അട്ഠകഥാ > വിനയപിടക (അട്ഠകഥാ) > പാരാജികകണ്ഡ അട്ഠകഥാ-൧

തത്ഥ ¶ തം വണ്ണയിസ്സം വിനയന്തി വുത്തത്താ വിനയോ താവ വവത്ഥപേതബ്ബോ. തേനേതം വുച്ചതി – ‘‘വിനയോ നാമ ഇധ സകലം വിനയപിടകം അധിപ്പേത’’ന്തി. സംവണ്ണനത്ഥം പനസ്സ അയം മാതികാ –

വുത്തം യേന യദാ യസ്മാ, ധാരിതം യേന ചാഭതം;

യത്ഥപ്പതിട്ഠിതചേതമേതം വത്വാ വിധിം തതോ.

തേനാതിആദിപാഠസ്സ, അത്ഥം നാനപ്പകാരതോ;

ദസ്സയന്തോ കരിസ്സാമി, വിനയസ്സത്ഥവണ്ണനന്തി.

തത്ഥ വുത്തം യേന യദാ യസ്മാതി ഇദം താവ വചനം ‘‘തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതീ’’തി ഏവമാദിവചനം സന്ധായ വുത്തം. ഇദഞ്ഹി ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അത്തപച്ചക്ഖവചനം ന ഹോതി, തസ്മാ വത്തബ്ബമേതം ¶ ‘‘ഇദം വചനം കേന വുത്തം, കദാ വുത്തം, കസ്മാ ച വുത്ത’’ന്തി? ആയസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന വുത്തം, തഞ്ച പന പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ.

പഠമമഹാസങ്ഗീതി ¶ നാമ ചേസാ കിഞ്ചാപി പഞ്ചസതികസങ്ഗീതിക്ഖന്ധകേ വുത്താ, നിദാനകോസല്ലത്ഥം പന ഇധാപി ഇമിനാ നയേന വേദിതബ്ബാ. ധമ്മചക്കപ്പവത്തനഞ്ഹി ആദിം കത്വാ യാവ സുഭദ്ദപരിബ്ബാജകവിനയനാ കതബുദ്ധകിച്ചേ കുസിനാരായം ഉപവത്തനേ മല്ലാനം സാലവനേ യമകസാലാനമന്തരേ വിസാഖപുണ്ണമദിവസേ പച്ചൂസസമയേ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി ലോകനാഥേ, ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനേ സന്നിപതിതാനം സത്തന്നം ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനം സങ്ഘത്ഥേരോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ സത്താഹപരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി, സുഭദ്ദേന വുഡ്ഢപബ്ബജിതേന ‘‘അലം, ആവുസോ, മാ സോചിത്ഥ, മാ പരിദേവിത്ഥ, സുമുത്താ മയം തേന മഹാസമണേന; ഉപദ്ദുതാ ച ഹോമ – ‘ഇദം വോ കപ്പതി, ഇദം വോ ന കപ്പതീ’തി! ഇദാനി പന മയം യം ഇച്ഛിസ്സാമ തം കരിസ്സാമ, യം ന ഇച്ഛിസ്സാമ ന തം കരിസ്സാമാ’’തി (ചൂളവ. ൪൩൭; ദീ. നി. ൨.൨൩൨) വുത്തവചനമനുസ്സരന്തോ ‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം വിജ്ജതി യം പാപഭിക്ഖൂ അതീതസത്ഥുകം പാവചനന്തി മഞ്ഞമാനാ ¶ പക്ഖം ലഭിത്വാ നചിരസ്സേവ സദ്ധമ്മം അന്തരധാപേയ്യും, യാവ ച ധമ്മവിനയോ തിട്ഠതി താവ അനതീതസത്ഥുകമേവ പാവചനം ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

‘യോ വോ, ആനന്ദ, മയാ ധമ്മോ ച വിനയോ ച ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോ ¶ , സോ വോ മമച്ചയേന സത്ഥാ’തി (ദീ. നി. ൨.൨൧൬).

‘‘യംനൂനാഹം ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായേയ്യം, യഥയിദം സാസനം അദ്ധനിയം അസ്സ ചിരട്ഠിതികം.

‘ധാരേസ്സസി പന മേ ത്വം, കസ്സപ, സാണാനി പംസുകൂലാനി നിബ്ബസനാനീ’തി വത്വാ ചീവരേ സാധാരണപരിഭോഗേന ചേവ,

‘അഹം, ഭിക്ഖവേ, യാവദേ ആകങ്ഖാമി വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരാമി; കസ്സപോപി, ഭിക്ഖവേ, യാവദേ ആകങ്ഖതി വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’തി –

ഏവമാദിനാ ¶ നയേന നവാനുപുബ്ബവിഹാരഛളഭിഞ്ഞാപ്പഭേദേ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ അത്തനാ സമസമട്ഠപനേന ച അനുഗ്ഗഹിതോ, തസ്സ കിമഞ്ഞം ആണണ്യം ഭവിസ്സതി; നനു മം ഭഗവാ രാജാ വിയ സകകവചഇസ്സരിയാനുപ്പദാനേന അത്തനോ കുലവംസപ്പതിട്ഠാപകം പുത്തം ‘സദ്ധമ്മവംസപ്പതിട്ഠാപകോ മേ അയം ഭവിസ്സതീ’തി മന്ത്വാ ഇമിനാ അസാധാരണേന അനുഗ്ഗഹേന അനുഗ്ഗഹേസീ’’തി ചിന്തയന്തോ ധമ്മവിനയസങ്ഗായനത്ഥം ഭിക്ഖൂനം ഉസ്സാഹം ജനേസി. യഥാഹ –

‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘ഏകമിദാഹം, ആവുസോ, സമയം പാവായ കുസിനാരം അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നോ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം പഞ്ചമത്തേഹി ഭിക്ഖുസതേഹീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൩൧) സബ്ബം സുഭദ്ദകണ്ഡം വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബം.

‘‘ഹന്ദ മയം, ആവുസോ, ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായേയ്യാമ. പുരേ അധമ്മോ ദിപ്പതി, ധമ്മോ പടിബാഹിയ്യതി; അവിനയോ ദിപ്പതി, വിനയോ പടിബാഹിയ്യതി. പുരേ അധമ്മവാദിനോ ബലവന്തോ ഹോന്തി, ധമ്മവാദിനോ ദുബ്ബലാ ഹോന്തി; അവിനയവാദിനോ ബലവന്തോ ഹോന്തി, വിനയവാദിനോ ദുബ്ബലാ ഹോന്തീ’’തി (ചൂളവ. ൪൩൭).

ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ഥേരോ ഭിക്ഖൂ ഉച്ചിനതൂ’’തി. ഥേരോ സകലനവങ്ഗസത്ഥുസാസനപരിയത്തിധരേ പുഥുജ്ജന-സോതാപന്ന-സകദാഗാമി-അനാഗാമി-സുക്ഖവിപസ്സകഖീണാസവഭിക്ഖൂ അനേകസതേ അനേകസഹസ്സേ ച വജ്ജേത്വാ തിപിടകസബ്ബപരിയത്തിപ്പഭേദധരേ പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തേ മഹാനുഭാവേ യേഭുയ്യേന ഭഗവതാ ഏതദഗ്ഗം ആരോപിതേ തേവിജ്ജാദിഭേദേ ഖീണാസവഭിക്ഖൂയേവ ഏകൂനപഞ്ചസതേ പരിഗ്ഗഹേസി. യേ സന്ധായ ഇദം വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഏകേനൂനാപഞ്ചഅരഹന്തസതാനി ഉച്ചിനീ’’തി (ചൂളവ. ൪൩൭).

കിസ്സ പന ഥേരോ ഏകേനൂനമകാസീതി? ആയസ്മതോ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ഓകാസകരണത്ഥം. തേന ഹായസ്മതാ സഹാപി വിനാപി ന സക്കാ ധമ്മസങ്ഗീതി കാതും, സോ ഹായസ്മാ സേക്ഖോ സകരണീയോ, തസ്മാ സഹാപി ന സക്കാ; യസ്മാ പനസ്സ കിഞ്ചി ദസബലദേസിതം സുത്തഗേയ്യാദികം ഭഗവതോ അസമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം നാമ നത്ഥി, തസ്മാ വിനാപി ന സക്കാ. യദി ഏവം സേക്ഖോപി സമാനോ ധമ്മസങ്ഗീതിയാ ബഹുകാരത്താ ഥേരേന ഉച്ചിനിതബ്ബോ അസ്സ. അഥ കസ്മാ ന ഉച്ചിനിതോതി ¶ ? പരൂപവാദവിവജ്ജനതോ. ഥേരോ ഹി ആയസ്മന്തേ ആനന്ദേ അതിവിയ വിസ്സത്ഥോ അഹോസി, തഥാ ഹി നം ¶ സിരസ്മിം പലിതേസു ജാതേസുപി ‘‘ന വായം കുമാരകോ മത്തമഞ്ഞാസീ’’തി (സം. നി. ൨.൧൫൪) കുമാരകവാദേന ഓവദതി. സക്യകുലപ്പസുതോ ചായം ആയസ്മാ തഥാഗതസ്സ ഭാതാ ചൂളപിതുപുത്തോ. തത്ര ഹി ഭിക്ഖൂ ഛന്ദാഗമനം വിയ മഞ്ഞമാനാ ‘‘ബഹൂ അസേക്ഖപടിസമ്ഭിദാപ്പത്തേ ഭിക്ഖൂ ഠപേത്വാ ആനന്ദം സേക്ഖപടിസമ്ഭിദാപ്പത്തം ഥേരോ ഉച്ചിനീ’’തി ഉപവദേയ്യും, തം പരൂപവാദം പരിവജ്ജേന്തോ ‘‘ആനന്ദം വിനാ സങ്ഗീതി ¶ ന സക്കാ കാതും, ഭിക്ഖൂനംയേവ അനുമതിയാ ഗഹേസ്സാമീ’’തി ന ഉച്ചിനി.

അഥ സയമേവ ഭിക്ഖൂ ആനന്ദസ്സത്ഥായ ഥേരം യാചിംസു. യഥാഹ –

‘‘ഭിക്ഖൂ ആയസ്മന്തം മഹാകസ്സപം ഏതദവോചും – ‘അയം, ഭന്തേ, ആയസ്മാ ആനന്ദോ കിഞ്ചാപി സേക്ഖോ അഭബ്ബോ ഛന്ദാ ദോസാ മോഹാ ഭയാ അഗതിം ഗന്തും, ബഹു ചാനേന ഭഗവതോ സന്തികേ ധമ്മോ ച വിനയോ ച പരിയത്തോ; തേന ഹി, ഭന്തേ, ഥേരോ ആയസ്മന്തമ്പി ആനന്ദം ഉച്ചിനതൂ’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ആയസ്മന്തമ്പി ആനന്ദം ഉച്ചിനീ’’തി (ചൂളവ. ൪൩൭).

ഏവം ഭിക്ഖൂനം അനുമതിയാ ഉച്ചിനിതേന തേനായസ്മതാ സദ്ധിം പഞ്ച ഥേരസതാനി അഹേസും.

അഥ ഖോ ഥേരാനം ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി – ‘‘കത്ഥ നു ഖോ മയം ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായേയ്യാമാ’’തി. അഥ ഖോ ഥേരാനം ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി – ‘‘രാജഗഹം ഖോ ¶ മഹാഗോചരം പഹൂതസേനാസനം, യംനൂന മയം രാജഗഹേ വസ്സം വസന്താ ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായേയ്യാമ, ന അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ രാജഗഹേ വസ്സം ഉപഗച്ഛേയ്യു’’ന്തി. കസ്മാ പന നേസം ഏതദഹോസി? ഇദം അമ്ഹാകം ഥാവരകമ്മം, കോചി വിസഭാഗപുഗ്ഗലോ സങ്ഘമജ്ഝം പവിസിത്വാ ഉക്കോടേയ്യാതി. അഥായസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഞത്തിദുതിയേന കമ്മേന സാവേസി, തം സങ്ഗീതിക്ഖന്ധകേ വുത്തനയേനേവ ഞാതബ്ബം.

അഥ തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനതോ സത്തസു സാധുകീളനദിവസേസു സത്തസു ച ധാതുപൂജാദിവസേസു വീതിവത്തേസു ‘‘അഡ്ഢമാസോ അതിക്കന്തോ, ഇദാനി ഗിമ്ഹാനം ദിയഡ്ഢോ മാസോ സേസോ, ഉപകട്ഠാ വസ്സൂപനായികാ’’തി മന്ത്വാ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ‘‘രാജഗഹം, ആവുസോ, ഗച്ഛാമാ’’തി ഉപഡ്ഢം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഗഹേത്വാ ഏകം മഗ്ഗം ഗതോ. അനുരുദ്ധത്ഥേരോപി ഉപഡ്ഢം ഗഹേത്വാ ഏകം മഗ്ഗം ഗതോ. ആനന്ദത്ഥേരോ പന ഭഗവതോ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ രാജഗഹം ഗന്തുകാമോ യേന സാവത്ഥി തേന ചാരികം പക്കാമി. ആനന്ദത്ഥേരേന ഗതഗതട്ഠാനേ മഹാപരിദേവോ അഹോസി ¶ – ‘‘ഭന്തേ ആനന്ദ, കുഹിം സത്ഥാരം ഠപേത്വാ ആഗതോസീ’’തി ¶ . അനുപുബ്ബേന പന സാവത്ഥിം അനുപ്പത്തേ ഥേരേ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനദിവസേ വിയ മഹാപരിദേവോ അഹോസി.

തത്ര സുദം ആയസ്മാ ആനന്ദോ അനിച്ചതാദിപടിസംയുത്തായ ധമ്മിയാ കഥായ തം മഹാജനം സഞ്ഞാപേത്വാ ജേതവനം പവിസിത്വാ ദസബലേന വസിതഗന്ധകുടിയാ ദ്വാരം വിവരിത്വാ മഞ്ചപീഠം നീഹരിത്വാ പപ്ഫോടേത്വാ ഗന്ധകുടിം സമ്മജ്ജിത്വാ മിലാതമാലാകചവരം ¶ ഛഡ്ഡേത്വാ മഞ്ചപീഠം അതിഹരിത്വാ പുന യഥാഠാനേ ഠപേത്വാ ഭഗവതോ ഠിതകാലേ കരണീയം വത്തം സബ്ബമകാസി. അഥ ഥേരോ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനതോ പഭുതി ഠാനനിസജ്ജബഹുലത്താ ഉസ്സന്നധാതുകം കായം സമസ്സാസേതും ദുതിയദിവസേ ഖീരവിരേചനം പിവിത്വാ വിഹാരേയേവ നിസീദി. യം സന്ധായ സുഭേന മാണവേന പഹിതം മാണവകം ഏതദവോച –

‘‘അകാലോ ഖോ, മാണവക, അത്ഥി മേ അജ്ജ ഭേസജ്ജമത്താ പീതാ, അപ്പേവ നാമ സ്വേപി ഉപസങ്കമേയ്യാമാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൪൪൭).

ദുതിയദിവസേ ചേതകത്ഥേരേന പച്ഛാസമണേന ഗന്ത്വാ സുഭേന മാണവേന പുട്ഠോ ദീഘനികായേ സുഭസുത്തംനാമ ദസമം സുത്തമഭാസി.

അഥ ഥേരോ ജേതവനവിഹാരേ ഖണ്ഡഫുല്ലപ്പടിസങ്ഖരണം കാരാപേത്വാ ഉപകട്ഠായ വസ്സൂപനായികായ രാജഗഹം ഗതോ. തഥാ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ അനുരുദ്ധത്ഥേരോ ച സബ്ബം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഗഹേത്വാ രാജഗഹമേവ ഗതോ.

തേന ഖോ പന സമയേന രാജഗഹേ അട്ഠാരസ മഹാവിഹാരാ ഹോന്തി. തേ സബ്ബേപി ഛഡ്ഡിതപതിതഉക്ലാപാ അഹേസും. ഭഗവതോ ഹി പരിനിബ്ബാനേ സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ അത്തനോ അത്തനോ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ വിഹാരേ ച പരിവേണേ ച ഛഡ്ഡേത്വാ അഗമംസു. തത്ഥ ഥേരാ ഭഗവതോ വചനപൂജനത്ഥം തിത്ഥിയവാദപരിമോചനത്ഥഞ്ച ‘‘പഠമം മാസം ഖണ്ഡഫുല്ലപ്പടിസങ്ഖരണം കരോമാ’’തി ചിന്തേസും. തിത്ഥിയാ ഹി ഏവം വദേയ്യും – ‘‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവകാ സത്ഥരി ഠിതേയേവ വിഹാരേ പടിജഗ്ഗിംസു, പരിനിബ്ബുതേ ഛഡ്ഡേസു’’ന്തി. തേസം വാദപരിമോചനത്ഥഞ്ച ചിന്തേസുന്തി വുത്തം ഹോതി. വുത്തമ്പി ¶ ഹേതം –

‘‘അഥ ¶ ഖോ ഥേരാനം ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി – ‘ഭഗവതാ ഖോ, ആവുസോ, ഖണ്ഡഫുല്ലപ്പടിസങ്ഖരണം ¶ വണ്ണിതം. ഹന്ദ മയം, ആവുസോ, പഠമം മാസം ഖണ്ഡഫുല്ലപ്പടിസങ്ഖരണം കരോമ, മജ്ഝിമം മാസം സന്നിപതിത്വാ ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായിസ്സാമാ’’തി (ചൂളവ. ൪൩൮).

തേ ദുതിയദിവസേ ഗന്ത്വാ രാജദ്വാരേ അട്ഠംസു. അജാതസത്തു രാജാ ആഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, ആഗതത്ഥാ’’തി അത്തനാ കത്തബ്ബകിച്ചം പടിപുച്ഛി. ഥേരാ അട്ഠാരസ മഹാവിഹാരപടിസങ്ഖരണത്ഥായ ഹത്ഥകമ്മം പടിവേദേസും. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി രാജാ ഹത്ഥകമ്മകാരകേ മനുസ്സേ അദാസി. ഥേരാ പഠമം മാസം സബ്ബവിഹാരേ പടിസങ്ഖരാപേത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും – ‘‘നിട്ഠിതം, മഹാരാജ, വിഹാരപടിസങ്ഖരണം. ഇദാനി ധമ്മവിനയസങ്ഗഹം കരോമാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ, വിസ്സത്ഥാ കരോഥ. മയ്ഹം ആണാചക്കം, തുമ്ഹാകം ധമ്മചക്കം ഹോതു. ആണാപേഥ, ഭന്തേ, കിം കരോമീ’’തി? ‘‘സങ്ഗഹം കരോന്താനം ഭിക്ഖൂനം സന്നിസജ്ജട്ഠാനം, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കത്ഥ കരോമി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘വേഭാരപബ്ബതപസ്സേ സത്തപണ്ണിഗുഹാദ്വാരേ കാതും യുത്തം, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഖോ രാജാ അജാതസത്തു വിസ്സകമ്മുനാ നിമ്മിതസദിസം സുവിഭത്തഭിത്തിത്ഥമ്ഭസോപാനം നാനാവിധമാലാകമ്മലതആകമ്മവിചിത്തം അഭിഭവന്തമിവ രാജഭവനവിഭൂതിം അവഹസന്തമിവ ദേവവിമാനസിരിം സിരിയാ നികേതമിവ ഏകനിപാതതിത്ഥമിവ ച ദേവമനുസ്സനയനവിഹങ്ഗാനം ലോകരാമണേയ്യകമിവ സമ്പിണ്ഡിതം ദട്ഠബ്ബസാരമണ്ഡം മണ്ഡപം കാരാപേത്വാ വിവിധകുസുമദാമ-ഓലമ്ബക-വിനിഗ്ഗലന്തചാരുവിതാനം ¶ രതനവിചിത്തമണികോട്ടിമതലമിവ ച നം നാനാപുപ്ഫൂപഹാരവിചിത്തസുപരിനിട്ഠിതഭൂമികമ്മം ബ്രഹ്മവിമാനസദിസം അലങ്കരിത്വാ തസ്മിം മഹാമണ്ഡപേ പഞ്ചസതാനം ഭിക്ഖൂനം അനഗ്ഘാനി പഞ്ച കപ്പിയപച്ചത്ഥരണസതാനി പഞ്ഞാപേത്വാ ദക്ഖിണഭാഗം നിസ്സായ ഉത്തരാഭിമുഖം ഥേരാസനം മണ്ഡപമജ്ഝേ പുരത്ഥാഭിമുഖം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ആസനാരഹം ധമ്മാസനം പഞ്ഞാപേത്വാ ദന്തഖചിതം ബീജനിഞ്ചേത്ഥ ഠപേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരോചാപേസി – ‘‘നിട്ഠിതം, ഭന്തേ, മമ കിച്ച’’ന്തി.

തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം സന്ധായ ഏവമാഹംസു – ‘‘ഇമസ്മിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ഏകോ ഭിക്ഖു വിസ്സഗന്ധം വായന്തോ വിചരതീ’’തി. ഥേരോ തം സുത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേ അഞ്ഞോ വിസ്സഗന്ധം വായന്തോ ¶ വിചരണകഭിക്ഖു നാമ നത്ഥി, അദ്ധാ ഏതേ മം സന്ധായ വദന്തീ’’തി സംവേഗം ആപജ്ജി. ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആഹംസു – ‘‘സ്വേ, ആവുസോ, സന്നിപാതോ ത്വഞ്ച സേക്ഖോ സകരണീയോ, തേന തേ ന യുത്തം സന്നിപാതം ഗന്തും, അപ്പമത്തോ ഹോഹീ’’തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ – ‘‘സ്വേ സന്നിപാതോ, ന ഖോ പന മേതം പതിരൂപം യ്വാഹം സേക്ഖോ ¶ സമാനോ സന്നിപാതം ഗച്ഛേയ്യ’’ന്തി ബഹുദേവ രത്തിം കായഗതായസതിയാ വീതിനാമേത്വാ രത്തിയാ പച്ചൂസസമയം ചങ്കമാ ഓരോഹിത്വാ വിഹാരം പവിസിത്വാ ‘‘നിപജ്ജിസ്സാമീ’’തി കായം ആവജ്ജേസി. ദ്വേ പാദാ ഭൂമിതോ മുത്താ, അപ്പത്തഞ്ച സീസം ബിമ്ബോഹനം, ഏതസ്മിം അന്തരേ അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുച്ചി. അയഞ്ഹി ആയസ്മാ ചങ്കമേന ¶ ബഹി വീതിനാമേത്വാ വിസേസം നിബ്ബത്തേതും അസക്കോന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘നനു മം ഭഗവാ ഏതദവോച – ‘കതപുഞ്ഞോസി ത്വം, ആനന്ദ, പധാനമനുയുഞ്ജ; ഖിപ്പം ഹോഹിസി അനാസവോ’തി (ദീ. നി. ൨.൨൦൭). ബുദ്ധാനഞ്ച കഥാദോസോ നാമ നത്ഥി. മമ അച്ചാരദ്ധം വീരിയം തേന മേ ചിത്തം ഉദ്ധച്ചായ സംവത്തതി. ഹന്ദാഹം വീരിയസമഥം യോജേമീ’’തി ചങ്കമാ ഓരോഹിത്വാ പാദധോവനട്ഠാനേ ഠത്വാ പാദേ ധോവിത്വാ വിഹാരം പവിസിത്വാ മഞ്ചകേ നിസീദിത്വാ ‘‘ഥോകം വിസ്സമിസ്സാമീ’’തി കായം മഞ്ചകേ ഉപനാമേസി. ദ്വേ പാദാ ഭൂമിതോ മുത്താ, സീസഞ്ച ബിമ്ബോഹനം അസമ്പത്തം. ഏതസ്മിം അന്തരേ അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുത്തം, ചതുഇരിയാപഥവിരഹിതം ഥേരസ്സ അരഹത്തം അഹോസി. തേന ഇമസ്മിം സാസനേ അനിപന്നോ അനിസിന്നോ അട്ഠിതോ അചങ്കമന്തോ ‘‘കോ ഭിക്ഖു അരഹത്തം പത്തോ’’തി വുത്തേ ‘‘ആനന്ദത്ഥേരോ’’തി വത്തും വട്ടതി.

അഥ ഖോ ഥേരാ ഭിക്ഖൂ ദുതിയദിവസേ കതഭത്തകിച്ചാ പത്തചീവരം പടിസാമേത്വാ ധമ്മസഭായം സന്നിപതിതാ. ആനന്ദത്ഥേരോ പന അത്തനോ അരഹത്തപ്പത്തിം ഞാപേതുകാമോ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ന ഗതോ. ഭിക്ഖൂ യഥാവുഡ്ഢം അത്തനോ അത്തനോ പത്താസനേ നിസീദന്താ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ആസനം ഠപേത്വാ നിസിന്നാ. തത്ഥ കേഹിചി ‘‘ഏതമാസനം കസ്സാ’’തി വുത്തേ ‘‘ആനന്ദത്ഥേരസ്സാ’’തി. ‘‘ആനന്ദോ പന കുഹിം ഗതോ’’തി? തസ്മിം സമയേ ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇദാനി മയ്ഹം ഗമനകാലോ’’തി. തതോ അത്തനോ ആനുഭാവം ¶ ദസ്സേന്തോ പഥവിയം നിമുജ്ജിത്വാ അത്തനോ ആസനേയേവ അത്താനം ദസ്സേസി. ആകാസേനാഗന്ത്വാ നിസീദീതിപി ഏകേ.

ഏവം ¶ നിസിന്നേ തസ്മിം ആയസ്മന്തേ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ആവുസോ, കിം പഠമം സങ്ഗായാമ, ധമ്മം വാ വിനയം വാ’’തി? ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ മഹാകസ്സപ, വിനയോ നാമ ബുദ്ധസാസനസ്സ ആയു, വിനയേ ഠിതേ സാസനം ഠിതം ഹോതി; തസ്മാ പഠമം വിനയം സങ്ഗായാമാ’’തി,. ‘‘കം ധുരം കത്വാ’’തി? ‘‘ആയസ്മന്തം ഉപാലി’’ന്തി. ‘‘കിം ആനന്ദോ നപ്പഹോതീ’’തി? ‘‘നോ നപ്പഹോതി; അപി ച ഖോ പന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ധരമാനോയേവ വിനയപരിയത്തിം നിസ്സായ ആയസ്മന്തം ഉപാലിം ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി – ‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം വിനയധരാനം യദിദം ഉപാലീ’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯, ൨൨൮). തസ്മാ ഉപാലിത്ഥേരം ¶ പുച്ഛിത്വാ വിനയം സങ്ഗായാമാ’’തി. തതോ ഥേരോ വിനയം പുച്ഛനത്ഥായ അത്തനാവ അത്താനം സമ്മന്നി. ഉപാലിത്ഥേരോപി വിസ്സജ്ജനത്ഥായ സമ്മന്നി. തത്രായം പാളി –

‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ സങ്ഘം ഞാപേസി –

‘‘സുണാതു മേ, ആവുസോ, സങ്ഘോ. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ഉപാലിം വിനയം പുച്ഛേയ്യ’ന്തി.

‘‘ആയസ്മാപി ഉപാലി സങ്ഘം ഞാപേസി –

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ആയസ്മതാ മഹാകസ്സപേന വിനയം പുട്ഠോ വിസ്സജ്ജേയ്യ’’ന്തി.

ഏവം അത്തനാവ അത്താനം സമ്മന്നിത്വാ ആയസ്മാ ഉപാലി ഉട്ഠായാസനാ ഏകംസം ചീവരം കത്വാ ഥേരേ ഭിക്ഖൂ വന്ദിത്വാ ധമ്മാസനേ നിസീദി, ദന്തഖചിതം ബീജനിം ഗഹേത്വാ. തതോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഥേരാസനേ നിസീദിത്വാ ആയസ്മന്തം ഉപാലിം വിനയം പുച്ഛി – ‘‘പഠമം, ആവുസോ ഉപാലി, പാരാജികം കത്ഥ പഞ്ഞത്ത’’ന്തി ¶ ? ‘‘വേസാലിയം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കം ആരബ്ഭാ’’തി? ‘‘സുദിന്നം കലന്ദപുത്തം ആരബ്ഭാ’’തി. ‘‘കിസ്മിം വത്ഥുസ്മി’’ന്തി? ‘‘മേഥുനധമ്മേ’’തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ആയസ്മന്തം ഉപാലിം പഠമസ്സ പാരാജികസ്സ വത്ഥുമ്പി പുച്ഛി, നിദാനമ്പി പുച്ഛി, പുഗ്ഗലമ്പി പുച്ഛി, പഞ്ഞത്തിമ്പി പുച്ഛി, അനുപഞ്ഞത്തിമ്പി പുച്ഛി, ആപത്തിമ്പി പുച്ഛി, അനാപത്തിമ്പി പുച്ഛി; യഥാ ച പഠമസ്സ തഥാ ദുതിയസ്സ തഥാ തതിയസ്സ തഥാ ചതുത്ഥസ്സ പാരാജികസ്സ വത്ഥുമ്പി പുച്ഛി…പേ… അനാപത്തിമ്പി പുച്ഛി. പുട്ഠോ പുട്ഠോ ഉപാലിത്ഥേരോ വിസ്സജ്ജേസി. തതോ ¶ ഇമാനി ചത്താരി പാരാജികാനി ‘‘പാരാജികകണ്ഡം നാമ ഇദ’’ന്തി സങ്ഗഹം ആരോപേത്വാ ഠപേസും. തേരസ സങ്ഘാദിസേസാനി ‘‘തേരസക’’ന്തി ഠപേസും. ദ്വേ സിക്ഖാപദാനി ‘‘അനിയതാനീ’’തി ഠപേസും. തിംസ സിക്ഖാപദാനി ‘‘നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയാനീ’’തി ഠപേസും. ദ്വേനവുതി സിക്ഖാപദാനി ‘‘പാചിത്തിയാനീ’’തി ഠപേസും. ചത്താരി സിക്ഖാപദാനി ‘‘പാടിദേസനീയാനീ’’തി ഠപേസും. പഞ്ചസത്തതി സിക്ഖാപദാനി ‘‘സേഖിയാനീ’’തി ഠപേസും. സത്ത ധമ്മേ ‘‘അധികരണസമഥാ’’തി ഠപേസും.

ഏവം ¶ മഹാവിഭങ്ഗം സങ്ഗഹം ആരോപേത്വാ ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗേ അട്ഠ സിക്ഖാപദാനി ‘‘പാരാജികകണ്ഡം നാമ ഇദ’’ന്തി ഠപേസും. സത്തരസ സിക്ഖാപദാനി ‘‘സത്തരസക’’ന്തി ഠപേസും. തിംസ സിക്ഖാപദാനി ‘‘നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയാനീ’’തി ഠപേസും. ഛസട്ഠിസതസിക്ഖാപദാനി ‘‘പാചിത്തിയാനീ’’തി ഠപേസും. അട്ഠ സിക്ഖാപദാനി ‘‘പാടിദേസനീയാനീ’’തി ഠപേസും. പഞ്ചസത്തതി സിക്ഖാപദാനി ‘‘സേഖിയാനീ’’തി ഠപേസും. സത്ത ധമ്മേ ‘‘അധികരണസമഥാ’’തി ¶ ഠപേസും. ഏവം ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗം സങ്ഗഹം ആരോപേത്വാ ഏതേനേവ ഉപായേന ഖന്ധകപരിവാരേപി ആരോപേസും. ഏവമേതം സഉഭതോവിഭങ്ഗഖന്ധകപരിവാരം വിനയപിടകം സങ്ഗഹമാരൂള്ഹം സബ്ബം മഹാകസ്സപത്ഥേരോ പുച്ഛി, ഉപാലിത്ഥേരോ വിസ്സജ്ജേസി. പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനപരിയോസാനേ പഞ്ച അരഹന്തസതാനി സങ്ഗഹം ആരോപിതനയേനേവ ഗണസജ്ഝായമകംസു. വിനയസങ്ഗഹാവസാനേ ഉപാലിത്ഥേരോ ദന്തഖചിതം ബീജനിം നിക്ഖിപിത്വാ ധമ്മാസനാ ഓരോഹിത്വാ വുഡ്ഢേ ഭിക്ഖൂ വന്ദിത്വാ അത്തനോ പത്താസനേ നിസീദി.

വിനയം സങ്ഗായിത്വാ ധമ്മം സങ്ഗായിതുകാമോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഭിക്ഖൂ പുച്ഛി – ‘‘ധമ്മം സങ്ഗായന്തേഹി കം പുഗ്ഗലം ധുരം കത്വാ ധമ്മോ സങ്ഗായിതബ്ബോ’’തി? ഭിക്ഖൂ ‘‘ആനന്ദത്ഥേരം ധുരം കത്വാ’’തി ആഹംസു.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ സങ്ഘം ഞാപേസി –

‘‘സുണാതു മേ, ആവുസോ, സങ്ഘോ. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ആനന്ദം ധമ്മം പുച്ഛേയ്യ’’ന്തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ സങ്ഘം ഞാപേസി –

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ആയസ്മതാ മഹാകസ്സപേന ധമ്മം പുട്ഠോ വിസ്സജ്ജേയ്യ’’ന്തി.

അഥ ¶ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഉട്ഠായാസനാ ഏകംസം ചീവരം കത്വാ ഥേരേ ഭിക്ഖൂ വന്ദിത്വാ ധമ്മാസനേ നിസീദി ദന്തഖചിതം ബീജനിം ഗഹേത്വാ. അഥ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ആനന്ദത്ഥേരം ധമ്മം പുച്ഛി – ‘‘ബ്രഹ്മജാലം, ആവുസോ ആനന്ദ, കത്ഥ ഭാസിത’’ന്തി? ‘‘അന്തരാ ച, ഭന്തേ, രാജഗഹം ¶ അന്തരാ ച നാളന്ദം രാജാഗാരകേ അമ്ബലട്ഠികായ’’ന്തി. ‘‘കം ആരബ്ഭാ’’തി? ‘‘സുപ്പിയഞ്ച പരിബ്ബാജകം, ബ്രഹ്മദത്തഞ്ച മാണവ’’ന്തി. ‘‘കിസ്മിം വത്ഥുസ്മി’’ന്തി? ‘‘വണ്ണാവണ്ണേ’’തി. അഥ ഖോ ¶ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ബ്രഹ്മജാലസ്സ നിദാനമ്പി പുച്ഛി, പുഗ്ഗലമ്പി പുച്ഛി, വത്ഥുമ്പി പുച്ഛി. ‘‘സാമഞ്ഞഫലം പനാവുസോ ആനന്ദ, കത്ഥ ഭാസിത’’ന്തി? ‘രാജഗഹേ, ഭന്തേ, ജീവകമ്ബവനേ’’തി. ‘‘കേന സദ്ധി’’ന്തി? ‘‘അജാതസത്തുനാ വേദേഹിപുത്തേന സദ്ധി’’ന്തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം സാമഞ്ഞഫലസ്സ നിദാനമ്പി പുച്ഛി, പുഗ്ഗലമ്പി പുച്ഛി. ഏതേനേവ ഉപായേന പഞ്ച നികായേ പുച്ഛി.

പഞ്ചനികായാ നാമ – ദീഘനികായോ, മജ്ഝിമനികായോ, സംയുത്തനികായോ, അങ്ഗുത്തരനികായോ, ഖുദ്ദകനികായോതി. തത്ഥ ഖുദ്ദകനികായോ നാമ – ചത്താരോ നികായേ ഠപേത്വാ, അവസേസം ബുദ്ധവചനം. തത്ഥ വിനയോ ആയസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന വിസ്സജ്ജിതോ, സേസഖുദ്ദകനികായോ ചത്താരോ ച നികായാ ആനന്ദത്ഥേരേന. തദേതം സബ്ബമ്പി ബുദ്ധവചനം രസവസേന ഏകവിധം, ധമ്മവിനയവസേന ദുവിധം, പഠമമജ്ഝിമപച്ഛിമവസേന തിവിധം; തഥാ പിടകവസേന, നികായവസേന പഞ്ചവിധം, അങ്ഗവസേന നവവിധം, ധമ്മക്ഖന്ധവസേന ചതുരാസീതിസഹസ്സവിധന്തി വേദിതബ്ബം.

കഥം രസവസേന ഏകവിധം? യഞ്ഹി ഭഗവതാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝിത്വാ യാവ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായതി, ഏത്ഥന്തരേ പഞ്ചചത്താലീസവസ്സാനി ദേവമനുസ്സനാഗയക്ഖാദയോ അനുസാസന്തേന പച്ചവേക്ഖന്തേന വാ വുത്തം, സബ്ബം തം ഏകരസം വിമുത്തിരസമേവ ഹോതി. ഏവം രസവസേന ഏകവിധം.

കഥം ¶ ധമ്മവിനയവസേന ദുവിധം? സബ്ബമേവ ചേതം ധമ്മോ ചേവ വിനയോ ചാതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. തത്ഥ വിനയപിടകം വിനയോ, അവസേസം ബുദ്ധവചനം ധമ്മോ; തേനേവാഹ – ‘‘യംനൂന മയം, ആവുസോ, ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായേയ്യാമാ’’തി. ‘‘അഹം ¶ ഉപാലിം വിനയം പുച്ഛേയ്യം, ആനന്ദം ധമ്മം പുച്ഛേയ്യ’’ന്തി ച ഏവം ധമ്മവിനയവസേന ദുവിധം.

കഥം പഠമമജ്ഝിമപച്ഛിമവസേന തിവിധം? സബ്ബമേവ ഹിദം പഠമബുദ്ധവചനം, മജ്ഝിമബുദ്ധവചനം, പച്ഛിമബുദ്ധവചനന്തി തിപ്പഭേദം ഹോതി. തത്ഥ –

‘‘അനേകജാതിസംസാരം, സന്ധാവിസ്സം അനിബ്ബിസം;

ഗഹകാരം ഗവേസന്തോ, ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനം.

‘‘ഗഹകാരക ¶ ദിട്ഠോസി, പുന ഗേഹം ന കാഹസി;

സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാ, ഗഹകൂടം വിസങ്ഖതം;

വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തം, തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി. (ധ. പ. ൧൫൩-൧൫൪);

കേചി ‘‘യദാ ഹവേ പാതുഭവന്തി ധമ്മാ’’തി ഖന്ധകേ ഉദാനഗാഥം ആഹു. ഏസാ പന പാടിപദദിവസേ സബ്ബഞ്ഞുഭാവപ്പത്തസ്സ സോമനസ്സമയഞാണേന പച്ചയാകാരം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ ഉപ്പന്നാ ഉദാനഗാഥാതി വേദിതബ്ബാ.

യം പന പരിനിബ്ബാനകാലേ അഭാസി – ‘‘ഹന്ദ ദാനി, ഭിക്ഖവേ, ആമന്തയാമി വോ, വയധമ്മാ സങ്ഖാരാ, അപ്പമാദേന സമ്പാദേഥാ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൧൮) ഇദം പച്ഛിമബുദ്ധവചനം.

ഉഭിന്നമന്തരേ യം വുത്തം ഏതം മജ്ഝിമബുദ്ധവചനന്തി. ഏവം പഠമമജ്ഝിമപച്ഛിമവസേന തിവിധം.

കഥം ¶ പിടകവസേന തിവിധം? സബ്ബമ്പി ഹേതം വിനയപിടകം സുത്തന്തപിടകം അഭിധമ്മപിടകന്തി തിപ്പഭേദമേവ ഹോതി. തത്ഥ പഠമസങ്ഗീതിയം സങ്ഗീതഞ്ച അസങ്ഗീതഞ്ച സബ്ബമ്പി സമോധാനേത്വാ ഉഭയാനി പാതിമോക്ഖാനി, ദ്വേ വിഭങ്ഗാനി, ദ്വാവീസതി ഖന്ധകാനി, സോളസപരിവാരാതി ഇദം വിനയപിടകം നാമ.

ബ്രഹ്മജാലാദി ചതുത്തിംസസുത്തസങ്ഗഹോ ദീഘനികായോ, മൂലപരിയായസുത്താദി ദിയഡ്ഢസതദ്വേസുത്തസങ്ഗഹോ മജ്ഝിമനികായോ, ഓഘതരണസുത്താദി സത്തസുത്തസഹസ്സ സത്തസത ദ്വാസട്ഠിസുത്തസങ്ഗഹോ സംയുത്തനികായോ, ചിത്തപരിയാദാനസുത്താദി നവസുത്തസഹസ്സ പഞ്ചസത സത്തപഞ്ഞാസസുത്തസങ്ഗഹോ അങ്ഗുത്തരനികായോ, ഖുദ്ദകപാഠ-ധമ്മപദ-ഉദാന-ഇതിവുത്തക-സുത്തനിപാത-വിമാനവത്ഥു-പേതവത്ഥു-ഥേരഗാഥാ-ഥേരീഗാഥാ-ജാതകനിദ്ദേസ-പടിസമ്ഭിദാ-അപദാന-ബുദ്ധവംസ-ചരിയാപിടകവസേന ¶ പന്നരസപ്പഭേദോ ഖുദ്ദകനികായോതി ഇദം സുത്തന്തപിടകം നാമ.

ധമ്മസങ്ഗഹോ, വിഭങ്ഗോ, ധാതുകഥാ, പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തി, കഥാവത്ഥു, യമകം, പട്ഠാനന്തി ഇദം അഭിധമ്മപിടകം നാമ. തത്ഥ –

വിവിധവിസേസനയത്താ ¶ , വിനയനതോ ചേവ കായവാചാനം;

വിനയത്ഥവിദൂഹി അയം, വിനയോ വിനയോതി അക്ഖാതോ.

വിവിധാ ഹി ഏത്ഥ പഞ്ചവിധ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസ പാരാജികാദി സത്തആപത്തിക്ഖന്ധമാതികാ വിഭങ്ഗാദിപ്പഭേദാ നയാ, വിസേസഭൂതാ ച ദള്ഹീകമ്മസിഥിലകരണപ്പയോജനാ അനുപഞ്ഞത്തിനയാ ¶ , കായികവാചസികഅജ്ഝാചാരനിസേധനതോ ചേസ കായം വാചഞ്ച വിനേതി, തസ്മാ വിവിധനയത്താ വിസേസനയത്താ കായവാചാനഞ്ച വിനയനതോ ‘‘വിനയോ’’തി അക്ഖാതോ. തേനേതമേതസ്സ വചനത്ഥകോസല്ലത്ഥം വുത്തം –

‘‘വിവിധവിസേസനയത്താ, വിനയനതോ ചേവ കായവാചാനം;

വിനയത്ഥവിദൂഹി അയം, വിനയോ വിനയോതി അക്ഖാതോ’’തി.

അത്ഥാനം സൂചനതോ, സുവുത്തതോ സവനതോഥ സൂദനതോ;

സുത്താണാ സുത്തസഭാഗതോ ച, സുത്തന്തി അക്ഖാതം.

തഞ്ഹി അത്തത്ഥപരത്ഥാദിഭേദേ അത്ഥേ സൂചേതി, സുവുത്താ ചേത്ഥ അത്ഥാ വേനേയ്യജ്ഝാസയാനുലോമേന വുത്തത്താ. സവതി ചേതം അത്ഥേ സസ്സമിവ ഫലം പസവതീതി വുത്തം ഹോതി. സൂദതി ചേതം ധേനുവിയ ഖീരം, പഗ്ഘരതീതി വുത്തം ഹോതി. സുട്ഠു ച നേ തായതി രക്ഖതീതി വുത്തം ഹോതി. സുത്തസഭാഗഞ്ചേതം, യഥാ ഹി തച്ഛകാനം സുത്തം പമാണം ഹോതി; ഏവമേതമ്പി വിഞ്ഞൂനം. യഥാ ച സുത്തേന സങ്ഗഹിതാനി പുപ്ഫാനി ന വികിരിയന്തി ന വിദ്ധംസിയന്തി; ഏവമേതേന സങ്ഗഹിതാ അത്ഥാ. തേനേതമേതസ്സ വചനത്ഥകോസല്ലത്ഥം വുത്തം –

‘‘അത്ഥാനം സൂചനതോ, സുവുത്തതോ സവനതോഥ സൂദനതോ;

സുത്താണാ സുത്തസഭാഗതോ ച, സുത്തന്തി അക്ഖാത’’ന്തി.

യം ഏത്ഥ വുഡ്ഢിമന്തോ, സലക്ഖണാ പൂജിതാ പരിച്ഛിന്നാ;

വുത്താധികാ ച ധമ്മാ, അഭിധമ്മോ തേന അക്ഖാതോ.

അയഞ്ഹി ¶ അഭിസദ്ദോ വുഡ്ഢിലക്ഖണപൂജിതപരിച്ഛിന്നാധികേസു ദിസ്സതി. തഥാഹേസ – ‘‘ബാള്ഹാ മേ ആവുസോ ദുക്ഖാ വേദനാ അഭിക്കമന്തി നോ പടിക്കമന്തീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൩൮൯; സം. നി. ൫.൧൯൫) വുഡ്ഢിയം ആഗതോ. ‘‘യാ താ രത്തിയോ അഭിഞ്ഞാതാ അഭിലക്ഖിതാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൪൯) ലക്ഖണേ. ‘‘രാജാഭിരാജാ മനുജിന്ദോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൨.൩൯൯; സു. നി. ൫൫൮) പൂജിതേ. ‘‘പടിബലോ വിനേതും അഭിധമ്മേ അഭിവിനയേ’’തിആദീസു (മഹാവ. ൮൫) പരിച്ഛിന്നേ. അഞ്ഞമഞ്ഞസങ്കരവിരഹിതേ ധമ്മേ ച വിനയേ ചാതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘അഭിക്കന്തേന വണ്ണേനാ’’തിആദീസു (വി. വ. ൭൫) അധികേ.

ഏത്ഥ ച ‘‘രൂപൂപപത്തിയാ മഗ്ഗം ഭാവേതി, മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൧൬൦ ആദയോ) നയേന വുഡ്ഢിമന്തോപി ധമ്മാ വുത്താ. ‘‘രൂപാരമ്മണം വാ സദ്ദാരമ്മണം വാ’’തിആദിനാ നയേന ആരമ്മണാദീഹി ലക്ഖണീയത്താ സലക്ഖണാപി. ‘‘സേക്ഖാ ധമ്മാ, അസേക്ഖാ ധമ്മാ, ലോകുത്തരാ ധമ്മാ’’തിആദിനാ നയേന പൂജിതാപി പൂജാരഹാതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഫസ്സോ ഹോതി വേദനാ ഹോതീ’’തിആദിനാ നയേന സഭാവപരിച്ഛിന്നത്താ പരിച്ഛിന്നാപി. ‘‘മഹഗ്ഗതാ ധമ്മാ, അപ്പമാണാ ധമ്മാ, അനുത്തരാ ധമ്മാ’’തിആദിനാ നയേന അധികാപി ധമ്മാ വുത്താ. തേനേതമേതസ്സ വചനത്ഥകോസല്ലത്ഥം വുത്തം –

‘‘യം ഏത്ഥ വുഡ്ഢിമന്തോ, സലക്ഖണാ പൂജിതാ പരിച്ഛിന്നാ;

വുത്താധികാ ച ധമ്മാ, അഭിധമ്മോ തേന അക്ഖാതോ’’തി.

പിടകം പിടകത്ഥവിദൂ, പരിയത്തിബ്ഭാജനത്ഥതോ ആഹു;

തേന സമോധാനേത്വാ, തയോപി വിനയാദയോ ഞേയ്യാ.

പരിയത്തിപി ¶ ¶ ഹി ‘‘മാ പിടകസമ്പദാനേനാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൩.൬൬) പിടകന്തി വുച്ചതി. ‘‘അഥ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ കുദാലപിടകം ആദായാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൨൮; അ. നി. ൩.൭൦) യം കിഞ്ചി ഭാജനമ്പി. തസ്മാ പിടകം പിടകത്ഥവിദൂ, പരിയത്തിബ്ഭാജനത്ഥതോ ആഹു.

ഇദാനി തേന സമോധാനേത്വാ തയോപി വിനയാദയോ ഞേയ്യാതി. തേന ഏവം ദുവിധത്ഥേന പിടകസദ്ദേന സഹ ¶ സമാസം കത്വാ വിനയോ ച സോ പിടകഞ്ച പരിയത്തിഭാവതോ തസ്സ തസ്സ അത്ഥസ്സ ഭാജനതോ ചാതി വിനയപിടകം, യഥാവുത്തേനേവ നയേന സുത്തന്തഞ്ച തം പിടകഞ്ചാതി സുത്തന്തപിടകം, അഭിധമ്മോ ച സോ പിടകഞ്ചാതി അഭിധമ്മപിടകന്തി ഏവമേതേ തയോപി വിനയാദയോ ഞേയ്യാ.

ഏവം ഞത്വാ ച പുനപി തേസ്വേവ പിടകേസു നാനപ്പകാരകോസല്ലത്ഥം –

ദേസനാസാസനകഥാ, ഭേദം തേസു യഥാരഹം;

സിക്ഖാപഹാനഗമ്ഭീര, ഭാവഞ്ച പരിദീപയേ.

പരിയത്തിഭേദം സമ്പത്തിം, വിപത്തിം ചാപി യം യഹിം;

പാപുണാതി യഥാ ഭിക്ഖു, തമ്പി സബ്ബം വിഭാവയേ.

തത്രായം പരിദീപനാ വിഭാവനാ ച, ഏതാനി ഹി തീണി പിടകാനി യഥാക്കമം ആണാ വോഹാര പരമത്ഥദേസനാ യഥാപരാധ-യഥാനുലോമ-യഥാധമ്മസാസനാനി, സംവരാസംവരദിട്ഠിവിനിവേഠനാമരൂപപരിച്ഛേദകഥാതി ച വുച്ചന്തി.

ഏത്ഥ ഹി വിനയപിടകം ആണാരഹേന ഭഗവതാ ആണാബാഹുല്ലതോ ദേസിതത്താ ആണാദേസനാ, സുത്തന്തപിടകം വോഹാരകുസലേന ഭഗവതാ വോഹാരബാഹുല്ലതോ ദേസിതത്താ വോഹാരദേസനാ, അഭിധമ്മപിടകം പരമത്ഥകുസലേന ഭഗവതാ പരമത്ഥബാഹുല്ലതോ ദേസിതത്താ പരമത്ഥദേസനാതി വുച്ചതി.

തഥാ ¶ പഠമം യേ തേ പചുരാപരാധാ സത്താ തേ യഥാപരാധം ഏത്ഥ സാസിതാതി യഥാപരാധസാസനം, ദുതിയം അനേകജ്ഝാസയാനുസയചരിയാധിമുത്തികാ സത്താ യഥാനുലോമം ഏത്ഥ സാസിതാതി യഥാനുലോമസാസനം, തതിയം ധമ്മപുഞ്ജമത്തേ ‘‘അഹം മമാ’’തി സഞ്ഞിനോ സത്താ യഥാധമ്മം ഏത്ഥ സാസിതാതി യഥാധമ്മസാസനന്തി വുച്ചതി.

തഥാ ¶ പഠമം അജ്ഝാചാരപടിപക്ഖഭൂതോ സംവരാസംവരോ ഏത്ഥ കഥിതോതി സംവരാസംവരകഥാ, ദുതിയം ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിപടിപക്ഖഭൂതാ ദിട്ഠിവിനിവേഠനാ ഏത്ഥ കഥിതാതി ദിട്ഠിവിനിവേഠനകഥാ, തതിയം രാഗാദിപടിപക്ഖഭൂതോ നാമരൂപപരിച്ഛേദോ ഏത്ഥ കഥിതോതി നാമരൂപപരിച്ഛേദകഥാതി വുച്ചതി.

തീസുപി ച ചേതേസു തിസ്സോ സിക്ഖാ, തീണി പഹാനാനി, ചതുബ്ബിധോ ച ഗമ്ഭീരഭാവോ വേദിതബ്ബോ ¶ . തഥാ ഹി – വിനയപിടകേ വിസേസേന അധിസീലസിക്ഖാ വുത്താ, സുത്തന്തപിടകേ അധിചിത്തസിക്ഖാ, അഭിധമ്മപിടകേ അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ.

വിനയപിടകേ ച വീതിക്കമപ്പഹാനം കിലേസാനം, വീതിക്കമപടിപക്ഖത്താ സീലസ്സ. സുത്തന്തപിടകേ പരിയുട്ഠാനപ്പഹാനം, പരിയുട്ഠാനപടിപക്ഖത്താ സമാധിസ്സ. അഭിധമ്മപിടകേ അനുസയപ്പഹാനം അനുസയപടിപക്ഖത്താ പഞ്ഞായ.

പഠമേ ച തദങ്ഗപ്പഹാനം കിലേസാനം, ഇതരേസു വിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദപ്പഹാനാനി. പഠമേ ച ദുച്ചരിതസംകിലേസസ്സ പഹാനം, ഇതരേസു തണ്ഹാദിട്ഠിസംകിലേസാനം.

ഏകമേകസ്മിഞ്ചേത്ഥ ചതുബ്ബിധോപി ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധഗമ്ഭീരഭാവോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ധമ്മോതി പാളി. അത്ഥോതി തസ്സായേവത്ഥോ. ദേസനാതി തസ്സാ മനസാവവത്ഥാപിതായ പാളിയാ ദേസനാ. പടിവേധോതി പാളിയാ പാളിഅത്ഥസ്സ ച യഥാഭൂതാവബോധോ. തീസുപി ചേതേസു ഏതേ ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധാ ¶ യസ്മാ സസാദീഹി വിയ മഹാസമുദ്ദോ മന്ദബുദ്ധീഹി ദുക്ഖോഗാഹാ അലബ്ഭനേയ്യപതിട്ഠാ ച, തസ്മാ ഗമ്ഭീരാ. ഏവം ഏകമേകസ്മിം ഏത്ഥ ചതുബ്ബിധോപി ഗമ്ഭീരഭാവോ വേദിതബ്ബോ.

അപരോ നയോ – ധമ്മോതി ഹേതു. വുത്തം ഹേതം – ‘‘ഹേതുമ്ഹി ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ’’തി. അത്ഥോതി ഹേതുഫലം. വുത്തം ഹേതം – ‘‘ഹേതുഫലേ ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ’’തി. ദേസനാതി പഞ്ഞത്തി, യഥാധമ്മം ധമ്മാഭിലാപോതി അധിപ്പായോ. പടിവേധോതി അഭിസമയോ, സോ ച ലോകിയലോകുത്തരോ വിസയതോ അസമ്മോഹതോ ച അത്ഥാനുരൂപം ധമ്മേസു, ധമ്മാനുരൂപം അത്ഥേസു, പഞ്ഞത്തിപഥാനുരൂപം പഞ്ഞത്തീസു അവബോധോ.

ഇദാനി യസ്മാ ഏതേസു പിടകേസു യം യം ധമ്മജാതം വാ അത്ഥജാതം വാ, യാ ചായം യഥാ യഥാ ഞാപേതബ്ബോ അത്ഥോ സോതൂനം ഞാണസ്സ അഭിമുഖോ ഹോതി, തഥാ തഥാ തദത്ഥജോതികാ ദേസനാ, യോ ചേത്ഥ ¶ അവിപരീതാവബോധസങ്ഖാതോ പടിവേധോ സബ്ബമേതം അനുപചിതകുസലസമ്ഭാരേഹി ദുപ്പഞ്ഞേഹി സസാദീഹി വിയ മഹാസമുദ്ദോ ദുക്ഖോഗാഹം അലബ്ഭനേയ്യപതിട്ഠഞ്ച, തസ്മാ ഗമ്ഭീരം. ഏവമ്പി ഏകമേകസ്മിം ഏത്ഥ ചതുബ്ബിധോപി ഗമ്ഭീരഭാവോ വേദിതബ്ബോ.

‘‘ദേസനാ-സാസനകഥാ ¶ , ഭേദം തേസു യഥാരഹം;

സിക്ഖാപഹാനഗമ്ഭീരഭാവഞ്ച പരിദീപയേ’’തി.

‘‘പരിയത്തിഭേദം സമ്പത്തിം, വിപത്തിഞ്ചാപി യം യഹിം;

പാപുണാതി യഥാ ഭിക്ഖു, തമ്പി സബ്ബം വിഭാവയേ’’തി.

ഏത്ഥ പന തീസു പിടകേസു തിവിധോ പരിയത്തിഭേദോ ദട്ഠബ്ബോ. തിസ്സോ ഹി പരിയത്തിയോ – അലഗദ്ദൂപമാ, നിസ്സരണത്ഥാ, ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തീതി.

തത്ഥ യാ ദുഗ്ഗഹിതാ ഉപാരമ്ഭാദിഹേതു പരിയാപുടാ, അയം അലഗദ്ദൂപമാ. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ അലഗദ്ദത്ഥികോ അലഗദ്ദഗവേസീ അലഗദ്ദപരിയേസനം ചരമാനോ, സോ പസ്സേയ്യ മഹന്തം അലഗദ്ദം. തമേനം ഭോഗേ വാ നങ്ഗുട്ഠേ വാ ഗണ്ഹേയ്യ. തസ്സ സോ അലഗദ്ദോ പടിപരിവത്തിത്വാ ഹത്ഥേ വാ ബാഹായ വാ അഞ്ഞതരസ്മിം വാ അങ്ഗപച്ചങ്ഗേ ഡംസേയ്യ. സോ തതോനിദാനം മരണം വാ നിഗച്ഛേയ്യ, മരണമത്തം വാ ദുക്ഖം. തം കിസ്സ ഹേതു? ദുഗ്ഗഹിതത്താ, ഭിക്ഖവേ, അലഗദ്ദസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഇധേകച്ചേ മോഘപുരിസാ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി സുത്തം…പേ… വേദല്ലം. തേ തം ധമ്മം പരിയാപുണിത്വാ തേസം ധമ്മാനം പഞ്ഞായ അത്ഥം ന ഉപപരിക്ഖന്തി. തേസം തേ ധമ്മാ പഞ്ഞായ അത്ഥം അനുപപരിക്ഖതം ന നിജ്ഝാനം ഖമന്തി. തേ ഉപാരമ്ഭാനിസംസാ ചേവ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി ഇതിവാദപ്പമോക്ഖാനിസംസാ ച. യസ്സ ചത്ഥായ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി, തഞ്ചസ്സ അത്ഥം നാനുഭോന്തി. തേസം തേ ധമ്മാ ദുഗ്ഗഹിതാ ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ദുഗ്ഗഹിതത്താ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാന’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൩൮).

യാ ¶ ¶ പന സുഗ്ഗഹിതാ സീലക്ഖന്ധാദിപാരിപൂരിംയേവ ആകങ്ഖമാനേന പരിയാപുടാ ന ഉപാരമ്ഭാദി ഹേതു, അയം നിസ്സരണത്ഥാ. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘തേസം തേ ധമ്മാ സുഗ്ഗഹിതാ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? സുഗ്ഗഹിതത്താ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാന’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൩൯).

യം പന പരിഞ്ഞാതക്ഖന്ധോ പഹീനകിലേസോ ഭാവിതമഗ്ഗോ പടിവിദ്ധാകുപ്പോ സച്ഛികതനിരോധോ ഖീണാസവോ ¶ കേവലം പവേണീപാലനത്ഥായ വംസാനുരക്ഖണത്ഥായ പരിയാപുണാതി, അയം ഭണ്ഡാഗാരികപഅയത്തീതി.

വിനയേ പന സുപ്പടിപന്നോ ഭിക്ഖു സീലസമ്പത്തിം നിസ്സായ തിസ്സോ വിജ്ജാ പാപുണാതി, താസംയേവ ച തത്ഥ പഭേദവചനതോ. സുത്തേ സുപ്പടിപന്നോ സമാധിസമ്പദം നിസ്സായ ഛ അഭിഞ്ഞാ പാപുണാതി, താസംയേവ ച തത്ഥ പഭേദവചനതോ. അഭിധമ്മേ സുപ്പടിപന്നോ പഞ്ഞാസമ്പദം നിസ്സായ ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ പാപുണാതി, താസഞ്ച തത്ഥേവ പഭേദവചനതോ. ഏവമേതേസു സുപ്പടിപന്നോ യഥാക്കമേന ഇമം വിജ്ജാത്തയഛളഭിഞ്ഞാചതുപടിസമ്ഭിദാഭേദം സമ്പത്തിം പാപുണാതി.

വിനയേ പന ദുപ്പടിപന്നോ അനുഞ്ഞാതസുഖസമ്ഫസ്സഅത്ഥരണപാവുരണാദിഫസ്സസാമഞ്ഞതോ പടിക്ഖിത്തേസു ഉപാദിന്നഫസ്സാദീസു അനവജ്ജസഞ്ഞീ ഹോതി. വുത്തമ്പി ഹേതം – ‘‘തഥാഹം ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി, യഥാ യേമേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ, തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’’തി (പാചി. ൪൧൭; മ. നി. ൧.൨൩൪) തതോ ദുസ്സീലഭാവം പാപുണാതി. സുത്തേ ¶ ദുപ്പടിപന്നോ ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലാ സന്തോ സംവിജ്ജമാനാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൪.൫) അധിപ്പായം അജാനന്തോ ദുഗ്ഗഹിതം ഗണ്ഹാതി. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘അത്തനാ ദുഗ്ഗഹിതേന അമ്ഹേ ചേവ അബ്ഭാചിക്ഖതി, അത്താനഞ്ച ഖനതി, ബഹുഞ്ച അപുഞ്ഞം പസവതീ’’തി (പാചി. ൪൧൭; മ. നി. ൧.൨൩൬) തതോ മിച്ഛാദിട്ഠിതം പാപുണാതി. അഭിധമ്മേ ദുപ്പടിപന്നോ ധമ്മചിന്തം അതിധാവന്തോ അചിന്തേയ്യാനിപി ചിന്തേതി, തതോ ചിത്തക്ഖേപം പാപുണാതി. വുത്തം ഹേതം – ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, അചിന്തേയ്യാനി ന ചിന്തേതബ്ബാനി, യാനി ചിന്തേന്തോ ഉമ്മാദസ്സ വിഘാതസ്സ ഭാഗീ അസ്സാ’’തി (അ. നി. ൪.൭൭). ഏവമേതേസു ദുപ്പടിപന്നോ യഥാക്കമേന ഇമം ദുസ്സീലഭാവമിച്ഛാദിട്ഠിതാ ചിത്തക്ഖേപഭേദം വിപത്തിം പാപുണാതീതി.

‘‘പരിയത്തിഭേദം സമ്പത്തിം, വിപത്തിം ചാപി യം യഹിം;

പാപുണാതി യഥാ ഭിക്ഖു, തമ്പി സബ്ബം വിഭാവയേ’’തി.

അയമ്പി ഗാഥാ വുത്തത്ഥാ ഹോതി. ഏവം നാനപ്പകാരതോ പിടകാനി ഞത്വാ തേസം വസേനേതം ബുദ്ധവചനം തിവിധന്തി ഞാതബ്ബം.

കഥം ¶ നികായവസേന പഞ്ചവിധം? സബ്ബമേവ ചേതം ദീഘനികായോ, മജ്ഝിമനികായോ, സംയുത്തനികായോ, അങ്ഗുത്തരനികായോ, ഖുദ്ദകനികായോതി പഞ്ചപ്പഭേദം ഹോതി. തത്ഥ കതമോ ദീഘനികായോ? തിവഗ്ഗസങ്ഗഹാനി ബ്രഹ്മജാലാദീനി ചതുത്തിംസ സുത്താനി.

ചതുത്തിംസേവ സുത്തന്താ, തിവഗ്ഗോ യസ്സ സങ്ഗഹോ;

ഏസ ദീഘനികായോതി, പഠമോ അനുലോമികോ.

കസ്മാ പനേസ ദീഘനികായോതി വുച്ചതി? ദീഘപ്പമാണാനം സുത്താനം സമൂഹതോ നിവാസതോ ച, സമൂഹനിവാസാ ഹി നികായോതി ¶ വുച്ചന്തി. ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകനികായമ്പി സമനുപസ്സാമി ഏവം ചിത്തം; യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ; പോണികനികായോ, ചിക്ഖല്ലികനികായോ’’തി (സം. നി. ൩.൧൦൦) ഏവമാദീനി ചേത്ഥ സാധകാനി സാസനതോ ച ലോകതോ ച. ഏവം സേസാനമ്പി നികായഭാവേ വചനത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

കതമോ മജ്ഝിമനികായോ? മജ്ഝിമപ്പമാണാനി പഞ്ചദസവഗ്ഗസങ്ഗഹാനി മൂലപരിയായസുത്താദീനി ദിയഡ്ഢസതം ദ്വേ ച സുത്താനി.

ദിയഡ്ഢസതം സുത്തന്താ, ദ്വേ ച സുത്താനി യത്ഥ സോ;

നികായോ മജ്ഝിമോ പഞ്ച-ദസവഗ്ഗപരിഗ്ഗഹോ.

കതമോ സംയുത്തനികായോ? ദേവതാസംയുത്താദിവസേന ഠിതാനി ഓഘതരണാദീനി സത്ത സുത്തസഹസ്സാനി സത്ത ച സുത്തസതാനി ദ്വാസട്ഠി ച സുത്താനി.

സത്ത സുത്തസഹസ്സാനി, സത്ത സുത്തസതാനി ച;

ദ്വാസട്ഠി ചേവ സുത്തന്താ, ഏസോ സംയുത്തസങ്ഗഹോ.

കതമോ ¶ അങ്ഗുത്തരനികായോ? ഏകേകഅങ്ഗാതിരേകവസേന ഠിതാനി ചിത്തപരിയാദാനാദീനി നവ സുത്തസഹസ്സാനി പഞ്ച സുത്തസതാനി സത്തപഞ്ഞാസഞ്ച സുത്താനി.

നവ സുത്തസഹസ്സാനി, പഞ്ച സുത്തസതാനി ച;

സത്തപഞ്ഞാസ സുത്താനി, സങ്ഖ്യാ അങ്ഗുത്തരേ അയം.

കതമോ ¶ ഖുദ്ദകനികായോ? സകലം വിനയപിടകം അഭിധമ്മപിടകം ഖുദ്ദകപാഠാദയോ ച പുബ്ബേ നിദസ്സിതാ പന്നരസഭേദാ ഠപേത്വാ ചത്താരോ നികായേ അവസേസം ബുദ്ധവചനന്തി.

ഠപേത്വാ ¶ ചതുരോപേതേ, നികായേ ദീഘആദികേ;

തദഞ്ഞം ബുദ്ധവചനം, നികായോ ഖുദ്ദകോ മതോതി.

കഥം അങ്ഗവസേന നവവിധം? സബ്ബമേവ ഹിദം സുത്തം, ഗേയ്യം, വേയ്യാകരണം, ഗാഥാ, ഉദാനം, ഇതിവുത്തകം, ജാതകം, അബ്ഭുതധമ്മം, വേദല്ലന്തി നവപ്പഭേദം ഹോതി. തത്ഥ ഉഭതോവിഭങ്ഗനിദ്ദേസഖന്ധകപരിവാരാ സുത്തനിപാതേ മങ്ഗലസുത്ത-രതനസുത്ത-നാലകസുത്ത-തുവട്ടകസുത്താനി അഞ്ഞമ്പി ച സുത്തനാമകം തഥാഗതവചനം സുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സബ്ബമ്പി സഗാഥകം സുത്തം ഗേയ്യന്തി വേദിതബ്ബം. വിസേസേന സംയുത്തകേ സകലോപി സഗാഥാവഗ്ഗോ, സകലം അഭിധമ്മപിടകം, നിഗ്ഗാഥകം സുത്തം, യഞ്ച അഞ്ഞമ്പി അട്ഠഹി അങ്ഗേഹി അസങ്ഗഹിതം ബുദ്ധവചനം തം വേയ്യാകരണന്തി വേദിതബ്ബം. ധമ്മപദം, ഥേരഗാഥാ, ഥേരീഗാഥാ, സുത്തനിപാതേ നോസുത്തനാമികാ സുദ്ധികഗാഥാ ച ഗാഥാതി വേദിതബ്ബാ. സോമനസ്സഞാണമയികഗാഥാപടിസംയുത്താ ദ്വാസീതി സുത്തന്താ ഉദാനന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ’’തിആദിനയപ്പവത്താ ദസുത്തരസതസുത്തന്താ ഇതിവുത്തകന്തി വേദിതബ്ബം. അപണ്ണകജാതകാദീനി പഞ്ഞാസാധികാനി പഞ്ച ജാതകസതാനി ജാതകന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, അച്ഛരിയാ അബ്ഭുതാ ധമ്മാ ആനന്ദേ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൦൯) -ആദിനയപ്പവത്താ സബ്ബേപി അച്ഛരിയഅബ്ഭുതധമ്മപടിസംയുത്താ സുത്തന്താ അബ്ഭുതധമ്മന്തി വേദിതബ്ബം. ചൂളവേദല്ല-മഹാവേദല്ല-സമ്മാദിട്ഠി-സക്കപഞ്ഹ-സങ്ഖാരഭാജനിയ-മഹാപുണ്ണമസുത്താദയോ ¶ സബ്ബേപി വേദഞ്ച തുട്ഠിഞ്ച ലദ്ധാ ലദ്ധാ പുച്ഛിതസുത്തന്താ വേദല്ലന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവം അങ്ഗവസേന നവവിധം.

കഥം ¶ ധമ്മക്ഖന്ധവസേന ചതുരാസീതിസഹസ്സവിധം? സബ്ബമേവ ചേതം ബുദ്ധവചനം –

‘‘ദ്വാസീതി ബുദ്ധതോ ഗണ്ഹിം, ദ്വേ സഹസ്സാനി ഭിക്ഖുതോ;

ചതുരാസീതി സഹസ്സാനി, യേ മേ ധമ്മാ പവത്തിനോ’’തി. (ഥേരഗാ. ൧൦൨൭);

ഏവം പരിദീപിതധമ്മക്ഖന്ധവസേന ചതുരാസീതിസഹസ്സപ്പഭേദം ഹോതി. തത്ഥ ഏകാനുസന്ധികം സുത്തം ഏകോ ധമ്മക്ഖന്ധോ. യം അനേകാനുസന്ധികം തത്ഥ അനുസന്ധിവസേന ധമ്മക്ഖന്ധഗണനാ. ഗാഥാബന്ധേസു പഞ്ഹാപുച്ഛനം ¶ ഏകോ ധമ്മക്ഖന്ധോ, വിസ്സജ്ജനം ഏകോ. അഭിധമ്മേ ഏകമേകം തിക-ദുക-ഭാജനം, ഏകമേകഞ്ച ചിത്തവാരഭാജനം, ഏകോ ധമ്മക്ഖന്ധോ. വിനയേ അത്ഥി വത്ഥു, അത്ഥി മാതികാ, അത്ഥി പദഭാജനീയം, അത്ഥി അന്തരാപത്തി, അത്ഥി ആപത്തി, അത്ഥി അനാപത്തി, അത്ഥി പരിച്ഛേദോ; തത്ഥ ഏകമേകോ കോട്ഠാസോ, ഏകമേകോ ധമ്മക്ഖന്ധോതി വേദിതബ്ബോ. ഏവം ധമ്മക്ഖന്ധവസേന ചതുരാസീതിസഹസ്സവിധം.

ഏവമേതം അഭേദതോ രസവസേന ഏകവിധം, ഭേദതോ ധമ്മവിനയാദിവസേന ദുവിധാദിഭേദം ബുദ്ധവചനം സങ്ഗായന്തേന മഹാകസ്സപപ്പമുഖേന വസീഗണേന ‘‘അയം ധമ്മോ, അയം വിനയോ; ഇദം പഠമബുദ്ധവചനം, ഇദം മജ്ഝിമബുദ്ധവചനം, ഇദം പച്ഛിമബുദ്ധവചനം; ഇദം വിനയപിടകം, ഇദം സുത്തന്തപിടകം, ഇദം അഭിധമ്മപിടകം; അയം ദീഘനികായോ…പേ… അയം ഖുദ്ദകനികായോ; ഇമാനി സുത്താദീനി നവങ്ഗാനി, ഇമാനി ചതുരാസീതിധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനീ’’തി ഇമം പഭേദം വവത്ഥപേത്വാവ സങ്ഗീതം. ന ¶ കേവലഞ്ച ഏത്തകമേവ, അഞ്ഞമ്പി ഉദ്ദാനസങ്ഗഹ-വഗ്ഗസങ്ഗഹപേയ്യാലസങ്ഗഹ-ഏകകനിപാത-ദുകനിപാതാദിനിപാതസങ്ഗഹ-സംയുത്തസങ്ഗഹ-പണ്ണാസസങ്ഗഹാദിഅനേകവിധം തീസു പിടകേസു സന്ദിസ്സമാനം സങ്ഗഹപ്പഭേദം വവത്ഥപേത്വാഏവ സത്തഹി മാസേഹി സങ്ഗീതം. സങ്ഗീതിപരിയോസാനേ ചസ്സ – ‘‘ഇദം മഹാകസ്സപത്ഥേരേന ദസബലസ്സ സാസനം പഞ്ചവസ്സസഹസ്സപരിമാണം കാലം പവത്തനസമത്ഥം കത’’ന്തി സഞ്ജാതപ്പമോദാ സാധുകാരം വിയ ദദമാനാ അയം മഹാപഥവീ ഉദകപരിയന്തം കത്വാ അനേകപ്പകാരം കമ്പി സങ്കമ്പി സമ്പകമ്പി സമ്പവേധി, അനേകാനി ച അച്ഛരിയാനി പാതുരഹേസുന്തി അയം പഠമമഹാസങ്ഗീതിനാമ. യാ ലോകേ –

സതേഹി പഞ്ചഹി കതാ, തേന പഞ്ചസതാതി ച;

ഥേരേഹേവ കതത്താ ച, ഥേരികാതി പവുച്ചതീതി.

ഇമിസ്സാ ¶ പന പഠമമഹാസങ്ഗീതിയാ പവത്തമാനായ വിനയം പുച്ഛന്തേന ആയസ്മതാ മഹാകസ്സപേന ‘‘പഠമം, ആവുസോ ഉപാലി, പാരാജികം കത്ഥ പഞ്ഞത്ത’’ന്തി ഏവമാദിവചനപരിയോസാനേ ‘‘വത്ഥുമ്പി പുച്ഛി, നിദാനമ്പി പുച്ഛി, പുഗ്ഗലമ്പി പുച്ഛീ’’തി ഏത്ഥ നിദാനേ പുച്ഛിതേ തം നിദാനം ആദിതോ പഭുതി വിത്ഥാരേത്വാ യേന ച പഞ്ഞത്തം, യസ്മാ ച പഞ്ഞത്തം, സബ്ബമേതം കഥേതുകാമേന ആയസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന വുത്തം ‘‘തേന സമയേന ¶ ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതീ’’തി സബ്ബം വത്തബ്ബം. ഏവമിദം ആയസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന വുത്തം, തഞ്ച പന ‘‘പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ വുത്ത’’ന്തി വേദിതബ്ബം. ഏത്താവതാ ച ‘‘ഇദം വചനം കേന വുത്തം, കദാ വുത്ത’’ന്തി ഏതേസം പദാനം അത്ഥോ പകാസിതോ ഹോതി.

ഇദാനി ¶ കസ്മാ വുത്തന്തി ഏത്ഥ വുച്ചതേ, യസ്മാ അയമായസ്മതാ മഹാകസ്സപത്ഥേരേന നിദാനം പുട്ഠോ തസ്മാനേന തം നിദാനം ആദിതോ പഭുതി വിത്ഥാരേതും വുത്തന്തി. ഏവമിദം ആയസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ വദന്തേനാപി ഇമിനാ കാരണേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഏത്താവതാ ച വുത്തം യേന യദാ യസ്മാതി ഇമേസം മാതികാപദാനം അത്ഥോ പകാസിതോ ഹോതി.

ഇദാനി ധാരിതം യേന ചാഭതം, യത്ഥപ്പതിട്ഠിതം ചേതമേതം വത്വാ വിധിം തതോതി ഏതേസം അത്ഥപ്പകാസനത്ഥം ഇദം വുച്ചതി. തം പനേതം ‘‘തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതീ’’തി ഏവമാദിവചനപടിമണ്ഡിതനിദാനം വിനയപിടകം കേന ധാരിതം, കേനാഭതം, കത്ഥ പതിട്ഠിതന്തി? വുച്ചതേ – ആദിതോ താവ ഇദം ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ആയസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന ധാരിതം, തസ്സ സമ്മുഖതോ അപരിനിബ്ബുതേ തഥാഗതേ ഛളഭിഞ്ഞാദിഭേദേഹി അനേകേഹി ഭിക്ഖുസഹസ്സേഹി പരിനിബ്ബുതേ തഥാഗതേ മഹാകസ്സപപ്പമുഖേഹി ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി. കേനാഭതന്തി? ജമ്ബുദീപേ താവ ഉപാലിത്ഥേരമാദിം കത്വാ ആചരിയപരമ്പരായ യാവ തതിയസങ്ഗീതി താവ ആഭതം. തത്രായം ¶ ആചരിയപരമ്പരാ –

ഉപാലി ദാസകോ ചേവ, സോണകോ സിഗ്ഗവോ തഥാ;

തിസ്സോ മോഗ്ഗലിപുത്തോ ച, പഞ്ചേതേ വിജിതാവിനോ.

പരമ്പരായ വിനയം, ദീപേ ജമ്ബുസിരിവ്ഹയേ;

അച്ഛിജ്ജമാനമാനേസും, തതിയോ യാവ സങ്ഗഹോ.

ആയസ്മാ ¶ ഹി ഉപാലി ഇമം വിനയവംസം വിനയതന്തിം വിനയപവേണിം ഭഗവതോ

സമ്മുഖാ ഉഗ്ഗഹേത്വാ ബഹൂനം ഭിക്ഖൂനം ഹദയേ പതിട്ഠാപേസി. തസ്സ ഹായസ്മതോ സന്തികേ വിനയവംസം ഉഗ്ഗഹേത്വാ വിനയേ പകതഞ്ഞുതം പത്തേസു പുഗ്ഗലേസു പുഥുജ്ജന-സോതാപന്ന-സകദാഗാമി-അനാഗാമിനോ ഗണനപഥം വീതിവത്താ, ഖീണാസവാനം സഹസ്സമേകം അഹോസി. ദാസകത്ഥേരോപി തസ്സേവ സദ്ധിവിഹാരികോ അഹോസി, സോ ഉപാലിത്ഥേരസ്സ സമ്മുഖാ ഉഗ്ഗഹേത്വാ തഥേവ വിനയം വാചേസി. തസ്സാപി ആയസ്മതോ സന്തികേ ഉഗ്ഗഹേത്വാ വിനയേ പകതഞ്ഞുതം പത്താ പുഥുജ്ജനാദയോ ഗണനപഥം വീതിവത്താ, ഖീണാസവാനം സഹസ്സമേവ അഹോസി. സോണകത്ഥേരോപി ദാസകത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികോ അഹോസി, സോപി അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ ദാസകത്ഥേരസ്സ സമ്മുഖാ ഉഗ്ഗഹേത്വാ തഥേവ വിനയം വാചേസി. തസ്സാപി ആയസ്മതോ സന്തികേ ഉഗ്ഗഹേത്വാ വിനയേ പകതഞ്ഞുതം പത്താ പുഥുജ്ജനാദയോ ഗണനപഥം വീതിവത്താ, ഖീണാസവാനം സഹസ്സമേവ അഹോസി. സിഗ്ഗവത്ഥേരോപി സോണകത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികോ അഹോസി, സോപി അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ ¶ സോണകത്ഥേരസ്സ സന്തികേ വിനയം ഉഗ്ഗഹേത്വാ അരഹന്തസഹസ്സസ്സ ധുരഗ്ഗാഹോ അഹോസി. തസ്സ പനായസ്മതോ സന്തികേ ഉഗ്ഗഹേത്വാ വിനയേ പകതഞ്ഞുതം പത്താ പുഥുജ്ജന-സോതാപന്നസകദാഗാമി-അനാഗാമിനോപി ഖീണാസവാപി ഏത്തകാനി ¶ സതാനീതി വാ ഏത്തകാനി സഹസ്സാനീതി വാ അപരിച്ഛിന്നാ അഹേസും. തദാ കിര ജമ്ബുദീപേ അതിമഹാഭിക്ഖുസമുദായോ അഹോസി. മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരസ്സ പന ആനുഭാവോ തതിയസങ്ഗീതിയം പാകടോ ഭവിസ്സതി. ഏവമിദം വിനയപിടകം ജമ്ബുദീപേ താവ ഇമായ ആചരിയപരമ്പരായ യാവ തതിയസങ്ഗീതി താവ ആഭതന്തി വേദിതബ്ബം.

ദുതിയസങ്ഗീതിവിജാനനത്ഥം പന അയമനുക്കമോ വേദിതബ്ബോ. യദാ ഹി –

സങ്ഗായിത്വാന സദ്ധമ്മം, ജോതയിത്വാ ച സബ്ബധി;

യാവ ജീവിതപരിയന്തം, ഠത്വാ പഞ്ചസതാപി തേ.

ഖീണാസവാ ¶ ജുതീമന്തോ, ഥേരാ കസ്സപആദയോ;

ഖീണസ്നേഹപദീപാവ, നിബ്ബായിംസു അനാലയാ.

അഥാനുക്കമേന ഗച്ഛന്തേസു രത്തിന്ദിവേസു വസ്സസതപരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി വേസാലികാ വജ്ജിപുത്തകാ ഭിക്ഖൂ വേസാലിയം ‘‘കപ്പതി സിങ്ഗീലോണകപ്പോ, കപ്പതി ദ്വങ്ഗുലകപ്പോ, കപ്പതി ഗാമന്തരകപ്പോ, കപ്പതി ആവാസകപ്പോ, കപ്പതി അനുമതികപ്പോ, കപ്പതി ആചിണ്ണകപ്പോ, കപ്പതി അമഥിതകപ്പോ, കപ്പതി ജളോഗിം പാതും, കപ്പതി അദസകം നിസീദനം, കപ്പതി ജാതരൂപരജത’’ന്തി ഇമാനി ദസ വത്ഥൂനി ദീപേസും. തേസം സുസുനാഗപുത്തോ കാളാസോകോ നാമ രാജാ പക്ഖോ അഹോസി.

തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ യസോ കാകണ്ഡകപുത്തോ വജ്ജീസു ചാരികം ചരമാനോ ‘‘വേസാലികാ കിര വജ്ജിപുത്തകാ ഭിക്ഖൂ വേസാലിയം ദസ വത്ഥൂനി ദീപേന്തീ’’തി സുത്വാ ‘‘ന ഖോ പനേതം പതിരൂപം യ്വാഹം ദസബലസ്സ സാസനവിപത്തിം സുത്വാ അപ്പോസ്സുക്കോ ഭവേയ്യം. ഹന്ദാഹം അധമ്മവാദിനോ ¶ നിഗ്ഗഹേത്വാ ധമ്മം ¶ ദീപേമീ’’തി ചിന്തേന്തോ യേന വേസാലീ തദവസരി. തത്ര സുദം ആയസ്മാ യസോ കാകണ്ഡകപുത്തോ വേസാലിയം വിഹരതി മഹാവനേ കൂടാഗാരസാലായം.

തേന ഖോ പന സമയേന വേസാലികാ വജ്ജിപുത്തകാ ഭിക്ഖൂ തദഹുപോസഥേ കംസപാതിം ഉദകേന പൂരേത്വാ മജ്ഝേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഠപേത്വാ ആഗതാഗതേ വേസാലികേ ഉപാസകേ ഏവം വദന്തി – ‘‘ദേഥാവുസോ, സങ്ഘസ്സ കഹാപണമ്പി അഡ്ഢമ്പി പാദമ്പി മാസകരൂപമ്പി, ഭവിസ്സതി സങ്ഘസ്സ പരിക്ഖാരേന കരണീയ’’ന്തി സബ്ബം താവ വത്തബ്ബം, യാവ ‘‘ഇമായ പന വിനയസങ്ഗീതിയാ സത്ത ഭിക്ഖുസതാനി അനൂനാനി അനധികാനി അഹേസും, തസ്മാ അയം ദുതിയസങ്ഗീതി സത്തസതികാതി വുച്ചതീ’’തി.

ഏവം തസ്മിഞ്ച സന്നിപാതേ ദ്വാദസ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി സന്നിപതിംസു ആയസ്മതാ യസേന സമുസ്സാഹിതാ. തേസം മജ്ഝേ ആയസ്മതാ രേവതേന പുട്ഠേന സബ്ബകാമിത്ഥേരേന വിനയം വിസ്സജ്ജേന്തേന താനി ദസ വത്ഥൂനി വിനിച്ഛിതാനി, അധികരണം വൂപസമിതം. അഥ ഥേരാ ‘‘പുന ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായിസ്സാമാ’’തി തിപിടകധരേ പത്തപടിസമ്ഭിദേ സത്തസതേ ഭിക്ഖൂ ഉച്ചിനിത്വാ വേസാലിയം ¶ വാലികാരാമേ സന്നിപതിത്വാ മഹാകസ്സപത്ഥേരേന സങ്ഗായിതസദിസമേവ സബ്ബം സാസനമലം സോധേത്വാ പുന പിടകവസേന നികായവസേന അങ്ഗവസേന ധമ്മക്ഖന്ധവസേന ച സബ്ബം ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായിംസു. അയം സങ്ഗീതി അട്ഠഹി മാസേഹി നിട്ഠിതാ. യാ ലോകേ –

സതേഹി സത്തഹി കതാ, തേന സത്തസതാതി ച;

പുബ്ബേ കതം ഉപാദായ, ദുതിയാതി ച വുച്ചതീതി.

യേഹി ഥേരേഹി സങ്ഗീതാ, സങ്ഗീതി തേസു വിസ്സുതാ;

സബ്ബകാമീ ച സാള്ഹോ ച, രേവതോ ഖുജ്ജസോഭിതോ.

യസോ ¶ ച സാണസമ്ഭൂതോ, ഏതേ സദ്ധിവിഹാരികാ;

ഥേരാ ആനന്ദഥേരസ്സ, ദിട്ഠപുബ്ബാ തഥാഗതം.

സുമനോ വാസഭഗാമീ ച, ഞേയ്യാ സദ്ധിവിഹാരികാ;

ദ്വേ ഇമേ അനുരുദ്ധസ്സ, ദിട്ഠപുബ്ബാ തഥാഗതം.

ദുതിയോ ¶ പന സങ്ഗീതോ, യേഹി ഥേരേഹി സങ്ഗഹോ;

സബ്ബേപി പന്നഭാരാ തേ, കതകിച്ചാ അനാസവാതി.

ഏവമിമം ദുതിയസങ്ഗീതിം സങ്ഗായിത്വാ ഥേരാ ‘‘ഉപ്പജ്ജിസ്സതി നു ഖോ അനാഗതേപി സാസനസ്സ ഏവരൂപം അബ്ബുദ’’ന്തി ഓലോകയമാനാ ഇമം അദ്ദസംസു – ‘‘ഇതോ വസ്സസതസ്സ ഉപരി അട്ഠാരസമേ വസ്സേ പാടലിപുത്തേ ധമ്മാസോകോ നാമ രാജാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ സകലജമ്ബുദീപേ രജ്ജം കാരേസ്സതി. സോ ബുദ്ധസാസനേ പസീദിത്വാ മഹന്തം ലാഭസക്കാരം പവത്തയിസ്സതി. തതോ തിത്ഥിയാ ലാഭസക്കാരം പത്ഥയമാനാ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ സകം സകം ദിട്ഠിം പരിദീപേസ്സന്തി. ഏവം സാസനേ മഹന്തം അബ്ബുദം ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി. അഥ നേസം ഏതദഹോസി – ‘‘കിന്നു ഖോ മയം ഏതസ്മിം അബ്ബുദേ ഉപ്പന്നേ സമ്മുഖാ ഭവിസ്സാമ, ന ഭവിസ്സാമാ’’തി. അഥ തേ സബ്ബേവ തദാ അത്തനോ അസമ്മുഖഭാവം ഞത്വാ ‘‘കോ നു ഖോ തം അധികരണം വൂപസമേതും സമത്ഥോ ഭവിസ്സതീ’’തി സകലം മനുസ്സലോകം ഛകാമാവചരദേവലോകഞ്ച ഓലോകേന്താ ന കഞ്ചി ദിസ്വാ ബ്രഹ്മലോകേ തിസ്സം നാമ മഹാബ്രഹ്മാനം അദ്ദസംസു ¶ പരിത്തായുകം ഉപരിബ്രഹ്മലോകൂപപത്തിയാ ഭാവിതമഗ്ഗം. ദിസ്വാന നേസം ഏതദഹോസി – ‘‘സചേ മയം ഏതസ്സ ബ്രഹ്മുനോ മനുസ്സലോകേ നിബ്ബത്തനത്ഥായ ഉസ്സാഹം കരേയ്യാമ, അദ്ധാ ഏസ ¶ മോഗ്ഗലിബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗഹേസ്സതി. തതോ ച മന്തേഹി പലോഭിതോ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിസ്സതി. സോ ഏവം പബ്ബജിത്വാ സകലം ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ അധിഗതപടിസമ്ഭിദോ ഹുത്വാ തിത്ഥിയേ മദ്ദിത്വാ തം അധികരണം വിനിച്ഛിത്വാ സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിസ്സതീ’’തി.

തേ ബ്രഹ്മലോകം ഗന്ത്വാ തിസ്സം മഹാബ്രഹ്മാനം ഏതദവോചും – ‘‘ഇതോ വസ്സസതസ്സ ഉപരി അട്ഠാരസമേ വസ്സേ സാസനേ മഹന്തം അബ്ബുദം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. മയഞ്ച സകലം മനുസ്സലോകം ഛകാമാവചരദേവലോകഞ്ച ഓലോകയമാനാ കഞ്ചി സാസനം പഗ്ഗഹേതും സമത്ഥം അദിസ്വാ ബ്രഹ്മലോകം വിചിനന്താ ഭവന്തമേവ അദ്ദസാമ. സാധു, സപ്പുരിസ, മനുസ്സലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ദസബലസ്സ സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിതും പടിഞ്ഞം ദേഹീ’’തി.

ഏവം വുത്തേ മഹാബ്രഹ്മാ, ‘‘അഹം കിര സാസനേ ഉപ്പന്നം അബ്ബുദം സോധേത്വാ സാസനം പഗ്ഗഹേതും സമത്ഥോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഹട്ഠപഹട്ഠോ ഉദഗ്ഗുദഗ്ഗോ ഹുത്വാ, ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ പടിഞ്ഞം അദാസി. ഥേരാ ബ്രഹ്മലോകേ തം കരണീയം തീരേത്വാ പുന പച്ചാഗമിംസു.

തേന ¶ ഖോ പന സമയേന സിഗ്ഗവത്ഥേരോ ച ചണ്ഡവജ്ജിത്ഥേരോ ച ദ്വേപി നവകാ ഹോന്തി ദഹരഭിക്ഖൂ തിപിടകധരാ പത്തപടിസമ്ഭിദാ ഖീണാസവാ, തേ തം അധികരണം ന സമ്പാപുണിംസു. ഥേരാ ‘‘തുമ്ഹേ, ആവുസോ, അമ്ഹാകം ഇമസ്മിം അധികരണേ നോ സഹായകാ അഹുവത്ഥ, തേന വോ ഇദം ദണ്ഡകമ്മം ഹോതു – ‘തിസ്സോ നാമ ബ്രഹ്മാ മോഗ്ഗലിബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹിസ്സതി, തം തുമ്ഹാകം ഏകോ നീഹരിത്വാ പബ്ബാജേതു, ഏകോ ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേതൂ’’’തി വത്വാ സബ്ബേപി യാവതായുകം ഠത്വാ –

സബ്ബകാമിപ്പഭുതയോ, തേപി ഥേരാ മഹിദ്ധികാ;

അഗ്ഗിക്ഖന്ധാവ ലോകമ്ഹി, ജലിത്വാ പരിനിബ്ബുതാ.

ദുതിയം സങ്ഗഹം കത്വാ, വിസോധേത്വാന സാസനം;

അനാഗതേപി ¶ കത്വാന, ഹേതും സദ്ധമ്മസുദ്ധിയാ.

ഖീണാസവാ ¶ വസിപ്പത്ഥാ, പഭിന്നപടിസമ്ഭിദാ;

അനിച്ചതാവസം ഥേരാ, തേപി നാമ ഉപാഗതാ.

ഏവം അനിച്ചതം ജമ്മിം, ഞത്വാ ദുരഭിസമ്ഭവം;

തം പത്തും വായമേ ധീരോ, യം നിച്ചം അമതം പദന്തി.

ഏത്താവതാ സബ്ബാകാരേന ദുതിയസങ്ഗീതിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ ഹോതി.

തിസ്സോപി ഖോ മഹാബ്രഹ്മാ ബ്രഹ്മലോകതോ ചവിത്വാ മോഗ്ഗലിബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി. സിഗ്ഗവത്ഥേരോപി തസ്സ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണതോ പഭുതി സത്ത വസ്സാനി ബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹം പിണ്ഡായ പാവിസി. ഏകദിവസമ്പി ഉളുങ്കമത്തം വാ യാഗും കടച്ഛുമത്തം വാ ഭത്തം നാലത്ഥ. സത്തന്നം പന വസ്സാനം അച്ചയേന ഏകദിവസം ‘‘അതിച്ഛഥ, ഭന്തേ’’തി വചനമത്തം അലത്ഥ. തംദിവസമേവ ബ്രാഹ്മണോപി ബഹിദ്ധാ കിഞ്ചി കരണീയം കത്വാ ആഗച്ഛന്തോ പടിപഥേ ഥേരം ദിസ്വാ, ‘‘ഭോ പബ്ബജിത, അമ്ഹാകം ഗേഹം അഗമിത്ഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ, ബ്രാഹ്മണ, അഗമിമ്ഹാ’’തി. ‘‘അപി കിഞ്ചി ¶ ലഭിത്ഥാ’’തി? ‘‘ആമ, ബ്രാഹ്മണ, ലഭിമ്ഹാ’’തി. സോ ഗേഹം ഗന്ത്വാ പുച്ഛി – ‘‘തസ്സ പബ്ബജിതസ്സ കിഞ്ചി അദത്ഥാ’’തി? ‘‘ന കിഞ്ചി അദമ്ഹാ’’തി. ബ്രാഹ്മണോ ദുതിയദിവസേ ഘരദ്വാരേയേവ നിസീദി ‘‘അജ്ജ പബ്ബജിതം മുസാവാദേന നിഗ്ഗഹേസ്സാമീ’’തി. ഥേരോ ദുതിയദിവസേ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഘരദ്വാരം സമ്പത്തോ. ബ്രാഹ്മണോ ഥേരം ദിസ്വാവ ഏവമാഹ – ‘‘തുമ്ഹേ ഹിയ്യോ അമ്ഹാകം ഗേഹേ കിഞ്ചി അലദ്ധായേവ ‘ലഭിമ്ഹാ’തി അവോചുത്ഥ. വട്ടതി നു ഖോ തുമ്ഹാകം മുസാവാദോ’’തി! ഥേരോ ആഹ – ‘‘മയം, ബ്രാഹ്മണ, തുമ്ഹാകം ഗേഹേ സത്ത വസ്സാനി ‘അതിച്ഛഥാ’തി വചനമത്തമ്പി അലഭിത്വാ ഹിയ്യോ ‘അതിച്ഛഥാ’തി വചനമത്തം ലഭിമ്ഹ; അഥേതം പടിസന്ഥാരം ഉപാദായ ഏവമവോചുമ്ഹാ’’തി.

ബ്രാഹ്മണോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ പടിസന്ഥാരമത്തമ്പി ലഭിത്വാ ‘ലഭിമ്ഹാ’തി പസംസന്തി, അഞ്ഞം കിഞ്ചി ഖാദനീയം ഭോജനീയം ¶ ലഭിത്വാ കസ്മാ ന പസംസന്തീ’’തി പസീദിത്വാ അത്തനോ അത്ഥായ പടിയാദിതഭത്തതോ കടച്ഛുമത്തം ഭിക്ഖം തദുപിയഞ്ച ബ്യഞ്ജനം ദാപേത്വാ ‘‘ഇമം ഭിക്ഖം സബ്ബകാലം തുമ്ഹേ ലഭിസ്സഥാ’’തി ആഹ ¶ . സോ പുനദിവസതോ പഭുതി ഉപസങ്കമന്തസ്സ ഥേരസ്സ ഉപസമം ദിസ്വാ ഭിയ്യോസോമത്തായ പസീദിത്വാ ഥേരം നിച്ചകാലം അത്തനോ ഘരേ ഭത്തവിസ്സഗ്ഗകരണത്ഥായ യാചി. ഥേരോ അധിവാസേത്വാ ദിവസേ ദിവസേ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ ഗച്ഛന്തോ ഥോകം ഥോകം ബുദ്ധവചനം കഥേത്വാ ഗച്ഛതി. സോപി ഖോ മാണവകോ സോളസവസ്സുദ്ദേസികോയേവ തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ അഹോസി. ബ്രഹ്മലോകതോ ആഗതസുദ്ധസത്തസ്സ ആസനേ വാ സയനേ വാ അഞ്ഞോ കോചി നിസജ്ജിതാ വാ നിപജ്ജിതാ വാ നത്ഥി. സോ യദാ ആചരിയഘരം ഗച്ഛതി, തദാസ്സ മഞ്ചപീഠം സേതേന വത്ഥേന പടിച്ഛാദേത്വാ ലഗ്ഗേത്വാ ഠപേന്തി. ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘സമയോ ദാനി മാണവകം പബ്ബാജേതും, ചിരഞ്ച മേ ഇധാഗച്ഛന്തസ്സ, ന ച കാചി മാണവകേന സദ്ധിം കഥാ ഉപ്പജ്ജതി. ഹന്ദ ദാനി ഇമിനാ ഉപായേന പല്ലങ്കം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ഗേഹം ഗന്ത്വാ യഥാ തസ്മിം ഗേഹേ ഠപേത്വാ മാണവകസ്സ പല്ലങ്കം അഞ്ഞം ന കിഞ്ചി ആസനം ദിസ്സതി തഥാ അധിട്ഠാസി. ബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹജനോ ഥേരം ദിസ്വാ അഞ്ഞം കിഞ്ചി ആസനം അപസ്സന്തോ മാണവകസ്സ പല്ലങ്കം അത്ഥരിത്വാ ഥേരസ്സ അദാസി. നിസീദി ഥേരോ പല്ലങ്കേ. മാണവകോപി ഖോ തങ്ഖണഞ്ഞേവ ആചരിയഘരാ ആഗമ്മ ഥേരം അത്തനോ പല്ലങ്കേ നിസിന്നം ദിസ്വാ കുപിതോ അനത്തമനോ ‘‘കോ മമ പല്ലങ്കം സമണസ്സ പഞ്ഞപേസീ’’തി ആഹ.

ഥേരോ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ വൂപസന്തേ മാണവകസ്സ ചണ്ഡിക്കഭാവേ ഏവമാഹ – ‘‘കിം പന ത്വം, മാണവക, കിഞ്ചി ¶ മന്തം ജാനാസീ’’തി? മാണവകോ ‘‘ഭോ പബ്ബജിത, മയി ദാനി മന്തേ അജാനന്തേ അഞ്ഞേ കേ ജാനിസ്സന്തീ’’തി വത്വാ, ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘തുമ്ഹേ പന മന്തം ജാനാഥാ’’തി? ‘‘പുച്ഛ, മാണവക, പുച്ഛിത്വാ സക്കാ ജാനിതു’’ന്തി. അഥ ഖോ മാണവകോ തീസു വേദേസു സനിഘണ്ഡുകേടുഭേസു ¶ സാക്ഖരപ്പഭേദേസു ഇതിഹാസപഞ്ചമേസു യാനി യാനി ഗണ്ഠിട്ഠാനാനി, യേസം യേസം നയം നേവ അത്തനാ പസ്സതി നാപിസ്സ ആചരിയോ അദ്ദസ, തേസു തേസു ഥേരം പുച്ഛി. ഥേരോ ‘‘പകതിയാപി തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ, ഇദാനി പന പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തോ, തേനസ്സ നത്ഥി തേസം പഞ്ഹാനം വിസ്സജ്ജനേ ഭാരോ’’തി താവദേവ തേ പഞ്ഹേ വിസ്സജ്ജേത്വാ മാണവകം ആഹ – ‘‘മാണവക, അഹം തയാ ബഹും പുച്ഛിതോ; അഹമ്പി ദാനി തം ഏകം പഞ്ഹം പുച്ഛാമി, ബ്യാകരിസ്സസി മേ’’തി? ‘‘ആമ, ഭോ പബ്ബജിത, പുച്ഛ ബ്യാകരിസ്സാമീ’’തി. ഥേരോ ചിത്തയമകേ ഇമം പഞ്ഹം പുച്ഛി –

‘‘യസ്സ ¶ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി ന നിരുജ്ഝതി തസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി നുപ്പജ്ജിസ്സതി; യസ്സ വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി നുപ്പജ്ജിസ്സതി തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി ന നിരുജ്ഝതീ’’തി?

മാണവോ ഉദ്ധം വാ അധോ വാ ഹരിതും അസക്കോന്തോ ‘‘കിം നാമ, ഭോ പബ്ബജിത, ഇദ’’ന്തി ആഹ. ‘‘ബുദ്ധമന്തോ നാമായം, മാണവാ’’തി. ‘‘സക്കാ പനായം, ഭോ, മയ്ഹമ്പി ദാതു’’ന്തി. ‘‘സക്കാ മാണവ, അമ്ഹേഹി ഗഹിതപബ്ബജ്ജം ഗണ്ഹന്തസ്സ ദാതു’’ന്തി. തതോ ¶ മാണവോ മാതാപിതരോ ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘അയം പബ്ബജിതോ ബുദ്ധമന്തം നാമ ജാനാതി, ന ച അത്തനോ സന്തികേ അപബ്ബജിതസ്സ ദേതി, അഹം ഏതസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ മന്തം ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി.

അഥസ്സ മാതാപിതരോ ‘‘പബ്ബജിത്വാപി നോ പുത്തോ മന്തേ ഗണ്ഹതു, ഗഹേത്വാ പുനാഗമിസ്സതീ’’തി മഞ്ഞമാനാ ‘‘ഉഗ്ഗണ്ഹ, പുത്താ’’തി അനുജാനിംസു. ഥേരോ ദാരകം പബ്ബാജേത്വാ ദ്വത്തിംസാകാരകമ്മട്ഠാനം താവ ആചിക്ഖി. സോ തത്ഥ പരികമ്മം കരോന്തോ നചിരസ്സേവ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തതോ ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘സാമണേരോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠിതോ, അഭബ്ബോ ദാനി സാസനതോ നിവത്തിതും. സചേ പനസ്സാഹം കമ്മട്ഠാനം വഡ്ഢേത്വാ കഥേയ്യം, അരഹത്തം പാപുണേയ്യ, അപ്പോസ്സുക്കോ ഭവേയ്യ ബുദ്ധവചനം ഗഹേതും, സമയോ ദാനി നം ചണ്ഡവജ്ജിത്ഥേരസ്സ സന്തികം പേസേതു’’ന്തി. തതോ ആഹ – ‘‘ഏഹി ത്വം, സാമണേര, ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹ. മമ വചനേന തഞ്ച ആരോഗ്യം പുച്ഛ; ഏവഞ്ച വദേഹി – ‘ഉപജ്ഝായോ മം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം സന്തികം പഹിണീ’തി. ‘കോ നാമ തേ ഉപജ്ഝായോ’തി ച വുത്തേ ‘സിഗ്ഗവത്ഥേരോ നാമ, ഭന്തേ’തി വദേയ്യാസി. ‘അഹം കോ നാമാ’തി വുത്തേ ഏവം വദേയ്യാസി – ‘മമ ഉപജ്ഝായോ, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം നാമം ജാനാതീ’’’തി.

‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ തിസ്സോ സാമണേരോ ഥേരം അഭിവാദേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ അനുപുബ്ബേന ചണ്ഡവജ്ജിത്ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഥേരോ സാമണേരം പുച്ഛി – ‘‘കുതോ ¶ ആഗതോസീ’’തി? ‘‘ഉപജ്ഝായോ മം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം സന്തികം പഹിണീ’’തി. ‘‘കോ നാമ തേ ഉപജ്ഝായോ’’തി? ‘‘സിഗ്ഗവത്ഥേരോ നാമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അഹം കോ നാമാ’’തി? ‘‘മമ ഉപജ്ഝായോ, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം നാമം ജാനാതീ’’തി. ‘‘പത്തചീവരം ദാനി പടിസാമേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി സാമണേരോ പത്തചീവരം ¶ പടിസാമേത്വാ പുനദിവസേ പരിവേണം സമ്മജ്ജിത്വാ ഉദകദന്തപോനം ഉപട്ഠാപേസി. ഥേരോ തസ്സ സമ്മജ്ജിതട്ഠാനം പുന സമ്മജ്ജി ¶ . തം ഉദകം ഛഡ്ഡേത്വാ അഞ്ഞം ഉദകം ആഹരി. തഞ്ച ദന്തകട്ഠം അപനേത്വാ അഞ്ഞം ദന്തകട്ഠം ഗണ്ഹി. ഏവം സത്ത ദിവസാനി കത്വാ സത്തമേ ദിവസേ പുന പുച്ഛി. സാമണേരോ പുനപി പുബ്ബേ കഥിതസദിസമേവ കഥേസി. ഥേരോ ‘‘സോ വതായം ബ്രാഹ്മണോ’’തി സഞ്ജാനിത്വാ ‘‘കിമത്ഥം ആഗതോസീ’’തി ആഹ. ‘‘ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹത്ഥായ, ഭന്തേ’’തി. ഥേരോ ‘‘ഉഗ്ഗണ്ഹ ദാനി, സാമണേരാ’’തി വത്വാ പുന ദിവസതോ പഭുതി ബുദ്ധവചനം പട്ഠപേസി. തിസ്സോ സാമണേരോവ ഹുത്വാ, ഠപേത്വാ വിനയപിടകം സബ്ബം ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹി സദ്ധിം അട്ഠകഥായ. ഉപസമ്പന്നകാലേ പന അവസ്സികോവ സമാനോ തിപിടകധരോ അഹോസി. ആചരിയുപജ്ഝായാ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരസ്സ ഹത്ഥേ സകലം ബുദ്ധവചനം പതിട്ഠാപേത്വാ യാവതായുകം ഠത്വാ പരിനിബ്ബായിംസു. മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോപി അപരേന സമയേന കമ്മട്ഠാനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തപ്പത്തോ ബഹൂനം ധമ്മവിനയം വാചേസി.

