമ – ചത്താരോ നികായേ ഠപേത്വാ, അവസേസം ബുദ്ധവചനം. തത്ഥ വിനയോ ആയസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന വിസ്സജ്ജിതോ, സേസഖുദ്ദകനികായോ ചത്താരോ ച നികായാ ആനന്ദത്ഥേരേന. തദേതം സബ്ബമ്പി ബുദ്ധവചനം രസവസേന ഏകവിധം, ധമ്മവിനയവസേന ദുവിധം, പഠമമജ്ഝിമപച്ഛിമവസേന തിവിധം; തഥാ പിടകവസേന, നികായവസേന പഞ്ചവിധം, അങ്ഗവസേന നവവിധം, ധമ്മക്ഖന്ധവസേന ചതുരാസീതിസഹസ്സവിധന്തി വേദിതബ്ബം.

കഥം രസവസേന ഏകവിധം? യഞ്ഹി ഭഗവതാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝിത്വാ യാവ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായതി, ഏത്ഥന്തരേ പഞ്ചചത്താലീസവസ്സാനി ദേവമനുസ്സനാഗയക്ഖാദയോ അനുസാസന്തേന പച്ചവേക്ഖന്തേന വാ വുത്തം, സബ്ബം തം ഏകരസം വിമുത്തിരസമേവ ഹോതി. ഏവം രസവസേന ഏകവിധം.

കഥം ¶ ധമ്മവിനയവസേന ദുവിധം? സബ്ബമേവ ചേതം ധമ്മോ ചേവ വിനയോ ചാതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. തത്ഥ വിനയപിടകം വിനയോ, അവസേസം ബുദ്ധവചനം ധമ്മോ; തേനേവാഹ – ‘‘യംനൂന മയം, ആവുസോ, ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായേയ്യാമാ’’തി. ‘‘അഹം ¶ ഉപാലിം വിനയം പുച്ഛേയ്യം, ആനന്ദം ധമ്മം പുച്ഛേയ്യ’’ന്തി ച ഏവം ധമ്മവിനയവസേന ദുവിധം.

കഥം പഠമമജ്ഝിമപച്ഛിമവസേന തിവിധം? സബ്ബമേവ ഹിദം പഠമബുദ്ധവചനം, മജ്ഝിമബുദ്ധവചനം, പച്ഛിമബുദ്ധവചനന്തി തിപ്പഭേദം ഹോതി. തത്ഥ –

‘‘അനേകജാതിസംസാരം, സന്ധാവിസ്സം അനിബ്ബിസം;

ഗഹകാരം ഗവേസന്തോ, ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനം.

‘‘ഗഹകാരക ¶ ദിട്ഠോസി, പുന ഗേഹം ന കാഹസി;

സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാ, ഗഹകൂടം വിസങ്ഖതം;

വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തം, തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി. (ധ. പ. ൧൫൩-൧൫൪);

കേചി ‘‘യദാ ഹവേ പാതുഭവന്തി ധമ്മാ’’തി ഖന്ധകേ ഉദാനഗാഥം ആഹു. ഏസാ പന പാടിപദദിവസേ സബ്ബഞ്ഞുഭാവപ്പത്തസ്സ സോമനസ്സമയഞാണേന പച്ചയാകാരം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ ഉപ്പന്നാ ഉദാനഗാഥാതി വേദിതബ്ബാ.

യം പന പരിനിബ്ബാനകാലേ അഭാസി – ‘‘ഹന്ദ ദാനി, ഭിക്ഖവേ, ആമന്തയാമി വോ, വയധമ്മാ സങ്ഖാരാ, അപ്പമാദേന സമ്പാദേഥാ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൧൮) ഇദം പച്ഛിമബുദ്ധവചനം.

ഉഭിന്നമന്തരേ യം വുത്തം ഏതം മജ്ഝിമബുദ്ധവചനന്തി. ഏവം പഠമമജ്ഝിമപച്ഛിമവസേന തിവിധം.

കഥം ¶ പിടകവസേന തിവിധം? സബ്ബമ്പി ഹേതം വിനയപിടകം സുത്തന്തപിടകം അഭിധമ്മപിടകന്തി തിപ്പഭേദമേവ ഹോതി. തത്ഥ പഠമസങ്ഗീതിയം സങ്ഗീതഞ്ച അസങ്ഗീതഞ്ച സബ്ബമ്പി സമോധാനേത്വാ ഉഭയാനി പാതിമോക്ഖാനി, ദ്വേ വിഭങ്ഗാനി, ദ്വാവീസതി ഖന്ധകാനി, സോളസപരിവാരാതി ഇദം വിനയപിടകം നാമ.

ബ്രഹ്മജാലാദി ചതുത്തിംസസുത്തസങ്ഗഹോ ദീഘനികായോ, മൂലപരിയായസുത്താദി ദിയഡ്ഢസതദ്വേസുത്തസങ്ഗഹോ മജ്ഝിമനികായോ, ഓഘതരണസുത്താദി സത്തസുത്തസഹസ്സ സത്തസത ദ്വാസട്ഠിസുത്തസങ്ഗഹോ സംയുത്തനികായോ, ചിത്തപരിയാദാനസുത്താദി നവസുത്തസഹസ്സ പഞ്ചസത സത്തപഞ്ഞാസസുത്തസങ്ഗഹോ അങ്ഗുത്തരനികായോ, ഖുദ്ദകപാഠ-ധമ്മപദ-ഉദാന-ഇതിവുത്തക-സുത്തനിപാത-വിമാനവത്ഥു-പേതവത്ഥു-ഥേരഗാഥാ-ഥേരീഗാഥാ-ജാതകനിദ്ദേസ-പടിസമ്ഭിദാ-അപദാന-ബുദ്ധവംസ-ചരിയാപിടകവസേന ¶ പന്നരസപ്പഭേദോ ഖുദ്ദകനികായോതി ഇദം സുത്തന്തപിടകം നാമ.

ധമ്മസങ്ഗഹോ, വിഭങ്ഗോ, ധാതുകഥാ, പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തി, കഥാവത്ഥു, യമകം, പട്ഠാനന്തി ഇദം അഭിധമ്മപിടകം നാമ. തത്ഥ –

വിവിധവിസേസനയത്താ ¶ , വിനയനതോ ചേവ കായവാചാനം;

വിനയത്ഥവിദൂഹി അയം, വിനയോ വിനയോതി അക്ഖാതോ.

വിവിധാ ഹി ഏത്ഥ പഞ്ചവിധ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസ പാരാജികാദി സത്തആപത്തിക്ഖന്ധമാതികാ വിഭങ്ഗാദിപ്പഭേദാ നയാ, വിസേസഭൂതാ ച ദള്ഹീകമ്മസിഥിലകരണപ്പയോജനാ അനുപഞ്ഞത്തിനയാ ¶ , കായികവാചസികഅജ്ഝാചാരനിസേധനതോ ചേസ കായം വാചഞ്ച വിനേതി, തസ്മാ വിവിധനയത്താ വിസേസനയത്താ കായവാചാനഞ്ച വിനയനതോ ‘‘വിനയോ’’തി അക്ഖാതോ. തേനേതമേതസ്സ വചനത്ഥകോസല്ലത്ഥം വുത്തം –

‘‘വിവിധവിസേസനയത്താ, വിനയനതോ ചേവ കായവാചാനം;

വിനയത്ഥവിദൂഹി അയം, വിനയോ വിനയോതി അക്ഖാതോ’’തി.

അത്ഥാനം സൂചനതോ, സുവുത്തതോ സവനതോഥ സൂദനതോ;

സുത്താണാ സുത്തസഭാഗതോ ച, സുത്തന്തി അക്ഖാതം.

തഞ്ഹി അത്തത്ഥപരത്ഥാദിഭേദേ അത്ഥേ സൂചേതി, സുവുത്താ ചേത്ഥ അത്ഥാ വേനേയ്യജ്ഝാസയാനുലോമേന വുത്തത്താ. സവതി ചേതം അത്ഥേ സസ്സമിവ ഫലം പസവതീതി വുത്തം ഹോതി. സൂദതി ചേതം ധേനുവിയ ഖീരം, പഗ്ഘരതീതി വുത്തം ഹോതി. സുട്ഠു ച നേ തായതി രക്ഖതീതി വുത്തം ഹോതി. സുത്തസഭാഗഞ്ചേതം, യഥാ ഹി തച്ഛകാനം സുത്തം പമാണം ഹോതി; ഏവമേതമ്പി വിഞ്ഞൂനം. യഥാ ച സുത്തേന സങ്ഗഹിതാനി പുപ്ഫാനി ന വികിരിയന്തി ന വിദ്ധംസിയന്തി; ഏവമേതേന സങ്ഗഹിതാ അത്ഥാ. തേനേതമേതസ്സ വചനത്ഥകോസല്ലത്ഥം വുത്തം –

‘‘അത്ഥാനം സൂചനതോ, സുവുത്തതോ സവനതോഥ സൂദനതോ;

സുത്താണാ സുത്തസഭാഗതോ ച, സുത്തന്തി അക്ഖാത’’ന്തി.

യം ഏത്ഥ വുഡ്ഢിമന്തോ, സലക്ഖണാ പൂജിതാ പരിച്ഛിന്നാ;

വുത്താധികാ ച ധമ്മാ, അഭിധമ്മോ തേന അക്ഖാതോ.

അയഞ്ഹി ¶ അഭിസദ്ദോ വുഡ്ഢിലക്ഖണപൂജിതപരിച്ഛിന്നാധികേസു ദിസ്സതി. തഥാഹേസ – ‘‘ബാള്ഹാ മേ ആവുസോ ദുക്ഖാ വേദനാ അഭിക്കമന്തി നോ പടിക്കമന്തീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൩൮൯; സം. നി. ൫.൧൯൫) വുഡ്ഢിയം ആഗതോ. ‘‘യാ താ രത്തിയോ അഭിഞ്ഞാതാ അഭിലക്ഖിതാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൪൯) ലക്ഖണേ. ‘‘രാജാഭിരാജാ മനുജിന്ദോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൨.൩൯൯; സു. നി. ൫൫൮) പൂജിതേ. ‘‘പടിബലോ വിനേതും അഭിധമ്മേ അഭിവിനയേ’’തിആദീസു (മഹാവ. ൮൫) പരിച്ഛിന്നേ. അഞ്ഞമഞ്ഞസങ്കരവിരഹിതേ ധമ്മേ ച വിനയേ ചാതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘അഭിക്കന്തേന വണ്ണേനാ’’തിആദീസു (വി. വ. ൭൫) അധികേ.

ഏത്ഥ ച ‘‘രൂപൂപപത്തിയാ മഗ്ഗം ഭാവേതി, മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൧൬൦ ആദയോ) നയേന വുഡ്ഢിമന്തോപി ധമ്മാ വുത്താ. ‘‘രൂപാരമ്മണം വാ സദ്ദാരമ്മണം വാ’’തിആദിനാ നയേന ആരമ്മണാദീഹി ലക്ഖണീയത്താ സലക്ഖണാപി. ‘‘സേക്ഖാ ധമ്മാ, അസേക്ഖാ ധമ്മാ, ലോകുത്തരാ ധമ്മാ’’തിആദിനാ നയേന പൂജിതാപി പൂജാരഹാതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഫസ്സോ ഹോതി വേദനാ ഹോതീ’’തിആദിനാ നയേന സഭാവപരിച്ഛിന്നത്താ പരിച്ഛിന്നാപി. ‘‘മഹഗ്ഗതാ ധമ്മാ, അപ്പമാണാ ധമ്മാ, അനുത്തരാ ധമ്മാ’’തിആദിനാ നയേന അധികാപി ധമ്മാ വുത്താ. തേനേതമേതസ്സ വചനത്ഥകോസല്ലത്ഥം വുത്തം –

‘‘യം ഏത്ഥ വുഡ്ഢിമന്തോ, സലക്ഖണാ പൂജിതാ പരിച്ഛിന്നാ;

വുത്താധികാ ച ധമ്മാ, അഭിധമ്മോ തേന അക്ഖാതോ’’തി.

പിടകം പിടകത്ഥവിദൂ, പരിയത്തിബ്ഭാജനത്ഥതോ ആഹു;

തേന സമോധാനേത്വാ, തയോപി വിനയാദയോ ഞേയ്യാ.

പരിയത്തിപി ¶ ¶ ഹി ‘‘മാ പിടകസമ്പദാനേനാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൩.൬൬) പിടകന്തി വുച്ചതി. ‘‘അഥ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ കുദാലപിടകം ആദായാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൨൮; അ. നി. ൩.൭൦) യം കിഞ്ചി ഭാജനമ്പി. തസ്മാ പിടകം പിടകത്ഥവിദൂ, പരിയത്തിബ്ഭാജനത്ഥതോ ആഹു.

ഇദാനി തേന സമോധാനേത്വാ തയോപി വിനയാദയോ ഞേയ്യാതി. തേന ഏവം ദുവിധത്ഥേന പിടകസദ്ദേന സഹ ¶ സമാസം കത്വാ വിനയോ ച സോ പിടകഞ്ച പരിയത്തിഭാവതോ തസ്സ തസ്സ അത്ഥസ്സ ഭാജനതോ ചാതി വിനയപിടകം, യഥാവുത്തേനേവ നയേന സുത്തന്തഞ്ച തം പിടകഞ്ചാതി സുത്തന്തപിടകം, അഭിധമ്മോ ച സോ പിടകഞ്ചാതി അഭിധമ്മപിടകന്തി ഏവമേതേ തയോപി വിനയാദയോ ഞേയ്യാ.

ഏവം ഞത്വാ ച പുനപി തേസ്വേവ പിടകേസു നാനപ്പകാരകോസല്ലത്ഥം –

ദേസനാസാസനകഥാ, ഭേദം തേസു യഥാരഹം;

സിക്ഖാപഹാനഗമ്ഭീര, ഭാവഞ്ച പരിദീപയേ.

പരിയത്തിഭേദം സമ്പത്തിം, വിപത്തിം ചാപി യം യഹിം;

പാപുണാതി യഥാ ഭിക്ഖു, തമ്പി സബ്ബം വിഭാവയേ.

തത്രായം പരിദീപനാ വിഭാവനാ ച, ഏതാനി ഹി തീണി പിടകാനി യഥാക്കമം ആണാ വോഹാര പരമത്ഥദേസനാ യഥാപരാധ-യഥാനുലോമ-യഥാധമ്മസാസനാനി, സംവരാസംവരദിട്ഠിവിനിവേഠനാമരൂപപരിച്ഛേദകഥാതി ച വുച്ചന്തി.

ഏത്ഥ ഹി വിനയപിടകം ആണാരഹേന ഭഗവതാ ആണാബാഹുല്ലതോ ദേസിതത്താ ആണാദേസനാ, സുത്തന്തപിടകം വോഹാരകുസലേന ഭഗവതാ വോഹാരബാഹുല്ലതോ ദേസിതത്താ വോഹാരദേസനാ, അഭിധമ്മപിടകം പരമത്ഥകുസലേന ഭഗവതാ പരമത്ഥബാഹുല്ലതോ ദേസിതത്താ പരമത്ഥദേസനാതി വുച്ചതി.

തഥാ ¶ പഠമം യേ തേ പചുരാപരാധാ സത്താ തേ യഥാപരാധം ഏത്ഥ സാസിതാതി യഥാപരാധസാസനം, ദുതിയം അനേകജ്ഝാസയാനുസയചരിയാധിമുത്തികാ സത്താ യഥാനുലോമം ഏത്ഥ സാസിതാതി യഥാനുലോമസാസനം, തതിയം ധമ്മപുഞ്ജമത്തേ ‘‘അഹം മമാ’’തി സഞ്ഞിനോ സത്താ യഥാധമ്മം ഏത്ഥ സാസിതാതി യഥാധമ്മസാസനന്തി വുച്ചതി.

തഥാ ¶ പഠമം അജ്ഝാചാരപടിപക്ഖഭൂതോ സംവരാസംവരോ ഏത്ഥ കഥിതോതി സംവരാസംവരകഥാ, ദുതിയം ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിപടിപക്ഖഭൂതാ ദിട്ഠിവിനിവേഠനാ ഏത്ഥ കഥിതാതി ദിട്ഠിവിനിവേഠനകഥാ, തതിയം രാഗാദിപടിപക്ഖഭൂതോ നാമരൂപപരിച്ഛേദോ ഏത്ഥ കഥിതോതി നാമരൂപപരിച്ഛേദകഥാതി വുച്ചതി.

തീസുപി ച ചേതേസു തിസ്സോ സിക്ഖാ, തീണി പഹാനാനി, ചതുബ്ബിധോ ച ഗമ്ഭീരഭാവോ വേദിതബ്ബോ ¶ . തഥാ ഹി – വിനയപിടകേ വിസേസേന അധിസീലസിക്ഖാ വുത്താ, സുത്തന്തപിടകേ അധിചിത്തസിക്ഖാ, അഭിധമ്മപിടകേ അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ.

വിനയപിടകേ ച വീതിക്കമപ്പഹാനം കിലേസാനം, വീതിക്കമപടിപക്ഖത്താ സീലസ്സ. സുത്തന്തപിടകേ പരിയുട്ഠാനപ്പഹാനം, പരിയുട്ഠാനപടിപക്ഖത്താ സമാധിസ്സ. അഭിധമ്മപിടകേ അനുസയപ്പഹാനം അനുസയപടിപക്ഖത്താ പഞ്ഞായ.

പഠമേ ച തദങ്ഗപ്പഹാനം കിലേസാനം, ഇതരേസു വിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദപ്പഹാനാനി. പഠമേ ച ദുച്ചരിതസംകിലേസസ്സ പഹാനം, ഇതരേസു തണ്ഹാദിട്ഠിസംകിലേസാനം.

ഏകമേകസ്മിഞ്ചേത്ഥ ചതുബ്ബിധോപി ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധഗമ്ഭീരഭാവോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ധമ്മോതി പാളി. അത്ഥോതി തസ്സായേവത്ഥോ. ദേസനാതി തസ്സാ മനസാവവത്ഥാപിതായ പാളിയാ ദേസനാ. പടിവേധോതി പാളിയാ പാളിഅത്ഥസ്സ ച യഥാഭൂതാവബോധോ. തീസുപി ചേതേസു ഏതേ ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധാ ¶ യസ്മാ സസാദീഹി വിയ മഹാസമുദ്ദോ മന്ദബുദ്ധീഹി ദുക്ഖോഗാഹാ അലബ്ഭനേയ്യപതിട്ഠാ ച, തസ്മാ ഗമ്ഭീരാ. ഏവം ഏകമേകസ്മിം ഏത്ഥ ചതുബ്ബിധോപി ഗമ്ഭീരഭാവോ വേദിതബ്ബോ.

അപരോ നയോ – ധമ്മോതി ഹേതു. വുത്തം ഹേതം – ‘‘ഹേതുമ്ഹി ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ’’തി. അത്ഥോതി ഹേതുഫലം. വുത്തം ഹേതം – ‘‘ഹേതുഫലേ ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ’’തി. ദേസനാതി പഞ്ഞത്തി, യഥാധമ്മം ധമ്മാഭിലാപോതി അധിപ്പായോ. പടിവേധോതി അഭിസമയോ, സോ ച ലോകിയലോകുത്തരോ വിസയതോ അസമ്മോഹതോ ച അത്ഥാനുരൂപം ധമ്മേസു, ധമ്മാനുരൂപം അത്ഥേസു, പഞ്ഞത്തിപഥാനുരൂപം പഞ്ഞത്തീസു അവബോധോ.

ഇദാനി യസ്മാ ഏതേസു പിടകേസു യം യം ധമ്മജാതം വാ അത്ഥജാതം വാ, യാ ചായം യഥാ യഥാ ഞാപേതബ്ബോ അത്ഥോ സോതൂനം ഞാണസ്സ അഭിമുഖോ ഹോതി, തഥാ തഥാ തദത്ഥജോതികാ ദേസനാ, യോ ചേത്ഥ ¶ അവിപരീതാവബോധസങ്ഖാതോ പടിവേധോ സബ്ബമേതം അനുപചിതകുസലസമ്ഭാരേഹി ദുപ്പഞ്ഞേഹി സസാദീഹി വിയ മഹാസമുദ്ദോ ദുക്ഖോഗാഹം അലബ്ഭനേയ്യപതിട്ഠഞ്ച, തസ്മാ ഗമ്ഭീരം. ഏവമ്പി ഏകമേകസ്മിം ഏത്ഥ ചതുബ്ബിധോപി ഗമ്ഭീരഭാവോ വേദിതബ്ബോ.

‘‘ദേസനാ-സാസനകഥാ ¶ , ഭേദം തേസു യഥാരഹം;

സിക്ഖാപഹാനഗമ്ഭീരഭാവഞ്ച പരിദീപയേ’’തി.

‘‘പരിയത്തിഭേദം സമ്പത്തിം, വിപത്തിഞ്ചാപി യം യഹിം;

പാപുണാതി യഥാ ഭിക്ഖു, തമ്പി സബ്ബം വിഭാവയേ’’തി.

ഏത്ഥ പന തീസു പിടകേസു തിവിധോ പരിയത്തിഭേദോ ദട്ഠബ്ബോ. തിസ്സോ ഹി പരിയത്തിയോ – അലഗദ്ദൂപമാ, നിസ്സരണത്ഥാ, ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തീതി.

തത്ഥ യാ ദുഗ്ഗഹിതാ ഉപാരമ്ഭാദിഹേതു പരിയാപുടാ, അയം അലഗദ്ദൂപമാ. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ അലഗദ്ദത്ഥികോ അലഗദ്ദഗവേസീ അലഗദ്ദപരിയേസനം ചരമാനോ, സോ പസ്സേയ്യ മഹന്തം അലഗദ്ദം. തമേനം ഭോഗേ വാ നങ്ഗുട്ഠേ വാ ഗണ്ഹേയ്യ. തസ്സ സോ അലഗദ്ദോ പടിപരിവത്തിത്വാ ഹത്ഥേ വാ ബാഹായ വാ അഞ്ഞതരസ്മിം വാ അങ്ഗപച്ചങ്ഗേ ഡംസേയ്യ. സോ തതോനിദാനം മരണം വാ നിഗച്ഛേയ്യ, മരണമത്തം വാ ദുക്ഖം. തം കിസ്സ ഹേതു? ദുഗ്ഗഹിതത്താ, ഭിക്ഖവേ, അലഗദ്ദസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഇധേകച്ചേ മോഘപുരിസാ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി സുത്തം…പേ… വേദല്ലം. തേ തം ധമ്മം പരിയാപുണിത്വാ തേസം ധമ്മാനം പഞ്ഞായ അത്ഥം ന ഉപപരിക്ഖന്തി. തേസം തേ ധമ്മാ പഞ്ഞായ അത്ഥം അനുപപരിക്ഖതം ന നിജ്ഝാനം ഖമന്തി. തേ ഉപാരമ്ഭാനിസംസാ ചേവ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി ഇതിവാദപ്പമോക്ഖാനിസംസാ ച. യസ്സ ചത്ഥായ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി, തഞ്ചസ്സ അത്ഥം നാനുഭോന്തി. തേസം തേ ധമ്മാ ദുഗ്ഗഹിതാ ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ദുഗ്ഗഹിതത്താ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാന’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൩൮).

യാ ¶ ¶ പന സുഗ്ഗഹിതാ സീലക്ഖന്ധാദിപാരിപൂരിംയേവ ആകങ്ഖമാനേന പരിയാപുടാ ന ഉപാരമ്ഭാദി ഹേതു, അയം നിസ്സരണത്ഥാ. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘തേസം തേ ധമ്മാ സുഗ്ഗഹിതാ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? സുഗ്ഗഹിതത്താ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാന’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൩൯).

യം പന പരിഞ്ഞാതക്ഖന്ധോ പഹീനകിലേസോ ഭാവിതമഗ്ഗോ പടിവിദ്ധാകുപ്പോ സച്ഛികതനിരോധോ ഖീണാസവോ ¶ കേവലം പവേണീപാലനത്ഥായ വംസാനുരക്ഖണത്ഥായ പരിയാപുണാതി, അയം ഭണ്ഡാഗാരികപഅയത്തീതി.

വിനയേ പന സുപ്പടിപന്നോ ഭിക്ഖു സീലസമ്പത്തിം നിസ്സായ തിസ്സോ വിജ്ജാ പാപുണാതി, താസംയേവ ച തത്ഥ പഭേദവചനതോ. സുത്തേ സുപ്പടിപന്നോ സമാധിസമ്പദം നിസ്സായ ഛ അഭിഞ്ഞാ പാപുണാതി, താസംയേവ ച തത്ഥ പഭേദവചനതോ. അഭിധമ്മേ സുപ്പടിപന്നോ പഞ്ഞാസമ്പദം നിസ്സായ ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ പാപുണാതി, താസഞ്ച തത്ഥേവ പഭേദവചനതോ. ഏവമേതേസു സുപ്പടിപന്നോ യഥാക്കമേന ഇമം വിജ്ജാത്തയഛളഭിഞ്ഞാചതുപടിസമ്ഭിദാഭേദം സമ്പത്തിം പാപുണാതി.

വിനയേ പന ദുപ്പടിപന്നോ അനുഞ്ഞാതസുഖസമ്ഫസ്സഅത്ഥരണപാവുരണാദിഫസ്സസാമഞ്ഞതോ പടിക്ഖിത്തേസു ഉപാദിന്നഫസ്സാദീസു അനവജ്ജസഞ്ഞീ ഹോതി. വുത്തമ്പി ഹേതം – ‘‘തഥാഹം ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി, യഥാ യേമേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ, തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’’തി (പാചി. ൪൧൭; മ. നി. ൧.൨൩൪) തതോ ദുസ്സീലഭാവം പാപുണാതി. സുത്തേ ¶ ദുപ്പടിപന്നോ ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലാ സന്തോ സംവിജ്ജമാനാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൪.൫) അധിപ്പായം അജാനന്തോ ദുഗ്ഗഹിതം ഗണ്ഹാതി. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘അത്തനാ ദുഗ്ഗഹിതേന അമ്ഹേ ചേവ അബ്ഭാചിക്ഖതി, അത്താനഞ്ച ഖനതി, ബഹുഞ്ച അപുഞ്ഞം പസവതീ’’തി (പാചി. ൪൧൭; മ. നി. ൧.൨൩൬) തതോ മിച്ഛാദിട്ഠിതം പാപുണാതി. അഭിധമ്മേ ദുപ്പടിപന്നോ ധമ്മചിന്തം അതിധാവന്തോ അചിന്തേയ്യാനിപി ചിന്തേതി, തതോ ചിത്തക്ഖേപം പാപുണാതി. വുത്തം ഹേതം – ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, അചിന്തേയ്യാനി ന ചിന്തേതബ്ബാനി, യാനി ചിന്തേന്തോ ഉമ്മാദസ്സ വിഘാതസ്സ ഭാഗീ അസ്സാ’’തി (അ. നി. ൪.൭൭). ഏവമേതേസു ദുപ്പടിപന്നോ യഥാക്കമേന ഇമം ദുസ്സീലഭാവമിച്ഛാദിട്ഠിതാ ചിത്തക്ഖേപഭേദം വിപത്തിം പാപുണാതീതി.

‘‘പരിയത്തിഭേദം സമ്പത്തിം, വിപത്തിം ചാപി യം യഹിം;

പാപുണാതി യഥാ ഭിക്ഖു, തമ്പി സബ്ബം വിഭാവയേ’’തി.

അയമ്പി ഗാഥാ വുത്തത്ഥാ ഹോതി. ഏവം നാനപ്പകാരതോ പിടകാനി ഞത്വാ തേസം വസേനേതം ബുദ്ധവചനം തിവിധന്തി ഞാതബ്ബം.

കഥം ¶ നികായവസേന പഞ്ചവിധം? സബ്ബമേവ ചേതം ദീഘനികായോ, മജ്ഝിമനികായോ, സംയുത്തനികായോ, അങ്ഗുത്തരനികായോ, ഖുദ്ദകനികായോതി പഞ്ചപ്പഭേദം ഹോതി. തത്ഥ കതമോ ദീഘനികായോ? തിവഗ്ഗസങ്ഗഹാനി ബ്രഹ്മജാലാദീനി ചതുത്തിംസ സുത്താനി.

ചതുത്തിംസേവ സുത്തന്താ, തിവഗ്ഗോ യസ്സ സങ്ഗഹോ;

ഏസ ദീഘനികായോതി, പഠമോ അനുലോമികോ.

കസ്മാ പനേസ ദീഘനികായോതി വുച്ചതി? ദീഘപ്പമാണാനം സുത്താനം സമൂഹതോ നിവാസതോ ച, സമൂഹനിവാസാ ഹി നികായോതി ¶ വുച്ചന്തി. ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകനികായമ്പി സമനുപസ്സാമി ഏവം ചിത്തം; യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ; പോണികനികായോ, ചിക്ഖല്ലികനികായോ’’തി (സം. നി. ൩.൧൦൦) ഏവമാദീനി ചേത്ഥ സാധകാനി സാസനതോ ച ലോകതോ ച. ഏവം സേസാനമ്പി നികായഭാവേ വചനത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

കതമോ മജ്ഝിമനികായോ? മജ്ഝിമപ്പമാണാനി പഞ്ചദസവഗ്ഗസങ്ഗഹാനി മൂലപരിയായസുത്താദീനി ദിയഡ്ഢസതം ദ്വേ ച സുത്താനി.

ദിയഡ്ഢസതം സുത്തന്താ, ദ്വേ ച സുത്താനി യത്ഥ സോ;

നികായോ മജ്ഝിമോ പഞ്ച-ദസവഗ്ഗപരിഗ്ഗഹോ.

കതമോ സംയുത്തനികായോ? ദേവതാസംയുത്താദിവസേന ഠിതാനി ഓഘതരണാദീനി സത്ത സുത്തസഹസ്സാനി സത്ത ച സുത്തസതാനി ദ്വാസട്ഠി ച സുത്താനി.

സത്ത സുത്തസഹസ്സാനി, സത്ത സുത്തസതാനി ച;

ദ്വാസട്ഠി ചേവ സുത്തന്താ, ഏസോ സംയുത്തസങ്ഗഹോ.

കതമോ ¶ അങ്ഗുത്തരനികായോ? ഏകേകഅങ്ഗാതിരേകവസേന ഠിതാനി ചിത്തപരിയാദാനാദീനി നവ സുത്തസഹസ്സാനി പഞ്ച സുത്തസതാനി സത്തപഞ്ഞാസഞ്ച സുത്താനി.

നവ സുത്തസഹസ്സാനി, പഞ്ച സുത്തസതാനി ച;

സത്തപഞ്ഞാസ സുത്താനി, സങ്ഖ്യാ അങ്ഗുത്തരേ അയം.

കതമോ ¶ ഖുദ്ദകനികായോ? സകലം വിനയപിടകം അഭിധമ്മപിടകം ഖുദ്ദകപാഠാദയോ ച പുബ്ബേ നിദസ്സിതാ പന്നരസഭേദാ ഠപേത്വാ ചത്താരോ നികായേ അവസേസം ബുദ്ധവചനന്തി.

ഠപേത്വാ ¶ ചതുരോപേതേ, നികായേ ദീഘആദികേ;

തദഞ്ഞം ബുദ്ധവചനം, നികായോ ഖുദ്ദകോ മതോതി.

കഥം അങ്ഗവസേന നവവിധം? സബ്ബമേവ ഹിദം സുത്തം, ഗേയ്യം, വേയ്യാകരണം, ഗാഥാ, ഉദാനം, ഇതിവുത്തകം, ജാതകം, അബ്ഭുതധമ്മം, വേദല്ലന്തി നവപ്പഭേദം ഹോതി. തത്ഥ ഉഭതോവിഭങ്ഗനിദ്ദേസഖന്ധകപരിവാരാ സുത്തനിപാതേ മങ്ഗലസുത്ത-രതനസുത്ത-നാലകസുത്ത-തുവട്ടകസുത്താനി അഞ്ഞമ്പി ച സുത്തനാമകം തഥാഗതവചനം സുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സബ്ബമ്പി സഗാഥകം സുത്തം ഗേയ്യന്തി വേദിതബ്ബം. വിസേസേന സംയുത്തകേ സകലോപി സഗാഥാവഗ്ഗോ, സകലം അഭിധമ്മപിടകം, നിഗ്ഗാഥകം സുത്തം, യഞ്ച അഞ്ഞമ്പി അട്ഠഹി അങ്ഗേഹി അസങ്ഗഹിതം ബുദ്ധവചനം തം വേയ്യാകരണന്തി വേദിതബ്ബം. ധമ്മപദം, ഥേരഗാഥാ, ഥേരീഗാഥാ, സുത്തനിപാതേ നോസുത്തനാമികാ സുദ്ധികഗാഥാ ച ഗാഥാതി വേദിതബ്ബാ. സോമനസ്സഞാണമയികഗാഥാപടിസംയുത്താ ദ്വാസീതി സുത്തന്താ ഉദാനന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ’’തിആദിനയപ്പവത്താ ദസുത്തരസതസുത്തന്താ ഇതിവുത്തകന്തി വേദിതബ്ബം. അപണ്ണകജാതകാദീനി പഞ്ഞാസാധികാനി പഞ്ച ജാതകസതാനി ജാതകന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, അച്ഛരിയാ അബ്ഭുതാ ധമ്മാ ആനന്ദേ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൦൯) -ആദിനയപ്പവത്താ സബ്ബേപി അച്ഛരിയഅബ്ഭുതധമ്മപടിസംയുത്താ സുത്തന്താ അബ്ഭുതധമ്മന്തി വേദിതബ്ബം. ചൂളവേദല്ല-മഹാവേദല്ല-സമ്മാദിട്ഠി-സക്കപഞ്ഹ-സങ്ഖാരഭാജനിയ-മഹാപുണ്ണമസുത്താദയോ ¶ സബ്ബേപി വേദഞ്ച തുട്ഠിഞ്ച ലദ്ധാ ലദ്ധാ പുച്ഛിതസുത്തന്താ വേദല്ലന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവം അങ്ഗവസേന നവവിധം.

കഥം ¶ ധമ്മക്ഖന്ധവസേന ചതുരാസീതിസഹസ്സവിധം? സബ്ബമേവ ചേതം ബുദ്ധവചനം –

‘‘ദ്വാസീതി ബുദ്ധതോ ഗണ്ഹിം, ദ്വേ സഹസ്സാനി ഭിക്ഖുതോ;

ചതുരാസീതി സഹസ്സാനി, യേ മേ ധമ്മാ പവത്തിനോ’’തി. (ഥേരഗാ. ൧൦൨൭);

ഏവം പരിദീപിതധമ്മക്ഖന്ധവസേന ചതുരാസീതിസഹസ്സപ്പഭേദം ഹോതി. തത്ഥ ഏകാനുസന്ധികം സുത്തം ഏകോ ധമ്മക്ഖന്ധോ. യം അനേകാനുസന്ധികം തത്ഥ അനുസന്ധിവസേന ധമ്മക്ഖന്ധഗണനാ. ഗാഥാബന്ധേസു പഞ്ഹാപുച്ഛനം ¶ ഏകോ ധമ്മക്ഖന്ധോ, വിസ്സജ്ജനം ഏകോ. അഭിധമ്മേ ഏകമേകം തിക-ദുക-ഭാജനം, ഏകമേകഞ്ച ചിത്തവാരഭാജനം, ഏകോ ധമ്മക്ഖന്ധോ. വിനയേ അത്ഥി വത്ഥു, അത്ഥി മാതികാ, അത്ഥി പദഭാജനീയം, അത്ഥി അന്തരാപത്തി, അത്ഥി ആപത്തി, അത്ഥി അനാപത്തി, അത്ഥി പരിച്ഛേദോ; തത്ഥ ഏകമേകോ കോട്ഠാസോ, ഏകമേകോ ധമ്മക്ഖന്ധോതി വേദിതബ്ബോ. ഏവം ധമ്മക്ഖന്ധവസേന ചതുരാസീതിസഹസ്സവിധം.

ഏവമേതം അഭേദതോ രസവസേന ഏകവിധം, ഭേദതോ ധമ്മവിനയാദിവസേന ദുവിധാദിഭേദം ബുദ്ധവചനം സങ്ഗായന്തേന മഹാകസ്സപപ്പമുഖേന വസീഗണേന ‘‘അയം ധമ്മോ, അയം വിനയോ; ഇദം പഠമബുദ്ധവചനം, ഇദം മജ്ഝിമബുദ്ധവചനം, ഇദം പച്ഛിമബുദ്ധവചനം; ഇദം വിനയപിടകം, ഇദം സുത്തന്തപിടകം, ഇദം അഭിധമ്മപിടകം; അയം ദീഘനികായോ…പേ… അയം ഖുദ്ദകനികായോ; ഇമാനി സുത്താദീനി നവങ്ഗാനി, ഇമാനി ചതുരാസീതിധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനീ’’തി ഇമം പഭേദം വവത്ഥപേത്വാവ സങ്ഗീതം. ന ¶ കേവലഞ്ച ഏത്തകമേവ, അഞ്ഞമ്പി ഉദ്ദാനസങ്ഗഹ-വഗ്ഗസങ്ഗഹപേയ്യാലസങ്ഗഹ-ഏകകനിപാത-ദുകനിപാതാദിനിപാതസങ്ഗഹ-സംയുത്തസങ്ഗഹ-പണ്ണാസസങ്ഗഹാദിഅനേകവിധം തീസു പിടകേസു സന്ദിസ്സമാനം സങ്ഗഹപ്പഭേദം വവത്ഥപേത്വാഏവ സത്തഹി മാസേഹി സങ്ഗീതം. സങ്ഗീതിപരിയോസാനേ ചസ്സ – ‘‘ഇദം മഹാകസ്സപത്ഥേരേന ദസബലസ്സ സാസനം പഞ്ചവസ്സസഹസ്സപരിമാണം കാലം പവത്തനസമത്ഥം കത’’ന്തി സഞ്ജാതപ്പമോദാ സാധുകാരം വിയ ദദമാനാ അയം മഹാപഥവീ ഉദകപരിയന്തം കത്വാ അനേകപ്പകാരം കമ്പി സങ്കമ്പി സമ്പകമ്പി സമ്പവേധി, അനേകാനി ച അച്ഛരിയാനി പാതുരഹേസുന്തി അയം പഠമമഹാസങ്ഗീതിനാമ. യാ ലോകേ –

സതേഹി പഞ്ചഹി കതാ, തേന പഞ്ചസതാതി ച;

ഥേരേഹേവ കതത്താ ച, ഥേരികാതി പവുച്ചതീതി.

ഇമിസ്സാ ¶ പന പഠമമഹാസങ്ഗീതിയാ പവത്തമാനായ വിനയം പുച്ഛന്തേന ആയസ്മതാ മഹാകസ്സപേന ‘‘പഠമം, ആവുസോ ഉപാലി, പാരാജികം കത്ഥ പഞ്ഞത്ത’’ന്തി ഏവമാദിവചനപരിയോസാനേ ‘‘വത്ഥുമ്പി പുച്ഛി, നിദാനമ്പി പുച്ഛി, പുഗ്ഗലമ്പി പുച്ഛീ’’തി ഏത്ഥ നിദാനേ പുച്ഛിതേ തം നിദാനം ആദിതോ പഭുതി വിത്ഥാരേത്വാ യേന ച പഞ്ഞത്തം, യസ്മാ ച പഞ്ഞത്തം, സബ്ബമേതം കഥേതുകാമേന ആയസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന വുത്തം ‘‘തേന സമയേന ¶ ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതീ’’തി സബ്ബം വത്തബ്ബം. ഏവമിദം ആയസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന വുത്തം, തഞ്ച പന ‘‘പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ വുത്ത’’ന്തി വേദിതബ്ബം. ഏത്താവതാ ച ‘‘ഇദം വചനം കേന വുത്തം, കദാ വുത്ത’’ന്തി ഏതേസം പദാനം അത്ഥോ പകാസിതോ ഹോതി.

ഇദാനി ¶ കസ്മാ വുത്തന്തി ഏത്ഥ വുച്ചതേ, യസ്മാ അയമായസ്മതാ മഹാകസ്സപത്ഥേരേന നിദാനം പുട്ഠോ തസ്മാനേന തം നിദാനം ആദിതോ പഭുതി വിത്ഥാരേതും വുത്തന്തി. ഏവമിദം ആയസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ വദന്തേനാപി ഇമിനാ കാരണേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഏത്താവതാ ച വുത്തം യേന യദാ യസ്മാതി ഇമേസം മാതികാപദാനം അത്ഥോ പകാസിതോ ഹോതി.

ഇദാനി ധാരിതം യേന ചാഭതം, യത്ഥപ്പതിട്ഠിതം ചേതമേതം വത്വാ വിധിം തതോതി ഏതേസം അത്ഥപ്പകാസനത്ഥം ഇദം വുച്ചതി. തം പനേതം ‘‘തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതീ’’തി ഏവമാദിവചനപടിമണ്ഡിതനിദാനം വിനയപിടകം കേന ധാരിതം, കേനാഭതം, കത്ഥ പതിട്ഠിതന്തി? വുച്ചതേ – ആദിതോ താവ ഇദം ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ആയസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന ധാരിതം, തസ്സ സമ്മുഖതോ അപരിനിബ്ബുതേ തഥാഗതേ ഛളഭിഞ്ഞാദിഭേദേഹി അനേകേഹി ഭിക്ഖുസഹസ്സേഹി പരിനിബ്ബുതേ തഥാഗതേ മഹാകസ്സപപ്പമുഖേഹി ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി. കേനാഭതന്തി? ജമ്ബുദീപേ താവ ഉപാലിത്ഥേരമാദിം കത്വാ ആചരിയപരമ്പരായ യാവ തതിയസങ്ഗീതി താവ ആഭതം. തത്രായം ¶ ആചരിയപരമ്പരാ –

ഉപാലി ദാസകോ ചേവ, സോണകോ സിഗ്ഗവോ തഥാ;

തിസ്സോ മോഗ്ഗലിപുത്തോ ച, പഞ്ചേതേ വിജിതാവിനോ.

പരമ്പരായ വിനയം, ദീപേ ജമ്ബുസിരിവ്ഹയേ;

അച്ഛിജ്ജമാനമാനേസും, തതിയോ യാവ സങ്ഗഹോ.

ആയസ്മാ ¶ ഹി ഉപാലി ഇമം വിനയവംസം വിനയതന്തിം വിനയപവേണിം ഭഗവതോ

സമ്മുഖാ ഉഗ്ഗഹേത്വാ ബഹൂനം ഭിക്ഖൂനം ഹദയേ പതിട്ഠാപേസി. തസ്സ ഹായസ്മതോ സന്തികേ വിനയവംസം ഉഗ്ഗഹേത്വാ വിനയേ പകതഞ്ഞുതം പത്തേസു പുഗ്ഗലേസു പുഥുജ്ജന-സോതാപന്ന-സകദാഗാമി-അനാഗാമിനോ ഗണനപഥം വീതിവത്താ, ഖീണാസവാനം സഹസ്സമേകം അഹോസി. ദാസകത്ഥേരോപി തസ്സേവ സദ്ധിവിഹാരികോ അഹോസി, സോ ഉപാലിത്ഥേരസ്സ സമ്മുഖാ ഉഗ്ഗഹേത്വാ തഥേവ വിനയം വാചേസി. തസ്സാപി ആയസ്മതോ സന്തികേ ഉഗ്ഗഹേത്വാ വിനയേ പകതഞ്ഞുതം പത്താ പുഥുജ്ജനാദയോ ഗണനപഥം വീതിവത്താ, ഖീണാസവാനം സഹസ്സമേവ അഹോസി. സോണകത്ഥേരോപി ദാസകത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികോ അഹോസി, സോപി അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ ദാസകത്ഥേരസ്സ സമ്മുഖാ ഉഗ്ഗഹേത്വാ തഥേവ വിനയം വാചേസി. തസ്സാപി ആയസ്മതോ സന്തികേ ഉഗ്ഗഹേത്വാ വിനയേ പകതഞ്ഞുതം പത്താ പുഥുജ്ജനാദയോ ഗണനപഥം വീതിവത്താ, ഖീണാസവാനം സഹസ്സമേവ അഹോസി. സിഗ്ഗവത്ഥേരോപി സോണകത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികോ അഹോസി, സോപി അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ ¶ സോണകത്ഥേരസ്സ സന്തികേ വിനയം ഉഗ്ഗഹേത്വാ അരഹന്തസഹസ്സസ്സ ധുരഗ്ഗാഹോ അഹോസി. തസ്സ പനായസ്മതോ സന്തികേ ഉഗ്ഗഹേത്വാ വിനയേ പകതഞ്ഞുതം പത്താ പുഥുജ്ജന-സോതാപന്നസകദാഗാമി-അനാഗാമിനോപി ഖീണാസവാപി ഏത്തകാനി ¶ സതാനീതി വാ ഏത്തകാനി സഹസ്സാനീതി വാ അപരിച്ഛിന്നാ അഹേസും. തദാ കിര ജമ്ബുദീപേ അതിമഹാഭിക്ഖുസമുദായോ അഹോസി. മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരസ്സ പന ആനുഭാവോ തതിയസങ്ഗീതിയം പാകടോ ഭവിസ്സതി. ഏവമിദം വിനയപിടകം ജമ്ബുദീപേ താവ ഇമായ ആചരിയപരമ്പരായ യാവ തതിയസങ്ഗീതി താവ ആഭതന്തി വേദിതബ്ബം.

ദുതിയസങ്ഗീതിവിജാനനത്ഥം പന അയമനുക്കമോ വേദിതബ്ബോ. യദാ ഹി –

സങ്ഗായിത്വാന സദ്ധമ്മം, ജോതയിത്വാ ച സബ്ബധി;

യാവ ജീവിതപരിയന്തം, ഠത്വാ പഞ്ചസതാപി തേ.

ഖീണാസവാ ¶ ജുതീമന്തോ, ഥേരാ കസ്സപആദയോ;

ഖീണസ്നേഹപദീപാവ, നിബ്ബായിംസു അനാലയാ.

അഥാനുക്കമേന ഗച്ഛന്തേസു രത്തിന്ദിവേസു വസ്സസതപരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി വേസാലികാ വജ്ജിപുത്തകാ ഭിക്ഖൂ വേസാലിയം ‘‘കപ്പതി സിങ്ഗീലോണകപ്പോ, കപ്പതി ദ്വങ്ഗുലകപ്പോ, കപ്പതി ഗാമന്തരകപ്പോ, കപ്പതി ആവാസകപ്പോ, കപ്പതി അനുമതികപ്പോ, കപ്പതി ആചിണ്ണകപ്പോ, കപ്പതി അമഥിതകപ്പോ, കപ്പതി ജളോഗിം പാതും, കപ്പതി അദസകം നിസീദനം, കപ്പതി ജാതരൂപരജത’’ന്തി ഇമാനി ദസ വത്ഥൂനി ദീപേസും. തേസം സുസുനാഗപുത്തോ കാളാസോകോ നാമ രാജാ പക്ഖോ അഹോസി.

തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ യസോ കാകണ്ഡകപുത്തോ വജ്ജീസു ചാരികം ചരമാനോ ‘‘വേസാലികാ കിര വജ്ജിപുത്തകാ ഭിക്ഖൂ വേസാലിയം ദസ വത്ഥൂനി ദീപേന്തീ’’തി സുത്വാ ‘‘ന ഖോ പനേതം പതിരൂപം യ്വാഹം ദസബലസ്സ സാസനവിപത്തിം സുത്വാ അപ്പോസ്സുക്കോ ഭവേയ്യം. ഹന്ദാഹം അധമ്മവാദിനോ ¶ നിഗ്ഗഹേത്വാ ധമ്മം ¶ ദീപേമീ’’തി ചിന്തേന്തോ യേന വേസാലീ തദവസരി. തത്ര സുദം ആയസ്മാ യസോ കാകണ്ഡകപുത്തോ വേസാലിയം വിഹരതി മഹാവനേ കൂടാഗാരസാലായം.

തേന ഖോ പന സമയേന വേസാലികാ വജ്ജിപുത്തകാ ഭിക്ഖൂ തദഹുപോസഥേ കംസപാതിം ഉദകേന പൂരേത്വാ മജ്ഝേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഠപേത്വാ ആഗതാഗതേ വേസാലികേ ഉപാസകേ ഏവം വദന്തി – ‘‘ദേഥാവുസോ, സങ്ഘസ്സ കഹാപണമ്പി അഡ്ഢമ്പി പാദമ്പി മാസകരൂപമ്പി, ഭവിസ്സതി സങ്ഘസ്സ പരിക്ഖാരേന കരണീയ’’ന്തി സബ്ബം താവ വത്തബ്ബം, യാവ ‘‘ഇമായ പന വിനയസങ്ഗീതിയാ സത്ത ഭിക്ഖുസതാനി അനൂനാനി അനധികാനി അഹേസും, തസ്മാ അയം ദുതിയസങ്ഗീതി സത്തസതികാതി വുച്ചതീ’’തി.

ഏവം തസ്മിഞ്ച സന്നിപാതേ ദ്വാദസ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി സന്നിപതിംസു ആയസ്മതാ യസേന സമുസ്സാഹിതാ. തേസം മജ്ഝേ ആയസ്മതാ രേവതേന പുട്ഠേന സബ്ബകാമിത്ഥേരേന വിനയം വിസ്സജ്ജേന്തേന താനി ദസ വത്ഥൂനി വിനിച്ഛിതാനി, അധികരണം വൂപസമിതം. അഥ ഥേരാ ‘‘പുന ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായിസ്സാമാ’’തി തിപിടകധരേ പത്തപടിസമ്ഭിദേ സത്തസതേ ഭിക്ഖൂ ഉച്ചിനിത്വാ വേസാലിയം ¶ വാലികാരാമേ സന്നിപതിത്വാ മഹാകസ്സപത്ഥേരേന സങ്ഗായിതസദിസമേവ സബ്ബം സാസനമലം സോധേത്വാ പുന പിടകവസേന നികായവസേന അങ്ഗവസേന ധമ്മക്ഖന്ധവസേന ച സബ്ബം ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായിംസു. അയം സങ്ഗീതി അട്ഠഹി മാസേഹി നിട്ഠിതാ. യാ ലോകേ –

സതേഹി സത്തഹി കതാ, തേന സത്തസതാതി ച;

പുബ്ബേ കതം ഉപാദായ, ദുതിയാതി ച വുച്ചതീതി.

യേഹി ഥേരേഹി സങ്ഗീതാ, സങ്ഗീതി തേസു വിസ്സുതാ;

സബ്ബകാമീ ച സാള്ഹോ ച, രേവതോ ഖുജ്ജസോഭിതോ.

യസോ ¶ ച സാണസമ്ഭൂതോ, ഏതേ സദ്ധിവിഹാരികാ;

ഥേരാ ആനന്ദഥേരസ്സ, ദിട്ഠപുബ്ബാ തഥാഗതം.

സുമനോ വാസഭഗാമീ ച, ഞേയ്യാ സദ്ധിവിഹാരികാ;

ദ്വേ ഇമേ അനുരുദ്ധസ്സ, ദിട്ഠപുബ്ബാ തഥാഗതം.

ദുതിയോ ¶ പന സങ്ഗീതോ, യേഹി ഥേരേഹി സങ്ഗഹോ;

സബ്ബേപി പന്നഭാരാ തേ, കതകിച്ചാ അനാസവാതി.

ഏവമിമം ദുതിയസങ്ഗീതിം സങ്ഗായിത്വാ ഥേരാ ‘‘ഉപ്പജ്ജിസ്സതി നു ഖോ അനാഗതേപി സാസനസ്സ ഏവരൂപം അബ്ബുദ’’ന്തി ഓലോകയമാനാ ഇമം അദ്ദസംസു – ‘‘ഇതോ വസ്സസതസ്സ ഉപരി അട്ഠാരസമേ വസ്സേ പാടലിപുത്തേ ധമ്മാസോകോ നാമ രാജാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ സകലജമ്ബുദീപേ രജ്ജം കാരേസ്സതി. സോ ബുദ്ധസാസനേ പസീദിത്വാ മഹന്തം ലാഭസക്കാരം പവത്തയിസ്സതി. തതോ തിത്ഥിയാ ലാഭസക്കാരം പത്ഥയമാനാ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ സകം സകം ദിട്ഠിം പരിദീപേസ്സന്തി. ഏവം സാസനേ മഹന്തം അബ്ബുദം ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി. അഥ നേസം ഏതദഹോസി – ‘‘കിന്നു ഖോ മയം ഏതസ്മിം അബ്ബുദേ ഉപ്പന്നേ സമ്മുഖാ ഭവിസ്സാമ, ന ഭവിസ്സാമാ’’തി. അഥ തേ സബ്ബേവ തദാ അത്തനോ അസമ്മുഖഭാവം ഞത്വാ ‘‘കോ നു ഖോ തം അധികരണം വൂപസമേതും സമത്ഥോ ഭവിസ്സതീ’’തി സകലം മനുസ്സലോകം ഛകാമാവചരദേവലോകഞ്ച ഓലോകേന്താ ന കഞ്ചി ദിസ്വാ ബ്രഹ്മലോകേ തിസ്സം നാമ മഹാബ്രഹ്മാനം അദ്ദസംസു ¶ പരിത്തായുകം ഉപരിബ്രഹ്മലോകൂപപത്തിയാ ഭാവിതമഗ്ഗം. ദിസ്വാന നേസം ഏതദഹോസി – ‘‘സചേ മയം ഏതസ്സ ബ്രഹ്മുനോ മനുസ്സലോകേ നിബ്ബത്തനത്ഥായ ഉസ്സാഹം കരേയ്യാമ, അദ്ധാ ഏസ ¶ മോഗ്ഗലിബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗഹേസ്സതി. തതോ ച മന്തേഹി പലോഭിതോ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിസ്സതി. സോ ഏവം പബ്ബജിത്വാ സകലം ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ അധിഗതപടിസമ്ഭിദോ ഹുത്വാ തിത്ഥിയേ മദ്ദിത്വാ തം അധികരണം വിനിച്ഛിത്വാ സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിസ്സതീ’’തി.

തേ ബ്രഹ്മലോകം ഗന്ത്വാ തിസ്സം മഹാബ്രഹ്മാനം ഏതദവോചും – ‘‘ഇതോ വസ്സസതസ്സ ഉപരി അട്ഠാരസമേ വസ്സേ സാസനേ മഹന്തം അബ്ബുദം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. മയഞ്ച സകലം മനുസ്സലോകം ഛകാമാവചരദേവലോകഞ്ച ഓലോകയമാനാ കഞ്ചി സാസനം പഗ്ഗഹേതും സമത്ഥം അദിസ്വാ ബ്രഹ്മലോകം വിചിനന്താ ഭവന്തമേവ അദ്ദസാമ. സാധു, സപ്പുരിസ, മനുസ്സലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ദസബലസ്സ സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിതും പടിഞ്ഞം ദേഹീ’’തി.

ഏവം വുത്തേ മഹാബ്രഹ്മാ, ‘‘അഹം കിര സാസനേ ഉപ്പന്നം അബ്ബുദം സോധേത്വാ സാസനം പഗ്ഗഹേതും സമത്ഥോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഹട്ഠപഹട്ഠോ ഉദഗ്ഗുദഗ്ഗോ ഹുത്വാ, ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ പടിഞ്ഞം അദാസി. ഥേരാ ബ്രഹ്മലോകേ തം കരണീയം തീരേത്വാ പുന പച്ചാഗമിംസു.

തേന ¶ ഖോ പന സമയേന സിഗ്ഗവത്ഥേരോ ച ചണ്ഡവജ്ജിത്ഥേരോ ച ദ്വേപി നവകാ ഹോന്തി ദഹരഭിക്ഖൂ തിപിടകധരാ പത്തപടിസമ്ഭിദാ ഖീണാസവാ, തേ തം അധികരണം ന സമ്പാപുണിംസു. ഥേരാ ‘‘തുമ്ഹേ, ആവുസോ, അമ്ഹാകം ഇമസ്മിം അധികരണേ നോ സഹായകാ അഹുവത്ഥ, തേന വോ ഇദം ദണ്ഡകമ്മം ഹോതു – ‘തിസ്സോ നാമ ബ്രഹ്മാ മോഗ്ഗലിബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹിസ്സതി, തം തുമ്ഹാകം ഏകോ നീഹരിത്വാ പബ്ബാജേതു, ഏകോ ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേതൂ’’’തി വത്വാ സബ്ബേപി യാവതായുകം ഠത്വാ –

സബ്ബകാമിപ്പഭുതയോ, തേപി ഥേരാ മഹിദ്ധികാ;

അഗ്ഗിക്ഖന്ധാവ ലോകമ്ഹി, ജലിത്വാ പരിനിബ്ബുതാ.

ദുതിയം സങ്ഗഹം കത്വാ, വിസോധേത്വാന സാസനം;

അനാഗതേപി ¶ കത്വാന, ഹേതും സദ്ധമ്മസുദ്ധിയാ.

ഖീണാസവാ ¶ വസിപ്പത്ഥാ, പഭിന്നപടിസമ്ഭിദാ;

അനിച്ചതാവസം ഥേരാ, തേപി നാമ ഉപാഗതാ.

ഏവം അനിച്ചതം ജമ്മിം, ഞത്വാ ദുരഭിസമ്ഭവം;

തം പത്തും വായമേ ധീരോ, യം നിച്ചം അമതം പദന്തി.

ഏത്താവതാ സബ്ബാകാരേന ദുതിയസങ്ഗീതിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ ഹോതി.

തിസ്സോപി ഖോ മഹാബ്രഹ്മാ ബ്രഹ്മലോകതോ ചവിത്വാ മോഗ്ഗലിബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി. സിഗ്ഗവത്ഥേരോപി തസ്സ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണതോ പഭുതി സത്ത വസ്സാനി ബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹം പിണ്ഡായ പാവിസി. ഏകദിവസമ്പി ഉളുങ്കമത്തം വാ യാഗും കടച്ഛുമത്തം വാ ഭത്തം നാലത്ഥ. സത്തന്നം പന വസ്സാനം അച്ചയേന ഏകദിവസം ‘‘അതിച്ഛഥ, ഭന്തേ’’തി വചനമത്തം അലത്ഥ. തംദിവസമേവ ബ്രാഹ്മണോപി ബഹിദ്ധാ കിഞ്ചി കരണീയം കത്വാ ആഗച്ഛന്തോ പടിപഥേ ഥേരം ദിസ്വാ, ‘‘ഭോ പബ്ബജിത, അമ്ഹാകം ഗേഹം അഗമിത്ഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ, ബ്രാഹ്മണ, അഗമിമ്ഹാ’’തി. ‘‘അപി കിഞ്ചി ¶ ലഭിത്ഥാ’’തി? ‘‘ആമ, ബ്രാഹ്മണ, ലഭിമ്ഹാ’’തി. സോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ പുച്ഛി – ‘‘തസ്സ പബ്ബജിതസ്സ കിഞ്ചി അദത്ഥാ’’തി? ‘‘ന കിഞ്ചി അദമ്ഹാ’’തി. ബ്രാഹ്മണോ ദുതിയദിവസേ ഘരദ്വാരേയേവ നിസീദി ‘‘അജ്ജ പബ്ബജിതം മുസാവാദേന നിഗ്ഗഹേസ്സാമീ’’തി. ഥേരോ ദുതിയദിവസേ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഘരദ്വാരം സമ്പത്തോ. ബ്രാഹ്മണോ ഥേരം ദിസ്വാവ ഏവമാഹ – ‘‘തുമ്ഹേ ഹിയ്യോ അമ്ഹാകം ഗേഹേ കിഞ്ചി അലദ്ധായേവ ‘ലഭിമ്ഹാ’തി അവോചുത്ഥ. വട്ടതി നു ഖോ തുമ്ഹാകം മുസാവാദോ’’തി! ഥേരോ ആഹ – ‘‘മയം, ബ്രാഹ്മണ, തുമ്ഹാകം ഗേഹേ സത്ത വസ്സാനി ‘അതിച്ഛഥാ’തി വചനമത്തമ്പി അലഭിത്വാ ഹിയ്യോ ‘അതിച്ഛഥാ’തി വചനമത്തം ലഭിമ്ഹ; അഥേതം പടിസന്ഥാരം ഉപാദായ ഏവമവോചുമ്ഹാ’’തി.

ബ്രാഹ്മണോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ പടിസന്ഥാരമത്തമ്പി ലഭിത്വാ ‘ലഭിമ്ഹാ’തി പസംസന്തി, അഞ്ഞം കിഞ്ചി ഖാദനീയം ഭോജനീയം ¶ ലഭിത്വാ കസ്മാ ന പസംസന്തീ’’തി പസീദിത്വാ അത്തനോ അത്ഥായ പടിയാദിതഭത്തതോ കടച്ഛുമത്തം ഭിക്ഖം തദുപിയഞ്ച ബ്യഞ്ജനം ദാപേത്വാ ‘‘ഇമം ഭിക്ഖം സബ്ബകാലം തുമ്ഹേ ലഭിസ്സഥാ’’തി ആഹ ¶ . സോ പുനദിവസതോ പഭുതി ഉപസങ്കമന്തസ്സ ഥേരസ്സ ഉപസമം ദിസ്വാ ഭിയ്യോസോമത്തായ പസീദിത്വാ ഥേരം നിച്ചകാലം അത്തനോ ഘരേ ഭത്തവിസ്സഗ്ഗകരണത്ഥായ യാചി. ഥേരോ അധിവാസേത്വാ ദിവസേ ദിവസേ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ ഗച്ഛന്തോ ഥോകം ഥോകം ബുദ്ധവചനം കഥേത്വാ ഗച്ഛതി. സോപി ഖോ മാണവകോ സോളസവസ്സുദ്ദേസികോയേവ തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ അഹോസി. ബ്രഹ്മലോകതോ ആഗതസുദ്ധസത്തസ്സ ആസനേ വാ സയനേ വാ അഞ്ഞോ കോചി നിസജ്ജിതാ വാ നിപജ്ജിതാ വാ നത്ഥി. സോ യദാ ആചരിയഘരം ഗച്ഛതി, തദാസ്സ മഞ്ചപീഠം സേതേന വത്ഥേന പടിച്ഛാദേത്വാ ലഗ്ഗേത്വാ ഠപേന്തി. ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘സമയോ ദാനി മാണവകം പബ്ബാജേതും, ചിരഞ്ച മേ ഇധാഗച്ഛന്തസ്സ, ന ച കാചി മാണവകേന സദ്ധിം കഥാ ഉപ്പജ്ജതി. ഹന്ദ ദാനി ഇമിനാ ഉപായേന പല്ലങ്കം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ഗേഹം ഗന്ത്വാ യഥാ തസ്മിം ഗേഹേ ഠപേത്വാ മാണവകസ്സ പല്ലങ്കം അഞ്ഞം ന കിഞ്ചി ആസനം ദിസ്സതി തഥാ അധിട്ഠാസി. ബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹജനോ ഥേരം ദിസ്വാ അഞ്ഞം കിഞ്ചി ആസനം അപസ്സന്തോ മാണവകസ്സ പല്ലങ്കം അത്ഥരിത്വാ ഥേരസ്സ അദാസി. നിസീദി ഥേരോ പല്ലങ്കേ. മാണവകോപി ഖോ തങ്ഖണഞ്ഞേവ ആചരിയഘരാ ആഗമ്മ ഥേരം അത്തനോ പല്ലങ്കേ നിസിന്നം ദിസ്വാ കുപിതോ അനത്തമനോ ‘‘കോ മമ പല്ലങ്കം സമണസ്സ പഞ്ഞപേസീ’’തി ആഹ.

ഥേരോ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ വൂപസന്തേ മാണവകസ്സ ചണ്ഡിക്കഭാവേ ഏവമാഹ – ‘‘കിം പന ത്വം, മാണവക, കിഞ്ചി ¶ മന്തം ജാനാസീ’’തി? മാണവകോ ‘‘ഭോ പബ്ബജിത, മയി ദാനി മന്തേ അജാനന്തേ അഞ്ഞേ കേ ജാനിസ്സന്തീ’’തി വത്വാ, ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘തുമ്ഹേ പന മന്തം ജാനാഥാ’’തി? ‘‘പുച്ഛ, മാണവക, പുച്ഛിത്വാ സക്കാ ജാനിതു’’ന്തി. അഥ ഖോ മാണവകോ തീസു വേദേസു സനിഘണ്ഡുകേടുഭേസു ¶ സാക്ഖരപ്പഭേദേസു ഇതിഹാസപഞ്ചമേസു യാനി യാനി ഗണ്ഠിട്ഠാനാനി, യേസം യേസം നയം നേവ അത്തനാ പസ്സതി നാപിസ്സ ആചരിയോ അദ്ദസ, തേസു തേസു ഥേരം പുച്ഛി. ഥേരോ ‘‘പകതിയാപി തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ, ഇദാനി പന പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തോ, തേനസ്സ നത്ഥി തേസം പഞ്ഹാനം വിസ്സജ്ജനേ ഭാരോ’’തി താവദേവ തേ പഞ്ഹേ വിസ്സജ്ജേത്വാ മാണവകം ആഹ – ‘‘മാണവക, അഹം തയാ ബഹും പുച്ഛിതോ; അഹമ്പി ദാനി തം ഏകം പഞ്ഹം പുച്ഛാമി, ബ്യാകരിസ്സസി മേ’’തി? ‘‘ആമ, ഭോ പബ്ബജിത, പുച്ഛ ബ്യാകരിസ്സാമീ’’തി. ഥേരോ ചിത്തയമകേ ഇമം പഞ്ഹം പുച്ഛി –

‘‘യസ്സ ¶ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി ന നിരുജ്ഝതി തസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി നുപ്പജ്ജിസ്സതി; യസ്സ വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി നുപ്പജ്ജിസ്സതി തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി ന നിരുജ്ഝതീ’’തി?

മാണവോ ഉദ്ധം വാ അധോ വാ ഹരിതും അസക്കോന്തോ ‘‘കിം നാമ, ഭോ പബ്ബജിത, ഇദ’’ന്തി ആഹ. ‘‘ബുദ്ധമന്തോ നാമായം, മാണവാ’’തി. ‘‘സക്കാ പനായം, ഭോ, മയ്ഹമ്പി ദാതു’’ന്തി. ‘‘സക്കാ മാണവ, അമ്ഹേഹി ഗഹിതപബ്ബജ്ജം ഗണ്ഹന്തസ്സ ദാതു’’ന്തി. തതോ ¶ മാണവോ മാതാപിതരോ ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘അയം പബ്ബജിതോ ബുദ്ധമന്തം നാമ ജാനാതി, ന ച അത്തനോ സന്തികേ അപബ്ബജിതസ്സ ദേതി, അഹം ഏതസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ മന്തം ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി.

അഥസ്സ മാതാപിതരോ ‘‘പബ്ബജിത്വാപി നോ പുത്തോ മന്തേ ഗണ്ഹതു, ഗഹേത്വാ പുനാഗമിസ്സതീ’’തി മഞ്ഞമാനാ ‘‘ഉഗ്ഗണ്ഹ, പുത്താ’’തി അനുജാനിംസു. ഥേരോ ദാരകം പബ്ബാജേത്വാ ദ്വത്തിംസാകാരകമ്മട്ഠാനം താവ ആചിക്ഖി. സോ തത്ഥ പരികമ്മം കരോന്തോ നചിരസ്സേവ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തതോ ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘സാമണേരോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠിതോ, അഭബ്ബോ ദാനി സാസനതോ നിവത്തിതും. സചേ പനസ്സാഹം കമ്മട്ഠാനം വഡ്ഢേത്വാ കഥേയ്യം, അരഹത്തം പാപുണേയ്യ, അപ്പോസ്സുക്കോ ഭവേയ്യ ബുദ്ധവചനം ഗഹേതും, സമയോ ദാനി നം ചണ്ഡവജ്ജിത്ഥേരസ്സ സന്തികം പേസേതു’’ന്തി. തതോ ആഹ – ‘‘ഏഹി ത്വം, സാമണേര, ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹ. മമ വചനേന തഞ്ച ആരോഗ്യം പുച്ഛ; ഏവഞ്ച വദേഹി – ‘ഉപജ്ഝായോ മം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം സന്തികം പഹിണീ’തി. ‘കോ നാമ തേ ഉപജ്ഝായോ’തി ച വുത്തേ ‘സിഗ്ഗവത്ഥേരോ നാമ, ഭന്തേ’തി വദേയ്യാസി. ‘അഹം കോ നാമാ’തി വുത്തേ ഏവം വദേയ്യാസി – ‘മമ ഉപജ്ഝായോ, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം നാമം ജാനാതീ’’’തി.

‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ തിസ്സോ സാമണേരോ ഥേരം അഭിവാദേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ അനുപുബ്ബേന ചണ്ഡവജ്ജിത്ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഥേരോ സാമണേരം പുച്ഛി – ‘‘കുതോ ¶ ആഗതോസീ’’തി? ‘‘ഉപജ്ഝായോ മം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം സന്തികം പഹിണീ’’തി. ‘‘കോ നാമ തേ ഉപജ്ഝായോ’’തി? ‘‘സിഗ്ഗവത്ഥേരോ നാമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അഹം കോ നാമാ’’തി? ‘‘മമ ഉപജ്ഝായോ, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം നാമം ജാനാതീ’’തി. ‘‘പത്തചീവരം ദാനി പടിസാമേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി സാമണേരോ പത്തചീവരം ¶ പടിസാമേത്വാ പുനദിവസേ പരിവേണം സമ്മജ്ജിത്വാ ഉദകദന്തപോനം ഉപട്ഠാപേസി. ഥേരോ തസ്സ സമ്മജ്ജിതട്ഠാനം പുന സമ്മജ്ജി ¶ . തം ഉദകം ഛഡ്ഡേത്വാ അഞ്ഞം ഉദകം ആഹരി. തഞ്ച ദന്തകട്ഠം അപനേത്വാ അഞ്ഞം ദന്തകട്ഠം ഗണ്ഹി. ഏവം സത്ത ദിവസാനി കത്വാ സത്തമേ ദിവസേ പുന പുച്ഛി. സാമണേരോ പുനപി പുബ്ബേ കഥിതസദിസമേവ കഥേസി. ഥേരോ ‘‘സോ വതായം ബ്രാഹ്മണോ’’തി സഞ്ജാനിത്വാ ‘‘കിമത്ഥം ആഗതോസീ’’തി ആഹ. ‘‘ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹത്ഥായ, ഭന്തേ’’തി. ഥേരോ ‘‘ഉഗ്ഗണ്ഹ ദാനി, സാമണേരാ’’തി വത്വാ പുന ദിവസതോ പഭുതി ബുദ്ധവചനം പട്ഠപേസി. തിസ്സോ സാമണേരോവ ഹുത്വാ, ഠപേത്വാ വിനയപിടകം സബ്ബം ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹി സദ്ധിം അട്ഠകഥായ. ഉപസമ്പന്നകാലേ പന അവസ്സികോവ സമാനോ തിപിടകധരോ അഹോസി. ആചരിയുപജ്ഝായാ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരസ്സ ഹത്ഥേ സകലം ബുദ്ധവചനം പതിട്ഠാപേത്വാ യാവതായുകം ഠത്വാ പരിനിബ്ബായിംസു. മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോപി അപരേന സമയേന കമ്മട്ഠാനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തപ്പത്തോ ബഹൂനം ധമ്മവിനയം വാചേസി.

തേന ഖോ പന സമയേന ബിന്ദുസാരസ്സ രഞ്ഞോ ഏകസതപുത്താ അഹേസും. തേ സബ്ബേ അസോകോ അത്തനാ സദ്ധിം ഏകമാതികം തിസ്സകുമാരം ഠപേത്വാ ഘാതേസി. ഘാതേന്തോ ച ചത്താരി വസ്സാനി അനഭിസിത്തോവ രജ്ജം കാരേത്വാ ചതുന്നം വസ്സാനം അച്ചയേന തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനതോ ദ്വിന്നം വസ്സസതാനം ഉപരി അട്ഠാരസമേ വസ്സേ സകലജമ്ബുദീപേ ഏകരജ്ജാഭിസേകം പാപുണി ¶ . അഭിസേകാനുഭാവേന ചസ്സ ഇമാ രാജിദ്ധിയോ ആഗതാ – മഹാപഥവിയാ ഹേട്ഠാ യോജനപ്പമാണേ ആണാ പവത്തതി; തഥാ ഉപരി ആകാസേ അനോതത്തദഹതോ അട്ഠഹി കാജേഹി സോളസ പാനീയഘടേ ദിവസേ ദിവസേ ദേവതാ ആഹരന്തി, യതോ സാസനേ ഉപ്പന്നസദ്ധോ ഹുത്വാ അട്ഠ ഘടേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അദാസി, ദ്വേ ഘടേ സട്ഠിമത്താനം തിപിടകധരഭിക്ഖൂനം, ദ്വേ ഘടേ അഗ്ഗമഹേസിയാ അസന്ധിമിത്തായ, ചത്താരോ ഘടേ അത്തനാ പരിഭുഞ്ജി; ദേവതാഏവ ഹിമവന്തേ നാഗലതാദന്തകട്ഠം നാമ അത്ഥി സിനിദ്ധം മുദുകം രസവന്തം തം ദിവസേ ദിവസേ ആഹരന്തി, യേന രഞ്ഞോ ച മഹേസിയാ ച സോളസന്നഞ്ച നാടകിത്ഥിസഹസ്സാനം സട്ഠിമത്താനഞ്ച ഭിക്ഖുസഹസ്സാനം ദേവസികം ദന്തപോനകിച്ചം നിപ്പജ്ജതി. ദേവസികമേവ ചസ്സ ദേവതാ അഗദാമലകം അഗദഹരീതകം സുവണ്ണവണ്ണഞ്ച ഗന്ധരസസമ്പന്നം അമ്ബപക്കം ആഹരന്തി. തഥാ ഛദ്ദന്തദഹതോ പഞ്ചവണ്ണനിവാസനപാവുരണം പീതകവണ്ണഹത്ഥപുച്ഛനപടകം ദിബ്ബഞ്ച പാനകം ആഹരന്തി. ദേവസികമേവ പനസ്സ ന്ഹാനഗന്ധം ¶ അനുവിലേപനഗന്ധം ¶ പാരുപനത്ഥായ അസുത്തമയികം സുമനപുപ്ഫപടം മഹാരഹഞ്ച അഞ്ജനം നാഗഭവനതോ നാഗരാജാനോ ആഹരന്തി. ഛദ്ദന്തദഹേവ ¶ ഉട്ഠിതസ്സ സാലിനോ നവ വാഹസഹസ്സാനി ദിവസേ ദിവസേ സുകാ ആഹരന്തി. മൂസികാ നിത്ഥുസകണേ കരോന്തി, ഏകോപി ഖണ്ഡതണ്ഡുലോ ന ഹോതി, രഞ്ഞോ സബ്ബട്ഠാനേസു അയമേവ തണ്ഡുലോ പരിഭോഗം ഗച്ഛതി. മധുമക്ഖികാ മധും കരോന്തി. കമ്മാരസാലാസു അച്ഛാ കൂടം പഹരന്തി. കരവീകസകുണാ ആഗന്ത്വാ മധുരസ്സരം വികൂജന്താ രഞ്ഞോ ബലികമ്മം കരോന്തി.

ഇമാഹി ഇദ്ധീഹി സമന്നാഗതോ രാജാ ഏകദിവസം സുവണ്ണസങ്ഖലികബന്ധനം പേസേത്വാ ചതുന്നം ബുദ്ധാനം അധിഗതരൂപദസ്സനം കപ്പായുകം കാളം നാമ നാഗരാജാനം ആനയിത്വാ സേതച്ഛത്തസ്സ ഹേട്ഠാ മഹാരഹേ പല്ലങ്കേ നിസീദാപേത്വാ അനേകസതവണ്ണേഹി ജലജ ഥലജപുപ്ഫേഹി സുവണ്ണപുപ്ഫേഹി ച പൂജം കത്വാ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതേഹി സോളസഹി നാടകിത്ഥിസഹസ്സേഹി സമന്തതോ പരിക്ഖിപിത്വാ ‘‘അനന്തഞാണസ്സ താവ മേ സദ്ധമ്മവരചക്കവത്തിനോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ രൂപം ഇമേസം അക്ഖീനം ആപാഥം കരോഹീ’’തി വത്വാ തേന നിമ്മിതം സകലസരീരവിപ്പകിണ്ണപുഞ്ഞപ്പഭാവനിബ്ബത്താസീതാനുബ്യഞ്ജനപടിമണ്ഡിതദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണസസ്സിരീകതായ വികസിതകമലുപ്പലപുണ്ഡരീകപടിമണ്ഡിതമിവ സലിലതലം താരാഗണരസ്മിജാലവിസദവിപ്ഫുരിതസോഭാസമുജ്ജലിതമിവ ഗഗനതലം നീലപീതലോഹിതാദിഭേദവിചിത്രവണ്ണരംസിവിനദ്ധബ്യാമപ്പഭാപരിക്ഖേപവിലാസിതായ ¶ സഞ്ചാപ്പഭാനുരാഗഇന്ദധനുവിജ്ജുലതാപരിക്ഖിത്തമിവ കനകഗിരിസിഖരം നാനാവിരാഗവിമലകേതുമാലാസമുജ്ജലിതചാരുമത്ഥകസോഭം നയനരസായതനമിവ ബ്രഹ്മദേവമനുജനാഗയക്ഖഗണാനം ബുദ്ധരൂപം പസ്സന്തോ സത്ത ദിവസാനി അക്ഖിപൂജം നാമ അകാസി.

രാജാ കിര അഭിസേകം പാപുണിത്വാ തീണിയേവ സംവച്ഛരാനി ബാഹിരകപാസണ്ഡം പരിഗ്ഗണ്ഹി. ചതുത്ഥേ സംവച്ഛരേ ബുദ്ധസാസനേ പസീദി. തസ്സ കിര പിതാ ബിന്ദുസാരോ ബ്രാഹ്മണഭത്തോ അഹോസി, സോ ബ്രാഹ്മണാനഞ്ച ബ്രാഹ്മണജാതിയപാസണ്ഡാനഞ്ച പണ്ഡരങ്ഗപരിബ്ബാജകാദീനം സട്ഠിസഹസ്സമത്താനം നിച്ചഭത്തം പട്ഠപേസി. അസോകോപി പിതരാ പവത്തിതം ദാനം അത്തനോ അന്തേപുരേ തഥേവ ദദമാനോ ഏകദിവസം സീഹപഞ്ജരേ ഠിതോ തേ ഉപസമപരിബാഹിരേന ആചാരേന ഭുഞ്ജമാനേ അസംയതിന്ദ്രിയേ അവിനീതഇരിയാപഥേ ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ഈദിസം ദാനം ഉപപരിക്ഖിത്വാ യുത്തട്ഠാനേ ദാതും വട്ടതീ’’തി. ഏവം ചിന്തേത്വാ അമച്ചേ ആഹ – ‘‘ഗച്ഛഥ, ഭണേ, അത്തനോ അത്തനോ സാധുസമ്മതേ ¶ സമണബ്രാഹ്മണേ അന്തേപുരം അതിഹരഥ, ദാനം ദസ്സാമാ’’തി. അമച്ചാ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി രഞ്ഞോ പടിസ്സുണിത്വാ തേ തേ പണ്ഡരങ്ഗപരിബ്ബാജകാജീവകനിഗണ്ഠാദയോ ആനേത്വാ ‘‘ഇമേ, മഹാരാജ, അമ്ഹാകം അരഹന്തോ’’തി ആഹംസു.

അഥ ¶ രാജാ അന്തേപുരേ ഉച്ചാവചാനി ആസനാനി പഞ്ഞപേത്വാ ‘‘ആഗച്ഛന്തൂ’’തി വത്വാ ആഗതാഗതേ ആഹ – ‘‘അത്തനോ അത്തനോ പതിരൂപേ ആസനേ നിസീദഥാ’’തി ¶ . തേസു ഏകച്ചേ ഭദ്ദപീഠകേസു, ഏകച്ചേ ഫലകപീഠകേസു നിസീദിംസു. തേ ദിസ്വാ രാജാ ‘‘നത്ഥി നേസം അന്തോ സാരോ’’തി ഞത്വാ തേസം അനുരൂപം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ദത്വാ ഉയ്യോജേസി.

ഏവം ഗച്ഛന്തേ കാലേ ഏകദിവസം രാജാ സീഹപഞ്ജരേ ഠിതോ അദ്ദസ നിഗ്രോധസാമണേരം രാജങ്ഗണേന ഗച്ഛന്തം ദന്തം ഗുത്തം സന്തിന്ദ്രിയം ഇരിയാപഥസമ്പന്നം. കോ പനായം നിഗ്രോധോ നാമ? ബിന്ദുസാരരഞ്ഞോ ജേട്ഠപുത്തസ്സ സുമനരാജകുമാരസ്സ പുത്തോ.

ബിന്ദുസാരരഞ്ഞോ കിര ദുബ്ബലകാലേയേവ അസോകകുമാരോ അത്തനാ ലദ്ധം ഉജ്ജേനീരജ്ജം പഹായ ആഗന്ത്വാ സബ്ബനഗരം അത്തനോ ഹത്ഥഗതം കത്വാ സുമനരാജകുമാരം അഗ്ഗഹേസി. തംദിവസമേവ സുമനസ്സ രാജകുമാരസ്സ സുമനാ നാമ ദേവീ പരിപുണ്ണഗബ്ഭാ അഹോസി. സാ അഞ്ഞാതകവേസേന നിക്ഖമിത്വാ അവിദൂരേ അഞ്ഞതരം ചണ്ഡാലഗാമം സന്ധായ ഗച്ഛന്തീ ജേട്ഠകചണ്ഡാലസ്സ ഗേഹതോ അവിദൂരേ അഞ്ഞതരസ്മിം നിഗ്രോധരുക്ഖേ അധിവത്ഥായ ദേവതായ ‘‘ഇതോ ഏഹി, സുമനേ’’തി വദന്തിയാ സദ്ദം സുത്വാ തസ്സാ സമീപം ഗതാ. ദേവതാ അത്തനോ ആനുഭാവേന ഏകം സാലം നിമ്മിനിത്വാ ‘‘ഏത്ഥ വസാഹീ’’തി അദാസി. സാ തം സാലം പാവിസി. ഗതദിവസേയേവ ച പുത്തം വിജായി. സാ തസ്സ നിഗ്രോധദേവതായ പരിഗ്ഗഹിതത്താ ‘‘നിഗ്രോധോ’’ ത്വേവ നാമം അകാസി. ജേട്ഠകചണ്ഡാലോ ദിട്ഠദിവസതോ പഭുതി തം അത്തനോ സാമിധീതരം വിയ മഞ്ഞമാനോ നിബദ്ധവത്തം പട്ഠപേസി. രാജധീതാ തത്ഥ സത്ത വസ്സാനി വസി. നിഗ്രോധകുമാരോപി ¶ സത്തവസ്സികോ ജാതോ. തദാ മഹാവരുണത്ഥേരോ നാമ ഏകോ അരഹാ ദാരകസ്സ ഹേതുസമ്പദം ദിസ്വാ രക്ഖിത്വാ തത്ഥ വിഹരമാനോ ‘‘സത്തവസ്സികോ ദാനി ദാരകോ, കാലോ നം പബ്ബാജേതു’’ന്തി ¶ ചിന്തേത്വാ രാജധീതായ ആരോചാപേത്വാ നിഗ്രോധകുമാരം പബ്ബാജേസി. കുമാരോ ഖുരഗ്ഗേയേവ അരഹത്തം പാപുണി. സോ ഏകദിവസം പാതോവ സരീരം ജഗ്ഗിത്വാ ആചരിയുപജ്ഝായവത്തം കത്വാ പത്തചീവരമാദായ ‘‘മാതുഉപാസികായ ഗേഹദ്വാരം ഗച്ഛാമീ’’തി നിക്ഖമി. മാതുനിവാസനട്ഠാനഞ്ചസ്സ ദക്ഖിണദ്വാരേന നഗരം പവിസിത്വാ നഗരമജ്ഝേന ഗന്ത്വാ പാചീനദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ ഗന്തബ്ബം ഹോതി.

തേന ¶ ച സമയേന അസോകോ ധമ്മരാജാ പാചീനദിസാഭിമുഖോ സീഹപഞ്ജരേ ചങ്കമതി. തങ്ഖണഞ്ഞേവ നിഗ്രോധോ രാജങ്ഗണം സമ്പാപുണി സന്തിന്ദ്രിയോ സന്തമാനസോ യുഗമത്തം പേക്ഖമാനോ. തേന വുത്തം – ‘‘ഏകദിവസം രാജാ സീഹപഞ്ജരേ ഠിതോ അദ്ദസ നിഗ്രോധസാമണേരം രാജങ്ഗണേന ഗച്ഛന്തം ദന്തം ഗുത്തം സന്തിന്ദ്രിയം ഇരിയാപഥസമ്പന്ന’’ന്തി. ദിസ്വാ പനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അയം ജനോ സബ്ബോപി വിക്ഖിത്തചിത്തോ ഭന്തമിഗപ്പടിഭാഗോ. അയം പന ദാരകോ അവിക്ഖിത്തചിത്തോ അതിവിയ ചസ്സ ആലോകിതവിലോകിതം സമിഞ്ജനപസാരണഞ്ച സോഭതി. അദ്ധാ ഏതസ്സ അബ്ഭന്തരേ ലോകുത്തരധമ്മോ ഭവിസ്സതീ’’തി രഞ്ഞോ സഹ ദസ്സനേനേവ സാമണേരേ ചിത്തം പസീദി, പേമം സണ്ഠഹി. കസ്മാ? പുബ്ബേ ഹി കിര പുഞ്ഞകരണകാലേ ഏസ രഞ്ഞോ ജേട്ഠഭാതാ വാണിജകോ അഹോസി. വുത്തമ്പി ഹേതം –

‘‘പുബ്ബേ വ ¶ സന്നിവാസേന, പച്ചുപ്പന്നഹിതേന വാ;

ഏവം തം ജായതേ പേമം, ഉപ്പലം വ യഥോദകേ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൧൭൪);

അഥ രാജാ സഞ്ജാതപേമോ സബഹുമാനോ ‘‘ഏതം സാമണേരം പക്കോസഥാ’’തി അമച്ചേ പേസേസി. ‘‘തേ അതിചിരായന്തീ’’തി പുന ദ്വേ തയോ പേസേസി – ‘‘തുരിതം ആഗച്ഛതൂ’’തി. സാമണേരോ അത്തനോ പകതിയാ ഏവ അഗമാസി. രാജാ പതിരൂപമാസനം ഞത്വാ ‘‘നിസീദഥാ’’തി ആഹ. സോ ഇതോ ചിതോ ച വിലോകേത്വാ ‘‘നത്ഥി ദാനി അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ’’തി സമുസ്സിതസേതച്ഛത്തം രാജപല്ലങ്കം ഉപസങ്കമിത്വാ പത്തഗ്ഗഹണത്ഥായ രഞ്ഞോ ആകാരം ദസ്സേസി. രാജാ തം പല്ലങ്കസമീപം ഉപഗച്ഛന്തംയേവ ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അജ്ജേവ ദാനി അയം സാമണേരോ ഇമസ്സ ഗേഹസ്സ സാമികോ ഭവിസ്സതീ’’തി സാമണേരോ രഞ്ഞോ ഹത്ഥേ പത്തം ദത്വാ പല്ലങ്കം അഭിരുഹിത്വാ നിസീദി. രാജാ അത്തനോ അത്ഥായ സമ്പാദിതം സബ്ബം യാഗുഖജ്ജകഭത്തവികതിം ¶ ഉപനാമേസി. സാമണേരോ അത്തനോ യാപനീയമത്തകമേവ സമ്പടിച്ഛി. ഭത്തകിച്ചാവസാനേ രാജാ ആഹ – ‘‘സത്ഥാരാ തുമ്ഹാകം ദിന്നോവാദം ജാനാഥാ’’തി? ‘‘ജാനാമി, മഹാരാജ, ഏകദേസേനാ’’തി. ‘‘താത, മയ്ഹമ്പി നം കഥേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, മഹാരാജാ’’തി രഞ്ഞോ അനുരൂപം ധമ്മപദേ അപ്പമാദവഗ്ഗം അനുമോദനത്ഥായ അഭാസി.

രാജാ പന ‘‘അപ്പമാദോ അമതപദം, പമാദോ മച്ചുനോ പദ’’ന്തി സുത്വാവ ‘‘അഞ്ഞാതം, താത, പരിയോസാപേഹീ’’തി ആഹ. അനുമോദനാവസാനേ ച ‘‘അട്ഠ തേ, താത, ധുവഭത്താനി ദമ്മീ’’തി ആഹ. സാമണേരോ ആഹ – ‘‘ഏതാനി അഹം ഉപജ്ഝായസ്സ ദമ്മി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കോ അയം, താത, ഉപജ്ഝായോ നാമാ’’തി? ‘‘വജ്ജാവജ്ജം ദിസ്വാ ചോദേതാ സാരേതാ ച, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘അഞ്ഞാനിപി തേ, താത, അട്ഠ ദമ്മീ’’തി. ‘‘ഏതാനി ¶ ആചരിയസ്സ ദമ്മി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കോ അയം, താത, ആചരിയോ നാമാ’’തി? ‘‘ഇമസ്മിം സാസനേ സിക്ഖിതബ്ബകധമ്മേസു പതിട്ഠാപേതാ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘സാധു, താത, അഞ്ഞാനിപി തേ അട്ഠ ദമ്മീ’’തി. ‘‘ഏതാനിപി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദമ്മി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കോ അയം, താത, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ നാമാ’’തി? ‘‘യം നിസ്സായ ¶ , മഹാരാജ, അമ്ഹാകം ആചരിയുപജ്ഝായാനഞ്ച മമ ച പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ചാ’’തി. രാജാ ഭിയ്യോസോ മത്തായ തുട്ഠചിത്തോ ആഹ – ‘‘അഞ്ഞാനിപി തേ, താത, അട്ഠ ദമ്മീ’’തി. സാമണേരോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ പുനദിവസേ ദ്വത്തിംസ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ രാജന്തേപുരം പവിസിത്വാ ഭത്തകിച്ചമകാസി. രാജാ ‘‘അഞ്ഞേപി ദ്വത്തിംസ ഭിക്ഖൂ തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം സ്വേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ഏതേനേവ ഉപായേന ദിവസേ ദിവസേ വഡ്ഢാപേന്തോ സട്ഠിസഹസ്സാനം ബ്രാഹ്മണപരിബ്ബാജകാദീനം ഭത്തം ഉപച്ഛിന്ദിത്വാ അന്തോനിവേസനേ സട്ഠിസഹസ്സാനം ഭിക്ഖൂനം നിച്ചഭത്തം പട്ഠപേസി നിഗ്രോധത്ഥേരേ ഗതേനേവ പസാദേന. നിഗ്രോധത്ഥേരോപി രാജാനം സപരിസം തീസു സരണേസു പഞ്ചസു ച സീലേസു പതിട്ഠാപേത്വാ ബുദ്ധസാസനേ പോഥുജ്ജനികേന പസാദേന അചലപ്പസാദം കത്വാ പതിട്ഠാപേസി. പുന രാജാ അസോകാരാമം നാമ മഹാവിഹാരം കാരേത്വാ സട്ഠിസഹസ്സാനം ഭിക്ഖൂനം നിച്ചഭത്തം പട്ഠപേസി. സകലജമ്ബുദീപേ ചതുരാസീതിയാ നഗരസഹസ്സേസു ചതുരാസീതിവിഹാരസഹസ്സാനി കാരാപേസി ചതുരാസീതിസഹസ്സചേതിയപടിമണ്ഡിതാനി ധമ്മേനേവ, നോ അധമ്മേന.

ഏകദിവസം കിര രാജാ അസോകാരാമേ മഹാദാനം ദത്വാ സട്ഠിസഹസ്സഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ നിസജ്ജ സങ്ഘം ചതൂഹി പച്ചയേഹി പവാരേത്വാ ഇമം പഞ്ഹം പുച്ഛി ¶ – ‘‘ഭന്തേ, ഭഗവതാ ദേസിതധമ്മോ നാമ കിത്തകോ ഹോതീ’’തി? ‘‘അങ്ഗതോ, മഹാരാജ, നവങ്ഗാനി, ഖന്ധതോ ചതുരാസീതിധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനീ’’തി. രാജാ ധമ്മേ പസീദിത്വാ ‘‘ഏകേകം ധമ്മക്ഖന്ധം ഏകേകവിഹാരേന പൂജേസ്സാമീ’’തി ഏകദിവസമേവ ¶ ഛന്നവുതികോടിധനം വിസജ്ജേത്വാ അമച്ചേ ആണാപേസി – ‘‘ഏഥ, ഭണേ, ഏകമേകസ്മിം നഗരേ ഏകമേകം വിഹാരം കാരാപേന്താ ചതുരാസീതിയാ നഗരസഹസ്സേസു ചതുരാസീതിവിഹാരസഹസ്സാനി കാരാപേഥാ’’തി. സയഞ്ച അസോകാരാമേ അസോകമഹാവിഹാരത്ഥായ കമ്മം പട്ഠപേസി. സങ്ഘോ ഇന്ദഗുത്തത്ഥേരം നാമ മഹിദ്ധികം മഹാനുഭാവം ഖീണാസവം നവകമ്മാധിട്ഠായകം അദാസി. ഥേരോ യം യം ന നിട്ഠാതി തം തം അത്തനോ ആനുഭാവേന നിട്ഠാപേസി. ഏവമ്പി തീഹി സംവച്ഛരേഹി വിഹാരകമ്മം നിട്ഠാപേസി. ഏകദിവസമേവ സബ്ബനഗരേഹി പണ്ണാനി ആഗമിംസു.

അമച്ചാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും – ‘‘നിട്ഠിതാനി, ദേവ, ചതുരാസീതിവിഹാരസഹസ്സാനീ’’തി. രാജാ നഗരേ ഭേരിം ചരാപേസി – ‘‘ഇതോ സത്തന്നം ദിവസാനം അച്ചയേന വിഹാരമഹോ ഭവിസ്സതി. സബ്ബേ അട്ഠ സീലങ്ഗാനി സമാദിയിത്വാ അന്തോനഗരേ ച ബഹിനഗരേ ച വിഹാരമഹം പടിയാദേന്തൂ’’തി. തതോ സത്തന്നം ദിവസാനം അച്ചയേന സബ്ബാലങ്കാരവിഭൂസിതായ അനേകസതസഹസ്സസങ്ഖ്യായ ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ പരിവുതോ ദേവലോകേ അമരവതിയാ രാജധാനിയാ സിരിതോ അധികതരസസ്സിരീകം വിയ നഗരം കാതുകാമേന ഉസ്സാഹജാതേന മഹാജനേന അലങ്കതപടിയത്തം നഗരം അനുവിചരന്തോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ അട്ഠാസി.

തസ്മിഞ്ച ¶ ഖണേ സന്നിപതിതാ അസീതി ഭിക്ഖുകോടിയോ അഹേസും, ഭിക്ഖുനീനഞ്ച ഛന്നവുതിസതസഹസ്സാനി. തത്ഥ ഖീണാസവഭിക്ഖൂയേവ സതസഹസ്സസങ്ഖ്യാ അഹേസും. തേസം ഏതദഹോസി – ‘‘സചേ രാജാ അത്തനോ അധികാരം അനവസേസം പസ്സേയ്യ അതിവിയ ബുദ്ധസാസനേ പസീദേയ്യാ’’തി. തതോ ¶ ലോകവിവരണം നാമ പാടിഹാരിയം അകംസു. രാജാ അസോകാരാമേ ഠിതോവ ചതുദ്ദിസാ അനുവിലോകേന്തോ സമന്തതോ സമുദ്ദപരിയന്തം ജമ്ബുദീപം പസ്സതി ചതുരാസീതിഞ്ച വിഹാരസഹസ്സാനി ഉളാരായ വിഹാരമഹപൂജായ വിരോചമാനാനി. സോ തം വിഭൂതിം പസ്സമാനോ ഉളാരേന പീതിപാമോജ്ജേന സമന്നാഗതോ ‘‘അത്ഥി പന അഞ്ഞസ്സപി കസ്സചി ഏവരൂപം പീതിപാമോജ്ജം ഉപ്പന്നപുബ്ബ’’ന്തി ചിന്തേന്തോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ലോകനാഥസ്സ ദസബലസ്സ സാസനേ കോ മഹാപരിച്ചാഗം പരിച്ചജി. കസ്സ ¶ പരിച്ചാഗോ മഹന്തോതി? ഭിക്ഖുസങ്ഘോ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരസ്സ ഭാരം അകാസി. ഥേരോ ആഹ – ‘‘മഹാരാജ, ദസബലസ്സ സാസനേ പച്ചയദായകോ നാമ തയാ സദിസോ ധരമാനേപി തഥാഗതേ ന കോചി അഹോസി, തവേവ പരിച്ചാഗോ മഹാ’’തി. രാജാ ഥേരസ്സ വചനം സുത്വാ ഉളാരേന പീതിപാമോജ്ജേന നിരന്തരം ഫുട്ഠസരീരോ ഹുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘നത്ഥി കിര മയാ സദിസോ പച്ചയദായകോ, മയ്ഹം കിര പരിച്ചാഗോ മഹാ, അഹം കിര ദേയ്യധമ്മേന സാസനം പഗ്ഗണ്ഹാമി. കിം പനാഹം ഏവം സതി സാസനസ്സ ദായാദോ ഹോമി, ന ഹോമീ’’തി. തതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പുച്ഛി – ‘‘ഭവാമി നു ഖോ അഹം, ഭന്തേ, സാസനസ്സ ദായാദോ’’തി?

തതോ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ രഞ്ഞോ ഇദം വചനം സുത്വാ രാജപുത്തസ്സ മഹിന്ദസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിം സമ്പസ്സമാനോ ‘‘സചേ അയം കുമാരോ പബ്ബജിസ്സതി സാസനസ്സ അതിവിയ വുഡ്ഢി ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ രാജാനം ഏതദവോച – ‘‘ന ഖോ, മഹാരാജ, ഏത്താവതാ സാസനസ്സ ദായാദോ ഹോതി; അപിച ഖോ പച്ചയദായകോതി വാ ഉപട്ഠാകോതി വാ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. യോപി ഹി, മഹാരാജ, പഥവിതോ യാവ ബ്രഹ്മലോകപരിമാണം പച്ചയരാസിം ദദേയ്യ സോപി ‘സാസനേ ദായാദോ’തി സങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതീ’’തി. ‘‘അഥ കഥം ചരഹി, ഭന്തേ, സാസനസ്സ ദായാദോ ഹോതീ’’തി? ‘‘യോ ഹി കോചി, മഹാരാജ, അഡ്ഢോ ¶ വാ ദലിദ്ദോ വാ അത്തനോ ഓരസം പുത്തം പബ്ബാജേതി – അയം വുച്ചതി, മഹാരാജ, ദായാദോ സാസനസ്സാ’’തി.

ഏവം വുത്തേ അസോകോ രാജാ ‘‘അഹം കിര ഏവരൂപം പരിച്ചാഗം കത്വാപി നേവ സാസനസ്സ ദായാദഭാവം പത്തോ’’തി സാസനേ ദായാദഭാവം പത്ഥയമാനോ ഇതോ ചിതോ ച വിലോകേത്വാ അദ്ദസ മഹിന്ദകുമാരം അവിദൂരേ ഠിതം. ദിസ്വാനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘കിഞ്ചാപി അഹം ഇമം കുമാരം തിസ്സകുമാരസ്സ പബ്ബജിതകാലതോ പഭുതി ഓപരജ്ജേ ഠപേതുകാമോ, അഥ ഖോ ഓപരജ്ജതോപി പബ്ബജ്ജാവ ¶ ഉത്തമാ’’തി. തതോ കുമാരം ആഹ – ‘‘സക്ഖസി ത്വം, താത, പബ്ബജിതു’’ന്തി? കുമാരോ പകതിയാപി തിസ്സകുമാരസ്സ പബ്ബജിതകാലതോ പഭുതി പബ്ബജിതുകാമോവ രഞ്ഞോ വചനം സുത്വാ അതിവിയ പാമോജ്ജജാതോ ഹുത്വാ ആഹ – ‘‘പബ്ബജാമി, ദേവ, മം പബ്ബാജേത്വാ തുമ്ഹേ സാസനദായാദാ ഹോഥാ’’തി.

തേന ച സമയേന രാജധീതാ സങ്ഘമിത്താപി തസ്മിംയേവ ഠാനേ ഠിതാ ഹോതി. തസ്സാ ച സാമികോ അഗ്ഗിബ്രഹ്മാ നാമ കുമാരോ യുവരാജേന തിസ്സകുമാരേന ¶ സദ്ധിം പബ്ബജിതോ ഹോതി. രാജാ തം ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘ത്വമ്പി, അമ്മ, പബ്ബജിതും സക്ഖസീ’’തി? ‘‘സാധു, താത, സക്കോമീ’’തി. രാജാ പുത്താനം മനം ലഭിത്വാ പഹട്ഠചിത്തോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഏതദവോച – ‘‘ഭന്തേ, ഇമേ ദാരകേ പബ്ബാജേത്വാ മം സാസനേ ദായാദം കരോഥാ’’തി. സങ്ഘോ രഞ്ഞോ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ കുമാരം മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരേന ഉപജ്ഝായേന മഹാദേവത്ഥേരേന ച ആചരിയേന പബ്ബാജേസി. മജ്ഝന്തികത്ഥേരേന ആചരിയേന ഉപസമ്പാദേസി. തദാ കിര കുമാരോ പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സോവ ഹോതി. സോ തസ്മിംയേവ ഉപസമ്പദസീമമണ്ഡലേ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. സങ്ഘമിത്തായപി രാജധീതായ ആചരിയാ ആയുപാലിത്ഥേരീ നാമ, ഉപജ്ഝായാ പന ധമ്മപാലിത്ഥേരീ നാമ അഹോസി. തദാ ¶ സങ്ഘമിത്താ അട്ഠാരസവസ്സാ ഹോതി. തം പബ്ബജിതമത്തം തസ്മിംയേവ സീമമണ്ഡലേ സിക്ഖായ പതിട്ഠാപേസും. ഉഭിന്നം പബ്ബജിതകാലേ രാജാ ഛബ്ബസ്സാഭിസേകോ ഹോതി.

അഥ മഹിന്ദത്ഥേരോ ഉപസമ്പന്നകാലതോ പഭുതി അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സേവ സന്തികേ ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച പരിയാപുണന്തോ ദ്വേപി സങ്ഗീതിയോ ആരൂള്ഹം തിപിടകസങ്ഗഹിതം സാട്ഠകഥം സബ്ബം ഥേരവാദം തിണ്ണം വസ്സാനം അബ്ഭന്തരേ ഉഗ്ഗഹേത്വാ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ അന്തേവാസികാനം സഹസ്സമത്താനം ഭിക്ഖൂനം പാമോക്ഖോ അഹോസി. തദാ അസോകോ ധമ്മരാജാ നവവസ്സാഭിസേകോ ഹോതി. രഞ്ഞോ പന അട്ഠവസ്സാഭിസേകകാലേയേവ കോന്തപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ ബ്യാധിപടികമ്മത്ഥം ഭിക്ഖാചാരവത്തേന ആഹിണ്ഡന്തോ പസതമത്തം സപ്പിം അലഭിത്വാ ബ്യാധിബലേന പരിക്ഖീണായുസങ്ഖാരോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം അപ്പമാദേന ഓവദിത്വാ ആകാസേ പല്ലങ്കേന നിസീദിത്വാ തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ പരിനിബ്ബായി. രാജാ തം പവത്തിം സുത്വാ ഥേരസ്സ സക്കാരം കത്വാ ‘‘മയി നാമ രജ്ജം കാരേന്തേ ഏവം ഭിക്ഖൂനം പച്ചയാ ദുല്ലഭാ’’തി നഗരസ്സ ചതൂസു ദ്വാരേസു പോക്ഖരണിയോ കാരാപേത്വാ ഭേസജ്ജസ്സ പൂരാപേത്വാ ദാപേസി.

തേന കിര സമയേന പാടലിപുത്തസ്സ ചതൂസു ദ്വാരേസു ചത്താരി സതസഹസ്സാനി, സഭായം സതസഹസ്സന്തി ദിവസേ ദിവസേ പഞ്ചസതസഹസ്സാനി രഞ്ഞോ ഉപ്പജ്ജന്തി. തതോ രാജാ നിഗ്രോധത്ഥേരസ്സ ദേവസികം സതസഹസ്സം വിസജ്ജേസി. ബുദ്ധസ്സ ചേതിയേ ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജനത്ഥായ സതസഹസ്സം ¶ . ധമ്മസ്സ ¶ സതസഹസ്സം, തം ധമ്മധരാനം ബഹുസ്സുതാനം ചതുപച്ചയത്ഥായ ഉപനീയതി. സങ്ഘസ്സ സതസഹസ്സം, ചതൂസു ദ്വാരേസു ഭേസജ്ജത്ഥായ സതസഹസ്സം. ഏവം സാസനേ ഉളാരോ ലാഭസക്കാരോ ¶ നിബ്ബത്തി.

തിത്ഥിയാ പരിഹീനലാഭസക്കാരാ അന്തമസോ ഘാസച്ഛാദനമ്പി അലഭന്താ ലാഭസക്കാരം പത്ഥയമാനാ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ സകാനി സകാനി ദിട്ഠിഗതാനി ‘‘അയം ധമ്മോ, അയം വിനയോ’’തി ദീപേന്തി. പബ്ബജ്ജം അലഭമാനാപി സയമേവ മുണ്ഡേത്വാ കാസായാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദേത്വാ വിഹാരേസു വിചരന്താ ഉപോസഥമ്പി പവാരണമ്പി സങ്ഘകമ്മമ്പി ഗണകമ്മമ്പി പവിസന്തി. ഭിക്ഖൂ തേഹി സദ്ധിം ഉപോസഥം ന കരോന്തി. തദാ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ ‘‘ഉപ്പന്നം ദാനി ഇദം അധികരണം, തം നചിരസ്സേവ കക്ഖളം ഭവിസ്സതി. ന ഖോ പനേതം സക്കാ ഇമേസം മജ്ഝേ വസന്തേന വൂപസമേതു’’ന്തി മഹിന്ദത്ഥേരസ്സ ഗണം നീയ്യാതേത്വാ അത്തനാ ഫാസുവിഹാരേന വിഹരിതുകാമോ അഹോഗങ്ഗപബ്ബതം അഗമാസി. തേപി ഖോ തിത്ഥിയാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന ധമ്മേന വിനയേന സത്ഥുസാസനേന നിഗ്ഗയ്ഹമാനാപി ധമ്മവിനയാനുലോമായ പടിപത്തിയാ അസണ്ഠഹന്താ അനേകരൂപം സാസനസ്സ അബ്ബുദഞ്ച മലഞ്ച കണ്ടകഞ്ച സമുട്ഠാപേസും. കേചി അഗ്ഗിം പരിചരന്തി, കേചി പഞ്ചാതപേന താപേന്തി, കേചി ആദിച്ചം അനുപരിവത്തന്തി, കേചി ‘‘ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച വോഭിന്ദിസ്സാമാ’’തി പഗ്ഗണ്ഹിംസു. തദാ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ന തേഹി സദ്ധിം ഉപോസഥം വാ പവാരണം വാ അകാസി. അസോകാരാമേ സത്തവസ്സാനി ഉപോസഥോ ഉപച്ഛിജ്ജി. രഞ്ഞോപി ഏതമത്ഥം ആരോചേസും. രാജാ ഏകം അമച്ചം ആണാപേസി – ‘‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ അധികരണം വൂപസമേത്വാ ഉപോസഥം കാരാപേഹീ’’തി. അമച്ചോ രാജാനം പടിപുച്ഛിതും അവിസഹന്തോ അഞ്ഞേ അമച്ചേ ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘രാജാ മം ‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ അധികരണം വൂപസമേത്വാ ഉപോസഥം കാരാപേഹീ’തി പഹിണി. കഥം നു ഖോ അധികരണം വൂപസമ്മതീ’’തി? തേ ആഹംസു ¶ – ‘‘മയം ഏവം സല്ലക്ഖേമ – ‘യഥാ നാമ പച്ചന്തം വൂപസമേന്താ ചോരേ ഘാതേന്തി, ഏവമേവ യേ ഉപോസഥം ന കരോന്തി, തേ മാരേതുകാമോ രാജാ ഭവിസ്സതീ’’’തി. അഥ സോ അമച്ചോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതേത്വാ ആഹ – ‘‘അഹം രഞ്ഞാ ‘ഉപോസഥം കാരാപേഹീ’തി പേസിതോ. കരോഥ ദാനി, ഭന്തേ, ഉപോസഥ’’ന്തി. ഭിക്ഖൂ ‘‘ന മയം തിത്ഥിയേഹി സദ്ധിം ഉപോസഥം കരോമാ’’തി ആഹംസു. അഥ അമച്ചോ ഥേരാസനതോ പട്ഠായ അസിനാ സീസാനി പാതേതും ആരദ്ധോ.

അദ്ദസാ ¶ ഖോ തിസ്സത്ഥേരോ തം അമച്ചം തഥാ വിപ്പടിപന്നം. തിസ്സത്ഥേരോ നാമ ന യോ വാ സോ വാ, രഞ്ഞോ ഏകമാതികോ ഭാതാ തിസ്സകുമാരോ നാമ, തം കിര രാജാ പത്താഭിസേകോ ഓപരജ്ജേ ഠപേസി. സോ ഏകദിവസം വനചാരം ഗതോ അദ്ദസ മഹന്തം മിഗസങ്ഘം ചിത്തകീളായ കീളന്തം. ദിസ്വാനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘ഇമേ താവ തിണഭക്ഖാ മിഗാ ഏവം കീളന്തി, ഇമേ പന സമണാ ¶ രാജകുലേ പണീതാനി ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിത്വാ മുദുകാസു സേയ്യാസു സയമാനാ കിം നാമ കീളിതം ന കീളിസ്സന്തീ’’തി! സോ തതോ ആഗന്ത്വാ ഇമം അത്തനോ വിതക്കം രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ ‘‘അട്ഠാനേ കുക്കുച്ചായിതം കുമാരേന! ഹന്ദ, നം ഏവം സഞ്ഞാപേസ്സാമീ’’തി ഏകദിവസം കേനചി കാരണേന കുദ്ധോ വിയ ഹുത്വാ ‘‘ഏഹി സത്തദിവസേന രജ്ജം സമ്പടിച്ഛ, തതോ തം ഘാതേസ്സാമീ’’തി മരണഭയേന തജ്ജേത്വാ തമത്ഥം സഞ്ഞാപേസി. സോ കിര കുമാരോ ‘‘സത്തമേ മം ദിവസേ മാരേസ്സതീ’’തി ന ചിത്തരൂപം ന്ഹായി, ന ഭുഞ്ജി, ന സുപി, അതിവിയ ലൂഖസരീരോ അഹോസി. തതോ നം രാജാ പുച്ഛി – ‘‘കിസ്സ ത്വം ഏവരൂപോ ജാതോ’’തി? ‘‘മരണഭയേന, ദേവാ’’തി. ‘‘അരേ, ത്വം നാമ പരിച്ഛിന്നമരണം സമ്പസ്സമാനോ ¶ വിസ്സത്ഥോ ന കീളസി? ഭിക്ഖൂ അസ്സാസപസ്സാസനിബദ്ധം മരണം പേക്ഖമാനാ കഥം കീളിസ്സന്തീ’’തി! തതോ പഭുതി കുമാരോ സാസനേ പസീദി.

സോ പുന ഏകദിവസം മിഗവം നിക്ഖമിത്വാ അരഞ്ഞേ അനുവിചരമാനോ അദ്ദസ യോനകമഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരം അഞ്ഞതരേന ഹത്ഥിനാഗേന സാലസാഖം ഗഹേത്വാ ബീജിയമാനം നിസിന്നം. ദിസ്വാ പാമോജ്ജജാതോ ചിന്തേസി – ‘‘കദാ നു ഖോ അഹമ്പി അയം മഹാഥേരോ വിയ പബ്ബജേയ്യം! സിയാ നു ഖോ സോ ദിവസോ’’തി. ഥേരോ തസ്സാസയം വിദിത്വാ തസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ അസോകാരാമേ പോക്ഖരണിയാ ഉദകതലേ ഠത്വാ ചീവരഞ്ച ഉത്തരാസങ്ഗഞ്ച ആകാസേ ലഗ്ഗേത്വാ ന്ഹായിതും ആരദ്ധോ.

കുമാരോ ഥേരസ്സാനുഭാവം ദിസ്വാ അതിവിയ പസന്നോ ‘‘അജ്ജേവ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി നിവത്തിത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി – ‘‘പബ്ബജിസ്സാമഹം, ദേവാ’’തി. രാജാ അനേകപ്പകാരം യാചിത്വാപി തം നിവത്തേതും അസക്കോന്തോ അസോകാരാമഗമനീയമഗ്ഗം അലങ്കാരാപേത്വാ കുമാരം ഛണവേസം ഗാഹാപേത്വാ അലങ്കതായ സേനായ പരിവാരാപേത്വാ വിഹാരം നേസി. ‘‘യുവരാജാ കിര പബ്ബജിസ്സതീ’’തി സുത്വാ ബഹൂ ഭിക്ഖൂ പത്തചീവരാനി പടിയാദേസും. കുമാരോ പധാനഘരം ¶ ഗന്ത്വാ മഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരസ്സേവ സന്തികേ പബ്ബജി സദ്ധിം പുരിസസതസഹസ്സേന. കുമാരസ്സ പന അനുപബ്ബജിതാനം ഗണനപരിച്ഛേദോ നത്ഥി. കുമാരോ രഞ്ഞോ ചതുവസ്സാഭിസേകകാലേ പബ്ബജിതോ. അഥഞ്ഞോപി രഞ്ഞോ ഭാഗിനേയ്യോ സങ്ഘമിത്തായ സാമികോ അഗ്ഗിബ്രഹ്മാ നാമ കുമാരോ അത്ഥി. സങ്ഘമിത്താ തം പടിച്ച ഏകമേവ പുത്തം വിജായി. സോപി ¶ ‘‘യുവരാജാ പബ്ബജിതോ’’തി സുത്വാ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ – ‘‘അഹമ്പി, ദേവ, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി യാചി. ‘‘പബ്ബജ, താതാ’’തി ച രഞ്ഞാ അനുഞ്ഞാതോ തംദിവസമേവ പബ്ബജി.

ഏവം ¶ അനുപബ്ബജിതോ, ഉളാരവിഭവേന ഖത്തിയജനേന;

രഞ്ഞോ കനിട്ഠഭാതാ, തിസ്സത്ഥേരോതി വിഞ്ഞേയ്യോ.

സോ തം അമച്ചം തഥാ വിപ്പടിപന്നം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ന രാജാ ഥേരേ മാരാപേതും പഹിണേയ്യ; അദ്ധാ ഇമസ്സേവേതം അമച്ചസ്സ ദുഗ്ഗഹിതം ഭവിസ്സതീ’’തി ഗന്ത്വാ സയം തസ്സ ആസന്നേ ആസനേ നിസീദി. സോ ഥേരം സഞ്ജാനിത്വാ സത്ഥം നിപാതേതും അവിസഹന്തോ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി – ‘‘അഹം, ദേവ, ഉപോസഥം കാതും അനിച്ഛന്താനം ഏത്തകാനം നാമ ഭിക്ഖൂനം സീസാനി പാതേസിം; അഥ അയ്യസ്സ തിസ്സത്ഥേരസ്സ പടിപാടി സമ്പത്താ, കിന്തി കരോമീ’’തി? രാജാ സുത്വാവ – ‘‘അരേ! കിം പന, ത്വം, മയാ ഭിക്ഖൂ ഘാതേതും പേസിതോ’’തി താവദേവ സരീരേ ഉപ്പന്നദാഹോ ഹുത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഥേരേ ഭിക്ഖൂ പുച്ഛി – ‘‘അയം, ഭന്തേ, അമച്ചോ മയാ അനാണത്തോവ ഏവം അകാസി, കസ്സ നു ഖോ ഇമിനാ പാപേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി? ഏകച്ചേ ഥേരാ, ‘‘അയം തവ വചനേന അകാസി, തുയ്ഹേതം പാപ’’ന്തി ആഹംസു. ഏകച്ചേ ‘‘ഉഭിന്നമ്പി വോ ഏതം പാപ’’ന്തി ആഹംസു. ഏകച്ചേ ഏവമാഹംസു – ‘‘കിം പന തേ, മഹാരാജ, അത്ഥി ചിത്തം ‘അയം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂ ഘാതേതൂ’’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ, കുസലാധിപ്പായോ അഹം പേസേസിം – ‘സമഗ്ഗോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഉപോസഥം കരോതൂ’’’തി. ‘‘സചേ ത്വം കുസലാധിപ്പായോ, നത്ഥി തുയ്ഹം പാപം, അമച്ചസ്സേവേതം പാപ’’ന്തി. രാജാ ദ്വേള്ഹകജാതോ ആഹ – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, ഭന്തേ, കോചി ഭിക്ഖു മമേതം ദ്വേള്ഹകം ഛിന്ദിത്വാ സാസനം പഗ്ഗഹേതും സമത്ഥോ’’തി? ‘‘അത്ഥി, മഹാരാജ, മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ നാമ, സോ ¶ തേ ഇമം ദ്വേള്ഹകം ഛിന്ദിത്വാ സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിതും സമത്ഥോ’’തി. രാജാ തദഹേവ ചത്താരോ ധമ്മകഥികേ ഏകേകഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവാരേ, ചത്താരോ ച അമച്ചേ ഏകേകപുരിസസഹസ്സപരിവാരേ ‘‘ഥേരം ഗണ്ഹിത്വാ ആഗച്ഛഥാ’’തി പേസേസി. തേ ഗന്ത്വാ ‘‘രാജാ പക്കോസതീ’’തി ആഹംസു. ഥേരോ നാഗച്ഛി ¶ . ദുതിയമ്പി ഖോ രാജാ അട്ഠ ധമ്മകഥികേ, അട്ഠ ച അമച്ചേ സഹസ്സസഹസ്സപരിവാരേയേവ പേസേസി – ‘‘‘രാജാ, ഭന്തേ, പക്കോസതീ’തി വത്വാ ഗണ്ഹിത്വാവ ആഗച്ഛഥാ’’തി. തേ തഥേവ ആഹംസു. ദുതിയമ്പി ഥേരോ നാഗച്ഛി. രാജാ ഥേരേ പുച്ഛി – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ദ്വിക്ഖത്തും പഹിണിം; കസ്മാ ഥേരോ നാഗച്ഛതീ’’തി? ‘‘‘രാജാ പക്കോസതീ’തി വുത്തത്താ, മഹാരാജ, നാഗച്ഛതി. ഏവം പന വുത്തേ ആഗച്ഛേയ്യ ‘സാസനം, ഭന്തേ, ഓസീദതി, അമ്ഹാകം സാസനം പഗ്ഗഹത്ഥായ സഹായകാ ഹോഥാ’’’തി. അഥ രാജാ തഥാ വത്വാ സോളസ ധമ്മകഥികേ, സോളസ ച അമച്ചേ സഹസ്സസഹസ്സപരിവാരേ പേസേസി. ഭിക്ഖൂ ച പടിപുച്ഛി – ‘‘മഹല്ലകോ നു ഖോ, ഭന്തേ, ഥേരോ ദഹരോ നു ഖോ’’തി? ‘‘മഹല്ലകോ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘വയ്ഹം വാ സിവികം വാ അഭിരുഹിസ്സതി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘നാഭിരുഹിസ്സതി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കുഹിം, ഭന്തേ, ഥേരോ വസതീ’’തി? ‘‘ഉപരി ഗങ്ഗായ, മഹാരാജാ’’തി. രാജാ ആഹ – ‘‘തേന ഹി, ഭണേ, നാവാസങ്ഘാടം ബന്ധിത്വാ ¶ തത്ഥേവ ഥേരം നിസീദാപേത്വാ ദ്വീസുപി തീരേസു ആരക്ഖം സംവിധായ ഥേരം ആനേഥാ’’തി. ഭിക്ഖൂ ച അമച്ചാ ച ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ സാസനം ആരോചേസും.

ഥേരോ സുത്വാ ‘‘യം ഖോ അഹം മൂലതോ പട്ഠായ സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീതി പബ്ബജിതോമ്ഹി. അയം ദാനി മേ സോ കാലോ അനുപ്പത്തോ’’തി ചമ്മഖണ്ഡം ഗണ്ഹിത്വാവ ഉട്ഠഹി. അഥ ‘‘ഥേരോ ¶ സ്വേ പാടലിപുത്തം സമ്പാപുണിസ്സതീ’’തി രത്തിഭാഗേ രാജാ സുപിനം അദ്ദസ. ഏവരൂപോ സുപിനോ അഹോസി – ‘‘സബ്ബസേതോ ഹത്ഥിനാഗോ ആഗന്ത്വാ രാജാനം സീസതോ പട്ഠായ പരാമസിത്വാ ദക്ഖിണഹത്ഥേ അഗ്ഗഹേസീ’’തി. പുനദിവസേ രാജാ സുപിനജ്ഝായകേ പുച്ഛി – ‘‘മയാ ഏവരൂപോ സുപിനോ ദിട്ഠോ, കിം മേ ഭവിസ്സതീ’’തി? ഏകോ തം, ‘‘മഹാരാജ, സമണനാഗോ ദക്ഖിണഹത്ഥേ ഗണ്ഹിസ്സതീ’’തി. അഥ രാജാ താവദേവ ‘‘ഥേരോ ആഗതോ’’തി സുത്വാ ഗങ്ഗാതീരം ഗന്ത്വാ നദിം ഓതരിത്വാ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛന്തോ ജാണുമത്തേ ഉദകേ ഥേരം സമ്പാപുണിത്വാ ഥേരസ്സ നാവാതോ ഓതരന്തസ്സ ഹത്ഥം അദാസി. ഥേരോ രാജാനം ദക്ഖിണഹത്ഥേ അഗ്ഗഹേസി. തം ദിസ്വാ അസിഗ്ഗാഹാ ‘‘ഥേരസ്സ സീസം പാതേസ്സാമാ’’തി കോസതോ അസിം അബ്ബാഹിംസു. കസ്മാ? ഏതം കിര ചാരിത്തം രാജകുലേസു – ‘‘യോ രാജാനം ഹത്ഥേ ഗണ്ഹതി തസ്സ അസിനാ സീസം പാതേതബ്ബ’’ന്തി. രാജാ ഛായംയേവ ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘പുബ്ബേപി അഹം ഭിക്ഖൂസു വിരദ്ധകാരണാ അസ്സാദം ന വിന്ദാമി, മാ ഖോ ഥേരേ വിരജ്ഝിത്ഥാ’’തി. ഥേരോ പന കസ്മാ രാജാനം ഹത്ഥേ ¶ അഗ്ഗഹേസീതി? യസ്മാ രഞ്ഞാ പഞ്ഹം പുച്ഛനത്ഥായ പക്കോസാപിതോ തസ്മാ ‘‘അന്തേവാസികോ മേ അയ’’ന്തി അഗ്ഗഹേസി.

രാജാ ഥേരം അത്തനോ ഉയ്യാനം നേത്വാ ബാഹിരതോ തിക്ഖത്തും പരിവാരാപേത്വാ ആരക്ഖം ഠപേത്വാ സയമേവ ഥേരസ്സ പാദേ ധോവിത്വാ തേലേന മക്ഖേത്വാ ഥേരസ്സ സന്തികേ നിസീദിത്വാ ‘‘പടിബലോ നു ഖോ ഥേരോ മമ കങ്ഖം ഛിന്ദിത്വാ ഉപ്പന്നം അധികരണം വൂപസമേത്വാ സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിതു’’ന്തി വീമംസനത്ഥായ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ഏകം പാടിഹാരിയം ദട്ഠുകാമോ’’തി ആഹ. ‘‘കതരം പാടിഹാരിയം ദട്ഠുകാമോസി, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘പഥവീകമ്പനം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സകലപഥവീകമ്പനം ദട്ഠുകാമോസി, മഹാരാജ, പദേസപഥവീകമ്പന’’ന്തി? ‘‘കതരം പനേത്ഥ, ഭന്തേ, ദുക്കര’’ന്തി? ‘‘കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, കംസപാതിയാ ഉദകപുണ്ണായ സബ്ബം ഉദകം കമ്പേതും ദുക്കരം; ഉദാഹു ഉപഡ്ഢ’’ന്തി? ‘‘ഉപഡ്ഢം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പദേസപഥവീകമ്പനം ദുക്കര’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, പദേസപഥവീകമ്പനം ¶ പസ്സിസ്സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, സമന്തതോ യോജനേ പുരത്ഥിമായ ദിസായ ഏകേന ചക്കേന സീമം അക്കമിത്വാ രഥോ തിട്ഠതു; ദക്ഖിണായ ദിസായ ദ്വീഹി പാദേഹി സീമം അക്കമിത്വാ അസ്സോ തിട്ഠതു; പച്ഛിമായ ദിസായ ഏകേന പാദേന സീമം അക്കമിത്വാ പുരിസോ തിട്ഠതു; ഉത്തരായ ദിസായ ഉപഡ്ഢഭാഗേന സീമം അക്കമിത്വാ ഏകാ ഉദകപാതി ¶ തിട്ഠതൂ’’തി. രാജാ തഥാ കാരാപേസി. ഥേരോ അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠായ ‘‘രാജാ പസ്സതൂ’’തി യോജനപ്പമാണപഥവീചലനം അധിട്ഠഹി. പുരത്ഥിമായ ദിസായ രഥസ്സ അന്തോസീമായ ഠിതോ പാദോവ ചലി, ഇതരോ ന ചലി. ഏവം ദക്ഖിണപച്ഛിമദിസാസു അസ്സപുരിസാനം അന്തോസീമായ ഠിതപാദായേവ ചലിംസു, ഉപഡ്ഢുപഡ്ഢം സരീരഞ്ച. ഉത്തരദിസായ ഉദകപാതിയാപി അന്തോസീമായ ഠിതം ഉപഡ്ഢഭാഗഗതമേവ ഉദകം ചലി, അവസേസം നിച്ചലമഹോസീതി. രാജാ തം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ ‘‘സക്ഖതി ദാനി ഥേരോ സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിതു’’ന്തി നിട്ഠം ഗന്ത്വാ അത്തനോ കുക്കുച്ചം പുച്ഛി – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ഏകം അമച്ചം ‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ അധികരണം വൂപസമേത്വാ ഉപോസഥം കാരാപേഹീ’തി പഹിണിം, സോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഏത്തകേ ഭിക്ഖൂ ജീവിതാ വോരോപേസി, ഏതം പാപം കസ്സ ഹോതീ’’തി?

‘‘കിം പന തേ, മഹാരാജ, അത്ഥി ചിത്തം ‘അയം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂ ഘാതേതൂ’’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സചേ തേ, മഹാരാജ, നത്ഥി ഏവരൂപം ചിത്തം, നത്ഥി തുയ്ഹം പാപ’’ന്തി. അഥ ഥേരോ രാജാനം ഏതമത്ഥം ഇമിനാ സുത്തേന സഞ്ഞാപേസി ¶ – ‘‘ചേതനാഹം, ഭിക്ഖവേ, കമ്മം വദാമി. ചേതയിത്വാ കമ്മം കരോതി – കായേന വാചായ മനസാ’’തി (അ. നി. ൬.൬൩).

തമേവത്ഥം ¶ പരിദീപേതും തിത്തിരജാതകം (ജാ. ൧.൪.൭൫) ആഹരി – ‘‘അതീതേ, മഹാരാജ, ദീപകതിത്തിരോ താപസം പുച്ഛി –

‘ഞാതകോ നോ നിസിന്നോതി, ബഹു ആഗച്ഛതീ ജനോ;

പടിച്ച കമ്മം ഫുസതി, തസ്മിം മേ സങ്കതേ മനോ’തി.

താപസോ ആഹ – ‘അത്ഥി പന തേ ചിത്തം മമ സദ്ദേന ച രൂപദസ്സനേന ച ആഗന്ത്വാ ഏതേ പക്ഖിനോ ബജ്ഝന്തു വാ ഹഞ്ഞന്തു വാ’തി? ‘നത്ഥി, ഭന്തേ’തി തിത്തിരോ ആഹ. തതോ നം താപസോ സഞ്ഞാപേസി – ‘സചേ തേ നത്ഥി ചിത്തം, നത്ഥി പാപം; ചേതയന്തമേവ ഹി പാപം ഫുസതി, നാചേതയന്തം.

‘ന പടിച്ച കമ്മം ഫുസതി, മനോ ചേ നപ്പദുസ്സതി;

അപ്പോസ്സുക്കസ്സ ഭദ്രസ്സ, ന പാപമുപലിമ്പതീ’’’തി.

ഏവം ഥേരോ രാജാനം സഞ്ഞാപേത്വാ തത്ഥേവ രാജുയ്യാനേ സത്ത ദിവസാനി വസന്തോ രാജാനം സമയം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേസി. രാജാ സത്തമേ ദിവസേ അസോകാരാമേ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതാപേത്വാ സാണിപാകാരം പരിക്ഖിപാപേത്വാ ¶ സാണിപാകാരന്തരേ നിസിന്നോ ഏകലദ്ധികേ ഏകലദ്ധികേ ഭിക്ഖൂ ഏകതോ ഏകതോ കാരാപേത്വാ ഏകമേകം ഭിക്ഖുസമൂഹം പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കിംവാദീ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി? തതോസസ്സതവാദിനോ ‘‘സസ്സതവാദീ’’തി ആഹംസു. ഏകച്ചസസ്സതികാ…പേ… അന്താനന്തികാ… അമരാവിക്ഖേപികാ… അധിച്ചസമുപ്പന്നികാ… സഞ്ഞീവാദാ… അസഞ്ഞീവാദാ… നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീവാദാ ¶ … ഉച്ഛേദവാദാ… ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനവാദാ ‘‘ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനവാദീ’’തി ആഹംസു. രാജാ പഠമമേവ സമയസ്സ ഉഗ്ഗഹിതത്താ ‘‘നയിമേ ഭിക്ഖൂ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ ഇമേ’’തി ഞത്വാ തേസം സേതകാനി വത്ഥാനി ദത്വാ ഉപ്പബ്ബാജേസി. തേ സബ്ബേപി സട്ഠിസഹസ്സാ അഹേസും.

അഥഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കിംവാദീ, ഭന്തേ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി? ‘‘വിഭജ്ജവാദീ, മഹാരാജാ’’തി. ഏവം വുത്തേ രാജാ ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘വിഭജ്ജവാദീ, ഭന്തേ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. തതോ രാജാ ‘‘സുദ്ധം ദാനി, ഭന്തേ, സാസനം; കരോതു ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഉപോസഥ’’ന്തി ആരക്ഖം ദത്വാ നഗരം പാവിസി.

സമഗ്ഗോ ¶ സങ്ഘോ സന്നിപതിത്വാ ഉപോസഥം അകാസി. തസ്മിം സന്നിപാതേ സട്ഠി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി അഹേസും. തസ്മിം സമാഗമേ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ പരപ്പവാദം മദ്ദമാനോ കഥാവത്ഥുപ്പകരണം അഭാസി. തതോ സട്ഠിസതസഹസ്സസങ്ഖ്യേസു ഭിക്ഖൂസു ഉച്ചിനിത്വാ തിപിടകപരിയത്തിധരാനം പഭിന്നപടിസമ്ഭിദാനം തേവിജ്ജാദിഭേദാനം ഭിക്ഖൂനം സഹസ്സമേകം ഗഹേത്വാ യഥാ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ച കാകണ്ഡകപുത്തോ യസത്ഥേരോ ച ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായിംസു; ഏവമേവ ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായന്തോ സബ്ബം സാസനമലം വിസോധേത്വാ തതിയസങ്ഗീതിം അകാസി. സങ്ഗീതിപരിയോസാനേ അനേകപ്പകാരം പഥവീ അകമ്പിത്ഥ. അയം സങ്ഗീതി നവഹി മാസേഹി നിട്ഠിതാ. യാ ലോകേ –

കതാ ഭിക്ഖുസഹസ്സേന, തസ്മാ സഹസ്സികാതി ച;

പുരിമാ ദ്വേ ഉപാദായ, തതിയാതി ച വുച്ചതീതി.

ഏത്താവതാ ച ‘‘കേനാഭത’’ന്തി ഏതസ്സ പഞ്ഹസ്സ വിസ്സജ്ജനത്ഥം യം അവോചുമ്ഹ – ‘‘ജമ്ബുദീപേ താവ ഉപാലിത്ഥേരമാദിം കത്വാ ആചരിയപരമ്പരായ ¶ യാവ തതിയസങ്ഗീതി താവ ആഭതം. തത്രായം ആചരിയപരമ്പരാ –

‘‘ഉപാലി ¶ ദാസകോ ചേവ, സോണകോ സിഗ്ഗവോ തഥാ;

തിസ്സോ മോഗ്ഗലിപുത്തോ ച, പഞ്ചേതേ വിജിതാവിനോ.

‘‘പരമ്പരായ വിനയം, ദീപേ ജമ്ബുസിരിവ്ഹയേ;

അച്ഛിജ്ജമാനമാനേസും, തതിയോ യാവ സങ്ഗഹോ’’തി.

തതിയസങ്ഗഹതോ പന ഉദ്ധം ഇമം ദീപം മഹിന്ദാദീഹി ആഭതം. മഹിന്ദതോ ഉഗ്ഗഹേത്വാ കഞ്ചി കാലം അരിട്ഠത്ഥേരാദീഹി ആഭതം. തതോ യാവജ്ജതനാ തേസംയേവ അന്തേവാസികപരമ്പരഭൂതായ ആചരിയപരമ്പരായ ആഭതന്തി വേദിതബ്ബം. യഥാഹു പോരാണാ –

‘‘തതോ മഹിന്ദോ ഇട്ടിയോ, ഉത്തിയോ സമ്ബലോ തഥാ;

‘‘ഏതേ നാഗാ മഹാപഞ്ഞാ, ജമ്ബുദീപാ ഇധാഗതാ;

വിനയം തേ വാചയിംസു, പിടകം തമ്ബപണ്ണിയാ.

‘‘നികായേ ¶ പഞ്ച വാചേസും, സത്ത ചേവ പകരണേ;

തതോ അരിട്ഠോ മേധാവീ, തിസ്സദത്തോ ച പണ്ഡിതോ.

‘‘വിസാരദോ കാളസുമനോ, ഥേരോ ച ദീഘനാമകോ;

‘‘പുനദേവ കാളസുമനോ, നാഗത്ഥേരോ ച ബുദ്ധരക്ഖിതോ;

തിസ്സത്ഥേരോ ച മേധാവീ, ദേവത്ഥേരോ ച പണ്ഡിതോ.

‘‘പുനദേവ സുമനോ മേധാവീ, വിനയേ ച വിസാരദോ;

ബഹുസ്സുതോ ചൂളനാഗോ, ഗജോവ ദുപ്പധംസിയോ.

‘‘ധമ്മപാലിതനാമോ ¶ ¶ ച, രോഹണേ സാധുപൂജിതോ;

തസ്സ സിസ്സോ മഹാപഞ്ഞോ, ഖേമനാമോ തിപേടകോ.

‘‘ദീപേ താരകരാജാവ, പഞ്ഞായ അതിരോചഥ;

ഉപതിസ്സോ ച മേധാവീ, ഫുസ്സദേവോ മഹാകഥീ.

‘‘പുനദേവ സുമനോ മേധാവീ, പുപ്ഫനാമോ ബഹുസ്സുതോ;

മഹാകഥീ മഹാസിവോ, പിടകേ സബ്ബത്ഥ കോവിദോ.

‘‘പുനദേവ ഉപാലി മേധാവീ, വിനയേ ച വിസാരദോ;

മഹാനാഗോ മഹാപഞ്ഞോ, സദ്ധമ്മവംസകോവിദോ.

‘‘പുനദേവ അഭയോ മേധാവീ, പിടകേ സബ്ബത്ഥ കോവിദോ;

തിസ്സത്ഥേരോ ച മേധാവീ, വിനയേ ച വിസാരദോ.

‘‘തസ്സ സിസ്സോ മഹാപഞ്ഞോ, പുപ്ഫനാമോ ബഹുസ്സുതോ;

സാസനം അനുരക്ഖന്തോ, ജമ്ബുദീപേ പതിട്ഠിതോ.

‘‘ചൂളാഭയോ ച മേധാവീ, വിനയേ ച വിസാരദോ;

തിസ്സത്ഥേരോ ച മേധാവീ, സദ്ധമ്മവംസകോവിദോ.

‘‘ചൂളദേവോ ച മേധാവീ, വിനയേ ച വിസാരദോ;

സിവത്ഥേരോ ച മേധാവീ, വിനയേ സബ്ബത്ഥ കോവിദോ.

‘‘ഏതേ നാഗാ മഹാപഞ്ഞാ, വിനയഞ്ഞൂ മഗ്ഗകോവിദാ;

വിനയം ദീപേ പകാസേസും, പിടകം തമ്ബപണ്ണിയാ’’തി.

തത്രായം ¶ അനുപുബ്ബികഥാ – മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ കിര ഇമം തതിയധമ്മസങ്ഗീതിം കത്വാ ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘കത്ഥ നു ഖോ അനാഗതേ സാസനം സുപ്പതിട്ഠിതം ഭവേയ്യാ’’തി? അഥസ്സ ഉപപരിക്ഖതോ ഏതദഹോസി – ‘‘പച്ചന്തിമേസു ഖോ ജനപദേസു സുപ്പതിട്ഠിതം ഭവിസ്സതീ’’തി. സോ തേസം തേസം ഭിക്ഖൂനം ¶ ഭാരം കത്വാ തേ തേ ഭിക്ഖൂ തത്ഥ തത്ഥ പേസേസി. മജ്ഝന്തികത്ഥേരം കസ്മീരഗന്ധാരരട്ഠം പേസേസി – ‘‘ത്വം ഏതം രട്ഠം ഗന്ത്വാ ഏത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേഹീ’’തി. മഹാദേവത്ഥേരം തഥേവ വത്വാ മഹിംസകമണ്ഡലം പേസേസി. രക്ഖിതത്ഥേരം വനവാസിം. യോനകധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരം ¶ അപരന്തകം. മഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരം മഹാരട്ഠം. മഹാരക്ഖിതത്ഥേരം യോനകലോകം. മജ്ഝിമത്ഥേരം ഹിമവന്തദേസഭാഗം. സോണത്ഥേരഞ്ച ഉത്തരത്ഥേരഞ്ച സുവണ്ണഭൂമിം. അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികം മഹിന്ദത്ഥേരം ഇട്ടിയത്ഥേരേന ഉത്തിയത്ഥേരേന സമ്ബലത്ഥേരേന ഭദ്ദസാലത്ഥേരേന ച സദ്ധിം തമ്ബപണ്ണിദീപം പേസേസി – ‘‘തുമ്ഹേ തമ്ബപണ്ണിദീപം ഗന്ത്വാ ഏത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേഥാ’’തി. സബ്ബേപി തം തം ദിസാഭാഗം ഗച്ഛന്താ അത്തപഞ്ചമാ അഗമംസു ‘‘പച്ചന്തിമേസു ജനപദേസു പഞ്ചവഗ്ഗോ ഗണോ അലം ഉപസമ്പദകമ്മായാ’’തി മഞ്ഞമാനാ.

തേന ഖോ പന സമയേന കസ്മീരഗന്ധാരരട്ഠേ സസ്സപാകസമയേ അരവാളോ നാമ നാഗരാജാ കരകവസ്സം നാമ വസ്സാപേത്വാ സസ്സം ഹരാപേത്വാ മഹാസമുദ്ദം പാപേതി. മജ്ഝന്തികത്ഥേരോ പന പാടലിപുത്തതോ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഹിമവതി അരവാളദഹസ്സ ഉപരി ഓതരിത്വാ അരവാളദഹപിട്ഠിയം ചങ്കമതിപി തിട്ഠതിപി നിസീദതിപി സേയ്യമ്പി കപ്പേതി. നാഗമാണവകാ തം ദിസ്വാ അരവാളസ്സ നാഗരാജസ്സ ആരോചേസും – ‘‘മഹാരാജ, ഏകോ ഛിന്നഭിന്നപടധരോ ഭണ്ഡു കാസാവവസനോ അമ്ഹാകം ഉദകം ദൂസേതീ’’തി. നാഗരാജാ താവദേവ കോധാഭിഭൂതോ നിക്ഖമിത്വാ ഥേരം ദിസ്വാ മക്ഖം അസഹമാനോ അന്തലിക്ഖേ അനേകാനി ഭിംസനകാനി നിമ്മിനി. തതോ തതോ ഭുസാ വാതാ വായന്തി, രുക്ഖാ ഛിജ്ജന്തി, പബ്ബതകൂടാനി പതന്തി, മേഘാ ഗജ്ജന്തി, വിജ്ജുലതാ നിച്ഛരന്തി, അസനിയോ ഫലന്തി, ഭിന്നം വിയ ഗഗനതലം ഉദകം പഗ്ഘരതി. ഭയാനകരൂപാ ¶ നാഗകുമാരാ സന്നിപതന്തി. സയമ്പി ധൂമായതി, പജ്ജലതി, പഹരണവുട്ഠിയോ വിസ്സജ്ജേതി. ‘‘കോ അയം മുണ്ഡകോ ഛിന്നഭിന്നപടധരോ’’തിആദീഹി ഫരുസവചനേഹി ഥേരം സന്തജ്ജേസി. ‘‘ഏഥ ഗണ്ഹഥ ഹനഥ ¶ നിദ്ധമഥ ഇമം സമണ’’ന്തി നാഗബലം ആണാപേസി. ഥേരോ സബ്ബം തം ഭിംസനകം അത്തനോ ഇദ്ധിബലേന പടിബാഹിത്വാ നാഗരാജാനം ആഹ –

‘‘സദേവകോപി ചേ ലോകോ, ആഗന്ത്വാ താസയേയ്യ മം;

ന മേ പടിബലോ അസ്സ, ജനേതും ഭയഭേരവം.

‘‘സചേപി ത്വം മഹിം സബ്ബം, സസമുദ്ദം സപബ്ബതം;

ഉക്ഖിപിത്വാ മഹാനാഗ, ഖിപേയ്യാസി മമൂപരി.

‘‘നേവ ¶ മേ സക്കുണേയ്യാസി, ജനേതും ഭയഭേരവം;

അഞ്ഞദത്ഥു തവേവസ്സ, വിഘാതോ ഉരഗാധിപാ’’തി.

ഏവം വുത്തേ നാഗരാജാ വിഹതാനുഭാവോ നിപ്ഫലവായാമോ ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ അഹോസി. തം ഥേരോ തങ്ഖണാനുരൂപായ ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സേത്വാ സമാദപേത്വാ സമുത്തേജേത്വാ സമ്പഹംസേത്വാ തീസു സരണേസു പഞ്ചസു ച സീലേസു പതിട്ഠാപേസി സദ്ധിം ചതുരാസീതിയാ നാഗസഹസ്സേഹി. അഞ്ഞേപി ബഹൂ ഹിമവന്തവാസിനോ യക്ഖാ ച ഗന്ധബ്ബാ ച കുമ്ഭണ്ഡാ ച ഥേരസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠഹിംസു. പഞ്ചകോപി യക്ഖോ സദ്ധിം ഭരിയായ യക്ഖിനിയാ പഞ്ചഹി ച പുത്തസതേഹി പഠമേ ഫലേ പതിട്ഠിതോ. അഥായസ്മാ മജ്ഝന്തികത്ഥേരോ സബ്ബേപി നാഗയക്ഖരക്ഖസേ ആമന്തേത്വാ ഏവമാഹ –

‘‘മാ ദാനി കോധം ജനയിത്ഥ, ഇതോ ഉദ്ധം യഥാ പുരേ;

സസ്സഘാതഞ്ച മാ കത്ഥ, സുഖകാമാ ഹി പാണിനോ;

കരോഥ മേത്തം സത്തേസു, വസന്തു മനുജാ സുഖ’’ന്തി.

തേ ¶ സബ്ബേപി ‘‘സാധു ഭന്തേ’’തി ഥേരസ്സ പടിസ്സുണിത്വാ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജിംസു. തംദിവസമേവ ച നാഗരാജസ്സ പൂജാസമയോ ഹോതി. അഥ നാഗരാജാ അത്തനോ രതനമയം പല്ലങ്കം ആഹരാപേത്വാ ഥേരസ്സ പഞ്ഞപേസി. നിസീദി ഥേരോ പല്ലങ്കേ. നാഗരാജാപി ഥേരം ബീജയമാനോ സമീപേ അട്ഠാസി. തസ്മിം ഖണേ കസ്മീരഗന്ധാരരട്ഠവാസിനോ ആഗന്ത്വാ ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഹാകം നാഗരാജതോപി ഥേരോ മഹിദ്ധികതരോ’’തി ഥേരമേവ വന്ദിത്വാ നിസിന്നാ. ഥേരോ തേസം ആസീവിസോപമസുത്തം കഥേസി ¶ . സുത്തപരിയോസാനേ അസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, കുലസതസഹസ്സം പബ്ബജി. തതോ പഭുതി ച കസ്മീരഗന്ധാരാ യാവജ്ജതനാ കാസാവപജ്ജോതാ ഇസിവാതപടിവാതാ ഏവ.

ഗന്ത്വാ കസ്മീരഗന്ധാരം, ഇസി മജ്ഝന്തികോ തദാ;

ദുട്ഠം നാഗം പസാദേത്വാ, മോചേസി ബന്ധനാ ബഹൂതി.

മഹാദേവത്ഥേരോപി മഹിംസകമണ്ഡലം ഗന്ത്വാ ദേവദൂതസുത്തം കഥേസി. സുത്തപരിയോസാനേ ചത്താലീസ പാണസഹസ്സാനി ധമ്മചക്ഖും പടിലഭിംസു, ചത്താലീസംയേവ പാണസഹസ്സാനി പബ്ബജിംസു.

ഗന്ത്വാന ¶ രട്ഠം മഹിംസം, മഹാദേവോ മഹിദ്ധികോ;

ചോദേത്വാ ദേവദൂതേഹി, മോചേസി ബന്ധനാ ബഹൂതി.

രക്ഖിതത്ഥേരോ പന വനവാസിം ഗന്ത്വാ ആകാസേ ഠത്വാ അനമതഗ്ഗപരിയായകഥായ വനവാസികേ പസാദേസി. കഥാപരിയോസാനേ പനസ്സ സട്ഠിസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. സത്തതിസഹസ്സമത്താ ¶ പബ്ബജിംസു, പഞ്ചവിഹാരസതാനി പതിട്ഠഹിംസു. ഏവം സോ തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസി.

ഗന്ത്വാന രക്ഖിതത്ഥേരോ, വനവാസിം മഹിദ്ധികോ;

അന്തലിക്ഖേ ഠിതോ തത്ഥ, ദേസേസി അനമതഗ്ഗിയന്തി.

യോനകധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരോപി അപരന്തകം ഗന്ത്വാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോപമസുത്തന്തകഥായ അപരന്തകേ പസാദേത്വാ സത്തതി പാണസഹസ്സാനി ധമ്മാമതം പായേസി. ഖത്തിയകുലതോ ഏവ പുരിസസഹസ്സാനി പബ്ബജിംസു, സമധികാനി ച ഛ ഇത്ഥിസഹസ്സാനി. ഏവം സോ തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസി.

അപരന്തം വിഗാഹിത്വാ, യോനകോ ധമ്മരക്ഖിതോ;

അഗ്ഗിക്ഖന്ധോപമേനേത്ഥ, പസാദേസി ജനേ ബഹൂതി.

മഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരോ പന മഹാരട്ഠം ഗന്ത്വാ മഹാനാരദകസ്സപജാതകകഥായ മഹാരട്ഠകേ പസാദേത്വാ ചതുരാസീതി പാണസഹസ്സാനി മഗ്ഗഫലേസു പതിട്ഠാപേസി. തേരസസഹസ്സാനി പബ്ബജിംസു. ഏവം സോ തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസി.

മഹാരട്ഠം ഇസി ഗന്ത്വാ, സോ മഹാധമ്മരക്ഖിതോ;

ജാതകം കഥയിത്വാന, പസാദേസി മഹാജനന്തി.

മഹാരക്ഖിതത്ഥേരോപി ¶ യോനകരട്ഠം ഗന്ത്വാ കാളകാരാമസുത്തന്തകഥായ യോനകലോകം പസാദേത്വാ സത്തതിസഹസ്സാധികസ്സ പാണസതസഹസ്സസ്സ മഗ്ഗഫലാലങ്കാരം അദാസി. സന്തികേ ചസ്സ ദസസഹസ്സാനി പബ്ബജിംസു. ഏവം സോപി തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസി.

യോനരട്ഠം തദാ ഗന്ത്വാ, സോ മഹാരക്ഖിതോ ഇസി;

കാളകാരാമസുത്തേന തേ പസാദേസി യോനകേതി.

മജ്ഝിമത്ഥേരോ ¶ ¶ പന കസ്സപഗോത്തത്ഥേരേന അളകദേവത്ഥേരേന ദുന്ദുഭിസ്സരത്ഥേരേന മഹാദേവത്ഥേരേന ച സദ്ധിം ഹിമവന്തദേസഭാഗം ഗന്ത്വാ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനസുത്തന്തകഥായ തം ദേസം പസാദേത്വാ അസീതിപാണകോടിയോ മഗ്ഗഫലരതനാനി പടിലാഭേസി. പഞ്ചപി ച ഥേരാ പഞ്ച രട്ഠാനി പസാദേസും. ഏകമേകസ്സ സന്തികേ സതസഹസ്സമത്താ പബ്ബജിംസു. ഏവം തേ തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസും.

ഗന്ത്വാന മജ്ഝിമത്ഥേരോ, ഹിമവന്തം പസാദയി;

യക്ഖസേനം പകാസേന്തോ, ധമ്മചക്കപവത്തനന്തി.

സോണത്ഥേരോപി സദ്ധിം ഉത്തരത്ഥേരേന സുവണ്ണഭൂമിം അഗമാസി. തേന ച സമയേന തത്ഥ ഏകാ രക്ഖസീ സമുദ്ദതോ നിക്ഖമിത്വാ രാജകുലേ ജാതേ ജാതേ ദാരകേ ഖാദതി. തംദിവസമേവ ച രാജകുലേ ഏകോ ദാരകോ ജാതോ ഹോതി. മനുസ്സാ ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘രക്ഖസാനം സഹായകോ ഏസോ’’തി മഞ്ഞമാനാ ആവുധാനി ഗഹേത്വാ ഥേരം പഹരിതുകാമാ ആഗച്ഛന്തി. ഥേരോ ‘‘കിം തുമ്ഹേ ആവുധഹത്ഥാ ആഗച്ഛഥാ’’തി ആഹ. തേ ആഹംസു – ‘‘രാജകുലേ ജാതേ ജാതേ ദാരകേ രക്ഖസാ ഖാദന്തി, തേസം തുമ്ഹേ സഹായകാ’’തി. ഥേരോ ‘‘ന മയം രക്ഖസാനം സഹായകാ, സമണാ നാമ മയം വിരതാ പാണാതിപാതാ…പേ… വിരതാ മജ്ജപാനാ ഏകഭത്തികാ സീലവന്തോ കല്യാണധമ്മാ’’തി ആഹ. തസ്മിംയേവ ച ഖണേ സാ രക്ഖസീ സപരിവാരാ സമുദ്ദതോ നിക്ഖമി ‘‘രാജകുലേ ദാരകോ ജാതോ തം ഖാദിസ്സാമീ’’തി. മനുസ്സാ തം ദിസ്വാ ‘‘ഏസാ, ഭന്തേ, രക്ഖസീ ആഗച്ഛതീ’’തി ഭീതാ വിരവിംസു. ഥേരോ രക്ഖസേഹി ദിഗുണേ അത്തഭാവേ നിമ്മിനിത്വാ തേഹി അത്തഭാവേഹി തം രക്ഖസിം ¶ സപരിസം മജ്ഝേ കത്വാ ഉഭോസു പസ്സേസു പരിക്ഖിപി ¶ . തസ്സാ സപരിസായ ഏതദഹോസി – ‘‘അദ്ധാ ഇമേഹി ഇദം ഠാനം ലദ്ധം ഭവിസ്സതി. മയം പന ഇമേസം ഭക്ഖാ ഭവിസ്സാമാ’’തി. സബ്ബേ രക്ഖസാ ഭീതാ വേഗസാ പലായിംസു. ഥേരോപി തേ യാവ അദസ്സനം താവ പലാപേത്വാ ദീപസ്സ സമന്തതോ രക്ഖം ഠപേസി. തസ്മിഞ്ച സമയേ സന്നിപതിതം മഹാജനകായം ബ്രഹ്മജാലസുത്തന്തകഥായ പസാദേത്വാ സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠാപേസി. സട്ഠിസഹസ്സാനം പനേത്ഥ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. കുലദാരകാനം അഡ്ഢുഡ്ഢാനി സഹസ്സാനി പബ്ബജിംസു, കുലധീതാനം ദിയഡ്ഢസഹസ്സം. ഏവം സോ തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസി. തതോ പഭുതി രാജകുലേ ജാതദാരകാനം സോണുത്തരനാമമേവ കരോന്തി.

സുവണ്ണഭൂമിം ഗന്ത്വാന, സോണുത്തരാ മഹിദ്ധികാ;

പിസാചേ നിദ്ധമേത്വാന, ബ്രഹ്മജാലം അദേസിസുന്തി.

മഹിന്ദത്ഥേരോ പന ‘‘തമ്ബപണ്ണിദീപം ഗന്ത്വാ സാസനം പതിട്ഠാപേഹീ’’തി ഉപജ്ഝായേന ച ഭിക്ഖുസങ്ഘേന ¶ ച അജ്ഝിട്ഠോ ചിന്തേസി – ‘‘കാലോ നു ഖോ മേ തമ്ബപണ്ണിദീപം ഗന്തും നോ’’തി. അഥസ്സ വീമംസതോ ‘‘ന താവ കാലോ’’തി അഹോസി. കിം പനസ്സ ദിസ്വാ ഏതദഹോസി? മുടസിവരഞ്ഞോ മഹല്ലകഭാവം. തതോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം രാജാ മഹല്ലകോ, ന സക്കാ ഇമം ഗണ്ഹിത്വാ സാസനം പഗ്ഗഹേതും. ഇദാനി പനസ്സ പുത്തോ ദേവാനംപിയതിസ്സോ രജ്ജം കാരേസ്സതി. തം ഗണ്ഹിത്വാ സക്കാ ഭവിസ്സതി സാസനം പഗ്ഗഹേതും. ഹന്ദ യാവ സോ സമയോ ആഗച്ഛതി, താവ ഞാതകേ ഓലോകേമ. പുന ദാനി മയം ഇമം ജനപദം ആഗച്ഛേയ്യാമ വാ ന വാ’’തി. സോ ഏവം ചിന്തേത്വാ ഉപജ്ഝായഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച വന്ദിത്വാ അസോകാരാമതോ നിക്ഖമ്മ തേഹി ഇട്ടിയാദീഹി ചതൂഹി ഥേരേഹി സങ്ഘമിത്തായ പുത്തേന സുമനസാമണേരേന ഭണ്ഡുകേന ¶ ച ഉപാസകേന സദ്ധിം രാജഗഹനഗരപരിവത്തകേന ദക്ഖിണാഗിരിജനപദേ ചാരികം ചരമാനോ ഞാതകേ ഓലോകേന്തോ ഛ മാസേ അതിക്കാമേസി. അഥാനുപുബ്ബേന മാതു നിവേസനട്ഠാനം വേദിസനഗരം നാമ സമ്പത്തോ. അസോകോ കിര കുമാരകാലേ ജനപദം ലഭിത്വാ ഉജ്ജേനിം ഗച്ഛന്തോ വേദിസനഗരം പത്വാ വേദിസസേട്ഠിസ്സ ധീതരം അഗ്ഗഹേസി. സാ തംദിവസമേവ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹിത്വാ ഉജ്ജേനിയം മഹിന്ദകുമാരം വിജായി. കുമാരസ്സ ¶ ചുദ്ദസവസ്സകാലേ രാജാ അഭിസേകം പാപുണി. സാ തസ്സ മാതാ തേന സമയേന ഞാതിഘരേ വസതി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥാനുപുബ്ബേന മാതു നിവേസനട്ഠാനം വേടിസനഗരം നാമ സമ്പത്തോ’’തി.

സമ്പത്തഞ്ച പന ഥേരം ദിസ്വാ ഥേരമാതാ ദേവീ പാദേസു സിരസാ വന്ദിത്വാ ഭിക്ഖം ദത്വാ ഥേരം അത്തനാ കതം വേദിസഗിരിമഹാവിഹാരം നാമ ആരോപേസി. ഥേരോ തസ്മിം വിഹാരേ നിസിന്നോ ചിന്തേസി – ‘‘അമ്ഹാകം ഇധ കത്തബ്ബകിച്ചം നിട്ഠിതം, സമയോ നു ഖോ ഇദാനി ലങ്കാദീപം ഗന്തു’’ന്തി. തതോ ചിന്തേസി – ‘‘അനുഭവതു താവ മേ പിതരാ പേസിതം അഭിസേകം ദേവാനംപിയതിസ്സോ, രതനത്തയഗുണഞ്ച സുണാതു, ഛണത്ഥഞ്ച നഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ മിസ്സകപബ്ബതം അഭിരുഹതു, തദാ തം തത്ഥ ദക്ഖിസ്സാമാ’’തി. അഥാപരം ഏകമാസം തത്ഥേവ വാസം കപ്പേസി. മാസാതിക്കമേന ച ജേട്ഠമൂലമാസപുണ്ണമായം ഉപോസഥദിവസേ സന്നിപതിതാ സബ്ബേപി – ‘‘കാലോ നു ഖോ അമ്ഹാകം തമ്ബപണ്ണിദീപം ഗമനായ, ഉദാഹു നോ’’തി മന്തയിംസു. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘മഹിന്ദോ നാമ നാമേന, സങ്ഘത്ഥേരോ തദാ അഹു;

ഇട്ടിയോ ഉത്തിയോ ഥേരോ, ഭദ്ദസാലോ ച സമ്ബലോ.

‘‘സാമണേരോ ¶ ച സുമനോ, ഛളഭിഞ്ഞോ മഹിദ്ധികോ;

ഭണ്ഡുകോ സത്തമോ തേസം, ദിട്ഠസച്ചോ ഉപാസകോ;

ഇതി ഹേതേ മഹാനാഗാ, മന്തയിംസു രഹോഗതാ’’തി.

തദാ ¶ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ മഹിന്ദത്ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏതദവോച – ‘‘കാലങ്കതോ, ഭന്തേ, മുടസിവരാജാ; ഇദാനി ദേവാനംപിയതിസ്സമഹാരാജാ രജ്ജം കാരേതി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ച തുമ്ഹേ ബ്യാകതാ – ‘അനാഗതേ മഹിന്ദോ നാമ ഭിക്ഖു തമ്ബപണ്ണിദീപം പസാദേസ്സതീ’തി. തസ്മാതിഹ വോ, ഭന്തേ, കാലോ ദീപവരം ഗമനായ; അഹമ്പി വോ സഹായോ ഭവിസ്സാമീ’’തി. കസ്മാ പന സക്കോ ഏവമാഹ? ഭഗവാ കിരസ്സ ബോധിമൂലേയേവ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേത്വാ അനാഗതേ ഇമസ്സ ദീപസ്സ സമ്പത്തിം ദിസ്വാ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി – ‘‘തദാ ത്വമ്പി സഹായോ ഭവേയ്യാസീ’’തി ച ആണാപേസി. തസ്മാ ഏവമാഹ. ഥേരോ തസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ അത്തസത്തമോ വേടിസകപബ്ബതാ വേഹാസം ഉപ്പതിത്വാ അനുരാധപുരസ്സ പുരത്ഥിമദിസായ മിസ്സകപബ്ബതേ പതിട്ഠഹി. യം പനേതരഹി ‘‘ചേതിയപബ്ബതോ’’തിപി സഞ്ജാനന്തി. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘വേടിസഗിരിമ്ഹി ¶ രാജഗഹേ, വസിത്വാ തിംസരത്തിയോ;

കാലോവ ഗമനസ്സാതി, ഗച്ഛാമ ദീപമുത്തമം.

‘‘പളീനാ ജമ്ബുദീപാ തേ, ഹംസരാജാവ അമ്ബരേ;

ഏവമുപ്പതിതാ ഥേരാ, നിപതിംസു നഗുത്തമേ.

‘‘പുരതോ പുരസേട്ഠസ്സ, പബ്ബതേ മേഘസന്നിഭേ;

പതിംസു സീലകൂടമ്ഹി, ഹംസാവ നഗമുദ്ധനീ’’തി.

ഏവം ¶ ഇട്ടിയാദീഹി സദ്ധിം ആഗന്ത്വാ പതിട്ഠഹന്തോ ച ആയസ്മാ മഹിന്ദത്ഥേരോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പരിനിബ്ബാനതോ ദ്വിന്നം വസ്സസതാനം ഉപരി ഛത്തിംസതിമേ വസ്സേ ഇമസ്മിം ദീപേ പതിട്ഠഹീതി വേദിതബ്ബോ. അജാതസത്തുസ്സ ഹി അട്ഠമേ വസ്സേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പരിനിബ്ബായി. തസ്മിംയേവ വസ്സേ സീഹകുമാരസ്സ പുത്തോ തമ്ബപണ്ണിദീപസ്സ ആദിരാജാ വിജയകുമാരോ ഇമം ദീപമാഗന്ത്വാ മനുസ്സാവാസം അകാസി. ജമ്ബുദീപേ ഉദയഭദ്ദസ്സ ചുദ്ദസമേ വസ്സേ ഇധ വിജയോ കാലമകാസി. ഉദയഭദ്ദസ്സ പഞ്ചദസമേ വസ്സേ പണ്ഡുവാസുദേവോ നാമ ഇമസ്മിം ദീപേ രജ്ജം പാപുണി. തത്ഥ നാഗദാസകരഞ്ഞോ വീസതിമേ വസ്സേ ഇധ പണ്ഡുവാസുദേവോ കാലമകാസി. തസ്മിംയേവ ച വസ്സേ അഭയോ നാമ രാജകുമാരോ ഇമസ്മിം ദീപേ രജ്ജം പാപുണി. തത്ഥ സുസുനാഗരഞ്ഞോ സത്തരസമേ വസ്സേ ഇധ അഭയരഞ്ഞോ വീസതിവസ്സാനി പരിപൂരിംസു. അഥ അഭയസ്സ വീസതിമേ വസ്സേ പണ്ഡുകാഭയോ നാമ ദാമരികോ രജ്ജം അഗ്ഗഹേസി. തത്ഥ കാളാസോകസ്സ സോളസമേ വസ്സേ ഇധ പണ്ഡുകസ്സ സത്തരസവസ്സാനി പരിപൂരിംസു. താനി ഹേട്ഠാ ഏകേന വസ്സേന സഹ അട്ഠാരസ ഹോന്തി. തത്ഥ ¶ ചന്ദഗുത്തസ്സ ചുദ്ദസമേ വസ്സേ ഇധ പണ്ഡുകാഭയോ കാലമകാസി. മുടസിവരാജാ രജ്ജം പാപുണി. തത്ഥ അസോകധമ്മരാജസ്സ സത്തരസമേ വസ്സേ ഇധ മുടസിവരാജാ കാലമകാസി. ദേവാനമ്പിയതിസ്സോ രജ്ജം പാപുണി. പരിനിബ്ബുതേ ച സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ അജാതസത്തു ചതുവീസതി വസ്സാനി രജ്ജം കാരേസി. ഉദയഭദ്ദോ ¶ സോളസ, അനുരുദ്ധോ ച മുണ്ഡോ ച അട്ഠ, നാഗദാസകോ ചതുവീസതി, സുസുനാഗോ അട്ഠാരസ, തസ്സേവ പുത്തോ കാളാസോകോ അട്ഠവീസതി, തതോ തസ്സ പുത്തകാ ദസ ഭാതുകരാജാനോ ദ്വേവീസതി വസ്സാനി രജ്ജം കാരേസും. തേസം പച്ഛതോ നവ നന്ദാ ദ്വേവീസതിമേവ, ചന്ദഗുത്തോ ചതുവീസതി, ബിന്ദുസാരോ അട്ഠവീസതി ¶ . തസ്സാവസാനേ അസോകോ രജ്ജം പാപുണി. തസ്സ പുരേ അഭിസേകാ ചത്താരി അഭിസേകതോ അട്ഠാരസമേ വസ്സേ ഇമസ്മിം ദീപേ മഹിന്ദത്ഥേരോ പതിട്ഠിതോ. ഏവമേതേന രാജവംസാനുസാരേന വേദിതബ്ബമേതം – ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പരിനിബ്ബാനതോ ദ്വിന്നം വസ്സസതാനം ഉപരി ഛത്തിംസതിമേ വസ്സേ ഇമസ്മിം ദീപേ പതിട്ഠഹീ’’തി.

തസ്മിഞ്ച ദിവസേ തമ്ബപണ്ണിദീപേ ജേട്ഠമൂലനക്ഖത്തം നാമ ഹോതി. രാജാ നക്ഖത്തം ഘോസാപേത്വാ ‘‘ഛണം കരോഥാ’’തി അമച്ചേ ച ആണാപേത്വാ ചത്താലീസപുരിസസഹസ്സപരിവാരോ നഗരമ്ഹാ നിക്ഖമിത്വാ യേന മിസ്സകപബ്ബതോ തേന പായാസി മിഗവം കീളിതുകാമോ. അഥ തസ്മിം പബ്ബതേ അധിവത്ഥാ ഏകാ ദേവതാ ‘‘രഞ്ഞോ ഥേരേ ദസ്സേസ്സാമീ’’തി രോഹിതമിഗരൂപം ഗഹേത്വാ അവിദൂരേ തിണപണ്ണാനി ഖാദമാനാ വിയ ചരതി. രാജാ തം ദിസ്വാ ‘‘അയുത്തം ദാനി പമത്തം വിജ്ഝിതു’’ന്തി ജിയം ഫോടേസി. മിഗോ അമ്ബത്ഥലമഗ്ഗം ഗഹേത്വാ പലായിതും ആരഭി. രാജാ പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ അനുബന്ധന്തോ അമ്ബത്ഥലമേവ അഭിരുഹി. മിഗോപി ഥേരാനം അവിദൂരേ അന്തരധായി. മഹിന്ദത്ഥേരോ രാജാനം അവിദൂരേ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘മമംയേവ രാജാ പസ്സതു, മാ ഇതരേ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ ‘‘തിസ്സ, തിസ്സ, ഇതോ ഏഹീ’’തി ആഹ. രാജാ സുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമസ്മിം ദീപേ ജാതോ മം ‘തിസ്സാ’തി നാമം ഗഹേത്വാ ¶ ആലപിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. അയം പന ഛിന്നഭിന്നപടധരോ ഭണ്ഡു കാസാവവസനോ മം നാമേന ആലപതി, കോ നു ഖോ അയം ഭവിസ്സതി മനുസ്സോ വാ അമനുസ്സോ വാ’’തി? ഥേരോ ആഹ –

‘‘സമണാ മയം മഹാരാജ, ധമ്മരാജസ്സ സാവകാ;

തവേവ അനുകമ്പായ, ജമ്ബുദീപാ ഇധാഗതാ’’തി.

തേന ച സമയേന ദേവാനമ്പിയതിസ്സമഹാരാജാ ച അസോകധമ്മരാജാ ച അദിട്ഠസഹായകാ ഹോന്തി. ദേവാനമ്പിയതിസ്സമഹാരാജസ്സ ച പുഞ്ഞാനുഭാവേന ഛാതപബ്ബതപാദേ ഏകമ്ഹി വേളുഗുമ്ബേ തിസ്സോ വേളുയട്ഠിയോ രഥയട്ഠിപ്പമാണാ ഉപ്പജ്ജിംസു – ഏകാ ലതായട്ഠി നാമ, ഏകാ പുപ്ഫയട്ഠി നാമ, ഏകാ ¶ സകുണയട്ഠി നാമ. താസു ലതായട്ഠി രജതവണ്ണാ ഹോതി, തം അലങ്കരിത്വാ ഉപ്പന്നലതാ കഞ്ചനവണ്ണാ ഖായതി. പുപ്ഫയട്ഠിയം പന നീലപീതലോഹിതോദാതകാളവണ്ണാനി പുപ്ഫാനി സുവിഭത്തവണ്ടപത്തകിഞ്ജക്ഖാനി ഹുത്വാ ഖായന്തി. സകുണയട്ഠിയം ഹംസകുക്കുടജീവജീവകാദയോ സകുണാ നാനപ്പകാരാനി ച ചതുപ്പദാനി സജീവാനി വിയ ഖായന്തി. വുത്തമ്പി ചേതം ദീപവംസേ –

‘‘ഛാതപബ്ബതപാദമ്ഹി ¶ , വേളുയട്ഠീ തയോ അഹു;

സേതാ രജതയട്ഠീവ, ലതാ കഞ്ചനസന്നിഭാ.

‘‘നീലാദി യാദിസം പുപ്ഫം, പുപ്ഫയട്ഠിമ്ഹി താദിസം;

സകുണാ സകുണയട്ഠിമ്ഹി, സരൂപേനേവ സണ്ഠിതാ’’തി.

സമുദ്ദതോപിസ്സ ¶ മുത്താമണിവേളുരിയാദി അനേകവിഹിതം രതനം ഉപ്പജ്ജി. തമ്ബപണ്ണിയം പന അട്ഠ മുത്താ ഉപ്പജ്ജിംസു – ഹയമുത്താ, ഗജമുത്താ, രഥമുത്താ, ആമലകമുത്താ, വലയമുത്താ, അങ്ഗുലിവേഠകമുത്താ, കകുധഫലമുത്താ, പാകതികമുത്താതി. സോ താ ച യട്ഠിയോ താ ച മുത്താ അഞ്ഞഞ്ച ബഹും രതനം അസോകസ്സ ധമ്മരഞ്ഞോ പണ്ണാകാരത്ഥായ പേസേസി. അസോകോ പസീദിത്വാ തസ്സ പഞ്ച രാജകകുധഭണ്ഡാനി പഹിണി – ഛത്തം, ചാമരം, ഖഗ്ഗം, മോളിം, രതനപാദുകം, അഞ്ഞഞ്ച അഭിസേകത്ഥായ ബഹുവിധം പണ്ണാകാരം; സേയ്യഥിദം – സങ്ഖം, ഗങ്ഗോദകം, വഡ്ഢമാനം, വടംസകം, ഭിങ്ഗാരം, നന്ദിയാവട്ടം, സിവികം, കഞ്ഞം, കടച്ഛും, അധോവിമം ദുസ്സയുഗം, ഹത്ഥപുഞ്ഛനം, ഹരിചന്ദനം, അരുണവണ്ണമത്തികം, അഞ്ജനം, ഹരീതകം, ആമലകന്തി. വുത്തമ്പി ചേതം ദീപവംസേ –

‘‘വാലബീജനിമുണ്ഹീസം, ഛത്തം ഖഗ്ഗഞ്ച പാദുകം;

വേഠനം സാരപാമങ്ഗം, ഭിങ്ഗാരം നന്ദിവട്ടകം.

‘‘സിവികം സങ്ഖം വടംസഞ്ച, അധോവിമം വത്ഥകോടികം;

സോവണ്ണപാതിം കടച്ഛും, മഹഗ്ഘം ഹത്ഥപുഞ്ഛനം.

‘‘അനോതത്തോദകം കഞ്ഞം, ഉത്തമം ഹരിചന്ദനം;

അരുണവണ്ണമത്തികം ¶ , അഞ്ജനം നാഗമാഹടം.

