📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

വിനയപിടകേ

പാരാജികകണ്ഡ-അട്ഠകഥാ (ദുതിയോ ഭാഗോ)

൩. തതിയപാരാജികം

തതിയം തീഹി സുദ്ധേന, യം ബുദ്ധേന വിഭാവിതം;

പാരാജികം തസ്സ ദാനി, പത്തോ സംവണ്ണനാക്കമോ.

യസ്മാ തസ്മാ സുവിഞ്ഞേയ്യം, യം പുബ്ബേ ച പകാസിതം;

തം വജ്ജയിത്വാ അസ്സാപി, ഹോതി സംവണ്ണനാ അയം.

പഠമപഞ്ഞത്തിനിദാനവണ്ണനാ

൧൬൨. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേസാലിയം വിഹരതി മഹാവനേ കൂടാഗാരസാലായന്തി ഏത്ഥ വേസാലിയന്തി ഏവംനാമകേ ഇത്ഥിലിങ്ഗവസേന പവത്തവോഹാരേ നഗരേ. തഞ്ഹി നഗരം തിക്ഖത്തും പാകാരപരിക്ഖേപവഡ്ഢനേന വിസാലീഭൂതത്താ ‘‘വേസാലീ’’തി വുച്ചതി. ഇദമ്പി ച നഗരം സബ്ബഞ്ഞുതപ്പത്തേയേവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ സബ്ബാകാരേന വേപുല്ലം പത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവം ഗോചരഗാമം ദസ്സേത്വാ നിവാസട്ഠാന മാഹ – ‘‘മഹാവനേ കൂടാഗാരസാലായ’’ന്തി. തത്ഥ മഹാവനം നാമ സയംജാതം അരോപിമം സപരിച്ഛേദം മഹന്തം വനം. കപിലവത്ഥുസാമന്താ പന മഹാവനം ഹിമവന്തേന സഹ ഏകാബദ്ധം അപരിച്ഛേദം ഹുത്വാ മഹാസമുദ്ദം ആഹച്ച ഠിതം. ഇദം താദിസം ന ഹോതി, സപരിച്ഛേദം മഹന്തം വനന്തി മഹാവനം. കൂടാഗാരസാലാ പന മഹാവനം നിസ്സായ കതേ ആരാമേ കൂടാഗാരം അന്തോ കത്വാ ഹംസവട്ടകച്ഛദനേന കതാ സബ്ബാകാരസമ്പന്നാ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ഗന്ധകുടി വേദിതബ്ബാ.

അനേകപരിയായേന അസുഭകഥം കഥേതീതി അനേകേഹി കാരണേഹി അസുഭാകാരസന്ദസ്സനപ്പവത്തം കായവിച്ഛന്ദനിയകഥം കഥേതി. സേയ്യഥിദം – ‘‘അത്ഥി ഇമസ്മിം കായേ കേസാ ലോമാ…പേ. … മുത്ത’’ന്തി. കിം വുത്തം ഹോതി? ഭിക്ഖവേ, ഇമസ്മിം ബ്യാമമത്തേ കളേവരേ സബ്ബാകാരേനപി വിചിനന്തോ ന കോചി കിഞ്ചി മുത്തം വാ മണിം വാ വേളുരിയം വാ അഗരും വാ ചന്ദനം വാ കുങ്കുമം വാ കപ്പൂരം വാ വാസചുണ്ണാദീനി വാ അണുമത്തമ്പി സുചിഭാവം പസ്സതി. അഥ ഖോ പരമദുഗ്ഗന്ധം ജേഗുച്ഛം അസ്സിരീകദസ്സനം കേസലോമാദിനാനപ്പകാരം അസുചിംയേവ പസ്സതി. തസ്മാ ന ഏത്ഥ ഛന്ദോ വാ രാഗോ വാ കരണീയോ. യേപി ഹി ഉത്തമങ്ഗേ സിരസ്മിം ജാതാ കേസാ നാമ, തേപി അസുഭാ ചേവ അസുചിനോ ച പടിക്കൂലാ ച. സോ ച നേസം അസുഭാസുചിപടിക്കൂലഭാവോ വണ്ണതോപി സണ്ഠാനതോപി ഗന്ധതോപി ആസയതോപി ഓകാസതോപീതി പഞ്ചഹി കാരണേഹി വേദിതബ്ബോ. ഏവം ലോമാദീനന്തി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൧൮൨) വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ. ഇതി ഭഗവാ ഏകമേകസ്മിം കോട്ഠാസേ പഞ്ചപഞ്ചപ്പഭേദേന അനേകപരിയായേന അസുഭകഥം കഥേതി.

അസുഭായ വണ്ണം ഭാസതീതി ഉദ്ധുമാതകാദിവസേന അസുഭമാതികം നിക്ഖിപിത്വാ പദഭാജനീയേന തം വിഭജന്തോ വണ്ണേന്തോ സംവണ്ണേന്തോ അസുഭായ വണ്ണം ഭാസതി. അസുഭഭാവനായ വണ്ണം ഭാസതീതി യാ അയം കേസാദീസു വാ ഉദ്ധുമാതകാദീസു വാ അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാവത്ഥൂസു അസുഭാകാരം ഗഹേത്വാ പവത്തസ്സ ചിത്തസ്സ ഭാവനാ വഡ്ഢനാ ഫാതികമ്മം, തസ്സാ അസുഭഭാവനായ ആനിസംസം ദസ്സേന്തോ വണ്ണം ഭാസതി, ഗുണം പരികിത്തേതി. സേയ്യഥിദം – ‘‘അസുഭഭാവനാഭിയുത്തോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കേസാദീസു വാ വത്ഥൂസു ഉദ്ധുമാതകാദീസു വാ പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനം പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതം തിവിധകല്യാണം ദസലക്ഖണസമ്പന്നം പഠമം ഝാനം പടിലഭതി. സോ തം പഠമജ്ഝാനസങ്ഖാതം ചിത്തമഞ്ജൂസം നിസ്സായ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ ഉത്തമത്ഥം അരഹത്തം പാപുണാതീ’’തി.

തത്രിമാനി പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ദസ ലക്ഖണാനി – പാരിപന്ഥികതോ ചിത്തവിസുദ്ധി, മജ്ഝിമസ്സ സമാധിനിമിത്തസ്സ പടിപത്തി, തത്ഥ ചിത്തപക്ഖന്ദനം, വിസുദ്ധസ്സ ചിത്തസ്സ അജ്ഝുപേക്ഖനം, സമഥപ്പടിപന്നസ്സ അജ്ഝുപേക്ഖനം, ഏകത്തുപട്ഠാനസ്സ അജ്ഝുപേക്ഖനം, തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന സമ്പഹംസനാ, ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേന ആസേവനട്ഠേന സമ്പഹംസനാതി.

തത്രായം പാളി – ‘‘പഠമസ്സ ഝാനസ്സ കോ ആദി, കിം മജ്ഝേ, കിം പരിയോസാനം? പഠമസ്സ ഝാനസ്സ പടിപദാവിസുദ്ധി ആദി, ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ മജ്ഝേ, സമ്പഹംസനാ പരിയോസാനം. പഠമസ്സ ഝാനസ്സ പടിപദാവിസുദ്ധി ആദി, ആദിസ്സ കതി ലക്ഖണാനി? ആദിസ്സ തീണി ലക്ഖണാനി – യോ തസ്സ പരിപന്ഥോ തതോ ചിത്തം വിസുജ്ഝതി, വിസുദ്ധത്താ ചിത്തം മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം പടിപജ്ജതി, പടിപന്നത്താ തത്ഥ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി. യഞ്ച പരിപന്ഥതോ ചിത്തം വിസുജ്ഝതി, യഞ്ച വിസുദ്ധത്താ ചിത്തം മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം പടിപജ്ജതി, യഞ്ച പടിപന്നത്താ തത്ഥ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി. പഠമസ്സ ഝാനസ്സ പടിപദാവിസുദ്ധി ആദി, ആദിസ്സ ഇമാനി തീണി ലക്ഖണാനി. തേന വുച്ചതി – ‘പഠമം ഝാനം ആദികല്യാണഞ്ചേവ ഹോതി തിലക്ഖണസമ്പന്നഞ്ച’.

‘‘പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ മജ്ഝേ, മജ്ഝസ്സ കതി ലക്ഖണാനി? മജ്ഝസ്സ തീണി ലക്ഖണാനി – വിസുദ്ധം ചിത്തം അജ്ഝുപേക്ഖതി, സമഥപ്പടിപന്നം അജ്ഝുപേക്ഖതി, ഏകത്തുപട്ഠാനം അജ്ഝുപേക്ഖതി. യഞ്ച വിസുദ്ധം ചിത്തം അജ്ഝുപേക്ഖതി, യഞ്ച സമഥപ്പടിപന്നം അജ്ഝുപേക്ഖതി, യഞ്ച ഏകത്തുപട്ഠാനം അജ്ഝുപേക്ഖതി. പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ മജ്ഝേ, മജ്ഝസ്സ ഇമാനി തീണി ലക്ഖണാനി. തേന വുച്ചതി – ‘പഠമം ഝാനം മജ്ഝേകല്യാണഞ്ചേവ ഹോതി തിലക്ഖണസമ്പന്നഞ്ച’.

‘‘പഠമസ്സ ഝാനസ്സ സമ്പഹംസനാ പരിയോസാനം, പരിയോസാനസ്സ കതി ലക്ഖണാനി? പരിയോസാനസ്സ ചത്താരി ലക്ഖണാനി – തത്ഥ ജാതാനം ധമ്മാനം അനതിവത്തനട്ഠേന സമ്പഹംസനാ, ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠേന സമ്പഹംസനാ, തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേന സമ്പഹംസനാ, ആസേവനട്ഠേന സമ്പഹംസനാ. പഠമസ്സ ഝാനസ്സ സമ്പഹംസനാ പരിയോസാനം, പരിയോസാനസ്സ ഇമാനി ചത്താരി ലക്ഖണാനി. തേന വുച്ചതി – ‘പഠമം ഝാനം പരിയോസാനകല്യാണഞ്ചേവ ഹോതി ചതുലക്ഖണസമ്പന്നഞ്ച. ‘‘ഏവം തിവിധത്തഗതം ചിത്തം തിവിധകല്യാണകം ദസലക്ഖണസമ്പന്നം വിതക്കസമ്പന്നഞ്ചേവ ഹോതി വിചാരസമ്പന്നഞ്ച പീതിസമ്പന്നഞ്ച സുഖസമ്പന്നഞ്ച ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനസമ്പന്നഞ്ച സദ്ധാസമ്പന്നഞ്ച വീരിയസമ്പന്നഞ്ച സതിസമ്പന്നഞ്ച സമാധിസമ്പന്നഞ്ച പഞ്ഞാസമ്പന്നഞ്ചാ’’തി (പടി. രോ. ൧.൧൫൮).

ആദിസ്സ ആദിസ്സ അസുഭസമാപത്തിയാ വണ്ണം ഭാസതീതി ‘‘ഏവമ്പി ഇത്ഥമ്പീ’’തി പുനപ്പുനം വവത്ഥാനം കത്വാ ആദിസന്തോ അസുഭസമാപത്തിയാ വണ്ണം ഭാസതി, ആനിസംസം കഥേതി, ഗുണം പരികിത്തേതി. സേയ്യഥിദം – ‘‘അസുഭസഞ്ഞാപരിചിതേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ ചേതസാ ബഹുലം വിഹരതോ മേഥുനധമ്മസമാപത്തിയാ ചിത്തം പടിലീയതി പടികുടതി പടിവട്ടതി, ന സമ്പസാരീയതി, ഉപേക്ഖാ വാ പാടികുല്യതാ വാ സണ്ഠാതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, കുക്കുടപത്തം വാ ന്ഹാരുദദ്ദുലം വാ അഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിത്തം പടിലീയതി പടികുടതി പടിവട്ടതി, ന സമ്പസാരീയതി; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അസുഭസഞ്ഞാപരിചിതേന ഭിക്ഖുനോ ചേതസാ ബഹുലം വിഹരതോ മേഥുനധമ്മസമാപത്തിയാ ചിത്തം പടിലീയതി പടികുടതി പടിവട്ടതി, ന സമ്പസാരീയതീ’’തി (അ. നി. ൭.൪൯).

ഇച്ഛാമഹം, ഭിക്ഖവേ, അദ്ധമാസം പടിസല്ലീയിതുന്തി അഹം ഭിക്ഖവേ ഏകം അദ്ധമാസം പടിസല്ലീയിതും നിലീയിതും ഏകോവ ഹുത്വാ വിഹരിതും ഇച്ഛാമീതി അത്ഥോ. നമ്ഹി കേനചി ഉപസങ്കമിതബ്ബോ അഞ്ഞത്ര ഏകേന പിണ്ഡപാതനീഹാരകേനാതി യോ അത്തനാ പയുത്തവാചം അകത്വാ മമത്ഥായ സദ്ധേസു കുലേസു പടിയത്തം പിണ്ഡപാതം നീഹരിത്വാ മയ്ഹം ഉപനാമേതി, തം പിണ്ഡപാതനീഹാരകം ഏകം ഭിക്ഖും ഠപേത്വാ നമ്ഹി അഞ്ഞേന കേനചി ഭിക്ഖുനാ വാ ഗഹട്ഠേന വാ ഉപസങ്കമിതബ്ബോതി.

കസ്മാ പന ഏവമാഹാതി? അതീതേ കിര പഞ്ചസതാ മിഗലുദ്ദകാ മഹതീഹി ദണ്ഡവാഗുരാഹി അരഞ്ഞം പരിക്ഖിപിത്വാ ഹട്ഠതുട്ഠാ ഏകതോയേവ യാവജീവം മിഗപക്ഖിഘാതകമ്മേന ജീവികം കപ്പേത്വാ നിരയേ ഉപപന്നാ; തേ തത്ഥ പച്ചിത്വാ പുബ്ബേ കതേന കേനചിദേവ കുസലകമ്മേന മനുസ്സേസു ഉപപന്നാ കല്യാണൂപനിസ്സയവസേന സബ്ബേപി ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജഞ്ച ഉപസമ്പദഞ്ച ലഭിംസു; തേസം തതോ മൂലാകുസലകമ്മതോ അവിപക്കവിപാകാ അപരാപരചേതനാ തസ്മിം അദ്ധമാസബ്ഭന്തരേ അത്തൂപക്കമേന ച പരൂപക്കമേന ച ജീവതുപച്ഛേദായ ഓകാസമകാസി, തം ഭഗവാ അദ്ദസ. കമ്മവിപാകോ നാമ ന സക്കാ കേനചി പടിബാഹിതും. തേസു ച ഭിക്ഖൂസു പുഥുജ്ജനാപി അത്ഥി സോതാപന്നസകദാഗാമീഅനാഗാമീഖീണാസവാപി. തത്ഥ ഖീണാസവാ അപ്പടിസന്ധികാ, ഇതരേ അരിയസാവകാ നിയതഗതികാ സുഗതിപരായണാ, പുഥുജ്ജനാനം പന ഗതി അനിയതാ. അഥ ഭഗവാ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ അത്തഭാവേ ഛന്ദരാഗേന മരണഭയഭീതാ ന സക്ഖിസ്സന്തി ഗതിം വിസോധേതും, ഹന്ദ നേസം ഛന്ദരാഗപ്പഹാനായ അസുഭകഥം കഥേമി. തം സുത്വാ അത്തഭാവേ വിഗതച്ഛന്ദരാഗതായ ഗതിവിസോധനം കത്വാ സഗ്ഗേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹിസ്സന്തി. ഏവം നേസം മമ സന്തികേ പബ്ബജ്ജാ സാത്ഥികാ ഭവിസ്സതീ’’തി.

തതോ തേസം അനുഗ്ഗഹായ അസുഭകഥം കഥേസി കമ്മട്ഠാനസീസേന, നോ മരണവണ്ണസംവണ്ണനാധിപ്പായേന. കഥേത്വാ ച പനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘സചേ മം ഇമം അദ്ധമാസം ഭിക്ഖൂ പസ്സിസ്സന്തി, ‘അജ്ജ ഏകോ ഭിക്ഖു മതോ, അജ്ജ ദ്വേ…പേ… അജ്ജ ദസാ’തി ആഗന്ത്വാ ആഗന്ത്വാ ആരോചേസ്സന്തി. അയഞ്ച കമ്മവിപാകോ ന സക്കാ മയാ വാ അഞ്ഞേന വാ പടിബാഹിതും. സ്വാഹം തം സുത്വാപി കിം കരിസ്സാമി? കിം മേ അനത്ഥകേന അനയബ്യസനേന സുതേന? ഹന്ദാഹം ഭിക്ഖൂനം അദസ്സനം ഉപഗച്ഛാമീ’’തി. തസ്മാ ഏവമാഹ – ‘‘ഇച്ഛാമഹം, ഭിക്ഖവേ, അദ്ധമാസം പതിസല്ലീയിതും; നമ്ഹി കേനചി ഉപസങ്കമിതബ്ബോ അഞ്ഞത്ര ഏകേന പിണ്ഡപാതനീഹാരകേനാ’’തി.

അപരേ പനാഹു – ‘‘പരൂപവാദവിവജ്ജനത്ഥം ഏവം വത്വാ പടിസല്ലീനോ’’തി. പരേ കിര ഭഗവന്തം ഉപവദിസ്സന്തി – ‘‘അയം ‘സബ്ബഞ്ഞൂ, അഹം സദ്ധമ്മവരചക്കവത്തീ’തി പടിജാനമാനോ അത്തനോപി സാവകേ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഘാതേന്തേ നിവാരേതും ന സക്കോതി. കിമഞ്ഞം സക്ഖിസ്സതീ’’തി? തത്ഥ പണ്ഡിതാ വക്ഖന്തി – ‘‘ഭഗവാ പടിസല്ലാനമനുയുത്തോ നയിമം പവത്തിം ജാനാതി, കോചിസ്സ ആരോചയിതാപി നത്ഥി, സചേ ജാനേയ്യ അദ്ധാ നിവാരേയ്യാ’’തി. ഇദം പന ഇച്ഛാമത്തം, പഠമമേവേത്ഥ കാരണം. നാസ്സുധാതി ഏത്ഥ ‘‘അസ്സുധാ’’തി പദപൂരണമത്തേ അവധാരണത്ഥേ വാ നിപാതോ; നേവ കോചി ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമതീതി അത്ഥോ.

അനേകേഹി വണ്ണസണ്ഠാനാദീഹി കാരണേഹി വോകാരോ അസ്സാതി അനേകാകാരവോകാരോ; അനേകാകാരവോകിണ്ണോ അനേകകാരണസമ്മിസ്സോതി വുത്തം ഹോതി. കോ സോ? അസുഭഭാവനാനുയോഗോ, തം അനേകാകാരവോകാരം അസുഭഭാവനാനുയോഗം അനുയുത്താ വിഹരന്തീതി യുത്തപയുത്താ വിഹരന്തി. അട്ടീയന്തീതി സകേന കായേന അട്ടാ ദുക്ഖിതാ ഹോന്തി. ഹരായന്തീതി ലജ്ജന്തി. ജിഗുച്ഛന്തീതി സഞ്ജാതജിഗുച്ഛാ ഹോന്തി. ദഹരോതി തരുണോ. യുവാതി യോബ്ബനേന സമന്നാഗതോ. മണ്ഡനകജാതികോതി മണ്ഡനകപകതികോ. സീസംന്ഹാതോതി സീസേന സദ്ധിം ന്ഹാതോ. ദഹരോ യുവാതി ചേത്ഥ ദഹരവചനേന പഠമയോബ്ബനഭാവം ദസ്സേതി. പഠമയോബ്ബനേ ഹി സത്താ വിസേസേന മണ്ഡനകജാതികാ ഹോന്തി. സീസംന്ഹാതോതി ഇമിനാ മണ്ഡനാനുയോഗകാലം. യുവാപി ഹി കിഞ്ചി കമ്മം കത്വാ സംകിലിട്ഠസരീരോ ന മണ്ഡനാനുയുത്തോ ഹോതി; സീസംന്ഹാതോ പന സോ മണ്ഡനമേവാനുയുഞ്ജതി. അഹികുണപാദീനി ദട്ഠുമ്പി ന ഇച്ഛതി. സോ തസ്മിം ഖണേ അഹികുണപേന വാ കുക്കുരകുണപേന വാ മനുസ്സകുണപേന വാ കണ്ഠേ ആസത്തേന കേനചിദേവ പച്ചത്ഥികേന ആനേത്വാ കണ്ഠേ ബദ്ധേന പടിമുക്കേന യഥാ അട്ടീയേയ്യ ഹരായേയ്യ ജിഗുച്ഛേയ്യ; ഏവമേവ തേ ഭിക്ഖൂ സകേന കായേന അട്ടീയന്താ ഹരായന്താ ജിഗുച്ഛന്താ സോ വിയ പുരിസോ തം കുണപം വിഗതച്ഛന്ദരാഗതായ അത്തനോ കായം പരിച്ചജിതുകാമാ ഹുത്വാ സത്ഥം ആദായ അത്തനാപി അത്താനം ജീവിതാ വോരോപേന്തി. ‘‘ത്വം മം ജീവിതാ വോരോപേഹി; അഹം ത’’ന്തി ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞമ്പി ജീവിതാ വോരോപേന്തി.

മിഗലണ്ഡികമ്പി സമണകുത്തകന്തി മിഗലണ്ഡികോതി തസ്സ നാമം; സമണകുത്തകോതി സമണവേസധാരകോ. സോ കിര സിഖാമത്തം ഠപേത്വാ സീസം മുണ്ഡേത്വാ ഏകം കാസാവം നിവാസേത്വാ ഏകം അംസേ കത്വാ വിഹാരംയേവ ഉപനിസ്സായ വിഘാസാദഭാവേന ജീവതി. തമ്പി മിഗലണ്ഡികം സമണകുത്തകം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവം വദന്തി. സാധൂതി ആയാചനത്ഥേ നിപാതോ. നോതി ഉപയോഗബഹുവചനം, സാധു ആവുസോ അമ്ഹേ ജീവിതാ വോരോപേഹീതി വുത്തം ഹോതി. ഏത്ഥ ച അരിയാ നേവ പാണാതിപാതം കരിംസു ന സമാദപേസും, ന സമനുഞ്ഞാ അഹേസും. പുഥുജ്ജനാ പന സബ്ബമകംസു. ലോഹിതകന്തി ലോഹിതമക്ഖിതം. യേന വഗ്ഗുമുദാനദീതി വഗ്ഗുമതാ ലോകസ്സ പുഞ്ഞസമ്മതാ നദീ. സോപി കിര ‘‘തം പാപം തത്ഥ പവാഹേസ്സാമീ’’തി സഞ്ഞായ ഗതോ, നദിയാ ആനുഭാവേന അപ്പമത്തകമ്പി പാപം പഹീനം നാമ നത്ഥി.

൧൬൩. അഹുദേവ കുക്കുച്ചന്തി തേസു കിര ഭിക്ഖൂസു കേനചിപി കായവികാരോ വാ വചീവികാരോ വാ ന കതോ, സബ്ബേ സതാ സമ്പജാനാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന നിപജ്ജിംസു. തം അനുസ്സരതോ തസ്സ കുക്കുച്ചം അഹോസിയേവ. അഹു വിപ്പടിസാരോതി തസ്സേവ കുക്കുച്ചസ്സ സഭാവനിയമനത്ഥമേതം വുത്തം. വിപ്പടിസാരകുക്കുച്ചം അഹോസി, ന വിനയകുക്കുച്ചന്തി. അലാഭാ വത മേതിആദി കുക്കുച്ചസ്സ പവത്തിആകാരദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ അലാഭാ വത മേതി ആയതിം ദാനി മമ ഹിതസുഖലാഭാ നാമ നത്ഥീതി അനുത്ഥുനാതി. ‘‘ന വത മേ ലാഭാ’’തിഇമിനാ പന തമേവത്ഥം ദള്ഹം കരോതി. അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ – സചേപി കോചി ‘‘ലാഭാ തേ’’തി വദേയ്യ, തം മിച്ഛാ, ന വത മേ ലാഭാതി. ദുല്ലദ്ധം വത മേതി കുസലാനുഭാവേന ലദ്ധമ്പി ഇദം മനുസ്സത്തം ദുല്ലദ്ധം വത മേ. ന വത മേ സുലദ്ധന്തിഇമിനാ പന തമേവത്ഥം ദള്ഹം കരോതി. അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ – സചേപി കോചി ‘‘സുലദ്ധം തേ’’തി വദേയ്യ, തം മിച്ഛാ; ന വത മേ സുലദ്ധന്തി. അപുഞ്ഞം പസുതന്തി അപുഞ്ഞം ഉപചിതം ജനിതം വാ. കസ്മാതി ചേ? യോഹം ഭിക്ഖൂ…പേ… വോരോപേസിന്തി. തസ്സത്ഥോ – യോ അഹം സീലവന്തേ തായ ഏവ സീലവന്തതായ കല്യാണധമ്മേ ഉത്തമധമ്മേ സേട്ഠധമ്മേ ഭിക്ഖൂ ജീവിതാ വോരോപേസിന്തി.

അഞ്ഞതരാ മാരകായികാതി നാമവസേന അപാകടാ ഏകാ ഭുമ്മദേവതാ മിച്ഛാദിട്ഠികാ മാരപക്ഖികാ മാരസ്സനുവത്തികാ ‘‘ഏവമയം മാരധേയ്യം മാരവിസയം നാതിക്കമിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ സബ്ബാഭരണവിഭൂസിതാ ഹുത്വാ അത്തനോ ആനുഭാവം ദസ്സയമാനാ അഭിജ്ജമാനേ ഉദകേ പഥവീതലേ ചങ്കമമാനാ വിയ ആഗന്ത്വാ മിഗലണ്ഡികം സമണകുത്തകം ഏതദവോച. സാധു സാധൂതി സമ്പഹംസനത്ഥേ നിപാതോ; തസ്മാ ഏവ ദ്വിവചനം കതം. അതിണ്ണേ താരേസീതി സംസാരതോ അതിണ്ണേ ഇമിനാ ജീവിതാവോരോപനേന താരേസി പരിമോചേസീതി. അയം കിര ഏതിസ്സാ ദേവതായ ബാലായ ദുമ്മേധായ ലദ്ധി ‘‘യേ ന മതാ, തേ സംസാരതോ ന മുത്താ. യേ മതാ, തേ മുത്താ’’തി. തസ്മാ സംസാരമോചകമിലക്ഖാ വിയ ഏവംലദ്ധികാ ഹുത്വാ തമ്പി തത്ഥ നിയോജേന്തീ ഏവമാഹ. അഥ ഖോ മിഗലണ്ഡികോ സമണകുത്തകോ താവ ഭുസം ഉപ്പന്നവിപ്പടിസാരോപി തം ദേവതായ ആനുഭാവം ദിസ്വാ ‘‘അയം ദേവതാ ഏവമാഹ – അദ്ധാ ഇമിനാ അത്ഥേന ഏവമേവ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി നിട്ഠം ഗന്ത്വാ ‘‘ലാഭാ കിര മേ’’തിആദീനി പരികിത്തയന്തോ. വിഹാരേന വിഹാരം പരിവേണേന പരിവേണം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവം വദേതീതി തം തം വിഹാരഞ്ച പരിവേണഞ്ച ഉപസങ്കമിത്വാ ദ്വാരം വിവരിത്വാ അന്തോ പവിസിത്വാ ഭിക്ഖൂ ഏവം വദതി – ‘‘കോ അതിണ്ണോ, കം താരേമീ’’തി?

ഹോതിയേവ ഭയന്തി മരണം പടിച്ച ചിത്തുത്രാസോ ഹോതി. ഹോതി ഛമ്ഭിതത്തന്തി ഹദയമംസം ആദിം കത്വാ തസ്മാ സരീരചലനം ഹോതി; അതിഭയേന ഥദ്ധസരീരത്തന്തിപി ഏകേ, ഥമ്ഭിതത്തഞ്ഹി ഛമ്ഭിതത്തന്തി വുച്ചതി. ലോമഹംസോതി ഉദ്ധംഠിതലോമതാ, ഖീണാസവാ പന സത്തസുഞ്ഞതായ സുദിട്ഠത്താ മരണകസത്തമേവ ന പസ്സന്തി, തസ്മാ തേസം സബ്ബമ്പേതം നാഹോസീതി വേദിതബ്ബം. ഏകമ്പി ഭിക്ഖും ദ്വേപി…പേ… സട്ഠിമ്പി ഭിക്ഖൂ ഏകാഹേന ജീവിതാ വോരോപേസീതി ഏവം ഗണനവസേന സബ്ബാനിപി താനി പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി ജീവിതാ വോരോപേസി.

൧൬൪. പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോതി തേസം പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ജീവിതക്ഖയപത്തഭാവം ഞത്വാ തതോ ഏകീഭാവതോ വുട്ഠിതോ ജാനന്തോപി അജാനന്തോ വിയ കഥാസമുട്ഠാപനത്ഥം ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി. കിം നു ഖോ ആനന്ദ തനുഭൂതോ വിയ ഭിക്ഖുസങ്ഘോതി ആനന്ദ ഇതോ പുബ്ബേ ബഹൂ ഭിക്ഖൂ ഏകതോ ഉപട്ഠാനം ആഗച്ഛന്തി, ഉദ്ദേസം പരിപുച്ഛം ഗണ്ഹന്തി സജ്ഝായന്തി, ഏകപജ്ജോതോ വിയ ആരാമോ ദിസ്സതി, ഇദാനി പന അദ്ധമാസമത്തസ്സ അച്ചയേന തനുഭൂതോ വിയ തനുകോ മന്ദോ അപ്പകോ വിരളവിരളോ വിയ ജാതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ. കിന്നു ഖോ കാരണം, കിം ദിസാസു പക്കന്താ ഭിക്ഖൂതി?

അഥായസ്മാ ആനന്ദോ കമ്മവിപാകേന തേസം ജീവിതക്ഖയപ്പത്തിം അസല്ലക്ഖേന്തോ അസുഭകമ്മട്ഠാനാനുയോഗപച്ചയാ പന സല്ലക്ഖേന്തോ ‘‘തഥാ ഹി പന ഭന്തേ ഭഗവാ’’തിആദിം വത്വാ ഭിക്ഖൂനം അരഹത്തപ്പത്തിയാ അഞ്ഞം കമ്മട്ഠാനം യാചന്തോ ‘‘സാധു ഭന്തേ ഭഗവാ’’തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – സാധു ഭന്തേ ഭഗവാ അഞ്ഞം കാരണം ആചിക്ഖതു, യേന ഭിക്ഖുസങ്ഘോ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹേയ്യ; മഹാസമുദ്ദം ഓരോഹണതിത്ഥാനി വിയ ഹി അഞ്ഞാനിപി ദസാനുസ്സതിദസകസിണചതുധാതുവവത്ഥാനബ്രഹ്മവിഹാരാനാപാനസതിപ്പഭേദാനി ബഹൂനി നിബ്ബാനോരോഹണകമ്മട്ഠാനാനി സന്തി. തേസു ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ സമസ്സാസേത്വാ അഞ്ഞതരം കമ്മട്ഠാനം ആചിക്ഖതൂതി അധിപ്പായോ.

അഥ ഭഗവാ തഥാ കാതുകാമോ ഥേരം ഉയ്യോജേന്തോ ‘‘തേനഹാനന്ദാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ വേസാലിം ഉപനിസ്സായാതി വേസാലിം ഉപനിസ്സായ സമന്താ ഗാവുതേപി അദ്ധയോജനേപി യാവതികാ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തി, തേ സബ്ബേ സന്നിപാതേഹീതി അത്ഥോ. തേ സബ്ബേ ഉപട്ഠാനസാലായം സന്നിപാതേത്വാതി അത്തനാ ഗന്തും യുത്തട്ഠാനം സയം ഗന്ത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ദഹരഭിക്ഖൂ പഹിണിത്വാ മുഹുത്തേനേവ അനവസേസേ ഭിക്ഖൂ ഉപട്ഠാനസാലായം സമൂഹം കത്വാ. യസ്സ ദാനി ഭന്തേ ഭഗവാ കാലം മഞ്ഞതീതി ഏത്ഥ അയമധിപ്പായോ – ഭഗവാ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ സന്നിപതിതോ ഏസ കാലോ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മകഥം കാതും, അനുസാസനിം ദാതും, ഇദാനി യസ്സ തുമ്ഹേ കാലം ജാനാഥ, തം കത്തബ്ബന്തി.

ആനാപാനസ്സതിസമാധികഥാ

൧൬൫. അഥ ഖോ ഭഗവാ…പേ… ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – അയമ്പി ഖോ ഭിക്ഖവേതി ആമന്തേത്വാ ച പന ഭിക്ഖൂനം അരഹത്തപ്പത്തിയാ പുബ്ബേ ആചിക്ഖിതഅസുഭകമ്മട്ഠാനതോ അഞ്ഞം പരിയായം ആചിക്ഖന്തോ ‘‘ആനാപാനസ്സതിസമാധീ’’തി ആഹ.

ഇദാനി യസ്മാ ഭഗവതാ ഭിക്ഖൂനം സന്തപണീതകമ്മട്ഠാനദസ്സനത്ഥമേവ അയം പാളി വുത്താ, തസ്മാ അപരിഹാപേത്വാ അത്ഥയോജനാക്കമം ഏത്ഥ വണ്ണനം കരിസ്സാമി. തത്ര ‘‘അയമ്പി ഖോ ഭിക്ഖവേ’’തി ഇമസ്സ താവ പദസ്സ അയം യോജനാ – ഭിക്ഖവേ ന കേവലം അസുഭഭാവനായേവ കിലേസപ്പഹാനായ സംവത്തതി, അപിച അയമ്പി ഖോ ആനാപാനസ്സതിസമാധി…പേ… വൂപസമേതീതി.

അയം പനേത്ഥ അത്ഥവണ്ണനാ – ആനാപാനസ്സതീതി അസ്സാസപസ്സാസപരിഗ്ഗാഹികാ സതി. വുത്തഞ്ഹേതം പടിസമ്ഭിദായം –

‘‘ആനന്തി അസ്സാസോ, നോ പസ്സാസോ. അപാനന്തി പസ്സാസോ, നോ അസ്സാസോ. അസ്സാസവസേന ഉപട്ഠാനം സതി, പസ്സാസവസേന ഉപട്ഠാനം സതി. യോ അസ്സസതി തസ്സുപട്ഠാതി, യോ പസ്സസതി തസ്സുപട്ഠാതീ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൬൦).

സമാധീതി തായ ആനാപാനപരിഗ്ഗാഹികായ സതിയാ സദ്ധിം ഉപ്പന്നാ ചിത്തേകഗ്ഗതാ; സമാധിസീസേന ചായം ദേസനാ, ന സതിസീസേന. തസ്മാ ആനാപാനസ്സതിയാ യുത്തോ സമാധി ആനാപാനസ്സതിസമാധി, ആനാപാനസ്സതിയം വാ സമാധി ആനാപാനസ്സതിസമാധീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഭാവിതോതി ഉപ്പാദിതോ വഡ്ഢിതോ ച. ബഹുലീകതോതി പുനപ്പുനം കതോ. സന്തോ ചേവ പണീതോ ചാതി സന്തോ ചേവ പണീതോ ചേവ, ഉഭയത്ഥ ഏവസദ്ദേന നിയമോ വേദിതബ്ബോ. കിം വുത്തം ഹോതി? അയഞ്ഹി യഥാ അസുഭകമ്മട്ഠാനം കേവലം പടിവേധവസേന സന്തഞ്ച പണീതഞ്ച ഓളാരികാരമ്മണത്താ പന പടികൂലാരമ്മണത്താ ച ആരമ്മണവസേന നേവ സന്തം ന പണീതം, ന ഏവം കേനചി പരിയായേന അസന്തോ വാ അപ്പണീതോ വാ, അപിച ഖോ ആരമ്മണസന്തതായപി സന്തോ വൂപസന്തോ നിബ്ബുതോ പടിവേധസങ്ഖാതഅങ്ഗസന്തതായപി ആരമ്മണപ്പണീതതായപി പണീതോ അതിത്തികരോ അങ്ഗപ്പണീതതായപീതി. തേന വുത്തം – ‘‘സന്തോ ചേവ പണീതോ ചാ’’തി.

അസേചനകോ ച സുഖോ ച വിഹാരോതി ഏത്ഥ പന നാസ്സ സേചനന്തി അസേചനകോ അനാസിത്തകോ അബ്ബോകിണ്ണോ പാടേക്കോ ആവേണികോ, നത്ഥേത്ഥ പരികമ്മേന വാ ഉപചാരേന വാ സന്തതാ ആദിമനസികാരതോ പഭുതി അത്തനോ സഭാവേനേവ സന്തോ ച പണീതോ ചാതി അത്ഥോ. കേചി പന അസേചനകോതി അനാസിത്തകോ ഓജവന്തോ സഭാവേനേവ മധുരോതി വദന്തി. ഏവമയം അസേചനകോ ച അപ്പിതപ്പിതക്ഖണേ കായികചേതസികസുഖപ്പടിലാഭായ സംവത്തനതോ സുഖോ ച വിഹാരോതി വേദിതബ്ബോ.

ഉപ്പന്നുപ്പന്നേതി അവിക്ഖമ്ഭിതേ അവിക്ഖമ്ഭിതേ. പാപകേതി ലാമകേ. അകുസലേ ധമ്മേതി അകോസല്ലസമ്ഭൂതേ ധമ്മേ. ഠാനസോ അന്തരധാപേതീതി ഖണേനേവ അന്തരധാപേതി വിക്ഖമ്ഭേതി. വൂപസമേതീതി സുട്ഠു ഉപസമേതി, നിബ്ബേധഭാഗിയത്താ വാ അനുപുബ്ബേന അരിയമഗ്ഗവുഡ്ഢിപ്പതോ സമുച്ഛിന്ദതി പടിപ്പസ്സമ്ഭേതീതിപി അത്ഥോ.

സേയ്യഥാപീതി ഓപമ്മനിദസ്സനമേതം. ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമേ മാസേതി ആസാള്ഹമാസേ. ഊഹതം രജോജല്ലന്തി അദ്ധമാസേ വാതാതപസുക്ഖായ ഗോമഹിംസാദിപാദപ്പഹാരസമ്ഭിന്നായ പഥവിയാ ഉദ്ധം ഹതം ഊഹതം ആകാസേ സമുട്ഠിതം രജഞ്ച രേണുഞ്ച. മഹാ അകാലമേഘോതി സബ്ബം നഭം അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ ഉട്ഠിതോ ആസാള്ഹജുണ്ഹപക്ഖേ സകലം അദ്ധമാസം വസ്സനകമേഘോ. സോ ഹി അസമ്പത്തേ വസ്സകാലേ ഉപ്പന്നത്താ അകാലമേഘോതി ഇധാധിപ്പേതോ. ഠാനസോ അന്തരധാപേതി വൂപസമേതീതി ഖണേനേവ അദസ്സനം നേതി, പഥവിയം സന്നിസീദാപേതി. ഏവമേവ ഖോതി ഓപമ്മസമ്പടിപാദനമേതം. തതോ പരം വുത്തനയമേവ.

ഇദാനി കഥം ഭാവിതോ ച ഭിക്ഖവേ ആനാപാനസ്സതിസമാധീതി ഏത്ഥ കഥന്തി ആനാപാനസ്സതിസമാധിഭാവനം നാനപ്പകാരതോ വിത്ഥാരേതുകമ്യതാപുച്ഛാ. ഭാവിതോ ച ഭിക്ഖവേ ആനാപാനസ്സതിസമാധീതി നാനപ്പകാരതോ വിത്ഥാരേതുകമ്യതായ പുട്ഠധമ്മനിദസ്സനം. ഏസ നയോ ദുതിയപദേപി. അയം പനേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – ഭിക്ഖവേ കേനപകാരേന കേനാകാരേന കേന വിധിനാ ഭാവിതോ ആനാപാനസ്സതിസമാധി കേനപകാരേന ബഹുലീകതോ സന്തോ ചേവ…പേ… വൂപസമേതീതി.

ഇദാനി തമത്ഥം വിത്ഥാരേന്തോ ‘‘ഇധ ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഇധ ഭിക്ഖവേ ഭിക്ഖൂതി ഭിക്ഖവേ ഇമസ്മിം സാസനേ ഭിക്ഖു. അയഞ്ഹേത്ഥ ഇധസദ്ദോ സബ്ബപ്പകാരആനാപാനസ്സതിസമാധിനിബ്ബത്തകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സന്നിസ്സയഭൂതസാസനപരിദീപനോ അഞ്ഞസാസനസ്സ തഥാഭാവപടിസേധനോ ച. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘ഇധേവ, ഭിക്ഖവേ, സമണോ…പേ… സുഞ്ഞാ പരപ്പവാദാ സമണേഭി അഞ്ഞേഹീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൩൯). തേന വുത്തം – ‘‘ഇമസ്മിം സാസനേ ഭിക്ഖൂ’’തി.

അരഞ്ഞഗതോ വാ…പേ… സുഞ്ഞാഗാരഗതോ വാതി ഇദമസ്സ ആനാപാനസ്സതിസമാധിഭാവനാനുരൂപസേനാസനപരിഗ്ഗഹപരിദീപനം. ഇമസ്സ ഹി ഭിക്ഖുനോ ദീഘരത്തം രൂപാദീസു ആരമ്മണേസു അനുവിസടം ചിത്തം ആനാപാനസ്സതിസമാധിആരമ്മണം അഭിരുഹിതും ന ഇച്ഛതി. കൂടഗോണയുത്തരഥോ വിയ ഉപ്പഥമേവ ധാവതി. തസ്മാ സേയ്യഥാപി നാമ ഗോപോ കൂടധേനുയാ സബ്ബം ഖീരം പിവിത്വാ വഡ്ഢിതം കൂടവച്ഛം ദമേതുകാമോ ധേനുതോ അപനേത്വാ ഏകമന്തേ മഹന്തം ഥമ്ഭം നിഖണിത്വാ തത്ഥ യോത്തേന ബന്ധേയ്യ. അഥസ്സ സോ വച്ഛോ ഇതോ ചിതോ ച വിപ്ഫന്ദിത്വാ പലായിതും അസക്കോന്തോ തമേവ ഥമ്ഭം ഉപനിസീദേയ്യ വാ ഉപനിപജ്ജേയ്യ വാ; ഏവമേവ ഇമിനാപി ഭിക്ഖുനാ ദീഘരത്തം രൂപാരമ്മണാദിരസപാനവഡ്ഢിതം ദുട്ഠചിത്തം ദമേതുകാമേന രൂപാദിആരമ്മണതോ അപനേത്വാ അരഞ്ഞം വാ…പേ… സുഞ്ഞാഗാരം വാ പവേസേത്വാ തത്ഥ അസ്സാസപസ്സാസഥമ്ഭേ സതിയോത്തേന ബന്ധിതബ്ബം. ഏവമസ്സ തം ചിത്തം ഇതോ ചിതോ ച വിപ്ഫന്ദിത്വാപി പുബ്ബേ ആചിണ്ണാരമ്മണം അലഭമാനം സതിയോത്തം ഛിന്ദിത്വാ പലായിതും അസക്കോന്തം തമേവാരമ്മണം ഉപചാരപ്പനാവസേന ഉപനിസീദതി ചേവ ഉപനിപജ്ജതി ച. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘യഥാ ഥമ്ഭേ നിബന്ധേയ്യ, വച്ഛം ദമ്മം നരോ ഇധ;

ബന്ധേയ്യേവം സകം ചിത്തം, സതിയാരമ്മണേ ദള്ഹ’’ന്തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൨൧൭; ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൭൪; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൦൭; പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൧.൧൬൩);

ഏവമസ്സേതം സേനാസനം ഭാവനാനുരൂപം ഹോതി. തേന വുത്തം – ‘‘ഇദമസ്സ ആനാപാനസ്സതിസമആധിഭാവനാനുരൂപസേനാസനപരിഗ്ഗഹപരിദീപന’’ന്തി.

അഥ വാ യസ്മാ ഇദം കമ്മട്ഠാനപ്പഭേദേ മുദ്ധഭൂതം സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധബുദ്ധസാവകാനം വിസേസാധിഗമദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരപദട്ഠാനം ആനാപാനസ്സതികമ്മട്ഠാനം ഇത്ഥിപുരിസഹത്ഥിഅസ്സാദിസദ്ദസമാകുലം ഗാമന്തം അപരിച്ചജിത്വാ ന സുകരം സമ്പാദേതും, സദ്ദകണ്ടകത്താ ഝാനസ്സ. അഗാമകേ പന അരഞ്ഞേ സുകരം യോഗാവചരേന ഇദം കമ്മട്ഠാനം പരിഗ്ഗഹേത്വാ ആനാപാനചതുത്ഥജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ തദേവ ച പാദകം കത്വാ സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ അഗ്ഗഫലം അരഹത്തം സമ്പാപുണിതും, തസ്മാസ്സ അനുരൂപംസേനാസനം ദസ്സേന്തോ ഭഗവാ ‘‘അരഞ്ഞഗതോ വാ’’തിആദിമാഹ.

വത്ഥുവിജ്ജാചരിയോ വിയ ഹി ഭഗവാ, സോ യഥാ വത്ഥുവിജ്ജാചരിയോ നഗരഭൂമിം പസ്സിത്വാ സുട്ഠു ഉപപരിക്ഖിത്വാ ‘‘ഏത്ഥ നഗരം മാപേഥാ’’തി ഉപദിസതി, സോത്ഥിനാ ച നഗരേ നിട്ഠിതേ രാജകുലതോ മഹാസക്കാരം ലഭതി; ഏവമേവ യോഗാവചരസ്സ അനുരൂപസേനാസനം ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഏത്ഥ കമ്മട്ഠാനം അനുയുഞ്ജിതബ്ബന്തി ഉപദിസതി. തതോ തത്ഥ കമ്മട്ഠാനം അനുയുത്തേന യോഗിനാ കമേന അരഹത്തേ പത്തേ ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വത സോ ഭഗവാ’’തി മഹന്തം സക്കാരം ലഭതി. അയം പന ഭിക്ഖു ‘‘ദീപിസദിസോ’’തി വുച്ചതി. യഥാ ഹി മഹാദീപിരാജാ അരഞ്ഞേ തിണഗഹനം വാ വനഗഹനം വാ പബ്ബതഗഹനം വാ നിസ്സായ നിലീയിത്വാ വനമഹിംസഗോകണ്ണസൂകരാദയോ മിഗേ ഗണ്ഹാതി; ഏവമേവായം അരഞ്ഞാദീസു കമ്മട്ഠാനം അനുയുഞ്ജന്തോ ഭിക്ഖു യഥാക്കമേന സോതാപത്തിസകദാഗാമിഅനാഗാമിഅരഹത്തമഗ്ഗേ ചേവ അരിയഫലഞ്ച ഗണ്ഹാതീതി വേദിതബ്ബോ. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘യഥാപി ദീപികോ നാമ, നിലീയിത്വാ ഗണ്ഹതീ മിഗേ;

തഥേവായം ബുദ്ധപുത്തോ, യുത്തയോഗോ വിപസ്സകോ;

അരഞ്ഞം പവിസിത്വാന, ഗണ്ഹാതി ഫലമുത്തമ’’ന്തി. (മി. പ. ൬.൧.൫);

തേനസ്സ പരക്കമജവയോഗ്ഗഭൂമിം അരഞ്ഞസേനാസനം ദസ്സേന്തോ ഭഗവാ ‘‘അരഞ്ഞഗതോ വാ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥ അരഞ്ഞഗതോ വാതി അരഞ്ഞന്തി ‘‘നിക്ഖമിത്വാ ബഹി ഇന്ദഖീലാ സബ്ബമേതം അരഞ്ഞ’’ന്തി (വിഭ. ൫൨൯) ച ‘‘ആരഞ്ഞകം നാമ സേനാസനം പഞ്ചധനുസതികം പച്ഛിമ’’ന്തി (പാരാ. ൬൫൩) ച ഏവം വുത്തലക്ഖണേസു അരഞ്ഞേസു അനുരൂപം യംകിഞ്ചി പവിവേകസുഖം അരഞ്ഞം ഗതോ. രുക്ഖമൂലഗതോ വാതി രുക്ഖസമീപം ഗതോ. സുഞ്ഞാഗാരഗതോ വാതി സുഞ്ഞം വിവിത്തോകാസം ഗതോ. ഏത്ഥ ച ഠപേത്വാ അരഞ്ഞഞ്ച രുക്ഖമൂലഞ്ച അവസേസസത്തവിധസേനാസനഗതോപി സുഞ്ഞാഗാരഗതോതി വത്തും വട്ടതി. ഏവമസ്സ ഉതുത്തയാനുകൂലം ധാതുചരിയാനുകൂലഞ്ച ആനാപാനസ്സതിഭാവനാനുരൂപം സേനാസനം ഉപദിസിത്വാ അലീനാനുദ്ധച്ചപക്ഖികം സന്തമിരിയാപഥം ഉപദിസന്തോ ‘‘നിസീദതീ’’തി ആഹ. അഥസ്സ നിസജ്ജായ ദള്ഹഭാവം അസ്സാസപസ്സാസാനം പവത്തനസുഖതം ആരമ്മണപരിഗ്ഗഹൂപായഞ്ച ദസ്സേന്തോ ‘‘പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥ പല്ലങ്കന്തി സമന്തതോ ഊരുബദ്ധാസനം. ആഭുജിത്വാതി ആബന്ധിത്വാ. ഉജും കായം പണിധായാതി ഉപരിമം സരീരം ഉജുകം ഠപേത്വാ, അട്ഠാരസ പിട്ഠികണ്ടകേ കോടിയാ കോടിം പടിപാദേത്വാ. ഏവഞ്ഹി നിസിന്നസ്സ ചമ്മമംസന്ഹാരൂനി ന പണമന്തി. അഥസ്സ യാ തേസം പണമനപ്പച്ചയാ ഖണേ ഖണേ വേദനാ ഉപ്പജ്ജേയ്യും, താ ന ഉപ്പജ്ജന്തി. താസു അനുപ്പജ്ജമാനാസു ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ഹോതി. കമ്മട്ഠാനം ന പരിപതതി. വുഡ്ഢിം ഫാതിം ഉപഗച്ഛതി.

പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാതി കമ്മട്ഠാനാഭിമുഖം സതിം ഠപയിത്വാ. അഥ വാ ‘‘പരീ’’തി പരിഗ്ഗഹട്ഠോ; ‘‘മുഖ’’ന്തി നിയ്യാനട്ഠോ; ‘‘സതീ’’തി ഉപട്ഠാനട്ഠോ; തേന വുച്ചതി – ‘‘പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ’’തി. ഏവം പടിസമ്ഭിദായം (പടി. മ. ൧.൧൬൪-൧൬൫) വുത്തനയേനപേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. തത്രായം സങ്ഖേപോ – ‘‘പരിഗ്ഗഹിതനിയ്യാനം സതിം കത്വാ’’തി. സോ സതോവ അസ്സസതീതി സോ ഭിക്ഖു ഏവം നിസീദിത്വാ ഏവഞ്ച സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ തം സതിം അവിജഹന്തോ സതോഏവ അസ്സസതി, സതോ പസ്സസതി, സതോകാരീ ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി.

ഇദാനി യേഹാകാരേഹി സതോകാരീ ഹോതി, തേ ദസ്സേന്തോ ‘‘ദീഘം വാ അസ്സസന്തോ’’തിആദിമാഹ. വുത്തഞ്ഹേതം പടിസമ്ഭിദായം – ‘‘സോ സതോവ അസ്സസതി, സതോ പസ്സസതീ’’തി ഏതസ്സേവ വിഭങ്ഗേ –

‘‘ബാത്തിംസായ ആകാരേഹി സതോകാരീ ഹോതി. ദീഘം അസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന സതോകാരീ ഹോതി. ദീഘം പസ്സാസവസേന…പേ… പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സാസവസേന പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന സതോകാരീ ഹോതീ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൬൫).

തത്ഥ ദീഘം വാ അസ്സസന്തോതി ദീഘം വാ അസ്സാസം പവത്തേന്തോ. ‘‘അസ്സാസോ’’തി ബഹി നിക്ഖമനവാതോ. ‘‘പസ്സാസോ’’തി അന്തോ പവിസനവാതോ. സുത്തന്തട്ഠകഥാസു പന ഉപ്പടിപാടിയാ ആഗതം.

തത്ഥ സബ്ബേസമ്പി ഗബ്ഭസേയ്യകാനം മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമനകാലേ പഠമം അബ്ഭന്തരവാതോ ബഹി നിക്ഖമതി. പച്ഛാ ബാഹിരവാതോ സുഖുമം രജം ഗഹേത്വാ അബ്ഭന്തരം പവിസന്തോ താലും ആഹച്ച നിബ്ബായതി. ഏവം താവ അസ്സാസപസ്സാസാ വേദിതബ്ബാ. യാ പന തേസം ദീഘരസ്സതാ, സാ അദ്ധാനവസേന വേദിതബ്ബാ. യഥാ ഹി ഓകാസദ്ധാനം ഫരിത്വാ ഠിതം ഉദകം വാ വാലികാ വാ ‘‘ദീഘമുദകം ദീഘാ വാലികാ, രസ്സമുദകം രസ്സാ വാലികാ’’തി വുച്ചതി. ഏവം ചുണ്ണവിചുണ്ണാപി അസ്സാസപസ്സാസാ ഹത്ഥിസരീരേ അഹിസരീരേ ച തേസം അത്തഭാവസങ്ഖാതം ദീഘം അദ്ധാനം സണികം പൂരേത്വാ സണികമേവ നിക്ഖമന്തി, തസ്മാ ‘‘ദീഘാ’’തി വുച്ചന്തി. സുനഖസസാദീനം അത്തഭാവസങ്ഖാതം രസ്സം അദ്ധാനം സീഘം പൂരേത്വാ സീഘമേവ നിക്ഖമന്തി, തസ്മാ ‘‘രസ്സാ’’തി വുച്ചന്തി. മനുസ്സേസു പന കേചി ഹത്ഥിഅഹിആദയോ വിയ കാലദ്ധാനവസേന ദീഘം അസ്സസന്തി ച പസ്സസന്തി ച. കേചി സുനഖസസാദയോ വിയ രസ്സം. തസ്മാ തേസം കാലവസേന ദീഘമദ്ധാനം നിക്ഖമന്താ ച പവിസന്താ ച തേ ദീഘാ. ഇത്തരമദ്ധാനം നിക്ഖമന്താ ച പവിസന്താ ച ‘‘രസ്സാ’’തി വേദിതബ്ബാ. തത്രായം ഭിക്ഖു നവഹാകാരേഹി ദീഘം അസ്സസന്തോ ച പസ്സസന്തോ ച ‘‘ദീഘം അസ്സസാമി പസ്സസാമീ’’തി പജാനാതി. ഏവം പജാനതോ ചസ്സ ഏകേനാകാരേന കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ സമ്പജ്ജതീതി വേദിതബ്ബാ. യഥാഹ പടിസമ്ഭിദായം –

‘‘കഥം ദീഘം അസ്സസന്തോ ‘ദീഘം അസ്സസാമീ’തി പജാനാതി, ദീഘം പസ്സസന്തോ ‘ദീഘം പസ്സസാമീ’തി പജാനാതി? ദീഘം അസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതി, ദീഘം പസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ പസ്സസതി, ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതിപി പസ്സസതിപി. ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതോപി പസ്സസതോപി ഛന്ദോ ഉപ്പജ്ജതി; ഛന്ദവസേന തതോ സുഖുമതരം ദീഘം അസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതി, ഛന്ദവസേന തതോ സുഖുമതരം ദീഘം പസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ പസ്സസതി, ഛന്ദവസേന തതോ സുഖുമതരം ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതിപി പസ്സസതിപി. ഛന്ദവസേന തതോ സുഖുമതരം ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതോപി പസ്സസതോപി പാമോജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി; പാമോജ്ജവസേന തതോ സുഖുമതരം ദീഘം അസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതി, പാമോജ്ജവസേന തതോ സുഖുമതരം ദീഘം പസ്സാസം…പേ… ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതിപി പസ്സസതിപി. പാമോജ്ജവസേന തതോ സുഖുമതരം ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ അസ്സസതോപി പസ്സസതോപി ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസാ ചിത്തം വിവത്തതി, ഉപേക്ഖാ സണ്ഠാതി. ഇമേഹി നവഹി ആകാരേഹി ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസാ കായോ; ഉപട്ഠാനം സതി; അനുപസ്സനാ ഞാണം; കായോ ഉപട്ഠാനം, നോ സതി; സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തം കായം അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘കായേ കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൬൬).

ഏസേവ നയോ രസ്സപദേപി. അയം പന വിസേസോ – ‘‘യഥാ ഏത്ഥ ‘ദീഘം അസ്സാസം അദ്ധാനസങ്ഖാതേ’തി വുത്തം; ഏവമിധ ‘രസ്സം അസ്സാസം ഇത്തരസങ്ഖാതേ അസ്സസതീ’’തി ആഗതം. തസ്മാ തസ്സ വസേന യാവ ‘‘തേന വുച്ചതി കായേ കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ’’തി താവ യോജേതബ്ബം. ഏവമയം അദ്ധാനവസേന ഇത്തരവസേന ച ഇമേഹാകാരേഹി അസ്സാസപസ്സാസേ പജാനന്തോ ദീഘം വാ അസ്സസന്തോ ‘‘ദീഘം അസ്സസാമീ’’തി പജാനാതി…പേ… രസ്സം വാ പസ്സസന്തോ ‘‘രസ്സം പസ്സസാമീ’’തി പജാനാതീതി വേദിതബ്ബോ.

ഏവം പജാനതോ ചസ്സ –

‘‘ദീഘോ രസ്സോ ച അസ്സാസോ;

പസ്സാസോപി ച താദിസോ;

ചത്താരോ വണ്ണാ വത്തന്തി;

നാസികഗ്ഗേവ ഭിക്ഖുനോ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൨൧൯; പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൧.൧൬൩);

സബ്ബകായപ്പടിസംവേദീ അസ്സസിസ്സാമി…പേ… പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീതി സകലസ്സ അസ്സാസകായസ്സ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനം വിദിതം കരോന്തോ പാകടം കരോന്തോ ‘‘അസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. സകലസ്സ പസ്സാസകായസ്സ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനം വിദിതം കരോന്തോ പാകടം കരോന്തോ ‘‘പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി. ഏവം വിദിതം കരോന്തോ പാകടം കരോന്തോ ഞാണസമ്പയുത്തചിത്തേന അസ്സസതി ചേവ പസ്സസതി ച; തസ്മാ ‘‘അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതീതി വുച്ചതി. ഏകസ്സ ഹി ഭിക്ഖുനോ ചുണ്ണവിചുണ്ണവിസടേ അസ്സാസകായേ പസ്സാസകായേ വാ ആദി പാകടോ ഹോതി, ന മജ്ഝപരിയോസാനം. സോ ആദിമേവ പരിഗ്ഗഹേതും സക്കോതി, മജ്ഝപരിയോസാനേ കിലമതി. ഏകസ്സ മജ്ഝം പാകടം ഹോതി, ന ആദിപരിയോസാനം. സോ മജ്ഝമേവ പരിഗ്ഗഹേതും സക്കോതി, ആദിപരിയോസാനേ കിലമതി. ഏകസ്സ പരിയോസാനം പാകടം ഹോതി, ന ആദിമജ്ഝം. സോ പരിയോസാനംയേവ പരിഗ്ഗഹേതും സക്കോതി, ആദിമജ്ഝേ കിലമതി. ഏകസ്സ സബ്ബമ്പി പാകടം ഹോതി, സോ സബ്ബമ്പി പരിഗ്ഗഹേതും സക്കോതി, ന കത്ഥചി കിലമതി. താദിസേന ഭവിതബ്ബന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘സബ്ബകായപ്പടിസംവേദീ അസ്സസിസ്സാമി…പേ… പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീ’’തി.

തത്ഥ സിക്ഖതീതി ഏവം ഘടതി വായമതി. യോ വാ തഥാഭൂതസ്സ സംവരോ; അയമേത്ഥ അധിസീലസിക്ഖാ. യോ തഥാഭൂതസ്സ സമാധി; അയം അധിചിത്തസിക്ഖാ. യാ തഥാഭൂതസ്സ പഞ്ഞാ; അയം അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാതി. ഇമാ തിസ്സോ സിക്ഖായോ തസ്മിം ആരമ്മണേ തായ സതിയാ തേന മനസികാരേന സിക്ഖതി ആസേവതി ഭാവേതി ബഹുലീകരോതീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. തത്ഥ യസ്മാ പുരിമനയേ കേവലം അസ്സസിതബ്ബം പസ്സസിതബ്ബമേവ ച, ന അഞ്ഞം കിഞ്ചി കാതബ്ബം; ഇതോ പട്ഠായ പന ഞാണുപ്പാദനാദീസു യോഗോ കരണീയോ. തസ്മാ തത്ഥ ‘‘അസ്സസാമീതി പജാനാതി പസ്സസാമീതി പജാനാതി’’ച്ചേവ വത്തമാനകാലവസേന പാളിം വത്വാ ഇതോ പട്ഠായ കത്തബ്ബസ്സ ഞാണുപ്പാദനാദിനോ ആകാരസ്സ ദസ്സനത്ഥം ‘‘സബ്ബകായപ്പടിസംവേദീ അസ്സസിസ്സാമീ’’തിആദിനാ നയേന അനാഗതവചനവസേന പാളി ആരോപിതാതി വേദിതബ്ബാ.

പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സസിസ്സാമി…പേ… പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീതി ഓളാരികം കായസങ്ഖാരം പസ്സമ്ഭേന്തോ പടിപ്പസ്സമ്ഭേന്തോ നിരോധേന്തോ വൂപസമേന്തോ അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി.

തത്രേവം ഓളാരികസുഖുമതാ ച പസ്സദ്ധി ച വേദിതബ്ബാ. ഇമസ്സ ഹി ഭിക്ഖുനോ പുബ്ബേ അപരിഗ്ഗഹിതകാലേ കായോ ച ചിത്തഞ്ച സദരഥാ ഹോന്തി. ഓളാരികാനം കായചിത്താനം ഓളാരികത്തേ അവൂപസന്തേ അസ്സാസപസ്സാസാപി ഓളാരികാ ഹോന്തി, ബലവതരാ ഹുത്വാ പവത്തന്തി, നാസികാ നപ്പഹോതി, മുഖേന അസ്സസന്തോപി പസ്സസന്തോപി തിട്ഠതി. യദാ പനസ്സ കായോപി ചിത്തമ്പി പരിഗ്ഗഹിതാ ഹോന്തി, തദാ തേ സന്താ ഹോന്തി വൂപസന്താ. തേസു വൂപസന്തേസു അസ്സാസപസ്സാസാ സുഖുമാ ഹുത്വാ പവത്തന്തി, ‘‘അത്ഥി നു ഖോ നത്ഥീ’’തി വിചേതബ്ബാകാരപ്പത്താ ഹോന്തി. സേയ്യഥാപി പുരിസസ്സ ധാവിത്വാ പബ്ബതാ വാ ഓരോഹിത്വാ മഹാഭാരം വാ സീസതോ ഓരോപേത്വാ ഠിതസ്സ ഓളാരികാ അസ്സാസപസ്സാസാ ഹോന്തി, നാസികാ നപ്പഹോതി, മുഖേന അസ്സസന്തോപി പസ്സസന്തോപി തിട്ഠതി. യദാ പനേസ തം പരിസ്സമം വിനോദേത്വാ ന്ഹത്വാ ച പിവിത്വാ ച അല്ലസാടകം ഹദയേ കത്വാ സീതായ ഛായായ നിപന്നോ ഹോതി, അഥസ്സ തേ അസ്സാസപസ്സാസാ സുഖുമാ ഹോന്തി, ‘‘അത്ഥി നു ഖോ നത്ഥീ’’തി വിചേതബ്ബാകാരപ്പത്താ. ഏവമേവ ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ പുബ്ബേ അപരിഗ്ഗഹിതകാലേ കായോ ച…പേ… വിചേതബ്ബാകാരപ്പത്താ ഹോന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? തഥാ ഹിസ്സ പുബ്ബേ അപരിഗ്ഗഹിതകാലേ ‘‘ഓളാരികോളാരികേ കായസങ്ഖാരേ പസ്സമ്ഭേമീ’’തി ആഭോഗസമന്നാഹാരമനസികാരപച്ചവേക്ഖണാ നത്ഥി, പരിഗ്ഗഹിതകാലേ പന അത്ഥി. തേനസ്സ അപരിഗ്ഗഹിതകാലതോ പരിഗ്ഗഹിതകാലേ കായസങ്ഖാരോ സുഖുമോ ഹോതി. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘സാരദ്ധേ കായേ ചിത്തേ ച, അധിമത്തം പവത്തതി;

അസാരദ്ധമ്ഹി കായമ്ഹി, സുഖുമം സമ്പവത്തതീ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൨൨൦; പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൧.൧൬൩);

പരിഗ്ഗഹേപി ഓളാരികോ, പഠമജ്ഝാനൂപചാരേ സുഖുമോ; തസ്മിമ്പി ഓളാരികോ പഠമജ്ഝാനേ സുഖുമോ. പഠമജ്ഝാനേ ച ദുതിയജ്ഝാനൂപചാരേ ച ഓളാരികോ, ദുതിയജ്ഝാനേ സുഖുമോ. ദുതിയജ്ഝാനേ ച തതിയജ്ഝാനൂപചാരേ ച ഓളാരികോ, തതിയജ്ഝാനേ സുഖുമോ. തതിയജ്ഝാനേ ച ചതുത്ഥജ്ഝാനൂപചാരേ ച ഓളാരികോ, ചതുത്ഥജ്ഝാനേ അതിസുഖുമോ അപ്പവത്തിമേവ പാപുണാതി. ഇദം താവ ദീഘഭാണകസംയുത്തഭാണകാനം മതം.

മജ്ഝിമഭാണകാ പന ‘‘പഠമജ്ഝാനേ ഓളാരികോ, ദുതിയജ്ഝാനൂപചാരേ സുഖുമോ’’തി ഏവം ഹേട്ഠിമഹേട്ഠിമജ്ഝാനതോ ഉപരൂപരിജ്ഝാനൂപചാരേപി സുഖുമതരം ഇച്ഛന്തി. സബ്ബേസംയേവ പന മതേന അപരിഗ്ഗഹിതകാലേ പവത്തകായസങ്ഖാരോ പരിഗ്ഗഹിതകാലേ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, പരിഗ്ഗഹിതകാലേ പവത്തകായസങ്ഖാരോ പഠമജ്ഝാനൂപചാരേ…പേ… ചതുത്ഥജ്ഝാനൂപചാരേ പവത്തകായസങ്ഖാരോ ചതുത്ഥജ്ഝാനേ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. അയം താവ സമഥേ നയോ.

വിപസ്സനായം പന അപരിഗ്ഗഹേ പവത്തോ കായസങ്ഖാരോ ഓളാരികോ, മഹാഭൂതപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോ. സോപി ഓളാരികോ, ഉപാദാരൂപപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോ. സോപി ഓളാരികോ, സകലരൂപപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോ. സോപി ഓളാരികോ, അരൂപപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോ. സോപി ഓളാരികോ, രൂപാരൂപപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോ. സോപി ഓളാരികോ, പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോ. സോപി ഓളാരികോ, സപ്പച്ചയനാമരൂപപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോ. സോപി ഓളാരികോ, ലക്ഖണാരമ്മണികവിപസ്സനായ സുഖുമോ. സോപി ദുബ്ബലവിപസ്സനായ ഓളാരികോ, ബലവവിപസ്സനായ സുഖുമോ. തത്ഥ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ പുരിമസ്സ പുരിമസ്സ പച്ഛിമേന പച്ഛിമേന പസ്സദ്ധി വേദിതബ്ബാ. ഏവമേത്ഥ ഓളാരികസുഖുമതാ ച പസ്സദ്ധി ച വേദിതബ്ബാ.

പടിസമ്ഭിദായം പനസ്സ സദ്ധിം ചോദനാസോധനാഹി ഏവമത്ഥോ വുത്തോ – ‘‘കഥം പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സസിസ്സാമി…പേ… പസ്സസിസ്സാമീ’’തി സിക്ഖതി? കതമേ കായസങ്ഖാരാ? ദീഘം അസ്സാസാ കായികാ ഏതേ ധമ്മാ കായപ്പടിബദ്ധാ കായസങ്ഖാരാ, തേ കായസങ്ഖാരേ പസ്സമ്ഭേന്തോ നിരോധേന്തോ വൂപസമേന്തോ സിക്ഖതി. ദീഘം പസ്സാസാ കായികാ ഏതേ ധമ്മാ…പേ… രസ്സം അസ്സാസാ…പേ… രസ്സം പസ്സാസാ… സബ്ബകായപ്പടിസംവേദീ അസ്സാസാ… സബ്ബകായപ്പടിസംവേദീ പസ്സാസാ കായികാ ഏതേ ധമ്മാ കായപ്പടിബദ്ധാ കായസങ്ഖാരാ, തേ കായസങ്ഖാരേ പസ്സമ്ഭേന്തോ നിരോധേന്തോ വൂപസമേന്തോ സിക്ഖതി.

യഥാരൂപേഹി കായസങ്ഖാരേഹി യാ കായസ്സ ആനമനാ വിനമനാ സന്നമനാ പണമനാ ഇഞ്ജനാ ഫന്ദനാ ചലനാ കമ്പനാ പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി, പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി.

യഥാരൂപേഹി കായസങ്ഖാരേഹി യാ കായസ്സ ന ആനമനാ ന വിനമനാ ന സന്നമനാ ന പണമനാ അനിഞ്ജനാ അഫന്ദനാ അചലനാ അകമ്പനാ, സന്തം സുഖുമം പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി, പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി.

ഇതി കിര പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി, പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി. ഏവം സന്തേ വാതൂപലദ്ധിയാ ച പഭാവനാ ന ഹോതി, അസ്സാസപസ്സാസാനഞ്ച പഭാവനാ ന ഹോതി, ആനാപാനസ്സതിയാ ച പഭാവനാ ന ഹോതി, ആനാപാനസ്സതിസമാധിസ്സ ച പഭാവനാ ന ന ഹോതി, ന ച നം തം സമാപത്തിം പണ്ഡിതാ സമാപജ്ജന്തിപി വുട്ഠഹന്തിപി.

ഇതി കിര പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സസിസ്സാമി…പേ… പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി. ഏവം സന്തേ വാതൂപലദ്ധിയാ ച പഭാവനാ ഹോതി, അസ്സാസപസ്സാസാനഞ്ച പഭാവനാ ഹോതി, ആനാപാനസ്സതിയാ ച പഭാവനാ ഹോതി, ആനാപാനസ്സതിസമാധിസ്സ ച പഭാവനാ ഹോതി, തഞ്ച നം സമാപത്തിം പണ്ഡിതാ സമാപജ്ജന്തിപി വുട്ഠഹന്തിപി.

യഥാ കഥം വിയ? സേയ്യഥാപി കംസേ ആകോടിതേ പഠമം ഓളാരികാ സദ്ദാ പവത്തന്തി, ഓളാരികാനം സദ്ദാനം നിമിത്തം സുഗ്ഗഹിതത്താ സുമനസികതത്താ സൂപധാരിതത്താ നിരുദ്ധേപി ഓളാരികേ സദ്ദേ അഥ പച്ഛാ സുഖുമകാ സദ്ദാ പവത്തന്തി, സുഖുമകാനം സദ്ദാനം നിമിത്തം സുഗ്ഗഹിതത്താ സുമനസികതത്താ സൂപധാരിതത്താ നിരുദ്ധേപി സുഖുമകേ സദ്ദേ അഥ പച്ഛാ സുഖുമസദ്ദനിമിത്താരമ്മണതാപി ചിത്തം പവത്തതി; ഏവമേവ പഠമം ഓളാരികാ അസ്സാസപസ്സാസാ പവത്തന്തി, ഓളാരികാനം അസ്സാസപസ്സാസാനം നിമിത്തം സുഗ്ഗഹിതത്താ സുമനസികതത്താ സൂപധാരിതത്താ നിരുദ്ധേപി ഓളാരികേ അസ്സാസപസ്സാസേ അഥ പച്ഛാ സുഖുമകാ അസ്സാസപസ്സാസാ പവത്തന്തി, സുഖുമകാനം അസ്സാസപസ്സാസാനം നിമിത്തം സുഗ്ഗഹിതത്താ സുമനസികതത്താ സൂപധാരിതത്താ നിരുദ്ധേപി സുഖുമകേ അസ്സാസപസ്സാസേ അഥ പച്ഛാ സുഖുമഅസ്സാസപസ്സാസനിമിത്താരമ്മണതാപി ചിത്തം ന വിക്ഖേപം ഗച്ഛതി.

ഏവം സന്തേ വാതൂപലദ്ധിയാ ച പഭാവനാ ഹോതി, അസ്സാസപസ്സാസാനഞ്ച പഭാവനാ ഹോതി, ആനാപാനസ്സതിയാ ച പഭാവനാ ഹോതി, ആനാപാനസ്സതിസമാധിസ്സ ച പഭാവനാ ഹോതി, തഞ്ച നം സമാപത്തിം പണ്ഡിതാ സമാപജ്ജന്തിപി വുട്ഠഹന്തിപി.

പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരന്തി അസ്സാസപസ്സാസാ കായോ, ഉപട്ഠാനം സതി, അനുപസ്സനാ ഞാണം. കായോ ഉപട്ഠാനം നോ സതി, സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച, തായ സതിയാ തേന ഞാണേന തം കായം അനുപസ്സതി. തേന വുച്ചതി – ‘‘കായേ കായാനുപസ്സനാ സതിപട്ഠാനഭാവനാതി (പടി. മ. ൧.൧൭൧).

അയം താവേത്ഥ കായാനുപസ്സനാവസേന വുത്തസ്സ പഠമചതുക്കസ്സ അനുപുബ്ബപദവണ്ണനാ.

യസ്മാ പനേത്ഥ ഇദമേവ ചതുക്കം ആദികമ്മികസ്സ കമ്മട്ഠാനവസേന വുത്തം, ഇതരാനി പന തീണി ചതുക്കാനി ഏത്ഥ പത്തജ്ഝാനസ്സ വേദനാചിത്തധമ്മാനുപസ്സനാവസേന വുത്താനി, തസ്മാ ഇദം കമ്മട്ഠാനം ഭാവേത്വാ ആനാപാനസ്സതിചതുത്ഥജ്ഝാനപദട്ഠാനായ വിപസ്സനായ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിതുകാമേന ബുദ്ധപുത്തേന യം കാതബ്ബം തം സബ്ബം ഇധേവ താവ ആദികമ്മികസ്സ കുലപുത്തസ്സ വസേന ആദിതോ പഭുതി ഏവം വേദിതബ്ബം. ചതുബ്ബിധം താവ സീലം വിസോധേതബ്ബം. തത്ഥ തിവിധാ വിസോധനാ – അനാപജ്ജനം, ആപന്നവുട്ഠാനം, കിലേസേഹി ച അപ്പതിപീളനം. ഏവം വിസുദ്ധസീലസ്സ ഹി ഭാവനാ സമ്പജ്ജതി. യമ്പിദം ചേതിയങ്ഗണവത്തം ബോധിയങ്ഗണവത്തം ഉപജ്ഝായവത്തം ആചരിയവത്തം ജന്താഘരവത്തം ഉപോസഥാഗാരവത്തം ദ്വേഅസീതി ഖന്ധകവത്താനി ചുദ്ദസവിധം മഹാവത്തന്തി ഇമേസം വസേന ആഭിസമാചാരികസീലം വുച്ചതി, തമ്പി സാധുകം പരിപൂരേതബ്ബം. യോ ഹി ‘‘അഹം സീലം രക്ഖാമി, കിം ആഭിസമാചാരികേന കമ്മ’’ന്തി വദേയ്യ, തസ്സ സീലം പരിപൂരേസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. ആഭിസമാചാരികവത്തേ പന പരിപൂരേ സീലം പരിപൂരതി, സീലേ പരിപൂരേ സമാധി ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ – ‘‘സോ വത, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ആഭിസമാചാരികം ധമ്മം അപരിപൂരേത്വാ ‘സീലാനി പരിപൂരേസ്സതീ’തി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തി (അ. നി. ൫.൨൧) വിത്ഥാരേതബ്ബം. തസ്മാ തേന യമ്പിദം ചേതിയങ്ഗണവത്താദി ആഭിസമാചാരികസീലം വുച്ചതി, തമ്പി സാധുകം പരിപൂരേതബ്ബം. തതോ –

‘‘ആവാസോ ച കുലം ലാഭോ, ഗണോ കമ്മഞ്ച പഞ്ചമം;

അദ്ധാനം ഞാതി ആബാധോ, ഗന്ഥോ ഇദ്ധീതി തേ ദസാ’’തി.

ഏവം വുത്തേസു ദസസു പലിബോധേസു യോ പലിബോധോ അത്ഥി, സോ ഉപച്ഛിന്ദിതബ്ബോ.

ഏവം ഉപച്ഛിന്നപലിബോധേന കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗഹേതബ്ബം. തമ്പി ദുവിധം ഹോതി – സബ്ബത്ഥകകമ്മട്ഠാനഞ്ച പാരിഹാരിയകമ്മട്ഠാനഞ്ച. തത്ഥ സബ്ബത്ഥകകമ്മട്ഠാനം നാമ ഭിക്ഖുസങ്ഘാദീസു മേത്താ മരണസ്സതി ച അസുഭസഞ്ഞാതിപി ഏകേ. കമ്മട്ഠാനികേന ഹി ഭിക്ഖുനാ പഠമം താവ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ സീമട്ഠകഭിക്ഖുസങ്ഘേ മേത്താ ഭാവേതബ്ബാ; തതോ സീമട്ഠകദേവതാസു, തതോ ഗോചരഗാമേ ഇസ്സരജനേ, തതോ തത്ഥ മനുസ്സേ ഉപാദായ സബ്ബസത്തേസു. സോ ഹി ഭിക്ഖുസങ്ഘേ മേത്തായ സഹവാസീനം മുദുചിത്തതം ജനേതി, അഥസ്സ സുഖസംവാസതാ ഹോതി. സീമട്ഠകദേവതാസു മേത്തായ മുദുകതചിത്താഹി ദേവതാഹി ധമ്മികായ രക്ഖായ സുസംവിഹിതാരക്ഖോ ഹോതി. ഗോചരഗാമേ ഇസ്സരജനേ മേത്തായ മുദുകതചിത്തസന്താനേഹി ഇസ്സരേഹി ധമ്മികായ രക്ഖായ സുരക്ഖിതപരിക്ഖാരോ ഹോതി. തത്ഥ മനുസ്സേസു മേത്തായ പസാദിതചിത്തേഹി തേഹി അപരിഭൂതോ ഹുത്വാ വിചരതി. സബ്ബസത്തേസു മേത്തായ സബ്ബത്ഥ അപ്പടിഹതചാരോ ഹോതി.

മരണസ്സതിയാ പന ‘‘അവസ്സം മരിതബ്ബ’’ന്തി ചിന്തേന്തോ അനേസനം പഹായ ഉപരൂപരിവഡ്ഢമാനസംവേഗോ അനോലീനവുത്തികോ ഹോതി. അസുഭസഞ്ഞായ ദിബ്ബേസുപി ആരമ്മണേസു തണ്ഹാ നുപ്പജ്ജതി. തേനസ്സേതം തയം ഏവം ബഹൂപകാരത്താ ‘‘സബ്ബത്ഥ അത്ഥയിതബ്ബം ഇച്ഛിതബ്ബ’’ന്തി കത്വാ അധിപ്പേതസ്സ ച യോഗാനുയോഗകമ്മസ്സ പദട്ഠാനത്താ ‘‘സബ്ബത്ഥകകമ്മട്ഠാന’’ന്തി വുച്ചതി.

അട്ഠതിംസാരമ്മണേസു പന യം യസ്സ ചരിതാനുകൂലം, തം തസ്സ നിച്ചം പരിഹരിതബ്ബത്താ യഥാവുത്തേനേവ നയേന ‘‘പാരിഹാരിയകമ്മട്ഠാന’’ന്തിപി വുച്ചതി. ഇധ പന ഇദമേവ ആനാപാനസ്സതികമ്മട്ഠാനം ‘‘പാരിഹാരിയകമ്മട്ഠാന’’ന്തി വുച്ചതി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരോ പന സീലവിസോധനകഥം പലിബോധുപച്ഛേദകഥഞ്ച ഇച്ഛന്തേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗതോ ഗഹേതബ്ബോ.

ഏവം വിസുദ്ധസീലേന പന ഉപച്ഛിന്നപലിബോധേന ച ഇദം കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗണ്ഹന്തേന ഇമിനാവ കമ്മട്ഠാനേന ചതുത്ഥജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പത്തസ്സ ബുദ്ധപുത്തസ്സ സന്തികേ ഉഗ്ഗഹേതബ്ബം. തം അലഭന്തേന അനാഗാമിസ്സ, തമ്പി അലഭന്തേന സകദാഗാമിസ്സ, തമ്പി അലഭന്തേന സോതാപന്നസ്സ, തമ്പി അലഭന്തേന ആനാപാനചതുത്ഥജ്ഝാനലാഭിസ്സ, തമ്പി അലഭന്തേന പാളിയാ അട്ഠകഥായ ച അസമ്മൂള്ഹസ്സ വിനിച്ഛയാചരിയസ്സ സന്തികേ ഉഗ്ഗഹേതബ്ബം. അരഹന്താദയോ ഹി അത്തനാ അധിഗതമഗ്ഗമേവ ആചിക്ഖന്തി. അയം പന ഗഹനപദേസേ മഹാഹത്ഥിപഥം നീഹരന്തോ വിയ സബ്ബത്ഥ അസമ്മൂള്ഹോ സപ്പായാസപ്പായം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ കഥേതി.

തത്രായം അനുപുബ്ബികഥാ – തേന ഭിക്ഖുനാ സല്ലഹുകവുത്തിനാ വിനയാചാരസമ്പന്നേന വുത്തപ്പകാരമാചരിയം ഉപസങ്കമിത്വാ വത്തപടിപത്തിയാ ആരാധിതചിത്തസ്സ തസ്സ സന്തികേ പഞ്ചസന്ധികം കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗഹേതബ്ബം. തത്രിമേ പഞ്ച സന്ധയോ – ഉഗ്ഗഹോ, പരിപുച്ഛാ, ഉപട്ഠാനം, അപ്പനാ, ലക്ഖണന്തി. തത്ഥ ‘‘ഉഗ്ഗഹോ’’ നാമ കമ്മട്ഠാനസ്സ ഉഗ്ഗണ്ഹനം, ‘‘പരിപുച്ഛാ’’ നാമ കമ്മട്ഠാനസ്സ പരിപുച്ഛനാ, ‘‘ഉപട്ഠാനം’’ നാമ കമ്മട്ഠാനസ്സ ഉപട്ഠാനം, ‘‘അപ്പനാ’’ നാമ കമ്മട്ഠാനപ്പനാ, ‘‘ലക്ഖണം’’ നാമ കമ്മട്ഠാനസ്സ ലക്ഖണം. ‘‘ഏവംലക്ഖണമിദം കമ്മട്ഠാന’’ന്തി കമ്മട്ഠാനസഭാവൂപധാരണന്തി വുത്തം ഹോതി.

ഏവം പഞ്ചസന്ധികം കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗണ്ഹന്തോ അത്തനാപി ന കിലമതി, ആചരിയമ്പി ന വിഹേഠേതി; തസ്മാ ഥോകം ഉദ്ദിസാപേത്വാ ബഹുകാലം സജ്ഝായിത്വാ ഏവം പഞ്ചസന്ധികം കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ സചേ തത്ഥ സപ്പായം ഹോതി, തത്ഥേവ വസിതബ്ബം. നോ ചേ തത്ഥ സപ്പായം ഹോതി, ആചരിയം ആപുച്ഛിത്വാ സചേ മന്ദപഞ്ഞോ യോജനപരമം ഗന്ത്വാ, സചേ തിക്ഖപഞ്ഞോ ദൂരമ്പി ഗന്ത്വാ അട്ഠാരസസേനാസനദോസവിവജ്ജിതം, പഞ്ചസേനാസനങ്ഗസമന്നാഗതം സേനാസനം ഉപഗമ്മ തത്ഥ വസന്തേന ഉപച്ഛിന്നഖുദ്ദകപലിബോധേന കതഭത്തകിച്ചേന ഭത്തസമ്മദം പടിവിനോദേത്വാ രതനത്തയഗുണാനുസ്സരണേന ചിത്തം സമ്പഹംസേത്വാ ആചരിയുഗ്ഗഹതോ ഏകപദമ്പി അസമ്മുസ്സന്തേന ഇദം ആനാപാനസ്സതികമ്മട്ഠാനം മനസികാതബ്ബം. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരോ പന ഇമം കഥാമഗ്ഗം ഇച്ഛന്തേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗതോ (വിസുദ്ധി. ൧.൫൫) ഗഹേതബ്ബോ.

യം പന വുത്തം ‘‘ഇദം ആനാപാനസ്സതികമ്മട്ഠാനം മനസികാതബ്ബ’’ന്തി തത്രായം മനസികാരവിധി –

‘‘ഗണനാ അനുബന്ധനാ, ഫുസനാ ഠപനാ സല്ലക്ഖണാ;

വിവട്ടനാ പാരിസുദ്ധി, തേസഞ്ച പടിപസ്സനാ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൨൨൩; പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൧.൧൬൩);

‘‘ഗണനാ’’തി ഗണനായേവ. ‘‘അനുബന്ധനാ’’തി അനുവഹനാ. ‘‘ഫുസനാ’’തി ഫുട്ഠട്ഠാനം. ‘‘ഠപനാ’’തി അപ്പനാ. ‘‘സല്ലക്ഖണാ’’തി വിപസ്സനാ. ‘‘വിവട്ടനാ’’തി മഗ്ഗോ. ‘‘പാരിസുദ്ധീ’’തി ഫലം. ‘‘തേസഞ്ച പടിപസ്സനാ’’തി പച്ചവേക്ഖണാ. തത്ഥ ഇമിനാ ആദികമ്മികകുലപുത്തേന പഠമം ഗണനായ ഇദം കമട്ഠാനം മനസികാതബ്ബം. ഗണേന്തേന ച പഞ്ചന്നം ഹേട്ഠാ ന ഠപേതബ്ബം, ദസന്നം ഉപരി ന നേതബ്ബം, അന്തരേ ഖണ്ഡം ന ദസ്സേതബ്ബം. പഞ്ചന്നം ഹേട്ഠാ ഠപേന്തസ്സ ഹി സമ്ബാധേ ഓകാസേ ചിത്തുപ്പാദോ വിപ്ഫന്ദതി, സമ്ബാധേ വജേ സന്നിരുദ്ധഗോഗണോ വിയ. ദസന്നം ഉപരി നേന്തസ്സ ഗണനാനിസ്സിതോവ ചിത്തുപ്പാദോ ഹോതി. അന്തരാ ഖണ്ഡം ദസ്സേന്തസ്സ ‘‘സിഖാപ്പത്തം നു ഖോ മേ കമ്മട്ഠാനം, നോ’’തി ചിത്തം വികമ്പതി. തസ്മാ ഏതേ ദോസേ വജ്ജേത്വാ ഗണേതബ്ബം.

ഗണേന്തേന ച പഠമം ദന്ധഗണനായ ധഞ്ഞമാപകഗണനായ ഗണേതബ്ബം. ധഞ്ഞമാപകോ ഹി നാളിം പൂരേത്വാ ‘‘ഏക’’ന്തി വത്വാ ഓകിരതി. പുന പൂരേന്തോ കിഞ്ചി കചവരം ദിസ്വാ തം ഛഡ്ഡേന്തോ ‘‘ഏകം ഏക’’ന്തി വദതി. ഏസ നയോ ‘‘ദ്വേ ദ്വേ’’തിആദീസു. ഏവമേവ ഇമിനാപി അസ്സാസപസ്സാസേസു യോ ഉപട്ഠാതി തം ഗഹേത്വാ ‘‘ഏകം ഏക’’ന്തി ആദിംകത്വാ യാവ ‘‘ദസ ദസാ’’തി പവത്തമാനം പവത്തമാനം ഉപലക്ഖേത്വാവ ഗണേതബ്ബം. തസ്സേവം ഗണയതോ നിക്ഖമന്താ ച പവിസന്താ ച അസ്സാസപസ്സാസാ പാകടാ ഹോന്തി.

അഥാനേന തം ദന്ധഗണനം ധഞ്ഞമാപകഗണനം പഹായ സീഘഗണനായ ഗോപാലകഗണനായ ഗണേതബ്ബം. ഛേകോ ഹി ഗോപാലകോ സക്ഖരായോ ഉച്ഛങ്ഗേന ഗഹേത്വാ രജ്ജുദണ്ഡഹത്ഥോ പാതോവ വജം ഗന്ത്വാ ഗാവോ പിട്ഠിയം പഹരിത്വാ പലിഘത്ഥമ്ഭമത്ഥകേ നിസിന്നോ ദ്വാരം പത്തം പത്തംയേവ ഗാവം ‘‘ഏകോ ദ്വേ’’തി സക്ഖരം ഖിപിത്വാ ഖിപിത്വാ ഗണേതി. തിയാമരത്തിം സമ്ബാധേ ഓകാസേ ദുക്ഖം വുത്ഥഗോഗണോ നിക്ഖമന്തോ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഉപനിഘംസന്തോ വേഗേന വേഗേന പുഞ്ജോ പുഞ്ജോ ഹുത്വാ നിക്ഖമതി. സോ വേഗേന വേഗേന ‘‘തീണി ചത്താരി പഞ്ച ദസാ’’തി ഗണേതിയേവ. ഏവമിമസ്സാപി പുരിമനയേന ഗണയതോ അസ്സാസപസ്സാസാ പാകടാ ഹുത്വാ സീഘം സീഘം പുനപ്പുനം സഞ്ചരന്തി. തതോ തേന ‘‘പുനപ്പുനം സഞ്ചരന്തീ’’തി ഞത്വാ അന്തോ ച ബഹി ച അഗ്ഗഹേത്വാ ദ്വാരപ്പത്തം ദ്വാരപ്പത്തംയേവ ഗഹേത്വാ ‘‘ഏകോ ദ്വേ തീണി ചത്താരി പഞ്ച, ഏകോ ദ്വേ തീണി ചത്താരി പഞ്ച ഛ, ഏകോ ദ്വേ തീണി ചത്താരി പഞ്ച ഛ സത്ത…പേ… അട്ഠ… നവ… ദസാ’’തി സീഘം സീഘം ഗണേതബ്ബമേവ. ഗണനാപടിബദ്ധേ ഹി കമ്മട്ഠാനേ ഗണനാബലേനേവ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ഹോതി അരിത്തൂപത്ഥമ്ഭനവസേന ചണ്ഡസോതേ നാവാഠപനമിവ.

തസ്സേവം സീഘം സീഘം ഗണയതോ കമ്മട്ഠാനം നിരന്തരപ്പവത്തം വിയ ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതി. അഥ ‘‘നിരന്തരം പവത്തതീ’’തി ഞത്വാ അന്തോ ച ബഹി ച വാതം അപരിഗ്ഗഹേത്വാ പുരിമനയേനേവ വേഗേന വേഗേന ഗണേതബ്ബം. അന്തോപവിസനവാതേന ഹി സദ്ധിം ചിത്തം പവേസയതോ അബ്ഭന്തരം വാതബ്ഭാഹതം മേദപൂരിതം വിയ ഹോതി, ബഹിനിക്ഖമനവാതേന സദ്ധിം ചിത്തം നീഹരതോ ബഹിദ്ധാ പുഥുത്താരമ്മണേ ചിത്തം വിക്ഖിപതി. ഫുട്ഠോകാസേ പന സതിം ഠപേത്വാ ഭാവേന്തസ്സേവ ഭാവനാ സമ്പജ്ജതി. തേന വുത്തം – ‘‘അന്തോ ച ബഹി ച വാതം അപരിഗ്ഗഹേത്വാ പുരിമനയേനേവ വേഗേന വേഗേന ഗണേതബ്ബ’’ന്തി.

കീവ ചിരം പനേതം ഗണേതബ്ബന്തി? യാവ വിനാ ഗണനായ അസ്സാസപസ്സാസാരമ്മണേ സതി സന്തിട്ഠതി. ബഹി വിസടവിതക്കവിച്ഛേദം കത്വാ അസ്സാസപസ്സാസാരമ്മണേ സതി സണ്ഠപനത്ഥംയേവ ഹി ഗണനാതി.

ഏവം ഗണനായ മനസികത്വാ അനുബന്ധനായ മനസികാതബ്ബം. അനുബന്ധനാ നാമ ഗണനം പടിസംഹരിത്വാ സതിയാ നിരന്തരം അസ്സാസപസ്സാസാനം അനുഗമനം; തഞ്ച ഖോ ന ആദിമജ്ഝപരിയോസാനാനുഗമനവസേന. ബഹിനിക്ഖമനവാതസ്സ ഹി നാഭി ആദി, ഹദയം മജ്ഝം, നാസികഗ്ഗം പരിയോസാനം. അബ്ഭന്തരപവിസനവാതസ്സ നാസികഗ്ഗം ആദി, ഹദയം മജ്ഝം, നാഭി പരിയോസാനം. തഞ്ചസ്സ അനുഗച്ഛതോ വിക്ഖേപഗതം ചിത്തം സാരദ്ധായ ചേവ ഹോതി ഇഞ്ജനായ ച. യഥാഹ –

‘‘അസ്സാസാദിമജ്ഝപരിയോസാനം സതിയാ അനുഗച്ഛതോ അജ്ഝത്തം വിക്ഖേപഗതേന ചിത്തേന കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച. പസ്സാസാദിമജ്ഝപരിയോസാനം സതിയാ അനുഗച്ഛതോ ബഹിദ്ധാ വിക്ഖേപഗതേന ചിത്തേന കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ചാ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൫൭).

തസ്മാ അനുബന്ധനായ മനസികരോന്തേന ന ആദിമജ്ഝപരിയോസാനവസേന മനസികാതബ്ബം. അപിച ഖോ ഫുസനാവസേന ച ഠപനാവസേന ച മനസികാതബ്ബം. ഗണനാനുബന്ധനാവസേന വിയ ഹി ഫുസനാഠപനാവസേന വിസും മനസികാരോ നത്ഥി. ഫുട്ഠഫുട്ഠട്ഠാനേയേവ പന ഗണേന്തോ ഗണനായ ച ഫുസനായ ച മനസി കരോതി. തത്ഥേവ ഗണനം പടിസംഹരിത്വാ തേ സതിയാ അനുബന്ധന്തോ അപ്പനാവസേന ച ചിത്തം ഠപേന്തോ ‘‘അനുബന്ധനായ ച ഫുസനായ ച ഠപനായ ച മനസി കരോതീ’’തി വുച്ചതി. സ്വായമത്ഥോ അട്ഠകഥായം വുത്തപങ്ഗുളദോവാരികോപമാഹി പടിസമ്ഭിദായം വുത്തകകചോപമായ ച വേദിതബ്ബോ.

തത്രായം പങ്ഗുളോപമാ – ‘‘സേയ്യഥാപി പങ്ഗുളോ ദോലായ കീളതം മാതാപുത്താനം ദോലം ഖിപിത്വാ തത്ഥേവ ദോലത്ഥമ്ഭമൂലേ നിസിന്നോ കമേന ആഗച്ഛന്തസ്സ ച ഗച്ഛന്തസ്സ ച ദോലാഫലകസ്സ ഉഭോ കോടിയോ മജ്ഝഞ്ച പസ്സതി, ന ച ഉഭോകോടിമജ്ഝാനം ദസ്സനത്ഥം ബ്യാവടോ ഹോതി. ഏവമേവായം ഭിക്ഖു സതിവസേന ഉപനിബന്ധനത്ഥമ്ഭമൂലേ ഠത്വാ അസ്സാസപസ്സാസദോലം ഖിപിത്വാ തത്ഥേവ നിമിത്തേ സതിയാ നിസിന്നോ കമേന ആഗച്ഛന്താനഞ്ച ഗച്ഛന്താനഞ്ച ഫുട്ഠട്ഠാനേ അസ്സാസപസ്സാസാനം ആദിമജ്ഝപരിയോസാനം സതിയാ അനുഗച്ഛന്തോ തത്ഥ ച ചിത്തം ഠപേന്തോ പസ്സതി, ന ച തേസം ദസ്സനത്ഥം ബ്യാവടോ ഹോതി. അയം പങ്ഗുളോപമാ.

അയം പന ദോവാരികോപമാ – ‘‘സേയ്യഥാപി ദോവാരികോ നഗരസ്സ അന്തോ ച ബഹി ച പുരിസേ ‘കോ ത്വം, കുതോ വാ ആഗതോ, കുഹിം വാ ഗച്ഛസി, കിം വാ തേ ഹത്ഥേ’തി ന വീമംസതി, ന ഹി തസ്സ തേ ഭാരാ. ദ്വാരപ്പത്തം ദ്വാരപ്പത്തംയേവ പന വീമംസതി; ഏവമേവ ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ അന്തോ പവിട്ഠവാതാ ച ബഹി നിക്ഖന്തവാതാ ച ന ഭാരാ ഹോന്തി, ദ്വാരപ്പത്താ ദ്വാരപ്പത്തായേവ ഭാരാതി. അയം ദോവാരികോപമാ.

കകചോപമാ പന ആദിതോപഭുതി ഏവം വേദിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘നിമിത്തം അസ്സാസപസ്സാസാ, അനാരമ്മണമേകചിത്തസ്സ;

അജാനതോ ച തയോ ധമ്മേ, ഭാവനാനുപലബ്ഭതി.

‘‘നിമിത്തം അസ്സാസപസ്സാസാ, അനാരമ്മണമേകചിത്തസ്സ;

ജാനതോ ച തയോ ധമ്മേ, ഭാവനാ ഉപലബ്ഭതീ’’തി. (പടി. മ. ൧.൧൫൯);

കഥം ഇമേ തയോ ധമ്മാ ഏകചിത്തസ്സ ആരമ്മണം ന ഹോന്തി, ന ചിമേ തയോ ധമ്മാ അവിദിതാ ഹോന്തി, ന ച ചിത്തം വിക്ഖേപം ഗച്ഛതി, പധാനഞ്ച പഞ്ഞായതി, പയോഗഞ്ച സാധേതി, വിസേസമധിഗച്ഛതി? സേയ്യഥാപി രുക്ഖോ സമേ ഭൂമിഭാഗേ നിക്ഖിത്തോ, തമേനം പുരിസോ കകചേന ഛിന്ദേയ്യ, രുക്ഖേ ഫുട്ഠകകചദന്താനം വസേന പുരിസസ്സ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി, ന ആഗതേ വാ ഗതേ വാ കകചദന്തേ മനസി കരോതി, ന ആഗതാ വാ ഗതാ വാ കകചദന്താ അവിദിതാ ഹോന്തി, പധാനഞ്ച പഞ്ഞായതി, പയോഗഞ്ച സാധേതി.

യഥാ രുക്ഖോ സമേ ഭൂമിഭാഗേ നിക്ഖിത്തോ; ഏവം ഉപനിബന്ധനനിമിത്തം. യഥാ കകചദന്താ; ഏവം അസ്സാസപസ്സാസാ. യഥാ രുക്ഖേ ഫുട്ഠകകചദന്താനം വസേന പുരിസസ്സ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി, ന ആഗതേ വാ ഗതേ വാ കകചദന്തേ മനസി കരോതി, ന ആഗതാ വാ ഗതാ വാ കകചദന്താ അവിദിതാ ഹോന്തി, പധാനഞ്ച പഞ്ഞായതി, പയോഗഞ്ച സാധേതി, ഏവമേവ ഭിക്ഖു നാസികഗ്ഗേ വാ മുഖനിമിത്തേ വാ സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ നിസിന്നോ ഹോതി, ന ആഗതേ വാ ഗതേ വാ അസ്സാസപസ്സാസേ മനസി കരോതി, ന ആഗതാ വാ ഗതാ വാ അസ്സാസപസ്സാസാ അവിദിതാ ഹോന്തി, പധാനഞ്ച പഞ്ഞായതി, പയോഗഞ്ച സാധേതി, വിസേസമധിഗച്ഛതി.

പധാനന്തി കതമം പധാനം? ആരദ്ധവീരിയസ്സ കായോപി ചിത്തമ്പി കമ്മനിയം ഹോതി – ഇദം പധാനം. കതമോ പയോഗോ? ആരദ്ധവീരിയസ്സ ഉപക്കിലേസാ പഹീയന്തി, വിതക്കാ വൂപസമ്മന്തി – അയം പയോഗോ. കതമോ വിസേസോ? ആരദ്ധവീരിയസ്സ സംയോജനാ പഹീയന്തി, അനുസയാ ബ്യന്തീ ഹോന്തി – അയം വിസേസോ. ഏവം ഇമേ തയോ ധമ്മാ ഏകചിത്തസ്സ ആരമ്മണാ ന ഹോന്തി, ന ചിമേ തയോ ധമ്മാ അവിദിതാ ഹോന്തി, ന ച ചിത്തം വിക്ഖേപം ഗച്ഛതി, പധാനഞ്ച പഞ്ഞായതി, പയോഗഞ്ച സാധേതി, വിസേസമധിഗച്ഛതി.

‘‘ആനാപാനസ്സതീ യസ്സ, പരിപുണ്ണാ സുഭാവിതാ;

അനുപുബ്ബം പരിചിതാ, യഥാ ബുദ്ധേന ദേസിതാ;

സോ ഇമം ലോകം പഭാസേതി, അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാ’’തി. (പടി. മ. ൧.൧൬൦);

അയം കകചോപമാ. ഇധ പനസ്സ ആഗതാഗതവസേന അമനസികാരമത്തമേവ പയോജനന്തി വേദിതബ്ബം. ഇദം കമ്മട്ഠാനം മനസികരോതോ കസ്സചി നചിരേനേവ നിമിത്തഞ്ച ഉപ്പജ്ജതി, അവസേസജ്ഝാനങ്ഗപടിമണ്ഡിതാ അപ്പനാസങ്ഖാതാ ഠപനാ ച സമ്പജ്ജതി. കസ്സചി പന ഗണനാവസേനേവ മനസികാരകാലതോപഭുതി അനുക്കമതോ ഓളാരികഅസ്സാസപസ്സാസനിരോധവസേന കായദരഥേ വൂപസന്തേ കായോപി ചിത്തമ്പി ലഹുകം ഹോതി, സരീരം ആകാസേ ലങ്ഘനാകാരപ്പത്തം വിയ ഹോതി. യഥാ സാരദ്ധകായസ്സ മഞ്ചേ വാ പീഠേ വാ നിസീദതോ മഞ്ചപീഠം ഓനമതി, വികൂജതി, പച്ചത്ഥരണം വലിം ഗണ്ഹാതി. അസാരദ്ധകായസ്സ പന നിസീദതോ നേവ മഞ്ചപീഠം ഓനമതി, ന വികൂജതി, ന പച്ചത്ഥരണം വലിം ഗണ്ഹാതി, തൂലപിചുപൂരിതം വിയ മഞ്ചപീഠം ഹോതി. കസ്മാ? യസ്മാ അസാരദ്ധോ കായോ ലഹുകോ ഹോതി; ഏവമേവ ഗണനാവസേന മനസികാരകാലതോപഭുതി അനുക്കമതോ ഓളാരികഅസ്സാസപസ്സാസനിരോധവസേന കായദരഥേ വൂപസന്തേ കായോപി ചിത്തമ്പി ലഹുകം ഹോതി, സരീരം ആകാസേ ലങ്ഘനാകാരപ്പത്തം വിയ ഹോതി.

തസ്സ ഓളാരികേ അസ്സാസപസ്സാസേ നിരുദ്ധേ സുഖുമഅസ്സാസപസ്സാസനിമിത്താരമ്മണം ചിത്തം പവത്തതി, തസ്മിമ്പി നിരുദ്ധേ അപരാപരം തതോ സുഖുമതരസുഖുമതമനിമിത്താരമ്മണം പവത്തതിയേവ. കഥം? യഥാ പുരിസോ മഹതിയാ ലോഹസലാകായ കംസതാളം ആകോടേയ്യ, ഏകപ്പഹാരേന മഹാസദ്ദോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, തസ്സ ഓളാരികസദ്ദാരമ്മണം ചിത്തം പവത്തേയ്യ, നിരുദ്ധേ ഓളാരികേ സദ്ദേ അഥ പച്ഛാ സുഖുമസദ്ദനിമിത്താരമ്മണം, തസ്മിമ്പി നിരുദ്ധേ അപരാപരം തതോ സുഖുമതരസുഖുമതമസദ്ദനിമിത്താരമ്മണം ചിത്തം പവത്തതേവ; ഏവന്തി വേദിതബ്ബം. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘സേയ്യഥാപി കംസേ ആകോടിതേ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൭൧) വിത്ഥാരോ.

യഥാ ഹി അഞ്ഞാനി കമ്മട്ഠാനാനി ഉപരൂപരി വിഭൂതാനി ഹോന്തി, ന തഥാ ഇദം. ഇദം പന ഉപരൂപരി ഭാവേന്തസ്സ ഭാവേന്തസ്സ സുഖുമത്തം ഗച്ഛതി, ഉപട്ഠാനമ്പി ന ഉപഗച്ഛതി. ഏവം അനുപട്ഠഹന്തേ പന തസ്മിം ന തേന ഭിക്ഖുനാ ഉട്ഠായാസനാ ചമ്മഖണ്ഡം പപ്ഫോടേത്വാ ഗന്തബ്ബം. കിം കാതബ്ബം? ‘‘ആചരിയം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി വാ ‘‘നട്ഠം ദാനി മേ കമ്മട്ഠാന’’ന്തി വാ ന വുട്ഠാതബ്ബം, ഇരിയാപഥം വികോപേത്വാ ഗച്ഛതോ ഹി കമ്മട്ഠാനം നവനവമേവ ഹോതി. തസ്മാ യഥാനിസിന്നേനേവ ദേസതോ ആഹരിതബ്ബം.

തത്രായം ആഹരണൂപായോ. തേന ഹി ഭിക്ഖുനാ കമ്മട്ഠാനസ്സ അനുപട്ഠഹനഭാവം ഞത്വാ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖിതബ്ബം – ‘‘ഇമേ അസ്സാസപസ്സാസാ നാമ കത്ഥ അത്ഥി, കത്ഥ നത്ഥി, കസ്സ വാ അത്ഥി, കസ്സ വാ നത്ഥീ’’തി. അഥേവം പടിസഞ്ചിക്ഖതാ ‘‘ഇമേ അന്തോമാതുകുച്ഛിയം നത്ഥി, ഉദകേ നിമുഗ്ഗാനം നത്ഥി, തഥാ അസഞ്ഞീഭൂതാനം മതാനം ചതുത്ഥജ്ഝാനസമാപന്നാനം രൂപാരൂപഭവസമങ്ഗീനം നിരോധസമാപന്നാന’’ന്തി ഞത്വാ ഏവം അത്തനാവ അത്താ പടിചോദേതബ്ബോ – ‘‘നനു ത്വം, പണ്ഡിത, നേവ മാതുകുച്ഛിഗതോ, ന ഉദകേ നിമുഗ്ഗോ, ന അസഞ്ഞീഭൂതോ, ന മതോ, ന ചതുത്ഥജ്ഝാനസമആപന്നോ, ന രൂപാരൂപഭവസമങ്ഗീ, ന നിരോധസമാപന്നോ, അത്ഥിയേവ തേ അസ്സാസപസ്സാസാ, മന്ദപഞ്ഞതായ പന പരിഗ്ഗഹേതും ന സക്കോസീ’’തി. അഥാനേന പകതിഫുട്ഠവസേനേവ ചിത്തം ഠപേത്വാ മനസികാരോ പവത്തേതബ്ബോ. ഇമേ ഹി ദീഘനാസികസ്സ നാസാ പുടം ഘട്ടേന്താ പവത്തന്തി, രസ്സനാസികസ്സ ഉത്തരോട്ഠം. തസ്മാനേന ഇമം നാമ ഠാനം ഘട്ടേന്തീതി നിമിത്തം പട്ഠപേതബ്ബം. ഇമമേവ ഹി അത്ഥവസം പടിച്ച വുത്തം ഭഗവതാ – ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, മുട്ഠസ്സതിസ്സ അസമ്പജാനസ്സ ആനാപാനസ്സതിഭാവനം വദാമീ’’തി (മ. നി. ൩.൧൪൯; സം. നി. ൫.൯൯൨). കിഞ്ചാപി ഹി യംകിഞ്ചി കമ്മട്ഠാനം സതസ്സ സമ്പജാനസ്സേവ സമ്പജ്ജതി, ഇതോ അഞ്ഞം പന മനസികരോന്തസ്സ പാകടം ഹോതി. ഇദം പന ആനാപാനസ്സതികമ്മട്ഠാനം ഗരുകം ഗരുകഭാവനം ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധബുദ്ധപുത്താനം മഹാപുരിസാനമേവ മനസികാരഭൂമിഭൂതം, ന ചേവ ഇത്തരം, ന ച ഇത്തരസത്തസമാസേവിതം. യഥാ യഥാ മനസി കരീയതി, തഥാ തഥാ സന്തഞ്ചേവ ഹോതി സുഖുമഞ്ച. തസ്മാ ഏത്ഥ ബലവതീ സതി ച പഞ്ഞാ ച ഇച്ഛിതബ്ബാ.

യഥാ ഹി മട്ഠസാടകസ്സ തുന്നകരണകാലേ സൂചിപി സുഖുമാ ഇച്ഛിതബ്ബാ, സൂചിപാസവേധനമ്പി തതോ സുഖുമതരം; ഏവമേവ മട്ഠസാടകസദിസസ്സ ഇമസ്സ കമ്മട്ഠാനസ്സ ഭാവനാകാലേ സൂചിപടിഭാഗാ സതിപി സൂചിപാസവേധനപടിഭാഗാ തംസമ്പയുത്താ പഞ്ഞാപി ബലവതീ ഇച്ഛിതബ്ബാ. താഹി ച പന സതിപഞ്ഞാഹി സമന്നാഗതേന ഭിക്ഖുനാ ന തേ അസ്സാസപസ്സാസാ അഞ്ഞത്ര പകതിഫുട്ഠോകാസാ പരിയേസിതബ്ബാ.

യഥാ പന കസ്സകോ കസിം കസിത്വാ ബലിബദ്ദേ മുഞ്ചിത്വാ ഗോചരാഭിമുഖേ കത്വാ ഛായായ നിസിന്നോ വിസ്സമേയ്യ, അഥസ്സ തേ ബലിബദ്ദാ വേഗേന അടവിം പവിസേയ്യും. യോ ഹോതി ഛേകോ കസ്സകോ സോ പുന തേ ഗഹേത്വാ യോജേതുകാമോ ന തേസം അനുപദം ഗന്ത്വാ അടവിം ആഹിണ്ഡതി. അഥ ഖോ രസ്മിഞ്ച പതോദഞ്ച ഗഹേത്വാ ഉജുകമേവ തേസം നിപാതതിത്ഥം ഗന്ത്വാ നിസീദതി വാ നിപജ്ജതി വാ. അഥ തേ ഗോണേ ദിവസഭാഗം ചരിത്വാ നിപാതതിത്ഥം ഓതരിത്വാ ന്ഹത്വാ ച പിവിത്വാ ച പച്ചുത്തരിത്വാ ഠിതേ ദിസ്വാ രസ്മിയാ ബന്ധിത്വാ പതോദേന വിജ്ഝന്തോ ആനേത്വാ യോജേത്വാ പുന കമ്മം കരോതി; ഏവമേവ തേന ഭിക്ഖുനാ ന തേ അസ്സാസപസ്സാസാ അഞ്ഞത്ര പകതിഫുട്ഠോകാസാ പരിയേസിതബ്ബാ. സതിരസ്മിം പന പഞ്ഞാപതോദഞ്ച ഗഹേത്വാ പകതിഫുട്ഠോകാസേ ചിത്തം ഠപേത്വാ മനസികാരോ പവത്തേതബ്ബോ. ഏവഞ്ഹിസ്സ മനസികരോതോ നചിരസ്സേവ തേ ഉപട്ഠഹന്തി, നിപാതതിത്ഥേ വിയ ഗോണാ. തതോ തേന സതിരസ്മിയാ ബന്ധിത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ യോജേത്വാ പഞ്ഞാപതോദേന വിജ്ഝന്തേന പുന കമ്മട്ഠാനം അനുയുഞ്ജിതബ്ബം; തസ്സേവമനുയുഞ്ജതോ നചിരസ്സേവ നിമിത്തം ഉപട്ഠാതി. തം പനേതം ന സബ്ബേസം ഏകസദിസം ഹോതി; അപിച ഖോ കസ്സചി സുഖസമ്ഫസ്സം ഉപ്പാദയമാനോ തൂലപിചു വിയ, കപ്പാസപിചു വിയ, വാതധാരാ വിയ ച ഉപട്ഠാതീതി ഏകച്ചേ ആഹു.

അയം പന അട്ഠകഥാവിനിച്ഛയോ – ഇദഞ്ഹി കസ്സചി താരകരൂപം വിയ, മണിഗുളികാ വിയ, മുത്താഗുളികാ വിയ ച കസ്സചി ഖരസമ്ഫസ്സം ഹുത്വാ കപ്പാസട്ഠി വിയ, സാരദാരുസൂചി വിയ ച കസ്സചി ദീഘപാമങ്ഗസുത്തം വിയ, കുസുമദാമം വിയ, ധൂമസിഖാ വിയ ച കസ്സചി വിത്ഥത മക്കടകസുത്തം വിയ, വലാഹകപടലം വിയ, പദുമപുപ്ഫം വിയ, രഥചക്കം വിയ, ചന്ദമണ്ഡലം വിയ, സൂരിയമണ്ഡലം വിയ ച ഉപട്ഠാതി. തഞ്ച പനേതം യഥാ സമ്ബഹുലേസു ഭിക്ഖൂസു സുത്തന്തം സജ്ഝായിത്വാ നിസിന്നേസു ഏകേന ഭിക്ഖുനാ ‘‘തുമ്ഹാകം കീദിസം ഹുത്വാ ഇദം സുത്തം ഉപട്ഠാതീ’’തി വുത്തേ ഏകോ ‘‘മയ്ഹം മഹതീ പബ്ബതേയ്യാ നദീ വിയ ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതീ’’തി ആഹ. അപരോ ‘‘മയ്ഹം ഏകാ വനരാജി വിയ’’. അഞ്ഞോ ‘‘മയ്ഹം സീതച്ഛായോ സാഖാസമ്പന്നോ ഫലഭാരഭരിതരുക്ഖോ വിയാ’’തി. തേസഞ്ഹി തം ഏകമേവ സുത്തം സഞ്ഞാനാനതായ നാനതോ ഉപട്ഠാതി. ഏവം ഏകമേവ കമ്മട്ഠാനം സഞ്ഞാനാനതായ നാനതോ ഉപട്ഠാതി. സഞ്ഞജഞ്ഹി ഏതം സഞ്ഞാനിദാനം സഞ്ഞാപ്പഭവം തസ്മാ സഞ്ഞാനാനതായ നാനതോ ഉപട്ഠാതീതി വേദിതബ്ബം.

ഏത്ഥ ച അഞ്ഞമേവ അസ്സാസാരമ്മണം ചിത്തം, അഞ്ഞം പസ്സാസാരമ്മണം, അഞ്ഞം നിമിത്താരമ്മണം യസ്സ ഹി ഇമേ തയോ ധമ്മാ നത്ഥി, തസ്സ കമ്മട്ഠാനം നേവ അപ്പനം ന ഉപചാരം പാപുണാതി. യസ്സ പനിമേ തയോ ധമ്മാ അത്ഥി, തസ്സേവ കമ്മട്ഠാനം അപ്പനഞ്ച ഉപചാരഞ്ച പാപുണാതി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘നിമിത്തം അസ്സാസപസ്സാസാ, അനാരമ്മണമേകചിത്തസ്സ;

അജാനതോ ച തയോ ധമ്മേ, ഭാവനാനുപലബ്ഭതി.

‘‘നിമിത്തം അസ്സാസപസ്സാസാ, അനാരമ്മണമേകചിത്തസ്സ;

ജാനതോ ച തയോ ധമ്മേ, ഭാവനാ ഉപലബ്ഭതീ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൨൩൧);

ഏവം ഉപട്ഠിതേ പന നിമിത്തേ തേന ഭിക്ഖുനാ ആചരിയസന്തികം ഗന്ത്വാ ആരോചേതബ്ബം – ‘‘മയ്ഹം, ഭന്തേ, ഏവരൂപം നാമ ഉപട്ഠാതീ’’തി. ആചരിയേന പന ‘‘ഏതം നിമിത്ത’’ന്തി വാ ‘‘ന നിമിത്ത’’ന്തി വാ ന വത്തബ്ബം. ‘‘ഏവം ഹോതി, ആവുസോ’’തി വത്വാ പന ‘‘പുനപ്പുനം മനസി കരോഹീ’’തി വത്തബ്ബോ. ‘‘നിമിത്ത’’ന്തി ഹി വുത്തേ വോസാനം ആപജ്ജേയ്യ; ‘‘ന നിമിത്ത’’ന്തി വുത്തേ നിരാസോ വിസീദേയ്യ. തസ്മാ തദുഭയമ്പി അവത്വാ മനസികാരേയേവ നിയോജേതബ്ബോതി. ഏവം താവ ദീഘഭാണകാ. മജ്ഝിമഭാണകാ പനാഹു – ‘‘നിമിത്തമിദം, ആവുസോ, കമ്മട്ഠാനം പുനപ്പുനം മനസി കരോഹി സപ്പുരിസാതി വത്തബ്ബോ’’തി. അഥാനേന നിമിത്തേയേവ ചിത്തം ഠപേതബ്ബം. ഏവമസ്സായം ഇതോ പഭുതി ഠപനാവസേന ഭാവനാ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം പോരാണേഹി –

‘‘നിമിത്തേ ഠപയം ചിത്തം, നാനാകാരം വിഭാവയം;

ധീരോ അസ്സാസപസ്സാസേ, സകം ചിത്തം നിബന്ധതീ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൨൩൨; പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൧.൧൬൩);

തസ്സേവം നിമിത്തുപട്ഠാനതോ പഭുതി നീവരണാനി വിക്ഖമ്ഭിതാനേവ ഹോന്തി കിലേസാ സന്നിസിന്നാവ സതി ഉപട്ഠിതായേവ, ചിത്തം സമാഹിതമേവ. ഇദഞ്ഹി ദ്വീഹാകാരേഹി ചിത്തം സമാഹിതം നാമ ഹോഹി – ഉപചാരഭൂമിയം വാ നീവരണപ്പഹാനേന, പടിലാഭഭൂമിയം വാ അങ്ഗപാതുഭാവേന. തത്ഥ ‘‘ഉപചാരഭൂമീ’’തി ഉപചാരസമാധി; ‘‘പടിലാഭഭൂമീ’’തി അപ്പനാസമാധി. തേസം കിം നാനാകരണം? ഉപചാരസമാധി കുസലവീഥിയം ജവിത്വാ ഭവങ്ഗം ഓതരതി, അപ്പനാസമാധി ദിവസഭാഗേ അപ്പേത്വാ നിസിന്നസ്സ ദിവസഭാഗമ്പി കുസലവീഥിയം ജവതി, ന ഭവങ്ഗം ഓതരതി. ഇമേസു ദ്വീസു സമാധീസു നിമിത്തപാതുഭാവേന ഉപചാരസമാധിനാ സമാഹിതം ചിത്തം ഹോതി. അഥാനേന തം നിമിത്തം നേവ വണ്ണതോ മനസികാതബ്ബം, ന ലക്ഖണതോ പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം. അപിച ഖോ ഖത്തിയമഹേസിയാ ചക്കവത്തിഗബ്ഭോ വിയ കസ്സകേന സാലിയവഗബ്ഭോ വിയ ച അപ്പമത്തേന രക്ഖിതബ്ബം; രക്ഖിതം ഹിസ്സ ഫലദം ഹോതി.

‘‘നിമിത്തം രക്ഖതോ ലദ്ധ, പരിഹാനി ന വിജ്ജതി;

ആരക്ഖമ്ഹി അസന്തമ്ഹി, ലദ്ധം ലദ്ധം വിനസ്സതീ’’തി.

തത്രായം രക്ഖണൂപായോ – തേന ഭിക്ഖുനാ ആവാസോ, ഗോചരോ, ഭസ്സം, പുഗ്ഗലോ, ഭോജനം, ഉതു, ഇരിയാപഥോതി ഇമാനി സത്ത അസപ്പായാനി വജ്ജേത്വാ താനേവ സത്ത സപ്പായാനി സേവന്തേന പുനപ്പുനം തം നിമിത്തം മനസികാതബ്ബം.

ഏവം സപ്പായസേവനേന നിമിത്തം ഥിരം കത്വാ വുഡ്ഢിം വിരൂള്ഹിം ഗമയിത്വാ വത്ഥുവിസദകിരിയാ, ഇന്ദ്രിയസമത്തപടിപാദനതാ, നിമിത്തകുസലതാ, യസ്മിം സമയേ ചിത്തം സപഗ്ഗഹേതബ്ബ തസ്മിം സമയേ ചിത്തപഗ്ഗണ്ഹനാ, യസ്മിം സമയേ ചിത്തം നിഗ്ഗഹേതബ്ബം തസ്മിം സമയേ ചിത്തനിഗ്ഗണ്ഹനാ, യസ്മിം സമയേ ചിത്തം സമ്പഹംസേതബ്ബം തസ്മിം സമയേ സമ്പഹംസേതബ്ബം തസ്മിം സമയേ ചിത്തസമ്പഹംസനാ, യസ്മിം സമയേ ചിത്തം അജ്ഝുപേക്ഖിതബ്ബം തസ്മിം സമയേ ചിത്തഅജ്ഝുപേക്ഖനാ, അസമാഹിതപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനാ, സമാഹിതപുഗ്ഗലസേവനാ, തദധിമുത്തതാതി ഇമാനി ദസ അപ്പനാകോസല്ലാനി അവിജഹന്തേന യോഗോ കരണീയോ.

തസ്സേവം അനുയുത്തസ്സ വിഹരതോ ഇദാനി അപ്പനാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീതി ഭവങ്ഗം വിച്ഛിന്ദിത്വാ നിമിത്താരമ്മണം മനോദ്വാരാവജ്ജനം ഉപ്പജ്ജതി. തസ്മിഞ്ച നിരുദ്ധേ തദേവാരമ്മണം ഗഹേത്വാ ചത്താരി പഞ്ച വാ ജവനാനി, യേസം പഠമം പരികമ്മം, ദുതിയം ഉപചാരം, തതിയം അനുലോമം, ചതുത്ഥം ഗോത്രഭു, പഞ്ചമം അപ്പനാചിത്തം. പഠമം വാ പരികമ്മഞ്ചേവ ഉപചാരഞ്ച, ദുതിയം അനുലോമം, തതിയം ഗോത്രഭു, ചതുത്ഥം അപ്പനാചിത്തന്തി വുച്ചതി. ചതുത്ഥമേവ ഹി പഞ്ചമം വാ അപ്പേതി, ന ഛട്ഠം സത്തമം വാ ആസന്നഭവങ്ഗപാതത്താ.

ആഭിധമ്മികഗോദത്തത്ഥേരോ പനാഹ – ‘‘ആസേവനപച്ചയേന കുസലാ ധമ്മാ ബലവന്തോ ഹോന്തി; തസ്മാ ഛട്ഠം സത്തമം വാ അപ്പേതീ’’തി. തം അട്ഠകഥാസു പടിക്ഖിത്തം. തത്ഥ പുബ്ബഭാഗചിത്താനി കാമാവചരാനി ഹോന്തി, അപ്പനാചിത്തം പന രൂപാവചരം. ഏവമനേന പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനം, പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതം, ദസലക്ഖണസമ്പന്നം, തിവിധകല്യാണം, പഠമജ്ഝാനം അധിഗതം ഹോതി. സോ തസ്മിംയേവാരമ്മണേ വിതക്കാദയോ വൂപസമേത്വാ ദുതിയതതിയചതുത്ഥജ്ഝാനാനി പാപുണാതി. ഏത്താവതാ ച ഠപനാവസേന ഭാവനായ പരിയോസാനപ്പത്തോ ഹോതി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപകഥാ. വിത്ഥാരോ പന ഇച്ഛന്തേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗതോ ഗഹേതബ്ബോ.

ഏവം പത്തചതുത്ഥജ്ഝാനോ പനേത്ഥ ഭിക്ഖു സല്ലക്ഖണാവിവട്ടനാവസേന കമ്മട്ഠാനം വഡ്ഢേത്വാ പാരിസുദ്ധിം പത്തുകാമോ തദേവ ഝാനം ആവജ്ജനസമാപജ്ജനഅധിട്ഠാനവുട്ഠാനപച്ചവേക്ഖണസങ്ഖാതേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി വസിപ്പത്തം പഗുണം കത്വാ അരൂപപുബ്ബങ്ഗമം വാ രൂപം, രൂപപുബ്ബങ്ഗമം വാ അരൂപന്തി രൂപാരൂപം പരിഗ്ഗഹേത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപേതി. കഥം? സോ ഹി ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ ഝാനങ്ഗാനി പരിഗ്ഗഹേത്വാ തേസം നിസ്സയം ഹദയവത്ഥും തം നിസ്സയാനി ച ഭൂതാനി തേസഞ്ച നിസ്സയം സകലമ്പി കരജകായം പസ്സതി. തതോ ‘‘ഝാനങ്ഗാനി അരൂപം, വത്ഥാദീനി രൂപ’’ന്തി രൂപാരൂപം വവത്ഥപേതി.

അഥ വാ സമാപത്തിതോ വുട്ഠഹിത്വാ കേസാദീസു കോട്ഠാസേസു പഥവീധാതുആദിവസേന ചത്താരി ഭൂതാനി തംനിസ്സിതരൂപാനി ച പരിഗ്ഗഹേത്വാ യഥാപരിഗ്ഗഹിതരൂപാരമ്മണം യഥാപരിഗ്ഗഹിതരൂപവത്ഥുദ്വാരാരമ്മണം വാ സസമ്പയുത്തധമ്മം വിഞ്ഞാണഞ്ച പസ്സതി. തതോ ‘‘ഭൂതാദീനി രൂപം സസമ്പയുത്തധമ്മം വിഞ്ഞാണം അരൂപ’’ന്തി വവത്ഥപേതി.

അഥ വാ സമാപത്തിതോ വുട്ഠഹിത്വാ അസ്സാസപസ്സാസാനം സമുദയോ കരജകായോ ച ചിത്തഞ്ചാതി പസ്സതി. യഥാ ഹി കമ്മാരഗഗ്ഗരിയാ ധമമാനായ ഭസ്തഞ്ച പുരിസസ്സ ച തജ്ജം വായാമം പടിച്ച വാതോ സഞ്ചരതി; ഏവമേവ കായഞ്ച ചിത്തഞ്ച പടിച്ച അസ്സാസപസ്സാസാതി. തതോ അസ്സാസപസ്സാസേ ച കായഞ്ച രൂപം, ചിത്തഞ്ച തംസമ്പയുത്തധമ്മേ ച അരൂപന്തി വവത്ഥപേതി.

ഏവം നാമരൂപം വവത്ഥപേത്വാ തസ്സ പച്ചയം പരിയേസതി, പരിയേസന്തോ ച തം ദിസ്വാ തീസുപി അദ്ധാസു നാമരൂപസ്സ പവത്തിം ആരബ്ഭ കങ്ഖം വിതരതി. വിതിണ്ണകങ്ഖോ കലാപസമ്മസനവസേന തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനായ പുബ്ബഭാഗേ ഉപ്പന്നേ ഓഭാസാദയോ ദസ വിപസ്സനുപക്കിലേസേ പഹായ ഉപക്കിലേസവിമുത്തം പടിപദാഞാണം ‘‘മഗ്ഗോ’’തി വവത്ഥപേത്വാ ഉദയം പഹായ ഭങ്ഗാനുപസ്സനം പത്വാ നിരന്തരം ഭങ്ഗാനുപസ്സനേന ഭയതോ ഉപട്ഠിതേസു സബ്ബസങ്ഖാരേസു നിബ്ബിന്ദന്തോ വിരജ്ജന്തോ വിമുച്ചന്തോ യഥാക്കമം ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗേ പാപുണിത്വാ അരഹത്തഫലേ പതിട്ഠായ ഏകൂനവീസതിഭേദസ്സ പച്ചവേക്ഖണഞാണസ്സ പരിയന്തപ്പത്തോ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യോ ഹോതി. ഏത്താവതാ ചസ്സ ഗണനം ആദിം കത്വാ വിപസ്സനാപരിയോസാനാ ആനാപാനസ്സതിസമാധിഭാവനാ ച സമത്താ ഹോതീതി.

അയം സബ്ബാകാരതോ പഠമചതുക്കവണ്ണനാ.

ഇതരേസു പന തീസു ചതുക്കേസു യസ്മാ വിസും കമ്മട്ഠാനഭാവനാനയോ നാമ നത്ഥി; തസ്മാ അനുപദവണ്ണനാനയേനേവ നേസം അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പീതിപ്പടിസംവേദീതി പീതിം പടിസംവിദിതം കരോന്തോ പാകടം കരോന്തോ അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി. തത്ഥ ദ്വീഹാകാരേഹി പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതി – ആരമ്മണതോ ച അസമ്മോഹതോ ച.

കഥം ആരമ്മണതോ പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതി? സപ്പീതികേ ദ്വേ ഝാനേ സമാപജ്ജതി, തസ്സ സമാപത്തിക്ഖണേ ഝാനപടിലാഭേന ആരമ്മണതോ പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതി ആരമ്മണസ്സ പടിസംവിദിതത്താ.

കഥം അസമ്മോഹതോ? സപ്പീതികേ ദ്വേ ഝാനേ സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ഝാനസമ്പയുത്തകപീതിം ഖയതോ വയതോ സമ്മസതി, തസ്സ വിപസ്സനാക്ഖണേ ലക്ഖണപടിവേധേന അസമ്മോഹതോ പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം പടിസമ്ഭിദായം –

‘‘ദീഘം അസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന സാ പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതി. ദീഘം പസ്സാസവസേന…പേ… രസ്സം അസ്സാസവസേന… രസ്സം പസ്സാസവസേന… സബ്ബകായപ്പടിസംവേദീ അസ്സാസവസേന… സബ്ബകായപ്പടിസംവേദീ പസ്സാസവസേന… പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സാസവസേന… പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം പസ്സാസവസേന ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി, തായ സതിയാ തേന ഞാണേന സാ പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതി. ആവജ്ജതോ സാ പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതി ജാനതോ… പസ്സതോ… പച്ചവേക്ഖതോ… ചിത്തം അധിട്ഠഹതോ… സദ്ധായ അധിമുച്ചതോ… വീരിയം പഗ്ഗണ്ഹതോ… സതിം ഉപട്ഠാപയതോ… ചിത്തം സമാദഹതോ… പഞ്ഞായ പജാനതോ… അഭിഞ്ഞേയ്യം അഭിജാനതോ… പരിഞ്ഞേയ്യം പരിജാനതോ… പഹാതബ്ബം പജഹതോ… ഭാവേതബ്ബം ഭാവയതോ… സച്ഛികാതബ്ബം സച്ഛികരോതോ സാ പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതി. ഏവം സാ പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതീ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൭൨).

ഏതേനേവ നയേന അവസേസപദാനിപി അത്ഥതോ വേദിതബ്ബാനി. ഇദം പനേത്ഥ വിസേസമത്തം. തിണ്ണം ഝാനാനം വസേന സുഖപടിസംവേദിതാ ചതുന്നമ്പി വസേന ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദിതാ വേദിതബ്ബാ. ‘‘ചിത്തസങ്ഖാരോ’’തി വേദനാദയോ ദ്വേ ഖന്ധാ. സുഖപ്പടിസംവേദിപദേ ചേത്ഥ വിപസ്സനാഭൂമിദസ്സനത്ഥം ‘‘സുഖന്തി ദ്വേ സുഖാനി – കായികഞ്ച സുഖം ചേതസികഞ്ചാ’’തി പടിസമ്ഭിദായം വുത്തം. പസ്സമ്ഭയം ചിത്തസങ്ഖാരന്തി ഓളാരികം ഓളാരികം ചിത്തസങ്ഖാരം പസ്സമ്ഭേന്തോ, നിരോധേന്തോതി അത്ഥോ. സോ വിത്ഥാരതോ കായസങ്ഖാരേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. അപിചേത്ഥ പീതിപദേ പീതിസീസേന വേദനാ വുത്താ. സുഖപദേ സരൂപേനേവ വേദനാ. ദ്വീസു ചിത്തസങ്ഖാരപദേസു ‘‘സഞ്ഞാ ച വേദനാ ച ചേതസികാ ഏതേ ധമ്മാ ചിത്തപടിബദ്ധാ ചിത്തസങ്ഖാരാ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൭൪; മ. നി. ൧.൪൬൩) വചനതോ സഞ്ഞാസമ്പയുത്താ വേദനാതി. ഏവം വേദനാനുപസ്സനാനയേന ഇദം ചതുക്കം ഭാസിതന്തി വേദിതബ്ബം.

തതിയചതുക്കേപി ചതുന്നം ഝാനാനം വസേന ചിത്തപടിസംവേദിതാ വേദിതബ്ബാ. അഭിപ്പമോദയം ചിത്തന്തി ചിത്തം മോദേന്തോ പമോദേന്തോ ഹാസേന്തോ പഹാസേന്തോ അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി. തത്ഥ ദ്വീഹാകാരേഹി അഭിപ്പമോദോ ഹോതി – സമാധിവസേന ച വിപസ്സനാവസേന ച.