തേന ഖോ പന സമയേന ബിന്ദുസാരസ്സ രഞ്ഞോ ഏകസതപുത്താ അഹേസും. തേ സബ്ബേ അസോകോ അത്തനാ സദ്ധിം ഏകമാതികം തിസ്സകുമാരം ഠപേത്വാ ഘാതേസി. ഘാതേന്തോ ച ചത്താരി വസ്സാനി അനഭിസിത്തോവ രജ്ജം കാരേത്വാ ചതുന്നം വസ്സാനം അച്ചയേന തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനതോ ദ്വിന്നം വസ്സസതാനം ഉപരി അട്ഠാരസമേ വസ്സേ സകലജമ്ബുദീപേ ഏകരജ്ജാഭിസേകം പാപുണി ¶ . അഭിസേകാനുഭാവേന ചസ്സ ഇമാ രാജിദ്ധിയോ ആഗതാ – മഹാപഥവിയാ ഹേട്ഠാ യോജനപ്പമാണേ ആണാ പവത്തതി; തഥാ ഉപരി ആകാസേ അനോതത്തദഹതോ അട്ഠഹി കാജേഹി സോളസ പാനീയഘടേ ദിവസേ ദിവസേ ദേവതാ ആഹരന്തി, യതോ സാസനേ ഉപ്പന്നസദ്ധോ ഹുത്വാ അട്ഠ ഘടേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അദാസി, ദ്വേ ഘടേ സട്ഠിമത്താനം തിപിടകധരഭിക്ഖൂനം, ദ്വേ ഘടേ അഗ്ഗമഹേസിയാ അസന്ധിമിത്തായ, ചത്താരോ ഘടേ അത്തനാ പരിഭുഞ്ജി; ദേവതാഏവ ഹിമവന്തേ നാഗലതാദന്തകട്ഠം നാമ അത്ഥി സിനിദ്ധം മുദുകം രസവന്തം തം ദിവസേ ദിവസേ ആഹരന്തി, യേന രഞ്ഞോ ച മഹേസിയാ ച സോളസന്നഞ്ച നാടകിത്ഥിസഹസ്സാനം സട്ഠിമത്താനഞ്ച ഭിക്ഖുസഹസ്സാനം ദേവസികം ദന്തപോനകിച്ചം നിപ്പജ്ജതി. ദേവസികമേവ ചസ്സ ദേവതാ അഗദാമലകം അഗദഹരീതകം സുവണ്ണവണ്ണഞ്ച ഗന്ധരസസമ്പന്നം അമ്ബപക്കം ആഹരന്തി. തഥാ ഛദ്ദന്തദഹതോ പഞ്ചവണ്ണനിവാസനപാവുരണം പീതകവണ്ണഹത്ഥപുച്ഛനപടകം ദിബ്ബഞ്ച പാനകം ആഹരന്തി. ദേവസികമേവ പനസ്സ ന്ഹാനഗന്ധം ¶ അനുവിലേപനഗന്ധം ¶ പാരുപനത്ഥായ അസുത്തമയികം സുമനപുപ്ഫപടം മഹാരഹഞ്ച അഞ്ജനം നാഗഭവനതോ നാഗരാജാനോ ആഹരന്തി. ഛദ്ദന്തദഹേവ ¶ ഉട്ഠിതസ്സ സാലിനോ നവ വാഹസഹസ്സാനി ദിവസേ ദിവസേ സുകാ ആഹരന്തി. മൂസികാ നിത്ഥുസകണേ കരോന്തി, ഏകോപി ഖണ്ഡതണ്ഡുലോ ന ഹോതി, രഞ്ഞോ സബ്ബട്ഠാനേസു അയമേവ തണ്ഡുലോ പരിഭോഗം ഗച്ഛതി. മധുമക്ഖികാ മധും കരോന്തി. കമ്മാരസാലാസു അച്ഛാ കൂടം പഹരന്തി. കരവീകസകുണാ ആഗന്ത്വാ മധുരസ്സരം വികൂജന്താ രഞ്ഞോ ബലികമ്മം കരോന്തി.

ഇമാഹി ഇദ്ധീഹി സമന്നാഗതോ രാജാ ഏകദിവസം സുവണ്ണസങ്ഖലികബന്ധനം പേസേത്വാ ചതുന്നം ബുദ്ധാനം അധിഗതരൂപദസ്സനം കപ്പായുകം കാളം നാമ നാഗരാജാനം ആനയിത്വാ സേതച്ഛത്തസ്സ ഹേട്ഠാ മഹാരഹേ പല്ലങ്കേ നിസീദാപേത്വാ അനേകസതവണ്ണേഹി ജലജ ഥലജപുപ്ഫേഹി സുവണ്ണപുപ്ഫേഹി ച പൂജം കത്വാ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതേഹി സോളസഹി നാടകിത്ഥിസഹസ്സേഹി സമന്തതോ പരിക്ഖിപിത്വാ ‘‘അനന്തഞാണസ്സ താവ മേ സദ്ധമ്മവരചക്കവത്തിനോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ രൂപം ഇമേസം അക്ഖീനം ആപാഥം കരോഹീ’’തി വത്വാ തേന നിമ്മിതം സകലസരീരവിപ്പകിണ്ണപുഞ്ഞപ്പഭാവനിബ്ബത്താസീതാനുബ്യഞ്ജനപടിമണ്ഡിതദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണസസ്സിരീകതായ വികസിതകമലുപ്പലപുണ്ഡരീകപടിമണ്ഡിതമിവ സലിലതലം താരാഗണരസ്മിജാലവിസദവിപ്ഫുരിതസോഭാസമുജ്ജലിതമിവ ഗഗനതലം നീലപീതലോഹിതാദിഭേദവിചിത്രവണ്ണരംസിവിനദ്ധബ്യാമപ്പഭാപരിക്ഖേപവിലാസിതായ ¶ സഞ്ചാപ്പഭാനുരാഗഇന്ദധനുവിജ്ജുലതാപരിക്ഖിത്തമിവ കനകഗിരിസിഖരം നാനാവിരാഗവിമലകേതുമാലാസമുജ്ജലിതചാരുമത്ഥകസോഭം നയനരസായതനമിവ ബ്രഹ്മദേവമനുജനാഗയക്ഖഗണാനം ബുദ്ധരൂപം പസ്സന്തോ സത്ത ദിവസാനി അക്ഖിപൂജം നാമ അകാസി.

രാജാ കിര അഭിസേകം പാപുണിത്വാ തീണിയേവ സംവച്ഛരാനി ബാഹിരകപാസണ്ഡം പരിഗ്ഗണ്ഹി. ചതുത്ഥേ സംവച്ഛരേ ബുദ്ധസാസനേ പസീദി. തസ്സ കിര പിതാ ബിന്ദുസാരോ ബ്രാഹ്മണഭത്തോ അഹോസി, സോ ബ്രാഹ്മണാനഞ്ച ബ്രാഹ്മണജാതിയപാസണ്ഡാനഞ്ച പണ്ഡരങ്ഗപരിബ്ബാജകാദീനം സട്ഠിസഹസ്സമത്താനം നിച്ചഭത്തം പട്ഠപേസി. അസോകോപി പിതരാ പവത്തിതം ദാനം അത്തനോ അന്തേപുരേ തഥേവ ദദമാനോ ഏകദിവസം സീഹപഞ്ജരേ ഠിതോ തേ ഉപസമപരിബാഹിരേന ആചാരേന ഭുഞ്ജമാനേ അസംയതിന്ദ്രിയേ അവിനീതഇരിയാപഥേ ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ഈദിസം ദാനം ഉപപരിക്ഖിത്വാ യുത്തട്ഠാനേ ദാതും വട്ടതീ’’തി. ഏവം ചിന്തേത്വാ അമച്ചേ ആഹ – ‘‘ഗച്ഛഥ, ഭണേ, അത്തനോ അത്തനോ സാധുസമ്മതേ ¶ സമണബ്രാഹ്മണേ അന്തേപുരം അതിഹരഥ, ദാനം ദസ്സാമാ’’തി. അമച്ചാ ‘‘സാധു, ദേവാ’’തി രഞ്ഞോ പടിസ്സുണിത്വാ തേ തേ പണ്ഡരങ്ഗപരിബ്ബാജകാജീവകനിഗണ്ഠാദയോ ആനേത്വാ ‘‘ഇമേ, മഹാരാജ, അമ്ഹാകം അരഹന്തോ’’തി ആഹംസു.

അഥ ¶ രാജാ അന്തേപുരേ ഉച്ചാവചാനി ആസനാനി പഞ്ഞപേത്വാ ‘‘ആഗച്ഛന്തൂ’’തി വത്വാ ആഗതാഗതേ ആഹ – ‘‘അത്തനോ അത്തനോ പതിരൂപേ ആസനേ നിസീദഥാ’’തി ¶ . തേസു ഏകച്ചേ ഭദ്ദപീഠകേസു, ഏകച്ചേ ഫലകപീഠകേസു നിസീദിംസു. തേ ദിസ്വാ രാജാ ‘‘നത്ഥി നേസം അന്തോ സാരോ’’തി ഞത്വാ തേസം അനുരൂപം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ദത്വാ ഉയ്യോജേസി.

ഏവം ഗച്ഛന്തേ കാലേ ഏകദിവസം രാജാ സീഹപഞ്ജരേ ഠിതോ അദ്ദസ നിഗ്രോധസാമണേരം രാജങ്ഗണേന ഗച്ഛന്തം ദന്തം ഗുത്തം സന്തിന്ദ്രിയം ഇരിയാപഥസമ്പന്നം. കോ പനായം നിഗ്രോധോ നാമ? ബിന്ദുസാരരഞ്ഞോ ജേട്ഠപുത്തസ്സ സുമനരാജകുമാരസ്സ പുത്തോ.

ബിന്ദുസാരരഞ്ഞോ കിര ദുബ്ബലകാലേയേവ അസോകകുമാരോ അത്തനാ ലദ്ധം ഉജ്ജേനീരജ്ജം പഹായ ആഗന്ത്വാ സബ്ബനഗരം അത്തനോ ഹത്ഥഗതം കത്വാ സുമനരാജകുമാരം അഗ്ഗഹേസി. തംദിവസമേവ സുമനസ്സ രാജകുമാരസ്സ സുമനാ നാമ ദേവീ പരിപുണ്ണഗബ്ഭാ അഹോസി. സാ അഞ്ഞാതകവേസേന നിക്ഖമിത്വാ അവിദൂരേ അഞ്ഞതരം ചണ്ഡാലഗാമം സന്ധായ ഗച്ഛന്തീ ജേട്ഠകചണ്ഡാലസ്സ ഗേഹതോ അവിദൂരേ അഞ്ഞതരസ്മിം നിഗ്രോധരുക്ഖേ അധിവത്ഥായ ദേവതായ ‘‘ഇതോ ഏഹി, സുമനേ’’തി വദന്തിയാ സദ്ദം സുത്വാ തസ്സാ സമീപം ഗതാ. ദേവതാ അത്തനോ ആനുഭാവേന ഏകം സാലം നിമ്മിനിത്വാ ‘‘ഏത്ഥ വസാഹീ’’തി അദാസി. സാ തം സാലം പാവിസി. ഗതദിവസേയേവ ച പുത്തം വിജായി. സാ തസ്സ നിഗ്രോധദേവതായ പരിഗ്ഗഹിതത്താ ‘‘നിഗ്രോധോ’’ ത്വേവ നാമം അകാസി. ജേട്ഠകചണ്ഡാലോ ദിട്ഠദിവസതോ പഭുതി തം അത്തനോ സാമിധീതരം വിയ മഞ്ഞമാനോ നിബദ്ധവത്തം പട്ഠപേസി. രാജധീതാ തത്ഥ സത്ത വസ്സാനി വസി. നിഗ്രോധകുമാരോപി ¶ സത്തവസ്സികോ ജാതോ. തദാ മഹാവരുണത്ഥേരോ നാമ ഏകോ അരഹാ ദാരകസ്സ ഹേതുസമ്പദം ദിസ്വാ രക്ഖിത്വാ തത്ഥ വിഹരമാനോ ‘‘സത്തവസ്സികോ ദാനി ദാരകോ, കാലോ നം പബ്ബാജേതു’’ന്തി ¶ ചിന്തേത്വാ രാജധീതായ ആരോചാപേത്വാ നിഗ്രോധകുമാരം പബ്ബാജേസി. കുമാരോ ഖുരഗ്ഗേയേവ അരഹത്തം പാപുണി. സോ ഏകദിവസം പാതോവ സരീരം ജഗ്ഗിത്വാ ആചരിയുപജ്ഝായവത്തം കത്വാ പത്തചീവരമാദായ ‘‘മാതുഉപാസികായ ഗേഹദ്വാരം ഗച്ഛാമീ’’തി നിക്ഖമി. മാതുനിവാസനട്ഠാനഞ്ചസ്സ ദക്ഖിണദ്വാരേന നഗരം പവിസിത്വാ നഗരമജ്ഝേന ഗന്ത്വാ പാചീനദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ ഗന്തബ്ബം ഹോതി.

തേന ¶ ച സമയേന അസോകോ ധമ്മരാജാ പാചീനദിസാഭിമുഖോ സീഹപഞ്ജരേ ചങ്കമതി. തങ്ഖണഞ്ഞേവ നിഗ്രോധോ രാജങ്ഗണം സമ്പാപുണി സന്തിന്ദ്രിയോ സന്തമാനസോ യുഗമത്തം പേക്ഖമാനോ. തേന വുത്തം – ‘‘ഏകദിവസം രാജാ സീഹപഞ്ജരേ ഠിതോ അദ്ദസ നിഗ്രോധസാമണേരം രാജങ്ഗണേന ഗച്ഛന്തം ദന്തം ഗുത്തം സന്തിന്ദ്രിയം ഇരിയാപഥസമ്പന്ന’’ന്തി. ദിസ്വാ പനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അയം ജനോ സബ്ബോപി വിക്ഖിത്തചിത്തോ ഭന്തമിഗപ്പടിഭാഗോ. അയം പന ദാരകോ അവിക്ഖിത്തചിത്തോ അതിവിയ ചസ്സ ആലോകിതവിലോകിതം സമിഞ്ജനപസാരണഞ്ച സോഭതി. അദ്ധാ ഏതസ്സ അബ്ഭന്തരേ ലോകുത്തരധമ്മോ ഭവിസ്സതീ’’തി രഞ്ഞോ സഹ ദസ്സനേനേവ സാമണേരേ ചിത്തം പസീദി, പേമം സണ്ഠഹി. കസ്മാ? പുബ്ബേ ഹി കിര പുഞ്ഞകരണകാലേ ഏസ രഞ്ഞോ ജേട്ഠഭാതാ വാണിജകോ അഹോസി. വുത്തമ്പി ഹേതം –

‘‘പുബ്ബേ വ ¶ സന്നിവാസേന, പച്ചുപ്പന്നഹിതേന വാ;

ഏവം തം ജായതേ പേമം, ഉപ്പലം വ യഥോദകേ’’തി. (ജാ. ൧.൨.൧൭൪);

അഥ രാജാ സഞ്ജാതപേമോ സബഹുമാനോ ‘‘ഏതം സാമണേരം പക്കോസഥാ’’തി അമച്ചേ പേസേസി. ‘‘തേ അതിചിരായന്തീ’’തി പുന ദ്വേ തയോ പേസേസി – ‘‘തുരിതം ആഗച്ഛതൂ’’തി. സാമണേരോ അത്തനോ പകതിയാ ഏവ അഗമാസി. രാജാ പതിരൂപമാസനം ഞത്വാ ‘‘നിസീദഥാ’’തി ആഹ. സോ ഇതോ ചിതോ ച വിലോകേത്വാ ‘‘നത്ഥി ദാനി അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ’’തി സമുസ്സിതസേതച്ഛത്തം രാജപല്ലങ്കം ഉപസങ്കമിത്വാ പത്തഗ്ഗഹണത്ഥായ രഞ്ഞോ ആകാരം ദസ്സേസി. രാജാ തം പല്ലങ്കസമീപം ഉപഗച്ഛന്തംയേവ ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അജ്ജേവ ദാനി അയം സാമണേരോ ഇമസ്സ ഗേഹസ്സ സാമികോ ഭവിസ്സതീ’’തി സാമണേരോ രഞ്ഞോ ഹത്ഥേ പത്തം ദത്വാ പല്ലങ്കം അഭിരുഹിത്വാ നിസീദി. രാജാ അത്തനോ അത്ഥായ സമ്പാദിതം സബ്ബം യാഗുഖജ്ജകഭത്തവികതിം ¶ ഉപനാമേസി. സാമണേരോ അത്തനോ യാപനീയമത്തകമേവ സമ്പടിച്ഛി. ഭത്തകിച്ചാവസാനേ രാജാ ആഹ – ‘‘സത്ഥാരാ തുമ്ഹാകം ദിന്നോവാദം ജാനാഥാ’’തി? ‘‘ജാനാമി, മഹാരാജ, ഏകദേസേനാ’’തി. ‘‘താത, മയ്ഹമ്പി നം കഥേഹീ’’തി. ‘‘സാധു, മഹാരാജാ’’തി രഞ്ഞോ അനുരൂപം ധമ്മപദേ അപ്പമാദവഗ്ഗം അനുമോദനത്ഥായ അഭാസി.

രാജാ പന ‘‘അപ്പമാദോ അമതപദം, പമാദോ മച്ചുനോ പദ’’ന്തി സുത്വാവ ‘‘അഞ്ഞാതം, താത, പരിയോസാപേഹീ’’തി ആഹ. അനുമോദനാവസാനേ ച ‘‘അട്ഠ തേ, താത, ധുവഭത്താനി ദമ്മീ’’തി ആഹ. സാമണേരോ ആഹ – ‘‘ഏതാനി അഹം ഉപജ്ഝായസ്സ ദമ്മി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കോ അയം, താത, ഉപജ്ഝായോ നാമാ’’തി? ‘‘വജ്ജാവജ്ജം ദിസ്വാ ചോദേതാ സാരേതാ ച, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘അഞ്ഞാനിപി തേ, താത, അട്ഠ ദമ്മീ’’തി. ‘‘ഏതാനി ¶ ആചരിയസ്സ ദമ്മി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കോ അയം, താത, ആചരിയോ നാമാ’’തി? ‘‘ഇമസ്മിം സാസനേ സിക്ഖിതബ്ബകധമ്മേസു പതിട്ഠാപേതാ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘സാധു, താത, അഞ്ഞാനിപി തേ അട്ഠ ദമ്മീ’’തി. ‘‘ഏതാനിപി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദമ്മി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കോ അയം, താത, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ നാമാ’’തി? ‘‘യം നിസ്സായ ¶ , മഹാരാജ, അമ്ഹാകം ആചരിയുപജ്ഝായാനഞ്ച മമ ച പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ചാ’’തി. രാജാ ഭിയ്യോസോ മത്തായ തുട്ഠചിത്തോ ആഹ – ‘‘അഞ്ഞാനിപി തേ, താത, അട്ഠ ദമ്മീ’’തി. സാമണേരോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ പുനദിവസേ ദ്വത്തിംസ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ രാജന്തേപുരം പവിസിത്വാ ഭത്തകിച്ചമകാസി. രാജാ ‘‘അഞ്ഞേപി ദ്വത്തിംസ ഭിക്ഖൂ തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം സ്വേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ഏതേനേവ ഉപായേന ദിവസേ ദിവസേ വഡ്ഢാപേന്തോ സട്ഠിസഹസ്സാനം ബ്രാഹ്മണപരിബ്ബാജകാദീനം ഭത്തം ഉപച്ഛിന്ദിത്വാ അന്തോനിവേസനേ സട്ഠിസഹസ്സാനം ഭിക്ഖൂനം നിച്ചഭത്തം പട്ഠപേസി നിഗ്രോധത്ഥേരേ ഗതേനേവ പസാദേന. നിഗ്രോധത്ഥേരോപി രാജാനം സപരിസം തീസു സരണേസു പഞ്ചസു ച സീലേസു പതിട്ഠാപേത്വാ ബുദ്ധസാസനേ പോഥുജ്ജനികേന പസാദേന അചലപ്പസാദം കത്വാ പതിട്ഠാപേസി. പുന രാജാ അസോകാരാമം നാമ മഹാവിഹാരം കാരേത്വാ സട്ഠിസഹസ്സാനം ഭിക്ഖൂനം നിച്ചഭത്തം പട്ഠപേസി. സകലജമ്ബുദീപേ ചതുരാസീതിയാ നഗരസഹസ്സേസു ചതുരാസീതിവിഹാരസഹസ്സാനി കാരാപേസി ചതുരാസീതിസഹസ്സചേതിയപടിമണ്ഡിതാനി ധമ്മേനേവ, നോ അധമ്മേന.

ഏകദിവസം കിര രാജാ അസോകാരാമേ മഹാദാനം ദത്വാ സട്ഠിസഹസ്സഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ നിസജ്ജ സങ്ഘം ചതൂഹി പച്ചയേഹി പവാരേത്വാ ഇമം പഞ്ഹം പുച്ഛി ¶ – ‘‘ഭന്തേ, ഭഗവതാ ദേസിതധമ്മോ നാമ കിത്തകോ ഹോതീ’’തി? ‘‘അങ്ഗതോ, മഹാരാജ, നവങ്ഗാനി, ഖന്ധതോ ചതുരാസീതിധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനീ’’തി. രാജാ ധമ്മേ പസീദിത്വാ ‘‘ഏകേകം ധമ്മക്ഖന്ധം ഏകേകവിഹാരേന പൂജേസ്സാമീ’’തി ഏകദിവസമേവ ¶ ഛന്നവുതികോടിധനം വിസജ്ജേത്വാ അമച്ചേ ആണാപേസി – ‘‘ഏഥ, ഭണേ, ഏകമേകസ്മിം നഗരേ ഏകമേകം വിഹാരം കാരാപേന്താ ചതുരാസീതിയാ നഗരസഹസ്സേസു ചതുരാസീതിവിഹാരസഹസ്സാനി കാരാപേഥാ’’തി. സയഞ്ച അസോകാരാമേ അസോകമഹാവിഹാരത്ഥായ കമ്മം പട്ഠപേസി. സങ്ഘോ ഇന്ദഗുത്തത്ഥേരം നാമ മഹിദ്ധികം മഹാനുഭാവം ഖീണാസവം നവകമ്മാധിട്ഠായകം അദാസി. ഥേരോ യം യം ന നിട്ഠാതി തം തം അത്തനോ ആനുഭാവേന നിട്ഠാപേസി. ഏവമ്പി തീഹി സംവച്ഛരേഹി വിഹാരകമ്മം നിട്ഠാപേസി. ഏകദിവസമേവ സബ്ബനഗരേഹി പണ്ണാനി ആഗമിംസു.

അമച്ചാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും – ‘‘നിട്ഠിതാനി, ദേവ, ചതുരാസീതിവിഹാരസഹസ്സാനീ’’തി. രാജാ നഗരേ ഭേരിം ചരാപേസി – ‘‘ഇതോ സത്തന്നം ദിവസാനം അച്ചയേന വിഹാരമഹോ ഭവിസ്സതി. സബ്ബേ അട്ഠ സീലങ്ഗാനി സമാദിയിത്വാ അന്തോനഗരേ ച ബഹിനഗരേ ച വിഹാരമഹം പടിയാദേന്തൂ’’തി. തതോ സത്തന്നം ദിവസാനം അച്ചയേന സബ്ബാലങ്കാരവിഭൂസിതായ അനേകസതസഹസ്സസങ്ഖ്യായ ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ പരിവുതോ ദേവലോകേ അമരവതിയാ രാജധാനിയാ സിരിതോ അധികതരസസ്സിരീകം വിയ നഗരം കാതുകാമേന ഉസ്സാഹജാതേന മഹാജനേന അലങ്കതപടിയത്തം നഗരം അനുവിചരന്തോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ അട്ഠാസി.

തസ്മിഞ്ച ¶ ഖണേ സന്നിപതിതാ അസീതി ഭിക്ഖുകോടിയോ അഹേസും, ഭിക്ഖുനീനഞ്ച ഛന്നവുതിസതസഹസ്സാനി. തത്ഥ ഖീണാസവഭിക്ഖൂയേവ സതസഹസ്സസങ്ഖ്യാ അഹേസും. തേസം ഏതദഹോസി – ‘‘സചേ രാജാ അത്തനോ അധികാരം അനവസേസം പസ്സേയ്യ അതിവിയ ബുദ്ധസാസനേ പസീദേയ്യാ’’തി. തതോ ¶ ലോകവിവരണം നാമ പാടിഹാരിയം അകംസു. രാജാ അസോകാരാമേ ഠിതോവ ചതുദ്ദിസാ അനുവിലോകേന്തോ സമന്തതോ സമുദ്ദപരിയന്തം ജമ്ബുദീപം പസ്സതി ചതുരാസീതിഞ്ച വിഹാരസഹസ്സാനി ഉളാരായ വിഹാരമഹപൂജായ വിരോചമാനാനി. സോ തം വിഭൂതിം പസ്സമാനോ ഉളാരേന പീതിപാമോജ്ജേന സമന്നാഗതോ ‘‘അത്ഥി പന അഞ്ഞസ്സപി കസ്സചി ഏവരൂപം പീതിപാമോജ്ജം ഉപ്പന്നപുബ്ബ’’ന്തി ചിന്തേന്തോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ലോകനാഥസ്സ ദസബലസ്സ സാസനേ കോ മഹാപരിച്ചാഗം പരിച്ചജി. കസ്സ ¶ പരിച്ചാഗോ മഹന്തോതി? ഭിക്ഖുസങ്ഘോ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരസ്സ ഭാരം അകാസി. ഥേരോ ആഹ – ‘‘മഹാരാജ, ദസബലസ്സ സാസനേ പച്ചയദായകോ നാമ തയാ സദിസോ ധരമാനേപി തഥാഗതേ ന കോചി അഹോസി, തവേവ പരിച്ചാഗോ മഹാ’’തി. രാജാ ഥേരസ്സ വചനം സുത്വാ ഉളാരേന പീതിപാമോജ്ജേന നിരന്തരം ഫുട്ഠസരീരോ ഹുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘നത്ഥി കിര മയാ സദിസോ പച്ചയദായകോ, മയ്ഹം കിര പരിച്ചാഗോ മഹാ, അഹം കിര ദേയ്യധമ്മേന സാസനം പഗ്ഗണ്ഹാമി. കിം പനാഹം ഏവം സതി സാസനസ്സ ദായാദോ ഹോമി, ന ഹോമീ’’തി. തതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പുച്ഛി – ‘‘ഭവാമി നു ഖോ അഹം, ഭന്തേ, സാസനസ്സ ദായാദോ’’തി?

തതോ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ രഞ്ഞോ ഇദം വചനം സുത്വാ രാജപുത്തസ്സ മഹിന്ദസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിം സമ്പസ്സമാനോ ‘‘സചേ അയം കുമാരോ പബ്ബജിസ്സതി സാസനസ്സ അതിവിയ വുഡ്ഢി ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ രാജാനം ഏതദവോച – ‘‘ന ഖോ, മഹാരാജ, ഏത്താവതാ സാസനസ്സ ദായാദോ ഹോതി; അപിച ഖോ പച്ചയദായകോതി വാ ഉപട്ഠാകോതി വാ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. യോപി ഹി, മഹാരാജ, പഥവിതോ യാവ ബ്രഹ്മലോകപരിമാണം പച്ചയരാസിം ദദേയ്യ സോപി ‘സാസനേ ദായാദോ’തി സങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതീ’’തി. ‘‘അഥ കഥം ചരഹി, ഭന്തേ, സാസനസ്സ ദായാദോ ഹോതീ’’തി? ‘‘യോ ഹി കോചി, മഹാരാജ, അഡ്ഢോ ¶ വാ ദലിദ്ദോ വാ അത്തനോ ഓരസം പുത്തം പബ്ബാജേതി – അയം വുച്ചതി, മഹാരാജ, ദായാദോ സാസനസ്സാ’’തി.

ഏവം വുത്തേ അസോകോ രാജാ ‘‘അഹം കിര ഏവരൂപം പരിച്ചാഗം കത്വാപി നേവ സാസനസ്സ ദായാദഭാവം പത്തോ’’തി സാസനേ ദായാദഭാവം പത്ഥയമാനോ ഇതോ ചിതോ ച വിലോകേത്വാ അദ്ദസ മഹിന്ദകുമാരം അവിദൂരേ ഠിതം. ദിസ്വാനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘കിഞ്ചാപി അഹം ഇമം കുമാരം തിസ്സകുമാരസ്സ പബ്ബജിതകാലതോ പഭുതി ഓപരജ്ജേ ഠപേതുകാമോ, അഥ ഖോ ഓപരജ്ജതോപി പബ്ബജ്ജാവ ¶ ഉത്തമാ’’തി. തതോ കുമാരം ആഹ – ‘‘സക്ഖസി ത്വം, താത, പബ്ബജിതു’’ന്തി? കുമാരോ പകതിയാപി തിസ്സകുമാരസ്സ പബ്ബജിതകാലതോ പഭുതി പബ്ബജിതുകാമോവ രഞ്ഞോ വചനം സുത്വാ അതിവിയ പാമോജ്ജജാതോ ഹുത്വാ ആഹ – ‘‘പബ്ബജാമി, ദേവ, മം പബ്ബാജേത്വാ തുമ്ഹേ സാസനദായാദാ ഹോഥാ’’തി.

തേന ച സമയേന രാജധീതാ സങ്ഘമിത്താപി തസ്മിംയേവ ഠാനേ ഠിതാ ഹോതി. തസ്സാ ച സാമികോ അഗ്ഗിബ്രഹ്മാ നാമ കുമാരോ യുവരാജേന തിസ്സകുമാരേന ¶ സദ്ധിം പബ്ബജിതോ ഹോതി. രാജാ തം ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘ത്വമ്പി, അമ്മ, പബ്ബജിതും സക്ഖസീ’’തി? ‘‘സാധു, താത, സക്കോമീ’’തി. രാജാ പുത്താനം മനം ലഭിത്വാ പഹട്ഠചിത്തോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഏതദവോച – ‘‘ഭന്തേ, ഇമേ ദാരകേ പബ്ബാജേത്വാ മം സാസനേ ദായാദം കരോഥാ’’തി. സങ്ഘോ രഞ്ഞോ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ കുമാരം മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരേന ഉപജ്ഝായേന മഹാദേവത്ഥേരേന ച ആചരിയേന പബ്ബാജേസി. മജ്ഝന്തികത്ഥേരേന ആചരിയേന ഉപസമ്പാദേസി. തദാ കിര കുമാരോ പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സോവ ഹോതി. സോ തസ്മിംയേവ ഉപസമ്പദസീമമണ്ഡലേ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. സങ്ഘമിത്തായപി രാജധീതായ ആചരിയാ ആയുപാലിത്ഥേരീ നാമ, ഉപജ്ഝായാ പന ധമ്മപാലിത്ഥേരീ നാമ അഹോസി. തദാ ¶ സങ്ഘമിത്താ അട്ഠാരസവസ്സാ ഹോതി. തം പബ്ബജിതമത്തം തസ്മിംയേവ സീമമണ്ഡലേ സിക്ഖായ പതിട്ഠാപേസും. ഉഭിന്നം പബ്ബജിതകാലേ രാജാ ഛബ്ബസ്സാഭിസേകോ ഹോതി.

അഥ മഹിന്ദത്ഥേരോ ഉപസമ്പന്നകാലതോ പഭുതി അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സേവ സന്തികേ ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച പരിയാപുണന്തോ ദ്വേപി സങ്ഗീതിയോ ആരൂള്ഹം തിപിടകസങ്ഗഹിതം സാട്ഠകഥം സബ്ബം ഥേരവാദം തിണ്ണം വസ്സാനം അബ്ഭന്തരേ ഉഗ്ഗഹേത്വാ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ അന്തേവാസികാനം സഹസ്സമത്താനം ഭിക്ഖൂനം പാമോക്ഖോ അഹോസി. തദാ അസോകോ ധമ്മരാജാ നവവസ്സാഭിസേകോ ഹോതി. രഞ്ഞോ പന അട്ഠവസ്സാഭിസേകകാലേയേവ കോന്തപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ ബ്യാധിപടികമ്മത്ഥം ഭിക്ഖാചാരവത്തേന ആഹിണ്ഡന്തോ പസതമത്തം സപ്പിം അലഭിത്വാ ബ്യാധിബലേന പരിക്ഖീണായുസങ്ഖാരോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം അപ്പമാദേന ഓവദിത്വാ ആകാസേ പല്ലങ്കേന നിസീദിത്വാ തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ പരിനിബ്ബായി. രാജാ തം പവത്തിം സുത്വാ ഥേരസ്സ സക്കാരം കത്വാ ‘‘മയി നാമ രജ്ജം കാരേന്തേ ഏവം ഭിക്ഖൂനം പച്ചയാ ദുല്ലഭാ’’തി നഗരസ്സ ചതൂസു ദ്വാരേസു പോക്ഖരണിയോ കാരാപേത്വാ ഭേസജ്ജസ്സ പൂരാപേത്വാ ദാപേസി.

തേന കിര സമയേന പാടലിപുത്തസ്സ ചതൂസു ദ്വാരേസു ചത്താരി സതസഹസ്സാനി, സഭായം സതസഹസ്സന്തി ദിവസേ ദിവസേ പഞ്ചസതസഹസ്സാനി രഞ്ഞോ ഉപ്പജ്ജന്തി. തതോ രാജാ നിഗ്രോധത്ഥേരസ്സ ദേവസികം സതസഹസ്സം വിസജ്ജേസി. ബുദ്ധസ്സ ചേതിയേ ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജനത്ഥായ സതസഹസ്സം ¶ . ധമ്മസ്സ ¶ സതസഹസ്സം, തം ധമ്മധരാനം ബഹുസ്സുതാനം ചതുപച്ചയത്ഥായ ഉപനീയതി. സങ്ഘസ്സ സതസഹസ്സം, ചതൂസു ദ്വാരേസു ഭേസജ്ജത്ഥായ സതസഹസ്സം. ഏവം സാസനേ ഉളാരോ ലാഭസക്കാരോ ¶ നിബ്ബത്തി.

തിത്ഥിയാ പരിഹീനലാഭസക്കാരാ അന്തമസോ ഘാസച്ഛാദനമ്പി അലഭന്താ ലാഭസക്കാരം പത്ഥയമാനാ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ സകാനി സകാനി ദിട്ഠിഗതാനി ‘‘അയം ധമ്മോ, അയം വിനയോ’’തി ദീപേന്തി. പബ്ബജ്ജം അലഭമാനാപി സയമേവ മുണ്ഡേത്വാ കാസായാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദേത്വാ വിഹാരേസു വിചരന്താ ഉപോസഥമ്പി പവാരണമ്പി സങ്ഘകമ്മമ്പി ഗണകമ്മമ്പി പവിസന്തി. ഭിക്ഖൂ തേഹി സദ്ധിം ഉപോസഥം ന കരോന്തി. തദാ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ ‘‘ഉപ്പന്നം ദാനി ഇദം അധികരണം, തം നചിരസ്സേവ കക്ഖളം ഭവിസ്സതി. ന ഖോ പനേതം സക്കാ ഇമേസം മജ്ഝേ വസന്തേന വൂപസമേതു’’ന്തി മഹിന്ദത്ഥേരസ്സ ഗണം നീയ്യാതേത്വാ അത്തനാ ഫാസുവിഹാരേന വിഹരിതുകാമോ അഹോഗങ്ഗപബ്ബതം അഗമാസി. തേപി ഖോ തിത്ഥിയാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന ധമ്മേന വിനയേന സത്ഥുസാസനേന നിഗ്ഗയ്ഹമാനാപി ധമ്മവിനയാനുലോമായ പടിപത്തിയാ അസണ്ഠഹന്താ അനേകരൂപം സാസനസ്സ അബ്ബുദഞ്ച മലഞ്ച കണ്ടകഞ്ച സമുട്ഠാപേസും. കേചി അഗ്ഗിം പരിചരന്തി, കേചി പഞ്ചാതപേന താപേന്തി, കേചി ആദിച്ചം അനുപരിവത്തന്തി, കേചി ‘‘ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച വോഭിന്ദിസ്സാമാ’’തി പഗ്ഗണ്ഹിംസു. തദാ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ന തേഹി സദ്ധിം ഉപോസഥം വാ പവാരണം വാ അകാസി. അസോകാരാമേ സത്തവസ്സാനി ഉപോസഥോ ഉപച്ഛിജ്ജി. രഞ്ഞോപി ഏതമത്ഥം ആരോചേസും. രാജാ ഏകം അമച്ചം ആണാപേസി – ‘‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ അധികരണം വൂപസമേത്വാ ഉപോസഥം കാരാപേഹീ’’തി. അമച്ചോ രാജാനം പടിപുച്ഛിതും അവിസഹന്തോ അഞ്ഞേ അമച്ചേ ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘രാജാ മം ‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ അധികരണം വൂപസമേത്വാ ഉപോസഥം കാരാപേഹീ’തി പഹിണി. കഥം നു ഖോ അധികരണം വൂപസമ്മതീ’’തി? തേ ആഹംസു ¶ – ‘‘മയം ഏവം സല്ലക്ഖേമ – ‘യഥാ നാമ പച്ചന്തം വൂപസമേന്താ ചോരേ ഘാതേന്തി, ഏവമേവ യേ ഉപോസഥം ന കരോന്തി, തേ മാരേതുകാമോ രാജാ ഭവിസ്സതീ’’’തി. അഥ സോ അമച്ചോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതേത്വാ ആഹ – ‘‘അഹം രഞ്ഞാ ‘ഉപോസഥം കാരാപേഹീ’തി പേസിതോ. കരോഥ ദാനി, ഭന്തേ, ഉപോസഥ’’ന്തി. ഭിക്ഖൂ ‘‘ന മയം തിത്ഥിയേഹി സദ്ധിം ഉപോസഥം കരോമാ’’തി ആഹംസു. അഥ അമച്ചോ ഥേരാസനതോ പട്ഠായ അസിനാ സീസാനി പാതേതും ആരദ്ധോ.

അദ്ദസാ ¶ ഖോ തിസ്സത്ഥേരോ തം അമച്ചം തഥാ വിപ്പടിപന്നം. തിസ്സത്ഥേരോ നാമ ന യോ വാ സോ വാ, രഞ്ഞോ ഏകമാതികോ ഭാതാ തിസ്സകുമാരോ നാമ, തം കിര രാജാ പത്താഭിസേകോ ഓപരജ്ജേ ഠപേസി. സോ ഏകദിവസം വനചാരം ഗതോ അദ്ദസ മഹന്തം മിഗസങ്ഘം ചിത്തകീളായ കീളന്തം. ദിസ്വാനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘ഇമേ താവ തിണഭക്ഖാ മിഗാ ഏവം കീളന്തി, ഇമേ പന സമണാ ¶ രാജകുലേ പണീതാനി ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിത്വാ മുദുകാസു സേയ്യാസു സയമാനാ കിം നാമ കീളിതം ന കീളിസ്സന്തീ’’തി! സോ തതോ ആഗന്ത്വാ ഇമം അത്തനോ വിതക്കം രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ ‘‘അട്ഠാനേ കുക്കുച്ചായിതം കുമാരേന! ഹന്ദ, നം ഏവം സഞ്ഞാപേസ്സാമീ’’തി ഏകദിവസം കേനചി കാരണേന കുദ്ധോ വിയ ഹുത്വാ ‘‘ഏഹി സത്തദിവസേന രജ്ജം സമ്പടിച്ഛ, തതോ തം ഘാതേസ്സാമീ’’തി മരണഭയേന തജ്ജേത്വാ തമത്ഥം സഞ്ഞാപേസി. സോ കിര കുമാരോ ‘‘സത്തമേ മം ദിവസേ മാരേസ്സതീ’’തി ന ചിത്തരൂപം ന്ഹായി, ന ഭുഞ്ജി, ന സുപി, അതിവിയ ലൂഖസരീരോ അഹോസി. തതോ നം രാജാ പുച്ഛി – ‘‘കിസ്സ ത്വം ഏവരൂപോ ജാതോ’’തി? ‘‘മരണഭയേന, ദേവാ’’തി. ‘‘അരേ, ത്വം നാമ പരിച്ഛിന്നമരണം സമ്പസ്സമാനോ ¶ വിസ്സത്ഥോ ന കീളസി? ഭിക്ഖൂ അസ്സാസപസ്സാസനിബദ്ധം മരണം പേക്ഖമാനാ കഥം കീളിസ്സന്തീ’’തി! തതോ പഭുതി കുമാരോ സാസനേ പസീദി.

സോ പുന ഏകദിവസം മിഗവം നിക്ഖമിത്വാ അരഞ്ഞേ അനുവിചരമാനോ അദ്ദസ യോനകമഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരം അഞ്ഞതരേന ഹത്ഥിനാഗേന സാലസാഖം ഗഹേത്വാ ബീജിയമാനം നിസിന്നം. ദിസ്വാ പാമോജ്ജജാതോ ചിന്തേസി – ‘‘കദാ നു ഖോ അഹമ്പി അയം മഹാഥേരോ വിയ പബ്ബജേയ്യം! സിയാ നു ഖോ സോ ദിവസോ’’തി. ഥേരോ തസ്സാസയം വിദിത്വാ തസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ അസോകാരാമേ പോക്ഖരണിയാ ഉദകതലേ ഠത്വാ ചീവരഞ്ച ഉത്തരാസങ്ഗഞ്ച ആകാസേ ലഗ്ഗേത്വാ ന്ഹായിതും ആരദ്ധോ.

കുമാരോ ഥേരസ്സാനുഭാവം ദിസ്വാ അതിവിയ പസന്നോ ‘‘അജ്ജേവ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി നിവത്തിത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി – ‘‘പബ്ബജിസ്സാമഹം, ദേവാ’’തി. രാജാ അനേകപ്പകാരം യാചിത്വാപി തം നിവത്തേതും അസക്കോന്തോ അസോകാരാമഗമനീയമഗ്ഗം അലങ്കാരാപേത്വാ കുമാരം ഛണവേസം ഗാഹാപേത്വാ അലങ്കതായ സേനായ പരിവാരാപേത്വാ വിഹാരം നേസി. ‘‘യുവരാജാ കിര പബ്ബജിസ്സതീ’’തി സുത്വാ ബഹൂ ഭിക്ഖൂ പത്തചീവരാനി പടിയാദേസും. കുമാരോ പധാനഘരം ¶ ഗന്ത്വാ മഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരസ്സേവ സന്തികേ പബ്ബജി സദ്ധിം പുരിസസതസഹസ്സേന. കുമാരസ്സ പന അനുപബ്ബജിതാനം ഗണനപരിച്ഛേദോ നത്ഥി. കുമാരോ രഞ്ഞോ ചതുവസ്സാഭിസേകകാലേ പബ്ബജിതോ. അഥഞ്ഞോപി രഞ്ഞോ ഭാഗിനേയ്യോ സങ്ഘമിത്തായ സാമികോ അഗ്ഗിബ്രഹ്മാ നാമ കുമാരോ അത്ഥി. സങ്ഘമിത്താ തം പടിച്ച ഏകമേവ പുത്തം വിജായി. സോപി ¶ ‘‘യുവരാജാ പബ്ബജിതോ’’തി സുത്വാ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ – ‘‘അഹമ്പി, ദേവ, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി യാചി. ‘‘പബ്ബജ, താതാ’’തി ച രഞ്ഞാ അനുഞ്ഞാതോ തംദിവസമേവ പബ്ബജി.

ഏവം ¶ അനുപബ്ബജിതോ, ഉളാരവിഭവേന ഖത്തിയജനേന;

രഞ്ഞോ കനിട്ഠഭാതാ, തിസ്സത്ഥേരോതി വിഞ്ഞേയ്യോ.

സോ തം അമച്ചം തഥാ വിപ്പടിപന്നം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ന രാജാ ഥേരേ മാരാപേതും പഹിണേയ്യ; അദ്ധാ ഇമസ്സേവേതം അമച്ചസ്സ ദുഗ്ഗഹിതം ഭവിസ്സതീ’’തി ഗന്ത്വാ സയം തസ്സ ആസന്നേ ആസനേ നിസീദി. സോ ഥേരം സഞ്ജാനിത്വാ സത്ഥം നിപാതേതും അവിസഹന്തോ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി – ‘‘അഹം, ദേവ, ഉപോസഥം കാതും അനിച്ഛന്താനം ഏത്തകാനം നാമ ഭിക്ഖൂനം സീസാനി പാതേസിം; അഥ അയ്യസ്സ തിസ്സത്ഥേരസ്സ പടിപാടി സമ്പത്താ, കിന്തി കരോമീ’’തി? രാജാ സുത്വാവ – ‘‘അരേ! കിം പന, ത്വം, മയാ ഭിക്ഖൂ ഘാതേതും പേസിതോ’’തി താവദേവ സരീരേ ഉപ്പന്നദാഹോ ഹുത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഥേരേ ഭിക്ഖൂ പുച്ഛി – ‘‘അയം, ഭന്തേ, അമച്ചോ മയാ അനാണത്തോവ ഏവം അകാസി, കസ്സ നു ഖോ ഇമിനാ പാപേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി? ഏകച്ചേ ഥേരാ, ‘‘അയം തവ വചനേന അകാസി, തുയ്ഹേതം പാപ’’ന്തി ആഹംസു. ഏകച്ചേ ‘‘ഉഭിന്നമ്പി വോ ഏതം പാപ’’ന്തി ആഹംസു. ഏകച്ചേ ഏവമാഹംസു – ‘‘കിം പന തേ, മഹാരാജ, അത്ഥി ചിത്തം ‘അയം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂ ഘാതേതൂ’’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ, കുസലാധിപ്പായോ അഹം പേസേസിം – ‘സമഗ്ഗോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഉപോസഥം കരോതൂ’’’തി. ‘‘സചേ ത്വം കുസലാധിപ്പായോ, നത്ഥി തുയ്ഹം പാപം, അമച്ചസ്സേവേതം പാപ’’ന്തി. രാജാ ദ്വേള്ഹകജാതോ ആഹ – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, ഭന്തേ, കോചി ഭിക്ഖു മമേതം ദ്വേള്ഹകം ഛിന്ദിത്വാ സാസനം പഗ്ഗഹേതും സമത്ഥോ’’തി? ‘‘അത്ഥി, മഹാരാജ, മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ നാമ, സോ ¶ തേ ഇമം ദ്വേള്ഹകം ഛിന്ദിത്വാ സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിതും സമത്ഥോ’’തി. രാജാ തദഹേവ ചത്താരോ ധമ്മകഥികേ ഏകേകഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവാരേ, ചത്താരോ ച അമച്ചേ ഏകേകപുരിസസഹസ്സപരിവാരേ ‘‘ഥേരം ഗണ്ഹിത്വാ ആഗച്ഛഥാ’’തി പേസേസി. തേ ഗന്ത്വാ ‘‘രാജാ പക്കോസതീ’’തി ആഹംസു. ഥേരോ നാഗച്ഛി ¶ . ദുതിയമ്പി ഖോ രാജാ അട്ഠ ധമ്മകഥികേ, അട്ഠ ച അമച്ചേ സഹസ്സസഹസ്സപരിവാരേയേവ പേസേസി – ‘‘‘രാജാ, ഭന്തേ, പക്കോസതീ’തി വത്വാ ഗണ്ഹിത്വാവ ആഗച്ഛഥാ’’തി. തേ തഥേവ ആഹംസു. ദുതിയമ്പി ഥേരോ നാഗച്ഛി. രാജാ ഥേരേ പുച്ഛി – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ദ്വിക്ഖത്തും പഹിണിം; കസ്മാ ഥേരോ നാഗച്ഛതീ’’തി? ‘‘‘രാജാ പക്കോസതീ’തി വുത്തത്താ, മഹാരാജ, നാഗച്ഛതി. ഏവം പന വുത്തേ ആഗച്ഛേയ്യ ‘സാസനം, ഭന്തേ, ഓസീദതി, അമ്ഹാകം സാസനം പഗ്ഗഹത്ഥായ സഹായകാ ഹോഥാ’’’തി. അഥ രാജാ തഥാ വത്വാ സോളസ ധമ്മകഥികേ, സോളസ ച അമച്ചേ സഹസ്സസഹസ്സപരിവാരേ പേസേസി. ഭിക്ഖൂ ച പടിപുച്ഛി – ‘‘മഹല്ലകോ നു ഖോ, ഭന്തേ, ഥേരോ ദഹരോ നു ഖോ’’തി? ‘‘മഹല്ലകോ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘വയ്ഹം വാ സിവികം വാ അഭിരുഹിസ്സതി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘നാഭിരുഹിസ്സതി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കുഹിം, ഭന്തേ, ഥേരോ വസതീ’’തി? ‘‘ഉപരി ഗങ്ഗായ, മഹാരാജാ’’തി. രാജാ ആഹ – ‘‘തേന ഹി, ഭണേ, നാവാസങ്ഘാടം ബന്ധിത്വാ ¶ തത്ഥേവ ഥേരം നിസീദാപേത്വാ ദ്വീസുപി തീരേസു ആരക്ഖം സംവിധായ ഥേരം ആനേഥാ’’തി. ഭിക്ഖൂ ച അമച്ചാ ച ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ സാസനം ആരോചേസും.

ഥേരോ സുത്വാ ‘‘യം ഖോ അഹം മൂലതോ പട്ഠായ സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീതി പബ്ബജിതോമ്ഹി. അയം ദാനി മേ സോ കാലോ അനുപ്പത്തോ’’തി ചമ്മഖണ്ഡം ഗണ്ഹിത്വാവ ഉട്ഠഹി. അഥ ‘‘ഥേരോ ¶ സ്വേ പാടലിപുത്തം സമ്പാപുണിസ്സതീ’’തി രത്തിഭാഗേ രാജാ സുപിനം അദ്ദസ. ഏവരൂപോ സുപിനോ അഹോസി – ‘‘സബ്ബസേതോ ഹത്ഥിനാഗോ ആഗന്ത്വാ രാജാനം സീസതോ പട്ഠായ പരാമസിത്വാ ദക്ഖിണഹത്ഥേ അഗ്ഗഹേസീ’’തി. പുനദിവസേ രാജാ സുപിനജ്ഝായകേ പുച്ഛി – ‘‘മയാ ഏവരൂപോ സുപിനോ ദിട്ഠോ, കിം മേ ഭവിസ്സതീ’’തി? ഏകോ തം, ‘‘മഹാരാജ, സമണനാഗോ ദക്ഖിണഹത്ഥേ ഗണ്ഹിസ്സതീ’’തി. അഥ രാജാ താവദേവ ‘‘ഥേരോ ആഗതോ’’തി സുത്വാ ഗങ്ഗാതീരം ഗന്ത്വാ നദിം ഓതരിത്വാ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛന്തോ ജാണുമത്തേ ഉദകേ ഥേരം സമ്പാപുണിത്വാ ഥേരസ്സ നാവാതോ ഓതരന്തസ്സ ഹത്ഥം അദാസി. ഥേരോ രാജാനം ദക്ഖിണഹത്ഥേ അഗ്ഗഹേസി. തം ദിസ്വാ അസിഗ്ഗാഹാ ‘‘ഥേരസ്സ സീസം പാതേസ്സാമാ’’തി കോസതോ അസിം അബ്ബാഹിംസു. കസ്മാ? ഏതം കിര ചാരിത്തം രാജകുലേസു – ‘‘യോ രാജാനം ഹത്ഥേ ഗണ്ഹതി തസ്സ അസിനാ സീസം പാതേതബ്ബ’’ന്തി. രാജാ ഛായംയേവ ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘പുബ്ബേപി അഹം ഭിക്ഖൂസു വിരദ്ധകാരണാ അസ്സാദം ന വിന്ദാമി, മാ ഖോ ഥേരേ വിരജ്ഝിത്ഥാ’’തി. ഥേരോ പന കസ്മാ രാജാനം ഹത്ഥേ ¶ അഗ്ഗഹേസീതി? യസ്മാ രഞ്ഞാ പഞ്ഹം പുച്ഛനത്ഥായ പക്കോസാപിതോ തസ്മാ ‘‘അന്തേവാസികോ മേ അയ’’ന്തി അഗ്ഗഹേസി.

രാജാ ഥേരം അത്തനോ ഉയ്യാനം നേത്വാ ബാഹിരതോ തിക്ഖത്തും പരിവാരാപേത്വാ ആരക്ഖം ഠപേത്വാ സയമേവ ഥേരസ്സ പാദേ ധോവിത്വാ തേലേന മക്ഖേത്വാ ഥേരസ്സ സന്തികേ നിസീദിത്വാ ‘‘പടിബലോ നു ഖോ ഥേരോ മമ കങ്ഖം ഛിന്ദിത്വാ ഉപ്പന്നം അധികരണം വൂപസമേത്വാ സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിതു’’ന്തി വീമംസനത്ഥായ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ഏകം പാടിഹാരിയം ദട്ഠുകാമോ’’തി ആഹ. ‘‘കതരം പാടിഹാരിയം ദട്ഠുകാമോസി, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘പഥവീകമ്പനം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സകലപഥവീകമ്പനം ദട്ഠുകാമോസി, മഹാരാജ, പദേസപഥവീകമ്പന’’ന്തി? ‘‘കതരം പനേത്ഥ, ഭന്തേ, ദുക്കര’’ന്തി? ‘‘കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, കംസപാതിയാ ഉദകപുണ്ണായ സബ്ബം ഉദകം കമ്പേതും ദുക്കരം; ഉദാഹു ഉപഡ്ഢ’’ന്തി? ‘‘ഉപഡ്ഢം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പദേസപഥവീകമ്പനം ദുക്കര’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, പദേസപഥവീകമ്പനം ¶ പസ്സിസ്സാമീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, സമന്തതോ യോജനേ പുരത്ഥിമായ ദിസായ ഏകേന ചക്കേന സീമം അക്കമിത്വാ രഥോ തിട്ഠതു; ദക്ഖിണായ ദിസായ ദ്വീഹി പാദേഹി സീമം അക്കമിത്വാ അസ്സോ തിട്ഠതു; പച്ഛിമായ ദിസായ ഏകേന പാദേന സീമം അക്കമിത്വാ പുരിസോ തിട്ഠതു; ഉത്തരായ ദിസായ ഉപഡ്ഢഭാഗേന സീമം അക്കമിത്വാ ഏകാ ഉദകപാതി ¶ തിട്ഠതൂ’’തി. രാജാ തഥാ കാരാപേസി. ഥേരോ അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠായ ‘‘രാജാ പസ്സതൂ’’തി യോജനപ്പമാണപഥവീചലനം അധിട്ഠഹി. പുരത്ഥിമായ ദിസായ രഥസ്സ അന്തോസീമായ ഠിതോ പാദോവ ചലി, ഇതരോ ന ചലി. ഏവം ദക്ഖിണപച്ഛിമദിസാസു അസ്സപുരിസാനം അന്തോസീമായ ഠിതപാദായേവ ചലിംസു, ഉപഡ്ഢുപഡ്ഢം സരീരഞ്ച. ഉത്തരദിസായ ഉദകപാതിയാപി അന്തോസീമായ ഠിതം ഉപഡ്ഢഭാഗഗതമേവ ഉദകം ചലി, അവസേസം നിച്ചലമഹോസീതി. രാജാ തം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ ‘‘സക്ഖതി ദാനി ഥേരോ സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിതു’’ന്തി നിട്ഠം ഗന്ത്വാ അത്തനോ കുക്കുച്ചം പുച്ഛി – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ഏകം അമച്ചം ‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ അധികരണം വൂപസമേത്വാ ഉപോസഥം കാരാപേഹീ’തി പഹിണിം, സോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഏത്തകേ ഭിക്ഖൂ ജീവിതാ വോരോപേസി, ഏതം പാപം കസ്സ ഹോതീ’’തി?

‘‘കിം പന തേ, മഹാരാജ, അത്ഥി ചിത്തം ‘അയം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂ ഘാതേതൂ’’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സചേ തേ, മഹാരാജ, നത്ഥി ഏവരൂപം ചിത്തം, നത്ഥി തുയ്ഹം പാപ’’ന്തി. അഥ ഥേരോ രാജാനം ഏതമത്ഥം ഇമിനാ സുത്തേന സഞ്ഞാപേസി ¶ – ‘‘ചേതനാഹം, ഭിക്ഖവേ, കമ്മം വദാമി. ചേതയിത്വാ കമ്മം കരോതി – കായേന വാചായ മനസാ’’തി (അ. നി. ൬.൬൩).

തമേവത്ഥം ¶ പരിദീപേതും തിത്തിരജാതകം (ജാ. ൧.൪.൭൫) ആഹരി – ‘‘അതീതേ, മഹാരാജ, ദീപകതിത്തിരോ താപസം പുച്ഛി –

‘ഞാതകോ നോ നിസിന്നോതി, ബഹു ആഗച്ഛതീ ജനോ;

പടിച്ച കമ്മം ഫുസതി, തസ്മിം മേ സങ്കതേ മനോ’തി.

താപസോ ആഹ – ‘അത്ഥി പന തേ ചിത്തം മമ സദ്ദേന ച രൂപദസ്സനേന ച ആഗന്ത്വാ ഏതേ പക്ഖിനോ ബജ്ഝന്തു വാ ഹഞ്ഞന്തു വാ’തി? ‘നത്ഥി, ഭന്തേ’തി തിത്തിരോ ആഹ. തതോ നം താപസോ സഞ്ഞാപേസി – ‘സചേ തേ നത്ഥി ചിത്തം, നത്ഥി പാപം; ചേതയന്തമേവ ഹി പാപം ഫുസതി, നാചേതയന്തം.

‘ന പടിച്ച കമ്മം ഫുസതി, മനോ ചേ നപ്പദുസ്സതി;

അപ്പോസ്സുക്കസ്സ ഭദ്രസ്സ, ന പാപമുപലിമ്പതീ’’’തി.

ഏവം ഥേരോ രാജാനം സഞ്ഞാപേത്വാ തത്ഥേവ രാജുയ്യാനേ സത്ത ദിവസാനി വസന്തോ രാജാനം സമയം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേസി. രാജാ സത്തമേ ദിവസേ അസോകാരാമേ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതാപേത്വാ സാണിപാകാരം പരിക്ഖിപാപേത്വാ ¶ സാണിപാകാരന്തരേ നിസിന്നോ ഏകലദ്ധികേ ഏകലദ്ധികേ ഭിക്ഖൂ ഏകതോ ഏകതോ കാരാപേത്വാ ഏകമേകം ഭിക്ഖുസമൂഹം പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കിംവാദീ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി? തതോസസ്സതവാദിനോ ‘‘സസ്സതവാദീ’’തി ആഹംസു. ഏകച്ചസസ്സതികാ…പേ… അന്താനന്തികാ… അമരാവിക്ഖേപികാ… അധിച്ചസമുപ്പന്നികാ… സഞ്ഞീവാദാ… അസഞ്ഞീവാദാ… നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീവാദാ ¶ … ഉച്ഛേദവാദാ… ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനവാദാ ‘‘ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനവാദീ’’തി ആഹംസു. രാജാ പഠമമേവ സമയസ്സ ഉഗ്ഗഹിതത്താ ‘‘നയിമേ ഭിക്ഖൂ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ ഇമേ’’തി ഞത്വാ തേസം സേതകാനി വത്ഥാനി ദത്വാ ഉപ്പബ്ബാജേസി. തേ സബ്ബേപി സട്ഠിസഹസ്സാ അഹേസും.

അഥഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കിംവാദീ, ഭന്തേ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി? ‘‘വിഭജ്ജവാദീ, മഹാരാജാ’’തി. ഏവം വുത്തേ രാജാ ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘വിഭജ്ജവാദീ, ഭന്തേ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. തതോ രാജാ ‘‘സുദ്ധം ദാനി, ഭന്തേ, സാസനം; കരോതു ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഉപോസഥ’’ന്തി ആരക്ഖം ദത്വാ നഗരം പാവിസി.

സമഗ്ഗോ ¶ സങ്ഘോ സന്നിപതിത്വാ ഉപോസഥം അകാസി. തസ്മിം സന്നിപാതേ സട്ഠി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി അഹേസും. തസ്മിം സമാഗമേ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ പരപ്പവാദം മദ്ദമാനോ കഥാവത്ഥുപ്പകരണം അഭാസി. തതോ സട്ഠിസതസഹസ്സസങ്ഖ്യേസു ഭിക്ഖൂസു ഉച്ചിനിത്വാ തിപിടകപരിയത്തിധരാനം പഭിന്നപടിസമ്ഭിദാനം തേവിജ്ജാദിഭേദാനം ഭിക്ഖൂനം സഹസ്സമേകം ഗഹേത്വാ യഥാ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ച കാകണ്ഡകപുത്തോ യസത്ഥേരോ ച ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായിംസു; ഏവമേവ ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായന്തോ സബ്ബം സാസനമലം വിസോധേത്വാ തതിയസങ്ഗീതിം അകാസി. സങ്ഗീതിപരിയോസാനേ അനേകപ്പകാരം പഥവീ അകമ്പിത്ഥ. അയം സങ്ഗീതി നവഹി മാസേഹി നിട്ഠിതാ. യാ ലോകേ –

കതാ ഭിക്ഖുസഹസ്സേന, തസ്മാ സഹസ്സികാതി ച;

പുരിമാ ദ്വേ ഉപാദായ, തതിയാതി ച വുച്ചതീതി.

ഏത്താവതാ ച ‘‘കേനാഭത’’ന്തി ഏതസ്സ പഞ്ഹസ്സ വിസ്സജ്ജനത്ഥം യം അവോചുമ്ഹ – ‘‘ജമ്ബുദീപേ താവ ഉപാലിത്ഥേരമാദിം കത്വാ ആചരിയപരമ്പരായ ¶ യാവ തതിയസങ്ഗീതി താവ ആഭതം. തത്രായം ആചരിയപരമ്പരാ –

‘‘ഉപാലി ¶ ദാസകോ ചേവ, സോണകോ സിഗ്ഗവോ തഥാ;

തിസ്സോ മോഗ്ഗലിപുത്തോ ച, പഞ്ചേതേ വിജിതാവിനോ.

‘‘പരമ്പരായ വിനയം, ദീപേ ജമ്ബുസിരിവ്ഹയേ;

അച്ഛിജ്ജമാനമാനേസും, തതിയോ യാവ സങ്ഗഹോ’’തി.

തതിയസങ്ഗഹതോ പന ഉദ്ധം ഇമം ദീപം മഹിന്ദാദീഹി ആഭതം. മഹിന്ദതോ ഉഗ്ഗഹേത്വാ കഞ്ചി കാലം അരിട്ഠത്ഥേരാദീഹി ആഭതം. തതോ യാവജ്ജതനാ തേസംയേവ അന്തേവാസികപരമ്പരഭൂതായ ആചരിയപരമ്പരായ ആഭതന്തി വേദിതബ്ബം. യഥാഹു പോരാണാ –

‘‘തതോ മഹിന്ദോ ഇട്ടിയോ, ഉത്തിയോ സമ്ബലോ തഥാ;

‘‘ഏതേ നാഗാ മഹാപഞ്ഞാ, ജമ്ബുദീപാ ഇധാഗതാ;

വിനയം തേ വാചയിംസു, പിടകം തമ്ബപണ്ണിയാ.

‘‘നികായേ ¶ പഞ്ച വാചേസും, സത്ത ചേവ പകരണേ;

തതോ അരിട്ഠോ മേധാവീ, തിസ്സദത്തോ ച പണ്ഡിതോ.

‘‘വിസാരദോ കാളസുമനോ, ഥേരോ ച ദീഘനാമകോ;

‘‘പുനദേവ കാളസുമനോ, നാഗത്ഥേരോ ച ബുദ്ധരക്ഖിതോ;

തിസ്സത്ഥേരോ ച മേധാവീ, ദേവത്ഥേരോ ച പണ്ഡിതോ.

‘‘പുനദേവ സുമനോ മേധാവീ, വിനയേ ച വിസാരദോ;

ബഹുസ്സുതോ ചൂളനാഗോ, ഗജോവ ദുപ്പധംസിയോ.

‘‘ധമ്മപാലിതനാമോ ¶ ¶ ച, രോഹണേ സാധുപൂജിതോ;

തസ്സ സിസ്സോ മഹാപഞ്ഞോ, ഖേമനാമോ തിപേടകോ.

‘‘ദീപേ താരകരാജാവ, പഞ്ഞായ അതിരോചഥ;

ഉപതിസ്സോ ച മേധാവീ, ഫുസ്സദേവോ മഹാകഥീ.

‘‘പുനദേവ സുമനോ മേധാവീ, പുപ്ഫനാമോ ബഹുസ്സുതോ;

മഹാകഥീ മഹാസിവോ, പിടകേ സബ്ബത്ഥ കോവിദോ.

‘‘പുനദേവ ഉപാലി മേധാവീ, വിനയേ ച വിസാരദോ;

മഹാനാഗോ മഹാപഞ്ഞോ, സദ്ധമ്മവംസകോവിദോ.

‘‘പുനദേവ അഭയോ മേധാവീ, പിടകേ സബ്ബത്ഥ കോവിദോ;

തിസ്സത്ഥേരോ ച മേധാവീ, വിനയേ ച വിസാരദോ.

‘‘തസ്സ സിസ്സോ മഹാപഞ്ഞോ, പുപ്ഫനാമോ ബഹുസ്സുതോ;

സാസനം അനുരക്ഖന്തോ, ജമ്ബുദീപേ പതിട്ഠിതോ.

‘‘ചൂളാഭയോ ച മേധാവീ, വിനയേ ച വിസാരദോ;

തിസ്സത്ഥേരോ ച മേധാവീ, സദ്ധമ്മവംസകോവിദോ.

‘‘ചൂളദേവോ ച മേധാവീ, വിനയേ ച വിസാരദോ;

സിവത്ഥേരോ ച മേധാവീ, വിനയേ സബ്ബത്ഥ കോവിദോ.

‘‘ഏതേ നാഗാ മഹാപഞ്ഞാ, വിനയഞ്ഞൂ മഗ്ഗകോവിദാ;

വിനയം ദീപേ പകാസേസും, പിടകം തമ്ബപണ്ണിയാ’’തി.

തത്രായം ¶ അനുപുബ്ബികഥാ – മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ കിര ഇമം തതിയധമ്മസങ്ഗീതിം കത്വാ ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘കത്ഥ നു ഖോ അനാഗതേ സാസനം സുപ്പതിട്ഠിതം ഭവേയ്യാ’’തി? അഥസ്സ ഉപപരിക്ഖതോ ഏതദഹോസി – ‘‘പച്ചന്തിമേസു ഖോ ജനപദേസു സുപ്പതിട്ഠിതം ഭവിസ്സതീ’’തി. സോ തേസം തേസം ഭിക്ഖൂനം ¶ ഭാരം കത്വാ തേ തേ ഭിക്ഖൂ തത്ഥ തത്ഥ പേസേസി. മജ്ഝന്തികത്ഥേരം കസ്മീരഗന്ധാരരട്ഠം പേസേസി – ‘‘ത്വം ഏതം രട്ഠം ഗന്ത്വാ ഏത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേഹീ’’തി. മഹാദേവത്ഥേരം തഥേവ വത്വാ മഹിംസകമണ്ഡലം പേസേസി. രക്ഖിതത്ഥേരം വനവാസിം. യോനകധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരം ¶ അപരന്തകം. മഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരം മഹാരട്ഠം. മഹാരക്ഖിതത്ഥേരം യോനകലോകം. മജ്ഝിമത്ഥേരം ഹിമവന്തദേസഭാഗം. സോണത്ഥേരഞ്ച ഉത്തരത്ഥേരഞ്ച സുവണ്ണഭൂമിം. അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികം മഹിന്ദത്ഥേരം ഇട്ടിയത്ഥേരേന ഉത്തിയത്ഥേരേന സമ്ബലത്ഥേരേന ഭദ്ദസാലത്ഥേരേന ച സദ്ധിം തമ്ബപണ്ണിദീപം പേസേസി – ‘‘തുമ്ഹേ തമ്ബപണ്ണിദീപം ഗന്ത്വാ ഏത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേഥാ’’തി. സബ്ബേപി തം തം ദിസാഭാഗം ഗച്ഛന്താ അത്തപഞ്ചമാ അഗമംസു ‘‘പച്ചന്തിമേസു ജനപദേസു പഞ്ചവഗ്ഗോ ഗണോ അലം ഉപസമ്പദകമ്മായാ’’തി മഞ്ഞമാനാ.

തേന ഖോ പന സമയേന കസ്മീരഗന്ധാരരട്ഠേ സസ്സപാകസമയേ അരവാളോ നാമ നാഗരാജാ കരകവസ്സം നാമ വസ്സാപേത്വാ സസ്സം ഹരാപേത്വാ മഹാസമുദ്ദം പാപേതി. മജ്ഝന്തികത്ഥേരോ പന പാടലിപുത്തതോ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഹിമവതി അരവാളദഹസ്സ ഉപരി ഓതരിത്വാ അരവാളദഹപിട്ഠിയം ചങ്കമതിപി തിട്ഠതിപി നിസീദതിപി സേയ്യമ്പി കപ്പേതി. നാഗമാണവകാ തം ദിസ്വാ അരവാളസ്സ നാഗരാജസ്സ ആരോചേസും – ‘‘മഹാരാജ, ഏകോ ഛിന്നഭിന്നപടധരോ ഭണ്ഡു കാസാവവസനോ അമ്ഹാകം ഉദകം ദൂസേതീ’’തി. നാഗരാജാ താവദേവ കോധാഭിഭൂതോ നിക്ഖമിത്വാ ഥേരം ദിസ്വാ മക്ഖം അസഹമാനോ അന്തലിക്ഖേ അനേകാനി ഭിംസനകാനി നിമ്മിനി. തതോ തതോ ഭുസാ വാതാ വായന്തി, രുക്ഖാ ഛിജ്ജന്തി, പബ്ബതകൂടാനി പതന്തി, മേഘാ ഗജ്ജന്തി, വിജ്ജുലതാ നിച്ഛരന്തി, അസനിയോ ഫലന്തി, ഭിന്നം വിയ ഗഗനതലം ഉദകം പഗ്ഘരതി. ഭയാനകരൂപാ ¶ നാഗകുമാരാ സന്നിപതന്തി. സയമ്പി ധൂമായതി, പജ്ജലതി, പഹരണവുട്ഠിയോ വിസ്സജ്ജേതി. ‘‘കോ അയം മുണ്ഡകോ ഛിന്നഭിന്നപടധരോ’’തിആദീഹി ഫരുസവചനേഹി ഥേരം സന്തജ്ജേസി. ‘‘ഏഥ ഗണ്ഹഥ ഹനഥ ¶ നിദ്ധമഥ ഇമം സമണ’’ന്തി നാഗബലം ആണാപേസി. ഥേരോ സബ്ബം തം ഭിംസനകം അത്തനോ ഇദ്ധിബലേന പടിബാഹിത്വാ നാഗരാജാനം ആഹ –

‘‘സദേവകോപി ചേ ലോകോ, ആഗന്ത്വാ താസയേയ്യ മം;

ന മേ പടിബലോ അസ്സ, ജനേതും ഭയഭേരവം.

‘‘സചേപി ത്വം മഹിം സബ്ബം, സസമുദ്ദം സപബ്ബതം;

ഉക്ഖിപിത്വാ മഹാനാഗ, ഖിപേയ്യാസി മമൂപരി.

‘‘നേവ ¶ മേ സക്കുണേയ്യാസി, ജനേതും ഭയഭേരവം;

അഞ്ഞദത്ഥു തവേവസ്സ, വിഘാതോ ഉരഗാധിപാ’’തി.

ഏവം വുത്തേ നാഗരാജാ വിഹതാനുഭാവോ നിപ്ഫലവായാമോ ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ അഹോസി. തം ഥേരോ തങ്ഖണാനുരൂപായ ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സേത്വാ സമാദപേത്വാ സമുത്തേജേത്വാ സമ്പഹംസേത്വാ തീസു സരണേസു പഞ്ചസു ച സീലേസു പതിട്ഠാപേസി സദ്ധിം ചതുരാസീതിയാ നാഗസഹസ്സേഹി. അഞ്ഞേപി ബഹൂ ഹിമവന്തവാസിനോ യക്ഖാ ച ഗന്ധബ്ബാ ച കുമ്ഭണ്ഡാ ച ഥേരസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠഹിംസു. പഞ്ചകോപി യക്ഖോ സദ്ധിം ഭരിയായ യക്ഖിനിയാ പഞ്ചഹി ച പുത്തസതേഹി പഠമേ ഫലേ പതിട്ഠിതോ. അഥായസ്മാ മജ്ഝന്തികത്ഥേരോ സബ്ബേപി നാഗയക്ഖരക്ഖസേ ആമന്തേത്വാ ഏവമാഹ –

‘‘മാ ദാനി കോധം ജനയിത്ഥ, ഇതോ ഉദ്ധം യഥാ പുരേ;

സസ്സഘാതഞ്ച മാ കത്ഥ, സുഖകാമാ ഹി പാണിനോ;

കരോഥ മേത്തം സത്തേസു, വസന്തു മനുജാ സുഖ’’ന്തി.

തേ ¶ സബ്ബേപി ‘‘സാധു ഭന്തേ’’തി ഥേരസ്സ പടിസ്സുണിത്വാ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജിംസു. തംദിവസമേവ ച നാഗരാജസ്സ പൂജാസമയോ ഹോതി. അഥ നാഗരാജാ അത്തനോ രതനമയം പല്ലങ്കം ആഹരാപേത്വാ ഥേരസ്സ പഞ്ഞപേസി. നിസീദി ഥേരോ പല്ലങ്കേ. നാഗരാജാപി ഥേരം ബീജയമാനോ സമീപേ അട്ഠാസി. തസ്മിം ഖണേ കസ്മീരഗന്ധാരരട്ഠവാസിനോ ആഗന്ത്വാ ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഹാകം നാഗരാജതോപി ഥേരോ മഹിദ്ധികതരോ’’തി ഥേരമേവ വന്ദിത്വാ നിസിന്നാ. ഥേരോ തേസം ആസീവിസോപമസുത്തം കഥേസി ¶ . സുത്തപരിയോസാനേ അസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, കുലസതസഹസ്സം പബ്ബജി. തതോ പഭുതി ച കസ്മീരഗന്ധാരാ യാവജ്ജതനാ കാസാവപജ്ജോതാ ഇസിവാതപടിവാതാ ഏവ.

ഗന്ത്വാ കസ്മീരഗന്ധാരം, ഇസി മജ്ഝന്തികോ തദാ;

ദുട്ഠം നാഗം പസാദേത്വാ, മോചേസി ബന്ധനാ ബഹൂതി.

മഹാദേവത്ഥേരോപി മഹിംസകമണ്ഡലം ഗന്ത്വാ ദേവദൂതസുത്തം കഥേസി. സുത്തപരിയോസാനേ ചത്താലീസ പാണസഹസ്സാനി ധമ്മചക്ഖും പടിലഭിംസു, ചത്താലീസംയേവ പാണസഹസ്സാനി പബ്ബജിംസു.

ഗന്ത്വാന ¶ രട്ഠം മഹിംസം, മഹാദേവോ മഹിദ്ധികോ;

ചോദേത്വാ ദേവദൂതേഹി, മോചേസി ബന്ധനാ ബഹൂതി.

രക്ഖിതത്ഥേരോ പന വനവാസിം ഗന്ത്വാ ആകാസേ ഠത്വാ അനമതഗ്ഗപരിയായകഥായ വനവാസികേ പസാദേസി. കഥാപരിയോസാനേ പനസ്സ സട്ഠിസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. സത്തതിസഹസ്സമത്താ ¶ പബ്ബജിംസു, പഞ്ചവിഹാരസതാനി പതിട്ഠഹിംസു. ഏവം സോ തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസി.

ഗന്ത്വാന രക്ഖിതത്ഥേരോ, വനവാസിം മഹിദ്ധികോ;

അന്തലിക്ഖേ ഠിതോ തത്ഥ, ദേസേസി അനമതഗ്ഗിയന്തി.

യോനകധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരോപി അപരന്തകം ഗന്ത്വാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോപമസുത്തന്തകഥായ അപരന്തകേ പസാദേത്വാ സത്തതി പാണസഹസ്സാനി ധമ്മാമതം പായേസി. ഖത്തിയകുലതോ ഏവ പുരിസസഹസ്സാനി പബ്ബജിംസു, സമധികാനി ച ഛ ഇത്ഥിസഹസ്സാനി. ഏവം സോ തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസി.

അപരന്തം വിഗാഹിത്വാ, യോനകോ ധമ്മരക്ഖിതോ;

അഗ്ഗിക്ഖന്ധോപമേനേത്ഥ, പസാദേസി ജനേ ബഹൂതി.

മഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരോ പന മഹാരട്ഠം ഗന്ത്വാ മഹാനാരദകസ്സപജാതകകഥായ മഹാരട്ഠകേ പസാദേത്വാ ചതുരാസീതി പാണസഹസ്സാനി മഗ്ഗഫലേസു പതിട്ഠാപേസി. തേരസസഹസ്സാനി പബ്ബജിംസു. ഏവം സോ തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസി.

മഹാരട്ഠം ഇസി ഗന്ത്വാ, സോ മഹാധമ്മരക്ഖിതോ;

ജാതകം കഥയിത്വാന, പസാദേസി മഹാജനന്തി.

മഹാരക്ഖിതത്ഥേരോപി ¶ യോനകരട്ഠം ഗന്ത്വാ കാളകാരാമസുത്തന്തകഥായ യോനകലോകം പസാദേത്വാ സത്തതിസഹസ്സാധികസ്സ പാണസതസഹസ്സസ്സ മഗ്ഗഫലാലങ്കാരം അദാസി. സന്തികേ ചസ്സ ദസസഹസ്സാനി പബ്ബജിംസു. ഏവം സോപി തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസി.

യോനരട്ഠം തദാ ഗന്ത്വാ, സോ മഹാരക്ഖിതോ ഇസി;

കാളകാരാമസുത്തേന തേ പസാദേസി യോനകേതി.

മജ്ഝിമത്ഥേരോ ¶ ¶ പന കസ്സപഗോത്തത്ഥേരേന അളകദേവത്ഥേരേന ദുന്ദുഭിസ്സരത്ഥേരേന മഹാദേവത്ഥേരേന ച സദ്ധിം ഹിമവന്തദേസഭാഗം ഗന്ത്വാ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനസുത്തന്തകഥായ തം ദേസം പസാദേത്വാ അസീതിപാണകോടിയോ മഗ്ഗഫലരതനാനി പടിലാഭേസി. പഞ്ചപി ച ഥേരാ പഞ്ച രട്ഠാനി പസാദേസും. ഏകമേകസ്സ സന്തികേ സതസഹസ്സമത്താ പബ്ബജിംസു. ഏവം തേ തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസും.

ഗന്ത്വാന മജ്ഝിമത്ഥേരോ, ഹിമവന്തം പസാദയി;

യക്ഖസേനം പകാസേന്തോ, ധമ്മചക്കപവത്തനന്തി.

സോണത്ഥേരോപി സദ്ധിം ഉത്തരത്ഥേരേന സുവണ്ണഭൂമിം അഗമാസി. തേന ച സമയേന തത്ഥ ഏകാ രക്ഖസീ സമുദ്ദതോ നിക്ഖമിത്വാ രാജകുലേ ജാതേ ജാതേ ദാരകേ ഖാദതി. തംദിവസമേവ ച രാജകുലേ ഏകോ ദാരകോ ജാതോ ഹോതി. മനുസ്സാ ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘രക്ഖസാനം സഹായകോ ഏസോ’’തി മഞ്ഞമാനാ ആവുധാനി ഗഹേത്വാ ഥേരം പഹരിതുകാമാ ആഗച്ഛന്തി. ഥേരോ ‘‘കിം തുമ്ഹേ ആവുധഹത്ഥാ ആഗച്ഛഥാ’’തി ആഹ. തേ ആഹംസു – ‘‘രാജകുലേ ജാതേ ജാതേ ദാരകേ രക്ഖസാ ഖാദന്തി, തേസം തുമ്ഹേ സഹായകാ’’തി. ഥേരോ ‘‘ന മയം രക്ഖസാനം സഹായകാ, സമണാ നാമ മയം വിരതാ പാണാതിപാതാ…പേ… വിരതാ മജ്ജപാനാ ഏകഭത്തികാ സീലവന്തോ കല്യാണധമ്മാ’’തി ആഹ. തസ്മിംയേവ ച ഖണേ സാ രക്ഖസീ സപരിവാരാ സമുദ്ദതോ നിക്ഖമി ‘‘രാജകുലേ ദാരകോ ജാതോ തം ഖാദിസ്സാമീ’’തി. മനുസ്സാ തം ദിസ്വാ ‘‘ഏസാ, ഭന്തേ, രക്ഖസീ ആഗച്ഛതീ’’തി ഭീതാ വിരവിംസു. ഥേരോ രക്ഖസേഹി ദിഗുണേ അത്തഭാവേ നിമ്മിനിത്വാ തേഹി അത്തഭാവേഹി തം രക്ഖസിം ¶ സപരിസം മജ്ഝേ കത്വാ ഉഭോസു പസ്സേസു പരിക്ഖിപി ¶ . തസ്സാ സപരിസായ ഏതദഹോസി – ‘‘അദ്ധാ ഇമേഹി ഇദം ഠാനം ലദ്ധം ഭവിസ്സതി. മയം പന ഇമേസം ഭക്ഖാ ഭവിസ്സാമാ’’തി. സബ്ബേ രക്ഖസാ ഭീതാ വേഗസാ പലായിംസു. ഥേരോപി തേ യാവ അദസ്സനം താവ പലാപേത്വാ ദീപസ്സ സമന്തതോ രക്ഖം ഠപേസി. തസ്മിഞ്ച സമയേ സന്നിപതിതം മഹാജനകായം ബ്രഹ്മജാലസുത്തന്തകഥായ പസാദേത്വാ സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠാപേസി. സട്ഠിസഹസ്സാനം പനേത്ഥ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. കുലദാരകാനം അഡ്ഢുഡ്ഢാനി സഹസ്സാനി പബ്ബജിംസു, കുലധീതാനം ദിയഡ്ഢസഹസ്സം. ഏവം സോ തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസി. തതോ പഭുതി രാജകുലേ ജാതദാരകാനം സോണുത്തരനാമമേവ കരോന്തി.

സുവണ്ണഭൂമിം ഗന്ത്വാന, സോണുത്തരാ മഹിദ്ധികാ;

പിസാചേ നിദ്ധമേത്വാന, ബ്രഹ്മജാലം അദേസിസുന്തി.

മഹിന്ദത്ഥേരോ പന ‘‘തമ്ബപണ്ണിദീപം ഗന്ത്വാ സാസനം പതിട്ഠാപേഹീ’’തി ഉപജ്ഝായേന ച ഭിക്ഖുസങ്ഘേന ¶ ച അജ്ഝിട്ഠോ ചിന്തേസി – ‘‘കാലോ നു ഖോ മേ തമ്ബപണ്ണിദീപം ഗന്തും നോ’’തി. അഥസ്സ വീമംസതോ ‘‘ന താവ കാലോ’’തി അഹോസി. കിം പനസ്സ ദിസ്വാ ഏതദഹോസി? മുടസിവരഞ്ഞോ മഹല്ലകഭാവം. തതോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം രാജാ മഹല്ലകോ, ന സക്കാ ഇമം ഗണ്ഹിത്വാ സാസനം പഗ്ഗഹേതും. ഇദാനി പനസ്സ പുത്തോ ദേവാനംപിയതിസ്സോ രജ്ജം കാരേസ്സതി. തം ഗണ്ഹിത്വാ സക്കാ ഭവിസ്സതി സാസനം പഗ്ഗഹേതും. ഹന്ദ യാവ സോ സമയോ ആഗച്ഛതി, താവ ഞാതകേ ഓലോകേമ. പുന ദാനി മയം ഇമം ജനപദം ആഗച്ഛേയ്യാമ വാ ന വാ’’തി. സോ ഏവം ചിന്തേത്വാ ഉപജ്ഝായഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച വന്ദിത്വാ അസോകാരാമതോ നിക്ഖമ്മ തേഹി ഇട്ടിയാദീഹി ചതൂഹി ഥേരേഹി സങ്ഘമിത്തായ പുത്തേന സുമനസാമണേരേന ഭണ്ഡുകേന ¶ ച ഉപാസകേന സദ്ധിം രാജഗഹനഗരപരിവത്തകേന ദക്ഖിണാഗിരിജനപദേ ചാരികം ചരമാനോ ഞാതകേ ഓലോകേന്തോ ഛ മാസേ അതിക്കാമേസി. അഥാനുപുബ്ബേന മാതു നിവേസനട്ഠാനം വേദിസനഗരം നാമ സമ്പത്തോ. അസോകോ കിര കുമാരകാലേ ജനപദം ലഭിത്വാ ഉജ്ജേനിം ഗച്ഛന്തോ വേദിസനഗരം പത്വാ വേദിസസേട്ഠിസ്സ ധീതരം അഗ്ഗഹേസി. സാ തംദിവസമേവ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹിത്വാ ഉജ്ജേനിയം മഹിന്ദകുമാരം വിജായി. കുമാരസ്സ ¶ ചുദ്ദസവസ്സകാലേ രാജാ അഭിസേകം പാപുണി. സാ തസ്സ മാതാ തേന സമയേന ഞാതിഘരേ വസതി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥാനുപുബ്ബേന മാതു നിവേസനട്ഠാനം വേടിസനഗരം നാമ സമ്പത്തോ’’തി.

സമ്പത്തഞ്ച പന ഥേരം ദിസ്വാ ഥേരമാതാ ദേവീ പാദേസു സിരസാ വന്ദിത്വാ ഭിക്ഖം ദത്വാ ഥേരം അത്തനാ കതം വേദിസഗിരിമഹാവിഹാരം നാമ ആരോപേസി. ഥേരോ തസ്മിം വിഹാരേ നിസിന്നോ ചിന്തേസി – ‘‘അമ്ഹാകം ഇധ കത്തബ്ബകിച്ചം നിട്ഠിതം, സമയോ നു ഖോ ഇദാനി ലങ്കാദീപം ഗന്തു’’ന്തി. തതോ ചിന്തേസി – ‘‘അനുഭവതു താവ മേ പിതരാ പേസിതം അഭിസേകം ദേവാനംപിയതിസ്സോ, രതനത്തയഗുണഞ്ച സുണാതു, ഛണത്ഥഞ്ച നഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ മിസ്സകപബ്ബതം അഭിരുഹതു, തദാ തം തത്ഥ ദക്ഖിസ്സാമാ’’തി. അഥാപരം ഏകമാസം തത്ഥേവ വാസം കപ്പേസി. മാസാതിക്കമേന ച ജേട്ഠമൂലമാസപുണ്ണമായം ഉപോസഥദിവസേ സന്നിപതിതാ സബ്ബേപി – ‘‘കാലോ നു ഖോ അമ്ഹാകം തമ്ബപണ്ണിദീപം ഗമനായ, ഉദാഹു നോ’’തി മന്തയിംസു. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘മഹിന്ദോ നാമ നാമേന, സങ്ഘത്ഥേരോ തദാ അഹു;

ഇട്ടിയോ ഉത്തിയോ ഥേരോ, ഭദ്ദസാലോ ച സമ്ബലോ.

‘‘സാമണേരോ ¶ ച സുമനോ, ഛളഭിഞ്ഞോ മഹിദ്ധികോ;

ഭണ്ഡുകോ സത്തമോ തേസം, ദിട്ഠസച്ചോ ഉപാസകോ;

ഇതി ഹേതേ മഹാനാഗാ, മന്തയിംസു രഹോഗതാ’’തി.

തദാ ¶ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ മഹിന്ദത്ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏതദവോച – ‘‘കാലങ്കതോ, ഭന്തേ, മുടസിവരാജാ; ഇദാനി ദേവാനംപിയതിസ്സമഹാരാജാ രജ്ജം കാരേതി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ച തുമ്ഹേ ബ്യാകതാ – ‘അനാഗതേ മഹിന്ദോ നാമ ഭിക്ഖു തമ്ബപണ്ണിദീപം പസാദേസ്സതീ’തി. തസ്മാതിഹ വോ, ഭന്തേ, കാലോ ദീപവരം ഗമനായ; അഹമ്പി വോ സഹായോ ഭവിസ്സാമീ’’തി. കസ്മാ പന സക്കോ ഏവമാഹ? ഭഗവാ കിരസ്സ ബോധിമൂലേയേവ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേത്വാ അനാഗതേ ഇമസ്സ ദീപസ്സ സമ്പത്തിം ദിസ്വാ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി – ‘‘തദാ ത്വമ്പി സഹായോ ഭവേയ്യാസീ’’തി ച ആണാപേസി. തസ്മാ ഏവമാഹ. ഥേരോ തസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ അത്തസത്തമോ വേടിസകപബ്ബതാ വേഹാസം ഉപ്പതിത്വാ അനുരാധപുരസ്സ പുരത്ഥിമദിസായ മിസ്സകപബ്ബതേ പതിട്ഠഹി. യം പനേതരഹി ‘‘ചേതിയപബ്ബതോ’’തിപി സഞ്ജാനന്തി. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘വേടിസഗിരിമ്ഹി ¶ രാജഗഹേ, വസിത്വാ തിംസരത്തിയോ;

കാലോവ ഗമനസ്സാതി, ഗച്ഛാമ ദീപമുത്തമം.

‘‘പളീനാ ജമ്ബുദീപാ തേ, ഹംസരാജാവ അമ്ബരേ;

ഏവമുപ്പതിതാ ഥേരാ, നിപതിംസു നഗുത്തമേ.

‘‘പുരതോ പുരസേട്ഠസ്സ, പബ്ബതേ മേഘസന്നിഭേ;

പതിംസു സീലകൂടമ്ഹി, ഹംസാവ നഗമുദ്ധനീ’’തി.

ഏവം ¶ ഇട്ടിയാദീഹി സദ്ധിം ആഗന്ത്വാ പതിട്ഠഹന്തോ ച ആയസ്മാ മഹിന്ദത്ഥേരോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പരിനിബ്ബാനതോ ദ്വിന്നം വസ്സസതാനം ഉപരി ഛത്തിംസതിമേ വസ്സേ ഇമസ്മിം ദീപേ പതിട്ഠഹീതി വേദിതബ്ബോ. അജാതസത്തുസ്സ ഹി അട്ഠമേ വസ്സേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പരിനിബ്ബായി. തസ്മിംയേവ വസ്സേ സീഹകുമാരസ്സ പുത്തോ തമ്ബപണ്ണിദീപസ്സ ആദിരാജാ വിജയകുമാരോ ഇമം ദീപമാഗന്ത്വാ മനുസ്സാവാസം അകാസി. ജമ്ബുദീപേ ഉദയഭദ്ദസ്സ ചുദ്ദസമേ വസ്സേ ഇധ വിജയോ കാലമകാസി. ഉദയഭദ്ദസ്സ പഞ്ചദസമേ വസ്സേ പണ്ഡുവാസുദേവോ നാമ ഇമസ്മിം ദീപേ രജ്ജം പാപുണി. തത്ഥ നാഗദാസകരഞ്ഞോ വീസതിമേ വസ്സേ ഇധ പണ്ഡുവാസുദേവോ കാലമകാസി. തസ്മിംയേവ ച വസ്സേ അഭയോ നാമ രാജകുമാരോ ഇമസ്മിം ദീപേ രജ്ജം പാപുണി. തത്ഥ സുസുനാഗരഞ്ഞോ സത്തരസമേ വസ്സേ ഇധ അഭയരഞ്ഞോ വീസതിവസ്സാനി പരിപൂരിംസു. അഥ അഭയസ്സ വീസതിമേ വസ്സേ പണ്ഡുകാഭയോ നാമ ദാമരികോ രജ്ജം അഗ്ഗഹേസി. തത്ഥ കാളാസോകസ്സ സോളസമേ വസ്സേ ഇധ പണ്ഡുകസ്സ സത്തരസവസ്സാനി പരിപൂരിംസു. താനി ഹേട്ഠാ ഏകേന വസ്സേന സഹ അട്ഠാരസ ഹോന്തി. തത്ഥ ¶ ചന്ദഗുത്തസ്സ ചുദ്ദസമേ വസ്സേ ഇധ പണ്ഡുകാഭയോ കാലമകാസി. മുടസിവരാജാ രജ്ജം പാപുണി. തത്ഥ അസോകധമ്മരാജസ്സ സത്തരസമേ വസ്സേ ഇധ മുടസിവരാജാ കാലമകാസി. ദേവാനമ്പിയതിസ്സോ രജ്ജം പാപുണി. പരിനിബ്ബുതേ ച സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ അജാതസത്തു ചതുവീസതി വസ്സാനി രജ്ജം കാരേസി. ഉദയഭദ്ദോ ¶ സോളസ, അനുരുദ്ധോ ച മുണ്ഡോ ച അട്ഠ, നാഗദാസകോ ചതുവീസതി, സുസുനാഗോ അട്ഠാരസ, തസ്സേവ പുത്തോ കാളാസോകോ അട്ഠവീസതി, തതോ തസ്സ പുത്തകാ ദസ ഭാതുകരാജാനോ ദ്വേവീസതി വസ്സാനി രജ്ജം കാരേസും. തേസം പച്ഛതോ നവ നന്ദാ ദ്വേവീസതിമേവ, ചന്ദഗുത്തോ ചതുവീസതി, ബിന്ദുസാരോ അട്ഠവീസതി ¶ . തസ്സാവസാനേ അസോകോ രജ്ജം പാപുണി. തസ്സ പുരേ അഭിസേകാ ചത്താരി അഭിസേകതോ അട്ഠാരസമേ വസ്സേ ഇമസ്മിം ദീപേ മഹിന്ദത്ഥേരോ പതിട്ഠിതോ. ഏവമേതേന രാജവംസാനുസാരേന വേദിതബ്ബമേതം – ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പരിനിബ്ബാനതോ ദ്വിന്നം വസ്സസതാനം ഉപരി ഛത്തിംസതിമേ വസ്സേ ഇമസ്മിം ദീപേ പതിട്ഠഹീ’’തി.

തസ്മിഞ്ച ദിവസേ തമ്ബപണ്ണിദീപേ ജേട്ഠമൂലനക്ഖത്തം നാമ ഹോതി. രാജാ നക്ഖത്തം ഘോസാപേത്വാ ‘‘ഛണം കരോഥാ’’തി അമച്ചേ ച ആണാപേത്വാ ചത്താലീസപുരിസസഹസ്സപരിവാരോ നഗരമ്ഹാ നിക്ഖമിത്വാ യേന മിസ്സകപബ്ബതോ തേന പായാസി മിഗവം കീളിതുകാമോ. അഥ തസ്മിം പബ്ബതേ അധിവത്ഥാ ഏകാ ദേവതാ ‘‘രഞ്ഞോ ഥേരേ ദസ്സേസ്സാമീ’’തി രോഹിതമിഗരൂപം ഗഹേത്വാ അവിദൂരേ തിണപണ്ണാനി ഖാദമാനാ വിയ ചരതി. രാജാ തം ദിസ്വാ ‘‘അയുത്തം ദാനി പമത്തം വിജ്ഝിതു’’ന്തി ജിയം ഫോടേസി. മിഗോ അമ്ബത്ഥലമഗ്ഗം ഗഹേത്വാ പലായിതും ആരഭി. രാജാ പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ അനുബന്ധന്തോ അമ്ബത്ഥലമേവ അഭിരുഹി. മിഗോപി ഥേരാനം അവിദൂരേ അന്തരധായി. മഹിന്ദത്ഥേരോ രാജാനം അവിദൂരേ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘മമംയേവ രാജാ പസ്സതു, മാ ഇതരേ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ ‘‘തിസ്സ, തിസ്സ, ഇതോ ഏഹീ’’തി ആഹ. രാജാ സുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമസ്മിം ദീപേ ജാതോ മം ‘തിസ്സാ’തി നാമം ഗഹേത്വാ ¶ ആലപിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. അയം പന ഛിന്നഭിന്നപടധരോ ഭണ്ഡു കാസാവവസനോ മം നാമേന ആലപതി, കോ നു ഖോ അയം ഭവിസ്സതി മനുസ്സോ വാ അമനുസ്സോ വാ’’തി? ഥേരോ ആഹ –

‘‘സമണാ മയം മഹാരാജ, ധമ്മരാജസ്സ സാവകാ;

തവേവ അനുകമ്പായ, ജമ്ബുദീപാ ഇധാഗതാ’’തി.

തേന ച സമയേന ദേവാനമ്പിയതിസ്സമഹാരാജാ ച അസോകധമ്മരാജാ ച അദിട്ഠസഹായകാ ഹോന്തി. ദേവാനമ്പിയതിസ്സമഹാരാജസ്സ ച പുഞ്ഞാനുഭാവേന ഛാതപബ്ബതപാദേ ഏകമ്ഹി വേളുഗുമ്ബേ തിസ്സോ വേളുയട്ഠിയോ രഥയട്ഠിപ്പമാണാ ഉപ്പജ്ജിംസു – ഏകാ ലതായട്ഠി നാമ, ഏകാ പുപ്ഫയട്ഠി നാമ, ഏകാ ¶ സകുണയട്ഠി നാമ. താസു ലതായട്ഠി രജതവണ്ണാ ഹോതി, തം അലങ്കരിത്വാ ഉപ്പന്നലതാ കഞ്ചനവണ്ണാ ഖായതി. പുപ്ഫയട്ഠിയം പന നീലപീതലോഹിതോദാതകാളവണ്ണാനി പുപ്ഫാനി സുവിഭത്തവണ്ടപത്തകിഞ്ജക്ഖാനി ഹുത്വാ ഖായന്തി. സകുണയട്ഠിയം ഹംസകുക്കുടജീവജീവകാദയോ സകുണാ നാനപ്പകാരാനി ച ചതുപ്പദാനി സജീവാനി വിയ ഖായന്തി. വുത്തമ്പി ചേതം ദീപവംസേ –

‘‘ഛാതപബ്ബതപാദമ്ഹി ¶ , വേളുയട്ഠീ തയോ അഹു;

സേതാ രജതയട്ഠീവ, ലതാ കഞ്ചനസന്നിഭാ.

‘‘നീലാദി യാദിസം പുപ്ഫം, പുപ്ഫയട്ഠിമ്ഹി താദിസം;

സകുണാ സകുണയട്ഠിമ്ഹി, സരൂപേനേവ സണ്ഠിതാ’’തി.

സമുദ്ദതോപിസ്സ ¶ മുത്താമണിവേളുരിയാദി അനേകവിഹിതം രതനം ഉപ്പജ്ജി. തമ്ബപണ്ണിയം പന അട്ഠ മുത്താ ഉപ്പജ്ജിംസു – ഹയമുത്താ, ഗജമുത്താ, രഥമുത്താ, ആമലകമുത്താ, വലയമുത്താ, അങ്ഗുലിവേഠകമുത്താ, കകുധഫലമുത്താ, പാകതികമുത്താതി. സോ താ ച യട്ഠിയോ താ ച മുത്താ അഞ്ഞഞ്ച ബഹും രതനം അസോകസ്സ ധമ്മരഞ്ഞോ പണ്ണാകാരത്ഥായ പേസേസി. അസോകോ പസീദിത്വാ തസ്സ പഞ്ച രാജകകുധഭണ്ഡാനി പഹിണി – ഛത്തം, ചാമരം, ഖഗ്ഗം, മോളിം, രതനപാദുകം, അഞ്ഞഞ്ച അഭിസേകത്ഥായ ബഹുവിധം പണ്ണാകാരം; സേയ്യഥിദം – സങ്ഖം, ഗങ്ഗോദകം, വഡ്ഢമാനം, വടംസകം, ഭിങ്ഗാരം, നന്ദിയാവട്ടം, സിവികം, കഞ്ഞം, കടച്ഛും, അധോവിമം ദുസ്സയുഗം, ഹത്ഥപുഞ്ഛനം, ഹരിചന്ദനം, അരുണവണ്ണമത്തികം, അഞ്ജനം, ഹരീതകം, ആമലകന്തി. വുത്തമ്പി ചേതം ദീപവംസേ –

‘‘വാലബീജനിമുണ്ഹീസം, ഛത്തം ഖഗ്ഗഞ്ച പാദുകം;

വേഠനം സാരപാമങ്ഗം, ഭിങ്ഗാരം നന്ദിവട്ടകം.

‘‘സിവികം സങ്ഖം വടംസഞ്ച, അധോവിമം വത്ഥകോടികം;

സോവണ്ണപാതിം കടച്ഛും, മഹഗ്ഘം ഹത്ഥപുഞ്ഛനം.

‘‘അനോതത്തോദകം കഞ്ഞം, ഉത്തമം ഹരിചന്ദനം;

അരുണവണ്ണമത്തികം ¶ , അഞ്ജനം നാഗമാഹടം.

‘‘ഹരീതകം ¶ ആമലകം, മഹഗ്ഘം അമതോസധം;

സട്ഠിവാഹസതം സാലിം, സുഗന്ധം സുവകാഹടം;

പുഞ്ഞകമ്മാഭിനിബ്ബത്തം, പാഹേസി അസോകവ്ഹയോ’’തി.

ന കേവലഞ്ചേതം ആമിസപണ്ണാകാരം, ഇമം കിര ധമ്മപണ്ണാകാരമ്പി പേസേസി –

‘‘അഹം ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച, സങ്ഘഞ്ച സരണം ഗതോ;

ഉപാസകത്തം ദേസേസിം, സക്യപുത്തസ്സ സാസനേ.

‘‘ഇമേസു ¶ തീസു വത്ഥൂസു, ഉത്തമേ ജിനസാസനേ;

ത്വമ്പി ചിത്തം പസാദേഹി, സദ്ധാ സരണമുപേഹീ’’തി.

സ്വായം രാജാ തം ദിവസം അസോകരഞ്ഞാ പേസിതേന അഭിസേകേന ഏകമാസാഭിസിത്തോ ഹോതി.

വിസാഖപുണ്ണമായം ഹിസ്സ അഭിസേകമകംസു. സോ അചിരസ്സുതം – തം സാസനപ്പവത്തിം അനുസ്സരമാനോ തം ഥേരസ്സ ‘‘സമണാ മയം മഹാരാജ ധമ്മരാജസ്സ സാവകാ’’തി വചനം സുത്വാ ‘‘അയ്യാ നു ഖോ ആഗതാ’’തി താവദേവ ആവുധം നിക്ഖിപിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി സമ്മോദനീയം കഥം കഥയമാനോ. യഥാഹ –

‘‘ആവുധം നിക്ഖിപിത്വാന, ഏകമന്തം ഉപാവിസി;

നിസജ്ജ രാജാ സമ്മോദി, ബഹും അത്ഥൂപസഞ്ഹിത’’ന്തി.

സമ്മോദനീയകഥഞ്ച കുരുമാനേയേവ തസ്മിം താനിപി ചത്താലീസപുരിസസഹസ്സാനി ആഗന്ത്വാ സമ്പരിവാരേസും. തദാ ഥേരോ ഇതരേപി ഛ ജനേ ദസ്സേസി. രാജാ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ കദാ ആഗതാ’’തി ആഹ ¶ . ‘‘മയാ സദ്ധിംയേവ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ഇദാനി പന ജമ്ബുദീപേ അഞ്ഞേപി ഏവരൂപാ സമണാ സന്തീ’’തി? ‘‘സന്തി, മഹാരാജ; ഏതരഹി ജമ്ബുദീപോ കാസാവപജ്ജോതോ ഇസിവാതപടിവാതോ. തസ്മിം –

‘‘തേവിജ്ജാ ഇദ്ധിപത്താ ച, ചേതോപരിയായകോവിദാ;

ഖീണാസവാ അരഹന്തോ, ബഹൂ ബുദ്ധസ്സ സാവകാതി.

‘‘ഭന്തേ, കേന ആഗതത്ഥാ’’തി? ‘‘നേവ, മഹാരാജ, ഉദകേന ന ഥലേനാ’’തി. ‘‘രാജാ ആകാസേന ¶ ആഗതാ’’തി അഞ്ഞാസി. ഥേരോ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ രഞ്ഞോ പഞ്ഞാവേയത്തിയ’’ന്തി വീമംസനത്ഥായ ആസന്നം അമ്ബരുക്ഖം ആരബ്ഭ പഞ്ഹം പുച്ഛി – ‘‘കിം നാമോ അയം, മഹാരാജ, രുക്ഖോ’’തി? ‘‘അമ്ബരുക്ഖോ നാമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഇമം പന, മഹാരാജ, അമ്ബം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞോ അമ്ബോ അത്ഥി, നത്ഥീ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ, അഞ്ഞേപി ബഹൂ അമ്ബരുക്ഖാ’’തി. ‘‘ഇമഞ്ച അമ്ബം തേ ച അമ്ബേ മുഞ്ചിത്വാ അത്ഥി നു ഖോ, മഹാരാജ, അഞ്ഞേ രുക്ഖാ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ, തേ പന ന അമ്ബരുക്ഖാ’’തി. ‘‘അഞ്ഞേ അമ്ബേ ച അനമ്ബേ ച മുഞ്ചിത്വാ അത്ഥി പന അഞ്ഞോ രുക്ഖോ’’തി? ‘‘അയമേവ, ഭന്തേ, അമ്ബരുക്ഖോ’’തി. ‘‘സാധു, മഹാരാജ, പണ്ഡിതോസി. അത്ഥി പന തേ, മഹാരാജ, ഞാതകാ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ, ബഹൂ ജനാ’’തി. ‘‘തേ മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞേ കേചി അഞ്ഞാതകാപി അത്ഥി, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘അഞ്ഞാതകാ, ഭന്തേ, ഞാതകേഹി ബഹുതരാ’’തി. ‘‘തവ ഞാതകേ ച അഞ്ഞാതകേ ച മുഞ്ചിത്വാ അത്ഥഞ്ഞോ കോചി, മഹാരാജാ’’തി ¶ ? ‘‘അഹമേവ, അഞ്ഞാതകോ’’തി. അഥ ഥേരോ ‘‘പണ്ഡിതോ രാജാ സക്ഖിസ്സതി ധമ്മം അഞ്ഞാതു’’ന്തി ചൂളഹത്ഥിപദോപമസുത്തം കഥേസി. കഥാപരിയോസാനേ രാജാ തീസു സരണേസു പതിട്ഠഹി സദ്ധിം ചത്താലീസായ പാണസഹസ്സേഹി.

തം ഖണഞ്ഞേവ ച രഞ്ഞോ ഭത്തം ആഹരിയിത്ഥ ¶ . രാജാ ച സുത്തന്തം സുണന്തോ ഏവ അഞ്ഞാസി – ‘‘ന ഇമേസം ഇമസ്മിം കാലേ ഭോജനം കപ്പതീ’’തി. ‘‘അപുച്ഛിത്വാ പന ഭുഞ്ജിതും അയുത്ത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഭുഞ്ജിസ്സഥ, ഭന്തേ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ന, മഹാരാജ, അമ്ഹാകം ഇമസ്മിം കാലേ ഭോജനം കപ്പതീ’’തി. ‘‘കസ്മിം കാലേ, ഭന്തേ, കപ്പതീ’’തി? ‘‘അരുണുഗ്ഗമനതോ പട്ഠായ യാവ മജ്ഝന്ഹികസമയാ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ഗച്ഛാമ, ഭന്തേ, നഗര’’ന്തി? ‘‘അലം, മഹാരാജ, ഇധേവ വസിസ്സാമാ’’തി. ‘‘സചേ, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ വസഥ, അയം ദാരകോ ആഗച്ഛതൂ’’തി. ‘‘മഹാരാജ, അയം ദാരകോ ആഗതഫലോ വിഞ്ഞാതസാസനോ പബ്ബജ്ജാപേക്ഖോ ഇദാനി പബ്ബജിസ്സതീ’’തി. രാജാ ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, സ്വേ രഥം പേസേസ്സാമി; തം അഭിരുഹിത്വാ ആഗച്ഛേയ്യാഥാ’’തി വത്വാ വന്ദിത്വാ പക്കാമി.