‘‘ഹരീതകം ¶ ആമലകം, മഹഗ്ഘം അമതോസധം;

സട്ഠിവാഹസതം സാലിം, സുഗന്ധം സുവകാഹടം;

പുഞ്ഞകമ്മാഭിനിബ്ബത്തം, പാഹേസി അസോകവ്ഹയോ’’തി.

ന കേവലഞ്ചേതം ആമിസപണ്ണാകാരം, ഇമം കിര ധമ്മപണ്ണാകാരമ്പി പേസേസി –

‘‘അഹം ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച, സങ്ഘഞ്ച സരണം ഗതോ;

ഉപാസകത്തം ദേസേസിം, സക്യപുത്തസ്സ സാസനേ.

‘‘ഇമേസു ¶ തീസു വത്ഥൂസു, ഉത്തമേ ജിനസാസനേ;

ത്വമ്പി ചിത്തം പസാദേഹി, സദ്ധാ സരണമുപേഹീ’’തി.

സ്വായം രാജാ തം ദിവസം അസോകരഞ്ഞാ പേസിതേന അഭിസേകേന ഏകമാസാഭിസിത്തോ ഹോതി.

വിസാഖപുണ്ണമായം ഹിസ്സ അഭിസേകമകംസു. സോ അചിരസ്സുതം – തം സാസനപ്പവത്തിം അനുസ്സരമാനോ തം ഥേരസ്സ ‘‘സമണാ മയം മഹാരാജ ധമ്മരാജസ്സ സാവകാ’’തി വചനം സുത്വാ ‘‘അയ്യാ നു ഖോ ആഗതാ’’തി താവദേവ ആവുധം നിക്ഖിപിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി സമ്മോദനീയം കഥം കഥയമാനോ. യഥാഹ –

‘‘ആവുധം നിക്ഖിപിത്വാന, ഏകമന്തം ഉപാവിസി;

നിസജ്ജ രാജാ സമ്മോദി, ബഹും അത്ഥൂപസഞ്ഹിത’’ന്തി.

സമ്മോദനീയകഥഞ്ച കുരുമാനേയേവ തസ്മിം താനിപി ചത്താലീസപുരിസസഹസ്സാനി ആഗന്ത്വാ സമ്പരിവാരേസും. തദാ ഥേരോ ഇതരേപി ഛ ജനേ ദസ്സേസി. രാജാ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ കദാ ആഗതാ’’തി ആഹ ¶ . ‘‘മയാ സദ്ധിംയേവ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ഇദാനി പന ജമ്ബുദീപേ അഞ്ഞേപി ഏവരൂപാ സമണാ സന്തീ’’തി? ‘‘സന്തി, മഹാരാജ; ഏതരഹി ജമ്ബുദീപോ കാസാവപജ്ജോതോ ഇസിവാതപടിവാതോ. തസ്മിം –

‘‘തേവിജ്ജാ ഇദ്ധിപത്താ ച, ചേതോപരിയായകോവിദാ;

ഖീണാസവാ അരഹന്തോ, ബഹൂ ബുദ്ധസ്സ സാവകാതി.

‘‘ഭന്തേ, കേന ആഗതത്ഥാ’’തി? ‘‘നേവ, മഹാരാജ, ഉദകേന ന ഥലേനാ’’തി. ‘‘രാജാ ആകാസേന ¶ ആഗതാ’’തി അഞ്ഞാസി. ഥേരോ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ രഞ്ഞോ പഞ്ഞാവേയത്തിയ’’ന്തി വീമംസനത്ഥായ ആസന്നം അമ്ബരുക്ഖം ആരബ്ഭ പഞ്ഹം പുച്ഛി – ‘‘കിം നാമോ അയം, മഹാരാജ, രുക്ഖോ’’തി? ‘‘അമ്ബരുക്ഖോ നാമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഇമം പന, മഹാരാജ, അമ്ബം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞോ അമ്ബോ അത്ഥി, നത്ഥീ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ, അഞ്ഞേപി ബഹൂ അമ്ബരുക്ഖാ’’തി. ‘‘ഇമഞ്ച അമ്ബം തേ ച അമ്ബേ മുഞ്ചിത്വാ അത്ഥി നു ഖോ, മഹാരാജ, അഞ്ഞേ രുക്ഖാ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ, തേ പന ന അമ്ബരുക്ഖാ’’തി. ‘‘അഞ്ഞേ അമ്ബേ ച അനമ്ബേ ച മുഞ്ചിത്വാ അത്ഥി പന അഞ്ഞോ രുക്ഖോ’’തി? ‘‘അയമേവ, ഭന്തേ, അമ്ബരുക്ഖോ’’തി. ‘‘സാധു, മഹാരാജ, പണ്ഡിതോസി. അത്ഥി പന തേ, മഹാരാജ, ഞാതകാ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ, ബഹൂ ജനാ’’തി. ‘‘തേ മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞേ കേചി അഞ്ഞാതകാപി അത്ഥി, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘അഞ്ഞാതകാ, ഭന്തേ, ഞാതകേഹി ബഹുതരാ’’തി. ‘‘തവ ഞാതകേ ച അഞ്ഞാതകേ ച മുഞ്ചിത്വാ അത്ഥഞ്ഞോ കോചി, മഹാരാജാ’’തി ¶ ? ‘‘അഹമേവ, അഞ്ഞാതകോ’’തി. അഥ ഥേരോ ‘‘പണ്ഡിതോ രാജാ സക്ഖിസ്സതി ധമ്മം അഞ്ഞാതു’’ന്തി ചൂളഹത്ഥിപദോപമസുത്തം കഥേസി. കഥാപരിയോസാനേ രാജാ തീസു സരണേസു പതിട്ഠഹി സദ്ധിം ചത്താലീസായ പാണസഹസ്സേഹി.

തം ഖണഞ്ഞേവ ച രഞ്ഞോ ഭത്തം ആഹരിയിത്ഥ ¶ . രാജാ ച സുത്തന്തം സുണന്തോ ഏവ അഞ്ഞാസി – ‘‘ന ഇമേസം ഇമസ്മിം കാലേ ഭോജനം കപ്പതീ’’തി. ‘‘അപുച്ഛിത്വാ പന ഭുഞ്ജിതും അയുത്ത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഭുഞ്ജിസ്സഥ, ഭന്തേ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ന, മഹാരാജ, അമ്ഹാകം ഇമസ്മിം കാലേ ഭോജനം കപ്പതീ’’തി. ‘‘കസ്മിം കാലേ, ഭന്തേ, കപ്പതീ’’തി? ‘‘അരുണുഗ്ഗമനതോ പട്ഠായ യാവ മജ്ഝന്ഹികസമയാ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ഗച്ഛാമ, ഭന്തേ, നഗര’’ന്തി? ‘‘അലം, മഹാരാജ, ഇധേവ വസിസ്സാമാ’’തി. ‘‘സചേ, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ വസഥ, അയം ദാരകോ ആഗച്ഛതൂ’’തി. ‘‘മഹാരാജ, അയം ദാരകോ ആഗതഫലോ വിഞ്ഞാതസാസനോ പബ്ബജ്ജാപേക്ഖോ ഇദാനി പബ്ബജിസ്സതീ’’തി. രാജാ ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, സ്വേ രഥം പേസേസ്സാമി; തം അഭിരുഹിത്വാ ആഗച്ഛേയ്യാഥാ’’തി വത്വാ വന്ദിത്വാ പക്കാമി.

ഥേരോ അചിരപക്കന്തസ്സ രഞ്ഞോ സുമനസാമണേരം ആമന്തേസി – ‘‘ഏഹി ത്വം, സുമന, ധമ്മസവനസ്സ കാലം ഘോസേഹീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, കിത്തകം ഠാനം സാവേന്തോ ഘോസേമീ’’തി? ‘‘സകലം തമ്ബപണ്ണിദീപ’’ന്തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി സാമണേരോ അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ അധിട്ഠഹിത്വാ സമാഹിതേന ചിത്തേന സകലം തമ്ബപണ്ണിദീപം സാവേന്തോ തിക്ഖത്തും ധമ്മസവനസ്സ കാലം ഘോസേസി. രാജാ തം സദ്ദം സുത്വാ ഥേരാനം സന്തികം പേസേസി – ‘‘കിം, ഭന്തേ, അത്ഥി കോചി ഉപദ്ദവോ’’തി. ‘‘നത്ഥമ്ഹാകം കോചി ഉപദ്ദവോ, ധമ്മസവനസ്സ കാലം ഘോസാപയിമ്ഹ ബുദ്ധവചനം കഥേതുകാമമ്ഹാ’’തി ¶ . തഞ്ച പന സാമണേരസ്സ സദ്ദം സുത്വാ ഭുമ്മാ ദേവതാ സദ്ദമനുസ്സാവേസും. ഏതേനുപായേന യാവ ബ്രഹ്മലോകാ സദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛി. തേന സദ്ദേന മഹാ ദേവതാസന്നിപാതോ അഹോസി. ഥേരോ മഹന്തം ദേവതാസന്നിപാതം ദിസ്വാ സമചിത്തസുത്തന്തം കഥേസി. കഥാപരിയോസാനേ അസങ്ഖ്യേയ്യാനം ദേവതാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ബഹൂ നാഗാ ¶ ച സുപണ്ണാ ച സരണേസു പതിട്ഠഹിംസു. യാദിസോവ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ ഇമം സുത്തന്തം കഥയതോ ദേവതാസന്നിപാതോ അഹോസി, താദിസോ മഹിന്ദത്ഥേരസ്സാപി ജാതോ. അഥ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന രാജാ ഥേരാനം ¶ രഥം പേസേസി. സാരഥീ രഥം ഏകമന്തേ ഠപേത്വാ ഥേരാനം ആരോചേസി – ‘‘ആഗതോ, ഭന്തേ, രഥോ; അഭിരുഹഥ ഗച്ഛിസ്സാമാ’’തി. ഥേരാ ‘‘ന മയം രഥം അഭിരുഹാമ; ഗച്ഛ ത്വം, പച്ഛാ മയം ആഗച്ഛിസ്സാമാ’’തി വത്വാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ അനുരാധപുരസ്സ പുരത്ഥിമദിസായം പഠമകചേതിയട്ഠാനേ ഓതരിംസു. തഞ്ഹി ചേതിയം ഥേരേഹി പഠമം ഓതിണ്ണട്ഠാനേ കതത്തായേവ ‘‘പഠമകചേതിയ’’ന്തി വുച്ചതി.

രാജാപി സാരഥിം പേസേത്വാ ‘‘അന്തോനിവേസനേ മണ്ഡപം പടിയാദേഥാ’’തി അമച്ചേ ആണാപേസി. താവദേവ സബ്ബേ ഹട്ഠതുട്ഠാ അതിവിയ പാസാദികം മണ്ഡപം പടിയാദേസും. പുന രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘ഹിയ്യോ ഥേരോ സീലക്ഖന്ധം കഥയമാനോ ‘ഉച്ചാസയനമഹാസയനം ന കപ്പതീ’തി ആഹ; ‘നിസീദിസ്സന്തി നു ഖോ അയ്യാ ആസനേസു, ന നിസീദിസ്സന്തീ’’’തി? തസ്സേവം ചിന്തയന്തസ്സേവ സോ സാരഥി നഗരദ്വാരം സമ്പത്തോ. തതോ അദ്ദസ ഥേരേ പഠമതരം ആഗന്ത്വാ കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ ചീവരം പാരുപന്തേ. ദിസ്വാ അതിവിയ പസന്നചിത്തോ ഹുത്വാ ആഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി – ‘‘ആഗതാ, ദേവ, ഥേരാ’’തി. രാജാ ‘‘രഥം ആരൂള്ഹാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ന ആരൂള്ഹാ, ദേവ, അപി ച മമ പച്ഛതോ നിക്ഖമിത്വാ പഠമതരം ആഗന്ത്വാ പാചീനദ്വാരേ ഠിതാ’’തി. രാജാ ‘‘രഥമ്പി നാഭിരൂഹിംസൂ’’തി സുത്വാ ‘‘ന ദാനി അയ്യാ ഉച്ചാസയനമഹാസയനം സാദിയിസ്സന്തീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘തേന ഹി, ഭണേ, ഥേരാനം ഭൂമത്ഥരണസങ്ഖേപേന ആസനാനി പഞ്ഞപേഥാ’’തി വത്വാ പടിപഥം അഗമാസി. അമച്ചാ പഥവിയം തട്ടികം പഞ്ഞപേത്വാ ഉപരി കോജവകാദീനി ചിത്തത്ഥരണാനി പഞ്ഞപേസും. ഉപ്പാതപാഠകാ ദിസ്വാ ‘‘ഗഹിതാ ദാനി ഇമേഹി പഥവീ, ഇമേ തമ്ബപണ്ണിദീപസ്സ ¶ സാമികാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി ബ്യാകരിംസു. രാജാപി ഗന്ത്വാ ഥേരേ വന്ദിത്വാ മഹിന്ദത്ഥേരസ്സ ഹത്ഥതോ പത്തം ഗഹേത്വാ മഹതിയാ പൂജായ ച സക്കാരേന ച ഥേരേ നഗരം പവേസേത്വാ അന്തോനിവേസനം പവേസേസി. ഥേരോ ആസനപഞ്ഞത്തിം ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഹാകം സാസനം സകലലങ്കാദീപേ പഥവീ വിയ പത്ഥടം നിച്ചലഞ്ച ഹുത്വാ പതിട്ഠഹിസ്സതീ’’തി ചിന്തേന്തോ നിസീദി. രാജാ ഥേരേ പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന സഹത്ഥാ സന്തപ്പേത്വാ സമ്പവാരേത്വാ ‘‘അനുളാദേവീപമുഖാനി പഞ്ച ഇത്ഥിസതാനി ഥേരാനം അഭിവാദനം പൂജാസക്കാരഞ്ച കരോന്തൂ’’തി പക്കോസാപേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഥേരോ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ രഞ്ഞോ സപരിജനസ്സ ¶ ധമ്മരതനവസ്സം വസ്സേന്തോ പേതവത്ഥും ¶ വിമാനവത്ഥും സച്ചസംയുത്തഞ്ച കഥേസി. തം ഥേരസ്സ ധമ്മദേസനം സുത്വാ താനി പഞ്ചപി ഇത്ഥിസതാനി സോതാപത്തിഫലം സച്ഛാകംസു.

യേപി തേ മനുസ്സാ പുരിമദിവസേ മിസ്സകപബ്ബതേ ഥേരേ അദ്ദസംസു, തേ തേസു തേസു ഠാനേസു ഥേരാനം ഗുണേ കഥേന്തി. തേസം സുത്വാ മഹാജനകായോ രാജങ്ഗണേ സന്നിപതിത്വാ മഹാസദ്ദം അകാസി. രാജാ ‘‘കിം ഏസോ സദ്ദോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘നാഗരാ, ദേവ, ‘ഥേരേ ദട്ഠും ന ലഭാമാ’തി വിരവന്തീ’’തി. രാജാ ‘‘സചേ ഇധ പവിസിസ്സന്തി, ഓകാസോ ന ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, ഭണേ, ഹത്ഥിസാലം പടിജഗ്ഗിത്വാ വാലുകം ആകിരിത്വാ പഞ്ചവണ്ണാനി പുപ്ഫാനി വികിരിത്വാ ചേലവിതാനം ബന്ധിത്വാ മങ്ഗലഹത്ഥിട്ഠാനേ ഥേരാനം ആസനാനി പഞ്ഞപേഥാ’’തി ആഹ. അമച്ചാ തഥാ അകംസു. ഥേരോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ നിസീദിത്വാ ദേവദൂതസുത്തന്തം കഥേസി. കഥാപരിയോസാനേ പാണസഹസ്സം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തതോ ‘‘ഹത്ഥിസാലാ അതിസമ്ബാധാ’’തി ദക്ഖിണദ്വാരേ നന്ദനവനുയ്യാനേ ആസനം പഞ്ഞപേസും. ഥേരോ തത്ഥ നിസീദിത്വാ ആസീവിസോപമസുത്തം കഥേസി. തമ്പി സുത്വാ പാണസഹസ്സം സോതാപത്തിഫലം ¶ പടിലഭി.

ഏവം ആഗതദിവസതോ ദുതിയദിവസേ അഡ്ഢതേയ്യസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഥേരസ്സ നന്ദനവനേ ആഗതാഗതാഹി കുലിത്ഥീഹി കുലസുണ്ഹാഹി കുലകുമാരീഹി സദ്ധിം സമ്മോദമാനസ്സേവ സായന്ഹസമയോ ജാതോ. ഥേരോ കാലം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘ഗച്ഛാമ ദാനി മിസ്സകപബ്ബത’’ന്തി ഉട്ഠഹി. അമച്ചാ – ‘‘കത്ഥ, ഭന്തേ, ഗച്ഛഥാ’’തി? ‘‘അമ്ഹാകം നിവാസനട്ഠാന’’ന്തി. തേ രഞ്ഞോ സംവിദിതം കത്വാ രാജാനുമതേന ആഹംസു – ‘‘അകാലോ, ഭന്തേ, ഇദാനി തത്ഥ ഗന്തും; ഇദമേവ നന്ദനവനുയ്യാനം അയ്യാനം ആവാസട്ഠാനം ഹോതൂ’’തി. ‘‘അലം, ഗച്ഛാമാ’’തി. പുന രഞ്ഞോ വചനേനാഹംസു – ‘‘രാജാ, ഭന്തേ, ആഹ – ‘ഏതം മേഘവനം നാമ ഉയ്യാനം മമ പിതു സന്തകം നഗരതോ നാതിദൂരം നാച്ചാസന്നം ഗമനാഗമനസമ്പന്നം, ഏത്ഥ ഥേരാ വാസം കപ്പേന്തൂ’’’തി. വസിംസു ഥേരാ മേഘവനേ ഉയ്യാനേ.

രാജാപി ഖോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന ഥേരസ്സ സമീപം ഗന്ത്വാ സുഖസയിതഭാവം പുച്ഛിത്വാ ‘‘കപ്പതി, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരാമോ’’തി പുച്ഛി. ഥേരോ ‘‘കപ്പതി, മഹാരാജാ’’തി വത്വാ ഇമം സുത്തം ആഹരി – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആരാമ’’ന്തി. രാജാ തുട്ഠോ സുവണ്ണഭിങ്ഗാരം ഗഹേത്വാ ഥേരസ്സ ഹത്ഥേ ഉദകം പാതേത്വാ മഹാമേഘവനുയ്യാനം അദാസി. സഹ ¶ ഉദകപാതേന പഥവീ കമ്പി. അയം മഹാവിഹാരേ പഠമോ പഥവീകമ്പോ അഹോസി. രാജാ ഭീതോ ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, പഥവീ കമ്പതീ’’തി? ‘‘മാ ഭായി, മഹാരാജ, ഇമസ്മിം ദീപേ ദസബലസ്സ സാസനം പതിട്ഠഹിസ്സതി; ഇദഞ്ച പഠമം വിഹാരട്ഠാനം ഭവിസ്സതി, തസ്സേതം പുബ്ബനിമിത്ത’’ന്തി. രാജാ ഭിയ്യോസോമത്തായ ¶ പസീദി. ഥേരോ പുനദിവസേപി രാജഗേഹേയേവ ഭുഞ്ജിത്വാ നന്ദനവനേ അനമതഗ്ഗിയാനി കഥേസി. പുനദിവസേ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോപമസുത്തം കഥേസി. ഏതേനേവുപായേന സത്ത ദിവസാനി കഥേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ അഡ്ഢനവമാനം പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. തതോ പട്ഠായ ¶ ച നന്ദനവനം സാസനസ്സ ജോതിപാതുഭാവട്ഠാനന്തി കത്വാ ‘‘ജോതിവന’’ന്തി നാമം ലഭി. സത്തമേ പന ദിവസേ ഥേരാ അന്തേപുരേ രഞ്ഞോ അപ്പമാദസുത്തം കഥയിത്വാ ചേതിയഗിരിമേവ അഗമംസു.

അഥ ഖോ രാജാ അമച്ചേ പുച്ഛി – ‘‘ഥേരോ, അമ്ഹേ ഗാള്ഹേന ഓവാദേന ഓവദതി; ഗച്ഛേയ്യ നു ഖോ’’തി? അമച്ചാ ‘‘തുമ്ഹേഹി, ദേവ, ഥേരോ അയാചിതോ സയമേവ ആഗതോ; തസ്മാ തസ്സ അനാപുച്ഛാവ ഗമനമ്പി ഭവേയ്യാ’’തി ആഹംസു. തതോ രാജാ രഥം അഭിരുഹിത്വാ ദ്വേ ച ദേവിയോ ആരോപേത്വാ ചേതിയഗിരിം അഗമാസി മഹഞ്ചരാജാനുഭാവേന. ഗന്ത്വാ ദേവിയോ ഏകമന്തം അപക്കമാപേത്വാ സയമേവ ഥേരാനം സമീപം ഉപസങ്കമന്തോ അതിവിയ കിലന്തരൂപോ ഹുത്വാ ഉപസങ്കമി. തതോ നം ഥേരോ ആഹ – ‘‘കസ്മാ ത്വം, മഹാരാജ, ഏവം കിലമമാനോ ആഗതോ’’തി? ‘‘‘തുമ്ഹേ മമ ഗാള്ഹം ഓവാദം ദത്വാ ഇദാനി ഗന്തുകാമാ നു ഖോ’തി ജാനനത്ഥം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ന മയം, മഹാരാജ, ഗന്തുകാമാ; അപിച വസ്സൂപനായികകാലോ നാമായം മഹാരാജ, തത്ര സമണേന വസ്സൂപനായികട്ഠാനം ഞാതും വട്ടതീ’’തി. തംദിവസമേവ അരിട്ഠോ നാമ അമച്ചോ പഞ്ചപണ്ണാസായ ജേട്ഠകനിട്ഠഭാതുകേഹി സദ്ധിം രഞ്ഞോ സമീപേ ഠിതോ ആഹ – ‘‘ഇച്ഛാമഹം, ദേവ, ഥേരാനം സന്തികേ പബ്ബജിതു’’ന്തി. ‘‘സാധു, ഭണേ, പബ്ബജസ്സൂ’’തി രാജാ അനുജാനിത്വാ ഥേരം സമ്പടിച്ഛാപേസി. ഥേരോ തദഹേവ പബ്ബാജേസി. സബ്ബേ ഖുരഗ്ഗേയേവ അരഹത്തം പാപുണിംസു.

രാജാപി ഖോ തങ്ഖണേയേവ കണ്ടകേന ചേതിയങ്ഗണം പരിക്ഖിപിത്വാ ദ്വാസട്ഠിയാ ലേണേസു കമ്മം പട്ഠപേത്വാ നഗരമേവ അഗമാസി. തേപി ഥേരാ ¶ ദസഭാതികസമാകുലം രാജകുലം പസാദേത്വാ മഹാജനം ഓവദമാനാ ചേതിയഗിരിമ്ഹി വസ്സം വസിംസു. തദാപി ചേതിയഗിരിമ്ഹി പഠമം വസ്സം ഉപഗതാ ദ്വാസട്ഠി ¶ അരഹന്തോ അഹേസും. അഥായസ്മാ മഹാമഹിന്ദോ വുത്ഥവസ്സോ പവാരേത്വാ കത്തികപുണ്ണമായം ഉപോസഥദിവസേ രാജാനം ഏതദവോച – ‘‘മഹാരാജ, അമ്ഹേഹി ചിരദിട്ഠോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ, അനാഥവാസം വസിമ്ഹ, ഇച്ഛാമ മയം ജമ്ബുദീപം ഗന്തു’’ന്തി. രാജാ ആഹ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹാമി, അയഞ്ച മഹാജനോ തുമ്ഹേ നിസ്സായ തീസു സരണേസു പതിട്ഠിതോ, കസ്മാ തുമ്ഹേ ഉക്കണ്ഠിതത്ഥാ’’തി? ‘‘ചിരദിട്ഠോ നോ, മഹാരാജ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ, അഭിവാദനപച്ചുട്ഠാനഅഞ്ജലികമ്മസാമീചികമ്മകരണട്ഠാനം നത്ഥി, തേനമ്ഹ ഉക്കണ്ഠിതാ’’തി. ‘‘നനു, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ അവോചുത്ഥ – ‘പരിനിബ്ബുതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’’തി. ‘‘കിഞ്ചാപി, മഹാരാജ, പരിനിബ്ബുതോ; അഥ ഖ്വസ്സ സരീരധാതുയോ തിട്ഠന്തീ’’തി. ‘‘അഞ്ഞാതം, ഭന്തേ, ഥൂപപതിട്ഠാനം തുമ്ഹേ ആകങ്ഖഥാതി. കരോമി ¶ , ഭന്തേ, ഥൂപം, ഭൂമിഭാഗം ദാനി വിചിനാഥ; അപിച, ഭന്തേ, ധാതുയോ കുതോ ലച്ഛാമാ’’തി? ‘‘സുമനേന സദ്ധിം മന്തേഹി, മഹാരാജാ’’തി.

‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി രാജാ സുമനം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കുതോ ദാനി, ഭന്തേ, ധാതുയോ ലച്ഛാമാ’’തി? സുമനോ ആഹ – ‘‘അപ്പോസ്സുക്കോ ത്വം, മഹാരാജ, വീഥിയോ സോധാപേത്വാ ധജപടാകപുണ്ണഘടാദീഹി അലങ്കാരാപേത്വാ സപരിജനോ ഉപോസഥം സമാദിയിത്വാ സബ്ബതാളാവചരേ ഉപട്ഠാപേത്വാ മങ്ഗലഹത്ഥിം സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതം കാരാപേത്വാ ഉപരി ചസ്സ സേതച്ഛത്തം ഉസ്സാപേത്വാ സായന്ഹസമയേ മഹാനാഗവനുയ്യാനാഭിമുഖോ യാഹി. അദ്ധാ തസ്മിം ഠാനേ ¶ ധാതുയോ ലച്ഛസീ’’തി. രാജാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി. ഥേരാ ചേതിയഗിരിമേവ അഗമംസു. തത്രായസ്മാ മഹിന്ദത്ഥേരോ സുമനസാമണേരം ആഹ – ‘‘ഗച്ഛ ത്വം, സാമണേര, ജമ്ബുദീപേ തവ അയ്യകം അസോകം ധമ്മരാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ മമ വചനേന ഏവം വദേഹി – ‘സഹായോ വോ, മഹാരാജ, ദേവാനമ്പിയതിസ്സോ ബുദ്ധസാസനേ പസന്നോ ഥൂപം പതിട്ഠാപേതുകാമോ, തുമ്ഹാകം കിര ഹത്ഥേ ധാതു അത്ഥി തം മേ ദേഥാ’തി. തം ഗഹേത്വാ സക്കം ദേവരാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവം വദേഹി – ‘തുമ്ഹാകം കിര, മഹാരാജ, ഹത്ഥേ ദ്വേ ധാതുയോ അത്ഥി – ദക്ഖിണദാഠാ ച ദക്ഖിണക്ഖകഞ്ച; തതോ തുമ്ഹേ ദക്ഖിണദാഠം പൂജേഥ, ദക്ഖിണക്ഖകം പന മയ്ഹം ദേഥാ’തി. ഏവഞ്ച നം വദേഹി – ‘കസ്മാ ത്വം, മഹാരാജ, അമ്ഹേ തമ്ബപണ്ണിദീപം പഹിണിത്വാ പമജ്ജസീ’’’തി?

‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഖോ സുമനോ ഥേരസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ താവദേവ പത്തചീവരമാദായ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പാടലിപുത്തദ്വാരേ ഓരുയ്ഹ രഞ്ഞോ ¶ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി. രാജാ തുട്ഠോ സാമണേരസ്സ ഹത്ഥതോ പത്തം ഗഹേത്വാ ഗന്ധേഹി ഉബ്ബട്ടേത്വാ വരമുത്തസദിസാനം ധാതൂനം പൂരേത്വാ അദാസി. സോ തം ഗഹേത്വാ സക്കം ദേവരാജാനം ഉപസങ്കമി. സക്കോ ദേവരാജാ സാമണേരം ദിസ്വാവ ‘‘കിം, ഭന്തേ സുമന, ആഹിണ്ഡസീ’’തി ആഹ. ‘‘ത്വം, മഹാരാജ, അമ്ഹേ തമ്ബപണ്ണിദീപം പേസേത്വാ കസ്മാ പമജ്ജസീ’’തി? ‘‘നപ്പമജ്ജാമി, ഭന്തേ, വദേഹി – ‘കിം കരോമീ’’’തി? ‘‘തുമ്ഹാകം കിര ഹത്ഥേ ദ്വേ ധാതുയോ അത്ഥി – ദക്ഖിണദാഠാ ച ദക്ഖിണക്ഖകഞ്ച; തതോ തുമ്ഹേ ദക്ഖിണദാഠം പൂജേഥ, ദക്ഖിണക്ഖകം പന മയ്ഹം ദേഥാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഖോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ യോജനപ്പമാണം മണിഥൂപം ഉഗ്ഘാടേത്വാ ദക്ഖിണക്ഖകധാതും നീഹരിത്വാ സുമനസ്സ അദാസി. സോ തം ഗഹേത്വാ ചേതിയഗിരിമ്ഹിയേവ പതിട്ഠാസി.

അഥ ഖോ മഹിന്ദപമുഖാ സബ്ബേപി തേ മഹാനാഗാ ¶ അസോകധമ്മരാജേന ദിന്നധാതുയോ ചേതിയഗിരിമ്ഹിയേവ പതിട്ഠാപേത്വാ ദക്ഖിണക്ഖകം ആദായ വഡ്ഢമാനകച്ഛായായ മഹാനാഗവനുയ്യാനമഗമംസു ¶ . രാജാപി ഖോ സുമനേന വുത്തപ്പകാരം പൂജാസക്കാരം കത്വാ ഹത്ഥിക്ഖന്ധവരഗതോ സയം മങ്ഗലഹത്ഥിമത്ഥകേ സേതച്ഛത്തം ധാരയമാനോ മഹാനാഗവനം സമ്പാപുണി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘സചേ അയം സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ധാതു, ഛത്തം അപനമതു, മങ്ഗലഹത്ഥീ ജണ്ണുകേഹി ഭൂമിയം പതിട്ഠഹതു, ധാതുചങ്കോടകം മയ്ഹം മത്ഥകേ പതിട്ഠാതൂ’’തി. സഹ രഞ്ഞോ ചിത്തുപ്പാദേന ഛത്തം അപനമി, ഹത്ഥീ ജണ്ണുകേഹി പതിട്ഠഹി, ധാതുചങ്കോടകം രഞ്ഞോ മത്ഥകേ പതിട്ഠഹി. രാജാ അമതേനേവ അഭിസിത്തഗത്തോ വിയ പരമേന പീതിപാമോജ്ജേന സമന്നാഗതോ ഹുത്വാ പുച്ഛി – ‘‘ധാതും, ഭന്തേ, കിം കരോമാ’’തി? ‘‘ഹത്ഥികുമ്ഭമ്ഹിയേവ താവ, മഹാരാജ, ഠപേഹീ’’തി. രാജാ ധാതുചങ്കോടകം ഗഹേത്വാ ഹത്ഥികുമ്ഭേ ഠപേസി. പമുദിതോ നാഗോ കോഞ്ചനാദം നദി. മഹാമേഘോ ഉട്ഠഹിത്വാ പോക്ഖരവസ്സം വസ്സി. ഉദകപരിയന്തം കത്വാ മഹാഭൂമിചാലോ അഹോസി. ‘‘പച്ചന്തേപി നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ധാതു പതിട്ഠഹിസ്സതീ’’തി ദേവമനുസ്സാ പമോദിംസു. ഏവം ഇദ്ധാനുഭാവസിരിയാ ദേവമനുസ്സാനം പീതിം ജനയന്തോ –

പുണ്ണമായം മഹാവീരോ, ചാതുമാസിനിയാ ഇധ;

ആഗന്ത്വാ ദേവലോകമ്ഹാ, ഹത്ഥികുമ്ഭേ പതിട്ഠിതോതി.

അഥസ്സ സോ ഹത്ഥിനാഗോ അനേകതാളാവചരപരിവാരിതോ അതിവിയ ഉളാരേന പൂജാസക്കാരേന സക്കരിയമാനോ പച്ഛിമദിസാഭിമുഖോവ ഹുത്വാ, അപസക്കന്തോ ¶ യാവ നഗരസ്സ പുരത്ഥിമദ്വാരം താവ ഗന്ത്വാ പുരത്ഥിമേന ദ്വാരേന നഗരം പവിസിത്വാ സകലനാഗരേന ¶ ഉളാരായ പൂജായ കരീയമാനായ ദക്ഖിണദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ ഥൂപാരാമസ്സ പച്ഛിമദിസാഭാഗേ മഹേജവത്ഥു നാമ കിര അത്ഥി, തത്ഥ ഗന്ത്വാ പുന ഥൂപാരാമാഭിമുഖോയേവ പടിനിവത്തി. തേന ച സമയേന ഥൂപാരാമേ പുരിമകാനം തിണ്ണം സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം പരിഭോഗചേതിയട്ഠാനം ഹോതി.

അതീതേ കിര അയം ദീപോ ഓജദീപോ നാമ അഹോസി, രാജാ അഭയോ നാമ, നഗരം അഭയപുരം നാമ, ചേതിയപബ്ബതോ ദേവകൂടപബ്ബതോ നാമ, ഥൂപാരാമോ പടിയാരാമോ നാമ. തേന ഖോ പന സമയേന കകുസന്ധോ ഭഗവാ ലോകേ ഉപ്പന്നോ ഹോതി. തസ്സ സാവകോ മഹാദേവോ നാമ ഥേരോ ഭിക്ഖുസഹസ്സേന സദ്ധിം ദേവകൂടേ പതിട്ഠാസി, മഹിന്ദത്ഥേരോ വിയ ചേതിയപബ്ബതേ. തേന ഖോ പന സമയേന ഓജദീപേ സത്താ പജ്ജരകേന അനയബ്യസനം ആപജ്ജന്തി. അദ്ദസാ ഖോ കകുസന്ധോ ഭഗവാ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം ഓലോകേന്തോ തേ സത്തേ അനയബ്യസനമാപജ്ജന്തേ. ദിസ്വാ ചത്താലീസായ ഭിക്ഖുസഹസ്സേഹി പരിവുതോ അഗമാസി. തസ്സാനുഭാവേന താവദേവ പജ്ജരകോ വൂപസന്തോ. രോഗേ വൂപസന്തേ ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേസി. ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഭഗവാ ധമകരണം ¶ ദത്വാ പക്കാമി. തം അന്തോ പക്ഖിപിത്വാ പടിയാരാമേ ചേതിയം അകംസു. മഹാദേവോ ദീപം അനുസാസന്തോ വിഹാസി.

കോണാഗമനസ്സ പന ഭഗവതോ കാലേ അയം ദീപോ വരദീപോ നാമ അഹോസി, രാജാ സമേണ്ഡീ നാമ, നഗരം വഡ്ഢമാനം നാമ ¶ , പബ്ബതോ സുവണ്ണകൂടോ നാമ. തേന ഖോ പന സമയേന വരദീപേ ദുബ്ബുട്ഠികാ ഹോതി ദുബ്ഭിക്ഖം ദുസ്സസ്സം. സത്താ ഛാതകരോഗേന അനയബ്യസനം ആപജ്ജന്തി. അദ്ദസാ ഖോ കോണാഗമനോ ഭഗവാ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം ഓലോകേന്തോ തേ സത്തേ അനയബ്യസനം ആപജ്ജന്തേ. ദിസ്വാ തിംസഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവുതോ അഗമാസി. ബുദ്ധാനുഭാവേന ദേവോ സമ്മാധാരം അനുപ്പവേച്ഛി. സുഭിക്ഖം അഹോസി. ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേസി. ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഭഗവാ ഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവാരം മഹാസുമനം നാമ ഥേരം ദീപേ ഠപേത്വാ കായബന്ധനം ദത്വാ പക്കാമി. തം അന്തോ പക്ഖിപിത്വാ ചേതിയം അകംസു.

കസ്സപസ്സ പന ഭഗവതോ കാലേ അയം ദീപോ മണ്ഡദീപോ നാമ അഹോസി, രാജാ ജയന്തോ നാമ, നഗരം വിസാലം നാമ, പബ്ബതോ സുഭകൂടോ നാമ ¶ . തേന ഖോ പന സമയേന മണ്ഡദീപേ മഹാവിവാദോ ഹോതി. ബഹൂ സത്താ കലഹവിഗ്ഗഹജാതാ അനയബ്യസനം ആപജ്ജന്തി. അദ്ദസാ ഖോ കസ്സപോ ഭഗവാ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം ഓലോകേന്തോ തേ സത്തേ അനയബ്യസനം ആപജ്ജന്തേ. ദിസ്വാ വീസതിഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവുതോ ആഗന്ത്വാ വിവാദം വൂപസമേത്വാ ധമ്മം ദേസേസി. ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഭഗവാ ഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവാരം സബ്ബനന്ദം നാമ ഥേരം ദീപേ പതിട്ഠാപേത്വാ ഉദകസാടകം ദത്വാ പക്കാമി. തം അന്തോ പക്ഖിപിത്വാ ചേതിയം അകംസു. ഏവം ഥൂപാരാമേ പുരിമകാനം തിണ്ണം ബുദ്ധാനം ചേതിയാനി പതിട്ഠഹിംസു. താനി സാസനന്തരധാനേന നസ്സന്തി, ഠാനമത്തം അവസിസ്സതി. തസ്മാ വുത്തം – ‘‘തേന ച സമയേന ഥൂപാരാമേ പുരിമകാനം തിണ്ണം സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം പരിഭോഗചേതിയട്ഠാനം ഹോതീ’’തി. തദേതം വിനട്ഠേസു ചേതിയേസു ¶ ദേവതാനുഭാവേന കണ്ടകസമാകിണ്ണസാഖേഹി നാനാഗച്ഛേഹി പരിവുതം തിട്ഠതി – ‘‘മാ നം കോചി ഉച്ഛിട്ഠാസുചിമലകചവരേഹി പദൂസേസീ’’തി.

അഥ ഖ്വസ്സ ഹത്ഥിനോ പുരതോ പുരതോ ഗന്ത്വാ രാജപുരിസാ സബ്ബഗച്ഛേ ഛിന്ദിത്വാ ഭൂമിം സോധേത്വാ തം ഹത്ഥതലസദിസം അകംസു. ഹത്ഥിനാഗോ ഗന്ത്വാ തം ഠാനം പുരതോ കത്വാ തസ്സ പച്ഛിമദിസാഭാഗേ ബോധിരുക്ഖട്ഠാനേ അട്ഠാസി. അഥസ്സ മത്ഥകതോ ധാതും ഓരോപേതും ആരഭിംസു. നാഗോ ഓരോപേതും ന ദേതി. രാജാ ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, നാഗോ ധാതും ഓരോപേതും ന ദേതീ’’തി? ‘‘ആരൂള്ഹം, മഹാരാജ, ഓരോപേതും ന വട്ടതീ’’തി. തസ്മിഞ്ച കാലേ അഭയവാപിയാ ഉദകം ¶ ഛിന്നം ഹോതി. സമന്താ ഭൂമി ഫലിതാ ഹോതി, സുഉദ്ധരാ മത്തികാപിണ്ഡാ. തതോ മഹാജനോ സീഘം സീഘം മത്തികം ആഹരിത്വാ ഹത്ഥികുമ്ഭപ്പമാണം വത്ഥുമകാസി. താവദേവ ച ഥൂപകരണത്ഥം ഇട്ഠകാ കാതും ആരഭിംസു. ന യാവ ഇട്ഠകാ പരിനിട്ഠന്തി താവ ഹത്ഥിനാഗോ കതിപാഹം ദിവാ ബോധിരുക്ഖട്ഠാനേ ഹത്ഥിസാലായം തിട്ഠതി, രത്തിം ഥൂപപതിട്ഠാനഭൂമിം പരിയായതി. അഥ വത്ഥും ചിനാപേത്വാ രാജാ ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘കീദിസോ, ഭന്തേ, ഥൂപോ കാതബ്ബോ’’തി? ‘‘വീഹിരാസിസദിസോ, മഹാരാജാ’’തി.

‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി രാജാ ജങ്ഘപ്പമാണം ഥൂപം ചിനാപേത്വാ ധാതുഓരോപനത്ഥായ മഹാസക്കാരം കാരേസി. സകലനഗരഞ്ച ജനപദോ ച ധാതുമഹദസ്സനത്ഥം സന്നിപതി. സന്നിപതിതേ ച പന തസ്മിം മഹാജനകായേ ദസബലസ്സ ¶ ധാതു ഹത്ഥികുമ്ഭതോ സത്തതാലപ്പമാണം വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ യമകപാടിഹാരിയം ദസ്സേസി. തേഹി തേഹി ധാതുപ്പദേസേഹി ഛന്നം വണ്ണാനം ഉദകധാരാ ച അഗ്ഗിക്ഖന്ധാ ച പവത്തന്തി, സാവത്ഥിയം കണ്ഡമ്ബമൂലേ ഭഗവതാ ദസ്സിതപാടിഹാരിയസദിസമേവ ¶ പാടിഹാരിയം അഹോസി. തഞ്ച ഖോ നേവ ഥേരാനുഭാവേന, ന ദേവതാനുഭാവേന; അപിച ഖോ ബുദ്ധാനുഭാവേനേവ. ഭഗവാ കിര ധരമാനോവ അധിട്ഠാസി – ‘‘മയി പരിനിബ്ബുതേ തമ്ബപണ്ണിദീപേ അനുരാധപുരസ്സ ദക്ഖിണദിസാഭാഗേ പുരിമകാനം തിണ്ണം ബുദ്ധാനം പരിഭോഗചേതിയട്ഠാനേ മമ ദക്ഖിണക്ഖകധാതു പതിട്ഠാനദിവസേ യമകപാടിഹാരിയം ഹോതൂ’’തി.

‘‘ഏവം അചിന്തിയാ ബുദ്ധാ, ബുദ്ധധമ്മാ അചിന്തിയാ;

അചിന്തിയേ പസന്നാനം, വിപാകോ ഹോതി അചിന്തിയോ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൧.൮൨);

സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ കിര ഇമം ദീപം ധരമാനകാലേപി തിക്ഖത്തും ആഗമാസി. പഠമം – യക്ഖദമനത്ഥം ഏകകോവ ആഗന്ത്വാ യക്ഖേ ദമേത്വാ ‘‘മയി പരിനിബ്ബുതേ ഇമസ്മിം ദീപേ സാസനം പതിട്ഠഹിസ്സതീ’’തി തമ്ബപണ്ണിദീപേ രക്ഖം കരോന്തോ തിക്ഖത്തും ദീപം ആവിജ്ജി. ദുതിയം – മാതുലഭാഗിനേയ്യാനം നാഗരാജൂനം ദമനത്ഥായ ഏകകോവ ആഗന്ത്വാ തേ ദമേത്വാ അഗമാസി. തതിയം – പഞ്ചഭിക്ഖുസതപരിവാരോ ആഗന്ത്വാ മഹാചേതിയട്ഠാനേ ച ഥൂപാരാമചേതിയട്ഠാനേ ച മഹാബോധിപതിട്ഠിതട്ഠാനേ ച മഹിയങ്ഗണചേതിയട്ഠാനേ ച മുതിയങ്ഗണചേതിയട്ഠാനേ ച ദീഘവാപിചേതിയട്ഠാനേ ച കല്യാണിയചേതിയട്ഠാനേ ച നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ നിസീദി. ഇദമസ്സ ചതുത്ഥം ധാതുസരീരേന ആഗമനം.

ധാതുസരീരതോ ¶ ച പനസ്സ നിക്ഖന്തഉദകഫുസിതേഹി സകലതമ്ബപണ്ണിതലേ ന കോചി അഫുട്ഠോകാസോ നാമ അഹോസി. ഏവമസ്സ തം ധാതുസരീരം ഉദകഫുസിതേഹി തമ്ബപണ്ണിതലസ്സ പരിളാഹം വൂപസമേത്വാ മഹാജനസ്സ പാടിഹാരിയം ദസ്സേത്വാ ഓതരിത്വാ രഞ്ഞോ മത്ഥകേ പതിട്ഠാസി ¶ . രാജാ സഫലം മനുസ്സപടിലാഭം മഞ്ഞമാനോ മഹന്തം സക്കാരം കരിത്വാ ധാതും പതിട്ഠാപേസി. സഹ ധാതുപതിട്ഠാപനേന മഹാഭൂമിചാലോ അഹോസി. തസ്മിഞ്ച പന ധാതുപാടിഹാരിയേ ചിത്തം പസാദേത്വാ രഞ്ഞോ ഭാതാ അഭയോ നാമ രാജകുമാരോ പുരിസസഹസ്സേന സദ്ധിം പബ്ബജി. ചേതരട്ഠഗാമതോ പഞ്ച ദാരകസതാനി പബ്ബജിംസു, തഥാ ദ്വാരമണ്ഡലാദീഹി ഗാമകേഹി നിക്ഖമിത്വാ പഞ്ചപഞ്ച ¶ ദാരകസതാനി സബ്ബാനിപി അന്തോനഗരതോ ച ബഹിനഗരതോ ച പബ്ബജിതാനി തിംസഭിക്ഖുസഹസ്സാനി അഹേസും. നിട്ഠിതേ പന ഥൂപസ്മിം രാജാ ച രാജഭാതികാ ച ദേവിയോ ച ദേവനാഗയക്ഖാനമ്പി വിമ്ഹയകരം പച്ചേകം പച്ചേകം പൂജം അകംസു. നിട്ഠിതായ പന ധാതുപൂജായ പതിട്ഠിതേ ധാതുവരേ മഹിന്ദത്ഥേരോ മേഘവനുയ്യാനമേവ ഗന്ത്വാ വാസം കപ്പേസി.

തസ്മിം ഖോ പന സമയേ അനുളാ ദേവീ പബ്ബജിതുകാമാ ഹുത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ തസ്സാ വചനം സുത്വാ ഥേരം ഏതദവോച – ‘‘അനുളാ, ഭന്തേ, ദേവീ പബ്ബജിതുകാമാ, പബ്ബാജേഥ ന’’ന്തി. ‘‘ന, മഹാരാജ, അമ്ഹാകം മാതുഗാമം പബ്ബാജേതും കപ്പതി. പാടലിപുത്തേ പന മയ്ഹം ഭഗിനീ സങ്ഘമിത്തത്ഥേരീ നാമ അത്ഥി, തം പക്കോസാപേഹി. ഇമസ്മിഞ്ച പന, മഹാരാജ, ദീപേ പുരിമകാനം തിണ്ണം സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം ബോധി പതിട്ഠാസി. അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവതോ സരസരംസിജാലവിസ്സജ്ജനകേന ബോധിനാ ഇധ പതിട്ഠാതബ്ബം, തസ്മാ തഥാ സാസനം പഹിണേയ്യാസി യഥാ സങ്ഘമിത്താ ബോധിം ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛേയ്യാ’’തി.

‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി രാജാ ഥേരസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ അമച്ചേഹി സദ്ധിം മന്തേന്തോ അരിട്ഠം നാമ അത്തനോ ഭാഗിനേയ്യം ആഹ – ‘‘സക്ഖിസ്സസി ത്വം, താത, പാടലിപുത്തം ഗന്ത്വാ മഹാബോധിനാ സദ്ധിം അയ്യം സങ്ഘമിത്തത്ഥേരിം ആനേതു’’ന്തി? ‘‘സക്ഖിസ്സാമി, ദേവ, സചേ മേ പബ്ബജ്ജം അനുജാനിസ്സസീ’’തി. ‘‘ഗച്ഛ, താത ¶ , ഥേരിം ആനേത്വാ പബ്ബജാഹീ’’തി. സോ രഞ്ഞോ ച ഥേരസ്സ ച സാസനം ഗഹേത്വാ ഥേരസ്സ അധിട്ഠാനവസേന ഏകദിവസേനേവ ജമ്ബുകോലപട്ടനം ഗന്ത്വാ നാവം അഭിരുഹിത്വാ സമുദ്ദം അതിക്കമിത്വാ പാടലിപുത്തമേവ അഗമാസി. അനുളാപി ഖോ ദേവീ പഞ്ചഹി കഞ്ഞാസതേഹി പഞ്ചഹി ച അന്തേപുരികാസതേഹി സദ്ധിം ദസ സീലാനി സമാദിയിത്വാ കാസായാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദേത്വാ നഗരസ്സ ഏകദേസേ ഉപസ്സയം കാരാപേത്വാ നിവാസം കപ്പേസി. അരിട്ഠോപി തംദിവസമേവ രഞ്ഞോ സാസനം അപ്പേസി, ഏവഞ്ച അവോച – ‘‘പുത്തോ തേ, ദേവ, മഹിന്ദത്ഥേരോ ഏവമാഹ – ‘സഹായകസ്സ കിര തേ ദേവാനമ്പിയതിസ്സസ്സ രഞ്ഞോ ഭാതു ജായാ അനുളാ നാമ ദേവീ പബ്ബജിതുകാമാ ¶ , തം പബ്ബാജേതും അയ്യം സങ്ഘമിത്തത്ഥേരിം പഹിണഥ, അയ്യായേവ ച സദ്ധിം മഹാബോധി’’’ന്തി. ഥേരസ്സ സാസനം ആരോചേത്വാ സങ്ഘമിത്തത്ഥേരിം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘അയ്യേ, തുമ്ഹാകം ഭാതാ മഹിന്ദത്ഥേരോ മം തുമ്ഹാകം സന്തികം പേസേസി, ദേവാനമ്പിയതിസ്സസ്സ രഞ്ഞോ ഭാതു ജായാ അനുളാ നാമ ദേവീ ¶ പഞ്ചഹി കഞ്ഞാസതേഹി, പഞ്ചഹി ച അന്തേപുരികാസതേഹി സദ്ധിം പബ്ബജിതുകാമാ, തം കിര ആഗന്ത്വാ പബ്ബാജേഥാ’’തി. സാ താവദേവ തുരിതതുരിതാ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘മഹാരാജ, മയ്ഹം ഭാതാ മഹിന്ദത്ഥേരോ ഏവം പഹിണി, ‘രഞ്ഞോ കിര ഭാതു ജായാ അനുളാ നാമ ദേവീ പഞ്ചഹി കഞ്ഞാസതേഹി പഞ്ചഹി ച അന്തേപുരികാസതേഹി സദ്ധിം പബ്ബജിതുകാമാ മയ്ഹം ആഗമനം ഉദിക്ഖതി’. ഗച്ഛാമഹം, മഹാരാജ, തമ്ബപണ്ണിദീപ’’ന്തി.

രാജാ ആഹ – ‘‘അമ്മ, പുത്തോപി മേ മഹിന്ദത്ഥേരോ നത്താ ച മേ സുമനസാമണേരോ മം ഛിന്നഹത്ഥം വിയ കരോന്താ തമ്ബപണ്ണിദീപം ¶ ഗതാ. തസ്സ മയ്ഹം തേപി അപസ്സന്തസ്സ ഉപ്പന്നോ സോകോ തവ മുഖം പസ്സന്തസ്സ വൂപസമ്മതി! അലം, അമ്മ, മാ ത്വം അഗമാസീ’’തി. ‘‘ഭാരിയം മേ, മഹാരാജ, ഭാതു വചനം; അനുളാപി ഖത്തിയാ ഇത്ഥിസഹസ്സപരിവുതാ പബ്ബജ്ജാപുരേക്ഖാരാ മം പടിമാനേതി; ഗച്ഛാമഹം, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘തേന ഹി, അമ്മ, മഹാബോധിം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛാഹീ’’തി. കുതോ രഞ്ഞോ മഹാബോധി? രാജാ കിര തതോ പുബ്ബേ ഏവ ധാതുഗ്ഗഹണത്ഥായ അനാഗതേ സുമനേ ലങ്കാദീപം മഹാബോധിം പേസേതുകാമോ, ‘‘കഥം നു ഖോ അസത്ഥഘാതാരഹം മഹാബോധിം പേസേസ്സാമീ’’തി ഉപായം അപസ്സന്തോ മഹാദേവം നാമ അമച്ചം പുച്ഛി. സോ ആഹ – ‘‘സന്തി, ദേവ, ബഹൂ പണ്ഡിതാ ഭിക്ഖൂ’’തി. തം സുത്വാ രാജാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഭത്തം പടിയാദേത്വാ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ സങ്ഘം പുച്ഛി – ‘‘ഗന്തബ്ബം നു ഖോ, ഭന്തേ, ഭഗവതോ മഹാബോധിനാ ലങ്കാദീപം നോ’’തി? സങ്ഘോ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരസ്സ ഭാരം അകാസി.

ഥേരോ ‘‘ഗന്തബ്ബം, മഹാരാജ, മഹാബോധിനാ ലങ്കാദീപ’’ന്തി വത്വാ ഭഗവതോ പഞ്ച മഹാഅധിട്ഠാനാനി കഥേസി. കതമാനി പഞ്ച? ഭഗവാ കിര മഹാപരിനിബ്ബാനമഞ്ചേ നിപന്നോ ലങ്കാദീപേ മഹാബോധിപതിട്ഠാപനത്ഥായ ‘‘അസോകമഹാരാജാ മഹാബോധിഗ്ഗഹണത്ഥം ഗമിസ്സതി, തദാ മഹാബോധിസ്സ ദക്ഖിണസാഖാ സയമേവ ഛിജ്ജിത്വാ സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠാതൂ’’തി അധിട്ഠാസി – ഇദമേകമധിട്ഠാനം.

തത്ഥ പതിട്ഠാനകാലേ ച ‘‘മഹാബോധി ഹിമവലാഹകഗബ്ഭം പവിസിത്വാ പതിട്ഠാതൂ’’തി അധിട്ഠാസി – ഇദം ദുതിയമധിട്ഠാനം.

‘‘സത്തമേ ¶ ¶ ദിവസേ ഹിമവലാഹകഗബ്ഭതോ ഓരുയ്ഹ സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠഹന്തോ പത്തേഹി ച ഫലേഹി ച ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ മുഞ്ചതൂ’’തി അധിട്ഠാസി – ഇദം തതിയമധിട്ഠാനം.

‘‘ഥൂപാരാമേ ദക്ഖിണക്ഖകധാതു ചേതിയമ്ഹി പതിട്ഠാനദിവസേ യമകപാടിഹാരിയം കരോതൂ’’തി അധിട്ഠാസി – ഇദം ചതുത്ഥം അധിട്ഠാനം.

ലങ്കാദീപമ്ഹിയേവ മേ ദോണമത്താ ധാതുയോ മഹാചേതിയമ്ഹി പതിട്ഠാനകാലേ ¶ ബുദ്ധവേസം ഗഹേത്വാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ യമകപാടിഹാരിയം കരോന്തൂ’’തി അധിട്ഠാസി – ഇദം പഞ്ചമം അധിട്ഠാനന്തി.

രാജാ ഇമാനി പഞ്ച മഹാഅധിട്ഠാനാനി സുത്വാ പസന്നചിത്തോ പാടലിപുത്തതോ യാവ മഹാബോധി താവ മഗ്ഗം പടിജഗ്ഗാപേത്വാ സുവണ്ണകടാഹത്ഥായ ബഹും സുവണ്ണം നീഹരാപേസി. താവദേവ ച രഞ്ഞോ ചിത്തം ഞത്വാ വിസ്സകമ്മദേവപുത്തോ കമ്മാരവണ്ണം നിമ്മിനിത്വാ പുരതോ അട്ഠാസി. രാജാ തം ദിസ്വാ ‘‘താത, ഇമം സുവണ്ണം ഗഹേത്വാ കടാഹം കരോഹീ’’തി ആഹ. ‘‘പമാണം, ദേവ, ജാനാഥാ’’തി? ‘‘ത്വമേവ, താത, ഞത്വാ കരോഹീ’’തി. ‘‘സാധു, ദേവ, കരിസ്സാമീ’’തി സുവണ്ണം ഗഹേത്വാ അത്തനോ ആനുഭാവേന ഹത്ഥേന പരിമജ്ജിത്വാ സുവണ്ണകടാഹം നിമ്മിനി നവഹത്ഥപരിക്ഖേപം പഞ്ചഹത്ഥുബ്ബേധം തിഹത്ഥവിക്ഖമ്ഭം അട്ഠങ്ഗുലബഹലം ഹത്ഥിസോണ്ഡപ്പമാണമുഖവട്ടിം. അഥ രാജാ സത്തയോജനായാമായ തിയോജനവിത്ഥാരായ മഹതിയാ സേനായ പാടലിപുത്തതോ നിക്ഖമിത്വാ അരിയസങ്ഘമാദായ മഹാബോധിസമീപം അഗമാസി. സേനാ സമുസ്സിതധജപടാകം നാനാരതനവിചിത്തം അനേകാലങ്കാരപഅമണ്ഡിതം നാനാവിധകുസുമസമാകിണ്ണം അനേകതൂരിയസങ്ഘുട്ഠം മഹാബോധിം പരിക്ഖിപി. രാജാ സഹസ്സമത്തേ ഗണപാമോക്ഖേ മഹാഥേരേ ഗഹേത്വാ സകലജമ്ബുദീപേ പത്താഭിസേകാനം രാജൂനം സഹസ്സേന അത്താനഞ്ച മഹാബോധിഞ്ച പരിവാരാപേത്വാ മഹാബോധിമൂലേ ഠത്വാ മഹാബോധിം ഉല്ലോകേസി. മഹാബോധിസ്സ ഖന്ധഞ്ച ദക്ഖിണമഹാസാഖായ ചതുഹത്ഥപ്പമാണപ്പദേസഞ്ച ഠപേത്വാ അവസേസം അദസ്സനം അഗമാസി.

രാജാ തം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ ഉപ്പന്നപീതിപാമോജ്ജോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ഇമം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ തുട്ഠോ മഹാബോധിം സകലജമ്ബുദീപരജ്ജേന പൂജേമീ’’തി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ വത്വാ അഭിസേകം അദാസി. തതോ ¶ പുപ്ഫഗന്ധാദീഹി പൂജേത്വാ തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ അട്ഠസു ഠാനേസു വന്ദിത്വാ ഉട്ഠായ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ¶ ഠത്വാ സച്ചവചനകിരിയായ ബോധിം ഗണ്ഹിതുകാമോ ഭൂമിതോ യാവ മഹാബോധിസ്സ ദക്ഖിണസാഖാ താവ ഉച്ചം കത്വാ ഠപിതസ്സ സബ്ബരതനമയപീഠസ്സ ഉപരി സുവണ്ണകടാഹം ഠപാപേത്വാ രതനപീഠം ആരുയ്ഹ സുവണ്ണതുലികം ഗഹേത്വാ മനോസിലായ ലേഖം കത്വാ ‘‘യദി മഹാബോധിനാ ലങ്കാദീപേ പതിട്ഠാതബ്ബം, യദി ചാഹം ബുദ്ധസാസനേ നിബ്ബേമതികോ ഭവേയ്യം, മഹാബോധി ¶ സയമേവ ഇമസ്മിം സുവണ്ണകടാഹേ ഓരുയ്ഹ പതിട്ഠാതൂ’’തി സച്ചവചനകിരിയമകാസി. സഹ സച്ചകിരിയായ ബോധിസാഖാ മനോസിലായ പരിച്ഛിന്നട്ഠാനേ ഛിജ്ജിത്വാ ഗന്ധകലലപൂരസ്സ സുവണ്ണകടാഹസ്സ ഉപരി അട്ഠാസി. തസ്സ ഉബ്ബേധേന ദസഹത്ഥോ ഖന്ധോ ഹോതി ചതുഹത്ഥാ പഞ്ച മഹാസാഖാ പഞ്ചഹിയേവ ഫലേഹി പടിമണ്ഡിതാ, ഖുദ്ദകസാഖാനം പന സഹസ്സം. അഥ രാജാ മൂലലേഖായ ഉപരി തിവങ്ഗുലപ്പദേസേ അഞ്ഞം ലേഖം പരിച്ഛിന്ദി. തതോ താവദേവ പുപ്ഫുളകാ ഹുത്വാ ദസ മഹാമൂലാനി നിക്ഖമിംസു. പുന ഉപരൂപരി തിവങ്ഗുലേ തിവങ്ഗുലേ അഞ്ഞാ നവ ലേഖാ പരിച്ഛിന്ദി. താഹിപി ദസ ദസ പുപ്ഫുളകാ ഹുത്വാ നവുതി മൂലാനി നിക്ഖമിംസു. പഠമകാ ദസ മഹാമൂലാ ചതുരങ്ഗുലമത്തം നിക്ഖന്താ. ഇതരേപി ഗവക്ഖജാലസദിസം അനുസിബ്ബന്താ നിക്ഖന്താ. ഏത്തകം പാടിഹാരിയം രാജാ രതനപീഠമത്ഥകേ ഠിതോയേവ ദിസ്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ മഹാനാദം നദി. അനേകാനി ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി സാധുകാരമകംസു. സകലരാജസേനാ ഉന്നാദിനീ അഹോസി. ചേലുക്ഖേപസതസഹസ്സാനി പവത്തയിംസു. ഭൂമട്ഠകദേവേ ആദിം കത്വാ യാവ ബ്രഹ്മകായികാ ദേവാ ¶ താവ സാധുകാരം പവത്തയിംസു. രഞ്ഞോ ഇമം പാടിഹാരിയം പസ്സന്തസ്സ പീതിയാ നിരന്തരം ഫുടസരീരസ്സ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ഠിതസ്സേവ മഹാബോധി മൂലസതേന സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠാസി. ദസ മഹാമൂലാനി സുവണ്ണകടാഹതലം ആഹച്ച അട്ഠംസു. അവസേസാനി നവുതി ഖുദ്ദകമൂലാനി അനുപുബ്ബേന വഡ്ഢനകാനി ഹുത്വാ ഗന്ധകലലേ ഓരുയ്ഹ ഠിതാനി.

ഏവം സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠിതമത്തേ മഹാബോധിമ്ഹി മഹാപഥവീ ചലി. ആകാസേ ദേവദുന്ദുഭിയോ ഫലിംസു. പബ്ബതാനം നച്ചേഹി ദേവാനം സാധുകാരേഹി യക്ഖാനം ഹിങ്കാരേഹി അസുരാനം ഥുതിജപ്പേഹി ബ്രഹ്മാനം അപ്ഫോടനേഹി മേഘാനം ഗജ്ജിതേഹി ചതുപ്പദാനം രവേഹി പക്ഖീനം രുതേഹി സബ്ബതാളാവചരാനം ¶ സകസകപടിഭാനേഹി പഥവീതലതോ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ താവ ഏകകോലാഹലം ഏകനിന്നാദം അഹോസി. പഞ്ചസു സാഖാസു ഫലതോ ഫലതോ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ നിക്ഖമിത്വാ സകലചക്കവാളം രതനഗോപാനസീവിനദ്ധം വിയ കുരുമാനാ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛിംസു. തം ഖണതോ ച പന പഭുതി സത്ത ദിവസാനി മഹാബോധി ഹിമവലാഹകഗബ്ഭം പവിസിത്വാ അട്ഠാസി. ന കോചി മഹാബോധിം പസ്സതി. രാജാ രതനപീഠതോ ഓരുയ്ഹ സത്ത ദിവസാനി മഹാബോധിപൂജം കാരേസി. സത്തമേ ദിവസേ സബ്ബദിസാഹി ഹിമാ ച ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ ച ആവത്തിത്വാ മഹാബോധിമേവ പവിസിംസു. വിഗതഹിമവലാഹകേ വിപ്പസന്നേ ചക്കവാളഗബ്ഭേ മഹാബോധി പരിപുണ്ണഖന്ധസാഖാപസാഖോ ¶ പഞ്ചഫലപടിമണ്ഡിതോ സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠിതോവ പഞ്ഞായിത്ഥ. രാജാ മഹാബോധിം ദിസ്വാ തേഹി പാടിഹാരിയേഹി സഞ്ജാതപീതിപാമോജ്ജോ ‘‘സകലജമ്ബുദീപരജ്ജേന തരുണമഹാബോധിം പൂജേസ്സാമീ’’തി അഭിസേകം ദത്വാ സത്ത ദിവസാനി മഹാബോധിട്ഠാനേയേവ അട്ഠാസി.

മഹാബോധി ¶ പുബ്ബകത്തികപവാരണാദിവസേ സായന്ഹസമയേ പഠമം സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠഹി. തതോ ഹിമഗബ്ഭസത്താഹം അഭിസേകസത്താഹഞ്ച വീതിനാമേത്വാ കാളപക്ഖസ്സ ഉപോസഥദിവസേ രാജാ ഏകദിവസേനേവ പാടലിപുത്തം പവിസിത്വാ കത്തികജുണ്ഹപക്ഖസ്സ പാടിപദദിവസേ മഹാബോധിം പാചീനമഹാസാലമൂലേ ഠപേസി. സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠിതദിവസതോ സത്തരസമേ ദിവസേ മഹാബോധിസ്സ അഭിനവങ്കുരാ പാതുരഹേസും. തേ ദിസ്വാപി പസന്നോ രാജാ പുന മഹാബോധിം രജ്ജേന പൂജേന്തോ സകലജമ്ബുദീപാഭിസേകമദാസി. തദാ സുമനസാമണേരോ കത്തികപുണ്ണമദിവസേ ധാതുഗ്ഗഹണത്ഥം ഗതോ മഹാബോധിസ്സ കത്തികഛണപൂജം അദ്ദസ. ഏവം മഹാബോധിമണ്ഡതോ ആനേത്വാ പാടലിപുത്തേ ഠപിതം മഹാബോധിം സന്ധായ ആഹ – ‘‘തേന ഹി, അമ്മ, മഹാബോധിം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛാഹീ’’തി. സാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി.

രാജാ മഹാബോധിരക്ഖണത്ഥായ അട്ഠാരസ ദേവതാകുലാനി, അട്ഠ അമച്ചകുലാനി, അട്ഠ ബ്രാഹ്മണകുലാനി, അട്ഠ കുടുമ്ബിയകുലാനി, അട്ഠ ഗോപകകുലാനി, അട്ഠ തരച്ഛകുലാനി, അട്ഠ ച കാലിങ്ഗകുലാനി ദത്വാ ഉദകസിഞ്ചനത്ഥായ ച അട്ഠ സുവണ്ണഘടേ, അട്ഠ ച രജതഘടേ ദത്വാ ഇമിനാ പരിവാരേന മഹാബോധിം ¶ ഗങ്ഗായ നാവം ¶ ആരോപേത്വാ സയമ്പി നഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ വിജ്ഝാടവിം സമതിക്കമ്മ അനുപുബ്ബേന സത്തഹി ദിവസേഹി താമലിത്തിം അനുപ്പത്തോ. അന്തരാമഗ്ഗേ ദേവനാഗമനുസ്സാ ഉളാരം മഹാബോധിപൂജം അകംസു. രാജാപി സമുദ്ദതീരേ സത്ത ദിവസാനി മഹാബോധിം ഠപേത്വാ സകലജമ്ബുദീപമഹാരജ്ജം അദാസി. ഇദമസ്സ തതിയം ജമ്ബുദീപരജ്ജസമ്പദാനം ഹോതി.

ഏവം മഹാരജ്ജേന പൂജേത്വാ മാഗസിരമാസസ്സ പഠമപാടിപദദിവസേ അസോകോ ധമ്മരാജാ മഹാബോധിം ഉക്ഖിപിത്വാ ഗലപ്പമാണം ഉദകം ഓരുയ്ഹ നാവായം പതിട്ഠാപേത്വാ സങ്ഘമിത്തത്ഥേരിമ്പി സപരിവാരം നാവം ആരോപേത്വാ അരിട്ഠം അമച്ചം ഏതദവോച – ‘‘അഹം, താത, മഹാബോധിം തിക്ഖത്തും സകലജമ്ബുദീപരജ്ജേന പൂജേത്വാ ഗലപ്പമാണം ഉദകം ഓരുയ്ഹ മമ സഹായകസ്സ പേസേസിം, സോപി ഏവമേവ മഹാബോധിം പൂജേതൂ’’തി. ഏവം സഹായകസ്സ സാസനം ദത്വാ ‘‘ഗച്ഛതി വതരേ, ദസബലസ്സ സരസരംസിജാലം വിമുഞ്ചന്തോ മഹാബോധിരുക്ഖോ’’തി വന്ദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ അസ്സൂനി പവത്തയമാനോ അട്ഠാസി. സാപി ഖോ മഹാബോധിസമാരൂള്ഹാ നാവാ പസ്സതോ പസ്സതോ മഹാരാജസ്സ മഹാസമുദ്ദതലം പക്ഖന്താ. മഹാസമുദ്ദേപി സമന്താ യോജനം വീചിയോ വൂപസന്താ; പഞ്ച വണ്ണാനി പദുമാനി പുപ്ഫിതാനി; അന്തലിക്ഖേ ദിബ്ബാനി തൂരിയാനി പവജ്ജിംസു; ആകാസേ ജലജഥലജരുക്ഖാദിസന്നിസ്സിതാഹി ദേവതാഹി പവത്തിതാ അതിവിയ ഉളാരാ പൂജാ അഹോസി. സങ്ഘമിത്തത്ഥേരീപി സുപണ്ണരൂപേന മഹാസമുദ്ദേ നാഗകുലാനി സന്താസേസി. തേ ച ഉത്രസ്തരൂപാ നാഗാ ആഗന്ത്വാ തം വിഭൂതിം പസ്സിത്വാ ഥേരിം യാചിത്വാ മഹാബോധിം നാഗഭവനം അതിഹരിത്വാ സത്ത ദിവസാനി ¶ നാഗരജ്ജേന ¶ പൂജേത്വാ പുന നാവായം പതിട്ഠാപേസും. തംദിവസമേവ നാവാ ജമ്ബുകോലപട്ടനം അഗമാസി. അസോകമഹാരാജാപി മഹാബോധിവിയോഗദുക്ഖിതോ കന്ദിത്വാ രോദിത്വാ യാവ ദസ്സനവിസയം ഓലോകേത്വാ പടിനിവത്തി.

ദേവാനമ്പിയതിസ്സോ മഹാരാജാപി ഖോ സുമനസാമണേരസ്സ വചനേന മാഗസിരമാസസ്സ പഠമപാടിപദദിവസതോ പഭുതി ഉത്തരദ്വാരതോ പട്ഠായ യാവ ജമ്ബുകോലപട്ടനം താവ മഗ്ഗം സോധാപേത്വാ അലങ്കാരാപേത്വാ നഗരതോ നിക്ഖമനദിവസേ ഉത്തരദ്വാരസമീപേ സമുദ്ദസാലവത്ഥുസ്മിം ഠിതോയേവ തായ വിഭൂതിയാ മഹാസമുദ്ദേ ആഗച്ഛന്തംയേവ മഹാബോധിം ഥേരസ്സ ¶ ആനുഭാവേന ദിസ്വാ തുട്ഠമാനസോ നിക്ഖമിത്വാ സബ്ബം മഗ്ഗം പഞ്ചവണ്ണേഹി പുപ്ഫേഹി ഓകിരാപേന്തോ അന്തരന്തരേ പുപ്ഫഅഗ്ഘിയാനി ഠപേന്തോ ഏകാഹേനേവ ജമ്ബുകോലപട്ടനം ഗന്ത്വാ സബ്ബതാളാവചരപരിവുതോ പുപ്ഫധൂമഗന്ധവാസാദീഹി പൂജയമാനോ ഗലപ്പമാണം ഉദകം ഓരുയ്ഹ ‘‘ആഗതോ വതരേ, ദസബലസ്സ സരസരംസിജാലവിസ്സജ്ജനകോ മഹാബോധിരുക്ഖോ’’തി പസന്നചിത്തോ മഹാബോധിം ഉക്ഖിപിത്വാ ഉത്തമങ്ഗേ സിരസ്മിം പതിട്ഠാപേത്വാ മഹാബോധിം പരിവാരേത്വാ ആഗതേഹി സോളസഹി ജാതിസമ്പന്നകുലേഹി സദ്ധിം സമുദ്ദതോ പച്ചുത്തരിത്വാ സമുദ്ദതീരേ മഹാബോധിം ഠപേത്വാ തീണി ദിവസാനി സകലതമ്ബപണ്ണിദീപരജ്ജേന പൂജേസി, സോളസന്നം ജാതിസമ്പന്നകുലാനം രജ്ജം വിചാരേസി. അഥ ചതുത്ഥേ ദിവസേ മഹാബോധിം ആദായ ഉളാരം പൂജം കുരുമാനോ അനുപുബ്ബേന അനുരാധപുരം സമ്പത്തോ. അനുരാധപുരേപി മഹാസക്കാരം കത്വാ ചാതുദ്ദസീദിവസേ വഡ്ഢമാനകച്ഛായായ മഹാബോധിം ഉത്തരദ്വാരേന പവേസേത്വാ നഗരമജ്ഝേന അതിഹരന്തോ ¶ ദക്ഖിണദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ ദക്ഖിണദ്വാരതോ പഞ്ചധനുസതികേ ഠാനേ യത്ഥ അമ്ഹാകം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ നിസീദി, പുരിമകാ ച തയോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ സമാപത്തിം അപ്പേത്വാ നിസീദിംസു, യത്ഥ കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ മഹാസിരീസബോധി, കോനാഗമനസ്സ ഭഗവതോ ഉദുമ്ബരബോധി, കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ച നിഗ്രോധബോധി പതിട്ഠാസി, തസ്മിം മഹാമേഘവനുയ്യാനസ്സ തിലകഭൂതേ സുമനസാമണേരസ്സ വചനേന പഠമമേവ കതഭൂമിപരികമ്മേ രാജവത്ഥുദ്വാരകോട്ഠകട്ഠാനേ മഹാബോധിം പതിട്ഠാപേസി.

കഥം? താനി കിര ബോധിം പരിവാരേത്വാ ആഗതാനി സോളസ ജാതിസമ്പന്നകുലാനി രാജവേസം ഗണ്ഹിംസു. രാജാ ദോവാരികവേസം ഗണ്ഹി. സോളസ കുലാനി മഹാബോധിം ഗഹേത്വാ ഓരോപയിംസു. മഹാബോധി തേസം ഹത്ഥതോ മുത്തസമനന്തരമേവ അസീതിഹത്ഥപ്പമാണം വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ മുഞ്ചി. രംസിയോ സകലദീപം പത്ഥരിത്വാ ഉപരി ബ്രഹ്മലോകം ആഹച്ച അട്ഠംസു. മഹാബോധിപാടിഹാരിയം ദിസ്വാ സഞ്ജാതപ്പസാദാനി ദസപുരിസസഹസ്സാനി അനുപുബ്ബവിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ അരഹത്തം പത്വാ പബ്ബജിംസു. യാവ സൂരിയത്ഥങ്ഗമാ മഹാബോധി അന്തലിക്ഖേ അട്ഠാസി. അത്ഥങ്ഗമിതേ പന ¶ സൂരിയേ രോഹിണിനക്ഖത്തേന പഥവിയം പതിട്ഠാസി. സഹ ബോധിപതിട്ഠാനാ ഉദകപരിയന്തം കത്വാ മഹാപഥവീ അകമ്പി. പതിട്ഠഹിത്വാ ച പന മഹാബോധി സത്ത ദിവസാനി ഹിമഗബ്ഭേ സന്നിസീദി. ലോകസ്സ അദസ്സനം അഗമാസി. സത്തമേ ¶ ദിവസേ വിഗതവലാഹകം നഭം അഹോസി. ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ ജലന്താ വിപ്ഫുരന്താ നിച്ഛരിംസു. മഹാബോധിസ്സ ഖന്ധോ ച സാഖായോ ച പത്താനി ¶ ച പഞ്ച ഫലാനി ച ദസ്സിംസു. മഹിന്ദത്ഥേരോ ച സങ്ഘമിത്തത്ഥേരീ ച രാജാ ച സപരിവാരാ മഹാബോധിട്ഠാനമേവ അഗമംസു. യേഭുയ്യേന ച സബ്ബേ ദീപവാസിനോ സന്നിപതിംസു. തേസം പസ്സന്താനംയേവ ഉത്തരസാഖതോ ഏകം ഫലം പച്ചിത്വാ സാഖതോ മുച്ചി. ഥേരോ ഹത്ഥം ഉപനാമേസി. ഫലം ഥേരസ്സ ഹത്ഥേ പതിട്ഠാസി. തം ഥേരോ ‘‘രോപയ, മഹാരാജാ’’തി രഞ്ഞോ അദാസി. രാജാ ഗഹേത്വാ സുവണ്ണകടാഹേ മധുരപംസും ആകിരിത്വാ ഗന്ധകലലം പൂരേത്വാ രോപേത്വാ മഹാബോധിആസന്നട്ഠാനേ ഠപേസി. സബ്ബേസം പസ്സന്താനംയേവ ചതുഹത്ഥപ്പമാണാ അട്ഠ തരുണബോധിരുക്ഖാ ഉട്ഠഹിംസു. രാജാ തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ അട്ഠ തരുണബോധിരുക്ഖേ സേതച്ഛത്തേന പൂജേത്വാ അഭിസേകം അദാസി. തതോ ഏകം ബോധിരുക്ഖം ആഗമനകാലേ മഹാബോധിനാ പഠമപതിട്ഠിതോകാസേ ജമ്ബുകോലപട്ടനേ രോപയിംസു, ഏകം തവക്കബ്രാഹ്മണസ്സ ഗാമദ്വാരേ, ഏകം ഥൂപാരാമേ, ഏകം ഇസ്സരനിമ്മാനവിഹാരേ, ഏകം പഠമചേതിയട്ഠാനേ, ഏകം ചേതിയപബ്ബതേ, ഏകം രോഹണജനപദമ്ഹി കാജരഗാമേ, ഏകം രോഹണജനപദമ്ഹിയേവ ചന്ദനഗാമേ. ഇതരേസം ചതുന്നം ഫലാനം ബീജേഹി ജാതേ ദ്വത്തിംസ ബോധിതരുണേ യോജനിയആരാമേസു പതിട്ഠാപേസും.

ഏവം പുത്തനത്തുപരമ്പരായ സമന്താ ദീപവാസീനം ഹിതായ സുഖായ പതിട്ഠിതേ ദസബലസ്സ ധമ്മധജഭൂതേ മഹാബോധിമ്ഹി ¶ അനുളാ ദേവീ പഞ്ചഹി കഞ്ഞാസതേഹി പഞ്ചഹി ച അന്തേപുരികാസതേഹീതി മാതുഗാമസഹസ്സേന സദ്ധിം സങ്ഘമിത്തത്ഥേരിയാ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ സപരിവാരാ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി. അരിട്ഠോപി ഖോ രഞ്ഞോ ഭാഗിനേയ്യോ പഞ്ചഹി പുരിസസതേഹി സദ്ധിം ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ സപരിവാരോ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി.

അഥേകദിവസം രാജാ മഹാബോധിം വന്ദിത്വാ ഥേരേന സദ്ധിം ഥൂപാരാമം ഗച്ഛതി. തസ്സ ലോഹപാസാദട്ഠാനം സമ്പത്തസ്സ പുരിസാ പുപ്ഫാനി അഭിഹരിംസു. രാജാ ഥേരസ്സ പുപ്ഫാനി അദാസി. ഥേരോ പുപ്ഫേഹി ലോഹപാസാദട്ഠാനം പൂജേസി. പുപ്ഫേസു ഭൂമിയം പതിതമത്തേസു മഹാഭൂമിചാലോ അഹോസി. രാജാ ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, ഭൂമി ചലിതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഇസ്മിം, മഹാരാജ, ഓകാസേ സങ്ഘസ്സ അനാഗതേ ഉപോസഥാഗാരം ഭവിസ്സതി, തസ്സേതം പുബ്ബനിമിത്ത’’ന്തി.

രാജാ ¶ പുന ഥേരേന സദ്ധിം ഗച്ഛന്തോ അമ്ബങ്ഗണട്ഠാനം പത്തോ. തത്ഥസ്സ വണ്ണഗന്ധസമ്പന്നം അതിമധുരരസം ഏകം അമ്ബപക്കം ആഹരീയിത്ഥ. രാജാ തം ഥേരസ്സ പരിഭോഗത്ഥായ അദാസി. ഥേരോ തത്ഥേവ ¶ പരിഭുഞ്ജിത്വാ ‘‘ഇദം ഏത്ഥേവ രോപേഥാ’’തി ആഹ. രാജാ തം അമ്ബട്ഠിം ഗഹേത്വാ തത്ഥേവ രോപേത്വാ ഉദകം ആസിഞ്ചി. സഹ അമ്ബബീജരോപനേന പഥവീ അകമ്പി. രാജാ ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, പഥവീ കമ്പിത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഇമസ്മിം, മഹാരാജ, ഓകാസേ സങ്ഘസ്സ അനാഗതേ ‘അമ്ബങ്ഗണം’ നാമ സന്നിപാതട്ഠാനം ഭവിസ്സതി, തസ്സേതം പുബ്ബനിമിത്ത’’ന്തി.

രാജാ തത്ഥ അട്ഠ പുപ്ഫമുട്ഠിയോ ഓകിരിത്വാ വന്ദിത്വാ പുന ഥേരേന സദ്ധിം ഗച്ഛന്തോ മഹാചേതിയട്ഠാനം പത്തോ. തത്ഥസ്സ പുരിസാ ചമ്പകപുപ്ഫാനി അഭിഹരിംസു. താനി രാജാ ഥേരസ്സ അദാസി. ഥേരോ മഹാചേതിയട്ഠാനം പുപ്ഫേഹി പൂജേത്വാ വന്ദി. താവദേവ മഹാപഥവീ സങ്കമ്പി. രാജാ ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, പഥവീ കമ്പിത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഇമസ്മിം, മഹാരാജ, ഓകാസേ അനാഗതേ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അസദിസോ മഹാഥൂപോ ഭവിസ്സതി, തസ്സേതം ¶ പുബ്ബനിമിത്ത’’ന്തി. ‘‘അഹമേവ കരോമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അലം, മഹാരാജ, തുമ്ഹാകം അഞ്ഞം ബഹുകമ്മം അത്ഥി, തുമ്ഹാകം പന നത്താ ദുട്ഠഗാമണീ അഭയോ നാമ കാരേസ്സതീ’’തി. അഥ രാജാ ‘‘സചേ, ഭന്തേ, മയ്ഹം നത്താ കരിസ്സതി, കതംയേവ മയാ’’തി ദ്വാദസഹത്ഥം പാസാണത്ഥമ്ഭം ആഹരാപേത്വാ ‘‘ദേവാനമ്പിയതിസ്സസ്സ രഞ്ഞോ നത്താ ദുട്ഠഗാമണീ അഭയോ നാമ ഇമസ്മിം പദേസേ ഥൂപം കരോതൂ’’തി അക്ഖരാനി ലിഖാപേത്വാ പതിട്ഠാപേത്വാ വന്ദിത്വാ ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘പതിട്ഠിതം നു ഖോ, ഭന്തേ, തമ്ബപണ്ണിദീപേ സാസന’’ന്തി? ‘‘പതിട്ഠിതം, മഹാരാജ, സാസനം; മൂലാനി പനസ്സ ന താവ ഓതരന്തീ’’തി. ‘‘കദാ പന, ഭന്തേ മൂലാനി ഓതിണ്ണാനി നാമ ഭവിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘യദാ, മഹാരാജ, തമ്ബപണ്ണിദീപകാനം മാതാപിതൂനം തമ്ബപണ്ണിദീപേ ജാതോ ദാരകോ തമ്ബപണ്ണിദീപേ പബ്ബജിത്വാ തമ്ബപണ്ണിദീപമ്ഹിയേവ വിനയം ഉഗ്ഗഹേത്വാ തമ്ബപണ്ണിദീപേ വാചേസ്സതി, തദാ സാസനസ്സ മൂലാനി ഓതിണ്ണാനി നാമ ഭവിസ്സന്തീ’’തി. ‘‘അത്ഥി പന, ഭന്തേ, ഏദിസോ ഭിക്ഖൂ’’തി? ‘‘അത്ഥി, മഹാരാജ, മഹാഅരിട്ഠോ ഭിക്ഖു പടിബലോ ഏതസ്മിം കമ്മേ’’തി. ‘‘മയാ ഏത്ഥ, ഭന്തേ, കിം കത്തബ്ബ’’ന്തി? ‘‘മണ്ഡപം, മഹാരാജ, കാതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി രാജാ മേഘവണ്ണാഭയസ്സ അമച്ചസ്സ പരിവേണട്ഠാനേ മഹാസങ്ഗീതികാലേ അജാതസത്തുമഹാരാജേന കതമണ്ഡപപ്പകാരം രാജാനുഭാവേന മണ്ഡപം കാരേത്വാ സബ്ബതാളാവചരേ സകസകസിപ്പേസു പയോജേത്വാ ‘‘സാസനസ്സ മൂലാനി ഓതരന്താനി ¶ പസ്സിസ്സാമീ’’തി അനേകപുരിസസഹസ്സപരിവുതോ ഥൂപാരാമം അനുപ്പത്തോ.

തേന ഖോ പന സമയേന ഥൂപാരാമേ അട്ഠസട്ഠി ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി സന്നിപതിംസു. മഹാമഹിന്ദത്ഥേരസ്സ ആസനം ദക്ഖിണാഭിമുഖം ¶ പഞ്ഞത്തം ഹോതി. മഹാഅരിട്ഠത്ഥേരസ്സ ധമ്മാസനം ഉത്തരാഭിമുഖം പഞ്ഞത്തം ഹോതി. അഥ ഖോ മഹാഅരിട്ഠത്ഥേരോ മഹിന്ദത്ഥേരേന അജ്ഝിട്ഠോ അത്തനോ അനുരൂപേന പത്താനുക്കമേന ധമ്മാസനേ നിസീദി. മഹിന്ദത്ഥേരപമുഖാ അട്ഠസട്ഠി മഹാഥേരാ ധമ്മാസനം പരിവാരേത്വാ ¶ നിസീദിംസു. രഞ്ഞോപി കനിട്ഠഭാതാ മത്താഭയത്ഥേരോ നാമ ‘‘ധുരഗ്ഗാഹോ ഹുത്വാ വിനയം ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം മഹാഅരിട്ഠത്ഥേരസ്സ ധമ്മാസനമേവ പരിവാരേത്വാ നിസീദി. അവസേസാപി ഭിക്ഖൂ സരാജികാ ച പരിസാ അത്തനോ അത്തനോ പത്താസനേ നിസീദിംസു.

അഥായസ്മാ മഹാഅരിട്ഠത്ഥേരോ തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതി നളേരുപുചിമന്ദമൂലേതി വിനയനിദാനം അഭാസി. ഭാസിതേ ച പനായസ്മതാ അരിട്ഠത്ഥേരേന വിനയനിദാനേ ആകാസം മഹാവിരവം രവി. അകാലവിജ്ജുലതാ നിച്ഛരിംസു. ദേവതാ സാധുകാരം അദംസു. മഹാപഥവീ ഉദകപരിയന്തം കത്വാ സങ്കമ്പി. ഏവം അനേകേസു പാടിഹാരിയേസു വത്തമാനേസു ആയസ്മാ അരിട്ഠത്ഥേരോ മഹാമഹിന്ദപമുഖേഹി അട്ഠസട്ഠിയാ പച്ചേകഗണീഹി ഖീണാസവമഹാഥേരേഹി തദഞ്ഞേഹി ച അട്ഠസട്ഠിഭിക്ഖുസഹസ്സേഹി പരിവുതോ പഠമകത്തികപവാരണാദിവസേ ഥൂപാരാമവിഹാരമജ്ഝേ സത്ഥു കരുണാഗുണദീപകം ഭഗവതോ അനുസിട്ഠികരാനം കായകമ്മവചീകമ്മവിപ്ഫന്ദിതവിനയനം വിനയപിടകം പകാസേസി. പകാസേത്വാ ച യാവതായുകം തിട്ഠമാനോ ബഹൂനം വാചേത്വാ ബഹൂനം ഹദയേ പതിട്ഠാപേത്വാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി. തേപി ഖോ മഹാമഹിന്ദപ്പമുഖാ തസ്മിം സമാഗമേ –

‘‘അട്ഠസട്ഠി ¶ മഹാഥേരാ, ധുരഗ്ഗാഹാ സമാഗതാ;

പച്ചേകഗണിനോ സബ്ബേ, ധമ്മരാജസ്സ സാവകാ.

‘‘ഖീണാസവാ വസിപ്പത്താ, തേവിജ്ജാ ഇദ്ധികോവിദാ;

ഉത്തമത്ഥമഭിഞ്ഞായ, അനുസാസിംസു രാജിനോ.

‘‘ആലോകം ദസ്സയിത്വാന, ഓഭാസേത്വാ മഹിം ഇമം;

ജലിത്വാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധാവ, നിബ്ബായിംസു മഹേസയോ’’.

തേസം ¶ പരിനിബ്ബാനതോ അപരഭാഗേ അഞ്ഞേപി തേസം ഥേരാനം അന്തേവാസികാ തിസ്സദത്തകാളസുമന-ദീഘസുമനാദയോ ച മഹാഅരിട്ഠത്ഥേരസ്സ അന്തേവാസികാ, അന്തേവാസികാനം അന്തേവാസികാ ചാതി ഏവം പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരാ ആചരിയപരമ്പരാ ഇമം വിനയപിടകം യാവജ്ജതനാ ആനേസും. തേന വുത്തം –

‘‘തതിയസങ്ഗഹതോ പന ഉദ്ധം ഇമം ദീപം മഹിന്ദാദീഹി ആഭതം, മഹിന്ദതോ ഉഗ്ഗഹേത്വാ കഞ്ചി ¶ കാലം അരിട്ഠത്ഥേരാദീഹി ആഭതം, തതോ യാവജ്ജതനാ തേസംയേവ അന്തേവാസികപരമ്പരഭൂതായ ആചരിയപരമ്പരായ ആഭത’’ന്തി.

കത്ഥ പതിട്ഠിതന്തി? യേസം പാളിതോ ച അത്ഥതോ ച അനൂനം വത്തതി, മണിഘടേ പക്ഖിത്തതേലമിവ ഈസകമ്പി ന പഗ്ഘരതി, ഏവരൂപേസു അധിമത്തസതി-ഗതി-ധിതി-മന്തേസു ലജ്ജീസു കുക്കുച്ചകേസു സിക്ഖാകാമേസു പുഗ്ഗലേസു പതിട്ഠിതന്തി വേദിതബ്ബം. തസ്മാ വിനയപതിട്ഠാപനത്ഥം വിനയപരിയത്തിയാ ആനിസംസം സല്ലക്ഖേത്വാ സിക്ഖാകാമേന ഭിക്ഖുനാ വിനയോ പരിയാപുണിതബ്ബോ.

തത്രായം വിനയപരിയത്തിയാ ആനിസംസോ – വിനയപരിയത്തികുസലോ ഹി പുഗ്ഗലോ സാസനേ പടിലദ്ധസദ്ധാനം കുലപുത്താനം മാതാപിതുട്ഠാനിയോ ഹോതി, തദായത്താ ഹി നേസം പബ്ബജ്ജാ ഉപസമ്പദാ വത്താനുവത്തപടിപത്തി ആചാരഗോചരകുസലതാ. അപി ചസ്സ വിനയപരിയത്തിം നിസ്സായ അത്തനോ സീലക്ഖന്ധോ സുഗുത്തോ ഹോതി സുരക്ഖിതോ; കുക്കുച്ചപകതാനം ഭിക്ഖൂനം പടിസരണം ഹോതി; വിസാരദോ സങ്ഘമജ്ഝേ വോഹരതി; പച്ചത്ഥികേ സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗണ്ഹാതി; സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ ¶ പടിപന്നോ ഹോതി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘പഞ്ചിമേ, ഭിക്ഖവേ, ആനിസംസാ വിനയധരേ പുഗ്ഗലേ; അത്തനോ സീലക്ഖന്ധോ സുഗുത്തോ ഹോതി സുരക്ഖിതോ…പേ… സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ പടിപന്നോ ഹോതീ’’തി (പരി. ൩൨൫).

യേ ചാപി സംവരമൂലകാ കുസലാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ, വിനയധരോ പുഗ്ഗലോ തേസം ദായാദോ; വിനയമൂലകത്താ തേസം ധമ്മാനം. വുത്തമ്പി ഹേതം ഭഗവതാ – ‘‘വിനയോ സംവരത്ഥായ, സംവരോ അവിപ്പടിസാരത്ഥായ, അവിപ്പടിസാരോ പാമോജ്ജത്ഥായ, പാമോജ്ജം പീതത്ഥായ, പീതി പസ്സദ്ധത്ഥായ, പസ്സദ്ധി സുഖത്ഥായ, സുഖം സമാധത്ഥായ, സമാധി യഥാഭൂതഞാണദസ്സനത്ഥായ, യഥാഭൂതഞാണദസ്സനം നിബ്ബിദത്ഥായ, നിബ്ബിദാ വിരാഗത്ഥായ, വിരാഗോ വിമുത്തത്ഥായ ¶ , വിമുത്തി വിമുത്തിഞാണദസ്സനത്ഥായ, വിമുത്തിഞാണദസ്സനം അനുപാദാപരിനിബ്ബാനത്ഥായ. ഏതദത്ഥാ കഥാ, ഏതദത്ഥാ മന്തനാ, ഏതദത്ഥാ ഉപനിസാ, ഏതദത്ഥം സോതാവധാനം – യദിദം അനുപാദാചിത്തസ്സ വിമോക്ഖോ’’തി (പരി. ൩൬൬). തസ്മാ വിനയപരിയത്തിയാ ആയോഗോ കരണീയോതി.

ഏത്താവതാ ച യാ സാ വിനയസംവണ്ണനത്ഥം മാതികാ ഠപിതാ തത്ഥ –

‘‘വുത്തം യേന യദാ യസ്മാ, ധാരിതം യേന ചാഭതം;

യത്ഥപ്പതിട്ഠിതം ചേതമേതം, വത്വാ വിധിം തതോ’’തി.

ഇമിസ്സാ താവ ഗാഥായ അത്ഥോ പകാസിതോ വിനയസ്സ ച ബാഹിരനിദാനവണ്ണനാ യഥാധിപ്പായം സംവണ്ണിതാ ഹോതീതി.

‘‘തേനാതിആദിപാഠസ്സ, അത്ഥം നാനപ്പകാരതോ;

ദസ്സയന്തോ കരിസ്സാമി, വിനയസ്സത്ഥവണ്ണന’’ന്തി.

വുത്തത്താ തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതിആദീനം അത്ഥവണ്ണനം കരിസ്സാമി. സേയ്യഥിദം – തേനാതി അനിയമനിദ്ദേസവചനം. തസ്സ സരൂപേന അവുത്തേനപി അപരഭാഗേ അത്ഥതോ സിദ്ധേന യേനാതി ഇമിനാ വചനേന പടിനിദ്ദേസോ കാതബ്ബോ. അപരഭാഗേ ഹി വിനയപഞ്ഞത്തിയാചനഹേതുഭൂതോ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ പരിവിതക്കോ സിദ്ധോ. തസ്മാ യേന സമയേന സോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി, തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതീതി ഏവമേത്ഥ സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. അയഞ്ഹി സബ്ബസ്മിമ്പി വിനയേ യുത്തി, യദിദം യത്ഥ യത്ഥ ‘‘തേനാ’’തി വുച്ചതി തത്ഥ തത്ഥ പുബ്ബേ വാ പച്ഛാ വാ അത്ഥതോ സിദ്ധേന ‘‘യേനാ’’തി ഇമിനാ വചനേന പടിനിദ്ദേസോ കാതബ്ബോതി.

തത്രിദം മുഖമത്തനിദസ്സനം – ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സാമി, യേന സുദിന്നോ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവി; യസ്മാ പടിസേവി, തസ്മാ പഞ്ഞപേസ്സാമീ’’തി വുത്തം ഹോതി. ഏവം താവ പുബ്ബേ അത്ഥതോ സിദ്ധേന യേനാതി ഇമിനാ വചനേന പടിനിദ്ദേസോ യുജ്ജതി. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ രാജഗഹേ വിഹരതി, യേന സമയേന ധനിയോ കുമ്ഭകാരപുത്തോ രഞ്ഞോ ദാരൂനി അദിന്നം ആദിയീതി ഏവം പച്ഛാ അത്ഥതോ സിദ്ധേന യേനാതി ഇമിനാ വചനേന പടിനിദ്ദേസോ യുജ്ജതീതി വുത്തോ തേനാതി വചനസ്സ അത്ഥോ. സമയേനാതി ഏത്ഥ പന സമയസദ്ദോ താവ –

സമവായേ ¶ ഖണേ കാലേ, സമൂഹേ ഹേതു-ദിട്ഠിസു;

പടിലാഭേ പഹാനേ ച, പടിവേധേ ച ദിസ്സതി.

തഥാ ¶ ഹിസ്സ – ‘‘അപ്പേവ നാമ സ്വേപി ഉപസങ്കമേയ്യാമ കാലഞ്ച സമയഞ്ച ഉപാദായാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൪൪൭) ഏവമാദീസു സമവായോ അത്ഥോ. ‘‘ഏകോവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഖണോ ച സമയോ ച ബ്രഹ്മചരിയവാസായാ’’തി (അ. നി. ൮.൨൯) ഏവമാദീസു ഖണോ. ‘‘ഉണ്ഹസമയോ ¶ പരിളാഹസമയോ’’തി (പാചി. ൩൫൮) ഏവമാദീസു കാലോ. ‘‘മഹാസമയോ പവനസ്മി’’ന്തി ഏവമാദീസു സമൂഹോ. ‘‘സമയോപി ഖോ തേ, ഭദ്ദാലി, അപ്പടിവിദ്ധോ അഹോസി – ‘ഭഗവാ ഖോ സാവത്ഥിയം വിഹരതി, ഭഗവാപി മം ജാനിസ്സതി – ഭദ്ദാലി നാമ ഭിക്ഖു സത്ഥുസാസനേ സിക്ഖായ അപരിപൂരകാരീ’തി അയമ്പി ഖോ തേ, ഭദ്ദാലി, സമയോ അപ്പടിവിദ്ധോ അഹോസീ’’തി (മ. നി. ൨.൧൩൫) ഏവമാദീസു ഹേതു. ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഉഗ്ഗഹമാനോ പരിബ്ബാജകോ സമണമുണ്ഡികാപുത്തോ സമയപ്പവാദകേ തിന്ദുകാചീരേ ഏകസാലകേ മല്ലികായ ആരാമേ പടിവസതീ’’തി (മ. നി. ൨.൨൬൦) ഏവമാദീസു ദിട്ഠി.

‘‘ദിട്ഠേ ധമ്മേ ച യോ അത്ഥോ, യോ ചത്ഥോ സമ്പരായികോ;

അത്ഥാഭിസമയാ ധീരോ, പണ്ഡിതോതി പവുച്ചതീ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൨൯);

ഏവമാദീസു പടിലാഭോ. ‘‘സമ്മാ മാനാഭിസമയാ അന്തമകാസി ദുക്ഖസ്സാ’’തി (മ. നി. ൧.൨൮) ഏവമാദീസു പഹാനം. ‘‘ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോ സങ്ഖതട്ഠോ സന്താപട്ഠോ വിപരിണാമട്ഠോ അഭിസമയട്ഠോ’’തി (പടി. മ. ൨.൮) ഏവമാദീസു പടിവേധോ അത്ഥോ. ഇധ പനസ്സ കാലോ അത്ഥോ. തസ്മാ യേന കാലേന ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ വിനയപഞ്ഞത്തിയാചനഹേതുഭൂതോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി, തേന കാലേനാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

ഏത്ഥാഹ – ‘‘അഥ കസ്മാ യഥാ സുത്തന്തേ ‘ഏകം സമയ’ന്തി ഉപയോഗവചനേന നിദ്ദേസോ കതോ, അഭിധമ്മേ ച ‘യസ്മിം സമയേ കാമാവചര’ന്തി ഭുമ്മവചനേന, തഥാ അകത്വാ ഇധ ‘തേന സമയേനാ’തി കരണവചനേന നിദ്ദേസോ കതോ’’തി? തത്ഥ തഥാ, ഇധ ച അഞ്ഞഥാ അത്ഥസമ്ഭവതോ. കഥം? സുത്തന്തേ താവ അച്ചന്തസംയോഗത്ഥോ സമ്ഭവതി. യഞ്ഹി സമയം ഭഗവാ ബ്രഹ്മജാലാദീനി സുത്തന്താനി ദേസേസി, അച്ചന്തമേവ തം സമയം കരുണാവിഹാരേന വിഹാസി; തസ്മാ തദത്ഥജോതനത്ഥം തത്ഥ ഉപയോഗനിദ്ദേസോ കതോ. അഭിധമ്മേ ച അധികരണത്ഥോ ¶ ഭാവേനഭാവലക്ഖണത്ഥോ ച സമ്ഭവതി. അധികരണഞ്ഹി കാലത്ഥോ സമൂഹത്ഥോ ച സമയോ, തത്ഥ വുത്താനം ഫസ്സാദിധമ്മാനം ഖണസമവായഹേതുസങ്ഖാതസ്സ ച സമയസ്സ ഭാവേന തേസം ഭാവോ ലക്ഖിയതി. തസ്മാ തദത്ഥജോതനത്ഥം തത്ഥ ഭുമ്മവചനേന നിദ്ദേസോ കതോ. ഇധ പന ഹേതുഅത്ഥോ കരണത്ഥോ ച സമ്ഭവതി. യോ ¶ ഹി സോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിസമയോ ¶ സാരിപുത്താദീഹിപി ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യോ, തേന സമയേന ഹേതുഭൂതേന കരണഭൂതേന ച സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞാപയന്തോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതുഞ്ച അപേക്ഖമാനോ ഭഗവാ തത്ഥ തത്ഥ വിഹാസി; തസ്മാ തദത്ഥജോതനത്ഥം ഇധ കരണവചനേന നിദ്ദേസോ കതോതി വേദിതബ്ബോ. ഹോതി ചേത്ഥ –

‘‘ഉപയോഗേന ഭുമ്മേന, തം തം അത്ഥമപേക്ഖിയ;

അഞ്ഞത്ര സമയോ വുത്തോ, കരണേനേവ സോ ഇധാ’’തി.

പോരാണാ പന വണ്ണയന്തി – ‘ഏകം സമയ’ന്തി വാ ‘യസ്മിം സമയേ’തി വാ ‘തേന സമയേനാ’തി വാ അഭിലാപമത്തഭേദോ ഏസ, സബ്ബത്ഥ ഭുമ്മമേവ അത്ഥോ’’തി. തസ്മാ തേസം ലദ്ധിയാ ‘‘തേന സമയേനാ’’തി വുത്തേപി ‘‘തസ്മിം സമയേ’’തി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ബുദ്ധോ ഭഗവാതി ഇമേസം പദാനം പരതോ അത്ഥം വണ്ണയിസ്സാമ. വേരഞ്ജായം വിഹരതീതി ഏത്ഥ പന വേരഞ്ജാതി അഞ്ഞതരസ്സ നഗരസ്സേതം അധിവചനം, തസ്സം വേരഞ്ജായം; സമീപത്ഥേ ഭുമ്മവചനം. വിഹരതീതി അവിസേസേന ഇരിയാപഥദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയവിഹാരേസു അഞ്ഞതരവിഹാരസമങ്ഗീപരിദീപനമേതം, ഇധ പന ഠാനഗമനനിസജ്ജാസയനപ്പഭേദേസു ഇരിയാപഥേസു അഞ്ഞതരഇരിയാപഥസമായോഗപരിദീപനം, തേന ഠിതോപി ഗച്ഛന്തോപി നിസിന്നോപി സയാനോപി ഭഗവാ വിഹരതിച്ചേവ വേദിതബ്ബോ. സോ ഹി ഏകം ഇരിയാപഥബാധനം അഞ്ഞേന ഇരിയാപഥേന വിച്ഛിന്ദിത്വാ അപരിപതന്തം അത്തഭാവം ഹരതി പവത്തേതി, തസ്മാ ‘‘വിഹരതീ’’തി വുച്ചതി.

നളേരുപുചിമന്ദമൂലേതി ഏത്ഥ നളേരു നാമ യക്ഖോ, പുചിമന്ദോതി ¶ നിമ്ബരുക്ഖോ, മൂലന്തി സമീപം. അയഞ്ഹി മൂലസദ്ദോ ‘‘മൂലാനി ഉദ്ധരേയ്യ അന്തമസോ ഉസീരനാളിമത്താനിപീ’’തി (അ. നി. ൪.൧൯൫) -ആദീസു മൂലമൂലേ ദിസ്സതി. ‘‘ലോഭോ അകുസലമൂല’’ന്തി (ദീ. നി. ൩.൩൦൫) -ആദീസു അസാധാരണഹേതുമ്ഹി. ‘‘യാവ മജ്ഝന്ഹികേ കാലേ ഛായാ ഫരതി, നിവാതേ പണ്ണാനി പതന്തി, ഏത്താവതാ രുക്ഖമൂല’’ന്തിആദീസു സമീപേ. ഇധ പന സമീപേ അധിപ്പേതോ, തസ്മാ നളേരുയക്ഖേന അധിഗ്ഗഹിതസ്സ പുചിമന്ദസ്സ സമീപേതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സോ കിര പുചിമന്ദോ രമണീയോ പാസാദികോ അനേകേസം രുക്ഖാനം ആധിപച്ചം വിയ കുരുമാനോ തസ്സ നഗരസ്സ അവിദൂരേ ഗമനാഗമനസമ്പന്നേ ഠാനേ അഹോസി. അഥ ¶ ഭഗവാ വേരഞ്ജം ഗന്ത്വാ പതിരൂപേ ഠാനേ വിഹരന്തോ തസ്സ രുക്ഖസ്സ സമീപേ ഹേട്ഠാഭാഗേ വിഹാസി. തേന വുത്തം – ‘‘വേരഞ്ജായം വിഹരതി നളേരുപുചിമന്ദമൂലേ’’തി.

തത്ഥ ¶ സിയാ യദി താവ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതി, ‘‘നളേരുപുചിമന്ദമൂലേ’’തി ന വത്തബ്ബം, അഥ തത്ഥ വിഹരതി, ‘‘വേരഞ്ജായ’’ന്തി ന വത്തബ്ബം, ന ഹി സക്കാ ഉഭയത്ഥ തേനേവ സമയേന അപുബ്ബം അചരിമം വിഹരിതുന്തി? ന ഖോ പനേതം ഏവം ദട്ഠബ്ബം, നനു അവോചുമ്ഹ ‘‘സമീപത്ഥേ ഭുമ്മവചന’’ന്തി. തസ്മാ യഥാ ഗങ്ഗായമുനാദീനം സമീപേ ഗോയൂഥാനി ചരന്താനി ‘‘ഗങ്ഗായ ചരന്തി, യമുനായ ചരന്തീ’’തി വുച്ചന്തി; ഏവമിധാപി യദിദം വേരഞ്ജായ സമീപേ നളേരുപുചിമന്ദമൂലം തത്ഥ വിഹരന്തോ വുച്ചതി ‘‘വേരഞ്ജായം വിഹരതി നളേരുപുചിമന്ദമൂലേ’’തി. ഗോചരഗാമനിദസ്സനത്ഥം ഹിസ്സ വേരഞ്ജാവചനം. പബ്ബജിതാനുരൂപനിവാസനട്ഠാനനിദസ്സനത്ഥം നളേരുപുചിമന്ദമൂലവചനം.

തത്ഥ വേരഞ്ജാകിത്തനേന ആയസ്മാ ഉപാലിത്ഥേരോ ഭഗവതോ ഗഹട്ഠാനുഗ്ഗഹകരണം ദസ്സേതി, നളേരുപുചിമന്ദമൂലകിത്തനേന പബ്ബജിതാനുഗ്ഗഹകരണം, തഥാ പുരിമേന പച്ചയഗ്ഗഹണതോ അത്തകിലമഥാനുയോഗവിവജ്ജനം, പച്ഛിമേന വത്ഥുകാമപ്പഹാനതോ കാമസുഖല്ലികാനുയോഗവിവജ്ജനുപായദസ്സനം; പുരിമേന ച ധമ്മദേസനാഭിയോഗം, പച്ഛിമേന വിവേകാധിമുത്തിം; പുരിമേന കരുണായ ഉപഗമനം ¶ , പച്ഛിമേന പഞ്ഞായ അപഗമനം; പുരിമേന സത്താനം ഹിതസുഖനിപ്ഫാദനാധിമുത്തതം, പച്ഛിമേന പരഹിതസുഖകരണേ നിരുപലേപനം; പുരിമേന ധമ്മികസുഖാപരിച്ചാഗനിമിത്തം ഫാസുവിഹാരം, പച്ഛിമേന ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാനുയോഗനിമിത്തം; പുരിമേന മനുസ്സാനം ഉപകാരബഹുലതം, പച്ഛിമേന ദേവതാനം; പുരിമേന ലോകേ ജാതസ്സ ലോകേ സംവഡ്ഢഭാവം, പച്ഛിമേന ലോകേന അനുപലിത്തതം; പുരിമേന ‘‘ഏകപുഗ്ഗലോ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ ഉപ്പജ്ജമാനോ ഉപ്പജ്ജതി ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാനം. കതമോ ഏകപുഗ്ഗലോ? തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൭൦) വചനതോ യദത്ഥം ഭഗവാ ഉപ്പന്നോ തദത്ഥപരിനിപ്ഫാദനം, പച്ഛിമേന യത്ഥ ഉപ്പന്നോ തദനുരൂപവിഹാരം. ഭഗവാ ഹി പഠമം ലുമ്ബിനീവനേ, ദുതിയം ബോധിമണ്ഡേതി ലോകിയലോകുത്തരായ ഉപ്പത്തിയാ വനേയേവ ഉപ്പന്നോ, തേനസ്സ വനേയേവ വിഹാരം ദസ്സേതീതി ഏവമാദിനാ നയേനേത്ഥ അത്ഥയോജനാ വേദിതബ്ബാ.

മഹതാ ¶ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിന്തി ഏത്ഥ മഹതാതി ഗുണമഹത്തേനപി മഹതാ; സങ്ഖ്യാമഹത്തേനപി, സോ ഹി ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഗുണേഹിപി മഹാ അഹോസി, യസ്മാ യോ തത്ഥ പച്ഛിമകോ സോ സോതാപന്നോ; സങ്ഖ്യായപി മഹാ പഞ്ചസതസങ്ഖ്യത്താ. ഭിക്ഖൂനം സങ്ഘേന ഭിക്ഖുസങ്ഘേന; ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞസങ്ഖാതസങ്ഘാതേന സമണഗണേനാതി അത്ഥോ. സദ്ധിന്തി ഏകതോ. പഞ്ചമത്തേഹി ഭിക്ഖുസതേഹീതി പഞ്ച മത്താ ഏതേസന്തി പഞ്ചമത്താനി. മത്താതി പമാണം വുച്ചതി. തസ്മാ യഥാ ‘‘ഭോജനേ ¶ മത്തഞ്ഞൂ’’തി വുത്തേ ഭോജനേ മത്തം ജാനാതി, പമാണം ജാനാതീതി അത്ഥോ ഹോതി; ഏവമിധാപി തേസം ഭിക്ഖുസതാനം പഞ്ച മത്താ പഞ്ചപ്പമാണന്തി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഭിക്ഖൂനം സതാനി ഭിക്ഖുസതാനി, തേഹി പഞ്ചമത്തേഹി ഭിക്ഖുസതേഹി. ഏതേന യം വുത്തം – ‘‘മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധി’’ന്തി, ഏത്ഥ തസ്സ മഹതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സങ്ഖ്യാമഹത്തം ദസ്സിതം ഹോതി. പരതോ പനസ്സ ¶ ‘‘നിരബ്ബുദോ ഹി, സാരിപുത്ത ഭിക്ഖുസങ്ഘോ നിരാദീനവോ അപഗതകാളകോ സുദ്ധോ സാരേ പതിട്ഠിതോ. ഇമേസഞ്ഹി, സാരിപുത്ത, പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം യോ പച്ഛിമകോ സോ സോതാപന്നോ’’തി വചനേന ഗുണമഹത്തം ആവിഭവിസ്സതി.

അസ്സോസി ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോതി അസ്സോസീതി സുണി ഉപലഭി, സോതദ്വാരസമ്പത്തവചനനിഗ്ഘോസാനുസാരേന അഞ്ഞാസി. ഖോതി പദപൂരണമത്തേ അവധാരണത്ഥേ വാ നിപാതോ. തത്ഥ അവധാരണത്ഥേന അസ്സോസി ഏവ, നാസ്സ കോചി സവനന്തരായോ അഹോസീതി അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പദപൂരണേന പന ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതാമത്തമേവ. വേരഞ്ജായം ജാതോ, വേരഞ്ജായം ഭവോ, വേരഞ്ജാ വാ അസ്സ നിവാസോതി വേരഞ്ജോ. മാതാപിതൂഹി കതനാമവസേന പനായം ‘‘ഉദയോ’’തി വുച്ചതി. ബ്രഹ്മം അണതീതി ബ്രാഹ്മണോ, മന്തേ സജ്ഝായതീതി അത്ഥോ. ഇദമേവ ഹി ജാതിബ്രാഹ്മണാനം നിരുത്തിവചനം. അരിയാ പന ബാഹിതപാപത്താ ‘‘ബ്രാഹ്മണാ’’തി വുച്ചന്തി.

ഇദാനി യമത്ഥം വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ അസ്സോസി, തം പകാസേന്തോ സമണോ ഖലു ഭോ ഗോതമോതിആദിമാഹ. തത്ഥ സമിതപാപത്താ സമണോതി വേദിതബ്ബോ. വുത്തം ഹേതം – ‘‘ബാഹിതപാപോതി ബ്രാഹ്മണോ (ധ. പ. ൩൮൮), സമിതപാപത്താ ¶ സമണോതി വുച്ചതീ’’തി (ധ. പ. ൨൬൫). ഭഗവാ ച അനുത്തരേന അരിയമഗ്ഗേന സമിതപാപോ, തേനസ്സ യഥാഭുച്ചഗുണാധിഗതമേതം നാമം യദിദം സമണോതി. ഖലൂതി അനുസ്സവനത്ഥേ നിപാതോ. ഭോതി ബ്രാഹ്മണജാതികാനം ജാതിസമുദാഗതം ആലപനമത്തം. വുത്തമ്പി ഹേതം –

‘‘ഭോവാദീ നാമസോ ഹോതി, സചേ ഹോതി സകിഞ്ചനോ’’തി. (ധ. പ. ൩൯൬; സു. നി. ൬൨൫). ഗോതമോതി ഭഗവന്തം ഗോത്തവസേന പരികിത്തേതി, തസ്മാ ‘‘സമണോ ഖലു ഭോ ഗോതമോ’’തി ഏത്ഥ സമണോ കിര ഭോ ഗോതമഗോത്തോതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സക്യപുത്തോതി ഇദം പന ഭഗവതോ ഉച്ചാകുലപരിദീപനം. സക്യകുലാ പബ്ബജിതോതി സദ്ധാപബ്ബജിതഭാവപരിദീപനം, കേനചി പാരിജുഞ്ഞേന അനഭിഭൂതോ അപരിക്ഖീണംയേവ, തം കുലം പഹായ സദ്ധായ പബ്ബജിതോതി വുത്തം ഹോതി. തതോ പരം വുത്തത്ഥമേവ. തം ഖോ പനാതി ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനത്ഥേ ¶ ഉപയോഗവചനം, തസ്സ ഖോ പന ¶ ഭോതോ ഗോതമസ്സാതി അത്ഥോ. കല്യാണോതി കല്യാണഗുണസമന്നാഗതോ; സേട്ഠോതി വുത്തം ഹോതി. കിത്തിസദ്ദോതി കിത്തി ഏവ, ഥുതിഘോസോ വാ.

ഇതിപി സോ ഭഗവാതിആദീസു പന അയം താവ യോജനാ – സോ ഭഗവാ ഇതിപി അരഹം, ഇതിപി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ…പേ… ഇതിപി ഭഗവാതി ഇമിനാ ച ഇമിനാ ച കാരണേനാതി വുത്തം ഹോതി.

ഇദാനി വിനയധരാനം സുത്തന്തനയകോസല്ലത്ഥം വിനയസംവണ്ണനാരമ്ഭേ ബുദ്ധഗുണപടിസംയുത്തായ ധമ്മിയാ കഥായ ചിത്തസമ്പഹംസനത്ഥഞ്ച ഏതേസം പദാനം വിത്ഥാരനയേന വണ്ണനം കരിസ്സാമി. തസ്മാ യം വുത്തം – ‘‘സോ ഭഗവാ ഇതിപി അരഹ’’ന്തിആദി; തത്ഥ ആരകത്താ, അരീനം അരാനഞ്ച ഹതത്താ, പച്ചയാദീനം അരഹത്താ, പാപകരണേ രഹാഭാവാതി ഇമേഹി താവ കാരണേഹി സോ ഭഗവാ അരഹന്തി വേദിതബ്ബോ. ആരകാ ഹി സോ സബ്ബകിലേസേഹി സുവിദൂരവിദൂരേ ഠിതോ, മഗ്ഗേന സവാസനാനം കിലേസാനം വിദ്ധംസിതത്താതി ആരകത്താ അരഹം; തേ ചാനേന കിലേസാരയോ മഗ്ഗേന ഹതാതി അരീനം ഹതത്താപി അരഹം. യഞ്ചേതം അവിജ്ജാഭവതണ്ഹാമയനാഭിപുഞ്ഞാദിഅഭിസങ്ഖാരാരം ജരാമരണനേമി ആസവസമുദയമയേന അക്ഖേന വിജ്ഝിത്വാ തിഭവരഥേ സമായോജിതം അനാദികാലപ്പവത്തം സംസാരചക്കം, തസ്സാനേന ബോധിമണ്ഡേ ¶ വീരിയപാദേഹി സീലപഥവിയം പതിട്ഠായ സദ്ധാഹത്ഥേന കമ്മക്ഖയകരം ഞാണഫരസും ഗഹേത്വാ സബ്ബേ അരാ ഹതാതി അരാനം ഹതത്താപി അരഹം.

അഥ വാ സംസാരചക്കന്തി അനമതഗ്ഗസംസാരവട്ടം വുച്ചതി, തസ്സ ച അവിജ്ജാ നാഭി, മൂലത്താ; ജരാമരണം നേമി, പരിയോസാനത്താ; സേസാ ദസ ധമ്മാ അരാ, അവിജ്ജാമൂലകത്താ ജരാമരണപരിയന്തത്താ ച. തത്ഥ ദുക്ഖാദീസു അഞ്ഞാണം അവിജ്ജാ, കാമഭവേ ച അവിജ്ജാ കാമഭവേ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ ഹോതി. രൂപഭവേ അവിജ്ജാ രൂപഭവേ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ ഹോതി. അരൂപഭവേ അവിജ്ജാ അരൂപഭവേ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ ഹോതി. കാമഭവേ സങ്ഖാരാ കാമഭവേ ¶ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണസ്സ പച്ചയാ ഹോന്തി. ഏസ നയോ ഇതരേസു. കാമഭവേ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണം കാമഭവേ നാമരൂപസ്സ പച്ചയോ ഹോതി, തഥാ രൂപഭവേ. അരൂപഭവേ നാമസ്സേവ പച്ചയോ ഹോതി. കാമഭവേ നാമരൂപം കാമഭവേ സളായതനസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. രൂപഭവേ നാമരൂപം രൂപഭവേ തിണ്ണം ആയതനാനം പച്ചയോ ഹോതി. അരൂപഭവേ നാമം അരൂപഭവേ ഏകസ്സായതനസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. കാമഭവേ സളായതനം കാമഭവേ ഛബ്ബിധസ്സ ഫസ്സസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. രൂപഭവേ തീണി ആയതനാനി രൂപഭവേ തിണ്ണം ഫസ്സാനം; അരൂപഭവേ ഏകമായതനം അരൂപഭവേ ഏകസ്സ ഫസ്സസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. കാമഭവേ ഛ ഫസ്സാ കാമഭവേ ഛന്നം വേദനാനം പച്ചയാ ഹോന്തി. രൂപഭവേ തയോ തത്ഥേവ ¶ തിസ്സന്നം; അരൂപഭവേ ഏകോ തത്ഥേവ ഏകിസ്സാ വേദനായ പച്ചയോ ഹോതി. കാമഭവേ ഛ വേദനാ കാമഭവേ ഛന്നം തണ്ഹാകായാനം പച്ചയാ ഹോന്തി. രൂപഭവേ തിസ്സോ തത്ഥേവ തിണ്ണം; അരൂപഭവേ ഏകാ വേദനാ അരൂപഭവേ ഏകസ്സ തണ്ഹാകായസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. തത്ഥ തത്ഥ സാ സാ തണ്ഹാ തസ്സ തസ്സ ഉപാദാനസ്സ പച്ചയോ; ഉപാദാനാദയോ ഭവാദീനം.

കഥം? ഇധേകച്ചോ ‘‘കാമേ പരിഭുഞ്ജിസ്സാമീ’’തി കാമുപാദാനപച്ചയാ കായേന ദുച്ചരിതം ചരതി, വാചായ മനസാ ദുച്ചരിതം ചരതി; ദുച്ചരിതപാരിപൂരിയാ അപായേ ഉപപജ്ജതി. തത്ഥസ്സ ഉപപത്തിഹേതുഭൂതം കമ്മം കമ്മഭവോ, കമ്മനിബ്ബത്താ ഖന്ധാ ഉപപത്തിഭവോ, ഖന്ധാനം നിബ്ബത്തി ജാതി, പരിപാകോ ജരാ, ഭേദോ മരണം.

അപരോ ¶ ‘‘സഗ്ഗസമ്പത്തിം അനുഭവിസ്സാമീ’’തി തഥേവ സുചരിതം ചരതി; സുചരിതപാരിപൂരിയാ സഗ്ഗേ ഉപപജ്ജതി. തത്ഥസ്സ ഉപപത്തിഹേതുഭൂതം കമ്മം കമ്മഭവോതി സോ ഏവ നയോ.

അപരോ പന ‘‘ബ്രഹ്മലോകസമ്പത്തിം അനുഭവിസ്സാമീ’’തി കാമുപാദാനപച്ചയാ ഏവ മേത്തം ഭാവേതി, കരുണം… മുദിതം… ഉപേക്ഖം ഭാവേതി, ഭാവനാപാരിപൂരിയാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തതി. തത്ഥസ്സ നിബ്ബത്തിഹേതുഭൂതം കമ്മം കമ്മഭവോതി സോയേവ നയോ.

അപരോ ‘‘അരൂപവഭസമ്പത്തിം അനുഭവിസ്സാമീ’’തി ¶ തഥേവ ആകാസാനഞ്ചായതനാദിസമാപത്തിയോ ഭാവേതി, ഭാവനാപാരിപൂരിയാ തത്ഥ നിബ്ബത്തതി. തത്ഥസ്സ നിബ്ബത്തിഹേതുഭൂതം കമ്മം കമ്മഭവോ, കമ്മനിബ്ബത്താ ഖന്ധാ ഉപപത്തിഭവോ, ഖന്ധാനം നിബ്ബത്തി ജാതി, പരിപാകോ ജരാ, ഭേദോ മരണന്തി. ഏസ നയോ സേസുപാദാനമൂലികാസുപി യോജനാസു.

ഏവം ‘‘അയം അവിജ്ജാ ഹേതു, സങ്ഖാരാ ഹേതുസമുപ്പന്നാ, ഉഭോപേതേ ഹേതുസമുപ്പന്നാതി പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം; അതീതമ്പി അദ്ധാനം, അനാഗതമ്പി അദ്ധാനം; അവിജ്ജാ ഹേതു, സങ്ഖാരാ ഹേതുസമുപ്പന്നാ, ഉഭോപേതേ ഹേതുസമുപ്പന്നാതി പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണ’’ന്തി ഏതേന നയേന സബ്ബപദാനി വിത്ഥാരേതബ്ബാനി. തത്ഥ അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാ ഏകോ സങ്ഖേപോ, വിഞ്ഞാണ-നാമരൂപ-സളായതന-ഫസ്സ-വേദനാ ഏകോ, തണ്ഹുപാദാനഭവാ ഏകോ, ജാതി-ജരാ-മരണം ഏകോ. പുരിമസങ്ഖേപോ ചേത്ഥ അതീതോ അദ്ധാ, ദ്വേ മജ്ഝിമാ പച്ചുപ്പന്നോ, ജാതിജരാമരണം അനാഗതോ. അവിജ്ജാസങ്ഖാരഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ തണ്ഹുപാദാനഭവാ ഗഹിതാവ ഹോന്തീതി ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ അതീതേ കമ്മവട്ടം; വിഞ്ഞാണാദയോ പഞ്ച ധമ്മാ ഏതരഹി വിപാകവട്ടം. തണ്ഹുപാദാനഭവഗ്ഗഹണേന ¶ അവിജ്ജാസങ്ഖാരാ ഗഹിതാവ ഹോന്തീതി ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ ഏതരഹി കമ്മവട്ടം; ജാതിജരാമരണാപദേസേന വിഞ്ഞാണാദീനം നിദ്ദിട്ഠത്താ ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ ആയതിം വിപാകവട്ടം. തേ ആകാരതോ വീസതിവിധാ ഹോന്തി. സങ്ഖാരവിഞ്ഞാണാനഞ്ചേത്ഥ അന്തരാ ഏകോ സന്ധി, വേദനാതണ്ഹാനമന്തരാ ഏകോ, ഭവജാതീനമന്തരാ ഏകോ. ഇതി ഭഗവാ ഏവം ചതുസങ്ഖേപം, തിയദ്ധം, വീസതാകാരം, തിസന്ധിം പടിച്ചസമുപ്പാദം സബ്ബാകാരതോ ജാനാതി പസ്സതി അഞ്ഞാതി പടിവിജ്ഝതി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണ’’ന്തി. ഇമിനാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണേന ഭഗവാ തേ ധമ്മേ യഥാഭൂതം ഞത്വാ തേസു ¶ നിബ്ബിന്ദന്തോ വിരജ്ജന്തോ വിമുച്ചന്തോ വുത്തപ്പകാരസ്സ ഇമസ്സ സംസാരചക്കസ്സ അരേ ഹനി വിഹനി വിദ്ധംസേസി. ഏവമ്പി അരാനം ഹതത്താ അരഹം.

അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യത്താ ച ചീവരാദിപച്ചയേ ¶ അരഹതി പൂജാവിസേസഞ്ച; തേനേവ ച ഉപ്പന്നേ തഥാഗതേ യേ കേചി മഹേസക്ഖാ ദേവമനുസ്സാ ന തേ അഞ്ഞത്ഥ പൂജം കരോന്തി. തഥാ ഹി ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി സിനേരുമത്തേന രതനദാമേന തഥാഗതം പൂജേസി, യഥാബലഞ്ച അഞ്ഞേപി ദേവാ മനുസ്സാ ച ബിമ്ബിസാരകോസലരാജാദയോ. പരിനിബ്ബുതമ്പി ച ഭഗവന്തം ഉദ്ദിസ്സ ഛന്നവുതികോടിധനം വിസജ്ജേത്വാ അസോകമഹാരാജാ സകലജമ്ബുദീപേ ചതുരാസീതിവിഹാരസഹസ്സാനി പതിട്ഠാപേസി. കോ പന വാദോ അഞ്ഞേസം പൂജാവിസേസാനന്തി! ഏവം പച്ചയാദീനം അരഹത്താപി അരഹം. യഥാ ച ലോകേ കേചി പണ്ഡിതമാനിനോ ബാലാ അസിലോകഭയേന രഹോ പാപം കരോന്തി; ഏവമേസ ന കദാചി കരോതീതി പാപകരണേ രഹാഭാവതോപി അരഹം. ഹോതി ചേത്ഥ –

‘‘ആരകത്താ ഹതത്താ ച, കിലേസാരീന സോ മുനി;

ഹതസംസാരചക്കാരോ, പച്ചയാദീന ചാരഹോ;

ന രഹോ കരോതി പാപാനി, അരഹം തേന വുച്ചതീ’’തി.

സമ്മാ സാമഞ്ച സബ്ബധമ്മാനം ബുദ്ധത്താ പന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. തഥാ ഹേസ സബ്ബധമ്മേ സമ്മാ സാമഞ്ച ബുദ്ധോ, അഭിഞ്ഞേയ്യേ ധമ്മേ അഭിഞ്ഞേയ്യതോ ബുദ്ധോ, പരിഞ്ഞേയ്യേ ധമ്മേ പരിഞ്ഞേയ്യതോ, പഹാതബ്ബേ ധമ്മേ പഹാതബ്ബതോ, സച്ഛികാതബ്ബേ ധമ്മേ സച്ഛികാതബ്ബതോ, ഭാവേതബ്ബേ ധമ്മേ ഭാവേതബ്ബതോ. തേനേവ ചാഹ –

‘‘അഭിഞ്ഞേയ്യം ¶ അഭിഞ്ഞാതം, ഭാവേതബ്ബഞ്ച ഭാവിതം;

പഹാതബ്ബം പഹീനം മേ, തസ്മാ ബുദ്ധോസ്മി ബ്രാഹ്മണാ’’തി. (മ. നി. ൨.൩൯൯; സു. നി. ൫൬൩);

അപിച ചക്ഖു ദുക്ഖസച്ചം, തസ്സ മൂലകാരണഭാവേന തംസമുട്ഠാപികാ പുരിമതണ്ഹാ സമുദയസച്ചം, ഉഭിന്നമപ്പവത്തി നിരോധസച്ചം, നിരോധപ്പജാനനാ പടിപദാ മഗ്ഗസച്ചന്തി ഏവം ഏകേകപദുദ്ധാരേനാപി സബ്ബധമ്മേ സമ്മാ സാമഞ്ച ബുദ്ധോ. ഏസ നയോ സോത-ഘാന-ജിവ്ഹാ-കായമനേസുപി. ഏതേനേവ നയേന രൂപാദീനി ഛ ആയതനാനി, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദയോ ഛ വിഞ്ഞാണകായാ, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സാദയോ ഛ ഫസ്സാ, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാദയോ ഛ വേദനാ, രൂപസഞ്ഞാദയോ ഛ സഞ്ഞാ, രൂപസഞ്ചേതനാദയോ ഛ ചേതനാ, രൂപതണ്ഹാദയോ ഛ ¶ തണ്ഹാകായാ, രൂപവിതക്കാദയോ ഛ വിതക്കാ, രൂപവിചാരാദയോ ഛ വിചാരാ ¶ , രൂപക്ഖന്ധാദയോ പഞ്ചക്ഖന്ധാ, ദസ കസിണാനി, ദസ അനുസ്സതിയോ, ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാദിവസേന ദസ സഞ്ഞാ, കേസാദയോ ദ്വത്തിംസാകാരാ, ദ്വാദസായതനാനി, അട്ഠാരസ ധാതുയോ, കാമഭവാദയോ നവ ഭവാ, പഠമാദീനി ചത്താരി ഝാനാനി, മേത്താഭാവനാദയോ ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞാ, ചതസ്സോ അരൂപസമാപത്തിയോ, പടിലോമതോ ജരാമരണാദീനി, അനുലോമതോ അവിജ്ജാദീനി പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗാനി ച യോജേതബ്ബാനി.

തത്രായം ഏകപദയോജനാ – ‘‘ജരാമരണം ദുക്ഖസച്ചം, ജാതി സമുദയസച്ചം, ഉഭിന്നമ്പി നിസ്സരണം നിരോധസച്ചം, നിരോധപ്പജാനനാ പടിപദാ മഗ്ഗസച്ച’’ന്തി. ഏവം ഏകേകപദുദ്ധാരേന സബ്ബധമ്മേ സമ്മാ സാമഞ്ച ബുദ്ധോ അനുബുദ്ധോ പടിവിദ്ധോ. തേന വുത്തം – സമ്മാ സാമഞ്ച സബ്ബധമ്മാനം ബുദ്ധത്താ പന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി.

വിജ്ജാഹി പന ചരണേന ച സമ്പന്നത്താ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ; തത്ഥ വിജ്ജാതി തിസ്സോപി വിജ്ജാ, അട്ഠപി വിജ്ജാ. തിസ്സോ വിജ്ജാ ഭയഭേരവസുത്തേ (മ. നി. ൧.൩൪ ആദയോ) വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ, അട്ഠ വിജ്ജാ അമ്ബട്ഠസുത്തേ (ദീ. നി. ൧.൨൭൮ ആദയോ). തത്ര ഹി വിപസ്സനാഞാണേന മനോമയിദ്ധിയാ ച സഹ ഛ അഭിഞ്ഞാ പരിഗ്ഗഹേത്വാ അട്ഠ വിജ്ജാ വുത്താ. ചരണന്തി സീലസംവരോ, ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരതാ, ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുതാ, ജാഗരിയാനുയോഗോ, സത്ത സദ്ധമ്മാ, ചത്താരി രൂപാവചരജ്ഝാനാനീതി ഇമേ പന്നരസ ധമ്മാ വേദിതബ്ബാ. ഇമേയേവ ഹി പന്നരസ ധമ്മാ, യസ്മാ ഏതേഹി ചരതി അരിയസാവകോ ഗച്ഛതി അമതം ദിസം തസ്മാ, ചരണന്തി വുത്താ. യഥാഹ – ‘‘ഇധ, മഹാനാമ, അരിയസാവകോ സീലവാ ഹോതീ’’തി (മ. നി. ൨.൨൪) വിത്ഥാരോ. ഭഗവാ ഇമാഹി വിജ്ജാഹി ഇമിനാ ച ചരണേന സമന്നാഗതോ, തേന വുച്ചതി വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോതി ¶ . തത്ഥ വിജ്ജാസമ്പദാ ഭഗവതോ സബ്ബഞ്ഞുതം പൂരേത്വാ ഠിതാ, ചരണസമ്പദാ മഹാകാരുണികതം. സോ സബ്ബഞ്ഞുതായ സബ്ബസത്താനം അത്ഥാനത്ഥം ഞത്വാ മഹാകാരുണികതായ അനത്ഥം പരിവജ്ജേത്വാ അത്ഥേ നിയോജേതി, യഥാ തം വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ. തേനസ്സ സാവകാ സുപ്പടിപന്നാ ഹോന്തി നോ ദുപ്പടിപന്നാ, വിജ്ജാചരണവിപന്നാനഞ്ഹി സാവകാ അത്തന്തപാദയോ വിയ.

സോഭനഗമനത്താ, സുന്ദരം ഠാനം ഗതത്താ, സമ്മാഗതത്താ, സമ്മാ ച ഗദത്താ സുഗതോ. ഗമനമ്പി ഹി ഗതന്തി വുച്ചതി, തഞ്ച ഭഗവതോ സോഭനം പരിസുദ്ധമനവജ്ജം ¶ . കിം ¶ പന തന്തി? അരിയമഗ്ഗോ. തേന ഹേസ ഗമനേന ഖേമം ദിസം അസജ്ജമാനോ ഗതോതി സോഭനഗമനത്താ സുഗതോ. സുന്ദരം ചേസ ഠാനം ഗതോ അമതം നിബ്ബാനന്തി സുന്ദരം ഠാനം ഗതത്താപി സുഗതോ. സമ്മാ ച ഗതോ തേന തേന മഗ്ഗേന പഹീനേ കിലേസേ പുന അപച്ചാഗച്ഛന്തോ. വുത്തഞ്ചേതം – ‘‘സോതാപത്തിമഗ്ഗേന യേ കിലേസാ പഹീനാ, തേ കിലേസേ ന പുനേതി ന പച്ചേതി ന പച്ചാഗച്ഛതീതി സുഗതോ…പേ… അരഹത്തമഗ്ഗേന യേ കിലേസാ പഹീനാ, തേ കിലേസേ ന പുനേതി ന പച്ചേതി ന പച്ചാഗച്ഛതീതി സുഗതോ’’തി (മഹാനി. ൩൮). സമ്മാ വാ ആഗതോ ദീപങ്കരപാദമൂലതോ പഭുതി യാവ ബോധിമണ്ഡോ താവ സമതിംസപാരമിപൂരിതായ സമ്മാപടിപത്തിയാ സബ്ബലോകസ്സ ഹിതസുഖമേവ കരോന്തോ സസ്സതം ഉച്ഛേദം കാമസുഖം അത്തകിലമഥന്തി ഇമേ ച അന്തേ അനുപഗച്ഛന്തോ ആഗതോതി സമ്മാഗതത്താപി സുഗതോ. സമ്മാ ചേസ ഗദതി, യുത്തട്ഠാനേ യുത്തമേവ വാചം ഭാസതീതി സമ്മാ ഗദത്താപി സുഗതോ.

തത്രിദം സാധകസുത്തം – ‘‘യം തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി അഭൂതം അതച്ഛം അനത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം അപ്പിയാ അമനാപാ, ന തം തഥാഗതോ വാചം ഭാസതി. യമ്പി തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി ഭൂതം തച്ഛം അനത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം അപ്പിയാ അമനാപാ, തമ്പി തഥാഗതോ വാചം ന ഭാസതി. യഞ്ച ഖോ തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി ഭൂതം തച്ഛം അത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം അപ്പിയാ അമനാപാ, തത്ര കാലഞ്ഞൂ തഥാഗതോ ഹോതി തസ്സാ വാചായ വേയ്യാകരണായ. യം തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി അഭൂതം അതച്ഛം അനത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം പിയാ മനാപാ, ന തം തഥാഗതോ വാചം ഭാസതി. യമ്പി തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി ഭൂതം തച്ഛം അനത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം പിയാ മനാപാ, തമ്പി തഥാഗതോ വാചം ന ഭാസതി. യഞ്ച ഖോ തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി ഭൂതം തച്ഛം അത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം പിയാ മനാപാ, തത്ര കാലഞ്ഞൂ തഥാഗതോ ഹോതി തസ്സാ വാചായ വേയ്യാകരണായാ’’തി (മ. നി. ൨.൮൬). ഏവം സമ്മാ ഗദത്താപി സുഗതോതി വേദിതബ്ബോ.

സബ്ബഥാ വിദിതലോകത്താ പന ലോകവിദൂ. സോ ഹി ഭഗവാ സഭാവതോ സമുദയതോ നിരോധതോ നിരോധൂപായതോതി ¶ സബ്ബഥാ ലോകം അവേദി അഞ്ഞാസി പടിവിജ്ഝി. യഥാഹ – ‘‘യത്ഥ ഖോ, ആവുസോ, ന ജായതി ¶ ന ജീയതി ന മീയതി ന ചവതി ന ഉപപജ്ജതി, നാഹം തം ഗമനേന ലോകസ്സ ¶ അന്തം ഞാതേയ്യം ദട്ഠേയ്യം പത്തേയ്യന്തി വദാമി; ന ചാഹം, ആവുസോ, അപ്പത്വാവ ലോകസ്സ അന്തം ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയം വദാമി. അപി ചാഹം, ആവുസോ, ഇമസ്മിംയേവ ബ്യാമമത്തേ കളേവരേ സസഞ്ഞിമ്ഹി സമനകേ ലോകഞ്ച പഞ്ഞപേമി ലോകസമുദയഞ്ച ലോകനിരോധഞ്ച ലോകനിരോധഗാമിനിഞ്ച പടിപദം.

‘‘ഗമനേന ന പത്തബ്ബോ, ലോകസ്സന്തോ കുദാചനം;

ന ച അപ്പത്വാ ലോകന്തം, ദുക്ഖാ അത്ഥി പമോചനം.

നാസീസതീ ലോകമിമം പരഞ്ചാ’’തി. (അ. നി. ൪.൪൫; സം. നി. ൧.൧൦൭);

അപിച തയോ ലോകാ – സങ്ഖാരലോകോ, സത്തലോകോ, ഓകാസലോകോതി; തത്ഥ ‘‘ഏകോ ലോകോ – സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൧൨) ആഗതട്ഠാനേ സങ്ഖാരലോകോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘സസ്സതോ ലോകോതി വാ അസസ്സതോ ലോകോതി വാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൪൨൧) ആഗതട്ഠാനേ സത്തലോകോ.

‘‘യാവതാ ചന്ദിമസൂരിയാ, പരിഹരന്തി ദിസാ ഭന്തി വിരോചനാ;

താവ സഹസ്സധാ ലോകോ, ഏത്ഥ തേ വത്തതീ വസോ’’തി. (മ. നി. ൧.൫൦൩) –

ആഗതട്ഠാനേ ഓകാസലോകോ, തമ്പി ഭഗവാ സബ്ബഥാ അവേദി. തഥാ ഹിസ്സ – ‘‘ഏകോ ലോകോ – സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ. ദ്വേ ലോകാ – നാമഞ്ച രൂപഞ്ച. തയോ ലോകാ – തിസ്സോ വേദനാ. ചത്താരോ ലോകാ – ചത്താരോ ആഹാരാ. പഞ്ച ലോകാ – പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ. ഛ ലോകാ – ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനി. സത്ത ലോകാ സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ. അട്ഠ ലോകാ – അട്ഠ ലോകധമ്മാ. നവ ലോകാ – നവ സത്താവാസാ. ദസ ലോകാ – ദസായതനാനി. ദ്വാദസ ലോകാ – ദ്വാദസായതനാനി ¶ . അട്ഠാരസ ലോകാ – അട്ഠാരസ ധാതുയോ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൧൨). അയം സങ്ഖാരലോകോപി സബ്ബഥാ വിദിതോ.

യസ്മാ ¶ പനേസ സബ്ബേസമ്പി സത്താനം ആസയം ജാനാതി, അനുസയം ജാനാതി, ചരിതം ജാനാതി, അധിമുത്തിം ജാനാതി, അപ്പരജക്ഖേ മഹാരജക്ഖേ തിക്ഖിന്ദ്രിയേ മുദിന്ദ്രിയേ സ്വാകാരേ ദ്വാകാരേ സുവിഞ്ഞാപയേ ദുവിഞ്ഞാപയേ ഭബ്ബേ അഭബ്ബേ സത്തേ ജാനാതി, തസ്മാസ്സ സത്തലോകോപി സബ്ബഥാ വിദിതോ. യഥാ ച സത്തലോകോ ¶ ഏവം ഓകാസലോകോപി. തഥാ ഹേസ ഏകം ചക്കവാളം ആയാമതോ ച വിത്ഥാരതോ ച യോജനാനം ദ്വാദസ സതസഹസ്സാനി തീണി സഹസ്സാനി ചത്താരി സതാനി പഞ്ഞാസഞ്ച യോജനാനി. പരിക്ഖേപതോ –

സബ്ബം സതസഹസ്സാനി, ഛത്തിംസ പരിമണ്ഡലം;

ദസഞ്ചേവ സഹസ്സാനി, അഡ്ഢുഡ്ഢാനി സതാനി ച.

ദുവേ സതസഹസ്സാനി, ചത്താരി നഹുതാനി ച;

ഏത്തകം ബഹലത്തേന, സങ്ഖാതായം വസുന്ധരാ.

ചത്താരി സതസഹസ്സാനി, അട്ഠേവ നഹുതാനി ച;

ഏത്തകം ബഹലത്തേന, ജലം വാതേ പതിട്ഠിതം.

നവസതസഹസ്സാനി, മാലുതോ നഭമുഗ്ഗതോ;

സട്ഠി ചേവ സഹസ്സാനി, ഏസാ ലോകസ്സ സണ്ഠിതി.

ചതുരാസീതി സഹസ്സാനി, അജ്ഝോഗാള്ഹോ മഹണ്ണവേ;

അച്ചുഗ്ഗതോ താവദേവ, സിനേരുപബ്ബതുത്തമോ.

തതോ ¶ ഉപഡ്ഢുപഡ്ഢേന, പമാണേന യഥാക്കമം;

അജ്ഝോഗാള്ഹുഗ്ഗതാ ദിബ്ബാ, നാനാരതനചിത്തിതാ.

യുഗന്ധരോ ഈസധരോ, കരവീകോ സുദസ്സനോ;

നേമിന്ധരോ വിനതകോ, അസ്സകണ്ണോ ഗിരീ ബ്രഹാ.

ഏതേ സത്ത മഹാസേലാ, സിനേരുസ്സ സമന്തതോ;

മഹാരാജാനമാവാസാ, ദേവയക്ഖനിസേവിതാ.

യോജനാനം ¶ സതാനുച്ചോ, ഹിമവാ പഞ്ച പബ്ബതോ;

യോജനാനം സഹസ്സാനി, തീണി ആയതവിത്ഥതോ;

ചതുരാസീതിസഹസ്സേഹി, കൂടേഹി പടിമണ്ഡിതോ.

തിപഞ്ചയോജനക്ഖന്ധ, പരിക്ഖേപാ നഗവ്ഹയാ;

പഞ്ഞാസ യോജനക്ഖന്ധ, സാഖായാമാ സമന്തതോ.

സതയോജനവിത്ഥിണ്ണാ, താവദേവ ച ഉഗ്ഗതാ;

ജമ്ബൂ യസ്സാനുഭാവേന, ജമ്ബുദീപോ പകാസിതോ.

ദ്വേ അസീതി സഹസ്സാനി, അജ്ഝോഗാള്ഹോ മഹണ്ണവേ;

അച്ചുഗ്ഗതോ താവദേവ, ചക്കവാളസിലുച്ചയോ;

പരിക്ഖിപിത്വാ തം സബ്ബം, ലോകധാതുമയം ഠിതോ.

തത്ഥ ചന്ദമണ്ഡലം ഏകൂനപഞ്ഞാസയോജനം, സൂരിയമണ്ഡലം പഞ്ഞാസയോജനം, താവതിംസഭവനം ദസസഹസ്സയോജനം; തഥാ അസുരഭവനം, അവീചിമഹാനിരയോ, ജമ്ബുദീപോ ച. അപരഗോയാനം സത്തസഹസ്സയോജനം; തഥാ പുബ്ബവിദേഹോ. ഉത്തരകുരു അട്ഠസഹസ്സയോജനോ, ഏകമേകോ ചേത്ഥ മഹാദീപോ പഞ്ചസതപഞ്ചസതപരിത്തദീപപരിവാരോ; തം സബ്ബമ്പി ഏകം ചക്കവാളം ¶ , ഏകാ ലോകധാതു, തദന്തരേസു ലോകന്തരികനിരയാ. ഏവം അനന്താനി ചക്കവാളാനി അനന്താ ലോകധാതുയോ ഭഗവാ അനന്തേന ബുദ്ധഞാണേന അവേദി, അഞ്ഞാസി, പടിവിജ്ഝി. ഏവമസ്സ ഓകാസലോകോപി സബ്ബഥാ വിദിതോ. ഏവമ്പി സബ്ബഥാ വിദിതലോകത്താ ലോകവിദൂ.

അത്തനോ ¶ പന ഗുണേഹി വിസിട്ഠതരസ്സ കസ്സചി അഭാവാ നത്ഥി ഏതസ്സ ഉത്തരോതി അനുത്തരോ. തഥാ ഹേസ സീലഗുണേനാപി സബ്ബം ലോകമഭിഭവതി, സമാധി…പേ… പഞ്ഞാ… വിമുത്തി… വിമുത്തിഞാണദസ്സനഗുണേനാപി, സീലഗുണേനാപി അസമോ അസമസമോ അപ്പടിമോ അപ്പടിഭാഗോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ…പേ… വിമുത്തിഞാണദസ്സനഗുണേനാപി. യഥാഹ – ‘‘ന ഖോ പനാഹം, ഭിക്ഖവേ, സമനുപസ്സാമി സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ…പേ… സദേവമനുസ്സായ അത്തനാ സീലസമ്പന്നതര’’ന്തി വിത്ഥാരോ.

ഏവം ¶ അഗ്ഗപ്പസാദസുത്താദീനി (അ. നി. ൪.൩൪; ഇതിവു. ൯൦) ‘‘ന മേ ആചരിയോ അത്ഥീ’’തിആദികാ ഗാഥായോ (മ. നി. ൧.൨൮൫; മഹാവ. ൧൧) ച വിത്ഥാരേതബ്ബാ.

പുരിസദമ്മേ സാരേതീതി പുരിസദമ്മസാരഥി, ദമേതി വിനേതീതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ പുരിസദമ്മാതി അദന്താ ദമേതും യുത്താ തിരച്ഛാനപുരിസാപി മനുസ്സപുരിസാപി അമനുസ്സപുരിസാപി. തഥാ ഹി ഭഗവതാ തിരച്ഛാനപുരിസാപി അപലാളോ നാഗരാജാ, ചൂളോദരോ, മഹോദരോ, അഗ്ഗിസിഖോ, ധൂമസിഖോ, ധനപാലകോ ഹത്ഥീതി ഏവമാദയോ ദമിതാ, നിബ്ബിസാ കതാ, സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠാപിതാ. മനുസ്സപുരിസാപി സച്ചകനിഗണ്ഠപുത്ത-അമ്ബട്ഠമാണവ-പോക്ഖരസാതി-സോണദണ്ഡകൂടദന്താദയോ. അമനുസ്സപുരിസാപി ആളവക-സൂചിലോമ-ഖരലോമ-യക്ഖ-സക്കദേവരാജാദയോ ദമിതാ വിനീതാ വിചിത്രേഹി വിനയനൂപായേഹി. ‘‘അഹം ഖോ, കേസി, പുരിസദമ്മം സണ്ഹേനപി വിനേമി, ഫരുസേനപി വിനേമി, സണ്ഹഫരുസേനപി വിനേമീ’’തി (അ. നി. ൪.൧൧൧) ഇദഞ്ചേത്ഥ സുത്തം വിത്ഥാരേതബ്ബം. അഥ വാ വിസുദ്ധസീലാദീനം പഠമജ്ഝാനാദീനി സോതാപന്നാദീനഞ്ച ഉത്തരിമഗ്ഗപടിപദം ആചിക്ഖന്തോ ദന്തേപി ദമേതിയേവ.

അഥ വാ അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥീതി ഏകമേവിദം അത്ഥപദം ¶ . ഭഗവാ ഹി തഥാ പുരിസദമ്മേ സാരേതി, യഥാ ഏകപല്ലങ്കേനേവ നിസിന്നാ അട്ഠ ദിസാ അസജ്ജമാനാ ധാവന്തി. തസ്മാ ‘‘അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥീ’’തി വുച്ചതി. ‘‘ഹത്ഥിദമകേന, ഭിക്ഖവേ, ഹത്ഥിദമ്മോ സാരിതോ ഏകംയേവ ദിസം ധാവതീ’’തി ഇദഞ്ചേത്ഥ സുത്തം (മ. നി. ൩.൩൧൨) വിത്ഥാരേതബ്ബം.

ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേഹി യഥാരഹം അനുസാസതീതി സത്ഥാ. അപിച സത്ഥാ വിയാതി സത്ഥാ, ഭഗവാ സത്ഥവാഹോ. ‘‘യഥാ സത്ഥവാഹോ സത്ഥേ കന്താരം താരേതി, ചോരകന്താരം താരേതി, വാളകന്താരം താരേതി, ദുബ്ഭിക്ഖകന്താരം താരേതി, നിരുദകകന്താരം താരേതി, ഉത്താരേതി നിത്താരേതി പതാരേതി ¶ ഖേമന്തഭൂമിം സമ്പാപേതി; ഏവമേവ ഭഗവാ സത്ഥാ സത്ഥവാഹോ സത്തേ കന്താരം താരേതി ജാതികന്താരം താരേതീ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൧൯൦) നിദ്ദേസനയേനപേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ദേവമനുസ്സാനന്തി ¶ ദഏവാനഞ്ച മനുസ്സാനഞ്ച ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേനേതം വുത്തം, ഭബ്ബപുഗ്ഗലപരിച്ഛേദവസേന ച. ഭഗവാ പന തിരച്ഛാനഗതാനമ്പി അനുസാസനിപ്പദാനേന സത്ഥായേവ. തേപി ഹി ഭഗവതോ ധമ്മസവനേന ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിം പത്വാ തായ ഏവ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിയാ ദുതിയേ തതിയേ വാ അത്തഭാവേ മഗ്ഗഫലഭാഗിനോ ഹോന്തി. മണ്ഡൂകദേവപുത്താദയോ ചേത്ഥ നിദസ്സനം. ഭഗവതി കിര ഗഗ്ഗരായ പോക്ഖരണിയാ തീരേ ചമ്പാനഗരവാസീനം ധമ്മം ദേസയമാനേ ഏകോ മണ്ഡൂകോ ഭഗവതോ സരേ നിമിത്തം അഗ്ഗഹേസി. തം ഏകോ വച്ഛപാലകോ ദണ്ഡമോലുബ്ഭ തിട്ഠന്തോ തസ്സ സീസേ സന്നിരുമ്ഭിത്വാ അട്ഠാസി. സോ താവദേവ കാലം കത്വാ താവതിംസഭവനേ ദ്വാദസയോജനികേ കനകവിമാനേ നിബ്ബത്തി. സുത്തപ്പബുദ്ധോ വിയ ച തത്ഥ അച്ഛരാസങ്ഘപരിവുതം അത്താനം ദിസ്വാ ‘‘അരേ, അഹമ്പി നാമ ഇധ നിബ്ബത്തോസ്മി! കിം നു ഖോ കമ്മം അകാസി’’ന്തി ആവജ്ജേന്തോ നാഞ്ഞം കിഞ്ചി അദ്ദസ, അഞ്ഞത്ര ഭഗവതോ സരേ നിമിത്തഗ്ഗാഹാ. സോ ¶ തആവദേവ സഹ വിമാനേന ആഗന്ത്വാ ഭഗവതോ പാദേ സിരസാ വന്ദി. ഭഗവാ ജാനന്തോവ പുച്ഛി –

‘‘കോ മേ വന്ദതി പാദാനി, ഇദ്ധിയാ യസസാ ജലം;

അഭിക്കന്തേന വണ്ണേന, സബ്ബാ ഓഭാസയം ദിസാ’’തി.

‘‘മണ്ഡൂകോഹം പുരേ ആസിം, ഉദകേ വാരിഗോചരോ;

തവ ധമ്മം സുണന്തസ്സ, അവധി വച്ഛപാലകോ’’തി. (വി. വ. ൮൫൭-൮൫൮);

ഭഗവാ തസ്സ ധമ്മം ദേസേസി. ദേസനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ദേവപുത്തോപി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ സിതം കത്വാ പക്കാമീതി.

യം പന കിഞ്ചി അത്ഥി ഞേയ്യം നാമ, തസ്സ സബ്ബസ്സ ബുദ്ധത്താ വിമോക്ഖന്തികഞാണവസേന ബുദ്ധോ. യസ്മാ വാ ചത്താരി സച്ചാനി അത്തനാപി ബുജ്ഝി, അഞ്ഞേപി സത്തേ ബോധേസി; തസ്മാ ഏവമാദീഹിപി കാരണേഹി ബുദ്ധോ. ഇമസ്സ ചത്ഥസ്സ വിഞ്ഞാപനത്ഥം ‘‘ബുജ്ഝിതാ സച്ചാനീതി ബുദ്ധോ, ബോധേതാ പജായാതി ബുദ്ധോ’’തി ഏവം പവത്തോ സബ്ബോപി നിദ്ദേസനയോ (മഹാനി. ൧൯൨) പടിസമ്ഭിദാനയോ (പടി. മ. ൧.൧൬൨) വാ വിത്ഥാരേതബ്ബോ.

ഭഗവാതി ¶ ഇദം പനസ്സ ഗുണവിസിട്ഠസത്തുത്തമഗരുഗാരവാധിവചനം. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘ഭഗവാതി ¶ വചനം സേട്ഠം, ഭഗവാതി വചനമുത്തമം;

ഗരു ഗാരവയുത്തോ സോ, ഭഗവാ തേന വുച്ചതീ’’തി.

ചതുബ്ബിധഞ്ഹി നാമം – ആവത്ഥികം, ലിങ്ഗികം, നേമിത്തികം, അധിച്ചസമുപ്പന്നന്തി. അധിച്ചസമുപ്പന്നം നാമ ലോകിയവോഹാരേന ‘‘യദിച്ഛക’’ന്തി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ ‘‘വച്ഛോ ദമ്മോ ബലിബദ്ദോ’’തി ഏവമാദി ആവത്ഥികം. ‘‘ദണ്ഡീ ഛത്തീ സിഖീ കരീ’’തി ഏവമാദി ലിങ്ഗികം. ‘‘തേവിജ്ജോ ഛളഭിഞ്ഞോ’’തി ഏവമാദി നേമിത്തികം. ‘‘സിരിവഡ്ഢകോ ധനവഡ്ഢകോ’’തി ഏവമാദി വചനത്ഥമനപേക്ഖിത്വാ പവത്തം അധിച്ചസമുപ്പന്നം. ഇദം പന ഭഗവാതി നാമം നേമിത്തികം, ന മഹാമായായ ന സുദ്ധോദനമഹാരാജേന ന അസീതിയാ ഞാതിസഹസ്സേഹി കതം, ന സക്കസന്തുസിതാദീഹി ദേവതാവിസേസേഹി. വുത്തഞ്ഹേതം ധമ്മസേനാപതിനാ – ‘‘ഭഗവാതി നേതം നാമം മാതരാ കതം…പേ… വിമോക്ഖന്തികമേതം ¶ ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം ബോധിയാ മൂലേ സഹ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ പടിലാഭാ സച്ഛികാപഞ്ഞത്തി, യദിദം ഭഗവാ’’തി (മഹാനി. ൮൪).

യംഗുണനേമിത്തികഞ്ചേതം നാമം, തേസം ഗുണാനം പകാസനത്ഥം ഇമം ഗാഥം വദന്തി –

ഭവന്തഗോ സോ ഭഗവാതി വുച്ചതീ’’തി.

നിദ്ദേസേ വുത്തനയേനേവ ചേത്ഥ തേസം തേസം പദാനമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

‘‘ഭാഗ്യവാ ഭഗ്ഗവാ യുത്തോ, ഭഗേഹി ച വിഭത്തവാ;

ഭത്തവാ വന്തഗമനോ, ഭവേസു ഭഗവാ തതോ’’തി.

തത്ഥ വണ്ണാഗമോ വണ്ണവിപരിയയോതി ഏതം നിരുത്തിലക്ഖണം ഗഹേത്വാ സദ്ദനയേന വാ പിസോദരാദിപക്ഖേപലക്ഖണം ¶ ഗഹേത്വാ യസ്മാ ലോകിയലോകുത്തരസുഖാഭിനിബ്ബത്തകം ദാനസീലാദിപാരപ്പത്തം ഭാഗ്യമസ്സ അത്ഥി, തസ്മാ ‘‘ഭാഗ്യവാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഭഗവാ’’തി വുച്ചതീതി ഞാതബ്ബം. യസ്മാ പന ലോഭ-ദോസ-മോഹ-വിപരീതമനസികാര-അഹിരികാനോത്തപ്പ-കോധൂപനാഹ-മക്ഖ-പളാസഇസ്സാ-മച്ഛരിയ-മായാസാഠേയ്യ-ഥമ്ഭ-സാരമ്ഭ-മാനാതിമാന-മദ-പമാദ-തണ്ഹാവിജ്ജാ ¶ തിവിധാകുസലമൂല-ദുച്ചരിത-സംകിലേസ-മല-വിസമസഞ്ഞാ-വിതക്ക-പപഞ്ച-ചതുബ്ബിധവിപരിയേസആസവ-ഗന്ഥ-ഓഘ-യോഗാഗതി-തണ്ഹുപ്പാദുപാദാന-പഞ്ചചേതോഖീല-വിനിബന്ധ-നീവരണാഭിനന്ദനഛവിവാദമൂല-തണ്ഹാകായ-സത്താനുസയ-അട്ഠമിച്ഛത്ത-നവതണ്ഹാമൂലക-ദസാകുസലകമ ദിട്ഠിഗത-അട്ഠസതതണ്ഹാവിചരിതപ്പഭേദ-സബ്ബദരഥ-പരിളാഹ-കിലേസസതസഹസ്സാനി, സങ്ഖേപതോ വാ പഞ്ച കിലേസ-അഭിസങ്ഖാരഖന്ധമച്ചു-ദേവപുത്ത-മാരേ അഭഞ്ജി, തസ്മാ ഭഗ്ഗത്താ ഏതേസം പരിസ്സയാനം ഭഗ്ഗവാതി വത്തബ്ബേ ഭഗവാതി വുച്ചതി. ആഹ ചേത്ഥ –

‘‘ഭഗ്ഗരാഗോ ഭഗ്ഗദോസോ, ഭഗ്ഗമോഹോ അനാസവോ;

ഭഗ്ഗാസ്സ പാപകാ ധമ്മാ, ഭഗവാ തേന വുച്ചതീ’’തി.

ഭാഗ്യവന്തതായ ¶ ചസ്സ സതപുഞ്ഞജലക്ഖണധരസ്സ രൂപകായസമ്പത്തിദീപിതാ ഹോതി, ഭഗ്ഗദോസതായ ധമ്മകായസമ്പത്തി. തഥാ ലോകിയപരിക്ഖകാനം ബഹുമതഭാവോ, ഗഹട്ഠപബ്ബജിതേഹി അഭിഗമനീയതാ, അഭിഗതാനഞ്ച നേസം കായചിത്തദുക്ഖാപനയനേ പടിബലഭാവോ, ആമിസദാനധമ്മദാനേഹി ഉപകാരിതാ, ലോകിയലോകുത്തരസുഖേഹി ച സമ്പയോജനസമത്ഥതാ ദീപിതാ ഹോതി.

യസ്മാ ച ലോകേ ഇസ്സരിയ-ധമ്മ-യസ-സിരീ-കാമ-പയത്തേസു ഛസു ധമ്മേസു ഭഗസദ്ദോ വത്തതി, പരമഞ്ചസ്സ സകചിത്തേ ഇസ്സരിയം, അണിമാ ലഘിമാദികം വാ ലോകിയസമ്മതം സബ്ബാകാരപരിപൂരം അത്ഥി തഥാ ലോകുത്തരോ ധമ്മോ ലോകത്തയബ്യാപകോ യഥാഭുച്ചഗുണാധിഗതോ അതിവിയ പരിസുദ്ധോ യസോ, രൂപകായദസ്സനബ്യാവടജനനയനപ്പസാദജനനസമത്ഥാ സബ്ബാകാരപരിപൂരാ സബ്ബങ്ഗപച്ചങ്ഗസിരീ, യം യം ഏതേന ഇച്ഛിതം പത്ഥിതം അത്തഹിതം പരഹിതം വാ, തസ്സ തസ്സ തഥേവ അഭിനിപ്ഫന്നത്താ ഇച്ഛിതിച്ഛി, തത്ഥ നിപ്ഫത്തിസഞ്ഞിതോ കാമോ, സബ്ബലോകഗരുഭാവപ്പത്തിഹേതുഭൂതോ സമ്മാവായാമസങ്ഖാതോ പയത്തോ ച അത്ഥി; തസ്മാ ഇമേഹി ഭഗേഹി യുത്തത്താപി ഭഗാ അസ്സ സന്തീതി ഇമിനാ അത്ഥേന ഭഗവാതി വുച്ചതി.

യസ്മാ പന കുസലാദീഹി ഭേദേഹി സബ്ബധമ്മേ, ഖന്ധായതന-ധാതുസച്ച-ഇന്ദ്രിയപടിച്ചസമുപ്പാദാദീഹി ¶ വാ കുസലാദിധമ്മേ, പീളന-സങ്ഖത-സന്താപവിപരിണാമട്ഠേന വാ ദുക്ഖമരിയസച്ചം, ആയൂഹന-നിദാന-സംയോഗ-പലിബോധട്ഠേന സമുദയം, നിസ്സരണവിവേകാസങ്ഖത-അമതട്ഠേന ¶ നിരോധം, നിയ്യാന-ഹേതു-ദസ്സനാധിപതേയ്യട്ഠേന മഗ്ഗം വിഭത്തവാ, വിഭജിത്വാ വിവരിത്വാ ദേസിതവാതി വുത്തം ഹോതി. തസ്മാ വിഭത്തവാതി വത്തബ്ബേ ഭഗവാതി വുച്ചതി ¶ .

യസ്മാ ച ഏസ ദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയവിഹാരേ കായചിത്തഉപധിവിവേകേ സുഞ്ഞതപ്പണിഹിതാനിമിത്തവിമോക്ഖേ അഞ്ഞേ ച ലോകിയലോകുത്തരേ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ ഭജി സേവി ബഹുലമകാസി, തസ്മാ ഭത്തവാതി വത്തബ്ബേ ഭഗവാതി വുച്ചതി.

യസ്മാ പന തീസു ഭവേസു തണ്ഹാസങ്ഖാതം ഗമനമനേന വന്തം, തസ്മാ ഭവേസു വന്തഗമനോതി വത്തബ്ബേ ഭവസദ്ദതോ ഭകാരം, ഗമനസദ്ദതോ ഗകാരം, വന്തസദ്ദതോ വകാരഞ്ച ദീഘം കത്വാ ആദായ ഭഗവാതി വുച്ചതി. യഥാ ലോകേ ‘‘മേഹനസ്സ ഖസ്സ മാലാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘മേഖലാ’’തി വുച്ചതി.

സോ ഇമം ലോകന്തി സോ ഭഗവാ ഇമം ലോകം. ഇദാനി വത്തബ്ബം നിദസ്സേതി. സദേവകന്തി സഹ ദേവേഹി സദേവകം; ഏവം സഹ മാരേന സമാരകം; സഹ ബ്രഹ്മുനാ സബ്രഹ്മകം; സഹ സമണബ്രാഹ്മണേഹി സസ്സമണബ്രാഹ്മണിം; പജാതത്താ പജാ, തം പജം; സഹ ദേവമനുസ്സേഹി സദേവമനുസ്സം. തത്ഥ സദേവകവചനേന പഞ്ചകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണം വേദിതബ്ബം, സമാരകവചനേന ഛട്ഠകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണം, സബ്രഹ്മകവചനേന ബ്രഹ്മകായികാദിബ്രഹ്മഗ്ഗഹണം, സസ്സമണബ്രാഹ്മണീവചനേന സാസനസ്സ പച്ചത്ഥികപച്ചാമിത്തസമണബ്രാഹ്മണഗ്ഗഹണം, സമിതപാപ-ബാഹിതപാപ-സമണബ്രാഹ്മണഗ്ഗഹണഞ്ച, പജാവചനേന സത്തലോകഗ്ഗഹണം, സദേവമനുസ്സവചനേന സമ്മുതിദേവഅവസേസമനുസ്സഗ്ഗഹണം. ഏവമേത്ഥ തീഹി പദേഹി ഓകാസലോകോ, ദ്വീഹി പജാവസേന സത്തലോകോ ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ.

അപരോ നയോ – സദേവകഗ്ഗഹണേന അരൂപാവചരദേവലോകോ ഗഹിതോ, സമാരകഗ്ഗഹണേന ഛകാമാവചരദേവലോകാ, സബ്രഹ്മകഗ്ഗഹണേന രൂപീബ്രഹ്മലോകോ, സസ്സമണബ്രാഹ്മണാദിഗ്ഗഹണേന ചതുപരിസവസേന സമ്മുതിദേവേഹി വാ സഹ മനുസ്സലോകോ, അവസേസസബ്ബസത്തലോകോ വാ.

അപിചേത്ഥ ¶ സദേവകവചനേന ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദതോ സബ്ബസ്സാപി ലോകസ്സ സച്ഛികതഭാവം സാധേന്തോ തസ്സ ഭഗവതോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗതോ. തതോ യേസം സിയാ – ‘‘മാരോ മഹാനുഭാവോ ഛകാമാവചരിസ്സരോ വസവത്തീ; കിം സോപി ഏതേന സച്ഛികതോ’’തി? തേസം വിമതിം വിധമന്തോ സമാരകന്തി ¶ അബ്ഭുഗ്ഗതോ. യേസം പന സിയാ – ‘‘ബ്രഹ്മാ മഹാനുഭാവോ ഏകങ്ഗുലിയാ ഏകസ്മിം ചക്കവാളസഹസ്സേ ¶ ആലോകം ഫരതി, ദ്വീഹി…പേ… ദസഹി അങ്ഗുലീഹി ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു ആലോകം ഫരതി, അനുത്തരഞ്ച ഝാനസമാപത്തിസുഖം പടിസംവേദേതി, കിം സോപി സച്ഛികതോ’’തി? തേസം വിമതിം വിധമന്തോ സബ്രഹ്മകന്തി അബ്ഭുഗ്ഗതോ. തതോ യേസം സിയാ – ‘‘പുഥൂസമണബ്രാഹ്മണാ സാസനപച്ചത്ഥികാ, കിം തേപി സച്ഛികതാ’’തി? തേസം വിമതിം വിധമന്തോ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിം പജന്തി അബ്ഭുഗ്ഗതോ. ഏവം ഉക്കട്ഠുക്കട്ഠാനം സച്ഛികതഭാവം പകാസേത്വാ അഥ സമ്മുതിദേവേ അവസേസമനുസ്സേ ച ഉപാദായ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേന സേസസത്തലോകസ്സ സച്ഛികതഭാവം പകാസേന്തോ സദേവമനുസ്സന്തി അബ്ഭുഗ്ഗതോ. അയമേത്ഥാനുസന്ധിക്കമോ.

സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ പവേദേതീതി ഏത്ഥ പന സയന്തി സാമം, അപരനേയ്യോ ഹുത്വാ; അഭിഞ്ഞാതി അഭിഞ്ഞായ, അധികേന ഞാണേന ഞത്വാതി അത്ഥോ. സച്ഛികത്വാതി പച്ചക്ഖം കത്വാ, ഏതേന അനുമാനാദിപടിക്ഖേപോ കതോ ഹോതി. പവേദേതീതി ബോധേതി ഞാപേതി പകാസേതി. സോ ധമ്മം ദേസേതി ആദികല്യാണം…പേ… പരിയോസാനകല്യാണന്തി സോ ഭഗവാ സത്തേസു കാരുഞ്ഞതം പടിച്ച ഹിത്വാപി അനുത്തരം വിവേകസുഖം ധമ്മം ദേസേതി. തഞ്ച ഖോ അപ്പം വാ ബഹും വാ ദേസേന്തോ ആദികല്യാണാദിപ്പകാരമേവ ദേസേതി.

കഥം? ഏകഗാഥാപി ഹി സമന്തഭദ്രകത്താ ധമ്മസ്സ പഠമപാദേന ആദികല്യാണാ, ദുതിയതതിയപാദേഹി മജ്ഝേകല്യാണാ, പച്ഛിമപാദേന പരിയോസാനകല്യാണാ. ഏകാനുസന്ധികം സുത്തം നിദാനേന ആദികല്യാണം, നിഗമനേന പരിയോസാനകല്യാണം, സേസേന മജ്ഝേകല്യാണം. നാനാനുസന്ധികം സുത്തം പഠമാനുസന്ധിനാ ആദികല്യാണം, പച്ഛിമേന പരിയോസാനകല്യാണം, സേസേഹി മജ്ഝേകല്യാണം. സകലോപി സാസനധമ്മോ അത്തനോ അത്ഥഭൂതേന സീലേന ആദികല്യാണോ, സമഥവിപസ്സനാമഗ്ഗഫലേഹി മജ്ഝേകല്യാണോ, നിബ്ബാനേന പരിയോസാനകല്യാണോ. സീലസമാധീഹി വാ ആദികല്യാണോ, വിപസ്സനാമഗ്ഗേഹി മജ്ഝേകല്യാണോ, ഫലനിബ്ബാനേഹി പരിയോസാനകല്യാണോ ¶ . ബുദ്ധസുബോധിതായ വാ ആദികല്യാണോ, ധമ്മസുധമ്മതായ മജ്ഝേകല്യാണോ, സങ്ഘസുപ്പടിപത്തിയാ പരിയോസാനകല്യാണോ. തം സുത്വാ തഥത്തായ പടിപന്നേന അധിഗന്തബ്ബായ അഭിസമ്ബോധിയാ വാ ആദികല്യാണോ, പച്ചേകബോധിയാ മജ്ഝേകല്യാണോ, സാവകബോധിയാ പരിയോസാനകല്യാണോ. സുയ്യമാനോ ചേസ നീവരണവിക്ഖമ്ഭനതോ സവനേനപി ¶ കല്യാണമേവ ആവഹതീതി ആദികല്യാണോ, പടിപജ്ജിയമാനോ സമഥവിപസ്സനാസുഖാവഹനതോ പടിപത്തിയാപി കല്യാണമേവ ആവഹതീതി മജ്ഝേകല്യാണോ, തഥാ പടിപന്നോ ച പടിപത്തിഫലേ നിട്ഠിതേ താദിഭാവാവഹനതോ പടിപത്തിഫലേനപി കല്യാണമേവ ആവഹതീതി പരിയോസാനകല്യാണോ. നാഥപ്പഭവത്താ ച പഭവസുദ്ധിയാ ആദികല്യാണോ, അത്ഥസുദ്ധിയാ മജ്ഝേകല്യാണോ ¶ , കിച്ചസുദ്ധിയാ പരിയോസാനകല്യാണോ. തസ്മാ ഏസോ ഭഗവാ അപ്പം വാ ബഹും വാ ദേസേന്തോ ആദികല്യാണാദിപ്പകാരമേവ ദേസേതീതി വേദിതബ്ബോ.

സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനന്തി ഏവമാദീസു പന യസ്മാ ഇമം ധമ്മം ദേസേന്തോ സാസനബ്രഹ്മചരിയം മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയഞ്ച പകാസേതി, നാനാനയേഹി ദീപേതി; തഞ്ച യഥാനുരൂപം അത്ഥസമ്പത്തിയാ സാത്ഥം, ബ്യഞ്ജനസമ്പത്തിയാ സബ്യഞ്ജനം. സങ്കാസനപകാസന-വിവരണ-വിഭജന-ഉത്താനീകരണ-പഞ്ഞത്തി-അത്ഥപദസമായോഗതോ സാത്ഥം, അക്ഖരപദ-ബ്യഞ്ജനാകാരനിരുത്തിനിദ്ദേസസമ്പത്തിയാ സബ്യഞ്ജനം. അത്ഥഗമ്ഭീരതാ-പടിവേധഗമ്ഭീരതാഹി സാത്ഥം, ധമ്മഗമ്ഭീരതാദേസനാഗമ്ഭീരതാഹി സബ്യഞ്ജനം. അത്ഥപടിഭാനപടിസമ്ഭിദാവിസയതോ സാത്ഥം, ധമ്മനിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാവിസയതോ സബ്യഞ്ജനം. പണ്ഡിതവേദനീയതോ പരിക്ഖകജനപ്പസാദകന്തി സാത്ഥം, സദ്ധേയ്യതോ ലോകിയജനപ്പസാദകന്തി സബ്യഞ്ജനം. ഗമ്ഭീരാധിപ്പായതോ സാത്ഥം, ഉത്താനപദതോ സബ്യഞ്ജനം. ഉപനേതബ്ബസ്സ അഭാവതോ സകലപരിപുണ്ണഭാവേന കേവലപരിപുണ്ണം; അപനേതബ്ബസ്സ അഭാവതോ നിദ്ദോസഭാവേന പരിസുദ്ധം; സിക്ഖത്തയപരിഗ്ഗഹിതത്താ ബ്രഹ്മഭൂതേഹി സേട്ഠേഹി ചരിതബ്ബതോ തേസഞ്ച ചരിയഭാവതോ ബ്രഹ്മചരിയം. തസ്മാ ‘‘സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനം…പേ… ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതീ’’തി വുച്ചതി.

അപിച യസ്മാ സനിദാനം സഉപ്പത്തികഞ്ച ദേസേന്തോ ആദികല്യാണം ദേസേതി, വേനേയ്യാനം അനുരൂപതോ അത്ഥസ്സ അവിപരീതതായ ച ഹേതുദാഹരണയുത്തതോ ച മജ്ഝേകല്യാണം, സോതൂനം സദ്ധാപടിലാഭേന നിഗമനേന ¶ ച പരിയോസാനകല്യാണം ദേസേതി. ഏവം ദേസേന്തോ ച ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതി. തഞ്ച പടിപത്തിയാ അധിഗമബ്യത്തിതോ സാത്ഥം, പരിയത്തിയാ ആഗമബ്യത്തിതോ സബ്യഞ്ജനം, സീലാദിപഞ്ചധമ്മക്ഖന്ധയുത്തതോ കേവലപരിപുണ്ണം, നിരുപക്കിലേസതോ നിത്ഥരണത്ഥായ ¶ പവത്തിതോ ലോകാമിസനിരപേക്ഖതോ ച പരിസുദ്ധം, സേട്ഠട്ഠേന ബ്രഹ്മഭൂതാനം ബുദ്ധ-പച്ചേകബുദ്ധ-ബുദ്ധസാവകാനം ചരിയതോ ‘‘ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി വുച്ചതി. തസ്മാപി ‘‘സോ ധമ്മം ദേസേതി ആദികല്യാണം…പേ… ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതീ’’തി വുച്ചതി.

സാധു ഖോ പനാതി സുന്ദരം ഖോ പന അത്ഥാവഹം സുഖാവഹന്തി വുത്തം ഹോതി. തഥാരൂപാനം അരഹതന്തി യഥാരൂപോ സോ ഭവ ഗോതമോ, ഏവരൂപാനം യഥാഭുച്ചഗുണാധിഗമേന ലോകേ അരഹന്തോതി ലദ്ധസദ്ദാനം അരഹതം. ദസ്സനം ഹോതീതി പസാദസോമ്മാനി അക്ഖീനി ഉമ്മീലിത്വാ ‘‘ദസ്സനമത്തമ്പി സാധു ഹോതീ’’തി ഏവം അജ്ഝാസയം കത്വാ അഥ ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമീതി.

൨. യേനാതി ഭുമ്മത്ഥേ കരണവചനം. തസ്മാ യത്ഥ ഭഗവാ തത്ഥ ഉപസങ്കമീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ ¶ . യേന വാ കാരണേന ഭഗവാ ദേവമനുസ്സേഹി ഉപസങ്കമിതബ്ബോ, തേന കാരണേന ഉപസങ്കമീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. കേന ച കാരണേന ഭഗവാ ഉപസങ്കമിതബ്ബോ? നാനപ്പകാരഗുണവിസേസാധിഗമാധിപ്പായേന, സാദുഫലൂപഭോഗാധിപ്പായേന ദിജഗണേഹി നിച്ചഫലിതമഹാരുക്ഖോ വിയ. ഉപസങ്കമീതി ച ഗതോതി വുത്തം ഹോതി. ഉപസങ്കമിത്വാതി ഉപസങ്കമനപരിയോസാനദീപനം. അഥ വാ ഏവം ഗതോ തതോ ആസന്നതരം ഠാനം ഭഗവതോ സമീപസങ്ഖാതം ഗന്ത്വാതിപി വുത്തം ഹോതി.

ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദീതി യഥാ ഖമനീയാദീനി പുച്ഛന്തോ ഭഗവാ തേന, ഏവം സോപി ഭഗവതാ സദ്ധിം സമപ്പവത്തമോദോ അഹോസി, സീതോദകം വിയ ഉണ്ഹോദകേന സമ്മോദിതം ഏകീഭാവം അഗമാസി. യായ ച ‘‘കച്ചി, ഭോ, ഗോതമ, ഖമനീയം; കച്ചി യാപനീയം, കച്ചി ഭോതോ ഗോതമസ്സ, ച സാവകാനഞ്ച അപ്പാബാധം അപ്പാതങ്കം ലഹുട്ഠാനം ബലം ഫാസുവിഹാരോ’’തിആദികായ കഥായ സമ്മോദി, തം പീതിപാമോജ്ജസങ്ഖാതം സമ്മോദം ജനനതോ സമ്മോദിതും യുത്തഭാവതോ ച സമ്മോദനീയം. അത്ഥബ്യഞ്ജനമധുരതായ സുചിരമ്പി കാലം സാരേതും ¶ നിരന്തരം പവത്തേതും അരഹരൂപതോ സരിതബ്ബഭാവതോ ച സാരണീയം, സുയ്യമാനസുഖതോ വാ സമ്മോദനീയം, അനുസ്സരിയമാനസുഖതോ ¶ സാരണീയം. തഥാ ബ്യഞ്ജനപരിസുദ്ധതായ സമ്മോദനീയം, അത്ഥപരിസുദ്ധതായ സാരണീയന്തി. ഏവം അനേകേഹി പരിയായേഹി സമ്മോദനീയം സാരണീയം കഥം വീതിസാരേത്വാ പരിയോസാപേത്വാ നിട്ഠാപേത്വാ യേനത്ഥേന ആഗതോ തം പുച്ഛിതുകാമോ ഏകമന്തം നിസീദി.

ഏകമന്തന്തി ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ ‘‘വിസമം ചന്ദിമസൂരിയാ പരിവത്തന്തീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൪.൭൦) വിയ. തസ്മാ യഥാ നിസിന്നോ ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഹോതി തഥാ നിസീദീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഭുമ്മത്ഥേ വാ ഏതം ഉപയോഗവചനം. നിസീദീതി ഉപാവിസി. പണ്ഡിതാ ഹി പുരിസാ ഗരുട്ഠാനിയം ഉപസങ്കമിത്വാ ആസനകുസലതായ ഏകമന്തം നിസീദന്തി. അയഞ്ച തേസം അഞ്ഞതരോ, തസ്മാ ഏകമന്തം നിസീദി.

കഥം നിസിന്നോ പന ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഹോതീതി? ഛ നിസജ്ജദോസേ വജ്ജേത്വാ. സേയ്യഥിദം – അതിദൂരം, അച്ചാസന്നം, ഉപരിവാതം, ഉന്നതപ്പദേസം, അതിസമ്മുഖം, അതിപച്ഛാതി. അതിദൂരേ നിസിന്നോ ഹി സചേ കഥേതുകാമോ ഹോതി ഉച്ചാസദ്ദേന കഥേതബ്ബം ഹോതി. അച്ചാസന്നേ നിസിന്നോ സങ്ഘട്ടനം കരോതി. ഉപരിവാതേ നിസിന്നോ സരീരഗന്ധേന ബാധതി. ഉന്നതപ്പദേസേ നിസിന്നോ അഗാരവം പകാസേതി. അതിസമ്മുഖാ നിസിന്നോ സചേ ദട്ഠുകാമോ ഹോതി, ചക്ഖുനാ ചക്ഖും ആഹച്ച ദട്ഠബ്ബം ഹോതി. അതിപച്ഛാ നിസിന്നോ സചേ ദട്ഠുകാമോ ഹോതി ഗീവം പസാരേത്വാ ദട്ഠബ്ബം ഹോതി. തസ്മാ ¶ അയമ്പി ഏതേ ഛ നിസജ്ജദോസേ വജ്ജേത്വാ നിസീദി. തേന വുത്തം – ‘‘ഏകമന്തം നിസീദീ’’തി.

ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം ഏതദവോചാതി ഏതന്തി ഇദാനി വത്തബ്ബമത്ഥം ദസ്സേതി. ദകാരോ പദസന്ധികരോ. അവോചാതി അഭാസി. സുതം മേതന്തി സുതം മേ ഏതം, ഏതം മയാ സുതന്തി ഇദാനി വത്തബ്ബമത്ഥം ദസ്സേതി. ഭോ ഗോതമാതി ഭഗവന്തം ഗോത്തേന ആലപതി.

ഇദാനി യം തേന സുതം – തം ദസ്സേന്തോ ന സമണോ ഗോതമോതി ഏവമാദിമാഹ. തത്രായം അനുത്താനപദവണ്ണനാ – ബ്രാഹ്മണേതി ജാതിബ്രാഹ്മണേ. ജിണ്ണേതി ജജ്ജരീഭൂതേ ¶ ജരായ ഖണ്ഡിച്ചാദിഭാവം ആപാദിതേ. വുഡ്ഢേതി അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം വുഡ്ഢിമരിയാദപ്പത്തേ. മഹല്ലകേതി ജാതിമഹല്ലകതായ സമന്നാഗതേ, ചിരകാലപ്പസുതേതി വുത്തം ഹോതി. അദ്ധഗതേതി അദ്ധാനം ഗതേ ¶ , ദ്വേ തയോ രാജപരിവട്ടേ അതീതേതി അധിപ്പായോ. വയോ അനുപ്പത്തേതി പച്ഛിമവയം സമ്പത്തേ, പച്ഛിമവയോ നാമ വസ്സസതസ്സ പച്ഛിമോ തതിയഭാഗോ.

അപിച – ജിണ്ണേതി പോരാണേ, ചിരകാലപ്പവത്തകുലന്വയേതി വുത്തം ഹോതി. വുഡ്ഢേതി സീലാചാരാദിഗുണവുഡ്ഢിയുത്തേ. മഹല്ലകേതി വിഭവമഹത്തതായ സമന്നാഗതേ മഹദ്ധനേ മഹാഭോഗേ. അദ്ധഗതേതി മഗ്ഗപ്പടിപന്നേ, ബ്രാഹ്മണാനം വതചരിയാദിമരിയാദം അവീതിക്കമ്മ ചരമാനേ. വയോഅനുപ്പത്തേതി ജാതിവുഡ്ഢഭാവം അന്തിമവയം അനുപ്പത്തേതി ഏവമേത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

ഇദാനി അഭിവാദേതീതി ഏവമാദീനി ‘‘ന സമണോ ഗോതമോ’’തി ഏത്ഥ വുത്തനകാരേന യോജേത്വാ ഏവമത്ഥതോ വേദിതബ്ബാനി – ‘‘ന വന്ദതി വാ, നാസനാ വുട്ഠഹതി വാ, നാപി ‘ഇധ ഭോന്തോ നിസീദന്തൂ’തി ഏവം ആസനേന വാ ഉപനിമന്തേതീ’’തി. ഏത്ഥ ഹി വാ സദ്ദോ വിഭാവനേ നാമ അത്ഥേ, ‘‘രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തിആദീസു വിയ. ഏവം വത്വാ അഥ അത്തനോ അഭിവാദനാദീനി അകരോന്തം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘തയിദം ഭോ ഗോതമ തഥേവാ’’തി. യം തം മയാ സുതം – തം തഥേവ, തം സവനഞ്ച മേ ദസ്സനഞ്ച സംസന്ദതി സമേതി, അത്ഥതോ ഏകീഭാവം ഗച്ഛതി. ‘‘ന ഹി ഭവം ഗോതമോ…പേ… ആസനേന വാ നിമന്തേതീ’’തി ഏവം അത്തനാ സുതം ദിട്ഠേന നിഗമേത്വാ നിന്ദന്തോ ആഹ – ‘‘തയിദം ഭോ ഗോതമ ന സമ്പന്നമേവാ’’തി തം അഭിവാദനാദീനം അകരണം ന യുത്തമേവ.

അഥസ്സ ഭഗവാ അത്തുക്കംസനപരവമ്ഭനദോസം അനുപഗമ്മ കരുണാസീതലഹദയേന തം അഞ്ഞാണം വിധമിത്വാ ¶ യുത്തഭാവം ദസ്സേതുകാമോ ആഹ – ‘‘നാഹം തം ബ്രാഹ്മണ ¶ …പേ… മുദ്ധാപി തസ്സ വിപതേയ്യാ’’തി. തത്രായം സങ്ഖേപത്ഥോ – ‘‘അഹം, ബ്രാഹ്മണ, അപ്പടിഹതേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തോപി തം പുഗ്ഗലം ഏതസ്മിം സദേവകാദിഭേദേ ലോകേ ന പസ്സാമി, യമഹം അഭിവാദേയ്യം വാ പച്ചുട്ഠേയ്യം വാ ആസനേന വാ നിമന്തേയ്യം. അനച്ഛരിയം വാ ഏതം, യ്വാഹം അജ്ജ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ ഏവരൂപം നിപച്ചകാരാരഹം പുഗ്ഗലം ന പസ്സാമി. അപിച ഖോ യദാപാഹം സമ്പതിജാതോവ ഉത്തരാഭിമുഖോ സത്തപദവീതിഹാരേന ഗന്ത്വാ സകലം ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഓലോകേസിം; തദാപി ഏതസ്മിം സദേവകാദിഭേദേ ലോകേ തം പുഗ്ഗലം ന പസ്സാമി, യമഹം ¶ അഭിവാദേയ്യം വാ പച്ചുട്ഠേയ്യം വാ ആസനേന വാ നിമന്തേയ്യം. അഥ ഖോ മം സോളസകപ്പസഹസ്സായുകോ ഖീണാസവമഹാബ്രഹ്മാപി അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ത്വം ലോകേ മഹാപുരിസോ, ത്വം സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അഗ്ഗോ ച ജേട്ഠോ ച സേട്ഠോ ച, നത്ഥി തയാ ഉത്തരിതരോ’’തി സഞ്ജാതസോമനസ്സോ പതിനാമേസി; തദാപി ചാഹം അത്തനാ ഉത്തരിതരം അപസ്സന്തോ ആസഭിം വാചം നിച്ഛാരേസിം – ‘‘അഗ്ഗോഹമസ്മി ലോകസ്സ, ജേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ, സേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സാ’’തി. ഏവം സമ്പതിജാതസ്സപി മയ്ഹം അഭിവാദനാദിരഹോ പുഗ്ഗലോ നത്ഥി, സ്വാഹം ഇദാനി സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ കം അഭിവാദേയ്യം വാ…പേ… ആസനേന വാ നിമന്തേയ്യം. തസ്മാ ത്വം, ബ്രാഹ്മണ, മാ തഥാഗതേ ഏവരൂപം നിപച്ചകാരം പത്ഥയിത്ഥ. യഞ്ഹി, ബ്രാഹ്മണ, തഥാഗതോ അഭിവാദേയ്യ വാ…പേ… ആസനേന വാ നിമന്തേയ്യ, മുദ്ധാപി തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ രത്തിപരിയോസാനേ പരിപാകസിഥിലബന്ധനം വണ്ടാ പവുത്തതാലഫലമിവ ഗീവതോ പച്ഛിജ്ജിത്വാ സഹസാവ ഭൂമിയം വിപതേയ്യാതി.

൩. ഏവം വുത്തേപി ബ്രാഹ്മണോ ദുപ്പഞ്ഞതായ തഥാഗതസ്സ ലോകേ ജേട്ഠഭാവം അസല്ലക്ഖേന്തോ കേവലം തം വചനം അസഹമാനോ ആഹ – ‘‘അരസരൂപോ ഭവം ഗോതമോ’’തി. അയം കിരസ്സ അധിപ്പായോ – യം ലോകേ അഭിവാദനപച്ചുട്ഠാനഅഞ്ജലികമ്മസാമീചികമ്മം ‘‘സാമഗ്ഗിരസോ’’തി വുച്ചതി, തം ഭോതോ ഗോതമസ്സ നത്ഥി ¶ , തസ്മാ അരസരൂപോ ഭവം ഗോതമോ, അരസജാതികോ അരസസഭാവോതി. അഥസ്സ ഭഗവാ ചിത്തമുദുഭാവജനനത്ഥം ഉജുവിപച്ചനീകഭാവം പരിഹരന്തോ അഞ്ഞഥാ തസ്സ വചനസ്സത്ഥം അത്തനി സന്ദസ്സേന്തോ ‘‘അത്ഥി ഖ്വേസ ബ്രാഹ്മണ പരിയായോ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥ പരിയായോതി കാരണം; അയഞ്ഹി പരിയായസദ്ദോ ദേസനാ-വാര-കാരണേസു വത്തതി. ‘‘മധുപിണ്ഡികപരിയായോത്വേവ നം ധാരേഹീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൦൫) ഹി ഏസ ദേസനായം വത്തതി. ‘‘കസ്സ നു ഖോ, ആനന്ദ, അജ്ജ പരിയായോ ഭിക്ഖുനിയോ ഓവദിതു’’ന്തിആദീസു (മ. നി. ൩.൩൯൮) വാരേ. ‘‘സാധു, ഭന്തേ, ഭഗവാ അഞ്ഞം പരിയായം ആചിക്ഖതു, യഥായം ഭിക്ഖുസങ്ഘോ അഞ്ഞായ സണ്ഠഹേയ്യാ’’തിആദീസു (പാരാ. ൧൬൪) കാരണേ. സ്വായമിധ കാരണേ വത്തതി ¶ . തസ്മാ ഏത്ഥ ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ – അത്ഥി ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, ഏതം കാരണം; യേന കാരണേന മം ‘‘അരസരൂപോ ¶ ഭവം ഗോതമോ’’തി വദമാനോ പുഗ്ഗലോ സമ്മാ വദേയ്യ, അവിതഥവാദീതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛേയ്യ. കതമോ പന സോതി? യേ തേ ബ്രാഹ്മണ രൂപരസാ…പേ… ഫോട്ഠബ്ബരസാ തേ തഥാഗതസ്സ പഹീനാതി. കിം വുത്തം ഹോതി? യേ തേ ജാതിവസേന വാ ഉപപത്തിവസേന വാ സേട്ഠസമ്മതാനമ്പി പുഥുജ്ജനാനം രൂപാരമ്മണാദീനി അസ്സാദേന്താനം അഭിനന്ദന്താനം രജ്ജന്താനം ഉപ്പജ്ജന്തി കാമസുഖസ്സാദസങ്ഖാതാ രൂപരസസദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബരസാ, യേ ഇമം ലോകം ഗീവായ ബന്ധിത്വാ വിയ ആവിഞ്ഛന്തി, വത്ഥാരമ്മണാദിസാമഗ്ഗിയഞ്ച ഉപ്പന്നത്താ സാമഗ്ഗിരസാതി വുച്ചന്തി, തേ സബ്ബേപി തഥാഗതസ്സ പഹീനാതി. മയ്ഹം പഹീനാതി വത്തബ്ബേപി മമാകാരേന അത്താനം അനുക്ഖിപന്തോ ധമ്മം ദേസേതി. ദേസനാവിലാസോ വാ ഏസ ഭഗവതോ.

തത്ഥ പഹീനാതി ചിത്തസന്താനതോ വിഗതാ ജഹിതാ വാ. ഏതസ്മിം പനത്ഥേ കരണേ സാമിവചനം ദട്ഠബ്ബം. അരിയമഗ്ഗസത്ഥേന ഉച്ഛിന്നം തണ്ഹാവിജ്ജാമയം മൂലമേതേസന്തി ഉച്ഛിന്നമൂലാ. താലവത്ഥു വിയ നേസം വത്ഥു കതന്തി താലാവത്ഥുകതാ. യഥാ ഹി താലരുക്ഖം സമൂലം ¶ ഉദ്ധരിത്വാ തസ്സ വത്ഥുമത്തേ തസ്മിം പദേസേ കതേ ന പുന തസ്സ താലസ്സ ഉപ്പത്തി പഞ്ഞായതി; ഏവം അരിയമഗ്ഗസത്ഥേന സമൂലേ രൂപാദിരസേ ഉദ്ധരിത്വാ തേസം പുബ്ബേ ഉപ്പന്നപുബ്ബഭാവേന വത്ഥുമത്തേ ചിത്തസന്താനേ കതേ സബ്ബേപി തേ ‘‘താലാവത്ഥുകതാ’’തി വുച്ചന്തി. അവിരൂള്ഹിധമ്മത്താ വാ മത്ഥകച്ഛിന്നതാലോ വിയ കതാതി താലാവത്ഥുകതാ. യസ്മാ പന ഏവം താലാവത്ഥുകതാ അനഭാവംകതാ ഹോന്തി, യഥാ നേസം പച്ഛാഭാവോ ന ഹോതി, തഥാ കതാ ഹോന്തി; തസ്മാ ആഹ – ‘‘അനഭാവംകതാ’’തി. അയഞ്ഹേത്ഥ പദച്ഛേദോ – അനുഅഭാവം കതാ അനഭാവംകതാതി. ‘‘അനഭാവം ഗതാ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ അനുഅഭാവം ഗതാതി അത്ഥോ. തത്ഥ പദച്ഛേദോ അനുഅഭാവം ഗതാ അനഭാവം ഗതാതി, യഥാ അനുഅച്ഛരിയാ അനച്ഛരിയാതി. ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാതി അനാഗതേ അനുപ്പജ്ജനകസഭാവാ. യേ ഹി അഭാവം ഗതാ, തേ പുന കഥം ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തി? തേനാഹ – ‘‘അനഭാവം ഗതാ ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാ’’തി.

അയം ഖോ ബ്രാഹ്മണ പരിയായോതി ഇദം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, കാരണം യേന മം സമ്മാ വദമാനോ വദേയ്യ ‘‘അരസരൂപോ സമണോ ഗോതമോ’’തി. നോ ച ഖോ യം ത്വം സന്ധായ വദേസീതി യഞ്ച ഖോ ത്വം സന്ധായ വദേസി, സോ പരിയായോ ന ഹോതി. കസ്മാ പന ഭഗവാ ഏവമാഹ? നനു ഏവം വുത്തേ ¶ യോ ബ്രാഹ്മണേന വുത്തോ സാമഗ്ഗിരസോ തസ്സ അത്തനി വിജ്ജമാനതാ അനുഞ്ഞാതാ ഹോതീതി. വുച്ചതേ, ന ഹോതി. യോ ഹി തം സാമഗ്ഗിരസം കാതും ഭബ്ബോ ഹുത്വാ ന കരോതി, സോ തദഭാവേന അരസരൂപോതി വത്തബ്ബോ ഭവേയ്യ. ഭഗവാ പന അഭബ്ബോവ ഏതം കാതും, തേനസ്സ കരണേ അഭബ്ബതം പകാസേന്തോ ¶ ആഹ – ‘‘നോ ച ഖോ യം ത്വം സന്ധായ വദേസീ’’തി. യം പരിയായം സന്ധായ ത്വം മം ‘‘അരസരൂപോ’’തി വദേസി, സോ അമ്ഹേസു നേവ വത്തബ്ബോതി.

൪. ഏവം ബ്രാഹ്മണോ അത്തനാ അധിപ്പേതം അരസരൂപതം ആരോപേതും അസക്കോന്തോ അഥാപരം നിബ്ഭോഗോ ഭവം ഗോതമോതിആദിമാഹ. സബ്ബപരിയായേസു ചേത്ഥ വുത്തനയേനേവ യോജനക്കമം വിദിത്വാ ¶ സന്ധായ ഭാസിതമത്തം ഏവം വേദിതബ്ബം. ബ്രാഹ്മണോ തമേവ വയോവുഡ്ഢാനം അഭിവാദനകമ്മാദിം ലോകേ സാമഗ്ഗിപരിഭോഗോതി മഞ്ഞമാനോ തദഭാവേന ഭഗവന്തം നിബ്ഭോഗോതി ആഹ. ഭഗവാ പന യ്വായം രൂപാദീസു സത്താനം ഛന്ദരാഗപരിഭോഗോ തദഭാവം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി.

൫. പുന ബ്രാഹ്മണോ യം ലോകേ വയോവുഡ്ഢാനം അഭിവാദനാദികുലസമുദാചാരകമ്മം ലോകിയാ കരോന്തി തസ്സ അകിരിയം സമ്പസ്സമാനോ ഭഗവന്തം അകിരിയവാദോതി ആഹ. ഭഗവാ പന, യസ്മാ കായദുച്ചരിതാദീനം അകിരിയം വദതി തസ്മാ, തം അകിരിയവാദം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി. തത്ഥ ച കായദുച്ചരിതന്തി പാണാതിപാത-അദിന്നാദാന-മിച്ഛാചാരചേതനാ വേദിതബ്ബാ. വചീദുച്ചരിതന്തി മുസാവാദ-പിസുണവാചാ-ഫരുസവാചാ-സമ്ഫപ്പലാപചേതനാ വേദിതബ്ബാ. മനോദുച്ചരിതന്തി അഭിജ്ഝാബ്യാപാദമിച്ഛാദിട്ഠിയോ വേദിതബ്ബാ. ഠപേത്വാ തേ ധമ്മേ, അവസേസാ അകുസലാ ധമ്മാ ‘‘അനേകവിഹിതാ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ’’തി വേദിതബ്ബാ.

൬. പുന ബ്രാഹ്മണോ തമേവ അഭിവാദനാദികമ്മം ഭഗവതി അപസ്സന്തോ ഇമം ‘‘ആഗമ്മ അയം ലോകതന്തി ലോകപവേണീ ഉച്ഛിജ്ജതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ ഭഗവന്തം ഉച്ഛേദവാദോതി ആഹ. ഭഗവാ പന യസ്മാ അട്ഠസു ലോഭസഹഗതചിത്തേസു പഞ്ചകാമഗുണികരാഗസ്സ ദ്വീസു അകുസലചിത്തേസു ഉപ്പജ്ജമാനകദോസസ്സ ച അനാഗാമിമഗ്ഗേന ഉച്ഛേദം വദതി. സബ്ബാകുസലസമ്ഭവസ്സ പന നിരവസേസസ്സ മോഹസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗേന ഉച്ഛേദം വദതി. ഠപേത്വാ തേ തയോ, അവസേസാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം യഥാനുരൂപം ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി ¶ ഉച്ഛേദം വദതി; തസ്മാ തം ഉച്ഛേദവാദം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി.

൭. പുന ബ്രാഹ്മണോ ‘‘ജിഗുച്ഛതി മഞ്ഞേ സമണോ ഗോതമോ ഇദം വയോവുഡ്ഢാനം അഭിവാദനാദികുലസമുദാചാരകമ്മം, തേന തം ന കരോതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ ഭഗവന്തം ജേഗുച്ഛീതി ആഹ. ഭഗവാ പന യസ്മാ ജിഗുച്ഛതി കായദുച്ചരിതാദീഹി; കിം വുത്തം ഹോതി ¶ ? യഞ്ച തിവിധം കായദുച്ചരിതം, യഞ്ച ചതുബ്ബിധം വചീദുച്ചരിതം, യഞ്ച തിവിധം മനോദുച്ചരിതം, യാ ച ഠപേത്വാ താനി ¶ ദുച്ചരിതാനി അവസേസാനം ലാമകട്ഠേന പാപകാനം അകോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠേന അകുസലാനം ധമ്മാനം സമാപത്തി സമാപജ്ജനാ സമങ്ഗിഭാവോ, തം സബ്ബമ്പി ഗൂഥം വിയ മണ്ഡനകജാതിയോ പുരിസോ ജിഗുച്ഛതി ഹിരീയതി, തസ്മാ തം ജേഗുച്ഛിതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി. തത്ഥ ‘‘കായദുച്ചരിതേനാ’’തി ഉപയോഗത്ഥേ കരണവചനം ദട്ഠബ്ബം.

൮. പുന ബ്രാഹ്മണോ തമേവ അഭിവാദനാദികമ്മം ഭഗവതി അപസ്സന്തോ ‘‘അയം ഇമം ലോകജേട്ഠകകമ്മം വിനേതി വിനാസേതി, അഥ വാ യസ്മാ ഏതം സാമീചികമ്മം ന കരോതി തസ്മാ അയം വിനേതബ്ബോ നിഗ്ഗണ്ഹിതബ്ബോ’’തി മഞ്ഞമാനോ ഭഗവന്തം വേനയികോതി ആഹ. തത്രായം പദത്ഥോ – വിനയതീതി വിനയോ, വിനാസേതീതി വുത്തം ഹോതി. വിനയോ ഏവ വേനയികോ, വിനയം വാ അരഹതീതി വേനയികോ, നിഗ്ഗഹം അരഹതീതി വുത്തം ഹോതി. ഭഗവാ പന, യസ്മാ രാഗാദീനം വിനയായ വൂപസമായ ധമ്മം ദേസേതി, തസ്മാ വേനയികോ ഹോതി. അയമേവ ചേത്ഥ പദത്ഥോ – വിനയായ ധമ്മം ദേസേതീതി വേനയികോ. വിചിത്രാ ഹി തദ്ധിതവുത്തി! സ്വായം തം വേനയികഭാവം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി.

൯. പുന ബ്രാഹ്മണോ യസ്മാ അഭിവാദനാദീനി സാമീചികമ്മാനി കരോന്താ വയോവുഡ്ഢേ തോസേന്തി ഹാസേന്തി, അകരോന്താ പന താപേന്തി വിഹേസേന്തി ദോമനസ്സം നേസം ഉപ്പാദേന്തി, ഭഗവാ ച താനി ന കരോതി; തസ്മാ ‘‘അയം വയോവുഡ്ഢേ തപതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ സപ്പുരിസാചാരവിരഹിതത്താ വാ ‘‘കപണപുരിസോ അയ’’ന്തി മഞ്ഞമാനോ ഭഗവന്തം തപസ്സീതി ആഹ. തത്രായം പദത്ഥോ – തപതീതി തപോ, രോസേതി വിഹേസേതീതി വുത്തം ഹോതി, സാമീചികമ്മാകരണസ്സേതം നാമം. തപോ അസ്സ അത്ഥീതി തപസ്സീ. ദുതിയേ അത്ഥവികപ്പേ ബ്യഞ്ജനാനി അവിചാരേത്വാ ലോകേ കപണപുരിസോ ‘‘തപസ്സീ’’തി വുച്ചതി. ഭഗവാ പന യേ അകുസലാ ധമ്മാ ലോകം തപനതോ തപനീയാതി ¶ വുച്ചന്തി, തേസം പഹീനത്താ യസ്മാ തപസ്സീതി സങ്ഖ്യം ഗതോ, തസ്മാ തം തപസ്സിതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി. തത്രായം പദത്ഥോ – തപന്തീതി തപാ, അകുസലധമ്മാനമേതം ¶ അധിവചനം. വുത്തമ്പി ഹേതം – ‘‘ഇധ തപ്പതി പേച്ച തപ്പതീ’’തി. തഥാ തേ തപേ അസ്സി നിരസ്സി പഹാസി വിദ്ധംസേസീതി തപസ്സീ.

൧൦. പുന ബ്രാഹ്മണോ തം അഭിവാദനാദികമ്മം ദേവലോകഗബ്ഭസമ്പത്തിയാ ദേവലോകപടിസന്ധിപടിലാഭായ സംവത്തതീതി മഞ്ഞമാനോ ഭഗവതി ചസ്സ അഭാവം ദിസ്വാ ഭഗവന്തം അപഗബ്ഭോതി ആഹ. കോധവസേന വാ ഭഗവതോ മാതുകുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിഗ്ഗഹണേ ദോസം ദസ്സേന്തോപി ഏവമാഹ. തത്രായം പദത്ഥോ – ഗബ്ഭതോ അപഗതോതി അപഗബ്ഭോ, അഭബ്ബോ ദേവലോകൂപപത്തിം പാപുണിതുന്തി ¶ അധിപ്പായോ. ഹീനോ വാ ഗബ്ഭോ അസ്സാതി അപഗബ്ഭോ, ദേവലോകഗബ്ഭപരിബാഹിരത്താ ആയതിം ഹീനഗബ്ഭപടിലാഭഭാഗീതി, ഹീനോ വാസ്സ മാതുകുച്ഛിമ്ഹി ഗബ്ഭവാസോ അഹോസീതി അധിപ്പായോ. ഭഗവതോ പന യസ്മാ ആയതിം ഗബ്ഭസേയ്യാ അപഗതാ, തസ്മാ സോ തം അപഗബ്ഭതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി. തത്ര ച യസ്സ ഖോ ബ്രാഹ്മണ ആയതിം ഗബ്ഭസേയ്യാ പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തി പഹീനാതി ഏതേസം പദാനം ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ – ബ്രാഹ്മണ, യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അനാഗതേ ഗബ്ഭസേയ്യാ, പുനബ്ഭവേ ച അഭിനിബ്ബത്തി അനുത്തരേന മഗ്ഗേന വിഹതകാരണത്താ പഹീനാതി. ഗബ്ഭസേയ്യഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ ജലാബുജയോനി ഗഹിതാ. പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തിഗ്ഗഹണേന ഇതരാ തിസ്സോപി.

അപിച ഗബ്ഭസ്സ സേയ്യാ ഗബ്ഭസേയ്യാ, പുനബ്ഭവോ ഏവ അഭിനിബ്ബത്തി പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. യഥാ ച വിഞ്ഞാണട്ഠിതീതി വുത്തേപി ന വിഞ്ഞാണതോ അഞ്ഞാ ഠിതി അത്ഥി, ഏവമിധാപി ന ഗബ്ഭതോ അഞ്ഞാ സേയ്യാതി വേദിതബ്ബാ. അഭിനിബ്ബത്തി ച നാമ യസ്മാ പുനബ്ഭവഭൂതാപി അപുനബ്ഭവഭൂതാപി അത്ഥി, ഇധ ച പുനബ്ഭവഭൂതാ അധിപ്പേതാ. തസ്മാ വുത്തം – ‘‘പുനബ്ഭവോ ഏവ അഭിനിബ്ബത്തി പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തീ’’തി.

൧൧. ഏവം ആഗതകാലതോ പട്ഠായ അരസരൂപതാദീഹി അട്ഠഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി അക്കോസന്തമ്പി ബ്രാഹ്മണം ഭഗവാ ധമ്മിസ്സരോ ധമ്മരാജാ ധമ്മസ്സാമീ ¶ തഥാഗതോ അനുകമ്പായ സീതലേനേവ ചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തോ യം ധമ്മധാതും പടിവിജ്ഝിത്വാ ദേസനാവിലാസപ്പത്തോ ഹോതി, തസ്സാ ധമ്മധാതുയാ ¶ സുപ്പടിവിദ്ധത്താ വിഗതവലാഹകേ അന്തലിക്ഖേ സമബ്ഭുഗ്ഗതോ പുണ്ണചന്ദോ വിയ സരദകാലേ സൂരിയോ വിയ ച ബ്രാഹ്മണസ്സ ഹദയന്ധകാരം വിധമന്തോ താനിയേവ അക്കോസവത്ഥൂനി തേന തേന പരിയായേന അഞ്ഞഥാ ദസ്സേത്വാ, പുനപി അത്തനോ കരുണാവിപ്ഫാരം അട്ഠഹി ലോകധമ്മേഹി അകമ്പിയഭാവേന പടിലദ്ധം, താദിഗുണലക്ഖണം പഥവീസമചിത്തതം അകുപ്പധമ്മതഞ്ച പകാസേന്തോ ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ കേവലം പലിതസിരഖണ്ഡദന്തവലിത്തചതാദീഹി അത്തനോ വുഡ്ഢഭാവം സഞ്ജാനാതി, നോ ച ഖോ ജാനാതി അത്താനം ജാതിയാ അനുഗതം ജരായ അനുസടം ബ്യാധിനാ അഭിഭൂതം മരണേന അബ്ഭാഹതം വട്ടഖാണുഭൂതം അജ്ജ മരിത്വാ പുന സ്വേവ ഉത്താനസയനദാരകഭാവഗമനീയം. മഹന്തേന ഖോ പന ഉസ്സാഹേന മമ സന്തികം ആഗതോ, തദസ്സ ആഗമനം സാത്ഥകം ഹോതൂ’’തി ചിന്തേത്വാ ഇമസ്മിം ലോകേ അത്തനോ അപ്പടിസമം പുരേജാതഭാവം ദസ്സേന്തോ സേയ്യഥാപി ബ്രാഹ്മണാതിആദിനാ നയേന ബ്രാഹ്മണസ്സ ധമ്മദേസനം വഡ്ഢേസി.

തത്ഥ സേയ്യഥാതി ഓപമ്മത്ഥേ നിപാതോ; പീതി സമ്ഭാവനത്ഥേ; ഉഭയേനാപി യഥാ നാമ ബ്രാഹ്മണാതി ¶ ദസ്സേതി. കുക്കുടിയാ അണ്ഡാനി അട്ഠ വാ ദസ വാ ദ്വാദസ വാതി ഏത്ഥ പന കിഞ്ചാപി കുക്കുടിയാ വുത്തപ്പകാരതോ ഊനാധികാനിപി അണ്ഡാനി ഹോന്തി, അഥ ഖോ വചനസിലിട്ഠതായ ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവഞ്ഹി ലോകേ സിലിട്ഠവചനം ഹോതി. താനസ്സൂതി താനി അസ്സു, ഭവേയ്യുന്തി വുത്തം ഹോതി. കുക്കുടിയാ സമ്മാ അധിസയിതാനീതി തായ ജനേത്തിയാ കുക്കുടിയാ പക്ഖേ പസാരേത്വാ തേസം ഉപരി സയന്തിയാ സമ്മാ അധിസയിതാനി. സമ്മാ പരിസേദിതാനീതി കാലേന കാലം ഉതും ഗണ്ഹാപേന്തിയാ സുട്ഠു സമന്തതോ സേദിതാനി, ഉസ്മീകതാനീതി വുത്തം ഹോതി. സമ്മാ പരിഭാവിതാനീതി കാലേന കാലം സുട്ഠു സമന്തതോ ഭാവിതാനി, കുക്കുടഗന്ധം ഗാഹാപിതാനീതി വുത്തം ഹോതി.

ഇദാനി യസ്മാ തായ കുക്കുടിയാ ഏവം തീഹി പകാരേഹി താനി അണ്ഡാനി പരിപാലിയമാനാനി ന പൂതീനി ഹോന്തി. യോപി നേസം അല്ലസിനേഹോ സോ പരിയാദാനം ഗച്ഛതി. കപാലം തനുകം ഹോതി, പാദനഖസിഖാ ച മുഖതുണ്ഡകഞ്ച ഖരം ഹോതി, കുക്കുടപോതകാ പരിപാകം ഗച്ഛന്തി, കപാലസ്സ തനുകത്താ ബഹിദ്ധാ ¶ ആലോകോ അന്തോ പഞ്ഞായതി. അഥ തേ കുക്കുടപോതകാ ‘‘ചിരം ¶ വത മയം സങ്കുടിതഹത്ഥപാദാ സമ്ബാധേ സയിമ്ഹ, അയഞ്ച ബഹി ആലോകോ ദിസ്സതി, ഏത്ഥ ദാനി നോ സുഖവിഹാരോ ഭവിസ്സതീ’’തി നിക്ഖമിതുകാമാ ഹുത്വാ കപാലം പാദേന പഹരന്തി, ഗീവം പസാരേന്തി. തതോ തം കപാലം ദ്വേധാ ഭിജ്ജതി, കുക്കുടപോതകാ പക്ഖേ വിധുനന്താ തങ്ഖണാനുരൂപം വിരവന്താ നിക്ഖമന്തി. ഏവം നിക്ഖമന്താനഞ്ച നേസം യോ പഠമതരം നിക്ഖമതി സോ ‘ജേട്ഠോ’തി വുച്ചതി. തസ്മാ ഭഗവാ തായ ഉപമായ അത്തനോ ജേട്ഠകഭാവം സാധേതുകാമോ ബ്രാഹ്മണം പുച്ഛി – ‘‘യോ നു ഖോ തേസം കുക്കുടച്ഛാപകാനം…പേ… കിന്തി സ്വസ്സ വചനീയോ’’തി. തത്ഥ കുക്കുടച്ഛാപകാനന്തി കുക്കുടപോതകാനം. കിന്തി സ്വസ്സ വചനീയോതി സോ കിന്തി വചനീയോ അസ്സ, കിന്തി വത്തബ്ബോ ഭവേയ്യ ജേട്ഠോ വാ കനിട്ഠോ വാതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

തതോ ബ്രാഹ്മണോ ആഹ – ‘‘ജേട്ഠോതിസ്സ ഭോ ഗോതമ വചനീയോ’’തി. ഭോ, ഗോതമ, സോ ജേട്ഠോ ഇതി അസ്സ വചനീയോ. കസ്മാതി ചേ? സോ ഹി നേസം ജേട്ഠോ, തസ്മാ സോ നേസം വുഡ്ഢതരോതി അത്ഥോ. അഥസ്സ ഭഗവാ ഓപമ്മം സമ്പടിപാദേന്തോ ആഹ – ‘‘ഏവമേവ ഖോ അഹം ബ്രാഹ്മണാ’’തിആദി. യഥാ സോ കുക്കുടച്ഛാപകോ ജേട്ഠോതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി; ഏവം അഹമ്പി അവിജ്ജാഗതായ പജായ. അവിജ്ജാഗതായാതി അവിജ്ജാ വുച്ചതി അഞ്ഞാണം, തത്ഥ ഗതായ. പജായാതി സത്താധിവചനമേതം. തസ്മാ ഏത്ഥ അവിജ്ജണ്ഡകോസസ്സ അന്തോ പവിട്ഠേസു സത്തേസൂതി ഏവം അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അണ്ഡഭൂതായാതി അണ്ഡേ ഭൂതായ ജാതായ സഞ്ജാതായ. യഥാ ഹി അണ്ഡേ നിബ്ബത്താ ഏകച്ചേ സത്താ അണ്ഡഭൂതാതി വുച്ചന്തി; ഏവമയം സബ്ബാപി പജാ അവിജ്ജണ്ഡകോസേ നിബ്ബത്തത്താ അണ്ഡഭൂതാതി വുച്ചതി. പരിയോനദ്ധായാതി തേന അവിജ്ജണ്ഡകോസേന സമന്തതോ ഓനദ്ധായ ബദ്ധായ വേഠിതായ ¶ . അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാതി തം അവിജ്ജാമയം അണ്ഡകോസം ഭിന്ദിത്വാ ¶ . ഏകോവ ലോകേതി സകലേപി ലോകസന്നിവാസേ അഹമേവ ഏകോ അദുതിയോ. അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി അനുത്തരന്തി ഉത്തരവിരഹിതം സബ്ബസേട്ഠം. സമ്മാസമ്ബോധിന്തി സമ്മാ സാമഞ്ച ബോധിം; അഥ വാ പസത്ഥം സുന്ദരഞ്ച ബോധിം; ബോധീതി രുക്ഖോപി മഗ്ഗോപി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമ്പി നിബ്ബാനമ്പി വുച്ചതി. ‘‘ബോധിരുക്ഖമൂലേ പഠമാഭിസമ്ബുദ്ധോ’’തി (മഹാവ. ൧; ഉദാ. ൧) ച ‘‘അന്തരാ ച ഗയം അന്തരാ ച ബോധി’’ന്തി (മഹാവ. ൧൧; മ. നി. ൧.൨൮൫) ച ആഗതട്ഠാനേസു ഹി രുക്ഖോ ബോധീതി വുച്ചതി. ‘‘ബോധി ¶ വുച്ചതി ചതൂസു മഗ്ഗേസു ഞാണ’’ന്തി (ചൂളനി. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൨൧) ആഗതട്ഠാനേ മഗ്ഗോ. ‘‘പപ്പോതി ബോധിം വരഭൂരിമേധസോ’’തി (ദീ. നി. ൩.൨൧൭) ആഗതട്ഠാനേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. ‘‘പത്വാന ബോധിം അമതം അസങ്ഖത’’ന്തി ആഗതട്ഠാനേ നിബ്ബാനം. ഇധ പന ഭഗവതോ അരഹത്തമഗ്ഗഞാണം അധിപ്പേതം. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണന്തിപി വദന്തി. അഞ്ഞേസം അരഹത്തമഗ്ഗോ അനുത്തരാ ബോധി ഹോതി, ന ഹോതീതി? ന ഹോതി. കസ്മാ? അസബ്ബഗുണദായകത്താ. തേസഞ്ഹി കസ്സചി അരഹത്തമഗ്ഗോ അരഹത്തഫലമേവ ദേതി, കസ്സചി തിസ്സോ വിജ്ജാ, കസ്സചി ഛ അഭിഞ്ഞാ, കസ്സചി ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ, കസ്സചി സാവകപാരമിഞാണം. പച്ചേകബുദ്ധാനമ്പി പച്ചേകബോധിഞാണമേവ ദേതി. ബുദ്ധാനം പന സബ്ബഗുണസമ്പത്തിം ദേതി, അഭിസേകോ വിയ രഞ്ഞോ സബ്ബലോകിസ്സരിയഭാവം. തസ്മാ അഞ്ഞസ്സ കസ്സചിപി അനുത്തരാ ബോധി ന ഹോതീതി. അഭിസമ്ബുദ്ധോതി അബ്ഭഞ്ഞാസിം പടിവിജ്ഝിം; പത്തോമ്ഹി അധിഗതോമ്ഹീതി വുത്തം ഹോതി.

ഇദാനി യദേതം ഭഗവതാ ‘‘ഏവമേവ ഖോ അഹം ബ്രാഹ്മണാ’’തി ആദിനാ നയേന വുത്തം ഓപമ്മസമ്പടിപാദനം, തം ഏവമത്ഥേന സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ വേദിതബ്ബം. യഥാ ഹി തസ്സാ കുക്കുടിയാ അത്തനോ അണ്ഡേസു അധിസയനാദിതിവിധകിരിയാകരണം; ഏവം ബോധിപല്ലങ്കേ നിസിന്നസ്സ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ അത്തനോ ചിത്തസന്താനേ അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താതി തിവിധാനുപസ്സനാകരണം. കുക്കുടിയാ തിവിധകിരിയാസമ്പാദനേന അണ്ഡാനം അപൂതിഭാവോ വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന വിപസ്സനാഞാണസ്സ അപരിഹാനി. കുക്കുടിയാ ¶ തിവിധകിരിയാകരണേന അണ്ഡാനം അല്ലസിനേഹപരിയാദാനം വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന ഭവത്തയാനുഗതനികന്തിസിനേഹപരിയാദാനം. കുക്കുടിയാ തിവിധകിരിയാകരണേന അണ്ഡകപാലാനം തനുഭാവോ വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന അവിജ്ജണ്ഡകോസസ്സ തനുഭാവോ. കുക്കുടിയാ തിവിധകിരിയാകരണേന കുക്കുടച്ഛാപകസ്സ പാദനഖസിഖാതുണ്ഡകാനം ഥദ്ധഖരഭാവോ വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന വിപസ്സനാഞാണസ്സ തിക്ഖഖരവിപ്പസന്നസൂരഭാവോ. കുക്കുടിയാ തിവിധകിരിയാകരണേന ¶ കുക്കുടച്ഛാപകസ്സ പരിപാകകാലോ വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന വിപസ്സനാഞാണസ്സ ¶ പരിപാകകാലോ വഡ്ഢിതകാലോ ഗബ്ഭഗ്ഗഹണകാലോ വേദിതബ്ബോ.

തതോ കുക്കുടിയാ തിവിധകിരിയാകരണേന കുക്കുടച്ഛാപകസ്സ പാദനഖസിഖായ വാ മുഖതുണ്ഡകേന വാ അണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ പക്ഖേ പപ്ഫോടേത്വാ സോത്ഥിനാ അഭിനിബ്ഭിദാകാലോ വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന വിപസ്സനാഞാണം ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാപേത്വാ അനുപുബ്ബാധിഗതേന അരഹത്തമഗ്ഗേന അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ അഭിഞ്ഞാപക്ഖേ പപ്ഫോടേത്വാ സോത്ഥിനാ സകലബുദ്ധഗുണസച്ഛികതകാലോ വേദിതബ്ബോതി.

സ്വാഹം ബ്രാഹ്മണ ജേട്ഠോ സേട്ഠോ ലോകസ്സാതി സോ അഹം ബ്രാഹ്മണ യഥാ തേസം കുക്കുടപോതകാനം പഠമതരം അണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ അഭിനിബ്ഭിദോ കുക്കുടപോതകോ ജേട്ഠോ ഹോതി; ഏവം അവിജ്ജാഗതായ പജായ തം അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ പഠമതരം അരിയായ ജാതിയാ ജാതത്താ ജേട്ഠോ വുഡ്ഢതരോതി സങ്ഖ്യം ഗതോ. സബ്ബഗുണേഹി പന അപ്പടിസമത്താ സേട്ഠോതി.

ഏവം ഭഗവാ അത്തനോ അനുത്തരം ജേട്ഠസേട്ഠഭാവം ബ്രാഹ്മണസ്സ പകാസേത്വാ ഇദാനി യായ പടിപദായ തം അധിഗതോ തം പടിപദം പുബ്ബഭാഗതോ പഭുതി ദസ്സേതും ‘‘ആരദ്ധം ഖോ പന മേ ബ്രാഹ്മണാ’’തിആദിമാഹ. ഇമം വാ ഭഗവതോ അനുത്തരം ¶ ജേട്ഠസേട്ഠഭാവം സുത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ ചിത്തമേവമുപ്പന്നം – ‘‘കായ നു ഖോ പടിപദായ ഇമം പത്തോ’’തി. തസ്സ ചിത്തമഞ്ഞായ ‘‘ഇമായാഹം പടിപദായ ഇമം അനുത്തരം ജേട്ഠസേട്ഠഭാവം പത്തോ’’തി ദസ്സേന്തോ ഏവമാഹ. തത്ഥ ആരദ്ധം ഖോ പന മേ ബ്രാഹ്മണ വീരിയം അഹോസീതി ബ്രാഹ്മണ, ന മയാ അയം അനുത്തരോ ജേട്ഠസേട്ഠഭാവോ കുസീതേന മുട്ഠസ്സതിനാ സാരദ്ധകായേന വിക്ഖിത്തചിത്തേന അധിഗതോ, അപിച ഖോ തദധിഗമായ ആരദ്ധം ഖോ പന മേ വീരിയം അഹോസി, ബോധിമണ്ഡേ നിസിന്നേന മയാ ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതം വീരിയം ആരദ്ധം അഹോസി, പഗ്ഗഹിതം അസിഥിലപ്പവത്തിതന്തി വുത്തം ഹോതി. ആരദ്ധത്തായേവ ച മേ തം അസല്ലീനം അഹോസി. ന കേവലഞ്ച വീരിയമേവ, സതിപി മേ ആരമ്മണാഭിമുഖീഭാവേന ഉപട്ഠിതാ അഹോസി. ഉപട്ഠിതത്തായേവ ച അസമ്മുട്ഠാ. പസ്സദ്ധോ കായോ അസാരദ്ധോതി കായചിത്തപസ്സദ്ധിവസേന കായോപി മേ പസ്സദ്ധോ അഹോസി ¶ . തത്ഥ യസ്മാ നാമകായേ പസ്സദ്ധേ രൂപകായോപി പസ്സദ്ധോയേവ ഹോതി, തസ്മാ നാമകായോ രൂപകായോതി അവിസേസേത്വാവ പസ്സദ്ധോ കായോതി വുത്തം. അസാരദ്ധോതി സോ ച ഖോ പസ്സദ്ധത്തായേവ അസാരദ്ധോ, വിഗതദരഥോതി വുത്തം ഹോതി. സമാഹിതം ചിത്തം ഏകഗ്ഗന്തി ചിത്തമ്പി മേ സമ്മാ ¶ ആഹിതം സുട്ഠു ഠപിതം അപ്പിതം വിയ അഹോസി; സമാഹിതത്താ ഏവ ച ഏകഗ്ഗം അചലം നിപ്ഫന്ദനന്തി. ഏത്താവതാ ഝാനസ്സ പുബ്ബഭാഗപടിപദാ കഥിതാ ഹോതി.

ഇദാനി ഇമായ പടിപദായ അധിഗതം പഠമജ്ഝാനം ആദിം കത്വാ വിജ്ജത്തയപരിയോസാനം വിസേസം ദസ്സേന്തോ ‘‘സോ ഖോ അഹ’’ന്തി ആദിമാഹ. തത്ഥ വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീതിആദീനം കിഞ്ചാപി ‘‘തത്ഥ കതമേ കാമാ? ഛന്ദോ കാമോ, രാഗോ കാമോ, ഛന്ദരാഗോ കാമോ; സങ്കപ്പോ കാമോ, രാഗോ കാമോ, സങ്കപ്പരാഗോ കാമോ – ഇമേ വുച്ചന്തി കാമാ. തത്ഥ കതമേ അകുസലാ ധമ്മാ? കാമച്ഛന്ദോ…പേ… വിചികിച്ഛാ – ഇമേ വുച്ചന്തി അകുസലാ ധമ്മാ. ഇതി ഇമേഹി ച കാമേഹി ഇമേഹി ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി ¶ വിവിത്തോ ഹോതി പവിവിത്തോ, തേന വുച്ചതി – ‘വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’’’തിആദിനാ (വിഭ. ൫൬൪) നയേന വിഭങ്ഗേയേവ അത്ഥോ വുത്തോ. തഥാപി അട്ഠകഥാനയം വിനാ ന സുട്ഠു പാകടോതി അട്ഠകഥാനയേനേവ നം പകാസയിസ്സാമ.

സേയ്യഥിദം – വിവിച്ചേവ കാമേഹീതി കാമേഹി വിവിച്ചിത്വാ വിനാ ഹുത്വാ അപസക്കേത്വാ. യോ പനായമേത്ഥ ഏവകാരോ, സോ നിയമത്ഥോതി വേദിതബ്ബോ. യസ്മാ ച നിയമത്ഥോ, തസ്മാ തസ്മിം പഠമജ്ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരണസമയേ അവിജ്ജമാനാനമ്പി കാമാനം തസ്സ പഠമജ്ഝാനസ്സ പടിപക്ഖഭാവം കാമപരിച്ചാഗേനേവ ചസ്സ അധിഗമം ദീപേതി. കഥം? ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹീ’’തി ഏവഞ്ഹി നിയമേ കരിയമാനേ ഇദം പഞ്ഞായതി. നൂനിമസ്സ ഝാനസ്സ കാമാ പടിപക്ഖഭൂതാ, യേസു സതി ഇദം ന പവത്തതി, അന്ധകാരേ സതി പദീപോ വിയ, തേസം പരിച്ചാഗേനേവ ചസ്സ അധിഗമോ ഹോതി, ഓരിമതീരപരിച്ചാഗേന പാരിമതീരസ്സേവ, തസ്മാ നിയമം കരോതീതി.

തത്ഥ സിയാ – ‘‘കസ്മാ പനേസ പുബ്ബപദേയേവ വുത്തോ ന ഉത്തരപദേ, കിം അകുസലേഹി ധമ്മേഹി അവിവിച്ചാപി ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യാ’’തി? ന ¶ ഖോ പനേതം ഏവം ദട്ഠബ്ബം. തന്നിസ്സരണതോ ഹി പുബ്ബപദേഏവ ഏസ വുത്തോ. കാമധാതുസമതിക്കമനതോ ഹി കാമരാഗപടിപക്ഖതോ ച ഇദം ഝാനം കാമാനമേവ നിസ്സരണം. യഥാഹ – ‘‘കാമാനമേതം നിസ്സരണം, യദിദം നേക്ഖമ്മ’’ന്തി (ഇതിവു. ൭൨). ഉത്തരപദേപി പന യഥാ ‘‘ഇധേവ, ഭിക്ഖവേ, പഠമോ സമണോ, ഇധ ദുതിയോ സമണോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൩൯) ഏത്ഥ ഏവകാരോ ആനേത്വാ വുച്ചതി, ഏവം വത്തബ്ബോ. ന ഹി സക്കാ ഇതോ അഞ്ഞേഹിപി നീവരണസങ്ഖാതേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹി അവിവിച്ച ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിതും ¶ . തസ്മാ ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ചേവ അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’’തി ഏവം പദദ്വയേപി ഏസ ദട്ഠബ്ബോ. പദദ്വയേപി ച കിഞ്ചാപി ‘‘വിവിച്ചാ’’തി ഇമിനാ സാധാരണവചനേന തദങ്ഗവിവേകാദയോ കായവിവേകാദയോ ച സബ്ബേപി വിവേകാ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. തഥാപി കായവിവേകോ, ചിത്തവിവേകോ, വിക്ഖമ്ഭനവിവേകോതി തയോ ഏവ ഇധ ദട്ഠബ്ബാ. ‘‘കാമേഹീ’’തി ഇമിനാ പന പദേന യേ ച നിദ്ദേസേ ‘‘കതമേ വത്ഥുകാമാ മനാപിയാ രൂപാ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൧; വിഭ. ൯൬൪) നയേന വത്ഥുകാമാ വുത്താ, യേ ച തത്ഥേവ വിഭങ്ഗേ ച ‘‘ഛന്ദോ ¶ കാമോ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൧) നയേന കിലേസകാമാ വുത്താ, തേ സബ്ബേപി സങ്ഗഹിതാ ഇച്ചേവ ദട്ഠബ്ബാ. ഏവഞ്ഹി സതി ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹീ’’തി വത്ഥുകാമേഹിപി വിവിച്ചേവാതി അത്ഥോ യുജ്ജതി. തേന കായവിവേകോ വുത്തോ ഹോതി.

വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീതി കിലേസകാമേഹി സബ്ബാകുസലേഹി ധമ്മേഹി വാ വിവിച്ചാതി അത്ഥോ യുജ്ജതി. തേന ചിത്തവിവേകോ വുത്തോ ഹോതി. പുരിമേന ചേത്ഥ വത്ഥുകാമേഹി വിവേകവചനതോയേവ കാമസുഖപരിച്ചാഗോ, ദുതിയേന കിലേസകാമേഹി വിവേകവചനതോ നേക്ഖമ്മസുഖപരിഗ്ഗഹോ വിഭാവിതോ ഹോതി. ഏവം വത്ഥുകാമകിലേസകാമവിവേകവചനതോയേവ ച ഏതേസം പഠമേന സംകിലേസവത്ഥുപ്പഹാനം, ദുതിയേന സംകിലേസപ്പഹാനം; പഠമേന ലോലഭാവസ്സ ഹേതുപരിച്ചാഗോ, ദുതിയേന ബാലഭാവസ്സ; പഠമേന ച പയോഗസുദ്ധി, ദുതിയേന ആസയപോസനം വിഭാവിതം ഹോതീതി വിഞ്ഞാതബ്ബം. ഏസ താവ നയോ ‘‘കാമേഹീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തകാമേസു വത്ഥുകാമപക്ഖേ.

കിലേസകാമപക്ഖേ പന ഛന്ദോതി ച രാഗോതി ച ഏവമാദീഹി അനേകഭേദോ കാമച്ഛന്ദോയേവ കാമോതി അധിപ്പേതോ. സോ ച അകുസലപരിയാപന്നോപി ¶ സമാനോ, ‘‘തത്ഥ കതമോ കാമഛന്ദോ കാമോ’’തിആദിനാ നയേന വിഭങ്ഗേ ഝാനപടിപക്ഖതോ വിസും വുത്തോ. കിലേസകാമത്താ വാ പുരിമപദേ വുത്തോ, അകുസലപരിയാപന്നത്താ ദുതിയപദേ. അനേകഭേദതോ ചസ്സ കാമതോതി അവത്വാ കാമേഹീതി വുത്തം. അഞ്ഞേസമ്പി ച ധമ്മാനം അകുസലഭാവേ വിജ്ജമാനേ ‘‘തത്ഥ കതമേ അകുസലാ ധമ്മാ കാമച്ഛന്ദോ’’തിആദിനാ നയേന വിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൫൬൪) ഉപരിഝാനങ്ഗപച്ചനീകപടിപക്ഖഭാവദസ്സനതോ നീവരണാനേവ വുത്താനി. നീവരണാനി ഹി ഝാനങ്ഗപച്ചനീകാനി, തേസം ഝാനങ്ഗാനേവ പടിപക്ഖാനി, വിദ്ധംസകാനീതി വുത്തം ഹോതി. തഥാ ഹി ‘‘സമാധി കാമച്ഛന്ദസ്സ പടിപക്ഖോ, പീതി ബ്യാപാദസ്സ, വിതക്കോ ഥിനമിദ്ധസ്സ, സുഖം ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചസ്സ, വിചാരോ വിചികിച്ഛായാ’’തി പേടകേ വുത്തം.

ഏവമേത്ഥ ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹീ’’തി ഇമിനാ കാമച്ഛന്ദസ്സ വിക്ഖമ്ഭനവിവേകോ വുത്തോ ഹോതി. ‘‘വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’’തി ഇമിനാ പഞ്ചന്നമ്പി നീവരണാനം. അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണേന പന ¶ പഠമേന കാമച്ഛന്ദസ്സ, ദുതിയേന സേസനീവരണാനം. തഥാ പഠമേന തീസു അകുസലമൂലേസു പഞ്ചകാമഗുണഭേദവിസയസ്സ ലോഭസ്സ, ദുതിയേന ¶ ആഘാതവത്ഥുഭേദാദിവിസയാനം ദോസമോഹാനം. ഓഘാദീസു വാ ധമ്മേസു പഠമേന കാമോഘ-കാമയോഗ-കാമാസവ-കാമുപാദാന-അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥ-കാമരാഗ-സംയോജനാനം, ദുതിയേന അവസേസഓഘ-യോഗാസവ-ഉപാദാന-ഗന്ഥ-സംയോജനാനം. പഠമേന ച തണ്ഹായ തംസമ്പയുത്തകാനഞ്ച, ദുതിയേന അവിജ്ജായ തംസമ്പയുത്തകാനഞ്ച. അപിച പഠമേന ലോഭസമ്പയുത്തഅട്ഠചിത്തുപ്പാദാനം, ദുതിയേന സേസാനം ചതുന്നം അകുസലചിത്തുപ്പാദാനം വിക്ഖമ്ഭനവിവേകോ വുത്തോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ. അയം താവ ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’’തി ഏത്ഥ അത്ഥപ്പകാസനാ.

ഏത്താവതാ ച പഠമസ്സ ഝാനസ്സ പഹാനങ്ഗം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സമ്പയോഗങ്ഗം ദസ്സേന്തോ സവിതക്കം സവിചാരന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ വിതക്കനം വിതക്കോ, ഊഹനന്തി വുത്തം ഹോതി. സ്വായം ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ അഭിനിരോപനലക്ഖണോ, ആഹനനപരിയാഹനനരസോ. തഥാ ഹി ‘‘തേന യോഗാവചരോ ആരമ്മണം വിതക്കാഹതം വിതക്കപരിയാഹതം കരോതീ’’തി വുച്ചതി. ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ ആനയനപച്ചുപട്ഠാനോ. വിചരണം വിചാരോ, അനുസഞ്ചരണന്തി ¶ വുത്തം ഹോതി. സ്വായം ആരമ്മണാനുമജ്ജനലക്ഖണോ, തത്ഥ സഹജാതാനുയോജനരസോ, ചിത്തസ്സ അനുപ്പബന്ധനപച്ചുപട്ഠാനോ. സന്തേപി ച നേസം കത്ഥചി അവിപ്പയോഗേ ഓളാരികട്ഠേന ഘണ്ടാഭിഘാതസദ്ദോ വിയ ചേതസോ പഠമാഭിനിപാതോ വിതക്കോ, സുഖുമട്ഠേന അനുരവോ വിയ അനുപ്പബന്ധോ വിചാരോ. വിപ്ഫാരവാ ചേത്ഥ വിതക്കോ പരിപ്ഫന്ദനഭാവോ ചിത്തസ്സ, ആകാസേ ഉപ്പതിതുകാമസ്സ പക്ഖിനോ പക്ഖവിക്ഖേപോ വിയ പദുമാഭിമുഖപാതോ വിയ ച ഗന്ധാനുബന്ധചേതസോ ഭമരസ്സ. സന്തവുത്തി വിചാരോ നാതിപരിപ്ഫന്ദനഭാവോ ചിത്തസ്സ, ആകാസേ ഉപ്പതിതസ്സ പക്ഖിനോ പക്ഖപ്പസാരണം വിയ പരിബ്ഭമനം വിയ ച പദുമാഭിമുഖപതിതസ്സ ഭമരസ്സ പദുമസ്സ ഉപരിഭാഗേ. സോ പന നേസം വിസേസോ പഠമ-ദുതിയജ്ഝാനേസു പാകടോ ഹോതി. ഇതി ഇമിനാ ച വിതക്കേന ഇമിനാ ച വിചാരേന സഹ വത്തതി രുക്ഖോ വിയ പുപ്ഫേന ച ഫലേന ചാതി ഇദം ഝാനം ‘‘സവിതക്കം സവിചാര’’ന്തി വുച്ചതി. വിഭങ്ഗേ പന ‘‘ഇമിനാ ച വിതക്കേന ഇമിനാ ച വിചാരേന ഉപേതോ ഹോതി ¶ സമുപേതോ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൫൬൫) നയേന പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനാ ദേസനാ കതാ. അത്ഥോ പന തത്രാപി ഏവമേവ ദട്ഠബ്ബോ.

വിവേകജന്തി ഏത്ഥ വിവിത്തി വിവേകോ, നീവരണവിഗമോതി അത്ഥോ. വിവിത്തോതി വാ വിവേകോ, നീവരണവിവിത്തോ ഝാനസമ്പയുത്തധമ്മരാസീതി അത്ഥോ. തസ്മാ വിവേകാ, തസ്മിം വാ വിവേകേ ജാതന്തി വിവേകജം. പീതിസുഖന്തി ഏത്ഥ പിനയതീതി പീതി, സാ സമ്പിയായനലക്ഖണാ കായചിത്തപീനനരസാ ¶ , ഫരണരസാ വാ, ഓദഗ്യപച്ചുപട്ഠാനാ. സുഖനം സുഖം, സുട്ഠു വാ ഖാദതി ഖനതി ച കായചിത്താബാധന്തി സുഖം, തം സാതലക്ഖണം, സമ്പയുത്തകാനം ഉപബ്രൂഹനരസം, അനുഗ്ഗഹപച്ചുപട്ഠാനം. സതിപി ച നേസം കത്ഥചി അവിപ്പയോഗേ ഇട്ഠാരമ്മണപടിലാഭതുട്ഠി പീതി, പടിലദ്ധരസാനുഭവനം സുഖം. യത്ഥ പീതി തത്ഥ സുഖം, യത്ഥ സുഖം തത്ഥ ന നിയമതോ പീതി. സങ്ഖാരക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതാ പീതി, വേദനാക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതം സുഖം. കന്താരഖിന്നസ്സ വനന്തോദകദസ്സനസവനേസു വിയ പീതി, വനച്ഛായപ്പവേസനഉദകപരിഭോഗേസു വിയ സുഖം. തസ്മിം തസ്മിം സമയേ പാകടഭാവതോ ചേതം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അയഞ്ച പീതി, ഇദഞ്ച സുഖം, അസ്സ ഝാനസ്സ, അസ്മിം വാ ഝാനേ അത്ഥീതി ഇദം ഝാനം ‘‘പീതിസുഖ’’ന്തി വുച്ചതി.

അഥ വാ പീതി ച സുഖഞ്ച പീതിസുഖം, ധമ്മവിനയാദയോ വിയ. വിവേകജം പീതിസുഖമസ്സ ഝാനസ്സ, അസ്മിം വാ ഝാനേ അത്ഥീതി ഏവമ്പി വിവേകജംപീതിസുഖം. യഥേവ ¶ ഹി ഝാനം, ഏവം പീതിസുഖം പേത്ഥ വിവേകജമേവ ഹോതി, തഞ്ചസ്സ അത്ഥീതി തസ്മാ ഏകപദേനേവ ‘‘വിവേകജം പീതിസുഖ’’ന്തിപി വത്തും യുജ്ജതി. വിഭങ്ഗേ പന ‘‘ഇദം സുഖം ഇമായ പീതിയാ സഹഗത’’ന്തിആദിനാ (വിഭ. ൫൬൭) നയേനേതം വുത്തം. അത്ഥോ പന തത്രാപി ഏവമേവ ദട്ഠബ്ബോ.

പഠമന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതാ പഠമം, ഇദം പഠമം സമാപജ്ജതീതിപി പഠമം. പച്ചനീകധമ്മേ ഝാപേതീതി ഝാനം, ഇമിനാ യോഗിനോ ഝായന്തീതിപി ഝാനം, പച്ചനീകധമ്മേ ഡഹന്തി ഗോചരം വാ ചിന്തേന്തീതി അത്ഥോ. സയം വാ തം ഝായതി ഉപനിജ്ഝായതീതി ഝാനം, തേനേവ ഉപനിജ്ഝായനലക്ഖണന്തി വുച്ചതി. തദേതം ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനം ¶ , ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനന്തി ദുവിധം ഹോതി. തത്ഥ ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനന്തി സഹ ഉപചാരേന അട്ഠ സമാപത്തിയോ വുച്ചന്തി. കസ്മാ? കസിണാദിആരമ്മണൂപനിജ്ഝായനതോ. ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനന്തി വിപസ്സനാമഗ്ഗഫലാനി വുച്ചന്തി. കസ്മാ? ലക്ഖണൂപനിജ്ഝായനതോ. ഏത്ഥ ഹി വിപസ്സനാ അനിച്ചലക്ഖണാദീനി ഉപനിജ്ഝായതി, വിപസ്സനായ ഉപനിജ്ഝായനകിച്ചം പന മഗ്ഗേന സിജ്ഝതീതി മഗ്ഗോ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനന്തി വുച്ചതി. ഫലം പന നിരോധസ്സ തഥലക്ഖണം ഉപനിജ്ഝായതീതി ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനന്തി വുച്ചതി. ഇമസ്മിം പനത്ഥേ ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനമേവ ഝാനന്തി അധിപ്പേതം.

ഏത്ഥാഹ – ‘‘കതമം പന തം ഝാനം നാമ, യം സവിതക്കം സവിചാരം…പേ… പീതിസുഖന്തി ഏവം അപദേസം അരഹതീ’’തി? വുച്ചതേ – യഥാ സധനോ സപരിജനോതിആദീസു ഠപേത്വാ ധനഞ്ച പരിജനഞ്ച അഞ്ഞോ അപദേസാരഹോ ഹോതി, ഏവം ഠപേത്വാ വിതക്കാദിധമ്മേ അഞ്ഞം അപദേസാരഹം നത്ഥി. യഥാ പന സരഥാ സപത്തി സേനാതി വുത്തേ സേനങ്ഗേസുയേവ സേനാസമ്മുതി, ഏവമിധ പഞ്ചസു അങ്ഗേസുയേവ ¶ ഝാനസമ്മുതി വേദിതബ്ബാ. കതമേസു പഞ്ചസു? വിതക്കോ, വിചാരോ, പീതി, സുഖം, ചിത്തേകഗ്ഗതാതി ഏതേസു. ഏതാനേവ ഹിസ്സ ‘‘സവിതക്കം സവിചാര’’ന്തിആദിനാ നയേന അങ്ഗഭാവേന വുത്താനി. അവുത്തത്താ ഏകഗ്ഗതാ അങ്ഗം ന ഹോതീതി ചേ തഞ്ച ന. കസ്മാ? വുത്തത്താ ഏവ. സാപി ഹി വിഭങ്ഗേ ‘‘ഝാനന്തി വിതക്കോ വിചാരോ പീതി സുഖം ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ’’തി ഏവം വുത്തായേവ. തസ്മാ യഥാ സവിതക്കം സവിചാരന്തി, ഏവം സചിത്തേകഗ്ഗതന്തി ഇധ അവുത്തേപി ഇമിനാ വിഭങ്ഗവചനേന ചിത്തേകഗ്ഗതാപി അങ്ഗമേവാതി വേദിതബ്ബാ. യേന ഹി അധിപ്പായേന ഭഗവതാ ഉദ്ദേസോ കതോ, സോ ഏവ തേന വിഭങ്ഗേപി പകാസിതോതി.

ഉപസമ്പജ്ജാതി ¶ ഉപഗന്ത്വാ, പാപുണിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ഉപസമ്പാദയിത്വാ വാ, നിപ്ഫാദേത്വാതി വുത്തം ഹോതി. വിഭങ്ഗേ പന ‘‘ഉപസമ്പജ്ജാതി പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ലാഭോ പടിലാഭോ പത്തി സമ്പത്തി ഫുസനാ സമ്ഫുസനാ സച്ഛികിരിയാ ഉപസമ്പദാ’’തി വുത്തം. തസ്സാപി ഏവമേവത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. വിഹാസിന്തി ബോധിമണ്ഡേ നിസജ്ജസങ്ഖാതേന ഇരിയാപഥവിഹാരേന ഇതിവുത്തപ്പകാരഝാനസമങ്ഗീ ¶ ഹുത്വാ അത്തഭാവസ്സ ഇരിയം വുത്തിം പാലനം യപനം യാപനം ചാരം വിഹാരം അഭിനിപ്ഫാദേസിന്തി അത്ഥോ. വുത്തഞ്ഹേതം വിഭങ്ഗേ – ‘‘വിഹരതീതി ഇരിയതി വത്തതി പാലേതി യപേതി യാപേതി ചരതി വിഹരതി, തേന വുച്ചതി വിഹരതീ’’തി (വിഭ. ൫൧൨).

കിം പന കത്വാ ഭഗവാ ഇമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസീതി? കമ്മട്ഠാനം ഭാവേത്വാ. കതരം? ആനാപാനസ്സതികമ്മട്ഠാനം. അഞ്ഞേന തദത്ഥികേന കിം കാതബ്ബന്തി? അഞ്ഞേനപി ഏതം വാ കമ്മട്ഠാനം പഥവീകസിണാദീനം വാ അഞ്ഞതരം ഭാവേതബ്ബം. തേസം ഭാവനാനയോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൫൫) വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ഇധ പന വുച്ചമാനേ അതിഭാരിയം വിനയനിദാനം ഹോതി, തസ്മാ പാളിയാ അത്ഥപ്പകാസനമത്തമേവ കരോമാതി.

വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാതി വിതക്കസ്സ ച വിചാരസ്സ ചാതി ഇമേസം ദ്വിന്നം വൂപസമാ സമതിക്കമാ; ദുതിയജ്ഝാനക്ഖണേ അപാതുഭാവാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ദുതിയജ്ഝാനേ സബ്ബേപി പഠമജ്ഝാനധമ്മാ ന സന്തി, അഞ്ഞേയേവ ഹി പഠമജ്ഝാനേ ഫസ്സാദയോ, അഞ്ഞേ ഇധ; ഓളാരികസ്സ പന ഓളാരികസ്സ അങ്ഗസ്സ സമതിക്കമാ പഠമജ്ഝാനതോ പരേസം ദുതിയജ്ഝാനാദീനം അധിഗമോ ¶ ഹോതീതി ദീപനത്ഥം ‘‘വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ’’തി ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അജ്ഝത്തന്തി ഇധ നിയകജ്ഝത്തമധിപ്പേതം. വിഭങ്ഗേ പന ‘‘അജ്ഝത്തം പച്ചത്ത’’ന്തി (വിഭ. ൫൭൩) ഏത്തകമേവ വുത്തം. യസ്മാ പന നിയകജ്ഝത്തം അധിപ്പേതം, തസ്മാ അത്തനി ജാതം അത്തനോ സന്താനേ നിബ്ബത്തന്തി അയമേത്ഥ അത്ഥോ.

സമ്പസാദനന്തി സമ്പസാദനം വുച്ചതി സദ്ധാ. സമ്പസാദനയോഗതോ ഝാനമ്പി സമ്പസാദനം, നീലവണ്ണയോഗതോ നീലവത്ഥം വിയ. യസ്മാ വാ തം ഝാനം സമ്പസാദനസമന്നാഗതത്താ വിതക്കവിചാരക്ഖോഭവൂപസമനേന ചേതോ സമ്പസാദയതി, തസ്മാപി സമ്പസാദനന്തി വുത്തം. ഇമസ്മിഞ്ച അത്ഥവികപ്പേ സമ്പസാദനം ചേതസോതി ഏവം പദസമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. പുരിമസ്മിം പന അത്ഥവികപ്പേ ¶ ചേതസോതി ഏതം ഏകോദിഭാവേന സദ്ധിം യോജേതബ്ബം. തത്രായം അത്ഥയോജനാ – ഏകോ ഉദേതീതി ഏകോദി, വിതക്കവിചാരേഹി അനജ്ഝാരൂള്ഹത്താ അഗ്ഗോ സേട്ഠോ ഹുത്വാ ഉദേതീതി ¶ അത്ഥോ. സേട്ഠോപി ഹി ലോകേ ഏകോതി വുച്ചതി. വിതക്കവിചാരവിരഹതോ വാ ഏകോ അസഹായോ ഹുത്വാതിപി വത്തും വട്ടതി. അഥ വാ സമ്പയുത്തധമ്മേ ഉദായതീതി ഉദി, ഉട്ഠാപേതീതി അത്ഥോ. സേട്ഠട്ഠേന ഏകോ ച സോ ഉദി ചാതി ഏകോദി, സമാധിസ്സേതം അധിവചനം. ഇതി ഇമം ഏകോദിം ഭാവേതി വഡ്ഢയതീതി ഇദം ദുതിയജ്ഝാനം ഏകോദിഭാവം. സോ പനായം ഏകോദി യസ്മാ ചേതസോ, ന സത്തസ്സ ന ജീവസ്സ, തസ്മാ ഏതം ചേതസോ ഏകോദിഭാവന്തി വുത്തം.

നനു ചായം സദ്ധാ പഠമജ്ഝാനേപി അത്ഥി, അയഞ്ച ഏകോദിനാമകോ സമാധി; അഥ കസ്മാ ഇദമേവ സമ്പസാദനം ‘‘ചേതസോ ഏകോദിഭാവഞ്ചാ’’തി വുത്തന്തി? വുച്ചതേ – അദുഞ്ഹി പഠമജ്ഝാനം വിതക്കവിചാരക്ഖോഭേന വീചിതരങ്ഗസമാകുലമിവ ജലം ന സുപ്പസന്നം ഹോതി, തസ്മാ സതിയാപി സദ്ധായ സമ്പസാദനന്തി ന വുത്തം. ന സുപ്പസന്നത്തായേവ ചേത്ഥ സമാധിപി ന സുട്ഠു പാകടോ, തസ്മാ ഏകോദിഭാവന്തിപി ന വുത്തം. ഇമസ്മിം പന ഝാനേ വിതക്കവിചാരപലിബോധാഭാവേന ലദ്ധോകാസാ ബലവതീ സദ്ധാ, ബലവസദ്ധാസഹായപ്പടിലാഭേനേവ ച സമാധിപി പാകടോ; തസ്മാ ഇദമേവ ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. വിഭങ്ഗേ പന ‘‘സമ്പസാദനന്തി യാ സദ്ധാ സദ്ദഹനാ ഓകപ്പനാ അഭിപ്പസാദോ, ചേതസോ ഏകോദിഭാവന്തി യാ ചിത്തസ്സ ഠിതി…പേ… സമ്മാസമാധീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം. ഏവം വുത്തേന പനേതേന സദ്ധിം അയം അത്ഥവണ്ണനാ യഥാ ന വിരുജ്ഝതി അഞ്ഞദത്ഥു സംസന്ദതി ചേവ സമേതി ച ഏവം വേദിതബ്ബാ.

അവിതക്കം അവിചാരന്തി ഭാവനായ പഹീനത്താ ഏതസ്മിം ഏതസ്സ വാ വിതക്കോ നത്ഥീതി അവിതക്കം. ഇമിനാവ നയേന അവിചാരം. വിഭങ്ഗേപി (വിഭ. ൫൭൬) വുത്തം ‘‘ഇതി അയഞ്ച വിതക്കോ ¶ അയഞ്ച വിചാരോ സന്താ ഹോന്തി സമിതാ വൂപസന്താ അത്ഥങ്ഗതാ അബ്ഭത്ഥങ്ഗതാ അപ്പിതാ ബ്യപ്പിതാ സോസിതാ വിസോസിതാ ബ്യന്തീകതാ, തേന വുച്ചതി അവിതക്കം അവിചാര’’ന്തി.

ഏത്ഥാഹ – നനു ച ‘‘വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാതി ഇമിനാപി അയമത്ഥോ സിദ്ധോ, അഥ കസ്മാ പുന വുത്തം അവിതക്കം അവിചാര’’ന്തി? വുച്ചതേ – ഏവമേതം സിദ്ധോ വായമത്ഥോ, ന പനേതം തദത്ഥദീപകം; നനു അവോചുമ്ഹ – ‘‘ഓളാരികസ്സ പന ഓളാരികസ്സ ¶ അങ്ഗസ്സ സമതിക്കമാ പഠമജ്ഝാനതോ പരേസം ദുതിയജ്ഝാനാദീനം ¶ അധിഗമോ ഹോതീതി ദീപനത്ഥം വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാതി ഏവം വുത്ത’’ന്തി.

അപിച വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ ഇദം സമ്പസാദനം, ന കിലേസകാലുസിയസ്സ. വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാ ഏകോദിഭാവം ന ഉപചാരജ്ഝാനമിവ നീവരണപ്പഹാനാ, ന പഠമജ്ഝാനമിവ ച അങ്ഗപാതുഭാവാതി ഏവം സമ്പസാദനഏകോദിഭാവാനം ഹേതുപരിദീപകമിദം വചനം. തഥാ വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ ഇദം അവിതക്കഅവിചാരം, ന തതിയചതുത്ഥജ്ഝാനാനി വിയ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനി വിയ ച അഭാവാതി ഏവം അവിതക്കഅവിചാരഭാവസ്സ ഹേതുപരിദീപകഞ്ച, ന വിതക്കവിചാരാഭാവമത്തപരിദീപകം. വിതക്കവിചാരാഭാവമത്തപരിദീപകമേവ പന ‘‘അവിതക്കം അവിചാര’’ന്തി ഇദം വചനം, തസ്മാ പുരിമം വത്വാപി പുന വത്തബ്ബമേവാതി.

സമാധിജന്തി പഠമജ്ഝാനസമാധിതോ സമ്പയുത്തസമാധിതോ വാ ജാതന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ കിഞ്ചാപി പഠമമ്പി സമ്പയുത്തസമാധിതോ ജാതം, അഥ ഖോ അയമേവ ‘‘സമാധീ’’തി വത്തബ്ബതം അരഹതി വിതക്കവിചാരക്ഖോഭവിരഹേന അതിവിയ അചലത്താ സുപ്പസന്നത്താ ച. തസ്മാ ഇമസ്സ വണ്ണഭണനത്ഥം ഇദമേവ ‘‘സമാധിജ’’ന്തി വുത്തം. പീതിസുഖന്തി ഇദം വുത്തനയമേവ.

ദുതിയന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതോ ദുതിയം, ഇദം ദുതിയം സമാപജ്ജതീതിപി ദുതിയം. ഝാനന്തി ഏത്ഥ പന യഥാ പഠമജ്ഝാനം വിതക്കാദീഹി പഞ്ചങ്ഗികം ഹോതി, ഏവമിദം സമ്പസാദാദീഹി ‘‘ചതുരങ്ഗിക’’ന്തി വേദിതബ്ബം. യഥാഹ – ‘‘ഝാനന്തി സമ്പസാദോ, പീതി, സുഖം, ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ’’തി (വിഭ. ൫൮൦). പരിയായോയേവ ചേസോ. സമ്പസാദനം പന ഠപേത്വാ നിപ്പരിയായേന തിവങ്ഗികമേവേതം ഹോതി. യഥാഹ – ‘‘കതമം തസ്മിം സമയേ തിവങ്ഗികം ഝാനം ഹോതി? പീതി, സുഖം, ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ’’തി (ധ. സ. ൧൬൧). സേസം വുത്തനയമേവാതി.

പീതിയാ ¶ ച വിരാഗാതി ഏത്ഥ വുത്തത്ഥായേവ പീതി. വിരാഗോതി തസ്സാ ജിഗുച്ഛനം വാ സമതിക്കമോ വാ. ഉഭിന്നമന്തരാ ‘‘ച’’ സദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, സോ ¶ ഹി വൂപസമം വാ സമ്പിണ്ഡേതി വിതക്കവിചാരവൂപസമം വാ. തത്ഥ യദാ വൂപസമമേവ സമ്പിണ്ഡേതി, തദാ പീതിയാ വിരാഗാ ച, കിഞ്ച ഭിയ്യോ വൂപസമാ ചാതി ഏവം യോജനാ ¶ വേദിതബ്ബാ. ഇമിസ്സാ ച യോജനായം വിരാഗോ ജിഗുച്ഛനത്ഥോ ഹോതി. തസ്മാ പീതിയാ ജിഗുച്ഛനാ ച വൂപസമാ ചാതി അയമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. യദാ പന വിതക്കവിചാരവൂപസമം സമ്പിണ്ഡേതി, തദാ പീതിയാ ച വിരാഗാ, കിഞ്ച ഭിയ്യോ വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാതി ഏവം യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഇമിസ്സാ ച യോജനായം വിരാഗോ സമതിക്കമനത്ഥോ ഹോതി. തസ്മാ പീതിയാ ച സമതിക്കമാ, വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാതി അയമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

കാമഞ്ചേതേ വിതക്കവിചാരാ ദുതിയജ്ഝാനേയേവ വൂപസന്താ ഇമസ്സ പന ഝാനസ്സ മഗ്ഗപരിദീപനത്ഥം വണ്ണഭണനത്ഥഞ്ചേതം വുത്തം. ‘‘വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ’’തി ഹി വുത്തേ ഇദം പഞ്ഞായതി – ‘‘നൂന വിതക്കവിചാരവൂപസമോ മഗ്ഗോ ഇമസ്സ ഝാനസ്സാ’’തി. യഥാ ച തതിയേ അരിയമഗ്ഗേ അപ്പഹീനാനമ്പി സക്കായദിട്ഠാദീനം ‘‘പഞ്ചന്നം ഓരമ്ഭാഗിയാനം സംയോജനാനം പഹാനാ’’തി (മ. നി. ൨.൧൩൨) ഏവം പഹാനം വുച്ചമാനം വണ്ണഭണനം ഹോതി തദധിഗമായ ഉസ്സുകാനം ഉസ്സാഹജനകം; ഏവമേവം ഇധ അവൂപസന്താനമ്പി വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമോ വുച്ചമാനോ വണ്ണഭണനം ഹോതി. തേനായമത്ഥോ വുത്തോ – ‘‘പീതിയാ ച സമതിക്കമാ, വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാ’’തി.

ഉപേക്ഖകോ ച വിഹാസിന്തി ഏത്ഥ ഉപപത്തിതോ ഇക്ഖതീതി ഉപേക്ഖാ, സമം പസ്സതി, അപക്ഖപതിതാവ ഹുത്വാ പസ്സതീതി അത്ഥോ. തായ വിസദായ വിപുലായ ഥാമഗതായ സമന്നാഗതത്താ തതിയജ്ഝാനസമങ്ഗീ ‘‘ഉപേക്ഖകോ’’തി വുച്ചതി. ഉപേക്ഖാ പന ദസവിധാ ഹോതി – ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ, ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ, ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാ, വീരിയുപേക്ഖാ, സങ്ഖാരുപേക്ഖാ, വേദനുപേക്ഖാ, വിപസ്സനുപേക്ഖാ, തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ, ഝാനുപേക്ഖാ, പാരിസുദ്ധുപേക്ഖാതി. ഏവമയം ദസവിധാപി തത്ഥ തത്ഥ ആഗതനയതോ ഭൂമിപുഗ്ഗലചിത്താരമ്മണതോ, ഖന്ധസങ്ഗഹ-ഏകക്ഖണകുസലത്തികസങ്ഖേപവസേന ച അട്ഠസാലിനിയാ ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായ ¶ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. ഇധ പന വുച്ചമാനാ വിനയനിദാനം അതിഭാരിയം കരോതീതി ന വുത്താ. ലക്ഖണാദിതോ പന ഇധ അധിപ്പേതുപേക്ഖാ മജ്ഝത്തലക്ഖണാ, അനാഭോഗരസാ, അബ്യാപാരപച്ചുപട്ഠാനാ, പീതിവിരാഗപദട്ഠാനാതി.

ഏത്ഥാഹ ¶ – നനു ചായം അത്ഥതോ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാവ ഹോതി, സാ ച പഠമദുതിയജ്ഝാനേസുപി അത്ഥി, തസ്മാ തത്രാപി ‘‘ഉപേക്ഖകോ ച വിഹാസി’’ന്തി ഏവമയം വത്തബ്ബാ സിയാ, സാ കസ്മാ ന വുത്താതി? അപരിബ്യത്തകിച്ചതോ. അപരിബ്യത്തഞ്ഹി ¶ തസ്സാ തത്ഥ കിച്ചം, വിതക്കാദീഹി അഭിഭൂതത്താ. ഇധ പനായം വിതക്കവിചാരപീതീഹി അനഭിഭൂതത്താ ഉക്ഖിത്തസിരാ വിയ ഹുത്വാ പരിബ്യത്തകിച്ചാ ജാതാ, തസ്മാ വുത്താതി.

നിട്ഠിതാ ‘‘ഉപേക്ഖകോ ച വിഹാസി’’ന്തി ഏതസ്സ സബ്ബസോ അത്ഥവണ്ണനാ.

ഇദാനി സതോ ച സമ്പജാനോതി ഏത്ഥ സരതീതി സതോ, സമ്പജാനാതീതി സമ്പജാനോ. പുഗ്ഗലേന സതി ച സമ്പജഞ്ഞഞ്ച വുത്തം. തത്ഥ സരണലക്ഖണാ സതി, അസമ്മുസ്സനരസാ, ആരക്ഖപച്ചുപട്ഠാനാ; അസമ്മോഹലക്ഖണം സമ്പജഞ്ഞം, തീരണരസം, പവിചയപച്ചുപട്ഠാനം. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ഇദം സതിസമ്പജഞ്ഞം പുരിമജ്ഝാനേസുപി അത്ഥി, മുട്ഠസ്സതിസ്സ ഹി അസമ്പജാനസ്സ ഉപചാരജ്ഝാനമത്തമ്പി ന സമ്പജ്ജതി, പഗേവ അപ്പനാ; ഓളാരികത്താ പന തേസം ഝാനാനം ഭൂമിയം വിയ പുരിസസ്സ ചിത്തസ്സ ഗതി സുഖാ ഹോതി, അബ്യത്തം തത്ഥ സതിസമ്പജഞ്ഞകിച്ചം. ഓളാരികങ്ഗപ്പഹാനേന പന സുഖുമത്താ ഇമസ്സ ഝാനസ്സ പുരിസസ്സ ഖുരധാരായം വിയ സതിസമ്പജഞ്ഞകിച്ചപരിഗ്ഗഹിതായേവ ചിത്തസ്സ ഗതി ഇച്ഛിതബ്ബാതി ഇധേവ വുത്തം. കിഞ്ച ഭിയ്യോ? യഥാപി ധേനുപഗോ വച്ഛോ ധേനുതോ അപനീതോ അരക്ഖിയമാനോ പുനദേവ ധേനും ഉപഗച്ഛതി; ഏവമിദം തതിയജ്ഝാനസുഖം പീതിതോ അപനീതമ്പി സതിസമ്പജഞ്ഞാരക്ഖേന അരക്ഖിയമാനം പുനദേവ പീതിം ഉപഗച്ഛേയ്യ പീതിസമ്പയുത്തമേവ സിയാ. സുഖേ വാപി സത്താ രജ്ജന്തി, ഇദഞ്ച അതിമധുരം സുഖം, തതോ പരം സുഖാഭാവാ ¶ . സതിസമ്പജഞ്ഞാനുഭാവേന പനേത്ഥ സുഖേ അസാരജ്ജനാ ഹോതി, നോ അഞ്ഞഥാതി ഇമമ്പി അത്ഥവിസേസം ദസ്സേതും ഇദം ഇധേവ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ഇദാനി സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേസിന്തി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി തതിയജ്ഝാനസമങ്ഗിനോ സുഖപ്പടിസംവേദനാഭോഗോ നത്ഥി, ഏവം സന്തേപി യസ്മാ തസ്സ നാമകായേന സമ്പയുത്തം സുഖം, യം വാ തം നാമകായസമ്പയുത്തം സുഖം, തംസമുട്ഠാനേനസ്സ യസ്മാ അതിപണീതേന രൂപേന രൂപകായോ ഫുടോ, യസ്സ ¶ ഫുടത്താ ഝാനാ വുട്ഠിതോപി സുഖം പടിസംവേദേയ്യ, തസ്മാ ഏതമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേസി’’ന്തി ആഹ.

ഇദാനി യം തം അരിയാ ആചിക്ഖന്തി ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീതി ഏത്ഥ യംഝാനഹേതു യംഝാനകാരണാ തം തതിയജ്ഝാനസമങ്ഗീപുഗ്ഗലം ബുദ്ധാദയോ അരിയാ ആചിക്ഖന്തി ദേസേന്തി പഞ്ഞപേന്തി ¶ പട്ഠപേന്തി വിവരന്തി വിഭജന്തി ഉത്താനീകരോന്തി പകാസേന്തി, പസംസന്തീതി അധിപ്പായോ. കിന്തി? ‘‘ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’’തി. തം തതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസിന്തി ഏവമേത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

കസ്മാ പന തം തേ ഏവം പസംസന്തീതി? പസംസാരഹതോ. അയഞ്ഹി യസ്മാ അതിമധുരസുഖേ സുഖപാരമിപ്പത്തേപി തതിയജ്ഝാനേ ഉപേക്ഖകോ, ന തത്ഥ സുഖാഭിസങ്ഗേന ആകഡ്ഢീയതി, യഥാ ച പീതി ന ഉപ്പജ്ജതി; ഏവം ഉപട്ഠിതസ്സതിതായ സതിമാ. യസ്മാ ച അരിയകന്തം അരിയജനസേവിതമേവ ച അസംകിലിട്ഠം സുഖം നാമകായേന പടിസംവേദേതി, തസ്മാ പസംസാരഹോ. ഇതി പസംസാരഹതോ നം അരിയാ തേ ഏവം പസംസാഹേതുഭൂതേ ഗുണേ പകാസേന്താ ‘‘ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’’തി ഏവം പസംസന്തീതി വേദിതബ്ബം.

തതിയന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതോ തതിയം. ഇദം തതിയം സമാപജ്ജതീതിപി തതിയം. ഝാനന്തി ഏത്ഥ ച യഥാ ദുതിയം സമ്പസാദാദീഹി ചതുരങ്ഗികം; ഏവമിദം ഉപേക്ഖാദീഹി പഞ്ചങ്ഗികം. യഥാഹ – ‘‘ഝാനന്തി ഉപേക്ഖാ സതി സമ്പജഞ്ഞം സുഖം ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ’’തി (വിഭ. ൫൯൧). പരിയായോയേവ ചേസോ. ഉപേക്ഖാസതിസമ്പജഞ്ഞാനി പന ഠപേത്വാ നിപ്പരിയായേന ദുവങ്ഗികമേവേതം ഹോതി. യഥാഹ – ‘‘കതമം തസ്മിം സമയേ ദുവങ്ഗികം ഝാനം ഹോതി ¶ ? സുഖം, ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ’’തി (ധ. സ. ൧൬൩). സേസം വുത്തനയമേവാതി.

സുഖസ്സ ച പഹാനാ ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാതി കായികസുഖസ്സ ച കായികദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ. പുബ്ബേവാതി തഞ്ച ഖോ പുബ്ബേവ, ന ചതുത്ഥജ്ഝാനക്ഖണേ ¶ . സോമനസ്സദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമാതി ചേതസികസുഖസ്സ ച ചേതസികദുക്ഖസ്സ ചാതി ഇമേസമ്പി ദ്വിന്നം പുബ്ബേവ അത്ഥങ്ഗമാ പഹാനാ ഇച്ചേവ വുത്തം ഹോതി. കദാ പന നേസം പഹാനം ഹോതി? ചതുന്നം ഝാനാനം ഉപചാരക്ഖണേ. സോമനസ്സഞ്ഹി ചതുത്ഥജ്ഝാനസ്സ ഉപചാരക്ഖണേയേവ പഹീയതി, ദുക്ഖദോമനസ്സസുഖാനി പഠമദുതിയതതിയാനം ഉപചാരക്ഖണേസു. ഏവമേതേസം പഹാനക്കമേന അവുത്താനം, ഇന്ദ്രിയവിഭങ്ഗേ പന ഇന്ദ്രിയാനം ഉദ്ദേസക്കമേനേവ ഇധാപി വുത്താനം സുഖദുക്ഖസോമനസ്സ ദോമനസ്സാനം പഹാനം വേദിതബ്ബം.

യദി ¶ പനേതാനി തസ്സ തസ്സ ഝാനസ്സുപചാരക്ഖണേയേവ പഹീയന്തി, അഥ കസ്മാ ‘‘കത്ഥ ചുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ… പഠമജ്ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, ഏത്ഥുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതി. കത്ഥ ചുപ്പന്നം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം… സുഖിന്ദ്രിയം… സോമനസ്സിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സുഖസ്സ ച പഹാനാ…പേ… ചതുത്ഥജ്ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, ഏത്ഥുപ്പന്നം സോമനസ്സിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതീ’’തി (സം. നി. ൫.൫൧൦) ഏവം ഝാനേസ്വേവ നിരോധോ വുത്തോതി? അതിസയനിരോധത്താ. അതിസയനിരോധോ ഹി നേസം പഠമജ്ഝാനാദീസു, ന നിരോധോയേവ; നിരോധോയേവ പന ഉപചാരക്ഖണേ, നാതിസയനിരോധോ. തഥാ ഹി നാനാവജ്ജനേ പഠമജ്ഝാനൂപചാരേ നിരുദ്ധസ്സാപി ദുക്ഖിന്ദ്രിയസ്സ ഡംസമകസാദിസമ്ഫസ്സേന വാ വിസമാസനുപതാപേന വാ സിയാ ഉപ്പത്തി, ന ത്വേവ അന്തോഅപ്പനായം. ഉപചാരേ വാ നിരുദ്ധമ്പേതം ന സുട്ഠു നിരുദ്ധം ഹോതി; പടിപക്ഖേന അവിഹതത്താ. അന്തോഅപ്പനായം പന പീതിഫരണേന സബ്ബോ കായോ സുഖോക്കന്തോ ഹോതി. സുഖോക്കന്തകായസ്സ ച സുട്ഠു നിരുദ്ധം ഹോതി ദുക്ഖിന്ദ്രിയം; പടിപക്ഖേന വിഹതത്താ. നാനാവജ്ജനേ ഏവ ¶ ച ദുതിയജ്ഝാനൂപചാരേ പഹീനസ്സ ദോമനസ്സിന്ദ്രിയസ്സ യസ്മാ ഏതം വിതക്കവിചാരപ്പച്ചയേപി കായകിലമഥേ ചിത്തുപഘാതേ ച സതി ഉപ്പജ്ജതി, വിതക്കവിചാരാഭാവേ നേവ ഉപ്പജ്ജതി. യത്ഥ പന ഉപ്പജ്ജതി തത്ഥ വിതക്കവിചാരഭാവേ. അപ്പഹീനാ ഏവ ച ദുതിയജ്ഝാനൂപചാരേ വിതക്കവിചാരാതി തത്ഥസ്സ സിയാ ഉപ്പത്തി; അപ്പഹീനപച്ചയത്താ. ന ത്വേവ ദുതിയജ്ഝാനേ; പഹീനപച്ചയത്താ. തഥാ തതിയജ്ഝാനൂപചാരേ പഹീനസ്സാപി സുഖിന്ദ്രിയസ്സ പീതിസമുട്ഠാനപണീതരൂപഫുടകായസ്സ സിയാ ഉപ്പത്തി, ന ത്വേവ തതിയജ്ഝാനേ. തതിയജ്ഝാനേ ഹി സുഖസ്സ പച്ചയഭൂതാ ¶ പീതി സബ്ബസോ നിരുദ്ധാതി. തഥാ ചതുത്ഥജ്ഝാനൂപചാരേ പഹീനസ്സാപി സോമനസ്സിന്ദ്രിയസ്സ ആസന്നത്താ, അപ്പനാപ്പത്തായ ഉപേക്ഖായ അഭാവേന സമ്മാ അനതിക്കന്തത്താ ച സിയാ ഉപ്പത്തി, ന ത്വേവ ചതുത്ഥജ്ഝാനേ. തസ്മാ ഏവ ച ‘‘ഏത്ഥുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതീ’’തി തത്ഥ തത്ഥ അപരിസേസഗ്ഗഹണം കതന്തി.

ഏത്ഥാഹ – ‘‘അഥേവം തസ്സ തസ്സ ഝാനസ്സൂപചാരേ പഹീനാപി ഏതാ വേദനാ ഇധ കസ്മാ സമാഹരീ’’തി? സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം. യാ ഹി അയം ‘‘അദുക്ഖമസുഖ’’ന്തി ഏത്ഥ അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ വുത്താ, സാ സുഖുമാ അതിദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യാ ന സക്കാ സുഖേന ഗഹേതും. തസ്മാ യഥാ നാമ ദുട്ഠസ്സ യഥാ വാ തഥാ വാ ഉപസങ്കമിത്വാ ഗഹേതും അസക്കുണേയ്യസ്സ ഗോണസ്സ ഗഹണത്ഥം ഗോപോ ഏകസ്മിം വജേ സബ്ബേ ഗാവോ സമാഹരതി, അഥേകേകം നീഹരന്തോ പടിപാടിയാ ആഗതം ‘‘അയം സോ, ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി തമ്പി ഗാഹാപയതി; ഏവമേവ ഭഗവാ സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം സബ്ബാ ഏതാ സമാഹരി. ഏവഞ്ഹി ¶ സമാഹടാ ഏതാ ദസ്സേത്വാ ‘‘യം നേവ സുഖം ന ദുക്ഖം ന സോമനസ്സം ന ദോമനസ്സം, അയം അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ’’തി സക്കാ ഹോതി ഏസാ ഗാഹയിതും.

അപിച അദുക്ഖമസുഖായ ചേതോവിമുത്തിയാ പച്ചയദസ്സനത്ഥഞ്ചാപി ഏതാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. സുഖപ്പഹാനാദയോ ഹി തസ്സാ പച്ചയാ. യഥാഹ – ‘‘ചത്താരോ ഖോ, ആവുസോ, പച്ചയാ അദുക്ഖമസുഖായ ചേതോവിമുത്തിയാ സമാപത്തിയാ. ഇധാവുസോ, ഭിക്ഖു, സുഖസ്സ ച പഹാനാ…പേ… ചതുത്ഥജ്ഝാനം ¶ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. ഇമേ ഖോ, ആവുസോ, ചത്താരോ പച്ചയാ അദുക്ഖമസുഖായ ചേതോവിമുത്തിയാ സമാപത്തിയാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൫൮). യഥാ വാ അഞ്ഞത്ഥ പഹീനാപി സക്കായദിട്ഠിആദയോ തതിയമഗ്ഗസ്സ വണ്ണഭണനത്ഥം തത്ഥ പഹീനാതി വുത്താ; ഏവം വണ്ണഭണനത്ഥമ്പേതസ്സ ഝാനസ്സേതാ ഇധ വുത്താതിപി വേദിതബ്ബാ. പച്ചയഘാതേന വാ ഏത്ഥ രാഗദോസാനം അതിദൂരഭാവം ദസ്സേതുമ്പേതാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. ഏതാസു ഹി സുഖം സോമനസ്സസ്സ പച്ചയോ, സോമനസ്സം രാഗസ്സ, ദുക്ഖം ദോമനസ്സസ്സ, ദോമനസ്സം ദോസസ്സ. സുഖാദിഘാതേന ച തേ സപ്പച്ചയാ രാഗദോസാ ഹതാതി അതിദൂരേ ഹോന്തീതി.

അദുക്ഖമസുഖന്തി ദുക്ഖാഭാവേന അദുക്ഖം, സുഖാഭാവേന അസുഖം. ഏതേനേത്ഥ ദുക്ഖസുഖപടിപക്ഖഭൂതം തതിയവേദനം ദീപേതി, ന ദുക്ഖസുഖാഭാവമത്തം. തതിയവേദനാ നാമ – അദുക്ഖമസുഖാ, ഉപേക്ഖാതിപി വുച്ചതി. സാ ഇട്ഠാനിട്ഠവിപരീതാനുഭവനലക്ഖണാ, മജ്ഝത്തരസാ, അവിഭൂതപച്ചുപട്ഠാനാ, സുഖനിരോധപദട്ഠാനാതി വേദിതബ്ബാ. ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിന്തി ഉപേക്ഖായ ജനിതസതിപാരിസുദ്ധിം. ഇമസ്മിഞ്ഹി ഝാനേ സുപരിസുദ്ധാ സതി. യാ ച തസ്സാ സതിയാ പാരിസുദ്ധി, സാ ഉപേക്ഖായ കതാ ന അഞ്ഞേന; തസ്മാ ഏതം ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിന്തി വുച്ചതി. വിഭങ്ഗേപി വുത്തം – ‘‘അയം സതി ഇമായ ഉപേക്ഖായ വിസദാ ഹോതി പരിസുദ്ധാ പരിയോദാതാ, തേന വുച്ചതി – ‘ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധി’’’ന്തി (വിഭ. ൫൯൭). യായ ച ഉപേക്ഖായ ഏത്ഥ സതിയാ പാരിസുദ്ധി ഹോതി, സാ അത്ഥതോ തത്രമജ്ഝത്തതാ വേദിതബ്ബാ. ന കേവലഞ്ചേത്ഥ തായ സതിയേവ പരിസുദ്ധാ, അപിച ഖോ സബ്ബേപി സമ്പയുത്തധമ്മാ; സതിസീസേന പന ദേസനാ വുത്താ.

തത്ഥ ¶ കിഞ്ചാപി അയം ഉപേക്ഖാ ഹേട്ഠാപി തീസു ഝാനേസു വിജ്ജതി, യഥാ പന ദിവാ സൂരിയപ്പഭാഭിഭവാ സോമ്മഭാവേന ച അത്തനോ ഉപകാരകത്തേന വാ സഭാഗായ രത്തിയാ അലാഭാ ദിവാ വിജ്ജമാനാപി ചന്ദലേഖാ അപരിസുദ്ധാ ഹോതി അപരിയോദാതാ; ഏവമയമ്പി തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാചന്ദലേഖാ വിതക്കവിചാരാദിപച്ചനീകധമ്മതേജാഭിഭവാ സഭാഗായ ച ഉപേക്ഖാവേദനാരത്തിയാ അലാഭാ വിജ്ജമാനാപി പഠമാദിജ്ഝാനഭേദേസു അപരിസുദ്ധാ ¶ ഹോതി. തസ്സാ ച ¶ അപരിസുദ്ധായ ദിവാ അപരിസുദ്ധചന്ദലേഖായ പഭാ വിയ സഹജാതാപി സതിആദയോ അപരിസുദ്ധാവ ഹോന്തി; തസ്മാ തേസു ഏകമ്പി ‘‘ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധി’’ന്തി ന വുത്തം. ഇധ പന വിതക്കാദിപച്ചനീകധമ്മതേജാഭിഭവാഭാവാ സഭാഗായ ച ഉപേക്ഖാവേദനാരത്തിയാ പടിലാഭാ അയം തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാചന്ദലേഖാ അതിവിയ പരിസുദ്ധാ, തസ്സാ പരിസുദ്ധത്താ പരിസുദ്ധചന്ദലേഖായ പഭാ വിയ സഹജാതാപി സതിആദയോ പരിസുദ്ധാ ഹോന്തി പരിയോദാതാ, തസ്മാ ഇദമേവ ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിന്തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ചതുത്ഥന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതോ ചതുത്ഥം. ഇദം ചതുത്ഥം സമാപജ്ജതീതിപി ചതുത്ഥം. ഝാനന്തി ഏത്ഥ യഥാ തതിയം ഉപേക്ഖാദീഹി പഞ്ചങ്ഗികം; ഏവമിദം ഉപേക്ഖാദീഹി തിവങ്ഗികം. യഥാഹ – ‘‘ഝാനന്തി ഉപേക്ഖാ, സതി ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ’’തി. പരിയായോ ഏവ ചേസോ. ഠപേത്വാ പന സതിം ഉപേക്ഖേകഗ്ഗതമേവ ഗഹേത്വാ നിപ്പരിയായേന ദുവങ്ഗികമേവേതം ഹോതി. യഥാഹ – ‘‘കതമം തസ്മിം സമയേ ദുവങ്ഗികം ഝാനം ഹോതി? ഉപേക്ഖാ, ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ’’തി (ധ. സ. ൧൬൫). സേസം വുത്തനയമേവാതി.

൧൨. ഇതി ഇമാനി ചത്താരി ഝാനാനി കേസഞ്ചി ചിത്തേകഗ്ഗതത്ഥാനി ഹോന്തി, കേസഞ്ചി വിപസ്സനാപാദകാനി, കേസഞ്ചി അഭിഞ്ഞാപാദകാനി, കേസഞ്ചി നിരോധപാദകാനി, കേസഞ്ചി ഭവോക്കമനത്ഥാനി. തത്ഥ ഖീണാസവാനം ചിത്തേകഗ്ഗതത്ഥാനി ഹോന്തി, തേ ഹി സമാപജ്ജിത്വാ ‘‘ഏകഗ്ഗചിത്താ സുഖം ദിവസം വിഹരിസ്സാമാ’’തി ¶ ഇച്ചേവം കസിണപരികമ്മം കത്വാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേന്തി. സേക്ഖപുഥുജ്ജനാനം ‘‘സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ സമാഹിതേന ചിത്തേന വിപസ്സിസ്സാമാ’’തി നിബ്ബത്തേന്താനം വിപസ്സനാപാദകാനി ഹോന്തി. യേ പന അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ അഭിഞ്ഞാപാദകം ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ‘‘ഏകോപി ഹുത്വാ ബഹുധാ ഹോതീ’’തി വുത്തനയാ അഭിഞ്ഞായോ പത്ഥേന്താ നിബ്ബത്തേന്തി, തേസം അഭിഞ്ഞാപാദകാനി ഹോന്തി. യേ പന അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ ‘‘നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ സത്താഹം അചിത്തകാ ഹുത്വാ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ നിരോധം നിബ്ബാനം പത്വാ സുഖം വിഹരിസ്സാമാ’’തി നിബ്ബത്തേന്തി, തേസം നിരോധപാദകാനി ¶ ഹോന്തി. യേ പന അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ ‘‘അപരിഹീനജ്ഝാനാ ഹുത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ ഉപ്പജ്ജിസ്സാമാ’’തി നിബ്ബത്തേന്തി, തേസം ഭവോക്കമനത്ഥാനി ഹോന്തി.

ഭഗവതാ ¶ പനിദം ചതുത്ഥജ്ഝാനം ബോധിരുക്ഖമൂലേ നിബ്ബത്തിതം, തം തസ്സ വിപസ്സനാപാദകഞ്ചേവ അഹോസി അഭിഞ്ഞാപാദകഞ്ച നിരോധപാദകഞ്ച സബ്ബകിച്ചസാധകഞ്ച സബ്ബലോകിയലോകുത്തരഗുണദായകന്തി വേദിതബ്ബം. യേസഞ്ച ഗുണാനം ദായകം അഹോസി, തേസം ഏകദേസം ദസ്സേന്തോ ‘‘സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥ സോതി സോ അഹം. ഏവന്തി ചതുത്ഥജ്ഝാനക്കമനിദസ്സനമേതം. ഇമിനാ കമേന ചതുത്ഥജ്ഝാനം പടിലഭിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. സമാഹിതേതി ഇമിനാ ചതുത്ഥജ്ഝാനസമാധിനാ സമാഹിതേ. പരിസുദ്ധേതിആദീസു പന ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിഭാവേന പരിസുദ്ധേ. പരിസുദ്ധത്തായേവ പരിയോദാതേ, പഭസ്സരേതി വുത്തം ഹോതി. സുഖാദീനം പച്ചയാനം ഘാതേന വിഹതരാഗാദിഅങ്ഗണത്താ അനങ്ഗണേ. അനങ്ഗണത്തായേവ ച വിഗതൂപക്കിലേസേ; അങ്ഗണേന ഹി ചിത്തം ഉപക്കിലിസ്സതി. സുഭാവിതത്താ മുദുഭൂതേ, വസീഭാവപ്പത്തേതി വുത്തം ഹോതി. വസേ വത്തമാനഞ്ഹി ചിത്തം മുദൂതി വുച്ചതി. മുദുത്തായേവ ച കമ്മനിയേ, കമ്മക്ഖമേ കമ്മയോഗ്ഗേതി വുത്തം ഹോതി. മുദു ഹി ചിത്തം കമ്മനിയം ഹോതി സുധന്തമിവ സുവണ്ണം, തദുഭയമ്പി ച സുഭാവിതത്താ ഏവ. യഥാഹ – ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകധമ്മമ്പി സമനുപസ്സാമി, യം ഏവം ഭാവിതം ബഹുലീകതം മുദു ച ഹോതി കമ്മനിയഞ്ച, യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്ത’’ന്തി (അ. നി. ൧.൨൨).

ഏതേസു ¶ പരിസുദ്ധഭാവാദീസു ഠിതത്താ ഠിതേ. ഠിതത്തായേവ ആനേഞ്ജപ്പത്തേ, അചലേ നിരിഞ്ജനേതി വുത്തം ഹോതി. മുദുകമ്മഞ്ഞഭാവേന വാ അത്തനോ വസേ ഠിതത്താ ഠിതേ, സദ്ധാദീഹി പരിഗ്ഗഹിതത്താ ആനേഞ്ജപ്പത്തേ. സദ്ധാപരിഗ്ഗഹിതഞ്ഹി ചിത്തം അസ്സദ്ധിയേന ന ഇഞ്ജതി, വീരിയപരിഗ്ഗഹിതം കോസജ്ജേന ന ഇഞ്ജതി, സതിപരിഗ്ഗഹിതം പമാദേന ന ഇഞ്ജതി, സമാധിപരിഗ്ഗഹിതം ഉദ്ധച്ചേന ന ഇഞ്ജതി, പഞ്ഞാപരിഗ്ഗഹിതം അവിജ്ജായ ന ഇഞ്ജതി, ഓഭാസഗതം കിലേസന്ധകാരേന ന ഇഞ്ജതി. ഇമേഹി ¶ ഛഹി ധമ്മേഹി പരിഗ്ഗഹിതം ആനേഞ്ജപ്പത്തം ചിത്തം ഹോതി. ഏവം അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ചിത്തം അഭിനീഹാരക്ഖമം ഹോതി അഭിഞ്ഞാസച്ഛികരണീയാനം ധമ്മാനം അഭിഞ്ഞാസച്ഛികിരിയായ.

അപരോ നയോ – ചതുത്ഥജ്ഝാനസമാധിനാ സമാഹിതേ. നീവരണദൂരീഭാവേന പരിസുദ്ധേ. വിതക്കാദിസമതിക്കമേന പരിയോദാതേ. ഝാനപ്പടിലാഭപച്ചയാനം പാപകാനം ഇച്ഛാവചരാനം അഭാവേന അനങ്ഗണേ. അഭിജ്ഝാദീനം ചിത്തൂപക്കിലേസാനം വിഗമേന വിഗതൂപക്കിലേസേ. ഉഭയമ്പി ചേതം അനങ്ഗണവത്ഥസുത്താനുസാരേന (മ. നി. ൧.൫൭ ആദയോ) വേദിതബ്ബം. വസിപ്പത്തിയാ മുദുഭൂതേ. ഇദ്ധിപാദഭാവൂപഗമേന കമ്മനിയേ. ഭാവനാപാരിപൂരിയാ പണീതഭാവൂപഗമേന ഠിതേ ആനേഞ്ജപ്പത്തേ ¶ . യഥാ ആനേഞ്ജപ്പത്തം ഹോതി; ഏവം ഠിതേതി അത്ഥോ. ഏവമ്പി അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ചിത്തം അഭിനീഹാരക്ഖമം ഹോതി അഭിഞ്ഞാസച്ഛികരണീയാനം ധമ്മാനം അഭിഞ്ഞാസച്ഛികിരിയായ, പാദകം പദട്ഠാനഭൂതന്തി അത്ഥോ.

പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണായാതി ഏവം അഭിഞ്ഞാപാദകേ ജാതേ ഏതസ്മിം ചിത്തേ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിമ്ഹി യം ഞാണം തദത്ഥായ. തത്ഥ പുബ്ബേനിവാസോതി പുബ്ബേ അതീതജാതീസു നിവുത്ഥക്ഖന്ധാ. നിവുത്ഥാതി അജ്ഝാവുത്ഥാ അനുഭൂതാ അത്തനോ സന്താനേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധാ നിവുത്ഥധമ്മാ വാ നിവുത്ഥാ, ഗോചരനിവാസേന നിവുത്ഥാ, അത്തനോ വിഞ്ഞാണേന വിഞ്ഞാതാ പരിച്ഛിന്നാ, പരവിഞ്ഞാണവിഞ്ഞാതാപി വാ ഛിന്നവടുമകാനുസ്സരണാദീസു. പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതീതി യായ സതിയാ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി, സാ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതി. ഞാണന്തി തായ സതിയാ സമ്പയുത്തഞാണം. ഏവമിമസ്സ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണസ്സ അത്ഥായ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണായ ഏതസ്സ ഞാണസ്സ അധിഗമായ പത്തിയാതി വുത്തം ഹോതി. അഭിനിന്നാമേസിന്തി അഭിനീഹരിം.

സോതി ¶ സോ അഹം. അനേകവിഹിതന്തി അനേകവിധം, അനേകേഹി വാ പകാരേഹി പവത്തിതം സംവണ്ണിതന്തി അത്ഥോ. പുബ്ബേനിവാസന്തി സമനന്തരാതീതം ഭവം ആദിം കത്വാ തത്ഥ തത്ഥ നിവുത്ഥസന്താനം. അനുസ്സരാമീതി ‘‘ഏകമ്പി ജാതിം ദ്വേപി ജാതിയോ’’തി ഏവം ജാതിപടിപാടിയാ അനുഗന്ത്വാ അനുഗന്ത്വാ സരാമി, അനുദേവ വാ സരാമി, ചിത്തേ ¶ അഭിനിന്നാമിതമത്തേ ഏവ സരാമീതി ദസ്സേതി. പൂരിതപാരമീനഞ്ഹി മഹാപുരിസാനം പരികമ്മകരണം നത്ഥി, തേന തേ ചിത്തം അഭിനിന്നാമേത്വാവ സരന്തി. ആദികമ്മികകുലപുത്താ പന പരികമ്മം കത്വാവ സരന്തി, തസ്മാ തേസം വസേന പരികമ്മം വത്തബ്ബം സിയാ. തം പന വുച്ചമാനം അതിഭാരിയം വിനയനിദാനം കരോതി, തസ്മാ തം ന വദാമ. അത്ഥികേഹി പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൨.൪൦൨ ആദയോ) വുത്തനയേനേവ ഗഹേതബ്ബം. ഇധ പന പാളിമേവ വണ്ണയിസ്സാമ.

സേയ്യഥിദന്തി ആരദ്ധപ്പകാരദസ്സനത്ഥേ നിപാതോ. തേനേവ യ്വായം പുബ്ബേനിവാസോ ആരദ്ധോ, തസ്സ പകാരപ്പഭേദം ദസ്സേന്തോ ഏകമ്പി ജാതിന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഏകമ്പി ജാതിന്തി ഏകമ്പി പടിസന്ധിമൂലം ചുതിപരിയോസാനം ഏകഭവപരിയാപന്നം ഖന്ധസന്താനം. ഏസ നയോ ദ്വേപി ജാതിയോതിആദീസു. അനേകേപി സംവട്ടകപ്പേതിആദീസു പന പരിഹായമാനോ കപ്പോ സംവട്ടകപ്പോ, വഡ്ഢമാനോ വിവട്ടകപ്പോതി വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ച സംവട്ടേന സംവട്ടട്ഠായീ ഗഹിതോ ഹോതി തമ്മൂലകത്താ. വിവട്ടേന ച വിവട്ടട്ഠായീ. ഏവഞ്ഹി സതി യാനി താനി ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, കപ്പസ്സ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി ¶ . കതമാനി ചത്താരി? സംവട്ടോ സംവട്ടട്ഠായീ, വിവട്ടോ വിവട്ടട്ഠായീ’’തി വുത്താനി താനി സബ്ബാനി പരിഗ്ഗഹിതാനി ഹോന്തി.

തത്ഥ തയോ സംവട്ടാ – തേജോസംവട്ടോ, ആപോസംവട്ടോ, വായോസംവട്ടോതി. തിസ്സോ സംവട്ടസീമാ – ആഭസ്സരാ, സുഭകിണ്ഹാ, വേഹപ്ഫലാതി. യദാ കപ്പോ തേജേന സംവട്ടതി, ആഭസ്സരതോ ഹേട്ഠാ അഗ്ഗിനാ ഡയ്ഹതി. യദാ ഉദകേന സംവട്ടതി, സുഭകിണ്ഹതോ ഹേട്ഠാ ഉദകേന വിലീയതി. യദാ വാതേന സംവട്ടതി, വേഹപ്ഫലതോ ഹേട്ഠാ വാതേന വിദ്ധംസിയതി. വിത്ഥാരതോ പന സദാപി ഏകം ബുദ്ധക്ഖേത്തം വിനസ്സതി.

ബുദ്ധക്ഖേത്തം നാമ തിവിധം ഹോതി – ജാതിക്ഖേത്തം, ആണാക്ഖേത്തം, വിസയക്ഖേത്തഞ്ച. തത്ഥ ജാതിക്ഖേത്തം ദസസഹസ്സചക്കവാളപരിയന്തം ഹോതി, യം തഥാഗതസ്സ പടിസന്ധിആദീസു കമ്പതി. ആണാക്ഖേത്തം ¶ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളപരിയന്തം ഹോതി. യത്ഥ രതനപരിത്തം, ഖന്ധപരിത്തം, ധജഗ്ഗപരിത്തം, ആടാനാടിയപരിത്തം, മോരപരിത്തന്തി ഇമേസം പരിത്താനം ആനുഭാവോ പവത്തതി. വിസയക്ഖേത്തം പന അനന്തം അപരിമാണം, ‘‘യം ¶ യാവതാ വാ പന ആകങ്ഖേയ്യാ’’തി (അ. നി. ൩.൮൧) വുത്തം യത്ഥ യം യം ആകങ്ഖതി തം തം അനുസ്സരതി. ഏവമേതേസു തീസു ബുദ്ധക്ഖേത്തേസു ഏകം ആണാക്ഖേത്തം വിനസ്സതി. തസ്മിം പന വിനസ്സന്തേ ജാതിക്ഖേത്തമ്പി വിനട്ഠമേവ ഹോതി; വിനസ്സന്തഞ്ച ഏകതോവ വിനസ്സതി, സണ്ഠഹന്തമ്പി ഏകതോവ സണ്ഠഹതി. തസ്സ വിനാസോ ച സണ്ഠഹനഞ്ച വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൨.൪൦൪) വുത്തം. അത്ഥികേഹി തതോ ഗഹേതബ്ബം.

യേ പനേതേ സംവട്ടവിവട്ടാ വുത്താ, ഏതേസു ഭഗവാ ബോധിമണ്ഡേ സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝനത്ഥായ നിസിന്നോ അനേകേപി സംവട്ടകപ്പേ അനേകേപി വിവട്ടകപ്പേ അനേകേപി സംവട്ടവിവട്ടകപ്പേ സരി. കഥം? ‘‘അമുത്രാസി’’ന്തിആദിനാ നയേന. തത്ഥ അമുത്രാസിന്തി അമുമ്ഹി സംവട്ടകപ്പേ അഹം അമുമ്ഹി ഭവേ വാ യോനിയാ വാ ഗതിയാ വാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയാ വാ സത്താവാസേ വാ സത്തനികായേ വാ അഹോസിം. ഏവംനാമോതി വേസ്സന്തരോ വാ ജോതിപാലോ വാ. ഏവംഗോത്തോതി ഭഗ്ഗവോ വാ ഗോതമോ വാ. ഏവംവണ്ണോതി ഓദാതോ വാ സാമോ വാ. ഏവമാഹാരോതി സാലിമംസോദനാഹാരോ വാ പവത്തഫലഭോജനോ വാ. ഏവംസുഖദുക്ഖപ്പടിസംവേദീതി അനേകപ്പകാരേന കായികചേതസികാനം സാമിസനിരാമിസാദിപ്പഭേദാനം വാ സുഖദുക്ഖാനം പടിസംവേദീ. ഏവമായുപരിയന്തോതി ഏവം വസ്സസതപരമായുപരിയന്തോ വാ ചതുരാസീതികപ്പസഹസ്സപരമായുപരിയന്തോ വാ.

സോ ¶ തതോ ചുതോ അമുത്ര ഉദപാദിന്തി സോ അഹം തതോ ഭവതോ യോനിതോ ഗതിതോ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിതോ സത്താവാസതോ സത്തനികായതോ വാ ചുതോ, പുന അമുകസ്മിം നാമ ഭവേ യോനിയാ ഗതിയാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയാ സത്താവാസേ സത്തനികായേ വാ ഉദപാദിം. തത്രാപാസിന്തി അഥ തത്രാപി ഭവേ യോനിയാ ഗതിയാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയാ സത്താവാസേ സത്തനികായേ വാ പുന അഹോസിം. ഏവംനാമോതിആദി വുത്തനയമേവ.

അഥ വാ യസ്മാ അമുത്രാസിന്തി ഇദം അനുപുബ്ബേന ആരോഹന്തസ്സ യാവദിച്ഛകം സരണം. സോ തതോ ചുതോതി പടിനിവത്തന്തസ്സ പച്ചവേക്ഖണം. തസ്മാ ഇധൂപപന്നോതി ഇമിസ്സാ ഇധൂപപത്തിയാ അനന്തരം അമുത്ര ഉദപാദിന്തി തുസിതഭവനം സന്ധായാഹാതി വേദിതബ്ബം. തത്രാപാസിം ഏവംനാമോതി തത്രാപി ¶ തുസിതഭവനേ ¶ സേതകേതു നാമ ദേവപുത്തോ അഹോസിം. ഏവംഗോത്തോതി താഹി ദേവതാഹി സദ്ധിം ഏകഗോത്തോ. ഏവംവണ്ണോതി സുവണ്ണവണ്ണോ. ഏവമാഹാരോതി ദിബ്ബസുധാഹാരോ. ഏവംസുഖദുക്ഖപ്പടിസംവേദീതി ഏവം ദിബ്ബസുഖപ്പടിസംവേദീ. ദുക്ഖം പന സങ്ഖാരദുക്ഖമത്തമേവ. ഏവമായുപരിയന്തോതി ഏവം സത്തപഞ്ഞാസവസ്സകോടിസട്ഠിവസ്സസതസഹസ്സായുപരിയന്തോ. സോ തതോ ചുതോതി സോ അഹം തതോ തുസിതഭവനതോ ചുതോ. ഇധൂപപന്നോതി ഇധ മഹാമായായ ദേവിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തോ.

ഇതീതി ഏവം. സാകാരം സഉദ്ദേസന്തി നാമഗോത്തവസേന സഉദ്ദേസം, വണ്ണാദിവസേന സാകാരം. നാമഗോത്തവസേന ഹി സത്തോ ‘‘ദത്തോ, തിസ്സോ, ഗോതമോ’’തി ഉദ്ദിസീയതി; വണ്ണാദീഹി ഓദാതോ, സാമോതി നാനത്തതോ പഞ്ഞായതി; തസ്മാ നാമഗോത്തം ഉദ്ദേസോ, ഇതരേ ആകാരാ. കിം പന ബുദ്ധായേവ പുബ്ബേനിവാസം സരന്തീതി? വുച്ചതേ – ന ബുദ്ധായേവ, പച്ചേകബുദ്ധ-ബുദ്ധസാവക-തിത്ഥിയാപി, നോ ച ഖോ അവിസേസേന. തിത്ഥിയാ ഹി ചത്താലീസംയേവ കപ്പേ സരന്തി, ന തതോ പരം. കസ്മാ? ദുബ്ബലപഞ്ഞത്താ. തേസഞ്ഹി നാമരൂപപരിച്ഛേദവിരഹതോ ദുബ്ബലാ പഞ്ഞാ ഹോതി. സാവകേസു പന അസീതിമഹാസാവകാ കപ്പസതസഹസ്സം സരന്തി; ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ ഏകമസങ്ഖ്യേയ്യം സതസഹസ്സഞ്ച. പച്ചേകബുദ്ധാ ദ്വേ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി സതസഹസ്സഞ്ച. ഏത്തകോ ഹി തേസം അഭിനീഹാരോ. ബുദ്ധാനം പന പരിച്ഛേദോ നത്ഥി, യാവ ഇച്ഛന്തി താവ സരന്തി. തിത്ഥിയാ ച ഖന്ധപടിപാടിമേവ സരന്തി. പടിപാടിം മുഞ്ചിത്വാ ചുതിപടിസന്ധിവസേന സരിതും ന സക്കോന്തി. തേസഞ്ഹി അന്ധാനം വിയ ഇച്ഛിതപ്പദേസോക്കമനം നത്ഥി. സാവകാ ഉഭയഥാപി സരന്തി; തഥാ പച്ചേകബുദ്ധാ. ബുദ്ധാ പന ഖന്ധപടിപാടിയാപി ചുതിപടിസന്ധിവസേനപി സീഹോക്കന്തവസേനപി അനേകാസു കപ്പകോടീസു ഹേട്ഠാ വാ ഉപരി വാ യം യം ഠാനം ആകങ്ഖന്തി, തം സബ്ബം സരന്തിയേവ.

അയം ഖോ മേ ബ്രാഹ്മണാതിആദീസു മേതി മയാ. വിജ്ജാതി വിദിതകരണട്ഠേന വിജ്ജാ. കിം വിദിതം ¶ കരോതി? പുബ്ബേനിവാസം. അവിജ്ജാതി തസ്സേവ പുബ്ബേനിവാസസ്സ അവിദിതകരണട്ഠേന തപ്പടിച്ഛാദകമോഹോ വുച്ചതി. തമോതി സ്വേവ മോഹോ തപ്പടിച്ഛാദകട്ഠേന ¶ ‘‘തമോ’’തി വുച്ചതി. ആലോകോതി സായേവവിജ്ജാ ഓഭാസകരണട്ഠേന ‘‘ആലോകോ’’തി വുച്ചതി. ഏത്ഥ ച വിജ്ജാ അധിഗതാതി അയം അത്ഥോ, സേസം പസംസാവചനം. യോജനാ ¶ പനേത്ഥ – അയം ഖോ മേ വിജ്ജാ അധിഗതാ, തസ്സ മേ അധിഗതവിജ്ജസ്സ അവിജ്ജാ വിഹതാ, വിനട്ഠാതി അത്ഥോ. കസ്മാ? യസ്മാ വിജ്ജാ ഉപ്പന്നാ. ഏസ നയോ ഇതരസ്മിമ്പി പദദ്വയേ.

യഥാ തന്തി ഏത്ഥ യഥാതി ഓപമ്മത്ഥേ. തന്തി നിപാതോ. സതിയാ അവിപ്പവാസേന അപ്പമത്തസ്സ. വീരിയാതാപേന ആതാപിനോ. കായേ ച ജീവിതേ ച അനപേക്ഖതായ പഹിതത്തസ്സ, പേസിതചിത്തസ്സാതി അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ അപ്പമത്തസ്സ ആതാപിനോ പഹിതത്തസ്സ വിഹരതോ അവിജ്ജാ വിഹഞ്ഞേയ്യ വിജ്ജാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, തമോ വിഹഞ്ഞേയ്യ ആലോകോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ; ഏവമേവ മമ അവിജ്ജാ വിഹതാ വിജ്ജാ ഉപ്പന്നാ, തമോ വിഹതോ ആലോകോ ഉപ്പന്നോ. ഏതസ്സ മേ പധാനാനുയോഗസ്സ അനുരൂപമേവ ഫലം ലദ്ധന്തി.

അയം ഖോ മേ ബ്രാഹ്മണ പഠമാ അഭിനിബ്ഭിദാ അഹോസി കുക്കുടച്ഛാപകസ്സേവ അണ്ഡകോസമ്ഹാതി അയം ഖോ മമ ബ്രാഹ്മണ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണമുഖതുണ്ഡകേന പുബ്ബേ നിവുത്ഥക്ഖന്ധപടിച്ഛാദകം അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ പഠമാ അഭിനിബ്ഭിദാ പഠമാ നിക്ഖന്തി പഠമാ അരിയാജാതി അഹോസി, കുക്കുടച്ഛാപകസ്സേവ മുഖതുണ്ഡകേന വാ പാദനഖസിഖായ വാ അണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ തമ്ഹാ അണ്ഡകോസമ്ഹാ അഭിനിബ്ഭിദാ നിക്ഖന്തി കുക്കുടനികായേ പച്ചാജാതീതി.

൧൩. സോ ഏവം…പേ… ചുതൂപപാതഞാണായാതി ചുതിയാ ച ഉപപാതേ ച ഞാണായ; യേന ഞാണേന സത്താനം ചുതി ച ഉപപാതോ ച ഞായതി, തദത്ഥന്തി വുത്തം ഹോതി. ചിത്തം അഭിനിന്നാമേസിന്തി പരികമ്മചിത്തം നീഹരിം. സോ ദിബ്ബേന…പേ… പസ്സാമീതി ഏത്ഥ പന പൂരിതപാരമീനം മഹാസത്താനം പരികമ്മകരണം നത്ഥി. തേ ഹി ചിത്തേ അഭിനിന്നാമിതമത്തേ ഏവ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ സത്തേ പസ്സന്തി, ആദികമ്മികകുലപുത്താ പന പരികമ്മം കത്വാ. തസ്മാ തേസം വസേന പരികമ്മം വത്തബ്ബം സിയാ. തം പന വുച്ചമാനം അതിഭാരിയം വിനയനിദാനം കരോതി; തസ്മാ തം ¶ ന വദാമ. അത്ഥികേഹി പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൨.൪൧൧) വുത്തനയേന ഗഹേതബ്ബം. ഇധ പന പാളിമേവ വണ്ണയിസ്സാമ.

സോതി ¶ സോ അഹം. ദിബ്ബേനാതിആദീസു ദിബ്ബസദിസത്താ ദിബ്ബം ¶ . ദേവതാനഞ്ഹി സുചരിതകമ്മനിബ്ബത്തം പിത്തസേമ്ഹരുഹിരാദീഹി അപലിബുദ്ധം ഉപക്കിലേസവിനിമുത്തതായ ദൂരേപി ആരമ്മണസമ്പടിച്ഛനസമത്ഥം ദിബ്ബം പസാദചക്ഖു ഹോതി. ഇദഞ്ചാപി വീരിയഭാവനാബലനിബ്ബത്തം ഞാണചക്ഖു താദിസമേവാതി ദിബ്ബസദിസത്താ ദിബ്ബം, ദിബ്ബവിഹാരവസേന പടിലദ്ധത്താ അത്തനാ ച ദിബ്ബവിഹാരസന്നിസ്സിതത്താപി ദിബ്ബം, ആലോകപരിഗ്ഗഹേന മഹാജുതികത്താപി ദിബ്ബം, തിരോകുട്ടാദിഗതരൂപദസ്സനേന മഹാഗതികത്താപി ദിബ്ബം. തം സബ്ബം സദ്ദസത്ഥാനുസാരേന വേദിതബ്ബം. ദസ്സനട്ഠേന ചക്ഖു. ചക്ഖുകിച്ചകരണേന ചക്ഖുമിവാതിപി ചക്ഖു. ചുതൂപപാതദസ്സനേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധിഹേതുത്താ വിസുദ്ധം. യോ ഹി ചുതിമത്തമേവ പസ്സതി ന ഉപപാതം, സോ ഉച്ഛേദദിട്ഠിം ഗണ്ഹാതി. യോ ഉപപാതമത്തമേവ പസ്സതി ന ചുതിം, സോ നവസത്തപാതുഭാവദിട്ഠിം ഗണ്ഹാതി. യോ പന തദുഭയം പസ്സതി, സോ യസ്മാ ദുവിധമ്പി തം ദിട്ഠിഗതം അതിവത്തതി, തസ്മാസ്സ തം ദസ്സനം ദിട്ഠിവിസുദ്ധിഹേതു ഹോതി. തദുഭയഞ്ച ഭഗവാ അദ്ദസ. തേനേതം വുത്തം – ‘‘ചുതൂപപാതദസ്സനേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധിഹേതുത്താ വിസുദ്ധ’’ന്തി.

ഏകാദസഉപക്കിലേസവിരഹതോ വാ വിസുദ്ധം. ഭഗവതോ ഹി ഏകാദസപക്കിലേസവിരഹിതം ദിബ്ബചക്ഖു. യഥാഹ – ‘‘സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധ, ‘വിചികിച്ഛാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി ഇതി വിദിത്വാ വിചികിച്ഛം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹിം. അമനസികാരോ…പേ… ഥിനമിദ്ധം… ഛമ്ഭിതത്തം… ഉപ്പിലം… ദുട്ഠുല്ലം… അച്ചാരദ്ധവീരിയം… അതിലീനവീരിയം… അഭിജപ്പാ… നാനത്തസഞ്ഞാ… ‘അതിനിജ്ഝായിതത്തം രൂപാനം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി ഇതി വിദിത്വാ അതിനിജ്ഝായിതത്തം രൂപാനം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹിം. സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധ, അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ ഓഭാസഞ്ഹി ഖോ സഞ്ജാനാമി, ന ച രൂപാനി പസ്സാമി. രൂപാനി ഹി ഖോ പസ്സാമി, ന ച ഓഭാസം സഞ്ജാനാമീ’’തി (മ. നി. ൩.൨൪൨-൨൪൩) ഏവമാദി. തദേവം ഏകാദസുപക്കിലേസവിരഹതോ ¶ വിസുദ്ധം.

മനുസ്സൂപചാരം അതിക്കമിത്വാ രൂപദസ്സനേന അതിക്കന്തമാനുസകം; മാനുസകം വാ മംസചക്ഖും അതിക്കന്തത്താ അതിക്കന്തമാനുസകന്തി വേദിതബ്ബം. തേന ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന.

സത്തേ ¶ പസ്സാമീതി മനുസ്സമംസചക്ഖുനാ വിയ സത്തേ പസ്സാമി ദക്ഖാമി ഓലോകേമി. ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേതി ഏത്ഥ ചുതിക്ഖണേ വാ ഉപപത്തിക്ഖണേ വാ ¶ ദിബ്ബചക്ഖുനാ ദട്ഠും ന സക്കാ, യേ പന ആസന്നചുതികാ ഇദാനി ചവിസ്സന്തി തേ ചവമാനാ. യേ ച ഗഹിതപടിസന്ധികാ സമ്പതിനിബ്ബത്താ വാ, തേ ഉപപജ്ജമാനാതി അധിപ്പേതാ. തേ ഏവരൂപേ ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ ച പസ്സാമീതി ദസ്സേതി. ഹീനേതി മോഹനിസ്സന്ദയുത്തത്താ ഹീനാനം ജാതികുലഭോഗാദീനം വസേന ഹീളിതേ ഓഹീളിതേ ഉഞ്ഞാതേ അവഞ്ഞാതേ. പണീതേതി അമോഹനിസ്സന്ദയുത്തത്താ തബ്ബിപരീതേ. സുവണ്ണേതി അദോസനിസ്സന്ദയുത്തത്താ ഇട്ഠകന്തമനാപവണ്ണയുത്തേ. ദുബ്ബണ്ണേതി ദോസനിസ്സന്ദയുത്തത്താ അനിട്ഠാകന്തഅമനാപവണ്ണയുത്തേ; അഭിരൂപേ വിരൂപേതിപി അത്ഥോ. സുഗതേതി സുഗതിഗതേ, അലോഭനിസ്സന്ദയുത്തത്താ വാ അഡ്ഢേ മഹദ്ധനേ. ദുഗ്ഗതേതി ദുഗ്ഗതിഗതേ, ലോഭനിസ്സന്ദയുത്തത്താ വാ ദലിദ്ദേ അപ്പന്നപാനേ. യഥാകമ്മൂപഗേതി യം യം കമ്മം ഉപചിതം തേന തേന ഉപഗതേ. തത്ഥ പുരിമേഹി ‘‘ചവമാനേ’’തിആദീഹി ദിബ്ബചക്ഖുകിച്ചം വുത്തം; ഇമിനാ പന പദേന യഥാകമ്മൂപഗഞാണകിച്ചം.

തസ്സ ച ഞാണസ്സ അയമുപ്പത്തിക്കമോ – സോ ഹേട്ഠാ നിരയാഭിമുഖം ആലോകം വഡ്ഢേത്വാ നേരയികസത്തേ പസ്സതി മഹന്തം ദുക്ഖമനുഭവമാനേ, തം ദസ്സനം ദിബ്ബചക്ഖുകിച്ചമേവ. സോ ഏവം മനസി കരോതി – ‘‘കിന്നു ഖോ കമ്മം കത്വാ ഇമേ സത്താ ഏതം ദുക്ഖമനുഭവന്തീ’’തി? അഥസ്സ ‘‘ഇദം നാമ കത്വാ’’തി തം കമ്മാരമ്മണം ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി. തഥാ ഉപരി ദേവലോകാഭിമുഖം ആലോകം വഡ്ഢേത്വാ നന്ദനവന-മിസ്സകവന-ഫാരുസകവനാദീസു സത്തേ പസ്സതി മഹാസമ്പത്തിം അനുഭവമാനേ. തമ്പി ദസ്സനം ദിബ്ബചക്ഖുകിച്ചമേവ. സോ ഏവം മനസി കരോതി – ‘‘കിന്നു ഖോ കമ്മം കത്വാ ഇമേ സത്താ ഏതം സമ്പത്തിം അനുഭവന്തീ’’തി? അഥസ്സ ‘‘ഇദം ¶ നാമ കത്വാ’’തി തംകമ്മാരമ്മണം ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി. ഇദം യഥാകമ്മൂപഗഞാണം നാമ. ഇമസ്സ വിസും പരികമ്മം നാമ നത്ഥി. യഥാ ചിമസ്സ, ഏവം അനാഗതംസഞാണസ്സപി. ദിബ്ബചക്ഖുപാദകാനേവ ഹി ഇമാനി ദിബ്ബചക്ഖുനാ സഹേവ ഇജ്ഝന്തി.

കായദുച്ചരിതേനാതിആദീസു ദുട്ഠു ചരിതം ദുട്ഠം വാ ചരിതം കിലേസപൂതികത്താതി ദുച്ചരിതം; കായേന ദുച്ചരിതം, കായതോ വാ ഉപ്പന്നം ദുച്ചരിതന്തി കായദുച്ചരിതം. ഏവം വചീമനോദുച്ചരിതാനിപി ദട്ഠബ്ബാനി. സമന്നാഗതാതി സമങ്ഗീഭൂതാ. അരിയാനം ഉപവാദകാതി ബുദ്ധ-പച്ചേകബുദ്ധ-ബുദ്ധസാവകാനം അരിയാനം അന്തമസോ ഗിഹിസോതാപന്നാനമ്പി അനത്ഥകാമാ ഹുത്വാ അന്തിമവത്ഥുനാ ¶ വാ ഗുണപരിധംസനേന വാ ഉപവാദകാ; അക്കോസകാ, ഗരഹകാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ ‘‘നത്ഥി ഇമേസം സമണധമ്മോ, അസ്സമണാ ഏതേ’’തി വദന്തോ അന്തിമവത്ഥുനാ ഉപവദതി. ‘‘നത്ഥി ഇമേസം ഝാനം വാ വിമോക്ഖോ വാ മഗ്ഗോ വാ ഫലം വാ’’തി വദന്തോ ഗുണപരിധംസനേന ഉപവദതീതി ¶ വേദിതബ്ബോ. സോ ച ജാനം വാ ഉപവദേയ്യ അജാനം വാ, ഉഭയഥാപി അരിയൂപവാദോവ ഹോതി. ഭാരിയം കമ്മം സഗ്ഗാവരണം മഗ്ഗാവരണഞ്ച, സതേകിച്ഛം പന ഹോതി. തസ്സ ച ആവിഭാവത്ഥം ഇദം വത്ഥുമുദാഹരന്തി –

‘‘അഞ്ഞതരസ്മിം കിര ഗാമേ ഏകോ ഥേരോ ച ദഹരഭിക്ഖു ച പിണ്ഡായ ചരന്തി. തേ പഠമഘരേയേവ ഉളുങ്കമത്തം ഉണ്ഹയാഗും ലഭിംസു. ഥേരസ്സ ച കുച്ഛിവാതോ അത്ഥി. സോ ചിന്തേസി – ‘അയം യാഗു മയ്ഹം സപ്പായാ, യാവ ന സീതലാ ഹോതി താവ നം പിവാമീ’തി. സോ മനുസ്സേഹി ഉമ്മാരത്ഥായ ആഹടേ ദാരുക്ഖന്ധേ നിസീദിത്വാ തം പിവി. ഇതരോ തം ജിഗുച്ഛി – ‘അതിച്ഛാതോ വതായം മഹല്ലകോ അമ്ഹാകം ലജ്ജിതബ്ബകം അകാസീ’തി. ഥേരോ ഗാമേ ചരിത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ദഹരഭിക്ഖും ആഹ – ‘അത്ഥി തേ, ആവുസോ, ഇമസ്മിം സാസനേ പതിട്ഠാ’തി? ‘ആമ, ഭന്തേ, സോതാപന്നോ അഹ’ന്തി. ‘തേന ഹാവുസോ, ഉപരിമഗ്ഗത്ഥായ വായാമം മാ അകാസി, ഖീണാസവോ തയാ ഉപവദിതോ’തി. സോ തം ഖമാപേസി. തേനസ്സ തം പാകതികം അഹോസി’’. തസ്മാ യോ അഞ്ഞോപി അരിയം ഉപവദതി, തേന ഗന്ത്വാ സചേ അത്തനാ വുഡ്ഢതരോ ഹോതി, ‘‘അഹം ആയസ്മന്തം ഇദഞ്ചിദഞ്ച അവചം, തം മേ ഖമാഹീ’’തി ഖമാപേതബ്ബോ. സചേ നവകതരോ ഹോതി ¶ , വന്ദിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘അഹം ഭന്തേ തുമ്ഹേ ഇദഞ്ചിദഞ്ച അവചം, തം മേ ഖമഥാ’’തി ഖമാപേതബ്ബോ. സചേ സോ നക്ഖമതി ദിസാപക്കന്തോ വാ ഹോതി, യേ തസ്മിം വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ വസന്തി തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ സചേ അത്തനാ വുഡ്ഢതരോ ഹോതി ഠിതകേനേവ, സചേ നവകതരോ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, അസുകം നാമ ആയസ്മന്തം ഇദഞ്ചിദഞ്ച അവചം, ഖമതു മേ സോ ആയസ്മാ’’തി ഏവം വദന്തേന ഖമാപേതബ്ബോ. സചേ സോ പരിനിബ്ബുതോ ഹോതി, പരിനിബ്ബുതമഞ്ചട്ഠാനം ഗന്ത്വാ യാവ സിവഥികം ഗന്ത്വാപി ഖമാപേതബ്ബോ. ഏവം കതേ സഗ്ഗാവരണഞ്ച മഗ്ഗാവരണഞ്ച ന ഹോതി, പാകതികമേവ ഹോതി.

മിച്ഛാദിട്ഠികാതി വിപരീതദസ്സനാ. മിച്ഛാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാതി മിച്ഛാദിട്ഠിവസേന സമാദിന്നനാനാവിധകമ്മാ, യേ ച മിച്ഛാദിട്ഠിമൂലകേസു കായകമ്മാദീസു അഞ്ഞേപി ¶ സമാദപേന്തി. തത്ഥ വചീദുച്ചരിതഗ്ഗഹണേനേവ അരിയൂപവാദേ, മനോദുച്ചരിതഗ്ഗഹണേന ച മിച്ഛാദിട്ഠിയാ സങ്ഗഹിതായപി ഇമേസം ദ്വിന്നം പുന വചനം മഹാസാവജ്ജഭാവദസ്സനത്ഥന്തി വേദിതബ്ബം. മഹാസാവജ്ജോ ഹി അരിയൂപവാദോ ആനന്തരിയസദിസോ. യഥാഹ – ‘‘സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, ഭിക്ഖു സീലസമ്പന്നോ സമാധിസമ്പന്നോ പഞ്ഞാസമ്പന്നോ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അഞ്ഞം ആരാധേയ്യ; ഏവംസമ്പദമിദം, സാരിപുത്ത, വദാമി തം വാചം അപ്പഹായ തം ചിത്തം അപ്പഹായ തം ദിട്ഠിം അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോ, ഏവം നിരയേ’’തി (മ. നി. ൧.൧൪൯).

മിച്ഛാദിട്ഠിതോ ¶ ച മഹാസാവജ്ജതരം നാമ അഞ്ഞം നത്ഥി. യഥാഹ – ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകധമ്മമ്പി സമനുപസ്സാമി, ഏവം മഹാസാവജ്ജതരം, യഥയിദം, മിച്ഛാദിട്ഠി. മിച്ഛാദിട്ഠിപരമാനി, ഭിക്ഖവേ, വജ്ജാനീ’’തി (അ. നി. ൧.൩൧൦).

കായസ്സ ഭേദാതി ഉപാദിന്നക്ഖന്ധപരിച്ചാഗാ. പരം മരണാതി തദനന്തരം അഭിനിബ്ബത്തക്ഖന്ധഗ്ഗഹണേ. അഥവാ കായസ്സ ഭേദാതി ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സുപച്ഛേദാ. പരം മരണാതി ചുതിചിത്തതോ ഉദ്ധം. അപായന്തി ഏവമാദി സബ്ബം നിരയവേവചനം. നിരയോ ഹി സഗ്ഗമോക്ഖഹേതുഭൂതാ പുഞ്ഞസമ്മതാ അയാ അപേതത്താ, സുഖാനം ¶ വാ ആയസ്സ അഭാവാ അപായോ. ദുക്ഖസ്സ ഗതി പടിസരണന്തി ദുഗ്ഗതി; ദോസബഹുലതായ വാ ദുട്ഠേന കമ്മുനാ നിബ്ബത്താ ഗതീതി ദുഗ്ഗതി. വിവസാ നിപതന്തി ഏത്ഥ ദുക്കടകാരിനോതി വിനിപാതോ; വിനസ്സന്താ വാ ഏത്ഥ നിപതന്തി സമ്ഭിജ്ജമാനങ്ഗപച്ചങ്ഗാതി വിനിപാതോ. നത്ഥി ഏത്ഥ അസ്സാദസഞ്ഞിതോ അയോതി നിരയോ.

അഥ വാ അപായഗ്ഗഹണേന തിരച്ഛാനയോനിം ദീപേതി. തിരച്ഛാനയോനി ഹി അപായോ, സുഗതിയാ അപേതത്താ; ന ദുഗ്ഗതി, മഹേസക്ഖാനം നാഗരാജാദീനം സമ്ഭവതോ. ദുഗ്ഗതിഗ്ഗഹണേന പേത്തിവിസയം ദീപേതി. സോ ഹി അപായോ ചേവ ദുഗ്ഗതി ച സുഗതിതോ അപേതത്താ, ദുക്ഖസ്സ ച ഗതിഭൂതത്താ; ന തു വിനിപാതോ അസുരസദിസം അവിനിപതിതത്താ. പേതമഹിദ്ധികാനഞ്ഹി വിമാനാനിപി നിബ്ബത്തന്തി. വിനിപാതഗ്ഗഹണേന അസുരകായം ദീപേതി. സോ ഹി യഥാവുത്തേനത്ഥേന അപായോ ചേവ ദുഗ്ഗതി ച സബ്ബസമുസ്സയേഹി ച വിനിപതിതത്താ വിനിപാതോതി വുച്ചതി. നിരയഗ്ഗഹണേന അവീചി-ആദിഅനേകപ്പകാരം നിരയമേവ ദീപേതി. ഉപപന്നാതി ഉപഗതാ, തത്ഥ അഭിനിബ്ബത്താതി അധിപ്പായോ. വുത്തവിപരിയായേന സുക്കപക്ഖോ വേദിതബ്ബോ.

അയം ¶ പന വിസേസോ – ഏത്ഥ സുഗതിഗ്ഗഹണേന മനുസ്സഗതിപി സങ്ഗയ്ഹതി. സഗ്ഗഗ്ഗഹണേന ദേവഗതിയേവ. തത്ഥ സുന്ദരാ ഗതീതി സുഗതി. രൂപാദിവിസയേഹി സുട്ഠു അഗ്ഗോതി സഗ്ഗോ. സോ സബ്ബോപി ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന ലോകോതി അയം വചനത്ഥോ. വിജ്ജാതി ദിബ്ബചക്ഖുഞാണവിജ്ജാ. അവിജ്ജാതി സത്താനം ചുതിപടിസന്ധിപടിച്ഛാദികാ അവിജ്ജാ. സേസം വുത്തനയമേവ. അയമേവ ഹേത്ഥ വിസേസോ – യഥാ പുബ്ബേനിവാസകഥായം ‘‘പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണമുഖതുണ്ഡകേന പുബ്ബേനിവുത്ഥക്ഖന്ധപഅച്ഛാദകം അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ’’തി വുത്തം; ഏവമിധ ‘‘ചുതൂപപാതഞാണമുഖതുണ്ഡകേന ചുതൂപപാതപടിച്ഛാദകം അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ’’തി വത്തബ്ബന്തി.

൧൪. സോ ¶ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേതി ഇധ വിപസ്സനാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തം വേദിതബ്ബം. ആസവാനം ഖയഞാണായാതി അരഹത്തമഗ്ഗഞാണത്ഥായ. അരഹത്തമഗ്ഗോ ഹി ആസവവിനാസനതോ ആസവാനം ഖയോതി വുച്ചതി. തത്ര ചേതം ഞാണം തപ്പരിയാപന്നത്താതി ¶ . ചിത്തം അഭിനിന്നാമേസിന്തി വിപസ്സനാചിത്തം അഭിനീഹരിം. സോ ഇദം ദുക്ഖന്തി ഏവമാദീസു ‘‘ഏത്തകം ദുക്ഖം, ന ഇതോ ഭിയ്യോ’’തി സബ്ബമ്പി ദുക്ഖസച്ചം സരസലക്ഖണപടിവേധേന യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം ജാനിം പടിവിജ്ഝിം. തസ്സ ച ദുക്ഖസ്സ നിബ്ബത്തികം തണ്ഹം ‘‘അയം ദുക്ഖസമുദയോ’’തി, തദുഭയമ്പി യം ഠാനം പത്വാ നിരുജ്ഝതി തം തേസം അപ്പവത്തിം നിബ്ബാനം ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധോ’’തി, തസ്സ ച സമ്പാപകം അരിയമഗ്ഗം ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’’തി സരസലക്ഖണപടിവേധേന യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം ജാനിം പടിവിജ്ഝിന്തി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഏവം സരൂപതോ സച്ചാനി ദസ്സേത്വാ ഇദാനി കിലേസവസേന പരിയായതോ ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇമേ ആസവാ’’തിആദിമാഹ. തസ്സ മേ ഏവം ജാനതോ ഏവം പസ്സതോതി തസ്സ മയ്ഹം ഏവം ജാനന്തസ്സ ഏവം പസ്സന്തസ്സ സഹ വിപസ്സനായ കോടിപ്പത്തം മഗ്ഗം കഥേതി. കാമാസവാതി കാമാസവതോ. വിമുച്ചിത്ഥാതി ഇമിനാ ഫലക്ഖണം ദസ്സേതി. മഗ്ഗക്ഖണേ ഹി ചിത്തം വിമുച്ചതി, ഫലക്ഖണേ വിമുത്തം ഹോതി. വിമുത്തസ്മിം വിമുത്തമിതി ഞാണന്തി ഇമിനാ പച്ചവേക്ഖണഞാണം ¶ ദസ്സേതി. ഖീണാ ജാതീതിആദീഹി തസ്സ ഭൂമിം. തേന ഹി ഞാണേന ഭഗവാ പച്ചവേക്ഖന്തോ ‘‘ഖീണാ ജാതീ’’തിആദീനി അബ്ഭഞ്ഞാസിം. കതമാ പന ഭഗവതോ ജാതി ഖീണാ, കഥഞ്ച നം അബ്ഭഞ്ഞാസീതി? വുച്ചതേ – ന താവസ്സ അതീതാ ജാതി ഖീണാ, പുബ്ബേവ ഖീണത്താ; ന അനാഗതാ, അനാഗതേ വായാമാഭാവതോ; ന പച്ചുപ്പന്നാ, വിജ്ജമാനത്താ. യാ പന മഗ്ഗസ്സ അഭാവിതത്താ ഉപ്പജ്ജേയ്യ ഏകചതുപഞ്ചവോകാരഭവേസു ഏകചതുപഞ്ചക്ഖന്ധപ്പഭേദാ ജാതി, സാ മഗ്ഗസ്സ ഭാവിതത്താ അനുപ്പാദധമ്മതം ആപജ്ജനേന ഖീണാ; തം സോ മഗ്ഗഭാവനായ പഹീനകിലേസേ പച്ചവേക്ഖിത്വാ ‘‘കിലേസാഭാവേ വിജ്ജമാനമ്പി കമ്മം ആയതിം അപ്പടിസന്ധികം ഹോതീ’’തി ജാനന്തോ അബ്ഭഞ്ഞാസിം.

വുസിതന്തി വുത്ഥം പരിവുത്ഥം, കതം ചരിതം നിട്ഠിതന്തി അത്ഥോ. ബ്രഹ്മചരിയന്തി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയം, പുഥുജ്ജനകല്യാണകേന ഹി സദ്ധിം സത്ത സേക്ഖാ ബ്രഹ്മചരിയവാസം വസന്തി നാമ, ഖീണാസവോ വുത്ഥവാസോ. തസ്മാ ഭഗവാ അത്തനോ ബ്രഹ്മചരിയവാസം പച്ചവേക്ഖന്തോ ‘‘വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി അബ്ഭഞ്ഞാസിം. കതം കരണീയന്തി ചതൂസു സച്ചേസു ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി പരിഞ്ഞാപഹാനസച്ഛികിരിയാഭാവനാഭിസമയവസേന ¶ സോളസവിധമ്പി കിച്ചം നിട്ഠാപിതന്തി അത്ഥോ ¶ . പുഥുജ്ജനകല്യാണകാദയോ ഹി ഏതം കിച്ചം കരോന്തി, ഖീണാസവോ കതകരണീയോ. തസ്മാ ഭഗവാ അത്തനോ കരണീയം പച്ചവേക്ഖന്തോ ‘‘കതം കരണീയ’’ന്തി അബ്ഭഞ്ഞാസിം. നാപരം ഇത്ഥത്തായാതി ഇദാനി പുന ഇത്ഥഭാവായ ഏവം സോളസകിച്ചഭാവായ കിലേസക്ഖയായ വാ മഗ്ഗഭാവനാകിച്ചം മേ നത്ഥീതി അബ്ഭഞ്ഞാസിം.

ഇദാനി ഏവം പച്ചവേക്ഖണഞാണപരിഗ്ഗഹിതം തം ആസവാനം ഖയഞാണാധിഗമം ബ്രാഹ്മണസ്സ ദസ്സേന്തോ അയം ഖോ മേ ബ്രാഹ്മണാതിആദിമാഹ. തത്ഥ വിജ്ജാതി അരഹത്തമഗ്ഗഞാണവിജ്ജാ. അവിജ്ജാതി ചതുസച്ചപടിച്ഛാദികാ അവിജ്ജാ. സേസം വുത്തനയമേവ. അയം പന വിസേസോ – അയം ഖോ മേ ബ്രാഹ്മണ തതിയാ അഭിനിബ്ഭിദാ അഹോസീതി ഏത്ഥ അയം ഖോ മമ ബ്രാഹ്മണ ആസവാനം ഖയഞാണമുഖതുണ്ഡകേന ചതുസച്ചപടിച്ഛാദകം അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ തതിയാ അഭിനിബ്ഭിദാ തതിയാ നിക്ഖന്തി തതിയാ അരിയജാതി അഹോസി, കുക്കുടച്ഛാപകസ്സേവ മുഖതുണ്ഡകേന വാ പാദനഖസിഖായ വാ അണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ തമ്ഹാ അണ്ഡകോസമ്ഹാ അഭിനിബ്ഭിദാ നിക്ഖന്തി കുക്കുടനികായേ പച്ചാജാതീതി.

ഏത്താവതാ ¶ കിം ദസ്സേതീതി? സോ ഹി ബ്രാഹ്മണ കുക്കുടച്ഛാപകോ അണ്ഡകോസം

പദാലേത്വാ തതോ നിക്ഖമന്തോ സകിമേവ ജായതി, അഹം പന പുബ്ബേ-നിവുത്ഥക്ഖന്ധപടിച്ഛാദകം അവിജ്ജണ്ഡകോസം ഭിന്ദിത്വാ പഠമം താവ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണവിജ്ജായ ജാതോ, തതോ സത്താനം ചുതിപടിസന്ധിപടിച്ഛാദകം അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ ദുതിയം ദിബ്ബചക്ഖുഞാണവിജ്ജായ ജാതോ, പുന ചതുസച്ചപടിച്ഛാദകം അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ തതിയം ആസവാനം ഖയഞാണവിജ്ജായ ജാതോ; ഏവം തീഹി വിജ്ജാഹി തിക്ഖത്തും ജാതോ. സാ ച മേ ജാതി അരിയാ സുപരിസുദ്ധാതി ഇദം ദസ്സേസി. ഏവം ദസ്സേന്തോ ച പുബ്ബേനിവാസഞാണേന അതീതംസഞാണം, ദിബ്ബചക്ഖുനാ പച്ചുപ്പന്നാനാഗതംസഞാണം, ആസവക്ഖയേന സകലലോകിയലോകുത്തരഗുണന്തി ഏവം തീഹി വിജ്ജാഹി സബ്ബേപി സബ്ബഞ്ഞുഗുണേ പകാസേത്വാ അത്തനോ അരിയായ ജാതിയാ ജേട്ഠസേട്ഠഭാവം ബ്രാഹ്മണസ്സ ദസ്സേസീതി.

൧൫. ഏവം ¶ വുത്തേ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോതി ഏവം ഭഗവതാ ലോകാനുകമ്പകേന ബ്രാഹ്മണം അനുകമ്പമാനേന വിനിഗൂഹിതബ്ബേപി അത്തനോ അരിയായ ജാതിയാ ജേട്ഠസേട്ഠഭാവേ വിജ്ജത്തയപകാസികായ ¶ ധമ്മദേസനായ വുത്തേ പീതിവിപ്ഫാരപരിപുണ്ണഗത്തചിത്തോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ തം ഭഗവതോ അരിയായ ജാതിയാ ജേട്ഠസേട്ഠഭാവം വിദിത്വാ ‘‘ഈദിസം നാമാഹം സബ്ബലോകജേട്ഠസേട്ഠം സബ്ബഗുണസമന്നാഗതം സബ്ബഞ്ഞും ‘അഞ്ഞേസം അഭിവാദനാദികമ്മം ന കരോതീ’തി അവചം – ‘ധീരത്ഥു വതരേ അഞ്ഞാണ’’’ന്തി അത്താനം ഗരഹിത്വാ ‘‘അയം ദാനി ലോകേ അരിയായ ജാതിയാ പുരേജാതട്ഠേന ജേട്ഠോ, സബ്ബഗുണേഹി അപ്പടിസമട്ഠേന സേട്ഠോ’’തി നിട്ഠം ഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ജേട്ഠോ ഭവം ഗോതമോ സേട്ഠോ ഭവം ഗോതമോ’’തി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ പുന തം ഭഗവതോ ധമ്മദേസനം അബ്ഭനുമോദമാനോ ‘‘അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമ, അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമാ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥായം അഭിക്കന്തസദ്ദോ ഖയസുന്ദരാഭിരൂപഅബ്ഭനുമോദനേസു ദിസ്സതി. ‘‘അഭിക്കന്താ, ഭന്തേ, രത്തി; നിക്ഖന്തോ പഠമോ യാമോ, ചിരനിസിന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ’’തിആദീസു ¶ (അ. നി. ൮.൨൦) ഹി ഖയേ ദിസ്സതി. ‘‘അയം മേ പുഗ്ഗലോ ഖമതി, ഇമേസം ചതുന്നം പുഗ്ഗലാനം അഭിക്കന്തതരോ ച പണീതതരോ ചാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൪.൧൦൦) സുന്ദരേ.

‘‘കോ മേ വന്ദതി പാദാനി, ഇദ്ധിയാ യസസാ ജലം;

അഭിക്കന്തേന വണ്ണേന, സബ്ബാ ഓഭാസയം ദിസാ’’തി. –

ആദീസു (വി. വ. ൮൫൭) അഭിരൂപേ. ‘‘അഭിക്കന്തം, ഭന്തേ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൫൦) അബ്ഭനുമോദനേ. ഇധാപി അബ്ഭനുമോദനേയേവ. യസ്മാ ച അബ്ഭനുമോദനേ, തസ്മാ ‘‘സാധു സാധു, ഭോ ഗോതമാ’’തി വുത്തം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

‘‘ഭയേ കോധേ പസംസായം, തുരിതേ കോതൂഹലച്ഛരേ;

ഹാസേ സോകേ പസാദേ ച, കരേ ആമേഡിതം ബുധോ’’തി.

ഇമിനാ ച ലക്ഖണേന ഇധ പസാദവസേന പസംസാവസേന ചായം ദ്വിക്ഖത്തും വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ.

അഥ വാ അഭിക്കന്തന്തി അതിഇട്ഠം അതിമനാപം അതിസുന്ദരന്തി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ ഏകേന അഭിക്കന്തസദ്ദേന ദേസനം ഥോമേതി, ഏകേന അത്തനോ പസാദം. അയഞ്ഹി ഏത്ഥ അധിപ്പായോ – ‘‘അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമ, യദിദം ഭോതോ ഗോതമസ്സ ധമ്മദേസനാ, അഭിക്കന്തം യദിദം ഭോതോ ഗോതമസ്സ ധമ്മദേസനം ആഗമ്മ മമ പസാദോ’’തി. ഭഗവതോയേവ വാ വചനം ദ്വേ ¶ ദ്വേ അത്ഥേ സന്ധായ ഥോമേതി ¶ – ഭോതോ ഗോതമസ്സ വചനം അഭിക്കന്തം ദോസനാസനതോ അഭിക്കന്തം ഗുണാധിഗമനതോ, തഥാ സദ്ധാജനനതോ പഞ്ഞാജനനതോ, സാത്ഥതോ സബ്യഞ്ജനതോ, ഉത്താനപദതോ ഗമ്ഭീരത്ഥതോ, കണ്ണസുഖതോ ഹദയങ്ഗമതോ, അനത്തുക്കംസനതോ അപരവമ്ഭനതോ, കരുണാസീതലതോ പഞ്ഞാവദാതതോ, അപാഥരമണീയതോ വിമദ്ദക്ഖമതോ, സുയ്യമാനസുഖതോ വീമംസിയമാനഹിതതോതി ഏവമാദീഹി യോജേതബ്ബം.

തതോ പരമ്പി ചതൂഹി ഉപമാഹി ദേസനംയേവ ഥോമേതി. തത്ഥ നിക്കുജ്ജിതന്തി അധോമുഖഠപിതം, ഹേട്ഠാമുഖജാതം വാ. ഉക്കുജ്ജേയ്യാതി ഉപരിമുഖം കരേയ്യ. പടിച്ഛന്നന്തി തിണപണ്ണാദിപടിച്ഛാദിതം. വിവരേയ്യാതി ഉഗ്ഘാടേയ്യ. മൂള്ഹസ്സാതി ദിസാമൂള്ഹസ്സ. മഗ്ഗം ആചിക്ഖേയ്യാതി ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ ഏസ മഗ്ഗോതി ¶ വദേയ്യ. അന്ധകാരേതി കാളപക്ഖചാതുദ്ദസീ അഡ്ഢരത്ത-ഘനവനസണ്ഡ-മേഘപടലേഹി ചതുരങ്ഗേ തമസി. അയം താവ അനുത്താനപദത്ഥോ. അയം പന അധിപ്പായയോജനാ – യഥാ കോചി നിക്കുജ്ജിതം ഉക്കുജ്ജേയ്യ, ഏവം സദ്ധമ്മവിമുഖം അസദ്ധമ്മേ പതിട്ഠിതം മം അസദ്ധമ്മാ വുട്ഠാപേന്തേന; യഥാ പടിച്ഛന്നം വിവരേയ്യ, ഏവം കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനന്തരധാനാ പഭുതി മിച്ഛാദിട്ഠിഗഹനപടിച്ഛന്നം സാസനം വിവരന്തേന; യഥാ മൂള്ഹസ്സ മഗ്ഗം ആചിക്ഖേയ്യ, ഏവം കുമ്മഗ്ഗമിച്ഛാമഗ്ഗപ്പടിപന്നസ്സ മേ സഗ്ഗമോക്ഖമഗ്ഗം ആചിക്ഖന്തേന; യഥാ അന്ധകാരേ തേലപജ്ജോതം ധാരേയ്യ, ഏവം മോഹന്ധകാരേ നിമുഗ്ഗസ്സ മേ ബുദ്ധാദിരതനത്തയരൂപാനി അപസ്സതോ തപ്പടിച്ഛാദകമോഹന്ധകാരവിദ്ധംസകദേസനാപജ്ജോതം ധാരേന്തേന, മയ്ഹം ഭോതാ ഗോതമേന ഏതേഹി പരിയായേഹി പകാസിതത്താ അനേകപരിയായേന ധമ്മോ പകാസിതോതി.