കഥം സമാധിവസേന? സപ്പീതികേ ദ്വേ ഝാനേ സമാപജ്ജതി, സോ സമാപത്തിക്ഖണേ സമ്പയുത്തായ പീതിയാ ചിത്തം ആമോദേതി പമോദേതി. കഥം വിപസ്സനാവസേന? സപ്പീതികേ ദ്വേ ഝാനേ സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ഝാനസമ്പയുത്തകപീതിം ഖയതോ വയതോ സമ്മസതി; ഏവം വിപസ്സനാക്ഖണേ ഝാനസമ്പയുത്തകപീതിം ആരമ്മണം കത്വാ ചിത്തം ആമോദേതി പമോദേതി. ഏവം പടിപന്നോ ‘‘അഭിപ്പമോദയം ചിത്തം അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീ’’തി വുച്ചതി.

സമാദഹം ചിത്തന്തി പഠമജ്ഝാനാദിവസേന ആരമ്മണേ ചിത്തം സമം ആദഹന്തോ സമം ഠപേന്തോ താനി വാ പന ഝാനാനി സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ഝാനസമ്പയുത്തകചിത്തം ഖയതോ വയതോ സമ്മസതോ വിപസ്സനാക്ഖണേ ലക്ഖണപടിവേധേന ഉപ്പജ്ജതി ഖണികചിത്തേകഗ്ഗതാ; ഏവം ഉപ്പന്നായ ഖണികചിത്തേകഗ്ഗതായ വസേനപി ആരമ്മണേ ചിത്തം സമം ആദഹന്തോ സമം ഠപേന്തോ ‘‘സമാദഹം ചിത്തം അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീ’’തി വുച്ചതി.

വിമോചയം ചിത്തന്തി പഠമജ്ഝാനേന നീവരണേഹി ചിത്തം മോചേന്തോ വിമോചേന്തോ, ദുതിയേന വിതക്കവിചാരേഹി, തതിയേന പീതിയാ, ചതുത്ഥേന സുഖദുക്ഖേഹി ചിത്തം മോചേന്തോ വിമോചേന്തോ. താനി വാ പന ഝാനാനി സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ ഝാനസമ്പയുത്തകചിത്തം ഖയതോ വയതോ സമ്മസതി. സോ വിപസ്സനാക്ഖണേ അനിച്ചാനുപസ്സനായ നിച്ചസഞ്ഞാതോ ചിത്തം മോചേന്തോ വിമോചേന്തോ, ദുക്ഖാനുപസ്സനായ സുഖസഞ്ഞാതോ, അനത്താനുപസ്സനായ അത്തസഞ്ഞാതോ, നിബ്ബിദാനുപസ്സനായ നന്ദിതോ, വിരാഗാനുപസ്സനായ രാഗതോ, നിരോധാനുപസ്സനായ സമുദയതോ, പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനായ ആദാനതോ ചിത്തം മോചേന്തോ വിമോചേന്തോ അസ്സസതി ചേവ പസ്സസതി ച. തേന വുത്തം – ‘‘വിമോചയം ചിത്തം അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീ’’തി. ഏവം ചിത്താനുപസ്സനാവസേന ഇദം ചതുക്കം ഭാസിതന്തി വേദിതബ്ബം.

ചതുത്ഥചതുക്കേ പന അനിച്ചാനുപസ്സീതി ഏത്ഥ താവ അനിച്ചം വേദിതബ്ബം, അനിച്ചതാ വേദിതബ്ബാ, അനിച്ചാനുപസ്സനാ വേദിതബ്ബാ, അനിച്ചാനുപസ്സീ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ‘‘അനിച്ച’’ന്തി പഞ്ചക്ഖന്ധാ. കസ്മാ? ഉപ്പാദവയഞ്ഞഥത്തഭാവാ. ‘‘അനിച്ചതാ’’തി തേസഞ്ഞേവ ഉപ്പാദവയഞ്ഞഥത്തം ഹുത്വാ അഭാവോ വാ നിബ്ബത്താനം തേനേവാകാരേന അഠത്വാ ഖണഭങ്ഗേന ഭേദോതി അത്ഥോ. ‘‘അനിച്ചാനുപസ്സനാ’’തി തസ്സാ അനിച്ചതായ വസേന രൂപാദീസു ‘‘അനിച്ച’’ന്തി അനുപസ്സനാ; ‘‘അനിച്ചാനുപസ്സീ’’തി തായ അനുപസ്സനായ സമന്നാഗതോ; തസ്മാ ഏവം ഭൂതോ അസ്സസന്തോ ച പസ്സസന്തോ ച ഇധ ‘‘അനിച്ചാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമി, പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീ’’തി വേദിതബ്ബോ.

വിരാഗാനുപസ്സീതി ഏത്ഥ പന ദ്വേ വിരാഗാ – ഖയവിരാഗോ ച അച്ചന്തവിരാഗോ ച. തത്ഥ ‘‘ഖയവിരാഗോ’’തി സങ്ഖാരാനം ഖണഭങ്ഗോ; ‘‘അച്ചന്തവിരാഗോ’’തി നിബ്ബാനം; ‘‘വിരാഗാനുപസ്സനാ’’തി തദുഭയദസ്സനവസേന പവത്താ വിപസ്സനാ ച മഗ്ഗോ ച. തായ ദുവിധായപി അനുപസ്സനായ സമന്നാഗതോ ഹുത്വാ അസ്സസന്തോ ച പസ്സസന്തോ ച ‘‘വിരാഗാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീ’’തി വേദിതബ്ബോ. നിരോധാനുപസ്സീപദേപി ഏസേവ നയോ.

പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീതി ഏത്ഥാപി ദ്വേ പടിനിസ്സഗ്ഗാ – പരിച്ചാഗപടിനിസ്സഗ്ഗോ ച പക്ഖന്ദനപടിനിസ്സഗ്ഗോ ച. പടിനിസ്സഗ്ഗോയേവ അനുപസ്സനാ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാ; വിപസ്സനാമഗ്ഗാനമേതം അധിവചനം. വിപസ്സനാ ഹി തദങ്ഗവസേന സദ്ധിം ഖന്ധാഭിസങ്ഖാരേഹി കിലേസേ പരിച്ചജതി, സങ്ഖതദോസദസ്സനേന ച തബ്ബിപരീതേ നിബ്ബാനേ തന്നിന്നതായ പക്ഖന്ദതീതി പരിച്ചാഗപടിനിസ്സഗ്ഗോ ചേവ പക്ഖന്ദനപടിനിസ്സഗ്ഗോ ചാതി വുച്ചതി. മഗ്ഗോ സമുച്ഛേദവസേന സദ്ധിം ഖന്ധാഭിസങ്ഖാരേഹി കിലേസേ പരിച്ചജതി, ആരമ്മണകരണേന ച നിബ്ബാനേ പക്ഖന്ദതീതി പരിച്ചാഗപടിനിസ്സഗ്ഗോ ചേവ പക്ഖന്ദനപടിനിസ്സഗോ ചാതി വുച്ചതി. ഉഭയമ്പി പന പുരിമപുരിമഞാണാനം അനുഅനു പസ്സനതോ അനുപസ്സനാതി വുച്ചതി. തായ ദുവിധായ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനായ സമന്നാഗതോ ഹുത്വാ അസ്സസന്തോ ച പസ്സസന്തോ ച പടിനിസഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീതി വേദിതബ്ബോ. ഏവം ഭാവിതോതി ഏവം സോളസഹി ആകാരേഹി ഭാവിതോ. സേസം വുത്തനയമേവ.

ആനാപാനസ്സതിസമാധികഥാ നിട്ഠിതാ.

൧൬൭. അഥ ഖോ ഭഗവാതിആദിമ്ഹി പന അയം സങ്ഖേപത്ഥോ. ഏവം ഭഗവാ ആനാപാനസ്സതിസമാധികഥായ ഭിക്ഖൂ സമസ്സാസേത്വാ അഥ യം തം തതിയപാരാജികപഞ്ഞത്തിയാ നിദാനഞ്ചേവ പകരണഞ്ച ഉപ്പന്നം ഭിക്ഖൂനം അഞ്ഞമഞ്ഞം ജീവിതാ വോരോപനം, ഏതസ്മിം നിദാനേ ഏതസ്മിം പകരണേ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതേത്വാ പടിപുച്ഛിത്വാ വിഗരഹിത്വാ ച യസ്മാ തത്ഥ അത്തനാ അത്താനം ജീവിതാ വോരോപനം മിഗലണ്ഡികേന ച വോരോപാപനം പാരാജികവത്ഥു ന ഹോതി; തസ്മാ തം ഠപേത്വാ പാരാജികസ്സ വത്ഥുഭൂതം അഞ്ഞമഞ്ഞം ജീവിതാ വോരോപനമേവ ഗഹേത്വാ പാരാജികം പഞ്ഞപേന്തോ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു സഞ്ചിച്ച മനുസ്സവിഗ്ഗഹ’’ന്തിആദിമാഹ. അരിയപുഗ്ഗലമിസ്സകത്താ പനേത്ഥ ‘‘മോഘപുരിസാ’’തി അവത്വാ ‘‘തേ ഭിക്ഖൂ’’തി വുത്തം.

ഏവം മൂലച്ഛേജ്ജവസേന ദള്ഹം കത്വാ തതിയപാരാജികേ പഞ്ഞത്തേ അപരമ്പി അനുപഞ്ഞത്തത്ഥായ മരണവണ്ണസംവണ്ണനവത്ഥു ഉദപാദി, തസ്സുപ്പത്തിദീപനത്ഥം ‘‘ഏവഞ്ചിദം ഭഗവതാ’’തിആദി വുത്തം.

൧൬൮. തത്ഥ പടിബദ്ധചിത്താതി ഛന്ദരാഗേന പടിബദ്ധചിത്താ; സാരത്താ അപേക്ഖവന്തോതി അത്ഥോ. മരണവണ്ണം സംവണ്ണേമാതി ജീവിതേ ആദീനവം ദസ്സേത്വാ മരണസ്സ ഗുണം വണ്ണേമ; ആനിസംസം ദസ്സേമാതി. കതകല്യാണോതിആദീസു അയം പദത്ഥോ – കല്യാണം സുചികമ്മം കതം തയാതി ത്വം ഖോ അസി കതകല്യാണോ. തഥാ കുസലം അനവജ്ജകമ്മം കതം തയാതി കതകുസലോ. മരണകാലേ സമ്പത്തേ യാ സത്താനം ഉപ്പജ്ജതി ഭയസങ്ഖാതാ ഭീരുതാ, തതോ തായനം രക്ഖണകമ്മം കതം തയാതി കതഭീരുത്താണോ പാപം. ലാമകകമ്മം അകതം തയാതി അകതപാപോ. ലുദ്ദം ദാരുണം ദുസ്സീല്യകമ്മം അകതം തയാതി അകതലുദ്ദോ. കിബ്ബിസം സാഹസികകമ്മം ലോഭാദികിലേസുസ്സദം അകതം തയാതി അകതകിബ്ബിസോ. കസ്മാ ഇദം വുച്ചതി? യസ്മാ സബ്ബപ്പകാരമ്പി കതം തയാ കല്യാണം, അകതം തയാ പാപം; തേന തം വദാമ – ‘‘കിം തുയ്ഹം ഇമിനാ രോഗാഭിഭൂതത്താ ലാമകേന പാപകേന ദുക്ഖബഹുലത്താ ദുജ്ജീവിതേന’’. മതം തേ ജീവിതാ സേയ്യോതി തവ മരണം ജീവിതാ സുന്ദരതരം. കസ്മാ? യസ്മാ ഇതോ ത്വം കാലങ്കതോ കതകാലോ ഹുത്വാ കാലം കത്വാ മരിത്വാതി അത്ഥോ. കായസ്സ ഭേദാ…പേ… ഉപപജ്ജിസ്സസി. ഏവം ഉപപന്നോ ച തത്ഥ ദിബ്ബേഹി ദേവലോകേ ഉപ്പന്നേഹി പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി മനാപിയരൂപാദികേഹി പഞ്ചഹി വത്ഥുകാമകോട്ഠാസേഹി സമപ്പിതോ സമങ്ഗീഭൂതോ പരിചരിസ്സസി സമ്പയുത്തോ സമോധാനഗതോ ഹുത്വാ ഇതോ ചിതോ ച ചരിസ്സസി, വിചരിസ്സസി അഭിരമിസ്സസി വാതി അത്ഥോ.

൧൬൯. അസപ്പായാനീതി അഹിതാനി അവുഡ്ഢികരാനി യാനി ഖിപ്പമേവ ജീവിതക്ഖയം പാപേന്തി.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ

൧൭൨. സഞ്ചിച്ചാതി അയം ‘‘സഞ്ചിച്ച മനുസ്സവിഗ്ഗഹ’’ന്തി മാതികായ വുത്തസ്സ സഞ്ചിച്ചപദസ്സ ഉദ്ധാരോ. തത്ഥ സന്തി ഉപസഗ്ഗോ, തേന സദ്ധിം ഉസ്സുക്കവചനമേതം സഞ്ചിച്ചാതി; തസ്സ സഞ്ചേതേത്വാ സുട്ഠു ചേതേത്വാതി അത്ഥോ. യസ്മാ പന യോ സഞ്ചിച്ച വോരോപേതി, സോ ജാനന്തോ സഞ്ജാനന്തോ ഹോതി, തഞ്ചസ്സ വോരോപനം ചേച്ച അഭിവിതരിത്വാ വീതിക്കമോ ഹോതി. തസ്മാ ബ്യഞ്ജനേ ആദരം അകത്വാ അത്ഥമേവ ദസ്സേതും ‘‘ജാനന്തോ സഞ്ജാനന്തോ ചേച്ച അഭിവിതരിത്വാ വീതിക്കമോ’’തി ഏവമസ്സ പദഭാജനം വുത്തം. തത്ഥ ജാനന്തോതി ‘‘പാണോ’’തി ജാനന്തോ. സഞ്ജാനന്തോതി ‘‘ജീവിതാ വോരോപേമീ’’തി സഞ്ജാനന്തോ; തേനേവ പാണജാനനാകാരേന സദ്ധിം ജാനന്തോതി അത്ഥോ. ചേച്ചാതി വധകചേതനാവസേന ചേതേത്വാ പകപ്പേത്വാ. അഭിവിതരിത്വാതി ഉപക്കമവസേന മദ്ദന്തോ നിരാസങ്കചിത്തം പേസേത്വാ. വീതിക്കമോതി ഏവം പവത്തസ്സ യോ വീതിക്കമോ അയം സഞ്ചിച്ചസദ്ദസ്സ സിഖാപ്പത്തോ അത്ഥോതി വുത്തം ഹോതി.

ഇദാനി ‘‘മനുസ്സവിഗ്ഗഹം ജീവിതാ വോരോപേയ്യാ’’തി ഏത്ഥ വുത്തം മനുസ്സത്തഭാവം ആദിതോ പട്ഠായ ദസ്സേതും ‘‘മനുസ്സവിഗ്ഗഹോ നാമാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഗബ്ഭസേയ്യകാനം വസേന സബ്ബസുഖുമഅത്തഭാവദസ്സനത്ഥം ‘‘യം മാതുകുച്ഛിസ്മി’’ന്തി വുത്തം. പഠമം ചിത്തന്തി പടിസന്ധിചിത്തം. ഉപ്പന്നന്തി ജാതം. പഠമം വിഞ്ഞാണം പാതുഭൂതന്തി ഇദം തസ്സേവ വേവചനം. ‘‘മാതുകുച്ഛിസ്മിം പഠമം ചിത്ത’’ന്തി വചനേന ചേത്ഥ സകലാപി പഞ്ചവോകാരപടിസന്ധി ദസ്സിതാ ഹോതി. തസ്മാ തഞ്ച പഠമം ചിത്തം തംസമ്പയുത്താ ച തയോ അരൂപക്ഖന്ധാ തേന സഹ നിബ്ബത്തഞ്ച കലലരൂപന്തി അയം സബ്ബപഠമോ മനുസ്സവിഗ്ഗഹോ. തത്ഥ ‘‘കലലരൂപ’’ന്തി ഇത്ഥിപുരിസാനം കായവത്ഥുഭാവദസകവസേന സമതിംസ രൂപാനി, നപുംസകാനം കായവത്ഥുദസകവസേന വീസതി. തത്ഥ ഇത്ഥിപുരിസാനം കലലരൂപം ജാതിഉണ്ണായ ഏകേന അംസുനാ ഉദ്ധടതേലബിന്ദുമത്തം ഹോതി അച്ഛം വിപ്പസന്നം. വുത്തഞ്ചേതം അട്ഠകഥായം –

‘‘തിലതേലസ്സ യഥാ ബിന്ദു, സപ്പിമണ്ഡോ അനാവിലോ;

ഏവംവണ്ണപ്പടിഭാഗം കലലന്തി പവുച്ചതീ’’തി. (വിഭ. അട്ഠ. ൨൬ പകിണ്ണകകഥാ; സം. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൩൫);

ഏവം പരിത്തകം വത്ഥും ആദിം കത്വാ പകതിയാ വീസവസ്സസതായുകസ്സ സത്തസ്സ യാവ മരണകാലാ ഏത്ഥന്തരേ അനുപുബ്ബേന വുഡ്ഢിപ്പത്തോ അത്തഭാവോ ഏസോ മനുസ്സവിഗ്ഗഹോ നാമ.

ജീവിതാ വോരോപേയ്യാതി കലലകാലേപി താപനമദ്ദനേഹി വാ ഭേസജ്ജസമ്പദാനേന വാ തതോ വാ ഉദ്ധമ്പി തദനുരൂപേന ഉപക്കമേന ജീവിതാ വിയോജേയ്യാതി അത്ഥോ. യസ്മാ പന ജീവിതാ വോരോപനം നാമ അത്ഥതോ ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദനമേവ ഹോതി, തസ്മാ ഏതസ്സ പദഭാജനേ ‘‘ജീവിതിന്ദ്രിയം ഉപച്ഛിന്ദതി ഉപരോധേതി സന്തതിം വികോപേതീ’’തി വുത്തം. തത്ഥ ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ പവേണിഘടനം ഉപച്ഛിന്ദന്തോ ഉപരോധേന്തോ ച ‘‘ജീവിതിന്ദ്രിയം ഉപച്ഛിന്ദതി ഉപരോധേതീ’’തി വുച്ചതി. സ്വായമത്ഥോ ‘‘സന്തതിം വികോപേതീ’’തിപദേന ദസ്സിതോ. വികോപേതീതി വിയോജേതി.

തത്ഥ ദുവിധം ജീവിതിന്ദ്രിയം – രൂപജീവിതിന്ദ്രിയം, അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയഞ്ച. തേസു അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയേ ഉപക്കമോ നത്ഥി, തം വോരോപേതും ന സക്കാ. രൂപജീവിതിന്ദ്രിയേ പന അത്ഥി, തം വോരോപേതും സക്കാ. തം പന വോരോപേന്തോ അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയമ്പി വോരോപേതി. തേനേവ ഹി സദ്ധിം തം നിരുജ്ഝതി തദായത്തവുത്തിതോ. തം പന വോരോപേന്തോ കിം അതീതം വോരോപേതി, അനാഗതം, പച്ചുപ്പന്നന്തി? നേവ അതീതം, ന അനാഗതം, തേസു ഹി ഏകം നിരുദ്ധം ഏകം അനുപ്പന്നന്തി ഉഭപമ്പി അസന്തം, അസന്തത്താ ഉപക്കമോ നത്ഥി, ഉപക്കമസ്സ നത്ഥിതായ ഏകമ്പി വോരോപേതും ന സക്കാ. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘അതീതേ ചിത്തക്ഖണേ ജീവിത്ഥ, ന ജീവതി; ന ജീവിസ്സതി. അനാഗതേ ചിത്തക്ഖണേ ജീവിസ്സതി, ന ജീവിത്ഥ; ന ജീവതി. പച്ചുപ്പന്നേ ചിത്തക്ഖണേ ജീവതി, ന ജീവിത്ഥ; ന ജീവിസ്സതീ’’തി (മഹാനി. ൧൦).

തസ്മാ യത്ഥ ജീവതി തത്ഥ ഉപക്കമോ യുത്തോതി പച്ചുപ്പന്നം വോരോപേതി.

പച്ചുപ്പന്നഞ്ച നാമേതം ഖണപച്ചുപ്പന്നം, സന്തതിപച്ചുപ്പന്നം, അദ്ധാപച്ചുപ്പന്നന്തി തിവിധം. തത്ഥ ‘‘ഖണപച്ചുപ്പന്നം’’ നാമ ഉപ്പാദജരാഭങ്ഗസമങ്ഗി, തം വോരോപേതും ന സക്കാ. കസ്മാ? സയമേവ നിരുജ്ഝനതോ. ‘‘സന്തതിപച്ചുപ്പന്നം’’ നാമ സത്തട്ഠജവനവാരമത്തം സഭാഗസന്തതിവസേന പവത്തിത്വാ നിരുജ്ഝനകം, യാവ വാ ഉണ്ഹതോ ആഗന്ത്വാ ഓവരകം പവിസിത്വാ നിസിന്നസ്സ അന്ധകാരം ഹോതി, സീതതോ വാ ആഗന്ത്വാ ഓവരകേ നിസിന്നസ്സ യാവ വിസഭാഗഉതുപാതുഭാവേന പുരിമകോ ഉതു നപ്പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, ഏത്ഥന്തരേ ‘‘സന്തതിപച്ചുപ്പന്ന’’ന്തി വുച്ചതി. പടിസന്ധിതോ പന യാവ ചുതി, ഏതം ‘‘അദ്ധാപച്ചുപ്പന്നം’’ നാമ. തദുഭയമ്പി വോരോപേതും സക്കാ. കഥം? തസ്മിഞ്ഹി ഉപക്കമേ കതേ ലദ്ധുപക്കമം ജീവിതനവകം നിരുജ്ഝമാനം ദുബ്ബലസ്സ പരിഹീനവേഗസ്സ സന്താനസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. തതോ സന്തതിപച്ചുപ്പന്നം വാ അദ്ധാപച്ചുപ്പന്നം വാ യഥാപരിച്ഛിന്നം കാലം അപത്വാ അന്തരാവ നിരുജ്ഝതി. ഏവം തദുഭയമ്പി വോരോപേതും സക്കാ, തസ്മാ തദേവ സന്ധായ ‘‘സന്തതിം വികോപേതീ’’തി ഇദം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ഇമസ്സ പനത്ഥസ്സ ആവിഭാവത്ഥം പാണോ വേദിതബ്ബോ, പാണാതിപാതോ വേദിതബ്ബോ, പാണാതിപാതി വേദിതബ്ബോ, പാണാതിപാതസ്സ പയോഗോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ‘‘പാണോ’’തി വോഹാരതോ സത്തോ, പരമത്ഥതോ ജീവിതിന്ദ്രിയം. ജീവിതിന്ദ്രിയഞ്ഹി അതിപാതേന്തോ ‘‘പാണം അതിപാതേതീ’’തി വുച്ചതി തം വുത്തപ്പകാരമേവ. ‘‘പാണാതിപാതോ’’തി യായ ചേതനായ ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദകം പയോഗം സമുട്ഠാപേതി, സാ വധകചേതനാ ‘‘പാണാതിപാതോ’’തി വുച്ചതി. ‘‘പാണാതിപാതീ’’തി വുത്തചേതനാസമങ്ഗി പുഗ്ഗലോ ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘പാണാതിപാതസ്സ പയോഗോ’’തി പാണാതിപാതസ്സ ഛപയോഗാ – സാഹത്ഥികോ, ആണത്തികോ, നിസ്സഗ്ഗിയോ, ഥാവരോ, വിജ്ജാമയോ, ഇദ്ധിമയോതി.

തത്ഥ ‘‘സാഹത്ഥികോ’’തി സയം മാരേന്തസ്സ കായേന വാ കായപ്പടിബദ്ധേന വാ പഹരണം. ‘‘ആണത്തികോ’’തി അഞ്ഞം ആണാപേന്തസ്സ ‘‘ഏവം വിജ്ഝിത്വാ വാ പഹരിത്വാ വാ മാരേഹീ’’തി ആണാപനം. ‘‘നിസ്സഗ്ഗിയോ’’തി ദൂരേ ഠിതം മാരേതുകാമസ്സ കായേന വാ കായപ്പടിബദ്ധേന വാ ഉസുസത്തിയന്തപാസാണാദീനം നിസ്സജ്ജനം. ‘‘ഥാവരോ’’തി അസഞ്ചാരിമേന ഉപകരണേന മാരേതുകാമസ്സ ഓപാതഅപസ്സേനഉപനിക്ഖിപനം ഭേസജ്ജസംവിധാനം. തേ ചത്താരോപി പരതോ പാളിവണ്ണനായമേവ വിത്ഥാരതോ ആവിഭവിസ്സന്തി.

വിജ്ജാമയഇദ്ധിമയാ പന പാളിയം അനാഗതാ. തേ ഏവം വേദിതബ്ബാ. സങ്ഖേപതോ ഹി മാരണത്ഥം വിജ്ജാപരിജപ്പനം വിജ്ജാമയോ പയോഗോ. അട്ഠകഥാസു പന ‘‘കതമോ വിജ്ജാമയോ പയോഗോ? ആഥബ്ബണികാ ആഥബ്ബണം പയോജേന്തി; നഗരേ വാ രുദ്ധേ സങ്ഗാമേ വാ പച്ചുപട്ഠിതേ പടിസേനായ പച്ചത്ഥികേസു പച്ചാമിത്തേസു ഈതിം ഉപ്പാദേന്തി, ഉപദ്ദവം ഉപ്പാദേന്തി, രോഗം ഉപ്പാദേന്തി, പജ്ജരകം ഉപ്പാദേന്തി, സൂചികം കരോന്തി, വിസൂചികം കരോന്തി, പക്ഖന്ദിയം കരോന്തി. ഏവം ആഥബ്ബണികാ ആഥബ്ബണം പയോജേന്തി. വിജ്ജാധാരാ വിജ്ജം പരിവത്തേത്വാ നഗരേ വാ രുദ്ധേ…പേ… പക്ഖന്ദിയം കരോന്തീ’’തി ഏവം വിജ്ജാമയം പയോഗം ദസ്സേത്വാ ആഥബ്ബണികേഹി ച വിജ്ജാധരേഹി ച മാരിതാനം ബഹൂനി വത്ഥൂനി വുത്താനി, കിം തേഹി! ഇദഞ്ഹേത്ഥ ലക്ഖണം മാരണായ വിജ്ജാപരിജപ്പനം വിജ്ജാമയോ പയോഗോതി.

കമ്മവിപാകജായ ഇദ്ധിയാ പയോജനം ഇദ്ധിമയോ പയോഗോ. കമ്മവിപാകജിദ്ധി ച നാമേസാ നാഗാനം നാഗിദ്ധി, സുപണ്ണാനം സുപണ്ണിദ്ധി, യക്ഖാനം യക്ഖിദ്ധി, ദേവാനം ദേവിദ്ധി, രാജൂനം രാജിദ്ധീതി ബഹുവിധാ. തത്ഥ ദിട്ഠദട്ഠഫുട്ഠവിസാനം നാഗാനം ദിസ്വാ ഡംസിത്വാ ഫുസിത്വാ ച പരൂപഘാതകരണേ ‘‘നാഗിദ്ധി’’ വേദിതബ്ബാ. സുപണ്ണാനം മഹാസമുദ്ദതോ ദ്വത്തിബ്യാമസതപ്പമാണനാഗുദ്ധരണേ ‘‘സുപണ്ണിദ്ധി’’ വേദിതബ്ബാ. യക്ഖാ പന നേവ ആഗച്ഛന്താ ന പഹരന്താ ദിസ്സന്തി, തേഹി പഹടസത്താ പന തസ്മിംയേവ ഠാനേ മരന്തി, തത്ര തേസം ‘‘യക്ഖിദ്ധി’’ ദട്ഠബ്ബാ. വേസ്സവണസ്സ സോതാപന്നകാലതോ പുബ്ബേ നയനാവുധേന ഓലോകിതകുമ്ഭണ്ഡാനം മരണേ അഞ്ഞേസഞ്ച ദേവാനം യഥാസകം ഇദ്ധാനുഭാവേ ‘‘ദേവിദ്ധി’’ വേദിതബ്ബാ. രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ സപരിസസ്സ ആകാസഗമനാദീസു, അസോകസ്സ ഹേട്ഠാ ഉപരി ച യോജനേ ആണാപവത്തനാദീസു, പിതുരഞ്ഞോ ച സീഹളനരിന്ദസ്സ ദാഠാകോടനേന ചൂളസുമനകുടുമ്ബിയസ്സമരണേ ‘‘രാജിദ്ധി’’ ദട്ഠബ്ബാതി.

കേചി പന ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ഇദ്ധിമാ ചേതോവസിപ്പത്തോ അഞ്ഞിസ്സാ കുച്ഛിഗതം ഗബ്ഭം പാപകേന മനസാഅനുപേക്ഖിതാ ഹോതി ‘അഹോ വതായം കുച്ഛിഗതോ ഗബ്ഭോ ന സോത്ഥിനാ അഭിനിക്ഖമേയ്യാ’തി. ഏവമ്പി ഭിക്ഖവേ കുലുമ്ബസ്സ ഉപഘാതോ ഹോതീ’’തി ആദികാനി സുത്താനി ദസ്സേത്വാ ഭാവനാമയിദ്ധിയാപി പരൂപഘാതകമ്മം വദന്തി; സഹ പരൂപഘാതകരണേന ച ആദിത്തഘരൂപരിഖിത്തസ്സ ഉദകഘടസ്സ ഭേദനമിവ ഇദ്ധിവിനാസഞ്ച ഇച്ഛന്തി; തം തേസം ഇച്ഛാമത്തമേവ. കസ്മാ? യസ്മാ കുസലവേദനാവിതക്കപരിത്തത്തികേഹി ന സമേതി. കഥം? അയഞ്ഹി ഭാവനാമയിദ്ധി നാമ കുസലത്തികേ കുസലാ ചേവ അബ്യാകതാ ച, പാണാതിപാതോ അകുസലോ. വേദനാത്തികേ അദുക്ഖമസുഖസമ്പയുത്താ പാണാതിപാതോ ദുക്ഖസമ്പയുത്തോ. വിതക്കത്തികേ അവിതക്കാവിചാരാ, പാണാതിപാതോ സവിതക്കസവിചാരോ. പരിത്തത്തികേ മഹഗ്ഗതാ, പാണാതിപാതോ പരിത്തോതി.

സത്ഥഹാരകം വാസ്സ പരിയേസേയ്യാതി ഏത്ഥ ഹരതീതി ഹാരകം. കിം ഹരതി? ജീവിതം. അഥ വാ ഹരിതബ്ബന്തി ഹാരകം; ഉപനിക്ഖിപിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. സത്ഥഞ്ച തം ഹാരകഞ്ചാതി സത്ഥഹാരകം. അസ്സാതി മനുസ്സവിഗ്ഗഹസ്സ. പരിയേസേയ്യാതി യഥാ ലഭതി തഥാ കരേയ്യ; ഉപനിക്ഖിപേയ്യാതി അത്ഥോ. ഏതേന ഥാവരപ്പയോഗം ദസ്സേതി. ഇതരഥാ ഹി പരിയിട്ഠമത്തേനേവ പാരാജികോ ഭവേയ്യ; ന ചേതം യുത്തം. പാളിയം പന സബ്ബം ബ്യഞ്ജനം അനാദിയിത്വാ യം ഏത്ഥ ഥാവരപ്പയോഗസങ്ഗഹിതം സത്ഥം, തദേവ ദസ്സേതും ‘‘അസിം വാ…പേ… രജ്ജും വാ’’തി പദഭാജനം വുത്തം.

തത്ഥ സത്ഥന്തി വുത്താവസേസം യംകിഞ്ചി സമുഖം വേദിതബ്ബം. ലഗുളപാസാണവിസരജ്ജൂനഞ്ച ജീവിതവിനാസനഭാവതോ സത്ഥസങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. മരണവണ്ണം വാതി ഏത്ഥ യസ്മാ ‘‘കിം തുയ്ഹിമിനാ പാപകേന ദുജ്ജീവിതേന, യോ ത്വം ന ലഭസി പണീതാനി ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിതു’’ന്തിആദിനാ നയേന ജീവിതേ ആദീനവം ദസ്സേന്തോപി ‘‘ത്വം ഖോസി ഉപാസക കതകല്യാണോ…പേ… അകതം തയാ പാപം, മതം തേ ജീവിതാ സേയ്യോ, ഇതോ ത്വം കാലങ്കതോ പരിചരിസ്സസി അച്ഛരാപരിവുതോ നന്ദനവനേ സുഖപ്പത്തോ വിഹരിസ്സസീ’’തിആദിനാ നയേന മരണേ വണ്ണം ഭണന്തോപി മരണവണ്ണമേവ സംവണ്ണേതി. തസ്മാ ദ്വിധാ ഭിന്ദിത്വാ പദഭാജനം വുത്തം – ‘‘ജീവിതേ ആദീനവം ദസ്സേതി, മരണേ വണ്ണം ഭണതീ’’തി.

മരണായ വാ സമാദപേയ്യാതി മരണത്ഥായ ഉപായം ഗാഹാപേയ്യ. സത്ഥം വാ ആഹരാതി ആദീസു ച യമ്പി ന വുത്തം ‘‘സോബ്ഭേ വാ നരകേ വാ പപാതേ വാ പപതാ’’തിആദി, തം സബ്ബം പരതോ വുത്തനയത്താ അത്ഥതോ വുത്തമേവാതി വേദിതബ്ബം. ന ഹി സക്കാ സബ്ബം സരൂപേനേവ വത്തും.

ഇതി ചിത്തമനോതി ഇതിചിത്തോ ഇതിമനോ; ‘‘മതം തേ ജീവിതാ സേയ്യോ’’തി ഏത്ഥ വുത്തമരണചിത്തോ മരണമനോതി അത്ഥോ. യസ്മാ പനേത്ഥ മനോ ചിത്തസദ്ദസ്സ അത്ഥദീപനത്ഥം വുത്തോ, അത്ഥതോ പനേതം ഉഭയമ്പി ഏകമേവ, തസ്മാ തസ്സ അത്ഥതോ അഭേദം ദസ്സേതും ‘‘യം ചിത്തം തം മനോ, യം മനോ തം ചിത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഇതിസദ്ദം പന ഉദ്ധരിത്വാപി ന താവ അത്ഥോ വുത്തോ. ചിത്തസങ്കപ്പോതി ഇമസ്മിം പദേ അധികാരവസേന ഇതിസദ്ദോ ആഹരിതബ്ബോ. ഇദഞ്ഹി ‘‘ഇതിചിത്തസങ്കപ്പോ’’തി ഏവം അവുത്തമ്പി അധികാരതോ വുത്തമേവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. തഥാ ഹിസ്സ തമേവഅത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘മരണസഞ്ഞീ’’തിആദിമാഹ. യസ്മാ ചേത്ഥ ‘‘സങ്കപ്പോ’’തി നയിദം വിതക്കസ്സ നാമം. അഥ ഖോ സംവിദഹനമത്തസ്സേതം അധിവചനം. തഞ്ച സംവിദഹനം ഇമസ്മിം അത്ഥേ സഞ്ഞാചേതനാധിപ്പായേഹി സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി. തസ്മാ ചിത്തോ നാനപ്പകാരകോ സങ്കപ്പോ അസ്സാതി ചിത്തസങ്കപ്പോതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. തഥാ ഹിസ്സ പദഭാജനമ്പി സഞ്ഞാചേതനാധിപ്പായവസേന വുത്തം. ഏത്ഥ ച ‘‘അധിപ്പായോ’’തി വിതക്കോ വേദിതബ്ബോ.

ഉച്ചാവചേഹി ആകാരേഹീതി മഹന്താമഹന്തേഹി ഉപായേഹി. തത്ഥ മരണവണ്ണസംവണ്ണനേ താവ ജീവിതേ ആദീനവദസ്സനവസേന അവചാകാരതാ മരണേ വണ്ണഭണനവസേന ഉച്ചാകാരതാ വേദിതബ്ബാ. സമാദപനേ പന മുട്ഠിജാണുനിപ്ഫോടനാദീഹി മരണസമാദപനവസേന ഉച്ചാകാരതാ, ഏകതോ ഭുഞ്ജന്തസ്സ നഖേ വിസം പക്ഖിപിത്വാ മരണാദിസമാദപനവസേന അവചാകാരതാ വേദിതബ്ബാ.

സോബ്ഭേ വാ നരകേ വാ പപാതേ വാതി ഏത്ഥ സോബ്ഭോ നാമ സമന്തതോ ഛിന്നതടോ ഗമ്ഭീരോ ആവാടോ. നരകോ നാമ തത്ഥ തത്ഥ ഫലന്തിയാ ഭൂമിയാ സയമേവ നിബ്ബത്താ മഹാദരീ, യത്ഥ ഹത്ഥീപി പതന്തി, ചോരാപി നിലീനാ തിട്ഠന്തി. പപാതോതി പബ്ബതന്തരേ വാ ഥലന്തരേ വാ ഏകതോ ഛിന്നോ ഹോതി. പുരിമേ ഉപാദായാതി മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിത്വാ അദിന്നഞ്ച ആദിയിത്വാ പാരാജികം ആപത്തിം ആപന്നേ പുഗ്ഗലേ ഉപാദായ. സേസം പുബ്ബേ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥത്താ ച പാകടമേവാതി.

൧൭൪. ഏവം ഉദ്ദിട്ഠസിക്ഖാപദം പദാനുക്കമേന വിഭജിത്വാ ഇദാനി യസ്മാ ഹേട്ഠാ പദഭാജനീയമ്ഹി സങ്ഖേപേനേവ മനുസ്സവിഗ്ഗഹപാരാജികം ദസ്സിതം, ന വിത്ഥാരേന ആപത്തിം ആരോപേത്വാ തന്തി ഠപിതാ. സങ്ഖേപദസ്സിതേ ച അത്ഥേ ന സബ്ബാകാരേനേവ ഭിക്ഖൂ നയം ഗഹേതും സക്കോന്തി, അനാഗതേ ച പാപപുഗ്ഗലാനമ്പി ഓകാസോ ഹോതി, തസ്മാ ഭിക്ഖൂനഞ്ച സബ്ബാകാരേന നയഗ്ഗഹണത്ഥം അനാഗതേ ച പാപപുഗ്ഗലാനം ഓകാസപടിബാഹനത്ഥം പുന ‘‘സാമം അധിട്ഠായാ’’തിആദിനാ നയേന മാതികം ഠപേത്വാ വിത്ഥാരതോ മനുസ്സവിഗ്ഗഹപാരാജികം ദസ്സേന്തോ ‘‘സാമന്തി സയം ഹനതീ’’തിആദിമാഹ.

തത്രായം അനുത്താനപദവണ്ണനായ സദ്ധിം വിനിച്ഛയകഥാ – കായേനാതി ഹത്ഥേന വാ പാദേന വാ മുട്ഠിനാ വാ ജാണുനാ വാ യേന കേനചി അങ്ഗപച്ചങ്ഗേന. കായപടിബദ്ധേനാതി കായതോ അമോചിതേന അസിആദിനാ പഹരണേന. നിസ്സഗ്ഗിയേനാതി കായതോ ച കായപടിബദ്ധതോ ച മോചിതേന ഉസുസത്തിആദിനാ. ഏത്താവതാ സാഹത്ഥികോ ച നിസ്സഗ്ഗിയോ ചാതി ദ്വേ പയോഗാ വുത്താ ഹോന്തി.

തത്ഥ ഏകമേകോ ഉദ്ദിസ്സാനുദ്ദിസ്സഭേദതോ ദുവിധോ. തത്ഥ ഉദ്ദേസികേ യം ഉദ്ദിസ്സ പഹരതി, തസ്സേവ മരണേന കമ്മുനാ ബജ്ഝതി. ‘‘യോ കോചി മരതൂ’’തി ഏവം അനുദ്ദേസികേ പഹാരപ്പച്ചയാ യസ്സ കസ്സചി മരണേന കമ്മുനാ ബജ്ഝതി. ഉഭയഥാപി ച പഹരിതമത്തേ വാ മരതു പച്ഛാ വാ തേനേവ രോഗേന, പഹരിതമത്തേയേവ കമ്മുനാ ബജ്ഝതി. മരണാധിപ്പായേന ച പഹാരം ദത്വാ തേന അമതസ്സ പുന അഞ്ഞചിത്തേന പഹാരേ ദിന്നേ പച്ഛാപി യദി പഠമപ്പഹാരേനേവ മരതി, തദാ ഏവ കമ്മുനാ ബദ്ധോ. അഥ ദുതിയപ്പഹാരേന മരതി, നത്ഥി പാണാതിപാതോ. ഉഭയേഹി മതേപി പഠമപ്പഹാരേനേവ കമ്മുനാ ബദ്ധോ. ഉഭയേഹി അമതേ നേവത്ഥി പാണാതിപാതോ. ഏസ നയോ ബഹൂഹിപി ഏകസ്സ പഹാരേ ദിന്നേ. തത്രാപി ഹി യസ്സ പഹാരേന മരതി, തസ്സേവ കമ്മുനാ ബദ്ധോ ഹോതീതി.

കമ്മാപത്തിബ്യത്തിഭാവത്ഥഞ്ചേത്ഥ ഏളകചതുക്കമ്പി വേദിതബ്ബം. യോ ഹി ഏളകം ഏകസ്മിം ഠാനേ നിപന്നം ഉപധാരേതി ‘‘രത്തിം ആഗന്ത്വാ വധിസ്സാമീ’’തി. ഏളകസ്സ ച നിപന്നോകാസേ തസ്സ മാതാ വാ പിതാ വാ അരഹാ വാ പണ്ഡുകാസാവം പാരുപിത്വാ നിപന്നോ ഹോതി. സോ രത്തിഭാഗേ ആഗന്ത്വാ ‘‘ഏളകം മാരേമീ’’തി മാതരം വാ പിതരം വാ അരഹന്തം വാ മാരേതി. ‘‘ഇമം വത്ഥും മാരേമീ’’തി ചേതനായ അത്ഥിഭാവതോ ഘാതകോ ച ഹോതി, അനന്തരിയകമ്മഞ്ച ഫുസതി, പാരാജികഞ്ച ആപജ്ജതി. അഞ്ഞോ കോചി ആഗന്തുകോ നിപന്നോ ഹോതി, ‘‘ഏളകം മാരേമീ’’തി തം മാരേതി, ഘാതകോ ച ഹോതി പാരാജികഞ്ച ആപജ്ജതി, ആനന്തരിയം ന ഫുസതി. യക്ഖോ വാ പേതോ വാ നിപന്നോ ഹോതി, ‘‘ഏളകം മാരേമീ’’തി തം മാരേതി ഘാതകോവ ഹോതി, ന ചാനന്തരിയം ഫുസതി, ന ച പാരാജികം ആപജ്ജതി, ഥുല്ലച്ചയം പന ഹോതി. അഞ്ഞോ കോചി നിപന്നോ നത്ഥി, ഏളകോവ ഹോതി തം മാരേതി, ഘാതകോ ച ഹോതി, പാചിത്തിയഞ്ച ആപജ്ജതി. ‘‘മാതാപിതുഅരഹന്താനം അഞ്ഞതരം മാരേമീ’’തി തേസംയേവ അഞ്ഞതരം മാരേതി, ഘാതകോ ച ഹോതി, ആനന്തരിയഞ്ച ഫുസതി, പാരാജികഞ്ച ആപജ്ജതി. ‘‘തേസം അഞ്ഞതരം മാരേസ്സാമീ’’തി അഞ്ഞം ആഗന്തുകം മാരേതി, യക്ഖം വാ പേതം വാ മാരേതി, ഏളകം വാ മാരേതി, പുബ്ബേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബം. ഇധ പന ചേതനാ ദാരുണാ ഹോതീതി.

അഞ്ഞാനിപി ഏത്ഥ പലാലപുഞ്ജാദിവത്ഥൂനി വേദിതബ്ബാനി. യോ ഹി ‘‘ലോഹിതകം അസിം വാ സത്തിം വാ പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി പലാലപുഞ്ജേ പവേസേന്തോ തത്ഥ നിപന്നം മാതരം വാ പിതരം വാ അരഹന്തം വാ ആഗന്തുകപുരിസം വാ യക്ഖം വാ പേതം വാ തിരച്ഛാനഗതം വാ മാരേതി, വോഹാരവസേന ‘‘ഘാതകോ’’തി വുച്ചതി, വധകചേതനായ പന അഭാവതോ നേവ കമ്മം ഫുസതി, ന ആപത്തിം ആപജ്ജതി. യോ പന ഏവം പവേസേന്തോ സരീരസമ്ഫസ്സം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘സത്തോ മഞ്ഞേ അബ്ഭന്തരഗതോ മരതൂ’’തി പവേസേത്വാ മാരേതി, തസ്സ തേസം വത്ഥൂനം അനുരൂപേന കമ്മബദ്ധോ ച ആപത്തി ച വേദിതബ്ബാ. ഏസ നയോ തത്ഥ നിദഹനത്ഥം പവേസേന്തസ്സാപി വനപ്പഗുമ്ബാദീസു ഖിപന്തസ്സാപി.

യോപി ‘‘ചോരം മാരേമീ’’തി ചോരവേസേന ഗച്ഛന്തം പിതരം മാരേതി, ആനന്തരിയഞ്ച ഫുസതി, പാരാജികോ ച ഹോതി. യോ പന പരസേനായ അഞ്ഞഞ്ച യോധം പിതരഞ്ച കമ്മം കരോന്തേ ദിസ്വാ യോധസ്സ ഉസും ഖിപതി, ‘‘ഏതം വിജ്ഝിത്വാ മമ പിതരം വിജ്ഝിസ്സതീ’’തി യഥാധിപ്പായം ഗതേ പിതുഘാതകോ ഹോതി. ‘‘യോധേ വിദ്ധേ മമ പിതാ പലായിസ്സതീ’’തി ഖിപതി, ഉസു അയഥാധിപ്പായം ഗന്ത്വാ പിതരം മാരേതി, വോഹാരവസേന ‘‘പിതുഘാതകോ’’തി വുച്ചതി; ആനന്തരിയം പന നത്ഥീതി.

അധിട്ഠഹിത്വാതി സമീപേ ഠത്വാ. ആണാപേതീതി ഉദ്ദിസ്സ വാ അനുദ്ദിസ്സ വാ ആണാപേതി. തത്ഥ പരസേനായ പച്ചുപട്ഠിതായ അനുദ്ദിസ്സേവ ‘‘ഏവം വിജ്ഝ, ഏവം പഹര, ഏവം ഘാതേഹീ’’തി ആണത്തേ യത്തകേ ആണത്തോ ഘാതേതി, തത്തകാ ഉഭിന്നം പാണാതിപാതാ. സചേ തത്ഥ ആണാപകസ്സ മാതാപിതരോ ഹോന്തി, ആനന്തരിയമ്പി ഫുസതി. സചേ ആണത്തസ്സേവ മാതാപിതരോ, സോവ ആനന്തരിയം ഫുസതി. സചേ അരഹാ ഹോതി, ഉഭോപി ആനന്തരിയം ഫുസന്തി. ഉദ്ദിസിത്വാ പന ‘‘ഏതം ദീഘം രസ്സം രത്തകഞ്ചുകം നീലകഞ്ചുകം ഹത്ഥിക്ഖന്ധേ നിസിന്നം മജ്ഝേ നിസിന്നം വിജ്ഝ പഹര ഘാതേഹീ’’തി ആണത്തേ സചേ സോ തമേവ ഘാതേതി, ഉഭിന്നമ്പി പാണാതിപാതോ; ആനന്തരിയവത്ഥുമ്ഹി ച ആനന്തരിയം. സചേ അഞ്ഞം മാരേതി, ആണാപകസ്സ നത്ഥി പാണാതിപാതോ. ഏതേന ആണത്തികോ പയോഗോ വുത്തോ ഹോതി. തത്ഥ –

വത്ഥും കാലഞ്ച ഓകാസം, ആവുധം ഇരിയാപഥം;

തുലയിത്വാ പഞ്ച ഠാനാനി, ധാരേയ്യത്ഥം വിചക്ഖണോ.

അപരോ നയോ –

വത്ഥു കാലോ ച ഓകാസോ, ആവുധം ഇരിയാപഥോ;

കിരിയാവിസേസോതി ഇമേ, ഛ ആണത്തിനിയാമകാ.

തത്ഥ ‘‘വത്ഥൂ’’തി മാരേതബ്ബോ സത്തോ. ‘‘കാലോ’’തി പുബ്ബണ്ഹസായന്ഹാദികാലോ ച യോബ്ബനഥാവരിയാദികാലോ ച. ‘‘ഓകാസോ’’തി ഗാമോ വാ വനം വാ ഗേഹദ്വാരം വാ ഗേഹമജ്ഝം വാ രഥികാ വാ സിങ്ഘാടകം വാതി ഏവമാദി. ‘‘ആവുധ’’ന്തി അസി വാ ഉസു വാ സത്തി വാതി ഏവമാദി. ‘‘ഇരിയാപഥോ’’തി മാരേതബ്ബസ്സ ഗമനം വാ നിസജ്ജാ വാതി ഏവമാദി. ‘‘കിരിയാവിസേസോ’’തി വിജ്ഝനം വാ ഛേദനം വാ ഭേദനം വാ സങ്ഖമുണ്ഡകം വാതി ഏവമാദി.

യദി ഹി വത്ഥും വിസംവാദേത്വാ ‘‘യം മാരേഹീ’’തി ആണത്തോ തതോ അഞ്ഞം മാരേതി, ‘‘പുരതോ പഹരിത്വാ മാരേഹീ’’തി വാ ആണത്തോ പച്ഛതോ വാ പസ്സതോ വാ അഞ്ഞസ്മിം വാ പദേസേ പഹരിത്വാ മാരേതി. ആണാപകസ്സ നത്ഥി കമ്മബന്ധോ; ആണത്തസ്സേവ കമ്മബന്ധോ. അഥ വത്ഥും അവിസംവാദേത്വാ യഥാണത്തിയാ മാരേതി, ആണാപകസ്സ ആണത്തിക്ഖണേ ആണത്തസ്സ ച മാരണക്ഖണേതി ഉഭയേസമ്പി കമ്മബന്ധോ. വത്ഥുവിസേസേന പനേത്ഥ കമ്മവിസേസോ ച ആപത്തിവിസേസോ ച ഹോതീതി. ഏവം താവ വത്ഥുമ്ഹി സങ്കേതവിസങ്കേതതാ വേദിതബ്ബാ.

കാലേ പന യോ ‘‘അജ്ജ സ്വേ’’തി അനിയമേത്വാ ‘‘പുബ്ബണ്ഹേ മാരേഹീ’’തി ആണത്തോ യദാ കദാചി പുബ്ബണ്ഹേ മാരേതി, നത്ഥി വിസങ്കേതോ. യോ പന ‘‘അജ്ജ പുബ്ബണ്ഹേ’’തി വുത്തോ മജ്ഝന്ഹേ വാ സായന്ഹേ വാ സ്വേ വാ പുബ്ബണ്ഹേ മാരേതി. വിസങ്കേതോ ഹോതി, ആണാപകസ്സ നത്ഥി കമ്മബന്ധോ. പുബ്ബണ്ഹേ മാരേതും വായമന്തസ്സ മജ്ഝന്ഹേ ജാതേപി ഏസേവ നയോ. ഏതേന നയേന സബ്ബകാലപ്പഭേദേസു സങ്കേതവിസങ്കേതതാ വേദിതബ്ബാ.

ഓകാസേപി യോ ‘‘ഏതം ഗാമേ ഠിതം മാരേഹീ’’തി അനിയമേത്വാ ആണത്തോ തം യത്ഥ കത്ഥചി മാരേതി, നത്ഥി വിസങ്കേതോ. യോ പന ‘‘ഗാമേയേവാ’’തി നിയമേത്വാ ആണത്തോ വനേ മാരേതി, തഥാ ‘‘വനേ’’തി ആണത്തോ ഗാമേ മാരേതി. ‘‘അന്തോഗേഹദ്വാരേ’’തി ആണത്തോ ഗേഹമജ്ഝേ മാരേതി, വിസങ്കേതോ. ഏതേന നയേന സബ്ബോകാസഭേദേസു സങ്കേതവിസങ്കേതതാ വേദിതബ്ബാ.

ആവുധേപി യോ ‘‘അസിനാ വാ ഉസുനാ വാ’’തി അനിയമേത്വാ ‘‘ആവുധേന മാരേഹീ’’തി ആണത്തോ യേന കേനചി ആവുധേന മാരേതി, നത്ഥി വിസങ്കേതോ. യോ പന ‘‘അസിനാ’’തി വുത്തോ ഉസുനാ, ‘‘ഇമിനാ വാ അസിനാ’’തി വുത്തോ അഞ്ഞേന അസിനാ മാരേതി. ഏതസ്സേവ വാ അസിസ്സ ‘‘ഇമായ ധാരായ മാരേഹീ’’തി വുത്തോ ഇതരായ വാ ധാരായ തലേന വാ തുണ്ഡേന വാ ഥരുനാ വാ മാരേതി, വിസങ്കേതോ. ഏതേന നയേന സബ്ബആവുധഭേദേസു സങ്കേതവിസങ്കേതതാ വേദിതബ്ബാ.

ഇരിയാപഥേ പന യോ ‘‘ഏതം ഗച്ഛന്തം മാരേഹീ’’തി വദതി, ആണത്തോ ച നം സചേ ഗച്ഛന്തം മാരേതി, നത്ഥി വിസങ്കേതോ. ‘‘ഗച്ഛന്തമേവ മാരേഹീ’’തി വുത്തോ പന സചേ നിസിന്നം മാരേതി. ‘‘നിസിന്നമേവ വാ മാരേഹീ’’തി വുത്തോ ഗച്ഛന്തം മാരേതി, വിസങ്കേതോ ഹോതി. ഏതേന നയേന സബ്ബഇരിയാപഥഭേദേസു സങ്കേതവിസങ്കേതതാ വേദിതബ്ബാ.

കിരിയാവിസേസേപി യോ ‘‘വിജ്ഝിത്വാ മാരേഹീ’’തി വുത്തോ വിജ്ഝിത്വാവ മാരേതി, നത്ഥി വിസങ്കേതോ. യോ പന ‘‘വിജ്ഝിത്വാ മാരേഹീ’’തി വുത്തോ ഛിന്ദിത്വാ മാരേതി, വിസങ്കേതോ. ഏതേന നയേന സബ്ബകിരിയാവിസേസഭേദേസു സങ്കേതവിസങ്കേതതാ വേദിതബ്ബാ.

യോ പന ലിങ്ഗവസേന ‘‘ദീഘം രസ്സം കാളം ഓദാതം കിസം ഥൂലം മാരേഹീ’’തി അനിയമേത്വാ ആണാപേതി, ആണത്തോ ച യംകിഞ്ചി താദിസം മാരേതി, നത്ഥി വിസങ്കേതോ ഉഭിന്നം പാരാജികം. അഥ പന സോ അത്താനം സന്ധായ ആണാപേതി, ആണത്തോ ച ‘‘അയമേവ ഈദിസോ’’തി ആണാപകമേവ മാരേതി, ആണാപകസ്സ ദുക്കടം, വധകസ്സ പാരാജികം. ആണാപകോ അത്താനം സന്ധായ ആണാപേതി, ഇതരോ അഞ്ഞം താദിസം മാരേതി, ആണാപകോ മുച്ചതി, വധകസ്സേവ പാരാജികം. കസ്മാ? ഓകാസസ്സ അനിയമിതത്താ. സചേ പന അത്താനം സന്ധായ ആണാപേന്തോപി ഓകാസം നിയമേതി, ‘‘അസുകസ്മിം നാമ രത്തിട്ഠാനേ വാ ദിവാട്ഠാനേ വാ ഥേരാസനേ വാ നവാസനേ വാ മജ്ഝിമാസനേ വാ നിസിന്നം ഏവരൂപം നാമ മാരേഹീ’’തി. തത്ഥ ച അഞ്ഞോ നിസിന്നോ ഹോതി, സചേ ആണത്തോ തം മാരേതി, നേവ വധകോ മുച്ചതി ന ആണാപകോ. കസ്മാ? ഓകാസസ്സ നിയമിതത്താ. സചേ പന നിയമിതോകാസതോ അഞ്ഞത്ര മാരേതി, ആണാപകോ മുച്ചതീതി അയം നയോ മഹാഅട്ഠകഥായം സുട്ഠു ദള്ഹം കത്വാ വുത്തോ. തസ്മാ ഏത്ഥ ന അനാദരിയം കാതബ്ബന്തി.

അധിട്ഠായാതി മാതികാവസേന ആണത്തികപയോഗകഥാ നിട്ഠിതാ.

ഇദാനി യേ ദൂതേനാതി ഇമസ്സ മാതികാപദസ്സ നിദ്ദേസദസ്സനത്ഥം ‘‘ഭിക്ഖു ഭിക്ഖും ആണാപേതീ’’തിആദയോ ചത്താരോ വാരാ വുത്താ. തേസു സോ തം മഞ്ഞമാനോതി സോ ആണത്തോ യോ ആണാപകേന ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ’’തി അക്ഖാതോ, തം മഞ്ഞമാനോ തമേവ ജീവിതാ വോരോപേതി, ഉഭിന്നം പാരാജികം. തം മഞ്ഞമാനോ അഞ്ഞന്തി ‘‘യം ജീവിതാ വോരോപേഹീ’’തി വുത്തോ തം മഞ്ഞമാനോ അഞ്ഞം താദിസം ജീവിതാ വോരോപേതി, മൂലട്ഠസ്സ അനാപത്തി. അഞ്ഞം മഞ്ഞമാനോ തന്തി യോ ആണാപകേന വുത്തോ, തസ്സ ബലവസഹായം സമീപേ ഠിതം ദിസ്വാ ‘‘ഇമസ്സ ബലേനായം ഗജ്ജതി, ഇമം താവ ജീവിതാ വോരോപേമീ’’തി പഹരന്തോ ഇതരമേവ പരിവത്തിത്വാ തസ്മിം ഠാനേ ഠിതം ‘‘സഹായോ’’തി മഞ്ഞമാനോ ജീവിതാ വോരോപേതി, ഉഭിന്നം പാരാജികം. അഞ്ഞം മഞ്ഞമാനോ അഞ്ഞന്തി പുരിമനയേനേവ ‘‘ഇമം താവസ്സ സഹായം ജീവിതാ വോരോപേമീ’’തി സഹായമേവ വോരോപേതി, തസ്സേവ പാരാജികം.

ദൂതപരമ്പരാപദസ്സ നിദ്ദേസവാരേ ഇത്ഥന്നാമസ്സ പാവദാതിആദീസു ഏകോ ആചരിയോ തയോ ബുദ്ധരക്ഖിതധമ്മരക്ഖിതസങ്ഘരക്ഖിതനാമകാ അന്തേവാസികാ ദട്ഠബ്ബാ. തത്ഥ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖും ആണാപേതീതി ആചരിയോ കഞ്ചി പുഗ്ഗലം മാരാപേതുകാമോ തമത്ഥം ആചിക്ഖിത്വാ ബുദ്ധരക്ഖിതം ആണാപേതി. ഇത്ഥന്നാമസ്സ പാവദാതി ഗച്ഛ ത്വം, ബുദ്ധരക്ഖിത, ഏതമത്ഥം ധമ്മരക്ഖിതസ്സ പാവദ. ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമസ്സ പാവദതൂതി ധമ്മരക്ഖിതോപി സങ്ഘരക്ഖിതസ്സ പാവദതു. ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമം ജീവിതാ വോരോപേതൂതി ഏവം തയാ ആണത്തേന ധമ്മരക്ഖിതേന ആണത്തോ സങ്ഘരക്ഖിതോ ഇത്ഥന്നാമം പുഗ്ഗലം ജീവിതാ വോരോപേതു; സോ ഹി അമ്ഹേസു വീരജാതികോ പടിബലോ ഇമസ്മിം കമ്മേതി. ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഏവം ആണാപേന്തസ്സ ആചരിയസ്സ താവ ദുക്കടം. സോ ഇതരസ്സ ആരോചേതീതി ബുദ്ധരക്ഖിതോ ധമ്മരക്ഖിതസ്സ, ധമ്മരക്ഖിതോ ച സങ്ഘരക്ഖിതസ്സ ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയോ ഏവം വദതി – ‘ഇത്ഥന്നാമം കിര ജീവിതാ വോരോപേഹീ’തി. ത്വം കിര അമ്ഹേസു വീരപുരിസോ’’തി ആരോചേതി; ഏവം തേസമ്പി ദുക്കടം. വധകോ പടിഗ്ഗണ്ഹാതീതി ‘‘സാധു വോരോപേസ്സാമീ’’തി സങ്ഘരക്ഖിതോ സമ്പടിച്ഛതി. മൂലട്ഠസ്സ ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാതി സങ്ഘരക്ഖിതേന പടിഗ്ഗഹിതമത്തേ ആചരിയസ്സ ഥുല്ലച്ചയം. മഹാജനോ ഹി തേന പാപേ നിയോജിതോതി. സോ തന്തി സോ ചേ സങ്ഘരക്ഖിതോ തം പുഗ്ഗലം ജീവിതാ വോരോപേതി, സബ്ബേസം ചതുന്നമ്പി ജനാനം പാരാജികം. ന കേവലഞ്ച ചതുന്നം, ഏതേനൂപായേന വിസങ്കേതം അകത്വാ പരമ്പരായ ആണാപേന്തം സമണസതം സമണസഹസ്സം വാ ഹോതു സബ്ബേസം പാരാജികമേവ.

വിസക്കിയദൂതപദനിദ്ദേസേ സോ അഞ്ഞം ആണാപേതീതി സോ ആചരിയേന ആണത്തോ ബുദ്ധരക്ഖിതോ ധമ്മരക്ഖിതം അദിസ്വാ വാ അവത്തുകാമോ വാ ഹുത്വാ സങ്ഘരക്ഖിതമേവ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയോ ഏവമാഹ – ‘ഇത്ഥന്നാമം കിര ജീവിതാ വോരോപേഹീ’’തി വിസങ്കേതം കരോന്തോ ആണാപേതി. വിസങ്കേതകരണേനേവ ഹി ഏസ ‘‘വിസക്കിയദൂതോ’’തി വുച്ചതി. ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ആണത്തിയാ താവ ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സ ദുക്കടം. പടിഗ്ഗണ്ഹാതി ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി സങ്ഘരക്ഖിതേന സമ്പടിച്ഛിതേ മൂലട്ഠസ്സേവ ദുക്കടന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവം സന്തേ പടിഗ്ഗഹണേ ആപത്തിയേവ ന സിയാ, സഞ്ചരിത്ത പടിഗ്ഗഹണമരണാഭിനന്ദനേസുപി ച ആപത്തി ഹോതി, മരണപടിഗ്ഗഹണേ കഥം ന സിയാ തസ്മാ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സേവേതം ദുക്കടം. തേനേവേത്ഥ ‘‘മൂലട്ഠസ്സാ’’തി ന വുത്തം. പുരിമനയേപി ചേതം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ വേദിതബ്ബമേവ; ഓകാസാഭാവേന പന ന വുത്തം. തസ്മാ യോ യോ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, തസ്സ തസ്സ തപ്പച്ചയാ ആപത്തിയേവാതി അയമേത്ഥ അമ്ഹാകം ഖന്തി. യഥാ ചേത്ഥ ഏവം അദിന്നാദാനേപീതി.

സചേ പന സോ തം ജീവിതാ വോരോപേതി, ആണാപകസ്സ ച ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സ വോരോപകസ്സ ച സങ്ഘരക്ഖിതസ്സാതി ഉഭിന്നമ്പി പാരാജികം. മൂലട്ഠസ്സ പന ആചരിയസ്സ വിസങ്കേതത്താ പാരാജികേന അനാപത്തി. ധമ്മരക്ഖിതസ്സ അജാനനതായ സബ്ബേന സബ്ബം അനാപത്തി. ബുദ്ധരക്ഖിതോ പന ദ്വിന്നം സോത്ഥിഭാവം കത്വാ അത്തനാ നട്ഠോതി.

ഗതപച്ചാഗതദൂതനിദ്ദേസേ – സോ ഗന്ത്വാ പുന പച്ചാഗച്ഛതീതി തസ്സ ജീവിതാ വോരോപേതബ്ബസ്സ സമീപം ഗന്ത്വാ സുസംവിഹിതാരക്ഖത്താ തം ജീവിതാ വോരോപേതും അസക്കോന്തോ ആഗച്ഛതി. യദാ സക്കോസി തദാതി കിം അജ്ജേവ മാരിതോ മാരിതോ ഹോതി, ഗച്ഛ യദാ സക്കോസി, തദാ നം ജീവിതാ വോരോപേഹീതി. ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഏവം പുന ആണത്തിയാപി ദുക്കടമേവ ഹോതി. സചേ പന സോ അവസ്സം ജീവിതാ വോരോപേതബ്ബോ ഹോതി, അത്ഥസാധകചേതനാ മഗ്ഗാനന്തരഫലസദിസാ, തസ്മാ അയം ആണത്തിക്ഖണേയേവ പാരാജികോ. സചേപി വധകോ സട്ഠിവസ്സാതിക്കമേന തം വധതി, ആണാപകോ ച അന്തരാവ കാലങ്കരോതി, ഹീനായ വാ ആവത്തതി, അസ്സമണോവ ഹുത്വാ കാലഞ്ച കരിസ്സതി, ഹീനായ വാ ആവത്തിസ്സതി. സചേ ആണാപകോ ഗിഹികാലേ മാതരം വാ പിതരം വാ അരഹന്തം വാ സന്ധായ ഏവം ആണാപേത്വാ പബ്ബജതി, തസ്മിം പബ്ബജിതേ ആണത്തോ തം മാരേതി, ആണാപകോ ഗിഹികാലേയേവ മാതുഘാതകോ പിതുഘാതകോ അരഹന്തഘാതകോ വാ ഹോതി, തസ്മാ നേവസ്സ പബ്ബജ്ജാ, ന ഉപസമ്പദാ രുഹതി. സചേപി മാരേതബ്ബപുഗ്ഗലോ ആണത്തിക്ഖണേ പുഥുജ്ജനോ, യദാ പന നം ആണത്തോ മാരേതി തദാ അരഹാ ഹോതി, ആണത്തതോ വാ പഹാരം ലഭിത്വാ ദുക്ഖമൂലികം സദ്ധം നിസ്സായ വിപസ്സന്തോ അരഹത്തം പത്വാ തേനേവാബാധേന കാലംകരോതി, ആണാപകോ ആണത്തിക്ഖണേയേവ അരഹന്തഘാതകോ. വധകോ പന സബ്ബത്ഥ ഉപക്കമകരണക്ഖണേയേവ പാരാജികോതി.

ഇദാനി യേ സബ്ബേസുയേവ ഇമേസു ദൂതവസേന വുത്തമാതികാപദേസു സങ്കേതവിസങ്കേതദസ്സനത്ഥം

വുത്താ തയോ വാരാ, തേസു പഠമവാരേ താവ – യസ്മാ തം സണികം വാ ഭണന്തോ തസ്സ വാ ബധിരതായ ‘‘മാ ഘാതേഹീ’’തി ഏതം വചനം ന സാവേതി, തസ്മാ മൂലട്ഠോ ന മുത്തോ. ദുതിയവാരേ – സാവിതത്താ മുത്തോ. തതിയവാരേ പന തേന ച സാവിതത്താ ഇതരേന ച ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ഓരതത്താ ഉഭോപി മുത്താതി.

ദൂതകഥാ നിട്ഠിതാ.

൧൭൫. അരഹോ രഹോസഞ്ഞീനിദ്ദേസാദീസു അരഹോതി സമ്മുഖേ. രഹോതി പരമ്മുഖേ. തത്ഥ യോ ഉപട്ഠാനകാലേ വേരിഭിക്ഖുമ്ഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ആഗന്ത്വാ പുരതോ നിസിന്നേയേവ അന്ധകാരദോസേന തസ്സ ആഗതഭാവം അജാനന്തോ ‘‘അഹോ വത ഇത്ഥന്നാമോ ഹതോ അസ്സ, ചോരാപി നാമ തം ന ഹനന്തി, സപ്പോ വാ ന ഡംസതി, ന സത്ഥം വാ വിസം വാ ആഹരതീ’’തി തസ്സ മരണം അഭിനന്ദന്തോ ഈദിസാനി വചനാനി ഉല്ലപതി, അയം അരഹോ രഹോസഞ്ഞീ ഉല്ലപതി നാമ. സമ്മുഖേവ തസ്മിം പരമ്മുഖസഞ്ഞീതി അത്ഥോ. യോ പന തം പുരതോ നിസിന്നം ദിസ്വാ പുന ഉപട്ഠാനം കത്വാ ഗതേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ഗതേപി തസ്മിം ‘‘ഇധേവ സോ നിസിന്നോ’’തി സഞ്ഞീ ഹുത്വാ പുരിമനയേനേവ ഉല്ലപതി, അയം രഹോ അരഹോസഞ്ഞീ ഉല്ലപതി നാമ. ഏതേനേവുപായേന അരഹോ അരഹോസഞ്ഞീ ച രഹോ രഹോസഞ്ഞീ ച വേദിതബ്ബോ. ചതുന്നമ്പി ച ഏതേസം വാചായ വാചായ ദുക്കടന്തി വേദിതബ്ബം.

ഇദാനി മരണവണ്ണസംവണ്ണനായ വിഭാഗദസ്സനത്ഥം വുത്തേസു പഞ്ചസു കായേന സംവണ്ണനാദിമാതികാനിദ്ദേസേസു – കായേന വികാരം കരോതീതി യഥാ സോ ജാനാതി ‘‘സത്ഥം വാ ആഹരിത്വാ വിസം വാ ഖാദിത്വാ രജ്ജുയാ വാ ഉബ്ബന്ധിത്വാ സോബ്ഭാദീസു വാ പപതിത്വാ യോ മരതി സോ കിര ധനം വാ ലഭതി, യസം വാ ലഭതി, സഗ്ഗം വാ ഗച്ഛതീതി അയമത്ഥോ ഏതേന വുത്തോ’’തി തഥാ ഹത്ഥമുദ്ദാദീഹി ദസ്സേതി. വാചായ ഭണതീതി തമേവത്ഥം വാക്യഭേദം കത്വാ ഭണതി. തതിയവാരോ ഉഭയവസേന വുത്തോ. സബ്ബത്ഥ സംവണ്ണനായ പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം. തസ്സ ദുക്ഖുപ്പത്തിയം സംവണ്ണകസ്സ ഥുല്ലച്ചയം. യം ഉദ്ദിസ്സ സംവണ്ണനാ കതാ, തസ്മിം മതേ സംവണ്ണനക്ഖണേയേവ സംവണ്ണകസ്സ പാരാജികം. സോ തം ന ജാനാതി അഞ്ഞോ ഞത്വാ ‘‘ലദ്ധോ വത മേ സുഖുപ്പത്തിഉപായോ’’തി തായ സംവണ്ണനായ മരതി, അനാപത്തി. ദ്വിന്നം ഉദ്ദിസ്സ സംവണ്ണനായ കതായ ഏകോ ഞത്വാ മരതി, പാരാജികം. ദ്വേപി മരന്തി, പാരാജികഞ്ച അകുസലരാസി ച. ഏസ നയോ സമ്ബഹുലേസു. അനുദ്ദിസ്സ മരണം സംവണ്ണേന്തോ ആഹിണ്ഡതി, യോ യോ തം സംവണ്ണനം ഞത്വാ മരതി, സബ്ബോ തേന മാരിതോ ഹോതി.

ദൂതേന സംവണ്ണനായം ‘‘അസുകം നാമ ഗേഹം വാ ഗാമം വാ ഗന്ത്വാ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഏവം മരണവണ്ണം സംവണ്ണേഹീ’’തി സാസനേ ആരോചിതമത്തേ ദുക്കടം. യസ്സത്ഥായ പഹിതോ തസ്സ ദുക്ഖുപ്പത്തിയാ മൂലട്ഠസ്സ ഥുല്ലച്ചയം, മരണേന പാരാജികം. ദൂതോ ‘‘ഞാതോ ദാനി അയം സഗ്ഗമഗ്ഗോ’’തി തസ്സ അനാരോചേത്വാ അത്തനോ ഞാതിസ്സ വാ സാലോഹിതസ്സ വാ ആരോചേതി, തസ്മിം മതേ വിസങ്കേതോ ഹോതി, മൂലട്ഠോ മുച്ചതി. ദൂതോ തഥേവ ചിന്തേത്വാ സയം സംവണ്ണനായ വുത്തം കത്വാ മരതി, വിസങ്കേതോവ. അനുദ്ദിസ്സ പന സാസനേ ആരോചിതേ യത്തകാ ദൂതസ്സ സംവണ്ണനായ മരന്തി, തത്തകാ പാണാതിപാതാ. സചേ മാതാപിതരോ മരന്തി, ആനന്തരിയമ്പി ഹോതി.

൧൭൬. ലേഖാസംവണ്ണനായ – ലേഖം ഛിന്ദതീതി പണ്ണേ വാ പോത്ഥകേ വാ അക്ഖരാനി ലിഖതി – ‘‘യോ സത്ഥം വാ ആഹരിത്വാ പപാതേ വാ പപതിത്വാ അഞ്ഞേഹി വാ അഗ്ഗിപ്പവേസനഉദകപ്പവേസനാദീഹി ഉപായേഹി മരതി, സോ ഇദഞ്ചിദഞ്ച ലഭതീ’’തി വാ ‘‘തസ്സ ധമ്മോ ഹോതീ’’തി വാതി. ഏത്ഥാപി ദുക്കടഥുല്ലച്ചയാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. ഉദ്ദിസ്സ ലിഖിതേ പന യം ഉദ്ദിസ്സ ലിഖിതം തസ്സേവ മരണേന പാരാജികം. ബഹൂ ഉദ്ദിസ്സ ലിഖിതേ യത്തകാ മരന്തി, തത്തകാ പാണാതിപാതാ. മാതാപിതൂനം മരണേന ആനന്തരിയം. അനുദ്ദിസ്സ ലിഖിതേപി ഏസേവ നയോ. ‘‘ബഹൂ മരന്തീ’’തി വിപ്പടിസാരേ ഉപ്പന്നേ തം പോത്ഥകം ഝാപേത്വാ വാ യഥാ വാ അക്ഖരാനി ന പഞ്ഞായന്തി തഥാ കത്വാ മുച്ചതി. സചേ സോ പരസ്സ പോത്ഥകോ ഹോതി, ഉദ്ദിസ്സ ലിഖിതോ വാ ഹോതി അനുദ്ദിസ്സ ലിഖിതോ വാ, ഗഹിതട്ഠാനേ ഠപേത്വാ മുച്ചതി. സചേ മൂലേന കീതോ ഹോതി, പോത്ഥകസ്സാമികാനം പോത്ഥകം, യേസം ഹത്ഥതോ മൂലം ഗഹിതം, തേസം മൂലം ദത്വാ മുച്ചതി. സചേ സമ്ബഹുലാ ‘‘മരണവണ്ണം ലിഖിസ്സാമാ’’തി ഏകജ്ഝാസയാ ഹുത്വാ ഏകോ താലരുക്ഖം ആരോഹിത്വാ പണ്ണം ഛിന്ദതി, ഏകോ ആഹരതി, ഏകോ പോത്ഥകം കരോതി, ഏകോ ലിഖതി, ഏകോ സചേ കണ്ടകലേഖാ ഹോതി, മസിം മക്ഖേതി, മസിം മക്ഖേത്വാ തം പോത്ഥകം സജ്ജേത്വാ സബ്ബേവ സഭായം വാ ആപണേ വാ യത്ഥ വാ പന ലേഖാദസ്സനകോതൂഹലകാ ബഹൂ സന്നിപതന്തി, തത്ഥ ഠപേന്തി. തം വാചേത്വാ സചേപി ഏകോ മരതി, സബ്ബേസം പാരാജികം. സചേ ബഹുകാ മരന്തി, വുത്തസദിസോവ നയോ. വിപ്പടിസാരേ പന ഉപ്പന്നേ തം പോത്ഥകം സചേപി മഞ്ജൂസായം ഗോപേന്തി, അഞ്ഞോ ച തം ദിസ്വാ നീഹരിത്വാ പുന ബഹൂനം ദസ്സേതി, നേവ മുച്ചന്തി. തിട്ഠതു മഞ്ജൂസാ, സചേപി തം പോത്ഥകം നദിയം വാ സമുദ്ദേ വാ ഖിപന്തി വാ ധോവന്തി വാ ഖണ്ഡാഖണ്ഡം വാ ഛിന്ദന്തി, അഗ്ഗിമ്ഹി വാ ഝാപേന്തി, യാവ സങ്ഘട്ടിതേപി ദുദ്ധോതേ വാ ദുജ്ഝാപിതേ വാ പത്തേ അക്ഖരാനി പഞ്ഞായന്തി, താവ ന മുച്ചന്തി. യഥാ പന അക്ഖരാനി ന പഞ്ഞായന്തി തഥേവ കതേ മുച്ചന്തീതി.

ഇദാനി ഥാവരപയോഗസ്സ വിഭാഗദസ്സനത്ഥം വുത്തേസു ഓപാതാദിമാതികാനിദ്ദേസേസു മനുസ്സം ഉദ്ദിസ്സ ഓപാതം ഖനതീതി ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ പതിത്വാ മരിസ്സതീ’’തി കഞ്ചി മനുസ്സം ഉദ്ദിസിത്വാ യത്ഥ സോ ഏകതോ വിചരതി, തത്ഥ ആവാടം ഖനതി, ഖനന്തസ്സ താവ സചേപി ജാതപഥവിയാ ഖനതി, പാണാതിപാതസ്സ പയോഗത്താ പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം. യം ഉദ്ദിസ്സ ഖനതി, തസ്സ ദുക്ഖുപ്പത്തിയാ ഥുല്ലച്ചയം, മരണേന പാരാജികം. അഞ്ഞസ്മിം പതിത്വാ മതേ അനാപത്തി. സചേ അനുദ്ദിസ്സ ‘‘യോ കോചി മരിസ്സതീ’’തി ഖതോ ഹോതി, യത്തകാ പതിത്വാ മരന്തി, തത്തകാ പാണാതിപാതാ. ആനന്തരിയവത്ഥൂസു ച ആനന്തരിയം ഥുല്ലച്ചയപാചിത്തിയവത്ഥൂസു ഥുല്ലച്ചയപാചിത്തിയാനി.

ബഹൂ തത്ഥ ചേതനാ; കതമായ പാരാജികം ഹോതീതി? മഹാഅട്ഠകഥായം താവ വുത്തം – ‘‘ആവാടം ഗമ്ഭീരതോ ച ആയാമവിത്ഥാരതോ ച ഖനിത്വാ പമാണേ ഠപേത്വാ തച്ഛേത്വാ പുഞ്ഛിത്വാ പംസുപച്ഛിം ഉദ്ധരന്തസ്സ സന്നിട്ഠാപികാ അത്ഥസാധകചേതനാ മഗ്ഗാനന്തരഫലസദിസാ. സചേപി വസ്സസതസ്സ അച്ചയേന പതിത്വാ അവസ്സം മരണകസത്തോ ഹോതി, സന്നിട്ഠാപകചേതനായമേവ പാരാജിക’’ന്തി. മഹാപച്ചരിയം പന സങ്ഖേപട്ഠകഥായഞ്ച – ‘‘ഇമസ്മിം ആവാടേ പതിത്വാ മരിസ്സതീതി ഏകസ്മിമ്പി കുദ്ദാലപ്പഹാരേ ദിന്നേ സചേ കോചി തത്ഥ പക്ഖലിതോ പതിത്വാ മരതി, പാരാജികമേവ. സുത്തന്തികത്ഥേരാ പന സന്നിട്ഠാപകചേതനം ഗണ്ഹന്തീ’’തി വുത്തം.

ഏകോ ‘‘ഓപാതം ഖനിത്വാ അസുകം നാമ ആനേത്വാ ഇധ പാതേത്വാ മാരേഹീ’’തി അഞ്ഞം ആണാപേതി, സോ തം പാതേത്വാ മാരേതി, ഉഭിന്നം പാരാജികം. അഞ്ഞം പാതേത്വാ മാരേതി, സയം പതിത്വാ മരതി, അഞ്ഞോ അത്തനോ ധമ്മതായ പതിത്വാ മരതി, സബ്ബത്ഥ വിസങ്കേതോ ഹോതി, മൂലട്ഠോ മുച്ചതി. ‘‘അസുകോ അസുകം ആനേത്വാ ഇധ മാരേസ്സതീ’’തി ഖതേപി ഏസേവ നയോ. മരിതുകാമാ ഇധ മരിസ്സന്തീതി ഖനതി, ഏകസ്സ മരണേ പാരാജികം. ബഹുന്നം മരണേ അകുസലരാസി, മാതാപിതൂനം മരണേ ആനന്തരിയം, ഥുല്ലച്ചയപാചിത്തിയവത്ഥൂസു ഥുല്ലച്ചയപാചിത്തിയാനി.

‘‘യേ കേചി മാരേതുകാമാ, തേ ഇധ പാതേത്വാ മാരേസ്സന്തീ’’തി ഖനതി, തത്ഥ പാതേത്വാ മാരേന്തി, ഏകസ്മിം മതേ പാരാജികം, ബഹൂസു അകുസലരാസി, ആനന്തരിയാദിവത്ഥൂസു ആനന്തരിയാദീനി. ഇധേവ അരഹന്താപി സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. പുരിമനയേ പന ‘‘തേസം മരിതുകാമതായ പതനം നത്ഥീ’’തി തേ ന സങ്ഗയ്ഹന്തി. ദ്വീസുപി നയേസു അത്തനോ ധമ്മതായ പതിത്വാ മതേ വിസങ്കേതോ. ‘‘യേ കേചി അത്തനോ വേരികേ ഏത്ഥ പാതേത്വാ മാരേസ്സന്തീ’’തി ഖനതി, തത്ഥ ച വേരികാ വേരികേ പാതേത്വാ മാരേന്തി, ഏകസ്മിം മാരിതേ പാരാജികം, ബഹൂസു അകുസലരാസി, മാതരി വാ പിതരി വാ അരഹന്തേ വാ വേരികേഹി ആനേത്വാ തത്ഥ മാരിതേ ആനന്തരിയം. അത്തനോ ധമ്മതായ പതിത്വാ മതേസു വിസങ്കേതോ.

യോ പന ‘‘മരിതുകാമാ വാ അമരിതുകാമാ വാ മാരേതുകാമാ വാ അമാരേതുകാമാ വാ യേ കേചി ഏത്ഥ പതിതാ വാ പാതിതാ വാ മരിസ്സന്തീ’’തി സബ്ബഥാപി അനുദ്ദിസ്സേവ ഖനതി. യോ യോ മരതി തസ്സ തസ്സ മരണേന യഥാനുരൂപം കമ്മഞ്ച ഫുസതി, ആപത്തിഞ്ച ആപജ്ജതി. സചേ ഗബ്ഭിനീ പതിത്വാ സഗബ്ഭാ മരതി, ദ്വേ പാണാതിപാതാ. ഗബ്ഭോയേവ വിനസ്സതി, ഏകോ. ഗബ്ഭോ ന വിനസ്സതി, മാതാ മരതി, ഏകോയേവ. ചോരേഹി അനുബദ്ധോ പതിത്വാ മരതി, ഓപാതഖനകസ്സേവ പാരാജികം. ചോരാ തത്ഥ പാതേത്വാ മാരേന്തി, പാരാജികമേവ. തത്ഥ പതിതം ബഹി നീഹരിത്വാ മാരേന്തി, പാരാജികമേവ. കസ്മാ? ഓപാതേ പതിതപ്പയോഗേന ഗഹിതത്താ. ഓപാതതോ നിക്ഖമിത്വാ തേനേവ ആബാധേന മരതി, പാരാജികമേവ. ബഹൂനി വസ്സാനി അതിക്കമിത്വാ പുന കുപിതേന തേനേവാബാധേന മരതി, പാരാജികമേവ. ഓപാതേ പതനപ്പച്ചയാ ഉപ്പന്നരോഗേന ഗിലാനസ്സേവ അഞ്ഞോ രോഗോ ഉപ്പജ്ജതി, ഓപാതരോഗോ ബലവതരോ ഹോതി, തേന മതേപി ഓപാതഖണകോ ന മുച്ചതി. സചേ പച്ഛാ ഉപ്പന്നരോഗോ ബലവാ ഹോതി, തേന മതേ മുച്ചതി. ഉഭോഹി മതേ ന മുച്ചതി. ഓപാതേ ഓപപാതികമനുസ്സോ നിബ്ബത്തിത്വാ ഉത്തരിതും അസക്കോന്തോ മരതി, പാരാജികമേവ. മനുസ്സം ഉദ്ദിസ്സ ഖതേ യക്ഖാദീസു പതിത്വാ മതേസു അനാപത്തി. യക്ഖാദയോ ഉദ്ദിസ്സ ഖതേ മനുസ്സാദീസു മരന്തേസുപി ഏസേവ നയോ. യക്ഖാദയോ ഉദ്ദിസ്സ ഖനന്തസ്സ പന ഖനനേപി തേസം ദുക്ഖുപ്പത്തിയമ്പി ദുക്കടമേവ. മരണേ വത്ഥുവസേന ഥുല്ലച്ചയം വാ പാചിത്തിയം വാ. അനുദ്ദിസ്സ ഖതേ ഓപാതേ യക്ഖരൂപേന വാ പേതരൂപേന വാ പതതി, തിരച്ഛാനരൂപേന മരതി, പതനരൂപം പമാണം, തസ്മാ ഥുല്ലച്ചയന്തി ഉപതിസ്സത്ഥേരോ. മരണരൂപം പമാണം, തസ്മാ പാചിത്തിയന്തി ഫുസ്സദേവത്ഥേരോ. തിരച്ഛാനരൂപേന പതിത്വാ യക്ഖപേതരൂപേന മതേപി ഏസേവ നയോ.

ഓപാതഖനകോ ഓപാതം അഞ്ഞസ്സ വിക്കിണാതി വാ മുധാ വാ ദേതി, യോ യോ പതിത്വാ മരതി, തപ്പച്ചയാ തസ്സേവ ആപത്തി ച കമ്മബന്ധോ ച. യേന ലദ്ധോ സോ നിദ്ദോസോ. അഥ സോപി ‘‘ഏവം പതിതാ ഉത്തരിതും അസക്കോന്താ നസ്സിസ്സന്തി, സുഉദ്ധരാ വാ ന ഭവിസ്സന്തീ’’തി തം ഓപാതം ഗമ്ഭീരതരം വാ ഉത്താനതരം വാ ദീഘതരം വാ രസ്സതരം വാ വിത്ഥതതരം വാ സമ്ബാധതരം വാ കരോതി, ഉഭിന്നമ്പി ആപത്തി ച കമ്മബന്ധോ ച. ബഹൂ മരന്തീതി വിപ്പടിസാരേ ഉപ്പന്നേ ഓപാതം പംസുനാ പൂരേതി, സചേ കോചി പംസുമ്ഹി പതിത്വാ മരതി, പൂരേത്വാപി മൂലട്ഠോ ന മുച്ചതി. ദേവേ വസ്സന്തേ കദ്ദമോ ഹോതി, തത്ഥ ലഗ്ഗിത്വാ മതേപി. രുക്ഖോ വാ പതന്തോ വാതോ വാ വസ്സോദകം വാ പംസും ഹരതി, കന്ദമൂലത്ഥം വാ പഥവിം ഖനന്താ തത്ഥ ആവാടം കരോന്തി. തത്ഥ സചേ കോചി ലഗ്ഗിത്വാ വാ പതിത്വാ വാ മരതി, മൂലട്ഠോ ന മുച്ചതി. തസ്മിം പന ഓകാസേ മഹന്തം തളാകം വാ പോക്ഖരണിം വാ കാരേത്വാ ചേതിയം വാ പതിട്ഠാപേത്വാ ബോധിം വാ രോപേത്വാ ആവാസം വാ സകടമഗ്ഗം വാ കാരേത്വാ മുച്ചതി. യദാപി ഥിരം കത്വാ പൂരിതേ ഓപാതേ രുക്ഖാദീനം മൂലാനി മൂലേഹി സംസിബ്ബിതാനി ഹോന്തി, ജാതപഥവീ ജാതാ, തദാപി മുച്ചതി. സചേപി നദീ ആഗന്ത്വാ ഓപാതം ഹരതി, ഏവമ്പി മുച്ചതീതി. അയം താവ ഓപാതകഥാ.

ഓപാതസ്സേവ പന അനുലോമേസു പാസാദീസുപി യോ താവ പാസം ഓഡ്ഡേതി ‘‘ഏത്ഥ ബജ്ഝിത്വാ സത്താ മരിസ്സന്തീ’’തി അവസ്സം ബജ്ഝനകസത്താനം വസേന ഹത്ഥാ മുത്തമത്തേ പാരാജികാനന്തരിയഥുല്ലച്ചയപാചിത്തിയാനി വേദിതബ്ബാനി. ഉദ്ദിസ്സ കതേ യം ഉദ്ദിസ്സ ഓഡ്ഡിതോ, തതോ അഞ്ഞേസം ബന്ധനേ അനാപത്തി. പാസേ മൂലേന വാ മുധാ വാ ദിന്നേപി മൂലട്ഠസ്സേവ കമ്മബന്ധോ. സചേ യേന ലദ്ധോ സോ ഉഗ്ഗലിതം വാ പാസം സണ്ഠപേതി, പസ്സേന വാ ഗച്ഛന്തേ ദിസ്വാ വതിം കത്വാ സമ്മുഖേ പവേസേതി, ഥദ്ധതരം വാ പാസയട്ഠിം ഠപേതി, ദള്ഹതരം വാ പാസരജ്ജും ബന്ധതി, ഥിരതരം വാ ഖാണുകം വാ ആകോടേതി, ഉഭോപി ന മുച്ചന്തി. സചേ വിപ്പടിസാരേ ഉപ്പന്നേ പാസം ഉഗ്ഗലാപേത്വാ ഗച്ഛതി, തം ദിസ്വാ പുന അഞ്ഞേ സണ്ഠപേന്തി, ബദ്ധാ ബദ്ധാ മരന്തി, മൂലട്ഠോ ന മുച്ചതി.

സചേ പന തേന പാസയട്ഠി സയം അകതാ ഹോതി, ഗഹിതട്ഠാനേ ഠപേത്വാ മുച്ചതി. തത്ഥജാതകയട്ഠിം ഛിന്ദിത്വാ മുച്ചതി. സയം കതയട്ഠിം പന ഗോപേന്തോപി ന മുച്ചതി. യദി ഹി തം അഞ്ഞോ ഗണ്ഹിത്വാ പാസം സണ്ഠപേതി, തപ്പച്ചയാ മരന്തേസു മൂലട്ഠോ ന മുച്ചതി. സചേ തം ഝാപേത്വാ അലാതം കത്വാ ഛഡ്ഡേതി, തേന അലാതേന പഹാരം ലദ്ധാ മരന്തേസുപി ന മുച്ചതി. സബ്ബസോ പന ഝാപേത്വാ വാ നാസേത്വാ വാ മുച്ചതി, പാസരജ്ജുമ്പി അഞ്ഞേഹി ച വട്ടിതം ഗഹിതട്ഠാനേ ഠപേത്വാ മുച്ചതി. രജ്ജുകേ ലഭിത്വാ സയം വട്ടിതം ഉബ്ബട്ടേത്വാ വാകേ ലഭിത്വാ വട്ടിതം ഹീരം ഹീരം കത്വാ മുച്ചതി. അരഞ്ഞതോ പന സയം വാകേ ആഹരിത്വാ വട്ടിതം ഗോപേന്തോപി ന മുച്ചതി. സബ്ബസോ പന ഝാപേത്വാ വാ നാസേത്വാ വാ മുച്ചതി.

അദൂഹലം സജ്ജേന്തോ ചതൂസു പാദേസു അദൂഹലമഞ്ചം ഠപേത്വാ പാസാണേ ആരോപേതി, പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം. സബ്ബസജ്ജം കത്വാ ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ അവസ്സം അജ്ഝോത്ഥരിതബ്ബകസത്താനം വസേന ഉദ്ദിസ്സകാനുദ്ദിസ്സകാനുരൂപേന പാരാജികാദീനി വേദിതബ്ബാനി. അദൂഹലേ മൂലേന വാ മുധാ വാ ദിന്നേപി മൂലട്ഠസ്സേവ കമ്മബദ്ധോ. സചേ യേന ലദ്ധം സോ പതിതം വാ ഉക്ഖിപതി, അഞ്ഞേപി പാസാണേ ആരോപേത്വാ ഗരുകതരം വാ കരോതി, പസ്സേന വാ ഗച്ഛന്തേ ദിസ്വാ വതിം കത്വാ അദൂഹലേ പവേസേതി, ഉഭോപി ന മുച്ചന്തി. സചേപി വിപ്പടിസാരേ ഉപ്പന്നേ അദൂഹലം പാതേത്വാ ഗച്ഛതി, തം ദിസ്വാ അഞ്ഞോ സണ്ഠപേതി, മൂലട്ഠോ ന മുച്ചതി. പാസാണേ പന ഗഹിതട്ഠാനേ ഠപേത്വാ അദൂഹലപാദേ ച പാസയട്ഠിയം വുത്തനയേന ഗഹിതട്ഠാനേ വാ ഠപേത്വാ ഝാപേത്വാ വാ മുച്ചതി.

സൂലം രോപേന്തസ്സാപി സബ്ബസജ്ജം കത്വാ ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ സൂലമുഖേ പതിത്വാ അവസ്സം മരണകസത്താനം വസേന ഉദ്ദിസ്സാനുദ്ദിസ്സാനുരൂപതോ പാരാജികാദീനി വേദിതബ്ബാനി. സൂലേ മൂലേന വാ മുധാ വാ ദിന്നേപി മൂലട്ഠസ്സേവ കമ്മബദ്ധോ. സചേ യേന ലദ്ധം സോ ‘‘ഏകപ്പഹാരേനേവ മരിസ്സന്തീ’’തി തിഖിണതരം വാ കരോതി, ‘‘ദുക്ഖം മരിസ്സന്തീ’’തി കുണ്ഠതരം വാ കരോതി, ‘‘ഉച്ച’’ന്തി സല്ലക്ഖേത്വാ നീചതരം വാ ‘‘നീച’’ന്തി സല്ലക്ഖേത്വാ ഉച്ചതരം വാ പുന രോപേതി, വങ്കം വാ ഉജുകം അതിഉജുകം വാ ഈസകം പോണം കരോതി, ഉഭോപി ന മുച്ചന്തി. സചേ പന ‘‘അട്ഠാനേ ഠിത’’ന്തി അഞ്ഞസ്മിം ഠാനേ ഠപേതി, തം ചേ മാരണത്ഥായ ആദിതോ പഭുതി പരിയേസിത്വാ കതം ഹോതി, മൂലട്ഠോ ന മുച്ചതി. അപരിയേസിത്വാ പന കതമേവ ലഭിത്വാ രോപിതേ മൂലട്ഠോ മുച്ചതി. വിപ്പടിസാരേ ഉപ്പന്നേ പാസയട്ഠിയം വുത്തനയേന ഗഹിതട്ഠാനേ വാ ഠപേത്വാ ഝാപേത്വാ വാ മുച്ചതി.

൧൭൭. അപസ്സേനേ സത്ഥം വാതി ഏത്ഥ അപസ്സേനം നാമ നിച്ചപരിഭോഗോ മഞ്ചോ വാ പീഠം വാ അപസ്സേനഫലകം വാ ദിവാട്ഠാനേ നിസീദന്തസ്സ അപസ്സേനകത്ഥമ്ഭോ വാ തത്ഥജാതകരുക്ഖോ വാ ചങ്കമേ അപസ്സായ തിട്ഠന്തസ്സ ആലമ്ബനരുക്ഖോ വാ ആലമ്ബനഫലകം വാ സബ്ബമ്പേതം അപസ്സയനീയട്ഠേന അപസ്സേനം നാമ; തസ്മിം അപസ്സേനേ യഥാ അപസ്സയന്തം വിജ്ഝതി വാ ഛിന്ദതി വാ തഥാ കത്വാ വാസിഫരസുസത്തിആരകണ്ടകാദീനം അഞ്ഞതരം സത്ഥം ഠപേതി, ദുക്കടം. ധുവപരിഭോഗട്ഠാനേ നിരാസങ്കസ്സ നിസീദതോ വാ നിപജ്ജതോ വാ അപസ്സയന്തസ്സ വാ സത്ഥസമ്ഫസ്സപച്ചയാ ദുക്ഖുപ്പത്തിയാ ഥുല്ലച്ചയം, മരണേന പാരാജികം. തം ചേ അഞ്ഞോപി തസ്സ വേരിഭിക്ഖു വിഹാരചാരികം ചരന്തോ ദിസ്വാ ‘‘ഇമസ്സ മഞ്ഞേ മരണത്ഥായ ഇദം നിഖിത്തം, സാധു സുട്ഠു മരതൂ’’തി അഭിനന്ദന്തോ ഗച്ഛതി, ദുക്കടം. സചേ പന സോപി തത്ഥ ‘‘ഏവം കതേ സുകതം ഭവിസ്സതീ’’തി തിഖിണതരാദികരണേന കിഞ്ചി കമ്മം കരോതി, തസ്സാപി പാരാജികം. സചേ പന ‘‘അട്ഠാനേ ഠിത’’ന്തി ഉദ്ധരിത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ഠാനേ ഠപേതി തദത്ഥമേവ കത്വാ ഠപിതേ മൂലട്ഠോ ന മുച്ചതി. പാകതികം ലഭിത്വാ ഠപിതം ഹോതി, മുച്ചതി. തം അപനേത്വാ അഞ്ഞം തിഖിണതരം ഠപേതി മൂലട്ഠോ മുച്ചതേവ.

വിസമക്ഖനേപി യാവ മരണാഭിനന്ദനേ ദുക്കടം താവ ഏസേവ നയോ. സചേ പന സോപി ഖുദ്ദകം വിസമണ്ഡലന്തി സല്ലക്ഖേത്വാ മഹന്തതരം വാ കരോതി, മഹന്തം വാ ‘‘അതിരേകം ഹോതീ’’തി ഖുദ്ദകം കരോതി, തനുകം വാ ബഹലം; ബഹലം വാ തനുകം കരോതി, അഗ്ഗിനാ താപേത്വാ ഹേട്ഠാ വാ ഉപരി വാ സഞ്ചാരേതി, തസ്സാപി പാരാജികം. ‘‘ഇദം അഠാനേ ഠിത’’ന്തി സബ്ബമേവ തച്ഛേത്വാ പുഞ്ഛിത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ഠാനേ ഠപേതി, അത്തനാ ഭേസജ്ജാനി യോജേത്വാ കതേ മൂലട്ഠോ ന മുച്ചതി, അത്തനാ അകതേ മുച്ചതി. സചേ പന സോ ‘‘ഇദം വിസം അതിപരിത്ത’’ന്തി അഞ്ഞമ്പി ആനേത്വാ പക്ഖിപതി, യസ്സ വിസേന മരതി, തസ്സ പാരാജികം. സചേ ഉഭിന്നമ്പി സന്തകേന മരതി, ഉഭിന്നമ്പി പാരാജികം. ‘‘ഇദം വിസം നിബ്ബിസ’’ന്തി തം അപനേത്വാ അത്തനോ വിസമേവ ഠപേതി, തസ്സേവ പാരാജികം മൂലട്ഠോ മുച്ചതി.

ദുബ്ബലം വാ കരോതീതി മഞ്ചപീഠം അടനിയാ ഹേട്ഠാഭാഗേ ഛിന്ദിത്വാ വിദലേഹി വാ രജ്ജുകേഹി വാ യേഹി വീതം ഹോതി, തേ വാ ഛിന്ദിത്വാ അപ്പാവസേസമേവ കത്വാ ഹേട്ഠാ ആവുധം നിക്ഖിപതി ‘‘ഏത്ഥ പതിത്വാ മരിസ്സതീ’’തി. അപസ്സേനഫലകാദീനമ്പി ചങ്കമേ ആലമ്ബനരുക്ഖഫലകപരിയോസാനാനം പരഭാഗം ഛിന്ദിത്വാ ഹേട്ഠാ ആവുധം നിക്ഖിപതി, സോബ്ഭാദീസു മഞ്ചം വാ പീഠം വാ അപസ്സേനഫലകം വാ ആനേത്വാ ഠപേതി, യഥാ തത്ഥ നിസിന്നമത്തോ വാ അപസ്സിതമത്തോ വാ പതതി, സോബ്ഭാദീസു വാ സഞ്ചരണസേതു ഹോതി, തം ദുബ്ബലം കരോതി; ഏവം കരോന്തസ്സ കരണേ ദുക്കടം. ഇതരസ്സ ദുക്ഖുപ്പത്തിയാ ഥുല്ലച്ചയം, മരണേ പാരാജികം. ഭിക്ഖും ആനേത്വാ സോബ്ഭാദീനം തടേ ഠപേതി ‘‘ദിസ്വാ ഭയേന കമ്പേന്തോ പതിത്വാ മരിസ്സതീ’’തി ദുക്കടം. സോ തത്ഥേവ പതതി, ദുക്ഖുപ്പത്തിയാ ഥുല്ലച്ചയം, മരണേ പാരാജികം. സയം വാ പാതേതി, അഞ്ഞേന വാ പാതാപേതി, അഞ്ഞോ അവുത്തോ വാ അത്തനോ ധമ്മതായ പാതേതി, അമനുസ്സോ പാതേതി, വാതപ്പഹാരേന പതതി, അത്തനോ ധമ്മതായ പതത്തി, സബ്ബത്ഥ മരണേ പാരാജികം. കസ്മാ? തസ്സ പയോഗേന സോബ്ഭാദിതടേ ഠിതത്താ.

ഉപനിക്ഖിപനം നാമ സമീപേ നിക്ഖിപനം. തത്ഥ ‘‘യോ ഇമിനാ അസിനാ മതോ സോ ധനം വാ ലഭതീ’’തിആദിനാ നയേന മരണവണ്ണം വാ സംവണ്ണേത്വാ ‘‘ഇമിനാ മരണത്ഥികാ മരന്തു, മാരണത്ഥികാ മാരേന്തൂ’’തി വാ വത്വാ അസിം ഉപനിക്ഖിപതി, തസ്സ ഉപനിക്ഖിപനേ ദുക്കടം. മരിതുകാമോ വാ തേന അത്താനം പഹരതു, മാരേതുകാമോ വാ അഞ്ഞം പഹരതു, ഉഭയഥാപി പരസ്സ ദുക്ഖുപ്പത്തിയാ ഉപനിക്ഖേപകസ്സ ഥുല്ലച്ചയം, മരണേ പാരാജികം. അനുദ്ദിസ്സ നിക്ഖിത്തേ ബഹൂനം മരണേ അകുസലരാസി. പാരാജികാദിവത്ഥൂസു പാരാജികാദീനി. വിപ്പടിസാരേ ഉപ്പന്നേ അസിം ഗഹിതട്ഠാനേ ഠപേത്വാ മുച്ചതി. കിണിത്വാ ഗഹിതോ ഹോതി, അസിസ്സാമികാനം അസിം, യേസം ഹത്ഥതോ മൂലം ഗഹിതം, തേസം മൂലം ദത്വാ മുച്ചതി. സചേ ലോഹപിണ്ഡിം വാ ഫാലം വാ കുദാലം വാ ഗഹേത്വാ അസി കാരാപിതോ ഹോതി, യം ഭണ്ഡം ഗഹേത്വാ കാരിതോ, തദേവ കത്വാ മുച്ചതി. സചേ കുദാലം ഗഹേത്വാ കാരിതം വിനാസേത്വാ ഫാലം കരോതി, ഫാലേന പഹാരം ലഭിത്വാ മരന്തേസുപി പാണാതിപാതതോ ന മുച്ചതി. സചേ പന ലോഹം സമുട്ഠാപേത്വാ ഉപനിക്ഖിപനത്ഥമേവ കാരിതോ ഹോതി, അരേന ഘംസിത്വാ ചുണ്ണവിചുണ്ണം കത്വാ വിപ്പകിണ്ണേ മുച്ചതി. സചേപി സംവണ്ണനാപോത്ഥകോ വിയ ബഹൂഹി ഏകജ്ഝാസയേഹി കതോ ഹോതി, പോത്ഥകേ വുത്തനയേനേവ കമ്മബന്ധവിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. ഏസ നയോ സത്തിഭേണ്ഡീസു. ലഗുളേ പാസയട്ഠിസദിസോ വിനിച്ഛയോ. തഥാ പാസാണേ. സത്ഥേ അസിസദിസോവ. വിസം വാതി വിസം ഉപനിക്ഖിപന്തസ്സ വത്ഥുവസേന ഉദ്ദിസ്സാനുദ്ദിസ്സാനുരൂപതോ പാരാജികാദിവത്ഥൂസു പാരാജികാദീനി വേദിതബ്ബാനി. കിണിത്വാ ഠപിതേ പുരിമനയേന പടിപാകതികം കത്വാ മുച്ചതി. സയം ഭേസജ്ജേഹി യോജിതേ അവിസം കത്വാ മുച്ചതി. രജ്ജുയാ പാസരജ്ജുസദിസോവ വിനിച്ഛയോ.

ഭേസജ്ജേ – യോ ഭിക്ഖു വേരിഭിക്ഖുസ്സ പജ്ജരകേ വാ വിസഭാഗരോഗേ വാ ഉപ്പന്നേ അസപ്പായാനിപി സപ്പിആദീനി സപ്പായാനീതി മരണാധിപ്പായോ ദേതി, അഞ്ഞം വാ കിഞ്ചി കന്ദമൂലഫലം തസ്സ ഏവം ഭേസജ്ജദാനേ ദുക്കടം. പരസ്സ ദുക്ഖുപ്പത്തിയം മരണേ ച ഥുല്ലച്ചയപാരാജികാനി, ആനന്തരിയവത്ഥുമ്ഹി ആനന്തരിയന്തി വേദിതബ്ബം.

൧൭൮. രൂപൂപഹാരേ – ഉപസംഹരതീതി പരം വാ അമനാപരൂപം തസ്സ സമീപേ ഠപേതി, അത്തനാ വാ യക്ഖപേതാദിവേസം ഗഹേത്വാ തിട്ഠതി, തസ്സ ഉപസംഹാരമത്തേ ദുക്കടം. പരസ്സ തം രൂപം ദിസ്വാ ഭയുപ്പത്തിയം ഥുല്ലച്ചയം, മരണേ പാരാജികം. സചേ പന തദേവ രൂപം ഏകച്ചസ്സ മനാപം ഹോതി, അലാഭകേന ച സുസ്സിത്വാ മരതി, വിസങ്കേതോ. മനാപിയേപി ഏസേവ നയോ. തത്ഥ പന വിസേസേന ഇത്ഥീനം പുരിസരൂപം പുരിസാനഞ്ച ഇത്ഥിരൂപം മനാപം തം അലങ്കരിത്വാ ഉപസംഹരതി, ദിട്ഠമത്തകമേവ കരോതി, അതിചിരം പസ്സിതുമ്പി ന ദേതി, ഇതരോ അലാഭകേന സുസ്സിത്വാ മരതി, പാരാജികം. സചേ ഉത്തസിത്വാ മരതി, വിസങ്കേതോ. അഥ പന ഉത്തസിത്വാ വാ അലാഭകേന വാതി അവിചാരേത്വാ ‘‘കേവലം പസ്സിത്വാ മരിസ്സതീ’’തി ഉപസംഹരതി, ഉത്തസിത്വാ വാ സുസ്സിത്വാ വാ മതേ പാരാജികമേവ. ഏതേനേവൂപായേന സദ്ദൂപഹാരാദയോപി വേദിതബ്ബാ. കേവലഞ്ഹേത്ഥ അമനുസ്സസദ്ദാദയോ ഉത്രാസജനകാ അമനാപസദ്ദാ, പുരിസാനം ഇത്ഥിസദ്ദമധുരഗന്ധബ്ബസദ്ദാദയോ ചിത്തസ്സാദകരാ മനാപസദ്ദാ. ഹിമവന്തേ വിസരുക്ഖാനം മൂലാദിഗന്ധാ കുണപഗന്ധാ ച അമനാപഗന്ധാ, കാളാനുസാരീമൂലഗന്ധാദയോ മനാപഗന്ധാ. പടികൂലമൂലരസാദയോ അമനാപരസാ, അപ്പടികൂലമൂലരസാദയോ മനാപരസാ. വിസഫസ്സമഹാകച്ഛുഫസ്സാദയോ അമനാപഫോട്ഠബ്ബാ, ചീനപടഹംസപുപ്ഫതൂലികഫസ്സാദയോ മനാപഫോട്ഠബ്ബാതി വേദിതബ്ബാ.

ധമ്മൂപഹാരേ – ധമ്മോതി ദേസനാധമ്മോ വേദിതബ്ബോ. ദേസനാവസേന വാ നിരയേ ച സഗ്ഗേ ച വിപത്തിസമ്പത്തിഭേദം ധമ്മാരമ്മണമേവ. നേരയികസ്സാതി ഭിന്നസംവരസ്സ കതപാപസ്സ നിരയേ നിബ്ബത്തനാരഹസ്സ സത്തസ്സ പഞ്ചവിധബന്ധനകമ്മകരണാദിനിരയകഥം കഥേതി. തം ചേ സുത്വാ സോ ഉത്തസിത്വാ മരതി, കഥികസ്സ പാരാജികം. സചേ പന സോ സുത്വാപി അത്തനോ ധമ്മതായ മരതി, അനാപത്തി. ‘‘ഇദം സുത്വാ ഏവരൂപം പാപം ന കരിസ്സതി ഓരമിസ്സതി വിരമിസ്സതീ’’തി നിരയകഥം കഥേതി, തം സുത്വാ ഇതരോ ഉത്തസിത്വാ മരതി, അനാപത്തി. സഗ്ഗകഥന്തി ദേവനാടകാദീനം നന്ദനവനാദീനഞ്ച സമ്പത്തികഥം; തം സുത്വാ ഇതരോ സഗ്ഗാധിമുത്തോ സീഘം തം സമ്പത്തിം പാപുണിതുകാമോ സത്ഥാഹരണവിസഖാദനആഹാരുപച്ഛേദ-അസ്സാസപസ്സാസസന്നിരുന്ധനാദീഹി ദുക്ഖം ഉപ്പാദേതി, കഥികസ്സ ഥുല്ലച്ചയം, മരതി പാരാജികം. സചേ പന സോ സുത്വാപി യാവതായുകം ഠത്വാ അത്തനോ ധമ്മതായ മരതി, അനാപത്തി. ‘‘ഇമം സുത്വാ പുഞ്ഞാനി കരിസ്സതീ’’തി കഥേതി, തം സുത്വാ ഇതരോ അധിമുത്തോ കാലംകരോതി, അനാപത്തി.

൧൭൯. ആചിക്ഖനായം – പുട്ഠോ ഭണതീതി ‘‘ഭന്തേ കഥം മതോ ധനം വാ ലഭതി സഗ്ഗേ വാ ഉപപജ്ജതീ’’തി ഏവം പുച്ഛിതോ ഭണതി.

അനുസാസനിയം – അപുട്ഠോതി ഏവം അപുച്ഛിതോ സാമഞ്ഞേവ ഭണതി.

സങ്കേതകമ്മനിമിത്തകമ്മാനി അദിന്നാദാനകഥായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി.

ഏവം നാനപ്പകാരതോ ആപത്തിഭേദം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അനാപത്തിഭേദം ദസ്സേന്തോ ‘‘അനാപത്തി അസഞ്ചിച്ചാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അസഞ്ചിച്ചാതി ‘‘ഇമിനാ ഉപക്കമേന ഇമം മാരേമീ’’തി അചേതേത്വാ. ഏവഞ്ഹി അചേതേത്വാ കതേന ഉപക്കമേന പരേ മതേപി അനാപത്തി, വക്ഖതി ച ‘‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു അസഞ്ചിച്ചാ’’തി. അജാനന്തസ്സാതി ‘‘ഇമിനാ അയം മരിസ്സതീ’’തി അജാനന്തസ്സ ഉപക്കമേന പരേ മതേപി അനാപത്തി, വക്ഖതി ച വിസഗതപിണ്ഡപാതവത്ഥുസ്മിം ‘‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു അജാനന്തസ്സാ’’തി. നമരണാധിപ്പായസ്സാതി മരണം അനിച്ഛന്തസ്സ. യേന ഹി ഉപക്കമേന പരോ മരതി, തേന ഉപക്കമേന തസ്മിം മാരിതേപി നമരണാധിപ്പായസ്സ അനാപത്തി. വക്ഖതി ച ‘‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു നമരണാധിപ്പായസ്സാ’’തി. ഉമ്മത്തകാദയോ പുബ്ബേ വുത്തനയാ ഏവ. ഇധ പന ആദികമ്മികാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ജീവിതാ വോരോപിതഭിക്ഖൂ, തേസം അനാപത്തി. അവസേസാനം മരണവണ്ണസംവണ്ണനകാദീനം ആപത്തിയേവാതി.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സമുട്ഠാനാദീസു – ഇദം സിക്ഖാപദം തിസമുട്ഠാനം; കായചിത്തതോ ച വാചാചിത്തതോ ച കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി. കിരിയം, സഞ്ഞാവിമോക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദുക്ഖവേദനം. സചേപി ഹി സിരിസയനം ആരൂള്ഹോ രജ്ജസമ്പത്തിസുഖം അനുഭവന്തോ രാജാ ‘‘ചോരോ ദേവ ആനീതോ’’തി വുത്തേ ‘‘ഗച്ഛഥ നം മാരേഥാ’’തി ഹസമാനോവ ഭണതി, ദോമനസ്സചിത്തേനേവ ഭണതീതി വേദിതബ്ബോ. സുഖവോകിണ്ണത്താ പന അനുപ്പബന്ധാഭാവാ ച ദുജ്ജാനമേതം പുഥുജ്ജനേഹീതി.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ

൧൮൦. വിനീതവത്ഥുകഥാസു പഠമവത്ഥുസ്മിം – കാരുഞ്ഞേനാതി തേ ഭിക്ഖൂ തസ്സ മഹന്തം ഗേലഞ്ഞദുക്ഖം ദിസ്വാ കാരുഞ്ഞം ഉപ്പാദേത്വാ ‘‘സീലവാ ത്വം കതകുസലോ, കസ്മാ മീയമാനോ ഭായസി, നനു സീലവതോ സഗ്ഗോ നാമ മരണമത്തപടിബദ്ധോയേവാ’’തി ഏവം മരണത്ഥികാവ ഹുത്വാ മരണത്ഥികഭാവം അജാനന്താ മരണവണ്ണം സംവണ്ണേസും. സോപി ഭിക്ഖു തേസം സംവണ്ണനായ ആഹാരുപച്ഛേദം കത്വാ അന്തരാവ കാലമകാസി. തസ്മാ ആപത്തിം ആപന്നാ. വോഹാരവസേന പന വുത്തം ‘‘കാരുഞ്ഞേന മരണവണ്ണം സംവണ്ണേസു’’ന്തി. തസ്മാ ഇദാനിപി പണ്ഡിതേന ഭിക്ഖുനാ ഗിലാനസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം മരണവണ്ണോ ന സംവണ്ണേതബ്ബോ. സചേ ഹി തസ്സ സംവണ്ണനം സുത്വാ ആഹാരൂപച്ഛേദാദിനാ ഉപക്കമേന ഏകജവനവാരാവസേസേപി ആയുസ്മിം അന്തരാ കാലംകരോതി, ഇമിനാവ മാരിതോ ഹോതി. ഇമിനാ പന നയേന അനുസിട്ഠി ദാതബ്ബാ – ‘‘സീലവതോ നാമ അനച്ഛരിയാ മഗ്ഗഫലുപ്പത്തി, തസ്മാ വിഹാരാദീസു ആസത്തിം അകത്വാ ബുദ്ധഗതം ധമ്മഗതം സങ്ഘഗതം കായഗതഞ്ച സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ മനസികാരേ അപ്പമാദോ കാതബ്ബോ’’തി. മരണവണ്ണേ ച സംവണ്ണിതേപി യോ തായ സംവണ്ണനായ കഞ്ചി ഉപക്കമം അകത്വാ അത്തനോ ധമ്മതായ യഥായുനാ യഥാനുസന്ധിനാവ മരതി, തപ്പച്ചയാ സംവണ്ണകോ ആപത്തിയാ ന കാരേതബ്ബോതി.

ദുതിയവത്ഥുസ്മിം – ന ച ഭിക്ഖവേ അപ്പടിവേക്ഖിത്വാതി ഏത്ഥ കീദിസം ആസനം പടിവേക്ഖിതബ്ബം, കീദിസം ന പടിവേക്ഖിതബ്ബം? യം സുദ്ധം ആസനമേവ ഹോതി അപച്ചത്ഥരണകം, യഞ്ച ആഗന്ത്വാ ഠിതാനം പസ്സതംയേവ അത്ഥരീയതി, തം നപച്ചവേക്ഖിതബ്ബം, നിസീദിതും വട്ടതി. യമ്പി മനുസ്സാ സയം ഹത്ഥേന അക്കമിത്വാ ‘‘ഇധ ഭന്തേ നിസീദഥാ’’തി ദേന്തി, തസ്മിമ്പി വട്ടതി. സചേപി പഠമമേവാഗന്ത്വാ നിസിന്നാ പച്ഛാ ഉദ്ധം വാ അധോ വാ സങ്കമന്തി, പച്ചവേക്ഖണകിച്ചം നത്ഥി. യമ്പി തനുകേന വത്ഥേന യഥാ തലം ദിസ്സതി, ഏവം പടിച്ഛന്നം ഹോതി, തസ്മിമ്പി പച്ചവേക്ഖണകിച്ചം നത്ഥി. യം പന പടികച്ചേവ പാവാരകോജവാദീഹി അത്ഥതം ഹോതി, തം ഹത്ഥേന പരാമസിത്വാ സല്ലക്ഖേത്വാ നിസീദിതബ്ബം. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘ഘനസാടകേനാപി അത്ഥതേ യസ്മിം വലി ന പഞ്ഞായതി, തം നപ്പടിവേക്ഖിതബ്ബന്തി വുത്തം.

മുസലവത്ഥുസ്മിം – അസഞ്ചിച്ചോതി അവധകചേതനോ വിരദ്ധപയോഗോ ഹി സോ. തേനാഹ ‘‘അസഞ്ചിച്ചോ അഹ’’ന്തി. ഉദുക്ഖലവത്ഥു ഉത്താനമേവ. വുഡ്ഢപബ്ബജിതവത്ഥൂസുപഠമവത്ഥുസ്മിം ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പടിബന്ധം മാ അകാസീ’’തി പണാമേസി. ദുതിയവത്ഥുസ്മിം – സങ്ഘമജ്ഝേപി ഗണമജ്ഝേപി ‘‘മഹല്ലകത്ഥേരസ്സ പുത്തോ’’തി വുച്ചമാനോ തേന വചനേന അട്ടീയമാനോ ‘‘മരതു അയ’’ന്തി പണാമേസി. തതിയവത്ഥുസ്മിം – തസ്സ ദുക്ഖുപ്പാദനേന ഥുല്ലച്ചയം.

൧൮൧. തതോ പരാനി തീണി വത്ഥൂനി ഉത്താനത്ഥാനേവ. വിസഗതപിണ്ഡപാതവത്ഥുസ്മിം – സാരാണീയധമ്മപൂരകോ സോ ഭിക്ഖു അഗ്ഗപിണ്ഡം സബ്രഹ്മചാരീനം ദത്വാവ ഭുഞ്ജതി. തേന വുത്തം ‘‘അഗ്ഗകാരികം അദാസീ’’തി. അഗ്ഗകാരികന്തി അഗ്ഗകിരിയം; പഠമം ലദ്ധപിണ്ഡപാതം അഗ്ഗഗ്ഗം വാ പണീതപണീതം പിണ്ഡപാതന്തി അത്ഥോ. യാ പന തസ്സ ദാനസങ്ഖാതാ അഗ്ഗകിരിയാ, സാ ന സക്കാ ദാതും, പിണ്ഡപാതഞ്ഹി സോ ഥേരാസനതോ പട്ഠായ അദാസി. തേ ഭിക്ഖൂതി തേ ഥേരാസനതോ പട്ഠായ പരിഭുത്തപിണ്ഡപാതാ ഭിക്ഖൂ; തേ കിര സബ്ബേപി കാലമകംസു. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ. അസ്സദ്ധേസു പന മിച്ഛാദിട്ഠികേസു കുലേസു സക്കച്ചം പണീതഭോജനം ലഭിത്വാ അനുപപരിക്ഖിത്വാ നേവ അത്തനാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം, ന പരേസം ദാതബ്ബം. യമ്പി ആഭിദോസികം ഭത്തം വാ ഖജ്ജകം വാ തതോ ലഭതി, തമ്പി ന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. അപിഹിതവത്ഥുമ്പി ഹി സപ്പവിച്ഛികാദീഹി അധിസയിതം ഛഡ്ഡനീയധമ്മം താനി കുലാനി ദേന്തി. ഗന്ധഹലിദ്ദാദിമക്ഖിതോപി തതോ പിണ്ഡപാതോ ന ഗഹേതബ്ബോ. സരീരേ രോഗട്ഠാനാനി പുഞ്ഛിത്വാ ഠപിതഭത്തമ്പി ഹി താനി ദാതബ്ബം മഞ്ഞന്തീതി.

വീമംസനവത്ഥുസ്മിം – വീമംസമാനോ ദ്വേ വീമംസതി – ‘‘സക്കോതി നു ഖോ ഇമം മാരേതും നോ’’തി വിസം വാ വീമംസതി, ‘‘മരേയ്യ നു ഖോ അയം ഇമം വിസം ഖാദിത്വാ നോ’’തി പുഗ്ഗലം വാ. ഉഭയഥാപി വീമംസാധിപ്പായേന ദിന്നേ മരതു വാ മാ വാ ഥുല്ലച്ചയം. ‘‘ഇദം വിസം ഏതം മാരേതൂ’’തി വാ ‘‘ഇദം വിസം ഖാദിത്വാ അയം മരതൂ’’തി വാ ഏവം ദിന്നേ പന സചേ മരതി, പാരാജികം; നോ ചേ, ഥുല്ലച്ചയം.

൧൮൨-൩. ഇതോ പരാനി തീണി സിലാവത്ഥൂനി തീണി ഇട്ഠകവാസിഗോപാനസീവത്ഥൂനി ച ഉത്താനത്ഥാനേവ. ന കേവലഞ്ച സിലാദീനംയേവ വസേന അയം ആപത്താനാപത്തിഭേദോ ഹോതി, ദണ്ഡമുഗ്ഗരനിഖാദനവേമാദീനമ്പി വസേന ഹോതിയേവ, തസ്മാ പാളിയം അനാഗതമ്പി ആഗതനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

അട്ടകവത്ഥൂസു – അട്ടകോതി വേഹാസമഞ്ചോ വുച്ചതി; യം സേതകമ്മമാലാകമ്മലതാകമ്മാദീനം അത്ഥായ ബന്ധന്തി. തത്ഥ ആവുസോ അത്രട്ഠിതോ ബന്ധാഹീതി മരണാധിപ്പായോ യത്ര ഠിതോ പതിത്വാ ഖാണുനാ വാ ഭിജ്ജേയ്യ, സോബ്ഭപപാതാദീസു വാ മരേയ്യ, താദിസം ഠാനം സന്ധായാഹ. ഏത്ഥ ച കോചി ഉപരിഠാനം നിയാമേതി ‘‘ഇതോ പതിത്വാ മരിസ്സതീ’’തി, കോചി ഹേട്ഠാ ഠാനം ‘‘ഇധ പതിത്വാ മരിസ്സതീ’’തി, കോചി ഉഭയമ്പി ‘‘ഇതോ ഇധ പതിത്വാ മരിസ്സതീ’’തി. തത്ര യോ ഉപരി നിയമിതട്ഠാനാ അപതിത്വാ അഞ്ഞതോ പതതി, ഹേട്ഠാ നിയമിതട്ഠാനേ വാ അപതിത്വാ അഞ്ഞത്ഥ പതതി, ഉഭയനിയാമേ വാ യംകിഞ്ചി ഏകം വിരാധേത്വാ പതതി, തസ്മിം മതേ വിസങ്കേതത്താ അനാപത്തി. വിഹാരച്ഛാദനവത്ഥുസ്മിമ്പി ഏസേവ നയോ.

അനഭിരതിവത്ഥുസ്മിം – സോ കിര ഭിക്ഖു കാമവിതക്കാദീനം സമുദാചാരം ദിസ്വാ നിവാരേതും അസക്കോന്തോ സാസനേ അനഭിരതോ ഗിഹിഭാവാഭിമുഖോ ജാതോ. തതോ ചിന്തേസി – ‘‘യാവ സീലഭേദം ന പാപുണാമി താവ മരിസ്സാമീ’’തി. അഥ തം പബ്ബതം അഭിരുഹിത്വാ പപാതേ പപതന്തോ അഞ്ഞതരം വിലീവകാരം ഓത്ഥരിത്വാ മാരേസി. വിലീവകാരന്തി വേണുകാരം. ന ച ഭിക്ഖവേ അത്താനം പാതേതബ്ബന്തി ന അത്താ പാതേതബ്ബോ. വിഭത്തിബ്യത്തയേന പനേതം വുത്തം. ഏത്ഥ ച ന കേവലം ന പാതേതബ്ബം, അഞ്ഞേനപി യേന കേനചി ഉപക്കമേന അന്തമസോ ആഹാരുപച്ഛേദേനപി ന മാരേതബ്ബോ. യോപി ഹി ഗിലാനോ വിജ്ജമാനേ ഭേസജ്ജേ ച ഉപട്ഠാകേസു ച മരിതുകാമോ ആഹാരം ഉപച്ഛിന്ദതി, ദുക്കടമേവ. യസ്സ പന മഹാആബാധോ ചിരാനുബദ്ധോ, ഭിക്ഖൂ ഉപട്ഠഹന്താ കിലമന്തി ജിഗുച്ഛന്തി ‘‘കദാ നു ഖോ ഗിലാനതോ മുച്ചിസ്സാമാ’’തി അട്ടീയന്തി. സചേ സോ ‘‘അയം അത്തഭാവോ പടിജഗ്ഗിയമാനോപി ന തിട്ഠതി, ഭിക്ഖൂ ച കിലമന്തീ’’തി ആഹാരം ഉപച്ഛിന്ദതി, ഭേസജ്ജം ന സേവതി വട്ടതി. യോ പന ‘‘അയം രോഗോ ഖരോ, ആയുസങ്ഖാരാ ന തിട്ഠന്തി, അയഞ്ച മേ വിസേസാധിഗമോ ഹത്ഥപ്പത്തോ വിയ ദിസ്സതീ’’തി ഉപച്ഛിന്ദതി വട്ടതിയേവ. അഗിലാനസ്സാപി ഉപ്പന്നസംവേഗസ്സ ‘‘ആഹാരപരിയേസനം നാമ പപഞ്ചോ, കമ്മട്ഠാനമേവ അനുയുഞ്ജിസ്സാമീ’’തി കമ്മട്ഠാനസീസേന ഉപച്ഛിന്ദന്തസ്സ വട്ടതി. വിസേസാധിഗമം ബ്യാകരിത്വാ ആഹാരം ഉപച്ഛിന്ദതി, ന വട്ടതി. സഭാഗാനഞ്ഹി ലജ്ജീഭിക്ഖൂനം കഥേതും വട്ടതി.

സിലാവത്ഥുസ്മിം – ദവായാതി ദവേന ഹസ്സേന; ഖിഡ്ഡായാതി അത്ഥോ. സിലാതി പാസാണോ; ന കേവലഞ്ച പാസാണോ, അഞ്ഞമ്പി യംകിഞ്ചി ദാരുഖണ്ഡം വാ ഇട്ഠകാഖണ്ഡം വാ ഹത്ഥേന വാ യന്തേന വാ പവിജ്ഝിതും ന വട്ടതി. ചേതിയാദീനം അത്ഥായ പാസാണാദയോ ഹസന്താ ഹസന്താ പവട്ടേന്തിപി ഖിപന്തിപി ഉക്ഖിപന്തിപി കമ്മസമയോതി വട്ടതി. അഞ്ഞമ്പി ഈദിസം നവകമ്മം വാ കരോന്താ ഭണ്ഡകം വാ ധോവന്താ രുക്ഖം വാ ധോവനദണ്ഡകം വാ ഉക്ഖിപിത്വാ പവിജ്ഝന്തി, വട്ടതി. ഭത്തവിസ്സഗ്ഗകാലാദീസു കാകേ വാ സോണേ വാ കട്ഠം വാ കഥലം വാ ഖിപിത്വാ പലാപേതി, വട്ടതി.

൧൮൪. സേദനാദിവത്ഥൂനി സബ്ബാനേവ ഉത്താനത്ഥാനി. ഏത്ഥ ച അഹം കുക്കുച്ചകോതി ന ഗിലാനുപട്ഠാനം ന കാതബ്ബം, ഹിതകാമതായ സബ്ബം ഗിലാനസ്സ ബലാബലഞ്ച രുചിഞ്ച സപ്പായാസപ്പായഞ്ച ഉപലക്ഖേത്വാ കാതബ്ബം.

൧൮൫. ജാരഗബ്ഭിനിവത്ഥുസ്മിം – പവുത്ഥപതികാതി പവാസം ഗതപതികാ. ഗബ്ഭപാതനന്തി യേന പരിഭുത്തേന ഗബ്ഭോ പതതി, താദിസം ഭേസജ്ജം. ദ്വേ പജാപതികവത്ഥൂനി ഉത്താനത്ഥാനേവ. ഗബ്ഭമദ്ദനവത്ഥുസ്മിം – ‘‘മദ്ദിത്വാ പാതേഹീ’’തി വുത്തേ അഞ്ഞേന മദ്ദാപേത്വാ പാതേതി, വിസങ്കേതം. ‘‘മദ്ദാപേത്വാ പാതാപേഹീ’’തി വുത്തേപി സയം മദ്ദിത്വാ പാതേതി, വിസങ്കേതമേവ. മനുസ്സവിഗ്ഗഹേ പരിയായോ നാമ നത്ഥി. തസ്മാ ‘‘ഗബ്ഭോ നാമ മദ്ദിതേ പതതീ’’തി വുത്തേ സാ സയം വാ മദ്ദതു, അഞ്ഞേന വാ മദ്ദാപേത്വാ പാതേതു, വിസങ്കേതോ നത്ഥി; പാരാജികമേവ താപനവത്ഥുസ്മിമ്പി ഏസേവ നയോ.

വഞ്ഝിത്ഥിവത്ഥുസ്മിം – വഞ്ഝിത്ഥീ നാമ യാ ഗബ്ഭം ന ഗണ്ഹാതി. ഗബ്ഭം അഗണ്ഹനകഇത്ഥീ നാമ നത്ഥി, യസ്സാ പന ഗഹിതോപി ഗബ്ഭോ ന സണ്ഠാതി, തംയേവ സന്ധായേതം വുത്തം. ഉതുസമയേ കിര സബ്ബിത്ഥിയോ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തി. യാ പനായം ‘‘വഞ്ഝാ’’തി വുച്ചതി, തസ്സാ കുച്ഛിയം നിബ്ബത്തസത്താനം അകുസലവിപാകോ സമ്പാപുണാതി. തേ പരിത്തകുസലവിപാകേന ഗഹിതപടിസന്ധികാ അകുസലവിപാകേന അധിഭൂതാ വിനസ്സന്തി. അഭിനവപടിസന്ധിയംയേവ ഹി കമ്മാനുഭാവേന ദ്വീഹാകാരേഹി ഗബ്ഭോ ന സണ്ഠാതി – വാതേന വാ പാണകേഹി വാ. വാതോ സോസേത്വാ അന്തരധാപേതി, പാണകാ ഖാദിത്വാ. തസ്സ പന വാതസ്സ പാണകാനം വാ പടിഘാതായ ഭേസജ്ജേ കതേ ഗബ്ഭോ സണ്ഠഹേയ്യ; സോ ഭിക്ഖു തം അകത്വാ അഞ്ഞം ഖരഭേസജ്ജം അദാസി. തേന സാ കാലമകാസി. ഭഗവാ ഭേസജ്ജസ്സ കടത്താ ദുക്കടം പഞ്ഞാപേസി.

ദുതിയവത്ഥുസ്മിമ്പി ഏസേവ നയോ. തസ്മാ ആഗതാഗതസ്സ പരജനസ്സ ഭേസജ്ജം ന കാതബ്ബം, കരോന്തോ ദുക്കടം ആപജ്ജതി. പഞ്ചന്നം പന സഹധമ്മികാനം കാതബ്ബം ഭിക്ഖുസ്സ ഭിക്ഖുനിയാ സിക്ഖമാനായ സാമണേരസ്സ സാമണേരിയാതി. സമസീലസദ്ധാപഞ്ഞാനഞ്ഹി ഏതേസം തീസു സിക്ഖാസു യുത്താനം ഭേസജ്ജം അകാതും ന ലബ്ഭതി, കരോന്തേന ച സചേ തേസം അത്ഥി, തേസം സന്തകം ഗഹേത്വാ യോജേത്വാ ദാതബ്ബം. സചേ നത്ഥി, അത്തനോ സന്തകം കാതബ്ബം. സചേ അത്തനോപി നത്ഥി, ഭിക്ഖാചാരവത്തേന വാ ഞാതകപവാരിതട്ഠാനതോ വാ പരിയേസിതബ്ബം. അലഭന്തേന ഗിലാനസ്സ അത്ഥായ അകതവിഞ്ഞത്തിയാപി ആഹരിത്വാ കാതബ്ബം.