ഥേരോ അചിരപക്കന്തസ്സ രഞ്ഞോ സുമനസാമണേരം ആമന്തേസി – ‘‘ഏഹി ത്വം, സുമന, ധമ്മസവനസ്സ കാലം ഘോസേഹീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, കിത്തകം ഠാനം സാവേന്തോ ഘോസേമീ’’തി? ‘‘സകലം തമ്ബപണ്ണിദീപ’’ന്തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി സാമണേരോ അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ അധിട്ഠഹിത്വാ സമാഹിതേന ചിത്തേന സകലം തമ്ബപണ്ണിദീപം സാവേന്തോ തിക്ഖത്തും ധമ്മസവനസ്സ കാലം ഘോസേസി. രാജാ തം സദ്ദം സുത്വാ ഥേരാനം സന്തികം പേസേസി – ‘‘കിം, ഭന്തേ, അത്ഥി കോചി ഉപദ്ദവോ’’തി. ‘‘നത്ഥമ്ഹാകം കോചി ഉപദ്ദവോ, ധമ്മസവനസ്സ കാലം ഘോസാപയിമ്ഹ ബുദ്ധവചനം കഥേതുകാമമ്ഹാ’’തി ¶ . തഞ്ച പന സാമണേരസ്സ സദ്ദം സുത്വാ ഭുമ്മാ ദേവതാ സദ്ദമനുസ്സാവേസും. ഏതേനുപായേന യാവ ബ്രഹ്മലോകാ സദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛി. തേന സദ്ദേന മഹാ ദേവതാസന്നിപാതോ അഹോസി. ഥേരോ മഹന്തം ദേവതാസന്നിപാതം ദിസ്വാ സമചിത്തസുത്തന്തം കഥേസി. കഥാപരിയോസാനേ അസങ്ഖ്യേയ്യാനം ദേവതാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ബഹൂ നാഗാ ¶ ച സുപണ്ണാ ച സരണേസു പതിട്ഠഹിംസു. യാദിസോവ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ ഇമം സുത്തന്തം കഥയതോ ദേവതാസന്നിപാതോ അഹോസി, താദിസോ മഹിന്ദത്ഥേരസ്സാപി ജാതോ. അഥ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന രാജാ ഥേരാനം ¶ രഥം പേസേസി. സാരഥീ രഥം ഏകമന്തേ ഠപേത്വാ ഥേരാനം ആരോചേസി – ‘‘ആഗതോ, ഭന്തേ, രഥോ; അഭിരുഹഥ ഗച്ഛിസ്സാമാ’’തി. ഥേരാ ‘‘ന മയം രഥം അഭിരുഹാമ; ഗച്ഛ ത്വം, പച്ഛാ മയം ആഗച്ഛിസ്സാമാ’’തി വത്വാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ അനുരാധപുരസ്സ പുരത്ഥിമദിസായം പഠമകചേതിയട്ഠാനേ ഓതരിംസു. തഞ്ഹി ചേതിയം ഥേരേഹി പഠമം ഓതിണ്ണട്ഠാനേ കതത്തായേവ ‘‘പഠമകചേതിയ’’ന്തി വുച്ചതി.

രാജാപി സാരഥിം പേസേത്വാ ‘‘അന്തോനിവേസനേ മണ്ഡപം പടിയാദേഥാ’’തി അമച്ചേ ആണാപേസി. താവദേവ സബ്ബേ ഹട്ഠതുട്ഠാ അതിവിയ പാസാദികം മണ്ഡപം പടിയാദേസും. പുന രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘ഹിയ്യോ ഥേരോ സീലക്ഖന്ധം കഥയമാനോ ‘ഉച്ചാസയനമഹാസയനം ന കപ്പതീ’തി ആഹ; ‘നിസീദിസ്സന്തി നു ഖോ അയ്യാ ആസനേസു, ന നിസീദിസ്സന്തീ’’’തി? തസ്സേവം ചിന്തയന്തസ്സേവ സോ സാരഥി നഗരദ്വാരം സമ്പത്തോ. തതോ അദ്ദസ ഥേരേ പഠമതരം ആഗന്ത്വാ കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ ചീവരം പാരുപന്തേ. ദിസ്വാ അതിവിയ പസന്നചിത്തോ ഹുത്വാ ആഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി – ‘‘ആഗതാ, ദേവ, ഥേരാ’’തി. രാജാ ‘‘രഥം ആരൂള്ഹാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ന ആരൂള്ഹാ, ദേവ, അപി ച മമ പച്ഛതോ നിക്ഖമിത്വാ പഠമതരം ആഗന്ത്വാ പാചീനദ്വാരേ ഠിതാ’’തി. രാജാ ‘‘രഥമ്പി നാഭിരൂഹിംസൂ’’തി സുത്വാ ‘‘ന ദാനി അയ്യാ ഉച്ചാസയനമഹാസയനം സാദിയിസ്സന്തീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘തേന ഹി, ഭണേ, ഥേരാനം ഭൂമത്ഥരണസങ്ഖേപേന ആസനാനി പഞ്ഞപേഥാ’’തി വത്വാ പടിപഥം അഗമാസി. അമച്ചാ പഥവിയം തട്ടികം പഞ്ഞപേത്വാ ഉപരി കോജവകാദീനി ചിത്തത്ഥരണാനി പഞ്ഞപേസും. ഉപ്പാതപാഠകാ ദിസ്വാ ‘‘ഗഹിതാ ദാനി ഇമേഹി പഥവീ, ഇമേ തമ്ബപണ്ണിദീപസ്സ ¶ സാമികാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി ബ്യാകരിംസു. രാജാപി ഗന്ത്വാ ഥേരേ വന്ദിത്വാ മഹിന്ദത്ഥേരസ്സ ഹത്ഥതോ പത്തം ഗഹേത്വാ മഹതിയാ പൂജായ ച സക്കാരേന ച ഥേരേ നഗരം പവേസേത്വാ അന്തോനിവേസനം പവേസേസി. ഥേരോ ആസനപഞ്ഞത്തിം ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഹാകം സാസനം സകലലങ്കാദീപേ പഥവീ വിയ പത്ഥടം നിച്ചലഞ്ച ഹുത്വാ പതിട്ഠഹിസ്സതീ’’തി ചിന്തേന്തോ നിസീദി. രാജാ ഥേരേ പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന സഹത്ഥാ സന്തപ്പേത്വാ സമ്പവാരേത്വാ ‘‘അനുളാദേവീപമുഖാനി പഞ്ച ഇത്ഥിസതാനി ഥേരാനം അഭിവാദനം പൂജാസക്കാരഞ്ച കരോന്തൂ’’തി പക്കോസാപേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഥേരോ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ രഞ്ഞോ സപരിജനസ്സ ¶ ധമ്മരതനവസ്സം വസ്സേന്തോ പേതവത്ഥും ¶ വിമാനവത്ഥും സച്ചസംയുത്തഞ്ച കഥേസി. തം ഥേരസ്സ ധമ്മദേസനം സുത്വാ താനി പഞ്ചപി ഇത്ഥിസതാനി സോതാപത്തിഫലം സച്ഛാകംസു.

യേപി തേ മനുസ്സാ പുരിമദിവസേ മിസ്സകപബ്ബതേ ഥേരേ അദ്ദസംസു, തേ തേസു തേസു ഠാനേസു ഥേരാനം ഗുണേ കഥേന്തി. തേസം സുത്വാ മഹാജനകായോ രാജങ്ഗണേ സന്നിപതിത്വാ മഹാസദ്ദം അകാസി. രാജാ ‘‘കിം ഏസോ സദ്ദോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘നാഗരാ, ദേവ, ‘ഥേരേ ദട്ഠും ന ലഭാമാ’തി വിരവന്തീ’’തി. രാജാ ‘‘സചേ ഇധ പവിസിസ്സന്തി, ഓകാസോ ന ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, ഭണേ, ഹത്ഥിസാലം പടിജഗ്ഗിത്വാ വാലുകം ആകിരിത്വാ പഞ്ചവണ്ണാനി പുപ്ഫാനി വികിരിത്വാ ചേലവിതാനം ബന്ധിത്വാ മങ്ഗലഹത്ഥിട്ഠാനേ ഥേരാനം ആസനാനി പഞ്ഞപേഥാ’’തി ആഹ. അമച്ചാ തഥാ അകംസു. ഥേരോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ നിസീദിത്വാ ദേവദൂതസുത്തന്തം കഥേസി. കഥാപരിയോസാനേ പാണസഹസ്സം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തതോ ‘‘ഹത്ഥിസാലാ അതിസമ്ബാധാ’’തി ദക്ഖിണദ്വാരേ നന്ദനവനുയ്യാനേ ആസനം പഞ്ഞപേസും. ഥേരോ തത്ഥ നിസീദിത്വാ ആസീവിസോപമസുത്തം കഥേസി. തമ്പി സുത്വാ പാണസഹസ്സം സോതാപത്തിഫലം ¶ പടിലഭി.

ഏവം ആഗതദിവസതോ ദുതിയദിവസേ അഡ്ഢതേയ്യസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഥേരസ്സ നന്ദനവനേ ആഗതാഗതാഹി കുലിത്ഥീഹി കുലസുണ്ഹാഹി കുലകുമാരീഹി സദ്ധിം സമ്മോദമാനസ്സേവ സായന്ഹസമയോ ജാതോ. ഥേരോ കാലം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘ഗച്ഛാമ ദാനി മിസ്സകപബ്ബത’’ന്തി ഉട്ഠഹി. അമച്ചാ – ‘‘കത്ഥ, ഭന്തേ, ഗച്ഛഥാ’’തി? ‘‘അമ്ഹാകം നിവാസനട്ഠാന’’ന്തി. തേ രഞ്ഞോ സംവിദിതം കത്വാ രാജാനുമതേന ആഹംസു – ‘‘അകാലോ, ഭന്തേ, ഇദാനി തത്ഥ ഗന്തും; ഇദമേവ നന്ദനവനുയ്യാനം അയ്യാനം ആവാസട്ഠാനം ഹോതൂ’’തി. ‘‘അലം, ഗച്ഛാമാ’’തി. പുന രഞ്ഞോ വചനേനാഹംസു – ‘‘രാജാ, ഭന്തേ, ആഹ – ‘ഏതം മേഘവനം നാമ ഉയ്യാനം മമ പിതു സന്തകം നഗരതോ നാതിദൂരം നാച്ചാസന്നം ഗമനാഗമനസമ്പന്നം, ഏത്ഥ ഥേരാ വാസം കപ്പേന്തൂ’’’തി. വസിംസു ഥേരാ മേഘവനേ ഉയ്യാനേ.

രാജാപി ഖോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന ഥേരസ്സ സമീപം ഗന്ത്വാ സുഖസയിതഭാവം പുച്ഛിത്വാ ‘‘കപ്പതി, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരാമോ’’തി പുച്ഛി. ഥേരോ ‘‘കപ്പതി, മഹാരാജാ’’തി വത്വാ ഇമം സുത്തം ആഹരി – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആരാമ’’ന്തി. രാജാ തുട്ഠോ സുവണ്ണഭിങ്ഗാരം ഗഹേത്വാ ഥേരസ്സ ഹത്ഥേ ഉദകം പാതേത്വാ മഹാമേഘവനുയ്യാനം അദാസി. സഹ ¶ ഉദകപാതേന പഥവീ കമ്പി. അയം മഹാവിഹാരേ പഠമോ പഥവീകമ്പോ അഹോസി. രാജാ ഭീതോ ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, പഥവീ കമ്പതീ’’തി? ‘‘മാ ഭായി, മഹാരാജ, ഇമസ്മിം ദീപേ ദസബലസ്സ സാസനം പതിട്ഠഹിസ്സതി; ഇദഞ്ച പഠമം വിഹാരട്ഠാനം ഭവിസ്സതി, തസ്സേതം പുബ്ബനിമിത്ത’’ന്തി. രാജാ ഭിയ്യോസോമത്തായ ¶ പസീദി. ഥേരോ പുനദിവസേപി രാജഗേഹേയേവ ഭുഞ്ജിത്വാ നന്ദനവനേ അനമതഗ്ഗിയാനി കഥേസി. പുനദിവസേ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോപമസുത്തം കഥേസി. ഏതേനേവുപായേന സത്ത ദിവസാനി കഥേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ അഡ്ഢനവമാനം പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. തതോ പട്ഠായ ¶ ച നന്ദനവനം സാസനസ്സ ജോതിപാതുഭാവട്ഠാനന്തി കത്വാ ‘‘ജോതിവന’’ന്തി നാമം ലഭി. സത്തമേ പന ദിവസേ ഥേരാ അന്തേപുരേ രഞ്ഞോ അപ്പമാദസുത്തം കഥയിത്വാ ചേതിയഗിരിമേവ അഗമംസു.

അഥ ഖോ രാജാ അമച്ചേ പുച്ഛി – ‘‘ഥേരോ, അമ്ഹേ ഗാള്ഹേന ഓവാദേന ഓവദതി; ഗച്ഛേയ്യ നു ഖോ’’തി? അമച്ചാ ‘‘തുമ്ഹേഹി, ദേവ, ഥേരോ അയാചിതോ സയമേവ ആഗതോ; തസ്മാ തസ്സ അനാപുച്ഛാവ ഗമനമ്പി ഭവേയ്യാ’’തി ആഹംസു. തതോ രാജാ രഥം അഭിരുഹിത്വാ ദ്വേ ച ദേവിയോ ആരോപേത്വാ ചേതിയഗിരിം അഗമാസി മഹഞ്ചരാജാനുഭാവേന. ഗന്ത്വാ ദേവിയോ ഏകമന്തം അപക്കമാപേത്വാ സയമേവ ഥേരാനം സമീപം ഉപസങ്കമന്തോ അതിവിയ കിലന്തരൂപോ ഹുത്വാ ഉപസങ്കമി. തതോ നം ഥേരോ ആഹ – ‘‘കസ്മാ ത്വം, മഹാരാജ, ഏവം കിലമമാനോ ആഗതോ’’തി? ‘‘‘തുമ്ഹേ മമ ഗാള്ഹം ഓവാദം ദത്വാ ഇദാനി ഗന്തുകാമാ നു ഖോ’തി ജാനനത്ഥം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ന മയം, മഹാരാജ, ഗന്തുകാമാ; അപിച വസ്സൂപനായികകാലോ നാമായം മഹാരാജ, തത്ര സമണേന വസ്സൂപനായികട്ഠാനം ഞാതും വട്ടതീ’’തി. തംദിവസമേവ അരിട്ഠോ നാമ അമച്ചോ പഞ്ചപണ്ണാസായ ജേട്ഠകനിട്ഠഭാതുകേഹി സദ്ധിം രഞ്ഞോ സമീപേ ഠിതോ ആഹ – ‘‘ഇച്ഛാമഹം, ദേവ, ഥേരാനം സന്തികേ പബ്ബജിതു’’ന്തി. ‘‘സാധു, ഭണേ, പബ്ബജസ്സൂ’’തി രാജാ അനുജാനിത്വാ ഥേരം സമ്പടിച്ഛാപേസി. ഥേരോ തദഹേവ പബ്ബാജേസി. സബ്ബേ ഖുരഗ്ഗേയേവ അരഹത്തം പാപുണിംസു.

രാജാപി ഖോ തങ്ഖണേയേവ കണ്ടകേന ചേതിയങ്ഗണം പരിക്ഖിപിത്വാ ദ്വാസട്ഠിയാ ലേണേസു കമ്മം പട്ഠപേത്വാ നഗരമേവ അഗമാസി. തേപി ഥേരാ ¶ ദസഭാതികസമാകുലം രാജകുലം പസാദേത്വാ മഹാജനം ഓവദമാനാ ചേതിയഗിരിമ്ഹി വസ്സം വസിംസു. തദാപി ചേതിയഗിരിമ്ഹി പഠമം വസ്സം ഉപഗതാ ദ്വാസട്ഠി ¶ അരഹന്തോ അഹേസും. അഥായസ്മാ മഹാമഹിന്ദോ വുത്ഥവസ്സോ പവാരേത്വാ കത്തികപുണ്ണമായം ഉപോസഥദിവസേ രാജാനം ഏതദവോച – ‘‘മഹാരാജ, അമ്ഹേഹി ചിരദിട്ഠോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ, അനാഥവാസം വസിമ്ഹ, ഇച്ഛാമ മയം ജമ്ബുദീപം ഗന്തു’’ന്തി. രാജാ ആഹ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹാമി, അയഞ്ച മഹാജനോ തുമ്ഹേ നിസ്സായ തീസു സരണേസു പതിട്ഠിതോ, കസ്മാ തുമ്ഹേ ഉക്കണ്ഠിതത്ഥാ’’തി? ‘‘ചിരദിട്ഠോ നോ, മഹാരാജ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ, അഭിവാദനപച്ചുട്ഠാനഅഞ്ജലികമ്മസാമീചികമ്മകരണട്ഠാനം നത്ഥി, തേനമ്ഹ ഉക്കണ്ഠിതാ’’തി. ‘‘നനു, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ അവോചുത്ഥ – ‘പരിനിബ്ബുതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’’തി. ‘‘കിഞ്ചാപി, മഹാരാജ, പരിനിബ്ബുതോ; അഥ ഖ്വസ്സ സരീരധാതുയോ തിട്ഠന്തീ’’തി. ‘‘അഞ്ഞാതം, ഭന്തേ, ഥൂപപതിട്ഠാനം തുമ്ഹേ ആകങ്ഖഥാതി. കരോമി ¶ , ഭന്തേ, ഥൂപം, ഭൂമിഭാഗം ദാനി വിചിനാഥ; അപിച, ഭന്തേ, ധാതുയോ കുതോ ലച്ഛാമാ’’തി? ‘‘സുമനേന സദ്ധിം മന്തേഹി, മഹാരാജാ’’തി.

‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി രാജാ സുമനം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കുതോ ദാനി, ഭന്തേ, ധാതുയോ ലച്ഛാമാ’’തി? സുമനോ ആഹ – ‘‘അപ്പോസ്സുക്കോ ത്വം, മഹാരാജ, വീഥിയോ സോധാപേത്വാ ധജപടാകപുണ്ണഘടാദീഹി അലങ്കാരാപേത്വാ സപരിജനോ ഉപോസഥം സമാദിയിത്വാ സബ്ബതാളാവചരേ ഉപട്ഠാപേത്വാ മങ്ഗലഹത്ഥിം സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതം കാരാപേത്വാ ഉപരി ചസ്സ സേതച്ഛത്തം ഉസ്സാപേത്വാ സായന്ഹസമയേ മഹാനാഗവനുയ്യാനാഭിമുഖോ യാഹി. അദ്ധാ തസ്മിം ഠാനേ ¶ ധാതുയോ ലച്ഛസീ’’തി. രാജാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി. ഥേരാ ചേതിയഗിരിമേവ അഗമംസു. തത്രായസ്മാ മഹിന്ദത്ഥേരോ സുമനസാമണേരം ആഹ – ‘‘ഗച്ഛ ത്വം, സാമണേര, ജമ്ബുദീപേ തവ അയ്യകം അസോകം ധമ്മരാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ മമ വചനേന ഏവം വദേഹി – ‘സഹായോ വോ, മഹാരാജ, ദേവാനമ്പിയതിസ്സോ ബുദ്ധസാസനേ പസന്നോ ഥൂപം പതിട്ഠാപേതുകാമോ, തുമ്ഹാകം കിര ഹത്ഥേ ധാതു അത്ഥി തം മേ ദേഥാ’തി. തം ഗഹേത്വാ സക്കം ദേവരാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവം വദേഹി – ‘തുമ്ഹാകം കിര, മഹാരാജ, ഹത്ഥേ ദ്വേ ധാതുയോ അത്ഥി – ദക്ഖിണദാഠാ ച ദക്ഖിണക്ഖകഞ്ച; തതോ തുമ്ഹേ ദക്ഖിണദാഠം പൂജേഥ, ദക്ഖിണക്ഖകം പന മയ്ഹം ദേഥാ’തി. ഏവഞ്ച നം വദേഹി – ‘കസ്മാ ത്വം, മഹാരാജ, അമ്ഹേ തമ്ബപണ്ണിദീപം പഹിണിത്വാ പമജ്ജസീ’’’തി?

‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഖോ സുമനോ ഥേരസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ താവദേവ പത്തചീവരമാദായ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പാടലിപുത്തദ്വാരേ ഓരുയ്ഹ രഞ്ഞോ ¶ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി. രാജാ തുട്ഠോ സാമണേരസ്സ ഹത്ഥതോ പത്തം ഗഹേത്വാ ഗന്ധേഹി ഉബ്ബട്ടേത്വാ വരമുത്തസദിസാനം ധാതൂനം പൂരേത്വാ അദാസി. സോ തം ഗഹേത്വാ സക്കം ദേവരാജാനം ഉപസങ്കമി. സക്കോ ദേവരാജാ സാമണേരം ദിസ്വാവ ‘‘കിം, ഭന്തേ സുമന, ആഹിണ്ഡസീ’’തി ആഹ. ‘‘ത്വം, മഹാരാജ, അമ്ഹേ തമ്ബപണ്ണിദീപം പേസേത്വാ കസ്മാ പമജ്ജസീ’’തി? ‘‘നപ്പമജ്ജാമി, ഭന്തേ, വദേഹി – ‘കിം കരോമീ’’’തി? ‘‘തുമ്ഹാകം കിര ഹത്ഥേ ദ്വേ ധാതുയോ അത്ഥി – ദക്ഖിണദാഠാ ച ദക്ഖിണക്ഖകഞ്ച; തതോ തുമ്ഹേ ദക്ഖിണദാഠം പൂജേഥ, ദക്ഖിണക്ഖകം പന മയ്ഹം ദേഥാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഖോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ യോജനപ്പമാണം മണിഥൂപം ഉഗ്ഘാടേത്വാ ദക്ഖിണക്ഖകധാതും നീഹരിത്വാ സുമനസ്സ അദാസി. സോ തം ഗഹേത്വാ ചേതിയഗിരിമ്ഹിയേവ പതിട്ഠാസി.

അഥ ഖോ മഹിന്ദപമുഖാ സബ്ബേപി തേ മഹാനാഗാ ¶ അസോകധമ്മരാജേന ദിന്നധാതുയോ ചേതിയഗിരിമ്ഹിയേവ പതിട്ഠാപേത്വാ ദക്ഖിണക്ഖകം ആദായ വഡ്ഢമാനകച്ഛായായ മഹാനാഗവനുയ്യാനമഗമംസു ¶ . രാജാപി ഖോ സുമനേന വുത്തപ്പകാരം പൂജാസക്കാരം കത്വാ ഹത്ഥിക്ഖന്ധവരഗതോ സയം മങ്ഗലഹത്ഥിമത്ഥകേ സേതച്ഛത്തം ധാരയമാനോ മഹാനാഗവനം സമ്പാപുണി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘സചേ അയം സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ധാതു, ഛത്തം അപനമതു, മങ്ഗലഹത്ഥീ ജണ്ണുകേഹി ഭൂമിയം പതിട്ഠഹതു, ധാതുചങ്കോടകം മയ്ഹം മത്ഥകേ പതിട്ഠാതൂ’’തി. സഹ രഞ്ഞോ ചിത്തുപ്പാദേന ഛത്തം അപനമി, ഹത്ഥീ ജണ്ണുകേഹി പതിട്ഠഹി, ധാതുചങ്കോടകം രഞ്ഞോ മത്ഥകേ പതിട്ഠഹി. രാജാ അമതേനേവ അഭിസിത്തഗത്തോ വിയ പരമേന പീതിപാമോജ്ജേന സമന്നാഗതോ ഹുത്വാ പുച്ഛി – ‘‘ധാതും, ഭന്തേ, കിം കരോമാ’’തി? ‘‘ഹത്ഥികുമ്ഭമ്ഹിയേവ താവ, മഹാരാജ, ഠപേഹീ’’തി. രാജാ ധാതുചങ്കോടകം ഗഹേത്വാ ഹത്ഥികുമ്ഭേ ഠപേസി. പമുദിതോ നാഗോ കോഞ്ചനാദം നദി. മഹാമേഘോ ഉട്ഠഹിത്വാ പോക്ഖരവസ്സം വസ്സി. ഉദകപരിയന്തം കത്വാ മഹാഭൂമിചാലോ അഹോസി. ‘‘പച്ചന്തേപി നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ധാതു പതിട്ഠഹിസ്സതീ’’തി ദേവമനുസ്സാ പമോദിംസു. ഏവം ഇദ്ധാനുഭാവസിരിയാ ദേവമനുസ്സാനം പീതിം ജനയന്തോ –

പുണ്ണമായം മഹാവീരോ, ചാതുമാസിനിയാ ഇധ;

ആഗന്ത്വാ ദേവലോകമ്ഹാ, ഹത്ഥികുമ്ഭേ പതിട്ഠിതോതി.

അഥസ്സ സോ ഹത്ഥിനാഗോ അനേകതാളാവചരപരിവാരിതോ അതിവിയ ഉളാരേന പൂജാസക്കാരേന സക്കരിയമാനോ പച്ഛിമദിസാഭിമുഖോവ ഹുത്വാ, അപസക്കന്തോ ¶ യാവ നഗരസ്സ പുരത്ഥിമദ്വാരം താവ ഗന്ത്വാ പുരത്ഥിമേന ദ്വാരേന നഗരം പവിസിത്വാ സകലനാഗരേന ¶ ഉളാരായ പൂജായ കരീയമാനായ ദക്ഖിണദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ ഥൂപാരാമസ്സ പച്ഛിമദിസാഭാഗേ മഹേജവത്ഥു നാമ കിര അത്ഥി, തത്ഥ ഗന്ത്വാ പുന ഥൂപാരാമാഭിമുഖോയേവ പടിനിവത്തി. തേന ച സമയേന ഥൂപാരാമേ പുരിമകാനം തിണ്ണം സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം പരിഭോഗചേതിയട്ഠാനം ഹോതി.

അതീതേ കിര അയം ദീപോ ഓജദീപോ നാമ അഹോസി, രാജാ അഭയോ നാമ, നഗരം അഭയപുരം നാമ, ചേതിയപബ്ബതോ ദേവകൂടപബ്ബതോ നാമ, ഥൂപാരാമോ പടിയാരാമോ നാമ. തേന ഖോ പന സമയേന കകുസന്ധോ ഭഗവാ ലോകേ ഉപ്പന്നോ ഹോതി. തസ്സ സാവകോ മഹാദേവോ നാമ ഥേരോ ഭിക്ഖുസഹസ്സേന സദ്ധിം ദേവകൂടേ പതിട്ഠാസി, മഹിന്ദത്ഥേരോ വിയ ചേതിയപബ്ബതേ. തേന ഖോ പന സമയേന ഓജദീപേ സത്താ പജ്ജരകേന അനയബ്യസനം ആപജ്ജന്തി. അദ്ദസാ ഖോ കകുസന്ധോ ഭഗവാ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം ഓലോകേന്തോ തേ സത്തേ അനയബ്യസനമാപജ്ജന്തേ. ദിസ്വാ ചത്താലീസായ ഭിക്ഖുസഹസ്സേഹി പരിവുതോ അഗമാസി. തസ്സാനുഭാവേന താവദേവ പജ്ജരകോ വൂപസന്തോ. രോഗേ വൂപസന്തേ ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേസി. ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഭഗവാ ധമകരണം ¶ ദത്വാ പക്കാമി. തം അന്തോ പക്ഖിപിത്വാ പടിയാരാമേ ചേതിയം അകംസു. മഹാദേവോ ദീപം അനുസാസന്തോ വിഹാസി.

കോണാഗമനസ്സ പന ഭഗവതോ കാലേ അയം ദീപോ വരദീപോ നാമ അഹോസി, രാജാ സമേണ്ഡീ നാമ, നഗരം വഡ്ഢമാനം നാമ ¶ , പബ്ബതോ സുവണ്ണകൂടോ നാമ. തേന ഖോ പന സമയേന വരദീപേ ദുബ്ബുട്ഠികാ ഹോതി ദുബ്ഭിക്ഖം ദുസ്സസ്സം. സത്താ ഛാതകരോഗേന അനയബ്യസനം ആപജ്ജന്തി. അദ്ദസാ ഖോ കോണാഗമനോ ഭഗവാ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം ഓലോകേന്തോ തേ സത്തേ അനയബ്യസനം ആപജ്ജന്തേ. ദിസ്വാ തിംസഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവുതോ അഗമാസി. ബുദ്ധാനുഭാവേന ദേവോ സമ്മാധാരം അനുപ്പവേച്ഛി. സുഭിക്ഖം അഹോസി. ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേസി. ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഭഗവാ ഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവാരം മഹാസുമനം നാമ ഥേരം ദീപേ ഠപേത്വാ കായബന്ധനം ദത്വാ പക്കാമി. തം അന്തോ പക്ഖിപിത്വാ ചേതിയം അകംസു.

കസ്സപസ്സ പന ഭഗവതോ കാലേ അയം ദീപോ മണ്ഡദീപോ നാമ അഹോസി, രാജാ ജയന്തോ നാമ, നഗരം വിസാലം നാമ, പബ്ബതോ സുഭകൂടോ നാമ ¶ . തേന ഖോ പന സമയേന മണ്ഡദീപേ മഹാവിവാദോ ഹോതി. ബഹൂ സത്താ കലഹവിഗ്ഗഹജാതാ അനയബ്യസനം ആപജ്ജന്തി. അദ്ദസാ ഖോ കസ്സപോ ഭഗവാ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം ഓലോകേന്തോ തേ സത്തേ അനയബ്യസനം ആപജ്ജന്തേ. ദിസ്വാ വീസതിഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവുതോ ആഗന്ത്വാ വിവാദം വൂപസമേത്വാ ധമ്മം ദേസേസി. ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഭഗവാ ഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവാരം സബ്ബനന്ദം നാമ ഥേരം ദീപേ പതിട്ഠാപേത്വാ ഉദകസാടകം ദത്വാ പക്കാമി. തം അന്തോ പക്ഖിപിത്വാ ചേതിയം അകംസു. ഏവം ഥൂപാരാമേ പുരിമകാനം തിണ്ണം ബുദ്ധാനം ചേതിയാനി പതിട്ഠഹിംസു. താനി സാസനന്തരധാനേന നസ്സന്തി, ഠാനമത്തം അവസിസ്സതി. തസ്മാ വുത്തം – ‘‘തേന ച സമയേന ഥൂപാരാമേ പുരിമകാനം തിണ്ണം സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം പരിഭോഗചേതിയട്ഠാനം ഹോതീ’’തി. തദേതം വിനട്ഠേസു ചേതിയേസു ¶ ദേവതാനുഭാവേന കണ്ടകസമാകിണ്ണസാഖേഹി നാനാഗച്ഛേഹി പരിവുതം തിട്ഠതി – ‘‘മാ നം കോചി ഉച്ഛിട്ഠാസുചിമലകചവരേഹി പദൂസേസീ’’തി.

അഥ ഖ്വസ്സ ഹത്ഥിനോ പുരതോ പുരതോ ഗന്ത്വാ രാജപുരിസാ സബ്ബഗച്ഛേ ഛിന്ദിത്വാ ഭൂമിം സോധേത്വാ തം ഹത്ഥതലസദിസം അകംസു. ഹത്ഥിനാഗോ ഗന്ത്വാ തം ഠാനം പുരതോ കത്വാ തസ്സ പച്ഛിമദിസാഭാഗേ ബോധിരുക്ഖട്ഠാനേ അട്ഠാസി. അഥസ്സ മത്ഥകതോ ധാതും ഓരോപേതും ആരഭിംസു. നാഗോ ഓരോപേതും ന ദേതി. രാജാ ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, നാഗോ ധാതും ഓരോപേതും ന ദേതീ’’തി? ‘‘ആരൂള്ഹം, മഹാരാജ, ഓരോപേതും ന വട്ടതീ’’തി. തസ്മിഞ്ച കാലേ അഭയവാപിയാ ഉദകം ¶ ഛിന്നം ഹോതി. സമന്താ ഭൂമി ഫലിതാ ഹോതി, സുഉദ്ധരാ മത്തികാപിണ്ഡാ. തതോ മഹാജനോ സീഘം സീഘം മത്തികം ആഹരിത്വാ ഹത്ഥികുമ്ഭപ്പമാണം വത്ഥുമകാസി. താവദേവ ച ഥൂപകരണത്ഥം ഇട്ഠകാ കാതും ആരഭിംസു. ന യാവ ഇട്ഠകാ പരിനിട്ഠന്തി താവ ഹത്ഥിനാഗോ കതിപാഹം ദിവാ ബോധിരുക്ഖട്ഠാനേ ഹത്ഥിസാലായം തിട്ഠതി, രത്തിം ഥൂപപതിട്ഠാനഭൂമിം പരിയായതി. അഥ വത്ഥും ചിനാപേത്വാ രാജാ ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘കീദിസോ, ഭന്തേ, ഥൂപോ കാതബ്ബോ’’തി? ‘‘വീഹിരാസിസദിസോ, മഹാരാജാ’’തി.

‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി രാജാ ജങ്ഘപ്പമാണം ഥൂപം ചിനാപേത്വാ ധാതുഓരോപനത്ഥായ മഹാസക്കാരം കാരേസി. സകലനഗരഞ്ച ജനപദോ ച ധാതുമഹദസ്സനത്ഥം സന്നിപതി. സന്നിപതിതേ ച പന തസ്മിം മഹാജനകായേ ദസബലസ്സ ¶ ധാതു ഹത്ഥികുമ്ഭതോ സത്തതാലപ്പമാണം വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ യമകപാടിഹാരിയം ദസ്സേസി. തേഹി തേഹി ധാതുപ്പദേസേഹി ഛന്നം വണ്ണാനം ഉദകധാരാ ച അഗ്ഗിക്ഖന്ധാ ച പവത്തന്തി, സാവത്ഥിയം കണ്ഡമ്ബമൂലേ ഭഗവതാ ദസ്സിതപാടിഹാരിയസദിസമേവ ¶ പാടിഹാരിയം അഹോസി. തഞ്ച ഖോ നേവ ഥേരാനുഭാവേന, ന ദേവതാനുഭാവേന; അപിച ഖോ ബുദ്ധാനുഭാവേനേവ. ഭഗവാ കിര ധരമാനോവ അധിട്ഠാസി – ‘‘മയി പരിനിബ്ബുതേ തമ്ബപണ്ണിദീപേ അനുരാധപുരസ്സ ദക്ഖിണദിസാഭാഗേ പുരിമകാനം തിണ്ണം ബുദ്ധാനം പരിഭോഗചേതിയട്ഠാനേ മമ ദക്ഖിണക്ഖകധാതു പതിട്ഠാനദിവസേ യമകപാടിഹാരിയം ഹോതൂ’’തി.

‘‘ഏവം അചിന്തിയാ ബുദ്ധാ, ബുദ്ധധമ്മാ അചിന്തിയാ;

അചിന്തിയേ പസന്നാനം, വിപാകോ ഹോതി അചിന്തിയോ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൧.൮൨);

സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ കിര ഇമം ദീപം ധരമാനകാലേപി തിക്ഖത്തും ആഗമാസി. പഠമം – യക്ഖദമനത്ഥം ഏകകോവ ആഗന്ത്വാ യക്ഖേ ദമേത്വാ ‘‘മയി പരിനിബ്ബുതേ ഇമസ്മിം ദീപേ സാസനം പതിട്ഠഹിസ്സതീ’’തി തമ്ബപണ്ണിദീപേ രക്ഖം കരോന്തോ തിക്ഖത്തും ദീപം ആവിജ്ജി. ദുതിയം – മാതുലഭാഗിനേയ്യാനം നാഗരാജൂനം ദമനത്ഥായ ഏകകോവ ആഗന്ത്വാ തേ ദമേത്വാ അഗമാസി. തതിയം – പഞ്ചഭിക്ഖുസതപരിവാരോ ആഗന്ത്വാ മഹാചേതിയട്ഠാനേ ച ഥൂപാരാമചേതിയട്ഠാനേ ച മഹാബോധിപതിട്ഠിതട്ഠാനേ ച മഹിയങ്ഗണചേതിയട്ഠാനേ ച മുതിയങ്ഗണചേതിയട്ഠാനേ ച ദീഘവാപിചേതിയട്ഠാനേ ച കല്യാണിയചേതിയട്ഠാനേ ച നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ നിസീദി. ഇദമസ്സ ചതുത്ഥം ധാതുസരീരേന ആഗമനം.

ധാതുസരീരതോ ¶ ച പനസ്സ നിക്ഖന്തഉദകഫുസിതേഹി സകലതമ്ബപണ്ണിതലേ ന കോചി അഫുട്ഠോകാസോ നാമ അഹോസി. ഏവമസ്സ തം ധാതുസരീരം ഉദകഫുസിതേഹി തമ്ബപണ്ണിതലസ്സ പരിളാഹം വൂപസമേത്വാ മഹാജനസ്സ പാടിഹാരിയം ദസ്സേത്വാ ഓതരിത്വാ രഞ്ഞോ മത്ഥകേ പതിട്ഠാസി ¶ . രാജാ സഫലം മനുസ്സപടിലാഭം മഞ്ഞമാനോ മഹന്തം സക്കാരം കരിത്വാ ധാതും പതിട്ഠാപേസി. സഹ ധാതുപതിട്ഠാപനേന മഹാഭൂമിചാലോ അഹോസി. തസ്മിഞ്ച പന ധാതുപാടിഹാരിയേ ചിത്തം പസാദേത്വാ രഞ്ഞോ ഭാതാ അഭയോ നാമ രാജകുമാരോ പുരിസസഹസ്സേന സദ്ധിം പബ്ബജി. ചേതരട്ഠഗാമതോ പഞ്ച ദാരകസതാനി പബ്ബജിംസു, തഥാ ദ്വാരമണ്ഡലാദീഹി ഗാമകേഹി നിക്ഖമിത്വാ പഞ്ചപഞ്ച ¶ ദാരകസതാനി സബ്ബാനിപി അന്തോനഗരതോ ച ബഹിനഗരതോ ച പബ്ബജിതാനി തിംസഭിക്ഖുസഹസ്സാനി അഹേസും. നിട്ഠിതേ പന ഥൂപസ്മിം രാജാ ച രാജഭാതികാ ച ദേവിയോ ച ദേവനാഗയക്ഖാനമ്പി വിമ്ഹയകരം പച്ചേകം പച്ചേകം പൂജം അകംസു. നിട്ഠിതായ പന ധാതുപൂജായ പതിട്ഠിതേ ധാതുവരേ മഹിന്ദത്ഥേരോ മേഘവനുയ്യാനമേവ ഗന്ത്വാ വാസം കപ്പേസി.

തസ്മിം ഖോ പന സമയേ അനുളാ ദേവീ പബ്ബജിതുകാമാ ഹുത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ തസ്സാ വചനം സുത്വാ ഥേരം ഏതദവോച – ‘‘അനുളാ, ഭന്തേ, ദേവീ പബ്ബജിതുകാമാ, പബ്ബാജേഥ ന’’ന്തി. ‘‘ന, മഹാരാജ, അമ്ഹാകം മാതുഗാമം പബ്ബാജേതും കപ്പതി. പാടലിപുത്തേ പന മയ്ഹം ഭഗിനീ സങ്ഘമിത്തത്ഥേരീ നാമ അത്ഥി, തം പക്കോസാപേഹി. ഇമസ്മിഞ്ച പന, മഹാരാജ, ദീപേ പുരിമകാനം തിണ്ണം സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം ബോധി പതിട്ഠാസി. അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവതോ സരസരംസിജാലവിസ്സജ്ജനകേന ബോധിനാ ഇധ പതിട്ഠാതബ്ബം, തസ്മാ തഥാ സാസനം പഹിണേയ്യാസി യഥാ സങ്ഘമിത്താ ബോധിം ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛേയ്യാ’’തി.

‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി രാജാ ഥേരസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ അമച്ചേഹി സദ്ധിം മന്തേന്തോ അരിട്ഠം നാമ അത്തനോ ഭാഗിനേയ്യം ആഹ – ‘‘സക്ഖിസ്സസി ത്വം, താത, പാടലിപുത്തം ഗന്ത്വാ മഹാബോധിനാ സദ്ധിം അയ്യം സങ്ഘമിത്തത്ഥേരിം ആനേതു’’ന്തി? ‘‘സക്ഖിസ്സാമി, ദേവ, സചേ മേ പബ്ബജ്ജം അനുജാനിസ്സസീ’’തി. ‘‘ഗച്ഛ, താത ¶ , ഥേരിം ആനേത്വാ പബ്ബജാഹീ’’തി. സോ രഞ്ഞോ ച ഥേരസ്സ ച സാസനം ഗഹേത്വാ ഥേരസ്സ അധിട്ഠാനവസേന ഏകദിവസേനേവ ജമ്ബുകോലപട്ടനം ഗന്ത്വാ നാവം അഭിരുഹിത്വാ സമുദ്ദം അതിക്കമിത്വാ പാടലിപുത്തമേവ അഗമാസി. അനുളാപി ഖോ ദേവീ പഞ്ചഹി കഞ്ഞാസതേഹി പഞ്ചഹി ച അന്തേപുരികാസതേഹി സദ്ധിം ദസ സീലാനി സമാദിയിത്വാ കാസായാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദേത്വാ നഗരസ്സ ഏകദേസേ ഉപസ്സയം കാരാപേത്വാ നിവാസം കപ്പേസി. അരിട്ഠോപി തംദിവസമേവ രഞ്ഞോ സാസനം അപ്പേസി, ഏവഞ്ച അവോച – ‘‘പുത്തോ തേ, ദേവ, മഹിന്ദത്ഥേരോ ഏവമാഹ – ‘സഹായകസ്സ കിര തേ ദേവാനമ്പിയതിസ്സസ്സ രഞ്ഞോ ഭാതു ജായാ അനുളാ നാമ ദേവീ പബ്ബജിതുകാമാ ¶ , തം പബ്ബാജേതും അയ്യം സങ്ഘമിത്തത്ഥേരിം പഹിണഥ, അയ്യായേവ ച സദ്ധിം മഹാബോധി’’’ന്തി. ഥേരസ്സ സാസനം ആരോചേത്വാ സങ്ഘമിത്തത്ഥേരിം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘അയ്യേ, തുമ്ഹാകം ഭാതാ മഹിന്ദത്ഥേരോ മം തുമ്ഹാകം സന്തികം പേസേസി, ദേവാനമ്പിയതിസ്സസ്സ രഞ്ഞോ ഭാതു ജായാ അനുളാ നാമ ദേവീ ¶ പഞ്ചഹി കഞ്ഞാസതേഹി, പഞ്ചഹി ച അന്തേപുരികാസതേഹി സദ്ധിം പബ്ബജിതുകാമാ, തം കിര ആഗന്ത്വാ പബ്ബാജേഥാ’’തി. സാ താവദേവ തുരിതതുരിതാ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘മഹാരാജ, മയ്ഹം ഭാതാ മഹിന്ദത്ഥേരോ ഏവം പഹിണി, ‘രഞ്ഞോ കിര ഭാതു ജായാ അനുളാ നാമ ദേവീ പഞ്ചഹി കഞ്ഞാസതേഹി പഞ്ചഹി ച അന്തേപുരികാസതേഹി സദ്ധിം പബ്ബജിതുകാമാ മയ്ഹം ആഗമനം ഉദിക്ഖതി’. ഗച്ഛാമഹം, മഹാരാജ, തമ്ബപണ്ണിദീപ’’ന്തി.

രാജാ ആഹ – ‘‘അമ്മ, പുത്തോപി മേ മഹിന്ദത്ഥേരോ നത്താ ച മേ സുമനസാമണേരോ മം ഛിന്നഹത്ഥം വിയ കരോന്താ തമ്ബപണ്ണിദീപം ¶ ഗതാ. തസ്സ മയ്ഹം തേപി അപസ്സന്തസ്സ ഉപ്പന്നോ സോകോ തവ മുഖം പസ്സന്തസ്സ വൂപസമ്മതി! അലം, അമ്മ, മാ ത്വം അഗമാസീ’’തി. ‘‘ഭാരിയം മേ, മഹാരാജ, ഭാതു വചനം; അനുളാപി ഖത്തിയാ ഇത്ഥിസഹസ്സപരിവുതാ പബ്ബജ്ജാപുരേക്ഖാരാ മം പടിമാനേതി; ഗച്ഛാമഹം, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘തേന ഹി, അമ്മ, മഹാബോധിം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛാഹീ’’തി. കുതോ രഞ്ഞോ മഹാബോധി? രാജാ കിര തതോ പുബ്ബേ ഏവ ധാതുഗ്ഗഹണത്ഥായ അനാഗതേ സുമനേ ലങ്കാദീപം മഹാബോധിം പേസേതുകാമോ, ‘‘കഥം നു ഖോ അസത്ഥഘാതാരഹം മഹാബോധിം പേസേസ്സാമീ’’തി ഉപായം അപസ്സന്തോ മഹാദേവം നാമ അമച്ചം പുച്ഛി. സോ ആഹ – ‘‘സന്തി, ദേവ, ബഹൂ പണ്ഡിതാ ഭിക്ഖൂ’’തി. തം സുത്വാ രാജാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഭത്തം പടിയാദേത്വാ ഭത്തകിച്ചാവസാനേ സങ്ഘം പുച്ഛി – ‘‘ഗന്തബ്ബം നു ഖോ, ഭന്തേ, ഭഗവതോ മഹാബോധിനാ ലങ്കാദീപം നോ’’തി? സങ്ഘോ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരസ്സ ഭാരം അകാസി.

ഥേരോ ‘‘ഗന്തബ്ബം, മഹാരാജ, മഹാബോധിനാ ലങ്കാദീപ’’ന്തി വത്വാ ഭഗവതോ പഞ്ച മഹാഅധിട്ഠാനാനി കഥേസി. കതമാനി പഞ്ച? ഭഗവാ കിര മഹാപരിനിബ്ബാനമഞ്ചേ നിപന്നോ ലങ്കാദീപേ മഹാബോധിപതിട്ഠാപനത്ഥായ ‘‘അസോകമഹാരാജാ മഹാബോധിഗ്ഗഹണത്ഥം ഗമിസ്സതി, തദാ മഹാബോധിസ്സ ദക്ഖിണസാഖാ സയമേവ ഛിജ്ജിത്വാ സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠാതൂ’’തി അധിട്ഠാസി – ഇദമേകമധിട്ഠാനം.

തത്ഥ പതിട്ഠാനകാലേ ച ‘‘മഹാബോധി ഹിമവലാഹകഗബ്ഭം പവിസിത്വാ പതിട്ഠാതൂ’’തി അധിട്ഠാസി – ഇദം ദുതിയമധിട്ഠാനം.

‘‘സത്തമേ ¶ ¶ ദിവസേ ഹിമവലാഹകഗബ്ഭതോ ഓരുയ്ഹ സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠഹന്തോ പത്തേഹി ച ഫലേഹി ച ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ മുഞ്ചതൂ’’തി അധിട്ഠാസി – ഇദം തതിയമധിട്ഠാനം.

‘‘ഥൂപാരാമേ ദക്ഖിണക്ഖകധാതു ചേതിയമ്ഹി പതിട്ഠാനദിവസേ യമകപാടിഹാരിയം കരോതൂ’’തി അധിട്ഠാസി – ഇദം ചതുത്ഥം അധിട്ഠാനം.

ലങ്കാദീപമ്ഹിയേവ മേ ദോണമത്താ ധാതുയോ മഹാചേതിയമ്ഹി പതിട്ഠാനകാലേ ¶ ബുദ്ധവേസം ഗഹേത്വാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ യമകപാടിഹാരിയം കരോന്തൂ’’തി അധിട്ഠാസി – ഇദം പഞ്ചമം അധിട്ഠാനന്തി.

രാജാ ഇമാനി പഞ്ച മഹാഅധിട്ഠാനാനി സുത്വാ പസന്നചിത്തോ പാടലിപുത്തതോ യാവ മഹാബോധി താവ മഗ്ഗം പടിജഗ്ഗാപേത്വാ സുവണ്ണകടാഹത്ഥായ ബഹും സുവണ്ണം നീഹരാപേസി. താവദേവ ച രഞ്ഞോ ചിത്തം ഞത്വാ വിസ്സകമ്മദേവപുത്തോ കമ്മാരവണ്ണം നിമ്മിനിത്വാ പുരതോ അട്ഠാസി. രാജാ തം ദിസ്വാ ‘‘താത, ഇമം സുവണ്ണം ഗഹേത്വാ കടാഹം കരോഹീ’’തി ആഹ. ‘‘പമാണം, ദേവ, ജാനാഥാ’’തി? ‘‘ത്വമേവ, താത, ഞത്വാ കരോഹീ’’തി. ‘‘സാധു, ദേവ, കരിസ്സാമീ’’തി സുവണ്ണം ഗഹേത്വാ അത്തനോ ആനുഭാവേന ഹത്ഥേന പരിമജ്ജിത്വാ സുവണ്ണകടാഹം നിമ്മിനി നവഹത്ഥപരിക്ഖേപം പഞ്ചഹത്ഥുബ്ബേധം തിഹത്ഥവിക്ഖമ്ഭം അട്ഠങ്ഗുലബഹലം ഹത്ഥിസോണ്ഡപ്പമാണമുഖവട്ടിം. അഥ രാജാ സത്തയോജനായാമായ തിയോജനവിത്ഥാരായ മഹതിയാ സേനായ പാടലിപുത്തതോ നിക്ഖമിത്വാ അരിയസങ്ഘമാദായ മഹാബോധിസമീപം അഗമാസി. സേനാ സമുസ്സിതധജപടാകം നാനാരതനവിചിത്തം അനേകാലങ്കാരപഅമണ്ഡിതം നാനാവിധകുസുമസമാകിണ്ണം അനേകതൂരിയസങ്ഘുട്ഠം മഹാബോധിം പരിക്ഖിപി. രാജാ സഹസ്സമത്തേ ഗണപാമോക്ഖേ മഹാഥേരേ ഗഹേത്വാ സകലജമ്ബുദീപേ പത്താഭിസേകാനം രാജൂനം സഹസ്സേന അത്താനഞ്ച മഹാബോധിഞ്ച പരിവാരാപേത്വാ മഹാബോധിമൂലേ ഠത്വാ മഹാബോധിം ഉല്ലോകേസി. മഹാബോധിസ്സ ഖന്ധഞ്ച ദക്ഖിണമഹാസാഖായ ചതുഹത്ഥപ്പമാണപ്പദേസഞ്ച ഠപേത്വാ അവസേസം അദസ്സനം അഗമാസി.

രാജാ തം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ ഉപ്പന്നപീതിപാമോജ്ജോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ഇമം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ തുട്ഠോ മഹാബോധിം സകലജമ്ബുദീപരജ്ജേന പൂജേമീ’’തി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ വത്വാ അഭിസേകം അദാസി. തതോ ¶ പുപ്ഫഗന്ധാദീഹി പൂജേത്വാ തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ അട്ഠസു ഠാനേസു വന്ദിത്വാ ഉട്ഠായ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ¶ ഠത്വാ സച്ചവചനകിരിയായ ബോധിം ഗണ്ഹിതുകാമോ ഭൂമിതോ യാവ മഹാബോധിസ്സ ദക്ഖിണസാഖാ താവ ഉച്ചം കത്വാ ഠപിതസ്സ സബ്ബരതനമയപീഠസ്സ ഉപരി സുവണ്ണകടാഹം ഠപാപേത്വാ രതനപീഠം ആരുയ്ഹ സുവണ്ണതുലികം ഗഹേത്വാ മനോസിലായ ലേഖം കത്വാ ‘‘യദി മഹാബോധിനാ ലങ്കാദീപേ പതിട്ഠാതബ്ബം, യദി ചാഹം ബുദ്ധസാസനേ നിബ്ബേമതികോ ഭവേയ്യം, മഹാബോധി ¶ സയമേവ ഇമസ്മിം സുവണ്ണകടാഹേ ഓരുയ്ഹ പതിട്ഠാതൂ’’തി സച്ചവചനകിരിയമകാസി. സഹ സച്ചകിരിയായ ബോധിസാഖാ മനോസിലായ പരിച്ഛിന്നട്ഠാനേ ഛിജ്ജിത്വാ ഗന്ധകലലപൂരസ്സ സുവണ്ണകടാഹസ്സ ഉപരി അട്ഠാസി. തസ്സ ഉബ്ബേധേന ദസഹത്ഥോ ഖന്ധോ ഹോതി ചതുഹത്ഥാ പഞ്ച മഹാസാഖാ പഞ്ചഹിയേവ ഫലേഹി പടിമണ്ഡിതാ, ഖുദ്ദകസാഖാനം പന സഹസ്സം. അഥ രാജാ മൂലലേഖായ ഉപരി തിവങ്ഗുലപ്പദേസേ അഞ്ഞം ലേഖം പരിച്ഛിന്ദി. തതോ താവദേവ പുപ്ഫുളകാ ഹുത്വാ ദസ മഹാമൂലാനി നിക്ഖമിംസു. പുന ഉപരൂപരി തിവങ്ഗുലേ തിവങ്ഗുലേ അഞ്ഞാ നവ ലേഖാ പരിച്ഛിന്ദി. താഹിപി ദസ ദസ പുപ്ഫുളകാ ഹുത്വാ നവുതി മൂലാനി നിക്ഖമിംസു. പഠമകാ ദസ മഹാമൂലാ ചതുരങ്ഗുലമത്തം നിക്ഖന്താ. ഇതരേപി ഗവക്ഖജാലസദിസം അനുസിബ്ബന്താ നിക്ഖന്താ. ഏത്തകം പാടിഹാരിയം രാജാ രതനപീഠമത്ഥകേ ഠിതോയേവ ദിസ്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ മഹാനാദം നദി. അനേകാനി ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി സാധുകാരമകംസു. സകലരാജസേനാ ഉന്നാദിനീ അഹോസി. ചേലുക്ഖേപസതസഹസ്സാനി പവത്തയിംസു. ഭൂമട്ഠകദേവേ ആദിം കത്വാ യാവ ബ്രഹ്മകായികാ ദേവാ ¶ താവ സാധുകാരം പവത്തയിംസു. രഞ്ഞോ ഇമം പാടിഹാരിയം പസ്സന്തസ്സ പീതിയാ നിരന്തരം ഫുടസരീരസ്സ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ഠിതസ്സേവ മഹാബോധി മൂലസതേന സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠാസി. ദസ മഹാമൂലാനി സുവണ്ണകടാഹതലം ആഹച്ച അട്ഠംസു. അവസേസാനി നവുതി ഖുദ്ദകമൂലാനി അനുപുബ്ബേന വഡ്ഢനകാനി ഹുത്വാ ഗന്ധകലലേ ഓരുയ്ഹ ഠിതാനി.

ഏവം സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠിതമത്തേ മഹാബോധിമ്ഹി മഹാപഥവീ ചലി. ആകാസേ ദേവദുന്ദുഭിയോ ഫലിംസു. പബ്ബതാനം നച്ചേഹി ദേവാനം സാധുകാരേഹി യക്ഖാനം ഹിങ്കാരേഹി അസുരാനം ഥുതിജപ്പേഹി ബ്രഹ്മാനം അപ്ഫോടനേഹി മേഘാനം ഗജ്ജിതേഹി ചതുപ്പദാനം രവേഹി പക്ഖീനം രുതേഹി സബ്ബതാളാവചരാനം ¶ സകസകപടിഭാനേഹി പഥവീതലതോ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ താവ ഏകകോലാഹലം ഏകനിന്നാദം അഹോസി. പഞ്ചസു സാഖാസു ഫലതോ ഫലതോ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ നിക്ഖമിത്വാ സകലചക്കവാളം രതനഗോപാനസീവിനദ്ധം വിയ കുരുമാനാ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛിംസു. തം ഖണതോ ച പന പഭുതി സത്ത ദിവസാനി മഹാബോധി ഹിമവലാഹകഗബ്ഭം പവിസിത്വാ അട്ഠാസി. ന കോചി മഹാബോധിം പസ്സതി. രാജാ രതനപീഠതോ ഓരുയ്ഹ സത്ത ദിവസാനി മഹാബോധിപൂജം കാരേസി. സത്തമേ ദിവസേ സബ്ബദിസാഹി ഹിമാ ച ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ ച ആവത്തിത്വാ മഹാബോധിമേവ പവിസിംസു. വിഗതഹിമവലാഹകേ വിപ്പസന്നേ ചക്കവാളഗബ്ഭേ മഹാബോധി പരിപുണ്ണഖന്ധസാഖാപസാഖോ ¶ പഞ്ചഫലപടിമണ്ഡിതോ സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠിതോവ പഞ്ഞായിത്ഥ. രാജാ മഹാബോധിം ദിസ്വാ തേഹി പാടിഹാരിയേഹി സഞ്ജാതപീതിപാമോജ്ജോ ‘‘സകലജമ്ബുദീപരജ്ജേന തരുണമഹാബോധിം പൂജേസ്സാമീ’’തി അഭിസേകം ദത്വാ സത്ത ദിവസാനി മഹാബോധിട്ഠാനേയേവ അട്ഠാസി.

മഹാബോധി ¶ പുബ്ബകത്തികപവാരണാദിവസേ സായന്ഹസമയേ പഠമം സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠഹി. തതോ ഹിമഗബ്ഭസത്താഹം അഭിസേകസത്താഹഞ്ച വീതിനാമേത്വാ കാളപക്ഖസ്സ ഉപോസഥദിവസേ രാജാ ഏകദിവസേനേവ പാടലിപുത്തം പവിസിത്വാ കത്തികജുണ്ഹപക്ഖസ്സ പാടിപദദിവസേ മഹാബോധിം പാചീനമഹാസാലമൂലേ ഠപേസി. സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠിതദിവസതോ സത്തരസമേ ദിവസേ മഹാബോധിസ്സ അഭിനവങ്കുരാ പാതുരഹേസും. തേ ദിസ്വാപി പസന്നോ രാജാ പുന മഹാബോധിം രജ്ജേന പൂജേന്തോ സകലജമ്ബുദീപാഭിസേകമദാസി. തദാ സുമനസാമണേരോ കത്തികപുണ്ണമദിവസേ ധാതുഗ്ഗഹണത്ഥം ഗതോ മഹാബോധിസ്സ കത്തികഛണപൂജം അദ്ദസ. ഏവം മഹാബോധിമണ്ഡതോ ആനേത്വാ പാടലിപുത്തേ ഠപിതം മഹാബോധിം സന്ധായ ആഹ – ‘‘തേന ഹി, അമ്മ, മഹാബോധിം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛാഹീ’’തി. സാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി.

രാജാ മഹാബോധിരക്ഖണത്ഥായ അട്ഠാരസ ദേവതാകുലാനി, അട്ഠ അമച്ചകുലാനി, അട്ഠ ബ്രാഹ്മണകുലാനി, അട്ഠ കുടുമ്ബിയകുലാനി, അട്ഠ ഗോപകകുലാനി, അട്ഠ തരച്ഛകുലാനി, അട്ഠ ച കാലിങ്ഗകുലാനി ദത്വാ ഉദകസിഞ്ചനത്ഥായ ച അട്ഠ സുവണ്ണഘടേ, അട്ഠ ച രജതഘടേ ദത്വാ ഇമിനാ പരിവാരേന മഹാബോധിം ¶ ഗങ്ഗായ നാവം ¶ ആരോപേത്വാ സയമ്പി നഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ വിജ്ഝാടവിം സമതിക്കമ്മ അനുപുബ്ബേന സത്തഹി ദിവസേഹി താമലിത്തിം അനുപ്പത്തോ. അന്തരാമഗ്ഗേ ദേവനാഗമനുസ്സാ ഉളാരം മഹാബോധിപൂജം അകംസു. രാജാപി സമുദ്ദതീരേ സത്ത ദിവസാനി മഹാബോധിം ഠപേത്വാ സകലജമ്ബുദീപമഹാരജ്ജം അദാസി. ഇദമസ്സ തതിയം ജമ്ബുദീപരജ്ജസമ്പദാനം ഹോതി.

ഏവം മഹാരജ്ജേന പൂജേത്വാ മാഗസിരമാസസ്സ പഠമപാടിപദദിവസേ അസോകോ ധമ്മരാജാ മഹാബോധിം ഉക്ഖിപിത്വാ ഗലപ്പമാണം ഉദകം ഓരുയ്ഹ നാവായം പതിട്ഠാപേത്വാ സങ്ഘമിത്തത്ഥേരിമ്പി സപരിവാരം നാവം ആരോപേത്വാ അരിട്ഠം അമച്ചം ഏതദവോച – ‘‘അഹം, താത, മഹാബോധിം തിക്ഖത്തും സകലജമ്ബുദീപരജ്ജേന പൂജേത്വാ ഗലപ്പമാണം ഉദകം ഓരുയ്ഹ മമ സഹായകസ്സ പേസേസിം, സോപി ഏവമേവ മഹാബോധിം പൂജേതൂ’’തി. ഏവം സഹായകസ്സ സാസനം ദത്വാ ‘‘ഗച്ഛതി വതരേ, ദസബലസ്സ സരസരംസിജാലം വിമുഞ്ചന്തോ മഹാബോധിരുക്ഖോ’’തി വന്ദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ അസ്സൂനി പവത്തയമാനോ അട്ഠാസി. സാപി ഖോ മഹാബോധിസമാരൂള്ഹാ നാവാ പസ്സതോ പസ്സതോ മഹാരാജസ്സ മഹാസമുദ്ദതലം പക്ഖന്താ. മഹാസമുദ്ദേപി സമന്താ യോജനം വീചിയോ വൂപസന്താ; പഞ്ച വണ്ണാനി പദുമാനി പുപ്ഫിതാനി; അന്തലിക്ഖേ ദിബ്ബാനി തൂരിയാനി പവജ്ജിംസു; ആകാസേ ജലജഥലജരുക്ഖാദിസന്നിസ്സിതാഹി ദേവതാഹി പവത്തിതാ അതിവിയ ഉളാരാ പൂജാ അഹോസി. സങ്ഘമിത്തത്ഥേരീപി സുപണ്ണരൂപേന മഹാസമുദ്ദേ നാഗകുലാനി സന്താസേസി. തേ ച ഉത്രസ്തരൂപാ നാഗാ ആഗന്ത്വാ തം വിഭൂതിം പസ്സിത്വാ ഥേരിം യാചിത്വാ മഹാബോധിം നാഗഭവനം അതിഹരിത്വാ സത്ത ദിവസാനി ¶ നാഗരജ്ജേന ¶ പൂജേത്വാ പുന നാവായം പതിട്ഠാപേസും. തംദിവസമേവ നാവാ ജമ്ബുകോലപട്ടനം അഗമാസി. അസോകമഹാരാജാപി മഹാബോധിവിയോഗദുക്ഖിതോ കന്ദിത്വാ രോദിത്വാ യാവ ദസ്സനവിസയം ഓലോകേത്വാ പടിനിവത്തി.

ദേവാനമ്പിയതിസ്സോ മഹാരാജാപി ഖോ സുമനസാമണേരസ്സ വചനേന മാഗസിരമാസസ്സ പഠമപാടിപദദിവസതോ പഭുതി ഉത്തരദ്വാരതോ പട്ഠായ യാവ ജമ്ബുകോലപട്ടനം താവ മഗ്ഗം സോധാപേത്വാ അലങ്കാരാപേത്വാ നഗരതോ നിക്ഖമനദിവസേ ഉത്തരദ്വാരസമീപേ സമുദ്ദസാലവത്ഥുസ്മിം ഠിതോയേവ തായ വിഭൂതിയാ മഹാസമുദ്ദേ ആഗച്ഛന്തംയേവ മഹാബോധിം ഥേരസ്സ ¶ ആനുഭാവേന ദിസ്വാ തുട്ഠമാനസോ നിക്ഖമിത്വാ സബ്ബം മഗ്ഗം പഞ്ചവണ്ണേഹി പുപ്ഫേഹി ഓകിരാപേന്തോ അന്തരന്തരേ പുപ്ഫഅഗ്ഘിയാനി ഠപേന്തോ ഏകാഹേനേവ ജമ്ബുകോലപട്ടനം ഗന്ത്വാ സബ്ബതാളാവചരപരിവുതോ പുപ്ഫധൂമഗന്ധവാസാദീഹി പൂജയമാനോ ഗലപ്പമാണം ഉദകം ഓരുയ്ഹ ‘‘ആഗതോ വതരേ, ദസബലസ്സ സരസരംസിജാലവിസ്സജ്ജനകോ മഹാബോധിരുക്ഖോ’’തി പസന്നചിത്തോ മഹാബോധിം ഉക്ഖിപിത്വാ ഉത്തമങ്ഗേ സിരസ്മിം പതിട്ഠാപേത്വാ മഹാബോധിം പരിവാരേത്വാ ആഗതേഹി സോളസഹി ജാതിസമ്പന്നകുലേഹി സദ്ധിം സമുദ്ദതോ പച്ചുത്തരിത്വാ സമുദ്ദതീരേ മഹാബോധിം ഠപേത്വാ തീണി ദിവസാനി സകലതമ്ബപണ്ണിദീപരജ്ജേന പൂജേസി, സോളസന്നം ജാതിസമ്പന്നകുലാനം രജ്ജം വിചാരേസി. അഥ ചതുത്ഥേ ദിവസേ മഹാബോധിം ആദായ ഉളാരം പൂജം കുരുമാനോ അനുപുബ്ബേന അനുരാധപുരം സമ്പത്തോ. അനുരാധപുരേപി മഹാസക്കാരം കത്വാ ചാതുദ്ദസീദിവസേ വഡ്ഢമാനകച്ഛായായ മഹാബോധിം ഉത്തരദ്വാരേന പവേസേത്വാ നഗരമജ്ഝേന അതിഹരന്തോ ¶ ദക്ഖിണദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ ദക്ഖിണദ്വാരതോ പഞ്ചധനുസതികേ ഠാനേ യത്ഥ അമ്ഹാകം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ നിസീദി, പുരിമകാ ച തയോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ സമാപത്തിം അപ്പേത്വാ നിസീദിംസു, യത്ഥ കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ മഹാസിരീസബോധി, കോനാഗമനസ്സ ഭഗവതോ ഉദുമ്ബരബോധി, കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ച നിഗ്രോധബോധി പതിട്ഠാസി, തസ്മിം മഹാമേഘവനുയ്യാനസ്സ തിലകഭൂതേ സുമനസാമണേരസ്സ വചനേന പഠമമേവ കതഭൂമിപരികമ്മേ രാജവത്ഥുദ്വാരകോട്ഠകട്ഠാനേ മഹാബോധിം പതിട്ഠാപേസി.

കഥം? താനി കിര ബോധിം പരിവാരേത്വാ ആഗതാനി സോളസ ജാതിസമ്പന്നകുലാനി രാജവേസം ഗണ്ഹിംസു. രാജാ ദോവാരികവേസം ഗണ്ഹി. സോളസ കുലാനി മഹാബോധിം ഗഹേത്വാ ഓരോപയിംസു. മഹാബോധി തേസം ഹത്ഥതോ മുത്തസമനന്തരമേവ അസീതിഹത്ഥപ്പമാണം വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ മുഞ്ചി. രംസിയോ സകലദീപം പത്ഥരിത്വാ ഉപരി ബ്രഹ്മലോകം ആഹച്ച അട്ഠംസു. മഹാബോധിപാടിഹാരിയം ദിസ്വാ സഞ്ജാതപ്പസാദാനി ദസപുരിസസഹസ്സാനി അനുപുബ്ബവിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ അരഹത്തം പത്വാ പബ്ബജിംസു. യാവ സൂരിയത്ഥങ്ഗമാ മഹാബോധി അന്തലിക്ഖേ അട്ഠാസി. അത്ഥങ്ഗമിതേ പന ¶ സൂരിയേ രോഹിണിനക്ഖത്തേന പഥവിയം പതിട്ഠാസി. സഹ ബോധിപതിട്ഠാനാ ഉദകപരിയന്തം കത്വാ മഹാപഥവീ അകമ്പി. പതിട്ഠഹിത്വാ ച പന മഹാബോധി സത്ത ദിവസാനി ഹിമഗബ്ഭേ സന്നിസീദി. ലോകസ്സ അദസ്സനം അഗമാസി. സത്തമേ ¶ ദിവസേ വിഗതവലാഹകം നഭം അഹോസി. ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ ജലന്താ വിപ്ഫുരന്താ നിച്ഛരിംസു. മഹാബോധിസ്സ ഖന്ധോ ച സാഖായോ ച പത്താനി ¶ ച പഞ്ച ഫലാനി ച ദസ്സിംസു. മഹിന്ദത്ഥേരോ ച സങ്ഘമിത്തത്ഥേരീ ച രാജാ ച സപരിവാരാ മഹാബോധിട്ഠാനമേവ അഗമംസു. യേഭുയ്യേന ച സബ്ബേ ദീപവാസിനോ സന്നിപതിംസു. തേസം പസ്സന്താനംയേവ ഉത്തരസാഖതോ ഏകം ഫലം പച്ചിത്വാ സാഖതോ മുച്ചി. ഥേരോ ഹത്ഥം ഉപനാമേസി. ഫലം ഥേരസ്സ ഹത്ഥേ പതിട്ഠാസി. തം ഥേരോ ‘‘രോപയ, മഹാരാജാ’’തി രഞ്ഞോ അദാസി. രാജാ ഗഹേത്വാ സുവണ്ണകടാഹേ മധുരപംസും ആകിരിത്വാ ഗന്ധകലലം പൂരേത്വാ രോപേത്വാ മഹാബോധിആസന്നട്ഠാനേ ഠപേസി. സബ്ബേസം പസ്സന്താനംയേവ ചതുഹത്ഥപ്പമാണാ അട്ഠ തരുണബോധിരുക്ഖാ ഉട്ഠഹിംസു. രാജാ തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ അട്ഠ തരുണബോധിരുക്ഖേ സേതച്ഛത്തേന പൂജേത്വാ അഭിസേകം അദാസി. തതോ ഏകം ബോധിരുക്ഖം ആഗമനകാലേ മഹാബോധിനാ പഠമപതിട്ഠിതോകാസേ ജമ്ബുകോലപട്ടനേ രോപയിംസു, ഏകം തവക്കബ്രാഹ്മണസ്സ ഗാമദ്വാരേ, ഏകം ഥൂപാരാമേ, ഏകം ഇസ്സരനിമ്മാനവിഹാരേ, ഏകം പഠമചേതിയട്ഠാനേ, ഏകം ചേതിയപബ്ബതേ, ഏകം രോഹണജനപദമ്ഹി കാജരഗാമേ, ഏകം രോഹണജനപദമ്ഹിയേവ ചന്ദനഗാമേ. ഇതരേസം ചതുന്നം ഫലാനം ബീജേഹി ജാതേ ദ്വത്തിംസ ബോധിതരുണേ യോജനിയആരാമേസു പതിട്ഠാപേസും.

ഏവം പുത്തനത്തുപരമ്പരായ സമന്താ ദീപവാസീനം ഹിതായ സുഖായ പതിട്ഠിതേ ദസബലസ്സ ധമ്മധജഭൂതേ മഹാബോധിമ്ഹി ¶ അനുളാ ദേവീ പഞ്ചഹി കഞ്ഞാസതേഹി പഞ്ചഹി ച അന്തേപുരികാസതേഹീതി മാതുഗാമസഹസ്സേന സദ്ധിം സങ്ഘമിത്തത്ഥേരിയാ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ സപരിവാരാ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി. അരിട്ഠോപി ഖോ രഞ്ഞോ ഭാഗിനേയ്യോ പഞ്ചഹി പുരിസസതേഹി സദ്ധിം ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ സപരിവാരോ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി.

അഥേകദിവസം രാജാ മഹാബോധിം വന്ദിത്വാ ഥേരേന സദ്ധിം ഥൂപാരാമം ഗച്ഛതി. തസ്സ ലോഹപാസാദട്ഠാനം സമ്പത്തസ്സ പുരിസാ പുപ്ഫാനി അഭിഹരിംസു. രാജാ ഥേരസ്സ പുപ്ഫാനി അദാസി. ഥേരോ പുപ്ഫേഹി ലോഹപാസാദട്ഠാനം പൂജേസി. പുപ്ഫേസു ഭൂമിയം പതിതമത്തേസു മഹാഭൂമിചാലോ അഹോസി. രാജാ ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, ഭൂമി ചലിതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഇസ്മിം, മഹാരാജ, ഓകാസേ സങ്ഘസ്സ അനാഗതേ ഉപോസഥാഗാരം ഭവിസ്സതി, തസ്സേതം പുബ്ബനിമിത്ത’’ന്തി.

രാജാ ¶ പുന ഥേരേന സദ്ധിം ഗച്ഛന്തോ അമ്ബങ്ഗണട്ഠാനം പത്തോ. തത്ഥസ്സ വണ്ണഗന്ധസമ്പന്നം അതിമധുരരസം ഏകം അമ്ബപക്കം ആഹരീയിത്ഥ. രാജാ തം ഥേരസ്സ പരിഭോഗത്ഥായ അദാസി. ഥേരോ തത്ഥേവ ¶ പരിഭുഞ്ജിത്വാ ‘‘ഇദം ഏത്ഥേവ രോപേഥാ’’തി ആഹ. രാജാ തം അമ്ബട്ഠിം ഗഹേത്വാ തത്ഥേവ രോപേത്വാ ഉദകം ആസിഞ്ചി. സഹ അമ്ബബീജരോപനേന പഥവീ അകമ്പി. രാജാ ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, പഥവീ കമ്പിത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഇമസ്മിം, മഹാരാജ, ഓകാസേ സങ്ഘസ്സ അനാഗതേ ‘അമ്ബങ്ഗണം’ നാമ സന്നിപാതട്ഠാനം ഭവിസ്സതി, തസ്സേതം പുബ്ബനിമിത്ത’’ന്തി.

രാജാ തത്ഥ അട്ഠ പുപ്ഫമുട്ഠിയോ ഓകിരിത്വാ വന്ദിത്വാ പുന ഥേരേന സദ്ധിം ഗച്ഛന്തോ മഹാചേതിയട്ഠാനം പത്തോ. തത്ഥസ്സ പുരിസാ ചമ്പകപുപ്ഫാനി അഭിഹരിംസു. താനി രാജാ ഥേരസ്സ അദാസി. ഥേരോ മഹാചേതിയട്ഠാനം പുപ്ഫേഹി പൂജേത്വാ വന്ദി. താവദേവ മഹാപഥവീ സങ്കമ്പി. രാജാ ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, പഥവീ കമ്പിത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഇമസ്മിം, മഹാരാജ, ഓകാസേ അനാഗതേ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അസദിസോ മഹാഥൂപോ ഭവിസ്സതി, തസ്സേതം ¶ പുബ്ബനിമിത്ത’’ന്തി. ‘‘അഹമേവ കരോമി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അലം, മഹാരാജ, തുമ്ഹാകം അഞ്ഞം ബഹുകമ്മം അത്ഥി, തുമ്ഹാകം പന നത്താ ദുട്ഠഗാമണീ അഭയോ നാമ കാരേസ്സതീ’’തി. അഥ രാജാ ‘‘സചേ, ഭന്തേ, മയ്ഹം നത്താ കരിസ്സതി, കതംയേവ മയാ’’തി ദ്വാദസഹത്ഥം പാസാണത്ഥമ്ഭം ആഹരാപേത്വാ ‘‘ദേവാനമ്പിയതിസ്സസ്സ രഞ്ഞോ നത്താ ദുട്ഠഗാമണീ അഭയോ നാമ ഇമസ്മിം പദേസേ ഥൂപം കരോതൂ’’തി അക്ഖരാനി ലിഖാപേത്വാ പതിട്ഠാപേത്വാ വന്ദിത്വാ ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘പതിട്ഠിതം നു ഖോ, ഭന്തേ, തമ്ബപണ്ണിദീപേ സാസന’’ന്തി? ‘‘പതിട്ഠിതം, മഹാരാജ, സാസനം; മൂലാനി പനസ്സ ന താവ ഓതരന്തീ’’തി. ‘‘കദാ പന, ഭന്തേ മൂലാനി ഓതിണ്ണാനി നാമ ഭവിസ്സന്തീ’’തി? ‘‘യദാ, മഹാരാജ, തമ്ബപണ്ണിദീപകാനം മാതാപിതൂനം തമ്ബപണ്ണിദീപേ ജാതോ ദാരകോ തമ്ബപണ്ണിദീപേ പബ്ബജിത്വാ തമ്ബപണ്ണിദീപമ്ഹിയേവ വിനയം ഉഗ്ഗഹേത്വാ തമ്ബപണ്ണിദീപേ വാചേസ്സതി, തദാ സാസനസ്സ മൂലാനി ഓതിണ്ണാനി നാമ ഭവിസ്സന്തീ’’തി. ‘‘അത്ഥി പന, ഭന്തേ, ഏദിസോ ഭിക്ഖൂ’’തി? ‘‘അത്ഥി, മഹാരാജ, മഹാഅരിട്ഠോ ഭിക്ഖു പടിബലോ ഏതസ്മിം കമ്മേ’’തി. ‘‘മയാ ഏത്ഥ, ഭന്തേ, കിം കത്തബ്ബ’’ന്തി? ‘‘മണ്ഡപം, മഹാരാജ, കാതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി രാജാ മേഘവണ്ണാഭയസ്സ അമച്ചസ്സ പരിവേണട്ഠാനേ മഹാസങ്ഗീതികാലേ അജാതസത്തുമഹാരാജേന കതമണ്ഡപപ്പകാരം രാജാനുഭാവേന മണ്ഡപം കാരേത്വാ സബ്ബതാളാവചരേ സകസകസിപ്പേസു പയോജേത്വാ ‘‘സാസനസ്സ മൂലാനി ഓതരന്താനി ¶ പസ്സിസ്സാമീ’’തി അനേകപുരിസസഹസ്സപരിവുതോ ഥൂപാരാമം അനുപ്പത്തോ.

തേന ഖോ പന സമയേന ഥൂപാരാമേ അട്ഠസട്ഠി ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി സന്നിപതിംസു. മഹാമഹിന്ദത്ഥേരസ്സ ആസനം ദക്ഖിണാഭിമുഖം ¶ പഞ്ഞത്തം ഹോതി. മഹാഅരിട്ഠത്ഥേരസ്സ ധമ്മാസനം ഉത്തരാഭിമുഖം പഞ്ഞത്തം ഹോതി. അഥ ഖോ മഹാഅരിട്ഠത്ഥേരോ മഹിന്ദത്ഥേരേന അജ്ഝിട്ഠോ അത്തനോ അനുരൂപേന പത്താനുക്കമേന ധമ്മാസനേ നിസീദി. മഹിന്ദത്ഥേരപമുഖാ അട്ഠസട്ഠി മഹാഥേരാ ധമ്മാസനം പരിവാരേത്വാ ¶ നിസീദിംസു. രഞ്ഞോപി കനിട്ഠഭാതാ മത്താഭയത്ഥേരോ നാമ ‘‘ധുരഗ്ഗാഹോ ഹുത്വാ വിനയം ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം മഹാഅരിട്ഠത്ഥേരസ്സ ധമ്മാസനമേവ പരിവാരേത്വാ നിസീദി. അവസേസാപി ഭിക്ഖൂ സരാജികാ ച പരിസാ അത്തനോ അത്തനോ പത്താസനേ നിസീദിംസു.

അഥായസ്മാ മഹാഅരിട്ഠത്ഥേരോ തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതി നളേരുപുചിമന്ദമൂലേതി വിനയനിദാനം അഭാസി. ഭാസിതേ ച പനായസ്മതാ അരിട്ഠത്ഥേരേന വിനയനിദാനേ ആകാസം മഹാവിരവം രവി. അകാലവിജ്ജുലതാ നിച്ഛരിംസു. ദേവതാ സാധുകാരം അദംസു. മഹാപഥവീ ഉദകപരിയന്തം കത്വാ സങ്കമ്പി. ഏവം അനേകേസു പാടിഹാരിയേസു വത്തമാനേസു ആയസ്മാ അരിട്ഠത്ഥേരോ മഹാമഹിന്ദപമുഖേഹി അട്ഠസട്ഠിയാ പച്ചേകഗണീഹി ഖീണാസവമഹാഥേരേഹി തദഞ്ഞേഹി ച അട്ഠസട്ഠിഭിക്ഖുസഹസ്സേഹി പരിവുതോ പഠമകത്തികപവാരണാദിവസേ ഥൂപാരാമവിഹാരമജ്ഝേ സത്ഥു കരുണാഗുണദീപകം ഭഗവതോ അനുസിട്ഠികരാനം കായകമ്മവചീകമ്മവിപ്ഫന്ദിതവിനയനം വിനയപിടകം പകാസേസി. പകാസേത്വാ ച യാവതായുകം തിട്ഠമാനോ ബഹൂനം വാചേത്വാ ബഹൂനം ഹദയേ പതിട്ഠാപേത്വാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി. തേപി ഖോ മഹാമഹിന്ദപ്പമുഖാ തസ്മിം സമാഗമേ –

‘‘അട്ഠസട്ഠി ¶ മഹാഥേരാ, ധുരഗ്ഗാഹാ സമാഗതാ;

പച്ചേകഗണിനോ സബ്ബേ, ധമ്മരാജസ്സ സാവകാ.

‘‘ഖീണാസവാ വസിപ്പത്താ, തേവിജ്ജാ ഇദ്ധികോവിദാ;

ഉത്തമത്ഥമഭിഞ്ഞായ, അനുസാസിംസു രാജിനോ.

‘‘ആലോകം ദസ്സയിത്വാന, ഓഭാസേത്വാ മഹിം ഇമം;

ജലിത്വാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധാവ, നിബ്ബായിംസു മഹേസയോ’’.

തേസം ¶ പരിനിബ്ബാനതോ അപരഭാഗേ അഞ്ഞേപി തേസം ഥേരാനം അന്തേവാസികാ തിസ്സദത്തകാളസുമന-ദീഘസുമനാദയോ ച മഹാഅരിട്ഠത്ഥേരസ്സ അന്തേവാസികാ, അന്തേവാസികാനം അന്തേവാസികാ ചാതി ഏവം പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരാ ആചരിയപരമ്പരാ ഇമം വിനയപിടകം യാവജ്ജതനാ ആനേസും. തേന വുത്തം –

‘‘തതിയസങ്ഗഹതോ പന ഉദ്ധം ഇമം ദീപം മഹിന്ദാദീഹി ആഭതം, മഹിന്ദതോ ഉഗ്ഗഹേത്വാ കഞ്ചി ¶ കാലം അരിട്ഠത്ഥേരാദീഹി ആഭതം, തതോ യാവജ്ജതനാ തേസംയേവ അന്തേവാസികപരമ്പരഭൂതായ ആചരിയപരമ്പരായ ആഭത’’ന്തി.

കത്ഥ പതിട്ഠിതന്തി? യേസം പാളിതോ ച അത്ഥതോ ച അനൂനം വത്തതി, മണിഘടേ പക്ഖിത്തതേലമിവ ഈസകമ്പി ന പഗ്ഘരതി, ഏവരൂപേസു അധിമത്തസതി-ഗതി-ധിതി-മന്തേസു ലജ്ജീസു കുക്കുച്ചകേസു സിക്ഖാകാമേസു പുഗ്ഗലേസു പതിട്ഠിതന്തി വേദിതബ്ബം. തസ്മാ വിനയപതിട്ഠാപനത്ഥം വിനയപരിയത്തിയാ ആനിസംസം സല്ലക്ഖേത്വാ സിക്ഖാകാമേന ഭിക്ഖുനാ വിനയോ പരിയാപുണിതബ്ബോ.

തത്രായം വിനയപരിയത്തിയാ ആനിസംസോ – വിനയപരിയത്തികുസലോ ഹി പുഗ്ഗലോ സാസനേ പടിലദ്ധസദ്ധാനം കുലപുത്താനം മാതാപിതുട്ഠാനിയോ ഹോതി, തദായത്താ ഹി നേസം പബ്ബജ്ജാ ഉപസമ്പദാ വത്താനുവത്തപടിപത്തി ആചാരഗോചരകുസലതാ. അപി ചസ്സ വിനയപരിയത്തിം നിസ്സായ അത്തനോ സീലക്ഖന്ധോ സുഗുത്തോ ഹോതി സുരക്ഖിതോ; കുക്കുച്ചപകതാനം ഭിക്ഖൂനം പടിസരണം ഹോതി; വിസാരദോ സങ്ഘമജ്ഝേ വോഹരതി; പച്ചത്ഥികേ സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗണ്ഹാതി; സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ ¶ പടിപന്നോ ഹോതി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘പഞ്ചിമേ, ഭിക്ഖവേ, ആനിസംസാ വിനയധരേ പുഗ്ഗലേ; അത്തനോ സീലക്ഖന്ധോ സുഗുത്തോ ഹോതി സുരക്ഖിതോ…പേ… സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ പടിപന്നോ ഹോതീ’’തി (പരി. ൩൨൫).

യേ ചാപി സംവരമൂലകാ കുസലാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ, വിനയധരോ പുഗ്ഗലോ തേസം ദായാദോ; വിനയമൂലകത്താ തേസം ധമ്മാനം. വുത്തമ്പി ഹേതം ഭഗവതാ – ‘‘വിനയോ സംവരത്ഥായ, സംവരോ അവിപ്പടിസാരത്ഥായ, അവിപ്പടിസാരോ പാമോജ്ജത്ഥായ, പാമോജ്ജം പീതത്ഥായ, പീതി പസ്സദ്ധത്ഥായ, പസ്സദ്ധി സുഖത്ഥായ, സുഖം സമാധത്ഥായ, സമാധി യഥാഭൂതഞാണദസ്സനത്ഥായ, യഥാഭൂതഞാണദസ്സനം നിബ്ബിദത്ഥായ, നിബ്ബിദാ വിരാഗത്ഥായ, വിരാഗോ വിമുത്തത്ഥായ ¶ , വിമുത്തി വിമുത്തിഞാണദസ്സനത്ഥായ, വിമുത്തിഞാണദസ്സനം അനുപാദാപരിനിബ്ബാനത്ഥായ. ഏതദത്ഥാ കഥാ, ഏതദത്ഥാ മന്തനാ, ഏതദത്ഥാ ഉപനിസാ, ഏതദത്ഥം സോതാവധാനം – യദിദം അനുപാദാചിത്തസ്സ വിമോക്ഖോ’’തി (പരി. ൩൬൬). തസ്മാ വിനയപരിയത്തിയാ ആയോഗോ കരണീയോതി.

ഏത്താവതാ ച യാ സാ വിനയസംവണ്ണനത്ഥം മാതികാ ഠപിതാ തത്ഥ –

‘‘വുത്തം യേന യദാ യസ്മാ, ധാരിതം യേന ചാഭതം;

യത്ഥപ്പതിട്ഠിതം ചേതമേതം, വത്വാ വിധിം തതോ’’തി.

ഇമിസ്സാ താവ ഗാഥായ അത്ഥോ പകാസിതോ വിനയസ്സ ച ബാഹിരനിദാനവണ്ണനാ യഥാധിപ്പായം സംവണ്ണിതാ ഹോതീതി.

‘‘തേനാതിആദിപാഠസ്സ, അത്ഥം നാനപ്പകാരതോ;

ദസ്സയന്തോ കരിസ്സാമി, വിനയസ്സത്ഥവണ്ണന’’ന്തി.

വുത്തത്താ തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതിആദീനം അത്ഥവണ്ണനം കരിസ്സാമി. സേയ്യഥിദം – തേനാതി അനിയമനിദ്ദേസവചനം. തസ്സ സരൂപേന അവുത്തേനപി അപരഭാഗേ അത്ഥതോ സിദ്ധേന യേനാതി ഇമിനാ വചനേന പടിനിദ്ദേസോ കാതബ്ബോ. അപരഭാഗേ ഹി വിനയപഞ്ഞത്തിയാചനഹേതുഭൂതോ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ പരിവിതക്കോ സിദ്ധോ. തസ്മാ യേന സമയേന സോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി, തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതീതി ഏവമേത്ഥ സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. അയഞ്ഹി സബ്ബസ്മിമ്പി വിനയേ യുത്തി, യദിദം യത്ഥ യത്ഥ ‘‘തേനാ’’തി വുച്ചതി തത്ഥ തത്ഥ പുബ്ബേ വാ പച്ഛാ വാ അത്ഥതോ സിദ്ധേന ‘‘യേനാ’’തി ഇമിനാ വചനേന പടിനിദ്ദേസോ കാതബ്ബോതി.

തത്രിദം മുഖമത്തനിദസ്സനം – ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സാമി, യേന സുദിന്നോ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവി; യസ്മാ പടിസേവി, തസ്മാ പഞ്ഞപേസ്സാമീ’’തി വുത്തം ഹോതി. ഏവം താവ പുബ്ബേ അത്ഥതോ സിദ്ധേന യേനാതി ഇമിനാ വചനേന പടിനിദ്ദേസോ യുജ്ജതി. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ രാജഗഹേ വിഹരതി, യേന സമയേന ധനിയോ കുമ്ഭകാരപുത്തോ രഞ്ഞോ ദാരൂനി അദിന്നം ആദിയീതി ഏവം പച്ഛാ അത്ഥതോ സിദ്ധേന യേനാതി ഇമിനാ വചനേന പടിനിദ്ദേസോ യുജ്ജതീതി വുത്തോ തേനാതി വചനസ്സ അത്ഥോ. സമയേനാതി ഏത്ഥ പന സമയസദ്ദോ താവ –

സമവായേ ¶ ഖണേ കാലേ, സമൂഹേ ഹേതു-ദിട്ഠിസു;

പടിലാഭേ പഹാനേ ച, പടിവേധേ ച ദിസ്സതി.

തഥാ ¶ ഹിസ്സ – ‘‘അപ്പേവ നാമ സ്വേപി ഉപസങ്കമേയ്യാമ കാലഞ്ച സമയഞ്ച ഉപാദായാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൪൪൭) ഏവമാദീസു സമവായോ അത്ഥോ. ‘‘ഏകോവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഖണോ ച സമയോ ച ബ്രഹ്മചരിയവാസായാ’’തി (അ. നി. ൮.൨൯) ഏവമാദീസു ഖണോ. ‘‘ഉണ്ഹസമയോ ¶ പരിളാഹസമയോ’’തി (പാചി. ൩൫൮) ഏവമാദീസു കാലോ. ‘‘മഹാസമയോ പവനസ്മി’’ന്തി ഏവമാദീസു സമൂഹോ. ‘‘സമയോപി ഖോ തേ, ഭദ്ദാലി, അപ്പടിവിദ്ധോ അഹോസി – ‘ഭഗവാ ഖോ സാവത്ഥിയം വിഹരതി, ഭഗവാപി മം ജാനിസ്സതി – ഭദ്ദാലി നാമ ഭിക്ഖു സത്ഥുസാസനേ സിക്ഖായ അപരിപൂരകാരീ’തി അയമ്പി ഖോ തേ, ഭദ്ദാലി, സമയോ അപ്പടിവിദ്ധോ അഹോസീ’’തി (മ. നി. ൨.൧൩൫) ഏവമാദീസു ഹേതു. ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഉഗ്ഗഹമാനോ പരിബ്ബാജകോ സമണമുണ്ഡികാപുത്തോ സമയപ്പവാദകേ തിന്ദുകാചീരേ ഏകസാലകേ മല്ലികായ ആരാമേ പടിവസതീ’’തി (മ. നി. ൨.൨൬൦) ഏവമാദീസു ദിട്ഠി.

‘‘ദിട്ഠേ ധമ്മേ ച യോ അത്ഥോ, യോ ചത്ഥോ സമ്പരായികോ;

അത്ഥാഭിസമയാ ധീരോ, പണ്ഡിതോതി പവുച്ചതീ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൨൯);

ഏവമാദീസു പടിലാഭോ. ‘‘സമ്മാ മാനാഭിസമയാ അന്തമകാസി ദുക്ഖസ്സാ’’തി (മ. നി. ൧.൨൮) ഏവമാദീസു പഹാനം. ‘‘ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോ സങ്ഖതട്ഠോ സന്താപട്ഠോ വിപരിണാമട്ഠോ അഭിസമയട്ഠോ’’തി (പടി. മ. ൨.൮) ഏവമാദീസു പടിവേധോ അത്ഥോ. ഇധ പനസ്സ കാലോ അത്ഥോ. തസ്മാ യേന കാലേന ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ വിനയപഞ്ഞത്തിയാചനഹേതുഭൂതോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി, തേന കാലേനാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

ഏത്ഥാഹ – ‘‘അഥ കസ്മാ യഥാ സുത്തന്തേ ‘ഏകം സമയ’ന്തി ഉപയോഗവചനേന നിദ്ദേസോ കതോ, അഭിധമ്മേ ച ‘യസ്മിം സമയേ കാമാവചര’ന്തി ഭുമ്മവചനേന, തഥാ അകത്വാ ഇധ ‘തേന സമയേനാ’തി കരണവചനേന നിദ്ദേസോ കതോ’’തി? തത്ഥ തഥാ, ഇധ ച അഞ്ഞഥാ അത്ഥസമ്ഭവതോ. കഥം? സുത്തന്തേ താവ അച്ചന്തസംയോഗത്ഥോ സമ്ഭവതി. യഞ്ഹി സമയം ഭഗവാ ബ്രഹ്മജാലാദീനി സുത്തന്താനി ദേസേസി, അച്ചന്തമേവ തം സമയം കരുണാവിഹാരേന വിഹാസി; തസ്മാ തദത്ഥജോതനത്ഥം തത്ഥ ഉപയോഗനിദ്ദേസോ കതോ. അഭിധമ്മേ ച അധികരണത്ഥോ ¶ ഭാവേനഭാവലക്ഖണത്ഥോ ച സമ്ഭവതി. അധികരണഞ്ഹി കാലത്ഥോ സമൂഹത്ഥോ ച സമയോ, തത്ഥ വുത്താനം ഫസ്സാദിധമ്മാനം ഖണസമവായഹേതുസങ്ഖാതസ്സ ച സമയസ്സ ഭാവേന തേസം ഭാവോ ലക്ഖിയതി. തസ്മാ തദത്ഥജോതനത്ഥം തത്ഥ ഭുമ്മവചനേന നിദ്ദേസോ കതോ. ഇധ പന ഹേതുഅത്ഥോ കരണത്ഥോ ച സമ്ഭവതി. യോ ¶ ഹി സോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിസമയോ ¶ സാരിപുത്താദീഹിപി ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യോ, തേന സമയേന ഹേതുഭൂതേന കരണഭൂതേന ച സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞാപയന്തോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതുഞ്ച അപേക്ഖമാനോ ഭഗവാ തത്ഥ തത്ഥ വിഹാസി; തസ്മാ തദത്ഥജോതനത്ഥം ഇധ കരണവചനേന നിദ്ദേസോ കതോതി വേദിതബ്ബോ. ഹോതി ചേത്ഥ –

‘‘ഉപയോഗേന ഭുമ്മേന, തം തം അത്ഥമപേക്ഖിയ;

അഞ്ഞത്ര സമയോ വുത്തോ, കരണേനേവ സോ ഇധാ’’തി.

പോരാണാ പന വണ്ണയന്തി – ‘ഏകം സമയ’ന്തി വാ ‘യസ്മിം സമയേ’തി വാ ‘തേന സമയേനാ’തി വാ അഭിലാപമത്തഭേദോ ഏസ, സബ്ബത്ഥ ഭുമ്മമേവ അത്ഥോ’’തി. തസ്മാ തേസം ലദ്ധിയാ ‘‘തേന സമയേനാ’’തി വുത്തേപി ‘‘തസ്മിം സമയേ’’തി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ബുദ്ധോ ഭഗവാതി ഇമേസം പദാനം പരതോ അത്ഥം വണ്ണയിസ്സാമ. വേരഞ്ജായം വിഹരതീതി ഏത്ഥ പന വേരഞ്ജാതി അഞ്ഞതരസ്സ നഗരസ്സേതം അധിവചനം, തസ്സം വേരഞ്ജായം; സമീപത്ഥേ ഭുമ്മവചനം. വിഹരതീതി അവിസേസേന ഇരിയാപഥദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയവിഹാരേസു അഞ്ഞതരവിഹാരസമങ്ഗീപരിദീപനമേതം, ഇധ പന ഠാനഗമനനിസജ്ജാസയനപ്പഭേദേസു ഇരിയാപഥേസു അഞ്ഞതരഇരിയാപഥസമായോഗപരിദീപനം, തേന ഠിതോപി ഗച്ഛന്തോപി നിസിന്നോപി സയാനോപി ഭഗവാ വിഹരതിച്ചേവ വേദിതബ്ബോ. സോ ഹി ഏകം ഇരിയാപഥബാധനം അഞ്ഞേന ഇരിയാപഥേന വിച്ഛിന്ദിത്വാ അപരിപതന്തം അത്തഭാവം ഹരതി പവത്തേതി, തസ്മാ ‘‘വിഹരതീ’’തി വുച്ചതി.

നളേരുപുചിമന്ദമൂലേതി ഏത്ഥ നളേരു നാമ യക്ഖോ, പുചിമന്ദോതി ¶ നിമ്ബരുക്ഖോ, മൂലന്തി സമീപം. അയഞ്ഹി മൂലസദ്ദോ ‘‘മൂലാനി ഉദ്ധരേയ്യ അന്തമസോ ഉസീരനാളിമത്താനിപീ’’തി (അ. നി. ൪.൧൯൫) -ആദീസു മൂലമൂലേ ദിസ്സതി. ‘‘ലോഭോ അകുസലമൂല’’ന്തി (ദീ. നി. ൩.൩൦൫) -ആദീസു അസാധാരണഹേതുമ്ഹി. ‘‘യാവ മജ്ഝന്ഹികേ കാലേ ഛായാ ഫരതി, നിവാതേ പണ്ണാനി പതന്തി, ഏത്താവതാ രുക്ഖമൂല’’ന്തിആദീസു സമീപേ. ഇധ പന സമീപേ അധിപ്പേതോ, തസ്മാ നളേരുയക്ഖേന അധിഗ്ഗഹിതസ്സ പുചിമന്ദസ്സ സമീപേതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സോ കിര പുചിമന്ദോ രമണീയോ പാസാദികോ അനേകേസം രുക്ഖാനം ആധിപച്ചം വിയ കുരുമാനോ തസ്സ നഗരസ്സ അവിദൂരേ ഗമനാഗമനസമ്പന്നേ ഠാനേ അഹോസി. അഥ ¶ ഭഗവാ വേരഞ്ജം ഗന്ത്വാ പതിരൂപേ ഠാനേ വിഹരന്തോ തസ്സ രുക്ഖസ്സ സമീപേ ഹേട്ഠാഭാഗേ വിഹാസി. തേന വുത്തം – ‘‘വേരഞ്ജായം വിഹരതി നളേരുപുചിമന്ദമൂലേ’’തി.

തത്ഥ ¶ സിയാ യദി താവ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതി, ‘‘നളേരുപുചിമന്ദമൂലേ’’തി ന വത്തബ്ബം, അഥ തത്ഥ വിഹരതി, ‘‘വേരഞ്ജായ’’ന്തി ന വത്തബ്ബം, ന ഹി സക്കാ ഉഭയത്ഥ തേനേവ സമയേന അപുബ്ബം അചരിമം വിഹരിതുന്തി? ന ഖോ പനേതം ഏവം ദട്ഠബ്ബം, നനു അവോചുമ്ഹ ‘‘സമീപത്ഥേ ഭുമ്മവചന’’ന്തി. തസ്മാ യഥാ ഗങ്ഗായമുനാദീനം സമീപേ ഗോയൂഥാനി ചരന്താനി ‘‘ഗങ്ഗായ ചരന്തി, യമുനായ ചരന്തീ’’തി വുച്ചന്തി; ഏവമിധാപി യദിദം വേരഞ്ജായ സമീപേ നളേരുപുചിമന്ദമൂലം തത്ഥ വിഹരന്തോ വുച്ചതി ‘‘വേരഞ്ജായം വിഹരതി നളേരുപുചിമന്ദമൂലേ’’തി. ഗോചരഗാമനിദസ്സനത്ഥം ഹിസ്സ വേരഞ്ജാവചനം. പബ്ബജിതാനുരൂപനിവാസനട്ഠാനനിദസ്സനത്ഥം നളേരുപുചിമന്ദമൂലവചനം.

തത്ഥ വേരഞ്ജാകിത്തനേന ആയസ്മാ ഉപാലിത്ഥേരോ ഭഗവതോ ഗഹട്ഠാനുഗ്ഗഹകരണം ദസ്സേതി, നളേരുപുചിമന്ദമൂലകിത്തനേന പബ്ബജിതാനുഗ്ഗഹകരണം, തഥാ പുരിമേന പച്ചയഗ്ഗഹണതോ അത്തകിലമഥാനുയോഗവിവജ്ജനം, പച്ഛിമേന വത്ഥുകാമപ്പഹാനതോ കാമസുഖല്ലികാനുയോഗവിവജ്ജനുപായദസ്സനം; പുരിമേന ച ധമ്മദേസനാഭിയോഗം, പച്ഛിമേന വിവേകാധിമുത്തിം; പുരിമേന കരുണായ ഉപഗമനം ¶ , പച്ഛിമേന പഞ്ഞായ അപഗമനം; പുരിമേന സത്താനം ഹിതസുഖനിപ്ഫാദനാധിമുത്തതം, പച്ഛിമേന പരഹിതസുഖകരണേ നിരുപലേപനം; പുരിമേന ധമ്മികസുഖാപരിച്ചാഗനിമിത്തം ഫാസുവിഹാരം, പച്ഛിമേന ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാനുയോഗനിമിത്തം; പുരിമേന മനുസ്സാനം ഉപകാരബഹുലതം, പച്ഛിമേന ദേവതാനം; പുരിമേന ലോകേ ജാതസ്സ ലോകേ സംവഡ്ഢഭാവം, പച്ഛിമേന ലോകേന അനുപലിത്തതം; പുരിമേന ‘‘ഏകപുഗ്ഗലോ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ ഉപ്പജ്ജമാനോ ഉപ്പജ്ജതി ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാനം. കതമോ ഏകപുഗ്ഗലോ? തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൭൦) വചനതോ യദത്ഥം ഭഗവാ ഉപ്പന്നോ തദത്ഥപരിനിപ്ഫാദനം, പച്ഛിമേന യത്ഥ ഉപ്പന്നോ തദനുരൂപവിഹാരം. ഭഗവാ ഹി പഠമം ലുമ്ബിനീവനേ, ദുതിയം ബോധിമണ്ഡേതി ലോകിയലോകുത്തരായ ഉപ്പത്തിയാ വനേയേവ ഉപ്പന്നോ, തേനസ്സ വനേയേവ വിഹാരം ദസ്സേതീതി ഏവമാദിനാ നയേനേത്ഥ അത്ഥയോജനാ വേദിതബ്ബാ.

മഹതാ ¶ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിന്തി ഏത്ഥ മഹതാതി ഗുണമഹത്തേനപി മഹതാ; സങ്ഖ്യാമഹത്തേനപി, സോ ഹി ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഗുണേഹിപി മഹാ അഹോസി, യസ്മാ യോ തത്ഥ പച്ഛിമകോ സോ സോതാപന്നോ; സങ്ഖ്യായപി മഹാ പഞ്ചസതസങ്ഖ്യത്താ. ഭിക്ഖൂനം സങ്ഘേന ഭിക്ഖുസങ്ഘേന; ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞസങ്ഖാതസങ്ഘാതേന സമണഗണേനാതി അത്ഥോ. സദ്ധിന്തി ഏകതോ. പഞ്ചമത്തേഹി ഭിക്ഖുസതേഹീതി പഞ്ച മത്താ ഏതേസന്തി പഞ്ചമത്താനി. മത്താതി പമാണം വുച്ചതി. തസ്മാ യഥാ ‘‘ഭോജനേ ¶ മത്തഞ്ഞൂ’’തി വുത്തേ ഭോജനേ മത്തം ജാനാതി, പമാണം ജാനാതീതി അത്ഥോ ഹോതി; ഏവമിധാപി തേസം ഭിക്ഖുസതാനം പഞ്ച മത്താ പഞ്ചപ്പമാണന്തി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഭിക്ഖൂനം സതാനി ഭിക്ഖുസതാനി, തേഹി പഞ്ചമത്തേഹി ഭിക്ഖുസതേഹി. ഏതേന യം വുത്തം – ‘‘മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധി’’ന്തി, ഏത്ഥ തസ്സ മഹതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സങ്ഖ്യാമഹത്തം ദസ്സിതം ഹോതി. പരതോ പനസ്സ ¶ ‘‘നിരബ്ബുദോ ഹി, സാരിപുത്ത ഭിക്ഖുസങ്ഘോ നിരാദീനവോ അപഗതകാളകോ സുദ്ധോ സാരേ പതിട്ഠിതോ. ഇമേസഞ്ഹി, സാരിപുത്ത, പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം യോ പച്ഛിമകോ സോ സോതാപന്നോ’’തി വചനേന ഗുണമഹത്തം ആവിഭവിസ്സതി.

അസ്സോസി ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോതി അസ്സോസീതി സുണി ഉപലഭി, സോതദ്വാരസമ്പത്തവചനനിഗ്ഘോസാനുസാരേന അഞ്ഞാസി. ഖോതി പദപൂരണമത്തേ അവധാരണത്ഥേ വാ നിപാതോ. തത്ഥ അവധാരണത്ഥേന അസ്സോസി ഏവ, നാസ്സ കോചി സവനന്തരായോ അഹോസീതി അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പദപൂരണേന പന ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതാമത്തമേവ. വേരഞ്ജായം ജാതോ, വേരഞ്ജായം ഭവോ, വേരഞ്ജാ വാ അസ്സ നിവാസോതി വേരഞ്ജോ. മാതാപിതൂഹി കതനാമവസേന പനായം ‘‘ഉദയോ’’തി വുച്ചതി. ബ്രഹ്മം അണതീതി ബ്രാഹ്മണോ, മന്തേ സജ്ഝായതീതി അത്ഥോ. ഇദമേവ ഹി ജാതിബ്രാഹ്മണാനം നിരുത്തിവചനം. അരിയാ പന ബാഹിതപാപത്താ ‘‘ബ്രാഹ്മണാ’’തി വുച്ചന്തി.

ഇദാനി യമത്ഥം വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ അസ്സോസി, തം പകാസേന്തോ സമണോ ഖലു ഭോ ഗോതമോതിആദിമാഹ. തത്ഥ സമിതപാപത്താ സമണോതി വേദിതബ്ബോ. വുത്തം ഹേതം – ‘‘ബാഹിതപാപോതി ബ്രാഹ്മണോ (ധ. പ. ൩൮൮), സമിതപാപത്താ ¶ സമണോതി വുച്ചതീ’’തി (ധ. പ. ൨൬൫). ഭഗവാ ച അനുത്തരേന അരിയമഗ്ഗേന സമിതപാപോ, തേനസ്സ യഥാഭുച്ചഗുണാധിഗതമേതം നാമം യദിദം സമണോതി. ഖലൂതി അനുസ്സവനത്ഥേ നിപാതോ. ഭോതി ബ്രാഹ്മണജാതികാനം ജാതിസമുദാഗതം ആലപനമത്തം. വുത്തമ്പി ഹേതം –

‘‘ഭോവാദീ നാമസോ ഹോതി, സചേ ഹോതി സകിഞ്ചനോ’’തി. (ധ. പ. ൩൯൬; സു. നി. ൬൨൫). ഗോതമോതി ഭഗവന്തം ഗോത്തവസേന പരികിത്തേതി, തസ്മാ ‘‘സമണോ ഖലു ഭോ ഗോതമോ’’തി ഏത്ഥ സമണോ കിര ഭോ ഗോതമഗോത്തോതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സക്യപുത്തോതി ഇദം പന ഭഗവതോ ഉച്ചാകുലപരിദീപനം. സക്യകുലാ പബ്ബജിതോതി സദ്ധാപബ്ബജിതഭാവപരിദീപനം, കേനചി പാരിജുഞ്ഞേന അനഭിഭൂതോ അപരിക്ഖീണംയേവ, തം കുലം പഹായ സദ്ധായ പബ്ബജിതോതി വുത്തം ഹോതി. തതോ പരം വുത്തത്ഥമേവ. തം ഖോ പനാതി ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനത്ഥേ ¶ ഉപയോഗവചനം, തസ്സ ഖോ പന ¶ ഭോതോ ഗോതമസ്സാതി അത്ഥോ. കല്യാണോതി കല്യാണഗുണസമന്നാഗതോ; സേട്ഠോതി വുത്തം ഹോതി. കിത്തിസദ്ദോതി കിത്തി ഏവ, ഥുതിഘോസോ വാ.