ഏവം ദേസനം ഥോമേത്വാ ഇമായ ദേസനായ രതനത്തയേ പസന്നചിത്തോ പസന്നാകാരം കരോന്തോ ‘‘ഏസാഹ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഏസാഹന്തി ഏസോ അഹം. ഭവന്തം ഗോതമം സരണം ഗച്ഛാമീതി ഭവന്തം ഗോതമം സരണന്തി ഗച്ഛാമി; ഭവം മേ ഗോതമോ സരണം, പരായണം, അഘസ്സ താതാ, ഹിതസ്സ ച വിധാതാതി ഇമിനാ അധിപ്പായേന ഭവന്തം ഗോതമം ഗച്ഛാമി ഭജാമി സേവാമി പയിരുപാസാമി ¶ , ഏവം വാ ജാനാമി ബുജ്ഝാമീതി. യേസഞ്ഹി ധാതൂനം ഗതിഅത്ഥോ, ബുദ്ധിപി തേസം അത്ഥോ; തസ്മാ ‘‘ഗച്ഛാമീ’’തി ഇമസ്സ ജാനാമി ബുജ്ഝാമീതി അയമ്പി അത്ഥോ വുത്തോ. ധമ്മഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ചാതി ഏത്ഥ പന അധിഗതമഗ്ഗേ സച്ഛികതനിരോധേ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജമാനേ ച ചതൂസു അപായേസു അപതമാനേ ¶ ധാരേതീതി ധമ്മോ; സോ അത്ഥതോ അരിയമഗ്ഗോ ചേവ നിബ്ബാനഞ്ച. വുത്തം ഹേതം – ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സങ്ഖതാ, അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തി (അ. നി. ൪.൩൪) വിത്ഥാരോ. ന കേവലഞ്ച അരിയമഗ്ഗോ ചേവ നിബ്ബാനഞ്ച, അപി ച ഖോ അരിയഫലേഹി സദ്ധിം പരിയത്തിധമ്മോപി. വുത്തമ്പി ഹേതം ഛത്തമാണവകവിമാനേ –

‘‘രാഗവിരാഗമനേജമസോകം, ധമ്മമസങ്ഖതമപ്പടികൂലം;

മധുരമിമം പഗുണം സുവിഭത്തം, ധമ്മമിമം സരണത്ഥമുപേഹീ’’തി. (വി. വ. ൮൮൭);

ഏത്ഥ ഹി രാഗവിരാഗോതി മഗ്ഗോ കഥിതോ. അനേജമസോകന്തി ഫലം. ധമ്മമസങ്ഖതന്തി നിബ്ബാനം. അപ്പടികൂലം മധുരമിമം പഗുണം സുവിഭത്തന്തി പിടകത്തയേന വിഭത്താ ¶ സബ്ബധമ്മക്ഖന്ധാതി. ദിട്ഠിസീലസങ്ഘാതേന സംഹതോതി സങ്ഘോ, സോ അത്ഥതോ അട്ഠഅരിയപുഗ്ഗലസമൂഹോ. വുത്തഞ്ഹേതം തസ്മിംയേവ വിമാനേ –

‘‘യത്ഥ ച ദിന്നമഹപ്ഫലമാഹു, ചതൂസു സുചീസു പുരിസയുഗേസു;

അട്ഠ ച പുഗ്ഗലധമ്മദസാ തേ, സങ്ഘമിമം സരണത്ഥമുപേഹീ’’തി. (വി. വ. ൮൮൮);

ഭിക്ഖൂനം സങ്ഘോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ. ഏത്താവതാ ച ബ്രാഹ്മണോ തീണി സരണഗമനാനി പടിവേദേസി.

ഇദാനി തേസ്വേവ തീസു സരണഗമനേസു കോസല്ലത്ഥം സരണം, സരണഗമനം, യോ സരണം ഗച്ഛതി,

സരണഗമനപ്പഭേദോ, സരണഗമനഫലം, സംകിലേസോ, ഭേദോതി അയം വിധി വേദി തബ്ബോ. സോ പന ഇധ വുച്ചമാനോ അതിഭാരിയം വിനയനിദാനം കരോതീതി ന വുത്തോ. അത്ഥികേഹി പന പപഞ്ചസൂദനിയം വാ മജ്ഝിമട്ഠകഥായം ഭയഭേരവസുത്തവണ്ണനതോ (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൫൬) സുമങ്ഗലവിലാസിനിയം വാ ദീഘനികായട്ഠകഥായം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൫൦) സരണവണ്ണനതോ ഗഹേതബ്ബോതി.

ഉപാസകം ¶ മം ഭവം ഗോതമോ ധാരേതൂതി മം ഭവം ഗോതമോ ‘‘ഉപാസകോ അയ’’ന്തി ഏവം ധാരേതൂതി അത്ഥോ. ഉപാസകവിധികോസല്ലത്ഥം പനേത്ഥ കോ ഉപാസകോ, കസ്മാ ¶ ഉപാസകോതി വുച്ചതി, കിമസ്സ സീലം, കോ ആജീവോ, കാ വിപത്തി, കാ സമ്പത്തീതി ഇദം പകിണ്ണകം വേദിതബ്ബം. തം അതിഭാരിയകരണതോ ഇധ ന വിഭത്തം, അത്ഥികേഹി പന പപഞ്ചസൂദനിയം മജ്ഝിമട്ഠകഥായം (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൫൬) വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. അജ്ജതഗ്ഗേതി ഏത്ഥ അയം അഗ്ഗസദ്ദോ ആദികോടികോട്ഠാസസേട്ഠേസു ദിസ്സതി. ‘‘അജ്ജതഗ്ഗേ, സമ്മ ദോവാരിക, ആവരാമി ദ്വാരം നിഗണ്ഠാനം നിഗണ്ഠീന’’ന്തിആദീസു (മ. നി. ൨.൭൦) ഹി ആദിമ്ഹി ദിസ്സതി. ‘‘തേനേവ അങ്ഗുലഗ്ഗേന തം അങ്ഗുലഗ്ഗം പരാമസേയ്യ (കഥാ. ൪൪൧), ഉച്ഛഗ്ഗം വേളഗ്ഗ’’ന്തിആദീസു കോടിയം. ‘‘അമ്ബിലഗ്ഗം വാ മധുരഗ്ഗം വാ തിത്തകഗ്ഗം വാ (സം. നി. ൫.൩൭൪) അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വിഹാരഗ്ഗേന വാ പരിവേണഗ്ഗേന വാ ഭാജേതു’’ന്തിആദീസു (ചൂളവ. ൩൧൮) കോട്ഠാസേ. ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, സത്താ അപദാ വാ ദ്വിപദാ വാ…പേ… തഥാഗതോ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൪.൩൪) സേട്ഠേ. ഇധ പനായം ആദിമ്ഹി ദട്ഠബ്ബോ. തസ്മാ അജ്ജതഗ്ഗേതി അജ്ജതം ആദിം കത്വാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അജ്ജതന്തി അജ്ജഭാവന്തി വുത്തം ഹോതി. അജ്ജദഗ്ഗേ ഇച്ചേവ വാ ¶ പാഠോ, ദകാരോ പദസന്ധികരോ, അജ്ജ അഗ്ഗം കത്വാതി വുത്തം ഹോതി. പാണുപേതന്തി പാണേഹി ഉപേതം, യാവ മേ ജീവിതം പവത്തതി, താവ ഉപേതം അനഞ്ഞസത്ഥുകം തീഹി സരണഗമനേഹി സരണഗതം മം ഭവം ഗോതമോ ധാരേതു ജാനാതു, അഹഞ്ഹി സചേപി മേ തിഖിണേന അസിനാ സീസം ഛിന്ദേയ്യും, നേവ ബുദ്ധം ‘‘ന ബുദ്ധോ’’തി വാ, ധമ്മം ‘‘ന ധമ്മോ’’തി വാ, സങ്ഘം ‘‘ന സങ്ഘോ’’തി വാ വദേയ്യന്തി. ഏത്ഥ ച ബ്രാഹ്മണോ പാണുപേതം സരണഗതന്തി പുന സരണഗമനം വദന്തോ അത്തസന്നിയ്യാതനം പകാസേതീതി വേദിതബ്ബോ.

ഏവം അത്താനം നിയ്യാതേത്വാ ഭഗവന്തം സപരിസം ഉപട്ഠാതുകാമോ ആഹ – ‘‘അധിവാസേതു ച മേ ഭവം ഗോതമോ വേരഞ്ജായം വസ്സാവാസം സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേനാ’’തി. കിം വുത്തം ഹോതി – ഉപാസകഞ്ച മം ഭവം ഗോതമോ ധാരേതു, അധിവാസേതു ച മേ വേരഞ്ജായം വസ്സാവാസം, തയോ മാസേ വേരഞ്ജം ഉപനിസ്സായ മമ അനുഗ്ഗഹത്ഥം വാസം സമ്പടിച്ഛതൂതി. അധിവാസേസി ഭഗവാ തുണ്ഹീഭാവേനാതി അഥസ്സ വചനം സുത്വാ ഭഗവാ കായങ്ഗം വാ വാചങ്ഗം വാ അചോപേത്വാ അബ്ഭന്തരേയേവ ഖന്തിം ചാരേത്വാ തുണ്ഹീഭാവേന അധിവാസേസി; ബ്രാഹ്മണസ്സ അനുഗ്ഗഹത്ഥം മനസാവ സമ്പടിച്ഛീതി ¶ വുത്തം ഹോതി.

അഥ ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവതോ അധിവാസനം വിദിത്വാതി അഥ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ സചേ മേ ¶ സമണോ ഗോതമോ നാധിവാസേയ്യ, കായേന വാ വാചായ വാ പടിക്ഖിപേയ്യ. യസ്മാ പന അപ്പടിക്ഖിപിത്വാ അബ്ഭന്തരേ ഖന്തിം ധാരേസി, തസ്മാ മേ മനസാവ അധിവാസേസീതി ഏവം ആകാരസല്ലക്ഖണകുസലതായ ഭഗവതോ അധിവാസനം വിദിത്വാ, അത്തനോ നിസിന്നാസനതോ വുട്ഠായ ചതൂസു ദിസാസു ഭഗവന്തം സക്കച്ചം വന്ദിത്വാ തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ ആഗതകാലതോ പഭുതി ജാതിമഹല്ലകബ്രാഹ്മണാനം അഭിവാദനാദീനി ന കരോതീതി വിഗരഹിത്വാപി ഇദാനി വിഞ്ഞാതബുദ്ധഗുണോ കായേന വാചായ മനസാ ച അനേകക്ഖത്തും വന്ദന്തോപി അതിത്തോയേവ ഹുത്വാ ദസനഖസമോധാനസമുജ്ജലം അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ സിരസ്മിം പതിട്ഠാപേത്വാ യാവ ദസ്സനവിസയോ താവ പടിമുഖോയേവ അപക്കമിത്വാ ദസ്സനവിസയം വിജഹനട്ഠാനേ വന്ദിത്വാ പക്കാമി.

ഉപാസകത്തപടിവേദനാകഥാ നിട്ഠിതാ.

൧൬. തേന ഖോ പന സമയേന വേരഞ്ജാ ദുബ്ഭിക്ഖാ ഹോതീതി യസ്മിം സമയേ വേരഞ്ജേന ബ്രാഹ്മണേന ഭഗവാ വേരഞ്ജം ഉപനിസ്സായ വസ്സാവാസം യാചിതോ ¶ , തേന സമയേന വേരഞ്ജാ ദുബ്ഭിക്ഖാ ഹോതി. ദുബ്ഭിക്ഖാതി ദുല്ലഭഭിക്ഖാ; സാ പന ദുല്ലഭഭിക്ഖതാ യത്ഥ മനുസ്സാ അസ്സദ്ധാ ഹോന്തി അപ്പസന്നാ, തത്ഥ സുസസ്സകാലേപി അതിസമഗ്ഘേപി പുബ്ബണ്ണാപരണ്ണേ ഹോതി. വേരഞ്ജായം പന യസ്മാ ന തഥാ അഹോസി, അപിച ഖോ ദുസസ്സതായ ഛാതകദോസേന അഹോസി തസ്മാ തമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ദ്വീഹിതികാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ദ്വീഹിതികാതി ദ്വിധാ പവത്തഈഹിതികാ. ഈഹിതം നാമ ഇരിയാ ദ്വിധാ പവത്താ – ചിത്തഇരിയാ, ചിത്തഈഹാ. ‘‘ഏത്ഥ ലച്ഛാമ നു ഖോ കിഞ്ചി ഭിക്ഖമാനാ ന ലച്ഛാമാ’’തി, ‘‘ജീവിതും വാ സക്ഖിസ്സാമ നു ഖോ നോ’’തി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ.

അഥ വാ ദ്വീഹിതികാതി ദുജ്ജീവികാ, ഈഹിതം ഈഹാ ഇരിയനം പവത്തനം ജീവിതന്തിആദീനി പദാനി ഏകത്ഥാനി. തസ്മാ ദുക്ഖേന ഈഹിതം ഏത്ഥ പവത്തതീതി ദ്വീഹിതികാതി അയമേത്ഥ ¶ പദത്ഥോ. സേതട്ഠികാതി സേതകാനി അട്ഠീനി ഏത്ഥാതി സേതട്ഠികാ. ദിവസമ്പി യാചിത്വാ കിഞ്ചി അലദ്ധാ മതാനം കപണമനുസ്സാനം അഹിച്ഛത്തകവണ്ണേഹി അട്ഠീഹി തത്ര തത്ര പരികിണ്ണാതി വുത്തം ഹോതി. സേതട്ടികാതിപി പാഠോ. തസ്സത്ഥോ – സേതാ അട്ടി ഏത്ഥാതി സേതട്ടികാ. അട്ടീതി ആതുരതാ ബ്യാധി രോഗോ. തത്ഥ ച സസ്സാനം ഗബ്ഭഗ്ഗഹണകാലേ സേതകരോഗേന ഉപഹതമേവ പച്ഛിന്നഖീരം അഗ്ഗഹിതതണ്ഡുലം പണ്ഡരപണ്ഡരം സാലിസീസം വാ യവഗോധൂമസീസം വാ നിക്ഖമതി, തസ്മാ ‘‘സേതട്ടികാ’’തി വുച്ചതി.

വപ്പകാലേ ¶ സുട്ഠു അഭിസങ്ഖരിത്വാപി വുത്തസസ്സം തത്ഥ സലാകാ ഏവ സമ്പജ്ജതീതി സലാകാവുത്താ; സലാകായ വാ തത്ഥ ജീവിതം പവത്തേന്തീതി സലാകാവുത്താ. കിം വുത്തം ഹോതി? തത്ഥ കിര ധഞ്ഞവിക്കയകാനം സന്തികം കയകേസു ഗതേസു ദുബ്ബലമനുസ്സേ അഭിഭവിത്വാ ബലവമനുസ്സാവ ധഞ്ഞം കിണിത്വാ ഗച്ഛന്തി. ദുബ്ബലമനുസ്സാ അലഭമാനാ മഹാസദ്ദം കരോന്തി. ധഞ്ഞവിക്കയകാ ‘‘സബ്ബേസം സങ്ഗഹം കരിസ്സാമാ’’തി ധഞ്ഞകരണട്ഠാനേ ധഞ്ഞമാപകം നിസീദാപേത്വാ ഏകപസ്സേ വണ്ണജ്ഝക്ഖം നിസീദാപേസും. ധഞ്ഞത്ഥികാ വണ്ണജ്ഝക്ഖസ്സ സന്തികം ഗച്ഛന്തി. സോ ആഗതപടിപാടിയാ മൂലം ഗഹേത്വാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഏത്തകം ദാതബ്ബ’’ന്തി സലാകം ലിഖിത്വാ ദേതി, തേ തം ഗഹേത്വാ ധഞ്ഞമാപകസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ദിന്നപടിപാടിയാ ധഞ്ഞം ഗണ്ഹന്തി. ഏവം സലാകായ തത്ഥ ജീവിതം പവത്തേന്തീതി സലാകാവുത്താ.

ന ¶ സുകരാ ഉഞ്ഛേന പഗ്ഗഹേന യാപേതുന്തി പഗ്ഗഹേന യോ ഉഞ്ഛോ, തേന യാപേതും ന സുകരാ. പത്തം ഗഹേത്വാ യം അരിയാ ഉഞ്ഛം കരോന്തി, ഭിക്ഖാചരിയം ചരന്തി, തേന ഉഞ്ഛേന യാപേതും ന സുകരാതി വുത്തം ഹോതി. തദാ കിര തത്ഥ സത്തട്ഠഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഏകദിവസമ്പി യാപനമത്തം ന ലഭന്തി.

തേന ഖോ പന സമയേന ഉത്തരാപഥകാ അസ്സവാണിജാ…പേ… അസ്സോസി ഖോ ഭഗവാ ഉദുക്ഖലസദ്ദന്തി – തേനാതി യസ്മിം സമയേ ഭഗവാ വേരഞ്ജം ഉപനിസ്സായ വസ്സാവാസം ഉപഗതോ തേന സമയേന. ഉത്തരാപഥവാസികാ ഉത്തരാപഥതോ വാ ആഗതത്താ ഏവം ലദ്ധവോഹാരാ അസ്സവാണിജാ ഉത്തരാപഥേ അസ്സാനം ഉട്ഠാനട്ഠാനേ ¶ പഞ്ച അസ്സസതാനി ഗഹേത്വാ ദിഗുണം തിഗുണം ലാഭം പത്ഥയമാനാ ദേസന്തരം ഗച്ഛന്താ തേഹി അത്തനോ വിക്കായികഭണ്ഡഭൂതേഹി പഞ്ചമത്തേഹി അസ്സസതേഹി വേരഞ്ജം വസ്സാവാസം ഉപഗതാ ഹോന്തി. കസ്മാ? ന ഹി സക്കാ തസ്മിം ദേസേ വസ്സികേ ചത്താരോ മാസേ അദ്ധാനം പടിപജ്ജിതും. ഉപഗച്ഛന്താ ച ബഹിനഗരേ ഉദകേന അനജ്ഝോത്ഥരണീയേ ഠാനേ അത്തനോ ച വാസാഗാരാനി അസ്സാനഞ്ച മന്ദിരം കാരാപേത്വാ വതിയാ പരിക്ഖിപിംസു. താനി തേസം വസനട്ഠാനാനി ‘‘അസ്സമണ്ഡലികായോ’’തി പഞ്ഞായിംസു. തേനാഹ – ‘‘തേഹി അസ്സമണ്ഡലികാസു ഭിക്ഖൂനം പത്ഥപത്ഥപുലകം പഞ്ഞത്തം ഹോതീ’’തി. പത്ഥപത്ഥപുലകന്തി ഏകമേകസ്സ ഭിക്ഖുനോ പത്ഥപത്ഥപമാണം പുലകം. പത്ഥോ നാമ നാളിമത്തം ഹോതി, ഏകസ്സ പുരിസസ്സ അലം യാപനായ. വുത്തമ്പി ഹേതം – ‘‘പത്ഥോദനോ നാലമയം ദുവിന്ന’’ന്തി (ജാ. ൨.൨൧.൧൯൨). പുലകം നാമ നിത്ഥുസം കത്വാ ഉസ്സേദേത്വാ ഗഹിതയവതണ്ഡുലാ വുച്ചന്തി. യദി ഹി സഥുസാ ഹോന്തി, പാണകാ വിജ്ഝന്തി, അദ്ധാനക്ഖമാ ന ഹോന്തി. തസ്മാ തേ വാണിജാ അദ്ധാനക്ഖമം കത്വാ യവതണ്ഡുലമാദായ അദ്ധാനം പടിപജ്ജന്തി ¶ ‘‘യത്ഥ അസ്സാനം ഖാദനീയം തിണം ദുല്ലഭം ഭവിസ്സതി, തത്ഥേതം അസ്സഭത്തം ഭവിസ്സതീ’’തി.

കസ്മാ പന തേഹി തം ഭിക്ഖൂനം പഞ്ഞത്തന്തി? വുച്ചതേ – ‘‘ന ഹി തേ ദക്ഖിണാപഥമനുസ്സാ വിയ അസ്സദ്ധാ അപ്പസന്നാ, തേ പന സദ്ധാ പസന്നാ ബുദ്ധമാമകാ, ധമ്മമാമകാ, സങ്ഘമാമകാ; തേ പുബ്ബണ്ഹസമയം കേനചിദേവ കരണീയേന നഗരം പവിസന്താ ദ്വേ തയോ ദിവസേ അദ്ദസംസു സത്തട്ഠ ഭിക്ഖൂ സുനിവത്ഥേ സുപാരുതേ ¶ ഇരിയാപഥസമ്പന്നേ സകലമ്പി നഗരം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കിഞ്ചി അലഭമാനേ. ദിസ്വാന നേസം ഏതദഹോസി – ‘‘അയ്യാ ഇമം നഗരം ഉപനിസ്സായ വസ്സം ഉപഗതാ; ഛാതകഞ്ച വത്തതി, ന ച കിഞ്ചി ലഭന്തി, അതിവിയ കിലമന്തി. മയഞ്ചമ്ഹ ആഗന്തുകാ, ന സക്കോമ നേസം ദേവസികം യാഗുഞ്ച ഭത്തഞ്ച പടിയാദേതും. അമ്ഹാകം പന അസ്സാ സായഞ്ച പാതോ ച ദ്വിക്ഖത്തും ഭത്തം ലഭന്തി. യംനൂന മയം ഏകമേകസ്സ അസ്സസ്സ പാതരാസഭത്തതോ ഏകമേകസ്സ ഭിക്ഖുനോ പത്ഥപത്ഥപുലകം ദദേയ്യാമ. ഏവം അയ്യാ ച ന കിലമിസ്സന്തി ¶ , അസ്സാ ച യാപേസ്സന്തീ’’തി. തേ ഭിക്ഖൂനം സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏതമത്ഥം ആരോചേത്വാ ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേ പത്ഥപത്ഥപുലകം പടിഗ്ഗഹേത്വാ യം വാ തം വാ കത്വാ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി യാചിത്വാ ദേവസികം പത്ഥപത്ഥപുലകം പഞ്ഞപേസും. തേന വുത്തം – ‘‘തേഹി അസ്സമണ്ഡലികാസു ഭിക്ഖൂനം പത്ഥപത്ഥപുലകം പഞ്ഞത്തം ഹോതീ’’തി.

പഞ്ഞത്തന്തി നിച്ചഭത്തസങ്ഖേപേന ഠപിതം. ഇദാനി ഭിക്ഖൂ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാതിആദീസു പുബ്ബണ്ഹസമയന്തി ദിവസസ്സ പുബ്ബഭാഗസമയം, പുബ്ബണ്ഹസമയേതി അത്ഥോ. പുബ്ബണ്ഹേ വാ സമയം പുബ്ബണ്ഹസമയം, പുബ്ബണ്ഹേ ഏകം ഖണന്തി വുത്തം ഹോതി. ഏവം അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം ലബ്ഭതി. നിവാസേത്വാതി പരിദഹിത്വാ, വിഹാരനിവാസനപരിവത്തനവസേനേതം വേദിതബ്ബം. ന ഹി തേ തതോ പുബ്ബേ അനിവത്ഥാ അഹേസും. പത്തചീവരമാദായാതി പത്തം ഹത്ഥേഹി ചീവരം കായേന ആദിയിത്വാ സമ്പടിച്ഛാദേത്വാ, ധാരേത്വാതി അത്ഥോ. യേന വാ തേന വാ ഹി പകാരേന ഗണ്ഹന്താ ആദായഇച്ചേവ വുച്ചന്തി, യഥാ ‘‘സമാദായേവ പക്കമതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൧). പിണ്ഡം അലഭമാനാതി സകലമ്പി വേരഞ്ജം ചരിത്വാ തിട്ഠതു പിണ്ഡോ, അന്തമസോ ‘‘അതിച്ഛഥാ’’തി വാചമ്പി അലഭമാനാ.

പത്ഥപത്ഥപുലകം ആരാമം ആഹരിത്വാതി ഗതഗതട്ഠാനേ ലദ്ധം ഏകമേകം പത്ഥപത്ഥപുലകം ഗഹേത്വാ ആരാമം നേത്വാ. ഉദുക്ഖലേ കോട്ടേത്വാ കോട്ടേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തീതി ഥേരാനം കോചി കപ്പിയകാരകോ നത്ഥി, യോ നേസം തം ഗഹേത്വാ യാഗും വാ ഭത്തം വാ പചേയ്യ. സാമമ്പി പചനം സമണസാരുപ്പം ന ഹോതി ന ച വട്ടതി. തേ ഏവം നോ സല്ലഹുകവുത്തിതാ ച ഭവിസ്സതി, സാമപാകപരിമോചനഞ്ചാതി അട്ഠ അട്ഠ ¶ ജനാ വാ ദസ ദസ ജനാ വാ ഏകതോ ഹുത്വാ ഉദുക്ഖലേ കോട്ടേത്വാ കോട്ടേത്വാ സകം സകം പടിവീസം ഉദകേന തേമേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തി. ഏവം പരിഭുഞ്ജിത്വാ അപ്പോസ്സുക്കാ സമണധമ്മം കരോന്തി ¶ . ഭഗവതോ പന തേ അസ്സവാണിജാ പത്ഥപുലകഞ്ച ദേന്തി, തദുപിയഞ്ച സപ്പിമധുസക്കരം. തം ആയസ്മാ ആനന്ദോ ആഹരിത്വാ സിലായം പിസതി. പുഞ്ഞവതാ പണ്ഡിതപുരിസേന കതം മനാപമേവ ഹോതി. അഥ നം പിസിത്വാ സപ്പിആദീഹി സമ്മാ യോജേത്വാ ഭഗവതോ ¶ ഉപനാമേസി. അഥേത്ഥ ദേവതാ ദിബ്ബോജം പക്ഖിപന്തി. തം ഭഗവാ പരിഭുഞ്ജതി. പരിഭുഞ്ജിത്വാ ഫലസമാപത്തിയാ കാലം അതിനാമേതി. ന തതോ പട്ഠായ പിണ്ഡായ ചരതി.

കിം പനാനന്ദത്ഥേരോ തദാ ഭഗവതോ ഉപട്ഠാകോ ഹോതീതി? ഹോതി, നോ ച ഖോ ഉപട്ഠാകട്ഠാനം ലദ്ധാ. ഭഗവതോ ഹി പഠമബോധിയം വീസതിവസ്സന്തരേ നിബദ്ധുപട്ഠാകോ നാമ നത്ഥി. കദാചി നാഗസമാലത്ഥേരോ ഭഗവന്തം ഉപട്ഠാസി, കദാചി നാഗിതത്ഥേരോ, കദാചി മേഘിയത്ഥേരോ, കദാചി ഉപവാണത്ഥേരോ, കദാചി സാഗതത്ഥേരോ, കദാചി സുനക്ഖത്തോ ലിച്ഛവിപുത്തോ. തേ അത്തനോ രുചിയാ ഉപട്ഠഹിത്വാ യദാ ഇച്ഛന്തി തദാ പക്കമന്തി. ആനന്ദത്ഥേരോ തേസു തേസു ഉപട്ഠഹന്തേസു അപ്പോസ്സുക്കോ ഹോതി, പക്കന്തേസു സയമേവ വത്തപടിപത്തിം കരോതി. ഭഗവാപി കിഞ്ചാപി മേ ഞാതിസേട്ഠോ ഉപട്ഠാകട്ഠാനം ന താവ ലഭതി, അഥ ഖോ ഏവരൂപേസു ഠാനേസു അയമേവ പതിരൂപോതി അധിവാസേസി. തേന വുത്തം – ‘‘ആയസ്മാ പനാനന്ദോ പത്ഥപുലകം സിലായം പിസിത്വാ ഭഗവതോ ഉപനാമേസി, തം ഭഗവാ പരിഭുഞ്ജതീ’’തി.

നനു ച മനുസ്സാ ദുബ്ഭിക്ഖകാലേ അതിവിയ ഉസ്സാഹജാതാ പുഞ്ഞാനി കരോന്തി, അത്തനാ അഭുഞ്ജിത്വാപി ഭിക്ഖൂനം ദാതബ്ബം മഞ്ഞന്തി. തേ തദാ കസ്മാ കടച്ഛുഭിക്ഖമ്പി ന അദംസു? അയഞ്ച വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ മഹതാ ഉസ്സാഹേന ഭഗവന്തം വസ്സാവാസം യാചി, സോ കസ്മാ ഭഗവതോ അത്ഥിഭാവമ്പി ന ജാനാതീതി? വുച്ചതേ – മാരാവട്ടനായ. വേരഞ്ജഞ്ഹി ബ്രാഹ്മണം ഭഗവതോ സന്തികാ പക്കന്തമത്തമേവ സകലഞ്ച നഗരം സമന്താ ച യോജനമത്തം യത്ഥ സക്കാ പുരേഭത്തം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ചാഗന്തും, തം സബ്ബം മാരോ ആവട്ടേത്വാ മോഹേത്വാ സബ്ബേസം അസല്ലക്ഖണഭാവം കത്വാ പക്കാമി. തസ്മാ ന കോചി അന്തമസോ സാമീചികമ്മമ്പി കത്തബ്ബം മഞ്ഞിത്ഥ.

കിം ¶ പന ഭഗവാപി മാരാവട്ടനം അജാനിത്വാവ തത്ഥ വസ്സം ഉപഗതോതി? നോ അജാനിത്വാ. അഥ കസ്മാ ചമ്പാ-സാവത്ഥി-രാജഗഹാദീനം അഞ്ഞതരസ്മിം ന ഉപഗതോതി? തിട്ഠന്തു ചമ്പാ-സാവത്ഥി-രാജഗഹാദീനി, സചേപി ഭഗവാ തസ്മിം സംവച്ഛരേ ¶ ഉത്തരകുരും വാ തിദസപുരം വാ ഗന്ത്വാ വസ്സം ഉപഗച്ഛേയ്യ, തമ്പി മാരോ ആവട്ടേയ്യ. സോ കിര തം സംവച്ഛരം അതിവിയ ആഘാതേന ¶ പരിയുട്ഠിതചിത്തോ അഹോസി. ഇധ പന ഭഗവാ ഇമം അതിരേകകാരണം അദ്ദസ – ‘‘അസ്സവാണിജാ ഭിക്ഖൂനം സങ്ഗഹം കരിസ്സന്തീ’’തി. തസ്മാ വേരഞ്ജായമേവ വസ്സം ഉപഗച്ഛി.

കിം പന മാരോ വാണിജകേ ആവട്ടേതും ന സക്കോതീതി? നോ ന സക്കോതി, തേ പന ആവട്ടിതപരിയോസാനേ ആഗമിംസു. പടിനിവത്തിത്വാ കസ്മാ ന ആവട്ടേതീതി? അവിസഹതായ. ന ഹി സോ തഥാഗതസ്സ അഭിഹടഭിക്ഖായ നിബദ്ധദാനസ്സ അപ്പിതവത്തസ്സ അന്തരായം കാതും വിസഹതി. ചതുന്നഞ്ഹി ന സക്കാ അന്തരായോ കാതും. കതമേസം ചതുന്നം? തഥാഗതസ്സ അഭിഹടഭിക്ഖാസങ്ഖേപേന വാ നിബദ്ധദാനസ്സ അപ്പിതവത്തസങ്ഖേപേന വാ പരിച്ചത്താനം ചതുന്നം പച്ചയാനം ന സക്കാ കേനചി അന്തരായോ കാതും. ബുദ്ധാനം ജീവിതസ്സ ന സക്കാ കേനചി അന്തരായോ കാതും. അസീതിയാ അനുബ്യഞ്ജനാനം ബ്യാമപ്പഭായ വാ ന സക്കാ കേനചി അന്തരായോ കാതും. ചന്ദിമസൂരിയദേവബ്രഹ്മാനമ്പി ഹി പഭാ തഥാഗതസ്സ അനുബ്യഞ്ജനബ്യാമപ്പഭാപ്പദേസം പത്വാ വിഹതാനുഭാവാ ഹോന്തി. ബുദ്ധാനം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ ന സക്കാ കേനചി അന്തരായോ കാതുന്തി ഇമേസം ചതുന്നം ന സക്കാ കേനചി അന്തരായോ കാതും. തസ്മാ മാരേന അകതന്തരായം ഭിക്ഖം ഭഗവാ സസാവകസങ്ഘോ തദാ പരിഭുഞ്ജതീതി വേദിതബ്ബോ.

ഏവം പരിഭുഞ്ജന്തോ ച ഏകദിവസം അസ്സോസി ഖോ ഭഗവാ ഉദുക്ഖലസദ്ദന്തി ഭഗവാ പത്ഥപത്ഥപുലകം കോട്ടേന്താനം ഭിക്ഖൂനം മുസലസങ്ഘട്ടജനിതം ഉദുക്ഖലസദ്ദം സുണി. തതോ പരം ജാനന്താപി തഥാഗതാതി ഏവമാദി യം പരതോ ‘‘കിന്നു ഖോ സോ, ആനന്ദ, ഉദുക്ഖലസദ്ദോ’’തി പുച്ഛി, തസ്സ പരിഹാരദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തത്രായം സങ്ഖേപവണ്ണനാ – തഥാഗതാ നാമ ജാനന്താപി സചേ താദിസം പുച്ഛാകാരണം ഹോതി, പുച്ഛന്തി. സചേ പന താദിസം പുച്ഛാകാരണം നത്ഥി, ജാനന്താപി ¶ ന പുച്ഛന്തി. യസ്മാ പന ബുദ്ധാനം അജാനനം നാമ നത്ഥി, തസ്മാ അജാനന്താപീതി ന വുത്തം. കാലം വിദിത്വാ പുച്ഛന്തീതി സചേ തസ്സാ പുച്ഛായ സോ കാലോ ഹോതി, ഏവം തം കാലം വിദിത്വാ പുച്ഛന്തി; സചേ ന ഹോതി ¶ , ഏവമ്പി കാലം വിദിത്വാവ ന പുച്ഛന്തി. ഏവം പുച്ഛന്താപി ച അത്ഥസംഹിതം തഥാഗതാ പുച്ഛന്തി, യം അത്ഥനിസ്സിതം കാരണനിസ്സിതം, തദേവ പുച്ഛന്തി, നോ അനത്ഥസംഹിതം. കസ്മാ? യസ്മാ അനത്ഥസംഹിതേ സേതുഘാതോ തഥാഗതാനം. സേതു വുച്ചതി മഗ്ഗോ, മഗ്ഗേനേവ താദിസസ്സ വചനസ്സ ഘാതോ, സമുച്ഛേദോതി വുത്തം ഹോതി.

ഇദാനി അത്ഥസംഹിതന്തി ഏത്ഥ യം അത്ഥസന്നിസ്സിതം വചനം തഥാഗതാ പുച്ഛന്തി, തം ദസ്സേന്തോ ‘‘ദ്വീഹാകാരേഹീ’’തി ആദിമാഹ. തത്ഥ ആകാരേഹീതി കാരണേഹി. ധമ്മം വാ ദേസേസ്സാമാതി അട്ഠുപ്പത്തിയുത്തം സുത്തം വാ പുബ്ബചരിതകാരണയുത്തം ജാതകം വാ കഥയിസ്സാമ. സാവകാനം വാ സിക്ഖാപദം ¶ പഞ്ഞപേസ്സാമാതി സാവകാനം വാ തായ പുച്ഛായ വീതിക്കമം പാകടം കത്വാ ഗരുകം വാ ലഹുകം വാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സാമ ആണം ഠപേസ്സാമാതി.

അഥ ഖോ ഭഗവാ…പേ… ഏതമത്ഥം ആരോചേസീതി ഏത്ഥ നത്ഥി കിഞ്ചി വത്തബ്ബം. പുബ്ബേ വുത്തമേവ ഹി ഭിക്ഖൂനം പത്ഥപത്ഥപുലകപടിലാഭം സല്ലഹുകവുത്തിതം സാമപാകപരിമോചനഞ്ച ആരോചേന്തോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസീതി വുച്ചതി. ‘‘സാധു സാധു, ആനന്ദാ’’തി ഇദം പന ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം സമ്പഹംസേന്തോ ആഹ. സാധുകാരം പന ദത്വാ ദ്വീസു ആകാരേസു ഏകം ഗഹേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ആഹ – ‘‘തുമ്ഹേഹി, ആനന്ദ, സപ്പുരിസേഹി വിജിതം, പച്ഛിമാ ജനതാ സാലിമംസോദനം അതിമഞ്ഞിസ്സതീ’’തി. തത്രായമധിപ്പായോ – തുമ്ഹേഹി, ആനന്ദ, സപ്പുരിസേഹി ഏവം ദുബ്ഭിക്ഖേ ദുല്ലഭപിണ്ഡേ ഇമായ സല്ലഹുകവുത്തിതായ ഇമിനാ ച സല്ലേഖേന വിജിതം. കിം വിജിതന്തി? ദുബ്ഭിക്ഖം വിജിതം, ലോഭോ വിജിതോ, ഇച്ഛാചാരോ വിജിതോ. കഥം? ‘‘അയം വേരഞ്ജാ ദുബ്ഭിക്ഖാ, സമന്തതോ പന അനന്തരാ ഗാമനിഗമാ ഫലഭാരനമിതസസ്സാ സുഭിക്ഖാ സുലഭപിണ്ഡാ. ഏവം സന്തേപി ഭഗവാ ഇധേവ അമ്ഹേ നിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ വസതീ’’തി ഏകഭിക്ഖുസ്സപി ചിന്താ വാ വിഘാതോ വാ നത്ഥി. ഏവം താവ ദുബ്ഭിക്ഖം വിജിതം അഭിഭൂതം അത്തനോ വസേ വത്തിതം.

കഥം ലോഭോ വിജിതോ? ‘‘അയം വേരഞ്ജാ ദുബ്ഭിക്ഖാ, സമന്തതോ പന അനന്തരാ ഗാമനിഗമാ ഫലഭാരനമിതസസ്സാ സുഭിക്ഖാ സുലഭപിണ്ഡാ ¶ . ഹന്ദ മയം തത്ഥ ഗന്ത്വാ പരിഭുഞ്ജിസ്സാമാ’’തി ലോഭവസേന ഏകഭിക്ഖുനാപി രത്തിച്ഛേദോ വാ ‘‘പച്ഛിമികായ തത്ഥ വസ്സം ഉപഗച്ഛാമാ’’തി വസ്സച്ഛേദോ വാ ന കതോ. ഏവം ലോഭോ വിജിതോ.

കഥം ¶ ഇച്ഛാചാരോ വിജിതോ? അയം വേരഞ്ജാ ദുബ്ഭിക്ഖാ, ഇമേ ച മനുസ്സാ അമ്ഹേ ദ്വേ തയോ മാസേ വസന്തേപി ന കിസ്മിഞ്ചി മഞ്ഞന്തി. യംനൂന മയം ഗുണവാണിജ്ജം കത്വാ ‘‘അസുകോ ഭിക്ഖു പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ലാഭീ…പേ… അസുകോ ഛളഭിഞ്ഞോതി ഏവം മനുസ്സാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം പകാസേത്വാ കുച്ഛിം പടിജഗ്ഗിത്വാ പച്ഛാ സീലം അധിട്ഠഹേയ്യാമാ’’തി ഏകഭിക്ഖുനാപി ഏവരൂപാ ഇച്ഛാ ന ഉപ്പാദിതാ. ഏവം ഇച്ഛാചാരോ വിജിതോ അഭിഭൂതോ അത്തനോ വസേ വത്തിതോതി.

അനാഗതേ പന പച്ഛിമാ ജനതാ വിഹാരേ നിസിന്നാ അപ്പകസിരേനേവ ലഭിത്വാപി ‘‘കിം ഇദം ഉത്തണ്ഡുലം അതികിലിന്നം അലോണം അതിലോണം അനമ്ബിലം അച്ചമ്ബിലം, കോ ഇമിനാ അത്ഥോ’’തി ആദിനാ നയേന സാലിമംസോദനം അതിമഞ്ഞിസ്സതി, ഓഞ്ഞാതം അവഞ്ഞാതം കരിസ്സതി. അഥ വാ ജനപദോ ¶ നാമ ന സബ്ബകാലം ദുബ്ഭിക്ഖോ ഹോതി. ഏകദാ ദുബ്ഭിക്ഖോ ഹോതി, ഏകദാ സുഭിക്ഖോ ഹോതി. സ്വായം യദാ സുഭിക്ഖോ ഭവിസ്സതി, തദാ തുമ്ഹാകം സപ്പുരിസാനം ഇമായ പടിപത്തിയാ പസന്നാ മനുസ്സാ ഭിക്ഖൂനം യാഗുഖജ്ജകാദിപ്പഭേദേന അനേകപ്പകാരം സാലിവികതിം മംസോദനഞ്ച ദാതബ്ബം മഞ്ഞിസ്സന്തി. തം തുമ്ഹേ നിസ്സായ ഉപ്പന്നം സക്കാരം തുമ്ഹാകം സബ്രഹ്മചാരീസങ്ഖാതാ പച്ഛിമാ ജനതാ തുമ്ഹാകം അന്തരേ നിസീദിത്വാ അനുഭവമാനാവ അതിമഞ്ഞിസ്സതി, തപ്പച്ചയം മാനഞ്ച ഓമാനഞ്ച കരിസ്സതി. കഥം? കസ്മാ ഏത്തകം പക്കം, കിം തുമ്ഹാകം ഭാജനാനി നത്ഥി, യത്ഥ അത്തനോ സന്തകം പക്ഖിപിത്വാ ഠപേയ്യാഥാതി.

൧൭. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോതിആദീസു ആയസ്മാതി പിയവചനമേതം, ഗരുഗാരവസപ്പതിസ്സാധിവചനമേതം. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോതി മഹാ ച സോ ഗുണമഹന്തതായ മോഗ്ഗല്ലാനോ ച ഗോത്തേനാതി മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ. ഏതദവോചാതി ഏതം അവോച. ഇദാനി വത്തബ്ബം ‘‘ഏതരഹി ഭന്തേ’’തിആദിവചനം ദസ്സേതി. കസ്മാ അവോച? ഥേരോ കിര പബ്ബജിത്വാ സത്തമേ ദിവസേ സാവകപാരമിഞാണസ്സ ¶ മത്ഥകം പത്തോ, സത്ഥാരാപി മഹിദ്ധികതായ ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതോ. സോ തം അത്തനോ മഹിദ്ധികതം നിസ്സായ ചിന്തേസി – ‘‘അയം വേരഞ്ജാ ദുബ്ഭിക്ഖാ, ഭിക്ഖൂ ച കിലമന്തി, യംനൂനാഹം പഥവിം പരിവത്തേത്വാ ഭിക്ഖൂ പപ്പടകോജം ഭോജേയ്യ’’ന്തി. അഥസ്സ ¶ ഏതദഹോസി – ‘‘സചേ പനാഹം ഭഗവതോ സന്തികേ വിഹരന്തോ ഭഗവന്തം അയാചിത്വാ ഏവം കരേയ്യം, ന മേതം അസ്സ പതിരൂപം; യുഗഗ്ഗാഹോ വിയ ഭഗവതാ സദ്ധിം കതോ ഭവേയ്യാ’’തി. തസ്മാ യാചിതുകാമോ ആഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച.

ഹേട്ഠിമതലം സമ്പന്നന്തി പഥവിയാ കിര ഹേട്ഠിമതലേ പഥവിമണ്ഡോ പഥവോജോ പഥവി-പപ്പടകോ അത്ഥി, തം സന്ധായ വദതി. തത്ഥ സമ്പന്നന്തി മധുരം, സാദുരസന്തി അത്ഥോ. യഥേവ ഹി ‘‘തത്രസ്സ രുക്ഖോ സമ്പന്നഫലോ ച ഉപപന്നഫലോ ചാ’’തി (മ. നി. ൨.൪൮) ഏത്ഥ മധുരഫലോതി അത്ഥോ; ഏവമിധാപി സമ്പന്നന്തി മധുരം സാദുരസന്തി വേദിതബ്ബം. സേയ്യഥാപി ഖുദ്ദമധും അനീളകന്തി ഇദം പനസ്സ മധുരതായ ഓപമ്മനിദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഖുദ്ദമധുന്തി ഖുദ്ദകമക്ഖികാഹി കതമധു. അനീളകന്തി നിമ്മക്ഖികം നിമ്മക്ഖികണ്ഡകം പരിസുദ്ധം. ഏതം കിര മധു സബ്ബമധൂഹി അഗ്ഗഞ്ച സേട്ഠഞ്ച സുരസഞ്ച ഓജവന്തഞ്ച. തേനാഹ – ‘‘സേയ്യഥാപി ഖുദ്ദമധും അനീളകം ഏവമസ്സാദ’’ന്തി.

സാധാഹം ¶ , ഭന്തേതി സാധു അഹം, ഭന്തേ. ഏത്ഥ സാധൂതി ആയാചനവചനമേതം. പഥവിപരിവത്തനം ആയാചന്തോ ഹി ഥേരോ ഭഗവന്തം ഏവമാഹ. പരിവത്തേയ്യന്തി ഉക്കുജ്ജേയ്യം, ഹേട്ഠിമതലം ഉപരിമം കരേയ്യം. കസ്മാ? ഏവഞ്ഹി കതേ സുഖേന ഭിക്ഖൂ പപ്പടകോജം പഥവിമണ്ഡം പരിഭുഞ്ജിസ്സന്തീതി. അഥ ഭഗവാ അനനുഞ്ഞാതുകാമോപി ഥേരം സീഹനാദം നദാപേതും പുച്ഛി – ‘‘യേ പന തേ, മോഗ്ഗല്ലാന, പഥവിനിസ്സിതാ പാണാ തേ കഥം കരിസ്സസീ’’തി. യേ പഥവിനിസ്സിതാ ഗാമനിഗമാദീസു പാണാ, തേ പഥവിയാ പരിവത്തിയമാനായ ആകാസേ ¶ സണ്ഠാതും അസക്കോന്തേ കഥം കരിസ്സസി, കത്ഥ ഠപേസ്സസീതി? അഥ ഥേരോ ഭഗവതാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതഭാവാനുരൂപം അത്തനോ ഇദ്ധാനുഭാവം പകാസേന്തോ ‘‘ഏകാഹം, ഭന്തേ’’തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – ഏകം അഹം ഭന്തേ ഹത്ഥം യഥാ അയം മഹാപഥവീ ഏവം അഭിനിമ്മിനിസ്സാമി, പഥവിസദിസം കരിസ്സാമി. ഏവം കത്വാ യേ പഥവിനിസ്സിതാ പാണാ തേ ഏകസ്മിം ഹത്ഥതലേ ഠിതേ പാണേ തതോ ദുതിയഹത്ഥതലേ സങ്കാമേന്തോ വിയ തത്ഥ സങ്കാമേസ്സാമീതി.

അഥസ്സ ഭഗവാ ആയാചനം പടിക്ഖിപന്തോ ‘‘അലം മോഗ്ഗല്ലാനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അലന്തി പടിക്ഖേപവചനം. വിപല്ലാസമ്പി സത്താ പടിലഭേയ്യുന്തി വിപരീതഗ്ഗാഹമ്പി സത്താ സമ്പാപുണേയ്യും. കഥം? അയം നു ഖോ പഥവീ ¶ , ഉദാഹു ന അയന്തി. അഥ വാ അമ്ഹാകം നു ഖോ അയം ഗാമോ, ഉദാഹു അഞ്ഞേസ’’ന്തി. ഏവം നിഗമജനപദഖേത്താരാമാദീസു. ന വാ ഏസ വിപല്ലാസോ, അചിന്തേയ്യോ ഹി ഇദ്ധിമതോ ഇദ്ധിവിസയോ. ഏവം പന വിപല്ലാസം പടിലഭേയ്യും – ഇദം ദുബ്ഭിക്ഖം നാമ ന ഇദാനിയേവ ഹോതി, അനാഗതേപി ഭവിസ്സതി. തദാ ഭിക്ഖൂ താദിസം ഇദ്ധിമന്തം സബ്രഹ്മചാരിം കുതോ ലഭിസ്സന്തി? തേ സോതാപന്ന-സകദാഗാമി-അനാഗാമി-സുക്ഖവിപസ്സക-ഝാനലാഭി-പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തഖീണാസവാപി സമാനാ ഇദ്ധിബലാഭാവാ പരകുലാനി പിണ്ഡായ ഉപസങ്കമിസ്സന്തി. തത്ര മനുസ്സാനം ഏവം ഭവിസ്സതി – ‘‘ബുദ്ധകാലേ ഭിക്ഖൂ സിക്ഖാസു പരിപൂരകാരിനോ അഹേസും. തേ ഗുണേ നിബ്ബത്തേത്വാ ദുബ്ഭിക്ഖകാലേ പഥവിം പരിവത്തേത്വാ പപ്പടകോജം പരിഭുഞ്ജിംസു. ഇദാനി പന സിക്ഖായ പരിപൂരകാരിനോ നത്ഥി. യദി സിയും, തഥേവ കരേയ്യും. ന അമ്ഹാകം യം കിഞ്ചി പക്കം വാ ആമം വാ ഖാദിതും ദദേയ്യു’’ന്തി. ഏവം തേസുയേവ അരിയപുഗ്ഗലേസു ‘‘നത്ഥി അരിയപുഗ്ഗലാ’’തി ഇമം വിപല്ലാസം പടിലഭേയ്യും. വിപല്ലാസവസേന ച അരിയേ ഗരഹന്താ ഉപവദന്താ അപായുപഗാ ഭവേയ്യും. തസ്മാ മാ തേ രുച്ചി പഥവിം പരിവത്തേതുന്തി.

അഥ ഥേരോ ഇമം യാചനം അലഭമാനോ അഞ്ഞം യാചന്തോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തിആദിമാഹ. തമ്പിസ്സ ഭഗവാ പടിക്ഖിപന്തോ ‘‘അലം ¶ മോഗ്ഗല്ലാനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ന വുത്തം ‘‘വിപല്ലാസമ്പി സത്താ പടിലഭേയ്യു’’ന്തി, അഥ ഖോ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ഗഹേതബ്ബം; അത്ഥോപി ചസ്സ വുത്തസദിസമേവ വേദിതബ്ബോ. യദി പന ഭഗവാ അനുജാനേയ്യ, ഥേരോ കിം കരേയ്യാതി? മഹാസമുദ്ദം ഏകേന ¶ പദവീതിഹാരേന അതിക്കമിതബ്ബം മാതികാമത്തം അധിട്ഠഹിത്വാ നളേരുപുചിമന്ദതോ ഉത്തരകുരുഅഭിമുഖം മഗ്ഗം നീഹരിത്വാ ഉത്തരകുരും ഗമനാഗമനസമ്പന്നേ ഠാനേ കത്വാ ദസ്സേയ്യ, യഥാ ഭിക്ഖൂ ഗോചരഗാമം വിയ യഥാസുഖം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ നിക്ഖമേയ്യുന്തി.

നിട്ഠിതാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനസ്സ സീഹനാദകഥാ.

൧൮. ഇദാനി ആയസ്മാ ഉപാലി വിനയപഞ്ഞത്തിയാ മൂലതോ പഭുതി നിദാനം ദസ്സേതും സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സിക്ഖാപദപടിസംയുത്തം വിതക്കുപ്പാദം ദസ്സേന്തോ ¶ ‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ രഹോഗതസ്സാതി രഹസി ഗതസ്സ. പടിസല്ലീനസ്സാതി സല്ലീനസ്സ ഏകീഭാവം ഗതസ്സ. കതമേസാനന്തി അതീതേസു വിപസ്സീആദീസു ബുദ്ധേസു കതമേസം. ചിരം അസ്സ ഠിതി, ചിരാ വാ അസ്സ ഠിതീതി ചിരട്ഠിതികം. സേസമേത്ഥ ഉത്താനപദത്ഥമേവ.

കിം പന ഥേരോ ഇമം അത്തനോ പരിവിതക്കം സയം വിനിച്ഛിനിതും ന സക്കോതീതി? വുച്ചതേ – സക്കോതി ച ന സക്കോതി ച. അയഞ്ഹി ഇമേസം നാമ ബുദ്ധാനം സാസനം ന ചിരട്ഠിതികം അഹോസി, ഇമേസം ചിരട്ഠിതികന്തി ഏത്തകം സക്കോതി വിനിച്ഛിനിതും. ഇമിനാ പന കാരണേന ന ചിരട്ഠിതികം അഹോസി, ഇമിനാ ചിരട്ഠിതികന്തി ഏതം ന സക്കോതി. മഹാപദുമത്ഥേരോ പനാഹ – ‘‘ഏതമ്പി സോളസവിധായ പഞ്ഞായ മത്ഥകം പത്തസ്സ അഗ്ഗസാവകസ്സ ന ഭാരിയം, സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന പന സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ വസന്തസ്സ സയം വിനിച്ഛയകരണം തുലം ഛഡ്ഡേത്വാ ഹത്ഥേന തുലനസദിസം ഹോതീതി ഭഗവന്തംയേവ ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛീ’’തി. അഥസ്സ ഭഗവാ തം വിസ്സജ്ജേന്തോ ‘‘ഭഗവതോ ച സാരിപുത്ത വിപസ്സിസ്സാ’’തിആദിമാഹ. തം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൧൯. പുന ഥേരോ കാരണം പുച്ഛന്തോ കോ നു ഖോ, ഭന്തേ, ഹേതൂതിആദിമാഹ. തത്ഥ കോ നു ഖോ ഭന്തേതി കാരണപുച്ഛാ ¶ , തസ്സ കതമോ നു ഖോ ഭന്തേതി അത്ഥോ. ഹേതു പച്ചയോതി ഉഭയമേതം കാരണാധിവചനം; കാരണഞ്ഹി യസ്മാ തേന തസ്സ ഫലം ഹിനോതി പവത്തതി, തസ്മാ ഹേതൂതി വുച്ചതി. യസ്മാ തം പടിച്ച ഏതി പവത്തതി, തസ്മാ പച്ചയോതി വുച്ചതി. ഏവം അത്ഥതോ ഏകമ്പി വോഹാരവസേന ച വചനസിലിട്ഠതായ ച തത്ര തത്ര ഏതം ഉഭയമ്പി വുച്ചതി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

ഇദാനി ¶ തം ഹേതുഞ്ച പച്ചയഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘ഭഗവാ ച സാരിപുത്ത വിപസ്സീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കിലാസുനോ അഹേസുന്തി ന ആലസിയകിലാസുനോ, ന ഹി ബുദ്ധാനം ആലസിയം വാ ഓസന്നവീരിയതാ വാ അത്ഥി. ബുദ്ധാ ഹി ഏകസ്സ വാ ദ്വിന്നം വാ സകലചക്കവാളസ്സ വാ ധമ്മം ദേസേന്താ സമകേനേവ ഉസ്സാഹേന ധമ്മം ദേസേന്തി, ന പരിസായ അപ്പഭാവം ദിസ്വാ ഓസന്നവീരിയാ ഹോന്തി, നാപി മഹന്തഭാവം ദിസ്വാ ഉസ്സന്നവീരിയാ. യഥാ ഹി സീഹോ മിഗരാജാ സത്തന്നം ദിവസാനം അച്ചയേന ഗോചരായ പക്കന്തോ ഖുദ്ദകേ വാ മഹന്തേ വാ ¶ പാണേ ഏകസദിസേനേവ വേഗേന ധാവതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘‘മാ മേ ജവോ പരിഹായീ’’തി. ഏവം ബുദ്ധാ അപ്പകായ വാ മഹതിയാ വാ പരിസായ സമകേനേവ ഉസ്സാഹേന ധമ്മം ദേസേന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘‘മാ നോ ധമ്മഗരുതാ പരിഹായീ’’തി. ധമ്മഗരുനോ ഹി ബുദ്ധാ ധമ്മഗാരവാതി.

യഥാ പന അമ്ഹാകം ഭഗവാ മഹാസമുദ്ദം പൂരയമാനോ വിയ വിത്ഥാരേന ധമ്മം ദേസേസി, ഏവം തേ ന ദേസേസും. കസ്മാ? സത്താനം അപ്പരജക്ഖതായ. തേസം കിര കാലേ ദീഘായുകാ സത്താ അപ്പരജക്ഖാ അഹേസും. തേ ചതുസച്ചപടിസംയുത്തം ഏകഗാഥമ്പി സുത്വാ ധമ്മം അഭിസമേന്തി, തസ്മാ ന വിത്ഥാരേന ധമ്മം ദേസേസും. തേനേവ കാരണേന അപ്പകഞ്ച നേസം അഹോസി സുത്തം…പേ… വേദല്ലന്തി. തത്ഥ സുത്താദീനം നാനത്തം പഠമസങ്ഗീതിവണ്ണനായം വുത്തമേവ.

അപഞ്ഞത്തം സാവകാനം സിക്ഖാപദന്തി സാവകാനം നിദ്ദോസതായ ദോസാനുരൂപതോ പഞ്ഞപേതബ്ബം സത്താപത്തിക്ഖന്ധവസേന ആണാസിക്ഖാപദം അപഞ്ഞത്തം. അനുദ്ദിട്ഠം ¶ പാതിമോക്ഖന്തി അന്വദ്ധമാസം ആണാപാതിമോക്ഖം അനുദ്ദിട്ഠം അഹോസി. ഓവാദപാതിമോക്ഖമേവ തേ ഉദ്ദിസിംസു; തമ്പി ച നോ അന്വദ്ധമാസം. തഥാ ഹി വിപസ്സീ ഭഗവാ ഛന്നം ഛന്നം വസ്സാനം സകിം സകിം ഓവാദപാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി; തഞ്ച ഖോ സാമംയേവ. സാവകാ പനസ്സ അത്തനോ അത്തനോ വസനട്ഠാനേസു ന ഉദ്ദിസിംസു. സകലജമ്ബുദീപേ ഏകസ്മിംയേവ ഠാനേ ബന്ധുമതിയാ രാജധാനിയാ ഖേമേ മിഗദായേ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ വസനട്ഠാനേ സബ്ബോപി ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഉപോസഥം അകാസി. തഞ്ച ഖോ സങ്ഘുപോസഥമേവ; ന ഗണുപോസഥം, ന പുഗ്ഗലുപോസഥം, ന പാരിസുദ്ധിഉപോസഥം, ന അധിട്ഠാനുപോസഥം.

തദാ കിര ജമ്ബുദീപേ ചതുരാസീതിവിഹാരസഹസ്സാനി ഹോന്തി. ഏകമേകസ്മിം വിഹാരേ അബ്ബോകിണ്ണാനി ദസപി വീസതിപി ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി വസന്തി, ഭിയ്യോപി വസന്തി. ഉപോസഥാരോചികാ ദേവതാ തത്ഥ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ആരോചേന്തി – ‘‘മാരിസാ, ഏകം വസ്സം അതിക്കന്തം, ദ്വേ തീണി ചത്താരി പഞ്ച വസ്സാനി അതിക്കന്താനി, ഇദം ഛട്ഠം വസ്സം, ആഗാമിനിയാ പുണ്ണമാസിയാ ബുദ്ധദസ്സനത്ഥം ഉപോസഥകരണത്ഥഞ്ച ഗന്തബ്ബം! സമ്പത്തോ വോ സന്നിപാതകാലോ’’തി. തതോ ¶ സാനുഭാവാ ഭിക്ഖൂ അത്തനോ അത്തനോ ആനുഭാവേന ഗച്ഛന്തി, ഇതരേ ദേവതാനുഭാവേന. കഥം? തേ കിര ഭിക്ഖൂ പാചീനസമുദ്ദന്തേ വാ പച്ഛിമഉത്തരദക്ഖിണസമുദ്ദന്തേ വാ ഠിതാ ഗമിയവത്തം പൂരേത്വാ പത്തചീവരമാദായ ‘‘ഗച്ഛാമാ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേന്തി; സഹ ചിത്തുപ്പാദാ ഉപോസഥഗ്ഗം ഗതാവ ¶ ഹോന്തി. തേ വിപസ്സിം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അഭിവാദേത്വാ നിസീദന്തി. ഭഗവാപി സന്നിസിന്നായ പരിസായ ഇമം ഓവാദപാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസതി.

‘‘സബ്ബപാപസ്സ അകരണം, കുസലസ്സ ഉപസമ്പദാ;

സചിത്തപരിയോദപനം, ഏതം ബുദ്ധാന സാസനം.

‘‘അനുപവാദോ ¶ അനുപഘാതോ, പാതിമോക്ഖേ ച സംവരോ;

മത്തഞ്ഞുതാ ച ഭത്തസ്മിം, പന്തഞ്ച സയനാസനം;

അധിചിത്തേ ച ആയോഗോ, ഏതം ബുദ്ധാന സാസന’’ന്തി. (ദീ. നി. ൨.൯൦; ധ. പ. ൧൮൩-൧൮൫);

ഏതേനേവ ഉപായേന ഇതരേസമ്പി ബുദ്ധാനം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ വേദിതബ്ബോ. സബ്ബബുദ്ധാനഞ്ഹി ഇമാ തിസ്സോവ ഓവാദപാതിമോക്ഖഗാഥായോ ഹോന്തി. താ ദീഘായുകബുദ്ധാനം യാവ സാസനപരിയന്താ ഉദ്ദേസമാഗച്ഛന്തി; അപ്പായുകബുദ്ധാനം പഠമബോധിയംയേവ. സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തികാലതോ പന പഭുതി ആണാപാതിമോക്ഖമേവ ഉദ്ദിസീയതി. തഞ്ച ഖോ ഭിക്ഖൂ ഏവ ഉദ്ദിസന്തി, ന ബുദ്ധാ. തസ്മാ അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവാ പഠമബോധിയം വീസതിവസ്സമത്തമേവ ഇദം ഓവാദപാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി. അഥേകദിവസം പുബ്ബാരാമേ മിഗാരമാതുപാസാദേ നിസിന്നോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ന ദാനാഹം, ഭിക്ഖവേ, ഇതോ പരം ഉപോസഥം കരിസ്സാമി പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിസ്സാമി, തുമ്ഹേവ ദാനി ഭിക്ഖവേ ഇതോ പരം ഉപോസഥം കരേയ്യാഥ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസേയ്യാഥ. അട്ഠാനമേതം, ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ യം തഥാഗതോ അപരിസുദ്ധായ പരിസായ ഉപോസഥം കരേയ്യ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസേയ്യാ’’തി (ചൂളവ. ൩൮൬). തതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖൂ ആണാപാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസന്തി. ഇദം ആണാപാതിമോക്ഖം തേസം അനുദ്ദിട്ഠം അഹോസി. തേന വുത്തം – ‘‘അനുദ്ദിട്ഠം പാതിമോക്ഖ’’ന്തി.

തേസം ¶ ബുദ്ധാനന്തി തേസം വിപസ്സീആദീനം തിണ്ണം ബുദ്ധാനം. അന്തരധാനേനാതി ഖന്ധന്തരധാനേന; പരിനിബ്ബാനേനാതി വുത്തം ഹോതി. ബുദ്ധാനുബുദ്ധാനന്തി യേ തേസം ബുദ്ധാനം അനുബുദ്ധാ സമ്മുഖസാവകാ തേസഞ്ച ഖന്ധന്തരധാനേന. യേ തേ പച്ഛിമാ സാവകാതി ¶ യേ തേസം സമ്മുഖസാവകാനം സന്തികേ പബ്ബജിതാ പച്ഛിമാ സാവകാ. നാനാനാമാതി ‘‘ബുദ്ധരക്ഖിതോ, ധമ്മരക്ഖിതോ’’തിആദി നാമവസേന വിവിധനാമാ. നാനാഗോത്താതി ‘‘ഗോതമോ, മോഗ്ഗല്ലാനോ’’തിആദി ഗോത്തവസേന വിവിധഗോത്താ. നാനാജച്ചാതി ‘‘ഖത്തിയോ, ബ്രാഹ്മണോ’’തിആദിജാതിവസേന നാനാജച്ചാ. നാനാകുലാ പബ്ബജിതാതി ഖത്തിയകുലാദിവസേ നേവ ഉച്ചനീചഉളാരുളാരഭോഗാദികുലവസേന വാ വിവിധകുലാ നിക്ഖമ്മ പബ്ബജിതാ.

തേ തം ബ്രഹ്മചരിയന്തി തേ പച്ഛിമാ സാവകാ ¶ യസ്മാ ഏകനാമാ ഏകഗോത്താ ഏകജാതികാ ഏകകുലാ പബ്ബജിതാ ‘‘അമ്ഹാകം സാസനം തന്തി പവേണീ’’തി അത്തനോ ഭാരം കത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം രക്ഖന്തി, ചിരം പരിയത്തിധമ്മം പരിഹരന്തി. ഇമേ ച താദിസാ ന ഹോന്തി. തസ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം വിഹേഠേന്താ വിലോമം ഗണ്ഹന്താ ‘‘അസുകോ ഥേരോ ജാനിസ്സതി, അസുകോ ഥേരോ ജാനിസ്സതീ’’തി സിഥിലം കരോന്താ തം ബ്രഹ്മചരിയം ഖിപ്പഞ്ഞേവ അന്തരധാപേസും, സങ്ഗഹം ആരോപേത്വാ ന രക്ഖിംസു. സേയ്യഥാപീതി തസ്സത്ഥസ്സ ഓപമ്മനിദസ്സനം. വികിരതീതി വിക്ഖിപതി. വിധമതീതി ഠാനന്തരം നേതി. വിദ്ധംസേതീതി ഠിതട്ഠാനതോ അപനേതി. യഥാ തം സുത്തേന അസങ്ഗഹിതത്താതി യഥാ സുത്തേന അസങ്ഗഹിതത്താ അഗന്ഥിതത്താ അബദ്ധത്താ ഏവം വികിരതി യഥാ സുത്തേന അസങ്ഗഹിതാനി വികിരിയന്തി, ഏവം വികിരതീതി വുത്തം ഹോതി. ഏവമേവ ഖോതി ഓപമ്മസമ്പടിപാദനം. അന്തരധാപേസുന്തി വഗ്ഗസങ്ഗഹ-പണ്ണാസസങ്ഗഹാദീഹി അസങ്ഗണ്ഹന്താ യം യം അത്തനോ രുച്ചതി, തം തദേവ ഗഹേത്വാ സേസം വിനാസേസും അദസ്സനം നയിംസു.

അകിലാസുനോ ച തേ ഭഗവന്തോ അഹേസും സാവകേ ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച ഓവദിതുന്തി അപിച സാരിപുത്ത തേ ബുദ്ധാ അത്തനോ ചേതസാ സാവകാനം ചേതോ പരിച്ച പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ഓവദിതും അകിലാസുനോ അഹേസും, പരചിത്തം ഞത്വാ അനുസാസനിം ന ഭാരിയതോ ന പപഞ്ചതോ അദ്ദസംസു. ഭൂതപുബ്ബം സാരിപുത്താതിആദി തേസം അകിലാസുഭാവപ്പകാസനത്ഥം വുത്തം. ഭിംസനകേതി ഭയാനകേ ഭയജനനകേ. ഏവം വിതക്കേഥാതി നേക്ഖമ്മവിതക്കാദയോ തയോ വിതക്കേ വിതക്കേഥ. മാ ഏവം വിതക്കയിത്ഥാതി കാമവിതക്കാദയോ തയോ അകുസലവിതക്കേ മാ വിതക്കയിത്ഥ. ഏവം മനസി കരോഥാതി ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താ അസുഭ’’ന്തി മനസി കരോഥ. മാ ഏവം മനസാ ¶ കത്ഥാതി ‘‘നിച്ചം സുഖം അത്താ സുഭ’’ന്തി മാ മനസി അകരിത്ഥ. ഇദം പജഹഥാതി അകുസലം പജഹഥ. ഇദം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരഥാതി കുസലം ഉപസമ്പജ്ജ പടിലഭിത്വാ നിപ്ഫാദേത്വാ വിഹരഥ.

അനുപാദായ ¶ ¶ ആസവേഹി ചിത്താനി വിമുച്ചിംസൂതി അഗ്ഗഹേത്വാ വിമുച്ചിംസു. തേസഞ്ഹി ചിത്താനി യേഹി ആസവേഹി വിമുച്ചിംസു, ന തേ താനി ഗഹേത്വാ വിമുച്ചിംസു. അനുപ്പാദനിരോധേന പന നിരുജ്ഝമാനാ അഗ്ഗഹേത്വാ വിമുച്ചിംസു. തേന വുത്തം – ‘‘അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്താനി വിമുച്ചിംസൂ’’തി. സബ്ബേപി തേ അരഹത്തം പത്വാ സൂരിയരസ്മിസമ്ഫുട്ഠമിവ പദുമവനം വികസിതചിത്താ അഹേസും. തത്ര സുദം സാരിപുത്ത ഭിംസനകസ്സ വനസണ്ഡസ്സ ഭിംസനകതസ്മിം ഹോതീതി തത്രാതി പുരിമവചനാപേക്ഖം; സുദന്തി പദപൂരണമത്തേ നിപാതോ; സാരിപുത്താതി ആലപനം. അയം പനേത്ഥ അത്ഥയോജനാ – തത്രാതി യം വുത്തം ‘‘അഞ്ഞതരസ്മിം ഭിംസനകേ വനസണ്ഡേ’’തി, തത്ര യോ സോ ഭിംസനകോതി വനസണ്ഡോ വുത്തോ, തസ്സ ഭിംസനകസ്സ വനസണ്ഡസ്സ ഭിംസനകതസ്മിം ഹോതി, ഭിംസനകിരിയായ ഹോതീതി അത്ഥോ. കിം ഹോതി? ഇദം ഹോതി – യോ കോചി അവീതരാഗോ…പേ… ലോമാനി ഹംസന്തീതി.

അഥ വാ തത്രാതി സാമിഅത്ഥേ ഭുമ്മം. സുഇതി നിപാതോ; ‘‘കിം സു നാമ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൪൬൯) വിയ. ഇദന്തി അധിപ്പേതമത്ഥം പച്ചക്ഖം വിയ കത്വാ ദസ്സനവചനം. സുഇദന്തി സുദം, സന്ധിവസേന ഇകാരലോപോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇത്ഥിന്ദ്രിയം, അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം (വിഭ. ൨൧൯), ‘‘കിം സൂധ വിത്ത’’ന്തിആദീസു (സം. നി. ൧.൭൩, ൨൪൬; സു. നി. ൧൮൩) വിയ. അയം പനേത്ഥ അത്ഥയോജനാ – തസ്സ സാരിപുത്ത ഭിംസനകസ്സ വനസണ്ഡസ്സ ഭിംസനകതസ്മിം ഇദംസു ഹോതി. ഭിംസനകതസ്മിന്തി ഭിംസനകഭാവേതി അത്ഥോ. ഏകസ്സ തകാരസ്സ ലോപോ ദട്ഠബ്ബോ. ഭിംസനകത്തസ്മിന്തിയേവ വാ പാഠോ. ‘‘ഭിംസനകതായ’’ ഇതി വാ വത്തബ്ബേ ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ. നിമിത്തത്ഥേ ചേതം ഭുമ്മവചനം, തസ്മാ ഏവം സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ – ഭിംസനകഭാവേ ഇദംസു ഹോതി, ഭിംസനകഭാവനിമിത്തം ഭിംസനകഭാവഹേതു ഭിംസനകഭാവപച്ചയാ ഇദംസു ഹോതി. യോ കോചി അവീതരാഗോ തം വനസണ്ഡം പവിസതി, യേഭുയ്യേന ലോമാനി ഹംസന്തീതി ബഹുതരാനി ലോമാനി ഹംസന്തി ഉദ്ധം മുഖാനി സൂചിസദിസാനി കണ്ടകസദിസാനി ച ഹുത്വാ തിട്ഠന്തി, അപ്പാനി ന ഹംസന്തി. ബഹുതരാനം വാ സത്താനം ഹംസന്തി. അപ്പകാനം അതിസൂരപുരിസാനം ന ഹംസന്തി.

ഇദാനി ¶ ¶ അയം ഖോ, സാരിപുത്ത, ഹേതൂതിആദി നിഗമനം. യഞ്ചേത്ഥ അന്തരന്തരാ ന വുത്തം, തം ഉത്താനത്ഥമേവ. തസ്മാ പാളിക്കമേനേവ വേദിതബ്ബം. യം പന വുത്തം ന ചിരട്ഠിതികം അഹോസീതി, തം പുരിസയുഗവസേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. വസ്സഗണനായ ഹി വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ അസീതിവസ്സസഹസ്സാനി ആയു, സമ്മുഖസാവകാനമ്പിസ്സ തത്തകമേവ. ഏവമസ്സ യ്വായം സബ്ബപച്ഛിമകോ സാവകോ, തേന സഹ ഘടേത്വാ സതസഹസ്സം സട്ഠിമത്താനി ച വസ്സസഹസ്സാനി ബ്രഹ്മചരിയം ¶ അട്ഠാസി. പുരിസയുഗവസേന പന യുഗപരമ്പരായ ആഗന്ത്വാ ദ്വേയേവ പുരിസയുഗാനി അട്ഠാസി. തസ്മാ ന ചിരട്ഠിതികന്തി വുത്തം. സിഖിസ്സ പന ഭഗവതോ സത്തതിവസ്സസഹസ്സാനി ആയു. സമ്മുഖസാവകാനമ്പിസ്സ തത്തകമേവ. വേസ്സഭുസ്സ ഭഗവതോ സട്ഠിവസ്സസഹസ്സാനി ആയു. സമ്മുഖസാവകാനമ്പിസ്സ തത്തകമേവ. ഏവം തേസമ്പി യേ സബ്ബപച്ഛിമകാ സാവകാ തേഹി സഹ ഘടേത്വാ സതസഹസ്സതോ ഉദ്ധം ചത്താലീസമത്താനി വീസതിമത്താനി ച വസ്സസഹസ്സാനി ബ്രഹ്മചരിയം അട്ഠാസി. പുരിസയുഗവസേന പന യുഗപരമ്പരായ ആഗന്ത്വാ ദ്വേ ദ്വേയേവ പുരിസയുഗാനി അട്ഠാസി. തസ്മാ ന ചിരട്ഠിതികന്തി വുത്തം.

൨൦. ഏവം ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ തിണ്ണം ബുദ്ധാനം ബ്രഹ്മചരിയസ്സ ന ചിരട്ഠിതികാരണം സുത്വാ ഇതരേസം തിണ്ണം ബ്രഹ്മചരിയസ്സ ചിരട്ഠിതികാരണം സോതുകാമോ പുന ഭഗവന്തം ‘‘കോ പന ഭന്തേ ഹേതൂ’’തി ആദിനാ നയേന പുച്ഛി. ഭഗവാപിസ്സ ബ്യാകാസി. തം സബ്ബം വുത്തപടിപക്ഖവസേന വേദിതബ്ബം. ചിരട്ഠിതികഭാവേപി ചേത്ഥ തേസം ബുദ്ധാനം ആയുപരിമാണതോപി പുരിസയുഗതോപി ഉഭയഥാ ചിരട്ഠിതികതാ വേദിതബ്ബാ. കകുസന്ധസ്സ ഹി ഭഗവതോ ചത്താലീസവസ്സസഹസ്സാനി ആയു, കോണാഗമനസ്സ ഭഗവതോ തിംസവസ്സസഹസ്സാനി, കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ വീസതിവസ്സസഹസ്സാനി; സമ്മുഖസാവകാനമ്പി നേസം തത്തകമേവ. ബഹൂനി ച നേസം സാവകയുഗാനി പരമ്പരായ ബ്രഹ്മചരിയം പവത്തേസും. ഏവം തേസം ആയുപരിമാണതോപി സാവകയുഗതോപി ഉഭയഥാ ബ്രഹ്മചരിയം ചിരട്ഠിതികം അഹോസി.

അമ്ഹാകം പന ഭഗവതോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ ഉപഡ്ഢായുകപ്പമാണേ ദസവസ്സസഹസ്സായുകകാലേ ¶ ഉപ്പജ്ജിതബ്ബം സിയാ. തം അസമ്ഭുണന്തേന പഞ്ചവസ്സസഹസ്സായുകകാലേ, ഏകവസ്സസഹസ്സായുകകാലേ, പഞ്ചവസ്സസതായുകകാലേപി വാ ഉപ്പജ്ജിതബ്ബം സിയാ. യസ്മാ പനസ്സ ബുദ്ധത്തകാരകേ ധമ്മേ ഏസന്തസ്സ പരിയേസന്തസ്സ ഞാണം പരിപാചേന്തസ്സ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാപേന്തസ്സ വസ്സസതായുകകാലേ ¶ ഞാണം പരിപാകമഗമാസി. തസ്മാ അതിപരിത്തായുകകാലേ ഉപ്പന്നോ. തേനസ്സ സാവകപരമ്പരാവസേന ചിരട്ഠിതികമ്പി ബ്രഹ്മചരിയം ആയുപരിമാണവസേന വസ്സഗണനായ നചിരട്ഠിതികമേവാതി വത്തും വട്ടതി.

൨൧. അഥ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോതി കോ അനുസന്ധി? ഏവം തിണ്ണം ബുദ്ധാനം ബ്രഹ്മചരിയസ്സ ചിരട്ഠിതികാരണം സുത്വാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയേവ ചിരട്ഠിതികഭാവഹേതൂതി നിട്ഠം ഗന്ത്വാ ഭഗവതോപി ബ്രഹ്മചരിയസ്സ ചിരട്ഠിതികഭാവം ഇച്ഛന്തോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഭഗവന്തം സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിം യാചി. തസ്സാ യാചനവിധിദസ്സനത്ഥമേതം വുത്തം – അഥ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഉട്ഠായാസനാ ¶ …പേ… ചിരട്ഠിതികന്തി. തത്ഥ അദ്ധനിയന്തി അദ്ധാനക്ഖമം; ദീഘകാലികന്തി വുത്തം ഹോതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

അഥസ്സ ഭഗവാ ‘‘ന താവായം സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തികാലോ’’തി പകാസേന്തോ ‘‘ആഗമേഹി ത്വം സാരിപുത്താ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ആഗമേഹി ത്വന്തി തിട്ഠ താവ ത്വം; അധിവാസേഹി താവ ത്വന്തി വുത്തം ഹോതി. ആദരത്ഥവസേനേവേത്ഥ ദ്വിക്ഖത്തും വുത്തം. ഏതേന ഭഗവാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ സാവകാനം വിസയഭാവം പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘ബുദ്ധവിസയോവ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തീ’’തി ആവികരോന്തോ ‘‘തഥാഗതോ വാ’’തിആദിമാഹ. ഏത്ഥ ച തത്ഥാതി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാചനാപേക്ഖം ഭുമ്മവചനം. തത്രായം യോജനാ – യം വുത്തം ‘‘സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേയ്യാ’’തി, തത്ഥ തസ്സാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ തഥാഗതോയേവ കാലം ജാനിസ്സതീതി. ഏവം വത്വാ അകാലം താവ ദസ്സേതും ‘‘ന താവ സാരിപുത്താ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥ ആസവാ തിട്ഠന്തി ഏതേസൂതി ആസവട്ഠാനീയാ. യേസു ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികാ ദുക്ഖാസവാ കിലേസാസവാ ച പരൂപവാദവിപ്പടിസാരവധബന്ധനാദയോ ചേവ അപായദുക്ഖവിസേസഭൂതാ ച ആസവാ തിട്ഠന്തിയേവ, യസ്മാ നേസം ¶ തേ കാരണം ഹോന്തീതി അത്ഥോ. തേ ആസവട്ഠാനീയാ വീതിക്കമധമ്മാ യാവ ന സങ്ഘേ പാതുഭവന്തി, ന താവ സത്ഥാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതീതി അയമേത്ഥ യോജനാ. യദി ഹി പഞ്ഞപേയ്യ, പരൂപവാദാ പരൂപാരമ്ഭാ ഗരഹദോസാ ന പരിമുച്ചേയ്യ.

കഥം? പഞ്ഞപേന്തേന ഹി ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യാ’’തിആദി സബ്ബം പഞ്ഞപേതബ്ബം ഭവേയ്യ. അദിസ്വാവ വീതിക്കമദോസം ഇമം പഞ്ഞത്തിം ഞത്വാ ¶ പരേ ഏവം ഉപവാദഞ്ച ഉപാരമ്ഭഞ്ച ഗരഹഞ്ച പവത്തേയ്യും – ‘‘കഥഞ്ഹി നാമ സമണോ ഗോതമോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ മേ അന്വായികോ വചനകരോതി ഏത്താവതാ സിക്ഖാപദേഹി പലിവേഠേസ്സതി, പാരാജികം പഞ്ഞപേസ്സതി? നനു ഇമേ കുലപുത്താ മഹന്തം ഭോഗക്ഖന്ധം മഹന്തഞ്ച ഞാതിപരിവട്ടം ഹത്ഥഗതാനി ച രജ്ജാനിപി പഹായ പബ്ബജിതാ, ഘാസച്ഛാദനപരമതായ സന്തുട്ഠാ, സിക്ഖായ തിബ്ബഗാരവാ, കായേ ച ജീവിതേ ച നിരപേക്ഖാ വിഹരന്തി. തേസു നാമ കോ ലോകാമിസഭൂതം മേഥുനം വാ പടിസേവിസ്സതി, പരഭണ്ഡം വാ ഹരിസ്സതി, പരസ്സ വാ ഇട്ഠം കന്തം അതിമധുരം ജീവിതം ഉപച്ഛിന്ദിസ്സതി, അഭൂതഗുണകഥായ വാ ജീവിതം കപ്പേസ്സതി! നനു പാരാജികേ അപഞ്ഞത്തേപി പബ്ബജ്ജാസങ്ഖേപേനേവേതം പാകടം കത’’ന്തി. തഥാഗതസ്സ ച ഥാമഞ്ച ബലഞ്ച സത്താ ന ജാനേയ്യും. പഞ്ഞത്തമ്പി സിക്ഖാപദം കുപ്പേയ്യ, ന യഥാഠാനേ തിട്ഠേയ്യ. സേയ്യഥാപി നാമ അകുസലോ വേജ്ജോ കഞ്ചി അനുപ്പന്നഗണ്ഡം പുരിസം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘ഏഹി ഭോ പുരിസ, ഇമസ്മിം തേ സരീരപ്പദേസേ മഹാഗണ്ഡോ ഉപ്പജ്ജിത്വാ അനയബ്യസനം ¶ പാപേസ്സതി, പടികച്ചേവ നം തികിച്ഛാപേഹീ’’തി വത്വാ ‘‘സാധാചരിയ, ത്വംയേവ നം തികിച്ഛസ്സൂ’’തി വുത്തോ തസ്സ അരോഗം സരീരപ്പദേസം ഫാലേത്വാ ലോഹിതം നീഹരിത്വാ ആലേപനബന്ധനധോവനാദീഹി തം പദേസം സഞ്ഛവിം കത്വാ തം പുരിസം വദേയ്യ – ‘‘മഹാരോഗോ തേ മയാ തികിച്ഛിതോ, ദേഹി മേ ദേയ്യധമ്മ’’ന്തി. സോ തം ‘‘കിമയം ബാലവേജ്ജോ വദതി? കതരോ കിര മേ ഇമിനാ രോഗോ തികിച്ഛിതോ? നനു മേ അയം ദുക്ഖഞ്ച ജനേതി, ലോഹിതക്ഖയഞ്ച മം പാപേതീ’’തി ഏവം ഉപവദേയ്യ ചേവ ഉപാരമ്ഭേയ്യ ¶ ച ഗരഹേയ്യ ച, ന ചസ്സ ഗുണം ജാനേയ്യ. ഏവമേവ യദി അനുപ്പന്നേ വീതിക്കമദോസേ സത്ഥാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേയ്യ, പരൂപവാദാദീഹി ച ന പരിമുച്ചേയ്യ, ന ചസ്സ ഥാമം വാ ബലം വാ സത്താ ജാനേയ്യും, പഞ്ഞത്തമ്പി സിക്ഖാപദം കുപ്പേയ്യ, ന യഥാഠാനേ തിട്ഠേയ്യ. തസ്മാ വുത്തം – ‘‘ന താവ സാരിപുത്ത സത്ഥാ സാവകാനം…പേ… പാതുഭവന്തീ’’തി.

ഏവം അകാലം ദസ്സേത്വാ പുന കാലം ദസ്സേതും ‘‘യതോ ച ഖോ സാരിപുത്താ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യതോതി യദാ; യസ്മിം കാലേതി വുത്തം ഹോതി. സേസം വുത്താനുസാരേനേവ വേദിതബ്ബം. അയം വാ ഹേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – യസ്മിം സമയേ ‘‘ആസവട്ഠാനീയാ ധമ്മാ’’തി സങ്ഖ്യം ഗതാ വീതിക്കമദോസാ സങ്ഘേ പാതുഭവന്തി, തദാ സത്ഥാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതി, ഉദ്ദിസതി പാതിമോക്ഖം. കസ്മാ? തേസംയേവ ‘‘ആസവട്ഠാനീയാ ധമ്മാ’’തി സങ്ഖ്യം ¶ ഗതാനം വീതിക്കമദോസാനം പടിഘാതായ. ഏവം പഞ്ഞപേന്തോ യഥാ നാമ കുസലോ വേജ്ജോ ഉപ്പന്നം ഗണ്ഡം ഫാലനലേപനബന്ധനധോവനാദീഹി തികിച്ഛന്തോ രോഗം വൂപസമേത്വാ സഞ്ഛവിം കത്വാ ന ത്വേവ ഉപവാദാദിരഹോ ഹോതി, സകേ ച ആചരിയകേ വിദിതാനുഭാവോ ഹുത്വാ സക്കാരം പാപുണാതി; ഏവം ന ച ഉപവാദാദിരഹോ ഹോതി, സകേ ച സബ്ബഞ്ഞുവിസയേ വിദിതാനുഭാവോ ഹുത്വാ സക്കാരം പാപുണാതി. തഞ്ചസ്സ സിക്ഖാപദം അകുപ്പം ഹോതി, യഥാഠാനേ തിട്ഠതീതി.

ഏവം ആസവട്ഠാനീയാനം ധമ്മാനം അനുപ്പത്തിം സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ അകാലം ഉപ്പത്തിഞ്ച കാലന്തി വത്വാ ഇദാനി തേസം ധമ്മാനം അനുപ്പത്തികാലഞ്ച ഉപ്പത്തികാലഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘ന താവ സാരിപുത്ത ഇധേകച്ചേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉത്താനത്ഥാനി പദാനി പാളിവസേനേവ വേദിതബ്ബാനി. അയം പന അനുത്താനപദവണ്ണനാ – രത്തിയോ ജാനന്തീതി രത്തഞ്ഞൂ, അത്തനോ പബ്ബജിതദിവസതോ പട്ഠായ ബഹുകാ രത്തിയോ ജാനന്തി, ചിരപബ്ബജിതാതി വുത്തം ഹോതി. രത്തഞ്ഞൂഹി മഹത്തം രത്തഞ്ഞുമഹത്തം; ചിരപബ്ബജിതേഹി മഹന്തഭാവന്തി അത്ഥോ. തത്ര രത്തഞ്ഞുമഹത്തം പത്തേ സങ്ഘേ ¶ ഉപസേനം വങ്ഗന്തപുത്തം ആരബ്ഭ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സോ ഹായസ്മാ ഊനദസവസ്സേ ഭിക്ഖൂ ഉപസമ്പാദേന്തേ ദിസ്വാ ഏകവസ്സോ സദ്ധിവിഹാരികം ഉപസമ്പാദേസി. അഥ ഭഗവാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസി – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ ¶ , ഊനദസവസ്സേന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ. യോ ഉപസമ്പാദേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൭൫). ഏവം പഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേ പുന ഭിക്ഖൂ ‘‘ദസവസ്സാമ്ഹ ദസവസ്സാമ്ഹാ’’തി ബാലാ അബ്യത്താ ഉപസമ്പാദേന്തി. അഥ ഭഗവാ അപരമ്പി സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേസി – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ബാലേന അബ്യത്തേന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ. യോ ഉപസമ്പാദേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന ദസവസ്സേന വാ അതിരേകദസവസ്സേന വാ ഉപസമ്പാദേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൭൬) രത്തഞ്ഞുമഹത്തം പത്തകാലേ ദ്വേ സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞത്താനി.

വേപുല്ലമഹത്തന്തി വിപുലഭാവേന മഹത്തം. സങ്ഘോ ഹി യാവ ന ഥേരനവമജ്ഝിമാനം വസേന വേപുല്ലമഹത്തം പത്തോ ഹോതി, താവ സേനാസനാനി പഹോന്തി. സാസനേ ഏകച്ചേ ആസവട്ഠാനീയാ ധമ്മാ ന ഉപ്പജ്ജന്തി. വേപുല്ലമഹത്തം പന പത്തേ തേ ഉപ്പജ്ജന്തി. അഥ സത്ഥാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതി. തത്ഥ വേപുല്ലമഹത്തം പത്തേ സങ്ഘേ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദാനി ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു അനുപസമ്പന്നേന ഉത്തരി ദിരത്തതിരത്തം സഹസേയ്യം കപ്പേയ്യ, പാചിത്തിയം’’ ¶ (പാചി. ൫൧); ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ അനുവസ്സം വുട്ഠാപേയ്യ, പാചിത്തിയം’’ (പാചി. ൧൧൭൧); ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ ഏകം വസ്സം ദ്വേ വുട്ഠാപേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൧൧൭൫) ഇമിനാ നയേന വേദിതബ്ബാനി.

ലാഭഗ്ഗമഹത്തന്തി ലാഭസ്സ അഗ്ഗമഹത്തം; യോ ലാഭസ്സ അഗ്ഗോ ഉത്തമോ മഹന്തഭാവോ, തം പത്തോ ഹോതീതി അത്ഥോ. ലാഭേന വാ അഗ്ഗമഹത്തമ്പി, ലാഭേന സേട്ഠത്തഞ്ച മഹന്തത്തഞ്ച പത്തോതി അത്ഥോ. സങ്ഘോ ഹി യാവ ന ലാഭഗ്ഗമഹത്തം പത്തോ ഹോതി, താവ ന ലാഭം പടിച്ച ആസവട്ഠാനീയാ ധമ്മാ ഉപ്പജ്ജന്തി. പത്തേ പന ഉപ്പജ്ജന്തി, അഥ സത്ഥാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതി ¶ – ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു അചേലകസ്സ വാ പരിബ്ബാജകസ്സ വാ പരിബ്ബാജികായ വാ സഹത്ഥാ ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ ദദേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൨൭൦). ഇദഞ്ഹി ലാഭഗ്ഗമഹത്തം പത്തേ സങ്ഘേ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം.

ബാഹുസച്ചമഹത്തന്തി ബാഹുസച്ചസ്സ മഹന്തഭാവം. സങ്ഘോ ഹി യാവ ന ബാഹുസച്ചമഹത്തം പത്തോ ഹോതി, താവ ന ആസവട്ഠാനീയാ ധമ്മാ ഉപ്പജ്ജന്തി. ബാഹുസച്ചമഹത്തം പത്തേ പന യസ്മാ ഏകമ്പി നികായം, ദ്വേപി…പേ… പഞ്ചപി നികായേ ഉഗ്ഗഹേത്വാ അയോനിസോ ഉമ്മുജ്ജമാനാ പുഗ്ഗലാ രസേന രസം സംസന്ദിത്വാ ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം സത്ഥുസാസനം ദീപേന്തി. അഥ സത്ഥാ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു ഏവം വദേയ്യ – തഥാഹം ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി…പേ… സമണുദ്ദേസോപി ചേ ഏവം വദേയ്യാ’’തിആദിനാ (പാചി. ൪൧൮) നയേന സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതീതി.

ഏവം ¶ ഭഗവാ ആസവട്ഠാനീയാനം ധമ്മാനം അനുപ്പത്തികാലഞ്ച ഉപ്പത്തികാലഞ്ച ദസ്സേത്വാ തസ്മിം സമയേ സബ്ബസോപി തേസം അഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘നിരബ്ബുദോ ഹി സാരിപുത്താ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ നിരബ്ബുദോതി അബ്ബുദവിരഹിതോ; അബ്ബുദാ വുച്ചന്തി ചോരാ, നിച്ചോരോതി അത്ഥോ. ചോരാതി ച ഇമസ്മിം അത്ഥേ ദുസ്സീലാവ അധിപ്പേതാ. തേ ഹി അസ്സമണാവ ഹുത്വാ സമണപടിഞ്ഞതായ പരേസം പച്ചയേ ചോരേന്തി. തസ്മാ നിരബ്ബുദോതി നിച്ചോരോ, നിദ്ദുസ്സീലോതി വുത്തം ഹോതി. നിരാദീനവോതി നിരുപദ്ദവോ നിരുപസഗ്ഗോ; ദുസ്സീലാദീനവരഹിതോയേവാതി വുത്തം ഹോതി. അപഗതകാളകോതി കാളകാ വുച്ചന്തി ദുസ്സീലായേവ; തേ ഹി സുവണ്ണവണ്ണാപി സമാനാ കാളകധമ്മയോഗാ കാളകാത്വേവ വേദിതബ്ബാ. തേസം അഭാവാ അപഗതകാളകോ ¶ . അപഹതകാളകോതിപി പാഠോ. സുദ്ധോതി അപഗതകാളകത്തായേവ സുദ്ധോ പരിയോദാതോ പഭസ്സരോ. സാരേ പതിട്ഠിതോതി സാരോ വുച്ചന്തി സീല-സമാധി-പഞ്ഞാവിമുത്തി-വിമുത്തിഞാണദസ്സനഗുണാ, തസ്മിം സാരേ പതിട്ഠിതത്താ സാരേ പതിട്ഠിതോ.

ഏവം സാരേ പതിട്ഠിതഭാവം വത്വാ പുന സോ ചസ്സ സാരേ പതിട്ഠിതഭാവോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി ദസ്സേന്തോ ഇമേസഞ്ഹി സാരിപുത്താതി ആദിമാഹ. തത്രായം സങ്ഖേപവണ്ണനാ – യാനിമാനി വേരഞ്ജായം ¶ വസ്സാവാസം ഉപഗതാനി പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി, ഇമേസം യോ ഗുണവസേന പച്ഛിമകോ സബ്ബപരിത്തഗുണോ ഭിക്ഖു, സോ സോതാപന്നോ. സോതാപന്നോതി സോതം ആപന്നോ; സോതോതി ച മഗ്ഗസ്സേതം അധിവചനം. സോതാപന്നോതി തേന സമന്നാഗതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ. യഥാഹ –

‘‘സോതോ സോതോതി ഹിദം, സാരിപുത്ത, വുച്ചതി; കതമോ നു ഖോ, സാരിപുത്ത, സോതോതി? അയമേവ ഹി, ഭന്തേ, അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധീ’’തി. ‘‘സോതാപന്നോ സോതാപന്നോതി ഹിദം, സാരിപുത്ത, വുച്ചതി; കതമോ നു ഖോ, സാരിപുത്ത, സോതാപന്നോ’’തി? ‘‘യോ ഹി, ഭന്തേ, ഇമിനാ അരിയേന അട്ഠങ്ഗികേന മഗ്ഗേന സമന്നാഗതോ, അയം വുച്ചതി – സോതാപന്നോ. സോയമായസ്മാ ഏവംനാമോ ഏവംഗോത്തോ’’തി (സം. നി. ൫.൧൦൦൧). ഇധ പന മഗ്ഗേന ഫലസ്സ നാമം ദിന്നം. തസ്മാ ഫലട്ഠോ ‘‘സോതാപന്നോ’’തി വേദിതബ്ബോ.

അവിനിപാതധമ്മോതി വിനിപാതേതീതി വിനിപാതോ; നാസ്സ വിനിപാതോ ധമ്മോതി അവിനിപാതധമ്മോ, ന അത്താനം അപായേസു വിനിപാതനസഭാവോതി വുത്തം ഹോതി. കസ്മാ? യേ ധമ്മാ അപായഗമനീയാ, തേസം പരിക്ഖയാ. വിനിപതനം വാ വിനിപാതോ, നാസ്സ വിനിപാതോ ധമ്മോതി അവിനിപാതധമ്മോ, അപായേസു വിനിപാതനസഭാവോ അസ്സ നത്ഥീതി വുത്തം ഹോതി. സമ്മത്തനിയാമേന മഗ്ഗേന ¶ നിയതത്താ നിയതോ. സമ്ബോധി പരം അയനം പരാ ഗതി അസ്സാതി സമ്ബോധിപരായണോ. ഉപരി മഗ്ഗത്തയം അവസ്സം സമ്പാപകോതി അത്ഥോ. കസ്മാ? പടിലദ്ധപഠമമഗ്ഗത്താതി.

വിനയപഞ്ഞത്തിയാചനകഥാ നിട്ഠിതാ.

൨൨. ഏവം ധമ്മസേനാപതിം സഞ്ഞാപേത്വാ വേരഞ്ജായം തം വസ്സാവാസം വീതിനാമേത്വാ വുത്ഥവസ്സോ മഹാപവാരണായ പവാരേത്വാ അഥ ഖോ ഭഗവാ ¶ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി. ആമന്തേസീതി ആലപി അഭാസി സമ്ബോധേസി. കിന്തി? ആചിണ്ണം ഖോ പനേതന്തി ഏവമാദി. ആചിണ്ണന്തി ചരിതം വത്തം അനുധമ്മതാ. തം ഖോ പനേതം ആചിണ്ണം ദുവിധം ഹോതി – ബുദ്ധാചിണ്ണം, സാവകാചിണ്ണന്തി. കതമം ബുദ്ധാചിണ്ണം? ഇദം താവ ഏകം – യേഹി നിമന്തിതാ വസ്സം വസന്തി, ന തേ അനപലോകേത്വാ അനാപുച്ഛിത്വാ ജനപദചാരികം പക്കമന്തി. സാവകാ പന അപലോകേത്വാ വാ അനപലോകേത്വാ വാ യഥാസുഖം പക്കമന്തി.

അപരമ്പി ബുദ്ധാചിണ്ണം – വുത്ഥവസ്സാ പവാരേത്വാ ജനസങ്ഗഹത്ഥായ ജനപദചാരികം പക്കമന്തിയേവ. ജനപദചാരികം ചരന്താ ച മഹാമണ്ഡലം മജ്ഝിമമണ്ഡലം അന്തിമമണ്ഡലന്തി ഇമേസം തിണ്ണം മണ്ഡലാനം അഞ്ഞതരസ്മിം മണ്ഡലേ ¶ ചരന്തി. തത്ഥ മഹാമണ്ഡലം നവയോജനസതികം, മജ്ഝിമമണ്ഡലം ഛയോജനസതികം, അന്തിമമണ്ഡലം തിയോജനസതികം. യദാ മഹാമണ്ഡലേ ചാരികം ചരിതുകാമാ ഹോന്തി, തദാ മഹാപവാരണായ പവാരേത്വാ പാടിപദദിവസേ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരാ നിക്ഖമിത്വാ ഗാമനിഗമാദീസു മഹാജനം ആമിസപടിഗ്ഗഹേന അനുഗ്ഗണ്ഹന്താ ധമ്മദാനേന ചസ്സ വിവട്ടുപനിസ്സിതം കുസലം വഡ്ഢേന്താ നവഹി മാസേഹി ജനപദചാരികം പരിയോസാപേന്തി. സചേ പന അന്തോവസ്സേ ഭിക്ഖൂനം സമഥവിപസ്സനാ തരുണാ ഹോന്തി, മഹാപവാരണായ അപ്പവാരേത്വാ പവാരണാസങ്ഗഹം ദത്വാ കത്തികപുണ്ണമായം പവാരേത്വാ മാഗസിരസ്സ പഠമദിവസേ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരാ നിക്ഖമിത്വാ വുത്തനയേനേവ മജ്ഝിമമണ്ഡലേ അട്ഠഹി മാസേഹി ചാരികം പരിയോസാപേന്തി. സചേ പന നേസം വുത്ഥവസ്സാനം അപരിപാകിന്ദ്രിയാ വേനേയ്യസത്താ ഹോന്തി, തേസം ഇന്ദ്രിയപരിപാകം ആഗമേന്താ മാഗസിരമാസമ്പി തത്ഥേവ വസിത്വാ ഫുസ്സമാസസ്സ പഠമദിവസേ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരാ നിക്ഖമിത്വാ വുത്തനയേനേവ അന്തിമമണ്ഡലേ സത്തഹി മാസേഹി ചാരികം പരിയോസാപേന്തി. തേസു ച മണ്ഡലേസു യത്ഥ കത്ഥചി വിചരന്താപി തേ തേ സത്തേ കിലേസേഹി വിയോജേന്താ ¶ സോതാപത്തിഫലാദീഹി പയോജേന്താ വേനേയ്യവസേനേവ നാനാവണ്ണാനി പുപ്ഫാനി ഓചിനന്താ വിയ ചരന്തി.

അപരമ്പി ബുദ്ധാനം ആചിണ്ണം – ദേവസികം പച്ചൂസസമയേ സന്തം സുഖം നിബ്ബാനാരമ്മണം കത്വാ ഫലസമാപത്തിസമാപജ്ജനം, ഫലസമാപത്തിയാ വുട്ഠഹിത്വാ ദേവസികം മഹാകരുണാസമാപത്തിയാ സമാപജ്ജനം, തതോ വുട്ഠഹിത്വാ ദസസഹസ്സചക്കവാളേ ബോധനേയ്യസത്തസമവലോകനം.

അപരമ്പി ¶ ബുദ്ധാനം ആചിണ്ണം – ആഗന്തുകേഹി സദ്ധിം പഠമതരം പടിസന്ഥാരകരണം, അട്ഠുപ്പത്തിവസേന ധമ്മദേസനാ, ഓതിണ്ണേ ദോസേ സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനന്തി ഇദം ബുദ്ധാചിണ്ണം.

കതമം സാവകാചിണ്ണം? ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ദ്വിക്ഖത്തും സന്നിപാതോ പുരേ വസ്സൂപനായികായ ച കമ്മട്ഠാനഗ്ഗഹണത്ഥം, വുത്ഥവസ്സാനഞ്ച അധിഗതഗുണാരോചനത്ഥം ഉപരി കമ്മട്ഠാനഗ്ഗഹണത്ഥഞ്ച ¶ . ഇദം സാവകാചിണ്ണം. ഇധ പന ബുദ്ധാചിണ്ണം ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘ആചിണ്ണം ഖോ പനേതം, ആനന്ദ, തഥാഗതാന’’ന്തി.

ആയാമാതി ആഗച്ഛ യാമ. അപലോകേസ്സാമാതി ചാരികം ചരണത്ഥായ ആപുച്ഛിസ്സാമ. ഏവന്തി സമ്പടിച്ഛനത്ഥേ നിപാതോ. ഭന്തേതി ഗാരവാധിവചനമേതം; സത്ഥുനോ പടിവചനദാനന്തിപി വട്ടതി. ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസീതി ഭഗവതോ വചനം പടിഅസ്സോസി, അഭിമുഖോ ഹുത്വാ സുണി സമ്പടിച്ഛി. ഏവന്തി ഇമിനാ വചനേന പടിഗ്ഗഹേസീതി വുത്തം ഹോതി.

അഥ ഖോ ഭഗവാ നിവാസേത്വാതി ഇധ പുബ്ബണ്ഹസമയന്തി വാ സായന്ഹസമയന്തി വാ ന വുത്തം. ഏവം സന്തേപി ഭഗവാ കതഭത്തകിച്ചോ മജ്ഝന്ഹികം വീതിനാമേത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം പച്ഛാസമണം കത്വാ നഗരദ്വാരതോ പട്ഠായ നഗരവീഥിയോ സുവണ്ണരസപിഞ്ജരാഹി രംസീഹി സമുജ്ജോതയമാനോ യേന വേരഞ്ജസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ നിവേസനം തേനുപസങ്കമി. ഘരദ്വാരേ ഠിതമത്തമേവ ചസ്സ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പരിജനോ ആരോചേസി. ബ്രാഹ്മണോ സതിം പടിലഭിത്വാ സംവേഗജാതോ സഹസാ വുട്ഠായ മഹാരഹം ആസനം പഞ്ഞപേത്വാ ഭഗവന്തം പച്ചുഗ്ഗമ്മ ‘‘ഇതോ, ഭഗവാ, ഉപസങ്കമതൂ’’തി ആഹ. ഭഗവാ ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. അഥ ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം ഉപനിസീദിതുകാമോ അത്തനാ ഠിതപദേസതോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി. ഇതോ പരം ഉത്താനത്ഥമേവ.

യം പന ബ്രാഹ്മണോ ആഹ – ‘‘അപിച യോ ദേയ്യധമ്മോ, സോ ന ദിന്നോ’’തി. തത്രായമധിപ്പായോ ¶ – മയാ നിമന്തിതാനം വസ്സംവുത്ഥാനം തുമ്ഹാകം തേമാസം ദിവസേ ദിവസേ പാതോ യാഗുഖജ്ജകം, മജ്ഝന്ഹികേ ഖാദനീയഭോജനീയം, സായന്ഹേ അനേകവിധ പാനവികതി ഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി പൂജാസക്കാരോതി ഏവമാദികോ യോ ദേയ്യധമ്മോ ദാതബ്ബോ അസ്സ, സോ ന ദിന്നോതി. തഞ്ച ഖോ നോ അസന്തന്തി ഏത്ഥ പന ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ വേദിതബ്ബോ. സോ ച ഖോ ദേയ്യധമ്മോ അമ്ഹാകം നോ അസന്തോതി അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ. അഥ ¶ വാ യം ദാനവത്ഥും മയം തുമ്ഹാകം ദദേയ്യാമ, തഞ്ച ഖോ നോ അസന്തന്തി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

നോപി അദാതുകമ്യതാതി അദാതുകാമതാപി ¶ നോ നത്ഥി, യഥാ പഹൂതവിത്തൂപകരണാനം മച്ഛരീനം. തം കുതേത്ഥ ലബ്ഭാ ബഹുകിച്ചാ ഘരാവാസാതി തത്രായം യോജനാ – യസ്മാ ബഹുകിച്ചാ ഘരാവാസാ, തസ്മാ ഏത്ഥ സന്തേപി ദേയ്യധമ്മേ ദാതുകമ്യതായ ച തം കുതോ ലബ്ഭാ കുതോ തം സക്കാ ലദ്ധും, യം മയം തുമ്ഹാകം ദേയ്യധമ്മം ദദേയ്യാമാതി ഘരാവാസം ഗരഹന്തോ ആഹ. സോ കിര മാരേന ആവട്ടിതഭാവം ന ജാനാതി, ‘‘ഘരാവാസപലിബോധേന മേ സതിസമ്മോസോ ജാതോ’’തി മഞ്ഞി, തസ്മാ ഏവമാഹ. അപിച – തം കുതേത്ഥ ലബ്ഭാതി ഇമസ്മിം തേമാസബ്ഭന്തരേ യമഹം തുമ്ഹാകം ദദേയ്യം, തം കുതോ ലബ്ഭാ? ബഹുകിച്ചാ ഹി ഘരാവാസാതി ഏവമേത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

അഥ ബ്രാഹ്മണോ ‘‘യംനൂനാഹം യം മേ തീഹി മാസേഹി ദാതബ്ബം സിയാ, തം സബ്ബം ഏകദിവസേനേവ ദദേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ അധിവാസേതു മേ ഭവം ഗോതമോതിആദിമാഹ. തത്ഥ സ്വാതനായാതി യം മേ തുമ്ഹേസു സക്കാരം കരോതോ സ്വേ ഭവിസ്സതി പുഞ്ഞഞ്ചേവ പീതിപാമോജ്ജഞ്ച, തദത്ഥായ. അഥ തഥാഗതോ ‘‘സചേ അഹം നാധിവാസേയ്യം, ‘അയം തേമാസം കിഞ്ചി അലദ്ധാ കുപിതോ മഞ്ഞേ, തേന മേ യാചിയമാനോ ഏകഭത്തമ്പി ന പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, നത്ഥി ഇമസ്മിം അധിവാസനഖന്തി, അസബ്ബഞ്ഞൂ അയ’ന്തി ഏവം ബ്രാഹ്മണോ ച വേരഞ്ജാവാസിനോ ച ഗരഹിത്വാ ബഹും അപുഞ്ഞം പസവേയ്യും, തം തേസം മാ അഹോസീ’’തി തേസം അനുകമ്പായ അധിവാസേസി ഭഗവാ തുണ്ഹീഭാവേന.

അധിവാസേത്വാ ച അഥ ഖോ ഭഗവാ വേരഞ്ജം ബ്രാഹ്മണം ‘‘അലം ഘരാവാസപലിബോധചിന്തായാ’’തി സഞ്ഞാപേത്വാ തങ്ഖണാനുരൂപായ ധമ്മിയാ കഥായ ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികം അത്ഥം സന്ദസ്സേത്വാ കുസലേ ധമ്മേ സമാദപേത്വാ ഗണ്ഹാപേത്വാ തത്ഥ ച നം സമുത്തേജേത്വാ സഉസ്സാഹം കത്വാ തായ സഉസ്സാഹതായ അഞ്ഞേഹി ച വിജ്ജമാനഗുണേഹി സമ്പഹംസേത്വാ ധമ്മരതനവസ്സം വസ്സേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. പക്കന്തേ ച പന ഭഗവതി വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ പുത്തദാരം ആമന്തേസി – ‘‘മയം, ഭണേ, ഭഗവന്തം തേമാസം നിമന്തേത്വാ ഏകദിവസം ഏകഭത്തമ്പി നാദമ്ഹ. ഹന്ദ, ദാനി തഥാ ദാനം പടിയാദേഥ യഥാ തേമാസികോപി ദേയ്യധമ്മോ സ്വേ ഏകദിവസേനേവ ¶ ദാതും സക്കാ ഹോതീ’’തി. തതോ പണീതം ¶ ദാനം പടിയാദാപേത്വാ ¶ യം ദിവസം ഭഗവാ നിമന്തിതോ, തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന ആസനട്ഠാനം അലങ്കാരാപേത്വാ മഹാരഹാനി ആസനാനി പഞ്ഞപേത്വാ ഗന്ധധൂമവാസകുസുമവിചിത്രം മഹാപൂജം സജ്ജേത്വാ ഭഗവതോ കാലം ആരോചാപേസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന…പേ… നിട്ഠിതം ഭത്ത’’ന്തി.

൨൩. ഭഗവാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ തത്ഥ അഗമാസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ…പേ… നിസീദി സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേനാ’’തി. അഥ ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘന്തി ബുദ്ധപ്പമുഖന്തി ബുദ്ധപരിണായകം; ബുദ്ധം സങ്ഘത്ഥേരം കത്വാ നിസിന്നന്തി വുത്തം ഹോതി. പണീതേനാതി ഉത്തമേന. സഹത്ഥാതി സഹത്ഥേന. സന്തപ്പേത്വാതി സുട്ഠു തപ്പേത്വാ, പരിപുണ്ണം സുഹിതം യാവദത്ഥം കത്വാ. സമ്പവാരേത്വാതി സുട്ഠു പവാരേത്വാ ‘അല’ന്തി ഹത്ഥസഞ്ഞായ മുഖസഞ്ഞായ വചീഭേദേന ച പടിക്ഖിപാപേത്വാ. ഭുത്താവിന്തി ഭുത്തവന്തം. ഓനീതപത്തപാണിന്തി പത്തതോ ഓനീതപാണിം; അപനീതഹത്ഥന്തി വുത്തം ഹോതി. തിചീവരേന അച്ഛാദേസീതി തിചീവരം ഭഗവതോ അദാസി. ഇദം പന വോഹാരവചനമത്തം ഹോതി ‘‘തിചീവരേന അച്ഛാദേസീ’’തി, തസ്മിഞ്ച തിചീവരേ ഏകമേകോ സാടകോ സഹസ്സം അഗ്ഘതി. ഇതി ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവതോ തിസഹസ്സഗ്ഘനകം തിചീവരമദാസി ഉത്തമം കാസികവത്ഥസദിസം. ഏകമേകഞ്ച ഭിക്ഖും ഏകമേകേന ദുസ്സയുഗേനാതി ഏകമേകേന ദുസ്സയുഗളേന. തത്ര ഏകസാടകോ പഞ്ചസതാനി അഗ്ഘതി. ഏവം പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം പഞ്ചസതസഹസ്സഗ്ഘനകാനി ദുസ്സാനി അദാസി. ബ്രാഹ്മണോ ഏത്തകമ്പി ദത്വാ അതുട്ഠോ പുന സത്തട്ഠസഹസ്സഗ്ഘനകേ അനേകരത്തകമ്ബലേ ച പട്ടുണ്ണപത്തപടേ ച ഫാലേത്വാ ഫാലേത്വാ ആയോഗഅംസബദ്ധകകായബന്ധനപരിസ്സാവനാദീനം അത്ഥായ അദാസി. സതപാകസഹസ്സപാകാനഞ്ച ഭേസജ്ജതേലാനം തുമ്ബാനി പൂരേത്വാ ഏകമേകസ്സ ഭിക്ഖുനോ അബ്ഭഞ്ജനത്ഥായ സഹസ്സഗ്ഘനകം തേലമദാസി. കിം ബഹുനാ, ചതൂസു പച്ചയേസു ന കോചി പരിക്ഖാരോ സമണപരിഭോഗോ ¶ അദിന്നോ നാമ അഹോസി. പാളിയം പന ചീവരമത്തമേവ വുത്തം.

ഏവം മഹായാഗം യജിത്വാ സപുത്തദാരം വന്ദിത്വാ നിസിന്നം അഥ ഖോ ഭഗവാ വേരഞ്ജം ബ്രാഹ്മണം തേമാസം മാരാവട്ടനേന ധമ്മസവനാമതരസപരിഭോഗപരിഹീനം ഏകദിവസേനേവ ധമ്മാമതവസ്സം വസ്സേത്വാ പുരിപുണ്ണസങ്കപ്പം കുരുമാനോ ധമ്മിയാ ¶ കഥായ സന്ദസ്സേത്വാ…പേ… ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. ബ്രാഹ്മണോപി സപുത്തദാരോ ഭഗവന്തഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച വന്ദിത്വാ ‘‘പുനപി, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം അനുഗ്ഗഹം കരേയ്യാഥാ’’തി ഏവമാദീനി വദന്തോ അനുബന്ധിത്വാ അസ്സൂനി പവത്തയമാനോ നിവത്തി.

അഥ ഖോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം യഥാഭിരന്തം വിഹരിത്വാതി യഥാജ്ഝാസയം യഥാരുചിതം വാസം വസിത്വാ വേരഞ്ജായ നിക്ഖമിത്വാ മഹാമണ്ഡലേ ചാരികായ ചരണകാലേ ഗന്തബ്ബം ബുദ്ധവീഥി പഹായ ദുബ്ഭിക്ഖദോസേന ¶ കിലന്തം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഉജുനാവ മഗ്ഗേന ഗഹേത്വാ ഗന്തുകാമോ സോരേയ്യാദീനി അനുപഗമ്മ പയാഗപതിട്ഠാനം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ഗങ്ഗം നദിം ഉത്തരിത്വാ യേന ബാരാണസീ തദവസരി. തേന അവസരി തദവസരി. തത്രാപി യഥാജ്ഝാസയം വിഹരിത്വാ വേസാലിം അഗമാസി. തേന വുത്തം – ‘‘അനുപഗമ്മ സോരേയ്യം…പേ… വേസാലിയം വിഹരതി മഹാവനേ കൂടാഗാരസാലായ’’ന്തി.

സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ

തത്രിദം സമന്തപാസാദികായ സമന്തപാസാദികത്തസ്മിം –

ആചരിയപരമ്പരതോ, നിദാനവത്ഥുപ്പഭേദദീപനതോ;

പരസമയവിവജ്ജനതോ, സകസമയവിസുദ്ധിതോ ചേവ.

ബ്യഞ്ജനപരിസോധനതോ, പദത്ഥതോ പാളിയോജനക്കമതോ;

സിക്ഖാപദനിച്ഛയതോ, വിഭങ്ഗനയഭേദദസ്സനതോ.

സമ്പസ്സതം ന ദിസ്സതി, കിഞ്ചി അപാസാദികം യതോ ഏത്ഥ;

വിഞ്ഞൂനമയം തസ്മാ, സമന്തപാസാദികാത്വേവ.

സംവണ്ണനാ ¶ പവത്താ, വിനയസ്സ വിനേയ്യദമനകുസലേന;

വുത്തസ്സ ലോകനാഥേന, ലോകമനുകമ്പമാനേനാതി.

൨൪. ഇതോ ¶ ¶ പരം തേന ഖോ പന സമയേന വേസാലിയാ അവിദൂരേതിആദി യേഭുയ്യേന ഉത്താനത്ഥം. തസ്മാ അനുപദവണ്ണനം പഹായ യത്ഥ യത്ഥ വത്തബ്ബം അത്ഥി, തം തദേവ വണ്ണയിസ്സാമ. കലന്ദഗാമോതി കലന്ദകാ വുച്ചന്തി കാളകാ, തേസം വസേന ലദ്ധനാമോ ഗാമോ. കലന്ദപുത്തോതി ഗാമവസേന ലദ്ധനാമസ്സ രാജസമ്മതസ്സ ചത്താലീസകോടിവിഭവസ്സ കലന്ദസേട്ഠിനോ പുത്തോ. യസ്മാ പന തസ്മിം ഗാമേ അഞ്ഞേപി കലന്ദനാമകാ മനുസ്സാ അത്ഥി, തസ്മാ കലന്ദപുത്തോതി വത്വാ പുന സേട്ഠിപുത്തോതി വുത്തം. സമ്ബഹുലേഹീതി ബഹുകേഹി. സഹായകേഹീതി സുഖദുക്ഖാനി സഹ ആയന്തി ഉപഗച്ഛന്തീതി സഹായാ, സഹായാ ഏവ സഹായകാ, തേഹി സഹായകേഹി. സദ്ധിന്തി ഏകതോ. കേനചിദേവ കരണീയേനാതി കേനചിദേവ ഭണ്ഡപ്പയോജനഉദ്ധാരസാരണാദിനാ കിച്ചേന; കത്തികനക്ഖത്തകീളാകിച്ചേനാതിപി വദന്തി. ഭഗവാ ഹി കത്തികജുണ്ഹപക്ഖേ വേസാലിം സമ്പാപുണി. കത്തികനക്ഖത്തകീളാ ചേത്ഥ ഉളാരാ ഹോതി. തദത്ഥം ഗതോതി വേദിതബ്ബോ.

അദ്ദസ ഖോതി കഥം അദ്ദസ? സോ കിര നഗരതോ ഭുത്തപാതരാസം സുദ്ധുത്തരാസങ്ഗം മാലാഗന്ധവിലേപനഹത്ഥം ബുദ്ധദസ്സനത്ഥം ധമ്മസവനത്ഥഞ്ച നിക്ഖമന്തം മഹാജനം ദിസ്വാ ‘‘ക്വ ഗച്ഛഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ബുദ്ധദസ്സനത്ഥം ധമ്മസവനത്ഥഞ്ചാ’’തി. തേന ഹി ‘‘അഹമ്പി ഗച്ഛാമീ’’തി ഗന്ത്വാ ചതുബ്ബിധായ പരിസായ പരിവുതം ബ്രഹ്മസ്സരേന ധമ്മം ദേസേന്തം ഭഗവന്തം അദ്ദസ. തേന വുത്തം – ‘‘അദ്ദസ ഖോ…പേ… ദേസേന്ത’’ന്തി. ദിസ്വാനസ്സാതി ദിസ്വാന അസ്സ. ഏതദഹോസീതി പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞതായ ചോദിയമാനസ്സ ഭബ്ബകുലപുത്തസ്സ ഏതം അഹോസി. കിം അഹോസി? യംനൂനാഹമ്പി ധമ്മം സുണേയ്യന്തി ¶ . തത്ഥ യന്നൂനാതി പരിവിതക്കദസ്സനമേതം. ഏവം കിരസ്സ പരിവിതക്കോ ഉപ്പന്നോ ‘‘യമയം പരിസാ ഏകഗ്ഗചിത്താ ധമ്മം സുണാതി, അഹോ വതാഹമ്പി തം സുണേയ്യ’’ന്തി.

അഥ ¶ ഖോ സുദിന്നോ കലന്ദപുത്തോ യേന സാ പരിസാതി ഇധ കസ്മാ ‘‘യേന ഭഗവാ’’തി അവത്വാ ‘‘യേന സാ പരിസാ’’തി വുത്തന്തി ചേ. ഭഗവന്തഞ്ഹി പരിവാരേത്വാ ഉളാരുളാരജനാ മഹതീ പരിസാ നിസിന്നാ, തത്ര ന സക്കാ ഇമിനാ പച്ഛാ ആഗതേന ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ നിസീദിതും. പരിസായ പന ഏകസ്മിം പദേസേ സക്കാതി സോ തം പരിസംയേവ ഉപസങ്കമന്തോ. തേന വുത്തം ¶ – ‘‘അഥ ഖോ സുദിന്നോ കലന്ദപുത്തോ യേന സാ പരിസാ’’തി. ഏകമന്തം നിസിന്നസ്സ ഖോ സുദിന്നസ്സ കലന്ദപുത്തസ്സ ഏതദഹോസീതി ന നിസിന്നമത്തസ്സേവ അഹോസി, അഥ ഖോ ഭഗവതോ സിത്തയൂപസംഹിതം ഥോകം ധമ്മകഥം സുത്വാ; തം പനസ്സ യസ്മാ ഏകമന്തം നിസിന്നസ്സേവ അഹോസി. തേന വുത്തം – ‘‘ഏകമന്തം നിസിന്നസ്സ ഖോ സുദിന്നസ്സ കലന്ദപുത്തസ്സ ഏതദഹോസീ’’തി. കിം അഹോസീതി? യഥാ യഥാ ഖോതിആദി.

തത്രായം സങ്ഖേപകഥാ – അഹം ഖോ യേന യേന ആകാരേന ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി, തേന തേന മേ ഉപപരിക്ഖതോ ഏവം ഹോതി യദേതം സിത്തയബ്രഹ്മചരിയം ഏകമ്പി ദിവസം അഖണ്ഡം കത്വാ ചരിമകചിത്തം പാപേതബ്ബതായ ഏകന്തപരിപുണ്ണം ചരിതബ്ബം, ഏകദിവസമ്പി ച കിലേസമലേന അമലീനം കത്വാ ചരിമകചിത്തം പാപേതബ്ബതായ ഏകന്തപരിസുദ്ധം. സങ്ഖലിഖിതം ലിഖിതസങ്ഖസദിസം ധോതസങ്ഖസപ്പടിഭാഗം ചരിതബ്ബം. ഇദം ന സുകരം അഗാരം അജ്ഝാവസതാ അഗാരമജ്ഝേ വസന്തേന ഏകന്തപരിപുണ്ണം…പേ… ചരിതും. യംനൂനാഹം കേസേ ച മസ്സുഞ്ച ഓഹാരേത്വാ കസായരസപീതതായ കാസായാനി ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്താനം അനുച്ഛവികാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദേത്വാ പരിദഹിത്വാ അഗാരസ്മാ നിക്ഖമിത്വാ അനഗാരിയം പബ്ബജേയ്യന്തി. ഏത്ഥ ച യസ്മാ അഗാരസ്സ ഹിതം കസിവാണിജ്ജാദികമ്മം അഗാരിയന്തി വുച്ചതി, തഞ്ച പബ്ബജ്ജായ നത്ഥി; തസ്മാ പബ്ബജ്ജാ ‘‘അനഗാരിയാ’’തി ഞാതബ്ബാ. തം അനഗാരിയം പബ്ബജ്ജം. പബ്ബജേയ്യന്തി പരിബ്ബജേയ്യം.

൨൫. അചിരവുട്ഠിതായ പരിസായ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമീതി സുദിന്നോ അവുട്ഠിതായ പരിസായ ന ഭഗവന്തം പബ്ബജ്ജം യാചി. കസ്മാ? തത്രസ്സ ¶ ബഹൂ ഞാതിസാലോഹിതാ മിത്താമച്ചാ സന്തി, തേ ‘‘‘ത്വം മാതാപിതൂനം ഏകപുത്തകോ, ന ലബ്ഭാ തയാ പബ്ബജിതു’ന്തി ബാഹായമ്പി ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢേയ്യും, തതോ പബ്ബജ്ജായ അന്തരായോ ഭവിസ്സതീ’’തി സഹേവ പരിസായ ഉട്ഠഹിത്വാ ഥോകം ഗന്ത്വാ പുന കേനചി സരീരകിച്ചലേസേന നിവത്തിത്വാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമ്മ പബ്ബജ്ജം യാചി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ സുദിന്നോ കലന്ദപുത്തോ അചിരവുട്ഠിതായ പരിസായ…പേ… പബ്ബാജേതു മം ഭഗവാ’’തി.

ഭഗവാ ¶ പന യസ്മാ രാഹുലകുമാരസ്സ പബ്ബജിതതോ പഭുതി മാതാപിതൂഹി അനനുഞ്ഞാതം പുത്തം ന പബ്ബാജേതി, തസ്മാ നം പുച്ഛി – ‘‘അനുഞ്ഞാതോസി പന ത്വം സുദിന്ന മാതാപിതൂഹി…പേ… പബ്ബജ്ജായാ’’തി.

൨൬. ഇതോ ¶ പരം പാഠാനുസാരേനേവ ഗന്ത്വാ തം കരണീയം തീരേത്വാതി ഏത്ഥ ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ – ധുരനിക്ഖേപേനേവ തം കരണീയം നിട്ഠാപേത്വാതി; ന ഹി പബ്ബജ്ജായ തിബ്ബച്ഛന്ദസ്സ ഭണ്ഡപ്പയോജനഉദ്ധാരസാരണാദീസു വാ നക്ഖത്തകീളായം വാ ചിത്തം നമതി. അമ്മ താതാതി ഏത്ഥ പന അമ്മാതി മാതരം ആലപതി; താതാതി പിതരം. ത്വം ഖോസീതി ത്വം ഖോ അസി. ഏകപുത്തകോതി ഏകോവ പുത്തകോ; അഞ്ഞോ തേ ജേട്ഠോ വാ കനിട്ഠോ വാ നത്ഥി. ഏത്ഥ ച ‘‘ഏകപുത്തോ’’തി വത്തബ്ബേ അനുകമ്പാവസേന ‘‘ഏകപുത്തകോ’’തി വുത്തം. പിയോതി പീതിജനനകോ. മനാപോതി മനവഡ്ഢനകോ. സുഖേധിതോതി സുഖേന ഏധിതോ; സുഖസംവഡ്ഢിതോതി അത്ഥോ. സുഖപരിഹതോതി സുഖേന പരിഹതോ; ജാതകാലതോ പഭുതി ധാതീഹി അങ്കതോ അങ്കം ഹരിത്വാ ധാരിയമാനോ അസ്സകരഥകാദീഹി ബാലകീളനകേഹി കീളമാനോ സാദുരസഭോജനം ഭോജിയമാനോ സുഖേന പരിഹതോ.

ന ത്വം, താത സുദിന്ന, കിഞ്ചി ദുക്ഖസ്സ ജാനാസീതി ത്വം താത സുദിന്ന കിഞ്ചി അപ്പമത്തകമ്പി കലഭാഗം ദുക്ഖസ്സ ന ജാനാസി; അഥ വാ കിഞ്ചി ദുക്ഖേന നാനുഭോസീതി അത്ഥോ. കരണത്ഥേ സാമിവചനം, അനുഭവനത്ഥേ ച ജാനനാ; അഥ വാ കിഞ്ചി ദുക്ഖം നസ്സരസീതി അത്ഥോ. ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം, സരണത്ഥേ ച ജാനനാ. വികപ്പദ്വയേപി പുരിമപദസ്സ ഉത്തരപദേന സമാനവിഭത്തിലോപോ ദട്ഠബ്ബോ. തം സബ്ബം സദ്ദസത്ഥാനുസാരേന ഞാതബ്ബം. മരണേനപി മയം തേ അകാമകാ വിനാ ഭവിസ്സാമാതി ¶ സചേപി തവ അമ്ഹേസു ജീവമാനേസു മരണം ഭവേയ്യ, തേന തേ മരണേനപി മയം അകാമകാ അനിച്ഛകാ ന അത്തനോ രുചിയാ, വിനാ ഭവിസ്സാമ; തയാ വിയോഗം വാ പാപുണിസ്സാമാതി അത്ഥോ. കിം പന മയം തന്തി ഏവം സന്തേ കിം പന കിം നാമ തം കാരണം യേന മയം തം ജീവന്തം അനുജാനിസ്സാമ; അഥ വാ കിം പന മയം തന്തി കേന പന കാരണേന മയം തം ജീവന്തം അനുജാനിസ്സാമാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

൨൭. തത്ഥേവാതി യത്ഥ നം ഠിതം മാതാപിതരോ നാനുജാനിംസു, തത്ഥേവ ഠാനേ. അനന്തരഹിതായാതി കേനചി അത്ഥരണേന അനത്ഥതായ.

൨൮. പരിചാരേഹീതി ഗന്ധബ്ബനടനാടകാദീനി പച്ചുപട്ഠാപേത്വാ തത്ഥ സഹായകേഹി സദ്ധിം യഥാസുഖം ഇന്ദ്രിയാനി ചാരേഹി സഞ്ചാരേഹി; ഇതോ ചിതോ ച ഉപനേഹീതി വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ പരിചാരേഹീതി ¶ ഗന്ധബ്ബനടനാടകാദീനി പച്ചുപട്ഠാപേത്വാ ¶ തത്ഥ സഹായകേഹി സദ്ധിം ലള, ഉപലള, രമ, കീളസ്സൂതിപി വുത്തം ഹോതി. കാമേ പരിഭുഞ്ജന്തോതി അത്തനോ പുത്തദാരേഹി സദ്ധിം ഭോഗേ ഭുഞ്ജന്തോ. പുഞ്ഞാനി കരോന്തോതി ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച സങ്ഘഞ്ച ആരബ്ഭ ദാനപ്പദാനാദീനി സുഗതിമഗ്ഗസോധകാനി കുസലകമ്മാനി കരോന്തോ. തുണ്ഹീ അഹോസീതി കഥാനുപ്പബന്ധവിച്ഛേദനത്ഥം നിരാലാപസല്ലാപോ അഹോസി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ തിക്ഖത്തും വത്വാ പടിവചനമ്പി അലഭമാനാ സഹായകേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘ഏസ വോ സഹായകോ പബ്ബജിതുകാമോ, നിവാരേഥ ന’’ന്തി ആഹംസു. തേപി തം ഉപസങ്കമിത്വാ തിക്ഖത്തും അവോചും, തേസമ്പി തുണ്ഹീ അഹോസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ സുദിന്നസ്സ കലന്ദപുത്തസ്സ സഹായകാ…പേ… തുണ്ഹീ അഹോസീ’’തി.

൨൯. അഥസ്സ സഹായകാനം ഏതദഹോസി – ‘‘സചേ അയം പബ്ബജ്ജം അലഭമാനോ മരിസ്സതി ന കോചി ഗുണോ ഭവിസ്സതി. പബ്ബജിതം പന നം മാതാപിതരോപി കാലേന കാലം പസ്സിസ്സന്തി. മയമ്പി പസ്സിസ്സാമ. പബ്ബജ്ജാപി ച നാമേസാ ഭാരിയാ, ദിവസേ ദിവസേ മത്തികാപത്തം ഗഹേത്വാ പിണ്ഡായ ചരിതബ്ബം. ഏകസേയ്യം ഏകഭത്തം ബ്രഹ്മചരിയം അതിദുക്കരം. അയഞ്ച സുഖുമാലോ നാഗരികജാതിയോ, സോ തം ചരിതും അസക്കോന്തോ പുന ഇധേവ ആഗമിസ്സതി. ഹന്ദസ്സ ¶ മാതാപിതരോ അനുജാനാപേസ്സാമാ’’തി. തേ തഥാ അകംസു. മാതാപിതരോപി നം അനുജാനിംസു. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ സുദിന്നസ്സ കലന്ദപുത്തസ്സ സഹായകാ യേന സുദിന്നസ്സ കലന്ദപുത്തസ്സ മാതാപിതരോ…പേ… അനുഞ്ഞാതോസി മാതാപിതൂഹി അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജ്ജായാ’’തി.

൩൦. ഹട്ഠോതി തുട്ഠോ. ഉദഗ്ഗോതി പീതിവസേന അബ്ഭുന്നതകായചിത്തോ. കതിപാഹന്തി കതിപയാനി ദിവസാനി. ബലം ഗാഹേത്വാതി സപ്പായഭോജനാനി ഭുഞ്ജന്തോ, ഉച്ഛാദനന്ഹാപനാദീഹി ച കായം പരിഹരന്തോ, കായബലം ജനേത്വാ മാതാപിതരോ വന്ദിത്വാ അസ്സുമുഖം ഞാതിപരിവട്ടം പഹായ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി…പേ… പബ്ബാജേതു മം ഭന്തേ ഭഗവാതി. ഭഗവാ സമീപേ ഠിതം അഞ്ഞതരം പിണ്ഡചാരികം ഭിക്ഖും ആമന്തേസി – ‘‘തേന ഹി ഭിക്ഖു സുദിന്നം പബ്ബാജേഹി ചേവ ഉപസമ്പാദേഹി ചാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഖോ സോ ഭിക്ഖു ഭഗവതോ പടിസ്സുണിത്വാ സുദിന്നം കലന്ദപുത്തം ജിനദത്തിയം സദ്ധിവിഹാരികം ലദ്ധാ പബ്ബാജേസി ചേവ ഉപസമ്പാദേസി ച. തേന വുത്തം – ‘‘അലത്ഥ ഖോ ¶ സുദിന്നോ കലന്ദപുത്തോ ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം, അലത്ഥ ഉപസമ്പദ’’ന്തി.

ഏത്ഥ പന ഠത്വാ സബ്ബഅട്ഠകഥാസു പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച കഥിതാ. മയം പന യഥാഠിതപാളിവസേനേവ ഖന്ധകേ കഥയിസ്സാമ. ന കേവലഞ്ചേതം, അഞ്ഞമ്പി യം ഖന്ധകേ വാ പരിവാരേ വാ കഥേതബ്ബം അട്ഠകഥാചരിയേഹി വിഭങ്ഗേകഥിതം, തം സബ്ബം തത്ഥ തത്ഥേവ കഥയിസ്സാമ. ഏവഞ്ഹി കഥിയമാനേ ¶ പാളിക്കമേനേവ വണ്ണനാ കതാ ഹോതി. തതോ തേന തേന വിനിച്ഛയേന അത്ഥികാനം പാളിക്കമേനേവ ഇമം വിനയസംവണ്ണനം ഓലോകേത്വാ സോ സോ വിനിച്ഛയോ സുവിഞ്ഞേയ്യോ ഭവിസ്സതീതി.

അചിരൂപസമ്പന്നോതി അചിരം ഉപസമ്പന്നോ ഹുത്വാ; ഉപസമ്പദതോ നചിരകാലേയേവാതി വുത്തം ഹോതി. ഏവരൂപേതി ഏവംവിധേ ഏവംജാതികേ. ധുതഗുണേതി കിലേസനിദ്ധുനനകേ ഗുണേ. സമാദായ വത്തതീതി സമാദിയിത്വാ ഗണ്ഹിത്വാ വത്തതി ചരതി വിഹരതി. ആരഞ്ഞികോ ഹോതീതി ഗാമന്തസേനാസനം പടിക്ഖിപിത്വാ ആരഞ്ഞികധുതങ്ഗവസേന അരഞ്ഞവാസികോ ഹോതി. പിണ്ഡപാതികോതി അതിരേകലാഭപടിക്ഖേപേന ചുദ്ദസ ഭത്താനി പടിക്ഖിപിത്വാ ¶ പിണ്ഡപാതികധുതങ്ഗവസേന പിണ്ഡപാതികോ ഹോതി. പംസുകൂലികോതി ഗഹപതിചീവരം പടിക്ഖിപിത്വാ പംസുകൂലികധുതങ്ഗവസേന പംസുകൂലികോ ഹോതി. സപദാനചാരികോതി ലോലുപ്പചാരം പടിക്ഖിപിത്വാ സപദാനചാരികധുതങ്ഗവസേന സപദാനചാരികോ ഹോതി; ഘരപടിപാടിയാ ഭിക്ഖായ പവിസതി. വജ്ജിഗാമന്തി വജ്ജീനം ഗാമം വജ്ജീസു വാ ഗാമം.

അഡ്ഢാ മഹദ്ധനാതിആദീസു ഉപഭോഗപരിഭോഗൂപകരണമഹന്തതായ അഡ്ഢാ; യേ ഹി തേസം ഉപഭോഗാ യാനി ച ഉപഭോഗൂപകരണാനി, താനി മഹന്താനി ബഹുലാനി സാരകാനീതി വുത്തം ഹോതി. നിധേത്വാ ഠപിതധനമഹന്തതായ മഹദ്ധനാ. മഹാഭോഗാതി ദിവസപരിബ്ബയസങ്ഖാതഭോഗമഹന്തതായ മഹാഭോഗാ. അഞ്ഞേഹി ഉപഭോഗേഹി ജാതരൂപരജതസ്സേവ പഹൂതതായ പഹൂതജാതരൂപരജതാ. അലങ്കാരഭൂതസ്സ വിത്തൂപകരണസ്സ പീതിപാമോജ്ജകരണസ്സ പഹൂതതായ പഹൂതവിത്തൂപകരണാ. വോഹാരവസേന പരിവത്തേന്തസ്സ ധനധഞ്ഞസ്സ പഹൂതതായ പഹൂതധനധഞ്ഞാതി വേദിതബ്ബാ.

സേനാസനം ¶ സംസാമേത്വാതി സേനാസനം പടിസാമേത്വാ; യഥാ ന വിനസ്സതി തഥാ നം സുട്ഠു ഠപേത്വാതി അത്ഥോ. സട്ഠിമത്തേ ഥാലിപാകേതി ഗണനപരിച്ഛേദതോ സട്ഠിഥാലിപാകേ. ഏകമേകോ ചേത്ഥ ഥാലിപാകോ ദസന്നം ഭിക്ഖൂനം ഭത്തം ഗണ്ഹാതി. തം സബ്ബമ്പി ഛന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ഭത്തം ഹോതി. ഭത്താഭിഹാരം അഭിഹരിംസൂതി ഏത്ഥ അഭിഹരീയതീതി അഭിഹാരോ. കിം അഭിഹരീയതി? ഭത്തം. ഭത്തമേവ അഭിഹാരോ ഭത്താഭിഹാരോ, തം ഭത്താഭിഹാരം. അഭിഹരിംസൂതി അഭിമുഖാ ഹരിംസു. തസ്സ സന്തികം ഗഹേത്വാ ആഗമംസൂതി അത്ഥോ. ഏതസ്സ കിം പമാണന്തി? സട്ഠി ഥാലിപാകാ. തേന വുത്തം – ‘‘സട്ഠിമത്തേ ഥാലിപാകേ ഭത്താഭിഹാരം അഭിഹരിംസൂ’’തി. ഭിക്ഖൂനം വിസ്സജ്ജേത്വാതി സയം ഉക്കട്ഠപിണ്ഡപാതികത്താ സപദാനചാരം ചരിതുകാമോ ഭിക്ഖൂനം പരിഭോഗത്ഥായ പരിച്ചജിത്വാ ദത്വാ. അയം ഹി ആയസ്മാ ‘‘ഭിക്ഖൂ ച ലാഭം ലച്ഛന്തി അഹഞ്ച പിണ്ഡകേന ന കിലമിസ്സാമീ’’തി ഏതദത്ഥമേവ ആഗതോ. തസ്മാ അത്തനോ ആഗമനാനുരൂപം ¶ കരോന്തോ ഭിക്ഖൂനം വിസ്സജ്ജേത്വാ സയം പിണ്ഡായ പാവിസി.

൩൧. ഞാതിദാസീതി ¶ ഞാതകാനം ദാസീ. ആഭിദോസികന്തി പാരിവാസികം ഏകരത്താതിക്കന്തം പൂതിഭൂതം. തത്രായം പദത്ഥോ – പൂതിഭാവദോസേന അഭിഭൂതോതി അഭിദോസോ, അഭിദോസോവ ആഭിദോസികോ, ഏകരത്താതിക്കന്തസ്സ വാ നാമസഞ്ഞാ ഏസാ, യദിദം ആഭിദോസികോതി, തം ആഭിദോസികം. കുമ്മാസന്തി യവകുമ്മാസം. ഛഡ്ഡേതുകാമാ ഹോതീതി യസ്മാ അന്തമസോ ദാസകമ്മകരാനമ്പി ഗോരൂപാനമ്പി അപരിഭോഗാരഹോ, തസ്മാ തം കചവരം വിയ ബഹി ഛഡ്ഡേതുകാമാ ഹോതി. സചേതന്തി സചേ ഏതം. ഭഗിനീതി അരിയവോഹാരേന ഞാതിദാസിം ആലപതി. ഛഡ്ഡനീയധമ്മന്തി ഛഡ്ഡേതബ്ബസഭാവം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘ഭഗിനി, ഏതം സചേ ബഹി ഛഡ്ഡനീയധമ്മം നിസ്സട്ഠപരിഗ്ഗഹം, തം ഇധ മേ പത്തേ ആകിരാ’’തി.

കിം പന ഏവം വത്തും ലബ്ഭതി, വിഞ്ഞത്തി വാ പയുത്തവാചാ വാ ന ഹോതീതി? ന ഹോതി. കസ്മാ? നിസ്സട്ഠപരിഗ്ഗഹത്താ. യഞ്ഹി ഛഡ്ഡനീയധമ്മം നിസ്സട്ഠപരിഗ്ഗഹം, യത്ഥ സാമികാ അനാലയാ ഹോന്തി, തം സബ്ബം ‘‘ദേഥ ആഹരഥ ഇധ ആകിരഥാ’’തി വത്തും വട്ടതി. തഥാ ഹി അഗ്ഗഅരിയവംസികോ ആയസ്മാ രട്ഠപാലോപി ‘‘ഛഡ്ഡനീയധമ്മം കുമ്മാസം ഇധ മേ പത്തേ ആകിരാ’’തി (മ. നി. ൨.൨൯൯) അവച. തസ്മാ യം ഏവരൂപം ഛഡ്ഡനീയധമ്മം അഞ്ഞം വാ അപരിഗ്ഗഹിതം വനമൂലഫലഭേസജ്ജാദികം തം സബ്ബം യഥാസുഖം ആഹരാപേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം, ന കുക്കുച്ചായിതബ്ബം. ഹത്ഥാനന്തി ¶ ഭിക്ഖാഗ്ഗഹണത്ഥം പത്തം ഉപനാമയതോ മണിബന്ധതോ പഭുതി ദ്വിന്നമ്പി ഹത്ഥാനം. പാദാനന്തി നിവാസനന്തതോ പട്ഠായ ദ്വിന്നമ്പി പാദാനം. സരസ്സാതി ‘‘സചേതം ഭഗിനീ’’തി വാചം നിച്ഛാരയതോ സരസ്സ ച. നിമിത്തം അഗ്ഗഹേസീതി ഗിഹികാലേ സല്ലക്ഖിതപുബ്ബം ആകാരം അഗ്ഗഹേസി സഞ്ജാനി സല്ലക്ഖേസി. സുദിന്നോ ഹി ഭഗവതോ ദ്വാദസമേ വസ്സേ പബ്ബജിതോ വീസതിമേ വസ്സേ ഞാതികുലം പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ സയം പബ്ബജ്ജായ അട്ഠവസ്സികോ ഹുത്വാ; തേന നം സാ ഞാതിദാസീ ദിസ്വാവ ന സഞ്ജാനി, നിമിത്തം പന അഗ്ഗഹേസീതി.

സുദിന്നസ്സ മാതരം ഏതദവോചാതി അതിഗരുനാ പബ്ബജ്ജൂപഗതേന സാമിപുത്തേന ¶ സദ്ധിം ‘‘ത്വം നു ഖോ മേ, ഭന്തേ, അയ്യോ സുദിന്നോ’’തിആദിവചനം വത്തും അവിസഹന്തീ വേഗേന ഘരം പവിസിത്വാ സുദിന്നസ്സ മാതരം ഏതം അവോച. യഗ്ഘേതി ആരോചനത്ഥേ നിപാതോ. സചേ ജേ സച്ചന്തി ഏത്ഥ ജേതി ആലപനേ നിപാതോ. ഏവഞ്ഹി തസ്മിം ദേസേ ദാസിജനം ആലപന്തി, തസ്മാ ‘‘ത്വം, ഭോതി ദാസി, സചേ സച്ചം ഭണസീ’’തി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

൩൨. അഞ്ഞതരം കുട്ടമൂലന്തി തസ്മിം കിര ദേസേ ദാനപതീനം ഘരേസു സാലാ ഹോന്തി, ആസനാനി ചേത്ഥ പഞ്ഞത്താനി ഹോന്തി, ഉപട്ഠാപിതം ഉദകകഞ്ജിയം; തത്ഥ പബ്ബജിതാ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ¶ നിസീദിത്വാ ഭുഞ്ജന്തി. സചേ ഇച്ഛന്തി, ദാനപതീനമ്പി സന്തകം ഗണ്ഹന്തി. തസ്മാ തമ്പി അഞ്ഞതരസ്സ കുലസ്സ ഈദിസായ സാലായ അഞ്ഞതരം കുട്ടമൂലന്തി വേദിതബ്ബം. ന ഹി പബ്ബജിതാ കപണമനുസ്സാ വിയ അസാരുപ്പേ ഠാനേ നിസീദിത്വാ ഭുഞ്ജന്തീതി.

അത്ഥി നാമ താതാതി ഏത്ഥ അത്ഥീതി വിജ്ജമാനത്ഥേ; നാമാതി പുച്ഛനത്ഥേ മഞ്ഞനത്ഥേ ച നിപാതോ. ഇദഞ്ഹി വുത്തം ഹോതി – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, താത സുദിന്ന, അമ്ഹാകം ധനം, ന മയം നിദ്ധനാതി വത്തബ്ബാ, യേസം നോ ത്വം ഈദിസേ ഠാനേ നിസീദിത്വാ ആഭിദോസികം കുമ്മാസം പരിഭുഞ്ജിസ്സസി’’; തഥാ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, താത സുദിന്ന, അമ്ഹാകം ജീവിതം, ന മയം മതാതി വത്തബ്ബാ, യേസം നോ ത്വം ഈദിസേ ഠാനേ നിസീദിത്വാ ആഭിദോസികം കുമ്മാസം പരിഭുഞ്ജിസ്സസി’’; തഥാ ‘‘അത്ഥി മഞ്ഞേ, താത സുദിന്ന, തവ അബ്ഭന്തരേ സാസനം നിസ്സായ പടിലദ്ധോ ¶ സമണഗുണോ, യം ത്വം സുഭോജനരസസംവഡ്ഢിതോപി ഇമം ജിഗുച്ഛനേയ്യം ആഭിദോസികം കുമ്മാസം അമതമിവ നിബ്ബികാരോ പരിഭുഞ്ജിസ്സസീ’’തി.

സോ പന ഗഹപതി ദുക്ഖാഭിതുന്നതായ ഏതമത്ഥം പരിപുണ്ണം കത്വാ വത്തുമസക്കോന്തോ ‘‘അത്ഥി നാമ, താത സുദിന്ന, ആഭിദോസികം കുമ്മാസം പരിഭുഞ്ജിസ്സസീ’’തി ഏത്തകമേവ അവോച. അക്ഖരചിന്തകാ പനേത്ഥ ഇമം ലക്ഖണം വദന്തി – അനോകപ്പനാമരിസനത്ഥവസേന ഏതം അത്ഥിനാമസദ്ദേ ഉപപദേ ‘‘പരിഭുഞ്ജിസ്സസീ’’തി അനാഗതവചനം കതം. തസ്സായമത്ഥോ – അത്ഥി നാമ…പേ… പരിഭുഞ്ജിസ്സസി, ഇദം പച്ചക്ഖമ്പി അഹം ന സദ്ദഹാമി ¶ ന മരിസയാമീതി. തതായം ആഭിദോസികോതി തതോ തവ ഗേഹതോ അയം ആഭിദോസികോ കുമ്മാസോ ലദ്ധോതി അത്ഥോ. തതോയന്തിപി പാഠോ. തദായന്തിപി പഠന്തി, തം ന സുന്ദരം. യേന സകപിതു നിവേസനന്തി യേന സകസ്സ പിതു അത്തനോ പിതു നിവേസനന്തി അത്ഥോ; ഥേരോ പിതരി പേമേനേവ സുബ്ബചോ ഹുത്വാ അഗമാസി. അധിവാസേസീതി ഥേരോ ഉക്കട്ഠപിണ്ഡപാതികോപി സമാനോ ‘‘സചേ ഏകഭത്തമ്പി ന ഗഹേസ്സാമി, അതിവിയ നേസം ദോമനസ്സം ഭവിസ്സതീ’’തി ഞാതീനം അനുകമ്പായ അധിവാസേസി.

൩൩. ഓപുഞ്ജാപേത്വാതി ഉപലിമ്പാപേത്വാ. ഏകം ഹിരഞ്ഞസ്സാതി ഏത്ഥ ഹിരഞ്ഞന്തി കഹാപണോ വേദിതബ്ബോ. പുരിസോതി നാതിദീഘോ നാതിരസ്സോ മജ്ഝിമപ്പമാണോ വേദിതബ്ബോ. തിരോകരണീയന്തി കരണത്ഥേ ഭുമ്മം; സാണിപാകാരേന പരിക്ഖിപിത്വാതി അത്ഥോ. അഥ വാ തിരോ കരോന്തി ഏതേനാതി തിരോകരണീയം, തം പരിക്ഖിപിത്വാ; സമന്തതോ കത്വാതി അത്ഥോ. തേന ഹീതി യസ്മാ അജ്ജ സുദിന്നോ ആഗമിസ്സതി തേന കാരണേന. ഹി ഇതി പദപൂരണമത്തേ നിപാതോ. തേനാതി അയമ്പി വാ ഉയ്യോജനത്ഥേ നിപാതോയേവ.

൩൪. പുബ്ബണ്ഹസമയന്തി ¶ ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി പാളിയം കാലാരോചനം ന വുത്തം, അഥ ഖോ ആരോചിതേയേവ കാലേ അഗമാസീതി വേദിതബ്ബോ. ഇദം തേ താതാതി ദ്വേ പുഞ്ജേ ദസ്സേന്തോ ആഹ. മാതൂതി ജനേത്തിയാ. മത്തികന്തി മാതിതോ ആഗതം; ഇദം തേ മാതാമഹിയാ മാതു ഇമം ഗേഹം ആഗച്ഛന്തിയാ ദിന്നധനന്തി അത്ഥോ. ഇത്ഥികായ ഇത്ഥിധനന്തി ഹീളേന്തോ ആഹ ¶ . ഇത്ഥികായ നാമ ഇത്ഥിപരിഭോഗാനംയേവ ന്ഹാനചുണ്ണാദീനം അത്ഥായ ലദ്ധം ധനം കിത്തകം ഭവേയ്യ. തസ്സാപി താവ പരിമാണം പസ്സ. അഥ വാ ഇദം തേ താത സുദിന്ന മാതു ധനം, തഞ്ച ഖോ മത്തികം, ന മയാ ദിന്നം, തവ മാതുയേവ സന്തകന്തി വുത്തം ഹോതി. തം പനേതം ന കസിയാ ന വണിജ്ജായ സമ്ഭൂതം, അപിച ഖോ ഇത്ഥികായ ഇത്ഥിധനം. യം ഇത്ഥികായ ഞാതികുലതോ സാമികകുലം ഗച്ഛന്തിയാ ലദ്ധബ്ബം ന്ഹാനചുണ്ണാദീനം അത്ഥായ ഇത്ഥിധനം, തം താവ ഏത്തകന്തി ഏവമേത്ഥ ¶ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

അഞ്ഞം പേത്തികം അഞ്ഞം പിതാമഹന്തി യം പന തേ പിതു ച പിതാമഹാനഞ്ച സന്തകം, തം അഞ്ഞംയേവ. നിഹിതഞ്ച പയുത്തഞ്ച അതിവിയ ബഹു; ഏത്ഥ ച പിതാമഹന്തി തദ്ധിതലോപം കത്വാ വേദിതബ്ബം. പേതാമഹന്തി വാ പാഠോ. ലബ്ഭാ താത സുദിന്ന ഹീനായാവത്തിത്വാതി താത, സുദിന്ന, ഉത്തമം അരിയദ്ധജം പബ്ബജിതലിങ്ഗം പഹായ ഹീനായ ഗിഹിഭാവായ ആവത്തിത്വാ ലബ്ഭാ ഭോഗാ ഭുഞ്ജിതും, നാലബ്ഭാ ഭുഞ്ജിതും, ന ത്വം രാജഭീതോ പബ്ബജിതോ, ന ഇണായികേഹി പലിബുദ്ധോ ഹുത്വാതി. താത ന ഉസ്സഹാമീതി ഏത്ഥ പന താതാതി വചനം ഗേഹസിതപേമേന ആഹ, ന സമണതേജേന. ന ഉസ്സഹാമീതി ന സക്കോമി. ന വിസഹാമീതി നപ്പഹോമി, ന സമത്ഥോമ്ഹി.

‘‘വദേയ്യാമ ഖോ തം ഗഹപതീ’’തി ഇദം പന വചനം സമണതേജേനാഹ. നാതികഡ്ഢേയ്യാസീതി യം തേ മയി പേമം പതിട്ഠിതം, തം കോധവസേന ന അതികഡ്ഢേയ്യാസി; സചേ ന കുജ്ഝേയ്യാസീതി വുത്തം ഹോതി. തതോ സേട്ഠി ‘‘പുത്തോ മേ സങ്ഗഹം മഞ്ഞേ കത്തുകാമോ’’തി ഉദഗ്ഗചിത്തോ ആഹ – ‘‘വദേഹി താത സുദിന്നാ’’തി. തേനഹീതി ഉയ്യോജനത്ഥേ വിഭത്തിപതിരൂപകോ നിപാതോ. തതോനിദാനന്തി തംനിദാനം തംഹേതുകന്തി പച്ചത്തവചനസ്സ തോ-ആദേസോ വേദിതബ്ബോ; സമാസേ ചസ്സ ലോപാഭാവോ. ഭയം വാതി ‘‘കിന്തി മേ ഭോഗേ നേവ രാജാനോ ഹരേയ്യു’’ന്തിആദിനാ നയേന വുത്തം രാജാദിഭയം; ചിത്തുത്രാസോതി അത്ഥോ. ഛമ്ഭിതത്തന്തി രാജൂഹി വാ ചോരേഹി വാ ‘‘ധനം ദേഹീ’’തി കമ്മകാരണം കാരിയമാനസ്സ കായിഞ്ജനം കായകമ്പോ ഹദയമംസചലനം. ലോമഹംസോതി ഉപ്പന്നേ ഭയേ ലോമാനം ഹംസനം ഉദ്ധഗ്ഗഭാവോ. ആരക്ഖോതി അന്തോ ച ബഹി ച രത്തിഞ്ച ദിവാ ച ആരക്ഖണം.

൩൫. തേന ഹി വധൂതി സേട്ഠി ഗഹപതി ധനം ദസ്സേത്വാ പുത്തം അത്തനാ ഗിഹിഭാവത്ഥായ പലോഭേതും അസക്കോന്തോ ‘‘മാതുഗാമസദിസം ദാനി പുരിസാനം ¶ ബന്ധനം നത്ഥീ’’തി മഞ്ഞിത്വാ തസ്സ പുരാണദുതിയികം ¶ ആമന്തേസി – ‘‘തേന ഹി വധൂ’’തി. പുരാണദുതിയികന്തി പുരാണം ദുതിയികം പുബ്ബേ ഗിഹികാലേ ദുതിയികം, ഗേഹസിതസുഖുപഭോഗസഹായികം ഭൂതപുബ്ബഭരിയന്തി അത്ഥോ. തേന ഹീതി യേന കാരണേന മാതുഗാമസദിസം ബന്ധനം നത്ഥി. പാദേസു ഗഹേത്വാതി ¶ പാദേ ഗഹേത്വാ; ഉപയോഗത്ഥേ ഭുമ്മവചനം, പാദേസു വാ തം ഗഹേത്വാ. ‘‘കീദിസാ നാമ താ അയ്യപുത്ത അച്ഛരായോ’’തി കസ്മാ ഏവമാഹ? തദാ കിര സമ്ബഹുലേ ഖത്തിയകുമാരേപി ബ്രാഹ്മണകുമാരേപി സേട്ഠിപുത്തേപി മഹാസമ്പത്തിയോ പഹായ പബ്ബജന്തേ ദിസ്വാ പബ്ബജ്ജാഗുണം അജാനന്താ കഥം സമുട്ഠാപേന്തി – ‘‘കസ്മാ ഏതേ പബ്ബജന്തീ’’തി. അഥഞ്ഞേ വദന്തി – ‘‘ദേവച്ഛരാനം ദേവനാടകാനം കാരണാ’’തി. സാ കഥാ വിത്ഥാരികാ അഹോസി. തം ഗഹേത്വാ അയം ഏവമാഹാതി. ഥേരോ തം പടിക്ഖിപന്തോ ന ഖോ അഹം ഭഗിനീതി ആഹ. സമുദാചരതീതി വോഹരതി വദേതി. തത്ഥേവ മുച്ഛിതാ പപതാതി നം ഭഗിനിവാദേന സമുദാചരന്തം ദിസ്വാ ‘‘അനത്ഥികോ ദാനി മയാ അയം യോ മം പജാപതിം സമാനം അത്തനാ സദ്ധിം ഏകമാതുകുച്ഛിയാ സയിതദാരികം വിയ മഞ്ഞതീ’’തി സമുപ്പന്നബലവസോകാ ഹുത്വാ തസ്മിംയേവ പദേസേ മുച്ഛിതാ പപതാ; പതിതാതി അത്ഥോ.

മാ നോ വിഹേഠയിത്ഥാതി മാ അമ്ഹേ ധനം ദസ്സേത്വാ മാതുഗാമഞ്ച ഉയ്യോജേത്വാ വിഹേഠയിത്ഥ; വിഹേസാ ഹേസാ പബ്ബജിതാനന്തി. തേന ഹി താത സുദിന്ന ബീജകമ്പി ദേഹീതി ഏത്ഥ തേന ഹീതി അഭിരതിയം ഉയ്യോജേതി. സചേ ത്വം അഭിരതോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരസി, ചരിത്വാ ആകാസേ നിസീദിത്വാ പരിനിബ്ബായിതാ ഹോഹി, അമ്ഹാകം പന കുലവംസബീജകം ഏകം പുത്തം ദേഹി. മാ നോ അപുത്തകം സാപതേയ്യം ലിച്ഛവയോ അതിഹരാപേസുന്തി മയഞ്ഹി ലിച്ഛവീനം ഗണരാജൂനം രജ്ജേ വസാമ, തേ തേ പിതുനോ അച്ചയേന ഇമം സാപതേയ്യം ഏവം മഹന്തം അമ്ഹാകം വിഭവം അപുത്തകം കുലധനരക്ഖകേന പുത്തേന വിരഹിതം അത്തനോ രാജന്തേപുരം അതിഹരാപേയ്യുന്തി, തം തേ മാ അതിഹരാപേസും, മാ അതിഹരാപേന്തൂതി.

ഏതം ഖോ മേ, അമ്മ, സക്കാ കാതുന്തി കസ്മാ ഏവമാഹ? സോ കിര ചിന്തേസി – ‘‘ഏതേസം സാപതേയ്യസ്സ അഹമേവ സാമീ, അഞ്ഞോ നത്ഥി. തേ മം സാപതേയ്യരക്ഖണത്ഥായ നിച്ചം അനുബന്ധിസ്സന്തി; തേനാഹം ന ലച്ഛാമി അപ്പോസ്സുക്കോ സമണധമ്മം കാതും, പുത്തകം പന ലഭിത്വാ ഓരമിസ്സന്തി, തതോ ¶ അഹം യഥാസുഖം സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി ഇമം നയം പസ്സന്തോ ¶ ഏവമാഹാതി.

൩൬. പുപ്ഫന്തി ഉതുകാലേ ഉപ്പന്നലോഹിതസ്സ നാമം. മാതുഗാമസ്സ ഹി ഉതുകാലേ ഗബ്ഭപതിട്ഠാനട്ഠാനേ ലോഹിതവണ്ണാ പിളകാ സണ്ഠഹിത്വാ സത്ത ദിവസാനി വഡ്ഢിത്വാ ഭിജ്ജന്തി, തതോ ലോഹിതം ¶ പഗ്ഘരതി, തസ്സേതം നാമം ‘‘പുപ്ഫ’’ന്തി. തം പന യാവ ബലവം ഹോതി ബഹു പഗ്ഘരതി, താവ ദിന്നാപി പടിസന്ധി ന തിട്ഠതി, ദോസേനേവ സദ്ധിം പഗ്ഘരതി; ദോസേ പന പഗ്ഘരിതേ സുദ്ധേ വത്ഥുമ്ഹി ദിന്നാ പടിസന്ധി ഖിപ്പം പതിട്ഠാതി. പുപ്ഫംസാ ഉപ്പജ്ജീതി പുപ്ഫം അസ്സാ ഉപ്പജ്ജി; അകാരലോപേന സന്ധി പുരാണദുതിയികായ ബാഹായം ഗഹേത്വാതി പുരാണദുതിയികായ യാ ബാഹാ, തത്ര നം ഗഹേത്വാതി അത്ഥോ.

അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേതി പഠമപാരാജികസിക്ഖാപദേ അട്ഠപിതേ. ഭഗവതോ കിര പഠമബോധിയം വീസതി വസ്സാനി ഭിക്ഖൂ ചിത്തം ആരാധയിംസു, ന ഏവരൂപം അജ്ഝാചാരമകംസു. തം സന്ധായേവ ഇദം സുത്തമാഹ – ‘‘ആരാധയിംസു വത മേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ഏകം സമയം ചിത്ത’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൨൫). അഥ ഭഗവാ അജ്ഝാചാരം അപസ്സന്തോ പാരാജികം വാ സങ്ഘാദിസേസം വാ ന പഞ്ഞപേസി. തസ്മിം തസ്മിം പന വത്ഥുസ്മിം അവസേസേ പഞ്ച ഖുദ്ദകാപത്തിക്ഖന്ധേ ഏവ പഞ്ഞപേസി. തേന വുത്തം – ‘‘അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേ’’തി.

അനാദീനവദസ്സോതി യം ഭഗവാ ഇദാനി സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേന്തോ ആദീനവം ദസ്സേസ്സതി, തം അപസ്സന്തോ അനവജ്ജസഞ്ഞീ ഹുത്വാ. സചേ ഹി ‘‘അയം ഇദം ന കരണീയന്തി വാ മൂലച്ഛേജ്ജായ വാ സംവത്തതീ’’തി ജാനേയ്യ, സദ്ധാപബ്ബജിതോ കുലപുത്തോ തതോനിദാനം ജീവിതക്ഖയം പാപുണന്തോപി ന കരേയ്യ. ഏത്ഥ പന ആദീനവം അപസ്സന്തോ നിദ്ദോസസഞ്ഞീ അഹോസി. തേന വുത്തം – ‘‘അനാദീനവദസ്സോ’’തി. പുരാണദുതിയികായാതി ഭുമ്മവചനം. അഭിവിഞ്ഞാപേസീതി പവത്തേസി; പവത്തനാപി ഹി കായവിഞ്ഞത്തിചോപനതോ ‘‘വിഞ്ഞാപനാ’’തി വുച്ചതി. തിക്ഖത്തും അഭിവിഞ്ഞാപനഞ്ചേസ ഗബ്ഭസണ്ഠാനസന്നിട്ഠാനത്ഥമകാസീതി വേദിതബ്ബോ.

സാ തേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹീതി സാ ച തേനേവ അജ്ഝാചാരേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹി, ന അഞ്ഞഥാ. കിം പന അഞ്ഞഥാപി ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതീതി ¶ ? ഹോതി. കഥം? കായസംസഗ്ഗേന ¶ , ചോളഗ്ഗഹണേന, അസുചിപാനേന, നാഭിപരാമസനേന, രൂപദസ്സനേന, സദ്ദേന, ഗന്ധേന. ഇത്ഥിയോ ഹി ഏകച്ചാ ഉതുസമയേ ഛന്ദരാഗരത്താ പുരിസാനം ഹത്ഥഗ്ഗാഹ-വേണിഗ്ഗാഹ-അങ്ഗപച്ചങ്ഗപരാമസനം സാദിയന്തിയോപി ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തി. ഏവം കായസംസഗ്ഗേന ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതി.

ഉദായിത്ഥേരസ്സ പന പുരാണദുതിയികാ ഭിക്ഖുനീ തം അസുചിം ഏകദേസം മുഖേന അഗ്ഗഹേസി, ഏകദേസം ചോളകേനേവ സദ്ധിം അങ്ഗജാതേ പക്ഖിപി. സാ തേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹി. ഏവം ചോളഗ്ഗഹണേന ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതി.

മിഗസിങ്ഗതാപസസ്സ ¶ മാതാ മിഗീ ഉതുസമയേ താപസസ്സ പസ്സാവട്ഠാനം ആഗന്ത്വാ സസമ്ഭവം പസ്സാവം പിവി. സാ തേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹിത്വാ മിഗസിങ്ഗം വിജായി. ഏവം അസുചിപാനേന ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതി.

സാമസ്സ പന ബോധിസത്തസ്സ മാതാപിതൂനം ചക്ഖുപരിഹാനിം ഞത്വാ സക്കോ പുത്തം ദാതുകാമോ ദുകൂലപണ്ഡിതം ആഹ – ‘‘വട്ടതി തുമ്ഹാകം മേഥുനധമ്മോ’’തി? ‘‘അനത്ഥികാ മയം ഏതേന, ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിതാമ്ഹാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഇമിസ്സാ ഉതുസമയേ അങ്ഗുട്ഠേന നാഭിം പരാമസേയ്യാഥാ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. സാ തേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹിത്വാ സാമം താപസദാരകം വിജായി. ഏവം നാഭിപരാമസനേന ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതി. ഏതേനേവ നയേന മണ്ഡബ്യസ്സ ച ചണ്ഡപജ്ജോതസ്സ ച വത്ഥു വേദിതബ്ബം.

കഥം രൂപദസ്സനേന ഹോതി? ഇധേകച്ചാ ഇത്ഥീ ഉതുസമയേ പുരിസസംസഗ്ഗം അലഭമാനാ ഛന്ദരാഗവസേന അന്തോഗേഹഗതാവ പുരിസം ഉപനിജ്ഝായതി രാജോരോധാ വിയ, സാ തേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാതി. ഏവം രൂപദസ്സനേന ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതി.

ബലാകാസു പന പുരിസോ നാമ നത്ഥി, താ ഉതുസമയേ മേഘസദ്ദം സുത്വാ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തി. കുക്കുടിയോപി കദാചി ഏകസ്സ കുക്കുടസ്സ സദ്ദം സുത്വാ ബഹുകാപി ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തി. തഥാ ഗാവീ ഉസഭസ്സ. ഏവം സദ്ദേന ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതി.

ഗാവീ ഏവ ച കദാചി ഉസഭഗന്ധേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തി. ഏവം ഗന്ധേന ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതി.

ഇധ ¶ പനായം അജ്ഝാചാരേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹി. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘മാതാപിതരോ ച സന്നിപതിതാ ഹോന്തി, മാതാ ച ഉതുനീ ഹോതി, ഗന്ധബ്ബോ ച പച്ചുപട്ഠിതോ ഹോതി, ഏവം തിണ്ണം സന്നിപാതാ ഗബ്ഭസ്സാവക്കന്തി ഹോതീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൦൮).

ഭുമ്മാ ¶ ദേവാ സദ്ദമനുസ്സാവേസുന്തി യസ്മാ നത്ഥി ലോകേ രഹോ നാമ പാപകമ്മം പകുബ്ബതോ. സബ്ബപഠമം ഹിസ്സ തം പാപം അത്തനാ ജാനാതി, തതോ ആരക്ഖദേവതാ, അഥഞ്ഞാപി പരചിത്തവിദുനിയോ ദേവതാ. തസ്മാസ്സ പരചിത്തവിദൂ സകലവനസണ്ഡനിസ്സിതാ ഭുമ്മാ ദേവാ തം അജ്ഝാചാരം ദിസ്വാ സദ്ദം അനുസ്സാവേസും. യഥാ അഞ്ഞേപി ദേവാ സുണന്തി, തഥാ നിച്ഛാരേസും. കിന്തി ¶ ? നിരബ്ബുദോ വത, ഭോ…പേ… ആദീനവോ ഉപ്പാദിതോതി. തസ്സത്ഥോ വേരഞ്ജകണ്ഡേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

ഭുമ്മാനം ദേവാനം സദ്ദം സുത്വാ ചാതുമഹാരാജികാതി ഏത്ഥ പന ഭുമ്മാനം ദേവാനം സദ്ദം ആകാസട്ഠദേവതാ അസ്സോസും; ആകാസട്ഠാനം ചാതുമഹാരാജികാതി അയമനുക്കമോ വേദിതബ്ബോ. ബ്രഹ്മകായികാതി അസഞ്ഞസത്തേ ച അരൂപാവചരേ ച ഠപേത്വാ സബ്ബേപി ബ്രഹ്മാനോ അസ്സോസും; സുത്വാ ച സദ്ദമനുസ്സാവേസുന്തി വേദിതബ്ബോ. ഇതിഹ തേന ഖണേനാതി ഏവം തേന സുദിന്നസ്സ അജ്ഝാചാരക്ഖണേന. തേന മുഹുത്തേനാതി അജ്ഝാചാരമുഹുത്തേനേവ. യാവ ബ്രഹ്മലോകാതി യാവ അകനിട്ഠബ്രഹ്മലോകാ. അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛീതി അഭിഉഗ്ഗച്ഛി അബ്ഭുട്ഠാസി ഏകകോലാഹലമഹോസീതി.

പുത്തം വിജായീതി സുവണ്ണബിമ്ബസദിസം പച്ഛിമഭവികസത്തം ജനേസി. ബീജകോതി നാമമകംസൂതി ന അഞ്ഞം നാമം കാതുമദംസു, ‘‘ബീജകമ്പി ദേഹീ’’തി മാതാമഹിയാ വുത്തഭാവസ്സ പാകടത്താ ‘‘ബീജകോ ത്വേവസ്സ നാമം ഹോതൂ’’തി ‘‘ബീജകോ’’തി നാമമകംസു. പുത്തസ്സ പന നാമവസേനേവ ച മാതാപിതൂനമ്പിസ്സ നാമമകംസു. തേ അപരേന സമയേനാതി ബീജകഞ്ച ബീജകമാതരഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. ബീജകസ്സ കിര സത്തട്ഠവസ്സകാലേ തസ്സ മാതാ ഭിക്ഖുനീസു സോ ച ഭിക്ഖൂസു പബ്ബജിത്വാ കല്യാണമിത്തേ ഉപനിസ്സായ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു. തേന വുത്തം – ‘‘ഉഭോ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം സച്ഛാകംസൂ’’തി.