അപരേസമ്പി പഞ്ചന്നം കാതും വട്ടതി – മാതു, പിതു, തദുപട്ഠാകാനം, അത്തനോ വേയ്യാവച്ചകരസ്സ, പണ്ഡുപലാസസ്സാതി. പണ്ഡുപലാസോ നാമ യോ പബ്ബജ്ജാപേക്ഖോ യാവ പത്തചീവരം പടിയാദിയതി താവ വിഹാരേ വസതി. തേസു സചേ മാതാപിതരോ ഇസ്സരാ ഹോന്തി, ന പച്ചാസീസന്തി, അകാതും വട്ടതി. സചേ പന രജ്ജേപി ഠിതാ പച്ചാസീസന്തി, അകാതും ന വട്ടതി. ഭേസജ്ജം പച്ചാസീസന്താനം ഭേസജ്ജം ദാതബ്ബം, യോജേതും അജാനന്താനം യോജേത്വാ ദാതബ്ബം. സബ്ബേസം അത്ഥായ സഹധമ്മികേസു വുത്തനയേനേവ പരിയേസിതബ്ബം. സചേ പന മാതരം വിഹാരേ ആനേത്വാ ജഗ്ഗതി, സബ്ബം പരികമ്മം അനാമസന്തേന കാതബ്ബം. ഖാദനീയം ഭോജനീയം സഹത്ഥാ ദാതബ്ബം. പിതാ പന യഥാ സാമണേരോ ഏവം സഹത്ഥേന ന്ഹാപനസമ്ബാഹനാദീനി കത്വാ ഉപട്ഠാതബ്ബോ. യേ ച മാതാപിതരോ ഉപട്ഠഹന്തി പടിജഗ്ഗന്തി, തേസമ്പി ഏവമേവ കാതബ്ബം. വേയ്യാവച്ചകരോ നാമ യോ വേതനം ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞേ ദാരൂനി വാ ഛിന്ദതി, അഞ്ഞം വാ കിഞ്ചി കമ്മം കരോതി, തസ്സ രോഗേ ഉപ്പന്നേ യാവ ഞാതകാ ന പസ്സന്തി താവ ഭേസജ്ജം കാതബ്ബം. യോ പന ഭിക്ഖുനിസ്സിതകോവ ഹുത്വാ സബ്ബകമ്മാനി കരോതി, തസ്സ ഭേസജ്ജം കാതബ്ബമേവ. പണ്ഡുപലാസേപി സാമണേരേ വിയ പടിപജ്ജിതബ്ബം.

അപരേസമ്പി ദസന്നം കാതും വട്ടതി – ജേട്ഠഭാതു, കനിട്ഠഭാതു, ജേട്ഠഭഗിനിയാ, കനിട്ഠഭഗിനിയാ, ചൂളമാതുയാ, മഹാമാതുയാ, ചൂളപിതുനോ, മഹാപിതുനോ, പിതുച്ഛായ, മാതുലസ്സാതി. തേസം പന സബ്ബേസമ്പി കരോന്തേന തേസംയേവ സന്തകം ഭേസജ്ജം ഗഹേത്വാ കേവലം യോജേത്വാ ദാതബ്ബം. സചേ പന നപ്പഹോന്തി, യാചന്തി ച ‘‘ദേഥ നോ, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം പടിദസ്സാമാ’’തി താവകാലികം ദാതബ്ബം. സചേപി ന യാചന്തി, ‘‘അമ്ഹാകം ഭേസജ്ജം അത്ഥി, താവകാലികം ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്വാ വാ ‘‘യദാ നേസം ഭവിസ്സതി തദാ ദസ്സന്തീ’’തി ആഭോഗം വാ കത്വാ ദാതബ്ബം. സചേ പടിദേന്തി, ഗഹേതബ്ബം, നോ ചേ ദേന്തി, ന ചോദേതബ്ബാ. ഏതേ ദസ ഞാതകേ ഠപേത്വാ അഞ്ഞേസം ന കാതബ്ബം.

ഏതേസം പുത്തപരമ്പരായ പന യാവ സത്തമോ കുലപരിവട്ടോ താവ ചത്താരോ പച്ചയേ ആഹരാപേന്തസ്സ അകതവിഞ്ഞത്തി വാ ഭേസജ്ജം കരോന്തസ്സ വേജ്ജകമ്മം വാ കുലദൂസകാപത്തി വാ ന ഹോതി. സചേ ഭാതുജായാ ഭഗിനിസാമികോ വാ ഗിലാനാ ഹോന്തി, ഞാതകാ ചേ, തേസമ്പി വട്ടതി. അഞ്ഞാതകാ ചേ, ഭാതു ച ഭഗിനിയാ ച കത്വാ ദാതബ്ബം, ‘‘തുമ്ഹാകം ജഗ്ഗനട്ഠാനേ ദേഥാ’’തി. അഥ വാ തേസം പുത്താനം കത്വാ ദാതബ്ബം, ‘‘തുമ്ഹാകം മാതാപിതൂനം ദേഥാ’’തി. ഏതേനുപായേന സബ്ബപദേസുപി വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

തേസം അത്ഥായ ച സാമണേരേഹി അരഞ്ഞതോ ഭേസജ്ജം ആഹരാപേന്തേന ഞാതിസാമണേരേഹി വാ ആഹരാപേതബ്ബം. അത്തനോ അത്ഥായ വാ ആഹരാപേത്വാ ദാതബ്ബം. തേഹിപി ‘‘ഉപജ്ഝായസ്സ ആഹരാമാ’’തി വത്തസീസേന ആഹരിതബ്ബം. ഉപജ്ഝായസ്സ മാതാപിതരോ ഗിലാനാ വിഹാരം ആഗച്ഛന്തി, ഉപജ്ഝായോ ച ദിസാപക്കന്തോ ഹോതി, സദ്ധിവിഹാരികേന ഉപജ്ഝായസ്സ സന്തകം ഭേസജ്ജം ദാതബ്ബം. നോ ചേ അത്ഥി, അത്തനോ ഭേസജ്ജം ഉപജ്ഝായസ്സ പരിച്ചജിത്വാ ദാതബ്ബം. അത്തനോപി അസന്തേ വുത്തനയേന പരിയേസിത്വാ ഉപജ്ഝായസ്സ സന്തകം കത്വാ ദാതബ്ബം. ഉപജ്ഝായേനപി സദ്ധിവിഹാരികസ്സ മാതാപിതൂസു ഏവമേവ പടിപജ്ജിതബ്ബം. ഏസ നയോ ആചരിയന്തേവാസികേസുപി. അഞ്ഞോപി യോ ആഗന്തുകോ വാ ചോരോ വാ യുദ്ധപരാജിതോ ഇസ്സരോ വാ ഞാതകേഹി പരിച്ചത്തോ കപണോ വാ ഗമിയമനുസ്സോ വാ ഗിലാനോ ഹുത്വാ വിഹാരം പവിസതി, സബ്ബേസം അപച്ചാസീസന്തേന ഭേസജ്ജം കാതബ്ബം.

സദ്ധം കുലം ഹോതി ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠായകം ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മാതാപിതുട്ഠാനിയം, തത്ര ചേ കോചി ഗിലാനോ ഹോതി, തസ്സത്ഥായ വിസ്സാസേന ‘‘ഭേസജ്ജം കത്വാ ഭന്തേ ദേഥാ’’തി വദന്തി, നേവ ദാതബ്ബം ന കാതബ്ബം. അഥ പന കപ്പിയം ഞത്വാ ഏവം പുച്ഛന്തി – ‘‘ഭന്തേ, അസുകസ്സ നാമ രോഗസ്സ കിം ഭേസജ്ജം കരോന്തീ’’തി? ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഗഹേത്വാ കരോന്തീ’’തി വത്തും വട്ടതി. ‘‘ഭന്തേ, മയ്ഹം മാതാ ഗിലാനാ, ഭേസജ്ജം താവ ആചിക്ഖഥാ’’തി ഏവം പുച്ഛിതേ പന ന ആചിക്ഖിതബ്ബം. അഞ്ഞമഞ്ഞം പന കഥാ കാതബ്ബാ – ‘‘ആവുസോ, അസുകസ്സ നാമ ഭിക്ഖുനോ ഇമസ്മിം രോഗേ കിം ഭേസജ്ജം കരിംസൂ’’തി? ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഭന്തേ’’തി. തം സുത്വാ ഇതരോ മാതു ഭേസജ്ജം കരോതി, വട്ടതേവ.

മഹാപദുമത്ഥേരോപി കിര വസഭരഞ്ഞോ ദേവിയാ രോഗേ ഉപ്പന്നേ ഏകായ ഇത്ഥിയാ ആഗന്ത്വാ പുച്ഛിതോ ‘‘ന ജാനാമീ’’തി അവത്വാ ഏവമേവ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം സമുല്ലപേസി. തം സുത്വാ തസ്സാ ഭേസജ്ജമകംസു. വൂപസന്തേ ച രോഗേ തിചീവരേന തീഹി ച കഹാപണസതേഹി സദ്ധിം ഭേസജ്ജചങ്കോടകം പൂരേത്വാ ആഹരിത്വാ ഥേരസ്സ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ‘‘ഭന്തേ, പുപ്ഫപൂജം കരോഥാ’’തി ആഹംസു. ഥേരോ ‘‘ആചരിയഭാഗോ നാമായ’’ന്തി കപ്പിയവസേന ഗാഹാപേത്വാ പുപ്ഫപൂജം അകാസി. ഏവം താവ ഭേസജ്ജേ പടിപജ്ജിതബ്ബം.

പരിത്തേ പന ‘‘ഗിലാനസ്സ പരിത്തം കരോഥ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ന കാതബ്ബം, ‘‘ഭണഥാ’’തി വുത്തേ പന കാതബ്ബം. സചേ പിസ്സ ഏവം ഹോതി ‘‘മനുസ്സാ നാമ ന ജാനന്തി, അകയിരമാനേ വിപ്പടിസാരിനോ ഭവിസ്സന്തീ’’തി കാതബ്ബം; ‘‘പരിത്തോദകം പരിത്തസുത്തം കത്വാ ദേഥാ’’തി വുത്തേന പന തേസംയേവ ഉദകം ഹത്ഥേന ചാലേത്വാ സുത്തം പരിമജ്ജേത്വാ ദാതബ്ബം. സചേ വിഹാരതോ ഉദകം അത്തനോ സന്തകം വാ സുത്തം ദേതി, ദുക്കടം. മനുസ്സാ ഉദകഞ്ച സുത്തഞ്ച ഗഹേത്വാ നിസീദിത്വാ ‘‘പരിത്തം ഭണഥാ’’തി വദന്തി, കാതബ്ബം. നോ ചേ ജാനന്തി, ആചിക്ഖിതബ്ബം. ഭിക്ഖൂനം നിസിന്നാനം പാദേസു ഉദകം ആകിരിത്വാ സുത്തഞ്ച ഠപേത്വാ ഗച്ഛന്തി ‘‘പരിത്തം കരോഥ, പരിത്തം ഭണഥാ’’തി ന പാദാ അപനേതബ്ബാ. മനുസ്സാ ഹി വിപ്പടിസാരിനോ ഹോന്തി. അന്തോഗാമേ ഗിലാനസ്സത്ഥായ വിഹാരം പേസേന്തി, ‘‘പരിത്തം ഭണന്തൂ’’തി ഭണിതബ്ബം. അന്തോഗാമേ രാജഗേഹാദീസു രോഗേ വാ ഉപദ്ദവേ വാ ഉപ്പന്നേ പക്കോസാപേത്വാ ഭണാപേന്തി, ആടാനാടിയസുത്താദീനി ഭണിതബ്ബാനി. ‘‘ആഗന്ത്വാ ഗിലാനസ്സ സിക്ഖാപദാനി ദേന്തു, ധമ്മം കഥേന്തു. രാജന്തേപുരേ വാ അമച്ചഗേഹേ വാ ആഗന്ത്വാ സിക്ഖാപദാനി ദേന്തു, ധമ്മം കഥേന്തൂ’’തി പേസിതേപി ഗന്ത്വാ സിക്ഖാപദാനി ദാതബ്ബാനി, ധമ്മോ കഥേതബ്ബോ. ‘‘മതാനം പരിവാരത്ഥം ആഗച്ഛന്തൂ’’തി പക്കോസന്തി, ന ഗന്തബ്ബം. സീവഥികദസ്സനേ അസുഭദസ്സനേ ച മരണസ്സതിം പടിലഭിസ്സാമീതി കമ്മട്ഠാനസീസേന ഗന്തും വട്ടതി. ഏവം പരിത്തേ പടിപജ്ജിതബ്ബം.

പിണ്ഡപാതേ പന – അനാമട്ഠപിണ്ഡപാതോ കസ്സ ദാതബ്ബോ, കസ്സ ന ദാതബ്ബോ? മാതാപിതുനം താവ ദാതബ്ബോ. സചേപി കഹാപണഗ്ഘനകോ ഹോതി, സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനം നത്ഥി. മാതാപിതുഉപട്ഠാകാനം വേയ്യാവച്ചകരസ്സ പണ്ഡുപലാസസ്സാതി ഏതേസമ്പി ദാതബ്ബോ. തത്ഥ പണ്ഡുപലാസസ്സ ഥാലകേ പക്ഖിപിത്വാപി ദാതും വട്ടതി. തം ഠപേത്വാ അഞ്ഞേസം ആഗാരികാനം മാതാപിതുനമ്പി ന വട്ടതി. പബ്ബജിതപരിഭോഗോ ഹി ആഗാരികാനം ചേതിയട്ഠാനിയോ. അപിച അനാമട്ഠപിണ്ഡപാതോ നാമേസ സമ്പത്തസ്സ ദാമരികചോരസ്സാപി ഇസ്സരസ്സാപി ദാതബ്ബോ. കസ്മാ? തേ ഹി അദീയമാനേപി ‘‘ന ദേന്തീ’’തി ആമസിത്വാ ദീയമാനേപി ‘‘ഉച്ഛിട്ഠകം ദേന്തീ’’തി കുജ്ഝന്തി. കുദ്ധാ ജീവിതാപി വോരോപേന്തി, സാസനസ്സാപി അന്തരായം കരോന്തി. രജ്ജം പത്ഥയമാനസ്സ വിചരതോ ചോരനാഗസ്സ വത്ഥു ചേത്ഥ കഥേതബ്ബം. ഏവം പിണ്ഡപാതേ പടിപജ്ജിതബ്ബം.

പടിസന്ഥാരോ പന കസ്സ കാതബ്ബോ, കസ്സ ന കാതബ്ബോ? പടിസന്ഥാരോ നാമ വിഹാരം സമ്പത്തസ്സ യസ്സ കസ്സചി ആഗന്തുകസ്സ വാ ദലിദ്ദസ്സ വാ ചോരസ്സ വാ ഇസ്സരസ്സ വാ കാതബ്ബോയേവ. കഥം? ആഗന്തുകം താവ ഖീണപരിബ്ബയം വിഹാരം സമ്പത്തം ദിസ്വാ പാനീയം ദാതബ്ബം, പാദമക്ഖനതേലം ദാതബ്ബം. കാലേ ആഗതസ്സ യാഗുഭത്തം, വികാലേ ആഗതസ്സ സചേ തണ്ഡുലാ അത്ഥി; തണ്ഡുലാ ദാതബ്ബാ. അവേലായം സമ്പത്തോ ‘‘ഗച്ഛാഹീ’’തി ന വത്തബ്ബോ. സയനട്ഠാനം ദാതബ്ബം. സബ്ബം അപച്ചാസീസന്തേനേവ കാതബ്ബം. ‘‘മനുസ്സാ നാമ ചതുപച്ചയദായകാ ഏവം സങ്ഗഹേ കയിരമാനേ പുനപ്പുനം പസീദിത്വാ ഉപകാരം കരിസ്സന്തീ’’തി ചിത്തം ന ഉപ്പാദേതബ്ബം. ചോരാനം പന സങ്ഘികമ്പി ദാതബ്ബം.

പടിസന്ഥാരാനിസംസദീപനത്ഥഞ്ച ചോരനാഗവത്ഥു, ഭാതരാ സദ്ധിം ജമ്ബുദീപഗതസ്സ മഹാനാഗരഞ്ഞോ വത്ഥു, പിതുരാജസ്സ രജ്ജേ ചതുന്നം അമച്ചാനം വത്ഥു, അഭയചോരവത്ഥൂതി ഏവമാദീനി ബഹൂനി വത്ഥൂനി മഹാഅട്ഠകഥായം വിത്ഥാരതോ വുത്താനി.

തത്രായം ഏകവത്ഥുദീപനാ – സീഹളദീപേ കിര അഭയോ നാമ ചോരോ പഞ്ചസതപരിവാരോ ഏകസ്മിം ഠാനേ ഖന്ധാവാരം ബന്ധിത്വാ സമന്താ തിയോജനം ഉബ്ബാസേത്വാ വസതി. അനുരാധപുരവാസിനോ കദമ്ബനദിം ന ഉത്തരന്തി, ചേതിയഗിരിമഗ്ഗേ ജനസഞ്ചാരോ ഉപച്ഛിന്നോ. അഥേകദിവസം ചോരോ ‘‘ചേതിയഗിരിം വിലുമ്പിസ്സാമീ’’തി അഗമാസി. ആരാമികാ ദിസ്വാ ദീഘഭാണകഅഭയത്ഥേരസ്സ ആരോചേസും. ഥേരോ ‘‘സപ്പിഫാണിതാദീനി അത്ഥീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ചോരാനം ദേഥ, തണ്ഡുലാ അത്ഥീ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ, സങ്ഘസ്സത്ഥായ ആഹടാ തണ്ഡുലാ ച പത്തസാകഞ്ച ഗോരസോ ചാ’’തി. ‘‘ഭത്തം സമ്പാദേത്വാ ചോരാനം ദേഥാ’’തി. ആരാമികാ തഥാ കരിംസു. ചോരാ ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ ‘‘കേനായം പടിസന്ഥാരോ കതോ’’തി പുച്ഛിംസു. ‘‘അമ്ഹാകം അയ്യേന അഭയത്ഥേരേനാ’’തി. ചോരാ ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ആഹംസു – ‘‘മയം സങ്ഘസ്സ ച ചേതിയസ്സ ച സന്തകം അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗഹേസ്സാമാതി ആഗതാ, തുമ്ഹാകം പന ഇമിനാ പടിസന്ഥാരേനമ്ഹ പസന്നാ, അജ്ജ പട്ഠായ വിഹാരേ ധമ്മികാ രക്ഖാ അമ്ഹാകം ആയത്താ ഹോതു, നാഗരാ ആഗന്ത്വാ ദാനം ദേന്തു, ചേതിയം വന്ദന്തൂ’’തി. തതോ പട്ഠായ ച നാഗരേ ദാനം ദാതും ആഗച്ഛന്തേ നദീതീരേയേവ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ രക്ഖന്താ വിഹാരം നേന്തി, വിഹാരേപി ദാനം ദേന്താനം രക്ഖം കത്വാ തിട്ഠന്തി. തേപി ഭിക്ഖൂനം ഭുത്താവസേസം ചോരാനം ദേന്തി. ഗമനകാലേപി തേ ചോരാ നദീതീരം പാപേത്വാ നിവത്തന്തി.

അഥേകദിവസം ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ഖീയനകകഥാ ഉപ്പന്നാ ‘‘ഥേരോ ഇസ്സരവതായ സങ്ഘസ്സ സന്തകം ചോരാനം അദാസീ’’തി. ഥേരോ സന്നിപാതം കാരാപേത്വാ ആഹ – ‘‘ചോരാ സങ്ഘസ്സ പകതിവട്ടഞ്ച ചേതിയസന്തകഞ്ച അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി ആഗമിംസു. അഥ നേസം മയാ ഏവം ന ഹരിസ്സന്തീതി ഏത്തകോ നാമ പടിസന്ഥാരോ കതോ, തം സബ്ബമ്പി ഏകതോ സമ്പിണ്ഡേത്വാ അഗ്ഘാപേഥ. തേന കാരണേന അവിലുത്തം ഭണ്ഡം ഏകതോ സമ്പിണ്ഡേത്വാ അഗ്ഘാപേഥാതി. തതോ സബ്ബമ്പി ഥേരേന ദിന്നകം ചേതിയഘരേ ഏകം വരപോത്ഥകചിത്തത്ഥരണം ന അഗ്ഘതി. തതോ ആഹംസു – ‘‘ഥേരേന കതപടിസന്ഥാരോ സുകതോ ചോദേതും വാ സാരേതും വാ ന ലബ്ഭാ, ഗീവാ വാ അവഹാരോ വാ നത്ഥീ’’തി. ഏവം മഹാനിസംസോ പടിസന്ഥാരോതി സല്ലക്ഖേത്വാ കത്തബ്ബോ പണ്ഡിതേന ഭിക്ഖുനാതി.

൧൮൭. അങ്ഗുലിപതോദകവത്ഥുസ്മിം – ഉത്തന്തോതി കിലമന്തോ. അനസ്സാസകോതി നിരസ്സാസോ. ഇമസ്മിം പന വത്ഥുസ്മിം യായ ആപത്തിയാ ഭവിതബ്ബം സാ ‘‘ഖുദ്ദകേസു നിദിട്ഠാ’’തി ഇധ ന വുത്താ.

തദനന്തരേ വത്ഥുസ്മിം – ഓത്ഥരിത്വാതി അക്കമിത്വാ. സോ കിര തേഹി ആകഡ്ഢിയമാനോ പതിതോ. ഏകോ തസ്സ ഉദരം അഭിരുഹിത്വാ നിസീദി. സേസാപി പന്നരസ ജനാ പഥവിയം അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ അദൂഹലപാസാണാ വിയ മിഗം മാരേസും. യസ്മാ പന തേ കമ്മാധിപ്പായാ, ന മരണാധിപ്പായാ; തസ്മാ പാരാജികം ന വുത്തം.

ഭൂതവേജ്ജകവത്ഥുസ്മിം – യക്ഖം മാരേസീതി ഭൂതവിജ്ജാകപാഠകാ യക്ഖഗഹിതം മോചേതുകാമാ യക്ഖം ആവാഹേത്വാ മുഞ്ചാതി വദന്തി. നോ ചേ മുഞ്ചതി, പിട്ഠേന വാ മത്തികായ വാ രൂപം കത്വാ ഹത്ഥപാദാദീനി ഛിന്ദന്തി, യം യം തസ്സ ഛിജ്ജതി തം തം യക്ഖസ്സ ഛിന്നമേവ ഹോതി. സീസേ ഛിന്നേ യക്ഖോപി മരതി. ഏവം സോപി മാരേസി; തസ്മാ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം. ന കേവലഞ്ച യക്ഖമേവ, യോപി ഹി സക്കം ദേവരാജം മാരേയ്യ, സോപി ഥുല്ലച്ചയമേവ ആപജ്ജതി.

വാളയക്ഖവത്ഥുസ്മിം – വാളയക്ഖവിഹാരന്തി യസ്മിം വിഹാരേ വാളോ ചണ്ഡോ യക്ഖോ വസതി, തം വിഹാരം. യോ ഹി ഏവരൂപം വിഹാരം അജാനന്തോ കേവലം വസനത്ഥായ പേസേതി, അനാപത്തി. യോ മരണാധിപ്പായോ പേസേതി, സോ ഇതരസ്സ മരണേന പാരാജികം, അമരണേന ഥുല്ലച്ചയം ആപജ്ജതി. യഥാ ച വാളയക്ഖവിഹാരം; ഏവം യത്ഥ വാളസീഹബ്യഗ്ഘാദിമിഗാ വാ അജഗരകണ്ഹസപ്പാദയോ ദീഘജാതികാ വാ വസന്തി, തം വാളവിഹാരം പേസേന്തസ്സാപി ആപത്താനാപത്തിഭേദോ വേദിതബ്ബോ. അയം പാളിമുത്തകനയോ. യഥാ ച ഭിക്ഖും വാളയക്ഖവിഹാരം പേസേന്തസ്സ; ഏവം വാളയക്ഖമ്പി ഭിക്ഖുസന്തികം പേസേന്തസ്സ ആപത്താനാപത്തിഭേദോ വേദിതബ്ബോ. ഏസേവ നയോ വാളകന്താരാദിവത്ഥൂസുപി. കേവലഞ്ഹേത്ഥ യസ്മിം കന്താരേ വാളമിഗാ വാ ദീഘജാതികാ വാ അത്ഥി, സോ വാളകന്താരോ. യസ്മിം ചോരാ അത്ഥി, സോ ചോരകന്താരോതി ഏവം പദത്ഥമത്തമേവ നാനം. മനുസ്സവിഗ്ഗഹപാരാജികഞ്ച നാമേതം സണ്ഹം, പരിയായകഥായ ന മുച്ചതി; തസ്മാ യോ വദേയ്യ ‘‘അസുകസ്മിം നാമ ഓകാസേ ചോരോ നിസിന്നോ, യോ തസ്സ സീസം ഛിന്ദിത്വാ ആഹരതി, സോ രാജതോ സക്കാരവിസേസം ലഭതീ’’തി. തസ്സ ചേതം വചനം സുത്വാ കോചി നം ഗന്ത്വാ മാരേതി, അയം പാരാജികോ ഹോതീതി.

൧൮൮. തം മഞ്ഞമാനോതി ആദീസു സോ കിര ഭിക്ഖു അത്തനോ വേരിഭിക്ഖും മാരേതുകാമോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമം മേ ദിവാ മാരേന്തസ്സ ന സുകരം ഭവേയ്യ സോത്ഥിനാ ഗന്തും, രത്തിം നം മാരേസ്സാമീ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ രത്തിം ആഗമ്മ ബഹൂനം സയിതട്ഠാനേ തം മഞ്ഞമാനോ തമേവ ജീവിതാ വോരോപേസി. അപരോ തം മഞ്ഞമാനോ അഞ്ഞം, അപരോ അഞ്ഞം തസ്സേവ സഹായം മഞ്ഞമാനോ തം, അപരോ അഞ്ഞം തസ്സേവ സഹായം മഞ്ഞമാനോ അഞ്ഞം തസ്സ സഹായമേവ ജീവിതാ വോരോപേസി. സബ്ബേസമ്പി പാരാജികമേവ.

അമനുസ്സഗഹിതവത്ഥൂസു പഠമേ വത്ഥുസ്മിം ‘‘യക്ഖം പലാപേസ്സാമീ’’തി പഹാരം അദാസി, ഇതരോ ‘‘ന ദാനായം വിരജ്ഝിതും സമത്ഥോ, മാരേസ്സാമി ന’’ന്തി. ഏത്ഥ ച നമരണാധിപ്പായസ്സ അനാപത്തി വുത്താതി. ന ഏത്തകേനേവ അമനുസ്സഗഹിതസ്സ പഹാരോ ദാതബ്ബോ, താലപണ്ണം പന പരിത്തസുത്തം വാ ഹത്ഥേ വാ പാദേ വാ ബന്ധിതബ്ബം, രതനസുത്താദീനി പരിത്താനി ഭണിതബ്ബാനി, ‘‘മാ സീലവന്തം ഭിക്ഖും വിഹേഠേഹീ’’തി ധമ്മകഥാ കാതബ്ബാതി. സഗ്ഗകഥാദീനി ഉത്താനത്ഥാനി. യഞ്ഹേത്ഥ വത്തബ്ബം തം വുത്തമേവ.

൧൮൯. രുക്ഖച്ഛേദനവത്ഥു അട്ടബന്ധനവത്ഥുസദിസം. അയം പന വിസേസോ – യോ രുക്ഖേന ഓത്ഥതോപി ന മരതി, സക്കാ ച ഹോതി ഏകേന പസ്സേന രുക്ഖം ഛേത്വാ പഥവിം വാ ഖനിത്വാ നിക്ഖമിതും, ഹത്ഥേ ചസ്സ വാസി വാ കുഠാരീ വാ അത്ഥി, തേന അപി ജീവിതം പരിച്ചജിതബ്ബം, ന ച രുക്ഖോ വാ ഛിന്ദിതബ്ബോ, ന പഥവീ വാ ഖണിതബ്ബാ. കസ്മാ? ഏവം കരോന്തോ ഹി പാചിത്തിയം ആപജ്ജതി, ബുദ്ധസ്സ ആണം ഭഞ്ജതി, ന ജീവിതപരിയന്തം സീലം കരോതി. തസ്മാ അപി ജീവിതം പരിച്ചജിതബ്ബം, ന ച സീലന്തി പരിഗ്ഗഹേത്വാ ന ഏവം കാതബ്ബം. അഞ്ഞസ്സ പന ഭിക്ഖുനോ രുക്ഖം വാ ഛിന്ദിത്വാ പഥവിം വാ ഖനിത്വാ തം നീഹരിതും വട്ടതി. സചേ ഉദുക്ഖലയന്തകേന രുക്ഖം പവട്ടേത്വാ നീഹരിതബ്ബോ ഹോതി, തംയേവ രുക്ഖം ഛിന്ദിത്വാ ഉദുക്ഖലം ഗഹേതബ്ബന്തി മഹാസുമത്ഥേരോ ആഹ. അഞ്ഞമ്പി ഛിന്ദിത്വാ ഗഹേതും വട്ടതീതി മഹാപദുമത്ഥേരോ. സോബ്ഭാദീസു പതിതസ്സാപി നിസ്സേണിം ബന്ധിത്വാ ഉത്താരണേ ഏസേവ നയോ. അത്തനാ ഭൂതഗാമം ഛിന്ദിത്വാ നിസ്സേണീ ന കാതബ്ബാ, അഞ്ഞേസം കത്വാ ഉദ്ധരിതും വട്ടതീതി.

൧൯൦. ദായാലിമ്പനവത്ഥൂസു – ദായം ആലിമ്പേസുന്തി വനേ അഗ്ഗിം അദംസു. ഏത്ഥ പന ഉദ്ദിസ്സാനുദ്ദിസ്സവസേന പാരാജികാനന്തരിയഥുല്ലച്ചയപാചിത്തിവത്ഥൂനം അനുരൂപതോ പാരാജികാദീനി അകുസലരാസിഭാവോ ച പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ‘‘അല്ലതിണവനപ്പഗുമ്ബാദയോ ഡയ്ഹന്തൂ’’തി ആലിമ്പേന്തസ്സ ച പാചിത്തിയം. ‘‘ദബ്ബൂപകരണാനി വിനസ്സന്തൂ’’തി ആലിമ്പേന്തസ്സ ദുക്കടം. ഖിഡ്ഡാധിപ്പായേനാപി ദുക്കടന്തി സങ്ഖേപട്ഠകഥായം വുത്തം. ‘‘യംകിഞ്ചി അല്ലസുക്ഖം സഇന്ദ്രിയാനിന്ദ്രിയം ഡയ്ഹതൂ’’തി ആലിമ്പേന്തസ്സ വത്ഥുവസേന പാരാജികഥുല്ലച്ചയപാചിത്തിയദുക്കടാനി വേദിതബ്ബാനി.

പടഗ്ഗിദാനം പന പരിത്തകരണഞ്ച ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതം, തസ്മാ അരഞ്ഞേ വനകമ്മികേഹി വാ ദിന്നം സയം വാ ഉട്ഠിതം അഗ്ഗിം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘തിണകുടിയോ മാ വിനസ്സന്തൂ’’തി തസ്സ അഗ്ഗിനോ പടിഅഗ്ഗിം ദാതും വട്ടതി, യേന സദ്ധിം ആഗച്ഛന്തോ അഗ്ഗി ഏകതോ ഹുത്വാ നിരുപാദാനോ നിബ്ബാതി. പരിത്തമ്പി കാതും വട്ടതി തിണകുടികാനം സമന്താ ഭൂമിതച്ഛനം പരിഖാഖണനം വാ, യഥാ ആഗതോ അഗ്ഗി ഉപാദാനം അലഭിത്വാ നിബ്ബാതി. ഏതഞ്ച സബ്ബം ഉട്ഠിതേയേവ അഗ്ഗിസ്മിം കാതും വട്ടതി. അനുട്ഠിതേ അനുപസമ്പന്നേഹി കപ്പിയവോഹാരേന കാരേതബ്ബം. ഉദകേന പന നിബ്ബാപേന്തേഹി അപ്പാണകമേവ ഉദകം ആസിഞ്ചിതബ്ബം.

൧൯൧. ആഘാതനവത്ഥുസ്മിം – യഥാ ഏകപ്പഹാരവചനേ; ഏവം ‘‘ദ്വീഹി പഹാരേഹീ’’തി ആദിവചനേസുപി പാരാജികം വേദിതബ്ബം. ‘‘ദ്വീഹീ’’തി വുത്തേ ച ഏകേന പഹാരേന മാരിതേപി ഖേത്തമേവ ഓതിണ്ണത്താ പാരാജികം, തീഹി മാരിതേ പന വിസങ്കേതം. ഇതി യഥാപരിച്ഛേദേ വാ പരിച്ഛേദബ്ഭന്തരേ വാ അവിസങ്കേതം, പരിച്ഛേദാതിക്കമേ പന സബ്ബത്ഥ വിസങ്കേതം ഹോതി, ആണാപകോ മുച്ചതി, വധകസ്സേവ ദോസോ. യഥാ ച പഹാരേസു; ഏവം പുരിസേസുപി ‘‘ഏകോ മാരേതൂ’’തി വുത്തേ ഏകേനേവ മാരിതേ പാരാജികം, ദ്വീഹി മാരിതേ വിസങ്കേതം. ‘‘ദ്വേ മാരേന്തൂ’’തി വുത്തേ ഏകേന വാ ദ്വീഹി വാ മാരിതേ പാരാജികം, തീഹി മാരിതേ വിസങ്കേതന്തി വേദിതബ്ബം. ഏകോ സങ്ഗാമേ വേഗേന ധാവതോ പുരിസസ്സ സീസം അസിനാ ഛിന്ദതി, അസീസകം കബന്ധം ധാവതി, തമഞ്ഞോ പഹരിത്വാ പാതേസി, കസ്സ പാരാജികന്തി വുത്തേ ഉപഡ്ഢാ ഥേരാ ‘‘ഗമനൂപച്ഛേദകസ്സാ’’തി ആഹംസു. ആഭിധമ്മികഗോദത്തത്ഥേരോ ‘‘സീസച്ഛേദകസ്സാ’’തി. ഏവരൂപാനിപി വത്ഥൂനി ഇമസ്സ വത്ഥുസ്സ അത്ഥദീപനേ വത്തബ്ബാനീതി.

൧൯൨. തക്കവത്ഥുസ്മിം – അനിയമേത്വാ ‘‘തക്കം പായേഥാ’’തി വുത്തേ യം വാ തം വാ തക്കം പായേത്വാ മാരിതേ പാരാജികം. നിയമേത്വാ പന ‘‘ഗോതക്കം മഹിംസതക്കം അജികാതക്ക’’ന്തി വാ, ‘‘സീതം ഉണ്ഹം ധൂപിതം അധൂപിത’’ന്തി വാ വുത്തേ യം വുത്തം, തതോ അഞ്ഞം പായേത്വാ മാരിതേ വിസങ്കേതം.

ലോണസോവീരകവത്ഥുസ്മിം – ലോണസോവീരകം നാമ സബ്ബരസാഭിസങ്ഖതം ഏകം ഭേസജ്ജം. തം കിര കരോന്താ ഹരീതകാമലകവിഭീതകകസാവേ സബ്ബധഞ്ഞാനി സബ്ബഅപരണ്ണാനി സത്തന്നമ്പി ധഞ്ഞാനം ഓദനം കദലിഫലാദീനി സബ്ബഫലാനി വേത്തകേതകഖജ്ജൂരികളീരാദയോ സബ്ബകളീരേ മച്ഛമംസഖണ്ഡാനി അനേകാനി ച മധുഫാണിതസിന്ധവലോണനികടുകാദീനി ഭേസജ്ജാനി പക്ഖിപിത്വാ കുമ്ഭിമുഖം ലിമ്പിത്വാ ഏകം വാ ദ്വേ വാ തീണി വാ സംവച്ഛരാനി ഠപേന്തി, തം പരിപച്ചിത്വാ ജമ്ബുരസവണ്ണം ഹോതി. വാതകാസകുട്ഠപണ്ഡുഭഗന്ദരാദീനം സിനിദ്ധഭോജനം ഭുത്താനഞ്ച ഉത്തരപാനം ഭത്തജീരണകഭേസജ്ജം താദിസം നത്ഥി. തം പനേതം ഭിക്ഖൂനം പച്ഛാഭത്തമ്പി വട്ടതി, ഗിലാനാനം പാകതികമേവ, അഗിലാനാനം പന ഉദകസമ്ഭിന്നം പാനപരിഭോഗേനാതി.

സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ

തതിയപാരാജികവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ചതുത്ഥപാരാജികം

ചതുസച്ചവിദൂ സത്ഥാ, ചതുത്ഥം യം പകാസയി;

പാരാജികം തസ്സ ദാനി, പത്തോ സംവണ്ണനാക്കമോ.

യസ്മാ തസ്മാ സുവിഞ്ഞേയ്യം, യം പുബ്ബേ ച പകാസിതം;

തം വജ്ജയിത്വാ അസ്സാപി, ഹോതി സംവണ്ണനാ അയം.

വഗ്ഗുമുദാതീരിയഭിക്ഖുവത്ഥുവണ്ണനാ

൧൯൩. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേസാലിയം വിഹരതി…പേ… ഗിഹീനം കമ്മന്തം അധിട്ഠേമാതി ഗിഹീനം ഖേത്തേസു ചേവ ആരാമാദീസു ച കത്തബ്ബകിച്ചം അധിട്ഠാമ; ‘‘ഏവം കാതബ്ബം, ഏവം ന കാതബ്ബ’’ന്തി ആചിക്ഖാമ ചേവ അനുസാസാമ ചാതി വുത്തം ഹോതി. ദൂതേയ്യന്തി ദൂതകമ്മം. ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസ്സാതി മനുസ്സേ ഉത്തിണ്ണധമ്മസ്സ; മനുസ്സേ അതിക്കമിത്വാ ബ്രഹ്മത്തം വാ നിബ്ബാനം വാ പാപനകധമ്മസ്സാതി അത്ഥോ. ഉത്തരിമനുസ്സാനം വാ സേട്ഠപുരിസാനം ഝായീനഞ്ച അരിയാനഞ്ച ധമ്മസ്സ. അസുകോ ഭിക്ഖൂതിആദീസു അത്തനാ ഏവം മന്തയിത്വാ പച്ഛാ ഗിഹീനം ഭാസന്താ ‘‘ബുദ്ധരക്ഖിതോ നാമ ഭിക്ഖു പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ലാഭീ, ധമ്മരക്ഖിതോ ദുതിയസ്സാ’’തി ഏവം നാമവസേനേവ വണ്ണം ഭാസിംസൂതി വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ഏസോയേവ ഖോ ആവുസോ സേയ്യോതി കമ്മന്താധിട്ഠാനം ദൂതേയ്യഹരണഞ്ച ബഹുസപത്തം മഹാസമാരമ്ഭം ന ച സമണസാരുപ്പം. തതോ പന ഉഭയതോപി ഏസോ ഏവ സേയ്യോ പാസംസതരോ സുന്ദരതരോ യോ അമ്ഹാകം ഗിഹീനം അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസ്സ വണ്ണോ ഭാസിതോ. കിം വുത്തം ഹോതി? ഇരിയാപഥം സണ്ഠപേത്വാ നിസിന്നം വാ ചങ്കമന്തം വാ പുച്ഛന്താനം വാ അപുച്ഛന്താനം വാ ഗിഹീനം ‘‘അയം അസുകോ നാമ ഭിക്ഖു പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ലാഭീ’’തി ഏവമാദിനാ നയേന യോ അമ്ഹാകം അഞ്ഞേന അഞ്ഞസ്സ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസ്സ വണ്ണോ ഭാസിതോ ഭവിസ്സതി, ഏസോ ഏവ സേയ്യോതി. അനാഗതസമ്ബന്ധേ പന അസതി ന ഏതേഹി സോ തസ്മിം ഖണേ ഭാസിതോവ യസ്മാ ന യുജ്ജതി, തസ്മാ അനാഗതസമ്ബന്ധം കത്വാ ‘‘യോ ഏവം ഭാസിതോ ഭവിസ്സതി, സോ ഏവ സേയ്യോ’’തി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ലക്ഖണം പന സദ്ദസത്ഥതോ പരിയേസിതബ്ബം.

൧൯൪. വണ്ണവാ അഹേസുന്തി അഞ്ഞോയേവ നേസം അഭിനവോ സരീരവണ്ണോ ഉപ്പജ്ജി, തേന വണ്ണേന വണ്ണവന്തോ അഹേസും. പീണിന്ദ്രിയാതി പഞ്ചഹി പസാദേഹി അഭിനിവിട്ഠോകാസസ്സ പരിപുണ്ണത്താ മനച്ഛട്ഠാനം ഇന്ദ്രിയാനം അമിലാതഭാവേന പീണിന്ദ്രിയാ. പസന്നമുഖവണ്ണാതി കിഞ്ചാപി അവിസേസേന വണ്ണവന്തോ സരീരവണ്ണതോ പന നേസം മുഖവണ്ണോ അധികതരം പസന്നോ; അച്ഛോ അനാവിലോ പരിസുദ്ധോതി അത്ഥോ. വിപ്പസന്നഛവിവണ്ണാതി യേന ച തേ മഹാകണികാരപുപ്ഫാദിസദിസേന വണ്ണേന വണ്ണവന്തോ, താദിസോ അഞ്ഞേസമ്പി മനുസ്സാനം വണ്ണോ അത്ഥി. യഥാ പന ഇമേസം; ഏവം ന തേസം ഛവിവണ്ണോ വിപ്പസന്നോ. തേന വുത്തം – ‘‘വിപ്പസന്നഛവിവണ്ണാ’’തി. ഇതിഹ തേ ഭിക്ഖൂ നേവ ഉദ്ദേസം ന പരിപുച്ഛം ന കമ്മട്ഠാനം അനുയുഞ്ജന്താ. അഥ ഖോ കുഹകതായ അഭൂതഗുണസംവണ്ണനായ ലദ്ധാനി പണീതഭോജനാനി ഭുഞ്ജിത്വാ യഥാസുഖം നിദ്ദാരാമതം സങ്ഗണികാരാമതഞ്ച അനുയുഞ്ജന്താ ഇമം സരീരസോഭം പാപുണിംസു, യഥാ തം ബാലാ ഭന്തമിഗപ്പടിഭാഗാതി.

വഗ്ഗുമുദാതീരിയാതി വഗ്ഗുമുദാതീരവാസിനോ. കച്ചി ഭിക്ഖവേ ഖമനീയന്തി ഭിക്ഖവേ കച്ചി തുമ്ഹാകം ഇദം ചതുചക്കം നവദ്വാരം സരീരയന്തം ഖമനീയം സക്കാ ഖമിതും സഹിതും പരിഹരിതും ന കിഞ്ചി ദുക്ഖം ഉപ്പാദേതീതി. കച്ചി യാപനീയന്തി കച്ചി സബ്ബകിച്ചേസു യാപേതും ഗമേതും സക്കാ, ന കിഞ്ചി അന്തരായം ദസ്സേതീതി. കുച്ഛി പരികന്തോതി കുച്ഛി പരികന്തിതോ വരം ഭവേയ്യ; ‘‘പരികത്തോ’’തിപി പാഠോ യുജ്ജതി. ഏവം വഗ്ഗുമുദാതീരിയേ അനേകപരിയായേന വിഗരഹിത്വാ ഇദാനി യസ്മാ തേഹി കതകമ്മം ചോരകമ്മം ഹോതി, തസ്മാ ആയതിം അഞ്ഞേസമ്പി ഏവരൂപസ്സ കമ്മസ്സ അകരണത്ഥം അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി.

൧൯൫. ആമന്തേത്വാ ച പന ‘‘പഞ്ചിമേ ഭിക്ഖവേ മഹാചോരാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സന്തോ സംവിജ്ജമാനാതി അത്ഥി ചേവ ഉപലബ്ഭന്തി ചാതി വുത്തം ഹോതി. ഇധാതി ഇമസ്മിം സത്തലോകേ. ഏവം ഹോതീതി ഏവം പുബ്ബഭാഗേ ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതി. കുദാസ്സു നാമാഹന്തി ഏത്ഥ സുഇതി നിപാതോ; കുദാ നാമാതി അത്ഥോ. സോ അപരേന സമയേനാതി സോ പുബ്ബഭാഗേ ഏവം ചിന്തേത്വാ അനുക്കമേന പരിസം വഡ്ഢേന്തോ പന്ഥദൂഹനകമ്മം പച്ചന്തിമഗാമവിലോപന്തി ഏവമാദീനി കത്വാ വേപുല്ലപ്പത്തപരിസോ ഹുത്വാ ഗാമേപി അഗാമേ, ജനപദേപി അജനപദേ കരോന്തോ ഹനന്തോ ഘാതേന്തോ ഛിന്ദന്തോ ഛേദാപേന്തോ പചന്തോ പാചേന്തോ.

ഇതി ബാഹിരകമഹാചോരം ദസ്സേത്വാ തേന സദിസേ സാസനേ പഞ്ച മഹാചോരേ ദസ്സേതും ‘‘ഏവമേവ ഖോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പാപഭിക്ഖുനോതി അഞ്ഞേസു ഠാനേസു മൂലച്ഛിന്നോ പാരാജികപ്പത്തോ ‘‘പാപഭിക്ഖൂ’’തി വുച്ചതി. ഇധ പന പാരാജികം അനാപന്നോ ഇച്ഛാചാരേ ഠിതോ ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി മദ്ദിത്വാ വിചരന്തോ ‘‘പാപഭിക്ഖൂ’’തി അധിപ്പേതോ. തസ്സാപി ബാഹിരകചോരസ്സ വിയ പുബ്ബഭാഗേ ഏവം ഹോതി – ‘‘കുദാസ്സു നാമാഹം…പേ… പരിക്ഖാരാന’’ന്തി. തത്ഥ സക്കതോതി സക്കാരപ്പത്തോ. ഗരുകതോതി ഗരുകാരപ്പത്തോ. മാനിതോതി മനസാ പിയായിതോ. പൂജിതോതി ചതുപച്ചയാഭിഹാരപൂജായ പൂജിതോ. അപചിതോതി അപചിതിപ്പത്തോ. തത്ഥ യസ്സ ചത്താരോ പച്ചയേ സക്കരിത്വാ സുട്ഠു അഭിസങ്ഖതേ പണീതപണീതേ കത്വാ ദേന്തി, സോ സക്കതോ. യസ്മിം ഗരുഭാവം പച്ചുപേത്വാ ദേന്തി, സോ ഗരുകതോ. യം മനസാ പിയായന്തി, സോ മാനിതോ. യസ്സ സബ്ബമ്പേതം കരോന്തി, സോ പൂജിതോ. യസ്സ അഭിവാദനപച്ചുട്ഠാനഅഞ്ജലികമ്മാദിവസേന പരമനിപച്ചകാരം കരോന്തി, സോ അപചിതോ. ഇമസ്സ ച പന സബ്ബമ്പി ഇമം ലോകാമിസം പത്ഥയമാനസ്സ ഏവം ഹോതി.

സോ അപരേന സമയേനാതി സോ പുബ്ബഭാഗേ ഏവം ചിന്തേത്വാ അനുക്കമേന സിക്ഖായ അതിബ്ബഗാരവേ ഉദ്ധതേ ഉന്നളേ ചപലേ മുഖരേ വികിണ്ണവാചേ മുട്ഠസ്സതീ അസമ്പജാനേ പാകതിന്ദ്രിയേ ആചരിയുപജ്ഝായേഹി പരിച്ചത്തകേ ലാഭഗരുകേ പാപഭിക്ഖൂ സങ്ഗണ്ഹിത്വാ ഇരിയാപഥസണ്ഠപനാദീനി കുഹകവത്താനി സിക്ഖാപേത്വാ ‘‘അയം ഥേരോ അസുകസ്മിം നാമ സേനാസനേ വസ്സം ഉപഗമ്മ വത്തപടിപത്തിം പൂരയമാനോ വസ്സം വസിത്വാ നിഗ്ഗതോ’’തി ലോകസമ്മതസേനാസനസംവണ്ണനാദീഹി ഉപായേഹി ലോകം പരിപാചേതും പടിബലേഹി ജാതകാദീസു കതപരിചയേഹി സരസമ്പന്നേഹി പാപഭിക്ഖൂഹി സംവണ്ണിയമാനഗുണോ ഹുത്വാ സതേന വാ സഹസ്സേന വാ പരിവുതോ…പേ… ഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാനം. അയം ഭിക്ഖവേ പഠമോ മഹാചോരോതി അയം സന്ധിച്ഛേദാദിചോരകോ വിയ ന ഏകം കുലം ന ദ്വേ, അഥ ഖോ മഹാജനം വഞ്ചേത്വാ ചതുപച്ചയഗഹണതോ ‘‘പഠമോ മഹാചോരോ’’തി വേദിതബ്ബോ. യേ പന സുത്തന്തികാ വാ ആഭിധമ്മികാ വാ വിനയധരാ വാ ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖാചാരേ അസമ്പജ്ജമാനേ പാളിം വാചേന്താ അട്ഠകഥം കഥേന്താ അനുമോദനായ ധമ്മകഥായ ഇരിയാപഥസമ്പത്തിയാ ച ലോകം പസാദേന്താ ജനപദചാരികം ചരന്തി സക്കതാ ഗരുകതാ മാനിതാ പൂജിതാ അപചിതാ, തേ ‘‘തന്തിപവേണിഘടനകാ സാസനജോതകാ’’തി വേദിതബ്ബാ.

തഥാഗതപ്പവേദിതന്തി തഥാഗതേന പടിവിദ്ധം പച്ചക്ഖകതം ജാനാപിതം വാ. അത്തനോ ദഹതീതി പരിസമജ്ഝേ പാളിഞ്ച അട്ഠകഥഞ്ച സംസന്ദിത്വാ മധുരേന സരേന പസാദനീയം സുത്തന്തം കഥേത്വാ ധമ്മകഥാവസേന അച്ഛരിയബ്ഭുതജാതേന വിഞ്ഞൂജനേന ‘‘അഹോ, ഭന്തേ, പാളി ച അട്ഠകഥാ ച സുപരിസുദ്ധാ, കസ്സ സന്തികേ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്ഥാ’’തി പുച്ഛിതോ ‘‘കോ അമ്ഹാദിസേ ഉഗ്ഗഹാപേതും സമത്ഥോ’’തി ആചരിയം അനുദ്ദിസിത്വാ അത്തനാ പടിവിദ്ധം സയമ്ഭുഞാണാധിഗതം ധമ്മവിനയം പവേദേതി. അയം തഥാഗതേന സതസഹസ്സകപ്പാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖേയ്യാനി പാരമിയോ പൂരേത്വാ കിച്ഛേന കസിരേന പടിവിദ്ധധമ്മത്ഥേനകോ ദുതിയോ മഹാചോരോ.

സുദ്ധം ബ്രഹ്മചാരിന്തി ഖീണാസവഭിക്ഖും. പരിസുദ്ധം ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തന്തി നിരുപക്കിലേസം സേട്ഠചരിയം ചരന്തം; അഞ്ഞമ്പി വാ അനാഗാമിം ആദിം കത്വാ യാവ സീലവന്തം പുഥുജ്ജനം അവിപ്പടിസാരാദിവത്ഥുകം പരിസുദ്ധം ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തം. അമൂലകേന അബ്രഹ്മചരിയേന അനുദ്ധംസേതീതി തസ്മിം പുഗ്ഗലേ അവിജ്ജമാനേന അന്തിമവത്ഥുനാ അനുവദതി ചോദേതി; അയം വിജ്ജമാനഗുണമക്ഖീ അരിയഗുണത്ഥേനകോ തതിയോ മഹാചോരോ.

ഗരുഭണ്ഡാനി ഗരുപരിക്ഖാരാനീതി യഥാ അദിന്നാദാനേ ‘‘ചതുരോ ജനാ സംവിധായ ഗരുഭണ്ഡം അവാഹരു’’ന്തി (പരി. ൪൭൯) ഏത്ഥ പഞ്ചമാസകഗ്ഘനകം ‘‘ഗരുഭണ്ഡ’’ന്തി വുച്ചതി, ഇധ പന ന ഏവം. അഥ ഖോ ‘‘പഞ്ചിമാനി, ഭിക്ഖവേ, അവിസ്സജ്ജിയാനി ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബാനി സങ്ഘേന വാ ഗണേന വാ പുഗ്ഗലേന വാ. വിസ്സജ്ജിതാനിപി അവിസ്സജ്ജിതാനി ഹോന്തി. യോ വിസ്സജ്ജേയ്യ, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. കതമാനി പഞ്ച? ആരാമോ, ആരാമവത്ഥു…പേ… ദാരുഭണ്ഡം, മത്തികാഭണ്ഡ’’ന്തി വചനതോ അവിസ്സജ്ജിതബ്ബത്താ ഗരുഭണ്ഡാനി. ‘‘പഞ്ചിമാനി, ഭിക്ഖവേ, അവേഭങ്ഗിയാനി ന വിഭജിതബ്ബാനി സങ്ഘേന വാ ഗണേന വാ പുഗ്ഗലേന വാ. വിഭത്താനിപി അവിഭത്താനി ഹോന്തി. യോ വിഭജേയ്യ, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. കതമാനി പഞ്ച? ആരാമോ, ആരാമവത്ഥു…പേ… ദാരുഭണ്ഡം, മത്തികാഭണ്ഡ’’ന്തി (ചൂളവ. ൩൨൨) വചനതോ അവേഭങ്ഗിയത്താ സാധാരണപരിക്ഖാരഭാവേന ഗരുപരിക്ഖാരാനി. ആരാമോ ആരാമവത്ഥൂതിആദീസു യം വത്തബ്ബം തം സബ്ബം ‘‘പഞ്ചിമാനി, ഭിക്ഖവേ, അവിസ്സജ്ജിയാനീ’’തി ഖന്ധകേ ആഗതസുത്തവണ്ണനായമേവ ഭണിസ്സാമ. തേഹി ഗിഹീ സങ്ഗണ്ഹാതീതി താനി ദത്വാ ദത്വാ ഗിഹീം സങ്ഗണ്ഹാതി അനുഗ്ഗണ്ഹാതി. ഉപലാപേതീതി ‘‘അഹോ അമ്ഹാകം അയ്യോ’’തി ഏവം ലപനകേ അനുബന്ധനകേ സസ്നേഹേ കരോതി. അയം അവിസ്സജ്ജിയം അവേഭങ്ഗിയഞ്ച ഗരുപരിക്ഖാരം തഥാഭാവതോ ഥേനേത്വാ ഗിഹി സങ്ഗണ്ഹനകോ ചതുത്ഥോ മഹാചോരോ. സോ ച പനായം ഇമം ഗരുഭണ്ഡം കുലസങ്ഗണ്ഹനത്ഥം വിസ്സജ്ജേന്തോ കുലദൂസകദുക്കടം ആപജ്ജതി. പബ്ബാജനീയകമ്മാരഹോ ച ഹോതി. ഭിക്ഖുസങ്ഘം അഭിഭവിത്വാ ഇസ്സരവതായ വിസ്സജ്ജേന്തോ ഥുല്ലച്ചയം ആപജ്ജതി. ഥേയ്യചിത്തേന വിസ്സജ്ജേന്തോ ഭണ്ഡം അഗ്ഘാപേത്വാ കാരേതബ്ബോതി.

അയം അഗ്ഗോ മഹാചോരോതി അയം ഇമേസം ചോരാനം ജേട്ഠചോരോ; ഇമിനാ സദിസോ ചോരോ നാമ നത്ഥി, യോ പഞ്ചിന്ദ്രിയഗ്ഗഹണാതീതം അതിസണ്ഹസുഖുമം ലോകുത്തരധമ്മം ഥേനേതി. കിം പന സക്കാ ലോകുത്തരധമ്മോ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാദീനി വിയ വഞ്ചേത്വാ ഥേനേത്വാ ഗഹേതുന്തി? ന സക്കാ, തേനേവാഹ – ‘‘യോ അസന്തം അഭൂതം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം ഉല്ലപതീ’’തി. അയഞ്ഹി അത്തനി അസന്തം തം ധമ്മം കേവലം ‘‘അത്ഥി മയ്ഹം ഏസോ’’തി ഉല്ലപതി, ന പന സക്കോതി ഠാനാ ചാവേതും, അത്തനി വാ സംവിജ്ജമാനം കാതും. അഥ കസ്മാ ചോരോതി വുത്തോതി? യസ്മാ തം ഉല്ലപിത്വാ അസന്തസമ്ഭാവനായ ഉപ്പന്നേ പച്ചയേ ഗണ്ഹാതി. ഏവഞ്ഹി ഗണ്ഹതാ തേ പച്ചയാ സുഖുമേന ഉപായേന വഞ്ചേത്വാ ഥേനേത്വാ ഗഹിതാ ഹോന്തി. തേനേവാഹ – ‘‘തം കിസ്സ ഹേതു? ഥേയ്യായ വോ ഭിക്ഖവേ രട്ഠപിണ്ഡോ ഭുത്തോ’’തി. അയഞ്ഹി ഏത്ഥ അത്ഥോ – യം അവോചുമ്ഹ – ‘‘അയം അഗ്ഗോ മഹാചോരോ, യോ അസന്തം അഭൂതം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം ഉല്ലപതീ’’തി. തം കിസ്സ ഹേതൂതി കേന കാരണേന ഏതം അവോചുമ്ഹാതി ചേ. ‘‘ഥേയ്യായ വോ ഭിക്ഖവേ രട്ഠപിണ്ഡോ ഭുത്തോ’’തി ഭിക്ഖവേ യസ്മാ സോ തേന രട്ഠപിണ്ഡോ ഥേയ്യായ ഥേയ്യചിത്തേന ഭുത്തോ ഹോതി. ഏത്ഥ ഹി വോകാരോ ‘‘യേ ഹി വോ അരിയാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൩൫-൩൬) വിയ പദപൂരണമത്തേ നിപാതോ. തസ്മാ ‘‘തുമ്ഹേഹി ഭുത്തോ’’തി ഏവമസ്സ അത്ഥോ ന ദട്ഠബ്ബോ.

ഇദാനി തമേവത്ഥം ഗാഥാഹി വിഭൂതതരം കരോന്തോ ‘‘അഞ്ഞഥാ സന്ത’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ അഞ്ഞഥാ സന്തന്തി അപരിസുദ്ധകായസമാചാരാദികേന അഞ്ഞേനാകാരേന സന്തം. അഞ്ഞഥാ യോ പവേദയേതി പരിസുദ്ധകായസമാചാരാദികേന അഞ്ഞേന ആകാരേന യോ പവേദേയ്യ. ‘‘പരമപരിസുദ്ധോ അഹം, അത്ഥി മേ അബ്ഭന്തരേ ലോകുത്തരധമ്മോ’’തി ഏവം ജാനാപേയ്യ. പവേദേത്വാ ച പന തായ പവേദനായ ഉപ്പന്നം ഭോജനം അരഹാ വിയ ഭുഞ്ജതി. നികച്ച കിതവസ്സേവ ഭുത്തം ഥേയ്യേന തസ്സ തന്തി നികച്ചാതി വഞ്ചേത്വാ അഞ്ഞഥാ സന്തം അഞ്ഞഥാ ദസ്സേത്വാ. അഗുമ്ബഅഗച്ഛഭൂതമേവ സാഖാപലാസപല്ലവാദിച്ഛാദനേന ഗുമ്ബമിവ ഗച്ഛമിവ ച അത്താനം ദസ്സേത്വാ. കിതവസ്സേവാതി വഞ്ചകസ്സ കേരാടികസ്സ ഗുമ്ബഗച്ഛസഞ്ഞായ അരഞ്ഞേ ആഗതാഗതേ സകുണേ ഗഹേത്വാ ജീവിതകപ്പകസ്സ സാകുണികസ്സേവ. ഭുത്തം ഥേയ്യേന തസ്സ തന്തി തസ്സാപി അനരഹന്തസ്സേവ സതോ അരഹന്തഭാവം ദസ്സേത്വാ ലദ്ധഭോജനം ഭുഞ്ജതോ; യം തം ഭുത്തം തം യഥാ സാകുണികകിതവസ്സ നികച്ച വഞ്ചേത്വാ സകുണഗ്ഗഹണം, ഏവം മനുസ്സേ വഞ്ചേത്വാ ലദ്ധസ്സ ഭോജനസ്സ ഭുത്തത്താ ഥേയ്യേന ഭുത്തം നാമ ഹോതി.

ഇമം പന അത്ഥവസം അജാനന്താ യേ ഏവം ഭുഞ്ജന്തി, കാസാവകണ്ഠാ…പേ… നിരയം തേ ഉപപജ്ജരേ കാസാവകണ്ഠാതി കാസാവേന വേഠിതകണ്ഠാ. ഏത്തകമേവ അരിയദ്ധജധാരണമത്തം, സേസം സാമഞ്ഞം നത്ഥീതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘ഭവിസ്സന്തി ഖോ പനാനന്ദ അനാഗതമദ്ധാനം ഗോത്രഭുനോ കാസാവകണ്ഠാ’’തി (മ. നി. ൩.൩൮൦) ഏവം വുത്തദുസ്സീലാനം ഏതം അധിവചനം. പാപധമ്മാതി ലാമകധമ്മാ. അസഞ്ഞതാതി കായാദീഹി അസഞ്ഞതാ. പാപാതി ലാമകപുഗ്ഗലാ. പാപേഹി കമ്മേഹീതി തേഹി കരണകാലേ ആദീനവം അദിസ്വാ കതേഹി പരവഞ്ചനാദീഹി പാപകമ്മേഹി. നിരയം തേ ഉപപജ്ജരേതി നിരസ്സാദം ദുഗ്ഗതിം തേ ഉപപജ്ജന്തി; തസ്മാ സേയ്യോ അയോഗുളോതി ഗാഥാ. തസ്സത്ഥോ – സചായം ദുസ്സീലോ അസഞ്ഞതോ ഇച്ഛാചാരേ ഠിതോ കുഹനായ ലോകം വഞ്ചകോ പുഗ്ഗലോ തത്തം അഗ്ഗിസിഖൂപമം അയോഗുളം ഭുഞ്ജേയ്യ അജ്ഝോഹരേയ്യ, തസ്സ യഞ്ചേതം രട്ഠപിണ്ഡം ഭുഞ്ജേയ്യ, യഞ്ചേതം അയോഗുളം, തേസു ദ്വീസു അയോഗുളോവ ഭുത്തോ സേയ്യോ സുന്ദരതരോ പണീതതരോ ച ഭവേയ്യ, ന ഹി അയോഗുളസ്സ ഭുത്തത്താ സമ്പരായേ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണേനാപി ദുജ്ജാനപരിച്ഛേദം ദുക്ഖം അനുഭവതി. ഏവം പടിലദ്ധസ്സ പന തസ്സ രട്ഠപിണ്ഡസ്സ ഭുത്തത്താ സമ്പരായേ വുത്തപ്പകാരം ദുക്ഖം അനുഭോതി, അയഞ്ഹി കോടിപ്പത്തോ മിച്ഛാജീവോതി.

ഏവം പാപകിരിയായ അനാദീനവദസ്സാവീനം ആദീനവം ദസ്സേത്വാ ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ വഗ്ഗുമുദാതീരിയേ ഭിക്ഖൂ അനേകപരിയായേന വിഗരഹിത്വാ ദുബ്ഭരതായ ദുപ്പോസതായ…പേ… ഇമം സിക്ഖാപദം ഉദ്ദിസേയ്യാഥാ’’തി ച വത്വാ ചതുത്ഥപാരാജികം പഞ്ഞപേന്തോ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു അനഭിജാന’’ന്തി ആദിമാഹ.

ഏവം മൂലച്ഛേജ്ജവസേന ദള്ഹം കത്വാ ചതുത്ഥപാരാജികേ പഞ്ഞത്തേ അപരമ്പി അനുപ്പഞ്ഞത്തത്ഥായ അധിമാനവത്ഥു ഉദപാദി. തസ്സുപ്പത്തിദീപനത്ഥം ഏതം വുത്തം – ‘‘ഏവഞ്ചിദം ഭഗവതാ ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം ഹോതീ’’തി.

അധിമാനവത്ഥുവണ്ണനാ

൧൯൬. തത്ഥ അദിട്ഠേ ദിട്ഠസഞ്ഞിനോതി അരഹത്തേ ഞാണചക്ഖുനാ അദിട്ഠേയേവ ‘‘ദിട്ഠം അമ്ഹേഹി അരഹത്ത’’ന്തി ദിട്ഠസഞ്ഞിനോ ഹുത്വാ. ഏസ നയോ അപ്പത്താദീസു. അയം പന വിസേസോ – അപ്പത്തേതി അത്തനോ സന്താനേ ഉപ്പത്തിവസേന അപ്പത്തേ. അനധിഗതേതി മഗ്ഗഭാവനായ അനധിഗതേ; അപ്പടിലദ്ധേതിപി അത്ഥോ. അസച്ഛികതേതി അപ്പടിവിദ്ധേ പച്ചവേക്ഖണവസേന വാ അപ്പച്ചക്ഖകതേ. അധിമാനേനാതി അധിഗതമാനേന; ‘‘അധിഗതാ മയ’’ന്തി ഏവം ഉപ്പന്നമാനേനാതി അത്ഥോ, അധികമാനേന വാ ഥദ്ധമാനേനാതി അത്ഥോ. അഞ്ഞം ബ്യാകരിംസൂതി അരഹത്തം ബ്യാകരിംസു; ‘‘പത്തം ആവുസോ അമ്ഹേഹി അരഹത്തം, കതം കരണീയ’’ന്തി ഭിക്ഖൂനം ആരോചേസും. തേസം മഗ്ഗേന അപ്പഹീനകിലേസത്താ കേവലം സമഥവിപസ്സനാബലേന വിക്ഖമ്ഭിതകിലേസാനം അപരേന സമയേന തഥാരൂപപച്ചയസമായോഗേ രാഗായ ചിത്തം നമതി; രാഗത്ഥായ നമതീതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ ഇതരേസു.

തഞ്ച ഖോ ഏതം അബ്ബോഹാരികന്തി തഞ്ച ഖോ ഏതം തേസം അഞ്ഞബ്യാകരണം അബ്ബോഹാരികം ആപത്തിപഞ്ഞാപനേ വോഹാരം ന ഗച്ഛതി; ആപത്തിയാ അങ്ഗം ന ഹോതീതി അത്ഥോ.

കസ്സ പനായം അധിമാനോ ഉപ്പജ്ജതി, കസ്സ നുപ്പജ്ജതീതി? അരിയസാവകസ്സ താവ നുപ്പജ്ജതി സോ ഹി മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനപഹീനകിലേസഅവസിട്ഠകിലേസപച്ചവേക്ഖണേന സഞ്ജാതസോമനസ്സോ അരിയഗുണപടിവേധേ നിക്കങ്ഖോ. തസ്മാ സോതാപന്നാദീനം ‘‘അഹം സകദാഗാമീ’’തിആദിവസേന അധിമാനോ നുപ്പജ്ജതി. ദുസ്സീലസ്സ നുപ്പജ്ജതി, സോ ഹി അരിയഗുണാധിഗമേ നിരാസോവ. സീലവതോപി പരിച്ചത്തകമ്മട്ഠാനസ്സ നിദ്ദാരാമതാദിമനുയുത്തസ്സ നുപ്പജ്ജതി. സുപരിസുദ്ധസീലസ്സ പന കമ്മട്ഠാനേ അപ്പമത്തസ്സ നാമരൂപം വവത്ഥപേത്വാ പച്ചയപരിഗ്ഗഹേന വിതിണ്ണകങ്ഖസ്സ തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ സങ്ഖാരേ സമ്മസന്തസ്സ ആരദ്ധവിപസ്സകസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ ച സുദ്ധസമഥലാഭിം വാ സുദ്ധവിപസ്സനാലാഭിം വാ അന്തരാ ഠപേതി, സോ ഹി ദസപി വീസതിപി തിംസമ്പി വസ്സാനി കിലേസസമുദാചാരം അപസ്സിത്വാ ‘‘അഹം സോതാപന്നോ’’തി വാ ‘‘സകദാഗാമീ’’തി വാ ‘‘അനാഗാമീ’’തി വാ മഞ്ഞതി. സമഥവിപസ്സനാലാഭിം പന അരഹത്തേയേവ ഠപേതി. തസ്സ ഹി സമാധിബലേന കിലേസാ വിക്ഖമ്ഭിതാ, വിപസ്സനാബലേന സങ്ഖാരാ സുപരിഗ്ഗഹിതാ, തസ്മാ സട്ഠിമ്പി വസ്സാനി അസീതിമ്പി വസ്സാനി വസ്സസതമ്പി കിലേസാ ന സമുദാചരന്തി, ഖീണാസവസ്സേവ ചിത്തചാരോ ഹോതി. സോ ഏവം ദീഘരത്തം കിലേസസമുദാചാരം അപസ്സന്തോ അന്തരാ അഠത്വാവ ‘‘അരഹാ അഹ’’ന്തി മഞ്ഞതീതി.

സവിഭങ്ഗസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൧൯൭. അനഭിജാനന്തി ന അഭിജാനം. യസ്മാ പനായം അനഭിജാനം സമുദാചരതി, സ്വസ്സ സന്താനേ അനുപ്പന്നോ ഞാണേന ച അസച്ഛികതോതി അഭൂതോ ഹോതി. തേനസ്സ പദഭാജനേ ‘‘അസന്തം അഭൂതം അസംവിജ്ജമാന’’ന്തി വത്വാ ‘‘അജാനന്തോ അപസ്സന്തോ’’തി വുത്തം.

ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മന്തി ഉത്തരിമനുസ്സാനം ഝായീനഞ്ചേവ അരിയാനഞ്ച ധമ്മം. അത്തുപനായികന്തി അത്തനി തം ഉപനേതി, അത്താനം വാ തത്ഥ ഉപനേതീതി അത്തുപനായികോ, തം അത്തുപനായികം; ഏവം കത്വാ സമുദാചരേയ്യാതി സമ്ബന്ധോ. പദഭാജനേ പന യസ്മാ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോ നാമ ഝാനം വിമോക്ഖം സമാധി സമാപത്തി ഞാണദസ്സനം…പേ… സുഞ്ഞാഗാരേ അഭിരതീതി ഏവം ഝാനാദയോ അനേകധമ്മാ വുത്താ. തസ്മാ തേസം സബ്ബേസം വസേന അത്തുപനായികഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘തേ വാ കുസലേ ധമ്മേ അത്തനി ഉപനേതീ’’തി ബഹുവചനനിദ്ദേസം അകാസി. തത്ഥ ‘‘ഏതേ ധമ്മാ മയി സന്ദിസ്സന്തീ’’തി സമുദാചരന്തോ അത്തനി ഉപനേതി. ‘‘അഹം ഏതേസു സന്ദിസ്സാമീ’’തി സമുദാചരന്തോ അത്താനം തേസു ഉപനേതീതി വേദിതബ്ബോ.

അലമരിയഞാണദസ്സനന്തി ഏത്ഥ ലോകിയലോകുത്തരാ പഞ്ഞാ ജാനനട്ഠേന ഞാണം, ചക്ഖുനാ ദിട്ഠമിവ ധമ്മം പച്ചക്ഖകരണതോ ദസ്സനട്ഠേന ദസ്സനന്തി ഞാണദസ്സനം. അരിയം വിസുദ്ധം ഉത്തമം ഞാണദസ്സനന്തി അരിയഞാണദസ്സനം. അലം പരിയത്തം കിലേസവിദ്ധംസനസമത്ഥം അരിയഞാണദസ്സനമേത്ഥ, ഝാനാദിഭേദേ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ അലം വാ അരിയഞാണദസ്സനമസ്സാതി അലമരിയഞാണദസ്സനോ, തം അലമരിയഞാണദസ്സനം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മന്തി ഏവം പദത്ഥസമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ യേന ഞാണദസ്സനേന സോ അലമരിയഞാണദസ്സനോതി വുച്ചതി. തദേവ ദസ്സേതും ‘‘ഞാണന്തി തിസ്സോ വിജ്ജാ, ദസ്സനന്തി യം ഞാണം തം ദസ്സനം; യം ദസ്സനം തം ഞാണ’’ന്തി വിജ്ജാസീസേന പദഭാജനം വുത്തം. മഹഗ്ഗതലോകുത്തരാ പനേത്ഥ സബ്ബാപി പഞ്ഞാ ‘‘ഞാണ’’ന്തി വേദിതബ്ബാ.

സമുദാചരേയ്യാതി വുത്തപ്പകാരമേതം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം അത്തുപനായികം കത്വാ ആരോചേയ്യ. ഇത്ഥിയാ വാതിആദി പന ആരോചേതബ്ബപുഗ്ഗലനിദസ്സനം. ഏതേസഞ്ഹി ആരോചിതേ ആരോചിതം ഹോതി ന ദേവമാരബ്രഹ്മാനം, നാപി പേതയക്ഖതിരച്ഛാനഗതാനന്തി. ഇതി ജാനാമി ഇതി പസ്സാമീതി സമുദാചരണാകാരനിദസ്സനമേതം. പദഭാജനേ പനസ്സ ‘‘ജാനാമഹം ഏതേ ധമ്മേ, പസ്സാമഹം ഏതേ ധമ്മേ’’തി ഇദം തേസു ഝാനാദീസു ധമ്മേസു ജാനനപസ്സനാനം പവത്തിദീപനം, ‘‘അത്ഥി ച മേ ഏതേ ധമ്മാ’’തിആദി അത്തുപനായികഭാവദീപനം.

൧൯൮. തതോ അപരേന സമയേനാതി ആപത്തിപടിജാനനസമയദസ്സനമേതം. അയം പന ആരോചിതക്ഖണേയേവ പാരാജികം ആപജ്ജതി. ആപത്തിം പന ആപന്നോ യസ്മാ പരേന ചോദിതോ വാ അചോദിതോ വാ പടിജാനാതി; തസ്മാ ‘‘സമനുഗ്ഗാഹിയമാനോ വാ അസമനുഗ്ഗാഹിയമാനോ വാ’’തി വുത്തം.

തത്ഥ സമനുഗ്ഗാഹിയമാനേ താവ – കിം തേ അധിഗതന്തി അധിഗമപുച്ഛാ; ഝാനവിമോക്ഖാദീസു, സോതാപത്തിമഗ്ഗാദീസു വാ കിം തയാ അധിഗതന്തി. കിന്തി തേ അധിഗതന്തി ഉപായപുച്ഛാ. അയഞ്ഹി ഏത്ഥാധിപ്പായോ – കിം തയാ അനിച്ചലക്ഖണം ധുരം കത്വാ അധിഗതം, ദുക്ഖാനത്തലക്ഖണേസു അഞ്ഞതരം വാ? കിം വാ സമാധിവസേന അഭിനിവിസിത്വാ, ഉദാഹു വിപസ്സനാവസേന? തഥാ കിം രൂപേ അഭിനിവിസിത്വാ, ഉദാഹു അരൂപേ? കിം വാ അജ്ഝത്തം അഭിനിവിസിത്വാ, ഉദാഹു ബഹിദ്ധാതി? കദാ തേ അധിഗതന്തി കാലപുച്ഛാ. പുബ്ബണ്ഹമജ്ഝന്ഹികാദീസു കതരസ്മിം കാലേതി വുത്തം ഹോതി? കത്ഥ തേ അധിഗതന്തി ഓകാസപുച്ഛാ. കതരസ്മിം ഓകാസേ, കിം രത്തിട്ഠാനേ, ദിവാട്ഠാനേ, രുക്ഖമൂലേ, മണ്ഡപേ, കതരസ്മിം വാ വിഹാരേതി വുത്തം ഹോതി. കതമേ തേ കിലേസാ പഹീനാതി പഹീനകിലേസപുച്ഛാ. കതരമഗ്ഗവജ്ഝാ തവ കിലേസാ പഹീനാതി വുത്തം ഹോതി. കതമേസം ത്വം ധമ്മാനം ലാഭീതി പടിലദ്ധധമ്മപുച്ഛാ. പഠമമഗ്ഗാദീസു കതമേസം ധമ്മാനം ത്വം ലാഭീതി വുത്തം ഹോതി.

തസ്മാ ഇദാനി ചേപി കോചി ഭിക്ഖു ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാധിഗമം ബ്യാകരേയ്യ, ന സോ ഏത്താവതാവ സക്കാതബ്ബോ. ഇമേസു പന ഛസു ഠാനേസു സോധനത്ഥം വത്തബ്ബോ – ‘‘കിം തേ അധിഗതം, കിം ഝാനം, ഉദാഹു വിമോക്ഖാദീസു അഞ്ഞതര’’ന്തി? യോ ഹി യേന അധിഗതോ ധമ്മോ, സോ തസ്സ പാകടോ ഹോതി. സചേ ‘‘ഇദം നാമ മേ അധിഗത’’ന്തി വദതി, തതോ ‘‘കിന്തി തേ അധിഗത’’ന്തി പുച്ഛിതബ്ബോ, ‘‘അനിച്ചലക്ഖണാദീസു കിം ധുരം കത്വാ അട്ഠതിംസായ വാ ആരമ്മണേസു രൂപാരൂപഅജ്ഝത്തബഹിദ്ധാദിഭേദേസു വാ ധമ്മേസു കേന മുഖേന അഭിനിവിസിത്വാ’’തി യോ ഹി യസ്സാഭിനിവേസോ, സോ തസ്സ പാകടോ ഹോതി. സചേ ‘‘അയം നാമ മേ അഭിനിവേസോ ഏവം മയാ അധിഗത’’ന്തി വദതി, തതോ ‘‘കദാ തേ അധിഗത’’ന്തി പുച്ഛിതബ്ബോ, ‘‘കിം പുബ്ബണ്ഹേ, ഉദാഹു മജ്ഝന്ഹികാദീസു അഞ്ഞതരസ്മിം കാലേ’’തി സബ്ബേസഞ്ഹി അത്തനാ അധിഗതകാലോ പാകടോ ഹോതി. സചേ ‘‘അസുകസ്മിം നാമ കാലേ അധിഗതന്തി വദതി, തതോ ‘‘കത്ഥ തേ അധിഗത’’ന്തി പുച്ഛിതബ്ബോ, ‘‘കിം ദിവാട്ഠാനേ, ഉദാഹു രത്തിട്ഠാനാദീസു അഞ്ഞതരസ്മിം ഓകാസേ’’തി സബ്ബേസഞ്ഹി അത്തനാ അധിഗതോകാസോ പാകടോ ഹോതി. സചേ ‘‘അസുകസ്മിം നാമ മേ ഓകാസേ അധിഗത’’ന്തി വദതി, തതോ ‘‘കതമേ തേ കിലേസാ പഹീനാ’’തി പുച്ഛിതബ്ബോ, ‘‘കിം പഠമമഗ്ഗവജ്ഝാ, ഉദാഹു ദുതിയാദിമഗ്ഗവജ്ഝാ’’തി സബ്ബേസഞ്ഹി അത്തനാ അധിഗതമഗ്ഗേന പഹീനകിലേസാ പാകടാ ഹോന്തി. സചേ ‘‘ഇമേ നാമ മേ കിലേസാ പഹീനാ’’തി വദതി, തതോ ‘‘കതമേസം ത്വം ധമ്മാനം ലാഭീ’’തി പുച്ഛിതബ്ബോ, ‘‘കിം സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ, ഉദാഹു സകദാഗാമിമഗ്ഗാദീസു അഞ്ഞതരസ്സാ’’തി സബ്ബേസം ഹി അത്തനാ അധിഗതധമ്മാ പാകടാ ഹോന്തി. സചേ ‘‘ഇമേസം നാമാഹം ധമ്മാനം ലാഭീ’’തി വദതി, ഏത്താവതാപിസ്സ വചനം ന സദ്ധാതബ്ബം, ബഹുസ്സുതാ ഹി ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാകുസലാ ഭിക്ഖൂ ഇമാനി ഛ ഠാനാനി സോധേതും സക്കോന്തി.

ഇമസ്സ പന ഭിക്ഖുനോ ആഗമനപടിപദാ സോധേതബ്ബാ. യദി ആഗമനപടിപദാ ന സുജ്ഝതി, ‘‘ഇമായ പടിപദായ ലോകുത്തരധമ്മോ നാമ ന ലബ്ഭതീ’’തി അപനേതബ്ബോ. യദി പനസ്സ ആഗമനപടിപദാ സുജ്ഝതി, ‘‘ദീഘരത്തം തീസു സിക്ഖാസു അപ്പമത്തോ ജാഗരിയമനുയുത്തോ ചതൂസു പച്ചയേസു അലഗ്ഗോ ആകാസേ പാണിസമേന ചേതസാ വിഹരതീ’’തി പഞ്ഞായതി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ബ്യാകരണം പടിപദായ സദ്ധിം സംസന്ദതി. ‘‘സേയ്യഥാപി നാമ ഗങ്ഗോദകം യമുനോദകേന സദ്ധിം സംസന്ദതി സമേതി; ഏവമേവ സുപഞ്ഞത്താ തേന ഭഗവതാ സാവകാനം നിബ്ബാനഗാമിനീ പടിപദാ സംസന്ദതി നിബ്ബാനഞ്ച പടിപദാ ചാ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൯൬) വുത്തസദിസം ഹോതി.

അപിച ഖോ ന ഏത്തകേനാപി സക്കാരോ കാതബ്ബോ. കസ്മാ? ഏകച്ചസ്സ ഹി പുഥുജ്ജനസ്സാപി സതോ ഖീണാസവപടിപത്തിസദിസാ പടിപദാ ഹോതി, തസ്മാ സോ ഭിക്ഖു തേഹി തേഹി ഉപായേഹി ഉത്താസേതബ്ബോ. ഖീണാസവസ്സ നാമ അസനിയാപി മത്ഥകേ പതമാനായ ഭയം വാ ഛമ്ഭിതത്തം വാ ലോമഹംസോ വാ ന ഹോതി. സചസ്സ ഭയം വാ ഛമ്ഭിതത്തം വാ ലോമഹംസോ വാ ഉപ്പജ്ജതി, ‘‘ന ത്വം അരഹാ’’തി അപനേതബ്ബോ. സചേ പന അഭീരൂ അച്ഛമ്ഭീ അനുത്രാസീ ഹുത്വാ സീഹോ വിയ നിസീദതി, അയം ഭിക്ഖു സമ്പന്നവേയ്യാകരണോ സമന്താ രാജരാജമഹാമത്താദീഹി പേസിതം സക്കാരം അരഹതീതി.

പാപിച്ഛോതി യാ സാ ‘‘ഇധേകച്ചോ ദുസ്സീലോവ സമാനോ സീലവാതി മം ജനോ ജാനാതൂതി ഇച്ഛതീ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൮൫൧) നയേന വുത്താ പാപിച്ഛാ തായ സമന്നാഗതോ. ഇച്ഛാപകതോതി തായ പാപികായ ഇച്ഛായ അപകതോ അഭിഭൂതോ പാരാജികോ ഹുത്വാ.

വിസുദ്ധാപേക്ഖോതി അത്തനോ വിസുദ്ധിം അപേക്ഖമാനോ ഇച്ഛമാനോ പത്ഥയമാനോ. അയഞ്ഹി യസ്മാ പാരാജികം ആപന്നോ, തസ്മാ ഭിക്ഖുഭാവേ ഠത്വാ അഭബ്ബോ ഝാനാദീനി അധിഗന്തും, ഭിക്ഖുഭാവോ ഹിസ്സ സഗ്ഗന്തരായോ ചേവ ഹോതി മഗ്ഗന്തരായോ ച. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘സാമഞ്ഞം ദുപ്പരാമട്ഠം നിരയായുപകഡ്ഢതീ’’തി (ധ. പ. ൩൧൧). അപരമ്പി വുത്തം – ‘‘സിഥിലോ ഹി പരിബ്ബാജോ, ഭിയ്യോ ആകിരതേ രജ’’ന്തി (ധ. പ. ൩൧൩). ഇച്ചസ്സ ഭിക്ഖുഭാവോ വിസുദ്ധി നാമ ന ഹോതി. യസ്മാ പന ഗിഹീ വാ ഉപാസകോ വാ ആരാമികോ വാ സാമണേരോ വാ ഹുത്വാ ദാനസരണസീലസംവരാദീഹി സഗ്ഗമഗ്ഗം വാ ഝാനവിമോക്ഖാദീഹി മോക്ഖമഗ്ഗം വാ ആരാധേതും ഭബ്ബോ ഹോതി, തസ്മാസ്സ ഗിഹിആദിഭാവോ വിസുദ്ധി നാമ ഹോതി, തസ്മാ തം വിസുദ്ധിം അപേക്ഖനതോ ‘‘വിസുദ്ധാപേക്ഖോ’’തി വുച്ചതി. തേനേവ ചസ്സ പദഭാജനേ ‘‘ഗിഹീ വാ ഹോതുകാമോ’’തിആദി വുത്തം.

ഏവം വദേയ്യാതി ഏവം ഭണേയ്യ. കഥം? ‘‘അജാനമേവം ആവുസോ അവചം ജാനാമി, അപസ്സം പസ്സാമീ’’തി. പദഭാജനേ പന ‘‘ഏവം വദേയ്യാ’’തി ഇദം പദം അനുദ്ധരിത്വാവ യഥാ വദന്തോ ‘‘അജാനമേവം ആവുസോ അവചം ജാനാമി, അപസ്സം പസ്സാമീ’’തി വദതി നാമാതി വുച്ചതി, തം ആകാരം ദസ്സേതും ‘‘നാഹം ഏതേ ധമ്മേ ജാനാമീ’’തിആദി വുത്തം. തുച്ഛം മുസാ വിലപിന്തി അഹം വചനത്ഥവിരഹതോ തുച്ഛം വഞ്ചനാധിപ്പായതോ മുസാ വിലപിം, അഭണിന്തി വുത്തം ഹോതി. പദഭാജനേ പനസ്സ അഞ്ഞേന പദബ്യഞ്ജനേന അത്ഥമത്തം ദസ്സേതും ‘‘തുച്ഛകം മയാ ഭണിത’’ന്തിആദി വുത്തം.

പുരിമേ ഉപാദായാതി പുരിമാനി തീണി പാരാജികാനി ആപന്നേ പുഗ്ഗലേ ഉപാദായ. സേസം പുബ്ബേ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥത്താ ച പാകടമേവാതി.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ

൧൯൯. ഏവം ഉദ്ദിട്ഠസിക്ഖാപദം പദാനുക്കമേന വിഭജിത്വാ ഇദാനി യസ്മാ ഹേട്ഠാ പദഭാജനീയമ്ഹി ‘‘ഝാനം വിമോക്ഖം സമാധി സമാപത്തി ഞാണദസ്സനം…പേ… സുഞ്ഞാഗാരേ അഭിരതീ’’തി ഏവം സംഖിത്തേനേവ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോ ദസ്സിതോ, ന വിത്ഥാരേന ആപത്തിം ആരോപേത്വാ തന്തി ഠപിതാ. സങ്ഖേപദസ്സിതേ ച അത്ഥേ ന സബ്ബേ സബ്ബാകാരേന നയം ഗഹേതും സക്കോന്തി, തസ്മാ സബ്ബാകാരേന നയഗ്ഗഹണത്ഥം പുന തദേവ പദഭാജനം മാതികാഠാനേ ഠപേത്വാ വിത്ഥാരതോ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം ദസ്സേത്വാ ആപത്തിഭേദം ദസ്സേതുകാമോ ‘‘ഝാനന്തി പഠമം ഝാനം, ദുതിയം ഝാന’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ പഠമജ്ഝാനാദീഹി മേത്താഝാനാദീനിപി അസുഭജ്ഝാനാദീനിപി ആനാപാനസ്സതിസമാധിജ്ഝാനമ്പി ലോകിയജ്ഝാനമ്പി ലോകുത്തരജ്ഝാനമ്പി സങ്ഗഹിതമേവ. തസ്മാ ‘‘പഠമം ഝാനം സമാപജ്ജിന്തിപി…പേ… ചതുത്ഥം ജ്ഝാനം, മേത്താഝാനം, ഉപേക്ഖാഝാനം അസുഭജ്ഝാനം ആനാപാനസ്സതിസമാധിജ്ഝാനം, ലോകിയജ്ഝാനം, ലോകുത്തരജ്ഝാനം സമാപജ്ജി’’ന്തിപി ഭണന്തോ പാരാജികോവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ.

സുട്ഠു മുത്തോ വിവിധേഹി വാ കിലേസേഹി മുത്തോതി വിമോക്ഖോ. സോ പനായം രാഗദോസമോഹേഹി സുഞ്ഞത്താ സുഞ്ഞതോ. രാഗദോസമോഹനിമിത്തേഹി അനിമിത്തത്താ അനിമിത്തോ. രാഗദോസമോഹപണിധീനം അഭാവതോ അപ്പണിഹിതോതി വുച്ചതി. ചിത്തം സമം ആദഹതി ആരമ്മണേ ഠപേതീതി സമാധി. അരിയേഹി സമാപജ്ജിതബ്ബതോ സമാപത്തി. സേസമേത്ഥ വുത്തനയമേവ. ഏത്ഥ ച വിമോക്ഖത്തികേന ച സമാധിത്തികേന ച അരിയമഗ്ഗോവ വുത്തോ. സമാപത്തിത്തികേന പന ഫലസമാപത്തി. തേസു യംകിഞ്ചി ഏകമ്പി പദം ഗഹേത്വാ ‘‘അഹം ഇമസ്സ ലാഭീമ്ഹീ’’തി ഭണന്തോ പാരാജികോവ ഹോതി.

തിസ്സോ വിജ്ജാതി പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതി, ദിബ്ബചക്ഖു, ആസവാനം ഖയേ ഞാണന്തി. തത്ഥ ഏകിസ്സാപി നാമം ഗഹേത്വാ ‘‘അഹം ഇമിസ്സാ വിജ്ജായ ലാഭീമ്ഹീ’’തി ഭണന്തോ പാരാജികോ ഹോതി. സങ്ഖേപട്ഠകഥായം പന ‘‘വിജ്ജാനം ലാഭീമ്ഹീ’തി ഭണന്തോപി ‘തിസ്സന്നം വിജ്ജാനം ലാഭീമ്ഹീ’തി ഭണന്തോപി പാരാജികോ വാ’’തി വുത്തം. മഗ്ഗഭാവനാപദഭാജനേ വുത്താ സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മാ മഗ്ഗസമ്പയുത്താ ലോകുത്തരാവ ഇധാധിപ്പേതാ. തസ്മാ ലോകുത്തരാനം സതിപട്ഠാനാനം സമ്മപ്പധാനാനം ഇദ്ധിപാദാനം ഇന്ദ്രിയാനം ബലാനം ബോജ്ഝങ്ഗാനം അരിയസ്സ അട്ഠങ്ഗികസ്സ മഗ്ഗസ്സ ലാഭീമ്ഹീതി വദതോ പാരാജികന്തി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം. മഹാപച്ചരിയാദീസു പന ‘‘സതിപട്ഠാനാനം ലാഭീമ്ഹീ’തി ഏവം ഏകേകകോട്ഠാസവസേനാപി ‘കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനസ്സ ലാഭീമ്ഹീ’തി ഏവം തത്ഥ ഏകേകധമ്മവസേനാപി വദതോ പാരാജികമേവാ’’തി വുത്തം തമ്പി സമേതി. കസ്മാ? മഗ്ഗക്ഖണുപ്പന്നേയേവ സന്ധായ വുത്തത്താ. ഫലസച്ഛികിരിയായപി ഏകേകഫലവസേന പാരാജികം വേദിതബ്ബം.

രാഗസ്സ പഹാനന്തിആദിത്തികേ കിലേസപ്പഹാനമേവ വുത്തം. തം പന യസ്മാ മഗ്ഗേന വിനാ നത്ഥി, തതിയമഗ്ഗേന ഹി കാമരാഗദോസാനം പഹാനം, ചതുത്ഥേന മോഹസ്സ, തസ്മാ ‘‘രാഗോ മേ പഹീനോ’’തിആദീനി വദതോപി പാരാജികം വുത്തം.

രാഗാ ചിത്തം വിനീവരണതാതിആദിത്തികേ ലോകുത്തരചിത്തമേവ വുത്തം. തസ്മാ ‘‘രാഗാ മേ ചിത്തം വിനീവരണ’’ന്തിആദീനി വദതോപി പാരാജികമേവ.

സുഞ്ഞാഗാരപദഭാജനേ പന യസ്മാ ഝാനേന അഘടേത്വാ ‘‘സുഞ്ഞാഗാരേ അഭിരമാമീ’’തി വചനമത്തേന പാരാജികം നാധിപ്പേതം, തസ്മാ ‘‘പഠമേന ഝാനേന സുഞ്ഞാഗാരേ അഭിരതീ’’തിആദി വുത്തം. തസ്മാ യോ ഝാനേന ഘടേത്വാ ‘‘ഇമിനാ നാമ ഝാനേന സുഞ്ഞാഗാരേ അഭിരമാമീ’’തി വദതി, അയമേവ പാരാജികോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ.

യാ ച ‘‘ഞാണ’’ന്തി ഇമസ്സ പദഭാജനേ അമ്ബട്ഠസുത്താദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൫൪ ആദയോ) വുത്താസു അട്ഠസു വിജ്ജാസു വിപസ്സനാഞാണമനോമയിദ്ധിഇദ്ധിവിധദിബ്ബസോതചേതോപരിയഞാണഭേദാ പഞ്ച വിജ്ജാ ന ആഗതാ, താസു ഏകാ വിപസ്സനാവ പാരാജികവത്ഥു ന ഹോതി, സേസാ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ. തസ്മാ ‘‘വിപസ്സനായ ലാഭീമ്ഹീ’’തിപി ‘‘വിപസ്സനാഞാണസ്സ ലാഭീമ്ഹീ’’തിപി വദതോ പാരാജികം നത്ഥി. ഫുസ്സദേവത്ഥേരോ പന ഭണതി – ‘‘ഇതരാപി ചതസ്സോ വിജ്ജാ ഞാണേന അഘടിതാ പാരാജികവത്ഥൂ ന ഹോന്തി. തസ്മാ ‘മനോമയസ്സ ലാഭീമ്ഹി, ഇദ്ധിവിധസ്സ, ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ, ചേതോപരിയസ്സ ലാഭീമ്ഹീ’തി വദതോപി പാരാജികം നത്ഥീ’’തി. തം തസ്സ അന്തേവാസികേഹേവ പടിക്ഖിത്തം – ‘‘ആചരിയോ ന ആഭിധമ്മികോ ഭുമ്മന്തരം ന ജാനാതി, അഭിഞ്ഞാ നാമ ചതുത്ഥജ്ഝാനപാദകോവ മഹഗ്ഗതധമ്മോ, ഝാനേനേവ ഇജ്ഝതി. തസ്മാ മനോമയസ്സ ലാഭീമ്ഹീ’തി വാ ‘മനോമയഞാണസ്സ ലാഭീമ്ഹീ’തി വാ യഥാ വാ തഥാ വാ വദതു പാരാജികമേവാ’’തി. ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി നിബ്ബാനം പാളിയാ അനാഗതം, അഥ ഖോ ‘‘നിബ്ബാനം മേ പത്ത’’ന്തി വാ ‘‘സച്ഛികത’’ന്തി വാ വദതോ പാരാജികമേവ. കസ്മാ? നിബ്ബാനസ്സ നിബ്ബത്തിതലോകുത്തരത്താ. തഥാ ‘‘ചത്താരി സച്ചാനി പടിവിജ്ഝിം പടിവിദ്ധാനി മയാ’’തി വദതോപി പാരാജികമേവ. കസ്മാ? സച്ചപ്പടിവേധോതി ഹി മഗ്ഗസ്സ പരിയായവചനം. യസ്മാ പന ‘‘തിസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ കാമാവചരകുസലതോ ചതൂസു ഞാണസമ്പയുത്തേസു ചിത്തുപ്പാദേസു ഉപ്പജ്ജന്തി, ക്രിയതോ ചതൂസു ഞാണസമ്പയുത്തേസു ചിത്തുപ്പാദേസു ഉപ്പജ്ജന്തി, അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ ഏതേസു ചേവ ഉപ്പജ്ജതി, ചതൂസു മഗ്ഗേസു ചതൂസു ഫലേസു ച ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൭൪൬) വുത്തം. തസ്മാ ‘‘ധമ്മപടിസമ്ഭിദായ ലാഭീമ്ഹീ’’തി വാ, ‘‘നിരുത്തി…പേ… പടിഭാനപടിസമ്ഭിദായ ലാഭീമ്ഹീ’’തി വാ ‘‘ലോകിയഅത്ഥപടിസമ്ഭിദായ ലാഭീമ്ഹീ’’തി വാ വുത്തേപി പാരാജികം നത്ഥി. ‘‘പടിസമ്ഭിദാനം ലാഭീമ്ഹീ’’തി വുത്തേ ന താവ സീസം ഓതരതി. ‘‘ലോകുത്തരഅത്ഥപടിസമ്ഭിദായ ലാഭീമ്ഹീ’’തി വുത്തേ പന പാരാജികം ഹോതി. സങ്ഖേപട്ഠകഥായം പന അത്ഥപടിസമ്ഭിദാപ്പത്തോമ്ഹീതി അവിസേസേനാപി വദതോ പാരാജികം വുത്തം. കുരുന്ദിയമ്പി ‘‘ന മുച്ചതീ’’തി വുത്തം. മഹാഅട്ഠകഥായം പന ‘‘ഏത്താവതാ പാരാജികം നത്ഥി, ഏത്താവതാ സീസം ന ഓതരതി, ഏത്താവതാ ന പാരാജിക’’ന്തി വിചാരിതത്താ ന സക്കാ അഞ്ഞം പമാണം കാതുന്തി.

‘‘നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജാമീ’’തി വാ ‘‘ലാഭീമ്ഹാഹം തസ്സാ’’തി വാ വദതോപി പാരാജികം നത്ഥി. കസ്മാ? നിരോധസമാപത്തിയാ നേവ ലോകിയത്താ ന ലോകുത്തരത്താതി. സചേ പനസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘നിരോധം നാമ അനാഗാമീ വാ ഖീണാസവോ വാ സമാപജ്ജതി, തേസം മം അഞ്ഞതരോതി ജാനിസ്സതീ’’തി ബ്യാകരോതി, സോ ച നം തഥാ ജാനാതി, പാരാജികന്തി മഹാപച്ചരിസങ്ഖേപട്ഠകഥാസു വുത്തം. തം വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

‘‘അതീതഭവേ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ സോതാപന്നോമ്ഹീ’’തി വദതോപി പാരാജികം നത്ഥി. അതീതക്ഖന്ധാനഞ്ഹി പരാമട്ഠത്താ സീസം ന ഓതരതീതി. സങ്ഖേപട്ഠകഥായം പന ‘‘അതീതേ അട്ഠസമാപത്തിലാഭീമ്ഹീ’’തി വദതോ പാരാജികം നത്ഥി, കുപ്പധമ്മത്താ ഇധ പന ‘‘അത്ഥി അകുപ്പധമ്മത്താതി കേചി വദന്തീ’’തി വുത്തം. തമ്പി തത്ഥേവ ‘‘അതീതത്തഭാവം സന്ധായ കഥേന്തസ്സ പാരാജികം ന ഹോതി, പച്ചുപ്പന്നത്തഭാവം സന്ധായ കഥേന്തസ്സേവ ഹോതീ’’തി പടിക്ഖിത്തം.

സുദ്ധികവാരകഥാവണ്ണനാ

൨൦൦. ഏവം ഝാനാദീനി ദസ മാതികാപദാനി വിത്ഥാരേത്വാ ഇദാനി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം ഉല്ലപന്തോ യം സമ്പജാനമുസാവാദം ഭണതി, തസ്സ അങ്ഗം ദസ്സേത്വാ തസ്സേവ വിത്ഥാരസ്സ വസേന ചക്കപേയ്യാലം ബന്ധന്തോ ഉല്ലപനാകാരഞ്ച ആപത്തിഭേദഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘തീഹാകാരേഹീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സുദ്ധികവാരോ വത്തുകാമവാരോ പച്ചയപടിസംയുത്തവാരോതി തയോ മഹാവാരാ. തേസു സുദ്ധികവാരേ പഠമജ്ഝാനം ആദിം കത്വാ യാവ മോഹാ ചിത്തം വിനീവരണപദം, താവ ഏകമേകസ്മിം പദേ സമാപജ്ജിം, സമാപജ്ജാമി, സമാപന്നോ, ലാഭീമ്ഹി, വസീമ്ഹി, സച്ഛികതം മയാതി ഇമേസു ഛസു പദേസു ഏകമേകം പദം തീഹാകാരേഹി, ചതൂഹി, പഞ്ചഹി, ഛഹി, സത്തഹാകാരേഹീതി ഏവം പഞ്ചക്ഖത്തും യോജേത്വാ സുദ്ധികനയോ നാമ വുത്തോ. തതോ പഠമഞ്ച ഝാനം, ദുതിയഞ്ച ഝാനന്തി ഏവം പഠമജ്ഝാനേന സദ്ധിം ഏകമേകം പദം ഘടേന്തേന സബ്ബപദാനി ഘടേത്വാ തേനേവ വിത്ഥാരേന ഖണ്ഡചക്കം നാമ വുത്തം. തഞ്ഹി പുന ആനേത്വാ പഠമജ്ഝാനാദീഹി ന യോജിതം, തസ്മാ ‘‘ഖണ്ഡചക്ക’’ന്തി വുച്ചതി. തതോ ദുതിയഞ്ച ഝാനം, തതിയഞ്ച ഝാനന്തി ഏവം ദുതിയജ്ഝാനേന സദ്ധിം ഏകമേകം പദം ഘടേത്വാ പുന ആനേത്വാ പഠമജ്ഝാനേന സദ്ധിം സമ്ബന്ധിത്വാ തേനേവ വിത്ഥാരേന ബദ്ധചക്കം നാമ വുത്തം. തതോ യഥാ ദുതിയജ്ഝാനേന സദ്ധിം, ഏവം തതിയജ്ഝാനാദീഹിപി സദ്ധിം, ഏകമേകം പദം ഘടേത്വാ പുന ആനേത്വാ ദുതിയജ്ഝാനാദീഹി സദ്ധിം സമ്ബന്ധിത്വാ തേനേവ വിത്ഥാരേന അഞ്ഞാനിപി ഏകൂനതിംസ ബദ്ധചക്കാനി വത്വാ ഏകമൂലകനയോ നിട്ഠാപിതോ. പാഠോ പന സങ്ഖേപേന ദസ്സിതോ, സോ അസമ്മുയ്ഹന്തേന വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബോ.

യഥാ ച ഏകമൂലകോ, ഏവം ദുമൂലകാദയോപി സബ്ബമൂലകപരിയോസാനാ ചതുന്നം സതാനം ഉപരി പഞ്ചതിംസ നയാ വുത്താ. സേയ്യഥിദം – ദ്വിമൂലകാ ഏകൂനതിംസ, തിമൂലകാ അട്ഠവീസ, ചതുമൂലകാ സത്തവീസ; ഏവം പഞ്ചമൂലകാദയോപി ഏകേകം ഊനം കത്വാ യാവ തിംസമൂലകാ, താവ വേദിതബ്ബാ. പാഠേ പന തേസം നാമമ്പി സങ്ഖിപിത്വാ ‘‘ഇദം സബ്ബമൂലക’’ന്തി തിംസമൂലകനയോ ഏകോ ദസ്സിതോ. യസ്മാ ച സുഞ്ഞാഗാരപദം ഝാനേന അഘടിതം സീസം ന ഓതരതി, തസ്മാ തം അനാമസിത്വാ മോഹാ ചിത്തം വിനീവരണപദപരിയോസാനായേവ സബ്ബത്ഥ യോജനാ ദസ്സിതാതി വേദിതബ്ബാ. ഏവം പഠമജ്ഝാനാദീനി പടിപാടിയാ വാ ഉപ്പടിപാടിയാ വാ ദുതിയജ്ഝാനാദീഹി ഘടേത്വാ വാ അഘടേത്വാ വാ സമാപജ്ജിന്തിആദിനാ നയേന ഉല്ലപതോ മോക്ഖോ നത്ഥി, പാരാജികം ആപജ്ജതിയേവാതി.

ഇമസ്സ അത്ഥസ്സ ദസ്സനവസേന വുത്തേ ച പനേതസ്മിം സുദ്ധികമഹാവാരേ അയം സങ്ഖേപതോ അത്ഥവണ്ണനാ – തീഹാകാരേഹീതി സമ്പജാനമുസാവാദസ്സ അങ്ഗഭൂതേഹി തീഹി കാരണേഹി. പുബ്ബേവസ്സ ഹോതീതി പുബ്ബഭാഗേയേവ അസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഏവം ഹോതി ‘‘മുസാ ഭണിസ്സ’’ന്തി. ഭണന്തസ്സ ഹോതീതി ഭണമാനസ്സ ഹോതി. ഭണിതസ്സ ഹോതീതി ഭണിതേ അസ്സ ഹോതി, യം വത്തബ്ബം തസ്മിം വുത്തേ ഹോതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ ഭണിതസ്സാതി വുത്തവതോ നിട്ഠിതവചനസ്സ ഹോതീതി. യോ ഏവം പുബ്ബഭാഗേപി ജാനാതി, ഭണന്തോപി ജാനാതി, പച്ഛാപി ജാനാതി, ‘‘മുസാ മയാ ഭണിത’’ന്തി സോ ‘‘പഠമജ്ഝാനം സമാപജ്ജി’’ന്തി ഭണന്തോ പാരാജികം ആപജ്ജതീതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ ദസ്സിതോ. കിഞ്ചാപി ദസ്സിതോ, അഥ ഖോ അയമേത്ഥ വിസേസോ – പുച്ഛാ താവ ഹോതി ‘‘‘മുസാ ഭണിസ്സ’ന്തി പുബ്ബഭാഗോ അത്ഥി, ‘മുസാ മയാ ഭണിത’ന്തി പച്ഛാഭാഗോ നത്ഥി, വുത്തമത്തമേവ ഹി കോചി പമുസ്സതി, കിം തസ്സ പാരാജികം ഹോതി, ന ഹോതീ’’തി? സാ ഏവം അട്ഠകഥാസു വിസ്സജ്ജിതാ – പുബ്ബഭാഗേ ‘‘മുസാ ഭണിസ്സ’’ന്തി ച ഭണന്തസ്സ ‘‘മുസാ ഭണാമീ’’തി ച ജാനതോ പച്ഛാഭാഗേ ‘‘മുസാ മയാ ഭണിത’’ന്തി ന സക്കാ ന ഭവിതും. സചേപി ന ഹോതി പാരാജികമേവ. പുരിമമേവ ഹി അങ്ഗദ്വയം പമാണം. യസ്സാപി പുബ്ബഭാഗേ ‘‘മുസാ ഭണിസ്സ’’ന്തി ആഭോഗോ നത്ഥി, ഭണന്തോ പന ‘‘മുസാ ഭണാമീ’’തി ജാനാതി, ഭണിതേപി ‘‘മുസാ മയാ ഭണിത’’ന്തി ജാനാതി, സോ ആപത്തിയാ ന കാരേതബ്ബോ. പുബ്ബഭാഗോ ഹി പമാണതരോ. തസ്മിം അസതി ദവാ ഭണിതം വാ രവാ ഭണിതം വാ ഹോതീ’’തി.

ഏത്ഥ ച തംഞാണതാ ച ഞാണസമോധാനഞ്ച പരിച്ചജിതബ്ബം. തംഞാണതാ പരിച്ചജിതബ്ബാതി യേന ചിത്തേന ‘‘മുസാ ഭണിസ്സ’’ന്തി ജാനാതി, തേനേവ ‘‘മുസാ ഭണാമീ’’തി ച ‘‘മുസാ മയാ ഭണിത’’ന്തി ച ജാനാതീതി ഏവം ഏകചിത്തേനേവ തീസു ഖണേസു ജാനാതീതി അയം തംഞ്ഞണതാ പരിച്ചജിതബ്ബാ, ന ഹി സക്കാ തേനേവ ചിത്തേന തം ചിത്തം ജാനിതും യഥാ ന സക്കാ തേനേവ അസിനാ സോ അസി ഛിന്ദിതുന്തി. പുരിമം പുരിമം പന ചിത്തം പച്ഛിമസ്സ പച്ഛിമസ്സ ചിത്തസ്സ തഥാ ഉപ്പത്തിയാ പച്ചയോ ഹുത്വാ നിരുജ്ഝതി. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘പമാണം പുബ്ബഭാഗോവ, തസ്മിം സതി ന ഹേസ്സതി;

സേസദ്വയന്തി നത്ഥേത, മിതി വാചാ തിവങ്ഗികാ’’തി.

‘‘ഞാണസമോധാനം പരിച്ചജിതബ്ബ’’ന്തി ഏതാനി തീണി ചിത്താനി ഏകക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജന്തീതി ന ഗഹേതബ്ബാനി. ഇദഞ്ഹി ചിത്തം നാമ –

അനിരുദ്ധമ്ഹി പഠമേ, ന ഉപ്പജ്ജതി പച്ഛിമം;

നിരന്തരുപ്പജ്ജനതോ, ഏകം വിയ പകാസതി.

ഇതോ പരം പന യ്വായം ‘‘പഠമം ഝാനം സമാപജ്ജി’’ന്തി സമ്പജാനമുസാ ഭണതി, യസ്മാ സോ ‘‘നത്ഥി മേ പഠമം ഝാന’’ന്തി ഏവംദിട്ഠികോ ഹോതി, തസ്സ ഹി അത്ഥേവായം ലദ്ധി. തഥാ ‘‘നത്ഥി മേ പഠമം ഝാന’’ന്തി ഏവമസ്സ ഖമതി ചേവ രുച്ചതി ച. ഏവംസഭാവമേവ ചസ്സ ചിത്തം ‘‘നത്ഥി മേ പഠമം ഝാന’’ന്തി. യദാ പന മുസാ വത്തുകാമോ ഹോതി, തദാ തം ദിട്ഠിം വാ ദിട്ഠിയാ സഹ ഖന്തിം വാ ദിട്ഠിഖന്തീഹി സദ്ധിം രുചിം വാ, ദിട്ഠിഖന്തിരുചീഹി സദ്ധിം ഭാവം വാ വിനിധായ നിക്ഖിപിത്വാ പടിച്ഛാദേത്വാ അഭൂതം കത്വാ ഭണതി, തസ്മാ തേസമ്പി വസേന അങ്ഗഭേദം ദസ്സേതും ‘‘ചതൂഹാകാരേഹീ’’തിആദി വുത്തം. പരിവാരേ ച ‘‘അട്ഠങ്ഗികോ മുസാവാദോ’’തി (പടി. ൩൨൮) വുത്തത്താ തത്ഥ അധിപ്പേതായ സഞ്ഞായ സദ്ധിം അഞ്ഞോപി ഇധ ‘‘അട്ഠഹാകാരേഹീ’’തി ഏകോ നയോ യോജേതബ്ബോ.

ഏത്ഥ ച വിനിധായ ദിട്ഠിന്തി ബലവധമ്മവിനിധാനവസേനേതം വുത്തം. വിനിധായ ഖന്തിന്തിആദീനി തതോ ദുബ്ബലദുബ്ബലാനം വിനിധാനവസേന. വിനിധായ സഞ്ഞന്തി ഇദം പനേത്ഥ സബ്ബദുബ്ബലധമ്മവിനിധാനം. സഞ്ഞാമത്തമ്പി നാമ അവിനിധായ സമ്പജാനമുസാ ഭാസിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. യസ്മാ പന ‘‘സമാപജ്ജിസ്സാമീ’’തിആദിനാ അനാഗതവചനേന പാരാജികം ന ഹോതി, തസ്മാ ‘‘സമാപജ്ജി’’ന്തിആദീനി അതീതവത്തമാനപദാനേവ പാഠേ വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി.

൨൦൭. ഇതോ പരം സബ്ബമ്പി ഇമസ്മിം സുദ്ധികമഹാവാരേ ഉത്താനത്ഥമേവ. ന ഹേത്ഥ തം അത്ഥി – യം ഇമിനാ വിനിച്ഛയേന ന സക്കാ ഭവേയ്യ വിഞ്ഞാതും, ഠപേത്വാ കിലേസപ്പഹാനപദസ്സ പദഭാജനേ ‘‘രാഗോ മേ ചത്തോ വന്തോ’’തിആദീനം പദാനം അത്ഥം. സ്വായം വുച്ചതി – ഏത്ഥ ഹി ചത്തോതി ഇദം സകഭാവപരിച്ചജനവസേന വുത്തം. വന്തോതി ഇദം പുന അനാദിയനഭാവദസ്സനവസേന. മുത്തോതി ഇദം സന്തതിതോ വിമോചനവസേന. പഹീനോതി ഇദം മുത്തസ്സാപി ക്വചി അനവട്ഠാനദസ്സനവസേന. പടിനിസ്സട്ഠോതി ഇദം പുബ്ബേ ആദിന്നപുബ്ബസ്സ പടിനിസ്സഗ്ഗദസ്സനവസേന. ഉക്ഖേടിതോതി ഇദം അരിയമഗ്ഗേന ഉത്താസിതത്താ പുന അനല്ലീയനഭാവദസ്സനവസേന. സ്വായമത്ഥോ സദ്ദസത്ഥതോ പരിയേസിതബ്ബോ. സമുക്ഖേടിതോതി ഇദം സുട്ഠു ഉത്താസേത്വാ അണുസഹഗതസ്സാപി പുന അനല്ലീയനഭാവദസ്സനവസേന വുത്തന്തി.

സുദ്ധികവാരകഥാ നിട്ഠിതാ.

വത്തുകാമവാരകഥാ

൨൧൫. വത്തുകാമവാരേപി ‘‘തീഹാകാരേഹീ’’തിആദീനം അത്ഥോ, വാരപേയ്യാലപ്പഭേദോ ച സബ്ബോ ഇധ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. കേവലഞ്ഹി യം ‘‘മയാ വിരജ്ഝിത്വാ അഞ്ഞം വത്തുകാമേന അഞ്ഞം വുത്തം, തസ്മാ നത്ഥി മയ്ഹം ആപത്തീ’’തി ഏവം ഓകാസഗവേസകാനം പാപപുഗ്ഗലാനം ഓകാസനിസേധനത്ഥം വുത്തോ. യഥേവ ഹി ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വത്തുകാമോ ‘‘ധമ്മം പച്ചക്ഖാമീ’’തിആദീസു സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനപദേസു യം വാ തം വാ വദന്തോപി ഖേത്തേ ഓതിണ്ണത്താ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാതകോവ ഹോതി; ഏവം പഠമജ്ഝാനാദീസു ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മപദേസു യംകിഞ്ചി ഏകം വത്തുകാമോ തതോ അഞ്ഞം യം വാ തം വാ വദന്തോപി ഖേത്തേ ഓതിണ്ണത്താ പാരാജികോവ ഹോതി. സചേ യസ്സ വദതി, സോ തമത്ഥം തങ്ഖണഞ്ഞേവ ജാനാതി. ജാനനലക്ഖണഞ്ചേത്ഥ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

അയം പന വിസേസോ – സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹത്ഥമുദ്ദായ സീസം ന ഓതരതി. ഇദം അഭൂതാരോചനം ഹത്ഥമുദ്ദായപി ഓതരതി. യോ ഹി ഹത്ഥവികാരാദീഹിപി അങ്ഗപച്ചങ്ഗചോപനേഹി അഭൂതം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം വിഞ്ഞത്തിപഥേ ഠിതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ആരോചേതി, സോ ച തമത്ഥം ജാനാതി, പാരാജികോവ ഹോതി. അഥ പന യസ്സ ആരോചേതി, സോ ന ജാനാതി ‘‘കി അയം ഭണതീ’’തി, സംസയം വാ ആപജ്ജതി, ചിരം വീമംസിത്വാ വാ പച്ഛാ ജാനാതി, അപ്പടിവിജാനന്തോ ഇച്ചേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. ഏവം അപ്പടിവിജാനന്തസ്സ വുത്തേ ഥുല്ലച്ചയം ഹോതി. യോ പന ഝാനാദീനി അത്തനോ അധിഗമവസേന വാ ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാദിവസേന വാ ന ജാനാതി, കേവലം ഝാനന്തി വാ വിമോക്ഖോതി വാ വചനമത്തമേവ സുതം ഹോതി, സോപി തേന വുത്തേ ‘‘ഝാനം കിര സമാപജ്ജിന്തി ഏസ വദതീ’’തി യദി ഏത്തകമത്തമ്പി ജാനാതി, ജാനാതിച്ചേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. തസ്സ വുത്തേ പാരാജികമേവ. സേസോ ഏകസ്സ വാ ദ്വിന്നം വാ ബഹൂനം വാ നിയമിതാനിയമിതവസേന വിസേസോ സബ്ബോ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനകഥായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോതി.

വത്തുകാമവാരകഥാ നിട്ഠിതാ.

പച്ചയപടിസംയുത്തവാരകഥാ

൨൨൦. പച്ചയപടിസംയുത്തവാരേപി – സബ്ബം വാരപേയ്യാലഭേദം പുബ്ബേ ആഗതപദാനഞ്ച അത്ഥം വുത്തനയേനേവ ഞത്വാ പാളിക്കമോ താവ ഏവം ജാനിതബ്ബോ. ഏത്ഥ ഹി ‘‘യോ തേ വിഹാരേ വസി, യോ തേ ചീവരം പരിഭുഞ്ജി, യോ തേ പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജി, യോ തേ സേനാസനം പരിഭുഞ്ജി, യോ തേ ഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരം പരിഭുഞ്ജീ’’തി ഇമേ പഞ്ച പച്ചത്തവചനവാരാ, ‘‘യേന തേ വിഹാരോ പരിഭുത്തോ’’തിആദയോ പഞ്ച കരണവചനവാരാ, ‘‘യം ത്വം ആഗമ്മ വിഹാരം അദാസീ’’തിആദയോ പഞ്ച ഉപയോഗവചനവാരാ വുത്താ, തേസം വസേന ഇധ വുത്തേന സുഞ്ഞാഗാരപദേന സദ്ധിം പുബ്ബേ വുത്തേസു പഠമജ്ഝാനാദീസു സബ്ബപദേസു വാരപേയ്യാലഭേദോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘യോ തേ വിഹാരേ, യേന തേ വിഹാരോ, യം ത്വം ആഗമ്മ വിഹാര’’ന്തി ഏവം പരിയായേന വുത്തത്താ പന ‘‘അഹ’’ന്തി ച അവുത്തത്താ പടിവിജാനന്തസ്സ വുത്തേപി ഇധ ഥുല്ലച്ചയം, അപടിവിജാനന്തസ്സ ദുക്കടന്തി അയമേത്ഥ വിനിച്ഛയോ.

അനാപത്തിഭേദകഥാ

ഏവം വിത്ഥാരവസേന ആപത്തിഭേദം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അനാപത്തിം ദസ്സേന്തോ ‘‘അനാപത്തി അധിമാനേനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അധിമാനേനാതി അധിഗതമാനേന സമുദാചരന്തസ്സ അനാപത്തി. അനുല്ലപനാധിപ്പായസ്സാതി കോഹഞ്ഞേ ഇച്ഛാചാരേ അഠത്വാ അനുല്ലപനാധിപ്പായസ്സ സബ്രഹ്മചാരീനം സന്തികേ അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തസ്സ അനാപത്തി. ഉമ്മത്തകാദയോ പുബ്ബേ വുത്തനയാഏവ. ഇധ പന ആദികമ്മികാ വഗ്ഗുമുദാതീരിയാ ഭിക്ഖൂ. തേസം അനാപത്തീതി.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സമുട്ഠാനാദീസു ഇദം സിക്ഖാപദം തിസമുട്ഠാനം – ഹത്ഥമുദ്ദായ ആരോചേന്തസ്സ കായചിത്തതോ, വചീഭേദേന ആരോചേന്തസ്സ വാചാചിത്തതോ, ഉഭയം കരോന്തസ്സ കായവാചാചിത്തതോ സമുട്ഠാതി. കിരിയം, സഞ്ഞാവിമോക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, തിവേദനം ഹസന്തോപി ഹി സോമനസ്സികോ ഉല്ലപതി ഭായന്തോപി മജ്ഝത്തോപീതി.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ

൨൨൩. വിനീതവത്ഥൂസു – അധിമാനവത്ഥു അനുപഞ്ഞത്തിയം വുത്തനയമേവ.

ദുതിയവത്ഥുസ്മിം – പണിധായാതി പത്ഥനം കത്വാ. ഏവം മം ജനോ സമ്ഭാവേസ്സതീതി ഏവം അരഞ്ഞേ വസന്തം മം ജനോ അരഹത്തേ വാ സേക്ഖഭൂമിയം വാ സമ്ഭാവേസ്സതി, തതോ ലോകസ്സ സക്കതോ ഭവിസ്സാമി ഗരുകതോ മാനിതോ പൂജിതോതി. ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഏവം പണിധായ ‘‘അരഞ്ഞേ വസിസ്സാമീ’’തി ഗച്ഛന്തസ്സ പദവാരേ പദവാരേ ദുക്കടം. തഥാ അരഞ്ഞേ കുടികരണചങ്കമനനിസീദനനിവാസനപാവുരണാദീസു സബ്ബകിച്ചേസു പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം. തസ്മാ ഏവം അരഞ്ഞേ ന വസിതബ്ബം. ഏവം വസന്തോ ഹി സമ്ഭാവനം ലഭതു വാ മാ വാ ദുക്കടം ആപജ്ജതി. യോ പന സമാദിന്നധുതങ്ഗോ ‘‘ധുതങ്ഗം രക്ഖിസ്സാമീ’’തി വാ ‘‘ഗാമന്തേ മേ വസതോ ചിത്തം വിക്ഖിപതി, അരഞ്ഞം സപ്പായ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ വാ ‘‘അദ്ധാ അരഞ്ഞേ തിണ്ണം വിവേകാനം അഞ്ഞതരം പാപുണിസ്സാമീ’’തി വാ ‘‘അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ അരഹത്തം അപാപുണിത്വാ ന നിക്ഖമിസ്സാമീ’’തി വാ ‘‘അരഞ്ഞവാസോ നാമ ഭഗവതാ പസത്ഥോ, മയി ച അരഞ്ഞേ വസന്തേ ബഹൂ സബ്രഹ്മചാരിനോ ഗാമന്തം ഹിത്വാ ആരഞ്ഞകാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി വാ ഏവം അനവജ്ജവാസം വസിതുകാമോ ഹോതി, തേന വസിതബ്ബം.

തതിയവത്ഥുസ്മിമ്പി – ‘‘അഭിക്കന്താദീനി സണ്ഠപേത്വാ പിണ്ഡായ ചരിസ്സാമീ’’തി നിവാസനപാരുപനകിച്ചതോ പഭുതി യാവ ഭോജനപരിയോസാനം താവ പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം. സമ്ഭാവനം ലഭതു വാ മാ വാ ദുക്കടമേവ. ഖന്ധകവത്തസേഖിയവത്തപരിപൂരണത്ഥം പന സബ്രഹ്മചാരീനം ദിട്ഠാനുഗതിആപജ്ജനത്ഥം വാ പാസാദികേഹി അഭിക്കമപടിക്കമാദീഹി പിണ്ഡായ പവിസന്തോ അനുപവജ്ജോ വിഞ്ഞൂനന്തി.

ചതുത്ഥപഞ്ചമവത്ഥൂസു – ‘‘യോ തേ വിഹാരേ വസീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തനയേനേവ ‘‘അഹ’’ന്തി അവുത്തത്താ പാരാജികം നത്ഥി. അത്തുപനായികമേവ ഹി സമുദാചരന്തസ്സ പാരാജികം വുത്തം.

പണിധായ ചങ്കമീതിആദീനി ഹേട്ഠാ വുത്തനയാനേവ.

സംയോജനവത്ഥുസ്മിം – സംയോജനാ പഹീനാതിപി ‘‘ദസ സംയോജനാ പഹീനാ’’തിപി ‘‘ഏകം സംയോജനം പഹീന’’ന്തിപി വദതോ കിലേസപ്പഹാനമേവ ആരോചിതം ഹോതി, തസ്മാ പാരാജികം.

൨൨൪. രഹോവത്ഥൂസു – രഹോ ഉല്ലപതീതി ‘‘രഹോഗതോ അരഹാ അഹ’’ന്തി വദതി, ന മനസാ ചിന്തിതമേവ കരോതി. തേനേത്ഥ ദുക്കടം വുത്തം.

വിഹാരവത്ഥു ഉപട്ഠാനവത്ഥു ച വുത്തനയമേവ.

൨൨൫. ന ദുക്കരവത്ഥുസ്മിം – തസ്സ ഭിക്ഖുനോ അയം ലദ്ധി – ‘‘അരിയപുഗ്ഗലാവ ഭഗവതോ സാവകാ’’തി. തേനാഹ – ‘‘യേ ഖോ തേ ഭഗവതോ സാവകാ തേ ഏവം വദേയ്യു’’ന്തി. യസ്മാ ചസ്സ അയമധിപ്പായോ – ‘‘സീലവതാ ആരദ്ധവിപസ്സകേന ന ദുക്കരം അഞ്ഞം ബ്യാകാതും, പടിബലോ സോ അരഹത്തം പാപുണിതു’’ന്തി. തസ്മാ ‘‘അനുല്ലപനാധിപ്പായോ അഹ’’ന്തി ആഹ.

വീരിയവത്ഥുസ്മിം ആരാധനീയോതി സക്കാ ആരാധേതും സമ്പാദേതും നിബ്ബത്തേതുന്തി അത്ഥോ. സേസം വുത്തനയമേവ.

മച്ചുവത്ഥുസ്മിം സോ ഭിക്ഖു ‘‘യസ്സ വിപ്പടിസാരോ ഉപ്പജ്ജതി, സോ ഭായേയ്യ. മയ്ഹം പന അവിപ്പടിസാരവത്ഥുകാനി പരിസുദ്ധാനി സീലാനി, സ്വാഹം കിം മരണസ്സ ഭായിസ്സാമീ’’തി ഏതമത്ഥവസം പടിച്ച ‘‘നാഹം ആവുസോ മച്ചുനോ ഭായാമീ’’തി ആഹ. തേനസ്സ അനാപത്തി.

വിപ്പടിസാരവത്ഥുസ്മിമ്പി ഏസേവ നയോ. തതോ പരാനി തീണി വത്ഥൂനി വീരിയവത്ഥുസദിസാനേവ.

വേദനാവത്ഥൂസുപഠമസ്മിം താവ സോ ഭിക്ഖു പടിസങ്ഖാനബലേന അധിവാസനഖന്തിയം ഠത്വാ ‘‘നാവുസോ സക്കാ യേന വാ തേന വാ അധിവാസേതു’’ന്തി ആഹ. തേനസ്സ അനാപത്തി.

ദുതിയേ പന അത്തുപനായികം അകത്വാ ‘‘നാവുസോ സക്കാ പുഥുജ്ജനേനാ’’തി പരിയായേന വുത്തത്താ ഥുല്ലച്ചയം.

൨൨൬. ബ്രാഹ്മണവത്ഥൂസുസോ കിര ബ്രാഹ്മണോ ന കേവലം ‘‘ആയന്തു ഭോന്തോ അരഹന്തോ’’തി ആഹ. യം യം പനസ്സ വചനം മുഖതോ നിഗ്ഗച്ഛതി, സബ്ബം ‘‘അരഹന്താനം ആസനാനി പഞ്ഞപേഥ, പാദോദകം ദേഥ, അരഹന്തോ പാദേ ധോവന്തൂ’’തി അരഹന്തവാദപടിസംയുത്തംയേവ. തം പനസ്സ പസാദഭഞ്ഞം സദ്ധാചരിതത്താ അത്തനോ സദ്ധാബലേന സമുസ്സാഹിതസ്സ വചനം. തസ്മാ ഭഗവാ ‘‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖവേ, പസാദഭഞ്ഞേ’’തി ആഹ. ഏവം വുച്ചമാനേന പന ഭിക്ഖുനാ ന ഹട്ഠതുട്ഠേനേവ പച്ചയാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാ, ‘‘അരഹത്തസമ്പാപികം പടിപദം പരിപൂരേസ്സാമീ’’തി ഏവം യോഗോ കരണീയോതി.

അഞ്ഞബ്യാകരണവത്ഥൂനിസംയോജനവത്ഥുസദിസാനേവ. അഗാരവത്ഥുസ്മിം സോ ഭിക്ഖു ഗിഹിഭാവേ അനത്ഥികതായ അനപേക്ഖതായ ‘‘അഭബ്ബോ ഖോ ആവുസോ മാദിസോ’’തി ആഹ, ന ഉല്ലപനാധിപ്പായേന. തേനസ്സ അനാപത്തി.

൨൨൭. ആവടകാമവത്ഥുസ്മിം സോ ഭിക്ഖു വത്ഥുകാമേസു ച കിലേസകാമേസു ച ലോകിയേനേവ ആദീനവദസ്സനേന നിരപേക്ഖോ. തസ്മാ ‘‘ആവടാ മേ ആവുസോ കാമാ’’തി ആഹ. തേനസ്സ അനാപത്തി. ഏത്ഥ ച ആവടാതി ആവാരിതാ നിവാരിതാ, പടിക്ഖിത്താതി അത്ഥോ.

അഭിരതിവത്ഥുസ്മിം സോ ഭിക്ഖു സാസനേ അനുക്കണ്ഠിതഭാവേന ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീസു ച അഭിരതഭാവേന ‘‘അഭിരതോ അഹം ആവുസോ പരമായ അഭിരതിയാ’’തി ആഹ, ന ഉല്ലപനാധിപ്പായേന. തേനസ്സ അനാപത്തി.

പക്കമനവത്ഥുസ്മിം യോ ഇമമ്ഹാ ആവാസാ പഠമം പക്കമിസ്സതീതി ഏവം ആവാസം വാ മണ്ഡപം വാ സീമം വാ യംകിഞ്ചി ഠാനം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ കതായ കതികായ യോ ‘‘മം അരഹാതി ജാനന്തൂ’’തി തമ്ഹാ ഠാനാ പഠമം പക്കമതി, പാരാജികോ ഹോതി. യോ പന ആചരിയുപജ്ഝായാനം വാ കിച്ചേന മാതാപിതൂനം വാ കേനചിദേവ കരണീയേന ഭിക്ഖാചാരത്ഥം വാ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാനം വാ അത്ഥായ അഞ്ഞേന വാ താദിസേന കരണീയേന തം ഠാനം അതിക്കമിത്വാ ഗച്ഛതി, അനാപത്തി. സചേപിസ്സ ഏവം ഗതസ്സ പച്ഛാ ഇച്ഛാചാരോ ഉപ്പജ്ജതി ‘‘ന ദാനാഹം തത്ഥ ഗമിസ്സാമി ഏവം മം അരഹാതി സമ്ഭാവേസ്സന്തീ’’തി അനാപത്തിയേവ.

യോപി കേനചിദേവ കരണീയേന തം ഠാനം പത്വാ സജ്ഝായമനസികാരാദിവസേന അഞ്ഞവിഹിതോ വാ ഹുത്വാ ചോരാദീഹി വാ അനുബദ്ധോ മേഘം വാ ഉട്ഠിതം ദിസ്വാ അനോവസ്സകം പവിസിതുകാമോ തം ഠാനം അതിക്കമതി, അനാപത്തി. യാനേന വാ ഇദ്ധിയാ വാ ഗച്ഛന്തോപി പാരാജികം നാപജ്ജതി, പദഗമനേനേവ ആപജ്ജതി. തമ്പി യേഹി സഹ കതികാ കതാ, തേഹി സദ്ധിം അപുബ്ബംഅചരിമം ഗച്ഛന്തോ നാപജ്ജതി. ഏവം ഗച്ഛന്താ ഹി സബ്ബേപി അഞ്ഞമഞ്ഞം രക്ഖന്തി. സചേപി മണ്ഡപരുക്ഖമൂലാദീസു കിഞ്ചി ഠാനം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ‘‘യോ ഏത്ഥ നിസീദതി വാ ചങ്കമതി വാ, തം അരഹാതി ജാനിസ്സാമ’’ പുപ്ഫാനി വാ ഠപേത്വാ ‘‘യോ ഇമാനി ഗഹേത്വാ പൂജം കരിസ്സതി, തം അരഹാതി ജാനിസ്സാമാ’’തിആദിനാ നയേന കതികാ കതാ ഹോതി, തത്രാപി ഇച്ഛാചാരവസേന തഥാ കരോന്തസ്സ പാരാജികമേവ. സചേപി ഉപാസകേന അന്തരാമഗ്ഗേ വിഹാരോ വാ കതോ ഹോതി, ചീവരാദീനി വാ ഠപിതാനി ഹോന്തി, ‘‘യേ അരഹന്തോ തേ ഇമസ്മിം വിഹാരേ വസന്തു, ചീവരാദീനി ച ഗണ്ഹന്തൂ’’തി. തത്രാപി ഇച്ഛാചാരവസേന വസന്തസ്സ വാ ചീവരാദീനി വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ പാരാജികമേവ. ഏതം പന അധമ്മികകതികവത്തം, തസ്മാ ന കാതബ്ബം, അഞ്ഞം വാ ഏവരൂപം ‘‘ഇമസ്മിം തേമാസബ്ഭന്തരേ സബ്ബേവ ആരഞ്ഞകാ ഹോന്തു, പിണ്ഡപാതികങ്ഗാദിഅവസേസധുതങ്ഗധരാ വാ അഥ വാ സബ്ബേവ ഖീണാസവാ ഹോന്തൂ’’തി ഏവമാദി. നാനാവേരജ്ജകാ ഹി ഭിക്ഖൂ സന്നിപതന്തി. തത്ഥ കേചി ദുബ്ബലാ അപ്പഥാമാ ഏവരൂപം വത്തം അനുപാലേതും ന സക്കോന്തി. തസ്മാ ഏവരൂപമ്പി വത്തം ന കാതബ്ബം. ‘‘ഇമം തേമാസം സബ്ബേഹേവ ന ഉദ്ദിസിതബ്ബം, ന പരിപുച്ഛിതബ്ബം, ന പബ്ബാജേതബ്ബം, മൂഗബ്ബതം ഗണ്ഹിതബ്ബം, ബഹി സീമട്ഠസ്സാപി സങ്ഘലാഭോ ദാതബ്ബോ’’തി ഏവമാദികം പന ന കാതബ്ബമേവ.