ഇതിപി സോ ഭഗവാതിആദീസു പന അയം താവ യോജനാ – സോ ഭഗവാ ഇതിപി അരഹം, ഇതിപി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ…പേ… ഇതിപി ഭഗവാതി ഇമിനാ ച ഇമിനാ ച കാരണേനാതി വുത്തം ഹോതി.

ഇദാനി വിനയധരാനം സുത്തന്തനയകോസല്ലത്ഥം വിനയസംവണ്ണനാരമ്ഭേ ബുദ്ധഗുണപടിസംയുത്തായ ധമ്മിയാ കഥായ ചിത്തസമ്പഹംസനത്ഥഞ്ച ഏതേസം പദാനം വിത്ഥാരനയേന വണ്ണനം കരിസ്സാമി. തസ്മാ യം വുത്തം – ‘‘സോ ഭഗവാ ഇതിപി അരഹ’’ന്തിആദി; തത്ഥ ആരകത്താ, അരീനം അരാനഞ്ച ഹതത്താ, പച്ചയാദീനം അരഹത്താ, പാപകരണേ രഹാഭാവാതി ഇമേഹി താവ കാരണേഹി സോ ഭഗവാ അരഹന്തി വേദിതബ്ബോ. ആരകാ ഹി സോ സബ്ബകിലേസേഹി സുവിദൂരവിദൂരേ ഠിതോ, മഗ്ഗേന സവാസനാനം കിലേസാനം വിദ്ധംസിതത്താതി ആരകത്താ അരഹം; തേ ചാനേന കിലേസാരയോ മഗ്ഗേന ഹതാതി അരീനം ഹതത്താപി അരഹം. യഞ്ചേതം അവിജ്ജാഭവതണ്ഹാമയനാഭിപുഞ്ഞാദിഅഭിസങ്ഖാരാരം ജരാമരണനേമി ആസവസമുദയമയേന അക്ഖേന വിജ്ഝിത്വാ തിഭവരഥേ സമായോജിതം അനാദികാലപ്പവത്തം സംസാരചക്കം, തസ്സാനേന ബോധിമണ്ഡേ ¶ വീരിയപാദേഹി സീലപഥവിയം പതിട്ഠായ സദ്ധാഹത്ഥേന കമ്മക്ഖയകരം ഞാണഫരസും ഗഹേത്വാ സബ്ബേ അരാ ഹതാതി അരാനം ഹതത്താപി അരഹം.

അഥ വാ സംസാരചക്കന്തി അനമതഗ്ഗസംസാരവട്ടം വുച്ചതി, തസ്സ ച അവിജ്ജാ നാഭി, മൂലത്താ; ജരാമരണം നേമി, പരിയോസാനത്താ; സേസാ ദസ ധമ്മാ അരാ, അവിജ്ജാമൂലകത്താ ജരാമരണപരിയന്തത്താ ച. തത്ഥ ദുക്ഖാദീസു അഞ്ഞാണം അവിജ്ജാ, കാമഭവേ ച അവിജ്ജാ കാമഭവേ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ ഹോതി. രൂപഭവേ അവിജ്ജാ രൂപഭവേ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ ഹോതി. അരൂപഭവേ അവിജ്ജാ അരൂപഭവേ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ ഹോതി. കാമഭവേ സങ്ഖാരാ കാമഭവേ ¶ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണസ്സ പച്ചയാ ഹോന്തി. ഏസ നയോ ഇതരേസു. കാമഭവേ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണം കാമഭവേ നാമരൂപസ്സ പച്ചയോ ഹോതി, തഥാ രൂപഭവേ. അരൂപഭവേ നാമസ്സേവ പച്ചയോ ഹോതി. കാമഭവേ നാമരൂപം കാമഭവേ സളായതനസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. രൂപഭവേ നാമരൂപം രൂപഭവേ തിണ്ണം ആയതനാനം പച്ചയോ ഹോതി. അരൂപഭവേ നാമം അരൂപഭവേ ഏകസ്സായതനസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. കാമഭവേ സളായതനം കാമഭവേ ഛബ്ബിധസ്സ ഫസ്സസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. രൂപഭവേ തീണി ആയതനാനി രൂപഭവേ തിണ്ണം ഫസ്സാനം; അരൂപഭവേ ഏകമായതനം അരൂപഭവേ ഏകസ്സ ഫസ്സസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. കാമഭവേ ഛ ഫസ്സാ കാമഭവേ ഛന്നം വേദനാനം പച്ചയാ ഹോന്തി. രൂപഭവേ തയോ തത്ഥേവ ¶ തിസ്സന്നം; അരൂപഭവേ ഏകോ തത്ഥേവ ഏകിസ്സാ വേദനായ പച്ചയോ ഹോതി. കാമഭവേ ഛ വേദനാ കാമഭവേ ഛന്നം തണ്ഹാകായാനം പച്ചയാ ഹോന്തി. രൂപഭവേ തിസ്സോ തത്ഥേവ തിണ്ണം; അരൂപഭവേ ഏകാ വേദനാ അരൂപഭവേ ഏകസ്സ തണ്ഹാകായസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. തത്ഥ തത്ഥ സാ സാ തണ്ഹാ തസ്സ തസ്സ ഉപാദാനസ്സ പച്ചയോ; ഉപാദാനാദയോ ഭവാദീനം.

കഥം? ഇധേകച്ചോ ‘‘കാമേ പരിഭുഞ്ജിസ്സാമീ’’തി കാമുപാദാനപച്ചയാ കായേന ദുച്ചരിതം ചരതി, വാചായ മനസാ ദുച്ചരിതം ചരതി; ദുച്ചരിതപാരിപൂരിയാ അപായേ ഉപപജ്ജതി. തത്ഥസ്സ ഉപപത്തിഹേതുഭൂതം കമ്മം കമ്മഭവോ, കമ്മനിബ്ബത്താ ഖന്ധാ ഉപപത്തിഭവോ, ഖന്ധാനം നിബ്ബത്തി ജാതി, പരിപാകോ ജരാ, ഭേദോ മരണം.

അപരോ ¶ ‘‘സഗ്ഗസമ്പത്തിം അനുഭവിസ്സാമീ’’തി തഥേവ സുചരിതം ചരതി; സുചരിതപാരിപൂരിയാ സഗ്ഗേ ഉപപജ്ജതി. തത്ഥസ്സ ഉപപത്തിഹേതുഭൂതം കമ്മം കമ്മഭവോതി സോ ഏവ നയോ.

അപരോ പന ‘‘ബ്രഹ്മലോകസമ്പത്തിം അനുഭവിസ്സാമീ’’തി കാമുപാദാനപച്ചയാ ഏവ മേത്തം ഭാവേതി, കരുണം… മുദിതം… ഉപേക്ഖം ഭാവേതി, ഭാവനാപാരിപൂരിയാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തതി. തത്ഥസ്സ നിബ്ബത്തിഹേതുഭൂതം കമ്മം കമ്മഭവോതി സോയേവ നയോ.

അപരോ ‘‘അരൂപവഭസമ്പത്തിം അനുഭവിസ്സാമീ’’തി ¶ തഥേവ ആകാസാനഞ്ചായതനാദിസമാപത്തിയോ ഭാവേതി, ഭാവനാപാരിപൂരിയാ തത്ഥ നിബ്ബത്തതി. തത്ഥസ്സ നിബ്ബത്തിഹേതുഭൂതം കമ്മം കമ്മഭവോ, കമ്മനിബ്ബത്താ ഖന്ധാ ഉപപത്തിഭവോ, ഖന്ധാനം നിബ്ബത്തി ജാതി, പരിപാകോ ജരാ, ഭേദോ മരണന്തി. ഏസ നയോ സേസുപാദാനമൂലികാസുപി യോജനാസു.

ഏവം ‘‘അയം അവിജ്ജാ ഹേതു, സങ്ഖാരാ ഹേതുസമുപ്പന്നാ, ഉഭോപേതേ ഹേതുസമുപ്പന്നാതി പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം; അതീതമ്പി അദ്ധാനം, അനാഗതമ്പി അദ്ധാനം; അവിജ്ജാ ഹേതു, സങ്ഖാരാ ഹേതുസമുപ്പന്നാ, ഉഭോപേതേ ഹേതുസമുപ്പന്നാതി പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണ’’ന്തി ഏതേന നയേന സബ്ബപദാനി വിത്ഥാരേതബ്ബാനി. തത്ഥ അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാ ഏകോ സങ്ഖേപോ, വിഞ്ഞാണ-നാമരൂപ-സളായതന-ഫസ്സ-വേദനാ ഏകോ, തണ്ഹുപാദാനഭവാ ഏകോ, ജാതി-ജരാ-മരണം ഏകോ. പുരിമസങ്ഖേപോ ചേത്ഥ അതീതോ അദ്ധാ, ദ്വേ മജ്ഝിമാ പച്ചുപ്പന്നോ, ജാതിജരാമരണം അനാഗതോ. അവിജ്ജാസങ്ഖാരഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ തണ്ഹുപാദാനഭവാ ഗഹിതാവ ഹോന്തീതി ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ അതീതേ കമ്മവട്ടം; വിഞ്ഞാണാദയോ പഞ്ച ധമ്മാ ഏതരഹി വിപാകവട്ടം. തണ്ഹുപാദാനഭവഗ്ഗഹണേന ¶ അവിജ്ജാസങ്ഖാരാ ഗഹിതാവ ഹോന്തീതി ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ ഏതരഹി കമ്മവട്ടം; ജാതിജരാമരണാപദേസേന വിഞ്ഞാണാദീനം നിദ്ദിട്ഠത്താ ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ ആയതിം വിപാകവട്ടം. തേ ആകാരതോ വീസതിവിധാ ഹോന്തി. സങ്ഖാരവിഞ്ഞാണാനഞ്ചേത്ഥ അന്തരാ ഏകോ സന്ധി, വേദനാതണ്ഹാനമന്തരാ ഏകോ, ഭവജാതീനമന്തരാ ഏകോ. ഇതി ഭഗവാ ഏവം ചതുസങ്ഖേപം, തിയദ്ധം, വീസതാകാരം, തിസന്ധിം പടിച്ചസമുപ്പാദം സബ്ബാകാരതോ ജാനാതി പസ്സതി അഞ്ഞാതി പടിവിജ്ഝതി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണ’’ന്തി. ഇമിനാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണേന ഭഗവാ തേ ധമ്മേ യഥാഭൂതം ഞത്വാ തേസു ¶ നിബ്ബിന്ദന്തോ വിരജ്ജന്തോ വിമുച്ചന്തോ വുത്തപ്പകാരസ്സ ഇമസ്സ സംസാരചക്കസ്സ അരേ ഹനി വിഹനി വിദ്ധംസേസി. ഏവമ്പി അരാനം ഹതത്താ അരഹം.

അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യത്താ ച ചീവരാദിപച്ചയേ ¶ അരഹതി പൂജാവിസേസഞ്ച; തേനേവ ച ഉപ്പന്നേ തഥാഗതേ യേ കേചി മഹേസക്ഖാ ദേവമനുസ്സാ ന തേ അഞ്ഞത്ഥ പൂജം കരോന്തി. തഥാ ഹി ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി സിനേരുമത്തേന രതനദാമേന തഥാഗതം പൂജേസി, യഥാബലഞ്ച അഞ്ഞേപി ദേവാ മനുസ്സാ ച ബിമ്ബിസാരകോസലരാജാദയോ. പരിനിബ്ബുതമ്പി ച ഭഗവന്തം ഉദ്ദിസ്സ ഛന്നവുതികോടിധനം വിസജ്ജേത്വാ അസോകമഹാരാജാ സകലജമ്ബുദീപേ ചതുരാസീതിവിഹാരസഹസ്സാനി പതിട്ഠാപേസി. കോ പന വാദോ അഞ്ഞേസം പൂജാവിസേസാനന്തി! ഏവം പച്ചയാദീനം അരഹത്താപി അരഹം. യഥാ ച ലോകേ കേചി പണ്ഡിതമാനിനോ ബാലാ അസിലോകഭയേന രഹോ പാപം കരോന്തി; ഏവമേസ ന കദാചി കരോതീതി പാപകരണേ രഹാഭാവതോപി അരഹം. ഹോതി ചേത്ഥ –

‘‘ആരകത്താ ഹതത്താ ച, കിലേസാരീന സോ മുനി;

ഹതസംസാരചക്കാരോ, പച്ചയാദീന ചാരഹോ;

ന രഹോ കരോതി പാപാനി, അരഹം തേന വുച്ചതീ’’തി.

സമ്മാ സാമഞ്ച സബ്ബധമ്മാനം ബുദ്ധത്താ പന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. തഥാ ഹേസ സബ്ബധമ്മേ സമ്മാ സാമഞ്ച ബുദ്ധോ, അഭിഞ്ഞേയ്യേ ധമ്മേ അഭിഞ്ഞേയ്യതോ ബുദ്ധോ, പരിഞ്ഞേയ്യേ ധമ്മേ പരിഞ്ഞേയ്യതോ, പഹാതബ്ബേ ധമ്മേ പഹാതബ്ബതോ, സച്ഛികാതബ്ബേ ധമ്മേ സച്ഛികാതബ്ബതോ, ഭാവേതബ്ബേ ധമ്മേ ഭാവേതബ്ബതോ. തേനേവ ചാഹ –

‘‘അഭിഞ്ഞേയ്യം ¶ അഭിഞ്ഞാതം, ഭാവേതബ്ബഞ്ച ഭാവിതം;

പഹാതബ്ബം പഹീനം മേ, തസ്മാ ബുദ്ധോസ്മി ബ്രാഹ്മണാ’’തി. (മ. നി. ൨.൩൯൯; സു. നി. ൫൬൩);

അപിച ചക്ഖു ദുക്ഖസച്ചം, തസ്സ മൂലകാരണഭാവേന തംസമുട്ഠാപികാ പുരിമതണ്ഹാ സമുദയസച്ചം, ഉഭിന്നമപ്പവത്തി നിരോധസച്ചം, നിരോധപ്പജാനനാ പടിപദാ മഗ്ഗസച്ചന്തി ഏവം ഏകേകപദുദ്ധാരേനാപി സബ്ബധമ്മേ സമ്മാ സാമഞ്ച ബുദ്ധോ. ഏസ നയോ സോത-ഘാന-ജിവ്ഹാ-കായമനേസുപി. ഏതേനേവ നയേന രൂപാദീനി ഛ ആയതനാനി, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദയോ ഛ വിഞ്ഞാണകായാ, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സാദയോ ഛ ഫസ്സാ, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാദയോ ഛ വേദനാ, രൂപസഞ്ഞാദയോ ഛ സഞ്ഞാ, രൂപസഞ്ചേതനാദയോ ഛ ചേതനാ, രൂപതണ്ഹാദയോ ഛ ¶ തണ്ഹാകായാ, രൂപവിതക്കാദയോ ഛ വിതക്കാ, രൂപവിചാരാദയോ ഛ വിചാരാ ¶ , രൂപക്ഖന്ധാദയോ പഞ്ചക്ഖന്ധാ, ദസ കസിണാനി, ദസ അനുസ്സതിയോ, ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാദിവസേന ദസ സഞ്ഞാ, കേസാദയോ ദ്വത്തിംസാകാരാ, ദ്വാദസായതനാനി, അട്ഠാരസ ധാതുയോ, കാമഭവാദയോ നവ ഭവാ, പഠമാദീനി ചത്താരി ഝാനാനി, മേത്താഭാവനാദയോ ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞാ, ചതസ്സോ അരൂപസമാപത്തിയോ, പടിലോമതോ ജരാമരണാദീനി, അനുലോമതോ അവിജ്ജാദീനി പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗാനി ച യോജേതബ്ബാനി.

തത്രായം ഏകപദയോജനാ – ‘‘ജരാമരണം ദുക്ഖസച്ചം, ജാതി സമുദയസച്ചം, ഉഭിന്നമ്പി നിസ്സരണം നിരോധസച്ചം, നിരോധപ്പജാനനാ പടിപദാ മഗ്ഗസച്ച’’ന്തി. ഏവം ഏകേകപദുദ്ധാരേന സബ്ബധമ്മേ സമ്മാ സാമഞ്ച ബുദ്ധോ അനുബുദ്ധോ പടിവിദ്ധോ. തേന വുത്തം – സമ്മാ സാമഞ്ച സബ്ബധമ്മാനം ബുദ്ധത്താ പന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി.

വിജ്ജാഹി പന ചരണേന ച സമ്പന്നത്താ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ; തത്ഥ വിജ്ജാതി തിസ്സോപി വിജ്ജാ, അട്ഠപി വിജ്ജാ. തിസ്സോ വിജ്ജാ ഭയഭേരവസുത്തേ (മ. നി. ൧.൩൪ ആദയോ) വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ, അട്ഠ വിജ്ജാ അമ്ബട്ഠസുത്തേ (ദീ. നി. ൧.൨൭൮ ആദയോ). തത്ര ഹി വിപസ്സനാഞാണേന മനോമയിദ്ധിയാ ച സഹ ഛ അഭിഞ്ഞാ പരിഗ്ഗഹേത്വാ അട്ഠ വിജ്ജാ വുത്താ. ചരണന്തി സീലസംവരോ, ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരതാ, ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുതാ, ജാഗരിയാനുയോഗോ, സത്ത സദ്ധമ്മാ, ചത്താരി രൂപാവചരജ്ഝാനാനീതി ഇമേ പന്നരസ ധമ്മാ വേദിതബ്ബാ. ഇമേയേവ ഹി പന്നരസ ധമ്മാ, യസ്മാ ഏതേഹി ചരതി അരിയസാവകോ ഗച്ഛതി അമതം ദിസം തസ്മാ, ചരണന്തി വുത്താ. യഥാഹ – ‘‘ഇധ, മഹാനാമ, അരിയസാവകോ സീലവാ ഹോതീ’’തി (മ. നി. ൨.൨൪) വിത്ഥാരോ. ഭഗവാ ഇമാഹി വിജ്ജാഹി ഇമിനാ ച ചരണേന സമന്നാഗതോ, തേന വുച്ചതി വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോതി ¶ . തത്ഥ വിജ്ജാസമ്പദാ ഭഗവതോ സബ്ബഞ്ഞുതം പൂരേത്വാ ഠിതാ, ചരണസമ്പദാ മഹാകാരുണികതം. സോ സബ്ബഞ്ഞുതായ സബ്ബസത്താനം അത്ഥാനത്ഥം ഞത്വാ മഹാകാരുണികതായ അനത്ഥം പരിവജ്ജേത്വാ അത്ഥേ നിയോജേതി, യഥാ തം വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ. തേനസ്സ സാവകാ സുപ്പടിപന്നാ ഹോന്തി നോ ദുപ്പടിപന്നാ, വിജ്ജാചരണവിപന്നാനഞ്ഹി സാവകാ അത്തന്തപാദയോ വിയ.

സോഭനഗമനത്താ, സുന്ദരം ഠാനം ഗതത്താ, സമ്മാഗതത്താ, സമ്മാ ച ഗദത്താ സുഗതോ. ഗമനമ്പി ഹി ഗതന്തി വുച്ചതി, തഞ്ച ഭഗവതോ സോഭനം പരിസുദ്ധമനവജ്ജം ¶ . കിം ¶ പന തന്തി? അരിയമഗ്ഗോ. തേന ഹേസ ഗമനേന ഖേമം ദിസം അസജ്ജമാനോ ഗതോതി സോഭനഗമനത്താ സുഗതോ. സുന്ദരം ചേസ ഠാനം ഗതോ അമതം നിബ്ബാനന്തി സുന്ദരം ഠാനം ഗതത്താപി സുഗതോ. സമ്മാ ച ഗതോ തേന തേന മഗ്ഗേന പഹീനേ കിലേസേ പുന അപച്ചാഗച്ഛന്തോ. വുത്തഞ്ചേതം – ‘‘സോതാപത്തിമഗ്ഗേന യേ കിലേസാ പഹീനാ, തേ കിലേസേ ന പുനേതി ന പച്ചേതി ന പച്ചാഗച്ഛതീതി സുഗതോ…പേ… അരഹത്തമഗ്ഗേന യേ കിലേസാ പഹീനാ, തേ കിലേസേ ന പുനേതി ന പച്ചേതി ന പച്ചാഗച്ഛതീതി സുഗതോ’’തി (മഹാനി. ൩൮). സമ്മാ വാ ആഗതോ ദീപങ്കരപാദമൂലതോ പഭുതി യാവ ബോധിമണ്ഡോ താവ സമതിംസപാരമിപൂരിതായ സമ്മാപടിപത്തിയാ സബ്ബലോകസ്സ ഹിതസുഖമേവ കരോന്തോ സസ്സതം ഉച്ഛേദം കാമസുഖം അത്തകിലമഥന്തി ഇമേ ച അന്തേ അനുപഗച്ഛന്തോ ആഗതോതി സമ്മാഗതത്താപി സുഗതോ. സമ്മാ ചേസ ഗദതി, യുത്തട്ഠാനേ യുത്തമേവ വാചം ഭാസതീതി സമ്മാ ഗദത്താപി സുഗതോ.

തത്രിദം സാധകസുത്തം – ‘‘യം തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി അഭൂതം അതച്ഛം അനത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം അപ്പിയാ അമനാപാ, ന തം തഥാഗതോ വാചം ഭാസതി. യമ്പി തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി ഭൂതം തച്ഛം അനത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം അപ്പിയാ അമനാപാ, തമ്പി തഥാഗതോ വാചം ന ഭാസതി. യഞ്ച ഖോ തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി ഭൂതം തച്ഛം അത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം അപ്പിയാ അമനാപാ, തത്ര കാലഞ്ഞൂ തഥാഗതോ ഹോതി തസ്സാ വാചായ വേയ്യാകരണായ. യം തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി അഭൂതം അതച്ഛം അനത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം പിയാ മനാപാ, ന തം തഥാഗതോ വാചം ഭാസതി. യമ്പി തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി ഭൂതം തച്ഛം അനത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം പിയാ മനാപാ, തമ്പി തഥാഗതോ വാചം ന ഭാസതി. യഞ്ച ഖോ തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി ഭൂതം തച്ഛം അത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം പിയാ മനാപാ, തത്ര കാലഞ്ഞൂ തഥാഗതോ ഹോതി തസ്സാ വാചായ വേയ്യാകരണായാ’’തി (മ. നി. ൨.൮൬). ഏവം സമ്മാ ഗദത്താപി സുഗതോതി വേദിതബ്ബോ.

സബ്ബഥാ വിദിതലോകത്താ പന ലോകവിദൂ. സോ ഹി ഭഗവാ സഭാവതോ സമുദയതോ നിരോധതോ നിരോധൂപായതോതി ¶ സബ്ബഥാ ലോകം അവേദി അഞ്ഞാസി പടിവിജ്ഝി. യഥാഹ – ‘‘യത്ഥ ഖോ, ആവുസോ, ന ജായതി ¶ ന ജീയതി ന മീയതി ന ചവതി ന ഉപപജ്ജതി, നാഹം തം ഗമനേന ലോകസ്സ ¶ അന്തം ഞാതേയ്യം ദട്ഠേയ്യം പത്തേയ്യന്തി വദാമി; ന ചാഹം, ആവുസോ, അപ്പത്വാവ ലോകസ്സ അന്തം ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയം വദാമി. അപി ചാഹം, ആവുസോ, ഇമസ്മിംയേവ ബ്യാമമത്തേ കളേവരേ സസഞ്ഞിമ്ഹി സമനകേ ലോകഞ്ച പഞ്ഞപേമി ലോകസമുദയഞ്ച ലോകനിരോധഞ്ച ലോകനിരോധഗാമിനിഞ്ച പടിപദം.

‘‘ഗമനേന ന പത്തബ്ബോ, ലോകസ്സന്തോ കുദാചനം;

ന ച അപ്പത്വാ ലോകന്തം, ദുക്ഖാ അത്ഥി പമോചനം.

നാസീസതീ ലോകമിമം പരഞ്ചാ’’തി. (അ. നി. ൪.൪൫; സം. നി. ൧.൧൦൭);

അപിച തയോ ലോകാ – സങ്ഖാരലോകോ, സത്തലോകോ, ഓകാസലോകോതി; തത്ഥ ‘‘ഏകോ ലോകോ – സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൧൨) ആഗതട്ഠാനേ സങ്ഖാരലോകോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘സസ്സതോ ലോകോതി വാ അസസ്സതോ ലോകോതി വാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൪൨൧) ആഗതട്ഠാനേ സത്തലോകോ.

‘‘യാവതാ ചന്ദിമസൂരിയാ, പരിഹരന്തി ദിസാ ഭന്തി വിരോചനാ;

താവ സഹസ്സധാ ലോകോ, ഏത്ഥ തേ വത്തതീ വസോ’’തി. (മ. നി. ൧.൫൦൩) –

ആഗതട്ഠാനേ ഓകാസലോകോ, തമ്പി ഭഗവാ സബ്ബഥാ അവേദി. തഥാ ഹിസ്സ – ‘‘ഏകോ ലോകോ – സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ. ദ്വേ ലോകാ – നാമഞ്ച രൂപഞ്ച. തയോ ലോകാ – തിസ്സോ വേദനാ. ചത്താരോ ലോകാ – ചത്താരോ ആഹാരാ. പഞ്ച ലോകാ – പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ. ഛ ലോകാ – ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനി. സത്ത ലോകാ സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ. അട്ഠ ലോകാ – അട്ഠ ലോകധമ്മാ. നവ ലോകാ – നവ സത്താവാസാ. ദസ ലോകാ – ദസായതനാനി. ദ്വാദസ ലോകാ – ദ്വാദസായതനാനി ¶ . അട്ഠാരസ ലോകാ – അട്ഠാരസ ധാതുയോ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൧൨). അയം സങ്ഖാരലോകോപി സബ്ബഥാ വിദിതോ.

യസ്മാ ¶ പനേസ സബ്ബേസമ്പി സത്താനം ആസയം ജാനാതി, അനുസയം ജാനാതി, ചരിതം ജാനാതി, അധിമുത്തിം ജാനാതി, അപ്പരജക്ഖേ മഹാരജക്ഖേ തിക്ഖിന്ദ്രിയേ മുദിന്ദ്രിയേ സ്വാകാരേ ദ്വാകാരേ സുവിഞ്ഞാപയേ ദുവിഞ്ഞാപയേ ഭബ്ബേ അഭബ്ബേ സത്തേ ജാനാതി, തസ്മാസ്സ സത്തലോകോപി സബ്ബഥാ വിദിതോ. യഥാ ച സത്തലോകോ ¶ ഏവം ഓകാസലോകോപി. തഥാ ഹേസ ഏകം ചക്കവാളം ആയാമതോ ച വിത്ഥാരതോ ച യോജനാനം ദ്വാദസ സതസഹസ്സാനി തീണി സഹസ്സാനി ചത്താരി സതാനി പഞ്ഞാസഞ്ച യോജനാനി. പരിക്ഖേപതോ –

സബ്ബം സതസഹസ്സാനി, ഛത്തിംസ പരിമണ്ഡലം;

ദസഞ്ചേവ സഹസ്സാനി, അഡ്ഢുഡ്ഢാനി സതാനി ച.

ദുവേ സതസഹസ്സാനി, ചത്താരി നഹുതാനി ച;

ഏത്തകം ബഹലത്തേന, സങ്ഖാതായം വസുന്ധരാ.

ചത്താരി സതസഹസ്സാനി, അട്ഠേവ നഹുതാനി ച;

ഏത്തകം ബഹലത്തേന, ജലം വാതേ പതിട്ഠിതം.

നവസതസഹസ്സാനി, മാലുതോ നഭമുഗ്ഗതോ;

സട്ഠി ചേവ സഹസ്സാനി, ഏസാ ലോകസ്സ സണ്ഠിതി.

ചതുരാസീതി സഹസ്സാനി, അജ്ഝോഗാള്ഹോ മഹണ്ണവേ;

അച്ചുഗ്ഗതോ താവദേവ, സിനേരുപബ്ബതുത്തമോ.

തതോ ¶ ഉപഡ്ഢുപഡ്ഢേന, പമാണേന യഥാക്കമം;

അജ്ഝോഗാള്ഹുഗ്ഗതാ ദിബ്ബാ, നാനാരതനചിത്തിതാ.

യുഗന്ധരോ ഈസധരോ, കരവീകോ സുദസ്സനോ;

നേമിന്ധരോ വിനതകോ, അസ്സകണ്ണോ ഗിരീ ബ്രഹാ.

ഏതേ സത്ത മഹാസേലാ, സിനേരുസ്സ സമന്തതോ;

മഹാരാജാനമാവാസാ, ദേവയക്ഖനിസേവിതാ.

യോജനാനം ¶ സതാനുച്ചോ, ഹിമവാ പഞ്ച പബ്ബതോ;

യോജനാനം സഹസ്സാനി, തീണി ആയതവിത്ഥതോ;

ചതുരാസീതിസഹസ്സേഹി, കൂടേഹി പടിമണ്ഡിതോ.

തിപഞ്ചയോജനക്ഖന്ധ, പരിക്ഖേപാ നഗവ്ഹയാ;

പഞ്ഞാസ യോജനക്ഖന്ധ, സാഖായാമാ സമന്തതോ.

സതയോജനവിത്ഥിണ്ണാ, താവദേവ ച ഉഗ്ഗതാ;

ജമ്ബൂ യസ്സാനുഭാവേന, ജമ്ബുദീപോ പകാസിതോ.

ദ്വേ അസീതി സഹസ്സാനി, അജ്ഝോഗാള്ഹോ മഹണ്ണവേ;

അച്ചുഗ്ഗതോ താവദേവ, ചക്കവാളസിലുച്ചയോ;

പരിക്ഖിപിത്വാ തം സബ്ബം, ലോകധാതുമയം ഠിതോ.

തത്ഥ ചന്ദമണ്ഡലം ഏകൂനപഞ്ഞാസയോജനം, സൂരിയമണ്ഡലം പഞ്ഞാസയോജനം, താവതിംസഭവനം ദസസഹസ്സയോജനം; തഥാ അസുരഭവനം, അവീചിമഹാനിരയോ, ജമ്ബുദീപോ ച. അപരഗോയാനം സത്തസഹസ്സയോജനം; തഥാ പുബ്ബവിദേഹോ. ഉത്തരകുരു അട്ഠസഹസ്സയോജനോ, ഏകമേകോ ചേത്ഥ മഹാദീപോ പഞ്ചസതപഞ്ചസതപരിത്തദീപപരിവാരോ; തം സബ്ബമ്പി ഏകം ചക്കവാളം ¶ , ഏകാ ലോകധാതു, തദന്തരേസു ലോകന്തരികനിരയാ. ഏവം അനന്താനി ചക്കവാളാനി അനന്താ ലോകധാതുയോ ഭഗവാ അനന്തേന ബുദ്ധഞാണേന അവേദി, അഞ്ഞാസി, പടിവിജ്ഝി. ഏവമസ്സ ഓകാസലോകോപി സബ്ബഥാ വിദിതോ. ഏവമ്പി സബ്ബഥാ വിദിതലോകത്താ ലോകവിദൂ.

അത്തനോ ¶ പന ഗുണേഹി വിസിട്ഠതരസ്സ കസ്സചി അഭാവാ നത്ഥി ഏതസ്സ ഉത്തരോതി അനുത്തരോ. തഥാ ഹേസ സീലഗുണേനാപി സബ്ബം ലോകമഭിഭവതി, സമാധി…പേ… പഞ്ഞാ… വിമുത്തി… വിമുത്തിഞാണദസ്സനഗുണേനാപി, സീലഗുണേനാപി അസമോ അസമസമോ അപ്പടിമോ അപ്പടിഭാഗോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ…പേ… വിമുത്തിഞാണദസ്സനഗുണേനാപി. യഥാഹ – ‘‘ന ഖോ പനാഹം, ഭിക്ഖവേ, സമനുപസ്സാമി സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ…പേ… സദേവമനുസ്സായ അത്തനാ സീലസമ്പന്നതര’’ന്തി വിത്ഥാരോ.

ഏവം ¶ അഗ്ഗപ്പസാദസുത്താദീനി (അ. നി. ൪.൩൪; ഇതിവു. ൯൦) ‘‘ന മേ ആചരിയോ അത്ഥീ’’തിആദികാ ഗാഥായോ (മ. നി. ൧.൨൮൫; മഹാവ. ൧൧) ച വിത്ഥാരേതബ്ബാ.

പുരിസദമ്മേ സാരേതീതി പുരിസദമ്മസാരഥി, ദമേതി വിനേതീതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ പുരിസദമ്മാതി അദന്താ ദമേതും യുത്താ തിരച്ഛാനപുരിസാപി മനുസ്സപുരിസാപി അമനുസ്സപുരിസാപി. തഥാ ഹി ഭഗവതാ തിരച്ഛാനപുരിസാപി അപലാളോ നാഗരാജാ, ചൂളോദരോ, മഹോദരോ, അഗ്ഗിസിഖോ, ധൂമസിഖോ, ധനപാലകോ ഹത്ഥീതി ഏവമാദയോ ദമിതാ, നിബ്ബിസാ കതാ, സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠാപിതാ. മനുസ്സപുരിസാപി സച്ചകനിഗണ്ഠപുത്ത-അമ്ബട്ഠമാണവ-പോക്ഖരസാതി-സോണദണ്ഡകൂടദന്താദയോ. അമനുസ്സപുരിസാപി ആളവക-സൂചിലോമ-ഖരലോമ-യക്ഖ-സക്കദേവരാജാദയോ ദമിതാ വിനീതാ വിചിത്രേഹി വിനയനൂപായേഹി. ‘‘അഹം ഖോ, കേസി, പുരിസദമ്മം സണ്ഹേനപി വിനേമി, ഫരുസേനപി വിനേമി, സണ്ഹഫരുസേനപി വിനേമീ’’തി (അ. നി. ൪.൧൧൧) ഇദഞ്ചേത്ഥ സുത്തം വിത്ഥാരേതബ്ബം. അഥ വാ വിസുദ്ധസീലാദീനം പഠമജ്ഝാനാദീനി സോതാപന്നാദീനഞ്ച ഉത്തരിമഗ്ഗപടിപദം ആചിക്ഖന്തോ ദന്തേപി ദമേതിയേവ.

അഥ വാ അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥീതി ഏകമേവിദം അത്ഥപദം ¶ . ഭഗവാ ഹി തഥാ പുരിസദമ്മേ സാരേതി, യഥാ ഏകപല്ലങ്കേനേവ നിസിന്നാ അട്ഠ ദിസാ അസജ്ജമാനാ ധാവന്തി. തസ്മാ ‘‘അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥീ’’തി വുച്ചതി. ‘‘ഹത്ഥിദമകേന, ഭിക്ഖവേ, ഹത്ഥിദമ്മോ സാരിതോ ഏകംയേവ ദിസം ധാവതീ’’തി ഇദഞ്ചേത്ഥ സുത്തം (മ. നി. ൩.൩൧൨) വിത്ഥാരേതബ്ബം.

ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേഹി യഥാരഹം അനുസാസതീതി സത്ഥാ. അപിച സത്ഥാ വിയാതി സത്ഥാ, ഭഗവാ സത്ഥവാഹോ. ‘‘യഥാ സത്ഥവാഹോ സത്ഥേ കന്താരം താരേതി, ചോരകന്താരം താരേതി, വാളകന്താരം താരേതി, ദുബ്ഭിക്ഖകന്താരം താരേതി, നിരുദകകന്താരം താരേതി, ഉത്താരേതി നിത്താരേതി പതാരേതി ¶ ഖേമന്തഭൂമിം സമ്പാപേതി; ഏവമേവ ഭഗവാ സത്ഥാ സത്ഥവാഹോ സത്തേ കന്താരം താരേതി ജാതികന്താരം താരേതീ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൧൯൦) നിദ്ദേസനയേനപേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ദേവമനുസ്സാനന്തി ¶ ദഏവാനഞ്ച മനുസ്സാനഞ്ച ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേനേതം വുത്തം, ഭബ്ബപുഗ്ഗലപരിച്ഛേദവസേന ച. ഭഗവാ പന തിരച്ഛാനഗതാനമ്പി അനുസാസനിപ്പദാനേന സത്ഥായേവ. തേപി ഹി ഭഗവതോ ധമ്മസവനേന ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിം പത്വാ തായ ഏവ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിയാ ദുതിയേ തതിയേ വാ അത്തഭാവേ മഗ്ഗഫലഭാഗിനോ ഹോന്തി. മണ്ഡൂകദേവപുത്താദയോ ചേത്ഥ നിദസ്സനം. ഭഗവതി കിര ഗഗ്ഗരായ പോക്ഖരണിയാ തീരേ ചമ്പാനഗരവാസീനം ധമ്മം ദേസയമാനേ ഏകോ മണ്ഡൂകോ ഭഗവതോ സരേ നിമിത്തം അഗ്ഗഹേസി. തം ഏകോ വച്ഛപാലകോ ദണ്ഡമോലുബ്ഭ തിട്ഠന്തോ തസ്സ സീസേ സന്നിരുമ്ഭിത്വാ അട്ഠാസി. സോ താവദേവ കാലം കത്വാ താവതിംസഭവനേ ദ്വാദസയോജനികേ കനകവിമാനേ നിബ്ബത്തി. സുത്തപ്പബുദ്ധോ വിയ ച തത്ഥ അച്ഛരാസങ്ഘപരിവുതം അത്താനം ദിസ്വാ ‘‘അരേ, അഹമ്പി നാമ ഇധ നിബ്ബത്തോസ്മി! കിം നു ഖോ കമ്മം അകാസി’’ന്തി ആവജ്ജേന്തോ നാഞ്ഞം കിഞ്ചി അദ്ദസ, അഞ്ഞത്ര ഭഗവതോ സരേ നിമിത്തഗ്ഗാഹാ. സോ ¶ തആവദേവ സഹ വിമാനേന ആഗന്ത്വാ ഭഗവതോ പാദേ സിരസാ വന്ദി. ഭഗവാ ജാനന്തോവ പുച്ഛി –

‘‘കോ മേ വന്ദതി പാദാനി, ഇദ്ധിയാ യസസാ ജലം;

അഭിക്കന്തേന വണ്ണേന, സബ്ബാ ഓഭാസയം ദിസാ’’തി.

‘‘മണ്ഡൂകോഹം പുരേ ആസിം, ഉദകേ വാരിഗോചരോ;

തവ ധമ്മം സുണന്തസ്സ, അവധി വച്ഛപാലകോ’’തി. (വി. വ. ൮൫൭-൮൫൮);

ഭഗവാ തസ്സ ധമ്മം ദേസേസി. ദേസനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ദേവപുത്തോപി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ സിതം കത്വാ പക്കാമീതി.

യം പന കിഞ്ചി അത്ഥി ഞേയ്യം നാമ, തസ്സ സബ്ബസ്സ ബുദ്ധത്താ വിമോക്ഖന്തികഞാണവസേന ബുദ്ധോ. യസ്മാ വാ ചത്താരി സച്ചാനി അത്തനാപി ബുജ്ഝി, അഞ്ഞേപി സത്തേ ബോധേസി; തസ്മാ ഏവമാദീഹിപി കാരണേഹി ബുദ്ധോ. ഇമസ്സ ചത്ഥസ്സ വിഞ്ഞാപനത്ഥം ‘‘ബുജ്ഝിതാ സച്ചാനീതി ബുദ്ധോ, ബോധേതാ പജായാതി ബുദ്ധോ’’തി ഏവം പവത്തോ സബ്ബോപി നിദ്ദേസനയോ (മഹാനി. ൧൯൨) പടിസമ്ഭിദാനയോ (പടി. മ. ൧.൧൬൨) വാ വിത്ഥാരേതബ്ബോ.

ഭഗവാതി ¶ ഇദം പനസ്സ ഗുണവിസിട്ഠസത്തുത്തമഗരുഗാരവാധിവചനം. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘ഭഗവാതി ¶ വചനം സേട്ഠം, ഭഗവാതി വചനമുത്തമം;

ഗരു ഗാരവയുത്തോ സോ, ഭഗവാ തേന വുച്ചതീ’’തി.

ചതുബ്ബിധഞ്ഹി നാമം – ആവത്ഥികം, ലിങ്ഗികം, നേമിത്തികം, അധിച്ചസമുപ്പന്നന്തി. അധിച്ചസമുപ്പന്നം നാമ ലോകിയവോഹാരേന ‘‘യദിച്ഛക’’ന്തി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ ‘‘വച്ഛോ ദമ്മോ ബലിബദ്ദോ’’തി ഏവമാദി ആവത്ഥികം. ‘‘ദണ്ഡീ ഛത്തീ സിഖീ കരീ’’തി ഏവമാദി ലിങ്ഗികം. ‘‘തേവിജ്ജോ ഛളഭിഞ്ഞോ’’തി ഏവമാദി നേമിത്തികം. ‘‘സിരിവഡ്ഢകോ ധനവഡ്ഢകോ’’തി ഏവമാദി വചനത്ഥമനപേക്ഖിത്വാ പവത്തം അധിച്ചസമുപ്പന്നം. ഇദം പന ഭഗവാതി നാമം നേമിത്തികം, ന മഹാമായായ ന സുദ്ധോദനമഹാരാജേന ന അസീതിയാ ഞാതിസഹസ്സേഹി കതം, ന സക്കസന്തുസിതാദീഹി ദേവതാവിസേസേഹി. വുത്തഞ്ഹേതം ധമ്മസേനാപതിനാ – ‘‘ഭഗവാതി നേതം നാമം മാതരാ കതം…പേ… വിമോക്ഖന്തികമേതം ¶ ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം ബോധിയാ മൂലേ സഹ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ പടിലാഭാ സച്ഛികാപഞ്ഞത്തി, യദിദം ഭഗവാ’’തി (മഹാനി. ൮൪).

യംഗുണനേമിത്തികഞ്ചേതം നാമം, തേസം ഗുണാനം പകാസനത്ഥം ഇമം ഗാഥം വദന്തി –

ഭവന്തഗോ സോ ഭഗവാതി വുച്ചതീ’’തി.

നിദ്ദേസേ വുത്തനയേനേവ ചേത്ഥ തേസം തേസം പദാനമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

‘‘ഭാഗ്യവാ ഭഗ്ഗവാ യുത്തോ, ഭഗേഹി ച വിഭത്തവാ;

ഭത്തവാ വന്തഗമനോ, ഭവേസു ഭഗവാ തതോ’’തി.

തത്ഥ വണ്ണാഗമോ വണ്ണവിപരിയയോതി ഏതം നിരുത്തിലക്ഖണം ഗഹേത്വാ സദ്ദനയേന വാ പിസോദരാദിപക്ഖേപലക്ഖണം ¶ ഗഹേത്വാ യസ്മാ ലോകിയലോകുത്തരസുഖാഭിനിബ്ബത്തകം ദാനസീലാദിപാരപ്പത്തം ഭാഗ്യമസ്സ അത്ഥി, തസ്മാ ‘‘ഭാഗ്യവാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഭഗവാ’’തി വുച്ചതീതി ഞാതബ്ബം. യസ്മാ പന ലോഭ-ദോസ-മോഹ-വിപരീതമനസികാര-അഹിരികാനോത്തപ്പ-കോധൂപനാഹ-മക്ഖ-പളാസഇസ്സാ-മച്ഛരിയ-മായാസാഠേയ്യ-ഥമ്ഭ-സാരമ്ഭ-മാനാതിമാന-മദ-പമാദ-തണ്ഹാവിജ്ജാ ¶ തിവിധാകുസലമൂല-ദുച്ചരിത-സംകിലേസ-മല-വിസമസഞ്ഞാ-വിതക്ക-പപഞ്ച-ചതുബ്ബിധവിപരിയേസആസവ-ഗന്ഥ-ഓഘ-യോഗാഗതി-തണ്ഹുപ്പാദുപാദാന-പഞ്ചചേതോഖീല-വിനിബന്ധ-നീവരണാഭിനന്ദനഛവിവാദമൂല-തണ്ഹാകായ-സത്താനുസയ-അട്ഠമിച്ഛത്ത-നവതണ്ഹാമൂലക-ദസാകുസലകമ ദിട്ഠിഗത-അട്ഠസതതണ്ഹാവിചരിതപ്പഭേദ-സബ്ബദരഥ-പരിളാഹ-കിലേസസതസഹസ്സാനി, സങ്ഖേപതോ വാ പഞ്ച കിലേസ-അഭിസങ്ഖാരഖന്ധമച്ചു-ദേവപുത്ത-മാരേ അഭഞ്ജി, തസ്മാ ഭഗ്ഗത്താ ഏതേസം പരിസ്സയാനം ഭഗ്ഗവാതി വത്തബ്ബേ ഭഗവാതി വുച്ചതി. ആഹ ചേത്ഥ –

‘‘ഭഗ്ഗരാഗോ ഭഗ്ഗദോസോ, ഭഗ്ഗമോഹോ അനാസവോ;

ഭഗ്ഗാസ്സ പാപകാ ധമ്മാ, ഭഗവാ തേന വുച്ചതീ’’തി.

ഭാഗ്യവന്തതായ ¶ ചസ്സ സതപുഞ്ഞജലക്ഖണധരസ്സ രൂപകായസമ്പത്തിദീപിതാ ഹോതി, ഭഗ്ഗദോസതായ ധമ്മകായസമ്പത്തി. തഥാ ലോകിയപരിക്ഖകാനം ബഹുമതഭാവോ, ഗഹട്ഠപബ്ബജിതേഹി അഭിഗമനീയതാ, അഭിഗതാനഞ്ച നേസം കായചിത്തദുക്ഖാപനയനേ പടിബലഭാവോ, ആമിസദാനധമ്മദാനേഹി ഉപകാരിതാ, ലോകിയലോകുത്തരസുഖേഹി ച സമ്പയോജനസമത്ഥതാ ദീപിതാ ഹോതി.

യസ്മാ ച ലോകേ ഇസ്സരിയ-ധമ്മ-യസ-സിരീ-കാമ-പയത്തേസു ഛസു ധമ്മേസു ഭഗസദ്ദോ വത്തതി, പരമഞ്ചസ്സ സകചിത്തേ ഇസ്സരിയം, അണിമാ ലഘിമാദികം വാ ലോകിയസമ്മതം സബ്ബാകാരപരിപൂരം അത്ഥി തഥാ ലോകുത്തരോ ധമ്മോ ലോകത്തയബ്യാപകോ യഥാഭുച്ചഗുണാധിഗതോ അതിവിയ പരിസുദ്ധോ യസോ, രൂപകായദസ്സനബ്യാവടജനനയനപ്പസാദജനനസമത്ഥാ സബ്ബാകാരപരിപൂരാ സബ്ബങ്ഗപച്ചങ്ഗസിരീ, യം യം ഏതേന ഇച്ഛിതം പത്ഥിതം അത്തഹിതം പരഹിതം വാ, തസ്സ തസ്സ തഥേവ അഭിനിപ്ഫന്നത്താ ഇച്ഛിതിച്ഛി, തത്ഥ നിപ്ഫത്തിസഞ്ഞിതോ കാമോ, സബ്ബലോകഗരുഭാവപ്പത്തിഹേതുഭൂതോ സമ്മാവായാമസങ്ഖാതോ പയത്തോ ച അത്ഥി; തസ്മാ ഇമേഹി ഭഗേഹി യുത്തത്താപി ഭഗാ അസ്സ സന്തീതി ഇമിനാ അത്ഥേന ഭഗവാതി വുച്ചതി.

യസ്മാ പന കുസലാദീഹി ഭേദേഹി സബ്ബധമ്മേ, ഖന്ധായതന-ധാതുസച്ച-ഇന്ദ്രിയപടിച്ചസമുപ്പാദാദീഹി ¶ വാ കുസലാദിധമ്മേ, പീളന-സങ്ഖത-സന്താപവിപരിണാമട്ഠേന വാ ദുക്ഖമരിയസച്ചം, ആയൂഹന-നിദാന-സംയോഗ-പലിബോധട്ഠേന സമുദയം, നിസ്സരണവിവേകാസങ്ഖത-അമതട്ഠേന ¶ നിരോധം, നിയ്യാന-ഹേതു-ദസ്സനാധിപതേയ്യട്ഠേന മഗ്ഗം വിഭത്തവാ, വിഭജിത്വാ വിവരിത്വാ ദേസിതവാതി വുത്തം ഹോതി. തസ്മാ വിഭത്തവാതി വത്തബ്ബേ ഭഗവാതി വുച്ചതി ¶ .

യസ്മാ ച ഏസ ദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയവിഹാരേ കായചിത്തഉപധിവിവേകേ സുഞ്ഞതപ്പണിഹിതാനിമിത്തവിമോക്ഖേ അഞ്ഞേ ച ലോകിയലോകുത്തരേ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ ഭജി സേവി ബഹുലമകാസി, തസ്മാ ഭത്തവാതി വത്തബ്ബേ ഭഗവാതി വുച്ചതി.

യസ്മാ പന തീസു ഭവേസു തണ്ഹാസങ്ഖാതം ഗമനമനേന വന്തം, തസ്മാ ഭവേസു വന്തഗമനോതി വത്തബ്ബേ ഭവസദ്ദതോ ഭകാരം, ഗമനസദ്ദതോ ഗകാരം, വന്തസദ്ദതോ വകാരഞ്ച ദീഘം കത്വാ ആദായ ഭഗവാതി വുച്ചതി. യഥാ ലോകേ ‘‘മേഹനസ്സ ഖസ്സ മാലാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘മേഖലാ’’തി വുച്ചതി.

സോ ഇമം ലോകന്തി സോ ഭഗവാ ഇമം ലോകം. ഇദാനി വത്തബ്ബം നിദസ്സേതി. സദേവകന്തി സഹ ദേവേഹി സദേവകം; ഏവം സഹ മാരേന സമാരകം; സഹ ബ്രഹ്മുനാ സബ്രഹ്മകം; സഹ സമണബ്രാഹ്മണേഹി സസ്സമണബ്രാഹ്മണിം; പജാതത്താ പജാ, തം പജം; സഹ ദേവമനുസ്സേഹി സദേവമനുസ്സം. തത്ഥ സദേവകവചനേന പഞ്ചകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണം വേദിതബ്ബം, സമാരകവചനേന ഛട്ഠകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണം, സബ്രഹ്മകവചനേന ബ്രഹ്മകായികാദിബ്രഹ്മഗ്ഗഹണം, സസ്സമണബ്രാഹ്മണീവചനേന സാസനസ്സ പച്ചത്ഥികപച്ചാമിത്തസമണബ്രാഹ്മണഗ്ഗഹണം, സമിതപാപ-ബാഹിതപാപ-സമണബ്രാഹ്മണഗ്ഗഹണഞ്ച, പജാവചനേന സത്തലോകഗ്ഗഹണം, സദേവമനുസ്സവചനേന സമ്മുതിദേവഅവസേസമനുസ്സഗ്ഗഹണം. ഏവമേത്ഥ തീഹി പദേഹി ഓകാസലോകോ, ദ്വീഹി പജാവസേന സത്തലോകോ ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ.

അപരോ നയോ – സദേവകഗ്ഗഹണേന അരൂപാവചരദേവലോകോ ഗഹിതോ, സമാരകഗ്ഗഹണേന ഛകാമാവചരദേവലോകാ, സബ്രഹ്മകഗ്ഗഹണേന രൂപീബ്രഹ്മലോകോ, സസ്സമണബ്രാഹ്മണാദിഗ്ഗഹണേന ചതുപരിസവസേന സമ്മുതിദേവേഹി വാ സഹ മനുസ്സലോകോ, അവസേസസബ്ബസത്തലോകോ വാ.

അപിചേത്ഥ ¶ സദേവകവചനേന ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദതോ സബ്ബസ്സാപി ലോകസ്സ സച്ഛികതഭാവം സാധേന്തോ തസ്സ ഭഗവതോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗതോ. തതോ യേസം സിയാ – ‘‘മാരോ മഹാനുഭാവോ ഛകാമാവചരിസ്സരോ വസവത്തീ; കിം സോപി ഏതേന സച്ഛികതോ’’തി? തേസം വിമതിം വിധമന്തോ സമാരകന്തി ¶ അബ്ഭുഗ്ഗതോ. യേസം പന സിയാ – ‘‘ബ്രഹ്മാ മഹാനുഭാവോ ഏകങ്ഗുലിയാ ഏകസ്മിം ചക്കവാളസഹസ്സേ ¶ ആലോകം ഫരതി, ദ്വീഹി…പേ… ദസഹി അങ്ഗുലീഹി ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു ആലോകം ഫരതി, അനുത്തരഞ്ച ഝാനസമാപത്തിസുഖം പടിസംവേദേതി, കിം സോപി സച്ഛികതോ’’തി? തേസം വിമതിം വിധമന്തോ സബ്രഹ്മകന്തി അബ്ഭുഗ്ഗതോ. തതോ യേസം സിയാ – ‘‘പുഥൂസമണബ്രാഹ്മണാ സാസനപച്ചത്ഥികാ, കിം തേപി സച്ഛികതാ’’തി? തേസം വിമതിം വിധമന്തോ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിം പജന്തി അബ്ഭുഗ്ഗതോ. ഏവം ഉക്കട്ഠുക്കട്ഠാനം സച്ഛികതഭാവം പകാസേത്വാ അഥ സമ്മുതിദേവേ അവസേസമനുസ്സേ ച ഉപാദായ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേന സേസസത്തലോകസ്സ സച്ഛികതഭാവം പകാസേന്തോ സദേവമനുസ്സന്തി അബ്ഭുഗ്ഗതോ. അയമേത്ഥാനുസന്ധിക്കമോ.

സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ പവേദേതീതി ഏത്ഥ പന സയന്തി സാമം, അപരനേയ്യോ ഹുത്വാ; അഭിഞ്ഞാതി അഭിഞ്ഞായ, അധികേന ഞാണേന ഞത്വാതി അത്ഥോ. സച്ഛികത്വാതി പച്ചക്ഖം കത്വാ, ഏതേന അനുമാനാദിപടിക്ഖേപോ കതോ ഹോതി. പവേദേതീതി ബോധേതി ഞാപേതി പകാസേതി. സോ ധമ്മം ദേസേതി ആദികല്യാണം…പേ… പരിയോസാനകല്യാണന്തി സോ ഭഗവാ സത്തേസു കാരുഞ്ഞതം പടിച്ച ഹിത്വാപി അനുത്തരം വിവേകസുഖം ധമ്മം ദേസേതി. തഞ്ച ഖോ അപ്പം വാ ബഹും വാ ദേസേന്തോ ആദികല്യാണാദിപ്പകാരമേവ ദേസേതി.

കഥം? ഏകഗാഥാപി ഹി സമന്തഭദ്രകത്താ ധമ്മസ്സ പഠമപാദേന ആദികല്യാണാ, ദുതിയതതിയപാദേഹി മജ്ഝേകല്യാണാ, പച്ഛിമപാദേന പരിയോസാനകല്യാണാ. ഏകാനുസന്ധികം സുത്തം നിദാനേന ആദികല്യാണം, നിഗമനേന പരിയോസാനകല്യാണം, സേസേന മജ്ഝേകല്യാണം. നാനാനുസന്ധികം സുത്തം പഠമാനുസന്ധിനാ ആദികല്യാണം, പച്ഛിമേന പരിയോസാനകല്യാണം, സേസേഹി മജ്ഝേകല്യാണം. സകലോപി സാസനധമ്മോ അത്തനോ അത്ഥഭൂതേന സീലേന ആദികല്യാണോ, സമഥവിപസ്സനാമഗ്ഗഫലേഹി മജ്ഝേകല്യാണോ, നിബ്ബാനേന പരിയോസാനകല്യാണോ. സീലസമാധീഹി വാ ആദികല്യാണോ, വിപസ്സനാമഗ്ഗേഹി മജ്ഝേകല്യാണോ, ഫലനിബ്ബാനേഹി പരിയോസാനകല്യാണോ ¶ . ബുദ്ധസുബോധിതായ വാ ആദികല്യാണോ, ധമ്മസുധമ്മതായ മജ്ഝേകല്യാണോ, സങ്ഘസുപ്പടിപത്തിയാ പരിയോസാനകല്യാണോ. തം സുത്വാ തഥത്തായ പടിപന്നേന അധിഗന്തബ്ബായ അഭിസമ്ബോധിയാ വാ ആദികല്യാണോ, പച്ചേകബോധിയാ മജ്ഝേകല്യാണോ, സാവകബോധിയാ പരിയോസാനകല്യാണോ. സുയ്യമാനോ ചേസ നീവരണവിക്ഖമ്ഭനതോ സവനേനപി ¶ കല്യാണമേവ ആവഹതീതി ആദികല്യാണോ, പടിപജ്ജിയമാനോ സമഥവിപസ്സനാസുഖാവഹനതോ പടിപത്തിയാപി കല്യാണമേവ ആവഹതീതി മജ്ഝേകല്യാണോ, തഥാ പടിപന്നോ ച പടിപത്തിഫലേ നിട്ഠിതേ താദിഭാവാവഹനതോ പടിപത്തിഫലേനപി കല്യാണമേവ ആവഹതീതി പരിയോസാനകല്യാണോ. നാഥപ്പഭവത്താ ച പഭവസുദ്ധിയാ ആദികല്യാണോ, അത്ഥസുദ്ധിയാ മജ്ഝേകല്യാണോ ¶ , കിച്ചസുദ്ധിയാ പരിയോസാനകല്യാണോ. തസ്മാ ഏസോ ഭഗവാ അപ്പം വാ ബഹും വാ ദേസേന്തോ ആദികല്യാണാദിപ്പകാരമേവ ദേസേതീതി വേദിതബ്ബോ.

സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനന്തി ഏവമാദീസു പന യസ്മാ ഇമം ധമ്മം ദേസേന്തോ സാസനബ്രഹ്മചരിയം മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയഞ്ച പകാസേതി, നാനാനയേഹി ദീപേതി; തഞ്ച യഥാനുരൂപം അത്ഥസമ്പത്തിയാ സാത്ഥം, ബ്യഞ്ജനസമ്പത്തിയാ സബ്യഞ്ജനം. സങ്കാസനപകാസന-വിവരണ-വിഭജന-ഉത്താനീകരണ-പഞ്ഞത്തി-അത്ഥപദസമായോഗതോ സാത്ഥം, അക്ഖരപദ-ബ്യഞ്ജനാകാരനിരുത്തിനിദ്ദേസസമ്പത്തിയാ സബ്യഞ്ജനം. അത്ഥഗമ്ഭീരതാ-പടിവേധഗമ്ഭീരതാഹി സാത്ഥം, ധമ്മഗമ്ഭീരതാദേസനാഗമ്ഭീരതാഹി സബ്യഞ്ജനം. അത്ഥപടിഭാനപടിസമ്ഭിദാവിസയതോ സാത്ഥം, ധമ്മനിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാവിസയതോ സബ്യഞ്ജനം. പണ്ഡിതവേദനീയതോ പരിക്ഖകജനപ്പസാദകന്തി സാത്ഥം, സദ്ധേയ്യതോ ലോകിയജനപ്പസാദകന്തി സബ്യഞ്ജനം. ഗമ്ഭീരാധിപ്പായതോ സാത്ഥം, ഉത്താനപദതോ സബ്യഞ്ജനം. ഉപനേതബ്ബസ്സ അഭാവതോ സകലപരിപുണ്ണഭാവേന കേവലപരിപുണ്ണം; അപനേതബ്ബസ്സ അഭാവതോ നിദ്ദോസഭാവേന പരിസുദ്ധം; സിക്ഖത്തയപരിഗ്ഗഹിതത്താ ബ്രഹ്മഭൂതേഹി സേട്ഠേഹി ചരിതബ്ബതോ തേസഞ്ച ചരിയഭാവതോ ബ്രഹ്മചരിയം. തസ്മാ ‘‘സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനം…പേ… ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതീ’’തി വുച്ചതി.

അപിച യസ്മാ സനിദാനം സഉപ്പത്തികഞ്ച ദേസേന്തോ ആദികല്യാണം ദേസേതി, വേനേയ്യാനം അനുരൂപതോ അത്ഥസ്സ അവിപരീതതായ ച ഹേതുദാഹരണയുത്തതോ ച മജ്ഝേകല്യാണം, സോതൂനം സദ്ധാപടിലാഭേന നിഗമനേന ¶ ച പരിയോസാനകല്യാണം ദേസേതി. ഏവം ദേസേന്തോ ച ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതി. തഞ്ച പടിപത്തിയാ അധിഗമബ്യത്തിതോ സാത്ഥം, പരിയത്തിയാ ആഗമബ്യത്തിതോ സബ്യഞ്ജനം, സീലാദിപഞ്ചധമ്മക്ഖന്ധയുത്തതോ കേവലപരിപുണ്ണം, നിരുപക്കിലേസതോ നിത്ഥരണത്ഥായ ¶ പവത്തിതോ ലോകാമിസനിരപേക്ഖതോ ച പരിസുദ്ധം, സേട്ഠട്ഠേന ബ്രഹ്മഭൂതാനം ബുദ്ധ-പച്ചേകബുദ്ധ-ബുദ്ധസാവകാനം ചരിയതോ ‘‘ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി വുച്ചതി. തസ്മാപി ‘‘സോ ധമ്മം ദേസേതി ആദികല്യാണം…പേ… ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതീ’’തി വുച്ചതി.

സാധു ഖോ പനാതി സുന്ദരം ഖോ പന അത്ഥാവഹം സുഖാവഹന്തി വുത്തം ഹോതി. തഥാരൂപാനം അരഹതന്തി യഥാരൂപോ സോ ഭവ ഗോതമോ, ഏവരൂപാനം യഥാഭുച്ചഗുണാധിഗമേന ലോകേ അരഹന്തോതി ലദ്ധസദ്ദാനം അരഹതം. ദസ്സനം ഹോതീതി പസാദസോമ്മാനി അക്ഖീനി ഉമ്മീലിത്വാ ‘‘ദസ്സനമത്തമ്പി സാധു ഹോതീ’’തി ഏവം അജ്ഝാസയം കത്വാ അഥ ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമീതി.

൨. യേനാതി ഭുമ്മത്ഥേ കരണവചനം. തസ്മാ യത്ഥ ഭഗവാ തത്ഥ ഉപസങ്കമീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ ¶ . യേന വാ കാരണേന ഭഗവാ ദേവമനുസ്സേഹി ഉപസങ്കമിതബ്ബോ, തേന കാരണേന ഉപസങ്കമീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. കേന ച കാരണേന ഭഗവാ ഉപസങ്കമിതബ്ബോ? നാനപ്പകാരഗുണവിസേസാധിഗമാധിപ്പായേന, സാദുഫലൂപഭോഗാധിപ്പായേന ദിജഗണേഹി നിച്ചഫലിതമഹാരുക്ഖോ വിയ. ഉപസങ്കമീതി ച ഗതോതി വുത്തം ഹോതി. ഉപസങ്കമിത്വാതി ഉപസങ്കമനപരിയോസാനദീപനം. അഥ വാ ഏവം ഗതോ തതോ ആസന്നതരം ഠാനം ഭഗവതോ സമീപസങ്ഖാതം ഗന്ത്വാതിപി വുത്തം ഹോതി.

ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദീതി യഥാ ഖമനീയാദീനി പുച്ഛന്തോ ഭഗവാ തേന, ഏവം സോപി ഭഗവതാ സദ്ധിം സമപ്പവത്തമോദോ അഹോസി, സീതോദകം വിയ ഉണ്ഹോദകേന സമ്മോദിതം ഏകീഭാവം അഗമാസി. യായ ച ‘‘കച്ചി, ഭോ, ഗോതമ, ഖമനീയം; കച്ചി യാപനീയം, കച്ചി ഭോതോ ഗോതമസ്സ, ച സാവകാനഞ്ച അപ്പാബാധം അപ്പാതങ്കം ലഹുട്ഠാനം ബലം ഫാസുവിഹാരോ’’തിആദികായ കഥായ സമ്മോദി, തം പീതിപാമോജ്ജസങ്ഖാതം സമ്മോദം ജനനതോ സമ്മോദിതും യുത്തഭാവതോ ച സമ്മോദനീയം. അത്ഥബ്യഞ്ജനമധുരതായ സുചിരമ്പി കാലം സാരേതും ¶ നിരന്തരം പവത്തേതും അരഹരൂപതോ സരിതബ്ബഭാവതോ ച സാരണീയം, സുയ്യമാനസുഖതോ വാ സമ്മോദനീയം, അനുസ്സരിയമാനസുഖതോ ¶ സാരണീയം. തഥാ ബ്യഞ്ജനപരിസുദ്ധതായ സമ്മോദനീയം, അത്ഥപരിസുദ്ധതായ സാരണീയന്തി. ഏവം അനേകേഹി പരിയായേഹി സമ്മോദനീയം സാരണീയം കഥം വീതിസാരേത്വാ പരിയോസാപേത്വാ നിട്ഠാപേത്വാ യേനത്ഥേന ആഗതോ തം പുച്ഛിതുകാമോ ഏകമന്തം നിസീദി.

ഏകമന്തന്തി ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ ‘‘വിസമം ചന്ദിമസൂരിയാ പരിവത്തന്തീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൪.൭൦) വിയ. തസ്മാ യഥാ നിസിന്നോ ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഹോതി തഥാ നിസീദീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഭുമ്മത്ഥേ വാ ഏതം ഉപയോഗവചനം. നിസീദീതി ഉപാവിസി. പണ്ഡിതാ ഹി പുരിസാ ഗരുട്ഠാനിയം ഉപസങ്കമിത്വാ ആസനകുസലതായ ഏകമന്തം നിസീദന്തി. അയഞ്ച തേസം അഞ്ഞതരോ, തസ്മാ ഏകമന്തം നിസീദി.

കഥം നിസിന്നോ പന ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഹോതീതി? ഛ നിസജ്ജദോസേ വജ്ജേത്വാ. സേയ്യഥിദം – അതിദൂരം, അച്ചാസന്നം, ഉപരിവാതം, ഉന്നതപ്പദേസം, അതിസമ്മുഖം, അതിപച്ഛാതി. അതിദൂരേ നിസിന്നോ ഹി സചേ കഥേതുകാമോ ഹോതി ഉച്ചാസദ്ദേന കഥേതബ്ബം ഹോതി. അച്ചാസന്നേ നിസിന്നോ സങ്ഘട്ടനം കരോതി. ഉപരിവാതേ നിസിന്നോ സരീരഗന്ധേന ബാധതി. ഉന്നതപ്പദേസേ നിസിന്നോ അഗാരവം പകാസേതി. അതിസമ്മുഖാ നിസിന്നോ സചേ ദട്ഠുകാമോ ഹോതി, ചക്ഖുനാ ചക്ഖും ആഹച്ച ദട്ഠബ്ബം ഹോതി. അതിപച്ഛാ നിസിന്നോ സചേ ദട്ഠുകാമോ ഹോതി ഗീവം പസാരേത്വാ ദട്ഠബ്ബം ഹോതി. തസ്മാ ¶ അയമ്പി ഏതേ ഛ നിസജ്ജദോസേ വജ്ജേത്വാ നിസീദി. തേന വുത്തം – ‘‘ഏകമന്തം നിസീദീ’’തി.

ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം ഏതദവോചാതി ഏതന്തി ഇദാനി വത്തബ്ബമത്ഥം ദസ്സേതി. ദകാരോ പദസന്ധികരോ. അവോചാതി അഭാസി. സുതം മേതന്തി സുതം മേ ഏതം, ഏതം മയാ സുതന്തി ഇദാനി വത്തബ്ബമത്ഥം ദസ്സേതി. ഭോ ഗോതമാതി ഭഗവന്തം ഗോത്തേന ആലപതി.

ഇദാനി യം തേന സുതം – തം ദസ്സേന്തോ ന സമണോ ഗോതമോതി ഏവമാദിമാഹ. തത്രായം അനുത്താനപദവണ്ണനാ – ബ്രാഹ്മണേതി ജാതിബ്രാഹ്മണേ. ജിണ്ണേതി ജജ്ജരീഭൂതേ ¶ ജരായ ഖണ്ഡിച്ചാദിഭാവം ആപാദിതേ. വുഡ്ഢേതി അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം വുഡ്ഢിമരിയാദപ്പത്തേ. മഹല്ലകേതി ജാതിമഹല്ലകതായ സമന്നാഗതേ, ചിരകാലപ്പസുതേതി വുത്തം ഹോതി. അദ്ധഗതേതി അദ്ധാനം ഗതേ ¶ , ദ്വേ തയോ രാജപരിവട്ടേ അതീതേതി അധിപ്പായോ. വയോ അനുപ്പത്തേതി പച്ഛിമവയം സമ്പത്തേ, പച്ഛിമവയോ നാമ വസ്സസതസ്സ പച്ഛിമോ തതിയഭാഗോ.

അപിച – ജിണ്ണേതി പോരാണേ, ചിരകാലപ്പവത്തകുലന്വയേതി വുത്തം ഹോതി. വുഡ്ഢേതി സീലാചാരാദിഗുണവുഡ്ഢിയുത്തേ. മഹല്ലകേതി വിഭവമഹത്തതായ സമന്നാഗതേ മഹദ്ധനേ മഹാഭോഗേ. അദ്ധഗതേതി മഗ്ഗപ്പടിപന്നേ, ബ്രാഹ്മണാനം വതചരിയാദിമരിയാദം അവീതിക്കമ്മ ചരമാനേ. വയോഅനുപ്പത്തേതി ജാതിവുഡ്ഢഭാവം അന്തിമവയം അനുപ്പത്തേതി ഏവമേത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

ഇദാനി അഭിവാദേതീതി ഏവമാദീനി ‘‘ന സമണോ ഗോതമോ’’തി ഏത്ഥ വുത്തനകാരേന യോജേത്വാ ഏവമത്ഥതോ വേദിതബ്ബാനി – ‘‘ന വന്ദതി വാ, നാസനാ വുട്ഠഹതി വാ, നാപി ‘ഇധ ഭോന്തോ നിസീദന്തൂ’തി ഏവം ആസനേന വാ ഉപനിമന്തേതീ’’തി. ഏത്ഥ ഹി വാ സദ്ദോ വിഭാവനേ നാമ അത്ഥേ, ‘‘രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തിആദീസു വിയ. ഏവം വത്വാ അഥ അത്തനോ അഭിവാദനാദീനി അകരോന്തം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘തയിദം ഭോ ഗോതമ തഥേവാ’’തി. യം തം മയാ സുതം – തം തഥേവ, തം സവനഞ്ച മേ ദസ്സനഞ്ച സംസന്ദതി സമേതി, അത്ഥതോ ഏകീഭാവം ഗച്ഛതി. ‘‘ന ഹി ഭവം ഗോതമോ…പേ… ആസനേന വാ നിമന്തേതീ’’തി ഏവം അത്തനാ സുതം ദിട്ഠേന നിഗമേത്വാ നിന്ദന്തോ ആഹ – ‘‘തയിദം ഭോ ഗോതമ ന സമ്പന്നമേവാ’’തി തം അഭിവാദനാദീനം അകരണം ന യുത്തമേവ.

അഥസ്സ ഭഗവാ അത്തുക്കംസനപരവമ്ഭനദോസം അനുപഗമ്മ കരുണാസീതലഹദയേന തം അഞ്ഞാണം വിധമിത്വാ ¶ യുത്തഭാവം ദസ്സേതുകാമോ ആഹ – ‘‘നാഹം തം ബ്രാഹ്മണ ¶ …പേ… മുദ്ധാപി തസ്സ വിപതേയ്യാ’’തി. തത്രായം സങ്ഖേപത്ഥോ – ‘‘അഹം, ബ്രാഹ്മണ, അപ്പടിഹതേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തോപി തം പുഗ്ഗലം ഏതസ്മിം സദേവകാദിഭേദേ ലോകേ ന പസ്സാമി, യമഹം അഭിവാദേയ്യം വാ പച്ചുട്ഠേയ്യം വാ ആസനേന വാ നിമന്തേയ്യം. അനച്ഛരിയം വാ ഏതം, യ്വാഹം അജ്ജ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ ഏവരൂപം നിപച്ചകാരാരഹം പുഗ്ഗലം ന പസ്സാമി. അപിച ഖോ യദാപാഹം സമ്പതിജാതോവ ഉത്തരാഭിമുഖോ സത്തപദവീതിഹാരേന ഗന്ത്വാ സകലം ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഓലോകേസിം; തദാപി ഏതസ്മിം സദേവകാദിഭേദേ ലോകേ തം പുഗ്ഗലം ന പസ്സാമി, യമഹം ¶ അഭിവാദേയ്യം വാ പച്ചുട്ഠേയ്യം വാ ആസനേന വാ നിമന്തേയ്യം. അഥ ഖോ മം സോളസകപ്പസഹസ്സായുകോ ഖീണാസവമഹാബ്രഹ്മാപി അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ത്വം ലോകേ മഹാപുരിസോ, ത്വം സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അഗ്ഗോ ച ജേട്ഠോ ച സേട്ഠോ ച, നത്ഥി തയാ ഉത്തരിതരോ’’തി സഞ്ജാതസോമനസ്സോ പതിനാമേസി; തദാപി ചാഹം അത്തനാ ഉത്തരിതരം അപസ്സന്തോ ആസഭിം വാചം നിച്ഛാരേസിം – ‘‘അഗ്ഗോഹമസ്മി ലോകസ്സ, ജേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ, സേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സാ’’തി. ഏവം സമ്പതിജാതസ്സപി മയ്ഹം അഭിവാദനാദിരഹോ പുഗ്ഗലോ നത്ഥി, സ്വാഹം ഇദാനി സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ കം അഭിവാദേയ്യം വാ…പേ… ആസനേന വാ നിമന്തേയ്യം. തസ്മാ ത്വം, ബ്രാഹ്മണ, മാ തഥാഗതേ ഏവരൂപം നിപച്ചകാരം പത്ഥയിത്ഥ. യഞ്ഹി, ബ്രാഹ്മണ, തഥാഗതോ അഭിവാദേയ്യ വാ…പേ… ആസനേന വാ നിമന്തേയ്യ, മുദ്ധാപി തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ രത്തിപരിയോസാനേ പരിപാകസിഥിലബന്ധനം വണ്ടാ പവുത്തതാലഫലമിവ ഗീവതോ പച്ഛിജ്ജിത്വാ സഹസാവ ഭൂമിയം വിപതേയ്യാതി.

൩. ഏവം വുത്തേപി ബ്രാഹ്മണോ ദുപ്പഞ്ഞതായ തഥാഗതസ്സ ലോകേ ജേട്ഠഭാവം അസല്ലക്ഖേന്തോ കേവലം തം വചനം അസഹമാനോ ആഹ – ‘‘അരസരൂപോ ഭവം ഗോതമോ’’തി. അയം കിരസ്സ അധിപ്പായോ – യം ലോകേ അഭിവാദനപച്ചുട്ഠാനഅഞ്ജലികമ്മസാമീചികമ്മം ‘‘സാമഗ്ഗിരസോ’’തി വുച്ചതി, തം ഭോതോ ഗോതമസ്സ നത്ഥി ¶ , തസ്മാ അരസരൂപോ ഭവം ഗോതമോ, അരസജാതികോ അരസസഭാവോതി. അഥസ്സ ഭഗവാ ചിത്തമുദുഭാവജനനത്ഥം ഉജുവിപച്ചനീകഭാവം പരിഹരന്തോ അഞ്ഞഥാ തസ്സ വചനസ്സത്ഥം അത്തനി സന്ദസ്സേന്തോ ‘‘അത്ഥി ഖ്വേസ ബ്രാഹ്മണ പരിയായോ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥ പരിയായോതി കാരണം; അയഞ്ഹി പരിയായസദ്ദോ ദേസനാ-വാര-കാരണേസു വത്തതി. ‘‘മധുപിണ്ഡികപരിയായോത്വേവ നം ധാരേഹീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൦൫) ഹി ഏസ ദേസനായം വത്തതി. ‘‘കസ്സ നു ഖോ, ആനന്ദ, അജ്ജ പരിയായോ ഭിക്ഖുനിയോ ഓവദിതു’’ന്തിആദീസു (മ. നി. ൩.൩൯൮) വാരേ. ‘‘സാധു, ഭന്തേ, ഭഗവാ അഞ്ഞം പരിയായം ആചിക്ഖതു, യഥായം ഭിക്ഖുസങ്ഘോ അഞ്ഞായ സണ്ഠഹേയ്യാ’’തിആദീസു (പാരാ. ൧൬൪) കാരണേ. സ്വായമിധ കാരണേ വത്തതി ¶ . തസ്മാ ഏത്ഥ ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ – അത്ഥി ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, ഏതം കാരണം; യേന കാരണേന മം ‘‘അരസരൂപോ ¶ ഭവം ഗോതമോ’’തി വദമാനോ പുഗ്ഗലോ സമ്മാ വദേയ്യ, അവിതഥവാദീതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛേയ്യ. കതമോ പന സോതി? യേ തേ ബ്രാഹ്മണ രൂപരസാ…പേ… ഫോട്ഠബ്ബരസാ തേ തഥാഗതസ്സ പഹീനാതി. കിം വുത്തം ഹോതി? യേ തേ ജാതിവസേന വാ ഉപപത്തിവസേന വാ സേട്ഠസമ്മതാനമ്പി പുഥുജ്ജനാനം രൂപാരമ്മണാദീനി അസ്സാദേന്താനം അഭിനന്ദന്താനം രജ്ജന്താനം ഉപ്പജ്ജന്തി കാമസുഖസ്സാദസങ്ഖാതാ രൂപരസസദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബരസാ, യേ ഇമം ലോകം ഗീവായ ബന്ധിത്വാ വിയ ആവിഞ്ഛന്തി, വത്ഥാരമ്മണാദിസാമഗ്ഗിയഞ്ച ഉപ്പന്നത്താ സാമഗ്ഗിരസാതി വുച്ചന്തി, തേ സബ്ബേപി തഥാഗതസ്സ പഹീനാതി. മയ്ഹം പഹീനാതി വത്തബ്ബേപി മമാകാരേന അത്താനം അനുക്ഖിപന്തോ ധമ്മം ദേസേതി. ദേസനാവിലാസോ വാ ഏസ ഭഗവതോ.

തത്ഥ പഹീനാതി ചിത്തസന്താനതോ വിഗതാ ജഹിതാ വാ. ഏതസ്മിം പനത്ഥേ കരണേ സാമിവചനം ദട്ഠബ്ബം. അരിയമഗ്ഗസത്ഥേന ഉച്ഛിന്നം തണ്ഹാവിജ്ജാമയം മൂലമേതേസന്തി ഉച്ഛിന്നമൂലാ. താലവത്ഥു വിയ നേസം വത്ഥു കതന്തി താലാവത്ഥുകതാ. യഥാ ഹി താലരുക്ഖം സമൂലം ¶ ഉദ്ധരിത്വാ തസ്സ വത്ഥുമത്തേ തസ്മിം പദേസേ കതേ ന പുന തസ്സ താലസ്സ ഉപ്പത്തി പഞ്ഞായതി; ഏവം അരിയമഗ്ഗസത്ഥേന സമൂലേ രൂപാദിരസേ ഉദ്ധരിത്വാ തേസം പുബ്ബേ ഉപ്പന്നപുബ്ബഭാവേന വത്ഥുമത്തേ ചിത്തസന്താനേ കതേ സബ്ബേപി തേ ‘‘താലാവത്ഥുകതാ’’തി വുച്ചന്തി. അവിരൂള്ഹിധമ്മത്താ വാ മത്ഥകച്ഛിന്നതാലോ വിയ കതാതി താലാവത്ഥുകതാ. യസ്മാ പന ഏവം താലാവത്ഥുകതാ അനഭാവംകതാ ഹോന്തി, യഥാ നേസം പച്ഛാഭാവോ ന ഹോതി, തഥാ കതാ ഹോന്തി; തസ്മാ ആഹ – ‘‘അനഭാവംകതാ’’തി. അയഞ്ഹേത്ഥ പദച്ഛേദോ – അനുഅഭാവം കതാ അനഭാവംകതാതി. ‘‘അനഭാവം ഗതാ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ അനുഅഭാവം ഗതാതി അത്ഥോ. തത്ഥ പദച്ഛേദോ അനുഅഭാവം ഗതാ അനഭാവം ഗതാതി, യഥാ അനുഅച്ഛരിയാ അനച്ഛരിയാതി. ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാതി അനാഗതേ അനുപ്പജ്ജനകസഭാവാ. യേ ഹി അഭാവം ഗതാ, തേ പുന കഥം ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തി? തേനാഹ – ‘‘അനഭാവം ഗതാ ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാ’’തി.

അയം ഖോ ബ്രാഹ്മണ പരിയായോതി ഇദം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, കാരണം യേന മം സമ്മാ വദമാനോ വദേയ്യ ‘‘അരസരൂപോ സമണോ ഗോതമോ’’തി. നോ ച ഖോ യം ത്വം സന്ധായ വദേസീതി യഞ്ച ഖോ ത്വം സന്ധായ വദേസി, സോ പരിയായോ ന ഹോതി. കസ്മാ പന ഭഗവാ ഏവമാഹ? നനു ഏവം വുത്തേ ¶ യോ ബ്രാഹ്മണേന വുത്തോ സാമഗ്ഗിരസോ തസ്സ അത്തനി വിജ്ജമാനതാ അനുഞ്ഞാതാ ഹോതീതി. വുച്ചതേ, ന ഹോതി. യോ ഹി തം സാമഗ്ഗിരസം കാതും ഭബ്ബോ ഹുത്വാ ന കരോതി, സോ തദഭാവേന അരസരൂപോതി വത്തബ്ബോ ഭവേയ്യ. ഭഗവാ പന അഭബ്ബോവ ഏതം കാതും, തേനസ്സ കരണേ അഭബ്ബതം പകാസേന്തോ ¶ ആഹ – ‘‘നോ ച ഖോ യം ത്വം സന്ധായ വദേസീ’’തി. യം പരിയായം സന്ധായ ത്വം മം ‘‘അരസരൂപോ’’തി വദേസി, സോ അമ്ഹേസു നേവ വത്തബ്ബോതി.

൪. ഏവം ബ്രാഹ്മണോ അത്തനാ അധിപ്പേതം അരസരൂപതം ആരോപേതും അസക്കോന്തോ അഥാപരം നിബ്ഭോഗോ ഭവം ഗോതമോതിആദിമാഹ. സബ്ബപരിയായേസു ചേത്ഥ വുത്തനയേനേവ യോജനക്കമം വിദിത്വാ ¶ സന്ധായ ഭാസിതമത്തം ഏവം വേദിതബ്ബം. ബ്രാഹ്മണോ തമേവ വയോവുഡ്ഢാനം അഭിവാദനകമ്മാദിം ലോകേ സാമഗ്ഗിപരിഭോഗോതി മഞ്ഞമാനോ തദഭാവേന ഭഗവന്തം നിബ്ഭോഗോതി ആഹ. ഭഗവാ പന യ്വായം രൂപാദീസു സത്താനം ഛന്ദരാഗപരിഭോഗോ തദഭാവം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി.

൫. പുന ബ്രാഹ്മണോ യം ലോകേ വയോവുഡ്ഢാനം അഭിവാദനാദികുലസമുദാചാരകമ്മം ലോകിയാ കരോന്തി തസ്സ അകിരിയം സമ്പസ്സമാനോ ഭഗവന്തം അകിരിയവാദോതി ആഹ. ഭഗവാ പന, യസ്മാ കായദുച്ചരിതാദീനം അകിരിയം വദതി തസ്മാ, തം അകിരിയവാദം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി. തത്ഥ ച കായദുച്ചരിതന്തി പാണാതിപാത-അദിന്നാദാന-മിച്ഛാചാരചേതനാ വേദിതബ്ബാ. വചീദുച്ചരിതന്തി മുസാവാദ-പിസുണവാചാ-ഫരുസവാചാ-സമ്ഫപ്പലാപചേതനാ വേദിതബ്ബാ. മനോദുച്ചരിതന്തി അഭിജ്ഝാബ്യാപാദമിച്ഛാദിട്ഠിയോ വേദിതബ്ബാ. ഠപേത്വാ തേ ധമ്മേ, അവസേസാ അകുസലാ ധമ്മാ ‘‘അനേകവിഹിതാ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ’’തി വേദിതബ്ബാ.

൬. പുന ബ്രാഹ്മണോ തമേവ അഭിവാദനാദികമ്മം ഭഗവതി അപസ്സന്തോ ഇമം ‘‘ആഗമ്മ അയം ലോകതന്തി ലോകപവേണീ ഉച്ഛിജ്ജതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ ഭഗവന്തം ഉച്ഛേദവാദോതി ആഹ. ഭഗവാ പന യസ്മാ അട്ഠസു ലോഭസഹഗതചിത്തേസു പഞ്ചകാമഗുണികരാഗസ്സ ദ്വീസു അകുസലചിത്തേസു ഉപ്പജ്ജമാനകദോസസ്സ ച അനാഗാമിമഗ്ഗേന ഉച്ഛേദം വദതി. സബ്ബാകുസലസമ്ഭവസ്സ പന നിരവസേസസ്സ മോഹസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗേന ഉച്ഛേദം വദതി. ഠപേത്വാ തേ തയോ, അവസേസാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം യഥാനുരൂപം ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി ¶ ഉച്ഛേദം വദതി; തസ്മാ തം ഉച്ഛേദവാദം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി.

൭. പുന ബ്രാഹ്മണോ ‘‘ജിഗുച്ഛതി മഞ്ഞേ സമണോ ഗോതമോ ഇദം വയോവുഡ്ഢാനം അഭിവാദനാദികുലസമുദാചാരകമ്മം, തേന തം ന കരോതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ ഭഗവന്തം ജേഗുച്ഛീതി ആഹ. ഭഗവാ പന യസ്മാ ജിഗുച്ഛതി കായദുച്ചരിതാദീഹി; കിം വുത്തം ഹോതി ¶ ? യഞ്ച തിവിധം കായദുച്ചരിതം, യഞ്ച ചതുബ്ബിധം വചീദുച്ചരിതം, യഞ്ച തിവിധം മനോദുച്ചരിതം, യാ ച ഠപേത്വാ താനി ¶ ദുച്ചരിതാനി അവസേസാനം ലാമകട്ഠേന പാപകാനം അകോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠേന അകുസലാനം ധമ്മാനം സമാപത്തി സമാപജ്ജനാ സമങ്ഗിഭാവോ, തം സബ്ബമ്പി ഗൂഥം വിയ മണ്ഡനകജാതിയോ പുരിസോ ജിഗുച്ഛതി ഹിരീയതി, തസ്മാ തം ജേഗുച്ഛിതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി. തത്ഥ ‘‘കായദുച്ചരിതേനാ’’തി ഉപയോഗത്ഥേ കരണവചനം ദട്ഠബ്ബം.

൮. പുന ബ്രാഹ്മണോ തമേവ അഭിവാദനാദികമ്മം ഭഗവതി അപസ്സന്തോ ‘‘അയം ഇമം ലോകജേട്ഠകകമ്മം വിനേതി വിനാസേതി, അഥ വാ യസ്മാ ഏതം സാമീചികമ്മം ന കരോതി തസ്മാ അയം വിനേതബ്ബോ നിഗ്ഗണ്ഹിതബ്ബോ’’തി മഞ്ഞമാനോ ഭഗവന്തം വേനയികോതി ആഹ. തത്രായം പദത്ഥോ – വിനയതീതി വിനയോ, വിനാസേതീതി വുത്തം ഹോതി. വിനയോ ഏവ വേനയികോ, വിനയം വാ അരഹതീതി വേനയികോ, നിഗ്ഗഹം അരഹതീതി വുത്തം ഹോതി. ഭഗവാ പന, യസ്മാ രാഗാദീനം വിനയായ വൂപസമായ ധമ്മം ദേസേതി, തസ്മാ വേനയികോ ഹോതി. അയമേവ ചേത്ഥ പദത്ഥോ – വിനയായ ധമ്മം ദേസേതീതി വേനയികോ. വിചിത്രാ ഹി തദ്ധിതവുത്തി! സ്വായം തം വേനയികഭാവം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി.

൯. പുന ബ്രാഹ്മണോ യസ്മാ അഭിവാദനാദീനി സാമീചികമ്മാനി കരോന്താ വയോവുഡ്ഢേ തോസേന്തി ഹാസേന്തി, അകരോന്താ പന താപേന്തി വിഹേസേന്തി ദോമനസ്സം നേസം ഉപ്പാദേന്തി, ഭഗവാ ച താനി ന കരോതി; തസ്മാ ‘‘അയം വയോവുഡ്ഢേ തപതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ സപ്പുരിസാചാരവിരഹിതത്താ വാ ‘‘കപണപുരിസോ അയ’’ന്തി മഞ്ഞമാനോ ഭഗവന്തം തപസ്സീതി ആഹ. തത്രായം പദത്ഥോ – തപതീതി തപോ, രോസേതി വിഹേസേതീതി വുത്തം ഹോതി, സാമീചികമ്മാകരണസ്സേതം നാമം. തപോ അസ്സ അത്ഥീതി തപസ്സീ. ദുതിയേ അത്ഥവികപ്പേ ബ്യഞ്ജനാനി അവിചാരേത്വാ ലോകേ കപണപുരിസോ ‘‘തപസ്സീ’’തി വുച്ചതി. ഭഗവാ പന യേ അകുസലാ ധമ്മാ ലോകം തപനതോ തപനീയാതി ¶ വുച്ചന്തി, തേസം പഹീനത്താ യസ്മാ തപസ്സീതി സങ്ഖ്യം ഗതോ, തസ്മാ തം തപസ്സിതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി. തത്രായം പദത്ഥോ – തപന്തീതി തപാ, അകുസലധമ്മാനമേതം ¶ അധിവചനം. വുത്തമ്പി ഹേതം – ‘‘ഇധ തപ്പതി പേച്ച തപ്പതീ’’തി. തഥാ തേ തപേ അസ്സി നിരസ്സി പഹാസി വിദ്ധംസേസീതി തപസ്സീ.

൧൦. പുന ബ്രാഹ്മണോ തം അഭിവാദനാദികമ്മം ദേവലോകഗബ്ഭസമ്പത്തിയാ ദേവലോകപടിസന്ധിപടിലാഭായ സംവത്തതീതി മഞ്ഞമാനോ ഭഗവതി ചസ്സ അഭാവം ദിസ്വാ ഭഗവന്തം അപഗബ്ഭോതി ആഹ. കോധവസേന വാ ഭഗവതോ മാതുകുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിഗ്ഗഹണേ ദോസം ദസ്സേന്തോപി ഏവമാഹ. തത്രായം പദത്ഥോ – ഗബ്ഭതോ അപഗതോതി അപഗബ്ഭോ, അഭബ്ബോ ദേവലോകൂപപത്തിം പാപുണിതുന്തി ¶ അധിപ്പായോ. ഹീനോ വാ ഗബ്ഭോ അസ്സാതി അപഗബ്ഭോ, ദേവലോകഗബ്ഭപരിബാഹിരത്താ ആയതിം ഹീനഗബ്ഭപടിലാഭഭാഗീതി, ഹീനോ വാസ്സ മാതുകുച്ഛിമ്ഹി ഗബ്ഭവാസോ അഹോസീതി അധിപ്പായോ. ഭഗവതോ പന യസ്മാ ആയതിം ഗബ്ഭസേയ്യാ അപഗതാ, തസ്മാ സോ തം അപഗബ്ഭതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി. തത്ര ച യസ്സ ഖോ ബ്രാഹ്മണ ആയതിം ഗബ്ഭസേയ്യാ പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തി പഹീനാതി ഏതേസം പദാനം ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ – ബ്രാഹ്മണ, യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അനാഗതേ ഗബ്ഭസേയ്യാ, പുനബ്ഭവേ ച അഭിനിബ്ബത്തി അനുത്തരേന മഗ്ഗേന വിഹതകാരണത്താ പഹീനാതി. ഗബ്ഭസേയ്യഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ ജലാബുജയോനി ഗഹിതാ. പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തിഗ്ഗഹണേന ഇതരാ തിസ്സോപി.

അപിച ഗബ്ഭസ്സ സേയ്യാ ഗബ്ഭസേയ്യാ, പുനബ്ഭവോ ഏവ അഭിനിബ്ബത്തി പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. യഥാ ച വിഞ്ഞാണട്ഠിതീതി വുത്തേപി ന വിഞ്ഞാണതോ അഞ്ഞാ ഠിതി അത്ഥി, ഏവമിധാപി ന ഗബ്ഭതോ അഞ്ഞാ സേയ്യാതി വേദിതബ്ബാ. അഭിനിബ്ബത്തി ച നാമ യസ്മാ പുനബ്ഭവഭൂതാപി അപുനബ്ഭവഭൂതാപി അത്ഥി, ഇധ ച പുനബ്ഭവഭൂതാ അധിപ്പേതാ. തസ്മാ വുത്തം – ‘‘പുനബ്ഭവോ ഏവ അഭിനിബ്ബത്തി പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തീ’’തി.

൧൧. ഏവം ആഗതകാലതോ പട്ഠായ അരസരൂപതാദീഹി അട്ഠഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി അക്കോസന്തമ്പി ബ്രാഹ്മണം ഭഗവാ ധമ്മിസ്സരോ ധമ്മരാജാ ധമ്മസ്സാമീ ¶ തഥാഗതോ അനുകമ്പായ സീതലേനേവ ചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തോ യം ധമ്മധാതും പടിവിജ്ഝിത്വാ ദേസനാവിലാസപ്പത്തോ ഹോതി, തസ്സാ ധമ്മധാതുയാ ¶ സുപ്പടിവിദ്ധത്താ വിഗതവലാഹകേ അന്തലിക്ഖേ സമബ്ഭുഗ്ഗതോ പുണ്ണചന്ദോ വിയ സരദകാലേ സൂരിയോ വിയ ച ബ്രാഹ്മണസ്സ ഹദയന്ധകാരം വിധമന്തോ താനിയേവ അക്കോസവത്ഥൂനി തേന തേന പരിയായേന അഞ്ഞഥാ ദസ്സേത്വാ, പുനപി അത്തനോ കരുണാവിപ്ഫാരം അട്ഠഹി ലോകധമ്മേഹി അകമ്പിയഭാവേന പടിലദ്ധം, താദിഗുണലക്ഖണം പഥവീസമചിത്തതം അകുപ്പധമ്മതഞ്ച പകാസേന്തോ ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ കേവലം പലിതസിരഖണ്ഡദന്തവലിത്തചതാദീഹി അത്തനോ വുഡ്ഢഭാവം സഞ്ജാനാതി, നോ ച ഖോ ജാനാതി അത്താനം ജാതിയാ അനുഗതം ജരായ അനുസടം ബ്യാധിനാ അഭിഭൂതം മരണേന അബ്ഭാഹതം വട്ടഖാണുഭൂതം അജ്ജ മരിത്വാ പുന സ്വേവ ഉത്താനസയനദാരകഭാവഗമനീയം. മഹന്തേന ഖോ പന ഉസ്സാഹേന മമ സന്തികം ആഗതോ, തദസ്സ ആഗമനം സാത്ഥകം ഹോതൂ’’തി ചിന്തേത്വാ ഇമസ്മിം ലോകേ അത്തനോ അപ്പടിസമം പുരേജാതഭാവം ദസ്സേന്തോ സേയ്യഥാപി ബ്രാഹ്മണാതിആദിനാ നയേന ബ്രാഹ്മണസ്സ ധമ്മദേസനം വഡ്ഢേസി.

തത്ഥ സേയ്യഥാതി ഓപമ്മത്ഥേ നിപാതോ; പീതി സമ്ഭാവനത്ഥേ; ഉഭയേനാപി യഥാ നാമ ബ്രാഹ്മണാതി ¶ ദസ്സേതി. കുക്കുടിയാ അണ്ഡാനി അട്ഠ വാ ദസ വാ ദ്വാദസ വാതി ഏത്ഥ പന കിഞ്ചാപി കുക്കുടിയാ വുത്തപ്പകാരതോ ഊനാധികാനിപി അണ്ഡാനി ഹോന്തി, അഥ ഖോ വചനസിലിട്ഠതായ ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവഞ്ഹി ലോകേ സിലിട്ഠവചനം ഹോതി. താനസ്സൂതി താനി അസ്സു, ഭവേയ്യുന്തി വുത്തം ഹോതി. കുക്കുടിയാ സമ്മാ അധിസയിതാനീതി തായ ജനേത്തിയാ കുക്കുടിയാ പക്ഖേ പസാരേത്വാ തേസം ഉപരി സയന്തിയാ സമ്മാ അധിസയിതാനി. സമ്മാ പരിസേദിതാനീതി കാലേന കാലം ഉതും ഗണ്ഹാപേന്തിയാ സുട്ഠു സമന്തതോ സേദിതാനി, ഉസ്മീകതാനീതി വുത്തം ഹോതി. സമ്മാ പരിഭാവിതാനീതി കാലേന കാലം സുട്ഠു സമന്തതോ ഭാവിതാനി, കുക്കുടഗന്ധം ഗാഹാപിതാനീതി വുത്തം ഹോതി.

ഇദാനി യസ്മാ തായ കുക്കുടിയാ ഏവം തീഹി പകാരേഹി താനി അണ്ഡാനി പരിപാലിയമാനാനി ന പൂതീനി ഹോന്തി. യോപി നേസം അല്ലസിനേഹോ സോ പരിയാദാനം ഗച്ഛതി. കപാലം തനുകം ഹോതി, പാദനഖസിഖാ ച മുഖതുണ്ഡകഞ്ച ഖരം ഹോതി, കുക്കുടപോതകാ പരിപാകം ഗച്ഛന്തി, കപാലസ്സ തനുകത്താ ബഹിദ്ധാ ¶ ആലോകോ അന്തോ പഞ്ഞായതി. അഥ തേ കുക്കുടപോതകാ ‘‘ചിരം ¶ വത മയം സങ്കുടിതഹത്ഥപാദാ സമ്ബാധേ സയിമ്ഹ, അയഞ്ച ബഹി ആലോകോ ദിസ്സതി, ഏത്ഥ ദാനി നോ സുഖവിഹാരോ ഭവിസ്സതീ’’തി നിക്ഖമിതുകാമാ ഹുത്വാ കപാലം പാദേന പഹരന്തി, ഗീവം പസാരേന്തി. തതോ തം കപാലം ദ്വേധാ ഭിജ്ജതി, കുക്കുടപോതകാ പക്ഖേ വിധുനന്താ തങ്ഖണാനുരൂപം വിരവന്താ നിക്ഖമന്തി. ഏവം നിക്ഖമന്താനഞ്ച നേസം യോ പഠമതരം നിക്ഖമതി സോ ‘ജേട്ഠോ’തി വുച്ചതി. തസ്മാ ഭഗവാ തായ ഉപമായ അത്തനോ ജേട്ഠകഭാവം സാധേതുകാമോ ബ്രാഹ്മണം പുച്ഛി – ‘‘യോ നു ഖോ തേസം കുക്കുടച്ഛാപകാനം…പേ… കിന്തി സ്വസ്സ വചനീയോ’’തി. തത്ഥ കുക്കുടച്ഛാപകാനന്തി കുക്കുടപോതകാനം. കിന്തി സ്വസ്സ വചനീയോതി സോ കിന്തി വചനീയോ അസ്സ, കിന്തി വത്തബ്ബോ ഭവേയ്യ ജേട്ഠോ വാ കനിട്ഠോ വാതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

തതോ ബ്രാഹ്മണോ ആഹ – ‘‘ജേട്ഠോതിസ്സ ഭോ ഗോതമ വചനീയോ’’തി. ഭോ, ഗോതമ, സോ ജേട്ഠോ ഇതി അസ്സ വചനീയോ. കസ്മാതി ചേ? സോ ഹി നേസം ജേട്ഠോ, തസ്മാ സോ നേസം വുഡ്ഢതരോതി അത്ഥോ. അഥസ്സ ഭഗവാ ഓപമ്മം സമ്പടിപാദേന്തോ ആഹ – ‘‘ഏവമേവ ഖോ അഹം ബ്രാഹ്മണാ’’തിആദി. യഥാ സോ കുക്കുടച്ഛാപകോ ജേട്ഠോതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി; ഏവം അഹമ്പി അവിജ്ജാഗതായ പജായ. അവിജ്ജാഗതായാതി അവിജ്ജാ വുച്ചതി അഞ്ഞാണം, തത്ഥ ഗതായ. പജായാതി സത്താധിവചനമേതം. തസ്മാ ഏത്ഥ അവിജ്ജണ്ഡകോസസ്സ അന്തോ പവിട്ഠേസു സത്തേസൂതി ഏവം അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അണ്ഡഭൂതായാതി അണ്ഡേ ഭൂതായ ജാതായ സഞ്ജാതായ. യഥാ ഹി അണ്ഡേ നിബ്ബത്താ ഏകച്ചേ സത്താ അണ്ഡഭൂതാതി വുച്ചന്തി; ഏവമയം സബ്ബാപി പജാ അവിജ്ജണ്ഡകോസേ നിബ്ബത്തത്താ അണ്ഡഭൂതാതി വുച്ചതി. പരിയോനദ്ധായാതി തേന അവിജ്ജണ്ഡകോസേന സമന്തതോ ഓനദ്ധായ ബദ്ധായ വേഠിതായ ¶ . അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാതി തം അവിജ്ജാമയം അണ്ഡകോസം ഭിന്ദിത്വാ ¶ . ഏകോവ ലോകേതി സകലേപി ലോകസന്നിവാസേ അഹമേവ ഏകോ അദുതിയോ. അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി അനുത്തരന്തി ഉത്തരവിരഹിതം സബ്ബസേട്ഠം. സമ്മാസമ്ബോധിന്തി സമ്മാ സാമഞ്ച ബോധിം; അഥ വാ പസത്ഥം സുന്ദരഞ്ച ബോധിം; ബോധീതി രുക്ഖോപി മഗ്ഗോപി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമ്പി നിബ്ബാനമ്പി വുച്ചതി. ‘‘ബോധിരുക്ഖമൂലേ പഠമാഭിസമ്ബുദ്ധോ’’തി (മഹാവ. ൧; ഉദാ. ൧) ച ‘‘അന്തരാ ച ഗയം അന്തരാ ച ബോധി’’ന്തി (മഹാവ. ൧൧; മ. നി. ൧.൨൮൫) ച ആഗതട്ഠാനേസു ഹി രുക്ഖോ ബോധീതി വുച്ചതി. ‘‘ബോധി ¶ വുച്ചതി ചതൂസു മഗ്ഗേസു ഞാണ’’ന്തി (ചൂളനി. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൨൧) ആഗതട്ഠാനേ മഗ്ഗോ. ‘‘പപ്പോതി ബോധിം വരഭൂരിമേധസോ’’തി (ദീ. നി. ൩.൨൧൭) ആഗതട്ഠാനേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. ‘‘പത്വാന ബോധിം അമതം അസങ്ഖത’’ന്തി ആഗതട്ഠാനേ നിബ്ബാനം. ഇധ പന ഭഗവതോ അരഹത്തമഗ്ഗഞാണം അധിപ്പേതം. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണന്തിപി വദന്തി. അഞ്ഞേസം അരഹത്തമഗ്ഗോ അനുത്തരാ ബോധി ഹോതി, ന ഹോതീതി? ന ഹോതി. കസ്മാ? അസബ്ബഗുണദായകത്താ. തേസഞ്ഹി കസ്സചി അരഹത്തമഗ്ഗോ അരഹത്തഫലമേവ ദേതി, കസ്സചി തിസ്സോ വിജ്ജാ, കസ്സചി ഛ അഭിഞ്ഞാ, കസ്സചി ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ, കസ്സചി സാവകപാരമിഞാണം. പച്ചേകബുദ്ധാനമ്പി പച്ചേകബോധിഞാണമേവ ദേതി. ബുദ്ധാനം പന സബ്ബഗുണസമ്പത്തിം ദേതി, അഭിസേകോ വിയ രഞ്ഞോ സബ്ബലോകിസ്സരിയഭാവം. തസ്മാ അഞ്ഞസ്സ കസ്സചിപി അനുത്തരാ ബോധി ന ഹോതീതി. അഭിസമ്ബുദ്ധോതി അബ്ഭഞ്ഞാസിം പടിവിജ്ഝിം; പത്തോമ്ഹി അധിഗതോമ്ഹീതി വുത്തം ഹോതി.

ഇദാനി യദേതം ഭഗവതാ ‘‘ഏവമേവ ഖോ അഹം ബ്രാഹ്മണാ’’തി ആദിനാ നയേന വുത്തം ഓപമ്മസമ്പടിപാദനം, തം ഏവമത്ഥേന സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ വേദിതബ്ബം. യഥാ ഹി തസ്സാ കുക്കുടിയാ അത്തനോ അണ്ഡേസു അധിസയനാദിതിവിധകിരിയാകരണം; ഏവം ബോധിപല്ലങ്കേ നിസിന്നസ്സ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ അത്തനോ ചിത്തസന്താനേ അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താതി തിവിധാനുപസ്സനാകരണം. കുക്കുടിയാ തിവിധകിരിയാസമ്പാദനേന അണ്ഡാനം അപൂതിഭാവോ വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന വിപസ്സനാഞാണസ്സ അപരിഹാനി. കുക്കുടിയാ ¶ തിവിധകിരിയാകരണേന അണ്ഡാനം അല്ലസിനേഹപരിയാദാനം വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന ഭവത്തയാനുഗതനികന്തിസിനേഹപരിയാദാനം. കുക്കുടിയാ തിവിധകിരിയാകരണേന അണ്ഡകപാലാനം തനുഭാവോ വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന അവിജ്ജണ്ഡകോസസ്സ തനുഭാവോ. കുക്കുടിയാ തിവിധകിരിയാകരണേന കുക്കുടച്ഛാപകസ്സ പാദനഖസിഖാതുണ്ഡകാനം ഥദ്ധഖരഭാവോ വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന വിപസ്സനാഞാണസ്സ തിക്ഖഖരവിപ്പസന്നസൂരഭാവോ. കുക്കുടിയാ തിവിധകിരിയാകരണേന ¶ കുക്കുടച്ഛാപകസ്സ പരിപാകകാലോ വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന വിപസ്സനാഞാണസ്സ ¶ പരിപാകകാലോ വഡ്ഢിതകാലോ ഗബ്ഭഗ്ഗഹണകാലോ വേദിതബ്ബോ.

തതോ കുക്കുടിയാ തിവിധകിരിയാകരണേന കുക്കുടച്ഛാപകസ്സ പാദനഖസിഖായ വാ മുഖതുണ്ഡകേന വാ അണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ പക്ഖേ പപ്ഫോടേത്വാ സോത്ഥിനാ അഭിനിബ്ഭിദാകാലോ വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന വിപസ്സനാഞാണം ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാപേത്വാ അനുപുബ്ബാധിഗതേന അരഹത്തമഗ്ഗേന അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ അഭിഞ്ഞാപക്ഖേ പപ്ഫോടേത്വാ സോത്ഥിനാ സകലബുദ്ധഗുണസച്ഛികതകാലോ വേദിതബ്ബോതി.

സ്വാഹം ബ്രാഹ്മണ ജേട്ഠോ സേട്ഠോ ലോകസ്സാതി സോ അഹം ബ്രാഹ്മണ യഥാ തേസം കുക്കുടപോതകാനം പഠമതരം അണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ അഭിനിബ്ഭിദോ കുക്കുടപോതകോ ജേട്ഠോ ഹോതി; ഏവം അവിജ്ജാഗതായ പജായ തം അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ പഠമതരം അരിയായ ജാതിയാ ജാതത്താ ജേട്ഠോ വുഡ്ഢതരോതി സങ്ഖ്യം ഗതോ. സബ്ബഗുണേഹി പന അപ്പടിസമത്താ സേട്ഠോതി.