൩൭. ഏവം മാതാപുത്താനം പബ്ബജ്ജാ സഫലാ അഹോസി. പിതാ പന വിപ്പടിസാരാഭിഭൂതോ വിഹാസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മതോ സുദിന്നസ്സഅഹുദേവ കുക്കുച്ച’’ന്തിആദി. തത്ഥ അഹുദേവാതി ¶ ¶ അഹു ഏവ, ദകാരോ പദസന്ധികരോ. അഹോസിയേവാതി അത്ഥോ. കുക്കുച്ചന്തി അജ്ഝാചാരഹേതുകോ പച്ഛാനുതാപോ. വിപ്പടിസാരോതിപി തസ്സേവ നാമം. സോ ഹി വിഞ്ഞൂഹി അകത്തബ്ബതായ കുച്ഛിതകിരിയഭാവതോ കുക്കുച്ചം. കതം അജ്ഝാചാരം നിവത്തേതും അസമത്ഥതായ തം പടിച്ച വിരൂപം സരണഭാവതോ വിപ്പടിസാരോതി വുച്ചതി. അലാഭാ വത മേതി മയ്ഹം വത അലാഭാ; യേ ഝാനാദീനം ഗുണാനം അലാഭാ നാമ, തേ മയ്ഹം, ന അഞ്ഞസ്സാതി അധിപ്പായോ. ന വത മേ ലാഭാതി യേപി മേ പടിലദ്ധാ പബ്ബജ്ജസരണഗമനസിക്ഖാസമാദാനഗുണാ, തേപി നേവ മയ്ഹം ലാഭാ അജ്ഝാചാരമലീനത്താ. ദുല്ലദ്ധം വത മേതി ഇദം സാസനം ലദ്ധമ്പി മേ ദുല്ലദ്ധം. ന വത മേ സുലദ്ധന്തി യഥാ അഞ്ഞേസം കുലപുത്താനം, ഏവം ന വത മേ സുലദ്ധം. കസ്മാ? യമഹം ഏവം സ്വാക്ഖാതേ ധമ്മവിനയേ…പേ… ബ്രഹ്മചരിയം ചരിതുന്തി. ബ്രഹ്മചരിയന്തി സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹിതം മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയം. കിസോ അഹോസീതി ഖാദിതും വാ ഭുഞ്ജിതും വാ അസക്കോന്തോ തനുകോ അഹോസി അപ്പമംസലോഹിതോ ¶ . ഉപ്പണ്ഡുപ്പണ്ഡുകജാതോതി സഞ്ജാതുപ്പണ്ഡുപ്പണ്ഡുകഭാവോ പണ്ഡുപലാസപ്പടിഭാഗോ. ധമനിസന്ഥതഗത്തോതി പരിയാദിന്നമംസലോഹിതത്താ സിരാജാലേനേവ സന്ഥരിതഗത്തോ. അന്തോമനോതി അനുസോചനവസേന അബ്ഭന്തരേയേവ ഠിതചിത്തോ. ഹദയവത്ഥും നിസ്സായ പവത്തനവസേന പന സബ്ബേപി അന്തോമനായേവ. ലീനമനോതി ഉദ്ദേസേ പരിപുച്ഛായ കമ്മട്ഠാനേ അധിസീലേ അധിചിത്തേ അധിപഞ്ഞായ വത്തപടിപത്തിപൂരണേ ച നിക്ഖിത്തധുരോ അവിപ്ഫാരികോ അഞ്ഞദത്ഥു കോസജ്ജവസേനേവ ലീനോ സങ്കുചിതോ മനോ അസ്സാതി ലീനമനോ. ദുക്ഖീതി ചേതോദുക്ഖേന ദുക്ഖീ. ദുമ്മനോതി ദോസേന ദുട്ഠമനോ, വിരൂപമനോ വാ ദോമനസ്സാഭിഭൂതതായ. പജ്ഝായീതി വിപ്പടിസാരവസേന വഹച്ഛിന്നോ വിയ ഗദ്രഭോ തം തം ചിന്തയി.

൩൮. സഹായകാ ഭിക്ഖൂതി തം ഏവംഭൂതം ഗണസങ്ഗണികാപപഞ്ചേന വീതിനാമേന്തം ദിസ്വാ യസ്സ വിസ്സാസികാ കഥാഫാസുകാ ഭിക്ഖൂ തേ നം ഏതദവോചും. പീണിന്ദ്രിയോതി പസാദപതിട്ഠാനോകാസസ്സ സമ്പുണ്ണത്താ പരിപുണ്ണചക്ഖുആദിഇന്ദ്രിയോ. സോ ദാനി ത്വന്തി ഏത്ഥ ദാനീതി നിപാതോ, സോ പന ത്വന്തി വുത്തം ഹോതി. കച്ചിനോ ത്വന്തി കച്ചി നു ത്വം ¶ . അനഭിരതോതി ഉക്കണ്ഠിതോ; ഗിഹിഭാവം പത്ഥയമാനോതി അത്ഥോ. തസ്മാ തമേവ അനഭിരതിം പടിക്ഖിപന്തോ ആഹ – ‘‘ന ഖോ അഹം, ആവുസോ, അനഭിരതോ’’തി. അധികുസലാനം പന ധമ്മാനം ഭാവനായ അഭിരതോവ അഹന്തി ¶ . അത്ഥി മേ പാപകമ്മം കതന്തി മയാ കതം ഏകം പാപകമ്മം അത്ഥി ഉപലബ്ഭതി സംവിജ്ജതി, നിച്ചകാലം അഭിമുഖം വിയ മേ തിട്ഠതി. അഥ നം പകാസേന്തോ ‘‘പുരാണദുതിയികായാ’’തിആദിമാഹ.

അലഞ്ഹി തേ, ആവുസോ സുദിന്ന, കുക്കുച്ചായാതി ആവുസോ സുദിന്ന, തുയ്ഹേതം പാപകമ്മം അലം സമത്ഥം കുക്കുച്ചായ; പടിബലം കുക്കുച്ചം ഉപ്പാദേതുന്തി വുത്തം ഹോതി. യം ത്വന്തി ആദിമ്ഹി യേന പാപേന ത്വം ന സക്ഖിസ്സസി ബ്രഹ്മചരിയം ചരിതും, തം തേ പാപം അലം കുക്കുച്ചായാതി ഏവം സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. അഥ നം അനുസാസന്താ ‘‘നനു ആവുസോ ഭഗവതാ’’തിആദിമാഹംസു. തത്ഥ നനൂതി അനുമതിഗ്ഗഹണത്ഥേ നിപാതോ. അനേകപരിയായേനാതി അനേകകാരണേന. വിരാഗായാതി വിരാഗത്ഥായ. നോ സരാഗായാതി നോ രാഗേന രജ്ജനത്ഥായ. ഭഗവതാ ഹി ‘‘ഇമം മേ ധമ്മം സുത്വാ സത്താ സബ്ബഭവഭോഗേസു വിരജ്ജിസ്സന്തി, നോ രജ്ജിസ്സന്തീ’’ ഏതദത്ഥായ ധമ്മോ ദേസിതോതി അധിപ്പായോ. ഏസ നയോ സബ്ബപദേസു. ഇദം പനേത്ഥ പരിയായവചനമത്തം. വിസംയോഗായാതി കിലേസേഹി വിസംയുജ്ജനത്ഥായ. നോ സംയോഗായാതി ന സംയുജ്ജനത്ഥായ. അനുപാദാനായാതി അഗ്ഗഹണത്ഥായ. നോ സഉപാദാനായാതി ന സങ്ഗഹണത്ഥായ.

തത്ഥ ¶ നാമ ത്വന്തി തസ്മിം നാമ ത്വം. സരാഗായ ചേതേസ്സസീതി സഹ രാഗേന വത്തമാനായ മേഥുനധമ്മായ ചേതേസ്സസി കപ്പേസ്സസി പകപ്പേസ്സസി; ഏതദത്ഥം വായമിസ്സസീതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. പുന രാഗവിരാഗാദീനി നവ പദാനി നിബ്ബത്തിതലോകുത്തരനിബ്ബാനമേവ സന്ധായ വുത്താനി. തസ്മാ രാഗവിരാഗായാതി വാ മദനിമ്മദനായാതി വാ വുത്തേപി ‘‘നിബ്ബാനത്ഥായാ’’തി ഏവമേവ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. നിബ്ബാനഞ്ഹി യസ്മാ തം ആഗമ്മ ആരബ്ഭ പടിച്ച രാഗോ വിരജ്ജതി ന ഹോതി, തസ്മാ രാഗവിരാഗോതി വുച്ചതി. യസ്മാ പന തം ആഗമ്മ മാനമദ-പുരിസമദാദയോ മദാ നിമ്മദാ അമദാ ഹോന്തി വിനസ്സന്തി, തസ്മാ മദനിമ്മദനന്തി വുച്ചതി. യസ്മാ ¶ ച തം ആഗമ്മ സബ്ബാപി കാമപിപാസാ വിനയം അബ്ഭത്ഥം യാതി, തസ്മാ പിപാസവിനയോതി വുച്ചതി. യസ്മാ പന തം ആഗമ്മ പഞ്ച കാമഗുണാലയാ സമുഗ്ഘാതം ഗച്ഛന്തി, തസ്മാ ആലയസമുഗ്ഘാതോതി വുച്ചതി. യസ്മാ ച തം ആഗമ്മ തേഭൂമകവട്ടം ഉപച്ഛിജ്ജതി, തസ്മാ വട്ടുപച്ഛേദോതി വുച്ചതി. യസ്മാ പന തം ആഗമ്മ സബ്ബസോ തണ്ഹാ ഖയം ഗച്ഛതി വിരജ്ജതി നിരുജ്ഝതി ച, തസ്മാ തണ്ഹക്ഖയോ വിരാഗോ നിരോധോതി വുച്ചതി. യസ്മാ ¶ പനേതം ചതസ്സോ യോനിയോ, പഞ്ച ഗതിയോ, സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ, നവ ച സത്താവാസേ, അപരാപരഭാവായ വിനനതോ ആബന്ധനതോ സംസിബ്ബനതോ വാനന്തി ലദ്ധവോഹാരായ തണ്ഹായ നിക്ഖന്തം നിസ്സടം വിസംയുത്തം, തസ്മാ നിബ്ബാനന്തി വുച്ചതീതി.

കാമാനം പഹാനം അക്ഖാതന്തി വത്ഥുകാമാനം, കിലേസകാമാനഞ്ച പഹാനം വുത്തം. കാമസഞ്ഞാനം പരിഞ്ഞാതി സബ്ബാസമ്പി കാമസഞ്ഞാനം ഞാതതീരണപഹാനവസേന തിവിധാ പരിഞ്ഞാ അക്ഖാതാ. കാമപിപാസാനന്തി കാമേസു പാതബ്യതാനം കാമേ വാ പാതുമിച്ഛാനം. കാമവിതക്കാനന്തി കാമുപസഞ്ഹിതാനംവിതക്കാനം. കാമപരിളാഹാനന്തി പഞ്ചകാമഗുണികരാഗവസേന ഉപ്പന്നപരിളാഹാനം അന്തോദാഹാനം. ഇമേസു പഞ്ചസു ഠാനേസു കിലേസക്ഖയകരോ ലോകുത്തരമഗ്ഗോവ കഥിതോ. സബ്ബപഠമേസു പന തീസു ഠാനേസു ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകോ മഗ്ഗോ കഥിതോതി വേദിതബ്ബോ.

നേതം ആവുസോതി ന ഏതം ആവുസോ, തവ പാപകമ്മം അപ്പസന്നാനഞ്ച പസാദായ ഏവരൂപാനം പസാദത്ഥായ ന ഹോതി. അഥ ഖ്വേതന്തി അഥ ഖോ ഏതം. അഥ ഖോ തന്തിപി പാഠോ. അഞ്ഞഥത്തായാതി പസാദഞ്ഞഥാഭാവായ വിപ്പടിസാരായ ഹോതി. യേ മഗ്ഗേന അനാഗതസദ്ധാ, തേസം വിപ്പടിസാരം കരോതി – ‘‘ഈദിസേപി നാമ ധമ്മവിനയേ മയം പസന്നാ, യത്ഥേവം ദുപ്പടിപന്നാ ഭിക്ഖൂ’’തി. യേ പന മഗ്ഗേനാഗതസദ്ധാ, തേസം സിനേരു വിയ വാതേഹി അചലോ പസാദോ ഈദിസേഹി വത്ഥൂഹി ഇതോ വാ ദാരുണതരേഹി. തേന വുത്തം – ‘‘ഏകച്ചാനം അഞ്ഞഥത്തായാ’’തി.

൩൯. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസുന്തി ഭഗവതോ ഏതം അത്ഥം ആചിക്ഖിംസു പടിവേദയിംസു. ആരോചയമാനാ ¶ ച നേവ പിയകമ്യതായ ന ഭേദപുരേക്ഖാരതായ ¶ , ന തസ്സായസ്മതോ അവണ്ണപകാസനത്ഥായ, ന കലിസാസനാരോപനത്ഥായ, നാപി ‘‘ഇദം സുത്വാ ഭഗവാ ഇമസ്സ സാസനേ പതിട്ഠം ന ദസ്സതി, നിക്കഡ്ഢാപേസ്സതി ന’’ന്തി മഞ്ഞമാനാ ആരോചേസും. അഥ ഖോ ‘‘ഇമം സാസനേ ഉപ്പന്നം അബ്ബുദം ഞത്വാ ഭഗവാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സതി, വേലം മരിയാദം ആണം ഠപേസ്സതീ’’തി ആരോചേസും.

ഏതസ്മിം നിദാനേ ഏതസ്മിം പകരണേതി ഏത്ഥ സുദിന്നസ്സ അജ്ഝാചാരവീതിക്കമോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ കാരണത്താ നിദാനഞ്ചേവ പകരണഞ്ചാതി വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ. കാരണഞ്ഹി യസ്മാ നിദേതി അത്തനോ ഫലം ‘‘ഗണ്ഹാഥ ന’’ന്തി ¶ ദസ്സേന്തം വിയ അപ്പേതി, പകരോതി ച നം കത്തും ആരഭതി, കരോതിയേവ വാ; തസ്മാ നിദാനഞ്ചേവ പകരണഞ്ചാതി വുച്ചതി. വിഗരഹി ബുദ്ധോ ഭഗവാതി ബുദ്ധോ ഭഗവാ വിഗരഹി നിന്ദി; യഥാ തം വണ്ണാവണ്ണാരഹാനം വണ്ണഞ്ച അവണ്ണഞ്ച ഭണന്തേസു അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ. ന ഹി ഭഗവതോ സീലവീതിക്കമകരം പുഗ്ഗലം ദിസ്വാ ‘‘അയം ജാതിയാ വാ ഗോത്തേന വാ കോലപുത്തിയേന വാ ഗന്ഥേന വാ ധുതങ്ഗേന വാ ഞാതോ യസസ്സീ ഈദിസം പുഗ്ഗലം രക്ഖിതും വട്ടതീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, നാപി പേസലം ഗുണവന്തം ദിസ്വാ തസ്സ ഗുണം പടിച്ഛാദേതും ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. അഥ ഖോ ഗരഹിതബ്ബം ഗരഹതി ഏവ, പസംസിതബ്ബഞ്ച പസംസതി ഏവ, അയഞ്ച ഗരഹിതബ്ബോ; തസ്മാ തം താദിലക്ഖണേ ഠിതോ അവികമ്പമാനേന ചിത്തേന വിഗരഹി ബുദ്ധോ ഭഗവാ ‘‘അനനുച്ഛവിക’’ന്തിആദീഹി വചനേഹി.

തത്ഥായം അത്ഥവണ്ണനാ – യദിദം തയാ, മോഘപുരിസ, തുച്ഛമനുസ്സ കമ്മം കതം, തം സമണകരണാനം ധമ്മാനം മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനസാസനാനം വാ ന അനുച്ഛവികം, തേസം ഛവിം ഛായം സുന്ദരഭാവം ന അന്വേതി നാനുഗച്ഛതി, അഥ ഖോ ആരകാവ തേഹി ധമ്മേഹി. അനനുച്ഛവികത്താ ഏവ ച അനനുലോമികം, തേസം ന അനുലോമേതി; അഥ ഖോ വിലോമം പച്ചനീകഭാവേ ഠിതം. അനനുലോമികത്താ ഏവ ച അപ്പതിരൂപം, പതിരൂപം സദിസം പടിഭാഗം ന ഹോതി, അഥ ഖോ അസദിസം അപ്പടിഭാഗമേവ. അപ്പതിരൂപത്താ ഏവ ച അസ്സാമണകം, സമണാനം ¶ കമ്മം ന ഹോതി. അസ്സാമണകത്താ അകപ്പിയം. യഞ്ഹി സമണകമ്മം ന ഹോതി, തം തേസം ന കപ്പതി. അകപ്പിയത്താ അകരണീയം. ന ഹി സമണാ യം ന കപ്പതി, തം കരോന്തി. തഞ്ചേതം തയാ കതം, തസ്മാ അനനുച്ഛവികം തേ, മോഘപുരിസ, കതം…പേ… അകരണീയന്തി. കഥഞ്ഹി നാമാതി കേന നാമ കാരണേന, കിം നാമ കാരണം പസ്സന്തോതി വുത്തം ഹോതി. തതോ കാരണാഭാവം ദസ്സേന്തോ പരതോ ‘‘നനു മയാ മോഘപുരിസാ’’തിആദിമാഹ. തം സബ്ബം വുത്തത്ഥമേവ.

ഇദാനി ¶ യസ്മാ യം തേന പാപകമ്മം കതം, തം വിപച്ചമാനം അതിവിയ ദുക്ഖവിപാകം ഹോതി, തസ്മാസ്സ തം വിപാകം ദസ്സേതും കതാപരാധം വിയ പുത്തം അനുകമ്പകാ മാതാപിതരോ ദയാലുകേന ചിത്തേന സുദിന്നം പരിഭാസന്തോ ‘‘വരം തേ മോഘപുരിസാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ആസു സീഘം ഏതസ്സ വിസം ആഗച്ഛതീതി ആസീവിസോ. ഘോരം ചണ്ഡമസ്സ വിസന്തി ഘോരവിസോ, തസ്സ ആസീവിസസ്സ ഘോരവിസസ്സ. ‘‘പക്ഖിത്ത’’ന്തി ഏതസ്സ ‘‘വര’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ ¶ . ഈദിസസ്സ ആസീവിസസ്സ ഘോരവിസസ്സ മുഖേ അങ്ഗജാതം വരം പക്ഖിത്തം; സചേ പക്ഖിത്തം ഭവേയ്യ, വരം സിയാ; സുന്ദരം സാധു സുട്ഠു സിയാതി അത്ഥോ. ന ത്വേവാതി ന തു ഏവ വരം ന സുന്ദരമേവ ന സാധുമേവ ന സുട്ഠുമേവ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. കണ്ഹസപ്പസ്സാതി കാളസപ്പസ്സ. അങ്ഗാരകാസുയാതി അങ്ഗാരപുണ്ണകൂപേ, അങ്ഗാരരാസിമ്ഹി വാ. ആദിത്തായാതി പദിത്തായ ഗഹിതഅഗ്ഗിവണ്ണായ. സമ്പജ്ജലിതായാതി സമന്തതോ പജ്ജലിതായ അച്ചിയോ മുച്ചന്തിയാ. സജോതിഭൂതായാതി സപ്പഭായ. സമന്തതോ ഉട്ഠിതാഹി ജാലാഹി ഏകപ്പഭാസമുദയഭൂതായാതി വുത്തം ഹോതി.

തം കിസ്സ ഹേതൂതി യം മയാ വുത്തം ‘‘വര’’ന്തി തം കിസ്സ ഹേതു, കതരേന കാരണേനാതി ചേ? മരണം വാ നിഗച്ഛേയ്യാതി യോ തത്ഥ അങ്ഗജാതം പക്ഖിപേയ്യ, സോ മരണം വാ നിഗച്ഛേയ്യ മരണമത്തം വാ ദുക്ഖം. ഇതോനിദാനഞ്ച ഖോ…പേ… ഉപപജ്ജേയ്യാതി യം ഇദം മാതുഗാമസ്സ അങ്ഗജാതേ അങ്ഗജാതപക്ഖിപനം, ഇതോനിദാനം തസ്സ കാരകോ പുഗ്ഗലോ നിരയം ഉപപജ്ജേയ്യ; ഏവം കമ്മസ്സ മഹാസാവജ്ജതം പസ്സന്തോ തം ഗരഹി, ന തസ്സ ദുക്ഖാഗമം ഇച്ഛമാനോ. തത്ഥ നാമ ത്വന്തി തസ്മിം നാമ ഏവരൂപേ കമ്മേ ഏവം ¶ മഹാസാവജ്ജേ സമാനേപി ത്വം. യം ത്വന്തി ഏത്ഥ യന്തി ഹീളനത്ഥേ നിപാതോ. ത്വന്തി തം-സദ്ദസ്സ വേവചനം; ദ്വീഹിപി യം വാ തം വാ ഹീളിതമവഞ്ഞാതന്തി വുത്തം ഹോതി. അസദ്ധമ്മന്തി അസതം നീചജനാനം ധമ്മം; തേഹി സേവിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഗാമധമ്മന്തി ഗാമാനം ധമ്മം; ഗാമവാസികമനുസ്സാനം ധമ്മന്തി വുത്തം ഹോതി. വസലധമ്മന്തി പാപധമ്മേ വസന്തി പഗ്ഘരന്തീതി വസലാ, തേസം വസലാനം ഹീനപുരിസാനം ധമ്മം, വസലം വാ കിലേസപഗ്ഘരണകം ധമ്മം. ദുട്ഠുല്ലന്തി ദുട്ഠു ച കിലേസദൂസിതം ഥൂലഞ്ച അസുഖുമം, അനിപുണന്തി വുത്തം ഹോതി. ഓദകന്തികന്തി ഉദകകിച്ചം അന്തികം അവസാനം അസ്സാതി ഓദകന്തികോ, തം ഓദകന്തികം. രഹസ്സന്തി രഹോഭവം, പടിച്ഛന്നേ ഓകാസേ ഉപ്പജ്ജനകം. അയഞ്ഹി ധമ്മോ ജിഗുച്ഛനീയത്താ ന സക്കാ ആവി അഞ്ഞേസം ദസ്സനവിസയേ കാതും, തേന വുത്തം – ‘‘രഹസ്സ’’ന്തി. ദ്വയംദ്വയസമാപത്തിന്തി ദ്വീഹി ദ്വീഹി സമാപജ്ജിതബ്ബം, ദ്വയം ദ്വയം സമാപത്തിന്തിപി പാഠോ. ദയം ദയം സമാപത്തിന്തിപി പഠന്തി, തം ന സുന്ദരം. സമാപജ്ജിസ്സസീതി ഏതം ‘‘തത്ഥ നാമ ത്വ’’ന്തി ഏത്ഥ വുത്തനാമസദ്ദേന യോജേതബ്ബം ‘‘സമാപജ്ജിസ്സസി നാമാ’’തി.

ബഹൂനം ¶ ഖോ…പേ… ആദികത്താ പുബ്ബങ്ഗമോതി സാസനം സന്ധായ വദതി. ഇമസ്മിം സാസനേ ത്വം ബഹൂനം പുഗ്ഗലാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം ആദികത്താ, സബ്ബപഠമം ¶ കരണതോ; പുബ്ബങ്ഗമോ സബ്ബപഠമം ഏതം മഗ്ഗം പടിപന്നത്താ; ദ്വാരംദദോ, ഉപായദസ്സകോതി വുത്തം ഹോതി. ഇമഞ്ഹി ലേസം ലദ്ധാ തവ അനുസിക്ഖമാനാ ബഹൂ പുഗ്ഗലാ നാനപ്പകാരകേ മക്കടിയാ മേഥുനപടിസേവനാദികേ അകുസലധമ്മേ കരിസ്സന്തീതി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ.

അനേകപരിയായേനാതി ഇമേഹി ‘‘അനനുച്ഛവിക’’ന്തിആദിനാ നയേന വുത്തേഹി, ബഹൂഹി കാരണേഹി. ദുബ്ഭരതായ…പേ… കോസജ്ജസ്സ അവണ്ണം ഭാസിത്വാതി ദുബ്ഭരതാദീനം വത്ഥുഭൂതസ്സ അസംവരസ്സ അവണ്ണം നിന്ദം ഗരഹം ഭാസിത്വാതി അത്ഥോ. യസ്മാ ഹി അസംവരേ ഠിതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അത്താ ദുബ്ഭരതഞ്ചേവ ദുപ്പോസതഞ്ച ആപജ്ജതി, തസ്മാ അസംവരോ ‘‘ദുബ്ഭരതാ, ദുപ്പോസതാ’’തി ച വുച്ചതി. യസ്മാ പന അസംവരേ ¶ ഠിതസ്സ അത്താ ചതൂസു പച്ചയേസു മഹിച്ഛതം സിനേരുപ്പമാണേപി ച പച്ചയേ ലദ്ധാ അസന്തുട്ഠിതം ആപജ്ജതി, തസ്മാ അസംവരോ ‘‘മഹിച്ഛതാ, അസന്തുട്ഠിതാ’’തി ച വുച്ചതി. യസ്മാ ച അസംവരേ ഠിതസ്സ അത്താ ഗണസങ്ഗണികായ ചേവ കിലേസസങ്ഗണികായ ച സംവത്തതി, കോസജ്ജാനുഗതോ ച ഹോതി അട്ഠകുസീതവത്ഥുപാരിപൂരിയാ സംവത്തതി, തസ്മാ അസംവരോ ‘‘സങ്ഗണികാ, ചേവ കോസജ്ജഞ്ചാ’’തി വുച്ചതി.

സുഭരതായ…പേ… വീരിയാരമ്ഭസ്സ വണ്ണം ഭാസിത്വാതി സുഭരതാദീനം വത്ഥുഭൂതസ്സ സംവരസ്സ വണ്ണം ഭാസിത്വാതി അത്ഥോ. യസ്മാ ഹി അസംവരം പഹായ സംവരേ ഠിതസ്സ അത്താ സുഭരോ ഹോതി സുപോസോ, ചതൂസു ച പച്ചയേസു അപ്പിച്ഛതം നിത്തണ്ഹഭാവം ആപജ്ജതി, ഏകമേകസ്മിഞ്ച പച്ചയേ യഥാലാഭ-യഥാബല-യഥാസാരുപ്പവസേന തിപ്പഭേദായ സന്തുട്ഠിയാ സംവത്തതി, തസ്മാ സംവരോ ‘‘സുഭരതാ ചേവ സുപോസതാ ച അപ്പിച്ഛോ ച സന്തുട്ഠോ ചാ’’തി വുച്ചതി.

യസ്മാ പന അസംവരം പഹായ സംവരേ ഠിതസ്സ അത്താ കിലേസസല്ലേഖനതായ ചേവ നിദ്ധുനനതായ ച സംവത്തതി, തസ്മാ സംവരോ ‘‘സല്ലേഖോ ച ധുതോ ചാ’’തി വുച്ചതി.

യസ്മാ ച അസംവരം പഹായ സംവരേ ഠിതസ്സ അത്താ കായവാചാനം അപ്പാസാദികം അപ്പസാദനീയം അസന്തം അസാരുപ്പം കായവചീദുച്ചരിതം ചിത്തസ്സ അപ്പാസാദികം ¶ അപ്പസാദനീയം അസന്തം അസാരുപ്പം അകുസലവിതക്കത്തയഞ്ച അനുപഗമ്മ തബ്ബിപരീതസ്സ കായവചീസുചരിതസ്സ ചേവ കുസലവിതക്കത്തയസ്സ ച പാസാദികസ്സ പസാദനീയസ്സ സന്തസ്സ സാരുപ്പസ്സ പാരിപൂരിയാ സംവത്തതി, തസ്മാ സംവരോ ‘‘പാസാദികോ’’തി വുച്ചതി.

യസ്മാ ¶ പന അസംവരം പഹായ സംവരേ ഠിതസ്സ അത്താ സബ്ബകിലേസാപചയഭൂതായ, വിവട്ടായ, അട്ഠവീരിയാരമ്ഭവത്ഥുപാരിപൂരിയാ ച സംവത്തതി, തസ്മാ സംവരോ ‘‘അപചയോ ചേവ വീരിയാരമ്ഭോ ചാ’’തി വുച്ചതീതി.

ഭിക്ഖൂനം തദനുച്ഛവികം തദനുലോമികന്തി തത്ഥ സന്നിപതിതാനം ഭിക്ഖൂനം യം ഇദാനി സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സതി, തസ്സ അനുച്ഛവികഞ്ചേവ അനുലോമികഞ്ച. യോ വാ അയം സുഭരതാദീഹി സംവരോ വുത്തോ, തസ്സ അനുച്ഛവികഞ്ചേവ അനുലോമികഞ്ച സംവരപ്പഹാനപടിസംയുത്തം ¶ അസുത്തന്തവിനിബദ്ധം പാളിവിനിമുത്തം ഓക്കന്തികധമ്മദേസനം കത്വാതി അത്ഥോ. ഭഗവാ കിര ഈദിസേസു ഠാനേസു പഞ്ചവണ്ണകുസുമമാലം കരോന്തോ വിയ, രതനദാമം സജ്ജേന്തോ വിയ, ച യേ പടിക്ഖിപനാധിപ്പായാ അസംവരാഭിരതാ തേ സമ്പരായികേന വട്ടഭയേന തജ്ജേന്തോ അനേകപ്പകാരം ആദീനവം ദസ്സേന്തോ, യേ സിക്ഖാകാമാ സംവരേ ഠിതാ തേ അപ്പേകച്ചേ അരഹത്തേ പതിട്ഠപേന്തോ അപ്പേകച്ചേ അനാഗാമി-സകദാഗാമി-സോതാപത്തിഫലേസു ഉപനിസ്സയവിരഹിതേപി സഗ്ഗമഗ്ഗേ പതിട്ഠപേന്തോ ദീഘനികായപ്പമാണമ്പി മജ്ഝിമനികായപ്പമാണമ്പി ധമ്മദേസനം കരോതി. തം സന്ധായേതം വുത്തം – ‘‘ഭിക്ഖൂനം തദനുച്ഛവികം തദനുലോമികം ധമ്മിം കഥം കത്വാ’’തി.

തേന ഹീതി തേന സുദിന്നസ്സ അജ്ഝാചാരേന കാരണഭൂതേന. സിക്ഖാപദന്തി ഏത്ഥ സിക്ഖിതബ്ബാതി സിക്ഖാ, പജ്ജതേ ഇമിനാതി പദം, സിക്ഖായ പദം സിക്ഖാപദം; സിക്ഖായ അധിഗമുപായോതി അത്ഥോ. അഥ വാ മൂലം നിസ്സയോ പതിട്ഠാതി വുത്തം ഹോതി. മേഥുനവിരതിയാ മേഥുനസംവരസ്സേതം അധിവചനം. മേഥുനസംവരോ ഹി തദഞ്ഞേസം സിക്ഖാസങ്ഖാതാനം സീലവിപസ്സനാഝാനമഗ്ഗധമ്മാനം വുത്തത്ഥവസേന പദത്താ ഇധ ‘‘സിക്ഖാപദ’’ന്തി അധിപ്പേതോ. അയഞ്ച അത്ഥോ സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. അപിച തസ്സത്ഥസ്സ ദീപകം വചനമ്പി ‘‘സിക്ഖാപദ’’ന്തി വേദിതബ്ബം. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘സിക്ഖാപദന്തി യോ തത്ഥ നാമകായോ പദകായോ നിരുത്തികായോ ബ്യഞ്ജനകായോ’’തി. അഥ വാ യഥാ ‘‘അനഭിജ്ഝാ ധമ്മപദ’’ന്തി വുത്തേ അനഭിജ്ഝാ ഏകോ ധമ്മകോട്ഠാസോതി അത്ഥോ ¶ ഹോതി, ഏവമിധാപി ‘‘സിക്ഖാപദ’’ന്തി സിക്ഖാകോട്ഠാസോ സിക്ഖായ ഏകോ പദേസോതിപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ദസ അത്ഥവസേ പടിച്ചാതി ദസ കാരണവസേ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതു അധിഗമനീയേ ഹിതവിസേസേ പടിച്ച ആഗമ്മ ആരബ്ഭ, ദസന്നം ഹിതവിസേസാനം നിപ്ഫത്തിം സമ്പസ്സമാനോതി വുത്തം ഹോതി. ഇദാനി തേ ദസ അത്ഥവസേ ദസ്സേന്തോ ‘‘സങ്ഘസുട്ഠുതായാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സങ്ഘസുട്ഠുതാ നാമ സങ്ഘസ്സ സുട്ഠുഭാവോ, ‘‘സുട്ഠു ദേവാ’’തി ആഗതട്ഠാനേ വിയ ‘‘സുട്ഠു, ഭന്തേ’’തി വചനസമ്പടിച്ഛനഭാവോ ¶ . യോ ച തഥാഗതസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛതി ¶ , തസ്സ തം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഹോതി, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ ‘‘സുട്ഠു, ഭന്തേ’’തി മമ വചനസമ്പടിച്ഛനത്ഥം പഞ്ഞപേസ്സാമി, അസമ്പടിച്ഛനേ ആദീനവം സമ്പടിച്ഛനേ ച ആനിസംസം ദസ്സേത്വാ, ന ബലക്കാരേന അഭിഭവിത്വാതി ഏതമത്ഥം ആവികരോന്തോ ആഹ – ‘‘സങ്ഘസുട്ഠുതായാ’’തി. സങ്ഘഫാസുതായാതി സങ്ഘസ്സ ഫാസുഭാവായ; സഹജീവിതായ സുഖവിഹാരത്ഥായാതി അത്ഥോ.

ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാതി ദുമ്മങ്കൂ നാമ ദുസ്സീലപുഗ്ഗലാ; യേ മങ്കുതം ആപാദിയമാനാപി ദുക്ഖേന ആപജ്ജന്തി, വീതിക്കമം കരോന്താ വാ കത്വാ വാ ന ലജ്ജന്തി, തേസം നിഗ്ഗഹത്ഥായ; തേ ഹി സിക്ഖാപദേ അസതി ‘‘കിം തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠം, കിം സുതം – കിം അമ്ഹേഹി കതം; കതരസ്മിം വത്ഥുസ്മിം കതമം ആപത്തിം ആരോപേത്വാ അമ്ഹേ നിഗ്ഗണ്ഹഥാ’’തി സങ്ഘം വിഹേഠേസ്സന്തി, സിക്ഖാപദേ പന സതി തേ സങ്ഘോ സിക്ഖാപദം ദസ്സേത്വാ ധമ്മേന വിനയേന സത്ഥുസാസനേന നിഗ്ഗഹേസ്സതി. തേന വുത്തം – ‘‘ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാ’’തി.

പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം ഫാസുവിഹാരായാതി പേസലാനം പിയസീലാനം ഭിക്ഖൂനം ഫാസുവിഹാരത്ഥായ. പിയസീലാ ഹി ഭിക്ഖൂ കത്തബ്ബാകത്തബ്ബം സാവജ്ജാനവജ്ജം വേലം മരിയാദം അജാനന്താ സിക്ഖത്തയപാരിപൂരിയാ ഘടമാനാ കിലമന്തി, സന്ദിട്ഠമാനാ ഉബ്ബാള്ഹാ ഹോന്തി. കത്തബ്ബാകത്തബ്ബം പന സാവജ്ജാനവജ്ജം വേലം മരിയാദം ഞത്വാ സിക്ഖത്തയപാരിപൂരിയാ ഘടമാനാ ന കിലമന്തി, സന്ദിട്ഠമാനാ ന ഉബ്ബാള്ഹാ ഹോന്തി. തേന നേസം സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനാ ഫാസുവിഹാരായ സംവത്തതി. യോ വാ ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹോ, സ്വേവ ഏതേസം ഫാസുവിഹാരോ. ദുസ്സീലപുഗ്ഗലേ നിസ്സായ ഹി ഉപോസഥോ ന തിട്ഠതി ¶ , പവാരണാ ന തിട്ഠതി, സങ്ഘകമ്മാനി നപ്പവത്തന്തി, സാമഗ്ഗീ ന ഹോതി, ഭിക്ഖൂ അനേകഗ്ഗാ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാകമ്മട്ഠാനാദീനി അനുയുഞ്ജിതും ന സക്കോന്തി. ദുസ്സീലേസു പന നിഗ്ഗഹിതേസു സബ്ബോപി അയം ഉപദ്ദവോ ന ഹോതി. തതോ പേസലാ ഭിക്ഖൂ ഫാസു വിഹരന്തി. ഏവം ‘‘പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം ഫാസു വിഹാരായാ’’തി ഏത്ഥ ദ്വിധാ അത്ഥോ ¶ വേദിതബ്ബോ.

ദിട്ഠധമ്മികാനം ആസവാനം സംവരായാതി ദിട്ഠധമ്മികാ ആസവാ നാമ അസംവരേ ഠിതേന തസ്മിഞ്ഞേവ അത്തഭാവേ പത്തബ്ബാ പാണിപ്പഹാര-ദണ്ഡപ്പഹാര-ഹത്ഥച്ഛേദ-പാദച്ഛേദ-അകിത്തി-അയസവിപ്പടിസാരാദയോ ദുക്ഖവിസേസാ. ഇതി ഇമേസം ദിട്ഠധമ്മികാനം ആസവാനം സംവരായ പിധാനായ ആഗമനമഗ്ഗഥകനായാതി അത്ഥോ.

സമ്പരായികാനം ആസവാനം പടിഘാതായാതി സമ്പരായികാ ആസവാ നാമ അസംവരേ ഠിതേന കതപാപകമ്മമൂലകാ സമ്പരായേ നരകാദീസു പത്തബ്ബാ ദുക്ഖവിസേസാ, തേസം പടിഘാതത്ഥായ ¶ പടിപ്പസ്സമ്ഭനത്ഥായ വൂപസമത്ഥായാതി വുത്തം ഹോതി.

അപ്പസന്നാനം പസാദായാതി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ഹി സതി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിം ഞത്വാ വാ യഥാപഞ്ഞത്തം പടിപജ്ജമാനേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ വാ യേപി അപ്പസന്നാ പണ്ഡിതമനുസ്സാ, തേ ‘‘യാനി വത ലോകേ മഹാജനസ്സ രജ്ജന-ദുസ്സന-മുയ്ഹനട്ഠാനാനി, തേഹി ഇമേ സമണാ സക്യപുത്തിയാ ആരകാ വിരതാ വിഹരന്തി, ദുക്കരം വത കരോന്തി, ഭാരിയം വത കരോന്തീ’’തി പസാദം ആപജ്ജന്തി, വിനയപിടകേ പോത്ഥകം ദിസ്വാ മിച്ഛാദിട്ഠിക-തിവേദീ ബ്രാഹ്മണോ വിയ. തേന വുത്തം – ‘‘അപ്പസന്നാനം പസാദായാ’’തി.

പസന്നാനം ഭിയ്യോഭാവായാതി യേപി സാസനേ പസന്നാ കുലപുത്താ തേപി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിം ഞത്വാ യഥാപഞ്ഞത്തം പടിപജ്ജമാനേ ഭിക്ഖൂ വാ ദിസ്വാ ‘‘അഹോ അയ്യാ ദുക്കരകാരിനോ, യേ യാവജീവം ഏകഭത്തം ബ്രഹ്മചരിയം വിനയസംവരം അനുപാലേന്തീ’’തി ഭിയ്യോ ഭിയ്യോ പസീദന്തി. തേന വുത്തം – ‘‘പസന്നാനം ഭിയ്യോഭാവായാ’’തി.

സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാതി തിവിധോ സദ്ധമ്മോ – പരിയത്തിസദ്ധമ്മോ, പടിപത്തിസദ്ധമ്മോ, അധിഗമസദ്ധമ്മോതി. തത്ഥ പിടകത്തയസങ്ഗഹിതം സബ്ബമ്പി ബുദ്ധവചനം ‘‘പരിയത്തിസദ്ധമ്മോ’’ നാമ. തേരസ ധുതഗുണാ, ചുദ്ദസ ഖന്ധകവത്താനി, ദ്വേഅസീതി മഹാവത്താനി, സീലസമാധിവിപസ്സനാതി ¶ അയം ‘‘പടിപത്തിസദ്ധമ്മോ’’ നാമ. ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗാ ചത്താരി ച സാമഞ്ഞഫലാനി നിബ്ബാനഞ്ചാതി അയം ‘‘അധിഗമസദ്ധമ്മോ’’ നാമ. സോ സബ്ബോപി യസ്മാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ സതി ഭിക്ഖൂ സിക്ഖാപദഞ്ച തസ്സ വിഭങ്ഗഞ്ച തദത്ഥജോതനത്ഥം അഞ്ഞഞ്ച ബുദ്ധവചനം പരിയാപുണന്തി, യഥാപഞ്ഞത്തഞ്ച പടിപജ്ജമാനാ പടിപത്തിം പൂരേത്വാ പടിപത്തിയാ അധിഗന്തബ്ബം ¶ ലോകുത്തരധമ്മം അധിഗച്ഛന്തി, തസ്മാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ചിരട്ഠിതികോ ഹോതി. തേന വുത്തം – ‘‘സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ’’തി.

വിനയാനുഗ്ഗഹായാതി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ഹി സതി സംവരവിനയോ ച പഹാനവിനയോ ച സമഥവിനയോ ച പഞ്ഞത്തിവിനയോ ചാതി ചതുബ്ബിധോപി വിനയോ അനുഗ്ഗഹിതോ ഹോതി ഉപത്ഥമ്ഭിതോ സൂപത്ഥമ്ഭിതോ. തേന വുത്തം – ‘‘വിനയാനുഗ്ഗഹായാ’’തി.

സബ്ബാനേവ ചേതാനി പദാനി ‘‘സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സാമീ’’തി ഇമിനാ വചനേന സദ്ധിം യോജേതബ്ബാനി ¶ . തത്രായം പഠമപച്ഛിമപദയോജനാ – ‘‘സങ്ഘസുട്ഠുതായ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സാമി, വിനയാനുഗ്ഗഹായ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സാമീ’’തി.

അപി ചേത്ഥ യം സങ്ഘസുട്ഠു തം സങ്ഘഫാസു, യം സങ്ഘഫാസു തം ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാതി ഏവം സങ്ഖലികനയം; യം സങ്ഘസുട്ഠു തം സങ്ഘഫാസു, യം സങ്ഘസുട്ഠു തം ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാതി ഏവഞ്ച ഏകേകപദമൂലികം ദസക്ഖത്തും യോജനം കത്വാ യം വുത്തം പരിവാരേ (പരി. ൩൩൪) –

‘‘അത്ഥസതം ധമ്മസതം, ദ്വേ ച നിരുത്തിസതാനി;

ചത്താരി ഞാണസതാനി, അത്ഥവസേ പകരണേ’’തി.

തം സബ്ബം വേദിതബ്ബം. തം പനേതം യസ്മാ പരിവാരേയേവ ആവി ഭവിസ്സതി, തസ്മാ ഇധ ന വണ്ണിതന്തി.

ഏവം സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ആനിസംസം ദസ്സേത്വാ തസ്മിം സിക്ഖാപദേ ഭിക്ഖൂഹി കത്തബ്ബകിച്ചം ദീപേന്തോ ‘‘ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, ഇമം സിക്ഖാപദം ഉദ്ദിസേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. കിം വുത്തം ഹോതി? ഭിക്ഖവേ, ഇമം പന മയാ ഇതി സന്ദസ്സിതാനിസംസം സിക്ഖാപദം ഏവം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേ ഉദ്ദിസേയ്യാഥ ച പരിയാപുണേയ്യാഥ ച ധാരേയ്യാഥ ച അഞ്ഞേസഞ്ച വാചേയ്യാഥാതി. അതിരേകാനയനത്ഥോ ¶ ഹി ഏത്ഥ ച സദ്ദോ, തേനായമത്ഥോ ആനീതോ ഹോതീതി.

ഇദാനി യം വുത്തം ‘‘ഇമം സിക്ഖാപദ’’ന്തി തം ദസ്സേന്തോ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യ, പാരാജികോ ഹോതി അസംവാസോ’’തി ആഹ. ഏവം മൂലച്ഛേജ്ജവസേന ദള്ഹം കത്വാ പഠമപാരാജികേ പഞ്ഞത്തേ അപരമ്പി അനുപഞ്ഞത്തത്ഥായ മക്കടീവത്ഥു ഉദപാദി. തസ്സുപ്പത്തിദീപനത്ഥമേതം വുത്തം – ഏവഞ്ചിദം ഭഗവതാ ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം ഹോതീതി. തസ്സത്ഥോ – ഭഗവതാ ഭിക്ഖൂനം ഇദം സിക്ഖാപദം ഏവം പഞ്ഞത്തം ഹോതി ച, ഇദഞ്ച അഞ്ഞം വത്ഥു ഉദപാദീതി.

൪൦. ഇദാനി ¶ ¶ യം തം അഞ്ഞം വത്ഥു ഉപ്പന്നം, തം ദസ്സേതും ‘‘തേന ഖോ പന സമയേനാ’’തിആദിമാഹ. തത്രായം അനുത്താനപദവണ്ണനാ – മക്കടിം ആമിസേനാതി മഹാവനേ ഭിക്ഖൂനം ഖന്തിമേത്താദിഗുണാനുഭാവേന നിരാസങ്കചിത്താ ബഹൂ മിഗമോരകുക്കുടമക്കടാദയോ തിരച്ഛാനാ പധാനാഗാരട്ഠാനേസു വിചരന്തി. തത്ര ഏകം മക്കടിം ആമിസേന യാഗുഭത്തഖജ്ജകാദിനാ ഉപലാപേത്വാ, സങ്ഗണ്ഹിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. തസ്സാതി ഭുമ്മവചനം. പടിസേവതീതി പചുരപടിസേവനോ ഹോതി; പചുരത്ഥേ ഹി വത്തമാനവചനം. സോ ഭിക്ഖൂതി സോ മേഥുനധമ്മപടിസേവനകോ ഭിക്ഖു. സേനാസനചാരികം ആഹിണ്ഡന്താതി തേ ഭിക്ഖൂ ആഗന്തുകാ ബുദ്ധദസ്സനായ ആഗതാ പാതോവ ആഗന്തുകഭത്താനി ലഭിത്വാ കതഭത്തകിച്ചാ ഭിക്ഖൂനം നിവാസനട്ഠാനാനി പസ്സിസ്സാമാതി വിചരിംസു. തേന വുത്തം – ‘‘സേനാസനചാരികം ആഹിണ്ഡന്താ’’തി. യേന തേ ഭിക്ഖൂ തേനുപസങ്കമീതി തിരച്ഛാനഗതാ നാമ ഏകഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം വിസ്സാസം കത്വാ അഞ്ഞേസുപി താദിസഞ്ഞേവ ചിത്തം ഉപ്പാദേന്തി. തസ്മാ സാ മക്കടീ യേന തേ ഭിക്ഖൂ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ച അത്തനോ വിസ്സാസികഭിക്ഖുസ്സേവ തേസമ്പി തം വികാരം ദസ്സേസി.

ഛേപ്പന്തി നങ്ഗുട്ഠം. ഓഡ്ഡീതി അഭിമുഖം ഠപേസി. നിമിത്തമ്പി അകാസീതി യേന നിയാമേന യായ കിരിയായ മേഥുനാധിപ്പായം തേ ജാനന്തി തം അകാസീതി അത്ഥോ ¶ . സോ ഭിക്ഖൂതി യസ്സായം വിഹാരോ. ഏകമന്തം നിലീയിംസൂതി ഏകസ്മിം ഓകാസേ പടിച്ഛന്നാ അച്ഛിംസു.

൪൧. സച്ചം, ആവുസോതി സഹോഡ്ഢഗ്ഗഹിതോ ചോരോ വിയ പച്ചക്ഖം ദിസ്വാ ചോദിതത്താ ‘‘കിം വാ മയാ കത’’ന്തിആദീനി വത്തും അസക്കോന്തോ ‘‘സച്ചം, ആവുസോ’’തി ആഹ. നനു, ആവുസോ, തഥേവ തം ഹോതീതി ആവുസോ യഥാ മനുസ്സിത്ഥിയാ, നനു തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാപി തം സിക്ഖാപദം തഥേവ ഹോതി. മനുസ്സിത്ഥിയാപി ഹി ദസ്സനമ്പി ഗഹണമ്പി ആമസനമ്പി ഫുസനമ്പി ഘട്ടനമ്പി ദുട്ഠുല്ലമേവ. തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാപി തം സബ്ബം ദുട്ഠുല്ലമേവ. കോ ഏത്ഥ വിസേസോ? അലേസട്ഠാനേ ത്വം ലേസം ഓഡ്ഡേസീതി.

൪൨. അന്തമസോ തിരച്ഛാനഗതായപി പാരാജികോ ഹോതി അസംവാസോതി തിരച്ഛാനഗതായപി മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിത്വാ പാരാജികോ യേവ ഹോതീതി ദള്ഹതരം സിക്ഖാപദമകാസി. ദുവിധഞ്ഹി ¶ സിക്ഖാപദം – ലോകവജ്ജം, പണ്ണത്തിവജ്ജഞ്ച. തത്ഥ യസ്സ സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവ ഹോതി, തം ലോകവജ്ജം നാമ. സേസം പണ്ണത്തിവജ്ജം. തത്ഥ ലോകവജ്ജേ അനുപഞ്ഞത്തി ഉപ്പജ്ജമാനാ രുന്ധന്തീ ദ്വാരം പിദഹന്തീ സോതം പച്ഛിന്ദമാനാ ഗാള്ഹതരം കരോന്തീ ഉപ്പജ്ജതി, അഞ്ഞത്ര അധിമാനാ, അഞ്ഞത്ര സുപിനന്താതി അയം പന വീതിക്കമാഭാവാ അബ്ബോഹാരികത്താ ച വുത്താ. പണ്ണത്തിവജ്ജേ അകതേ വീതിക്കമേ ഉപ്പജ്ജമാനാ സിഥിലം കരോന്തീ മോചേന്തീ ദ്വാരം ദദമാനാ അപരാപരമ്പി അനാപത്തിം കുരുമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഗണഭോജനപരമ്പരഭോജനാദീസു അനുപഞ്ഞത്തിയോ വിയ. ‘‘അന്തമസോ തങ്ഖണികായപീ’’തി ഏവരൂപാ പന കതേ വീതിക്കമേ ഉപ്പന്നത്താ പഞ്ഞത്തിഗതികാവ ഹോതി. ഇദം പന പഠമസിക്ഖാപദം യസ്മാ ലോകവജ്ജം, ന പണ്ണത്തിവജ്ജം; തസ്മാ അയമനുപഞ്ഞത്തി രുന്ധന്തീ ¶ ദ്വാരം പിദഹന്തീ സോതം പച്ഛിന്ദമാനാ ഗാള്ഹതരം കരോന്തീ ഉപ്പജ്ജി.

ഏവം ദ്വേപി വത്ഥൂനി സമ്പിണ്ഡേത്വാ മൂലച്ഛേജ്ജവസേന ദള്ഹതരം കത്വാ പഠമപാരാജികേ പഞ്ഞത്തേ അപരമ്പി അനുപഞ്ഞത്തത്ഥായ വജ്ജിപുത്തകവത്ഥു ഉദപാദി. തസ്സുപ്പത്തിദസ്സനത്ഥമേതം വുത്തം – ‘‘ഏവഞ്ചിദം ഭഗവതാ ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം ഹോതീ’’തി ¶ . തസ്സത്ഥോ – ഭഗവതാ ഭിക്ഖൂനം ഇദം സിക്ഖാപദം ഏവം പഞ്ഞത്തം ഹോതി ച ഇദഞ്ച അഞ്ഞമ്പി വത്ഥു ഉദപാദീതി.

൪൩-൪൪. ഇദാനി യം തം അഞ്ഞമ്പി വത്ഥു ഉപ്പന്നം, തം ദസ്സേതും ‘‘തേന ഖോ പന സമയേനാ’’തിആദിമാഹ. തത്രാപി അയമനുത്താനപദവണ്ണനാ – വേസാലികാതി വേസാലിവാസിനോ. വജ്ജിപുത്തകാതി വജ്ജിരട്ഠേ വേസാലിയം കുലാനം പുത്താ. സാസനേ കിര യോ യോ ഉപദ്ദവോ ആദീനവോ അബ്ബുദമുപ്പജ്ജി, സബ്ബം തം വജ്ജിപുത്തകേ നിസ്സായ. തഥാ ഹി ദേവദത്തോപി വജ്ജിപുത്തകേ പക്ഖേ ലഭിത്വാ സങ്ഘം ഭിന്ദി. വജ്ജിപുത്തകാ ഏവ ച വസ്സസതപരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം സത്ഥുസാസനം ദീപേസും. ഇമേപി തേസം യേവ ഏകച്ചേ ഏവം പഞ്ഞത്തേപി സിക്ഖാപദേ ¶ യാവദത്ഥം ഭുഞ്ജിംസു…പേ… മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിംസൂതി.

ഞാതിബ്യസനേനപീതി ഏത്ഥ അസനം ബ്യസനം വിക്ഖേപോ വിദ്ധംസനം വിനാസോതി സബ്ബമേതം ഏകത്ഥം. ഞാതീനം ബ്യസനം ഞാതിബ്യസനം, തേന ഞാതിബ്യസനേന, രാജദണ്ഡബ്യാധിമരണവിപ്പവാസനിമിത്തേന ¶ ഞാതിവിനാസേനാതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ ദുതിയപദേപി. തതിയപദേ പന ആരോഗ്യവിനാസകോ രോഗോ ഏവ രോഗബ്യസനം. സോ ഹി ആരോഗ്യം ബ്യസതി വിക്ഖിപതി വിനാസേതീതി ബ്യസനം. രോഗോവ ബ്യസനം രോഗബ്യസനം, തേന രോഗബ്യസനേന. ഫുട്ഠാതി അധിപന്നാ അഭിഭൂതാ സമന്നാഗതാതി അത്ഥോ.

ന മയം, ഭന്തേ ആനന്ദ, ബുദ്ധഗരഹിനോതി ഭന്തേ ആനന്ദ, മയം ന ബുദ്ധം ഗരഹാമ, ന ബുദ്ധസ്സ ദോസം ദേമ. ന ധമ്മഗരഹിനോ, ന സങ്ഘഗരഹിനോ. അത്തഗരഹിനോ മയന്തി അത്താനമേവ മയം ഗരഹാമ, അത്തനോ ദോസം ദേമ. അലക്ഖികാതി നിസ്സിരികാ. അപ്പപുഞ്ഞാതി പരിത്തപുഞ്ഞാ. വിപസ്സകാ കുസലാനം ധമ്മാനന്തി യേ അട്ഠതിംസാരമ്മണേസു വിഭത്താ കുസലാ ധമ്മാ, തേസം വിപസ്സകാ; തതോ തതോ ആരമ്മണതോ വുട്ഠായ തേവ ധമ്മേ വിപസ്സമാനാതി ¶ അത്ഥോ. പുബ്ബരത്താപരരത്തന്തി രത്തിയാ പുബ്ബം പുബ്ബരത്തം, രത്തിയാ അപരം അപരരത്തം, പഠമയാമഞ്ച പച്ഛിമയാമഞ്ചാതി വുത്തം ഹോതി. ബോധിപക്ഖികാനന്തി ബോധിസ്സ പക്ഖേ ഭവാനം, അരഹത്തമഗ്ഗഞാണസ്സ ഉപകാരകാനന്തി അത്ഥോ. ഭാവനാനുയോഗന്തി വഡ്ഢനാനുയോഗം. അനുയുത്താ വിഹരേയ്യാമാതി ഗിഹിപലിബോധം ആവാസപലിബോധഞ്ച പഹായ വിവിത്തേസു സേനാസനേസു യുത്തപയുത്താ അനഞ്ഞകിച്ചാ വിഹരേയ്യാമ.

ഏവമാവുസോതി ഥേരോ ഏതേസം ആസയം അജാനന്തോ ഇദം നേസം മഹാഗജ്ജിതം സുത്വാ ‘‘സചേ ഇമേ ഈദിസാ ഭവിസ്സന്തി, സാധൂ’’തി മഞ്ഞമാനോ ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി സമ്പടിച്ഛി. അട്ഠാനമേതം അനവകാസോതി ഉഭയമ്പേതം കാരണപടിക്ഖേപവചനം. കാരണഞ്ഹി യസ്മാ തത്ഥ തദായത്തവുത്തിഭാവേന ഫലം തിട്ഠതി. യസ്മാ ചസ്സ തം ഓകാസോ ഹോതി തദായത്തവുത്തിഭാവേന, തസ്മാ ‘‘ഠാനഞ്ച അവകാസോ ചാ’’തി വുച്ചതി, തം പടിക്ഖിപന്തോ ആഹ – ‘‘അട്ഠാനമേതം, ആനന്ദ ¶ , അനവകാസോ’’തി. ഏതം ഠാനം വാ ഓകാസോ വാ നത്ഥി. യം തഥാഗതോതി യേന തഥാഗതോ വജ്ജീനം വാ…പേ… സമൂഹനേയ്യ, തം കാരണം നത്ഥീതി അത്ഥോ. യദി ഹി ഭഗവാ ഏതേസം ‘‘ലഭേയ്യാമ ഉപസമ്പദ’’ന്തി യാചന്താനം ഉപസമ്പദം ദദേയ്യ, ഏവം സന്തേ ‘‘പാരാജികോ ഹോതി അസംവാസോ’’തി പഞ്ഞത്തം സമൂഹനേയ്യ. യസ്മാ പനേതം ന സമൂഹനതി, തസ്മാ ‘‘അട്ഠാനമേത’’ന്തിആദിമാഹ.

സോ ആഗതോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോതി ‘‘യദി ഹി ഏവം ആഗതോ ഉപസമ്പദം ലഭേയ്യ, സാസനേ അഗാരവോ ഭവേയ്യ. സാമണേരഭൂമിയം പന ഠിതോ സഗാരവോ ച ഭവിസ്സതി, അത്തത്ഥഞ്ച കരിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ അനുകമ്പമാനോ ഭഗവാ ആഹ – ‘‘സോ ആഗതോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ’’തി. സോ ആഗതോ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോതി ഏവം ആഗതോ ഭിക്ഖുഭാവേ ഠത്വാ അവിപന്നസീലതായ സാസനേ സഗാരവോ ¶ ഭവിസ്സതി, സോ സതി ഉപനിസ്സയേ നചിരസ്സേവ ഉത്തമത്ഥം പാപുണിസ്സതീതി ഞത്വാ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോതി ആഹ.

ഏവം മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിത്വാ ആഗതേസു അനുപസമ്പാദേതബ്ബഞ്ച ഉപസമ്പാദേതബ്ബഞ്ച ദസ്സേത്വാ തീണിപി വത്ഥൂനി സമോധാനേത്വാ പരിപുണ്ണം കത്വാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതുകാമോ ‘‘ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, ഇമം സിക്ഖാപദം ഉദ്ദിസേയ്യാഥാ’’തി വത്വാ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു…പേ… അസംവാസോ’’തി പരിപുണ്ണം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസി.

വജ്ജിപുത്തകവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൫. ഇദാനിസ്സ ¶ അത്ഥം വിഭജന്തോ ‘‘യോ പനാതി, യോ യാദിസോ’’തിആദിമാഹ. തസ്മിം പന സിക്ഖാപദേ ച സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ ച സകലേ ച വിനയവിനിച്ഛയേ കോസല്ലം പത്ഥയന്തേന ചതുബ്ബിധോ വിനയോ ജാനിതബ്ബോ –

ചതുബ്ബിധഞ്ഹി വിനയം, മഹാഥേരാ മഹിദ്ധികാ;

നീഹരിത്വാ പകാസേസും, ധമ്മസങ്ഗാഹകാ പുരാ.

കതമം ചതുബ്ബിധം? സുത്തം, സുത്താനുലോമം, ആചരിയവാദം, അത്തനോമതിന്തി. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘ആഹച്ചപദേന രസേന ആചരിയവംസേന അധിപ്പായാ’’തി, ഏത്ഥ ഹി ആഹച്ചപദന്തി സുത്തം അധിപ്പേതം, രസോതി സുത്താനുലോമം, ആചരിയവംസോതി ആചരിയവാദോ, അധിപ്പായോതി അത്തനോമതി.

തത്ഥ സുത്തംനാമ സകലേ വിനയപിടകേ പാളി.

സുത്താനുലോമം നാമ ചത്താരോ മഹാപദേസാ; യേ ഭഗവതാ ഏവം വുത്താ – ‘‘യം, ഭിക്ഖവേ ¶ , മയാ ‘ഇദം ന കപ്പതീ’തി അപ്പടിക്ഖിത്തം, തം ചേ അകപ്പിയം അനുലോമേതി; കപ്പിയം പടിബാഹതി, തം വോ ന കപ്പതി. യം, ഭിക്ഖവേ, മയാ ‘ഇദം ന കപ്പതീ’തി അപ്പടിക്ഖിത്തം, തം ചേ കപ്പിയം അനുലോമേതി; അകപ്പിയം പടിബാഹതി, തം വോ കപ്പതി. യം, ഭിക്ഖവേ ¶ , മയാ ‘ഇദം കപ്പതീ’തി അനനുഞ്ഞാതം, തം ചേ അകപ്പിയം അനുലോമേതി, കപ്പിയം പടിബാഹതി; തം വോ ന കപ്പതി. യം, ഭിക്ഖവേ, മയാ ‘ഇദം കപ്പതീ’തി അനനുഞ്ഞാതം, തം ചേ കപ്പിയം അനുലോമേതി, അകപ്പിയം പടിബാഹതി; തം വോ കപ്പതീ’’തി (മഹാവ. ൩൦൫).

ആചരിയവാദോ നാമ ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി പഞ്ചഹി അരഹന്തസതേഹി ഠപിതാ പാളിവിനിമുത്താ ഓക്കന്തവിനിച്ഛയപ്പവത്താ അട്ഠകഥാതന്തി.

അത്തനോമതി നാമ സുത്ത-സുത്താനുലോമ-ആചരിയവാദേ മുഞ്ചിത്വാ അനുമാനേന അത്തനോ അനുബുദ്ധിയാ നയഗ്ഗാഹേന ഉപട്ഠിതാകാരകഥനം.

അപിച സുത്തന്താഭിധമ്മവിനയട്ഠകഥാസു ആഗതോ സബ്ബോപി ഥേരവാദോ ‘‘അത്തനോമതി’’ നാമ. തം പന അത്തനോമതിം ഗഹേത്വാ കഥേന്തേന ന ദള്ഹഗ്ഗാഹം ¶ ഗഹേത്വാ വോഹരിതബ്ബം. കാരണം സല്ലക്ഖേത്വാ അത്ഥേന പാളിം, പാളിയാ ച അത്ഥം സംസന്ദിത്വാ കഥേതബ്ബം. അത്തനോമതി ആചരിയവാദേ ഓതാരേതബ്ബാ. സചേ തത്ഥ ഓതരതി ചേവ സമേതി ച, ഗഹേതബ്ബാ. സചേ നേവ ഓതരതി ന സമേതി, ന ഗഹേതബ്ബാ. അയഞ്ഹി അത്തനോമതി നാമ സബ്ബദുബ്ബലാ. അത്തനോമതിതോ ആചരിയവാദോ ബലവതരോ.

ആചരിയവാദോപി സുത്താനുലോമേ ഓതാരേതബ്ബോ. തത്ഥ ഓതരന്തോ സമേന്തോയേവ ഗഹേതബ്ബോ, ഇതരോ ന ഗഹേതബ്ബോ. ആചരിയവാദതോ ഹി സുത്താനുലോമം ബലവതരം.

സുത്താനുലോമമ്പി സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബം. തത്ഥ ഓതരന്തം സമേന്തമേവ ഗഹേതബ്ബം, ഇതരം ന ഗഹേതബ്ബം. സുത്താനുലോമതോ ഹി സുത്തമേവ ബലവതരം. സുത്തഞ്ഹി അപ്പടിവത്തിയം കാരകസങ്ഘസദിസം ബുദ്ധാനം ഠിതകാലസദിസം. തസ്മാ യദാ ദ്വേ ഭിക്ഖൂ സാകച്ഛന്തി, സകവാദീ സുത്തം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരവാദീ സുത്താനുലോമം. തേഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഖേപം വാ ഗരഹം വാ അകത്വാ സുത്താനുലോമം സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബം. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബം. നോ ചേ, ന ഗഹേതബ്ബം; സുത്തസ്മിംയേവ ഠാതബ്ബം. അഥായം സുത്തം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ ആചരിയവാദം. തേഹിപി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഖേപം വാ ഗരഹം വാ അകത്വാ ആചരിയവാദോ സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബോ. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബോ. അനോതരന്തോ അസമേന്തോ ച ഗാരയ്ഹാചരിയവാദോ ന ഗഹേതബ്ബോ; സുത്തസ്മിംയേവ ഠാതബ്ബം.

അഥായം സുത്തം ¶ ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ അത്തനോമതിം. തേഹിപി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഖേപം വാ ഗരഹം വാ ¶ അകത്വാ അത്തനോമതി സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബാ. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബാ. നോ ചേ, ന ഗഹേതബ്ബാ. സുത്തസ്മിം യേവ ഠാതബ്ബം.

അഥ പനായം സുത്താനുലോമം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ സുത്തം. സുത്തം സുത്താനുലോമേ ഓതാരേതബ്ബം. സചേ ഓതരതി സമേതി, തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ ആരൂള്ഹം പാളിആഗതം പഞ്ഞായതി, ഗഹേതബ്ബം. നോ ചേ തഥാ പഞ്ഞായതി ന ഓതരതി ന സമേതി, ബാഹിരകസുത്തം വാ ഹോതി സിലോകോ വാ അഞ്ഞം വാ ഗാരയ്ഹസുത്തം ഗുള്ഹവേസ്സന്തരഗുള്ഹവിനയവേദല്ലാദീനം അഞ്ഞതരതോ ആഗതം, ന ഗഹേതബ്ബം. സുത്താനുലോമസ്മിംയേവ ഠാതബ്ബം.

അഥായം ¶ സുത്താനുലോമം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ ആചരിയവാദം. ആചരിയവാദോ സുത്താനുലോമേ ഓതാരേതബ്ബോ. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബോ. നോ ചേ, ന ഗഹേതബ്ബോ. സുത്താനുലോമേയേവ ഠാതബ്ബം.

അഥായം സുത്താനുലോമം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ അത്തനോമതിം. അത്തനോമതി സുത്താനുലോമേ ഓതാരേതബ്ബാ. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബാ. നോ ചേ, ന ഗഹേതബ്ബാ. സുത്താനുലോമേയേവ ഠാതബ്ബം.

അഥ പനായം ആചരിയവാദം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ സുത്തം. സുത്തം ആചരിയവാദേ ഓതാരേതബ്ബം. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബം. ഇതരം ഗാരയ്ഹസുത്തം ന ഗഹേതബ്ബം. ആചരിയവാദേയേവ ഠാതബ്ബം.

അഥായം ആചരിയവാദം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ സുത്താനുലോമം. സുത്താനുലോമം ആചരിയവാദേ ഓതാരേതബ്ബം. ഓതരന്തം സമേന്തമേവ ഗഹേതബ്ബം, ഇതരം ന ഗഹേതബ്ബം. ആചരിയവാദേയേവ ഠാതബ്ബം.

അഥായം ആചരിയവാദം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ അത്തനോമതിം. അത്തനോമതി ആചരിയവാദേ ഓതാരേതബ്ബാ. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബാ. നോ ചേ, ന ഗഹേതബ്ബാ. ആചരിയവാദേയേവ ഠാതബ്ബം.

അഥ പനായം അത്തനോമതിം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ സുത്തം. സുത്തം അത്തനോമതിയം ഓതാരേതബ്ബം. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബം. ഇതരം ഗാരയ്ഹസുത്തം ന ഗഹേതബ്ബം. അത്തനോമതിയമേവ ഠാതബ്ബം.

അഥായം ¶ അത്തനോമതിം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ സുത്താനുലോമം. സുത്താനുലോമം അത്തനോമതിയം ഓതാരേതബ്ബം. ഓതരന്തം സമേന്തമേവ ഗഹേതബ്ബം, ഇതരം ന ഗഹേതബ്ബം. അത്തനോമതിയമേവ ഠാതബ്ബം.

അഥായം അത്തനോമതിം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ ആചരിയവാദം. ആചരിയവാദോ അത്തനോമതിയം ഓതാരേതബ്ബോ. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബോ; ഇതരോ ഗാരയ്ഹാചരിയവാദോ ന ഗഹേതബ്ബോ. അത്തനോമതിയമേവ ഠാതബ്ബം. അത്തനോ ഗഹണമേവ ¶ ബലിയം കാതബ്ബം. സബ്ബട്ഠാനേസു ച ഖേപോ വാ ഗരഹാ വാ ന കാതബ്ബാതി.

അഥ ¶ പനായം ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ ‘‘അകപ്പിയ’’ന്തി. സുത്തേ ച സുത്താനുലോമേ ച ഓതാരേതബ്ബം. സചേ കപ്പിയം ഹോതി, കപ്പിയേ ഠാതബ്ബം. സചേ അകപ്പിയം, അകപ്പിയേ ഠാതബ്ബം.

അഥായം തസ്സ കപ്പിയഭാവസാധകം സുത്തതോ ബഹും കാരണഞ്ച വിനിച്ഛയഞ്ച ദസ്സേതി, പരോ കാരണം ന വിന്ദതി. കപ്പിയേവ ഠാതബ്ബം. അഥ പരോ തസ്സ അകപ്പിയഭാവസാധകം സുത്തതോ ബഹും കാരണഞ്ച വിനിച്ഛയഞ്ച ദസ്സേതി, അനേന അത്തനോ ഗഹണന്തി കത്വാ ദള്ഹം ആദായ ന ഠാതബ്ബം. ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ അകപ്പിയേവ ഠാതബ്ബം. അഥ ദ്വിന്നമ്പി കാരണച്ഛായാ ദിസ്സതി, പടിക്ഖിത്തഭാവോയേവ സാധു, അകപ്പിയേ ഠാതബ്ബം. വിനയഞ്ഹി പത്വാ കപ്പിയാകപ്പിയവിചാരണമാഗമ്മ രുന്ധിതബ്ബം, ഗാള്ഹം കത്തബ്ബം, സോതം പച്ഛിന്ദിതബ്ബം, ഗരുകഭാവേയേവ ഠാതബ്ബം.

അഥ പനായം ‘‘അകപ്പിയ’’ന്തി ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി. സുത്തേ ച സുത്താനുലോമേ ച ഓതാരേതബ്ബം. സചേ കപ്പിയം ഹോതി, കപ്പിയേ ഠാതബ്ബം. സചേ അകപ്പിയം, അകപ്പിയേ ഠാതബ്ബം.

അഥായം ബഹൂഹി സുത്തവിനിച്ഛയകാരണേഹി അകപ്പിയഭാവം ദസ്സേതി, പരോ കാരണം ന വിന്ദതി, അകപ്പിയേ ഠാതബ്ബം. അഥ പരോ ബഹൂഹി സുത്തവിനിച്ഛയകാരണേഹി കപ്പിയഭാവം ദസ്സേതി, അയം കാരണം ന വിന്ദതി, കപ്പിയേ ഠാതബ്ബം. അഥ ദ്വിന്നമ്പി കാരണച്ഛായാ ദിസ്സതി, അത്തനോ ഗഹണം ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബം. യഥാ ചായം കപ്പിയാകപ്പിയേ അകപ്പിയകപ്പിയേ ച വിനിച്ഛയോ വുത്തോ; ഏവം അനാപത്തിആപത്തിവാദേ ആപത്താനാപത്തിവാദേ ച, ലഹുകഗരുകാപത്തിവാദേ ഗരുകലഹുകാപത്തിവാദേ ചാപി ¶ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. നാമമത്തംയേവ ഹി ഏത്ഥ നാനം, യോജനാനയേ നാനം നത്ഥി, തസ്മാ ന വിത്ഥാരിതം.

ഏവം കപ്പിയാകപ്പിയാദിവിനിച്ഛയേ ഉപ്പന്നേ യോ സുത്ത-സുത്താനുലോമആചരിയവാദഅത്തനോമതീസു അതിരേകകാരണം ലഭതി, തസ്സ വാദേ ഠാതബ്ബം. സബ്ബസോ പന കാരണം വിനിച്ഛയം അലഭന്തേന സുത്തം ന ജഹിതബ്ബം, സുത്തസ്മിംയേവ ഠാതബ്ബന്തി. ഏവം തസ്മിം സിക്ഖാപദേ ച സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ ച സകലേ ച വിനയവിനിച്ഛയേ കോസല്ലം പത്ഥയന്തേന അയം ചതുബ്ബിധോ വിനയോ ജാനിതബ്ബോ.

ഇമഞ്ച ¶ ¶ പന ചതുബ്ബിധം വിനയം ഞത്വാപി വിനയധരേന പുഗ്ഗലേന തിലക്ഖണസമന്നാഗതേന ഭവിതബ്ബം. തീണി ഹി വിനയധരസ്സ ലക്ഖണാനി ഇച്ഛിതബ്ബാനി. കതമാനി തീണി? ‘‘സുത്തഞ്ചസ്സ സ്വാഗതം ഹോതി സുപ്പവത്തി സുവിനിച്ഛിതം സുത്തതോ അനുബ്യഞ്ജനതോ’’തി ഇദമേകം ലക്ഖണം. ‘‘വിനയേ ഖോ പന ഠിതോ ഹോതി അസംഹീരോ’’തി ഇദം ദുതിയം. ‘‘ആചരിയപരമ്പരാ ഖോ പനസ്സ സുഗ്ഗഹിതാ ഹോതി സുമനസികതാ സൂപധാരിതാ’’തി ഇദം തതിയം.

തത്ഥ സുത്തം നാമ സകലം വിനയപിടകം. തഞ്ചസ്സ സ്വാഗതം ഹോതീതി സുട്ഠു ആഗതം. സുപ്പവത്തീതി സുട്ഠു പവത്തം പഗുണം വാചുഗ്ഗതം സുവിനിച്ഛിതം. സുത്തതോ അനുബ്യഞ്ജനതോതി പാളിതോ ച പരിപുച്ഛതോ ച അട്ഠകഥാതോ ച സുവിനിച്ഛിതം ഹോതി, കങ്ഖച്ഛേദം കത്വാ ഉഗ്ഗഹിതം.

വിനയേ ഖോ പന ഠിതോ ഹോതീതി വിനയേ ലജ്ജീഭാവേന പതിട്ഠിതോ ഹോതി. അലജ്ജീ ഹി ബഹുസ്സുതോപി സമാനോ ലാഭഗരുതായ തന്തിം വിസംവാദേത്വാ ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം സത്ഥുസാസനം ദീപേത്വാ സാസനേ മഹന്തം ഉപദ്ദവം കരോതി. സങ്ഘഭേദമ്പി സങ്ഘരാജിമ്പി ഉപ്പാദേതി. ലജ്ജീ പന കുക്കുച്ചകോ സിക്ഖാകാമോ ജീവിതഹേതുപി തന്തിം അവിസംവാദേത്വാ ധമ്മമേവ വിനയമേവ ച ദീപേതി, സത്ഥുസാസനം ഗരും കത്വാ ഠപേതി. തഥാ ഹി പുബ്ബേ മഹാഥേരാ തിക്ഖത്തും വാചം നിച്ഛാരേസും – ‘‘അനാഗതേ ലജ്ജീ രക്ഖിസ്സതി, ലജ്ജീ രക്ഖിസ്സതി, ലജ്ജീ രക്ഖിസ്സതീ’’തി. ഏവം യോ ലജ്ജീ, സോ വിനയം അവിജഹന്തോ അവോക്കമന്തോ ലജ്ജീഭാവേന വിനയേ ഠിതോ ഹോതി സുപ്പതിട്ഠിതോതി. അസംഹീരോതി സംഹീരോ നാമ യോ പാളിയം വാ അട്ഠകഥായം വാ ഹേട്ഠതോ വാ ഉപരിതോ വാ പദപടിപാടിയാ വാ പുച്ഛിയമാനോ വിത്ഥുനതി വിപ്ഫന്ദതി സന്തിട്ഠിതും ന സക്കോതി; യം യം പരേന വുച്ചതി തം തം അനുജാനാതി; സകവാദം ഛഡ്ഡേത്വാ പരവാദം ഗണ്ഹാതി. യോ പന പാളിയം വാ അട്ഠകഥായ വാ ഹേട്ഠുപരിയേന വാ പദപടിപാടിയാ ¶ വാ പുച്ഛിയമാനോ ന വിത്ഥുനതി ന വിപ്ഫന്ദതി, ഏകേകലോമം സണ്ഡാസേന ഗണ്ഹന്തോ വിയ ‘‘ഏവം മയം വദാമ; ഏവം നോ ആചരിയാ വദന്തീ’’തി ¶ വിസ്സജ്ജേതി; യമ്ഹി പാളി ച പാളിവിനിച്ഛയോ ച സുവണ്ണഭാജനേ പക്ഖിത്തസീഹവസാ വിയ പരിക്ഖയം പരിയാദാനം അഗച്ഛന്തോ തിട്ഠതി, അയം വുച്ചതി ‘‘അസംഹീരോ’’തി.

ആചരിയപരമ്പരാ ഖോ പനസ്സ സുഗ്ഗഹിതാ ഹോതീതി ഥേരപരമ്പരാ വംസപരമ്പരാ ചസ്സ സുട്ഠു ഗഹിതാ ഹോതി. സുമനസികതാതി സുട്ഠു മനസികതാ; ആവജ്ജിതമത്തേ ഉജ്ജലിതപദീപോ വിയ ഹോതി. സൂപധാരിതാതി സുട്ഠു ¶ ഉപധാരിതാ പുബ്ബാപരാനുസന്ധിതോ അത്ഥതോ കാരണതോ ച ഉപധാരിതാ; അത്തനോ മതിം പഹായ ആചരിയസുദ്ധിയാ വത്താ ഹോതി ‘‘മയ്ഹം ആചരിയോ അസുകാചരിയസ്സ സന്തികേ ഉഗ്ഗണ്ഹി, സോ അസുകസ്സാ’’തി ഏവം സബ്ബം ആചരിയപരമ്പരം ഥേരവാദങ്ഗം ആഹരിത്വാ യാവ ഉപാലിത്ഥേരോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ ഉഗ്ഗണ്ഹീതി പാപേത്വാ ഠപേതി. തതോപി ആഹരിത്വാ ഉപാലിത്ഥേരോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ ഉഗ്ഗണ്ഹി, ദാസകത്ഥേരോ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ ഉപാലിത്ഥേരസ്സ, സോണകത്ഥേരോ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ ദാസകത്ഥേരസ്സ, സിഗ്ഗവത്ഥേരോ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ സോണകത്ഥേരസ്സ, മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ സിഗ്ഗവത്ഥേരസ്സ ചണ്ഡവജ്ജിത്ഥേരസ്സ ചാതി. ഏവം സബ്ബം ആചരിയപരമ്പരം ഥേരവാദങ്ഗം ആഹരിത്വാ അത്തനോ ആചരിയം പാപേത്വാ ഠപേതി. ഏവം ഉഗ്ഗഹിതാ ഹി ആചരിയപരമ്പരാ സുഗ്ഗഹിതാ ഹോതി. ഏവം അസക്കോന്തേന പന അവസ്സം ദ്വേ തയോ പരിവട്ടാ ഉഗ്ഗഹേതബ്ബാ. സബ്ബപച്ഛിമേന ഹി നയേന യഥാ ആചരിയോ ച ആചരിയാചരിയോ ച പാളിഞ്ച പരിപുച്ഛഞ്ച വദന്തി, തഥാ ഞാതും വട്ടതി.

ഇമേഹി ച പന തീഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതേന വിനയധരേന വത്ഥുവിനിച്ഛയത്ഥം സന്നിപതിതേ സങ്ഘേ ഓതിണ്ണേ വത്ഥുസ്മിം ചോദകേന ച ചുദിതകേന ച വുത്തേ വത്തബ്ബേ സഹസാ അവിനിച്ഛിനിത്വാവ ഛ ഠാനാനി ഓലോകേതബ്ബാനി. കതമാനി ഛ? വത്ഥു ഓലോകേതബ്ബം, മാതികാ ഓലോകേതബ്ബാ, പദഭാജനീയം ഓലോകേതബ്ബം, തികപരിച്ഛേദോ ഓലോകേതബ്ബോ, അന്തരാപത്തി ഓലോകേതബ്ബാ, അനാപത്തി ഓലോകേതബ്ബാതി.

വത്ഥും ഓലോകേന്തോപി ¶ ഹി ‘‘തിണേന വാ പണ്ണേന വാ പടിച്ഛാദേത്വാ ആഗന്തബ്ബം, ന ത്വേവ നഗ്ഗേന ആഗന്തബ്ബം; യോ ആഗച്ഛേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാരാ. ൫൧൭) ഏവം ഏകച്ചം ആപത്തിം പസ്സതി. സോ തം സുത്തം ആനേത്വാ തം അധികരണം വൂപസമേസ്സതി.

മാതികം ഓലോകേന്തോപി ‘‘സമ്പജാനമുസാവാദേ പാചിത്തിയ’’ന്തിആദിനാ (പാചി. ൨) നയേന ¶ പഞ്ചന്നം ആപത്തീനം അഞ്ഞതരം ആപത്തിം പസ്സതി, സോ തം സുത്തം ആനേത്വാ തം അധികരണം വൂപസമേസ്സതി.

പദഭാജനീയം ¶ ഓലോകേന്തോപി ‘‘അക്ഖയിതേ സരീരേ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സ. യേഭുയ്യേന ഖയിതേ സരീരേ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൫൯ ആദയോ, അത്ഥതോ സമാനം) നയേന സത്തന്നം ആപത്തീനം അഞ്ഞതരം ആപത്തിം പസ്സതി, സോ പദഭാജനീയതോ സുത്തം ആനേത്വാ തം അധികരണം വൂപസമേസ്സതി.

തികപരിച്ഛേദം ഓലോകേന്തോപി തികസങ്ഘാദിസേസം വാ തികപാചിത്തിയം വാ തികദുക്കടം വാ അഞ്ഞതരം വാ ആപത്തിം തികപരിച്ഛേദേ പസ്സതി, സോ തതോ സുത്തം ആനേത്വാ തം അധികരണം വൂപസമേസ്സതി.

അന്തരാപത്തിം ഓലോകേന്തോപി ‘‘പടിലാതം ഉക്ഖിപതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാചി. ൩൫൫) ഏവം യാ സിക്ഖാപദന്തരേസു അന്തരാപത്തി ഹോതി തം പസ്സതി, സോ തം സുത്തം ആനേത്വാ തം അധികരണം വൂപസമേസ്സതി.

അനാപത്തിം ഓലോകേന്തോപി ‘‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു അസാദിയന്തസ്സ, അഥേയ്യചിത്തസ്സ, ന മരണാധിപ്പായസ്സ, അനുല്ലപനാധിപ്പായസ്സ, ന മോചനാധിപ്പായസ്സ, അസഞ്ചിച്ച, അസ്സതിയാ, അജാനന്തസ്സാ’’തി (പാരാ. ൭൨ ആദയോ) ഏവം തസ്മിം തസ്മിം സിക്ഖാപദേ നിദ്ദിട്ഠം അനാപത്തിം പസ്സതി, സോ തം സുത്തം ആനേത്വാ തം അധികരണം വൂപസമേസ്സതി.

യോ ഹി ഭിക്ഖു ചതുബ്ബിധവിനയകോവിദോ തിലക്ഖണസമ്പന്നോ ഇമാനി ഛ ഠാനാനി ഓലോകേത്വാ അധികരണം വൂപസമേസ്സതി, തസ്സ വിനിച്ഛയോ അപ്പടിവത്തിയോ, ബുദ്ധേന സയം നിസീദിത്വാ വിനിച്ഛിതസദിസോ ഹോതി. തം ചേവം വിനിച്ഛയകുസലം ഭിക്ഖും കോചി കതസിക്ഖാപദവീതിക്കമോ ഭിക്ഖു ഉപസങ്കമിത്വാ അത്തനോ കുക്കുച്ചം പുച്ഛേയ്യ; തേന സാധുകം സല്ലക്ഖേത്വാ സചേ അനാപത്തി ഹോതി, ‘‘അനാപത്തീ’’തി വത്തബ്ബം. സചേ പന ആപത്തി ഹോതി, ‘‘ആപത്തീ’’തി വത്തബ്ബം. സാ ദേസനാഗാമിനീ ചേ, ‘‘ദേസനാഗാമിനീ’’തി വത്തബ്ബം. വുട്ഠാനഗാമിനീ ചേ, ‘‘വുട്ഠാനഗാമിനീ’’തി വത്തബ്ബം. അഥസ്സ പാരാജികച്ഛായാ ¶ ദിസ്സതി, ‘‘പാരാജികാപത്തീ’’തി ന താവ വത്തബ്ബം. കസ്മാ? മേഥുനധമ്മവീതിക്കമോ ഹി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മവീതിക്കമോ ച ഓളാരികോ. അദിന്നാദാനമനുസ്സവിഗ്ഗഹവീതിക്കമാ പന സുഖുമാ ചിത്തലഹുകാ. തേ സുഖുമേനേവ ആപജ്ജതി ¶ , സുഖുമേന രക്ഖതി, തസ്മാ വിസേസേന തംവത്ഥുകം കുക്കുച്ചം പുച്ഛിയമാനോ ‘‘ആപത്തീ’’തി അവത്വാ സചസ്സ ആചരിയോ ധരതി, തതോ തേന സോ ഭിക്ഖു ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയം ¶ പുച്ഛാ’’തി പേസേതബ്ബോ. സചേ സോ പുന ആഗന്ത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം ആചരിയോ സുത്തതോ നയതോ ഓലോകേത്വാ ‘സതേകിച്ഛോ’തി മം ആഹാ’’തി വദതി, തതോ അനേന സോ ‘‘സാധു സുട്ഠു യം ആചരിയോ ഭണതി തം കരോഹീ’’തി വത്തബ്ബോ. അഥ പനസ്സ ആചരിയോ നത്ഥി, സദ്ധിം ഉഗ്ഗഹിതത്ഥേരോ പന അത്ഥി, തസ്സ സന്തികം പേസേതബ്ബോ – ‘‘അമ്ഹേഹി സഹ ഉഗ്ഗഹിതത്ഥേരോ ഗണപാമോക്ഖോ, തം ഗന്ത്വാ പുച്ഛാ’’തി. തേനാപി ‘‘സതേകിച്ഛോ’’തി വിനിച്ഛിതേ ‘‘സാധു സുട്ഠു തസ്സ വചനം കരോഹീ’’തി വത്തബ്ബോ. അഥ സദ്ധിം ഉഗ്ഗഹിതത്ഥേരോപി നത്ഥി, അന്തേവാസികോ പണ്ഡിതോ അത്ഥി, തസ്സ സന്തികം പേസേതബ്ബോ – ‘‘അസുകദഹരം ഗന്ത്വാ പുച്ഛാ’’തി. തേനാപി ‘‘സതേകിച്ഛോ’’തി വിനിച്ഛിതേ ‘‘സാധു സുട്ഠു തസ്സ വചനം കരോഹീ’’തി വത്തബ്ബോ. അഥ ദഹരസ്സാപി പാരാജികച്ഛായാവ ഉപട്ഠാതി, തേനാപി ‘‘പാരാജികോസീ’’തി ന വത്തബ്ബോ. ദുല്ലഭോ ഹി ബുദ്ധുപ്പാദോ, തതോ ദുല്ലഭതരാ ¶ പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച. ഏവം പന വത്തബ്ബോ – ‘‘വിവിത്തം ഓകാസം സമ്മജ്ജിത്വാ ദിവാവിഹാരം നിസീദിത്വാ സീലാനി സോധേത്വാ ദ്വത്തിംസാകാരം താവ മനസി കരോഹീ’’തി. സചേ തസ്സ അരോഗം സീലം കമ്മട്ഠാനം ഘടയതി, സങ്ഖാരാ പാകടാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തി, ഉപചാരപ്പനാപ്പത്തം വിയ ചിത്തമ്പി ഏകഗ്ഗം ഹോതി, ദിവസം അതിക്കന്തമ്പി ന ജാനാതി. സോ ദിവസാതിക്കമേ ഉപട്ഠാനം ആഗതോ ഏവം വത്തബ്ബോ – ‘‘കീദിസാ തേ ചിത്തപ്പവത്തീ’’തി. ആരോചിതായ ചിത്തപ്പവത്തിയാ വത്തബ്ബോ – ‘‘പബ്ബജ്ജാ നാമ ചിത്തവിസുദ്ധത്ഥായ, അപ്പമത്തോ സമണധമ്മം കരോഹീ’’തി.

യസ്സ പന സീലം ഭിന്നം ഹോതി, തസ്സ കമ്മട്ഠാനം ന ഘടയതി, പതോദാഭിതുന്നം വിയ ചിത്തം വികമ്പതി, വിപ്പടിസാരഗ്ഗിനാ ഡയ്ഹതി, തത്തപാസാണേ നിസിന്നോ വിയ തങ്ഖണഞ്ഞേവ വുട്ഠാതി. സോ ¶ ആഗതോ ‘‘കാ തേ ചിത്തപ്പവത്തീ’’തി പുച്ഛിതബ്ബോ. ആരോചിതായ ചിത്തപ്പവത്തിയാ ‘‘നത്ഥി ലോകേ രഹോ നാമ പാപകമ്മം പകുബ്ബതോ. സബ്ബപഠമഞ്ഹി പാപം കരോന്തോ അത്തനാ ജാനാതി, അഥസ്സ ആരക്ഖദേവതാ പരചിത്തവിദൂ സമണബ്രാഹ്മണാ അഞ്ഞാ ച ദേവതാ ജാനന്തി, ത്വംയേവ ദാനി തവ സോത്ഥിം പരിയേസാഹീ’’തി വത്തബ്ബോ.

ഇദാനി ¶ സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗസ്സ അത്ഥം വണ്ണയിസ്സാമ. യം വുത്തം യോ പനാതി യോ യാദിസോതിആദി. ഏത്ഥ യോ പനാതി വിഭജിതബ്ബപദം; യോ യാദിസോതിആദീനി തസ്സ വിഭജനപദാനി. ഏത്ഥ ച യസ്മാ പനാതി നിപാതമത്തം; യോതി അത്ഥപദം; തഞ്ച അനിയമേന പുഗ്ഗലം ദീപേതി, തസ്മാ തസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ അനിയമേന പുഗ്ഗലദീപകം യോ സദ്ദമേവ ആഹ. തസ്മാ ഏത്ഥ ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ – യോ പനാതി യോ യോകോചീതി വുത്തം ഹോതി. യസ്മാ പന യോ യോകോചി നാമ, സോ അവസ്സം ലിങ്ഗ-യുത്ത-ജാതി-നാമ-ഗോത്ത-സീല-വിഹാര-ഗോചരവയേസു ഏകേനാകാരേന പഞ്ഞായതി, തസ്മാ തം തഥാ ഞാപേതും തം പഭേദം പകാസേന്തോ ‘‘യാദിസോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യാദിസോതി ലിങ്ഗവസേന യാദിസോ വാ താദിസോ വാ ഹോതു; ദീഘോ വാ രസ്സോ വാ കാളോ വാ ഓദാതോ വാ മങ്ഗുരച്ഛവി വാ കിസോ വാ ഥൂലോ വാതി അത്ഥോ. യഥായുത്തോതി യോഗവസേന യേന വാ തേന വാ യുത്തോ ഹോതു; നവകമ്മയുത്തോ വാ ഉദ്ദേസയുത്തോ വാ വാസധുരയുത്തോ വാതി അത്ഥോ. യഥാജച്ചോതി ജാതിവസേന യംജച്ചോ വാ തംജച്ചോ വാ ഹോതു; ഖത്തിയോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ വേസ്സോ വാ സുദ്ദോ വാതി അത്ഥോ. യഥാനാമോതി നാമവസേന യഥാനാമോ വാ തഥാനാമോ വാ ഹോതു; ബുദ്ധരക്ഖിതോ വാ ധമ്മരക്ഖിതോ വാ സങ്ഘരക്ഖിതോ വാതി അത്ഥോ. യഥാഗോത്തോതി ഗോത്തവസേന യഥാഗോത്തോ വാ തഥാഗോത്തോ വാ യേന വാ തേന വാ ഗോത്തേന ഹോതു; കച്ചായനോ വാ വാസിട്ഠോ വാ കോസിയോ വാതി അത്ഥോ. യഥാസീലോതി സീലേസു യഥാസീലോ വാ തഥാസീലോ വാ ഹോതു; നവകമ്മസീലോ വാ ഉദ്ദേസസീലോ വാ വാസധുരസീലോ വാതി അത്ഥോ. യഥാവിഹാരീതി വിഹാരേസുപി യഥാവിഹാരീ വാ തഥാവിഹാരീ വാ ഹോതു; നവകമ്മവിഹാരീ വാ ഉദ്ദേസവിഹാരീ വാ വാസധുരവിഹാരീ വാതി അത്ഥോ. യഥാഗോചരോതി ഗോചരേസുപി യഥാഗോചരോ വാ തഥാഗോചരോ വാ ഹോതു; നവകമ്മഗോചരോ ¶ വാ ഉദ്ദേസഗോചരോ വാ വാസധുരഗോചരോ വാതി അത്ഥോ. ഥേരോ വാതി ആദീസു വയോവുഡ്ഢാദീസു യോ വാ സോ വാ ഹോതു; പരിപുണ്ണദസവസ്സതായ ഥേരോ വാ ഊനപഞ്ചവസ്സതായ നവോ വാ അതിരേകപഞ്ചവസ്സതായ ¶ മജ്ഝിമോ വാതി അത്ഥോ. അഥ ഖോ സബ്ബോവ ഇമസ്മിം അത്ഥേ ഏസോ വുച്ചതി ‘‘യോ പനാ’’തി.

ഭിക്ഖുനിദ്ദേസേ ഭിക്ഖതീതി ഭിക്ഖകോ; ലഭന്തോ വാ അലഭന്തോ വാ അരിയായ യാചനായ യാചതീതി അത്ഥോ. ബുദ്ധാദീഹി അജ്ഝുപഗതം ഭിക്ഖാചരിയം അജ്ഝുപഗതത്താ ഭിക്ഖാചരിയം അജ്ഝുപഗതോ നാമ. യോ ഹി കോചി അപ്പം വാ മഹന്തം വാ ഭോഗക്ഖന്ധം പഹായ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ, സോ കസിഗോരക്ഖാദീഹി ജീവികകപ്പനം ഹിത്വാ ലിങ്ഗസമ്പടിച്ഛനേനേവ ഭിക്ഖാചരിയം അജ്ഝുപഗതോതി ഭിക്ഖു. പരപടിബദ്ധജീവികത്താ വാ വിഹാരമജ്ഝേ കാജഭത്തം ഭുഞ്ജമാനോപി ¶ ഭിക്ഖാചരിയം അജ്ഝുപഗതോതി ഭിക്ഖു; പിണ്ഡിയാലോപഭോജനം നിസ്സായ പബ്ബജ്ജായ ഉസ്സാഹജാതത്താ വാ ഭിക്ഖാചരിയം അജ്ഝുപഗതോതി ഭിക്ഖു. അഗ്ഘഫസ്സവണ്ണഭേദേന ഭിന്നം പടം ധാരേതീതി ഭിന്നപടധരോ. തത്ഥ സത്ഥകച്ഛേദനേന അഗ്ഘഭേദോ വേദിതബ്ബോ. സഹസ്സഗ്ഘനകോപി ഹി പടോ സത്ഥകേന ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം ഛിന്നോ ഭിന്നഗ്ഘോ ഹോതി. പുരിമഗ്ഘതോ ഉപഡ്ഢമ്പി ന അഗ്ഘതി. സുത്തസംസിബ്ബനേന ഫസ്സഭേദോ വേദിതബ്ബോ. സുഖസമ്ഫസ്സോപി ഹി പടോ സുത്തേഹി സംസിബ്ബിതോ ഭിന്നഫസ്സോ ഹോതി. ഖരസമ്ഫസ്സതം പാപുണാതി. സൂചിമലാദീഹി വണ്ണഭേദോ വേദിതബ്ബോ. സുപരിസുദ്ധോപി ഹി പടോ സൂചികമ്മതോ പട്ഠായ സൂചിമലേന, ഹത്ഥസേദമലജല്ലികാഹി, അവസാനേ രജനകപ്പകരണേഹി ച ഭിന്നവണ്ണോ ഹോതി; പകതിവണ്ണം വിജഹതി. ഏവം തീഹാകാരേഹി ഭിന്നപടധാരണതോ ഭിന്നപടധരോതി ഭിക്ഖു. ഗിഹിവത്ഥവിസഭാഗാനം വാ കാസാവാനം ധാരണമത്തേനേവ ഭിന്നപടധരോതി ഭിക്ഖു.

സമഞ്ഞായാതി പഞ്ഞത്തിയാ വോഹാരേനാതി അത്ഥോ. സമഞ്ഞായ ഏവ ഹി ഏകച്ചോ ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി പഞ്ഞായതി. തഥാ ഹി നിമന്തനാദിമ്ഹി ഭിക്ഖൂസു ഗണിയമാനേസു സാമണേരേപി ഗഹേത്വാ ‘‘സതം ഭിക്ഖൂ സഹസ്സം ഭിക്ഖൂ’’തി വദന്തി. പടിഞ്ഞായാതി അത്തനോ പടിജാനനേന പടിഞ്ഞായപി ഹി ഏകച്ചോ ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി പഞ്ഞായതി. തസ്സ ‘‘കോ ഏത്ഥാതി? അഹം, ആവുസോ, ഭിക്ഖൂ’’തി (അ. നി. ൧൦.൯൬) ഏവമാദീസു സമ്ഭവോ ദട്ഠബ്ബോ ¶ . അയം പന ആനന്ദത്ഥേരേന വുത്താ ധമ്മികാ പടിഞ്ഞാ. രത്തിഭാഗേ പന ദുസ്സീലാപി പടിപഥം ആഗച്ഛന്താ ‘‘കോ ഏത്ഥാ’’തി വുത്തേ അധമ്മികായ പടിഞ്ഞായ അഭൂതായ ‘‘മയം ഭിക്ഖൂ’’തി വദന്തി.

ഏഹി ¶ ഭിക്ഖൂതി ഏഹി ഭിക്ഖു നാമ ഭഗവതോ ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖൂ’’തി വചനമത്തേന ഭിക്ഖുഭാവം ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദം പത്തോ. ഭഗവാ ഹി ഏഹിഭിക്ഖുഭാവായ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നം പുഗ്ഗലം ദിസ്വാ രത്തപംസുകൂലന്തരതോ സുവണ്ണവണ്ണം ദക്ഖിണഹത്ഥം നീഹരിത്വാ ബ്രഹ്മഘോസം നിച്ഛാരേന്തോ ‘‘ഏഹി, ഭിക്ഖു, ചര ബ്രഹ്മചരിയം സമ്മാ ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയായാ’’തി വദതി. തസ്സ സഹേവ ഭഗവതോ വചനേന ഗിഹിലിങ്ഗം അന്തരധായതി, പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച രുഹതി. ഭണ്ഡു കാസായവസനോ ഹോതി. ഏകം നിവാസേത്വാ ഏകം പാരുപിത്വാ ഏകം അംസേ ഠപേത്വാ വാമംസകൂടേ ആസത്തനീലുപ്പലവണ്ണമത്തികാപത്തോ –

‘‘തിചീവരഞ്ച പത്തോ ച, വാസി സൂചി ച ബന്ധനം;

പരിസ്സാവനേന അട്ഠേതേ, യുത്തയോഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ’’തി.

ഏവം ¶ വുത്തേഹി അട്ഠഹി പരിക്ഖാരേഹി സരീരേ പടിമുക്കേഹിയേവ സട്ഠിവസ്സികത്ഥേരോ വിയ ഇരിയാപഥസമ്പന്നോ ബുദ്ധാചരിയകോ ബുദ്ധുപജ്ഝായകോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധം വന്ദമാനോയേവ തിട്ഠതി. ഭഗവാ ഹി പഠമബോധിയം ഏകസ്മിം കാലേ ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദായ ഏവ ഉപസമ്പാദേതി. ഏവം ഉപസമ്പന്നാനി ച സഹസ്സുപരി ഏകചത്താലീസുത്തരാനി തീണി ഭിക്ഖുസതാനി അഹേസും; സേയ്യഥിദം – പഞ്ച പഞ്ചവഗ്ഗിയത്ഥേരാ, യസോ കുലപുത്തോ, തസ്സ പരിവാരാ ചതുപണ്ണാസ സഹായകാ, തിംസ ഭദ്ദവഗ്ഗിയാ, സഹസ്സപുരാണജടിലാ, സദ്ധിം ദ്വീഹി അഗ്ഗസാവകേഹി അഡ്ഢതേയ്യസതാ പരിബ്ബാജകാ, ഏകോ അങ്ഗുലിമാലത്ഥേരോതി. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം –

‘‘തീണി സതം സഹസ്സഞ്ച, ചത്താലീസം പുനാപരേ;

ഏകോ ച ഥേരോ സപ്പഞ്ഞോ, സബ്ബേ തേ ഏഹിഭിക്ഖുകാ’’തി.

ന കേവലഞ്ച ഏതേ ഏവ, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സന്തി. സേയ്യഥിദം – തിസതപരിവാരോ സേലോ ബ്രാഹ്മണോ, സഹസ്സപരിവാരോ മഹാകപ്പിനോ, ദസസഹസ്സാ ¶ കപിലവത്ഥുവാസിനോ കുലപുത്താ, സോളസസഹസ്സാ പാരായനികബ്രാഹ്മണാതി ഏവമാദയോ. തേ പന വിനയപിടകേ പാളിയം ന നിദ്ദിട്ഠത്താ ന വുത്താ. ഇമേ തത്ഥ നിദ്ദിട്ഠത്താ വുത്താതി.

‘‘സത്തവീസ സഹസ്സാനി, തീണിയേവ സതാനി ച;

ഏതേപി സബ്ബേ സങ്ഖാതാ, സബ്ബേ തേ ഏഹിഭിക്ഖുകാ’’തി.

തീഹി ¶ സരണഗമനേഹി ഉപസമ്പന്നോതി ‘‘ബുദ്ധം സരണം ഗച്ഛാമീ’’തിആദിനാ നയേന തിക്ഖത്തും വാചം ഭിന്ദിത്വാ വുത്തേഹി തീഹി സരണഗമനേഹി ഉപസമ്പന്നോ. അയഞ്ഹി ഉപസമ്പദാ നാമ അട്ഠവിധാ – ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദാ, സരണഗമനൂപസമ്പദാ, ഓവാദപടിഗ്ഗഹണൂപസമ്പദാ, പഞ്ഹബ്യാകരണൂപസമ്പദാ, ഗരുധമ്മപടിഗ്ഗഹണൂപസമ്പദാ, ദൂതേനൂപസമ്പദാ, അട്ഠവാചികൂപസമ്പദാ, ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മൂപസമ്പദാതി. തത്ഥ ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദാ, സരണഗമനൂപസമ്പദാ ച വുത്താ ഏവ.

ഓവാദപടിഗ്ഗഹണൂപസമ്പദാ നാമ ‘‘തസ്മാതിഹ തേ, കസ്സപ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം – ‘തിബ്ബം മേ ഹിരോത്തപ്പം പച്ചുപട്ഠിതം ഭവിസ്സതി ഥേരേസു നവേസു മജ്ഝിമേസു ചാ’തി. ഏവഞ്ഹി തേ, കസ്സപ, സിക്ഖിതബ്ബം. തസ്മാതിഹ തേ, കസ്സപ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം – ‘യം കിഞ്ചി ധമ്മം സോസ്സാമി കുസലൂപസംഹിതം, സബ്ബം തം അട്ഠിം കത്വാ മനസി കത്വാ സബ്ബചേതസാ സമന്നാഹരിത്വാ ഓഹിതസോതോ ധമ്മം സോസ്സാമീ’തി. ഏവം ഹി തേ, കസ്സപ, സിക്ഖിതബ്ബം. തസ്മാതിഹ തേ, കസ്സപ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം ¶ – ‘സാതസഹഗതാ ച മേ കായഗതാസതി ന വിജഹിസ്സതീ’തി. ഏവഞ്ഹി തേ, കസ്സപ, സിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി (സം. നി. ൨.൧൫൪) ഇമിനാ ഓവാദപടിഗ്ഗഹണേന മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദാ.

പഞ്ഹബ്യാകരണൂപസമ്പദാ നാമ സോപാകസ്സ അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദാ. ഭഗവാ കിര പുബ്ബാരാമേ അനുചങ്കമന്തം സോപാകസാമണേരം ‘‘‘ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാ’തി വാ, സോപാക, ‘രൂപസഞ്ഞാ’തി വാ ഇമേ ധമ്മാ നാനത്ഥാ നാനാബ്യഞ്ജനാ ¶ , ഉദാഹു ഏകത്ഥാ, ബ്യഞ്ജനമേവ നാന’’ന്തി ദസ അസുഭനിസ്സിതേ പഞ്ഹേ പുച്ഛി. സോ തേ ബ്യാകാസി. ഭഗവാ തസ്സ സാധുകാരം ദത്വാ ‘‘കതിവസ്സോസി ത്വം, സോപാകാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സത്തവസ്സോഹം, ഭഗവാ’’തി. ‘‘സോപാക, ത്വം മമ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ പഞ്ഹേ ബ്യാകാസീ’’തി ആരദ്ധചിത്തോ ഉപസമ്പദം അനുജാനി. അയം പഞ്ഹബ്യാകരണൂപസമ്പദാ.

ഗരുധമ്മപടിഗ്ഗഹണൂപസമ്പദാ നാമ മഹാപജാപതിയാ അട്ഠഗരുധമ്മസ്സ പടിഗ്ഗഹണേന അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദാ.

ദൂതേനൂപസമ്പദാ നാമ അഡ്ഢകാസിയാ ഗണികായ അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദാ.

അട്ഠവാചികൂപസമ്പദാ നാമ ഭിക്ഖുനിയാ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘതോ ഞത്തിചതുത്ഥേന ഭിക്ഖുസങ്ഘതോ ഞത്തിചതുത്ഥേനാതി ഇമേഹി ദ്വീഹി കമ്മേഹി ഉപസമ്പദാ.

ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മൂപസമ്പദാ ¶ നാമ ഭിക്ഖൂനം ഏതരഹി ഉപസമ്പദാ. ഇമാസു അട്ഠസു ഉപസമ്പദാസു ‘‘യാ സാ, ഭിക്ഖവേ, മയാ തീഹി സരണഗമനേഹി ഉപസമ്പദാ അനുഞ്ഞാതാ, തം അജ്ജതഗ്ഗേ പടിക്ഖിപാമി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേന ഉപസമ്പാദേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൬൯) ഏവം അനുഞ്ഞാതായ ഇമായ ഉപസമ്പദായ ഉപസമ്പന്നോതി വുത്തം ഹോതി.

ഭദ്രോതി അപാപകോ. കല്യാണപുഥുജ്ജനാദയോ ഹി യാവ അരഹാ, താവ ഭദ്രേന സീലേന സമാധിനാ പഞ്ഞായ വിമുത്തിയാ വിമുത്തിഞാണദസ്സനേന ച സമന്നാഗതത്താ ‘‘ഭദ്രോ ഭിക്ഖൂ’’തി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛന്തി. സാരോതി തേഹിയേവ സീലസാരാദീഹി സമന്നാഗതത്താ നീലസമന്നാഗമേന നീലോ പടോ വിയ ‘‘സാരോ ഭിക്ഖൂ’’തി വേദിതബ്ബോ. വിഗതകിലേസഫേഗ്ഗുഭാവതോ വാ ഖീണാസവോവ ‘‘സാരോ’’തി വേദിതബ്ബോ. സേഖോതി പുഥുജ്ജനകല്യാണകേന സദ്ധിം സത്ത ¶ അരിയാ തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖന്തീതി സേഖാ. തേസു യോ കോചി ‘‘സേഖോ ഭിക്ഖൂ’’തി വേദിതബ്ബോ. ന സിക്ഖതീതി അസേഖോ. സേക്ഖധമ്മേ അതിക്കമ്മ അഗ്ഗഫലേ ഠിതോ, തതോ ഉത്തരി സിക്ഖിതബ്ബാഭാവതോ ഖീണാസവോ ‘‘അസേഖോ’’തി വുച്ചതി. സമഗ്ഗേന സങ്ഘേനാതി സബ്ബന്തിമേന പരിയായേന പഞ്ചവഗ്ഗകരണീയേ കമ്മേ യാവതികാ ഭിക്ഖൂ കമ്മപ്പത്താ, തേസം ആഗതത്താ ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദസ്സ ആഹടത്താ, സമ്മുഖീഭൂതാനഞ്ച അപ്പടിക്കോസനതോ ഏകസ്മിം കമ്മേ സമഗ്ഗഭാവം ഉപഗതേന. ഞത്തിചതുത്ഥേനാതി ¶ തീഹി അനുസ്സാവനാഹി ഏകായ ച ഞത്തിയാ കാതബ്ബേന. കമ്മേനാതി ധമ്മികേന വിനയകമ്മേന. അകുപ്പേനാതി വത്ഥു-ഞത്തി-അനുസ്സാവന-സീമാ-പരിസസമ്പത്തിസമ്പന്നത്താ അകോപേതബ്ബതം അപ്പടിക്കോസിതബ്ബതഞ്ച ഉപഗതേന. ഠാനാരഹേനാതി കാരണാരഹേന സത്ഥുസാസനാരഹേന. ഉപസമ്പന്നോ നാമ ഉപരിഭാവം സമാപന്നോ, പത്തോതി അത്ഥോ. ഭിക്ഖുഭാവോ ഹി ഉപരിഭാവോ, തഞ്ചേസ യഥാവുത്തേന കമ്മേന സമാപന്നത്താ ‘‘ഉപസമ്പന്നോ’’തി വുച്ചതി. ഏത്ഥ ച ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മം ഏകമേവ ആഗതം. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ ഠത്വാ ചത്താരി സങ്ഘകമ്മാനി നീഹരിത്വാ വിത്ഥാരതോ കഥേതബ്ബാനീതി സബ്ബഅട്ഠകഥാസു വുത്തം. താനി ച ‘‘അപലോകനകമ്മം ഞത്തികമ്മം ഞത്തിദുതിയകമ്മം ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മ’’ന്തി പടിപാടിയാ ഠപേത്വാ വിത്ഥാരേന ഖന്ധകതോ പരിവാരാവസാനേ കമ്മവിഭങ്ഗതോ ച പാളിം ആഹരിത്വാ കഥിതാനി. താനി മയം പരിവാരാവസാനേ കമ്മവിഭങ്ഗേയേവ വണ്ണയിസ്സാമ. ഏവഞ്ഹി സതി പഠമപാരാജികവണ്ണനാ ച ¶ ന ഭാരിയാ ഭവിസ്സതി; യഥാഠിതായ ച പാളിയാ വണ്ണനാ സുവിഞ്ഞേയ്യാ ഭവിസ്സതി. താനി ച ഠാനാനി അസുഞ്ഞാനി ഭവിസ്സന്തി; തസ്മാ അനുപദവണ്ണനമേവ കരോമ.

തത്രാതി തേസു ‘‘ഭിക്ഖകോ’’തിആദിനാ നയേന വുത്തേസു ഭിക്ഖൂസു. യ്വായം ഭിക്ഖൂതി യോ അയം ഭിക്ഖു. സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന…പേ… ഉപസമ്പന്നോതി അട്ഠസു ഉപസമ്പദാസു ഞത്തിചതുത്ഥേനേവ കമ്മേന ഉപസമ്പന്നോ. അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതോ ഭിക്ഖൂതി അയം ഇമസ്മിം ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിത്വാ പാരാജികോ ഹോതീ’’തി അത്ഥേ ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി അധിപ്പേതോ. ഇതരേ പന ‘‘ഭിക്ഖകോ’’തി ആദയോ അത്ഥുദ്ധാരവസേന വുത്താ. തേസു ച ‘‘ഭിക്ഖകോ’’തി ആദയോ നിരുത്തിവസേന വുത്താ, ‘‘സമഞ്ഞായ ഭിക്ഖു, പടിഞ്ഞായ ഭിക്ഖൂ’’തി ഇമേ ദ്വേ അഭിലാപവസേന വുത്താ, ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖൂ’’തി ബുദ്ധേന ഉപജ്ഝായേന പടിലദ്ധഉപസമ്പദാവസേന വുത്തോ. സരണഗമനഭിക്ഖു അനുപ്പന്നായ കമ്മവാചായ ഉപസമ്പദാവസേന വുത്തോ, ‘‘ഭദ്രോ’’തിആദയോ ഗുണവസേന വുത്താതി വേദിതബ്ബാ.

ഇദാനി ¶ ‘‘ഭിക്ഖൂന’’ന്തി ഇദം പദം വിസേസത്ഥാഭാവതോ അവിഭജിത്വാവ യം സിക്ഖഞ്ച സാജീവഞ്ച സമാപന്നത്താ ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ ഹോതി, തം ദസ്സേന്തോ സിക്ഖാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സിക്ഖിതബ്ബാതി സിക്ഖാ. തിസ്സോതി ഗണനപരിച്ഛേദോ ¶ . അധിസീലസിക്ഖാതി അധികം ഉത്തമം സീലന്തി അധിസീലം; അധിസീലഞ്ച തം സിക്ഖിതബ്ബതോ സിക്ഖാ ചാതി അധിസീലസിക്ഖാ. ഏസ നയോ അധിചിത്ത-അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാസു.

കതമം പനേത്ഥ സീലം, കതമം അധിസീലം, കതമം ചിത്തം, കതമം അധിചിത്തം, കതമാ പഞ്ഞാ, കതമാ അധിപഞ്ഞാതി? വുച്ചതേ – പഞ്ചങ്ഗദസങ്ഗസീലം താവ സീലമേവ. തഞ്ഹി ബുദ്ധേ ഉപ്പന്നേപി അനുപ്പന്നേപി ലോകേ പവത്തതി. ഉപ്പന്നേ ബുദ്ധേ തസ്മിം സീലേ ബുദ്ധാപി സാവകാപി മഹാജനം സമാദപേന്തി. അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ പച്ചേകബുദ്ധാ ച കമ്മവാദിനോ ച ധമ്മികാ സമണബ്രാഹ്മണാ ചക്കവത്തീ ച മഹാരാജാനോ മഹാബോധിസത്താ ച സമാദപേന്തി. സാമമ്പി പണ്ഡിതാ സമണബ്രാഹ്മണാ സമാദിയന്തി. തേ തം കുസലം ധമ്മം പരിപൂരേത്വാ ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച സമ്പത്തിം അനുഭോന്തി. പാതിമോക്ഖസംവരസീലം പന ‘‘അധിസീല’’ന്തി വുച്ചതി, തഞ്ഹി സൂരിയോ വിയ പജ്ജോതാനം സിനേരു വിയ പബ്ബതാനം സബ്ബലോകിയസീലാനം ¶ അധികഞ്ചേവ ഉത്തമഞ്ച, ബുദ്ധുപ്പാദേയേവ ച പവത്തതി, ന വിനാ ബുദ്ധുപ്പാദാ. ന ഹി തം പഞ്ഞത്തിം ഉദ്ധരിത്വാ അഞ്ഞോ സത്തോ ഠപേതും സക്കോതി, ബുദ്ധായേവ പന സബ്ബസോ കായവചീദ്വാരഅജ്ഝാചാരസോതം ഛിന്ദിത്വാ തസ്സ തസ്സ വീതിക്കമസ്സ അനുച്ഛവികം തം സീലസംവരം പഞ്ഞപേന്തി. പാതിമോക്ഖസംവരതോപി ച മഗ്ഗഫലസമ്പയുത്തമേവ സീലം അധിസീലം, തം പന ഇധ അനധിപ്പേതം. ന ഹി തം സമാപന്നോ ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവതി.

കാമാവചരാനി പന അട്ഠ കുസലചിത്താനി, ലോകിയഅട്ഠസമാപത്തിചിത്താനി ച ഏകജ്ഝം കത്വാ ചിത്തമേവാതി വേദിതബ്ബാനി. ബുദ്ധുപ്പാദാനുപ്പാദേ ചസ്സ പവത്തി, സമാദപനം സമാദാനഞ്ച സീലേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. വിപസ്സനാപാദകം അട്ഠസമാപത്തിചിത്തം പന ‘‘അധിചിത്ത’’ന്തി വുച്ചതി. തഞ്ഹി അധിസീലം വിയ സീലാനം സബ്ബലോകിയചിത്താനം അധികഞ്ചേവ ഉത്തമഞ്ച, ബുദ്ധുപ്പാദേയേവ ച ഹോതി, ന വിനാ ബുദ്ധുപ്പാദാ. തതോപി ച മഗ്ഗഫലചിത്തമേവ അധിചിത്തം, തം പന ഇധ അനധിപ്പേതം. ന ഹി തം സമാപന്നോ ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവതി.

‘‘അത്ഥി ദിന്നം, അത്ഥി യിട്ഠ’’ന്തി (ധ. സ. ൧൩൭൧; വിഭ. ൭൯൩; മ. നി. ൩.൯൨) -ആദിനയപ്പവത്തം പന കമ്മസ്സകതഞാണം പഞ്ഞാ, സാ ഹി ബുദ്ധേ ഉപ്പന്നേപി ¶ അനുപ്പന്നേപി ലോകേ ¶ പവത്തതി. ഉപ്പന്നേ ബുദ്ധേ തസ്സാ പഞ്ഞായ ബുദ്ധാപി ബുദ്ധസാവകാപി മഹാജനം സമാദപേന്തി. അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ പച്ചേകബുദ്ധാ ച കമ്മവാദിനോ ച ധമ്മികാ സമണബ്രാഹ്മണാ ചക്കവത്തീ ച മഹാരാജാനോ മഹാബോധിസത്താ ച സമാദപേന്തി. സാമമ്പി പണ്ഡിതാ സത്താ സമാദിയന്തി. തഥാ ഹി അങ്കുരോ ദസവസ്സസഹസ്സാനി മഹാദാനം അദാസി. വേലാമോ, വേസ്സന്തരോ, അഞ്ഞേ ച ബഹൂ പണ്ഡിതമനുസ്സാ മഹാദാനാനി അദംസു. തേ തം കുസലം ധമ്മം പരിപൂരേത്വാ ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച സമ്പത്തിം അനുഭവിംസു. തിലക്ഖണാകാരപരിച്ഛേദകം പന വിപസ്സനാഞാണം ‘‘അധിപഞ്ഞാ’’തി വുച്ചതി. സാ ഹി അധിസീല-അധിചിത്താനി വിയ സീലചിത്താനം സബ്ബലോകിയപഞ്ഞാനം അധികാ ചേവ ഉത്തമാ ച, ന ച വിനാ ബുദ്ധുപ്പാദാ ലോകേ പവത്തതി. തതോപി ച മഗ്ഗഫലപഞ്ഞാവ അധിപഞ്ഞാ, സാ പന ഇധ അനധിപ്പേതാ. ന ഹി തം സമാപന്നോ ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവതീതി.

തത്രാതി താസു തീസു സിക്ഖാസു. യായം അധിസീലസിക്ഖാതി യാ അയം പാതിമോക്ഖസീലസങ്ഖാതാ അധിസീലസിക്ഖാ. ഏതം സാജീവം നാമാതി ഏതം സബ്ബമ്പി ¶ ഭഗവതാ വിനയേ ഠപിതം സിക്ഖാപദം, യസ്മാ ഏത്ഥ നാനാദേസജാതിഗോത്താദിഭേദഭിന്നാ ഭിക്ഖൂ സഹ ജീവന്തി ഏകജീവികാ സഭാഗജീവികാ സഭാഗവുത്തിനോ ഹോന്തി, തസ്മാ ‘‘സാജീവ’’ന്തി വുച്ചതി. തസ്മിം സിക്ഖതീതി തം സിക്ഖാപദം ചിത്തസ്സ അധികരണം കത്വാ ‘‘യഥാസിക്ഖാപദം നു ഖോ സിക്ഖാമി ന സിക്ഖാമീ’’തി ചിത്തേന ഓലോകേന്തോ സിക്ഖതി. ന കേവലഞ്ചായമേതസ്മിം സാജീവസങ്ഖാതേ സിക്ഖാപദേയേവ സിക്ഖതി, സിക്ഖായപി സിക്ഖതി, ‘‘ഏതം സാജീവം നാമാ’’തി ഇമസ്സ പന അനന്തരസ്സ പദസ്സ വസേന ‘‘തസ്മിം സിക്ഖതീ’’തി വുത്തം. കിഞ്ചാപി തം ഏവം വുത്തം, അഥ ഖോ അയമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ – തസ്സാ ച സിക്ഖായ സിക്ഖം പരിപൂരേന്തോ സിക്ഖതി, തസ്മിഞ്ച സിക്ഖാപദേ അവീതിക്കമന്തോ സിക്ഖതീതി. തേന വുച്ചതി സാജീവസമാപന്നോതി ഇദമ്പി അനന്തരസ്സ സാജീവപദസ്സേവ വസേന വുത്തം. യസ്മാ പന സോ സിക്ഖമ്പി സമാപന്നോ, തസ്മാ സിക്ഖാസമാപന്നോതിപി അത്ഥതോ വേദിതബ്ബോ. ഏവഞ്ഹി സതി ‘‘സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ’’തി ഏതസ്സ പദസ്സ പദഭാജനമ്പി പരിപുണ്ണം ¶ ഹോതി.

സിക്ഖാസാജീവപദഭാജനീയം നിട്ഠിതം.

സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനവിഭങ്ഗവണ്ണനാ

സിക്ഖം ¶ അപ്പച്ചക്ഖായ ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാതി സിക്ഖഞ്ച അപ്പടിക്ഖിപിത്വാ ദുബ്ബലഭാവഞ്ച അപ്പകാസേത്വാ. യസ്മാ ച ദുബ്ബല്യേ ആവികതേപി സിക്ഖാ അപ്പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി, സിക്ഖായ പന പച്ചക്ഖാതായ ദുബ്ബല്യം ആവികതമേവ ഹോതി. തസ്മാ ‘‘ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ’’തി ഇമിനാ പദേന ന കോചി വിസേസത്ഥോ ലബ്ഭതി. യഥാ പന ‘‘ദിരത്തതിരത്തം സഹസേയ്യം കപ്പേയ്യാ’’തി വുത്തേ ദിരത്തവചനേന ന കോചി വിസേസത്ഥോ ലബ്ഭതി, കേവലം ലോകവോഹാരവസേന ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതായ മുഖാരൂള്ഹതായ ഏതം വുത്തം. ഏവമിദമ്പി വോഹാരവസേന ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതായ മുഖാരൂള്ഹതായ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

യസ്മാ വാ ഭഗവാ സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനം ധമ്മം ദേസേതി, തസ്മാ ‘‘സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായാ’’തി ഇമിനാ അത്ഥം സമ്പാദേത്വാ ‘‘ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ’’തി ഇമിനാ ബ്യഞ്ജനം സമ്പാദേതി. പരിവാരകപദവിരഹിതഞ്ഹി ഏകമേവ അത്ഥപദം വുച്ചമാനം പരിവാരവിരഹിതോ രാജാ വിയ, വത്ഥാലങ്കാരവിരഹിതോ വിയ ച പുരിസോ ന സോഭതി; പരിവാരകേന പന അത്ഥാനുലോമേന സഹായപദേന സദ്ധിം തം സോഭതീതി.

യസ്മാ ¶ വാ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനസ്സ ഏകച്ചം ദുബ്ബല്യാവികമ്മം അത്ഥോ ഹോതി, തസ്മാ തം സന്ധായ ‘‘സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായാ’’തിപദസ്സ അത്ഥം വിവരന്തോ ‘‘ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ’’തി ആഹ.

തത്ഥ സിയാ യസ്മാ ന സബ്ബം ദുബ്ബല്യാവികമ്മം സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം, തസ്മാ ‘‘ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ’’തി പഠമം വത്വാ തസ്സ അത്ഥനിയമനത്ഥം ‘‘സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായാ’’തി വത്തബ്ബന്തി, തഞ്ച ന; കസ്മാ? അത്ഥാനുക്കമാഭാവതോ. ‘‘സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ’’തി ഹി വുത്തത്താ യം സിക്ഖം സമാപന്നോ, തം അപ്പച്ചക്ഖായാതി വുച്ചമാനോ അനുക്കമേനേവ അത്ഥോ വുത്തോ ഹോതി, ന അഞ്ഞഥാ. തസ്മാ ഇദമേവ പഠമം വുത്തന്തി.

അപിച അനുപടിപാടിയാപി ഏത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. കഥം? ‘‘സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ’’തി ഏത്ഥ യം സിക്ഖം സമാപന്നോ തം അപ്പച്ചക്ഖായ യഞ്ച സാജീവം സമാപന്നോ തത്ഥ ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാതി.

ഇദാനി ¶ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനദുബ്ബല്യാവികമ്മാനം വിസേസാവിസേസം ¶ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനലക്ഖണഞ്ച ദസ്സേന്തോ ‘‘അത്ഥി ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അത്ഥി ഭിക്ഖവേതിആദീനി ദ്വേ മാതികാപദാനി; താനി വിഭജന്തോ ‘‘കഥഞ്ച ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ. തത്രായം അനുത്താനപദവണ്ണനാ – കഥന്തി കേന ആകാരേന. ദുബ്ബല്യാവികമ്മഞ്ചാതി ദുബ്ബല്യസ്സ ആവികമ്മഞ്ച. ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. ഉക്കണ്ഠിതോതി അനഭിരതിയാ ഇമസ്മിം സാസനേ കിച്ഛജീവികപ്പത്തോ. അഥ വാ അജ്ജ യാമി, സ്വേ യാമി, ഇതോ യാമി, ഏത്ഥ യാമീതി ഉദ്ധം കണ്ഠം കത്വാ വിഹരമാനോ, വിക്ഖിത്തോ അനേകഗ്ഗോതി വുത്തം ഹോതി. അനഭിരതോതി സാസനേ അഭിരതിവിരഹിതോ.

സാമഞ്ഞാ ചവിതുകാമോതി സമണഭാവതോ അപഗന്തുകാമോ. ഭിക്ഖുഭാവന്തി ഭിക്ഖുഭാവേന. കരണത്ഥേ ഉപയോഗവചനം. ‘‘കണ്ഠേ ആസത്തേന അട്ടീയേയ്യാ’’തിആദീസു (പാരാ. ൧൬൨) പന യഥാലക്ഖണം കരണവചനേനേവ വുത്തം. അട്ടീയമാനോതി അട്ടം പീളിതം ദുക്ഖിതം വിയ അത്താനം ആചരമാനോ; തേന വാ ഭിക്ഖുഭാവേന അട്ടോ കരിയമാനോ പീളിയമാനോതി അത്ഥോ. ഹരായമാനോതി ലജ്ജമാനോ. ജിഗുച്ഛമാനോതി അസുചിം വിയ തം ജിഗുച്ഛന്തോ. ഗിഹിഭാവം പത്ഥയമാനോതിആദീനി ഉത്താനത്ഥാനിയേവ. യംനൂനാഹം ബുദ്ധം പച്ചക്ഖേയ്യന്തി ഏത്ഥ യംനൂനാതി പരിവിതക്കദസ്സനേ നിപാതോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘സചാഹം ബുദ്ധം പച്ചക്ഖേയ്യം, സാധു വത മേ സിയാ’’തി. വദതി വിഞ്ഞാപേതീതി ¶ ഇമമത്ഥം ഏതേഹി വാ അഞ്ഞേഹി വാ ബ്യഞ്ജനേഹി വചീഭേദം കത്വാ വദതി ചേവ, യസ്സ ച വദതി, തം വിഞ്ഞാപേതി ജാനാപേതി. ഏവമ്പീതി ഉപരിമത്ഥസമ്പിണ്ഡനത്തോ പികാരോ. ഏവമ്പി ദുബ്ബല്യാവികമ്മഞ്ചേവ ഹോതി സിക്ഖാ ച അപ്പച്ചക്ഖാതാ, അഞ്ഞഥാപി.

ഇദാനി തം അഞ്ഞഥാപി ദുബ്ബല്യാവികമ്മം സിക്ഖായ ച അപ്പച്ചക്ഖാനം ദസ്സേന്തോ ‘‘അഥ വാ പനാ’’തിആദിമാഹ. തം സബ്ബം അത്ഥതോ ഉത്താനമേവ. പദതോ പനേത്ഥ ആദിതോ പട്ഠായ ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖേയ്യം, ധമ്മം, സങ്ഘം, സിക്ഖം, വിനയം, പാതിമോക്ഖം, ഉദ്ദേസം, ഉപജ്ഝായം, ആചരിയം, സദ്ധിവിഹാരികം, അന്തേവാസികം, സമാനുപജ്ഝായകം, സമാനാചരിയകം, സബ്രഹ്മചാരിം പച്ചക്ഖേയ്യ’’ന്തി ഇമാനി ചുദ്ദസ പദാനി ¶ പച്ചക്ഖാനാകാരേന വുത്താനി.

ഗിഹീ അസ്സന്തിആദീനി ‘‘ഗിഹീ, ഉപാസകോ, ആരാമികോ, സാമണേരോ, തിത്ഥിയോ, തിത്ഥിയസാവകോ, അസ്സമണോ, അസക്യപുത്തിയോ അസ്സ’’ന്തി ഇമാനി അട്ഠ പദാനി ‘‘അസ്സ’’ന്തി ഇമിനാ ഭാവവികപ്പാകാരേന വുത്താനി. ഏവം ‘‘യംനൂനാഹ’’ന്തി ഇമിനാ പടിസംയുത്താനി ദ്വാവീസതി പദാനി.

൪൬. യഥാ ¶ ച ഏതാനി, ഏവം ‘‘യദി പനാഹം, അപാഹം, ഹന്ദാഹം, ഹോതി മേ’’തി ഇമേസു ഏകമേകേന പടിസംയുത്താനി ദ്വാവീസതീതി സബ്ബാനേവ സതഞ്ച ദസ ച പദാനി ഹോന്തി.

൪൭. തതോ പരം സരിതബ്ബവത്ഥുദസ്സനനയേന പവത്താനി ‘‘മാതരം സരാമീ’’തിആദീനി സത്തരസ പദാനി. തത്ഥ ഖേത്തന്തി സാലിഖേത്താദിം. വത്ഥുന്തി തിണപണ്ണസാകഫലാഫലസമുട്ഠാനട്ഠാനം. സിപ്പന്തി കുമ്ഭകാരപേസകാരസിപ്പാദികം.

൪൮. തതോ പരം സകിഞ്ചനസപലിബോധഭാവദസ്സനവസേന പവത്താനി ‘‘മാതാ മേ അത്ഥി, സാ മയാ പോസേതബ്ബാ’’തിആദീനി നവ പദാനി.

൪൯. തതോ പരം സനിസ്സയസപ്പതിട്ഠഭാവദസ്സനവസേന പവത്താനി ‘‘മാതാ മേ അത്ഥി, സാ മം പോസേസ്സതീ’’തിആദീനി സോളസ പദാനി.

൫൦. തതോ പരം ഏകഭത്തഏകസേയ്യബ്രഹ്മചരിയാനം ദുക്കരഭാവദസ്സനവസേന പവത്താനി ‘‘ദുക്കര’’ന്തിആദീനി അട്ഠ പദാനി.

തത്ഥ ¶ ദുക്കരന്തി ഏകഭത്താദീനം കരണേ ദുക്കരതം ദസ്സേതി. ന സുകരന്തി സുകരഭാവം പടിക്ഖിപതി. ഏവം ദുച്ചരം ന സുചരന്തി ഏത്ഥ. ന ഉസ്സഹാമീതി തത്ഥ ഉസ്സാഹാഭാവം അസക്കുണേയ്യതം ദസ്സേതി. ന വിസഹാമീതി അസയ്ഹതം ദസ്സേതി. ന രമാമീതി രതിയാ അഭാവം ദസ്സേതി. നാഭിരമാമീതി അഭിരതിയാ അഭാവം ദസ്സേതി. ഏവം ഇമാനി ച പഞ്ഞാസ, പുരിമാനി ച ദസുത്തരസതന്തി സട്ഠിസതം പദാനി ദുബ്ബല്യാവികമ്മവാരേ വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി.

൫൧. സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനവാരേപി ‘‘കഥഞ്ച ഭിക്ഖവേ’’തി ആദി സബ്ബം അത്ഥതോ ഉത്താനമേവ. പദതോ പനേത്ഥാപി ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമി, ധമ്മം, സങ്ഘം, സിക്ഖം, വിനയം, പാതിമോക്ഖം, ഉദ്ദേസം, ഉപജ്ഝായം, ആചരിയം, സദ്ധിവിഹാരികം, അന്തേവാസികം, സമാനുപജ്ഝായകം, സമാനാചരിയകം, സബ്രഹ്മചാരിം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഇമാനി ചുദ്ദസ പദാനി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനവചനസമ്ബന്ധേന പവത്താനി. സബ്ബപദേസു ച ‘‘വദതി വിഞ്ഞാപേതീ’’തി വചനസ്സ അയമത്ഥോ – വചീഭേദം കത്വാ വദതി, യസ്സ ച വദതി തം തേനേവ വചീഭേദേന ‘‘അയം സാസനം ജഹിതുകാമോ സാസനതോ ¶ മുച്ചിതുകാമോ ഭിക്ഖുഭാവം ചജിതുകാമോ ഇമം വാക്യഭേദം കരോതീ’’തി വിഞ്ഞാപേതി സാവേതി ജാനാപേതി.

സചേ ¶ പനായം ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വത്തുകാമോ പദപച്ചാഭട്ഠം കത്വാ ‘‘പച്ചക്ഖാമി ബുദ്ധ’’ന്തി വാ വദേയ്യ. മിലക്ഖഭാസാസു വാ അഞ്ഞതരഭാസായ തമത്ഥം വദേയ്യ. ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വത്തുകാമോ ഉപ്പടിപാടിയാ ‘‘ധമ്മം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വാ ‘‘സബ്രഹ്മചാരിം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വാ വദേയ്യ, സേയ്യഥാപി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മവിഭങ്ഗേ ‘‘പഠമം ഝാനം സമാപജ്ജാമീ’’തി വത്തുകാമോ ‘‘ദുതിയം ഝാന’’ന്തി വദതി, സചേ യസ്സ വദതി സോ ‘‘അയം ഭിക്ഖുഭാവം ചജിതുകാമോ ഏതമത്ഥം വദതീ’’തി ഏത്തകമത്തമ്പി ജാനാതി, വിരദ്ധം നാമ നത്ഥി; ഖേത്തമേവ ഓതിണ്ണം, പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. സക്കത്താ വാ ബ്രഹ്മത്താ വാ ചുതസത്തോ വിയ ചുതോവ ഹോതി സാസനാ.

സചേ പന ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖി’’ന്തി വാ, ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖിസ്സാമീ’’തി വാ, ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖേയ്യ’’ന്തി വാതി അതീതാനാഗതപരികപ്പവചനേഹി വദതി, ദൂതം വാ പഹിണാതി, സാസനം വാ പേസേതി, അക്ഖരം വാ ഛിന്ദതി, ഹത്ഥമുദ്ദായ വാ തമത്ഥം ആരോചേതി, അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ. ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാരോചനം പന ഹത്ഥമുദ്ദായപി സീസം ഏതി. സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം മനുസ്സജാതികസത്തസ്സ സന്തികേ ചിത്തസമ്പയുത്തം വചീഭേദം ¶ കരോന്തസ്സേവ സീസം ഏതി. വചീഭേദം കത്വാ വിഞ്ഞാപേന്തോപി ച യദി ‘‘അയമേവ ജാനാതൂ’’തി ഏകം നിയമേത്വാ ആരോചേതി, തഞ്ച സോയേവ ജാനാതി, പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ. അഥ സോ ന ജാനാതി, അഞ്ഞോ സമീപേ ഠിതോ ജാനാതി, അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ. അഥ ദ്വിന്നം ഠിതട്ഠാനേ ദ്വിന്നമ്പി നിയമേത്വാ ‘‘ഏതേസം ആരോചേമീ’’തി വദതി, തേസു ഏകസ്മിം ജാനന്തേപി ദ്വീസു ജാനന്തേസുപി പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. ഏവം സമ്ബഹുലേസുപി വേദിതബ്ബം.

സചേ പന അനഭിരതിയാ പീളിതോ സഭാഗേ ഭിക്ഖൂ പരിസങ്കമാനോ ‘‘യോ കോചി ജാനാതൂ’’തി ഉച്ചസദ്ദം കരോന്തോ ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വദതി, തഞ്ച അവിദൂരേ ഠിതോ നവകമ്മികോ വാ അഞ്ഞോ വാ സമയഞ്ഞൂ പുരിസോ സുത്വാ ‘‘ഉക്കണ്ഠിതോ അയം സമണോ ഗിഹിഭാവം ¶ പത്ഥേതി, സാസനതോ ചുതോ’’തി ജാനാതി, പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. തങ്ഖണഞ്ഞേവ പന അപുബ്ബം അചരിമം ദുജ്ജാനം, സചേ ആവജ്ജനസമയേ ജാനാതി; യഥാ പകതിയാ ലോകേ മനുസ്സാ വചനം സുത്വാ ജാനന്തി, പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ. അഥ അപരഭാഗേ ‘‘കിം ഇമിനാ വുത്ത’’ന്തി കങ്ഖന്തോ ചിരേന ജാനാതി, അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ. ഇദഞ്ഹി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനഞ്ച ഉപരി അഭൂതാരോചനദുട്ഠുല്ലവാചാ-അത്തകാമദുട്ഠദോസഭൂതാ-രോചനസിക്ഖാപദാനി ച ഏകപരിച്ഛേദാനി. ആവജ്ജനസമയേ ഞാതേ ഏവ സീസം ഏന്തി, ‘‘കിം അയം ഭണതീ’’തി കങ്ഖതാ ¶ ചിരേന ഞാതേ സീസം ന ഏന്തി. യഥാ ചായം ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തി പദേ വിനിച്ഛയേ വുത്തോ; ഏവം സബ്ബപദേസു വേദിതബ്ബോ.

യസ്മാ ച യദാ സിക്ഖാ പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി, തദാ ‘‘യംനൂനാഹം ബുദ്ധം പച്ചക്ഖേയ്യ’’ന്തിആദീനി അവദതാപി ദുബ്ബല്യം ആവികതമേവ ഹോതി; തസ്മാ സബ്ബേസം പദാനം അവസാനേ വുത്തം – ‘‘ഏവമ്പി, ഭിക്ഖവേ, ദുബ്ബല്യാവികമ്മഞ്ചേവ ഹോതി സിക്ഖാ ച പച്ചക്ഖാതാ’’തി.

തതോ പരം ഗിഹീതി മം ധാരേഹീതി ഏത്ഥ സചേപി ‘‘ഗിഹീ ഭവിസ്സാമീ’’തി വാ ‘‘ഗിഹീ ഹോമീ’’തി വാ ‘‘ഗിഹീ ജാതോമ്ഹീ’’തി വാ ‘‘ഗിഹിമ്ഹീ’’തി വാ വദതി, അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ. സചേ പന ‘‘അജ്ജ പട്ഠായ ഗിഹീതി മം ധാരേഹീ’’തി വാ ‘‘ജാനാഹീ’’തി വാ ‘‘സഞ്ജാനാഹീ’’തി വാ ‘‘മനസി കരോഹീ’’തി വാ വദതി, അരിയകേന വാ വദതി മിലക്ഖകേന വാ; ഏവമേതസ്മിം അത്ഥേ വുത്തേ ¶ യസ്സ വദതി, സചേ സോ ജാനാതി, പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ. ഏസ നയോ സേസേസുപി ‘‘ഉപാസകോ’’തിആദീസു സത്തസു പദേസു. ഏവം ഇമാനി ച അട്ഠ, പുരിമാനി ച ചുദ്ദസാതി ദ്വാവീസതി പദാനി ഹോന്തി.

൫൨. ഇതോ പരം പുരിമാനേവ ചുദ്ദസ പദാനി ‘‘അലം മേ, കിന്നു മേ, ന മമത്ഥോ, സുമുത്താഹ’’ന്തി ഇമേഹി ചതൂഹി യോജേത്വാ വുത്താനി ഛപ്പഞ്ഞാസ ഹോന്തി. തത്ഥ അലന്തി ഹോതു, പരിയത്തന്തി അത്ഥോ. കിംനു മേതി കിം മയ്ഹം കിച്ചം, കിം കരണീയം, കിം സാധേതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ന മമത്ഥോതി നത്ഥി മമ അത്ഥോ. സുമുത്താഹന്തി സുമുത്തോ അഹം. സേസമേത്ഥ വുത്തനയമേവ. ഏവം ഇമാനി ച ഛപ്പഞ്ഞാസ പുരിമാനി ച ദ്വാവീസതീതി അട്ഠസത്തതി പദാനി സരൂപേനേവ ¶ വുത്താനി.

൫൩. യസ്മാ പന തേസം വേവചനേഹിപി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, തസ്മാ ‘‘യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപീതി പാളിയം ‘‘ബുദ്ധ’’ന്തിആദീനി ആഗതപദാനി ഠപേത്വാ യാനി അഞ്ഞാനി അത്ഥി. ബുദ്ധവേവചനാനി വാതി ബുദ്ധസ്സ വാ പരിയായനാമാനി…പേ… അസക്യപുത്തിയസ്സ വാ. തത്ഥ വണ്ണപട്ഠാനേ ആഗതം നാമസഹസ്സം ഉപാലിഗാഥാസു (മ. നി. ൨.൭൬) നാമസതം അഞ്ഞാനി ച ഗുണതോ ലബ്ഭമാനാനി നാമാനി ‘‘ബുദ്ധവേവചനാനീ’’തി വേദിതബ്ബാനി. സബ്ബാനിപി ധമ്മസ്സ നാമാനി ധമ്മവേവചനാനീതി വേദിതബ്ബാനി. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.

അയം പനേത്ഥ യോജനാ – ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീതി ന വേവവചനേന പച്ചക്ഖാനം യഥാരുതമേവ. ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ¶ പച്ചക്ഖാമി, അനന്തബുദ്ധിം, അനോമബുദ്ധിം, ബോധിപഞ്ഞാണം, ധീരം, വിഗതമോഹം, പഭിന്നഖീലം, വിജിതവിജയം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഏവമാദിബുദ്ധവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം.

ധമ്മം പച്ചക്ഖാമീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം, യഥാരുതമേവ. ‘‘സ്വാക്ഖാതം ധമ്മം പച്ചക്ഖാമി, സന്ദിട്ഠികം, അകാലികം, ഏഹിപസ്സികം, ഓപനേയ്യികം, പച്ചത്തം വേദിതബ്ബം വിഞ്ഞൂഹി ധമ്മം പച്ചക്ഖാമി. അസങ്ഖതം ധമ്മം പച്ചക്ഖാമി; വിരാഗം, നിരോധം, അമതം ധമ്മം പച്ചക്ഖാമി, ദീഘനികായം പച്ചക്ഖാമി, ബ്രഹ്മജാലം മജ്ഝിമനികായം, മൂലപരിയായം, സംയുത്തനികായം, ഓഘതരണം, അങ്ഗുത്തരനികായം, ചിത്തപരിയാദാനം, ഖുദ്ദകനികായം, ജാതകം, അഭിധമ്മം, കുസലം ധമ്മം, അകുസലം ധമ്മം, അബ്യാകതം ധമ്മം, സതിപട്ഠാനം, സമ്മപ്പധാനം, ഇദ്ധിപാദം, ഇന്ദ്രിയം, ബലം, ബോജ്ഝങ്ഗം, മഗ്ഗം, ഫലം, നിബ്ബാനം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ചതുരാസീതിധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സേസു ഏകധമ്മക്ഖന്ധസ്സപി ¶ നാമം ധമ്മവേവചനമേവ. ഏവം ധമ്മവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

സങ്ഘം പച്ചക്ഖാമീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘സുപ്പടിപന്നം സങ്ഘം പച്ചക്ഖാമി, ഉജുപ്പടിപന്നം, ഞായപ്പടിപന്നം, സാമീചിപ്പടിപന്നം സങ്ഘം, ചതുപുരിസയുഗം സങ്ഘം, അട്ഠപുരിസപുഗ്ഗലം സങ്ഘം, ആഹുനേയ്യം സങ്ഘം, പാഹുനേയ്യം, ദക്ഖിണേയ്യം, അഞ്ജലികരണീയം, അനുത്തരം പുഞ്ഞക്ഖേത്തം സങ്ഘം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഏവം സങ്ഘവേവചനേന ¶ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

സിക്ഖം പച്ചക്ഖാമീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘ഭിക്ഖുസിക്ഖം പച്ചക്ഖാമി, ഭിക്ഖുനീസിക്ഖം, അധിസീലസിക്ഖം, അധിചിത്തസിക്ഖം, അധിപഞ്ഞാസിക്ഖം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഏവം സിക്ഖാവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

വിനയം പച്ചക്ഖാമീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘ഭിക്ഖുവിനയം പച്ചക്ഖാമി, ഭിക്ഖുനീവിനയം, പഠമം പാരാജികം, ദുതിയം തതിയം ചതുത്ഥം പാരാജികം, സങ്ഘാദിസേസം, ഥുല്ലച്ചയം, പാചിത്തിയം, പാടിദേസനീയം, ദുക്കടം, ദുബ്ഭാസിതം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഏവമാദിവിനയവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

പാതിമോക്ഖം പച്ചക്ഖാമീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘ഭിക്ഖുപാതിമോക്ഖം ഭിക്ഖുനീപാതിമോക്ഖം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഏവം പാതിമോക്ഖവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

ഉദ്ദേസം പച്ചക്ഖാമീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘ഭിക്ഖുപാതിമോക്ഖുദ്ദേസം, ഭിക്ഖുനീപാതിമോക്ഖുദ്ദേസം ¶ , പഠമം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം, ദുതിയം തതിയം ചതുത്ഥം പഞ്ചമം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം, സമ്മാസമ്ബുദ്ധുദ്ദേസം, അനന്തബുദ്ധിഉദ്ദേസം, അനോമബുദ്ധിഉദ്ദേസം, ബോധിപഞ്ഞാണുദ്ദേസം, ധീരുദ്ദേസം, വിഗതമോഹുദ്ദേസം, പഭിന്നഖീലുദ്ദേസം, വിജിതവിജയുദ്ദേസം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഏവമാദിഉദ്ദേസവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

ഉപജ്ഝായം പച്ചക്ഖാമീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘യോ മം പബ്ബാജേസി, യോ മം ഉപസമ്പാദേസി, യസ്സ മൂലേനാഹം പബ്ബജിതോ, യസ്സ മൂലേനാഹം ഉപസമ്പന്നോ, യസ്സമൂലികാ മയ്ഹം പബ്ബജ്ജാ, യസ്സമൂലികാ മയ്ഹം ഉപസമ്പദാ താഹം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഏവം ഉപജ്ഝായവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

ആചരിയം പച്ചക്ഖാമീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘യോ മം പബ്ബാജേസി, യോ മം അനുസ്സാവേസി, യാഹം നിസ്സായ വസാമി, യാഹം ഉദ്ദിസാപേമി, യാഹം ¶ പരിപുച്ഛാമി, യോ മം ഉദ്ദിസതി, യോ മം പരിപുച്ഛാപേതി താഹം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഏവം ആചരിയവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

സദ്ധിവിഹാരികം പച്ചക്ഖാമീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘യാഹം പബ്ബാജേസിം, യാഹം ഉപസമ്പാദേസിം, മയ്ഹം മൂലേന യോ പബ്ബജിതോ, മയ്ഹം മൂലേന യോ ഉപസമ്പന്നോ, മയ്ഹംമൂലികാ യസ്സ പബ്ബജ്ജാ, മയ്ഹം മൂലികാ യസ്സ ഉപസമ്പദാ താഹം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഏവം സദ്ധിവിഹാരികവേവചനേന ¶ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

അന്തേവാസികം പച്ചക്ഖാമീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘യാഹം പബ്ബാജേസിം, യാഹം അനുസ്സാവേസിം, യോ മം നിസ്സായ വസതി, യോ മം ഉദ്ദിസാപേതി, യോ മം പരിപുച്ഛതി, യസ്സാഹം ഉദ്ദിസാമി, യാഹം പരിപുച്ഛാപേമി തം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഏവം അന്തേവാസികവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

സമാനുപജ്ഝായകം പച്ചക്ഖാമീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘മയ്ഹം ഉപജ്ഝായോ യം പബ്ബാജേസി, യം ഉപസമ്പാദേസി, യോ തസ്സ മൂലേന പബ്ബജിതോ, യോ തസ്സ മൂലേന ഉപസമ്പന്നോ, യസ്സ തമ്മൂലികാ പബ്ബജ്ജാ, യസ്സ തമ്മൂലികാ ഉപസമ്പദാ തം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഏവം സമാനുപജ്ഝായകവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

സമാനാചരിയകം ¶ പച്ചക്ഖാമീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘മയ്ഹം ആചരിയോ യം പബ്ബാജേസി, യം അനുസ്സാവേസി, യോ തം നിസ്സായ വസതി, യോ തം ഉദ്ദിസാപേതി പരിപുച്ഛതി, യസ്സ മേ ആചരിയോ ഉദ്ദിസതി, യം പരിപുച്ഛാപേതി തം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഏവം സമാനാചരിയകവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

സബ്രഹ്മചാരിം പച്ചക്ഖാമീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘യേനാഹം സദ്ധിം അധിസീലം സിക്ഖാമി, അധിചിത്തം അധിപഞ്ഞം സിക്ഖാമി തം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഏവം സബ്രഹ്മചാരിവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

ഗിഹീതി മം ധാരേഹീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘ആഗാരികോതി മം ധാരേഹി, കസ്സകോ, വാണിജോ, ഗോരക്ഖോ, ഓകല്ലകോ, മോളിബദ്ധോ, കാമഗുണികോതി മം ധാരേഹീ’’തി ഏവം ഗിഹിവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

ഉപാസകോതി ¶ മം ധാരേഹീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘ദ്വേവാചികോ ഉപാസകോതി മം ധാരേഹി, തേവാചികോ ഉപാസകോ, ബുദ്ധം സരണഗമനികോ, ധമ്മം സങ്ഘം സരണഗമനികോ, പഞ്ചസിക്ഖാപദികോ ദസസിക്ഖാപദികോ ഉപാസകോതി മം ധാരേഹീ’’തി ഏവം ഉപാസകവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

ആരാമികോതി മം ധാരേഹീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘കപ്പിയകാരകോതി മം ധാരേഹി, വേയ്യാവച്ചകരോ, അപ്പഹരിതകാരകോ, യാഗുഭാജകോ, ഫലഭാജകോ, ഖജ്ജകഭാജകോതി മം ധാരേഹീ’’തി ഏവം ആരാമികവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

സാമണേരോതി മം ധാരേഹീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘കുമാരകോതി മം ധാരേഹി, ചേല്ലകോ, ചേടകോ, മോളിഗല്ലോ, സമണുദ്ദേസോ’തി മം ധാരേഹീ’’തി ഏവം സാമണേരവേചനേന ¶ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

തിത്ഥിയോതി മം ധാരേഹീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘നിഗണ്ഠോതി മം ധാരേഹി, ആജീവകോ, താപസോ, പരിബ്ബാജകോ, പണ്ഡരങ്ഗോതി മം ധാരേഹീ’’തി ഏവം തിത്ഥിയവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

തിത്ഥിയസാവകോതി ¶ മം ധാരേഹീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘നിഗണ്ഠസാവകോതി മം ധാരേഹി’’ ആജീവക താപസ പരിബ്ബാജക പണ്ഡരങ്ഗസാവകോതി മം ധാരേഹീതി ഏവം തിത്ഥിയസാവകവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

അസ്സമണോതി മം ധാരേഹീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘ദുസ്സീലോതി മം ധാരേഹി, പാപധമ്മോ, അസുചിസങ്കസ്സരസമാചാരോ, പടിച്ഛന്നകമ്മന്തോ, അസ്സമണോ സമണപടിഞ്ഞോ, അബ്രഹ്മചാരീ ബ്രഹ്മചാരിപടിഞ്ഞോ, അന്തോപൂതി, അവസ്സുതോ, കസമ്ബുജാതോ, കോണ്ഠോ’തി മം ധാരേഹീ’’തി ഏവം അസ്സമണവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

അസക്യപുത്തിയോതി മം ധാരേഹീതി ന വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം. ‘‘ന സമ്മാസമ്ബുദ്ധപുത്തോതി മം ധാരേഹി, ന അനന്തബുദ്ധിപുത്തോ, ന അനോമബുദ്ധിപുത്തോ, ന ബോധിപഞ്ഞാണപുത്തോ, ന ധീരപുത്തോ, ന വിഗതമോഹപുത്തോ, ന പഭിന്നഖീലപുത്തോ ¶ , ന വിജിതവിജയപുത്തോതി മം ധാരേഹീ’’തി ഏവമാദിഅസക്യപുത്തിയവേവചനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി.

തേഹി ആകാരേഹി തേഹി ലിങ്ഗേഹി തേഹി നിമിത്തേഹീതി തേഹി ‘‘ബുദ്ധവേവചനാനി വാ’’തിആദിനാ നയേന വുത്തേഹി ബുദ്ധാദീനം വേവചനേഹി. വേവചനാനി ഹി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനസ്സ കാരണത്താ ആകാരാനി, ബുദ്ധാദീനം സണ്ഠാനദീപനത്താ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനസണ്ഠാനത്താ ഏവ വാ ലിങ്ഗാനി, സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനസ്സ സഞ്ജാനനഹേതുതോ മനുസ്സാനം തിലകാദീനി വിയ നിമിത്താനീതി വുച്ചന്തി. ഏവം ഖോ ഭിക്ഖവേതി ഇതോ പരം അഞ്ഞസ്സ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനകാരണസ്സ അഭാവതോ നിയമേന്തോ ആഹ. അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ, ഏവമേവ ദുബ്ബല്യാവികമ്മഞ്ചേവ ഹോതി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനഞ്ച, ന ഇതോ പരം കാരണമത്ഥീതി.

൫൪. ഏവം സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനലക്ഖണം ദസ്സേത്വാ അപ്പച്ചക്ഖാനേ അസമ്മോഹത്ഥം തസ്സേവ ച സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനലക്ഖണസ്സ പുഗ്ഗലാദിവസേന വിപത്തിദസ്സനത്ഥം ‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, അപ്പച്ചക്ഖാതാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യേഹി ആകാരേഹീതിആദി വുത്തനയമേവ. ഉമ്മത്തകോതി യക്ഖുമ്മത്തകോ വാ പിത്തുമ്മത്തകോ വാ യോ കോചി വിപരീതസഞ്ഞോ, സോ സചേ പച്ചക്ഖാതി, അപ്പച്ചക്ഖാതാ ¶ ഹോതി സിക്ഖാ. ഉമ്മത്തകസ്സാതി താദിസസ്സേവ ഉമ്മത്തകസ്സ; താദിസസ്സ ഹി സന്തികേ സചേ പകതത്തോ സിക്ഖം പച്ചക്ഖാതി, ഉമ്മത്തകോ ന ജാനാതി, അപ്പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. ഖിത്തചിത്തോതി യക്ഖുമ്മത്തകോ വുച്ചതി. പുരിമപദേ പന ഉമ്മത്തകസാമഞ്ഞേന വുത്തം ‘‘യക്ഖുമ്മത്തകോ വാ പിത്തുമ്മത്തകോ വാ’’തി. ഉഭിന്നമ്പി വിസേസോ അനാപത്തിവാരേ ആവി ഭവിസ്സതി ¶ . ഏവം ഖിത്തചിത്തോ സിക്ഖം പച്ചക്ഖാതി, അപ്പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി. തസ്സ സന്തികേ പച്ചക്ഖാതാപി തമ്ഹി അജാനന്തേ അപ്പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി.

വേദനാട്ടോതി ബലവതിയാ ദുക്ഖവേദനായ ഫുട്ഠോ മുച്ഛാപരേതോ; തേന വിലപന്തേന പച്ചക്ഖാതാപി അപ്പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി. തസ്സ സന്തികേ പച്ചക്ഖാതാപി തമ്ഹി അജാനന്തേ അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി.

ദേവതായ സന്തികേതി ഭുമ്മദേവതം ആദിം കത്വാ യാവ അകനിട്ഠദേവതായ സന്തികേ പച്ചക്ഖാതാപി അപ്പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി. തിരച്ഛാനഗതസ്സാതി നാഗമാണവകസ്സ വാ സുപണ്ണമാണവകസ്സ വാ കിന്നര-ഹത്ഥി-മക്കടാദീനം വാ യസ്സ കസ്സചി സന്തികേ പച്ചക്ഖാതാപി അപ്പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി ¶ . തത്ര ഉമ്മത്തകാദീനം സന്തികേ അജാനനഭാവേന അപ്പച്ചക്ഖാതാതി ആഹ. ദേവതായ സന്തികേ അതിഖിപ്പം ജാനനഭാവേന. ദേവതാ നാമ മഹാപഞ്ഞാ തിഹേതുകപടിസന്ധികാ അതിഖിപ്പം ജാനന്തി, ചിത്തഞ്ച നാമേതം ലഹുപരിവത്തം. തസ്മാ ചിത്തലഹുകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ചിത്തവസേനേവ ‘‘മാ അതിഖിപ്പം വിനാസോ അഹോസീ’’തി ദേവതായ സന്തികേ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം പടിക്ഖിപി.

മനുസ്സേസു പന നിയമോ നത്ഥി. യസ്സ കസ്സചി സഭാഗസ്സ വാ വിസഭാഗസ്സ വാ ഗഹട്ഠസ്സ വാ പബ്ബജിതസ്സ വാ വിഞ്ഞുസ്സ സന്തികേ പച്ചക്ഖാതാ പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി. സചേ പന സോ ന ജാനാതി, അപ്പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതീതി ഏതമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘അരിയകേനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അരിയകം നാമ അരിയവോഹാരോ, മാഗധഭാസാ. മിലക്ഖകം നാമ യോ കോചി അനരിയകോ അന്ധദമിളാദി. സോ ച ന പടിവിജാനാതീതി ഭാസന്തരേ വാ അനഭിഞ്ഞതായ, ബുദ്ധസമയേ വാ അകോവിദതായ ‘‘ഇദം നാമ അത്ഥം ഏസ ഭണതീ’’തി നപ്പടിവിജാനാതി. ദവായാതി സഹസാ അഞ്ഞം ഭണിതുകാമോ സഹസാ ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഭണതി. രവായാതി രവാഭഞ്ഞേന, ‘‘അഞ്ഞം ഭണിസ്സാമീ’’തി അഞ്ഞം ഭണന്തോ. പുരിമേന ¶ കോ വിസേസോതി ചേ? പുരിമം പണ്ഡിതസ്സാപി സഹസാവസേന അഞ്ഞഭണനം. ഇദം പന മന്ദത്താ മോമൂഹത്താ അപകതഞ്ഞുത്താ പക്ഖലന്തസ്സ ‘‘അഞ്ഞം ഭണിസ്സാമീ’’തി അഞ്ഞഭണനം.

അസാവേതുകാമോ സാവേതീതി ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ പാളിം വാചേതി പരിപുച്ഛതി ഉഗ്ഗണ്ഹാതി സജ്ഝായം കരോതി വണ്ണേതി, അയം വുച്ചതി ‘‘അസാവേതുകാമോ സാവേതീ’’തി. സാവേതുകാമോ ന സാവേതീതി ദുബ്ബലഭാവം ആവികത്വാ സിക്ഖം പച്ചക്ഖന്തോ വചീഭേദം ന കരോതി, അയം വുച്ചതി ‘‘സാവേതുകാമോ ¶ ന സാവേതീ’’തി. അവിഞ്ഞുസ്സ സാവേതീതി മഹല്ലകസ്സ വാ പോത്ഥകരൂപസദിസസ്സ, ഗരുമേധസ്സ വാ സമയേ അകോവിദസ്സ, ഗാമദാരകാനം വാ അവിഞ്ഞുതം പത്താനം സാവേതി. വിഞ്ഞുസ്സ ന സാവേതീതി പണ്ഡിതസ്സ ഞാതും സമത്ഥസ്സ ന സാവേതി. സബ്ബസോ വാ പനാതി ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തിആദീസു യേന യേന പരിയായേന സിക്ഖാ പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി, തതോ ഏകമ്പി വചീഭേദം കത്വാ ന സാവേതി. ഏവം ഖോതി അപ്പച്ചക്ഖാനലക്ഖണം നിയമേതി. അയം ഹേത്ഥ അത്ഥോ – ‘‘ഏവമേവ സിക്ഖാ അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി, ന അഞ്ഞേന കാരണേനാ’’തി.

സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനവിഭങ്ഗം നിട്ഠിതം.

൫൫. ഇദാനി ¶ ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യാ’’തിആദീനം അത്ഥദസ്സനത്ഥം ‘‘മേഥുനധമ്മോ നാമാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ മേഥുനധമ്മോ നാമാതി ഇദം നിദ്ദിസിതബ്ബസ്സ മേഥുനധമ്മസ്സ ഉദ്ദേസപദം. അസദ്ധമ്മോതി അസതം നീചജനാനം ധമ്മോ. ഗാമധമ്മോതി ഗാമവാസീനം സേവനധമ്മോ. വസലധമ്മോതി വസലാനം ധമ്മോ; കിലേസവസ്സനതോ വാ സയമേവ വസലോ ധമ്മോതി വസലധമ്മോ. ദുട്ഠുല്ലന്തി ദുട്ഠുഞ്ച കിലേസേഹി ദുട്ഠത്താ, ഥൂലഞ്ച അനിപുണഭാവതോതി ദുട്ഠുല്ലം. ഇതോ പട്ഠായ ച തീസു പദേസു ‘‘യോ സോ’’തി ഇദം പരിവത്തേത്വാ ‘‘യം ത’’ന്തി കത്വാ യോജേതബ്ബം – ‘‘യം തം ദുട്ഠുല്ലം, യം തം ഓദകന്തികം, യം തം രഹസ്സ’’ന്തി. ഏത്ഥ ച യസ്മാ തസ്സ കമ്മസ്സ പരിവാരഭൂതം ദസ്സനമ്പി ഗഹണമ്പി ആമസനമ്പി ഫുസനമ്പി ഘട്ടനമ്പി ദുട്ഠുല്ലം, തസ്മാപി തം കമ്മം ദുട്ഠുല്ലം. യം തം ദുട്ഠുല്ലം സോ മേഥുനധമ്മോ. ഉദകം അസ്സ അന്തേ സുദ്ധത്ഥം ആദീയതീതി ഉദകന്തം, ഉദകന്തമേവ ഓദകന്തികം; യം തം ഓദകന്തികം ¶ , സോ മേഥുനധമ്മോ. രഹോ പടിച്ഛന്നേ ഓകാസേ കത്തബ്ബതായ രഹസ്സം. യം തം രഹസ്സം, സോ മേഥുനധമ്മോതി ഏവം യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

ദ്വയേന ദ്വയേന സമാപജ്ജിതബ്ബതോ ദ്വയംദ്വയസമാപത്തി. തത്ഥ യോജനാ – ‘‘യാ സാ ദ്വയംദ്വയസമാപത്തി സോ മേഥുനധമ്മോ നാമാ’’തി. ഇധ പന തം സബ്ബം ഏകജ്ഝം നിഗമേന്തോ ആഹ ‘‘ഏസോ മേഥുനധമ്മോ നാമാ’’തി. കിം കാരണാ വുച്ചതി മേഥുനധമ്മോതി? ഉഭിന്നം രത്താനം സാരത്താനം അവസ്സുതാനം പരിയുട്ഠിതാനം ഉഭിന്നം സദിസാനം ധമ്മോതി, തം കാരണാ വുച്ചതി മേഥുനധമ്മോതി.

പടിസേവതി നാമാതി ഇദം ‘‘പടിസേവേയ്യാ’’തി ഏത്ഥ യേനാകാരേന പടിസേവേയ്യാതി വുച്ചതി, തസ്സാകാരസ്സ ദസ്സനത്ഥം മാതികാപദം. യോ നിത്തേന നിമിത്തന്തിആദീസു യോ ഭിക്ഖു ഇത്ഥിയാ നിമിത്തേന ¶ അത്തനോ നിമിത്തം, ഇത്ഥിയാ അങ്ഗജാതേന അത്തനോ അങ്ഗജാതം സബ്ബന്തിമേന പമാണേന ഏകതിലബീജമത്തമ്പി വാതേന അസമ്ഫുട്ഠേ അല്ലോകാസേ പവേസേതി, ഏസോ പടിസേവതി നാമ; ഏത്തകേന സീലഭേദം പാപുണാതി, പാരാജികോ ഹോതി.

ഏത്ഥ ച ഇത്ഥിനിമിത്തേ ചത്താരി പസ്സാനി, വേമജ്ഝഞ്ചാതി പഞ്ച ഠാനാനി ലബ്ഭന്തി. പുരിസനിമിത്തേ ചത്താരി പസ്സാനി, മജ്ഝം, ഉപരിചാതി ഛ. തസ്മാ ഇത്ഥിനിമിത്തേ ഹേട്ഠാ പവേസേന്തോപി പാരാജികോ ഹോതി. ഉപരിതോ പവേസേന്തോപി, ഉഭോഹി പസ്സേഹി ¶ പവേസേന്തോപി ചത്താരി ഠാനാനി മുഞ്ചിത്വാ മജ്ഝേന പവേസേന്തോപി പാരാജികോ ഹോതി. പുരിസനിമിത്തം പന ഹേട്ഠാഭാഗേന ഛുപന്തം പവേസേന്തോപി പാരാജികോ ഹോതി. ഉപരിഭാഗേന ഛുപന്തം പവേസേന്തോപി, ഉഭോഹി പസ്സേഹി ഛുപന്തം പവേസേന്തോപി, മജ്ഝേനേവ ഛുപന്തം പവേസേന്തോപി സമഞ്ഛിതങ്ഗുലിം വിയ മജ്ഝിമപബ്ബപിട്ഠിയാ സങ്കോചേത്വാ ഉപരിഭാഗേന ഛുപന്തം പവേസേന്തോപി പാരാജികോ ഹോതി. തത്ഥ തുലാദണ്ഡസദിസം പവേസേന്തസ്സാപി ചത്താരി പസ്സാനി, മജ്ഝഞ്ചാതി പഞ്ച ഠാനാനി; സങ്കോചേത്വാ പവേസേന്തസ്സാപി ചത്താരി പസ്സാനി, ഉപരിഭാഗമജ്ഝഞ്ചാതി പഞ്ച ഠാനാനി – ഏവം സബ്ബാനിപി പുരിസനിമിത്തേ ദസ ഠാനാനി ഹോന്തി.

നിമിത്തേ ജാതം അനട്ഠകായപ്പസാദം ചമ്മഖീലം വാ പിളകം വാ പവേസേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സ. നട്ഠകായപ്പസാദം മതചമ്മം വാ സുക്ഖപിളകം വാ പവേസേതി, ആപത്തി ¶ ദുക്കടസ്സ. മേഥുനസ്സാദേന ലോമം വാ അങ്ഗുലി-അങ്ഗുട്ഠബീജാദീനി വാ പവേസേന്തസ്സാപി ദുക്കടമേവ. അയഞ്ച മേഥുനകഥാ നാമ യസ്മാ ദുട്ഠുല്ലാ കഥാ അസബ്ഭികഥാ, തസ്മാ ഏതം വാ അഞ്ഞം വാ വിനയേ ഈദിസം ഠാനം കഥേന്തേന പടിക്കൂലമനസികാരഞ്ച സമണസഞ്ഞഞ്ച ഹിരോത്തപ്പഞ്ച പച്ചുപട്ഠപേത്വാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ ഗാരവം ഉപ്പാദേത്വാ അസമകാരുണികസ്സ ലോകനാഥസ്സ കരുണാഗുണം ആവജ്ജേത്വാ കഥേതബ്ബം. സോ ഹി നാമ ഭഗവാ സബ്ബസോ കാമേഹി വിനിവത്തമാനസോപി സത്താനുദ്ദയായ ലോകാനുകമ്പായ സത്തേസു കാരുഞ്ഞതം പടിച്ച സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനത്ഥായ ഈദിസം കഥം കഥേസി. ‘‘അഹോ സത്ഥു കരുണാഗുണോ’’തി ഏവം ലോകനാഥസ്സ കരുണാഗുണം ആവജ്ജേത്വാ കഥേതബ്ബം.

അപിച യദി ഭഗവാ സബ്ബാകാരേന ഈദിസം കഥം ന കഥേയ്യ, കോ ജാനേയ്യ ‘‘ഏത്തകേസു

ഠാനേസു പാരാജികം, ഏത്തകേസു ഥുല്ലച്ചയം, ഏത്തകേസു ദുക്കട’’ന്തി. തസ്മാ സുണന്തേനപി കഥേന്തേനപി ബീജകേന മുഖം അപിധായ ദന്തവിദംസകം ഹസമാനേന ന നിസീദിതബ്ബം. ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധേനാപി ഈദിസം കഥിത’’ന്തി പച്ചവേക്ഖിത്വാ ഗബ്ഭിതേന ഹിരോത്തപ്പസമ്പന്നേന സത്ഥുപടിഭാഗേന ഹുത്വാ കഥേതബ്ബന്തി.

അനുപഞ്ഞത്തിവാരേ ¶ – അന്തമസോതി സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന. തിരച്ഛാനഗതായപീതി പടിസന്ധിവസേന തിരച്ഛാനേസു ഗതായപി. പഗേവ മനുസ്സിത്ഥിയാതി പഠമതരം മനുസ്സജാതികായ ഇത്ഥിയാ. പാരാജികവത്ഥുഭൂതാ ഏവ ചേത്ഥ തിരച്ഛാനഗതിത്ഥീ തിരച്ഛാനഗതാതി ഗഹേതബ്ബാ, ന സബ്ബാ. തത്രായം പരിച്ഛേദോ –

അപദാനം അഹി മച്ഛാ, ദ്വിപദാനഞ്ച കുക്കുടീ;

ചതുപ്പദാനം മജ്ജാരീ, വത്ഥു പാരാജികസ്സിമാതി.

തത്ഥ ¶ അഹിഗ്ഗഹണേന സബ്ബാപി അജഗരഗോനസാദിഭേദാ ദീഘജാതി സങ്ഗഹിതാ. തസ്മാ ദീഘജാതീസു യത്ഥ തിണ്ണം മഗ്ഗാനം അഞ്ഞതരസ്മിം സക്കാ തിലഫലമത്തമ്പി പവേസേതും, സാ പാരാജികവത്ഥു. അവസേസാ ദുക്കടവത്ഥൂതി വേദിതബ്ബാ. മച്ഛഗ്ഗഹണേന സബ്ബാപി മച്ഛകച്ഛപമണ്ഡൂകാദിഭേദാ ഓദകജാതി സങ്ഗഹിതാ. തത്രാപി ദീഘജാതിയം വുത്തനയേനേവ പാരാജികവത്ഥു ച ദുക്കടവത്ഥു ച വേദിതബ്ബം. അയം പന വിസേസോ – പതങ്ഗമുഖമണ്ഡൂകാ നാമ ഹോന്തി തേസം മുഖസണ്ഠാനം മഹന്തം, ഛിദ്ദം അപ്പകം, തത്ഥ പവേസനം നപ്പഹോതി; മുഖസണ്ഠാനം പന വണസങ്ഖേപം ഗച്ഛതി, തസ്മാ തം ഥുല്ലച്ചയവത്ഥൂതി വേദിതബ്ബം. കുക്കുടിഗ്ഗഹണേന സബ്ബാപി കാകകപോതാദിഭേദാ പക്ഖിജാതി സങ്ഗഹിതാ. തത്രാപി വുത്തനയേനേവ പാരാജികവത്ഥു ച ദുക്കടവത്ഥു ച വേദിതബ്ബം. മജ്ജാരിഗ്ഗഹണേന സബ്ബാപി രുക്ഖസുനഖ-മുങ്ഗുസ-ഗോധാദിഭേദാ ചതുപ്പദജാതി സങ്ഗഹിതാ. തത്രാപി വുത്തനയേനേവ പാരാജികവത്ഥു ച ദുക്കടവത്ഥു ച വേദിതബ്ബം.