൨൨൮. ലക്ഖണസംയുത്തേ യ്വായം ആയസ്മാ ച ലക്ഖണോതി ലക്ഖണത്ഥേരോ വുത്തോ, ഏസ ജടിലസഹസ്സസ്സ അബ്ഭന്തരേ ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദായ ഉപസമ്പന്നോ ആദിത്തപരിയായാവസാനേ അരഹത്തപ്പത്തോ ഏകോ മഹാസാവകോതി വേദിതബ്ബോ. യസ്മാ പനേസ ലക്ഖണസമ്പന്നേന സബ്ബാകാരപരിപൂരേന ബ്രഹ്മസമേന അത്തഭാവേന സമന്നാഗതോ, തസ്മാ ലക്ഖണോതി സങ്ഖം ഗതോ. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ പന പബ്ബജിതദിവസതോ സത്തമേ ദിവസേ അരഹത്തപ്പത്തോ ദുതിയോ അഗ്ഗസാവകോ.

സിതം പാത്വാകാസീതി മന്ദഹസിതം പാതുഅകാസി, പകാസയി ദസ്സേസീതി വുത്തം ഹോതി. കിം പന ദിസ്വാ ഥേരോ സിതം പാത്വാകാസീതി? ഉപരി പാളിയം ആഗതം അട്ഠികസങ്ഖലികം ഏകം പേതലോകേ നിബ്ബത്തം സത്തം ദിസ്വാ, തഞ്ച ഖോ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ, ന പസാദചക്ഖുനാ. പസാദചക്ഖുസ്സ ഹി ഏതേ അത്തഭാവാ ന ആപാഥം ആഗച്ഛന്തി. ഏവരൂപം പന അത്തഭാവം ദിസ്വാ കാരുഞ്ഞേ കാതബ്ബേ കസ്മാ സിതം പാത്വാകാസീതി? അത്തനോ ച ബുദ്ധഞാണസ്സ ച സമ്പത്തിസമനുസ്സരണതോ. തഞ്ഹി ദിസ്വാ ഥേരോ ‘‘അദിട്ഠസച്ചേന നാമ പുഗ്ഗലേന പടിലഭിതബ്ബാ ഏവരൂപാ അത്തഭാവാ മുത്തോ അഹം, ലാഭാ വത മേ, സുലദ്ധം വത മേ’’തി അത്തനോ ച സമ്പത്തിം അനുസ്സരിത്വാ ‘‘അഹോ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ഞാണസമ്പത്തി, യോ ‘കമ്മവിപാകോ, ഭിക്ഖവേ, അചിന്തേയ്യോ; ന ചിന്തേതബ്ബോ’തി (അ. നി. ൪.൭൭) ദേസേസി, പച്ചക്ഖം വത കത്വാ ബുദ്ധാ ദേസേന്തി, സുപ്പടിവിദ്ധാ ബുദ്ധാനം ധമ്മധാതൂ’’തി ഏവം ബുദ്ധഞാണസമ്പത്തിഞ്ച സരിത്വാ സിതം പാത്വാകാസീതി. യസ്മാ പന ഖീണാസവാ നാമ ന അകാരണാ സിതം പാതുകരോന്തി, തസ്മാ തം ലക്ഖണത്ഥേരോ പുച്ഛി – ‘‘കോ നു ഖോ ആവുസോ മോഗ്ഗല്ലാന ഹേതു, കോ പച്ചയോ സിതസ്സ പാതുകമ്മായാ’’തി. ഥേരോ പന യസ്മാ യേഹി അയം ഉപപത്തി സാമം അദിട്ഠാ, തേ ദുസ്സദ്ധാപയാ ഹോന്തി, തസ്മാ ഭഗവന്തം സക്ഖിം കത്വാ ബ്യാകാതുകാമതായ ‘‘അകാലോ ഖോ, ആവുസോ’’തിആദിമാഹ. തതോ ഭഗവതോ സന്തികേ പുട്ഠോ ‘‘ഇധാഹം ആവുസോ’’തിആദിനാ നയേന ബ്യാകാസി.

തത്ഥ അട്ഠികസങ്ഖലികന്തി സേതം നിമ്മംസലോഹിതം അട്ഠിസങ്ഘാതം. ഗിജ്ഝാപി കാകാപി കുലലാപീതി ഏതേപി യക്ഖഗിജ്ഝാ ചേവ യക്ഖകാകാ ച യക്ഖകുലലാ ച പച്ചേതബ്ബാ. പാകതികാനം പന ഗിജ്ഝാദീനം ആപാഥമ്പി ഏതം രൂപം നാഗച്ഛതി. അനുപതിത്വാ അനുപതിത്വാതി അനുബന്ധിത്വാ അനുബന്ധിത്വാ. വിതുഡേന്തീതി വിനിവിജ്ഝിത്വാ ഗച്ഛന്തി. വിതുദേന്തീതി വാ പാഠോ, അസിധാരൂപമേഹി തിഖിണേഹി ലോഹതുണ്ഡേഹി വിജ്ഝന്തീതി അത്ഥോ. സാ സുദം അട്ടസ്സരം കരോതീതി ഏത്ഥ സുദന്തി നിപാതോ, സാ അട്ഠികസങ്ഖലികാ അട്ടസ്സരം ആതുരസ്സരം കരോതീതി അത്ഥോ. അകുസലവിപാകാനുഭവനത്ഥം കിര യോജനപ്പമാണാപി താദിസാ അത്തഭാവാ നിബ്ബത്തന്തി, പസാദുസ്സദാ ച ഹോന്തി പക്കഗണ്ഡസദിസാ; തസ്മാ സാ അട്ഠികസങ്ഖലികാ ബലവവേദനാതുരാ താദിസം സരമകാസീതി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ പുന ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ‘‘വട്ടഗാമികസത്താ നാമ ഏവരൂപാ അത്തഭാവാ ന മുച്ചന്തീ’’തി സത്തേസു കാരുഞ്ഞം പടിച്ച ഉപ്പന്നം ധമ്മസംവേഗം ദസ്സേന്തോ ‘‘തസ്സ മയ്ഹം ആവുസോ ഏതദഹോസി; അച്ഛരിയം വത ഭോ’’തിആദിമാഹ.

ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝായന്തീതി യേസം സാ പേതൂപപത്തി അപ്പച്ചക്ഖാ, തേ ഉജ്ഝായന്തി. ഭഗവാ പന ഥേരസ്സാനുഭാവം പകാസേന്തോ ‘‘ചക്ഖുഭൂതാ വത ഭിക്ഖവേ സാവകാ വിഹരന്തീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ചക്ഖു ഭൂതം ജാതം ഉപ്പന്നം തേസന്തി ചക്ഖുഭൂതാ; ഭൂതചക്ഖുകാ ഉപ്പന്നചക്ഖുകാ, ചക്ഖും ഉപ്പാദേത്വാ, വിഹരന്തീതി അത്ഥോ. ദുതിയപദേപി ഏസേവ നയോ. യത്ര ഹി നാമാതി ഏത്ഥ യത്രാതി കാരണവചനം. തത്രായമത്ഥയോജനാ; യസ്മാ നാമ സാവകോപി ഏവരൂപം ഞസ്സതി വാ ദക്ഖതി വാ സക്ഖിം വാ കരിസ്സതി, തസ്മാ അവോചുമ്ഹ – ‘‘ചക്ഖുഭൂതാ വത ഭിക്ഖവേ സാവകാ വിഹരന്തി, ഞാണഭൂതാ വത ഭിക്ഖവേ സാവകാ വിഹരന്തീ’’തി.

പുബ്ബേവ മേ സോ ഭിക്ഖവേ സത്തോ ദിട്ഠോതി ബോധിമണ്ഡേ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണപ്പടിവേധേന അപ്പമാണേസു ചക്കവാളേസു അപ്പമാണേ സത്തനികായേ ഭവഗതിയോനിഠിതിനിവാസേ ച പച്ചക്ഖം കരോന്തേന മയാ പുബ്ബേവ സോ സത്തോ ദിട്ഠോതി വദതി.

ഗോഘാതകോതി ഗാവോ വധിത്വാ വധിത്വാ അട്ഠിതോ മംസം മോചേത്വാ വിക്കിണിത്വാ ജീവികകപ്പനകസത്തോ. തസ്സേവ കമ്മസ്സ വിപാകാവസേസേനാതി തസ്സ നാനാചേതനാഹി ആയൂഹിതസ്സ അപരാപരിയകമ്മസ്സ. തത്ര ഹി യായ ചേതനായ നരകേ പടിസന്ധി ജനിതാ, തസ്സാ വിപാകേ പരിക്ഖീണേ അവസേസകമ്മം വാ കമ്മനിമിത്തം വാ ആരമ്മണം കത്വാ പുന പേതാദീസു പടിസന്ധി നിബ്ബത്തതി, തസ്മാ സാ പടിസന്ധി കമ്മസഭാഗതായ വാ ആരമ്മണസഭാഗതായ വാ ‘‘തസ്സേവ കമ്മസ്സ വിപാകാവസേസോ’’തി വുച്ചതി. അയഞ്ച സത്തോ ഏവം ഉപപന്നോ. തേനാഹ – ‘‘തസ്സേവ കമ്മസ്സ വിപാകാവസേസേനാ’’തി. തസ്സ കിര നരകാ ചവനകാലേ നിമ്മംസകതാനം ഗുന്നം അട്ഠിരാസി ഏവ നിമിത്തം അഹോസി. സോ പടിച്ഛന്നമ്പി തം കമ്മം വിഞ്ഞൂനം പാകടം വിയ കരോന്തോ അട്ഠിസങ്ഖലികപേതോ ജാതോ.

൨൨൯. മംസപേസിവത്ഥുസ്മിം ഗോഘാതകോതി ഗോമംസപേസിയോ കത്വാ സുക്ഖാപേത്വാ വല്ലൂരവിക്കയേന അനേകാനി വസ്സാനി ജീവികം കപ്പേസി. തേനസ്സ നരകാ ചവനകാലേ മംസപേസിയേവ നിമിത്തം അഹോസി. സോ മംസപേസിപേതോ ജാതോ.

മംസപിണ്ഡവത്ഥുസ്മിം സോ സാകുണികോ സകുണേ ഗഹേത്വാ വിക്കിണനകാലേ നിപ്പക്ഖചമ്മേ മംസപിണ്ഡമത്തേ കത്വാ വിക്കിണന്തോ ജീവികം കപ്പേസി. തേനസ്സ നരകാ ചവനകാലേ മംസപിണ്ഡോവ നിമിത്തം അഹോസി. സോ മംസപിണ്ഡപേതോ ജാതോ.

നിച്ഛവിവത്ഥുസ്മിം തസ്സ ഓരബ്ഭികസ്സ ഏളകേ വധിത്വാ നിച്ചമ്മേ കത്വാ കപ്പിതജീവികസ്സ പുരിമനയേനേവ നിച്ചമ്മം ഏളകസരീരം നിമിത്തമഹോസി. സോ നിച്ഛവിപേതോ ജാതോ.

അസിലോമവത്ഥുസ്മിം സോ സൂകരികോ ദീഘരത്തം നിവാപപുട്ഠേ സൂകരേ അസിനാ വധിത്വാ വധിത്വാ ദീഘരത്തം ജീവികം കപ്പേസി. തേനസ്സ ഉക്ഖിത്താസികഭാവോവ നിമിത്തം അഹോസി. തസ്മാ അസിലോമപേതോ ജാതോ.

സത്തിലോമവത്ഥുസ്മിം സോ മാഗവികോ ഏകം മിഗഞ്ച സത്തിഞ്ച ഗഹേത്വാ വനം ഗന്ത്വാ തസ്സ മിഗസ്സ സമീപം ആഗതാഗതേ മിഗേ സത്തിയാ വിജ്ഝിത്വാ മാരേസി, തസ്സ സത്തിയാ വിജ്ഝനകഭാവോയേവ നിമിത്തം അഹോസി. തസ്മാ സത്തിലോമപേതോ ജാതോ.

ഉസുലോമവത്ഥുസ്മിം കാരണികോതി രാജാപരാധികേ അനേകാഹി കാരണാഹി പീളേത്വാ അവസാനേ കണ്ഡേന വിജ്ഝിത്വാ മാരണകപുരിസോ. സോ കിര അസുകസ്മിം പദേസേ വിദ്ധോ മരതീതി ഞത്വാവ വിജ്ഝതി. തസ്സേവം ജീവികം കപ്പേത്വാ നരകേ ഉപ്പന്നസ്സ തതോ പക്കാവസേസേന ഇധൂപപത്തികാലേ ഉസുനാ വിജ്ഝനഭാവോയേവ നിമിത്തം അഹോസി. തസ്മാ ഉസുലോമപേതോ ജാതോ.

സൂചിലോമവത്ഥുസ്മിം സാരഥീതി അസ്സദമകോ. ഗോദമകോതിപി കുരുന്ദട്ഠകഥായംവുത്തം. തസ്സ പതോദസൂചിയാ വിജ്ഝനഭാവോയേവ നിമിത്തം അഹോസി. തസ്മാ സൂചിലോമപേതോ ജാതോ.

ദുതിയസൂചിലോമവത്ഥുസ്മിം സൂചകോതി പേസുഞ്ഞകാരകോ. സോ കിര മനുസ്സേ അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ച ഭിന്ദി. രാജകുലേ ച ‘‘ഇമസ്സ ഇമം നാമ അത്ഥി, ഇമിനാ ഇദം നാമ കത’’ന്തി സൂചേത്വാ സൂചേത്വാ അനയബ്യസനം പാപേസി. തസ്മാ യഥാനേന സൂചേത്വാ മനുസ്സാ ഭിന്നാ, തഥാ സൂചീഹി ഭേദനദുക്ഖം പച്ചനുഭോതും കമ്മമേവ നിമിത്തം കത്വാ സൂചിലോമപേതോ ജാതോ.

അണ്ഡഭാരിതവത്ഥുസ്മിം ഗാമകൂടോതി വിനിച്ഛയാമച്ചോ. തസ്സ കമ്മസഭാഗതായ കുമ്ഭമത്താ മഹാഘടപ്പമാണാ അണ്ഡാ അഹേസും. സോ ഹി യസ്മാ രഹോ പടിച്ഛന്ന ഠാനേ ലഞ്ജം ഗഹേത്വാ കൂടവിനിച്ഛയേന പാകടം ദോസം കരോന്തോ സാമികേ അസ്സാമികേ അകാസി. തസ്മാസ്സ രഹസ്സം അങ്ഗം പാകടം നിബ്ബത്തം. യസ്മാ ദണ്ഡം പട്ഠപേന്തോ പരേസം അസയ്ഹം ഭാരം ആരോപേസി, തസ്മാസ്സ രഹസ്സങ്ഗം അസയ്ഹഭാരോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തം. യസ്മാ യസ്മിം ഠാനേ ഠിതേന സമേന ഭവിതബ്ബം, തസ്മിം ഠത്വാ വിസമോ അഹോസി, തസ്മാസ്സ രഹസ്സങ്ഗേ വിസമാ നിസജ്ജാ അഹോസീതി.

പാരദാരികവത്ഥുസ്മിം സോ സത്തോ പരസ്സ രക്ഖിതം ഗോപിതം സസ്സാമികം ഫസ്സം ഫുസന്തോ മീള്ഹസുഖേന കാമസുഖേന ചിത്തം രമയിത്വാ കമ്മസഭാഗതായ ഗൂഥഫസ്സം ഫുസന്തോ ദുക്ഖമനുഭവിതും തത്ഥ നിബ്ബത്തോ. ദുട്ഠബ്രാഹ്മണവത്ഥു പാകടമേവ.

൨൩൦. നിച്ഛവിത്ഥിവത്ഥുസ്മിം യസ്മാ മാതുഗാമോ നാമ അത്തനോ ഫസ്സേ അനിസ്സരോ, സാ ച തം സാമികസ്സ സന്തകം ഫസ്സം ഥേനേത്വാ പരേസം അഭിരതിം ഉപ്പാദേസി, തസ്മാ കമ്മസഭാഗതായ സുഖസമ്ഫസ്സാ ധംസിത്വാ ദുക്ഖസമ്ഫസ്സം അനുഭവിതും നിച്ഛവിത്ഥീ ഹുത്വാ ഉപപന്നാ.

മങ്ഗുലിത്ഥിവത്ഥുസ്മിം മങ്ഗുലിന്തി വിരൂപം ദുദ്ദസികം ബീഭച്ഛം, സാ കിര ഇക്ഖണികാകമ്മം യക്ഖദാസികമ്മം കരോന്തീ ‘‘ഇമിനാ ച ഇമിനാ ച ഏവം ബലികമ്മേ കതേ അയം നാമ തുമ്ഹാകം വഡ്ഢി ഭവിസ്സതീ’’തി മഹാജനസ്സ ഗന്ധപുപ്ഫാദീനി വഞ്ചനായ ഗഹേത്വാ മഹാജനം ദുദ്ദിട്ഠിം മിച്ഛാദിട്ഠിം ഗണ്ഹാപേസി, തസ്മാ തായ കമ്മസഭാഗതായ ഗന്ധപുപ്ഫാദീനം ഥേനിതത്താ ദുഗ്ഗന്ധാ ദുദ്ദസ്സനസ്സ ഗാഹിതത്താ ദുദ്ദസികാ വിരൂപാ ബീഭച്ഛാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്താ.

ഓകിലിനിവത്ഥുസ്മിം ഉപ്പക്കം ഓകിലിനിം ഓകിരിനിന്തി സാ കിര അങ്ഗാരചിതകേ നിപന്നാ വിപ്ഫന്ദമാനാ വിപരിവത്തമാനാ പച്ചതി, തസ്മാ ഉപ്പക്കാ ചേവ ഹോതി ഖരേന അഗ്ഗിനാ പക്കസരീരാ; ഓകിലിനീ ച കിലിന്നസരീരാ ബിന്ദുബിന്ദൂനി ഹിസ്സാ സരീരതോ പഗ്ഘരന്തി. ഓകിരിനീ ച അങ്ഗാരസമ്പരികിണ്ണാ, തസ്സാ ഹി ഹേട്ഠതോപി കിംസുകപുപ്ഫവണ്ണാ അങ്ഗാരാ, ഉഭയപസ്സേസുപി, ആകാസതോപിസ്സാ ഉപരി അങ്ഗാരാ പതന്തി, തേന വുത്തം – ‘‘ഉപ്പക്കം ഓകിലിനിം ഓകിരിനി’’ന്തി. സാ ഇസ്സാപകതാ സപത്തിം അങ്ഗാരകടാഹേന ഓകിരീതി തസ്സാ കിര കലിങ്ഗരഞ്ഞോ ഏകാ നാടകിനീ അങ്ഗാരകടാഹം സമീപേ ഠപേത്വാ ഗത്തതോ ഉദകഞ്ച പുഞ്ഛതി, പാണിനാ ച സേദം കരോതി. രാജാപി തായ സദ്ധിം കഥഞ്ച കരോതി, പരിതുട്ഠാകാരഞ്ച ദസ്സേതി. അഗ്ഗമഹേസീ തം അസഹമാനാ ഇസ്സാപകതാ ഹുത്വാ അചിരപക്കന്തസ്സ രഞ്ഞോ തം അങ്ഗാരകടാഹം ഗഹേത്വാ തസ്സാ ഉപരി അങ്ഗാരേ ഓകിരി. സാ തം കമ്മം കത്വാ താദിസംയേവ വിപാകം പച്ചനുഭവിതും പേതലോകേ നിബ്ബത്താ.

ചോരഘാതകവത്ഥുസ്മിം സോ രഞ്ഞോ ആണായ ദീഘരത്തം ചോരാനം സീസാനി ഛിന്ദിത്വാ പേതലോകേ നിബ്ബത്തന്തോ അസീസകം കബന്ധം ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി.

ഭിക്ഖുവത്ഥുസ്മിം പാപഭിക്ഖൂതി ലാമകഭിക്ഖു. സോ കിര ലോകസ്സ സദ്ധാദേയ്യേ ചത്താരോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജിത്വാ കായവചീദ്വാരേഹി അസം യതോ ഭിന്നാജീവോ ചിത്തകേളിം കീളന്തോ വിചരി. തതോ ഏകം ബുദ്ധന്തരം നിരയേ പച്ചിത്വാ പേതലോകേ നിബ്ബത്തന്തോ ഭിക്ഖുസദിസേനേവ അത്തഭാവേന നിബ്ബത്തി. ഭിക്ഖുനീ-സിക്ഖമാനാ-സാമണേര-സാമണേരീവത്ഥൂസുപി അയമേവ വിനിച്ഛയോ.

൨൩൧. തപോദാവത്ഥുസ്മിം അച്ഛോദകോതി പസന്നോദകോ. സീതോദകോതി സീതലഉദകോ. സാതോദകോതി മധുരോദകോ. സേതകോതി പരിസുദ്ധോ നിസ്സേവാലപണകകദ്ദമോ. സുപ്പതിത്ഥോതി സുന്ദരേഹി തിത്ഥേഹി ഉപപന്നോ. രമണീയോതി രതിജനകോ. ചക്കമത്താനീതി രഥചക്കപ്പമാണാനി. കുഥിതാ സന്ദതീതി തത്രാ സന്തത്താ ഹുത്വാ സന്ദതി. യതായം ഭിക്ഖവേതി യതോ അയം ഭിക്ഖവേ. സോ ദഹോതി സോ രഹദോ. കുതോ പനായം സന്ദതീതി? വേഭാരപബ്ബതസ്സ കിര ഹേട്ഠാ ഭുമ്മട്ഠകനാഗാനം പഞ്ചയോജനസതികം നാഗഭവനം ദേവലോകസദിസം മണിമയേന തലേന ആരാമുയ്യാനേഹി ച സമന്നാഗതം; തത്ഥ നാഗാനം കീളനട്ഠാനേ സോ ഉദകദഹോ, തതോ അയം തപോദാ സന്ദതി. ദ്വിന്നം മഹാനിരയാനം അന്തരികായ ആഗച്ഛതീതി രാജഗഹനഗരം കിര ആവിഞ്ജേത്വാ മഹാപേതലോകോ, തത്ഥ ദ്വിന്നം മഹാലോഹകുമ്ഭിനിരയാനം അന്തരേന അയം തപോദാ ആഗച്ഛതി, തസ്മാ കുഥിതാ സന്ദതീതി.

യുദ്ധവത്ഥുസ്മിം നന്ദീ ചരതീതി വിജയഭേരീ ആഹിണ്ഡതി. രാജാ ആവുസോ ലിച്ഛവീഹീതി ഥേരോ കിര അത്തനോ ദിവാട്ഠാനേ ച രത്തിട്ഠാനേ ച നിസീദിത്വാ ‘‘ലിച്ഛവയോ കതഹത്ഥാ കതൂപാസനാ, രാജാ ച തേഹി സദ്ധിം സമ്പഹാരം ദേതീ’’തി ആവജ്ജേന്തോ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ രാജാനം പരാജിതം പലായമാനം അദ്ദസ. തതോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ ‘‘രാജാ ആവുസോ തുമ്ഹാകം ഉപട്ഠാകോ ലിച്ഛവീഹി പഭഗ്ഗോ’’തി ആഹ. സച്ചം, ഭിക്ഖവേ, മോഗ്ഗല്ലാനോ ആഹാതി പരാജികകാലേ ആവജ്ജിത്വാ യം ദിട്ഠം തം ഭണന്തോ സച്ചം ആഹ.

൨൩൨. നാഗോഗാഹവത്ഥുസ്മിം സപ്പിനികായാതി ഏവംനാമികായ. ആനേഞ്ജം സമാധിന്തി അനേജം അചലം കായവാചാവിപ്ഫന്ദവിരഹിതം ചതുത്ഥജ്ഝാനസമാധിം. നാഗാനന്തി ഹത്ഥീനം. ഓഗയ്ഹ ഉത്തരന്താനന്തി ഓഗയ്ഹ ഓഗാഹേത്വാ പുന ഉത്തരന്താനം. തേ കിര ഗമ്ഭീരം ഉദകം ഓതരിത്വാ തത്ഥ ന്ഹത്വാ ച പിവിത്വാ ച സോണ്ഡായ ഉദകം ഗഹേത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ആലോലേന്താ ഉത്തരന്തി, തേസം ഏവം ഓഗയ്ഹ ഉത്തരന്താനന്തി വുത്തം ഹോതി. കോഞ്ചം കരോന്താനന്തി നദീതീരേ ഠത്വാ സോണ്ഡം മുഖേ പക്ഖിപിത്വാ കോഞ്ചനാദം കരോന്താനം. സദ്ദം അസ്സോസിന്തി തം കോഞ്ചനാദസദ്ദം അസ്സോസിം. അത്ഥേസോ, ഭിക്ഖവേ, സമാധി സോ ച ഖോ അപരിസുദ്ധോതി അത്ഥി ഏസോ സമാധി മോഗ്ഗല്ലാനസ്സ, സോ ച ഖോ പരിസുദ്ധോ ന ഹോതി. ഥേരോ കിര പബ്ബജിതതോ സത്തമേ ദിവസേ തദഹുഅരഹത്തപ്പത്തോ അട്ഠസു സമാപത്തീസു പഞ്ചഹാകാരേഹി അനാചിണ്ണവസീഭാവോ സമാധിപരിപന്ഥകേ ധമ്മേ ന സുട്ഠു പരിസോധേത്വാ ആവജ്ജനസമാപജ്ജനാധിട്ഠാനവുട്ഠാനപച്ചവേക്ഖണാനം സഞ്ഞാമത്തകമേവ കത്വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനം അപ്പേത്വാ നിസിന്നോ, ഝാനങ്ഗേഹി വുട്ഠായ നാഗാനം സദ്ദം സുത്വാ ‘‘അന്തോസമാപത്തിയം അസ്സോസി’’ന്തി ഏവംസഞ്ഞീ അഹോസി. തേന വുത്തം – ‘‘അത്ഥേസോ, ഭിക്ഖവേ, സമാധി; സോ ച ഖോ അപരിസുദ്ധോ’’തി.

സോഭിതവത്ഥുസ്മിം അഹം, ആവുസോ, പഞ്ച കപ്പസതാനി അനുസ്സരാമീതി ഏകാവജ്ജനേന അനുസ്സരാമീതി ആഹ. ഇതരഥാ ഹി അനച്ഛരിയം അരിയസാവകാനം പടിപാടിയാ നാനാവജ്ജനേന തസ്സ തസ്സ അതീതേ നിവാസസ്സ അനുസ്സരണന്തി ന ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝായേയ്യും. യസ്മാ പനേസ ‘‘ഏകാവജ്ജനേന അനുസ്സരാമീ’’തി ആഹ, തസ്മാ ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝായിംസു. അത്ഥേസാ, ഭിക്ഖവേ, സോഭിതസ്സ, സാ ച ഖോ ഏകായേവ ജാതീതി യം സോഭിതോ ജാതിം അനുസ്സരാമീതി ആഹ, അത്ഥേസാ ജാതി സോഭിതസ്സ, സാ ച ഖോ ഏകായേവ അനന്തരാ ന ഉപ്പടിപാടിയാ അനുസ്സരിതാതി അധിപ്പായോ.

കഥം പനായം ഏതം അനുസ്സരീതി? അയം കിര പഞ്ചന്നം കപ്പസതാനം ഉപരി തിത്ഥായതനേ

പബ്ബജിത്വാ അസഞ്ഞസമാപത്തിം നിബ്ബത്തേത്വാ അപരിഹീനജ്ഝാനോ കാലം കത്വാ അസഞ്ഞഭവേ നിബ്ബത്തി. തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ അവസാനേ മനുസ്സലോകേ ഉപ്പന്നോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ തിസ്സോ വിജ്ജാ സച്ഛാകാസി. സോ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരമാനോ ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ പടിസന്ധിം ദിസ്വാ തതോ പരം തതിയേ അത്തഭാവേ ചുതിമേവ അദ്ദസ. അഥ ഉഭിന്നമന്തരാ അചിത്തകം അത്തഭാവം അനുസ്സരിതും അസക്കോന്തോ നയതോ സല്ലക്ഖേസി – ‘‘അദ്ധാഅഹം അസഞ്ഞഭവേ നിബ്ബത്തോ’’തി. ഏവം സല്ലക്ഖേന്തേന പനാനേന ദുക്കരം കതം, സതധാ ഭിന്നസ്സ വാലസ്സ കോടിയാ കോടി പടിവിദ്ധാ, ആകാസേ പദം ദസ്സിതം. തസ്മാ നം ഭഗവാ ഇമസ്മിംയേവ വത്ഥുസ്മിം ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി – ‘‘ഏതദഗ്ഗം ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരന്താനം യദിദം സോഭിതോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯, ൨൨൭).

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിഗമനവണ്ണനാ

൨൩൩. ഉദ്ദിട്ഠാ ഖോ ആയസ്മന്തോ ചത്താരോ പാരാജികാ ധമ്മാതി ഇദം ഇധ ഉദ്ദിട്ഠപാരാജികപരിദീപനമേവ. സമോധാനേത്വാ പന സബ്ബാനേവ ചതുവീസതി പാരാജികാനി വേദിതബ്ബാനി. കതമാനി ചതുവീസതി? പാളിയം ആഗതാനി താവ ഭിക്ഖൂനം ചത്താരി, ഭിക്ഖുനീനം അസാധാരണാനി ചത്താരീതി അട്ഠ. ഏകാദസ അഭബ്ബപുഗ്ഗലാ, തേസു പണ്ഡകതിരച്ഛാനഗതഉഭതോബ്യഞ്ജനകാ, തയോ വത്ഥുവിപന്നാ അഹേതുകപടിസന്ധികാ, തേസം സഗ്ഗോ അവാരിതോ മഗ്ഗോ പന വാരിതോ, അഭബ്ബാ ഹി തേ മഗ്ഗപ്പടിലാഭായ വത്ഥുവിപന്നത്താതി. പബ്ബജ്ജാപി നേസം പടിക്ഖിത്താ, തസ്മാ തേപി പാരാജികാ. ഥേയ്യസംവാസകോ, തിത്ഥിയപക്കന്തകോ, മാതുഘാതകോ, പിതുഘാതകോ, അരഹന്തഘാതകോ, ഭിക്ഖുനീദൂസകോ, ലോഹിതുപ്പാദകോ, സങ്ഘഭേദകോതി ഇമേ അട്ഠ അത്തനോ കിരിയായ വിപന്നത്താ അഭബ്ബട്ഠാനം പത്താതി പാരാജികാവ. തേസു ഥേയ്യസംവാസകോ, തിത്ഥിയപക്കന്തകോ, ഭിക്ഖുനീദൂസകോതി ഇമേസം തിണ്ണം സഗ്ഗോ അവാരിതോ മഗ്ഗോ പന വാരിതോവ. ഇതരേസം പഞ്ചന്നം ഉഭയമ്പി വാരിതം. തേ ഹി അനന്തരഭവേ നരകേ നിബ്ബത്തനകസത്താ. ഇതി ഇമേ ച ഏകാദസ, പുരിമാ ച അട്ഠാതി ഏകൂനവീസതി. തേ ഗിഹിലിങ്ഗേ രുചിം ഉപ്പാദേത്വാ ഗിഹിനിവാസനനിവത്ഥായ ഭിക്ഖുനിയാ സദ്ധിം വീസതി. സാ ഹി അജ്ഝാചാരവീതിക്കമം അകത്വാപി ഏത്താവതാവ അസ്സമണീതി ഇമാനി താവ വീസതി പാരാജികാനി.

അപരാനിപി – ലമ്ബീ, മുദുപിട്ഠികോ, പരസ്സ അങ്ഗജാതം മുഖേന ഗണ്ഹാതി, പരസ്സ അങ്ഗജാതേ അഭിനിസീദതീതി ഇമേസം ചതുന്നം വസേന ചത്താരി അനുലോമപാരാജികാനീതി വദന്തി. ഏതാനി ഹി യസ്മാ ഉഭിന്നം രാഗവസേന സദിസഭാവൂപഗതാനം ധമ്മോ ‘‘മേഥുനധമ്മോ’’തി വുച്ചതി. തസ്മാ ഏതേന പരിയായേന മേഥുനധമ്മം അപ്പടിസേവിത്വായേവ കേവലം മഗ്ഗേന മഗ്ഗപ്പവേസനവസേന ആപജ്ജിതബ്ബത്താ മേഥുനധമ്മപാരാജികസ്സ അനുലോമേന്തീതി അനുലോമപാരാജികാനീതി വുച്ചന്തി. ഇതി ഇമാനി ച ചത്താരി പുരിമാനി ച വീസതീതി സമോധാനേത്വാ സബ്ബാനേവ ചതുവീസതി പാരാജികാനി വേദിതബ്ബാനി.

ന ലഭതി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം സംവാസന്തി ഉപോസഥ-പവാരണ-പാതിമോക്ഖുദ്ദേസ-സങ്ഘകമ്മപ്പഭേദം ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം സംവാസം ന ലഭതി. യഥാ പുരേ തഥാ പച്ഛാതി യഥാ പുബ്ബേ ഗിഹികാലേ അനുപസമ്പന്നകാലേ ച പച്ഛാ പാരാജികം ആപന്നോപി തഥേവ അസംവാസോ ഹോതി. നത്ഥി തസ്സ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ഉപോസഥപവാരണപാതിമോക്ഖുദ്ദേസസങ്ഘകമ്മപ്പഭേദോ സംവാസോതി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം സംവാസം ന ലഭതി. തത്ഥായസ്മന്തേ പുച്ഛാമീതി തേസു ചതൂസു പാരാജികേസു ആയസ്മന്തേ ‘‘കച്ചിത്ഥ പരിസുദ്ധാ’’തി പുച്ഛാമി. കച്ചിത്ഥാതി കച്ചി ഏത്ഥ; ഏതേസു ചതൂസു പാരാജികേസു കച്ചി പരിസുദ്ധാതി അത്ഥോ. അഥ വാ കച്ചിത്ഥ പരിസുദ്ധാതി കച്ചി പരിസുദ്ധാ അത്ഥ, ഭവഥാതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ

ചതുത്ഥപാരാജികവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. സങ്ഘാദിസേസകണ്ഡം

൧. സുക്കവിസ്സട്ഠിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

യം പാരാജികകണ്ഡസ്സ, സങ്ഗീതം സമനന്തരം;

തസ്സ തേരസകസ്സായമപുബ്ബപദവണ്ണനാ.

൨൩൪. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ സേയ്യസകോ അനഭിരതോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരതീതി ഏത്ഥ ആയസ്മാതി പിയവചനം. സേയ്യസകോതി തസ്സ ഭിക്ഖുനോ നാമം. അനഭിരതോതി വിക്ഖിത്തചിത്തോ കാമരാഗപരിളാഹേന പരിഡയ്ഹമാനോ ന പന ഗിഹിഭാവം പത്ഥയമാനോ. സോ തേന കിസോ ഹോതീതി സോ സേയ്യസകോ തേന അനഭിരതഭാവേന കിസോ ഹോതി.

അദ്ദസാ ഖോ ആയസ്മാ ഉദായീതി ഏത്ഥ ഉദായീതി തസ്സ ഥേരസ്സ നാമം, അയഞ്ഹി സേയ്യസകസ്സ ഉപജ്ഝായോ ലാളുദായീ നാമ ഭന്തമിഗസപ്പടിഭാഗോ നിദ്ദാരാമതാദിമനുയുത്താനം അഞ്ഞതരോ ലോലഭിക്ഖു. കച്ചി നോ ത്വന്തി കച്ചി നു ത്വം. യാവദത്ഥം ഭുഞ്ജാതിആദീസു യാവതാ അത്ഥോതി യാവദത്ഥം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യാവതാ തേ ഭോജനേന അത്ഥോ യത്തകം ത്വം ഇച്ഛസി തത്തകം ഭുഞ്ജ, യത്തകം കാലം രത്തിം വാ ദിവാ വാ സുപിതും ഇച്ഛസി തത്തകം സുപ, മത്തികാദീഹി കായം ഉബ്ബട്ടേത്വാ ചുണ്ണാദീഹി ഘംസിത്വാ യത്തകം ന്ഹാനം ഇച്ഛസി തത്തകം ന്ഹായ, ഉദ്ദേസേന വാ പരിപുച്ഛായ വാ വത്തപടിപത്തിയാ വാ കമ്മട്ഠാനേന വാ അത്ഥോ നത്ഥീതി. യദാ തേ അനഭിരതി ഉപ്പജ്ജതീതി യസ്മിം കാലേ തവ കാമരാഗവസേന ഉക്കണ്ഠിതതാ വിക്ഖിത്തചിത്തതാ ഉപ്പജ്ജതി. രാഗോ ചിത്തം അനുദ്ധംസേതീതി കാമരാഗോ ചിത്തം ധംസേതി പധംസേതി വിക്ഖിപതി ചേവ മിലാപേതി ച. തദാ ഹത്ഥേന ഉപക്കമിത്വാ അസുചിം മോചേഹീതി തസ്മിം കാലേ ഹത്ഥേന വായമിത്വാ അസുചിമോചനം കരോഹി, ഏവഞ്ഹി തേ ചിത്തേകഗ്ഗതാ ഭവിസ്സതി. ഇതി തം ഉപജ്ഝായോ അനുസാസി യഥാ തം ബാലോ ബാലം മഗോ മഗം.

൨൩൫. തേസം മുട്ഠസ്സതീനം അസമ്പജാനാനം നിദ്ദം ഓക്കമന്താനന്തി സതിസമ്പജഞ്ഞം പഹായ നിദ്ദം ഓതരന്താനം. തത്ഥ കിഞ്ചാപി നിദ്ദം ഓക്കമന്താനം അബ്യാകതോ ഭവങ്ഗവാരോ പവത്തതി, സതിസമ്പജഞ്ഞവാരോ ഗളതി, തഥാപി സയനകാലേ മനസികാരോ കാതബ്ബോ. ദിവാ സുപന്തേന യാവ ന്ഹാതസ്സ ഭിക്ഖുനോ കേസാ ന സുക്ഖന്തി താവ സുപിത്വാ വുട്ഠഹിസ്സാമീതി സഉസ്സാഹേന സുപിതബ്ബം. രത്തിം സുപന്തേന ഏത്തകം നാമ രത്തിഭാഗം സുപിത്വാ ചന്ദേന വാ താരകായ വാ ഇദം നാമ ഠാനം പത്തകാലേ വുട്ഠഹിസ്സാമീതി സഉസ്സാഹേന സുപിതബ്ബം. ബുദ്ധാനുസ്സതിആദീസു ച ദസസു കമ്മട്ഠാനേസു ഏകം അഞ്ഞം വാ ചിത്തരുചിയം കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാവ നിദ്ദാ ഓക്കമിതബ്ബാ. ഏവം കരോന്തോ ഹി സതോ സമ്പജാനോ സതിഞ്ച സമ്പജഞ്ഞഞ്ച അവിജഹിത്വാവ നിദ്ദം ഓക്കമതീതി വുച്ചതി. തേ പന ഭിക്ഖൂ ബാലാ ലോലാ ഭന്തമിഗസപ്പടിഭാഗാ ന ഏവമകംസു. തേന വുത്തം – ‘‘തേസം മുട്ഠസ്സതീനം അസമ്പജാനാനം നിദ്ദം ഓക്കമന്താന’’ന്തി.

അത്ഥി ചേത്ഥ ചേതനാ ലബ്ഭതീതി ഏത്ഥ ച സുപിനന്തേ അസ്സാദചേതനാ അത്ഥി ഉപലബ്ഭതി. അത്ഥേസാ, ഭിക്ഖവേ, ചേതനാ; സാ ച ഖോ അബ്ബോഹാരികാതി ഭിക്ഖവേ ഏസാ അസ്സാദചേതനാ അത്ഥി, സാ ച ഖോ അവിസയേ ഉപ്പന്നത്താ അബ്ബോഹാരികാ, ആപത്തിയാ അങ്ഗം ന ഹോതി. ഇതി ഭഗവാ സുപിനന്തേ ചേതനായ അബ്ബോഹാരികഭാവം ദസ്സേത്വാ ‘‘ഏവഞ്ച പന ഭിക്ഖവേ ഇമം സിക്ഖാപദം ഉദ്ദിസേയ്യാഥ, സഞ്ചേതനികാ സുക്കവിസ്സട്ഠി അഞ്ഞത്ര സുപിനന്താ സങ്ഘാദിസേസോ’’തി സാനുപഞ്ഞത്തികം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേസി.

൨൩൬-൨൩൭. തത്ഥ സംവിജ്ജതി ചേതനാ അസ്സാതി സഞ്ചേതനാ, സഞ്ചേതനാവ സഞ്ചേതനികാ, സഞ്ചേതനാ വാ അസ്സാ അത്ഥീതി സഞ്ചേതനികാ. യസ്മാ പന യസ്സ സഞ്ചേതനികാ സുക്കവിസ്സട്ഠി ഹോതി സോ ജാനന്തോ സഞ്ജാനന്തോ ഹോതി, സാ ചസ്സ സുക്കവിസ്സട്ഠി ചേച്ച അഭിവിതരിത്വാ വീതിക്കമോ ഹോതി, തസ്മാ ബ്യഞ്ജനേ ആദരം അകത്വാ അത്ഥമേവ ദസ്സേതും ‘‘ജാനന്തോ സഞ്ജാനന്തോ ചേച്ച അഭിവിതരിത്വാ വീതിക്കമോ’’തി ഏവമസ്സ പദഭാജനം വുത്തം. തത്ഥ ജാനന്തോതി ഉപക്കമാമീതി ജാനന്തോ. സഞ്ജാനന്തോതി സുക്കം മോചേമീതി സഞ്ജാനന്തോ, തേനേവ ഉപക്കമജാനനാകാരേന സദ്ധിം ജാനന്തോതി അത്ഥോ. ചേച്ചാതി മോചനസ്സാദചേതനാവസേന ചേതേത്വാ പകപ്പേത്വാ. അഭിവിതരിത്വാതി ഉപക്കമവസേന മദ്ദന്തോ നിരാസങ്കചിത്തം പേസേത്വാ. വീതിക്കമോതി ഏവം പവത്തസ്സ യോ വീതിക്കമോ അയം സഞ്ചേതനികാസദ്ദസ്സ സിഖാപ്പത്തോ അത്ഥോതി വുത്തം ഹോതി.

ഇദാനി സുക്കവിസ്സട്ഠീതി ഏത്ഥ യസ്സ സുക്കസ്സ വിസ്സട്ഠി തം താവ സങ്ഖ്യാതോ വണ്ണഭേദതോ ച ദസ്സേതും ‘‘സുക്കന്തി ദസ സുക്കാനീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സുക്കാനം ആസയഭേദതോ ധാതുനാനത്തതോ ച നീലാദിവണ്ണഭേദോ വേദിതബ്ബോ.

വിസ്സട്ഠീതി വിസ്സഗ്ഗോ, അത്ഥതോ പനേതം ഠാനാചാവനം ഹോതി, തേനാഹ – ‘‘വിസ്സട്ഠീതി ഠാനതോ ചാവനാ വുച്ചതീ’’തി. തത്ഥ വത്ഥിസീസം കടി കായോതി തിധാ സുക്കസ്സ ഠാനം പകപ്പേന്തി, ഏകോ കിരാചരിയോ ‘‘വത്ഥിസീസം സുക്കസ്സ ഠാന’’ന്തി ആഹ. ഏകോ ‘‘കടീ’’തി, ഏകോ ‘‘സകലോ കായോ’’തി, തേസു തതിയസ്സ ഭാസിതം സുഭാസിതം. കേസലോമനഖദന്താനഞ്ഹി മംസവിനിമുത്തട്ഠാനം ഉച്ചാരപസ്സാവഖേളസിങ്ഘാണികാഥദ്ധസുക്ഖചമ്മാനി ച വജ്ജേത്വാ അവസേസോ ഛവിമംസലോഹിതാനുഗതോ സബ്ബോപി കായോ കായപ്പസാദഭാവജീവിതിന്ദ്രിയാബദ്ധപിത്താനം സമ്ഭവസ്സ ച ഠാനമേവ. തഥാ ഹി രാഗപരിയുട്ഠാനേനാഭിഭൂതാനം ഹത്ഥീനം ഉഭോഹി കണ്ണചൂളികാഹി സമ്ഭവോ നിക്ഖമതി, മഹാസേനരാജാ ച രാഗപരിയുട്ഠിതോ സമ്ഭവവേഗം അധിവാസേതും അസക്കോന്തോ സത്ഥേന ബാഹുസീസം ഫാലേത്വാ വണമുഖേന നിക്ഖന്തം സമ്ഭവം ദസ്സേസീതി.

ഏത്ഥ പന പഠമസ്സ ആചരിയസ്സ വാദേ മോചനസ്സാദേന നിമിത്തേ ഉപക്കമതോ യത്തകം ഏകാ ഖുദ്ദകമക്ഖികാ പിവേയ്യ തത്തകേ അസുചിമ്ഹി വത്ഥിസീസതോ മുഞ്ചിത്വാ ദകസോതം ഓതിണ്ണമത്തേ ബഹി നിക്ഖന്തേ വാ അനിക്ഖന്തേ വാ സങ്ഘാദിസേസോ. ദുതിയസ്സ വാദേ തഥേവ കടിതോ മുച്ചിത്വാ ദകസോതം ഓതിണ്ണമത്തേ, തതിയസ്സ വാദേ തഥേവ സകലകായം സങ്ഖോഭേത്വാ തതോ മുച്ചിത്വാ ദകസോതം ഓതിണ്ണമത്തേ ബഹി നിക്ഖന്തേ വാ അനിക്ഖന്തേ വാ സങ്ഘാദിസേസോ. ദകസോതോരോഹണഞ്ചേത്ഥ അധിവാസേത്വാ അന്തരാ നിവാരേതും അസക്കുണേയ്യതായ വുത്തം, ഠാനാ ചുതഞ്ഹി അവസ്സം ദകസോതം ഓതരതി. തസ്മാ ഠാനാ ചാവനമത്തേനേവേത്ഥ ആപത്തി വേദിതബ്ബാ, സാ ച ഖോ നിമിത്തേ ഉപക്കമന്തസ്സേവ ഹത്ഥപരികമ്മപാദപരികമ്മഗത്തപരികമ്മകരണേന സചേപി അസുചി മുച്ചതി, അനാപത്തി. അയം സബ്ബാചരിയസാധാരണവിനിച്ഛയോ.

അഞ്ഞത്ര സുപിനന്താതി ഏത്ഥ സുപിനോ ഏവ സുപിനന്തോ, തം ഠപേത്വാ അപനേത്വാതി വുത്തം ഹോതി. തഞ്ച പന സുപിനം പസ്സന്തോ ചതൂഹി കാരണേഹി പസ്സതി ധാതുക്ഖോഭതോ വാ അനുഭൂതപുബ്ബതോ വാ ദേവതോപസംഹാരതോ വാ പുബ്ബനിമിത്തതോ വാതി.

തത്ഥ പിത്താദീനം ഖോഭകരണപച്ചയയോഗേന ഖുഭിതധാതുകോ ധാതുക്ഖോഭതോ സുപിനം പസ്സതി, പസ്സന്തോ ച നാനാവിധം സുപിനം പസ്സതി – പബ്ബതാ പതന്തോ വിയ, ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ വിയ, വാളമിഗഹത്ഥീചോരാദീഹി അനുബദ്ധോ വിയ ഹോതി. അനുഭൂതപുബ്ബതോ പസ്സന്തോ പുബ്ബേ അനുഭൂതപുബ്ബം ആരമ്മണം പസ്സതി. ദേവതോപസംഹാരതോ പസ്സന്തസ്സ ദേവതാ അത്ഥകാമതായ വാ അനത്ഥകാമതായ വാ അത്ഥായ വാ അനത്ഥായ വാ നാനാവിധാനി ആരമ്മണാനി ഉപസംഹരന്തി, സോ താസം ദേവതാനം ആനുഭാവേന താനി ആരമ്മണാനി പസ്സതി. പുബ്ബനിമിത്തതോ പസ്സന്തോ പുഞ്ഞാപുഞ്ഞവസേന ഉപ്പജ്ജിതുകാമസ്സ അത്ഥസ്സ വാ അനത്ഥസ്സ വാ പുബ്ബനിമിത്തഭൂതം സുപിനം പസ്സതി, ബോധിസത്തസ്സമാതാ വിയ പുത്തപടിലാഭനിമിത്തം, ബോധിസത്തോ വിയ പഞ്ച മഹാസുപിനേ (അ. നി. ൫.൧൯൬), കോസലരാജാ വിയ സോളസ സുപിനേതി.

തത്ഥ യം ധാതുക്ഖോഭതോ അനുഭൂതപുബ്ബതോ ച സുപിനം പസ്സതി ന തം സച്ചം ഹോതി. യം ദേവതോപസംഹാരതോ പസ്സതി തം സച്ചം വാ ഹോതി അലീകം വാ, കുദ്ധാ ഹി ദേവതാ ഉപായേന വിനാസേതുകാമാ വിപരീതമ്പി കത്വാ ദസ്സേന്തി. യം പന പുബ്ബനിമിത്തതോ പസ്സതി തം ഏകന്തസച്ചമേവ ഹോതി. ഏതേസഞ്ച ചതുന്നം മൂലകാരണാനം സംസഗ്ഗഭേദതോപി സുപിനഭേദോ ഹോതിയേവ.

തഞ്ച പനേതം ചതുബ്ബിധമ്പി സുപിനം സേക്ഖപുഥുജ്ജനാവ പസ്സന്തി അപ്പഹീനവിപല്ലാസത്താ, അസേക്ഖാ പന ന പസ്സന്തി പഹീനവിപല്ലാസത്താ. കിം പനേതം പസ്സന്തോ സുത്തോ പസ്സതി പടിബുദ്ധോ, ഉദാഹു നേവ സുത്തോ ന പടിബുദ്ധോതി? കിഞ്ചേത്ഥ യദി താവ സുത്തോ പസ്സതി അഭിധമ്മവിരോധോ ആപജ്ജതി, ഭവങ്ഗചിത്തേന ഹി സുപതി തം രൂപനിമിത്താദിആരമ്മണം രാഗാദിസമ്പയുത്തം വാ ന ഹോതി, സുപിനം പസ്സന്തസ്സ ച ഈദിസാനി ചിത്താനി ഉപ്പജ്ജന്തി. അഥ പടിബുദ്ധോ പസ്സതി വിനയവിരോധോ ആപജ്ജതി, യഞ്ഹി പടിബുദ്ധോ പസ്സതി തം സബ്ബോഹാരികചിത്തേന പസ്സതി, സബ്ബോഹാരികചിത്തേന ച കതേ വീതിക്കമേ അനാപത്തി നാമ നത്ഥി. സുപിനം പസ്സന്തേന പന കതേപി വീതിക്കമേ ഏകന്തം അനാപത്തി ഏവ. അഥ നേവ സുത്തോ ന പടിബുദ്ധോ പസ്സതി, കോ നാമ പസ്സതി; ഏവഞ്ച സതി സുപിനസ്സ അഭാവോവ ആപജ്ജതീതി, ന അഭാവോ. കസ്മാ? യസ്മാ കപിമിദ്ധപരേതോ പസ്സതി. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘കപിമിദ്ധപരേതോ ഖോ, മഹാരാജ, സുപിനം പസ്സതീ’’തി. കപിമിദ്ധപരേതോതി മക്കടനിദ്ദായ യുത്തോ. യഥാ ഹി മക്കടസ്സ നിദ്ദാ ലഹുപരിവത്താ ഹോതി; ഏവം യാ നിദ്ദാ പുനപ്പുനം കുസലാദിചിത്തവോകിണ്ണത്താ ലഹുപരിവത്താ, യസ്സാ പവത്തിയം പുനപ്പുനം ഭവങ്ഗതോ ഉത്തരണം ഹോതി തായ യുത്തോ സുപിനം പസ്സതി, തേനായം സുപിനോ കുസലോപി ഹോതി അകുസലോപി അബ്യാകതോപി. തത്ഥ സുപിനന്തേ ചേതിയവന്ദനധമ്മസ്സവനധമ്മദേസനാദീനി കരോന്തസ്സ കുസലോ, പാണാതിപാതാദീനി കരോന്തസ്സ അകുസലോ, ദ്വീഹി അന്തേഹി മുത്തോ ആവജ്ജനതദാരമ്മണക്ഖണേ അബ്യാകതോതി വേദിതബ്ബോ. സ്വായം ദുബ്ബലവത്ഥുകത്താ ചേതനായ പടിസന്ധിം ആകഡ്ഢിതും അസമത്ഥോ, പവത്തേ പന അഞ്ഞേഹി കുസലാകുസലേഹി ഉപത്ഥമ്ഭിതോ വിപാകം ദേതി. കിഞ്ചാപി വിപാകം ദേതി? അഥ ഖോ അവിസയേ ഉപ്പന്നത്താ അബ്ബോഹാരികാവ സുപിനന്തചേതനാ. തേനാഹ – ‘‘ഠപേത്വാ സുപിനന്ത’’ന്തി.

സങ്ഘാദിസേസോതി ഇമസ്സ ആപത്തിനികായസ്സ നാമം. തസ്മാ യാ അഞ്ഞത്ര സുപിനന്താ സഞ്ചേതനികാ സുക്കവിസ്സട്ഠി, അയം സങ്ഘാദിസേസോ നാമ ആപത്തിനികായോതി ഏവമേത്ഥ സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. വചനത്ഥോ പനേത്ഥ സങ്ഘോ ആദിമ്ഹി ചേവ സേസേ ച ഇച്ഛിതബ്ബോ അസ്സാതി സങ്ഘാദിസേസോ. കിം വുത്തം ഹോതി? ഇമം ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ വുട്ഠാതുകാമസ്സ യം തം ആപത്തിവുട്ഠാനം, തസ്സ ആദിമ്ഹി ചേവ പരിവാസദാനത്ഥായ ആദിതോ സേസേ ച മജ്ഝേ മാനത്തദാനത്ഥായ മൂലായ പടികസ്സനേന വാ സഹ മാനത്തദാനത്ഥായ അവസാനേ അബ്ഭാനത്ഥായ സങ്ഘോ ഇച്ഛിതബ്ബോ. ന ഹേത്ഥ ഏകമ്പി കമ്മം വിനാ സങ്ഘേന സക്കാ കാതുന്തി സങ്ഘോ ആദിമ്ഹി ചേവ സേസേ ച ഇച്ഛിതബ്ബോ അസ്സാതി സങ്ഘാദിസേസോതി. ബ്യഞ്ജനം പന അനാദിയിത്വാ അത്ഥമേവ ദസ്സേതും ‘‘സങ്ഘോവ തസ്സാ ആപത്തിയാ പരിവാസം ദേതി, മൂലായ പടികസ്സതി, മാനത്തം ദേതി, അബ്ഭേതി ന സമ്ബഹുലാ ന ഏകപുഗ്ഗലോ, തേന വുച്ചതി സങ്ഘാദിസേസോ’’തി ഇദമസ്സ പദഭാജനം –

‘‘സങ്ഘാദിസേസോതി യം വുത്തം, തം സുണോഹി യഥാതഥം;

സങ്ഘോവ ദേതി പരിവാസം, മൂലായ പടികസ്സതി;

മാനത്തം ദേതി അബ്ഭേതി, തേനേതം ഇതി വുച്ചതീ’’തി. (പരി. ൩൩൯) –

പരിവാരേ വചനകാരണഞ്ച വുത്തം, തത്ഥ പരിവാസദാനാദീനി സമുച്ചയക്ഖന്ധകേ വിത്ഥാരതോ ആഗതാനി, തത്ഥേവ നേസം സംവണ്ണനം കരിസ്സാമ.

തസ്സേവ ആപത്തിനികായസ്സാതി തസ്സ ഏവ ആപത്തിസമൂഹസ്സ. തത്ഥ കിഞ്ചാപി അയം ഏകാവ ആപത്തി, രൂള്ഹിസദ്ദേന പന അവയവേ സമൂഹവോഹാരേന വാ ‘‘നികായോ’’തി വുത്തോ – ‘‘ഏകോ വേദനാക്ഖന്ധോ, ഏകോ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ’’തിആദീസു വിയ.

ഏവം ഉദ്ദിട്ഠസിക്ഖാപദം പദാനുക്കമേന വിഭജിത്വാ ഇദാനി ഇമം സുക്കവിസ്സട്ഠിം ആപജ്ജന്തസ്സ ഉപായഞ്ച കാലഞ്ച അധിപ്പായഞ്ച അധിപ്പായവത്ഥുഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘അജ്ഝത്തരൂപേ മോചേതീ’’തിആദിമാഹ. ഏത്ഥ ഹി അജ്ഝത്തരൂപാദീഹി ചതൂഹി പദേഹി ഉപായോ ദസ്സിതോ, അജ്ഝത്തരൂപേ വാ മോചേയ്യ ബഹിദ്ധാരൂപേ വാ ഉഭയത്ഥ വാ ആകാസേ വാ കടിം കമ്പേന്തോ, ഇതോ പരം അഞ്ഞോ ഉപായോ നത്ഥി. തത്ഥ രൂപേ ഘട്ടേത്വാ മോചേന്തോപി രൂപേന ഘട്ടേത്വാ മോചേന്തോപി രൂപേ മോചേതിച്ചേവ വേദിതബ്ബോ. രൂപേ ഹി സതി സോ മോചേതി ന രൂപം അലഭിത്വാ. രാഗൂപത്ഥമ്ഭാദീഹി പന പഞ്ചഹി കാലോ ദസ്സിതോ. രാഗൂപത്ഥമ്ഭാദികാലേസു ഹി അങ്ഗജാതം കമ്മനിയം ഹോതി, യസ്സ കമ്മനിയത്തേ സതി മോചേതി. ഇതോ പരം അഞ്ഞോ കാലോ നത്ഥി, ന ഹി വിനാ രാഗൂപത്ഥമ്ഭാദീഹി പുബ്ബണ്ഹാദയോ കാലഭേദാ മോചനേ നിമിത്തം ഹോന്തി.

ആരോഗ്യത്ഥായാതിആദീഹി ദസഹി അധിപ്പായോ ദസ്സിതോ, ഏവരൂപേന ഹി അധിപ്പായഭേദേന മോചേതി ന അഞ്ഞഥാ. നീലാദീഹി പന ദസഹി നവമസ്സ അധിപ്പായസ്സ വത്ഥു ദസ്സിതം, വീമംസന്തോ ഹി നീലാദീസു അഞ്ഞതരസ്സ വസേന വീമംസതി ന തേഹി വിനിമുത്തന്തി.

൨൩൮. ഇതോ പരം പന ഇമേസംയേവ അജ്ഝത്തരൂപാദീനം പദാനം പകാസനത്ഥം ‘‘അജ്ഝത്തരൂപേതി അജ്ഝത്തം ഉപാദിന്നേ രൂപേ’’തിആദി വുത്തം, തത്ഥ അജ്ഝത്തം ഉപാദിന്നേ രൂപേതി അത്തനോ ഹത്ഥാദിഭേദേ രൂപേ. ബഹിദ്ധാ ഉപാദിന്നേതി പരസ്സ താദിസേയേവ. അനുപാദിന്നേതി താളച്ഛിദ്ദാദിഭേദേ. തദുഭയേതി അത്തനോ ച പരസ്സ ച രൂപേ, ഉഭയഘട്ടനവസേനേതം വുത്തം. അത്തനോ രൂപേന ച അനുപാദിന്നരൂപേന ച ഏകതോ ഘട്ടനേപി ലബ്ഭതി. ആകാസേ വായമന്തസ്സാതി കേനചി രൂപേന അഘട്ടേത്വാ ആകാസേയേവ കടികമ്പനപയഓഗേന അങ്ഗജാതം ചാലേന്തസ്സ.

രാഗൂപത്ഥമ്ഭേതി രാഗസ്സ ബലവഭാവേ, രാഗേന വാ അങ്ഗജാതസ്സ ഉപത്ഥമ്ഭേ, ഥദ്ധഭാവേ സഞ്ജാതേതി വുത്തം ഹോതി. കമ്മനിയം ഹോതീതി മോചനകമ്മക്ഖമം അജ്ഝത്തരൂപാദീസു ഉപക്കമാരഹം ഹോതി.

ഉച്ചാലിങ്ഗപാണകദട്ഠൂപത്ഥമ്ഭേതി ഉച്ചാലിങ്ഗപാണകദട്ഠേന അങ്ഗജാതേ ഉപത്ഥമ്ഭേ. ഉച്ചാലിങ്ഗപാണകാ നാമ ലോമസപാണകാ ഹോന്തി, തേസം ലോമേഹി ഫുട്ഠം അങ്ഗജാതം കണ്ഡും ഗഹേത്വാ ഥദ്ധം ഹോതി, തത്ഥ യസ്മാ താനി ലോമാനി അങ്ഗജാതം ഡംസന്താനി വിയ വിജ്ഝന്തി, തസ്മാ ‘‘ഉച്ചാലിങ്ഗപാണകദട്ഠേനാ’’തി വുത്തം, അത്ഥതോ പന ഉച്ചാലിങ്ഗപാണകലോമവേധനേനാതി വുത്തം ഹോതി.

൨൩൯. അരോഗോ ഭവിസ്സാമീതി മോചേത്വാ അരോഗോ ഭവിസ്സാമി. സുഖം വേദനം ഉപ്പാദേസ്സാമീതി മോചനേന ച മുച്ചനുപ്പത്തിയാ മുത്തപച്ചയാ ച യാ സുഖാ വേദനാ ഹോതി, തം ഉപ്പാദേസ്സാമീതി അത്ഥോ. ഭേസജ്ജം ഭവിസ്സതീതി ഇദം മേ മോചിതം കിഞ്ചിദേവ ഭേസജ്ജം ഭവിസ്സതി. ദാനം ദസ്സാമീതി മോചേത്വാ കീടകിപില്ലികാദീനം ദാനം ദസ്സാമി. പുഞ്ഞം ഭവിസ്സതീതി മോചേത്വാ കീടാദീനം ദേന്തസ്സ പുഞ്ഞം ഭവിസ്സതി. യഞ്ഞം യജിസ്സാമീതി മോചേത്വാ കീടാദീനം യഞ്ഞം യജിസ്സാമി. കിഞ്ചി കിഞ്ചി മന്തപദം വത്വാ ദസ്സാമീതി വുത്തം ഹോതി. സഗ്ഗം ഗമിസ്സാമീതി മോചേത്വാ കീടാദീനം ദിന്നദാനേന വാ പുഞ്ഞേന വാ യഞ്ഞേന വാ സഗ്ഗം ഗമിസ്സാമി. ബീജം ഭവിസ്സതീതി കുലവംസങ്കുരസ്സ ദാരകസ്സ ബീജം ഭവിസ്സതി, ‘‘ഇമിനാ ബീജേന പുത്തോ നിബ്ബത്തിസ്സതീ’’തി ഇമിനാ അധിപ്പായേന മോചേതീതി അത്ഥോ. വീമംസത്ഥായാതി ജാനനത്ഥായ. നീലം ഭവിസ്സതീതിആദീസു ജാനിസ്സാമി താവ കിം മേ മോചിതം നീലം ഭവിസ്സതി പീതകാദീസു അഞ്ഞതരവണ്ണന്തി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഖിഡ്ഡാധിപ്പായോതി ഖിഡ്ഡാപസുതോ, തേന തേന അധിപ്പായേന കീളന്തോ മോചേതീതി വുത്തം ഹോതി.

൨൪൦. ഇദാനി യദിദം ‘‘അജ്ഝത്തരൂപേ മോചേതീ’’തിആദി വുത്തം തത്ഥ യഥാ മോചേന്തോ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, തേസഞ്ച പദാനം വസേന യത്തകോ ആപത്തിഭേദോ ഹോതി, തം സബ്ബം ദസ്സേന്തോ ‘‘അജ്ഝത്തരൂപേ ചേതേതി ഉപക്കമതി മുച്ചതി ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥ ചേതേതീതി മോചനസ്സാദസമ്പയുത്തായ ചേതനായ മുച്ചതൂതി ചേതേതി. ഉപക്കമതീതി തദനുരൂപം വായാമം കരോതി. മുച്ചതീതി ഏവം ചേതേന്തസ്സ തദനുരൂപേന വായാമേന വായമതോ സുക്കം ഠാനാ ചവതി. ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാതി ഇമേഹി തീഹി അങ്ഗേഹി അസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സങ്ഘാദിസേസോ നാമ ആപത്തിനികായോ ഹോതീതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ ബഹിദ്ധാരൂപേതിആദീസുപി അവസേസേസു അട്ഠവീസതിയാ പദേസു.

ഏത്ഥ പന ദ്വേ ആപത്തിസഹസ്സാനി നീഹരിത്വാ ദസ്സേതബ്ബാനി. കഥം? അജ്ഝത്തരൂപേ താവ രാഗൂപത്ഥമ്ഭേ ആരോഗ്യത്ഥായ നീലം മോചേന്തസ്സ ഏകാ ആപത്തി, അജ്ഝത്തരൂപേയേവ രാഗൂപത്ഥമ്ഭേ ആരോഗ്യത്ഥായ പീതാദീനം മോചനവസേന അപരാ നവാതി ദസ. യഥാ ച ആരോഗ്യത്ഥായ ദസ, ഏവം സുഖാദീനം നവന്നം പദാനം അത്ഥായ ഏകേകപദേ ദസ ദസ കത്വാ നവുതി, ഇതി ഇമാ ച നവുതി പുരിമാ ച ദസാതി രാഗൂപത്ഥമ്ഭേ താവ സതം. യഥാ പന രാഗൂപത്ഥമ്ഭേ ഏവം വച്ചൂപത്ഥമ്ഭാദീസുപി ചതൂസു ഏകേകസ്മിം ഉപത്ഥമ്ഭേ സതം സതം കത്വാ ചത്താരി സതാനി, ഇതി ഇമാനി ചത്താരി പുരിമഞ്ച ഏകന്തി അജ്ഝത്തരൂപേ താവ പഞ്ചന്നം ഉപത്ഥമ്ഭാനം വസേന പഞ്ച സതാനി. യഥാ ച അജ്ഝത്തരൂപേ പഞ്ച, ഏവം ബഹിദ്ധാരൂപേ പഞ്ച, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരൂപേ പഞ്ച, ആകാസേ കടിം കമ്പേന്തസ്സ പഞ്ചാതി സബ്ബാനിപി ചതുന്നം പഞ്ചകാനം വസേന ദ്വേ ആപത്തിസഹസ്സാനി വേദിതബ്ബാനി.

ഇദാനി ആരോഗ്യത്ഥായാതിആദീസു താവ ദസസു പദേസു പടിപാടിയാ വാ ഉപ്പടിപാടിയാ വാ ഹേട്ഠാ വാ ഗഹേത്വാ ഉപരി ഗണ്ഹന്തസ്സ, ഉപരി വാ ഗഹേത്വാ ഹേട്ഠാ ഗണ്ഹന്തസ്സ, ഉഭതോ വാ ഗഹേത്വാ മജ്ഝേ ഠപേന്തസ്സ, മജ്ഝേ വാ ഗഹേത്വാ ഉഭതോ ഹരന്തസ്സ, സബ്ബമൂലം വാ കത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ ചേതനൂപക്കമമോചനേ സതി വിസങ്കേതോ നാമ നത്ഥീതി ദസ്സേതും ‘‘ആരോഗ്യത്ഥഞ്ച സുഖത്ഥഞ്ചാ’’തി ഖണ്ഡചക്കബദ്ധചക്കാദിഭേദവിചിത്തം പാളിമാഹ.

തത്ഥ ആരോഗ്യത്ഥഞ്ച സുഖത്ഥഞ്ച ആരോഗ്യത്ഥഞ്ച ഭേസജ്ജത്ഥഞ്ചാ തി ഏവം ആരോഗ്യപദം സബ്ബപദേഹി യോജേത്വാ വുത്തമേകം ഖണ്ഡചക്കം. സുഖപദാദീനി സബ്ബപദേഹി യോജേത്വാ യാവ അത്തനോ അത്തനോ അതീതാനന്തരപദം താവ ആനേത്വാ വുത്താനി നവ ബദ്ധചക്കാനീതി ഏവം ഏകേകമൂലകാനി ദസ ചക്കാനി ഹോന്തി, താനി ദുമൂലകാദീഹി സദ്ധിം അസമ്മോഹതോ വിത്ഥാരേത്വാ വേദിതബ്ബാനി. അത്ഥോ പനേത്ഥ പാകടോയേവ.

യഥാ ച ആരോഗ്യത്ഥായാതിആദീസു ദസസു പദേസു, ഏവം നീലാദീസുപി ‘‘നീലഞ്ച പീതകഞ്ച ചേതേതി ഉപക്കമതീ’’തിആദിനാ നയേന ദസ ചക്കാനി വുത്താനി, താനിപി അസമ്മോഹതോ വിത്ഥാരേത്വാ വേദിതബ്ബാനി. അത്ഥോ പനേത്ഥ പാകടോയേവ.

പുന ആരോഗ്യത്ഥഞ്ച നീലഞ്ച ആരോഗ്യത്ഥഞ്ച സുഖത്ഥഞ്ച നീലഞ്ച പീതകഞ്ചാതി ഏകേനേകം ദ്വീഹി ദ്വേ…പേ… ദസഹി ദസാതി ഏവം പുരിമപദേഹി സദ്ധിം പച്ഛിമപദാനി യോജേത്വാ ഏകം മിസ്സകചക്കം വുത്തം.

ഇദാനി യസ്മാ ‘‘നീലം മോചേസ്സാമീ’’തി ചേതേത്വാ ഉപക്കമന്തസ്സ പീതകാദീസു മുത്തേസുപി പീതകാദിവസേന ചേതേത്വാ ഉപക്കമന്തസ്സ ഇതരേസു മുത്തേസുപി നേവത്ഥി വിസങ്കേതോ, തസ്മാ ഏതമ്പി നയം ദസ്സേതും ‘‘നീലം മോചേസ്സാമീതി ചേതേതി ഉപക്കമതി പീതകം മുച്ചതീ’’തിആദിനാ നയേന ചക്കാനി വുത്താനി. തതോ പരം സബ്ബപച്ഛിമപദം നീലാദീഹി നവഹി പദേഹി സദ്ധിം യോജേത്വാ കുച്ഛിചക്കം നാമ വുത്തം. തതോ പീതകാദീനി നവ പദാനി ഏകേന നീലപദേനേവ സദ്ധിം യോജേത്വാ പിട്ഠിചക്കം നാമ വുത്തം. തതോ ലോഹിതകാദീനി നവ പദാനി ഏകേന പീതകപദേനേവ സദ്ധിം യോജേത്വാ ദുതിയം പിട്ഠിചക്കം വുത്തം. ഏവം ലോഹിതകപദാദീഹി സദ്ധിം ഇതരാനി നവ നവ പദാനി യോജേത്വാ അഞ്ഞാനിപി അട്ഠ ചക്കാനി വുത്താനീതി ഏവം ദസഗതികം പിട്ഠിചക്കം വേദിതബ്ബം.

ഏവം ഖണ്ഡചക്കാദീനം അനേകേസം ചക്കാനം വസേന വിത്ഥാരതോ ഗരുകാപത്തിമേവ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അങ്ഗവസേനേവ ഗരുകാപത്തിഞ്ച ലഹുകാപത്തിഞ്ച അനാപത്തിഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘ചേതേതി ഉപക്കമതി മുച്ചതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പുരിമനയേന അജ്ഝത്തരൂപാദീസു രാഗാദിഉപത്ഥമ്ഭേ സതി ആരോഗ്യാദീനം അത്ഥായ ചേതേന്തസ്സ ഉപക്കമിത്വാ അസുചിമോചനേ തിവങ്ഗസമ്പന്നാ ഗരുകാപത്തി വുത്താ. ദുതിയേന നയേന ചേതേന്തസ്സ ഉപക്കമന്തസ്സ ച മോചനേ അസതി ദുവങ്ഗസമ്പന്നാ ലഹുകാ ഥുല്ലച്ചയാപത്തി. ‘‘ചേതേതി ന ഉപക്കമതി മുച്ചതീ’’തിആദീഹി ഛഹി നയേഹി അനാപത്തി.

അയം പന ആപത്താനാപത്തിഭേദോ സണ്ഹോ സുഖുമോ, തസ്മാ സുട്ഠു സല്ലക്ഖേതബ്ബോ. സുട്ഠു സല്ലക്ഖേത്വാ കുക്കുച്ചം പുച്ഛിതേന ആപത്തി വാ അനാപത്തി വാ ആചിക്ഖിതബ്ബാ, വിനയകമ്മം വാ കാതബ്ബം. അസല്ലക്ഖേത്വാ കരോന്തോ ഹി രോഗനിദാനം അജാനിത്വാ ഭേസജ്ജം കരോന്തോ വേജ്ജോ വിയ വിഘാതഞ്ച ആപജ്ജതി, ന ച തം പുഗ്ഗലം തികിച്ഛിതും സമത്ഥോ ഹോതി. തത്രായം സല്ലക്ഖണവിധി – കുക്കുച്ചേന ആഗതോ ഭിക്ഖു യാവതതിയം പുച്ഛിതബ്ബോ – ‘‘കതരേന പയോഗേന കതരേന രാഗേന ആപന്നോസീ’’തി. സചേ പഠമം അഞ്ഞം വത്വാ പച്ഛാ അഞ്ഞം വദതി ന ഏകമഗ്ഗേന കഥേതി, സോ വത്തബ്ബോ – ‘‘ത്വം ന ഏകമഗ്ഗേന കഥേസി പരിഹരസി, ന സക്കാ തവ വിനയകമ്മം കാതും ഗച്ഛ സോത്ഥിം ഗവേസാ’’തി. സചേ പന തിക്ഖത്തുമ്പി ഏകമഗ്ഗേനേവ കഥേതി, യഥാഭൂതം അത്താനം ആവികരോതി, അഥസ്സ ആപത്താനാപത്തിഗരുകലഹുകാപത്തിവിനിച്ഛയത്ഥം ഏകാദസന്നം രാഗാനം വസേന ഏകാദസ പയോഗാ സമവേക്ഖിതബ്ബാ.

തത്രിമേ ഏകാദസ രാഗാ – മോചനസ്സാദോ, മുച്ചനസ്സാദോ, മുത്തസ്സാദോ, മേഥുനസ്സാദോ, ഫസ്സസ്സാദോ, കണ്ഡുവനസ്സാദോ, ദസ്സനസ്സാദോ, നിസജ്ജസ്സാദോ, വാചസ്സാദോ, ഗേഹസ്സിതപേമം, വനഭങ്ഗിയന്തി. തത്ഥ മോചേതും അസ്സാദോ മോചനസ്സാദോ, മുച്ചനേ അസ്സാദോ മുച്ചനസ്സാദോ, മുത്തേ അസ്സാദോ മുത്തസ്സാദോ, മേഥുനേ അസ്സാദോ മേഥുനസ്സാദോ, ഫസ്സേ അസ്സാദോ ഫസ്സസ്സാദോ, കണ്ഡുവനേ അസ്സാദോ കണ്ഡുവനസ്സാദോ, ദസ്സനേ അസ്സാദോ ദസ്സനസ്സാദോ, നിസജ്ജായ അസ്സാദോ നിസജ്ജസ്സാദോ, വാചായ അസ്സാദോ വാചസ്സാദോ, ഗേഹസ്സിതം പേമം ഗേഹസ്സിതപേമം, വനഭങ്ഗിയന്തി യംകിഞ്ചി പുപ്ഫഫലാദി വനതോ ഭഞ്ജിത്വാ ആഹടം. ഏത്ഥ ച നവഹി പദേഹി സമ്പയുത്തഅസ്സാദസീസേന രാഗോ വുത്തോ. ഏകേന പദേന സരൂപേനേവ, ഏകേന പദേന വത്ഥുനാ വുത്തോ, വനഭങ്ഗോ ഹി രാഗസ്സ വത്ഥു ന രാഗോയേവ.

ഏതേസം പന രാഗാനം വസേന ഏവം പയോഗാ സമവേക്ഖിതബ്ബാ – മോചനസ്സാദേ മോചനസ്സാദചേതനായ ചേതേന്തോ ചേവ അസ്സാദേന്തോ ച ഉപക്കമതി മുച്ചതി സങ്ഘാദിസേസോ. തഥേവ ചേതേന്തോ ച അസ്സാദേന്തോ ച ഉപക്കമതി ന മുച്ചതി ഥുല്ലച്ചയം. സചേ പന സയനകാലേ രാഗപരിയുട്ഠിതോ ഹുത്വാ ഊരുനാ വാ മുട്ഠിനാ വാ അങ്ഗജാതം ഗാള്ഹം പീളേത്വാ മോചനത്ഥായ സഉസ്സാഹോവ സുപതി, സുപന്തസ്സ ചസ്സ അസുചി മുച്ചതി സങ്ഘാദിസേസോ. സചേ രാഗപരിയുട്ഠാനം അസുഭമനസികാരേന വൂപസമേത്വാ സുദ്ധചിത്തോ സുപതി, സുപന്തസ്സ മുത്തേപി അനാപത്തി.

മുച്ചനസ്സാദേ അത്തനോ ധമ്മതായ മുച്ചമാനം അസ്സാദേതി ന ഉപക്കമതി അനാപത്തി. സചേ പന മുച്ചമാനം അസ്സാദേന്തോ ഉപക്കമതി, തേന ഉപക്കമേന മുത്തേ സങ്ഘാദിസേസോ. അത്തനോ ധമ്മതായ മുച്ചമാനേ ‘‘മാ കാസാവം വാ സേനാസനം വാ ദുസ്സീ’’തി അങ്ഗജാതം ഗഹേത്വാ ജഗ്ഗനത്ഥായ ഉദകട്ഠാനം ഗച്ഛതി വട്ടതീതി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം.

മുത്തസ്സാദേ അത്തനോ ധമ്മതായ മുത്തേ ഠാനാ ചുതേ അസുചിമ്ഹി പച്ഛാ അസ്സാദേന്തസ്സ വിനാ ഉപക്കമേന മുച്ചതി, അനാപത്തി. സചേ അസ്സാദേത്വാ പുന മോചനത്ഥായ നിമിത്തേ ഉപക്കമിത്വാ മോചേതി, സങ്ഘാദിസേസോ.

മേഥുനസ്സാദേ മേഥുനരാഗേന മാതുഗാമം ഗണ്ഹാതി, തേന പയോഗേന അസുചി മുച്ചതി, അനാപത്തി. മേഥുനധമ്മസ്സ പയോഗത്താ പന താദിസേ ഗഹണേ ദുക്കടം, സീസം പത്തേ പാരാജികം. സചേ മേഥുനരാഗേന രത്തോ പുന അസ്സാദേത്വാ മോചനത്ഥായ നിമിത്തേ ഉപക്കമിത്വാ മോചേതി, സങ്ഘാദിസേസോ.

ഫസ്സസ്സാദേ ദുവിധോ ഫസ്സോ – അജ്ഝത്തികോ, ബാഹിരോ ച. അജ്ഝത്തികേ താവ അത്തനോ നിമിത്തം ഥദ്ധം മുദുകന്തി ജാനിസ്സാമീതി വാ ലോലഭാവേന വാ കീളാപയതോ അസുചി മുച്ചതി, അനാപത്തി. സചേ കീളാപേന്തോ അസ്സാദേത്വാ മോചനത്ഥായ നിമിത്തേ ഉപക്കമിത്വാ മോചേതി, സങ്ഘാദിസേസോ. ബാഹിരഫസ്സേ പന കായസംസഗ്ഗരാഗേന മാതുഗാമസ്സ അങ്ഗമങ്ഗാനി പരാമസതോ ചേവ ആലിങ്ഗതോ ച അസുചി മുച്ചതി, അനാപത്തി. കായസംസഗ്ഗസങ്ഘാദിസേസം പന ആപജ്ജതി. സചേ കായസംസഗ്ഗരാഗേന രത്തോ പുന അസ്സാദേത്വാ മോചനത്ഥായ നിമിത്തേ ഉപക്കമിത്വാ മോചേതി വിസട്ഠിപച്ചയാപി സങ്ഘാദിസേസോ.

കണ്ഡുവനസ്സാദേ ദദ്ദുകച്ഛുപിളകപാണകാദീനം അഞ്ഞതരവസേന കണ്ഡുവമാനം നിമിത്തം കണ്ഡുവനസ്സാദേ നേവ കണ്ഡുവതോ അസുചി മുച്ചതി, അനാപത്തി. കണ്ഡുവനസ്സാദേന രത്തോ പുന അസ്സാദേത്വാ മോചനത്ഥായ നിമിത്തേ ഉപക്കമിത്വാ മോചേതി, സങ്ഘാദിസേസോ.

ദസ്സനസ്സാദേ ദസ്സനസ്സാദേന പുനപ്പുനം മാതുഗാമസ്സ അനോകാസം ഉപനിജ്ഝായതോ അസുചി മുച്ചതി, അനാപത്തി. മാതുഗാമസ്സ അനോകാസുപനിജ്ഝാനേ പന ദുക്കടം. സചേ ദസ്സനസ്സാദേന രത്തോ പുന അസ്സാദേത്വാ മോചനത്ഥായ നിമിത്തേ ഉപക്കമിത്വാ മോചേതി, സങ്ഘാദിസേസോ.

നിസജ്ജസ്സാദേ മാതുഗാമേന സദ്ധിം രഹോ നിസജ്ജസ്സാദരാഗേന നിസിന്നസ്സ അസുചി മുച്ചതി, അനാപത്തി. രഹോ നിസജ്ജപച്ചയാ പന ആപന്നായ ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ. സചേ നിസജ്ജസ്സാദേന രത്തോ പുന അസ്സാദേത്വാ മോചനത്ഥായ നിമിത്തേ ഉപക്കമിത്വാ മോചേതി, സങ്ഘാദിസേസോ.

വാചസ്സാദേ വാചസ്സാദരാഗേന മാതുഗാമം മേഥുനസന്നിസ്സിതാഹി വാചാഹി ഓഭാസന്തസ്സ അസുചി മുച്ചതി, അനാപത്തി. ദുട്ഠുല്ലവാചാസങ്ഘാദിസേസം പന ആപജ്ജതി. സചേ വാചസ്സാദേന രത്തോ പുന അസ്സാദേത്വാ മോചനത്ഥായ നിമിത്തേ ഉപക്കമിത്വാ മോചേതി, സങ്ഘാദിസേസോ.

ഗേഹസ്സിതപേമേ മാതരം വാ മാതുപേമേന ഭഗിനിം വാ ഭഗിനിപേമേന പുനപ്പുനം പരാമസതോ ചേവ ആലിങ്ഗതോ ച അസുചി മുച്ചതി, അനാപത്തി. ഗേഹസ്സിതപേമേന പന ഫുസനപച്ചയാ ദുക്കടം. സചേ ഗേഹസ്സിതപേമേന രത്തോ പുന അസ്സാദേത്വാ മോചനത്ഥായ നിമിത്തേ ഉപക്കമിത്വാ മോചേതി, സങ്ഘാദിസേസോ.

വനഭങ്ഗേ ഇത്ഥിപുരിസാ അഞ്ഞമഞ്ഞം കിഞ്ചിദേവ തമ്ബൂലഗന്ധപുപ്ഫവാസാദിപ്പകാരം പണ്ണാകാരം മിത്തസന്ഥവഭാവസ്സ ദള്ഹഭാവത്ഥായ പേസേന്തി അയം വനഭങ്ഗോ നാമ. തഞ്ചേ മാതുഗാമോ കസ്സചി സംസട്ഠവിഹാരികസ്സ കുലൂപകഭിക്ഖുനോ പേസേതി, തസ്സ ച ‘‘അസുകായ നാമ ഇദം പേസിത’’ന്തി സാരത്തസ്സ പുനപ്പുനം ഹത്ഥേഹി തം വനഭങ്ഗം കീളാപയതോ അസുചി മുച്ചതി, അനാപത്തി. സചേ വനഭങ്ഗേ സാരത്തോ പുന അസ്സാദേത്വാ മോചനത്ഥായ നിമിത്തേ ഉപക്കമിത്വാ മോചേതി, സങ്ഘാദിസേസോ. സചേ ഉപക്കമന്തേപി ന മുച്ചതി, ഥുല്ലച്ചയം.

ഏവമേതേസം ഏകാദസന്നം രാഗാനം വസേന ഇമേ ഏകാദസ പയോഗേ സമേവേക്ഖിത്വാ ആപത്തി വാ അനാപത്തി വാ സല്ലക്ഖേതബ്ബാ. സല്ലക്ഖേത്വാ സചേ ഗരുകാ ഹോതി ‘‘ഗരുകാ’’തി ആചിക്ഖിതബ്ബാ. സചേ ലഹുകാ ഹോതി ‘‘ലഹുകാ’’തി ആചിക്ഖിതബ്ബാ. തദനുരൂപഞ്ച വിനയകമ്മം കാതബ്ബം. ഏവഞ്ഹി കതം സുകതം ഹോതി രോഗനിദാനം ഞത്വാ വേജ്ജേന കതഭേസജ്ജമിവ, തസ്സ ച പുഗ്ഗലസ്സ സോത്ഥിഭാവായ സംവത്തതി.

൨൬൨. ചേതേതി ന ഉപക്കമതീതിആദീസു മോചനസ്സാദചേതനായ ചേതേതി, ന ഉപക്കമതി, മുച്ചതി, അനാപത്തി. മോചനസ്സാദപീളിതോ ‘‘അഹോ വത മുച്ചേയ്യാ’’തി ചേതേതി, ന ഉപക്കമതി, ന മുച്ചതി, അനാപത്തി. മോചനസ്സാദേന ന ചേതേതി, ഫസ്സസ്സാദേന കണ്ഡുവനസ്സാദേന വാ ഉപക്കമതി, മുച്ചതി, അനാപത്തി. തഥേവ ന ചേതേതി, ഉപക്കമതി, ന മുച്ചതി, അനാപത്തി. കാമവിതക്കം വിതക്കേന്തോ മോചനത്ഥായ ന ചേതേതി, ന ഉപക്കമതി, മുച്ചതി, അനാപത്തി. സചേ പനസ്സ വിതക്കയതോപി ന മുച്ചതി ഇദം ആഗതമേവ ഹോതി, ‘‘ന ചേതേതി, ന ഉപക്കമതി, ന മുച്ചതി, അനാപത്തീ’’തി.

അനാപത്തി സുപിനന്തേനാതി സുത്തസ്സ സുപിനേ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തസ്സ വിയ കായസംസഗ്ഗാദീനി ആപജ്ജന്തസ്സ വിയ സുപിനന്തേനേവ കാരണേന യസ്സ അസുചി മുച്ചതി, തസ്സ അനാപത്തി. സുപിനേ പന ഉപ്പന്നായ അസ്സാദചേതനായ സചസ്സ വിസയോ ഹോതി, നിച്ചലേന ഭവിതബ്ബം, ന ഹത്ഥേന നിമിത്തം കീളാപേതബ്ബം, കാസാവപച്ചത്ഥരണരക്ഖണത്ഥം പന ഹത്ഥപുടേന ഗഹേത്വാ ജഗ്ഗനത്ഥായ ഉദകട്ഠാനം ഗന്തും വട്ടതി.

നമോചനാധിപ്പായസ്സാതി യസ്സ ഭേസജ്ജേന വാ നിമിത്തം ആലിമ്പന്തസ്സ ഉച്ചാരാദീനി വാ കരോന്തസ്സ നമോചനാധിപ്പായസ്സ മുച്ചതി, തസ്സാപി അനാപത്തി. ഉമ്മത്തകസ്സ ദുവിധസ്സാപി അനാപത്തി. ഇധ സേയ്യസകോ ആദികമ്മികോ, തസ്സ അനാപത്തി ആദികമ്മികസ്സാതി.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സമുട്ഠാനാദീസു ഇദം സിക്ഖാപദം പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനം കായചിത്തതോ സമുട്ഠാതി. കിരിയാ, സഞ്ഞാവിമോക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദ്വിവേദനം, സുഖമജ്ഝത്തദ്വയേനാതി.

൨൬൩. വിനീതവത്ഥൂസു സുപിനവത്ഥു അനുപഞ്ഞത്തിയം വുത്തനയമേവ. ഉച്ചാരപസ്സാവവത്ഥൂനി ഉത്താനത്ഥാനേവ.

വിതക്കവത്ഥുസ്മിം കാമവിതക്കന്തി ഗേഹസ്സിതകാമവിതക്കം. തത്ഥ കിഞ്ചാപി അനാപത്തി വുത്താ, അഥ ഖോ വിതക്കഗതികേന ന ഭവിതബ്ബം. ഉണ്ഹോദകവത്ഥൂസു പഠമം ഉത്താനമേവ. ദുതിയേ സോ ഭിക്ഖു മോചേതുകാമോ ഉണ്ഹോദകേന നിമിത്തം പഹരിത്വാ പഹരിത്വാ ന്ഹായി, തേനസ്സ ആപത്തി വുത്താ. തതിയേ ഉപക്കമസ്സ അത്ഥിതായ ഥുല്ലച്ചയം. ഭേസജ്ജകണ്ഡുവനവത്ഥൂനി ഉത്താനത്ഥാനേവ.

൨൬൪. മഗ്ഗവത്ഥൂസു പഠമസ്സ ഥുലഊരുകസ്സ മഗ്ഗം ഗച്ഛന്തസ്സ സമ്ബാധട്ഠാനേ ഘട്ടനായ അസുചി മുച്ചി, തസ്സ നമോചനാധിപ്പായത്താ അനാപത്തി. ദുതിയസ്സ തഥേവ മുച്ചി, മോചനാധിപ്പായത്താ പന സങ്ഘാദിസേസോ. തതിയസ്സ ന മുച്ചി, ഉപക്കമസബ്ഭാവതോ പന ഥുല്ലച്ചയം. തസ്മാ മഗ്ഗം ഗച്ഛന്തേന ഉപ്പന്നേ പരിളാഹേ ന ഗന്തബ്ബം, ഗമനം ഉപച്ഛിന്ദിത്വാ അസുഭാദിമനസികാരേന ചിത്തം വൂപസമേത്വാ സുദ്ധചിത്തേന കമ്മട്ഠാനം ആദായ ഗന്തബ്ബം. സചേ ഠിതോ വിനോദേതും ന സക്കോതി, മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ നിസീദിത്വാ വിനോദേത്വാ കമ്മട്ഠാനം ആദായ സുദ്ധചിത്തേനേവ ഗന്തബ്ബം.

വത്ഥിവത്ഥൂസു തേ ഭിക്ഖൂ വത്ഥിം ദള്ഹം ഗഹേത്വാ പൂരേത്വാ പൂരേത്വാ വിസ്സജ്ജേന്താ ഗാമദാരകാ വിയ പസ്സാവമകംസു. ജന്താഘരവത്ഥുസ്മിം ഉദരം താപേന്തസ്സ മോചനാധിപ്പായസ്സാപി അമോചനാധിപ്പായസ്സാപി മുത്തേ അനാപത്തിയേവ. പരികമ്മം കരോന്തസ്സ നിമിത്തചാലനവസേന അസുചി മുച്ചി, തസ്മാ ആപത്തിട്ഠാനേ ആപത്തി വുത്താ.

൨൬൫. ഊരുഘട്ടാപനവത്ഥൂസു യേസം ആപത്തി വുത്താ തേ അങ്ഗജാതമ്പി ഫുസാപേസുന്തി വേദിതബ്ബാതി ഏവം കുരുന്ദട്ഠകഥായം വുത്തം. സാമണേരാദിവത്ഥൂനി ഉത്താനത്ഥാനേവ.

൨൬൬. കായത്ഥമ്ഭനവത്ഥുസ്മിം കായം ഥമ്ഭേന്തസ്സാതി ചിരം നിസീദിത്വാ വാ നിപജ്ജിത്വാ വാ നവകമ്മം വാ കത്വാ ആലസിയവിമോചനത്ഥം വിജമ്ഭേന്തസ്സ.

ഉപനിജ്ഝായനവത്ഥുസ്മിം സചേപി പടസതം നിവത്ഥാ ഹോതി പുരതോ വാ പച്ഛതോ വാ ഠത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം നാമ ഓകാസേ നിമിത്ത’’ന്തി ഉപനിജ്ഝായന്തസ്സ ദുക്കടമേവ. അനിവത്ഥാനം ഗാമദാരികാനം നിമിത്തം ഉപനിജ്ഝായന്തസ്സ പന കിമേവ വത്തബ്ബം. തിരച്ഛാനഗതാനമ്പി നിമിത്തേ ഏസേവ നയോ. ഇതോ ചിതോ ച അവിലോകേത്വാ പന ദിവസമ്പി ഏകപയോഗേന ഉപനിജ്ഝായന്തസ്സ ഏകമേവ ദുക്കടം. ഇതോ ചിതോ ച വിലോകേത്വാ പുനപ്പുനം ഉപനിജ്ഝായന്തസ്സ പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം. ഉമ്മീലനനിമീലനവസേന പന ന കാരേതബ്ബോ. സഹസാ ഉപനിജ്ഝായിത്വാ പുന പടിസങ്ഖായ സംവരേ തിട്ഠതോ അനാപത്തി, തം സംവരം പഹായ പുന ഉപനിജ്ഝായതോ ദുക്കടമേവ.

൨൬൭. താളച്ഛിദ്ദാദിവത്ഥൂനി ഉത്താനത്ഥാനേവ. ന്ഹാനവത്ഥൂസു യേ ഉദകസോതം നിമിത്തേന പഹരിംസു തേസം ആപത്തി വുത്താ. ഉദഞ്ജലവത്ഥൂസുപി ഏസേവ നയോ. ഏത്ഥ ച ഉദഞ്ജലന്തി ഉദകചിക്ഖല്ലോ വുച്ചതി. ഏതേനേവ ഉപായേന ഇതോ പരാനി സബ്ബാനേവ ഉദകേ ധാവനാദിവത്ഥൂനി വേദിതബ്ബാനി. അയം പന വിസേസോ. പുപ്ഫാവളിയവത്ഥൂസു സചേപി നമോചനാധിപ്പായസ്സ അനാപത്തി, കീളനപച്ചയാ പന ദുക്കടം ഹോതീതി.

സുക്കവിസ്സട്ഠിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. കായസംസഗ്ഗസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൨൬൯. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതി കായസംസഗ്ഗസിക്ഖാപദം. തത്രായം അനുത്താനപദവണ്ണനാ – അരഞ്ഞേ വിഹരതീതി ന ആവേണികേ അരഞ്ഞേ, ജേതവനവിഹാരസ്സേവ പച്ചന്തേ ഏകപസ്സേ. മജ്ഝേ ഗബ്ഭോതി തസ്സ ച വിഹാരസ്സ മജ്ഝേ ഗബ്ഭോ ഹോതി. സമന്താ പരിയാഗാരോതി സമന്താ പനസ്സ മണ്ഡലമാളപരിക്ഖേപോ ഹോതി. സോ കിര മജ്ഝേ ചതുരസ്സം ഗബ്ഭം കത്വാ ബഹി മണ്ഡലമാളപരിക്ഖേപേന കതോ, യഥാ സക്കാ ഹോതി അന്തോയേവ ആവിഞ്ഛന്തേഹി വിചരിതും.

സുപഞ്ഞത്തന്തി സുട്ഠ ഠപിതം, യഥാ യഥാ യസ്മിം യസ്മിഞ്ച ഓകാസേ ഠപിതം പാസാദികം ഹോതി ലോകരഞ്ജകം തഥാ തഥാ തസ്മിം തസ്മിം ഓകാസേ ഠപിതം, വത്തസീസേന ഹി സോം ഏകകിച്ചമ്പി ന കരോതി. ഏകച്ചേ വാതപാനേ വിവരന്തോതി യേസു വിവടേസു അന്ധകാരോ ഹോതി താനി വിവരന്തോ യേസു വിവടേസു ആലോകോ ഹോതി താനി ഥകേന്തോ.

ഏവം വുത്തേ സാ ബ്രാഹ്മണീ തം ബ്രാഹ്മണം ഏതദവോചാതി ഏവം തേന ബ്രാഹ്മണേന പസംസിത്വാ വുത്തേ സാ ബ്രാഹ്മണീ ‘‘പസന്നോ അയം ബ്രാഹ്മണോ പബ്ബജിതുകാമോ മഞ്ഞേ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ നിഗൂഹിതബ്ബമ്പി തം അത്തനോ വിപ്പകാരം പകാസേന്തീ കേവലം തസ്സ സദ്ധാവിഘാതാപേക്ഖാ ഹുത്വാ ഏതം ‘‘കുതോ തസ്സ ഉളാരത്തതാ’’തിആദിവചനമവോച. തത്ഥ ഉളാരോ അത്താ അസ്സാതി ഉളാരത്താ, ഉളാരത്തനോ ഭാവോ ഉട്ഠാരത്തതാ. കുലിത്ഥീഹീതിആദീസു കുലിത്ഥിയോ നാമ ഘരസ്സാമിനിയോ. കുലധീതരോ നാമ പുരിസന്തരഗതാ കുലധീതരോ. കുലകുമാരിയോ നാമ അനിവിട്ഠാ വുച്ചന്തി. കുലസുണ്ഹാ നാമ പരകുലതോ ആനീതാ കുലദാരകാനം വധുയോ.

൨൭൦. ഓതിണ്ണോതി യക്ഖാദീഹി വിയ സത്താ അന്തോ ഉപ്പജ്ജന്തേന രാഗേന ഓതിണ്ണോ, കൂപാദീനി വിയ സത്താ അസമപേക്ഖിത്വാ രജനീയേ ഠാനേ രജ്ജന്തോ സയം വാ രാഗം ഓതിണ്ണോ, യസ്മാ പന ഉഭയഥാപി രാഗസമങ്ഗിസ്സേവേതം അധിവചനം, തസ്മാ ‘‘ഓതിണ്ണോ നാമ സാരത്തോ അപേക്ഖവാ പടിബദ്ധചിത്തോ’’തി ഏവമസ്സ പദഭാജനം വുത്തം.

തത്ഥ സാരത്തോതി കായസംസഗ്ഗരാഗേന സുട്ഠു രത്തോ. അപേക്ഖവാതി കായസംസഗ്ഗാപേക്ഖായ അപേക്ഖവാ. പടിബദ്ധചിത്തോതി കായസംസഗ്ഗരാഗേനേവ തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം പടിബദ്ധചിത്തോ. വിപരിണതേനാതി പരിസുദ്ധഭവങ്ഗസന്തതിസങ്ഖാതം പകതിം വിജഹിത്വാ അഞ്ഞഥാ പവത്തേന, വിരൂപം വാ പരിണതേന വിരൂപം പരിവത്തേന, യഥാ പരിവത്തമാനം വിരൂപം ഹോതി ഏവം പരിവത്തിത്വാ ഠിതേനാതി അധിപ്പായോ.

൨൭൧. യസ്മാ പനേതം രാഗാദീഹി സമ്പയോഗം നാതിവത്തതി, തസ്മാ ‘‘വിപരിണതന്തി രത്തമ്പി ചിത്ത’’ന്തിആദിനാ നയേനസ്സ പദഭാജനം വത്വാ അന്തേ ഇധാധിപ്പേതമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘അപിച രത്തം ചിത്തം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതം വിപരിണത’’ന്തി ആഹ.

തദഹുജാതാതി തംദിവസം ജാതാ ജാതമത്താ അല്ലമംസപേസിവണ്ണാ, ഏവരൂപായപി ഹി സദ്ധിം കായസംസഗ്ഗേ സങ്ഘാദിസേസോ, മേഥുനവീതിക്കമേ പാരാജികം, രഹോ നിസജ്ജസ്സാദേ പാചിത്തിയഞ്ച ഹോതി. പഗേവാതി പഠമമേവ.

കായസംസഗ്ഗം സമാപജ്ജേയ്യാതി ഹത്ഥഗ്ഗഹണാദികായസമ്പയോഗം കായമിസ്സീഭാവം സമാപജ്ജേയ്യ, യസ്മാ പനേതം സമാപജ്ജന്തസ്സ യോ സോ കായസംസഗ്ഗോ നാമ സോ അത്ഥതോ അജ്ഝാചാരോ ഹോതി, രാഗവസേന അഭിഭവിത്വാ സഞ്ഞമവേലം ആചാരോ, തസ്മാസ്സ സങ്ഖേപന അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘അജ്ഝാചാരോ വുച്ചതീ’’തി പദഭാജനമാഹ.

ഹത്ഥഗ്ഗാഹം വാതിആദിഭേദം പനസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥദസ്സനം. തത്ഥ ഹത്ഥാദീനം വിഭാഗദസ്സനത്ഥം ‘‘ഹത്ഥോ നാമ കപ്പരം ഉപാദായാ’’തിആദിമാഹ തത്ഥ കപ്പരം ഉപാദായാതി ദുതിയം. മഹാസന്ധിം ഉപാദായ. അഞ്ഞത്ഥ പന മണിബന്ധതോ പട്ഠായ യാവ അഗ്ഗനഖാ ഹത്ഥോ ഇധ സദ്ധിം അഗ്ഗബാഹായ കപ്പരതോ പട്ഠായ അധിപ്പേതോ.

സുദ്ധകേസാ വാതി സുത്താദീഹി അമിസ്സാ സുദ്ധാ കേസായേവ. വേണീതി തീഹി കേസവട്ടീഹി വിനന്ധിത്വാ കതകേസകലാപസ്സേതം നാമം. സുത്തമിസ്സാതി പഞ്ചവണ്ണേന സുത്തേന കേസേ മിസ്സേത്വാ കതാ. മാലാമിസ്സാതി വസ്സികപുപ്ഫാദീഹി മിസ്സേത്വാ തീഹി കേസവട്ടീഹി വിനന്ധിത്വാ കതാ, അവിനദ്ധോപി വാ കേവലം പുപ്ഫമിസ്സകോ കേസകലാപോ ഇധ ‘‘വേണീ’’തി വേദിതബ്ബോ. ഹിരഞ്ഞമിസ്സാതി കഹാപണമാലായ മിസ്സേത്വാ കതാ. സുവണ്ണമിസ്സാതി സുവണ്ണചീരകേഹി വാ പാമങ്ഗാദീഹി വാ മിസ്സേത്വാ കതാ. മുത്താമിസ്സാതി മുത്താവലീഹി മിസ്സേത്വാ കതാ. മണിമിസ്സാതി സുത്താരൂള്ഹേഹി മണീഹി മിസ്സേത്വാ കതാ. ഏതാസു ഹി യംകിഞ്ചി വേണിം ഗണ്ഹന്തസ്സ സങ്ഘാദിസേസോയേവ. ‘‘അഹം മിസ്സകവേണിം അഗ്ഗഹേസി’’ന്തി വദന്തസ്സ മോക്ഖോ നത്ഥി. വേണിഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ കേസാപി ഗഹിതാവ ഹോന്തി, തസ്മാ യോ ഏകമ്പി കേസം ഗണ്ഹാതി തസ്സപി ആപത്തിയേവ.

ഹത്ഥഞ്ച വേണിഞ്ച ഠപേത്വാതി ഇധ വുത്തലക്ഖണം ഹത്ഥഞ്ച സബ്ബപ്പകാരഞ്ച വേണിം ഠപേത്വാ അവസേസം സരീരം ‘‘അങ്ഗ’’ന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവം പരിച്ഛിന്നേസു ഹത്ഥാദീസു ഹത്ഥസ്സ ഗഹണം ഹത്ഥഗ്ഗാഹോ, വേണിയാ ഗഹണം വേണിഗ്ഗാഹോ, അവസേസസസരീരസ്സ പരാമസനം അഞ്ഞതരസ്സ വാ അഞ്ഞതരസ്സ വാ അങ്ഗസ്സ പരാമസനം, യോ തം ഹത്ഥഗ്ഗാഹം വാ വേണിഗ്ഗാഹം വാ അഞ്ഞതരസ്സ വാ അഞ്ഞതരസ്സ വാ അങ്ഗസ്സ പരാമസനം സമാപജ്ജേയ്യ, തസ്സ സങ്ഘാദിസേസോ നാമ ആപത്തിനികായോ ഹോതീതി. അയം സിക്ഖാപദസ്സ അത്ഥോ.

൨൭൨. യസ്മാ പന യോ ച ഹത്ഥഗ്ഗാഹോ യോ ച വേണിഗ്ഗാഹോ യഞ്ച അവസേസസ്സ അങ്ഗസ്സ പരാമസനം തം സബ്ബമ്പി ഭേദതോ ദ്വാദസവിധം ഹോതി, തസ്മാ തം ഭേദം ദസ്സേതും ‘‘ആമസനാ പരാമസനാ’’തിആദിനാ നയേനസ്സ പദഭാജനം വുത്തം. തത്ഥ യഞ്ച വുത്തം ‘‘ആമസനാ നാമ ആമട്ഠമത്താ’’തി യഞ്ച ‘‘ഛുപനം നാമ ഫുട്ഠമത്ത’’ന്തി, ഇമേസം അയം വിസേസോ – ആമസനാതി ആമജ്ജനാ ഫുട്ഠോകാസം അനതിക്കമിത്വാപി തത്ഥേവ സങ്ഘട്ടനാ. അയഞ്ഹി ‘‘ആമട്ഠമത്താ’’തി വുച്ചതി. ഛുപനന്തി അസങ്ഘട്ടേത്വാ ഫുട്ഠമത്തം.

യമ്പി ഉമ്മസനായ ച ഉല്ലങ്ഘനായ ച നിദ്ദേസേ ‘‘ഉദ്ധം ഉച്ചാരണാ’’തി ഏകമേവ പദം വുത്തം. തത്രാപി അയം വിസേസോ – പഠമം അത്തനോ കായസ്സ ഇത്ഥിയാ കായേ ഉദ്ധം പേസനവസേന വുത്തം, ദുതിയം ഇത്ഥിയാ കായം ഉക്ഖിപനവസേന, സേസം പാകടമേവ.

൨൭൩. ഇദാനി യ്വായം ഓതിണ്ണോ വിപരിണതേന ചിത്തേന കായസംസഗ്ഗം സമാപജ്ജതി, തസ്സ ഏതേസം പദാനം വസേന വിത്ഥാരതോ ആപത്തിഭേദം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇത്ഥീ ച ഹോതി ഇത്ഥിസഞ്ഞീ സാരത്തോ ച ഭിക്ഖു ച നം ഇത്ഥിയാ കായേന കായ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭിക്ഖു ച നം ഇത്ഥിയാ കായേന കായന്തി സോ സാരത്തോ ച ഇത്ഥിസഞ്ഞീ ച ഭിക്ഖു അത്തനോ കായേന. നന്തി നിപാതമത്തം. അഥ വാ ഏതം തസ്സാ ഇത്ഥിയാ ഹത്ഥാദിഭേദം കായം. ആമസതി പരാമസതീതി ഏതേസു ചേ ഏകേനാപി ആകാരേന അജ്ഝാചരതി, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സ. തത്ഥ സകിം ആമസതോ ഏകാ ആപത്തി, പുനപ്പുനം ആമസതോ പയോഗേ പയോഗേ സങ്ഘാദിസേസോ.

പരാമസന്തോപി സചേ കായതോ അമോചേത്വാവ ഇതോ ചിതോ ച അത്തനോ ഹത്ഥം വാ കായം വാ സഞ്ചോപേതി ഹരതി പേസേതി ദിവസമ്പി പരാമസതോ ഏകാവ ആപത്തി. സചേ കായതോ മോചേത്വാ മോചേത്വാ പരാമസതി പയോഗേ പയോഗേ ആപത്തി.

ഓമസന്തോപി സചേ കായതോ അമോചേത്വാവ ഇത്ഥിയാ മത്ഥകതോ പട്ഠായ യാവ പാദപിട്ഠിം ഓമസതി ഏകാവ ആപത്തി. സചേ പന ഉദരാദീസു തം തം ഠാനം പത്വാ മുഞ്ചിത്വാ മുഞ്ചിത്വാ ഓമസതി പയോഗേ പയോഗേ ആപത്തി. ഉമ്മസനായപി പാദതോ പട്ഠായ യാവ സീസം ഉമ്മസന്തസ്സ ഏസേവ നയോ.

ഓലങ്ഘനായ മാതുഗാമം കേസേസു ഗഹേത്വാ നാമേത്വാ ചുമ്ബനാദീസു യം അജ്ഝാചാരം ഇച്ഛതി തം കത്വാ മുഞ്ചതോ ഏകാവ ആപത്തി. ഉട്ഠിതം പുനപ്പുനം നാമയതോ പയോഗേ പയോഗേ ആപത്തി. ഉല്ലങ്ഘനായപി കേസേസു വാ ഹത്ഥേസു വാ ഗഹേത്വാ വുട്ഠാപയതോ ഏസേവ നയോ.

ആകഡ്ഢനായ അത്തനോ അഭിമുഖം ആകഡ്ഢന്തോ യാവ ന മുഞ്ചതി താവ ഏകാവ ആപത്തി. മുഞ്ചിത്വാ മുഞ്ചിത്വാ ആകഡ്ഢന്തസ്സ പയോഗേ പയോഗേ ആപത്തി. പതികഡ്ഢനായപി പരമ്മുഖം പിട്ഠിയം ഗഹേത്വാ പടിപ്പണാമയതോ ഏസേവ നയോ.

അഭിനിഗ്ഗണ്ഹനായ ഹത്ഥേ വാ ബാഹായ വാ ദള്ഹം ഗഹേത്വാ യോജനമ്പി ഗച്ഛതോ ഏകാവ ആപത്തി. മുഞ്ചിത്വാ പുനപ്പുനം ഗണ്ഹതോ പയോഗേ പയോഗേ ആപത്തി. അമുഞ്ചിത്വാ പുനപ്പുനം ഫുസതോ ച ആലിങ്ഗതോ ച പയോഗേ പയോഗേ ആപത്തീതി മഹാസുമത്ഥേരോ ആഹ. മഹാപദുമത്ഥേരോ പനാഹ – ‘‘മൂലഗ്ഗഹണമേവ പമാണം, തസ്മാ യാവ ന മുഞ്ചതി താവ ഏകാ ഏവ ആപത്തീ’’തി.

അഭിനിപ്പീളനായ വത്ഥേന വാ ആഭരണേന വാ സദ്ധിം പീളയതോ അങ്ഗം അഫുസന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം, ഫുസന്തസ്സ സങ്ഘാദിസേസോ, ഏകപയോഗേന ഏകാ ആപത്തി, നാനാപയോഗേന നാനാ.

ഗഹണഛുപനേസു അഞ്ഞം കിഞ്ചി വികാരം അകരോന്തോപി ഗഹിതമത്തഫുട്ഠമത്തേനാപി ആപത്തിം ആപജ്ജതി.

ഏവമേതേസു ആമസനാദീസു ഏകേനാപി ആകാരേന അജ്ഝാചാരതോ ഇത്ഥിയാ ഇത്ഥിസഞ്ഞിസ്സ സങ്ഘാദിസേസോ, വേമതികസ്സ ഥുല്ലച്ചയം, പണ്ഡകപുരിസതിരച്ഛാനഗതസഞ്ഞിസ്സാപി ഥുല്ലച്ചയമേവ. പണ്ഡകേ പണ്ഡകസഞ്ഞിസ്സ ഥുല്ലച്ചയം, വേമതികസ്സ ദുക്കടം. പുരിസതിരച്ഛാനഗതഇത്ഥിസഞ്ഞിസ്സാപി ദുക്കടമേവ. പുരിസേ പുരിസസഞ്ഞിസ്സാപി വേമതികസ്സാപി ഇത്ഥിപണ്ഡകതിരച്ഛാനഗതസഞ്ഞിസ്സാപി ദുക്കടമേവ. തിരച്ഛാനഗതേപി സബ്ബാകാരേന ദുക്കടമേവാതി. ഇമാ ഏകമൂലകനയേ വുത്താ ആപത്തിയോ സല്ലക്ഖേത്വാ ഇമിനാവ ഉപായേന ‘‘ദ്വേ ഇത്ഥിയോ ദ്വിന്നം ഇത്ഥീന’’ന്തിആദിവസേന വുത്തേ ദുമൂലകനയേപി ദിഗുണാ ആപത്തിയോ വേദിതബ്ബാ. യഥാ ച ദ്വീസു ഇത്ഥീസു ദ്വേ സങ്ഘാദിസേസാ; ഏവം സമ്ബഹുലാസു സമ്ബഹുലാ വേദിതബ്ബാ.

യോ ഹി ഏകതോ ഠിതാ സമ്ബഹുലാ ഇത്ഥിയോ ബാഹാഹി പരിക്ഖിപിത്വാ ഗണ്ഹാതി സോ യത്തകാ ഇത്ഥിയോ ഫുട്ഠാ താസം ഗണനായ സങ്ഘാദിസേസേ ആപജ്ജതി, മജ്ഝഗതാനം ഗണനായ ഥുല്ലച്ചയേ. താ ഹി തേന കായപ്പടിബദ്ധേന ആമട്ഠാ ഹോന്തി. യോ പന സമ്ബഹുലാനം അങ്ഗുലിയോ വാ കേസേ വാ ഏകതോ കത്വാ ഗണ്ഹാതി, സോ അങ്ഗുലിയോ ച കേസേ ച അഗണേത്വാ ഇത്ഥിയോ ഗണേത്വാ സങ്ഘാദിസേസേഹി കാരേതബ്ബോ. യാസഞ്ച ഇത്ഥീനം അങ്ഗുലിയോ വാ കേസാ വാ മജ്ഝഗതാ ഹോന്തി, താസം ഗണനായ ഥുല്ലച്ചയേ ആപജ്ജതി. താ ഹി തേന കായപ്പടിബദ്ധേന ആമട്ഠാ ഹോന്തി, സമ്ബഹുലാ പന ഇത്ഥിയോ കായപ്പടിബദ്ധേഹി രജ്ജുവത്ഥാദീഹി പരിക്ഖിപിത്വാ ഗണ്ഹന്തോ സബ്ബാസംയേവ അന്തോപരിക്ഖേപഗതാനം ഗണനായ ഥുല്ലച്ചയേ ആപജ്ജതി. മഹാപച്ചരിയം അഫുട്ഠാസു ദുക്കടം വുത്തം. തത്ഥ യസ്മാ പാളിയം കായപ്പടിബദ്ധപ്പടിബദ്ധേന ആമസനം നാമ നത്ഥി, തസ്മാ സബ്ബമ്പി കായപ്പടിബദ്ധപ്പടിബദ്ധം കായപ്പടിബദ്ധേനേവ സങ്ഗഹേത്വാ മഹാഅട്ഠകഥായഞ്ച കുരുന്ദിയഞ്ച വുത്തോ പുരിമനയോയേവേത്ഥ യുത്തതരോ ദിസ്സതി.

യോ ഹി ഹത്ഥേന ഹത്ഥം ഗഹേത്വാ പടിപാടിയാ ഠിതാസു ഇത്ഥീസു സമസാരാഗോ ഏകം ഹത്ഥേ ഗണ്ഹാതി, സോ ഗഹിതിത്ഥിയാ വസേന ഏകം സങ്ഘാദിസേസം ആപജ്ജതി, ഇതരാസം ഗണനായ പുരിമനയേനേവ ഥുല്ലച്ചയേ. സചേ സോ തം കായപ്പടിബദ്ധേ വത്ഥേ വാ പുപ്ഫേ വാ ഗണ്ഹാതി, സബ്ബാസം ഗണനായ ഥുല്ലച്ചയേ ആപജ്ജതി. യഥേവ ഹി രജ്ജുവത്ഥാദീഹി പരിക്ഖിപന്തേന സബ്ബാപി കായപ്പടിബദ്ധേന ആമട്ഠാ ഹോന്തി, തഥാ ഇധാപി സബ്ബാപി കായപ്പടിബദ്ധേന ആമട്ഠാ ഹോന്തി. സചേ പന താ ഇത്ഥിയോ അഞ്ഞമഞ്ഞം വത്ഥകോടിയം ഗഹേത്വാ ഠിതാ ഹോന്തി, തത്ര ചേസോ പുരിമനയേനേവ പഠമം ഇത്ഥിം ഹത്ഥേ ഗണ്ഹാതി ഗഹിതായ വസേന സങ്ഘാദിസേസം ആപജ്ജതി, ഇതരാസം ഗണനായ ദുക്കടാനി. സബ്ബാസഞ്ഹി താസം തേന പുരിമനയേനേവ കായപടിബദ്ധേന കായപ്പടിബദ്ധം ആമട്ഠം ഹോതി. സചേ പന സോപി തം കായപ്പടിബദ്ധേയേവ ഗണ്ഹാതി തസ്സാ വസേന ഥുല്ലച്ചയം ആപജ്ജതി, ഇതരാസം ഗണനായ അനന്തരനയേനേവ ദുക്കടാനി.

യോ പന ഘനവത്ഥനിവത്ഥം ഇത്ഥിം കായസംസഗ്ഗരാഗേന വത്ഥേ ഘട്ടേതി, ഥുല്ലച്ചയം. വിരളവത്ഥനിവത്ഥം ഘട്ടേതി, തത്ര ചേ വത്ഥന്തരേഹി ഇത്ഥിയാ വാ നിക്ഖന്തലോമാനി ഭിക്ഖും ഭിക്ഖുനോ വാ പവിട്ഠലോമാനി ഇത്ഥിം ഫുസന്തി, ഉഭിന്നം ലോമാനിയേവ വാ ലോമാനി ഫുസന്തി, സങ്ഘാദിസേസോ. ഉപാദിന്നകേന ഹി കമ്മജരൂപേന ഉപാദിന്നകം വാ അനുപാദിന്നകം വാ അനുപാദിന്നകേനപി കേനചി കേസാദിനാ ഉപാദിന്നകം വാ അനുപാദിന്നകം വാ ഫുസന്തോപി സങ്ഘാദിസേസം ആപജ്ജതിയേവ.

തത്ഥ കുരുന്ദിയം ‘‘ലോമാനി ഗണേത്വാ സങ്ഘാദിസേസോ’’തി വുത്തം. മഹാഅട്ഠകഥായം പന ‘‘ലോമാനി ഗണേത്വാ ആപത്തിയാ ന കാരേതബ്ബോ, ഏകമേവ സങ്ഘാദിസേസം ആപജ്ജതി. സങ്ഘികമഞ്ചേ പന അപച്ചത്ഥരിത്വാ നിപന്നോ ലോമാനി ഗണേത്വാ കാരേതബ്ബോ’’തി വുത്തം, തദേവ യുത്തം. ഇത്ഥിവസേന ഹി അയം ആപത്തി, ന കോട്ഠാസവസേനാതി.

ഏത്ഥാഹ ‘‘യോ പന ‘കായപ്പടിബദ്ധം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’തി കായം ഗണ്ഹാതി, ‘കായം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’തി കായപ്പടിബദ്ധം ഗണ്ഹാതി, സോ കിം ആപജ്ജതീ’’തി. മഹാസുമത്ഥേരോ താവ ‘‘യഥാവത്ഥുകമേവാ’’തി വദതി. അയം കിരസ്സ ലദ്ധി –

‘‘വത്ഥു സഞ്ഞാ ച രാഗോ ച, ഫസ്സപ്പടിവിജാനനാ;

യഥാനിദ്ദിട്ഠനിദ്ദേസേ, ഗരുകം തേന കാരയേ’’തി.

ഏത്ഥ ‘‘വത്ഥൂ’’തി ഇത്ഥീ. ‘‘സഞ്ഞാ’’തി ഇത്ഥിസഞ്ഞാ. ‘‘രാഗോ’’തി കായസംസഗ്ഗരാഗോ. ‘‘ഫസ്സപ്പടിവിജാനനാ’’തി കായസംസഗ്ഗഫസ്സജാനനാ. തസ്മാ യോ ഇത്ഥിയാ ഇത്ഥിസഞ്ഞീ കായസംസഗ്ഗരാഗേന ‘‘കായപ്പടിബദ്ധം ഗഹേസ്സാമീ’’തി പവത്തോപി കായം ഫുസതി, ഗരുകം സങ്ഘാദിസേസംയേവ ആപജ്ജതി. ഇതരോപി ഥുല്ലച്ചയന്തി മഹാപദുമത്ഥേരോ പനാഹ –

‘‘സഞ്ഞായ വിരാഗിതമ്ഹി, ഗഹണേ ച വിരാഗിതേ;

യഥാനിദ്ദിട്ഠനിദ്ദേസേ, ഗരുകം തത്ഥ ന ദിസ്സതീ’’തി.

അസ്സാപായം ലദ്ധി ഇത്ഥിയാ ഇത്ഥിസഞ്ഞിനോ ഹി സങ്ഘാദിസേസോ വുത്തോ. ഇമിനാ ച ഇത്ഥിസഞ്ഞാ വിരാഗിതാ കായപ്പടിബദ്ധേ കായപ്പടിബദ്ധസഞ്ഞാ ഉപ്പാദിതാ, തം ഗണ്ഹന്തസ്സ പന ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം. ഇമിനാ ച ഗഹണമ്പി വിരാഗിതം തം അഗ്ഗഹേത്വാ ഇത്ഥീ ഗഹിതാ, തസ്മാ ഏത്ഥ ഇത്ഥിസഞ്ഞായ അഭാവതോ സങ്ഘാദിസേസോ ന ദിസ്സതി, കായപ്പടിബദ്ധസ്സ അഗ്ഗഹിതത്താ ഥുല്ലച്ചയം ന ദിസ്സതി, കായസംസഗ്ഗരാഗേന ഫുട്ഠത്താ പന ദുക്കടം. കായസംസഗ്ഗരാഗേന ഹി ഇമം നാമ വത്ഥും ഫുസതോ അനാപത്തീതി നത്ഥി, തസ്മാ ദുക്കടമേവാതി.

ഇദഞ്ച പന വത്വാ ഇദം ചതുക്കമാഹ. ‘‘സാരത്തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’തി സാരത്തം ഗണ്ഹി സങ്ഘാദിസേസോ, ‘വിരത്തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’തി വിരത്തം ഗണ്ഹി ദുക്കടം, ‘സാരത്തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’തി വിരത്തം ഗണ്ഹി ദുക്കടം, ‘വിരത്തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’തി സാരത്തം ഗണ്ഹി ദുക്കടമേവാ’’തി. കിഞ്ചാപി ഏവമാഹ? അഥ ഖോ മഹാസുമത്ഥേരവാദോയേവേത്ഥ ‘‘ഇത്ഥി ച ഹോതി ഇത്ഥിസഞ്ഞീ സാരത്തോ ച ഭിക്ഖു ച നം ഇത്ഥിയാ കായേന കായപ്പടിബദ്ധം ആമസതി പരാമസതി…പേ… ഗണ്ഹാതി ഛുപതി ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി ഇമായ പാളിയാ ‘‘യോ ഹി ഏകതോ ഠിതാ സമ്ബഹുലാ ഇത്ഥിയോ ബാഹാഹി പരിക്ഖിപിത്വാ ഗണ്ഹാതി, സോ യത്തകാ ഇത്ഥിയോ ഫുട്ഠാ താസം ഗണനായ സങ്ഘാദിസേസേ ആപജ്ജതി, മജ്ഝഗതാനം ഗണനായ ഥുല്ലച്ചയേ’’തിആദീഹി അട്ഠകഥാവിനിച്ഛയേഹി ച സമേതി. യദി ഹി സഞ്ഞാദിവിരാഗേന വിരാഗിതം നാമ ഭവേയ്യ ‘‘പണ്ഡകോ ച ഹോതി ഇത്ഥിസഞ്ഞീ’’തിആദീസു വിയ ‘‘കായപ്പടിബദ്ധഞ്ച ഹോതി കായസഞ്ഞീ ചാ’’തിആദിനാപി നയേന പാളിയം വിസേസം വദേയ്യ. യസ്മാ പന സോ ന വുത്തോ, തസ്മാ ഇത്ഥിയാ ഇത്ഥിസഞ്ഞായ സതി ഇത്ഥിം ആമസന്തസ്സ സങ്ഘാദിസേസോ, കായപ്പടിബദ്ധം ആമസന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയന്തി യഥാവത്ഥുകമേവ യുജ്ജതി.

മഹാപച്ചരിയമ്പി ചേതം വുത്തം – ‘‘നീലം പാരുപിത്വാ സയിതായ കാളിത്ഥിയാ കായം ഘട്ടേസ്സാമീ’തി കായം ഘട്ടേതി, സങ്ഘാദിസേസോ; ‘കായം ഘട്ടേസ്സാമീ’തി നീലം ഘട്ടേതി, ഥുല്ലച്ചയം; ‘നീലം ഘട്ടേസ്സാമീ’തി കായം ഘട്ടേതി, സങ്ഘാദിസേസോ; ‘നീലം ഘട്ടേസ്സാമീ’തി നീലം ഘട്ടേതി, ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി. യോപായം ‘‘ഇത്ഥീ ച പണ്ഡകോ ചാ’’തിആദിനാ നയേന വത്ഥുമിസ്സകനയോ വുത്തോ, തസ്മിമ്പി വത്ഥു സഞ്ഞാവിമതിവസേന വുത്താ ആപത്തിയോ പാളിയം അസമ്മുയ്ഹന്തേന വേദിതബ്ബാ.

കായേനകായപ്പടിബദ്ധവാരേ പന ഇത്ഥിയാ ഇത്ഥിസഞ്ഞിസ്സ കായപ്പടിബദ്ധം ഗണ്ഹതോ ഥുല്ലച്ചയം, സേസേ സബ്ബത്ഥ ദുക്കടം. കായപ്പടിബദ്ധേനകായവാരേപി ഏസേവ നയോ. കായപ്പടിബദ്ധേനകആയപ്പടിബദ്ധവാരേ ച നിസ്സഗ്ഗിയേനകായവാരാദീസു ചസ്സ സബ്ബത്ഥ ദുക്കടമേവ.

‘‘ഇത്ഥീ ച ഹോതി ഇത്ഥിസഞ്ഞീ സാരത്തോ ച ഇത്ഥീ ച നം ഭിക്ഖുസ്സ കായേന കായ’’ന്തിആദിവാരോ പന ഭിക്ഖുമ്ഹി മാതുഗാമസ്സ രാഗവസേന വുത്തോ. തത്ഥ ഇത്ഥീ ച നം ഭിക്ഖുസ്സ കായേന കായന്തി ഭിക്ഖുമ്ഹി സാരത്താ ഇത്ഥീ തസ്സ നിസിന്നോകാസം വാ നിപന്നോകാസം വാ ഗന്ത്വാ അത്തനോ കായേന തം ഭിക്ഖുസ്സ കായം ആമസതി…പേ… ഛുപതി. സേവനാധിപ്പായോ കായേന വായമതി, ഫസ്സം പടിവിജാനാതീതി ഏവം തായ ആമട്ഠോ വാ ഛുപിതോ വാ സേവനാധിപ്പായോ ഹുത്വാ സചേ ഫസ്സപ്പടിവിജാനനത്ഥം ഈസകമ്പി കായം ചാലേതി ഫന്ദേതി, സങ്ഘാദിസേസം ആപജ്ജതി.

ദ്വേ ഇത്ഥിയോതി ഏത്ഥ ദ്വേ സങ്ഘാദിസേസേ ആപജ്ജതി, ഇത്ഥിയാ ച പണ്ഡകേ ച സങ്ഘാദിസേസേന സഹ ദുക്കടം. ഏതേന ഉപായേന യാവ ‘‘നിസ്സഗ്ഗിയേന നിസ്സഗ്ഗിയം ആമസതി, സേവനാധിപ്പായോ കായേന വായമതി ന ച ഫസ്സം പടിവിജാനാതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി താവ പുരിമനയേനേവ ആപത്തിഭേദോ വേദിതബ്ബോ.

ഏത്ഥ ച കായേന വായമതി ന ച ഫസ്സം പടിവിജാനാതീതി അത്തനാ നിസ്സട്ഠം പുപ്ഫം വാ ഫലം വാ ഇത്ഥിം അത്തനോ നിസ്സഗ്ഗിയേന പുപ്ഫേന വാ ഫലേന വാ പഹരന്തിം ദിസ്വാ കായേന വികാരം കരോതി, അങ്ഗുലിം വാ ചാലേതി, ഭമുകം വാ ഉക്ഖിപതി, അക്ഖിം വാ നിഖണതി, അഞ്ഞം വാ ഏവരൂപം വികാരം കരോതി, അയം വുച്ചതി ‘‘കായേന വായമതി ന ച ഫസ്സം പടിവിജാനാതീ’’തി. അയമ്പി കായേന വായമിതത്താ ദുക്കടം ആപജ്ജതി, ദ്വീസു ഇത്ഥീസു ദ്വേ, ഇത്ഥീപണ്ഡകേസുപി ദ്വേ ഏവ ദുക്കടേ ആപജ്ജതി.

൨൭൯. ഏവം വത്ഥുവസേന വിത്ഥാരതോ ആപത്തിഭേദം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ലക്ഖണവസേന സങ്ഖേപതോ ആപത്തിഭേദഞ്ച അനാപത്തിഭേദഞ്ച ദസ്സേന്തോ ‘‘സേവനാധിപ്പായോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പുരിമനയേ ഇത്ഥിയാ ഫുട്ഠോ സമാനോ സേവനാധിപ്പായോ കായേന വായമതി, ഫസ്സം പടിവിജാനാതീതി തിവങ്ഗസമ്പത്തിയാ സങ്ഘാദിസേസോ. ദുതിയേ നയേ നിസ്സഗ്ഗിയേന നിസ്സഗ്ഗിയാമസനേ വിയ വായമിത്വാ അഛുപനേ വിയ ച ഫസ്സസ്സ അപ്പടിവിജാനനതോ ദുവങ്ഗസമ്പത്തിയാ ദുക്കടം. തതിയേ കായേന അവായമതോ അനാപത്തി. യോ ഹി സേവനാധിപ്പായോപി നിച്ചലേന കായേന കേവലം ഫസ്സം പടിവിജാനാതി സാദിയതി അനുഭോതി, തസ്സ ചിത്തുപ്പാദമത്തേ ആപത്തിയാ അഭാവതോ അനാപത്തി. ചതുത്ഥേ പന നിസ്സഗ്ഗിയേന നിസ്സഗ്ഗിയാമസനേ വിയ ഫസ്സപ്പടിവിജാനനാപി നത്ഥി, കേവലം ചിത്തുപ്പാദമത്തമേവ, തസ്മാ അനാപത്തി. മോക്ഖാധിപ്പായസ്സ സബ്ബാകാരേസു അനാപത്തിയേവ.

ഏത്ഥ പന യോ ഇത്ഥിയാ ഗഹിതോ തം അത്തനോ സരീരാ മോചേതുകാമോ പടിപ്പണാമേതി വാ പഹരതി വാ അയം കായേന വായമതി ഫസ്സം പടിവിജാനാതി. യോ ആഗച്ഛന്തിം ദിസ്വാ തതോ മുഞ്ചിതുകാമോ ഉത്താസേത്വാ പലാപേതി, അയം കായേന വായമതി ന ച ഫസ്സം പടിവിജാനാതി. യോ താദിസം ദീഘജാതിം കായേ ആരൂള്ഹം ദിസ്വാ ‘‘സണികം ഗച്ഛതു ഘട്ടിയമാനാ അനത്ഥായ സംവത്തേയ്യാ’’തി ന ഘട്ടേതി, ഇത്ഥിമേവ വാ അങ്ഗം ഫുസമാനം ഞത്വാ ‘‘ഏസാ ‘അനത്ഥികോ അയം മയാ’തി സയമേവ പക്കമിസ്സതീ’’തി അജാനന്തോ വിയ നിച്ചലോ ഹോതി, ബലവിത്ഥിയാ വാ ഗാള്ഹം ആലിങ്ഗിത്വാ ഗഹിതോ ദഹരഭിക്ഖു പലായിതുകാമോപി സുട്ഠു ഗഹിതത്താ നിച്ചലോ ഹോതി, അയം ന ച കായേന വായമതി, ഫസ്സം പടിവിജാനാതി. യോ പന ആഗച്ഛന്തിം ദിസ്വാ ‘‘ആഗച്ഛതു താവ തതോ നം പഹരിത്വാ വാ പണാമേത്വാ വാ പക്കമിസ്സാമീ’’തി നിച്ചലോ ഹോതി, അയം മോക്ഖാധിപ്പായോ ന ച കായേന വായമതി, ന ച ഫസ്സം പടിവിജാനാതീതി വേദിതബ്ബോ.

൨൮൦. അസഞ്ചിച്ചാതി ഇമിനാ ഉപായേന ഇമം ഫുസിസ്സാമീതി അചേതേത്വാ, ഏവഞ്ഹി അചേതേത്വാ പത്തപ്പടിഗ്ഗഹണാദീസു മാതുഗാമസ്സ അങ്ഗേ ഫുട്ഠേപി അനാപത്തി.

അസതിയാതി അഞ്ഞവിഹിതോ ഹോതി മാതുഗാമം ഫുസാമീതി സതി നത്ഥി, ഏവം അസതിയാ ഹത്ഥപാദപസാരണാദികാലേ ഫുസന്തസ്സ അനാപത്തി.

അജാനന്തസ്സാതി ദാരകവേസേന ഠിതം ദാരികം ‘‘ഇത്ഥീ’’തി അജാനന്തോ കേനചിദേവ കരണീയേന ഫുസതി, ഏവം ‘‘ഇത്ഥീ’’തി അജാനന്തസ്സ ഫുസതോ അനാപത്തി.

അസാദിയന്തസ്സാതി കായസംസഗ്ഗം അസാദിയന്തസ്സ, തസ്സ ബാഹാപരമ്പരായ നീതഭിക്ഖുസ്സ വിയ അനാപത്തി. ഉമ്മത്തകാദയോ വുത്തനയാഏവ. ഇധ പന ഉദായിത്ഥേരോ ആദികമ്മികോ, തസ്സ അനാപത്തി ആദികമ്മികസ്സാതി.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സമുട്ഠാനാദീസു ഇദം സിക്ഖാപദം പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനം കായചിത്തതോ സമുട്ഠാതി, കിരിയം, സഞ്ഞാവിമോക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദ്വിവേദനം, സുഖമജ്ഝത്തദ്വയേനാതി.

൨൮൧. വിനീതവത്ഥൂസു – മാതുയാ മാതുപേമേനാതി മാതുപേമേന മാതുയാ കായം ആമസി. ഏസ നയോ ധീതുഭഗിനിവത്ഥൂസു. തത്ഥ യസ്മാ മാതാ വാ ഹോതു ധീതാ വാ ഇത്ഥീ നാമ സബ്ബാപി ബ്രഹ്മചരിയസ്സ പാരിപന്ഥികാവ. തസ്മാ ‘‘അയം മേ മാതാ അയം ധീതാ അയം മേ ഭഗിനീ’’തി ഗേഹസ്സിതപേമേന ആമസതോപി ദുക്കടമേവ വുത്തം.