ഏവം ഭഗവാ അത്തനോ അനുത്തരം ജേട്ഠസേട്ഠഭാവം ബ്രാഹ്മണസ്സ പകാസേത്വാ ഇദാനി യായ പടിപദായ തം അധിഗതോ തം പടിപദം പുബ്ബഭാഗതോ പഭുതി ദസ്സേതും ‘‘ആരദ്ധം ഖോ പന മേ ബ്രാഹ്മണാ’’തിആദിമാഹ. ഇമം വാ ഭഗവതോ അനുത്തരം ¶ ജേട്ഠസേട്ഠഭാവം സുത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ ചിത്തമേവമുപ്പന്നം – ‘‘കായ നു ഖോ പടിപദായ ഇമം പത്തോ’’തി. തസ്സ ചിത്തമഞ്ഞായ ‘‘ഇമായാഹം പടിപദായ ഇമം അനുത്തരം ജേട്ഠസേട്ഠഭാവം പത്തോ’’തി ദസ്സേന്തോ ഏവമാഹ. തത്ഥ ആരദ്ധം ഖോ പന മേ ബ്രാഹ്മണ വീരിയം അഹോസീതി ബ്രാഹ്മണ, ന മയാ അയം അനുത്തരോ ജേട്ഠസേട്ഠഭാവോ കുസീതേന മുട്ഠസ്സതിനാ സാരദ്ധകായേന വിക്ഖിത്തചിത്തേന അധിഗതോ, അപിച ഖോ തദധിഗമായ ആരദ്ധം ഖോ പന മേ വീരിയം അഹോസി, ബോധിമണ്ഡേ നിസിന്നേന മയാ ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതം വീരിയം ആരദ്ധം അഹോസി, പഗ്ഗഹിതം അസിഥിലപ്പവത്തിതന്തി വുത്തം ഹോതി. ആരദ്ധത്തായേവ ച മേ തം അസല്ലീനം അഹോസി. ന കേവലഞ്ച വീരിയമേവ, സതിപി മേ ആരമ്മണാഭിമുഖീഭാവേന ഉപട്ഠിതാ അഹോസി. ഉപട്ഠിതത്തായേവ ച അസമ്മുട്ഠാ. പസ്സദ്ധോ കായോ അസാരദ്ധോതി കായചിത്തപസ്സദ്ധിവസേന കായോപി മേ പസ്സദ്ധോ അഹോസി ¶ . തത്ഥ യസ്മാ നാമകായേ പസ്സദ്ധേ രൂപകായോപി പസ്സദ്ധോയേവ ഹോതി, തസ്മാ നാമകായോ രൂപകായോതി അവിസേസേത്വാവ പസ്സദ്ധോ കായോതി വുത്തം. അസാരദ്ധോതി സോ ച ഖോ പസ്സദ്ധത്തായേവ അസാരദ്ധോ, വിഗതദരഥോതി വുത്തം ഹോതി. സമാഹിതം ചിത്തം ഏകഗ്ഗന്തി ചിത്തമ്പി മേ സമ്മാ ¶ ആഹിതം സുട്ഠു ഠപിതം അപ്പിതം വിയ അഹോസി; സമാഹിതത്താ ഏവ ച ഏകഗ്ഗം അചലം നിപ്ഫന്ദനന്തി. ഏത്താവതാ ഝാനസ്സ പുബ്ബഭാഗപടിപദാ കഥിതാ ഹോതി.

ഇദാനി ഇമായ പടിപദായ അധിഗതം പഠമജ്ഝാനം ആദിം കത്വാ വിജ്ജത്തയപരിയോസാനം വിസേസം ദസ്സേന്തോ ‘‘സോ ഖോ അഹ’’ന്തി ആദിമാഹ. തത്ഥ വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീതിആദീനം കിഞ്ചാപി ‘‘തത്ഥ കതമേ കാമാ? ഛന്ദോ കാമോ, രാഗോ കാമോ, ഛന്ദരാഗോ കാമോ; സങ്കപ്പോ കാമോ, രാഗോ കാമോ, സങ്കപ്പരാഗോ കാമോ – ഇമേ വുച്ചന്തി കാമാ. തത്ഥ കതമേ അകുസലാ ധമ്മാ? കാമച്ഛന്ദോ…പേ… വിചികിച്ഛാ – ഇമേ വുച്ചന്തി അകുസലാ ധമ്മാ. ഇതി ഇമേഹി ച കാമേഹി ഇമേഹി ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി ¶ വിവിത്തോ ഹോതി പവിവിത്തോ, തേന വുച്ചതി – ‘വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’’’തിആദിനാ (വിഭ. ൫൬൪) നയേന വിഭങ്ഗേയേവ അത്ഥോ വുത്തോ. തഥാപി അട്ഠകഥാനയം വിനാ ന സുട്ഠു പാകടോതി അട്ഠകഥാനയേനേവ നം പകാസയിസ്സാമ.

സേയ്യഥിദം – വിവിച്ചേവ കാമേഹീതി കാമേഹി വിവിച്ചിത്വാ വിനാ ഹുത്വാ അപസക്കേത്വാ. യോ പനായമേത്ഥ ഏവകാരോ, സോ നിയമത്ഥോതി വേദിതബ്ബോ. യസ്മാ ച നിയമത്ഥോ, തസ്മാ തസ്മിം പഠമജ്ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരണസമയേ അവിജ്ജമാനാനമ്പി കാമാനം തസ്സ പഠമജ്ഝാനസ്സ പടിപക്ഖഭാവം കാമപരിച്ചാഗേനേവ ചസ്സ അധിഗമം ദീപേതി. കഥം? ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹീ’’തി ഏവഞ്ഹി നിയമേ കരിയമാനേ ഇദം പഞ്ഞായതി. നൂനിമസ്സ ഝാനസ്സ കാമാ പടിപക്ഖഭൂതാ, യേസു സതി ഇദം ന പവത്തതി, അന്ധകാരേ സതി പദീപോ വിയ, തേസം പരിച്ചാഗേനേവ ചസ്സ അധിഗമോ ഹോതി, ഓരിമതീരപരിച്ചാഗേന പാരിമതീരസ്സേവ, തസ്മാ നിയമം കരോതീതി.

തത്ഥ സിയാ – ‘‘കസ്മാ പനേസ പുബ്ബപദേയേവ വുത്തോ ന ഉത്തരപദേ, കിം അകുസലേഹി ധമ്മേഹി അവിവിച്ചാപി ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യാ’’തി? ന ¶ ഖോ പനേതം ഏവം ദട്ഠബ്ബം. തന്നിസ്സരണതോ ഹി പുബ്ബപദേഏവ ഏസ വുത്തോ. കാമധാതുസമതിക്കമനതോ ഹി കാമരാഗപടിപക്ഖതോ ച ഇദം ഝാനം കാമാനമേവ നിസ്സരണം. യഥാഹ – ‘‘കാമാനമേതം നിസ്സരണം, യദിദം നേക്ഖമ്മ’’ന്തി (ഇതിവു. ൭൨). ഉത്തരപദേപി പന യഥാ ‘‘ഇധേവ, ഭിക്ഖവേ, പഠമോ സമണോ, ഇധ ദുതിയോ സമണോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൩൯) ഏത്ഥ ഏവകാരോ ആനേത്വാ വുച്ചതി, ഏവം വത്തബ്ബോ. ന ഹി സക്കാ ഇതോ അഞ്ഞേഹിപി നീവരണസങ്ഖാതേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹി അവിവിച്ച ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിതും ¶ . തസ്മാ ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ചേവ അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’’തി ഏവം പദദ്വയേപി ഏസ ദട്ഠബ്ബോ. പദദ്വയേപി ച കിഞ്ചാപി ‘‘വിവിച്ചാ’’തി ഇമിനാ സാധാരണവചനേന തദങ്ഗവിവേകാദയോ കായവിവേകാദയോ ച സബ്ബേപി വിവേകാ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. തഥാപി കായവിവേകോ, ചിത്തവിവേകോ, വിക്ഖമ്ഭനവിവേകോതി തയോ ഏവ ഇധ ദട്ഠബ്ബാ. ‘‘കാമേഹീ’’തി ഇമിനാ പന പദേന യേ ച നിദ്ദേസേ ‘‘കതമേ വത്ഥുകാമാ മനാപിയാ രൂപാ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൧; വിഭ. ൯൬൪) നയേന വത്ഥുകാമാ വുത്താ, യേ ച തത്ഥേവ വിഭങ്ഗേ ച ‘‘ഛന്ദോ ¶ കാമോ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൧) നയേന കിലേസകാമാ വുത്താ, തേ സബ്ബേപി സങ്ഗഹിതാ ഇച്ചേവ ദട്ഠബ്ബാ. ഏവഞ്ഹി സതി ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹീ’’തി വത്ഥുകാമേഹിപി വിവിച്ചേവാതി അത്ഥോ യുജ്ജതി. തേന കായവിവേകോ വുത്തോ ഹോതി.

വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീതി കിലേസകാമേഹി സബ്ബാകുസലേഹി ധമ്മേഹി വാ വിവിച്ചാതി അത്ഥോ യുജ്ജതി. തേന ചിത്തവിവേകോ വുത്തോ ഹോതി. പുരിമേന ചേത്ഥ വത്ഥുകാമേഹി വിവേകവചനതോയേവ കാമസുഖപരിച്ചാഗോ, ദുതിയേന കിലേസകാമേഹി വിവേകവചനതോ നേക്ഖമ്മസുഖപരിഗ്ഗഹോ വിഭാവിതോ ഹോതി. ഏവം വത്ഥുകാമകിലേസകാമവിവേകവചനതോയേവ ച ഏതേസം പഠമേന സംകിലേസവത്ഥുപ്പഹാനം, ദുതിയേന സംകിലേസപ്പഹാനം; പഠമേന ലോലഭാവസ്സ ഹേതുപരിച്ചാഗോ, ദുതിയേന ബാലഭാവസ്സ; പഠമേന ച പയോഗസുദ്ധി, ദുതിയേന ആസയപോസനം വിഭാവിതം ഹോതീതി വിഞ്ഞാതബ്ബം. ഏസ താവ നയോ ‘‘കാമേഹീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തകാമേസു വത്ഥുകാമപക്ഖേ.

കിലേസകാമപക്ഖേ പന ഛന്ദോതി ച രാഗോതി ച ഏവമാദീഹി അനേകഭേദോ കാമച്ഛന്ദോയേവ കാമോതി അധിപ്പേതോ. സോ ച അകുസലപരിയാപന്നോപി ¶ സമാനോ, ‘‘തത്ഥ കതമോ കാമഛന്ദോ കാമോ’’തിആദിനാ നയേന വിഭങ്ഗേ ഝാനപടിപക്ഖതോ വിസും വുത്തോ. കിലേസകാമത്താ വാ പുരിമപദേ വുത്തോ, അകുസലപരിയാപന്നത്താ ദുതിയപദേ. അനേകഭേദതോ ചസ്സ കാമതോതി അവത്വാ കാമേഹീതി വുത്തം. അഞ്ഞേസമ്പി ച ധമ്മാനം അകുസലഭാവേ വിജ്ജമാനേ ‘‘തത്ഥ കതമേ അകുസലാ ധമ്മാ കാമച്ഛന്ദോ’’തിആദിനാ നയേന വിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൫൬൪) ഉപരിഝാനങ്ഗപച്ചനീകപടിപക്ഖഭാവദസ്സനതോ നീവരണാനേവ വുത്താനി. നീവരണാനി ഹി ഝാനങ്ഗപച്ചനീകാനി, തേസം ഝാനങ്ഗാനേവ പടിപക്ഖാനി, വിദ്ധംസകാനീതി വുത്തം ഹോതി. തഥാ ഹി ‘‘സമാധി കാമച്ഛന്ദസ്സ പടിപക്ഖോ, പീതി ബ്യാപാദസ്സ, വിതക്കോ ഥിനമിദ്ധസ്സ, സുഖം ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചസ്സ, വിചാരോ വിചികിച്ഛായാ’’തി പേടകേ വുത്തം.

ഏവമേത്ഥ ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹീ’’തി ഇമിനാ കാമച്ഛന്ദസ്സ വിക്ഖമ്ഭനവിവേകോ വുത്തോ ഹോതി. ‘‘വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’’തി ഇമിനാ പഞ്ചന്നമ്പി നീവരണാനം. അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണേന പന ¶ പഠമേന കാമച്ഛന്ദസ്സ, ദുതിയേന സേസനീവരണാനം. തഥാ പഠമേന തീസു അകുസലമൂലേസു പഞ്ചകാമഗുണഭേദവിസയസ്സ ലോഭസ്സ, ദുതിയേന ¶ ആഘാതവത്ഥുഭേദാദിവിസയാനം ദോസമോഹാനം. ഓഘാദീസു വാ ധമ്മേസു പഠമേന കാമോഘ-കാമയോഗ-കാമാസവ-കാമുപാദാന-അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥ-കാമരാഗ-സംയോജനാനം, ദുതിയേന അവസേസഓഘ-യോഗാസവ-ഉപാദാന-ഗന്ഥ-സംയോജനാനം. പഠമേന ച തണ്ഹായ തംസമ്പയുത്തകാനഞ്ച, ദുതിയേന അവിജ്ജായ തംസമ്പയുത്തകാനഞ്ച. അപിച പഠമേന ലോഭസമ്പയുത്തഅട്ഠചിത്തുപ്പാദാനം, ദുതിയേന സേസാനം ചതുന്നം അകുസലചിത്തുപ്പാദാനം വിക്ഖമ്ഭനവിവേകോ വുത്തോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ. അയം താവ ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’’തി ഏത്ഥ അത്ഥപ്പകാസനാ.

ഏത്താവതാ ച പഠമസ്സ ഝാനസ്സ പഹാനങ്ഗം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സമ്പയോഗങ്ഗം ദസ്സേന്തോ സവിതക്കം സവിചാരന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ വിതക്കനം വിതക്കോ, ഊഹനന്തി വുത്തം ഹോതി. സ്വായം ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ അഭിനിരോപനലക്ഖണോ, ആഹനനപരിയാഹനനരസോ. തഥാ ഹി ‘‘തേന യോഗാവചരോ ആരമ്മണം വിതക്കാഹതം വിതക്കപരിയാഹതം കരോതീ’’തി വുച്ചതി. ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ ആനയനപച്ചുപട്ഠാനോ. വിചരണം വിചാരോ, അനുസഞ്ചരണന്തി ¶ വുത്തം ഹോതി. സ്വായം ആരമ്മണാനുമജ്ജനലക്ഖണോ, തത്ഥ സഹജാതാനുയോജനരസോ, ചിത്തസ്സ അനുപ്പബന്ധനപച്ചുപട്ഠാനോ. സന്തേപി ച നേസം കത്ഥചി അവിപ്പയോഗേ ഓളാരികട്ഠേന ഘണ്ടാഭിഘാതസദ്ദോ വിയ ചേതസോ പഠമാഭിനിപാതോ വിതക്കോ, സുഖുമട്ഠേന അനുരവോ വിയ അനുപ്പബന്ധോ വിചാരോ. വിപ്ഫാരവാ ചേത്ഥ വിതക്കോ പരിപ്ഫന്ദനഭാവോ ചിത്തസ്സ, ആകാസേ ഉപ്പതിതുകാമസ്സ പക്ഖിനോ പക്ഖവിക്ഖേപോ വിയ പദുമാഭിമുഖപാതോ വിയ ച ഗന്ധാനുബന്ധചേതസോ ഭമരസ്സ. സന്തവുത്തി വിചാരോ നാതിപരിപ്ഫന്ദനഭാവോ ചിത്തസ്സ, ആകാസേ ഉപ്പതിതസ്സ പക്ഖിനോ പക്ഖപ്പസാരണം വിയ പരിബ്ഭമനം വിയ ച പദുമാഭിമുഖപതിതസ്സ ഭമരസ്സ പദുമസ്സ ഉപരിഭാഗേ. സോ പന നേസം വിസേസോ പഠമ-ദുതിയജ്ഝാനേസു പാകടോ ഹോതി. ഇതി ഇമിനാ ച വിതക്കേന ഇമിനാ ച വിചാരേന സഹ വത്തതി രുക്ഖോ വിയ പുപ്ഫേന ച ഫലേന ചാതി ഇദം ഝാനം ‘‘സവിതക്കം സവിചാര’’ന്തി വുച്ചതി. വിഭങ്ഗേ പന ‘‘ഇമിനാ ച വിതക്കേന ഇമിനാ ച വിചാരേന ഉപേതോ ഹോതി ¶ സമുപേതോ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൫൬൫) നയേന പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനാ ദേസനാ കതാ. അത്ഥോ പന തത്രാപി ഏവമേവ ദട്ഠബ്ബോ.

വിവേകജന്തി ഏത്ഥ വിവിത്തി വിവേകോ, നീവരണവിഗമോതി അത്ഥോ. വിവിത്തോതി വാ വിവേകോ, നീവരണവിവിത്തോ ഝാനസമ്പയുത്തധമ്മരാസീതി അത്ഥോ. തസ്മാ വിവേകാ, തസ്മിം വാ വിവേകേ ജാതന്തി വിവേകജം. പീതിസുഖന്തി ഏത്ഥ പിനയതീതി പീതി, സാ സമ്പിയായനലക്ഖണാ കായചിത്തപീനനരസാ ¶ , ഫരണരസാ വാ, ഓദഗ്യപച്ചുപട്ഠാനാ. സുഖനം സുഖം, സുട്ഠു വാ ഖാദതി ഖനതി ച കായചിത്താബാധന്തി സുഖം, തം സാതലക്ഖണം, സമ്പയുത്തകാനം ഉപബ്രൂഹനരസം, അനുഗ്ഗഹപച്ചുപട്ഠാനം. സതിപി ച നേസം കത്ഥചി അവിപ്പയോഗേ ഇട്ഠാരമ്മണപടിലാഭതുട്ഠി പീതി, പടിലദ്ധരസാനുഭവനം സുഖം. യത്ഥ പീതി തത്ഥ സുഖം, യത്ഥ സുഖം തത്ഥ ന നിയമതോ പീതി. സങ്ഖാരക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതാ പീതി, വേദനാക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതം സുഖം. കന്താരഖിന്നസ്സ വനന്തോദകദസ്സനസവനേസു വിയ പീതി, വനച്ഛായപ്പവേസനഉദകപരിഭോഗേസു വിയ സുഖം. തസ്മിം തസ്മിം സമയേ പാകടഭാവതോ ചേതം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അയഞ്ച പീതി, ഇദഞ്ച സുഖം, അസ്സ ഝാനസ്സ, അസ്മിം വാ ഝാനേ അത്ഥീതി ഇദം ഝാനം ‘‘പീതിസുഖ’’ന്തി വുച്ചതി.

അഥ വാ പീതി ച സുഖഞ്ച പീതിസുഖം, ധമ്മവിനയാദയോ വിയ. വിവേകജം പീതിസുഖമസ്സ ഝാനസ്സ, അസ്മിം വാ ഝാനേ അത്ഥീതി ഏവമ്പി വിവേകജംപീതിസുഖം. യഥേവ ¶ ഹി ഝാനം, ഏവം പീതിസുഖം പേത്ഥ വിവേകജമേവ ഹോതി, തഞ്ചസ്സ അത്ഥീതി തസ്മാ ഏകപദേനേവ ‘‘വിവേകജം പീതിസുഖ’’ന്തിപി വത്തും യുജ്ജതി. വിഭങ്ഗേ പന ‘‘ഇദം സുഖം ഇമായ പീതിയാ സഹഗത’’ന്തിആദിനാ (വിഭ. ൫൬൭) നയേനേതം വുത്തം. അത്ഥോ പന തത്രാപി ഏവമേവ ദട്ഠബ്ബോ.

പഠമന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതാ പഠമം, ഇദം പഠമം സമാപജ്ജതീതിപി പഠമം. പച്ചനീകധമ്മേ ഝാപേതീതി ഝാനം, ഇമിനാ യോഗിനോ ഝായന്തീതിപി ഝാനം, പച്ചനീകധമ്മേ ഡഹന്തി ഗോചരം വാ ചിന്തേന്തീതി അത്ഥോ. സയം വാ തം ഝായതി ഉപനിജ്ഝായതീതി ഝാനം, തേനേവ ഉപനിജ്ഝായനലക്ഖണന്തി വുച്ചതി. തദേതം ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനം ¶ , ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനന്തി ദുവിധം ഹോതി. തത്ഥ ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനന്തി സഹ ഉപചാരേന അട്ഠ സമാപത്തിയോ വുച്ചന്തി. കസ്മാ? കസിണാദിആരമ്മണൂപനിജ്ഝായനതോ. ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനന്തി വിപസ്സനാമഗ്ഗഫലാനി വുച്ചന്തി. കസ്മാ? ലക്ഖണൂപനിജ്ഝായനതോ. ഏത്ഥ ഹി വിപസ്സനാ അനിച്ചലക്ഖണാദീനി ഉപനിജ്ഝായതി, വിപസ്സനായ ഉപനിജ്ഝായനകിച്ചം പന മഗ്ഗേന സിജ്ഝതീതി മഗ്ഗോ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനന്തി വുച്ചതി. ഫലം പന നിരോധസ്സ തഥലക്ഖണം ഉപനിജ്ഝായതീതി ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനന്തി വുച്ചതി. ഇമസ്മിം പനത്ഥേ ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനമേവ ഝാനന്തി അധിപ്പേതം.

ഏത്ഥാഹ – ‘‘കതമം പന തം ഝാനം നാമ, യം സവിതക്കം സവിചാരം…പേ… പീതിസുഖന്തി ഏവം അപദേസം അരഹതീ’’തി? വുച്ചതേ – യഥാ സധനോ സപരിജനോതിആദീസു ഠപേത്വാ ധനഞ്ച പരിജനഞ്ച അഞ്ഞോ അപദേസാരഹോ ഹോതി, ഏവം ഠപേത്വാ വിതക്കാദിധമ്മേ അഞ്ഞം അപദേസാരഹം നത്ഥി. യഥാ പന സരഥാ സപത്തി സേനാതി വുത്തേ സേനങ്ഗേസുയേവ സേനാസമ്മുതി, ഏവമിധ പഞ്ചസു അങ്ഗേസുയേവ ¶ ഝാനസമ്മുതി വേദിതബ്ബാ. കതമേസു പഞ്ചസു? വിതക്കോ, വിചാരോ, പീതി, സുഖം, ചിത്തേകഗ്ഗതാതി ഏതേസു. ഏതാനേവ ഹിസ്സ ‘‘സവിതക്കം സവിചാര’’ന്തിആദിനാ നയേന അങ്ഗഭാവേന വുത്താനി. അവുത്തത്താ ഏകഗ്ഗതാ അങ്ഗം ന ഹോതീതി ചേ തഞ്ച ന. കസ്മാ? വുത്തത്താ ഏവ. സാപി ഹി വിഭങ്ഗേ ‘‘ഝാനന്തി വിതക്കോ വിചാരോ പീതി സുഖം ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ’’തി ഏവം വുത്തായേവ. തസ്മാ യഥാ സവിതക്കം സവിചാരന്തി, ഏവം സചിത്തേകഗ്ഗതന്തി ഇധ അവുത്തേപി ഇമിനാ വിഭങ്ഗവചനേന ചിത്തേകഗ്ഗതാപി അങ്ഗമേവാതി വേദിതബ്ബാ. യേന ഹി അധിപ്പായേന ഭഗവതാ ഉദ്ദേസോ കതോ, സോ ഏവ തേന വിഭങ്ഗേപി പകാസിതോതി.

ഉപസമ്പജ്ജാതി ¶ ഉപഗന്ത്വാ, പാപുണിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ഉപസമ്പാദയിത്വാ വാ, നിപ്ഫാദേത്വാതി വുത്തം ഹോതി. വിഭങ്ഗേ പന ‘‘ഉപസമ്പജ്ജാതി പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ലാഭോ പടിലാഭോ പത്തി സമ്പത്തി ഫുസനാ സമ്ഫുസനാ സച്ഛികിരിയാ ഉപസമ്പദാ’’തി വുത്തം. തസ്സാപി ഏവമേവത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. വിഹാസിന്തി ബോധിമണ്ഡേ നിസജ്ജസങ്ഖാതേന ഇരിയാപഥവിഹാരേന ഇതിവുത്തപ്പകാരഝാനസമങ്ഗീ ¶ ഹുത്വാ അത്തഭാവസ്സ ഇരിയം വുത്തിം പാലനം യപനം യാപനം ചാരം വിഹാരം അഭിനിപ്ഫാദേസിന്തി അത്ഥോ. വുത്തഞ്ഹേതം വിഭങ്ഗേ – ‘‘വിഹരതീതി ഇരിയതി വത്തതി പാലേതി യപേതി യാപേതി ചരതി വിഹരതി, തേന വുച്ചതി വിഹരതീ’’തി (വിഭ. ൫൧൨).

കിം പന കത്വാ ഭഗവാ ഇമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസീതി? കമ്മട്ഠാനം ഭാവേത്വാ. കതരം? ആനാപാനസ്സതികമ്മട്ഠാനം. അഞ്ഞേന തദത്ഥികേന കിം കാതബ്ബന്തി? അഞ്ഞേനപി ഏതം വാ കമ്മട്ഠാനം പഥവീകസിണാദീനം വാ അഞ്ഞതരം ഭാവേതബ്ബം. തേസം ഭാവനാനയോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൫൫) വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ഇധ പന വുച്ചമാനേ അതിഭാരിയം വിനയനിദാനം ഹോതി, തസ്മാ പാളിയാ അത്ഥപ്പകാസനമത്തമേവ കരോമാതി.

വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാതി വിതക്കസ്സ ച വിചാരസ്സ ചാതി ഇമേസം ദ്വിന്നം വൂപസമാ സമതിക്കമാ; ദുതിയജ്ഝാനക്ഖണേ അപാതുഭാവാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ദുതിയജ്ഝാനേ സബ്ബേപി പഠമജ്ഝാനധമ്മാ ന സന്തി, അഞ്ഞേയേവ ഹി പഠമജ്ഝാനേ ഫസ്സാദയോ, അഞ്ഞേ ഇധ; ഓളാരികസ്സ പന ഓളാരികസ്സ അങ്ഗസ്സ സമതിക്കമാ പഠമജ്ഝാനതോ പരേസം ദുതിയജ്ഝാനാദീനം അധിഗമോ ¶ ഹോതീതി ദീപനത്ഥം ‘‘വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ’’തി ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അജ്ഝത്തന്തി ഇധ നിയകജ്ഝത്തമധിപ്പേതം. വിഭങ്ഗേ പന ‘‘അജ്ഝത്തം പച്ചത്ത’’ന്തി (വിഭ. ൫൭൩) ഏത്തകമേവ വുത്തം. യസ്മാ പന നിയകജ്ഝത്തം അധിപ്പേതം, തസ്മാ അത്തനി ജാതം അത്തനോ സന്താനേ നിബ്ബത്തന്തി അയമേത്ഥ അത്ഥോ.

സമ്പസാദനന്തി സമ്പസാദനം വുച്ചതി സദ്ധാ. സമ്പസാദനയോഗതോ ഝാനമ്പി സമ്പസാദനം, നീലവണ്ണയോഗതോ നീലവത്ഥം വിയ. യസ്മാ വാ തം ഝാനം സമ്പസാദനസമന്നാഗതത്താ വിതക്കവിചാരക്ഖോഭവൂപസമനേന ചേതോ സമ്പസാദയതി, തസ്മാപി സമ്പസാദനന്തി വുത്തം. ഇമസ്മിഞ്ച അത്ഥവികപ്പേ സമ്പസാദനം ചേതസോതി ഏവം പദസമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. പുരിമസ്മിം പന അത്ഥവികപ്പേ ¶ ചേതസോതി ഏതം ഏകോദിഭാവേന സദ്ധിം യോജേതബ്ബം. തത്രായം അത്ഥയോജനാ – ഏകോ ഉദേതീതി ഏകോദി, വിതക്കവിചാരേഹി അനജ്ഝാരൂള്ഹത്താ അഗ്ഗോ സേട്ഠോ ഹുത്വാ ഉദേതീതി ¶ അത്ഥോ. സേട്ഠോപി ഹി ലോകേ ഏകോതി വുച്ചതി. വിതക്കവിചാരവിരഹതോ വാ ഏകോ അസഹായോ ഹുത്വാതിപി വത്തും വട്ടതി. അഥ വാ സമ്പയുത്തധമ്മേ ഉദായതീതി ഉദി, ഉട്ഠാപേതീതി അത്ഥോ. സേട്ഠട്ഠേന ഏകോ ച സോ ഉദി ചാതി ഏകോദി, സമാധിസ്സേതം അധിവചനം. ഇതി ഇമം ഏകോദിം ഭാവേതി വഡ്ഢയതീതി ഇദം ദുതിയജ്ഝാനം ഏകോദിഭാവം. സോ പനായം ഏകോദി യസ്മാ ചേതസോ, ന സത്തസ്സ ന ജീവസ്സ, തസ്മാ ഏതം ചേതസോ ഏകോദിഭാവന്തി വുത്തം.

നനു ചായം സദ്ധാ പഠമജ്ഝാനേപി അത്ഥി, അയഞ്ച ഏകോദിനാമകോ സമാധി; അഥ കസ്മാ ഇദമേവ സമ്പസാദനം ‘‘ചേതസോ ഏകോദിഭാവഞ്ചാ’’തി വുത്തന്തി? വുച്ചതേ – അദുഞ്ഹി പഠമജ്ഝാനം വിതക്കവിചാരക്ഖോഭേന വീചിതരങ്ഗസമാകുലമിവ ജലം ന സുപ്പസന്നം ഹോതി, തസ്മാ സതിയാപി സദ്ധായ സമ്പസാദനന്തി ന വുത്തം. ന സുപ്പസന്നത്തായേവ ചേത്ഥ സമാധിപി ന സുട്ഠു പാകടോ, തസ്മാ ഏകോദിഭാവന്തിപി ന വുത്തം. ഇമസ്മിം പന ഝാനേ വിതക്കവിചാരപലിബോധാഭാവേന ലദ്ധോകാസാ ബലവതീ സദ്ധാ, ബലവസദ്ധാസഹായപ്പടിലാഭേനേവ ച സമാധിപി പാകടോ; തസ്മാ ഇദമേവ ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. വിഭങ്ഗേ പന ‘‘സമ്പസാദനന്തി യാ സദ്ധാ സദ്ദഹനാ ഓകപ്പനാ അഭിപ്പസാദോ, ചേതസോ ഏകോദിഭാവന്തി യാ ചിത്തസ്സ ഠിതി…പേ… സമ്മാസമാധീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം. ഏവം വുത്തേന പനേതേന സദ്ധിം അയം അത്ഥവണ്ണനാ യഥാ ന വിരുജ്ഝതി അഞ്ഞദത്ഥു സംസന്ദതി ചേവ സമേതി ച ഏവം വേദിതബ്ബാ.

അവിതക്കം അവിചാരന്തി ഭാവനായ പഹീനത്താ ഏതസ്മിം ഏതസ്സ വാ വിതക്കോ നത്ഥീതി അവിതക്കം. ഇമിനാവ നയേന അവിചാരം. വിഭങ്ഗേപി (വിഭ. ൫൭൬) വുത്തം ‘‘ഇതി അയഞ്ച വിതക്കോ ¶ അയഞ്ച വിചാരോ സന്താ ഹോന്തി സമിതാ വൂപസന്താ അത്ഥങ്ഗതാ അബ്ഭത്ഥങ്ഗതാ അപ്പിതാ ബ്യപ്പിതാ സോസിതാ വിസോസിതാ ബ്യന്തീകതാ, തേന വുച്ചതി അവിതക്കം അവിചാര’’ന്തി.

ഏത്ഥാഹ – നനു ച ‘‘വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാതി ഇമിനാപി അയമത്ഥോ സിദ്ധോ, അഥ കസ്മാ പുന വുത്തം അവിതക്കം അവിചാര’’ന്തി? വുച്ചതേ – ഏവമേതം സിദ്ധോ വായമത്ഥോ, ന പനേതം തദത്ഥദീപകം; നനു അവോചുമ്ഹ – ‘‘ഓളാരികസ്സ പന ഓളാരികസ്സ ¶ അങ്ഗസ്സ സമതിക്കമാ പഠമജ്ഝാനതോ പരേസം ദുതിയജ്ഝാനാദീനം ¶ അധിഗമോ ഹോതീതി ദീപനത്ഥം വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാതി ഏവം വുത്ത’’ന്തി.

അപിച വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ ഇദം സമ്പസാദനം, ന കിലേസകാലുസിയസ്സ. വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാ ഏകോദിഭാവം ന ഉപചാരജ്ഝാനമിവ നീവരണപ്പഹാനാ, ന പഠമജ്ഝാനമിവ ച അങ്ഗപാതുഭാവാതി ഏവം സമ്പസാദനഏകോദിഭാവാനം ഹേതുപരിദീപകമിദം വചനം. തഥാ വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ ഇദം അവിതക്കഅവിചാരം, ന തതിയചതുത്ഥജ്ഝാനാനി വിയ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനി വിയ ച അഭാവാതി ഏവം അവിതക്കഅവിചാരഭാവസ്സ ഹേതുപരിദീപകഞ്ച, ന വിതക്കവിചാരാഭാവമത്തപരിദീപകം. വിതക്കവിചാരാഭാവമത്തപരിദീപകമേവ പന ‘‘അവിതക്കം അവിചാര’’ന്തി ഇദം വചനം, തസ്മാ പുരിമം വത്വാപി പുന വത്തബ്ബമേവാതി.

സമാധിജന്തി പഠമജ്ഝാനസമാധിതോ സമ്പയുത്തസമാധിതോ വാ ജാതന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ കിഞ്ചാപി പഠമമ്പി സമ്പയുത്തസമാധിതോ ജാതം, അഥ ഖോ അയമേവ ‘‘സമാധീ’’തി വത്തബ്ബതം അരഹതി വിതക്കവിചാരക്ഖോഭവിരഹേന അതിവിയ അചലത്താ സുപ്പസന്നത്താ ച. തസ്മാ ഇമസ്സ വണ്ണഭണനത്ഥം ഇദമേവ ‘‘സമാധിജ’’ന്തി വുത്തം. പീതിസുഖന്തി ഇദം വുത്തനയമേവ.

ദുതിയന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതോ ദുതിയം, ഇദം ദുതിയം സമാപജ്ജതീതിപി ദുതിയം. ഝാനന്തി ഏത്ഥ പന യഥാ പഠമജ്ഝാനം വിതക്കാദീഹി പഞ്ചങ്ഗികം ഹോതി, ഏവമിദം സമ്പസാദാദീഹി ‘‘ചതുരങ്ഗിക’’ന്തി വേദിതബ്ബം. യഥാഹ – ‘‘ഝാനന്തി സമ്പസാദോ, പീതി, സുഖം, ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ’’തി (വിഭ. ൫൮൦). പരിയായോയേവ ചേസോ. സമ്പസാദനം പന ഠപേത്വാ നിപ്പരിയായേന തിവങ്ഗികമേവേതം ഹോതി. യഥാഹ – ‘‘കതമം തസ്മിം സമയേ തിവങ്ഗികം ഝാനം ഹോതി? പീതി, സുഖം, ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ’’തി (ധ. സ. ൧൬൧). സേസം വുത്തനയമേവാതി.

പീതിയാ ¶ ച വിരാഗാതി ഏത്ഥ വുത്തത്ഥായേവ പീതി. വിരാഗോതി തസ്സാ ജിഗുച്ഛനം വാ സമതിക്കമോ വാ. ഉഭിന്നമന്തരാ ‘‘ച’’ സദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, സോ ¶ ഹി വൂപസമം വാ സമ്പിണ്ഡേതി വിതക്കവിചാരവൂപസമം വാ. തത്ഥ യദാ വൂപസമമേവ സമ്പിണ്ഡേതി, തദാ പീതിയാ വിരാഗാ ച, കിഞ്ച ഭിയ്യോ വൂപസമാ ചാതി ഏവം യോജനാ ¶ വേദിതബ്ബാ. ഇമിസ്സാ ച യോജനായം വിരാഗോ ജിഗുച്ഛനത്ഥോ ഹോതി. തസ്മാ പീതിയാ ജിഗുച്ഛനാ ച വൂപസമാ ചാതി അയമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. യദാ പന വിതക്കവിചാരവൂപസമം സമ്പിണ്ഡേതി, തദാ പീതിയാ ച വിരാഗാ, കിഞ്ച ഭിയ്യോ വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാതി ഏവം യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഇമിസ്സാ ച യോജനായം വിരാഗോ സമതിക്കമനത്ഥോ ഹോതി. തസ്മാ പീതിയാ ച സമതിക്കമാ, വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാതി അയമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

കാമഞ്ചേതേ വിതക്കവിചാരാ ദുതിയജ്ഝാനേയേവ വൂപസന്താ ഇമസ്സ പന ഝാനസ്സ മഗ്ഗപരിദീപനത്ഥം വണ്ണഭണനത്ഥഞ്ചേതം വുത്തം. ‘‘വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ’’തി ഹി വുത്തേ ഇദം പഞ്ഞായതി – ‘‘നൂന വിതക്കവിചാരവൂപസമോ മഗ്ഗോ ഇമസ്സ ഝാനസ്സാ’’തി. യഥാ ച തതിയേ അരിയമഗ്ഗേ അപ്പഹീനാനമ്പി സക്കായദിട്ഠാദീനം ‘‘പഞ്ചന്നം ഓരമ്ഭാഗിയാനം സംയോജനാനം പഹാനാ’’തി (മ. നി. ൨.൧൩൨) ഏവം പഹാനം വുച്ചമാനം വണ്ണഭണനം ഹോതി തദധിഗമായ ഉസ്സുകാനം ഉസ്സാഹജനകം; ഏവമേവം ഇധ അവൂപസന്താനമ്പി വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമോ വുച്ചമാനോ വണ്ണഭണനം ഹോതി. തേനായമത്ഥോ വുത്തോ – ‘‘പീതിയാ ച സമതിക്കമാ, വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാ’’തി.

ഉപേക്ഖകോ ച വിഹാസിന്തി ഏത്ഥ ഉപപത്തിതോ ഇക്ഖതീതി ഉപേക്ഖാ, സമം പസ്സതി, അപക്ഖപതിതാവ ഹുത്വാ പസ്സതീതി അത്ഥോ. തായ വിസദായ വിപുലായ ഥാമഗതായ സമന്നാഗതത്താ തതിയജ്ഝാനസമങ്ഗീ ‘‘ഉപേക്ഖകോ’’തി വുച്ചതി. ഉപേക്ഖാ പന ദസവിധാ ഹോതി – ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ, ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ, ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാ, വീരിയുപേക്ഖാ, സങ്ഖാരുപേക്ഖാ, വേദനുപേക്ഖാ, വിപസ്സനുപേക്ഖാ, തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ, ഝാനുപേക്ഖാ, പാരിസുദ്ധുപേക്ഖാതി. ഏവമയം ദസവിധാപി തത്ഥ തത്ഥ ആഗതനയതോ ഭൂമിപുഗ്ഗലചിത്താരമ്മണതോ, ഖന്ധസങ്ഗഹ-ഏകക്ഖണകുസലത്തികസങ്ഖേപവസേന ച അട്ഠസാലിനിയാ ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായ ¶ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. ഇധ പന വുച്ചമാനാ വിനയനിദാനം അതിഭാരിയം കരോതീതി ന വുത്താ. ലക്ഖണാദിതോ പന ഇധ അധിപ്പേതുപേക്ഖാ മജ്ഝത്തലക്ഖണാ, അനാഭോഗരസാ, അബ്യാപാരപച്ചുപട്ഠാനാ, പീതിവിരാഗപദട്ഠാനാതി.

ഏത്ഥാഹ ¶ – നനു ചായം അത്ഥതോ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാവ ഹോതി, സാ ച പഠമദുതിയജ്ഝാനേസുപി അത്ഥി, തസ്മാ തത്രാപി ‘‘ഉപേക്ഖകോ ച വിഹാസി’’ന്തി ഏവമയം വത്തബ്ബാ സിയാ, സാ കസ്മാ ന വുത്താതി? അപരിബ്യത്തകിച്ചതോ. അപരിബ്യത്തഞ്ഹി ¶ തസ്സാ തത്ഥ കിച്ചം, വിതക്കാദീഹി അഭിഭൂതത്താ. ഇധ പനായം വിതക്കവിചാരപീതീഹി അനഭിഭൂതത്താ ഉക്ഖിത്തസിരാ വിയ ഹുത്വാ പരിബ്യത്തകിച്ചാ ജാതാ, തസ്മാ വുത്താതി.

നിട്ഠിതാ ‘‘ഉപേക്ഖകോ ച വിഹാസി’’ന്തി ഏതസ്സ സബ്ബസോ അത്ഥവണ്ണനാ.

ഇദാനി സതോ ച സമ്പജാനോതി ഏത്ഥ സരതീതി സതോ, സമ്പജാനാതീതി സമ്പജാനോ. പുഗ്ഗലേന സതി ച സമ്പജഞ്ഞഞ്ച വുത്തം. തത്ഥ സരണലക്ഖണാ സതി, അസമ്മുസ്സനരസാ, ആരക്ഖപച്ചുപട്ഠാനാ; അസമ്മോഹലക്ഖണം സമ്പജഞ്ഞം, തീരണരസം, പവിചയപച്ചുപട്ഠാനം. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ഇദം സതിസമ്പജഞ്ഞം പുരിമജ്ഝാനേസുപി അത്ഥി, മുട്ഠസ്സതിസ്സ ഹി അസമ്പജാനസ്സ ഉപചാരജ്ഝാനമത്തമ്പി ന സമ്പജ്ജതി, പഗേവ അപ്പനാ; ഓളാരികത്താ പന തേസം ഝാനാനം ഭൂമിയം വിയ പുരിസസ്സ ചിത്തസ്സ ഗതി സുഖാ ഹോതി, അബ്യത്തം തത്ഥ സതിസമ്പജഞ്ഞകിച്ചം. ഓളാരികങ്ഗപ്പഹാനേന പന സുഖുമത്താ ഇമസ്സ ഝാനസ്സ പുരിസസ്സ ഖുരധാരായം വിയ സതിസമ്പജഞ്ഞകിച്ചപരിഗ്ഗഹിതായേവ ചിത്തസ്സ ഗതി ഇച്ഛിതബ്ബാതി ഇധേവ വുത്തം. കിഞ്ച ഭിയ്യോ? യഥാപി ധേനുപഗോ വച്ഛോ ധേനുതോ അപനീതോ അരക്ഖിയമാനോ പുനദേവ ധേനും ഉപഗച്ഛതി; ഏവമിദം തതിയജ്ഝാനസുഖം പീതിതോ അപനീതമ്പി സതിസമ്പജഞ്ഞാരക്ഖേന അരക്ഖിയമാനം പുനദേവ പീതിം ഉപഗച്ഛേയ്യ പീതിസമ്പയുത്തമേവ സിയാ. സുഖേ വാപി സത്താ രജ്ജന്തി, ഇദഞ്ച അതിമധുരം സുഖം, തതോ പരം സുഖാഭാവാ ¶ . സതിസമ്പജഞ്ഞാനുഭാവേന പനേത്ഥ സുഖേ അസാരജ്ജനാ ഹോതി, നോ അഞ്ഞഥാതി ഇമമ്പി അത്ഥവിസേസം ദസ്സേതും ഇദം ഇധേവ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ഇദാനി സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേസിന്തി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി തതിയജ്ഝാനസമങ്ഗിനോ സുഖപ്പടിസംവേദനാഭോഗോ നത്ഥി, ഏവം സന്തേപി യസ്മാ തസ്സ നാമകായേന സമ്പയുത്തം സുഖം, യം വാ തം നാമകായസമ്പയുത്തം സുഖം, തംസമുട്ഠാനേനസ്സ യസ്മാ അതിപണീതേന രൂപേന രൂപകായോ ഫുടോ, യസ്സ ¶ ഫുടത്താ ഝാനാ വുട്ഠിതോപി സുഖം പടിസംവേദേയ്യ, തസ്മാ ഏതമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേസി’’ന്തി ആഹ.

ഇദാനി യം തം അരിയാ ആചിക്ഖന്തി ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീതി ഏത്ഥ യംഝാനഹേതു യംഝാനകാരണാ തം തതിയജ്ഝാനസമങ്ഗീപുഗ്ഗലം ബുദ്ധാദയോ അരിയാ ആചിക്ഖന്തി ദേസേന്തി പഞ്ഞപേന്തി ¶ പട്ഠപേന്തി വിവരന്തി വിഭജന്തി ഉത്താനീകരോന്തി പകാസേന്തി, പസംസന്തീതി അധിപ്പായോ. കിന്തി? ‘‘ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’’തി. തം തതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസിന്തി ഏവമേത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

കസ്മാ പന തം തേ ഏവം പസംസന്തീതി? പസംസാരഹതോ. അയഞ്ഹി യസ്മാ അതിമധുരസുഖേ സുഖപാരമിപ്പത്തേപി തതിയജ്ഝാനേ ഉപേക്ഖകോ, ന തത്ഥ സുഖാഭിസങ്ഗേന ആകഡ്ഢീയതി, യഥാ ച പീതി ന ഉപ്പജ്ജതി; ഏവം ഉപട്ഠിതസ്സതിതായ സതിമാ. യസ്മാ ച അരിയകന്തം അരിയജനസേവിതമേവ ച അസംകിലിട്ഠം സുഖം നാമകായേന പടിസംവേദേതി, തസ്മാ പസംസാരഹോ. ഇതി പസംസാരഹതോ നം അരിയാ തേ ഏവം പസംസാഹേതുഭൂതേ ഗുണേ പകാസേന്താ ‘‘ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’’തി ഏവം പസംസന്തീതി വേദിതബ്ബം.

തതിയന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതോ തതിയം. ഇദം തതിയം സമാപജ്ജതീതിപി തതിയം. ഝാനന്തി ഏത്ഥ ച യഥാ ദുതിയം സമ്പസാദാദീഹി ചതുരങ്ഗികം; ഏവമിദം ഉപേക്ഖാദീഹി പഞ്ചങ്ഗികം. യഥാഹ – ‘‘ഝാനന്തി ഉപേക്ഖാ സതി സമ്പജഞ്ഞം സുഖം ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ’’തി (വിഭ. ൫൯൧). പരിയായോയേവ ചേസോ. ഉപേക്ഖാസതിസമ്പജഞ്ഞാനി പന ഠപേത്വാ നിപ്പരിയായേന ദുവങ്ഗികമേവേതം ഹോതി. യഥാഹ – ‘‘കതമം തസ്മിം സമയേ ദുവങ്ഗികം ഝാനം ഹോതി ¶ ? സുഖം, ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ’’തി (ധ. സ. ൧൬൩). സേസം വുത്തനയമേവാതി.

സുഖസ്സ ച പഹാനാ ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാതി കായികസുഖസ്സ ച കായികദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ. പുബ്ബേവാതി തഞ്ച ഖോ പുബ്ബേവ, ന ചതുത്ഥജ്ഝാനക്ഖണേ ¶ . സോമനസ്സദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമാതി ചേതസികസുഖസ്സ ച ചേതസികദുക്ഖസ്സ ചാതി ഇമേസമ്പി ദ്വിന്നം പുബ്ബേവ അത്ഥങ്ഗമാ പഹാനാ ഇച്ചേവ വുത്തം ഹോതി. കദാ പന നേസം പഹാനം ഹോതി? ചതുന്നം ഝാനാനം ഉപചാരക്ഖണേ. സോമനസ്സഞ്ഹി ചതുത്ഥജ്ഝാനസ്സ ഉപചാരക്ഖണേയേവ പഹീയതി, ദുക്ഖദോമനസ്സസുഖാനി പഠമദുതിയതതിയാനം ഉപചാരക്ഖണേസു. ഏവമേതേസം പഹാനക്കമേന അവുത്താനം, ഇന്ദ്രിയവിഭങ്ഗേ പന ഇന്ദ്രിയാനം ഉദ്ദേസക്കമേനേവ ഇധാപി വുത്താനം സുഖദുക്ഖസോമനസ്സ ദോമനസ്സാനം പഹാനം വേദിതബ്ബം.

യദി ¶ പനേതാനി തസ്സ തസ്സ ഝാനസ്സുപചാരക്ഖണേയേവ പഹീയന്തി, അഥ കസ്മാ ‘‘കത്ഥ ചുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ… പഠമജ്ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, ഏത്ഥുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതി. കത്ഥ ചുപ്പന്നം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം… സുഖിന്ദ്രിയം… സോമനസ്സിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സുഖസ്സ ച പഹാനാ…പേ… ചതുത്ഥജ്ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, ഏത്ഥുപ്പന്നം സോമനസ്സിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതീ’’തി (സം. നി. ൫.൫൧൦) ഏവം ഝാനേസ്വേവ നിരോധോ വുത്തോതി? അതിസയനിരോധത്താ. അതിസയനിരോധോ ഹി നേസം പഠമജ്ഝാനാദീസു, ന നിരോധോയേവ; നിരോധോയേവ പന ഉപചാരക്ഖണേ, നാതിസയനിരോധോ. തഥാ ഹി നാനാവജ്ജനേ പഠമജ്ഝാനൂപചാരേ നിരുദ്ധസ്സാപി ദുക്ഖിന്ദ്രിയസ്സ ഡംസമകസാദിസമ്ഫസ്സേന വാ വിസമാസനുപതാപേന വാ സിയാ ഉപ്പത്തി, ന ത്വേവ അന്തോഅപ്പനായം. ഉപചാരേ വാ നിരുദ്ധമ്പേതം ന സുട്ഠു നിരുദ്ധം ഹോതി; പടിപക്ഖേന അവിഹതത്താ. അന്തോഅപ്പനായം പന പീതിഫരണേന സബ്ബോ കായോ സുഖോക്കന്തോ ഹോതി. സുഖോക്കന്തകായസ്സ ച സുട്ഠു നിരുദ്ധം ഹോതി ദുക്ഖിന്ദ്രിയം; പടിപക്ഖേന വിഹതത്താ. നാനാവജ്ജനേ ഏവ ¶ ച ദുതിയജ്ഝാനൂപചാരേ പഹീനസ്സ ദോമനസ്സിന്ദ്രിയസ്സ യസ്മാ ഏതം വിതക്കവിചാരപ്പച്ചയേപി കായകിലമഥേ ചിത്തുപഘാതേ ച സതി ഉപ്പജ്ജതി, വിതക്കവിചാരാഭാവേ നേവ ഉപ്പജ്ജതി. യത്ഥ പന ഉപ്പജ്ജതി തത്ഥ വിതക്കവിചാരഭാവേ. അപ്പഹീനാ ഏവ ച ദുതിയജ്ഝാനൂപചാരേ വിതക്കവിചാരാതി തത്ഥസ്സ സിയാ ഉപ്പത്തി; അപ്പഹീനപച്ചയത്താ. ന ത്വേവ ദുതിയജ്ഝാനേ; പഹീനപച്ചയത്താ. തഥാ തതിയജ്ഝാനൂപചാരേ പഹീനസ്സാപി സുഖിന്ദ്രിയസ്സ പീതിസമുട്ഠാനപണീതരൂപഫുടകായസ്സ സിയാ ഉപ്പത്തി, ന ത്വേവ തതിയജ്ഝാനേ. തതിയജ്ഝാനേ ഹി സുഖസ്സ പച്ചയഭൂതാ ¶ പീതി സബ്ബസോ നിരുദ്ധാതി. തഥാ ചതുത്ഥജ്ഝാനൂപചാരേ പഹീനസ്സാപി സോമനസ്സിന്ദ്രിയസ്സ ആസന്നത്താ, അപ്പനാപ്പത്തായ ഉപേക്ഖായ അഭാവേന സമ്മാ അനതിക്കന്തത്താ ച സിയാ ഉപ്പത്തി, ന ത്വേവ ചതുത്ഥജ്ഝാനേ. തസ്മാ ഏവ ച ‘‘ഏത്ഥുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതീ’’തി തത്ഥ തത്ഥ അപരിസേസഗ്ഗഹണം കതന്തി.

ഏത്ഥാഹ – ‘‘അഥേവം തസ്സ തസ്സ ഝാനസ്സൂപചാരേ പഹീനാപി ഏതാ വേദനാ ഇധ കസ്മാ സമാഹരീ’’തി? സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം. യാ ഹി അയം ‘‘അദുക്ഖമസുഖ’’ന്തി ഏത്ഥ അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ വുത്താ, സാ സുഖുമാ അതിദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യാ ന സക്കാ സുഖേന ഗഹേതും. തസ്മാ യഥാ നാമ ദുട്ഠസ്സ യഥാ വാ തഥാ വാ ഉപസങ്കമിത്വാ ഗഹേതും അസക്കുണേയ്യസ്സ ഗോണസ്സ ഗഹണത്ഥം ഗോപോ ഏകസ്മിം വജേ സബ്ബേ ഗാവോ സമാഹരതി, അഥേകേകം നീഹരന്തോ പടിപാടിയാ ആഗതം ‘‘അയം സോ, ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി തമ്പി ഗാഹാപയതി; ഏവമേവ ഭഗവാ സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം സബ്ബാ ഏതാ സമാഹരി. ഏവഞ്ഹി ¶ സമാഹടാ ഏതാ ദസ്സേത്വാ ‘‘യം നേവ സുഖം ന ദുക്ഖം ന സോമനസ്സം ന ദോമനസ്സം, അയം അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ’’തി സക്കാ ഹോതി ഏസാ ഗാഹയിതും.

അപിച അദുക്ഖമസുഖായ ചേതോവിമുത്തിയാ പച്ചയദസ്സനത്ഥഞ്ചാപി ഏതാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. സുഖപ്പഹാനാദയോ ഹി തസ്സാ പച്ചയാ. യഥാഹ – ‘‘ചത്താരോ ഖോ, ആവുസോ, പച്ചയാ അദുക്ഖമസുഖായ ചേതോവിമുത്തിയാ സമാപത്തിയാ. ഇധാവുസോ, ഭിക്ഖു, സുഖസ്സ ച പഹാനാ…പേ… ചതുത്ഥജ്ഝാനം ¶ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. ഇമേ ഖോ, ആവുസോ, ചത്താരോ പച്ചയാ അദുക്ഖമസുഖായ ചേതോവിമുത്തിയാ സമാപത്തിയാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൫൮). യഥാ വാ അഞ്ഞത്ഥ പഹീനാപി സക്കായദിട്ഠിആദയോ തതിയമഗ്ഗസ്സ വണ്ണഭണനത്ഥം തത്ഥ പഹീനാതി വുത്താ; ഏവം വണ്ണഭണനത്ഥമ്പേതസ്സ ഝാനസ്സേതാ ഇധ വുത്താതിപി വേദിതബ്ബാ. പച്ചയഘാതേന വാ ഏത്ഥ രാഗദോസാനം അതിദൂരഭാവം ദസ്സേതുമ്പേതാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. ഏതാസു ഹി സുഖം സോമനസ്സസ്സ പച്ചയോ, സോമനസ്സം രാഗസ്സ, ദുക്ഖം ദോമനസ്സസ്സ, ദോമനസ്സം ദോസസ്സ. സുഖാദിഘാതേന ച തേ സപ്പച്ചയാ രാഗദോസാ ഹതാതി അതിദൂരേ ഹോന്തീതി.

അദുക്ഖമസുഖന്തി ദുക്ഖാഭാവേന അദുക്ഖം, സുഖാഭാവേന അസുഖം. ഏതേനേത്ഥ ദുക്ഖസുഖപടിപക്ഖഭൂതം തതിയവേദനം ദീപേതി, ന ദുക്ഖസുഖാഭാവമത്തം. തതിയവേദനാ നാമ – അദുക്ഖമസുഖാ, ഉപേക്ഖാതിപി വുച്ചതി. സാ ഇട്ഠാനിട്ഠവിപരീതാനുഭവനലക്ഖണാ, മജ്ഝത്തരസാ, അവിഭൂതപച്ചുപട്ഠാനാ, സുഖനിരോധപദട്ഠാനാതി വേദിതബ്ബാ. ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിന്തി ഉപേക്ഖായ ജനിതസതിപാരിസുദ്ധിം. ഇമസ്മിഞ്ഹി ഝാനേ സുപരിസുദ്ധാ സതി. യാ ച തസ്സാ സതിയാ പാരിസുദ്ധി, സാ ഉപേക്ഖായ കതാ ന അഞ്ഞേന; തസ്മാ ഏതം ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിന്തി വുച്ചതി. വിഭങ്ഗേപി വുത്തം – ‘‘അയം സതി ഇമായ ഉപേക്ഖായ വിസദാ ഹോതി പരിസുദ്ധാ പരിയോദാതാ, തേന വുച്ചതി – ‘ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധി’’’ന്തി (വിഭ. ൫൯൭). യായ ച ഉപേക്ഖായ ഏത്ഥ സതിയാ പാരിസുദ്ധി ഹോതി, സാ അത്ഥതോ തത്രമജ്ഝത്തതാ വേദിതബ്ബാ. ന കേവലഞ്ചേത്ഥ തായ സതിയേവ പരിസുദ്ധാ, അപിച ഖോ സബ്ബേപി സമ്പയുത്തധമ്മാ; സതിസീസേന പന ദേസനാ വുത്താ.

തത്ഥ ¶ കിഞ്ചാപി അയം ഉപേക്ഖാ ഹേട്ഠാപി തീസു ഝാനേസു വിജ്ജതി, യഥാ പന ദിവാ സൂരിയപ്പഭാഭിഭവാ സോമ്മഭാവേന ച അത്തനോ ഉപകാരകത്തേന വാ സഭാഗായ രത്തിയാ അലാഭാ ദിവാ വിജ്ജമാനാപി ചന്ദലേഖാ അപരിസുദ്ധാ ഹോതി അപരിയോദാതാ; ഏവമയമ്പി തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാചന്ദലേഖാ വിതക്കവിചാരാദിപച്ചനീകധമ്മതേജാഭിഭവാ സഭാഗായ ച ഉപേക്ഖാവേദനാരത്തിയാ അലാഭാ വിജ്ജമാനാപി പഠമാദിജ്ഝാനഭേദേസു അപരിസുദ്ധാ ¶ ഹോതി. തസ്സാ ച ¶ അപരിസുദ്ധായ ദിവാ അപരിസുദ്ധചന്ദലേഖായ പഭാ വിയ സഹജാതാപി സതിആദയോ അപരിസുദ്ധാവ ഹോന്തി; തസ്മാ തേസു ഏകമ്പി ‘‘ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധി’’ന്തി ന വുത്തം. ഇധ പന വിതക്കാദിപച്ചനീകധമ്മതേജാഭിഭവാഭാവാ സഭാഗായ ച ഉപേക്ഖാവേദനാരത്തിയാ പടിലാഭാ അയം തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാചന്ദലേഖാ അതിവിയ പരിസുദ്ധാ, തസ്സാ പരിസുദ്ധത്താ പരിസുദ്ധചന്ദലേഖായ പഭാ വിയ സഹജാതാപി സതിആദയോ പരിസുദ്ധാ ഹോന്തി പരിയോദാതാ, തസ്മാ ഇദമേവ ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിന്തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ചതുത്ഥന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതോ ചതുത്ഥം. ഇദം ചതുത്ഥം സമാപജ്ജതീതിപി ചതുത്ഥം. ഝാനന്തി ഏത്ഥ യഥാ തതിയം ഉപേക്ഖാദീഹി പഞ്ചങ്ഗികം; ഏവമിദം ഉപേക്ഖാദീഹി തിവങ്ഗികം. യഥാഹ – ‘‘ഝാനന്തി ഉപേക്ഖാ, സതി ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ’’തി. പരിയായോ ഏവ ചേസോ. ഠപേത്വാ പന സതിം ഉപേക്ഖേകഗ്ഗതമേവ ഗഹേത്വാ നിപ്പരിയായേന ദുവങ്ഗികമേവേതം ഹോതി. യഥാഹ – ‘‘കതമം തസ്മിം സമയേ ദുവങ്ഗികം ഝാനം ഹോതി? ഉപേക്ഖാ, ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ’’തി (ധ. സ. ൧൬൫). സേസം വുത്തനയമേവാതി.

൧൨. ഇതി ഇമാനി ചത്താരി ഝാനാനി കേസഞ്ചി ചിത്തേകഗ്ഗതത്ഥാനി ഹോന്തി, കേസഞ്ചി വിപസ്സനാപാദകാനി, കേസഞ്ചി അഭിഞ്ഞാപാദകാനി, കേസഞ്ചി നിരോധപാദകാനി, കേസഞ്ചി ഭവോക്കമനത്ഥാനി. തത്ഥ ഖീണാസവാനം ചിത്തേകഗ്ഗതത്ഥാനി ഹോന്തി, തേ ഹി സമാപജ്ജിത്വാ ‘‘ഏകഗ്ഗചിത്താ സുഖം ദിവസം വിഹരിസ്സാമാ’’തി ¶ ഇച്ചേവം കസിണപരികമ്മം കത്വാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേന്തി. സേക്ഖപുഥുജ്ജനാനം ‘‘സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ സമാഹിതേന ചിത്തേന വിപസ്സിസ്സാമാ’’തി നിബ്ബത്തേന്താനം വിപസ്സനാപാദകാനി ഹോന്തി. യേ പന അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ അഭിഞ്ഞാപാദകം ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ‘‘ഏകോപി ഹുത്വാ ബഹുധാ ഹോതീ’’തി വുത്തനയാ അഭിഞ്ഞായോ പത്ഥേന്താ നിബ്ബത്തേന്തി, തേസം അഭിഞ്ഞാപാദകാനി ഹോന്തി. യേ പന അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ ‘‘നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ സത്താഹം അചിത്തകാ ഹുത്വാ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ നിരോധം നിബ്ബാനം പത്വാ സുഖം വിഹരിസ്സാമാ’’തി നിബ്ബത്തേന്തി, തേസം നിരോധപാദകാനി ¶ ഹോന്തി. യേ പന അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ ‘‘അപരിഹീനജ്ഝാനാ ഹുത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ ഉപ്പജ്ജിസ്സാമാ’’തി നിബ്ബത്തേന്തി, തേസം ഭവോക്കമനത്ഥാനി ഹോന്തി.

ഭഗവതാ ¶ പനിദം ചതുത്ഥജ്ഝാനം ബോധിരുക്ഖമൂലേ നിബ്ബത്തിതം, തം തസ്സ വിപസ്സനാപാദകഞ്ചേവ അഹോസി അഭിഞ്ഞാപാദകഞ്ച നിരോധപാദകഞ്ച സബ്ബകിച്ചസാധകഞ്ച സബ്ബലോകിയലോകുത്തരഗുണദായകന്തി വേദിതബ്ബം. യേസഞ്ച ഗുണാനം ദായകം അഹോസി, തേസം ഏകദേസം ദസ്സേന്തോ ‘‘സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥ സോതി സോ അഹം. ഏവന്തി ചതുത്ഥജ്ഝാനക്കമനിദസ്സനമേതം. ഇമിനാ കമേന ചതുത്ഥജ്ഝാനം പടിലഭിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. സമാഹിതേതി ഇമിനാ ചതുത്ഥജ്ഝാനസമാധിനാ സമാഹിതേ. പരിസുദ്ധേതിആദീസു പന ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിഭാവേന പരിസുദ്ധേ. പരിസുദ്ധത്തായേവ പരിയോദാതേ, പഭസ്സരേതി വുത്തം ഹോതി. സുഖാദീനം പച്ചയാനം ഘാതേന വിഹതരാഗാദിഅങ്ഗണത്താ അനങ്ഗണേ. അനങ്ഗണത്തായേവ ച വിഗതൂപക്കിലേസേ; അങ്ഗണേന ഹി ചിത്തം ഉപക്കിലിസ്സതി. സുഭാവിതത്താ മുദുഭൂതേ, വസീഭാവപ്പത്തേതി വുത്തം ഹോതി. വസേ വത്തമാനഞ്ഹി ചിത്തം മുദൂതി വുച്ചതി. മുദുത്തായേവ ച കമ്മനിയേ, കമ്മക്ഖമേ കമ്മയോഗ്ഗേതി വുത്തം ഹോതി. മുദു ഹി ചിത്തം കമ്മനിയം ഹോതി സുധന്തമിവ സുവണ്ണം, തദുഭയമ്പി ച സുഭാവിതത്താ ഏവ. യഥാഹ – ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകധമ്മമ്പി സമനുപസ്സാമി, യം ഏവം ഭാവിതം ബഹുലീകതം മുദു ച ഹോതി കമ്മനിയഞ്ച, യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്ത’’ന്തി (അ. നി. ൧.൨൨).

ഏതേസു ¶ പരിസുദ്ധഭാവാദീസു ഠിതത്താ ഠിതേ. ഠിതത്തായേവ ആനേഞ്ജപ്പത്തേ, അചലേ നിരിഞ്ജനേതി വുത്തം ഹോതി. മുദുകമ്മഞ്ഞഭാവേന വാ അത്തനോ വസേ ഠിതത്താ ഠിതേ, സദ്ധാദീഹി പരിഗ്ഗഹിതത്താ ആനേഞ്ജപ്പത്തേ. സദ്ധാപരിഗ്ഗഹിതഞ്ഹി ചിത്തം അസ്സദ്ധിയേന ന ഇഞ്ജതി, വീരിയപരിഗ്ഗഹിതം കോസജ്ജേന ന ഇഞ്ജതി, സതിപരിഗ്ഗഹിതം പമാദേന ന ഇഞ്ജതി, സമാധിപരിഗ്ഗഹിതം ഉദ്ധച്ചേന ന ഇഞ്ജതി, പഞ്ഞാപരിഗ്ഗഹിതം അവിജ്ജായ ന ഇഞ്ജതി, ഓഭാസഗതം കിലേസന്ധകാരേന ന ഇഞ്ജതി. ഇമേഹി ¶ ഛഹി ധമ്മേഹി പരിഗ്ഗഹിതം ആനേഞ്ജപ്പത്തം ചിത്തം ഹോതി. ഏവം അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ചിത്തം അഭിനീഹാരക്ഖമം ഹോതി അഭിഞ്ഞാസച്ഛികരണീയാനം ധമ്മാനം അഭിഞ്ഞാസച്ഛികിരിയായ.

അപരോ നയോ – ചതുത്ഥജ്ഝാനസമാധിനാ സമാഹിതേ. നീവരണദൂരീഭാവേന പരിസുദ്ധേ. വിതക്കാദിസമതിക്കമേന പരിയോദാതേ. ഝാനപ്പടിലാഭപച്ചയാനം പാപകാനം ഇച്ഛാവചരാനം അഭാവേന അനങ്ഗണേ. അഭിജ്ഝാദീനം ചിത്തൂപക്കിലേസാനം വിഗമേന വിഗതൂപക്കിലേസേ. ഉഭയമ്പി ചേതം അനങ്ഗണവത്ഥസുത്താനുസാരേന (മ. നി. ൧.൫൭ ആദയോ) വേദിതബ്ബം. വസിപ്പത്തിയാ മുദുഭൂതേ. ഇദ്ധിപാദഭാവൂപഗമേന കമ്മനിയേ. ഭാവനാപാരിപൂരിയാ പണീതഭാവൂപഗമേന ഠിതേ ആനേഞ്ജപ്പത്തേ ¶ . യഥാ ആനേഞ്ജപ്പത്തം ഹോതി; ഏവം ഠിതേതി അത്ഥോ. ഏവമ്പി അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ചിത്തം അഭിനീഹാരക്ഖമം ഹോതി അഭിഞ്ഞാസച്ഛികരണീയാനം ധമ്മാനം അഭിഞ്ഞാസച്ഛികിരിയായ, പാദകം പദട്ഠാനഭൂതന്തി അത്ഥോ.

പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണായാതി ഏവം അഭിഞ്ഞാപാദകേ ജാതേ ഏതസ്മിം ചിത്തേ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിമ്ഹി യം ഞാണം തദത്ഥായ. തത്ഥ പുബ്ബേനിവാസോതി പുബ്ബേ അതീതജാതീസു നിവുത്ഥക്ഖന്ധാ. നിവുത്ഥാതി അജ്ഝാവുത്ഥാ അനുഭൂതാ അത്തനോ സന്താനേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധാ നിവുത്ഥധമ്മാ വാ നിവുത്ഥാ, ഗോചരനിവാസേന നിവുത്ഥാ, അത്തനോ വിഞ്ഞാണേന വിഞ്ഞാതാ പരിച്ഛിന്നാ, പരവിഞ്ഞാണവിഞ്ഞാതാപി വാ ഛിന്നവടുമകാനുസ്സരണാദീസു. പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതീതി യായ സതിയാ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി, സാ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതി. ഞാണന്തി തായ സതിയാ സമ്പയുത്തഞാണം. ഏവമിമസ്സ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണസ്സ അത്ഥായ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണായ ഏതസ്സ ഞാണസ്സ അധിഗമായ പത്തിയാതി വുത്തം ഹോതി. അഭിനിന്നാമേസിന്തി അഭിനീഹരിം.

സോതി ¶ സോ അഹം. അനേകവിഹിതന്തി അനേകവിധം, അനേകേഹി വാ പകാരേഹി പവത്തിതം സംവണ്ണിതന്തി അത്ഥോ. പുബ്ബേനിവാസന്തി സമനന്തരാതീതം ഭവം ആദിം കത്വാ തത്ഥ തത്ഥ നിവുത്ഥസന്താനം. അനുസ്സരാമീതി ‘‘ഏകമ്പി ജാതിം ദ്വേപി ജാതിയോ’’തി ഏവം ജാതിപടിപാടിയാ അനുഗന്ത്വാ അനുഗന്ത്വാ സരാമി, അനുദേവ വാ സരാമി, ചിത്തേ ¶ അഭിനിന്നാമിതമത്തേ ഏവ സരാമീതി ദസ്സേതി. പൂരിതപാരമീനഞ്ഹി മഹാപുരിസാനം പരികമ്മകരണം നത്ഥി, തേന തേ ചിത്തം അഭിനിന്നാമേത്വാവ സരന്തി. ആദികമ്മികകുലപുത്താ പന പരികമ്മം കത്വാവ സരന്തി, തസ്മാ തേസം വസേന പരികമ്മം വത്തബ്ബം സിയാ. തം പന വുച്ചമാനം അതിഭാരിയം വിനയനിദാനം കരോതി, തസ്മാ തം ന വദാമ. അത്ഥികേഹി പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൨.൪൦൨ ആദയോ) വുത്തനയേനേവ ഗഹേതബ്ബം. ഇധ പന പാളിമേവ വണ്ണയിസ്സാമ.

സേയ്യഥിദന്തി ആരദ്ധപ്പകാരദസ്സനത്ഥേ നിപാതോ. തേനേവ യ്വായം പുബ്ബേനിവാസോ ആരദ്ധോ, തസ്സ പകാരപ്പഭേദം ദസ്സേന്തോ ഏകമ്പി ജാതിന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഏകമ്പി ജാതിന്തി ഏകമ്പി പടിസന്ധിമൂലം ചുതിപരിയോസാനം ഏകഭവപരിയാപന്നം ഖന്ധസന്താനം. ഏസ നയോ ദ്വേപി ജാതിയോതിആദീസു. അനേകേപി സംവട്ടകപ്പേതിആദീസു പന പരിഹായമാനോ കപ്പോ സംവട്ടകപ്പോ, വഡ്ഢമാനോ വിവട്ടകപ്പോതി വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ച സംവട്ടേന സംവട്ടട്ഠായീ ഗഹിതോ ഹോതി തമ്മൂലകത്താ. വിവട്ടേന ച വിവട്ടട്ഠായീ. ഏവഞ്ഹി സതി യാനി താനി ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, കപ്പസ്സ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി ¶ . കതമാനി ചത്താരി? സംവട്ടോ സംവട്ടട്ഠായീ, വിവട്ടോ വിവട്ടട്ഠായീ’’തി വുത്താനി താനി സബ്ബാനി പരിഗ്ഗഹിതാനി ഹോന്തി.

തത്ഥ തയോ സംവട്ടാ – തേജോസംവട്ടോ, ആപോസംവട്ടോ, വായോസംവട്ടോതി. തിസ്സോ സംവട്ടസീമാ – ആഭസ്സരാ, സുഭകിണ്ഹാ, വേഹപ്ഫലാതി. യദാ കപ്പോ തേജേന സംവട്ടതി, ആഭസ്സരതോ ഹേട്ഠാ അഗ്ഗിനാ ഡയ്ഹതി. യദാ ഉദകേന സംവട്ടതി, സുഭകിണ്ഹതോ ഹേട്ഠാ ഉദകേന വിലീയതി. യദാ വാതേന സംവട്ടതി, വേഹപ്ഫലതോ ഹേട്ഠാ വാതേന വിദ്ധംസിയതി. വിത്ഥാരതോ പന സദാപി ഏകം ബുദ്ധക്ഖേത്തം വിനസ്സതി.

ബുദ്ധക്ഖേത്തം നാമ തിവിധം ഹോതി – ജാതിക്ഖേത്തം, ആണാക്ഖേത്തം, വിസയക്ഖേത്തഞ്ച. തത്ഥ ജാതിക്ഖേത്തം ദസസഹസ്സചക്കവാളപരിയന്തം ഹോതി, യം തഥാഗതസ്സ പടിസന്ധിആദീസു കമ്പതി. ആണാക്ഖേത്തം ¶ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളപരിയന്തം ഹോതി. യത്ഥ രതനപരിത്തം, ഖന്ധപരിത്തം, ധജഗ്ഗപരിത്തം, ആടാനാടിയപരിത്തം, മോരപരിത്തന്തി ഇമേസം പരിത്താനം ആനുഭാവോ പവത്തതി. വിസയക്ഖേത്തം പന അനന്തം അപരിമാണം, ‘‘യം ¶ യാവതാ വാ പന ആകങ്ഖേയ്യാ’’തി (അ. നി. ൩.൮൧) വുത്തം യത്ഥ യം യം ആകങ്ഖതി തം തം അനുസ്സരതി. ഏവമേതേസു തീസു ബുദ്ധക്ഖേത്തേസു ഏകം ആണാക്ഖേത്തം വിനസ്സതി. തസ്മിം പന വിനസ്സന്തേ ജാതിക്ഖേത്തമ്പി വിനട്ഠമേവ ഹോതി; വിനസ്സന്തഞ്ച ഏകതോവ വിനസ്സതി, സണ്ഠഹന്തമ്പി ഏകതോവ സണ്ഠഹതി. തസ്സ വിനാസോ ച സണ്ഠഹനഞ്ച വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൨.൪൦൪) വുത്തം. അത്ഥികേഹി തതോ ഗഹേതബ്ബം.

യേ പനേതേ സംവട്ടവിവട്ടാ വുത്താ, ഏതേസു ഭഗവാ ബോധിമണ്ഡേ സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝനത്ഥായ നിസിന്നോ അനേകേപി സംവട്ടകപ്പേ അനേകേപി വിവട്ടകപ്പേ അനേകേപി സംവട്ടവിവട്ടകപ്പേ സരി. കഥം? ‘‘അമുത്രാസി’’ന്തിആദിനാ നയേന. തത്ഥ അമുത്രാസിന്തി അമുമ്ഹി സംവട്ടകപ്പേ അഹം അമുമ്ഹി ഭവേ വാ യോനിയാ വാ ഗതിയാ വാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയാ വാ സത്താവാസേ വാ സത്തനികായേ വാ അഹോസിം. ഏവംനാമോതി വേസ്സന്തരോ വാ ജോതിപാലോ വാ. ഏവംഗോത്തോതി ഭഗ്ഗവോ വാ ഗോതമോ വാ. ഏവംവണ്ണോതി ഓദാതോ വാ സാമോ വാ. ഏവമാഹാരോതി സാലിമംസോദനാഹാരോ വാ പവത്തഫലഭോജനോ വാ. ഏവംസുഖദുക്ഖപ്പടിസംവേദീതി അനേകപ്പകാരേന കായികചേതസികാനം സാമിസനിരാമിസാദിപ്പഭേദാനം വാ സുഖദുക്ഖാനം പടിസംവേദീ. ഏവമായുപരിയന്തോതി ഏവം വസ്സസതപരമായുപരിയന്തോ വാ ചതുരാസീതികപ്പസഹസ്സപരമായുപരിയന്തോ വാ.

സോ ¶ തതോ ചുതോ അമുത്ര ഉദപാദിന്തി സോ അഹം തതോ ഭവതോ യോനിതോ ഗതിതോ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിതോ സത്താവാസതോ സത്തനികായതോ വാ ചുതോ, പുന അമുകസ്മിം നാമ ഭവേ യോനിയാ ഗതിയാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയാ സത്താവാസേ സത്തനികായേ വാ ഉദപാദിം. തത്രാപാസിന്തി അഥ തത്രാപി ഭവേ യോനിയാ ഗതിയാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയാ സത്താവാസേ സത്തനികായേ വാ പുന അഹോസിം. ഏവംനാമോതിആദി വുത്തനയമേവ.

അഥ വാ യസ്മാ അമുത്രാസിന്തി ഇദം അനുപുബ്ബേന ആരോഹന്തസ്സ യാവദിച്ഛകം സരണം. സോ തതോ ചുതോതി പടിനിവത്തന്തസ്സ പച്ചവേക്ഖണം. തസ്മാ ഇധൂപപന്നോതി ഇമിസ്സാ ഇധൂപപത്തിയാ അനന്തരം അമുത്ര ഉദപാദിന്തി തുസിതഭവനം സന്ധായാഹാതി വേദിതബ്ബം. തത്രാപാസിം ഏവംനാമോതി തത്രാപി ¶ തുസിതഭവനേ ¶ സേതകേതു നാമ ദേവപുത്തോ അഹോസിം. ഏവംഗോത്തോതി താഹി ദേവതാഹി സദ്ധിം ഏകഗോത്തോ. ഏവംവണ്ണോതി സുവണ്ണവണ്ണോ. ഏവമാഹാരോതി ദിബ്ബസുധാഹാരോ. ഏവംസുഖദുക്ഖപ്പടിസംവേദീതി ഏവം ദിബ്ബസുഖപ്പടിസംവേദീ. ദുക്ഖം പന സങ്ഖാരദുക്ഖമത്തമേവ. ഏവമായുപരിയന്തോതി ഏവം സത്തപഞ്ഞാസവസ്സകോടിസട്ഠിവസ്സസതസഹസ്സായുപരിയന്തോ. സോ തതോ ചുതോതി സോ അഹം തതോ തുസിതഭവനതോ ചുതോ. ഇധൂപപന്നോതി ഇധ മഹാമായായ ദേവിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തോ.

ഇതീതി ഏവം. സാകാരം സഉദ്ദേസന്തി നാമഗോത്തവസേന സഉദ്ദേസം, വണ്ണാദിവസേന സാകാരം. നാമഗോത്തവസേന ഹി സത്തോ ‘‘ദത്തോ, തിസ്സോ, ഗോതമോ’’തി ഉദ്ദിസീയതി; വണ്ണാദീഹി ഓദാതോ, സാമോതി നാനത്തതോ പഞ്ഞായതി; തസ്മാ നാമഗോത്തം ഉദ്ദേസോ, ഇതരേ ആകാരാ. കിം പന ബുദ്ധായേവ പുബ്ബേനിവാസം സരന്തീതി? വുച്ചതേ – ന ബുദ്ധായേവ, പച്ചേകബുദ്ധ-ബുദ്ധസാവക-തിത്ഥിയാപി, നോ ച ഖോ അവിസേസേന. തിത്ഥിയാ ഹി ചത്താലീസംയേവ കപ്പേ സരന്തി, ന തതോ പരം. കസ്മാ? ദുബ്ബലപഞ്ഞത്താ. തേസഞ്ഹി നാമരൂപപരിച്ഛേദവിരഹതോ ദുബ്ബലാ പഞ്ഞാ ഹോതി. സാവകേസു പന അസീതിമഹാസാവകാ കപ്പസതസഹസ്സം സരന്തി; ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ ഏകമസങ്ഖ്യേയ്യം സതസഹസ്സഞ്ച. പച്ചേകബുദ്ധാ ദ്വേ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി സതസഹസ്സഞ്ച. ഏത്തകോ ഹി തേസം അഭിനീഹാരോ. ബുദ്ധാനം പന പരിച്ഛേദോ നത്ഥി, യാവ ഇച്ഛന്തി താവ സരന്തി. തിത്ഥിയാ ച ഖന്ധപടിപാടിമേവ സരന്തി. പടിപാടിം മുഞ്ചിത്വാ ചുതിപടിസന്ധിവസേന സരിതും ന സക്കോന്തി. തേസഞ്ഹി അന്ധാനം വിയ ഇച്ഛിതപ്പദേസോക്കമനം നത്ഥി. സാവകാ ഉഭയഥാപി സരന്തി; തഥാ പച്ചേകബുദ്ധാ. ബുദ്ധാ പന ഖന്ധപടിപാടിയാപി ചുതിപടിസന്ധിവസേനപി സീഹോക്കന്തവസേനപി അനേകാസു കപ്പകോടീസു ഹേട്ഠാ വാ ഉപരി വാ യം യം ഠാനം ആകങ്ഖന്തി, തം സബ്ബം സരന്തിയേവ.

അയം ഖോ മേ ബ്രാഹ്മണാതിആദീസു മേതി മയാ. വിജ്ജാതി വിദിതകരണട്ഠേന വിജ്ജാ. കിം വിദിതം ¶ കരോതി? പുബ്ബേനിവാസം. അവിജ്ജാതി തസ്സേവ പുബ്ബേനിവാസസ്സ അവിദിതകരണട്ഠേന തപ്പടിച്ഛാദകമോഹോ വുച്ചതി. തമോതി സ്വേവ മോഹോ തപ്പടിച്ഛാദകട്ഠേന ¶ ‘‘തമോ’’തി വുച്ചതി. ആലോകോതി സായേവവിജ്ജാ ഓഭാസകരണട്ഠേന ‘‘ആലോകോ’’തി വുച്ചതി. ഏത്ഥ ച വിജ്ജാ അധിഗതാതി അയം അത്ഥോ, സേസം പസംസാവചനം. യോജനാ ¶ പനേത്ഥ – അയം ഖോ മേ വിജ്ജാ അധിഗതാ, തസ്സ മേ അധിഗതവിജ്ജസ്സ അവിജ്ജാ വിഹതാ, വിനട്ഠാതി അത്ഥോ. കസ്മാ? യസ്മാ വിജ്ജാ ഉപ്പന്നാ. ഏസ നയോ ഇതരസ്മിമ്പി പദദ്വയേ.

യഥാ തന്തി ഏത്ഥ യഥാതി ഓപമ്മത്ഥേ. തന്തി നിപാതോ. സതിയാ അവിപ്പവാസേന അപ്പമത്തസ്സ. വീരിയാതാപേന ആതാപിനോ. കായേ ച ജീവിതേ ച അനപേക്ഖതായ പഹിതത്തസ്സ, പേസിതചിത്തസ്സാതി അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ അപ്പമത്തസ്സ ആതാപിനോ പഹിതത്തസ്സ വിഹരതോ അവിജ്ജാ വിഹഞ്ഞേയ്യ വിജ്ജാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, തമോ വിഹഞ്ഞേയ്യ ആലോകോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ; ഏവമേവ മമ അവിജ്ജാ വിഹതാ വിജ്ജാ ഉപ്പന്നാ, തമോ വിഹതോ ആലോകോ ഉപ്പന്നോ. ഏതസ്സ മേ പധാനാനുയോഗസ്സ അനുരൂപമേവ ഫലം ലദ്ധന്തി.

അയം ഖോ മേ ബ്രാഹ്മണ പഠമാ അഭിനിബ്ഭിദാ അഹോസി കുക്കുടച്ഛാപകസ്സേവ അണ്ഡകോസമ്ഹാതി അയം ഖോ മമ ബ്രാഹ്മണ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണമുഖതുണ്ഡകേന പുബ്ബേ നിവുത്ഥക്ഖന്ധപടിച്ഛാദകം അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ പഠമാ അഭിനിബ്ഭിദാ പഠമാ നിക്ഖന്തി പഠമാ അരിയാജാതി അഹോസി, കുക്കുടച്ഛാപകസ്സേവ മുഖതുണ്ഡകേന വാ പാദനഖസിഖായ വാ അണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ തമ്ഹാ അണ്ഡകോസമ്ഹാ അഭിനിബ്ഭിദാ നിക്ഖന്തി കുക്കുടനികായേ പച്ചാജാതീതി.

൧൩. സോ ഏവം…പേ… ചുതൂപപാതഞാണായാതി ചുതിയാ ച ഉപപാതേ ച ഞാണായ; യേന ഞാണേന സത്താനം ചുതി ച ഉപപാതോ ച ഞായതി, തദത്ഥന്തി വുത്തം ഹോതി. ചിത്തം അഭിനിന്നാമേസിന്തി പരികമ്മചിത്തം നീഹരിം. സോ ദിബ്ബേന…പേ… പസ്സാമീതി ഏത്ഥ പന പൂരിതപാരമീനം മഹാസത്താനം പരികമ്മകരണം നത്ഥി. തേ ഹി ചിത്തേ അഭിനിന്നാമിതമത്തേ ഏവ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ സത്തേ പസ്സന്തി, ആദികമ്മികകുലപുത്താ പന പരികമ്മം കത്വാ. തസ്മാ തേസം വസേന പരികമ്മം വത്തബ്ബം സിയാ. തം പന വുച്ചമാനം അതിഭാരിയം വിനയനിദാനം കരോതി; തസ്മാ തം ¶ ന വദാമ. അത്ഥികേഹി പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൨.൪൧൧) വുത്തനയേന ഗഹേതബ്ബം. ഇധ പന പാളിമേവ വണ്ണയിസ്സാമ.

സോതി ¶ സോ അഹം. ദിബ്ബേനാതിആദീസു ദിബ്ബസദിസത്താ ദിബ്ബം ¶ . ദേവതാനഞ്ഹി സുചരിതകമ്മനിബ്ബത്തം പിത്തസേമ്ഹരുഹിരാദീഹി അപലിബുദ്ധം ഉപക്കിലേസവിനിമുത്തതായ ദൂരേപി ആരമ്മണസമ്പടിച്ഛനസമത്ഥം ദിബ്ബം പസാദചക്ഖു ഹോതി. ഇദഞ്ചാപി വീരിയഭാവനാബലനിബ്ബത്തം ഞാണചക്ഖു താദിസമേവാതി ദിബ്ബസദിസത്താ ദിബ്ബം, ദിബ്ബവിഹാരവസേന പടിലദ്ധത്താ അത്തനാ ച ദിബ്ബവിഹാരസന്നിസ്സിതത്താപി ദിബ്ബം, ആലോകപരിഗ്ഗഹേന മഹാജുതികത്താപി ദിബ്ബം, തിരോകുട്ടാദിഗതരൂപദസ്സനേന മഹാഗതികത്താപി ദിബ്ബം. തം സബ്ബം സദ്ദസത്ഥാനുസാരേന വേദിതബ്ബം. ദസ്സനട്ഠേന ചക്ഖു. ചക്ഖുകിച്ചകരണേന ചക്ഖുമിവാതിപി ചക്ഖു. ചുതൂപപാതദസ്സനേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധിഹേതുത്താ വിസുദ്ധം. യോ ഹി ചുതിമത്തമേവ പസ്സതി ന ഉപപാതം, സോ ഉച്ഛേദദിട്ഠിം ഗണ്ഹാതി. യോ ഉപപാതമത്തമേവ പസ്സതി ന ചുതിം, സോ നവസത്തപാതുഭാവദിട്ഠിം ഗണ്ഹാതി. യോ പന തദുഭയം പസ്സതി, സോ യസ്മാ ദുവിധമ്പി തം ദിട്ഠിഗതം അതിവത്തതി, തസ്മാസ്സ തം ദസ്സനം ദിട്ഠിവിസുദ്ധിഹേതു ഹോതി. തദുഭയഞ്ച ഭഗവാ അദ്ദസ. തേനേതം വുത്തം – ‘‘ചുതൂപപാതദസ്സനേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധിഹേതുത്താ വിസുദ്ധ’’ന്തി.

ഏകാദസഉപക്കിലേസവിരഹതോ വാ വിസുദ്ധം. ഭഗവതോ ഹി ഏകാദസപക്കിലേസവിരഹിതം ദിബ്ബചക്ഖു. യഥാഹ – ‘‘സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധ, ‘വിചികിച്ഛാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി ഇതി വിദിത്വാ വിചികിച്ഛം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹിം. അമനസികാരോ…പേ… ഥിനമിദ്ധം… ഛമ്ഭിതത്തം… ഉപ്പിലം… ദുട്ഠുല്ലം… അച്ചാരദ്ധവീരിയം… അതിലീനവീരിയം… അഭിജപ്പാ… നാനത്തസഞ്ഞാ… ‘അതിനിജ്ഝായിതത്തം രൂപാനം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി ഇതി വിദിത്വാ അതിനിജ്ഝായിതത്തം രൂപാനം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹിം. സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധ, അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ ഓഭാസഞ്ഹി ഖോ സഞ്ജാനാമി, ന ച രൂപാനി പസ്സാമി. രൂപാനി ഹി ഖോ പസ്സാമി, ന ച ഓഭാസം സഞ്ജാനാമീ’’തി (മ. നി. ൩.൨൪൨-൨൪൩) ഏവമാദി. തദേവം ഏകാദസുപക്കിലേസവിരഹതോ ¶ വിസുദ്ധം.

മനുസ്സൂപചാരം അതിക്കമിത്വാ രൂപദസ്സനേന അതിക്കന്തമാനുസകം; മാനുസകം വാ മംസചക്ഖും അതിക്കന്തത്താ അതിക്കന്തമാനുസകന്തി വേദിതബ്ബം. തേന ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന.

സത്തേ ¶ പസ്സാമീതി മനുസ്സമംസചക്ഖുനാ വിയ സത്തേ പസ്സാമി ദക്ഖാമി ഓലോകേമി. ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേതി ഏത്ഥ ചുതിക്ഖണേ വാ ഉപപത്തിക്ഖണേ വാ ¶ ദിബ്ബചക്ഖുനാ ദട്ഠും ന സക്കാ, യേ പന ആസന്നചുതികാ ഇദാനി ചവിസ്സന്തി തേ ചവമാനാ. യേ ച ഗഹിതപടിസന്ധികാ സമ്പതിനിബ്ബത്താ വാ, തേ ഉപപജ്ജമാനാതി അധിപ്പേതാ. തേ ഏവരൂപേ ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ ച പസ്സാമീതി ദസ്സേതി. ഹീനേതി മോഹനിസ്സന്ദയുത്തത്താ ഹീനാനം ജാതികുലഭോഗാദീനം വസേന ഹീളിതേ ഓഹീളിതേ ഉഞ്ഞാതേ അവഞ്ഞാതേ. പണീതേതി അമോഹനിസ്സന്ദയുത്തത്താ തബ്ബിപരീതേ. സുവണ്ണേതി അദോസനിസ്സന്ദയുത്തത്താ ഇട്ഠകന്തമനാപവണ്ണയുത്തേ. ദുബ്ബണ്ണേതി ദോസനിസ്സന്ദയുത്തത്താ അനിട്ഠാകന്തഅമനാപവണ്ണയുത്തേ; അഭിരൂപേ വിരൂപേതിപി അത്ഥോ. സുഗതേതി സുഗതിഗതേ, അലോഭനിസ്സന്ദയുത്തത്താ വാ അഡ്ഢേ മഹദ്ധനേ. ദുഗ്ഗതേതി ദുഗ്ഗതിഗതേ, ലോഭനിസ്സന്ദയുത്തത്താ വാ ദലിദ്ദേ അപ്പന്നപാനേ. യഥാകമ്മൂപഗേതി യം യം കമ്മം ഉപചിതം തേന തേന ഉപഗതേ. തത്ഥ പുരിമേഹി ‘‘ചവമാനേ’’തിആദീഹി ദിബ്ബചക്ഖുകിച്ചം വുത്തം; ഇമിനാ പന പദേന യഥാകമ്മൂപഗഞാണകിച്ചം.

തസ്സ ച ഞാണസ്സ അയമുപ്പത്തിക്കമോ – സോ ഹേട്ഠാ നിരയാഭിമുഖം ആലോകം വഡ്ഢേത്വാ നേരയികസത്തേ പസ്സതി മഹന്തം ദുക്ഖമനുഭവമാനേ, തം ദസ്സനം ദിബ്ബചക്ഖുകിച്ചമേവ. സോ ഏവം മനസി കരോതി – ‘‘കിന്നു ഖോ കമ്മം കത്വാ ഇമേ സത്താ ഏതം ദുക്ഖമനുഭവന്തീ’’തി? അഥസ്സ ‘‘ഇദം നാമ കത്വാ’’തി തം കമ്മാരമ്മണം ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി. തഥാ ഉപരി ദേവലോകാഭിമുഖം ആലോകം വഡ്ഢേത്വാ നന്ദനവന-മിസ്സകവന-ഫാരുസകവനാദീസു സത്തേ പസ്സതി മഹാസമ്പത്തിം അനുഭവമാനേ. തമ്പി ദസ്സനം ദിബ്ബചക്ഖുകിച്ചമേവ. സോ ഏവം മനസി കരോതി – ‘‘കിന്നു ഖോ കമ്മം കത്വാ ഇമേ സത്താ ഏതം സമ്പത്തിം അനുഭവന്തീ’’തി? അഥസ്സ ‘‘ഇദം ¶ നാമ കത്വാ’’തി തംകമ്മാരമ്മണം ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി. ഇദം യഥാകമ്മൂപഗഞാണം നാമ. ഇമസ്സ വിസും പരികമ്മം നാമ നത്ഥി. യഥാ ചിമസ്സ, ഏവം അനാഗതംസഞാണസ്സപി. ദിബ്ബചക്ഖുപാദകാനേവ ഹി ഇമാനി ദിബ്ബചക്ഖുനാ സഹേവ ഇജ്ഝന്തി.

കായദുച്ചരിതേനാതിആദീസു ദുട്ഠു ചരിതം ദുട്ഠം വാ ചരിതം കിലേസപൂതികത്താതി ദുച്ചരിതം; കായേന ദുച്ചരിതം, കായതോ വാ ഉപ്പന്നം ദുച്ചരിതന്തി കായദുച്ചരിതം. ഏവം വചീമനോദുച്ചരിതാനിപി ദട്ഠബ്ബാനി. സമന്നാഗതാതി സമങ്ഗീഭൂതാ. അരിയാനം ഉപവാദകാതി ബുദ്ധ-പച്ചേകബുദ്ധ-ബുദ്ധസാവകാനം അരിയാനം അന്തമസോ ഗിഹിസോതാപന്നാനമ്പി അനത്ഥകാമാ ഹുത്വാ അന്തിമവത്ഥുനാ ¶ വാ ഗുണപരിധംസനേന വാ ഉപവാദകാ; അക്കോസകാ, ഗരഹകാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ ‘‘നത്ഥി ഇമേസം സമണധമ്മോ, അസ്സമണാ ഏതേ’’തി വദന്തോ അന്തിമവത്ഥുനാ ഉപവദതി. ‘‘നത്ഥി ഇമേസം ഝാനം വാ വിമോക്ഖോ വാ മഗ്ഗോ വാ ഫലം വാ’’തി വദന്തോ ഗുണപരിധംസനേന ഉപവദതീതി ¶ വേദിതബ്ബോ. സോ ച ജാനം വാ ഉപവദേയ്യ അജാനം വാ, ഉഭയഥാപി അരിയൂപവാദോവ ഹോതി. ഭാരിയം കമ്മം സഗ്ഗാവരണം മഗ്ഗാവരണഞ്ച, സതേകിച്ഛം പന ഹോതി. തസ്സ ച ആവിഭാവത്ഥം ഇദം വത്ഥുമുദാഹരന്തി –

‘‘അഞ്ഞതരസ്മിം കിര ഗാമേ ഏകോ ഥേരോ ച ദഹരഭിക്ഖു ച പിണ്ഡായ ചരന്തി. തേ പഠമഘരേയേവ ഉളുങ്കമത്തം ഉണ്ഹയാഗും ലഭിംസു. ഥേരസ്സ ച കുച്ഛിവാതോ അത്ഥി. സോ ചിന്തേസി – ‘അയം യാഗു മയ്ഹം സപ്പായാ, യാവ ന സീതലാ ഹോതി താവ നം പിവാമീ’തി. സോ മനുസ്സേഹി ഉമ്മാരത്ഥായ ആഹടേ ദാരുക്ഖന്ധേ നിസീദിത്വാ തം പിവി. ഇതരോ തം ജിഗുച്ഛി – ‘അതിച്ഛാതോ വതായം മഹല്ലകോ അമ്ഹാകം ലജ്ജിതബ്ബകം അകാസീ’തി. ഥേരോ ഗാമേ ചരിത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ദഹരഭിക്ഖും ആഹ – ‘അത്ഥി തേ, ആവുസോ, ഇമസ്മിം സാസനേ പതിട്ഠാ’തി? ‘ആമ, ഭന്തേ, സോതാപന്നോ അഹ’ന്തി. ‘തേന ഹാവുസോ, ഉപരിമഗ്ഗത്ഥായ വായാമം മാ അകാസി, ഖീണാസവോ തയാ ഉപവദിതോ’തി. സോ തം ഖമാപേസി. തേനസ്സ തം പാകതികം അഹോസി’’. തസ്മാ യോ അഞ്ഞോപി അരിയം ഉപവദതി, തേന ഗന്ത്വാ സചേ അത്തനാ വുഡ്ഢതരോ ഹോതി, ‘‘അഹം ആയസ്മന്തം ഇദഞ്ചിദഞ്ച അവചം, തം മേ ഖമാഹീ’’തി ഖമാപേതബ്ബോ. സചേ നവകതരോ ഹോതി ¶ , വന്ദിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘അഹം ഭന്തേ തുമ്ഹേ ഇദഞ്ചിദഞ്ച അവചം, തം മേ ഖമഥാ’’തി ഖമാപേതബ്ബോ. സചേ സോ നക്ഖമതി ദിസാപക്കന്തോ വാ ഹോതി, യേ തസ്മിം വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ വസന്തി തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ സചേ അത്തനാ വുഡ്ഢതരോ ഹോതി ഠിതകേനേവ, സചേ നവകതരോ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, അസുകം നാമ ആയസ്മന്തം ഇദഞ്ചിദഞ്ച അവചം, ഖമതു മേ സോ ആയസ്മാ’’തി ഏവം വദന്തേന ഖമാപേതബ്ബോ. സചേ സോ പരിനിബ്ബുതോ ഹോതി, പരിനിബ്ബുതമഞ്ചട്ഠാനം ഗന്ത്വാ യാവ സിവഥികം ഗന്ത്വാപി ഖമാപേതബ്ബോ. ഏവം കതേ സഗ്ഗാവരണഞ്ച മഗ്ഗാവരണഞ്ച ന ഹോതി, പാകതികമേവ ഹോതി.

മിച്ഛാദിട്ഠികാതി വിപരീതദസ്സനാ. മിച്ഛാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാതി മിച്ഛാദിട്ഠിവസേന സമാദിന്നനാനാവിധകമ്മാ, യേ ച മിച്ഛാദിട്ഠിമൂലകേസു കായകമ്മാദീസു അഞ്ഞേപി ¶ സമാദപേന്തി. തത്ഥ വചീദുച്ചരിതഗ്ഗഹണേനേവ അരിയൂപവാദേ, മനോദുച്ചരിതഗ്ഗഹണേന ച മിച്ഛാദിട്ഠിയാ സങ്ഗഹിതായപി ഇമേസം ദ്വിന്നം പുന വചനം മഹാസാവജ്ജഭാവദസ്സനത്ഥന്തി വേദിതബ്ബം. മഹാസാവജ്ജോ ഹി അരിയൂപവാദോ ആനന്തരിയസദിസോ. യഥാഹ – ‘‘സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, ഭിക്ഖു സീലസമ്പന്നോ സമാധിസമ്പന്നോ പഞ്ഞാസമ്പന്നോ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അഞ്ഞം ആരാധേയ്യ; ഏവംസമ്പദമിദം, സാരിപുത്ത, വദാമി തം വാചം അപ്പഹായ തം ചിത്തം അപ്പഹായ തം ദിട്ഠിം അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോ, ഏവം നിരയേ’’തി (മ. നി. ൧.൧൪൯).

മിച്ഛാദിട്ഠിതോ ¶ ച മഹാസാവജ്ജതരം നാമ അഞ്ഞം നത്ഥി. യഥാഹ – ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകധമ്മമ്പി സമനുപസ്സാമി, ഏവം മഹാസാവജ്ജതരം, യഥയിദം, മിച്ഛാദിട്ഠി. മിച്ഛാദിട്ഠിപരമാനി, ഭിക്ഖവേ, വജ്ജാനീ’’തി (അ. നി. ൧.൩൧൦).

കായസ്സ ഭേദാതി ഉപാദിന്നക്ഖന്ധപരിച്ചാഗാ. പരം മരണാതി തദനന്തരം അഭിനിബ്ബത്തക്ഖന്ധഗ്ഗഹണേ. അഥവാ കായസ്സ ഭേദാതി ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സുപച്ഛേദാ. പരം മരണാതി ചുതിചിത്തതോ ഉദ്ധം. അപായന്തി ഏവമാദി സബ്ബം നിരയവേവചനം. നിരയോ ഹി സഗ്ഗമോക്ഖഹേതുഭൂതാ പുഞ്ഞസമ്മതാ അയാ അപേതത്താ, സുഖാനം ¶ വാ ആയസ്സ അഭാവാ അപായോ. ദുക്ഖസ്സ ഗതി പടിസരണന്തി ദുഗ്ഗതി; ദോസബഹുലതായ വാ ദുട്ഠേന കമ്മുനാ നിബ്ബത്താ ഗതീതി ദുഗ്ഗതി. വിവസാ നിപതന്തി ഏത്ഥ ദുക്കടകാരിനോതി വിനിപാതോ; വിനസ്സന്താ വാ ഏത്ഥ നിപതന്തി സമ്ഭിജ്ജമാനങ്ഗപച്ചങ്ഗാതി വിനിപാതോ. നത്ഥി ഏത്ഥ അസ്സാദസഞ്ഞിതോ അയോതി നിരയോ.

അഥ വാ അപായഗ്ഗഹണേന തിരച്ഛാനയോനിം ദീപേതി. തിരച്ഛാനയോനി ഹി അപായോ, സുഗതിയാ അപേതത്താ; ന ദുഗ്ഗതി, മഹേസക്ഖാനം നാഗരാജാദീനം സമ്ഭവതോ. ദുഗ്ഗതിഗ്ഗഹണേന പേത്തിവിസയം ദീപേതി. സോ ഹി അപായോ ചേവ ദുഗ്ഗതി ച സുഗതിതോ അപേതത്താ, ദുക്ഖസ്സ ച ഗതിഭൂതത്താ; ന തു വിനിപാതോ അസുരസദിസം അവിനിപതിതത്താ. പേതമഹിദ്ധികാനഞ്ഹി വിമാനാനിപി നിബ്ബത്തന്തി. വിനിപാതഗ്ഗഹണേന അസുരകായം ദീപേതി. സോ ഹി യഥാവുത്തേനത്ഥേന അപായോ ചേവ ദുഗ്ഗതി ച സബ്ബസമുസ്സയേഹി ച വിനിപതിതത്താ വിനിപാതോതി വുച്ചതി. നിരയഗ്ഗഹണേന അവീചി-ആദിഅനേകപ്പകാരം നിരയമേവ ദീപേതി. ഉപപന്നാതി ഉപഗതാ, തത്ഥ അഭിനിബ്ബത്താതി അധിപ്പായോ. വുത്തവിപരിയായേന സുക്കപക്ഖോ വേദിതബ്ബോ.

അയം ¶ പന വിസേസോ – ഏത്ഥ സുഗതിഗ്ഗഹണേന മനുസ്സഗതിപി സങ്ഗയ്ഹതി. സഗ്ഗഗ്ഗഹണേന ദേവഗതിയേവ. തത്ഥ സുന്ദരാ ഗതീതി സുഗതി. രൂപാദിവിസയേഹി സുട്ഠു അഗ്ഗോതി സഗ്ഗോ. സോ സബ്ബോപി ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന ലോകോതി അയം വചനത്ഥോ. വിജ്ജാതി ദിബ്ബചക്ഖുഞാണവിജ്ജാ. അവിജ്ജാതി സത്താനം ചുതിപടിസന്ധിപടിച്ഛാദികാ അവിജ്ജാ. സേസം വുത്തനയമേവ. അയമേവ ഹേത്ഥ വിസേസോ – യഥാ പുബ്ബേനിവാസകഥായം ‘‘പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണമുഖതുണ്ഡകേന പുബ്ബേനിവുത്ഥക്ഖന്ധപഅച്ഛാദകം അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ’’തി വുത്തം; ഏവമിധ ‘‘ചുതൂപപാതഞാണമുഖതുണ്ഡകേന ചുതൂപപാതപടിച്ഛാദകം അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ’’തി വത്തബ്ബന്തി.

൧൪. സോ ¶ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേതി ഇധ വിപസ്സനാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തം വേദിതബ്ബം. ആസവാനം ഖയഞാണായാതി അരഹത്തമഗ്ഗഞാണത്ഥായ. അരഹത്തമഗ്ഗോ ഹി ആസവവിനാസനതോ ആസവാനം ഖയോതി വുച്ചതി. തത്ര ചേതം ഞാണം തപ്പരിയാപന്നത്താതി ¶ . ചിത്തം അഭിനിന്നാമേസിന്തി വിപസ്സനാചിത്തം അഭിനീഹരിം. സോ ഇദം ദുക്ഖന്തി ഏവമാദീസു ‘‘ഏത്തകം ദുക്ഖം, ന ഇതോ ഭിയ്യോ’’തി സബ്ബമ്പി ദുക്ഖസച്ചം സരസലക്ഖണപടിവേധേന യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം ജാനിം പടിവിജ്ഝിം. തസ്സ ച ദുക്ഖസ്സ നിബ്ബത്തികം തണ്ഹം ‘‘അയം ദുക്ഖസമുദയോ’’തി, തദുഭയമ്പി യം ഠാനം പത്വാ നിരുജ്ഝതി തം തേസം അപ്പവത്തിം നിബ്ബാനം ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധോ’’തി, തസ്സ ച സമ്പാപകം അരിയമഗ്ഗം ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’’തി സരസലക്ഖണപടിവേധേന യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം ജാനിം പടിവിജ്ഝിന്തി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഏവം സരൂപതോ സച്ചാനി ദസ്സേത്വാ ഇദാനി കിലേസവസേന പരിയായതോ ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇമേ ആസവാ’’തിആദിമാഹ. തസ്സ മേ ഏവം ജാനതോ ഏവം പസ്സതോതി തസ്സ മയ്ഹം ഏവം ജാനന്തസ്സ ഏവം പസ്സന്തസ്സ സഹ വിപസ്സനായ കോടിപ്പത്തം മഗ്ഗം കഥേതി. കാമാസവാതി കാമാസവതോ. വിമുച്ചിത്ഥാതി ഇമിനാ ഫലക്ഖണം ദസ്സേതി. മഗ്ഗക്ഖണേ ഹി ചിത്തം വിമുച്ചതി, ഫലക്ഖണേ വിമുത്തം ഹോതി. വിമുത്തസ്മിം വിമുത്തമിതി ഞാണന്തി ഇമിനാ പച്ചവേക്ഖണഞാണം ¶ ദസ്സേതി. ഖീണാ ജാതീതിആദീഹി തസ്സ ഭൂമിം. തേന ഹി ഞാണേന ഭഗവാ പച്ചവേക്ഖന്തോ ‘‘ഖീണാ ജാതീ’’തിആദീനി അബ്ഭഞ്ഞാസിം. കതമാ പന ഭഗവതോ ജാതി ഖീണാ, കഥഞ്ച നം അബ്ഭഞ്ഞാസീതി? വുച്ചതേ – ന താവസ്സ അതീതാ ജാതി ഖീണാ, പുബ്ബേവ ഖീണത്താ; ന അനാഗതാ, അനാഗതേ വായാമാഭാവതോ; ന പച്ചുപ്പന്നാ, വിജ്ജമാനത്താ. യാ പന മഗ്ഗസ്സ അഭാവിതത്താ ഉപ്പജ്ജേയ്യ ഏകചതുപഞ്ചവോകാരഭവേസു ഏകചതുപഞ്ചക്ഖന്ധപ്പഭേദാ ജാതി, സാ മഗ്ഗസ്സ ഭാവിതത്താ അനുപ്പാദധമ്മതം ആപജ്ജനേന ഖീണാ; തം സോ മഗ്ഗഭാവനായ പഹീനകിലേസേ പച്ചവേക്ഖിത്വാ ‘‘കിലേസാഭാവേ വിജ്ജമാനമ്പി കമ്മം ആയതിം അപ്പടിസന്ധികം ഹോതീ’’തി ജാനന്തോ അബ്ഭഞ്ഞാസിം.