പാരാജികോതി പരാജിതോ, പരാജയം ആപന്നോ. അയഞ്ഹി പാരാജികസദ്ദോ സിക്ഖാപദാപത്തിപുഗ്ഗലേസു വത്തതി. തത്ഥ ‘‘അട്ഠാനമേതം, ആനന്ദ, അനവകാസോ യം തഥാഗതോ വജ്ജീനം വാ വജ്ജിപുത്തകാനം വാ കാരണാ സാവകാനം പാരാജികം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം സമൂഹനേയ്യാ’’തി (പാരാ. ൪൩) ഏവം സിക്ഖാപദേ വത്തമാനോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘ആപത്തിം ത്വം, ഭിക്ഖു, ആപന്നോ പാരാജിക’’ന്തി (പാരാ. ൬൭) ഏവം ആപത്തിയം. ‘‘ന മയം പാരാജികാ, യോ അവഹടോ സോ പാരാജികോ’’തി (പാരാ. ൧൫൫) ഏവം പുഗ്ഗലേ വത്തമാനോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘പാരാജികേന ധമ്മേന അനുദ്ധംസേയ്യാ’’തിആദീസു (പാരാ. ൩൮൪) പന ധമ്മേ വത്തതീതി വദന്തി. യസ്മാ പന തത്ഥ ധമ്മോതി കത്ഥചി ആപത്തി ¶ , കത്ഥചി സിക്ഖാപദമേവ അധിപ്പേതം, തസ്മാ സോ വിസും ന വത്തബ്ബോ. തത്ഥ സിക്ഖാപദം യോ തം അതിക്കമതി, തം പരാജേതി, തസ്മാ ‘‘പാരാജിക’’ന്തി വുച്ചതി. ആപത്തി പന യോ നം അജ്ഝാപജ്ജതി, തം പരാജേതി, തസ്മാ ‘‘പാരാജികാ’’തി ¶ വുച്ചതി. പുഗ്ഗലോ യസ്മാ ¶ പരാജിതോ പരാജയമാപന്നോ, തസ്മാ ‘‘പാരാജികോ’’തി വുച്ചതി. ഏതമേവ ഹി അത്ഥം സന്ധായ പരിവാരേപി –

‘‘പാരാജികന്തി യം വുത്തം, തം സുണോഹി യഥാതഥം;

ചുതോ പരദ്ധോ ഭട്ഠോ ച, സദ്ധമ്മാ ഹി നിരങ്കതോ;

സംവാസോപി തഹിം നത്ഥി, തേനേതം ഇതി വുച്ചതീ’’തി വുത്തം. (പരി. ൩൩൯);

അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ – ‘‘തം സിക്ഖാപദം വീതിക്കമന്തോ ആപത്തിഞ്ച ആപന്നോ പുഗ്ഗലോ ചുതോ ഹോതീതി സബ്ബം യോജേതബ്ബം. തേന വുച്ചതീതി യേന കാരണേന അസ്സമണോ ഹോതി അസക്യപുത്തിയോ പരിഭട്ഠോ ഛിന്നോ പരാജിതോ സാസനതോ, തേന വുച്ചതി. കിന്തി? ‘‘പാരാജികോ ഹോതീ’’തി.

സഹ വസന്തി ഏത്ഥാതി സംവാസോ, തം ദസ്സേതും ‘‘സംവാസോ നാമാ’’തി വത്വാ ‘‘ഏകകമ്മ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്രായം സദ്ധിം യോജനായ വണ്ണനാ – ചതുബ്ബിധമ്പി സങ്ഘകമ്മം സീമാപരിച്ഛിന്നേഹി പകതത്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി ഏകതോ കത്തബ്ബത്താ ഏകകമ്മം നാമ. തഥാ പഞ്ചവിധോപി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ ഏകതോ ഉദ്ദിസിതബ്ബത്താ ഏകുദ്ദേസോ നാമ. പഞ്ഞത്തം പന സിക്ഖാപദം സബ്ബേഹിപി ലജ്ജീപുഗ്ഗലേഹി സമം സിക്ഖിതബ്ബഭാവതോ സമസിക്ഖതാ നാമ. ഏത്ഥ യസ്മാ സബ്ബേപി ലജ്ജിനോ ഏതേസു കമ്മാദീസു സഹ വസന്തി, ന ഏകോപി തതോ ബഹിദ്ധാ സന്ദിസ്സതി, തസ്മാ താനി സബ്ബാനിപി ഗഹേത്വാ ‘‘ഏസോ സംവാസോ നാമാ’’തി ആഹ. സോ ച വുത്തപ്പകാരോ സംവാസോ തേന പുഗ്ഗലേന സദ്ധിം നത്ഥി, തേന കാരണേന സോ പാരാജികോ പുഗ്ഗലോ അസംവാസോതി വുച്ചതീതി.

൫൬. ഏവം ഉദ്ദിട്ഠസിക്ഖാപദം പദാനുക്കമേന വിഭജിത്വാ ഇദാനി യം തം ‘‘പടിസേവേയ്യാ’’തി ഏത്ഥ യേനാകാരേന പടിസേവേയ്യാതി വുച്ചതി, തസ്സാകാരസ്സ ദസ്സനത്ഥം ‘‘പടിസേവതി നാമാ’’തി ഇദം മാതികാപദം ഠപേത്വാ ‘‘നിമിത്തേന നിമിത്തം അങ്ഗജാതേന അങ്ഗജാത’’ന്തി വുത്തം. തത്ഥ യസ്മാ ന കേവലം ഇത്ഥിയാ ¶ ഏവ നിമിത്തം പാരാജികവത്ഥു, ന ച മനുസ്സിത്ഥിയാ ഏവ, സുവണ്ണരജതാദിമയാനഞ്ച ഇത്ഥീനമ്പി നിമിത്തം വത്ഥുമേവ ന ഹോതി; തസ്മാ യം യം വത്ഥു ഹോതി, തം തം ദസ്സേതും ‘‘തിസ്സോ ഇത്ഥിയോ’’തിആദിനാ നയേന യേസം നിമിത്താനി വത്ഥൂനി ഹോന്തി, തേ സത്തേ വത്വാ ‘‘മനുസ്സിത്ഥിയാ തയോ മഗ്ഗേ’’തിആദിനാ നയേന താനി വത്ഥൂനി ആഹ.

തത്ഥ തിസ്സോ ഇത്ഥിയോ, തയോ ഉഭതോബ്യഞ്ജനകാ, തയോ പണ്ഡകാ, തയോ പുരിസാതി പാരാജികവത്ഥൂനം ¶ നിമിത്താനം നിസ്സയാ ദ്വാദസ സത്താ ഹോന്തി. തേസു ഇത്ഥിപുരിസാ പാകടാ ഏവ ¶ . പണ്ഡകഉഭതോബ്യഞ്ജനകഭേദോ പബ്ബജ്ജാഖന്ധകവണ്ണനായം പാകടോ ഭവിസ്സതി.

മനുസ്സിത്ഥിയാ തയോ മഗ്ഗേ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തസ്സാതി ഏത്ഥ ച മനുസ്സിത്ഥിയാ തീസു മഗ്ഗേസൂതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏവം സബ്ബത്ഥ. സബ്ബേ ഏവ ചേതേ മനുസ്സിത്ഥിയാ തയോ മഗ്ഗാ, അമനുസ്സിത്ഥിയാ തയോ, തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാ തയോതി നവ; മനുസ്സഉഭതോബ്യഞ്ജനകാദീനം നവ; മനുസ്സപണ്ഡകാദീനം ദ്വേ ദ്വേ കത്വാ ഛ; തഥാ മനുസ്സപുരിസാദീനന്തി സമതിംസ മഗ്ഗാ ഹോന്തി. ഏതേസു നിമിത്തസങ്ഖാതേസു യത്ഥ കത്ഥചി അത്തനോ അങ്ഗജാതം തിലഫലമത്തമ്പി പവേസേത്വാ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തോ പാരാജികം ആപജ്ജതി.

൫൭. ആപജ്ജന്തോ പന യസ്മാ സേവനചിത്തേനേവ ആപജ്ജതി, ന വിനാ തേന; തസ്മാ തം ലക്ഖണം ദസ്സേന്തോ ഭഗവാ ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ സേവനചിത്തം ഉപട്ഠിതേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭിക്ഖുസ്സാതി മേഥുനസേവനകസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ. സേവനചിത്തം ഉപട്ഠിതേതി ഭുമ്മത്ഥേ പച്ചത്തവചനം, സേവനചിത്തേ പച്ചുപട്ഠിതേതി അത്ഥോ. വച്ചമഗ്ഗം അങ്ഗജാതം പവേസേന്തസ്സാതി യേന മഗ്ഗേന വച്ചം നിക്ഖമതി തം മഗ്ഗം അത്തനോ അങ്ഗജാതം പുരിസനിമിത്തം തിലഫലമത്തമ്പി പവേസേന്തസ്സ. ആപത്തി പാരാജികസ്സാതി ആപത്തി പാരാജികാ അസ്സ ഹോതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ ആപത്തീതി ആപജ്ജനം ഹോതി. പാരാജികസ്സാതി പാരാജികധമ്മസ്സ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.

൫൮. ഏവം സേവനചിത്തേനേവ പവേസേന്തസ്സ ആപത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യസ്മാ തം പവേസനം നാമ ന കേവലം അത്തൂപക്കമേനേവ, പരൂപക്കമേനാപി ഹോതി ¶ . തത്രാപി ച സാദിയന്തസ്സേവ ആപത്തി പടിസേവനചിത്തസമങ്ഗിസ്സ, ന ഇതരസ്സ. തസ്മാ യേ സദ്ധാപബ്ബജിതാ കുലപുത്താ സമ്മാപടിപന്നകാ പരൂപക്കമേന പവേസനേപി സതി ന സാദിയന്തി, തേസം രക്ഖണത്ഥം ‘‘ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികാ മനുസ്സിത്ഥി’’ന്തിആദിമാഹ.

തത്ഥ പടിപക്ഖം അത്ഥയന്തി ഇച്ഛന്തീതി പച്ചത്ഥികാ, ഭിക്ഖൂ ഏവ പച്ചത്ഥികാ ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികാ; വിസഭാഗാനം വേരിഭിക്ഖൂനമേതം അധിവചനം. മനുസ്സിത്ഥിം ഭിക്ഖുസ്സ സന്തികേ ആനേത്വാതി ഇസ്സാപകതാ തം ഭിക്ഖും നാസേതുകാമാ ആമിസേന വാ ഉപലാപേത്വാ മിത്തസന്ഥവവസേന വാ ‘‘ഇദം അമ്ഹാകം കിച്ചം കരോഹീ’’തി വത്വാ കഞ്ചി മനുസ്സിത്ഥിം ¶ രത്തിഭാഗേ തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ വസനോകാസം ¶ ആനേത്വാ. വച്ചമഗ്ഗേന അങ്ഗജാതം അഭിനിസീദേന്തീതി തം ഭിക്ഖും ഹത്ഥപാദസീസാദീസു സുഗ്ഗഹിതം നിപ്പരിപ്ഫന്ദം ഗഹേത്വാ ഇത്ഥിയാ വച്ചമഗ്ഗേന തസ്സ ഭിക്ഖുനോ അങ്ഗജാതം അഭിനിസീദേന്തി; സമ്പയോജേന്തീതി അത്ഥോ.

സോ ചേതിആദീസു സോ ചേ ഭിക്ഖു വച്ചമഗ്ഗബ്ഭന്തരം അത്തനോ അങ്ഗജാതസ്സ പവേസനം സാദിയതി അധിവാസേതി തസ്മിം ഖണേ സേവനചിത്തം ഉപട്ഠാപേതി. പവിട്ഠം സാദിയതി അധിവാസേതി, പവിട്ഠകാലേ സേവനചിത്തം ഉപട്ഠാപേതി. ഠിതം സാദിയതി അധിവാസേതി, ഠാനപ്പത്തകാലേ സുക്കവിസ്സട്ഠിസമയേ സേവനചിത്തം ഉപട്ഠാപേതി. ഉദ്ധരണം സാദിയതി അധിവാസേതി, നീഹരണകാലേ പടിസേവനചിത്തം ഉപട്ഠാപേതി. ഏവം ചതൂസു ഠാനേസു സാദിയന്തോ ‘‘മമ വേരിസമണേഹി ഇദം കത’’ന്തി വത്തും ന ലഭതി, പാരാജികാപത്തിമേവ ആപജ്ജതി. യഥാ ച ഇമാനി ചത്താരി സാദിയന്തോ ആപജ്ജതി; ഏവം പുരിമം ഏകം അസാദിയിത്വാ തീണി സാദിയന്തോപി, ദ്വേ അസാദിയിത്വാ ദ്വേ സാദിയന്തോപി, തീണി അസാദിയിത്വാ ഏകം സാദിയന്തോപി ആപജ്ജതിയേവ. സബ്ബസോ പന അസാദിയന്തോ ആസീവിസമുഖം വിയ അങ്ഗാരകാസും വിയ ച പവിട്ഠം അങ്ഗജാതം മഞ്ഞമാനോ നാപജ്ജതി. തേന വുത്തം – ‘‘പവേസനം ന സാദിയതി…പേ… ഉദ്ധരണം ന സാദിയതി, അനാപത്തീ’’തി. ഇമഞ്ഹി ഏവരൂപം ആരദ്ധവിപസ്സകം കായേ ച ജീവിതേ ച അനപേക്ഖം ഏകാദസഹി അഗ്ഗീഹി സമ്പജ്ജലിതാനി ച സബ്ബായതനാനി ഉക്ഖിത്താസികേ വിയ ച വധകേ പഞ്ച കാമഗുണേ പസ്സന്തം പുഗ്ഗലം രക്ഖന്തോ ഭഗവാ പച്ചത്ഥികാനഞ്ചസ്സ മനോരഥവിഘാതം ¶ കരോന്തോ ഇമം ‘‘പവേസനം ന സാദിയതീ’’തിആദികം ചതുക്കം നീഹരിത്വാ ഠപേസീതി.

൫൯-൬൦. ഏവം പഠമചതുക്കം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യസ്മാ ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികാ ഇത്ഥിം ആനേത്വാ ന കേവലം വച്ചമഗ്ഗേനേവ അഭിനിസീദേന്തി, അഥ ഖോ പസ്സാവമഗ്ഗേനപി മുഖേനപി. ഇത്ഥിം ആനേത്വാപി ച കേചി ജാഗരന്തിം ആനേന്തി, കേചി സുത്തം, കേചി മത്തം, കേചി ഉമ്മത്തം, കേചി പമത്തം അഞ്ഞവിഹിതം വിക്ഖിത്തചിത്തന്തി ¶ അത്ഥോ. കേചി മതം അക്ഖായിതം, സോണസിങ്ഗാലാദീഹി അക്ഖായിതനിമിത്തന്തി അത്ഥോ. കേചി മതം യേഭുയ്യേന അക്ഖായിതം, യേഭുയ്യേന അക്ഖായിതാ നാമ യസ്സാ നിമിത്തേ വച്ചമഗ്ഗേ പസ്സാവമഗ്ഗേ മുഖേ വാ ബഹുതരോ ഓകാസോ അക്ഖായിതോ ഹോതി. കേചി മതം യേഭുയ്യേന ഖായിതം, യേഭുയ്യേന ഖായിതാ നാമ യസ്സാ വച്ചമഗ്ഗാദികേ നിമിത്തേ ബഹും ഖായിതം ¶ ഹോതി, അപ്പം അക്ഖായിതം. ന കേവലഞ്ച മനുസ്സിത്ഥിമേവ ആനേന്തി, അഥ ഖോ അമനുസ്സിത്ഥിമ്പി തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിമ്പി. ന കേവലഞ്ച വുത്തപ്പകാരം ഇത്ഥിമേവ, ഉഭതോബ്യഞ്ജനകമ്പി പണ്ഡകമ്പി പുരിസമ്പി ആനേന്തി. തസ്മാ തേസം വസേന അഞ്ഞാനിപി ചതുക്കാനി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികാ മനുസ്സിത്ഥിം ജാഗരന്തി’’ന്തിആദിമാഹ.

തത്ഥ പാളിയാ അസമ്മോഹത്ഥം വുത്തചതുക്കാനി ഏവം സങ്ഖ്യാതോ വേദിതബ്ബാനി – മനുസ്സിത്ഥിയാ തിണ്ണം മഗ്ഗാനം വസേന തീണി സുദ്ധികചതുക്കാനി, തീണി ജാഗരന്തീചതുക്കാനി, തീണി സുത്തചതുക്കാനി, തീണി മത്തചതുക്കാനി, തീണി ഉമ്മത്തചതുക്കാനി, തീണി പമത്തചതുക്കാനി, തീണി മതഅക്ഖായിതചതുക്കാനി, തീണി യേഭുയ്യേന അക്ഖായിതചതുക്കാനി, തീണി യേഭുയ്യേന ഖായിതചതുക്കാനീതി സത്തവീസതി ചതുക്കാനി. തഥാ അമനുസ്സിത്ഥിയാ; തഥാ തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാതി ഇത്ഥിവാരേ ഏകാസീതി ചതുക്കാനി. യഥാ ച ഇത്ഥിവാരേ ഏവം ഉഭതോബ്യഞ്ജനകവാരേ. പണ്ഡകപുരിസവാരേസു പന ദ്വിന്നം മഗ്ഗാനം വസേന ചതുപണ്ണാസ ചതുപണ്ണാസ ഹോന്തി. ഏവം സബ്ബാനിപി ദ്വേസതാനി, സത്തതി ച ചതുക്കാനി ഹോന്തി, താനി ഉത്താനത്ഥാനിയേവ.

സബ്ബവാരേസു ¶ പനേത്ഥ ‘‘മതം യേഭുയ്യേന അക്ഖായിതം ഖായിത’’ന്തി ഏതസ്മിം ഠാനേ അയം വിനിച്ഛയോ – തമ്ബപണ്ണിദീപേ കിര ദ്വേ വിനയധരാ സമാനാചരിയകാ ഥേരാ അഹേസും – ഉപതിസ്സത്ഥേരോ ച, ഫുസ്സദേവത്ഥേരോ ച. തേ മഹാഭയേ ഉപ്പന്നേ വിനയപിടകം പരിഹരന്താ രക്ഖിംസു. തേസു ഉപതിസ്സത്ഥേരോ ബ്യത്തതരോ. തസ്സാപി ദ്വേ അന്തേവാസികാ അഹേസും – മഹാപദുമത്ഥേരോ ച മഹാസുമത്ഥേരോ ച. തേസു മഹാസുമത്ഥേരോ നക്ഖത്തും വിനയപിടകം അസ്സോസി, മഹാപദുമത്ഥേരോ തേന സദ്ധിം നവക്ഖത്തും, വിസുഞ്ച ഏകകോവ നവക്ഖത്തുന്തി അട്ഠാരസക്ഖത്തും അസ്സോസി; അയമേവ തേസു ബ്യത്തതരോ ¶ . തേസു മഹാസുമത്ഥേരോ നവക്ഖത്തും വിനയപിടകം സുത്വാ ആചരിയം മുഞ്ചിത്വാ അപരഗങ്ഗം അഗമാസി. തതോ മഹാപദുമത്ഥേരോ ആഹ – ‘‘സൂരോ വത, രേ, ഏസ വിനയധരോ യോ ധരമാനകംയേവ ആചരിയം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞത്ഥ വസിതബ്ബം മഞ്ഞതി. നനു ആചരിയേ ധരമാനേ വിനയപിടകഞ്ച അട്ഠകഥാ ച അനേകക്ഖത്തും ഗഹേത്വാപി ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബം, നിച്ചകാലം സോതബ്ബം, അനുസംവച്ഛരം സജ്ഝായിതബ്ബ’’ന്തി.

ഏവം വിനയഗരുകാനം ഭിക്ഖൂനം കാലേ ഏകദിവസം ഉപതിസ്സത്ഥേരോ മഹാപദുമത്ഥേരപ്പമുഖാനം പഞ്ചന്നം അന്തേവാസികസതാനം പഠമപാരാജികസിക്ഖാപദേ ഇമം പദേസം വണ്ണേന്തോ നിസിന്നോ ഹോതി. തം അന്തേവാസികാ പുച്ഛിംസു – ‘‘ഭന്തേ, യേഭുയ്യേന അക്ഖായിതേ പാരാജികം, യേഭുയ്യേന ഖായിതേ ഥുല്ലച്ചയം, ഉപഡ്ഢക്ഖായിതേ കേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി? ഥേരോ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, ബുദ്ധാ നാമ പാരാജികം ¶ പഞ്ഞപേന്താ ന സാവസേസം കത്വാ പഞ്ഞപേന്തി, അനവസേസംയേവ കത്വാ സബ്ബം പരിയാദിയിത്വാ സോതം ഛിന്ദിത്വാ പാരാജികവത്ഥുസ്മിം പാരാജികമേവ പഞ്ഞപേന്തി. ഇദഞ്ഹി സിക്ഖാപദം ലോകവജ്ജം, ന പണ്ണത്തിവജ്ജം. തസ്മാ യദി ഉപഡ്ഢക്ഖായിതേ പാരാജികം ഭവേയ്യ, പഞ്ഞപേയ്യ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. പാരാജികച്ഛായാ പനേത്ഥ ന ദിസ്സതി, ഥുല്ലച്ചയമേവ ദിസ്സതീ’’തി.

അപിച മതസരീരേ പാരാജികം പഞ്ഞപേന്തോ ഭഗവാ യേഭുയ്യേന അക്ഖായിതേ ഠപേസി ‘‘തതോ പരം പാരാജികം നത്ഥീ’’തി ദസ്സേതും. ഥുല്ലച്ചയം പഞ്ഞപേന്തോ യേഭുയ്യേന ഖായിതേ ഠപേസി ‘‘തതോ പരം ഥുല്ലച്ചയം നത്ഥീ’’തി ദസ്സേതുന്തിപി വേദിതബ്ബം. ഖായിതാഖായിതഞ്ച നാമേതം മതസരീരസ്മിംയേവ വേദിതബ്ബം, ന ജീവമാനേ. ജീവമാനേ ഹി നഖപിട്ഠിപ്പമാണേപി ഛവിമംസേ വാ ന്ഹാരുമ്ഹി ¶ വാ സതി പാരാജികമേവ ഹോതി. യദിപി നിമിത്തം സബ്ബസോ ഖായിതം ഛവിചമ്മം നത്ഥി, നിമിത്തസണ്ഠാനം പഞ്ഞായതി, പവേസനം ജായതി, പാരാജികമേവ. നിമിത്തസണ്ഠാനം പന അനവസേസേത്വാ സബ്ബസ്മിം നിമിത്തേ ഛിന്ദിത്വാ സമന്തതോ തച്ഛേത്വാ ഉപ്പാടിതേ വണസങ്ഖേപവസേന ഥുല്ലച്ചയം. നിമിത്തതോ പതിതായ മംസപേസിയാ ഉപക്കമന്തസ്സ ദുക്കടം. മതസരീരേ പന യദിപി സബ്ബം സരീരം ഖായിതം ഹോതി, യദിപി അക്ഖായിതം, തയോ പന മഗ്ഗാ അക്ഖായിതാ, തേസു ഉപക്കമന്തസ്സ ¶ പാരാജികം. യേഭുയ്യേന അക്ഖായിതേ പാരാജികമേവ. ഉപഡ്ഢക്ഖായിതേ ച യേഭുയ്യേന ഖായിതേ ച ഥുല്ലച്ചയം.

മനുസ്സാനം ജീവമാനകസരീരേ അക്ഖിനാസകണ്ണച്ഛിദ്ദവത്ഥികോസേസു സത്ഥകാദീഹി കതവണേ വാ മേഥുനരാഗേന തിലഫലമത്തമ്പി അങ്ഗജാതം പവേസേന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയമേവ. അവസേസസരീരേ ഉപകച്ഛകാദീസു ദുക്കടം. മതേ അല്ലസരീരേ പാരാജികക്ഖേത്തേ പാരാജികം, ഥുല്ലച്ചയക്ഖേത്തേ ഥുല്ലച്ചയം, ദുക്കടക്ഖേത്തേ ദുക്കടം. യദാ പന സരീരം ഉദ്ധുമാതകം ഹോതി കുഥിതം നീലമക്ഖികസമാകിണ്ണം കിമികുലസമാകുലം നവഹി വണമുഖേഹി പഗ്ഗളിതപുബ്ബകുണപഭാവേന ഉപഗന്തുമ്പി അസക്കുണേയ്യം, തദാ പാരാജികവത്ഥുഞ്ച ഥുല്ലച്ചയവത്ഥുഞ്ച വിജഹതി; താദിസേ സരീരേ യത്ഥ കത്ഥചി ഉപക്കമതോ ദുക്കടമേവ. തിരച്ഛാനഗതാനം ഹത്ഥി-അസ്സ-ഗോണ-ഗദ്രഭ-ഓട്ഠമഹിംസാദീനം നാസായ ഥുല്ലച്ചയം. വത്ഥികോസേ ഥുല്ലച്ചയമേവ. സബ്ബേസമ്പി തിരച്ഛാനഗതാനം അക്ഖികണ്ണവണേസു ദുക്കടം, അവസേസസരീരേപി ദുക്കടമേവ. മതാനം അല്ലസരീരേ പാരാജികക്ഖേത്തേ പാരാജികം, ഥുല്ലച്ചയക്ഖേത്തേ ഥുല്ലച്ചയം, ദുക്കടക്ഖേത്തേ ദുക്കടം.

കുഥിതകുണപേ പന പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ സബ്ബത്ഥ ദുക്കടം. കായസംസഗ്ഗരാഗേന വാ മേഥുനരാഗേന വാ ജീവമാനകപുരിസസ്സ വത്ഥികോസം അപ്പവേസേന്തോ നിമിത്തേന നിമിത്തം ഛുപതി, ദുക്കടം. മേഥുനരാഗേന ¶ ഇത്ഥിയാ അപ്പവേസേന്തോ നിമിത്തേന നിമിത്തം ഛുപതി, ഥുല്ലച്ചയം. മഹാഅട്ഠകഥായം പന ‘‘ഇത്ഥിനിമിത്തം മേഥുനരാഗേന മുഖേന ഛുപതി ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി വുത്തം. ചമ്മക്ഖന്ധകേ ‘‘ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ അചിരവതിയാ നദിയാ ഗാവീനം തരന്തീനം വിസാണേസുപി ഗണ്ഹന്തി, കണ്ണേസുപി ഗണ്ഹന്തി, ഗീവായപി ഗണ്ഹന്തി, ഛേപ്പായപി ഗണ്ഹന്തി, പിട്ഠിമ്പി അഭിരുഹന്തി, രത്തചിത്താപി അങ്ഗജാതം ഛുപന്തീ’’തി (മഹാവ. ൨൫൨) ഇമിസ്സാ അട്ഠുപ്പത്തിയാ അവിസേസേന വുത്തം – ‘‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, രത്തചിത്തേന അങ്ഗജാതം ഛുപിതബ്ബം, യോ ഛുപേയ്യ, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി ¶ (മഹാവ. ൨൫൨). തം സബ്ബമ്പി സംസന്ദിത്വാ യഥാ ന വിരുജ്ഝതി തഥാ ഗഹേതബ്ബം. കഥഞ്ച ¶ ന വിരുജ്ഝതി? യം താവ മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം ‘‘മേഥുനരാഗേന മുഖേന ഛുപതീ’’തി. തത്ര കിര നിമിത്തമുഖം മുഖന്തി അധിപ്പേതം. ‘‘മേഥുനരാഗേനാ’’തി ച വുത്തത്താപി അയമേവ തത്ഥ അധിപ്പായോതി വേദിതബ്ബോ. ന ഹി ഇത്ഥിനിമിത്തേ പകതിമുഖേന മേഥുനുപക്കമോ ഹോതി. ഖന്ധകേപി യേ പിട്ഠിം അഭിരുഹന്താ മേഥുനരാഗേന അങ്ഗജാതേന അങ്ഗജാതം ഛുപിംസു, തേ സന്ധായ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഇതരഥാ ഹി ദുക്കടം സിയാ. കേചി പനാഹു ‘‘ഖന്ധകേപി മുഖേനേവ ഛുപനം സന്ധായ ഓളാരികത്താ കമ്മസ്സ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം. അട്ഠകഥായമ്പി തം സന്ധായഭാസിതം ഗഹേത്വാവ മേഥുനരാഗേന മുഖേന ഛുപതി ഥുല്ലച്ചയന്തി വുത്ത’’ന്തി. തസ്മാ സുട്ഠു സല്ലക്ഖേത്വാ ഉഭോസു വിനിച്ഛയേസു യോ യുത്തതരോ സോ ഗഹേതബ്ബോ. വിനയഞ്ഞൂ പന പുരിമം പസംസന്തി. കായസംസഗ്ഗരാഗേന പന പകതിമുഖേന വാ നിമിത്തമുഖേന വാ ഇത്ഥിനിമിത്തം ഛുപന്തസ്സ സങ്ഘാദിസേസോ. തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാ പസ്സാവമഗ്ഗം നിമിത്തമുഖേന ഛുപന്തസ്സ വുത്തനയേനേവ ഥുല്ലച്ചയം. കായസംസഗ്ഗരാഗേന ദുക്കടന്തി.

ഏകൂനസത്തതിദ്വിസതചതുക്കകഥാ നിട്ഠിതാ.

൬൧-൬൨. ഏവം ഭഗവാ പടിപന്നകസ്സ ഭിക്ഖുനോ രക്ഖണത്ഥം സത്തതിദ്വിസതചതുക്കാനി നീഹരിത്വാ ‘‘ഇദാനി യേ അനാഗതേ പാപഭിക്ഖൂ ‘സന്ഥതം ഇമം ന കിഞ്ചി ഉപാദിന്നകം ഉപാദിന്നകേന ഫുസതി, കോ ഏത്ഥ ദോസോ’തി സഞ്ചിച്ച ലേസം ഓഡ്ഡേസ്സന്തി, തേസം സാസനേ പതിട്ഠാ ഏവ ന ഭവിസ്സതീ’’തി ദിസ്വാ തേസു സത്തതിദ്വിസതചതുക്കേസു ഏകമേകം ചതുക്കം ചതൂഹി സന്ഥതാദിഭേദേഹി ഭിന്ദിത്വാ ദസ്സേന്തോ ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികാ മനുസ്സിത്ഥിം ഭിക്ഖുസ്സ സന്തികേ ആനേത്വാ വച്ചമഗ്ഗേന പസ്സാവമഗ്ഗേന മുഖേന അങ്ഗജാതം അഭിനിസീദേന്തി സന്ഥതായ അസന്ഥതസ്സാതിആദിമാഹ.

തത്ഥ സന്ഥതായ അസന്ഥതസ്സാതിആദീസു സന്ഥതായ ഇത്ഥിയാ വച്ചമഗ്ഗേന പസ്സാവമഗ്ഗേന മുഖേന ¶ അസന്ഥതസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ അങ്ഗജാതം അഭിനിസീദേന്തീതി ഇമിനാ ¶ നയേന യോജനാ വേദിതബ്ബാ. തത്ഥ സന്ഥതാ നാമ യസ്സാ തീസു ¶ മഗ്ഗേസു യോ കോചി മഗ്ഗോ പലിവേഠേത്വാ വാ അന്തോ വാ പവേസേത്വാ യേന കേനചി വത്ഥേന വാ പണ്ണേന വാ വാകപട്ടേന വാ ചമ്മേന വാ തിപുസീസാദീനം പട്ടേന വാ പടിച്ഛന്നോ. സന്ഥതോ നാമ യസ്സ അങ്ഗജാതം തേസംയേവ വത്ഥാദീനം യേന കേനചി പടിച്ഛന്നം. തത്ഥ ഉപാദിന്നകേന വാ അനുപാദിന്നകം ഘട്ടിയതു, അനുപാദിന്നകേന വാ ഉപാദിന്നകം, അനുപാദിന്നകേന വാ അനുപാദിന്നകം, ഉപാദിന്നകേന വാ ഉപാദിന്നകം, സചേ യത്തകേ പവിട്ഠേ പാരാജികം ഹോതീതി വുത്തം, തത്തകം പവിസതി, സബ്ബത്ഥ സാദിയന്തസ്സ പാരാജികക്ഖേത്തേ പാരാജികം; ഥുല്ലച്ചയക്ഖേത്തേ ഥുല്ലച്ചയം, ദുക്കടക്ഖേത്തേ ദുക്കടമേവ ഹോതി. സചേ ഇത്ഥിനിമിത്തം ഖാണും കത്വാ സന്ഥതം, ഖാണും ഘട്ടേന്തസ്സ ദുക്കടം. സചേ പുരിസനിമിത്തം ഖാണും കത്വാ സന്ഥതം, ഖാണും പവേസേന്തസ്സ ദുക്കടം. സചേ ഉഭയം ഖാണും കത്വാ സന്ഥതം, ഖാണുനാ ഖാണും ഘട്ടേന്തസ്സ ദുക്കടം. സചേ ഇത്ഥിനിമിത്തേ വേളുനളപബ്ബാദീനം കിഞ്ചി പക്ഖിത്തം, തസ്സ ഹേട്ഠാഭാഗം ചേപി ഫുസന്തോ തിലഫലമത്തം പവേസേതി, പാരാജികം. ഉപരിഭാഗം ചേപി ഉഭോസു പസ്സേസു ഏകപസ്സം ചേപി ഫുസന്തോ പവേസേതി, പാരാജികം. ചത്താരിപി പസ്സാനി അഫുസന്തോ പവേസേത്വാ തസ്സ തലം ചേപി ഫുസതി, പാരാജികം. യദി പന പസ്സേസു വാ തലേ വാ അഫുസന്തോ ആകാസഗതമേവ കത്വാ പവേസേത്വാ നീഹരതി, ദുക്കടം. ബഹിദ്ധാ ഖാണുകേ ഫുസതി ദുക്കടമേവ. യഥാ ച ഇത്ഥിനിമിത്തേ വുത്തം, ഏവം സബ്ബത്ഥ ലക്ഖണം വേദിതബ്ബന്തി.

ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികചതുക്കഭേദവണ്ണനാ

൬൩-൬൪. ഏവം സന്ഥതചതുക്കഭേദം വത്വാ ഇദാനി യസ്മാ ന കേവലം മനുസ്സിത്ഥിആദികേ ഭിക്ഖുസ്സ ഏവ സന്തികേ ആനേന്തി. അഥ ഖോ ഭിക്ഖുമ്പി താസം സന്തികേ ആനേന്തി, തസ്മാ തപ്പഭേദം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികാ ഭിക്ഖും മനുസ്സിത്ഥിയാ സന്തികേ’’തി ആദിനാ നയേന സബ്ബാനി താനി ചതുക്കാനി പുനപി നീഹരിത്വാ ദസ്സേസി. തേസു വിനിച്ഛയോ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോതി.

ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികവസേന ചതുക്കഭേദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

രാജപച്ചത്ഥികാദിചതുക്കഭേദകഥാ

൬൫. യസ്മാ ¶ ¶ ¶ പന ന ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികാ ഏവ ഏവം കരോന്തി, രാജപച്ചത്ഥികാദയോപി കരോന്തി. തസ്മാ തമ്പി പഭേദം ദസ്സേന്തോ ‘‘രാജപച്ചത്ഥികാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ രാജാനോ ഏവ പച്ചത്ഥികാ രാജപച്ചത്ഥികാ. തേ ച സയം ആനേന്താപി അഞ്ഞേഹി ആണാപേന്താപി ആനേന്തിയേവാതി വേദിതബ്ബാ. ചോരാ ഏവ പച്ചത്ഥികാ ചോരപച്ചത്ഥികാ. ധുത്താതി മേഥുനുപസംഹിതഖിഡ്ഡാപസുതാ നാഗരികകേരാടിയപുരിസാ, ഇത്ഥിധുത്തസുരാധുത്താദയോ വാ; ധുത്താ ഏവ പച്ചത്ഥികാ ധുത്തപച്ചത്ഥികാ. ഗന്ധന്തി ഹദയം വുച്ചതി, തം ഉപ്പാടേന്തീതി ഉപ്പലഗന്ധാ, ഉപ്പലഗന്ധാ ഏവ പച്ചത്ഥികാ ഉപ്പലഗന്ധപച്ചത്ഥികാ. ഏതേ കിര ന കസിവണിജ്ജാദീഹി ജീവന്തി, പന്ഥഘാതഗാമഘാതാദീനി കത്വാ പുത്തദാരം പോസേന്തി. തേ കമ്മസിദ്ധിം പത്ഥയമാനാ ദേവതാനം ആയാചേത്വാ താസം ബലികമ്മത്ഥം മനുസ്സാനം ഹദയം ഉപ്പാടേന്തി. സബ്ബകാലേ ച മനുസ്സാ ദുല്ലഭാ. ഭിക്ഖൂ പന അരഞ്ഞേ വിഹരന്താ സുലഭാ ഹോന്തി. തേ സീലവന്തം ഭിക്ഖും ഗഹേത്വാ ‘‘സീലവതോ വധോ നാമ ഭാരിയോ ഹോതീ’’തി മഞ്ഞമാനാ തസ്സ സീലവിനാസനത്ഥം മനുസ്സിത്ഥിആദികേ വാ ആനേന്തി; തം വാ തത്ഥ നേന്തി. അയമേത്ഥ വിസേസോ. സേസം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികവാരേ വുത്തനയേനേവ ച ഇമേസു ചതൂസുപി വാരേസു ചതുക്കാനി വേദിതബ്ബാനി. പാളിയം പന സംഖിത്തേന വുത്താനി.

സബ്ബാകാരേന ചതുക്കഭേദകഥാ നിട്ഠിതാ.

൬൬. ഇദാനി യം വുത്തം ‘‘മനുസ്സിത്ഥിയാ തയോ മഗ്ഗേ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തസ്സാ’’തിആദി, ഏത്ഥ അസമ്മോഹത്ഥം ‘‘മഗ്ഗേന മഗ്ഗ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ മഗ്ഗേന മഗ്ഗന്തി ഇത്ഥിയാ തീസു മഗ്ഗേസു അഞ്ഞതരേന മഗ്ഗേന അത്തനോ അങ്ഗജാതം പവേസേതി അഥ വാ സമ്ഭിന്നേസു ദ്വീസു മഗ്ഗേസു പസ്സാവമഗ്ഗേന വച്ചമഗ്ഗം വച്ചമഗ്ഗേന വാ പസ്സാവമഗ്ഗം പവേസേതി. മഗ്ഗേന അമഗ്ഗന്തി പസ്സാവാദിമഗ്ഗേന പവേസേത്വാ തസ്സ സാമന്താ വണേന നീഹരതി. അമഗ്ഗേന മഗ്ഗന്തി മഗ്ഗസാമന്തേന വണേന ¶ പവേസേത്വാ മഗ്ഗേന നീഹരതി. അമഗ്ഗേന അമഗ്ഗന്തി ദ്വീസു സമ്ഭിന്നവണേസു ഏകേന വണേന പവേസേത്വാ ദുതിയേന നീഹരതി. ഇമസ്സ ¶ സുത്തസ്സ അനുലോമവസേന സബ്ബത്ഥ വണസങ്ഖേപേ ഥുല്ലച്ചയം വേദിതബ്ബം.

ഇദാനി യം പരതോ വക്ഖതി ‘‘അനാപത്തി അജാനന്തസ്സ അസാദിയന്തസ്സാ’’തി, തത്ഥ അസമ്മോഹത്ഥം ¶ ‘‘ഭിക്ഖു സുത്തഭിക്ഖുമ്ഹീ’’തിആദിമാഹ. തത്രായം അധിപ്പായോ – യോ പടിബുദ്ധോ സാദിയതി സോ ‘‘സുത്തമ്ഹി മയി ഏസോ വിപ്പടിപജ്ജി, നാഹം ജാനാമീ’’തി ന മുച്ചതി. ഉഭോ നാസേതബ്ബാതി ചേത്ഥ ദ്വേപി ലിങ്ഗനാസനേന നാസേതബ്ബാ. തത്ര ദൂസകസ്സ പടിഞ്ഞാകരണം നത്ഥി, ദൂസിതോ പുച്ഛിത്വാ പടിഞ്ഞായ നാസേതബ്ബോ. സചേ ന സാദിയതി, ന നാസേതബ്ബോ. ഏസ നയോ സാമണേരവാരേപി.

ഏവം തത്ഥ തത്ഥ തം തം ആപത്തിഞ്ച അനാപത്തിഞ്ച ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അനാപത്തിമേവ ദസ്സേന്തോ ‘‘അനാപത്തി അജാനന്തസ്സാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അജാനന്തോ നാമ യോ മഹാനിദ്ദം ഓക്കന്തോ പരേന കതം ഉപക്കമമ്പി ന ജാനാതി വേസാലിയം മഹാവനേ ദിവാവിഹാരഗതോ ഭിക്ഖു വിയ. ഏവരൂപസ്സ അനാപത്തി. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘‘നാഹം ഭഗവാ ജാനാമീ’തി; ‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖു, അജാനന്തസ്സാ’’’തി (പാരാ. ൭൫). അസാദിയന്തോ നാമ യോ ജാനിത്വാപി ന സാദിയതി, തത്ഥേവ സഹസാ വുട്ഠിതഭിക്ഖു വിയ. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘‘നാഹം ഭഗവാ സാദിയി’ന്തി. ‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖു, അസാദിയന്തസ്സാ’’തി.

ഉമ്മത്തകോ നാമ പിത്തുമ്മത്തകോ. ദുവിധഞ്ഹി പിത്തം – ബദ്ധപിത്തം, അബദ്ധപിത്തഞ്ചാതി. തത്ഥ അബദ്ധപിത്തം ലോഹിതം വിയ സബ്ബങ്ഗഗതം, തമ്ഹി കുപിതേ സത്താനം കണ്ഡുകച്ഛുസരീരകമ്പാദീനി ഹോന്തി. താനി ഭേസജ്ജകിരിയായ വൂപസമന്തി. ബദ്ധപിത്തം പന പിത്തകോസകേ ഠിതം. തമ്ഹി കുപിതേ സത്താ ഉമ്മത്തകാ ഹോന്തി വിപല്ലത്ഥസഞ്ഞാ ഹിരോത്തപ്പം ഛഡ്ഡേത്വാ അസാരുപ്പാചാരം ചരന്തി. ലഹുകഗരുകാനി സിക്ഖാപദാനി മദ്ദന്താപി ന ജാനന്തി. ഭേസജ്ജകിരിയായപി അതേകിച്ഛാ ഹോന്തി. ഏവരൂപസ്സ ഉമ്മത്തകസ്സ അനാപത്തി.

ഖിത്തചിത്തോ നാമ വിസ്സട്ഠചിത്തോ യക്ഖുമ്മത്തകോ വുച്ചതി. യക്ഖാ കിര ഭേരവാനി വാ ആരമ്മണാനി ദസ്സേത്വാ മുഖേന ഹത്ഥം പവേസേത്വാ ¶ ഹദയരൂപം വാ മദ്ദന്താ സത്തേ വിക്ഖിത്തചിത്തേ വിപല്ലത്ഥസഞ്ഞേ കരോന്തി. ഏവരൂപസ്സ ഖിത്തചിത്തസ്സ അനാപത്തി. തേസം പന ഉഭിന്നം അയം വിസേസോ – പിത്തുമ്മത്തകോ നിച്ചമേവ ഉമ്മത്തകോ ഹോതി, പകതിസഞ്ഞം ന ലഭതി. യക്ഖുമ്മത്തകോ ¶ അന്തരന്തരാ പകതിസഞ്ഞം പടിലഭതീതി. ഇധ പന പിത്തുമ്മത്തകോ വാ ഹോതു യക്ഖുമ്മത്തകോ വാ, യോ സബ്ബസോ മുട്ഠസ്സതി കിഞ്ചി ന ജാനാതി, അഗ്ഗിമ്പി സുവണ്ണമ്പി ഗൂഥമ്പി ചന്ദനമ്പി ഏകസദിസം മദ്ദന്തോവ വിചരതി, ഏവരൂപസ്സ അനാപത്തി. അന്തരന്തരാ സഞ്ഞം പടിലഭിത്വാ ഞത്വാ കരോന്തസ്സ പന ആപത്തിയേവ.

വേദനാട്ടോ ¶ നാമ യോ അധിമത്തായ ദുക്ഖവേദനായ ആതുരോ കിഞ്ചി ന ജാനാതി, ഏവരൂപസ്സ അനാപത്തി.

ആദികമ്മികോ നാമ യോ തസ്മിം തസ്മിം കമ്മേ ആദിഭൂതോ. ഇധ പന സുദിന്നത്ഥേരോ ആദികമ്മികോ, തസ്സ അനാപത്തി. അവസേസാനം മക്കടീസമണവജ്ജിപുത്തകാദീനം ആപത്തിയേവാതി.

ഇമസ്മിം പന സിക്ഖാപദേ കോസല്ലത്ഥം ഇദം പകിണ്ണകംവേദിതബ്ബം –

‘‘സമുട്ഠാനഞ്ച കിരിയാ, അഥോ സഞ്ഞാ സചിത്തകം;

ലോകവജ്ജഞ്ച കമ്മഞ്ച, കുസലം വേദനായ ചാ’’തി.

തത്ഥ ‘‘സമുട്ഠാന’’ന്തി സബ്ബസങ്ഗാഹകവസേന ഛ സിക്ഖാപദസമുട്ഠാനാനി. താനി പരിവാരേ ആവി ഭവിസ്സന്തി. സമാസതോ പന സിക്ഖാപദം നാമ – അത്ഥി ഛസമുട്ഠാനം, അത്ഥി ചതുസമുട്ഠാനം, അത്ഥി തിസമുട്ഠാനം, അത്ഥി കഥിനസമുട്ഠാനം, അത്ഥി ഏളകലോമസമുട്ഠാനം, അത്ഥി ധുരനിക്ഖേപാദിസമുട്ഠാനന്തി.

തത്രാപി കിഞ്ചി കിരിയതോ സമുട്ഠാതി, കിഞ്ചി അകിരിയതോ സമുട്ഠാതി, കിഞ്ചി കിരിയാകിരിയതോ സമുട്ഠാതി, കിഞ്ചി സിയാ കിരിയതോ, സിയാ അകിരിയതോ സമുട്ഠാതി, കിഞ്ചി സിയാ കിരിയതോ സിയാ കിരിയാകിരിയതോ സമുട്ഠാതി.

തത്രാപി അത്ഥി സഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അത്ഥി നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം. തത്ഥ യം ചിത്തങ്ഗം ലഭതിയേവ, തം സഞ്ഞാവിമോക്ഖം; ഇതരം നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം.

പുന ¶ അത്ഥി സചിത്തകം, അത്ഥി അചിത്തകം. യം സഹേവ ചിത്തേന ആപജ്ജതി, തം സചിത്തകം; യം വിനാപി ചിത്തേന ആപജ്ജതി, തം അചിത്തകം ¶ . തം സബ്ബമ്പി ലോകവജ്ജം പണ്ണത്തിവജ്ജന്തി ദുവിധം. തേസം ലക്ഖണം വുത്തമേവ.

കമ്മകുസലവേദനാവസേനാപി ¶ ചേത്ഥ അത്ഥി സിക്ഖാപദം കായകമ്മം, അത്ഥി വചീകമ്മം. തത്ഥ യം കായദ്വാരികം, തം കായകമ്മം; യം വചീദ്വാരികം, തം വചീകമ്മന്തി വേദിതബ്ബം. അത്ഥി പന സിക്ഖാപദം കുസലം, അത്ഥി അകുസലം, അത്ഥി അബ്യാകതം. ദ്വത്തിംസേവ ഹി ആപത്തിസമഉട്ഠാപകചിത്താനി – അട്ഠ കാമാവചരകുസലാനി, ദ്വാദസ അകുസലാനി, ദസ കാമാവചരകിരിയചിത്താനി, കുസലതോ ച കിരിയതോ ച ദ്വേ അഭിഞ്ഞാചിത്താനീതി. തേസു യം കുസലചിത്തേന ആപജ്ജതി, തം കുസലം; ഇതരേഹി ഇതരം. അത്ഥി ച സിക്ഖാപദം തിവേദനം, അത്ഥി ദ്വിവേദനം, അത്ഥി ഏകവേദനം. തത്ഥ യം ആപജ്ജന്തോ തീസു വേദനാസു അഞ്ഞതരവേദനാസമങ്ഗീ ഹുത്വാ ആപജ്ജതി, തം തിവേദനം; യം ആപജ്ജന്തോ സുഖസമങ്ഗീ വാ ഉപേക്ഖാസമങ്ഗീ വാ ആപജ്ജതി, തം ദ്വിവേദനം; യം ആപജ്ജന്തോ ദുക്ഖവേദനാസമങ്ഗീയേവ ആപജ്ജതി, തം ഏകവേദനന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവം –

‘‘സമുട്ഠാനഞ്ച കിരിയാ, അഥോ സഞ്ഞാ സചിത്തകം;

ലോകവജ്ജഞ്ച കമ്മഞ്ച, കുസലം വേദനായ ചാ’’തി.

ഇമം പകിണ്ണകം വിദിത്വാ തേസു സമുട്ഠാനാദീസു ഇദം സിക്ഖാപദം സമുട്ഠാനതോ ഏകസമുട്ഠാനം. അങ്ഗവസേന ദുകസമുട്ഠാനം, കായചിത്തതോ സമുട്ഠാതി. കിരിയസമുട്ഠാനഞ്ച കരോന്തോയേവ ഹി ഏതം ആപജ്ജതി. മേഥുനപടിസംയുത്തായ കാമസഞ്ഞായ അഭാവേന മുച്ചനതോ സഞ്ഞാവിമോക്ഖം. ‘‘അനാപത്തി അജാനന്തസ്സ അസാദിയന്തസ്സാ’’തി ഹി വുത്തം. മേഥുനചിത്തേനേവ നം ആപജ്ജതി, ന വിനാ ചിത്തേനാതി സചിത്തകം. രാഗവസേനേവ ആപജ്ജിതബ്ബതോ ലോകവജ്ജം. കായദ്വാരേനേവ സമുട്ഠാനതോ കായകമ്മം. ചിത്തം പനേത്ഥ അങ്ഗമത്തം ഹോതി, ന തസ്സ വസേന കമ്മഭാവോ ലബ്ഭതി. ലോഭചിത്തേന ആപജ്ജിതബ്ബതോ അകുസലചിത്തം. സുഖസമങ്ഗീ വാ ഉപേക്ഖാസമങ്ഗീ വാ തം ആപജ്ജതീതി ദ്വിവേദനന്തി വേദിതബ്ബം. സബ്ബഞ്ചേതം ആപത്തിയം യുജ്ജതി. സിക്ഖാപദസീസേന പന സബ്ബഅട്ഠകഥാസുദേസനാ ആരൂള്ഹാ, തസ്മാ ഏവം വുത്തം.

മക്കടീ ¶ ¶ വജ്ജിപുത്താ ച…പേ… വുഡ്ഢപബ്ബജിതോ മിഗോതി ഇദം കിം? ഇമാ വിനീതവത്ഥൂനം ഭഗവതാ സയം വിനിച്ഛിതാനം തേസം തേസം വത്ഥൂനം ഉദ്ദാനഗാഥാ നാമ. താനി വത്ഥൂനി ‘‘സുഖം വിനയധരാ ¶ ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സന്തീ’’തി ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി ഠപിതാനി. വത്ഥുഗാഥാ പന ധരമാനേയേവ ഭഗവതി ഉപാലിത്ഥേരേന ഠപിതാ ‘‘ഇമിനാ ലക്ഖണേന ആയതിം വിനയധരാ വിനയം വിനിച്ഛിനിസ്സന്തീ’’തി. തസ്മാ ഏത്ഥ വുത്തലക്ഖണം സാധുകം സല്ലക്ഖേത്വാ പഠമസിക്ഖാപദം വിനിച്ഛിനിതബ്ബം. ദുതിയാദീനഞ്ച വിനീതവത്ഥൂസു വുത്തലക്ഖണേന ദുതിയാദീനി. വിനീതവത്ഥൂനി ഹി സിപ്പികാനം പടിച്ഛന്നകരൂപാനി വിയ വിനയധരാനം പടിച്ഛന്നകവത്ഥൂനി ഹോന്തീതി.

൬൭. തത്ഥ പുരിമാനി ദ്വേ വത്ഥൂനി അനുപഞ്ഞത്തിയംയേവ വുത്തത്ഥാനി. തതിയേ വത്ഥുമ്ഹി ഗിഹിലിങ്ഗേനാതി ഗിഹിവേസേന ഓദാതവത്ഥോ ഹുത്വാ. ചതുത്ഥേ നത്ഥി കിഞ്ചി വത്തബ്ബം. തതോ പരേസു സത്തസു വത്ഥൂസു കുസചീരന്തി കുസേ ഗന്ഥേത്വാ കതചീരം. വാകചീരം നാമ താപസാനം വക്കലം. ഫലകചീരം നാമ ഫലകസണ്ഠാനാനി ഫലകാനി സിബ്ബിത്വാ കതചീരം. കേസകമ്ബലോതി കേസേഹി തന്തേ വായിത്വാ കതകമ്ബലോ. വാലകമ്ബലോതി ചമരവാലേഹി വായിത്വാ കതകമ്ബലോ. ഉലൂകപക്ഖികന്തി ഉലൂകസകുണസ്സ പക്ഖേഹി കതനിവാസനം. അജിനക്ഖിപന്തി സലോമം സഖുരം അജിനമിഗചമ്മം. ദ്വാദസമേ വത്ഥുമ്ഹി സാരത്തോതി കായസംസഗ്ഗരാഗേന സാരത്തോ; തം രാഗം ഞത്വാ ഭഗവാ ‘‘ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തി ആഹ.

൬൮. തേരസമേ വത്ഥുമ്ഹി ഉപ്പലവണ്ണാതി സാ ഥേരീ സാവത്ഥിയം സേട്ഠിധീതാ സതസഹസ്സകപ്പേ അഭിനീഹാരസമ്പന്നാ. തസ്സാ പകതിയാപി അതിദസ്സനീയാ നീലുപ്പലവണ്ണാ കായച്ഛവി, അബ്ഭന്തരേ പന ¶ കിലേസസന്താപസ്സ അഭാവേന അതിവിയ വിരോചതി. സാ തായേവ വണ്ണപോക്ഖരതായ ‘‘ഉപ്പലവണ്ണാ’’തി നാമം ലഭി. പടിബദ്ധചിത്തോതി ഗിഹികാലതോ പട്ഠായ രത്തചിത്തോ; സോ കിര തസ്സാ ഞാതിദാരകോ ഹോതി. അഥ ഖോതി അനന്തരത്ഥേ നിപാതോ; മഞ്ചകേ നിസിന്നാനന്തരമേവാതി വുത്തം ഹോതി. ദിവാ ബാഹിരതോ ആഗന്ത്വാ ദ്വാരം പിധായ നിസിന്നാനഞ്ഹി പഠമം അന്ധകാരം ഹോതി. സോ യാവസ്സാ തം അന്ധകാരം ന നസ്സതി, താവദേവ ¶ ഏവമകാസീതി അത്ഥോ. ദൂസേസീതി പധംസേസി. ഥേരീ പന അനവജ്ജാ അത്തനോ സമണസഞ്ഞം പച്ചുപട്ഠപേത്വാ അസാദിയന്തീ നിസീദി അസദ്ധമ്മാധിപ്പായേന പരാമട്ഠാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധ-സിലാഥമ്ഭ-ഖദിരസാരഖാണുകാ വിയ. സോപി അത്തനോ മനോരഥം പൂരേത്വാ ഗതോ. തസ്സാ ഥേരിയാ ദസ്സനപഥം വിജഹന്തസ്സേവ അയം മഹാപഥവീ സിനേരുപബ്ബതം ധാരേതും സമത്ഥാപി തം പാപപുരിസം ബ്യാമമത്തകളേവരം ധാരേതും അസക്കോന്തീ വിയ ഭിജ്ജിത്വാ വിവരമദാസി. സോ തങ്ഖണഞ്ഞേവ അവീചിജാലാനം ഇന്ധനഭാവം അഗമാസി. ഭഗവാ തം സുത്വാ ‘‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖവേ, അസാദിയന്തിയാ’’തി വത്വാ ഥേരിം സന്ധായ ധമ്മപദേ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –

‘‘വാരി ¶ പോക്ഖരപത്തേവ, ആരഗ്ഗേരിവ സാസപോ;

യോ ന ലിമ്പതി കാമേസു, തമഹം ബ്രൂമി ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി. (ധ. പ. ൪൦൧);

൬൯. ചുദ്ദസമേ വത്ഥുമ്ഹി ഇത്ഥിലിങ്ഗം പാതുഭൂതന്തി രത്തിഭാഗേ നിദ്ദം ഓക്കന്തസ്സ പുരിസസണ്ഠാനം മസ്സുദാഠികാദി സബ്ബം അന്തരഹിതം ഇത്ഥിസണ്ഠാനം ഉപ്പന്നം. തമേവ ഉപജ്ഝം തമേവ ഉപസമ്പദന്തി പുബ്ബേ ഗഹിതഉപജ്ഝായമേവ പുബ്ബേ കതഉപസമ്പദമേവ അനുജാനാമി. പുന ഉപജ്ഝാ ന ഗഹേതബ്ബാ; ഉപസമ്പദാ ന കാതബ്ബാതി അത്ഥോ. താനിയേവ ¶ വസ്സാനീതി ഭിക്ഖുഉപസമ്പദതോ പഭുതി യാവ വസ്സഗണനാ, തംയേവ വസ്സഗണനം അനുജാനാമി. ന ഇതോ പട്ഠായ വസ്സഗണനാ കാതബ്ബാതി അത്ഥോ. ഭിക്ഖുനീഹി സങ്ഗമിതുന്തി ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം സങ്ഗമിതും സങ്ഗന്തും സമങ്ഗീ ഭവിതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – അപ്പതിരൂപം ദാനിസ്സാ ഭിക്ഖൂനം മജ്ഝേ വസിതും, ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം വസതൂതി. യാ ആപത്തിയോ ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീഹി സാധാരണാതി യാ ദേസനാഗാമിനിയോ വാ വുട്ഠാനഗാമിനിയോ വാ ആപത്തിയോ ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം സാധാരണാ. താ ആപത്തിയോ ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ വുട്ഠാതുന്തി താ സബ്ബാപി ഭിക്ഖുനീഹി കാതബ്ബം വിനയകമ്മം കത്വാ ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ വുട്ഠാതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ. താഹി ആപത്തീഹി അനാപത്തീതി യാ പന ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീഹി അസാധാരണാ സുക്കവിസ്സട്ഠി-ആദികാ ആപത്തിയോ, താഹി അനാപത്തി. ലിങ്ഗപരിവത്തനേന താ ആപത്തിയോ വുട്ഠിതാവ ഹോന്തി. പുന പകതിലിങ്ഗേ ഉപ്പന്നേപി താഹി ആപത്തീഹി തസ്സ അനാപത്തിയേവാതി അയം താവേത്ഥ പാളിവിനിച്ഛയോ.

അയം ¶ പന പാളിമുത്തോ ഓക്കന്തികവിനിച്ഛയോ – ഇമേസു താവ ദ്വീസു ലിങ്ഗേസു പുരിസലിങ്ഗം ഉത്തമം, ഇത്ഥിലിങ്ഗം ഹീനം; തസ്മാ പുരിസലിങ്ഗം ബലവഅകുസലേന അന്തരധായതി. ഇത്ഥിലിങ്ഗം ദുബ്ബലകുസലേന പതിട്ഠാതി. ഇത്ഥിലിങ്ഗം പന അന്തരധായന്തം ദുബ്ബലഅകുസലേന അന്തരധായതി. പുരിസലിങ്ഗം ബലവകുസലേന പതിട്ഠാതി. ഏവം ഉഭയമ്പി അകുസലേന അന്തരധായതി, കുസലേന പടിലബ്ഭതി.

തത്ഥ സചേ ദ്വിന്നം ഭിക്ഖൂനം ഏകതോ സജ്ഝായം വാ ധമ്മസാകച്ഛം വാ കത്വാ ഏകാഗാരേ നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദം ഓക്കന്താനം ഏകസ്സ ഇത്ഥിലിങ്ഗം പാതുഭവതി, ഉഭിന്നമ്പി സഹസേയ്യാപത്തി ഹോതി. സോ ചേ പടിബുജ്ഝിത്വാ അത്തനോ തം വിപ്പകാരം ദിസ്വാ ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ രത്തിഭാഗേയേവ ഇതരസ്സ ആരോചേയ്യ, തേന സമസ്സാസേതബ്ബോ – ‘‘ഹോതു, മാ ചിന്തയിത്ഥ. വട്ടസ്സേവേസോ ദോസോ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ദ്വാരം ദിന്നം, ഭിക്ഖു വാ ഹോതു ഭിക്ഖുനീ വാ, അനാവടോ ധമ്മോ ¶ അവാരിതോ സഗ്ഗമഗ്ഗോ’’തി. സമസ്സാസേത്വാ ച ഏവം വത്തബ്ബം – ‘‘തുമ്ഹേഹി ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഗന്തും വട്ടതി. അത്ഥി ¶ വോ കാചി സന്ദിട്ഠാ ഭിക്ഖുനിയോ’’തി. സചസ്സാ ഹോന്തി താദിസാ ഭിക്ഖുനിയോ അത്ഥീതി, നോ ചേ ഹോന്തി നത്ഥീതി വത്വാ സോ ഭിക്ഖു വത്തബ്ബോ – ‘‘മമ സങ്ഗഹം കരോഥ; ഇദാനി മം പഠമം ഭിക്ഖുനുപസ്സയം നേഥാ’’തി. തേന ഭിക്ഖുനാ തം ഗഹേത്വാ തസ്സാ വാ സന്ദിട്ഠാനം അത്തനോ വാ സന്ദിട്ഠാനം ഭിക്ഖുനീനം സന്തികം ഗന്തബ്ബം. ഗച്ഛന്തേന ച ന ഏകകേന ഗന്തബ്ബം. ചതൂഹി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ജോതികഞ്ച കത്തരദണ്ഡഞ്ച ഗഹേത്വാ സംവിദഹനം പരിമോചേത്വാ ‘‘മയം അസുകം നാമ ഠാനം ഗച്ഛാമാ’’തി ഗന്തബ്ബം. സചേ ബഹിഗാമേ ദൂരേ വിഹാരോ ഹോതി, അന്തരാമഗ്ഗേ ഗാമന്തര-നദീപാര-രത്തിവിപ്പവാസ-ഗണഓഹീയനാപത്തീഹി അനാപത്തി. ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഗന്ത്വാ താ ഭിക്ഖുനിയോ വത്തബ്ബാ – ‘‘അസുകം നാമ ഭിക്ഖും ജാനാഥാ’’തി? ‘‘ആമ, അയ്യാ’’തി. ‘‘തസ്സ ഇത്ഥിലിങ്ഗം പാതുഭൂതം, സങ്ഗഹം ദാനിസ്സ കരോഥാ’’തി. താ ചേ ‘‘സാധു, അയ്യാ, ഇദാനി മയമ്പി സജ്ഝായിസ്സാമ, ധമ്മം സോസ്സാമ, ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ’’തി വത്വാ സങ്ഗഹം കരോന്തി, ആരാധികാ ച ഹോന്തി സങ്ഗാഹികാ ലജ്ജിനിയോ, താ കോപേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ന ഗന്തബ്ബം. ഗച്ഛതി ചേ, ഗാമന്തര-നദീപാര-രത്തിവിപ്പവാസ-ഗണഓഹീയനാപത്തീഹി ന മുച്ചതി. സചേ പന ലജ്ജിനിയോ ഹോന്തി, ന സങ്ഗാഹികായോ; അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും ലബ്ഭതി. സചേപി അലജ്ജിനിയോ ഹോന്തി, സങ്ഗഹം പന കരോന്തി; താപി പരിച്ചജിത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും ലബ്ഭതി. സചേ ലജ്ജിനിയോ ച സങ്ഗാഹികാ ¶ ച, ഞാതികാ ന ഹോന്തി, ആസന്നഗാമേ പന അഞ്ഞാ ഞാതികായോ ഹോന്തി പടിജഗ്ഗനികാ, താസമ്പി സന്തികം ഗന്തും വട്ടതീതി വദന്തി. ഗന്ത്വാ സചേ ഭിക്ഖുഭാവേപി നിസ്സയപടിപന്നോ, പതിരൂപായ ഭിക്ഖുനിയാ സന്തികേ നിസ്സയോ ഗഹേതബ്ബോ. മാതികാ വാ വിനയോ വാ ഉഗ്ഗഹിതോ സുഗ്ഗഹിതോ, പുന ഉഗ്ഗണ്ഹനകാരണം നത്ഥി. സചേ ഭിക്ഖുഭാവേ പരിസാവചരോ, തസ്സ സന്തികേയേവ ഉപസമ്പന്നാ സൂപസമ്പന്നാ. അഞ്ഞസ്സ ¶ സന്തികേ നിസ്സയോ ഗഹേതബ്ബോ. പുബ്ബേ തം നിസ്സായ വസന്തേഹിപി അഞ്ഞസ്സ സന്തികേയേവ നിസ്സയോ ഗഹേതബ്ബോ. പരിപുണ്ണവസ്സസാമണേരേനാപി അഞ്ഞസ്സ സന്തികേയേവ ഉപജ്ഝാ ഗഹേതബ്ബാ.

യം പനസ്സ ഭിക്ഖുഭാവേ അധിട്ഠിതം തിചീവരഞ്ച പത്തോ ച, തം അധിട്ഠാനം വിജഹതി, പുന അധിട്ഠാതബ്ബം. സങ്കച്ചികാ ച ഉദകസാടികാ ച ഗഹേതബ്ബാ. യം അതിരേകചീവരം വാ അതിരേകപത്തോ വാ വിനയകമ്മം കത്വാ ഠപിതോ ഹോതി, തം സബ്ബമ്പി വിനയകമ്മം വിജഹതി, പുന കാതബ്ബം. പടിഗ്ഗഹിതതേലമധുഫാണിതാദീനിപി പടിഗ്ഗഹണം വിജഹന്തി. സചേ പടിഗ്ഗഹണതോ സത്തമേ ദിവസേ ലിങ്ഗം പരിവത്തതി, പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ സത്താഹം വട്ടതി. യം പന ഭിക്ഖുകാലേ അഞ്ഞസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്തകം പടിഗ്ഗഹിതം, തം പടിഗ്ഗഹണം ന വിജഹതി. യം ഉഭിന്നം സാധാരണം അവിഭജിത്വാ ഠപിതം, തം പകതത്തോ രക്ഖതി. യം പന വിഭത്തം ഏതസ്സേവ സന്തകം, തം പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതി. വുത്തമ്പി ചേതം പരിവാരേ –

‘‘തേലം ¶ മധും ഫാണിതഞ്ചാപി സപ്പിം;

സതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തി;

പഞ്ഹാ മേസാ കുസലേഹി ചിന്തിതാ’’തി. (പരി. ൪൮൦);

ഇദഞ്ഹി ലിങ്ഗപരിവത്തനം സന്ധായ വുത്തം. പടിഗ്ഗഹണം നാമ ലിങ്ഗപരിവത്തനേന, കാലംകിരിയായ, സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേന, ഹീനായാവത്തനേന, അനുപസമ്പന്നസ്സ ദാനേന, അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനേന, അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗഹണേന ച വിജഹതി. തസ്മാ സചേപി ഹരീതകഖണ്ഡമ്പി പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഠപിതമത്ഥി, സബ്ബമസ്സ പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതി. ഭിക്ഖുവിഹാരേ പന യംകിഞ്ചിസ്സാ സന്തകം പടിഗ്ഗഹേത്വാ വാ അപ്പടിഗ്ഗഹേത്വാ ¶ വാ ഠപിതം, സബ്ബസ്സ സാവ ഇസ്സരാ, ആഹരാപേത്വാ ഗഹേതബ്ബം. യം പനേത്ഥ ഥാവരം തസ്സാ സന്തകം സേനാസനം വാ ഉപരോപകാ വാ, തേ യസ്സിച്ഛതി തസ്സ ദാതബ്ബാ. തേരസസു സമ്മുതീസു ¶ യാ ഭിക്ഖുകാലേ ലദ്ധാ സമ്മുതി, സബ്ബാ സാ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. പുരിമികായ സേനാസനഗ്ഗാഹോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. സചേ പച്ഛിമികായ സേനാസനേ ഗഹിതേ ലിങ്ഗം പരിവത്തതി, ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ചസ്സാ ഉപ്പന്നം ലാഭം ദാതുകാമോ ഹോതി, അപലോകേത്വാ ദാതബ്ബോ. സചേ ഭിക്ഖുനീഹി സാധാരണായ പടിച്ഛന്നായ ആപത്തിയാ പരിവസന്തസ്സ ലിങ്ഗം പരിവത്തതി, പക്ഖമാനത്തമേവ ദാതബ്ബം. സചേ മാനത്തം ചരന്തസ്സ പരിവത്തതി, പുന പക്ഖമാനത്തമേവ ദാതബ്ബം. സചേ ചിണ്ണമാനത്തസ്സ പരിവത്തതി, ഭിക്ഖുനീഹി അബ്ഭാനകമ്മം കാതബ്ബം. സചേ അകുസലവിപാകേ പരിക്ഖീണേ പക്ഖമാനത്തകാലേ പുനദേവ ലിങ്ഗം പരിവത്തതി, ഛാരത്തം മാനത്തമേവ ദാതബ്ബം. സചേ ചിണ്ണേ പക്ഖമാനത്തേ പരിവത്തതി, ഭിക്ഖൂഹി അബ്ഭാനകമ്മം കാതബ്ബന്തി.

അനന്തരേ ഭിക്ഖുനിയാ ലിങ്ഗപരിവത്തനവത്ഥുമ്ഹി ഇധ വുത്തനയേനേവ സബ്ബോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. അയം പന വിസേസോ – സചേപി ഭിക്ഖുനികാലേ ആപന്നാ സഞ്ചരിത്താപത്തി പടിച്ഛന്നാ ഹോതി, പരിവാസദാനം നത്ഥി, ഛാരത്തം മാനത്തമേവ ദാതബ്ബം. സചേ പക്ഖമാനത്തം ചരന്തിയാ ലിങ്ഗം പരിവത്തതി, ന തേനത്ഥോ, ഛാരത്തം മാനത്തമേവ ദാതബ്ബം. സചേ ചിണ്ണമാനത്തായ പരിവത്തതി, പുന മാനത്തം അദത്വാ ഭിക്ഖൂഹി അബ്ഭേതബ്ബോ. അഥ ഭിക്ഖൂഹി മാനത്തേ അദിന്നേ പുന ലിങ്ഗം പരിവത്തതി, ഭിക്ഖുനീഹി പക്ഖമാനത്തമേവ ദാതബ്ബം. അഥ ഛാരത്തം മാനത്തം ചരന്തസ്സ പുന പരിവത്തതി, പക്ഖമാനത്തമേവ ദാതബ്ബം. ചിണ്ണമാനത്തസ്സ പന ലിങ്ഗപരിവത്തേ ജാതേ ഭിക്ഖുനീഹി അബ്ഭാനകമ്മം കാതബ്ബം ¶ . പുന പരിവത്തേ ച ലിങ്ഗേ ഭിക്ഖുനിഭാവേ ഠിതായപി യാ ആപത്തിയോ പുബ്ബേ പടിപ്പസ്സദ്ധാ, താ സുപ്പടിപ്പസ്സദ്ധാ ഏവാതി.

൭൦. ഇതോ പരാനി ‘‘മാതുയാ മേഥുനം ധമ്മ’’ന്തിആദീനി ചത്താരി വത്ഥൂനി ഉത്താനത്ഥാനിയേവ.

൭൧. മുദുപിട്ഠികവത്ഥുമ്ഹി സോ കിര ഭിക്ഖു നടപുബ്ബകോ. തസ്സ സിപ്പകോസല്ലത്ഥം പരികമ്മകതാ ¶ പിട്ഠി മുദുകാ അഹോസി. തസ്മാ ഏവം കാതും അസക്ഖി.

ലമ്ബീവത്ഥുമ്ഹി ¶ തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ അങ്ഗജാതം ദീഘം ഹോതി ലമ്ബതി, തസ്മാ ലമ്ബീതി വുത്തോ.

ഇതോ പരാനി ദ്വേ വണവത്ഥൂനി ഉത്താനാനേവ. ലേപചിത്തവത്ഥുമ്ഹി ലേപചിത്തം നാമ ചിത്തകമ്മരൂപം.

ദാരുധീതലികവത്ഥുമ്ഹി ദാരുധീതലികാ നാമ കട്ഠരൂപം. യഥാ ച ഇമേസു ദ്വീസു ഏവം അഞ്ഞേസുപി ദന്തരൂപ-പോത്ഥകരൂപ-ലോഹരൂപാദീസു അനുപാദിന്നകേസു ഇത്ഥിരൂപേസു നിമിത്തേ മേഥുനരാഗേന ഉപക്കമന്തസ്സ അസുചി മുച്ചതു വാ മാ വാ, ദുക്കടമേവ. കായസംസഗ്ഗരാഗേന ഉപക്കമന്തസ്സാപി തഥേവ ദുക്കടം. മോചനരാഗേന പന ഉപക്കമന്തസ്സ മുത്തേ സങ്ഘാദിസേസോ, അമുത്തേ ഥുല്ലച്ചയന്തി.

൭൨. സുന്ദരവത്ഥുമ്ഹി അയം സുന്ദരോ നാമ രാജഗഹേ കുലദാരകോ സദ്ധായ പബ്ബജിതോ; അത്തഭാവസ്സ അഭിരൂപതായ ‘‘സുന്ദരോ’’തി നാമം ലഭി. തം രഥികായ ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ സമുപ്പന്നഛന്ദരാഗാ സാ ഇത്ഥീ ഇമം വിപ്പകാരം അകാസി. ഥേരോ പന അനാഗാമീ. തസ്മാ സോ ന സാദിയി. അഞ്ഞേസം പന അവിസയോ ഏസോ.

ഇതോ പരേസു ചതൂസു വത്ഥൂസു തേ ഭിക്ഖൂ ജളാ ദുമ്മേധാ മാതുഗാമസ്സ വചനം ഗഹേത്വാ തഥാ കത്വാ പച്ഛാ കുക്കുച്ചായിംസു.

൭൩. അക്ഖായിതാദീനി തീണി വത്ഥൂനി ഉത്താനത്ഥാനേവ. ദ്വീസു ഛിന്നസീസവത്ഥൂസു അയം വിനിച്ഛയോ – വട്ടകതേ മുഖേ വിവടേ അങ്ഗജാതം പവേസേന്തോ സചേ ഹേട്ഠാ വാ ഉപരി വാ ഉഭയപസ്സേഹി വാ ഛുപന്തം പവേസേതി, പാരാജികം. ചതൂഹിപി പസ്സേഹി അഛുപന്തം പവേസേത്വാ അബ്ഭന്തരേ താലുകം ഛുപതി, പാരാജികമേവ. ചത്താരി പസ്സാനി താലുകഞ്ച അഛുപന്തോ ആകാസഗതമേവ ¶ കത്വാ പവേസേതി ച നീഹരതി ച, ദുക്കടം. യദി പന ദന്താ സുഫുസിതാ, അന്തോമുഖേ ഓകാസോ നത്ഥി, ദന്താ ച ബഹി ഓട്ഠമംസേന പടിച്ഛന്നാ, തത്ഥ വാതേന അസമ്ഫുട്ഠം അല്ലോകാസം തിലഫലമത്തമ്പി പവേസേന്തസ്സ പാരാജികമേവ. ഉപ്പാടിതേ പന ഓട്ഠമംസേ ദന്തേസുയേവ ഉപക്കമന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം. യോപി ദന്തോ ബഹി നിക്ഖമിത്വാ തിട്ഠതി ¶ , ന സക്കാ ഓട്ഠേഹി പിദഹിതും. തത്ഥ ഉപക്കമന്തേപി ബഹി നിക്ഖന്തജിവ്ഹായ ഉപക്കമന്തേപി ഥുല്ലച്ചയമേവ. ജീവമാനകസരീരേപി ബഹി നിക്ഖന്തജിവ്ഹായ ഥുല്ലച്ചയമേവ. യദി പന ബഹിജിവ്ഹായ പലിവേഠേത്വാ അന്തോമുഖം പവേസേതി, പാരാജികമേവ. ഉപരിഗീവായ ¶ ഛിന്നസീസസ്സപി അധോഭാഗേന അങ്ഗജാതം പവേസേത്വാ താലുകം ഛുപന്തസ്സ പാരാജികമേവ.

അട്ഠികവത്ഥുമ്ഹി സുസാനം ഗച്ഛന്തസ്സാപി ദുക്കടം. അട്ഠികാനി സങ്കഡ്ഢന്തസ്സാപി, നിമിത്തേ മേഥുനരാഗേന ഉപക്കമന്തസ്സാപി, കായസംസഗ്ഗരാഗേന ഉപക്കമന്തസ്സാപി, മുച്ചതു വാ മാ വാ, ദുക്കടമേവ. മോചനരാഗേന പന ഉപക്കമന്തസ്സ മുച്ചന്തേ സങ്ഘാദിസേസോ, അമുച്ചന്തേ ഥുല്ലച്ചയമേവ.

നാഗീവത്ഥുമ്ഹി നാഗമാണവികാ വാ ഹോതു കിന്നരീആദീനം വാ അഞ്ഞതരാ, സബ്ബത്ഥ പാരാജികം.

യക്ഖീവത്ഥുമ്ഹി സബ്ബാപി ദേവതാ യക്ഖീയേവ.

പേതീവത്ഥുമ്ഹി നിജ്ഝാമതണ്ഹികാദിപേതിയോ അല്ലീയിതുമ്പി ന സക്കാ. വിമാനപേതിയോ പന അത്ഥി; യാസം കാളപക്ഖേ അകുസലം വിപച്ചതി, ജുണ്ഹപക്ഖേ ദേവതാ വിയ സമ്പത്തിം അനുഭോന്തി. ഏവരൂപായ പേതിയാ വാ യക്ഖിയാ വാ സചേ ദസ്സന-ഗഹണ-ആമസന-ഫുസന-ഘട്ടനാനി പഞ്ഞായന്തി, പാരാജികം. അഥാപി ദസ്സനം നത്ഥി, ഇതരാനി പഞ്ഞായന്തി, പാരാജികമേവ. അഥ ദസ്സനഗഹണാനി ന പഞ്ഞായന്തി, ആമസനഫുസനഘട്ടനേഹി പഞ്ഞായമാനേഹി തം പുഗ്ഗലം വിസഞ്ഞം കത്വാ അത്തനോ മനോരഥം പൂരേത്വാ ഗച്ഛതി, അയം അവിസയോ നാമ. തസ്മാ ഏത്ഥ അവിസയത്താ അനാപത്തി. പണ്ഡകവത്ഥു പാകടമേവ.

ഉപഹതിന്ദ്രിയവത്ഥുമ്ഹി ഉപഹതിന്ദ്രിയോതി ഉപഹതകായപ്പസാദോ ഖാണുകണ്ടകമിവ സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ ന വേദയതി. അവേദയന്തസ്സാപി സേവനചിത്തവസേന ആപത്തി.

ഛുപിതമത്തവത്ഥുസ്മിം ¶ യോ ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിസ്സാമീ’’തി മാതുഗാമം ¶ ഗണ്ഹിത്വാ മേഥുനേ വിരജ്ജിത്വാ വിപ്പടിസാരീ ഹോതി, ദുക്കടമേവസ്സ ഹോതി. മേഥുനധമ്മസ്സ ഹി പുബ്ബപയോഗാ ഹത്ഥഗ്ഗാഹാദയോ യാവ സീസം ന പാപുണാതി, താവ ദുക്കടേ തിട്ഠന്തി. സീസേ പത്തേ പാരാജികം ഹോതി. പഠമപാരാജികസ്സ ഹി ദുക്കടമേവ സാമന്തം. ഇതരേസം തിണ്ണം ഥുല്ലച്ചയം. അയം പന ഭിക്ഖു മേഥുനധമ്മേ വിരജ്ജിത്വാ കായസംസഗ്ഗം സാദിയീതി വേദിതബ്ബോ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തി.

൭൪. ഭദ്ദിയവത്ഥുസ്മിം ¶ ഭദ്ദിയം നാമ തം നഗരം. ജാതിയാവനം നാമ ജാതിപുപ്ഫഗുമ്ബാനം ഉസ്സന്നതായ ഏവം ലദ്ധനാമം; തം തസ്സ നഗരസ്സ ഉപചാരേ വനം ഹോതി. സോ തത്ഥ നിപന്നോ തേന വാതുപത്ഥമ്ഭേന മഹാനിദ്ദം ഓക്കമി. ഏകരസം ഭവങ്ഗമേവ വത്തതി. കിലിന്നം പസ്സിത്വാതി അസുചികിലിട്ഠം പസ്സിത്വാ.

൭൫. ഇതോ പരാനി സാദിയനപടിസംയുത്താനി ചത്താരി വത്ഥൂനി, അജാനനവത്ഥു ചാതി പഞ്ച ഉത്താനത്ഥാനേവ.

൭൬. ദ്വീസു അസാദിയനവത്ഥൂസു സഹസാ വുട്ഠാസീതി ആസീവിസേന ദട്ഠോ വിയ അഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢോ വിയ ച തുരിതം വുട്ഠാസി. അക്കമിത്വാ പവത്തേസീതി അപ്പമത്തോ ഭിക്ഖു ആരദ്ധവിപസ്സകോ ഉപട്ഠിതസ്സതി ഖിപ്പം വുട്ഠഹന്തോവ അക്കമിത്വാ ഭൂമിയം വട്ടേന്തോ പരിവട്ടേന്തോ വിഹേഠേന്തോ പാതേസി. പുഥുജ്ജനകല്യാണകേന ഹി ഏവരൂപേസു ഠാനേസു ചിത്തം രക്ഖിതബ്ബം. അയഞ്ച തേസം അഞ്ഞതരോ സങ്ഗാമസീസയോധോ ഭിക്ഖു.

൭൭. ദ്വാരം വിവരിത്വാ നിപന്നവത്ഥുമ്ഹി ദിവാ പടിസല്ലീയന്തേനാതി ദിവാ നിപജ്ജന്തേന. ദ്വാരം സംവരിത്വാ പടിസല്ലീയിതുന്തി ദ്വാരം പിദഹിത്വാ നിപജ്ജിതും. ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി പാളിയം ‘‘അയം നാമ ആപത്തീ’’തി ന വുത്താ. വിവരിത്വാ നിപന്നദോസേന പന ഉപ്പന്നേ വത്ഥുസ്മിം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ദിവാ പടിസല്ലീയന്തേന ദ്വാരം സംവരിത്വാ പടിസല്ലീയിതു’’ന്തി വുത്തത്താ അസംവരിത്വാ പടിസല്ലീയന്തസ്സ ദുക്കടം വുത്തം. ഭഗവതോ ഹി അധിപ്പായം ഞത്വാ ഉപാലിത്ഥേരാദീഹി അട്ഠകഥാ ഠപിതാ. ‘‘അത്ഥാപത്തി ദിവാ ആപജ്ജതി നോ രത്തി’’ന്തി (പരി. ൩൨൩) ഇമിനാപി ചേതം സിദ്ധം.

കീദിസം ¶ പന ദ്വാരം സംവരിതബ്ബം, കീദിസം ന സംവരിതബ്ബം? രുക്ഖപദരവേളുപദരകിലഞ്ജപണ്ണാദീനം ¶ യേന കേനചി കവാടം കത്വാ ഹേട്ഠാ ഉദുക്ഖലേ ഉപരി ഉത്തരപാസകേ ച പവേസേത്വാ കതം പരിവത്തകദ്വാരമേവ സംവരിതബ്ബം. അഞ്ഞം ഗോരൂപാനം വജേസു വിയ രുക്ഖസൂചികണ്ടകദ്വാരം, ഗാമഥകനകം ചക്കലകയുത്തദ്വാരം, ഫലകേസു വാ കിടികാസു വാ ദ്വേ തീണി ചക്കലകാനി യോജേത്വാ കതം സംസരണകിടികദ്വാരം, ആപണേസു വിയ കതം ഉഗ്ഘാടനകിടികദ്വാരം, ദ്വീസു തീസു ഠാനേസു വേണുസലാകാ ഗോപ്ഫേത്വാ പണ്ണകുടീസു കതം സലാകഹത്ഥകദ്വാരം, ദുസ്സസാണിദ്വാരന്തി ഏവരൂപം ദ്വാരം ന സംവരിതബ്ബം. പത്തഹത്ഥസ്സ കവാടപ്പണാമനേ പന ¶ ഏകം ദുസ്സസാണിദ്വാരമേവ അനാപത്തികരം, അവസേസാനി പണാമേന്തസ്സ ആപത്തി. ദിവാ പടിസല്ലീയന്തസ്സ പന പരിവത്തകദ്വാരമേവ ആപത്തികരം, സേസാനി സംവരിത്വാ വാ അസംവരിത്വാ വാ നിപന്നസ്സ ആപത്തി നത്ഥി. സംവരിത്വാ പന നിപജ്ജിതബ്ബം, ഏതം വത്തം.

പരിവത്തകദ്വാരം പന കിത്തകേന സംവുതം ഹോതി? സൂചിഘടികാദീസു ദിന്നാസു സംവുതമേവ ഹോതി. അപിച ഖോ സൂചിമത്തേപി ദിന്നേ വട്ടതി. ഘടികമത്തേപി ദിന്നേ വട്ടതി. ദ്വാരബാഹം ഫുസിത്വാ പിഹിതമത്തേപി വട്ടതി. ഈസകം അഫുസിതേപി വട്ടതി. സബ്ബന്തിമേന വിധിനാ യാവതാ സീസം നപ്പവിസതി താവതാ അഫുസിതേപി വട്ടതീതി. സചേ ബഹൂനം വളഞ്ജനട്ഠാനം ഹോതി, ഭിക്ഖും വാ സാമണേരം വാ ‘‘ദ്വാരം, ആവുസോ, ജഗ്ഗാഹീ’’തി വത്വാപി നിപജ്ജിതും വട്ടതി. അഥ ഭിക്ഖൂ ചീവരകമ്മം വാ അഞ്ഞം വാ കിഞ്ചി കരോന്താ നിസിന്നാ ഹോന്തി, ‘‘ഏതേ ദ്വാരം ജഗ്ഗിസ്സന്തീ’’തി ആഭോഗം കത്വാപി നിപജ്ജിതും വട്ടതി. കുരുന്ദട്ഠകഥായം പന ‘‘ഉപാസകമ്പി ആപുച്ഛിത്വാ വാ, ‘ഏസ ജഗ്ഗിസ്സതീ’തി ആഭോഗം കത്വാ വാ നിപജ്ജിതും വട്ടതി. കേവലം ഭിക്ഖുനിം വാ മാതുഗാമം വാ ആപുച്ഛിതും ന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. അഥ ദ്വാരസ്സ ¶ ഉദുക്ഖലം വാ ഉത്തരപാസകോ വാ ഭിന്നോ വാ ഹോതി അട്ഠപിതോ വാ, സംവരിതും ന സക്കോതി, നവകമ്മത്ഥം വാ പന ഇട്ഠകപുഞ്ജോ വാ മത്തികാദീനം വാ രാസി അന്തോദ്വാരേ കതോ ഹോതി, അട്ടം വാ ബന്ധന്തി, യഥാ സംവരിതും ന സക്കോതി; ഏവരൂപേ അന്തരായേ സതി അസംവരിത്വാപി നിപജ്ജിതും വട്ടതി. യദി പന കവാടം നത്ഥി, ലദ്ധകപ്പമേവ. ഉപരി സയന്തേന നിസ്സേണിം ആരോപേത്വാ നിപജ്ജിതബ്ബം. സചേ നിസ്സേണിമത്ഥകേ ഥകനകം ഹോതി, ഥകേത്വാപി നിപജ്ജിതബ്ബം. ഗബ്ഭേ നിപജ്ജന്തേന ഗബ്ഭദ്വാരം വാ പമുഖദ്വാരം വാ യംകിഞ്ചി സംവരിത്വാ നിപജ്ജിതും വട്ടതി. സചേ ഏകകുട്ടകേ ഗേഹേ ദ്വീസു പസ്സേസു ദ്വാരാനി കത്വാ വളഞ്ജന്തി, ദ്വേപി ദ്വാരാനി ജഗ്ഗിതബ്ബാനി.

തിഭൂമകേപി പാസാദേ ദ്വാരം ജഗ്ഗിതബ്ബമേവ. സചേ ഭിക്ഖാചാരാ പടിക്കമ്മ ലോഹപാസാദസദിസം പാസാദം ബഹൂ ഭിക്ഖൂ ദിവാവിഹാരത്ഥം പവിസന്തി, സങ്ഘത്ഥേരേന ദ്വാരപാലസ്സ ‘‘ദ്വാരം ജഗ്ഗാഹീ’’തി വത്വാ വാ ‘‘ദ്വാരജഗ്ഗനം ഏതസ്സ ഭാരോ’’തി ആഭോഗം കത്വാ വാ പവിസിത്വാ നിപജ്ജിതബ്ബം ¶ . യാവ സങ്ഘനവകേന ഏവമേവ കത്തബ്ബം. പുരേ പവിസന്താനം ‘‘ദ്വാരജഗ്ഗനം നാമ പച്ഛിമാനം ഭാരോ’’തി ഏവം ആഭോഗം കാതുമ്പി വട്ടതി. അനാപുച്ഛാ വാ ആഭോഗം വാ അകത്വാ അന്തോഗബ്ഭേ വാ അസംവുതദ്വാരേ ബഹി വാ നിപജ്ജന്താനം ആപത്തി. ഗബ്ഭേ വാ ബഹി വാ നിപജ്ജനകാലേപി ‘‘ദ്വാരജഗ്ഗനം നാമ മഹാദ്വാരേ ദ്വാരപാലസ്സ ഭാരോ’’തി ¶ ആഭോഗം കത്വാ നിപജ്ജിതും വട്ടതിയേവ. ലോഹപാസാദാദീസു ആകാസതലേ നിപജ്ജന്തേനാപി ദ്വാരം സംവരിതബ്ബമേവ.

അയഞ്ഹേത്ഥ സങ്ഖേപോ – ഇദം ദിവാപടിസല്ലീയനം യേന കേനചി പരിക്ഖിത്തേ സദ്വാരബന്ധേ ഠാനേ കഥിതം. തസ്മാ അബ്ഭോകാസേ വാ രുക്ഖമൂലേ വാ മണ്ഡപേ വാ യത്ഥ കത്ഥചി സദ്വാരബന്ധേ നിപജ്ജന്തേന ദ്വാരം സംവരിത്വാവ നിപജ്ജിതബ്ബം. സചേ മഹാപരിവേണം ഹോതി, മഹാബോധിയങ്ഗണലോഹപാസാദങ്ഗണസദിസം ബഹൂനം ഓസരണട്ഠാനം, യത്ഥ ദ്വാരം സംവുതമ്പി സംവുതട്ഠാനേ ന തിട്ഠതി, ദ്വാരം അലഭന്താ പാകാരം ആരുഹിത്വാപി വിചരന്തി, തത്ഥ സംവരണകിച്ചം നത്ഥി. രത്തിം ദ്വാരം ¶ വിവരിത്വാ നിപന്നോ അരുണേ ഉഗ്ഗതേ ഉട്ഠഹതി, അനാപത്തി. സചേ പബുജ്ഝിത്വാ പുന സുപതി, ആപത്തി. യോ പന ‘‘അരുണേ ഉഗ്ഗതേ വുട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാവ ദ്വാരം അസംവരിത്വാ രത്തിം നിപജ്ജതി, യഥാപരിച്ഛേദമേവ ച ന വുട്ഠാതി, തസ്സ ആപത്തിയേവ. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘ഏവം നിപജ്ജന്തോ അനാദരിയദുക്കടാപി ന മുച്ചതീ’’തി വുത്തം.

യോ പന ബഹുദേവ രത്തിം ജഗ്ഗിത്വാ അദ്ധാനം വാ ഗന്ത്വാ ദിവാ കിലന്തരൂപോ മഞ്ചേ നിസിന്നോ പാദേ ഭൂമിതോ അമോചേത്വാവ നിദ്ദാവസേന നിപജ്ജതി, തസ്സ അനാപത്തി. സചേ ഓക്കന്തനിദ്ദോ അജാനന്തോപി പാദേ മഞ്ചകം ആരോപേതി, ആപത്തിയേവ. നിസീദിത്വാ അപസ്സായ സുപന്തസ്സ അനാപത്തി. യോപി ച ‘‘നിദ്ദം വിനോദേസ്സാമീ’’തി ചങ്കമന്തോ പതിത്വാ സഹസാവ വുട്ഠാതി, തസ്സാപി അനാപത്തി. യോ പന പതിത്വാ തത്ഥേവ സയതി, ന വുട്ഠാതി, തസ്സ ആപത്തി.

കോ മുച്ചതി, കോ ന മുച്ചതീതി? മഹാപച്ചരിയം താവ ‘‘ഏകഭങ്ഗേന നിപന്നകോയേവ മുച്ചതി. പാദേ പന ഭൂമിതോ മോചേത്വാ നിപന്നോ യക്ഖഗഹിതകോപി വിസഞ്ഞീഭൂതോപി ന മുച്ചതീ’’തി വുത്തം. കുരുന്ദട്ഠകഥായം പന ‘‘ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോവ മുച്ചതീ’’തി വുത്തം. മഹാഅട്ഠകഥായം പന ‘‘യോ ചങ്കമന്തോ മുച്ചിത്വാ പതിതോ തത്ഥേവ സുപതി, തസ്സാപി അവിസയത്താ ആപത്തി ന ദിസ്സതി. ആചരിയാ പന ഏവം ന കഥയന്തി. തസ്മാ ആപത്തിയേവാതി മഹാപദുമത്ഥേരേന വുത്തം. ദ്വേ പന ജനാ ആപത്തിതോ മുച്ചന്തിയേവ, യോ ച യക്ഖഗഹിതകോ, യോ ച ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോ’’തി.

൭൮. ഭാരുകച്ഛകവത്ഥുമ്ഹി ¶ ¶ അനാപത്തി സുപിനന്തേനാതി യസ്മാ സുപിനന്തേ അവിസയത്താ ഏവം ഹോതി, തസ്മാ ഉപാലിത്ഥേരോ ഭഗവതാ അവിനിച്ഛിതപുബ്ബമ്പി ഇമം വത്ഥും നയഗ്ഗാഹേന വിനിച്ഛിനി. ഭഗവാപി ച സുത്വാ ‘‘സുകഥിതം, ഭിക്ഖവേ, ഉപാലിനാ; അപദേ പദം കരോന്തോ വിയ, ആകാസേ പദം ദസ്സേന്തോ വിയ ഉപാലി ഇമം പഞ്ഹം കഥേസീ’’തി വത്വാ ഥേരം ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി – ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം വിനയധരാനം യദിദം ഉപാലീ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯, ൨൨൮). ഇതോ പരാനി ¶ സുപബ്ബാദീനി വത്ഥൂനി ഉത്താനത്ഥാനേവ.

൮൦. ഭിക്ഖുനീസമ്പയോജനാദീസു തേ ലിച്ഛവികുമാരകാ ഖിഡ്ഡാപസുതാ അത്തനോ അനാചാരേന ഏവം അകംസു. തതോ പട്ഠായ ച ലിച്ഛവീനം വിനാസോ ഏവ ഉദപാദി.

൮൨. വുഡ്ഢപബ്ബജിതവത്ഥുമ്ഹി ദസ്സനം അഗമാസീതി അനുകമ്പായ ‘‘തം ദക്ഖിസ്സാമീ’’തി ഗേഹം അഗമാസി. അഥസ്സ സാ അത്തനോ ച ദാരകാനഞ്ച നാനപ്പകാരേഹി അനാഥഭാവം സംവണ്ണേസി. അനപേക്ഖഞ്ച നം ഞത്വാ കുപിതാ ‘‘ഏഹി വിബ്ഭമാഹീ’’തി ബലക്കാരേന അഗ്ഗഹേസി. സോ അത്താനം മോചേതും പടിക്കമന്തോ ജരാദുബ്ബലതായ ഉത്താനോ പരിപതി. തതോ സാ അത്തനോ മനം അകാസി. സോ പന ഭിക്ഖു അനാഗാമീ സമുച്ഛിന്നകാമരാഗോ തസ്മാ ന സാദിയീതി.

൮൩. മിഗപോതകവത്ഥു ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ

തത്രിദം സമന്തപാസാദികായ സമന്തപാസാദികത്തസ്മിം –

ആചരിയപരമ്പരതോ, നിദാനവത്ഥുപ്പഭേദദീപനതോ;

പരസമയവിവജ്ജനതോ, സകസമയവിസുദ്ധിതോ ചേവ.

ബ്യഞ്ജനപരിസോധനതോ, പദത്ഥതോ പാളിയോജനക്കമതോ;

സിക്ഖാപദനിച്ഛയതോ, വിഭങ്ഗനയഭേദദസ്സനതോ.

സമ്പസ്സതം ¶ ¶ ന ദിസ്സതി, കിഞ്ചി അപാസാദികം യതോ ഏത്ഥ;

വിഞ്ഞൂനമയം തസ്മാ, സമന്തപാസാദികാത്വേവ.

സംവണ്ണനാ പവത്താ, വിനയസ്സ വിനേയ്യദമനകുസലേന;

വുത്തസ്സ ലോകനാഥേന, ലോകമനുകമ്പമാനേനാതി.

ദുതിയം ¶ അദുതിയേന, യം ജിനേന പകാസിതം;

പാരാജികം തസ്സ ദാനി, പത്തോ സംവണ്ണനാക്കമോ.

യസ്മാ തസ്മാ സുവിഞ്ഞേയ്യം, യം പുബ്ബേ ച പകാസിതം;

തം സബ്ബം വജ്ജയിത്വാന, ഹോതി സംവണ്ണനാ അയം.

൮൪. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ രാജഗഹേ വിഹരതി ഗിജ്ഝകൂടേ പബ്ബതേതി തത്ഥ രാജഗഹേതി ഏവംനാമകേ നഗരേ, തഞ്ഹി മന്ധാതു-മഹാഗോവിന്ദാദീഹി പരിഗ്ഗഹിതത്താ ‘‘രാജഗഹ’’ന്തി വുച്ചതി. അഞ്ഞേപേത്ഥ പകാരേ വണ്ണയന്തി. കിം തേഹി! നാമമേതം തസ്സ നഗരസ്സ. തം പനേതം ബുദ്ധകാലേ ച ചക്കവത്തികാലേ ച നഗരം ഹോതി. സേസകാലേ സുഞ്ഞം ഹോതി യക്ഖപരിഗ്ഗഹിതം, തേസം വസന്തവനം ഹുത്വാ തിട്ഠതി. ഏവം ഗോചരഗാമം ദസ്സേത്വാ നിവാസനട്ഠാനമാഹ – ഗിജ്ഝകൂടേ പബ്ബതേതി. സോ ച ഗിജ്ഝാ തസ്സ കൂടേസു വസിംസു, ഗിജ്ഝസദിസാനി വാ തസ്സ കൂടാനി; തസ്മാ ഗിജ്ഝകൂടോതി വുച്ചതീതി വേദിതബ്ബോ.

സമ്ബഹുലാതി വിനയപരിയായേന തയോ ജനാ സമ്ബഹുലാതി വുച്ചന്തി, തതോ പരം സങ്ഘോ. സുത്തന്തപരിയായേന തയോ തയോ ഏവ, തതോ പട്ഠായ സമ്ബഹുലാ. ഇധ പന തേ സുത്തന്തപരിയായേന സമ്ബഹുലാതി ¶ വേദിതബ്ബാ. സന്ദിട്ഠാതി നാതിവിസ്സാസികാ ന ദള്ഹമിത്താ; തത്ഥ തത്ഥ സങ്ഗമ്മ ദിട്ഠത്താ ഹി തേ സന്ദിട്ഠാതി വുച്ചന്തി. സമ്ഭത്താതി അതിവിസ്സാസികാ ദള്ഹമിത്താ; തേ ¶ ഹി സുട്ഠു ഭത്താ ¶ ഭജമാനാ ഏകസമ്ഭോഗപരിഭോഗാതി കത്വാ ‘‘സമ്ഭത്താ’’തി വുച്ചന്തി. ഇസിഗിലിപസ്സേതി ഇസിഗിലി നാമ പബ്ബതോ, തസ്സ പസ്സേ. പുബ്ബേ കിര പഞ്ചസതമത്താ പച്ചേകബുദ്ധാ കാസികോസലാദീസു ജനപദേസു പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം തസ്മിം പബ്ബതേ സന്നിപതിത്വാ സമാപത്തിയാ വീതിനാമേന്തി. മനുസ്സാ തേ പവിസന്തേവ പസ്സന്തി ന നിക്ഖമന്തേ. തതോ ആഹംസു – ‘‘അയം പബ്ബതോ ഇമേ ഇസയോ ഗിലതീ’’തി. തദുപാദായ തസ്സ ‘‘ഇസിഗിലി’’ത്വേവ സമഞ്ഞാ ഉദപാദി, തസ്സ പസ്സേ പബ്ബതപാദേ.

തിണകുടിയോ കരിത്വാതി തിണച്ഛദനാ സദ്വാരബന്ധാ കുടിയോ കത്വാ. വസ്സം ഉപഗച്ഛന്തേന ഹി നാലകപടിപദം പടിപന്നേനാപി പഞ്ചന്നം ഛദനാനം അഞ്ഞതരേന ഛന്നേയേവ സദ്വാരബന്ധേ സേനാസനേ ഉപഗന്തബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അസേനാസനികേന വസ്സം ഉപഗന്തബ്ബം. യോ ഉപഗച്ഛേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൦൪). തസ്മാ വസ്സകാലേ സചേ സേനാസനം ലഭതി, ഇച്ചേതം കുസലം; നോ ചേ ലഭതി, ഹത്ഥകമ്മം പരിയേസിത്വാപി കാതബ്ബം. ഹത്ഥകമ്മം അലഭന്തേന സാമമ്പി കാതബ്ബം. ന ത്വേവ അസേനാസനികേന വസ്സം ഉപഗന്തബ്ബം. അയമനുധമ്മതാ. തസ്മാ തേ ഭിക്ഖൂ തിണകുടിയോ കരിത്വാ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനാദീനി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ കതികവത്താനി ച ഖന്ധകവത്താനി ച അധിട്ഠായ തീസു സിക്ഖാസു സിക്ഖമാനാ വസ്സം ഉപഗച്ഛിംസു.

ആയസ്മാപി ധനിയോതി ന കേവലം തേ ഥേരാവ ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ ആദികമ്മികോ ആയസ്മാ ധനിയോപി. കുമ്ഭകാരപുത്തോതി കുമ്ഭകാരസ്സ പുത്തോ; തസ്സ ഹി നാമം ധനിയോ, പിതാ കുമ്ഭകാരോ, തേന വുത്തം – ‘‘ധനിയോ കുമ്ഭകാരപുത്തോ’’തി. വസ്സം ഉപഗച്ഛീതി തേഹി ഥേരേഹി സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേയേവ തിണകുടികം കരിത്വാ വസ്സം ഉപഗച്ഛി. വസ്സംവുത്ഥാതി പുരിമികായ ഉപഗതാ മഹാപവാരണായ പവാരിതാ പാടിപദദിവസതോ പട്ഠായ ‘‘വുത്ഥവസ്സാ’’തി വുച്ചന്തി. ഏവം ¶ വസ്സംവുത്ഥാ ഹുത്വാ.

തിണകുടിയോ ഭിന്ദിത്വാതി ന ദണ്ഡമുഗ്ഗരാദീഹി ചുണ്ണവിചുണ്ണം കത്വാ, വത്തസീസേന പന തിണഞ്ച ദാരുവല്ലി-ആദീനി ച ഓരോപേത്വാതി അത്ഥോ. യേന ഹി വിഹാരപച്ചന്തേ കുടി കതാ ഹോതി, തേന സചേ ആവാസികാ ഭിക്ഖൂ ഹോന്തി, തേ ആപുച്ഛിതബ്ബാ. ‘‘സചേ ഇമം കുടിം പടിജഗ്ഗിത്വാ കോചി വസിതും ഉസ്സഹതി, തസ്സ ദേഥാ’’തി വത്വാ പക്കമിതബ്ബം. യേന അരഞ്ഞേ വാ കതാ ഹോതി ¶ , പടിജഗ്ഗനകം വാ ന ലഭതി, തേന ‘‘അഞ്ഞേസമ്പി പരിഭോഗം ഭവിസ്സതീ’’തി പടിസാമേത്വാ ഗന്തബ്ബം. തേ പന ഭിക്ഖൂ അരഞ്ഞേ കുടിയോ കത്വാ പടിജഗ്ഗനകം അലഭന്താ തിണഞ്ച കട്ഠഞ്ച പടിസാമേത്വാ സങ്ഗോപേത്വാതി അത്ഥോ. യഥാ ച ഠപിതം തം ഉപചികാഹി ന ഖജ്ജതി ¶ , അനോവസ്സകഞ്ച ഹോതി, തഥാ ഠപേത്വാ ‘‘ഇദം ഠാനം ആഗന്ത്വാ വസിതുകാമാനം സബ്രഹ്മചാരീനം ഉപകാരായ ഭവിസ്സതീ’’തി ഗമിയവത്തം പൂരേത്വാ.

ജനപദചാരികം പക്കമിംസൂതി അത്തനോ അത്തനോ ചിത്താനുകൂലം ജനപദം അഗമംസു. ആയസ്മാ പന ധനിയോ കുമ്ഭകാരപുത്തോ തത്ഥേവ വസ്സം വസീതിആദി ഉത്താനത്ഥമേവ. യാവതതിയകന്തി യാവതതിയവാരം. അനവയോതി അനുഅവയോ, സന്ധിവസേന ഉകാരലോപോ. അനു അനു അവയോ, യം യം കുമ്ഭകാരേഹി കത്തബ്ബം നാമ അത്ഥി, സബ്ബത്ഥ അനൂനോ പരിപുണ്ണസിപ്പോതി അത്ഥോ. സകേതി അത്തനോ സന്തകേ. ആചരിയകേതി ആചരിയകമ്മേ. കുമ്ഭകാരകമ്മേതി കുമ്ഭകാരാനം കമ്മേ; കുമ്ഭകാരേഹി കത്തബ്ബകമ്മേതി അത്ഥോ. ഏതേന സകം ആചരിയകം സരൂപതോ ദസ്സിതം ഹോതി. പരിയോദാതസിപ്പോതി പരിസുദ്ധസിപ്പോ. അനവയത്തേപി സതി അഞ്ഞേഹി അസദിസസിപ്പോതി വുത്തം ഹോതി.

സബ്ബമത്തികാമയന്തി പിട്ഠസങ്ഘാടകകവാടസൂചിഘടികവാതപാനകവാടമത്തം ഠപേത്വാ അവസേസം ഭിത്തിഛദനിട്ഠകഥമ്ഭാദിഭേദം സബ്ബം ഗേഹസമ്ഭാരം മത്തികാമയമേവ കത്വാതി അത്ഥോ. തിണഞ്ച കട്ഠഞ്ച ഗോമയഞ്ച സങ്കഡ്ഢിത്വാ തം കുടികം പചീതി തം സബ്ബമത്തികാമയം കത്വാ പാണികായ ഘംസിത്വാ സുക്ഖാപേത്വാ തേലതമ്ബമത്തികായ പരിമജ്ജിത്വാ അന്തോ ച ബഹി ച തിണാദീഹി പൂരേത്വാ യഥാ പക്കാ സുപക്കാ ഹോതി, ഏവം പചി. ഏവം പക്കാ ച പന സാ അഹോസി കുടികാ ¶ . അഭിരൂപാതി സുരൂപാ. പാസാദികാതി പസാദജനികാ. ലോഹിതികാതി ലോഹിതവണ്ണാ. കിങ്കണികസദ്ദോതി കിങ്കണികജാലസ്സ സദ്ദോ. യഥാ കിര നാനാരതനേഹി കതസ്സ കിങ്കണികജാലസ്സ സദ്ദോ ഹോതി, ഏവം തസ്സാ കുടികായ വാതപാനന്തരികാദീഹി പവിട്ഠേന വാതേന സമാഹതായ സദ്ദോ അഹോസി. ഏതേനസ്സാ അന്തോ ച ബഹി ച സുപക്കഭാവോ ദസ്സിതോ ഹോതി. മഹാഅട്ഠകഥായം പന ‘‘കിങ്കണികാ’’തി കംസഭാജനം, തസ്മാ യഥാ അഭിഹതസ്സ കംസഭാജനസ്സ സദ്ദോ, ഏവമസ്സാ വാതപ്പഹതായ സദ്ദോ അഹോസീ’’തി വുത്തം.

൮൫. കിം ¶ ഏതം, ഭിക്ഖവേതി ഏത്ഥ ജാനന്തോവ ഭഗവാ കഥാസമുട്ഠാപനത്ഥം പുച്ഛി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസുന്തി സബ്ബമത്തികാമയായ കുടികായ കരണഭാവം ആദിതോ പട്ഠായ ഭഗവതോ ആരോചേസും. കഥഞ്ഹി നാമ സോ, ഭിക്ഖവേ…പേ… കുടികം കരിസ്സതീതി ഇദം അതീതത്ഥേ അനാഗതവചനം; അകാസീതി വുത്തം ഹോതി. തസ്സ ലക്ഖണം സദ്ദസത്ഥതോ പരിയേസിതബ്ബം. ന ഹി നാമ, ഭിക്ഖവേ, തസ്സ മോഘപുരിസസ്സ പാണേസു അനുദ്ദയാ അനുകമ്പാ അവിഹേസാ ഭവിസ്സതീതി ഏത്ഥ അനുദ്ദയാതി അനുരക്ഖണാ; ഏതേന മേത്താപുബ്ബഭാഗം ദസ്സേതി. അനുകമ്പാതി പരദുക്ഖേന ചിത്തകമ്പനാ. അവിഹേസാതി അവിഹിംസനാ; ഏതേഹി കരുണാപുബ്ബഭാഗം ദസ്സേതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘ഭിക്ഖവേ ¶ , തസ്സ മോഘപുരിസസ്സ പഥവീഖണനചിക്ഖല്ലമദ്ദനഅഗ്ഗിദാനേസു ബഹൂ ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകേ പാണേ ബ്യാബാധേന്തസ്സ വിനാസേന്തസ്സ തേസു പാണേസു മേത്താകരുണാനം പുബ്ബഭാഗമത്താപി അനുദ്ദയാ അനുകമ്പാ അവിഹേസാ ന ഹി നാമ ഭവിസ്സതി അപ്പമത്തകാപി നാമ ന ഭവിസ്സതീ’’തി. മാ പച്ഛിമാ ജനതാ പാണേസു പാതബ്യതം ആപജ്ജീതി പച്ഛിമോ ജനസമൂഹോ പാണേസു പാതബ്യഭാവം മാ ആപജ്ജി. ‘‘ബുദ്ധകാലേപി ഭിക്ഖൂഹി ഏവം കതം, ഈദിസേസു ഠാനേസു പാണാതിപാതം കരോന്താനം നത്ഥി ദോസോ’’തി മഞ്ഞിത്വാ ഇമസ്സ ദിട്ഠാനുഗതിം ആപജ്ജമാനാ പച്ഛിമാ ജനതാ മാ പാണേസു പാതബ്യേ ഘംസിതബ്ബേ ഏവം മഞ്ഞീതി വുത്തം ഹോതി.

ഏവം ¶ ധനിയം ഗരഹിത്വാ ന ച, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബമത്തികാമയാ കുടികാ കാതബ്ബാതി ആയതിം താദിസായ കുടികായ കരണം പടിക്ഖിപി; പടിക്ഖിപിത്വാ ച ‘‘യോ കരേയ്യ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി സബ്ബമത്തികാമയകുടികാകരണേ ആപത്തിം ഠപേസി. തസ്മാ യോപി പഥവീഖണനാദിനാ പാണേസു പാതബ്യതം അനാപജ്ജന്തോ താദിസം കുടികം കരോതി, സോപി ദുക്കടം ആപജ്ജതി. പഥവീഖണനാദീഹി പന പാണേസു പാതബ്യതം ആപജ്ജന്തോ യം യം വത്ഥും വീതിക്കമതി, തത്ഥ തത്ഥ വുത്തമേവ ആപത്തിം ആപജ്ജതി. ധനിയത്ഥേരസ്സ ആദികമ്മികത്താ അനാപത്തി. സേസാനം സിക്ഖാപദം അതിക്കമിത്വാ കരോന്താനമ്പി കതം ലഭിത്വാ തത്ഥ വസന്താനമ്പി ദുക്കടമേവ. ദബ്ബസമ്ഭാരമിസ്സകാ പന യഥാ വാ തഥാ വാ മിസ്സാ ഹോതു, വട്ടതി. സുദ്ധമത്തികാമയാവ ന വട്ടതി. സാപി ഇട്ഠകാഹി ഗിഞ്ജകാവസഥസങ്ഖേപേന കതാ വട്ടതി. ഏവം ഭന്തേതി ഖോ…പേ… തം കുടിം ഭിന്ദിംസൂതി ഭഗവതോ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ കട്ഠേഹി ച പാസാണേഹി ച തം കുടികം വികിരന്താ ഭിന്ദിംസു.

അഥ ¶ ഖോ ആയസ്മാ ധനിയോതിആദിമ്ഹി അയം സങ്ഖേപത്ഥോ – ധനിയോ ഏകപസ്സേ ദിവാവിഹാരം നിസിന്നോ തേന സദ്ദേന ആഗന്ത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ‘‘കിസ്സ മേ തുമ്ഹേ, ആവുസോ, കുടിം ഭിന്ദഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഭഗവാ ഭേദാപേതീ’’തി സുത്വാ സുബ്ബചതായ സമ്പടിച്ഛി.

കസ്മാ പന ഭഗവാ ഇമിനാ അതിമഹന്തേന ഉസ്സാഹേന അത്തനോ വസനത്ഥം കതം കുടികം ഭേദാപേസി, നനു ഏതസ്സേത്ഥ വയകമ്മമ്പി അത്ഥീതി? കിഞ്ചാപി അത്ഥി, അഥ ഖോ നം ഭഗവാ അകപ്പിയാതി ഭിന്ദാപേസി, തിത്ഥിയധജോതി ഭിന്ദാപേസി. അയമേത്ഥ വിനിച്ഛയോ. അട്ഠകഥായം പന അഞ്ഞാനിപി കാരണാനി വുത്താനി – സത്താനുദ്ദയായ, പത്തചീവരഗുത്തത്ഥായ, സേനാസനബാഹുല്ലപഅസേധനായാതിആദീനി. തസ്മാ ഇദാനിപി യോ ഭിക്ഖു ബഹുസ്സുതോ വിനയഞ്ഞൂ അഞ്ഞം ഭിക്ഖും അകപ്പിയം പരിക്ഖാരം ഗഹേത്വാ വിചരന്തം ദിസ്വാ തം ഛിന്ദാപേയ്യ വാ ഭിന്ദാപേയ്യ വാ അനുപവജ്ജോ ¶ , സോ നേവ ചോദേതബ്ബോ ന സാരേതബ്ബോ; ന തം ലബ്ഭാ വത്തും ‘‘മമ പരിക്ഖാരോ തയാ നാസിതോ, തം മേ ദേഹീ’’തി.

തത്രായം ¶ പാളിമുത്തകോ കപ്പിയാകപ്പിയപരിക്ഖാരവിനിച്ഛയോ – കേചി താലപണ്ണച്ഛത്തം അന്തോ വാ ബഹി വാ പഞ്ചവണ്ണേന സുത്തേന സിബ്ബന്താ വണ്ണമട്ഠം കരോന്തി, തം ന വട്ടതി. ഏകവണ്ണേന പന നീലേന വാ പീതകേന വാ യേന കേനചി സുത്തേന അന്തോ വാ ബഹി വാ സിബ്ബിതും ഛത്തദണ്ഡഗ്ഗാഹകം സലാകപഞ്ജരം വാ വിനന്ധിതും വട്ടതി. തഞ്ച ഖോ ഥിരകരണത്ഥം, ന വണ്ണമട്ഠത്ഥായ. ഛത്തപണ്ണകേസു മകരദന്തകം വാ അഡ്ഢചന്ദകം വാ ഛിന്ദിതും ന വട്ടതി. ഛത്തദണ്ഡേ ഗേഹഥമ്ഭേസു വിയ ഘടകോ വാ വാളരൂപകം വാ ന വട്ടതി. സചേപി സബ്ബത്ഥ ആരഗ്ഗേന ലേഖാ ദിന്നാ ഹോതി, സാപി ന വട്ടതി. ഘടകമ്പി വാളരൂപമ്പി ഭിന്ദിത്വാ ധാരേതബ്ബം. ലേഖാപി ഘംസിത്വാ വാ അപനേതബ്ബാ, സുത്തകേന വാ ദണ്ഡോ വേഠേതബ്ബോ. ദണ്ഡബുന്ദേ പന അഹിച്ഛത്തകസണ്ഠാനം വട്ടതി. വാതപ്പഹാരേന അചലനത്ഥം ഛത്തമണ്ഡലികം രജ്ജുകേഹി ഗാഹേത്വാ ദണ്ഡേ ബന്ധന്തി, തസ്മിം ബന്ധനട്ഠാനേ വലയമിവ ഉക്കിരിത്വാ ലേഖം ഠപേന്തി, സാ വട്ടതി.

ചീവരമണ്ഡനത്ഥായ നാനാസുത്തകേഹി സതപദീസദിസം സിബ്ബന്താ ആഗന്തുകപട്ടം ഠപേന്തി, അഞ്ഞമ്പി യംകിഞ്ചി സൂചികമ്മവികാരം കരോന്തി, പട്ടമുഖേ വാ പരിയന്തേ ¶ വാ വേണിം വാ സങ്ഖലികം വാ, ഏവമാദി സബ്ബം ന വട്ടതി, പകതിസൂചികമ്മമേവ വട്ടതി. ഗണ്ഠികപട്ടകഞ്ച പാസകപട്ടഞ്ച അട്ഠകോണമ്പി സോളസകോണമ്പി കരോന്തി, തത്ഥ അഗ്ഘിയഗയമുഗ്ഗരാദീനി ദസ്സേന്തി, കക്കടക്ഖീനി ഉക്കിരന്തി, സബ്ബം ന വട്ടതി, ചതുകോണമേവ വട്ടതി. കോണസുത്തപിളകാ ച ചീവരേ രത്തേ ദുവിഞ്ഞേയ്യരൂപാ വട്ടന്തി. കഞ്ജികപിട്ഠഖലിആദീസു ചീവരം പക്ഖിപിതും ന വട്ടതി. ചീവരകമ്മകാലേ പന ഹത്ഥമലസൂചിമലാദീനം ധോവനത്ഥം കിലിട്ഠകാലേ ച ധോവനത്ഥം വട്ടതി. ഗന്ധം വാ ലാഖം വാ തേലം ¶ വാ രജനേ പക്ഖിപിതും ന വട്ടതി.

ചീവരം രജിത്വാ സങ്ഖേന വാ മണിനാ വാ യേന കേനചി ന ഘട്ടേതബ്ബം. ഭൂമിയം ജാണുകാനി നിഹന്ത്വാ ഹത്ഥേഹി ഗഹേത്വാ ദോണിയമ്പി ന ഘംസിതബ്ബം. ദോണിയം വാ ഫലകേ വാ ഠപേത്വാ അന്തേ ഗാഹാപേത്വാ ഹത്ഥേഹി പഹരിതും പന വട്ടതി; തമ്പി മുട്ഠിനാ ന കാതബ്ബം. പോരാണകത്ഥേരാ പന ദോണിയമ്പി ന ഠപേസും. ഏകോ ഗഹേത്വാ തിട്ഠതി; അപരോ ഹത്ഥേ കത്വാ ഹത്ഥേന പഹരതി. ചീവരസ്സ കണ്ണസുത്തകം ന വട്ടതി, രജിതകാലേ ഛിന്ദിതബ്ബം. യം പന ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കണ്ണസുത്തക’’ന്തി ¶ (മഹാവ. ൩൪൪) ഏവം അനുഞ്ഞാതം, തം അനുവാതേ പാസകം കത്വാ ബന്ധിതബ്ബം രജനകാലേ ലഗ്ഗനത്ഥായ. ഗണ്ഠികേപി സോഭാകരണത്ഥം ലേഖാ വാ പിളകാ വാ ന വട്ടതി, നാസേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം.

പത്തേ വാ ഥാലകേ വാ ആരഗ്ഗേന ലേഖം കരോന്തി, അന്തോ വാ ബഹി വാ ന വട്ടതി. പത്തം ഭമം ആരോപേത്വാ മജ്ജിത്വാ പചന്തി – ‘‘മണിവണ്ണം കരിസ്സാമാ’’തി, ന വട്ടതി; തേലവണ്ണോ പന വട്ടതി. പത്തമണ്ഡലേ ഭിത്തികമ്മം ന വട്ടതി, മകരദന്തകം പന വട്ടതി.

ധമകരണഛത്തകസ്സ ഉപരി വാ ഹേട്ഠാ വാ ധമകരണകുച്ഛിയം വാ ലേഖാ ന വട്ടതി, ഛത്തമുഖവട്ടിയം പനസ്സ ലേഖാ വട്ടതി.

കായബന്ധനസ്സ സോഭനത്ഥം തഹിം തഹിം ദിഗുണം സുത്തം കോട്ടേന്തി, കക്കടച്ഛീനി ഉട്ഠപേന്തി, ന വട്ടതി. ഉഭോസു പന അന്തേസു ദസാമുഖസ്സ ഥിരഭാവായ ദിഗുണം കോട്ടേതും വട്ടതി. ദസാമുഖേ പന ഘടകം വാ മകരമുഖം വാ ദേഡ്ഡുഭസീസം വാ യംകിഞ്ചി വികാരരൂപം കാതും ന വട്ടതി. തത്ഥ തത്ഥ അച്ഛീനി ദസ്സേത്വാ മാലാകമ്മലതാകമ്മാദീനി വാ കത്വാ കോട്ടിതകായബന്ധനമ്പി ന വട്ടതി. ഉജുകമേവ പന മച്ഛകണ്ടകം വാ ഖജ്ജുരിപത്തകം വാ മട്ഠപട്ടികം വാ കത്വാ കോട്ടിതും ¶ വട്ടതി. കായബന്ധനസ്സ ദസാ ഏകാ വട്ടതി, ദ്വേ തീണി ചത്താരിപി വട്ടന്തി; തതോ ¶ പരം ന വട്ടന്തി. രജ്ജുകകായബന്ധനം ഏകമേവ വട്ടതി. പാമങ്ഗസണ്ഠാനം പന ഏകമ്പി ന വട്ടതി. ദസാ പന പാമങ്ഗസണ്ഠാനാപി വട്ടതി. ബഹുരജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാ ഏകേന നിരന്തരം വേഠേത്വാ കതം ബഹുരജ്ജുകന്തി ന വത്തബ്ബം, തം വട്ടതി.

കായബന്ധനവിധേ അട്ഠമങ്ഗലാദികം യംകിഞ്ചി വികാരരൂപം ന വട്ടതി, പരിച്ഛേദലേഖാമത്തം വട്ടതി. വിധകസ്സ ഉഭോസു അന്തേസു ഥിരകരണത്ഥായ ഘടകം കരോന്തി, അയമ്പി വട്ടതി.

അഞ്ജനിയം ഇത്ഥിപുരിസചതുപ്പദസകുണരൂപം വാ മാലാകമ്മ-ലതാകമ്മമകരദന്തക-ഗോമുത്തകഅഡ്ഢചന്ദകാദിഭേദം വാ വികാരരൂപം ന വട്ടതി. ഘംസിത്വാ വാ ഛിന്ദിത്വാ വാ യഥാ വാ ന പഞ്ഞായതി, തഥാ സുത്തേന വേഠേത്വാ വളഞ്ജേതബ്ബാ. ഉജുകമേവ പന ചതുരംസാ വാ അട്ഠംസാ വാ സോളസംസാ വാ അഞ്ജനീ വട്ടതി. ഹേട്ഠതോ പിസ്സാ ദ്വേ വാ തിസ്സോ വാ വട്ടലേഖായോ വട്ടന്തി. ഗീവായമ്പിസ്സാ പിധാനകബന്ധനത്ഥം ഏകാ വട്ടലേഖാ വട്ടതി.

അഞ്ജനിസലാകായപി ¶ വണ്ണമട്ഠകമ്മം ന വട്ടതി. അഞ്ജനിത്ഥവികായമ്പി യംകിഞ്ചി നാനാവണ്ണേന സുത്തേന വണ്ണമട്ഠകമ്മം ന വട്ടതി. ഏസേവ നയോ കുഞ്ചികാകോസകേപി. കുഞ്ചികായ വണ്ണമട്ഠകമ്മം ന വട്ടതി, തഥാ സിപാടികായം. ഏകവണ്ണസുത്തേന പനേത്ഥ യേന കേനചി സിബ്ബിതും വട്ടതി.

ആരകണ്ടകേപി വട്ടമണികം വാ അഞ്ഞം വാ വണ്ണമട്ഠം ന വട്ടതി. ഗീവായം പന പരിച്ഛേദലേഖാ വട്ടതി. പിപ്ഫലികേപി മണികം വാ പിളകം വാ യംകിഞ്ചി ഉട്ഠപേതും ന വട്ടതി. ദണ്ഡകേ പന പരിച്ഛേദലേഖാ വട്ടതി. നഖച്ഛേദനം വലിതകംയേവ കരോന്തി, തസ്മാ തം വട്ടതി. ഉത്തരാരണിയം വാ അധരാരണിയം വാ അരണിധനുകേ വാ ¶ ഉപരിപേല്ലനദണ്ഡകേ വാ മാലാകമ്മാദികം യംകിഞ്ചി വണ്ണമട്ഠം ന വട്ടതി, പേല്ലനദണ്ഡകസ്സ പന വേമജ്ഝേ മണ്ഡലം ഹോതി, തത്ഥ പരിച്ഛേദലേഖാമത്തം വട്ടതി. സൂചിസണ്ഡാസം കരോന്തി, യേന സൂചിം ഡംസാപേത്വാ ഘംസന്തി, തത്ഥ മകരമുഖാദികം യംകിഞ്ചി വണ്ണമട്ഠം ന വട്ടതി, സൂചിഡംസനത്ഥം പന മുഖമത്തം ഹോതി, തം വട്ടതി.

ദന്തകട്ഠച്ഛേദനവാസിയമ്പി യംകിഞ്ചി വണ്ണമട്ഠം ന വട്ടതി, ഉജുകമേവ കപ്പിയലോഹേന ഉഭോസു വാ പസ്സേസു ചതുരംസം വാ അട്ഠംസം വാ ബന്ധിതും വട്ടതി. കത്തരദണ്ഡേപി യംകിഞ്ചി വണ്ണമട്ഠം ന വട്ടതി, ഹേട്ഠാ ഏകാ വാ ദ്വേ വാ വട്ടലേഖാ ഉപരി അഹിച്ഛത്തകമകുളമത്തഞ്ച വട്ടതി.

തേലഭാജനേസു ¶ വിസാണേ വാ നാളിയം വാ അലാബുകേ വാ ആമണ്ഡസാരകേ വാ ഠപേത്വാ ഇത്ഥിരൂപം പുരിസരൂപഞ്ച അവസേസം സബ്ബമ്പി വണ്ണമട്ഠകമ്മം വട്ടതി.

മഞ്ചപീഠേ ഭിസിബിമ്ബോഹനേ ഭൂമത്ഥരണേ പാദപുഞ്ഛനേ ചങ്കമനഭിസിയാ സമ്മുഞ്ജനിയം കചവരഛഡ്ഡനകേ രജനദോണികായ പാനീയഉളുങ്കേ പാനീയഘടേ പാദകഥലികായ ഫലകപീഠകേ വലയാധാരകേ ദണ്ഡാധാരകേപത്തപിധാനേ താലവണ്ടേ വീജനേതി – ഏതേസു സബ്ബം മാലാകമ്മാദിവണ്ണമട്ഠകമ്മം വട്ടതി. സേനാസനേ പന ദ്വാരകവാടവാതപാനകവാടാദീസു സബ്ബരതനമയമ്പി വണ്ണമട്ഠകമ്മം വട്ടതി.

സേനാസനേ കിഞ്ചി പടിസേധേതബ്ബം നത്ഥി, അഞ്ഞത്ര വിരുദ്ധസേനാസനാ. വിരുദ്ധസേനാസനം നാമ അഞ്ഞേസം സീമായ രാജവല്ലഭേഹി കതസേനാസനം വുച്ചതി, തസ്മാ യേ താദിസം സേനാസനം കരോന്തി, തേ വത്തബ്ബാ – ‘‘മാ അമ്ഹാകം സീമായ സേനാസനം കരോഥാ’’തി. അനാദിയിത്വാ കരോന്തിയേവ, പുനപി വത്തബ്ബാ – ‘‘മാ ഏവം അകത്ഥ, മാ അമ്ഹാകം ഉപോസഥപവാരണാനം അന്തരായമകത്ഥ, മാ സാമഗ്ഗിം ¶ ഭിന്ദിത്ഥ, തുമ്ഹാകം സേനാസനം കതമ്പി കതട്ഠാനേ ന ഠസ്സതീ’’തി. സചേ ബലക്കാരേന കരോന്തിയേവ, യദാ തേസം ലജ്ജിപരിസാ ഉസ്സന്നാ ഹോതി, സക്കാ ¶ ച ഹോതി ലദ്ധും ധമ്മികോ വിനിച്ഛയോ, തദാ തേസം പേസേതബ്ബം – ‘‘തുമ്ഹാകം ആവാസം ഹരഥാ’’തി. സചേ യാവ തതിയം പേസിതേ ഹരന്തി, സാധു; നോ ചേ ഹരന്തി, ഠപേത്വാ ബോധിഞ്ച ചേതിയഞ്ച അവസേസസേനാസനാനി ഭിന്ദിതബ്ബാനി, നോ ച ഖോ അപരിഭോഗം കരോന്തേഹി, പടിപാടിയാ പന ഛദന-ഗോപാനസീ-ഇട്ഠകാദീനി അപനേത്വാ തേസം പേസേതബ്ബം – ‘‘തുമ്ഹാകം ദബ്ബസമ്ഭാരേ ഹരഥാ’’തി. സചേ ഹരന്തി, സാധു; നോ ചേ ഹരന്തി, അഥ തേസു ദബ്ബസമ്ഭാരേസു ഹിമവസ്സവാതാതപാദീഹി പൂതിഭൂതേസു വാ ചോരേഹി വാ ഹടേസു അഗ്ഗിനാ വാ ദഡ്ഢേസു സീമസാമികാ ഭിക്ഖൂ അനുപവജ്ജാ, ന ലബ്ഭാ ചോദേതും ‘‘തുമ്ഹേഹി അമ്ഹാകം ദബ്ബസമ്ഭാരാ നാസിതാ’’തി വാ ‘‘തുമ്ഹാകം ഗീവാ’’തി വാ. യം പന സീമസാമികേഹി ഭിക്ഖൂഹി കതം, തം സുകതമേവ ഹോതീതി.

പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയോ നിട്ഠിതോ.

൮൬. ഏവം ഭിന്നായ പന കുടികായ ധനിയസ്സ പരിവിതക്കഞ്ച പുന കുടികരണത്ഥായ ഉസ്സാഹഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മതോ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ¶ ദാരുഗഹേ ഗണകോതി രഞ്ഞോ ദാരുഭണ്ഡാഗാരേ ദാരുഗോപകോ. ദേവഗഹദാരൂനീതി ദേവേന ഗഹിതദാരൂനി. രാജപടിഗ്ഗഹിതഭൂതാനി ദാരൂനീതി അത്ഥോ. നഗരപടിസങ്ഖാരികാനീതി നഗരസ്സ പടിസങ്ഖാരൂപകരണാനി. ആപദത്ഥായ നിക്ഖിത്താനീതി അഗ്ഗിദാഹേന വാ പുരാണഭാവേന വാ പടിരാജൂപരുന്ധനാദിനാ വാ ഗോപുരട്ടാലകരാജന്തേപുരഹത്ഥിസാലാദീനം വിപത്തി ആപദാതി വുച്ചതി. തദത്ഥം നിക്ഖിത്താനീതി വുത്തം ഹോതി. ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം ഛേദാപേത്വാതി അത്തനോ കുടിയാ പമാണം സല്ലക്ഖേത്വാ കിഞ്ചി അഗ്ഗേ കിഞ്ചി മജ്ഝേ കിഞ്ചി മൂലേ ഖണ്ഡാഖണ്ഡം കരോന്തോ ഛേദാപേസി.

൮൭. വസ്സകാരോതി തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ നാമം. മഗധമഹാമത്തോതി മഗധരട്ഠേ മഹാമത്തോ, മഹതിയാ ഇസ്സരിയമത്തായ സമന്നാഗതോ, മഗധരഞ്ഞോ വാ മഹാമത്തോ; മഹാഅമച്ചോതി വുത്തം ഹോതി. അനുസഞ്ഞായമാനോതി തത്ഥ തത്ഥ ഗന്ത്വാ പച്ചവേക്ഖമാനോ. ഭണേതി ഇസ്സരാനം നീചട്ഠാനികപുരിസാലപനം. ബന്ധം ആണാപേസീതി ബ്രാഹ്മണോ പകതിയാപി ¶ തസ്മിം ഇസ്സാപകതോവ. സോ രഞ്ഞോ ‘‘ആണാപേഹീ’’തി വചനം സുത്വാ യസ്മാ ‘‘പക്കോസാപേഹീ’’തി രഞ്ഞോ ന വുത്തം, തസ്മാ ‘‘നം ഹത്ഥേസു ച പാദേസു ച ബന്ധം കത്വാ ആണാപേസ്സാമീ’’തി ബന്ധം ആണാപേസി. അദ്ദസ ഖോ ആയസ്മാ ധനിയോതി കഥം അദ്ദസ? സോ കിര അത്തനാ ലേസേന ദാരൂനം ഹടഭാവം ഞത്വാ ‘‘നിസ്സംസയം ഏസ ദാരൂനം കാരണാ രാജകുലതോ വധം വാ ബന്ധം വാ പാപുണിസ്സതി, തദാ നം അഹമേവ മോചേസ്സാമീ’’തി ¶ നിച്ചകാലം തസ്സ പവത്തിം സുണന്തോയേവ വിചരതി. തസ്മാ തഖണഞ്ഞേവ ഗന്ത്വാ അദ്ദസ. തേന വുത്തം – ‘‘അദ്ദസ ഖോ ആയസ്മാ ധനിയോ’’തി. ദാരൂനം കിച്ചാതി ദാരൂനം കാരണാ. പുരാഹം ഹഞ്ഞാമീതി അഹം പുരാ ഹഞ്ഞാമി; യാവ അഹം ന ഹഞ്ഞാമി, താവ ത്വം ഏയ്യാസീതി അത്ഥോ.

൮൮. ഇങ്ഘ, ഭന്തേ, സരാപേഹീതി ഏത്ഥ ഇങ്ഘാതി ചോദനത്ഥേ നിപാതോ. പഠമാഭിസിത്തോതി അഭിസിത്തോ ഹുത്വാ പഠമം. ഏവരൂപിം വാചം ഭാസിതാതി ‘‘ദിന്നഞ്ഞേവ സമണബ്രാഹ്മണാനം തിണകട്ഠോദകം പരിഭുഞ്ജന്തൂ’’തി ഇമം ഏവരൂപിം വാചം അഭിസിത്തോ ഹുത്വാ പഠമമേവ യം ത്വം അഭാസി, തം സയമേവ ഭാസിത്വാ ഇദാനി സരസി, ന സരസീതി വുത്തം ഹോതി. രാജാനോ കിര അഭിസിത്തമത്തായേവ ധമ്മഭേരിം ചരാപേന്തി – ‘‘ദിന്നഞ്ഞേവ സമണബ്രാഹ്മണാനം തിണകട്ഠോദകം പരിഭുഞ്ജന്തൂ’’തി തം സന്ധായ ഏസ വദതി. തേസം മയാ സന്ധായ ഭാസിതന്തി ¶ തേസം അപ്പമത്തകേപി കുക്കുച്ചായന്താനം സമിതബാഹിതപാപാനം സമണബ്രാഹ്മണാനം തിണകട്ഠോദകഹരണം സന്ധായ മയാ ഏതം ഭാസിതം; ന തുമ്ഹാദിസാനന്തി അധിപ്പായോ. തഞ്ച ഖോ അരഞ്ഞേ അപരിഗ്ഗഹിതന്തി തഞ്ച തിണകട്ഠോദകം യം അരഞ്ഞേ അപരിഗ്ഗഹിതം ഹോതി; ഏതം സന്ധായ മയാ ഭാസിതന്തി ദീപേതി.

ലോമേന ത്വം മുത്തോസീതി ഏത്ഥ ലോമമിവ ലോമം, കിം പന തം? പബ്ബജ്ജാലിങ്ഗം. കിം വുത്തം ഹോതി? യഥാ നാമ ധുത്താ ‘‘മംസം ഖാദിസ്സാമാ’’തി മഹഗ്ഘലോമം ഏളകം ഗണ്ഹേയ്യും. തമേനം അഞ്ഞോ വിഞ്ഞുപുരിസോ ദിസ്വാ ‘‘ഇമസ്സ ഏളകസ്സ മംസം കഹാപണമത്തം ¶ അഗ്ഘതി. ലോമാനി പന ലോമവാരേ ലോമവാരേ അനേകേ കഹാപണേ അഗ്ഘന്തീ’’തി ദ്വേ അലോമകേ ഏളകേ ദത്വാ ഗണ്ഹേയ്യ. ഏവം സോ ഏളകോ വിഞ്ഞുപുരിസമാഗമ്മ ലോമേന മുച്ചേയ്യ. ഏവമേവ ത്വം ഇമസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ വധബന്ധനാരഹോ. യസ്മാ പന അരഹദ്ധജോ സബ്ഭി അവജ്ഝരൂപോ, ത്വഞ്ച സാസനേ പബ്ബജിതത്താ യം പബ്ബജ്ജാലിങ്ഗഭൂതം അരഹദ്ധജം ധാരേസി. തസ്മാ ത്വം ഇമിനാ പബ്ബജ്ജാലിങ്ഗലോമേന ഏളകോ വിയ വിഞ്ഞുപുരിസമാഗമ്മ മുത്തോസീതി.

മനുസ്സാ ഉജ്ഝായന്തീതി രഞ്ഞോ പരിസതി ഭാസമാനസ്സ സമ്മുഖാ ച പരമ്മുഖാ ച സുത്വാ തത്ഥ തത്ഥ മനുസ്സാ ഉജ്ഝായന്തി, അവജ്ഝായന്തി, അവജാനന്താ തം ഝായന്തി ഓലോകേന്തി ലാമകതോ വാ ചിന്തേന്തീതി അത്ഥോ. ഖിയ്യന്തീതി തസ്സ അവണ്ണം കഥേന്തി പകാസേന്തി. വിപാചേന്തീതി വിത്ഥാരികം കരോന്തി, സബ്ബത്ഥ പത്ഥരന്തി; അയഞ്ച അത്ഥോ സദ്ദസത്ഥാനുസാരേന വേദിതബ്ബോ. അയം പനേത്ഥ യോജനാ – ‘‘അലജ്ജിനോ ഇമേ സമണാ സക്യപുത്തിയാ’’തിആദീനി ചിന്തേന്താ ഉജ്ഝായന്തി. ‘‘നത്ഥി ഇമേസം സാമഞ്ഞ’’ന്തിആദീനി ഭണന്താ ഖിയ്യന്തി. ‘‘അപഗതാ ഇമേ സാമഞ്ഞാ’’തിആദീനി തത്ഥ തത്ഥ വിത്ഥാരേന്താ വിപാചേന്തീതി. ഏതേന നയേന ഇമേസം പദാനം ഇതോ ¶ പരമ്പി തത്ഥ തത്ഥ ആഗതപദാനുരൂപേന യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ബ്രഹ്മചാരിനോതി സേട്ഠചാരിനോ. സാമഞ്ഞന്തി സമണഭാവോ. ബ്രഹ്മഞ്ഞന്തി സേട്ഠഭാവോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

രഞ്ഞോ ദാരൂനീതിആദിമ്ഹി ‘‘അദിന്നം ആദിയിസ്സതീ’’തി അയം ഉജ്ഝായനത്ഥോ. യം പനേതം അദിന്നം ആദിയി, തം ദസ്സേതും ‘‘രഞ്ഞോ ദാരൂനീ’’തി വുത്തം. ഇതി വചനഭേദേ അസമ്മുയ്ഹന്തേഹി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പുരാണവോഹാരികോ ¶ മഹാമത്തോതി ഭിക്ഖുഭാവതോ പുരാണേ ഗിഹികാലേ വിനിച്ഛയവോഹാരേ നിയുത്തത്താ ‘‘വോഹാരികോ’’തി സങ്ഖം ഗതോ മഹാഅമച്ചോ.

അഥ ഖോ ഭഗവാ തം ഭിക്ഖും ഏതദവോചാതി ഭഗവാ സാമംയേവ ലോകവോഹാരമ്പി ജാനാതി, അതീതബുദ്ധാനം പഞ്ഞത്തിമ്പി ജാനാതി – ‘‘പുബ്ബേപി ബുദ്ധാ ഏത്തകേന പാരാജികം പഞ്ഞപേന്തി, ഏത്തകേന ഥുല്ലച്ചയം, ഏത്തകേന ദുക്കട’’ന്തി. ഏവം സന്തേപി സചേ അഞ്ഞേഹി ലോകവോഹാരവിഞ്ഞൂഹി ¶ സദ്ധിം അസംസന്ദിത്വാ പാദമത്തേന പാരാജികം പഞ്ഞപേയ്യ, തേനസ്സ സിയും വത്താരോ ‘‘സീലസംവരോ നാമ ഏകഭിക്ഖുസ്സപി അപ്പമേയ്യോ അസങ്ഖ്യേയ്യോ മഹാപഥവീ-സമുദ്ദ-ആകാസാനി വിയ അതിവിത്ഥിണ്ണോ, കഥഞ്ഹി നാമ ഭഗവാ പാദമത്തകേന നാസേസീ’’തി! തതോ തഥാഗതസ്സ ഞാണബലം അജാനന്താ സിക്ഖാപദം കോപേയ്യും, പഞ്ഞത്തമ്പി സിക്ഖാപദം യഥാഠാനേ ന തിട്ഠേയ്യ. ലോകവോഹാരവിഞ്ഞൂഹി പന സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ പഞ്ഞത്തേ സോ ഉപവാദോ ന ഹോതി. അഞ്ഞദത്ഥു ഏവം വത്താരോ ഹോന്തി – ‘‘ഇമേഹി നാമ അഗാരികാപി പാദമത്തേന ചോരം ഹനന്തിപി ബന്ധന്തിപി പബ്ബാജേന്തിപി. കസ്മാ ഭഗവാ പബ്ബജിതം ന നാസേസ്സതി; യേന പരസന്തകം തിണസലാകമത്തമ്പി ന ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി! തഥാഗതസ്സ ച ഞാണബലം ജാനിസ്സന്തി. പഞ്ഞത്തമ്പി ച സിക്ഖാപദം അകുപ്പം ഭവിസ്സതി, യഥാഠാനേ ഠസ്സതി. തസ്മാ ലോകവോഹാരവിഞ്ഞൂഹി സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ പഞ്ഞപേതുകാമോ സബ്ബാവന്തം പരിസം അനുവിലോകേന്തോ അഥ ഖോ ഭഗവാ അവിദൂരേ നിസിന്നം ദിസ്വാ തം ഭിക്ഖും ഏതദവോച ‘‘കിത്തകേന ഖോ ഭിക്ഖു രാജാ മാഗധോ സേനിയോ ബിമ്ബിസാരോ ചോരം ഗഹേത്വാ ഹനതി വാ ബന്ധതി വാ പബ്ബാജേതി വാ’’തി.

തത്ഥ മാഗധോതി മഗധാനം ഇസ്സരോ. സേനിയോതി സേനായ സമ്പന്നോ. ബിമ്ബിസാരോതി തസ്സ നാമം. പബ്ബാജേതി വാതി രട്ഠതോ നിക്ഖാമേതി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ. പഞ്ചമാസകോ പാദോതി തദാ രാജഗഹേ വീസതിമാസകോ കഹാപണോ ഹോതി, തസ്മാ പഞ്ചമാസകോ പാദോ. ഏതേന ലക്ഖണേന സബ്ബജനപദേസു കഹാപണസ്സ ചതുത്ഥോ ഭാഗോ ‘‘പാദോ’’തി വേദിതബ്ബോ. സോ ച ഖോ പോരാണസ്സ നീലകഹാപണസ്സ വസേന, ന ഇതരേസം രുദ്രദാമകാദീനം. തേന ഹി പാദേന അതീതബുദ്ധാപി പാരാജികം പഞ്ഞപേസും, അനാഗതാപി പഞ്ഞപേസ്സന്തി. സബ്ബബുദ്ധാനഞ്ഹി പാരാജികവത്ഥുമ്ഹി വാ പാരാജികേ വാ നാനത്തം ¶ നത്ഥി. ഇമാനേവ ചത്താരി പാരാജികവത്ഥൂനി ¶ . ഇമാനേവ ചത്താരി പാരാജികാനി. ഇതോ ഊനം വാ അതിരേകം വാ നത്ഥി. തസ്മാ ഭഗവാപി ധനിയം ¶ വിഗരഹിത്വാ പാദേനേവ ദുതിയപാരാജികം പഞ്ഞപേന്തോ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു അദിന്നം ഥേയ്യസങ്ഖാത’’ന്തിആദിമാഹ.

ഏവം മൂലച്ഛേജ്ജവസേന ദള്ഹം കത്വാ ദുതിയപാരാജികേ പഞ്ഞത്തേ അപരമ്പി അനുപഞ്ഞത്തത്ഥായ രജകഭണ്ഡികവത്ഥു ഉദപാദി, തസ്സുപ്പത്തിദീപനത്ഥമേതം വുത്തം – ‘‘ഏവഞ്ചിദം ഭഗവതാ ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം ഹോതീ’’തി. തസ്സത്ഥോ ച അനുപഞ്ഞത്തിസമ്ബന്ധോ ച പഠമപാരാജികവണ്ണനായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. യഥാ ച ഇധ, ഏവം ഇതോ പരേസു സബ്ബസിക്ഖാപദേസു. യം യം പുബ്ബേ വുത്തം, തം തം സബ്ബം വജ്ജേത്വാ ഉപരൂപരി അപുബ്ബമേവ വണ്ണയിസ്സാമ. യദി ഹി യം യം വുത്തനയം, തം തം പുനപി വണ്ണയിസ്സാമ, കദാ വണ്ണനായ അന്തം ഗമിസ്സാമ! തസ്മാ യം യം പുബ്ബേ വുത്തം, തം തം സബ്ബം സാധുകം ഉപസല്ലക്ഖേത്വാ തത്ഥ തത്ഥ അത്ഥോ ച യോജനാ ച വേദിതബ്ബാ. അപുബ്ബം പന യംകിഞ്ചി അനുത്താനത്ഥം, തം സബ്ബം മയമേവ വണ്ണയിസ്സാമ.

൯൦. രജകത്ഥരണം ഗന്ത്വാതി രജകതിത്ഥം ഗന്ത്വാ; തഞ്ഹി യസ്മാ തത്ഥ രജകാ വത്ഥാനി അത്ഥരന്തി, തസ്മാ രജകത്ഥരണന്തി വുച്ചതി. രജകഭണ്ഡികന്തി രജകാനം ഭണ്ഡികം; രജകാ സായന്ഹസമയേ നഗരം പവിസന്താ ബഹൂനി വത്ഥാനി ഏകേകം ഭണ്ഡികം ബന്ധന്തി. തതോ ഏകം ഭണ്ഡികം തേസം പമാദേന അപസ്സന്താനം അവഹരിത്വാ ഥേനേത്വാതി അത്ഥോ.

൯൨. ഗാമോ നാമാതി ഏവമാദി ‘‘ഗാമാ വാ അരഞ്ഞാ വാ’’തി ഏത്ഥ വുത്തസ്സ ഗാമസ്സ ച അരഞ്ഞസ്സ ച പഭേദദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ യസ്മിം ഗാമേ ഏകാ ഏവ കുടി, ഏകം ഗേഹം സേയ്യഥാപി മലയജനപദേ; അയം ഏകകുടികോ ഗാമോ നാമ. ഏതേന നയേന അപരേപി വേദിതബ്ബാ. അമനുസ്സോ നാമ യോ സബ്ബസോ വാ മനുസ്സാനം അഭാവേന യക്ഖപരിഗ്ഗഹഭൂതോ; യതോ വാ മനുസ്സാ കേനചി കാരണേന പുനപി ആഗന്തുകാമാ ഏവ അപക്കന്താ. പരിക്ഖിത്തോ നാമ ഇട്ഠകപാകാരം ആദിം കത്വാ അന്തമസോ കണ്ടകസാഖാഹിപി പരിക്ഖിത്തോ. ഗോനിസാദിനിവിട്ഠോ നാമ വീഥിസന്നിവേസാദിവസേന അനിവിസിത്വാ യഥാ ഗാവോ തത്ഥ തത്ഥ ദ്വേ തയോ നിസീദന്തി, ഏവം ¶ തത്ഥ തത്ഥ ¶ ¶ ദ്വേ തീണി ഘരാനി കത്വാ നിവിട്ഠോ. സത്ഥോതി ജങ്ഘസത്ഥസകടസത്ഥാദീസു യോ കോചി. ഇമസ്മിഞ്ച സിക്ഖാപദേ നിഗമോപി നഗരമ്പി ഗാമഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം.

ഗാമൂപചാരോതിആദി അരഞ്ഞപരിച്ഛേദദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഇന്ദഖീലേ ഠിതസ്സാതി യസ്സ ഗാമസ്സ അനുരാധപുരസ്സേവ ദ്വേ ഇന്ദഖീലാ, തസ്സ അബ്ഭന്തരിമേ ഇന്ദഖീലേ ഠിതസ്സ; തസ്സ ഹി ബാഹിരോ ഇന്ദഖീലോ ആഭിധമ്മികനയേന അരഞ്ഞസങ്ഖേപം ഗച്ഛതി. യസ്സ പന ഏകോ, തസ്സ ഗാമദ്വാരബാഹാനം വേമജ്ഝേ ഠിതസ്സ. യത്രാപി ഹി ഇന്ദഖീലോ നത്ഥി, തത്ര ഗാമദ്വാരബാഹാനം വേമജ്ഝമേവ ‘‘ഇന്ദഖീലോ’’തി വുച്ചതി. തേന വുത്തം – ‘‘ഗാമദ്വാരബാഹാനം വേമജ്ഝേ ഠിതസ്സാ’’തി. മജ്ഝിമസ്സാതി ഥാമമജ്ഝിമസ്സ, നോ പമാണമജ്ഝിമസ്സ, നേവ അപ്പഥാമസ്സ, ന മഹാഥാമസ്സ; മജ്ഝിമഥാമസ്സാതി വുത്തം ഹോതി. ലേഡ്ഡുപാതോതി യഥാ മാതുഗാമോ കാകേ ഉഡ്ഡാപേന്തോ ഉജുകമേവ ഹത്ഥം ഉക്ഖിപിത്വാ ലേഡ്ഡും ഖിപതി, യഥാ ച ഉദകുക്ഖേപേ ഉദകം ഖിപന്തി, ഏവം അഖിപിത്വാ യഥാ തരുണമനുസ്സാ അത്തനോ ബലം ദസ്സേന്താ ബാഹം പസാരേത്വാ ലേഡ്ഡും ഖിപന്തി, ഏവം ഖിത്തസ്സ ലേഡ്ഡുസ്സ പതനട്ഠാനം. പതിതോ പന ലുഠിത്വാ യത്ഥ ഗച്ഛതി, തം ന ഗഹേതബ്ബം.

അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഘരൂപചാരേ ഠിതസ്സ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ലേഡ്ഡുപാതോതി ഏത്ഥ പന നിബ്ബകോസസ്സ ഉദകപാതട്ഠാനേ ഠിതസ്സ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ സുപ്പപാതോ വാ മുസലപാതോ വാ ഘരൂപചാരോ നാമ. തസ്മിം ഘരൂപചാരേ ഠിതസ്സ ലേഡ്ഡുപാതോ ഗാമൂപചാരോതി കുരുന്ദട്ഠകഥായം വുത്തം. മഹാപച്ചരിയമ്പി താദിസമേവ. മഹാഅട്ഠകഥായം പന ‘‘ഘരം നാമ, ഘരൂപചാരോ നാമ, ഗാമോ നാമ, ഗാമൂപചാരോ നാമാ’’തി മാതികം ഠപേത്വാ നിബ്ബകോസസ്സ ഉദകപാതട്ഠാനബ്ഭന്തരം ഘരം നാമ. യം പന ദ്വാരേ ഠിതോ മാതുഗാമോ ഭാജനധോവനഉദകം ഛഡ്ഡേതി, തസ്സ പതനട്ഠാനഞ്ച മാതുഗാമേനേവ അന്തോഗേഹേ ഠിതേന പകതിയാ ബഹി ഖിത്തസ്സ സുപ്പസ്സ ¶ വാ സമ്മുഞ്ജനിയാ വാ പതനട്ഠാനഞ്ച, ഘരസ്സ പുരതോ ദ്വീസു കോണേസു സമ്ബന്ധിത്വാ മജ്ഝേ രുക്ഖസൂചിദ്വാരം ഠപേത്വാ ഗോരൂപാനം പവേസനനിവാരണത്ഥം കതപരിക്ഖേപോ ച അയം സബ്ബോപി ഘരൂപചാരോ നാമ. തസ്മിം ഘരൂപചാരേ ഠിതസ്സ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ലേഡ്ഡുപാതബ്ഭന്തരം ഗാമോ നാമ. തതോ അഞ്ഞസ്സ ലേഡ്ഡുപാതസ്സ അബ്ഭന്തരം ഗാമൂപചാരോ ¶ നാമാതി വുത്തം. ഇദമേത്ഥ പമാണം. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം സബ്ബത്ഥ യോ യോ അട്ഠകഥാവാദോ വാ ഥേരവാദോ വാ പച്ഛാ വുച്ചതി സോ പമാണതോ ദട്ഠബ്ബോ.

യഞ്ചേതം മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം, തം പാളിയാ വിരുദ്ധമിവ ദിസ്സതി. പാളിയഞ്ഹി – ‘‘ഘരൂപചാരേ ഠിതസ്സ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ലേഡ്ഡുപാതോ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം. അട്ഠകഥായം പന തം ലേഡ്ഡുപാതം ഗാമസങ്ഖേപം കത്വാ തതോ പരം ഗാമൂപചാരോ വുത്തോതി? വുച്ചതേ – സച്ചമേവ പാളിയം വുത്തം ¶ , അധിപ്പായോ പനേത്ഥ വേദിതബ്ബോ. സോ ച അട്ഠകഥാചരിയാനമേവ വിദിതോ. തസ്മാ യഥാ ‘‘ഘരൂപചാരേ ഠിതസ്സാ’’തി ഏത്ഥ ഘരൂപചാരലക്ഖണം പാളിയം അവുത്തമ്പി അട്ഠകഥായം വുത്തവസേന ഗഹിതം. ഏവം സേസമ്പി ഗഹേതബ്ബം.

തത്രായം നയോ – ഇധ ഗാമോ നാമ ദുവിധോ ഹോതി – പരിക്ഖിത്തോ ച അപരിക്ഖിത്തോ ച. തത്ര പരിക്ഖിത്തസ്സ പരിക്ഖേപോയേവ പരിച്ഛേദോ. തസ്മാ തസ്സ വിസും പരിച്ഛേദം അവത്വാ ‘‘ഗാമൂപചാരോ നാമ പരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഇന്ദഖീലേ ഠിതസ്സ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ലേഡ്ഡുപാതോ’’തി പാളിയം വുത്തം. അപരിക്ഖിത്തസ്സ പന ഗാമസ്സ ഗാമപരിച്ഛേദോ വത്തബ്ബോ. തസ്മാ തസ്സ ഗാമപരിച്ഛേദദസ്സനത്ഥം ‘‘അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഘരൂപചാരേ ഠിതസ്സ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ലേഡ്ഡുപാതോ’’തി വുത്തം. ഗാമപരിച്ഛേദേ ച ദസ്സിതേ ഗാമൂപചാരലക്ഖണം പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ സക്കാ ഞാതുന്തി പുന ‘‘തത്ഥ ഠിതസ്സ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ലേഡ്ഡുപാതോ’’തി ന വുത്തം. യോ പന ഘരൂപചാരേ ഠിതസ്സ ലേഡ്ഡുപാതംയേവ ‘‘ഗാമൂപചാരോ’’തി വദതി, തസ്സ ഘരൂപചാരോ ഗാമോതി ആപജ്ജതി. തതോ ഘരം, ഘരൂപചാരോ, ഗാമോ ¶ , ഗാമൂപചാരോതി ഏസ വിഭാഗോ സങ്കരീയതി. അസങ്കരതോ ചേത്ഥ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ വികാലേ ഗാമപ്പവേസനാദീസു. തസ്മാ പാളിഞ്ച അട്ഠകഥഞ്ച സംസന്ദിത്വാ വുത്തനയേനേവേത്ഥ ഗാമോ ച ഗാമൂപചാരോ ച വേദിതബ്ബോ. യോപി ച ഗാമോ പുബ്ബേ മഹാ ഹുത്വാ പച്ഛാ കുലേസു നട്ഠേസു അപ്പകോ ഹോതി, സോ ഘരൂപചാരതോ ലേഡ്ഡുപാതേനേവ പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബോ. പുരിമപരിച്ഛേദോ പനസ്സ പരിക്ഖിത്തസ്സാപി അപരിക്ഖിത്തസ്സാപി അപ്പമാണമേവാതി.

അരഞ്ഞം നാമ ഠപേത്വാ ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ചാതി ഇമം യഥാവുത്തലക്ഖണം ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച ഠപേത്വാ ഇമസ്മിം അദിന്നാദാനസിക്ഖാപദേ അവസേസം ‘‘അരഞ്ഞം’’ ¶ നാമാതി വേദിതബ്ബം. അഭിധമ്മേ പന ‘‘അരഞ്ഞന്തി നിക്ഖമിത്വാ ബഹി ഇന്ദഖീലാ സബ്ബമേതം അരഞ്ഞ’’ന്തി (വിഭ. ൫൨൯) വുത്തം. ആരഞ്ഞകസിക്ഖാപദേ ‘‘ആരഞ്ഞകം നാമ സേനാസനം പഞ്ചധനുസതികം പച്ഛിമ’’ന്തി (പാരാ. ൬൫൪) വുത്തം. തം ഇന്ദഖീലതോ പട്ഠായ ആരോപിതേന ആചരിയധനുനാ പഞ്ചധനുസതപ്പമാണന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവം ഭഗവതാ ‘‘ഗാമാ വാ അരഞ്ഞാ വാ’’തി ഏതസ്സ അത്ഥം വിഭജന്തേന ‘‘ഘരം, ഘരൂപചാരോ, ഗാമോ, ഗാമൂപചാരോ അരഞ്ഞ’’ന്തി പാപഭിക്ഖൂനം ലേസോകാസനിസേധനത്ഥം പഞ്ച കോട്ഠാസാ ദസ്സിതാ. തസ്മാ ഘരേ വാ ഘരൂപചാരേ വാ ഗാമേ വാ ഗാമൂപചാരേ വാ അരഞ്ഞേ വാ പാദഗ്ഘനകതോ പട്ഠായ സസ്സാമികം ഭണ്ഡം അവഹരന്തസ്സ പാരാജികമേവാതി വേദിതബ്ബം.

ഇദാനി ¶ ‘‘അദിന്നം ഥേയ്യസങ്ഖാതം ആദിയേയ്യാ’’തിആദീനം അത്ഥദസ്സനത്ഥം ‘‘അദിന്നം നാമാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അദിന്നന്തി ദന്തപോനസിക്ഖാപദേ അത്തനോ സന്തകമ്പി അപ്പടിഗ്ഗഹിതകം കപ്പിയം അജ്ഝോഹരണീയം വുച്ചതി. ഇധ പന യംകിഞ്ചി പരപരിഗ്ഗഹിതം സസ്സാമികം ഭണ്ഡം, തദേതം തേഹി സാമികേഹി കായേന വാ വാചായ വാ ന ദിന്നന്തി അദിന്നം. അത്തനോ ഹത്ഥതോ വാ യഥാഠിതട്ഠാനതോ വാ ന നിസ്സട്ഠന്തി അനിസ്സട്ഠം. യഥാഠാനേ ഠിതമ്പി അനപേക്ഖതായ ന പരിച്ചത്തന്തി അപരിച്ചത്തം. ആരക്ഖസംവിധാനേന രക്ഖിതത്താ രക്ഖിതം. മഞ്ജൂസാദീസു പക്ഖിപിത്വാ ഗോപിതത്താ ഗോപിതം. ‘‘മമ ഇദ’’ന്തി തണ്ഹാമമത്തേന മമായിതത്താ മമായിതം. താഹി അപരിച്ചാഗരക്ഖണഗോപനാഹി ¶ തേഹി ഭണ്ഡസാമികേഹി പരേഹി പരിഗ്ഗഹിതന്തി പരപരിഗ്ഗഹിതം. ഏതം അദിന്നം നാമ.

ഥേയ്യസങ്ഖാതന്തി ഏത്ഥ ഥേനോതി ചോരോ, ഥേനസ്സ ഭാവോ ഥേയ്യം; അവഹരണചിത്തസ്സേതം അധിവചനം. ‘‘സങ്ഖാ, സങ്ഖാത’’ന്തി അത്ഥതോ ഏകം; കോട്ഠാസസ്സേതം അധിവചനം, ‘‘സഞ്ഞാനിദാനാ ഹി പപഞ്ചസങ്ഖാ’’തിആദീസു (സു. നി. ൮൮൦) വിയ. ഥേയ്യഞ്ച തം സങ്ഖാതഞ്ചാതി ഥേയ്യസങ്ഖാതം, ഥേയ്യചിത്തസങ്ഖാതോ ഏകോ ചിത്തകോട്ഠാസോതി അത്ഥോ. കരണത്ഥേ ചേതം പച്ചത്തവചനം, തസ്മാ ഥേയ്യസങ്ഖാതേനാതി അത്ഥതോ ദട്ഠബ്ബം. യോ ച ഥേയ്യസങ്ഖാതേന ആദിയതി, സോ യസ്മാ ഥേയ്യചിത്തോ ഹോതി, തസ്മാ ബ്യഞ്ജനം അനാദിയിത്വാ അത്ഥമേവ ദസ്സേതും ഥേയ്യചിത്തോ അവഹരണചിത്തോതി ഏവമസ്സ പദഭാജനം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ആദിയേയ്യ ¶ , ഹരേയ്യ, അവഹരേയ്യ, ഇരിയാപഥം വികോപേയ്യ, ഠാനാ ചാവേയ്യ, സങ്കേതം വീതിനാമേയ്യാതി ഏത്ഥ പന പഠമപദം അഭിയോഗവസേന വുത്തം, ദുതിയപദം അഞ്ഞേസം ഭണ്ഡം ഹരന്തസ്സ ഗച്ഛതോ വസേന, തതിയപദം ഉപനിക്ഖിത്തഭണ്ഡവസേന, ചതുത്ഥം സവിഞ്ഞാണകവസേന, പഞ്ചമം ഥലേ നിക്ഖിത്താദിവസേന, ഛട്ഠം പരികപ്പവസേന വാ സുങ്കഘാതവസേന വാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യോജനാ പനേത്ഥ ഏകഭണ്ഡവസേനപി നാനാഭണ്ഡവസേനപി ഹോതി. ഏകഭണ്ഡവസേന ച സവിഞ്ഞാണകേനേവ ലബ്ഭതി, നാനാഭണ്ഡവസേന സവിഞ്ഞാണകാവിഞ്ഞാണകമിസ്സകേന.

തത്ഥ നാനാഭണ്ഡവസേന താവ ഏവം വേദിതബ്ബം – ആദിയേയ്യാതി ആരാമം അഭിയുഞ്ജതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. സാമികസ്സ വിമതിം ഉപ്പാദേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. സാമികോ ‘‘ന മയ്ഹം ഭവിസ്സതീ’’തി ധുരം നിക്ഖിപതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സ.

ഹരേയ്യാതി ¶ അഞ്ഞസ്സ ഭണ്ഡം ഹരന്തോ സീസേ ഭാരം ഥേയ്യചിത്തോ ആമസതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ഫന്ദാപേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. ഖന്ധം ഓരോപേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സ.

അവഹരേയ്യാതി ഉപനിക്ഖിത്തം ഭണ്ഡം ‘‘ദേഹി മേ ഭണ്ഡ’’ന്തി വുച്ചമാനോ ‘‘നാഹം ഗണ്ഹാമീ’’തി ഭണതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. സാമികസ്സ വിമതിം ഉപ്പാദേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. സാമികോ ‘‘ന മയ്ഹം ദസ്സതീ’’തി ധുരം നിക്ഖിപതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സ ¶ .

ഇരിയാപഥം വികോപേയ്യാതി ‘‘സഹഭണ്ഡഹാരകം നേസ്സാമീ’’തി പഠമം പാദം സങ്കാമേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. ദുതിയം പാദം സങ്കാമേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സ.

ഠാനാ ചാവേയ്യാതി ഥലട്ഠം ഭണ്ഡം ഥേയ്യചിത്തോ ആമസതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ഫന്ദാപേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. ഠാനാ ചാവേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സ.

സങ്കേതം വീതിനാമേയ്യാതി പരികപ്പിതട്ഠാനം പഠമം പാദം അതിക്കാമേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. ദുതിയം പാദം അതിക്കാമേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സ. അഥ വാ പഠമം പാദം സുങ്കഘാതം അതിക്കാമേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. ദുതിയം പാദം അതിക്കാമേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാതി – അയമേത്ഥ നാനാഭണ്ഡവസേന യോജനാ.

ഏകഭണ്ഡവസേന ¶ പന സസ്സാമികം ദാസം വാ തിരച്ഛാനം വാ യഥാവുത്തേന അഭിയോഗാദിനാ നയേന ആദിയതി വാ ഹരതി വാ അവഹരതി വാ ഇരിയാപഥം വാ വികോപേതി, ഠാനാ വാ ചാവേതി, പരിച്ഛേദം വാ അതിക്കാമേതി – അയമേത്ഥ ഏകഭണ്ഡവസേന യോജനാ.

അപിച ഇമാനി ഛ പദാനി വണ്ണേന്തേന പഞ്ച പഞ്ചകേ സമോധാനേത്വാ പഞ്ചവീസതി അവഹാരാ ദസ്സേതബ്ബാ. ഏവം വണ്ണയതാ ഹി ഇദം അദിന്നാദാനപാരാജികം സുവണ്ണിതം ഹോതി. ഇമസ്മിഞ്ച ഠാനേ സബ്ബഅട്ഠകഥാ ആകുലാ ലുളിതാ ദുവിഞ്ഞേയ്യവിനിച്ഛയാ. തഥാ ഹി സബ്ബഅട്ഠകഥാസു യാനി താനി പാളിയം ‘‘പഞ്ചഹാകാരേഹി അദിന്നം ആദിയന്തസ്സ ആപത്തി പാരാജികസ്സ, പരപരിഗ്ഗഹിതഞ്ച ഹോതീ’’തിആദിനാ നയേന അവഹാരങ്ഗാനി വുത്താനി, താനിപി ഗഹേത്വാ കത്ഥചി ഏകം പഞ്ചകം ദസ്സിതം, കത്ഥചി ‘‘ഛഹാകാരേഹീ’’തി ആഗതേഹി സദ്ധിം ദ്വേ പഞ്ചകാനി ¶ ദസ്സിതാനി. ഏതാനി ച പഞ്ചകാനി ന ഹോന്തി. യത്ഥ ഹി ഏകേകേന പദേന അവഹാരോ സിജ്ഝതി, തം പഞ്ചകം നാമ വുച്ചതി. ഏത്ഥ പന സബ്ബേഹിപി പദേഹി ഏകോയേവ അവഹാരോ. യാനി ച തത്ഥ ലബ്ഭമാനാനിയേവ പഞ്ചകാനി ദസ്സിതാനി, തേസമ്പി ന സബ്ബേസം അത്ഥോ പകാസിതോ. ഏവമിമസ്മിം ഠാനേ സബ്ബഅട്ഠകഥാ ആകുലാ ലുളിതാ ദുവിഞ്ഞേയ്യവിനിച്ഛയാ. തസ്മാ പഞ്ച പഞ്ചകേസമോധാനേത്വാ ദസ്സിയമാനാ ഇമേ പഞ്ചവീസതി അവഹാരാ സാധുകം സല്ലക്ഖേതബ്ബാ.

പഞ്ച പഞ്ചകാനി നാമ – നാനാഭണ്ഡപഞ്ചകം, ഏകഭണ്ഡപഞ്ചകം, സാഹത്ഥികപഞ്ചകം, പുബ്ബപയോഗപഞ്ചകം ¶ , ഥേയ്യാവഹാരപഞ്ചകന്തി. തത്ഥ നാനാഭണ്ഡപഞ്ചകഞ്ച ഏകഭണ്ഡപഞ്ചകഞ്ച ‘‘ആദിയേയ്യ, ഹരേയ്യ, അവഹരേയ്യ, ഇരിയാപഥം വികോപേയ്യ, ഠാനാ ചാവേയ്യാ’’തി ഇമേസം പദാനം വസേന ലബ്ഭന്തി. താനി പുബ്ബേ യോജേത്വാ ദസ്സിതനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി. യം പനേതം ‘‘സങ്കേതം വീതിനാമേയ്യാ’’തി ഛട്ഠം പദം, തം പരികപ്പാവഹാരസ്സ ച നിസ്സഗ്ഗിയാവഹാരസ്സ ച സാധാരണം. തസ്മാ തം തതിയപഞ്ചമേസു പഞ്ചകേസു ലബ്ഭമാനപദവസേന യോജേതബ്ബം. വുത്തം നാനാഭണ്ഡപഞ്ചകഞ്ച ഏകഭണ്ഡപഞ്ചകഞ്ച.

കതമം സാഹത്ഥികപഞ്ചകം? പഞ്ച അവഹാരാ – സാഹത്ഥികോ, ആണത്തികോ, നിസ്സഗ്ഗിയോ, അത്ഥസാധകോ, ധുരനിക്ഖേപോതി. തത്ഥ സാഹത്ഥികോ നാമ പരസ്സ ഭണ്ഡം സഹത്ഥാ അവഹരതി. ആണത്തികോ നാമ ‘‘അസുകസ്സ ഭണ്ഡം ¶ അവഹരാ’’തി അഞ്ഞം ആണാപേതി. നിസ്സഗ്ഗിയോ നാമ അന്തോസുങ്കഘാതേ ഠിതോ ബഹിസുങ്കഘാതം പാതേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാതി, ഇമിനാ ച സദ്ധിം ‘‘സങ്കേതം വീതിനാമേയ്യാ’’തി ഇദം പദയോജനം ലഭതി. അത്ഥസാധകോ നാമ ‘‘അസുകം നാമ ഭണ്ഡം യദാ സക്കോസി, തദാ അവഹരാ’’തി ആണാപേതി. തത്ഥ സചേ പരോ അനന്തരായികോ ഹുത്വാ തം അവഹരതി, ആണാപകോ ആണത്തിക്ഖണേയേവ പാരാജികോ ഹോതി, അവഹാരകോ പന അവഹടകാലേ. അയം അത്ഥസാധകോ. ധുരനിക്ഖേപോ പന ഉപനിക്ഖിത്തഭണ്ഡവസേന വേദിതബ്ബോ. ഇദം സാഹത്ഥികപഞ്ചകം.

കതമം പുബ്ബപയോഗപഞ്ചകം? അപരേപി പഞ്ച അവഹാരാ – പുബ്ബപയോഗോ, സഹപയോഗോ, സംവിദാവഹാരോ, സങ്കേതകമ്മം, നിമിത്തകമ്മന്തി. തത്ഥ ആണത്തിവസേന പുബ്ബപയോഗോ വേദിതബ്ബോ. ഠാനാ ചാവനവസേന സഹപയോഗോ. ഇതരേ പന തയോ പാളിയം (പാരാ. ൧൧൮-൧൨൦) ആഗതനയേനേവ വേദിതബ്ബാതി. ഇദം പുബ്ബപയോഗപഞ്ചകം.