ഇമം പന ഭഗവതോ ആണം അനുസ്സരന്തേന സചേപി നദീസോതേന വുയ്ഹമാനം മാതരം പസ്സതി നേവ ഹത്ഥേന പരാമസിതബ്ബാ. പണ്ഡിതേന പന ഭിക്ഖുനാ നാവാ വാ ഫലകം വാ കദലിക്ഖന്ധോ വാ ദാരുക്ഖന്ധോ വാ ഉപസംഹരിതബ്ബോ. തസ്മിം അസതി കാസാവമ്പി ഉപസംഹരിത്വാ പുരതോ ഠപേതബ്ബം, ‘‘ഏത്ഥ ഗണ്ഹാഹീ’’തി പന ന വത്തബ്ബാ. ഗഹിതേ പരിക്ഖാരം കഡ്ഢാമീതി കഡ്ഢന്തേന ഗന്തബ്ബം. സചേ ഭായതി പുരതോ പുരതോ ഗന്ത്വാ ‘‘മാ ഭായീ’’തി സമസ്സാസേതബ്ബാ. സചേ ഭായമാനാ പുത്തസ്സ സഹസാ ഖന്ധേ വാ അഭിരുഹതി, ഹത്ഥേ വാ ഗണ്ഹാതി, ന ‘‘അപേഹി മഹല്ലികേ’’തി നിദ്ധുനിതബ്ബാ, ഥലം പാപേതബ്ബാ. കദ്ദമേ ലഗ്ഗായപി കൂപേ പതിതായപി ഏസേവ നയോ.

തത്രപി ഹി യോത്തം വാ വത്ഥം വാ പക്ഖിപിത്വാ ഹത്ഥേന ഗഹിതഭാവം ഞത്വാ ഉദ്ധരിതബ്ബാ, നത്വേവ ആമസിതബ്ബാ. ന കേവലഞ്ച മാതുഗാമസ്സ സരീരമേവ അനാമാസം, നിവാസനപാവുരണമ്പി ആഭരണഭണ്ഡമ്പി തിണണ്ഡുപകം വാ താളപണ്ണമുദ്ദികം വാ ഉപാദായ അനാമാസമേവ, തഞ്ച ഖോ നിവാസനപാരുപനം പിളന്ധനത്ഥായ ഠപിതമേവ. സചേ പന നിവാസനം വാ പാരുപനം വാ പരിവത്തേത്വാ ചീവരത്ഥായ പാദമൂലേ ഠപേതി വട്ടതി. ആഭരണഭണ്ഡേസു പന സീസപസാധനകദന്തസൂചിആദികപ്പിയഭണ്ഡം ‘‘ഇമം ഭന്തേ തുമ്ഹാകം ഗണ്ഹഥാ’’തി ദിയ്യമാനം സിപാടികാസൂചിആദിഉപകരണത്ഥായ ഗഹേതബ്ബം. സുവണ്ണരജതമുത്താദിമയം പന അനാമാസമേവ ദീയ്യമാനമ്പി ന ഗഹേതബ്ബം. ന കേവലഞ്ച ഏതാസം സരീരൂപഗമേവ അനാമാസം, ഇത്ഥിസണ്ഠാനേന കതം കട്ഠരൂപമ്പി ദന്തരൂപമ്പി അയരൂപമ്പി ലോഹരൂപമ്പി തിപുരൂപമ്പി പോത്ഥകരൂപമ്പി സബ്ബരതനരൂപമ്പി അന്തമസോ പിട്ഠമയരൂപമ്പി അനാമാസമേവ. പരിഭോഗത്ഥായ പന ‘‘ഇദം തുമ്ഹാകം ഹോതൂ’’തി ലഭിത്വാ ഠപേത്വാ സബ്ബരതനമയം അവസേസം ഭിന്ദിത്വാ ഉപകരണാരഹം ഉപകരണേ പരിഭോഗാരഹം പരിഭോഗേ ഉപനേതും വട്ടതി.

യഥാ ച ഇത്ഥിരൂപകം; ഏവം സത്തവിധമ്പി ധഞ്ഞം അനാമാസം. തസ്മാ ഖേത്തമജ്ഝേന ഗച്ഛതാ തത്ഥജാതകമ്പി ധഞ്ഞഫലം ന ആമസന്തേന ഗന്തബ്ബം. സചേ ഘരദ്വാരേ വാ അന്തരാമഗ്ഗേ വാ ധഞ്ഞം പസാരിതം ഹോതി പസ്സേന ച മഗ്ഗോ അത്ഥി ന മദ്ദന്തേന ഗന്തബ്ബം. ഗമനമഗ്ഗേ അസതി മഗ്ഗം അധിട്ഠായ ഗന്തബ്ബം. അന്തരഘരേ ധഞ്ഞസ്സ ഉപരി ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ ദേന്തി നിസീദിതും വട്ടതി. കേചി ആസനസാലായം ധഞ്ഞം ആകിരന്തി, സചേ സക്കാ ഹോതി ഹരാപേതും ഹരാപേതബ്ബം, നോ ചേ ഏകമന്തം ധഞ്ഞം അമദ്ദന്തേന പീഠകം പഞ്ഞപേത്വാ നിസീദിതബ്ബം. സചേ ഓകാസോ ന ഹോതി, മനുസ്സാ ധഞ്ഞമജ്ഝേയേവ ആസനം പഞ്ഞപേത്വാ ദേന്തി, നിസീദിതബ്ബം. തത്ഥജാതകാനി മുഗ്ഗമാസാദീനി അപരണ്ണാനിപി താലപനസാദീനി വാ ഫലാനി കീളന്തേന ന ആമസിതബ്ബാനി. മനുസ്സേഹി രാസികതേസുപി ഏസേവ നയോ. അരഞ്ഞേ പന രുക്ഖതോ പതിതാനി ഫലാനി ‘‘അനുപസമ്പന്നാനം ദസ്സാമീ’’തി ഗണ്ഹിതും വട്ടതി.

മുത്താ, മണി, വേളുരിയോ, സങ്ഖോ, സിലാ, പവാളം, രജതം, ജാതരൂപം, ലോഹിതങ്കോ, മസാരഗല്ലന്തി ഇമേസു ദസസു രതനേസു മുത്താ അധോതാ അനിവിദ്ധാ യഥാജാതാവ ആമസിതും വട്ടതി. സേസാ അനാമാസാതി വദന്തി. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘മുത്താ ധോതാപി അധോതാപി അനാമാസാ ഭണ്ഡമൂലത്ഥായ ച സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടതി, കുട്ഠരോഗസ്സ ഭേസജ്ജത്ഥായ പന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. അന്തമസോ ജാതിഫലികം ഉപാദായ സബ്ബോപി നീലപീതാദിവണ്ണഭേദോ മണി ധോതവിദ്ധവട്ടിതോ അനാമാസോ, യഥാജാതോ പന ആകരമുത്തോ പത്താദിഭണ്ഡമൂലത്ഥം സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതീതി വുത്തോ. സോപി മഹാപച്ചരിയം പടിക്ഖിത്തോ, പചിത്വാ കതോ കാചമണിയേവേകോ വട്ടതീതി വുത്തോ. വേളുരിയേപി മണിസദിസോവ വിനിച്ഛയോ.

സങ്ഖോ ധമനസങ്ഖോ ച ധോതവിദ്ധോ ച രതനമിസ്സോ അനാമാസോ. പാനീയസങ്ഖോ ധോതോപി അധോതോപി ആമാസോവ സേസഞ്ച അഞ്ജനാദിഭേസജ്ജത്ഥായപി ഭണ്ഡമൂലത്ഥായപി സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതി. സിലാ ധോതവിദ്ധാ രതനസംയുത്താ മുഗ്ഗവണ്ണാവ അനാമാസാ. സേസാ സത്ഥകനിസാനാദിഅത്ഥായ ഗണ്ഹിതും വട്ടതി. ഏത്ഥ ച രതനസംയുത്താതി സുവണ്ണേന സദ്ധിം യോജേത്വാ പചിത്വാ കതാതി വദന്തി. പവാളം ധോതവിദ്ധം അനാമാസം. സേസം ആമാസം ഭണ്ഡമൂലത്ഥഞ്ച സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതി. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘ധോതമ്പി അധോതമ്പി സബ്ബം അനാമാസം, ന ച സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം.

രജതം ജാതരൂപഞ്ച കതഭണ്ഡമ്പി അകതഭണ്ഡമ്പി സബ്ബേന സബ്ബം ബീജതോ പട്ഠായ അനാമാസഞ്ച അസമ്പടിച്ഛിയഞ്ച, ഉത്തരരാജപുത്തോ കിര സുവണ്ണചേതിയം കാരേത്വാ മഹാപദുമത്ഥേരസ്സ പേസേസി. ഥേരോ ‘‘ന കപ്പതീ’’തി പടിക്ഖിപി. ചേതിയഘരേ സുവണ്ണപദുമസുവണ്ണബുബ്ബുളകാദീനി ഹോന്തി, ഏതാനിപി അനാമാസാനി. ചേതിയഘരഗോപകാ പന രൂപിയഛഡ്ഡകട്ഠാനേ ഠിതാ, തസ്മാ തേസം കേളാപയിതും വട്ടതീതി വുത്തം. കുരുന്ദിയം പന തം പടിക്ഖിത്തം. സുവണ്ണചേതിയേ കചവരമേവ ഹരിതും വട്ടതീതി ഏത്തകമേവ അനുഞ്ഞാതം. ആരകൂടലോഹമ്പി ജാതരൂപഗതികമേവ അനാമാസന്തി സബ്ബഅട്ഠകഥാസു വുത്തം. സേനാസനപരിഭോഗോ പന സബ്ബകപ്പിയോ, തസ്മാ ജാതരൂപരജതമയാ സബ്ബേപി സേനാസനപരിക്ഖാരാ ആമാസാ. ഭിക്ഖൂനം ധമ്മവിനയവണ്ണനട്ഠാനേ രതനമണ്ഡപേ കരോന്തി ഫലികത്ഥമ്ഭേ രതനദാമപതിമണ്ഡിതേ, തത്ഥ സബ്ബൂപകരണാനി ഭിക്ഖൂനം പടിജഗ്ഗിതും വട്ടതി.

ലോഹിതങ്കമസാരഗല്ലാ ധോതവിദ്ധാ അനാമാസാ, ഇതരേ ആമാസാ, ഭണ്ഡമൂലത്ഥായ വട്ടന്തീതി വുത്താ. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘ധോതാപി അധോതാപി സബ്ബസോ അനാമാസാ ന ച സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടന്തീ’’തി വുത്തം.

സബ്ബം ആവുധഭണ്ഡം അനാമാസം, ഭണ്ഡമൂലത്ഥായ ദീയ്യമാനമ്പി ന സമ്പടിച്ഛിതബ്ബം. സത്ഥവണിജ്ജാ നാമ ന വട്ടതി. സുദ്ധധനുദണ്ഡോപി ധനുജിയാപി പതോദോപി അങ്കുസോപി അന്തമസോ വാസിഫരസുആദീനിപി ആവുധസങ്ഖേപേന കതാനി അനാമാസാനി. സചേ കേനചി വിഹാരേ സത്തി വാ തോമരോ വാ ഠപിതോ ഹോതി, വിഹാരം ജഗ്ഗന്തേന ‘‘ഹരന്തൂ’’തി സാമികാനം പേസേതബ്ബം. സചേ ന ഹരന്തി, തം അചാലേന്തേന വിഹാരോ പടിജഗ്ഗിതബ്ബോ. യുദ്ധഭൂമിയം പതിതം അസിം വാ സത്തിം വാ തോമരം വാ ദിസ്വാ പാസാണേന വാ കേനചി വാ അസിം ഭിന്ദിത്വാ സത്ഥകത്ഥായ ഗഹേതും വട്ടതി, ഇതരാനിപി വിയോജേത്വാ കിഞ്ചി സത്ഥകത്ഥായ ഗഹേതും വട്ടതി കിഞ്ചി കത്തരദണ്ഡാദിഅത്ഥായ. ‘‘ഇദം ഗണ്ഹഥാ’’തി ദീയ്യമാനം പന ‘‘വിനാസേത്വാ കപ്പിയഭണ്ഡം കരിസ്സാമീ’’തി സബ്ബമ്പി സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതി.

മച്ഛജാലപക്ഖിജാലാദീനിപി ഫലകജാലികാദീനി സരപരിത്താനാനീപി സബ്ബാനി അനാമാസാനി. പരിഭോഗത്ഥായ ലബ്ഭമാനേസു പന ജാലം താവ ‘‘ആസനസ്സ വാ ചേതിയസ്സ വാ ഉപരി ബന്ധിസ്സാമി, ഛത്തം വാ വേഠേസ്സാമീ’’തി ഗഹേതും വട്ടതി. സരപരിത്താനം സബ്ബമ്പി ഭണ്ഡമൂലത്ഥായ സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതി. പരൂപരോധനിവാരണഞ്ഹി ഏതം ന ഉപരോധകരന്തി ഫലകം ദന്തകട്ഠഭാജനം കരിസ്സാമീതി ഗഹേതും വട്ടതി.

ചമ്മവിനദ്ധാനി വീണാഭേരിആദീനി അനാമാസാനി. കുരുന്ദിയം പന ‘‘ഭേരിസങ്ഘാടോപി വീണാസങ്ഘാടോപി തുച്ഛപോക്ഖരമ്പി മുഖവട്ടിയം ആരോപിതചമ്മമ്പി വീണാദണ്ഡകോപി സബ്ബം അനാമാസ’’ന്തി വുത്തം. ഓനഹിതും വാ ഓനഹാപേതും വാ വാദേതും വാ വാദാപേതും വാ ന ലബ്ഭതിയേവ. ചേതിയങ്ഗണേ പൂജം കത്വാ മനുസ്സേഹി ഛഡ്ഡിതം ദിസ്വാപി അചാലേത്വാവ അന്തരന്തരേ സമ്മജ്ജിതബ്ബം, കചവരഛഡ്ഡനകാലേ പന കചവരനിയാമേനേവ ഹരിത്വാ ഏകമന്തം നിക്ഖിപിതും വട്ടതീതി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. ഭണ്ഡമൂലത്ഥായ സമ്പടിച്ഛിതുമ്പി വട്ടതി. പരിഭോഗത്ഥായ ലബ്ഭമാനേസു പന വീണാദോണികഞ്ച ഭേരിപോക്ഖരഞ്ച ദന്തകട്ഠഭാജനം കരിസ്സാമ ചമ്മം സത്ഥകകോസകന്തി ഏവം തസ്സ തസ്സ പരിക്ഖാരസ്സ ഉപകരണത്ഥായ ഗഹേത്വാ തഥാ തഥാ കാതും വട്ടതി.

പുരാണദുതിയികാവത്ഥു ഉത്താനമേവ. യക്ഖിവത്ഥുസ്മിം സചേപി പരനിമ്മിതവസവത്തിദേവിയാ കായസംസഗ്ഗം സമാപജ്ജതി ഥുല്ലച്ചയമേവ. പണ്ഡകവത്ഥു ച സുത്തിത്ഥിവത്ഥു ച പാകടമേവ. മതിത്ഥിവത്ഥുസ്മിം പാരാജികപ്പഹോനകകാലേ ഥുല്ലച്ചയം, തതോ പരം ദുക്കടം. തിരച്ഛാനഗതവത്ഥുസ്മിം നാഗമാണവികായപി സുപണ്ണമാണവികായപി കിന്നരിയാപി ഗാവിയാപി ദുക്കടമേവ. ദാരുധീതലികാവത്ഥുസ്മിം ന കേവലം ദാരുനാ ഏവ, അന്തമസോ ചിത്തകമ്മലിഖിതേപി ഇത്ഥിരൂപേ ദുക്കടമേവ.

൨൮൨. സമ്പീളനവത്ഥു ഉത്താനത്ഥമേവ. സങ്കമവത്ഥുസ്മിം ഏകപദികസങ്കമോ വാ ഹോതു സകടമഗ്ഗസങ്കമോ വാ, ചാലേസ്സാമീതി പയോഗേ കതമത്തേവ ചാലേതു വാ മാ വാ, ദുക്കടം. മഗ്ഗവത്ഥു പാകടമേവ. രുക്ഖവത്ഥുസ്മിം രുക്ഖോ മഹന്തോ വാ ഹോതു മഹാജമ്ബുപ്പമാണോ ഖുദ്ദകോ വാ, തം ചാലേതും സക്കോതു വാ മാ വാ, പയോഗമത്തേന ദുക്കടം. നാവാവത്ഥുസ്മിമ്പി ഏസേവ നയോ. രജ്ജവത്ഥുസ്മിം യം രജ്ജും ആവിഞ്ഛന്തോ ഠാനാ ചാലേതും സക്കോതി, തത്ഥ ഥുല്ലച്ചയം. യാ മഹാരജ്ജു ഹോതി, ഈസകമ്പി ഠാനാ ന ചലതി, തത്ഥ ദുക്കടം. ദണ്ഡേപി ഏസേവ നയോ. ഭൂമിയം പതിതമഹാരുക്ഖോപി ഹി ദണ്ഡഗ്ഗഹണേനേവ ഇധ ഗഹിതോ. പത്തവത്ഥു പാകടമേവ. വന്ദനവത്ഥുസ്മിം ഇത്ഥീ പാദേ സമ്ബാഹിത്വാ വന്ദിതുകാമാ വാരേതബ്ബാ പാദാ വാ പടിച്ഛാദേതബ്ബാ, നിച്ചലേന വാ ഭവിതബ്ബം. നിച്ചലസ്സ ഹി ചിത്തേന സാദിയതോപി അനാപത്തി. അവസാനേ ഗഹണവത്ഥുപാകടമേവാതി.

കായസംസഗ്ഗസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ദുട്ഠുല്ലവാചാസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൨൮൩. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതി ദുട്ഠുല്ലവാചാസിക്ഖാപദം. തത്ഥ ആദിസ്സാതി അപദിസിത്വാ. വണ്ണമ്പി ഭണതീതിആദീനി പരതോ ആവി ഭവിസ്സന്തി. ഛിന്നികാതി ഛിന്നഓത്തപ്പാ. ധുത്തികാതി സഠാ. അഹിരികായോതി നില്ലജ്ജാ. ഉഹസന്തീതി സിതം കത്വാ മന്ദഹസിതം ഹസന്തി. ഉല്ലപന്തീതി ‘‘അഹോ അയ്യോ’’തിആദിനാ നയേന ഉച്ചകരണിം നാനാവിധം പലോഭനകഥം കഥേന്തി. ഉജ്ജഗ്ഘന്തീതി മഹാഹസിതം ഹസന്തി. ഉപ്പണ്ഡേന്തീതി ‘‘പണ്ഡകോ അയം, നായം പുരിസോ’’തിആദിനാ നയേന പരിഹാസം കരോന്തി.

൨൮൫. സാരത്തോതി ദുട്ഠുല്ലവാചസ്സാദരാഗേന സാരത്തോ. അപേക്ഖവാ പടിബദ്ധചിത്തോതി വുത്തനയമേവ, കേവലം ഇധ വാചസ്സാദരാഗോ യോജേതബ്ബോ. മാതുഗാമം ദുട്ഠുല്ലാഹി വാചാഹീതി ഏത്ഥ അധിപ്പേതം മാതുഗാമം ദസ്സേന്തോ ‘‘മാതുഗാമോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ വിഞ്ഞൂ പടിബലാ സുഭാസിതദുബ്ഭാസിതം ദുട്ഠുല്ലാദുട്ഠുല്ലം ആജാനിതുന്തി യാ പണ്ഡിതാ സാത്ഥകനിരത്ഥകകഥം അസദ്ധമ്മസദ്ധമ്മപടിസംയുത്തകഥഞ്ച ജാനിതും പടിബലാ, അയം ഇധ അധിപ്പേതാ. യാ പന മഹല്ലികാപി ബാലാ ഏലമൂഗാ അയം ഇധ അനധിപ്പേതാതി ദസ്സേതി.

ഓഭാസേയ്യാതി അവഭാസേയ്യ നാനാപ്പകാരകം അസദ്ധമ്മവചനം വദേയ്യ. യസ്മാ പനേവം ഓഭാസന്തസ്സ യോ സോ ഓഭാസോ നാമ, സോ അത്ഥതോ അജ്ഝാചാരോ ഹോതി രാഗവസേന അഭിഭവിത്വാ സഞ്ഞമവേലം ആചാരോ, തസ്മാ തമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഓഭാസേയ്യാതി അജ്ഝാചാരോ വുച്ചതീ’’തി ആഹ. യഥാ തന്തി ഏത്ഥ തന്തി നിപാതമത്തം, യഥാ യുവാ യുവതിന്തി അത്ഥോ.

ദ്വേ മഗ്ഗേ ആദിസ്സാതിആദി യേനാകാരേന ഓഭാസതോ സങ്ഘാദിസേസോ ഹോതി, തം ദസ്സേതും വുത്തം. തത്ഥ ദ്വേ മഗ്ഗേതി വച്ചമഗ്ഗഞ്ച പസ്സാവമഗ്ഗഞ്ച. സേസം ഉദ്ദേസേ താവ പാകടമേവ. നിദ്ദേസേ പന ഥോമേതീതി ‘‘ഇത്ഥിലക്ഖണേന സുഭലക്ഖണേന സമന്നാഗതാസീ’’തി വദതി, ന താവ സീസം ഏതി. ‘‘തവ വച്ചമഗ്ഗോ ച പസ്സാവമഗ്ഗോ ച ഈദിസോ തേന നാമ ഈദിസേന ഇത്ഥിലക്ഖണേന സുഭലക്ഖണേന സമന്നാഗതാസീ’’തി വദതി, സീസം ഏതി, സങ്ഘാദിസേസോ. വണ്ണേതി പസംസതീതി ഇമാനി പന ഥോമനപദസ്സേവ വേവചനാനി.

ഖുംസേതീതി വാചാപതോദേന ഘട്ടേതി. വമ്ഭേതീതി അപസാദേതി. ഗരഹതീതി ദോസം ദേതി. പരതോ പന പാളിയാ ആഗതേഹി ‘‘അനിമിത്താസീ’’തിആദീഹി ഏകാദസഹി പദേഹി അഘടിതേ സീസം ന ഏതി, ഘടിതേപി തേസു സിഖരണീസി സമ്ഭിന്നാസി ഉഭതോബ്യഞ്ജനാസീതി ഇമേഹി തീഹി ഘടിതേയേവ സങ്ഘാദിസേസോ.

ദേഹി മേതി യാചനായപി ഏത്തകേനേവ സീസം ന ഏതി, ‘‘മേഥുനം ധമ്മം ദേഹീ’’തി ഏവം മേഥുനധമ്മേന ഘടിതേ ഏവ സങ്ഘാദിസേസോ.

കദാ തേ മാതാ പസീദിസ്സതീതിആദീസു ആയാചനവചനേസുപി ഏത്തകേനേവ സീസം ന ഏതി, ‘‘കദാ തേ മാതാ പസീദിസ്സതി, കദാ തേ മേഥുനം ധമ്മം ലഭിസ്സാമീ’’തി വാ ‘‘തവ മാതരി പസന്നായ മേഥുനം ധമ്മം ലഭിസ്സാമീ’’തി വാ ആദിനാ പന നയേന മേഥുനധമ്മേന ഘടിതേയേവ സങ്ഘാദിസേസോ.

കഥം ത്വം സാമികസ്സ ദേസീതിആദീസു പുച്ഛാവചനേസുപി മേഥുനധമ്മന്തി വുത്തേയേവ സങ്ഘാദിസേസോ, ന ഇതരഥാ. ഏവം കിര ത്വം സാമികസ്സ ദേസീതി പടിപുച്ഛാവചനേസുപി ഏസേവ നയോ.

ആചിക്ഖനായ പുട്ഠോ ഭണതീതി ‘‘കഥം ദദമാനാ സാമികസ്സ പിയാ ഹോതീ’’തി ഏവം പുട്ഠോ ആചിക്ഖതി. ഏത്ഥ ച ‘‘ഏവം ദേഹി ഏവം ദദമാനാ’’തി വുത്തേപി സീസം ന ഏതി. ‘‘മേഥുനധമ്മം ഏവം ദേഹി ഏവം ഉപനേഹി ഏവം മേഥുനധമ്മം ദദമാനാ ഉപനയമാനാ പിയാ ഹോതീ’’തിആദിനാ പന നയേന മേഥുനധമ്മേന ഘടിതേയേവ സങ്ഘാദിസേസോ. അനുസാസനീവചനേസുപി ഏസേവ നയോ.

അക്കോസനിദ്ദേസേ – അനിമിത്താസീതി നിമിത്തരഹിതാസി, കുഞ്ചികപണാലിമത്തമേവ തവ ദകസോതന്തി വുത്തം ഹോതി.

നിമിത്തമത്താസീതി തവ ഇത്ഥിനിമിത്തം അപരിപുണ്ണം സഞ്ഞാമത്തമേവാതി വുത്തം ഹോതി. അലോഹിതാതി സുക്ഖസോതാ. ധുവലോഹിതാതി നിച്ചലോഹിതാ കിലിന്നദകസോതാ. ധുവചോളാതി നിച്ചപക്ഖിത്താണിചോളാ, സദാ ആണിചോളകം സേവസീതി വുത്തം ഹോതി. പഗ്ഘരന്തീതി സവന്തീ; സദാ തേ മുത്തം സവതീതി വുത്തം ഹോതി. സിഖരണീതി ബഹിനിക്ഖന്തആണിമംസാ. ഇത്ഥിപണ്ഡകാതി അനിമിത്താവ വുച്ചതി. വേപുരിസികാതി സമസ്സുദാഠികാ പുരിസരൂപാ ഇത്ഥീ. സമ്ഭിന്നാതി സമ്ഭിന്നവച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗാ. ഉഭതോബ്യഞ്ജനാതി ഇത്ഥിനിമിത്തേന ച പുരിസനിമിത്തേന ചാതി ഉഭോഹി ബ്യഞ്ജനേഹി സമന്നാഗതാ.

ഇമേസു ച പന ഏകാദസസു പദേസു സിഖരണീസി സമ്ഭിന്നാസി ഉഭതോബ്യഞ്ജനാസീതി ഇമാനിയേവ തീണി പദാനി സുദ്ധാനി സീസം ഏന്തി. ഇതി ഇമാനി ച തീണി പുരിമാനി ച വച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗമേഥുനധമ്മപദാനി തീണീതി ഛ പദാനി സുദ്ധാനി ആപത്തികരാനി. സേസാനി അനിമിത്താതിആദീനി ‘‘അനിമിത്തേ മേഥുനധമ്മം മേ ദേഹീ’’തി വാ ‘‘അനിമിത്താസി മേഥുനധമ്മം മേ ദേഹീ’’തി വാ ആദിനാ നയേന മേഥുനധമ്മേന ഘടിതാനേവ ആപത്തികരാനി ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാനി.

൨൮൬. ഇദാനി യ്വായം ഓതിണ്ണോ വിപരിണതേന ചിത്തേന ഓഭാസതി, തസ്സ വച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗേ ആദിസ്സ ഏതേസം വണ്ണഭണനാദീനം വസേന വിത്ഥാരതോ ആപത്തിഭേദം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇത്ഥീ ച ഹോതി ഇത്ഥിസഞ്ഞീ’’തിആദിമാഹ. തേസം അത്ഥോ കായസംസഗ്ഗേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

അയം പന വിസേസോ – അധക്ഖകന്തി അക്ഖകതോ പട്ഠായ അധോ. ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡല ജാണുമണ്ഡലതോ പട്ഠായ ഉദ്ധം. ഉബ്ഭക്ഖകന്തി അക്ഖകതോ പട്ഠായ ഉദ്ധം. അധോ ജാണുമണ്ഡലന്തി ജാണുമണ്ഡലതോ പട്ഠായ അധോ. അക്ഖകം പന ജാണുമണ്ഡലഞ്ച ഏത്ഥേവ ദുക്കടക്ഖേത്തേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി ഭിക്ഖുനിയാ കായസംസഗ്ഗേ വിയ. ന ഹി ബുദ്ധാ ഗരുകാപത്തിം സാവസേസം പഞ്ഞപേന്തീതി. കായപ്പടിബദ്ധന്തി വത്ഥം വാ പുപ്ഫം വാ ആഭരണം വാ.

൨൮൭. അത്ഥപുരേക്ഖാരസ്സാതി അനിമിത്താതിആദീനം പദാനം അത്ഥം കഥേന്തസ്സ, അട്ഠകഥം വാ സജ്ഝായം കരോന്തസ്സ.

ധമ്മപുരേക്ഖാരസ്സാതി പാളിം വാചേന്തസ്സ വാ സജ്ഝായന്തസ്സ വാ. ഏവം അത്ഥഞ്ച ധമ്മഞ്ച പുരക്ഖത്വാ ഭണന്തസ്സ അത്ഥപുരേക്ഖാരസ്സ ച ധമ്മപുരേക്ഖാരസ്സ ച അനാപത്തി.

അനുസാസനിപുരേക്ഖാരസ്സാതി ‘‘ഇദാനിപി അനിമിത്താസി ഉഭത്തോബ്യഞ്ജനാസി അപ്പമാദം ഇദാനി കരേയ്യാസി, യഥാ ആയതിമ്പി ഏവരൂപാ ന ഹോഹിസീ’’തി ഏവം അനുസിട്ഠിം പുരക്ഖത്വാ ഭണന്തസ്സ അനുസാസനിപുരേക്ഖാരസ്സ അനാപത്തി. യോ പന ഭിക്ഖുനീനം പാളിം വാചേന്തോ പകതിവാചനാമഗ്ഗം പഹായ ഹസന്തോ ഹസന്തോ ‘‘സിഖരണീസി സമ്ഭിന്നാസി ഉഭതോബ്യഞ്ജനാസീ’’തി പുനപ്പുനം ഭണതി, തസ്സ ആപത്തിയേവ. ഉമ്മത്തകസ്സ അനാപത്തി. ഇധ ആദികമ്മികോ ഉദായിത്ഥേരോ, തസ്സ അനാപത്തി ആദികമ്മികസ്സാതി.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സമുട്ഠാനാദീസു ഇദം സിക്ഖാപദം തിസമുട്ഠാനം കായചിത്തതോ വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, സഞ്ഞാവിമോക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദ്വിവേദനന്തി.

൨൮൮. വിനീതവത്ഥൂസു ലോഹിതവത്ഥുസ്മിം സോ ഭിക്ഖു ഇത്ഥിയാ ലോഹിതകം നിമിത്തം സന്ധായാഹ – ഇതരാ ന അഞ്ഞാസി, തസ്മാ ദുക്കടം.

കക്കസലോമന്തി രസ്സലോമേഹി ബഹുലോമം. ആകിണ്ണലോമന്തി ജടിതലോമം. ഖരലോമന്തി ഥദ്ധലോമം. ദീഘലോമന്തി അരസ്സലോമം. സബ്ബം ഇത്ഥിനിമിത്തമേവ സന്ധായ വുത്തം.

൨൮൯. വാപിതം ഖോ തേതി അസദ്ധമ്മം സന്ധായാഹ, സാ അസല്ലക്ഖേത്വാ നോ ച ഖോ പടിവുത്തന്തി ആഹ. പടിവുത്തം നാമ ഉദകവപ്പേ ബീജേഹി അപ്പതിട്ഠിതോകാസേ പാണകേഹി വിനാസിതബീജേ വാ ഓകാസേ പുന ബീജം പതിട്ഠാപേത്വാ ഉദകേന ആസിത്തം, ഥലവപ്പേ വിസമപതിതാനം വാ ബീജാനം സമകരണത്ഥായ പുന അട്ഠദന്തകേന സമീകതം, തേസു അഞ്ഞതരം സന്ധായ ഏസാ ആഹ.

മഗ്ഗവത്ഥുസ്മിം മഗ്ഗോ സംസീദതീതി അങ്ഗജാതമഗ്ഗം സന്ധായാഹ. സേസം ഉത്താനമേവാതി.

ദുട്ഠുല്ലവാചാസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. അത്തകാമപാരിചരിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൨൯൦. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതി അത്തകാമസിക്ഖാപദം. തത്ഥ കുലൂപകോതി കുലപയിരുപാസനകോ ചതുന്നം പച്ചയാനം അത്ഥായ കുലൂപസങ്കമനേ നിച്ചപ്പയുത്തോ.

ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരന്തി ചീവരഞ്ച പിണ്ഡപാതഞ്ച സേനാസനഞ്ച ഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരഞ്ച. ഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരന്തി ചേത്ഥ പതികരണത്ഥേന പച്ചയോ, യസ്സ കസ്സചി സപ്പായസ്സേതം അധിവചനം. ഭിസക്കസ്സ കമ്മം തേന അനുഞ്ഞാതത്താതി ഭേസജ്ജം. ഗിലാനപച്ചയോവ ഭേസജ്ജം ഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജം, യംകിഞ്ചി ഗിലാനസ്സ സപ്പായം ഭിസക്കകമ്മം തേലമധുഫാണിതാദീതി വുത്തം ഹോതി. പരിക്ഖാരോതി പന ‘‘സത്തഹി നഗരപരിക്ഖാരേഹി സുപരിക്ഖതം ഹോതീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൭.൬൭) പരിവാരോ വുച്ചതി. ‘‘രഥോ സീസപരിക്ഖാരോ ഝാനക്ഖോ ചക്കവീരിയോ’’തിആദീസു (സം. നി. ൫.൪) അലങ്കാരോ. ‘‘യേ ചിമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ’’തിആദീസു (രോ. നി. ൧.൧.൧൯൧) സമ്ഭാരോ. ഇധ പന സമ്ഭാരോപി പരിവാരോപി വട്ടതി. തഞ്ഹി ഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജം ജീവിതസ്സ പരിവാരോപി ഹോതി ജീവിതവിനാസകാബാധുപ്പത്തിയാ അന്തരം അദത്വാ രക്ഖണതോ, സമ്ഭാരോപി യഥാ ചിരം പവത്തതി ഏവമസ്സ കാരണഭാവതോ, തസ്മാ പരിക്ഖാരോതി വുച്ചതി. ഏവം ഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജഞ്ച തം പരിക്ഖാരോ ചാതി ഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരോ, തം ഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരന്തി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

വസലന്തി ഹീനം ലാമകം. അഥ വാ വസ്സതീതി വസലോ, പഗ്ഘരതീതി അത്ഥോ, തം വസലം, അസുചിപഗ്ഘരണകന്തി വുത്തം ഹോതി. നിട്ഠുഹിത്വാതി ഖേളം പാതേത്വാ.

കസ്സാഹം കേന ഹായാമീതി അഹം കസ്സാ അഞ്ഞിസ്സാ ഇത്ഥിയാ കേന ഭോഗേന വാ അലങ്കാരേന വാ രൂപേന വാ പരിഹായാമി, കാ നാമ മയാ ഉത്തരിതരാതി ദീപേതി.

൨൯൧. സന്തികേതി ഉപചാരേ ഠത്വാ സാമന്താ അവിദൂരേ, പദഭാജനേപി അയമേവഅത്ഥോ ദീപിതോ. അത്തകാമപാരിചരിയായാതി മേഥുനധമ്മസങ്ഖാതേന കാമേന പാരിചരിയാ കാമപാരിചരിയാ. അത്തനോ അത്ഥായ കാമപാരിചരിയാ അത്തകാമപാരിചരിയാ, അത്തനാ വാ കാമിതാ ഇച്ഛിതാതി അത്തകാമാ, സയം മേഥുനരാഗവസേന പത്ഥിതാതി അത്ഥോ. അത്തകാമാ ച സാ പാരിചരിയാ ചാതി അത്തകാമപാരിചരിയാ, തസ്സാ അത്തകാമപാരിചരിയായ. വണ്ണം ഭാസേയ്യാതി ഗുണം ആനിസംസം പകാസേയ്യ.

തത്ര യസ്മാ ‘‘അത്തനോ അത്ഥായ കാമപാരിചരിയാ’’തി ഇമസ്മിം അത്ഥവികപ്പേ കാമോ ചേവ ഹേതു ച പാരിചരിയാ ച അത്ഥോ, സേസം ബ്യഞ്ജനം. ‘‘അത്തകാമാ ച സാ പാരിചരിയാ ചാതി അത്തകാമപാരിചരിയാ’’തി ഇമസ്മിം അത്ഥവികപ്പേ അധിപ്പായോ ചേവ പാരിചരിയാ ചാതി അത്ഥോ, സേസം ബ്യഞ്ജനം. തസ്മാ ബ്യഞ്ജനേ ആദരം അകത്വാ അത്ഥമത്തമേവ ദസ്സേതും ‘‘അത്തനോ കാമം അത്തനോ ഹേതും അത്തനോ അധിപ്പായം അത്തനോ പാരിചരിയ’’ന്തി പദഭാജനം വുത്തം. ‘‘അത്തനോ കാമം അത്തനോ ഹേതും അത്തനോ പാരിചരിയ’’ന്തി ഹി വുത്തേ ജാനിസ്സന്തി പണ്ഡിതാ ‘‘ഏത്താവതാ അത്തനോ അത്ഥായ കാമപാരിചരിയാ വുത്താ’’തി. ‘‘അത്തനോ അധിപ്പായം അത്തനോ പാരിചരിയ’’ന്തി വുത്തേപി ജാനിസ്സന്തി ‘‘ഏത്താവതാ അത്തനാ ഇച്ഛിതകാമിതട്ഠേന അത്തകാമപാരിചരിയാ വുത്താ’’തി.

ഇദാനി തസ്സാ അത്തകാമപാരിചരിയായ വണ്ണഭാസനാകാരം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏതദഗ്ഗ’’ന്തിആദിമാഹ. തം ഉദ്ദേസതോപി നിദ്ദേസതോപി ഉത്താനത്ഥമേവ. അയം പനേത്ഥ പദസമ്ബന്ധോ ച ആപത്തിവിനിച്ഛയോ ച – ഏതദഗ്ഗം…പേ… പരിചരേയ്യാതി യാ മാദിസം സീലവന്തം കല്യാണധമ്മം ബ്രഹ്മചാരിം ഏതേന ധമ്മേന പരിചരേയ്യ, തസ്സാ ഏവം മാദിസം പരിചരന്തിയാ യാ അയം പാരിചരിയാ നാമ, ഏതദഗ്ഗം പാരിചരിയാനന്തി.

മേഥുനുപസംഹിതേന സങ്ഘാദിസേസോതി ഏവം അത്തകാമപാരിചരിയായ വണ്ണം ഭാസന്തോ ച മേഥുനുപസംഹിതേന മേഥുനധമ്മപടിസംയുത്തേനേവ വചനേന യോ ഭാസേയ്യ, തസ്സ സങ്ഘാദിസേസോതി.

ഇധാനി യസ്മാ മേഥുനുപസംഹിതേനേവ ഭാസന്തസ്സ സങ്ഘാദിസേസോ വുത്തോ, തസ്മാ ‘‘അഹമ്പി ഖത്തിയോ, ത്വമ്പി ഖത്തിയാ, അരഹതി ഖത്തിയാ ഖത്തിയസ്സ ദാതും സമജാതികത്താ’’തി ഏവമാദീഹി വചനേഹി പാരിചരിയായ വണ്ണം ഭാസമാനസ്സാപി സങ്ഘാദിസേസോ നത്ഥി. ‘‘അഹമ്പി ഖത്തിയോ’’തിആദികേ പന ബഹൂപി പരിയായേ വത്വാ ‘‘അരഹസി ത്വം മയ്ഹം മേഥുനധമ്മം ദാതു’’ന്തി ഏവം മേഥുനപ്പടിസംയുത്തേനേവ ഭാസമാനസ്സ സങ്ഘാദിസേസോതി.

ഇത്ഥീ ച ഹോതീതിആദി പുബ്ബേ വുത്തനയമേവ. ഇധ ഉദായിത്ഥേരോ ആദികമ്മികോ, തസ്സ അനാപത്തി ആദികമ്മികസ്സാതി.

സമുട്ഠാനാദി സബ്ബം ദുട്ഠുല്ലവാചാസദിസം. വിനീതവത്ഥൂനി ഉത്താനത്ഥാനേവാതി.

അത്തകാമപാരിചരിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. സഞ്ചരിത്തസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൨൯൬. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതി സഞ്ചരിത്തം. തത്ഥ പണ്ഡിതാതി പണ്ഡിച്ചേന സമന്നാഗതാ ഗതിമന്താ. ബ്യത്താതി വേയ്യത്തിയേന സമന്നാഗതാ, ഉപായേന സമന്നാഗതാ ഉപായഞ്ഞൂ വിസാരദാ. മേധാവിനീതി മേധായ സമന്നാഗതാ, ദിട്ഠം ദിട്ഠം കരോതി. ദക്ഖാതി ഛേകാ. അനലസാതി ഉട്ഠാനവീരിയസമ്പന്നാ. ഛന്നാതി അനുച്ഛവികാ.

കിസ്മിം വിയാതി കിച്ഛം വിയ കിലേസോ വിയ, ഹിരി വിയ അമ്ഹാകം ഹോതീതി അധിപ്പായോ. കുമാരികായ വത്തുന്തി ‘‘ഇമം തുമ്ഹേ ഗണ്ഹഥാ’’തി കുമാരികായ കാരണാ വത്തും.

ആവാഹാദീസു ആവാഹോതി ദാരകസ്സ പരകുലതോ ദാരികായ ആഹരണം. വിവാഹോതി അത്തനോ ദാരികായ പരകുലപേസനം. വാരേയ്യന്തി ‘‘ദേഥ നോ ദാരകസ്സ ദാരിക’’ന്തി യാചനം, ദിവസനക്ഖത്തമുഹുത്തപരിച്ഛേദകരണം വാ.

൨൯൭. പുരാണഗണകിയാതി ഏകസ്സ ഗണകസ്സ ഭരിയായ, സാ തസ്മിം ജീവമാനേ ഗണകീതി പഞ്ഞായിത്ഥ, മതേ പന പുരാണഗണകീതി സങ്ഖം ഗതാ. തിരോഗാമോതി ബഹിഗാമോ, അഞ്ഞോ ഗാമോതി അധിപ്പായോ. മനുസ്സാതി ഉദായിസ്സ ഇമം സഞ്ചരിത്തകമ്മേ യുത്തപയുത്തഭാവം ജാനനകമനുസ്സാ.

സുണിസഭോഗേനാതി യേന ഭോഗേന സുണിസാ ഭുഞ്ജിതബ്ബാ ഹോതി രന്ധാപനപചാപനപഅവേസനാദിനാ, തേന ഭുഞ്ജിംസു. തതോ അപരേന ദാസിഭോഗേനാതി മാസാതിക്കമേ യേന ഭോഗേന ദാസീ ഭുഞ്ജിതബ്ബാ ഹോതി ഖേത്തകമ്മകചവരഛഡ്ഡനഉദകാഹരണാദിനാ, തേന ഭുഞ്ജിംസു. ദുഗ്ഗതാതി ദലിദ്ദാ, യത്ഥ വാ ഗതാ ദുഗ്ഗതാ ഹോതി താദിസം കുലം ഗതാ. മായ്യോ ഇമം കുമാരികന്തി മാ അയ്യോ ഇമം കുമാരികം. ആഹാരൂപഹാരോതി ആഹാരോ ച ഉപഹാരോ ച ഗഹണഞ്ച ദാനഞ്ച, ന അമ്ഹേഹി കിഞ്ചി ആഹടം ന ഉപാഹടം തയാ സദ്ധിം കയവിക്കയോ വോഹാരോ അമ്ഹാകം നത്ഥീതി ദീപേന്തി. സമണേന ഭവിതബ്ബം അബ്യാവടേന, സമണോ അസ്സ സുസമണോതി സമണേന നാമ ഈദിസേസു കമ്മേസു അബ്യാവടേന അബ്യാപാരേന ഭവിതബ്ബം, ഏവം ഭവന്തോ ഹി സമണോ സുസമണോ അസ്സാതി, ഏവം നം അപസാദേത്വാ ‘‘ഗച്ഛ ത്വം ന മയം തം ജാനാമാ’’തി ആഹംസു.

൨൯൮. സജ്ജിതോതി സബ്ബൂപകരണസമ്പന്നോ മണ്ഡിതപസാധിതോ വാ.

൩൦൦. ധുത്താതി ഇത്ഥിധുത്താ. പരിചാരേന്താതി മനാപിയേസു രൂപാദീസു ഇതോ ചിതോ ച സമന്താ ഇന്ദ്രിയാനി ചാരേന്താ, കീളന്താ അഭിരമന്താതി വുത്തം ഹോതി. അബ്ഭുതമകംസൂതി യദി കരിസ്സതി ത്വം ഏത്തകം ജിതോ, യദി ന കരിസ്സതി അഹം ഏത്തകന്തി പണമകംസു. ഭിക്ഖൂനം പന അബ്ഭുതം കാതും ന വട്ടതി. യോ കരോതി പരാജിതേന ദാതബ്ബന്തി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം.

കഥഞ്ഹി നാമ അയ്യോ ഉദായീ തങ്ഖണികന്തി ഏത്ഥ തങ്ഖണോതി അചിരകാലോ വുച്ചതി. തങ്ഖണികന്തി അചിരകാലാധികാരികം.

൩൦൧. സഞ്ചരിത്തം സമാപജ്ജേയ്യാതി സഞ്ചരണഭാവം സമാപജ്ജേയ്യ. യസ്മാ പന തം സമാപജ്ജന്തേന കേനചി പേസിതേന കത്ഥചി ഗന്തബ്ബം ഹോതി, പരതോ ച ‘‘ഇത്ഥിയാ വാ പുരിസമതി’’ന്തി ആദിവചനതോ ഇധ ഇത്ഥിപുരിസാ അധിപ്പേതാ, തസ്മാ തമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘ഇത്ഥിയാ വാ പഹിതോ പുരിസസ്സ സന്തികേ ഗച്ഛതി, പുരിസേന വാ പഹിതോ ഇത്ഥിയാ സന്തികേ ഗച്ഛതീ’’തി ഏവമസ്സ പദഭാജനം വുത്തം. ഇത്ഥിയാ വാ പുരിസമതിം പുരിസസ്സ വാ ഇത്ഥിമതിന്തി ഏത്ഥ ആരോചേയ്യാതി പാഠസേസോ ദട്ഠബ്ബോ, തേനേവസ്സ പദഭാജനേ ‘‘പുരിസസ്സ മതിം ഇത്ഥിയാ ആരോചേതി, ഇത്ഥിയാ മതിം പുരിസസ്സ ആരോചേതീ’’തി വുത്തം.

ഇദാനി യദത്ഥം തം തേസം മതിം അധിപ്പായം അജ്ഝാസയം ഛന്ദം രുചിം ആരോചേതി, തം ദസ്സേന്തോ ‘‘ജായത്തനേ വാ ജാരത്തനേ വാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ജായത്തനേതി ജായാഭാവേ. ജാരത്തനേതി ജാരഭാവേ. പുരിസസ്സ ഹി മതിം ഇത്ഥിയാ ആരോചേന്തോ ജായത്തനേ ആരോചേതി, ഇത്ഥിയാ മതിം പുരിസസ്സ ആരോചേന്തോ ജാരത്തനേ ആരോചേതി; അപിച പുരിസസ്സേവ മതിം ഇത്ഥിയാ ആരോചേന്തോ ജായത്തനേ വാ ആരോചേതി നിബദ്ധഭരിയാഭാവേ, ജാരത്തനേ വാ മിച്ഛാചാരഭാവേ. യസ്മാ പനേതം ആരോചേന്തേന ‘‘ത്വം കിരസ്സ ജായാ ഭവിസ്സസീ’’തിആദി വത്തബ്ബം ഹോതി, തസ്മാ തം വത്തബ്ബതാകാരം ദസ്സേതും ‘‘ജായത്തനേ വാതി ജായാ ഭവിസ്സസി, ജാരത്തനേ വാതി ജാരീ ഭവിസ്സസീ’’തി അസ്സ പദഭാജനം വുത്തം. ഏതേനേവ ച ഉപായേന ഇത്ഥിയാ മതിം പുരിസസ്സ ആരോചനേപി പതി ഭവിസ്സസി, സാമികോ ഭവിസ്സസി, ജാരോ ഭവിസ്സസീതി വത്തബ്ബതാകാരോ വേദിതബ്ബോ.

അന്തമസോ തങ്ഖണികായപീതി സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന യാ അയം തങ്ഖണേ മുഹുത്തമത്തേ പടിസംവസിതബ്ബതോ തങ്ഖണികാതി വുച്ചതി, മുഹുത്തികാതി അത്ഥോ. തസ്സാപി ‘‘മുഹുത്തികാ ഭവിസ്സസീ’’തി ഏവം പുരിസമതിം ആരോചേന്തസ്സ സങ്ഘാദിസേസോ. ഏതേനേവുപായേന ‘‘മുഹുത്തികോ ഭവിസ്സസീ’’തി ഏവം പുരിസസ്സ ഇത്ഥിമതിം ആരോചേന്തോപി സങ്ഘാദിസേസം ആപജ്ജതീതി വേദിതബ്ബോ.

൩൦൩. ഇദാനി ‘‘ഇത്ഥിയാ വാ പുരിസമതി’’ന്തി ഏത്ഥ അധിപ്പേതാ ഇത്ഥിയോ പഭേദതോ ദസ്സേത്വാ താസു സഞ്ചരിത്തവസേന ആപത്തിഭേദം ദസ്സേതും ‘‘ദസ ഇത്ഥിയോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ മാതുരക്ഖിതാതി മാതരാ രക്ഖിതാ. യഥാ പുരിസേന സംവാസം ന കപ്പേതി, ഏവം മാതരാ രക്ഖിതാ, തേനസ്സ പദഭാജനേപി വുത്തം – ‘‘മാതാ രക്ഖതി ഗോപേതി ഇസ്സരിയം കാരേതി വസം വത്തേതീ’’തി. തത്ഥ രക്ഖതീതി കത്ഥചി ഗന്തും ന ദേതി. ഗോപേതീതി യഥാ അഞ്ഞേ ന പസ്സന്തി, ഏവം ഗുത്തട്ഠാനേ ഠപേതി. ഇസ്സരിയം കാരേതീതി സേരിവിഹാരമസ്സാ നിസേധേന്തീ അഭിഭവിത്വാ പവത്തതി. വസം വത്തേതീതി ‘‘ഇദം കരോഹി, ഇദം മാ അകാസീ’’തി ഏവം അത്തനോ വസം തസ്സാ ഉപരി വത്തേതി. ഏതേനുപായേന പിതുരക്ഖിതാദയോപി ഞാതബ്ബാ. ഗോത്തം വാ ധമ്മോ വാ ന രക്ഖതി, സഗോത്തേഹി പന സഹധമ്മികേഹി ച ഏകം സത്ഥാരം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിതേഹി ഏകഗണപരിയാപന്നേഹി ച രക്ഖിതാ ‘‘ഗോത്തരക്ഖിതാ ധമ്മരക്ഖിതാ’’തി വുച്ചതി, തസ്മാ തേസം പദാനം ‘‘സഗോത്താ രക്ഖന്തീ’’തിആദിനാ നയേന പദഭാജനം വുത്തം.

സഹ ആരക്ഖേനാതി സാരക്ഖാ. സഹ പരിദണ്ഡേനാതി സപരിദണ്ഡാ. താസം നിദ്ദേസാ പാകടാവ. ഇമാസു ദസസു പച്ഛിമാനം ദ്വിന്നമേവ പുരിസന്തരം ഗച്ഛന്തീനം മിച്ഛാചാരോ ഹോതി, ന ഇതരാസം.

ധനക്കീതാദീസു അപ്പേന വാ ബഹുനാ വാ ധനേന കീതാ ധനക്കീതാ. യസ്മാ പന സാ ന കീതമത്താ ഏവ സംവാസത്ഥായ പന കീതത്താ ഭരിയാ, തസ്മാസ്സ നിദ്ദേസേ ധനേന കിണിത്വാ വാസേതീതി വുത്തം.

ഛന്ദേന അത്തനോ രുചിയാ വസതീതി ഛന്ദവാസിനീ. യസ്മാ പന സാ ന അത്തനോ ഛന്ദമത്തേനേവ ഭരിയാ ഹോതി പുരിസേന പന സമ്പടിച്ഛിതത്താ, തസ്മാസ്സ നിദ്ദേസേ ‘‘പിയോ പിയം വാസേതീ’’തി വുത്തം.

ഭോഗേന വസതീതി ഭോഗവാസിനീ. ഉദുക്ഖലമുസലാദിഘരൂപകരണം ലഭിത്വാ ഭരിയാഭാവം ഗച്ഛന്തിയാ ജനപദിത്ഥിയാ ഏതം അധിവചനം.

പടേന വസതീതി പടവാസിനീ. നിവാസനമത്തമ്പി പാവുരണമത്തമ്പി ലഭിത്വാ ഭരിയാഭാവം ഉപഗച്ഛന്തിയാ ദലിദ്ദിത്ഥിയാ ഏതം അധിവചനം.

ഓദപത്തകിനീതി ഉഭിന്നം ഏകിസ്സാ ഉദകപാതിയാ ഹത്ഥേ ഓതാരേത്വാ ‘‘ഇദം ഉദകം വിയ സംസട്ഠാ അഭേജ്ജാ ഹോഥാ’’തി വത്വാ പരിഗ്ഗഹിതായ വോഹാരനാമമേതം, നിദ്ദേസേപിസ്സ ‘‘തായ സഹ ഉദകപത്തം ആമസിത്വാ തം വാസേതീ’’തി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഓഭടം ഓരോപിതം ചുമ്ബടമസ്സാതി ഓഭടചുമ്ബടാ, കട്ഠഹാരികാദീനം അഞ്ഞതരാ, യസ്സാ സീസതോ ചുമ്ബടം ഓരോപേത്വാ ഘരേ വാസേതി, തസ്സാ ഏതം അധിവചനം.

ദാസീ ചാതി അത്തനോയേവ ദാസീ ച ഹോതി ഭരിയാ ച.

കമ്മകാരീ നാമ ഗേഹേ ഭതിയാ കമ്മം കരോതി, തായ സദ്ധിം കോചി ഘരാവാസം കപ്പേതി അത്തനോ ഭരിയായ അനത്ഥികോ ഹുത്വാ. അയം വുച്ചതി ‘‘കമ്മകാരീ ച ഭരിയാ ചാ’’തി.

ധജേന ആഹടാ ധജാഹടാ, ഉസ്സിതദ്ധജായ സേനായ ഗന്ത്വാ പരവിസയം വിലുമ്പിത്വാ ആനീതാതി വുത്തം ഹോതി, തം കോചി ഭരിയം കരോതി, അയം ധജാഹടാ നാമ. മുഹുത്തികാ വുത്തനയാഏവ, ഏതാസം ദസന്നമ്പി പുരിസന്തരഗമനേ മിച്ഛാചാരോ ഹോതി. പുരിസാനം പന വീസതിയാപി ഏതാസു മിച്ഛാചാരോ ഹോതി, ഭിക്ഖുനോ ച സഞ്ചരിത്തം ഹോതീതി.

൩൦൫. ഇദാനി പുരിസോ ഭിക്ഖും പഹിണതീതിആദീസു പടിഗ്ഗണ്ഹാതീതി സോ ഭിക്ഖു തസ്സ പുരിസസ്സ ‘‘ഗച്ഛ, ഭന്തേ, ഇത്ഥന്നാമം മാതുരക്ഖിതം ബ്രൂഹി, ഹോഹി കിര ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭരിയാ ധനക്കീതാ’’തി ഏവം വുത്തവചനം ‘‘സാധു ഉപാസകാ’’തി വാ ‘‘ഹോതൂ’’തി വാ ‘‘ആരോചേസ്സാമീ’’തി വാ യേന കേനചി ആകാരേന വചീഭേദം കത്വാ വാ സീസകമ്പനാദീഹി വാ സമ്പടിച്ഛതി. വീമംസതീതി ഏവം പടിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ തസ്സാ ഇത്ഥിയാ സന്തികം ഗന്ത്വാ തം സാസനം ആരോചേതി. പച്ചാഹരതീതി തേന ആരോചിതേ സാ ഇത്ഥീ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛതു വാ പടിക്ഖിപതു വാ ലജ്ജായ വാ തുണ്ഹീ ഹോതു, പുന ആഗന്ത്വാ തസ്സ പുരിസസ്സ തം പവത്തിം ആരോചേതി.

ഏത്താവതാ ഇമായ പടിഗ്ഗഹണാരോചനപച്ചാഹരണസങ്ഖാതായ തിവങ്ഗസമ്പത്തിയാ സങ്ഘാദിസേസോ ഹോതി. സാ പന തസ്സ ഭരിയാ ഹോതു വാ മാ വാ, അകാരണമേതം. സചേ പന സോ മാതുരക്ഖിതായ സന്തികം പേസിതോ തം അദിസ്വാ തസ്സാ മാതുയാ തം സാസനം ആരോചേതി, ബഹിദ്ധാ വിമട്ഠം നാമ ഹോതി, തസ്മാ വിസങ്കേതന്തി മഹാപദുമത്ഥേരോ ആഹ. മഹാസുമത്ഥേരോ പന മാതാ വാ ഹോതു പിതാ വാ അന്തമസോ ഗേഹദാസീപി അഞ്ഞോ വാപി യോ കോചി തം കിരിയം സമ്പാദേസ്സതി, തസ്സ വുത്തേപി വിമട്ഠം നാമ ന ഹോതി, തിവങ്ഗസമ്പത്തികാലേ ആപത്തിയേവ.

നനു യഥാ ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വത്തുകാമോ വിരജ്ഝിത്വാ ‘‘ധമ്മം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വദേയ്യ പച്ചക്ഖാതാവസ്സ സിക്ഖാ. യഥാ വാ ‘‘പഠമം ഝാനം സമാപജ്ജാമീ’’തി വത്തുകാമോ വിരജ്ഝിത്വാ ‘‘ദുതിയം ഝാനം സമാപജ്ജാമീ’’തി വദേയ്യ ആപന്നോവസ്സ പാരാജികം. ഏവംസമ്പദമിദന്തി ആഹ. തം പനേതം ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, അന്തേവാസിം വീമംസാപേത്വാ അത്തനാ പച്ചാഹരതി, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തി ഇമിനാ സമേതി, തസ്മാ സുഭാസിതം.

യഥാ ച ‘‘മാതുരക്ഖിതം ബ്രൂഹീ’’തി വുത്തസ്സ ഗന്ത്വാ തസ്സാ ആരോചേതും സമത്ഥാനം മാതാദീനമ്പി വദതോ വിസങ്കേതോ നത്ഥി, ഏവമേവ ‘‘ഹോഹി കിര ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭരിയാ ധനക്കീതാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഹോഹി കിര ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭരിയാ ഛന്ദവാസിനീ’’തി ഏവം പാളിയം വുത്തേസു ഛന്ദവാസിനിആദീസു വചനേസു അഞ്ഞതരവസേന വാ അവുത്തേസുപി ‘‘ഹോഹി കിര ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭരിയാ ജായാ പജാപതി പുത്തമാതാ ഘരണീ ഘരസാമിനീ ഭത്തരന്ധികാ സുസ്സൂസികാ പരിചാരികാ’’തിഏവമാദീസു സംവാസപരിദീപകേസു വചനേസു അഞ്ഞതരവസേന വാ വദന്തസ്സാപി വിസങ്കേതോ നത്ഥി തിവങ്ഗസമ്പത്തിയാ ആപത്തിയേവ. ‘‘മാതുരക്ഖിതം ബ്രൂഹീ’’തി പേസിതസ്സ പന ഗന്ത്വാ അഞ്ഞാസു പിതുരക്ഖിതാദീസു അഞ്ഞതരം വദന്തസ്സ വിസങ്കേതം. ഏസ നയോ ‘‘പിതുരക്ഖിതം ബ്രൂഹീ’’തിആദീസുപി.

കേവലഞ്ഹേത്ഥ ഏകമൂലകദുമൂലകാദിവസേന ‘‘പുരിസസ്സ മാതാ ഭിക്ഖും പഹിണതി, മാതുരക്ഖിതായ മാതാ ഭിക്ഖും പഹിണതീ’’തി ഏവമാദീനം മൂലട്ഠാനഞ്ച വസേന പേയ്യാലഭേദോയേവ വിസേസോ. സോപി പുബ്ബേ വുത്തനയത്താ പാളിഅനുസാരേനേവ സക്കാ ജാനിതുന്തി നാസ്സ വിഭാഗം ദസ്സേതും ആദരം കരിമ്ഹ.

൩൩൮. പടിഗ്ഗണ്ഹാതീതിആദീസു പന ദ്വീസു ചതുക്കേസു പഠമചതുക്കേ ആദിപദേന തിവങ്ഗസമ്പത്തിയാ സങ്ഘാദിസേസോ, മജ്ഝേ ദ്വീഹി ദുവങ്ഗസമ്പത്തിയാ ഥുല്ലച്ചയം, അന്തേ ഏകേന ഏകങ്ഗസമ്പത്തിയാ ദുക്കടം. ദുതിയചതുക്കേ ആദിപദേന ദുവങ്ഗസമ്പത്തിയാ ഥുല്ലച്ചയം, മജ്ഝേ ദ്വീഹി ഏകങ്ഗസമ്പത്തിയാ ദുക്കടം, അന്തേ ഏകേന അങ്ഗാഭാവതോ അനാപത്തി. തത്ഥ പടിഗ്ഗണ്ഹാതീതി ആണാപകസ്സ സാസനം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി. വീമംസതീതി പഹിതട്ഠാനം ഗന്ത്വാ തം ആരോചേതി. പച്ചാഹരതീതി പുന ആഗന്ത്വാ മൂലട്ഠസ്സ ആരോചേതി.

ന പച്ചാഹരതീതി ആരോചേത്വാ ഏത്തോവ പക്കമതി. പടിഗ്ഗണ്ഹാതി ന വീമംസതീതി പുരിസേന ‘‘ഇത്ഥന്നാമം ഗന്ത്വാ ബ്രൂഹീ’’തി വുച്ചമാനോ ‘‘സാധൂ’’തി തസ്സ സാസനം പടിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ തം പമുസ്സിത്വാ വാ അപ്പമുസ്സിത്വാ വാ അഞ്ഞേന കരണീയേന തസ്സാ സന്തികം ഗന്ത്വാ കിഞ്ചിദേവ കഥം കഥേന്തോ നിസീദതി, ഏത്താവതാ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതി ന വീമംസതി നാമാ’’തി വുച്ചതി. അഥ നം സാ ഇത്ഥീ സയമേവ വദതി ‘‘തുമ്ഹാകം കിര ഉപട്ഠാകോ മം ഗേഹേ കാതുകാമോ’’തി ഏവം വത്വാ ച ‘‘അഹം തസ്സ ഭരിയാ ഭവിസ്സാമീ’’തി വാ ‘‘ന ഭവിസ്സാമീ’’തി വാ വദതി. സോ തസ്സാ വചനം അനഭിനന്ദിത്വാ അപ്പടിക്കോസിത്വാ തുണ്ഹീഭൂതോവ ഉട്ഠായാസനാ തസ്സ പുരിസസ്സ സന്തികം ആഗന്ത്വാ തം പവത്തിം ആരോചേതി, ഏത്താവതാ ‘‘ന വീമംസതി പച്ചാഹരതി നാമാ’’തി വുച്ചതി. ന വീമംസതി ന പച്ചാഹരതീതി കേവലം സാസനാരോചനകാലേ പടിഗ്ഗണ്ഹാതിയേവ, ഇതരം പന ദ്വയം ന കരോതി.

ന പടിഗ്ഗണ്ഹാതി വീമംസതി പച്ചാഹരതീതി കോചി പുരിസോ ഭിക്ഖുസ്സ ഠിതട്ഠാനേ വാ നിസിന്നട്ഠാനേ വാ തഥാരൂപിം കഥം കഥേതി, ഭിക്ഖു തേന അപ്പഹിതോപി പഹിതോ വിയ ഹുത്വാ ഇത്ഥിയാ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ഹോഹി കിര ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭരിയാ’’തിആദിനാ നയേന വീമംസിത്വാ തസ്സാ രുചിം വാ അരുചിം വാ പുന ആഗന്ത്വാ ഇമസ്സ ആരോചേതി. തേനേവ നയേന വീമംസിത്വാ അപച്ചാഹരന്തോ ‘‘ന പടിഗ്ഗണ്ഹാതി വീമംസതി ന പച്ചാഹരതീ’’തി വുച്ചതി. തേനേവ നയേന ഗതോ അവീമംസിത്വാ തായ സമുട്ഠാപിതം കഥം സുത്വാ പഠമചതുക്കസ്സ തതിയപദേ വുത്തനയേന ആഗന്ത്വാ ഇമസ്സ ആരോചേന്തോ ‘‘ന പടിഗ്ഗണ്ഹാതി ന വീമംസതി പച്ചാഹരതീ’’തി വുച്ചതി. ചതുത്ഥപദം പാകടമേവ.

സമ്ബഹുലേ ഭിക്ഖൂ ആണാപേതീതിആദിനയാ പാകടായേവ. യഥാ പന സമ്ബഹുലാപി ഏകവത്ഥുമ്ഹി ആപജ്ജന്തി, ഏവം ഏകസ്സപി സമ്ബഹുലവത്ഥൂസു സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ വേദിതബ്ബാ. കഥം? പുരിസോ ഭിക്ഖും ആണാപേതി ‘‘ഗച്ഛ, ഭന്തേ, അസുകസ്മിം നാമ പാസാദേ സട്ഠിമത്താ വാ സത്തതിമത്താ വാ ഇത്ഥിയോ ഠിതാ താ വദേഹി, ഹോഥ കിര ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭരിയായോ’’തി. സോ സമ്പടിച്ഛിത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ആരോചേത്വാ പുന തം സാസനം പച്ചാഹരതി. യത്തകാ ഇത്ഥിയോ തത്തകാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജതി. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേപി –

‘‘പദവീതിഹാരമത്തേന, വാചായ ഭണിതേന ച;

സബ്ബാനി ഗരുകാനി സപ്പടികമ്മാനി;

ചതുസട്ഠി ആപത്തിയോ ആപജ്ജേയ്യ ഏകതോ;

പഞ്ഹാമേസാ കുസലേഹി ചിന്തിതാ’’തി. (പരി. ൪൮൦);

ഇമം കിര അത്ഥവസം പടിച്ച അയം പഞ്ഹോ വുത്തോ. വചനസിലിട്ഠതായ ചേത്ഥ ‘‘ചതുസട്ഠി ആപത്തിയോ’’തി വുത്തം. ഏവം കരോന്തോ പന സതമ്പി സഹസ്സമ്പി ആപജ്ജതീതി. യഥാ ച ഏകേന പേസിതസ്സ ഏകസ്സ സമ്ബഹുലാസു ഇത്ഥീസു സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ, ഏവം ഏകോ പുരിസോ സമ്ബഹുലേ ഭിക്ഖൂ ഏകിസ്സാ സന്തികം പേസേതി, സബ്ബേസം സങ്ഘാദിസേസോ. ഏകോ സമ്ബഹുലേ ഭിക്ഖൂ സമ്ബഹുലാനം ഇത്ഥീനം സന്തികം പേസേതി, ഇത്ഥിഗണനായ സങ്ഘാദിസേസാ. സമ്ബഹുലാ പുരിസാ ഏകം ഭിക്ഖും ഏകിസ്സാ സന്തികം പേസേന്തി, പുരിസഗണനായ സങ്ഘാദിസേസാ. സമ്ബഹുലാ ഏകം സമ്ബഹുലാനം ഇത്ഥീനം സന്തികം പേസേന്തി, വത്ഥുഗണനായ സങ്ഘാദിസേസാ. സമ്ബഹുലാ സമ്ബഹുലേ ഏകിസ്സാ സന്തികം പേസേന്തി, വത്ഥുഗണനായ സങ്ഘാദിസേസാ. സമ്ബഹുലാ പുരിസാ സമ്ബഹുലേ ഭിക്ഖൂ സമ്ബഹുലാനം ഇത്ഥീനം സന്തികം പേസേന്തി, വത്ഥുഗണനായ സങ്ഘാദിസേസാ. ഏസ നയോ ‘‘ഏകാ ഇത്ഥീ ഏകം ഭിക്ഖു’’ന്തിആദീസുപി. ഏത്ഥ ച സഭാഗവിഭാഗതാ നാമ അപ്പമാണം, മാതാപിതുനമ്പി പഞ്ചസഹധമ്മികാനമ്പി സഞ്ചരിത്തകമ്മം കരോന്തസ്സ ആപത്തിയേവ.

പുരിസോ ഭിക്ഖും ആണാപേതി ഗച്ഛ ഭന്തേതി ചതുക്കം അങ്ഗവസേന ആപത്തിഭേദ ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തസ്സ പച്ഛിമപദേ അന്തേവാസീ വീമംസിത്വാ ബഹിദ്ധാ പച്ചാഹരതീതി ആഗന്ത്വാ ആചരിയസ്സ അനാരോചേത്വാ ഏത്തോവ ഗന്ത്വാ തസ്സ പുരിസസ്സ ആരോചേതി. ആപത്തി ഉഭിന്നം ഥുല്ലച്ചയസ്സാതി ആചരിയസ്സ പടിഗ്ഗഹിതത്താ ച വീമംസാപിതത്താ ച ദ്വീഹങ്ഗേഹി ഥുല്ലച്ചയം, അന്തേവാസികസ്സ വീമംസിതത്താ ച പച്ചാഹടത്താ ച ദ്വീഹങ്ഗേഹി ഥുല്ലച്ചയം. സേസം പാകടമേവ.

൩൩൯. ഗച്ഛന്തോ സമ്പാദേതീതി പടിഗ്ഗണ്ഹാതി ചേവ വീമംസതി ച. ആഗച്ഛന്തോ വിസംവാദേതീതി ന പച്ചാഹരതി. ഗച്ഛന്തോ വിസംവാദേതീതി ന പടിഗ്ഗണ്ഹാതി. ആഗച്ഛന്തോ സമ്പാദേതീതി വീമംസതി ചേവ പച്ചാഹരതി ച. ഏവം ഉഭയത്ഥ ദ്വീഹങ്ഗേഹി ഥുല്ലച്ചയം. തതിയപദേ ആപത്തി, ചതുത്ഥേ അനാപത്തി.

൩൪൦. അനാപത്തി സങ്ഘസ്സ വാ ചേതിയസ്സ വാ ഗിലാനസ്സ വാ കരണീയേന ഗച്ഛതി ഉമ്മത്തകസ്സ ആദികമ്മികസ്സാതി ഏത്ഥ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഉപോസഥാഗാരം വാ കിഞ്ചി വാ വിപ്പകതം ഹോതി. തത്ഥ കാരുകാനം ഭത്തവേതനത്ഥായ ഉപാസകോ വാ ഉപാസികായ സന്തികം ഭിക്ഖും പഹിണേയ്യ, ഉംപാസികാ വാ ഉപാസകസ്സ, ഏവരൂപേന സങ്ഘസ്സ കരണീയേന ഗച്ഛന്തസ്സ അനാപത്തി. ചേതിയകമ്മേ കയിരമാനേപി ഏസേവ നയോ. ഗിലാനസ്സ ഭേസജ്ജത്ഥായപി ഉപാസകേന വാ ഉപാസികായ സന്തികം ഉപാസികായ വാ ഉപാസകസ്സ സന്തികം പഹിതസ്സ ഗച്ഛതോ അനാപത്തി. ഉമ്മത്തകആദികമ്മികാ വുത്തനയാ ഏവ.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സമുട്ഠാനാദീസു ഇദം സിക്ഖാപദം ഛസമുട്ഠാനം, സീസുക്ഖിപനാദിനാ കായവികാരേന സാസനം ഗഹേത്വാ ഗന്ത്വാ ഹത്ഥമുദ്ദായ വീമംസിത്വാ പുന ആഗന്ത്വാ ഹത്ഥമുദ്ദായ ഏവ ആരോചേന്തസ്സ കായതോ സമുട്ഠാതി. ആസനസാലായ നിസിന്നസ്സ ‘‘ഇത്ഥന്നാമാ ആഗമിസ്സതി, തസ്സാ ചിത്തം ജാനേയ്യാഥാ’’തി കേനചി വുത്തേ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ തം ആഗതം വത്വാ തസ്സാ ഗതായ പുന തസ്മിം പുരിസേ ആഗതേ ആരോചേന്തസ്സ വാചതോ സമുട്ഠാതി. വാചായ ‘‘സാധൂ’’തി സാസനം ഗഹേത്വാ അഞ്ഞേന കരണീയേന തസ്സാ ഘരം ഗന്ത്വാ അഞ്ഞത്ഥ വാ ഗമനകാലേ തം ദിസ്വാ വചീഭേദേനേവ വീമംസിത്വാ പുന അഞ്ഞേനേവ കരണീയേന തതോ അപക്കമ്മ കദാചിദേവ തം പുരിസം ദിസ്വാ ആരോചേന്തസ്സാപി വാചതോവ സമുട്ഠാതി. പണ്ണത്തിം അജാനന്തസ്സ പന ഖീണാസവസ്സാപി കായവാചതോ സമുട്ഠാതി. കഥം? സചേ ഹിസ്സ മാതാപിതരോ കുജ്ഝിത്വാ അലംവചനീയാ ഹോന്തി, തഞ്ച ഭിക്ഖും ഘരം ഉപഗതം ഥേരപിതാ വദതി ‘‘മാതാ തേ താത മം മഹല്ലകം ഛഡ്ഡേത്വാ ഞാതികുലം ഗതാ, ഗച്ഛ തം മം ഉപട്ഠാതും പേസേഹീ’’തി. സോ ചേ ഗന്ത്വാ തം വത്വാ പുന പിതുനോ തസ്സാ ആഗമനം വാ അനാഗമനം വാ ആരോചേതി, സങ്ഘാദിസേസോ. ഇമാനി തീണി അചിത്തകസമുട്ഠാനാനി.

പണ്ണത്തിം പന ജാനിത്വാ ഏതേഹേവ തീഹി നയേഹി സഞ്ചരിത്തം സമാപജ്ജതോ കായചിത്തതോ വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി. ഇമാനി തീണി പണ്ണത്തിജാനനചിത്തേന സചിത്തകസമുട്ഠാനാനി. കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, കുസലാദിവസേന ചേത്ഥ തീണി ചിത്താനി, സുഖാദിവസേന തിസ്സോ വേദനാതി.

൩൪൧. വിനീതവത്ഥൂസു ആദിതോ വത്ഥുപഞ്ചകേ പടിഗ്ഗഹിതമത്തത്താ ദുക്കടം.

കലഹവത്ഥുസ്മിം സമ്മോദനീയം അകാസീതി തം സഞ്ഞാപേത്വാ പുന ഗേഹഗമനീയം

അകാസി. നാലംവചനീയാതി ന പരിച്ചത്താതി അത്ഥോ. യാ ഹി യഥാ യഥാ യേസു യേസു ജനപദേസു പരിച്ചത്താ പരിച്ചത്താവ ഹോതി, ഭരിയാഭാവം അതിക്കമതി, അയം ‘‘അലംവചനീയാ’’തി വുച്ചതി. ഏസാ പന ന അലംവചനീയാ കേനചിദേവ കാരണേന കലഹം കത്വാ ഗതാ, തേനേവേത്ഥ ഭഗവാ ‘‘അനാപത്തീ’’തി ആഹ. യസ്മാ പന കായസംസഗ്ഗേ യക്ഖിയാ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം, തസ്മാ ദുട്ഠുല്ലാദീസുപി യക്ഖിപേതിയോ ഥുല്ലച്ചയവത്ഥുമേവാതി വേദിതബ്ബാ. അട്ഠകഥാസു പനേതം ന വിചാരിതം. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

സഞ്ചരിത്തസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. കുടികാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൪൨. തേന സമയേനാതി കുടികാരസിക്ഖാപദം. തത്ഥ ആളവകാതി ആളവിരട്ഠേ ജാതാ ദാരകാ ആളവകാ നാമ, തേ പബ്ബജിതകാലേപി ‘‘ആളവകാ’’ത്വേവ പഞ്ഞായിംസു. തേ സന്ധായ വുത്തം ‘‘ആളവകാ ഭിക്ഖൂ’’തി. സഞ്ഞാചികായോതി സയം യാചിത്വാ ഗഹിതൂപകരണായോ. കാരാപേന്തീതി കരോന്തിപി കാരാപേന്തിപി, തേ കിര സാസനേ വിപസ്സനാധുരഞ്ച ഗന്ഥധുരഞ്ചാതി ദ്വേപി ധുരാനി ഛഡ്ഡേത്വാ നവകമ്മമേവ ധുരം കത്വാ പഗ്ഗണ്ഹിംസു. അസ്സാമികായോതി അനിസ്സരായോ, കാരേതാ ദായകേന വിരഹിതായോതി അത്ഥോ. അത്തുദ്ദേസികായോതി അത്താനം ഉദ്ദിസ്സ അത്തനോ അത്ഥായ ആരദ്ധായോതി അത്ഥോ. അപ്പമാണികായോതി ‘‘ഏത്തകേന നിട്ഠം ഗച്ഛിസ്സന്തീ’’തി ഏവം അപരിച്ഛിന്നപ്പമാണായോ, വുദ്ധിപ്പമാണായോ വാ മഹന്തപ്പമാണായോതി അത്ഥോ.

യാചനാ ഏവ ബഹുലാ ഏതേസം മന്ദം അഞ്ഞം കമ്മന്തി യാചനബഹുലാ. ഏവം വിഞ്ഞത്തിബഹുലാ വേദിതബ്ബാ. അത്ഥതോ പനേത്ഥ നാനാകരണം നത്ഥി, അനേകക്ഖത്തും ‘‘പുരിസം ദേഥ, പുരിസത്ഥകരം ദേഥാ’’തി യാചന്താനമേതം അധിവചനം. തത്ഥ മൂലച്ഛേജ്ജായ പുരിസം യാചിതും ന വട്ടതി, സഹായത്ഥായ കമ്മകരണത്ഥായ ‘‘പുരിസം ദേഥാ’’തി യാചിതും വട്ടതി. പുരിസത്ഥകരന്തി പുരിസേന കാതബ്ബം ഹത്ഥകമ്മം വുച്ചതി, തം യാചിതും വട്ടതി. ഹത്ഥകമ്മം നാമ കിഞ്ചി വത്ഥു ന ഹോതി, തസ്മാ ഠപേത്വാ മിഗലുദ്ദകമച്ഛബന്ധകാദീനം സകകമ്മം അവസേസം സബ്ബം കപ്പിയം. ‘‘കിം, ഭന്തേ, ആഗതത്ഥ കേന കമ്മ’’ന്തി പുച്ഛിതേ വാ അപുച്ഛിതേ വാ യാചിതും വട്ടതി, വിഞ്ഞത്തിപച്ചയാ ദോസോ നത്ഥി. തസ്മാ മിഗലുദ്ദകാദയോ സകകമ്മം ന യാചിതബ്ബാ, ‘‘ഹത്ഥകമ്മം ദേഥാ’’തി അനിയമേത്വാപി ന യാചിതബ്ബാ; ഏവം യാചിതാ ഹി തേ ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഭിക്ഖൂ ഉയ്യോജേത്വാ മിഗേപി മാരേത്വാ ആഹരേയ്യും. നിയമേത്വാ പന ‘‘വിഹാരേ കിഞ്ചി കത്തബ്ബം അത്ഥി, തത്ഥ ഹത്ഥകമ്മം ദേഥാ’’തി യാചിതബ്ബാ. ഫാലനങ്ഗലാദീനി ഉപകരണാനി ഗഹേത്വാ കസിതും വാ വപിതും വാ ലായിതും വാ ഗച്ഛന്തം സകിച്ചപസുതമ്പി കസ്സകം വാ അഞ്ഞം വാ കിഞ്ചി ഹത്ഥകമ്മം യാചിതും വട്ടതേവ. യോ പന വിഘാസാദോ വാ അഞ്ഞോ വാ കോചി നിക്കമ്മോ നിരത്ഥകകഥം കഥേന്തോ നിദ്ദായന്തോ വാ വിഹരതി, ഏവരൂപം അയാചിത്വാപി ‘‘ഏഹി രേ ഇദം വാ ഇദം വാ കരോഹീ’’തി യദിച്ഛകം കാരാപേതും വട്ടതി.

ഹത്ഥകമ്മസ്സ പന സബ്ബകപ്പിയഭാവദീപനത്ഥം ഇമം നയം കഥേന്തി. സചേ ഹി ഭിക്ഖു പാസാദം കാരേതുകാമോ ഹോതി, ഥമ്ഭത്ഥായ പാസാണകോട്ടകാനം ഘരം ഗന്ത്വാ വത്തബ്ബം ‘‘ഹത്ഥകമ്മം ലദ്ധും വട്ടതി ഉപാസകാ’’തി. കിം കാതബ്ബം, ഭന്തേ,തി? പാസാണത്ഥമ്ഭാ ഉദ്ധരിത്വാ ദാതബ്ബാതി. സചേ തേ ഉദ്ധരിത്വാ വാ ദേന്തി, ഉദ്ധരിത്വാ നിക്ഖിത്തേ അത്തനോ ഥമ്ഭേ വാ ദേന്തി, വട്ടതി. അഥാപി വദന്തി – ‘‘അമ്ഹാകം, ഭന്തേ, ഹത്ഥകമ്മം കാതും ഖണോ നത്ഥി, അഞ്ഞം ഉദ്ധരാപേഥ, തസ്സ മൂലം ദസ്സാമാ’’തി ഉദ്ധരാപേത്വാ ‘‘പാസാണത്ഥമ്ഭേ ഉദ്ധടമനുസ്സാനം മൂലം ദേഥാ’’തി വത്തും വട്ടതി. ഏതേനേവുപായേന പാസാദദാരൂനം അത്ഥായ വഡ്ഢകീനം സന്തികം ഇട്ഠകത്ഥായ ഇട്ഠകവഡ്ഢകീനം ഛദനത്ഥായ ഗേഹച്ഛാദകാനം ചിത്തകമ്മത്ഥായ ചിത്തകാരാനന്തി യേന യേന അത്ഥോ ഹോതി, തസ്സ തസ്സ അത്ഥായ തേസം തേസം സിപ്പകാരകാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ ഹത്ഥകമ്മം യാചിതും വട്ടതി. ഹത്ഥകമ്മയാചനവസേന ച മൂലച്ഛേജ്ജായ വാ ഭത്തവേതനാനുപ്പദാനേന വാ ലദ്ധമ്പി സബ്ബം ഗഹേതും വട്ടതി. അരഞ്ഞതോ ആഹരാപേന്തേന ച സബ്ബം അനജ്ഝാവുത്ഥകം ആഹരാപേതബ്ബം.

ന കേവലഞ്ച പാസാദം കാരേതുകാമേന മഞ്ചപീഠപത്തപരിസ്സാവനധമകരകചീവരാദീനി കാരാപേതുകാമേനാപി ദാരുലോഹസുത്താദീനി ലഭിത്വാ തേ തേ സിപ്പകാരകേ ഉപസങ്കമിത്വാ വുത്തനയേനേവ ഹത്ഥകമ്മം യാചിതബ്ബം. ഹത്ഥകമ്മയാചനവസേന ച മൂലച്ഛേജ്ജായ വാ ഭത്തവേതനാനുപ്പദാനേന വാ ലദ്ധമ്പി സബ്ബം ഗഹേതബ്ബം. സചേ പന കാതും ന ഇച്ഛന്തി, ഭത്തവേതനം പച്ചാസീസന്തി, അകപ്പിയകഹാപണാദി ന ദാതബ്ബം. ഭിക്ഖാചാരവത്തേന തണ്ഡുലാദീനി പരിയേസിത്വാ ദാതും വട്ടതി.

ഹത്ഥകമ്മവസേന പത്തം കാരേത്വാ തഥേവ പാചേത്വാ നവപക്കസ്സ പത്തസ്സ പുഞ്ഛനതേലത്ഥായ അന്തോഗാമം പവിട്ഠേന ‘‘ഭിക്ഖായ ആഗതോ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ യാഗുയാ വാ ഭത്തേ വാ ആനീതേ ഹത്ഥേന പത്തോ പിധാതബ്ബോ. സചേ ഉപാസികാ ‘‘കിം, ഭന്തേ’’തി പുച്ഛതി, ‘‘നവപക്കോ പത്തോ പുഞ്ഛനതേലേന അത്ഥോ’’തി വത്തബ്ബം. സചേ സാ ‘‘ദേഹി, ഭന്തേ’’തി പത്തം ഗഹേത്വാ തേലേന പുഞ്ഛിത്വാ യാഗുയാ വാ ഭത്തസ്സ വാ പൂരേത്വാ ദേതി, വിഞ്ഞത്തി നാമ ന ഹോതി, ഗഹേതും വട്ടതീതി.

ഭിക്ഖൂ പഗേവ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ആസനസാലം ഗന്ത്വാ ആസനം അപസ്സന്താ തിട്ഠന്തി. തത്ര ചേ ഉപാസകാ ഭിക്ഖൂ ഠിതേ ദിസ്വാ സയമേവ ആസനാനി ആഹരാപേന്തി, നിസീദിത്വാ ഗച്ഛന്തേഹി ആപുച്ഛിത്വാ ഗന്തബ്ബം. അനാപുച്ഛാ ഗതാനമ്പി നട്ഠം ഗീവാ ന ഹോതി, ആപുച്ഛിത്വാ ഗമനം പന വത്തം. സചേ ഭിക്ഖൂഹി ‘‘ആസനാനി ആഹരഥാ’’തി വുത്തേഹി ആഹടാനി ഹോന്തി, ആപുച്ഛിത്വാവ ഗന്തബ്ബം. അനാപുച്ഛാ ഗതാനം വത്തഭേദോ ച നട്ഠഞ്ച ഗീവാതി. അത്ഥരണകോജവാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

മക്ഖികായോ ബഹുകാ ഹോന്തി, ‘‘മക്ഖികാബീജനിം ആഹരഥാ’’തി വത്തബ്ബം. പുചിമന്ദസാഖാദീനി ആഹരന്തി, കപ്പിയം കാരാപേത്വാ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബാനി. ആസനസാലായ ഉദകഭാജനം രിത്തം ഹോതി, ‘‘ധമകരണം ഗണ്ഹാ’’തി ന വത്തബ്ബം. ധമകരകഞ്ഹി രിത്തഭാജനേ പക്ഖിപന്തോ ഭിന്ദേയ്യ ‘‘നദിം വാ തളാകം വാ ഗന്ത്വാ പന ഉദകം ആഹരാ’’തി വത്തും വട്ടതി. ‘‘ഗേഹതോ ആഹരാ’’തി നേവ വത്തും വട്ടതി, ന ആഹടം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. ആസനസാലായം വാ അരഞ്ഞകേ വാ ഭത്തകിച്ചം കരോന്തേഹി തത്ഥജാതകം അനജ്ഝാവുത്ഥകം യംകിഞ്ചി ഉത്തരിഭങ്ഗാരഹം പത്തം വാ ഫലം വാ സചേ കിഞ്ചി കമ്മം കരോന്തം ആഹരാപേതി, ഹത്ഥകമ്മവസേന ആഹരാപേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. അലജ്ജീഹി പന ഭിക്ഖൂഹി വാ സാമണേരേഹി വാ ഹത്ഥകമ്മം ന കാരേതബ്ബം. അയം താവ പുരിസത്ഥകരേ നയോ.

ഗോണം പന അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതട്ഠാനതോ ആഹരാപേതും ന വട്ടതി, ആഹരാപേന്തസ്സ ദുക്കടം. ഞാതിപവാരിതട്ഠാനതോപി മൂലച്ഛേജ്ജായ യാചിതും ന വട്ടതി, താവകാലികനയേന സബ്ബത്ഥ വട്ടതി. ഏവം ആഹരാപിതഞ്ച ഗോണം രക്ഖിത്വാ ജഗ്ഗിത്വാ സാമികാ പടിച്ഛാപേതബ്ബാ. സചസ്സ പാദോ വാ സിങ്ഗം വാ ഭിജ്ജതി വാ നസ്സതി വാ സാമികാ ചേ സമ്പടിച്ഛന്തി, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ സമ്പടിച്ഛന്തി, ഗീവാ ഹോതി. സചേ ‘‘തുമ്ഹാകംയേവ ദേമാ’’തി വദന്തി ന സമ്പടിച്ഛിതബ്ബം. ‘‘വിഹാരസ്സ ദേമാ’’തി വുത്തേ പന ‘‘ആരാമികാനം ആചിക്ഖഥ ജഗ്ഗനത്ഥായാ’’തി വത്തബ്ബം.

‘‘സകടം ദേഥാ’’തിപി അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതേ വത്തും ന വട്ടതി, വിഞ്ഞത്തിഏവ ഹോതി ദുക്കടം ആപജ്ജതി. ഞാതിപവാരിതട്ഠാനേ പന വട്ടതി, താവകാലികം വട്ടതി കമ്മം കത്വാ പുന ദാതബ്ബം. സചേ നേമിയാദീനി ഭിജ്ജന്തി പാകതികാനി കത്വാ ദാതബ്ബം. നട്ഠേ ഗീവാ ഹോതി. ‘‘തുമ്ഹാകമേവ ദേമാ’’തി വുത്തേ ദാരുഭണ്ഡം നാമ സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതി. ഏസ നയോ വാസിഫരസുകുഠാരീകുദാലനിഖാദനേസു. വല്ലിആദീസു ച പരപരിഗ്ഗഹിതേസു. ഗരുഭണ്ഡപ്പഹോനകേസുയേവ ച വല്ലിആദീസു വിഞ്ഞത്തി ഹോതി, ന തതോ ഓരം.

അനജ്ഝാവുത്ഥകം പന യംകിഞ്ചി ആഹരാപേതും വട്ടതി. രക്ഖിതഗോപിതട്ഠാനേയേവ ഹി വിഞ്ഞത്തി നാമ വുച്ചതി. സാ ദ്വീസു പച്ചയേസു സബ്ബേന സബ്ബം ന വട്ടതി, സേനാസനപച്ചയേ പന ‘‘ആഹര ദേഹീ’’തി വിഞ്ഞത്തിമത്തമേവ ന വട്ടതി, പരികഥോഭാസനിമിത്തകമ്മാനി വട്ടന്തി. തത്ഥ ഉപോസഥാഗാരം വാ ഭോജനസാലം വാ അഞ്ഞം വാ യംകിഞ്ചി സേനാസനം ഇച്ഛതോ ‘‘ഇമസ്മിം വത ഓകാസേ ഏവരൂപം സേനാസനം കാതും വട്ടതീ’’തി വാ ‘‘യുത്ത’’ന്തി വാ ‘‘അനുരൂപ’’ന്തി വാതിആദിനാ നയേന വചനം പരികഥാ നാമ. ‘‘ഉപാസകാ തുമ്ഹേ കുഹിം വസഥാ’’തി? ‘‘പാസാദേ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം ഭിക്ഖൂനം പന ഉപാസകാ പാസാദോ ന വട്ടതീ’’തി ഏവമാദിവചനം ഓഭാസോ നാമ. മനുസ്സേ ദിസ്വാ രജ്ജും പസാരേതി, ഖീലേ ആകോടാപേതി. ‘‘കിം ഇദം, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘ഇധ ആവാസം കരിസ്സാമാ’’തി ഏവമാദികരണം പന നിമിത്തകമ്മം നാമ. ഗിലാനപച്ചയേ പന വിഞ്ഞത്തിപി വട്ടതി, പഗേവ പരികഥാദീനി.

മനുസ്സാ ഉപദ്ദുതാ യാചനായ ഉപദ്ദുതാ വിഞ്ഞത്തിയാതി തേസം ഭിക്ഖൂനം തായ യാചനായ ച വിഞ്ഞത്തിയാ ച പീളിതാ. ഉബ്ബിജ്ജന്തിപീതി ‘‘കിം നു ആഹരാപേസ്സന്തീ’’തി ഉബ്ബേഗം ഇഞ്ജനം ചലനം പടിലഭന്തി. ഉത്തസന്തിപീതി അഹിം വിയ ദിസ്വാ സഹസാ തസിത്വാ ഉക്കമന്തി. പലായന്തിപീതി ദൂരതോവ യേന വാ തേന വാ പലായന്തി. അഞ്ഞേനപി ഗച്ഛന്തീതി യം മഗ്ഗം പടിപന്നാ തം പഹായ നിവത്തിത്വാ വാമം വാ ദക്ഖിണം വാ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തി, ദ്വാരമ്പി ഥകേന്തി.

൩൪൪. ഭൂതപുബ്ബം ഭിക്ഖവേതി ഇതി ഭഗവാ തേ ഭിക്ഖൂ ഗരഹിത്വാ തദനുരൂപഞ്ച ധമ്മിം കഥം കത്വാ പുനപി വിഞ്ഞത്തിയാ ദോസം പാകടം കുരുമാനോ ഇമിനാ ‘‘ഭൂതപുബ്ബം ഭിക്ഖവേ’’തിആദിനാ നയേന തീണി വത്ഥൂനി ദസ്സേസി. തത്ഥ മണികണ്ഠോതി സോ കിര നാഗരാജാ സബ്ബകാമദദം മഹഗ്ഘം മണിം കണ്ഠേ പിലന്ധിത്വാ ചരതി, തസ്മാ ‘‘മണികണ്ഠോ’’ ത്വേവ പഞ്ഞായിത്ഥ. ഉപരിമുദ്ധനി മഹന്തം ഫണം കരിത്വാ അട്ഠാസീതി സോ കിര തേസം ദ്വിന്നം ഇസീനം കനിട്ഠോ ഇസി മേത്താവിഹാരീ അഹോസി, തസ്മാ നാഗരാജാ നദിതോ ഉത്തരിത്വാ ദേവവണ്ണം നിമ്മിനിത്വാ തസ്സ സന്തികേ നിസീദിത്വാ സമ്മോദനീയം കഥം കത്വാ തം ദേവവണ്ണം പഹായ സകവണ്ണമേവ ഉപഗന്ത്വാ തം ഇസിം പരിക്ഖിപിത്വാ പസന്നാകാരം കരോന്തോ ഉപരിമുദ്ധനി മഹന്തം ഫണം കരിത്വാ ഛത്തം വിയ ധാരയമാനോ മുഹുത്തം ഠത്വാ പക്കമതി, തേന വുത്തം ‘‘ഉപരിമുദ്ധനി മഹന്തം ഫണം കരിത്വാ അട്ഠാസീ’’തി. മണിമസ്സ കണ്ഠേ പിലന്ധനന്തി മണിം അസ്സ കണ്ഠേ പിലന്ധിതം, ആമുക്കന്തി അത്ഥോ. ഏകമന്തം അട്ഠാസീതി തേന ദേവവണ്ണേന ആഗന്ത്വാ താപസേന സദ്ധിം സമ്മോദമാനോ ഏകസ്മിം പദേസേ അട്ഠാസി.

മമന്നപാനന്തി മമ അന്നഞ്ച പാനഞ്ച. വിപുലന്തി ബഹുലം. ഉളാരന്തി പണീതം. അതിയാചകോസീതി അതിവിയ യാചകോ, അസി പുനപ്പുനം യാചസീതി വുത്തം ഹോതി. സുസൂതി തരുണോ, ഥാമസമ്പന്നോ യോബ്ബനപ്പത്തപുരിസോ. സക്ഖരാ വുച്ചതി കാളസിലാ, തത്ഥ ധോതോ അസി ‘‘സക്ഖരധോതോ നാമാ’’തി വുച്ചതി, സക്ഖരധോതോ പാണിമ്ഹി അസ്സാതി സക്ഖരധോതപാണി, പാസാണേ ധോതനിസിതഖഗ്ഗഹത്ഥോതി അത്ഥോ. യഥാ സോ അസിഹത്ഥോ പുരിസോ താസേയ്യ, ഏവം താസേസി മം സേലം യാചമാനോ, മണിം യാചന്തോതി അത്ഥോ.

ന തം യാചേതി തം ന യാചേയ്യ. കതരം? യസ്സ പിയം ജിഗീസേതി യം അസ്സ സത്തസ്സ പിയന്തി ജാനേയ്യ.

കിമങ്ഗം പന മനുസ്സഭൂതാനന്തി മനുസ്സഭൂതാനം അമനാപാതി കിമേവേത്ഥ വത്തബ്ബം.

൩൪൫. സകുണസങ്ഘസ്സ സദ്ദേന ഉബ്ബാള്ഹോതി സോ കിര സകുണസങ്ഘോ പഠമയാമഞ്ച പച്ഛിമയാമഞ്ച നിരന്തരം സദ്ദമേവ കരോതി, സോ ഭിക്ഖു തേന സദ്ദേന പീളിതോ ഹുത്വാ ഭഗവതോ സന്തികം അഗമാസി. തേനാഹ – ‘‘യേനാഹം തേനുപസങ്കമീ’’തി.

കുതോ ച ത്വം ഭിക്ഖു ആഗച്ഛസീതി ഏത്ഥ നിസിന്നോ സോ ഭിക്ഖു ന ആഗച്ഛതി വത്തമാനസമീപേ പന ഏവം വത്തും ലബ്ഭതി. തേനാഹ – ‘‘കുതോ ച ത്വം ഭിക്ഖു ആഗച്ഛസീ’’തി, കുതോ ആഗതോസീതി അത്ഥോ. തതോ അഹം ഭഗവാ ആഗച്ഛാമീതി ഏത്ഥാപി സോ ഏവ നയോ. ഉബ്ബാള്ഹോതി പീളിതോ, ഉക്കണ്ഠാപിതോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ.

സോ സകുണസങ്ഘോ ‘‘ഭിക്ഖു പത്തം യാചതീ’’തി ഏത്ഥ ന തേ സകുണാ ഭിക്ഖുനോ വചനം ജാനന്തി, ഭഗവാ പന അത്തനോ ആനുഭാവേന യഥാ ജാനന്തി തഥാ അകാസി.

൩൪൬. അപാഹം തേ ന ജാനാമീതി അപി അഹം തേ ജനേ ‘‘കേ വാ ഇമേ, കസ്സ വാ ഇമേ’’തി ന ജാനാമി. സങ്ഗമ്മ യാചന്തീതി സമാഗന്ത്വാ വഗ്ഗവഗ്ഗാ ഹുത്വാ യാചന്തി. യാചകോ അപ്പിയോ ഹോതീതി യോ യാചതി സോ അപ്പിയോ ഹോതി. യാചം അദദമപ്പിയോതി യാചന്തി യാചിതം വുച്ചതി, യാചിതമത്ഥം അദദന്തോപി അപ്പിയോ ഹോതി. അഥ വാ യാചന്തി യാചന്തസ്സ, അദദമപ്പിയോതി അദേന്തോ അപ്പിയോ ഹോതി. മാ മേ വിദേസ്സനാ അഹൂതി മാ മേ അപ്പിയഭാവോ അഹു, അഹം വാ തവ, ത്വം വാ മമ വിദേസ്സോ അപ്പിയോ മാ അഹോസീതി അത്ഥോ.

൩൪൭. ദുസ്സംഹരാനീതി കസിഗോരക്ഖാദീഹി ഉപായേഹി ദുക്ഖേന സംഹരണീയാനി.

൩൪൮-൯. സഞ്ഞാചികായ പന ഭിക്ഖുനാതി ഏത്ഥ സഞ്ഞാചികാ നാമ സയം പവത്തിതയാചനാ വുച്ചതി, തസ്മാ ‘‘സഞ്ഞാചികായാ’’തി അത്തനോ യാചനായാതി വുത്തം ഹോതി, സയം യാചിതകേഹി ഉപകരണേഹീതി അത്ഥോ. യസ്മാ പന സാ സയംയാചിതകേഹി കയിരമാനാ സയം യാചിത്വാ കയിരമാനാ ഹോതി, തസ്മാ തം അത്ഥപരിയായം ദസ്സേതും ‘‘സയം യാചിത്വാ പുരിസമ്പീ’’തി ഏവമസ്സ പദഭാജനം വുത്തം.

ഉല്ലിത്താതി അന്തോലിത്താ. അവലിത്താതി ബഹിലിത്താ. ഉല്ലിത്താവലിത്താതി അന്തരബാഹിരലിത്താതി വുത്തം ഹോതി.

കാരയമാനേനാതി ഇമസ്സ പദഭാജനേ ‘‘കാരാപേന്തേനാ’’തി ഏത്തകമേവ വത്തബ്ബം സിയാ, ഏവഞ്ഹി ബ്യഞ്ജനം സമേതി. യസ്മാ പന സഞ്ഞാചികായ കുടിം കരോന്തേനാപി ഇധ വുത്തനയേനേവ പടിപജ്ജിതബ്ബം, തസ്മാ കരോന്തോ വാ ഹോതു കാരാപേന്തോ വാ ഉഭോപേതേ ‘‘കാരയമാനേനാ’’തി ഇമിനാവ പദേന സങ്ഗഹിതാതി ഏതമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘കരോന്തോ വാ കാരാപേന്തോ വാ’’തി വുത്തം. യദി പന കരോന്തേന വാ കാരാപേന്തേന വാതി വദേയ്യ, ബ്യഞ്ജനം വിലോമിതം ഭവേയ്യ, ന ഹി കാരാപേന്തോ കരോന്തോ നാമ ഹോതി, തസ്മാ അത്ഥമത്തമേവേത്ഥ ദസ്സിതന്തി വേദിതബ്ബം.

അത്തുദ്ദേസന്തി ‘‘മയ്ഹം ഏസാ’’തി ഏവം അത്താ ഉദ്ദേസോ അസ്സാതി അത്തുദ്ദേസാ, തം അത്തുദ്ദേസം. യസ്മാ പന യസ്സാ അത്താ ഉദ്ദേസോ സാ അത്തനോ അത്ഥായ ഹോതി, തസ്മാ അത്ഥപരിയായം ദസ്സേന്തോ ‘‘അത്തുദ്ദേസന്തി അത്തനോ അത്ഥായാ’’തി ആഹ. പമാണികാ കാരേതബ്ബാതി പമാണയുത്താ കാരേതബ്ബാ. തത്രിദം പമാണന്തി തസ്സാ കുടിയാ ഇദം പമാണം. സുഗതവിദത്ഥിയാതി സുഗതവിദത്ഥി നാമ ഇദാനി മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ തിസ്സോ വിദത്ഥിയോ വഡ്ഢകീഹത്ഥേന ദിയഡ്ഢോ ഹത്ഥോ ഹോതി. ബാഹിരിമേന മാനേനാതി കുടിയാ ബഹികുട്ടമാനേന ദ്വാദസ വിദത്ഥിയോ, മിനന്തേന പന സബ്ബപഠമം ദിന്നോ മഹാമത്തികപരിയന്തോ ന ഗഹേതബ്ബോ. ഥുസപിണ്ഡപരിയന്തേന മിനിതബ്ബം. ഥുസപിണ്ഡസ്സഉപരി സേതകമ്മം അബ്ബോഹാരികം. സചേ ഥുസപിണ്ഡേന അനത്ഥികോ മഹാമത്തികായ ഏവ നിട്ഠാപേതി, മഹാമത്തികാവ പരിച്ഛേദോ.

തിരിയന്തി വിത്ഥാരതോ. സത്താതി സത്ത സുഗതവിദത്ഥിയോ. അന്തരാതി ഇമസ്സ പന അയം നിദ്ദേസോ, ‘‘അബ്ഭന്തരിമേന മാനേനാ’’തി, കുട്ടസ്സ ബഹി അന്തം അഗ്ഗഹേത്വാ അബ്ഭന്തരിമേന അന്തേന മിനിയമാനേ തിരിയം സത്ത സുഗതവിദത്ഥിയോ പമാണന്തി വുത്തം ഹോതി.

യോ പന ലേസം ഓഡ്ഡേന്തോ യഥാവുത്തപ്പമാണമേവ കരിസ്സാമീതി ദീഘതോ ഏകാദസ വിദത്ഥിയോ തിരിയം അട്ഠ വിദത്ഥിയോ, ദീഘതോ വാ തേരസ വിദത്ഥിയോ തിരിയം ഛ വിദത്ഥിയോ കരേയ്യ, ന വട്ടതി. ഏകതോഭാഗേന അതിക്കന്തമ്പി ഹി പമാണം അതിക്കന്തമേവ ഹോതി. തിട്ഠതു വിദത്ഥി, കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ദീഘതോ വാ ഹാപേത്വാ തിരിയം തിരിയതോ വാ ഹാപേത്വാ ദീഘം വഡ്ഢേതും ന വട്ടതി, കോ പന വാദോ ഉഭതോ വഡ്ഢനേ? വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘ആയാമതോ വാ വിത്ഥാരതോ വാ അന്തമസോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അതിക്കമിത്വാ കരോതി വാ കാരാപേതി വാ പയോഗേ ദുക്കട’’ന്തിആദി (പാരാ. ൩൫൩). യഥാവുത്തപ്പമാണാ ഏവ പന വട്ടതി. യാ പന ദീഘതോ സട്ഠിഹത്ഥാപി ഹോതി തിരിയം തിഹത്ഥാ വാ ഊനകചതുഹത്ഥാ വാ യത്ഥ പമാണയുത്തോ മഞ്ചോ ഇതോ ചിതോ ച ന പരിവത്തതി, അയം കുടീതി സങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതി, തസ്മാ അയമ്പി വട്ടതി. മഹാപച്ചരിയം പന പച്ഛിമകോടിയാ ചതുഹത്ഥവിത്ഥാരാ വുത്താ, തതോ ഹേട്ഠാ അകുടി. പമാണികാപി പന അദേസിതവത്ഥുകാ വാ സാരമ്ഭാ വാ അപരിക്കമനാ വാ ന വട്ടതി. പമാണികാ ദേസിതവത്ഥുകാ അനാരമ്ഭാ സപരിക്കമനാവ വട്ടതി. പമാണതോ ഊനതരമ്പി ചതുഹത്ഥം പഞ്ചഹത്ഥമ്പി കരോന്തേന ദേസിതവത്ഥുകാവ കാരേതബ്ബാ. പമാണാതിക്കന്തഞ്ച പന കരോന്തോ ലേപപരിയോസാനേ ഗരുകം ആപത്തിം ആപജ്ജതി.

തത്ഥ ലേപോ ച അലേപോ ച ലേപോകാസോ ച അലേപോകാസോ ച വേദിതബ്ബോ. സേയ്യഥിദം – ലേപോതി ദ്വേ ലേപാ – മത്തികാലേപോ ച സുധാലേപോ ച. ഠപേത്വാ പന ഇമേ ദ്വേ ലേപേ അവസേസോ ഭസ്മഗോമയാദിഭേദോ ലേപോ, അലേപോ. സചേപി കലലലേപോ ഹോതി, അലപോ ഏവ. ലേപോകാസോതി ഭിത്തിയോ ചേവ ഛദനഞ്ച, ഠപേത്വാ പന ഭിത്തിച്ഛദനേ അവസേസോ ഥമ്ഭതുലാപിട്ഠസങ്ഘാടവാതപാനധൂമച്ഛിദ്ദാദി അലേപാരഹോ ഓകാസോ സബ്ബോപി അലേപോകാസോതി വേദിതബ്ബോ.

ഭിക്ഖൂ അഭിനേതബ്ബാ വത്ഥുദേസനായാതി യസ്മിം ഠാനേ കുടിം കാരേതുകാമോ ഹോതി, തത്ഥ വത്ഥുദേസനത്ഥായ ഭിക്ഖൂ നേതബ്ബാ. തേന കുടികാരകേനാതിആദി പന യേന വിധിനാ തേ ഭിക്ഖൂ അഭിനേതബ്ബാ, തസ്സ ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ കുടിവത്ഥും സോധേത്വാതി ന വിസമം അരഞ്ഞം ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ ഗന്തബ്ബം, കുടിവത്ഥും പന പഠമമേവ സോധേത്വാ സമതലം സീമമണ്ഡലസദിസം കത്വാ പച്ഛാ സങ്ഘം ഉപസങ്കമിത്വാ യാചിത്വാ നേതബ്ബാതി ദസ്സേതി. ഏവമസ്സ വചനീയോതി സങ്ഘോ ഏവം വത്തബ്ബോ അസ്സ. പരതോ പന ‘‘ദുതിയമ്പി യാചിതബ്ബാ’’തി ഭിക്ഖൂ സന്ധായ ബഹുവചനം വുത്തം. നോ ചേ സബ്ബോ സങ്ഘോ ഉസ്സഹതീതി സചേ സബ്ബോ സങ്ഘോ ന ഇച്ഛതി, സജ്ഝായമനസികാരാദീസു ഉയ്യുത്താ തേ തേ ഭിക്ഖൂ ഹോന്തി. സാരമ്ഭം അനാരമ്ഭന്തി സഉപദ്ദവം അനുപദ്ദവം. സപരിക്കമനം അപരിക്കമനന്തി സഉപചാരം അനുപചാരം.

പത്തകല്ലന്തി പത്തോ കാലോ ഇമസ്സ ഓലോകനസ്സാതി പത്തകാലം, പത്തകാലമേവ പത്തകല്ലം. ഇദഞ്ച വത്ഥുംഓലോകനത്ഥായ സമ്മുതികമ്മം അനുസാവനാനയേന ഓലോകേത്വാപി കാതും വട്ടതി. പരതോ പന വത്ഥുദേസനാകമ്മം യഥാവുത്തായ ഏവ ഞത്തിയാ ച അനുസാവനായ ച കാതബ്ബം, ഓലോകേത്വാ കാതും ന വട്ടതി.

൩൫൩. കിപില്ലികാനന്തി രത്തകാളപിങ്ഗലാദിഭേദാനം യാസം കാസഞ്ചി കിപില്ലികാനം. കിപീല്ലകാനന്തിപി പാഠോ. ആസയോതി നിബദ്ധവസനട്ഠാനം, യഥാ ച കിപില്ലികാനം ഏവം ഉപചികാദീനമ്പി നിബദ്ധവസനട്ഠാനംയേവ ആസയോ വേദിതബ്ബോ. യത്ഥ പന തേ ഗോചരത്ഥായ ആഗന്ത്വാ ഗച്ഛന്തി, സബ്ബേസമ്പി താദിസോ സഞ്ചരണപ്പദേസോ അവാരിതോ, തസ്മാ തത്ഥ അപനേത്വാ സോധേത്വാ കാതും വട്ടതി. ഇമാനി താവ ഛ ഠാനാനിസത്താനുദ്ദയായ പടിക്ഖിത്താനി.

ഹത്ഥീനം വാതി ഹത്ഥീനം പന നിബദ്ധവസനട്ഠാനമ്പി നിബദ്ധഗോചരട്ഠാനമ്പി ന വട്ടതി, സീഹാദീനം ആസയോ ച ഗോചരായ പക്കമന്താനം നിബദ്ധഗമനമഗ്ഗോ ച ന വട്ടതി. ഏതേസം ഗോചരഭൂമി ന ഗഹിതാ. യേസം കേസഞ്ചീതി അഞ്ഞേസമ്പി വാളാനം തിരച്ഛാനഗതാനം. ഇമാനി സത്ത ഠാനാനി സപ്പടിഭയാനി ഭിക്ഖൂനം ആരോഗ്യത്ഥായ പടിക്ഖിത്താനി. സേസാനി നാനാഉപദ്ദവേഹി സഉപദ്ദവാനി. തത്ഥ പുബ്ബണ്ണനിസ്സിതന്തി പുബ്ബണ്ണം നിസ്സിതം സത്തന്നം ധഞ്ഞാനം വിരുഹനകഖേത്തസാമന്താ ഠിതം. ഏസേവ നയോ അപരണ്ണനിസ്സിതാദീസുപി. ഏത്ഥ പന അബ്ഭാഘാതന്തി കാരണാഘരം വേരിഘരം, ചോരാനം മാരണത്ഥായ കതന്തി കുരുന്ദിആദീസു.

ആഘാതനന്തി ധമ്മഗന്ധികാ വുച്ചതി. സുസാനന്തി മഹാസുസാനം. സംസരണന്തി അനിബ്ബിജ്ഝഗമനീയോ ഗതപച്ചാഗതമഗ്ഗോ വുച്ചതി. സേസം ഉത്താനമേവ.

ന സക്കാ ഹോതി യഥായുത്തേന സകടേനാതി ദ്വീഹി ബലിബദ്ദേഹി യുത്തേന സകടേന ഏകം ചക്കം നിബ്ബോദകപതനട്ഠാനേ ഏകം ബഹി കത്വാ ആവിജ്ജിതും ന സക്കാ ഹോതി. കുരുന്ദിയം പന ‘‘ചതൂഹി യുത്തേനാ’’തി വുത്തം. സമന്താ നിസ്സേണിയാ അനുപരിഗന്തുന്തി നിസ്സേണിയം ഠത്വാ ഗേഹം ഛാദേന്തേഹി ന സക്കാ ഹോതി സമന്താ നിസ്സേണിയാ ആവിജ്ജിതും. ഇതി ഏവരൂപേ സാരമ്ഭേ ച അപരിക്കമനേ ച ഠാനേ ന കാരേതബ്ബാ. അനാരമ്ഭേ പന സപരിക്കമനേ കാരേതബ്ബാ, തം വുത്തപടിപക്ഖനയേന പാളിയം ആഗതമേവ.

പുന സഞ്ഞാചികാ നാമാതി ഏവമാദി ‘‘സാരമ്ഭേ ചേ ഭിക്ഖു വത്ഥുസ്മിം അപരിക്കമനേ സഞ്ഞാചികായ കുടിം കാരേയ്യാ’’തി ഏവം വുത്തസംയാചികാദീനം അത്ഥപ്പകാസനത്ഥം വുത്തം.

പയോഗേ ദുക്കടന്തി ഏവം അദേസിതവത്ഥുകം വാ പമാണാതിക്കന്തം വാ കുടിം കാരേസ്സാമീതി അരഞ്ഞതോ രുക്ഖാ ഹരണത്ഥായ വാസിം വാ ഫരസും വാ നിസേതി ദുക്കടം, അരഞ്ഞം പവിസതി ദുക്കടം, തത്ഥ അല്ലതിണാനി ഛിന്ദതി ദുക്കടേന സദ്ധിം പാചിത്തിയം, സുക്ഖാനി ഛിന്ദതി ദുക്കടം. രുക്ഖേസുപി ഏസേവ നയോ. ഭൂമിം സോധേതി ഖണതി, പംസും ഉദ്ധരതി, ചിനാതി; ഏവം യാവ പാചീരം ബന്ധതി താവ പുബ്ബപയോഗോ നാമ ഹോതി. തസ്മിം പുബ്ബപയോഗേ സബ്ബത്ഥ പാചിത്തിയട്ഠാനേ ദുക്കടേന സദ്ധിം പാചിത്തിയം, ദുക്കടട്ഠാനേ ദുക്കടം, തതോ പട്ഠായ സഹപയോഗോ നാമ. തത്ഥ ഥമ്ഭേഹി കാതബ്ബായ ഥമ്ഭം ഉസ്സാപേതി, ദുക്കടം. ഇട്ഠകാഹി ചിനിതബ്ബായ ഇട്ഠകം ആചിനാതി, ദുക്കടം. ഏവം യം യം ഉപകരണം യോജേതി, സബ്ബത്ഥ പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം. തച്ഛന്തസ്സ ഹത്ഥവാരേ ഹത്ഥവാരേ തദത്ഥായ ഗച്ഛന്തസ്സ പദേ പദേ ദുക്കടം. ഏവം കതം പന ദാരുകുട്ടികം വാ ഇട്ഠകകുട്ടികം വാ സിലാകുട്ടികം വാ അന്തമസോ പണ്ണസാലമ്പി സഭിത്തിച്ഛദനം ലിമ്പിസ്സാമീതി സുധായ വാ മത്തികായ വാ ലിമ്പന്തസ്സ പയോഗേ പയോഗേ യാവ ഥുല്ലച്ചയം ന ഹോതി, താവ ദുക്കടം. ഏതം പന ദുക്കടം മഹാലേപേനേവ വട്ടതി, സേതരത്തവണ്ണകരണേ വാ ചിത്തകമ്മേ വാ അനാപത്തി.

ഏകം പിണ്ഡം അനാഗതേതി യോ സബ്ബപച്ഛിമോ ഏകോ ലേപപിണ്ഡോ, തം ഏകം പിണ്ഡം അസമ്പത്തേ കുടികമ്മേ. ഇദം വുത്തം ഹോതി, ഇദാനി ദ്വീഹി പിണ്ഡേഹി നിട്ഠാനം ഗമിസ്സതീതി തേസു പഠമപിണ്ഡദാനേ ഥുല്ലച്ചയന്തി.

തസ്മിം പിണ്ഡേ ആഗതേതി യം ഏകം പിണ്ഡം അനാഗതേ കുടികമ്മേ ഥുല്ലച്ചയം ഹോതി, തസ്മിം അവസാനപിണ്ഡേ ആഗതേ ദിന്നേ ഠപിതേ ലേപസ്സ ഘടിതത്താ ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സ. ഏവം ലേമ്പന്തസ്സ ച അന്തോലേപേ വാ അന്തോലേപേന സദ്ധിം ഭിത്തിഞ്ച ഛദനഞ്ച ഏകാബദ്ധം കത്വാ ഘടിതേ ബഹിലേപേ വാ ബഹിലേപേന സദ്ധിം ഘടിതേ സങ്ഘാദിസേസോ. സചേ പന ദ്വാരബദ്ധം വാ വാതപാനം വാ അട്ഠപേത്വാവ മത്തികായ ലിമ്പതി, തസ്മിഞ്ച തസ്സോകാസം പുന വഡ്ഢേത്വാ വാ അവഡ്ഢേത്വാ വാ ഠപിതേ ലേപോ ന ഘടീയതി രക്ഖതി താവ, പുന ലിമ്പന്തസ്സ പന ഘടിതമത്തേ സങ്ഘാദിസേസോ. സചേ തം ഠപിയമാനം പഠമം ദിന്നലേപേന സദ്ധിം നിരന്തരമേവ ഹുത്വാ തിട്ഠതി, പഠമമേവ സങ്ഘാദിസേസോ. ഉപചികാമോചനത്ഥം അട്ഠങ്ഗുലമത്തേന അപ്പത്തച്ഛദനം കത്വാ ഭിത്തിം ലിമ്പതി, അനാപത്തി. ഉപചികാമോചനത്ഥമേവ ഹേട്ഠാ പാസാണകുട്ടം കത്വാ തം അലിമ്പിത്വാ ഉപരി ലിമ്പതി, ലേപോ ന ഘടിയതി നാമ, അനാപത്തിയേവ.

ഇട്ഠകകുട്ടികായ ഇട്ഠകാഹിയേവ വാതപാനേ ച ധൂമനേത്താനി ച കരോതി, ലേപഘടനേനേവ ആപത്തി. പണ്ണസാലം ലിമ്പതി, ലേപഘടനേനേവ ആപത്തി. തത്ഥ ആലോകത്ഥായ അട്ഠങ്ഗുലമത്തം ഠപേത്വാ ലിമ്പതി, ലേപോ ന ഘടീയതി നാമ, അനാപത്തിയേവ. സചേ ‘‘വാതപാനം ലദ്ധാ ഏത്ഥ ഠപേസ്സാമീ’’തി കരോതി, വാതപാനേ ഠപിതേ ലേപഘടനേന ആപത്തി. സചേ മത്തികായ കുട്ടം കരോതി, ഛദനലേപേന സദ്ധിം ഘടനേ ആപത്തി. ഏകോ ഏകപിണ്ഡാവസേസം കത്വാ ഠപേതി, അഞ്ഞോ തം ദിസ്വാ ‘‘ദുക്കതം ഇദ’’ന്തി വത്തസീസേന ലിമ്പതി ഉഭിന്നമ്പി അനാപത്തി.

൩൫൪. ഭിക്ഖു കുടിം കരോതീതി ഏവമാദീനി ഛത്തിംസ ചതുക്കാനി ആപത്തിഭേദദസ്സനത്ഥം വുത്താനി, തത്ഥ സാരമ്ഭായ ദുക്കടം, അപരിക്കമനായ ദുക്കടം, പമാണാതിക്കന്തായ സങ്ഘാദിസേസോ, അദേസിതവത്ഥുകായ സങ്ഘാദിസേസോ, ഏതേസം വസേന വോമിസ്സകാപത്തിയോ വേദിതബ്ബാ.

൩൫൫. ആപത്തി ദ്വിന്നം സങ്ഘാദിസേസേന ദ്വിന്നം ദുക്കടാനന്തിആദീസു ച ദ്വീഹി സങ്ഘാദിസേസേഹി സദ്ധിം ദ്വിന്നം ദുക്കടാനന്തിആദിനാ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൩൬൧. സോ ചേ വിപ്പകതേ ആഗച്ഛതീതിആദീസു പന അയം അത്ഥവിനിച്ഛയോ. സോതി സമാദിസിത്വാ പക്കന്തഭിക്ഖു. വിപ്പകതേതി അനിട്ഠിതേ കുടികമ്മേ. അഞ്ഞസ്സ വാ ദാതബ്ബാതി അഞ്ഞസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ ചജിത്വാ ദാതബ്ബാ. ഭിന്ദിത്വാ വാ പുന കാതബ്ബാതി കിത്തകേന ഭിന്നാ ഹോതി, സചേ ഥമ്ഭാ ഭൂമിയം നിഖാതാ, ഉദ്ധരിതബ്ബാ. സചേ പാസാണാനം ഉപരി ഠപിതാ, അപനേതബ്ബാ. ഇട്ഠകചിതായ യാവ മങ്ഗലിട്ഠകാ താവ കുട്ടാ അപചിനിതബ്ബാ. സങ്ഖേപതോ ഭൂമിസമം കത്വാ വിനാസിതാ ഭിന്നാ ഹോതി, ഭൂമിതോ ഉപരി ചതുരങ്ഗുലമത്തേപി ഠിതേ അഭിന്നാവ. സേസം സബ്ബചതുക്കേസു പാകടമേവ. ന ഹേത്ഥ അഞ്ഞം കിഞ്ചി അത്ഥി, യം പാളിഅനുസാരേനേവ ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യം സിയാ.

൩൬൩. അത്തനാ വിപ്പകതന്തിആദീസു പന അത്തനാ ആരദ്ധം കുടിം. അത്തനാ പരിയോസാപേതീതി മഹാമത്തികായ വാ ഥുസമത്തികായ വാ യായ കതം പരിയോസിതഭാവം പാപേതുകാമോ ഹോതി, തായ അവസാനപിണ്ഡം ദേന്തോ പരിയോസാപേതി.

പരേഹി പരിയോസാപേതീതി അത്തനോവ അത്ഥായ പരേഹി പരിയോസാപേതി. അത്തനാ വാ ഹി വിപ്പകതാ ഹോതു പരേഹി വാ ഉഭയേഹി വാ, തം ചേ അത്തനോ അത്ഥായ അത്തനാ വാ പരിയോസാപേതി, പരേഹി വാ പരിയോസാപേതി, അത്തനാ ച പരേഹി ചാതി യുഗനദ്ധം വാ പരിയോസാപേതി, സങ്ഘാദിസേസോയേവാതി അയമേത്ഥ വിനിച്ഛയോ.

കുരുന്ദിയംപന വുത്തം – ‘‘ദ്വേ തയോ ഭിക്ഖൂ ‘ഏകതോ വസിസ്സാമാ’തി കരോന്തി, രക്ഖതി താവ, അവിഭത്തത്താ അനാപത്തി. ‘ഇദം ഠാനം തവ, ഇദം മമാ’തി വിഭജിത്വാ കരോന്തി ആപത്തി. സാമണേരോ ച ഭിക്ഖു ച ഏകതോ കരോന്തി, യാവ അവിഭത്താ താവ രക്ഖതി. പുരിമനയേന വിഭജിത്വാ കരോന്തി, ഭിക്ഖുസ്സ ആപത്തീ’’തി.

൩൬൪. അനാപത്തി ലേണേതിആദീസു ലേണം മഹന്തമ്പി കരോന്തസ്സ അനാപത്തി. ന ഹേത്ഥ ലേപോ ഘടീയതി. ഗുഹമ്പി ഇട്ഠകാഗുഹം വാ സിലാഗുഹം വാ ദാരുഗുഹം വാ ഭൂമിഗുഹം വാ മഹന്തമ്പി കരോന്തസ്സ അനാപത്തി.

തിണകുടികായാതി സത്തഭൂമികോപി പാസാദോ തിണപണ്ണച്ഛദനോ ‘‘തിണകുടികാ’’തി വുച്ചതി. അട്ഠകഥാസു പന കുക്കുടച്ഛികഗേഹന്തി ഛദനം ദണ്ഡകേഹി ജാലബദ്ധം കത്വാ തിണേഹി വാ പണ്ണേഹി വാ ഛാദിതകുടികാവ വുത്താ, തത്ഥ അനാപത്തി. മഹന്തമ്പി തിണച്ഛദനഗേഹം കാതും വട്ടതി, ഉല്ലിത്താദിഭാവോ ഏവ ഹി കുടിയാ ലക്ഖണം, സോ ച ഛദനമേവ സന്ധായ വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ. ചങ്കമനസാലായം തിണചുണ്ണം പരിപതതി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഓഗുമ്ഫേത്വാ ഉല്ലിത്താവലിത്തം കാതു’’ന്തിആദീനി (ചൂളവ. ൨൬൦) ചേത്ഥ സാധകാനി, തസ്മാ ഉഭതോ പക്ഖം വാ കൂടബദ്ധം വാ വട്ടം വാ ചതുരസ്സം വാ യം ‘‘ഇമം ഏതസ്സ ഗേഹസ്സ ഛദന’’ന്തി ഛദനസങ്ഖേപേന കതം ഹോതി, തസ്സ ഭിത്തിലേപേന സദ്ധിം ലേപേ ഘടിതേ ആപത്തി. സചേ പന ഉല്ലിത്താവലിത്തച്ഛദനസ്സ ഗേഹസ്സ ലേപരക്ഖണത്ഥം ഉപരി തിണേന ഛാദേന്തി, ഏത്താവതാ തിണകുടി നാമ ന ഹോതി. കിം പനേത്ഥ അദേസിതവത്ഥുകപ്പമാണാതിക്കന്തപച്ചയാവ അനാപത്തി, ഉദാഹു സാരമ്ഭഅപരിക്കമനപച്ചയാപീതി സബ്ബത്ഥാപി അനാപത്തി. തഥാ ഹി താദിസം കുടിം സന്ധായ പരിവാരേ വുത്തം –

‘‘ഭിക്ഖു സഞ്ഞാചികായ കുടിം കരോതി;

അദേസിതവത്ഥുകം പമാണാതിക്കന്തം;

സാരമ്ഭം അപരിക്കമനം അനാപത്തി;

പഞ്ഹാ മേസാ കുസലേഹി ചിന്തിതാ’’തി. (പരി. ൪൭൯);

അഞ്ഞസ്സത്ഥായാതി കുടിലക്ഖണപ്പത്തമ്പി കുടിം അഞ്ഞസ്സ ഉപജ്ഝായസ്സ വാ ആചരിയസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ അത്ഥായ കരോന്തസ്സ അനാപത്തി. യം പന ‘‘ആപത്തി കാരുകാനം തിണ്ണം ദുക്കടാന’’ന്തിആദി പാളിയം വുത്തം, തം യഥാസമാദിട്ഠായ അകരണപച്ചയാ വുത്തം.

വാസാഗാരം ഠപേത്വാ സബ്ബത്ഥാതി അത്തനോ വസനത്ഥായ അഗാരം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം ഉപോസഥാഗാരം വാ ജന്താഘരം വാ ഭോജനസാലാ വാ അഗ്ഗിസാലാ വാ ഭവിസ്സതീതി കാരേതി, സബ്ബത്ഥ അനാപത്തി. സചേപിസ്സ ഹോതി ‘‘ഉപോസഥാഗാരഞ്ച ഭവിസ്സതി, അഹഞ്ച വസിസ്സാമി ജന്താഘരഞ്ച ഭോജനസാലാ ച അഗ്ഗിസാലാ ച ഭവിസ്സതി, അഹഞ്ച വസിസ്സാമീ’’തി കാരിതേപി ആനാപത്തിയേവ. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘അനാപത്തീ’’തി വത്വാ ‘‘അത്തനോ വാസാഗാരത്ഥായ കരോന്തസ്സേവ ആപത്തീ’’തി വുത്തം. ഉമ്മത്തകസ്സ ആദികമ്മികാനഞ്ച ആളവകാനം ഭിക്ഖൂനം അനാപത്തി.

സമുട്ഠാനാദീസു ഛസമുട്ഠാനം കിരിയഞ്ച കിരിയാകിരിയഞ്ച, ഇദഞ്ഹി വത്ഥും ദേസാപേത്വാ പമാണാതിക്കന്തം കരോതോ കിരിയതോ സമുട്ഠാതി, വത്ഥും അദേസാപേത്വാ കരോതോ കിരിയാകിരിയതോ, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

കുടികാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. വിഹാരകാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൬൫. തേന സമയേനാതി വിഹാരകാരസിക്ഖാപദം. തത്ഥ കോസമ്ബിയന്തി ഏവംനാമകേ നഗരേ. ഘോസിതാരാമേതി ഘോസിതസ്സ ആരാമേ. ഘോസിതനാമകേന കിര സേട്ഠിനാ സോ കാരിതോ, തസ്മാ ‘‘ഘോസിതാരാമോ’’തി വുച്ചതി. ഛന്നസ്സാതി ബോധിസത്തകാലേ ഉപട്ഠാകഛന്നസ്സ. വിഹാരവത്ഥും, ഭന്തേ, ജാനാഹീതി വിഹാരസ്സ പതിട്ഠാനട്ഠാനം, ഭന്തേ, ജാനാഹി. ഏത്ഥ ച വിഹാരോതി ന സകലവിഹാരോ, ഏകോ ആവാസോ, തേനേവാഹ – ‘‘അയ്യസ്സ വിഹാരം കാരാപേസ്സാമീ’’തി.

ചേതിയരുക്ഖന്തി ഏത്ഥ ചിത്തീകതട്ഠേന ചേതിയം, പൂജാരഹാനം ദേവട്ഠാനാനമേതം അധിവചനം, ‘‘ചേതിയ’’ന്തി സമ്മതം രുക്ഖം ചേതിയരുക്ഖം. ഗാമേന പൂജിതം ഗാമസ്സ വാ പൂജിതന്തി ഗാമപൂജിതം. ഏസേവ നയോ സേസപദേസുപി. അപിചേത്ഥ ജനപദോതി ഏകസ്സ രഞ്ഞോ രജ്ജേ ഏകേകോ കോട്ഠാസോ. രട്ഠന്തി സകലരജ്ജം വേദിതബ്ബം, സകലരജ്ജമ്പി ഹി കദാചി കദാചി തസ്സ രുക്ഖസ്സ പൂജം കരോതി, തേന വുത്തം ‘‘രട്ഠപൂജിത’’ന്തി. ഏകിന്ദ്രിയന്തി കായിന്ദ്രിയം സന്ധായ വദന്തി. ജീവസഞ്ഞിനോതി സത്തസഞ്ഞിനോ.

൩൬൬. മഹല്ലകന്തി സസ്സാമികഭാവേന സംയാചികകുടിതോ മഹന്തഭാവോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി മഹല്ലകോ. യസ്മാ വാ വത്ഥും ദേസാപേത്വാ പമാണാതിക്കമേനപി കാതും വട്ടതി, തസ്മാ പമാണമഹന്തതായപി മഹല്ലകോ, തം മഹല്ലകം. യസ്മാ പനസ്സ തം പമാണമഹത്തം സസ്സാമികത്താവ ലബ്ഭതി, തസ്മാ തദത്ഥദസ്സനത്ഥം ‘‘മഹല്ലകോ നാമ വിഹാരോ സസ്സാമികോ വുച്ചതീ’’തി പദഭാജനം വുത്തം. സേസം സബ്ബം കുടികാരസിക്ഖാപദേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം സദ്ധിം സമുട്ഠാനാദീഹി. സസ്സാമികഭാവമത്തമേവ ഹി ഏത്ഥ കിരിയതോ സമുട്ഠാനാഭാവോ പമാണനിയമാഭാവോ ച വിസേസോ, പമാണനിയമാഭാവാ ച ചതുക്കപാരിഹാനീതി.

വിഹാരകാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. പഠമദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൮൦. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതി ദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദം. തത്ഥ വേളുവനേ കലന്ദകനിവാപേതി വേളുവനന്തി തസ്സ ഉയ്യാനസ്സ നാമം, തം കിര വേളുഹി ച പരിക്ഖിത്തം അഹോസി അട്ഠാരസഹത്ഥേന ച പാകാരേന ഗോപുരട്ടാലകയുത്തം നീലോഭാസം മനോരമം തേന ‘‘വേളുവന’’ന്തി വുച്ചതി, കലന്ദകാനഞ്ചേത്ഥ നിവാപം അദംസു തേന ‘‘കലന്ദകനിവാപ’’തി വുച്ചതി.

പുബ്ബേ കിര അഞ്ഞതരോ രാജാ തത്ഥ ഉയ്യാനകീളനത്ഥം ആഗതോ, സുരാമദേന മത്തോ ദിവാസേയ്യം സുപി, പരിജനോപിസ്സ സുത്തോ രാജാതി പുപ്ഫഫലാദീഹി പലോഭിയമാനോ ഇതോ ചിതോ ച പക്കമി. അഥ സുരാഗന്ധേന അഞ്ഞതരസ്മാ സുസിരരുക്ഖാ കണ്ഹസപ്പോ നിക്ഖമിത്വാ രഞ്ഞോ അഭിമുഖോ ആഗച്ഛതി, തം ദിസ്വാ രുക്ഖദേവതാ ‘‘രഞ്ഞോ ജീവിതം ദസ്സാമീ’’തി കാളകവേസേന ആഗന്ത്വാ കണ്ണമൂലേ സദ്ദമകാസി, രാജാ പടിബുജ്ഝി, കണ്ഹസപ്പോ നിവത്തോ, സോ തം ദിസ്വാ ‘‘ഇമായ കാളകായ മമ ജീവിതം ദിന്ന’’ന്തി കാളകാനം തത്ഥ നിവാപം പട്ഠപേസി, അഭയഘോസനഞ്ച ഘോസാപേസി, തസ്മാ തം തതോപഭുതി കലന്ദകനിവാപന്തി സങ്ഖ്യം ഗതം. കലന്ദകാതി ഹി കാളകാനം ഏതം നാമം.