വുസിതന്തി വുത്ഥം പരിവുത്ഥം, കതം ചരിതം നിട്ഠിതന്തി അത്ഥോ. ബ്രഹ്മചരിയന്തി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയം, പുഥുജ്ജനകല്യാണകേന ഹി സദ്ധിം സത്ത സേക്ഖാ ബ്രഹ്മചരിയവാസം വസന്തി നാമ, ഖീണാസവോ വുത്ഥവാസോ. തസ്മാ ഭഗവാ അത്തനോ ബ്രഹ്മചരിയവാസം പച്ചവേക്ഖന്തോ ‘‘വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി അബ്ഭഞ്ഞാസിം. കതം കരണീയന്തി ചതൂസു സച്ചേസു ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി പരിഞ്ഞാപഹാനസച്ഛികിരിയാഭാവനാഭിസമയവസേന ¶ സോളസവിധമ്പി കിച്ചം നിട്ഠാപിതന്തി അത്ഥോ ¶ . പുഥുജ്ജനകല്യാണകാദയോ ഹി ഏതം കിച്ചം കരോന്തി, ഖീണാസവോ കതകരണീയോ. തസ്മാ ഭഗവാ അത്തനോ കരണീയം പച്ചവേക്ഖന്തോ ‘‘കതം കരണീയ’’ന്തി അബ്ഭഞ്ഞാസിം. നാപരം ഇത്ഥത്തായാതി ഇദാനി പുന ഇത്ഥഭാവായ ഏവം സോളസകിച്ചഭാവായ കിലേസക്ഖയായ വാ മഗ്ഗഭാവനാകിച്ചം മേ നത്ഥീതി അബ്ഭഞ്ഞാസിം.

ഇദാനി ഏവം പച്ചവേക്ഖണഞാണപരിഗ്ഗഹിതം തം ആസവാനം ഖയഞാണാധിഗമം ബ്രാഹ്മണസ്സ ദസ്സേന്തോ അയം ഖോ മേ ബ്രാഹ്മണാതിആദിമാഹ. തത്ഥ വിജ്ജാതി അരഹത്തമഗ്ഗഞാണവിജ്ജാ. അവിജ്ജാതി ചതുസച്ചപടിച്ഛാദികാ അവിജ്ജാ. സേസം വുത്തനയമേവ. അയം പന വിസേസോ – അയം ഖോ മേ ബ്രാഹ്മണ തതിയാ അഭിനിബ്ഭിദാ അഹോസീതി ഏത്ഥ അയം ഖോ മമ ബ്രാഹ്മണ ആസവാനം ഖയഞാണമുഖതുണ്ഡകേന ചതുസച്ചപടിച്ഛാദകം അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ തതിയാ അഭിനിബ്ഭിദാ തതിയാ നിക്ഖന്തി തതിയാ അരിയജാതി അഹോസി, കുക്കുടച്ഛാപകസ്സേവ മുഖതുണ്ഡകേന വാ പാദനഖസിഖായ വാ അണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ തമ്ഹാ അണ്ഡകോസമ്ഹാ അഭിനിബ്ഭിദാ നിക്ഖന്തി കുക്കുടനികായേ പച്ചാജാതീതി.

ഏത്താവതാ ¶ കിം ദസ്സേതീതി? സോ ഹി ബ്രാഹ്മണ കുക്കുടച്ഛാപകോ അണ്ഡകോസം

പദാലേത്വാ തതോ നിക്ഖമന്തോ സകിമേവ ജായതി, അഹം പന പുബ്ബേ-നിവുത്ഥക്ഖന്ധപടിച്ഛാദകം അവിജ്ജണ്ഡകോസം ഭിന്ദിത്വാ പഠമം താവ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണവിജ്ജായ ജാതോ, തതോ സത്താനം ചുതിപടിസന്ധിപടിച്ഛാദകം അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ ദുതിയം ദിബ്ബചക്ഖുഞാണവിജ്ജായ ജാതോ, പുന ചതുസച്ചപടിച്ഛാദകം അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ തതിയം ആസവാനം ഖയഞാണവിജ്ജായ ജാതോ; ഏവം തീഹി വിജ്ജാഹി തിക്ഖത്തും ജാതോ. സാ ച മേ ജാതി അരിയാ സുപരിസുദ്ധാതി ഇദം ദസ്സേസി. ഏവം ദസ്സേന്തോ ച പുബ്ബേനിവാസഞാണേന അതീതംസഞാണം, ദിബ്ബചക്ഖുനാ പച്ചുപ്പന്നാനാഗതംസഞാണം, ആസവക്ഖയേന സകലലോകിയലോകുത്തരഗുണന്തി ഏവം തീഹി വിജ്ജാഹി സബ്ബേപി സബ്ബഞ്ഞുഗുണേ പകാസേത്വാ അത്തനോ അരിയായ ജാതിയാ ജേട്ഠസേട്ഠഭാവം ബ്രാഹ്മണസ്സ ദസ്സേസീതി.

൧൫. ഏവം ¶ വുത്തേ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോതി ഏവം ഭഗവതാ ലോകാനുകമ്പകേന ബ്രാഹ്മണം അനുകമ്പമാനേന വിനിഗൂഹിതബ്ബേപി അത്തനോ അരിയായ ജാതിയാ ജേട്ഠസേട്ഠഭാവേ വിജ്ജത്തയപകാസികായ ¶ ധമ്മദേസനായ വുത്തേ പീതിവിപ്ഫാരപരിപുണ്ണഗത്തചിത്തോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ തം ഭഗവതോ അരിയായ ജാതിയാ ജേട്ഠസേട്ഠഭാവം വിദിത്വാ ‘‘ഈദിസം നാമാഹം സബ്ബലോകജേട്ഠസേട്ഠം സബ്ബഗുണസമന്നാഗതം സബ്ബഞ്ഞും ‘അഞ്ഞേസം അഭിവാദനാദികമ്മം ന കരോതീ’തി അവചം – ‘ധീരത്ഥു വതരേ അഞ്ഞാണ’’’ന്തി അത്താനം ഗരഹിത്വാ ‘‘അയം ദാനി ലോകേ അരിയായ ജാതിയാ പുരേജാതട്ഠേന ജേട്ഠോ, സബ്ബഗുണേഹി അപ്പടിസമട്ഠേന സേട്ഠോ’’തി നിട്ഠം ഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ജേട്ഠോ ഭവം ഗോതമോ സേട്ഠോ ഭവം ഗോതമോ’’തി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ പുന തം ഭഗവതോ ധമ്മദേസനം അബ്ഭനുമോദമാനോ ‘‘അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമ, അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമാ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥായം അഭിക്കന്തസദ്ദോ ഖയസുന്ദരാഭിരൂപഅബ്ഭനുമോദനേസു ദിസ്സതി. ‘‘അഭിക്കന്താ, ഭന്തേ, രത്തി; നിക്ഖന്തോ പഠമോ യാമോ, ചിരനിസിന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ’’തിആദീസു ¶ (അ. നി. ൮.൨൦) ഹി ഖയേ ദിസ്സതി. ‘‘അയം മേ പുഗ്ഗലോ ഖമതി, ഇമേസം ചതുന്നം പുഗ്ഗലാനം അഭിക്കന്തതരോ ച പണീതതരോ ചാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൪.൧൦൦) സുന്ദരേ.

‘‘കോ മേ വന്ദതി പാദാനി, ഇദ്ധിയാ യസസാ ജലം;

അഭിക്കന്തേന വണ്ണേന, സബ്ബാ ഓഭാസയം ദിസാ’’തി. –

ആദീസു (വി. വ. ൮൫൭) അഭിരൂപേ. ‘‘അഭിക്കന്തം, ഭന്തേ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൫൦) അബ്ഭനുമോദനേ. ഇധാപി അബ്ഭനുമോദനേയേവ. യസ്മാ ച അബ്ഭനുമോദനേ, തസ്മാ ‘‘സാധു സാധു, ഭോ ഗോതമാ’’തി വുത്തം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

‘‘ഭയേ കോധേ പസംസായം, തുരിതേ കോതൂഹലച്ഛരേ;

ഹാസേ സോകേ പസാദേ ച, കരേ ആമേഡിതം ബുധോ’’തി.

ഇമിനാ ച ലക്ഖണേന ഇധ പസാദവസേന പസംസാവസേന ചായം ദ്വിക്ഖത്തും വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ.

അഥ വാ അഭിക്കന്തന്തി അതിഇട്ഠം അതിമനാപം അതിസുന്ദരന്തി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ ഏകേന അഭിക്കന്തസദ്ദേന ദേസനം ഥോമേതി, ഏകേന അത്തനോ പസാദം. അയഞ്ഹി ഏത്ഥ അധിപ്പായോ – ‘‘അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമ, യദിദം ഭോതോ ഗോതമസ്സ ധമ്മദേസനാ, അഭിക്കന്തം യദിദം ഭോതോ ഗോതമസ്സ ധമ്മദേസനം ആഗമ്മ മമ പസാദോ’’തി. ഭഗവതോയേവ വാ വചനം ദ്വേ ¶ ദ്വേ അത്ഥേ സന്ധായ ഥോമേതി ¶ – ഭോതോ ഗോതമസ്സ വചനം അഭിക്കന്തം ദോസനാസനതോ അഭിക്കന്തം ഗുണാധിഗമനതോ, തഥാ സദ്ധാജനനതോ പഞ്ഞാജനനതോ, സാത്ഥതോ സബ്യഞ്ജനതോ, ഉത്താനപദതോ ഗമ്ഭീരത്ഥതോ, കണ്ണസുഖതോ ഹദയങ്ഗമതോ, അനത്തുക്കംസനതോ അപരവമ്ഭനതോ, കരുണാസീതലതോ പഞ്ഞാവദാതതോ, അപാഥരമണീയതോ വിമദ്ദക്ഖമതോ, സുയ്യമാനസുഖതോ വീമംസിയമാനഹിതതോതി ഏവമാദീഹി യോജേതബ്ബം.

തതോ പരമ്പി ചതൂഹി ഉപമാഹി ദേസനംയേവ ഥോമേതി. തത്ഥ നിക്കുജ്ജിതന്തി അധോമുഖഠപിതം, ഹേട്ഠാമുഖജാതം വാ. ഉക്കുജ്ജേയ്യാതി ഉപരിമുഖം കരേയ്യ. പടിച്ഛന്നന്തി തിണപണ്ണാദിപടിച്ഛാദിതം. വിവരേയ്യാതി ഉഗ്ഘാടേയ്യ. മൂള്ഹസ്സാതി ദിസാമൂള്ഹസ്സ. മഗ്ഗം ആചിക്ഖേയ്യാതി ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ ഏസ മഗ്ഗോതി ¶ വദേയ്യ. അന്ധകാരേതി കാളപക്ഖചാതുദ്ദസീ അഡ്ഢരത്ത-ഘനവനസണ്ഡ-മേഘപടലേഹി ചതുരങ്ഗേ തമസി. അയം താവ അനുത്താനപദത്ഥോ. അയം പന അധിപ്പായയോജനാ – യഥാ കോചി നിക്കുജ്ജിതം ഉക്കുജ്ജേയ്യ, ഏവം സദ്ധമ്മവിമുഖം അസദ്ധമ്മേ പതിട്ഠിതം മം അസദ്ധമ്മാ വുട്ഠാപേന്തേന; യഥാ പടിച്ഛന്നം വിവരേയ്യ, ഏവം കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനന്തരധാനാ പഭുതി മിച്ഛാദിട്ഠിഗഹനപടിച്ഛന്നം സാസനം വിവരന്തേന; യഥാ മൂള്ഹസ്സ മഗ്ഗം ആചിക്ഖേയ്യ, ഏവം കുമ്മഗ്ഗമിച്ഛാമഗ്ഗപ്പടിപന്നസ്സ മേ സഗ്ഗമോക്ഖമഗ്ഗം ആചിക്ഖന്തേന; യഥാ അന്ധകാരേ തേലപജ്ജോതം ധാരേയ്യ, ഏവം മോഹന്ധകാരേ നിമുഗ്ഗസ്സ മേ ബുദ്ധാദിരതനത്തയരൂപാനി അപസ്സതോ തപ്പടിച്ഛാദകമോഹന്ധകാരവിദ്ധംസകദേസനാപജ്ജോതം ധാരേന്തേന, മയ്ഹം ഭോതാ ഗോതമേന ഏതേഹി പരിയായേഹി പകാസിതത്താ അനേകപരിയായേന ധമ്മോ പകാസിതോതി.

ഏവം ദേസനം ഥോമേത്വാ ഇമായ ദേസനായ രതനത്തയേ പസന്നചിത്തോ പസന്നാകാരം കരോന്തോ ‘‘ഏസാഹ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഏസാഹന്തി ഏസോ അഹം. ഭവന്തം ഗോതമം സരണം ഗച്ഛാമീതി ഭവന്തം ഗോതമം സരണന്തി ഗച്ഛാമി; ഭവം മേ ഗോതമോ സരണം, പരായണം, അഘസ്സ താതാ, ഹിതസ്സ ച വിധാതാതി ഇമിനാ അധിപ്പായേന ഭവന്തം ഗോതമം ഗച്ഛാമി ഭജാമി സേവാമി പയിരുപാസാമി ¶ , ഏവം വാ ജാനാമി ബുജ്ഝാമീതി. യേസഞ്ഹി ധാതൂനം ഗതിഅത്ഥോ, ബുദ്ധിപി തേസം അത്ഥോ; തസ്മാ ‘‘ഗച്ഛാമീ’’തി ഇമസ്സ ജാനാമി ബുജ്ഝാമീതി അയമ്പി അത്ഥോ വുത്തോ. ധമ്മഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ചാതി ഏത്ഥ പന അധിഗതമഗ്ഗേ സച്ഛികതനിരോധേ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജമാനേ ച ചതൂസു അപായേസു അപതമാനേ ¶ ധാരേതീതി ധമ്മോ; സോ അത്ഥതോ അരിയമഗ്ഗോ ചേവ നിബ്ബാനഞ്ച. വുത്തം ഹേതം – ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സങ്ഖതാ, അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തി (അ. നി. ൪.൩൪) വിത്ഥാരോ. ന കേവലഞ്ച അരിയമഗ്ഗോ ചേവ നിബ്ബാനഞ്ച, അപി ച ഖോ അരിയഫലേഹി സദ്ധിം പരിയത്തിധമ്മോപി. വുത്തമ്പി ഹേതം ഛത്തമാണവകവിമാനേ –

‘‘രാഗവിരാഗമനേജമസോകം, ധമ്മമസങ്ഖതമപ്പടികൂലം;

മധുരമിമം പഗുണം സുവിഭത്തം, ധമ്മമിമം സരണത്ഥമുപേഹീ’’തി. (വി. വ. ൮൮൭);

ഏത്ഥ ഹി രാഗവിരാഗോതി മഗ്ഗോ കഥിതോ. അനേജമസോകന്തി ഫലം. ധമ്മമസങ്ഖതന്തി നിബ്ബാനം. അപ്പടികൂലം മധുരമിമം പഗുണം സുവിഭത്തന്തി പിടകത്തയേന വിഭത്താ ¶ സബ്ബധമ്മക്ഖന്ധാതി. ദിട്ഠിസീലസങ്ഘാതേന സംഹതോതി സങ്ഘോ, സോ അത്ഥതോ അട്ഠഅരിയപുഗ്ഗലസമൂഹോ. വുത്തഞ്ഹേതം തസ്മിംയേവ വിമാനേ –

‘‘യത്ഥ ച ദിന്നമഹപ്ഫലമാഹു, ചതൂസു സുചീസു പുരിസയുഗേസു;

അട്ഠ ച പുഗ്ഗലധമ്മദസാ തേ, സങ്ഘമിമം സരണത്ഥമുപേഹീ’’തി. (വി. വ. ൮൮൮);

ഭിക്ഖൂനം സങ്ഘോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ. ഏത്താവതാ ച ബ്രാഹ്മണോ തീണി സരണഗമനാനി പടിവേദേസി.

ഇദാനി തേസ്വേവ തീസു സരണഗമനേസു കോസല്ലത്ഥം സരണം, സരണഗമനം, യോ സരണം ഗച്ഛതി,

സരണഗമനപ്പഭേദോ, സരണഗമനഫലം, സംകിലേസോ, ഭേദോതി അയം വിധി വേദി തബ്ബോ. സോ പന ഇധ വുച്ചമാനോ അതിഭാരിയം വിനയനിദാനം കരോതീതി ന വുത്തോ. അത്ഥികേഹി പന പപഞ്ചസൂദനിയം വാ മജ്ഝിമട്ഠകഥായം ഭയഭേരവസുത്തവണ്ണനതോ (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൫൬) സുമങ്ഗലവിലാസിനിയം വാ ദീഘനികായട്ഠകഥായം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൫൦) സരണവണ്ണനതോ ഗഹേതബ്ബോതി.

ഉപാസകം ¶ മം ഭവം ഗോതമോ ധാരേതൂതി മം ഭവം ഗോതമോ ‘‘ഉപാസകോ അയ’’ന്തി ഏവം ധാരേതൂതി അത്ഥോ. ഉപാസകവിധികോസല്ലത്ഥം പനേത്ഥ കോ ഉപാസകോ, കസ്മാ ¶ ഉപാസകോതി വുച്ചതി, കിമസ്സ സീലം, കോ ആജീവോ, കാ വിപത്തി, കാ സമ്പത്തീതി ഇദം പകിണ്ണകം വേദിതബ്ബം. തം അതിഭാരിയകരണതോ ഇധ ന വിഭത്തം, അത്ഥികേഹി പന പപഞ്ചസൂദനിയം മജ്ഝിമട്ഠകഥായം (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൫൬) വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. അജ്ജതഗ്ഗേതി ഏത്ഥ അയം അഗ്ഗസദ്ദോ ആദികോടികോട്ഠാസസേട്ഠേസു ദിസ്സതി. ‘‘അജ്ജതഗ്ഗേ, സമ്മ ദോവാരിക, ആവരാമി ദ്വാരം നിഗണ്ഠാനം നിഗണ്ഠീന’’ന്തിആദീസു (മ. നി. ൨.൭൦) ഹി ആദിമ്ഹി ദിസ്സതി. ‘‘തേനേവ അങ്ഗുലഗ്ഗേന തം അങ്ഗുലഗ്ഗം പരാമസേയ്യ (കഥാ. ൪൪൧), ഉച്ഛഗ്ഗം വേളഗ്ഗ’’ന്തിആദീസു കോടിയം. ‘‘അമ്ബിലഗ്ഗം വാ മധുരഗ്ഗം വാ തിത്തകഗ്ഗം വാ (സം. നി. ൫.൩൭൪) അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വിഹാരഗ്ഗേന വാ പരിവേണഗ്ഗേന വാ ഭാജേതു’’ന്തിആദീസു (ചൂളവ. ൩൧൮) കോട്ഠാസേ. ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, സത്താ അപദാ വാ ദ്വിപദാ വാ…പേ… തഥാഗതോ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൪.൩൪) സേട്ഠേ. ഇധ പനായം ആദിമ്ഹി ദട്ഠബ്ബോ. തസ്മാ അജ്ജതഗ്ഗേതി അജ്ജതം ആദിം കത്വാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അജ്ജതന്തി അജ്ജഭാവന്തി വുത്തം ഹോതി. അജ്ജദഗ്ഗേ ഇച്ചേവ വാ ¶ പാഠോ, ദകാരോ പദസന്ധികരോ, അജ്ജ അഗ്ഗം കത്വാതി വുത്തം ഹോതി. പാണുപേതന്തി പാണേഹി ഉപേതം, യാവ മേ ജീവിതം പവത്തതി, താവ ഉപേതം അനഞ്ഞസത്ഥുകം തീഹി സരണഗമനേഹി സരണഗതം മം ഭവം ഗോതമോ ധാരേതു ജാനാതു, അഹഞ്ഹി സചേപി മേ തിഖിണേന അസിനാ സീസം ഛിന്ദേയ്യും, നേവ ബുദ്ധം ‘‘ന ബുദ്ധോ’’തി വാ, ധമ്മം ‘‘ന ധമ്മോ’’തി വാ, സങ്ഘം ‘‘ന സങ്ഘോ’’തി വാ വദേയ്യന്തി. ഏത്ഥ ച ബ്രാഹ്മണോ പാണുപേതം സരണഗതന്തി പുന സരണഗമനം വദന്തോ അത്തസന്നിയ്യാതനം പകാസേതീതി വേദിതബ്ബോ.

ഏവം അത്താനം നിയ്യാതേത്വാ ഭഗവന്തം സപരിസം ഉപട്ഠാതുകാമോ ആഹ – ‘‘അധിവാസേതു ച മേ ഭവം ഗോതമോ വേരഞ്ജായം വസ്സാവാസം സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേനാ’’തി. കിം വുത്തം ഹോതി – ഉപാസകഞ്ച മം ഭവം ഗോതമോ ധാരേതു, അധിവാസേതു ച മേ വേരഞ്ജായം വസ്സാവാസം, തയോ മാസേ വേരഞ്ജം ഉപനിസ്സായ മമ അനുഗ്ഗഹത്ഥം വാസം സമ്പടിച്ഛതൂതി. അധിവാസേസി ഭഗവാ തുണ്ഹീഭാവേനാതി അഥസ്സ വചനം സുത്വാ ഭഗവാ കായങ്ഗം വാ വാചങ്ഗം വാ അചോപേത്വാ അബ്ഭന്തരേയേവ ഖന്തിം ചാരേത്വാ തുണ്ഹീഭാവേന അധിവാസേസി; ബ്രാഹ്മണസ്സ അനുഗ്ഗഹത്ഥം മനസാവ സമ്പടിച്ഛീതി ¶ വുത്തം ഹോതി.

അഥ ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവതോ അധിവാസനം വിദിത്വാതി അഥ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ സചേ മേ ¶ സമണോ ഗോതമോ നാധിവാസേയ്യ, കായേന വാ വാചായ വാ പടിക്ഖിപേയ്യ. യസ്മാ പന അപ്പടിക്ഖിപിത്വാ അബ്ഭന്തരേ ഖന്തിം ധാരേസി, തസ്മാ മേ മനസാവ അധിവാസേസീതി ഏവം ആകാരസല്ലക്ഖണകുസലതായ ഭഗവതോ അധിവാസനം വിദിത്വാ, അത്തനോ നിസിന്നാസനതോ വുട്ഠായ ചതൂസു ദിസാസു ഭഗവന്തം സക്കച്ചം വന്ദിത്വാ തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ ആഗതകാലതോ പഭുതി ജാതിമഹല്ലകബ്രാഹ്മണാനം അഭിവാദനാദീനി ന കരോതീതി വിഗരഹിത്വാപി ഇദാനി വിഞ്ഞാതബുദ്ധഗുണോ കായേന വാചായ മനസാ ച അനേകക്ഖത്തും വന്ദന്തോപി അതിത്തോയേവ ഹുത്വാ ദസനഖസമോധാനസമുജ്ജലം അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ സിരസ്മിം പതിട്ഠാപേത്വാ യാവ ദസ്സനവിസയോ താവ പടിമുഖോയേവ അപക്കമിത്വാ ദസ്സനവിസയം വിജഹനട്ഠാനേ വന്ദിത്വാ പക്കാമി.

ഉപാസകത്തപടിവേദനാകഥാ നിട്ഠിതാ.

൧൬. തേന ഖോ പന സമയേന വേരഞ്ജാ ദുബ്ഭിക്ഖാ ഹോതീതി യസ്മിം സമയേ വേരഞ്ജേന ബ്രാഹ്മണേന ഭഗവാ വേരഞ്ജം ഉപനിസ്സായ വസ്സാവാസം യാചിതോ ¶ , തേന സമയേന വേരഞ്ജാ ദുബ്ഭിക്ഖാ ഹോതി. ദുബ്ഭിക്ഖാതി ദുല്ലഭഭിക്ഖാ; സാ പന ദുല്ലഭഭിക്ഖതാ യത്ഥ മനുസ്സാ അസ്സദ്ധാ ഹോന്തി അപ്പസന്നാ, തത്ഥ സുസസ്സകാലേപി അതിസമഗ്ഘേപി പുബ്ബണ്ണാപരണ്ണേ ഹോതി. വേരഞ്ജായം പന യസ്മാ ന തഥാ അഹോസി, അപിച ഖോ ദുസസ്സതായ ഛാതകദോസേന അഹോസി തസ്മാ തമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ദ്വീഹിതികാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ദ്വീഹിതികാതി ദ്വിധാ പവത്തഈഹിതികാ. ഈഹിതം നാമ ഇരിയാ ദ്വിധാ പവത്താ – ചിത്തഇരിയാ, ചിത്തഈഹാ. ‘‘ഏത്ഥ ലച്ഛാമ നു ഖോ കിഞ്ചി ഭിക്ഖമാനാ ന ലച്ഛാമാ’’തി, ‘‘ജീവിതും വാ സക്ഖിസ്സാമ നു ഖോ നോ’’തി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ.

അഥ വാ ദ്വീഹിതികാതി ദുജ്ജീവികാ, ഈഹിതം ഈഹാ ഇരിയനം പവത്തനം ജീവിതന്തിആദീനി പദാനി ഏകത്ഥാനി. തസ്മാ ദുക്ഖേന ഈഹിതം ഏത്ഥ പവത്തതീതി ദ്വീഹിതികാതി അയമേത്ഥ ¶ പദത്ഥോ. സേതട്ഠികാതി സേതകാനി അട്ഠീനി ഏത്ഥാതി സേതട്ഠികാ. ദിവസമ്പി യാചിത്വാ കിഞ്ചി അലദ്ധാ മതാനം കപണമനുസ്സാനം അഹിച്ഛത്തകവണ്ണേഹി അട്ഠീഹി തത്ര തത്ര പരികിണ്ണാതി വുത്തം ഹോതി. സേതട്ടികാതിപി പാഠോ. തസ്സത്ഥോ – സേതാ അട്ടി ഏത്ഥാതി സേതട്ടികാ. അട്ടീതി ആതുരതാ ബ്യാധി രോഗോ. തത്ഥ ച സസ്സാനം ഗബ്ഭഗ്ഗഹണകാലേ സേതകരോഗേന ഉപഹതമേവ പച്ഛിന്നഖീരം അഗ്ഗഹിതതണ്ഡുലം പണ്ഡരപണ്ഡരം സാലിസീസം വാ യവഗോധൂമസീസം വാ നിക്ഖമതി, തസ്മാ ‘‘സേതട്ടികാ’’തി വുച്ചതി.

വപ്പകാലേ ¶ സുട്ഠു അഭിസങ്ഖരിത്വാപി വുത്തസസ്സം തത്ഥ സലാകാ ഏവ സമ്പജ്ജതീതി സലാകാവുത്താ; സലാകായ വാ തത്ഥ ജീവിതം പവത്തേന്തീതി സലാകാവുത്താ. കിം വുത്തം ഹോതി? തത്ഥ കിര ധഞ്ഞവിക്കയകാനം സന്തികം കയകേസു ഗതേസു ദുബ്ബലമനുസ്സേ അഭിഭവിത്വാ ബലവമനുസ്സാവ ധഞ്ഞം കിണിത്വാ ഗച്ഛന്തി. ദുബ്ബലമനുസ്സാ അലഭമാനാ മഹാസദ്ദം കരോന്തി. ധഞ്ഞവിക്കയകാ ‘‘സബ്ബേസം സങ്ഗഹം കരിസ്സാമാ’’തി ധഞ്ഞകരണട്ഠാനേ ധഞ്ഞമാപകം നിസീദാപേത്വാ ഏകപസ്സേ വണ്ണജ്ഝക്ഖം നിസീദാപേസും. ധഞ്ഞത്ഥികാ വണ്ണജ്ഝക്ഖസ്സ സന്തികം ഗച്ഛന്തി. സോ ആഗതപടിപാടിയാ മൂലം ഗഹേത്വാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഏത്തകം ദാതബ്ബ’’ന്തി സലാകം ലിഖിത്വാ ദേതി, തേ തം ഗഹേത്വാ ധഞ്ഞമാപകസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ദിന്നപടിപാടിയാ ധഞ്ഞം ഗണ്ഹന്തി. ഏവം സലാകായ തത്ഥ ജീവിതം പവത്തേന്തീതി സലാകാവുത്താ.

ന ¶ സുകരാ ഉഞ്ഛേന പഗ്ഗഹേന യാപേതുന്തി പഗ്ഗഹേന യോ ഉഞ്ഛോ, തേന യാപേതും ന സുകരാ. പത്തം ഗഹേത്വാ യം അരിയാ ഉഞ്ഛം കരോന്തി, ഭിക്ഖാചരിയം ചരന്തി, തേന ഉഞ്ഛേന യാപേതും ന സുകരാതി വുത്തം ഹോതി. തദാ കിര തത്ഥ സത്തട്ഠഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഏകദിവസമ്പി യാപനമത്തം ന ലഭന്തി.

തേന ഖോ പന സമയേന ഉത്തരാപഥകാ അസ്സവാണിജാ…പേ… അസ്സോസി ഖോ ഭഗവാ ഉദുക്ഖലസദ്ദന്തി – തേനാതി യസ്മിം സമയേ ഭഗവാ വേരഞ്ജം ഉപനിസ്സായ വസ്സാവാസം ഉപഗതോ തേന സമയേന. ഉത്തരാപഥവാസികാ ഉത്തരാപഥതോ വാ ആഗതത്താ ഏവം ലദ്ധവോഹാരാ അസ്സവാണിജാ ഉത്തരാപഥേ അസ്സാനം ഉട്ഠാനട്ഠാനേ ¶ പഞ്ച അസ്സസതാനി ഗഹേത്വാ ദിഗുണം തിഗുണം ലാഭം പത്ഥയമാനാ ദേസന്തരം ഗച്ഛന്താ തേഹി അത്തനോ വിക്കായികഭണ്ഡഭൂതേഹി പഞ്ചമത്തേഹി അസ്സസതേഹി വേരഞ്ജം വസ്സാവാസം ഉപഗതാ ഹോന്തി. കസ്മാ? ന ഹി സക്കാ തസ്മിം ദേസേ വസ്സികേ ചത്താരോ മാസേ അദ്ധാനം പടിപജ്ജിതും. ഉപഗച്ഛന്താ ച ബഹിനഗരേ ഉദകേന അനജ്ഝോത്ഥരണീയേ ഠാനേ അത്തനോ ച വാസാഗാരാനി അസ്സാനഞ്ച മന്ദിരം കാരാപേത്വാ വതിയാ പരിക്ഖിപിംസു. താനി തേസം വസനട്ഠാനാനി ‘‘അസ്സമണ്ഡലികായോ’’തി പഞ്ഞായിംസു. തേനാഹ – ‘‘തേഹി അസ്സമണ്ഡലികാസു ഭിക്ഖൂനം പത്ഥപത്ഥപുലകം പഞ്ഞത്തം ഹോതീ’’തി. പത്ഥപത്ഥപുലകന്തി ഏകമേകസ്സ ഭിക്ഖുനോ പത്ഥപത്ഥപമാണം പുലകം. പത്ഥോ നാമ നാളിമത്തം ഹോതി, ഏകസ്സ പുരിസസ്സ അലം യാപനായ. വുത്തമ്പി ഹേതം – ‘‘പത്ഥോദനോ നാലമയം ദുവിന്ന’’ന്തി (ജാ. ൨.൨൧.൧൯൨). പുലകം നാമ നിത്ഥുസം കത്വാ ഉസ്സേദേത്വാ ഗഹിതയവതണ്ഡുലാ വുച്ചന്തി. യദി ഹി സഥുസാ ഹോന്തി, പാണകാ വിജ്ഝന്തി, അദ്ധാനക്ഖമാ ന ഹോന്തി. തസ്മാ തേ വാണിജാ അദ്ധാനക്ഖമം കത്വാ യവതണ്ഡുലമാദായ അദ്ധാനം പടിപജ്ജന്തി ¶ ‘‘യത്ഥ അസ്സാനം ഖാദനീയം തിണം ദുല്ലഭം ഭവിസ്സതി, തത്ഥേതം അസ്സഭത്തം ഭവിസ്സതീ’’തി.

കസ്മാ പന തേഹി തം ഭിക്ഖൂനം പഞ്ഞത്തന്തി? വുച്ചതേ – ‘‘ന ഹി തേ ദക്ഖിണാപഥമനുസ്സാ വിയ അസ്സദ്ധാ അപ്പസന്നാ, തേ പന സദ്ധാ പസന്നാ ബുദ്ധമാമകാ, ധമ്മമാമകാ, സങ്ഘമാമകാ; തേ പുബ്ബണ്ഹസമയം കേനചിദേവ കരണീയേന നഗരം പവിസന്താ ദ്വേ തയോ ദിവസേ അദ്ദസംസു സത്തട്ഠ ഭിക്ഖൂ സുനിവത്ഥേ സുപാരുതേ ¶ ഇരിയാപഥസമ്പന്നേ സകലമ്പി നഗരം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കിഞ്ചി അലഭമാനേ. ദിസ്വാന നേസം ഏതദഹോസി – ‘‘അയ്യാ ഇമം നഗരം ഉപനിസ്സായ വസ്സം ഉപഗതാ; ഛാതകഞ്ച വത്തതി, ന ച കിഞ്ചി ലഭന്തി, അതിവിയ കിലമന്തി. മയഞ്ചമ്ഹ ആഗന്തുകാ, ന സക്കോമ നേസം ദേവസികം യാഗുഞ്ച ഭത്തഞ്ച പടിയാദേതും. അമ്ഹാകം പന അസ്സാ സായഞ്ച പാതോ ച ദ്വിക്ഖത്തും ഭത്തം ലഭന്തി. യംനൂന മയം ഏകമേകസ്സ അസ്സസ്സ പാതരാസഭത്തതോ ഏകമേകസ്സ ഭിക്ഖുനോ പത്ഥപത്ഥപുലകം ദദേയ്യാമ. ഏവം അയ്യാ ച ന കിലമിസ്സന്തി ¶ , അസ്സാ ച യാപേസ്സന്തീ’’തി. തേ ഭിക്ഖൂനം സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏതമത്ഥം ആരോചേത്വാ ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേ പത്ഥപത്ഥപുലകം പടിഗ്ഗഹേത്വാ യം വാ തം വാ കത്വാ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി യാചിത്വാ ദേവസികം പത്ഥപത്ഥപുലകം പഞ്ഞപേസും. തേന വുത്തം – ‘‘തേഹി അസ്സമണ്ഡലികാസു ഭിക്ഖൂനം പത്ഥപത്ഥപുലകം പഞ്ഞത്തം ഹോതീ’’തി.

പഞ്ഞത്തന്തി നിച്ചഭത്തസങ്ഖേപേന ഠപിതം. ഇദാനി ഭിക്ഖൂ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാതിആദീസു പുബ്ബണ്ഹസമയന്തി ദിവസസ്സ പുബ്ബഭാഗസമയം, പുബ്ബണ്ഹസമയേതി അത്ഥോ. പുബ്ബണ്ഹേ വാ സമയം പുബ്ബണ്ഹസമയം, പുബ്ബണ്ഹേ ഏകം ഖണന്തി വുത്തം ഹോതി. ഏവം അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം ലബ്ഭതി. നിവാസേത്വാതി പരിദഹിത്വാ, വിഹാരനിവാസനപരിവത്തനവസേനേതം വേദിതബ്ബം. ന ഹി തേ തതോ പുബ്ബേ അനിവത്ഥാ അഹേസും. പത്തചീവരമാദായാതി പത്തം ഹത്ഥേഹി ചീവരം കായേന ആദിയിത്വാ സമ്പടിച്ഛാദേത്വാ, ധാരേത്വാതി അത്ഥോ. യേന വാ തേന വാ ഹി പകാരേന ഗണ്ഹന്താ ആദായഇച്ചേവ വുച്ചന്തി, യഥാ ‘‘സമാദായേവ പക്കമതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൧). പിണ്ഡം അലഭമാനാതി സകലമ്പി വേരഞ്ജം ചരിത്വാ തിട്ഠതു പിണ്ഡോ, അന്തമസോ ‘‘അതിച്ഛഥാ’’തി വാചമ്പി അലഭമാനാ.

പത്ഥപത്ഥപുലകം ആരാമം ആഹരിത്വാതി ഗതഗതട്ഠാനേ ലദ്ധം ഏകമേകം പത്ഥപത്ഥപുലകം ഗഹേത്വാ ആരാമം നേത്വാ. ഉദുക്ഖലേ കോട്ടേത്വാ കോട്ടേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തീതി ഥേരാനം കോചി കപ്പിയകാരകോ നത്ഥി, യോ നേസം തം ഗഹേത്വാ യാഗും വാ ഭത്തം വാ പചേയ്യ. സാമമ്പി പചനം സമണസാരുപ്പം ന ഹോതി ന ച വട്ടതി. തേ ഏവം നോ സല്ലഹുകവുത്തിതാ ച ഭവിസ്സതി, സാമപാകപരിമോചനഞ്ചാതി അട്ഠ അട്ഠ ¶ ജനാ വാ ദസ ദസ ജനാ വാ ഏകതോ ഹുത്വാ ഉദുക്ഖലേ കോട്ടേത്വാ കോട്ടേത്വാ സകം സകം പടിവീസം ഉദകേന തേമേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തി. ഏവം പരിഭുഞ്ജിത്വാ അപ്പോസ്സുക്കാ സമണധമ്മം കരോന്തി ¶ . ഭഗവതോ പന തേ അസ്സവാണിജാ പത്ഥപുലകഞ്ച ദേന്തി, തദുപിയഞ്ച സപ്പിമധുസക്കരം. തം ആയസ്മാ ആനന്ദോ ആഹരിത്വാ സിലായം പിസതി. പുഞ്ഞവതാ പണ്ഡിതപുരിസേന കതം മനാപമേവ ഹോതി. അഥ നം പിസിത്വാ സപ്പിആദീഹി സമ്മാ യോജേത്വാ ഭഗവതോ ¶ ഉപനാമേസി. അഥേത്ഥ ദേവതാ ദിബ്ബോജം പക്ഖിപന്തി. തം ഭഗവാ പരിഭുഞ്ജതി. പരിഭുഞ്ജിത്വാ ഫലസമാപത്തിയാ കാലം അതിനാമേതി. ന തതോ പട്ഠായ പിണ്ഡായ ചരതി.

കിം പനാനന്ദത്ഥേരോ തദാ ഭഗവതോ ഉപട്ഠാകോ ഹോതീതി? ഹോതി, നോ ച ഖോ ഉപട്ഠാകട്ഠാനം ലദ്ധാ. ഭഗവതോ ഹി പഠമബോധിയം വീസതിവസ്സന്തരേ നിബദ്ധുപട്ഠാകോ നാമ നത്ഥി. കദാചി നാഗസമാലത്ഥേരോ ഭഗവന്തം ഉപട്ഠാസി, കദാചി നാഗിതത്ഥേരോ, കദാചി മേഘിയത്ഥേരോ, കദാചി ഉപവാണത്ഥേരോ, കദാചി സാഗതത്ഥേരോ, കദാചി സുനക്ഖത്തോ ലിച്ഛവിപുത്തോ. തേ അത്തനോ രുചിയാ ഉപട്ഠഹിത്വാ യദാ ഇച്ഛന്തി തദാ പക്കമന്തി. ആനന്ദത്ഥേരോ തേസു തേസു ഉപട്ഠഹന്തേസു അപ്പോസ്സുക്കോ ഹോതി, പക്കന്തേസു സയമേവ വത്തപടിപത്തിം കരോതി. ഭഗവാപി കിഞ്ചാപി മേ ഞാതിസേട്ഠോ ഉപട്ഠാകട്ഠാനം ന താവ ലഭതി, അഥ ഖോ ഏവരൂപേസു ഠാനേസു അയമേവ പതിരൂപോതി അധിവാസേസി. തേന വുത്തം – ‘‘ആയസ്മാ പനാനന്ദോ പത്ഥപുലകം സിലായം പിസിത്വാ ഭഗവതോ ഉപനാമേസി, തം ഭഗവാ പരിഭുഞ്ജതീ’’തി.

നനു ച മനുസ്സാ ദുബ്ഭിക്ഖകാലേ അതിവിയ ഉസ്സാഹജാതാ പുഞ്ഞാനി കരോന്തി, അത്തനാ അഭുഞ്ജിത്വാപി ഭിക്ഖൂനം ദാതബ്ബം മഞ്ഞന്തി. തേ തദാ കസ്മാ കടച്ഛുഭിക്ഖമ്പി ന അദംസു? അയഞ്ച വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ മഹതാ ഉസ്സാഹേന ഭഗവന്തം വസ്സാവാസം യാചി, സോ കസ്മാ ഭഗവതോ അത്ഥിഭാവമ്പി ന ജാനാതീതി? വുച്ചതേ – മാരാവട്ടനായ. വേരഞ്ജഞ്ഹി ബ്രാഹ്മണം ഭഗവതോ സന്തികാ പക്കന്തമത്തമേവ സകലഞ്ച നഗരം സമന്താ ച യോജനമത്തം യത്ഥ സക്കാ പുരേഭത്തം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ചാഗന്തും, തം സബ്ബം മാരോ ആവട്ടേത്വാ മോഹേത്വാ സബ്ബേസം അസല്ലക്ഖണഭാവം കത്വാ പക്കാമി. തസ്മാ ന കോചി അന്തമസോ സാമീചികമ്മമ്പി കത്തബ്ബം മഞ്ഞിത്ഥ.

കിം ¶ പന ഭഗവാപി മാരാവട്ടനം അജാനിത്വാവ തത്ഥ വസ്സം ഉപഗതോതി? നോ അജാനിത്വാ. അഥ കസ്മാ ചമ്പാ-സാവത്ഥി-രാജഗഹാദീനം അഞ്ഞതരസ്മിം ന ഉപഗതോതി? തിട്ഠന്തു ചമ്പാ-സാവത്ഥി-രാജഗഹാദീനി, സചേപി ഭഗവാ തസ്മിം സംവച്ഛരേ ¶ ഉത്തരകുരും വാ തിദസപുരം വാ ഗന്ത്വാ വസ്സം ഉപഗച്ഛേയ്യ, തമ്പി മാരോ ആവട്ടേയ്യ. സോ കിര തം സംവച്ഛരം അതിവിയ ആഘാതേന ¶ പരിയുട്ഠിതചിത്തോ അഹോസി. ഇധ പന ഭഗവാ ഇമം അതിരേകകാരണം അദ്ദസ – ‘‘അസ്സവാണിജാ ഭിക്ഖൂനം സങ്ഗഹം കരിസ്സന്തീ’’തി. തസ്മാ വേരഞ്ജായമേവ വസ്സം ഉപഗച്ഛി.

കിം പന മാരോ വാണിജകേ ആവട്ടേതും ന സക്കോതീതി? നോ ന സക്കോതി, തേ പന ആവട്ടിതപരിയോസാനേ ആഗമിംസു. പടിനിവത്തിത്വാ കസ്മാ ന ആവട്ടേതീതി? അവിസഹതായ. ന ഹി സോ തഥാഗതസ്സ അഭിഹടഭിക്ഖായ നിബദ്ധദാനസ്സ അപ്പിതവത്തസ്സ അന്തരായം കാതും വിസഹതി. ചതുന്നഞ്ഹി ന സക്കാ അന്തരായോ കാതും. കതമേസം ചതുന്നം? തഥാഗതസ്സ അഭിഹടഭിക്ഖാസങ്ഖേപേന വാ നിബദ്ധദാനസ്സ അപ്പിതവത്തസങ്ഖേപേന വാ പരിച്ചത്താനം ചതുന്നം പച്ചയാനം ന സക്കാ കേനചി അന്തരായോ കാതും. ബുദ്ധാനം ജീവിതസ്സ ന സക്കാ കേനചി അന്തരായോ കാതും. അസീതിയാ അനുബ്യഞ്ജനാനം ബ്യാമപ്പഭായ വാ ന സക്കാ കേനചി അന്തരായോ കാതും. ചന്ദിമസൂരിയദേവബ്രഹ്മാനമ്പി ഹി പഭാ തഥാഗതസ്സ അനുബ്യഞ്ജനബ്യാമപ്പഭാപ്പദേസം പത്വാ വിഹതാനുഭാവാ ഹോന്തി. ബുദ്ധാനം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ ന സക്കാ കേനചി അന്തരായോ കാതുന്തി ഇമേസം ചതുന്നം ന സക്കാ കേനചി അന്തരായോ കാതും. തസ്മാ മാരേന അകതന്തരായം ഭിക്ഖം ഭഗവാ സസാവകസങ്ഘോ തദാ പരിഭുഞ്ജതീതി വേദിതബ്ബോ.

ഏവം പരിഭുഞ്ജന്തോ ച ഏകദിവസം അസ്സോസി ഖോ ഭഗവാ ഉദുക്ഖലസദ്ദന്തി ഭഗവാ പത്ഥപത്ഥപുലകം കോട്ടേന്താനം ഭിക്ഖൂനം മുസലസങ്ഘട്ടജനിതം ഉദുക്ഖലസദ്ദം സുണി. തതോ പരം ജാനന്താപി തഥാഗതാതി ഏവമാദി യം പരതോ ‘‘കിന്നു ഖോ സോ, ആനന്ദ, ഉദുക്ഖലസദ്ദോ’’തി പുച്ഛി, തസ്സ പരിഹാരദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തത്രായം സങ്ഖേപവണ്ണനാ – തഥാഗതാ നാമ ജാനന്താപി സചേ താദിസം പുച്ഛാകാരണം ഹോതി, പുച്ഛന്തി. സചേ പന താദിസം പുച്ഛാകാരണം നത്ഥി, ജാനന്താപി ¶ ന പുച്ഛന്തി. യസ്മാ പന ബുദ്ധാനം അജാനനം നാമ നത്ഥി, തസ്മാ അജാനന്താപീതി ന വുത്തം. കാലം വിദിത്വാ പുച്ഛന്തീതി സചേ തസ്സാ പുച്ഛായ സോ കാലോ ഹോതി, ഏവം തം കാലം വിദിത്വാ പുച്ഛന്തി; സചേ ന ഹോതി ¶ , ഏവമ്പി കാലം വിദിത്വാവ ന പുച്ഛന്തി. ഏവം പുച്ഛന്താപി ച അത്ഥസംഹിതം തഥാഗതാ പുച്ഛന്തി, യം അത്ഥനിസ്സിതം കാരണനിസ്സിതം, തദേവ പുച്ഛന്തി, നോ അനത്ഥസംഹിതം. കസ്മാ? യസ്മാ അനത്ഥസംഹിതേ സേതുഘാതോ തഥാഗതാനം. സേതു വുച്ചതി മഗ്ഗോ, മഗ്ഗേനേവ താദിസസ്സ വചനസ്സ ഘാതോ, സമുച്ഛേദോതി വുത്തം ഹോതി.

ഇദാനി അത്ഥസംഹിതന്തി ഏത്ഥ യം അത്ഥസന്നിസ്സിതം വചനം തഥാഗതാ പുച്ഛന്തി, തം ദസ്സേന്തോ ‘‘ദ്വീഹാകാരേഹീ’’തി ആദിമാഹ. തത്ഥ ആകാരേഹീതി കാരണേഹി. ധമ്മം വാ ദേസേസ്സാമാതി അട്ഠുപ്പത്തിയുത്തം സുത്തം വാ പുബ്ബചരിതകാരണയുത്തം ജാതകം വാ കഥയിസ്സാമ. സാവകാനം വാ സിക്ഖാപദം ¶ പഞ്ഞപേസ്സാമാതി സാവകാനം വാ തായ പുച്ഛായ വീതിക്കമം പാകടം കത്വാ ഗരുകം വാ ലഹുകം വാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സാമ ആണം ഠപേസ്സാമാതി.

അഥ ഖോ ഭഗവാ…പേ… ഏതമത്ഥം ആരോചേസീതി ഏത്ഥ നത്ഥി കിഞ്ചി വത്തബ്ബം. പുബ്ബേ വുത്തമേവ ഹി ഭിക്ഖൂനം പത്ഥപത്ഥപുലകപടിലാഭം സല്ലഹുകവുത്തിതം സാമപാകപരിമോചനഞ്ച ആരോചേന്തോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസീതി വുച്ചതി. ‘‘സാധു സാധു, ആനന്ദാ’’തി ഇദം പന ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം സമ്പഹംസേന്തോ ആഹ. സാധുകാരം പന ദത്വാ ദ്വീസു ആകാരേസു ഏകം ഗഹേത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ ആഹ – ‘‘തുമ്ഹേഹി, ആനന്ദ, സപ്പുരിസേഹി വിജിതം, പച്ഛിമാ ജനതാ സാലിമംസോദനം അതിമഞ്ഞിസ്സതീ’’തി. തത്രായമധിപ്പായോ – തുമ്ഹേഹി, ആനന്ദ, സപ്പുരിസേഹി ഏവം ദുബ്ഭിക്ഖേ ദുല്ലഭപിണ്ഡേ ഇമായ സല്ലഹുകവുത്തിതായ ഇമിനാ ച സല്ലേഖേന വിജിതം. കിം വിജിതന്തി? ദുബ്ഭിക്ഖം വിജിതം, ലോഭോ വിജിതോ, ഇച്ഛാചാരോ വിജിതോ. കഥം? ‘‘അയം വേരഞ്ജാ ദുബ്ഭിക്ഖാ, സമന്തതോ പന അനന്തരാ ഗാമനിഗമാ ഫലഭാരനമിതസസ്സാ സുഭിക്ഖാ സുലഭപിണ്ഡാ. ഏവം സന്തേപി ഭഗവാ ഇധേവ അമ്ഹേ നിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ വസതീ’’തി ഏകഭിക്ഖുസ്സപി ചിന്താ വാ വിഘാതോ വാ നത്ഥി. ഏവം താവ ദുബ്ഭിക്ഖം വിജിതം അഭിഭൂതം അത്തനോ വസേ വത്തിതം.

കഥം ലോഭോ വിജിതോ? ‘‘അയം വേരഞ്ജാ ദുബ്ഭിക്ഖാ, സമന്തതോ പന അനന്തരാ ഗാമനിഗമാ ഫലഭാരനമിതസസ്സാ സുഭിക്ഖാ സുലഭപിണ്ഡാ ¶ . ഹന്ദ മയം തത്ഥ ഗന്ത്വാ പരിഭുഞ്ജിസ്സാമാ’’തി ലോഭവസേന ഏകഭിക്ഖുനാപി രത്തിച്ഛേദോ വാ ‘‘പച്ഛിമികായ തത്ഥ വസ്സം ഉപഗച്ഛാമാ’’തി വസ്സച്ഛേദോ വാ ന കതോ. ഏവം ലോഭോ വിജിതോ.

കഥം ¶ ഇച്ഛാചാരോ വിജിതോ? അയം വേരഞ്ജാ ദുബ്ഭിക്ഖാ, ഇമേ ച മനുസ്സാ അമ്ഹേ ദ്വേ തയോ മാസേ വസന്തേപി ന കിസ്മിഞ്ചി മഞ്ഞന്തി. യംനൂന മയം ഗുണവാണിജ്ജം കത്വാ ‘‘അസുകോ ഭിക്ഖു പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ലാഭീ…പേ… അസുകോ ഛളഭിഞ്ഞോതി ഏവം മനുസ്സാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം പകാസേത്വാ കുച്ഛിം പടിജഗ്ഗിത്വാ പച്ഛാ സീലം അധിട്ഠഹേയ്യാമാ’’തി ഏകഭിക്ഖുനാപി ഏവരൂപാ ഇച്ഛാ ന ഉപ്പാദിതാ. ഏവം ഇച്ഛാചാരോ വിജിതോ അഭിഭൂതോ അത്തനോ വസേ വത്തിതോതി.

അനാഗതേ പന പച്ഛിമാ ജനതാ വിഹാരേ നിസിന്നാ അപ്പകസിരേനേവ ലഭിത്വാപി ‘‘കിം ഇദം ഉത്തണ്ഡുലം അതികിലിന്നം അലോണം അതിലോണം അനമ്ബിലം അച്ചമ്ബിലം, കോ ഇമിനാ അത്ഥോ’’തി ആദിനാ നയേന സാലിമംസോദനം അതിമഞ്ഞിസ്സതി, ഓഞ്ഞാതം അവഞ്ഞാതം കരിസ്സതി. അഥ വാ ജനപദോ ¶ നാമ ന സബ്ബകാലം ദുബ്ഭിക്ഖോ ഹോതി. ഏകദാ ദുബ്ഭിക്ഖോ ഹോതി, ഏകദാ സുഭിക്ഖോ ഹോതി. സ്വായം യദാ സുഭിക്ഖോ ഭവിസ്സതി, തദാ തുമ്ഹാകം സപ്പുരിസാനം ഇമായ പടിപത്തിയാ പസന്നാ മനുസ്സാ ഭിക്ഖൂനം യാഗുഖജ്ജകാദിപ്പഭേദേന അനേകപ്പകാരം സാലിവികതിം മംസോദനഞ്ച ദാതബ്ബം മഞ്ഞിസ്സന്തി. തം തുമ്ഹേ നിസ്സായ ഉപ്പന്നം സക്കാരം തുമ്ഹാകം സബ്രഹ്മചാരീസങ്ഖാതാ പച്ഛിമാ ജനതാ തുമ്ഹാകം അന്തരേ നിസീദിത്വാ അനുഭവമാനാവ അതിമഞ്ഞിസ്സതി, തപ്പച്ചയം മാനഞ്ച ഓമാനഞ്ച കരിസ്സതി. കഥം? കസ്മാ ഏത്തകം പക്കം, കിം തുമ്ഹാകം ഭാജനാനി നത്ഥി, യത്ഥ അത്തനോ സന്തകം പക്ഖിപിത്വാ ഠപേയ്യാഥാതി.

൧൭. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോതിആദീസു ആയസ്മാതി പിയവചനമേതം, ഗരുഗാരവസപ്പതിസ്സാധിവചനമേതം. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോതി മഹാ ച സോ ഗുണമഹന്തതായ മോഗ്ഗല്ലാനോ ച ഗോത്തേനാതി മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ. ഏതദവോചാതി ഏതം അവോച. ഇദാനി വത്തബ്ബം ‘‘ഏതരഹി ഭന്തേ’’തിആദിവചനം ദസ്സേതി. കസ്മാ അവോച? ഥേരോ കിര പബ്ബജിത്വാ സത്തമേ ദിവസേ സാവകപാരമിഞാണസ്സ ¶ മത്ഥകം പത്തോ, സത്ഥാരാപി മഹിദ്ധികതായ ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതോ. സോ തം അത്തനോ മഹിദ്ധികതം നിസ്സായ ചിന്തേസി – ‘‘അയം വേരഞ്ജാ ദുബ്ഭിക്ഖാ, ഭിക്ഖൂ ച കിലമന്തി, യംനൂനാഹം പഥവിം പരിവത്തേത്വാ ഭിക്ഖൂ പപ്പടകോജം ഭോജേയ്യ’’ന്തി. അഥസ്സ ¶ ഏതദഹോസി – ‘‘സചേ പനാഹം ഭഗവതോ സന്തികേ വിഹരന്തോ ഭഗവന്തം അയാചിത്വാ ഏവം കരേയ്യം, ന മേതം അസ്സ പതിരൂപം; യുഗഗ്ഗാഹോ വിയ ഭഗവതാ സദ്ധിം കതോ ഭവേയ്യാ’’തി. തസ്മാ യാചിതുകാമോ ആഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച.

ഹേട്ഠിമതലം സമ്പന്നന്തി പഥവിയാ കിര ഹേട്ഠിമതലേ പഥവിമണ്ഡോ പഥവോജോ പഥവി-പപ്പടകോ അത്ഥി, തം സന്ധായ വദതി. തത്ഥ സമ്പന്നന്തി മധുരം, സാദുരസന്തി അത്ഥോ. യഥേവ ഹി ‘‘തത്രസ്സ രുക്ഖോ സമ്പന്നഫലോ ച ഉപപന്നഫലോ ചാ’’തി (മ. നി. ൨.൪൮) ഏത്ഥ മധുരഫലോതി അത്ഥോ; ഏവമിധാപി സമ്പന്നന്തി മധുരം സാദുരസന്തി വേദിതബ്ബം. സേയ്യഥാപി ഖുദ്ദമധും അനീളകന്തി ഇദം പനസ്സ മധുരതായ ഓപമ്മനിദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഖുദ്ദമധുന്തി ഖുദ്ദകമക്ഖികാഹി കതമധു. അനീളകന്തി നിമ്മക്ഖികം നിമ്മക്ഖികണ്ഡകം പരിസുദ്ധം. ഏതം കിര മധു സബ്ബമധൂഹി അഗ്ഗഞ്ച സേട്ഠഞ്ച സുരസഞ്ച ഓജവന്തഞ്ച. തേനാഹ – ‘‘സേയ്യഥാപി ഖുദ്ദമധും അനീളകം ഏവമസ്സാദ’’ന്തി.

സാധാഹം ¶ , ഭന്തേതി സാധു അഹം, ഭന്തേ. ഏത്ഥ സാധൂതി ആയാചനവചനമേതം. പഥവിപരിവത്തനം ആയാചന്തോ ഹി ഥേരോ ഭഗവന്തം ഏവമാഹ. പരിവത്തേയ്യന്തി ഉക്കുജ്ജേയ്യം, ഹേട്ഠിമതലം ഉപരിമം കരേയ്യം. കസ്മാ? ഏവഞ്ഹി കതേ സുഖേന ഭിക്ഖൂ പപ്പടകോജം പഥവിമണ്ഡം പരിഭുഞ്ജിസ്സന്തീതി. അഥ ഭഗവാ അനനുഞ്ഞാതുകാമോപി ഥേരം സീഹനാദം നദാപേതും പുച്ഛി – ‘‘യേ പന തേ, മോഗ്ഗല്ലാന, പഥവിനിസ്സിതാ പാണാ തേ കഥം കരിസ്സസീ’’തി. യേ പഥവിനിസ്സിതാ ഗാമനിഗമാദീസു പാണാ, തേ പഥവിയാ പരിവത്തിയമാനായ ആകാസേ ¶ സണ്ഠാതും അസക്കോന്തേ കഥം കരിസ്സസി, കത്ഥ ഠപേസ്സസീതി? അഥ ഥേരോ ഭഗവതാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതഭാവാനുരൂപം അത്തനോ ഇദ്ധാനുഭാവം പകാസേന്തോ ‘‘ഏകാഹം, ഭന്തേ’’തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – ഏകം അഹം ഭന്തേ ഹത്ഥം യഥാ അയം മഹാപഥവീ ഏവം അഭിനിമ്മിനിസ്സാമി, പഥവിസദിസം കരിസ്സാമി. ഏവം കത്വാ യേ പഥവിനിസ്സിതാ പാണാ തേ ഏകസ്മിം ഹത്ഥതലേ ഠിതേ പാണേ തതോ ദുതിയഹത്ഥതലേ സങ്കാമേന്തോ വിയ തത്ഥ സങ്കാമേസ്സാമീതി.

അഥസ്സ ഭഗവാ ആയാചനം പടിക്ഖിപന്തോ ‘‘അലം മോഗ്ഗല്ലാനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അലന്തി പടിക്ഖേപവചനം. വിപല്ലാസമ്പി സത്താ പടിലഭേയ്യുന്തി വിപരീതഗ്ഗാഹമ്പി സത്താ സമ്പാപുണേയ്യും. കഥം? അയം നു ഖോ പഥവീ ¶ , ഉദാഹു ന അയന്തി. അഥ വാ അമ്ഹാകം നു ഖോ അയം ഗാമോ, ഉദാഹു അഞ്ഞേസ’’ന്തി. ഏവം നിഗമജനപദഖേത്താരാമാദീസു. ന വാ ഏസ വിപല്ലാസോ, അചിന്തേയ്യോ ഹി ഇദ്ധിമതോ ഇദ്ധിവിസയോ. ഏവം പന വിപല്ലാസം പടിലഭേയ്യും – ഇദം ദുബ്ഭിക്ഖം നാമ ന ഇദാനിയേവ ഹോതി, അനാഗതേപി ഭവിസ്സതി. തദാ ഭിക്ഖൂ താദിസം ഇദ്ധിമന്തം സബ്രഹ്മചാരിം കുതോ ലഭിസ്സന്തി? തേ സോതാപന്ന-സകദാഗാമി-അനാഗാമി-സുക്ഖവിപസ്സക-ഝാനലാഭി-പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തഖീണാസവാപി സമാനാ ഇദ്ധിബലാഭാവാ പരകുലാനി പിണ്ഡായ ഉപസങ്കമിസ്സന്തി. തത്ര മനുസ്സാനം ഏവം ഭവിസ്സതി – ‘‘ബുദ്ധകാലേ ഭിക്ഖൂ സിക്ഖാസു പരിപൂരകാരിനോ അഹേസും. തേ ഗുണേ നിബ്ബത്തേത്വാ ദുബ്ഭിക്ഖകാലേ പഥവിം പരിവത്തേത്വാ പപ്പടകോജം പരിഭുഞ്ജിംസു. ഇദാനി പന സിക്ഖായ പരിപൂരകാരിനോ നത്ഥി. യദി സിയും, തഥേവ കരേയ്യും. ന അമ്ഹാകം യം കിഞ്ചി പക്കം വാ ആമം വാ ഖാദിതും ദദേയ്യു’’ന്തി. ഏവം തേസുയേവ അരിയപുഗ്ഗലേസു ‘‘നത്ഥി അരിയപുഗ്ഗലാ’’തി ഇമം വിപല്ലാസം പടിലഭേയ്യും. വിപല്ലാസവസേന ച അരിയേ ഗരഹന്താ ഉപവദന്താ അപായുപഗാ ഭവേയ്യും. തസ്മാ മാ തേ രുച്ചി പഥവിം പരിവത്തേതുന്തി.

അഥ ഥേരോ ഇമം യാചനം അലഭമാനോ അഞ്ഞം യാചന്തോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തിആദിമാഹ. തമ്പിസ്സ ഭഗവാ പടിക്ഖിപന്തോ ‘‘അലം ¶ മോഗ്ഗല്ലാനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ന വുത്തം ‘‘വിപല്ലാസമ്പി സത്താ പടിലഭേയ്യു’’ന്തി, അഥ ഖോ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ഗഹേതബ്ബം; അത്ഥോപി ചസ്സ വുത്തസദിസമേവ വേദിതബ്ബോ. യദി പന ഭഗവാ അനുജാനേയ്യ, ഥേരോ കിം കരേയ്യാതി? മഹാസമുദ്ദം ഏകേന ¶ പദവീതിഹാരേന അതിക്കമിതബ്ബം മാതികാമത്തം അധിട്ഠഹിത്വാ നളേരുപുചിമന്ദതോ ഉത്തരകുരുഅഭിമുഖം മഗ്ഗം നീഹരിത്വാ ഉത്തരകുരും ഗമനാഗമനസമ്പന്നേ ഠാനേ കത്വാ ദസ്സേയ്യ, യഥാ ഭിക്ഖൂ ഗോചരഗാമം വിയ യഥാസുഖം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ നിക്ഖമേയ്യുന്തി.

നിട്ഠിതാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനസ്സ സീഹനാദകഥാ.

൧൮. ഇദാനി ആയസ്മാ ഉപാലി വിനയപഞ്ഞത്തിയാ മൂലതോ പഭുതി നിദാനം ദസ്സേതും സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സിക്ഖാപദപടിസംയുത്തം വിതക്കുപ്പാദം ദസ്സേന്തോ ¶ ‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ രഹോഗതസ്സാതി രഹസി ഗതസ്സ. പടിസല്ലീനസ്സാതി സല്ലീനസ്സ ഏകീഭാവം ഗതസ്സ. കതമേസാനന്തി അതീതേസു വിപസ്സീആദീസു ബുദ്ധേസു കതമേസം. ചിരം അസ്സ ഠിതി, ചിരാ വാ അസ്സ ഠിതീതി ചിരട്ഠിതികം. സേസമേത്ഥ ഉത്താനപദത്ഥമേവ.

കിം പന ഥേരോ ഇമം അത്തനോ പരിവിതക്കം സയം വിനിച്ഛിനിതും ന സക്കോതീതി? വുച്ചതേ – സക്കോതി ച ന സക്കോതി ച. അയഞ്ഹി ഇമേസം നാമ ബുദ്ധാനം സാസനം ന ചിരട്ഠിതികം അഹോസി, ഇമേസം ചിരട്ഠിതികന്തി ഏത്തകം സക്കോതി വിനിച്ഛിനിതും. ഇമിനാ പന കാരണേന ന ചിരട്ഠിതികം അഹോസി, ഇമിനാ ചിരട്ഠിതികന്തി ഏതം ന സക്കോതി. മഹാപദുമത്ഥേരോ പനാഹ – ‘‘ഏതമ്പി സോളസവിധായ പഞ്ഞായ മത്ഥകം പത്തസ്സ അഗ്ഗസാവകസ്സ ന ഭാരിയം, സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന പന സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ വസന്തസ്സ സയം വിനിച്ഛയകരണം തുലം ഛഡ്ഡേത്വാ ഹത്ഥേന തുലനസദിസം ഹോതീതി ഭഗവന്തംയേവ ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛീ’’തി. അഥസ്സ ഭഗവാ തം വിസ്സജ്ജേന്തോ ‘‘ഭഗവതോ ച സാരിപുത്ത വിപസ്സിസ്സാ’’തിആദിമാഹ. തം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൧൯. പുന ഥേരോ കാരണം പുച്ഛന്തോ കോ നു ഖോ, ഭന്തേ, ഹേതൂതിആദിമാഹ. തത്ഥ കോ നു ഖോ ഭന്തേതി കാരണപുച്ഛാ ¶ , തസ്സ കതമോ നു ഖോ ഭന്തേതി അത്ഥോ. ഹേതു പച്ചയോതി ഉഭയമേതം കാരണാധിവചനം; കാരണഞ്ഹി യസ്മാ തേന തസ്സ ഫലം ഹിനോതി പവത്തതി, തസ്മാ ഹേതൂതി വുച്ചതി. യസ്മാ തം പടിച്ച ഏതി പവത്തതി, തസ്മാ പച്ചയോതി വുച്ചതി. ഏവം അത്ഥതോ ഏകമ്പി വോഹാരവസേന ച വചനസിലിട്ഠതായ ച തത്ര തത്ര ഏതം ഉഭയമ്പി വുച്ചതി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

ഇദാനി ¶ തം ഹേതുഞ്ച പച്ചയഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘ഭഗവാ ച സാരിപുത്ത വിപസ്സീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കിലാസുനോ അഹേസുന്തി ന ആലസിയകിലാസുനോ, ന ഹി ബുദ്ധാനം ആലസിയം വാ ഓസന്നവീരിയതാ വാ അത്ഥി. ബുദ്ധാ ഹി ഏകസ്സ വാ ദ്വിന്നം വാ സകലചക്കവാളസ്സ വാ ധമ്മം ദേസേന്താ സമകേനേവ ഉസ്സാഹേന ധമ്മം ദേസേന്തി, ന പരിസായ അപ്പഭാവം ദിസ്വാ ഓസന്നവീരിയാ ഹോന്തി, നാപി മഹന്തഭാവം ദിസ്വാ ഉസ്സന്നവീരിയാ. യഥാ ഹി സീഹോ മിഗരാജാ സത്തന്നം ദിവസാനം അച്ചയേന ഗോചരായ പക്കന്തോ ഖുദ്ദകേ വാ മഹന്തേ വാ ¶ പാണേ ഏകസദിസേനേവ വേഗേന ധാവതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘‘മാ മേ ജവോ പരിഹായീ’’തി. ഏവം ബുദ്ധാ അപ്പകായ വാ മഹതിയാ വാ പരിസായ സമകേനേവ ഉസ്സാഹേന ധമ്മം ദേസേന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘‘മാ നോ ധമ്മഗരുതാ പരിഹായീ’’തി. ധമ്മഗരുനോ ഹി ബുദ്ധാ ധമ്മഗാരവാതി.

യഥാ പന അമ്ഹാകം ഭഗവാ മഹാസമുദ്ദം പൂരയമാനോ വിയ വിത്ഥാരേന ധമ്മം ദേസേസി, ഏവം തേ ന ദേസേസും. കസ്മാ? സത്താനം അപ്പരജക്ഖതായ. തേസം കിര കാലേ ദീഘായുകാ സത്താ അപ്പരജക്ഖാ അഹേസും. തേ ചതുസച്ചപടിസംയുത്തം ഏകഗാഥമ്പി സുത്വാ ധമ്മം അഭിസമേന്തി, തസ്മാ ന വിത്ഥാരേന ധമ്മം ദേസേസും. തേനേവ കാരണേന അപ്പകഞ്ച നേസം അഹോസി സുത്തം…പേ… വേദല്ലന്തി. തത്ഥ സുത്താദീനം നാനത്തം പഠമസങ്ഗീതിവണ്ണനായം വുത്തമേവ.

അപഞ്ഞത്തം സാവകാനം സിക്ഖാപദന്തി സാവകാനം നിദ്ദോസതായ ദോസാനുരൂപതോ പഞ്ഞപേതബ്ബം സത്താപത്തിക്ഖന്ധവസേന ആണാസിക്ഖാപദം അപഞ്ഞത്തം. അനുദ്ദിട്ഠം ¶ പാതിമോക്ഖന്തി അന്വദ്ധമാസം ആണാപാതിമോക്ഖം അനുദ്ദിട്ഠം അഹോസി. ഓവാദപാതിമോക്ഖമേവ തേ ഉദ്ദിസിംസു; തമ്പി ച നോ അന്വദ്ധമാസം. തഥാ ഹി വിപസ്സീ ഭഗവാ ഛന്നം ഛന്നം വസ്സാനം സകിം സകിം ഓവാദപാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി; തഞ്ച ഖോ സാമംയേവ. സാവകാ പനസ്സ അത്തനോ അത്തനോ വസനട്ഠാനേസു ന ഉദ്ദിസിംസു. സകലജമ്ബുദീപേ ഏകസ്മിംയേവ ഠാനേ ബന്ധുമതിയാ രാജധാനിയാ ഖേമേ മിഗദായേ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ വസനട്ഠാനേ സബ്ബോപി ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഉപോസഥം അകാസി. തഞ്ച ഖോ സങ്ഘുപോസഥമേവ; ന ഗണുപോസഥം, ന പുഗ്ഗലുപോസഥം, ന പാരിസുദ്ധിഉപോസഥം, ന അധിട്ഠാനുപോസഥം.

തദാ കിര ജമ്ബുദീപേ ചതുരാസീതിവിഹാരസഹസ്സാനി ഹോന്തി. ഏകമേകസ്മിം വിഹാരേ അബ്ബോകിണ്ണാനി ദസപി വീസതിപി ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി വസന്തി, ഭിയ്യോപി വസന്തി. ഉപോസഥാരോചികാ ദേവതാ തത്ഥ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ആരോചേന്തി – ‘‘മാരിസാ, ഏകം വസ്സം അതിക്കന്തം, ദ്വേ തീണി ചത്താരി പഞ്ച വസ്സാനി അതിക്കന്താനി, ഇദം ഛട്ഠം വസ്സം, ആഗാമിനിയാ പുണ്ണമാസിയാ ബുദ്ധദസ്സനത്ഥം ഉപോസഥകരണത്ഥഞ്ച ഗന്തബ്ബം! സമ്പത്തോ വോ സന്നിപാതകാലോ’’തി. തതോ ¶ സാനുഭാവാ ഭിക്ഖൂ അത്തനോ അത്തനോ ആനുഭാവേന ഗച്ഛന്തി, ഇതരേ ദേവതാനുഭാവേന. കഥം? തേ കിര ഭിക്ഖൂ പാചീനസമുദ്ദന്തേ വാ പച്ഛിമഉത്തരദക്ഖിണസമുദ്ദന്തേ വാ ഠിതാ ഗമിയവത്തം പൂരേത്വാ പത്തചീവരമാദായ ‘‘ഗച്ഛാമാ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേന്തി; സഹ ചിത്തുപ്പാദാ ഉപോസഥഗ്ഗം ഗതാവ ¶ ഹോന്തി. തേ വിപസ്സിം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അഭിവാദേത്വാ നിസീദന്തി. ഭഗവാപി സന്നിസിന്നായ പരിസായ ഇമം ഓവാദപാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസതി.

‘‘സബ്ബപാപസ്സ അകരണം, കുസലസ്സ ഉപസമ്പദാ;

സചിത്തപരിയോദപനം, ഏതം ബുദ്ധാന സാസനം.

‘‘അനുപവാദോ ¶ അനുപഘാതോ, പാതിമോക്ഖേ ച സംവരോ;

മത്തഞ്ഞുതാ ച ഭത്തസ്മിം, പന്തഞ്ച സയനാസനം;

അധിചിത്തേ ച ആയോഗോ, ഏതം ബുദ്ധാന സാസന’’ന്തി. (ദീ. നി. ൨.൯൦; ധ. പ. ൧൮൩-൧൮൫);

ഏതേനേവ ഉപായേന ഇതരേസമ്പി ബുദ്ധാനം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ വേദിതബ്ബോ. സബ്ബബുദ്ധാനഞ്ഹി ഇമാ തിസ്സോവ ഓവാദപാതിമോക്ഖഗാഥായോ ഹോന്തി. താ ദീഘായുകബുദ്ധാനം യാവ സാസനപരിയന്താ ഉദ്ദേസമാഗച്ഛന്തി; അപ്പായുകബുദ്ധാനം പഠമബോധിയംയേവ. സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തികാലതോ പന പഭുതി ആണാപാതിമോക്ഖമേവ ഉദ്ദിസീയതി. തഞ്ച ഖോ ഭിക്ഖൂ ഏവ ഉദ്ദിസന്തി, ന ബുദ്ധാ. തസ്മാ അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവാ പഠമബോധിയം വീസതിവസ്സമത്തമേവ ഇദം ഓവാദപാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസി. അഥേകദിവസം പുബ്ബാരാമേ മിഗാരമാതുപാസാദേ നിസിന്നോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ന ദാനാഹം, ഭിക്ഖവേ, ഇതോ പരം ഉപോസഥം കരിസ്സാമി പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിസ്സാമി, തുമ്ഹേവ ദാനി ഭിക്ഖവേ ഇതോ പരം ഉപോസഥം കരേയ്യാഥ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസേയ്യാഥ. അട്ഠാനമേതം, ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ യം തഥാഗതോ അപരിസുദ്ധായ പരിസായ ഉപോസഥം കരേയ്യ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസേയ്യാ’’തി (ചൂളവ. ൩൮൬). തതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖൂ ആണാപാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസന്തി. ഇദം ആണാപാതിമോക്ഖം തേസം അനുദ്ദിട്ഠം അഹോസി. തേന വുത്തം – ‘‘അനുദ്ദിട്ഠം പാതിമോക്ഖ’’ന്തി.

തേസം ¶ ബുദ്ധാനന്തി തേസം വിപസ്സീആദീനം തിണ്ണം ബുദ്ധാനം. അന്തരധാനേനാതി ഖന്ധന്തരധാനേന; പരിനിബ്ബാനേനാതി വുത്തം ഹോതി. ബുദ്ധാനുബുദ്ധാനന്തി യേ തേസം ബുദ്ധാനം അനുബുദ്ധാ സമ്മുഖസാവകാ തേസഞ്ച ഖന്ധന്തരധാനേന. യേ തേ പച്ഛിമാ സാവകാതി ¶ യേ തേസം സമ്മുഖസാവകാനം സന്തികേ പബ്ബജിതാ പച്ഛിമാ സാവകാ. നാനാനാമാതി ‘‘ബുദ്ധരക്ഖിതോ, ധമ്മരക്ഖിതോ’’തിആദി നാമവസേന വിവിധനാമാ. നാനാഗോത്താതി ‘‘ഗോതമോ, മോഗ്ഗല്ലാനോ’’തിആദി ഗോത്തവസേന വിവിധഗോത്താ. നാനാജച്ചാതി ‘‘ഖത്തിയോ, ബ്രാഹ്മണോ’’തിആദിജാതിവസേന നാനാജച്ചാ. നാനാകുലാ പബ്ബജിതാതി ഖത്തിയകുലാദിവസേ നേവ ഉച്ചനീചഉളാരുളാരഭോഗാദികുലവസേന വാ വിവിധകുലാ നിക്ഖമ്മ പബ്ബജിതാ.

തേ തം ബ്രഹ്മചരിയന്തി തേ പച്ഛിമാ സാവകാ ¶ യസ്മാ ഏകനാമാ ഏകഗോത്താ ഏകജാതികാ ഏകകുലാ പബ്ബജിതാ ‘‘അമ്ഹാകം സാസനം തന്തി പവേണീ’’തി അത്തനോ ഭാരം കത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം രക്ഖന്തി, ചിരം പരിയത്തിധമ്മം പരിഹരന്തി. ഇമേ ച താദിസാ ന ഹോന്തി. തസ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം വിഹേഠേന്താ വിലോമം ഗണ്ഹന്താ ‘‘അസുകോ ഥേരോ ജാനിസ്സതി, അസുകോ ഥേരോ ജാനിസ്സതീ’’തി സിഥിലം കരോന്താ തം ബ്രഹ്മചരിയം ഖിപ്പഞ്ഞേവ അന്തരധാപേസും, സങ്ഗഹം ആരോപേത്വാ ന രക്ഖിംസു. സേയ്യഥാപീതി തസ്സത്ഥസ്സ ഓപമ്മനിദസ്സനം. വികിരതീതി വിക്ഖിപതി. വിധമതീതി ഠാനന്തരം നേതി. വിദ്ധംസേതീതി ഠിതട്ഠാനതോ അപനേതി. യഥാ തം സുത്തേന അസങ്ഗഹിതത്താതി യഥാ സുത്തേന അസങ്ഗഹിതത്താ അഗന്ഥിതത്താ അബദ്ധത്താ ഏവം വികിരതി യഥാ സുത്തേന അസങ്ഗഹിതാനി വികിരിയന്തി, ഏവം വികിരതീതി വുത്തം ഹോതി. ഏവമേവ ഖോതി ഓപമ്മസമ്പടിപാദനം. അന്തരധാപേസുന്തി വഗ്ഗസങ്ഗഹ-പണ്ണാസസങ്ഗഹാദീഹി അസങ്ഗണ്ഹന്താ യം യം അത്തനോ രുച്ചതി, തം തദേവ ഗഹേത്വാ സേസം വിനാസേസും അദസ്സനം നയിംസു.

അകിലാസുനോ ച തേ ഭഗവന്തോ അഹേസും സാവകേ ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച ഓവദിതുന്തി അപിച സാരിപുത്ത തേ ബുദ്ധാ അത്തനോ ചേതസാ സാവകാനം ചേതോ പരിച്ച പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ഓവദിതും അകിലാസുനോ അഹേസും, പരചിത്തം ഞത്വാ അനുസാസനിം ന ഭാരിയതോ ന പപഞ്ചതോ അദ്ദസംസു. ഭൂതപുബ്ബം സാരിപുത്താതിആദി തേസം അകിലാസുഭാവപ്പകാസനത്ഥം വുത്തം. ഭിംസനകേതി ഭയാനകേ ഭയജനനകേ. ഏവം വിതക്കേഥാതി നേക്ഖമ്മവിതക്കാദയോ തയോ വിതക്കേ വിതക്കേഥ. മാ ഏവം വിതക്കയിത്ഥാതി കാമവിതക്കാദയോ തയോ അകുസലവിതക്കേ മാ വിതക്കയിത്ഥ. ഏവം മനസി കരോഥാതി ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താ അസുഭ’’ന്തി മനസി കരോഥ. മാ ഏവം മനസാ ¶ കത്ഥാതി ‘‘നിച്ചം സുഖം അത്താ സുഭ’’ന്തി മാ മനസി അകരിത്ഥ. ഇദം പജഹഥാതി അകുസലം പജഹഥ. ഇദം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരഥാതി കുസലം ഉപസമ്പജ്ജ പടിലഭിത്വാ നിപ്ഫാദേത്വാ വിഹരഥ.

അനുപാദായ ¶ ¶ ആസവേഹി ചിത്താനി വിമുച്ചിംസൂതി അഗ്ഗഹേത്വാ വിമുച്ചിംസു. തേസഞ്ഹി ചിത്താനി യേഹി ആസവേഹി വിമുച്ചിംസു, ന തേ താനി ഗഹേത്വാ വിമുച്ചിംസു. അനുപ്പാദനിരോധേന പന നിരുജ്ഝമാനാ അഗ്ഗഹേത്വാ വിമുച്ചിംസു. തേന വുത്തം – ‘‘അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്താനി വിമുച്ചിംസൂ’’തി. സബ്ബേപി തേ അരഹത്തം പത്വാ സൂരിയരസ്മിസമ്ഫുട്ഠമിവ പദുമവനം വികസിതചിത്താ അഹേസും. തത്ര സുദം സാരിപുത്ത ഭിംസനകസ്സ വനസണ്ഡസ്സ ഭിംസനകതസ്മിം ഹോതീതി തത്രാതി പുരിമവചനാപേക്ഖം; സുദന്തി പദപൂരണമത്തേ നിപാതോ; സാരിപുത്താതി ആലപനം. അയം പനേത്ഥ അത്ഥയോജനാ – തത്രാതി യം വുത്തം ‘‘അഞ്ഞതരസ്മിം ഭിംസനകേ വനസണ്ഡേ’’തി, തത്ര യോ സോ ഭിംസനകോതി വനസണ്ഡോ വുത്തോ, തസ്സ ഭിംസനകസ്സ വനസണ്ഡസ്സ ഭിംസനകതസ്മിം ഹോതി, ഭിംസനകിരിയായ ഹോതീതി അത്ഥോ. കിം ഹോതി? ഇദം ഹോതി – യോ കോചി അവീതരാഗോ…പേ… ലോമാനി ഹംസന്തീതി.

അഥ വാ തത്രാതി സാമിഅത്ഥേ ഭുമ്മം. സുഇതി നിപാതോ; ‘‘കിം സു നാമ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൪൬൯) വിയ. ഇദന്തി അധിപ്പേതമത്ഥം പച്ചക്ഖം വിയ കത്വാ ദസ്സനവചനം. സുഇദന്തി സുദം, സന്ധിവസേന ഇകാരലോപോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇത്ഥിന്ദ്രിയം, അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം (വിഭ. ൨൧൯), ‘‘കിം സൂധ വിത്ത’’ന്തിആദീസു (സം. നി. ൧.൭൩, ൨൪൬; സു. നി. ൧൮൩) വിയ. അയം പനേത്ഥ അത്ഥയോജനാ – തസ്സ സാരിപുത്ത ഭിംസനകസ്സ വനസണ്ഡസ്സ ഭിംസനകതസ്മിം ഇദംസു ഹോതി. ഭിംസനകതസ്മിന്തി ഭിംസനകഭാവേതി അത്ഥോ. ഏകസ്സ തകാരസ്സ ലോപോ ദട്ഠബ്ബോ. ഭിംസനകത്തസ്മിന്തിയേവ വാ പാഠോ. ‘‘ഭിംസനകതായ’’ ഇതി വാ വത്തബ്ബേ ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ. നിമിത്തത്ഥേ ചേതം ഭുമ്മവചനം, തസ്മാ ഏവം സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ – ഭിംസനകഭാവേ ഇദംസു ഹോതി, ഭിംസനകഭാവനിമിത്തം ഭിംസനകഭാവഹേതു ഭിംസനകഭാവപച്ചയാ ഇദംസു ഹോതി. യോ കോചി അവീതരാഗോ തം വനസണ്ഡം പവിസതി, യേഭുയ്യേന ലോമാനി ഹംസന്തീതി ബഹുതരാനി ലോമാനി ഹംസന്തി ഉദ്ധം മുഖാനി സൂചിസദിസാനി കണ്ടകസദിസാനി ച ഹുത്വാ തിട്ഠന്തി, അപ്പാനി ന ഹംസന്തി. ബഹുതരാനം വാ സത്താനം ഹംസന്തി. അപ്പകാനം അതിസൂരപുരിസാനം ന ഹംസന്തി.

ഇദാനി ¶ ¶ അയം ഖോ, സാരിപുത്ത, ഹേതൂതിആദി നിഗമനം. യഞ്ചേത്ഥ അന്തരന്തരാ ന വുത്തം, തം ഉത്താനത്ഥമേവ. തസ്മാ പാളിക്കമേനേവ വേദിതബ്ബം. യം പന വുത്തം ന ചിരട്ഠിതികം അഹോസീതി, തം പുരിസയുഗവസേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. വസ്സഗണനായ ഹി വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ അസീതിവസ്സസഹസ്സാനി ആയു, സമ്മുഖസാവകാനമ്പിസ്സ തത്തകമേവ. ഏവമസ്സ യ്വായം സബ്ബപച്ഛിമകോ സാവകോ, തേന സഹ ഘടേത്വാ സതസഹസ്സം സട്ഠിമത്താനി ച വസ്സസഹസ്സാനി ബ്രഹ്മചരിയം ¶ അട്ഠാസി. പുരിസയുഗവസേന പന യുഗപരമ്പരായ ആഗന്ത്വാ ദ്വേയേവ പുരിസയുഗാനി അട്ഠാസി. തസ്മാ ന ചിരട്ഠിതികന്തി വുത്തം. സിഖിസ്സ പന ഭഗവതോ സത്തതിവസ്സസഹസ്സാനി ആയു. സമ്മുഖസാവകാനമ്പിസ്സ തത്തകമേവ. വേസ്സഭുസ്സ ഭഗവതോ സട്ഠിവസ്സസഹസ്സാനി ആയു. സമ്മുഖസാവകാനമ്പിസ്സ തത്തകമേവ. ഏവം തേസമ്പി യേ സബ്ബപച്ഛിമകാ സാവകാ തേഹി സഹ ഘടേത്വാ സതസഹസ്സതോ ഉദ്ധം ചത്താലീസമത്താനി വീസതിമത്താനി ച വസ്സസഹസ്സാനി ബ്രഹ്മചരിയം അട്ഠാസി. പുരിസയുഗവസേന പന യുഗപരമ്പരായ ആഗന്ത്വാ ദ്വേ ദ്വേയേവ പുരിസയുഗാനി അട്ഠാസി. തസ്മാ ന ചിരട്ഠിതികന്തി വുത്തം.

൨൦. ഏവം ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ തിണ്ണം ബുദ്ധാനം ബ്രഹ്മചരിയസ്സ ന ചിരട്ഠിതികാരണം സുത്വാ ഇതരേസം തിണ്ണം ബ്രഹ്മചരിയസ്സ ചിരട്ഠിതികാരണം സോതുകാമോ പുന ഭഗവന്തം ‘‘കോ പന ഭന്തേ ഹേതൂ’’തി ആദിനാ നയേന പുച്ഛി. ഭഗവാപിസ്സ ബ്യാകാസി. തം സബ്ബം വുത്തപടിപക്ഖവസേന വേദിതബ്ബം. ചിരട്ഠിതികഭാവേപി ചേത്ഥ തേസം ബുദ്ധാനം ആയുപരിമാണതോപി പുരിസയുഗതോപി ഉഭയഥാ ചിരട്ഠിതികതാ വേദിതബ്ബാ. കകുസന്ധസ്സ ഹി ഭഗവതോ ചത്താലീസവസ്സസഹസ്സാനി ആയു, കോണാഗമനസ്സ ഭഗവതോ തിംസവസ്സസഹസ്സാനി, കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ വീസതിവസ്സസഹസ്സാനി; സമ്മുഖസാവകാനമ്പി നേസം തത്തകമേവ. ബഹൂനി ച നേസം സാവകയുഗാനി പരമ്പരായ ബ്രഹ്മചരിയം പവത്തേസും. ഏവം തേസം ആയുപരിമാണതോപി സാവകയുഗതോപി ഉഭയഥാ ബ്രഹ്മചരിയം ചിരട്ഠിതികം അഹോസി.

അമ്ഹാകം പന ഭഗവതോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ ഉപഡ്ഢായുകപ്പമാണേ ദസവസ്സസഹസ്സായുകകാലേ ¶ ഉപ്പജ്ജിതബ്ബം സിയാ. തം അസമ്ഭുണന്തേന പഞ്ചവസ്സസഹസ്സായുകകാലേ, ഏകവസ്സസഹസ്സായുകകാലേ, പഞ്ചവസ്സസതായുകകാലേപി വാ ഉപ്പജ്ജിതബ്ബം സിയാ. യസ്മാ പനസ്സ ബുദ്ധത്തകാരകേ ധമ്മേ ഏസന്തസ്സ പരിയേസന്തസ്സ ഞാണം പരിപാചേന്തസ്സ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാപേന്തസ്സ വസ്സസതായുകകാലേ ¶ ഞാണം പരിപാകമഗമാസി. തസ്മാ അതിപരിത്തായുകകാലേ ഉപ്പന്നോ. തേനസ്സ സാവകപരമ്പരാവസേന ചിരട്ഠിതികമ്പി ബ്രഹ്മചരിയം ആയുപരിമാണവസേന വസ്സഗണനായ നചിരട്ഠിതികമേവാതി വത്തും വട്ടതി.

൨൧. അഥ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോതി കോ അനുസന്ധി? ഏവം തിണ്ണം ബുദ്ധാനം ബ്രഹ്മചരിയസ്സ ചിരട്ഠിതികാരണം സുത്വാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയേവ ചിരട്ഠിതികഭാവഹേതൂതി നിട്ഠം ഗന്ത്വാ ഭഗവതോപി ബ്രഹ്മചരിയസ്സ ചിരട്ഠിതികഭാവം ഇച്ഛന്തോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഭഗവന്തം സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിം യാചി. തസ്സാ യാചനവിധിദസ്സനത്ഥമേതം വുത്തം – അഥ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഉട്ഠായാസനാ ¶ …പേ… ചിരട്ഠിതികന്തി. തത്ഥ അദ്ധനിയന്തി അദ്ധാനക്ഖമം; ദീഘകാലികന്തി വുത്തം ഹോതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

അഥസ്സ ഭഗവാ ‘‘ന താവായം സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തികാലോ’’തി പകാസേന്തോ ‘‘ആഗമേഹി ത്വം സാരിപുത്താ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ആഗമേഹി ത്വന്തി തിട്ഠ താവ ത്വം; അധിവാസേഹി താവ ത്വന്തി വുത്തം ഹോതി. ആദരത്ഥവസേനേവേത്ഥ ദ്വിക്ഖത്തും വുത്തം. ഏതേന ഭഗവാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ സാവകാനം വിസയഭാവം പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘ബുദ്ധവിസയോവ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തീ’’തി ആവികരോന്തോ ‘‘തഥാഗതോ വാ’’തിആദിമാഹ. ഏത്ഥ ച തത്ഥാതി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാചനാപേക്ഖം ഭുമ്മവചനം. തത്രായം യോജനാ – യം വുത്തം ‘‘സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേയ്യാ’’തി, തത്ഥ തസ്സാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ തഥാഗതോയേവ കാലം ജാനിസ്സതീതി. ഏവം വത്വാ അകാലം താവ ദസ്സേതും ‘‘ന താവ സാരിപുത്താ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥ ആസവാ തിട്ഠന്തി ഏതേസൂതി ആസവട്ഠാനീയാ. യേസു ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികാ ദുക്ഖാസവാ കിലേസാസവാ ച പരൂപവാദവിപ്പടിസാരവധബന്ധനാദയോ ചേവ അപായദുക്ഖവിസേസഭൂതാ ച ആസവാ തിട്ഠന്തിയേവ, യസ്മാ നേസം ¶ തേ കാരണം ഹോന്തീതി അത്ഥോ. തേ ആസവട്ഠാനീയാ വീതിക്കമധമ്മാ യാവ ന സങ്ഘേ പാതുഭവന്തി, ന താവ സത്ഥാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതീതി അയമേത്ഥ യോജനാ. യദി ഹി പഞ്ഞപേയ്യ, പരൂപവാദാ പരൂപാരമ്ഭാ ഗരഹദോസാ ന പരിമുച്ചേയ്യ.

കഥം? പഞ്ഞപേന്തേന ഹി ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യാ’’തിആദി സബ്ബം പഞ്ഞപേതബ്ബം ഭവേയ്യ. അദിസ്വാവ വീതിക്കമദോസം ഇമം പഞ്ഞത്തിം ഞത്വാ ¶ പരേ ഏവം ഉപവാദഞ്ച ഉപാരമ്ഭഞ്ച ഗരഹഞ്ച പവത്തേയ്യും – ‘‘കഥഞ്ഹി നാമ സമണോ ഗോതമോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ മേ അന്വായികോ വചനകരോതി ഏത്താവതാ സിക്ഖാപദേഹി പലിവേഠേസ്സതി, പാരാജികം പഞ്ഞപേസ്സതി? നനു ഇമേ കുലപുത്താ മഹന്തം ഭോഗക്ഖന്ധം മഹന്തഞ്ച ഞാതിപരിവട്ടം ഹത്ഥഗതാനി ച രജ്ജാനിപി പഹായ പബ്ബജിതാ, ഘാസച്ഛാദനപരമതായ സന്തുട്ഠാ, സിക്ഖായ തിബ്ബഗാരവാ, കായേ ച ജീവിതേ ച നിരപേക്ഖാ വിഹരന്തി. തേസു നാമ കോ ലോകാമിസഭൂതം മേഥുനം വാ പടിസേവിസ്സതി, പരഭണ്ഡം വാ ഹരിസ്സതി, പരസ്സ വാ ഇട്ഠം കന്തം അതിമധുരം ജീവിതം ഉപച്ഛിന്ദിസ്സതി, അഭൂതഗുണകഥായ വാ ജീവിതം കപ്പേസ്സതി! നനു പാരാജികേ അപഞ്ഞത്തേപി പബ്ബജ്ജാസങ്ഖേപേനേവേതം പാകടം കത’’ന്തി. തഥാഗതസ്സ ച ഥാമഞ്ച ബലഞ്ച സത്താ ന ജാനേയ്യും. പഞ്ഞത്തമ്പി സിക്ഖാപദം കുപ്പേയ്യ, ന യഥാഠാനേ തിട്ഠേയ്യ. സേയ്യഥാപി നാമ അകുസലോ വേജ്ജോ കഞ്ചി അനുപ്പന്നഗണ്ഡം പുരിസം പക്കോസാപേത്വാ ‘‘ഏഹി ഭോ പുരിസ, ഇമസ്മിം തേ സരീരപ്പദേസേ മഹാഗണ്ഡോ ഉപ്പജ്ജിത്വാ അനയബ്യസനം ¶ പാപേസ്സതി, പടികച്ചേവ നം തികിച്ഛാപേഹീ’’തി വത്വാ ‘‘സാധാചരിയ, ത്വംയേവ നം തികിച്ഛസ്സൂ’’തി വുത്തോ തസ്സ അരോഗം സരീരപ്പദേസം ഫാലേത്വാ ലോഹിതം നീഹരിത്വാ ആലേപനബന്ധനധോവനാദീഹി തം പദേസം സഞ്ഛവിം കത്വാ തം പുരിസം വദേയ്യ – ‘‘മഹാരോഗോ തേ മയാ തികിച്ഛിതോ, ദേഹി മേ ദേയ്യധമ്മ’’ന്തി. സോ തം ‘‘കിമയം ബാലവേജ്ജോ വദതി? കതരോ കിര മേ ഇമിനാ രോഗോ തികിച്ഛിതോ? നനു മേ അയം ദുക്ഖഞ്ച ജനേതി, ലോഹിതക്ഖയഞ്ച മം പാപേതീ’’തി ഏവം ഉപവദേയ്യ ചേവ ഉപാരമ്ഭേയ്യ ¶ ച ഗരഹേയ്യ ച, ന ചസ്സ ഗുണം ജാനേയ്യ. ഏവമേവ യദി അനുപ്പന്നേ വീതിക്കമദോസേ സത്ഥാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേയ്യ, പരൂപവാദാദീഹി ച ന പരിമുച്ചേയ്യ, ന ചസ്സ ഥാമം വാ ബലം വാ സത്താ ജാനേയ്യും, പഞ്ഞത്തമ്പി സിക്ഖാപദം കുപ്പേയ്യ, ന യഥാഠാനേ തിട്ഠേയ്യ. തസ്മാ വുത്തം – ‘‘ന താവ സാരിപുത്ത സത്ഥാ സാവകാനം…പേ… പാതുഭവന്തീ’’തി.

ഏവം അകാലം ദസ്സേത്വാ പുന കാലം ദസ്സേതും ‘‘യതോ ച ഖോ സാരിപുത്താ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യതോതി യദാ; യസ്മിം കാലേതി വുത്തം ഹോതി. സേസം വുത്താനുസാരേനേവ വേദിതബ്ബം. അയം വാ ഹേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – യസ്മിം സമയേ ‘‘ആസവട്ഠാനീയാ ധമ്മാ’’തി സങ്ഖ്യം ഗതാ വീതിക്കമദോസാ സങ്ഘേ പാതുഭവന്തി, തദാ സത്ഥാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതി, ഉദ്ദിസതി പാതിമോക്ഖം. കസ്മാ? തേസംയേവ ‘‘ആസവട്ഠാനീയാ ധമ്മാ’’തി സങ്ഖ്യം ¶ ഗതാനം വീതിക്കമദോസാനം പടിഘാതായ. ഏവം പഞ്ഞപേന്തോ യഥാ നാമ കുസലോ വേജ്ജോ ഉപ്പന്നം ഗണ്ഡം ഫാലനലേപനബന്ധനധോവനാദീഹി തികിച്ഛന്തോ രോഗം വൂപസമേത്വാ സഞ്ഛവിം കത്വാ ന ത്വേവ ഉപവാദാദിരഹോ ഹോതി, സകേ ച ആചരിയകേ വിദിതാനുഭാവോ ഹുത്വാ സക്കാരം പാപുണാതി; ഏവം ന ച ഉപവാദാദിരഹോ ഹോതി, സകേ ച സബ്ബഞ്ഞുവിസയേ വിദിതാനുഭാവോ ഹുത്വാ സക്കാരം പാപുണാതി. തഞ്ചസ്സ സിക്ഖാപദം അകുപ്പം ഹോതി, യഥാഠാനേ തിട്ഠതീതി.

ഏവം ആസവട്ഠാനീയാനം ധമ്മാനം അനുപ്പത്തിം സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ അകാലം ഉപ്പത്തിഞ്ച കാലന്തി വത്വാ ഇദാനി തേസം ധമ്മാനം അനുപ്പത്തികാലഞ്ച ഉപ്പത്തികാലഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘ന താവ സാരിപുത്ത ഇധേകച്ചേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉത്താനത്ഥാനി പദാനി പാളിവസേനേവ വേദിതബ്ബാനി. അയം പന അനുത്താനപദവണ്ണനാ – രത്തിയോ ജാനന്തീതി രത്തഞ്ഞൂ, അത്തനോ പബ്ബജിതദിവസതോ പട്ഠായ ബഹുകാ രത്തിയോ ജാനന്തി, ചിരപബ്ബജിതാതി വുത്തം ഹോതി. രത്തഞ്ഞൂഹി മഹത്തം രത്തഞ്ഞുമഹത്തം; ചിരപബ്ബജിതേഹി മഹന്തഭാവന്തി അത്ഥോ. തത്ര രത്തഞ്ഞുമഹത്തം പത്തേ സങ്ഘേ ¶ ഉപസേനം വങ്ഗന്തപുത്തം ആരബ്ഭ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സോ ഹായസ്മാ ഊനദസവസ്സേ ഭിക്ഖൂ ഉപസമ്പാദേന്തേ ദിസ്വാ ഏകവസ്സോ സദ്ധിവിഹാരികം ഉപസമ്പാദേസി. അഥ ഭഗവാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസി – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ ¶ , ഊനദസവസ്സേന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ. യോ ഉപസമ്പാദേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൭൫). ഏവം പഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേ പുന ഭിക്ഖൂ ‘‘ദസവസ്സാമ്ഹ ദസവസ്സാമ്ഹാ’’തി ബാലാ അബ്യത്താ ഉപസമ്പാദേന്തി. അഥ ഭഗവാ അപരമ്പി സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേസി – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ബാലേന അബ്യത്തേന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ. യോ ഉപസമ്പാദേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന ദസവസ്സേന വാ അതിരേകദസവസ്സേന വാ ഉപസമ്പാദേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൭൬) രത്തഞ്ഞുമഹത്തം പത്തകാലേ ദ്വേ സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞത്താനി.

വേപുല്ലമഹത്തന്തി വിപുലഭാവേന മഹത്തം. സങ്ഘോ ഹി യാവ ന ഥേരനവമജ്ഝിമാനം വസേന വേപുല്ലമഹത്തം പത്തോ ഹോതി, താവ സേനാസനാനി പഹോന്തി. സാസനേ ഏകച്ചേ ആസവട്ഠാനീയാ ധമ്മാ ന ഉപ്പജ്ജന്തി. വേപുല്ലമഹത്തം പന പത്തേ തേ ഉപ്പജ്ജന്തി. അഥ സത്ഥാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതി. തത്ഥ വേപുല്ലമഹത്തം പത്തേ സങ്ഘേ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദാനി ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു അനുപസമ്പന്നേന ഉത്തരി ദിരത്തതിരത്തം സഹസേയ്യം കപ്പേയ്യ, പാചിത്തിയം’’ ¶ (പാചി. ൫൧); ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ അനുവസ്സം വുട്ഠാപേയ്യ, പാചിത്തിയം’’ (പാചി. ൧൧൭൧); ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ ഏകം വസ്സം ദ്വേ വുട്ഠാപേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൧൧൭൫) ഇമിനാ നയേന വേദിതബ്ബാനി.

ലാഭഗ്ഗമഹത്തന്തി ലാഭസ്സ അഗ്ഗമഹത്തം; യോ ലാഭസ്സ അഗ്ഗോ ഉത്തമോ മഹന്തഭാവോ, തം പത്തോ ഹോതീതി അത്ഥോ. ലാഭേന വാ അഗ്ഗമഹത്തമ്പി, ലാഭേന സേട്ഠത്തഞ്ച മഹന്തത്തഞ്ച പത്തോതി അത്ഥോ. സങ്ഘോ ഹി യാവ ന ലാഭഗ്ഗമഹത്തം പത്തോ ഹോതി, താവ ന ലാഭം പടിച്ച ആസവട്ഠാനീയാ ധമ്മാ ഉപ്പജ്ജന്തി. പത്തേ പന ഉപ്പജ്ജന്തി, അഥ സത്ഥാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതി ¶ – ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു അചേലകസ്സ വാ പരിബ്ബാജകസ്സ വാ പരിബ്ബാജികായ വാ സഹത്ഥാ ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ ദദേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൨൭൦). ഇദഞ്ഹി ലാഭഗ്ഗമഹത്തം പത്തേ സങ്ഘേ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം.

ബാഹുസച്ചമഹത്തന്തി ബാഹുസച്ചസ്സ മഹന്തഭാവം. സങ്ഘോ ഹി യാവ ന ബാഹുസച്ചമഹത്തം പത്തോ ഹോതി, താവ ന ആസവട്ഠാനീയാ ധമ്മാ ഉപ്പജ്ജന്തി. ബാഹുസച്ചമഹത്തം പത്തേ പന യസ്മാ ഏകമ്പി നികായം, ദ്വേപി…പേ… പഞ്ചപി നികായേ ഉഗ്ഗഹേത്വാ അയോനിസോ ഉമ്മുജ്ജമാനാ പുഗ്ഗലാ രസേന രസം സംസന്ദിത്വാ ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം സത്ഥുസാസനം ദീപേന്തി. അഥ സത്ഥാ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു ഏവം വദേയ്യ – തഥാഹം ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി…പേ… സമണുദ്ദേസോപി ചേ ഏവം വദേയ്യാ’’തിആദിനാ (പാചി. ൪൧൮) നയേന സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതീതി.

ഏവം ¶ ഭഗവാ ആസവട്ഠാനീയാനം ധമ്മാനം അനുപ്പത്തികാലഞ്ച ഉപ്പത്തികാലഞ്ച ദസ്സേത്വാ തസ്മിം സമയേ സബ്ബസോപി തേസം അഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘നിരബ്ബുദോ ഹി സാരിപുത്താ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ നിരബ്ബുദോതി അബ്ബുദവിരഹിതോ; അബ്ബുദാ വുച്ചന്തി ചോരാ, നിച്ചോരോതി അത്ഥോ. ചോരാതി ച ഇമസ്മിം അത്ഥേ ദുസ്സീലാവ അധിപ്പേതാ. തേ ഹി അസ്സമണാവ ഹുത്വാ സമണപടിഞ്ഞതായ പരേസം പച്ചയേ ചോരേന്തി. തസ്മാ നിരബ്ബുദോതി നിച്ചോരോ, നിദ്ദുസ്സീലോതി വുത്തം ഹോതി. നിരാദീനവോതി നിരുപദ്ദവോ നിരുപസഗ്ഗോ; ദുസ്സീലാദീനവരഹിതോയേവാതി വുത്തം ഹോതി. അപഗതകാളകോതി കാളകാ വുച്ചന്തി ദുസ്സീലായേവ; തേ ഹി സുവണ്ണവണ്ണാപി സമാനാ കാളകധമ്മയോഗാ കാളകാത്വേവ വേദിതബ്ബാ. തേസം അഭാവാ അപഗതകാളകോ ¶ . അപഹതകാളകോതിപി പാഠോ. സുദ്ധോതി അപഗതകാളകത്തായേവ സുദ്ധോ പരിയോദാതോ പഭസ്സരോ. സാരേ പതിട്ഠിതോതി സാരോ വുച്ചന്തി സീല-സമാധി-പഞ്ഞാവിമുത്തി-വിമുത്തിഞാണദസ്സനഗുണാ, തസ്മിം സാരേ പതിട്ഠിതത്താ സാരേ പതിട്ഠിതോ.