കതമം ഥേയ്യാവഹാരപഞ്ചകം? അപരേപി പഞ്ച അവഹാരാ – ഥേയ്യാവഹാരോ, പസയ്ഹാവഹാരോ, പരികപ്പാവഹാരോ ¶ , പടിച്ഛന്നാവഹാരോ, കുസാവഹാരോതി. തേ പഞ്ചപി ‘‘അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു സങ്ഘസ്സ ചീവരേ ഭാജിയമാനേ ഥേയ്യചിത്തോ കുസം സങ്കാമേത്വാ ചീവരം അഗ്ഗഹേസീ’’തി (പാരാ. ൧൩൮) ഏതസ്മിം കുസസങ്കാമനവത്ഥുസ്മിം വണ്ണയിസ്സാമ. ഇദം ഥേയ്യാവഹാരപഞ്ചകം. ഏവമിമാനി പഞ്ച പഞ്ചകാനി സമോധാനേത്വാ ഇമേ പഞ്ചവീസതി അവഹാരാ വേദിതബ്ബാ.

ഇമേസു ച പന പഞ്ചസു പഞ്ചകേസു കുസലേന വിനയധരേന ഓതിണ്ണം വത്ഥും സഹസാ അവിനിച്ഛിനിത്വാവ ¶ പഞ്ച ഠാനാനി ഓലോകേതബ്ബാനി. യാനി സന്ധായ പോരാണാ ആഹു –

‘‘വത്ഥും കാലഞ്ച ദേസഞ്ച, അഗ്ഘം പരിഭോഗപഞ്ചമം;

തുലയിത്വാ പഞ്ച ഠാനാനി, ധാരേയ്യത്ഥം വിചക്ഖണോ’’തി.

തത്ഥ വത്ഥുന്തി ഭണ്ഡം; അവഹാരകേന ഹി ‘‘മയാ ഇദം നാമ അവഹട’’ന്തി വുത്തേപി ആപത്തിം അനാരോപേത്വാവ തം ഭണ്ഡം സസ്സാമികം വാ അസ്സാമികം വാതി ഉപപരിക്ഖിതബ്ബം. സസ്സാമികേപി സാമികാനം സാലയഭാവോ വാ നിരാലയഭാവോ വാ ഉപപരിക്ഖിതബ്ബോ. സചേ തേസം സാലയകാലേ അവഹടം, ഭണ്ഡം അഗ്ഘാപേത്വാ ആപത്തി കാതബ്ബാ. സചേ നിരാലയകാലേ ¶ , ന പാരാജികേന കാരേതബ്ബോ. ഭണ്ഡസാമികേസു പന ഭണ്ഡം ആഹരാപേന്തേസു ഭണ്ഡം ദാതബ്ബം. അയമേത്ഥ സാമീചി.

ഇമസ്സ പനത്ഥസ്സ ദീപനത്ഥമിദം വത്ഥു – ഭാതിയരാജകാലേ കിര മഹാചേതിയപൂജായ ദക്ഖിണദിസതോ ഏകോ ഭിക്ഖു സത്തഹത്ഥം പണ്ഡുകാസാവം അംസേ കരിത്വാ ചേതിയങ്ഗണം പാവിസി; തങ്ഖണമേവ ച രാജാപി ചേതിയവന്ദനത്ഥം ആഗതോ. തത്ഥ ഉസ്സാരണായ വത്തമാനായ മഹാജനസമ്മദ്ദോ അഹോസി. അഥ സോ ഭിക്ഖു ജനസമ്മദ്ദപീളിതോ അംസതോ പതന്തം കാസാവം അദിസ്വാവ നിക്ഖന്തോ; നിക്ഖമിത്വാ ച കാസാവം അപസ്സന്തോ ‘‘കോ ഈദിസേ ജനസമ്മദ്ദേ കാസാവം ലച്ഛതി, ന ദാനി തം മയ്ഹ’’ന്തി ധുരനിക്ഖേപം കത്വാ ഗതോ. അഥഞ്ഞോ ഭിക്ഖു പച്ഛാ ആഗച്ഛന്തോ തം കാസാവം ദിസ്വാ ഥേയ്യചിത്തേന ഗഹേത്വാ പുന വിപ്പടിസാരീ ഹുത്വാ ‘‘അസ്സമണോ ദാനിമ്ഹി, വിബ്ഭമിസ്സാമീ’’തി ചിത്തേ ഉപ്പന്നേപി ‘‘വിനയധരേ പുച്ഛിത്വാ ഞസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി.

തേന ച സമയേന ചൂളസുമനത്ഥേരോ നാമ സബ്ബപരിയത്തിധരോ വിനയാചരിയപാമോക്ഖോ മഹാവിഹാരേ പടിവസതി. സോ ഭിക്ഖു ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഓകാസം കാരേത്വാ അത്തനോ കുക്കുച്ചം പുച്ഛി. ഥേരോ തേന ഭട്ഠേ ¶ ജനകായേ പച്ഛാ ആഗന്ത്വാ ഗഹിതഭാവം ഞത്വാ ‘‘അത്ഥി ദാനി ഏത്ഥ ഓകാസോ’’തി ചിന്തേത്വാ ആഹ – ‘‘സചേ കാസാവസാമികം ഭിക്ഖും ആനേയ്യാസി, സക്കാ ¶ ഭവേയ്യ തവ പതിട്ഠാ കാതു’’ന്തി. ‘‘കഥാഹം, ഭന്തേ, തം ദക്ഖിസ്സാമീ’’തി? ‘‘തഹിം തഹിം ഗന്ത്വാ ഓലോകേഹീ’’തി. സോ പഞ്ചപി മഹാവിഹാരേ ഓലോകേത്വാ നേവ അദ്ദക്ഖി. തതോ നം ഥേരോ പുച്ഛി – ‘‘കതരായ ദിസായ ബഹൂ ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛന്തീ’’തി? ‘‘ദക്ഖിണദിസായ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി കാസാവം ദീഘതോ ച തിരിയഞ്ച മിനിത്വാ ഠപേഹി. ഠപേത്വാ ദക്ഖിണദിസായ വിഹാരപടിപാടിയാ വിചിനിത്വാ തം ഭിക്ഖും ആനേഹീ’’തി. സോ തഥാ കത്വാ തം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ ഥേരസ്സ സന്തികം ആനേസി. ഥേരോ പുച്ഛി – ‘‘തവേദം കാസാവ’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കുഹിം തേ പാതിത’’ന്തി? സോ സബ്ബം ആചിക്ഖി. ഥേരോ പന തേന കതം ധുരനിക്ഖേപം സുത്വാ ഇതരം പുച്ഛി – ‘‘തയാ ഇദം കുഹിം ദിസ്വാ ഗഹിത’’ന്തി? സോപി സബ്ബം ആരോചേസി. തതോ നം ഥേരോ ആഹ – ‘‘സചേ തേ സുദ്ധചിത്തേന ഗഹിതം അഭവിസ്സ, അനാപത്തിയേവ തേ അസ്സ. ഥേയ്യചിത്തേന പന ഗഹിതത്താ ദുക്കടം ആപന്നോസി. തം ദേസേത്വാ അനാപത്തികോ ഹോഹി. ഇദഞ്ച കാസാവം അത്തനോ ¶ സന്തകം കത്വാ ഏതസ്സേവ ഭിക്ഖുനോ ദേഹീ’’തി. സോ ഭിക്ഖു അമതേനേവ അഭിസിത്തോ പരമസ്സാസപ്പത്തോ അഹോസീതി. ഏവം വത്ഥു ഓലോകേതബ്ബം.

കാലോതി അവഹാരകാലോ. തദേവ ഹി ഭണ്ഡം കദാചി സമഗ്ഘം ഹോതി, കദാചി മഹഗ്ഘം. തസ്മാ തം ഭണ്ഡം യസ്മിം കാലേ അവഹടം, തസ്മിംയേവ കാലേ യോ തസ്സ അഗ്ഘോ ഹോതി, തേന അഗ്ഘേന ആപത്തി കാരേതബ്ബാ. ഏവം കാലോ ഓലോകേതബ്ബോ.

ദേസോതി അവഹാരദേസോ. തഞ്ഹി ഭണ്ഡം യസ്മിം ദേസേ അവഹടം, തസ്മിംയേവ ദേസേ യോ തസ്സ അഗ്ഘോ ഹോതി, തേന അഗ്ഘേന ആപത്തി കാരേതബ്ബാ. ഭണ്ഡുട്ഠാനദേസേ ഹി ഭണ്ഡം സമഗ്ഘം ഹോതി, അഞ്ഞത്ഥ മഹഗ്ഘം.

ഇമസ്സാപി ച അത്ഥസ്സ ദീപനത്ഥമിദം വത്ഥു – അന്തരസമുദ്ദേ കിര ഏകോ ഭിക്ഖു സുസണ്ഠാനം നാളികേരം ലഭിത്വാ ഭമം ആരോപേത്വാ സങ്ഖഥാലകസദിസം മനോരമം പാനീയഥാലകം കത്വാ തത്ഥേവ ഠപേത്വാ ചേതിയഗിരിം അഗമാസി. അഥഞ്ഞോ ഭിക്ഖു അന്തരസമുദ്ദം ഗന്ത്വാ തസ്മിം വിഹാരേ പടിവസന്തോ തം ഥാലകം ദിസ്വാ ഥേയ്യചിത്തേന ഗഹേത്വാ ചേതിയഗിരിമേവ ആഗതോ. തസ്സ തത്ഥ യാഗും പിവന്തസ്സ തം ¶ ഥാലകം ദിസ്വാ ഥാലകസാമികോ ഭിക്ഖു ആഹ – ‘‘കുതോ തേ ഇദം ലദ്ധ’’ന്തി? ‘‘അന്തരസമുദ്ദതോ മേ ആനീത’’ന്തി. സോ തം ‘‘നേതം തവ സന്തകം, ഥേയ്യായ തേ ഗഹിത’’ന്തി സങ്ഘമജ്ഝം ആകഡ്ഢി. തത്ഥ ച വിനിച്ഛയം അലഭിത്വാ മഹാവിഹാരം അഗമിംസു. തത്ഥ ഭേരിം പഹരാപേത്വാ മഹാചേതിയസമീപേ സന്നിപാതം കത്വാ വിനിച്ഛയം ആരഭിംസു. വിനയധരത്ഥേരാ അവഹാരം സഞ്ഞാപേസും.

തസ്മിഞ്ച ¶ സന്നിപാതേ ആഭിധമ്മികഗോദത്തത്ഥേരോ നാമ വിനയകുസലോ ഹോതി. സോ ഏവമാഹ – ‘‘ഇമിനാ ഇദം ഥാലകം കുഹിം അവഹട’’ന്തി? ‘‘അന്തരസമുദ്ദേ അവഹട’’ന്തി. ‘‘തത്രിദം കിം അഗ്ഘതീ’’തി? ‘‘ന കിഞ്ചി അഗ്ഘതി. തത്ര ഹി നാളികേരം ഭിന്ദിത്വാ മിഞ്ജം ഖാദിത്വാ കപാലം ഛഡ്ഡേന്തി, ദാരുഅത്ഥം പന ഫരതീ’’തി. ‘‘ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏത്ഥ ഹത്ഥകമ്മം കിം അഗ്ഘതീ’’തി? ‘‘മാസകം വാ ഊനമാസകം വാ’’തി. ‘‘അത്ഥി പന കത്ഥചി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന മാസകേന വാ ഊനമാസകേന വാ പാരാജികം പഞ്ഞത്ത’’ന്തി. ഏവം വുത്തേ ‘‘സാധു! സാധു! സുകഥിതം സുവിനിച്ഛിത’’ന്തി ഏകസാധുകാരോ അഹോസി. തേന ച സമയേന ഭാതിയരാജാപി ചേതിയവന്ദനത്ഥം നഗരതോ നിക്ഖമന്തോ തം സദ്ദം സുത്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ സബ്ബം പടിപാടിയാ സുത്വാ നഗരേ ഭേരിം ചരാപേസി – ‘‘മയി സന്തേ ഭിക്ഖൂനമ്പി ഭിക്ഖൂനീനമ്പി ¶ ഗിഹീനമ്പി അധികരണം ആഭിധമ്മികഗോദത്തത്ഥേരേന വിനിച്ഛിതം സുവിനിച്ഛിതം, തസ്സ വിനിച്ഛയേ അതിട്ഠമാനം രാജാണായ ഠപേമീ’’തി. ഏവം ദേസോ ഓലോകേതബ്ബോ.

അഗ്ഘോതി ഭണ്ഡഗ്ഘോ. നവഭണ്ഡസ്സ ഹി യോ അഗ്ഘോ ഹോതി, സോ പച്ഛാ പരിഹായതി; യഥാ നവധോതോ പത്തോ അട്ഠ വാ ദസ വാ അഗ്ഘതി, സോ പച്ഛാ ഭിന്നോ വാ ഛിദ്ദോ വാ ആണിഗണ്ഠികാഹതോ വാ അപ്പഗ്ഘോ ഹോതി തസ്മാ ന സബ്ബദാ ഭണ്ഡം പകതിഅഗ്ഘേനേവ കാതബ്ബന്തി. ഏവം അഗ്ഘോ ഓലോകേതബ്ബോ.

പരിഭോഗോതി ഭണ്ഡപരിഭോഗോ. പരിഭോഗേനാപി ഹി വാസിആദിഭണ്ഡസ്സ അഗ്ഘോ പരിഹായതി. തസ്മാ ഏവം ഉപപരിക്ഖിതബ്ബം, സചേ കോചി കസ്സചി പാദഗ്ഘനകം വാസിം ഹരതി, തത്ര വാസിസാമികോ പുച്ഛിതബ്ബോ ¶ – ‘‘തയാ അയം വാസി കിത്തകേന കീതാ’’തി? ‘‘പാദേന, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം പന തേ കിണിത്വാവ ഠപിതാ, ഉദാഹു തം വളഞ്ജേസീ’’തി? സചേ വദതി ‘‘ഏകദിവസം മേ ദന്തകട്ഠം വാ രജനഛല്ലിം വാ പത്തപചനകദാരും വാ ഛിന്നം, ഘംസിത്വാ വാ നിസിതാ’’തി. അഥസ്സാ പോരാണോ അഗ്ഘോ ഭട്ഠോതി വേദിതബ്ബോ. യഥാ ച വാസിയാ ഏവം അഞ്ജനിയാ വാ അഞ്ജനിസലാകായ വാ കുഞ്ചികായ വാ പലാലേന വാ ഥുസേഹി വാ ഇട്ഠകചുണ്ണേന വാ ഏകവാരം ഘംസിത്വാ ധോവനമത്തേനാപി അഗ്ഘോ ഭസ്സതി. തിപുമണ്ഡലസ്സ മകരദന്തച്ഛേദനേനാപി പരിമജ്ജിതമത്തേനാപി, ഉദകസാടികായ സകിം നിവാസനപാരുപനേനാപി പരിഭോഗസീസേന അംസേ വാ സീസേ വാ ഠപനമത്തേനാപി, തണ്ഡുലാദീനം പപ്ഫോടനേനാപി തതോ ഏകം വാ ദ്വേ വാ അപനയനേനാപി, അന്തമസോ ഏകം പാസാണസക്ഖരം ഉദ്ധരിത്വാ ഛഡ്ഡിതമത്തേനാപി, സപ്പിതേലാദീനം ഭാജനന്തരപഅവത്തനേനാപി, അന്തമസോ തതോ മക്ഖികം വാ കിപില്ലികം വാ ഉദ്ധരിത്വാ ഛഡ്ഡിതമത്തേനാപി, ഗുളപിണ്ഡകസ്സ മധുരഭാവജാനനത്ഥം നഖേന വിജ്ഝിത്വാ അണുമത്തം ഗഹിതമത്തേനാപി അഗ്ഘോ ഭസ്സതി. തസ്മാ ¶ യംകിഞ്ചി പാദഗ്ഘനകം വുത്തനയേനേവ സാമികേഹി പരിഭോഗേന ഊനം കതം ഹോതി, ന തം അവഹടോ ഭിക്ഖു പാരാജികേന കാതബ്ബോ. ഏവം പരിഭോഗോ ഓലോകേതബ്ബോ. ഏവം ഇമാനി തുലയിത്വാ പഞ്ച ഠാനാനി ധാരേയ്യത്ഥം വിചക്ഖണോ, ആപത്തിം വാ അനാപത്തിം വാ ഗരുകം വാ ലഹുകം വാ ആപത്തിം യഥാഠാനേ ഠപേയ്യാതി.

നിട്ഠിതോ ‘‘ആദിയേയ്യ…പേ… സങ്കേതം വീതിനാമേയ്യാ’’തി.

ഇദാനി ¶ യദിദം ‘‘യഥാരൂപേ അദിന്നാദാനേ’’തിആദീനി വിഭജന്തേന ‘‘യഥാരൂപം നാമാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ യഥാരൂപന്തി യഥാജാതികം. തം പന യസ്മാ പാദതോ പട്ഠായ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘പാദം വാ പാദാരഹം വാ അതിരേകപാദം വാ’’തി ആഹ. തത്ഥ പാദേന കഹാപണസ്സ ചതുത്ഥഭാഗം അകപ്പിയഭണ്ഡമേവ ദസ്സേതി. പാദാരഹേന ¶ പാദഗ്ഘനകം കപ്പിയഭണ്ഡം. അതിരേകപാദേന ഉഭയമ്പി. ഏത്താവതാ സബ്ബാകാരേന ദുതിയപാരാജികപ്പഹോനകവത്ഥു ദസ്സിതം ഹോതി.

പഥബ്യാ രാജാതി സകലപഥവിയാ രാജാ ദീപചക്കവത്തീ അസോകസദിസോ, യോ വാ പനഞ്ഞോപി ഏകദീപേ രാജാ, സീഹളരാജസദിസോ. പദേസരാജാതി ഏകദീപസ്സ പദേസിസ്സരോ, ബിമ്ബിസാര-പസേനദി-ആദയോ വിയ. മണ്ഡലികാ നാമ യേ ദീപപദേസേപി ഏകമേകം മണ്ഡലം ഭുഞ്ജന്തി. അന്തരഭോഗികാ നാമ ദ്വിന്നം രാജൂനം അന്തരാ കതിപയഗാമസാമികാ. അക്ഖദസ്സാതി ധമ്മവിനിച്ഛനകാ, തേ ധമ്മസഭായം നിസീദിത്വാ അപരാധാനുരൂപം ചോരാനം ഹത്ഥപാദച്ഛേജ്ജാദിം അനുസാസന്തി. യേ പന ഠാനന്തരപ്പത്താ അമച്ചാ വാ രാജകുമാരാ വാ കതാപരാധാ ഹോന്തി, തേ രഞ്ഞോ ആരോചേന്തി, ഗരുകം ഠാനം സയം ന വിനിച്ഛിനന്തി. മഹാമത്താതി ഠാനന്തരപ്പത്താ മഹാഅമച്ചാ; തേപി തത്ഥ തത്ഥ ഗാമേ വാ നിഗമേ വാ നിസീദിത്വാ രാജകിച്ചം കരോന്തി. യേ വാ പനാതി അഞ്ഞേപി യേ രാജകുലനിസ്സിതാ വാ സകിസ്സരിയനിസ്സിതാ വാ ഹുത്വാ ഛേജ്ജഭേജ്ജം അനുസാസന്തി, സബ്ബേപി തേ ഇമസ്മിം അത്ഥേ ‘‘രാജാനോ’’തി ദസ്സേതി.

ഹനേയ്യുന്തി പോഥേയ്യുഞ്ചേവ ഛിന്ദേയ്യുഞ്ച. പബ്ബാജേയ്യുന്തി നീഹരേയ്യും. ചോരോസീതി ഏവമാദീനി ച വത്വാ പരിഭാസേയ്യും; തേനേവാഹ – ‘‘പരിഭാസോ ഏസോ’’തി. പുരിമം ഉപാദായാതി മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിത്വാ പാരാജികം ആപത്തിം ആപന്നം പുഗ്ഗലം ഉപാദായ. സേസം പുബ്ബേ വുത്തനയത്താ ഉത്താനപദത്ഥത്താ ച പാകടമേവാതി.

൯൩. ഏവം ¶ ഉദ്ദിട്ഠസിക്ഖാപദം പദാനുക്കമേന വിഭജിത്വാ ഇദാനി യം തം ആദിയേയ്യാതിആദീഹി ഛഹി പദേഹി സങ്ഖേപതോ ആദാനം ദസ്സേത്വാ സങ്ഖേപതോഏവ ‘‘പാദം വാ പാദാരഹം വാ അതിരേകപാദം വാ’’തി ആദാതബ്ബഭണ്ഡം ദസ്സിതം, തം യത്ഥ യത്ഥ ഠിതം, യഥാ യഥാ ആദാനം ഗച്ഛതി, അനാഗതേ ¶ പാപഭിക്ഖൂനം ലേസോകാസനിരുന്ധനത്ഥം തഥാ തഥാ വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും ‘‘ഭൂമട്ഠം ¶ ഥലട്ഠ’’ന്തിആദിനാ നയേന മാതികം ഠപേത്വാ ‘‘ഭൂമട്ഠം നാമ ഭണ്ഡം ഭൂമിയം നിക്ഖിത്തം ഹോതീ’’തിആദിനാ നയേന തസ്സ വിഭങ്ഗം ആഹ.

൯൪. തത്രായം അനുത്താനപദവണ്ണനായ സദ്ധിം വിനിച്ഛയകഥാ. നിഖാതന്തി ഭൂമിയം ഖണിത്വാ ഠപിതം. പടിച്ഛന്നന്തി പംസുഇട്ഠകാദീഹി പടിച്ഛന്നം. ഭൂമട്ഠം ഭണ്ഡം…പേ… ഗച്ഛതി വാ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി തം ഏവം നിഖണിത്വാ വാ പടിച്ഛാദേത്വാ വാ ഠപിതത്താ ഭൂമിയം ഠിതം ഭണ്ഡം യോ ഭിക്ഖു കേനചിദേവ ഉപായേന ഞത്വാ ‘‘ആഹരിസ്സാമീ’’തി ഥേയ്യചിത്തോ ഹുത്വാ രത്തിഭാഗേ ഉട്ഠായ ഗച്ഛതി, സോ ഭണ്ഡട്ഠാനം അപ്പത്വാപി സബ്ബകായവചീവികാരേസു ദുക്കടം ആപജ്ജതി. കഥം? സോ ഹി തസ്സ ആഹരണത്ഥായ ഉട്ഠഹന്തോ യം യം അങ്ഗപച്ചങ്ഗം ഫന്ദാപേതി, സബ്ബത്ഥ ദുക്കടമേവ. നിവാസനപാരുപനം സണ്ഠപേതി, ഹത്ഥവാരേ ഹത്ഥവാരേ ദുക്കടം. ‘‘മഹന്തം നിധാനം ന സക്കാ ഏകേന ആഹരിതും, ദുതിയം പരിയേസിസ്സാമീ’’തി കസ്സചി സഹായസ്സ സന്തികം ഗന്തുകാമോ ദ്വാരം വിവരതി, പദവാരേ ച ഹത്ഥവാരേ ച ദുക്കടം. ദ്വാരപിദഹനേ പന അഞ്ഞസ്മിം വാ ഗമനസ്സ അനുപകാരേ അനാപത്തി. തസ്സ നിപന്നോകാസം ഗന്ത്വാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമാ’’തി പക്കോസതി, തമത്ഥം ആരോചേത്വാ ‘‘ഏഹി ഗച്ഛാമാ’’തി വദതി, വാചായ വാചായ ദുക്കടം. സോ തസ്സ വചനേന ഉട്ഠഹതി, തസ്സാപി ദുക്കടം. ഉട്ഠഹിത്വാ തസ്സ സന്തികം ഗന്തുകാമോ നിവാസനപാരുപനം സണ്ഠപേതി, ദ്വാരം വിവരിത്വാ തസ്സ സമീപം ഗച്ഛതി, ഹത്ഥവാരപദവാരേസു സബ്ബത്ഥ ദുക്കടം. സോ തം പുച്ഛതി ‘‘അസുകോ ച അസുകോ ച കുഹിം, അസുകഞ്ച അസുകഞ്ച പക്കോസാഹീ’’തി, വാചായ വാചായ ദുക്കടം. സബ്ബേ സമാഗതേ ദിസ്വാ ‘‘മയാ അസുകസ്മിം നാമ ഠാനേ ഏവരൂപോ നിധി ഉപലദ്ധോ, ഗച്ഛാമ തം ഗഹേത്വാ പുഞ്ഞാനി ച കരിസ്സാമ, സുഖഞ്ച ജീവിസ്സാമാ’’തി വദതി, വാചായ വാചായ ദുക്കടമേവ.

ഏവം ലദ്ധസഹായോ കുദാലം പരിയേസതി. സചേ പനസ്സ അത്തനോ കുദാലോ അത്ഥി, ‘‘തം ആഹരിസ്സാമീ’’തി ഗച്ഛന്തോ ച ഗണ്ഹന്തോ ച ആഹരന്തോ ച സബ്ബത്ഥ ഹത്ഥവാരപദവാരേസു ദുക്കടം ആപജ്ജതി ¶ . സചേ നത്ഥി, അഞ്ഞം ¶ ഭിക്ഖും വാ ഗഹട്ഠം വാ ഗന്ത്വാ യാചതി, യാചന്തോ ച സചേ ‘‘കുദാലം മേ ദേഹി, കുദാലേന മേ അത്ഥോ ¶ , കിഞ്ചി കാതബ്ബമത്ഥി, തം കത്വാ പച്ചാഹരിസ്സാമീ’’തി മുസാ അഭണന്തോ യാചതി, വാചായ വാചായ ദുക്കടം. സചേ ‘‘മാതികാ സോധേതബ്ബാ അത്ഥി, വിഹാരേ ഭൂമികമ്മം കാതബ്ബം അത്ഥീ’’തി മുസാപി ഭണതി, യം യം വചനം മുസാ, തത്ഥ തത്ഥ പാചിത്തിയം. മഹാഅട്ഠകഥായം പന സച്ചേപി അലികേപി ദുക്കടമേവ വുത്തം, തം പമാദലിഖിതന്തി വേദിതബ്ബം. ന ഹി അദിന്നാദാനസ്സ പുബ്ബപയോഗേ പാചിത്തിയട്ഠാനേ ദുക്കടം നാമ അത്ഥി. സചേ പന കുദാലസ്സ ദണ്ഡോ നത്ഥി, ‘‘ദണ്ഡം കരിസ്സാമീ’’തി വാസിം വാ ഫരസും വാ നിസേതി, തദത്ഥായ ഗച്ഛതി, ഗന്ത്വാ സുക്ഖകട്ഠം ഛിന്ദതി തച്ഛതി ആകോടേതി, സബ്ബത്ഥ ഹത്ഥവാരപദവാരേസു ദുക്കടം. അല്ലരുക്ഖം ഛിന്ദതി, പാചിത്തിയം. തതോ പരം സബ്ബപയോഗേസു ദുക്കടം. സങ്ഖേപട്ഠകഥായം പന മഹാപച്ചരിയഞ്ച തത്ഥ ജാതകകട്ഠലതാഛേദനത്ഥം വാസിഫരസും പരിയേസന്താനമ്പി ദുക്കടം വുത്തം. സചേ പന തേസം ഏവം ഹോതി ‘‘വാസിഫരസുകുദാലേ യാചന്താ ആസങ്കിതാ ഭവിസ്സാമ, ലോഹം സമുട്ഠാപേത്വാ കരോമാ’’തി. തതോ അരഞ്ഞം ഗന്ത്വാ ലോഹബീജത്ഥം പഥവിം ഖണന്തി, അകപ്പിയപഥവിം ഖണന്താനം ദുക്കടേഹി സദ്ധിം പാചിത്തിയാനീതി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. യഥാ ച ഇധ, ഏവം സബ്ബത്ഥ പാചിത്തിയട്ഠാനേ ദുക്കടാ ന മുച്ചതി. കപ്പിയപഥവിം ഖണന്താനം ദുക്കടാനിയേവ. ബീജം പന ഗഹേത്വാ തതോ പരം സബ്ബകിരിയാസു പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം.

പിടകപരിയേസനേപി ഹത്ഥവാരപദവാരേസു വുത്തനയേനേവ ദുക്കടം. മുസാവാദേ പാചിത്തിയം. പിടകം കാതുകാമതായ വല്ലിച്ഛേദനേ പാചിത്തിയന്തി സബ്ബം പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബം. ഗച്ഛതി വാ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഏവം പരിയിട്ഠസഹായകുദാലപിടകോ നിധിട്ഠാനം ഗച്ഛതി, പദവാരേ പദവാരേ ദുക്കടം. സചേ പന ഗച്ഛന്തോ ‘‘ഇമം നിധിം ലദ്ധാ ബുദ്ധപൂജം വാ ധമ്മപൂജം വാ സങ്ഘഭത്തം വാ കരിസ്സാമീ’’തി കുസലം ഉപ്പാദേതി, കുസലചിത്തേന ഗമനേ അനാപത്തി. കസ്മാ? ‘‘ഥേയ്യചിത്തോ ദുതിയം ¶ വാ…പേ… ഗച്ഛതി വാ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തത്താ. യഥാ ച ഇധ, ഏവം സബ്ബത്ഥ അഥേയ്യചിത്തസ്സ അനാപത്തി. മഗ്ഗതോ ഓക്കമ്മ നിധാനട്ഠാനം ഗമനത്ഥായ മഗ്ഗം കരോന്തോ ഭൂതഗാമം ഛിന്ദതി, പാചിത്തിയം. സുക്ഖകട്ഠം ഛിന്ദതി, ദുക്കടം.

തത്ഥജാതകന്തി ചിരനിഹിതായ കുമ്ഭിയാ ഉപരി ജാതകം. കട്ഠം വാ ലതം വാതി ന കേവലം കട്ഠലതമേവ, യംകിഞ്ചി അല്ലം വാ സുക്ഖം വാ തിണരുക്ഖലതാദിം ഛിന്ദന്തസ്സ സഹപയോഗത്താ ദുക്കടമേവ ഹോതി.

അട്ഠവിധം ¶ ഹേതം ദുക്കടം നാമ ഇമസ്മിം ഠാനേ സമോധാനേത്വാ ഥേരേഹി ദസ്സിതം – പുബ്ബപയോഗദുക്കടം ¶ , സഹപയോഗദുക്കടം, അനാമാസദുക്കടം, ദുരുപചിണ്ണദുക്കടം, വിനയദുക്കടം, ഞാതദുക്കടം, ഞത്തിദുക്കടം, പടിസ്സവദുക്കടന്തി. തത്ഥ ‘‘ഥേയ്യചിത്തോ ദുതിയം വാ കുദാലം വാ പിടകം വാ പരിയേസതി ഗച്ഛതി വാ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ഇദം പുബ്ബപയോഗദുക്കടം നാമ. ഏത്ഥ ഹി ദുക്കടട്ഠാനേ ദുക്കടം, പാചിത്തിയട്ഠാനേ പാചിത്തിയമേവ ഹോതി. ‘‘തത്ഥജാതകം കട്ഠം വാ ലതം വാ ഛിന്ദതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ഇദം സഹപയോഗദുക്കടം നാമ. ഏത്ഥ പന പാചിത്തിയവത്ഥു ച ദുക്കടവത്ഥു ച ദുക്കടട്ഠാനേയേവ തിട്ഠതി. കസ്മാ? അവഹാരസ്സ സഹപയോഗത്താതി. യം പന ദസവിധം രതനം, സത്തവിധം ധഞ്ഞം, സബ്ബഞ്ച ആവുധഭണ്ഡാദിം ആമസന്തസ്സ ദുക്കടം വുത്തം, ഇദം അനാമാസദുക്കടം നാമ. യം കദലിനാളികേരാദീനം തത്ഥജാതകഫലാനി ആമസന്തസ്സ ദുക്കടം വുത്തം, ഇദം ദുരുപചിണ്ണദുക്കടം നാമ. യം പന പിണ്ഡായ ചരന്തസ്സ പത്തേ രജേ പതിതേ പത്തം അപ്പടിഗ്ഗഹേത്വാ അധോവിത്വാ വാ തത്ഥ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹന്തസ്സ ദുക്കടം വുത്തം, ഇദം വിനയദുക്കടം നാമ. ‘‘സുത്വാ ന വദന്തി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാരാ. ൪൧൯) ഇദം ഞാതദുക്കടം നാമ. യം ഏകാദസസു സമനുഭാസനാസു ‘‘ഞത്തിയാ ദുക്കട’’ന്തി (പാരാ. ൪൧൪) വുത്തം, ഇദം ഞത്തിദുക്കടം നാമ. ‘‘തസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ പുരിമികാ ച ന പഞ്ഞായതി, പടിസ്സവേ ച ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൦൭) ഇദം പടിസ്സവദുക്കടം നാമ. ഇദം പന സഹപയോഗദുക്കടം. തേന വുത്തം – ‘‘യംകിഞ്ചി അല്ലം വാ സുക്ഖം വാ തിണരുക്ഖലതാദിം ഛിന്ദന്തസ്സ സഹപയോഗത്താ ദുക്കടമേവ ഹോതീ’’തി.

സചേ പനസ്സ തത്ഥജാതകേ തിണരുക്ഖലതാദിമ്ഹി ഛിന്നേപി ¶ ലജ്ജിധമ്മോ ഓക്കമതി, സംവരോ ഉപ്പജ്ജതി, ഛേദനപച്ചയാ ദുക്കടം ദേസേത്വാ മുച്ചതി. അഥ ധുരനിക്ഖേപം അകത്വാ സഉസ്സാഹോവ പംസും ഖണതി, ഛേദനദുക്കടം പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, ഖണനദുക്കടേ പതിട്ഠാതി. അകപ്പിയപഥവിം ഖണന്തോപി ഹി ഇധ സഹപയോഗത്താ ദുക്കടമേവ ആപജ്ജതി. സചേ പനസ്സ സബ്ബദിസാസു ഖണിത്വാ കുമ്ഭിമൂലം പത്തസ്സാപി ലജ്ജിധമ്മോ ഓക്കമതി, ഖണനപച്ചയാ ദുക്കടം ദേസേത്വാ മുച്ചതി.

ബ്യൂഹതി വാതി അഥ പന സഉസ്സാഹോവ പംസും വിയൂഹതി, ഏകപസ്സേ രാസിം കരോതി, ഖണനദുക്കടം പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, വിയൂഹനദുക്കടേ പതിട്ഠാതി. തഞ്ച പംസും തത്ഥ തത്ഥ പുഞ്ജം കരോന്തോ പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം ആപജ്ജതി. സചേ പന രാസിം കത്വാപി ധുരനിക്ഖേപം കരോതി, ലജ്ജിധമ്മം ആപജ്ജതി ¶ , വിയൂഹനദുക്കടം ദേസേത്വാ മുച്ചതി. ഉദ്ധരതി വാതി അഥ പന സഉസ്സാഹോവ പംസും ഉദ്ധരിത്വാ ബഹി പാതേതി, വിയൂഹനദുക്കടം പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, ഉദ്ധരണദുക്കടേ പതിട്ഠാതി. പംസും പന കുദാലേന വാ ഹത്ഥേഹി വാ പച്ഛിയാ വാ തഹിം തഹിം പാതേന്തോ പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം ആപജ്ജതി. സചേ പന സബ്ബം പംസും നീഹരിത്വാ കുമ്ഭിം ഥലട്ഠം കത്വാപി ലജ്ജിധമ്മം ¶ ആപജ്ജതി, ഉദ്ധരണദുക്കടം ദേസേത്വാ മുച്ചതി. അഥ പന സഉസ്സാഹോവ കുമ്ഭിം ആമസതി, ഉദ്ധരണദുക്കടം പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, ആമസനദുക്കടേ പതിട്ഠാതി. ആമസിത്വാപി ച ലജ്ജിധമ്മം ആപജ്ജന്തോ ആമസനദുക്കടം ദേസേത്വാ മുച്ചതി. അഥ സഉസ്സാഹോവ കുമ്ഭിം ഫന്ദാപേതി, ആമസനദുക്കടം പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, ‘‘ഫന്ദാപേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി വുത്തഥുല്ലച്ചയേ പതിട്ഠാതി.

തത്രായം ദുക്കടഥുല്ലച്ചയാനം ദ്വിന്നമ്പി വചനത്ഥോ – പഠമം താവേത്ഥ ദുട്ഠു കതം സത്ഥാരാ വുത്തകിച്ചം വിരാധേത്വാ കതന്തി ദുക്കടം. അഥ വാ ദുട്ഠം കതം, വിരൂപാ സാ കിരിയാ ഭിക്ഖുകിരിയാനം മജ്ഝേ ന സോഭതീതി ഏവമ്പി ദുക്കടം. വുത്തഞ്ചേതം –

‘‘ദുക്കടം ഇതി യം വുത്തം, തം സുണോഹി യഥാതഥം;

അപരദ്ധം വിരദ്ധഞ്ച, ഖലിതം യഞ്ച ദുക്കടം.

‘‘യം മനുസ്സോ കരേ പാപം, ആവി വാ യദി വാ രഹോ;

ദുക്കടന്തി പവേദേന്തി, തേനേതം ഇതി വുച്ചതീ’’തി. (പരി. ൩൩൯);

ഇതരം ¶ പന ഥൂലത്താ, അച്ചയത്താ ച ഥുല്ലച്ചയം. ‘‘സമ്പരായേ ച ദുഗ്ഗതി’’ (സം. നി. ൧.൪൯), ‘‘യം ഹോതി കടുകപ്ഫല’’ന്തിആദീസു (ധ. പ. ൬൬; നേത്തി. ൯൧) വിയ ചേത്ഥ സംയോഗഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഏകസ്സ സന്തികേ ദേസേതബ്ബേസു ഹി അച്ചയേസു തേന സമോ ഥൂലോ അച്ചയോ നത്ഥി. തസ്മാ വുത്തം ‘‘ഥൂലത്താ അച്ചയത്താ ച ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി. വുത്തഞ്ചേതം –

‘‘ഥുല്ലച്ചയന്തി യം വുത്തം, തം സുണോഹി യഥാതഥം;

ഏകസ്സ മൂലേ യോ ദേസേതി, യോ ച തം പടിഗ്ഗണ്ഹതി;

അച്ചയോ തേന സമോ നത്ഥി, തേനേതം ഇതി വുച്ചതീ’’തി. (പരി. ൩൩൯);

ഫന്ദാപേന്തസ്സ ¶ ച പയോഗേ പയോഗേ ഥുല്ലച്ചയം. ഫന്ദാപേത്വാപി ച ലജ്ജിധമ്മം ഓക്കന്തോ ഥുല്ലച്ചയം ദേസേത്വാ മുച്ചതി. സഹപയോഗതോ പട്ഠായേവ ചേത്ഥ പുരിമാ പുരിമാ ആപത്തി പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. സഹപയോഗം പന അകത്വാ ലജ്ജിധമ്മം ഓക്കന്തേന യാ പുബ്ബപയോഗേ ദുക്കടപാചിത്തിയാ ആപന്നാ, സബ്ബാ താ ദേസേതബ്ബാ. സഹപയോഗേ ച തത്ഥജാതകച്ഛേദനേ ബഹുകാനിപി ദുക്കടാനി പംസുഖണനം പത്വാ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തി. ഏകം ഖണനദുക്കടമേവ ഹോതി. ഖണനേ ¶ ബഹുകാനിപി വിയൂഹനം, വിയൂഹനേ ബഹുകാനിപി ഉദ്ധരണം, ഉദ്ധരണേ ബഹുകാനിപി ആമസനം, ആമസനേ ബഹുകാനിപി ഫന്ദാപനം പത്വാ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തി. പംസുഖണനാദീസു ച ലജ്ജിധമ്മേ ഉപ്പന്നേ ബഹുകാപി ആപത്തിയോ ഹോന്തു, ഏകമേവ ദേസേത്വാ മുച്ചതീതി കുരുന്ദട്ഠകഥായം വുത്തം. പുരിമാപത്തിപടിപ്പസ്സദ്ധി ച നാമേസാ ‘‘ഞത്തിയാ ദുക്കടം, ദ്വീഹി കമ്മവാചാഹി ഥുല്ലച്ചയാ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തീ’’തി (പാരാ. ൪൧൪) ഏവം അനുസാവനാസുത്തേസുയേവ ആഗതാ. ഇധ പന ദുതിയപാരാജികേ അട്ഠകഥാചരിയപ്പമാണേന ഗഹേതബ്ബാതി.

ഠാനാ ചാവേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാതി യോ പന ഫന്ദാപേത്വാപി ലജ്ജിധമ്മം അനോക്കമിത്വാവ തം കുമ്ഭിം ഠാനതോ അന്തമസോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ചാവേതി, പാരാജികമേവ ആപജ്ജതീതി അത്ഥോ. ഠാനാ ചാവനഞ്ചേത്ഥ ഛഹി ആകാരേഹി വേദിതബ്ബം. കഥം? കുമ്ഭിം മുഖവട്ടിയം ഗഹേത്വാ അത്തനോ അഭിമുഖം ആകഡ്ഢന്തോ ഇമിനാ അന്തേന ഫുട്ഠോകാസം കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ¶ പാരിമന്തേന അതിക്കാമേതി, പാരാജികം. തഥേവ ഗഹേത്വാ പരതോ പേല്ലേന്തോ പാരിമന്തേന ഫുട്ഠോകാസം കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഇമിനാ അന്തേന അതിക്കാമേതി, പാരാജികം. വാമതോ വാ ദക്ഖിണതോ വാ അപനാമേന്തോ വാമന്തേന ഫുട്ഠോകാസം കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ദക്ഖിണന്തേന അതിക്കാമേതി, പാരാജികം. ദക്ഖിണന്തേന വാ ഫുട്ഠോകാസം കേസഗ്ഗമത്തമ്പി വാമന്തേന അതിക്കാമേതി, പാരാജികം. ഉദ്ധം ഉക്ഖിപന്തോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഭൂമിതോ മോചേതി, പാരാജികം. ഖണിത്വാ ഹേട്ഠതോ ഓസീദേന്തോ ബുന്ദേന ഫുട്ഠോകാസം കേസഗ്ഗമത്തമ്പി മുഖവട്ടിയാ അതിക്കാമേതി, പാരാജികന്തി ഏവം ഏകട്ഠാനേ ഠിതായ കുമ്ഭിയാ. യദി പന കുമ്ഭിമുഖവട്ടിയാ പാസം കത്വാ ലോഹഖാണും വാ ഖദിരസാരാദിഖാണും വാ പഥവിയം ആകോടേത്വാ തത്ഥ സങ്ഖലികായ ബന്ധിത്വാ ഠപേന്തി, ഏകിസ്സാ ദിസായ ഏകായ സങ്ഖലികായ ബദ്ധായ ദ്വേ ഠാനാനി ലബ്ഭന്തി, ദ്വീസു തീസു ചതൂസു ദിസാസു ചതൂഹി സങ്ഖലികാഹി ബദ്ധായ പഞ്ച ഠാനാനി ലബ്ഭന്തി.

തത്ഥ ¶ ഏകഖാണുകേ ബദ്ധകുമ്ഭിയാ പഠമം ഖാണുകം വാ ഉദ്ധരതി, സങ്ഖലികം വാ ഛിന്ദതി, ഥുല്ലച്ചയം. തതോ കുമ്ഭിം യഥാവുത്തനയേന കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഠാനാ ചാവേതി, പാരാജികം. അഥ പഠമം കുമ്ഭിം ഉദ്ധരതി, ഥുല്ലച്ചയം. തതോ ഖാണുകം കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഠാനാ ചാവേതി, സങ്ഖലികം വാ ഛിന്ദതി, പാരാജികം. ഏതേന ഉപായേന ദ്വീസു തീസു ചതൂസു ഖാണുകേസു ബദ്ധകുമ്ഭിയാപി പച്ഛിമേ ഠാനാചാവനേ പാരാജികം. സേസേസു ഥുല്ലച്ചയം വേദിതബ്ബം.

സചേ ഖാണു നത്ഥി, സങ്ഖലികായ അഗ്ഗേ വലയം കത്വാ തത്ഥജാതകേ മൂലേ പവേസിതം ഹോതി, പഠമം കുമ്ഭിം ഉദ്ധരിത്വാ പച്ഛാ മൂലം ഛേത്വാ വലയം നീഹരതി, പാരാജികം. അഥ മൂലം അച്ഛേത്വാ വലയം ¶ ഇതോ ചിതോ ച സാരേതി, രക്ഖതി. സചേ പന മൂലതോ അനീഹരിത്വാപി ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ആകാസഗതം കരോതി, പാരാജികം. അയമേത്ഥ വിസേസോ. സേസം വുത്തനയമേവ.

കേചി ¶ പന നിമിത്തത്ഥായ കുമ്ഭിമത്ഥകേ നിഗ്രോധരുക്ഖാദീനി രോപേന്തി, മൂലാനി കുമ്ഭിം വിനന്ധിത്വാ ഠിതാനി ഹോന്തി, ‘‘മൂലാനി ഛിന്ദിത്വാ കുമ്ഭിം ഗഹേസ്സാമീ’’തി ഛിന്ദന്തസ്സ പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം. ഛിന്ദിത്വാ ഓകാസം കത്വാ കുമ്ഭിം കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഠാനാ ചാവേതി, പാരാജികം. മൂലാനി ഛിന്ദതോവ ലുഠിത്വാ കുമ്ഭീ നിന്നട്ഠാനം ഗതാ, രക്ഖതി താവ. ഗതട്ഠാനതോ ഉദ്ധരതി, പാരാജികം. സചേ ഛിന്നേസു മൂലേസു ഏകമൂലമത്തേന കുമ്ഭീ തിട്ഠതി, സോ ച തം ‘‘ഇമസ്മിം മൂലേ ഛിന്നേ പതിസ്സതീ’’തി ഛിന്ദതി, ഛിന്നമത്തേ പാരാജികം. സചേ പന ഏകമൂലേനേവ പാസേ ബദ്ധസൂകരോ വിയ ഠിതാ ഹോതി, അഞ്ഞം കിഞ്ചി ലഗ്ഗനകം നത്ഥി, തസ്മിമ്പി മൂലേ ഛിന്നമത്തേ പാരാജികം. സചേ കുമ്ഭിമത്ഥകേ മഹാപാസാണോ ഠപിതോ ഹോതി, തം ദണ്ഡേന ഉക്ഖിപിത്വാ അപനേതുകാമോ കുമ്ഭിമത്ഥകേ ജാതരുക്ഖം ഛിന്ദതി, ദുക്കടം. തസ്സാ സമീപേ ജാതകം ഛേത്വാ ആഹരതി, അതത്ഥജാതകത്താ തം ഛിന്ദതോ പാചിത്തിയം.

അത്തനോ ഭാജനന്തി സചേ പന കുമ്ഭിം ഉദ്ധരിതും അസക്കോന്തോ കുമ്ഭിഗതഭണ്ഡഗ്ഗഹണത്ഥം അത്തനോ ഭാജനം പവേസേത്വാ അന്തോകുമ്ഭിയം പഞ്ചമാസകം വാ അതിരേകപഞ്ചമാസകം വാ അഗ്ഘനകം ഥേയ്യചിത്തോ ആമസതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. പരിച്ഛേദോ ചേത്ഥ പാരാജികനിയമനത്ഥം വുത്തോ. ഥേയ്യചിത്തേന പന ഊനപഞ്ചമാസകമ്പി ആമസന്തോ ദുക്കടം ആപജ്ജതിയേവ.

ഫന്ദാപേതീതി ¶ ഏത്ഥ യാവ ഏകാബദ്ധം കത്വാ അത്തനോ ഭാജനം പവേസേതി, താവ ഫന്ദാപേതീതി വുച്ചതി. അപി ച ഇതോ ചിതോ ച അപബ്യൂഹന്തോപി ഫന്ദാപേതിയേവ, സോ ഥുല്ലച്ചയം ആപജ്ജതി. യദാ പന ഏകാബദ്ധഭാവോ ഛിന്നോ, കുമ്ഭിഗതം കുമ്ഭിയമേവ, ഭാജനഗതമ്പി ഭാജനേയേവ ഹോതി, തദാ അത്തനോ ഭാജനഗതം നാമ ഹോതി. ഏവം കത്വാ കുമ്ഭിതോ അനീഹതേപി ച ഭാജനേ പാരാജികം ആപജ്ജതി.

മുട്ഠിം വാ ഛിന്ദതീതി ഏത്ഥ യഥാ അങ്ഗുലന്തരേഹി നിക്ഖന്തകഹാപണാ കുമ്ഭിഗതേ കഹാപണേ ന സമ്ഫുസന്തി, ഏവം മുട്ഠിം കരോന്തോ മുട്ഠിം ഛിന്ദതി നാമ; സോപി പാരാജികം ആപജ്ജതി.

സുത്താരൂള്ഹന്തി സുത്തേ ആരൂള്ഹം; സുത്തേന ആവുതസ്സാപി സുത്തമയസ്സാപി ഏതം അധിവചനം ¶ . പാമങ്ഗാദീനിഹി സോവണ്ണമയാനിപി ഹോന്തി രൂപിയമയാനിപി സുത്തമയാനിപി, മുത്താവലിആദയോപി ഏത്ഥേവ ¶ സങ്ഗഹം ഗതാ. വേഠനന്തി സീസവേഠനപടോ വുച്ചതി. ഏതേസു യംകിഞ്ചി ഥേയ്യചിത്തോ ആമസതി, ദുക്കടം. ഫന്ദാപേതി, ഥുല്ലച്ചയം. പാമങ്ഗാദീനി കോടിയം ഗഹേത്വാ ആകാസട്ഠം അകരോന്തോ ഉച്ചാരേതി, ഥുല്ലച്ചയം.

ഘംസന്തോ നീഹരതീതി ഏത്ഥ പന പരിപുണ്ണായ കുമ്ഭിയാ ഉപരി സമതിത്തികം കുമ്ഭിം കത്വാ ഠപിതം വാ ഏകം കോടിം ബുന്ദേ ഏകം കോടിം മുഖവട്ടിയം കത്വാ ഠപിതം വാ ഘംസന്തസ്സ നീഹരതോ ഥുല്ലച്ചയം. കുമ്ഭിമുഖാ മോചേന്തസ്സ പാരാജികം. യം പന ഉപഡ്ഢകുമ്ഭിയം വാ രിത്തകുമ്ഭിയം വാ ഠപിതം, തസ്സ അത്തനോ ഫുട്ഠോകാസോവ ഠാനം, ന സകലാ കുമ്ഭീ, തസ്മാ തം ഘംസന്തസ്സാപി നീഹരതോ പതിട്ഠിതോകാസതോ കേസഗ്ഗമത്തേ മുത്തേ പാരാജികമേവ. കുമ്ഭിയാ പന പരിപുണ്ണായ വാ ഊനായ വാ ഉജുകമേവ ഉദ്ധരന്തസ്സ ഹേട്ഠിമകോടിയാ പതിട്ഠിതോകാസാ മുത്തമത്തേവ പാരാജികം. അന്തോകുമ്ഭിയം ഠപിതം യംകിഞ്ചി പാരാജികപ്പഹോനകം ഭണ്ഡം സകലകുമ്ഭിയം ചാരേന്തസ്സ, പാമങ്ഗാദിഞ്ച ഘംസിത്വാ നീഹരന്തസ്സ യാവ മുഖവട്ടിം നാതിക്കമതി, താവ ഥുല്ലച്ചയമേവ. തസ്സ ഹി സബ്ബാപി കുമ്ഭീ ഠാനന്തി സങ്ഖേപമഹാപച്ചരിയാദീസു വുത്തം. മഹാഅട്ഠകഥായം പന ‘‘ഠപിതട്ഠാനമേവ ഠാനം, ന സകലാ കുമ്ഭീ. തസ്മാ യഥാഠിതട്ഠാനതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി മോചേന്തസ്സ പാരാജികമേവാ’’തി വുത്തം, തം പമാണം. ഇതരം പന ആകാസഗതം അകരോന്തസ്സ ചീവരവംസേ ഠപിതചീവരവേഠനകനയേന വുത്തം, തം ന ഗഹേതബ്ബം. വിനയവിനിച്ഛയേ ഹി ആഗതേ ഗരുകേ ഠാതബ്ബം, ഏസാ വിനയധമ്മതാ. അപിച ‘‘അത്തനോ ഭാജനഗതം ¶ വാ കരോതി, മുട്ഠിം വാ ഛിന്ദതീ’’തി വചനതോ പേതം വേദിതബ്ബം. യഥാ അന്തോകുമ്ഭിയം ഠിതസ്സ ന സബ്ബാ കുമ്ഭീ ഠാനന്തി.

സപ്പിആദീസു യംകിഞ്ചി പിവതോ ഏകപയോഗേന പീതമത്തേ ¶ പാരാജികന്തി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം. മഹാപച്ചരിയാദീസു പന അയം വിഭാഗോ ദസ്സിതോ – ‘‘മുഖം അനപനേത്വാ ആകഡ്ഢന്തസ്സ പിവതോ സചേ പരഗലഗതം പാദം ന അഗ്ഘതി, മുഖഗതേന സദ്ധിം അഗ്ഘതി, രക്ഖതി താവ. കണ്ഠേന പന പരിച്ഛിന്നകാലേയേവ പാരാജികം ഹോതി. സചേപി ഓട്ഠേഹി പരിച്ഛിന്ദന്തോ ഓട്ഠേ പിദഹതി, പാരാജികമേവ. ഉപ്പലദണ്ഡവേളുനാളിനളനാളിആദീഹി പിവന്തസ്സാപി സചേ പരഗലഗതമേവ പാദം അഗ്ഘതി, പാരാജികം. സചേ സഹ മുഖഗതേന അഗ്ഘതി, ന താവ പാരാജികം ഹോതി. ഉപ്പലദണ്ഡാദിഗതേന സദ്ധിം ഏകാബദ്ധഭാവം കോപേത്വാ ഓട്ഠേഹി പരിച്ഛിന്നമത്തേ പാരാജികം. സചേ ഉപ്പലദണ്ഡാദിഗതേന സദ്ധിം അഗ്ഘതി, ഉപ്പലദണ്ഡാദീനം ബുന്ദേ അങ്ഗുലിയാപി പിഹിതമത്തേ പാരാജികം. പാദഗ്ഘനകേ പരഗലം അപ്പവിട്ഠേ ഉപ്പലദണ്ഡാദീസു ച മുഖേ ച അതിരേകപാദാരഹമ്പി ഏകാബദ്ധം ഹുത്വാ തിട്ഠതി, രക്ഖതിയേവാ’’തി. തം സബ്ബമ്പി യസ്മാ ‘‘അത്തനോ ഭാജനഗതം വാ കരോതി ¶ , മുട്ഠിം വാ ഛിന്ദതീ’’തി ഇമം നയം ഭജതി, തസ്മാ സുദസ്സിതമേവ. ഏസ താവ ഏകാബദ്ധേ നയോ.

സചേ പന ഹത്ഥേന വാ പത്തേന വാ ഥാലകാദിനാ വാ കേനചി ഭാജനേന ഗഹേത്വാ പിവതി, യമ്ഹി പയോഗേ പാദഗ്ഘനകം പൂരേതി, തമ്ഹി ഗതേ പാരാജികം. അഥ മഹഗ്ഘം ഹോതി, സിപ്പികായപി ഏകപയോഗേനേവ പാദഗ്ഘനകം ഗഹേതും സക്കാ ഹോതി, ഏകുദ്ധാരേയേവ പാരാജികം. ഭാജനം പന നിമുജ്ജാപേത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ യാവ ഏകാബദ്ധം ഹോതി, താവ രക്ഖതി. മുഖവട്ടിപരിച്ഛേദേന വാ ഉദ്ധാരേന വാ പാരാജികം. യദാ പന സപ്പിം വാ തേലം വാ അച്ഛം തേലസദിസമേവ മധുഫാണിതം വാ കുമ്ഭിം ആവിഞ്ഛേത്വാ അത്തനോ ഭാജനേ പവേസേതി, തദാ തേസം അച്ഛതായ ഏകാബദ്ധതാ നത്ഥീതി പാദഗ്ഘനകേ മുഖവട്ടിതോ ഗളിതമത്തേ പാരാജികം.

പചിത്വാ ഠപിതം പന മധുഫാണിതം സിലേസോ വിയ ചിക്കനം ആകഡ്ഢനവികഡ്ഢനയോഗ്ഗം ഹോതി, ഉപ്പന്നേ കുക്കുച്ചേ ഏകാബദ്ധമേവ ഹുത്വാ പടിനീഹരിതും ¶ സക്കോതി, ഏതം മുഖവട്ടിയാ നിക്ഖമിത്വാ ഭാജനേ പവിട്ഠമ്പി ബാഹിരേന സദ്ധിം ഏകാബദ്ധത്താ രക്ഖതി, മുഖവട്ടിതോ ഛിന്നമത്തേ പന പാരാജികം. യോപി ഥേയ്യചിത്തേന ¶ പരസ്സ കുമ്ഭിയാ പാദഗ്ഘനകം സപ്പിം വാ തേലം വാ അവസ്സപിവനകം യംകിഞ്ചി ദുകൂലസാടകം വാ ചമ്മഖണ്ഡാദീനം വാ അഞ്ഞതരം പക്ഖിപതി, ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ പാരാജികം.

രിത്തകുമ്ഭിയാ ‘‘ഇദാനി തേലം ആകിരിസ്സന്തീ’’തി ഞത്വാ യംകിഞ്ചി ഭണ്ഡം ഥേയ്യചിത്തോ പക്ഖിപതി, തം ചേ തത്ഥ തേലേ ആകിണ്ണേ പഞ്ചമാസകഅഗ്ഘനകം പിവതി, പീതമത്തേ പാരാജികന്തി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം. തം പന തത്ഥേവ സുക്ഖതളാകേ സുക്ഖമാതികായ ഉജുകരണവിനിച്ഛയേന വിരുജ്ഝതി, അവഹാരലക്ഖണഞ്ചേത്ഥ ന പഞ്ഞായതി, തസ്മാ ന ഗഹേതബ്ബം. മഹാപച്ചരിയാദീസു പന തസ്സ ഉദ്ധാരേ പാരാജികം വുത്തം, തം യുത്തം.

പരസ്സ രിത്തകുമ്ഭിയാ സങ്ഗോപനത്ഥായ ഭണ്ഡം ഠപേത്വാ തത്ഥ തേലേ ആകിണ്ണേ ‘‘സചേ അയം ജാനിസ്സതി, മം പലിബുജ്ഝിസ്സതീ’’തി ഭീതോ പാദഗ്ഘനകം തേലം പീതം ഭണ്ഡം ഥേയ്യചിത്തേന ഉദ്ധരതി, പാരാജികം. സുദ്ധചിത്തേന ഉദ്ധരതി, പരേ ആഹരാപേന്തേ ഭണ്ഡദേയ്യം. ഭണ്ഡദേയ്യം നാമ യം പരസ്സ നട്ഠം, തസ്സ മൂലം വാ തദേവ വാ ഭണ്ഡം ദാതബ്ബന്തി അത്ഥോ. നോ ചേ ദേതി, സാമികസ്സ ധുരനിക്ഖേപേ പാരാജികം. സചേ പരസ്സ കുമ്ഭിയാ അഞ്ഞോ സപ്പിം വാ തേലം വാ ആകിരതി, തത്ര ചായം ഥേയ്യചിത്തേന തേലപിവനകം ഭണ്ഡം പക്ഖിപതി, വുത്തനയേനേവ പാരാജികം. അത്തനോ രിത്തകുമ്ഭിയാ ¶ പരസ്സ സപ്പിം വാ തേലം വാ ആകിരണഭാവം ഞത്വാ ഥേയ്യചിത്തേന ഭണ്ഡം നിക്ഖിപതി, പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ഉദ്ധാരേ പാരാജികം. സുദ്ധചിത്തോ നിക്ഖിപിത്വാ പച്ഛാ ഥേയ്യചിത്തേന ഉദ്ധരതി, പാരാജികമേവ. സുദ്ധചിത്തോവ ഉദ്ധരതി, നേവ അവഹാരോ, ന ഗീവാ; മഹാപച്ചരിയം പന അനാപത്തിമത്തമേവ വുത്തം. ‘‘‘കിസ്സ മമ കുമ്ഭിയം തേലം ആകിരസീ’തി കുപിതോ അത്തനോ ഭണ്ഡം ഉദ്ധരിത്വാ ഛഡ്ഡേതി, നോ ഭണ്ഡദേയ്യ’’ന്തി കുരുന്ദിയം വുത്തം. ഥേയ്യചിത്തേന മുഖവട്ടിയം ഗഹേത്വാ കുമ്ഭിം ആവിഞ്ഛതി ¶ തേലം ഗളേതുകാമോ, പാദഗ്ഘനകേ ഗളിതേ പാരാജികം. ഥേയ്യചിത്തേനേവ ജജ്ജരം കരോതി ‘‘സവിത്വാ ഗമിസ്സതീ’’തി പാദഗ്ഘനകേ സവിത്വാ ഗതേ പാരാജികം. ഥേയ്യചിത്തേനേവ ഛിദ്ദം കരോതി ഓമട്ഠം വാ ഉമ്മട്ഠം വാ വേമട്ഠം വാ, ഇദം പന സമ്മോഹട്ഠാനം; തസ്മാ സുട്ഠു സല്ലേക്ഖേതബ്ബം. അയഞ്ഹേത്ഥ വിനിച്ഛയോ – ഓമട്ഠം നാമ അധോമുഖഛിദ്ദം; ഉമ്മട്ഠം നാമ ഉദ്ധംമുഖഛിദ്ദം; വേമട്ഠം നാമ ഉളുങ്കസ്സേവ ഉജുഗതഛിദ്ദം. തത്ര ഓമട്ഠസ്സ ബഹി പട്ഠായ കതസ്സ അബ്ഭന്തരന്തതോ പാദഗ്ഘനകേ തേലേ ഗളിതേ ബഹി അനിക്ഖന്തേപി പാരാജികം. കസ്മാ? യസ്മാ തതോ ഗളിതമത്തമേവ ബഹിഗതം നാമ ¶ ഹോതി, ന കുമ്ഭിഗതസങ്ഖ്യം ലഭതി. അന്തോ പട്ഠായ കതസ്സ ബാഹിരന്തതോ പാദഗ്ഘനകേ ഗളിതേ പാരാജികം. ഉമ്മട്ഠസ്സ യഥാ തഥാ വാ കതസ്സ ബാഹിരന്തതോ പാദഗ്ഘനകേ ഗളിതേ പാരാജികം. തഞ്ഹി യാവ ബാഹിരന്തതോ ന ഗളതി, താവ കുമ്ഭിഗതമേവ ഹോതി. ‘‘വേമട്ഠസ്സ ച കപാലമജ്ഝതോ ഗളിതവസേന കാരേതബ്ബോ’’തി അട്ഠകഥാസു വുത്തം. തം പന അന്തോ ച ബഹി ച പട്ഠായ മജ്ഝേ ഠപേത്വാ കതഛിദ്ദേ തളാകസ്സ ച മരിയാദഭേദേന സമേതി. അന്തോ പട്ഠായ കതേ പന ബാഹിരന്തേന, ബഹി പട്ഠായ കതേ അബ്ഭന്തരന്തേന കാരേതബ്ബോതി ഇദമേത്ഥ യുത്തം. യോ പന ‘‘വട്ടിത്വാ ഗച്ഛിസ്സതീ’’തി ഥേയ്യചിത്തേന കുമ്ഭിയാ ആധാരകം വാ ഉപത്ഥമ്ഭനലേഡ്ഡുകേ വാ അപനേതി, വട്ടിത്വാ ഗതായ പാരാജികം. തേലാകിരണഭാവം പന ഞത്വാ രിത്തകുമ്ഭിയാ ജജ്ജരഭാവേ വാ ഛിദ്ദേസു വാ കതേസു പച്ഛാ നിക്ഖന്തതേലപ്പമാണേന ഭണ്ഡദേയ്യം ഹോതി. അട്ഠകഥാസു പന കത്ഥചി പാരാജികന്തിപി ലിഖിതം, തം പമാദലിഖിതം.

പരിപുണ്ണായ കുമ്ഭിയാ ഉപരി കഥലം വാ പാസാണം വാ ‘‘പതിത്വാ ഭിന്ദിസ്സതി, തതോ തേലം പഗ്ഘരിസ്സതീ’’തി ഥേയ്യചിത്തേന ദുബ്ബന്ധം വാ കരോതി, ദുട്ഠപിതം വാ ഠപേതി, അവസ്സപതനകം തഥാ കരോന്തസ്സ കതമത്തേ പാരാജികം. രിത്തകുമ്ഭിയാ ഉപരി കരോതി, തം പച്ഛാ പുണ്ണകാലേ പതിത്വാ ഭിന്ദതി, ഭണ്ഡദേയ്യം. ഈദിസേസു ഹി ഠാനേസു ഭണ്ഡസ്സ നത്ഥികാലേ ¶ കതപയോഗത്താ ആദിതോവ പാരാജികം ന ഹോതി. ഭണ്ഡവിനാസദ്വാരസ്സ പന കതത്താ ഭണ്ഡദേയ്യം ഹോതി. ആഹരാപേന്തേസു അദദതോ സാമികാനം ധുരനിക്ഖേപേന പാരാജികം.

ഥേയ്യചിത്തേന മാതികം ഉജുകം കരോതി ‘‘വട്ടിത്വാ വാ ഗമിസ്സതി, വേലം വാ ഉത്തരാപേസ്സതീ’’തി ¶ ; വട്ടിത്വാ വാ ഗച്ഛതു, വേലം വാ ഉത്തരതു, ഉജുകരണകാലേ പാരാജികം. ഈദിസാ ഹി പയോഗാ പുബ്ബപയോഗാവഹാരേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. സുക്ഖമാതികായ ഉജുകതായ പച്ഛാ ഉദകേ ആഗതേ വട്ടിത്വാ വാ ഗച്ഛതു, വേലം വാ ഉത്തരതു, ഭണ്ഡദേയ്യം. കസ്മാ? ഠാനാ ചാവനപയോഗസ്സ അഭാവാ. തസ്സ ലക്ഖണം നാവട്ഠേ ആവി ഭവിസ്സതി.

തത്ഥേവ ഭിന്ദതി വാതിആദീസു അട്ഠകഥായം താവ വുത്തം – ‘‘ഭിന്ദതി വാതി മുഗ്ഗരേന പോഥേത്വാ ഭിന്ദതി. ഛഡ്ഡേതി വാതി ഉദകം വാ വാലികം വാ ആകിരിത്വാ ഉത്തരാപേതി. ഝാപേതി വാതി ദാരൂനി ആഹരിത്വാ ഝാപേതി. അപരിഭോഗം ¶ വാ കരോതീതി അഖാദിതബ്ബം വാ അപാതബ്ബം വാ കരോതി; ഉച്ചാരം വാ പസ്സാവം വാ വിസം വാ ഉച്ഛിട്ഠം വാ കുണപം വാ പാതേസി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഠാനാചാവനസ്സ നത്ഥിതായ ദുക്കടം, ബുദ്ധവിസയോ നാമേസോ. കിഞ്ചാപി ദുക്കടം, ആഹരാപേന്തേ പന ഭണ്ഡദേയ്യ’’ന്തി. തത്ഥ പുരിമദ്വയം ന സമേതി. തഞ്ഹി കുമ്ഭിജജ്ജരകരണേന ച മാതികാഉജുകരണേന ച സദ്ധിം ഏകലക്ഖണം. പച്ഛിമം പന ദ്വയം ഠാനാ അചാവേന്തേനാപി സക്കാ കാതും. തസ്മാ ഏത്ഥ ഏവം വിനിച്ഛയം വദന്തി – ‘‘അട്ഠകഥായം കിര ‘ഠാനാ ചാവനസ്സ നത്ഥിതായ ദുക്കട’ന്തി ഇദം പച്ഛിമദ്വയം സന്ധായ വുത്തം. ഠാനാ ചാവനം അകരോന്തോയേവ ഹി ഥേയ്യചിത്തേന വാ വിനാസേതുകാമതായ വാ ഝാപേയ്യപി, അപരിഭോഗമ്പി കരേയ്യ. പുരിമദ്വയേ പന വുത്തനയേന ഭിന്ദന്തസ്സ വാ ഛഡ്ഡേന്തസ്സ വാ ഠാനാ ചാവനം അത്ഥി, തസ്മാ തഥാ കരോന്തസ്സ വിനാസേതുകാമതായ ഭണ്ഡദേയ്യം, ഥേയ്യചിത്തേന പാരാജിക’’ന്തി. പാളിയം ‘‘ദുക്കട’’ന്തി വുത്തത്താ അയുത്തന്തി ചേ? ന; അഞ്ഞഥാ ഗഹേതബ്ബത്ഥതോ. പാളിയഞ്ഹി ഥേയ്യചിത്തപക്ഖേ ‘‘ഭിന്ദതി വാതി ¶ ഉദകേന സമ്ഭിന്ദതി, ഛഡ്ഡേതി വാതി തത്ഥ വമതി വാ പസ്സാവം വാ ഛഡ്ഡേതീ’’തി ഏവമേകേ വദന്തി.

അയം പനേത്ഥ സാരോ – വിനീതവത്ഥുമ്ഹി തിണജ്ഝാപകോ വിയ ഠാനാ അചാവേതുകാമോവ കേവലം ഭിന്ദതി, ഭിന്നത്താ പന തേലാദീനി നിക്ഖമന്തി, യം വാ പനേത്ഥ പത്ഥിന്നം, തം ഏകാബദ്ധമേവ തിട്ഠതി. അഛഡ്ഡേതുകാമോയേവ ച കേവലം തത്ഥ ഉദകവാലികാദീനി ആകിരതി, ആകിണ്ണത്താ പന തേലം ഛഡ്ഡീയതി. തസ്മാ വോഹാരവസേന ‘‘ഭിന്ദതി വാ ഛഡ്ഡേതി വാ’’തി വുച്ചതീതി. ഏവമേതേസം പദാനം അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. നാസേതുകാമതാപക്ഖേ പന ഇതരഥാപി യുജ്ജതി. ഏവഞ്ഹി കഥിയമാനേ പാളി ച അട്ഠകഥാ ച പുബ്ബാപരേന സംസന്ദിത്വാ കഥിതാ ഹോന്തി. ഏത്താവതാപി ച സന്തോസം അകത്വാ ആചരിയേ പയിരുപാസിത്വാ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി.

൯൫. ഥലട്ഠേ ¶ ഥലേ നിക്ഖിത്തന്തി ഭൂമിതലേ വാ പാസാണതലപബ്ബതതലാദീസു വാ യത്ഥ കത്ഥചി പടിച്ഛന്നേ വാ അപ്പടിച്ഛന്നേ വാ ഠപിതം ഥലട്ഠന്തി ¶ വേദിതബ്ബം. തം സചേ രാസികതം ഹോതി, അന്തോകുമ്ഭിയം ഭാജനഗതകരണമുട്ഠിച്ഛേദനവിനിച്ഛയേന വിനിച്ഛിനിതബ്ബം. സചേ ഏകാബദ്ധം സിലേസനിയ്യാസാദി പക്കമധുഫാണിതവിനിച്ഛയേന വിനിച്ഛിനിതബ്ബം. സചേ ഗരുകം ഹോതി ഭാരബദ്ധം ലോഹപിണ്ഡി-ഗുളപിണ്ഡി-തേലമധുഘടാദി വാ, കുമ്ഭിയം ഠാനാചാവനവിനിച്ഛയേന വിനിച്ഛിനിതബ്ബം. സങ്ഖലികബദ്ധസ്സ ച ഠാനഭേദോ സല്ലക്ഖേതബ്ബോ. പത്ഥരിത്വാ ഠപിതം പന പാവാരത്ഥരണസാടകാദിം ഉജുകം ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢതി, പാരിമന്തേ ഓരിമന്തേന ഫുട്ഠോകാസം അതിക്കന്തേ പാരാജികം. ഏവം സബ്ബദിസാസു സല്ലക്ഖേതബ്ബം. വേഠേത്വാ ഉദ്ധരതി, കേസഗ്ഗമത്തം ആകാസഗതം കരോന്തസ്സ പാരാജികം. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

൯൬. ആകാസട്ഠേ ¶ മോരസ്സ ഛഹി ആകാരേഹി ഠാനപരിച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ – പുരതോ മുഖതുണ്ഡകേന, പച്ഛതോ കലാപഗ്ഗേന, ഉഭയപസ്സേസു പക്ഖപരിയന്തേഹി, അധോ പാദനഖസിഖായ, ഉദ്ധം സിഖഗ്ഗേനാതി. ഭിക്ഖു ‘‘സസ്സാമികം ആകാസട്ഠം മോരം ഗഹേസ്സാമീ’’തി പുരതോ വാ തിട്ഠതി, ഹത്ഥം വാ പസാരേതി, മോരോ ആകാസേയേവ പക്ഖേ ചാരേതി, വാതം ഗാഹാപേത്വാ ഗമനം ഉപച്ഛിന്ദിത്വാ തിട്ഠതി. തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദുക്കടം. തം അഫന്ദേന്തോ ഹത്ഥേന ആമസതി, ദുക്കടമേവ. ഠാനാ അചാവേന്തോ ഫന്ദാപേതി, ഥുല്ലച്ചയം. ഹത്ഥേന പന ഗഹേത്വാ വാ അഗ്ഗഹേത്വാ വാ മുഖതുണ്ഡകേന ഫുട്ഠോകാസം കലാപഗ്ഗം, കലാപഗ്ഗേന വാ ഫുട്ഠോകാസം മുഖതുണ്ഡകം അതിക്കാമേതി, പാരാജികം. തഥാ വാമപക്ഖപരിയന്തേന ഫുട്ഠോകാസം ദക്ഖിണപക്ഖപരിയന്തം, ദക്ഖിണപക്ഖപരിയന്തേന വാ ഫുട്ഠോകാസം വാമപക്ഖപരിയന്തം അതിക്കാമേതി, പാരാജികം. തഥാ പാദനഖസിഖായ ഫുട്ഠോകാസം സിഖഗ്ഗം, സിഖഗ്ഗേന വാ ഫുട്ഠോകാസം പാദനഖസിഖം അതിക്കാമേതി, പാരാജികം.

ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ മോരോ സീസാദീസു യസ്മിം അങ്ഗേ നിലീയതി, തം തസ്സ ഠാനം. തസ്മാ തം ഹത്ഥേ നിലീനം ഇതോ ചിതോ ച കരോന്തോപി ഫന്ദാപേതിയേവ, യദി പന ഇതരേന ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ഠാനാ ചാവേതി, പാരാജികം ¶ . ഇതരം ഹത്ഥം ഉപനേതി, മോരോ സയമേവ ഉഡ്ഡേത്വാ തത്ഥ നിലീയതി, അനാപത്തി ¶ . അങ്ഗേ നിലീനഭാവം ഞത്വാ ഥേയ്യചിത്തേന ഏകം പദവാരം ഗച്ഛതി, ഥുല്ലച്ചയം. ദുതിയേ പാരാജികം.

ഭൂമിയം ഠിതമോരോ ദ്വിന്നം വാ പാദാനം കലാപസ്സ ച വസേന തീണി ഠാനാനി ലഭതി. തം ഉക്ഖിപന്തസ്സ യാവ ഏകമ്പി ഠാനം പഥവിം ഫുസതി, താവ ഥുല്ലച്ചയം. കേസഗ്ഗമത്തമ്പി പഥവിയാ മോചിതമത്തേ പാരാജികം. പഞ്ജരേ ഠിതം സഹ പഞ്ജരേന ഉദ്ധരതി, പാരാജികം. യദി പന പാദം ന അഗ്ഘതി, സബ്ബത്ഥ അഗ്ഘവസേന കാതബ്ബം. അന്തോവത്ഥുമ്ഹി ചരന്തം മോരം ഥേയ്യചിത്തേന പദസാ ബഹിവത്ഥും നീഹരന്തോ ദ്വാരപരിച്ഛേദം അതിക്കാമേതി, പാരാജികം. വജേ ഠിതബലീബദ്ദസ്സ ഹി വജോ വിയ അന്തോവത്ഥു തസ്സ ഠാനം. ഹത്ഥേന പന ഗഹേത്വാ അന്തോവത്ഥുസ്മിമ്പി ആകാസഗതം കരോന്തസ്സ പാരാജികമേവ. അന്തോഗാമേ ചരന്തമ്പി ഗാമപരിക്ഖേപം അതിക്കാമേന്തസ്സ പാരാജികം ¶ . സയമേവ നിക്ഖമിത്വാ ഗാമൂപചാരേ വാ വത്ഥൂപചാരേ വാ ചരന്തം പന ഥേയ്യചിത്തോ കട്ഠേന വാ കഥലായ വാ ഉത്രാസേത്വാ അടവിമുഖം കരോതി, മോരോ ഉഡ്ഡേത്വാ അന്തോഗാമേ വാ അന്തോവത്ഥുമ്ഹി വാ ഛദനപിട്ഠേ വാ നിലീയതി, രക്ഖതി. സചേ പന അടവിമുഖേ ഉഡ്ഡേതി വാ ഗച്ഛതി വാ ‘‘അടവിം പവേസേത്വാ ഗഹേസ്സാമീ’’തി പരികപ്പേ അസതി പഥവിതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഉഡ്ഡിതമത്തേ വാ ദുതിയപദവാരേ വാ പാരാജികം. കസ്മാ? യസ്മാ ഗാമതോ നിക്ഖന്തസ്സ ഠിതട്ഠാനമേവ ഠാനം ഹോതി. കപിഞ്ജരാദീസുപി അയമേവ വിനിച്ഛയോ.

സാടകം വാതി വാതവേഗുക്ഖിത്തം പഥവിതലേ പത്ഥരിത്വാ ഠപിതമിവ ആകാസേന ഗച്ഛന്തം ഖലിബദ്ധം സാടകം അഭിമുഖാഗതം ഹത്ഥേന ഏകസ്മിം അന്തേ ഗണ്ഹാതി, ഇതോ ചിതോ ച ഠാനം അവികോപേന്തോയേവ ഗമനുപച്ഛേദേ ദുക്കടം. ഠാനാചാവനം അകരോന്തോ ചാലേതി, ഫന്ദാപനേ ഥുല്ലച്ചയം. ഠാനാ ചാവേതി, പാരാജികം. ഠാനപരിച്ഛേദോ ചസ്സ മോരസ്സേവ ഛഹി ആകാരേഹി വേദിതബ്ബോ.

അബദ്ധസാടകോ പന ഏകസ്മിം അന്തേ ഗഹിതമത്തേവ ദുതിയേനന്തേന പതിത്വാ ഭൂമിയം പതിട്ഠാതി, തസ്സ ദ്വേ ഠാനാനി ഹോന്തി – ഹത്ഥോ ചേവ ഭൂമി ച. തം യഥാഗഹിതമേവ പഠമം ഗഹിതോകാസപ്പദേസതോ ചാലേതി, ഥുല്ലച്ചയം. പച്ഛാ ഭൂമിതോ ദുതിയഹത്ഥേന വാ പാദേന വാ ഉക്ഖിപതി, പാരാജികം. പഠമം ¶ വാ ഭൂമിതോ ഉദ്ധരതി, ഥുല്ലച്ചയം. പച്ഛാ ഗഹിതോകാസപ്പദേസതോ ചാവേതി, പാരാജികം. ഗഹണം വാ അമുഞ്ചന്തോ ഉജുകമേവ ഹത്ഥം ഓനാമേത്വാ ഭൂമിഗതം കത്വാ തേനേവ ഹത്ഥേന ഉക്ഖിപതി, പാരാജികം. വേഠനേപി അയമേവ വിനിച്ഛയോ.

ഹിരഞ്ഞം ¶ വാ സുവണ്ണം വാ ഛിജ്ജമാനന്തി മനുസ്സാനം അലങ്കരോന്താനം ഗീവേയ്യകാദിപിളന്ധനം വാ സുവണ്ണസലാകം ഛിന്ദന്താനം സുവണ്ണകാരാനം സുവണ്ണഖണ്ഡം വാ ഛിജ്ജമാനം പതതി, തഞ്ചേ ഭിക്ഖു ആകാസേന ആഗച്ഛന്തം ഥേയ്യചിത്തോ ഹത്ഥേന ഗണ്ഹാതി, ഗഹണമേവ ഠാനം. ഗഹിതപ്പദേസതോ ¶ ഹത്ഥം അപനേതി, പാരാജികം. ചീവരേ പതിതം ഹത്ഥേന ഉക്ഖിപതി, പാരാജികം. അനുദ്ധരിത്വാവ യാതി, ദുതിയേ പദവാരേ പാരാജികം. പത്തേ പതിതേപി ഏസേവ നയോ. സീസേ വാ മുഖേ വാ പാദേ വാ പതിട്ഠിതം ഹത്ഥേന ഗണ്ഹാതി, പാരാജികം. അഗ്ഗഹേത്വാവ യാതി, ദുതിയേ പദവാരേ പാരാജികം. യത്ഥ കത്ഥചി പതതി, തസ്സ പതിതോകാസോവ ഠാനം, ന സബ്ബം അങ്ഗപച്ചങ്ഗം പത്തചീവരം വാതി.

൯൭. വേഹാസട്ഠേ മഞ്ചപീഠാദീസു ഠപിതം ഭണ്ഡം ആമാസം വാ ഹോതു അനാമാസം വാ, ഥേയ്യചിത്തേന ആമസന്തസ്സ ദുക്കടം. മഞ്ചപീഠേസു ഠപിതഭണ്ഡേസു പനേത്ഥ ഥലട്ഠേ വുത്തനയേന വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. അയം പന വിസേസോ – സചേ ഖലിയാ ബദ്ധസാടകോ മഞ്ചേ വാ പീഠേ വാ പത്ഥടോ മജ്ഝേന മഞ്ചതലം ന ഫുസതി, മഞ്ചപാദേവ ഫുസതി, തേസം വസേന ഠാനം വേദിതബ്ബം. പാദാനം ഉപരി ഫുട്ഠോകാസമേവ ഹി അതിക്കമിതമത്തേന തത്ഥ പാരാജികം ഹോതി. സഹ മഞ്ചപീഠേഹി ഹരന്തസ്സ പന മഞ്ചപീഠപാദാനം പതിട്ഠിതോകാസവസേന ഠാനം വേദിതബ്ബം.

ചീവരവംസേ വാതി ചീവരഠപനത്ഥായ ബന്ധിത്വാ ഠപിതേ വംസേ വാ കട്ഠദണ്ഡകേ വാ. തത്ഥ സംഹരിത്വാ പാരതോ അന്തം ഓരതോ ഭോഗം കത്വാ ഠപിതചീവരസ്സ പതിട്ഠിതോകാസേന ഫുട്ഠോകാസോവ ഠാനം, ന സബ്ബോ ചീവരവംസോ. തസ്മാ ഥേയ്യചിത്തേന തം ഭോഗേ ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢന്തസ്സ പാരതോ വംസേ പതിട്ഠിതോകാസം ഓരതോ ചീവരേന വംസസ്സ ഫുട്ഠപ്പദേസം അതിക്കാമേന്തസ്സ ¶ ഏകദ്വങ്ഗുലമത്താകഡ്ഢനേനേവ പാരാജികം. അന്തേ ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢന്തസ്സാപി ഏസേവ നയോ. തത്ഥേവ പന ചീവരവംസേ വാമതോ വാ ദക്ഖിണതോ വാ സാരേന്തസ്സ വാമന്തേന ദക്ഖിണന്തട്ഠാനം ദക്ഖിണന്തേന വാ വാമന്തട്ഠാനം അതിക്കന്തമത്തേ ദസദ്വാദസങ്ഗുലമത്തസാരണേനേവ പാരാജികം. ഉദ്ധം ഉക്ഖിപന്തസ്സ കേസഗ്ഗമത്തുക്ഖിപനേന പാരാജികം. ചീവരവംസം ¶ ഫുസന്തം വാ അഫുസന്തം വാ രജ്ജുകേന ബന്ധിത്വാ ഠപിതചീവരം മോചേന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം, മുത്തേ പാരാജികം. മുത്തമത്തമേവ ഹി തം ‘‘ഠാനാ ചുത’’ന്തി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. വംസേ വേഠേത്വാ ഠപിതം നിബ്ബേഠേന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം, നിബ്ബേഠിതമത്തേ പാരാജികം. വലയം കത്വാ ഠപിതേ വലയം ഛിന്ദതി വാ മോചേതി വാ ഏകം വാ വംസകോടിം മോചേത്വാ നീഹരതി, ഥുല്ലച്ചയം ¶ . ഛിന്നമത്തേ മുത്തമത്തേ നീഹടമത്തേ ച പാരാജികം. തഥാ അകത്വാവ ചീവരവംസേ ഇതോ ചിതോ ച സാരേതി, രക്ഖതി താവ. വലയസ്സ ഹി സബ്ബോപി ചീവരവംസോ ഠാനം. കസ്മാ? തത്ഥ സംസരണധമ്മതായ. യദാ പന നം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ആകാസഗതം കരോതി, പാരാജികം. പസാരേത്വാ ഠപിതസ്സ പതിട്ഠിതോകാസേന ഫുട്ഠോകാസോവ ഠാനം. തത്ഥ സംഹരിത്വാ ഠപിതേ വുത്തനയേന വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. യം പന ഏകേനന്തേന ഭൂമിം ഫുസിത്വാ ഠിതം ഹോതി, തസ്സ ചീവരവംസേ ച ഭൂമിയഞ്ച പതിട്ഠിതോകാസവസേന ദ്വേ ഠാനാനി. തത്ഥ ഭൂമിയം ഏകേനന്തേന പതിട്ഠിതേ അബദ്ധസാടകേ വുത്തനയേനേവ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. ചീവരരജ്ജുയാപി അയമേവ വിനിച്ഛയോ.

അങ്കുസകേ ലഗ്ഗേത്വാ ഠപിതഭണ്ഡം പന ഭേസജ്ജഘടോ വാ ഭേസജ്ജത്ഥവികാ വാ സചേ ഭിത്തിം വാ ഭൂമിം വാ അഫുസിത്വാ ഠപിതം ലഗ്ഗനകം ഘംസന്തസ്സ നീഹരതോ അങ്കുസകോടിതോ നിക്ഖന്തമത്തേ പാരാജികം. ലഗ്ഗനകം ബദ്ധം ഹോതി, ബുന്ദേന ഉക്ഖിപിത്വാ ആകാസഗതം കരോന്തസ്സ അങ്കുസകോടിതോ അനിക്ഖന്തേപി പാരാജികം. ഭിത്തിനിസ്സിതം ഹോതി, പഠമം അങ്കുസകോടിതോ നീഹരതി, ഥുല്ലച്ചയം. പച്ഛാ ഭിത്തിം മോചേതി, പാരാജികം. പഠമം ഭിത്തിം മോചേത്വാ പച്ഛാ അങ്കുസതോ നീഹരന്തസ്സാപി ഏസേവ നയോ. സചേ പന ഭാരിയം ഭണ്ഡം നീഹരിതും അസക്കോന്തോ സയം ഭിത്തിനിസ്സിതം കത്വാ അങ്കുസതോ നീഹരതി, പുന ഭിത്തിം അമോചേത്വാപി അങ്കുസതോ നീഹടമത്തേയേവ പാരാജികം. അത്തനാ കതട്ഠാനഞ്ഹി ഠാനം ന ഹോതി. ഭൂമിം ഫുസിത്വാ ഠിതസ്സ പന ദ്വേ ഏവ ഠാനാനി. തത്ഥ വുത്തോയേവ വിനിച്ഛയോ ¶ . യം ¶ പന സിക്കായ പക്ഖിപിത്വാ ലഗ്ഗിതം ഹോതി, തം സിക്കാതോ നീഹരന്തസ്സാപി സഹ സിക്കായ അങ്കുസതോ നീഹരന്തസ്സാപി പാരാജികം. ഭിത്തിഭൂമിസന്നിസ്സിതവസേന ചേത്ഥ ഠാനഭേദോപി വേദിതബ്ബോ.

ഭിത്തിഖീലോതി ഉജുകം കത്വാ ഭിത്തിയം ആകോടിതോ വാ തത്ഥജാതകോ ഏവ വാ; നാഗദന്തോ പന വങ്കോ ആകോടിതോ ഏവ. തേസു ലഗ്ഗേത്വാ ഠപിതം അങ്കുസകേ വുത്തനയേനേവ വിനിച്ഛിനിതബ്ബം. ദ്വീസു തീസു പന പടിപാടിയാ ഠിതേസു ആരോപേത്വാ ഠപിതം കുന്തം വാ ഭിന്ദിവാലം വാ അഗ്ഗേ വാ ബുന്ദേ വാ ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢതി, ഏകമേകസ്സ ഫുട്ഠോകാസമത്തേ അതിക്കന്തേ പാരാജികം. ഫുട്ഠോകാസമത്തമേവ ഹി തേസം ഠാനം ഹോതി, ന സബ്ബേ ഖീലാ വാ നാഗദന്താ വാ. ഭിത്തിഅഭിമുഖോ ഠത്വാ മജ്ഝേ ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢതി, ഓരിമന്തേന ഫുട്ഠോകാസം പാരിമന്തേന അതിക്കന്തമത്തേ പാരാജികം. പരതോ പേല്ലേന്തസ്സാപി ഏസേവ നയോ. ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ഉജുകം ഉക്ഖിപന്തോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ആകാസഗതം കരോതി, പാരാജികം. ഭിത്തിം നിസ്സായ ഠപിതം ഭിത്തിം ഘംസന്തോ ആകഡ്ഢതി, അഗ്ഗേന ഫുട്ഠോകാസം ബുന്ദം, ബുന്ദേന വാ ഫുട്ഠോകാസം അഗ്ഗം അതിക്കാമേന്തസ്സ പാരാജികം ¶ . ഭിത്തിഅഭിമുഖോ ഠത്വാ ആകഡ്ഢന്തോ ഏകേനന്തേന ഫുട്ഠോകാസം അപരന്തം അതിക്കാമേതി, പാരാജികം. ഉജുകം ഉക്ഖിപന്തോ കേസഗ്ഗമത്തം ആകാസഗതം കരോതി, പാരാജികം.

രുക്ഖേ വാ ലഗ്ഗിതന്തി താലരുക്ഖാദീസു ആരോപേത്വാ ലഗ്ഗിതേ അങ്കുസകാദീസു വുത്തനയേന വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥജാതകം പന താലപിണ്ഡിം ചാലേന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം. യസ്മിം ഫലേ പാരാജികവത്ഥു പൂരതി, തസ്മിം ബന്ധനാ മുത്തമത്തേ പാരാജികം. പിണ്ഡിം ഛിന്ദതി, പാരാജികം. അഗ്ഗേന പണ്ണന്തരം ആരോപേത്വാ ഠപിതാ ദ്വേ ഠാനാനി ലഭതി – ഠപിതട്ഠാനഞ്ച വണ്ടട്ഠാനഞ്ച; തത്ഥ വുത്തനയേന വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. യോ പന ‘‘ഛിന്നമത്താ പതമാനാ സദ്ദം കരേയ്യാ’’തി ഭയേന സയം അഗ്ഗേന പണ്ണന്തരം ആരോപേത്വാ ഛിന്ദതി, ഛിന്നമത്തേ പാരാജികം ¶ . അത്തനാ കതട്ഠാനഞ്ഹി ഠാനം ന ഹോതി. ഏതേന ഉപായേന സബ്ബരുക്ഖാനം പുപ്ഫഫലേസു വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

പത്താധാരകേപീതി ഏത്ഥ രുക്ഖാധാരകോ വാ ഹോതു വലയാധാരകോ വാ ദണ്ഡാധാരകോ വാ യംകിഞ്ചി പത്തട്ഠപനകം പച്ഛികാപി ഹോതു പത്താധാരകോ ത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. തത്ഥ ഠപിതപത്തസ്സ പത്തേന ഫുട്ഠോകാസോ ഏവ ¶ ഠാനം. തത്ഥ രുക്ഖാധാരകേ പഞ്ചഹാകാരേഹി ഠാനപരിച്ഛേദോ ഹോതി. തത്ഥ ഠിതം പത്തം മുഖവട്ടിയം ഗഹേത്വാ ചതൂസു ദിസാസു യതോ കുതോചി കഡ്ഢന്തോ ഏകേനന്തേന ഫുട്ഠോകാസം അപരന്തം അതിക്കാമേതി, പാരാജികം. ഉദ്ധം കേസഗ്ഗമത്തം ഉക്ഖിപതോ പാരാജികം. സഹാധാരകേന ഹരന്തസ്സാപി ഏസേവ നയോതി.

൯൮. ഉദകട്ഠേ – ഉദകേ നിക്ഖിത്തം ഹോതീതി രാജഭയാദിഭീതേഹി ഉദകേന അവിനസ്സനധമ്മേസു തമ്ബലോഹഭാജനാദീസു സുപ്പടിച്ഛന്നം കത്വാ പോക്ഖരണീആദീസു അസന്ദനകേ ഉദകേ നിക്ഖിത്തം. തസ്സ പതിട്ഠിതോകാസോയേവ ഠാനം, ന സബ്ബം ഉദകം. ഗച്ഛതി വാ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി അഗമ്ഭീരേ ഉദകേ പദസാ ഗച്ഛന്തസ്സ പദവാരേ പദവാരേ ദുക്കടം. ഗമ്ഭീരേ ഹത്ഥേഹി വാ പാദേഹി വാ പയോഗം കരോന്തസ്സ ഹത്ഥവാരേഹി വാ പദവാരേഹി വാ പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം. ഏസേവ നയോ കുമ്ഭിഗഹണത്ഥം നിമുജ്ജനുമ്മുജ്ജനേസു. സചേ പന അന്തരാ കിഞ്ചി ഉദകസപ്പം വാ വാളമച്ഛം വാ ദിസ്വാ ഭീതോ പലായതി, അനാപത്തി. ആമസനാദീസു ഭൂമിഗതായ കുമ്ഭിയാ വുത്തനയേനേവ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ ¶ . അയം പന വിസേസോ – തത്ഥ ഭൂമിം ഖണിത്വാ കഡ്ഢതി, ഇധ കദ്ദമേ ഓസാരേതി. ഏവം ഛഹാകാരേഹി ഠാനപരിച്ഛേദോ ഹോതി.

ഉപ്പലാദീസു യസ്മിം പുപ്ഫേ വത്ഥും പൂരേതി, തസ്മിം ഛിന്നമത്തേ പാരാജികം. ഉപ്പലജാതികാനഞ്ചേത്ഥ യാവ ഏകസ്മിമ്പി പസ്സേ വാകോ ന ഛിജ്ജതി, താവ രക്ഖതി. പദുമജാതികാനം പന ദണ്ഡേ ഛിന്നേ അബ്ഭന്തരേ സുത്തം അച്ഛിന്നമ്പി ന രക്ഖതി. സാമികേഹി ഛിന്ദിത്വാ ഠപിതാനി ഉപ്പലാദീനി ഹോന്തി, യം വത്ഥും പൂരേതി, തസ്മിം ഉദ്ധടേ ¶ പാരാജികം. ഹത്ഥകബദ്ധാനി ഹോന്തി, യസ്മിം ഹത്ഥകേ വത്ഥു പൂരതി, തസ്മിം ഉദ്ധടേ പാരാജികം. ഭാരബദ്ധാനി ഹോന്തി, തം ഭാരം ഛന്നം ആകാരാനം യേന കേനചി ആകാരേന ഠാനാ ചാവേന്തസ്സ ഭൂമട്ഠകുമ്ഭിയം വുത്തനയേന പാരാജികം. ദീഘനാളാനി ഉപ്പലാദീനി ഹോന്തി, പുപ്ഫേസു വാ നാളേസു വാ ¶ വേണിം കത്വാ ഉദകപിട്ഠേ രജ്ജുകേസു തിണാനി സന്ഥരിത്വാ ഠപേന്തി വാ ബന്ധന്തി വാ, തേസം ദീഘതോ പുപ്ഫഗ്ഗേന ച നാളന്തേന ച തിരിയം പരിയന്തേഹി ഹേട്ഠാ പതിട്ഠിതോകാസേന ഉദ്ധം ഉപരി ഠിതസ്സ പിട്ഠിയാതി ഛഹാകാരേഹി ഠാനാ ചാവനപരിച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ.

യോപി ഉദകപിട്ഠിയം ഠപിതപുപ്ഫകലാപം ഉദകം ചാലേത്വാ വീചിം ഉട്ഠാപേത്വാ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി യഥാഠിതട്ഠാനതോ ചാവേതി, പാരാജികം. അഥ പന പരികപ്പേതി ‘‘ഏത്ഥ ഗതം ഗഹേസ്സാമീ’’തി, രക്ഖതി താവ; ഗതട്ഠാനേ പന ഉദ്ധരതോ പാരാജികം. ഉദകതോ അച്ചുഗ്ഗതസ്സ പുപ്ഫസ്സ സകലമുദകം ഠാനം, തം ഉപ്പാടേത്വാ ഉജുകം ഉദ്ധരന്തസ്സ നാളന്തേ കേസഗ്ഗമത്തം ഉദകതോ അതിക്കന്തേ പാരാജികം. പുപ്ഫേ ഗഹേത്വാ അപനാമേത്വാ ആകഡ്ഢന്തോ ഉപ്പാടേതി, ന ഉദകം ഠാനം, ഉപ്പാടിതമത്തേ പാരാജികം. കലാപബദ്ധാനി പുപ്ഫാനി ഉദകട്ഠാനേ വാ രുക്ഖേ വാ ഗച്ഛേ വാ ബന്ധിത്വാ ഠപേന്തി, ബന്ധനം അമോചേത്വാ ഇതോ ചിതോ ച കരോന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം, ബന്ധനേ മുത്തമത്തേ പാരാജികം. പഠമം ബന്ധനം മോചേത്വാ പച്ഛാ ഹരതി, ഏത്ഥ ഛഹാകാരേഹി ഠാനപരിച്ഛേദോതി ഇദം ഉഭയം മഹാപച്ചരിയാദീസു വുത്തം. പദുമിനിയം പുപ്ഫാനി സഹ പദുമിനിംയാ ഗണ്ഹിതുകാമസ്സ പുപ്ഫനാളേഹി ച പത്തനാളേഹി ച ഫുട്ഠഉദകവസേന ഉദ്ധഞ്ചേവ തിരിയഞ്ച ഠാനപരിച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ. തം പനസ്സ പദുമിനിം അനുപ്പാടേത്വാ പുപ്ഫാനി വാ പത്താനി വാ അത്തനോ അഭിമുഖം ആകഡ്ഢന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം. ഉപ്പാടിതമത്തേ പാരാജികം.

പുപ്ഫപത്തനാളേ ഠാനതോ അചാവേത്വാപി പഠമം പദുമിനിം ഉപ്പാടേന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം. പച്ഛാ പുപ്ഫപത്തനാളേസു ഠാനാ ചാവിതേസു പാരാജികം. ഉപ്പാടിതായ പദുമിനിയാ പുപ്ഫം ഗണ്ഹന്തോ പന ഭണ്ഡം അഗ്ഘാപേത്വാ ¶ കാരേതബ്ബോ. ബഹി ഠപിതേ രാസികതകലാപബദ്ധഭാരബദ്ധപുപ്ഫേപി ഏസേവ നയോ. ഭിസം ¶ വാ മുളാലം വാ യേന വത്ഥു പൂരതി, തം ഉപ്പാടേന്തസ്സ പാരാജികം. കദ്ദമേ ഫുട്ഠോകാസവസേന ചേത്ഥ ഠാനം പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബം. താനി ഉപ്പാടേന്തസ്സ സുഖുമമ്പി മൂലം അച്ഛിന്നം ഹോതി, രക്ഖതി താവ. ഭിസപബ്ബേ ജാതം പത്തം വാ പുപ്ഫം വാ ഹോതി, തമ്പി രക്ഖതീതി മഹാഅട്ഠകഥായമേവ വുത്തം. ഭിസഗണ്ഠിമ്ഹി പന കണ്ടകോ ഹോതി യോബ്ബനപ്പത്താനം മുഖപിളകാ വിയ, അയം അദീഘത്താ ന രക്ഖതി. സേസം ഉപ്പലാദീസു വുത്തനയമേവ.

മച്ഛകച്ഛപാനം ¶ സസ്സാമികാനം വാപിആദീസു സകലമുദകം ഠാനം. തസ്മാ യോ പടിജഗ്ഗനട്ഠാനേ സസ്സാമികം മച്ഛം ബളിസേന വാ ജാലേന വാ കുമനേന വാ ഹത്ഥേന വാ ഗണ്ഹാതി, തസ്സ യേന മച്ഛേന വത്ഥു പൂരതി, തസ്മിം കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഉദകതോ ഉദ്ധടമത്തേ പാരാജികം. കോചി മച്ഛോ ഗയ്ഹമാനോ ഇതോ ചിതോ ച ധാവതി, ആകാസം വാ ഉപ്പതതി, തീരേ വാ പതതി, ആകാസേ വാ ഠിതം തീരേ വാ പതിതം ഗണ്ഹതോപി പാരാജികമേവ. കച്ഛപമ്പി ബഹി ഗോചരത്ഥം ഗതം ഗണ്ഹതോ ഏസേവ നയോ. ഉദകട്ഠം പന ഉദകാ മോചയതോ പാരാജികം.

തേസു തേസു പന ജനപദേസു സബ്ബസാധാരണസ്സ മഹാതളാകസ്സ നിദ്ധമനതുമ്ബം നിസ്സായ സബ്ബസാധാരണമേവ കുന്നദീസദിസം ഉദകവാഹകം ഖണന്തി. തതോ ഖുദ്ദകമാതികായോ നീഹരിത്വാ മാതികാകോടിയം അത്തനോ അത്തനോ വളഞ്ജനത്ഥായ ആവാടേ ഖണന്തി. തേസം പന യദാ ഉദകേന അത്ഥോ ഹോതി, തദാ ആവാടേ ഖുദ്ദകമാതികായോ ഉദകവാഹകഞ്ച സോധേത്വാ നിദ്ധമനതുമ്ബം ഉഗ്ഘാടേന്തി. തതോ ഉദകേന സദ്ധിം മച്ഛാ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന ആവാടേ പത്വാ വസന്തി. തത്ഥ തളാകേ ച ഉദകവാഹകേസു ച മച്ഛേ ഗണ്ഹന്തേ ന വാരേന്തി. ഖുദ്ദകാസു പന അത്തനോ അത്തനോ മാതികാസു ¶ ഉദകആവാടേസു ച പവിട്ഠമച്ഛേ ഗണ്ഹിതും ന ദേന്തി, വാരേന്തി; തത്ഥ യോ തളാകേ വാ നിദ്ധമനതുമ്ബേ വാ ഉദകവാഹകേ വാ മച്ഛേ ഗണ്ഹാതി, അവഹാരേന സോ ന കാരേതബ്ബോ. ഖുദ്ദകമാതികാസു പന ആവാടേസു വാ പവിട്ഠം ഗണ്ഹന്തോ ഗഹിതസ്സ അഗ്ഘവസേന കാരേതബ്ബോ. സചേ തതോ ഗയ്ഹമാനോ മച്ഛോ ആകാസേ വാ ഉപ്പതതി, തീരേ വാ പതതി, തം ആകാസട്ഠം വാ തീരട്ഠം വാ ഉദകവിനിമുത്തം ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ നത്ഥി. കസ്മാ? യസ്മാ അത്തനോ പരിഗ്ഗഹട്ഠാനേ ഠിതസ്സേവ തേ സാമികാ. ഏവരൂപാ ഹി തത്ഥ കതികാ. കച്ഛപേപി ഏസേവ നയോ.

സചേ പന മച്ഛോ ഗയ്ഹമാനോ ആവാടതോ ഖുദ്ദകമാതികം ആരുഹതി, തത്ഥ നം ഗണ്ഹതോപി അവഹാരോയേവ. ഖുദ്ദകമാതികാതോ പന ഉദകവാഹകം, തതോ ച തളാകം ആരൂള്ഹം ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ നത്ഥി. യോ ആവാടതോ ഭത്തസിത്ഥേഹി പലോഭേത്വാ മാതികം ആരോപേത്വാ ഗണ്ഹാതി, അവഹാരോവ. തതോ പന പലോഭേത്വാ ഉദകവാഹകം ആരോപേത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ അവഹാരോ നത്ഥി. കേചി പന ¶ കുതോചിദേവ സബ്ബസാധാരണട്ഠാനതോ ¶ മച്ഛേ ആനേത്വാ പച്ഛിമവത്ഥുഭാഗേ ഉദകാവാടേ ഖിപിത്വാ പോസേത്വാ ദിവസേ ദിവസേ ദ്വേ തീണി ഉത്തരിഭങ്ഗത്ഥായ മാരേന്തി. ഏവരൂപം മച്ഛം ഉദകേ വാ ആകാസേ വാ തീരേ വാ യത്ഥ കത്ഥചി ഠിതം ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ ഏവ. കച്ഛപേപി ഏസേവ നയോ.

നിദാഘകാലേ പന നദിയാ സോതേ പച്ഛിന്നേ കത്ഥചി നിന്നട്ഠാനേ ഉദകം തിട്ഠതി, തത്ഥ മനുസ്സാ മച്ഛാനം വിനാസായ മദനഫലവസാദീനി പക്ഖിപിത്വാ ഗച്ഛന്തി, മച്ഛാ താനി ഖാദന്താ മരിത്വാ ഉത്താനാ ഉദകേ പ്ലവന്താ തിട്ഠന്തി. യോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ‘‘യാവ സാമികാ നാഗച്ഛന്തി, താവിമേ മച്ഛേ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഗണ്ഹാതി, അഗ്ഘവസേന കാരേതബ്ബോ. പംസുകൂലസഞ്ഞായ ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ നത്ഥി, ആഹരാപേന്തേ പന ഭണ്ഡദേയ്യം. മച്ഛവിസം പക്ഖിപിത്വാ ഗതമനുസ്സാ ഭാജനാനി ആഹരിത്വാ പൂരേത്വാ ഗച്ഛന്തി, യാവ ‘‘പുനപി ആഗച്ഛിസ്സാമാ’’തി സാലയാ ഹോന്തി, താവ തേ സസ്സാമികമച്ഛാവ. യദാ പന തേ ‘‘അലം അമ്ഹാക’’ന്തി നിരാലയാ പക്കമന്തി, തതോ പട്ഠായ ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹന്തസ്സ ദുക്കടം. പംസുകൂലസഞ്ഞിസ്സ അനാപത്തി. യഥാ ച മച്ഛകച്ഛപേസു, ഏവം സബ്ബായപി ¶ ഓദകജാതിയാ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി.

൯൯. നാവട്ഠേ – പഠമം താവ നാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘നാവാ നാമ യായ തരതീ’’തി ആഹ. തസ്മാ ഇധ അന്തമസോ രജനദോണികാപി വേണുകലാപകോപി ‘‘നാവാ’’ത്വേവ വേദിതബ്ബോ. സീമാസമ്മന്നനേ പന ധുവനാവാ അന്തോ ഖണിത്വാ വാ ഫലകേഹി ബന്ധിത്വാ വാ കതാ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന തിണ്ണം വാഹനികാ ഏവ വട്ടതി. ഇധ പന ഏകസ്സപി വാഹനികാ ‘‘നാവാ’’ ത്വേവ വുച്ചതി. നാവായ നിക്ഖിത്തന്തി യംകിഞ്ചി ഇന്ദ്രിയബദ്ധം വാ അനിന്ദ്രിയബദ്ധം വാ; തസ്സ അവഹാരലക്ഖണം ഥലട്ഠേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. നാവം അവഹരിസ്സാമീതിആദിമ്ഹി ച ദുതിയപരിയേസനഗമനആമസനഫന്ദാപനാനി വുത്തനയാനേവ. ബന്ധനം മോചേതീതി ഏത്ഥ പന യാ ബന്ധനേ മുത്തമത്തേ ഠാനാ ന ചവതി, തസ്സാ ബന്ധനം യാവ ¶ ന മുത്തം ഹോതി, താവ ദുക്കടം. മുത്തേ പന ഥുല്ലച്ചയമ്പി പാരാജികമ്പി ഹോതി, തം പരതോ ആവി ഭവിസ്സതി. സേസം വുത്തനയമേവ. അയം താവ പാളിവണ്ണനാ.

അയം പനേത്ഥ പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയോ – ചണ്ഡസോതേ ബന്ധിത്വാ ഠപിതനാവായ ഏകം ഠാനം ബന്ധനമേവ ¶ , തസ്മിം മുത്തമത്തേ പാരാജികം. തത്ഥ യുത്തി പുബ്ബേ വുത്താ ഏവ. വിപ്പനട്ഠാ നാവാ പന യം യം ഉദകപ്പദേസം ഫരിത്വാ ഠിതാ ഹോതി, സ്വാസ്സാ ഠാനം. തസ്മാ തം ഉദ്ധം വാ ഉച്ചാരേന്തസ്സ, അധോ വാ ഓപിലാപേന്തസ്സ, ചതൂസു വാ ദിസാസു ഫുട്ഠോകാസം അതിക്കാമേന്തസ്സ അതിക്കന്തമത്തേ പാരാജികം. നിച്ചലേ ഉദകേ അബന്ധനം അത്തനോ ധമ്മതായ ഠിതനാവം പുരതോ വാ പച്ഛതോ വാ വാമദക്ഖിണപസ്സതോ വാ കഡ്ഢന്തസ്സ ഏകേനന്തേന ഫുട്ഠോകാസം അപരേന ഉദകേ പതിട്ഠിതന്തേന അതിക്കന്തമത്തേ പാരാജികം. ഉദ്ധം കേസഗ്ഗമത്തം ഉദകതോ മോചിതേ അധോ നാവാതലേന ഫുട്ഠോകാസം മുഖവട്ടിം അതിക്കന്തമത്തേ പാരാജികം. തീരേ ബന്ധിത്വാ നിച്ചലേ ¶ ഉദകേ ഠപിതനാവായ ബന്ധനഞ്ച ഠിതോകാസോ ചാതി ദ്വേ ഠാനാനി. തം പഠമം ബന്ധനാ മോചേതി, ഥുല്ലച്ചയം. പച്ഛാ ഛന്നം ആകാരാനം അഞ്ഞതരേന ഠാനാ ചാവേതി, പാരാജികം. പഠമം ഠാനാ ചാവേത്വാ പച്ഛാ ബന്ധനമോചനേപി ഏസേവ നയോ. ഥലേ ഉസ്സാദേത്വാ ഉക്കുജ്ജിത്വാ ഠപിതനാവായ ഫുട്ഠോകാസോവ ഠാനം. തസ്സാ പഞ്ചഹാകാരേഹി ഠാനപരിച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ.

നിക്കുജ്ജിത്വാ ഠപിതനാവായ പന മുഖവട്ടിയാ ഫുട്ഠോകാസോവ ഠാനം, തസ്സാപി പഞ്ചഹാകാരേഹി ഠാനപരിച്ഛേദം ഞത്വാ യതോ കുതോചി ഫുട്ഠോകാസം ഉദ്ധഞ്ച കേസഗ്ഗമത്തം അതിക്കന്തമത്തേ പാരാജികം വേദിതബ്ബം. ഥലേ പന ഉസ്സാദേത്വാ ദ്വിന്നം ദാരുഘടികാനം ഉപരി ഠപിതനാവായ ദാരുഘടികാനം ഫുട്ഠോകാസോയേവ ഠാനം, തസ്മാ തത്ഥ മഞ്ചപാദമത്ഥകേസുയേവ പത്ഥടബദ്ധസാടകേ നാഗദന്തേസു ഠപിതഭിന്ദിവാലേ ച വുത്തനയേന വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

യോത്തബദ്ധായ പന നാവായ സട്ഠിസത്തതിബ്യാമപ്പമാണം യോത്തം അമോചേത്വാവ ആകഡ്ഢിത്വാ

പഥവിലഗ്ഗം കത്വാ സഹ യോത്തേന ഥലേ ഠപിതായ നാവായ ¶ ന ഫുട്ഠോകാസമത്തമേവ ഠാനം. അഥ ഖോ യോത്തകോടിതോ പട്ഠായ യാവ നാവായ പഥവിയം പതിട്ഠിതോകാസസ്സ പച്ഛിമന്തോ താവ ദീഘതോ, തിരിയം പന നാവായ ച യോത്തസ്സ ച പഥവിയം പതിട്ഠിതപരിയന്തപ്പമാണം ഠാനന്തി വേദിതബ്ബം. തം ദീഘതോ വാ തിരിയതോ വാ കഡ്ഢന്തസ്സ ഏകേനന്തേന ഫുട്ഠോകാസം അപരേന പഥവിയം പതിട്ഠിതന്തേന അതിക്കന്തമത്തേ, ഉദ്ധം കേസഗ്ഗമത്തം സഹ യോത്തേന പഥവിതോ മോചിതേ പാരാജികം. യോ പന തിത്ഥേ ഠിതനാവം ആരുഹിത്വാ ഥേയ്യചിത്തോ അരിത്തേന വാ ഫിയേന വാ പാജേതി, പാരാജികം. സചേ പന ഛത്തം വാ പണാമേത്വാ ചീവരം വാ പാദേഹി അക്കമിത്വാ ഹത്ഥേഹി ഉക്ഖിപിത്വാ ലങ്കാരസദിസം കത്വാ വാതം ഗണ്ഹാപേതി, ബലവാ ച വാതോ ആഗമ്മ നാവം ഹരതി, വാതേനേവ സാ ഹടാ ഹോതി; പുഗ്ഗലസ്സ നത്ഥി അവഹാരോ. പയോഗോ അത്ഥി, സോ പന ഠാനാ ചാവനപയോഗോ ¶ ന ഹോതി. യദി പന തം നാവം ഏവം ഗച്ഛന്തിം പകതിഗമനം ഉപച്ഛിന്ദിത്വാ അഞ്ഞം ദിസാഭാഗം നേതി, പാരാജികം. സയമേവ യംകിഞ്ചി ¶ ഗാമതിത്ഥം സമ്പത്തം ഠാനാ അചാവേന്തോവ വിക്കിണിത്വാ ഗച്ഛതി, നേവ അത്ഥി അവഹാരോ. ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതീതി.

൧൦൦. യാനട്ഠേ – യാനം താവ ദസ്സേന്തോ ‘‘യാനം നാമ വയ്ഹ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉപരി മണ്ഡപസദിസം പദരച്ഛന്നം സബ്ബപലിഗുണ്ഠിമം വാ ഛാദേത്വാ കതം വയ്ഹം. ഉഭോസു പസ്സേസു സുവണ്ണരജതാദിമയാ ഗോപാനസിയോ ദത്വാ ഗരുളപക്ഖകനയേന കതാ സന്ദമാനികാ. രഥോ ച സകടഞ്ച പാകടമേവ. തേസു യത്ഥ കത്ഥചി സവിഞ്ഞാണകം വാ അവിഞ്ഞാണകം വാ രാസിആദിവസേന ഠപിതം ഭണ്ഡം ഥേയ്യചിത്തേന ഠാനാ ചാവേന്തസ്സ നാവട്ഠേ ച ഥലട്ഠേ ച വുത്തനയേനേവ പാരാജികം വേദിതബ്ബം.

അയം പന വിസേസോ – യാനട്ഠം തണ്ഡുലാദിഭണ്ഡം പിടകേന ഗണ്ഹതോ പിടകേ അനുക്ഖിത്തേപി പിടകം അപഹരിത്വാ തണ്ഡുലാദീനം ഏകാബദ്ധഭാവേ വികോപിതേ പാരാജികം. ഥലട്ഠാദീസുപി അയം നയോ ലബ്ഭതി. യാനം ¶ അവഹരിസ്സാമീതിആദിമ്ഹി ദുതിയപരിയേസനാദീനി വുത്തനയാനേവ. ഠാനാ ചാവേതീതി ഏത്ഥ പന ദുകയുത്തസ്സ യാനസ്സ ദ്വിന്നം ഗോണാനം അട്ഠ പാദാ, ദ്വേ ച ചക്കാനീതി ദസ ഠാനാനി. തം ഥേയ്യചിത്തസ്സ ധുരേ നിസീദിത്വാ പാജയതോ ഗോണാനം പാദുദ്ധാരേ ഥുല്ലച്ചയം. ചക്കാനം പന പഥവിയം പതിട്ഠിതപ്പദേസതോ കേസഗ്ഗമത്തേ അതിക്കന്തേ പാരാജികം. സചേ പന ഗോണാ ‘‘നായം അമ്ഹാകം സാമികോ’’തി ഞത്വാ ധുരം ഛഡ്ഡേത്വാ ആകഡ്ഢന്താ തിട്ഠന്തി വാ ഫന്ദന്തി വാ, രക്ഖതി താവ. ഗോണേ പുന ഉജുകം പടിപാദേത്വാ ധുരം ആരോപേത്വാ ദള്ഹം യോജേത്വാ പാചനേന വിജ്ഝിത്വാ പാജേന്തസ്സ വുത്തനയേനേവ തേസം പാദുദ്ധാരേ ഥുല്ലച്ചയം. ചക്കാതിക്കമേ പാരാജികം.

സചേപി സകദ്ദമേ മഗ്ഗേ ഏകം ചക്കം കദ്ദമേ ലഗ്ഗം ഹോതി, ദുതിയം ചക്കം ഗോണാ പരിവത്തേന്താ പവത്തേന്തി, ഏകസ്സ ഠിതത്താ ന താവ അവഹാരോ ഹോതി ¶ . ഗോണേ പന പുന ഉജുകം പടിപാദേത്വാ പാജേന്തസ്സ ഠിതചക്കേ കേസഗ്ഗമത്തം ഫുട്ഠോകാസം അതിക്കന്തേ പാരാജികം. ചതുയുത്തകസ്സ പന അട്ഠാരസ ഠാനാനി, അട്ഠയുത്തകസ്സ ചതുത്തിംസാതി – ഏതേനുപായേന യുത്തയാനസ്സ ഠാനഭേദോ വേദിതബ്ബോ.

യം പന അയുത്തകം ധുരേ ഏകായ പച്ഛതോ ച ദ്വീഹി ഉപത്ഥമ്ഭിനീഹി ഉപത്ഥമ്ഭേത്വാ ഠപിതം, തസ്സ തിണ്ണം ഉപത്ഥമ്ഭിനീനം ചക്കാനഞ്ച വസേന പഞ്ച ഠാനാനി. സചേ ധുരേ ഉപത്ഥമ്ഭിനീ ഹേട്ഠാഭാഗേ ¶ കപ്പകതാ ഹോതി, ഛ ഠാനാനി. പച്ഛതോ പന അനുപത്ഥമ്ഭേത്വാ ധുരേ ഉപത്ഥമ്ഭിതസ്സേവ ഉപത്ഥമ്ഭിനീവസേന തീണി വാ ചത്താരി വാ ഠാനാനി. ധുരേന ഫലകസ്സ വാ ദാരുകസ്സ വാ ഉപരി ഠപിതസ്സ തീണി ഠാനാനി. തഥാ പഥവിയം ഠപിതസ്സ. തം ധുരംകഡ്ഢിത്വാ വാ ഉക്ഖിപിത്വാ വാ പുരതോ ച പച്ഛതോ ച ഠാനാ ചാവേന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം. ചക്കാനം പതിട്ഠിതട്ഠാനേ കേസഗ്ഗമത്തം അതിക്കന്തേ പാരാജികം. ചക്കാനി അപനേത്വാ ദ്വീഹി അക്ഖസീസേഹി ദാരൂനം ഉപരി ഠപിതസ്സ ദ്വേ ഠാനാനി. തം കഡ്ഢന്തോ വാ ഉക്ഖിപന്തോ വാ ഫുട്ഠോകാസം അതിക്കാമേതി, പാരാജികം. ഭൂമിയം ഠപിതസ്സ ധുരേന ച ചതൂഹി ച അക്ഖുദ്ധീഹി പതിട്ഠിതവസേന പഞ്ച ഠാനാനി. തം ധുരേ ഗഹേത്വാ കഡ്ഢതോ ഉദ്ധീനം പച്ഛിമന്തേഹി പുരിമന്തേ അതിക്കന്തേ പാരാജികം. ഉദ്ധീസു ഗഹേത്വാ കഡ്ഢതോ ഉദ്ധീനം പുരിമന്തേഹി പച്ഛിമന്തേ അതിക്കന്തേ പാരാജികം. പസ്സേ ഗഹേത്വാ കഡ്ഢതോ ഉദ്ധീനംയേവ തിരിയം പതിട്ഠിതട്ഠാനസ്സ അതിക്കമേന പാരാജികം. മജ്ഝേ ഗഹേത്വാ ഉക്ഖിപതോ കേസഗ്ഗമത്തം പഥവിതോ ¶ മുത്തേ പാരാജികം. അഥ ഉദ്ധിഖാണുകാ ന ഹോന്തി, സമമേവ ബാഹം കത്വാ മജ്ഝേ വിജ്ഝിത്വാ അക്ഖസീസാനി പവേസിതാനി ഹോന്തി, തം ഹേട്ഠിമതലസ്സ സമന്താ സബ്ബം പഥവിം ഫുസിത്വാ തിട്ഠതി. തത്ഥ ചതൂസു ദിസാസു ഉദ്ധഞ്ച ഫുട്ഠട്ഠാനാതിക്കമവസേന പാരാജികം വേദിതബ്ബം. ഭൂമിയം നാഭിയാ ഠപിതചക്കസ്സ ഏകമേവ ഠാനം, തസ്സ പഞ്ചഹാകാരേഹി പരിച്ഛേദോ. നേമിപസ്സേന ച നാഭിയാ ച ഫുസിത്വാ ഠിതസ്സ ദ്വേ ഠാനാനി. നേമിയാ ഉട്ഠിതഭാഗം പാദേന അക്കമിത്വാ ഭൂമിയം ഫുസാപേത്വാ അരേസു ¶ വാ നേമിയാ വാ ഗഹേത്വാ ഉക്ഖിപന്തസ്സ അത്തനാ കതട്ഠാനം ഠാനം ന ഹോതി, തസ്മാ തസ്മിം ഠിതേപി അവസേസട്ഠാനേ അതിക്കന്തമത്തേ പാരാജികം.

ഭിത്തിം നിസ്സായ ഠപിതചക്കസ്സാപി ദ്വേ ഠാനാനി. തത്ഥ പഠമം ഭിത്തിതോ മോചേന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം. പച്ഛാ പഥവിതോ കേസഗ്ഗമത്തുദ്ധാരേ പാരാജികം. പഠമം ഭൂമിതോ മോചേന്തസ്സ പന സചേ ഭിത്തിയം പതിട്ഠിതട്ഠാനം ന കുപ്പതി, ഏസേവ നയോ. അഥ അരേസു ഗഹേത്വാ ഹേട്ഠാ കഡ്ഢന്തസ്സ ഭിത്തിം ഫുസിത്വാ ഠിതോകാസസ്സ ഉപരിമോ അന്തോ ഹേട്ഠിമം അതിക്കമതി, പാരാജികം. മഗ്ഗപ്പടിപന്നേ യാനേ യാനസാമികോ കേനചിദേവ കരണീയേന ഓരോഹിത്വാ മഗ്ഗാ ഓക്കന്തോ ഹോതി, അഥഞ്ഞോ ഭിക്ഖു പടിപഥം ആഗച്ഛന്തോ ആരക്ഖസുഞ്ഞം പസ്സിത്വാ, ‘‘യാനം അവഹരിസ്സാമീ’’തി ആരോഹതി, തസ്സ പയോഗം വിനായേവ ഗോണാ ഗഹേത്വാ പക്കന്താ, അവഹാരോ നത്ഥി. സേസം നാവായം വുത്തസദിസന്തി.

൧൦൧. ഇതോ ¶ പരം ഭാരോയേവ ഭാരട്ഠം. സോ സീസഭാരാദിവസേന ചതുധാ ദസ്സിതോ. തത്ഥ സീസഭാരാദീസു അസമ്മോഹത്ഥം സീസാദീനം പരിച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ സീസസ്സ താവ പുരിമഗലേ ഗലവാടകോ, പിട്ഠിഗലേ കേസഞ്ചി കേസന്തേ ആവട്ടോ ഹോതി, ഗലസ്സേവ ഉഭോസു പസ്സേസു കേസഞ്ചി കേസാ ഓരുയ്ഹ ജായന്തി, യേ കണ്ണചൂളികാതി വുച്ചന്തി, തേസം അധോഭാഗോ ചാതി അയം ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദോ, തതോ ഉപരി സീസം. ഏത്ഥന്തരേ ഠിതഭാരോ സീസഭാരോ നാമ.

ഉഭോസു ¶ പസ്സേസു കണ്ണചൂളികാഹി പട്ഠായ ഹേട്ഠാ, കപ്പരേഹി പട്ഠായ ഉപരി, പിട്ഠിഗലാവത്തതോ ച ഗലവാടകതോ ച പട്ഠായ ഹേട്ഠാ, പിട്ഠിവേമജ്ഝാവത്തതോ ച ഉരപരിച്ഛേദമജ്ഝേ ഹദയആവാടതോ ച പട്ഠായ ഉപരി ഖന്ധോ. ഏത്ഥന്തരേ ഠിതഭാരോ ഖന്ധഭാരോ നാമ.

പിട്ഠിവേമജ്ഝാവത്തതോ പന ഹദയആവാടതോ ച പട്ഠായ ഹേട്ഠാ യാവ പാദനഖസിഖാ, അയം കടിപരിച്ഛേദോ. ഏത്ഥന്തരേ സമന്തതോ സരീരേ ഠിതഭാരോ കടിഭാരോ നാമ.

കപ്പരതോ പട്ഠായ പന ഹേട്ഠാ യാവ ഹത്ഥനഖസിഖാ, അയം ഓലമ്ബകപരിച്ഛേദോ. ഏത്ഥന്തരേ ഠിതഭാരോ ഓലമ്ബകോ നാമ.

ഇദാനി സീസേ ഭാരന്തിആദീസു അയം അപുബ്ബവിനിച്ഛയോ ¶ – യോ ഭിക്ഖു ‘‘ഇദം ഗഹേത്വാ ഏത്ഥ യാഹീ’’തി സാമികേഹി അനാണത്തോ സയമേവ ‘‘മയ്ഹം ഇദം നാമ ദേഥ, അഹം വോ ഭണ്ഡം വഹാമീ’’തി തേസം ഭണ്ഡം സീസേന ആദായ ഗച്ഛന്തോ ഥേയ്യചിത്തേന തം ഭണ്ഡം ആമസതി, ദുക്കടം. യഥാവുത്തസീസപരിച്ഛേദം അനതിക്കാമേന്തോവ ഇതോ ചിതോ ച ഘംസന്തോ സാരേതിപി പച്ചാസാരേതിപി, ഥുല്ലച്ചയം. ഖന്ധം ഓരോപിതമത്തേ കിഞ്ചാപി സാമികാനം ‘‘വഹതൂ’’തി ചിത്തം അത്ഥി, തേഹി പന അനാണത്തത്താ പാരാജികം. ഖന്ധം പന അനോരോപേത്വാപി സീസതോ കേസഗ്ഗമത്തം മോചേന്തസ്സ പാരാജികം. യമകഭാരസ്സ പന ഏകോ ഭാരോ സീസേ പതിട്ഠാതി, ഏകോ പിട്ഠിയം, തത്ഥ ദ്വിന്നം ഠാനാനം വസേന വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. അയം പന സുദ്ധസീസഭാരാദീനംയേവ വസേന ദേസനാ ആരദ്ധാ. യോ ചായം സീസഭാരേ വുത്തോ, ഖന്ധഭാരാദീസുപി അയമേവ വിനിച്ഛയോ.

ഹത്ഥേ ഭാരന്തി ഏത്ഥ പന ഹത്ഥേന ഗഹിതത്താ ഓലമ്ബകോ ‘‘ഹത്ഥേ ഭാരോ’’തി വുത്തോ.

സോ പഠമംയേവ ഭൂമിതോ വാ ഗഹിതോ ഹോതു, സുദ്ധചിത്തേന സീസാദീഹി വാ, ‘‘ഹത്ഥേ ഭാരോ’’ ത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി ¶ . തം ഥേയ്യചിത്തേന താദിസം ഗഹനട്ഠാനം ദിസ്വാ ഭൂമിയം വാ ഗച്ഛാദീസു വാ നിക്ഖിപന്തസ്സ ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ പാരാജികം. ഭൂമിതോ ഗണ്ഹാതീതി ഏത്ഥ പന തേസം ഭാരാനം യംകിഞ്ചി പാതരാസാദികാരണാ സുദ്ധചിത്തേന ഭൂമിയം നിക്ഖിപിത്വാ പുന ഥേയ്യചിത്തേന കേസഗ്ഗമത്തം ഉദ്ധരന്തസ്സ പാരാജികന്തി.

൧൦൨. ആരാമട്ഠേപി ¶ – ആരാമം താവ ദസ്സേന്തോ ‘‘ആരാമോ നാമ പുപ്ഫാരാമോ ഫലാരാമോ’’തി ആഹ. തേസു വസ്സികാദീനം പുപ്ഫനകോ പുപ്ഫാരാമോ. അമ്ബഫലാദീനം ഫലനകോ ഫലാരാമോ. ആരാമേ ചതൂഹി ഠാനേഹി നിക്ഖിത്തസ്സ വിനിച്ഛയോ ഭൂമട്ഠാദീസു വുത്തനയോ ഏവ.

തത്ഥജാതകേ പന മൂലന്തി ഉസീരഹിരിവേരാദികം യംകിഞ്ചി മൂലം, തം ഉപ്പാടേത്വാ വാ ഉപ്പാടിതം വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ യേന മൂലേന വത്ഥു പൂരതി, തസ്മിം ഗഹിതേ ¶ പാരാജികം. കന്ദോപി മൂലേനേവ സങ്ഗഹിതോ. ഉപ്പാടേന്തസ്സ ചേത്ഥ അപ്പമത്തകേപി അച്ഛിന്നേ ഥുല്ലച്ചയമേവ. തത്ഥ വിനിച്ഛയോ ഭിസേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. തചന്തി ഭേസജ്ജത്ഥായ വാ രജനത്ഥായ വാ ഉപയോഗഗമനൂപഗം യംകിഞ്ചി രുക്ഖത്തചം; തം ഉപ്പാടേത്വാ വാ ഉപ്പാടിതം വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ മൂലേ വുത്തനയേന പാരാജികം. പുപ്ഫന്തി വസ്സികമല്ലികാദികം യംകിഞ്ചി പുപ്ഫം, തം ഓചിനിത്വാ വാ ഓചിനിതം വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ ഉപ്പലപദുമേസു വുത്തനയേന പാരാജികം. പുപ്ഫാനമ്പി ഹി വണ്ടം വാ ബന്ധനം വാ അച്ഛിന്നം രക്ഖതി. വണ്ടബ്ഭന്തരേ പന കേസഞ്ചി സൂചികാ ഹോതി, സാ ന രക്ഖതി. ഫലന്തി അമ്ബഫലതാലഫലാദികം യംകിഞ്ചി, തം രുക്ഖതോ ഗണ്ഹന്തസ്സ വിനിച്ഛയോ രുക്ഖേ ലഗ്ഗിതകഥായം വുത്തോ. അപനേത്വാ ഠപിതം ഭൂമട്ഠാദിസങ്ഗഹിതമേവ.

ആരാമം അഭിയുഞ്ജതീതി പരസന്തകം ‘‘മമ സന്തകോ അയ’’ന്തി മുസാ ഭണിത്വാ അഭിയുഞ്ജതി, അദിന്നാദാനസ്സ പയോഗത്താ ദുക്കടം. സാമികസ്സ വിമതിം ഉപ്പാദേതീതി വിനിച്ഛയകുസലതായ ബലവനിസ്സിതാദിഭാവേന വാ ആരാമസാമികസ്സ സംസയം ജനേതി. കഥം? തഞ്ഹി തഥാ വിനിച്ഛയപ്പസുതം ദിസ്വാ സാമികോ ചിന്തേതി – ‘‘സക്ഖിസ്സാമി നു ഖോ അഹം ഇമം ആരാമം അത്തനോ കാതും, ന സക്ഖിസ്സാമി നു ഖോ’’തി. ഏവം തസ്സ വിമതി ഉപ്പജ്ജമാനാ തേന ഉപ്പാദിതാ ഹോതി, തസ്മാ ഥുല്ലച്ചയം ആപജ്ജതി.

ധുരം ¶ നിക്ഖിപതീതി യദാ പന സാമികോ ‘‘അയം ഥദ്ധോ കക്ഖളോ ജീവിതബ്രഹ്മചരിയന്തരായമ്പി മേ കരേയ്യ, അലം ദാനി മയ്ഹം ഇമിനാ ആരാമേനാ’’തി ധുരം നിക്ഖിപതി, അഭിയുഞ്ജകോ പാരാജികം ആപജ്ജതി. സചേ സയമ്പി കതധുരനിക്ഖേപോ ഹോതി, അഥ ച പന സാമികേന ധുരേ നിക്ഖിത്തേപി അഭിയുഞ്ജകോ ധുരം അനിക്ഖിപിത്വാവ ‘‘ഇമം സുട്ഠു പീളേത്വാ മമ ആണാപവത്തിം ദസ്സേത്വാ കിങ്കാരപ്പടിസ്സാവിഭാവേ ¶ നം ഠപേത്വാ ദസ്സാമീ’’തി ദാതബ്ബഭാവേ സഉസ്സാഹോ ഹോതി, രക്ഖതി താവ. അഥാപി അഭിയുഞ്ജകോ ‘‘അച്ഛിന്ദിത്വാ ¶ ന ദാനി നം ഇമസ്സ ദസ്സാമീ’’തി ധുരം നിക്ഖിപതി, സാമികോ പന ന ധുരം നിക്ഖിപതി, പക്ഖം പരിയേസതി, കാലം ആഗമേതി, ‘‘ലജ്ജിപരിസം താവ ലഭാമി, പച്ഛാ ജാനിസ്സാമീ’’തി പുന ഗഹണേയേവ സഉസ്സാഹോ ഹോതി, രക്ഖതിയേവ. യദാ പന സോപി ‘‘ന ദസ്സാമീ’’തി, സാമികോപി ‘‘ന ലച്ഛാമീ’’തി – ഏവം ഉഭോപി ധുരം നിക്ഖിപന്തി, തദാ അഭിയുഞ്ജകസ്സ പാരാജികം. അഥ പന അഭിയുഞ്ജിത്വാ വിനിച്ഛയം കുരുമാനോ അനിട്ഠിതേ വിനിച്ഛയേ സാമികേനപി ധുരനിക്ഖേപേ അകതേ അത്തനോ അസ്സാമികഭാവം ജാനന്തോയേവ തതോ കിഞ്ചി പുപ്ഫം വാ ഫലം വാ ഗണ്ഹാതി, ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ.

ധമ്മം ചരന്തോതി ഭിക്ഖുസങ്ഘേ വാ രാജകുലേ വാ വിനിച്ഛയം കരോന്തോ. സാമികം പരാജേതീതി വിനിച്ഛയികാനം ഉക്കോചം ദത്വാ കൂടസക്ഖിം ഓതാരേത്വാ ആരാമസാമികം ജിനാതീതി അത്ഥോ. ആപത്തി പാരാജികസ്സാതി ന കേവലം തസ്സേവ, സഞ്ചിച്ച തസ്സ അത്ഥസാധനേ പവത്താനം കൂടവിനിച്ഛയികാനമ്പി കൂടസക്ഖീനമ്പി സബ്ബേസം പാരാജികം. ഏത്ഥ ച സാമികസ്സ ധുരനിക്ഖേപവസേനേവ പരാജയോ വേദിതബ്ബോ. അനിക്ഖിത്തധുരോ ഹി അപരാജിതോവ ഹോതി. ധമ്മം ചരന്തോ പരജ്ജതീതി സചേപി ധമ്മേന വിനയേന സത്ഥുസാസനേന വിനിച്ഛയസ്സ പവത്തത്താ സയം പരാജയം പാപുണാതി; ഏവമ്പി മുസാവാദേന സാമികാനം പീളാകരണപച്ചയാ ഥുല്ലച്ചയം ആപജ്ജതീതി.

൧൦൩. വിഹാരട്ഠേപി – ചതൂഹി ഠാനേഹി നിക്ഖിത്തം വുത്തനയമേവ. അഭിയോഗേപി ചേത്ഥ ചാതുദ്ദിസം സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ഭിക്ഖൂനം ദിന്നം വിഹാരം വാ പരിവേണം വാ ആവാസം വാ മഹന്തമ്പി ഖുദ്ദകമ്പി അഭിയുഞ്ജതോ അഭിയോഗോ ന രുഹതി. അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹിതുമ്പി ന സക്കോതി. കസ്മാ? സബ്ബേസം ധുരനിക്ഖേപാഭാവതോ. ന ഹേത്ഥ സബ്ബേ ചാതുദ്ദിസാ ഭിക്ഖൂ ധുരനിക്ഖേപം കരോന്തീതി ¶ . ദീഘഭാണകാദിഭേദസ്സ പന ഗണസ്സ ഏകപുഗ്ഗലസ്സ വാ സന്തകം അഭിയുഞ്ജിത്വാ ഗണ്ഹന്തോ സക്കോതി ¶ തേ ധുരം നിക്ഖിപാപേതും. തസ്മാ തത്ഥ ആരാമേ വുത്തനയേന വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി.

൧൦൪. ഖേത്തട്ഠേപി ¶ – ഖേത്തം താവ ദസ്സേന്തോ ‘‘ഖേത്തം നാമ യത്ഥ പുബ്ബണ്ണം വാ അപരണ്ണം വാ ജായതീ’’തി ആഹ. തത്ഥ പുബ്ബണ്ണന്തി സാലിആദീനി സത്ത ധഞ്ഞാനി; അപരണ്ണന്തി മുഗ്ഗമാസാദീനി; ഉച്ഛുഖേത്താദികമ്പി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹിതം. ഇധാപി ചതൂഹി ഠാനേഹി നിക്ഖിത്തം വുത്തനയമേവ. തത്ഥജാതകേ പന സാലിസീസാദീനി നിരുമ്ഭിത്വാ വാ ഏകമേകം ഹത്ഥേനേവ ഛിന്ദിത്വാ വാ അസിതേന ലായിത്വാ വാ ബഹൂനി ഏകതോ ഉപ്പാടേത്വാ വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ യസ്മിം ബീജേ വാ സീസേ വാ മുട്ഠിയം വാ മുഗ്ഗമാസാദിഫലേ വാ വത്ഥു പൂരതി, തസ്മിം ബന്ധനാ മോചിതമത്തേ പാരാജികം. അച്ഛിജ്ജമാനോ പന ദണ്ഡകോ വാ വാകോ വാ തചോ വാ അപ്പമത്തകോപി രക്ഖതി.

വീഹിനാളം ദീഘമ്പി ഹോതി, യാവ അന്തോനാളതോ വീഹിസീസദണ്ഡകോ ന നിക്ഖമതി, താവ രക്ഖതി. കേസഗ്ഗമത്തമ്പി നാളതോ ദണ്ഡകസ്സ ഹേട്ഠിമതലേ നിക്ഖന്തേ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ. അസിതേന ലായിത്വാ ഗണ്ഹതോ പന മുട്ഠിഗതേസു ഹേട്ഠാ ഛിന്നേസുപി സചേ സീസാനി ജടിതാനി, രക്ഖന്തി താവ. വിജടേത്വാ പന കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഉക്ഖിപതോ സചേ വത്ഥു പൂരതി, പാരാജികം. സാമികേഹി പന ലായിത്വാ ഠപിതം സഭുസം വാ അഭുസം വാ കത്വാ ഗണ്ഹതോ യേന വത്ഥു പൂരതി, തസ്മിം ഗഹിതേ പാരാജികം. സചേ പരികപ്പേതി ‘‘ഇദം മദ്ദിത്വാ പപ്ഫോടേത്വാ സാരമേവ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി രക്ഖതി താവ. മദ്ദനപപ്ഫോടനേസു ഠാനാ ചാവേന്തസ്സാപി പാരാജികം നത്ഥി, പച്ഛാ ഭാജനഗതേ കതമത്തേ പാരാജികം. അഭിയോഗോ പനേത്ഥ വുത്തനയോ ഏവ.

ഖീലസങ്കമനാദീസു പഥവീ നാമ അനഗ്ഘാ. തസ്മാ സചേ ഏകേനേവ ഖീലേന ഇതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി പഥവിപ്പദേസം സാമികാനം പസ്സന്താനം വാ അപസ്സന്താനം വാ അത്തനോ സന്തകം കരോതി, തസ്മിം ഖീലേ നാമം ഛിന്ദിത്വാ വാ അച്ഛിന്ദിത്വാ വാ സങ്കാമിതമത്തേ തസ്സ ച, യേ ചസ്സ ഏകച്ഛന്ദാ, സബ്ബേസം പാരാജികം. സചേ പന ¶ ദ്വീഹി ഖീലേഹി ഗഹേതബ്ബം ഹോതി, പഠമേ ഖീലേ ഥുല്ലച്ചയം; ദുതിയേ പാരാജികം. സചേ തീഹി ഗഹേതബ്ബം ഹോതി, പഠമേ ദുക്കടം, ദുതിയേ ഥുല്ലച്ചയം, തതിയേ പാരാജികം. ഏവം ബഹുകേസുപി അവസാനേ ദ്വേ ഠപേത്വാ പുരിമേഹി ദുക്കടം, അവസാനേ ¶ ¶ ദ്വിന്നം ഏകേന ഥുല്ലച്ചയം, ഇതരേന പാരാജികം വേദിതബ്ബം. തഞ്ച ഖോ സാമികാനം ധുരനിക്ഖേപേന. ഏവം സബ്ബത്ഥ.

രജ്ജും വാതി ‘‘മമ സന്തകം ഇദ’’ന്തി ഞാപേതുകാമോ രജ്ജും വാ പസാരേതി, യട്ഠിം വാ പാതേതി, ദുക്കടം. ‘‘ഇദാനി ദ്വീഹി പയോഗേഹി അത്തനോ സന്തകം കരിസ്സാമീ’’തി തേസം പഠമേ ഥുല്ലച്ചയം, ദുതിയേ പാരാജികം.

വതിം വാതി പരസ്സ ഖേത്തം പരിക്ഖേപവസേന അത്തനോ കാതുകാമോ ദാരൂനി നിഖണതി, പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം. ഏകസ്മിം അനാഗതേ ഥുല്ലച്ചയം, തസ്മിം ആഗതേ പാരാജികം. സചേ തത്തകേന അസക്കോന്തോ സാഖാപരിവാരേനേവ അത്തനോ കാതും സക്കോതി, സാഖാപാതനേപി ഏസേവ നയോ. ഏവം യേന യേന പരിക്ഖിപിത്വാ അത്തനോ കാതും സക്കോതി, തത്ഥ തത്ഥ പഠമപയോഗേഹി ദുക്കടം. അവസാനേ ദ്വിന്നം ഏകേന ഥുല്ലച്ചയം, ഇതരേന പാരാജികം വേദിതബ്ബം.

മരിയാദം വാതി പരസ്സ ഖേത്തം ‘‘മമ ഇദ’’ന്തി ഞാപേതുകാമോ അത്തനോ ഖേത്തമരിയാദം

കേദാരപാളിം യഥാ പരസ്സ ഖേത്തം അതിക്കമതി, ഏവം സങ്കാമേതി, പംസുമത്തികാദീഹി വാ വഡ്ഢേത്വാ വിത്ഥതം കരോതി, അകതം വാ പന പതിട്ഠാപേതി, പുരിമപയോഗേഹി ദുക്കടം. ദ്വിന്നം പച്ഛിമാനം ഏകേന ഥുല്ലച്ചയം, ഇതരേന പാരാജികന്തി.

൧൦൫. വത്ഥുട്ഠേപി – വത്ഥും താവ ദസ്സേന്തോ വത്ഥു നാമ ‘‘ആരാമവത്ഥു വിഹാരവത്ഥൂ’’തി ആഹ. തത്ഥ ബീജം വാ ഉപരോപകേ വാ അരോപേത്വാവ കേവലം ഭൂമിം സോധേത്വാ തിണ്ണം പാകാരാനം യേന കേനചി പരിക്ഖിപിത്വാ വാ അപരിക്ഖിപിത്വാ വാ പുപ്ഫാരാമാദീനം അത്ഥായ ഠപിതോ ഭൂമിഭാഗോ ആരാമവത്ഥു നാമ. ഏതേനേവ നയേന ഏകവിഹാരപരിവേണആവാസാനം അത്ഥായ ഠപിതോ ഭൂമിഭാഗോ വിഹാരവത്ഥു നാമ. യോപി പുബ്ബേ ആരാമോ ¶ ച വിഹാരോ ച ഹുത്വാ പച്ഛാ വിനസ്സിത്വാ ഭൂമിമത്തോ ഠിതോ, ആരാമവിഹാരകിച്ചം ന കരോതി, സോപി ആരാമവിഹാരവത്ഥുസങ്ഗഹേനേവ സങ്ഗഹിതോ. വിനിച്ഛയോ പനേത്ഥ ഖേത്തട്ഠേ വുത്തസദിസോയേവാതി.

൧൦൬. ഗാമട്ഠേ ¶ യം വത്തബ്ബം തം വുത്തമേവ.

൧൦൭. അരഞ്ഞട്ഠേ ¶ – അരഞ്ഞം താവ ദസ്സേന്തോ ‘‘അരഞ്ഞം നാമ യം മനുസ്സാനം പരിഗ്ഗഹിതം ഹോതി, തം അരഞ്ഞ’’ന്തി ആഹ. തത്ഥ യസ്മാ അരഞ്ഞം നാമ മനുസ്സാനം പരിഗ്ഗഹിതമ്പി അത്ഥി, അപരിഗ്ഗഹിതമ്പി; ഇധ പന യം പരിഗ്ഗഹിതം സാരക്ഖം, യതോ ന വിനാ മൂലേന കട്ഠലതാദീനി ഗഹേതും ലബ്ഭന്തി, തം അധിപ്പേതം. തസ്മാ ‘‘യം മനുസ്സാനം പരിഗ്ഗഹിതം ഹോതീ’’തി വത്വാ പുന ‘‘അരഞ്ഞ’’ന്തി വുത്തം. തേന ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി – ‘‘ന പരിഗ്ഗഹിതഭാവോ അരഞ്ഞസ്സ ലക്ഖണം. യം പന അത്തനോ അരഞ്ഞലക്ഖണേന അരഞ്ഞം മനുസ്സാനഞ്ച പരിഗ്ഗഹിതം, തം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അരഞ്ഞ’’ന്തി. തത്ഥ വിനിച്ഛയോ ആരാമട്ഠാദീസു വുത്തസദിസോ.

തത്ഥജാതകേസു പനേത്ഥ ഏകസ്മിമ്പി മഹഗ്ഘരുക്ഖേ ഛിന്നമത്തേ പാരാജികം. ലതം വാതി ഏത്ഥ ച വേത്തോപി ലതാപി ലതാ ഏവ; തത്ഥ യോ വേത്തോ വാ ലതാ വാ ദീഘാ ഹോതി, മഹാരുക്ഖേ ച ഗച്ഛേ ച വിനിവിജ്ഝിത്വാ വാ വേഠേത്വാ വാ ഗതാ, സാ മൂലേ ഛിന്നാപി അവഹാരം ന ജനേതി അഗ്ഗേ ഛിന്നാപി, യദാ പന അഗ്ഗേപി മൂലേപി ഛിന്നാ ഹോതി, തദാ അവഹാരം ജനേതി. സചേ പന വേഠേത്വാ ഠിതാ ഹോതി, വേഠേത്വാ ഠിതാ പന രുക്ഖതോ മോചിതമത്താ അവഹാരം ജനേതി.

തിണം വാതി ഏത്ഥ തിണം വാ ഹോതു പണ്ണം വാ, സബ്ബം തിണഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതം; തം ഗേഹച്ഛദനാദീനമത്ഥായ പരേഹി ഛിന്നം വാ അത്തനാ ഛിന്ദിത്വാ വാ ഗണ്ഹന്തോ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ. ന കേവലഞ്ച തിണപണ്ണമേവ, അഞ്ഞമ്പി യംകിഞ്ചി വാകഛല്ലി ആദി, യത്ഥ സാമികാ സാലയാ, തം ഗണ്ഹന്തോ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ. തച്ഛേത്വാ ഠപിതോ അദ്ധഗതോപി രുക്ഖോ ന ഗഹേതബ്ബോ. യോ പന അഗ്ഗേ ച മൂലേ ച ഛിന്നോ ഹോതി, സാഖാപിസ്സ പൂതികാ ¶ ജാതാ, ഛല്ലിയോപി ഗളിതാ, ‘‘അയം സാമികേഹി ഛഡ്ഡിതോ’’തി ഗഹേതും വട്ടതി. ലക്ഖണച്ഛിന്നസ്സാപി യദാ ലക്ഖണം ഛല്ലിയാ പരിയോനദ്ധം ഹോതി, തദാ ഗഹേതും വട്ടതി. ഗേഹാദീനം അത്ഥായ രുക്ഖേ ഛിന്ദിത്വാ യദാ താനി കതാനി അജ്ഝാവുത്ഥാനി ച ഹോന്തി, ദാരൂനിപി അരഞ്ഞേ വസ്സേന ച ആതപേന ച വിനസ്സന്തി, ഈദിസാനിപി ദിസ്വാ ‘‘ഛഡ്ഡിതാനീ’’തി ഗഹേതും വട്ടതി. കസ്മാ? യസ്മാ അരഞ്ഞസാമികാ ഏതേസം അനിസ്സരാ. യേഹി അരഞ്ഞസാമികാനം ദേയ്യധമ്മം ദത്വാ ¶ ഛിന്നാനി, തേ ഏവ ഇസ്സരാ, തേഹി ച താനി ഛഡ്ഡിതാനി, നിരാലയാ തത്ഥ ജാതാതി.

യോപി ¶ ഭിക്ഖു പഠമംയേവ അരഞ്ഞപാലാനം ദേയ്യധമ്മം ദത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ യഥാരുചിതേ രുക്ഖേ ഗാഹാപേതി, തസ്സ തേസം ആരക്ഖട്ഠാനം അഗന്ത്വാപി യഥാരുചിതേന മഗ്ഗേന ഗന്തും വട്ടതി. അഥാപി പവിസന്തോ അദത്വാ ‘‘നിക്ഖമന്തോ ദസ്സാമീ’’തി രുക്ഖേ ഗാഹാപേത്വാ നിക്ഖമന്തോ തേസം ദാതബ്ബം ദത്വാ ഗച്ഛതി, വട്ടതി ഏവ. അഥാപി ആഭോഗം കത്വാ ഗച്ഛതി ‘‘ദേഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘ദസ്സാമീ’’തി, ‘‘ദേഹീ’’തി വുത്തേ ദാതബ്ബമേവ. സചേ കോചി അത്തനോ ധനം ദത്വാ ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ ഗന്തും ദേഥാ’’തി വദതി, ലദ്ധകപ്പമേവ, ഗന്തും വട്ടതി. സചേ പന കോചി ഇസ്സരജാതികോ ധനം അദത്വാവ ‘‘ഭിക്ഖൂനം ഭാഗം മാ ഗണ്ഹഥാ’’തി വാരേതി, അരഞ്ഞപാലാ ച ‘‘മയം ഭിക്ഖൂനം താപസാനഞ്ച ഭാഗം അഗണ്ഹന്താ കുതോ ലച്ഛാമ, ദേഥ, ഭന്തേ’’തി വദന്തി, ദാതബ്ബമേവ.

യോ പന അരഞ്ഞപാലേസു നിദ്ദായന്തേസു വാ കീളാപസുതേസു വാ കത്ഥചി പക്കന്തേസു വാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കുഹിം അരഞ്ഞപാലാ’’തി പക്കോസിത്വാപി അദിസ്വാ ഗച്ഛതി, ഭണ്ഡദേയ്യം. യോപി ആരക്ഖട്ഠാനം പത്വാ കമ്മട്ഠാനാദീനി മനസികരോന്തോ വാ അഞ്ഞവിഹിതോ വാ അസ്സതിയാ അതിക്കമതി, ഭണ്ഡദേയ്യമേവ. യസ്സാപി തം ഠാനം പത്തസ്സ ചോരോ വാ ഹത്ഥീ വാ വാളമിഗോ വാ മഹാമേഘോ വാ വുട്ഠഹതി, സോ ച തമ്ഹാ ഉപദ്ദവാ മുച്ചിതുകമ്യതായ സഹസാ തം ഠാനം അതിക്കമതി, രക്ഖതി താവ, ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതി. ഇദം പന അരഞ്ഞേ ആരക്ഖട്ഠാനം നാമ സുങ്കഘാതതോപി ഗരുകതരം. സുങ്കഘാതസ്സ ഹി പരിച്ഛേദം അനോക്കമിത്വാ ദൂരതോവ പരിഹരന്തോ ദുക്കടമേവ ആപജ്ജതി. ഇദം പന ഥേയ്യചിത്തേന പരിഹരന്തസ്സ ആകാസേന ഗച്ഛതോപി പാരാജികമേവ. തസ്മാ ഏത്ഥ അപ്പമത്തേന ഭവിതബ്ബന്തി.

൧൦൮. ഉദകേ ¶ പന – ഭാജനഗതന്തി ഉദകദുല്ലഭകാലേ ഉദകമണികാദീസു ഭാജനേസു സങ്ഗോപേത്വാ ഠപിതം; തം യസ്മിം ഭാജനേ ഠപിതം ഹോതി, തം ഭാജനം ആവിഞ്ഛിത്വാ വാ ഛിദ്ദം കത്വാ വാ തത്ഥ പോക്ഖരണീതളാകേസു ച അത്തനോ ഭാജനം പവേസേത്വാ ¶ ഗണ്ഹന്തസ്സ സപ്പിതേലേസു വുത്തനയേന വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

മരിയാദച്ഛേദനേ പന തത്ഥ ജാതകഭൂതഗാമേന സദ്ധിമ്പി മരിയാദം ഛിന്ദന്തസ്സ അദിന്നാദാനപയോഗത്താ ദുക്കടം. തഞ്ച പന പഹാരേ പഹാരേ ഹോതി. അന്തോഠത്വാ ബഹിമുഖോ ഛിന്ദന്തോ ബഹി അന്തേന കാരേതബ്ബോ. ബഹി ഠത്വാ അന്തോമുഖോ ഛിന്ദന്തോ ¶ അന്തോഅന്തേന കാരേതബ്ബോ. അന്തോ ച ബഹി ച ഛിന്ദിത്വാ മജ്ഝേ ഠപേത്വാ തം ഛിന്ദന്തോ മജ്ഝേന കാരേതബ്ബോ. മരിയാദം ദുബ്ബലം കത്വാ ഗാവോ പക്കോസതി, ഗാമദാരകേഹി വാ പക്കോസാപേതി, താ ആഗന്ത്വാ ഖുരേഹി മരിയാദം ഛിന്ദന്തി, തേനേവ ഛിന്നാ ഹോതി. മരിയാദം ദുബ്ബലം കത്വാ ഗാവോ ഉദകേ പവേസേതി, ഗാമദാരകേഹി വാ പവേസാപേതി, താഹി ഉട്ഠാപിതവീചിയോ മരിയാദം ഭിന്ദിത്വാ ഗച്ഛന്തി. ഗാമദാരകേ വാ ‘‘ഉദകേ കീളഥാ’’തി വദതി, കീളന്തേ വാ ഉത്രാസേതി, തേഹി ഉട്ഠാപിതവീചിയോപി മരിയാദം ഛിന്ദിത്വാ ഗച്ഛന്തി. അന്തോഉദകേ ജാതരുക്ഖം ഛിന്ദതി, അഞ്ഞേന വാ ഛിന്ദാപേതി, തേനപി പതന്തേന ഉട്ഠാപിതവീചിയോ മരിയാദം ഛിന്ദിത്വാ ഗച്ഛന്തി, തേനേവ ഛിന്നാ ഹോതി. മരിയാദം ദുബ്ബലം കത്വാ തളാകരക്ഖണത്ഥായ തളാകതോ നിബ്ബഹനഉദകം വാ നിദ്ധമനതുമ്ബം വാ പിദഹതി, അഞ്ഞതോ ഗച്ഛന്തം വാ ഉദകം യഥാ ഏത്ഥ പവിസതി, ഏവം പാളിം വാ ബന്ധതി, മാതികം വാ ഉജുകം കരോതി, തസ്സ ഉപരിഭാഗേ ഠിതം അത്തനോ തളാകം വാ ഭിന്ദതി, ഉസ്സന്നം ഉദകം മരിയാദം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, തേനേവ ഛിന്നാ ഹോതി. സബ്ബത്ഥ നിക്ഖന്തഉദകഗ്ഘാനുരൂപേന അവഹാരേന കാരേതബ്ബോ.

നിദ്ധമനപനാളിം ഉഗ്ഘാടേത്വാ നീഹരന്തസ്സാപി ഏസേവ നയോ. സചേ പന തേന മരിയാദായ ദുബ്ബലായ കതായ അത്തനോ ധമ്മതായ ആഗന്ത്വാ വാ അനാണത്തേഹി ഗാമദാരകേഹി ആരോപിതാ വാ ഗാവിയോ ഖുരേഹി മരിയാദം ഭിന്ദന്തി, അത്തനോയേവ ധമ്മതായ അനാണത്തേഹി വാ ഗാമദാരകേഹി ഉദകേ പവേസിതാ വീചിയോ ഉട്ഠാപേന്തി, ഗാമദാരകാ വാ സയമേവ പവിസിത്വാ കീളന്താ ഉട്ഠാപേന്തി അന്തോഉദകേ വാ രുക്ഖോ അഞ്ഞേന ഛിജ്ജമാനോ ¶ പതിത്വാ ഉട്ഠാപേതി, ഉട്ഠാപിതാ വീചിയോ മരിയാദം ഛിന്ദന്തി, സചേപി മരിയാദം ദുബ്ബലം കത്വാ സുക്ഖതളാകസ്സ ഉദകനിബ്ബഹനട്ഠാനം ¶ വാ ഉദകനിദ്ധമനതുമ്ബം വാ പിദഹതി, അഞ്ഞതോ ഗമനമഗ്ഗേ വാ പാളിം ബന്ധതി, സുക്ഖമാതികം വാ ഉജുകം കരോതി, പച്ഛാ ദേവേ വുട്ഠേ ഉദകം ആഗന്ത്വാ മരിയാദം ഭിന്ദതി, സബ്ബത്ഥ ഭണ്ഡദേയ്യം.

യോ പന നിദാഘേ സുക്ഖവാപിയാ മരിയാദം യാവ തലം പാപേത്വാ ഛിന്ദതി, പച്ഛാ ദേവേ വുട്ഠേ ആഗതാഗതം ഉദകം പലായതി, ഭണ്ഡദേയ്യം. യത്തകം തപ്പച്ചയാ സസ്സം ഉപ്പജ്ജതി, തതോ പാദമത്തഗ്ഘനകമ്പി അദേന്തോ സാമികാനം ധുരനിക്ഖേപേന അസ്സമണോ ഹോതി.

യം പന സബ്ബസാധാരണം തളാകം ഹോതി; തളാകേ ഉദകസ്സ സബ്ബേപി മനുസ്സാ ഇസ്സരാ. ഹേട്ഠതോ പനസ്സ സസ്സാനി കരോന്തി, സസ്സപാലനത്ഥം തളാകതോ മഹാമാതികാ നിക്ഖമിത്വാ ഖേത്തമജ്ഝേന യാതി, സാപി സദാ സന്ദനകാലേ സബ്ബസാധാരണാ. തതോ പന ഖുദ്ദകമാതികാ നീഹരിത്വാ ¶ അത്തനോ അത്തനോ കേദാരേസു ഉദകം പവേസേന്തി. തം അഞ്ഞേസം ഗഹേതും ന ദേന്തി. നിദാഘസമയേവ ഉദകേ മന്ദീഭൂതേ വാരേന ഉദകം ദേന്തി, യോ ഉദകവാരേ സമ്പത്തേ ന ലഭതി, തസ്സ സസ്സാനി മിലായന്തി; തസ്മാ അഞ്ഞേസം വാരേ അഞ്ഞോ ഗഹേതും ന ലഭതി. തത്ഥ യോ ഭിക്ഖു പരേസം ഖുദ്ദകമാതികാതോ വാ കേദാരതോ വാ ഉദകം ഥേയ്യചിത്തേന അത്തനോ വാ പരസ്സ വാ മാതികം വാ കേദാരം വാ പവേസേതി, അടവിമുഖം വാ വാഹേതി, അവഹാരോ വസ്സ ഹോതി.

യോപി ‘‘ചിരേന മേ ഉദകവാരോ ഭവിസ്സതി, ഇദഞ്ച സസ്സം മിലായതീ’’തി പരേസം കേദാരേ

പവിസന്തസ്സ ഉദകസ്സ പവിസനമഗ്ഗം പിദഹിത്വാ അത്തനോ കേദാരം പവേസേതി, അവഹാരോ ഏവ. സചേ പന തളാകതോ അനിഗ്ഗതേ പരേസം മാതികാമുഖം അസമ്പത്തേവ ഉദകേ സുക്ഖമാതികംയേവ യഥാ ആഗച്ഛന്തം ഉദകം അഞ്ഞേസം കേദാരേ അപ്പവിസിത്വാ അത്തനോയേവ കേദാരം പവിസതി, ഏവം തത്ഥ തത്ഥ ബന്ധതി. അനിക്ഖന്തേ ബദ്ധാ സുബദ്ധാ, നിക്ഖന്തേ ബദ്ധാ, ഭണ്ഡദേയ്യം. തളാകം ഗന്ത്വാ സയമേവ നിദ്ധമനപനാളിം ഉഗ്ഘാടേത്വാ അത്തനോ കേദാരം പവേസേന്തസ്സാപി നത്ഥി ¶ അവഹാരോ. കസ്മാ? തളാകം നിസ്സായ ഖേത്തസ്സ കതത്താ. കുരുന്ദിയാദീസു പന ‘‘അവഹാരോ’’തി വുത്തം. തം ¶ ‘‘വത്ഥും കാലഞ്ച ദേസഞ്ചാ’’തി ഇമിനാ ലക്ഖണേന ന സമേതി. തസ്മാ മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തമേവ യുത്തന്തി.

൧൦൯. ദന്തപോണം ആരാമട്ഠകവിനിച്ഛയേന വിനിച്ഛിനിതബ്ബം. അയം പന വിസേസോ – യോ സങ്ഘസ്സ വേതനഭതോ ഹുത്വാ ദേവസികം വാ പക്ഖമാസവാരേന വാ ദന്തകട്ഠം ആഹരതി, സോ തം ആഹരിത്വാ ഛിന്ദിത്വാപി യാവ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ന സമ്പടിച്ഛാപേതി, താവ തസ്സേവ ഹോതി. തസ്മാ തം ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹന്തോ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ. തത്ഥജാതകം പന ഗരുഭണ്ഡം, തമ്പി ഭിക്ഖുസങ്ഘേന രക്ഖിതഗോപിതം ഗണ്ഹന്തോ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ. ഏസേവ നയോ ഗണപുഗ്ഗലഗിഹിമനുസ്സസന്തകേപി ഛിന്നകേ അച്ഛിന്നകേ ച. തേസം ആരാമുയ്യാനഭൂമീസു ജാതം സാമണേരാ വാരേന ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദന്തകട്ഠം ആഹരന്താ ആചരിയുപജ്ഝായാനമ്പി ആഹരന്തി, തം യാവ ഛിന്ദിത്വാ സങ്ഘം ന പടിച്ഛാപേന്തി, താവ സബ്ബം തേസംയേവ ഹോതി. തസ്മാ തമ്പി ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹന്തോ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ. യദാ പന തേ ഛിന്ദിത്വാ സങ്ഘസ്സ പടിച്ഛാപേത്വാ ദന്തകട്ഠമാളകേ നിക്ഖിപന്തി, ‘‘യഥാസുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘോ പരിഭുഞ്ജതൂ’’തി; തതോ പട്ഠായ അവഹാരോ നത്ഥി, വത്തം പന ജാനിതബ്ബം. യോ ഹി ദേവസികം സങ്ഘമജ്ഝേ ഓസരതി, തേന ദിവസേ ദിവസേ ഏകമേവ ദന്തകട്ഠം ഗഹേതബ്ബം. യോ പന ¶ ദേവസികം ന ഓസരതി, പധാനഘരേ വസിത്വാ ധമ്മസവനേ വാ ഉപോസഥഗ്ഗേ വാ ദിസ്സതി, തേന പമാണം സല്ലക്ഖേത്വാ ചത്താരി പഞ്ചദന്തകട്ഠാനി അത്തനോ വസനട്ഠാനേ ഠപേത്വാ ഖാദിതബ്ബാനി. തേസു ഖീണേസു സചേ പുനപി ദന്തകട്ഠമാളകേ ബഹൂനി ഹോന്തിയേവ, പുനപി ആഹരിത്വാ ഖാദിതബ്ബാനി. യദി പന പമാണം അസല്ലക്ഖേത്വാ ആഹരതി, തേസു അക്ഖീണേസുയേവ മാളകേ ഖീയന്തി, തതോ കേചി ഥേരാ ‘‘യേഹി ഗഹിതാനി, തേ പടിആഹരന്തൂ’’തി വദേയ്യും, കേചി ‘‘ഖാദന്തു, പുന സാമണേരാ ആഹരിസ്സന്തീ’’തി, തസ്മാ വിവാദപരിഹരണത്ഥം ¶ പമാണം സല്ലക്ഖേതബ്ബം. ഗഹണേ പന ദോസോ നത്ഥി. മഗ്ഗം ഗച്ഛന്തേനാപി ഏകം വാ ദ്വേ വാ ഥവികായ പക്ഖിപിത്വാ ഗന്തബ്ബന്തി.

൧൧൦. വനസ്സ ¶ പതീതി വനപ്പതി; വനജേട്ഠകരുക്ഖസ്സേതം അധിവചനം. ഇധ പന സബ്ബോപി മനുസ്സേഹി പരിഗ്ഗഹിതരുക്ഖോ അധിപ്പേതോ അമ്ബലബുജപനസാദികോ. യത്ഥ വാ പന മരിചവല്ലിആദീനി ആരോപേന്തി, സോ ഛിജ്ജമാനോ സചേ ഏകായപി ഛല്ലിയാ വാ വാകേന വാ സകലികായ വാ ഫേഗ്ഗുനാ വാ സമ്ബദ്ധോവ ഹുത്വാ ഭൂമിയം പതതി, രക്ഖതി താവ.

യോ പന ഛിന്നോപി വല്ലീഹി വാ സാമന്തരുക്ഖസാഖാഹി വാ സമ്ബദ്ധോ സന്ധാരിതത്താ ഉജുകമേവ തിട്ഠതി, പതന്തോ വാ ഭൂമിം ന പാപുണാതി, നത്ഥി തത്ഥ പരിഹാരോ, അവഹാരോ ഏവ ഹോതി. യോപി കകചേന ഛിന്നോ അച്ഛിന്നോ വിയ ഹുത്വാ തഥേവ തിട്ഠതി, തസ്മിമ്പി ഏസേവ നയോ.

യോ പന രുക്ഖം ദുബ്ബലം കത്വാ പച്ഛാ ചാലേത്വാ പാതേതി, അഞ്ഞേന വാ ചാലാപേതി; അഞ്ഞം വാസ്സ സന്തികേ രുക്ഖം ഛിന്ദിത്വാ അജ്ഝോത്ഥരതി, പരേന വാ അജ്ഝോത്ഥരാപേതി; മക്കടേ വാ പരിപാതേത്വാ തത്ഥ ആരോപേതി, അഞ്ഞേന വാ ആരോപാപേതി; വഗ്ഗുലിയോ വാ തത്ഥ ആരോപേതി, പരേന വാ ആരോപാപേതി; താ തം രുക്ഖം പാതേന്തി, തസ്സേവ അവഹാരോ.

സചേ പന തേന രുക്ഖേ ദുബ്ബലേ കതേ അഞ്ഞോ അനാണത്തോ ഏവ തം ചാലേത്വാ പാതേതി,

രുക്ഖേന വാ അജ്ഝോത്ഥരതി, അത്തനോ ധമ്മതായ മക്കടാ വാ വഗ്ഗുലിയോ വാ ആരോഹന്തി, പരോ വാ അനാണത്തോ ആരോപേതി, സയം വാ ഏസ വാതമുഖം സോധേതി, ബലവവാതോ ആഗന്ത്വാ രുക്ഖം പാതേതി; സബ്ബത്ഥ ഭണ്ഡദേയ്യം. വാതമുഖസോധനം പനേത്ഥ അസമ്പത്തേ വാതേ സുക്ഖമാതികായ ഉജുകരണാദീഹി ¶ സമേതി, നോ അഞ്ഞഥാ. രുക്ഖം ആവിജ്ഝിത്വാ സത്ഥേന വാ ആകോടേതി, അഗ്ഗിം വാ ദേതി, മണ്ഡുകകണ്ടകം വാ വിസം വാ ആകോടേതി, യേന സോ മരതി, സബ്ബത്ഥ ഭണ്ഡദേയ്യമേവാതി.

൧൧൧. ഹരണകേ ¶ ¶ – അഞ്ഞസ്സ ഹരണകം ഭണ്ഡം ഥേയ്യചിത്തോ ആമസതീതി പരം സീസഭാരാദീഹി ഭണ്ഡം ആദായ ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘ഏതം ഹരിസ്സാമീ’’തി വേഗേന ഗന്ത്വാ ആമസതി, ഏത്താവതാ അസ്സ ദുക്കടം. ഫന്ദാപേതീതി ആകഡ്ഢനവികഡ്ഢനം കരോതി, സാമികോ ന മുഞ്ചതി, തേനസ്സ ഥുല്ലച്ചയം. ഠാനാ ചാവേതീതി ആകഡ്ഢിത്വാ സാമികസ്സ ഹത്ഥതോ മോചേതി, തേനസ്സ പാരാജികം. സചേ പന തം ഭണ്ഡസാമികോ ഉട്ഠഹിത്വാ പോഥേത്വാ പുന തം ഭണ്ഡം മോചാപേത്വാ ഗണ്ഹേയ്യ, ഭിക്ഖു പഠമഗ്ഗഹണേനേവ പാരാജികോ. സീസതോ വാ കണ്ണതോ വാ ഗീവതോ വാ ഹത്ഥതോ വാ അലങ്കാരം ഛിന്ദിത്വാ വാ മോചേത്വാ വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ സീസാദീഹി മോചിതമത്തേ പാരാജികം. ഹത്ഥേ പന വലയം വാ കടകം വാ അനീഹരിത്വാ അഗ്ഗബാഹം ഘംസന്തോവ അപരാപരം വാ സാരേതി, ആകാസഗതം വാ കരോതി, രക്ഖതി താവ. രുക്ഖമൂലചീവരവംസേസു വലയമിവ ന പാരാജികം ജനേതി. കസ്മാ? സവിഞ്ഞാണകത്താ. സവിഞ്ഞാണകകോട്ഠാസഗതഞ്ഹി യാവ തതോ ന നീഹടം, താവ തത്ഥേവ ഹോതി. ഏസേവ നയോ അങ്ഗുലിമുദ്ദികപാദകടകകടൂപഗപിളന്ധനേസു.

യോ പന പരസ്സ നിവത്ഥസാടകം അച്ഛിന്ദതി, പരോ ച സലജ്ജിതായ സഹസാ ന മുഞ്ചതി, ഏകേനന്തേന ചോരോ കഡ്ഢതി, ഏകേനന്തേന പരോ, രക്ഖതി താവ. പരസ്സ ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ പാരാജികം. അഥാപി തം കഡ്ഢന്തസ്സ ഛിജ്ജിത്വാ ഏകദേസോ ഹത്ഥഗതോ ഹോതി, സോ ച പാദം അഗ്ഘതി പാരാജികമേവ. സഹഭണ്ഡഹാരകന്തി ‘‘സഭണ്ഡഹാരകം ഭണ്ഡം നേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഇതോ യാഹീ’’തി ഭണ്ഡഹാരകം തജ്ജേതി, സോ ഭീതോ ചോരേന അധിപ്പേതദിസാഭിമുഖോ ഹുത്വാ ഏകം പാദം സങ്കാമേതി, ചോരസ്സ ഥുല്ലച്ചയം; ദുതിയേ പാരാജികം. പാതാപേതീതി അഥാപി ചോരോ ഭണ്ഡഹാരകസ്സ ഹത്ഥേ ആവുധം ദിസ്വാ സാസങ്കോ ഹുത്വാ പാതാപേത്വാ ഗഹേതുകാമോ ഏകമന്തം പടിക്കമ്മ സന്തജ്ജേത്വാ പാതാപേതി, പരസ്സ ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ പാരാജികം.

പാതാപേതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതിആദി പന പരികപ്പവസേന ¶ വുത്തം. യോ ഹി ഭണ്ഡം പാതാപേത്വാ ‘‘യം മമ രുച്ചതി, തം ഗഹേസ്സാമീ’’തി പരികപ്പേത്വാ പാതാപേതി, തസ്സ പാതാപനേ ച ആമസനേ ¶ ച ദുക്കടം, ഫന്ദാപനേ ഥുല്ലച്ചയം. പാദഗ്ഘനകസ്സ ഠാനാ ചാവനേ പാരാജികം. തം പച്ഛാ പടിപാതിയമാനസ്സ മുഞ്ചതോപി നത്ഥിയേവ സമണഭാവോ. യോപി ഭണ്ഡഹാരകം ¶ അതിക്കമന്തം ദിസ്വാ അനുബന്ധന്തോ ‘‘തിട്ഠ, തിട്ഠ, ഭണ്ഡം പാതേഹീ’’തി വത്വാ പാതാപേതി, തസ്സാപി തേന ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ പാരാജികം.

യോ പന ‘‘തിട്ഠ തിട്ഠാ’’തി വദതി, ‘‘പാതേഹീ’’തി ന വദതി; ഇതരോ ച തം ഓലോകേത്വാ ‘‘സചേ ഏസ മം പാപുണേയ്യ, ഘാതേയ്യാപി മ’’ ന്തി സാലയോവ ഹുത്വാ തം ഭണ്ഡം ഗഹനട്ഠാനേ പക്ഖിപിത്വാ ‘‘പുന നിവത്തിത്വാ ഗഹേസ്സാമീ’’തി പക്കമതി, പാതനപച്ചയാ പാരാജികം നത്ഥി. ആഗന്ത്വാ പന ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹതോ ഉദ്ധാരേ പാരാജികം. അഥ പനസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘മയാ പാതാപേന്തേനേവ ഇദം മമ സന്തകം കത’’ന്തി തതോ നം സകസഞ്ഞായ ഗണ്ഹാതി; ഗഹണേ രക്ഖതി, ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതി. ‘‘ദേഹീ’’തി വുത്തേ അദേന്തസ്സ സാമികാനം ധുരനിക്ഖേപേ പാരാജികം. ‘‘സോ ഇമം ഛഡ്ഡേത്വാ ഗതോ, അനജ്ഝാവുത്ഥകം ദാനി ഇദ’’ന്തി പംസുകൂലസഞ്ഞായ ഗണ്ഹതോപി ഏസേവ നയോ. അഥ പന സാമികോ ‘‘തിട്ഠ തിട്ഠാ’’തി വുത്തമത്തേനേവ ഓലോകേന്തോ തം ദിസ്വാ ‘‘ന ദാനി ഇദം മയ്ഹ’’ന്തി ധുരനിക്ഖേപം കത്വാ നിരാലയോ ഛഡ്ഡേത്വാ പലായതി, തം ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹതോ ഉദ്ധാരേ ദുക്കടം. ആഹരാപേന്തേ ദാതബ്ബം, അദേന്തസ്സ പാരാജികം. കസ്മാ? തസ്സ പയോഗേന ഛഡ്ഡിതത്താതി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം. അഞ്ഞേസു പന വിചാരണാ ഏവ നത്ഥി. പുരിമനയേനേവ സകസഞ്ഞായ വാ പംസുകൂലസഞ്ഞായ വാ ഗണ്ഹന്തേപി അയമേവ വിനിച്ഛയോതി.

൧൧൨. ഉപനിധിമ്ഹി – നാഹം ഗണ്ഹാമീതി സമ്പജാനമുസാവാദേപി അദിന്നാദാനസ്സ പയോഗത്താ ദുക്കടം. ‘‘കിം തുമ്ഹേ ഭണഥ? നേവിദം മയ്ഹം അനുരൂപം, ന തുമ്ഹാക’’ന്തിആദീനി വദന്തസ്സാപി ദുക്കടമേവ. ‘‘രഹോ മയാ ഏതസ്സ ഹത്ഥേ ഠപിതം, ന ¶ അഞ്ഞോ കോചി ജാനാതി, ‘ദസ്സതി നു ഖോ മേ നോ’’’തി സാമികോ വിമതിം ഉപ്പാദേതി, ഭിക്ഖുസ്സ ഥുല്ലച്ചയം. തസ്സ ഫരുസാദിഭാവം ദിസ്വാ സാമികോ ‘‘ന മയ്ഹം ദസ്സതീ’’തി ധുരം നിക്ഖിപതി, തത്ര സചായം ഭിക്ഖു ‘‘കിലമേത്വാ നം ദസ്സാമീ’’തി ദാനേ സഉസ്സാഹോ, രക്ഖതി താവ. സചേപി സോ ദാനേ നിരുസ്സാഹോ, ഭണ്ഡസ്സാമികോ പന ഗഹണേ സഉസ്സാഹോ ¶ , രക്ഖതേവ. യദി പന സോ ദാനേ നിരുസ്സാഹോ ഭണ്ഡസാമികോപി ‘‘ന മയ്ഹം ദസ്സതീ’’തി ധുരം നിക്ഖിപതി, ഏവം ഉഭിന്നം ധുരനിക്ഖേപേന ഭിക്ഖുനോ പാരാജികം ¶ . യദിപി മുഖേന ‘‘ദസ്സാമീ’’തി വദതി, ചിത്തേന പന അദാതുകാമോ, ഏവമ്പി സാമികസ്സ ധുരനിക്ഖേപേ പാരാജികം. തം പന ഉപനിധി നാമ സങ്ഗോപനത്ഥായ അത്തനോ ഹത്ഥേ പരേഹി ഠപിതഭണ്ഡം, അഗുത്തദേസതോ ഠാനാ ചാവേത്വാ ഗുത്തട്ഠാനേ ഠപനത്ഥായ ഹരതോ അനാപത്തി. ഥേയ്യചിത്തേനപി ഠാനാ ചാവേന്തസ്സ അവഹാരോ നത്ഥി. കസ്മാ? അത്തനോ ഹത്ഥേ നിക്ഖിത്തത്താ, ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതി. ഥേയ്യചിത്തേന പരിഭുഞ്ജതോപി ഏസേവ നയോ. താവകാലികഗ്ഗഹണേപി തഥേവ. ധമ്മം ചരന്തോതിആദി വുത്തനയമേവ. അയം താവ പാളിവണ്ണനാ.

പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയോ പനേത്ഥ പത്തചതുക്കാദിവസേന ഏവം വുത്തോ – ഏകോ കിര ഭിക്ഖു പരസ്സ മഹഗ്ഘേ പത്തേ ലോഭം ഉപ്പാദേത്വാ തം ഹരിതുകാമോ ഠപിതട്ഠാനമസ്സ സുട്ഠു സല്ലക്ഖേത്വാ അത്തനോപി പത്തം തസ്സേവ സന്തികേ ഠപേസി. സോ പച്ചൂസസമയേ ആഗന്ത്വാ ധമ്മം വാചാപേത്വാ നിദ്ദായമാനം മഹാഥേരമാഹ – ‘‘വന്ദാമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കോ ഏസോ’’തി? ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ആഗന്തുകഭിക്ഖു, കാലസ്സേവമ്ഹി ഗന്തുകാമോ, അസുകസ്മിഞ്ച മേ ഠാനേ ഈദിസേന നാമ അംസബദ്ധകേന ഈദിസായ പത്തത്ഥവികായ പത്തോ ഠപിതോ. സാധാഹം, ഭന്തേ, തം ലഭേയ്യ’’ന്തി ഥേരോ പവിസിത്വാ തം ഗണ്ഹി. ഉദ്ധാരേയേവ ചോരസ്സ പാരാജികം. സചേ ആഗന്ത്വാ ‘‘കോസി ത്വം അവേലായ ആഗതോ’’തി ¶ വുത്തോ ഭീതോ പലായതി, പാരാജികം പത്വാവ പലായതി. ഥേരസ്സ പന സുദ്ധചിത്തത്താ അനാപത്തി. ഥേരോ ‘‘തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി അഞ്ഞം ഗണ്ഹി, ഏസേവ നയോ. അയം പന അഞ്ഞം താദിസമേവ ഗണ്ഹന്തേ യുജ്ജതി, മനുസ്സവിഗ്ഗഹേ ആണത്തസദിസവത്ഥുസ്മിം വിയ. കുരുന്ദിയം പന ‘‘പദവാരേന കാരേതബ്ബോ’’തി വുത്തം, തം അതാദിസമേവ ഗണ്ഹന്തേ യുജ്ജതി.

തം മഞ്ഞമാനോ അത്തനോ പത്തം ഗണ്ഹിത്വാ അദാസി, ചോരസ്സ സാമികേന ദിന്നത്താ പാരാജികം നത്ഥി, അസുദ്ധചിത്തേന പന ഗഹിതത്താ ദുക്കടം. തം മഞ്ഞമാനോ ചോരസ്സേവ പത്തം ഗണ്ഹിത്വാ അദാസി, ഇധാപി ചോരസ്സ അത്തനോ സന്തകത്താ പാരാജികം നത്ഥി, അസുദ്ധചിത്തേന പന ഗഹിതത്താ ദുക്കടമേവ. സബ്ബത്ഥ ഥേരസ്സ അനാപത്തി.

അപരോ ¶ ‘‘പത്തം ചോരേസ്സാമീ’’തി തഥേവ നിദ്ദായമാനം ഥേരം വന്ദി. ‘‘കോ അയ’’ന്തി ച വുത്തേ ‘അഹം, ഭന്തേ, ഗിലാനഭിക്ഖു, ഏകം താവ മേ പത്തം ദേഥ, ഗാമദ്വാരം ഗന്ത്വാ ഭേസജ്ജം ആഹരിസ്സാമീ’’തി. ഥേരോ ‘‘ഇധ ഗിലാനോ നത്ഥി, ചോരോ അയം ഭവിസ്സതീ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘ഇമം ഹരതൂ’’തി അത്തനോ വേരിഭിക്ഖുസ്സ പത്തം നീഹരിത്വാ അദാസി, ദ്വിന്നമ്പി ഉദ്ധാരേയേവ പാരാജികം. ‘‘വേരിഭിക്ഖുസ്സ പത്തോ’’തി സഞ്ഞായ അഞ്ഞസ്സ പത്തം ഉദ്ധരന്തേപി ഏസേവ നയോ. സചേ പന ‘‘വേരിസ്സായ’’ന്തി സഞ്ഞായ ചോരസ്സേവ പത്തം ഉദ്ധരിത്വാ ദേതി, വുത്തനയേനേവ ഥേരസ്സ പാരാജികം, ചോരസ്സ ¶ ദുക്കടം. അഥ ‘‘വേരിസ്സായ’’ന്തി മഞ്ഞമാനോ അത്തനോ പത്തം ദേതി, വുത്തനയേനേവ ഉഭിന്നമ്പി ദുക്കടം.

ഏകോ മഹാഥേരോ ഉപട്ഠാകം ദഹരഭിക്ഖും ‘‘പത്തചീവരം ഗണ്ഹ, അസുകം നാമ ഗാമം ഗന്ത്വാ പിണ്ഡായ ചരിസ്സാമാ’’തി ആഹ. ദഹരോ ഗഹേത്വാ ഥേരസ്സ പച്ഛതോ പച്ഛതോ ഗച്ഛന്തോ ഥേയ്യചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ സചേ സീസേ ഭാരം ഖന്ധേ കരോതി, പാരാജികം നത്ഥി. കസ്മാ? ആണത്തിയാ ഗഹിതത്താ. സചേ പന മഗ്ഗതോ ഓക്കമ്മ അടവിം പവിസതി, പദവാരേന കാരേതബ്ബോ. അഥ നിവത്തിത്വാ വിഹാരാഭിമുഖോ പലായിത്വാ വിഹാരം പവിസിത്വാ ഗച്ഛതി, ഉപചാരാതിക്കമേ പാരാജികം. അഥാപി മഹാഥേരസ്സ നിവാസനപരിവത്തനട്ഠാനതോ ഗാമാഭിമുഖോ പലായതി, ഗാമൂപചാരാതിക്കമേ പാരാജികം. യദി പന ഉഭോപി പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ വാ ¶ ഗഹേത്വാ വാ നിക്ഖമന്തി, ഥേരോ ച പുനപി തം വദതി – ‘‘പത്തചീവരം ഗണ്ഹ, വിഹാരം ഗമിസ്സാമാ’’തി. തത്ര ചേ സോ പുരിമനയേനേവ ഥേയ്യചിത്തേന സീസേ ഭാരം ഖന്ധേ കരോതി, രക്ഖതി താവ. അടവിം പവിസതി, പദവാരേന കാരേതബ്ബോ. നിവത്തിത്വാ ഗാമാഭിമുഖോ ഏവ പലായതി, ഗാമൂപചാരാതിക്കമേ പാരാജികം. പുരതോ വിഹാരാഭിമുഖോ പലായിത്വാ വിഹാരേ അട്ഠത്വാ അനിസീദിത്വാ അവൂപസന്തേനേവ ഥേയ്യചിത്തേന ഗച്ഛതി, ഉപചാരാതിക്കമേ പാരാജികം. യോ പന അനാണത്തോ ഗണ്ഹാതി, തസ്സ സീസേ ഭാരം ഖന്ധേ കരണാദീസുപി പാരാജികം. സേസം പുരിമസദിസമേവ.

യോ പന ‘‘അസുകം നാമ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ചീവരം ധോവിത്വാ രജിത്വാ വാ ഏഹീ’’തി വുത്തോ ‘‘സാധൂ’’തി ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, തസ്സപി അന്തരാമഗ്ഗേ ഥേയ്യചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ സീസേ ഭാരം ഖന്ധേ കരണാദീസു പാരാജികം നത്ഥി. മഗ്ഗാ ഓക്കമനേ പദവാരേന കാരേതബ്ബോ. തം വിഹാരം ഗന്ത്വാ തത്ഥേവ വസന്തോ ¶ ഥേയ്യചിത്തേന പരിഭുഞ്ജന്തോ ജീരാപേതി, ചോരാ വാ തസ്സ തം ഹരന്തി, അവഹാരോ നത്ഥി, ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതി. തതോ നിക്ഖമിത്വാ ആഗച്ഛതോപി ഏസേവ നയോ.

യോ പന അനാണത്തോ ഥേരേന നിമിത്തേ വാ കതേ സയമേവ വാ കിലിട്ഠം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘ദേഥ, ഭന്തേ, ചീവരം; അസുകം നാമ ഗാമം ഗന്ത്വാ രജിത്വാ ആഹരിസ്സാമീ’’തി ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി; തസ്സ അന്തരാമഗ്ഗേ ഥേയ്യചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ സീസേ ഭാരം ഖന്ധേ കരണാദീസു പാരാജികം. കസ്മാ? അനാണത്തിയാ ഗഹിതത്താ. മഗ്ഗാ ഓക്കമതോപി പടിനിവത്തിത്വാ തമേവ വിഹാരം ആഗന്ത്വാ വിഹാരസീമം അതിക്കമതോപി വുത്തനയേനേവ പാരാജികം. തത്ഥ ഗന്ത്വാ രജിത്വാ പച്ചാഗച്ഛതോപി ഥേയ്യചിത്തേ ഉപ്പന്നേ ഏസേവ നയോ. സചേ പന യത്ഥ ഗതോ, തത്ഥ വാ അന്തരാമഗ്ഗേ വിഹാരേ വാ തമേവ വിഹാരം പച്ചാഗന്ത്വാ തസ്സ ഏകപസ്സേ വാ ഉപചാരസീമം അനതിക്കമിത്വാ വസന്തോ ഥേയ്യചിത്തേന ¶ പരിഭുഞ്ജന്തോ ജീരാപേതി, ചോരാ വാ തസ്സ തം ഹരന്തി, യഥാ വാ തഥാ വാ നസ്സതി, ഭണ്ഡദേയ്യം. ഉപചാരസീമം അതിക്കമതോ പന പാരാജികം.

യോ പന ഥേരേന നിമിത്തേ കയിരമാനേ ‘‘ദേഥ, ഭന്തേ, അഹം രജിത്വാ ¶ ആഹരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കത്ഥ ഗന്ത്വാ, ഭന്തേ, രജാമീ’’തി പുച്ഛതി. ഥേരോ ച നം ‘‘യത്ഥ ഇച്ഛസി, തത്ഥ ഗന്ത്വാ രജാഹീ’’തി വദതി, അയം ‘‘വിസ്സട്ഠദൂതോ’’ നാമ. ഥേയ്യചിത്തേന പലായന്തോപി ന അവഹാരേന കാരേതബ്ബോ. ഥേയ്യചിത്തേന പന പലായതോപി പരിഭോഗേന വാ അഞ്ഞഥാ വാ നാസയതോപി ഭണ്ഡദേയ്യമേവ ഹോതി. ഭിക്ഖു ഭിക്ഖുസ്സ ഹത്ഥേ കിഞ്ചി പരിക്ഖാരം പഹിണതി – ‘‘അസുകവിഹാരേ അസുകഭിക്ഖുസ്സ ദേഹീ’’തി, തസ്സ ഥേയ്യചിത്തേ ഉപ്പന്നേ സബ്ബട്ഠാനേസു ‘‘അസുകം നാമ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ചീവരം ധോവിത്വാ രജിത്വാ വാ ഏഹീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തസദിസോ വിനിച്ഛയോ.

അപരോ ഭിക്ഖും പഹിണിതുകാമോ നിമിത്തം കരോതി – ‘‘കോ നു ഖോ ഗഹേത്വാ ഗമിസ്സതീ’’തി, തത്ര ചേ ഏകോ – ‘‘ദേഥ, ഭന്തേ, അഹം ഗഹേത്വാ ഗമിസ്സാമീ’’തി ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, തസ്സ ഥേയ്യചിത്തേ ഉപ്പന്നേ സബ്ബട്ഠാനേസു ‘‘ദേഥ, ഭന്തേ, ചീവരം, അസുകം നാമ ഗാമം ഗന്ത്വാ രജിത്വാ ആഹരിസ്സാമീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തസദിസോ വിനിച്ഛയോ. ഥേരേന ചീവരത്ഥായ വത്ഥം ലഭിത്വാ ഉപട്ഠാകകുലേ ഠപിതം ഹോതി. അഥസ്സ അന്തേവാസികോ വത്ഥം ഹരിതുകാമോ തത്ര ഗന്ത്വാ ‘‘തം കിര വത്ഥം ദേഥാ’’തി ഥേരേന പേസിതോ വിയ വദതി; തസ്സ വചനം സദ്ദഹിത്വാ ഉപാസകേന ഠപിതം ഉപാസികാ വാ, ഉപാസികായ ഠപിതം ¶ ഉപാസകോ വാ അഞ്ഞോ വാ, കോചി നീഹരിത്വാ ദേതി, ഉദ്ധാരേയേവസ്സ പാരാജികം. സചേ പന ഥേരസ്സ ഉപട്ഠാകേഹി ‘‘ഇമം ഥേരസ്സ ദസ്സാമാ’’തി അത്തനോ വത്ഥം ഠപിതം ഹോതി. അഥസ്സ അന്തേവാസികോ തം ഹരിതുകാമോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ‘‘ഥേരസ്സ കിര വത്ഥം ദാതുകാമത്ഥ, തം ദേഥാ’’തി വദതി. തേ ചസ്സ സദ്ദഹിത്വാ ‘‘മയം, ഭന്തേ, ഭോജേത്വാ ദസ്സാമാതി ഠപയിമ്ഹ, ഹന്ദ ഗണ്ഹാഹീ’’തി ദേന്തി. സാമികേഹി ദിന്നത്താ പാരാജികം നത്ഥി, അസുദ്ധചിത്തേന പന ഗഹിതത്താ ദുക്കടം, ഭണ്ഡദേയ്യഞ്ച ഹോതി.

ഭിക്ഖു ഭിക്ഖുസ്സ വത്വാ ഗാമം ഗച്ഛതി, ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ മമ വസ്സാവാസികം ദസ്സതി, തം ഗഹേത്വാ ഠപേയ്യാസീ’’തി. ‘‘സാധൂ’’തി സോ ഭിക്ഖു തേന ദിന്നം മഹഗ്ഘസാടകം അത്തനാ ലദ്ധേന അപ്പഗ്ഘസാടകേന സദ്ധിം ഠപേത്വാ തേന ആഗതേന അത്തനോ മഹഗ്ഘസാടകസ്സ ലദ്ധഭാവം ഞത്വാ വാ അഞത്വാ വാ ‘‘ദേഹി മേ വസ്സാവാസിക’’ന്തി വുത്തോ ‘‘തവ ഥൂലസാടകോ ലദ്ധോ, മയ്ഹം പന സാടകോ മഹഗ്ഘോ, ദ്വേപി അസുകസ്മിം നാമ ഓകാസേ ഠപിതാ, പവിസിത്വാ ¶ ഗണ്ഹാഹീ’’തി വദതി. തേന പവിസിത്വാ ഥൂലസാടകേ ഗഹിതേ ഇതരസ്സ ഇതരം ഗണ്ഹതോ ഉദ്ധാരേ പാരാജികം. അഥാപി തസ്സ സാടകേ ¶ അത്തനോ നാമം അത്തനോ ച സാടകേ തസ്സ നാമം ലിഖിത്വാ ‘‘ഗച്ഛ നാമം വാചേത്വാ ഗണ്ഹാഹീ’’തി വദതി, തത്രാപി ഏസേവ നയോ. യോ പന അത്തനാ ച തേന ച ലദ്ധസാടകേ ഏകതോ ഠപേത്വാ തം ഏവം വദതി – ‘‘തയാ ച മയാ ച ലദ്ധസാടകാ ദ്വേപി അന്തോഗബ്ഭേ ഠപിതാ, ഗച്ഛ യം ഇച്ഛസി, തം വിചിനിത്വാ ഗണ്ഹാഹീ’’തി. സോ ച ലജ്ജായ ആവാസികേന ലദ്ധം ഥൂലസാടകമേവ ഗണ്ഹേയ്യ, തത്രാവാസികസ്സ വിചിനിത്വാ ഗഹിതാവസേസം ഇതരം ഗണ്ഹതോ അനാപത്തി. ആഗന്തുകോ ഭിക്ഖു ആവാസികാനം ചീവരകമ്മം കരോന്താനം സമീപേ പത്തചീവരം ഠപേത്വാ ‘‘ഏതേ സങ്ഗോപേസ്സന്തീ’’തി മഞ്ഞമാനോ ന്ഹായിതും വാ അഞ്ഞത്ര വാ ഗച്ഛതി. സചേ നം ആവാസികാ സങ്ഗോപേന്തി, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ, നട്ഠേ ഗീവാ ന ഹോതി. സചേപി സോ ‘‘ഇദം, ഭന്തേ, ഠപേഥാ’’തി വത്വാ ഗച്ഛതി, ഇതരേ ച സകിച്ചപ്പസുതത്താ ന ജാനന്തി, ഏസേവ നയോ. അഥാപി തേ ‘‘ഇദം, ഭന്തേ, ഠപേഥാ’’തി വുത്താ ‘‘മയം ബ്യാവടാ’’തി പടിക്ഖിപന്തി, ഇതരോ ച ‘‘അവസ്സം ഠപേസ്സന്തീ’’തി അനാദിയിത്വാ ഗച്ഛതി, ഏസേവ നയോ. സചേ പന തേന യാചിതാ വാ അയാചിതാ വാ ‘‘മയം ഠപേസ്സാമ, ത്വം ഗച്ഛാ’’തി വദന്തി; തം സങ്ഗോപിതബ്ബം. നോ ചേ സങ്ഗോപേന്തി, നട്ഠേ ഗീവാ. കസ്മാ? സമ്പടിച്ഛിതത്താ.

യോ ¶ ഭിക്ഖു ഭണ്ഡാഗാരികോ ഹുത്വാ പച്ചൂസസമയേ ഏവ ഭിക്ഖൂനം പത്തചീവരാനി ഹേട്ഠാപാസാദം ഓരോപേത്വാ ദ്വാരം അപിദഹിത്വാ തേസമ്പി അനാരോചേത്വാവ ദൂരേ ഭിക്ഖാചാരം ഗച്ഛതി; താനി ചേ ചോരാ ഹരന്തി, തസ്സേവ ഗീവാ. യോ പന ഭിക്ഖൂഹി ‘‘ഓരോപേഥ, ഭന്തേ, പത്തചീവരാനി; കാലോ സലാകഗ്ഗഹണസ്സാ’’തി വുത്തോ ‘‘സമാഗതത്ഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, സമാഗതമ്ഹാ’’തി വുത്തേ പത്തചീവരാനി നീഹരിത്വാ നിക്ഖിപിത്വാ ഭണ്ഡാഗാരദ്വാരം ബന്ധിത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ പത്തചീവരാനി ഗഹേത്വാ ഹേട്ഠാപാസാദദ്വാരം പടിജഗ്ഗിത്വാ ഗച്ഛേയ്യാഥാ’’തി വത്വാ ഗച്ഛതി. തത്ര ചേകോ അലസജാതികോ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂസു ഗതേസു പച്ഛാ അക്ഖീനി പുഞ്ഛന്തോ ഉട്ഠഹിത്വാ ¶ ഉദകട്ഠാനം മുഖധോവനത്ഥം ഗച്ഛതി, തം ഖണം ദിസ്വാ ചോരാ തസ്സ പത്തചീവരം ഹരന്തി, സുഹടം. ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ഗീവാ ന ഹോതി.

സചേപി കോചി ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ അനാരോചേത്വാവ ഭണ്ഡാഗാരേ അത്തനോ പരിക്ഖാരം ഠപേതി, തസ്മിമ്പി നട്ഠേ ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ഗീവാ ന ഹോതി. സചേ പന ഭണ്ഡാഗാരികോ തം ദിസ്വാ ‘‘അട്ഠാനേ ഠപിത’’ന്തി ഗഹേത്വാ ഠപേതി, നട്ഠേ തസ്സ ഗീവാ. സചേപി ഠപിതഭിക്ഖുനാ ‘‘മയാ, ഭന്തേ, ഈദിസോ നാമ പരിക്ഖാരോ ഠപിതോ, ഉപധാരേയ്യാഥാ’’തി വുത്തോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛതി, ദുന്നിക്ഖിത്തം വാ മഞ്ഞമാനോ അഞ്ഞസ്മിം ഠാനേ ഠപേതി, തസ്സേവ ഗീവാ. ‘‘നാഹം ജാനാമീ’’തി പടിക്ഖിപന്തസ്സ പന നത്ഥി ഗീവാ. യോപി തസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ ഠപേതി, ഭണ്ഡാഗാരികഞ്ച ന സമ്പടിച്ഛാപേതി ¶ , നട്ഠം സുനട്ഠമേവ. സചേ തം ഭണ്ഡാഗാരികോ അഞ്ഞത്ര ഠപേതി, നട്ഠേ ഗീവാ. സചേ ഭണ്ഡാഗാരം സുഗുത്തം, സബ്ബോ സങ്ഘസ്സ ച ചേതിയസ്സ ച പരിക്ഖാരോ തത്ഥേവ ഠപീയതി, ഭണ്ഡാഗാരികോ ച ബാലോ അബ്യത്തോ ദ്വാരം വിവരിത്വാ ധമ്മകഥം വാ സോതും, അഞ്ഞം വാ കിഞ്ചി കാതും കത്ഥചി ഗച്ഛതി, തം ഖണം ദിസ്വാ യത്തകം ചോരാ ഹരന്തി, സബ്ബം തസ്സ ഗീവാ. ഭണ്ഡാഗാരതോ നിക്ഖമിത്വാ ബഹി ചങ്കമന്തസ്സ വാ ദ്വാരം വിവരിത്വാ സരീരം ഉതും ഗാഹാപേന്തസ്സ വാ തത്ഥേവ സമണധമ്മാനുയോഗേന നിസിന്നസ്സ വാ തത്ഥേവ നിസീദിത്വാ കേനചി കമ്മേന ബ്യാവടസ്സ വാ ഉച്ചാരപസ്സാവപീളിതസ്സാപി തതോ തത്ഥേവ ഉപചാരേ വിജ്ജമാനേ ബഹി ഗച്ഛതോ വാ അഞ്ഞേന വാ കേനചി ആകാരേന പമത്തസ്സ സതോ ദ്വാരം വിവരിത്വാ വാ വിവടമേവ പവിസിത്വാ വാ സന്ധിം ഛിന്ദിത്വാ വാ യത്തകം തസ്സ പമാദപച്ചയാ ചോരാ ഹരന്തി, സബ്ബം തസ്സേവ ഗീവാ. ഉണ്ഹസമയേ പന വാതപാനം വിവരിത്വാ നിപജ്ജിതും വട്ടതീതി വദന്തി. ഉച്ചാരപീളിതസ്സ പന ¶ തസ്മിം ഉപചാരേ അസതി അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തസ്സ ഗിലാനപക്ഖേ ഠിതത്താ അവിസയോ; തസ്മാ ഗീവാ ന ഹോതി.

യോ പന അന്തോ ഉണ്ഹപീളിതോ ദ്വാരം സുഗുത്തം കത്വാ ബഹി നിക്ഖമതി, ചോരാ ച നം ഗഹേത്വാ ‘‘ദ്വാരം വിവരാ’’തി വദന്തി, യാവ തതിയം ന വിവരിതബ്ബം. യദി പന തേ ചോരാ ‘‘സചേ ന വിവരസി, തഞ്ച മാരേസ്സാമ, ദ്വാരഞ്ച ഭിന്ദിത്വാ പരിക്ഖാരം ¶ ഹരിസ്സാമാ’’തി ഫരസുആദീനി ഉക്ഖിപന്തി. ‘‘മയി ച മതേ സങ്ഘസ്സ ച സേനാസനേ വിനട്ഠേ ഗുണോ നത്ഥീ’’തി വിവരിതും വട്ടതി. ഇധാപി അവിസയത്താ ഗീവാ നത്ഥീതി വദന്തി. സചേ കോചി ആഗന്തുകോ കുഞ്ചികം വാ ദേതി, ദ്വാരം വാ വിവരതി, യത്തകം ചോരാ ഹരന്തി, സബ്ബം തസ്സ ഗീവാ. സങ്ഘേന ഭണ്ഡാഗാരഗുത്തത്ഥായ സൂചിയന്തകഞ്ച കുഞ്ചികമുദ്ദികാ ച യോജേത്വാ ദിന്നാ ഹോതി, ഭണ്ഡാഗാരികോ ഘടികമത്തം ദത്വാ നിപജ്ജതി, ചോരാ വിവരിത്വാ പരിക്ഖാരം ഹരന്തി, തസ്സേവ ഗീവാ. സൂചിയന്തകഞ്ച കുഞ്ചികമുദ്ദികഞ്ച യോജേത്വാ നിപന്നം പനേതം സചേ ചോരാ ആഗന്ത്വാ ‘‘വിവരാ’’തി വദന്തി, തത്ഥ പുരിമനയേനേവ പടിപജ്ജിതബ്ബം. ഏവം ഗുത്തം കത്വാ നിപന്നേ പന സചേ ഭിത്തിം വാ ഛദനം വാ ഭിന്ദിത്വാ ഉമങ്ഗേന വാ പവിസിത്വാ ഹരന്തി, ന തസ്സ ഗീവാ. സചേ ഭണ്ഡാഗാരേ അഞ്ഞേപി ഥേരാ വസന്തി, വിവടേ ദ്വാരേ അത്തനോ അത്തനോ പരിക്ഖാരം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തി, ഭണ്ഡാഗാരികോ തേസു ഗതേസു ദ്വാരം ന ജഗ്ഗതി, സചേ തത്ഥ കിഞ്ചി അവഹരീയതി, ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ഇസ്സരതായ ഭണ്ഡാഗാരികസ്സേവ ഗീവാ. ഥേരേഹി പന സഹായേഹി ഭവിതബ്ബം. അയം തത്ഥ സാമീചി.

യദി ഭണ്ഡാഗാരികോ ‘‘തുമ്ഹേ ബഹി ഠത്വാവ തുമ്ഹാകം പരിക്ഖാരം ഗണ്ഹഥ, മാ പവിസിത്ഥാ’’തി വദതി, തേസഞ്ച ഏകോ ലോലമഹാഥേരോ സാമണേരേഹി ചേവ ഉപട്ഠാകേഹി ച സദ്ധിം ഭണ്ഡാഗാരം ¶ പവിസിത്വാ നിസീദതി ചേവ നിപജ്ജതി ച, യത്തകം ഭണ്ഡം നസ്സതി, സബ്ബം തസ്സ ഗീവാ. ഭണ്ഡാഗാരികേന പന അവസേസത്ഥേരേഹി ച സഹായേഹി ഭവിതബ്ബം. അഥ ഭണ്ഡാഗാരികോവ ലോലസാമണേരേ ച ഉപട്ഠാകേ ച ഗഹേത്വാ ഭണ്ഡാഗാരേ നിസീദതി ചേവ നിപജ്ജതി ച, യം തത്ഥ നസ്സതി, സബ്ബം തസ്സേവ ഗീവാ. തസ്മാ ഭണ്ഡാഗാരികേനേവ തത്ഥ വസിതബ്ബം. അവസേസേഹി അപ്പേവ രുക്ഖമൂലേ വസിതബ്ബം, ന ച ഭണ്ഡാഗാരേതി.

യേ ¶ പന അത്തനോ അത്തനോ സഭാഗഭിക്ഖൂനം വസനഗബ്ഭേസു പരിക്ഖാരം ഠപേന്തി, പരിക്ഖാരേ നട്ഠേ യേഹി ഠപിതോ, തേസംയേവ ഗീവാ. ഇതരേഹി പന സഹായേഹി ഭവിതബ്ബം. യദി പന സങ്ഘോ ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വിഹാരേയേവ യാഗുഭത്തം ദാപേതി, സോ ച ഭിക്ഖാചാരത്ഥായ ഗാമം ഗച്ഛതി, നട്ഠം തസ്സേവ ¶ ഗീവാ. ഭിക്ഖാചാരം പവിസന്തേഹി അതിരേകചീവരരക്ഖണത്ഥായ ഠപിതവിഹാരവാരികസ്സാപി യാഗുഭത്തം വാ നിവാപം വാ ലഭമാനസ്സേവ ഭിക്ഖാചാരം ഗച്ഛതോ യം തത്ഥ നസ്സതി, സബ്ബം ഗീവാ. ന കേവലഞ്ച ഏത്തകമേവ, ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വിയ യം തസ്സ പമാദപ്പച്ചയാ നസ്സതി, സബ്ബം ഗീവാ.

സചേ വിഹാരോ മഹാ ഹോതി, അഞ്ഞം പദേസം രക്ഖിതും ഗച്ഛന്തസ്സ അഞ്ഞസ്മിം പദേസേ നിക്ഖിത്തം ഹരന്തി, അവിസയത്താ ഗീവാ ന ഹോതി. ഈദിസേ പന വിഹാരേ വേമജ്ഝേ സബ്ബേസം ഓസരണട്ഠാനേ പരിക്ഖാരേ ഠപേത്വാ നിസീദിതബ്ബം. വിഹാരവാരികാ വാ ദ്വേ തയോ ഠപേതബ്ബാ. സചേ തേസം അപ്പമത്താനം ഇതോ ചിതോ ച രക്ഖതംയേവ കിഞ്ചി നസ്സതി, ഗീവാ ന ഹോതി. വിഹാരവാരികേ ബന്ധിത്വാ ഹരിതഭണ്ഡമ്പി ചോരാനം പടിപഥം ഗതേസു അഞ്ഞേന മഗ്ഗേന ഹരിതഭണ്ഡമ്പി ന തേസം ഗീവാ. സചേ വിഹാരവാരികാനം വിഹാരേ ദാതബ്ബം യാഗുഭത്തം വാ നിവാപോ വാ ന ഹോതി, തേഹി പത്തബ്ബലാഭതോ അതിരേകാ ദ്വേ തിസ്സോ യാഗുസലാകാ, തേസം പഹോനകഭത്തസലാകാ ച ഠപേതും വട്ടതി. നിബദ്ധം കത്വാ പന ന ഠപേതബ്ബാ, മനുസ്സാ ഹി വിപ്പടിസാരിനോ ഹോന്തി, ‘‘വിഹാരവാരികായേവ അമ്ഹാകം ഭത്തം ഭുഞ്ജന്തീ’’തി. തസ്മാ പരിവത്തേത്വാ ഠപേതബ്ബാ. സചേ തേസം സഭാഗാ സലാകഭത്താനി ആഹരിത്വാ ദേന്തി, ഇച്ചേതം കുസലം; നോ ചേ ദേന്തി, വാരം ഗാഹാപേത്വാ നീഹരാപേതബ്ബാനി. സചേ വിഹാരവാരികോ ദ്വേ തിസ്സോ യാഗുസലാകാ, ചത്താരി പഞ്ച സലാകഭത്താനി ച ലഭമാനോവ ഭിക്ഖാചാരം ഗച്ഛതി, ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വിയ സബ്ബം നട്ഠം ഗീവാ ഹോതി. സചേ സങ്ഘസ്സ വിഹാരപാലാനം ദാതബ്ബം ഭത്തം വാ നിവാപോ വാ നത്ഥി, ഭിക്ഖൂ വിഹാരവാരം ഗഹേത്വാ അത്തനോ അത്തനോ നിസ്സിതകേ ജഗ്ഗേന്തി, സമ്പത്തവാരം അഗ്ഗഹേതും ന ലഭന്തി, യഥാ അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ കരോന്തി, തഥേവ കാതബ്ബം. ഭിക്ഖൂഹി പന അസഹായകസ്സ വാ അത്തദുതിയസ്സ വാ യസ്സ സഭാഗോ ഭിക്ഖു ഭത്തം ആനേത്വാ ദാതാ നത്ഥി, ഏവരൂപസ്സ വാരോ ന പാപേതബ്ബോ.

യമ്പി ¶ ¶ പാകവത്തത്ഥായ വിഹാരേ ഠപേന്തി, തം ഗഹേത്വാ ഉപജീവന്തേന ഠാതബ്ബം. യോ തം ന ഉപജീവതി ¶ , സോ വാരം ന ഗാഹാപേതബ്ബോ. ഫലാഫലത്ഥായപി വിഹാരേ ഭിക്ഖും ഠപേന്തി, ജഗ്ഗിത്വാ ഗോപേത്വാ ഫലവാരേന ഭാജേത്വാ ഖാദന്തി. യോ താനി ഖാദതി, തേന ഠാതബ്ബം. അനുപജീവന്തോ ന ഗാഹാപേതബ്ബോ. സേനാസനമഞ്ചപീഠപച്ചത്ഥരണരക്ഖണത്ഥായപി ഠപേന്തി, ആവാസേ വസന്തേന ഠാതബ്ബം. അബ്ഭോകാസികോ പന രുക്ഖമൂലികോ വാ ന ഗാഹാപേതബ്ബോ.

ഏകോ നവകോ ഹോതി, ബഹുസ്സുതോ പന ബഹൂനം ധമ്മം വാചേതി, പരിപുച്ഛം ദേതി, പാളിം വണ്ണേതി, ധമ്മകഥം കഥേതി, സങ്ഘസ്സ ഭാരം നിത്ഥരതി, അയം ലാഭം പരിഭുഞ്ജന്തോപി ആവാസേ വസന്തോപി വാരം ന ഗാഹേതബ്ബോ. ‘‘പുരിസവിസേസോ നാമ ഞാതബ്ബോ’’തി വദന്തി.

ഉപോസഥാഗാരപടിമാഘരജഗ്ഗകസ്സ പന ദിഗുണം യാഗുഭത്തം ദേവസികം തണ്ഡുലനാളി സംവച്ഛരേ തിചീവരം, ദസവീസഗ്ഘനകം കപ്പിയഭണ്ഡഞ്ച ദാതബ്ബം. സചേ പന തസ്സ തം ലഭമാനസ്സേവ പമാദേന തത്ഥ കിഞ്ചി നസ്സതി, സബ്ബം ഗീവാ. ബന്ധിത്വാ ബലക്കാരേന അച്ഛിന്നം പന ന ഗീവാ. തത്ഥ ചേതിയസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ സന്തകേന ചേതിയസ്സ സന്തകം രക്ഖാപേതും വട്ടതി. ചേതിയസ്സ സന്തകേന സങ്ഘസ്സ സന്തകം രക്ഖാപേതും ന വട്ടതി. യം പന ചേതിയസ്സ സന്തകേന സദ്ധിം സങ്ഘസ്സ സന്തകം ഠപിതം ഹോതി, തം ചേതിയസന്തകേ രക്ഖാപിതേ രക്ഖിതമേവ ഹോതീതി ഏവം വട്ടതി. പക്ഖവാരേന ഉപോസഥാഗാരാദീനി രക്ഖതോപി പമാദവസേന നട്ഠം ഗീവായേവാതി.

൧൧൩. സുങ്കം തതോ ഹനന്തീതി സുങ്കഘാതം; സുങ്കട്ഠാനസ്സേതം അധിവചനം. തഞ്ഹി യസ്മാ തതോ സുങ്കാരഹം ഭണ്ഡം സുങ്കം അദത്വാ നീഹരന്താ രഞ്ഞോ സുങ്കം ഹനന്തി വിനാസേന്തി, തസ്മാ സുങ്കഘാതന്തി വുത്തം. തത്ര പവിസിത്വാതി തത്ര പബ്ബതഖണ്ഡാദീസു രഞ്ഞാ പരിച്ഛേദം കത്വാ ഠപിതേ സുങ്കട്ഠാനേ പവിസിത്വാ. രാജഗ്ഗം ഭണ്ഡന്തി രാജാരഹം ഭണ്ഡം; യതോ രഞ്ഞോ പഞ്ചമാസകം ¶ വാ അതിരേകപഞ്ചമാസകം വാ അഗ്ഘനകം സുങ്കം ദാതബ്ബം ഹോതി, തം ഭണ്ഡന്തി അത്ഥോ. രാജകന്തിപി ¶ പാഠോ, അയമേവത്ഥോ. ഥേയ്യചിത്തോതി ‘‘ഇതോ രഞ്ഞോ സുങ്കം ന ദസ്സാമീ’’തി ഥേയ്യചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ തം ഭണ്ഡം ആമസതി, ദുക്കടം. ഠപിതട്ഠാനതോ ഗഹേത്വാ ഥവികായ വാ പക്ഖിപതി, പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ വാ ¶ ഊരുനാ സദ്ധിം ബന്ധതി, ഥുല്ലച്ചയം. സുങ്കട്ഠാനേന പരിച്ഛിന്നത്താ ഠാനാചാവനം ന ഹോതി. സുങ്കട്ഠാനപരിച്ഛേദം ദുതിയം പാദം അതിക്കാമേതി, പാരാജികം.

ബഹിസുങ്കഘാതം പാതേതീതി രാജപുരിസാനം അഞ്ഞവിഹിതഭാവം പസ്സിത്വാ അന്തോ ഠിതോവ ബഹി പതനത്ഥായ ഖിപതി. തഞ്ചേ അവസ്സം പതനകം, ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ പാരാജികം. തഞ്ചേ രുക്ഖേ വാ ഖാണുമ്ഹി വാ പടിഹതം ബലവവാതവേഗുക്ഖിത്തം വാ ഹുത്വാ പുന അന്തോയേവ പതതി, രക്ഖതി. പുന ഗണ്ഹിത്വാ ഖിപതി, പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ പാരാജികം. ഭൂമിയം പതിത്വാ വട്ടന്തം പുന അന്തോ പവിസതി, പാരാജികമേവ. കുരുന്ദീസങ്ഖേപട്ഠകഥാസു പന ‘‘സചേ ബഹി പതിതം ഠത്വാ വട്ടന്തം പവിസതി, പാരാജികം. സചേ അതിട്ഠമാനംയേവ വട്ടിത്വാ പവിസതി രക്ഖതീ’’തി വുത്തം.

അന്തോ ഠത്വാ ഹത്ഥേന വാ പാദേന വാ യട്ഠിയാ വാ വട്ടേതി, അഞ്ഞേന വാ വട്ടാപേതി, സചേ അട്ഠത്വാ വട്ടമാനം ഗതം, പാരാജികം. അന്തോ ഠത്വാ ബഹി ഗച്ഛന്തം രക്ഖതി, ‘‘വട്ടിത്വാ ഗമിസ്സതീ’’തി വാ ‘‘അഞ്ഞോ നം വട്ടേസ്സതീ’’തി വാ അന്തോ ഠപിതം പച്ഛാ സയം വാ വട്ടമാനം അഞ്ഞേന വാ വട്ടിതം ബഹി ഗച്ഛതി, രക്ഖതിയേവ. സുദ്ധചിത്തേന ഠപിതേ പന തഥാ ഗച്ഛന്തേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. ദ്വേ പുടകേ ഏകാബദ്ധേ കത്വാ സുങ്കട്ഠാനസീമന്തരേ ഠപേതി, കിഞ്ചാപി ബഹിപുടകേ സുങ്കം പാദം അഗ്ഘതി, തേന സദ്ധിം ഏകാബദ്ധതായ പന അന്തോ പുടകോ രക്ഖതി. സചേ പന പരിവത്തേത്വാ അബ്ഭന്തരിമം ബഹി ഠപേതി, പാരാജികം. കാജേപി ഏകബദ്ധം കത്വാ ഠപിതേ ഏസേവ നയോ. സചേ പന അബന്ധിത്വാ കാജകോടിയം ഠപിതമത്തമേവ ഹോതി, പാരാജികം.

ഗച്ഛന്തേ യാനേ വാ അസ്സപിട്ഠിആദീസു വാ ഠപേതി ‘‘ബഹി നീഹരിസ്സതീ’’തി നീഹടേപി അവഹാരോ നത്ഥി, ഭണ്ഡദേയ്യമ്പി ന ഹോതി. കസ്മാ? ‘‘അത്ര പവിട്ഠസ്സ ¶ സുങ്കം ഗണ്ഹന്തൂ’’തി വുത്തത്താ ഇദഞ്ച സുങ്കട്ഠാനസ്സ ബഹി ഠിതം, ന ച തേന നീതം, തസ്മാ നേവ ഭണ്ഡദേയ്യം ന പാരാജികം.

ഠിതയാനാദീസു ഠപിതേ വിനാ തസ്സ പയോഗം ഗതേസു ഥേയ്യചിത്തേപി സതി നേവത്ഥി അവഹാരോ. യദി പന ഠപേത്വാ യാനാദീനി പാജേന്തോ അതിക്കാമേതി ¶ , ഹത്ഥിസുത്താദീസു വാ കതപരിചയത്താ പുരതോ ഠത്വാ ‘‘ഏഹി, രേ’’തി പക്കോസതി, സീമാതിക്കമേ പാരാജികം. ഏളകലോമസിക്ഖാപദേ ഇമസ്മിം ഠാനേ അഞ്ഞം ഹരാപേതി, അനാപത്തി, ഇധ പാരാജികം. തത്ര അഞ്ഞസ്സ യാനേ വാ ഭണ്ഡേ വാ അജാനന്തസ്സ പക്ഖിപിത്വാ തിയോജനം അതിക്കാമേതി, നിസ്സഗ്ഗിയാനി ഹോന്തീതി പാചിത്തിയം. ഇധ അനാപത്തി.

സുങ്കട്ഠാനേ ¶ സുങ്കം ദത്വാവ ഗന്തും വട്ടതി. ഏകോ ആഭോഗം കത്വാ ഗച്ഛതി ‘‘സചേ ‘സുങ്കം ദേഹീ’തി വക്ഖന്തി, ദസ്സാമി; നോ ചേ വക്ഖന്തി, ഗമിസ്സാമീ’’തി. തം ദിസ്വാ ഏകോ സുങ്കികോ ‘‘ഏസോ ഭിക്ഖു ഗച്ഛതി, ഗണ്ഹഥ നം സുങ്ക’’ന്തി വദതി, അപരോ ‘‘കുതോ പബ്ബജിതസ്സ സുങ്കം, ഗച്ഛതൂ’’തി വദതി, ലദ്ധകപ്പം ഹോതി, ഗന്തബ്ബം. ‘‘ഭിക്ഖൂനം സുങ്കം അദത്വാ ഗന്തും ന വട്ടതി, ഗണ്ഹ ഉപാസകാ’’തി വുത്തേ പന ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ സുങ്കം ഗണ്ഹന്തേഹി പത്തചീവരം ഗഹേതബ്ബം ഭവിസ്സതി, കിം തേന, ഗച്ഛതൂ’’തി വുത്തേപി ലദ്ധകപ്പമേവ. സചേപി സുങ്കികാ നിദ്ദായന്തി വാ, ജൂതം വാ കീളന്തി, യത്ഥ കത്ഥചി വാ ഗതാ, അയഞ്ച ‘‘കുഹിം സുങ്കികാ’’തി പക്കോസിത്വാപി ന പസ്സതി, ലദ്ധകപ്പമേവ. സചേപി സുങ്കട്ഠാനം പത്വാ അഞ്ഞവിഹിതോ, കിഞ്ചി ചിന്തേന്തോ വാ സജ്ഝായന്തോ വാ മനസികാരം അനുയുഞ്ജന്തോ വാ ചോരഹത്ഥിസീഹബ്യഗ്ഘാദീഹി സഹസാ വുട്ഠായ സമനുബദ്ധോ വാ, മഹാമേഘം ഉട്ഠിതം ദിസ്വാ പുരതോ സാലം പവിസിതുകാമോ വാ ഹുത്വാ തം ഠാനം അതിക്കമതി, ലദ്ധകപ്പമേവ.

സുങ്കം പരിഹരതീതി ഏത്ഥ ഉപചാരം ഓക്കമിത്വാ കിഞ്ചാപി പരിഹരതി, അവഹാരോയേവാതി

കുരുന്ദട്ഠകഥായം വുത്തം. മഹാഅട്ഠകഥായംപന ‘‘‘പരിഹരന്തം രാജപുരിസാ വിഹേഠേന്തീ’തി കേവലം ആദീനവം ദസ്സേത്വാ ഉപചാരം ¶ ഓക്കമിത്വാ പരിഹരതോ ദുക്കടം, അനോക്കമിത്വാ പരിഹരതോ അനാപത്തീ’’തി വുത്തം. ഇദം പാളിയാ സമേതി. ഏത്ഥ ദ്വീഹി ലേഡ്ഡുപാതേഹി ഉപചാരോ പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബോതി.

൧൧൪. ഇതോ പരസ്മിം ഏകംസേന അവഹാരപ്പഹോനകപാണം ദസ്സേന്തോ ‘‘മനുസ്സപാണോ’’തി ആഹ. തമ്പി ഭുജിസ്സം ഹരന്തസ്സ അവഹാരോ നത്ഥി. യോപി ¶ ഭുജിസ്സോ മാതരാ വാ പിതരാ വാ ആഠപിതോ ഹോതി, അത്തനാ വാ അത്തനോ ഉപരി കത്വാ പഞ്ഞാസം വാ സട്ഠിം വാ അഗ്ഗഹേസി, തമ്പി ഹരന്തസ്സ അവഹാരോ നത്ഥി; ധനം പന ഗതട്ഠാനേ വഡ്ഢതി. അന്തോജാതക-ധനക്കീത-കരമരാനീതപ്പഭേദം പന ദാസംയേവ ഹരന്തസ്സ അവഹാരോ ഹോതി. തമേവ ഹി സന്ധായ ഇദം വുത്തം – ‘‘പാണോ നാമ മനുസ്സപാണോ വുച്ചതീ’’തി. ഏത്ഥ ച ഗേഹദാസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി ദാസസ്സ ജാതോ അന്തോജാതകോ, ധനേന കീതോ ധനക്കീതോ, പരദേസതോ പഹരിത്വാ ആനേത്വാ ദാസബ്യം ഉപഗമിതോ കരമരാനീതോതി വേദിതബ്ബോ. ഏവരൂപം പാണം ‘‘ഹരിസ്സാമീ’’തി ആമസതി, ദുക്കടം. ഹത്ഥേ വാ പാദേ വാ ഗഹേത്വാ ഉക്ഖിപന്തോ ഫന്ദാപേതി, ഥുല്ലച്ചയം. ഉക്ഖിപിത്വാ പലായിതുകാമോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഠിതട്ഠാനതോ അതിക്കാമേതി, പാരാജികം. കേസേസു വാ ഹത്ഥേസു വാ ഗഹേത്വാ കഡ്ഢതി, പദവാരേന കാരേതബ്ബോ.

പദസാ ¶ നേസ്സാമീതി തജ്ജേന്തോ വാ പഹരന്തോ വാ ‘‘ഇതോ ഗച്ഛാഹീ’’തി വദതി, തേന വുത്തദിസാഭാഗം ഗച്ഛന്തസ്സ ദുതിയപദവാരേന പാരാജികം. യേപി തേന സദ്ധിം ഏകച്ഛന്ദാ ഹോന്തി, സബ്ബേസം ഏകക്ഖണേ പാരാജികം. ഭിക്ഖു ദാസം ദിസ്വാ സുഖദുക്ഖം പുച്ഛിത്വാ വാ അപുച്ഛിത്വാ വാ ‘‘ഗച്ഛ, പലായിത്വാ സുഖം ജീവാ’’തി വദതി, സോ ചേ പലായതി, ദുതിയപദവാരേ പാരാജികം. തം അത്തനോ സമീപം ആഗതം അഞ്ഞോ ‘‘പലായാ’’തി വദതി, സചേ ഭിക്ഖുസതം പടിപാടിയാ അത്തനോ സമീപമാഗതം വദതി, സബ്ബേസം പാരാജികം. യോ പന വേഗസാ പലായന്തംയേവ ‘‘പലായ, യാവ തം ¶ സാമികാ ന ഗണ്ഹന്തീ’’തി ഭണതി, അനാപത്തി പാരാജികസ്സ. സചേ പന സണികം ഗച്ഛന്തം ഭണതി, സോ ച തസ്സ വചനേന സീഘം ഗച്ഛതി, പാരാജികം. പലായിത്വാ അഞ്ഞം ഗാമം വാ ദേസം വാ ഗതം ദിസ്വാ തതോപി പലാപേന്തസ്സ പാരാജികമേവ.

അദിന്നാദാനം നാമ പരിയായേന മുച്ചതി. യോ ഹി ഏവം വദതി – ‘‘ത്വം ഇധ കിം കരോസി,

കിം തേ പലായിതും ന വട്ടതീതി വാ, കിം കത്ഥചി ഗന്ത്വാ സുഖം ജീവിതും ന വട്ടതീതി വാ, ദാസദാസിയോ പലായിത്വാ അമുകം നാമ പദേസം ഗന്ത്വാ സുഖം ജീവന്തീ’’തി വാ, സോ ച തസ്സ വചനം സുത്വാ പലായതി, അവഹാരോ നത്ഥി. യോപി ‘‘മയം അമുകം നാമ പദേസം ഗച്ഛാമ, തത്രാഗതാ സുഖം ജീവന്തി, അമ്ഹേഹി ച സദ്ധിം ഗച്ഛന്താനം അന്തരാമഗ്ഗേപി പാഥേയ്യാദീഹി കിലമഥോ നത്ഥീ’’തി വത്വാ സുഖം അത്തനാ സദ്ധിം ആഗച്ഛന്തം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി ¶ മഗ്ഗഗമനവസേന, ന ഥേയ്യചിത്തേന; നേവത്ഥി അവഹാരോ. അന്തരാമഗ്ഗേ ച ചോരേസു ഉട്ഠിതേസു ‘‘അരേ! ചോരാ ഉട്ഠിതാ, വേഗേന പലായ, ഏഹി യാഹീ’’തി വദന്തസ്സാപി ചോരന്തരായ മോചനത്ഥായ വുത്തത്താ അവഹാരം ന വദന്തീതി.

അപദേസു അഹി നാമ സസ്സാമികോ അഹിതുണ്ഡികാദീഹി ഗഹിതസപ്പോ; യം കീളാപേന്താ

അഡ്ഢമ്പി പാദമ്പി കഹാപണമ്പി ലഭന്തി, മുഞ്ചന്താപി ഹിരഞ്ഞം വാ സുവണ്ണം വാ ഗഹേത്വാവ മുഞ്ചന്തി. തേ കസ്സചി ഭിക്ഖുനോ നിസിന്നോകാസം ഗന്ത്വാ സപ്പകരണ്ഡം ഠപേത്വാ നിദ്ദായന്തി വാ, കത്ഥചി വാ ഗച്ഛന്തി, തത്ര ചേ സോ ഭിക്ഖു ഥേയ്യചിത്തേന തം കരണ്ഡം ആമസതി, ദുക്കടം. ഫന്ദാപേതി, ഥുല്ലച്ചയം. ഠാനാ ചാവേതി, പാരാജികം. സചേ പന കരണ്ഡകം ഉഗ്ഘാടേത്വാ സപ്പം ഗീവായ ഗണ്ഹാതി, ദുക്കടം. ഉദ്ധരതി, ഥുല്ലച്ചയം. ഉജുകം കത്വാ ഉദ്ധരന്തസ്സ കരണ്ഡതലതോ സപ്പസ്സ നങ്ഗുട്ഠേ കേസഗ്ഗമത്തേ മുത്തേ പാരാജികം. ഘംസിത്വാ കഡ്ഢന്തസ്സ നങ്ഗുട്ഠേ മുഖവട്ടിതോ മുത്തമത്തേ പാരാജികം ¶ . കരണ്ഡമുഖം ഈസകം വിവരിത്വാ പഹാരം വാ ദത്വാ ‘‘ഏഹി, രേ’’തി നാമേന പക്കോസിത്വാ നിക്ഖാമേതി, പാരാജികം ¶ . തഥേവ വിവരിത്വാ മണ്ഡൂകസദ്ദം വാ മൂസികസദ്ദം വാ ലാജാവികിരണം വാ കത്വാ നാമേന പക്കോസതി, അച്ഛരം വാ പഹരതി, ഏവം നിക്ഖന്തേപി പാരാജികം. മുഖം അവിവരിത്വാപി ഏവം കതേ ഛാതോ സപ്പോ സീസേന കരണ്ഡപുടം ആഹച്ച ഓകാസം കത്വാ പലായതി, പാരാജികമേവ. സചേ പന മുഖേ വിവരിതേ സയമേവ സപ്പോ നിക്ഖമിത്വാ പലായതി, ഭണ്ഡദേയ്യം. അഥാപി മുഖം വിവരിത്വാ വാ അവിവരിത്വാ വാ കേവലം മണ്ഡൂകമൂസികസദ്ദം ലാജാവികിരണമേവ ച കരോതി, ന നാമം ഗഹേത്വാ പക്കോസതി, ന അച്ഛരം വാ പഹരതി, സപ്പോ ച ഛാതത്താ ‘‘മണ്ഡൂകാദീനി ഖാദിസ്സാമീ’’തി നിക്ഖമിത്വാ പലായതി, ഭണ്ഡദേയ്യമേവ. മച്ഛോ കേവലം ഇധ അപദഗ്ഗഹണേന ആഗതോ. യം പനേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം ഉദകട്ഠേ വുത്തമേവാതി.

൧൧൫. ദ്വിപദേസു ¶ – യേ അവഹരിതും സക്കാ, തേ ദസ്സേന്തോ ‘‘മനുസ്സാ പക്ഖജാതാ’’തി ആഹ. ദേവതാ പന അവഹരിതും ന സക്കാ. പക്ഖാ ജാതാ ഏതേസന്തി പക്ഖജാതാ. തേ ലോമപക്ഖാ ചമ്മപക്ഖാ അട്ഠിപക്ഖാതി തിവിധാ. തത്ഥ മോരകുക്കുടാദയോ ലോമപക്ഖാ, വഗ്ഗുലിആദയോ ചമ്മപക്ഖാ, ഭമരാദയോ അട്ഠിപക്ഖാതി വേദിതബ്ബാ. തേ സബ്ബേപി മനുസ്സാ ച പക്ഖജാതാ ച കേവലം ഇധ ദ്വിപദഗ്ഗഹണേന ആഗതാ. യം പനേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം ആകാസട്ഠേ ച പാണേ ച വുത്തനയമേവാതി.

൧൧൬. ചതുപ്പദേസു – പസുകാതി പാളിയം ആഗതാവസേസാ സബ്ബാ ചതുപ്പദജാതീതി വേദിതബ്ബാ. ഹത്ഥിആദയോ പാകടായേവ. തത്ഥ ഥേയ്യചിത്തേന ഹത്ഥിം ആമസന്തസ്സ ദുക്കടം, ഫന്ദാപേന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം. യോ പന മഹാബലോ ബലമദേന തരുണം ഭിങ്കച്ഛാപം നാഭിമൂലേ സീസേന ഉച്ചാരേത്വാ ഗണ്ഹന്തോ ചത്താരോ പാദേ, സോണ്ഡം ച ഭൂമിതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി മോചേതി, പാരാജികം. ഹത്ഥീ പന കോചി ഹത്ഥിസാലായം ബന്ധിത്വാ ഠപിതോ ¶ ഹോതി, കോചി അബദ്ധോവ തിട്ഠതി, കോചി അന്തോവത്ഥുമ്ഹി ¶ തിട്ഠതി, കോചി രാജങ്ഗണേ തിട്ഠതി, തത്ഥ ഹത്ഥിസാലായം ഗീവായ ബന്ധിത്വാ ഠപിതസ്സ ഗീവാബന്ധനഞ്ച ചത്താരോ ച പാദാതി പഞ്ച ഠാനാനി ഹോന്തി. ഗീവായ ച ഏകസ്മിഞ്ച പാദേ അയസങ്ഖലികായ ബദ്ധസ്സ ഛ ഠാനാനി. ഗീവായ ച ദ്വീസു ച പാദേസു ബദ്ധസ്സ സത്ത ഠാനാനി. തേസം വസേന ഫന്ദാപനഠാനാചാവനാനി വേദിതബ്ബാനി. അബദ്ധസ്സ സകലാ ഹത്ഥിസാലാ ഠാനം. തതോ അതിക്കമനേ, പാരാജികം. അന്തോവത്ഥുമ്ഹി ഠിതസ്സ സകലം അന്തോവത്ഥുമേവ ഠാനം. തസ്സ വത്ഥുദ്വാരാതിക്കമനേ പാരാജികം. രാജങ്ഗണേ ഠിതസ്സ സകലനഗരം ഠാനം. തസ്സ നഗരദ്വാരാതിക്കമനേ പാരാജികം. ബഹിനഗരേ ഠിതസ്സ ഠിതട്ഠാനമേവ ഠാനം. തം ഹരന്തോ പദവാരേന കാരേതബ്ബോ. നിപന്നസ്സ ഏകമേവ ഠാനം. തം ഥേയ്യചിത്തേന ഉട്ഠാപേന്തസ്സ ഉട്ഠിതമത്തേ പാരാജികം. അസ്സേപി അയമേവ വിനിച്ഛയോ. സചേ പന സോ ചതൂസു പാദേസു ബദ്ധോ ഹോതി, അട്ഠ ഠാനാനി വേദിതബ്ബാനി. ഏസ നയോ ഓട്ഠേപി.

ഗോണോപി ¶ കോചി ഗേഹേ ബന്ധിത്വാ ഠപിതോ ഹോതി. കോചി അബദ്ധോവ തിട്ഠതി, കോചി പന വജേ ബന്ധിത്വാ ഠപിതോ ഹോതി, കോചി അബദ്ധോവ തിട്ഠതി. തത്ഥ ഗേഹേ ബന്ധിത്വാ ഠപിതസ്സ ചത്താരോ പാദാ, ബന്ധനഞ്ചാതി പഞ്ച ഠാനാനി; അബദ്ധസ്സ സകലം ഗേഹം. വജേപി ബദ്ധസ്സ പഞ്ച ഠാനാനി. അബദ്ധസ്സ സകലോ വജോ. തം വജദ്വാരം അതിക്കാമേതി, പാരാജികം. വജം ഭിന്ദിത്വാ ഹരന്തോ ഖണ്ഡദ്വാരം അതിക്കാമേതി, പാരാജികം. ദ്വാരം വാ വിവരിത്വാ വജം വാ ഭിന്ദിത്വാ ബഹി ഠിതോ നാമേന പക്കോസിത്വാ നിക്ഖാമേതി, പാരാജികം. സാഖാഭങ്ഗം ദസ്സേത്വാ പക്കോസന്തസ്സാപി ഏസേവ നയോ. ദ്വാരം അവിവരിത്വാ വജം അഭിന്ദിത്വാ സാഖാഭങ്ഗം ചാലേത്വാ പക്കോസതി, ഗോണോ ഛാതതായ വജം ലങ്ഘേത്വാ നിക്ഖമതി, പാരാജികമേവ. സചേ പന ദ്വാരേ വിവരിതേ വജേ വാ ഭിന്നേ സയമേവ നിക്ഖമതി, ഭണ്ഡദേയ്യം. ദ്വാരം വിവരിത്വാ വാ അവിവരിത്വാ വാ വജമ്പി ഭിന്ദിത്വാ വാ അഭിന്ദിത്വാ വാ കേവലം സാഖാഭങ്ഗം ¶ ചാലേതി, ന പക്കോസതി, ഗോണോ ഛാതതായ പദസാ വാ ലങ്ഘേത്വാ വാ നിക്ഖമതി, ഭണ്ഡദേയ്യമേവ. ഏകോ മജ്ഝേ ഗാമേ ബദ്ധോ ഠിതോ, ഏകോ നിപന്നോ. ഠിതഗോണസ്സ പഞ്ച ഠാനാനി ഹോന്തി, നിപന്നസ്സ ദ്വേ ഠാനാനി; തേസം വസേന ഫന്ദാപനഠാനാചാവനാനി വേദിതബ്ബാനി.

യോ പന നിപന്നം അനുട്ഠാപേത്വാ തത്ഥേവ ഘാതേതി, ഭണ്ഡദേയ്യം. സുപരിക്ഖിത്തേ പന ദ്വാരയുത്തേ ഗാമേ ഠിതഗോണസ്സ സകലഗാമോ ഠാനം. അപരിക്ഖിത്തേ ഠിതസ്സ വാ ചരന്തസ്സ വാ പാദേഹി അക്കന്തട്ഠാനമേവ ഠാനം ഗദ്രഭപസുകാസുപി അയമേവ വിനിച്ഛയോതി.

൧൧൭. ബഹുപ്പദേസു ¶ – സചേ ഏകായ സതപദിയാ വത്ഥു പൂരതി, തം പദസാ നേന്തസ്സ നവനവുതി ഥുല്ലച്ചയാനി, ഏകം പാരാജികം. സേസം വുത്തനയമേവാതി.

൧൧൮. ഓചരതീതി ¶ ഓചരകോ, തത്ഥ തത്ഥ അന്തോ അനുപവിസതീതി വുത്തം ഹോതി. ഓചരിത്വാതി സല്ലക്ഖേത്വാ, ഉപധാരേത്വാതി അത്ഥോ. ആചിക്ഖതീതി പരകുലേസു വാ വിഹാരാദീസു വാ ദുട്ഠപിതം അസംവിഹിതാരക്ഖം ഭണ്ഡം അഞ്ഞസ്സ ചോരകമ്മം കാതും പടിബലസ്സ ആരോചേതി. ആപത്തി ഉഭിന്നം പാരാജികസ്സാതി അവസ്സം ഹാരിയേ ഭണ്ഡേ ഓചരകസ്സ ആണത്തിക്ഖണേ ഇതരസ്സ ഠാനാചാവനേതി ഏവം ആപത്തി ഉഭിന്നം പാരാജികസ്സ. യോ പന ‘‘പുരിസോ ഗേഹേ നത്ഥി, ഭണ്ഡം അസുകസ്മിം നാമ പദേസേ ഠപിതം അസംവിഹിതാരക്ഖം, ദ്വാരം അസംവുതം, ഗതമത്തേനേവ സക്കാ ഹരിതും, നത്ഥി നാമ കോചി പുരിസകാരൂപജീവീ, യോ തം ഗന്ത്വാ ഹരേയ്യാ’’തിആദിനാ നയേന പരിയായകഥം കരോതി, തഞ്ച സുത്വാ അഞ്ഞോ ‘‘അഹം ദാനി ഹരിസ്സാമീ’’തി ഗന്ത്വാ ഹരതി, തസ്സ ഠാനാചാവനേ പാരാജികം, ഇതരസ്സ പന അനാപത്തി. പരിയായേന ഹി അദിന്നാദാനതോ മുച്ചതീതി.

ഓണിം രക്ഖതീതി ഓണിരക്ഖോ. യോ പരേന അത്തനോ വസനട്ഠാനേ ആഭതം ഭണ്ഡം ‘‘ഇദം

താവ, ഭന്തേ, മുഹുത്തം ഓലോകേഥ, യാവ അഹം ഇദം നാമ കിച്ചം കത്വാ ആഗച്ഛാമീ’’തി വുത്തോ ¶ രക്ഖതി, തസ്സേതം അധിവചനം. തേനേവാഹ – ‘‘ഓണിരക്ഖോ നാമ ആഹടം ഭണ്ഡം ഗോപേന്തോ’’തി. തത്ഥ ഓണിരക്ഖോ യേഭുയ്യേന ബന്ധിത്വാ ലഗ്ഗേത്വാ ഠപിതഭണ്ഡം അമോചേത്വാവ ഹേട്ഠാ പസിബ്ബകം വാ പുടകം വാ ഛിന്ദിത്വാ കിഞ്ചിമത്തം ഗഹേത്വാ സിബ്ബനാദിം പുന പാകതികം കരോതി, ‘‘ഏവം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ആമസനാദീനി കരോന്തസ്സ അനുരുപാ ആപത്തിയോ വേദിതബ്ബാതി.

സംവിധായ ¶ ¶ അവഹാരോ സംവിദാവഹാരോ; അഞ്ഞമഞ്ഞസഞ്ഞത്തിയാ കതാവഹാരോതി വുത്തം ഹോതി. സംവിദഹിത്വാതി ഏകച്ഛന്ദതായ ഏകജ്ഝാസയതായ സമ്മന്തയിത്വാതി അത്ഥോ. തത്രായം വിനിച്ഛയോ – സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ ‘‘അസുകം നാമ ഗേഹം ഗന്ത്വാ, ഛദനം വാ ഭിന്ദിത്വാ, സന്ധിം വാ ഛിന്ദിത്വാ ഭണ്ഡം ഹരിസ്സാമാ’’തി സംവിദഹിത്വാ ഗച്ഛന്തി. തേസു ഏകോ ഭണ്ഡം അവഹരതി. തസ്സുദ്ധാരേ സബ്ബേസം പാരാജികം. പരിവാരേപി ചേതം വുത്തം –

‘‘ചതുരോ ജനാ സംവിധായ, ഗരുഭണ്ഡം അവാഹരും;

പഞ്ഹാ മേസാ കുസലേഹി ചിന്തിതാ’’തി. (പരി. ൪൭൯);

തസ്സായം അത്ഥോ – ചത്താരോ ജനാ ആചരിയന്തേവാസികാ ഛമാസകം ഗരുഭണ്ഡം ആഹരിതുകാമാ ജാതാ. തത്ഥ ആചരിയോ ‘‘ത്വം ഏകം മാസകം ഹര, ത്വം ഏകം, ത്വം ഏകം, അഹം തയോ ഹരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. അന്തേവാസികേസു പന പഠമോ ‘‘തുമ്ഹേ, ഭന്തേ, തയോ ഹരഥ, ത്വം ഏകം ഹര, ത്വം ഏകം, അഹം ഏകം ഹരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ഇതരേപി ദ്വേ ഏവമേവ ആഹംസു. തത്ഥ അന്തേവാസികേസു ഏകമേകസ്സ ഏകേകോ മാസകോ സാഹത്ഥികോ ഹോതി, തേന നേസം ദുക്കടാപത്തിയോ; പഞ്ച ആണത്തികാ, തേഹി തിണ്ണമ്പി പാരാജികം. ആചരിയസ്സ പന തയോ സാഹത്ഥികാ, തേഹിസ്സ ഥുല്ലച്ചയം. തയോ ആണത്തികാ, തേഹിപി ഥുല്ലച്ചയമേവ. ഇമസ്മിഞ്ഹി അദിന്നാദാനസിക്ഖാപദേ സാഹത്ഥികം വാ ആണത്തികസ്സ, ആണത്തികം വാ സാഹത്ഥികസ്സ ¶ അങ്ഗം ന ഹോതി. സാഹത്ഥികം പന സാഹത്ഥികേനേവ കാരേതബ്ബം, ആണത്തികം ആണത്തികേനേവ. തേന വുത്തം – ‘‘ചതുരോ ജനാ സംവിധായ…പേ… പഞ്ഹാ മേസാ കുസലേഹി ചിന്തിതാ’’തി.

അപിച സംവിദാവഹാരേ അസമ്മോഹത്ഥം ‘‘ഏകഭണ്ഡം ഏകട്ഠാനം, ഏകഭണ്ഡം നാനാഠാനം; നാനാഭണ്ഡം ഏകട്ഠാനം, നാനാഭണ്ഡം നാനാഠാന’’ന്തി ഇദമ്പി ചതുക്കം അത്ഥതോ സല്ലക്ഖേതബ്ബം. തത്ഥ ഏകഭണ്ഡം ഏകട്ഠാനന്തി ഏകകുലസ്സ ആപണഫലകേ പഞ്ചമാസകം ഭണ്ഡം ദുട്ഠപിതം ദിസ്വാ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ ഏകം ആണാപേന്തി ‘‘ഗച്ഛേതം ആഹരാ’’തി, തസ്സുദ്ധാരേ സബ്ബേസം പാരാജികം. ഏകഭണ്ഡം ¶ നാനാഠാനന്തി ഏകകുലസ്സ പഞ്ചസു ആപണഫലകേസു ഏകേകമാസകം ദുട്ഠപിതം ദിസ്വാ സമ്ബഹുലാ ഏകം ആണാപേന്തി ‘‘ഗച്ഛേതേ ആഹരാ’’തി, പഞ്ചമസ്സ മാസകസ്സ ഉദ്ധാരേ സബ്ബേസം പാരാജികം. നാനാഭണ്ഡം ഏകട്ഠാനന്തി ബഹൂനം സന്തകം പഞ്ചമാസകം വാ അതിരേകപഞ്ചമാസകം വാ അഗ്ഘനകം ഭണ്ഡം ¶ ഏകസ്മിം ഠാനേ ദുട്ഠപിതം ദിസ്വാ സമ്ബഹുലാ ഏകം ആണാപേന്തി ‘‘ഗച്ഛേതം ആഹരാ’’തി, തസ്സുദ്ധാരേ സബ്ബേസം പാരാജികം. നാനാഭണ്ഡം നാനാഠാനന്തി പഞ്ചന്നം കുലാനം പഞ്ചസു ആപണഫലകേസു ഏകേകമാസകം ദുട്ഠപിതം ദിസ്വാ സമ്ബഹുലാ ഏകം ആണാപേന്തി ‘‘ഗച്ഛേതേ ആഹരാ’’തി, പഞ്ചമസ്സ മാസകസ്സ ഉദ്ധാരേ സബ്ബേസം പാരാജികന്തി.

൧൧൯. സങ്കേതകമ്മന്തി സഞ്ജാനനകമ്മം; കാലപരിച്ഛേദവസേന സഞ്ഞാണകരണന്തി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച ‘‘പുരേഭത്തം അവഹരാ’’തി വുത്തേ അജ്ജ വാ പുരേഭത്തം അവഹരതു, സ്വേ വാ, അനാഗതേ വാ സംവച്ഛരേ, നത്ഥി വിസങ്കേതോ; ഉഭിന്നമ്പി ഓചരകേ വുത്തനയേനേവ പാരാജികം. സചേ പന ‘‘അജ്ജ പുരേഭത്തം അവഹരാ’’തി വുത്തേ സ്വേ പുരേഭത്തം അവഹരതി, ‘‘അജ്ജാ’’തി നിയാമിതം തം സങ്കേതം അതിക്കമ്മ പച്ഛാ അവഹടം ഹോതി. സചേ ‘‘സ്വേ പുരേഭത്തം അവഹരാ’’തി വുത്തേ അജ്ജ പുരേഭത്തം അവഹരതി ¶ , ‘‘സ്വേ’’തി നിയാമിതം തം സങ്കേതം അപ്പത്വാ പുരേ അവഹടം ഹോതി; ഏവം അവഹരന്തസ്സ അവഹാരകസ്സേവ പാരാജികം, മൂലട്ഠസ്സ അനാപത്തി. ‘‘സ്വേ പുരേഭത്ത’’ന്തി വുത്തേ തദഹേവ വാ സ്വേ പച്ഛാഭത്തം വാ ഹരന്തോപി തം സങ്കേതം പുരേ ച പച്ഛാ ച ഹരതീതി വേദിതബ്ബോ. ഏസ നയോ പച്ഛാഭത്തരത്തിന്ദിവേസുപി. പുരിമയാമ-മജ്ഝിമയാമ-പച്ഛിമയാമ-കാളജുണ്ഹ-മാസ-ഉതു-സംവച്ഛരാദിവസേനാപി ചേത്ഥ സങ്കേതവിസങ്കേതതാ വേദിതബ്ബാ. ‘‘പുരേഭത്തം ഹരാ’’തി വുത്തേ ‘‘പുരേഭത്തമേവ ഹരിസ്സാമീ’’തി വായമന്തസ്സ പച്ഛാഭത്തം ഹോതി; ഏത്ഥ കഥന്തി? മഹാസുമത്ഥേരോ താവ ആഹ – ‘‘പുരേഭത്തപയോഗോവ ഏസോ, തസ്മാ മൂലട്ഠോ ന മുച്ചതീ’’തി. മഹാപദുമത്ഥേരോ പനാഹ – ‘‘കാലപരിച്ഛേദം അതിക്കന്തത്താ വിസങ്കേതം, തസ്മാ മൂലട്ഠോ മുച്ചതീ’’തി.

൧൨൦. നിമിത്തകമ്മന്തി ¶ സഞ്ഞുപ്പാദനത്ഥം കസ്സചി നിമിത്തസ്സ കരണം, തം ‘‘അക്ഖിം വാ നിഖണിസ്സാമീ’’തിആദിനാ നയേന തിധാ വുത്തം. അഞ്ഞമ്പി പനേത്ഥ ഹത്ഥലങ്ഘന-പാണിപ്പഹാരഅങ്ഗുലിഫോടന-ഗീവുന്നാമന-ഉക്കാസനാദിഅനേകപ്പകാരം ¶ സങ്ഗഹേതബ്ബം. സേസമേത്ഥ സങ്കേതകമ്മേ വുത്തനയമേവാതി.

൧൨൧. ഇദാനി ഏതേസ്വേവ സങ്കേതകമ്മനിമിത്തകമ്മേസു അസമ്മോഹത്ഥം ‘‘ഭിക്ഖു ഭിക്ഖും ആണാപേതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സോ തം മഞ്ഞമാനോ തന്തി സോ അവഹാരകോ യം ആണാപകേന നിമിത്തസഞ്ഞം കത്വാ വുത്തം, തം ഏതന്തി മഞ്ഞമാനോ തമേവ അവഹരതി, ഉഭിന്നം പാരാജികം. സോ തം മഞ്ഞമാനോ അഞ്ഞന്തി യം അവഹരാതി വുത്തം, തം ഏതന്തി മഞ്ഞമാനോ അഞ്ഞം തസ്മിംയേവ ഠാനേ ഠപിതം അവഹരതി, മൂലട്ഠസ്സ അനാപത്തി. അഞ്ഞം മഞ്ഞമാനോ തന്തി ആണാപകേന നിമിത്തസഞ്ഞം കത്വാ വുത്തഭണ്ഡം അപ്പഗ്ഘം, ഇദം അഞ്ഞം തസ്സേവ സമീപേ ഠപിതം സാരഭണ്ഡന്തി ഏവം അഞ്ഞം മഞ്ഞമാനോ തമേവ അവഹരതി, ഉഭിന്നമ്പി പാരാജികം. അഞ്ഞം മഞ്ഞമാനോ അഞ്ഞന്തി പുരിമനയേനേവ ഇദം അഞ്ഞം തസ്സേവ സമീപേ ഠപിതം സാരഭണ്ഡന്തി ¶ മഞ്ഞതി, തഞ്ചേ അഞ്ഞമേവ ഹോതി, തസ്സേവ പാരാജികം.

ഇത്ഥന്നാമസ്സ പാവദാതിആദീസു ഏകോ ആചരിയോ തയോ ബുദ്ധരക്ഖിത-ധമ്മരക്ഖിത-സങ്ഘരക്ഖിതനാമകാ അന്തേവാസികാ ദട്ഠബ്ബാ. തത്ഥ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖും ആണാപേതീതി ആചരിയോ കിഞ്ചി ഭണ്ഡം കത്ഥചി സല്ലക്ഖേത്വാ തസ്സ ഹരണത്ഥായ ബുദ്ധരക്ഖിതം ആണാപേതി. ഇത്ഥന്നാമസ്സ പാവദാതി ഗച്ഛ ത്വം, ബുദ്ധരക്ഖിത, ഏതമത്ഥം ധമ്മരക്ഖിതസ്സ പാവദ. ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമസ്സ പാവദതൂതി ധമ്മരക്ഖിതോപി സങ്ഘരക്ഖിതസ്സ പാവദതു. ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമം ഭണ്ഡം അവഹരതൂതി ഏവം തയാ ആണത്തേന ധമ്മരക്ഖിതേന ആണത്തോ സങ്ഘരക്ഖിതോ ഇത്ഥന്നാമം ഭണ്ഡം അവഹരതു, സോ ഹി അമ്ഹേസു വീരജാതികോ പടിബലോ ഇമസ്മിം കമ്മേതി. ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഏവം ആണാപേന്തസ്സ ആചരിയസ്സ താവ ദുക്കടം. സചേ പന സാ ആണത്തി യഥാധിപ്പായം ¶ ഗച്ഛതി, യം പരതോ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം, ആണത്തിക്ഖണേ തദേവ ഹോതി. അഥ തം ഭണ്ഡം അവസ്സം ഹാരിയം ഹോതി, യം പരതോ ‘‘സബ്ബേസം ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി വുത്തം, തതോ ഇമസ്സ തങ്ഖണേയേവ പാരാജികം ഹോതീതി അയം യുത്തി സബ്ബത്ഥ വേദിതബ്ബാ.

സോ ഇതരസ്സ ആരോചേതീതി ബുദ്ധരക്ഖിതോ ധമ്മരക്ഖിതസ്സ, ധമ്മരക്ഖിതോ ച സങ്ഘരക്ഖിതസ്സ ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയോ ഏവം വദതി – ‘ഇത്ഥന്നാമം കിര ഭണ്ഡം അവഹര, ത്വം കിര അമ്ഹേസു ച വീരപുരിസോ’’’തി ¶ ആരോചേതി, ഏവം തേസമ്പി ദുക്കടം. അവഹാരകോ പടിഗ്ഗണ്ഹാതീതി ‘‘സാധു ഹരിസ്സാമീ’’തി സങ്ഘരക്ഖിതോ സമ്പടിച്ഛതി. മൂലട്ഠസ്സ ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാതി സങ്ഘരക്ഖിതേന പടിഗ്ഗഹിതമത്തേ ആചരിയസ്സ ഥുല്ലച്ചയം, മഹാജനോ ഹി തേന പാപേ നിയോജിതോതി. സോ തം ഭണ്ഡന്തി സോ ചേ സങ്ഘരക്ഖിതോ തം ഭണ്ഡം അവഹരതി, സബ്ബേസം ചതുന്നമ്പി ജനാനം പാരാജികം. ന കേവലഞ്ച ചതുന്നം, ഏതേന ഉപായേന വിസങ്കേതം അകത്വാ പരമ്പരായ ആണാപേന്തം സമണസതം സമണസഹസ്സം വാ ഹോതു, സബ്ബേസം പാരാജികമേവ.

ദുതിയവാരേ – സോ അഞ്ഞം ആണാപേതീതി സോ ആചരിയേന ആണത്തോ ബുദ്ധരക്ഖിതോ ധമ്മരക്ഖിതം അദിസ്വാ വാ അവത്തുകാമോ വാ ഹുത്വാ സങ്ഘരക്ഖിതമേവ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയോ ഏവമാഹ – ‘ഇത്ഥന്നാമം കിര ഭണ്ഡം അവഹരാ’’’തി ആണാപേതി. ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ആണത്തിയാ താവ ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സ ദുക്കടം. പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി സങ്ഘരക്ഖിതേന സമ്പടിച്ഛിതേ മൂലട്ഠസ്സേവ ¶ ദുക്കടന്തി വേദിതബ്ബം. സചേ പന സോ തം ഭണ്ഡം അവഹരതി, ആണാപകസ്സ ച ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സ, അവഹാരകസ്സ ച സങ്ഘരക്ഖിതസ്സാതി ഉഭിന്നമ്പി പാരാജികം. മൂലട്ഠസ്സ പന ആചരിയസ്സ വിസങ്കേതത്താ പാരാജികേന അനാപത്തി. ധമ്മരക്ഖിതസ്സ അജാനനതായ സബ്ബേന സബ്ബം അനാപത്തി. ബുദ്ധരക്ഖിതോ പന ദ്വിന്നം സോത്ഥിഭാവം കത്വാ അത്തനാ നട്ഠോ.

ഇതോ പരേസു ചതൂസു ആണത്തിവാരേസു പഠമേ താവ സോ ഗന്ത്വാ പുന പച്ചാഗച്ഛതീതി ഭണ്ഡട്ഠാനം ഗന്ത്വാ അന്തോ ച ബഹി ച ആരക്ഖം ദിസ്വാ അവഹരിതും അസക്കോന്തോ ആഗച്ഛതി. യദാ സക്കോസി, തദാതി കിം അജ്ജേവ അവഹടം ഹോതി? ഗച്ഛ യദാ സക്കോസി തദാ നം അവഹരാതി. ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഏവം പുന ആണത്തിയാപി ദുക്കടമേവ ഹോതി. സചേ പന തം ഭണ്ഡം അവസ്സം ഹാരിയം ഹോതി, അത്ഥസാധകചേതനാ നാമ മഗ്ഗാനന്തരഫലസദിസാ, തസ്മാ ¶ അയം ആണത്തിക്ഖണേയേവ പാരാജികോ. സചേപി അവഹാരകോ സട്ഠിവസ്സാതിക്കമേന തം ഭണ്ഡം അവഹരതി, ആണാപകോ ച അന്തരായേവ കാലം വാ കരോതി, ഹീനായ വാ ആവത്തതി; അസ്സമണോവ ഹുത്വാ കാലം വാ കരിസ്സതി, ഹീനായ വാ ആവത്തിസ്സതി, അവഹാരകസ്സ പന അവഹാരക്ഖണേയേവ പാരാജികം.

ദുതിയവാരേ – യസ്മാ തം സണികം വാ ഭണന്തോ തസ്സ വാ ബധിരതായ ‘‘മാ അവഹരീ’’തി

ഏതം വചനം ന സാവേതി, തസ്മാ മൂലട്ഠോ ന മുത്തോ. തതിയവാരേ – പന സാവിതത്താ മുത്തോ. ചതുത്ഥവാരേ ¶ – തേന ച സാവിതത്താ, ഇതരേന ച ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ഓരതത്താ ഉഭോപി മുത്താതി.

൧൨൨. ഇദാനി തത്ഥ തത്ഥ ഠാനാ ചാവനവസേന വുത്തസ്സ അദിന്നാദാനസ്സ അങ്ഗം വത്ഥുഭേദേന ച ആപത്തിഭേദം ദസ്സേന്തോ ‘‘പഞ്ചഹി ആകാരേഹീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പഞ്ചഹി ആകാരേഹീതി പഞ്ചഹി കാരണേഹി; പഞ്ചഹി അങ്ഗേഹീതി വുത്തം ഹോതി. തത്രായം സങ്ഖേപത്ഥോ – അദിന്നം ആദിയന്തസ്സ ‘‘പരപരിഗ്ഗഹിതഞ്ച ഹോതീ’’തിആദിനാ നയേന വുത്തേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി പാരാജികം ഹോതി, ന തതോ ഊനേഹീതി. തത്രിമേ പഞ്ച ആകാരാ – പരപരിഗ്ഗഹിതം, പരപരിഗ്ഗഹിതസഞ്ഞിതാ ¶ , പരിക്ഖാരസ്സ ഗരുകഭാവോ, ഥേയ്യചിത്തം, ഠാനാചാവനന്തി. ഇതോ പരേഹി പന ദ്വീഹി വാരേഹി ലഹുകേ പരിക്ഖാരേ വത്ഥുഭേദേന ഥുല്ലച്ചയഞ്ച ദുക്കടഞ്ച ദസ്സിതം.

൧൨൫. ‘‘ഛഹാകാരേഹീ’’തിആദിനാ നയേന വുത്തവാരത്തയേ പന ന സകസഞ്ഞിതാ, ന വിസ്സാസഗ്ഗാഹിതാ, ന താവകാലികതാ, പരിക്ഖാരസ്സ ഗരുകഭാവോ, ഥേയ്യചിത്തം, ഠാനാചാവനന്തി ഏവം ഛ ആകാരാ വേദിതബ്ബാ. വത്ഥുഭേദേന പനേത്ഥാപി പഠമവാരേ പാരാജികം. ദുതിയതതിയേസു ഥുല്ലച്ചയദുക്കടാനി വുത്താനി. തതോ പരേസു പന തീസു വാരേസു വിജ്ജമാനേപി വത്ഥുഭേദേ വത്ഥുസ്സ പരേഹി അപരിഗ്ഗഹിതത്താ ദുക്കടമേവ വുത്തം. തത്ര യദേതം ‘‘ന ¶ ച പരപരിഗ്ഗഹിത’’ന്തി വുത്തം, തം അനജ്ഝാവുത്ഥകം വാ ഹോതു ഛഡ്ഡിതം ഛിന്നമൂലകം അസ്സാമികവത്ഥു, അത്തനോ സന്തകം വാ, ഉഭയമ്പി ‘‘ന ച പരപരിഗ്ഗഹിത’’ന്ത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. യസ്മാ പനേത്ഥ പരപരിഗ്ഗഹിതസഞ്ഞാ ച അത്ഥി, ഥേയ്യചിത്തേന ച ഗഹിതം, തസ്മാ അനാപത്തി ന വുത്താതി.

൧൩൧. ഏവം വത്ഥുവസേന ച ചിത്തവസേന ച ആപത്തിഭേദം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അനാപത്തിഭേദം ദസ്സേന്തോ ‘‘അനാപത്തി സസഞ്ഞിസ്സാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സസഞ്ഞിസ്സാതി സകസഞ്ഞിസ്സ, ‘‘മയ്ഹം സന്തകം ¶ ഇദം ഭണ്ഡ’’ന്തി ഏവം സസഞ്ഞിസ്സ പരഭണ്ഡമ്പി ഗണ്ഹതോ ഗഹണേ അനാപത്തി, ഗഹിതം പന പുന ദാതബ്ബം. സചേ സാമികേഹി ‘‘ദേഹീ’’തി വുത്തോ ന ദേതി, തേസം ധുരനിക്ഖേപേ പാരാജികം.

വിസ്സാസഗ്ഗാഹേതി വിസ്സാസഗ്ഗഹണേപി അനാപത്തി. വിസ്സാസഗ്ഗാഹലക്ഖണം പന ഇമിനാ സുത്തേന ജാനിതബ്ബം – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതസ്സ വിസ്സാസം ഗഹേതും – സന്ദിട്ഠോ ച ഹോതി, സമ്ഭത്തോ ച, ആലപിതോ ച, ജീവതി ച, ഗഹിതേ ച അത്തമനോ’’തി (മഹാവ. ൩൫൬). തത്ഥ സന്ദിട്ഠോതി ദിട്ഠമത്തകമിത്തോ, സമ്ഭത്തോതി ദള്ഹമിത്തോ, ആലപിതോതി ‘‘മമ സന്തകം യം ഇച്ഛസി, തം ഗണ്ഹേയ്യാസി, ആപുച്ഛിത്വാ ഗഹണേ കാരണം നത്ഥീ’’തി വുത്തോ. ജീവതീതി അനുട്ഠാനസേയ്യായ സയിതോപി യാവ ¶ ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദം ന പാപുണാതി. ഗഹിതേ ച അത്തമനോതി ഗഹിതേ തുട്ഠചിത്തോ ഹോതി, ഏവരൂപസ്സ സന്തകം ‘‘ഗഹിതേ മേ അത്തമനോ ഭവിസ്സതീ’’തി ജാനന്തേന ഗഹേതും വട്ടതി. അനവസേസപരിയാദാനവസേന ചേതാനി പഞ്ചങ്ഗാനി വുത്താനി. വിസ്സാസഗ്ഗാഹോ പന തീഹി അങ്ഗേഹി രുഹതി – സന്ദിട്ഠോ, ജീവതി, ഗഹിതേ അത്തമനോ; സമ്ഭത്തോ, ജീവതി, ഗഹിതേ അത്തമനോ; ആലപിതോ, ജീവതി, ഗഹിതേ അത്തമനോതി.

യോ പന ന ജീവതി, ന ച ഗഹിതേ അത്തമനോ ഹോതി; തസ്സ സന്തകം വിസ്സാസഗ്ഗാഹേന ഗഹിതമ്പി പുന ദാതബ്ബം. ദദമാനേന ച മതകധനം താവ യേ തസ്സ ധനേ ഇസ്സരാ ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ, തേസം ദാതബ്ബം. അനത്തമനസ്സ സന്തകം തസ്സേവ ദാതബ്ബം. യോ പന പഠമംയേവ ‘‘സുട്ഠു കതം തയാ മമ സന്തകം ഗണ്ഹന്തേനാ’’തി വചീഭേദേന വാ ചിത്തുപ്പാദമത്തേന വാ അനുമോദിത്വാ പച്ഛാ ¶ കേനചി കാരണേന കുപിതോ, പച്ചാഹരാപേതും ന ലഭതി. യോപി അദാതുകാമോ ചിത്തേന പന അധിവാസേതി, ന കിഞ്ചി വദതി, സോപി പുന പച്ചാഹരാപേതും ന ലഭതി. യോ പന ‘‘മയാ തുമ്ഹാകം സന്തകം ഗഹിതം വാ പരിഭുത്തം വാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഗഹിതം വാ ഹോതു പരിഭുത്തം വാ, മയാ പന തം കേനചിദേവ കരണീയേന ഠപിതം, പാകതികം കാതും വട്ടതീ’’തി വദതി. അയം പച്ചാഹരാപേതും ലഭതി.

താവകാലികേതി ‘‘പടിദസ്സാമി പടികരിസ്സാമീ’’തി ഏവം ഗണ്ഹന്തസ്സ താവകാലികേപി ഗഹണേ അനാപത്തി. ഗഹിതം പന സചേ ഭണ്ഡസാമികോ പുഗ്ഗലോ വാ ഗണോ വാ ‘‘തുയ്ഹേവേതം ഹോതൂ’’തി അനുജാനാതി, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ അനുജാനാതി, ആഹരാപേന്തേ ദാതബ്ബം. സങ്ഘസന്തകം പന പടിദാതുമേവ വട്ടതി.

പേതപരിഗ്ഗഹേതി ഏത്ഥ പന പേത്തിവിസയേ ഉപപന്നാപി കാലം കത്വാ തസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ നിബ്ബത്താപി ¶ ചാതുമഹാരാജികാദയോ ദേവാപി സബ്ബേ ‘‘പേതാ’’ ത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗതാ, തേസം പരിഗ്ഗഹേ അനാപത്തി. സചേപി ഹി സക്കോ ദേവരാജാ ആപണം പസാരേത്വാ നിസിന്നോ ഹോതി, ദിബ്ബചക്ഖുകോ ച ഭിക്ഖു തം ഞത്വാ അത്തനോ ചീവരത്ഥായ സതസഹസ്സഗ്ഘനകമ്പി സാടകം ¶ തസ്സ ‘‘മാ ഗണ്ഹ, മാ ഗണ്ഹാ’’തി വദന്തസ്സാപി ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, വട്ടതി. ദേവതാ പന ഉദ്ദിസ്സ ബലികമ്മം കരോന്തേഹി രുക്ഖാദീസു ലഗ്ഗിതസാടകേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി.

തിരച്ഛാനഗതപരിഗ്ഗഹേതി തിരച്ഛാനഗതാനമ്പി പരിഗ്ഗഹേ അനാപത്തി. സചേപി ഹി നാഗരാജാ വാ സുപണ്ണമാണവകോ വാ മനുസ്സരൂപേന ആപണം പസാരേതി, തതോ ചസ്സ സന്തകം കോചി ഭിക്ഖു പുരിമനയേനേവ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, വട്ടതി. സീഹോ വാ ബ്യഗ്ഘോ വാ മിഗമഹിംസാദയോ വധിത്വാ ഖാദന്തോ ജിഘച്ഛാപീളിതോ ആദിതോവ ന വാരേതബ്ബോ. അനത്ഥമ്പി ഹി കരേയ്യ. യദി പന ഥോകേ ഖായിതേ വാരേതും സക്കോതി, വാരേത്വാ ഗഹേതും വട്ടതി. സേനാദയോപി ആമിസം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തേ പാതാപേത്വാ ഗണ്ഹിതും വട്ടതി.

പംസുകൂലസഞ്ഞിസ്സാതി അസ്സാമികം ‘‘ഇദം പംസുകൂല’’ന്തി ഏവംസഞ്ഞിസ്സാപി ഗഹണേ അനാപത്തി. സചേ പന തം സസ്സാമികം ഹോതി, ആഹരാപേന്തേ ദാതബ്ബം ¶ . ഉമ്മത്തകസ്സാതി പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരസ്സ ഉമ്മത്തകസ്സാപി അനാപത്തി. ആദികമ്മികസ്സാതി ഇധ ധനിയോ ആദികമ്മികോ, തസ്സ അനാപത്തി. അവസേസാനം പന രജകഭണ്ഡികാദിചോരാനം ഛബ്ബഗ്ഗിയാദീനം ആപത്തിയേവാതി.

സമുട്ഠാനഞ്ച കിരിയാ, അഥോ സഞ്ഞാ സചിത്തകം;

ലോകവജ്ജഞ്ച കമ്മഞ്ച, കുസലം വേദനായ ചാതി.

ഇമസ്മിം പന പകിണ്ണകേ ഇദം സിക്ഖാപദം തിസമുട്ഠാനം – സാഹത്ഥികം കായതോ ച ചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, ആണത്തികം വാചതോ ച ചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, സാഹത്ഥികാണത്തികം കായതോ ച വാചതോ ച ചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി. കിരിയാസമുട്ഠാനഞ്ച, കരോന്തോയേവ ഹി ഏതം ആപജ്ജതി ന അകരോന്തോ. ‘‘അദിന്നം ആദിയാമീ’’തി സഞ്ഞായ അഭാവേന മുച്ചനതോ സഞ്ഞാവിമോക്ഖം, സചിത്തകം ¶ , ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, തുട്ഠോ വാ ഭീതോ വാ മജ്ഝത്തോ വാ തം ആപജ്ജതീതി തിവേദനന്തി സബ്ബം പഠമസിക്ഖാപദേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൧൩൨. വിനീതവത്ഥുകഥാസു ¶ ഛബ്ബഗ്ഗിയവത്ഥു അനുപഞ്ഞത്തിയം വുത്തമേവ.

ദുതിയവത്ഥുമ്ഹി – ചിത്തം നാമ പുഥുജ്ജനാനം രാഗാദിവസേന പകതിം വിജഹിത്വാ ധാവതി സന്ധാവതി വിധാവതി. സചേ ഭഗവാ കായവചീദ്വാരഭേദം വിനാപി ചിത്തുപ്പാദമത്തേന ആപത്തിം പഞ്ഞപേയ്യ, കോ സക്കുണേയ്യ അനാപത്തികം അത്താനം കാതും! തേനാഹ – ‘‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു ചിത്തുപ്പാദേ’’തി. ചിത്തവസികേന പന ന ഭവിതബ്ബം, പടിസങ്ഖാനബലേന ചിത്തം നിവാരേതബ്ബമേവാതി.

൧൩൩-൪. ആമസന-ഫന്ദാപന-ഠാനാചാവനവത്ഥൂനി ഉത്താനത്ഥാനേവ. തതോ പരാനി ച ഥേയ്യചിത്തോ ഭൂമിതോ അഗ്ഗഹേസീതി വത്ഥുപരിയോസാനാനി.

൧൩൫. നിരുത്തിപഥവത്ഥുസ്മിം ൧.൩൨൯ ആദിയീതി ഗണ്ഹി, ‘‘ചോരോസി ത്വ’’ന്തി പരാമസി. ഇതരോ പന ‘‘കേന അവഹട’’ന്തി വുത്തേ ‘‘മയാ അവഹട’’ന്തി പുച്ഛാസഭാഗേന പടിഞ്ഞം അദാസി. യദി ഹി ഇതരേന ‘‘കേന ഗഹിതം, കേന അപനീതം, കേന ഠപിത’’ന്തി വുത്തം അഭവിസ്സ, അഥ അയമ്പി ‘‘മയാ ഗഹിതം, അപനീതം, ഠപിത’’ന്തി വാ വദേയ്യ. മുഖം നാമ ഭുഞ്ജനത്ഥായ ച കഥനത്ഥായ ച കതം, ഥേയ്യചിത്തം പന വിനാ അവഹാരോ നത്ഥി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു നിരുത്തിപഥേ’’തി. വോഹാരവചനമത്തേ അനാപത്തീതി അത്ഥോ. തതോ പരം വേഠനവത്ഥു പരിയോസാനം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൧൩൭. അഭിന്നസരീരവത്ഥുസ്മിം അധിവത്ഥോതി സാടകതണ്ഹായ തസ്മിംയേവ സരീരേ നിബ്ബത്തോ. അനാദിയന്തോതി തസ്സ വചനം അഗണ്ഹന്തോ, ആദരം വാ അകരോന്തോ. തം സരീരം ഉട്ഠഹിത്വാതി പേതോ അത്തനോ ആനുഭാവേന തം സരീരം ഉട്ഠാപേസി. തേന വുത്തം – ‘‘തം സരീരം ഉട്ഠഹിത്വാ’’തി. ദ്വാരം ഥകേസീതി ഭിക്ഖുസ്സ സുസാനസമീപേയേവ വിഹാരോ, തസ്മാ ഭീരുകജാതികോ ഭിക്ഖു ഖിപ്പമേവ തത്ഥ പവിസിത്വാ ¶ ദ്വാരം ഥകേസി. തത്ഥേവ പരിപതീതി ദ്വാരേ ഥകിതേ പേതോ സാടകേ നിരാലയോ ഹുത്വാ തം സരീരം പഹായ യഥാകമ്മം ഗതോ, തസ്മാ തം സരീരം തത്ഥേവ പരിപതി, പതിതന്തി വുത്തം ഹോതി.

അഭിന്നേ സരീരേതി അബ്ഭുണ്ഹേ അല്ലസരീരേ പംസുകൂലം ന ഗഹേതബ്ബം, ഗണ്ഹന്തസ്സ ഏവരൂപാ ഉപദ്ദവാ ഹോന്തി, ദുക്കടഞ്ച ആപജ്ജതി. ഭിന്നേ പന ¶ ഗഹേതും വട്ടതി. കിത്താവതാ പന ഭിന്നം ഹോതി? കാക-കുലല-സോണ-സിങ്ഗാലാദീഹി മുഖതുണ്ഡകേന വാ ദാഠായ വാ ഈസകം ഫാലിതമത്തേനാപി. യസ്സ പന പതതോ ഘംസനേന ഛവിമത്തം ഛിന്നം ഹോതി, ചമ്മം അച്ഛിന്നം, ഏതം അഭിന്നമേവ; ചമ്മേ പന ഛിന്നേ ഭിന്നം. യസ്സാപി സജീവകാലേയേവ പഭിന്നാ ഗണ്ഡകുട്ഠപിളകാ വാ വണോ വാ ഹോതി, ഇദമ്പി ഭിന്നം. തതിയദിവസതോ പഭുതി ഉദ്ധുമാതകാദിഭാവേന കുണപഭാവം ഉപഗതമ്പി ഭിന്നമേവ. സബ്ബേന സബ്ബം പന അഭിന്നേപി സുസാനഗോപകേഹി വാ അഞ്ഞേഹി വാ മനുസ്സേഹി ഗാഹാപേതും വട്ടതി. നോ ചേ അഞ്ഞം ലഭതി, സത്ഥകേന വാ കേനചി വാ വണം കത്വാ ഗഹേതബ്ബം. വിസഭാഗസരീരേ പന സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ സമണസഞ്ഞം ഉപ്പാദേത്വാ സീസേ വാ ഹത്ഥപാദപിട്ഠിയം വാ വണം കത്വാ ഗഹേതും വട്ടതി.

൧൩൮. തദനന്തരേ ¶ വത്ഥുസ്മിം കുസം സങ്കാമേത്വാ ചീവരം അഗ്ഗഹേസീതി പുബ്ബേ ‘‘ആദിയേയ്യാ’’തി ഇമസ്സ പദസ്സ അത്ഥവണ്ണനായം നാമമത്തേന ദസ്സിതേസു ഥേയ്യാവഹാര-പസയ്ഹാവഹാര-പരികപ്പാവഹാരപഅച്ഛന്നാവഹാര-കുസാവഹാരേസു കുസാവഹാരേന അവഹരീതി അത്ഥോ.

ഇമേസം പന അവഹാരാനം ഏവം നാനത്തം വേദിതബ്ബം – യോ ഹി കോചി സസ്സാമികം ഭണ്ഡം രത്തിഭാഗേ വാ ദിവസഭാഗേ വാ സന്ധിച്ഛേദാദീനി കത്വാ അദിസ്സമാനോ അവഹരതി, കൂടമാനകൂടകഹാപണാദീഹി വാ വഞ്ചേത്വാ ഗണ്ഹാതി, തസ്സേവം ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ ‘‘ഥേയ്യാവഹാരോ’’തി വേദിതബ്ബോ.

യോ പന പരേ പസയ്ഹ ബലസാ അഭിഭുയ്യ, അഥ വാ പന സന്തജ്ജേത്വാ ഭയം ദസ്സേത്വാ തേസം സന്തകം ഗണ്ഹാതി, പന്ഥഘാത-ഗാമഘാതാദീനി കരോന്താ ദാമരികചോരാ വിയ കോധവസേന പരഘരവിലോപം കരോന്താ അത്തനോ പത്തബലിതോ ച അധികം ബലക്കാരേന ഗണ്ഹന്താ രാജ-രാജമഹാമത്താദയോ വിയ; തസ്സേവം ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ ‘‘പസയ്ഹാവഹാരോ’’തി വേദിതബ്ബോ.

പരികപ്പേത്വാ ¶ ഗണ്ഹതോ പന അവഹാരോ ‘‘പരികപ്പാവഹാരോ’’തി വുച്ചതി, സോ ഭണ്ഡപരികപ്പ-ഓകാസപരികപ്പവസേന ദുവിധോ ¶ . തത്രായം ഭണ്ഡപരികപ്പോ – ഇധേകച്ചോ സാടകത്ഥികോ അന്തോഗബ്ഭം പവിസിത്വാ ‘‘സചേ സാടകോ ഭവിസ്സതി, ഗണ്ഹിസ്സാമി; സചേ സുത്തം, ന ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി പരികപ്പേത്വാ അന്ധകാരേ പസിബ്ബകം ഗണ്ഹാതി, സാടകോ ചേ തത്ര ഹോതി, ഉദ്ധാരേയേവ പാരാജികം. സുത്തം ചേ ഹോതി, രക്ഖതി. ബഹി നീഹരിത്വാ മുഞ്ചിത്വാ ‘‘സുത്ത’’ന്തി ഞത്വാ പുന ആഹരിത്വാ യഥാഠാനേ ഠപേതി, രക്ഖതിയേവ. ‘‘സുത്ത’’ന്തി ഞത്വാപി ‘‘യം ലദ്ധം, തം ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി ഗച്ഛതി, പദവാരേന കാരേതബ്ബോ. ഭൂമിയം ഠപേത്വാ ഗണ്ഹാതി, ഉദ്ധാരേ പാരാജികം. ‘‘ചോരോ, ചോരോ’’തി സാമികേഹി പരിയുട്ഠിതോ ഛഡ്ഡേത്വാ പലായതി, രക്ഖതി. സാമികാ തം ദിസ്വാ ഗണ്ഹന്തി, ഇച്ചേതം കുസലം. അഞ്ഞോ ചേ കോചി ഗണ്ഹാതി, ഭണ്ഡദേയ്യം. അഥ നിവത്തേസു സാമികേസു സയമേവ തം ദിസ്വാ ‘‘പഗേവേതം മയാ നീഹടം, മമ ദാനി സന്തക’’ന്തി ഗണ്ഹാതി, രക്ഖതി; ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതി. ‘‘സചേ സുത്തം ഭവിസ്സതി, ഗണ്ഹിസ്സാമി; സചേ സാടകോ, ന ഗണ്ഹിസ്സാമി. സചേ ¶ സപ്പി ഭവിസ്സതി, ഗണ്ഹിസ്സാമി; സചേ തേലം, ന ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തിആദിനാ നയേന പരികപ്പേത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സാപി ഏസേവ നയോ.

മഹാപച്ചരിയാദീസു പന ‘‘സാടകത്ഥികോപി സാടകപസിബ്ബകമേവ ഗഹേത്വാ നിക്ഖന്തോ ബഹി ഠത്വാ മുഞ്ചിത്വാ ‘സാടകോ അയ’ന്തി ദിസ്വാ ഗച്ഛന്തോ പദുദ്ധാരേനേവ കാരേതബ്ബോ’’തി വുത്തം. ഏത്ഥ പന ‘‘സചേ സാടകോ ഭവിസ്സതി, ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി പരികപ്പിതത്താ പരികപ്പോ ദിസ്സതി, ദിസ്വാ ഹടത്താ പരികപ്പാവഹാരോ ന ദിസ്സതി. മഹാഅട്ഠകഥായം പന യം പരികപ്പിതം തം അദിട്ഠം പരികപ്പിതഭാവേ ഠിതംയേവ ഉദ്ധരന്തസ്സ അവഹാരോ വുത്തോ, തസ്മാ തത്ഥ പരികപ്പാവഹാരോ ദിസ്സതി. ‘‘തം മഞ്ഞമാനോ തം അവഹരീ’’തി പാളിയാ ച സമേതീതി. തത്ഥ യ്വായം ‘‘സചേ സാടകോ ഭവിസ്സതി, ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തിആദിനാ നയേന പവത്തോ പരികപ്പോ, അയം ‘‘ഭണ്ഡപരികപ്പോ’’ നാമ.

ഓകാസപരികപ്പോ പന ഏവം വേദിതബ്ബോ – ഇധേകച്ചോ ലോലഭിക്ഖു പരപരിവേണം വാ കുലഘരം വാ അരഞ്ഞേ കമ്മന്തസാലം വാ പവിസിത്വാ തത്ഥ കഥാസല്ലാപേന നിസിന്നോ കിഞ്ചി ലോഭനേയ്യം പരിക്ഖാരം ഓലോകേതി, ഓലോകേന്തോ ച പന ദിസ്വാ ദ്വാരപമുഖഹേട്ഠാപാസാദപരിവേണദ്വാരകോട്ഠകരുക്ഖമൂലാദിവസേന പരിച്ഛേദം കത്വാ ‘‘സചേ മം ഏത്ഥന്തരേ ¶ പസ്സിസ്സന്തി, ദട്ഠുകാമതായ ഗഹേത്വാ വിചരന്തോ വിയ ഏതേസംയേവ ദസ്സാമി; നോ ചേ പസ്സിസ്സന്തി, ഹരിസ്സാമീ’’തി പരികപ്പേതി. തസ്സ തം ആദായ പരികപ്പിതപരിച്ഛേദം അതിക്കന്തമത്തേ പാരാജികം. സചേ ഉപചാരസീമം പരികപ്പേതി, തദഭിമുഖോവ ഗച്ഛന്തോ കമ്മട്ഠാനാദീനി മനസി കരോന്തോ വാ അഞ്ഞവിഹിതോ വാ അസതിയാ ഉപചാരസീമം അതിക്കമതി, ഭണ്ഡദേയ്യം. അഥാപിസ്സ തം ഠാനം പത്തസ്സ ചോരോ വാ ഹത്ഥീ വാ വാളമിഗോ ¶ വാ മഹാമേഘോ വാ വുട്ഠഹതി, സോ ച തമ്ഹാ ഉപദ്ദവാ മുച്ചിതുകമ്യതായ സഹസാ തം ഠാനം അതിക്കമതി, ഭണ്ഡദേയ്യമേവ. കേചി പനേത്ഥ ‘‘യസ്മാ മൂലേവ ഥേയ്യചിത്തേന ഗഹിതം, തസ്മാ ന രക്ഖതി, അവഹാരോയേവാ’’തി വദന്തി. അയം താവ മഹാഅട്ഠകഥാനയോ. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘സചേപി സോ അന്തോപരിച്ഛേദേ ഹത്ഥിം വാ അസ്സം വാ അഭിരുഹിത്വാ തം നേവ പാജേതി, ന പാജാപേതി; പരിച്ഛേദേ അതിക്കന്തേപി പാരാജികം നത്ഥി, ഭണ്ഡദേയ്യമേവാ’’തി വുത്തം. തത്ര യ്വായം ‘‘സചേ മം ഏത്ഥന്തരേ പസ്സിസ്സന്തി, ദട്ഠുകാമതായ ഗഹേത്വാ ¶ വിചരന്തോ വിയ ഏതേസംയേവ ദസ്സാമീ’’തി പവത്തോ പരികപ്പോ, അയം ‘‘ഓകാസപരികപ്പോ’’ നാമ.

ഏവമിമേസം ദ്വിന്നമ്പി പരികപ്പാനം വസേന പരികപ്പേത്വാ ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ ‘‘പരികപ്പാവഹാരോ’’തി വേദിതബ്ബോ.

പടിച്ഛാദേത്വാ പന അവഹരണം പടിച്ഛന്നാവഹാരോ. സോ ഏവം വേദിതബ്ബോ – യോ ഭിക്ഖു മനുസ്സാനം ഉയ്യാനാദീസു കീളന്താനം വാ പവിസന്താനം വാ ഓമുഞ്ചിത്വാ ഠപിതം അലങ്കാരഭണ്ഡം ദിസ്വാ ‘‘സചേ ഓനമിത്വാ ഗഹേസ്സാമി, ‘കിം സമണോ ഗണ്ഹാതീ’തി മം ജാനിത്വാ വിഹേഠേയ്യു’’ന്തി പംസുനാ വാ പണ്ണേന വാ പടിച്ഛാദേതി – ‘‘പച്ഛാ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി, തസ്സ ഏത്താവതാ ഉദ്ധാരോ നത്ഥീതി ന താവ അവഹാരോ ഹോതി. യദാ പന തേ മനുസ്സാ അന്തോഗാമം പവിസിതുകാമാ തം ഭണ്ഡകം വിചിനന്താപി അപസ്സിത്വാ ‘‘ഇദാനി അന്ധകാരോ, സ്വേ ജാനിസ്സാമാ’’തി സാലയാ ഏവ ഗതാ ഹോന്തി. അഥസ്സ തം ഉദ്ധരതോ ഉദ്ധാരേ പാരാജികം. ‘‘പടിച്ഛന്നകാലേയേവ ¶ തം മമ സന്തക’’ന്തി സകസഞ്ഞായ വാ ‘‘ഗതാ ദാനി തേ, ഛഡ്ഡിതഭണ്ഡം ഇദ’’ന്തി പംസുകൂലസഞ്ഞായ വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ പന ഭണ്ഡദേയ്യം. തേസു ദുതിയദിവസേ ആഗന്ത്വാ വിചിനിത്വാ അദിസ്വാ ധുരനിക്ഖേപം കത്വാ ഗതേസുപി ഗഹിതം ഭണ്ഡദേയ്യമേവ. കസ്മാ? യസ്മാ തസ്സ പയോഗേന തേഹി ന ദിട്ഠം, യോ പന തഥാരൂപം ഭണ്ഡം ദിസ്വാ യഥാഠാനേ ഠിതംയേവ അപ്പടിച്ഛാദേത്വാ ഥേയ്യചിത്തോ പാദേന അക്കമിത്വാ കദ്ദമേ വാ വാലികായ വാ പവേസേതി, തസ്സ പവേസിതമത്തേയേവ പാരാജികം.

കുസം സങ്കാമേത്വാ പന അവഹരണം ‘‘കുസാവഹാരോ’’തി വുച്ചതി. സോപി ഏവം വേദിതബ്ബോ – യോ ഭിക്ഖു കുസം പാതേത്വാ ചീവരേ ഭാജിയമാനേ അത്തനോ കോട്ഠാസസ്സ സമീപേ ഠിതം അപ്പഗ്ഘതരം വാ മഹഗ്ഘതരം വാ സമസമം വാ അഗ്ഘേന പരസ്സ കോട്ഠാസം ഹരിതുകാമോ അത്തനോ കോട്ഠാസേ പതിതം കുസദണ്ഡകം പരസ്സ കോട്ഠാസേ പാതേതുകാമോ ഉദ്ധരതി, രക്ഖതി താവ. പരസ്സ കോട്ഠാസേ പാതേതി, രക്ഖതേവ. യദാ പന തസ്മിം പതിതേ പരസ്സ കോട്ഠാസതോ പരസ്സ കുസദണ്ഡകം ഉദ്ധരതി, ഉദ്ധടമത്തേ പാരാജികോ ഹോതി. സചേ പഠമതരം പരകോട്ഠാസതോ കുസദണ്ഡകം ഉദ്ധരതി അത്തനോ കോട്ഠാസേ ¶ പാതേതുകാമതായ ഉദ്ധാരേ രക്ഖതി ¶ , പാതനേ രക്ഖതി. അത്തനോ കോട്ഠാസതോ പന അത്തനോ കുസദണ്ഡകം ഉദ്ധരതി, ഉദ്ധാരേയേവ രക്ഖതി. തം ഉദ്ധരിത്വാ പരകോട്ഠാസേ പാതേന്തസ്സ ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ പാരാജികം.

സചേ പന ദ്വീസുപി കോട്ഠാസേസു പതിതദണ്ഡകേ അദസ്സനം ഗമേതി, തതോ അവസേസഭിക്ഖൂസു ഗതേസു ഇതരോ ‘‘‘മയ്ഹം, ഭന്തേ, ദണ്ഡകോ ന പഞ്ഞായതീ’തി. ‘മയ്ഹമ്പി, ആവുസോ, ന പഞ്ഞായതീ’തി. ‘കതമോ പന, ഭന്തേ, മയ്ഹം ഭാഗോ’തി? ‘അയം തുയ്ഹം ഭാഗോ’’’തി അത്തനോ ഭാഗം ദസ്സേതി, തസ്മിം വിവദിത്വാ വാ അവിവദിത്വാ വാ തം ഗണ്ഹിത്വാ ഗതേ ഇതരോ തസ്സ ഭാഗം ഉദ്ധരതി, ഉദ്ധാരേ പാരാജികം. സചേപി തേന ‘‘അഹം മമ ഭാഗം തുയ്ഹം ന ദേമി, ത്വം പന അത്തനോ ഭാഗം ഞത്വാ ഗണ്ഹാ’’തി വുത്തേ ‘‘നായം മമാ’’തി ജാനന്തോപി തസ്സേവ ഭാഗം ഗണ്ഹാതി, ഉദ്ധാരേ പാരാജികം. സചേ പന ഇതരോ ‘‘അയം തുയ്ഹം ഭാഗോ, അയം മയ്ഹം ഭാഗോതി കിം ഇമിനാ വിവാദേനാ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘മയ്ഹം വാ പത്തോ ഹോതു, തുമ്ഹാകം വാ, യോ വരഭാഗോ തം തുമ്ഹേ ¶ ഗണ്ഹഥാ’’തി വദതി, ദിന്നകം നാമ ഗഹിതം ഹോതി, നത്ഥേത്ഥ അവഹാരോ. സചേപി സോ വിവാദഭീരുകോ ഭിക്ഖു ‘‘യം തുയ്ഹം രുച്ചതി, തം ഗണ്ഹാ’’തി വുത്തോ അത്തനോ പത്തം വരഭാഗം ഠപേത്വാ ലാമകംയേവ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, തതോ ഇതരസ്സ വിചിനിതാവസേസം ഗണ്ഹന്തസ്സാപി അവഹാരോ നത്ഥേവാതി.

അട്ഠകഥാസുപന വുത്തം – ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ കുസസങ്കാമനവസേന ചീവരഭാജനീയമേവ ഏകം ആഗതം, ചതുന്നമ്പി പന പച്ചയാനം ഉപ്പത്തിഞ്ച ഭാജനീയഞ്ച നീഹരിത്വാ ദസ്സേതബ്ബ’’ന്തി ഏവഞ്ച വത്വാ ചീവരക്ഖന്ധകേ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതു മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ സീവേയ്യകം ദുസ്സയുഗം; ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ഗഹപതിചീവരം അനുജാനാതൂ’’തി (മഹാവ. ൩൩൭) ഇദം ജീവകവത്ഥും ആദിം കത്വാ ഉപ്പന്നചീവരകഥാ, സേനാസനക്ഖന്ധകേ ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന രാജഗഹം ദുബ്ഭിക്ഖം ഹോതി, മനുസ്സാ ന സക്കോന്തി സങ്ഘഭത്തം കാതും, ഇച്ഛന്തി ഉദ്ദേസഭത്തം നിമന്തനം സലാകഭത്തം പക്ഖികം ഉപോസഥികം പാടിപദികം കാതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൩൨൫) ഇദം സുത്തമാദിം കത്വാ പിണ്ഡപാതകഥാ, സേനാസനക്ഖന്ധകേയേവ ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന സത്തരസവഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ അഞ്ഞതരം പച്ചന്തിമം മഹാവിഹാരം പടിസങ്ഖരോന്തി – ‘ഇധ മയം വസ്സം വസിസ്സാമാ’തി. അദ്ദസംസു ഖോ ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ സത്തരസവഗ്ഗിയേ ഭിക്ഖൂ വിഹാരം പടിസങ്ഖരോന്തേ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൬) ഇദം ഛബ്ബഗ്ഗിയവത്ഥും ആദിം കത്വാ ആഗതസേനാസനകഥാ, തദവസാനേ ച സപ്പിആദിഭേസജ്ജകഥാ വിത്ഥാരേന ¶ കഥിതാ. മയം പന തം സബ്ബം ആഗതാഗതട്ഠാനേയേവ കഥയിസ്സാമ; ഏവം കഥനേ കാരണം പുബ്ബേ വുത്തമേവ.

കുസസങ്കാമനവത്ഥുകഥാ നിട്ഠിതാ.

൧൩൯. ഇതോ ¶ പരം ജന്താഘരവത്ഥു ഉത്താനത്ഥമേവ.

൧൪൦. പഞ്ചസു വിഘാസവത്ഥൂസു തേ ഭിക്ഖൂ അനുപസമ്പന്നേന കപ്പിയം കാരാപേത്വാ പരിഭുഞ്ജിംസു. വിഘാസം പന ഗണ്ഹന്തേന ഖാദിതാവസേസം ഛഡ്ഡിതം ഗഹേതബ്ബം. യദി സക്കോതി ഖാദന്തേ ¶ ഛഡ്ഡാപേത്വാ ഗണ്ഹിതും, ഏതമ്പി വട്ടതി. അത്തഗുത്തത്ഥായ പന പരാനുദ്ദയതായ ച ന ഗഹേതബ്ബം.

൧൪൧. ഓദനഖാദനീയപൂവഉച്ഛുതിമ്ബരൂസകഭാജനീയവത്ഥൂസു അപരസ്സ ഭാഗം ദേഹീതി അസന്തം പുഗ്ഗലം ആഹ. അമൂലകം അഗ്ഗഹേസീതി സാമികേസു ദേന്തേസു ഏവം അഗ്ഗഹേസി. അനാപത്തി ഭിക്ഖു പാരാജികസ്സാതി സാമികേഹി ദിന്നം അഗ്ഗഹേസി; തേനസ്സ അനാപത്തി വുത്താ. ആപത്തി സമ്പജാനമുസാവാദേ പാചിത്തിയസ്സാതി യോ പനാനേന സമ്പജാനമുസാവാദോ വുത്തോ, തസ്മിം പാചിത്തിയം ആഹ; പരതോ തേകടുലയാഗുവത്ഥുമ്ഹി വിയ. ഗഹണേ പന അയം വിനിച്ഛയോ – സങ്ഘസ്സ സന്തകം സമ്മതേന വാ ആണത്തേഹി വാ ആരാമികാദീഹി ദിയ്യമാനം, ഗിഹീനഞ്ച സന്തകം സാമികേന വാ ആണത്തേന വാ ദിയ്യമാനം ‘‘അപരസ്സ ഭാഗം ദേഹീ’’തി വത്വാ ഗണ്ഹതോ ഭണ്ഡദേയ്യം. അഞ്ഞേന ദിയ്യമാനം ഗണ്ഹന്തോ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ. അസമ്മതേന വാ അനാണത്തേന വാ ദിയ്യമാനേ ‘‘അപരമ്പി ഭാഗം ദേഹീ’’തി വത്വാ വാ കൂടവസ്സാനി ഗണേത്വാ വാ ഗണ്ഹന്തോ പത്തചതുക്കേ വിയ തസ്സുദ്ധാരേയേവ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ. ഇതരേഹി ദിയ്യമാനം ഏവം ഗണ്ഹതോ ഭണ്ഡദേയ്യം. സാമികേന പന ‘‘ഇമസ്സ ദേഹീ’’തി ദാപിതം വാ സയം ദിന്നം വാ സുദിന്നന്തി അയമേത്ഥ സബ്ബഅട്ഠകഥാവിനിച്ഛയതോ സാരോ.

൧൪൨-൩. ഓദനിയഘരാദിവത്ഥൂസു – ഓദനിയഘരം നാമ വിക്കായികഭത്തപചനഘരം. സൂനഘരം നാമ വിക്കായികമംസപചനഘരം. പൂവഘരം നാമ വിക്കായികഖജ്ജകപചനഘരം. സേസമേത്ഥ, പരിക്ഖാരവത്ഥൂസു ച പാകടമേവ.

൧൪൪. പീഠവത്ഥുസ്മിം ¶ – സോ ഭിക്ഖു പരികപ്പേത്വാ ‘‘ഏതം ഠാനം സമ്പത്തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി സങ്കാമേസി. തേനസ്സ സങ്കാമനേ അവഹാരോ നത്ഥി. സങ്കാമേത്വാ പന പരികപ്പിതോകാസതോ ഗഹണേ പാരാജികം വുത്തം. ഏവം ഹരന്തോ ച യദി പീഠകേ ഥേയ്യചിത്തം നത്ഥി, ഥവികം അഗ്ഘാപേത്വാ കാരേതബ്ബോ. അഥ ¶ പീഠകേപി അത്ഥി, ഉഭോ അഗ്ഘാപേത്വാ കാരേതബ്ബോതി. ഭിസിആദീനി തീണി വത്ഥൂനി പാകടാനേവ.

൧൪൬. വിസ്സാസഗ്ഗാഹാദീസു ¶ തീസു വത്ഥൂസു ഗഹണേ അനാപത്തി, ആഹരാപേന്തേസു ഭണ്ഡദേയ്യം. പിണ്ഡായ പവിട്ഠസ്സ പടിവിസോ അന്തോഉപചാരസീമായം ഠിതസ്സേവ ഗഹേതും വട്ടതി. യദി പന ദായകാ ‘‘ബഹിഉപചാരട്ഠാനമ്പി ഭന്തേ, ഭാഗം ഗണ്ഹഥ, ആഗന്ത്വാ പരിഭുഞ്ജിസ്സന്തീ’’തി വദന്തി, ഏവം അന്തോഗാമട്ഠാനമ്പി ഗഹേതും വട്ടതി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

൧൪൮-൯. സത്തസു അമ്ബചോരകാദിവത്ഥൂസു പംസുകൂലസഞ്ഞായ ഗഹണേ അനാപത്തി, ആഹരാപേന്തേസു ഭണ്ഡദേയ്യം, ഥേയ്യചിത്തേന പരിഭോഗേ പാരാജികം. തത്രായം വിനിച്ഛയോ – സാമികാപി സാലയാ, ചോരാപി സാലയാ, പംസുകൂലസഞ്ഞായ ഖാദന്തസ്സ ഭണ്ഡദേയ്യം, ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹതോ ഉദ്ധാരേയേവ അവഹാരോ, ഭണ്ഡം അഗ്ഘാപേത്വാ കാരേതബ്ബോ. സാമികാ സാലയാ, ചോരാ നിരാലയാ, ഏസേവ നയോ. സാമികാ നിരാലയാ, ചോരാ സാലയാ; ‘‘പുന ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി കിസ്മിഞ്ചിദേവ ഗഹനട്ഠാനേ ഖിപിത്വാ ഗതാ, ഏസേവ നയോ. ഉഭോപി നിരാലയാ, പംസുകൂലസഞ്ഞായ ഖാദതോ അനാപത്തി, ഥേയ്യചിത്തേന ദുക്കടം.

സങ്ഘസ്സ അമ്ബാദീസു പന സങ്ഘാരാമേ ജാതം വാ ഹോതു, ആനേത്വാ ദിന്നം വാ പഞ്ചമാസകം വാ അതിരേകപഞ്ചമാസകം വാ അഗ്ഘനകം അവഹരന്തസ്സ പാരാജികം. പച്ചന്തേ ചോരുപദ്ദവേന ഗാമേസു വുട്ഠഹന്തേസു ഭിക്ഖൂപി വിഹാരേ ഛഡ്ഡേത്വാ ‘‘പുന ആവസന്തേ ജനപദേ ആഗമിസ്സാമാ’’തി സഉസ്സാഹാവ ഗച്ഛന്തി. ഭിക്ഖൂ താദിസം വിഹാരം പത്വാ അമ്ബപക്കാദീനി ‘‘ഛഡ്ഡിതകാനീ’’തി പംസുകൂലസഞ്ഞായ പരിഭുഞ്ജന്തി, അനാപത്തി; ഥേയ്യചിത്തേന പരിഭുഞ്ജതോ അവഹാരോ ഹോതി, ഭണ്ഡം അഗ്ഘാപേത്വാ കാരേതബ്ബോ.

മഹാപച്ചരിയം ¶ പന സങ്ഖേപട്ഠകഥായഞ്ച അവിസേസേന വുത്തം – ‘‘ഛഡ്ഡിതവിഹാരേ പന ഫലാഫലം ഥേയ്യചിത്തേന പരിഭുഞ്ജതോ പാരാജികം. കസ്മാ? ആഗതാനാഗതാനം സന്തകത്താ’’തി. ഗണസന്തകേ പന പുഗ്ഗലികേ ച സഉസ്സാഹമത്തമേവ പമാണം. സചേ പന തതോ അമ്ബപക്കാദിം കുലസങ്ഗഹണത്ഥായ ദേതി, കുലദൂസകദുക്കടം. ഥേയ്യചിത്തേന ദേന്തോ അഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ. സങ്ഘികേപി ഏസേവ നയോ. സേനാസനത്ഥായ നിയമിതം കുലസങ്ഗഹണത്ഥായ ¶ ദദതോ ദുക്കടം, ഇസ്സരവതായ ഥുല്ലച്ചയം, ഥേയ്യചിത്തേന പാരാജികം. നോ ചേ വത്ഥു പഹോതി, അഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ. ബഹി ഉപചാരസീമായ നിസീദിത്വാ ഇസ്സരവതായ പരിഭുഞ്ജതോ ഗീവാ. ഘണ്ടിം പഹരിത്വാ കാലം ഘോസേത്വാ ‘‘മയ്ഹം പാപുണാതീ’’തി ഖാദിതം സുഖാദിതം. ഘണ്ടിം അപഹരിത്വാ കാലമേവ ഘോസേത്വാ, ഘണ്ടിമേവ പഹരിത്വാ കാലം അഘോസേത്വാ, ഘണ്ടിമ്പി അപഹരിത്വാ കാലമ്പി അഘോസേത്വാ അഞ്ഞേസം നത്ഥിഭാവം ഞത്വാ ‘‘മയ്ഹം പാപുണാതീ’’തി ഖാദിതമ്പി സുഖാദിതമേവ. പുപ്ഫാരാമവത്ഥുദ്വയം പാകടമേവ.

൧൫൦. വുത്തവാദകവത്ഥുത്തയേ ¶ വുത്തോ വജ്ജേമീതി തയാ വുത്തോ ഹുത്വാ ‘‘തവ വചനേന വദാമീ’’തി അത്ഥോ. അനാപത്തി ഭിക്ഖു പാരാജികസ്സാതി സാമികേഹി ദിന്നത്താ അനാപത്തി. ന ച, ഭിക്ഖവേ, ‘‘വുത്തോ വജ്ജേമീ’’തി വത്തബ്ബോതി ‘‘അഹം തയാ വുത്തോ ഹുത്വാ തവ വചനേന വദാമീ’’തി ഏവം അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു അഞ്ഞേന ഭിക്ഖുനാ ന വത്തബ്ബോതി അത്ഥോ. പരിച്ഛേദം പന കത്വാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമം തവ വചനേന ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി വത്തും വട്ടതി. വുത്തോ വജ്ജേഹീതി മയാ വുത്തോ ഹുത്വാ മമ വചനേന വദേഹീതി അത്ഥോ. സേസം വുത്തനയമേവ. ഇമേസുപി ച ദ്വീസു വത്ഥൂസു പരിച്ഛേദം കത്വാ വത്തും വട്ടതി. ഏത്താവതാ ഹി ഉപാരമ്ഭാ മുത്തോ ഹോതീതി.

൧൫൧-൨. മണിവത്ഥുത്തയസ്സ മജ്ഝിമേ വത്ഥുസ്മിം – നാഹം അകല്ലകോതി നാഹം ഗിലാനോതി അത്ഥോ. സേസം പാകടമേവ.

൧൫൩. സൂകരവത്ഥുദ്വയേ – കിഞ്ചാപി പഠമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഛാതജ്ഝത്തം ദിസ്വാ കാരുഞ്ഞേന മോചിതത്താ അനാപത്തി. സാമികേസു പന അസമ്പടിച്ഛന്തേസു ഭണ്ഡദേയ്യം, താവ മഹന്തോ വാ മതസൂകരോ ആഹരിത്വാ ദാതബ്ബോ, തദഗ്ഘനകം വാ ഭണ്ഡം. സചേ പാസസാമികേ കുഹിഞ്ചിപി ന പസ്സതി, പാസസാമന്താ തദഗ്ഘനകം സാടകം വാ കാസാവം വാ ഥാലകം വാ യഥാ തേ ആഗതാ ¶ പസ്സന്തി, ഈദിസേ ഠാനേ ഠപേത്വാവ ഗന്തബ്ബം, ഥേയ്യചിത്തേന പന മോചേന്തസ്സ പാരാജികമേവ. ഏത്ഥ ച കോചി സൂകരോ പാസം പാദേന കഡ്ഢിത്വാ ഛിന്നമത്തേ പാസേ ഠാനാചാവനധമ്മേന ഠാനേന ഠിതോ ഹോതി ചണ്ഡസോതേ ബദ്ധനാവാ ¶ വിയ. കോചി അത്തനോ ധമ്മതായ ഠിതോ, കോചി നിപന്നോ, കോചി കൂടപാസേന ബദ്ധോ ഹോതി. കൂടപാസോ നാമ യസ്സ അന്തേ ധനുകം വാ അങ്കുസകോ വാ അഞ്ഞോ വാ കോചി ദണ്ഡകോ ബദ്ധോ ഹോതി, യോ തത്ഥ തത്ഥ രുക്ഖാദീസു ലഗ്ഗിത്വാ സൂകരസ്സ ഗമനം നിവാരേതി. തത്ര പാസം കഡ്ഢിത്വാ ഠിതസ്സ ഏകമേവ ഠാനം പാസബന്ധനം, സോ ഹി പാസേ മുത്തമത്തേ വാ ഛിന്നമത്തേ വാ പലായതി. അത്തനോ ധമ്മതായ ഠിതസ്സ ബന്ധനഞ്ച ചത്താരോ ച പാദാതി പഞ്ച ഠാനാനി. നിപന്നസ്സ ബന്ധനഞ്ച സയനഞ്ചാതി ദ്വേ ഠാനാനി. കൂടപാസബദ്ധസ്സ യത്ഥ യത്ഥ ഗച്ഛതി, തം തദേവ ഠാനം. തസ്മാ തം തതോ തതോ മോചേന്താ ദസപി വീസതിപി സതമ്പി ഭിക്ഖൂ പാരാജികം ആപജ്ജന്തി. തത്ഥ തത്ഥ ആഗതം ദിസ്വാ ഏകമേവ ദാസം പലാപേന്തോ വിയ.

പുരിമാനം പന തിണ്ണം ചതുപ്പദകഥായം വുത്തനയേന ഫന്ദാപനഠാനാചാവനാനി വേദിതബ്ബാനി. സുനഖദട്ഠം സൂകരം വിസ്സജ്ജാപേന്തസ്സാപി കാരുഞ്ഞാധിപ്പായേന ഭണ്ഡദേയ്യം, ഥേയ്യചിത്തേന പാരാജികം. പാസട്ഠാനം പന സുനഖസമീപം വാ അസമ്പത്തം പടിപഥം ഗന്ത്വാ പഠമമേവ പലാപേന്തസ്സ അവഹാരോ നത്ഥി. യോപി ബദ്ധസൂകരസ്സ ഘാസഞ്ച പാനീയഞ്ച ദത്വാ ബലം ഗാഹാപേത്വാ ഉക്കുട്ഠിം കരോതി – ‘‘ഉത്രസ്തോ ¶ പലായിസ്സതീ’’തി; സോ ചേ പലായതി, പാരാജികം. പാസം ദുബ്ബലം കത്വാ ഉക്കുട്ഠിസദ്ദേന പലാപേന്തസ്സാപി ഏസേവ നയോ.

യോ പന ഘാസഞ്ച പാനീയഞ്ച ദത്വാ ഗച്ഛതി, ‘‘ബലം ഗഹേത്വാ പലായിസ്സതീ’’തി; സോ ചേ പലായതി, ഭണ്ഡദേയ്യം. പാസം ദുബ്ബലം കത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സാപി ഏസേവ നയോ. പാസസന്തികേ സത്ഥം വാ അഗ്ഗിം വാ ഠപേതി ‘‘ഛിന്നേ വാ ദഡ്ഢേ വാ പലായിസ്സതീ’’തി. സൂകരോ പാസം ചാലേന്തോ ഛിന്നേ വാ ദഡ്ഢേ വാ പലായതി, ഭണ്ഡദേയ്യമേവ. പാസം യട്ഠിയാ സഹ പാതേതി, പച്ഛാ സൂകരോ തം മദ്ദന്തോ ഗച്ഛതി ¶ , ഭണ്ഡദേയ്യം. സൂകരോ അദൂഹലപാസാണേഹി അക്കന്തോ ഹോതി, തം പലാപേതുകാമസ്സ അദൂഹലം കാരുഞ്ഞേന ഉക്ഖിപതോ ഭണ്ഡദേയ്യം, ഥേയ്യചിത്തേന പാരാജികം. സചേ ഉക്ഖിത്തമത്തേ അഗന്ത്വാ പച്ഛാ ഗച്ഛതി, ഭണ്ഡദേയ്യമേവ. ഉക്ഖിപിത്വാ ഠപിതം അദൂഹലം ¶ പാതേതി, പച്ഛാ സൂകരോ തം മദ്ദന്തോ ഗച്ഛതി, ഭണ്ഡദേയ്യം. ഓപാതേ പതിതസൂകരമ്പി കാരുഞ്ഞേന ഉദ്ധരതോ ഭണ്ഡദേയ്യം, ഥേയ്യചിത്തേന പാരാജികം. ഓപാതം പൂരേത്വാ നാസേതി, പച്ഛാ സൂകരോ തം മദ്ദന്തോ ഗച്ഛതി, ഭണ്ഡദേയ്യം. സൂലേ വിദ്ധം കാരുഞ്ഞേന ഉദ്ധരതി, ഭണ്ഡദേയ്യം, ഥേയ്യചിത്തേന പാരാജികം. സൂലം ഉദ്ധരിത്വാ ഛഡ്ഡേതി, ഭണ്ഡദേയ്യം.

വിഹാരഭൂമിയം പന പാസേ വാ അദൂഹലം വാ ഓഡ്ഡേന്താ വാരേതബ്ബാ – ‘‘മിഗരൂപാനം പടിസരണട്ഠാനമേതം, മാ ഇധ ഏവം കരോഥാ’’തി. സചേ ‘‘ഹരാപേഥ, ഭന്തേ’’തി വദന്തി, ഹരാപേതും വട്ടതി. അഥ സയം ഹരന്തി, സുന്ദരമേവ. അഥ നേവ ഹരന്തി, ന ഹരിതും ദേന്തി, രക്ഖം യാചിത്വാ ഹരാപേതും വട്ടതി. മനുസ്സാ സസ്സരക്ഖണകാലേ ഖേത്തേസു പാസേ ച അദൂഹലപാസാണാദീനി ച കരോന്തി – ‘‘മംസം ഖാദന്താ സസ്സാനി രക്ഖിസ്സാമാ’’തി. വീതിവത്തേ സസ്സകാലേ തേസു അനാലയേസു പക്കന്തേസു തത്ഥ ബദ്ധം വാ പതിതം വാ മോചേതും വട്ടതീതി.

മിഗവത്ഥുദ്വയേപി സൂകരവത്ഥൂസു വുത്തസദിസോയേവ വിനിച്ഛയോ.

മച്ഛവത്ഥുദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. അയം പന വിസേസോ – കുമീനമുഖം വിവരിത്വാ വാ പച്ഛാപുടകം മുഞ്ചിത്വാ വാ പസ്സേന ഛിദ്ദം കത്വാ വാ കുമീനതോ മച്ഛേ പോഥേത്വാ പലാപേന്തസ്സ പാരാജികം. ഭത്തസിത്ഥാനി ദസ്സേത്വാ ഏവം പലാപേന്തസ്സാപി പാരാജികം. സഹ കുമീനേന ഉദ്ധരതോപി പാരാജികം. കേവലം കുമീനമുഖം വിവരതി, പച്ഛാപുടകം മുഞ്ചതി, ഛിദ്ദം വാ കരോതി, മച്ഛാ പന അത്തനോ ധമ്മതായ പലായന്തി, ഭണ്ഡദേയ്യം. ഏവം കത്വാ ഭത്തസിത്ഥാനി ദസ്സേതി, മച്ഛാ ഗോചരത്ഥായ നിക്ഖമിത്വാ പലായന്തി, ഭണ്ഡദേയ്യമേവ. മുഖം അവിവരിത്വാ പച്ഛാപുടകം അമുഞ്ചിത്വാ ¶ പസ്സേന ഛിദ്ദം അകത്വാ കേവലം ഭത്തസിത്ഥാനി ദസ്സേതി, മച്ഛാ പന ഛാതജ്ഝത്താ സീസേന പഹരിത്വാ ഓകാസം കത്വാ ഗോചരത്ഥായ നിക്ഖമിത്വാ പലായന്തി, ഭണ്ഡദേയ്യമേവ. തുച്ഛകുമീനസ്സ മുഖം വാ വിവരതി, പച്ഛാപുടകം വാ മുഞ്ചതി, ഛിദ്ദം വാ കരോതി, ആഗതാഗതാ മച്ഛാ ദ്വാരം പത്താ ¶ പുടകഛിദ്ദേഹി പലായന്തി, ഭണ്ഡദേയ്യമേവ. തുച്ഛകുമീനം ഗഹേത്വാ ഗുമ്ബേ ഖിപതി, ഭണ്ഡദേയ്യമേവാതി. യാനേ ഭണ്ഡം പീഠേ ഥവികായ സദിസം.

മംസപേസിവത്ഥുമ്ഹി ¶ – സചേ ആകാസേ ഗണ്ഹാതി, ഗഹിതട്ഠാനമേവ ഠാനം. തം ഛഹാകാരേഹി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ഠാനാചാവനം വേദിതബ്ബം. സേസമേത്ഥ ദാരുഗോപാലകരജകസാടകവത്ഥൂസു ച അമ്ബചോരകാദിവത്ഥൂസു വുത്തനയേന വിനിച്ഛിനിതബ്ബം.

൧൫൫. കുമ്ഭിവത്ഥുസ്മിം – യോ സപ്പിതേലാദീനി അപാദഗ്ഘനകാനി ഗഹേത്വാ ‘‘ന പുന ഏവം കരിസ്സാമീ’’തി സംവരേ ഠത്വാ ദുതിയദിവസാദീസുപി പുന ചിത്തേ ഉപ്പന്നേ ഏവമേവ ധുരനിക്ഖേപം കത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തോ സബ്ബമ്പി തം പരിഭുഞ്ജതി, നേവത്ഥി പാരാജികം. ദുക്കടം വാ ഥുല്ലച്ചയം വാ ആപജ്ജതി, ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതി. അയമ്പി ഭിക്ഖു ഏവമേവമകാസി. തേന വുത്തം – ‘‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു പാരാജികസ്സാ’’തി. ധുരനിക്ഖേപം പന അകത്വാ ‘‘ദിവസേ ദിവസേ പരിഭുഞ്ജിസ്സാമീ’’തി ഥോകം ഥോകമ്പി പരിഭുഞ്ജതോ യസ്മിം ദിവസേ പാദഗ്ഘനകം പൂരതി, തസ്മിം പാരാജികം.

സംവിദാവഹാരവത്ഥൂനി സംവിദാവഹാരേ, മുട്ഠിവത്ഥൂനി ഓദനിയഘരാദിവത്ഥൂസു ദ്വേ വിഘാസവത്ഥൂനി അമ്ബചോരകാദിവത്ഥൂസു വുത്തവിനിച്ഛയനയേന വേദിതബ്ബാനി. ദ്വേ തിണവത്ഥൂനി ഉത്താനത്ഥാനേവ.

൧൫൬. അമ്ബഭാജാപനാദിവത്ഥൂസു തേ ഭിക്ഖൂ ഏകം ഗാമകാവാസം പരിച്ഛിന്നഭിക്ഖുകം അഗമംസു. തത്ഥ ഭിക്ഖൂ ഫലാഫലം പരിഭുഞ്ജമാനാപി തേസു ആഗതേസു ‘‘ഥേരാനം ഫലാനി ദേഥാ’’തി കപ്പിയകാരകേ ന അവോചും. അഥ തേ ഭിക്ഖൂ ‘‘കിം സങ്ഘികം അമ്ഹാകം ന പാപുണാതീ’’തി ഘണ്ടിം പഹരിത്വാ ഭാജാപേത്വാ തേസമ്പി വസ്സഗ്ഗേന ഭാഗം ദത്വാ അത്തനാപി പരിഭുഞ്ജിംസു. തേന നേസം ഭഗവാ ‘‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖവേ, പരിഭോഗത്ഥായാ’’തി ആഹ. തസ്മാ ഇദാനിപി യത്ഥ ആവാസികാ ആഗന്തുകാനം ന ദേന്തി, ഫലവാരേ ച സമ്പത്തേ അഞ്ഞേസം അത്ഥിഭാവം ദിസ്വാ ചോരികായ അത്തനാവ ഖാദന്തി, തത്ഥ ആഗന്തുകേഹി ¶ ഘണ്ടിം പഹരിത്വാ ഭാജേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി.

യത്ഥ പന ആവാസികാ രുക്ഖേ രക്ഖിത്വാ ഫലവാരേ സമ്പത്തേ ഭാജേത്വാ ഖാദന്തി, ചതൂസു പച്ചയേസു ¶ സമ്മാ ഉപനേന്തി, അനിസ്സരാ തത്ഥ ആഗന്തുകാ. യേപി രുക്ഖാ ചീവരത്ഥായ നിയമേത്വാ ദിന്നാ, തേസുപി ആഗന്തുകാ അനിസ്സരാ. ഏസേവ നയോ സേസപച്ചയത്ഥായ നിയമേത്വാ ദിന്നേസുപി.

യേ ¶ പന തഥാ അനിയമിതാ, ആവാസികാ ച തേ രക്ഖിത്വാ ഗോപേത്വാ ചോരികായ പരിഭുഞ്ജന്തി, ന തേസു ആവാസികാനം കതികായ ഠാതബ്ബം. യേ ഫലപരിഭോഗത്ഥായ ദിന്നാ, ആവാസികാപി നേ രക്ഖിത്വാ ഗോപേത്വാ സമ്മാ ഉപനേന്തി, തേസുയേവ തേസം കതികായ ഠാതബ്ബം. മഹാപച്ചരിയം പന വുത്തം – ‘‘ചതുന്നം പച്ചയാനം നിയമേത്വാ ദിന്നം ഥേയ്യചിത്തേന പരിഭുഞ്ജന്തോ ഭണ്ഡം അഗ്ഘാപേത്വാ കാരേതബ്ബോ. പരിഭോഗവസേനേവ തം ഭാജേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ഭണ്ഡദേയ്യം. യം പനേത്ഥ സേനാസനത്ഥായ നിയമിതം, തം പരിഭോഗവസേനേവ ഭാജേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച ഭണ്ഡദേയ്യഞ്ചാ’’തി.

ഓദിസ്സ ചീവരത്ഥായ ദിന്നം ചീവരേയേവ ഉപനേതബ്ബം. സചേ ദുബ്ഭിക്ഖം ഹോതി, ഭിക്ഖൂ പിണ്ഡപാതേന കിലമന്തി, ചീവരം പന സുലഭം, സങ്ഘസുട്ഠുതായ അപലോകനകമ്മം കത്വാ പിണ്ഡപാതേപി ഉപനേതും വട്ടതി. സേനാസനേന ഗിലാനപച്ചയേന വാ കിലമന്തേസു സങ്ഘസുട്ഠുതായ അപലോകനകമ്മം കത്വാ തദത്ഥായപി ഉപനേതും വട്ടതി. ഓദിസ്സ പിണ്ഡപാതത്ഥായ ഗിലാനപച്ചയത്ഥായ ച ദിന്നേപി ഏസേവ നയോ. ഓദിസ്സ സേനാസനത്ഥായ ദിന്നം പന ഗരുഭണ്ഡം ഹോതി, തം രക്ഖിത്വാ ഗോപേത്വാ തദത്ഥമേവ ഉപനേതബ്ബം. സചേ പന ദുബ്ഭിക്ഖം ഹോതി, ഭിക്ഖൂ പിണ്ഡപാതേന ന യാപേന്തി. ഏത്ഥ രാജരോഗചോരഭയാദീഹി അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്താനം വിഹാരാ പലുജ്ജന്തി, താലനാളികേരാദികേ വിനാസേന്തി, സേനാസനപച്ചയം പന നിസ്സായ യാപേതും സക്കാ ഹോതി. ഏവരൂപേ കാലേ സേനാസനം വിസ്സജ്ജേത്വാപി സേനാസനജഗ്ഗനത്ഥായ പരിഭോഗോ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതോ. തസ്മാ ഏകം വാ ദ്വേ വാ വരസേനാസനാനി ഠപേത്വാ ഇതരാനി ലാമകകോടിയാ പിണ്ഡപാതത്ഥായ വിസ്സജ്ജേതും വട്ടതി. മൂലവത്ഥുച്ഛേദം പന കത്വാ ന ഉപനേതബ്ബം ¶ .

യോ പന ആരാമോ ചതുപ്പച്ചയത്ഥായ നിയമേത്വാ ദിന്നോ, തത്ഥ അപലോകനകമ്മം ന കാതബ്ബം. യേന പന പച്ചയേന ഊനം, തദത്ഥം ഉപനേതും വട്ടതി. ആരാമോ ജഗ്ഗിതബ്ബോ, വേതനം ദത്വാപി ജഗ്ഗാപേതും വട്ടതി. യേ പന വേതനം ലഭിത്വാ ആരാമേയേവ ഗേഹം കത്വാ വസന്താ രക്ഖന്തി, തേ ചേ ആഗതാനം ഭിക്ഖൂനം നാളികേരം വാ താലപക്കം വാ ദേന്തി, യം തേസം സങ്ഘേന അനുഞ്ഞാതം ഹോതി – ‘‘ദിവസേ ദിവസേ ഏത്തകം നാമ ഖാദഥാ’’തി തദേവ തേ ദാതും ലഭന്തി; തതോ ഉത്തരി തേസം ദദന്താനമ്പി ഗഹേതും ന വട്ടതി.

യോ ¶ ¶ പന ആരാമം കേണിയാ ഗഹേത്വാ സങ്ഘസ്സ ചതുപ്പച്ചയത്ഥായ കപ്പിയഭണ്ഡമേവ ദേതി, അയം ബഹുകമ്പി ദാതും ലഭതി. ചേതിയസ്സ പദീപത്ഥായ വാ ഖണ്ഡഫുല്ലപടിസങ്ഖരണത്ഥായ വാ ദിന്നോ ആരാമോപി പടിജഗ്ഗിതബ്ബോ; വേതനം ദത്വാപി ജഗ്ഗാപേതബ്ബോ. വേതനഞ്ച പനേത്ഥ ചേതിയസന്തകമ്പി സങ്ഘസന്തകമ്പി ദാതും വട്ടതി. ഏതമ്പി ആരാമം വേതനേന തത്ഥേവ വസിത്വാ രക്ഖന്താനഞ്ച കേണിയാ ഗഹേത്വാ കപ്പിയഭണ്ഡദായകാനഞ്ച തത്ഥ ജാതകഫലദാനം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

അമ്ബപാലകാദിവത്ഥൂസു – അനാപത്തി, ഭിക്ഖവേ, ഗോപകസ്സ ദാനേതി ഏത്ഥ കതരം പന ഗോപകദാനം വട്ടതി, കതരം ന വട്ടതീതി? മഹാസുമത്ഥേരോ താവ ആഹ – ‘‘യം ഗോപകസ്സ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ദിന്നം ഹോതി – ‘ഏത്തകം ദിവസേ ദിവസേ ഗണ്ഹാ’തി തദേവ വട്ടതി; തതോ ഉത്തരി ന വട്ടതീ’’തി. മഹാപദുമത്ഥേരോ പനാഹ – ‘‘കിം ഗോപകാനം പണ്ണം ആരോപേത്വാ നിമിത്തസഞ്ഞം വാ കത്വാ ദിന്നം അത്ഥി, ഏതേസം ഹത്ഥേ വിസ്സട്ഠകസ്സ ഏതേ ഇസ്സരാ, തസ്മാ യം തേ ദേന്തി തം ബഹുകമ്പി വട്ടതീ’’തി. കുരുന്ദട്ഠകഥായം പന വുത്തം – ‘‘മനുസ്സാനം ആരാമം വാ അഞ്ഞം വാ ഫലാഫലം ദാരകാ രക്ഖന്തി, തേഹി ദിന്നം വട്ടതി ¶ . ആഹരാപേത്വാ പന ന ഗഹേതബ്ബം. സങ്ഘികേ പന ചേതിയസന്തകേ ച കേണിയാ ഗഹേത്വാ രക്ഖന്തസ്സേവ ദാനം വട്ടതി. വേതനേന രക്ഖന്തസ്സ അത്തനോ ഭാഗമത്തം വട്ടതീ’’തി. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘യം ഗിഹീനം ആരാമരക്ഖകാ ഭിക്ഖൂനം ദേന്തി, ഏതം വട്ടതി. ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പന ആരാമഗോപകാ യം അത്തനോ ഭതിയാ ഖണ്ഡേത്വാ ദേന്തി, ഏതം വട്ടതി. യോപി ഉപഡ്ഢാരാമം വാ കേചിദേവ രുക്ഖേ വാ ഭതിം ലഭിത്വാ രക്ഖതി, തസ്സാപി അത്തനോ പത്തരുക്ഖതോയേവ ദാതും വട്ടതി. കേണിയാ ഗഹേത്വാ രക്ഖന്തസ്സ പന സബ്ബമ്പി വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ഏതം പന സബ്ബം ബ്യഞ്ജനതോ നാനം, അത്ഥതോ ഏകമേവ; തസ്മാ അധിപ്പായം ഞത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

ദാരുവത്ഥുമ്ഹി – താവകാലികോ അഹം ഭഗവാതി താവകാലികചിത്തോ അഹം ഭഗവാതി വത്തുകാമേന വുത്തം, താവകാലികചിത്തോതി ‘‘പുന ആഹരിത്വാ ദസ്സാമീ’’തി ഏവംചിത്തോ അഹന്തി വുത്തം ഹോതി. ഭഗവാ ‘‘താവകാലികേ അനാപത്തീ’’തി ആഹ.

അയം പനേത്ഥ പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയോ – സചേ സങ്ഘോ സങ്ഘികം കമ്മം കാരേതി ഉപോസഥാഗാരം വാ ഭോജനസാലം വാ, തതോ ആപുച്ഛിത്വാ താവകാലികം ഹരിതബ്ബം. യോ പന സങ്ഘികോ ദബ്ബസമ്ഭാരോ അഗുത്തോ ദേവേ വസ്സന്തേ ¶ തേമേതി, ആതപേന സുക്ഖതി, തം സബ്ബമ്പി ആഹരിത്വാ അത്തനോ ആവാസേ കാതും വട്ടതി. സങ്ഘോ ആഹരാപേന്തോ അഞ്ഞേന വാ ദബ്ബസമ്ഭാരേന മൂലേന വാ സഞ്ഞാപേതബ്ബോ. ന സക്കാ ചേ ഹോതി സഞ്ഞാപേതും, ‘‘സങ്ഘികേന, ഭന്തേ, കതം സങ്ഘികപരിഭോഗേന വളഞ്ജഥാ’’തി വത്തബ്ബം. സേനാസനസ്സ പന അയമേവ ഭിക്ഖു ഇസ്സരോ. സചേപി പാസാണത്ഥമ്ഭോ വാ രുക്ഖത്ഥമ്ഭോ വാ ¶ കവാടം വാ വാതപാനം വാ നപ്പഹോതി, സങ്ഘികം താവകാലികം ആഹരിത്വാ പാകതികം കാതും വട്ടതി. ഏസ നയോ അഞ്ഞേസുപി ദബ്ബസമ്ഭാരേസൂതി.

ഉദകവത്ഥുസ്മിം – യദാ ¶ ഉദകം ദുല്ലഭം ഹോതി, യോജനതോപി അഡ്ഢയോജനതോപി ആഹരീയതി, ഏവരൂപേ പരിഗ്ഗഹിതഉദകേ അവഹാരോ. യതോപി ആഹരിമതോ വാ പോക്ഖരണീആദീസു ഠിതതോ വാ കേവലം യാഗുഭത്തം സമ്പാദേന്തി, പാനീയപരിഭോഗഞ്ച കരോന്തി, ന അഞ്ഞം മഹാപരിഭോഗം, തമ്പി ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ. യതോ പന ഏകം വാ ദ്വേ വാ ഘടേ ഗഹേത്വാ ആസനം ധോവിതും, ബോധിരുക്ഖേ സിഞ്ചിതും ഉദകപൂജം കാതും, രജനം പചിതും ലബ്ഭതി, തത്ഥ സങ്ഘസ്സ കതികവസേനേവ പടിപജ്ജിതബ്ബം. അതിരേകം ഗണ്ഹന്തോ, മത്തികാദീനി വാ ഥേയ്യചിത്തേന പക്ഖിപന്തോ ഭണ്ഡം അഗ്ഘാപേത്വാ കാരേതബ്ബോ.

സചേ ആവാസികാ കതികവത്തം ദള്ഹം കരോന്തി, അഞ്ഞേസം ഭണ്ഡകം ധോവിതും വാ രജിതും വാ ന ദേന്തി, അത്തനാ പന അഞ്ഞേസം അപസ്സന്താനം ഗഹേത്വാ സബ്ബം കരോന്തി, തേസം കതികായ ന ഠാതബ്ബം. യത്തകം തേ ധോവന്തി, തത്തകം ധോവിതബ്ബം. സചേ സങ്ഘസ്സ ദ്വേ തിസ്സോ പോക്ഖരണിയോ വാ ഉദകസോണ്ഡിയോ വാ ഹോന്തി, കതികാ ച കതാ ‘‘ഏത്ഥ ന്ഹായിതബ്ബം, ഇതോ പാനീയം ഗഹേതബ്ബം, ഇധ സബ്ബപരിഭോഗോ കാതബ്ബോ’’തി. കതികവത്തേനേവ സബ്ബം കാതബ്ബം. യത്ഥ കതികാ നത്ഥി, തത്ഥ സബ്ബപരിഭോഗോ വട്ടതീതി.

മത്തികാവത്ഥുസ്മിം – യത്ഥ മത്തികാ ദുല്ലഭാ ഹോതി, നാനപ്പകാരാ വാ വണ്ണമത്തികാ ആഹരിത്വാ ഠപിതാ, തത്ഥ ഥോകാപി പഞ്ചമാസകം അഗ്ഘതി, തസ്മാ പാരാജികം. സങ്ഘികേ പന കമ്മേ ചേതിയകമ്മേ ച നിട്ഠിതേ സങ്ഘം ആപുച്ഛിത്വാ വാ താവകാലികം വാ ഗഹേതും വട്ടതി. സുധായപി ചിത്തകമ്മവണ്ണേസുപി ഏസേവ നയോ.

തിണവത്ഥൂസു ¶ – ഝാപിതതിണേ ഠാനാചാവനസ്സ അഭാവാ ദുക്കടം, ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതി. സങ്ഘോ തിണവത്ഥും ജഗ്ഗിത്വാ സങ്ഘികം ആവാസം ഛാദേതി, പുന കദാചി ജഗ്ഗിതും ന സക്കോതി, അഥഞ്ഞോ ഏകോ ഭിക്ഖു വത്തസീസേന ജഗ്ഗതി, സങ്ഘസ്സേവേതം. നോ ചേ ജഗ്ഗതി, സങ്ഘേനേകോ ¶ ഭിക്ഖു വത്തബ്ബോ ‘‘ജഗ്ഗിത്വാ ദേഹീ’’തി. സോ ചേ ഭാഗം ഇച്ഛതി, ഭാഗം ദത്വാപി ജഗ്ഗാപേതബ്ബം. സചേ ഭാഗം വഡ്ഢേതി, ദാതബ്ബമേവ. വഡ്ഢേതിയേവ, ‘‘ഗച്ഛ ജഗ്ഗിത്വാ സബ്ബം ഗഹേത്വാ അത്തനോ സന്തകം സേനാസനം ഛാദേഹീ’’തി വത്തബ്ബോ. കസ്മാ? നട്ഠേ അത്ഥോ നത്ഥി. ദദന്തേഹി പന സവത്ഥുകം ന ദാതബ്ബം ¶ , ഗരുഭണ്ഡം ഹോതി; തിണമത്തം പന ദാതബ്ബം. തസ്മിം ചേ ജഗ്ഗിത്വാ അത്തനോ സേനാസനം ഛാദേന്തേ പുന സങ്ഘോ ജഗ്ഗിതും പഹോതി, ‘‘ത്വം മാ ജഗ്ഗി, സങ്ഘോ ജഗ്ഗിസ്സതീ’’തി വത്തബ്ബോതി.

മഞ്ചാദീനി സത്ത വത്ഥൂനി പാകടാനേവ. പാളിയം പന അനാഗതമ്പി പാസാണത്ഥമ്ഭം വാ രുക്ഖത്ഥമ്ഭം വാ അഞ്ഞം വാ കിഞ്ചി പാദഗ്ഘനകം ഹരന്തസ്സ പാരാജികമേവ. പധാനഘരാദീസു ഛഡ്ഡിതപതിതാനം പരിവേണാദീനം കുട്ടമ്പി പാകാരമ്പി ഭിന്ദിത്വാ ഇട്ഠകാദീനി അവഹരന്തസ്സാപി ഏസേവ നയോ. കസ്മാ? സങ്ഘികം നാമ കദാചി അജ്ഝാവസന്തി, കദാചി ന അജ്ഝാവസന്തി. പച്ചന്തേ ചോരഭയേന ജനപദേ വുട്ഠഹന്തേ ഛഡ്ഡിതവിഹാരാദീസു കിഞ്ചി പരിക്ഖാരം ഹരന്തസ്സാപി ഏസേവ നയോ. യേ പന തതോ താവകാലികം ഹരന്തി, പുന ആവസിതേസു ച വിഹാരേസു ഭിക്ഖൂ ആഹരാപേന്തി, ദാതബ്ബം. സചേപി തതോ ആഹരിത്വാ സേനാസനം കതം ഹോതി, തം വാ തദഗ്ഘനകം വാ ദാതബ്ബമേവ. ‘‘പുന ആവസിസ്സാമാ’’തി ആലയം അച്ഛിന്ദിത്വാ വുട്ഠിതേസു ജനപദേസു ഗണസന്തകം വാ പുഗ്ഗലികം വാ ഗഹിതം ഹോതി; തേ ചേ അനുജാനന്തി, പടികമ്മേന കിച്ചം നത്ഥി. സങ്ഘികം പന ഗരുഭണ്ഡം, തസ്മാ പടികമ്മം കത്തബ്ബമേവ.

൧൫൭. വിഹാരപരിഭോഗവത്ഥു ഉത്താനത്ഥമേവ.

അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, താവകാലികം ഹരിതുന്തി ഏത്ഥ യോ ഭിക്ഖു സങ്ഘികം മഞ്ചം വാ പീഠം വാ താവകാലികം ഹരിത്വാ അത്തനോ ഫാസുകട്ഠാനേ ഏകമ്പി ദ്വേപി മാസേ സങ്ഘികപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജതി, ആഗതാഗതാനം വുഡ്ഢതരാനം ദേതി, നപ്പടിബാഹതി ¶ , തസ്സ തസ്മിം നട്ഠേപി ജിണ്ണേപി ചോരാവഹടേപി ഗീവാ ന ഹോതി. വസിത്വാ പന ഗച്ഛന്തേന യഥാഠാനേ ഠപേതബ്ബം. യോ പന പുഗ്ഗലികപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജതി, ആഗതാഗതാനം വുഡ്ഢതരാനം ന ¶ ദേതി, തസ്മിം നട്ഠേ തസ്സ ഗീവാ ഹോതി. അഞ്ഞം പന ആവാസം ഹരിത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തേന സചേ തത്ഥ വുഡ്ഢതരോ ആഗന്ത്വാ വുട്ഠാപേതി, ‘‘മയാ ഇദം അസുകാവാസതോ നാമ ആഹടം, ഗച്ഛാമി, നം പാകതികം കരോമീ’’തി വത്തബ്ബം. സചേ സോ ഭിക്ഖു ‘‘അഹം പാകതികം കരിസ്സാമീ’’തി വദതി, തസ്സ ഭാരം കത്വാപി ഗന്തും വട്ടതീതി സങ്ഖേപട്ഠകഥായം വുത്തം.

ചമ്പാവത്ഥുമ്ഹി – തേകടുലയാഗൂതി തിലതണ്ഡുലമുഗ്ഗേഹി വാ തിലതണ്ഡുലമാസേഹി വാ തിലതണ്ഡുലകുലത്ഥേഹി വാ തിലതണ്ഡുലേഹി സദ്ധിം യംകിഞ്ചി ഏകം അപരണ്ണം പക്ഖിപിത്വാ തീഹി കതാ, ഏതം കിര ഇമേഹി തീഹി ചതുഭാഗഉദകസമ്ഭിന്നേ ഖീരേ സപ്പിമധുസക്കരാദീഹി യോജേത്വാ കരോന്തി.

രാജഗഹവത്ഥുമ്ഹി ¶ – മധുഗോളകോതി അതിരസകപൂവോ വുച്ചതി; ‘‘മധുസീസക’’ന്തിപി വദന്തി. സേസമേത്ഥ വത്ഥുദ്വയേപി ഓദനഭാജനീയവത്ഥുസ്മിം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൧൫൮. അജ്ജുകവത്ഥുസ്മിം – ഏതദവോചാതി ഗിലാനോ ഹുത്വാ അവോച. ആയസ്മാ ഉപാലി ആയസ്മതോ അജ്ജുകസ്സ പക്ഖോതി ന അഗതിഗമനവസേന പക്ഖോ, അപി ച ഖോ അനാപത്തിസഞ്ഞിതായ ലജ്ജീഅനുഗ്ഗഹേന വിനയാനുഗ്ഗഹേന ച ഥേരോ പക്ഖോതി വേദിതബ്ബോ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

൧൫൯. ബാരാണസീവത്ഥുസ്മിം – ചോരേഹി ഉപദ്ദുതന്തി ചോരേഹി വിലുത്തം. ഇദ്ധിയാ ആനേത്വാ പാസാദേ ഠപേസീതി ഥേരോ കിര തം കുലം സോകസല്ലസമപ്പിതം ആവട്ടന്തം വിവട്ടന്തം ദിസ്വാ തസ്സ കുലസ്സ അനുകമ്പായ പസാദാനുരക്ഖണത്ഥായ ധമ്മാനുഗ്ഗഹേന അത്തനോ ഇദ്ധിയാ ‘‘തേസംയേവ പാസാദം ദാരകാനം സമീപേ ഹോതൂ’’തി അധിട്ഠാസി. ദാരകാ ‘‘അമ്ഹാകം പാസാദോ’’തി സഞ്ജാനിത്വാ അഭിരുഹിംസു. തതോ ഥേരോ ഇദ്ധിം പടിസംഹരി, പാസാദോപി ¶ സകട്ഠാനേയേവ അട്ഠാസി. വോഹാരവസേന പന വുത്തം ‘‘തേ ദാരകേ ഇദ്ധിയാ ആനേത്വാ പാസാദേ ഠപേസീ’’തി. ഇദ്ധിവിസയേതി ഈദിസായ അധിട്ഠാനിദ്ധിയാ അനാപത്തി. വികുബ്ബനിദ്ധി പന ന വട്ടതി.

൧൬൦-൧. അവസാനേ വത്ഥുദ്വയം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ

ദുതിയപാരാജികവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദുതിയം അദുതിയേന, യം ജിനേന പകാസിതം;

പരാജിതകിലേസേന, പാരാജികമിദം ഇധ.

സിക്ഖാപദം സമം തേന, അഞ്ഞം കിഞ്ചി ന വിജ്ജതി;

അനേകനയവോകിണ്ണം, ഗമ്ഭീരത്ഥവിനിച്ഛയം.

തസ്മാ വത്ഥുമ്ഹി ഓതിണ്ണേ, ഭിക്ഖുനാ വിനയഞ്ഞുനാ;

വിനയാനുഗ്ഗഹേനേത്ഥ, കരോന്തേന വിനിച്ഛയം.

പാളിം ¶ അട്ഠകഥഞ്ചേവ, സാധിപ്പായമസേസതോ;

ഓഗയ്ഹ അപ്പമത്തേന, കരണീയോ വിനിച്ഛയോ.

ആപത്തിദസ്സനുസ്സാഹോ, ന കത്തബ്ബോ കുദാചനം;

പസ്സിസ്സാമി അനാപത്തി-മിതി കയിരാഥ മാനസം.

പസ്സിത്വാപി ച ആപത്തിം, അവത്വാവ പുനപ്പുനം;

വീമംസിത്വാഥ വിഞ്ഞൂഹി, സംസന്ദിത്വാ ച തം വദേ.

കപ്പിയേപി ച വത്ഥുസ്മിം, ചിത്തസ്സ ലഹുവത്തിനോ;

വസേന സാമഞ്ഞഗുണാ, ചവന്തീധ പുഥുജ്ജനാ.

തസ്മാ പരപരിക്ഖാരം, ആസീവിസമിവോരഗം;

അഗ്ഗിം വിയ ച സമ്പസ്സം, നാമസേയ്യ വിചക്ഖണോതി.