ദബ്ബോതി തസ്സ ഥേരസ്സ നാമം. മല്ലപുത്തോതി മല്ലരാജസ്സ പുത്തോ. ജാതിയാ സത്തവസ്സേന അരഹത്തം സച്ഛികതന്തി ഥേരോ കിര സത്തവസ്സികോവ സംവേഗം ലഭിത്വാ പബ്ബജിതോ ഖുരഗ്ഗേയേവ അരഹത്തം പാപുണീതി വേദിതബ്ബോ. യംകിഞ്ചി സാവകേന പത്തബ്ബം സബ്ബം തേന അനുപ്പത്തന്തി സാവകേന പത്തബ്ബം നാമ തിസ്സോ വിജ്ജാ, ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ, ഛ അഭിഞ്ഞാ, നവ ലോകുത്തരധമ്മാതി ഇദം ഗുണജാതം, തം സബ്ബം തേന അനുപ്പത്തം ഹോതി. നത്ഥി ചസ്സ കിഞ്ചി ഉത്തരി കരണീയന്തി ചതൂസു സച്ചേസു, ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി, സോളസവിധസ്സ കിച്ചസ്സ കതത്താ ഇദാനിസ്സ കിഞ്ചി ഉത്തരി കരണീയം നത്ഥി. കതസ്സ വാ പതിചയോതി തസ്സേവ കതസ്സ കിച്ചസ്സ പുന വഡ്ഢനമ്പി നത്ഥി, ധോതസ്സ വിയ വത്ഥസ്സ പടിധോവനം പിസിതസ്സ വിയ ഗന്ധസ്സ പടിപിസനം, പുപ്ഫിതസ്സ വിയ ച പുപ്ഫസ്സ പടിപുപ്ഫനന്തി. രഹോഗതസ്സാതി രഹസി ഗതസ്സ. പടിസല്ലീനസ്സാതി തതോ തതോ പടിക്കമിത്വാ സല്ലീനസ്സ, ഏകീഭാവം ഗതസ്സാതി വുത്തം ഹോതി.

അഥ ഖോ ആയസ്മതോ ദബ്ബസ്സ മല്ലപുത്തസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘യന്നൂനാഹം സങ്ഘസ്സ സേനാസനഞ്ച പഞ്ഞപേയ്യം ഭത്താനി ച ഉദ്ദിസേയ്യ’’ന്തി ഥേരോ കിര അത്തനോ കതകിച്ചഭാവം ദിസ്വാ ‘‘അഹം ഇമം അന്തിമസരീരം ധാരേമി, തഞ്ച ഖോ വാതമുഖേ ഠിത പദീപോ വിയ അനിച്ചതാമുഖേ ഠിതം, നചിരസ്സേവ നിബ്ബായനധമ്മം യാവ ന നിബ്ബായതി താവ കിന്നു ഖോ അഹം സങ്ഘസ്സ വേയ്യാവച്ചം കരേയ്യ’’ന്തി ചിന്തേന്തോ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതി – ‘‘തിരോരട്ഠേസു ബഹൂ കുലപുത്താ ഭഗവന്തം അദിസ്വാവ പബ്ബജന്തി, തേ ഭഗവന്തം ‘പസ്സിസ്സാമ ചേവ വന്ദിസ്സാമ ചാ’തി ദൂരതോപി ആഗച്ഛന്തി, തത്ര യേസം സേനാസനം നപ്പഹോതി, തേ സിലാപട്ടകേപി സേയ്യം കപ്പേന്തി. പഹോമി ഖോ പനാഹം അത്തനോ ആനുഭാവേന തേസം കുലപുത്താനം ഇച്ഛാവസേന പാസാദവിഹാരഅഡ്ഢയോഗാദീനി മഞ്ചപീഠകത്ഥരണാദീനി ച സേനാസേനാനി നിമ്മിനിത്വാ ദാതും. പുനദിവസേ ചേത്ഥ ഏകച്ചേ അതിവിയ കിലന്തരൂപാ ഹോന്തി, തേ ഗാരവേന ഭിക്ഖൂനം പുരതോ ഠത്വാ ഭത്താനിപി ന ഉദ്ദിസാപേന്തി, അഹം ഖോ പന നേസം ഭത്താനിപി ഉദ്ദിസിതും പഹോമീ’’തി. ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖന്തസ്സ ‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മതോ ദബ്ബസ്സ മല്ലപുത്തസ്സ ഏതദഹോസി – ‘യന്നൂനാഹം സങ്ഘസ്സ സേനാസനഞ്ച പഞ്ഞപേയ്യം ഭത്താനി ച ഉദ്ദിസേയ്യ’’ന്തി.

നനു ച ഇമാനി ദ്വേ ഠാനാനി ഭസ്സാരാമതാദിമനുയുത്തസ്സ യുത്താനി, അയഞ്ച ഖീണാസവോ നിപ്പപഞ്ചാരാമോ, ഇമസ്സ കസ്മാ ഇമാനി പടിഭംസൂതി? പുബ്ബപത്ഥനായ ചോദിതത്താ. സബ്ബബുദ്ധാനം കിര ഇമം ഠാനന്തരം പത്താ സാവകാ ഹോന്തിയേവ. അയഞ്ച പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ അഞ്ഞതരസ്മിം കുലേ പച്ചാജാതോ ഇമം ഠാനന്തരം പത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആനുഭാവം ദിസ്വാ അട്ഠസട്ഠിയാ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സേഹി സദ്ധിം ഭഗവന്തം സത്ത ദിവസാനി നിമന്തേത്വാ മഹാദാനം ദത്വാ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ‘‘അനാഗതേ തുമ്ഹാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ ഉപ്പന്നകാലേ അഹമ്പി ഇത്ഥന്നാമോ തുമ്ഹാകം സാവകോ വിയ സേനാസനപഞ്ഞാപകോ ച ഭത്തുദ്ദേസകോ ച അസ്സ’’ന്തി പത്ഥനം അകാസി. ഭഗവാ അനാഗതംസഞാണം പേസേത്വാ അദ്ദസ, ദിസ്വാ ച ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സസ്സ അച്ചയേന ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തദാ ത്വം ദബ്ബോ നാമ മല്ലപുത്തോ ഹുത്വാ ജാതിയാ സത്തവസ്സോ നിക്ഖമ്മ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം സച്ഛികരിസ്സസി, ഇമഞ്ച ഠാനന്തരം ലച്ഛസീ’’തി ബ്യാകാസി. സോ തതോപഭുതി ദാനസീലാദീനി പൂരയമാനോ ദേവമനുസ്സസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ തേന ഭഗവതാ ബ്യാകതസദിസമേവ അരഹത്തം സച്ഛാകാസി. അഥസ്സ രഹോഗതസ്സ ‘‘കിന്നു ഖോ അഹം സങ്ഘസ്സ വേയ്യാവച്ചം കരേയ്യ’’ന്തി ചിന്തയതോ തായ പുബ്ബപത്ഥനായ ചോദിതത്താ ഇമാനി ദ്വേ ഠാനാനി പടിഭംസൂതി.

അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അഹം ഖോ അനിസ്സരോസ്മി അത്തനി, സത്ഥാരാ സദ്ധിം ഏകട്ഠാനേ വസാമി, സചേ മം ഭഗവാ അനുജാനിസ്സതി, ഇമാനി ദ്വേ ഠാനാനി സമാദിയിസ്സാമീ’’തി ഭഗവതോ സന്തികം അഗമാസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മാ ദബ്ബോ മല്ലപുത്തോ…പേ… ഭത്താനി ച ഉദ്ദിസിതു’’ന്തി. അഥ നം ഭഗവാ ‘‘സാധു സാധു ദബ്ബാ’’തി സമ്പഹംസേത്വാ യസ്മാ അരഹതി ഏവരൂപോ അഗതിഗമനപരിബാഹിരോ ഭിക്ഖു ഇമാനി ദ്വേ ഠാനാനി വിചാരേതും, തസ്മാ ‘‘തേന ഹി ത്വം ദബ്ബ സങ്ഘസ്സ സേനാസനഞ്ച പഞ്ഞപേഹി ഭത്താനി ച ഉദ്ദിസാ’’തി ആഹ. ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസീതി ഭഗവതോ വചനം പതിഅസ്സോസി അഭിമുഖോ അസ്സോസി, സമ്പടിച്ഛീതി വുത്തം ഹോതി.

പഠമം ദബ്ബോ യാചിതബ്ബോതി കസ്മാ ഭഗവാ യാചാപേതി? ഗരഹമോചനത്ഥം. പസ്സതി ഹി ഭഗവാ ‘‘അനാഗതേ ദബ്ബസ്സ ഇമം ഠാനം നിസ്സായ മേത്തിയഭുമജകാനം വസേന മഹാഉപദ്ദവോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തത്ര കേചി ഗരഹിസ്സന്തി ‘അയം തുണ്ഹീഭൂതോ അത്തനോ കമ്മം അകത്വാ കസ്മാ ഈദിസം ഠാനം വിചാരേതീ’തി. തതോ അഞ്ഞേ വക്ഖന്തി ‘കോ ഇമസ്സ ദോസോ ഏതേഹേവ യാചിത്വാ ഠപിതോ’തി ഏവം ഗരഹതോ മുച്ചിസ്സതീ’’തി. ഏവം ഗരഹമോചനത്ഥം യാചാപേത്വാപി പുന യസ്മാ അസമ്മതേ ഭിക്ഖുസ്മിം സങ്ഘമജ്ഝേ കിഞ്ചി കഥയമാനേ ഖിയ്യനധമ്മോ ഉപ്പജ്ജതി ‘‘അയം കസ്മാ സങ്ഘമജ്ഝേ ഉച്ചാസദ്ദം കരോതി, ഇസ്സരിയം ദസ്സേതീ’’തി. സമ്മതേ പന കഥേന്തേ ‘‘മായസ്മന്തോ കിഞ്ചി അവചുത്ഥ, സമ്മതോ അയം, കഥേതു യഥാസുഖ’’ന്തി വത്താരോ ഭവന്തി. അസമ്മതഞ്ച അഭൂതേന അബ്ഭാചിക്ഖന്തസ്സ ലഹുകാ ആപത്തി ഹോതി ദുക്കടമത്താ. സമ്മതം പന അബ്ഭാചിക്ഖതോ ഗരുകതരാ പാചിത്തിയാപത്തി ഹോതി. അഥ സമ്മതോ ഭിക്ഖു ആപത്തിയാ ഗരുകഭാവേന വേരീഹിപി ദുപ്പധംസിയതരോ ഹോതി, തസ്മാ തം ആയസ്മന്തം സമ്മന്നാപേതും ‘‘ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ’’തിആദിമാഹ. കിം പന ദ്വേ സമ്മുതിയോ ഏകസ്സ ദാതും വട്ടന്തീതി? ന കേവലം ദ്വേ, സചേ പഹോതി, തേരസാപി ദാതും വട്ടന്തി. അപ്പഹോന്താനം പന ഏകാപി ദ്വിന്നം വാ തിണ്ണം വാ ദാതും വട്ടതി.

൩൮൨. സഭാഗാനന്തി ഗുണസഭാഗാനം, ന മിത്തസന്ഥവസഭാഗാനം. തേനേവാഹ ‘‘യേ തേ ഭിക്ഖൂ സുത്തന്തികാ തേസം ഏകജ്ഝ’’ന്തിആദി. യാവതികാ ഹി സുത്തന്തികാ ഹോന്തി, തേ ഉച്ചിനിത്വാ ഏകതോ തേസം അനുരൂപമേവ സേനാസനം പഞ്ഞപേതി; ഏവം സേസാനം. കായദള്ഹീബഹുലാതി കായസ്സ ദള്ഹീഭാവകരണബഹുലാ, കായപോസനബഹുലാതി അത്ഥോ. ഇമായപിമേ ആയസ്മന്തോ രതിയാതി ഇമായ സഗ്ഗമഗ്ഗസ്സ തിരച്ഛാനഭൂതായ തിരച്ഛാനകഥാരതിയാ. അച്ഛിസ്സന്തീതി വിഹരിസ്സന്തി.

തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ തേനേവാലോകേനാതി തേജോകസിണചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ അഭിഞ്ഞാഞാണേന അങ്ഗുലിജലനം അധിട്ഠായ തേനേവ തേജോധാതുസമാപത്തിജനിതേന അങ്ഗുലിജാലാലോകേനാതി അത്ഥോ. അയം പന ഥേരസ്സ ആനുഭാവോ നചിരസ്സേവ സകലജമ്ബുദീപേ പാകടോ അഹോസി, തം സുത്വാ ഇദ്ധിപാടിഹാരിയം ദട്ഠുകാമാ അപിസു ഭിക്ഖൂ സഞ്ചിച്ച വികാലേ ആഗച്ഛന്തി. തേ സഞ്ചിച്ച ദൂരേ അപദിസന്തീതി ജാനന്താവ ദൂരേ അപദിസന്തി. കഥം? ‘‘അമ്ഹാകം ആവുസോ ദബ്ബ ഗിജ്ഝകൂടേ’’തി ഇമിനാ നയേന.

അങ്ഗുലിയാ ജലമാനായ പുരതോ പുരതോ ഗച്ഛതീതി സചേ ഏകോ ഭിക്ഖു ഹോതി, സയമേവ ഗച്ഛതി. സചേ ബഹൂ ഹോന്തി, ബഹൂ അത്തഭാവേ നിമ്മിനാതി. സബ്ബേ അത്തനാ സദിസാ ഏവ സേനാസനം പഞ്ഞപേന്തി.

അയം മഞ്ചോതിആദീസു പന ഥേരേ ‘‘അയം മഞ്ചോ’’തി വദന്തേ നിമ്മിതാപി അത്തനോ അത്തനോ ഗതഗതട്ഠാനേ ‘‘അയം മഞ്ചോ’’തി വദന്തി; ഏവം സബ്ബപദേസു. അയഞ്ഹി നിമ്മിതാനം ധമ്മതാ –

‘‘ഏകസ്മിം ഭാസമാനസ്മിം, സബ്ബേ ഭാസന്തി നിമ്മിതാ;

ഏകസ്മിം തുണ്ഹിമാസീനേ, സബ്ബേ തുണ്ഹീ ഭവന്തി തേ’’തി.

യസ്മിം പന വിഹാരേ മഞ്ചപീഠാദീനി ന പരിപൂരന്തി, തസ്മിം അത്തനോ ആനുഭാവേന പൂരേന്തി. തേന നിമ്മിതാനം അവത്ഥുകവചനം ന ഹോതി.

സേനാസനം പഞ്ഞപേത്വാ പുനദേവ വേളുവനം പച്ചാഗച്ഛതീതി തേഹി സദ്ധിം ജനപദകഥം കഥേന്തോ ന നിസീദതി, അത്തനോ വസനട്ഠാനമേവ പച്ചാഗച്ഛതി.

൩൮൩. മേത്തിയഭൂമജകാതി മേത്തിയോ ചേവ ഭൂമജകോ ച, ഛബ്ബഗ്ഗിയാനം അഗ്ഗപുരിസാ ഏതേ. ലാമകാനി ച ഭത്താനീതി സേനാസനാനി താവ നവകാനം ലാമകാനി പാപുണന്തീതി അനച്ഛരിയമേതം. ഭത്താനി പന സലാകായോ പച്ഛിയം വാ ചീവരഭോഗേ വാ പക്ഖിപിത്വാ ആലോളേത്വാ ഏകമേകം ഉദ്ധരിത്വാ പഞ്ഞാപേന്തി, താനിപി തേസം മന്ദപുഞതായ ലാമകാനി സബ്ബപച്ഛിമാനേവ പാപുണന്തി. യമ്പി ഏകചാരികഭത്തം ഹോതി, തമ്പി ഏതേസം പത്തദിവസേ ലാമകം വാ ഹോതി, ഏതേ വാ ദിസ്വാവ പണീതം അദത്വാ ലാമകമേവ ദേന്തി.

അഭിസങ്ഖാരികന്തി നാനാസമ്ഭാരേഹി അഭിസങ്ഖരിത്വാ കതം സുസജ്ജിതം, സുസമ്പാദിതന്തി അത്ഥോ. കണാജകന്തി സകുണ്ഡകഭത്തം. ബിലങ്ഗദുതിയന്തി കഞ്ജികദുതിയം.

കല്യാണഭത്തികോതി കല്യാണം സുന്ദരം അതിവിയ പണീതം ഭത്തമസ്സാതി കല്യാണഭത്തികോ, പണീതദായകത്താ ഭത്തേനേവ പഞ്ഞാതോ. ചതുക്കഭത്തം ദേതീതി ചത്താരി ഭത്താനി ദേതി, തദ്ധിതവോഹാരേന പന ‘‘ചതുക്കഭത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഉപതിട്ഠിത്വാ പരിവിസതീതി സബ്ബകമ്മന്തേ വിസ്സജ്ജേത്വാ മഹന്തം പൂജാസക്കാരം കത്വാ സമീപേ ഠത്വാ പരിവിസതി. ഓദനേന പുച്ഛന്തീതി ഓദനഹത്ഥാ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘കിം ഭന്തേ ഓദനം ദേമാ’’തി പുച്ഛന്തി, ഏവം കരണത്ഥേയേവ കരണവചനം ഹോതി. ഏസ നയോ സൂപാദീസു.

സ്വാതനായാതി സ്വേ ഭവോ ഭത്തപരിഭോഗോ സ്വാതനോ തസ്സത്ഥായ, സ്വാതനായ സ്വേ കത്തബ്ബസ്സ ഭത്തപരിഭോഗസ്സത്ഥായാതി വുത്തം ഹോതി. ഉദ്ദിട്ഠം ഹോതീതി പാപേത്വാ ദിന്നം ഹോതി. മേത്തിയഭൂമജകാനം ഖോ ഗഹപതീതി ഇദം ഥേരോ അസമന്നാഹരിത്വാ ആഹ. ഏവംബലവതീ ഹി തേസം മന്ദപുഞ്ഞതാ, യം സതിവേപുല്ലപ്പത്താനമ്പി അസമന്നാഹാരോ ഹോതി. യേ ജേതി ഏത്ഥ ജേതി ദാസിം ആലപതി.

ഹിയ്യോ ഖോ ആവുസോ അമ്ഹാകന്തി രത്തിം സമ്മന്തയമാനാ അതീതം ദിവസഭാഗം സന്ധായ ‘‘ഹിയ്യോ’’തി വദന്തി. ന ചിത്തരൂപന്തി ന ചിത്താനുരൂപം, യഥാ പുബ്ബേ യത്തകം ഇച്ഛന്തി, തത്തകം സുപന്തി, ന ഏവം സുപിംസു, അപ്പകമേവ സുപിംസൂതി വുത്തം ഹോതി.

ബഹാരാമകോട്ഠകേതി വേളുവനവിഹാരസ്സ ബഹിദ്വാരകോട്ഠകേ. പത്തക്ഖന്ധാതി പതിതക്ഖന്ധാ ഖന്ധട്ഠികം നാമേത്വാ നിസിന്നാ. പജ്ഝായന്താതി പധൂപായന്താ.

യതോ നിവാതം തതോ സവാതന്തി യത്ഥ നിവാതം അപ്പകോപി വാതോ നത്ഥി, തത്ഥ മഹാവാതോ ഉട്ഠിതോതി അധിപ്പായോ. ഉദകം മഞ്ഞേ ആദിത്തന്തി ഉദകം വിയ ആദിത്തം.

൩൮൪. സരസി ത്വം ദബ്ബ ഏവരൂപം കത്താതി ത്വം ദബ്ബ ഏവരൂപം കത്താ സരസി. അഥ വാ സരസി ത്വം ദബ്ബ ഏവരൂപം യഥായം ഭിക്ഖുനീ ആഹ, കത്താ ധാസി ഏവരൂപം, യഥായം ഭിക്ഖുനീ ആഹാതി ഏവം യോജേത്വാപേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. യേ പന ‘‘കത്വാ’’തി പഠന്തി തേസം ഉജുകമേവ.

യഥാ മം ഭന്തേ ഭഗവാ ജാനാതീതി ഥേരോ കിം ദസ്സേതി. ഭഗവാ ഭന്തേ സബ്ബഞ്ഞൂ, അഹഞ്ച ഖീണാസവോ, നത്ഥി മയ്ഹം വത്ഥുപടിസേവനാ, തം മം ഭഗവാ ജാനാതി, തത്രാഹം കിം വക്ഖാമി, യഥാ മം ഭഗവാ ജാനാതി തഥേവാഹം ദട്ഠബ്ബോതി.

ന ഖോ ദബ്ബ ദബ്ബാ ഏവം നിബ്ബേഠേന്തീതി ഏത്ഥ ന ഖോ ദബ്ബ പണ്ഡിതാ യഥാ ത്വം പരപ്പച്ചയേന നിബ്ബേഠേസി, ഏവം നിബ്ബേഠേന്തി; അപി ച ഖോ യദേവ സാമം ഞാതം തേന നിബ്ബേഠേന്തീതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സചേ തയാ കതം കതന്തി ഇമിനാ കിം ദസ്സേതി? ന ഹി സക്കാ പരിസബലേന വാ പക്ഖുപത്ഥമ്ഭേന വാ അകാരകോ കാരകോ കാതും, കാരകോ വാ അകാരകോ കാതും, തസ്മാ യം സയം കതം വാ അകതം വാ തദേവ വത്തബ്ബന്തി ദസ്സേതി. കസ്മാ പന ഭഗവാ ജാനന്തോപി ‘‘അഹം ജാനാമി, ഖീണാസവോ ത്വം; നത്ഥി തുയ്ഹം ദോസോ, അയം ഭിക്ഖുനീ മുസാവാദിനീ’’തി നാവോചാതി? പരാനുദ്ദയതായ. സചേ ഹി ഭഗവാ യം യം ജാനാതി തം തം വദേയ്യ, അഞ്ഞേന പാരാജികം ആപന്നേന പുട്ഠേന ‘‘അഹം ജാനാമി ത്വം പാരാജികോ’’തി വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ‘‘അയം പുബ്ബേ ദബ്ബം മല്ലപുത്തം സുദ്ധം കത്വാ ഇദാനി മം അസുദ്ധം കരോതി; കസ്സ ദാനി കിം വദാമി, യത്ര സത്ഥാപി സാവകേസു ഛന്ദാഗതിം ഗച്ഛതി; കുതോ ഇമസ്സ സബ്ബഞ്ഞുഭാവോ’’തി ആഘാതം ബന്ധിത്വാ അപായൂപഗോ ഭവേയ്യ, തസ്മാ ഭഗവാ ഇമായ പരാനുദ്ദയതായ ജാനന്തോപി നാവോച.

കിഞ്ച ഭിയ്യോ ഉപവാദപരിവജ്ജനതോപി നാവോച. യദി ഹി ഭഗവാ ഏവം വദേയ്യ, ഏവം ഉപവാദോ ഭവേയ്യ ‘‘ദബ്ബസ്സ മല്ലപുത്തസ്സ വുട്ഠാനം നാമ ഭാരിയം, സമ്മാസമ്ബുദ്ധം പന സക്ഖിം ലഭിത്വാ വുട്ഠിതോ’’തി. ഇദഞ്ച വുട്ഠാനലക്ഖണം മഞ്ഞമാനാ ‘‘ബുദ്ധകാലേപി സക്ഖിനാ സുദ്ധി വാ അസുദ്ധി വാ ഹോതി മയം ജാനാമ, അയം പുഗ്ഗലോ അസുദ്ധോ’’തി ഏവം പാപഭിക്ഖൂ ലജ്ജിമ്പി വിനാസേയ്യുന്തി. അപിച അനാഗതേപി ഭിക്ഖൂ ഓതിണ്ണേ വത്ഥുസ്മിം ചോദേത്വാ സാരേത്വാ ‘‘സചേ തയാ കതം, ‘കത’ന്തി വദേഹീ’’തി ലജ്ജീനം പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ കമ്മം കരിസ്സന്തീതി വിനയലക്ഖണേ തന്തിം ഠപേന്തോ ‘‘അഹം ജാനാമീ’’തി അവത്വാവ ‘‘സചേ തയാ കതം, ‘കത’ന്തി വദേഹീ’’തി ആഹ.

നാഭിജാനാമി സുപിനന്തേനപി മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിതാതി സുപിനന്തേനപി മേഥുനം ധമ്മം ന അഭിജാനാമി, ന പടിസേവിതാ അഹന്തി വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ പടിസേവിതാ ഹുത്വാ സുപിനന്തേനപി മേഥുനം ധമ്മം ന ജാനാമീതി വുത്തം ഹോതി. യേ പന ‘‘പടിസേവിത്വാ’’തി പഠന്തി തേസം ഉജുകമേവ. പഗേവ ജാഗരോതി ജാഗരന്തോ പന പഠമംയേവ ന ജാനാമീതി.

തേന ഹി ഭിക്ഖവേ മേത്തിയം ഭിക്ഖുനിം നാസേഥാതി യസ്മാ ദബ്ബസ്സ ച ഇമിസ്സാ ച വചനം ന ഘടീയതി തസ്മാ മേത്തിയം ഭിക്ഖുനിം നാസേഥാതി വുത്തം ഹോതി.

തത്ഥ തിസ്സോ നാസനാ – ലിങ്ഗനാസനാ, സംവാസനാസനാ, ദണ്ഡകമ്മനാസനാതി. താസു ‘‘ദൂസകോ നാസേതബ്ബോ’’തി (പാരാ. ൬൬) അയം ‘‘ലിങ്ഗനാസനാ’’. ആപത്തിയാ അദസ്സനേ വാ അപ്പടികമ്മേ വാ പാപികായ ദിട്ഠിയാ അപ്പടിനിസ്സഗ്ഗേ വാ ഉക്ഖേപനീയകമ്മം കരോന്തി, അയം ‘‘സംവാസനാസനാ’’. ‘‘ചര പിരേ വിനസ്സാ’’തി (പാചി. ൪൨൯) ദണ്ഡകമ്മം കരോന്തി, അയം ‘‘ദണ്ഡകമ്മനാസനാ’’. ഇധ പന ലിങ്ഗനാസനം സന്ധായാഹ – ‘‘മേത്തിയം ഭിക്ഖുനിം നാസേഥാ’’തി.

ഇമേ ച ഭിക്ഖൂ അനുയുഞ്ജഥാതി ഇമിനാ ഇമം ദീപേതി ‘‘അയം ഭിക്ഖുനീ അത്തനോ ധമ്മതായ അകാരികാ അദ്ധാ അഞ്ഞേഹി ഉയ്യോജിതാ, തസ്മാ യേഹി ഉയ്യോജിതാ ഇമേ ഭിക്ഖൂ അനുയുഞ്ജഥ ഗവേസഥ ജാനാഥാ’’തി.

കിം പന ഭഗവതാ മേത്തിയാ ഭിക്ഖുനീ പടിഞ്ഞായ നാസിതാ അപ്പടിഞ്ഞായ നാസിതാതി, കിഞ്ചേത്ഥ യദി താവ പടിഞ്ഞായ നാസിതാ, ഥേരോ കാരകോ ഹോതി സദോസോ? അഥ അപ്പടിഞ്ഞായ, ഥേരോ അകാരകോ ഹോതി നിദ്ദോസോ.

ഭാതിയരാജകാലേപി മഹാവിഹാരവാസീനഞ്ച അഭയഗിരിവാസീനഞ്ച ഥേരാനം ഇമസ്മിംയേവ പദേ വിവാദോ അഹോസി. അഭയഗിരിവാസിനോപി അത്തനോ സുത്തം വത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം വാദേ ഥേരോ കാരകോ ഹോതീ’’തി വദന്തി. മഹാവിഹാരവാസിനോപി അത്തനോ സുത്തം വത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം വാദേ ഥേരോ കാരകോ ഹോതീ’’തി വദന്തി. പഞ്ഹോ ന ഛിജ്ജതി. രാജാ സുത്വാ ഥേരേ സന്നിപാതേത്വാ ദീഘകാരായനം നാമ ബ്രാഹ്മണജാതിയം അമച്ചം ‘‘ഥേരാനം കഥം സുണാഹീ’’തി ആണാപേസി. അമച്ചോ കിര പണ്ഡിതോ ഭാസന്തരകുസലോ സോ ആഹ – ‘‘വദന്തു താവ ഥേരാ സുത്ത’’ന്തി. തതോ അഭയഗിരിഥേരാ അത്തനോ സുത്തം വദിംസു – ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, മേത്തിയം ഭിക്ഖുനിം സകായ പടിഞ്ഞായ നാസേഥാ’’തി. അമച്ചോ ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം വാദേ ഥേരോ കാരകോ ഹോതി സദോസോ’’തി ആഹ. മഹാവിഹാരവാസിനോപി അത്തനോ സുത്തം വദിംസു – ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, മേത്തിയം ഭിക്ഖുനിം നാസേഥാ’’തി. അമച്ചോ ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം വാദേ ഥേരോ അകാരകോ ഹോതി നിദ്ദോസോ’’തി ആഹ. കിം പനേത്ഥ യുത്തം? യം പച്ഛാ വുത്തം വിചാരിതഞ്ഹേതം അട്ഠകഥാചരിയേഹി, ഭിക്ഖു ഭിക്ഖും അമൂലകേന അന്തിമവത്ഥുനാ അനുദ്ധംസേതി, സങ്ഘാദിസേസോ; ഭിക്ഖുനിം അനുദ്ധംസേതി, ദുക്കടം. കുരുന്ദിയം പന ‘‘മുസാവാദേ പാചിത്തിയ’’ന്തി വുത്തം.

തത്രായം വിചാരണാ, പുരിമനയേ താവ അനുദ്ധംസനാധിപ്പായത്താ ദുക്കടമേവ യുജ്ജതി. യഥാ സതിപി മുസാവാദേ ഭിക്ഖുനോ ഭിക്ഖുസ്മിം സങ്ഘാദിസേസോ, സതിപി ച മുസാവാദേ അസുദ്ധം സുദ്ധദിട്ഠിനോ അക്കോസാധിപ്പായേന വദന്തസ്സ ഓമസവാദേനേവ പാചിത്തിയം, ന സമ്പജാനമുസാവാദേന; ഏവം ഇധാപി അനുദ്ധംസനാധിപ്പായത്താ സമ്പജാനമുസാവാദേ പാചിത്തിയം ന യുജ്ജതി, ദുക്കടമേവ യുത്തം. പച്ഛിമനയേപി മുസാവാദത്താ പാചിത്തിയമേവ യുജ്ജതി, വചനപ്പമാണതോ ഹി അനുദ്ധംസനാധിപ്പായേന ഭിക്ഖുസ്സ ഭിക്ഖുസ്മിം സങ്ഘാദിസേസോ. അക്കോസാധിപ്പായസ്സ ച ഓമസവാദോ. ഭിക്ഖുസ്സ പന ഭിക്ഖുനിയാ ദുക്കടന്തിവചനം നത്ഥി, സമ്പജാനമുസാവാദേ പാചിത്തിയന്തി വചനമത്ഥി, തസ്മാ പാചിത്തിയമേവ യുജ്ജതി.

തത്ര പന ഇദം ഉപപരിക്ഖിതബ്ബം – ‘‘അനുദ്ധംസനാധിപ്പായേ അസതി പാചിത്തിയം, തസ്മിം സതി കേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി? തത്ര യസ്മാ മുസാ ഭണന്തസ്സ പാചിത്തിയേ സിദ്ധേപി അമൂലകേന സങ്ഘാദിസേസേന അനുദ്ധംസനേ വിസും പാചിത്തിയം വുത്തം, തസ്മാ അനുദ്ധംസനാധിപ്പായേ സതി സമ്പജാനമുസാവാദേ പാചിത്തിയസ്സ ഓകാസോ ന ദിസ്സതി, ന ച സക്കാ അനുദ്ധംസേന്തസ്സ അനാപത്തിയാ ഭവിതുന്തി പുരിമനയോവേത്ഥ പരിസുദ്ധതരോ ഖായതി. തഥാ ഭിക്ഖുനീ ഭിക്ഖുനിം അമൂലകേന അന്തിമവത്ഥുനാ അനുദ്ധംസേതി സങ്ഘാദിസേസോ, ഭിക്ഖും അനുദ്ധംസേതി ദുക്കടം, തത്ര സങ്ഘാദിസേസോ വുട്ഠാനഗാമീ ദുക്കടം, ദേസനാഗാമീ ഏതേഹി നാസനാ നത്ഥി. യസ്മാ പന സാ പകതിയാവ ദുസ്സീലാ പാപഭിക്ഖുനീ ഇദാനി ച സയമേവ ‘‘ദുസ്സീലാമ്ഹീ’’തി വദതി തസ്മാ നം ഭഗവാ അസുദ്ധത്തായേവ നാസേസീതി.

അഥ ഖോ മേത്തിയഭൂമജകാതി ഏവം ‘‘മേത്തിയം ഭിക്ഖുനിം നാസേഥ, ഇമേ ച ഭിക്ഖൂ അനുയുഞ്ജഥാ’’തി വത്വാ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം പവിട്ഠേ ഭഗവതി തേഹി ഭിക്ഖൂഹി ‘‘ദേഥ ദാനി ഇമിസ്സാ സേതകാനീ’’തി നാസിയമാനം തം ഭിക്ഖുനിം ദിസ്വാ തേ ഭിക്ഖൂ തം മോചേതുകാമതായ അത്തനോ അപരാധം ആവികരിംസു, ഏതമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘അഥ ഖോ മേത്തിയഭൂമജകാ’’തിആദി വുത്തം.

൩൮൫-൬. ദുട്ഠോ ദോസോതി ദൂസിതോ ചേവ ദൂസകോ ച. ഉപ്പന്നേ ഹി ദോസേ പുഗ്ഗലോ തേന ദോസേന ദൂസിതോ ഹോതി പകതിഭാവം ജഹാപിതോ, തസ്മാ ‘‘ദുട്ഠോ’’തി വുച്ചതി. പരഞ്ച ദൂസേതി വിനാസേതി, തസ്മാ ‘‘ദോസോ’’തി വുച്ചതി. ഇതി ‘‘ദുട്ഠോ ദോസോ’’തി ഏകസ്സേവേതം പുഗ്ഗലസ്സ ആകാരനാനത്തേന നിദസ്സനം, തേന വുത്തം ‘‘ദുട്ഠോ ദോസോതി ദൂസിതോ ചേവ ദൂസകോ ചാ’’തി തത്ഥ സദ്ദലക്ഖണം പരിയേസിതബ്ബം. യസ്മാ പന സോ ‘‘ദുട്ഠോ ദോസോ’’തി സങ്ഖ്യം ഗതോ പടിഘസമങ്ഗീപുഗ്ഗലോ കുപിതാദിഭാവേ ഠിതോവ ഹോതി, തേനസ്സ പദഭാജനേ ‘‘കുപിതോ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ കുപിതോതി കുപ്പഭാവം പകതിതോ ചവനഭാവം പത്തോ. അനത്തമനോതി ന സകമനോ അത്തനോ വസേ അട്ഠിതചിത്തോ; അപിച പീതിസുഖേഹി ന അത്തമനോ ന അത്തചിത്തോതി അനത്തമനോ. അനഭിരദ്ധോതി ന സുഖിതോ ന വാ പസാദിതോതി അനഭിരദ്ധോ. പടിഘേന ആഹതം ചിത്തമസ്സാതി ആഹതചിത്തോ. ചിത്തഥദ്ധഭാവചിത്തകചവരസങ്ഖാതം പടിഘഖീലം ജാതമസ്സാതി ഖിലജാതോ. അപ്പതീതോതി നപ്പതീതോ പീതിസുഖാദീഹി വജ്ജിതോ, ന അഭിസടോതി അത്ഥോ. പദഭാജനേ പന യേസം ധമ്മാനം വസേന അപ്പതീതോ ഹോതി, തേ ദസ്സേതും ‘‘തേന ച കോപേനാ’’തിആദി വുത്തം.

തത്ഥ തേന ച കോപേനാതി യേന ദുട്ഠോതി ച കുപിതോതി ച വുത്തോ ഉഭയമ്പി ഹേതം പകതിഭാവം ജഹാപനതോ ഏകാകാരം ഹോതി. തേന ച ദോസേനാതി യേന ‘‘ദോസോ’’തി വുത്തോ. ഇമേഹി ദ്വീഹി സങ്ഖാരക്ഖന്ധമേവ ദസ്സേതി.

തായ ച അനത്തമനതായാതി യായ ‘‘അനത്തമനോ’’തി വുത്തോ. തായ ച അനഭിരദ്ധിയാതി യായ ‘‘അനഭിരദ്ധോ’’തി വുത്തോ. ഇമേഹി ദ്വീഹി വേദനാക്ഖന്ധം ദസ്സേതി.

അമൂലകേന പാരാജികേനാതി ഏത്ഥ നാസ്സ മൂലന്തി അമൂലകം, തം പനസ്സ അമൂലകത്തം യസ്മാ ചോദകവസേന അധിപ്പേതം, ന ചുദിതകവസേന. തസ്മാ തമത്ഥം ദസ്സേതും പദഭാജനേ ‘‘അമൂലകം നാമ അദിട്ഠം അസുതം അപരിസങ്കിത’’ന്തി ആഹ. തേന ഇമം ദീപേതി ‘‘യം പാരാജികം ചോദകേന ചുദിതകമ്ഹി പുഗ്ഗലേ നേവ ദിട്ഠം ന സുതം ന പരിസങ്കിതം ഇദം ഏതേസം ദസ്സനസവനപരിസങ്കാസങ്ഖാതാനം മൂലാനം അഭാവതോ അമൂലകം നാമ, തം പന സോ ആപന്നോ വാ ഹോതു അനാപന്നോ വാ ഏതം ഇധ അപ്പമാണന്തി.

തത്ഥ അദിട്ഠം നാമ അത്തനോ പസാദചക്ഖുനാ വാ ദിബ്ബചക്ഖുനാ വാ അദിട്ഠം. അസുതം നാമ തഥേവ കേനചി വുച്ചമാനം ന സുതം. അപരിസങ്കിതം നാമ ചിത്തേന അപരിസങ്കിതം.

‘‘ദിട്ഠം’’ നാമ അത്തനാ വാ പരേന വാ പസാദചക്ഖുനാ വാ ദിബ്ബചക്ഖുനാ വാ ദിട്ഠം. ‘‘സുതം’’ നാമ തഥേവ സുതം. ‘‘പരിസങ്കിത’’മ്പി അത്തനാ വാ പരേന വാ പരിസങ്കിതം. തത്ഥ അത്തനാ ദിട്ഠം ദിട്ഠമേവ, പരേഹി ദിട്ഠം അത്തനാ സുതം, പരേഹി സുതം, പരേഹി പരിസങ്കിതന്തി ഇദം പന സബ്ബമ്പി അത്തനാ സുതട്ഠാനേയേവ തിട്ഠതി.

പരിസങ്കിതം പന തിവിധം – ദിട്ഠപരിസങ്കിതം, സുതപരിസങ്കിതം, മുതപരിസങ്കിതന്തി. തത്ഥ ദിട്ഠപരിസങ്കിതം നാമ ഏകോ ഭിക്ഖു ഉച്ചാരപസ്സാവകമ്മേന ഗാമസമീപേ ഏകം ഗുമ്ബം പവിട്ഠോ, അഞ്ഞതരാപി ഇത്ഥീ കേനചിദേവ കരണീയേന തം ഗുമ്ബം പവിസിത്വാ നിവത്താ, നാപി ഭിക്ഖു ഇത്ഥിം അദ്ദസ; ന ഇത്ഥീ ഭിക്ഖും, അദിസ്വാവ ഉഭോപി യഥാരുചിം പക്കന്താ, അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ഉഭിന്നം തതോ നിക്ഖമനം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘അദ്ധാ ഇമേസം കതം വാ കരിസ്സന്തി വാ’’തി പരിസങ്കതി, ഇദം ദിട്ഠപരിസങ്കിതം നാമ.

സുതപരിസങ്കിതം നാമ ഇധേകച്ചോ അന്ധകാരേ വാ പടിച്ഛന്നേ വാ ഓകാസേ മാതുഗാമേന സദ്ധിം ഭിക്ഖുനോ താദിസം പടിസന്ഥാരവചനം സുണാതി, സമീപേ അഞ്ഞം വിജ്ജമാനമ്പി ‘‘അത്ഥി നത്ഥീ’’തി ന ജാനാതി, സോ ‘‘അദ്ധാ ഇമേസം കതം വാ കരിസ്സന്തി വാ’’തി പരിസങ്കതി, ഇദം സുതപരിസങ്കിതം നാമ.

മുതപരിസങ്കിതം നാമ സമ്ബഹുലാ ധുത്താ രത്തിഭാഗേ പുപ്ഫഗന്ധമംസസുരാദീനി ഗഹേത്വാ ഇത്ഥീഹി സദ്ധിം ഏകം പച്ചന്തവിഹാരം ഗന്ത്വാ മണ്ഡപേ വാ ഭോജനസാലാദീസു വാ യഥാസുഖം കീളിത്വാ പുപ്ഫാദീനി വികിരിത്വാ ഗതാ, പുനദിവസേ ഭിക്ഖൂ തം വിപ്പകാരം ദിസ്വാ ‘‘കസ്സിദം കമ്മ’’ന്തി വിചിനന്തി. തത്ര ച കേനചി ഭിക്ഖുനാ പഗേവ വുട്ഠഹിത്വാ വത്തസീസേന മണ്ഡപം വാ ഭോജനസാലം വാ പടിജഗ്ഗന്തേന പുപ്ഫാദീനി ആമട്ഠാനി ഹോന്തി, കേനചി ഉപട്ഠാകകുലതോ ആഭതേഹി പുപ്ഫാദീഹി പൂജാ കതാ ഹോതി, കേനചി ഭേസജ്ജത്ഥം അരിട്ഠം പീതം ഹോതി, അഥ തേ ‘‘കസ്സിദം കമ്മ’’ന്തി വിചിനന്താ ഭിക്ഖൂ തേസം ഹത്ഥഗന്ധഞ്ച മുഖഗന്ധഞ്ച ഘായിത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ പരിസങ്കന്തി, ഇദം മുതപരിസങ്കിതം നാമ.

തത്ഥ ദിട്ഠം അത്ഥി സമൂലകം, അത്ഥി അമൂലകം; ദിട്ഠമേവ അത്ഥി സഞ്ഞാസമൂലകം, അത്ഥി സഞ്ഞാഅമൂലകം. ഏസ നയോ സുതേപി. പരിസങ്കിതേ പന ദിട്ഠപരിസങ്കിതം അത്ഥി സമൂലകം, അത്ഥി അമൂലകം; ദിട്ഠപരിസങ്കിതമേവ അത്ഥി സഞ്ഞാസമൂലകം, അത്ഥി സഞ്ഞാഅമൂലകം. ഏസ നയോ സുതമുതപരിസങ്കിതേസു. തത്ഥ ദിട്ഠം സമൂലകം നാമ പാരാജികം ആപജ്ജന്തം ദിസ്വാവ ‘‘ദിട്ഠോ മയാ’’തി വദതി, അമൂലകം നാമ പടിച്ഛന്നോകാസതോ നിക്ഖമന്തം ദിസ്വാ വീതിക്കമം അദിസ്വാ ‘‘ദിട്ഠോ മയാ’’തി വദതി. ദിട്ഠമേവ സഞ്ഞാസമൂലകം നാമ ദിസ്വാവ ദിട്ഠസഞ്ഞീ ഹുത്വാ ചോദേതി, സഞ്ഞാഅമൂലകം നാമ പുബ്ബേ പാരാജികവീതിക്കമം ദിസ്വാ പച്ഛാ അദിട്ഠസഞ്ഞീ ജാതോ, സോ സഞ്ഞായ അമൂലകം കത്വാ ‘‘ദിട്ഠോ മയാ’’തി ചോദേതി. ഏതേന നയേന സുതമുതപരിസങ്കിതാനിപി വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബാനി. ഏത്ഥ ച സബ്ബപ്പകാരേണാപി സമൂലകേന വാ സഞ്ഞാസമൂലകേന വാ ചോദേന്തസ്സ അനാപത്തി, അമൂലകേന വാ പന സഞ്ഞാഅമൂലകേന വാ ചോദേന്തസ്സേവ ആപത്തി.

അനുദ്ധംസേയ്യാതി ധംസേയ്യ പധംസേയ്യ അഭിഭവേയ്യ അജ്ഝോത്ഥരേയ്യ. തം പന അനുദ്ധംസനം യസ്മാ അത്തനാ ചോദേന്തോപി പരേന ചോദാപേന്തോപി കരോതിയേവ, തസ്മാസ്സ പദഭാജനേ ‘‘ചോദേതി വാ ചോദാപേതി വാ’’തി വുത്തം.

തത്ഥ ചോദേതീതി ‘‘പാരാജികം ധമ്മം ആപന്നോസീ’’തിആദീഹി വചനേഹി സയം ചോദേതി, തസ്സ വാചായ വാചായ സങ്ഘാദിസേസോ. ചോദാപേതീതി അത്തനാ സമീപേ ഠത്വാ അഞ്ഞം ഭിക്ഖു ആണാപേതി, സോ തസ്സ വചനേന തം ചോദേതി, ചോദാപകസ്സേവ വാചായ വാചായ സങ്ഘാദിസേസോ. അഥ സോപി ‘‘മയാ ദിട്ഠം സുതം അത്ഥീ’’തി ചോദേതി, ദ്വിന്നമ്പി ജനാനം വാചായ വാചായ സങ്ഘാദിസേസോ.

ചോദനാപ്പഭേദകോസല്ലത്ഥം പനേത്ഥ ഏകവത്ഥുഏകചോദകാദിചതുക്കം താവ വേദിതബ്ബം. തത്ഥ ഏകോ ഭിക്ഖു ഏകം ഭിക്ഖും ഏകേന വത്ഥുനാ ചോദേതി, ഇമിസ്സാ ചോദനായ ഏകം വത്ഥു ഏകോ ചോദകോ. സമ്ബഹുലാ ഏകം ഏകവത്ഥുനാ ചോദേന്തി, പഞ്ചസതാ മേത്തിയഭൂമജകപ്പമുഖാ ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മന്തം ദബ്ബം മല്ലപുത്തമിവ, ഇമിസ്സാ ചോദനായ ഏകം വത്ഥു നാനാചോദകാ. ഏകോ ഭിക്ഖു ഏകം ഭിക്ഖും സമ്ബഹുലേഹി വത്ഥൂഹി ചോദേതി, ഇമിസ്സാ ചോദനായ നാനാവത്ഥൂനി ഏകോ ചോദകോ. സമ്ബഹുലാ സമ്ബഹുലേ സമ്ബഹുലേഹി വത്ഥൂഹി ചോദേന്തി, ഇമിസ്സാ ചോദനായ നാനാവത്ഥൂനി നാനാചോദകാ.

ചോദേതും പന കോ ലഭതി, കോ ന ലഭതീതി? ദുബ്ബലചോദകവചനം താവ ഗഹേത്വാ കോചി ന ലഭതി. ദുബ്ബലചോദകോ നാമ സമ്ബഹുലേസു കഥാസല്ലാപേന നിസിന്നേസു ഏകോ ഏകം ആരബ്ഭ അനോദിസ്സകം കത്വാ പാരാജികവത്ഥും കഥേതി, അഞ്ഞോ തം സുത്വാ ഇതരസ്സ ഗന്ത്വാ ആരോചേതി. സോ തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ത്വം കിര മം ഇദഞ്ചിദഞ്ച വദസീ’’തി വദതി. സോ ‘‘നാഹം ഏവരൂപം ജാനാമി, കഥാപവത്തിയം പന മയാ അനോദിസ്സകം കത്വാ വുത്തമത്ഥി, സചേ അഹം തവ ഇമം ദുക്ഖുപ്പത്തിം ജാനേയ്യം, ഏത്തകമ്പി ന കഥേയ്യ’’ന്തി അയം ദുബ്ബലചോദകോ. തസ്സേതം കഥാസല്ലാപം ഗഹേത്വാ തം ഭിക്ഖും കോചി ചോദേതും ന ലഭതി. ഏതം പന അഗ്ഗഹേത്വാ സീലസമ്പന്നോ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖും വാ ഭിക്ഖുനിം വാ സീലസമ്പന്നാ ച ഭിക്ഖുനീ ഭിക്ഖുനീമേവ ചോദേതും ലഭതീതി മഹാപദുമത്ഥേരോ ആഹ. മഹാസുമത്ഥേരോ പന ‘‘പഞ്ചപി സഹധമ്മികാ ലഭന്തീ’’തി ആഹ. ഗോദത്തത്ഥേരോ പന ‘‘ന കോചി ന ലഭതീ’’തി വത്വാ ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ സുത്വാ ചോദേതി, ഭിക്ഖുനിയാ സുത്വാ ചോദേതി…പേ… തിത്ഥിയസാവകാനം സുത്വാ ചോദേതീ’’തി ഇദം സുത്തമാഹരി. തിണ്ണമ്പി ഥേരാനം വാദേ ചുദിതകസ്സേവ പടിഞ്ഞായ കാരേതബ്ബോ.

അയം പന ചോദനാ നാമ ദൂതം വാ പണ്ണം വാ സാസനം വാ പേസേത്വാ ചോദേന്തസ്സ സീസം ന ഏതി, പുഗ്ഗലസ്സ പന സമീപേ ഠത്വാവ ഹത്ഥമുദ്ദായ വാ വചീഭേദേന വാ ചോദേന്തസ്സേവ സീസം ഏതി. സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനമേവ ഹി ഹത്ഥമുദ്ദായ സീസം ന ഏതി, ഇദം പന അനുദ്ധംസനം അഭൂതാരോചനഞ്ച ഏതിയേവ. യോ പന ദ്വിന്നം ഠിതട്ഠാനേ ഏകം നിയമേത്വാ ചോദേതി, സോ ചേ ജാനാതി, സീസം ഏതി. ഇതരോ ജാനാതി, സീസം ന ഏതി. ദ്വേപി നിയമേത്വാ ചോദേതി, ഏകോ വാ ജാനാതു ദ്വേ വാ, സീസം ഏതിയേവ. ഏസവ നയോ സമ്ബഹുലേസു. തങ്ഖണേയേവ ച ജാനനം നാമ ദുക്കരം, സമയേന ആവജ്ജിത്വാ ഞാതേ പന ഞാതമേവ ഹോതി. പച്ഛാ ചേ ജാനാതി, സീസം ന ഏതി. സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം അഭൂതാരോചനം ദുട്ഠുല്ലവാചാ-അത്തകാമ-ദുട്ഠദോസഭൂതാരോചനസിക്ഖാപദാനീതി സബ്ബാനേവ ഹി ഇമാനി ഏകപരിച്ഛേദാനി.

ഏവം കായവാചാവസേന ചായം ദുവിധാപി ചോദനാ. പുന ദിട്ഠചോദനാ, സുതചോദനാ, പരിസങ്കിതചോദനാതി തിവിധാ ഹോതി. അപരാപി ചതുബ്ബിധാ ഹോതി – സീലവിപത്തിചോദനാ, ആചാരവിപത്തിചോദനാ, ദിട്ഠിവിപത്തിചോദനാ, ആജീവവിപത്തിചോദനാതി. തത്ഥ ഗരുകാനം ദ്വിന്നം ആപത്തിക്ഖന്ധാനം വസേന സീലവിപത്തിചോദനാ വേദിതബ്ബാ. അവസേസാനം വസേന ആചാരവിപത്തിചോദനാ, മിച്ഛാദിട്ഠിഅന്തഗ്ഗാഹികദിട്ഠിവസേന ദിട്ഠിവിപത്തിചോദനാ, ആജീവഹേതു പഞ്ഞത്താനം ഛന്നം സിക്ഖാപദാനം വസേന ആജീവവിപത്തിചോദനാ വേദിതബ്ബാ.

അപരാപി ചതുബ്ബിധാ ഹോതി – വത്ഥുസന്ദസ്സനാ, ആപത്തിസന്ദസ്സനാ, സംവാസപടിക്ഖേപോ, സാമീചിപടിക്ഖേപോതി. തത്ഥ വത്ഥുസന്ദസ്സനാ നാമ ‘‘ത്വം മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിത്ഥ, അദിന്നം ആദിയിത്ഥ, മനുസ്സം ഘാതയിത്ഥ, അഭൂതം ആരോചയിത്ഥാ’’തി ഏവം പവത്താ. ആപത്തിസന്ദസ്സനാ നാമ ‘‘ത്വം മേഥുനധമ്മപാരാജികാപത്തിം ആപന്നോ’’തി ഏവമാദിനയപ്പവത്താ. സംവാസപടിക്ഖേപോ നാമ ‘‘നത്ഥി തയാ സദ്ധിം ഉപോസഥോ വാ പവാരണാ വാ സങ്ഘകമ്മം വാ’’തി ഏവം പവത്താ; ഏത്താവതാ പന സീസം ന ഏതി, ‘‘അസ്സമണോസി അസക്യപുത്തിയോസീ’’തിആദിവചനേഹി സദ്ധിം ഘടിതേയേവ സീസം ഏതി. സാമീചിപടിക്ഖേപോ നാമ അഭിവാദന-പച്ചുട്ഠാന-അഞ്ജലികമ്മ-ബീജനാദികമ്മാനം അകരണം. തം പടിപാടിയാ വന്ദനാദീനി കരോതോ ഏകസ്സ അകത്വാ സേസാനം കരണകാലേ വേദിതബ്ബം. ഏത്താവതാ ച ചോദനാ നാമ ഹോതി, ആപത്തി പന സീസം ന ഏതി. ‘‘കസ്മാ മമ വന്ദനാദീനി ന കരോസീ’’തി പുച്ഛിതേ പന ‘‘അസ്സമണോസി അസക്യപുത്തിയോസീ’’തിആദിവചനേഹി സദ്ധിം ഘടിതേയേവ സീസം ഏതി. യാഗുഭത്താദിനാ പന യം ഇച്ഛതി തം ആപുച്ഛതി, ന താവതാ ചോദനാ ഹോതി.

അപരാപി പാതിമോക്ഖട്ഠപനക്ഖന്ധകേ ‘‘ഏകം, ഭിക്ഖവേ, അധമ്മികം പാതിമോക്ഖട്ഠപനം ഏകം ധമ്മിക’’ന്തി ആദിം ‘‘കത്വാ യാവ ദസ അധമ്മികാനി പാതിമോക്ഖട്ഠപനാനി ദസ ധമ്മികാനീ’’തി (ചൂളവ. ൩൮൭) ഏവം അധമ്മികാ പഞ്ചപഞ്ഞാസ ധമ്മികാ പഞ്ചപഞ്ഞാസാതി ദസുത്തരസതം ചോദനാ വുത്താ. താ ദിട്ഠേന ചോദേന്തസ്സ ദസുത്തരസതം, സുതേന ചോദേന്തസ്സ ദസുത്തരസതം, പരിസങ്കിതേന ചോദേന്തസ്സ ദസുത്തരസതന്തി തിംസാനി തീണി സതാനി ഹോന്തി. താനി കായേന ചോദേന്തസ്സ, വാചായ ചോദേന്തസ്സ, കായവാചാഹി ചോദേന്തസ്സാതി തിഗുണാനി കതാനി നവുതാനി നവ സതാനി ഹോന്തി. താനി അത്തനാ ചോദേന്തസ്സാപി പരേന ചോദാപേന്തസ്സാപി തത്തകാനേവാതി വീസതിഊനാനി ദ്വേ സഹസ്സാനി ഹോന്തി, പുന ദിട്ഠാദിഭേദേ സമൂലകാമൂലകവസേന അനേകസഹസ്സാ ചോദനാ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ.

ഇമസ്മിം പന ഠാനേ ഠത്വാ അട്ഠകഥായ ‘‘അത്താദാനം ആദാതുകാമേന ഉപാലി ഭിക്ഖുനാ പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതം അത്താദാനം ആദാതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. ൩൯൮) ച ‘‘ചോദകേന ഉപാലി ഭിക്ഖുനാ പരം ചോദേതുകാമേന പഞ്ച ധമ്മേ അജ്ഝത്തം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പരോ ചോദേതബ്ബോ’’തി (ചൂളവ. ൩൯൯) ച ഏവം ഉപാലിപഞ്ചകാദീസു വുത്താനി ബഹൂനി സുത്താനി ആഹരിത്വാ അത്താദാനലക്ഖണഞ്ച ചോദകവത്തഞ്ച ചുദിതകവത്തഞ്ച സങ്ഘേന കാതബ്ബകിച്ചഞ്ച അനുവിജ്ജകവത്തഞ്ച സബ്ബം വിത്ഥാരേന കഥിതം, തം മയം യഥാആഗതട്ഠാനേയേവ വണ്ണയിസ്സാമ.

വുത്തപ്പഭേദാസു പന ഇമാസു ചോദനാസു യായ കായചി ചോദനായ വസേന സങ്ഘമജ്ഝേ ഓസടേ വത്ഥുസ്മിം ചുദിതകചോദകാ വത്തബ്ബാ ‘‘തുമ്ഹേ അമ്ഹാകം വിനിച്ഛയേന തുട്ഠാ ഭവിസ്സഥാ’’തി. സചേ ‘‘ഭവിസ്സാമാ’’തി വദന്തി, സങ്ഘേന തം അധികരണം സമ്പടിച്ഛിതബ്ബം. അഥ പന ‘‘വിനിച്ഛിനഥ താവ, ഭന്തേ, സചേ അമ്ഹാകം ഖമിസ്സതി, ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി വദന്തി. ‘‘ചേതിയം താവ വന്ദഥാ’’തിആദീനി വത്വാ ദീഘസുത്തം കത്വാ വിസ്സജ്ജിതബ്ബം. തേ ചേ ചിരരത്തം കിലന്താ പക്കന്തപരിസാ ഉപച്ഛിന്നപക്ഖാ ഹുത്വാ പുന യാചന്തി, യാവതതിയം പടിക്ഖിപിത്വാ യദാ നിമ്മദാ ഹോന്തി തദാ നേസം അധികരണം വിനിച്ഛിനിതബ്ബം. വിനിച്ഛിനന്തേഹി ച സചേ അലജ്ജുസ്സന്നാ ഹോതി, പരിസാ ഉബ്ബാഹികായ തം അധികരണം വിനിച്ഛിനിതബ്ബം. സചേ ബാലുസ്സന്നാ ഹോതി പരിസാ ‘‘തുമ്ഹാകം സഭാഗേ വിനയധരേ പരിയേസഥാ’’തി വിനയധരേ പരിയേസാപേത്വാ യേന ധമ്മേന യേന വിനയേന യേന സത്ഥുസാസനേന തം അധികരണം വൂപസമതി, തഥാ തം അധികരണം വൂപസമേതബ്ബം.

തത്ഥ ച ‘‘ധമ്മോ’’തി ഭൂതം വത്ഥു. ‘‘വിനയോ’’തി ചോദനാ സാരണാ ച. ‘‘സത്ഥുസാസന’’ന്തി ഞത്തിസമ്പദാ ച അനുസാവനസമ്പദാ ച. തസ്മാ ചോദകേന വത്ഥുസ്മിം ആരോചിതേ ചുദിതകോ പുച്ഛിതബ്ബോ ‘‘സന്തമേതം, നോ’’തി. ഏവം വത്ഥും ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഭൂതേന വത്ഥുനാ ചോദേത്വാ സാരേത്വാ ച ഞത്തിസമ്പദായ അനുസാവനസമ്പദായ ച തം അധികരണം വൂപസമേതബ്ബം. തത്ര ചേ അലജ്ജീ ലജ്ജിം ചോദേതി, സോ ച അലജ്ജീ ബാലോ ഹോതി അബ്യത്തോ നാസ്സ നയോ ദാതബ്ബോ. ഏവം പന വത്തബ്ബോ – ‘‘കിമ്ഹി നം ചോദേസീ’’തി? അദ്ധാ സോ വക്ഖതി – ‘‘കിമിദം, ഭന്തേ, കിമ്ഹി നം നാമാ’’തി. ത്വം കിമ്ഹി നമ്പി ന ജാനാസി, ന യുത്തം തയാ ഏവരൂപേന ബാലേന പരം ചോദേതുന്തി ഉയ്യോജേതബ്ബോ നാസ്സ അനുയോഗോ ദാതബ്ബോ. സചേ പന സോ അലജ്ജീ പണ്ഡിതോ ഹോതി ബ്യത്തോ ദിട്ഠേന വാ സുതേന വാ അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ സമ്പാദേതും സക്കോതി ഏതസ്സ അനുയോഗം ദത്വാ ലജ്ജിസ്സേവ പടിഞ്ഞായ കമ്മം കാതബ്ബം.

സചേ ലജ്ജീ അലജ്ജിം ചോദേതി, സോ ച ലജ്ജീ ബാലോ ഹോതി അബ്യത്തോ, ന സക്കോതി അനുയോഗം ദാതും. തസ്സ നയോ ദാതബ്ബോ – ‘‘കിമ്ഹി നം ചോദേസി സീലവിപത്തിയാ വാ ആചാരവിപത്തിആദീസു വാ ഏകിസ്സാ’’തി. കസ്മാ പന ഇമസ്സേവ ഏവം നയോ ദാതബ്ബോ, ന ഇതരസ്സ? നനു ന യുത്തം വിനയധരാനം അഗതിഗമനന്തി? ന യുത്തമേവ. ഇദം പന അഗതിഗമനം ന ഹോതി, ധമ്മാനുഗ്ഗഹോ നാമ ഏസോ അലജ്ജിനിഗ്ഗഹത്ഥായ ഹി ലജ്ജിപഗ്ഗഹത്ഥായ ച സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം. തത്ര അലജ്ജീ നയം ലഭിത്വാ അജ്ഝോത്ഥരന്തോ ഏഹീതി, ലജ്ജീ പന നയം ലഭിത്വാ ദിട്ഠേ ദിട്ഠസന്താനേന, സുതേ സുതസന്താനേന പതിട്ഠായ കഥേസ്സതി, തസ്മാ തസ്സ ധമ്മാനുഗ്ഗഹോ വട്ടതി. സചേ പന സോ ലജ്ജീ പണ്ഡിതോ ഹോതി ബ്യത്തോ, പതിട്ഠായ കഥേതി, അലജ്ജീ ച ‘‘ഏതമ്പി നത്ഥി, ഏതമ്പി നത്ഥീ’’തി പടിഞ്ഞം ന ദേതി, അലജ്ജിസ്സ പടിഞ്ഞായ ഏവ കാതബ്ബം.

തദത്ഥദീപനത്ഥഞ്ച ഇദം വത്ഥു വേദിതബ്ബം. തേപിടകചൂളാഭയത്ഥേരോ കിര ലോഹപാസാദസ്സ ഹേട്ഠാ ഭിക്ഖൂനം വിനയം കഥേത്വാ സായന്ഹസമയേ വുട്ഠാതി, തസ്സ വുട്ഠാനസമയേ ദ്വേ അത്തപച്ചത്ഥികാ കഥം പവത്തേസും. ഏകോ ‘‘ഏതമ്പി നത്ഥി, ഏതമ്പി നത്ഥീ’’തി പടിഞ്ഞം ന ദേതി. അഥ അപ്പാവസേസേ പഠമയാമേ ഥേരസ്സ തസ്മിം പുഗ്ഗലേ ‘‘അയം പതിട്ഠായ കഥേതി, അയം പന പടിഞ്ഞം ന ദേതി, ബഹൂനി ച വത്ഥൂനി ഓസടാനി അദ്ധാ ഏതം കതം ഭവിസ്സതീ’’തി അസുദ്ധലദ്ധി ഉപ്പന്നാ. തതോ ബീജനീദണ്ഡകേന പാദകഥലികായ സഞ്ഞം ദത്വാ ‘‘അഹം ആവുസോ വിനിച്ഛിനിതും അനനുച്ഛവികോ അഞ്ഞേന വിനിച്ഛിനാപേഹീ’’തി ആഹ. കസ്മാ ഭന്തേതി? ഥേരോ തമത്ഥം ആരോചേസി, ചുദിതകപുഗ്ഗലസ്സ കായേ ഡാഹോ ഉട്ഠിതോ, തതോ സോ ഥേരം വന്ദിത്വാ ‘‘ഭന്തേ, വിനിച്ഛിനിതും അനുരൂപേന വിനയധരേന നാമ തുമ്ഹാദിസേനേവ ഭവിതും വട്ടതി. ചോദകേന ച ഈദിസേനേവ ഭവിതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ സേതകാനി നിവാസേത്വാ ‘‘ചിരം കിലമിതത്ഥ മയാ’’തി ഖമാപേത്വാ പക്കാമി.

ഏവം ലജ്ജിനാ ചോദിയമാനോ അലജ്ജീ ബഹൂസുപി വത്ഥൂസു ഉപ്പന്നേസു പടിഞ്ഞം ന ദേതി, സോ നേവ ‘‘സുദ്ധോ’’തി വത്തബ്ബോ ന ‘‘അസുദ്ധോ’’തി. ജീവമതകോ നാമ ആമകപൂതികോ നാമ ചേസ.

സചേ പനസ്സ അഞ്ഞമ്പി താദിസം വത്ഥും ഉപ്പജ്ജതി ന വിനിച്ഛിനിതബ്ബം. തഥാ നാസിതകോവ ഭവിസ്സതി. സചേ പന അലജ്ജീയേവ അലജ്ജിം ചോദേതി, സോ വത്തബ്ബോ ‘‘ആവുസോ തവ വചനേനായം കിം സക്കാ വത്തു’’ന്തി ഇതരമ്പി തഥേവ വത്വാ ഉഭോപി ‘‘ഏകസമ്ഭോഗപരിഭോഗാ ഹുത്വാ ജീവഥാ’’തി വത്വാ ഉയ്യോജേതബ്ബാ, സീലത്ഥായ തേസം വിനിച്ഛയോ ന കാതബ്ബോ. പത്തചീവരപരിവേണാദിഅത്ഥായ പന പതിരൂപം സക്ഖിം ലഭിത്വാ കാതബ്ബോ.

അഥ ലജ്ജീ ലജ്ജിം ചോദേതി, വിവാദോ ച നേസം കിസ്മിഞ്ചിദേവ അപ്പമത്തകോ ഹോതി, സഞ്ഞാപേത്വാ ‘‘മാ ഏവം കരോഥാ’’തി അച്ചയം ദേസാപേത്വാ ഉയ്യോജേതബ്ബാ. അഥ പനേത്ഥ ചുദിതകേന സഹസാ വിരദ്ധം ഹോതി, ആദിതോ പട്ഠായ അലജ്ജീ നാമ നത്ഥി. സോ ച പക്ഖാനുരക്ഖണത്ഥായ പടിഞ്ഞം ന ദേതി, ‘‘മയം സദ്ദഹാമ, മയം സദ്ദഹാമാ’’തി ബഹൂ ഉട്ഠഹന്തി. സോ തേസം പടിഞ്ഞായ ഏകവാരം ദ്വേവാരം സുദ്ധോ ഹോതു. അഥ പന വിരദ്ധകാലതോ പട്ഠായ ഠാനേ ന തിട്ഠതി, വിനിച്ഛയോ ന ദാതബ്ബോ.

ഏവം യായ കായചി ചോദനായ വസേന സങ്ഘമജ്ഝേ ഓസടേ വത്ഥുസ്മിം ചുദിതകചോദകേസു പടിപത്തിം ഞത്വാ തസ്സായേവ ചോദനായ സമ്പത്തിവിപത്തിജാനനത്ഥം ആദിമജ്ഝപരിയോസാനാദീനം വസേന വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. സേയ്യഥിദം ചോദനായ കോ ആദി, കിം മജ്ഝേ, കിം പരിയോസാനം? ചോദനായ ‘‘അഹം തം വത്തുകാമോ, കരോതു മേ ആയസ്മാ ഓകാസ’’ന്തി ഏവം ഓകാസകമ്മം ആദി, ഓതിണ്ണേന വത്ഥുനാ ചോദേത്വാ സാരേത്വാ വിനിച്ഛയോ മജ്ഝേ, ആപത്തിയം വാ അനാപത്തിയം വാ പതിട്ഠാപനേന സമഥോ പരിയോസാനം.

ചോദനായ കതി മൂലാനി, കതി വത്ഥൂനി, കതി ഭൂമിയോ? ചോദനായ ദ്വേ മൂലാനി – സമൂലികാ വാ അമൂലികാ വാ; തീണി വത്ഥൂനി – ദിട്ഠം, സുതം, പരിസങ്കിതം; പഞ്ച ഭൂമിയോ – കാലേന വക്ഖാമി നോ അകാലേന, ഭൂതേന വക്ഖാമി നോ അഭൂതേന, സണ്ഹേന വക്ഖാമി നോ ഫരുസേന, അത്ഥസംഹിതേന വക്ഖാമി നോ അനത്ഥസംഹിതേന, മേത്തചിത്തോ വക്ഖാമി നോ ദോസന്തരോതി. ഇമായ ച പന ചോദനായ ചോദകേന പുഗ്ഗലേന ‘‘പരിസുദ്ധകായസമാചാരോ നു ഖോമ്ഹീ’’തിആദിനാ (ചൂളവ. ൩൯൯) നയേന ഉപാലിപഞ്ചകേ വുത്തേസു പന്നരസസു ധമ്മേസു പതിട്ഠാതബ്ബം, ചുദിതകേന ദ്വീസു ധമ്മേസു പതിട്ഠാതബ്ബം സച്ചേ ച അകുപ്പേ ചാതി.

അപ്പേവ നാമ നം ഇമമ്ഹാ ബ്രഹ്മചരിയാ ചാവേയ്യന്തി അപി ഏവ നാമ നം പുഗ്ഗലം ഇമമ്ഹാ സേട്ഠചരിയാ ചാവേയ്യം, ‘‘സാധു വതസ്സ സചാഹം ഇമം പുഗ്ഗലം ഇമമ്ഹാ ബ്രഹ്മചരിയാ ചാവേയ്യ’’ന്തി ഇമിനാ അധിപ്പായേന അനുദ്ധംസേയ്യാതി വുത്തംഹോതി. പദഭാജനേ പന ‘‘ബ്രഹ്മചരിയാ ചാവേയ്യ’’ന്തി ഇമസ്സേവ പരിയായമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘ഭിക്ഖുഭാവാ ചാവേയ്യ’’ന്തിആദി വുത്തം.

ഖണാദീനി സമയവേവചനാനി. തം ഖണം തം ലയം തം മുഹുത്തം വീതിവത്തേതി തസ്മിം ഖണേ തസ്മിം ലയേ തസ്മിം മുഹുത്തേ വീതിവത്തേ. ഭുമ്മപ്പത്തിയാ ഹി ഇദം ഉപയോഗവചനം.

സമനുഗ്ഗാഹിയമാനനിദ്ദേസേ യേന വത്ഥുനാ അനുദ്ധംസിതോ ഹോതീതി ചതൂസു പാരാജികവത്ഥൂസു യേന വത്ഥുനാ ചോദകേന ചുദിതകോ അനുദ്ധംസിതോ അഭിഭൂതോ അജ്ഝോത്ഥടോ ഹോതി. തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം സമനുഗ്ഗാഹിയമാനോതി തസ്മിം ചോദകേന വുത്തവത്ഥുസ്മിം സോ ചോദകോ അനുവിജ്ജകേന ‘‘കിം തേ ദിട്ഠം, കിന്തി തേ ദിട്ഠ’’ന്തിആദിനാ നയേന അനുവിജ്ജിയമാനോ വീമംസിയമാനോ ഉപപരിക്ഖിയമാനോ.

അസമനുഗ്ഗാഹിയമാനനിദ്ദേസേ ന കേനചി വുച്ചമാനോതി അനുവിജ്ജകേന വാ അഞ്ഞേന വാ കേനചി, അഥ വാ ദിട്ഠാദീസു വത്ഥൂസു കേനചി അവുച്ചമാനോ. ഏതേസഞ്ച ദ്വിന്നം മാതികാപദാനം പരതോ ‘‘ഭിക്ഖു ച ദോസം പതിട്ഠാതീ’’തിഇമിനാ സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. ഇദഞ്ഹി വുത്തം ഹോതി – ‘‘ഏവം സമനുഗ്ഗാഹിയമാനോ വാ അസമനുഗ്ഗാഹിയമാനോ വാ ഭിക്ഖു ച ദോസം പതിട്ഠാതി പടിച്ച തിട്ഠതി പടിജാനാതി സങ്ഘാദിസേസോ’’തി. ഇദഞ്ച അമൂലകഭാവസ്സ പാകടകാലദസ്സനത്ഥമേവ വുത്തം. ആപത്തിം പന അനുദ്ധംസിതക്ഖണേയേവ ആപജ്ജതി.

ഇദാനി ‘‘അമൂലകഞ്ചേവ തം അധികരണം ഹോതീ’’തി ഏത്ഥ യസ്മാ അമൂലകലക്ഖണം പുബ്ബേ വുത്തം, തസ്മാ തം അവത്വാ അപുബ്ബമേവ ദസ്സേതും ‘‘അധികരണം നാമാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യസ്മാ അധികരണം അധികരണട്ഠേന ഏകമ്പി വത്ഥുവസേന നാനാ ഹോതി, തേനസ്സ തം നാനത്തം ദസ്സേതും ‘‘ചത്താരി അധികരണാനി വിവാദാധികരണ’’ന്തിആദിമാഹ. കോ പന സോ അധികരണട്ഠോ, യേനേതം ഏകം ഹോതീതി? സമഥേഹി അധികരണീയതാ. തസ്മാ യം അധികിച്ച ആരബ്ഭ പടിച്ച സന്ധായ സമഥാ വത്തന്തി, തം ‘‘അധികരണ’’ന്തി വേദിതബ്ബം.

അട്ഠകഥാസു പന വുത്തം – ‘‘അധികരണന്തി കേചി ഗാഹം വദന്തി, കേചി ചേതനം, കേചി അക്ഖന്തിം കേചി വോഹാരം, കേചി പണ്ണത്തി’’ന്തി. പുന ഏവം വിചാരിതം ‘‘യദി ഗാഹോ അധികരണം നാമ, ഏകോ അത്താദാനം ഗഹേത്വാ സഭാഗേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം മന്തയമാനോ തത്ഥ ആദീനവം ദിസ്വാ പുന ചജതി, തസ്സ തം അധികരണം സമഥപ്പത്തം ഭവിസ്സതി. യദി ചേതനാ അധികരണം, ‘‘ഇദം അത്താദാനം ഗണ്ഹാമീ’’തി ഉപ്പന്നാ ചേതനാ നിരുജ്ഝതി. യദി അക്ഖന്തി അധികരണം, അക്ഖന്തിയാ അത്താദാനം ഗഹേത്വാപി അപരഭാഗേ വിനിച്ഛയം അലഭമാനോ വാ ഖമാപിതോ വാ ചജതി. യദി വോഹാരോ അധികരണം, കഥേന്തോ ആഹിണ്ഡിത്വാ അപരഭാഗേ തുണ്ഹീ ഹോതി നിരവോ, ഏവമസ്സ തം അധികരണം സമഥപ്പത്തം ഭവിസ്സതി, തസ്മാ പണ്ണത്തി അധികരണന്തി.

തം പനേതം ‘‘മേഥുനധമ്മപാരാജികാപത്തി മേഥുനധമ്മപാരാജികാപത്തിയാ തബ്ഭാഗിയാ…പേ… ഏവം ആപത്താധികരണം ആപത്താധികരണസ്സ തബ്ഭാഗിയന്തി ച വിവാദാധികരണം സിയാ കുസലം സിയാ അകുസലം സിയാ അബ്യാകത’’ന്തി ച ഏവമാദീഹി വിരുജ്ഝതി. ന ഹി തേ പണ്ണത്തിയാ കുസലാദിഭാവം ഇച്ഛന്തി, ന ച ‘‘അമൂലകേന പാരാജികേന ധമ്മേനാ’’തി ഏത്ഥ ആഗതോ പാരാജികധമ്മോ പണ്ണത്തി നാമ ഹോതി. കസ്മാ? അച്ചന്തഅകുസലത്താ. വുത്തമ്പി ഹേതം – ‘‘ആപത്താധികരണം സിയാ അകുസലം സിയാ അബ്യാകത’’ന്തി (പരി. ൩൦൩).

യഞ്ചേതം ‘‘അമൂലകേന പാരാജികേനാ’’തി ഏത്ഥ അമൂലകം പാരാജികം നിദ്ദിട്ഠം, തസ്സേവായം ‘‘അമൂലകഞ്ചേവ തം അധികരണം ഹോതീ’’തി പടിനിദ്ദേസോ, ന പണ്ണത്തിയാ ന ഹി അഞ്ഞം നിദ്ദിസിത്വാ അഞ്ഞം പടിനിദ്ദിസതി. യസ്മാ പന യായ പണ്ണത്തിയാ യേന അഭിലാപേന ചോദകേന സോ പുഗ്ഗലോ പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നോതി പഞ്ഞത്തോ, പാരാജികസങ്ഖാതസ്സ അധികരണസ്സ അമൂലകത്താ സാപി പഞ്ഞത്തി അമൂലികാ ഹോതി, അധികരണേ പവത്തത്താ ച അധികരണം. തസ്മാ ഇമിനാ പരിയായേന പണ്ണത്തി ‘‘അധികരണ’’ന്തി യുജ്ജേയ്യ, യസ്മാ വാ യം അമൂലകം നാമ അധികരണം തം സഭാവതോ നത്ഥി, പഞ്ഞത്തിമത്തമേവ അത്ഥി. തസ്മാപി പണ്ണത്തി അധികരണന്തി യുജ്ജേയ്യ. തഞ്ച ഖോ ഇധേവ ന സബ്ബത്ഥ. ന ഹി വിവാദാദീനം പണ്ണത്തി അധികരണം. അധികരണട്ഠോ പന തേസം പുബ്ബേ വുത്തസമഥേഹി അധികരണീയതാ. ഇതി ഇമിനാ അധികരണട്ഠേന ഇധേകച്ചോ വിവാദോ വിവാദോ ചേവ അധികരണഞ്ചാതി വിവാദാധികരണം. ഏസ നയോ സേസേസു.

തത്ഥ ‘‘ഇധ ഭിക്ഖൂ വിവദന്തി ധമ്മോതി വാ അധമ്മോതി വാ’’തി ഏവം അട്ഠാരസ ഭേദകരവത്ഥൂനി നിസ്സായ ഉപ്പന്നോ വിവാദോ വിവാദാധികരണം. ‘‘ഇധ ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖും അനുവദന്തി സീലവിപത്തിയാ വാ’’തി ഏവം ചതസ്സോ വിപത്തിയോ നിസ്സായ ഉപ്പന്നോ അനുവാദോ അനുവാദാധികരണം. ‘‘പഞ്ചപി ആപത്തിക്ഖന്ധാ ആപത്താധികരണം, സത്തപി ആപത്തിക്ഖന്ധാ ആപത്താധികരണ’’ന്തി ഏവം ആപത്തിയേവ ആപത്താധികരണം. ‘‘യാ സങ്ഘസ്സ കിച്ചയതാ കരണീയതാ അപലോകനകമ്മം ഞത്തികമ്മം ഞത്തിദുതിയകമ്മം ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൧൫) ഏവം ചതുബ്ബിധം സങ്ഘകിച്ചം കിച്ചാധികരണന്തി വേദിതബ്ബം.

ഇമസ്മിം പനത്ഥേ പാരാജികാപത്തിസങ്ഖാതം ആപത്താധികരണമേവ അധിപ്പേതം. സേസാനി അത്ഥുദ്ധാരവസേന വുത്താനി, ഏത്തകാ ഹി അധികരണസദ്ദസ്സ അത്ഥാ. തേസു പാരാജികമേവ ഇധ അധിപ്പേതം. തം ദിട്ഠാദീഹി മൂലേഹി അമൂലകഞ്ചേവ അധികരണം ഹോതി. അയഞ്ച ഭിക്ഖു ദോസം പതിട്ഠാതി, പടിച്ച തിട്ഠതി ‘‘തുച്ഛകം മയാ ഭണിത’’ന്തിആദീനി വദന്തോ പടിജാനാതി. തസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനുദ്ധംസിതക്ഖണേയേവ സങ്ഘാദിസേസോതി അയം താവസ്സ സപദാനുക്കമനിദ്ദേസസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ അത്ഥോ.

൩൮൭. ഇദാനി യാനി താനി സങ്ഖേപതോ ദിട്ഠാദീനി ചോദനാവത്ഥൂനി വുത്താനി, തേസം വസേന വിത്ഥാരതോ ആപത്തിം രോപേത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘അദിട്ഠസ്സ ഹോതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അദിട്ഠസ്സ ഹോതീതി അദിട്ഠോ അസ്സ ഹോതി. ഏതേന ചോദകേന അദിട്ഠോ ഹോതി, സോ പുഗ്ഗലോ പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപജ്ജന്തോതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ അസുതസ്സ ഹോതീതിആദീസുപി.

ദിട്ഠോ മയാതി ദിട്ഠോസി മയാതി വുത്തം ഹോതി. ഏസ നയോ സുതോ മയാതിആദീസുപി. സേസം അദിട്ഠമൂലകേ ഉത്താനത്ഥമേവ. ദിട്ഠമൂലകേ പന തഞ്ചേ ചോദേതി ‘‘സുതോ മയാ’’തി ഏവം വുത്താനം സുത്താദീനം ആഭാവേന അമൂലകത്തം വേദിതബ്ബം.

സബ്ബസ്മിംയേവ ച ഇമസ്മിം ചോദകവാരേ യഥാ ഇധാഗതേസു ‘‘പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നോസി, അസ്സമണോസി, അസക്യപുത്തിയോസീ’’തി ഇമേസു വചനേസു ഏകേകസ്സ വസേന വാചായ വാചായ സങ്ഘാദിസേസോ ഹോതി, ഏവം അഞ്ഞത്ര ആഗതേസു ‘‘ദുസ്സീലോ, പാപധമ്മോ, അസുചിസങ്കസ്സരസമാചാരോ, പടിച്ഛന്നകമ്മന്തോ, അസ്സമണോ സമണപടിഞ്ഞോ, അബ്രഹ്മചാരീ ബ്രഹ്മചാരിപടിഞ്ഞോ, അന്തോപൂതി, അവസ്സുതോ, കസമ്ബുജാതോ’’തി ഇമേസുപി വചനേസു ഏകേകസ്സ വസേന വാചായ വാചായ സങ്ഘാദിസേസോ ഹോതിയേവ.

‘‘നത്ഥി തയാ സദ്ധിം ഉപോസഥോ വാ പവാരണാ വാ സങ്ഘകമ്മം വാ’’തി ഇമാനി പന സുദ്ധാനി സീസം ന ഏന്തി, ‘‘ദുസ്സീലോസി നത്ഥി തയാ സദ്ധിം ഉപോസഥോ വാ’’തി ഏവം ദുസ്സീലാദിപദേസു പന ‘‘പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നോസീ’’തിആദിപദേസു വാ യേന കേനചി സദ്ധിം ഘടിതാനേവ സീസം ഏന്തി, സങ്ഘാദിസേസകരാനി ഹോന്തി.

മഹാപദുമത്ഥേരോ പനാഹ – ‘‘ന കേവലം ഇധ പാളിയം അനാഗതാനി ‘ദുസ്സീലോ പാപധമ്മോ’തിആദിപദാനേവ സീസം ഏന്തി, ‘കോണ്ഠോസി മഹാസാമണേരോസി, മഹാഉപാസകോസി, ജേട്ഠബ്ബതികോസി, നിഗണ്ഠോസി, ആജീവകോസി, താപസോസി, പരിബ്ബാജകോസി, പണ്ഡകോസി, ഥേയ്യസംവാസകോസി, തിത്ഥിയപക്കന്തകോസി, തിരച്ഛാനഗതോസി, മാതുഘാതകോസി, പിതുഘാതകോസി, അരഹന്തഘാതകോസി, സങ്ഘഭേദകോസി, ലോഹിതുപ്പാദകോസി, ഭിക്ഖുനീദൂസകോസി, ഉഭതോബ്യഞ്ജനകഓസീ’തി ഇമാനിപി സീസം ഏന്തിയേവാ’’തി. മഹാപദുമത്ഥേരോയേവ ച ‘‘ദിട്ഠേ വേമതികോതിആദീസു യദഗ്ഗേന വേമതികോ തദഗ്ഗേന നോ കപ്പേതി, യദഗ്ഗേന നോ കപ്പേതി തദഗ്ഗേന നസ്സരതി, യദഗ്ഗേന നസ്സരതി തദഗ്ഗേന പമുട്ഠോ ഹോതീ’’തി വദതി.

മഹാസുമത്ഥേരോ പന ഏകേകം ദ്വിധാ ഭിന്ദിത്വാ ചതുന്നമ്പി പാടേക്കം നയം ദസ്സേതി. കഥം? ദിട്ഠേ വേമതികോതി അയം താവ ദസ്സനേ വാ വേമതികോ ഹോതി പുഗ്ഗലേ വാ, തത്ഥ ‘‘ദിട്ഠോ നുഖോ മയാ ന ദിട്ഠോ’’തി ഏവം ദസ്സനേ വേമതികോ ഹോതി. ‘‘അയം നുഖോ മയാ ദിട്ഠോ അഞ്ഞോ’’തി ഏവം പുഗ്ഗലേ വേമതികോ ഹോതി. ഏവം ദസ്സനം വാ നോ കപ്പേതി പുഗ്ഗലം വാ, ദസ്സനം വാ നസ്സരതി പുഗ്ഗലം വാ, ദസ്സനം വാ പമുട്ഠോ ഹോതി പുഗ്ഗലം വാ. ഏത്ഥ ച വേമതികോതി വിമതിജാതോ. നോ കപ്പേതീതി ന സദ്ദഹതി. നസ്സരതീതി അസാരിയമാനോ നസ്സരതി. യദാ പന തം ‘‘അസുകസ്മിം നാമ ഭന്തേ ഠാനേ അസുകസ്മിം നാമ കാലേ’’തി സാരേന്തി തദാ സരതി. പമുട്ഠോതി യോ തേഹി തേഹി ഉപായേഹി സാരിയമാനോപി നസ്സരതിയേവാതി. ഏതേനേവുപായേന ചോദാപകവാരോപി വേദിതബ്ബോ, കേവലഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘മയാ’’തി പരിഹീനം, സേസം ചോദകവാരസദിസമേവ.

൩൮൯. തതോ പരം ആപത്തിഭേദം അനാപത്തിഭേദഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘അസുദ്ധേ സുദ്ധദിട്ഠീ’’തിആദികം ചതുക്കം ഠപേത്വാ ഏകമേകം പദം ചതൂഹി ചതൂഹി ഭേദേഹി നിദ്ദിട്ഠം, തം സബ്ബം പാളിനയേനേവ സക്കാ ജാനിതും. കേവലം ഹേത്ഥാധിപ്പായഭേദോ വേദിതബ്ബോ. അയഞ്ഹി അധിപ്പായോ നാമ – ചാവനാധിപ്പായോ, അക്കോസാധിപ്പായോ, കമ്മാധിപ്പായോ, വുട്ഠാനാധിപ്പായോ, ഉപോസഥപവാരണട്ഠപനാധിപ്പായോ, അനുവിജ്ജനാധിപ്പായോ, ധമ്മകഥാധിപ്പായോതി അനേകവിധോ. തത്ഥ പുരിമേസു ചതൂസു അധിപ്പായേസു ഓകാസം അകാരാപേന്തസ്സ ദുക്കടം. ഓകാസം കാരാപേത്വാപി ച സമ്മുഖാ അമൂലകേന പാരാജികേന അനുദ്ധംസേന്തസ്സ സങ്ഘാദിസേസോ. അമൂലകേന സങ്ഘാദിസേസേന അനുദ്ധംസേന്തസ്സ പാചിത്തിയം. ആചാരവിപത്തിയാ അനുദ്ധംസേന്തസ്സ ദുക്കടം. അക്കോസാധിപ്പായേന വദന്തസ്സ പാചിത്തിയം. അസമ്മുഖാ പന സത്തഹിപി ആപത്തിക്ഖന്ധേഹി വദന്തസ്സ ദുക്കടം. അസമ്മുഖാ ഏവ സത്തവിധമ്പി കമ്മം കരോന്തസ്സ ദുക്കടമേവ.

കുരുന്ദിയം പന ‘‘വുട്ഠാനാധിപ്പായേന ‘ത്വം ഇമം നാമ ആപത്തിം ആപന്നോ തം പടികരോഹീ’തി വദന്തസ്സ ഓകാസകിച്ചം നത്ഥീ’’തി വുത്തം. സബ്ബത്ഥേവ പന ‘‘ഉപോസഥപവാരണം ഠപേന്തസ്സ ഓകാസകമ്മം നത്ഥീ’’തി വുത്തം. ഠപനക്ഖേത്തം പന ജാനിതബ്ബം. ‘‘സുണാതു മേ ഭന്തേ സങ്ഘോ അജ്ജുപോസഥോ പന്നരസോ യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം സങ്ഘോ ഉപോസഥം കരേയ്യ’’തി ഏതസ്മിഞ്ഹി രേ-കാരേ അനതിക്കന്തേയേവ ഠപേതും ലബ്ഭതി. തതോ പരം പന യ്യ-കാരേ പത്തേ ന ലബ്ഭതി. ഏസ നയോ പവാരണായ. അനുവിജ്ജകസ്സാപി ഓസടേ വത്ഥുസ്മിം ‘‘അത്ഥേതം തവാ’’തി അനുവിജ്ജനാധിപ്പായേന വദന്തസ്സ ഓകാസകമ്മം നത്ഥി.

ധമ്മകഥികസ്സാപി ധമ്മാസനേ നിസീദിത്വാ ‘‘യോ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കരോതി, അയം ഭിക്ഖു അസ്സമണോ’’തിആദിനാ നയേന അനോദിസ്സ ധമ്മം കഥേന്തസ്സ ഓകാസകമ്മം നത്ഥി. സചേ പന ഓദിസ്സ നിയമേത്വാ ‘‘അസുകോ ച അസുകോ ച അസ്സമണോ അനുപാസകോ’’തി കഥേതി, ധമ്മാസനതോ ഓരോഹിത്വാ ആപത്തിം ദേസേത്വാ ഗന്തബ്ബം. യം പന തത്ഥ തത്ഥ ‘‘അനോകാസം കാരാപേത്വാ’’തി വുത്തം തസ്സ ഓകാസം അകാരാപേത്വാതി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ, ന ഹി കോചി അനോകാസോ നാമ അത്ഥി, യമോകാസം കാരാപേത്വാ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, ഓകാസം പന അകാരാപേത്വാ ആപജ്ജതീതി. സേസം ഉത്താനമേവ.

സമുട്ഠാനാദീസു തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ, വാചാചിത്തതോ, കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി. കിരിയം, സഞ്ഞാവിമോക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദുക്ഖവേദനന്തി.

പഠമദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ദുതിയദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൯൧. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതി ദുതിയദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദം. തത്ഥ ഹന്ദ മയം ആവുസോ ഇമം ഛഗലകം ദബ്ബം മല്ലപുത്തം നാമ കരോമാതി തേ കിര പഠമവത്ഥുസ്മിം അത്തനോ മനോരഥം സമ്പാദേതും അസക്കോന്താ ലദ്ധനിഗ്ഗഹാ വിഘാതപ്പത്താ ‘‘ഇദാനി ജാനിസ്സാമാ’’തി താദിസം വത്ഥും പരിയേസമാനാ വിചരന്തി. അഥേകദിവസം ദിസ്വാ തുട്ഠാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഓലോകേത്വാ ഏവമാഹംസു – ‘‘ഹന്ദ മയം, ആവുസോ, ഇമം ഛഗലകം ദബ്ബം മല്ലപുത്തം നാമ കരോമാ’’തി, ‘‘ദബ്ബോ മല്ലപുത്തോ നാമായ’’ന്തി ഏവമസ്സ നാമം കരോമാതി വുത്തം ഹോതി. ഏസ നയോ മേത്തിയം നാമ ഭിക്ഖുനിന്തി ഏത്ഥാപി.

തേ ഭിക്ഖൂ മേത്തിയഭുമജകേ ഭിക്ഖൂ അനുയുഞ്ജിംസൂതി ഏവം അനുയുഞ്ജിംസു –‘‘ആവുസോ, കുഹിം തുമ്ഹേഹി ദബ്ബോ മല്ലപുത്തോ മേത്തിയായ ഭിക്ഖുനിയാ സദ്ധിം ദിട്ഠോ’’തി? ‘‘ഗിജ്ഝകൂടപബ്ബതപാദേ’’തി. ‘‘കായ വേലായ’’തി? ‘‘ഭിക്ഖാചാരഗമനവേലായാ’’തി. ആവുസോ ദബ്ബ ഇമേ ഏവം വദന്തി – ‘‘ത്വം തദാ കുഹി’’ന്തി? ‘‘വേളുവനേ ഭത്താനി ഉദ്ദിസാമീ’’തി. ‘‘തവ തായ വേലായ വേളുവനേ അത്ഥിഭാവം കോ ജാനാതീ’’തി? ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, ഭന്തേ’’തി. തേ സങ്ഘം പുച്ഛിംസു – ‘‘ജാനാഥ തുമ്ഹേ തായ വേലായ ഇമസ്സ വേളുവനേ അത്ഥിഭാവ’’ന്തി. ‘‘ആമ, ആവുസോ, ജാനാമ, ഥേരോ സമ്മുതിലദ്ധദിവസതോ പട്ഠായ വേളുവനേയേവാ’’തി. തതോ മേത്തിയഭുമജകേ ആഹംസു – ‘‘ആവുസോ, തുമ്ഹാകം കഥാ ന സമേതി, കച്ചി നോ ലേസം ഓഡ്ഡേത്വാ വദഥാ’’തി. ഏവം തേ തേഹി ഭിക്ഖൂഹി അനുയുഞ്ജിയമാനാ ആമ ആവുസോതി വത്വാ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും.

കിം പന തുമ്ഹേ, ആവുസോ, ആയസ്മന്തം ദബ്ബം മല്ലപുത്തം അഞ്ഞഭാഗിയസ്സ അധികരണസ്സാതി ഏത്ഥ അഞ്ഞഭാഗസ്സ ഇദം, അഞ്ഞഭാഗോ വാ അസ്സ അത്ഥീതി അഞ്ഞഭാഗിയം. അധികരണന്തി ആധാരോ വേദിതബ്ബോ, വത്ഥു അധിട്ഠാനന്തി വുത്തം ഹോതി. യോ ഹി സോ ‘‘ദബ്ബോ മല്ലപുത്തോ നാമാ’’തി ഛഗലകോ വുത്തോ, സോ യ്വായം ആയസ്മതോ ദബ്ബസ്സ മല്ലപുത്തസ്സ ഭാഗോ കോട്ഠാസോ പക്ഖോ മനുസ്സജാതി ചേവ ഭിക്ഖുഭാവോ ച തതോ അഞ്ഞസ്സ ഭാഗസ്സ കോട്ഠാസസ്സ പക്ഖസ്സ ഹോതി തിരച്ഛാനജാതിയാ ചേവ ഛഗലകഭാവസ്സ ച സോ വാ അഞ്ഞഭാഗോ അസ്സ അത്ഥീതി തസ്മാ അഞ്ഞഭാഗിയസങ്ഖ്യം ലഭതി. യസ്മാ ച തേസം ‘‘ഇമം മയം ദബ്ബം മല്ലപുത്തം നാമ കരോമാ’’തി വദന്താനം തസ്സാ നാമകരണസഞ്ഞായ ആധാരോ വത്ഥു അധിട്ഠാനം, തസ്മാ അധികരണന്തി വേദിതബ്ബോ. തഞ്ഹി സന്ധായ ‘‘തേ ഭിക്ഖൂ അഞ്ഞഭാഗിയസ്സ അധികരണസ്സാ’’തി ആഹംസു, ന വിവാദാധികരണാദീസു അഞ്ഞതരം. കസ്മാ? അസമ്ഭവതോ. ന ഹി തേ ചതുന്നം അധികരണാനം കസ്സചി അഞ്ഞഭാഗിയസ്സ അധികരണസ്സ കഞ്ചിദേസം ലേസമത്തം ഉപാദിയിംസു. ന ച ചതുന്നം അധികരണാനം ലേസോ നാമ അത്ഥി. ജാതിലേസാദയോ ഹി പുഗ്ഗലാനംയേവ ലേസാ വുത്താ, ന വിവാദാധികരണാദീനം. ഇദഞ്ച ‘‘ദബ്ബോ മല്ലപുത്തോ’’തി നാമം തസ്സ അഞ്ഞഭാഗിയാധികരണഭാവേ ഠിതസ്സ ഛഗലകസ്സ കോചി ദേസോ ഹോതി ഥേരം അമൂലകേന പാരാജികേന അനുദ്ധംസേതും ലേസമത്തോ.

ഏത്ഥ ച ദിസ്സതി അപദിസ്സതി അസ്സ അയന്തി വോഹരീയതീതി ദേസോ. ജാതിആദീസു അഞ്ഞതരകോട്ഠാസസ്സേതം അധിവചനം. അഞ്ഞമ്പി വത്ഥും ലിസ്സതി സിലിസ്സതി വോഹാരമത്തേനേവ ഈസകം അല്ലീയതീതി ലേസോ. ജാതിആദീനംയേവ അഞ്ഞതരകോട്ഠാസസ്സേതം അധിവചനം. തതോ പരം ഉത്താനത്ഥമേവ. സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയമ്പി അയമേവത്ഥോ. പദഭാജനേ പന യസ്സ അഞ്ഞഭാഗിയസ്സ അധികരണസ്സ കിഞ്ചിദേസം ലേസമത്തം ഉപാദായ പാരാജികേന ധമ്മേന അനുദ്ധംസേയ്യ, തം യസ്മാ അട്ഠുപ്പത്തിവസേനേവ ആവിഭൂതം, തസ്മാ ന വിഭത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

൩൯൩. യാനി പന അധികരണന്തി വചനസാമഞ്ഞതോ അത്ഥുദ്ധാരവസേന പവത്താനി ചത്താരി അധികരണാനി, തേസം അഞ്ഞഭാഗിയതാ ച തബ്ഭാഗിയതാ ച യസ്മാ അപാകടാ ജാനിതബ്ബാ ച വിനയധരേഹി, തസ്മാ വചനസാമഞ്ഞതോ ലദ്ധം അധികരണം നിസ്സായ തം ആവികരോന്തോ ‘‘അഞ്ഞഭാഗിയസ്സ അധികരണസ്സാതി ആപത്തഞ്ഞഭാഗിയം വാ ഹോതി അധികരണഞ്ഞഭാഗിയം വാ’’തിആദിമാഹ. യാ ച സാ അവസാനേ ആപത്തഞ്ഞഭാഗിയസ്സ അധികരണസ്സ വസേന ചോദനാ വുത്താ, തമ്പി ദസ്സേതും അയം സബ്ബാധികരണാനം തബ്ഭാഗിയഅഞ്ഞഭാഗിയതാ സമാഹടാതി വേദിതബ്ബാ.

തത്ഥ ച ആപത്തഞ്ഞഭാഗിയം വാതി പഠമം ഉദ്ദിട്ഠത്താ ‘‘കഥഞ്ച ആപത്തി ആപത്തിയാ അഞ്ഞഭാഗിയാ ഹോതീ’’തി നിദ്ദേസേ ആരഭിതബ്ബേ യസ്മാ ആപത്താധികരണസ്സ തബ്ഭാഗിയവിചാരണായംയേവ അയമത്ഥോ ആഗമിസ്സതി, തസ്മാ ഏവം അനാരഭിത്വാ ‘‘കഥഞ്ച അധികരണം അധികരണസ്സ അഞ്ഞഭാഗിയ’’ന്തി പച്ഛിമപദംയേവ ഗഹേത്വാ നിദ്ദേസോ ആരദ്ധോതി വേദിതബ്ബോ.

തത്ഥ അഞ്ഞഭാഗിയവാരോ ഉത്താനത്ഥോയേവ. ഏകമേകഞ്ഹി അധികരണം ഇതരേസം തിണ്ണം തിണ്ണം അഞ്ഞഭാഗിയം അഞ്ഞപക്ഖിയം അഞ്ഞകോട്ഠാസിയം ഹോതി, വത്ഥുവിസഭാഗത്താ, തബ്ഭാഗിയവാരേ പന വിവാദാധികരണം വിവാദാധികരണസ്സ തബ്ഭാഗിയം തപ്പക്ഖിയം തംകോട്ഠാസിയം വത്ഥുസഭാഗത്താ, തഥാ അനുവാദാധികരണം അനുവാദാധികരണസ്സ. കഥം? ബുദ്ധകാലതോ പട്ഠായ ഹി അട്ഠാരസ ഭേദകരവത്ഥൂനി നിസ്സായ ഉപ്പന്നവിവാദോ ച ഇദാനി ഉപ്പജ്ജനകവിവാദോ ച വത്ഥുസഭാഗതായ ഏകം വിവാദാധികരണമേവ ഹോതി, തഥാ ബുദ്ധകാലതോ പട്ഠായ ചതസ്സോ വിപത്തിയോ നിസ്സായ ഉപ്പന്നഅനുവാദോ ച ഇദാനി ഉപ്പജ്ജനകഅനുവാദോ ച വത്ഥുസഭാഗതായ ഏകം അനുവാദാധികരണമേവ ഹോതി. യസ്മാ പന ആപത്താധികരണം ആപത്താധികരണസ്സ സഭാഗവിസഭാഗവത്ഥുതോ സഭാഗസരിക്ഖാസരിക്ഖതോ ച ഏകംസേന തബ്ഭാഗിയം ന ഹോതി, തസ്മാ ആപത്താധികരണം ആപത്താധികരണസ്സ സിയാ തബ്ഭാഗിയം സിയാ അഞ്ഞഭാഗിയന്തി വുത്തം. തത്ഥ ആദിതോ പട്ഠായ അഞ്ഞഭാഗിയസ്സ പഠമം നിദ്ദിട്ഠത്താ ഇധാപി അഞ്ഞഭാഗിയമേവ പഠമം നിദ്ദിട്ഠം, തത്ഥ അഞ്ഞഭാഗിയത്തഞ്ച പരതോ തബ്ഭാഗിയത്തഞ്ച വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

കിച്ചാധികരണം കിച്ചാധികരണസ്സ തബ്ഭാഗിയന്തി ഏത്ഥ പന ബുദ്ധകാലതോ പട്ഠായ ചത്താരി സങ്ഘകമ്മാനി നിസ്സായ ഉപ്പന്നം അധികരണഞ്ച ഇദാനി ചത്താരി സങ്ഘകമ്മാനി നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജനകം അധികരണഞ്ച സഭാഗതായ സരിക്ഖതായ ച ഏകം കിച്ചാധികരണമേവ ഹോതി. കിം പന സങ്ഘകമ്മാനി നിസ്സായ ഉപ്പന്നം അധികരണം കിച്ചാധികരണം, ഉദാഹു സങ്ഘകമ്മാനമേവേതം അധിവചനന്തി? സങ്ഘകമ്മാനമേവേതം അധിവചനം. ഏവം സന്തേപി സങ്ഘകമ്മം നാമ ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഏവം കത്തബ്ബ’’ന്തി യം കമ്മലക്ഖണം മനസികരോതി തം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജനതോ പുരിമം പുരിമം സങ്ഘകമ്മം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജനതോ ച സങ്ഘകമ്മാനി നിസ്സായ ഉപ്പന്നം അധികരണം കിച്ചാധികരണന്തി വുത്തം.

൩൯൪. കിഞ്ചി ദേസം ലേസമത്തം ഉപാദായാതി ഏത്ഥ പന യസ്മാ ദേസോതി വാ ലേസമത്തോതി വാ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ബ്യഞ്ജനതോ നാനം അത്ഥതോ ഏകം, തസ്മാ ‘‘ലേസോ നാമ ദസ ലേസാ ജാതിലേസോ നാമലേസോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ജാതിയേവ ജാതിലേസോ. ഏസ നയോ സേസേസു.

൩൯൫. ഇദാനി തമേവ ലേസം വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും യഥാ തം ഉപാദായ അനുദ്ധംസനാ ഹോതി തഥാ സവത്ഥുകം കത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘ജാതിലേസോ നാമ ഖത്തിയോ ദിട്ഠോ ഹോതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഖത്തിയോ ദിട്ഠോ ഹോതീതി അഞ്ഞോ കോചി ഖത്തിയജാതിയോ ഇമിനാ ചോദകേന ദിട്ഠോ ഹോതി. പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപജ്ജന്തോതി മേഥുനധമ്മാദീസു അഞ്ഞതരം ആപജ്ജന്തോ. അഞ്ഞം ഖത്തിയം പസ്സിത്വാ ചോദേതീതി അഥ സോ അഞ്ഞം അത്തനോ വേരിം ഖത്തിയജാതിയം ഭിക്ഖും പസ്സിത്വാ തം ഖത്തിയജാതിലേസം ഗഹേത്വാ ഏവം ചോദേതി ‘‘ഖത്തിയോ മയാ ദിട്ഠോ പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപജ്ജന്തോ, ത്വം ഖത്തിയോ, പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നോസീ’’ അഥ വാ ‘‘ത്വം സോ ഖത്തിയോ, ന അഞ്ഞോ, പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നോസി, അസ്സമണോസി അസക്യപുത്തിയോസി നത്ഥി തയാ സദ്ധിം ഉപോസഥോ വാ പവാരണാ വാ സങ്ഘകമ്മം വാ’’തി, ആപത്തി വാചായ വാചായ സങ്ഘാദിസേസസ്സ. ഏത്ഥ ച തേസം ഖത്തിയാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം അസദിസസ്സ തസ്സ തസ്സ ദീഘാദിനോ വാ ദിട്ഠാദിനോ വാ വസേന അഞ്ഞഭാഗിയതാ ഖത്തിയജാതിപഞ്ഞത്തിയാ ആധാരവസേന അധികരണതാ ച വേദിതബ്ബാ, ഏതേനുപായേന സബ്ബപദേസു യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

൪൦൦. പത്തലേസനിദ്ദേസേ ച സാടകപത്തോതി ലോഹപത്തസദിസോ സുസണ്ഠാനോ സുച്ഛവി സിനിദ്ധോ ഭമരവണ്ണോ മത്തികാപത്തോ വുച്ചതി. സുമ്ഭകപത്തോതി പകതിമത്തികാപത്തോ.

൪൦൬. യസ്മാ പന ആപത്തിലേസസ്സ ഏകപദേനേവ സങ്ഖേപതോ നിദ്ദേസോ വുത്തോ, തസ്മാ വിത്ഥാരതോപി തം ദസ്സേതും ‘‘ഭിക്ഖു സങ്ഘാദിസേസം അജ്ഝാപജ്ജന്തോ ദിട്ഠോ ഹോതീ’’തിആദി വുത്തം. കസ്മാ പനസ്സ തത്ഥേവ നിദ്ദേസം അവത്വാ ഇധ വിസും വുത്തോതി? സേസനിദ്ദേസേഹി അസഭാഗത്താ. സേസനിദ്ദേസാ ഹി അഞ്ഞം ദിസ്വാ അഞ്ഞസ്സ ചോദനാവസേന വുത്താ. അയം പന ഏകമേവ അഞ്ഞം ആപത്തിം ആപജ്ജന്തം ദിസ്വാ അഞ്ഞായ ആപത്തിയാ ചോദനാവസേന വുത്തോ. യദി ഏവം കഥം അഞ്ഞഭാഗിയം അധികരണം ഹോതീതി? ആപത്തിയാ. തേനേവ വുത്തം – ‘‘ഏവമ്പി ആപത്തഞ്ഞഭാഗിയഞ്ച ഹോതി ലേസോ ച ഉപാദിന്നോ’’തി. യഞ്ഹി സോ സങ്ഘാദിസേസം ആപന്നോ തം പാരാജികസ്സ അഞ്ഞഭാഗിയം അധികരണം. തസ്സ പന അഞ്ഞഭാഗിയസ്സ അധികരണസ്സ ലേസോ നാമ യോ സോ സബ്ബഖത്തിയാനം സാധാരണോ ഖത്തിയഭാവോ വിയ സബ്ബാപത്തീനം സാധാരണോ ആപത്തിഭാവോ. ഏതേനുപായേന സേസാപത്തിമൂലകനയോ ചോദാപകവാരോ ച വേദിതബ്ബോ.

൪൦൮. അനാപത്തി തഥാസഞ്ഞീ ചോദേതി വാ ചോദാപേതി വാതി ‘‘പാരാജികംയേവ അയം ആപന്നോ’’തി യോ ഏവം തഥാസഞ്ഞീ ചോദേതി വാ ചോദാപേതി വാ തസ്സ അനാപത്തി. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവ. സമുട്ഠാനാദീനിപി പഠമദുട്ഠദോസസദിസാനേവാതി.

ദുതിയദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. പഠമസങ്ഘഭേദസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൦൯. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതി സങ്ഘഭേദസിക്ഖാപദം. തത്ഥ അഥ ഖോ ദേവദത്തോതിആദീസു യോ ച ദേവദത്തോ, യഥാ ച പബ്ബജിതോ, യേന ച കാരണേന കോകാലികാദയോ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ഏഥ മയം ആവുസോ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സങ്ഘഭേദം കരിസ്സാമ ചക്കഭേദ’’ന്തി ആഹ. തം സബ്ബം സങ്ഘഭേദക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൪൩) ആഗതമേവ. പഞ്ചവത്ഥുയാചനാ പന കിഞ്ചാപി തത്ഥേവ ആഗമിസ്സതി. അഥ ഖോ ഇധാപി ആഗതത്താ യദേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം വത്വാവ ഗമിസ്സാമ.

സാധു ഭന്തേതി ആയാചനാ. ഭിക്ഖൂ യാവജീവം ആരഞ്ഞികാ അസ്സൂതി ആരഞ്ഞികധുതങ്ഗം സമാദായ സബ്ബേപി ഭിക്ഖൂ യാവ ജീവന്തി താവ ആരഞ്ഞികാ ഹോന്തു, അരഞ്ഞേയേവ വസന്തു. യോ ഗാമന്തം ഓസരേയ്യ വജ്ജം നം ഫുസേയ്യാതി യോ ഏകഭിക്ഖുപി അരഞ്ഞം പഹായ നിവാസത്ഥായ ഗാമന്തം ഓസരേയ്യ, വജ്ജം തം ഫുസേയ്യ നം ഭിക്ഖും ദോസോ ഫുസതു, ആപത്തിയാ നം ഭഗവാ കാരേതൂ’’തി അധിപ്പായേന വദതി. ഏസ നയോ സേസവത്ഥൂസുപി.

൪൧൦. ജനം സഞ്ഞാപേസ്സാമാതി ജനം അമ്ഹാകം അപ്പിച്ഛതാദിഭാവം ജാനാപേസ്സാമ, അഥ വാ പരിതോസേസ്സാമ പസാദേസ്സാമാതി വുത്തം ഹോതി.

ഇമാനി പന പഞ്ച വത്ഥൂനി യാചതോ ദേവദത്തസ്സ വചനം സുത്വാവ അഞ്ഞാസി ഭഗവാ ‘‘സങ്ഘഭേദത്ഥികോ ഹുത്വാ അയം യാചതീ’’തി. യസ്മാ പന താനി അനുജാനിയമാനാനി ബഹൂനം കുലപുത്താനം മഗ്ഗന്തരായായ സംവത്തന്തി, തസ്മാ ഭഗവാ ‘‘അലം ദേവദത്താ’’തി പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘യോ ഇച്ഛതി ആരഞ്ഞികോ ഹോതൂ’’തിആദിമാഹ.

ഏത്ഥ പന ഭഗവതോ അധിപ്പായം വിദിത്വാ കുലപുത്തേന അത്തനോ പതിരൂപം വേദിതബ്ബം. അയഞ്ഹേത്ഥ ഭഗവതോ അധിപ്പായോ – ‘‘ഏകോ ഭിക്ഖു മഹജ്ഝാസയോ ഹോതി മഹുസ്സാഹോ, സക്കോതി ഗാമന്തസേനാസനം പടിക്ഖിപിത്വാ അരഞ്ഞേ വിഹരന്തോ ദുക്ഖസ്സന്തം കാതും. ഏകോ ദുബ്ബലോ ഹോതി അപ്പഥാമോ അരഞ്ഞേ ന സക്കോതി, ഗാമന്തേയേവ സക്കോതി. ഏകോ മഹബ്ബലോ സമപ്പവത്തധാതുകോ അധിവാസനഖന്തിസമ്പന്നോ ഇട്ഠാനിട്ഠേസു സമചിത്തോ അരഞ്ഞേപി ഗാമന്തേപി സക്കോതിയേവ. ഏകോ നേവ ഗാമന്തേ ന അരഞ്ഞേ സക്കോതി പദപരമോ ഹോതി.

തത്ര യ്വായം മഹജ്ഝാസയോ ഹോതി മഹുസ്സാഹോ, സക്കോതി ഗാമന്തസേനാസനം പടിക്ഖിപിത്വാ അരഞ്ഞേ വിഹരന്തോ ദുക്ഖസ്സന്തം കാതും, സോ അരഞ്ഞേയേവ വസതു, ഇദമസ്സ പതിരൂപം. സദ്ധിവിഹാരികാദയോപി ചസ്സ അനുസിക്ഖമാനാ അരഞ്ഞേ വിഹാതബ്ബമേവ മഞ്ഞിസ്സന്തി.

യോ പന ദുബ്ബലോ ഹോതി അപ്പഥാമോ ഗാമന്തേയേവ സക്കോതി ദുക്ഖസ്സന്തം കാതും, ന അരഞ്ഞേ സോ ഗാമന്തേയേവ വസതു, യ്വായം മഹബ്ബലോ സമപ്പവത്തധാതുകോ അധിവാസനഖന്തിസമ്പന്നോ ഇട്ഠാനിട്ഠേസു സമചിത്തോ അരഞ്ഞേപി ഗാമന്തേപി സക്കോതിയേവ, അയമ്പി ഗാമന്തസേനാസനം പഹായ അരഞ്ഞേ വിഹരതു, ഇദമസ്സ പതിരൂപം സദ്ധിവിഹാരികാപി ഹിസ്സ അനുസിക്ഖമാനാ അരഞ്ഞേ വിഹാതബ്ബം മഞ്ഞിസ്സന്തി.

യോ പനായം നേവ ഗാമന്തേ ന അരഞ്ഞേ സക്കോതി പദപരമോ ഹോതി. അയമ്പി അരഞ്ഞേയേവ വസതു. അയം ഹിസ്സ ധുതങ്ഗസേവനാ കമ്മട്ഠാനഭാവനാ ച ആയതിം മഗ്ഗഫലാനം ഉപനിസ്സയോ ഭവിസ്സതി. സദ്ധിവിഹാരികാദയോ ചസ്സ അനുസിക്ഖമാനാ അരഞ്ഞേ വിഹാതബ്ബം മഞ്ഞിസ്സന്തീതി.

ഏവം യ്വായം ദുബ്ബലോ ഹോതി അപ്പഥാമോ ഗാമന്തേയേവ വിഹരന്തോ സക്കോതി ദുക്ഖസ്സന്തം കാതും ന അരഞ്ഞേ, ഇമം പുഗ്ഗലം സന്ധായ ഭഗവാ ‘‘യോ ഇച്ഛതി ഗാമന്തേ വിഹരതൂ’’തി ആഹ. ഇമിനാ ച പുഗ്ഗലേന അഞ്ഞേസമ്പി ദ്വാരം ദിന്നം.

യദി പന ഭഗവാ ദേവദത്തസ്സ വാദം സമ്പടിച്ഛേയ്യ, യ്വായം പുഗ്ഗലോ പകതിയാ ദുബ്ബലോ ഹോതി അപ്പഥാമോ, യോപി ദഹരകാലേ അരഞ്ഞവാസം അഭിസമ്ഭുണിത്വാ ജിണ്ണകാലേ വാ വാതപിത്താദീഹി സമുപ്പന്നധാതുക്ഖോഭകാലേ വാ നാഭിസമ്ഭുണാതി, ഗാമന്തേയേവ പന വിഹരന്തോ സക്കോതി ദുക്ഖസ്സന്തം കാതും, തേസം അരിയമഗ്ഗുപച്ഛേദോ ഭവേയ്യ, അരഹത്തഫലാധിഗമോ ന ഭവേയ്യ, ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം വിലോമം അനിയ്യാനികം സത്ഥു സാസനം ഭവേയ്യ, സത്ഥാ ച തേസം അസബ്ബഞ്ഞൂ അസ്സ ‘‘സകവാദം ഛഡ്ഡേത്വാ ദേവദത്തവാദേ പതിട്ഠിതോ’’തി ഗാരയ്ഹോ ച ഭവേയ്യ. തസ്മാ ഭഗവാ ഏവരൂപേ പുഗ്ഗലേ സങ്ഗണ്ഹന്തോ ദേവദത്തസ്സ വാദം പടിക്ഖിപി. ഏതേനേവൂപായേന പിണ്ഡപാതികവത്ഥുസ്മിമ്പി പംസുകൂലികവത്ഥുസ്മിമ്പി അട്ഠ മാസേ രുക്ഖമൂലികവത്ഥുസ്മിമ്പി വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. ചത്താരോ പന മാസേ രുക്ഖമൂലസേനാസനം പടിക്ഖിത്തമേവ.

മച്ഛമംസവത്ഥുസ്മിം തികോടിപരിസുദ്ധന്തി തീഹി കോടീഹി പരിസുദ്ധം, ദിട്ഠാദീഹി അപരിസുദ്ധീഹി വിരഹിതന്തി അത്ഥോ. തേനേവാഹ – ‘‘അദിട്ഠം, അസുതം, അപരിസങ്കിത’’ന്തി. തത്ഥ ‘‘അദിട്ഠം’’ നാമ ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായ മിഗമച്ഛേ വധിത്വാ ഗയ്ഹമാനം അദിട്ഠം. ‘‘അസുതം’’ നാമ ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായ മിഗമച്ഛേ വധിത്വാ ഗഹിതന്തി അസുതം. ‘‘അപരിസങ്കിതം’’ പന ദിട്ഠപരിസങ്കിതം സുതപരിസങ്കിതം തദുഭയവിമുത്തപരിസങ്കിതഞ്ച ഞത്വാ തബ്ബിപക്ഖതോ ജാനിതബ്ബം. കഥം? ഇധ ഭിക്ഖൂ പസ്സന്തി മനുസ്സേ ജാലവാഗുരാദിഹത്ഥേ ഗാമതോ വ നിക്ഖമന്തേ അരഞ്ഞേ വാ വിചരന്തേ, ദുതിയദിവസേ ച നേസം തം ഗാമം പിണ്ഡായ പവിട്ഠാനം സമച്ഛമംസം പിണ്ഡപാതം അഭിഹരന്തി. തേ തേന ദിട്ഠേന പരിസങ്കന്തി ‘‘ഭിക്ഖൂനം നുഖോ അത്ഥായ കത’’ന്തി ഇദം ദിട്ഠപരിസങ്കിതം, നാമ ഏതം ഗഹേതും ന വട്ടതി. യം ഏവം അപരിസങ്കിതം തം വട്ടതി. സചേ പന തേ മനുസ്സാ ‘‘കസ്മാ ഭന്തേ ന ഗണ്ഹഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ തമത്ഥം സുത്വാ ‘‘നയിദം ഭന്തേ ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായ കതം, അമ്ഹേഹി അത്തനോ അത്ഥായ വാ രാജയുത്താദീനം അത്ഥായ വാ കത’’ന്തി വദന്തി കപ്പതി.

നഹേവ ഖോ ഭിക്ഖൂ പസ്സന്തി; അപിച സുണന്തി, മനുസ്സാ കിര ജാലവാഗുരാദിഹത്ഥാ ഗാമതോ വാ നിക്ഖമന്തി, അരഞ്ഞേ വാ വിചരന്തീ’’തി. ദുതിയദിവസേ ച നേസം തം ഗാമം പിണ്ഡായ പവിട്ഠാനം ‘‘ഭിക്ഖൂനം നുഖോ അത്ഥായ കത’’ന്തി ഇദം ‘‘സുതപരിസങ്കിതം’’ നാമ. ഏതം ഗഹേതും ന വട്ടതി, യം ഏവം അപരിസങ്കിതം തം വട്ടതി. സചേ പന തേ മനുസ്സാ ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, ന ഗണ്ഹഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ തമത്ഥം സുത്വാ ‘‘നയിദം, ഭന്തേ, ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായ കതം, അമ്ഹേഹി അത്തനോ അത്ഥായ വാ രാജയുത്താദീനം അത്ഥായ വാ കത’’ന്തി വദന്തി കപ്പതി.

നഹേവ ഖോ പന ഭിക്ഖൂ പസ്സന്തി, ന സുണന്തി; അപിച ഖോ തേസം ഗാമം പിണ്ഡായ പവിട്ഠാനം പത്തം ഗഹേത്വാ സമച്ഛമംസം പിണ്ഡപാതം അഭിസങ്ഖരിത്വാ അഭിഹരന്തി, തേ പരിസങ്കന്തി ‘‘ഭിക്ഖൂനം നുഖോ അത്ഥായ കത’’ന്തി ഇദം ‘‘തദുഭയവിമുത്തപരിസങ്കിതം’’ നാമ. ഏതം ഗഹേതും ന വട്ടതി. യം ഏവം അപരിസങ്കിതം തം വട്ടതി. സചേ പന തേ മനുസ്സാ ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, ന ഗണ്ഹഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ തമത്ഥം സുത്വാ ‘‘നയിദം, ഭന്തേ, ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായ കതം അമ്ഹേഹി അത്തനോ അത്ഥായ വാ രാജയുത്താദീനം അത്ഥായ വാ കതം പവത്തമംസം വാ കപ്പിയമേവ ലഭിത്വാ ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായ സമ്പാദിത’’ന്തി വദന്തി കപ്പതി. മതാനം പേതകിച്ചത്ഥായ മങ്ഗലാദീനം വാ അത്ഥായ കതേപി ഏസേവ നയോ. യം യഞ്ഹി ഭിക്ഖൂനംയേവ അത്ഥായ അകതം, യത്ഥ ച നിബ്ബേമതികോ ഹോതി, തം സബ്ബം കപ്പതി.

സചേ പന ഏകസ്മിം വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ ഉദ്ദിസ്സ കതം ഹോതി, തേ ച അത്തനോ അത്ഥായ കതഭാവം ന ജാനന്തി, അഞ്ഞേ ജാനന്തി. യേ ജാനന്തി, തേസം ന വട്ടതി, ഇതരേസം വട്ടതി. അഞ്ഞേ ന ജാനന്തി, തേയേവ ജാനന്തി, തേസംയേവ ന വട്ടതി, അഞ്ഞേസം വട്ടതി. തേപി അമ്ഹാകം അത്ഥായ കതന്തി ജാനന്തി, അഞ്ഞേപി ഏതേസം അത്ഥായ കതന്തി ജാനന്തി, സബ്ബേസമ്പി ന വട്ടതി, സബ്ബേ ന ജാനന്തി, സബ്ബേസമ്പി വട്ടതി. പഞ്ചസു ഹി സഹധമ്മികേസു യസ്സ വാ തസ്സ വാ അത്ഥായ ഉദ്ദിസ്സ കതം, സബ്ബേസം ന കപ്പതി.

സചേ പന കോചി ഏകം ഭിക്ഖും ഉദ്ദിസ്സ പാണം വധിത്വാ തസ്സ പത്തം പൂരേത്വാ ദേതി, സോ ച അത്തനോ അത്ഥായ കതഭാവം ജാനംയേവ ഗഹേത്വാ അഞ്ഞസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേതി, സോ തസ്സ സദ്ധായ പരിഭുഞ്ജതി, കസ്സ ആപത്തീതി? ദ്വിന്നമ്പി അനാപത്തി. യഞ്ഹി ഉദ്ദിസ്സ കതം തസ്സ അഭുത്തതായ അനാപത്തി, ഇതരസ്സ അജാനനതായ. കപ്പിയമംസസ്സ ഹി പടിഗ്ഗഹണേ ആപത്തി നത്ഥി. ഉദ്ദിസ്സ കതഞ്ച അജാനിത്വാ ഭുത്തസ്സ പച്ഛാ ഞത്വാ ആപത്തിദേസനാകിച്ചം നാമ നത്ഥി, അകപ്പിയമംസം പന അജാനിത്വാ ഭുത്തേന പച്ഛാ ഞത്വാപി ആപത്തി ദേസേതബ്ബാ, ഉദ്ദിസ്സ കതഞ്ഹി ഞത്വാ ഭുഞ്ജതോവ ആപത്തി. അകപ്പിയമംസം അജാനിത്വാ ഭുഞ്ജന്തസ്സാപി ആപത്തിയേവ. തസ്മാ ആപത്തിഭീരുകേന രൂപം സല്ലക്ഖേന്തേനപി പുച്ഛിത്വാവ മംസം പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം. പരിഭോഗകാലേ പുച്ഛിത്വാ പരിഭുഞ്ജിസ്സാമീതി വാ ഗഹേത്വാ പുച്ഛിത്വാവ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. കസ്മാ? ദുവിഞ്ഞേയ്യത്താ. അച്ഛമംസം ഹി സൂകരമംസസദിസം ഹോതി, ദീപിമംസാദീനിപി മിഗമംസാദിസദിസാനി, തസ്മാ പുച്ഛിത്വാ ഗഹണമേവ വത്തന്തി വദന്തി.

ഹട്ഠോ ഉദഗ്ഗോതി തുട്ഠോ ചേവ ഉന്നതകായചിത്തോ ച ഹുത്വാ. സോ കിര ‘‘ന ഭഗവാ ഇമാനി പഞ്ച വത്ഥൂനി അനുജാനാതി, ഇദാനി സക്ഖിസ്സാമി സങ്ഘഭേദം കാതു’’ന്തി കോകാലികസ്സ ഇങ്ഗിതാകാരം ദസ്സേത്വാ യഥാ വിസം വാ ഖാദിത്വാ രജ്ജുയാ വാ ഉബ്ബന്ധിത്വാ സത്ഥം വാ ആഹരിത്വാ മരിതുകാമോ പുരിസോ വിസാദീസു അഞ്ഞതരം ലഭിത്വാ തപ്പച്ചയാ ആസന്നമ്പി മരണദുക്ഖം അജാനന്തോ ഹട്ഠോ ഉദഗ്ഗോ ഹോതി; ഏവമേവ സങ്ഘഭേദപച്ചയാ ആസന്നമ്പി അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തിത്വാ പടിസംവേദനീയം ദുക്ഖം അജാനന്തോ ‘‘ലദ്ധോ ദാനി മേ സങ്ഘഭേദസ്സ ഉപായോ’’തി ഹട്ഠോ ഉദഗ്ഗോ സപരിസോ ഉട്ഠായാസനാ തേനേവ ഹട്ഠഭാവേന ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി.

തേ മയം ഇമേഹി പഞ്ചഹി വത്ഥൂഹി സമാദായ വത്താമാതി ഏത്ഥ പന ‘‘ഇമാനി പഞ്ച വത്ഥൂനീ’’തി വത്തബ്ബേപി തേ മയം ഇമേഹി പഞ്ചഹി വത്ഥൂഹി ജനം സഞ്ഞാപേസ്സാമാതി അഭിണ്ഹം പരിവിതക്കവസേന വിഭത്തിവിപല്ലാസം അസല്ലക്ഖേത്വാ അഭിണ്ഹം പരിവിതക്കാനുരൂപമേവ ‘‘തേ മയം ഇമേഹി പഞ്ചഹി വത്ഥൂഹീ’’തി ആഹ, യഥാ തം വിക്ഖിത്തചിത്തോ.

ധുതാ സല്ലേഖവുത്തിനോതി യാ പടിപദാ കിലേസേ ധുനാതി, തായ സമന്നാഗതത്താ ധുതാ. യാ ച കിലേസേ സല്ലിഖതി, സാ ഏതേസം വുത്തീതി സല്ലേഖവുത്തിനോ.

ബാഹുലികോതി ചീവരാദീനം പച്ചയാനം ബഹുലഭാവോ ബാഹുല്ലം, തം ബാഹുല്ലമസ്സ അത്ഥി, തസ്മിം വാ ബാഹുല്ലേ നിയുത്തോ ഠിതോതി ബാഹുലികോ. ബാഹുല്ലായ ചേതേതീതി ബാഹുലത്തായ ചേതേതി കപ്പേതി പകപ്പേതി. കഥഞ്ഹി നാമ മയ്ഹഞ്ച സാവകാനഞ്ച ചീവരാദീനം പച്ചയാനം ബഹുലഭാവോ ഭവേയ്യാതി ഏവം ഉസ്സുക്കമാപന്നോതി അധിപ്പായോ. ചക്കഭേദായാതി ആണാഭേദായ.

ധമ്മിം കഥം കത്വാതി ഖന്ധകേ വുത്തനയേന ‘‘അലം, ദേവദത്ത, മാ തേ രുച്ചി സങ്ഘഭേദോ. ഗരുകോ ഖോ, ദേവദത്ത, സങ്ഘഭേദോ. യോ ഖോ, ദേവദത്ത, സമഗ്ഗം സങ്ഘം ഭിന്ദതി, കപ്പട്ഠികം കിബ്ബിസം പസവതി, കപ്പം നിരയമ്ഹി പച്ചതി, യോ ച ഖോ, ദേവദത്ത, ഭിന്നം സങ്ഘം സമഗ്ഗം കരോതി, ബ്രഹ്മം പുഞ്ഞം പസവതി, കപ്പം സഗ്ഗമ്ഹി മോദതീ’’തി (ചൂളവ. ൩൪൩) ഏവമാദികം അനേകപ്പകാരം ദേവദത്തസ്സ ച ഭിക്ഖൂനഞ്ച തദനുച്ഛവികം തദനുലോമികം ധമ്മിം കഥം കത്വാ.

൪൧൧. സമഗ്ഗസ്സാതി സഹിതസ്സ ചിത്തേന ച സരീരേന ച അവിയുത്തസ്സാതി അത്ഥോ. പദഭാജനേപി ഹി അയമേവ അത്ഥോ ദസ്സിതോ. സമാനസംവാസകോതി ഹി വദതാ ചിത്തേന അവിയോഗോ ദസ്സിതോ ഹോതി. സമാനസീമായം ഠിതോതി വദതാ സരീരേന. കഥം? സമാനസംവാസകോ ഹി ലദ്ധിനാനാസംവാസകേന വാ കമ്മനാനാസംവാസകേന വാ വിരഹിതോ സമചിത്തതായ ചിത്തേന അവിയുത്തോ ഹോതി. സമാനസീമായം ഠിതോ കായസാമഗ്ഗിദാനതോ സരീരേന അവിയുത്തോ.

ഭേദനസംവത്തനികം വാ അധികരണന്തി ഭേദനസ്സ സങ്ഘഭേദസ്സ അത്ഥായ സംവത്തനികം കാരണം. ഇമസ്മിഞ്ഹി ഓകാസേ ‘‘കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണ’’ന്തിആദീസു (മ. നി. ൧.൧൬൮) വിയ കാരണം അധികരണന്തി അധിപ്പേതം. തഞ്ച യസ്മാ അട്ഠാരസവിധം ഹോതി, തസ്മാ പദഭാജനേ ‘‘അട്ഠാരസ ഭേദകരവത്ഥൂനീ’’തി വുത്തം. താനി പന ‘‘ഇധൂപാലി, ഭിക്ഖു അധമ്മം ധമ്മോതി ദീപേതീ’’തിആദിനാ (ചൂളവ. ൩൫൨) നയേന ഖന്ധകേ ആഗതാനി, തസ്മാ തത്രേവ നേസം അത്ഥം വണ്ണയിസ്സാമ. യോപി ചായം ഇമാനി വത്ഥൂനി നിസ്സായ അപരേഹിപി കമ്മേന, ഉദ്ദേസേന, വോഹാരേന, അനുസാവനായ, സലാകഗ്ഗാഹേനാതി പഞ്ചഹി കാരണേഹി സങ്ഘഭേദോ ഹോതി, തമ്പി ആഗതട്ഠാനേയേവ പകാസയിസ്സാമ. സങ്ഖേപതോ പന ഭേദനസംവത്തനികം വാ അധികരണം സമാദായാതി ഏത്ഥ സങ്ഘഭേദസ്സ അത്ഥായ സംവത്തനികം സങ്ഘഭേദനിപ്ഫത്തിസമത്ഥം കാരണം ഗഹേത്വാതി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പഗ്ഗയ്ഹാതി പഗ്ഗഹിതം അബ്ഭുസ്സിതം പാകടം കത്വാ. തിട്ഠേയ്യാതി യഥാസമാദിന്നം യഥാപഗ്ഗഹിതമേവ ച കത്വാ അച്ഛേയ്യ. യസ്മാ പന ഏവം പഗ്ഗണ്ഹതാ തിട്ഠതാ ച തം ദീപിതഞ്ചേവ അപ്പടിനിസ്സട്ഠഞ്ച ഹോതി, തസ്മാ പദഭാജനേ ‘‘ദീപേയ്യാ’’തി ച ‘‘നപ്പടിനിസ്സജ്ജേയ്യാ’’തി ച വുത്തം.

ഭിക്ഖൂഹി ഏവമസ്സ വചനീയോതി അഞ്ഞേഹി ലജ്ജീഹി ഭിക്ഖൂഹി ഏവം വത്തബ്ബോ ഭവേയ്യ. പദഭാജനേ ചസ്സ യേ പസ്സന്തീതി യേ സമ്മുഖാ പഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠന്തം പസ്സന്തി. യേ സുണന്തീതി യേപി ‘‘അസുകസ്മിം നാമ വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ ഭേദനസംവത്തനികം അധികരണം സമാദായ പഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠന്തീ’’തി സുണന്തി.

സമേതായസ്മാ സങ്ഘേനാതി ആയസ്മാ സങ്ഘേന സദ്ധിം സമേതു സമാഗച്ഛതു ഏകലദ്ധികോ ഹോതൂതി അത്ഥോ. കിം കാരണാ? സമഗ്ഗോ ഹി സങ്ഘോ സമ്മോദമാനോ അവിവദമാനോ ഏകുദ്ദേസോ ഫാസു വിഹരതീതി.

തത്ഥ സമ്മോദമാനോതി അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്പത്തിയാ സട്ഠു മോദമാനോ. അവിവദമാനോതി ‘‘അയം ധമ്മോ, നായം ധമ്മോ’’തി ഏവം ന വിവദമാനോ. ഏകോ ഉദ്ദേസോ അസ്സാതി ഏകുദ്ദേസോ, ഏകതോ പവത്തപാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ, ന വിസുന്തി അത്ഥോ. ഫാസു വിഹരതീതി സുഖം വിഹരതി.