ഏവം സാരേ പതിട്ഠിതഭാവം വത്വാ പുന സോ ചസ്സ സാരേ പതിട്ഠിതഭാവോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി ദസ്സേന്തോ ഇമേസഞ്ഹി സാരിപുത്താതി ആദിമാഹ. തത്രായം സങ്ഖേപവണ്ണനാ – യാനിമാനി വേരഞ്ജായം ¶ വസ്സാവാസം ഉപഗതാനി പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി, ഇമേസം യോ ഗുണവസേന പച്ഛിമകോ സബ്ബപരിത്തഗുണോ ഭിക്ഖു, സോ സോതാപന്നോ. സോതാപന്നോതി സോതം ആപന്നോ; സോതോതി ച മഗ്ഗസ്സേതം അധിവചനം. സോതാപന്നോതി തേന സമന്നാഗതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ. യഥാഹ –

‘‘സോതോ സോതോതി ഹിദം, സാരിപുത്ത, വുച്ചതി; കതമോ നു ഖോ, സാരിപുത്ത, സോതോതി? അയമേവ ഹി, ഭന്തേ, അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധീ’’തി. ‘‘സോതാപന്നോ സോതാപന്നോതി ഹിദം, സാരിപുത്ത, വുച്ചതി; കതമോ നു ഖോ, സാരിപുത്ത, സോതാപന്നോ’’തി? ‘‘യോ ഹി, ഭന്തേ, ഇമിനാ അരിയേന അട്ഠങ്ഗികേന മഗ്ഗേന സമന്നാഗതോ, അയം വുച്ചതി – സോതാപന്നോ. സോയമായസ്മാ ഏവംനാമോ ഏവംഗോത്തോ’’തി (സം. നി. ൫.൧൦൦൧). ഇധ പന മഗ്ഗേന ഫലസ്സ നാമം ദിന്നം. തസ്മാ ഫലട്ഠോ ‘‘സോതാപന്നോ’’തി വേദിതബ്ബോ.

അവിനിപാതധമ്മോതി വിനിപാതേതീതി വിനിപാതോ; നാസ്സ വിനിപാതോ ധമ്മോതി അവിനിപാതധമ്മോ, ന അത്താനം അപായേസു വിനിപാതനസഭാവോതി വുത്തം ഹോതി. കസ്മാ? യേ ധമ്മാ അപായഗമനീയാ, തേസം പരിക്ഖയാ. വിനിപതനം വാ വിനിപാതോ, നാസ്സ വിനിപാതോ ധമ്മോതി അവിനിപാതധമ്മോ, അപായേസു വിനിപാതനസഭാവോ അസ്സ നത്ഥീതി വുത്തം ഹോതി. സമ്മത്തനിയാമേന മഗ്ഗേന ¶ നിയതത്താ നിയതോ. സമ്ബോധി പരം അയനം പരാ ഗതി അസ്സാതി സമ്ബോധിപരായണോ. ഉപരി മഗ്ഗത്തയം അവസ്സം സമ്പാപകോതി അത്ഥോ. കസ്മാ? പടിലദ്ധപഠമമഗ്ഗത്താതി.

വിനയപഞ്ഞത്തിയാചനകഥാ നിട്ഠിതാ.

൨൨. ഏവം ധമ്മസേനാപതിം സഞ്ഞാപേത്വാ വേരഞ്ജായം തം വസ്സാവാസം വീതിനാമേത്വാ വുത്ഥവസ്സോ മഹാപവാരണായ പവാരേത്വാ അഥ ഖോ ഭഗവാ ¶ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി. ആമന്തേസീതി ആലപി അഭാസി സമ്ബോധേസി. കിന്തി? ആചിണ്ണം ഖോ പനേതന്തി ഏവമാദി. ആചിണ്ണന്തി ചരിതം വത്തം അനുധമ്മതാ. തം ഖോ പനേതം ആചിണ്ണം ദുവിധം ഹോതി – ബുദ്ധാചിണ്ണം, സാവകാചിണ്ണന്തി. കതമം ബുദ്ധാചിണ്ണം? ഇദം താവ ഏകം – യേഹി നിമന്തിതാ വസ്സം വസന്തി, ന തേ അനപലോകേത്വാ അനാപുച്ഛിത്വാ ജനപദചാരികം പക്കമന്തി. സാവകാ പന അപലോകേത്വാ വാ അനപലോകേത്വാ വാ യഥാസുഖം പക്കമന്തി.

അപരമ്പി ബുദ്ധാചിണ്ണം – വുത്ഥവസ്സാ പവാരേത്വാ ജനസങ്ഗഹത്ഥായ ജനപദചാരികം പക്കമന്തിയേവ. ജനപദചാരികം ചരന്താ ച മഹാമണ്ഡലം മജ്ഝിമമണ്ഡലം അന്തിമമണ്ഡലന്തി ഇമേസം തിണ്ണം മണ്ഡലാനം അഞ്ഞതരസ്മിം മണ്ഡലേ ¶ ചരന്തി. തത്ഥ മഹാമണ്ഡലം നവയോജനസതികം, മജ്ഝിമമണ്ഡലം ഛയോജനസതികം, അന്തിമമണ്ഡലം തിയോജനസതികം. യദാ മഹാമണ്ഡലേ ചാരികം ചരിതുകാമാ ഹോന്തി, തദാ മഹാപവാരണായ പവാരേത്വാ പാടിപദദിവസേ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരാ നിക്ഖമിത്വാ ഗാമനിഗമാദീസു മഹാജനം ആമിസപടിഗ്ഗഹേന അനുഗ്ഗണ്ഹന്താ ധമ്മദാനേന ചസ്സ വിവട്ടുപനിസ്സിതം കുസലം വഡ്ഢേന്താ നവഹി മാസേഹി ജനപദചാരികം പരിയോസാപേന്തി. സചേ പന അന്തോവസ്സേ ഭിക്ഖൂനം സമഥവിപസ്സനാ തരുണാ ഹോന്തി, മഹാപവാരണായ അപ്പവാരേത്വാ പവാരണാസങ്ഗഹം ദത്വാ കത്തികപുണ്ണമായം പവാരേത്വാ മാഗസിരസ്സ പഠമദിവസേ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരാ നിക്ഖമിത്വാ വുത്തനയേനേവ മജ്ഝിമമണ്ഡലേ അട്ഠഹി മാസേഹി ചാരികം പരിയോസാപേന്തി. സചേ പന നേസം വുത്ഥവസ്സാനം അപരിപാകിന്ദ്രിയാ വേനേയ്യസത്താ ഹോന്തി, തേസം ഇന്ദ്രിയപരിപാകം ആഗമേന്താ മാഗസിരമാസമ്പി തത്ഥേവ വസിത്വാ ഫുസ്സമാസസ്സ പഠമദിവസേ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരാ നിക്ഖമിത്വാ വുത്തനയേനേവ അന്തിമമണ്ഡലേ സത്തഹി മാസേഹി ചാരികം പരിയോസാപേന്തി. തേസു ച മണ്ഡലേസു യത്ഥ കത്ഥചി വിചരന്താപി തേ തേ സത്തേ കിലേസേഹി വിയോജേന്താ ¶ സോതാപത്തിഫലാദീഹി പയോജേന്താ വേനേയ്യവസേനേവ നാനാവണ്ണാനി പുപ്ഫാനി ഓചിനന്താ വിയ ചരന്തി.

അപരമ്പി ബുദ്ധാനം ആചിണ്ണം – ദേവസികം പച്ചൂസസമയേ സന്തം സുഖം നിബ്ബാനാരമ്മണം കത്വാ ഫലസമാപത്തിസമാപജ്ജനം, ഫലസമാപത്തിയാ വുട്ഠഹിത്വാ ദേവസികം മഹാകരുണാസമാപത്തിയാ സമാപജ്ജനം, തതോ വുട്ഠഹിത്വാ ദസസഹസ്സചക്കവാളേ ബോധനേയ്യസത്തസമവലോകനം.

അപരമ്പി ¶ ബുദ്ധാനം ആചിണ്ണം – ആഗന്തുകേഹി സദ്ധിം പഠമതരം പടിസന്ഥാരകരണം, അട്ഠുപ്പത്തിവസേന ധമ്മദേസനാ, ഓതിണ്ണേ ദോസേ സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനന്തി ഇദം ബുദ്ധാചിണ്ണം.

കതമം സാവകാചിണ്ണം? ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ദ്വിക്ഖത്തും സന്നിപാതോ പുരേ വസ്സൂപനായികായ ച കമ്മട്ഠാനഗ്ഗഹണത്ഥം, വുത്ഥവസ്സാനഞ്ച അധിഗതഗുണാരോചനത്ഥം ഉപരി കമ്മട്ഠാനഗ്ഗഹണത്ഥഞ്ച ¶ . ഇദം സാവകാചിണ്ണം. ഇധ പന ബുദ്ധാചിണ്ണം ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘ആചിണ്ണം ഖോ പനേതം, ആനന്ദ, തഥാഗതാന’’ന്തി.

ആയാമാതി ആഗച്ഛ യാമ. അപലോകേസ്സാമാതി ചാരികം ചരണത്ഥായ ആപുച്ഛിസ്സാമ. ഏവന്തി സമ്പടിച്ഛനത്ഥേ നിപാതോ. ഭന്തേതി ഗാരവാധിവചനമേതം; സത്ഥുനോ പടിവചനദാനന്തിപി വട്ടതി. ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസീതി ഭഗവതോ വചനം പടിഅസ്സോസി, അഭിമുഖോ ഹുത്വാ സുണി സമ്പടിച്ഛി. ഏവന്തി ഇമിനാ വചനേന പടിഗ്ഗഹേസീതി വുത്തം ഹോതി.

അഥ ഖോ ഭഗവാ നിവാസേത്വാതി ഇധ പുബ്ബണ്ഹസമയന്തി വാ സായന്ഹസമയന്തി വാ ന വുത്തം. ഏവം സന്തേപി ഭഗവാ കതഭത്തകിച്ചോ മജ്ഝന്ഹികം വീതിനാമേത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം പച്ഛാസമണം കത്വാ നഗരദ്വാരതോ പട്ഠായ നഗരവീഥിയോ സുവണ്ണരസപിഞ്ജരാഹി രംസീഹി സമുജ്ജോതയമാനോ യേന വേരഞ്ജസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ നിവേസനം തേനുപസങ്കമി. ഘരദ്വാരേ ഠിതമത്തമേവ ചസ്സ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പരിജനോ ആരോചേസി. ബ്രാഹ്മണോ സതിം പടിലഭിത്വാ സംവേഗജാതോ സഹസാ വുട്ഠായ മഹാരഹം ആസനം പഞ്ഞപേത്വാ ഭഗവന്തം പച്ചുഗ്ഗമ്മ ‘‘ഇതോ, ഭഗവാ, ഉപസങ്കമതൂ’’തി ആഹ. ഭഗവാ ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. അഥ ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം ഉപനിസീദിതുകാമോ അത്തനാ ഠിതപദേസതോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി. ഇതോ പരം ഉത്താനത്ഥമേവ.

യം പന ബ്രാഹ്മണോ ആഹ – ‘‘അപിച യോ ദേയ്യധമ്മോ, സോ ന ദിന്നോ’’തി. തത്രായമധിപ്പായോ ¶ – മയാ നിമന്തിതാനം വസ്സംവുത്ഥാനം തുമ്ഹാകം തേമാസം ദിവസേ ദിവസേ പാതോ യാഗുഖജ്ജകം, മജ്ഝന്ഹികേ ഖാദനീയഭോജനീയം, സായന്ഹേ അനേകവിധ പാനവികതി ഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി പൂജാസക്കാരോതി ഏവമാദികോ യോ ദേയ്യധമ്മോ ദാതബ്ബോ അസ്സ, സോ ന ദിന്നോതി. തഞ്ച ഖോ നോ അസന്തന്തി ഏത്ഥ പന ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ വേദിതബ്ബോ. സോ ച ഖോ ദേയ്യധമ്മോ അമ്ഹാകം നോ അസന്തോതി അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ. അഥ ¶ വാ യം ദാനവത്ഥും മയം തുമ്ഹാകം ദദേയ്യാമ, തഞ്ച ഖോ നോ അസന്തന്തി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

നോപി അദാതുകമ്യതാതി അദാതുകാമതാപി ¶ നോ നത്ഥി, യഥാ പഹൂതവിത്തൂപകരണാനം മച്ഛരീനം. തം കുതേത്ഥ ലബ്ഭാ ബഹുകിച്ചാ ഘരാവാസാതി തത്രായം യോജനാ – യസ്മാ ബഹുകിച്ചാ ഘരാവാസാ, തസ്മാ ഏത്ഥ സന്തേപി ദേയ്യധമ്മേ ദാതുകമ്യതായ ച തം കുതോ ലബ്ഭാ കുതോ തം സക്കാ ലദ്ധും, യം മയം തുമ്ഹാകം ദേയ്യധമ്മം ദദേയ്യാമാതി ഘരാവാസം ഗരഹന്തോ ആഹ. സോ കിര മാരേന ആവട്ടിതഭാവം ന ജാനാതി, ‘‘ഘരാവാസപലിബോധേന മേ സതിസമ്മോസോ ജാതോ’’തി മഞ്ഞി, തസ്മാ ഏവമാഹ. അപിച – തം കുതേത്ഥ ലബ്ഭാതി ഇമസ്മിം തേമാസബ്ഭന്തരേ യമഹം തുമ്ഹാകം ദദേയ്യം, തം കുതോ ലബ്ഭാ? ബഹുകിച്ചാ ഹി ഘരാവാസാതി ഏവമേത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

അഥ ബ്രാഹ്മണോ ‘‘യംനൂനാഹം യം മേ തീഹി മാസേഹി ദാതബ്ബം സിയാ, തം സബ്ബം ഏകദിവസേനേവ ദദേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ അധിവാസേതു മേ ഭവം ഗോതമോതിആദിമാഹ. തത്ഥ സ്വാതനായാതി യം മേ തുമ്ഹേസു സക്കാരം കരോതോ സ്വേ ഭവിസ്സതി പുഞ്ഞഞ്ചേവ പീതിപാമോജ്ജഞ്ച, തദത്ഥായ. അഥ തഥാഗതോ ‘‘സചേ അഹം നാധിവാസേയ്യം, ‘അയം തേമാസം കിഞ്ചി അലദ്ധാ കുപിതോ മഞ്ഞേ, തേന മേ യാചിയമാനോ ഏകഭത്തമ്പി ന പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, നത്ഥി ഇമസ്മിം അധിവാസനഖന്തി, അസബ്ബഞ്ഞൂ അയ’ന്തി ഏവം ബ്രാഹ്മണോ ച വേരഞ്ജാവാസിനോ ച ഗരഹിത്വാ ബഹും അപുഞ്ഞം പസവേയ്യും, തം തേസം മാ അഹോസീ’’തി തേസം അനുകമ്പായ അധിവാസേസി ഭഗവാ തുണ്ഹീഭാവേന.

അധിവാസേത്വാ ച അഥ ഖോ ഭഗവാ വേരഞ്ജം ബ്രാഹ്മണം ‘‘അലം ഘരാവാസപലിബോധചിന്തായാ’’തി സഞ്ഞാപേത്വാ തങ്ഖണാനുരൂപായ ധമ്മിയാ കഥായ ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികം അത്ഥം സന്ദസ്സേത്വാ കുസലേ ധമ്മേ സമാദപേത്വാ ഗണ്ഹാപേത്വാ തത്ഥ ച നം സമുത്തേജേത്വാ സഉസ്സാഹം കത്വാ തായ സഉസ്സാഹതായ അഞ്ഞേഹി ച വിജ്ജമാനഗുണേഹി സമ്പഹംസേത്വാ ധമ്മരതനവസ്സം വസ്സേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. പക്കന്തേ ച പന ഭഗവതി വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ പുത്തദാരം ആമന്തേസി – ‘‘മയം, ഭണേ, ഭഗവന്തം തേമാസം നിമന്തേത്വാ ഏകദിവസം ഏകഭത്തമ്പി നാദമ്ഹ. ഹന്ദ, ദാനി തഥാ ദാനം പടിയാദേഥ യഥാ തേമാസികോപി ദേയ്യധമ്മോ സ്വേ ഏകദിവസേനേവ ¶ ദാതും സക്കാ ഹോതീ’’തി. തതോ പണീതം ¶ ദാനം പടിയാദാപേത്വാ ¶ യം ദിവസം ഭഗവാ നിമന്തിതോ, തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന ആസനട്ഠാനം അലങ്കാരാപേത്വാ മഹാരഹാനി ആസനാനി പഞ്ഞപേത്വാ ഗന്ധധൂമവാസകുസുമവിചിത്രം മഹാപൂജം സജ്ജേത്വാ ഭഗവതോ കാലം ആരോചാപേസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന…പേ… നിട്ഠിതം ഭത്ത’’ന്തി.

൨൩. ഭഗവാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ തത്ഥ അഗമാസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ…പേ… നിസീദി സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേനാ’’തി. അഥ ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘന്തി ബുദ്ധപ്പമുഖന്തി ബുദ്ധപരിണായകം; ബുദ്ധം സങ്ഘത്ഥേരം കത്വാ നിസിന്നന്തി വുത്തം ഹോതി. പണീതേനാതി ഉത്തമേന. സഹത്ഥാതി സഹത്ഥേന. സന്തപ്പേത്വാതി സുട്ഠു തപ്പേത്വാ, പരിപുണ്ണം സുഹിതം യാവദത്ഥം കത്വാ. സമ്പവാരേത്വാതി സുട്ഠു പവാരേത്വാ ‘അല’ന്തി ഹത്ഥസഞ്ഞായ മുഖസഞ്ഞായ വചീഭേദേന ച പടിക്ഖിപാപേത്വാ. ഭുത്താവിന്തി ഭുത്തവന്തം. ഓനീതപത്തപാണിന്തി പത്തതോ ഓനീതപാണിം; അപനീതഹത്ഥന്തി വുത്തം ഹോതി. തിചീവരേന അച്ഛാദേസീതി തിചീവരം ഭഗവതോ അദാസി. ഇദം പന വോഹാരവചനമത്തം ഹോതി ‘‘തിചീവരേന അച്ഛാദേസീ’’തി, തസ്മിഞ്ച തിചീവരേ ഏകമേകോ സാടകോ സഹസ്സം അഗ്ഘതി. ഇതി ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവതോ തിസഹസ്സഗ്ഘനകം തിചീവരമദാസി ഉത്തമം കാസികവത്ഥസദിസം. ഏകമേകഞ്ച ഭിക്ഖും ഏകമേകേന ദുസ്സയുഗേനാതി ഏകമേകേന ദുസ്സയുഗളേന. തത്ര ഏകസാടകോ പഞ്ചസതാനി അഗ്ഘതി. ഏവം പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം പഞ്ചസതസഹസ്സഗ്ഘനകാനി ദുസ്സാനി അദാസി. ബ്രാഹ്മണോ ഏത്തകമ്പി ദത്വാ അതുട്ഠോ പുന സത്തട്ഠസഹസ്സഗ്ഘനകേ അനേകരത്തകമ്ബലേ ച പട്ടുണ്ണപത്തപടേ ച ഫാലേത്വാ ഫാലേത്വാ ആയോഗഅംസബദ്ധകകായബന്ധനപരിസ്സാവനാദീനം അത്ഥായ അദാസി. സതപാകസഹസ്സപാകാനഞ്ച ഭേസജ്ജതേലാനം തുമ്ബാനി പൂരേത്വാ ഏകമേകസ്സ ഭിക്ഖുനോ അബ്ഭഞ്ജനത്ഥായ സഹസ്സഗ്ഘനകം തേലമദാസി. കിം ബഹുനാ, ചതൂസു പച്ചയേസു ന കോചി പരിക്ഖാരോ സമണപരിഭോഗോ ¶ അദിന്നോ നാമ അഹോസി. പാളിയം പന ചീവരമത്തമേവ വുത്തം.

ഏവം മഹായാഗം യജിത്വാ സപുത്തദാരം വന്ദിത്വാ നിസിന്നം അഥ ഖോ ഭഗവാ വേരഞ്ജം ബ്രാഹ്മണം തേമാസം മാരാവട്ടനേന ധമ്മസവനാമതരസപരിഭോഗപരിഹീനം ഏകദിവസേനേവ ധമ്മാമതവസ്സം വസ്സേത്വാ പുരിപുണ്ണസങ്കപ്പം കുരുമാനോ ധമ്മിയാ ¶ കഥായ സന്ദസ്സേത്വാ…പേ… ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. ബ്രാഹ്മണോപി സപുത്തദാരോ ഭഗവന്തഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച വന്ദിത്വാ ‘‘പുനപി, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം അനുഗ്ഗഹം കരേയ്യാഥാ’’തി ഏവമാദീനി വദന്തോ അനുബന്ധിത്വാ അസ്സൂനി പവത്തയമാനോ നിവത്തി.

അഥ ഖോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം യഥാഭിരന്തം വിഹരിത്വാതി യഥാജ്ഝാസയം യഥാരുചിതം വാസം വസിത്വാ വേരഞ്ജായ നിക്ഖമിത്വാ മഹാമണ്ഡലേ ചാരികായ ചരണകാലേ ഗന്തബ്ബം ബുദ്ധവീഥി പഹായ ദുബ്ഭിക്ഖദോസേന ¶ കിലന്തം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഉജുനാവ മഗ്ഗേന ഗഹേത്വാ ഗന്തുകാമോ സോരേയ്യാദീനി അനുപഗമ്മ പയാഗപതിട്ഠാനം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ഗങ്ഗം നദിം ഉത്തരിത്വാ യേന ബാരാണസീ തദവസരി. തേന അവസരി തദവസരി. തത്രാപി യഥാജ്ഝാസയം വിഹരിത്വാ വേസാലിം അഗമാസി. തേന വുത്തം – ‘‘അനുപഗമ്മ സോരേയ്യം…പേ… വേസാലിയം വിഹരതി മഹാവനേ കൂടാഗാരസാലായ’’ന്തി.

സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ

തത്രിദം സമന്തപാസാദികായ സമന്തപാസാദികത്തസ്മിം –

ആചരിയപരമ്പരതോ, നിദാനവത്ഥുപ്പഭേദദീപനതോ;

പരസമയവിവജ്ജനതോ, സകസമയവിസുദ്ധിതോ ചേവ.

ബ്യഞ്ജനപരിസോധനതോ, പദത്ഥതോ പാളിയോജനക്കമതോ;

സിക്ഖാപദനിച്ഛയതോ, വിഭങ്ഗനയഭേദദസ്സനതോ.

സമ്പസ്സതം ന ദിസ്സതി, കിഞ്ചി അപാസാദികം യതോ ഏത്ഥ;

വിഞ്ഞൂനമയം തസ്മാ, സമന്തപാസാദികാത്വേവ.

സംവണ്ണനാ ¶ പവത്താ, വിനയസ്സ വിനേയ്യദമനകുസലേന;

വുത്തസ്സ ലോകനാഥേന, ലോകമനുകമ്പമാനേനാതി.

൨൪. ഇതോ ¶ ¶ പരം തേന ഖോ പന സമയേന വേസാലിയാ അവിദൂരേതിആദി യേഭുയ്യേന ഉത്താനത്ഥം. തസ്മാ അനുപദവണ്ണനം പഹായ യത്ഥ യത്ഥ വത്തബ്ബം അത്ഥി, തം തദേവ വണ്ണയിസ്സാമ. കലന്ദഗാമോതി കലന്ദകാ വുച്ചന്തി കാളകാ, തേസം വസേന ലദ്ധനാമോ ഗാമോ. കലന്ദപുത്തോതി ഗാമവസേന ലദ്ധനാമസ്സ രാജസമ്മതസ്സ ചത്താലീസകോടിവിഭവസ്സ കലന്ദസേട്ഠിനോ പുത്തോ. യസ്മാ പന തസ്മിം ഗാമേ അഞ്ഞേപി കലന്ദനാമകാ മനുസ്സാ അത്ഥി, തസ്മാ കലന്ദപുത്തോതി വത്വാ പുന സേട്ഠിപുത്തോതി വുത്തം. സമ്ബഹുലേഹീതി ബഹുകേഹി. സഹായകേഹീതി സുഖദുക്ഖാനി സഹ ആയന്തി ഉപഗച്ഛന്തീതി സഹായാ, സഹായാ ഏവ സഹായകാ, തേഹി സഹായകേഹി. സദ്ധിന്തി ഏകതോ. കേനചിദേവ കരണീയേനാതി കേനചിദേവ ഭണ്ഡപ്പയോജനഉദ്ധാരസാരണാദിനാ കിച്ചേന; കത്തികനക്ഖത്തകീളാകിച്ചേനാതിപി വദന്തി. ഭഗവാ ഹി കത്തികജുണ്ഹപക്ഖേ വേസാലിം സമ്പാപുണി. കത്തികനക്ഖത്തകീളാ ചേത്ഥ ഉളാരാ ഹോതി. തദത്ഥം ഗതോതി വേദിതബ്ബോ.

അദ്ദസ ഖോതി കഥം അദ്ദസ? സോ കിര നഗരതോ ഭുത്തപാതരാസം സുദ്ധുത്തരാസങ്ഗം മാലാഗന്ധവിലേപനഹത്ഥം ബുദ്ധദസ്സനത്ഥം ധമ്മസവനത്ഥഞ്ച നിക്ഖമന്തം മഹാജനം ദിസ്വാ ‘‘ക്വ ഗച്ഛഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ബുദ്ധദസ്സനത്ഥം ധമ്മസവനത്ഥഞ്ചാ’’തി. തേന ഹി ‘‘അഹമ്പി ഗച്ഛാമീ’’തി ഗന്ത്വാ ചതുബ്ബിധായ പരിസായ പരിവുതം ബ്രഹ്മസ്സരേന ധമ്മം ദേസേന്തം ഭഗവന്തം അദ്ദസ. തേന വുത്തം – ‘‘അദ്ദസ ഖോ…പേ… ദേസേന്ത’’ന്തി. ദിസ്വാനസ്സാതി ദിസ്വാന അസ്സ. ഏതദഹോസീതി പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞതായ ചോദിയമാനസ്സ ഭബ്ബകുലപുത്തസ്സ ഏതം അഹോസി. കിം അഹോസി? യംനൂനാഹമ്പി ധമ്മം സുണേയ്യന്തി ¶ . തത്ഥ യന്നൂനാതി പരിവിതക്കദസ്സനമേതം. ഏവം കിരസ്സ പരിവിതക്കോ ഉപ്പന്നോ ‘‘യമയം പരിസാ ഏകഗ്ഗചിത്താ ധമ്മം സുണാതി, അഹോ വതാഹമ്പി തം സുണേയ്യ’’ന്തി.

അഥ ¶ ഖോ സുദിന്നോ കലന്ദപുത്തോ യേന സാ പരിസാതി ഇധ കസ്മാ ‘‘യേന ഭഗവാ’’തി അവത്വാ ‘‘യേന സാ പരിസാ’’തി വുത്തന്തി ചേ. ഭഗവന്തഞ്ഹി പരിവാരേത്വാ ഉളാരുളാരജനാ മഹതീ പരിസാ നിസിന്നാ, തത്ര ന സക്കാ ഇമിനാ പച്ഛാ ആഗതേന ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ നിസീദിതും. പരിസായ പന ഏകസ്മിം പദേസേ സക്കാതി സോ തം പരിസംയേവ ഉപസങ്കമന്തോ. തേന വുത്തം ¶ – ‘‘അഥ ഖോ സുദിന്നോ കലന്ദപുത്തോ യേന സാ പരിസാ’’തി. ഏകമന്തം നിസിന്നസ്സ ഖോ സുദിന്നസ്സ കലന്ദപുത്തസ്സ ഏതദഹോസീതി ന നിസിന്നമത്തസ്സേവ അഹോസി, അഥ ഖോ ഭഗവതോ സിത്തയൂപസംഹിതം ഥോകം ധമ്മകഥം സുത്വാ; തം പനസ്സ യസ്മാ ഏകമന്തം നിസിന്നസ്സേവ അഹോസി. തേന വുത്തം – ‘‘ഏകമന്തം നിസിന്നസ്സ ഖോ സുദിന്നസ്സ കലന്ദപുത്തസ്സ ഏതദഹോസീ’’തി. കിം അഹോസീതി? യഥാ യഥാ ഖോതിആദി.

തത്രായം സങ്ഖേപകഥാ – അഹം ഖോ യേന യേന ആകാരേന ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി, തേന തേന മേ ഉപപരിക്ഖതോ ഏവം ഹോതി യദേതം സിത്തയബ്രഹ്മചരിയം ഏകമ്പി ദിവസം അഖണ്ഡം കത്വാ ചരിമകചിത്തം പാപേതബ്ബതായ ഏകന്തപരിപുണ്ണം ചരിതബ്ബം, ഏകദിവസമ്പി ച കിലേസമലേന അമലീനം കത്വാ ചരിമകചിത്തം പാപേതബ്ബതായ ഏകന്തപരിസുദ്ധം. സങ്ഖലിഖിതം ലിഖിതസങ്ഖസദിസം ധോതസങ്ഖസപ്പടിഭാഗം ചരിതബ്ബം. ഇദം ന സുകരം അഗാരം അജ്ഝാവസതാ അഗാരമജ്ഝേ വസന്തേന ഏകന്തപരിപുണ്ണം…പേ… ചരിതും. യംനൂനാഹം കേസേ ച മസ്സുഞ്ച ഓഹാരേത്വാ കസായരസപീതതായ കാസായാനി ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്താനം അനുച്ഛവികാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദേത്വാ പരിദഹിത്വാ അഗാരസ്മാ നിക്ഖമിത്വാ അനഗാരിയം പബ്ബജേയ്യന്തി. ഏത്ഥ ച യസ്മാ അഗാരസ്സ ഹിതം കസിവാണിജ്ജാദികമ്മം അഗാരിയന്തി വുച്ചതി, തഞ്ച പബ്ബജ്ജായ നത്ഥി; തസ്മാ പബ്ബജ്ജാ ‘‘അനഗാരിയാ’’തി ഞാതബ്ബാ. തം അനഗാരിയം പബ്ബജ്ജം. പബ്ബജേയ്യന്തി പരിബ്ബജേയ്യം.

൨൫. അചിരവുട്ഠിതായ പരിസായ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമീതി സുദിന്നോ അവുട്ഠിതായ പരിസായ ന ഭഗവന്തം പബ്ബജ്ജം യാചി. കസ്മാ? തത്രസ്സ ¶ ബഹൂ ഞാതിസാലോഹിതാ മിത്താമച്ചാ സന്തി, തേ ‘‘‘ത്വം മാതാപിതൂനം ഏകപുത്തകോ, ന ലബ്ഭാ തയാ പബ്ബജിതു’ന്തി ബാഹായമ്പി ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢേയ്യും, തതോ പബ്ബജ്ജായ അന്തരായോ ഭവിസ്സതീ’’തി സഹേവ പരിസായ ഉട്ഠഹിത്വാ ഥോകം ഗന്ത്വാ പുന കേനചി സരീരകിച്ചലേസേന നിവത്തിത്വാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമ്മ പബ്ബജ്ജം യാചി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ സുദിന്നോ കലന്ദപുത്തോ അചിരവുട്ഠിതായ പരിസായ…പേ… പബ്ബാജേതു മം ഭഗവാ’’തി.

ഭഗവാ ¶ പന യസ്മാ രാഹുലകുമാരസ്സ പബ്ബജിതതോ പഭുതി മാതാപിതൂഹി അനനുഞ്ഞാതം പുത്തം ന പബ്ബാജേതി, തസ്മാ നം പുച്ഛി – ‘‘അനുഞ്ഞാതോസി പന ത്വം സുദിന്ന മാതാപിതൂഹി…പേ… പബ്ബജ്ജായാ’’തി.

൨൬. ഇതോ ¶ പരം പാഠാനുസാരേനേവ ഗന്ത്വാ തം കരണീയം തീരേത്വാതി ഏത്ഥ ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ – ധുരനിക്ഖേപേനേവ തം കരണീയം നിട്ഠാപേത്വാതി; ന ഹി പബ്ബജ്ജായ തിബ്ബച്ഛന്ദസ്സ ഭണ്ഡപ്പയോജനഉദ്ധാരസാരണാദീസു വാ നക്ഖത്തകീളായം വാ ചിത്തം നമതി. അമ്മ താതാതി ഏത്ഥ പന അമ്മാതി മാതരം ആലപതി; താതാതി പിതരം. ത്വം ഖോസീതി ത്വം ഖോ അസി. ഏകപുത്തകോതി ഏകോവ പുത്തകോ; അഞ്ഞോ തേ ജേട്ഠോ വാ കനിട്ഠോ വാ നത്ഥി. ഏത്ഥ ച ‘‘ഏകപുത്തോ’’തി വത്തബ്ബേ അനുകമ്പാവസേന ‘‘ഏകപുത്തകോ’’തി വുത്തം. പിയോതി പീതിജനനകോ. മനാപോതി മനവഡ്ഢനകോ. സുഖേധിതോതി സുഖേന ഏധിതോ; സുഖസംവഡ്ഢിതോതി അത്ഥോ. സുഖപരിഹതോതി സുഖേന പരിഹതോ; ജാതകാലതോ പഭുതി ധാതീഹി അങ്കതോ അങ്കം ഹരിത്വാ ധാരിയമാനോ അസ്സകരഥകാദീഹി ബാലകീളനകേഹി കീളമാനോ സാദുരസഭോജനം ഭോജിയമാനോ സുഖേന പരിഹതോ.

ന ത്വം, താത സുദിന്ന, കിഞ്ചി ദുക്ഖസ്സ ജാനാസീതി ത്വം താത സുദിന്ന കിഞ്ചി അപ്പമത്തകമ്പി കലഭാഗം ദുക്ഖസ്സ ന ജാനാസി; അഥ വാ കിഞ്ചി ദുക്ഖേന നാനുഭോസീതി അത്ഥോ. കരണത്ഥേ സാമിവചനം, അനുഭവനത്ഥേ ച ജാനനാ; അഥ വാ കിഞ്ചി ദുക്ഖം നസ്സരസീതി അത്ഥോ. ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം, സരണത്ഥേ ച ജാനനാ. വികപ്പദ്വയേപി പുരിമപദസ്സ ഉത്തരപദേന സമാനവിഭത്തിലോപോ ദട്ഠബ്ബോ. തം സബ്ബം സദ്ദസത്ഥാനുസാരേന ഞാതബ്ബം. മരണേനപി മയം തേ അകാമകാ വിനാ ഭവിസ്സാമാതി ¶ സചേപി തവ അമ്ഹേസു ജീവമാനേസു മരണം ഭവേയ്യ, തേന തേ മരണേനപി മയം അകാമകാ അനിച്ഛകാ ന അത്തനോ രുചിയാ, വിനാ ഭവിസ്സാമ; തയാ വിയോഗം വാ പാപുണിസ്സാമാതി അത്ഥോ. കിം പന മയം തന്തി ഏവം സന്തേ കിം പന കിം നാമ തം കാരണം യേന മയം തം ജീവന്തം അനുജാനിസ്സാമ; അഥ വാ കിം പന മയം തന്തി കേന പന കാരണേന മയം തം ജീവന്തം അനുജാനിസ്സാമാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

൨൭. തത്ഥേവാതി യത്ഥ നം ഠിതം മാതാപിതരോ നാനുജാനിംസു, തത്ഥേവ ഠാനേ. അനന്തരഹിതായാതി കേനചി അത്ഥരണേന അനത്ഥതായ.

൨൮. പരിചാരേഹീതി ഗന്ധബ്ബനടനാടകാദീനി പച്ചുപട്ഠാപേത്വാ തത്ഥ സഹായകേഹി സദ്ധിം യഥാസുഖം ഇന്ദ്രിയാനി ചാരേഹി സഞ്ചാരേഹി; ഇതോ ചിതോ ച ഉപനേഹീതി വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ പരിചാരേഹീതി ¶ ഗന്ധബ്ബനടനാടകാദീനി പച്ചുപട്ഠാപേത്വാ ¶ തത്ഥ സഹായകേഹി സദ്ധിം ലള, ഉപലള, രമ, കീളസ്സൂതിപി വുത്തം ഹോതി. കാമേ പരിഭുഞ്ജന്തോതി അത്തനോ പുത്തദാരേഹി സദ്ധിം ഭോഗേ ഭുഞ്ജന്തോ. പുഞ്ഞാനി കരോന്തോതി ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച സങ്ഘഞ്ച ആരബ്ഭ ദാനപ്പദാനാദീനി സുഗതിമഗ്ഗസോധകാനി കുസലകമ്മാനി കരോന്തോ. തുണ്ഹീ അഹോസീതി കഥാനുപ്പബന്ധവിച്ഛേദനത്ഥം നിരാലാപസല്ലാപോ അഹോസി. അഥസ്സ മാതാപിതരോ തിക്ഖത്തും വത്വാ പടിവചനമ്പി അലഭമാനാ സഹായകേ പക്കോസാപേത്വാ ‘‘ഏസ വോ സഹായകോ പബ്ബജിതുകാമോ, നിവാരേഥ ന’’ന്തി ആഹംസു. തേപി തം ഉപസങ്കമിത്വാ തിക്ഖത്തും അവോചും, തേസമ്പി തുണ്ഹീ അഹോസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ സുദിന്നസ്സ കലന്ദപുത്തസ്സ സഹായകാ…പേ… തുണ്ഹീ അഹോസീ’’തി.

൨൯. അഥസ്സ സഹായകാനം ഏതദഹോസി – ‘‘സചേ അയം പബ്ബജ്ജം അലഭമാനോ മരിസ്സതി ന കോചി ഗുണോ ഭവിസ്സതി. പബ്ബജിതം പന നം മാതാപിതരോപി കാലേന കാലം പസ്സിസ്സന്തി. മയമ്പി പസ്സിസ്സാമ. പബ്ബജ്ജാപി ച നാമേസാ ഭാരിയാ, ദിവസേ ദിവസേ മത്തികാപത്തം ഗഹേത്വാ പിണ്ഡായ ചരിതബ്ബം. ഏകസേയ്യം ഏകഭത്തം ബ്രഹ്മചരിയം അതിദുക്കരം. അയഞ്ച സുഖുമാലോ നാഗരികജാതിയോ, സോ തം ചരിതും അസക്കോന്തോ പുന ഇധേവ ആഗമിസ്സതി. ഹന്ദസ്സ ¶ മാതാപിതരോ അനുജാനാപേസ്സാമാ’’തി. തേ തഥാ അകംസു. മാതാപിതരോപി നം അനുജാനിംസു. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ സുദിന്നസ്സ കലന്ദപുത്തസ്സ സഹായകാ യേന സുദിന്നസ്സ കലന്ദപുത്തസ്സ മാതാപിതരോ…പേ… അനുഞ്ഞാതോസി മാതാപിതൂഹി അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജ്ജായാ’’തി.

൩൦. ഹട്ഠോതി തുട്ഠോ. ഉദഗ്ഗോതി പീതിവസേന അബ്ഭുന്നതകായചിത്തോ. കതിപാഹന്തി കതിപയാനി ദിവസാനി. ബലം ഗാഹേത്വാതി സപ്പായഭോജനാനി ഭുഞ്ജന്തോ, ഉച്ഛാദനന്ഹാപനാദീഹി ച കായം പരിഹരന്തോ, കായബലം ജനേത്വാ മാതാപിതരോ വന്ദിത്വാ അസ്സുമുഖം ഞാതിപരിവട്ടം പഹായ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി…പേ… പബ്ബാജേതു മം ഭന്തേ ഭഗവാതി. ഭഗവാ സമീപേ ഠിതം അഞ്ഞതരം പിണ്ഡചാരികം ഭിക്ഖും ആമന്തേസി – ‘‘തേന ഹി ഭിക്ഖു സുദിന്നം പബ്ബാജേഹി ചേവ ഉപസമ്പാദേഹി ചാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഖോ സോ ഭിക്ഖു ഭഗവതോ പടിസ്സുണിത്വാ സുദിന്നം കലന്ദപുത്തം ജിനദത്തിയം സദ്ധിവിഹാരികം ലദ്ധാ പബ്ബാജേസി ചേവ ഉപസമ്പാദേസി ച. തേന വുത്തം – ‘‘അലത്ഥ ഖോ ¶ സുദിന്നോ കലന്ദപുത്തോ ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം, അലത്ഥ ഉപസമ്പദ’’ന്തി.

ഏത്ഥ പന ഠത്വാ സബ്ബഅട്ഠകഥാസു പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച കഥിതാ. മയം പന യഥാഠിതപാളിവസേനേവ ഖന്ധകേ കഥയിസ്സാമ. ന കേവലഞ്ചേതം, അഞ്ഞമ്പി യം ഖന്ധകേ വാ പരിവാരേ വാ കഥേതബ്ബം അട്ഠകഥാചരിയേഹി വിഭങ്ഗേകഥിതം, തം സബ്ബം തത്ഥ തത്ഥേവ കഥയിസ്സാമ. ഏവഞ്ഹി കഥിയമാനേ ¶ പാളിക്കമേനേവ വണ്ണനാ കതാ ഹോതി. തതോ തേന തേന വിനിച്ഛയേന അത്ഥികാനം പാളിക്കമേനേവ ഇമം വിനയസംവണ്ണനം ഓലോകേത്വാ സോ സോ വിനിച്ഛയോ സുവിഞ്ഞേയ്യോ ഭവിസ്സതീതി.

അചിരൂപസമ്പന്നോതി അചിരം ഉപസമ്പന്നോ ഹുത്വാ; ഉപസമ്പദതോ നചിരകാലേയേവാതി വുത്തം ഹോതി. ഏവരൂപേതി ഏവംവിധേ ഏവംജാതികേ. ധുതഗുണേതി കിലേസനിദ്ധുനനകേ ഗുണേ. സമാദായ വത്തതീതി സമാദിയിത്വാ ഗണ്ഹിത്വാ വത്തതി ചരതി വിഹരതി. ആരഞ്ഞികോ ഹോതീതി ഗാമന്തസേനാസനം പടിക്ഖിപിത്വാ ആരഞ്ഞികധുതങ്ഗവസേന അരഞ്ഞവാസികോ ഹോതി. പിണ്ഡപാതികോതി അതിരേകലാഭപടിക്ഖേപേന ചുദ്ദസ ഭത്താനി പടിക്ഖിപിത്വാ ¶ പിണ്ഡപാതികധുതങ്ഗവസേന പിണ്ഡപാതികോ ഹോതി. പംസുകൂലികോതി ഗഹപതിചീവരം പടിക്ഖിപിത്വാ പംസുകൂലികധുതങ്ഗവസേന പംസുകൂലികോ ഹോതി. സപദാനചാരികോതി ലോലുപ്പചാരം പടിക്ഖിപിത്വാ സപദാനചാരികധുതങ്ഗവസേന സപദാനചാരികോ ഹോതി; ഘരപടിപാടിയാ ഭിക്ഖായ പവിസതി. വജ്ജിഗാമന്തി വജ്ജീനം ഗാമം വജ്ജീസു വാ ഗാമം.

അഡ്ഢാ മഹദ്ധനാതിആദീസു ഉപഭോഗപരിഭോഗൂപകരണമഹന്തതായ അഡ്ഢാ; യേ ഹി തേസം ഉപഭോഗാ യാനി ച ഉപഭോഗൂപകരണാനി, താനി മഹന്താനി ബഹുലാനി സാരകാനീതി വുത്തം ഹോതി. നിധേത്വാ ഠപിതധനമഹന്തതായ മഹദ്ധനാ. മഹാഭോഗാതി ദിവസപരിബ്ബയസങ്ഖാതഭോഗമഹന്തതായ മഹാഭോഗാ. അഞ്ഞേഹി ഉപഭോഗേഹി ജാതരൂപരജതസ്സേവ പഹൂതതായ പഹൂതജാതരൂപരജതാ. അലങ്കാരഭൂതസ്സ വിത്തൂപകരണസ്സ പീതിപാമോജ്ജകരണസ്സ പഹൂതതായ പഹൂതവിത്തൂപകരണാ. വോഹാരവസേന പരിവത്തേന്തസ്സ ധനധഞ്ഞസ്സ പഹൂതതായ പഹൂതധനധഞ്ഞാതി വേദിതബ്ബാ.

സേനാസനം ¶ സംസാമേത്വാതി സേനാസനം പടിസാമേത്വാ; യഥാ ന വിനസ്സതി തഥാ നം സുട്ഠു ഠപേത്വാതി അത്ഥോ. സട്ഠിമത്തേ ഥാലിപാകേതി ഗണനപരിച്ഛേദതോ സട്ഠിഥാലിപാകേ. ഏകമേകോ ചേത്ഥ ഥാലിപാകോ ദസന്നം ഭിക്ഖൂനം ഭത്തം ഗണ്ഹാതി. തം സബ്ബമ്പി ഛന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ഭത്തം ഹോതി. ഭത്താഭിഹാരം അഭിഹരിംസൂതി ഏത്ഥ അഭിഹരീയതീതി അഭിഹാരോ. കിം അഭിഹരീയതി? ഭത്തം. ഭത്തമേവ അഭിഹാരോ ഭത്താഭിഹാരോ, തം ഭത്താഭിഹാരം. അഭിഹരിംസൂതി അഭിമുഖാ ഹരിംസു. തസ്സ സന്തികം ഗഹേത്വാ ആഗമംസൂതി അത്ഥോ. ഏതസ്സ കിം പമാണന്തി? സട്ഠി ഥാലിപാകാ. തേന വുത്തം – ‘‘സട്ഠിമത്തേ ഥാലിപാകേ ഭത്താഭിഹാരം അഭിഹരിംസൂ’’തി. ഭിക്ഖൂനം വിസ്സജ്ജേത്വാതി സയം ഉക്കട്ഠപിണ്ഡപാതികത്താ സപദാനചാരം ചരിതുകാമോ ഭിക്ഖൂനം പരിഭോഗത്ഥായ പരിച്ചജിത്വാ ദത്വാ. അയം ഹി ആയസ്മാ ‘‘ഭിക്ഖൂ ച ലാഭം ലച്ഛന്തി അഹഞ്ച പിണ്ഡകേന ന കിലമിസ്സാമീ’’തി ഏതദത്ഥമേവ ആഗതോ. തസ്മാ അത്തനോ ആഗമനാനുരൂപം ¶ കരോന്തോ ഭിക്ഖൂനം വിസ്സജ്ജേത്വാ സയം പിണ്ഡായ പാവിസി.

൩൧. ഞാതിദാസീതി ¶ ഞാതകാനം ദാസീ. ആഭിദോസികന്തി പാരിവാസികം ഏകരത്താതിക്കന്തം പൂതിഭൂതം. തത്രായം പദത്ഥോ – പൂതിഭാവദോസേന അഭിഭൂതോതി അഭിദോസോ, അഭിദോസോവ ആഭിദോസികോ, ഏകരത്താതിക്കന്തസ്സ വാ നാമസഞ്ഞാ ഏസാ, യദിദം ആഭിദോസികോതി, തം ആഭിദോസികം. കുമ്മാസന്തി യവകുമ്മാസം. ഛഡ്ഡേതുകാമാ ഹോതീതി യസ്മാ അന്തമസോ ദാസകമ്മകരാനമ്പി ഗോരൂപാനമ്പി അപരിഭോഗാരഹോ, തസ്മാ തം കചവരം വിയ ബഹി ഛഡ്ഡേതുകാമാ ഹോതി. സചേതന്തി സചേ ഏതം. ഭഗിനീതി അരിയവോഹാരേന ഞാതിദാസിം ആലപതി. ഛഡ്ഡനീയധമ്മന്തി ഛഡ്ഡേതബ്ബസഭാവം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘ഭഗിനി, ഏതം സചേ ബഹി ഛഡ്ഡനീയധമ്മം നിസ്സട്ഠപരിഗ്ഗഹം, തം ഇധ മേ പത്തേ ആകിരാ’’തി.

കിം പന ഏവം വത്തും ലബ്ഭതി, വിഞ്ഞത്തി വാ പയുത്തവാചാ വാ ന ഹോതീതി? ന ഹോതി. കസ്മാ? നിസ്സട്ഠപരിഗ്ഗഹത്താ. യഞ്ഹി ഛഡ്ഡനീയധമ്മം നിസ്സട്ഠപരിഗ്ഗഹം, യത്ഥ സാമികാ അനാലയാ ഹോന്തി, തം സബ്ബം ‘‘ദേഥ ആഹരഥ ഇധ ആകിരഥാ’’തി വത്തും വട്ടതി. തഥാ ഹി അഗ്ഗഅരിയവംസികോ ആയസ്മാ രട്ഠപാലോപി ‘‘ഛഡ്ഡനീയധമ്മം കുമ്മാസം ഇധ മേ പത്തേ ആകിരാ’’തി (മ. നി. ൨.൨൯൯) അവച. തസ്മാ യം ഏവരൂപം ഛഡ്ഡനീയധമ്മം അഞ്ഞം വാ അപരിഗ്ഗഹിതം വനമൂലഫലഭേസജ്ജാദികം തം സബ്ബം യഥാസുഖം ആഹരാപേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം, ന കുക്കുച്ചായിതബ്ബം. ഹത്ഥാനന്തി ¶ ഭിക്ഖാഗ്ഗഹണത്ഥം പത്തം ഉപനാമയതോ മണിബന്ധതോ പഭുതി ദ്വിന്നമ്പി ഹത്ഥാനം. പാദാനന്തി നിവാസനന്തതോ പട്ഠായ ദ്വിന്നമ്പി പാദാനം. സരസ്സാതി ‘‘സചേതം ഭഗിനീ’’തി വാചം നിച്ഛാരയതോ സരസ്സ ച. നിമിത്തം അഗ്ഗഹേസീതി ഗിഹികാലേ സല്ലക്ഖിതപുബ്ബം ആകാരം അഗ്ഗഹേസി സഞ്ജാനി സല്ലക്ഖേസി. സുദിന്നോ ഹി ഭഗവതോ ദ്വാദസമേ വസ്സേ പബ്ബജിതോ വീസതിമേ വസ്സേ ഞാതികുലം പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ സയം പബ്ബജ്ജായ അട്ഠവസ്സികോ ഹുത്വാ; തേന നം സാ ഞാതിദാസീ ദിസ്വാവ ന സഞ്ജാനി, നിമിത്തം പന അഗ്ഗഹേസീതി.

സുദിന്നസ്സ മാതരം ഏതദവോചാതി അതിഗരുനാ പബ്ബജ്ജൂപഗതേന സാമിപുത്തേന ¶ സദ്ധിം ‘‘ത്വം നു ഖോ മേ, ഭന്തേ, അയ്യോ സുദിന്നോ’’തിആദിവചനം വത്തും അവിസഹന്തീ വേഗേന ഘരം പവിസിത്വാ സുദിന്നസ്സ മാതരം ഏതം അവോച. യഗ്ഘേതി ആരോചനത്ഥേ നിപാതോ. സചേ ജേ സച്ചന്തി ഏത്ഥ ജേതി ആലപനേ നിപാതോ. ഏവഞ്ഹി തസ്മിം ദേസേ ദാസിജനം ആലപന്തി, തസ്മാ ‘‘ത്വം, ഭോതി ദാസി, സചേ സച്ചം ഭണസീ’’തി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

൩൨. അഞ്ഞതരം കുട്ടമൂലന്തി തസ്മിം കിര ദേസേ ദാനപതീനം ഘരേസു സാലാ ഹോന്തി, ആസനാനി ചേത്ഥ പഞ്ഞത്താനി ഹോന്തി, ഉപട്ഠാപിതം ഉദകകഞ്ജിയം; തത്ഥ പബ്ബജിതാ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ¶ നിസീദിത്വാ ഭുഞ്ജന്തി. സചേ ഇച്ഛന്തി, ദാനപതീനമ്പി സന്തകം ഗണ്ഹന്തി. തസ്മാ തമ്പി അഞ്ഞതരസ്സ കുലസ്സ ഈദിസായ സാലായ അഞ്ഞതരം കുട്ടമൂലന്തി വേദിതബ്ബം. ന ഹി പബ്ബജിതാ കപണമനുസ്സാ വിയ അസാരുപ്പേ ഠാനേ നിസീദിത്വാ ഭുഞ്ജന്തീതി.

അത്ഥി നാമ താതാതി ഏത്ഥ അത്ഥീതി വിജ്ജമാനത്ഥേ; നാമാതി പുച്ഛനത്ഥേ മഞ്ഞനത്ഥേ ച നിപാതോ. ഇദഞ്ഹി വുത്തം ഹോതി – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, താത സുദിന്ന, അമ്ഹാകം ധനം, ന മയം നിദ്ധനാതി വത്തബ്ബാ, യേസം നോ ത്വം ഈദിസേ ഠാനേ നിസീദിത്വാ ആഭിദോസികം കുമ്മാസം പരിഭുഞ്ജിസ്സസി’’; തഥാ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, താത സുദിന്ന, അമ്ഹാകം ജീവിതം, ന മയം മതാതി വത്തബ്ബാ, യേസം നോ ത്വം ഈദിസേ ഠാനേ നിസീദിത്വാ ആഭിദോസികം കുമ്മാസം പരിഭുഞ്ജിസ്സസി’’; തഥാ ‘‘അത്ഥി മഞ്ഞേ, താത സുദിന്ന, തവ അബ്ഭന്തരേ സാസനം നിസ്സായ പടിലദ്ധോ ¶ സമണഗുണോ, യം ത്വം സുഭോജനരസസംവഡ്ഢിതോപി ഇമം ജിഗുച്ഛനേയ്യം ആഭിദോസികം കുമ്മാസം അമതമിവ നിബ്ബികാരോ പരിഭുഞ്ജിസ്സസീ’’തി.

സോ പന ഗഹപതി ദുക്ഖാഭിതുന്നതായ ഏതമത്ഥം പരിപുണ്ണം കത്വാ വത്തുമസക്കോന്തോ ‘‘അത്ഥി നാമ, താത സുദിന്ന, ആഭിദോസികം കുമ്മാസം പരിഭുഞ്ജിസ്സസീ’’തി ഏത്തകമേവ അവോച. അക്ഖരചിന്തകാ പനേത്ഥ ഇമം ലക്ഖണം വദന്തി – അനോകപ്പനാമരിസനത്ഥവസേന ഏതം അത്ഥിനാമസദ്ദേ ഉപപദേ ‘‘പരിഭുഞ്ജിസ്സസീ’’തി അനാഗതവചനം കതം. തസ്സായമത്ഥോ – അത്ഥി നാമ…പേ… പരിഭുഞ്ജിസ്സസി, ഇദം പച്ചക്ഖമ്പി അഹം ന സദ്ദഹാമി ¶ ന മരിസയാമീതി. തതായം ആഭിദോസികോതി തതോ തവ ഗേഹതോ അയം ആഭിദോസികോ കുമ്മാസോ ലദ്ധോതി അത്ഥോ. തതോയന്തിപി പാഠോ. തദായന്തിപി പഠന്തി, തം ന സുന്ദരം. യേന സകപിതു നിവേസനന്തി യേന സകസ്സ പിതു അത്തനോ പിതു നിവേസനന്തി അത്ഥോ; ഥേരോ പിതരി പേമേനേവ സുബ്ബചോ ഹുത്വാ അഗമാസി. അധിവാസേസീതി ഥേരോ ഉക്കട്ഠപിണ്ഡപാതികോപി സമാനോ ‘‘സചേ ഏകഭത്തമ്പി ന ഗഹേസ്സാമി, അതിവിയ നേസം ദോമനസ്സം ഭവിസ്സതീ’’തി ഞാതീനം അനുകമ്പായ അധിവാസേസി.

൩൩. ഓപുഞ്ജാപേത്വാതി ഉപലിമ്പാപേത്വാ. ഏകം ഹിരഞ്ഞസ്സാതി ഏത്ഥ ഹിരഞ്ഞന്തി കഹാപണോ വേദിതബ്ബോ. പുരിസോതി നാതിദീഘോ നാതിരസ്സോ മജ്ഝിമപ്പമാണോ വേദിതബ്ബോ. തിരോകരണീയന്തി കരണത്ഥേ ഭുമ്മം; സാണിപാകാരേന പരിക്ഖിപിത്വാതി അത്ഥോ. അഥ വാ തിരോ കരോന്തി ഏതേനാതി തിരോകരണീയം, തം പരിക്ഖിപിത്വാ; സമന്തതോ കത്വാതി അത്ഥോ. തേന ഹീതി യസ്മാ അജ്ജ സുദിന്നോ ആഗമിസ്സതി തേന കാരണേന. ഹി ഇതി പദപൂരണമത്തേ നിപാതോ. തേനാതി അയമ്പി വാ ഉയ്യോജനത്ഥേ നിപാതോയേവ.

൩൪. പുബ്ബണ്ഹസമയന്തി ¶ ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി പാളിയം കാലാരോചനം ന വുത്തം, അഥ ഖോ ആരോചിതേയേവ കാലേ അഗമാസീതി വേദിതബ്ബോ. ഇദം തേ താതാതി ദ്വേ പുഞ്ജേ ദസ്സേന്തോ ആഹ. മാതൂതി ജനേത്തിയാ. മത്തികന്തി മാതിതോ ആഗതം; ഇദം തേ മാതാമഹിയാ മാതു ഇമം ഗേഹം ആഗച്ഛന്തിയാ ദിന്നധനന്തി അത്ഥോ. ഇത്ഥികായ ഇത്ഥിധനന്തി ഹീളേന്തോ ആഹ ¶ . ഇത്ഥികായ നാമ ഇത്ഥിപരിഭോഗാനംയേവ ന്ഹാനചുണ്ണാദീനം അത്ഥായ ലദ്ധം ധനം കിത്തകം ഭവേയ്യ. തസ്സാപി താവ പരിമാണം പസ്സ. അഥ വാ ഇദം തേ താത സുദിന്ന മാതു ധനം, തഞ്ച ഖോ മത്തികം, ന മയാ ദിന്നം, തവ മാതുയേവ സന്തകന്തി വുത്തം ഹോതി. തം പനേതം ന കസിയാ ന വണിജ്ജായ സമ്ഭൂതം, അപിച ഖോ ഇത്ഥികായ ഇത്ഥിധനം. യം ഇത്ഥികായ ഞാതികുലതോ സാമികകുലം ഗച്ഛന്തിയാ ലദ്ധബ്ബം ന്ഹാനചുണ്ണാദീനം അത്ഥായ ഇത്ഥിധനം, തം താവ ഏത്തകന്തി ഏവമേത്ഥ ¶ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

അഞ്ഞം പേത്തികം അഞ്ഞം പിതാമഹന്തി യം പന തേ പിതു ച പിതാമഹാനഞ്ച സന്തകം, തം അഞ്ഞംയേവ. നിഹിതഞ്ച പയുത്തഞ്ച അതിവിയ ബഹു; ഏത്ഥ ച പിതാമഹന്തി തദ്ധിതലോപം കത്വാ വേദിതബ്ബം. പേതാമഹന്തി വാ പാഠോ. ലബ്ഭാ താത സുദിന്ന ഹീനായാവത്തിത്വാതി താത, സുദിന്ന, ഉത്തമം അരിയദ്ധജം പബ്ബജിതലിങ്ഗം പഹായ ഹീനായ ഗിഹിഭാവായ ആവത്തിത്വാ ലബ്ഭാ ഭോഗാ ഭുഞ്ജിതും, നാലബ്ഭാ ഭുഞ്ജിതും, ന ത്വം രാജഭീതോ പബ്ബജിതോ, ന ഇണായികേഹി പലിബുദ്ധോ ഹുത്വാതി. താത ന ഉസ്സഹാമീതി ഏത്ഥ പന താതാതി വചനം ഗേഹസിതപേമേന ആഹ, ന സമണതേജേന. ന ഉസ്സഹാമീതി ന സക്കോമി. ന വിസഹാമീതി നപ്പഹോമി, ന സമത്ഥോമ്ഹി.

‘‘വദേയ്യാമ ഖോ തം ഗഹപതീ’’തി ഇദം പന വചനം സമണതേജേനാഹ. നാതികഡ്ഢേയ്യാസീതി യം തേ മയി പേമം പതിട്ഠിതം, തം കോധവസേന ന അതികഡ്ഢേയ്യാസി; സചേ ന കുജ്ഝേയ്യാസീതി വുത്തം ഹോതി. തതോ സേട്ഠി ‘‘പുത്തോ മേ സങ്ഗഹം മഞ്ഞേ കത്തുകാമോ’’തി ഉദഗ്ഗചിത്തോ ആഹ – ‘‘വദേഹി താത സുദിന്നാ’’തി. തേനഹീതി ഉയ്യോജനത്ഥേ വിഭത്തിപതിരൂപകോ നിപാതോ. തതോനിദാനന്തി തംനിദാനം തംഹേതുകന്തി പച്ചത്തവചനസ്സ തോ-ആദേസോ വേദിതബ്ബോ; സമാസേ ചസ്സ ലോപാഭാവോ. ഭയം വാതി ‘‘കിന്തി മേ ഭോഗേ നേവ രാജാനോ ഹരേയ്യു’’ന്തിആദിനാ നയേന വുത്തം രാജാദിഭയം; ചിത്തുത്രാസോതി അത്ഥോ. ഛമ്ഭിതത്തന്തി രാജൂഹി വാ ചോരേഹി വാ ‘‘ധനം ദേഹീ’’തി കമ്മകാരണം കാരിയമാനസ്സ കായിഞ്ജനം കായകമ്പോ ഹദയമംസചലനം. ലോമഹംസോതി ഉപ്പന്നേ ഭയേ ലോമാനം ഹംസനം ഉദ്ധഗ്ഗഭാവോ. ആരക്ഖോതി അന്തോ ച ബഹി ച രത്തിഞ്ച ദിവാ ച ആരക്ഖണം.

൩൫. തേന ഹി വധൂതി സേട്ഠി ഗഹപതി ധനം ദസ്സേത്വാ പുത്തം അത്തനാ ഗിഹിഭാവത്ഥായ പലോഭേതും അസക്കോന്തോ ‘‘മാതുഗാമസദിസം ദാനി പുരിസാനം ¶ ബന്ധനം നത്ഥീ’’തി മഞ്ഞിത്വാ തസ്സ പുരാണദുതിയികം ¶ ആമന്തേസി – ‘‘തേന ഹി വധൂ’’തി. പുരാണദുതിയികന്തി പുരാണം ദുതിയികം പുബ്ബേ ഗിഹികാലേ ദുതിയികം, ഗേഹസിതസുഖുപഭോഗസഹായികം ഭൂതപുബ്ബഭരിയന്തി അത്ഥോ. തേന ഹീതി യേന കാരണേന മാതുഗാമസദിസം ബന്ധനം നത്ഥി. പാദേസു ഗഹേത്വാതി ¶ പാദേ ഗഹേത്വാ; ഉപയോഗത്ഥേ ഭുമ്മവചനം, പാദേസു വാ തം ഗഹേത്വാ. ‘‘കീദിസാ നാമ താ അയ്യപുത്ത അച്ഛരായോ’’തി കസ്മാ ഏവമാഹ? തദാ കിര സമ്ബഹുലേ ഖത്തിയകുമാരേപി ബ്രാഹ്മണകുമാരേപി സേട്ഠിപുത്തേപി മഹാസമ്പത്തിയോ പഹായ പബ്ബജന്തേ ദിസ്വാ പബ്ബജ്ജാഗുണം അജാനന്താ കഥം സമുട്ഠാപേന്തി – ‘‘കസ്മാ ഏതേ പബ്ബജന്തീ’’തി. അഥഞ്ഞേ വദന്തി – ‘‘ദേവച്ഛരാനം ദേവനാടകാനം കാരണാ’’തി. സാ കഥാ വിത്ഥാരികാ അഹോസി. തം ഗഹേത്വാ അയം ഏവമാഹാതി. ഥേരോ തം പടിക്ഖിപന്തോ ന ഖോ അഹം ഭഗിനീതി ആഹ. സമുദാചരതീതി വോഹരതി വദേതി. തത്ഥേവ മുച്ഛിതാ പപതാതി നം ഭഗിനിവാദേന സമുദാചരന്തം ദിസ്വാ ‘‘അനത്ഥികോ ദാനി മയാ അയം യോ മം പജാപതിം സമാനം അത്തനാ സദ്ധിം ഏകമാതുകുച്ഛിയാ സയിതദാരികം വിയ മഞ്ഞതീ’’തി സമുപ്പന്നബലവസോകാ ഹുത്വാ തസ്മിംയേവ പദേസേ മുച്ഛിതാ പപതാ; പതിതാതി അത്ഥോ.

മാ നോ വിഹേഠയിത്ഥാതി മാ അമ്ഹേ ധനം ദസ്സേത്വാ മാതുഗാമഞ്ച ഉയ്യോജേത്വാ വിഹേഠയിത്ഥ; വിഹേസാ ഹേസാ പബ്ബജിതാനന്തി. തേന ഹി താത സുദിന്ന ബീജകമ്പി ദേഹീതി ഏത്ഥ തേന ഹീതി അഭിരതിയം ഉയ്യോജേതി. സചേ ത്വം അഭിരതോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരസി, ചരിത്വാ ആകാസേ നിസീദിത്വാ പരിനിബ്ബായിതാ ഹോഹി, അമ്ഹാകം പന കുലവംസബീജകം ഏകം പുത്തം ദേഹി. മാ നോ അപുത്തകം സാപതേയ്യം ലിച്ഛവയോ അതിഹരാപേസുന്തി മയഞ്ഹി ലിച്ഛവീനം ഗണരാജൂനം രജ്ജേ വസാമ, തേ തേ പിതുനോ അച്ചയേന ഇമം സാപതേയ്യം ഏവം മഹന്തം അമ്ഹാകം വിഭവം അപുത്തകം കുലധനരക്ഖകേന പുത്തേന വിരഹിതം അത്തനോ രാജന്തേപുരം അതിഹരാപേയ്യുന്തി, തം തേ മാ അതിഹരാപേസും, മാ അതിഹരാപേന്തൂതി.

ഏതം ഖോ മേ, അമ്മ, സക്കാ കാതുന്തി കസ്മാ ഏവമാഹ? സോ കിര ചിന്തേസി – ‘‘ഏതേസം സാപതേയ്യസ്സ അഹമേവ സാമീ, അഞ്ഞോ നത്ഥി. തേ മം സാപതേയ്യരക്ഖണത്ഥായ നിച്ചം അനുബന്ധിസ്സന്തി; തേനാഹം ന ലച്ഛാമി അപ്പോസ്സുക്കോ സമണധമ്മം കാതും, പുത്തകം പന ലഭിത്വാ ഓരമിസ്സന്തി, തതോ ¶ അഹം യഥാസുഖം സമണധമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി ഇമം നയം പസ്സന്തോ ¶ ഏവമാഹാതി.

൩൬. പുപ്ഫന്തി ഉതുകാലേ ഉപ്പന്നലോഹിതസ്സ നാമം. മാതുഗാമസ്സ ഹി ഉതുകാലേ ഗബ്ഭപതിട്ഠാനട്ഠാനേ ലോഹിതവണ്ണാ പിളകാ സണ്ഠഹിത്വാ സത്ത ദിവസാനി വഡ്ഢിത്വാ ഭിജ്ജന്തി, തതോ ലോഹിതം ¶ പഗ്ഘരതി, തസ്സേതം നാമം ‘‘പുപ്ഫ’’ന്തി. തം പന യാവ ബലവം ഹോതി ബഹു പഗ്ഘരതി, താവ ദിന്നാപി പടിസന്ധി ന തിട്ഠതി, ദോസേനേവ സദ്ധിം പഗ്ഘരതി; ദോസേ പന പഗ്ഘരിതേ സുദ്ധേ വത്ഥുമ്ഹി ദിന്നാ പടിസന്ധി ഖിപ്പം പതിട്ഠാതി. പുപ്ഫംസാ ഉപ്പജ്ജീതി പുപ്ഫം അസ്സാ ഉപ്പജ്ജി; അകാരലോപേന സന്ധി പുരാണദുതിയികായ ബാഹായം ഗഹേത്വാതി പുരാണദുതിയികായ യാ ബാഹാ, തത്ര നം ഗഹേത്വാതി അത്ഥോ.

അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേതി പഠമപാരാജികസിക്ഖാപദേ അട്ഠപിതേ. ഭഗവതോ കിര പഠമബോധിയം വീസതി വസ്സാനി ഭിക്ഖൂ ചിത്തം ആരാധയിംസു, ന ഏവരൂപം അജ്ഝാചാരമകംസു. തം സന്ധായേവ ഇദം സുത്തമാഹ – ‘‘ആരാധയിംസു വത മേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ഏകം സമയം ചിത്ത’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൨൫). അഥ ഭഗവാ അജ്ഝാചാരം അപസ്സന്തോ പാരാജികം വാ സങ്ഘാദിസേസം വാ ന പഞ്ഞപേസി. തസ്മിം തസ്മിം പന വത്ഥുസ്മിം അവസേസേ പഞ്ച ഖുദ്ദകാപത്തിക്ഖന്ധേ ഏവ പഞ്ഞപേസി. തേന വുത്തം – ‘‘അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേ’’തി.

അനാദീനവദസ്സോതി യം ഭഗവാ ഇദാനി സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേന്തോ ആദീനവം ദസ്സേസ്സതി, തം അപസ്സന്തോ അനവജ്ജസഞ്ഞീ ഹുത്വാ. സചേ ഹി ‘‘അയം ഇദം ന കരണീയന്തി വാ മൂലച്ഛേജ്ജായ വാ സംവത്തതീ’’തി ജാനേയ്യ, സദ്ധാപബ്ബജിതോ കുലപുത്തോ തതോനിദാനം ജീവിതക്ഖയം പാപുണന്തോപി ന കരേയ്യ. ഏത്ഥ പന ആദീനവം അപസ്സന്തോ നിദ്ദോസസഞ്ഞീ അഹോസി. തേന വുത്തം – ‘‘അനാദീനവദസ്സോ’’തി. പുരാണദുതിയികായാതി ഭുമ്മവചനം. അഭിവിഞ്ഞാപേസീതി പവത്തേസി; പവത്തനാപി ഹി കായവിഞ്ഞത്തിചോപനതോ ‘‘വിഞ്ഞാപനാ’’തി വുച്ചതി. തിക്ഖത്തും അഭിവിഞ്ഞാപനഞ്ചേസ ഗബ്ഭസണ്ഠാനസന്നിട്ഠാനത്ഥമകാസീതി വേദിതബ്ബോ.

സാ തേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹീതി സാ ച തേനേവ അജ്ഝാചാരേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹി, ന അഞ്ഞഥാ. കിം പന അഞ്ഞഥാപി ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതീതി ¶ ? ഹോതി. കഥം? കായസംസഗ്ഗേന ¶ , ചോളഗ്ഗഹണേന, അസുചിപാനേന, നാഭിപരാമസനേന, രൂപദസ്സനേന, സദ്ദേന, ഗന്ധേന. ഇത്ഥിയോ ഹി ഏകച്ചാ ഉതുസമയേ ഛന്ദരാഗരത്താ പുരിസാനം ഹത്ഥഗ്ഗാഹ-വേണിഗ്ഗാഹ-അങ്ഗപച്ചങ്ഗപരാമസനം സാദിയന്തിയോപി ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തി. ഏവം കായസംസഗ്ഗേന ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതി.

ഉദായിത്ഥേരസ്സ പന പുരാണദുതിയികാ ഭിക്ഖുനീ തം അസുചിം ഏകദേസം മുഖേന അഗ്ഗഹേസി, ഏകദേസം ചോളകേനേവ സദ്ധിം അങ്ഗജാതേ പക്ഖിപി. സാ തേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹി. ഏവം ചോളഗ്ഗഹണേന ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതി.

മിഗസിങ്ഗതാപസസ്സ ¶ മാതാ മിഗീ ഉതുസമയേ താപസസ്സ പസ്സാവട്ഠാനം ആഗന്ത്വാ സസമ്ഭവം പസ്സാവം പിവി. സാ തേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹിത്വാ മിഗസിങ്ഗം വിജായി. ഏവം അസുചിപാനേന ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതി.

സാമസ്സ പന ബോധിസത്തസ്സ മാതാപിതൂനം ചക്ഖുപരിഹാനിം ഞത്വാ സക്കോ പുത്തം ദാതുകാമോ ദുകൂലപണ്ഡിതം ആഹ – ‘‘വട്ടതി തുമ്ഹാകം മേഥുനധമ്മോ’’തി? ‘‘അനത്ഥികാ മയം ഏതേന, ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിതാമ്ഹാ’’തി. ‘‘തേന ഹി ഇമിസ്സാ ഉതുസമയേ അങ്ഗുട്ഠേന നാഭിം പരാമസേയ്യാഥാ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. സാ തേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹിത്വാ സാമം താപസദാരകം വിജായി. ഏവം നാഭിപരാമസനേന ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതി. ഏതേനേവ നയേന മണ്ഡബ്യസ്സ ച ചണ്ഡപജ്ജോതസ്സ ച വത്ഥു വേദിതബ്ബം.

കഥം രൂപദസ്സനേന ഹോതി? ഇധേകച്ചാ ഇത്ഥീ ഉതുസമയേ പുരിസസംസഗ്ഗം അലഭമാനാ ഛന്ദരാഗവസേന അന്തോഗേഹഗതാവ പുരിസം ഉപനിജ്ഝായതി രാജോരോധാ വിയ, സാ തേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാതി. ഏവം രൂപദസ്സനേന ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതി.

ബലാകാസു പന പുരിസോ നാമ നത്ഥി, താ ഉതുസമയേ മേഘസദ്ദം സുത്വാ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തി. കുക്കുടിയോപി കദാചി ഏകസ്സ കുക്കുടസ്സ സദ്ദം സുത്വാ ബഹുകാപി ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തി. തഥാ ഗാവീ ഉസഭസ്സ. ഏവം സദ്ദേന ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതി.

ഗാവീ ഏവ ച കദാചി ഉസഭഗന്ധേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തി. ഏവം ഗന്ധേന ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതി.

ഇധ ¶ പനായം അജ്ഝാചാരേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹി. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘മാതാപിതരോ ച സന്നിപതിതാ ഹോന്തി, മാതാ ച ഉതുനീ ഹോതി, ഗന്ധബ്ബോ ച പച്ചുപട്ഠിതോ ഹോതി, ഏവം തിണ്ണം സന്നിപാതാ ഗബ്ഭസ്സാവക്കന്തി ഹോതീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൦൮).

ഭുമ്മാ ¶ ദേവാ സദ്ദമനുസ്സാവേസുന്തി യസ്മാ നത്ഥി ലോകേ രഹോ നാമ പാപകമ്മം പകുബ്ബതോ. സബ്ബപഠമം ഹിസ്സ തം പാപം അത്തനാ ജാനാതി, തതോ ആരക്ഖദേവതാ, അഥഞ്ഞാപി പരചിത്തവിദുനിയോ ദേവതാ. തസ്മാസ്സ പരചിത്തവിദൂ സകലവനസണ്ഡനിസ്സിതാ ഭുമ്മാ ദേവാ തം അജ്ഝാചാരം ദിസ്വാ സദ്ദം അനുസ്സാവേസും. യഥാ അഞ്ഞേപി ദേവാ സുണന്തി, തഥാ നിച്ഛാരേസും. കിന്തി ¶ ? നിരബ്ബുദോ വത, ഭോ…പേ… ആദീനവോ ഉപ്പാദിതോതി. തസ്സത്ഥോ വേരഞ്ജകണ്ഡേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

ഭുമ്മാനം ദേവാനം സദ്ദം സുത്വാ ചാതുമഹാരാജികാതി ഏത്ഥ പന ഭുമ്മാനം ദേവാനം സദ്ദം ആകാസട്ഠദേവതാ അസ്സോസും; ആകാസട്ഠാനം ചാതുമഹാരാജികാതി അയമനുക്കമോ വേദിതബ്ബോ. ബ്രഹ്മകായികാതി അസഞ്ഞസത്തേ ച അരൂപാവചരേ ച ഠപേത്വാ സബ്ബേപി ബ്രഹ്മാനോ അസ്സോസും; സുത്വാ ച സദ്ദമനുസ്സാവേസുന്തി വേദിതബ്ബോ. ഇതിഹ തേന ഖണേനാതി ഏവം തേന സുദിന്നസ്സ അജ്ഝാചാരക്ഖണേന. തേന മുഹുത്തേനാതി അജ്ഝാചാരമുഹുത്തേനേവ. യാവ ബ്രഹ്മലോകാതി യാവ അകനിട്ഠബ്രഹ്മലോകാ. അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛീതി അഭിഉഗ്ഗച്ഛി അബ്ഭുട്ഠാസി ഏകകോലാഹലമഹോസീതി.

പുത്തം വിജായീതി സുവണ്ണബിമ്ബസദിസം പച്ഛിമഭവികസത്തം ജനേസി. ബീജകോതി നാമമകംസൂതി ന അഞ്ഞം നാമം കാതുമദംസു, ‘‘ബീജകമ്പി ദേഹീ’’തി മാതാമഹിയാ വുത്തഭാവസ്സ പാകടത്താ ‘‘ബീജകോ ത്വേവസ്സ നാമം ഹോതൂ’’തി ‘‘ബീജകോ’’തി നാമമകംസു. പുത്തസ്സ പന നാമവസേനേവ ച മാതാപിതൂനമ്പിസ്സ നാമമകംസു. തേ അപരേന സമയേനാതി ബീജകഞ്ച ബീജകമാതരഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. ബീജകസ്സ കിര സത്തട്ഠവസ്സകാലേ തസ്സ മാതാ ഭിക്ഖുനീസു സോ ച ഭിക്ഖൂസു പബ്ബജിത്വാ കല്യാണമിത്തേ ഉപനിസ്സായ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു. തേന വുത്തം – ‘‘ഉഭോ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം സച്ഛാകംസൂ’’തി.

൩൭. ഏവം മാതാപുത്താനം പബ്ബജ്ജാ സഫലാ അഹോസി. പിതാ പന വിപ്പടിസാരാഭിഭൂതോ വിഹാസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മതോ സുദിന്നസ്സഅഹുദേവ കുക്കുച്ച’’ന്തിആദി. തത്ഥ അഹുദേവാതി ¶ ¶ അഹു ഏവ, ദകാരോ പദസന്ധികരോ. അഹോസിയേവാതി അത്ഥോ. കുക്കുച്ചന്തി അജ്ഝാചാരഹേതുകോ പച്ഛാനുതാപോ. വിപ്പടിസാരോതിപി തസ്സേവ നാമം. സോ ഹി വിഞ്ഞൂഹി അകത്തബ്ബതായ കുച്ഛിതകിരിയഭാവതോ കുക്കുച്ചം. കതം അജ്ഝാചാരം നിവത്തേതും അസമത്ഥതായ തം പടിച്ച വിരൂപം സരണഭാവതോ വിപ്പടിസാരോതി വുച്ചതി. അലാഭാ വത മേതി മയ്ഹം വത അലാഭാ; യേ ഝാനാദീനം ഗുണാനം അലാഭാ നാമ, തേ മയ്ഹം, ന അഞ്ഞസ്സാതി അധിപ്പായോ. ന വത മേ ലാഭാതി യേപി മേ പടിലദ്ധാ പബ്ബജ്ജസരണഗമനസിക്ഖാസമാദാനഗുണാ, തേപി നേവ മയ്ഹം ലാഭാ അജ്ഝാചാരമലീനത്താ. ദുല്ലദ്ധം വത മേതി ഇദം സാസനം ലദ്ധമ്പി മേ ദുല്ലദ്ധം. ന വത മേ സുലദ്ധന്തി യഥാ അഞ്ഞേസം കുലപുത്താനം, ഏവം ന വത മേ സുലദ്ധം. കസ്മാ? യമഹം ഏവം സ്വാക്ഖാതേ ധമ്മവിനയേ…പേ… ബ്രഹ്മചരിയം ചരിതുന്തി. ബ്രഹ്മചരിയന്തി സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹിതം മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയം. കിസോ അഹോസീതി ഖാദിതും വാ ഭുഞ്ജിതും വാ അസക്കോന്തോ തനുകോ അഹോസി അപ്പമംസലോഹിതോ ¶ . ഉപ്പണ്ഡുപ്പണ്ഡുകജാതോതി സഞ്ജാതുപ്പണ്ഡുപ്പണ്ഡുകഭാവോ പണ്ഡുപലാസപ്പടിഭാഗോ. ധമനിസന്ഥതഗത്തോതി പരിയാദിന്നമംസലോഹിതത്താ സിരാജാലേനേവ സന്ഥരിതഗത്തോ. അന്തോമനോതി അനുസോചനവസേന അബ്ഭന്തരേയേവ ഠിതചിത്തോ. ഹദയവത്ഥും നിസ്സായ പവത്തനവസേന പന സബ്ബേപി അന്തോമനായേവ. ലീനമനോതി ഉദ്ദേസേ പരിപുച്ഛായ കമ്മട്ഠാനേ അധിസീലേ അധിചിത്തേ അധിപഞ്ഞായ വത്തപടിപത്തിപൂരണേ ച നിക്ഖിത്തധുരോ അവിപ്ഫാരികോ അഞ്ഞദത്ഥു കോസജ്ജവസേനേവ ലീനോ സങ്കുചിതോ മനോ അസ്സാതി ലീനമനോ. ദുക്ഖീതി ചേതോദുക്ഖേന ദുക്ഖീ. ദുമ്മനോതി ദോസേന ദുട്ഠമനോ, വിരൂപമനോ വാ ദോമനസ്സാഭിഭൂതതായ. പജ്ഝായീതി വിപ്പടിസാരവസേന വഹച്ഛിന്നോ വിയ ഗദ്രഭോ തം തം ചിന്തയി.

൩൮. സഹായകാ ഭിക്ഖൂതി തം ഏവംഭൂതം ഗണസങ്ഗണികാപപഞ്ചേന വീതിനാമേന്തം ദിസ്വാ യസ്സ വിസ്സാസികാ കഥാഫാസുകാ ഭിക്ഖൂ തേ നം ഏതദവോചും. പീണിന്ദ്രിയോതി പസാദപതിട്ഠാനോകാസസ്സ സമ്പുണ്ണത്താ പരിപുണ്ണചക്ഖുആദിഇന്ദ്രിയോ. സോ ദാനി ത്വന്തി ഏത്ഥ ദാനീതി നിപാതോ, സോ പന ത്വന്തി വുത്തം ഹോതി. കച്ചിനോ ത്വന്തി കച്ചി നു ത്വം ¶ . അനഭിരതോതി ഉക്കണ്ഠിതോ; ഗിഹിഭാവം പത്ഥയമാനോതി അത്ഥോ. തസ്മാ തമേവ അനഭിരതിം പടിക്ഖിപന്തോ ആഹ – ‘‘ന ഖോ അഹം, ആവുസോ, അനഭിരതോ’’തി. അധികുസലാനം പന ധമ്മാനം ഭാവനായ അഭിരതോവ അഹന്തി ¶ . അത്ഥി മേ പാപകമ്മം കതന്തി മയാ കതം ഏകം പാപകമ്മം അത്ഥി ഉപലബ്ഭതി സംവിജ്ജതി, നിച്ചകാലം അഭിമുഖം വിയ മേ തിട്ഠതി. അഥ നം പകാസേന്തോ ‘‘പുരാണദുതിയികായാ’’തിആദിമാഹ.

അലഞ്ഹി തേ, ആവുസോ സുദിന്ന, കുക്കുച്ചായാതി ആവുസോ സുദിന്ന, തുയ്ഹേതം പാപകമ്മം അലം സമത്ഥം കുക്കുച്ചായ; പടിബലം കുക്കുച്ചം ഉപ്പാദേതുന്തി വുത്തം ഹോതി. യം ത്വന്തി ആദിമ്ഹി യേന പാപേന ത്വം ന സക്ഖിസ്സസി ബ്രഹ്മചരിയം ചരിതും, തം തേ പാപം അലം കുക്കുച്ചായാതി ഏവം സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. അഥ നം അനുസാസന്താ ‘‘നനു ആവുസോ ഭഗവതാ’’തിആദിമാഹംസു. തത്ഥ നനൂതി അനുമതിഗ്ഗഹണത്ഥേ നിപാതോ. അനേകപരിയായേനാതി അനേകകാരണേന. വിരാഗായാതി വിരാഗത്ഥായ. നോ സരാഗായാതി നോ രാഗേന രജ്ജനത്ഥായ. ഭഗവതാ ഹി ‘‘ഇമം മേ ധമ്മം സുത്വാ സത്താ സബ്ബഭവഭോഗേസു വിരജ്ജിസ്സന്തി, നോ രജ്ജിസ്സന്തീ’’ ഏതദത്ഥായ ധമ്മോ ദേസിതോതി അധിപ്പായോ. ഏസ നയോ സബ്ബപദേസു. ഇദം പനേത്ഥ പരിയായവചനമത്തം. വിസംയോഗായാതി കിലേസേഹി വിസംയുജ്ജനത്ഥായ. നോ സംയോഗായാതി ന സംയുജ്ജനത്ഥായ. അനുപാദാനായാതി അഗ്ഗഹണത്ഥായ. നോ സഉപാദാനായാതി ന സങ്ഗഹണത്ഥായ.

തത്ഥ ¶ നാമ ത്വന്തി തസ്മിം നാമ ത്വം. സരാഗായ ചേതേസ്സസീതി സഹ രാഗേന വത്തമാനായ മേഥുനധമ്മായ ചേതേസ്സസി കപ്പേസ്സസി പകപ്പേസ്സസി; ഏതദത്ഥം വായമിസ്സസീതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. പുന രാഗവിരാഗാദീനി നവ പദാനി നിബ്ബത്തിതലോകുത്തരനിബ്ബാനമേവ സന്ധായ വുത്താനി. തസ്മാ രാഗവിരാഗായാതി വാ മദനിമ്മദനായാതി വാ വുത്തേപി ‘‘നിബ്ബാനത്ഥായാ’’തി ഏവമേവ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. നിബ്ബാനഞ്ഹി യസ്മാ തം ആഗമ്മ ആരബ്ഭ പടിച്ച രാഗോ വിരജ്ജതി ന ഹോതി, തസ്മാ രാഗവിരാഗോതി വുച്ചതി. യസ്മാ പന തം ആഗമ്മ മാനമദ-പുരിസമദാദയോ മദാ നിമ്മദാ അമദാ ഹോന്തി വിനസ്സന്തി, തസ്മാ മദനിമ്മദനന്തി വുച്ചതി. യസ്മാ ¶ ച തം ആഗമ്മ സബ്ബാപി കാമപിപാസാ വിനയം അബ്ഭത്ഥം യാതി, തസ്മാ പിപാസവിനയോതി വുച്ചതി. യസ്മാ പന തം ആഗമ്മ പഞ്ച കാമഗുണാലയാ സമുഗ്ഘാതം ഗച്ഛന്തി, തസ്മാ ആലയസമുഗ്ഘാതോതി വുച്ചതി. യസ്മാ ച തം ആഗമ്മ തേഭൂമകവട്ടം ഉപച്ഛിജ്ജതി, തസ്മാ വട്ടുപച്ഛേദോതി വുച്ചതി. യസ്മാ പന തം ആഗമ്മ സബ്ബസോ തണ്ഹാ ഖയം ഗച്ഛതി വിരജ്ജതി നിരുജ്ഝതി ച, തസ്മാ തണ്ഹക്ഖയോ വിരാഗോ നിരോധോതി വുച്ചതി. യസ്മാ ¶ പനേതം ചതസ്സോ യോനിയോ, പഞ്ച ഗതിയോ, സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ, നവ ച സത്താവാസേ, അപരാപരഭാവായ വിനനതോ ആബന്ധനതോ സംസിബ്ബനതോ വാനന്തി ലദ്ധവോഹാരായ തണ്ഹായ നിക്ഖന്തം നിസ്സടം വിസംയുത്തം, തസ്മാ നിബ്ബാനന്തി വുച്ചതീതി.

കാമാനം പഹാനം അക്ഖാതന്തി വത്ഥുകാമാനം, കിലേസകാമാനഞ്ച പഹാനം വുത്തം. കാമസഞ്ഞാനം പരിഞ്ഞാതി സബ്ബാസമ്പി കാമസഞ്ഞാനം ഞാതതീരണപഹാനവസേന തിവിധാ പരിഞ്ഞാ അക്ഖാതാ. കാമപിപാസാനന്തി കാമേസു പാതബ്യതാനം കാമേ വാ പാതുമിച്ഛാനം. കാമവിതക്കാനന്തി കാമുപസഞ്ഹിതാനംവിതക്കാനം. കാമപരിളാഹാനന്തി പഞ്ചകാമഗുണികരാഗവസേന ഉപ്പന്നപരിളാഹാനം അന്തോദാഹാനം. ഇമേസു പഞ്ചസു ഠാനേസു കിലേസക്ഖയകരോ ലോകുത്തരമഗ്ഗോവ കഥിതോ. സബ്ബപഠമേസു പന തീസു ഠാനേസു ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകോ മഗ്ഗോ കഥിതോതി വേദിതബ്ബോ.

നേതം ആവുസോതി ന ഏതം ആവുസോ, തവ പാപകമ്മം അപ്പസന്നാനഞ്ച പസാദായ ഏവരൂപാനം പസാദത്ഥായ ന ഹോതി. അഥ ഖ്വേതന്തി അഥ ഖോ ഏതം. അഥ ഖോ തന്തിപി പാഠോ. അഞ്ഞഥത്തായാതി പസാദഞ്ഞഥാഭാവായ വിപ്പടിസാരായ ഹോതി. യേ മഗ്ഗേന അനാഗതസദ്ധാ, തേസം വിപ്പടിസാരം കരോതി – ‘‘ഈദിസേപി നാമ ധമ്മവിനയേ മയം പസന്നാ, യത്ഥേവം ദുപ്പടിപന്നാ ഭിക്ഖൂ’’തി. യേ പന മഗ്ഗേനാഗതസദ്ധാ, തേസം സിനേരു വിയ വാതേഹി അചലോ പസാദോ ഈദിസേഹി വത്ഥൂഹി ഇതോ വാ ദാരുണതരേഹി. തേന വുത്തം – ‘‘ഏകച്ചാനം അഞ്ഞഥത്തായാ’’തി.

൩൯. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസുന്തി ഭഗവതോ ഏതം അത്ഥം ആചിക്ഖിംസു പടിവേദയിംസു. ആരോചയമാനാ ¶ ച നേവ പിയകമ്യതായ ന ഭേദപുരേക്ഖാരതായ ¶ , ന തസ്സായസ്മതോ അവണ്ണപകാസനത്ഥായ, ന കലിസാസനാരോപനത്ഥായ, നാപി ‘‘ഇദം സുത്വാ ഭഗവാ ഇമസ്സ സാസനേ പതിട്ഠം ന ദസ്സതി, നിക്കഡ്ഢാപേസ്സതി ന’’ന്തി മഞ്ഞമാനാ ആരോചേസും. അഥ ഖോ ‘‘ഇമം സാസനേ ഉപ്പന്നം അബ്ബുദം ഞത്വാ ഭഗവാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സതി, വേലം മരിയാദം ആണം ഠപേസ്സതീ’’തി ആരോചേസും.

ഏതസ്മിം നിദാനേ ഏതസ്മിം പകരണേതി ഏത്ഥ സുദിന്നസ്സ അജ്ഝാചാരവീതിക്കമോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ കാരണത്താ നിദാനഞ്ചേവ പകരണഞ്ചാതി വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ. കാരണഞ്ഹി യസ്മാ നിദേതി അത്തനോ ഫലം ‘‘ഗണ്ഹാഥ ന’’ന്തി ¶ ദസ്സേന്തം വിയ അപ്പേതി, പകരോതി ച നം കത്തും ആരഭതി, കരോതിയേവ വാ; തസ്മാ നിദാനഞ്ചേവ പകരണഞ്ചാതി വുച്ചതി. വിഗരഹി ബുദ്ധോ ഭഗവാതി ബുദ്ധോ ഭഗവാ വിഗരഹി നിന്ദി; യഥാ തം വണ്ണാവണ്ണാരഹാനം വണ്ണഞ്ച അവണ്ണഞ്ച ഭണന്തേസു അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ. ന ഹി ഭഗവതോ സീലവീതിക്കമകരം പുഗ്ഗലം ദിസ്വാ ‘‘അയം ജാതിയാ വാ ഗോത്തേന വാ കോലപുത്തിയേന വാ ഗന്ഥേന വാ ധുതങ്ഗേന വാ ഞാതോ യസസ്സീ ഈദിസം പുഗ്ഗലം രക്ഖിതും വട്ടതീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, നാപി പേസലം ഗുണവന്തം ദിസ്വാ തസ്സ ഗുണം പടിച്ഛാദേതും ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. അഥ ഖോ ഗരഹിതബ്ബം ഗരഹതി ഏവ, പസംസിതബ്ബഞ്ച പസംസതി ഏവ, അയഞ്ച ഗരഹിതബ്ബോ; തസ്മാ തം താദിലക്ഖണേ ഠിതോ അവികമ്പമാനേന ചിത്തേന വിഗരഹി ബുദ്ധോ ഭഗവാ ‘‘അനനുച്ഛവിക’’ന്തിആദീഹി വചനേഹി.

തത്ഥായം അത്ഥവണ്ണനാ – യദിദം തയാ, മോഘപുരിസ, തുച്ഛമനുസ്സ കമ്മം കതം, തം സമണകരണാനം ധമ്മാനം മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനസാസനാനം വാ ന അനുച്ഛവികം, തേസം ഛവിം ഛായം സുന്ദരഭാവം ന അന്വേതി നാനുഗച്ഛതി, അഥ ഖോ ആരകാവ തേഹി ധമ്മേഹി. അനനുച്ഛവികത്താ ഏവ ച അനനുലോമികം, തേസം ന അനുലോമേതി; അഥ ഖോ വിലോമം പച്ചനീകഭാവേ ഠിതം. അനനുലോമികത്താ ഏവ ച അപ്പതിരൂപം, പതിരൂപം സദിസം പടിഭാഗം ന ഹോതി, അഥ ഖോ അസദിസം അപ്പടിഭാഗമേവ. അപ്പതിരൂപത്താ ഏവ ച അസ്സാമണകം, സമണാനം ¶ കമ്മം ന ഹോതി. അസ്സാമണകത്താ അകപ്പിയം. യഞ്ഹി സമണകമ്മം ന ഹോതി, തം തേസം ന കപ്പതി. അകപ്പിയത്താ അകരണീയം. ന ഹി സമണാ യം ന കപ്പതി, തം കരോന്തി. തഞ്ചേതം തയാ കതം, തസ്മാ അനനുച്ഛവികം തേ, മോഘപുരിസ, കതം…പേ… അകരണീയന്തി. കഥഞ്ഹി നാമാതി കേന നാമ കാരണേന, കിം നാമ കാരണം പസ്സന്തോതി വുത്തം ഹോതി. തതോ കാരണാഭാവം ദസ്സേന്തോ പരതോ ‘‘നനു മയാ മോഘപുരിസാ’’തിആദിമാഹ. തം സബ്ബം വുത്തത്ഥമേവ.

ഇദാനി ¶ യസ്മാ യം തേന പാപകമ്മം കതം, തം വിപച്ചമാനം അതിവിയ ദുക്ഖവിപാകം ഹോതി, തസ്മാസ്സ തം വിപാകം ദസ്സേതും കതാപരാധം വിയ പുത്തം അനുകമ്പകാ മാതാപിതരോ ദയാലുകേന ചിത്തേന സുദിന്നം പരിഭാസന്തോ ‘‘വരം തേ മോഘപുരിസാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ആസു സീഘം ഏതസ്സ വിസം ആഗച്ഛതീതി ആസീവിസോ. ഘോരം ചണ്ഡമസ്സ വിസന്തി ഘോരവിസോ, തസ്സ ആസീവിസസ്സ ഘോരവിസസ്സ. ‘‘പക്ഖിത്ത’’ന്തി ഏതസ്സ ‘‘വര’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ ¶ . ഈദിസസ്സ ആസീവിസസ്സ ഘോരവിസസ്സ മുഖേ അങ്ഗജാതം വരം പക്ഖിത്തം; സചേ പക്ഖിത്തം ഭവേയ്യ, വരം സിയാ; സുന്ദരം സാധു സുട്ഠു സിയാതി അത്ഥോ. ന ത്വേവാതി ന തു ഏവ വരം ന സുന്ദരമേവ ന സാധുമേവ ന സുട്ഠുമേവ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. കണ്ഹസപ്പസ്സാതി കാളസപ്പസ്സ. അങ്ഗാരകാസുയാതി അങ്ഗാരപുണ്ണകൂപേ, അങ്ഗാരരാസിമ്ഹി വാ. ആദിത്തായാതി പദിത്തായ ഗഹിതഅഗ്ഗിവണ്ണായ. സമ്പജ്ജലിതായാതി സമന്തതോ പജ്ജലിതായ അച്ചിയോ മുച്ചന്തിയാ. സജോതിഭൂതായാതി സപ്പഭായ. സമന്തതോ ഉട്ഠിതാഹി ജാലാഹി ഏകപ്പഭാസമുദയഭൂതായാതി വുത്തം ഹോതി.

തം കിസ്സ ഹേതൂതി യം മയാ വുത്തം ‘‘വര’’ന്തി തം കിസ്സ ഹേതു, കതരേന കാരണേനാതി ചേ? മരണം വാ നിഗച്ഛേയ്യാതി യോ തത്ഥ അങ്ഗജാതം പക്ഖിപേയ്യ, സോ മരണം വാ നിഗച്ഛേയ്യ മരണമത്തം വാ ദുക്ഖം. ഇതോനിദാനഞ്ച ഖോ…പേ… ഉപപജ്ജേയ്യാതി യം ഇദം മാതുഗാമസ്സ അങ്ഗജാതേ അങ്ഗജാതപക്ഖിപനം, ഇതോനിദാനം തസ്സ കാരകോ പുഗ്ഗലോ നിരയം ഉപപജ്ജേയ്യ; ഏവം കമ്മസ്സ മഹാസാവജ്ജതം പസ്സന്തോ തം ഗരഹി, ന തസ്സ ദുക്ഖാഗമം ഇച്ഛമാനോ. തത്ഥ നാമ ത്വന്തി തസ്മിം നാമ ഏവരൂപേ കമ്മേ ഏവം ¶ മഹാസാവജ്ജേ സമാനേപി ത്വം. യം ത്വന്തി ഏത്ഥ യന്തി ഹീളനത്ഥേ നിപാതോ. ത്വന്തി തം-സദ്ദസ്സ വേവചനം; ദ്വീഹിപി യം വാ തം വാ ഹീളിതമവഞ്ഞാതന്തി വുത്തം ഹോതി. അസദ്ധമ്മന്തി അസതം നീചജനാനം ധമ്മം; തേഹി സേവിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഗാമധമ്മന്തി ഗാമാനം ധമ്മം; ഗാമവാസികമനുസ്സാനം ധമ്മന്തി വുത്തം ഹോതി. വസലധമ്മന്തി പാപധമ്മേ വസന്തി പഗ്ഘരന്തീതി വസലാ, തേസം വസലാനം ഹീനപുരിസാനം ധമ്മം, വസലം വാ കിലേസപഗ്ഘരണകം ധമ്മം. ദുട്ഠുല്ലന്തി ദുട്ഠു ച കിലേസദൂസിതം ഥൂലഞ്ച അസുഖുമം, അനിപുണന്തി വുത്തം ഹോതി. ഓദകന്തികന്തി ഉദകകിച്ചം അന്തികം അവസാനം അസ്സാതി ഓദകന്തികോ, തം ഓദകന്തികം. രഹസ്സന്തി രഹോഭവം, പടിച്ഛന്നേ ഓകാസേ ഉപ്പജ്ജനകം. അയഞ്ഹി ധമ്മോ ജിഗുച്ഛനീയത്താ ന സക്കാ ആവി അഞ്ഞേസം ദസ്സനവിസയേ കാതും, തേന വുത്തം – ‘‘രഹസ്സ’’ന്തി. ദ്വയംദ്വയസമാപത്തിന്തി ദ്വീഹി ദ്വീഹി സമാപജ്ജിതബ്ബം, ദ്വയം ദ്വയം സമാപത്തിന്തിപി പാഠോ. ദയം ദയം സമാപത്തിന്തിപി പഠന്തി, തം ന സുന്ദരം. സമാപജ്ജിസ്സസീതി ഏതം ‘‘തത്ഥ നാമ ത്വ’’ന്തി ഏത്ഥ വുത്തനാമസദ്ദേന യോജേതബ്ബം ‘‘സമാപജ്ജിസ്സസി നാമാ’’തി.

ബഹൂനം ¶ ഖോ…പേ… ആദികത്താ പുബ്ബങ്ഗമോതി സാസനം സന്ധായ വദതി. ഇമസ്മിം സാസനേ ത്വം ബഹൂനം പുഗ്ഗലാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം ആദികത്താ, സബ്ബപഠമം ¶ കരണതോ; പുബ്ബങ്ഗമോ സബ്ബപഠമം ഏതം മഗ്ഗം പടിപന്നത്താ; ദ്വാരംദദോ, ഉപായദസ്സകോതി വുത്തം ഹോതി. ഇമഞ്ഹി ലേസം ലദ്ധാ തവ അനുസിക്ഖമാനാ ബഹൂ പുഗ്ഗലാ നാനപ്പകാരകേ മക്കടിയാ മേഥുനപടിസേവനാദികേ അകുസലധമ്മേ കരിസ്സന്തീതി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ.

അനേകപരിയായേനാതി ഇമേഹി ‘‘അനനുച്ഛവിക’’ന്തിആദിനാ നയേന വുത്തേഹി, ബഹൂഹി കാരണേഹി. ദുബ്ഭരതായ…പേ… കോസജ്ജസ്സ അവണ്ണം ഭാസിത്വാതി ദുബ്ഭരതാദീനം വത്ഥുഭൂതസ്സ അസംവരസ്സ അവണ്ണം നിന്ദം ഗരഹം ഭാസിത്വാതി അത്ഥോ. യസ്മാ ഹി അസംവരേ ഠിതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അത്താ ദുബ്ഭരതഞ്ചേവ ദുപ്പോസതഞ്ച ആപജ്ജതി, തസ്മാ അസംവരോ ‘‘ദുബ്ഭരതാ, ദുപ്പോസതാ’’തി ച വുച്ചതി. യസ്മാ പന അസംവരേ ¶ ഠിതസ്സ അത്താ ചതൂസു പച്ചയേസു മഹിച്ഛതം സിനേരുപ്പമാണേപി ച പച്ചയേ ലദ്ധാ അസന്തുട്ഠിതം ആപജ്ജതി, തസ്മാ അസംവരോ ‘‘മഹിച്ഛതാ, അസന്തുട്ഠിതാ’’തി ച വുച്ചതി. യസ്മാ ച അസംവരേ ഠിതസ്സ അത്താ ഗണസങ്ഗണികായ ചേവ കിലേസസങ്ഗണികായ ച സംവത്തതി, കോസജ്ജാനുഗതോ ച ഹോതി അട്ഠകുസീതവത്ഥുപാരിപൂരിയാ സംവത്തതി, തസ്മാ അസംവരോ ‘‘സങ്ഗണികാ, ചേവ കോസജ്ജഞ്ചാ’’തി വുച്ചതി.

സുഭരതായ…പേ… വീരിയാരമ്ഭസ്സ വണ്ണം ഭാസിത്വാതി സുഭരതാദീനം വത്ഥുഭൂതസ്സ സംവരസ്സ വണ്ണം ഭാസിത്വാതി അത്ഥോ. യസ്മാ ഹി അസംവരം പഹായ സംവരേ ഠിതസ്സ അത്താ സുഭരോ ഹോതി സുപോസോ, ചതൂസു ച പച്ചയേസു അപ്പിച്ഛതം നിത്തണ്ഹഭാവം ആപജ്ജതി, ഏകമേകസ്മിഞ്ച പച്ചയേ യഥാലാഭ-യഥാബല-യഥാസാരുപ്പവസേന തിപ്പഭേദായ സന്തുട്ഠിയാ സംവത്തതി, തസ്മാ സംവരോ ‘‘സുഭരതാ ചേവ സുപോസതാ ച അപ്പിച്ഛോ ച സന്തുട്ഠോ ചാ’’തി വുച്ചതി.

യസ്മാ പന അസംവരം പഹായ സംവരേ ഠിതസ്സ അത്താ കിലേസസല്ലേഖനതായ ചേവ നിദ്ധുനനതായ ച സംവത്തതി, തസ്മാ സംവരോ ‘‘സല്ലേഖോ ച ധുതോ ചാ’’തി വുച്ചതി.

യസ്മാ ച അസംവരം പഹായ സംവരേ ഠിതസ്സ അത്താ കായവാചാനം അപ്പാസാദികം അപ്പസാദനീയം അസന്തം അസാരുപ്പം കായവചീദുച്ചരിതം ചിത്തസ്സ അപ്പാസാദികം ¶ അപ്പസാദനീയം അസന്തം അസാരുപ്പം അകുസലവിതക്കത്തയഞ്ച അനുപഗമ്മ തബ്ബിപരീതസ്സ കായവചീസുചരിതസ്സ ചേവ കുസലവിതക്കത്തയസ്സ ച പാസാദികസ്സ പസാദനീയസ്സ സന്തസ്സ സാരുപ്പസ്സ പാരിപൂരിയാ സംവത്തതി, തസ്മാ സംവരോ ‘‘പാസാദികോ’’തി വുച്ചതി.

യസ്മാ ¶ പന അസംവരം പഹായ സംവരേ ഠിതസ്സ അത്താ സബ്ബകിലേസാപചയഭൂതായ, വിവട്ടായ, അട്ഠവീരിയാരമ്ഭവത്ഥുപാരിപൂരിയാ ച സംവത്തതി, തസ്മാ സംവരോ ‘‘അപചയോ ചേവ വീരിയാരമ്ഭോ ചാ’’തി വുച്ചതീതി.

ഭിക്ഖൂനം തദനുച്ഛവികം തദനുലോമികന്തി തത്ഥ സന്നിപതിതാനം ഭിക്ഖൂനം യം ഇദാനി സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സതി, തസ്സ അനുച്ഛവികഞ്ചേവ അനുലോമികഞ്ച. യോ വാ അയം സുഭരതാദീഹി സംവരോ വുത്തോ, തസ്സ അനുച്ഛവികഞ്ചേവ അനുലോമികഞ്ച സംവരപ്പഹാനപടിസംയുത്തം ¶ അസുത്തന്തവിനിബദ്ധം പാളിവിനിമുത്തം ഓക്കന്തികധമ്മദേസനം കത്വാതി അത്ഥോ. ഭഗവാ കിര ഈദിസേസു ഠാനേസു പഞ്ചവണ്ണകുസുമമാലം കരോന്തോ വിയ, രതനദാമം സജ്ജേന്തോ വിയ, ച യേ പടിക്ഖിപനാധിപ്പായാ അസംവരാഭിരതാ തേ സമ്പരായികേന വട്ടഭയേന തജ്ജേന്തോ അനേകപ്പകാരം ആദീനവം ദസ്സേന്തോ, യേ സിക്ഖാകാമാ സംവരേ ഠിതാ തേ അപ്പേകച്ചേ അരഹത്തേ പതിട്ഠപേന്തോ അപ്പേകച്ചേ അനാഗാമി-സകദാഗാമി-സോതാപത്തിഫലേസു ഉപനിസ്സയവിരഹിതേപി സഗ്ഗമഗ്ഗേ പതിട്ഠപേന്തോ ദീഘനികായപ്പമാണമ്പി മജ്ഝിമനികായപ്പമാണമ്പി ധമ്മദേസനം കരോതി. തം സന്ധായേതം വുത്തം – ‘‘ഭിക്ഖൂനം തദനുച്ഛവികം തദനുലോമികം ധമ്മിം കഥം കത്വാ’’തി.