ഇച്ചേതം കുസലന്തി ഏതം പടിനിസ്സജ്ജനം കുസലം ഖേമം സോത്ഥിഭാവോ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ. നോ ചേ പടിനിസ്സജ്ജതി ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി തിക്ഖത്തും വുത്തസ്സ അപ്പടിനിസ്സജ്ജതോ ദുക്കടം. സുത്വാ ന വദന്തി ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി യേ സുത്വാ ന വദന്തി, തേസമ്പി ദുക്കടം. കീവദൂരേ സുത്വാ അവദന്താനം ദുക്കടം? ഏകവിഹാരേ താവ വത്തബ്ബം നത്ഥി. അട്ഠകഥായം പന വുത്തം ‘‘സമന്താ അദ്ധയോജനേ ഭിക്ഖൂനം ഭാരോ. ദൂതം വാ പണ്ണം വാ പേസേത്വാ വദതോപി ആപത്തിമോക്ഖോ നത്ഥി. സയമേവ ഗന്ത്വാ ‘ഗരുകോ ഖോ, ആവുസോ, സങ്ഘഭേദോ, മാ സങ്ഘഭേദായ, പരക്കമീ’തി നിവാരേതബ്ബോ’’തി. പഹോന്തേന പന ദൂരമ്പി ഗന്തബ്ബം അഗിലാനാനഞ്ഹി ദൂരേപി ഭാരോയേവ.

ഇദാനി ‘‘ഏവഞ്ച സോ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂഹി വുച്ചമാനോ’’തിആദീസു അത്ഥമത്തമേവ ദസ്സേതും ‘‘സോ ഭിക്ഖു സങ്ഘമജ്ഝമ്പി ആകഡ്ഢിത്വാ വത്തബ്ബോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സങ്ഘമജ്ഝമ്പി ആകഡ്ഢിത്വാതി സചേ പുരിമനയേന വുച്ചമാനോ ന പടിനിസ്സജ്ജതി ഹത്ഥേസു ച പാദേസു ച ഗഹേത്വാപി സങ്ഘമജ്ഝം ആകഡ്ഢിത്വാ പുനപി ‘‘മാ ആയസ്മാ’’തിആദിനാ നയേന തിക്ഖത്തും വത്തബ്ബോ.

യാവതതിയം സമനുഭാസിതബ്ബോതി യാവ തതിയം സമനുഭാസനം താവ സമനുഭാസിതബ്ബോ. തീഹി സമനുഭാസനകമ്മവാചാഹി കമ്മം കാതബ്ബന്തി വുത്തം ഹോതി. പദഭാജനേ പനസ്സ അത്ഥമേവ ഗഹേത്വാ സമനുഭാസനവിധിം ദസ്സേതും ‘‘സോ ഭിക്ഖു സമനുഭാസിതബ്ബോ. ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, സമനുഭാസിതബ്ബോ’’തിആദി വുത്തം.

൪൧൪. തത്ഥ ഞത്തിയാ ദുക്കടം ദ്വീഹി കമ്മവാചാഹി ഥുല്ലച്ചയാ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തീതി യഞ്ച ഞത്തിപരിയോസാനേ ദുക്കടം ആപന്നോ, യേ ച ദ്വീഹി കമ്മവാചാഹി ഥുല്ലച്ചയേ, താ തിസ്സോപി ആപത്തിയോ ‘‘യസ്സ നക്ഖമതി സോ ഭാസേയ്യാ’’തി ഏവം യ്യ-കാരപ്പത്തമത്തായ തതിയകമ്മവാചായ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തി സങ്ഘാദിസേസോയേവ തിട്ഠതി. കിം പന ആപന്നാപത്തിയോ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തി അനാപന്നാതി? മഹാസുമത്ഥേരോ താവ വദതി ‘‘യോ അവസാനേ പടിനിസ്സജ്ജിസ്സതി, സോ താ ആപത്തിയോ ന ആപജ്ജതി, തസ്മാ അനാപന്നാ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തീ’’തി. മഹാപദുമത്ഥേരോ പന ലിങ്ഗപരിവത്തേന അസാധാരണാപത്തിയോ വിയ ആപന്നാ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തി, അനാപന്നാനം കിം പടിപ്പസ്സദ്ധിയാ’’തി ആഹ.

൪൧൫. ധമ്മകമ്മേ ധമ്മകമ്മസഞ്ഞീതി തഞ്ചേ സമനുഭാസനകമ്മം ധമ്മകമ്മം ഹോതി, തസ്മിം ധമ്മകമ്മസഞ്ഞീതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. ഇധ സഞ്ഞാ ന രക്ഖതി, കമ്മസ്സ ധമ്മികത്താ ഏവ അപ്പടിനിസ്സജ്ജന്തോ ആപജ്ജതി.

൪൧൬. അസമനുഭാസന്തസ്സാതി അസമനുഭാസിയമാനസ്സ അപ്പടിനിസ്സജ്ജന്തസ്സാപി സങ്ഘാദിസേസേന അനാപത്തി.

പടിനിസ്സജ്ജന്തസ്സാതി ഞത്തിതോ പുബ്ബേ വാ ഞത്തിക്ഖണേ വാ ഞത്തിപരിയോസാനേ വാ പഠമായ വാ അനുസാവനായ ദുതിയായ വാ തതിയായ വാ യാവ യ്യ-കാരം ന സമ്പാപുണാതി, താവ പടിനിസ്സജ്ജന്തസ്സ സങ്ഘാദിസേസേന അനാപത്തി.

ആദികമ്മികസ്സാതി. ഏത്ഥ പന ‘‘ദേവദത്തോ സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ ഭേദായ പരക്കമി, തസ്മിം വത്ഥുസ്മി’’ന്തി പരിവാരേ (പരി. ൧൭) ആഗതത്താ ദേവദത്തോ ആദികമ്മികോ. സോ ച ഖോ സങ്ഘഭേദായ പരക്കമനസ്സേവ, ന അപ്പടിനിസ്സജ്ജനസ്സ. ന ഹി തസ്സ തം കമ്മം കതം. കഥമിദം ജാനിതബ്ബന്തി ചേ? സുത്തതോ. യഥാ ഹി ‘‘അരിട്ഠോ ഭിക്ഖു ഗദ്ധബാധിപുബ്ബോ യാവതതിയം സമനുഭാസനായ ന പടിനിസ്സജ്ജി, തസ്മിം വത്ഥുസ്മി’’ന്തി പരിവാരേ (പരി. ൧൨൧) ആഗതത്താ അരിട്ഠസ്സ കമ്മം കതന്തി പഞ്ഞായതി, ന തഥാ ദേവദത്തസ്സ. അഥാപിസ്സ കതേന ഭവിതബ്ബന്തി കോചി അത്തനോ രുചിമത്തേന വദേയ്യ, തഥാപി അപ്പടിനിസ്സജ്ജനേ ആദികമ്മികസ്സ അനാപത്തി നാമ നത്ഥി. ന ഹി പഞ്ഞത്തം സിക്ഖാപദം വീതിക്കമന്തസ്സ അഞ്ഞത്ര ഉദ്ദിസ്സ അനുഞ്ഞാതതോ അനാപത്തി നാമ ദിസ്സതി. യമ്പി അരിട്ഠസിക്ഖാപദസ്സ അനാപത്തിയം ‘‘ആദികമ്മികസ്സാ’’തി പോത്ഥകേസു ലിഖിതം, തം പമാദലിഖിതം. പമാദലിഖിതഭാവോ ചസ്സ ‘‘പഠമം അരിട്ഠോ ഭിക്ഖു ചോദേതബ്ബോ, ചോദേത്വാ സാരേതബ്ബോ, സാരേത്വാ ആപത്തിം രോപേതബ്ബോ’’തി (ചൂളവ. ൬൫) ഏവം കമ്മക്ഖന്ധകേ ആപത്തിരോപനവചനതോ വേദിതബ്ബോ.

ഇതി ഭേദായ പരക്കമനേ ആദികമ്മികസ്സ ദേവദത്തസ്സ യസ്മാ തം കമ്മം ന കതം, തസ്മാസ്സ ആപത്തിയേവ ന ജാതാ. സിക്ഖാപദം പന തം ആരബ്ഭ പഞ്ഞത്തന്തി കത്വാ ‘‘ആദികമ്മികോ’’തി വുത്തോ. ഇതി ആപത്തിയാ അഭാവതോയേവസ്സ അനാപത്തി വുത്താ. സാ പനേസാ കിഞ്ചാപി അസമനുഭാസന്തസ്സാതി ഇമിനാവ സിദ്ധാ, യസ്മാ പന അസമനുഭാസന്തോ നാമ യസ്സ കേവലം സമനുഭാസനം ന കരോന്തി, സോ വുച്ചതി, ന ആദികമ്മികോ. അയഞ്ച ദേവദത്തോ ആദികമ്മികോയേവ, തസ്മാ ‘‘ആദികമ്മികസ്സാ’’തി വുത്തം. ഏതേനുപായേന ഠപേത്വാ അരിട്ഠസിക്ഖാപദം സബ്ബസമനുഭാസനാസു വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവ.

സമുട്ഠാനാദീസു തിവങ്ഗികം ഏകസമുട്ഠാനം, സമനുഭാസനസമുട്ഠാനം നാമമേതം, കായവാചാചിത്തതോ സമുട്ഠാതി. പടിനിസ്സജ്ജാമീതി കായവികാരം വാ വചീഭേദം വാ അകരോന്തസ്സേവ പന ആപജ്ജനതോ അകിരിയം, സഞ്ഞാവിമോക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദുക്ഖവേദനന്തി.

പഠമസങ്ഘഭേദസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧. ദുതിയസങ്ഘഭേദസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൧൭-൮. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതി ദുതിയസങ്ഘഭേദസിക്ഖാപദം. തത്ഥ അനുവത്തകാതി തസ്സ ദിട്ഠിഖന്തിരുചിഗ്ഗഹണേന അനുപടിപജ്ജനകാ. വഗ്ഗം അസാമഗ്ഗിപക്ഖിയവചനം വദന്തീതി വഗ്ഗവാദകാ. പദഭാജനേ പന ‘‘തസ്സ വണ്ണായ പക്ഖായ ഠിതാ ഹോന്തീ’’തി വുത്തം, തസ്സ സങ്ഘഭേദായ പരക്കമന്തസ്സ വണ്ണത്ഥായ ച പക്ഖവുഡ്ഢിഅത്ഥായ ച ഠിതാതി അത്ഥോ. യേ ഹി വഗ്ഗവാദകാ, തേ നിയമേന ഈദിസാ ഹോന്തി, തസ്മാ ഏവം വുത്തം. യസ്മാ പന തിണ്ണം ഉദ്ധം കമ്മാരഹാ ന ഹോന്തി, ന ഹി സങ്ഘോ സങ്ഘസ്സ കമ്മം കരോതി, തസ്മാ ഏകോ വാ ദ്വേ വാ തയോ വാതി വുത്തം.

ജാനാതി നോതി അമ്ഹാകം ഛന്ദാദീനി ജാനാതി. ഭാസതീതി ‘‘ഏവം കരോമാ’’തി അമ്ഹേഹി സദ്ധിം ഭാസതി. അമ്ഹാകമ്പേതം ഖമതീതി യം സോ കരോതി, ഏതം അമ്ഹാകമ്പി രുച്ചതി.

സമേതായസ്മന്താനം സങ്ഘേനാതി ആയസ്മന്താനം ചിത്തം സങ്ഘേന സദ്ധിം സമേതു സമാഗച്ഛതു, ഏകീഭാവം യാതൂതി വുത്തം ഹോതി. സേസമേത്ഥ പഠമസിക്ഖാപദേ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥത്താ ച പാകടമേവ.

സമുട്ഠാനാദീനിപി പഠമസിക്ഖാപദസദിസാനേവാതി.

ദുതിയസങ്ഘഭേദസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨. ദുബ്ബചസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൨൪. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതി ദുബ്ബചസിക്ഖാപദം. തത്ഥ അനാചാരം ആചരതീതി അനേകപ്പകാരം കായവചീദ്വാരവീതിക്കമം കരോതി. കിം നു ഖോ നാമാതി വമ്ഭനവചനമേതം. അഹം ഖോ നാമാതി ഉക്കംസവചനം. തുമ്ഹേ വദേയ്യന്തി ‘‘ഇദം കരോഥ, ഇദം മാ കരോഥാ’’തി അഹം തുമ്ഹേ വത്തും അരഹാമീതി ദസ്സേതി. കസ്മാതി ചേ? യസ്മാ അമ്ഹാകം ബുദ്ധോ ഭഗവാ കണ്ടകം ആരുയ്ഹ മയാ സദ്ധിം നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിതോതിഏവമാദിമത്ഥം സന്ധായാഹ. ‘‘അമ്ഹാകം ധമ്മോ’’തി വത്വാ പന അത്തനോ സന്തകഭാവേ യുത്തിം ദസ്സേന്തോ ‘‘അമ്ഹാകം അയ്യപുത്തേന ധമ്മോ അഭിസമിതോ’’തി ആഹ. യസ്മാ അമ്ഹാകം അയ്യപുത്തേന ചതുസച്ചധമ്മോ പടിവിദ്ധോ, തസ്മാ ധമ്മോപി അമ്ഹാകന്തി വുത്തം ഹോതി. സങ്ഘം പന അത്തനോ വേരിപക്ഖേ ഠിതം മഞ്ഞമാനോ അമ്ഹാകം സങ്ഘോതി ന വദതി. ഉപമം പന വത്വാ സങ്ഘം അപസാദേതുകാമോ ‘‘സേയ്യഥാപി നാമാ’’തിആദിമാഹ. തിണകട്ഠപണ്ണസടന്തി തത്ഥ തത്ഥ പതിതം തിണകട്ഠപണ്ണം. അഥ വാ തിണഞ്ച നിസ്സാരകം ലഹുകം കട്ഠഞ്ച തിണകട്ഠം. പണ്ണസടന്തി പുരാണപണ്ണം. ഉസ്സാരേയ്യാതി രാസിം കരേയ്യ.

പബ്ബതേയ്യാതി പബ്ബതപ്പഭവാ, സാ ഹി സീഘസോതാ ഹോതി, തസ്മാ തമേവ ഗണ്ഹാതി. സങ്ഖസേവാലപണകന്തി ഏത്ഥ സങ്ഖോതി ദീഘമൂലകോ പണ്ണസേവാലോ വുച്ചതി. സേവാലോതി നീലസേവാലോ, അവസേസോ ഉദകപപ്പടകതിലബീജകാദി സബ്ബോപി പണകോതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. ഏകതോ ഉസ്സാരിതാതി ഏകട്ഠാനേ കേനാപി സമ്പിണ്ഡിതാ രാസീകതാതി ദസ്സേതി.

൪൨൫-൬. ദുബ്ബചജാതികോതി ദുബ്ബചസഭാവോ വത്തും അസക്കുണേയ്യോതി അത്ഥോ. പദഭാജനേപിസ്സ ദുബ്ബചോതി ദുക്ഖേന കിച്ഛേന വദിതബ്ബോ, ന സക്കാ സുഖേന വത്തുന്തി അത്ഥോ. ദോവചസ്സകരണേഹീതി ദുബ്ബചഭാവകരണീയേഹി, യേ ധമ്മാ ദുബ്ബചം പുഗ്ഗലം കരോന്തി, തേഹി സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ. തേ പന ‘‘കതമേ ച, ആവുസോ, ദോവചസ്സകരണാ ധമ്മാ? ഇധാവുസോ, ഭിക്ഖു പാപിച്ഛോ ഹോതീ’’തിആദിനാ നയേന പടിപാടിയാ അനുമാനസുത്തേ (മ. നി. ൧.൧൮൧) ആഗതാ പാപിച്ഛതാ, അത്തുക്കംസകപരവമ്ഭകതാ, കോധനതാ, കോധഹേതു ഉപനാഹിതാ, കോധഹേതുഅഭിസങ്ഗിതാ, കോധഹേതുകോധസാമന്തവാചാനിച്ഛാരണതാ, ചോദകം പടിപ്ഫരണതാ, ചോദകം അപസാദനതാ, ചോദകസ്സ പച്ചാരോപനതാ, അഞ്ഞേന അഞ്ഞംപടിചരണതാ, അപദാനേന ന സമ്പായനതാ, മക്ഖിപളാസിതാ, ഇസ്സുകീമച്ഛരിതാ, സഠമായാവിതാ, ഥദ്ധാതിമാനിതാ, സന്ദിട്ഠിപരാമാസിആധാനഗ്ഗഹിദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗിതാതി ഏകൂനവീസതി ധമ്മാ വേദിതബ്ബാ.

ഓവാദം നക്ഖമതി ന സഹതീതി അക്ഖമോ. യഥാനുസിട്ഠം അപ്പടിപജ്ജനതോ പദക്ഖിണേന അനുസാസനിം ന ഗണ്ഹാതീതി അപ്പദക്ഖിണഗ്ഗാഹീ അനുസാസനിം.

ഉദ്ദേസപരിയാപന്നേസൂതി ഉദ്ദേസേ പരിയാപന്നേസു അന്തോഗധേസു. ‘‘യസ്സ സിയാ ആപത്തി, സോ ആവികരേയ്യാ’’തി ഏവം സങ്ഗഹിതത്താ അന്തോ പാതിമോക്ഖസ്സ വത്തമാനേസൂതി അത്ഥോ. സഹധമ്മികം വുച്ചമാനോതി സഹധമ്മികേന വുച്ചമാനോ കരണത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, പഞ്ചഹി സഹധമ്മികേഹി സിക്ഖിതബ്ബത്താ തേസം വാ സന്തകത്താ സഹധമ്മികന്തി ലദ്ധനാമേന ബുദ്ധപഞ്ഞത്തേന സിക്ഖാപദേന വുച്ചമാനോതി അത്ഥോ.

വിരമഥായസ്മന്തോ മമ വചനായാതി യേന വചനേന മം വദഥ, തതോ മമ വചനതോ വിരമഥ. മാ മം തം വചനം വദഥാതി വുത്തം ഹോതി.

വദതു സഹധമ്മേനാതി സഹധമ്മികേന സിക്ഖാപദേന സഹധമ്മേന വാ അഞ്ഞേനപി പാസാദികഭാവസംവത്തനികേന വചനേന വദതു. യദിദന്തി വുഡ്ഢികാരണനിദസ്സനത്ഥേ നിപാതോ. തേന ‘‘യം ഇദം അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഹിതവചനം ആപത്തിതോ വുട്ഠാപനഞ്ച തേന അഞ്ഞമഞ്ഞവചനേന അഞ്ഞമഞ്ഞവുട്ഠാപനേന ച സംവഡ്ഢാ പരിസാ’’തി ഏവം പരിസായ വുഡ്ഢികാരണം ദസ്സിതം ഹോതി. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവ.

സമുട്ഠാനാദീനി പഠമസങ്ഘഭേദസദിസാനേവാതി.

ദുബ്ബചസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൩. കുലദൂസകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൩൧. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതി കുലദൂസകസിക്ഖാപദം. തത്ഥ അസ്സജിപുനബ്ബസുകാ നാമാതി അസ്സജി ചേവ പുനബ്ബസുകോ ച. കീടാഗിരിസ്മിന്തി ഏവംനാമകേ ജനപദേ. ആവാസികാ ഹോന്തീതി ഏത്ഥ ആവാസോ ഏതേസം അത്ഥീതി ആവാസികാ. ‘‘ആവാസോ’’തി വിഹാരോ വുച്ചതി. സോ യേസം ആയത്തോ നവകമ്മകരണപുരാണപടിസങ്ഖരണാദിഭാരഹാരതായ, തേ ആവാസികാ. യേ പന കേവലം വിഹാരേ വസന്തി, തേ നേവാസികാതി വുച്ചന്തി. ഇമേ ആവാസികാ അഹേസും. അലജ്ജിനോ പാപഭിക്ഖൂതി നില്ലജ്ജാ ലാമകഭിക്ഖൂ, തേ ഹി ഛബ്ബഗ്ഗിയാനം ജേട്ഠകഛബ്ബഗ്ഗിയാ.

സാവത്ഥിയം കിര ഛ ജനാ സഹായകാ ‘‘കസികമ്മാദീനി ദുക്കരാനി, ഹന്ദ മയം സമ്മാ പബ്ബജാമ! പബ്ബജന്തേഹി ച ഉപ്പന്നേ കിച്ചേ നിത്ഥരണകട്ഠാനേ പബ്ബജിതും വട്ടതീ’’തി സമ്മന്തയിത്വാ ദ്വിന്നം അഗ്ഗസാവകാനം സന്തികേ പബ്ബജിംസു. തേ പഞ്ചവസ്സാ ഹുത്വാ മാതികം പഗുണം കത്വാ മന്തയിംസു ‘‘ജനപദോ നാമ കദാചി സുഭിക്ഖോ ഹോതി കദാചി ദുബ്ഭിക്ഖോ, മയം മാ ഏകട്ഠാനേ വസിമ്ഹ, തീസു ഠാനേസു വസാമാ’’തി. തതോ പണ്ഡുകലോഹിതകേ ആഹംസു – ‘‘ആവുസോ, സാവത്ഥി നാമ സത്തപഞ്ഞാസായ കുലസതസഹസ്സേഹി അജ്ഝാവുത്ഥാ, അസീതിഗാമസഹസ്സപടിമണ്ഡിതാനം തിയോജനസതികാനം ദ്വിന്നം കാസികോസലരട്ഠാനം ആയമുഖഭൂതാ, തത്ര തുമ്ഹേ ധുരട്ഠാനേയേവ പരിവേണാനി കാരേത്വാ അമ്ബപനസനാളികേരാദീനി രോപേത്വാ പുപ്ഫേഹി ച ഫലേഹി ച കുലാനി സങ്ഗണ്ഹന്താ കുലദാരകേ പബ്ബാജേത്വാ പരിസം വഡ്ഢേഥാ’’തി.

മേത്തിയഭൂമജകേ ആഹംസു – ‘‘ആവുസോ, രാജഗഹം നാമ അട്ഠാരസഹി മനുസ്സകോടീഹി അജ്ഝാവുത്ഥം അസീതിഗാമസഹസ്സപടിമണ്ഡിതാനം തിയോജനസതികാനം ദ്വിന്നം അങ്ഗമഗധരട്ഠാനം ആയമുഖഭൂതം, തത്ര തുമ്ഹേ ധുരട്ഠാനേയേവ…പേ… പരിസം വഡ്ഢേഥാ’’തി.

അസ്സജിപുനബ്ബസുകേ ആഹംസു – ‘‘ആവുസോ, കീടാഗിരി നാമ ദ്വീഹി മേഘേഹി അനുഗ്ഗഹിതോ തീണി സസ്സാനി പസവന്തി, തത്ര തുമ്ഹേ ധുരട്ഠാനേയേവ പരിവേണാനി കാരേത്വാ…പേ… പരിസം വഡ്ഢേഥാ’’തി. തേ തഥാ അകംസു. തേസു ഏകമേകസ്സ പക്ഖസ്സ പഞ്ച പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി പരിവാരാ, ഏവം സമധികം ദിയഡ്ഢഭിക്ഖുസഹസ്സം ഹോതി. തത്ര പണ്ഡുകലോഹിതകാ സപരിവാരാ സീലവന്തോവ ഭഗവതാ സദ്ധിം ജനപദചാരികമ്പി ചരന്തി, തേ അകതവത്ഥും ഉപ്പാദേന്തി, പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദം പന ന മദ്ദന്തി, ഇതരേ സബ്ബേ അലജ്ജിനോ അകതവത്ഥുഞ്ച ഉപ്പാദേന്തി, പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദഞ്ച മദ്ദന്തി, തേന വുത്തം – ‘‘അലജ്ജിനോ പാപഭിക്ഖൂ’’തി.

ഏവരൂപന്തി ഏവംജാതികം. അനാചാരം ആചരന്തീതി അനാചരിതബ്ബം ആചരന്തി, അകാതബ്ബം കരോന്തി. മാലാവച്ഛന്തി തരുണപുപ്ഫരുക്ഖം, തരുണകാ ഹി പുപ്ഫരുക്ഖാപി പുപ്ഫഗച്ഛാപി മാലാവച്ഛാ ത്വേവ വുച്ചന്തി, തേ ച അനേകപ്പകാരം മാലാവച്ഛം സയമ്പി രോപേന്തി, അഞ്ഞേനപി രോപാപേന്തി, തേന വുത്തം – ‘‘മാലാവച്ഛം രോപേന്തിപി രോപാപേന്തിപീ’’തി. സിഞ്ചന്തീതി സയമേവ ഉദകേന സിഞ്ചന്തി. സിഞ്ചാപേന്തീതി അഞ്ഞേനപി സിഞ്ചാപേന്തി.

ഏത്ഥ പന അകപ്പിയവോഹാരോ കപ്പിയവോഹാരോ പരിയായോ ഓഭാസോ നിമിത്തകമ്മന്തി ഇമാനി പഞ്ച ജാനിതബ്ബാനി. തത്ഥ അകപ്പിയവോഹാരോ നാമ അല്ലഹരിതാനം കോട്ടനം കോട്ടാപനം, ആവാടസ്സ ഖണനം ഖണാപനം, മാലാവച്ഛസ്സ രോപനം രോപാപനം, ആളിയാ ബന്ധനം ബന്ധാപനം, ഉദകസ്സ സേചനം സേചാപനം, മാതികായ സമ്മുഖകരണം കപ്പിയഉദകസിഞ്ചനം ഹത്ഥമുഖപാദധോവനന്ഹാനോദകസിഞ്ചനന്തി. കപ്പിയവോഹാരോ നാമ ‘‘ഇമം രുക്ഖം ജാന, ഇമം ആവാടം ജാന, ഇമം മാലാവച്ഛം ജാന, ഏത്ഥ ഉദകം ജാനാ’’തി വചനം സുക്ഖമാതികായ ഉജുകരണഞ്ച. പരിയായോ നാമ ‘‘പണ്ഡിതേന നാമ മാലാവച്ഛാദയോ രോപാപേതബ്ബാ നചിരസ്സേവ ഉപകാരായ സംവത്തന്തീ’’തിആദിവചനം. ഓഭാസോ നാമ കുദാലഖണിത്താദീനി ച മാലാവച്ഛേ ച ഗഹേത്വാ ഠാനം, ഏവം ഠിതഞ്ഹി സാമണേരാദയോ ദിസ്വാ ഥേരോ കാരാപേതുകാമോതി ഗന്ത്വാ കരോന്തി. നിമിത്തകമ്മം നാമ കുദാല-ഖണിത്തി-വാസി-ഫരസു-ഉദകഭാജനാനി ആഹരിത്വാ സമീപേ ഠപനം.

ഇമാനി പഞ്ചപി കുലസങ്ഗഹത്ഥായ രോപനേ ന വട്ടന്തി, ഫലപരിഭോഗത്ഥായ കപ്പിയാകപ്പിയവോഹാരദ്വയമേവ ന വട്ടതി, ഇതരത്തയം വട്ടതി. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘കപ്പിയവോഹാരോപി വട്ടതി. യഞ്ച അത്തനോ പരിഭോഗത്ഥായ വട്ടതി, തം അഞ്ഞപുഗ്ഗലസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ ചേതിയസ്സ വാ അത്ഥായപി വട്ടതീ’’തി വുത്തം.

ആരാമത്ഥായ പന വനത്ഥായച ഛായത്ഥായ ച അകപ്പിയവോഹാരമത്തമേവ ന ച വട്ടതി, സേസം വട്ടതി, ന കേവലഞ്ച സേസം യംകിഞ്ചി മാതികമ്പി ഉജും കാതും കപ്പിയഉദകം സിഞ്ചിതും ന്ഹാനകോട്ഠകം കത്വാ ന്ഹായിതും ഹത്ഥപാദമുഖധോവനുദകാനി ച തത്ഥ ഛഡ്ഡേതുമ്പി വട്ടതി. മഹാപച്ചരിയം പന കുരുന്ദിയഞ്ച ‘‘കപ്പിയപഥവിയം സയം രോപേതുമ്പി വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ആരാമാദിഅത്ഥായ പന രോപിതസ്സ വാ രോപാപിതസ്സ വാ ഫലം പരിഭുഞ്ജിതുമ്പി വട്ടതി.

ഓചിനനഓചിനാപനേ പകതിയാപി പാചിത്തിയം. കുലദൂസനത്ഥായ പന പാചിത്തിയഞ്ചേവ ദുക്കടഞ്ച. ഗന്ഥനാദീസു ച ഉരച്ഛദപരിയോസാനേസു കുലദൂസനത്ഥായ അഞ്ഞത്ഥായ വാ കരോന്തസ്സ ദുക്കടമേവ. കസ്മാ? അനാചാരത്താ, ‘‘പാപസമാചാരോ’’തി ഏത്ഥ വുത്തപാപസമാചാരത്താ ച. ആരാമാദിഅത്ഥായ രുക്ഖരോപനേ വിയ വത്ഥുപൂജനത്ഥായ കസ്മാ ന അനാപത്തീതി ചേ? അനാപത്തിയേവ. യഥാ ഹി തത്ഥ കപ്പിയവോഹാരേന പരിയായാദീഹി ച അനാപത്തി തഥാ വത്ഥുപൂജത്ഥായപി അനാപത്തിയേവ.

നനു ച തത്ഥ ‘‘കപ്പിയപഥവിയം സയം രോപേതുമ്പി വട്ടതീ’’തി വുത്തന്തി? വുത്തം, ന പന മഹാഅട്ഠകഥായം. അഥാപി മഞ്ഞേയ്യാസി ഇതരാസു വുത്തമ്പി പമാണം. മഹാഅട്ഠകഥായഞ്ച കപ്പിയഉദകസേചനം വുത്തം, തം കഥന്തി? തമ്പി ന വിരുജ്ഝതി. തത്ര ഹി അവിസേസേന ‘‘രുക്ഖം രോപേന്തിപി രോപാപേന്തിപി, സിഞ്ചന്തിപി സിഞ്ചാപേന്തിപീ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘മാലാവച്ഛ’’ന്തി വദന്തോ ഞാപേതി ‘‘കുലസങ്ഗഹത്ഥായ പുപ്ഫഫലൂപഗമേവ സന്ധായേതം വുത്തം, അഞ്ഞത്ര പന പരിയായോ അത്ഥീ’’തി. തസ്മാ തത്ഥ പരിയായം, ഇധ ച പരിയായാഭാവം ഞത്വാ യം അട്ഠകഥാസു വുത്തം, തം സുവുത്തമേവ. വുത്തഞ്ചേതം –

‘‘ബുദ്ധേന ധമ്മോ വിനയോ ച വുത്തോ;

യോ തസ്സ പുത്തേഹി തഥേവ ഞാതോ;

സോ യേഹി തേസം മതിമച്ചജന്താ;

യസ്മാ പുരേ അട്ഠകഥാ അകംസു.

‘‘തസ്മാ ഹി യം അട്ഠകഥാസു വുത്തം;

തം വജ്ജയിത്വാന പമാദലേഖം;

സബ്ബമ്പി സിക്ഖാസു സഗാരവാനം;

യസ്മാ പമാണം ഇധ പണ്ഡിതാന’’ന്തി.

സബ്ബം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. തത്ഥ സിയാ യദി വത്ഥുപൂജനത്ഥായപി ഗന്ഥാനാദീസു ആപത്തി, ഹരണാദീസു കസ്മാ അനാപത്തീതി? കുലിത്ഥീആദീനം അത്ഥായ ഹരണതോ ഹരണാധികാരേ ഹി വിസേസേത്വാ തേ കുലിത്ഥീനന്തിആദി വുത്തം, തസ്മാ ബുദ്ധാദീനം അത്ഥായ ഹരന്തസ്സ അനാപത്തി.

തത്ഥ ഏകതോവണ്ടികന്തി പുപ്ഫാനം വണ്ടേ ഏകതോ കത്വാ കതമാലം. ഉഭതോവണ്ടികന്തി ഉഭോഹി പസ്സേഹി പുപ്ഫവണ്ടേ കത്വാ കതമാലം. മഞ്ജരികന്തിആദീസു പന മഞ്ജരീ വിയ കതാ പുപ്ഫവികതി മഞ്ജരികാതി വുച്ചതി. വിധൂതികാതി സൂചിയാ വാ സലാകായ വാ സിന്ദുവാരപുപ്ഫാദീനി വിജ്ഝിത്വാ കതാ. വടംസകോതി വതംസകോ. ആവേളാതി കണ്ണികാ. ഉരച്ഛദോതി ഹാരസദിസം ഉരേ ഠപനകപുപ്ഫദാമം. അയം താവ ഏത്ഥ പദവണ്ണനാ.

അയം പന ആദിതോ പട്ഠായ വിത്ഥാരേന ആപത്തിവിനിച്ഛയോ. കുലദൂസനത്ഥായ അകപ്പിയപഥവിയം മാലാവച്ഛം രോപേന്തസ്സ പാചിത്തിയഞ്ചേവ ദുക്കടഞ്ച, തഥാ അകപ്പിയവോഹാരേന രോപാപേന്തസ്സ. കപ്പിയപഥവിയം രോപനേപി രോപാപനേപി ദുക്കടമേവ. ഉഭയത്ഥാപി സകിം ആണത്തിയാ ബഹുന്നമ്പി രോപനേ ഏകമേവ സപാചിത്തിയദുക്കടം വാ സുദ്ധദുക്കടം വാ ഹോതി. പരിഭോഗത്ഥായ ഹി കപ്പിയഭൂമിയം വാ അകപ്പിയഭൂമിയം വാ കപ്പിയവോഹാരേന രോപാപനേ അനാപത്തി. ആരാമാദിഅത്ഥായപി അകപ്പിയപഥവിയം രോപേന്തസ്സ വാ അകപ്പിയവചനേന രോപാപേന്തസ്സ വാ പാചിത്തിയം. അയം പന നയോ മഹാഅട്ഠകഥായം ന സുട്ഠു വിഭത്തോ, മഹാപച്ചരിയം വിഭത്തോതി.

സിഞ്ചനസിഞ്ചാപനേ പന അകപ്പിയഉദകേന സബ്ബത്ഥ പാചിത്തിയം, കുലദൂസനപരിഭോഗത്ഥായ ദുക്കടമ്പി. കപ്പിയേന തേസംയേവ ദ്വിന്നമത്ഥായ ദുക്കടം. പരിഭോഗത്ഥായ ചേത്ഥ കപ്പിയവോഹാരേന സിഞ്ചാപനേ അനാപത്തി. ആപത്തിട്ഠാനേ പന ധാരാവച്ഛേദവസേന പയോഗബഹുലതായ ആപത്തിബഹുലതാ വേദിതബ്ബാ.

കുലദൂസനത്ഥായ ഓചിനനേ പുപ്ഫഗണനായ ദുക്കടപാചിത്തിയാനി അഞ്ഞത്ഥ പാചിത്തിയാനേവ. ബഹൂനി പന പുപ്ഫാനി ഏകപയോഗേന ഓചിനന്തോ പയോഗവസേന കാരേതബ്ബോ. ഓചിനാപനേ കുലദൂസനത്ഥായ സകിം ആണത്തോ ബഹുമ്പി ഓചിനതി, ഏകമേവ സപാചിത്തിയദുക്കടം, അഞ്ഞത്ര പാചിത്തിയമേവ.

ഗന്ഥനാദീസു സബ്ബാപി ഛ പുപ്ഫവികതിയോ വേദിതബ്ബാ – ഗന്ഥിമം, ഗോപ്ഫിമം, വേധിമം, വേഠിമം, പൂരിമം, വായിമന്തി. തത്ഥ ‘‘ഗന്ഥിമം’’ നാമ സദണ്ഡകേസു വാ ഉപ്പലപദുമാദീസു അഞ്ഞേസു വാ ദീഘവണ്ടേസു പുപ്ഫേസു ദട്ഠബ്ബം. ദണ്ഡകേന ദണ്ഡകം വണ്ടേന വാ വണ്ടം ഗന്ഥേത്വാ കതമേവ ഹി ഗന്ഥിമം. തം ഭിക്ഖുസ്സ വാ ഭിക്ഖുനിയാ വാ കാതുമ്പി അകപ്പിയവചനേന കാരാപേതുമ്പി ന വട്ടതി. ഏവം ജാന, ഏവം കതേ സോഭേയ്യ, യഥാ ഏതാനി പുപ്ഫാനി ന വികിരിയന്തി തഥാ കരോഹീതിആദിനാ പന കപ്പിയവചനേന കാരേതും വട്ടതി.

‘‘ഗോപ്ഫിമം’’ നാമ സുത്തേന വാ വാകാദീഹി വാ വസ്സികപുപ്ഫാദീനം ഏകതോവണ്ടികഉഭതോവണ്ടികമാലാവസേന ഗോപ്ഫനം, വാകം വാ രജ്ജും വാ ദിഗുണം കത്വാ തത്ഥ അവണ്ടകാനി നീപപുപ്ഫാദീനി പവേസേത്വാ പടിപാടിയാ ബന്ധന്തി, ഏതമ്പി ഗോപ്ഫിമമേവ. സബ്ബം പുരിമനയേനേവ ന വട്ടതി.

‘‘വേധിമം’’ നാമ സവണ്ടകാനി വസ്സികപുപ്ഫാദീനി വണ്ടേസു, അവണ്ടകാനി വാ വകുലപുപ്ഫാദീനി അന്തോഛിദ്ദേ സൂചിതാലഹീരാദീഹി വിനിവിജ്ഝിത്വാ ആവുനന്തി, ഏതം വേധിമം നാമ, തമ്പി പുരിമനയേനേവ ന വട്ടതി. കേചി പന കദലിക്ഖന്ധമ്ഹി കണ്ടകേ വാ താലഹീരാദീനി വാ പവേസേത്വാ തത്ഥ പുപ്ഫാനി വിജ്ഝിത്വാ ഠപേന്തി, കേചി കണ്ടകസാഖാസു, കേചി പുപ്ഫച്ഛത്തപുപ്ഫകൂടാഗാരകരണത്ഥം ഛത്തേ ച ഭിത്തിയഞ്ച പവേസേത്വാ ഠപിതകണ്ടകേസു, കേചി ധമ്മാസനവിതാനേ ബദ്ധകണ്ടകേസു, കേചി കണികാരപുപ്ഫാദീനി സലാകാഹി വിജ്ഝന്തി, ഛത്താധിഛത്തം വിയ ച കരോന്തി, തം അതിഓളാരികമേവ. പുപ്ഫവിജ്ഝനത്ഥം പന ധമ്മാസനവിതാനേ കണ്ടകമ്പി ബന്ധിതും കണ്ടകാദീഹി വാ ഏകപുപ്ഫമ്പി വിജ്ഝിതും പുപ്ഫേയേവ വാ പുപ്ഫം പവേസേതും ന വട്ടതി. ജാലവിതാനവേദിക-നാഗദന്തക പുപ്ഫപടിച്ഛകതാലപണ്ണഗുളകാദീനം പന ഛിദ്ദേസു അസോകപിണ്ഡിയാ വാ അന്തരേസു പുപ്ഫാനി പവേസേതും ന ദോസോ. ഏതം വേധിമം നാമ ന ഹോതി. ധമ്മരജ്ജുയമ്പി ഏസേവ നയോ.

‘‘വേഠിമം’’ നാമ പുപ്ഫദാമപുപ്ഫഹത്ഥകേസു ദട്ഠബ്ബം. കേചി ഹി മത്ഥകദാമം കരോന്താ ഹേട്ഠാ ഘടകാകാരം ദസ്സേതും പുപ്ഫേഹി വേഠേന്തി, കേചി അട്ഠട്ഠ വാ ദസ ദസ വാ ഉപ്പലപുപ്ഫാദീനി സുത്തേന വാ വാകേന വാ ദണ്ഡകേസു ബന്ധിത്വാ ഉപ്പലഹത്ഥകേ വാ പദുമഹത്ഥകേ വാ കരോന്തി, തം സബ്ബം പുരിമനയേനേവ ന വട്ടതി. സാമണേരേഹി ഉപ്പാടേത്വാ ഥലേ ഠപിതഉപ്പലാദീനി കാസാവേന ഭണ്ഡികമ്പി ബന്ധിതും ന വട്ടതി. തേസംയേവ പന വാകേന വാ ദണ്ഡകേന വാ ബന്ധിതും അംസഭണ്ഡികം വാ കാതും വട്ടതി. അംസഭണ്ഡികാ നാമ ഖന്ധേ ഠപിതകാസാവസ്സ ഉഭോ അന്തേ ആഹരിത്വാ ഭണ്ഡികം കത്വാ തസ്മിം പസിബ്ബകേ വിയ പുപ്ഫാനി പക്ഖിപന്തി, അയം വുച്ചതി അംസഭണ്ഡികാ, ഏതം കാതും വട്ടതി. ദണ്ഡകേഹി പദുമിനിപണ്ണം വിജ്ഝിത്വാ ഉപ്പലാദീനി പണ്ണേന വേഠേത്വാ ഗണ്ഹന്തി, തത്രാപി പുപ്ഫാനം ഉപരി പദുമിനിപണ്ണമേവ ബന്ധിതും വട്ടതി. ഹേട്ഠാ ദണ്ഡകം പന ബന്ധിതും ന വട്ടതി.

‘‘പൂരിമം’’ നാമ മാലാഗുണേ ച പുപ്ഫപടേ ച ദട്ഠബ്ബം. യോ ഹി മാലാഗുണേന ചേതിയം വാ ബോധിം വാ വേദികം വാ പരിക്ഖിപന്തോ പുന ആനേത്വാ പൂരിമഠാനം അതിക്കാമേതി, ഏത്താവതാപി പൂരിമം നാമ ഹോതി. കോ പന വാദോ അനേകക്ഖത്തും പരിക്ഖിപന്തസ്സ, നാഗദന്ത-കന്തരേഹി പവേസേത്വാ ഹരന്തോ ഓലമ്ബകം കത്വാ പുന നാഗദന്തകം പരിക്ഖിപതി, ഏതമ്പി പൂരിമം നാമ. നാഗദന്തകേ പന പുപ്ഫവലയം പവേസേതും വട്ടതി. മാലാഗുണേഹി പുപ്ഫപടം കരോന്തി. തത്രാപി ഏകമേവ മാലാഗുണം ഹരിതും വട്ടതി. പുന പച്ചാഹരതോ പൂരിമമേവ ഹോതി, തം സബ്ബം പുരിമനയേനേവ ന വട്ടതി. മാലാഗുണേഹി പന ബഹൂഹിപി കതം പുപ്ഫദാമം ലഭിത്വാ ആസനമത്ഥകാദീസു ബന്ധിതും വട്ടതി. അതിദീഘം പന മാലാഗുണം ഏകവാരം ഹരിത്വാ വാ പരിക്ഖിപിത്വാ വാ പുന അഞ്ഞസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദാതും വട്ടതി. തേനാപി തഥേവ കാതും വട്ടതി.

‘‘വായിമം’’ നാമ പുപ്ഫജാലപുപ്ഫപടപുപ്ഫരൂപേസു ദട്ഠബ്ബം. ചേതിയേസു പുപ്ഫജാലം കരോന്തസ്സ ഏകമേകമ്ഹി ജാലച്ഛിദ്ദേ ദുക്കടം. ഭിത്തിച്ഛത്തബോധിത്ഥമ്ഭാദീസുപി ഏസേവ നയോ. പുപ്ഫപടം പന പരേഹി പൂരിതമ്പി വായിതും ന ലബ്ഭതി. ഗോപ്ഫിമപുപ്ഫേഹേവ ഹത്ഥിഅസ്സാദിരൂപകാനി കരോന്തി, താനിപി വായിമട്ഠാനേ തിട്ഠന്തി. പുരിമനയേനേവ സബ്ബം ന വട്ടതി. അഞ്ഞേഹി കതപരിച്ഛേദേ പന പുപ്ഫാനി ഠപേന്തേന ഹത്ഥിഅസ്സാദിരൂപകമ്പി കാതും വട്ടതി. മഹാപച്ചരിയം പന കലമ്ബകേന അഡ്ഢചന്ദകേന ച സദ്ധിം അട്ഠപുപ്ഫവികതിയോ വുത്താ. തത്ഥ കലമ്ബകോതി അഡ്ഢചന്ദകന്തരേ ഘടികദാമഓലമ്ബകോ വുത്തോ. ‘‘അഡ്ഢചന്ദകോ’’തി അഡ്ഢചന്ദാകാരേന മാലാഗുണപരിക്ഖേപോ. തദുഭയമ്പി പൂരിമേയേവ പവിട്ഠം. കുരുന്ദിയം പന ‘‘ദ്വേ തയോ മാലാഗുണേ ഏകതോ കത്വാ പുപ്ഫദാമകരണമ്പി വായിമംയേവാ’’തി വുത്തം. തമ്പി ഇധ പൂരിമട്ഠാനേയേവ പവിട്ഠം, ന കേവലഞ്ച പുപ്ഫഗുളദാമമേവ പിട്ഠമയദാമമ്പി ഗേണ്ഡുകപുപ്ഫദാമമ്പി കുരുന്ദിയം വുത്തം, ഖരപത്തദാമമ്പി സിക്ഖാപദസ്സ സാധാരണത്താ ഭിക്ഖൂനമ്പി ഭിക്ഖുനീനമ്പി നേവ കാതും ന കാരാപേതും വട്ടതി. പൂജാനിമിത്തം പന കപ്പിയവചനം സബ്ബത്ഥ വത്തും വട്ടതി. പരിയായഓഭാസനിമിത്തകമ്മാനി വട്ടന്തിയേവ.

തുവട്ടേന്തീതി നിപജ്ജന്തി. ലാസേന്തീതി പീതിയാ ഉപ്പിലവമാനാ വിയ ഉട്ഠഹിത്വാ ലാസിയനാടകം നാടേന്തി, രേചകം ദേന്തി. നച്ചന്തിയാപി നച്ചന്തീതി യദാ നാടകിത്ഥീ നച്ചതി, തദാ തേപി തസ്സാ പുരതോ വാ പച്ഛതോ വാ ഗച്ഛന്താ നച്ചന്തി. നച്ചന്തിയാപി ഗായന്തീതി യദാ സാ നച്ചതി, തദാ നച്ചാനുരൂപം ഗായന്തി. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. അട്ഠപദേപി കീളന്തീതി അട്ഠപദഫലകേ ജൂതം കീളന്തി. തഥാ ദസപദേ, ആകാസേപീതി അട്ഠപദദസപദേസു വിയ ആകാസേയേവ കീളന്തി. പരിഹാരപഥേപീതി ഭൂമിയം നാനാപഥമണ്ഡലം കത്വാ തത്ഥ പരിഹരിതബ്ബപഥം പരിഹരന്താ കീളന്തി. സന്തികായപി കീളന്തീതി സന്തികകീളായ കീളന്തി, ഏകജ്ഝം ഠപിതാ സാരിയോ വാ പാസാണസക്ഖരായോ വാ അചാലേന്താ നഖേനേവ അപനേന്തി ച ഉപനേന്തി ച, സചേ തത്ഥ കാചി ചലതി, പരാജയോ ഹോതി. ഖലികായാതി ജൂതഫലകേ പാസകകീളായ കീളന്തി. ഘടികായാതി ഘടികാ വുച്ചതി ദണ്ഡകകീളാ, തായ കീളന്തി. ദീഘദണ്ഡകേന രസ്സദണ്ഡകം പഹരന്താ വിചരന്തി.

സലാകഹത്ഥേനാതി ലാഖായ വാ മഞ്ജട്ഠിയാ വാ പിട്ഠഉദകേ വാ സലാകഹത്ഥം തേമേത്വാ ‘‘കിം ഹോതൂ’’തി ഭൂമിയം വാ ഭിത്തിയം വാ തം പഹരിത്വാ ഹത്ഥിഅസ്സാദീരൂപാനി ദസ്സേന്താ കീളന്തി. അക്ഖേനാതി ഗുളേന. പങ്ഗചീരേനാതി പങ്ഗചീരം വുച്ചതി പണ്ണനാളികാ, തം ധമന്താ കീളന്തി. വങ്കകേനാതി ഗാമദാരകാനം കീളനകേന ഖുദ്ദകനങ്ഗലേന. മോക്ഖചികായാതി മോക്ഖചികാ വുച്ചതി സമ്പരിവത്തകകീളാ, ആകാസേ വാ ദണ്ഡം ഗഹേത്വാ, ഭൂമിയം വാ സീസം ഠപേത്വാ ഹേട്ഠുപരിയഭാവേന പരിവത്തന്താ കീളന്തീതി അത്ഥോ. ചിങ്ഗുലകേനാതി ചിങ്ഗുലകം വുച്ചതി താലപണ്ണാദീഹി കതം വാതപ്പഹാരേന പരിബ്ഭമനചക്കം, തേന കീളന്തി. പത്താള്ഹകേനാതി പത്താള്ഹകം വുച്ചതി പണ്ണനാളി, തായ വാലികാദീനി മിനന്താ കീളന്തി. രഥകേനാതി ഖുദ്ദകരഥേന. ധനുകേനാതി ഖുദ്ദകധനുനാ.

അക്ഖരികായാതി അക്ഖരികാ വുച്ചതി ആകാസേ വാ പിട്ഠിയം വാ അക്ഖരജാനനകീളാ, തായ കീളന്തി. മനേസികായാതി മനേസികാ വുച്ചതി മനസാ ചിന്തിതജാനനകീളാ, തായ കീളന്തി. യഥാവജ്ജേനാതി യഥാവജ്ജം വുച്ചതി കാണകുണികഖഞ്ജാദീനം യം യം വജ്ജം തം തം പയോജേത്വാ ദസ്സനകീളാ തായ കീളന്തി, വേലമ്ഭകാ വിയ. ഹത്ഥിസ്മിമ്പി സിക്ഖന്തീതി ഹത്ഥിനിമിത്തം യം സിപ്പം സിക്ഖിതബ്ബം, തം സിക്ഖന്തി. ഏസേവ നയോ അസ്സാദീസു. ധാവന്തിപീതി പരമ്മുഖാ ഗച്ഛന്താ ധാവന്തി. ആധാവന്തിപീതി യത്തകം ധാവന്തി, തത്തകമേവ അഭിമുഖാ പുന ആഗച്ഛന്താ ആധാവന്തി. നിബ്ബുജ്ഝന്തീതി മല്ലയുദ്ധം കരോന്തി. നലാടികമ്പി ദേന്തീതി ‘‘സാധു, സാധു, ഭഗിനീ’’തി അത്തനോ നലാടേ അങ്ഗുലിം ഠപേത്വാ തസ്സാ നലാടേ ഠപേന്തി. വിവിധമ്പി അനാചാരം ആചരന്തീതി അഞ്ഞമ്പി പാളിയം അനാഗതം മുഖഡിണ്ഡിമാദിവിവിധം അനാചാരം ആചരന്തി.

൪൩൨. പാസാദികേനാതി പസാദാവഹേന, സാരുപ്പേന സമണാനുച്ഛവികേന. അഭിക്കന്തേനാതി ഗമനേന. പടിക്കന്തേനാതി നിവത്തനേന. ആലോകിതേനാതി പുരതോ ദസ്സനേന. വിലോകിതേനാതി ഇതോ ചിതോ ച ദസ്സനേന. സമിഞ്ജിതേനാതി പബ്ബസങ്കോചനേന. പസാരിതേനാതി തേസംയേവ പസാരണേന. സബ്ബത്ഥ ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനത്ഥേ കരണവചനം, സതിസമ്പജഞ്ഞേഹി അഭിസങ്ഖതത്താ പാസാദിക അഭിക്കന്ത-പടിക്കന്ത-ആലോകിത-വിലോകിത-സമിഞ്ജിത-പസാരിതോ ഹുത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ഓക്ഖിത്തചക്ഖൂതി ഹേട്ഠാ-ഖിത്തചക്ഖു. ഇരിയാപഥസമ്പന്നോതി തായ പാസാദികഅഭിക്കന്താദിതായ സമ്പന്നഇരിയാപഥോ.

ക്വായന്തി കോ അയം. അബലബലോ വിയാതി അബലോ കിര ബോന്ദോ വുച്ചതി, അതിസയത്ഥേ ച ഇദം ആമേഡിതം, തസ്മാ അതിബോന്ദോ വിയാതി വുത്തം ഹോതി. മന്ദമന്ദോതി അഭിക്കന്താദീനം അനുദ്ധതതായ അതിമന്ദോ. അതിസണ്ഹോതി ഏവം ഗുണമേവ ദോസതോ ദസ്സേന്തി. ഭാകുടികഭാകുടികോ വിയാതി ഓക്ഖിത്തചക്ഖുതായ ഭകുടിം കത്വാ സങ്കുടിതമുഖോ കുപിതോ വിയ വിചരതീതി മഞ്ഞമാനാ വദന്തി. സണ്ഹാതി നിപുണാ, ‘‘അമ്മ താത ഭഗിനീ’’തി ഏവം ഉപാസകജനം യുത്തട്ഠാനേ ഉപനേതും ഛേകാ, ന യഥാ അയം; ഏവം അബലബലോ വിയാതി അധിപ്പായോ. സഖിലാതി സാഖല്യേന യുത്താ. സുഖസമ്ഭാസാതി ഇദം പുരിമസ്സ കാരണവചനം. യേസഞ്ഹി സുഖസമ്ഭാസാ സമ്മോദനീയകഥാ നേലാ ഹോതി കണ്ണസുഖാ, തേ സഖിലാതി വുച്ചന്തി. തേനാഹംസു – ‘‘സഖിലാ സുഖസമ്ഭാസാ’’തി. അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായോ – അമ്ഹാകം അയ്യാ ഉപാസകേ ദിസ്വാ മധുരം സമ്മോദനീയം കഥം കഥേന്തി, തസ്മാ സഖിലാ സുഖസമ്ഭാസാ, ന യഥാ അയം; ഏവം മന്ദമന്ദാ വിയാതി. മിഹിതപുബ്ബങ്ഗമാതി മിഹിതം പുബ്ബങ്ഗമം ഏതേസം വചനസ്സാതി മിഹിതപുബ്ബങ്ഗമാ, പഠമം സിതം കത്വാ പച്ഛാ വദന്തീതി അത്ഥോ. ഏഹിസ്വാഗതവാദിനോതി ഉപാസകം ദിസ്വാ ‘‘ഏഹി സ്വാഗതം തവാ’’തി ഏവംവാദിനോ, ന യഥാ അയം; ഏവം സങ്കുടിതമുഖതായ ഭാകുടികഭാകുടികാ വിയ ഏവം മിഹിതപുബ്ബങ്ഗമാദിതായ അഭാകുടികഭാവം അത്ഥതോ ദസ്സേത്വാ പുന സരൂപേനപി ദസ്സേന്തോ ആഹംസു – ‘‘അഭാകുടികാ ഉത്താനമുഖാ പുബ്ബഭാസിനോ’’തി. ഉപ്പടിപാടിയാ വാ തിണ്ണമ്പി ആകാരാനം അഭാവദസ്സനമേതന്തി വേദിതബ്ബം. കഥം? ഏത്ഥ ഹി ‘‘അഭാകുടികാ’’തി ഇമിനാ ഭാകുടികഭാകുടികാകാരസ്സ അഭാവോ ദസ്സിതോ. ‘‘ഉത്താനമുഖാ’’തി ഇമിനാ മന്ദമന്ദാകാരസ്സ, യേ ഹി ചക്ഖൂനി ഉമ്മിലേത്വാ ആലോകനേന ഉത്താനമുഖാ ഹോന്തി, ന തേ മന്ദമന്ദാ. പുബ്ബഭാസിനോതി ഇമിനാ അബലബലാകാരസ്സ അഭാവോ ദസ്സിതോ, യേ ഹി ആഭാസനകുസലതായ ‘‘അമ്മ താതാ’’തി പഠമതരം ആഭാസന്തി, ന തേ അബലബലാതി.

ഏഹി, ഭന്തേ, ഘരം ഗമിസ്സാമാതി സോ കിര ഉപാസകോ ‘‘ന ഖോ, ആവുസോ, പിണ്ഡോ ലബ്ഭതീ’’തി വുത്തേ ‘‘തുമ്ഹാകം ഭിക്ഖൂഹിയേവ ഏതം കതം, സകലമ്പി ഗാമം വിചരന്താ ന ലച്ഛഥാ’’തി വത്വാ പിണ്ഡപാതം ദാതുകാമോ ‘‘ഏഹി, ഭന്തേ, ഘരം ഗമിസ്സാമാ’’തി ആഹ. കിം പനായം പയുത്തവാചാ ഹോതി, ന ഹോതീതി? ന ഹോതി. പുച്ഛിതപഞ്ഹോ നാമായം കഥേതും വട്ടതി. തസ്മാ ഇദാനി ചേപി പുബ്ബണ്ഹേ വാ സായന്ഹേ വാ അന്തരഘരം പവിട്ഠം ഭിക്ഖും കോചി പുച്ഛേയ്യ – ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, ചരഥാ’’തി? യേനത്ഥേന ചരതി, തം ആചിക്ഖിത്വാ ‘‘ലദ്ധം ന ലദ്ധ’’ന്തി വുത്തേ സചേ ന ലദ്ധം, ‘‘ന ലദ്ധ’’ന്തി വത്വാ യം സോ ദേതി, തം ഗഹേതും വട്ടതി.

ദുട്ഠോതി ന പസാദാദീനം വിനാസേന ദുട്ഠോ, പുഗ്ഗലവസേന ദുട്ഠോ. ദാനപഥാനീതി ദാനാനിയേവ വുച്ചന്തി. അഥ വാ ദാനപഥാനീതി ദാനനിബദ്ധാനി ദാനവത്താനീതി വുത്തം ഹോതി. ഉപച്ഛിന്നാനീതി ദായകേഹി ഉപച്ഛിന്നാനി, ന തേ താനി ഏതരഹി ദേന്തി. രിഞ്ചന്തീതി വിസും ഹോന്തി നാനാ ഹോന്തി, പക്കമന്തീതി വുത്തം ഹോതി. സണ്ഠഹേയ്യാതി സമ്മാ തിട്ഠേയ്യ, പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം പതിട്ഠാ ഭവേയ്യ.

ഏവമാവുസോതി ഖോ സോ ഭിക്ഖു സദ്ധസ്സ പസന്നസ്സ ഉപാസകസ്സ സാസനം സമ്പടിച്ഛി. ഏവരൂപം കിര സാസനം കപ്പിയം ഹരിതും വട്ടതി, തസ്മാ ‘‘മമ വചനേന ഭഗവതോ പാദേ വന്ദഥാ’’തി വാ ‘‘ചേതിയം പടിമം ബോധിം സങ്ഘത്ഥേരം വന്ദഥാ’’തി വാ ‘‘ചേതിയേ ഗന്ധപൂജം കരോഥ, പുപ്ഫപൂജം കരോഥാ’’തി വാ ‘‘ഭിക്ഖൂ സന്നിപാതേഥ, ദാനം ദസ്സാമ, ധമ്മം സോസ്സാമാതി വാ ഈദിസേസു സാസനേസു കുക്കുച്ചം ന കാതബ്ബം. കപ്പിയസാസനാനി ഏതാനി ന ഗിഹീനം ഗിഹികമ്മപടിസംയുത്താനീതി. കുതോ ച ത്വം, ഭിക്ഖു, ആഗച്ഛസീതി നിസിന്നോ സോ ഭിക്ഖു ന ആഗച്ഛതി അത്ഥതോ പന ആഗതോ ഹോതി; ഏവം സന്തേപി വത്തമാനസമീപേ വത്തമാനവചനം ലബ്ഭതി, തസ്മാ ന ദോസോ. പരിയോസാനേ ‘‘തതോ അഹം ഭഗവാ ആഗച്ഛാമീ’’തി ഏത്ഥാപി വചനേ ഏസേവ നയോ.

൪൩൩. പഠമം അസ്സജിപുനബ്ബസുകാ ഭിക്ഖൂ ചോദേതബ്ബാതി ‘‘മയം തുമ്ഹേ വത്തുകാമാ’’തി ഓകാസം കാരേത്വാ വത്ഥുനാ ച ആപത്തിയാ ച ചോദേതബ്ബാ. ചോദേത്വാ യം ന സരന്തി, തം സാരേതബ്ബാ. സചേ വത്ഥുഞ്ച ആപത്തിഞ്ച പടിജാനന്തി, ആപത്തിമേവ വാ പടിജാനന്തി, ന വത്ഥും, ആപത്തിം രോപേതബ്ബാ. അഥ വത്ഥുമേവ പടിജാനന്തി, നാപത്തിം; ഏവമ്പി ‘‘ഇമസ്മിം വത്ഥുസ്മിം അയം നാമ ആപത്തീ’’തി രോപേതബ്ബാ ഏവ. യദി നേവ വത്ഥും, നാപത്തിം പടിജാനന്തി, ആപത്തിം ന രോപേതബ്ബാ അയമേത്ഥ വിനിച്ഛയോ. യഥാപടിഞ്ഞായ പന ആപത്തിം രോപേത്വാ; ഏവം പബ്ബാജനീയകമ്മം കാതബ്ബന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ’’തിആദിമാഹ, തം ഉത്താനത്ഥമേവ.

ഏവം പബ്ബാജനീയകമ്മകതേന ഭിക്ഖുനാ യസ്മിം വിഹാരേ വസന്തേന യസ്മിം ഗാമേ കുലദൂസകകമ്മം കതം ഹോതി, തസ്മിം വിഹാരേ വാ തസ്മിം ഗാമേ വാ ന വസിതബ്ബം. തസ്മിം വിഹാരേ വസന്തേന സാമന്തഗാമേപി പിണ്ഡായ ന ചരിതബ്ബം. സാമന്തവിഹാരേപി വസന്തേന തസ്മിം ഗാമേ പിണ്ഡായ ന ചരിതബ്ബം. ഉപതിസ്സത്ഥേരോ പന ‘‘ഭന്തേ നഗരം നാമ മഹന്തം ദ്വാദസയോജനികമ്പി ഹോതീ’’തി അന്തേവാസികേഹി വുത്തോ ‘‘യസ്സാ വീഥിയാ കുലദൂസകകമ്മം കതം തത്ഥേവ വാരിത’’ന്തി ആഹ. തതോ ‘‘വീഥിപി മഹതീ നഗരപ്പമാണാവ ഹോതീ’’തി വുത്തോ ‘‘യസ്സാ ഘരപടിപാടിയാ’’തി ആഹ, ‘‘ഘരപടിപാടീപി വീഥിപ്പമാണാവ ഹോതീ’’തി വുത്തോ ഇതോ ചിതോ ച സത്ത ഘരാനി വാരിതാനീ’’തി ആഹ. തം പന സബ്ബം ഥേരസ്സ മനോരഥമത്തമേവ. സചേപി വിഹാരോ തിയോജനപരമോ ഹോതി ദ്വാദസയോജനപരമഞ്ച നഗരം, നേവ വിഹാരേ വസിതും ലബ്ഭതി, ന നഗരേ ചരിതുന്തി.

൪൩൫. തേ സങ്ഘേന പബ്ബാജനീയകമ്മകതാതി കഥം സങ്ഘോ തേസം കമ്മം അകാസി? ന ഗന്ത്വാവ അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ അകാസി, അഥ ഖോ കുലേഹി നിമന്തേത്വാ സങ്ഘഭത്തേസു കയിരമാനേസു തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ ഥേരാ സമണപടിപദം കഥേത്വാ ‘‘അയം സമണോ, അയം അസ്സമണോ’’തി മനുസ്സേ സഞ്ഞാപേത്വാ ഏകം ദ്വേ ഭിക്ഖൂ സീമം പവേ സേത്വാ ഏതേനേവുപായേന സബ്ബേസം പബ്ബാജനീയകമ്മം അകംസൂതി. ഏവം പബ്ബാജനീയകമ്മകതസ്സ ച അട്ഠാരസ വത്താനി പൂരേത്വാ യാചന്തസ്സ കമ്മം പടിപ്പസ്സമ്ഭേതബ്ബം. പടിപ്പസ്സദ്ധകമ്മേനാപി ച തേന യേസു കുലേസു പുബ്ബേ കുലദൂസകകമ്മം കതം, തതോ പച്ചയാ ന ഗഹേതബ്ബാ, ആസവക്ഖയപ്പത്തേനാപി ന ഗഹേതബ്ബാ, അകപ്പിയാവ ഹോന്തി. ‘‘കസ്മാ ന ഗണ്ഹഥാ’’തി പുച്ഛിതേന ‘‘പുബ്ബേ ഏവം കതത്താ’’തി വുത്തേ, സചേ വദന്തി ‘‘ന മയം തേന കാരണേന ദേമ ഇദാനി സീലവന്തതായ ദേമാ’’തി ഗഹേതബ്ബാ. പകതിയാ ദാനട്ഠാനേയേവ കുലദൂസകകമ്മം കതം ഹോതി. തതോ പകതിദാനമേവ ഗഹേതും വട്ടതി, യം വഡ്ഢേത്വാ ദേന്തി, തം ന വട്ടതി.

ന സമ്മാ വത്തന്തീതി തേ പന അസ്സജിപുനബ്ബസുകാ അട്ഠാരസസു വത്തേസു സമ്മാ ന വത്തന്തി. ന ലോമം പാതേന്തീതി അനുലോമപടിപദം അപ്പടിപജ്ജനതായ ന പന്നലോമാ ഹോന്തി. ന നേത്ഥാരം വത്തന്തീതി അത്തനോ നിത്ഥരണമഗ്ഗം ന പടിപജ്ജന്തി. ന ഭിക്ഖൂ ഖമാപേന്തീതി ‘‘ദുക്കടം, ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി, ന പുന ഏവം കരിസ്സാമ, ഖമഥ അമ്ഹാക’’ന്തി ഏവം ഭിക്ഖൂനം ഖമാപനം ന കരോന്തി. അക്കോസന്തീതി കാരകസങ്ഘം ദസഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി അക്കോസന്തി. പരിഭാസന്തീതി ഭയം നേസം ദസ്സേന്തി. ഛന്ദഗാമിതാ…പേ… ഭയഗാമിതാ പാപേന്തീതി ഏതേ ഛന്ദഗാമിനോ ച…പേ… ഭയഗാമിനോ ചാതി ഏവം ഛന്ദഗാമിതായപി…പേ… ഭയഗാമിതായപി പാപേന്തി, യോജേന്തീതി അത്ഥോ. പക്കമന്തീതി തേസം പരിവാരേസു പഞ്ചസു സമണസതേസു ഏകച്ചേ ദിസാ പക്കമന്തി. വിബ്ഭമന്തീതി ഏകച്ചേ ഗിഹീ ഹോന്തി. കഥഞ്ഹി നാമ അസ്സജിപുനബ്ബസുകാ ഭിക്ഖൂതി ഏത്ഥ ദ്വിന്നം പമോക്ഖാനം വസേന സബ്ബേപി ‘‘അസ്സജിപുനബ്ബസുകാ’’തി വുത്താ.

൪൩൬-൭. ഗാമം വാതി ഏത്ഥ നഗരമ്പി ഗാമഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതം. തേനസ്സ പദഭാജനേ ‘‘ഗാമോപി നിഗമോപി നഗരമ്പി ഗാമോ ചേവ നിഗമോ ചാ’’തി വുത്തം. തത്ഥ അപാകാരപരിക്ഖേപോ സആപണോ നിഗമോതി വേദിതബ്ബോ.

കുലാനി ദൂസേതീതി കുലദൂസകോ. ദൂസേന്തോ ച ന അസുചികദ്ദമാദീഹി ദൂസേതി, അഥ ഖോ അത്തനോ ദുപ്പടിപത്തിയാ തേസം പസാദം വിനാസേതി. തേനേവസ്സ പദഭാജനേ ‘‘പുപ്ഫേന വാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ യോ ഹരിത്വാ വാ ഹരാപേത്വാ വാ പക്കോസിത്വാ വാ പക്കോസാപേത്വാ വാ സയം വാ ഉപഗതാനം യംകിഞ്ചി അത്തനോ സന്തകം പുപ്ഫം കുലസങ്ഗഹത്ഥായ ദേതി, ദുക്കടം. പരസന്തകം ദേതി, ദുക്കടമേവ. ഥേയ്യചിത്തേന ദേതി, ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ. ഏസേവ നയോ സങ്ഘികേപി. അയം പന വിസേസോ, സേനാസനത്ഥായ നിയാമിതം ഇസ്സരവതായ ദദതോ ഥുല്ലച്ചയം.

പുപ്ഫം നാമ കസ്സ ദാതും വട്ടതി, കസ്സ ന വട്ടതീതി? മാതാപിതൂന്നം താവ ഹരിത്വാപി ഹരാപേത്വാപി പക്കോസിത്വാപി പക്കോസാപേത്വാപി ദാതും വട്ടതി, സേസഞാതകാനം പക്കോസാപേത്വാവ. തഞ്ച ഖോ വത്ഥുപൂജനത്ഥായ, മണ്ഡനത്ഥായ പന സിവലിങ്ഗാദിപൂജനത്ഥായ വാ കസ്സചിപി ദാതും ന വട്ടതി. മാതാപിതൂനഞ്ച ഹരാപേന്തേന ഞാതിസാമണേരേഹേവ ഹരാപേതബ്ബം. ഇതരേ പന യദി സയമേവ ഇച്ഛന്തി, വട്ടതി. സമ്മതേന പുപ്ഫഭാജകേന ഭാജനകാലേ സമ്പത്താനം സാമണേരാനം ഉപഡ്ഢഭാഗം ദാതും വട്ടതി. കുരുന്ദിയം സമ്പത്തഗിഹീനം ഉപഡ്ഢഭാഗം. മഹാപച്ചരിയം ‘‘ചൂളകം ദാതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. അസമ്മതേന അപലോകേത്വാ ദാതബ്ബം.

ആചരിയുപജ്ഝായേസു സഗാരവാ സാമണേരാ ബഹൂനി പുപ്ഫാനി ആഹരിത്വാ രാസിം കത്വാ ഠപേന്തി, ഥേരാ പാതോവ സമ്പത്താനം സദ്ധിവിഹാരികാദീനം ഉപാസകാനം വാ ‘‘ത്വം ഇദം ഗണ്ഹ, ത്വം ഇദം ഗണ്ഹാ’’തി ദേന്തി, പുപ്ഫദാനം നാമ ന ഹോതി. ‘‘ചേതിയം പൂജേസ്സാമാ’’തി ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്താപി പൂജം കരോന്താപി തത്ഥ തത്ഥ സമ്പത്താനം ചേതിയപൂജനത്ഥായ ദേന്തി, ഏതമ്പി പുപ്ഫദാനം നാമ ന ഹോതി. ഉപാസകേ അക്കപുപ്ഫാദീഹി പൂജേന്തേ ദിസ്വാ ‘‘വിഹാരേ കണികാരപുപ്ഫാദീനി അത്ഥി, ഉപാസകാ താനി ഗഹേത്വാ പൂജേഥാ’’തി വത്തുമ്പി വട്ടതി. ഭിക്ഖൂ പുപ്ഫപൂജം കത്വാ ദിവാതരം ഗാമം പവിട്ഠേ ‘‘കിം, ഭന്തേ, അതിദിവാ പവിട്ഠത്ഥാ’’തി പുച്ഛന്തി, ‘‘വിഹാരേ ബഹൂനി പുപ്ഫാനി പൂജം അകരിമ്ഹാ’’തി വദന്തി. മനുസ്സാ ‘‘ബഹൂനി കിര വിഹാരേ പുപ്ഫാനീ’’തി പുനദിവസേ പഹൂതം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ഗഹേത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ പുപ്ഫപൂജഞ്ച കരോന്തി, ദാനഞ്ച ദേന്തി, വട്ടതി. മനുസ്സാ ‘‘മയം, ഭന്തേ, അസുകദിവസം നാമ പൂജേസ്സാമാ’’തി പുപ്ഫവാരം യാചിത്വാ അനുഞ്ഞാതദിവസേ ആഗച്ഛന്തി, സാമണേരേഹി ച പഗേവ പുപ്ഫാനി ഓചിനിത്വാ ഠപിതാനി ഹോന്തി, തേ രുക്ഖേസു പുപ്ഫാനി അപസ്സന്താ ‘‘കുഹിം, ഭന്തേ, പുപ്ഫാനീ’’തി വദന്തി, സാമണേരേഹി ഓചിനിത്വാ ഠപിതാനി തുമ്ഹേ പന പൂജേത്വാ ഗച്ഛഥ, സങ്ഘോ അഞ്ഞം ദിവസം പൂജേസ്സതീതി. തേ പൂജേത്വാ ദാനം ദത്വാ ഗച്ഛന്തി, വട്ടതി. മഹാപച്ചരിയം പന കുരുന്ദിയഞ്ച ‘‘ഥേരാ സാമണേരേഹി ദാപേതും ന ലഭന്തി. സചേ സയമേവ താനി പുപ്ഫാനി തേസം ദേന്തി, വട്ടതി. ഥേരേഹി പന ‘സാമണേരേഹി ഓചിനിത്വാ ഠപിതാനീ’തി ഏത്തകമേവ വത്തബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. സചേ പന പുപ്ഫവാരം യാചിത്വാ അനോചിതേസു പുപ്ഫേസു യാഗുഭത്താദീനി ആദായ ആഗന്ത്വാ സാമണേരേ ‘‘ഓചിനിത്വാ ദേഥാ’’തി വദന്തി. ഞാതകസാമണേരാനംയേവ ഓചിനിത്വാ ദാതും വട്ടതി. അഞ്ഞാതകേ ഉക്ഖിപിത്വാ രുക്ഖസാഖായ ഠപേന്തി, ന ഓരോഹിത്വാ പലായിതബ്ബം, ഓചിനിത്വാ ദാതും വട്ടതി. സചേ പന കോചി ധമ്മകഥികോ ‘‘ബഹൂനി ഉപാസകാ വിഹാരേ പുപ്ഫാനി യാഗുഭത്താദീനി ആദായ ഗന്ത്വാ പുപ്ഫപൂജം കരോഥാ’’തി വദതി, തസ്സേവ ന കപ്പതീതി മഹാപച്ചരിയഞ്ച കുരുന്ദിയഞ്ച വുത്തം. മഹാഅട്ഠകഥായം പന ‘‘ഏതം അകപ്പിയം ന വട്ടതീ’’തി അവിസേസേന വുത്തം.

ഫലമ്പി അത്തനോ സന്തകം വുത്തനയേനേവ മാതാപിതൂനംഞ്ച സേസഞാതകാനഞ്ച ദാതും വട്ടതി. കുലസങ്ഗഹത്ഥായ പന ദേന്തസ്സ വുത്തനയേനേവ അത്തനോ സന്തകേ പരസന്തകേ സങ്ഘികേ സേനാസനത്ഥായ നിയാമിതേ ച ദുക്കടാദീനി വേദിതബ്ബാനി. അത്തനോ സന്തകംയേവ ഗിലാനമനുസ്സാനം വാ സമ്പത്തഇസ്സരാനം വാ ഖീണപരിബ്ബയാനം വാ ദാതും വട്ടതി, ഫലദാനം ന ഹോതി. ഫലഭാജകേനാപി സമ്മതേന സങ്ഘസ്സ ഫലഭാജനകാലേ സമ്പത്തമനുസ്സാനം ഉപഡ്ഢഭാഗം ദാതും വട്ടതി. അസമ്മതേന അപലോകേത്വാ ദാതബ്ബം. സങ്ഘാരാമേപി ഫലപരിച്ഛേദേന വാ രുക്ഖപരിച്ഛേദേന വാ കതികാ കാതബ്ബാ. തതോ ഗിലാനമനുസ്സാനം വാ അഞ്ഞേസം വാ ഫലം യാചന്താനം യഥാപരിച്ഛേദേന ചത്താരി പഞ്ച ഫലാനി ദാതബ്ബാനി. രുക്ഖാ വാ ദസ്സേതബ്ബാ ‘‘ഇതോ ഗഹേതും ലബ്ഭതീ’’തി. ‘‘ഇഘ ഫലാനി സുന്ദരാനി, ഇതോ ഗണ്ഹഥാ’’തി ഏവം പന ന വത്തബ്ബം.

ചുണ്ണേനാതി ഏത്ഥ അത്തനോ സന്തകം സിരീസചുണ്ണം വാ അഞ്ഞം വാ കസാവം യംകിഞ്ചി കുലസങ്ഗഹത്ഥായ ദേതി, ദുക്കടം. പരസന്തകാദീസുപി വുത്തനയേനേവ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. അയം പന വിസേസോ – ഇധ സങ്ഘസ്സ രക്ഖിതഗോപിതാപി രുക്ഖച്ഛല്ലി ഗരുഭണ്ഡമേവ. മത്തികദന്തകട്ഠവേളൂസുപി ഗരുഭണ്ഡൂപഗം ഞത്വാ ചുണ്ണേ വുത്തനയേനേവ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. പണ്ണദാനം പന ഏത്ഥ ന ആഗതം, തമ്പി വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. പരതോപി ഗരുഭണ്ഡവിനിച്ഛയേ സബ്ബം വിത്ഥാരേന വണ്ണയിസ്സാമ.

വേജ്ജികായ വാതി ഏത്ഥ വേജ്ജകമ്മവിധി തതിയപാരാജികവണ്ണനായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

ജങ്ഘപേസനികേനാതി ഏത്ഥ ജങ്ഘപേസനിയന്തി ഗിഹീനം ദൂതേയ്യസാസനഹരണകമ്മം വുച്ചതി, തം ന കാതബ്ബം. ഗിഹീനഞ്ഹി സാസനം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സ പദേ പദേ ദുക്കടം. തം കമ്മം നിസ്സായ ലദ്ധഭോജനം ഭുഞ്ജന്തസ്സാപി അജ്ഝോഹാരേ അജ്ഝോഹാരേ ദുക്കടം. പഠമം സാസനം അഗ്ഗഹേത്വാപി പച്ഛാ ‘‘അയം ദാനി സോ ഗാമോ ഹന്ദ തം സാസനം ആരോചേമീ’’തി മഗ്ഗാ ഓക്കമന്തസ്സാപി പദേ പദേ ദുക്കടം. സാസനം ആരോചേത്വാ ലദ്ധഭോജനം ഭുഞ്ജതോ പുരിമനയേനേവ ദുക്കടം. സാസനം അഗ്ഗഹേത്വാ ആഗതേന പന ‘‘ഭന്തേ തസ്മിം ഗാമേ ഇത്ഥന്നാമസ്സ കാ പവത്തീ’’തി പുച്ഛിയമാനേന കഥേതും വട്ടതി, പുച്ഛിതപഞ്ഹേ ദോസോ നത്ഥി. പഞ്ചന്നം പന സഹധമ്മികാനം മാതാപിതൂനം പണ്ഡുപലാസസ്സ അത്തനോ വേയ്യാവച്ചകരസ്സ ച സാസനം ഹരിതും വട്ടതി, ഗിഹീനഞ്ച പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരം കപ്പിയസാസനം. ഇദഞ്ഹി ജങ്ഘപേസനിയകമ്മം നാമ ന ഹോതി. ഇമേഹി പന അട്ഠഹി കുലദൂസകകമ്മേഹി ഉപ്പന്നപച്ചയാ പഞ്ചന്നമ്പി സഹധമ്മികാനം ന കപ്പന്തി, അഭൂതാരോചനരൂപിയസംവോഹാരേഹി ഉപ്പന്നപച്ചയസദിസാവ ഹോന്തി.

പാപാ സമാചാരാ അസ്സാതി പാപസമാചാരോ. തേ പന യസ്മാ മാലാവച്ഛരോപനാദയോ ഇധ അധിപ്പേതാ, തസ്മാ ‘‘മാലാവച്ഛം രോപേന്തിപീ’’തിആദിനാ നയേനസ്സ പദഭാജനം വുത്തം. തിരോക്ഖാതി പരമ്മുഖാ. കുലാനി ച തേന ദുട്ഠാനീതി ഏത്ഥ പന യസ്മാ ‘‘കുലാനീ’’തി വോഹാരമത്തമേതം, അത്ഥതോ ഹി മനുസ്സാ തേന ദുട്ഠാ ഹോന്തി, തസ്മാസ്സ പദഭാജനേ ‘‘പുബ്ബേ സദ്ധാ ഹുത്വാ’’തിആദിമാഹ. ഛന്ദഗാമിനോതി ഛന്ദേന ഗച്ഛന്തീതി ഛന്ദഗാമിനോ. ഏസ നയോ സേസേസു. സമനുഭാസിതബ്ബോ തസ്സ പടിനിസ്സഗ്ഗായാതി ഏത്ഥ കുലദൂസകകമ്മേന ദുക്കടമേവ. യം പന സോ സങ്ഘം പരിഭവിത്വാ ‘‘ഛന്ദഗാമിനോ’’തിആദിമാഹ. തസ്സ പടിനിസ്സഗ്ഗായ സമനുഭാസനകമ്മം കാതബ്ബന്തി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

സമുട്ഠാനാദീനിപി പഠമസങ്ഘഭേദസദിസാനേവാതി.

കുലദൂസകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിഗമനവണ്ണനാ

൪൪൨. ഉദ്ദിട്ഠാ ഖോ…പേ… ഏവമേതം ധാരയാമീതി ഏത്ഥ പഠമം ആപത്തി ഏതേസന്തി പഠമാപത്തികാ, പഠമം വീതിക്കമക്ഖണേയേവ ആപജ്ജിതബ്ബാതി അത്ഥോ. ഇതരേ പന യഥാ തതിയേ ചതുത്ഥേ ച ദിവസേ ഹോതീതി ജരോ ‘‘തതിയകോ ചതുത്ഥകോ’’തി ച വുച്ചതി; ഏവം യാവതതിയേ സമനുഭാസനകമ്മേ ഹോന്തീതി യാവതതിയകാതി വേദിതബ്ബാ.

യാവതീഹം ജാനം പടിച്ഛാദേതീതി യത്തകാനി അഹാനി ജാനന്തോ പടിച്ഛാദേതി, ‘‘അഹം ഇത്ഥന്നാമം ആപത്തിം ആപന്നോ’’തി സബ്രഹ്മചാരീനം നാരോചേതി. താവതീഹന്തി തത്തകാനി അഹാനി. അകാമാ പരിവത്ഥബ്ബന്തി ന കാമേന, ന വസേന, അഥ ഖോ അകാമേന അവസേന പരിവാസം സമാദായ വത്ഥബ്ബം. ഉത്തരി ഛാരത്തന്തി പരിവാസതോ ഉത്തരി ഛ രത്തിയോ. ഭിക്ഖുമാനത്തായാതി ഭിക്ഖൂനം മാനനഭാവായ, ആരാധനത്ഥായാതി വുത്തം ഹോതി. വീസതിസങ്ഘോ ഗണോ അസ്സാതി വീസതിഗണോ. തത്രാതി യത്ര സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന വീസതിഗണോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ അത്ഥി തത്ര. അബ്ഭേതബ്ബോതി അഭിഏതബ്ബോ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബോ, അബ്ഭാനകമ്മവസേന ഓസാരേതബ്ബോതി വുത്തം ഹോതി, അവ്ഹാതബ്ബോതി വാ അത്ഥോ. അനബ്ഭിതോതി ന അബ്ഭിതോ, അസമ്പടിച്ഛിതോ, അകതബ്ഭാനകമ്മോതി വുത്തം ഹോതി, അനവ്ഹാതോതി വാ അത്ഥോ. സാമീചീതി അനുധമ്മതാ, ലോകുത്തരധമ്മം അനുഗതാ ഓവാദാനുസാസനീ, സാമീചി ധമ്മതാതി വുത്തം ഹോതി. സേസമേത്ഥ വുത്തനയമേവാതി.

സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ

തേരസകവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. അനിയതകണ്ഡം

൧. പഠമഅനിയതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൪൩. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതി പഠമഅനിയതസിക്ഖാപദം. തത്ഥ കാലയുത്തം സമുല്ലപന്തോതി കാലം സല്ലക്ഖേത്വാ യദാ ന അഞ്ഞോ കോചി സമീപേന ഗച്ഛതി വാ ആഗച്ഛതി വാ തദാ തദനുരൂപം ‘‘കച്ചി ന ഉക്കണ്ഠസി, ന കിലമസി, ന ഛാതാസീ’’തിആദികം ഗേഹസ്സിതം കഥം കഥേന്തോ. കാലയുത്തം ധമ്മം ഭണന്തോതി കാലം സല്ലക്ഖേത്വാ യദാ അഞ്ഞോ കോചി സമീപേന ഗച്ഛതി വാ ആഗച്ഛതി വാ തദാ തദനുരൂപം ‘‘ഉപോസഥം കരേയ്യാസി, സലാകഭത്തം ദദേയ്യാസീ’’തിആദികം ധമ്മകഥം കഥേന്തോ.

ബഹൂ ധീതരോ ച പുത്താ ച അസ്സാതി ബഹുപുത്താ. തസ്സാ കിര ദസ പുത്താ ദസ ധീതരോ അഹേസും, ബഹൂ നത്താരോ അസ്സാതി ബഹുനത്താ. യഥേവ ഹി തസ്സാ ഏവമസ്സാ പുത്തധീതാനമ്പി വീസതി വീസതി ദാരകാ അഹേസും, ഇതി സാ വീസുത്തരചതുസതപുത്തനത്തപരിവാരാ അഹോസി. അഭിമങ്ഗലസമ്മതാതി ഉത്തമമങ്ഗലസമ്മതാ. യഞ്ഞേസൂതി ദാനപ്പദാനേസു. ഛണേസൂതി ആവാഹവിവാഹമങ്ഗലാദീസു അന്തരുസ്സവേസു. ഉസ്സവേസൂതി ആസാള്ഹീപവാരണനക്ഖത്താദീസു മഹുസ്സവേസു. പഠമം ഭോജേന്തീതി ‘‘ഇമേപി ദാരകാ തയാ സമാനായുകാ നിരോഗാ ഹോന്തൂ’’തി ആയാചന്താ പഠമംയേവ ഭോജേന്തി, യേപി സദ്ധാ ഹോന്തി പസന്നാ, തേപി ഭിക്ഖൂ ഭോജേത്വാ തദനന്തരം സബ്ബപഠമം തംയേവ ഭോജേന്തി. നാദിയീതി തസ്സാ വചനം ന ആദിയി, ന ഗണ്ഹി, ന വാ ആദരമകാസീതി അത്ഥോ.

൪൪൪-൫. അലംകമ്മനിയേതി കമ്മക്ഖമം കമ്മയോഗ്ഗന്തി കമ്മനിയം, അലം പരിയത്തം കമ്മനിയഭാവായാതി അലംകമ്മനിയം, തസ്മിം അലംകമ്മനിയേ, യത്ഥ അജ്ഝാചാരം കരോന്താ സക്കോന്തി, തം കമ്മം കാതും താദിസേതി അത്ഥോ. തേനേവസ്സ പദഭാജനേ വുത്തം – ‘‘സക്കാ ഹോതി മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിതു’’ന്തി, യത്ഥ മേഥുനം ധമ്മം സക്കാ ഹോതി പടിസേവിതുന്തി വുത്തം ഹോതി. നിസജ്ജം കപ്പേയ്യാതി നിസജ്ജം കരേയ്യ, നിസീദേയ്യാതി അത്ഥോ. യസ്മാ പന നിസീദിത്വാവ നിപജ്ജതി, തേനസ്സ പദഭാജനേ ഉഭയമ്പി വുത്തം. തത്ഥ ഉപനിസിന്നോതി ഉപഗന്ത്വാ നിസിന്നോ. ഏവം ഉപനിപന്നോപി വേദിതബ്ബോ. ഭിക്ഖു നിസിന്നേതി ഭിക്ഖുമ്ഹി നിസിന്നേതി അത്ഥോ. ഉഭോ വാ നിസിന്നാതി ദ്വേപി അപച്ഛാ അപുരിമം നിസിന്നാ. ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി പാളിയം ‘‘സോതസ്സ രഹോ’’തി ആഗതം, ചക്ഖുസ്സ രഹേനേവ പന പരിച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ. സചേപി ഹി പിഹിതകവാടസ്സ ഗബ്ഭസ്സ ദ്വാരേ നിസിന്നോ വിഞ്ഞൂ പുരിസോ ഹോതി, നേവ അനാപത്തിം കരോതി. അപിഹിതകവാടസ്സ പന ദ്വാരേ നിസിന്നോ അനാപത്തിം കരോതി. ന കേവലഞ്ച ദ്വാരേ അന്തോദ്വാദസഹത്ഥേപി ഓകാസേ നിസിന്നോ, സചേ സചക്ഖുകോ വിക്ഖിത്തോപി നിദ്ദായന്തോപി അനാപത്തിം കരോതി. സമീപേ ഠിതോപി അന്ധോ ന കരോതി, ചക്ഖുമാപി നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായന്തോ ന കരോതി. ഇത്ഥീനം പന സതമ്പി അനാപത്തിം ന കരോതിയേവ.

സദ്ധേയ്യവചസാതി സദ്ധാതബ്ബവചനാ. സാ പന യസ്മാ അരിയസാവികാവ ഹോതി, തേനസ്സ പദഭാജനേ ‘‘ആഗതഫലാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ആഗതം ഫലം അസ്സാതി ആഗതഫലാ പടിലദ്ധസോതാപത്തിഫലാതി അത്ഥോ. അഭിസമേതാവിനീതി പടിവിദ്ധചതുസച്ചാ. വിഞ്ഞാതം സിക്ഖത്തയസാസനം ഏതായാതി വിഞ്ഞാതസാസനാ. നിസജ്ജം ഭിക്ഖു പടിജാനമാനോതി കിഞ്ചാപി ഏവരൂപാ ഉപാസികാ ദിസ്വാ വദതി, അഥ ഖോ ഭിക്ഖു നിസജ്ജം പടിജാനമാനോയേവ തിണ്ണം ധമ്മാനം അഞ്ഞതരേന കാരേതബ്ബോ, ന അപ്പടിജാനമാനോതി അത്ഥോ.

യേന വാ സാ സദ്ധേയ്യവചസാ ഉപാസികാ വദേയ്യ തേന സോ ഭിക്ഖു കാരേതബ്ബോതി നിസജ്ജാദീസു ആകാരേസു യേന വാ ആകാരേന സദ്ധിം മേഥുനധമ്മാദീനി ആരോപേത്വാ സാ ഉപാസികാ വദേയ്യ, പടിജാനമാനോവ തേന സോ ഭിക്ഖു കാരേതബ്ബോ. ഏവരൂപായപി ഉപാസികായ വചനമത്തേന ന കാരേതബ്ബോതി അത്ഥോ. കസ്മാ? യസ്മാ ദിട്ഠം നാമ തഥാപി ഹോതി, അഞ്ഞഥാപി ഹോതി.

തദത്ഥജോതനത്ഥഞ്ച ഇദം വത്ഥും ഉദാഹരന്തി – മല്ലാരാമവിഹാരേ കിര ഏകോ ഖീണാസവത്ഥേരോ ഏകദിവസം ഉപട്ഠാകകുലം ഗന്ത്വാ അന്തോഗേഹേ നിസീദി, ഉപാസികാപി സയനപല്ലങ്കം നിസ്സായ ഠിതാ ഹോതി. അഥേകോ പിണ്ഡചാരികോ ദ്വാരേ ഠിതോ ദിസ്വാ ‘‘ഥേരോ ഉപാസികായ സദ്ധിം ഏകാസനേ നിസിന്നോ’’തി സഞ്ഞം പടിലഭിത്വാ പുനപ്പുനം ഓലോകേസി. ഥേരോപി ‘‘അയം മയി അസുദ്ധലദ്ധികോ ജാതോ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ കതഭത്തകിച്ചോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ അത്തനോ വസനട്ഠാനം പവിസിത്വാ അന്തോവ നിസീദി. സോപി ഭിക്ഖു ‘‘ഥേരം ചോദേസ്സാമീ’’തി ആഗന്ത്വാ ഉക്കാസിത്വാ ദ്വാരം വിവരി. ഥേരോ തസ്സ ചിത്തം ഞത്വാ ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ കൂടാഗാരകണ്ണികം നിസ്സായ പല്ലങ്കേന നിസീദി. സോപി ഭിക്ഖു അന്തോ പവിസിത്വാ മഞ്ചഞ്ച ഹേട്ഠാമഞ്ചഞ്ച ഓലോകേത്വാ ഥേരം അപസ്സന്തോ ഉദ്ധം ഉല്ലോകേസി, അഥ ആകാസേ നിസിന്നം ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘ഭന്തേ, ഏവം മഹിദ്ധികാ നാമ തുമ്ഹേ മാതുഗാമേന സദ്ധിം ഏകാസനേ നിസിന്നഭാവം വദാപേഥ ഏവാ’’തി ആഹ. ഥേരോ ‘‘അന്തരഘരസ്സേവേസോ ആവുസോ ദോസോ, അഹം പന തം സദ്ധാപേതും അസക്കോന്തോ ഏവമകാസിം, രക്ഖേയ്യാസി മ’’ന്തി വത്വാ ഓതരീതി.

൪൪൬. ഇതോ പരം സാ ചേ ഏവം വദേയ്യാതിആദി സബ്ബം പടിഞ്ഞായ കാരണാകാരദസ്സനത്ഥം വുത്തം, തത്ഥ മാതുഗാമസ്സ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തോതി മാതുഗാമസ്സ മഗ്ഗേ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തോതി അത്ഥോ. നിസജ്ജായ കാരേതബ്ബോതി നിസജ്ജം പടിജാനിത്വാ മേഥുനധമ്മപടിസേവനം അപ്പടിജാനന്തോ മേഥുനധമ്മപാരാജികാപത്തിയാ അകാരേത്വാ നിസജ്ജാമത്തേന യം ആപത്തിം ആപജ്ജതി തായ കാരേതബ്ബോ, പാചിത്തിയാപത്തിയാ കാരേതബ്ബോതി അത്ഥോ. ഏതേന നയേന സബ്ബചതുക്കേസു വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

൪൫൧. സിക്ഖാപദപരിയോസാനേ പന ആപത്താനാപത്തിപരിച്ഛേദദസ്സനത്ഥം വുത്തേസു ഗമനം പടിജാനാതീതിആദീസു ഗമനം പടിജാനാതീതി ‘‘രഹോനിസജ്ജസ്സാദത്ഥം ഗതോമ്ഹീ’’തി ഏവം ഗമനം പടിജാനാതി, നിസജ്ജന്തി നിസജ്ജസ്സാദേനേവ നിസജ്ജം പടിജാനാതി. ആപത്തിന്തി തീസു അഞ്ഞതരം ആപത്തിം. ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോതി തീസു യം പടിജാനാതി, തായ കാരേതബ്ബോ. സേസമേത്ഥ ചതുക്കേ ഉത്താനാധിപ്പായമേവ. ദുതിയചതുക്കേ പന ഗമനം ന പടിജാനാതീതി രഹോ നിസജ്ജസ്സാദവസേന ന പടിജാനാതി, ‘‘സലാകഭത്താദിനാ അത്തനോ കമ്മേന ഗതോമ്ഹി, സാ പന മയ്ഹം നിസിന്നട്ഠാനം ആഗതാ’’തി വദതി. സേസമേത്ഥാപി ഉത്താനാധിപ്പായമേവ.

അയം പന സബ്ബത്ഥ വിനിച്ഛയോ – രഹോ നിസജ്ജസ്സാദോതി മേഥുനധമ്മസന്നിസ്സിതകിലേസോ വുച്ചതി. യോ ഭിക്ഖു തേനസ്സാദേന മാതുഗാമസ്സ സന്തികം ഗന്തുകാമോ അക്ഖിം അഞ്ജേതി, ദുക്കടം. നിവാസനം നിവാസേതി, കായബന്ധനം ബന്ധതി, ചീവരം പാരുപതി, സബ്ബത്ഥ പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം. ഗച്ഛതി, പദവാരേ പദവാരേ ദുക്കടം. ഗന്ത്വാ നിസീദതി, ദുക്കടമേവ. മാതുഗാമേ ആഗന്ത്വാ നിസിന്നമത്തേ പാചിത്തിയം. സചേ സാ ഇത്ഥീ കേനചി കരണീയേന ഉട്ഠായുട്ഠായ പുനപ്പുനം നിസീദതി, നിസജ്ജായ നിസജ്ജായ പാചിത്തിയം. യം സന്ധായ ഗതോ, സാ ന ദിട്ഠാ, അഞ്ഞാ ആഗന്ത്വാ നിസീദതി, അസ്സാദേ ഉപ്പന്നേ പാചിത്തിയം. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘ഗമനകാലതോ പട്ഠായ അസുദ്ധചിത്തത്താ ആപത്തിയേവാ’’തി വുത്തം. സചേ സമ്ബഹുലാ ആഗച്ഛന്തി, മാതുഗാമഗണനായ പാചിത്തിയാനി. സചേ ഉട്ഠായുട്ഠായ പുനപ്പുനം നിസീദന്തി, നിസജ്ജാഗണനായ പാചിത്തിയാനി. അനിയമേത്വാ ദിട്ഠദിട്ഠായ സദ്ധിം രഹസ്സാദം കപ്പേസ്സാമീതി ഗന്ത്വാ നിസിന്നസ്സാപി ആഗതാഗതാനം വസേന പുനപ്പുനം നിസജ്ജാവസേന ച വുത്തനയേനേവ ആപത്തിയോ വേദിതബ്ബാ. സചേ സുദ്ധചിത്തേന ഗന്ത്വാ നിസിന്നസ്സ സന്തികം ആഗന്ത്വാ നിസിന്നായ ഇത്ഥിയാ രഹസ്സാദോ ഉപ്പജ്ജതി അനാപത്തി.

സമുട്ഠാനാദീനി പഠമപാരാജികസദിസാനേവാതി.

പഠമഅനിയതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ദുതിയഅനിയതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൫൨. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതി ദുതിയഅനിയതസിക്ഖാപദം. തത്ഥ ഭഗവതാ പടിക്ഖിത്തന്തിആദിമ്ഹി ‘‘യം ഏകോ ഏകായ രഹോ പടിച്ഛന്നേ ആസനേ അലംകമ്മനിയേ നിസജ്ജം കപ്പേയ്യ, തം നിസജ്ജം കപ്പേതും പടിക്ഖിത്ത’’ന്തി ഏവം സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. ഇതരഥാ ഹി ‘‘ഏകസ്സ ഏകായാ’’തി വത്തബ്ബം സിയാ, കസ്മാ? ‘‘പടിക്ഖിത്ത’’ന്തി വുത്തത്താ. സാമിഅത്ഥേ വാ ഏതം പച്ചത്തവചനം വേദിതബ്ബം.

൪൫൩. ന ഹേവ ഖോ പന പടിച്ഛന്നന്തി ഏത്ഥ പന യമ്പി ബഹി പരിക്ഖിത്തം അന്തോ വിവടം പരിവേണങ്ഗണാദി, തമ്പി അന്തോഗധന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവരൂപഞ്ഹി ഠാനം അപ്പടിച്ഛന്നേയേവ ഗഹിതന്തി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. സേസം പഠമസിക്ഖാപദനയേനേവ വേദിതബ്ബം. കേവലഞ്ഹി ഇധ ഇത്ഥീപി പുരിസോപി യോ കോചി വിഞ്ഞൂ അനന്ധോ അബധിരോ അന്തോദ്വാദസഹത്ഥേ ഓകാസേ ഠിതോ വാ നിസിന്നോ വാ വിക്ഖിത്തോപി നിദ്ദായന്തോപി അനാപത്തിം കരോതി. ബധിരോ പന ചക്ഖുമാപി അന്ധോ വാ അബധിരോപി ന കരോതി. പാരാജികാപത്തിഞ്ച പരിഹാപേത്വാ ദുട്ഠുല്ലവാചാപത്തി വുത്താതി അയം വിസേസോ. സേസം പുരിമസദിസമേവ. ഉഭയത്ഥാപി ഉമ്മത്തകആദികമ്മികാനം അനാപത്തി.

സമുട്ഠാനാദീസു ഇദംസിക്ഖാപദം തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ, വാചാചിത്തതോ, കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി. കിരിയം, സഞ്ഞാവിമോക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, സുഖമജ്ഝത്തവേദനാഹി ദ്വിവേദനം. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ദുതിയഅനിയതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ

അനിയതവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. നിസ്സഗ്ഗിയകണ്ഡം

൧. ചീവരവഗ്ഗോ

൧. പഠമകഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

തിംസ നിസ്സഗ്ഗിയാ ധമ്മാ, യേ വുത്താ സമിതാവിനാ;

തേസം ദാനി കരിസ്സാമി, അപുബ്ബപദവണ്ണനം.

൪൫൯. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേസാലിയം വിഹരതി ഗോതമകേ ചേതിയേ. തേന ഖോ പന സമയേന ഭഗവതാ ഭിക്ഖൂനം തിചീവരം അനുഞ്ഞാതം ഹോതീതി ഏത്ഥ തിചീവരന്തി അന്തരവാസകോ ഉത്തരാസങ്ഗോ സങ്ഘാടീതി ഇദം ചീവരത്തയം പരിഭുഞ്ജിതും അനുഞ്ഞാതം ഹോതി. യത്ഥ പനേതം അനുഞ്ഞാതം, യദാ ച അനുഞ്ഞാതം, യേന ച കാരണേന അനുഞ്ഞാതം, തം സബ്ബം ചീവരക്ഖന്ധകേ ജീവകവത്ഥുസ്മിം (മഹാവ. ൩൨൬ ആദയോ) ആഗതമേവ. അഞ്ഞേനേവ തിചീവരേന ഗാമം പവിസന്തീതി യേന വിഹാരേ അച്ഛന്തി ന്ഹാനഞ്ച ഓതരന്തി, തതോ അഞ്ഞേന, ഏവം ദിവസേ ദിവസേ നവ ചീവരാനി ധാരേന്തി.

൪൬൦. ഉപ്പന്നം ഹോതീതി അനുപഞ്ഞത്തിയാ ദ്വാരം ദദമാനം പടിലാഭവസേന ഉപ്പന്നം ഹോതി, നോ നിപ്ഫത്തിവസേന.

ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ദാതുകാമോ ഹോതീതി ആയസ്മാ കിര ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഠപേത്വാ അഞ്ഞോ ഏവരൂപോ ഗുണവിസിട്ഠോ പുഗ്ഗലോ നത്ഥീതി ഗുണബഹുമാനേന ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം അതിമമായതി. സോ സദാപി മനാപം ചീവരം ലഭിത്വാ രജിത്വാ കപ്പബിന്ദും ദത്വാ ഥേരസ്സേവ ദേതി, പുരേഭത്തേ പണീതം യാഗുഖജ്ജകം വാ പിണ്ഡപാതം വാ ലഭിത്വാപി ഥേരസ്സേവ ദേതി, പച്ഛാഭത്തേ മധുഫാണിതാദീനി ലഭിത്വാപി ഥേരസ്സേവ ദേതി, ഉപട്ഠാകകുലേഹി ദാരകേ നിക്ഖാമേത്വാ പബ്ബാജേത്വാപി ഥേരസ്സ സന്തികേ ഉപജ്ഝം ഗാഹാപേത്വാ സയം അനുസാവനകമ്മം കരോതി. ആയസ്മാപി സാരിപുത്തോ ‘‘പിതു കത്തബ്ബകിച്ചം നാമ ജേട്ഠപുത്തസ്സ ഭാരോ, തം മയാ ഭഗവതോ കത്തബ്ബം കിച്ചം ആനന്ദോ കരോതി, അഹം ആനന്ദം നിസ്സായ അപ്പോസ്സുക്കോ വിഹരിതും ലഭാമീ’’തി ആയസ്മന്തം ആനന്ദം അതിവിയ മമായതി, സോപി മനാപം ചീവരം ലഭിത്വാ ആനന്ദത്ഥേരസ്സേവ ദേതീതി സബ്ബം പുരിമസദിസമേവ. ഏവം ഗുണബഹുമാനേന മമായന്തോ തദാ ഉപ്പന്നമ്പി തം ചീവരം ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ദാതുകാമോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ.

നവമം വാ ഭഗവാ ദിവസം ദസമം വാതി ഏത്ഥ പന സചേ ഭവേയ്യ ‘‘കഥം ഥേരോ ജാനാതീ’’തി? ബഹൂഹി കാരണേഹി ജാനാതി. സാരിപുത്തത്ഥേരോ കിര ജനപദചാരികം പക്കമന്തോ ആനന്ദത്ഥേരം ആപുച്ഛിത്വാവ പക്കമതി ‘‘അഹം ഏത്തകേന നാമ കാലേന ആഗച്ഛിസ്സാമി, ഏത്ഥന്തരേ ഭഗവന്തം മാ പമജ്ജീ’’തി. സചേ സമ്മുഖാ ന ആപുച്ഛതി, ഭിക്ഖൂ പേസേത്വാപി ആപുച്ഛിത്വാവ ഗച്ഛതി. സചേ അഞ്ഞത്ഥ വസ്സം വസതി, യേ പഠമതരം ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛന്തി, തേ ഏവം പഹിണതി ‘‘മമ വചനേന ഭഗവതോ ച പാദേ സിരസാ വന്ദഥ, ആനന്ദസ്സ ച ആരോഗ്യം വത്വാ മം ‘അസുകദിവസേ നാമ ആഗമിസ്സതീ’തി വദഥാ’’തി സദാ ച യഥാപരിച്ഛിന്നദിവസേയേവ ഏതി. അപിചായസ്മാ ആനന്ദോ അനുമാനേനപി ജാനാതി ‘‘ഏത്തകേ ദിവസേ ഭഗവതാ വിയോഗം സഹന്തോ അധിവാസേന്തോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ വസി, ഇതോ ദാനി പട്ഠായ അസുകം നാമ ദിവസം ന അതിക്കമിസ്സതി അദ്ധാ ആഗമിസ്സതീ’’തി. യേസം യേസഞ്ഹി പഞ്ഞാ മഹതീ തേസം തേസം ഭഗവതി പേമഞ്ച ഗാരവോ ച മഹാ ഹോതീതി ഇമിനാ നയേനാപി ജാനാതി. ഏവം ബഹൂഹി കാരണേഹി ജാനാതി. തേനാഹ – ‘‘നവമം വാ ഭഗവാ ദിവസം ദസമം വാ’’തി. ഏവം വുത്തേ യസ്മാ ഇദം സിക്ഖാപദം പണ്ണത്തിവജ്ജം, ന ലോകവജ്ജം; തസ്മാ ആയസ്മതാ ആനന്ദേന വുത്തസദിസമേവ പരിച്ഛേദം കരോന്തോ ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ…പേ… ധാരേതു’’ന്തി. സചേ പന ഥേരേന അദ്ധമാസോ വാ മാസോ വാ ഉദ്ദിട്ഠോ അഭവിസ്സ, സോപി ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതോ അസ്സ.

൪൬൨-൩. നിട്ഠിതചീവരസ്മിന്തി യേന കേനചി നിട്ഠാനേന നിട്ഠിതേ ചീവരസ്മിം. യസ്മാ പന തം ചീവരം കരണേനപി നിട്ഠിതം ഹോതി, നസ്സനാദീഹിപി തസ്മാസ്സ പദഭാജനേ അത്ഥമത്തമേവ ദസ്സേതും ഭിക്ഖുനോ ചീവരം കതം വാ ഹോതീതിആദി വുത്തം. തത്ഥ കതന്തി സൂചികമ്മപരിയോസാനേന കതം, സൂചികമ്മപരിയോസാനം നാമ യംകിഞ്ചി സൂചിയാ കത്തബ്ബം പാസപട്ടഗണ്ഠികപട്ടപരിയോസാനം കത്വാ സൂചിയാ പടിസാമനം. നട്ഠന്തി ചോരാദീഹി ഹടം, ഏതമ്പി ഹി കരണപലിബോധസ്സ നിട്ഠിതത്താ നിട്ഠിതന്തി വുച്ചതി. വിനട്ഠന്തി ഉപചികാദീഹി ഖായിതം. ദഡ്ഢന്തി അഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢം. ചീവരാസാ വാ ഉപച്ഛിന്നാതി ‘‘അസുകസ്മിം നാമ കുലേ ചീവരം ലഭിസ്സാമീ’’തി യാ ചീവരാസാ ഉപ്പന്നാ ഹോതി, സാ വാ ഉപച്ഛിന്നാ, ഏതേസമ്പി ഹി കരണപലിബോധസ്സേവ നിട്ഠിതത്താ നിട്ഠിതഭാവോ വേദിതബ്ബോ.

ഉബ്ഭതസ്മിം കഥിനേതി കഥിനേ ച ഉബ്ഭതസ്മിം. ഏതേന ദുതിയസ്സ പലിബോധസ്സ അഭാവം ദസ്സേതി. തം പന കഥിനം യസ്മാ അട്ഠസു വാ മാതികാസു ഏകായ അന്തരുബ്ഭാരേന വാ ഉദ്ധരീയതി, തേനസ്സ നിദ്ദേസേ ‘‘അട്ഠന്നം മാതികാന’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ‘‘അട്ഠിമാ, ഭിക്ഖവേ, മാതികാ കഥിനസ്സ ഉബ്ഭാരായ – പക്കമനന്തികാ, നിട്ഠാനന്തികാ, സന്നിട്ഠാനന്തികാ, നാസനന്തികാ, സവനന്തികാ, ആസാവച്ഛേദികാ, സീമാതിക്കന്തികാ, സഹുബ്ഭാരാ’’തി ഏവം അട്ഠ മാതികായോ കഥിനക്ഖന്ധകേ ആഗതാ. അന്തരുബ്ഭാരോപി ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ; യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ കഥിനം ഉദ്ധരേയ്യ, ഏസാ ഞത്തി. സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ; സങ്ഘോ കഥിനം ഉദ്ധരതി, യസ്സായസ്മതോ ഖമതി, കഥിനസ്സ ഉബ്ഭാരോ, സോ തുണ്ഹസ്സ; യസ്സ നക്ഖമതി, സോ ഭാസേയ്യ. ഉബ്ഭതം സങ്ഘേന കഥിനം, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി (പാചി. ൯൨൬) ഏവം ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗേ ആഗതോ. തത്ഥ യം വത്തബ്ബം തം ആഗതട്ഠാനേയേവ വണ്ണയിസ്സാമ. ഇധ പന വുച്ചമാനേ പാളി ആഹരിതബ്ബാ ഹോതി, അത്ഥോപി വത്തബ്ബോ. വുത്തോപി ച ന സുവിഞ്ഞേയ്യോ ഹോതി, അട്ഠാനേ വുത്തത്തായ.

ദസാഹപരമന്തി ദസ അഹാനി പരമോ പരിച്ഛേദോ അസ്സാതി ദസാഹപരമോ, തം ദസാഹപരമം കാലം ധാരേതബ്ബന്തി അത്ഥോ. പദഭാജനേ പന അത്ഥമത്തമേവ ദസ്സേതും ‘‘ദസാഹപരമതാ ധാരേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ഇദഞ്ഹി വുത്തം ഹോതി ‘‘ദസാഹപരമ’’ന്തി ഏത്ഥ യാ ദസാഹപരമതാ ദസാഹപരമഭാവോ, അയം ഏത്തകോ കാലോ യാവ നാതിക്കമതി താവ ധാരേതബ്ബന്തി.

അധിട്ഠിതവികപ്പിതേസു അപരിയാപന്നത്താ അതിരേകം ചീവരന്തി അതിരേകചീവരം. തേനേവസ്സ പദഭാജനേ വുത്തം ‘‘അനധിട്ഠിതം അവികപ്പിത’’ന്തി.

ഛന്നം ചീവരാനം അഞ്ഞതരന്തി ഖോമം, കപ്പാസികം, കോസേയ്യം, കമ്ബലം, സാണം, ഭങ്ഗന്തി ഇമേസം ഛന്നം ചീവരാനം അഞ്ഞതരം. ഏതേന ചീവരസ്സ ജാതിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പമാണം ദസ്സേതും ‘‘വികപ്പനുപഗം പച്ഛിമ’’ന്തി ആഹ. തസ്സ പമാണം ദീഘതോ ദ്വേ വിദത്ഥിയോ, തിരിയം വിദത്ഥി. തത്രായം പാളി – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആയാമേന അട്ഠങ്ഗുലം സുഗതങ്ഗുലേന ചതുരങ്ഗുലവിത്ഥതം പച്ഛിമം ചീവരം വികപ്പേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൫൮).

തം അതിക്കാമയതോ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയന്തി തം യഥാവുത്തജാതിപ്പമാണം ചീവരം ദസാഹപരമം കാലം അതിക്കാമയതോ, ഏത്ഥന്തരേ യഥാ അതിരേകചീവരം ന ഹോതി തഥാ അകുബ്ബതോ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം, തഞ്ച ചീവരം നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി, പാചിത്തിയാപത്തി ചസ്സ ഹോതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ നിസ്സജ്ജനം നിസ്സഗ്ഗിയം, പുബ്ബഭാഗേ കത്തബ്ബസ്സ വിനയകമ്മസ്സേതം നാമം. നിസ്സഗ്ഗിയമസ്സ അത്ഥീതി നിസ്സഗ്ഗിയമിച്ചേവ. കിന്തം? പാചിത്തിയം. തം അതിക്കാമയതോ സനിസ്സഗ്ഗിയവിനയകമ്മം പാചിത്തിയം ഹോതീതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. പദഭാജനേ പന പഠമം താവ അത്ഥവികപ്പം ദസ്സേതും ‘‘തം അതിക്കാമയതോ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതീ’’തി മാതികം ഠപേത്വാ ‘‘ഏകാദസേ അരുണുഗ്ഗമനേ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി, നിസ്സജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. പുന യസ്സ ച നിസ്സജ്ജിതബ്ബം, യഥാ ച നിസ്സജ്ജിതബ്ബം, തം ദസ്സേതും ‘‘സങ്ഘസ്സ വാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഏകാദസേ അരുണുഗ്ഗമനേതി ഏത്ഥ യം ദിവസം ചീവരം ഉപ്പന്നം തസ്സ യോ അരുണോ, സോ ഉപ്പന്നദിവസനിസ്സിതോ, തസ്മാ ചീവരുപ്പാദദിവസഏന സദ്ധിം ഏകാദസേ അരുണുഗ്ഗമനേ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. സചേപി ബഹൂനി ഏകജ്ഝം ബന്ധിത്വാ വാ വേഠേത്വാ വാ ഠപിതാനി ഏകാവ ആപത്തി. അബദ്ധാവേഠിതേസു വത്ഥുഗണനായ ആപത്തിയോ.

നിസ്സജ്ജിത്വാ ആപത്തി ദേസേതബ്ബാതി കഥം ദേസേതബ്ബാ? യഥാ ഖന്ധകേ വുത്തം, കഥഞ്ച തത്ഥ വുത്തം? ഏവം വുത്തം – ‘‘തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ സങ്ഘം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ വുഡ്ഢാനം ഭിക്ഖൂനം പാദേ വന്ദിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ഏവമസ്സ വചനീയോ – ‘അഹം, ഭന്തേ, ഇത്ഥന്നാമം ആപത്തിം ആപന്നോ, തം പടിദേസേമീ’’’തി (ചൂളവ. ൨൩൯). ഇധ പന സചേ ഏകം ചീവരം ഹോതി ‘‘ഏകം നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി വത്തബ്ബം. സചേ ദ്വേ, ‘‘ദ്വേ’’തി വത്തബ്ബം. സചേ ബഹൂനി ‘‘സമ്ബഹുലാനീ’’തി വത്തബ്ബം. നിസ്സജ്ജനേപി സചേ ഏകം യഥാപാളിമേവ ‘‘ഇദം മേ, ഭന്തേ, ചീവര’’ന്തി വത്തബ്ബം. സചേ ദ്വേ വാ ബഹൂനി വാ, ‘‘ഇമാനി മേ, ഭന്തേ, ചീവരാനി ദസാഹാതിക്കന്താനി നിസ്സഗ്ഗിയാനി, ഇമാനാഹം സങ്ഘസ്സ നിസ്സജ്ജാമീ’’തി വത്തബ്ബം. പാളിം വത്തും അസക്കോന്തേന അഞ്ഞഥാപി വത്തബ്ബം.

ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന ആപത്തി പടിഗ്ഗഹേതബ്ബാതി ഖന്ധകേ വുത്തനയേനേവ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബാ. ഏവഞ്ഹി തത്ഥ വുത്തം – ‘‘ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ –

‘സുണാതു മേ ഭന്തേ സങ്ഘോ, അയം ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു ആപത്തിം സരതി വിവരതി ഉത്താനിം കരോതി ദേസേതി, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആപത്തിം പടിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ’ന്തി.

തേന വത്തബ്ബോ ‘പസ്സസീ’തി? ‘ആമ, പസ്സാമീ’തി. ആയതിം സംവരേയ്യാസീ’’തി (ചൂളവ. ൨൩൯). ദ്വീസു പന സമ്ബഹുലാസു വാ പുരിമനയേനേവ വചനഭേദോ ഞാതബ്ബോ.

ചീവരദാനേപി ‘‘സങ്ഘോ ഇമം ചീവരം ഇമാനി ചീവരാനീ’’തി വത്ഥുവസേന വചനഭേദോ വേദിതബ്ബോ. ഗണസ്സ ച പുഗ്ഗലസ്സ ച നിസ്സജ്ജനേപി ഏസേവ നയോ.

ആപത്തിദേസനാപടിഗ്ഗഹണേസു പനേത്ഥ അയം പാളി – ‘‘തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ സമ്ബഹുലേ ഭിക്ഖൂ ഉപസങ്കമിത്വാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കത്വാ വുഡ്ഢാനം ഭിക്ഖൂനം പാദേ വന്ദിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ഏവമസ്സു വചനീയാ – ‘അഹം, ഭന്തേ, ഇത്ഥന്നാമം ആപത്തിം ആപന്നോ തം പടിദേസേമീ’തി. ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന തേ ഭിക്ഖൂ ഞാപേതബ്ബാ –

‘സുണന്തു മേ ആയസ്മന്താ, അയം ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു ആപത്തിം സരതി വിവരതി ഉത്താനിം കരോതി ദേസേതി. യദായസ്മന്താനം പത്തകല്ലം, അഹം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആപത്തിം പടിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ’ന്തി.

തേന വത്തബ്ബോ ‘പസ്സസീ’തി? ‘ആമ, പസ്സാമീ’തി. ‘ആയതിം സംവരേയ്യാസീ’തി.

തേന ഭിക്ഖുനാ ഏകം ഭിക്ഖും ഉപസങ്കമിത്വാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ഏവമസ്സ വചനീയോ – ‘അഹം, ആവുസോ, ഇത്ഥന്നാമം ആപത്തിം ആപന്നോ തം പടിദേസേമീ’തി. തേന വത്തബ്ബോ ‘പസ്സസീ’തി, ആമ പസ്സാമീതി ആയതിം സംവരേയ്യാസീ’’തി (ചൂളവ. ൨൩൯). തത്ഥ പുരിമനയേനേവ ആപത്തിയാ നാമഗ്ഗഹണം വചനഭേദോ ച വേദിതബ്ബോ.

യഥാ ച ഗണസ്സ നിസ്സജ്ജനേ ഏവം ദ്വിന്നം നിസ്സജ്ജനേപി പാളി വേദിതബ്ബാ. യദി ഹി വിസേസോ ഭവേയ്യ, യഥേവ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിണ്ണന്നം പാരിസുദ്ധിഉപോസഥം കാതും, ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, കാതബ്ബോ. ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന തേ ഭിക്ഖൂ ഞാപേതബ്ബാ’’തിആദിനാ നയേന ‘‘തിണ്ണന്നം പാരിസുദ്ധിഉപോസഥം കാതു’’ന്തി വത്വാ പുന ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ദ്വിന്നം പാരിസുദ്ധിഉപോസഥം കാതും, ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, കാതബ്ബോ. ഥേരേന ഭിക്ഖുനാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗ’’ന്തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൬൮) നയേന വിസുംയേവ ദ്വിന്നം പാരിസുദ്ധിഉപോസഥോ വുത്തോ, ഏവമിധാപി വിസും പാളിം വദേയ്യ, യസ്മാ പന നത്ഥി, തസ്മാ അവത്വാ ഗതോതി, ഗണസ്സ വുത്താ പാളിയേവേത്ഥ പാളി.

ആപത്തിപടിഗ്ഗഹണേ പന അയം വിസേസോ, യഥാ ഗണസ്സ നിസ്സജ്ജിത്വാ ആപത്തിയാ ദേസിയമാനായ ആപത്തിപടിഗ്ഗാഹകോ ഭിക്ഖു ഞത്തിം ഠപേതി, ഏവം അട്ഠപേത്വാ ദ്വീസു അഞ്ഞതരേന യഥാ ഏകപുഗ്ഗലോ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ഏവം ആപത്തി പടിഗ്ഗഹേതബ്ബാ. ദ്വിന്നഞ്ഹി ഞത്തിട്ഠപനാ നാമ നത്ഥി, യദി സിയാ ദ്വിന്നം പാരിസുദ്ധിഉപോസഥം വിസും ന വദേയ്യ.

നിസ്സട്ഠചീവരദാനേപി യഥാ ‘‘ഇമം ചീവരം ആയസ്മതോ ദമ്മീ’’തി ഏകോ വദതി, ഏവം ‘‘ഇമം മയം ചീവരം ആയസ്മതോ ദേമാ’’തി വത്തും വട്ടതി. ഇതോ ഗരുകതരാനി ഹി ഞത്തിദുതിയകമ്മാനിപി ‘‘അപലോകേത്വാ കാതബ്ബാനീ’’തി വുത്താനി അത്ഥി, തേസം ഏതം അനുലോമം നിസ്സട്ഠചീവരം പന ദാതബ്ബമേവ അദാതും ന ലബ്ഭതി, വിനയകമ്മമത്തഞ്ഹേതം. ന തം തേന സങ്ഘസ്സ വാ ഗണസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ ദിന്നമേവ ഹോതീതി.

൪൬൮. ദസാഹാതിക്കന്തേ അതിക്കന്തസഞ്ഞീതി ദസാഹം അതിക്കന്തേ ചീവരേ ‘‘അതിക്കന്തം ഇദ’’ന്തി ഏവംസഞ്ഞീ, ദസാഹേ വാ അതിക്കന്തേ ‘‘അതിക്കന്തോ ദസാഹോ’’തി ഏവംസഞ്ഞീ. നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയന്തി ന ഇധ സഞ്ഞാ രക്ഖതി. യോപി ഏവംസഞ്ഞീ, തസ്സപി തം ചീവരം നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയാപത്തി ച. സനിസ്സഗ്ഗിയവിനയകമ്മം വാ പാചിത്തിയന്തി ഉഭോപി അത്ഥവികപ്പാ യുജ്ജന്തി. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.

അവിസ്സജ്ജിതേ വിസ്സജ്ജിതസഞ്ഞീതി കസ്സചി അദിന്നേ അപരിച്ചത്തേ ‘‘പരിച്ചത്തം മയാ’’തി ഏവംസഞ്ഞീ.

അനട്ഠേ നട്ഠസഞ്ഞീതി അത്തനോ ചീവരേന സദ്ധിം ബഹൂനി അഞ്ഞേസം ചീവരാനി ഏകതോ ഠപിതാനി ചോരാ ഹരന്തി. തത്രേസ അത്തനോ ചീവരേ അനട്ഠേ നട്ഠസഞ്ഞീ ഹോതി. ഏസ നയോ അവിനട്ഠാദീസുപി.

അവിലുത്തേതി ഏത്ഥ പന ഗബ്ഭം ഭിന്ദിത്വാ പസയ്ഹാവഹാരവസേന അവിലുത്തേതി വേദിതബ്ബം.

അനിസ്സജ്ജിത്വാ പരിഭുഞ്ജതി ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി സകിം നിവത്ഥം വാ സകിം പാരുതം വാ കായതോ അമോചേത്വാ ദിവസമ്പി വിചരതി, ഏകാവ ആപത്തി. മോചേത്വാ മോചേത്വാ നിവാസേതി വാ പാരുപതി വാ പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം. ദുന്നിവത്ഥം വാ ദുപ്പാരുതം വാ സണ്ഠപേന്തസ്സ അനാപത്തി. അഞ്ഞസ്സ തം പരിഭുഞ്ജതോപി അനാപത്തി, ‘‘അനാപത്തി അഞ്ഞേന കതം പടിലഭിത്വാ പരിഭുഞ്ജതീ’’തി (പാരാ. ൫൭൦) ആദിവചനഞ്ചേത്ഥ സാധകം. അനതിക്കന്തേ അതിക്കന്തസഞ്ഞിനോ വേമതികസ്സ ച ദുക്കടം പരിഭോഗം സന്ധായ വുത്തം.

൪൬൯. ‘‘അനാപത്തി അന്തോദസാഹം അധിട്ഠേതി, വികപ്പേതീ’’തി ഏത്ഥ പന അധിട്ഠാനുപഗം വികപ്പനുപഗഞ്ച വേദിതബ്ബം. തത്രായം പാളി – അഥ ഖോ ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി – ‘‘യാനി താനി ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതാനി ‘തിചീവര’ന്തി വാ ‘വസ്സികസാടികാ’തി വാ ‘നിസീദന’ന്തി വാ ‘പച്ചത്ഥരണ’ന്തി വാ ‘കണ്ഡുപ്പടിച്ഛാദീ’തി വാ മുഖപുഞ്ഛനചോളകന്തി വാ പരിക്ഖാരചോളന്തി വാ സബ്ബാനി താനി അധിട്ഠാതബ്ബാനീതി നു ഖോ ഉദാഹു വികപ്പേതബ്ബാനീ’’തി, ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും –

‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിചീവരം അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതും; വസ്സികസാടികം വസ്സാനം ചാതുമാസം അധിട്ഠാതും തതോ പരം വികപ്പേതും; നിസീദനം അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതും; പച്ചത്ഥരണം അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതും; കണ്ഡുപ്പടിച്ഛാദിം യാവആബാധാ അധിട്ഠാതും തതോ പരം വികപ്പേതും; മുഖപുഞ്ഛനചോളം അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതും; പരിക്ഖാരചോളം അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൫൮).

‘‘തത്ഥ തിചീവരം’’ അധിട്ഠഹന്തേന രജിത്വാ കപ്പബിന്ദും ദത്വാ പമാണയുത്തമേവ അധിട്ഠാതബ്ബം. തസ്സ പമാണം ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദേന സുഗതചീവരതോ ഊനകം വട്ടതി, ലാമകപരിച്ഛേദേന സങ്ഘാടിയാ ഉത്തരാസങ്ഗസ്സ ച ദീഘതോ മുട്ഠിപഞ്ചകം തിരിയം മുട്ഠിത്തികം പമാണം വട്ടതി. അന്തരവാസകോ ദീഘതോ മുട്ഠിപഞ്ചകോ തിരിയം ദ്വിഹത്ഥോപി വട്ടതി. പാരുപണേനപി ഹി സക്കാ നാഭിം പടിച്ഛാദേതുന്തി. വുത്തപ്പമാണതോ പന അതിരേകം ഊനകഞ്ച പരിക്ഖാരചോളന്തി അധിട്ഠാതബ്ബം.

തത്ഥ യസ്മാ ‘‘ദ്വേ ചീവരസ്സ അധിട്ഠാനാ – കായേന വാ അധിട്ഠേതി, വാചായ വാ അധിട്ഠേതീ’’തി (പരി. ൩൨൨) വുത്തം, തസ്മാ പുരാണസങ്ഘാടിം ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി പച്ചുദ്ധരിത്വാ നവം സങ്ഘാടിം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’’തി ചിത്തേന ആഭോഗം കത്വാ കായവികാരം കരോന്തേന കായേന അധിട്ഠാതബ്ബാ. ഇദം കായേന അധിട്ഠാനം, തം യേന കേനചി സരീരാവയവേന അഫുസന്തസ്സ ന വട്ടതി. വാചായ അധിട്ഠാനേ പന വചീഭേദം കത്വാ വാചായ അധിട്ഠാതബ്ബാ. തത്ര ദുവിധം അധിട്ഠാനം – സചേ ഹത്ഥപാസേ ഹോതി ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’’തി വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാ. അഥ അന്തോഗബ്ഭേ വാ ഉപരിപാസാദേ വാ സാമന്തവിഹാരേ വാ ഹോതി ഠപിതട്ഠാനം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘ഏതം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’’തി വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാ. ഏസ നയോ ഉത്തരാസങ്ഗേ അന്തരവാസകേ ച. നാമമത്തമേവ ഹി വിസേസോ. തസ്മാ സബ്ബാനി സങ്ഘാടിം ഉത്തരാസങ്ഗം അന്തരവാസകന്തി ഏവം അത്തനോ നാമേനേവ അധിട്ഠാതബ്ബാനി. സചേ അധിട്ഠഹിത്വാ ഠപിതവത്ഥേഹി സങ്ഘാടിആദീനി കരോതി, നിട്ഠിതേ രജനേ ച കപ്പേ ച ഇമം ‘‘പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി പച്ചുദ്ധരിത്വാ പുന അധിട്ഠാതബ്ബാനി. അധിട്ഠിതേന പന സദ്ധിം മഹന്തതരമേവ ദുതിയപട്ടം വാ ഖണ്ഡം വാ സംസിബ്ബന്തേന പുന അധിട്ഠാതബ്ബമേവ. സമേ വാ ഖുദ്ദകേ വാ അധിട്ഠാനകിച്ചം നത്ഥി.

തിചീവരം പന പരിക്ഖാരചോളം അധിട്ഠാതും വട്ടതി ന വട്ടതീതി? മഹാപദുമത്ഥേരോ കിരാഹ – ‘‘തിചീവരം തിചീവരമേവ അധിട്ഠാതബ്ബം. സചേ പരിക്ഖാരചോളാധിട്ഠാനം ലഭേയ്യ ഉദോസിതസിക്ഖാപദേ പരിഹാരോ നിരത്ഥകോ ഭവേയ്യാ’’തി. ഏവം വുത്തേ കിര അവസേസാ ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘പരിക്ഖാരചോളമ്പി ഭഗവതാവ അധിട്ഠാതബ്ബന്തി വുത്തം, തസ്മാ വട്ടതീ’’തി. മഹാപച്ചരിയമ്പി വുത്തം ‘‘പരിക്ഖാരചോളം നാമ പാടേക്കം നിധാനമുഖമേതന്തി തിചീവരം പരിക്ഖാരചോളന്തി അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. ഉദോസിതസിക്ഖാപദേ പന തിചീവരം അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഹരന്തസ്സ പരിഹാരോ വുത്തോ’’തി. ഉഭതോവിഭങ്ഗഭാണകോ പുണ്ണവാലികവാസീ മഹാതിസ്സത്ഥേരോപി കിര ആഹ – ‘‘മയം പുബ്ബേ മഹാഥേരാനം അസ്സുമ്ഹ, അരഞ്ഞവാസിനോ ഭിക്ഖൂ രുക്ഖസുസിരാദീസു ചീവരം ഠപേത്വാ പധാനം പദഹനത്ഥായ ഗച്ഛന്തി. സാമന്തവിഹാരേ ധമ്മസവനത്ഥായ ഗതാനഞ്ച നേസം സൂരിയേ ഉട്ഠിതേ സാമണേരാ വാ ദഹരഭിക്ഖൂ വാ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തി, തസ്മാ സുഖപരിഭോഗത്ഥം തിചീവരം പരിക്ഖാരചോളന്തി അധിട്ഠാതും വട്ടതീ’’തി. മഹാപച്ചരിയമ്പി വുത്തം പുബ്ബേ ആരഞ്ഞികാ ഭിക്ഖൂ അബദ്ധസീമായം ദുപ്പരിഹാരന്തി തിചീവരം പരിക്ഖാരചോളമേവ അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിംസൂ’’തി.

‘‘വസ്സികസാടികാ’’ അനതിരിത്തപ്പമാണാ നാമം ഗഹേത്വാ വുത്തനയേനേവ ചത്താരോ വസ്സികേ മാസേ അധിട്ഠാതബ്ബാ, തതോ പരം പച്ചുദ്ധരിത്വാ വികപ്പേതബ്ബാ. വണ്ണഭേദമത്തരത്താപി ചേസാ വട്ടതി. ദ്വേ പന ന വട്ടന്തി. ‘‘നിസീദനം’’ വുത്തനയേന അധിട്ഠാതബ്ബമേവ, തഞ്ച ഖോ പമാണയുത്തം ഏകമേവ, ദ്വേ ന വട്ടന്തി. ‘‘പച്ചത്ഥരണ’’മ്പി അധിട്ഠാതബ്ബമേവ, തം പന മഹന്തമ്പി വട്ടതി, ഏകമ്പി വട്ടതി, ബഹൂനിപി വട്ടന്തി. നീലമ്പി പീതകമ്പി സദസമ്പി പുപ്ഫദസമ്പീതി സബ്ബപ്പകാരം വട്ടതി. സകിം അധിട്ഠിതം അധിട്ഠിതമേവ ഹോതി. ‘‘കണ്ഡുപ്പടിച്ഛാദി’’ യാവ ആബാധോ അത്ഥി, താവ പമാണികാ അധിട്ഠാതബ്ബാ. ആബാധേ വൂപസന്തേ പച്ചുദ്ധരിത്വാ വികപ്പേതബ്ബാ, ഏകാവ വട്ടതി. ‘‘മുഖപുഞ്ഛനചോളം’’ അധിട്ഠാതബ്ബമേവ, യാവ ഏകം ധോവിയതി, താവ അഞ്ഞം പരിഭോഗത്ഥായ ഇച്ഛിതബ്ബന്തി ദ്വേ വട്ടന്തി. അപരേ പന ഥേരാ ‘‘നിധാനമുഖമേതം ബഹൂനിപി വട്ടന്തീ’’തി വദന്തി. പരിക്ഖാരചോളേ ഗണനാ നത്ഥി, യത്തകം ഇച്ഛതി തത്തകം അധിട്ഠാതബ്ബമേവ. ഥവികാപി പരിസ്സാവനമ്പി വികപ്പനുപഗം പച്ഛിമചീവരപ്പമാണം ‘‘പരിക്ഖാരചോളക’’ന്തി അധിട്ഠാതബ്ബമേവ. ബഹൂനി ഏകതോ കത്വാ ‘‘ഇമാനി ചീവരാനി പരിക്ഖാരചോളാനി അധിട്ഠാമീ’’തി അധിട്ഠാതുമ്പി വട്ടതിയേവ. ഭേസജ്ജനവകമ്മമാതാപിതുആദീനം അത്ഥായ ഠപേന്തേനപി അധിട്ഠാതബ്ബമേവ. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘അനാപത്തീ’’തി വുത്തം. മഞ്ചഭിസി പീഠകഭിസി ബിമ്ബോഹനം പാവാരോ കോജവോതി ഏതേസു പന സേനാസനപരിക്ഖാരത്ഥായ ദിന്നപച്ചത്ഥരണേ ച അധിട്ഠാനകിച്ചം നത്ഥിയേവ.