തേന ഹീതി തേന സുദിന്നസ്സ അജ്ഝാചാരേന കാരണഭൂതേന. സിക്ഖാപദന്തി ഏത്ഥ സിക്ഖിതബ്ബാതി സിക്ഖാ, പജ്ജതേ ഇമിനാതി പദം, സിക്ഖായ പദം സിക്ഖാപദം; സിക്ഖായ അധിഗമുപായോതി അത്ഥോ. അഥ വാ മൂലം നിസ്സയോ പതിട്ഠാതി വുത്തം ഹോതി. മേഥുനവിരതിയാ മേഥുനസംവരസ്സേതം അധിവചനം. മേഥുനസംവരോ ഹി തദഞ്ഞേസം സിക്ഖാസങ്ഖാതാനം സീലവിപസ്സനാഝാനമഗ്ഗധമ്മാനം വുത്തത്ഥവസേന പദത്താ ഇധ ‘‘സിക്ഖാപദ’’ന്തി അധിപ്പേതോ. അയഞ്ച അത്ഥോ സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. അപിച തസ്സത്ഥസ്സ ദീപകം വചനമ്പി ‘‘സിക്ഖാപദ’’ന്തി വേദിതബ്ബം. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘സിക്ഖാപദന്തി യോ തത്ഥ നാമകായോ പദകായോ നിരുത്തികായോ ബ്യഞ്ജനകായോ’’തി. അഥ വാ യഥാ ‘‘അനഭിജ്ഝാ ധമ്മപദ’’ന്തി വുത്തേ അനഭിജ്ഝാ ഏകോ ധമ്മകോട്ഠാസോതി അത്ഥോ ¶ ഹോതി, ഏവമിധാപി ‘‘സിക്ഖാപദ’’ന്തി സിക്ഖാകോട്ഠാസോ സിക്ഖായ ഏകോ പദേസോതിപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ദസ അത്ഥവസേ പടിച്ചാതി ദസ കാരണവസേ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതു അധിഗമനീയേ ഹിതവിസേസേ പടിച്ച ആഗമ്മ ആരബ്ഭ, ദസന്നം ഹിതവിസേസാനം നിപ്ഫത്തിം സമ്പസ്സമാനോതി വുത്തം ഹോതി. ഇദാനി തേ ദസ അത്ഥവസേ ദസ്സേന്തോ ‘‘സങ്ഘസുട്ഠുതായാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സങ്ഘസുട്ഠുതാ നാമ സങ്ഘസ്സ സുട്ഠുഭാവോ, ‘‘സുട്ഠു ദേവാ’’തി ആഗതട്ഠാനേ വിയ ‘‘സുട്ഠു, ഭന്തേ’’തി വചനസമ്പടിച്ഛനഭാവോ ¶ . യോ ച തഥാഗതസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛതി ¶ , തസ്സ തം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഹോതി, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ ‘‘സുട്ഠു, ഭന്തേ’’തി മമ വചനസമ്പടിച്ഛനത്ഥം പഞ്ഞപേസ്സാമി, അസമ്പടിച്ഛനേ ആദീനവം സമ്പടിച്ഛനേ ച ആനിസംസം ദസ്സേത്വാ, ന ബലക്കാരേന അഭിഭവിത്വാതി ഏതമത്ഥം ആവികരോന്തോ ആഹ – ‘‘സങ്ഘസുട്ഠുതായാ’’തി. സങ്ഘഫാസുതായാതി സങ്ഘസ്സ ഫാസുഭാവായ; സഹജീവിതായ സുഖവിഹാരത്ഥായാതി അത്ഥോ.

ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാതി ദുമ്മങ്കൂ നാമ ദുസ്സീലപുഗ്ഗലാ; യേ മങ്കുതം ആപാദിയമാനാപി ദുക്ഖേന ആപജ്ജന്തി, വീതിക്കമം കരോന്താ വാ കത്വാ വാ ന ലജ്ജന്തി, തേസം നിഗ്ഗഹത്ഥായ; തേ ഹി സിക്ഖാപദേ അസതി ‘‘കിം തുമ്ഹേഹി ദിട്ഠം, കിം സുതം – കിം അമ്ഹേഹി കതം; കതരസ്മിം വത്ഥുസ്മിം കതമം ആപത്തിം ആരോപേത്വാ അമ്ഹേ നിഗ്ഗണ്ഹഥാ’’തി സങ്ഘം വിഹേഠേസ്സന്തി, സിക്ഖാപദേ പന സതി തേ സങ്ഘോ സിക്ഖാപദം ദസ്സേത്വാ ധമ്മേന വിനയേന സത്ഥുസാസനേന നിഗ്ഗഹേസ്സതി. തേന വുത്തം – ‘‘ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാ’’തി.

പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം ഫാസുവിഹാരായാതി പേസലാനം പിയസീലാനം ഭിക്ഖൂനം ഫാസുവിഹാരത്ഥായ. പിയസീലാ ഹി ഭിക്ഖൂ കത്തബ്ബാകത്തബ്ബം സാവജ്ജാനവജ്ജം വേലം മരിയാദം അജാനന്താ സിക്ഖത്തയപാരിപൂരിയാ ഘടമാനാ കിലമന്തി, സന്ദിട്ഠമാനാ ഉബ്ബാള്ഹാ ഹോന്തി. കത്തബ്ബാകത്തബ്ബം പന സാവജ്ജാനവജ്ജം വേലം മരിയാദം ഞത്വാ സിക്ഖത്തയപാരിപൂരിയാ ഘടമാനാ ന കിലമന്തി, സന്ദിട്ഠമാനാ ന ഉബ്ബാള്ഹാ ഹോന്തി. തേന നേസം സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനാ ഫാസുവിഹാരായ സംവത്തതി. യോ വാ ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹോ, സ്വേവ ഏതേസം ഫാസുവിഹാരോ. ദുസ്സീലപുഗ്ഗലേ നിസ്സായ ഹി ഉപോസഥോ ന തിട്ഠതി ¶ , പവാരണാ ന തിട്ഠതി, സങ്ഘകമ്മാനി നപ്പവത്തന്തി, സാമഗ്ഗീ ന ഹോതി, ഭിക്ഖൂ അനേകഗ്ഗാ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാകമ്മട്ഠാനാദീനി അനുയുഞ്ജിതും ന സക്കോന്തി. ദുസ്സീലേസു പന നിഗ്ഗഹിതേസു സബ്ബോപി അയം ഉപദ്ദവോ ന ഹോതി. തതോ പേസലാ ഭിക്ഖൂ ഫാസു വിഹരന്തി. ഏവം ‘‘പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം ഫാസു വിഹാരായാ’’തി ഏത്ഥ ദ്വിധാ അത്ഥോ ¶ വേദിതബ്ബോ.

ദിട്ഠധമ്മികാനം ആസവാനം സംവരായാതി ദിട്ഠധമ്മികാ ആസവാ നാമ അസംവരേ ഠിതേന തസ്മിഞ്ഞേവ അത്തഭാവേ പത്തബ്ബാ പാണിപ്പഹാര-ദണ്ഡപ്പഹാര-ഹത്ഥച്ഛേദ-പാദച്ഛേദ-അകിത്തി-അയസവിപ്പടിസാരാദയോ ദുക്ഖവിസേസാ. ഇതി ഇമേസം ദിട്ഠധമ്മികാനം ആസവാനം സംവരായ പിധാനായ ആഗമനമഗ്ഗഥകനായാതി അത്ഥോ.

സമ്പരായികാനം ആസവാനം പടിഘാതായാതി സമ്പരായികാ ആസവാ നാമ അസംവരേ ഠിതേന കതപാപകമ്മമൂലകാ സമ്പരായേ നരകാദീസു പത്തബ്ബാ ദുക്ഖവിസേസാ, തേസം പടിഘാതത്ഥായ ¶ പടിപ്പസ്സമ്ഭനത്ഥായ വൂപസമത്ഥായാതി വുത്തം ഹോതി.

അപ്പസന്നാനം പസാദായാതി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ഹി സതി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിം ഞത്വാ വാ യഥാപഞ്ഞത്തം പടിപജ്ജമാനേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ വാ യേപി അപ്പസന്നാ പണ്ഡിതമനുസ്സാ, തേ ‘‘യാനി വത ലോകേ മഹാജനസ്സ രജ്ജന-ദുസ്സന-മുയ്ഹനട്ഠാനാനി, തേഹി ഇമേ സമണാ സക്യപുത്തിയാ ആരകാ വിരതാ വിഹരന്തി, ദുക്കരം വത കരോന്തി, ഭാരിയം വത കരോന്തീ’’തി പസാദം ആപജ്ജന്തി, വിനയപിടകേ പോത്ഥകം ദിസ്വാ മിച്ഛാദിട്ഠിക-തിവേദീ ബ്രാഹ്മണോ വിയ. തേന വുത്തം – ‘‘അപ്പസന്നാനം പസാദായാ’’തി.

പസന്നാനം ഭിയ്യോഭാവായാതി യേപി സാസനേ പസന്നാ കുലപുത്താ തേപി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിം ഞത്വാ യഥാപഞ്ഞത്തം പടിപജ്ജമാനേ ഭിക്ഖൂ വാ ദിസ്വാ ‘‘അഹോ അയ്യാ ദുക്കരകാരിനോ, യേ യാവജീവം ഏകഭത്തം ബ്രഹ്മചരിയം വിനയസംവരം അനുപാലേന്തീ’’തി ഭിയ്യോ ഭിയ്യോ പസീദന്തി. തേന വുത്തം – ‘‘പസന്നാനം ഭിയ്യോഭാവായാ’’തി.

സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാതി തിവിധോ സദ്ധമ്മോ – പരിയത്തിസദ്ധമ്മോ, പടിപത്തിസദ്ധമ്മോ, അധിഗമസദ്ധമ്മോതി. തത്ഥ പിടകത്തയസങ്ഗഹിതം സബ്ബമ്പി ബുദ്ധവചനം ‘‘പരിയത്തിസദ്ധമ്മോ’’ നാമ. തേരസ ധുതഗുണാ, ചുദ്ദസ ഖന്ധകവത്താനി, ദ്വേഅസീതി മഹാവത്താനി, സീലസമാധിവിപസ്സനാതി ¶ അയം ‘‘പടിപത്തിസദ്ധമ്മോ’’ നാമ. ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗാ ചത്താരി ച സാമഞ്ഞഫലാനി നിബ്ബാനഞ്ചാതി അയം ‘‘അധിഗമസദ്ധമ്മോ’’ നാമ. സോ സബ്ബോപി യസ്മാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ സതി ഭിക്ഖൂ സിക്ഖാപദഞ്ച തസ്സ വിഭങ്ഗഞ്ച തദത്ഥജോതനത്ഥം അഞ്ഞഞ്ച ബുദ്ധവചനം പരിയാപുണന്തി, യഥാപഞ്ഞത്തഞ്ച പടിപജ്ജമാനാ പടിപത്തിം പൂരേത്വാ പടിപത്തിയാ അധിഗന്തബ്ബം ¶ ലോകുത്തരധമ്മം അധിഗച്ഛന്തി, തസ്മാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ചിരട്ഠിതികോ ഹോതി. തേന വുത്തം – ‘‘സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ’’തി.

വിനയാനുഗ്ഗഹായാതി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ഹി സതി സംവരവിനയോ ച പഹാനവിനയോ ച സമഥവിനയോ ച പഞ്ഞത്തിവിനയോ ചാതി ചതുബ്ബിധോപി വിനയോ അനുഗ്ഗഹിതോ ഹോതി ഉപത്ഥമ്ഭിതോ സൂപത്ഥമ്ഭിതോ. തേന വുത്തം – ‘‘വിനയാനുഗ്ഗഹായാ’’തി.

സബ്ബാനേവ ചേതാനി പദാനി ‘‘സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സാമീ’’തി ഇമിനാ വചനേന സദ്ധിം യോജേതബ്ബാനി ¶ . തത്രായം പഠമപച്ഛിമപദയോജനാ – ‘‘സങ്ഘസുട്ഠുതായ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സാമി, വിനയാനുഗ്ഗഹായ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സാമീ’’തി.

അപി ചേത്ഥ യം സങ്ഘസുട്ഠു തം സങ്ഘഫാസു, യം സങ്ഘഫാസു തം ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാതി ഏവം സങ്ഖലികനയം; യം സങ്ഘസുട്ഠു തം സങ്ഘഫാസു, യം സങ്ഘസുട്ഠു തം ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാതി ഏവഞ്ച ഏകേകപദമൂലികം ദസക്ഖത്തും യോജനം കത്വാ യം വുത്തം പരിവാരേ (പരി. ൩൩൪) –

‘‘അത്ഥസതം ധമ്മസതം, ദ്വേ ച നിരുത്തിസതാനി;

ചത്താരി ഞാണസതാനി, അത്ഥവസേ പകരണേ’’തി.

തം സബ്ബം വേദിതബ്ബം. തം പനേതം യസ്മാ പരിവാരേയേവ ആവി ഭവിസ്സതി, തസ്മാ ഇധ ന വണ്ണിതന്തി.

ഏവം സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ആനിസംസം ദസ്സേത്വാ തസ്മിം സിക്ഖാപദേ ഭിക്ഖൂഹി കത്തബ്ബകിച്ചം ദീപേന്തോ ‘‘ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, ഇമം സിക്ഖാപദം ഉദ്ദിസേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. കിം വുത്തം ഹോതി? ഭിക്ഖവേ, ഇമം പന മയാ ഇതി സന്ദസ്സിതാനിസംസം സിക്ഖാപദം ഏവം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേ ഉദ്ദിസേയ്യാഥ ച പരിയാപുണേയ്യാഥ ച ധാരേയ്യാഥ ച അഞ്ഞേസഞ്ച വാചേയ്യാഥാതി. അതിരേകാനയനത്ഥോ ¶ ഹി ഏത്ഥ ച സദ്ദോ, തേനായമത്ഥോ ആനീതോ ഹോതീതി.

ഇദാനി യം വുത്തം ‘‘ഇമം സിക്ഖാപദ’’ന്തി തം ദസ്സേന്തോ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യ, പാരാജികോ ഹോതി അസംവാസോ’’തി ആഹ. ഏവം മൂലച്ഛേജ്ജവസേന ദള്ഹം കത്വാ പഠമപാരാജികേ പഞ്ഞത്തേ അപരമ്പി അനുപഞ്ഞത്തത്ഥായ മക്കടീവത്ഥു ഉദപാദി. തസ്സുപ്പത്തിദീപനത്ഥമേതം വുത്തം – ഏവഞ്ചിദം ഭഗവതാ ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം ഹോതീതി. തസ്സത്ഥോ – ഭഗവതാ ഭിക്ഖൂനം ഇദം സിക്ഖാപദം ഏവം പഞ്ഞത്തം ഹോതി ച, ഇദഞ്ച അഞ്ഞം വത്ഥു ഉദപാദീതി.

൪൦. ഇദാനി ¶ ¶ യം തം അഞ്ഞം വത്ഥു ഉപ്പന്നം, തം ദസ്സേതും ‘‘തേന ഖോ പന സമയേനാ’’തിആദിമാഹ. തത്രായം അനുത്താനപദവണ്ണനാ – മക്കടിം ആമിസേനാതി മഹാവനേ ഭിക്ഖൂനം ഖന്തിമേത്താദിഗുണാനുഭാവേന നിരാസങ്കചിത്താ ബഹൂ മിഗമോരകുക്കുടമക്കടാദയോ തിരച്ഛാനാ പധാനാഗാരട്ഠാനേസു വിചരന്തി. തത്ര ഏകം മക്കടിം ആമിസേന യാഗുഭത്തഖജ്ജകാദിനാ ഉപലാപേത്വാ, സങ്ഗണ്ഹിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. തസ്സാതി ഭുമ്മവചനം. പടിസേവതീതി പചുരപടിസേവനോ ഹോതി; പചുരത്ഥേ ഹി വത്തമാനവചനം. സോ ഭിക്ഖൂതി സോ മേഥുനധമ്മപടിസേവനകോ ഭിക്ഖു. സേനാസനചാരികം ആഹിണ്ഡന്താതി തേ ഭിക്ഖൂ ആഗന്തുകാ ബുദ്ധദസ്സനായ ആഗതാ പാതോവ ആഗന്തുകഭത്താനി ലഭിത്വാ കതഭത്തകിച്ചാ ഭിക്ഖൂനം നിവാസനട്ഠാനാനി പസ്സിസ്സാമാതി വിചരിംസു. തേന വുത്തം – ‘‘സേനാസനചാരികം ആഹിണ്ഡന്താ’’തി. യേന തേ ഭിക്ഖൂ തേനുപസങ്കമീതി തിരച്ഛാനഗതാ നാമ ഏകഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം വിസ്സാസം കത്വാ അഞ്ഞേസുപി താദിസഞ്ഞേവ ചിത്തം ഉപ്പാദേന്തി. തസ്മാ സാ മക്കടീ യേന തേ ഭിക്ഖൂ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ച അത്തനോ വിസ്സാസികഭിക്ഖുസ്സേവ തേസമ്പി തം വികാരം ദസ്സേസി.

ഛേപ്പന്തി നങ്ഗുട്ഠം. ഓഡ്ഡീതി അഭിമുഖം ഠപേസി. നിമിത്തമ്പി അകാസീതി യേന നിയാമേന യായ കിരിയായ മേഥുനാധിപ്പായം തേ ജാനന്തി തം അകാസീതി അത്ഥോ ¶ . സോ ഭിക്ഖൂതി യസ്സായം വിഹാരോ. ഏകമന്തം നിലീയിംസൂതി ഏകസ്മിം ഓകാസേ പടിച്ഛന്നാ അച്ഛിംസു.

൪൧. സച്ചം, ആവുസോതി സഹോഡ്ഢഗ്ഗഹിതോ ചോരോ വിയ പച്ചക്ഖം ദിസ്വാ ചോദിതത്താ ‘‘കിം വാ മയാ കത’’ന്തിആദീനി വത്തും അസക്കോന്തോ ‘‘സച്ചം, ആവുസോ’’തി ആഹ. നനു, ആവുസോ, തഥേവ തം ഹോതീതി ആവുസോ യഥാ മനുസ്സിത്ഥിയാ, നനു തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാപി തം സിക്ഖാപദം തഥേവ ഹോതി. മനുസ്സിത്ഥിയാപി ഹി ദസ്സനമ്പി ഗഹണമ്പി ആമസനമ്പി ഫുസനമ്പി ഘട്ടനമ്പി ദുട്ഠുല്ലമേവ. തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാപി തം സബ്ബം ദുട്ഠുല്ലമേവ. കോ ഏത്ഥ വിസേസോ? അലേസട്ഠാനേ ത്വം ലേസം ഓഡ്ഡേസീതി.

൪൨. അന്തമസോ തിരച്ഛാനഗതായപി പാരാജികോ ഹോതി അസംവാസോതി തിരച്ഛാനഗതായപി മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിത്വാ പാരാജികോ യേവ ഹോതീതി ദള്ഹതരം സിക്ഖാപദമകാസി. ദുവിധഞ്ഹി ¶ സിക്ഖാപദം – ലോകവജ്ജം, പണ്ണത്തിവജ്ജഞ്ച. തത്ഥ യസ്സ സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവ ഹോതി, തം ലോകവജ്ജം നാമ. സേസം പണ്ണത്തിവജ്ജം. തത്ഥ ലോകവജ്ജേ അനുപഞ്ഞത്തി ഉപ്പജ്ജമാനാ രുന്ധന്തീ ദ്വാരം പിദഹന്തീ സോതം പച്ഛിന്ദമാനാ ഗാള്ഹതരം കരോന്തീ ഉപ്പജ്ജതി, അഞ്ഞത്ര അധിമാനാ, അഞ്ഞത്ര സുപിനന്താതി അയം പന വീതിക്കമാഭാവാ അബ്ബോഹാരികത്താ ച വുത്താ. പണ്ണത്തിവജ്ജേ അകതേ വീതിക്കമേ ഉപ്പജ്ജമാനാ സിഥിലം കരോന്തീ മോചേന്തീ ദ്വാരം ദദമാനാ അപരാപരമ്പി അനാപത്തിം കുരുമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഗണഭോജനപരമ്പരഭോജനാദീസു അനുപഞ്ഞത്തിയോ വിയ. ‘‘അന്തമസോ തങ്ഖണികായപീ’’തി ഏവരൂപാ പന കതേ വീതിക്കമേ ഉപ്പന്നത്താ പഞ്ഞത്തിഗതികാവ ഹോതി. ഇദം പന പഠമസിക്ഖാപദം യസ്മാ ലോകവജ്ജം, ന പണ്ണത്തിവജ്ജം; തസ്മാ അയമനുപഞ്ഞത്തി രുന്ധന്തീ ¶ ദ്വാരം പിദഹന്തീ സോതം പച്ഛിന്ദമാനാ ഗാള്ഹതരം കരോന്തീ ഉപ്പജ്ജി.

ഏവം ദ്വേപി വത്ഥൂനി സമ്പിണ്ഡേത്വാ മൂലച്ഛേജ്ജവസേന ദള്ഹതരം കത്വാ പഠമപാരാജികേ പഞ്ഞത്തേ അപരമ്പി അനുപഞ്ഞത്തത്ഥായ വജ്ജിപുത്തകവത്ഥു ഉദപാദി. തസ്സുപ്പത്തിദസ്സനത്ഥമേതം വുത്തം – ‘‘ഏവഞ്ചിദം ഭഗവതാ ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം ഹോതീ’’തി ¶ . തസ്സത്ഥോ – ഭഗവതാ ഭിക്ഖൂനം ഇദം സിക്ഖാപദം ഏവം പഞ്ഞത്തം ഹോതി ച ഇദഞ്ച അഞ്ഞമ്പി വത്ഥു ഉദപാദീതി.

൪൩-൪൪. ഇദാനി യം തം അഞ്ഞമ്പി വത്ഥു ഉപ്പന്നം, തം ദസ്സേതും ‘‘തേന ഖോ പന സമയേനാ’’തിആദിമാഹ. തത്രാപി അയമനുത്താനപദവണ്ണനാ – വേസാലികാതി വേസാലിവാസിനോ. വജ്ജിപുത്തകാതി വജ്ജിരട്ഠേ വേസാലിയം കുലാനം പുത്താ. സാസനേ കിര യോ യോ ഉപദ്ദവോ ആദീനവോ അബ്ബുദമുപ്പജ്ജി, സബ്ബം തം വജ്ജിപുത്തകേ നിസ്സായ. തഥാ ഹി ദേവദത്തോപി വജ്ജിപുത്തകേ പക്ഖേ ലഭിത്വാ സങ്ഘം ഭിന്ദി. വജ്ജിപുത്തകാ ഏവ ച വസ്സസതപരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം സത്ഥുസാസനം ദീപേസും. ഇമേപി തേസം യേവ ഏകച്ചേ ഏവം പഞ്ഞത്തേപി സിക്ഖാപദേ ¶ യാവദത്ഥം ഭുഞ്ജിംസു…പേ… മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിംസൂതി.

ഞാതിബ്യസനേനപീതി ഏത്ഥ അസനം ബ്യസനം വിക്ഖേപോ വിദ്ധംസനം വിനാസോതി സബ്ബമേതം ഏകത്ഥം. ഞാതീനം ബ്യസനം ഞാതിബ്യസനം, തേന ഞാതിബ്യസനേന, രാജദണ്ഡബ്യാധിമരണവിപ്പവാസനിമിത്തേന ¶ ഞാതിവിനാസേനാതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ ദുതിയപദേപി. തതിയപദേ പന ആരോഗ്യവിനാസകോ രോഗോ ഏവ രോഗബ്യസനം. സോ ഹി ആരോഗ്യം ബ്യസതി വിക്ഖിപതി വിനാസേതീതി ബ്യസനം. രോഗോവ ബ്യസനം രോഗബ്യസനം, തേന രോഗബ്യസനേന. ഫുട്ഠാതി അധിപന്നാ അഭിഭൂതാ സമന്നാഗതാതി അത്ഥോ.

ന മയം, ഭന്തേ ആനന്ദ, ബുദ്ധഗരഹിനോതി ഭന്തേ ആനന്ദ, മയം ന ബുദ്ധം ഗരഹാമ, ന ബുദ്ധസ്സ ദോസം ദേമ. ന ധമ്മഗരഹിനോ, ന സങ്ഘഗരഹിനോ. അത്തഗരഹിനോ മയന്തി അത്താനമേവ മയം ഗരഹാമ, അത്തനോ ദോസം ദേമ. അലക്ഖികാതി നിസ്സിരികാ. അപ്പപുഞ്ഞാതി പരിത്തപുഞ്ഞാ. വിപസ്സകാ കുസലാനം ധമ്മാനന്തി യേ അട്ഠതിംസാരമ്മണേസു വിഭത്താ കുസലാ ധമ്മാ, തേസം വിപസ്സകാ; തതോ തതോ ആരമ്മണതോ വുട്ഠായ തേവ ധമ്മേ വിപസ്സമാനാതി ¶ അത്ഥോ. പുബ്ബരത്താപരരത്തന്തി രത്തിയാ പുബ്ബം പുബ്ബരത്തം, രത്തിയാ അപരം അപരരത്തം, പഠമയാമഞ്ച പച്ഛിമയാമഞ്ചാതി വുത്തം ഹോതി. ബോധിപക്ഖികാനന്തി ബോധിസ്സ പക്ഖേ ഭവാനം, അരഹത്തമഗ്ഗഞാണസ്സ ഉപകാരകാനന്തി അത്ഥോ. ഭാവനാനുയോഗന്തി വഡ്ഢനാനുയോഗം. അനുയുത്താ വിഹരേയ്യാമാതി ഗിഹിപലിബോധം ആവാസപലിബോധഞ്ച പഹായ വിവിത്തേസു സേനാസനേസു യുത്തപയുത്താ അനഞ്ഞകിച്ചാ വിഹരേയ്യാമ.

ഏവമാവുസോതി ഥേരോ ഏതേസം ആസയം അജാനന്തോ ഇദം നേസം മഹാഗജ്ജിതം സുത്വാ ‘‘സചേ ഇമേ ഈദിസാ ഭവിസ്സന്തി, സാധൂ’’തി മഞ്ഞമാനോ ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി സമ്പടിച്ഛി. അട്ഠാനമേതം അനവകാസോതി ഉഭയമ്പേതം കാരണപടിക്ഖേപവചനം. കാരണഞ്ഹി യസ്മാ തത്ഥ തദായത്തവുത്തിഭാവേന ഫലം തിട്ഠതി. യസ്മാ ചസ്സ തം ഓകാസോ ഹോതി തദായത്തവുത്തിഭാവേന, തസ്മാ ‘‘ഠാനഞ്ച അവകാസോ ചാ’’തി വുച്ചതി, തം പടിക്ഖിപന്തോ ആഹ – ‘‘അട്ഠാനമേതം, ആനന്ദ ¶ , അനവകാസോ’’തി. ഏതം ഠാനം വാ ഓകാസോ വാ നത്ഥി. യം തഥാഗതോതി യേന തഥാഗതോ വജ്ജീനം വാ…പേ… സമൂഹനേയ്യ, തം കാരണം നത്ഥീതി അത്ഥോ. യദി ഹി ഭഗവാ ഏതേസം ‘‘ലഭേയ്യാമ ഉപസമ്പദ’’ന്തി യാചന്താനം ഉപസമ്പദം ദദേയ്യ, ഏവം സന്തേ ‘‘പാരാജികോ ഹോതി അസംവാസോ’’തി പഞ്ഞത്തം സമൂഹനേയ്യ. യസ്മാ പനേതം ന സമൂഹനതി, തസ്മാ ‘‘അട്ഠാനമേത’’ന്തിആദിമാഹ.

സോ ആഗതോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോതി ‘‘യദി ഹി ഏവം ആഗതോ ഉപസമ്പദം ലഭേയ്യ, സാസനേ അഗാരവോ ഭവേയ്യ. സാമണേരഭൂമിയം പന ഠിതോ സഗാരവോ ച ഭവിസ്സതി, അത്തത്ഥഞ്ച കരിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ അനുകമ്പമാനോ ഭഗവാ ആഹ – ‘‘സോ ആഗതോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ’’തി. സോ ആഗതോ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോതി ഏവം ആഗതോ ഭിക്ഖുഭാവേ ഠത്വാ അവിപന്നസീലതായ സാസനേ സഗാരവോ ¶ ഭവിസ്സതി, സോ സതി ഉപനിസ്സയേ നചിരസ്സേവ ഉത്തമത്ഥം പാപുണിസ്സതീതി ഞത്വാ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോതി ആഹ.

ഏവം മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിത്വാ ആഗതേസു അനുപസമ്പാദേതബ്ബഞ്ച ഉപസമ്പാദേതബ്ബഞ്ച ദസ്സേത്വാ തീണിപി വത്ഥൂനി സമോധാനേത്വാ പരിപുണ്ണം കത്വാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതുകാമോ ‘‘ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, ഇമം സിക്ഖാപദം ഉദ്ദിസേയ്യാഥാ’’തി വത്വാ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു…പേ… അസംവാസോ’’തി പരിപുണ്ണം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസി.

വജ്ജിപുത്തകവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൫. ഇദാനിസ്സ ¶ അത്ഥം വിഭജന്തോ ‘‘യോ പനാതി, യോ യാദിസോ’’തിആദിമാഹ. തസ്മിം പന സിക്ഖാപദേ ച സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ ച സകലേ ച വിനയവിനിച്ഛയേ കോസല്ലം പത്ഥയന്തേന ചതുബ്ബിധോ വിനയോ ജാനിതബ്ബോ –

ചതുബ്ബിധഞ്ഹി വിനയം, മഹാഥേരാ മഹിദ്ധികാ;

നീഹരിത്വാ പകാസേസും, ധമ്മസങ്ഗാഹകാ പുരാ.

കതമം ചതുബ്ബിധം? സുത്തം, സുത്താനുലോമം, ആചരിയവാദം, അത്തനോമതിന്തി. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘ആഹച്ചപദേന രസേന ആചരിയവംസേന അധിപ്പായാ’’തി, ഏത്ഥ ഹി ആഹച്ചപദന്തി സുത്തം അധിപ്പേതം, രസോതി സുത്താനുലോമം, ആചരിയവംസോതി ആചരിയവാദോ, അധിപ്പായോതി അത്തനോമതി.

തത്ഥ സുത്തംനാമ സകലേ വിനയപിടകേ പാളി.

സുത്താനുലോമം നാമ ചത്താരോ മഹാപദേസാ; യേ ഭഗവതാ ഏവം വുത്താ – ‘‘യം, ഭിക്ഖവേ ¶ , മയാ ‘ഇദം ന കപ്പതീ’തി അപ്പടിക്ഖിത്തം, തം ചേ അകപ്പിയം അനുലോമേതി; കപ്പിയം പടിബാഹതി, തം വോ ന കപ്പതി. യം, ഭിക്ഖവേ, മയാ ‘ഇദം ന കപ്പതീ’തി അപ്പടിക്ഖിത്തം, തം ചേ കപ്പിയം അനുലോമേതി; അകപ്പിയം പടിബാഹതി, തം വോ കപ്പതി. യം, ഭിക്ഖവേ ¶ , മയാ ‘ഇദം കപ്പതീ’തി അനനുഞ്ഞാതം, തം ചേ അകപ്പിയം അനുലോമേതി, കപ്പിയം പടിബാഹതി; തം വോ ന കപ്പതി. യം, ഭിക്ഖവേ, മയാ ‘ഇദം കപ്പതീ’തി അനനുഞ്ഞാതം, തം ചേ കപ്പിയം അനുലോമേതി, അകപ്പിയം പടിബാഹതി; തം വോ കപ്പതീ’’തി (മഹാവ. ൩൦൫).

ആചരിയവാദോ നാമ ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി പഞ്ചഹി അരഹന്തസതേഹി ഠപിതാ പാളിവിനിമുത്താ ഓക്കന്തവിനിച്ഛയപ്പവത്താ അട്ഠകഥാതന്തി.

അത്തനോമതി നാമ സുത്ത-സുത്താനുലോമ-ആചരിയവാദേ മുഞ്ചിത്വാ അനുമാനേന അത്തനോ അനുബുദ്ധിയാ നയഗ്ഗാഹേന ഉപട്ഠിതാകാരകഥനം.

അപിച സുത്തന്താഭിധമ്മവിനയട്ഠകഥാസു ആഗതോ സബ്ബോപി ഥേരവാദോ ‘‘അത്തനോമതി’’ നാമ. തം പന അത്തനോമതിം ഗഹേത്വാ കഥേന്തേന ന ദള്ഹഗ്ഗാഹം ¶ ഗഹേത്വാ വോഹരിതബ്ബം. കാരണം സല്ലക്ഖേത്വാ അത്ഥേന പാളിം, പാളിയാ ച അത്ഥം സംസന്ദിത്വാ കഥേതബ്ബം. അത്തനോമതി ആചരിയവാദേ ഓതാരേതബ്ബാ. സചേ തത്ഥ ഓതരതി ചേവ സമേതി ച, ഗഹേതബ്ബാ. സചേ നേവ ഓതരതി ന സമേതി, ന ഗഹേതബ്ബാ. അയഞ്ഹി അത്തനോമതി നാമ സബ്ബദുബ്ബലാ. അത്തനോമതിതോ ആചരിയവാദോ ബലവതരോ.

ആചരിയവാദോപി സുത്താനുലോമേ ഓതാരേതബ്ബോ. തത്ഥ ഓതരന്തോ സമേന്തോയേവ ഗഹേതബ്ബോ, ഇതരോ ന ഗഹേതബ്ബോ. ആചരിയവാദതോ ഹി സുത്താനുലോമം ബലവതരം.

സുത്താനുലോമമ്പി സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബം. തത്ഥ ഓതരന്തം സമേന്തമേവ ഗഹേതബ്ബം, ഇതരം ന ഗഹേതബ്ബം. സുത്താനുലോമതോ ഹി സുത്തമേവ ബലവതരം. സുത്തഞ്ഹി അപ്പടിവത്തിയം കാരകസങ്ഘസദിസം ബുദ്ധാനം ഠിതകാലസദിസം. തസ്മാ യദാ ദ്വേ ഭിക്ഖൂ സാകച്ഛന്തി, സകവാദീ സുത്തം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരവാദീ സുത്താനുലോമം. തേഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഖേപം വാ ഗരഹം വാ അകത്വാ സുത്താനുലോമം സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബം. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബം. നോ ചേ, ന ഗഹേതബ്ബം; സുത്തസ്മിംയേവ ഠാതബ്ബം. അഥായം സുത്തം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ ആചരിയവാദം. തേഹിപി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഖേപം വാ ഗരഹം വാ അകത്വാ ആചരിയവാദോ സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബോ. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബോ. അനോതരന്തോ അസമേന്തോ ച ഗാരയ്ഹാചരിയവാദോ ന ഗഹേതബ്ബോ; സുത്തസ്മിംയേവ ഠാതബ്ബം.

അഥായം സുത്തം ¶ ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ അത്തനോമതിം. തേഹിപി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഖേപം വാ ഗരഹം വാ ¶ അകത്വാ അത്തനോമതി സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബാ. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബാ. നോ ചേ, ന ഗഹേതബ്ബാ. സുത്തസ്മിം യേവ ഠാതബ്ബം.

അഥ പനായം സുത്താനുലോമം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ സുത്തം. സുത്തം സുത്താനുലോമേ ഓതാരേതബ്ബം. സചേ ഓതരതി സമേതി, തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ ആരൂള്ഹം പാളിആഗതം പഞ്ഞായതി, ഗഹേതബ്ബം. നോ ചേ തഥാ പഞ്ഞായതി ന ഓതരതി ന സമേതി, ബാഹിരകസുത്തം വാ ഹോതി സിലോകോ വാ അഞ്ഞം വാ ഗാരയ്ഹസുത്തം ഗുള്ഹവേസ്സന്തരഗുള്ഹവിനയവേദല്ലാദീനം അഞ്ഞതരതോ ആഗതം, ന ഗഹേതബ്ബം. സുത്താനുലോമസ്മിംയേവ ഠാതബ്ബം.

അഥായം ¶ സുത്താനുലോമം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ ആചരിയവാദം. ആചരിയവാദോ സുത്താനുലോമേ ഓതാരേതബ്ബോ. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബോ. നോ ചേ, ന ഗഹേതബ്ബോ. സുത്താനുലോമേയേവ ഠാതബ്ബം.

അഥായം സുത്താനുലോമം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ അത്തനോമതിം. അത്തനോമതി സുത്താനുലോമേ ഓതാരേതബ്ബാ. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബാ. നോ ചേ, ന ഗഹേതബ്ബാ. സുത്താനുലോമേയേവ ഠാതബ്ബം.

അഥ പനായം ആചരിയവാദം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ സുത്തം. സുത്തം ആചരിയവാദേ ഓതാരേതബ്ബം. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബം. ഇതരം ഗാരയ്ഹസുത്തം ന ഗഹേതബ്ബം. ആചരിയവാദേയേവ ഠാതബ്ബം.

അഥായം ആചരിയവാദം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ സുത്താനുലോമം. സുത്താനുലോമം ആചരിയവാദേ ഓതാരേതബ്ബം. ഓതരന്തം സമേന്തമേവ ഗഹേതബ്ബം, ഇതരം ന ഗഹേതബ്ബം. ആചരിയവാദേയേവ ഠാതബ്ബം.

അഥായം ആചരിയവാദം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ അത്തനോമതിം. അത്തനോമതി ആചരിയവാദേ ഓതാരേതബ്ബാ. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബാ. നോ ചേ, ന ഗഹേതബ്ബാ. ആചരിയവാദേയേവ ഠാതബ്ബം.

അഥ പനായം അത്തനോമതിം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ സുത്തം. സുത്തം അത്തനോമതിയം ഓതാരേതബ്ബം. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബം. ഇതരം ഗാരയ്ഹസുത്തം ന ഗഹേതബ്ബം. അത്തനോമതിയമേവ ഠാതബ്ബം.

അഥായം ¶ അത്തനോമതിം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ സുത്താനുലോമം. സുത്താനുലോമം അത്തനോമതിയം ഓതാരേതബ്ബം. ഓതരന്തം സമേന്തമേവ ഗഹേതബ്ബം, ഇതരം ന ഗഹേതബ്ബം. അത്തനോമതിയമേവ ഠാതബ്ബം.

അഥായം അത്തനോമതിം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ ആചരിയവാദം. ആചരിയവാദോ അത്തനോമതിയം ഓതാരേതബ്ബോ. സചേ ഓതരതി സമേതി, ഗഹേതബ്ബോ; ഇതരോ ഗാരയ്ഹാചരിയവാദോ ന ഗഹേതബ്ബോ. അത്തനോമതിയമേവ ഠാതബ്ബം. അത്തനോ ഗഹണമേവ ¶ ബലിയം കാതബ്ബം. സബ്ബട്ഠാനേസു ച ഖേപോ വാ ഗരഹാ വാ ന കാതബ്ബാതി.

അഥ ¶ പനായം ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ ‘‘അകപ്പിയ’’ന്തി. സുത്തേ ച സുത്താനുലോമേ ച ഓതാരേതബ്ബം. സചേ കപ്പിയം ഹോതി, കപ്പിയേ ഠാതബ്ബം. സചേ അകപ്പിയം, അകപ്പിയേ ഠാതബ്ബം.

അഥായം തസ്സ കപ്പിയഭാവസാധകം സുത്തതോ ബഹും കാരണഞ്ച വിനിച്ഛയഞ്ച ദസ്സേതി, പരോ കാരണം ന വിന്ദതി. കപ്പിയേവ ഠാതബ്ബം. അഥ പരോ തസ്സ അകപ്പിയഭാവസാധകം സുത്തതോ ബഹും കാരണഞ്ച വിനിച്ഛയഞ്ച ദസ്സേതി, അനേന അത്തനോ ഗഹണന്തി കത്വാ ദള്ഹം ആദായ ന ഠാതബ്ബം. ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ അകപ്പിയേവ ഠാതബ്ബം. അഥ ദ്വിന്നമ്പി കാരണച്ഛായാ ദിസ്സതി, പടിക്ഖിത്തഭാവോയേവ സാധു, അകപ്പിയേ ഠാതബ്ബം. വിനയഞ്ഹി പത്വാ കപ്പിയാകപ്പിയവിചാരണമാഗമ്മ രുന്ധിതബ്ബം, ഗാള്ഹം കത്തബ്ബം, സോതം പച്ഛിന്ദിതബ്ബം, ഗരുകഭാവേയേവ ഠാതബ്ബം.

അഥ പനായം ‘‘അകപ്പിയ’’ന്തി ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി. സുത്തേ ച സുത്താനുലോമേ ച ഓതാരേതബ്ബം. സചേ കപ്പിയം ഹോതി, കപ്പിയേ ഠാതബ്ബം. സചേ അകപ്പിയം, അകപ്പിയേ ഠാതബ്ബം.

അഥായം ബഹൂഹി സുത്തവിനിച്ഛയകാരണേഹി അകപ്പിയഭാവം ദസ്സേതി, പരോ കാരണം ന വിന്ദതി, അകപ്പിയേ ഠാതബ്ബം. അഥ പരോ ബഹൂഹി സുത്തവിനിച്ഛയകാരണേഹി കപ്പിയഭാവം ദസ്സേതി, അയം കാരണം ന വിന്ദതി, കപ്പിയേ ഠാതബ്ബം. അഥ ദ്വിന്നമ്പി കാരണച്ഛായാ ദിസ്സതി, അത്തനോ ഗഹണം ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബം. യഥാ ചായം കപ്പിയാകപ്പിയേ അകപ്പിയകപ്പിയേ ച വിനിച്ഛയോ വുത്തോ; ഏവം അനാപത്തിആപത്തിവാദേ ആപത്താനാപത്തിവാദേ ച, ലഹുകഗരുകാപത്തിവാദേ ഗരുകലഹുകാപത്തിവാദേ ചാപി ¶ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. നാമമത്തംയേവ ഹി ഏത്ഥ നാനം, യോജനാനയേ നാനം നത്ഥി, തസ്മാ ന വിത്ഥാരിതം.

ഏവം കപ്പിയാകപ്പിയാദിവിനിച്ഛയേ ഉപ്പന്നേ യോ സുത്ത-സുത്താനുലോമആചരിയവാദഅത്തനോമതീസു അതിരേകകാരണം ലഭതി, തസ്സ വാദേ ഠാതബ്ബം. സബ്ബസോ പന കാരണം വിനിച്ഛയം അലഭന്തേന സുത്തം ന ജഹിതബ്ബം, സുത്തസ്മിംയേവ ഠാതബ്ബന്തി. ഏവം തസ്മിം സിക്ഖാപദേ ച സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ ച സകലേ ച വിനയവിനിച്ഛയേ കോസല്ലം പത്ഥയന്തേന അയം ചതുബ്ബിധോ വിനയോ ജാനിതബ്ബോ.

ഇമഞ്ച ¶ ¶ പന ചതുബ്ബിധം വിനയം ഞത്വാപി വിനയധരേന പുഗ്ഗലേന തിലക്ഖണസമന്നാഗതേന ഭവിതബ്ബം. തീണി ഹി വിനയധരസ്സ ലക്ഖണാനി ഇച്ഛിതബ്ബാനി. കതമാനി തീണി? ‘‘സുത്തഞ്ചസ്സ സ്വാഗതം ഹോതി സുപ്പവത്തി സുവിനിച്ഛിതം സുത്തതോ അനുബ്യഞ്ജനതോ’’തി ഇദമേകം ലക്ഖണം. ‘‘വിനയേ ഖോ പന ഠിതോ ഹോതി അസംഹീരോ’’തി ഇദം ദുതിയം. ‘‘ആചരിയപരമ്പരാ ഖോ പനസ്സ സുഗ്ഗഹിതാ ഹോതി സുമനസികതാ സൂപധാരിതാ’’തി ഇദം തതിയം.

തത്ഥ സുത്തം നാമ സകലം വിനയപിടകം. തഞ്ചസ്സ സ്വാഗതം ഹോതീതി സുട്ഠു ആഗതം. സുപ്പവത്തീതി സുട്ഠു പവത്തം പഗുണം വാചുഗ്ഗതം സുവിനിച്ഛിതം. സുത്തതോ അനുബ്യഞ്ജനതോതി പാളിതോ ച പരിപുച്ഛതോ ച അട്ഠകഥാതോ ച സുവിനിച്ഛിതം ഹോതി, കങ്ഖച്ഛേദം കത്വാ ഉഗ്ഗഹിതം.

വിനയേ ഖോ പന ഠിതോ ഹോതീതി വിനയേ ലജ്ജീഭാവേന പതിട്ഠിതോ ഹോതി. അലജ്ജീ ഹി ബഹുസ്സുതോപി സമാനോ ലാഭഗരുതായ തന്തിം വിസംവാദേത്വാ ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം സത്ഥുസാസനം ദീപേത്വാ സാസനേ മഹന്തം ഉപദ്ദവം കരോതി. സങ്ഘഭേദമ്പി സങ്ഘരാജിമ്പി ഉപ്പാദേതി. ലജ്ജീ പന കുക്കുച്ചകോ സിക്ഖാകാമോ ജീവിതഹേതുപി തന്തിം അവിസംവാദേത്വാ ധമ്മമേവ വിനയമേവ ച ദീപേതി, സത്ഥുസാസനം ഗരും കത്വാ ഠപേതി. തഥാ ഹി പുബ്ബേ മഹാഥേരാ തിക്ഖത്തും വാചം നിച്ഛാരേസും – ‘‘അനാഗതേ ലജ്ജീ രക്ഖിസ്സതി, ലജ്ജീ രക്ഖിസ്സതി, ലജ്ജീ രക്ഖിസ്സതീ’’തി. ഏവം യോ ലജ്ജീ, സോ വിനയം അവിജഹന്തോ അവോക്കമന്തോ ലജ്ജീഭാവേന വിനയേ ഠിതോ ഹോതി സുപ്പതിട്ഠിതോതി. അസംഹീരോതി സംഹീരോ നാമ യോ പാളിയം വാ അട്ഠകഥായം വാ ഹേട്ഠതോ വാ ഉപരിതോ വാ പദപടിപാടിയാ വാ പുച്ഛിയമാനോ വിത്ഥുനതി വിപ്ഫന്ദതി സന്തിട്ഠിതും ന സക്കോതി; യം യം പരേന വുച്ചതി തം തം അനുജാനാതി; സകവാദം ഛഡ്ഡേത്വാ പരവാദം ഗണ്ഹാതി. യോ പന പാളിയം വാ അട്ഠകഥായ വാ ഹേട്ഠുപരിയേന വാ പദപടിപാടിയാ ¶ വാ പുച്ഛിയമാനോ ന വിത്ഥുനതി ന വിപ്ഫന്ദതി, ഏകേകലോമം സണ്ഡാസേന ഗണ്ഹന്തോ വിയ ‘‘ഏവം മയം വദാമ; ഏവം നോ ആചരിയാ വദന്തീ’’തി ¶ വിസ്സജ്ജേതി; യമ്ഹി പാളി ച പാളിവിനിച്ഛയോ ച സുവണ്ണഭാജനേ പക്ഖിത്തസീഹവസാ വിയ പരിക്ഖയം പരിയാദാനം അഗച്ഛന്തോ തിട്ഠതി, അയം വുച്ചതി ‘‘അസംഹീരോ’’തി.

ആചരിയപരമ്പരാ ഖോ പനസ്സ സുഗ്ഗഹിതാ ഹോതീതി ഥേരപരമ്പരാ വംസപരമ്പരാ ചസ്സ സുട്ഠു ഗഹിതാ ഹോതി. സുമനസികതാതി സുട്ഠു മനസികതാ; ആവജ്ജിതമത്തേ ഉജ്ജലിതപദീപോ വിയ ഹോതി. സൂപധാരിതാതി സുട്ഠു ¶ ഉപധാരിതാ പുബ്ബാപരാനുസന്ധിതോ അത്ഥതോ കാരണതോ ച ഉപധാരിതാ; അത്തനോ മതിം പഹായ ആചരിയസുദ്ധിയാ വത്താ ഹോതി ‘‘മയ്ഹം ആചരിയോ അസുകാചരിയസ്സ സന്തികേ ഉഗ്ഗണ്ഹി, സോ അസുകസ്സാ’’തി ഏവം സബ്ബം ആചരിയപരമ്പരം ഥേരവാദങ്ഗം ആഹരിത്വാ യാവ ഉപാലിത്ഥേരോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ ഉഗ്ഗണ്ഹീതി പാപേത്വാ ഠപേതി. തതോപി ആഹരിത്വാ ഉപാലിത്ഥേരോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ ഉഗ്ഗണ്ഹി, ദാസകത്ഥേരോ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ ഉപാലിത്ഥേരസ്സ, സോണകത്ഥേരോ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ ദാസകത്ഥേരസ്സ, സിഗ്ഗവത്ഥേരോ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ സോണകത്ഥേരസ്സ, മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ സിഗ്ഗവത്ഥേരസ്സ ചണ്ഡവജ്ജിത്ഥേരസ്സ ചാതി. ഏവം സബ്ബം ആചരിയപരമ്പരം ഥേരവാദങ്ഗം ആഹരിത്വാ അത്തനോ ആചരിയം പാപേത്വാ ഠപേതി. ഏവം ഉഗ്ഗഹിതാ ഹി ആചരിയപരമ്പരാ സുഗ്ഗഹിതാ ഹോതി. ഏവം അസക്കോന്തേന പന അവസ്സം ദ്വേ തയോ പരിവട്ടാ ഉഗ്ഗഹേതബ്ബാ. സബ്ബപച്ഛിമേന ഹി നയേന യഥാ ആചരിയോ ച ആചരിയാചരിയോ ച പാളിഞ്ച പരിപുച്ഛഞ്ച വദന്തി, തഥാ ഞാതും വട്ടതി.

ഇമേഹി ച പന തീഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതേന വിനയധരേന വത്ഥുവിനിച്ഛയത്ഥം സന്നിപതിതേ സങ്ഘേ ഓതിണ്ണേ വത്ഥുസ്മിം ചോദകേന ച ചുദിതകേന ച വുത്തേ വത്തബ്ബേ സഹസാ അവിനിച്ഛിനിത്വാവ ഛ ഠാനാനി ഓലോകേതബ്ബാനി. കതമാനി ഛ? വത്ഥു ഓലോകേതബ്ബം, മാതികാ ഓലോകേതബ്ബാ, പദഭാജനീയം ഓലോകേതബ്ബം, തികപരിച്ഛേദോ ഓലോകേതബ്ബോ, അന്തരാപത്തി ഓലോകേതബ്ബാ, അനാപത്തി ഓലോകേതബ്ബാതി.

വത്ഥും ഓലോകേന്തോപി ¶ ഹി ‘‘തിണേന വാ പണ്ണേന വാ പടിച്ഛാദേത്വാ ആഗന്തബ്ബം, ന ത്വേവ നഗ്ഗേന ആഗന്തബ്ബം; യോ ആഗച്ഛേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാരാ. ൫൧൭) ഏവം ഏകച്ചം ആപത്തിം പസ്സതി. സോ തം സുത്തം ആനേത്വാ തം അധികരണം വൂപസമേസ്സതി.

മാതികം ഓലോകേന്തോപി ‘‘സമ്പജാനമുസാവാദേ പാചിത്തിയ’’ന്തിആദിനാ (പാചി. ൨) നയേന ¶ പഞ്ചന്നം ആപത്തീനം അഞ്ഞതരം ആപത്തിം പസ്സതി, സോ തം സുത്തം ആനേത്വാ തം അധികരണം വൂപസമേസ്സതി.

പദഭാജനീയം ¶ ഓലോകേന്തോപി ‘‘അക്ഖയിതേ സരീരേ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സ. യേഭുയ്യേന ഖയിതേ സരീരേ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൫൯ ആദയോ, അത്ഥതോ സമാനം) നയേന സത്തന്നം ആപത്തീനം അഞ്ഞതരം ആപത്തിം പസ്സതി, സോ പദഭാജനീയതോ സുത്തം ആനേത്വാ തം അധികരണം വൂപസമേസ്സതി.

തികപരിച്ഛേദം ഓലോകേന്തോപി തികസങ്ഘാദിസേസം വാ തികപാചിത്തിയം വാ തികദുക്കടം വാ അഞ്ഞതരം വാ ആപത്തിം തികപരിച്ഛേദേ പസ്സതി, സോ തതോ സുത്തം ആനേത്വാ തം അധികരണം വൂപസമേസ്സതി.

അന്തരാപത്തിം ഓലോകേന്തോപി ‘‘പടിലാതം ഉക്ഖിപതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാചി. ൩൫൫) ഏവം യാ സിക്ഖാപദന്തരേസു അന്തരാപത്തി ഹോതി തം പസ്സതി, സോ തം സുത്തം ആനേത്വാ തം അധികരണം വൂപസമേസ്സതി.

അനാപത്തിം ഓലോകേന്തോപി ‘‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു അസാദിയന്തസ്സ, അഥേയ്യചിത്തസ്സ, ന മരണാധിപ്പായസ്സ, അനുല്ലപനാധിപ്പായസ്സ, ന മോചനാധിപ്പായസ്സ, അസഞ്ചിച്ച, അസ്സതിയാ, അജാനന്തസ്സാ’’തി (പാരാ. ൭൨ ആദയോ) ഏവം തസ്മിം തസ്മിം സിക്ഖാപദേ നിദ്ദിട്ഠം അനാപത്തിം പസ്സതി, സോ തം സുത്തം ആനേത്വാ തം അധികരണം വൂപസമേസ്സതി.

യോ ഹി ഭിക്ഖു ചതുബ്ബിധവിനയകോവിദോ തിലക്ഖണസമ്പന്നോ ഇമാനി ഛ ഠാനാനി ഓലോകേത്വാ അധികരണം വൂപസമേസ്സതി, തസ്സ വിനിച്ഛയോ അപ്പടിവത്തിയോ, ബുദ്ധേന സയം നിസീദിത്വാ വിനിച്ഛിതസദിസോ ഹോതി. തം ചേവം വിനിച്ഛയകുസലം ഭിക്ഖും കോചി കതസിക്ഖാപദവീതിക്കമോ ഭിക്ഖു ഉപസങ്കമിത്വാ അത്തനോ കുക്കുച്ചം പുച്ഛേയ്യ; തേന സാധുകം സല്ലക്ഖേത്വാ സചേ അനാപത്തി ഹോതി, ‘‘അനാപത്തീ’’തി വത്തബ്ബം. സചേ പന ആപത്തി ഹോതി, ‘‘ആപത്തീ’’തി വത്തബ്ബം. സാ ദേസനാഗാമിനീ ചേ, ‘‘ദേസനാഗാമിനീ’’തി വത്തബ്ബം. വുട്ഠാനഗാമിനീ ചേ, ‘‘വുട്ഠാനഗാമിനീ’’തി വത്തബ്ബം. അഥസ്സ പാരാജികച്ഛായാ ¶ ദിസ്സതി, ‘‘പാരാജികാപത്തീ’’തി ന താവ വത്തബ്ബം. കസ്മാ? മേഥുനധമ്മവീതിക്കമോ ഹി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മവീതിക്കമോ ച ഓളാരികോ. അദിന്നാദാനമനുസ്സവിഗ്ഗഹവീതിക്കമാ പന സുഖുമാ ചിത്തലഹുകാ. തേ സുഖുമേനേവ ആപജ്ജതി ¶ , സുഖുമേന രക്ഖതി, തസ്മാ വിസേസേന തംവത്ഥുകം കുക്കുച്ചം പുച്ഛിയമാനോ ‘‘ആപത്തീ’’തി അവത്വാ സചസ്സ ആചരിയോ ധരതി, തതോ തേന സോ ഭിക്ഖു ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയം ¶ പുച്ഛാ’’തി പേസേതബ്ബോ. സചേ സോ പുന ആഗന്ത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം ആചരിയോ സുത്തതോ നയതോ ഓലോകേത്വാ ‘സതേകിച്ഛോ’തി മം ആഹാ’’തി വദതി, തതോ അനേന സോ ‘‘സാധു സുട്ഠു യം ആചരിയോ ഭണതി തം കരോഹീ’’തി വത്തബ്ബോ. അഥ പനസ്സ ആചരിയോ നത്ഥി, സദ്ധിം ഉഗ്ഗഹിതത്ഥേരോ പന അത്ഥി, തസ്സ സന്തികം പേസേതബ്ബോ – ‘‘അമ്ഹേഹി സഹ ഉഗ്ഗഹിതത്ഥേരോ ഗണപാമോക്ഖോ, തം ഗന്ത്വാ പുച്ഛാ’’തി. തേനാപി ‘‘സതേകിച്ഛോ’’തി വിനിച്ഛിതേ ‘‘സാധു സുട്ഠു തസ്സ വചനം കരോഹീ’’തി വത്തബ്ബോ. അഥ സദ്ധിം ഉഗ്ഗഹിതത്ഥേരോപി നത്ഥി, അന്തേവാസികോ പണ്ഡിതോ അത്ഥി, തസ്സ സന്തികം പേസേതബ്ബോ – ‘‘അസുകദഹരം ഗന്ത്വാ പുച്ഛാ’’തി. തേനാപി ‘‘സതേകിച്ഛോ’’തി വിനിച്ഛിതേ ‘‘സാധു സുട്ഠു തസ്സ വചനം കരോഹീ’’തി വത്തബ്ബോ. അഥ ദഹരസ്സാപി പാരാജികച്ഛായാവ ഉപട്ഠാതി, തേനാപി ‘‘പാരാജികോസീ’’തി ന വത്തബ്ബോ. ദുല്ലഭോ ഹി ബുദ്ധുപ്പാദോ, തതോ ദുല്ലഭതരാ ¶ പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച. ഏവം പന വത്തബ്ബോ – ‘‘വിവിത്തം ഓകാസം സമ്മജ്ജിത്വാ ദിവാവിഹാരം നിസീദിത്വാ സീലാനി സോധേത്വാ ദ്വത്തിംസാകാരം താവ മനസി കരോഹീ’’തി. സചേ തസ്സ അരോഗം സീലം കമ്മട്ഠാനം ഘടയതി, സങ്ഖാരാ പാകടാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തി, ഉപചാരപ്പനാപ്പത്തം വിയ ചിത്തമ്പി ഏകഗ്ഗം ഹോതി, ദിവസം അതിക്കന്തമ്പി ന ജാനാതി. സോ ദിവസാതിക്കമേ ഉപട്ഠാനം ആഗതോ ഏവം വത്തബ്ബോ – ‘‘കീദിസാ തേ ചിത്തപ്പവത്തീ’’തി. ആരോചിതായ ചിത്തപ്പവത്തിയാ വത്തബ്ബോ – ‘‘പബ്ബജ്ജാ നാമ ചിത്തവിസുദ്ധത്ഥായ, അപ്പമത്തോ സമണധമ്മം കരോഹീ’’തി.

യസ്സ പന സീലം ഭിന്നം ഹോതി, തസ്സ കമ്മട്ഠാനം ന ഘടയതി, പതോദാഭിതുന്നം വിയ ചിത്തം വികമ്പതി, വിപ്പടിസാരഗ്ഗിനാ ഡയ്ഹതി, തത്തപാസാണേ നിസിന്നോ വിയ തങ്ഖണഞ്ഞേവ വുട്ഠാതി. സോ ¶ ആഗതോ ‘‘കാ തേ ചിത്തപ്പവത്തീ’’തി പുച്ഛിതബ്ബോ. ആരോചിതായ ചിത്തപ്പവത്തിയാ ‘‘നത്ഥി ലോകേ രഹോ നാമ പാപകമ്മം പകുബ്ബതോ. സബ്ബപഠമഞ്ഹി പാപം കരോന്തോ അത്തനാ ജാനാതി, അഥസ്സ ആരക്ഖദേവതാ പരചിത്തവിദൂ സമണബ്രാഹ്മണാ അഞ്ഞാ ച ദേവതാ ജാനന്തി, ത്വംയേവ ദാനി തവ സോത്ഥിം പരിയേസാഹീ’’തി വത്തബ്ബോ.

ഇദാനി ¶ സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗസ്സ അത്ഥം വണ്ണയിസ്സാമ. യം വുത്തം യോ പനാതി യോ യാദിസോതിആദി. ഏത്ഥ യോ പനാതി വിഭജിതബ്ബപദം; യോ യാദിസോതിആദീനി തസ്സ വിഭജനപദാനി. ഏത്ഥ ച യസ്മാ പനാതി നിപാതമത്തം; യോതി അത്ഥപദം; തഞ്ച അനിയമേന പുഗ്ഗലം ദീപേതി, തസ്മാ തസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ അനിയമേന പുഗ്ഗലദീപകം യോ സദ്ദമേവ ആഹ. തസ്മാ ഏത്ഥ ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ – യോ പനാതി യോ യോകോചീതി വുത്തം ഹോതി. യസ്മാ പന യോ യോകോചി നാമ, സോ അവസ്സം ലിങ്ഗ-യുത്ത-ജാതി-നാമ-ഗോത്ത-സീല-വിഹാര-ഗോചരവയേസു ഏകേനാകാരേന പഞ്ഞായതി, തസ്മാ തം തഥാ ഞാപേതും തം പഭേദം പകാസേന്തോ ‘‘യാദിസോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യാദിസോതി ലിങ്ഗവസേന യാദിസോ വാ താദിസോ വാ ഹോതു; ദീഘോ വാ രസ്സോ വാ കാളോ വാ ഓദാതോ വാ മങ്ഗുരച്ഛവി വാ കിസോ വാ ഥൂലോ വാതി അത്ഥോ. യഥായുത്തോതി യോഗവസേന യേന വാ തേന വാ യുത്തോ ഹോതു; നവകമ്മയുത്തോ വാ ഉദ്ദേസയുത്തോ വാ വാസധുരയുത്തോ വാതി അത്ഥോ. യഥാജച്ചോതി ജാതിവസേന യംജച്ചോ വാ തംജച്ചോ വാ ഹോതു; ഖത്തിയോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ വേസ്സോ വാ സുദ്ദോ വാതി അത്ഥോ. യഥാനാമോതി നാമവസേന യഥാനാമോ വാ തഥാനാമോ വാ ഹോതു; ബുദ്ധരക്ഖിതോ വാ ധമ്മരക്ഖിതോ വാ സങ്ഘരക്ഖിതോ വാതി അത്ഥോ. യഥാഗോത്തോതി ഗോത്തവസേന യഥാഗോത്തോ വാ തഥാഗോത്തോ വാ യേന വാ തേന വാ ഗോത്തേന ഹോതു; കച്ചായനോ വാ വാസിട്ഠോ വാ കോസിയോ വാതി അത്ഥോ. യഥാസീലോതി സീലേസു യഥാസീലോ വാ തഥാസീലോ വാ ഹോതു; നവകമ്മസീലോ വാ ഉദ്ദേസസീലോ വാ വാസധുരസീലോ വാതി അത്ഥോ. യഥാവിഹാരീതി വിഹാരേസുപി യഥാവിഹാരീ വാ തഥാവിഹാരീ വാ ഹോതു; നവകമ്മവിഹാരീ വാ ഉദ്ദേസവിഹാരീ വാ വാസധുരവിഹാരീ വാതി അത്ഥോ. യഥാഗോചരോതി ഗോചരേസുപി യഥാഗോചരോ വാ തഥാഗോചരോ വാ ഹോതു; നവകമ്മഗോചരോ ¶ വാ ഉദ്ദേസഗോചരോ വാ വാസധുരഗോചരോ വാതി അത്ഥോ. ഥേരോ വാതി ആദീസു വയോവുഡ്ഢാദീസു യോ വാ സോ വാ ഹോതു; പരിപുണ്ണദസവസ്സതായ ഥേരോ വാ ഊനപഞ്ചവസ്സതായ നവോ വാ അതിരേകപഞ്ചവസ്സതായ ¶ മജ്ഝിമോ വാതി അത്ഥോ. അഥ ഖോ സബ്ബോവ ഇമസ്മിം അത്ഥേ ഏസോ വുച്ചതി ‘‘യോ പനാ’’തി.

ഭിക്ഖുനിദ്ദേസേ ഭിക്ഖതീതി ഭിക്ഖകോ; ലഭന്തോ വാ അലഭന്തോ വാ അരിയായ യാചനായ യാചതീതി അത്ഥോ. ബുദ്ധാദീഹി അജ്ഝുപഗതം ഭിക്ഖാചരിയം അജ്ഝുപഗതത്താ ഭിക്ഖാചരിയം അജ്ഝുപഗതോ നാമ. യോ ഹി കോചി അപ്പം വാ മഹന്തം വാ ഭോഗക്ഖന്ധം പഹായ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ, സോ കസിഗോരക്ഖാദീഹി ജീവികകപ്പനം ഹിത്വാ ലിങ്ഗസമ്പടിച്ഛനേനേവ ഭിക്ഖാചരിയം അജ്ഝുപഗതോതി ഭിക്ഖു. പരപടിബദ്ധജീവികത്താ വാ വിഹാരമജ്ഝേ കാജഭത്തം ഭുഞ്ജമാനോപി ¶ ഭിക്ഖാചരിയം അജ്ഝുപഗതോതി ഭിക്ഖു; പിണ്ഡിയാലോപഭോജനം നിസ്സായ പബ്ബജ്ജായ ഉസ്സാഹജാതത്താ വാ ഭിക്ഖാചരിയം അജ്ഝുപഗതോതി ഭിക്ഖു. അഗ്ഘഫസ്സവണ്ണഭേദേന ഭിന്നം പടം ധാരേതീതി ഭിന്നപടധരോ. തത്ഥ സത്ഥകച്ഛേദനേന അഗ്ഘഭേദോ വേദിതബ്ബോ. സഹസ്സഗ്ഘനകോപി ഹി പടോ സത്ഥകേന ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം ഛിന്നോ ഭിന്നഗ്ഘോ ഹോതി. പുരിമഗ്ഘതോ ഉപഡ്ഢമ്പി ന അഗ്ഘതി. സുത്തസംസിബ്ബനേന ഫസ്സഭേദോ വേദിതബ്ബോ. സുഖസമ്ഫസ്സോപി ഹി പടോ സുത്തേഹി സംസിബ്ബിതോ ഭിന്നഫസ്സോ ഹോതി. ഖരസമ്ഫസ്സതം പാപുണാതി. സൂചിമലാദീഹി വണ്ണഭേദോ വേദിതബ്ബോ. സുപരിസുദ്ധോപി ഹി പടോ സൂചികമ്മതോ പട്ഠായ സൂചിമലേന, ഹത്ഥസേദമലജല്ലികാഹി, അവസാനേ രജനകപ്പകരണേഹി ച ഭിന്നവണ്ണോ ഹോതി; പകതിവണ്ണം വിജഹതി. ഏവം തീഹാകാരേഹി ഭിന്നപടധാരണതോ ഭിന്നപടധരോതി ഭിക്ഖു. ഗിഹിവത്ഥവിസഭാഗാനം വാ കാസാവാനം ധാരണമത്തേനേവ ഭിന്നപടധരോതി ഭിക്ഖു.

സമഞ്ഞായാതി പഞ്ഞത്തിയാ വോഹാരേനാതി അത്ഥോ. സമഞ്ഞായ ഏവ ഹി ഏകച്ചോ ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി പഞ്ഞായതി. തഥാ ഹി നിമന്തനാദിമ്ഹി ഭിക്ഖൂസു ഗണിയമാനേസു സാമണേരേപി ഗഹേത്വാ ‘‘സതം ഭിക്ഖൂ സഹസ്സം ഭിക്ഖൂ’’തി വദന്തി. പടിഞ്ഞായാതി അത്തനോ പടിജാനനേന പടിഞ്ഞായപി ഹി ഏകച്ചോ ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി പഞ്ഞായതി. തസ്സ ‘‘കോ ഏത്ഥാതി? അഹം, ആവുസോ, ഭിക്ഖൂ’’തി (അ. നി. ൧൦.൯൬) ഏവമാദീസു സമ്ഭവോ ദട്ഠബ്ബോ ¶ . അയം പന ആനന്ദത്ഥേരേന വുത്താ ധമ്മികാ പടിഞ്ഞാ. രത്തിഭാഗേ പന ദുസ്സീലാപി പടിപഥം ആഗച്ഛന്താ ‘‘കോ ഏത്ഥാ’’തി വുത്തേ അധമ്മികായ പടിഞ്ഞായ അഭൂതായ ‘‘മയം ഭിക്ഖൂ’’തി വദന്തി.

ഏഹി ¶ ഭിക്ഖൂതി ഏഹി ഭിക്ഖു നാമ ഭഗവതോ ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖൂ’’തി വചനമത്തേന ഭിക്ഖുഭാവം ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദം പത്തോ. ഭഗവാ ഹി ഏഹിഭിക്ഖുഭാവായ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നം പുഗ്ഗലം ദിസ്വാ രത്തപംസുകൂലന്തരതോ സുവണ്ണവണ്ണം ദക്ഖിണഹത്ഥം നീഹരിത്വാ ബ്രഹ്മഘോസം നിച്ഛാരേന്തോ ‘‘ഏഹി, ഭിക്ഖു, ചര ബ്രഹ്മചരിയം സമ്മാ ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയായാ’’തി വദതി. തസ്സ സഹേവ ഭഗവതോ വചനേന ഗിഹിലിങ്ഗം അന്തരധായതി, പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച രുഹതി. ഭണ്ഡു കാസായവസനോ ഹോതി. ഏകം നിവാസേത്വാ ഏകം പാരുപിത്വാ ഏകം അംസേ ഠപേത്വാ വാമംസകൂടേ ആസത്തനീലുപ്പലവണ്ണമത്തികാപത്തോ –

‘‘തിചീവരഞ്ച പത്തോ ച, വാസി സൂചി ച ബന്ധനം;

പരിസ്സാവനേന അട്ഠേതേ, യുത്തയോഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ’’തി.

ഏവം ¶ വുത്തേഹി അട്ഠഹി പരിക്ഖാരേഹി സരീരേ പടിമുക്കേഹിയേവ സട്ഠിവസ്സികത്ഥേരോ വിയ ഇരിയാപഥസമ്പന്നോ ബുദ്ധാചരിയകോ ബുദ്ധുപജ്ഝായകോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധം വന്ദമാനോയേവ തിട്ഠതി. ഭഗവാ ഹി പഠമബോധിയം ഏകസ്മിം കാലേ ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദായ ഏവ ഉപസമ്പാദേതി. ഏവം ഉപസമ്പന്നാനി ച സഹസ്സുപരി ഏകചത്താലീസുത്തരാനി തീണി ഭിക്ഖുസതാനി അഹേസും; സേയ്യഥിദം – പഞ്ച പഞ്ചവഗ്ഗിയത്ഥേരാ, യസോ കുലപുത്തോ, തസ്സ പരിവാരാ ചതുപണ്ണാസ സഹായകാ, തിംസ ഭദ്ദവഗ്ഗിയാ, സഹസ്സപുരാണജടിലാ, സദ്ധിം ദ്വീഹി അഗ്ഗസാവകേഹി അഡ്ഢതേയ്യസതാ പരിബ്ബാജകാ, ഏകോ അങ്ഗുലിമാലത്ഥേരോതി. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം –

‘‘തീണി സതം സഹസ്സഞ്ച, ചത്താലീസം പുനാപരേ;

ഏകോ ച ഥേരോ സപ്പഞ്ഞോ, സബ്ബേ തേ ഏഹിഭിക്ഖുകാ’’തി.

ന കേവലഞ്ച ഏതേ ഏവ, അഞ്ഞേപി ബഹൂ സന്തി. സേയ്യഥിദം – തിസതപരിവാരോ സേലോ ബ്രാഹ്മണോ, സഹസ്സപരിവാരോ മഹാകപ്പിനോ, ദസസഹസ്സാ ¶ കപിലവത്ഥുവാസിനോ കുലപുത്താ, സോളസസഹസ്സാ പാരായനികബ്രാഹ്മണാതി ഏവമാദയോ. തേ പന വിനയപിടകേ പാളിയം ന നിദ്ദിട്ഠത്താ ന വുത്താ. ഇമേ തത്ഥ നിദ്ദിട്ഠത്താ വുത്താതി.

‘‘സത്തവീസ സഹസ്സാനി, തീണിയേവ സതാനി ച;

ഏതേപി സബ്ബേ സങ്ഖാതാ, സബ്ബേ തേ ഏഹിഭിക്ഖുകാ’’തി.

തീഹി ¶ സരണഗമനേഹി ഉപസമ്പന്നോതി ‘‘ബുദ്ധം സരണം ഗച്ഛാമീ’’തിആദിനാ നയേന തിക്ഖത്തും വാചം ഭിന്ദിത്വാ വുത്തേഹി തീഹി സരണഗമനേഹി ഉപസമ്പന്നോ. അയഞ്ഹി ഉപസമ്പദാ നാമ അട്ഠവിധാ – ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദാ, സരണഗമനൂപസമ്പദാ, ഓവാദപടിഗ്ഗഹണൂപസമ്പദാ, പഞ്ഹബ്യാകരണൂപസമ്പദാ, ഗരുധമ്മപടിഗ്ഗഹണൂപസമ്പദാ, ദൂതേനൂപസമ്പദാ, അട്ഠവാചികൂപസമ്പദാ, ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മൂപസമ്പദാതി. തത്ഥ ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദാ, സരണഗമനൂപസമ്പദാ ച വുത്താ ഏവ.

ഓവാദപടിഗ്ഗഹണൂപസമ്പദാ നാമ ‘‘തസ്മാതിഹ തേ, കസ്സപ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം – ‘തിബ്ബം മേ ഹിരോത്തപ്പം പച്ചുപട്ഠിതം ഭവിസ്സതി ഥേരേസു നവേസു മജ്ഝിമേസു ചാ’തി. ഏവഞ്ഹി തേ, കസ്സപ, സിക്ഖിതബ്ബം. തസ്മാതിഹ തേ, കസ്സപ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം – ‘യം കിഞ്ചി ധമ്മം സോസ്സാമി കുസലൂപസംഹിതം, സബ്ബം തം അട്ഠിം കത്വാ മനസി കത്വാ സബ്ബചേതസാ സമന്നാഹരിത്വാ ഓഹിതസോതോ ധമ്മം സോസ്സാമീ’തി. ഏവം ഹി തേ, കസ്സപ, സിക്ഖിതബ്ബം. തസ്മാതിഹ തേ, കസ്സപ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം ¶ – ‘സാതസഹഗതാ ച മേ കായഗതാസതി ന വിജഹിസ്സതീ’തി. ഏവഞ്ഹി തേ, കസ്സപ, സിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി (സം. നി. ൨.൧൫൪) ഇമിനാ ഓവാദപടിഗ്ഗഹണേന മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദാ.

പഞ്ഹബ്യാകരണൂപസമ്പദാ നാമ സോപാകസ്സ അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദാ. ഭഗവാ കിര പുബ്ബാരാമേ അനുചങ്കമന്തം സോപാകസാമണേരം ‘‘‘ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാ’തി വാ, സോപാക, ‘രൂപസഞ്ഞാ’തി വാ ഇമേ ധമ്മാ നാനത്ഥാ നാനാബ്യഞ്ജനാ ¶ , ഉദാഹു ഏകത്ഥാ, ബ്യഞ്ജനമേവ നാന’’ന്തി ദസ അസുഭനിസ്സിതേ പഞ്ഹേ പുച്ഛി. സോ തേ ബ്യാകാസി. ഭഗവാ തസ്സ സാധുകാരം ദത്വാ ‘‘കതിവസ്സോസി ത്വം, സോപാകാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സത്തവസ്സോഹം, ഭഗവാ’’തി. ‘‘സോപാക, ത്വം മമ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ പഞ്ഹേ ബ്യാകാസീ’’തി ആരദ്ധചിത്തോ ഉപസമ്പദം അനുജാനി. അയം പഞ്ഹബ്യാകരണൂപസമ്പദാ.

ഗരുധമ്മപടിഗ്ഗഹണൂപസമ്പദാ നാമ മഹാപജാപതിയാ അട്ഠഗരുധമ്മസ്സ പടിഗ്ഗഹണേന അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദാ.

ദൂതേനൂപസമ്പദാ നാമ അഡ്ഢകാസിയാ ഗണികായ അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദാ.

അട്ഠവാചികൂപസമ്പദാ നാമ ഭിക്ഖുനിയാ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘതോ ഞത്തിചതുത്ഥേന ഭിക്ഖുസങ്ഘതോ ഞത്തിചതുത്ഥേനാതി ഇമേഹി ദ്വീഹി കമ്മേഹി ഉപസമ്പദാ.

ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മൂപസമ്പദാ ¶ നാമ ഭിക്ഖൂനം ഏതരഹി ഉപസമ്പദാ. ഇമാസു അട്ഠസു ഉപസമ്പദാസു ‘‘യാ സാ, ഭിക്ഖവേ, മയാ തീഹി സരണഗമനേഹി ഉപസമ്പദാ അനുഞ്ഞാതാ, തം അജ്ജതഗ്ഗേ പടിക്ഖിപാമി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേന ഉപസമ്പാദേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൬൯) ഏവം അനുഞ്ഞാതായ ഇമായ ഉപസമ്പദായ ഉപസമ്പന്നോതി വുത്തം ഹോതി.

ഭദ്രോതി അപാപകോ. കല്യാണപുഥുജ്ജനാദയോ ഹി യാവ അരഹാ, താവ ഭദ്രേന സീലേന സമാധിനാ പഞ്ഞായ വിമുത്തിയാ വിമുത്തിഞാണദസ്സനേന ച സമന്നാഗതത്താ ‘‘ഭദ്രോ ഭിക്ഖൂ’’തി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛന്തി. സാരോതി തേഹിയേവ സീലസാരാദീഹി സമന്നാഗതത്താ നീലസമന്നാഗമേന നീലോ പടോ വിയ ‘‘സാരോ ഭിക്ഖൂ’’തി വേദിതബ്ബോ. വിഗതകിലേസഫേഗ്ഗുഭാവതോ വാ ഖീണാസവോവ ‘‘സാരോ’’തി വേദിതബ്ബോ. സേഖോതി പുഥുജ്ജനകല്യാണകേന സദ്ധിം സത്ത ¶ അരിയാ തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖന്തീതി സേഖാ. തേസു യോ കോചി ‘‘സേഖോ ഭിക്ഖൂ’’തി വേദിതബ്ബോ. ന സിക്ഖതീതി അസേഖോ. സേക്ഖധമ്മേ അതിക്കമ്മ അഗ്ഗഫലേ ഠിതോ, തതോ ഉത്തരി സിക്ഖിതബ്ബാഭാവതോ ഖീണാസവോ ‘‘അസേഖോ’’തി വുച്ചതി. സമഗ്ഗേന സങ്ഘേനാതി സബ്ബന്തിമേന പരിയായേന പഞ്ചവഗ്ഗകരണീയേ കമ്മേ യാവതികാ ഭിക്ഖൂ കമ്മപ്പത്താ, തേസം ആഗതത്താ ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദസ്സ ആഹടത്താ, സമ്മുഖീഭൂതാനഞ്ച അപ്പടിക്കോസനതോ ഏകസ്മിം കമ്മേ സമഗ്ഗഭാവം ഉപഗതേന. ഞത്തിചതുത്ഥേനാതി ¶ തീഹി അനുസ്സാവനാഹി ഏകായ ച ഞത്തിയാ കാതബ്ബേന. കമ്മേനാതി ധമ്മികേന വിനയകമ്മേന. അകുപ്പേനാതി വത്ഥു-ഞത്തി-അനുസ്സാവന-സീമാ-പരിസസമ്പത്തിസമ്പന്നത്താ അകോപേതബ്ബതം അപ്പടിക്കോസിതബ്ബതഞ്ച ഉപഗതേന. ഠാനാരഹേനാതി കാരണാരഹേന സത്ഥുസാസനാരഹേന. ഉപസമ്പന്നോ നാമ ഉപരിഭാവം സമാപന്നോ, പത്തോതി അത്ഥോ. ഭിക്ഖുഭാവോ ഹി ഉപരിഭാവോ, തഞ്ചേസ യഥാവുത്തേന കമ്മേന സമാപന്നത്താ ‘‘ഉപസമ്പന്നോ’’തി വുച്ചതി. ഏത്ഥ ച ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മം ഏകമേവ ആഗതം. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ ഠത്വാ ചത്താരി സങ്ഘകമ്മാനി നീഹരിത്വാ വിത്ഥാരതോ കഥേതബ്ബാനീതി സബ്ബഅട്ഠകഥാസു വുത്തം. താനി ച ‘‘അപലോകനകമ്മം ഞത്തികമ്മം ഞത്തിദുതിയകമ്മം ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മ’’ന്തി പടിപാടിയാ ഠപേത്വാ വിത്ഥാരേന ഖന്ധകതോ പരിവാരാവസാനേ കമ്മവിഭങ്ഗതോ ച പാളിം ആഹരിത്വാ കഥിതാനി. താനി മയം പരിവാരാവസാനേ കമ്മവിഭങ്ഗേയേവ വണ്ണയിസ്സാമ. ഏവഞ്ഹി സതി പഠമപാരാജികവണ്ണനാ ച ¶ ന ഭാരിയാ ഭവിസ്സതി; യഥാഠിതായ ച പാളിയാ വണ്ണനാ സുവിഞ്ഞേയ്യാ ഭവിസ്സതി. താനി ച ഠാനാനി അസുഞ്ഞാനി ഭവിസ്സന്തി; തസ്മാ അനുപദവണ്ണനമേവ കരോമ.

തത്രാതി തേസു ‘‘ഭിക്ഖകോ’’തിആദിനാ നയേന വുത്തേസു ഭിക്ഖൂസു. യ്വായം ഭിക്ഖൂതി യോ അയം ഭിക്ഖു. സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന…പേ… ഉപസമ്പന്നോതി അട്ഠസു ഉപസമ്പദാസു ഞത്തിചതുത്ഥേനേവ കമ്മേന ഉപസമ്പന്നോ. അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതോ ഭിക്ഖൂതി അയം ഇമസ്മിം ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിത്വാ പാരാജികോ ഹോതീ’’തി അത്ഥേ ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി അധിപ്പേതോ. ഇതരേ പന ‘‘ഭിക്ഖകോ’’തി ആദയോ അത്ഥുദ്ധാരവസേന വുത്താ. തേസു ച ‘‘ഭിക്ഖകോ’’തി ആദയോ നിരുത്തിവസേന വുത്താ, ‘‘സമഞ്ഞായ ഭിക്ഖു, പടിഞ്ഞായ ഭിക്ഖൂ’’തി ഇമേ ദ്വേ അഭിലാപവസേന വുത്താ, ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖൂ’’തി ബുദ്ധേന ഉപജ്ഝായേന പടിലദ്ധഉപസമ്പദാവസേന വുത്തോ. സരണഗമനഭിക്ഖു അനുപ്പന്നായ കമ്മവാചായ ഉപസമ്പദാവസേന വുത്തോ, ‘‘ഭദ്രോ’’തിആദയോ ഗുണവസേന വുത്താതി വേദിതബ്ബാ.

ഇദാനി ¶ ‘‘ഭിക്ഖൂന’’ന്തി ഇദം പദം വിസേസത്ഥാഭാവതോ അവിഭജിത്വാവ യം സിക്ഖഞ്ച സാജീവഞ്ച സമാപന്നത്താ ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ ഹോതി, തം ദസ്സേന്തോ സിക്ഖാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സിക്ഖിതബ്ബാതി സിക്ഖാ. തിസ്സോതി ഗണനപരിച്ഛേദോ ¶ . അധിസീലസിക്ഖാതി അധികം ഉത്തമം സീലന്തി അധിസീലം; അധിസീലഞ്ച തം സിക്ഖിതബ്ബതോ സിക്ഖാ ചാതി അധിസീലസിക്ഖാ. ഏസ നയോ അധിചിത്ത-അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാസു.

കതമം പനേത്ഥ സീലം, കതമം അധിസീലം, കതമം ചിത്തം, കതമം അധിചിത്തം, കതമാ പഞ്ഞാ, കതമാ അധിപഞ്ഞാതി? വുച്ചതേ – പഞ്ചങ്ഗദസങ്ഗസീലം താവ സീലമേവ. തഞ്ഹി ബുദ്ധേ ഉപ്പന്നേപി അനുപ്പന്നേപി ലോകേ പവത്തതി. ഉപ്പന്നേ ബുദ്ധേ തസ്മിം സീലേ ബുദ്ധാപി സാവകാപി മഹാജനം സമാദപേന്തി. അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ പച്ചേകബുദ്ധാ ച കമ്മവാദിനോ ച ധമ്മികാ സമണബ്രാഹ്മണാ ചക്കവത്തീ ച മഹാരാജാനോ മഹാബോധിസത്താ ച സമാദപേന്തി. സാമമ്പി പണ്ഡിതാ സമണബ്രാഹ്മണാ സമാദിയന്തി. തേ തം കുസലം ധമ്മം പരിപൂരേത്വാ ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച സമ്പത്തിം അനുഭോന്തി. പാതിമോക്ഖസംവരസീലം പന ‘‘അധിസീല’’ന്തി വുച്ചതി, തഞ്ഹി സൂരിയോ വിയ പജ്ജോതാനം സിനേരു വിയ പബ്ബതാനം സബ്ബലോകിയസീലാനം ¶ അധികഞ്ചേവ ഉത്തമഞ്ച, ബുദ്ധുപ്പാദേയേവ ച പവത്തതി, ന വിനാ ബുദ്ധുപ്പാദാ. ന ഹി തം പഞ്ഞത്തിം ഉദ്ധരിത്വാ അഞ്ഞോ സത്തോ ഠപേതും സക്കോതി, ബുദ്ധായേവ പന സബ്ബസോ കായവചീദ്വാരഅജ്ഝാചാരസോതം ഛിന്ദിത്വാ തസ്സ തസ്സ വീതിക്കമസ്സ അനുച്ഛവികം തം സീലസംവരം പഞ്ഞപേന്തി. പാതിമോക്ഖസംവരതോപി ച മഗ്ഗഫലസമ്പയുത്തമേവ സീലം അധിസീലം, തം പന ഇധ അനധിപ്പേതം. ന ഹി തം സമാപന്നോ ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവതി.

കാമാവചരാനി പന അട്ഠ കുസലചിത്താനി, ലോകിയഅട്ഠസമാപത്തിചിത്താനി ച ഏകജ്ഝം കത്വാ ചിത്തമേവാതി വേദിതബ്ബാനി. ബുദ്ധുപ്പാദാനുപ്പാദേ ചസ്സ പവത്തി, സമാദപനം സമാദാനഞ്ച സീലേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. വിപസ്സനാപാദകം അട്ഠസമാപത്തിചിത്തം പന ‘‘അധിചിത്ത’’ന്തി വുച്ചതി. തഞ്ഹി അധിസീലം വിയ സീലാനം സബ്ബലോകിയചിത്താനം അധികഞ്ചേവ ഉത്തമഞ്ച, ബുദ്ധുപ്പാദേയേവ ച ഹോതി, ന വിനാ ബുദ്ധുപ്പാദാ. തതോപി ച മഗ്ഗഫലചിത്തമേവ അധിചിത്തം, തം പന ഇധ അനധിപ്പേതം. ന ഹി തം സമാപന്നോ ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവതി.

‘‘അത്ഥി ദിന്നം, അത്ഥി യിട്ഠ’’ന്തി (ധ. സ. ൧൩൭൧; വിഭ. ൭൯൩; മ. നി. ൩.൯൨) -ആദിനയപ്പവത്തം പന കമ്മസ്സകതഞാണം പഞ്ഞാ, സാ ഹി ബുദ്ധേ ഉപ്പന്നേപി ¶ അനുപ്പന്നേപി ലോകേ ¶ പവത്തതി. ഉപ്പന്നേ ബുദ്ധേ തസ്സാ പഞ്ഞായ ബുദ്ധാപി ബുദ്ധസാവകാപി മഹാജനം സമാദപേന്തി. അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ പച്ചേകബുദ്ധാ ച കമ്മവാദിനോ ച ധമ്മികാ സമണബ്രാഹ്മണാ ചക്കവത്തീ ച മഹാരാജാനോ മഹാബോധിസത്താ ച സമാദപേന്തി. സാമമ്പി പണ്ഡിതാ സത്താ സമാദിയന്തി. തഥാ ഹി അങ്കുരോ ദസവസ്സസഹസ്സാനി മഹാദാനം അദാസി. വേലാമോ, വേസ്സന്തരോ, അഞ്ഞേ ച ബഹൂ പണ്ഡിതമനുസ്സാ മഹാദാനാനി അദംസു. തേ തം കുസലം ധമ്മം പരിപൂരേത്വാ ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച സമ്പത്തിം അനുഭവിംസു. തിലക്ഖണാകാരപരിച്ഛേദകം പന വിപസ്സനാഞാണം ‘‘അധിപഞ്ഞാ’’തി വുച്ചതി. സാ ഹി അധിസീല-അധിചിത്താനി വിയ സീലചിത്താനം സബ്ബലോകിയപഞ്ഞാനം അധികാ ചേവ ഉത്തമാ ച, ന ച വിനാ ബുദ്ധുപ്പാദാ ലോകേ പവത്തതി. തതോപി ച മഗ്ഗഫലപഞ്ഞാവ അധിപഞ്ഞാ, സാ പന ഇധ അനധിപ്പേതാ. ന ഹി തം സമാപന്നോ ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവതീതി.

തത്രാതി താസു തീസു സിക്ഖാസു. യായം അധിസീലസിക്ഖാതി യാ അയം പാതിമോക്ഖസീലസങ്ഖാതാ അധിസീലസിക്ഖാ. ഏതം സാജീവം നാമാതി ഏതം സബ്ബമ്പി ¶ ഭഗവതാ വിനയേ ഠപിതം സിക്ഖാപദം, യസ്മാ ഏത്ഥ നാനാദേസജാതിഗോത്താദിഭേദഭിന്നാ ഭിക്ഖൂ സഹ ജീവന്തി ഏകജീവികാ സഭാഗജീവികാ സഭാഗവുത്തിനോ ഹോന്തി, തസ്മാ ‘‘സാജീവ’’ന്തി വുച്ചതി. തസ്മിം സിക്ഖതീതി തം സിക്ഖാപദം ചിത്തസ്സ അധികരണം കത്വാ ‘‘യഥാസിക്ഖാപദം നു ഖോ സിക്ഖാമി ന സിക്ഖാമീ’’തി ചിത്തേന ഓലോകേന്തോ സിക്ഖതി. ന കേവലഞ്ചായമേതസ്മിം സാജീവസങ്ഖാതേ സിക്ഖാപദേയേവ സിക്ഖതി, സിക്ഖായപി സിക്ഖതി, ‘‘ഏതം സാജീവം നാമാ’’തി ഇമസ്സ പന അനന്തരസ്സ പദസ്സ വസേന ‘‘തസ്മിം സിക്ഖതീ’’തി വുത്തം. കിഞ്ചാപി തം ഏവം വുത്തം, അഥ ഖോ അയമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ – തസ്സാ ച സിക്ഖായ സിക്ഖം പരിപൂരേന്തോ സിക്ഖതി, തസ്മിഞ്ച സിക്ഖാപദേ അവീതിക്കമന്തോ സിക്ഖതീതി. തേന വുച്ചതി സാജീവസമാപന്നോതി ഇദമ്പി അനന്തരസ്സ സാജീവപദസ്സേവ വസേന വുത്തം. യസ്മാ പന സോ സിക്ഖമ്പി സമാപന്നോ, തസ്മാ സിക്ഖാസമാപന്നോതിപി അത്ഥതോ വേദിതബ്ബോ. ഏവഞ്ഹി സതി ‘‘സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ’’തി ഏതസ്സ പദസ്സ പദഭാജനമ്പി പരിപുണ്ണം ¶ ഹോതി.

സിക്ഖാസാജീവപദഭാജനീയം നിട്ഠിതം.

സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനവിഭങ്ഗവണ്ണനാ

സിക്ഖം ¶ അപ്പച്ചക്ഖായ ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാതി സിക്ഖഞ്ച അപ്പടിക്ഖിപിത്വാ ദുബ്ബലഭാവഞ്ച അപ്പകാസേത്വാ. യസ്മാ ച ദുബ്ബല്യേ ആവികതേപി സിക്ഖാ അപ്പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി, സിക്ഖായ പന പച്ചക്ഖാതായ ദുബ്ബല്യം ആവികതമേവ ഹോതി. തസ്മാ ‘‘ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ’’തി ഇമിനാ പദേന ന കോചി വിസേസത്ഥോ ലബ്ഭതി. യഥാ പന ‘‘ദിരത്തതിരത്തം സഹസേയ്യം കപ്പേയ്യാ’’തി വുത്തേ ദിരത്തവചനേന ന കോചി വിസേസത്ഥോ ലബ്ഭതി, കേവലം ലോകവോഹാരവസേന ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതായ മുഖാരൂള്ഹതായ ഏതം വുത്തം. ഏവമിദമ്പി വോഹാരവസേന ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതായ മുഖാരൂള്ഹതായ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

യസ്മാ വാ ഭഗവാ സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനം ധമ്മം ദേസേതി, തസ്മാ ‘‘സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായാ’’തി ഇമിനാ അത്ഥം സമ്പാദേത്വാ ‘‘ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ’’തി ഇമിനാ ബ്യഞ്ജനം സമ്പാദേതി. പരിവാരകപദവിരഹിതഞ്ഹി ഏകമേവ അത്ഥപദം വുച്ചമാനം പരിവാരവിരഹിതോ രാജാ വിയ, വത്ഥാലങ്കാരവിരഹിതോ വിയ ച പുരിസോ ന സോഭതി; പരിവാരകേന പന അത്ഥാനുലോമേന സഹായപദേന സദ്ധിം തം സോഭതീതി.

യസ്മാ ¶ വാ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനസ്സ ഏകച്ചം ദുബ്ബല്യാവികമ്മം അത്ഥോ ഹോതി, തസ്മാ തം സന്ധായ ‘‘സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായാ’’തിപദസ്സ അത്ഥം വിവരന്തോ ‘‘ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ’’തി ആഹ.

തത്ഥ സിയാ യസ്മാ ന സബ്ബം ദുബ്ബല്യാവികമ്മം സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം, തസ്മാ ‘‘ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ’’തി പഠമം വത്വാ തസ്സ അത്ഥനിയമനത്ഥം ‘‘സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായാ’’തി വത്തബ്ബന്തി, തഞ്ച ന; കസ്മാ? അത്ഥാനുക്കമാഭാവതോ. ‘‘സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ’’തി ഹി വുത്തത്താ യം സിക്ഖം സമാപന്നോ, തം അപ്പച്ചക്ഖായാതി വുച്ചമാനോ അനുക്കമേനേവ അത്ഥോ വുത്തോ ഹോതി, ന അഞ്ഞഥാ. തസ്മാ ഇദമേവ പഠമം വുത്തന്തി.

അപിച അനുപടിപാടിയാപി ഏത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. കഥം? ‘‘സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ’’തി ഏത്ഥ യം സിക്ഖം സമാപന്നോ തം അപ്പച്ചക്ഖായ യഞ്ച സാജീവം സമാപന്നോ തത്ഥ ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാതി.

ഇദാനി ¶ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനദുബ്ബല്യാവികമ്മാനം വിസേസാവിസേസം ¶ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനലക്ഖണഞ്ച ദസ്സേന്തോ ‘‘അത്ഥി ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അത്ഥി ഭിക്ഖവേതിആദീനി ദ്വേ മാതികാപദാനി; താനി വിഭജന്തോ ‘‘കഥഞ്ച ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ. തത്രായം അനുത്താനപദവണ്ണനാ – കഥന്തി കേന ആകാരേന. ദുബ്ബല്യാവികമ്മഞ്ചാതി ദുബ്ബല്യസ്സ ആവികമ്മഞ്ച. ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. ഉക്കണ്ഠിതോതി അനഭിരതിയാ ഇമസ്മിം സാസനേ കിച്ഛജീവികപ്പത്തോ. അഥ വാ അജ്ജ യാമി, സ്വേ യാമി, ഇതോ യാമി, ഏത്ഥ യാമീതി ഉദ്ധം കണ്ഠം കത്വാ വിഹരമാനോ, വിക്ഖിത്തോ അനേകഗ്ഗോതി വുത്തം ഹോതി. അനഭിരതോതി സാസനേ അഭിരതിവിരഹിതോ.

സാമഞ്ഞാ ചവിതുകാമോതി സമണഭാവതോ അപഗന്തുകാമോ. ഭിക്ഖുഭാവന്തി ഭിക്ഖുഭാവേന. കരണത്ഥേ ഉപയോഗവചനം. ‘‘കണ്ഠേ ആസത്തേന അട്ടീയേയ്യാ’’തിആദീസു (പാരാ. ൧൬൨) പന യഥാലക്ഖണം കരണവചനേനേവ വുത്തം. അട്ടീയമാനോതി അട്ടം പീളിതം ദുക്ഖിതം വിയ അത്താനം ആചരമാനോ; തേന വാ ഭിക്ഖുഭാവേന അട്ടോ കരിയമാനോ പീളിയമാനോതി അത്ഥോ. ഹരായമാനോതി ലജ്ജമാനോ. ജിഗുച്ഛമാനോതി അസുചിം വിയ തം ജിഗുച്ഛന്തോ. ഗിഹിഭാവം പത്ഥയമാനോതിആദീനി ഉത്താനത്ഥാനിയേവ. യംനൂനാഹം ബുദ്ധം പച്ചക്ഖേയ്യന്തി ഏത്ഥ യംനൂനാതി പരിവിതക്കദസ്സനേ നിപാതോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘സചാഹം ബുദ്ധം പച്ചക്ഖേയ്യം, സാധു വത മേ സിയാ’’തി. വദതി വിഞ്ഞാപേതീതി ¶ ഇമമത്ഥം ഏതേഹി വാ അഞ്ഞേഹി വാ ബ്യഞ്ജനേഹി വചീഭേദം കത്വാ വദതി ചേവ, യസ്സ ച വദതി, തം വിഞ്ഞാപേതി ജാനാപേതി. ഏവമ്പീതി ഉപരിമത്ഥസമ്പിണ്ഡനത്തോ പികാരോ. ഏവമ്പി ദുബ്ബല്യാവികമ്മഞ്ചേവ ഹോതി സിക്ഖാ ച അപ്പച്ചക്ഖാതാ, അഞ്ഞഥാപി.

ഇദാനി തം അഞ്ഞഥാപി ദുബ്ബല്യാവികമ്മം സിക്ഖായ ച അപ്പച്ചക്ഖാനം ദസ്സേന്തോ ‘‘അഥ വാ പനാ’’തിആദിമാഹ. തം സബ്ബം അത്ഥതോ ഉത്താനമേവ. പദതോ പനേത്ഥ ആദിതോ പട്ഠായ ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖേയ്യം, ധമ്മം, സങ്ഘം, സിക്ഖം, വിനയം, പാതിമോക്ഖം, ഉദ്ദേസം, ഉപജ്ഝായം, ആചരിയം, സദ്ധിവിഹാരികം, അന്തേവാസികം, സമാനുപജ്ഝായകം, സമാനാചരിയകം, സബ്രഹ്മചാരിം പച്ചക്ഖേയ്യ’’ന്തി ഇമാനി ചുദ്ദസ പദാനി ¶ പച്ചക്ഖാനാകാരേന വുത്താനി.

ഗിഹീ അസ്സന്തിആദീനി ‘‘ഗിഹീ, ഉപാസകോ, ആരാമികോ, സാമണേരോ, തിത്ഥിയോ, തിത്ഥിയസാവകോ, അസ്സമണോ, അസക്യപുത്തിയോ അസ്സ’’ന്തി ഇമാനി അട്ഠ പദാനി ‘‘അസ്സ’’ന്തി ഇമിനാ ഭാവവികപ്പാകാരേന വുത്താനി. ഏവം ‘‘യംനൂനാഹ’’ന്തി ഇമിനാ പടിസംയുത്താനി ദ്വാവീസതി പദാനി.

൪൬. യഥാ ¶ ച ഏതാനി, ഏവം ‘‘യദി പനാഹം, അപാഹം, ഹന്ദാഹം, ഹോതി മേ’’തി ഇമേസു ഏകമേകേന പടിസംയുത്താനി ദ്വാവീസതീതി സബ്ബാനേവ സതഞ്ച ദസ ച പദാനി ഹോന്തി.

൪൭. തതോ പരം സരിതബ്ബവത്ഥുദസ്സനനയേന പവത്താനി ‘‘മാതരം സരാമീ’’തിആദീനി സത്തരസ പദാനി. തത്ഥ ഖേത്തന്തി സാലിഖേത്താദിം. വത്ഥുന്തി തിണപണ്ണസാകഫലാഫലസമുട്ഠാനട്ഠാനം. സിപ്പന്തി കുമ്ഭകാരപേസകാരസിപ്പാദികം.

൪൮. തതോ പരം സകിഞ്ചനസപലിബോധഭാവദസ്സനവസേന പവത്താനി ‘‘മാതാ മേ അത്ഥി, സാ മയാ പോസേതബ്ബാ’’തിആദീനി നവ പദാനി.

൪൯. തതോ പരം സനിസ്സയസപ്പതിട്ഠഭാവദസ്സനവസേന പവത്താനി ‘‘മാതാ മേ അത്ഥി, സാ മം പോസേസ്സതീ’’തിആദീനി സോളസ പദാനി.

൫൦. തതോ പരം ഏകഭത്തഏകസേയ്യബ്രഹ്മചരിയാനം ദുക്കരഭാവദസ്സനവസേന പവത്താനി ‘‘ദുക്കര’’ന്തിആദീനി അട്ഠ പദാനി.

തത്ഥ ¶ ദുക്കരന്തി ഏകഭത്താദീനം കരണേ ദുക്കരതം ദസ്സേതി. ന സുകരന്തി സുകരഭാവം പടിക്ഖിപതി. ഏവം ദുച്ചരം ന സുചരന്തി ഏത്ഥ. ന ഉസ്സഹാമീതി തത്ഥ ഉസ്സാഹാഭാവം അസക്കുണേയ്യതം ദസ്സേതി. ന വിസഹാമീതി അസയ്ഹതം ദസ്സേതി. ന രമാമീതി രതിയാ അഭാവം ദസ്സേതി. നാഭിരമാമീതി അഭിരതിയാ അഭാവം ദസ്സേതി. ഏവം ഇമാനി ച പഞ്ഞാസ, പുരിമാനി ച ദസുത്തരസതന്തി സട്ഠിസതം പദാനി ദുബ്ബല്യാവികമ്മവാരേ വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി.

൫൧. സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനവാരേപി ‘‘കഥഞ്ച ഭിക്ഖവേ’’തി ആദി സബ്ബം അത്ഥതോ ഉത്താനമേവ. പദതോ പനേത്ഥാപി ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമി, ധമ്മം, സങ്ഘം, സിക്ഖം, വിനയം, പാതിമോക്ഖം, ഉദ്ദേസം, ഉപജ്ഝായം, ആചരിയം, സദ്ധിവിഹാരികം, അന്തേവാസികം, സമാനുപജ്ഝായകം, സമാനാചരിയകം, സബ്രഹ്മചാരിം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഇമാനി ചുദ്ദസ പദാനി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനവചനസമ്ബന്ധേന പവത്താനി. സബ്ബപദേസു ച ‘‘വദതി വിഞ്ഞാപേതീ’’തി വചനസ്സ അയമത്ഥോ – വചീഭേദം കത്വാ വദതി, യസ്സ ച വദതി തം തേനേവ വചീഭേദേന ‘‘അയം സാസനം ജഹിതുകാമോ സാസനതോ ¶ മുച്ചിതുകാമോ ഭിക്ഖുഭാവം ചജിതുകാമോ ഇമം വാക്യഭേദം കരോതീ’’തി വിഞ്ഞാപേതി സാവേതി ജാനാപേതി.

സചേ ¶ പനായം ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വത്തുകാമോ പദപച്ചാഭട്ഠം കത്വാ ‘‘പച്ചക്ഖാമി ബുദ്ധ’’ന്തി വാ വദേയ്യ. മിലക്ഖഭാസാസു വാ അഞ്ഞതരഭാസായ തമത്ഥം വദേയ്യ. ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വത്തുകാമോ ഉപ്പടിപാടിയാ ‘‘ധമ്മം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വാ ‘‘സബ്രഹ്മചാരിം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വാ വദേയ്യ, സേയ്യഥാപി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മവിഭങ്ഗേ ‘‘പഠമം ഝാനം സമാപജ്ജാമീ’’തി വത്തുകാമോ ‘‘ദുതിയം ഝാന’’ന്തി വദതി, സചേ യസ്സ വദതി സോ ‘‘അയം ഭിക്ഖുഭാവം ചജിതുകാമോ ഏതമത്ഥം വദതീ’’തി ഏത്തകമത്തമ്പി ജാനാതി, വിരദ്ധം നാമ നത്ഥി; ഖേത്തമേവ ഓതിണ്ണം, പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. സക്കത്താ വാ ബ്രഹ്മത്താ വാ ചുതസത്തോ വിയ ചുതോവ ഹോതി സാസനാ.

സചേ പന ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖി’’ന്തി വാ, ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖിസ്സാമീ’’തി വാ, ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖേയ്യ’’ന്തി വാതി അതീതാനാഗതപരികപ്പവചനേഹി വദതി, ദൂതം വാ പഹിണാതി, സാസനം വാ പേസേതി, അക്ഖരം വാ ഛിന്ദതി, ഹത്ഥമുദ്ദായ വാ തമത്ഥം ആരോചേതി, അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ. ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാരോചനം പന ഹത്ഥമുദ്ദായപി സീസം ഏതി. സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം മനുസ്സജാതികസത്തസ്സ സന്തികേ ചിത്തസമ്പയുത്തം വചീഭേദം ¶ കരോന്തസ്സേവ സീസം ഏതി. വചീഭേദം കത്വാ വിഞ്ഞാപേന്തോപി ച യദി ‘‘അയമേവ ജാനാതൂ’’തി ഏകം നിയമേത്വാ ആരോചേതി, തഞ്ച സോയേവ ജാനാതി, പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ. അഥ സോ ന ജാനാതി, അഞ്ഞോ സമീപേ ഠിതോ ജാനാതി, അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ. അഥ ദ്വിന്നം ഠിതട്ഠാനേ ദ്വിന്നമ്പി നിയമേത്വാ ‘‘ഏതേസം ആരോചേമീ’’തി വദതി, തേസു ഏകസ്മിം ജാനന്തേപി ദ്വീസു ജാനന്തേസുപി പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. ഏവം സമ്ബഹുലേസുപി വേദിതബ്ബം.

സചേ പന അനഭിരതിയാ പീളിതോ സഭാഗേ ഭിക്ഖൂ പരിസങ്കമാനോ ‘‘യോ കോചി ജാനാതൂ’’തി ഉച്ചസദ്ദം കരോന്തോ ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വദതി, തഞ്ച അവിദൂരേ ഠിതോ നവകമ്മികോ വാ അഞ്ഞോ വാ സമയഞ്ഞൂ പുരിസോ സുത്വാ ‘‘ഉക്കണ്ഠിതോ അയം സമണോ ഗിഹിഭാവം ¶ പത്ഥേതി, സാസനതോ ചുതോ’’തി ജാനാതി, പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. തങ്ഖണഞ്ഞേവ പന അപുബ്ബം അചരിമം ദുജ്ജാനം, സചേ ആവജ്ജനസമയേ ജാനാതി; യഥാ പകതിയാ ലോകേ മനുസ്സാ വചനം സുത്വാ ജാനന്തി, പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ. അഥ അപരഭാഗേ ‘‘കിം ഇമിനാ വുത്ത’’ന്തി കങ്ഖന്തോ ചിരേന ജാനാതി, അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ. ഇദഞ്ഹി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനഞ്ച ഉപരി അഭൂതാരോചനദുട്ഠുല്ലവാചാ-അത്തകാമദുട്ഠദോസഭൂതാ-രോചനസിക്ഖാപദാനി ച ഏകപരിച്ഛേദാനി. ആവജ്ജനസമയേ ഞാതേ ഏവ സീസം ഏന്തി, ‘‘കിം അയം ഭണതീ’’തി കങ്ഖതാ ¶ ചിരേന ഞാതേ സീസം ന ഏന്തി. യഥാ ചായം ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തി പദേ വിനിച്ഛയേ വുത്തോ; ഏവം സബ്ബപദേസു വേദിതബ്ബോ.