അധിട്ഠിതചീവരം പന പരിഭുഞ്ജതോ കഥം അധിട്ഠാനം വിജഹതീതി? അഞ്ഞസ്സ ദാനേന, അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗഹണേന, വിസ്സാസഗ്ഗാഹേന, ഹീനായാവത്തനേന, സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേന, കാലംകിരിയായ, ലിങ്ഗപരിവത്തനേന, പച്ചുദ്ധരണേന, ഛിദ്ദഭാവേനാതി ഇമേഹി നവഹി കാരണേഹി വിജഹതി. തത്ഥ പുരിമേഹി അട്ഠഹി സബ്ബചീവരാനി അധിട്ഠാനം വിജഹന്തി, ഛിദ്ദഭാവേന പന തിചീവരസ്സേവ സബ്ബഅട്ഠകഥാസു അധിട്ഠാനവിജഹനം വുത്തം, തഞ്ച നഖപിട്ഠിപ്പമാണേന ഛിദ്ദേന. തത്ഥ നഖപിട്ഠിപ്പമാണം കനിട്ഠങ്ഗുലിനഖവസേന വേദിതബ്ബം, ഛിദ്ദഞ്ച വിനിബ്ബിദ്ധഛിദ്ദമേവ. ഛിദ്ദസ്സ ഹി അബ്ഭന്തരേ ഏകതന്തു ചേപി അച്ഛിന്നോ ഹോതി, രക്ഖതി. തത്ഥ സങ്ഘാടിയാ ച ഉത്തരാസങ്ഗസ്സ ച ദീഘന്തതോ വിദത്ഥിപ്പമാണസ്സ തിരിയന്തതോ അട്ഠങ്ഗുലപ്പമാണസ്സ പദേസസ്സ ഓരതോ ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം ഭിന്ദതി, പരതോ ന ഭിന്ദതി. അന്തരവാസകസ്സ പന ദീഘന്തതോ വിദത്ഥിപ്പമാണസ്സേവ തിരിയന്തതോ ചതുരങ്ഗുലപ്പമാണസ്സ പദേസസ്സ ഓരതോ ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം ഭിന്ദതി, പരതോ ന ഭിന്ദതി. തസ്മാ ജാതേ ഛിദ്ദേ തം ചീവരം അതിരേകചീവരട്ഠാനേ തിട്ഠതി, സൂചികമ്മം കത്വാ പുന അധിട്ഠാതബ്ബം. മഹാസുമത്ഥേരോ പനാഹ – ‘‘പമാണചീവരസ്സ യത്ഥ കത്ഥചി ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം ഭിന്ദതി, മഹന്തസ്സ പന പമാണതോ ബഹി ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം ന ഭിന്ദതി, അന്തോജാതം ഭിന്ദതീ’’തി. കരവീകതിസ്സത്ഥേരോ ആഹ – ‘‘ഖുദ്ദകം മഹന്തം ന പമാണം, ദ്വേ ചീവരാനി പാരുപന്തസ്സ വാമഹത്ഥേ സങ്ഘരിത്വാ ഠപിതട്ഠാനേ ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം ന ഭിന്ദതി, ഓരഭാഗേ ഭിന്ദതി. അന്തരവാസകസ്സപി ഓവട്ടികം കരോന്തേന സങ്ഘരിതട്ഠാനേ ഛിദ്ദം ന ഭിന്ദതി, തതോ ഓരം ഭിന്ദതീ’’തി. അന്ധകട്ഠകഥായം പന തിചീവരേ മഹാസുമത്ഥേരവാദം പമാണം കത്വാ ഉത്തരിമ്പി ഇദം വുത്തം ‘‘പച്ഛിമപ്പമാണം അധിട്ഠാനം രക്ഖതീ’’തി. പരിക്ഖാരചോളേ ദീഘസോ അട്ഠങ്ഗുലേ സുഗതങ്ഗുലേന തിരിയം ചതുരങ്ഗുലേ യത്ഥ കത്ഥചി ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം വിജഹതി. മഹന്തേ ചോളേ തതോ പരേന ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം ന വിജഹതി. ഏസ നയോ സബ്ബേസു അധിട്ഠാതബ്ബകേസു ചീവരേസൂ’’തി.

തത്ഥ യസ്മാ സബ്ബേസമ്പി അധിട്ഠാതബ്ബകചീവരാനം വികപ്പനുപഗപച്ഛിമപ്പമാണതോ അഞ്ഞം പച്ഛിമപ്പമാണം നാമ നത്ഥി, യഞ്ഹി നിസീദന-കണ്ഡുപ്പടിച്ഛാദി-വസ്സികസാടികാനം പമാണം വുത്തം, തം ഉക്കട്ഠം, തതോ ഉത്തരി പടിസിദ്ധത്താ ന പച്ഛിമം തതോ ഹേട്ഠാ അപ്പടിസിദ്ധത്താ. തിചീവരസ്സാപി സുഗതചീവരപ്പമാണതോ ഊനകത്തം ഉക്കട്ഠപ്പമാണമേവ. പച്ഛിമം പന വിസും സുത്തേ വുത്തം നത്ഥി. മുഖപുഞ്ഛനപച്ചത്ഥരണപരിക്ഖാരചോളാനം ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദോ നത്ഥിയേവ. വികപ്പനുപഗപച്ഛിമേന പന പച്ഛിമപരിച്ഛേദോ വുത്തോ. തസ്മാ യം താവ അന്ധകട്ഠകഥായം ‘‘പച്ഛിമപ്പമാണം അധിട്ഠാനം രക്ഖതീ’’തി വത്വാ തത്ഥ പരിക്ഖാരചോളസ്സേവ സുഗതങ്ഗുലേന അട്ഠങ്ഗുലചതുരങ്ഗുലപച്ഛിമപ്പമാണം ദസ്സേത്വാ ഇതരേസം തിചീവരാദീനം മുട്ഠിപഞ്ചകാദിപഭേദം പച്ഛിമപ്പമാണം സന്ധായ ‘‘ഏസ നയോ സബ്ബേസു അധിട്ഠാതബ്ബകേസുചീവരേസൂ’’തി വുത്തം, തം ന സമേതി.

കരവീകതിസ്സത്ഥേരവാദേപി ദീഘന്തതോയേവ ഛിദ്ദം ദസ്സിതം, തിരിയന്തതോ ന ദസ്സിതം, തസ്മാ സോ അപരിച്ഛിന്നോ. മഹാസുമത്ഥേരവാദേ ‘‘പമാണചീവരസ്സ യത്ഥ കത്ഥചി ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം ഭിന്ദതി, മഹന്തസ്സ പന പമാണതോ ബഹി ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം ന ഭിന്ദതീ’’തി വുത്തം. ഇദം പന ന വുത്തം – ‘‘ഇദം നാമ പമാണചീവരം ഇതോ ഉത്തരി മഹന്തം ചീവര’’ന്തി. അപിചേത്ഥ തിചീവരാദീനം മുട്ഠിപഞ്ചകാദിഭേദം പച്ഛിമപ്പമാണന്തി അധിപ്പേതം. തത്ഥ യദി പച്ഛിമപ്പമാണതോ ബഹി ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം ന ഭിന്ദേയ്യ, ഉക്കട്ഠപത്തസ്സാപി മജ്ഝിമപത്തസ്സ വാ ഓമകപ്പമാണതോ ബഹി ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം ന ഭിന്ദേയ്യ, ന ച ന ഭിന്ദതി. തസ്മാ അയമ്പി വാദോ അപരിച്ഛിന്നോ.

യോ പനായം സബ്ബപഠമോ അട്ഠകഥാവാദോ, അയമേവേത്ഥ പമാണം. കസ്മാ? പരിച്ഛേദസബ്ഭാവതോ. തിചീവരസ്സ ഹി പച്ഛിമപ്പമാണഞ്ച ഛിദ്ദപ്പമാണഞ്ച ഛിദ്ദുപ്പത്തിദേസപ്പമാണഞ്ച സബ്ബഅട്ഠകഥാസുയേവ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ വുത്തം, തസ്മാ സ്വേവ വാദോ പമാണം. അദ്ധാ ഹി സോ ഭഗവതോ അധിപ്പായം അനുഗന്ത്വാ വുത്തോ. ഇതരേസു പന നേവ പരിച്ഛേദോ അത്ഥി, ന പുബ്ബാപരം സമേതീതി.

യോ പന ദുബ്ബലട്ഠാനേ പഠമം അഗ്ഗളം ദത്വാ പച്ഛാ ദുബ്ബലട്ഠാനം ഛിന്ദിത്വാ അപനേതി, അധിട്ഠാനം ന ഭിജ്ജതി. മണ്ഡലപരിവത്തനേപി ഏസേവ നയോ. ദുപട്ടസ്സ ഏകസ്മിം പടലേ ഛിദ്ദേ വാ ജാതേ ഗളിതേ വാ അധിട്ഠാനം ന ഭിജ്ജതി, ഖുദ്ദകം ചീവരം മഹന്തം കരോതി, മഹന്തം വാ ഖുദ്ദകം കരോതി, അധിട്ഠാനം ന ഭിജ്ജതി. ഉഭോ കോടിയോ മജ്ഝേ കരോന്തോ സചേ പഠമം ഛിന്ദിത്വാ പച്ഛാ ഘടേതി, അധിട്ഠാനം ഭിജ്ജതി. അഥ ഘടേത്വാ ഛിന്ദതി, ന ഭിജ്ജതി, രജകേഹി ധോവാപേത്വാ സേതം കാരാപേന്തസ്സാപി അധിട്ഠാനം അധിട്ഠാനമേവാതി. അയം താവ ‘‘അന്തോദസാഹം അധിട്ഠേതി വികപ്പേതീ’’തി ഏത്ഥ അധിട്ഠാനേ വിനിച്ഛയോ.

വികപ്പനേ പന ദ്വേ വികപ്പനാ – സമ്മുഖാവികപ്പനാ ച പരമ്മുഖാവികപ്പനാ ച. കഥം സമ്മുഖാവികപ്പനാ ഹോതീതി? ചീവരാനം ഏകബഹുഭാവം സന്നിഹിതാസന്നിഹിതഭാവഞ്ച ഞത്വാ ‘‘‘ഇമം ചീവര’ന്തി വാ ‘ഇമാനി ചീവരാനീ’തി വാ ‘ഏതം ചീവര’ന്തി വാ ‘ഏതാനി ചീവരാനീ’’’തി വാ ‘‘തുയ്ഹം വികപ്പേമീ’’തി വത്തബ്ബം, അയമേകാ സമ്മുഖാവികപ്പനാ. ഏത്താവതാ നിധേതും വട്ടതി, പരിഭുഞ്ജിതും പന വിസ്സജ്ജേതും വാ അധിട്ഠാതും വാ ന വട്ടതി. ‘‘മയ്ഹം സന്തകം, മയ്ഹം സന്തകാനി പരിഭുഞ്ജ വാ വിസ്സജ്ജേഹി വാ യഥാപച്ചയം വാ കരോഹീ’’തി ഏവം പന വുത്തേ പച്ചുദ്ധാരോ നാമ ഹോതി. തതോപഭുതി പരിഭോഗാദയോപി വട്ടന്തി.

അപരോപി നയോ – തഥേവ ചീവരാനം ഏകബഹുഭാവം സന്നിഹിതാസന്നിഹിതഭാവഞ്ച ഞത്വാ തസ്സേവ ഭിക്ഖുനോ സന്തികേ ‘‘‘ഇമം ചീവര’ന്തി വാ ‘ഇമാനി ചീവരാനീ’തി വാ ‘ഏതം ചീവര’ന്തി വാ ‘ഏതാനി ചീവരാനീ’’’തി വാ വത്വാ പഞ്ചസു സഹധമ്മികേസു അഞ്ഞതരസ്സ അത്തനാ അഭിരുചിതസ്സ യസ്സ കസ്സചി നാമം ഗഹേത്വാ ‘‘‘തിസ്സസ്സ ഭിക്ഖുനോ വികപ്പേമീ’തി വാ ‘തിസ്സായ ഭിക്ഖുനിയാ, സിക്ഖമാനായ, തിസ്സസ്സ സാമണേരസ്സ, തിസ്സായ സാമണേരിയാ വികപ്പേമീ’’’തി വാ വത്തബ്ബം, അയം അപരാപി സമ്മുഖാവികപ്പനാ. ഏത്താവതാ നിധേതും വട്ടതി, പരിഭോഗാദീസു പന ഏകമ്പി ന വട്ടതി. തേന പന ഭിക്ഖുനാ ‘‘തിസ്സസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്തകം…പേ… തിസ്സായ സാമണേരിയാ സന്തകം പരിഭുഞ്ജ വാ വിസ്സജ്ജേഹി വാ യഥാപച്ചയം വാ കരോഹീ’’തി വുത്തേ പച്ചുദ്ധാരോ നാമ ഹോതി. തതോപഭുതി പരിഭോഗാദയോപി വട്ടന്തി.

കഥം പരമ്മുഖാവികപ്പനാ ഹോതീതി? ചീവരാനം തഥേവ ഏകബഹുഭാവം സന്നിഹിതാസന്നിഹിതഭാവഞ്ച ഞത്വാ ‘‘‘ഇമം ചീവര’ന്തി വാ ‘ഇമാനി ചീവരാനീ’തി വാ ‘ഏതം ചീവര’ന്തി വാ ‘ഏതാനി ചീവരാനീ’’’തി വാ വത്വാ ‘‘തുയ്ഹം വികപ്പനത്ഥായ ദമ്മീ’’തി വത്തബ്ബം. തേന വത്തബ്ബോ – ‘‘കോ തേ മിത്തോ വാ സന്ദിട്ഠോ വാ’’തി? തതോ ഇതരേന പുരിമനയേനേവ ‘‘തിസ്സോ ഭിക്ഖൂതി വാ…പേ… തിസ്സാ സാമണേരീ’’തി വാ വത്തബ്ബം. പുന തേന ഭിക്ഖുനാ ‘‘അഹം തിസ്സസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദമ്മീതി വാ…പേ… തിസ്സായ സാമണേരിയാ ദമ്മീ’’തി വാ വത്തബ്ബം, അയം പരമ്മുഖാവികപ്പനാ. ഏത്താവതാ നിധേതും വട്ടതി, പരിഭോഗാദീസു പന ഏകമ്പി ന വട്ടതി. തേന പന ഭിക്ഖുനാ ദുതിയസമ്മുഖാവികപ്പനായം വുത്തനയേനേവ ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ സന്തകം പരിഭുഞ്ജ വാ വിസ്സജ്ജേഹി വാ യഥാപച്ചയം വാ കരോഹീ’’തി വുത്തേ പച്ചുദ്ധാരോ നാമ ഹോതി. തതോപഭുതി പരിഭോഗാദയോപി വട്ടന്തി.

ദ്വിന്നം വികപ്പനാനം കിം നാനാകരണം? സമ്മുഖാവികപ്പനായം സയം വികപ്പേത്വാ പരേന പച്ചുദ്ധരാപേതി. പരമ്മുഖാവികപ്പനായ പരേനേവ വികപ്പാപേത്വാ പരേനേവ പച്ചുദ്ധരാപേതി, ഇദമേത്ഥ നാനാകരണം. സചേ പന യസ്സ വികപ്പേതി, സോ പഞ്ഞത്തികോവിദോ ന ഹോതി, ന ജാനാതി പച്ചുദ്ധരിതും, തം ചീവരം ഗഹേത്വാ അഞ്ഞസ്സ ബ്യത്തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ പുന വികപ്പേത്വാ പച്ചുദ്ധരാപേതബ്ബം. വികപ്പിതവികപ്പനാ നാമേസാ വട്ടതി. അയം ‘‘വികപ്പേതീ’’തി ഇമസ്മിം പദേ വിനിച്ഛയോ.

‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിചീവരം അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതു’’ന്തിആദിവചനതോ ച ഇദം ‘‘വികപ്പേതീ’’തി അവിസേസേന വുത്തവചനം വിരുദ്ധം വിയ ദിസ്സതി, ന ച വിരുദ്ധം തഥാഗതാ ഭാസന്തി. തസ്മാ ഏവമസ്സ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ, തിചീവരം തിചീവരസങ്ഖേപേനേവ പരിഹരതോ അധിട്ഠാതുമേവ അനുജാനാമി, ന വികപ്പേതും. വസ്സികസാടികം പന ചാതുമാസതോ പരം വികപ്പേതുമേവ ന അധിട്ഠാതും. ഏവഞ്ച സതി യോ തിചീവരേ ഏകേന ചീവരേന വിപ്പവസിതുകാമോ ഹോതി, തസ്സ തിചീവരാധിട്ഠാനം പച്ചുദ്ധരിത്വാ വിപ്പവാസസുഖത്ഥം വികപ്പനായ ഓകാസോ ദിന്നോ ഹോതി. ദസാഹാതിക്കമേ ച അനാപത്തീതി ഏതേനുപായേന സബ്ബത്ഥ വികപ്പനായ അപ്പടിസിദ്ധഭാവോ വേദിതബ്ബോ.

വിസ്സജ്ജേതീതി അഞ്ഞസ്സ ദേതി. കഥം പന ദിന്നം ഹോതി, കഥം ഗഹിതം? ‘‘ഇമം തുയ്ഹം ദേമി ദദാമി ദജ്ജാമി ഓണോജേമി പരിച്ചജാമി നിസ്സജ്ജാമി വിസ്സജ്ജാമീതി വാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദേമി…പേ… നിസ്സജ്ജാമീ’’തി വാ വദതി, സമ്മുഖാപി പരമ്മുഖാപി ദിന്നംയേവ ഹോതി. ‘‘തുയ്ഹം ഗണ്ഹാഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘മയ്ഹം ഗണ്ഹാമീ’’തി വദതി, സുദിന്നം സുഗ്ഗഹിതഞ്ച. ‘‘തവ സന്തകം കരോഹി, തവ സന്തകം ഹോതു, തവ സന്തകം കരിസ്സസീ’’തി വുത്തേ ‘‘മമ സന്തകം കരോമി, മമ സന്തകം ഹോതു, മമ സന്തകം കരിസ്സാമീ’’തി വദതി, ദുദ്ദിന്നം ദുഗ്ഗഹിതഞ്ച. നേവ ദാതാ ദാതും ജാനാതി, ന ഇതരോ ഗഹേതും. സചേ പന ‘‘തവ സന്തകം കരോഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘സാധു, ഭന്തേ, മയ്ഹം ഗണ്ഹാമീ’’തി ഗണ്ഹാതി, സുഗ്ഗഹിതം. സചേ പന ‘‘ഏകോ ഗണ്ഹാഹീ’’തി വദതി, ഇതരോ ‘‘ന ഗണ്ഹാമീ’’തി പുന സോ ‘‘ദിന്നം മയാ തുയ്ഹം, ഗണ്ഹാഹീ’’തി വദതി, ഇതരോപി ‘‘ന മയ്ഹം ഇമിനാ അത്ഥോ’’തി വദതി. തതോ പുരിമോപി ‘‘മയാ ദിന്ന’’ന്തി ദസാഹം അതിക്കാമേതി, പച്ഛിമോപി ‘‘മയാ പടിക്ഖിത്ത’’ന്തി. കസ്സ ആപത്തീതി? ന കസ്സചി ആപത്തി. യസ്സ പന രുച്ചതി, തേന അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം.

യോ പന അധിട്ഠാനേ വേമതികോ, തേന കിം കാതബ്ബം? വേമതികഭാവം ആരോചേത്വാ സചേ അനധിട്ഠിതം ഭവിസ്സതി, ഏവം മേ കപ്പിയം ഹോതീതി വത്വാ വുത്തനയേനേവ നിസ്സജ്ജിതബ്ബം. ന ഹി ഏവം ജാനാപേത്വാ വിനയകമ്മം കരോന്തസ്സ മുസാവാദോ ഹോതി. കേചി പന ‘‘ഏകേന ഭിക്ഖുനാ വിസ്സാസം ഗഹേത്വാ പുന ദിന്നം വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം ന യുജ്ജതി. ന ഹി തസ്സേതം വിനയകമ്മം, നാപി തം ഏത്തകേന അഞ്ഞം വത്ഥും ഹോതി.

നസ്സതീതിആദി ഉത്താനത്ഥമേവ. യോ ന ദദേയ്യ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഏത്ഥ ‘‘മയ്ഹം ദിന്നം ഇമിനാ’’തി ഇമായ സഞ്ഞായ ന ദേന്തസ്സ ദുക്കടം. തസ്സ സന്തകഭാവം പന ഞത്വാ ലേസേന അച്ഛിന്ദന്തോ ഭണ്ഡം അഗ്ഘാപേത്വാ കാരേതബ്ബോതി.

സമുട്ഠാനാദീസു ഇദം സിക്ഖാപദം കഥിനസമുട്ഠാനം നാമ കായവാചാതോ ച കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, അനധിട്ഠാനേന ച അവികപ്പനേന ച ആപജ്ജനതോ അകിരിയം, സഞ്ഞായ അഭാവേപി ന മുച്ചതി, അജാനന്തോപി ആപജ്ജതീതി നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

പഠമകഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ഉദോസിതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൭൧. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതി ഉദോസിതസിക്ഖാപദം. തത്ഥ സന്തരുത്തരേനാതി അന്തരന്തി അന്തരവാസകോ വുച്ചതി, ഉത്തരന്തി ഉത്തരാസങ്ഗോ, സഹ അന്തരേന ഉത്തരം സന്തരുത്തരം, തേന സന്തരുത്തരേന, സഹ അന്തരവാസകേന ഉത്തരാസങ്ഗേനാതി അത്ഥോ. കണ്ണകിതാനീതി സേദേന ഫുട്ഠോകാസേസു സഞ്ജാതകാളസേതമണ്ഡലാനി. അദ്ദസ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ സേനാസനചാരികം ആഹിണ്ഡന്തോതി ഥേരോ കിര ഭഗവതി ദിവാ പടിസല്ലാനത്ഥായ ഗന്ധകുടിം പവിട്ഠേ തം ഓകാസം ലഭിത്വാ ദുന്നിക്ഖിത്താനി ദാരുഭണ്ഡമത്തികാഭണ്ഡാനി പടിസാമേന്തോ അസമ്മട്ഠട്ഠാനം സമ്മജ്ജന്തോ ഗിലാനേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കരോന്തോ തേസം ഭിക്ഖൂനം സേനാസനട്ഠാനം സമ്പത്തോ അദ്ദസ. തേന വുത്തം – ‘‘അദ്ദസ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ സേനാസനചാരികം ആഹിണ്ഡന്തോ’’തി.

൪൭൩. അവിപ്പവാസസമ്മുതിം ദാതുന്തി അവിപ്പവാസേ സമ്മുതി അവിപ്പവാസസമ്മുതി, അവിപ്പവാസായ വാ സമ്മുതി അവിപ്പവാസസമ്മുതി. കോ പനേത്ഥ ആനിസംസോ? യേന ചീവരേന വിപ്പവസതി, തം നിസ്സഗ്ഗിയം ന ഹോതി, ആപത്തിഞ്ച നാപജ്ജതി. കിത്തകം കാലം? മഹാസുമത്ഥേരോ താവ ആഹ – ‘‘യാവ രോഗോ ന വൂപസമതി, വൂപസന്തേ പന രോഗേ സീഘം ചീവരട്ഠാനം ആഗന്തബ്ബ’’ന്തി. മഹാപദുമത്ഥേരോ ആഹ – ‘‘സീഘം ആഗച്ഛതോ രോഗോ പടികുപ്പേയ്യ, തസ്മാ സണികം ആഗന്തബ്ബം. യതോ പട്ഠായ ഹി സത്ഥം വാ പരിയേസതി, ‘ഗച്ഛാമീ’തി ആഭോഗം വാ കരോതി, തതോ പട്ഠായ വട്ടതി. ‘ന ദാനി ഗമിസ്സാമീ’തി ഏവം പന ധുരനിക്ഖേപം കരോന്തേന പച്ചുദ്ധരിതബ്ബം, അതിരേകചീവരട്ഠാനേ ഠസ്സതീ’’തി. സചേ പനസ്സ രോഗോ പടികുപ്പതി, കിം കാതബ്ബന്തി? ഫുസ്സദേവത്ഥേരോ താവ ആഹ – ‘‘സചേ സോയേവ രോഗോ പടികുപ്പതി, സാ ഏവ സമ്മുതി, പുന സമ്മുതിദാനകിച്ചം നത്ഥി. അഥഞ്ഞോ കുപ്പതി, പുന ദാതബ്ബാ സമ്മുതീ’’തി. ഉപതിസ്സത്ഥേരോ ആഹ – ‘‘സോ വാ രോഗോ ഹോതു, അഞ്ഞോ വാ പുന സമ്മുതിദാനകിച്ചം നത്ഥീ’’തി.

൪൭൫-൬. നിട്ഠിതചീവരസ്മിം ഭിക്ഖുനാതി ഇധ പന പുരിമസിക്ഖാപദേ വിയ അത്ഥം അഗ്ഗഹേത്വാ നിട്ഠിതേ ചീവരസ്മിം ഭിക്ഖുനോതി ഏവം സാമിവസേന കരണവചനസ്സ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. കരണവസേന ഹി ഭിക്ഖുനാ ഇദം നാമ കാതബ്ബന്തി നത്ഥി. സാമിവസേന പന ഭിക്ഖുനോ ചീവരസ്മിം നിട്ഠിതേ കഥിനേ ച ഉബ്ഭതേ ഏവം ഛിന്നപലിബോധോ ഏകരത്തമ്പി ചേ ഭിക്ഖു തിചീവരേന വിപ്പവസേയ്യാതി ഏവം അത്ഥോ യുജ്ജതി. തത്ഥ തിചീവരേനാതി അധിട്ഠിതേസു തീസു ചീവരേസു യേന കേനചി. ഏകേന വിപ്പവുത്ഥോപി ഹി തിചീവരേന വിപ്പവുത്ഥോ ഹോതി, പടിസിദ്ധപരിയാപന്നേന വിപ്പവുത്ഥത്താ. തേനേവസ്സ പദഭാജനേ ‘‘സങ്ഘാടിയാ വാ’’തിആദി വുത്തം. വിപ്പവസേയ്യാതി വിപ്പയുത്തോ വസേയ്യ.

൪൭൭-൮. ഗാമോ ഏകൂപചാരോതിആദി അവിപ്പവാസലക്ഖണവവത്ഥാപനത്ഥം വുത്തം. തതോ പരം യഥാക്കമേന താനേവ പന്നരസ മാതികാപദാനി വിത്ഥാരേന്തോ ‘‘ഗാമോ ഏകൂപചാരോ നാമാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഏകകുലസ്സ ഗാമോതി ഏകസ്സ രഞ്ഞോ വാ ഭോജകസ്സ വാ ഗാമോ. പരിക്ഖിത്തോതി യേന കേനചി പാകാരേന വാ വതിയാ വാ പരിക്ഖായ വാ പരിക്ഖിത്തോ. ഏത്താവതാ ഏകകുലഗാമസ്സ ഏകൂപചാരതാ ദസ്സിതാ. അന്തോഗാമേ വത്ഥബ്ബന്തി ഏവരൂപേ ഗാമേ ചീവരം നിക്ഖിപിത്വാ ഗാമബ്ഭന്തരേ യഥാരുചിതേ ഠാനേ അരുണം ഉട്ഠാപേതും വട്ടതി. അപരിക്ഖിത്തോതി ഇമിനാ തസ്സേവ ഗാമസ്സ നാനൂപചാരതാ ദസ്സിതാ. ഏവരൂപേ ഗാമേ യസ്മിം ഘരേ ചീവരം നിക്ഖിത്തം, തത്ഥ വത്ഥബ്ബം. ഹത്ഥപാസാ വാ ന വിജഹിതബ്ബന്തി അഥ വാ തം ഘരം സമന്തതോ ഹത്ഥപാസാ ന വിജഹിതബ്ബം, അഡ്ഢതേയ്യരതനപ്പമാണപ്പദേസാ ഉദ്ധം ന വിജഹിതബ്ബന്തി വുത്തം ഹോതി. അഡ്ഢതേയ്യരതനബ്ഭന്തരേ പന വത്ഥും വട്ടതി. തം പമാണം അതിക്കമിത്വാ സചേപി ഇദ്ധിമാ ഭിക്ഖൂ ആകാസേ അരുണം ഉട്ഠാപേതി, നിസ്സഗ്ഗിയമേവ ഹോതി. ഏത്ഥ ച യസ്മിം ഘരേതി ഘരപരിച്ഛേദോ ‘‘ഏകകുലസ്സ നിവേസനം ഹോതീ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൪൮൦) ലക്ഖണേന വേദിതബ്ബോ.

൪൭൯. നാനാകുലസ്സ ഗാമോതി നാനാരാജൂനം വാ ഭോജകാനം വാ ഗാമോ, വേസാലികുസിനാരാദിസദിസോ. പരിക്ഖിത്തോതി ഇമിനാ നാനാകുലഗാമസ്സ ഏകൂപചാരതാ ദസ്സിതാ. സഭായേ വാ ദ്വാരമൂലേ വാതി ഏത്ഥ സഭായന്തി ലിങ്ഗബ്യത്തയേന സഭാ വുത്താ. ദ്വാരമൂലേതി നഗരദ്വാരസ്സ സമീപേ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഏവരൂപേ ഗാമേ യസ്മിം ഘരേ ചീവരം നിക്ഖിത്തം, തത്ഥ വാ വത്ഥബ്ബം. തത്ഥ സദ്ദസങ്ഘട്ടനേന വാ ജനസമ്ബാധേന വാ വസിതും അസക്കോന്തേന സഭായേ വാ വത്ഥബ്ബം നഗരദ്വാരമൂലേ വാ. തത്രപി വസിതും അസക്കോന്തേന യത്ഥ കത്ഥചി ഫാസുകട്ഠാനേ വസിത്വാ അന്തോഅരുണേ ആഗമ്മ തേസംയേവ സഭായദ്വാരമൂലാനം ഹത്ഥപാസാ വാ ന വിജഹിതബ്ബം. ഘരസ്സ പന ചീവരസ്സ വാ ഹത്ഥപാസേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി.

സഭായം ഗച്ഛന്തേന ഹത്ഥപാസേ ചീവരം നിക്ഖിപിത്വാതി സചേ ഘരേ അട്ഠപേത്വാ സഭായേ ഠപേസ്സാമീതി സഭായം ഗച്ഛതി, തേന സഭായം ഗച്ഛന്തേന ഹത്ഥപാസേതി ഹത്ഥം പസാരേത്വാ ‘‘ഹന്ദിമം ചീവരം ഠപേമീ’’തി ഏവം നിക്ഖേപസുഖേ ഹത്ഥപാസഗതേ കിസ്മിഞ്ചി ആപണേ ചീവരം നിക്ഖിപിത്വാ പുരിമനയേനേവ സഭായേ വാ വത്ഥബ്ബം ദ്വാരമൂലേ വാ, ഹത്ഥപാസാ വാ ന വിജഹിതബ്ബം.

തത്രായം വിനിച്ഛയോ – ഫുസ്സദേവത്ഥേരോ താവ ആഹ – ‘‘ചീവരഹത്ഥപാസേ വസിതബ്ബം നത്ഥി, യത്ഥ കത്ഥചി വീഥിഹത്ഥപാസേപി സഭായഹത്ഥപാസേപി ദ്വാരഹത്ഥപാസേപി വസിതും വട്ടതീ’’തി. ഉപതിസ്സത്ഥേരോ പനാഹ – ‘‘നഗരസ്സ ബഹൂനിപി ദ്വാരാനി ഹോന്തി ബഹൂനിപി സഭായാനി, തസ്മാ സബ്ബത്ഥ ന വട്ടതി. യസ്സാ പന വീഥിയാ ചീവരം ഠപിതം യം തസ്സാ സമ്മുഖട്ഠാനേ സഭായഞ്ച ദ്വാരഞ്ച തസ്സ സഭായസ്സ ച ദ്വാരസ്സ ച ഹത്ഥപാസാ ന വിജഹിതബ്ബം. ഏവഞ്ഹി സതി സക്കാ ചീവരസ്സ പവത്തി ജാനിതു’’ന്തി. സഭായം പന ഗച്ഛന്തേന യസ്സ ആപണികസ്സ ഹത്ഥേ നിക്ഖിത്തം, സചേ സോ തം ചീവരം അതിഹരിത്വാ ഘരേ നിക്ഖിപതി, വീഥിഹത്ഥപാസോ ന രക്ഖതി, ഘരസ്സ ഹത്ഥപാസേ വത്ഥബ്ബം. സചേ മഹന്തം ഘരം ഹോതി, ദ്വേ വീഥിയോ ഫരിത്വാ ഠിതം പുരതോ വാ പച്ഛതോ വാ ഹത്ഥപാസേയേവ അരുണം ഉട്ഠാപേതബ്ബം. സഭായേ നിക്ഖിപിത്വാ പന സഭായേ വാ തസ്സ സമ്മുഖേ നഗരദ്വാരമൂലേ വാ തേസംയേവ ഹത്ഥപാസേ വാ അരുണം ഉട്ഠാപേതബ്ബം.

അപരിക്ഖിത്തോതിഇമിനാ തസ്സേവ ഗാമസ്സ നാനൂപചാരതാ ദസ്സിതാ. ഏതേനേവുപായേന സബ്ബത്ഥ ഏകൂപചാരതാ ച നാനൂപചാരതാ ച വേദിതബ്ബാ. പാളിയം പന ‘‘ഗാമോ ഏകൂപചാരോ നാമാ’’തി ഏവം ആദിമ്ഹി ‘‘അജ്ഝോകാസോ ഏകൂപചാരോ നാമാ’’തി ഏവം അന്തേ ച ഏകമേവ മാതികാപദം ഉദ്ധരിത്വാ പദഭാജനം വിത്ഥാരിതം. തസ്മാ തസ്സേവ പദസ്സാനുസാരേന സബ്ബത്ഥ പരിക്ഖേപാദിവസേന ഏകൂപചാരതാ ച നാനൂപചാരതാ ച വേദിതബ്ബാ.

൪൮൦-൧. നിവേസനാദീസു ഓവരകാതി ഗബ്ഭാനംയേവേതം പരിയായവചനം. ഹത്ഥപാസാ വാതി ഗബ്ഭസ്സ ഹത്ഥപാസാ. ദ്വാരമൂലേ വാതി സബ്ബേസം സാധാരണേ ഘരദ്വാരമൂലേ. ഹത്ഥപാസാ വാതി ഗബ്ഭസ്സ വാ ഘരദ്വാരമൂലസ്സ വാ ഹത്ഥപാസാ.

൪൮൨-൭. ഉദോസിതോതി യാനാദീനം ഭണ്ഡാനം സാലാ. ഇതോ പട്ഠായ ച നിവേസനേ വുത്തനയേനേവ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. അട്ടോതി പടിരാജാദിപടിബാഹനത്ഥം ഇട്ഠകാഹി കതോ ബഹലഭിത്തികോ ചതുപഞ്ചഭൂമികോ പതിസ്സയവിസേസോ. മാളോതി ഏകകൂടസങ്ഗഹിതോ ചതുരസ്സപാസാദോ. പാസാദോതി ദീഘപാസാദോ. ഹമ്മിയന്തി മുണ്ഡച്ഛദനപാസാദോ.

൪൮൯. സത്തബ്ഭന്തരാതിഏത്ഥ ഏകം അബ്ഭന്തരം അട്ഠവീസതിഹത്ഥം ഹോതി. സചേ സത്ഥോ ഗച്ഛന്തോ ഗാമം വാ നദിം വാ പരിയാദിയിത്വാ തിട്ഠതി അന്തോപവിട്ഠേന സദ്ധിം ഏകാബദ്ധോ ഹുത്വാ ഓരഞ്ച പാരഞ്ച ഫരിത്വാ ഠിതോ ഹോതി, സത്ഥപരിഹാരോവ ലബ്ഭതി. അഥ ഗാമേ വാ നദിയാ വാ പരിയാപന്നോ ഹോതി അന്തോപവിട്ഠോ, ഗാമപരിഹാരോ ചേവ നദീപരിഹാരോ ച ലബ്ഭതി. സചേ വിഹാരസീമം അതിക്കമിത്വാ തിട്ഠതി, അന്തോസീമായ ച ചീവരം ഹോതി, വിഹാരം ഗന്ത്വാ വസിതബ്ബം. സചേ ബഹിസീമായ ചീവരം ഹോതി സത്ഥസമീപേയേവ വസിതബ്ബം. സചേ ഗച്ഛന്തോ സകടേ വാ ഭഗ്ഗേ ഗോണേ വാ നട്ഠേ അന്തരാ ഛിജ്ജതി, യസ്മിം കോട്ഠാസേ ചീവരം തത്ഥ വസിതബ്ബം.

൪൯൦. ഏകകുലസ്സ ഖേത്തേ ഹത്ഥപാസോ നാമ ചീവരഹത്ഥപാസോയേവ, നാനാകുലസ്സ ഖേത്തേ ഹത്ഥപാസോ നാമ ഖേത്തദ്വാരസ്സ ഹത്ഥപാസോ. അപരിക്ഖിത്തേ ചീവരസ്സേവ ഹത്ഥപാസോ.

൪൯൧-൪. ധഞ്ഞകരണന്തി ഖലം വുച്ചതി. ആരാമോതി പുപ്ഫാരാമോ വാ ഫലാരാമോ വാ. ദ്വീസുപി ഖേത്തേ വുത്തസദിസോവ വിനിച്ഛയോ. വിഹാരോ നിവേസനസദിസോ. രുക്ഖമൂലേ അന്തോഛായായന്തി ഛായായ ഫുട്ഠോകാസസ്സ അന്തോ ഏവ. വിരളസാഖസ്സ പന രുക്ഖസ്സ ആതപേന ഫുട്ഠോകാസേ ഠപിതം നിസ്സഗ്ഗിയമേവ ഹോതി, തസ്മാ താദിസസ്സ സാഖാച്ഛായായ വാ ഖന്ധച്ഛായായ വാ ഠപേതബ്ബം. സചേ സാഖായ വാ വിടപേ വാ ഠപേതി, ഉപരി അഞ്ഞസാഖാച്ഛായായ ഫുട്ഠോകാസേയേവ ഠപേതബ്ബം. ഖുജ്ജരുക്ഖസ്സ ഛായാ ദൂരം ഗച്ഛതി, ഛായായ ഗതട്ഠാനേ ഠപേതും വട്ടതിയേവ. ഇധാപി ഹത്ഥപാസോ ചീവരഹത്ഥപാസോയേവ.

അഗാമകേ അരഞ്ഞേതി അഗാമകം നാമ അരഞ്ഞം വിഞ്ഝാടവീആദീസു വാ സമുദ്ദമജ്ഝേ വാ മച്ഛബന്ധാനം അഗമനപഥേ ദീപകേസു ലബ്ഭതി. സമന്താ സത്തബ്ഭന്തരാതി മജ്ഝേ ഠിതസ്സ സമത്താ സബ്ബദിസാസു സത്തബ്ഭന്തരാ, വിനിബ്ബേധേന ചുദ്ദസ ഹോന്തി. മജ്ഝേ നിസിന്നോ പുരത്ഥിമായ വാ പച്ഛിമായ വാ ദിസായ പരിയന്തേ ഠപിതചീവരം രക്ഖതി. സചേ പന അരുണുഗ്ഗമനസമയേ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി പുരത്ഥിമം ദിസം ഗച്ഛതി, പച്ഛിമായ ദിസായ ചീവരം നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി. ഏസ നയോ ഇതരസ്മിം. ഉപോസഥകാലേ പന പരിസപരിയന്തേ നിസിന്നഭിക്ഖുതോ പട്ഠായ സത്തബ്ഭന്തരസീമാ സോധേതബ്ബാ. യത്തകം ഭിക്ഖുസങ്ഘോ വഡ്ഢതി, സീമാപി തത്തകം വഡ്ഢതി.

൪൯൫. അനിസ്സജ്ജിത്വാ പരിഭുഞ്ജതി ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഏത്ഥ സചേ പധാനികോ ഭിക്ഖു സബ്ബരത്തിം പധാനമനുയുഞ്ജിത്വാ പച്ചുസസമയേ ‘‘ന്ഹായിസ്സാമീ’’തി തീണിപി ചീവരാനി തീരേ ഠപേത്വാ നദിം ഓതരതി, ന്ഹായന്തസ്സേവ ചസ്സ അരുണം ഉട്ഠഹതി, കിം കാതബ്ബം. സോ ഹി യദി ഉത്തരിത്വാ ചീവരം നിവാസേതി, നിസ്സഗ്ഗിയചീവരം അനിസ്സജ്ജിത്വാ പരിഭുഞ്ജനപച്ചയാ ദുക്കടം ആപജ്ജതി. അഥ നഗ്ഗോ ഗച്ഛതി, ഏവമ്പി ദുക്കടം ആപജ്ജതീതി? ന ആപജ്ജതി. സോ ഹി യാവ അഞ്ഞം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ വിനയകമ്മം ന കരോതി, താവ തേസം ചീവരാനം അപരിഭോഗാരഹത്താ നട്ഠചീവരട്ഠാനേ ഠിതോ ഹോതി. നട്ഠചീവരസ്സ ച അകപ്പിയം നാമ നത്ഥി. തസ്മാ ഏകം നിവാസേത്വാ ദ്വേ ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ വിനയകമ്മം കാതബ്ബം. സചേ ദൂരേ വിഹാരോ ഹോതി, അന്തരാമഗ്ഗേ മനുസ്സാ സഞ്ചരന്തി. ഏകം നിവാസേത്വാ ഏകം പാരുപിത്വാ ഏകം അംസകൂടേ ഠപേത്വാ ഗന്തബ്ബം. സചേ വിഹാരേ സഭാഗഭിക്ഖൂ ന പസ്സതി, ഭിക്ഖാചാരം ഗതാ ഹോന്തി, സങ്ഘാടിം ബഹിഗാമേ ഠപേത്വാ സന്തരുത്തരേന ആസനസാലം ഗന്ത്വാ വിനയകമ്മം കാതബ്ബം. സചേ ബഹിഗാമേ ചോരഭയം ഹോതി, പാരുപിത്വാ ഗന്തബ്ബം. സചേ ആസനസാലാ സമ്ബാധാ ഹോതി ജനാകിണ്ണാ, ന സക്കാ ഏകമന്തേ ചീവരം അപനേത്വാ വിനയകമ്മം കാതും, ഏകം ഭിക്ഖും ആദായ ബഹിഗാമം ഗന്ത്വാ വിനയകമ്മം കത്വാ ചീവരാനി പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനി.

സചേ ഭിക്ഖൂ ദഹരാനം ഹത്ഥേ പത്തചീവരം ദത്വാ മഗ്ഗം ഗച്ഛന്താ പച്ഛിമേ യാമേ സയിതുകാമാ ഹോന്തി, അത്തനോ അത്തനോ ചീവരം ഹത്ഥപാസേ കത്വാവ സയിതബ്ബം. സചേ ഗച്ഛന്താനംയേവ അസമ്പത്തേസു ദഹരേസു അരുണം ഉഗ്ഗച്ഛതി, ചീവരം നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി, നിസ്സയോ പന ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, ദഹരാനമ്പി പുരതോ ഗച്ഛന്താനം ഥേരേസു അസമ്പത്തേസു ഏസേവ നയോ. മഗ്ഗം വിരജ്ഝിത്വാ അരഞ്ഞേ അഞ്ഞമഞ്ഞം അപസ്സന്തേസുപി ഏസേവ നയോ. സചേ പന ദഹരാ ‘‘മയം, ഭന്തേ, മുഹുത്തം സയിത്വാ അസുകസ്മിം നാമ ഓകാസേ തുമ്ഹേ സമ്പാപുണിസ്സാമാ’’തി വത്വാ യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ സയന്തി, ചീവരഞ്ച നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി, നിസ്സയോ ച പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, ദഹരേ ഉയ്യോജേത്വാ ഥേരേസു സയന്തേസുപി ഏസേവ നയോ. ദ്വേധാപഥം ദിസ്വാ ഥേരാ ‘‘അയം മഗ്ഗോ’’ ദഹരാ ‘‘അയം മഗ്ഗോ’’തി വത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ വചനം അഗ്ഗഹേത്വാ ഗതാ, സഹ അരുണുഗ്ഗമനാ ചീവരാനി ച നിസ്സഗ്ഗിയാനി ഹോന്തി, നിസ്സയോ ച പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. സചേ ദഹരാ മഗ്ഗതോ ഓക്കമ്മ ‘‘അന്തോഅരുണേയേവ നിവത്തിസ്സാമാ’’തി ഭേസജ്ജത്ഥായ ഗാമം പവിസിത്വാ ആഗച്ഛന്തി. അസമ്പത്താനംയേവ ച തേസം അരുണോ ഉഗ്ഗച്ഛതി, ചീവരാനി നിസ്സഗ്ഗിയാനി ഹോന്തി, നിസ്സയോ പന ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. സചേ പന ധേനുഭയേന വാ സുനഖഭയേന വാ ‘‘മുഹുത്തം ഠത്വാ ഗമിസ്സാമാ’’തി ഠത്വാ വാ നിസീദിത്വാ വാ ഗച്ഛന്തി, അന്തരാ അരുണേ ഉഗ്ഗതേ ചീവരാനി നിസ്സഗ്ഗിയാനി ഹോന്തി, നിസ്സയോ ച പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. സചേ ‘‘അന്തോഅരുണേയേവ ആഗമിസ്സാമാ’’തി അന്തോസീമായം ഗാമം പവിട്ഠാനം അന്തരാ അരുണോ ഉഗ്ഗച്ഛതി, നേവ ചീവരാനി നിസ്സഗ്ഗിയാനി ഹോന്തി, ന നിസ്സയോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. സചേ പന ‘‘വിഭായതു താവാ’’തി നിസീദന്തി, അരുണേ ഉഗ്ഗതേപി ന ചീവരാനി നിസ്സഗ്ഗിയാനി ഹോന്തി, നിസ്സയോ പന പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. യേപി ‘‘അന്തോഅരുണേയേവ ആഗമിസ്സാമാ’’തി സാമന്തവിഹാരം ധമ്മസവനത്ഥായ സഉസ്സാഹാ ഗച്ഛന്തി, അന്തരാമഗ്ഗേയേവ ച നേസം അരുണോ ഉഗ്ഗച്ഛതി, ചീവരാനി നിസ്സഗ്ഗിയാനി ഹോന്തി, നിസ്സയോ പന ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. സചേ ധമ്മഗാരവേന ‘‘യാവ പരിയോസാനം സുത്വാവ ഗമിസ്സാമാ’’തി നിസീദന്തി, സഹ അരുണസ്സുഗ്ഗമനാ ചീവരാനിപി നിസ്സഗ്ഗിയാനി ഹോന്തി, നിസ്സയോപി പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. ഥേരേന ദഹരം ചീവരധോവനത്ഥായ ഗാമകം പേസേന്തേന അത്തനോ ചീവരം പച്ചുദ്ധരിത്വാവ ദാതബ്ബം. ദഹരസ്സാപി ചീവരം പച്ചുദ്ധരാപേത്വാ ഠപേതബ്ബം. സചേ അസ്സതിയാ ഗച്ഛതി, അത്തനോ ചീവരം പച്ചുദ്ധരിത്വാ ദഹരസ്സ ചീവരം വിസ്സാസേന ഗഹേത്വാ ഠപേതബ്ബം. സചേ ഥേരോ നസ്സരതി, ദഹരോ ഏവ സരതി, ദഹരേന അത്തനോ ചീവരം പച്ചുദ്ധരിത്വാ ഥേരസ്സ ചീവരം വിസ്സാസേന ഗഹേത്വാ ഗന്ത്വാ വത്തബ്ബോ ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ചീവരം അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി അത്തനോപി ചീവരം അധിട്ഠാതബ്ബം. ഏവം ഏകസ്സ സതിയാപി ആപത്തിമോക്ഖോ ഹോതീതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

സമുട്ഠാനാദീസു പഠമകഥിനസിക്ഖാപദേ അനധിട്ഠാനം അവികപ്പനഞ്ച അകിരിയം, ഇധ അപച്ചുദ്ധരണം അയമേവ വിസേസോ. സേസം സബ്ബത്ഥ വുത്തനയമേവാതി.

ഉദോസിതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. തതിയകഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൯൭. തേന സമയേനാതി തതിയകഥിനസിക്ഖാപദം. തത്ഥ ഉസ്സാപേത്വാ പുനപ്പുനം വിമജ്ജതീതി ‘‘വലീസു നട്ഠാസു ഇദം മഹന്തം ഭവിസ്സതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ ഉദകേന സിഞ്ചിത്വാ പാദേഹി അക്കമിത്വാ ഹത്ഥേഹി ഉസ്സാപേത്വാ ഉക്ഖിപിത്വാ പിട്ഠിയം ഘംസതി, തം ആതപേ സുക്ഖം പഠമപ്പമാണമേവ ഹോതി. സോ പുനപി തഥാ കരോതി, തേന വുത്തം – ‘‘ഉസ്സാപേത്വാ പുനപ്പുനം വിമജ്ജതീ’’തി. തം ഏവം കിലമന്തം ഭഗവാ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോവ ദിസ്വാ നിക്ഖമിത്വാ സേനാസനചാരികം ആഹിണ്ഡന്തോ വിയ തത്ഥ അഗമാസി. തേന വുത്തം – ‘‘അദ്ദസ ഖോ ഭഗവാ’’തിആദി.

൪൯൯-൫൦൦. ഏകാദസമാസേതി ഏകം പച്ഛിമകത്തികമാസം ഠപേത്വാ സേസേ ഏകാദസമാസേ. സത്തമാസേതി കത്തികമാസം ഹേമന്തികേ ച ചത്താരോതി പഞ്ചമാസേ ഠപേത്വാ സേസേ സത്തമാസേ. കാലേപി ആദിസ്സ ദിന്നന്തി സങ്ഘസ്സ വാ ‘‘ഇദം അകാലചീവര’’ന്തി ഉദ്ദിസിത്വാ ദിന്നം, ഏകപുഗ്ഗലസ്സ വാ ‘‘ഇദം തുയ്ഹം ദമ്മീ’’തി ദിന്നം.

സങ്ഘതോ വാതി അത്തനോ പത്തഭാഗവസേന സങ്ഘതോ വാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ. ഗണതോ വാതി ഇദം സുത്തന്തികഗണസ്സ ദേമ, ഇദം ആഭിധമ്മികഗണസ്സാതി ഏവം ഗണസ്സ ദേന്തി. തതോ അത്തനോ പത്തഭാഗവസേന ഗണതോ വാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ.

നോ ചസ്സ പാരിപൂരീതി നോ ചേ പാരിപൂരീ ഭവേയ്യ, യത്തകേന കയിരമാനം അധിട്ഠാനചീവരം പഹോതി, തഞ്ചേ ചീവരം തത്തകം ന ഭവേയ്യ, ഊനകം ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ.

പച്ചാസാ ഹോതി സങ്ഘതോ വാതിആദീസു അസുകദിവസം നാമ സങ്ഘോ ചീവരാനി ലഭിസ്സതി, ഗണോ ലഭിസ്സതി, തതോ മേ ചീവരം ഉപ്പജ്ജിസ്സതീതി ഏവം സങ്ഘതോ വാ ഗണതോ വാ പച്ചാസാ ഹോതി. ഞാതകേഹി മേ ചീവരത്ഥായ പേസിതം, മിത്തേഹി പേസിതം, തേ ആഗതാ ചീവരേ ദസ്സന്തീതി ഏവം ഞാതിതോ വാ മിത്തതോ വാ പച്ചാസാ ഹോതി. പംസുകൂലം വാതി ഏത്ഥ പന പംസുകൂലം വാ ലച്ഛാമീതി ഏവം പച്ചാസാ ഹോതീതി യോജേതബ്ബം. അത്തനോ വാ ധനേനാതി അത്തനോ കപ്പാസസുത്താദിനാ ധനേന, അസുകദിവസം നാമ ലച്ഛാമീതി ഏവം വാ പച്ചാസാ ഹോതീതി അത്ഥോ.

തതോ ചേ ഉത്തരി നിക്ഖിപേയ്യ സതിയാപി പച്ചാസായാതി മാസപരമതോ ചേ ഉത്തരി നിക്ഖിപേയ്യ, നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയന്തി അത്ഥോ. ഏവം പന അവത്വാ യസ്മാ അന്തരാ ഉപ്പജ്ജമാനേ പച്ചാസാചീവരേ മൂലചീവരസ്സ ഉപ്പന്നദിവസതോ യാവ വീസതിമോ ദിവസോ താവ ഉപ്പന്നം പച്ചാസാചീവരം മൂലചീവരം അത്തനോ ഗതികം കരോതി, തതോ ഉദ്ധം മൂലചീവരം പച്ചാസാചീവരം അത്തനോ ഗതികം കരോതി. തസ്മാ തം വിസേസം ദസ്സേതും ‘‘തദഹുപ്പന്നേ മൂലചീവരേ’’തിആദിനാ നയേന പദഭാജനം വുത്തം, തം ഉത്താനത്ഥമേവ.

വിസഭാഗേ ഉപ്പന്നേ മൂലചീവരേതി യദി മൂലചീവരം സണ്ഹം, പച്ചാസാചീവരം ഥൂലം, ന സക്കാ യോജേതും. രത്തിയോ ച സേസാ ഹോന്തി, ന താവ മാസോ പൂരതി, ന അകാമാ നിഗ്ഗഹേന ചീവരം കാരേതബ്ബം. അഞ്ഞം പച്ചാസാചീവരം ലഭിത്വായേവ കാലബ്ഭന്തരേ കാരേതബ്ബം. പച്ചാസാചീവരമ്പി പരിക്ഖാരചോളം അധിട്ഠാതബ്ബം. അഥ മൂലചീവരം ഥൂലം ഹോതി, പച്ചാസാചീവരം സണ്ഹം, മൂലചീവരം പരിക്ഖാരചോളം അധിട്ഠഹിത്വാ പച്ചാസാചീവരമേവ മൂലചീവരം കത്വാ ഠപേതബ്ബം. തം പുന മാസപരിഹാരം ലഭതി, ഏതേനുപായേന യാവ ഇച്ഛതി താവ അഞ്ഞമഞ്ഞം മൂലചീവരം കത്വാ ഠപേതും വട്ടതീതി. സേസം ഉത്താനമേവ.

സമുട്ഠാനാദീനി പഠമകഥിനസദിസാനേവാതി.

തതിയകഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. പുരാണചീവരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൦൩-൫. തേന സമയേനാതി പുരാണചീവരസിക്ഖാപദം. തത്ഥ യാവ സത്തമാ പിതാമഹയുഗാതി പിതുപിതാ പിതാമഹോ, പിതാമഹസ്സ യുഗം പിതാമഹയുഗം. യുഗന്തി ആയുപ്പമാണം വുച്ചതി. അഭിലാപ മത്തമേവ ചേതം. അത്ഥതോ പന പിതാമഹോയേവ പിതാമഹയുഗം. തതോ ഉദ്ധം സബ്ബേപി പുബ്ബപുരിസാ പിതാമഹഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതാ. ഏവം യാവ സത്തമോ പുരിസോ താവ യാ അസമ്ബദ്ധാ സാ യാവ സത്തമാ പിതാമഹയുഗാ അസമ്ബദ്ധാതി വുച്ചതി. ദേസനാമുഖമേവ ചേതം. ‘‘മാതിതോ വാ പിതിതോ വാ’’തിവചനതോ പന പിതാമഹയുഗമ്പി പിതാമഹിയുഗമ്പി മാതാമഹയുഗമ്പി മാതാമഹിയുഗമ്പി തേസം ഭാതുഭഗിനീഭാഗിനേയ്യപുത്തപപുത്താദയോപി സബ്ബേ ഇധ സങ്ഗഹിതാ ഏവാതി വേദിതബ്ബാ.

തത്രായം വിത്ഥാരനയോ – പിതാ പിതുപിതാ തസ്സ പിതാ തസ്സാപി പിതാതി ഏവം യാവ സത്തമാ യുഗാ, പിതാ പിതുമാതാ തസ്സാ പിതാ ച മാതാ ച ഭാതാ ച ഭഗിനീ ച പുത്താ ച ധീതരോ ചാതി ഏവമ്പി ഉദ്ധഞ്ച അധോ ച യാവ സത്തമാ യുഗാ, പിതാ പിതുഭാതാ പിതുഭഗിനീ പിതുപുത്താ പിതുധീതരോ തേസമ്പി പുത്തധീതുപരമ്പരാതി ഏവമ്പി യാവ സത്തമാ യുഗാ, മാതാ മാതുമാതാ തസ്സാ മാതാ തസ്സാപി മാതാതി ഏവമ്പി യാവ സത്തമാ യുഗാ, മാതാ മാതുപിതാ തസ്സ മാതാ ച പിതാ ച ഭാതാ ച ഭഗിനീ ച പുത്താ ച ധീതരോ ചാതി, ഏവമ്പി ഉദ്ധഞ്ച അധോ ച യാവ സത്തമാ യുഗാ, മാതാ മാതുഭാതാ മാതുഭഗിനീ മാതുപുത്താ മാതുധീതരോ തേസമ്പി പുത്തധീതുപരമ്പരാതി ഏവമ്പി യാവ സത്തമാ യുഗാ, നേവ മാതുസമ്ബന്ധേന ന പിതുസമ്ബന്ധേന സമ്ബദ്ധാ, അയം അഞ്ഞാതികാ നാമ.

ഉഭതോ സങ്ഘേതി ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേ ഞത്തിചതുത്ഥേന ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ഞത്തിചതുത്ഥേനാതി അട്ഠവാചികവിനയകമ്മേന ഉപസമ്പന്നാ.

സകിം നിവത്ഥമ്പി സകിം പാരുതമ്പീതി രജിത്വാ കപ്പം കത്വാ ഏകവാരമ്പി നിവത്ഥം വാ പാരുതം വാ. അന്തമസോ പരിഭോഗസീസേന അംസേ വാ മത്ഥകേ വാ കത്വാ മഗ്ഗം ഗതോ ഹോതി, ഉസ്സീസകം വാ കത്വാ നിപന്നോ ഹോതി, ഏതമ്പി പുരാണചീവരമേവ. സചേ പന പച്ചത്ഥരണസ്സ ഹേട്ഠാ കത്വാ നിപജ്ജതി, ഹത്ഥേഹി വാ ഉക്ഖിപിത്വാ ആകാസേ വിതാനം കത്വാ സീസേന അഫുസന്തോ ഗച്ഛതി, അയം പരിഭോഗോ നാമ ന ഹോതീതി കുരുന്ദിയം വുത്തം.

ധോതം നിസ്സഗ്ഗിയന്തി ഏത്ഥ ഏവം ആണത്താ ഭിക്ഖുനീ ധോവനത്ഥായ ഉദ്ധനം സജ്ജേതി, ദാരൂനി സംഹരതി, അഗ്ഗിം കരോതി, ഉദകം ആഹരതി യാവ നം ധോവിത്വാ ഉക്ഖിപതി, താവ ഭിക്ഖുനിയാ പയോഗേ പയോഗേ ഭിക്ഖുസ്സ ദുക്കടം. ധോവിത്വാ ഉക്ഖിത്തമത്തേ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി. സചേ ദുദ്ധോതന്തി മഞ്ഞമാനാ പുന സിഞ്ചതി വാ ധോവതി വാ യാവ നിട്ഠാനം ന ഗച്ഛതി താവ പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം. ഏസ നയോ രജനാകോടനേസു. രജനദോണിയഞ്ഹി രജനം ആകിരിത്വാ യാവ സകിം ചീവരം രജതി, തതോ പുബ്ബേ യംകിഞ്ചി രജനത്ഥായ കരോതി, പച്ഛാ വാ പടിരജതി, സബ്ബത്ഥ പയോഗേ പയോഗേ ഭിക്ഖുസ്സ ദുക്കടം. ഏവം ആകോടനേപി പയോഗോ വേദിതബ്ബോ.

൫൦൬. അഞ്ഞാതികായ അഞ്ഞാതികസഞ്ഞീ പുരാണചീവരം ധോവാപേതീതി നോ ചേപി ‘‘ഇമം ധോവാ’’തി വദതി, അഥ ഖോ ധോവനത്ഥായ കായവികാരം കത്വാ ഹത്ഥേന വാ ഹത്ഥേ ദേതി, പാദമൂലേ വാ ഠപേതി, ഉപരി വാ ഖിപതി, സിക്ഖമാനാസാമണേരീസാമണേരഉപാസകതിത്ഥിയാദീനം വാ ഹത്ഥേ പേസേതി, നദീതിത്ഥേ ധോവന്തിയാ ഉപചാരേ വാ ഖിപതി, അന്തോദ്വാദസഹത്ഥേ ഓകാസേ ഠത്വാ, ധോവാപിതംയേവ ഹോതി. സചേ പന ഉപചാരം മുഞ്ചിത്വാ ഓരതോ ഠപേതി സാ ചേ ധോവിത്വാ ആനേതി, അനാപത്തി. സിക്ഖമാനായ വാ സാമണേരിയാ വാ ഉപാസികായ വാ ഹത്ഥേ ധോവനത്ഥായ ദേതി, സാ ചേ ഉപസമ്പജ്ജിത്വാ ധോവതി, ആപത്തിയേവ. ഉപാസകസ്സ ഹത്ഥേ ദേതി, സോ ചേ ലിങ്ഗേ പരിവത്തേ ഭിക്ഖുനീസു പബ്ബജിത്വാ ഉപസമ്പജ്ജിത്വാ ധോവതി, ആപത്തിയേവ. സാമണേരസ്സ വാ ഭിക്ഖുസ്സ വാ ഹത്ഥേ ദിന്നേപി ലിങ്ഗപരിവത്തനേ ഏസേവ നയോ.

ധോവാപേതി രജാപേതീതിആദീസു ഏകേന വത്ഥുനാ നിസ്സഗ്ഗിയം, ദുതിയേന ദുക്കടം. തീണിപി കാരാപേന്തസ്സ ഏകേന നിസ്സഗ്ഗിയം, സേസേഹി ദ്വേ ദുക്കടാനി. യസ്മാ പനേതാനി ധോവനാദീനി പടിപാടിയാ വാ ഉപ്പടിപാടിയാ വാ കാരേന്തസ്സ മോക്ഖോ നത്ഥി, തസ്മാ ഏത്ഥ തീണി ചതുക്കാനി വുത്താനി. സചേപി ഹി ‘‘ഇമം ചീവരം രജിത്വാ ധോവിത്വാ ആനേഹീ’’തി വുത്തേ സാ ഭിക്ഖുനീ പഠമം ധോവിത്വാ പച്ഛാ രജതി, നിസ്സഗ്ഗിയേന ദുക്കടമേവ. ഏവം സബ്ബേസു വിപരീതവചനേസു നയോ നേതബ്ബോ. സചേ പന ‘‘ധോവിത്വാ ആനേഹീ’’തി വുത്താ ധോവതി ചേവ രജതി ച, ധോവാപനപച്ചയാ ഏവ ആപത്തി, രജനേ അനാപത്തി. ഏവം സബ്ബത്ഥ വുത്താധികകരണേ ‘‘അവുത്താ ധോവതീ’’തി ഇമിനാ ലക്ഖണേന അനാപത്തി വേദിതബ്ബാ. ‘‘ഇമസ്മിം ചീവരേ യം കാതബ്ബം, സബ്ബം തം തുയ്ഹം ഭാരോ’’തി വദന്തോ പന ഏകവാചായ സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജതീതി.

അഞ്ഞാതികായ വേമതികോ അഞ്ഞാതികായ ഞാതികസഞ്ഞീതി ഇമാനിപി പദാനി വുത്താനംയേവ തിണ്ണം ചതുക്കാനം വസേന വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബാനി.

ഏകതോ ഉപസമ്പന്നായാതി ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ ഉപസമ്പന്നായ ധോവാപേന്തസ്സ ദുക്കടം. ഭിക്ഖൂനം സന്തികേ ഉപസമ്പന്നായ പന യഥാവത്ഥുകമേവ, ഭിക്ഖൂനം സന്തികേ ഉപസമ്പന്നാ നാമ പഞ്ചസതാ സാകിയാനിയോ.

൫൦൭. അവുത്താ ധോവതീതി ഉദ്ദേസായ വാ ഓവാദായ വാ ആഗതാ കിലിന്നം ചീവരം ദിസ്വാ ഠപിതട്ഠാനതോ ഗഹേത്വാ വാ ‘‘ദേഥ, അയ്യ, ധോവിസ്സാമീ’’തി ആഹരാപേത്വാ വാ ധോവതി ചേവ രജതി ച ആകോടേതി ച, അയം അവുത്താ ധോവതി നാമ. യാപി ‘‘ഇമം ചീവരം ധോവാ’’തി ദഹരം വാ സാമണേരം വാ ആണാപേന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ സുത്വാ ‘‘ആഹരഥയ്യ അഹം ധോവിസ്സാമീ’’തി ധോവതി, താവകാലികം വാ ഗഹേത്വാ ധോവിത്വാ രജിത്വാ ദേതി, അയമ്പി അവുത്താ ധോവതി നാമ.

അഞ്ഞം പരിക്ഖാരന്തി ഉപാഹനത്ഥവികപത്തത്ഥവികഅംസബദ്ധകകായബന്ധനമഞ്ചപീഠഭിസിതട്ടികാദിം യംകിഞ്ചി ധോവാപേതി, അനാപത്തി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

സമുട്ഠാനാദീസു പന ഇദം സിക്ഖാപദം ഛസമുട്ഠാനം, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

പുരാണചീവരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ചീവരപടിഗ്ഗഹണസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൦൮. തേന സമയേനാതി ചീവരപടിഗ്ഗഹണസിക്ഖാപദം. തത്ഥ പിണ്ഡപാതപടിക്കന്താതി പിണ്ഡപാതതോ പടിക്കന്താ. യേന അന്ധവനം തേനുപസങ്കമീതി അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേ യേന അന്ധവനം തേനുപസങ്കമി. കതകമ്മാതി കതചോരികകമ്മാ, സന്ധിച്ഛേദനാദീഹി പരഭണ്ഡം ഹരിതാതി വുത്തം ഹോതി. ചോരഗാമണികോതി ചോരജേട്ഠകോ. സോ കിര പുബ്ബേ ഥേരിം ജാനാതി, തസ്മാ ചോരാനം പുരതോ ഗച്ഛന്തോ ദിസ്വാ ‘‘ഇതോ മാ ഗച്ഛഥ, സബ്ബേ ഇതോ ഏഥാ’’തി തേ ഗഹേത്വാ അഞ്ഞേന മഗ്ഗേന അഗമാസി. സമാധിമ്ഹാ വുട്ഠഹിത്വാതി ഥേരീ കിര പരിച്ഛിന്നവേലായംയേവ സമാധിമ്ഹാ വുട്ഠഹി. സോപി തസ്മിംയേവ ഖണേ ഏവം അവച, തസ്മാ സാ അസ്സോസി, സുത്വാ ച ‘‘നത്ഥി ദാനി അഞ്ഞോ ഏത്ഥ സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ അഞ്ഞത്ര മയാ’’തി തം മംസം അഗ്ഗഹേസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ഉപ്പലവണ്ണാ ഭിക്ഖുനീ’’തിആദി.

ഓഹിയ്യകോതി അവഹീയകോ അവസേസോ, വിഹാരവാരം പത്വാ ഏകോവ വിഹാരേ ഠിതോതി അത്ഥോ. സചേ മേ ത്വം അന്തരവാസകം ദദേയ്യാസീതി കസ്മാ ആഹ? സണ്ഹം ഘനമട്ഠം അന്തരവാസകം ദിസ്വാ ലോഭേന, അപിച അപ്പകോ തസ്സാ അന്തരവാസകേ ലോഭോ, ഥേരിയാ പന സിഖാപ്പത്താ കോട്ഠാസസമ്പത്തി തേനസ്സാ സരീരപാരിപൂരിം പസ്സിസ്സാമീതി വിസമലോഭം ഉപ്പാദേത്വാ ഏവമാഹ. അന്തിമന്തി പഞ്ചന്നം ചീവരാനം സബ്ബപരിയന്തം ഹുത്വാ അന്തിമം, അന്തിമന്തി പച്ഛിമം. അഞ്ഞം ലേസേനാപി വികപ്പേത്വാ വാ പച്ചുദ്ധരിത്വാ വാ ഠപിതം ചീവരം നത്ഥീതി ഏവം യഥാഅനുഞ്ഞാതാനം പഞ്ചന്നം ചീവരാനം ധാരണവസേനേവ ആഹ, ന ലോഭേന, ന ഹി ഖീണാസവാനം ലോഭോ അത്ഥി. നിപ്പീളിയമാനാതി ഉപമം ദസ്സേത്വാ ഗാള്ഹം പീളയമാനാ.

അന്തരവാസകം ദത്വാ ഉപസ്സയം അഗമാസീതി സങ്കച്ചികം നിവാസേത്വാ യഥാ തസ്സ മനോരഥോ ന പൂരതി, ഏവം ഹത്ഥതലേയേവ ദസ്സേത്വാ അഗമാസി.

൫൧൦. കസ്മാ പാരിവത്തകചീവരം അപ്പടിഗണ്ഹന്തേ ഉജ്ഝായിംസു? ‘‘സചേ ഏത്തകോപി അമ്ഹേസു അയ്യാനം വിസ്സാസോ നത്ഥി, കഥം മയം യാപേസ്സാമാ’’തി വിഹത്ഥതായ സമഭിതുന്നത്താ.

അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ ഇമേസം പഞ്ചന്നന്തി ഇമേസം പഞ്ചന്നം സഹധമ്മികാനം സമസദ്ധാനം സമസീലാനം സമദിട്ഠീനം പാരിവത്തകം ഗഹേതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ.

൫൧൨. പയോഗേ ദുക്കടന്തി ഗഹണത്ഥായ ഹത്ഥപ്പസാരണാദീസു ദുക്കടം. പടിലാഭേനാതി പടിഗ്ഗഹണേന. തത്ഥ ച ഹത്ഥേന വാ ഹത്ഥേ ദേതു, പാദമൂലേ വാ ഠപേതു, ഉപരി വാ ഖിപതു, സോ ചേ സാദിയതി, ഗഹിതമേവ ഹോതി. സചേ പന സിക്ഖമാനാസാമണേരസാമണേരീഉപാസകഉപാസികാദീനം ഹത്ഥേ പേസിതം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, അനാപത്തി. ധമ്മകഥം കഥേന്തസ്സ ചതസ്സോപി പരിസാ ചീവരാനി ച നാനാവിരാഗവത്ഥാനി ച ആനേത്വാ പാദമൂലേ ഠപേന്തി, ഉപചാരേ വാ ഠത്വാ ഉപചാരം വാ മുഞ്ചിത്വാ ഖിപന്തി, യം തത്ഥ ഭിക്ഖുനീനം സന്തകം, തം അഞ്ഞത്ര പാരിവത്തകാ ഗണ്ഹന്തസ്സ ആപത്തിയേവ. അഥ പന രത്തിഭാഗേ ഖിത്താനി ഹോന്തി, ‘‘ഇദം ഭിക്ഖുനിയാ, ഇദം അഞ്ഞേസ’’ന്തി ഞാതും ന സക്കാ, പാരിവത്തകകിച്ചം നത്ഥീതി മഹാപച്ചരിയം കുരുന്ദിയഞ്ച വുത്തം, തം അചിത്തകഭാവേന ന സമേതി. സചേ ഭിക്ഖുനീ വസ്സാവാസികം ദേതി, പാരിവത്തകമേവ കാതബ്ബം. സചേ പന സങ്കാരകൂടാദീസു ഠപേതി, ‘‘പംസുകൂലം ഗണ്ഹിസ്സന്തീ’’തി പംസുകൂലം അധിട്ഠഹിത്വാ ഗഹേതും വട്ടതി.

൫൧൩. അഞ്ഞാതികായ അഞ്ഞാതികസഞ്ഞീതി തികപാചിത്തിയം. ഏകതോ ഉപസമ്പന്നായാതി ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ ഉപസമ്പന്നായ ഹത്ഥതോ ഗണ്ഹന്തസ്സ ദുക്കടം, ഭിക്ഖൂനം സന്തികേ ഉപസമ്പന്നായ പന പാചിത്തിയമേവ.

൫൧൪. പരിത്തേന വാ വിപുലന്തി അപ്പഗ്ഘചീവരേന വാ ഉപാഹനത്ഥവികപത്തത്ഥവികഅംസബദ്ധകകായബന്ധനാദിനാ വാ മഹഗ്ഘം ചേതാപേത്വാ സചേപി ചീവരം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, അനാപത്തി. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘അന്തമസോ ഹരീതകീഖണ്ഡേനാപീ’’തി വുത്തം. വിപുലേന വാ പരിത്തന്തി ഇദം വുത്തവിപല്ലാസേന വേദിതബ്ബം. അഞ്ഞം പരിക്ഖാരന്തി പത്തത്ഥവികാദിം യം കിഞ്ചി വികപ്പനുപഗപച്ഛിമചീവരപ്പമാണം പന പടപരിസ്സാവനമ്പി ന വട്ടതി. യം നേവ അധിട്ഠാനുപഗം ന വികപ്പനുപഗം തം സബ്ബം വട്ടതി. സചേപി മഞ്ചപ്പമാണാ ഭിസിച്ഛവി ഹോതി, വട്ടതിയേവ; കോ പന വാദോ പത്തത്ഥവികാദീസു. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

സമുട്ഠാനാദീസു ഇദം ഛസമുട്ഠാനം, കിരിയാകിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മംവചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

ചീവരപടിഗ്ഗഹണസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൧൫. തേന സമയേനാതി അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദം. തത്ഥ ഉപനന്ദോ സക്യപുത്തോതി അസീതിസഹസ്സമത്താനം സക്യകുലാ പബ്ബജിതാനം ഭിക്ഖൂനം പതികിട്ഠോ ലോലജാതികോ. പട്ടോതി ഛേകോ സമത്ഥോ പടിബലോ സരസമ്പന്നോ കണ്ഠമാധുരിയേന സമന്നാഗതോ. കിസ്മിം വിയാതി കിംസു വിയ കിലേസോ വിയ, ഹിരോത്തപ്പവസേന കമ്പനം വിയ സങ്കമ്പനം വിയ ഹോതീതി അത്ഥോ.

അദ്ധാനമഗ്ഗന്തി അദ്ധാനസങ്ഖാതം ദീഘമഗ്ഗം, ന നഗരവീഥിമഗ്ഗന്തി അത്ഥോ. തേ ഭിക്ഖൂ അച്ഛിന്ദിംസൂതി മുസിംസു, പത്തചീവരാനി നേസം ഹരിംസൂതി അത്ഥോ. അനുയുഞ്ജാഹീതി ഭിക്ഖുഭാവജാനനത്ഥായ പുച്ഛ. അനുയുഞ്ജിയമാനാതി പബ്ബജ്ജാഉപസമ്പദാപത്തചീവരാധിട്ഠാനാദീനി പുച്ഛിയമാനാ. ഏതമത്ഥം ആരോചേസുന്തി ഭിക്ഖുഭാവം ജാനാപേത്വാ യോ ‘‘സാകേതാ സാവത്ഥിം അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നാ’’തിആദിനാ നയേന വുത്തോ, ഏതമത്ഥം ആരോചേസും.

൫൧൭. അഞ്ഞാതകം ഗഹപതിം വാതിആദീസു യം പരതോ ‘‘തിണേന വാ പണ്ണേന വാ പടിച്ഛാദേത്വാ’’തി വുത്തം, തം ആദിം കത്വാ ഏവം അനുപുബ്ബകഥാ വേദിതബ്ബാ. സചേ ചോരേ പസ്സിത്വാ ദഹരാ പത്തചീവരാനി ഗഹേത്വാ പലാതാ, ചോരാ ഥേരാനം നിവാസനപാരുപനമത്തംയേവ ഹരിത്വാ ഗച്ഛന്തി, ഥേരേഹി നേവ താവ ചീവരം വിഞ്ഞാപേതബ്ബം, ന സാഖാപലാസം ഭഞ്ജിതബ്ബം. അഥ ദഹരാ സബ്ബം ഭണ്ഡകം ഛഡ്ഡേത്വാ പലാതാ, ചോരാ ഥേരാനം നിവാസനപാരുപനം തഞ്ച ഭണ്ഡകം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തി, ദഹരേഹി ആഗന്ത്വാ അത്തനോ നിവാസനപാരുപനാനി ന താവ ഥേരാനം ദാതബ്ബാനി, ന ഹി അനച്ഛിന്നചീവരാ അത്തനോ അത്ഥായ സാഖാപലാസം ഭഞ്ജിതും ലഭന്തി, അച്ഛിന്നചീവരാനം പന അത്ഥായ ലഭന്തി, അച്ഛിന്നചീവരാവ അത്തനോപി പരേസമ്പി അത്ഥായ ലഭന്തി. തസ്മാ ഥേരേഹി വാ സാഖാപലാസം ഭഞ്ജിത്വാ വാകാദീഹി ഗന്ഥേത്വാ ദഹരാനം ദാതബ്ബം, ദഹരേഹി വാ ഥേരാനം അത്ഥായ ഭഞ്ജിത്വാ ഗന്ഥേത്വാ തേസം ഹത്ഥേ ദത്വാ വാ അദത്വാ വാ അത്തനാ നിവാസേത്വാ അത്തനോ നിവാസനപാരുപനാനി ഥേരാനം ദാതബ്ബാനി, നേവ ഭൂതഗാമപാതബ്യതായ പാചിത്തിയം ഹോതി, ന തേസം ധാരണേ ദുക്കടം.

സചേ അന്തരാമഗ്ഗേ രജകത്ഥരണം വാ ഹോതി, അഞ്ഞേ വാ താദിസേ മനുസ്സേ പസ്സന്തി, ചീവരം വിഞ്ഞാപേതബ്ബം. യാനി ച നേസം തേ വാ വിഞ്ഞത്തമനുസ്സാ അഞ്ഞേ വാ സാഖാപലാസനിവാസനേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ഉസ്സാഹജാതാ വത്ഥാനി ദേന്തി, താനി സദസാനി വാ ഹോന്തു അദസാനി വാ നീലാദിനാനാവണ്ണാനി വാ കപ്പിയാനിപി അകപ്പിയാനിപി സബ്ബാനി അച്ഛിന്നചീവരട്ഠാനേ ഠിതത്താ തേസം നിവാസേതുഞ്ച പാരുപിതുഞ്ച വട്ടന്തി. വുത്തമ്പിഹേതം പരിവാരേ –

‘‘അകപ്പകതം നാപി രജനായ രത്തം;

തേന നിവത്ഥോ യേന കാമം വജേയ്യ;

ന ചസ്സ ഹോതി ആപത്തി;

സോ ച ധമ്മോ സുഗതേന ദേസിതോ;

പഞ്ഹാ മേസാ കുസലേഹി ചിന്തിതാ’’തി. (പരി. ൪൮൧);

അയഞ്ഹി പഞ്ഹോ അച്ഛിന്നചീവരകം ഭിക്ഖും സന്ധായ വുത്തോ. അഥ പന തിത്ഥിയേഹി സഹഗച്ഛന്തി, തേ ച നേസം കുസചീരവാകചീരഫലകചീരാനി ദേന്തി, താനിപി ലദ്ധിം അഗ്ഗഹേത്വാ നിവാസേതും വട്ടന്തി, നിവാസേത്വാപി ലദ്ധി ന ഗഹേതബ്ബാ.

ഇദാനി ‘‘യം ആവാസം പഠമം ഉപഗച്ഛതി, സചേ തത്ഥ ഹോതി സങ്ഘസ്സ വിഹാരചീവരം വാ’’തിആദീസു വിഹാരചീവരം നാമ മനുസ്സാ ആവാസം കാരേത്വാ ‘‘ചത്താരോപി പച്ചയാ അമ്ഹാകംയേവ സന്തകാ പരിഭോഗം ഗച്ഛന്തൂ’’തി തിചീവരം സജ്ജേത്വാ അത്തനാ കാരാപിതേ ആവാസേ ഠപേന്തി, ഏതം വിഹാരചീവരം നാമ. ഉത്തരത്ഥരണന്തി മഞ്ചകസ്സ ഉപരി അത്ഥരണകം വുച്ചതി. ഭുമത്ഥരണന്തി പരികമ്മകതായ ഭൂമിയാ രക്ഖണത്ഥം ചിമിലികാഹി കതഅത്ഥരണം തസ്സ ഉപരി തട്ടികം പത്ഥരിത്വാ ചങ്കമന്തി. ഭിസിച്ഛവീതി മഞ്ചഭിസിയാ വാ പീഠഭിസിയാ വാ ഛവി, സചേ പൂരിതാ ഹോതി വിധുനിത്വാപി ഗഹേതും വട്ടതി. ഏവമേതേസു വിഹാരചീവരാദീസു യം തത്ഥ ആവാസേ ഹോതി, തം അനാപുച്ഛാപി ഗഹേത്വാ നിവാസേതും വാ പാരുപിതും വാ അച്ഛിന്നചീവരകാനം ഭിക്ഖൂനം ലബ്ഭതീതി വേദിതബ്ബം. തഞ്ച ഖോ ലഭിത്വാ ഓദഹിസ്സാമി പുന ഠപേസ്സാമീതി അധിപ്പായേന ന മൂലച്ഛേജ്ജായ. ലഭിത്വാ ച പന ഞാതിതോ വാ ഉപട്ഠാകതോ വാ അഞ്ഞതോ വാ കുതോചി പാകതികമേവ കാതബ്ബം. വിദേസഗതേന ഏകസ്മിം സങ്ഘികേ ആവാസേ സങ്ഘികപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജനത്ഥായ ഠപേതബ്ബം. സചസ്സ പരിഭോഗേനേവ തം ജീരതി വാ നസ്സതി വാ ഗീവാ ന ഹോതി. സചേ പന ഏതേസം വുത്തപ്പകാരാനം ഗിഹിവത്ഥാദീനം ഭിസിച്ഛവിപരിയന്താനം കിഞ്ചി ന ലബ്ഭതി, തേന തിണേന വാ പണ്ണേന വാ പടിച്ഛാദേത്വാ ആഗന്തബ്ബന്തി.

൫൧൯. യേഹി കേഹിചി വാ അച്ഛിന്നന്തി ഏത്ഥ യമ്പി അച്ഛിന്നചീവരാ ആചരിയുപജ്ഝായാ അഞ്ഞേ ‘‘ആഹരഥ, ആവുസോ, ചീവര’’ന്തി യാചിത്വാ വാ വിസ്സാസേന വാ ഗണ്ഹന്തി, തമ്പി സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീതി വത്തും യുജ്ജതി.

പരിഭോഗജിണ്ണം വാതി ഏത്ഥ ച അച്ഛിന്നചീവരാനം ആചരിയുപജ്ഝായാദീനം അത്തനാ തിണപണ്ണേഹി പടിച്ഛാദേത്വാ ദിന്നചീവരമ്പി സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീതി വത്തും യുജ്ജതി. ഏവഞ്ഹി തേ അച്ഛിന്നചീവരട്ഠാനേ നട്ഠചീവരട്ഠാനേ ച ഠിതാ ഭവിസ്സന്തി, തേന നേസം വിഞ്ഞത്തിയം അകപ്പിയചീവരപരിഭോഗേ ച അനാപത്തി അനുരൂപാ ഭവിസ്സതി.

൫൨൧. ഞാതകാനം പവാരിതാനന്തി ഏത്ഥ ‘‘ഏതേസം സന്തകം ദേഥാ’’തി വിഞ്ഞാപേന്തസ്സ യാചന്തസ്സ അനാപത്തീതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ന ഹി ഞാതകപവാരിതാനം ആപത്തി വാ അനാപത്തി വാ ഹോതി. അത്തനോ ധനേനാതി ഏത്ഥാപി അത്തനോ കപ്പിയഭണ്ഡേന കപ്പിയവോഹാരേനേവ ചീവരം വിഞ്ഞാപേന്തസ്സ ചേതാപേന്തസ്സ പരിവത്താപേന്തസ്സ അനാപത്തീതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. പവാരിതാനന്തി ഏത്ഥ ച സങ്ഘവസേന പവാരിതേസു പമാണമേവ വട്ടതി. പുഗ്ഗലികപവാരണായ യം യം പവാരേതി, തം തംയേവ വിഞ്ഞാപേതബ്ബം. യോ ചതൂഹി പച്ചയേഹി പവാരേത്വാ സയമേവ സല്ലക്ഖേത്വാ കാലാനുകാലം ചീവരാനി ദിവസേ ദിവസേ യാഗുഭത്താദീനീതി ഏവം യേന യേനത്ഥോ തം തം ദേതി, തസ്സ വിഞ്ഞാപനകിച്ചം നത്ഥി. യോ പന പവാരേത്വാ ബാലതായ വാ സതിസമ്മോസേന വാ ന ദേതി, സോ വിഞ്ഞാപേതബ്ബോ. യോ ‘‘മയ്ഹം ഗേഹം പവാരേമീ’’തി വദതി, തസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ യഥാസുഖം നിസീദിതബ്ബം നിപജ്ജിതബ്ബം, ന കിഞ്ചി ഗഹേതബ്ബം. യോ പന ‘‘യം മയ്ഹം ഗേഹേ അത്ഥി, തം പവാരേമീ’’തി വദതി. യം തത്ഥ കപ്പിയം, തം വിഞ്ഞാപേതബ്ബം, ഗേഹേ പന നിസീദിതും വാ നിപജ്ജിതും വാ ന ലബ്ഭതീതി കുരുന്ദിയം വുത്തം.

അഞ്ഞസ്സത്ഥായാതി ഏത്ഥ അത്തനോ ഞാതകപവാരിതേ ന കേവലം അത്തനോ അത്ഥായ, അഥ ഖോ അഞ്ഞസ്സത്ഥായ വിഞ്ഞാപേന്തസ്സ അനാപത്തീതി അയമേകോ അത്ഥോ. അയം പന ദുതിയോ അഞ്ഞസ്സാതി യേ അഞ്ഞസ്സ ഞാതകപവാരിതാ, തേ തസ്സേവ ‘‘അഞ്ഞസ്സാ’’തി ലദ്ധവോഹാരസ്സ ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സ വാ ധമ്മരക്ഖിതസ്സ വാ അത്ഥായ വിഞ്ഞാപേന്തസ്സ അനാപത്തീതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

സമുട്ഠാനാദീസു ഇദമ്പി ഛസമുട്ഠാനം, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. തതുത്തരിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൨൨-൪. തേന സമയേനാതി തതുത്തരിസിക്ഖാപദം. തത്ഥ അഭിഹട്ഠുന്തി അഭീതി ഉപസഗ്ഗോ, ഹരിതുന്തി അത്ഥോ, ഗണ്ഹിതുന്തി വുത്തം ഹോതി. പവാരേയ്യാതി ഇച്ഛാപേയ്യ, ഇച്ഛം രുചിം ഉപ്പാദേയ്യ, വദേയ്യ നിമന്തേയ്യാതി അത്ഥോ. അഭിഹട്ഠും പവാരേന്തേന പന യഥാ വത്തബ്ബം, തം ആകാരം ദസ്സേതും ‘‘യാവതകം ഇച്ഛസി താവതകം ഗണ്ഹാഹീ’’തി ഏവമസ്സ പദഭാജനം വുത്തം. അഥ വാ യഥാ ‘‘നേക്ഖമ്മം ദട്ഠു ഖേമതോ’’തി (സു. നി. ൪൨൬, ൧൧൦൪; ചൂളനി. ജതുകണ്ണിമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൬൭) ഏത്ഥ ദിസ്വാതി അത്ഥോ, ഏവമിധാപി ‘‘അഭിഅട്ഠും പവാരേയ്യാ’’തി അഭിഹരിത്വാ പവാരേയ്യാതി അത്ഥോ. തത്ഥ കായാഭിഹാരോ വാചാഭിഹാരോതി ദുവിധോ അഭിഹാരോ, കായേന വാ ഹി വത്ഥാനി അഭിഹരിത്വാ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ‘‘യത്തകം ഇച്ഛസി തത്തകം ഗണ്ഹാഹീ’’തി വദന്തോ പവാരേയ്യ, വാചായ വാ ‘‘അമ്ഹാകം ദുസ്സകോട്ഠാഗാരം പരിപുണ്ണം, യത്തകം ഇച്ഛസി തത്തകം ഗണ്ഹാഹീ’’തി വദന്തോ പവാരേയ്യ, തദുഭയമ്പി ഏകജ്ഝം കത്വാ ‘‘അഭിഹട്ഠും പവാരേയ്യാ’’തി വുത്തം.

സന്തരുത്തരപരമന്തി സഅന്തരം ഉത്തരം പരമം അസ്സ ചീവരസ്സാതി സന്തരുത്തരപരമം, നിവാസനേന സദ്ധിം പാരുപനം ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദോ അസ്സാതി വുത്തം ഹോതി. തതോ ചീവരം സാദിതബ്ബന്തി തതോ അഭിഹടചീവരതോ ഏത്തകം ചീവരം ഗഹേതബ്ബം, ന ഇതോ പരന്തി അത്ഥോ. യസ്മാ പന അച്ഛിന്നസബ്ബചീവരേന തിചീവരികേനേവ ഭിക്ഖുനാ ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബം, അഞ്ഞേന അഞ്ഞഥാപി, തസ്മാ തം വിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘സചേ തീണി നട്ഠാനി ഹോന്തീ’’തിആദിനാ നയേനസ്സ പദഭാജനം വുത്തം.

തത്രായം വിനിച്ഛയോ – യസ്സ തീണി നട്ഠാനി, തേന ദ്വേ സാദിതബ്ബാനി, ഏകം നിവാസേത്വാ ഏകം പാരുപിത്വാ അഞ്ഞം സഭാഗട്ഠാനതോ പരിയേസിസ്സതി. യസ്സ ദ്വേ നട്ഠാനി, തേന ഏകം സാദിതബ്ബം. സചേ പകതിയാവ സന്തരുത്തരേന ചരതി, ദ്വേ സാദിതബ്ബാനി. ഏവം ഏകം സാദിയന്തേനേവ സമോ ഭവിസ്സതി. യസ്സ തീസു ഏകം നട്ഠം, ന സാദിതബ്ബം. യസ്സ പന ദ്വീസു ഏകം നട്ഠം, ഏകം സാദിതബ്ബം. യസ്സ ഏകംയേവ ഹോതി, തഞ്ച നട്ഠം, ദ്വേ സാദിതബ്ബാനി. ഭിക്ഖുനിയാ പന പഞ്ചസുപി നട്ഠേസു ദ്വേ സാദിതബ്ബാനി. ചതൂസു നട്ഠേസു ഏകം സാദിതബ്ബം, തീസു നട്ഠേസു കിഞ്ചി ന സാദിതബ്ബം, കോ പന വാദോ ദ്വീസു വാ ഏകസ്മിം വാ. യേന കേനചി ഹി സന്തരുത്തരപരമതായ ഠാതബ്ബം, തതോ ഉത്തരി ന ലബ്ഭതീതി ഇദമേത്ഥ ലക്ഖണം.

൫൨൬. സേസകം ആഹരിസ്സാമീതി ദ്വേ ചീവരാനി കത്വാ സേസം പുന ആഹരിസ്സാമീതി അത്ഥോ. ന അച്ഛിന്നകാരണാതി ബാഹുസച്ചാദിഗുണവസേന ദേന്തി. ഞാതകാനന്തിആദീസു ഞാതകാനം ദേന്താനം സാദിയന്തസ്സ പവാരിതാനം ദേന്താനം സാദിയന്തസ്സ അത്തനോ ധനേന സാദിയന്തസ്സ അനാപത്തീതി അത്ഥോ. അട്ഠകഥാസു പന ‘‘ഞാതകപവാരിതട്ഠാനേ പകതിയാ ബഹുമ്പി വട്ടതി, അച്ഛിന്നകാരണാ പമാണമേവ വട്ടതീ’’തി വുത്തം. തം പാളിയാ ന സമേതി. യസ്മാ പനിദം സിക്ഖാപദം അഞ്ഞസ്സത്ഥായ വിഞ്ഞാപനവത്ഥുസ്മിംയേവ പഞ്ഞത്തം, തസ്മാ ഇധ ‘‘അഞ്ഞസ്സത്ഥായാ’’തി ന വുത്തം. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

സമുട്ഠാനാദീസു ഇദമ്പി ഛസമുട്ഠാനം, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

തതുത്തരിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. പഠമഉപക്ഖടസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൨൭. തേന സമയേനാതി ഉപക്ഖടസിക്ഖാപദം. തത്ഥ അത്ഥാവുസോ മം സോ ഉപട്ഠാകോതി ആവുസോ, യം ത്വം ഭണസി, അത്ഥി ഏവരൂപോ സോ മമ ഉപട്ഠാകോതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. അപി മേയ്യ ഏവം ഹോതീതി അപി മേ അയ്യ ഏവം ഹോതി, അപി മയ്യാ ഏവന്തിപി പാഠോ.

൫൨൮-൯. ഭിക്ഖും പനേവ ഉദ്ദിസ്സാതി ഏത്ഥ ഉദ്ദിസ്സാതി അപദിസ്സ ആരബ്ഭ. യസ്മാ പന യം ഉദ്ദിസ്സ ഉപക്ഖടം ഹോതി, തം തസ്സത്ഥായ ഉപക്ഖടം നാമ ഹോതി. തസ്മാസ്സ പദഭാജനേ ‘‘ഭിക്ഖുസ്സത്ഥായാ’’തി വുത്തം.

ഭിക്ഖും ആരമ്മണം കരിത്വാതി ഭിക്ഖും പച്ചയം കത്വാ, യഞ്ഹി ഭിക്ഖും ഉദ്ദിസ്സ ഉപക്ഖടം, തം നിയമേനേവ ഭിക്ഖും പച്ചയം കത്വാ ഉപക്ഖടം ഹോതി, തേന വുത്തം – ‘‘ഭിക്ഖും ആരമ്മണം കരിത്വാ’’തി. പച്ചയോപി ഹി ‘‘ലഭതി മാരോ ആരമ്മണ’’ന്തിആദീസു (സം. നി. ൪.൨൪൩) ആരമ്മണന്തി ആഗതോ. ഇദാനി ‘‘ഉദ്ദിസ്സാ’’തി ഏത്ഥ യോ കത്താ, തസ്സ ആകാരദസ്സനത്ഥം ‘‘ഭിക്ഖും അച്ഛാദേതുകാമോ’’തി വുത്തം. ഭിക്ഖും അച്ഛാദേതുകാമേന ഹി തേന തം ഉദ്ദിസ്സ ഉപക്ഖടം, ന അഞ്ഞേന കാരണേന. ഇതി സോ അച്ഛാദേതുകാമോ ഹോതി. തേന വുത്തം – ‘‘ഭിക്ഖും അച്ഛാദേതുകാമോ’’തി.

അഞ്ഞാതകസ്സ ഗഹപതിസ്സ വാതി അഞ്ഞാതകേന ഗഹപതിനാ വാതി അത്ഥോ. കരണത്ഥേ ഹി ഇദം സാമിവചനം. പദഭാജനേ പന ബ്യഞ്ജനം അവിചാരേത്വാ അത്ഥമത്തമേവ ദസ്സേതും ‘‘അഞ്ഞാതകോ നാമ…പേ… ഗഹപതി നാമാ’’തിആദി വുത്തം.

ചീവരചേതാപന്നന്തി ചീവരമൂലം, തം പന യസ്മാ ഹിരഞ്ഞാദീസു അഞ്ഞതരം ഹോതി, തസ്മാ പദഭാജനേ ‘‘ഹിരഞ്ഞം വാ’’തിആദി വുത്തം. ഉപക്ഖടം ഹോതീതി സജ്ജിതം ഹോതി, സംഹരിത്വാ ഠപിതം, യസ്മാ പന ‘‘ഹിരഞ്ഞം വാ’’തിആദിനാ വചനേനസ്സ ഉപക്ഖടഭാവോ ദസ്സിതോ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ഉപക്ഖടം നാമാ’’തി പദം ഉദ്ധരിത്വാ വിസും പദഭാജനം ന വുത്തം. ഇമിനാതി ഉപക്ഖടം സന്ധായാഹ, തേനേവസ്സ പദഭാജനേ ‘‘പച്ചുപട്ഠിതേനാ’’തി വുത്തം. യഞ്ഹി ഉപക്ഖടം സംഹരിത്വാ ഠപിതം, തം പച്ചുപട്ഠിതം ഹോതീതി. അച്ഛാദേസ്സാമീതി വോഹാരവചനമേതം ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദസ്സാമീ’’തി അയം പനേത്ഥ അത്ഥോ. തേനേവസ്സ പദഭാജനേപി ‘‘ദസ്സാമീ’’തി വുത്തം.

തത്ര ചേ സോ ഭിക്ഖൂതി യത്ര സോ ഗഹപതി വാ ഗഹപതാനീ വാ തത്ര സോ ഭിക്ഖു പുബ്ബേ അപ്പവാരിതോ ഉപസങ്കമിത്വാ ചീവരേ വികപ്പം ആപജ്ജേയ്യ ചേതി അയമേത്ഥ പദസമ്ബന്ധോ. തത്ഥ ഉപസങ്കമിത്വാതി ഇമസ്സ ഗന്ത്വാതി ഇമിനാവ അത്ഥേ സിദ്ധേ പചുരവോഹാരവസേന ‘‘ഘര’’ന്തി വുത്തം. യത്ര പന സോ ദായകോ തത്ര ഗന്ത്വാതി അയമേവേത്ഥ അത്ഥോ, തസ്മാ പുനപി വുത്തം ‘‘യത്ഥ കത്ഥചി ഉപസങ്കമിത്വാ’’തി. വികപ്പം ആപജ്ജേയ്യാതി വിസിട്ഠകപ്പം അധികവിധാനം ആപജ്ജേയ്യ, പദഭാജനേ പന യേനാകാരേന വികപ്പം ആപന്നോ ഹോതി തമേവ ദസ്സേതും ‘‘ആയതം വാ’’തിആദി വുത്തം. സാധൂതി ആയാചനേ നിപാതോ. വതാതി പരിവിതക്കേ. മന്തി അത്താനം നിദ്ദിസതി. ആയസ്മാതി പരം ആലപതി ആമന്തേതി. യസ്മാ പനിദം സബ്ബം ബ്യഞ്ജനമത്തമേവ, ഉത്താനത്ഥമേവ, തസ്മാസ്സ പദഭാജനേ അത്ഥോ ന വുത്തോ. കല്യാണകമ്യതം ഉപാദായാതി സുന്ദരകാമതം വിസിട്ഠകാമതം ചിത്തേന ഗഹേത്വാ, തസ്സ ‘‘ആപജ്ജേയ്യ ചേ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. യസ്മാ പന യോ കല്യാണകമ്യതം ഉപാദായ ആപജ്ജതി, സോ സാധത്ഥികോ മഹഗ്ഘത്ഥികോ ഹോതി, തസ്മാസ്സ പദഭാജനേ ബ്യഞ്ജനം പഹായ അധിപ്പേതത്ഥമേവ ദസ്സേതും തദേവ വചനം വുത്തം. യസ്മാ പന ന ഇമസ്സ ആപജ്ജനമത്തേനേവ ആപത്തി സീസം ഏതി, തസ്മാ ‘‘തസ്സ വചനേനാ’’തിആദി വുത്തം.

൫൩൧. അനാപത്തി ഞാതകാനന്തിആദീസു ഞാതകാനം ചീവരേ വികപ്പം ആപജ്ജന്തസ്സ അനാപത്തീതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. മഹഗ്ഘം ചേതാപേതുകാമസ്സ അപ്പഗ്ഘം ചേതാപേതീതി ഗഹപതിസ്സ വീസതിഅഗ്ഘനകം ചീവരം ചേതാപേതുകാമസ്സ ‘‘അലം മയ്ഹം ഏതേന, ദസഗ്ഘനകം വാ അട്ഠഗ്ഘനകം വാ ദേഹീ’’തി വദതി അനാപത്തി. അപ്പഗ്ഘന്തി ഇദഞ്ച അതിരേകനിവാരണത്ഥമേവ വുത്തം, സമകേപി പന അനാപത്തി, തഞ്ച ഖോ അഗ്ഘവസേനേവ ന പമാണവസേന, അഗ്ഘവഡ്ഢനകഞ്ഹി ഇദം സിക്ഖാപദം. തസ്മാ യോ വീസതിഅഗ്ഘനകം അന്തരവാസകം ചേതാപേതുകാമോ, ‘‘തം ഏത്തകമേവ മേ അഗ്ഘനകം ചീവരം ദേഹീ’’തി വത്തുമ്പി വട്ടതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

സമുട്ഠാനാദീനിപി തതുത്തരിസിക്ഖാപദസദിസാനേവാതി.

പഠമഉപക്ഖടസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ദുതിയഉപക്ഖടസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൩൨. ദുതിയഉപക്ഖടേപി ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തഞ്ഹി ഇമസ്സ അനുപഞ്ഞത്തിസദിസം. കേവലം പഠമസിക്ഖാപദേ ഏകസ്സ പീളാ കതാ, ദുതിയേ ദ്വിന്നം, അയമേവേത്ഥ വിസേസോ. സേസം സബ്ബം പഠമസദിസമേവ. യഥാ ച ദ്വിന്നം, ഏവം ബഹൂനം പീളം കത്വാ ഗണ്ഹതോപി ആപത്തി വേദിതബ്ബാതി.

ദുതിയഉപക്ഖടസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. രാജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൩൭. തേന സമയേനാതി രാജസിക്ഖാപദം. തത്ഥ ഉപാസകം സഞ്ഞാപേത്വാതി ജാനാപേത്വാ, ‘‘ഇമിനാ മൂലേന ചീവരം കിണിത്വാ ഥേരസ്സ ദേഹീ’’തി ഏവം വത്വാതി അധിപ്പായോ. പഞ്ഞാസബന്ധോതി പഞ്ഞാസകഹാപണദണ്ഡോതി വുത്തം ഹോതി. പഞ്ഞാസം ബദ്ധോതിപി പാഠോ, പഞ്ഞാസം ജിതോ പഞ്ഞാസം ദാപേതബ്ബോതി അധിപ്പായോ. അജ്ജണ്ഹോ, ഭന്തേ, ആഗമേഹീതി ഭന്തേ, അജ്ജ ഏകദിവസം അമ്ഹാകം തിട്ഠ, അധിവാസേഹീതി അത്ഥോ. പരാമസീതി ഗണ്ഹി. ജീനോസീതി ജിതോസി.

൫൩൮-൯. രാജഭോഗ്ഗോതി രാജതോ ഭോഗ്ഗം ഭുഞ്ജിതബ്ബം അസ്സത്ഥീതി രാജഭോഗ്ഗോ, രാജഭോഗോതിപി പാഠോ, രാജതോ ഭോഗോ അസ്സ അത്ഥീതി അത്ഥോ.

പഹിണേയ്യാതി പേസേയ്യ, ഉത്താനത്ഥത്താ പനസ്സ പദഭാജനം ന വുത്തം. യഥാ ച ഏതസ്സ, ഏവം ‘‘ചീവരം ഇത്ഥന്നാമം ഭിക്ഖു’’ന്തിആദീനമ്പി പദാനം ഉത്താനത്ഥത്തായേവ പദഭാജനം ന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ആഭതന്തി ആനീതം. കാലേന കപ്പിയന്തി യുത്തപത്തകാലേന, യദാ നോ അത്ഥോ ഹോതി, തദാ കപ്പിയം ചീവരം ഗണ്ഹാമാതി അത്ഥോ.

വേയ്യാവച്ചകരോതി കിച്ചകരോ, കപ്പിയകാരകോതി അത്ഥോ. സഞ്ഞത്തോ സോ മയാതി ആണത്തോ സോ മയാ, യഥാ തുമ്ഹാകം ചീവരേന അത്ഥേ സതി ചീവരം ദസ്സതി, ഏവം വുത്തോതി അത്ഥോ. അത്ഥോ മേ ആവുസോ ചീവരേനാതി ചോദനാലക്ഖണനിദസ്സനമേതം, ഇദഞ്ഹി വചനം വത്തബ്ബം, അസ്സ വാ അത്ഥോ യായ കായചി ഭാസായ; ഇദം ചോദനാലക്ഖണം. ‘‘ദേഹി മേ ചീവര’’ന്തിആദീനി പന നവത്തബ്ബാകാരദസ്സനത്ഥം വുത്താനി, ഏതാനി ഹി വചനാനി ഏതേസം വാ അത്ഥോ യായ കായചി ഭാസായ ന വത്തബ്ബോ.

ദുതിയമ്പി വത്തബ്ബോ തതിയമ്പി വത്തബ്ബോതി ‘‘അത്ഥോ മേ ആവുസോ ചീവരേനാ’’തി ഇദമേവ യാവതതിയം വത്തബ്ബോതി. ഏവം ‘‘ദ്വത്തിക്ഖത്തും ചോദേതബ്ബോ സാരേതബ്ബോ’’തി ഏത്ഥ ഉദ്ദിട്ഠചോദനാപരിച്ഛേദം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ‘‘ദ്വത്തിക്ഖത്തും ചോദയമാനോ സാരയമാനോ തം ചീവരം അഭിനിപ്ഫാദേയ്യ, ഇച്ചേതം കുസല’’ന്തി ഇമേസം പദാനം സങ്ഖേപതോ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘സചേ അഭിനിപ്ഫാദേതി, ഇച്ചേതം കുസല’’ന്തി ആഹ. ഏവം യാവതതിയം ചോദേന്തോ തം ചീവരം യദി നിപ്ഫാദേതി, സക്കോതി അത്തനോ പടിലാഭവസേന നിപ്ഫാദേതും, ഇച്ചേതം കുസലം സാധു സുട്ഠു സുന്ദരം.

ചതുക്ഖത്തും പഞ്ചക്ഖത്തും ഛക്ഖത്തുപരമം തുണ്ഹീഭൂതേന ഉദ്ദിസ്സ ഠാതബ്ബന്തി ഠാനലക്ഖണനിദസ്സനമേതം. ഛക്ഖത്തുപരമന്തി ച ഭാവനപുംസകവചനമേതം, ഛക്ഖത്തുപരമഞ്ഹി ഏതേന ചീവരം ഉദ്ദിസ്സ തുണ്ഹീഭൂതേന ഠാതബ്ബം, ന അഞ്ഞം കിഞ്ചി കാതബ്ബം, ഇദം ഠാനലക്ഖണം. തത്ഥ യോ സബ്ബട്ഠാനാനം സാധാരണോ തുണ്ഹീഭാവോ, തം താവ ദസ്സേതും പദഭാജനേ ‘‘തത്ഥ ഗന്ത്വാ തുണ്ഹീഭൂതേനാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ന ആസനേ നിസീദിതബ്ബന്തി ‘‘ഇധ, ഭന്തേ, നിസീദഥാ’’തി വുത്തേനാപി ന നിസീദിതബ്ബം. ന ആമിസം പടിഗ്ഗഹേതബ്ബന്തി യാഗുഖജ്ജകാദിഭേദം കിഞ്ചി ആമിസം ‘‘ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേ’’തി യാചിയമാനേനാപി ന ഗണ്ഹിതബ്ബം. ന ധമ്മോ ഭാസിതബ്ബോതി മങ്ഗലം വാ അനുമോദനം വാ ഭാസഥാതി യാചിയമാനേനാപി കിഞ്ചി ന ഭാസിതബ്ബം, കേവലം ‘‘കിം കാരണാ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛിയമാനേന ‘‘ജാനാസി, ആവുസോ’’തി വത്തബ്ബോ. പുച്ഛിയമാനോതി ഇദഞ്ഹി കരണത്ഥേ പച്ചത്തവചനം. അഥ വാ പുച്ഛം കുരുമാനോ പുച്ഛിയമാനോതി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. യോ ഹി പുച്ഛം കരോതി, സോ ഏത്തകം വത്തബ്ബോതി ഠാനം ഭഞ്ജതീതി ആഗതകാരണം ഭഞ്ജതി.

ഇദാനി യാ തിസ്സോ ചോദനാ, ഛ ച ഠാനാനി വുത്താനി. തത്ഥ വുഡ്ഢിഞ്ച ഹാനിഞ്ച ദസ്സേന്തോ ‘‘ചതുക്ഖത്തും ചോദേത്വാ’’തിആദിമാഹ. യസ്മാ ച ഏത്ഥ ഏകചോദനാവുഡ്ഢിയാ ദ്വിന്നം ഠാനാനം ഹാനി വുത്താ, തസ്മാ ‘‘ഏകാ ചോദനാ ദിഗുണം ഠാന’’ന്തി ലക്ഖണം ദസ്സിതം ഹോതി. ഇതി ഇമിനാ ലക്ഖണേന തിക്ഖത്തും ചോദേത്വാ ഛക്ഖത്തും ഠാതബ്ബം, ദ്വിക്ഖത്തും ചോദേത്വാ അട്ഠക്ഖത്തും ഠാതബ്ബം, സകിം ചോദേത്വാ ദസക്ഖത്തും ഠാതബ്ബന്തി. യഥാ ച ‘‘ഛക്ഖത്തും ചോദേത്വാ ന ഠാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, ഏവം ‘‘ദ്വാദസക്ഖത്തും ഠത്വാ ന ചോദേതബ്ബ’’ന്തിപി വുത്തമേവ ഹോതി. തസ്മാ സചേ ചോദേതിയേവ ന തിട്ഠതി, ഛ ചോദനാ ലബ്ഭന്തി. സചേ തിട്ഠതിയേവ ന ചോദേതി, ദ്വാദസ ഠാനാനി ലബ്ഭന്തി. സചേ ചോദേതിപി തിട്ഠതിപി, ഏകായ ചോദനായ ദ്വേ ഠാനാനി ഹാപേതബ്ബാനി. തത്ഥ യോ ഏകദിവസമേവ പുനപ്പുനം ഗന്ത്വാ ഛക്ഖത്തും ചോദേതി, സകിംയേവ വാ ഗന്ത്വാ ‘‘അത്ഥോ മേ, ആവുസോ, ചീവരേനാ’’തി ഛക്ഖത്തും വദതി. തഥാ ഏകദിവസമേവ പുനപ്പുനം ഗന്ത്വാ ദ്വാദസക്ഖത്തും തിട്ഠതി, സകിംയേവ വാ ഗന്ത്വാ തത്ര തത്ര ഠാനേ തിട്ഠതി, സോപി സബ്ബചോദനായോ സബ്ബട്ഠാനാനി ച ഭഞ്ജതി. കോ പന വാദോ നാനാദിവസേസു ഏവം കരോന്തസ്സാതി ഏവമേത്ഥ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

യതസ്സ ചീവരചേതാപന്നം ആഭതന്തി യതോ രാജതോ വാ രാജഭോഗ്ഗതോ വാ അസ്സ ഭിക്ഖുനോ ചീവരചേതാപന്നം ആനീതം. യത്വസ്സാതിപി പാഠോ. അയമേവത്ഥോ. ‘‘യത്ഥസ്സാ’’തിപി പഠന്തി, യസ്മിം ഠാനേ അസ്സ ചീവരചേതാപന്നം പേസിതന്തി ച അത്ഥം കഥേന്തി, ബ്യഞ്ജനം പന ന സമേതി. തത്ഥാതി തസ്സ രഞ്ഞോ വാ രാജഭോഗ്ഗസ്സ വാ സന്തികേ; സമീപത്ഥേ ഹി ഇദം ഭുമ്മവചനം. ന തം തസ്സ ഭിക്ഖുനോ കിഞ്ചി അത്ഥം അനുഭോതീതി തം ചീവരചേതാപന്നം തസ്സ ഭിക്ഖുനോ കിഞ്ചി അപ്പമത്തകമ്പി കമ്മം ന നിപ്ഫാദേതി. യുഞ്ജന്തായസ്മന്തോ സകന്തി ആയസ്മന്തോ അത്തനോ സന്തകം ധനം പാപുണന്തു. മാ വോ സകം വിനസ്സാതി തുമ്ഹാകം സന്തകം മാ വിനസ്സതു. യോ പന നേവ സാമം ഗച്ഛതി, ന ദൂതം പാഹേതി, വത്തഭേദേ ദുക്കടം ആപജ്ജതി.

കിം പന സബ്ബകപ്പിയകാരകേസു ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി? ന പടിപജ്ജിതബ്ബം. അയഞ്ഹി കപ്പിയകാരകോ നാമ സങ്ഖേപതോ ദുവിധോ നിദ്ദിട്ഠോ ച അനിദ്ദിട്ഠോ ച. തത്ഥ നിദ്ദിട്ഠോ ദുവിധോ – ഭിക്ഖുനാ നിദ്ദിട്ഠോ, ദൂതേന നിദ്ദിട്ഠോതി. അനിദ്ദിട്ഠോപി ദുവിധോ – മുഖവേവടിക കപ്പിയകാരകോ, പരമ്മുഖകപ്പിയകാരകോതി. തേസു ഭിക്ഖുനാ നിദ്ദിട്ഠോ സമ്മുഖാസമ്മുഖവസേന ചതുബ്ബിധോ ഹോതി. തഥാ ദൂതേന നിദ്ദിട്ഠോപി.

കഥം? ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖുസ്സ ചീവരത്ഥായ ദൂതേന അകപ്പിയവത്ഥും പഹിണതി, ദൂതോ തം ഭിക്ഖും ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ഇദം, ഭന്തേ, ഇത്ഥന്നാമേന തുമ്ഹാകം ചീവരത്ഥായ പഹിതം, ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി വദതി, ഭിക്ഖു ‘‘നയിദം കപ്പതീ’’തി പടിക്ഖിപതി, ദൂതോ ‘‘അത്ഥി പന തേ, ഭന്തേ, വേയ്യാവച്ചകരോ’’തി പുച്ഛതി, പുഞ്ഞത്ഥികേഹി ച ഉപാസകേഹി ‘‘ഭിക്ഖൂനം വേയ്യാവച്ചം കരോഥാ’’തി ആണത്താ വാ, ഭിക്ഖൂനം വാ സന്ദിട്ഠാ സമ്ഭത്താ കേചി വേയ്യാവച്ചകരാ ഹോന്തി, തേസം അഞ്ഞതരോ തസ്മിം ഖണേ ഭിക്ഖുസ്സ സന്തികേ നിസിന്നോ ഹോതി, ഭിക്ഖു തം നിദ്ദിസതി ‘‘അയം ഭിക്ഖൂനം വേയ്യാവച്ചകരോ’’തി. ദൂതോ തസ്സ ഹത്ഥേ അകപ്പിയവത്ഥും ദത്വാ ‘‘ഥേരസ്സ ചീവരം കിണിത്വാ ദേഹീ’’തി ഗച്ഛതി, അയം ഭിക്ഖുനാ സമ്മുഖാനിദ്ദിട്ഠോ.

നോ ചേ ഭിക്ഖുസ്സ സന്തികേ നിസിന്നോ ഹോതി, അപിച ഖോ ഭിക്ഖു നിദ്ദിസതി – ‘‘അസുകസ്മിം നാമ ഗാമേ ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖൂനം വേയ്യാവച്ചകരോ’’തി, സോ ഗന്ത്വാ തസ്സ ഹത്ഥേ അകപ്പിയവത്ഥും ദത്വാ ‘‘ഥേരസ്സ ചീവരം കിണിത്വാ ദദേയ്യാസീ’’തി ആഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുസ്സ ആരോചേത്വാ ഗച്ഛതി, അയമേകോ ഭിക്ഖുനാ അസമ്മുഖാനിദ്ദിട്ഠോ.

ന ഹേവ ഖോ സോ ദൂതോ അത്തനാ ആഗന്ത്വാ ആരോചേതി, അപിച ഖോ അഞ്ഞം പഹിണതി ‘‘ദിന്നം മയാ, ഭന്തേ, തസ്സ ഹത്ഥേ ചീവരചേതാപന്നം, ചീവരം ഗണ്ഹേയ്യാഥാ’’തി, അയം ദുതിയോ ഭിക്ഖുനാ അസമ്മുഖാനിദ്ദിട്ഠോ.

ന ഹേവ ഖോ അഞ്ഞം പഹിണതി, അപിച ഖോ ഗച്ഛന്തോവ ഭിക്ഖും വദതി ‘‘അഹം തസ്സ ഹത്ഥേ ചീവരചേതാപന്നം ദസ്സാമി, തുമ്ഹേ ചീവരം ഗണ്ഹേയ്യാഥാ’’തി, അയം തതിയോ ഭിക്ഖുനാ അസമ്മുഖാനിദ്ദിട്ഠോതി ഏവം ഏകോ സമ്മുഖാനിദ്ദിട്ഠോ തയോ അസമ്മുഖാനിദ്ദിട്ഠാതി ഇമേ ചത്താരോ ഭിക്ഖുനാ നിദ്ദിട്ഠവേയ്യാവച്ചകരാ നാമ. ഏതേസു ഇമസ്മിം രാജസിക്ഖാപദേ വുത്തനയേനേവ പടിപജ്ജിതബ്ബം.

അപരോ ഭിക്ഖു പുരിമനയേനേവ ദൂതേന പുച്ഛിതോ നത്ഥിതായ വാ, അവിചാരേതുകാമതായ വാ ‘‘നത്ഥമ്ഹാകം കപ്പിയകാരകോ’’തി വദതി, തസ്മിഞ്ച ഖണേ കോചി മനുസ്സോ ആഗച്ഛതി, ദൂതോ തസ്സ ഹത്ഥേ അകപ്പിയവത്ഥും ദത്വാ ‘‘ഇമസ്സ ഹത്ഥതോ ചീവരം ഗണ്ഹേയ്യാഥാ’’തി വത്വാ ഗച്ഛതി, അയം ദൂതേന സമ്മുഖാനിദ്ദിട്ഠോ.

അപരോ ദൂതോ ഗാമം പവിസിത്വാ അത്തനാ അഭിരുചിതസ്സ കസ്സചി ഹത്ഥേ അകപ്പിയവത്ഥും ദത്വാ പുരിമനയേനേവ ആഗന്ത്വാ ആരോചേതി, അഞ്ഞം വാ പഹിണതി, ‘‘അഹം അസുകസ്സ നാമ ഹത്ഥേ ചീവരചേതാപന്നം ദസ്സാമി, തുമ്ഹേ ചീവരം ഗണ്ഹേയ്യാഥാ’’തി വത്വാ വാ ഗച്ഛതി, അയം തതിയോ ദൂതേന അസമ്മുഖാനിദ്ദിട്ഠോതി ഏവം ഏകോ സമ്മുഖാനിദ്ദിട്ഠോ, തയോ അസമ്മുഖാനിദ്ദിട്ഠാതി ഇമേ ചത്താരോ ദൂതേന നിദ്ദിട്ഠവേയ്യാവച്ചകരാ നാമ. ഏതേസു മേണ്ഡകസിക്ഖാപദേ വുത്തനയേന പടിപജ്ജിതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, മനുസ്സാ സദ്ധാ പസന്നാ, തേ കപ്പിയകാരകാനം ഹത്ഥേ ഹിരഞ്ഞം ഉപനിക്ഖിപന്തി – ‘ഇമിനാ അയ്യസ്സ യം കപ്പിയം തം ദേഥാ’തി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യം തതോ കപ്പിയം തം സാദിതും, ന ത്വേവാഹം, ഭിക്ഖവേ, കേനചി പരിയായേന ജാതരൂപരജതം സാദിതബ്ബം പരിയേസിതബ്ബന്തി വദാമീ’’തി (മഹാവ. ൨൯൯). ഏത്ഥ ച ചോദനായ പമാണം നത്ഥി, മൂലം അസാദിയന്തേന സഹസ്സക്ഖത്തുമ്പി ചോദനായ വാ ഠാനേന വാ കപ്പിയഭണ്ഡം സാദിതും വട്ടതി. നോ ചേ ദേതി, അഞ്ഞം കപ്പിയകാരകം ഠപേത്വാപി ആഹരാപേതബ്ബം. സചേ ഇച്ഛതി മൂലസാമികാനമ്പി കഥേതബ്ബം; നോ ചേ ഇച്ഛതി ന കഥേതബ്ബം.

അപരോ ഭിക്ഖു പുരിമനയേനേവ ദൂതേന പുച്ഛിതോ ‘‘നത്ഥമ്ഹാകം കപ്പിയകാരകോ’’തി വദതി, തദഞ്ഞോ സമീപേ ഠിതോ സുത്വാ ‘‘ആഹര ഭോ അഹം അയ്യസ്സ ചീവരം ചേതാപേത്വാ ദസ്സാമീ’’തി വദതി. ദൂതോ ‘‘ഹന്ദ ഭോ ദദേയ്യാസീ’’തി തസ്സ ഹത്ഥേ ദത്വാ ഭിക്ഖുസ്സ അനാരോചേത്വാവ ഗച്ഛതി, അയം മുഖവേവടികകപ്പിയകാരകോ. അപരോ ഭിക്ഖുനോ ഉപട്ഠാകസ്സ വാ അഞ്ഞസ്സ വാ ഹത്ഥേ അകപ്പിയവത്ഥും ദത്വാ ‘‘ഥേരസ്സ ചീവരം ദദേയ്യാസീ’’തി ഏത്തോവ പക്കമതി, അയം പരമ്മുഖകപ്പിയകാരകോതി ഇമേ ദ്വേ അനിദ്ദിട്ഠകപ്പിയകാരകാ നാമ. ഏതേസു അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതേസു വിയ പടിപജ്ജിതബ്ബം. സചേ സയമേവ ചീവരം ആനേത്വാ ദദന്തി, ഗഹേതബ്ബം. നോ ചേ, കിഞ്ചി ന വത്തബ്ബാ. ദേസനാമത്തമേവ ചേതം ‘‘ദൂതേന ചീവരചേതാപന്നം പഹിണേയ്യാ’’തി സയം ആഹരിത്വാപി പിണ്ഡപാതാദീനം അത്ഥായ ദദന്തേസുപി ഏസേവ നയോ. ന കേവലഞ്ച അത്തനോയേവ അത്ഥായ സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടതി, സചേപി കോചി ജാതരൂപരജതം ആനേത്വാ ‘‘ഇദം സങ്ഘസ്സ ദമ്മി, ആരാമം വാ കരോഥ ചേതിയം വാ ഭോജനസാലാദീനം വാ അഞ്ഞതര’’ന്തി വദതി, ഇദമ്പി സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടതി. യസ്സ കസ്സചി ഹി അഞ്ഞസ്സത്ഥായ സമ്പടിച്ഛന്തസ്സ ദുക്കടം ഹോതീതി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം.

സചേ പന ‘‘നയിദം ഭിക്ഖൂനം സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതീ’’തി പടിക്ഖിത്തേ ‘‘വഡ്ഢകീനം വാ കമ്മകരാനം വാ ഹത്ഥേ ഭവിസ്സതി, കേവലം തുമ്ഹേ സുകതദുക്കടം ജാനാഥാ’’തി വത്വാ തേസം ഹത്ഥേ ദത്വാ പക്കമതി, വട്ടതി. അഥാപി ‘‘മമ മനുസ്സാനം ഹത്ഥേ ഭവിസ്സതി മയ്ഹമേവ വാ ഹത്ഥേ ഭവിസ്സതി, കേവലം തുമ്ഹേ യം യസ്സ ദാതബ്ബം, തദത്ഥായ പേസേയ്യാഥാ’’തി വദതി, ഏവമ്പി വട്ടതി.

സചേ പന സങ്ഘം വാ ഗണം വാ പുഗ്ഗലം വാ അനാമസിത്വാ ‘‘ഇദം ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം ചേതിയസ്സ ദേമ, വിഹാരസ്സ ദേമ, നവകമ്മസ്സ ദേമാ’’തി വദന്തി, പടിക്ഖിപിതും ന വട്ടതി. ‘‘ഇമേ ഇദം ഭണന്തീ’’തി കപ്പിയകാരകാനം ആചിക്ഖിതബ്ബം. ‘‘ചേതിയാദീനം അത്ഥായ തുമ്ഹേ ഗഹേത്വാ ഠപേഥാ’’തി വുത്തേന പന ‘‘അമ്ഹാകം ഗഹേതും ന വട്ടതീ’’തി പടിക്ഖിപിതബ്ബം.

സചേ പന കോചി ബഹും ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം ആനേത്വാ ‘‘ഇദം സങ്ഘസ്സ ദമ്മി, ചത്താരോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി വദതി, തം ചേ സങ്ഘോ സമ്പടിച്ഛതി, പടിഗ്ഗഹണേപി പരിഭോഗേപി ആപത്തി. തത്ര ചേ ഏകോ ഭിക്ഖു ‘‘നയിദം കപ്പതീ’’തി പടിക്ഖിപതി, ഉപാസകോ ച ‘‘യദി ന കപ്പതി, മയ്ഹമേവ ഭവിസ്സതീ’’തി ഗച്ഛതി. സോ ഭിക്ഖു ‘‘തയാ സങ്ഘസ്സ ലാഭന്തരായോ കതോ’’തി ന കേനചി കിഞ്ചി വത്തബ്ബോ. യോ ഹി തം ചോദേതി, സ്വേവ സാപത്തികോ ഹോതി, തേന പന ഏകേന ബഹൂ അനാപത്തികാ കതാ. സചേ പന ഭിക്ഖൂഹി ‘‘ന വട്ടതീ’’തി പടിക്ഖിത്തേ ‘‘കപ്പിയകാരകാനം വാ ഹത്ഥേ ഭവിസ്സതി, മമ പുരിസാനം വാ മയ്ഹം വാ ഹത്ഥേ ഭവിസ്സതി, കേവലം തുമ്ഹേ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി വദതി, വട്ടതി.

ചതുപച്ചയത്ഥായ ച ദിന്നം യേന യേന പച്ചയേന അത്ഥോ ഹോതി, തദത്ഥം ഉപനേതബ്ബം, ചീവരത്ഥായ ദിന്നം ചീവരേയേവ ഉപനേതബ്ബം. സചേ ചീവരേന താദിസോ അത്ഥോ നത്ഥി, പിണ്ഡപാതാദീഹി സങ്ഘോ കിലമതി, സങ്ഘസുട്ഠുതായ അപലോകേത്വാ തദത്ഥായപി ഉപനേതബ്ബം. ഏസ നയോ പിണ്ഡപാതഗിലാനപച്ചയത്ഥായ ദിന്നേപി, സേനാസനത്ഥായ ദിന്നം പന സേനാസനസ്സ ഗരുഭണ്ഡത്താ സേനാസനേയേവ ഉപനേതബ്ബം. സചേ പന ഭിക്ഖൂസു സേനാസനം ഛഡ്ഡേത്വാ ഗതേസു സേനാസനം വിനസ്സതി, ഈദിസേ കാലേ സേനാസനം വിസ്സജ്ജേത്വാപി ഭിക്ഖൂനം പരിഭോഗോ അനുഞ്ഞാതോ, തസ്മാ സേനാസനജഗ്ഗനത്ഥം മൂലച്ഛേജ്ജം അകത്വാ യാപനമത്തം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം.

ന കേവലഞ്ച ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണമേവ, അഞ്ഞമ്പി ഖേത്തവത്ഥാദി അകപ്പിയം ന സമ്പടിച്ഛിതബ്ബം. സചേ ഹി കോചി ‘‘മയ്ഹം തിസസ്സസമ്പാദനകം മഹാതളാകം അത്ഥി, തം സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി വദതി, തം ചേ സങ്ഘോ സമ്പടിച്ഛതി, പടിഗ്ഗഹണേപി പരിഭോഗേപി ആപത്തിയേവ. യോ പന തം പടിക്ഖിപതി, സോ പുരിമനയേനേവ ന കേനചി കിഞ്ചി വത്തബ്ബോ. യോ ഹി തം ചോദേതി, സ്വേവ സാപത്തികോ ഹോതി, തേന പന ഏകേന ബഹൂ അനാപത്തികാ കതാ.

യോ പന ‘‘താദിസംയേവ തളാകം ദമ്മീ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖൂഹി ‘‘ന വട്ടതീ’’തി പടിക്ഖിത്തോ വദതി ‘‘അസുകഞ്ച അസുകഞ്ച സങ്ഘസ്സ തളാകം അത്ഥി, തം കഥം വട്ടതീ’’തി. സോ വത്തബ്ബോ – ‘‘കപ്പിയം കത്വാ ദിന്നം ഭവിസ്സതീ’’തി. കഥം ദിന്നം കപ്പിയം ഹോതീതി? ‘‘ചത്താരോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി വത്വാ ദിന്നന്തി. സോ സചേ ‘‘സാധു, ഭന്തേ, ചത്താരോ പച്ചയേ സങ്ഘോ പരിഭുഞ്ജതൂ’’തി ദേതി, വട്ടതി. അഥാപി ‘‘തളാകം ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്വാ ‘‘ന വട്ടതീ’’തി പടിക്ഖിത്തോ ‘‘കപ്പിയകാരകോ അത്ഥീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘നത്ഥീ’’തി വുത്തേ ‘‘ഇദം അസുകോ നാമ വിചാരേസ്സതി, അസുകസ്സ വാ ഹത്ഥേ, മയ്ഹം വാ ഹത്ഥേ ഭവിസ്സതി, സങ്ഘോ കപ്പിയഭണ്ഡം പരിഭുഞ്ജതൂ’’തി വദതി, വട്ടതി. സചേപി ‘‘ന വട്ടതീ’’തി പടിക്ഖിത്തോ ‘‘ഉദകം പരിഭുഞ്ജിസ്സതി, ഭണ്ഡകം ധോവിസ്സതി, മിഗപക്ഖിനോ പിവിസ്സന്തീ’’തി വദതി, ഏവമ്പി വട്ടതി. അഥാപി ‘‘ന വട്ടതീ’’തി പടിക്ഖിത്തോ വദതി ‘‘കപ്പിയസീസേന ഗണ്ഹഥാ’’തി. ‘‘സാധു, ഉപാസക, സങ്ഘോ പാനീയം പിവിസ്സതി, ഭണ്ഡകം ധോവിസ്സതി, മിഗപക്ഖിനോ പിവിസ്സന്തീ’’തി വത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി.

അഥാപി ‘‘മമ തളാകം വാ പോക്ഖരണിം വാ സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി ‘‘വുത്തേ, സാധു, ഉപാസക, സങ്ഘോ പാനീയം പിവിസ്സതീ’’തിആദീനി വത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതിയേവ. യദി പന ഭിക്ഖൂഹി ഹത്ഥകമ്മം യാചിത്വാ സഹത്ഥേന ച കപ്പിയപഥവിം ഖനിത്വാ ഉദകപരിഭോഗത്ഥായ തളാകം കാരിതം ഹോതി, തം ചേ നിസ്സായ സസ്സം നിപ്ഫാദേത്വാ മനുസ്സാ വിഹാരേ കപ്പിയഭണ്ഡം ദേന്തി, വട്ടതി. അഥ മനുസ്സാ ഏവ സങ്ഘസ്സ ഉപകാരത്ഥായ സങ്ഘികഭൂമിം ഖനിത്വാ തം നിസ്സായ നിപ്ഫന്നസസ്സതോ കപ്പിയഭണ്ഡം ദേന്തി, ഏവമ്പി വട്ടതി. ‘‘അമ്ഹാകം ഏകം കപ്പിയകാരകം ഠപേഥാ’’തി വുത്തേ ച ഠപേതുമ്പി ലബ്ഭതി. അഥ പന തേ മനുസ്സാ രാജബലിനാ ഉപദ്ദുതാ പക്കമന്തി, അഞ്ഞേ പടിപജ്ജന്തി, ന ച ഭിക്ഖൂനം കിഞ്ചി ദേന്തി, ഉദകം വാരേതും ലബ്ഭതി. തഞ്ച ഖോ കസികമ്മകാലേയേവ, ന സസ്സകാലേ. സചേ തേ വദന്തി ‘‘നനു, ഭന്തേ, പുബ്ബേപി മനുസ്സാ ഇമം നിസ്സായ സസ്സം അകംസൂ’’തി. തതോ വത്തബ്ബാ – ‘‘തേ സങ്ഘസ്സ ഇമഞ്ച ഇമഞ്ച ഉപകാരം അകംസു, ഇദഞ്ചിദഞ്ച കപ്പിയഭണ്ഡം അദംസൂ’’തി. സചേ വദന്തി – ‘‘മയമ്പി ദസ്സാമാ’’തി, ഏവമ്പി വട്ടതി.

സചേ പന കോചി അബ്യത്തോ അകപ്പിയവോഹാരേന തളാകം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി വാ കാരേതി വാ, തം ഭിക്ഖൂഹി ന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം, തം നിസ്സായ ലദ്ധം കപ്പിയഭണ്ഡമ്പി അകപ്പിയമേവ. സചേ ഭിക്ഖൂഹി പരിച്ചത്തഭാവം ഞത്വാ സാമികോ വാ തസ്സ പുത്തധീതരോ വാ അഞ്ഞോ വാ കോചി വംസേ ഉപ്പന്നോ പുന കപ്പിയവോഹാരേന ദേതി, വട്ടതി. പച്ഛിന്നേ കുലവംസേ യോ തസ്സ ജനപദസ്സ സാമികോ, സോ അച്ഛിന്ദിത്വാ പുന ദേതി, ചിത്തലപബ്ബതേ ഭിക്ഖുനാ നീഹടഉദകവാഹകം അളനാഗരാജമഹേസീ വിയ, ഏവമ്പി വട്ടതി.

കപ്പിയവോഹാരേപി ഉദകവസേന പടിഗ്ഗഹിതതളാകേ സുദ്ധചിത്താനം മത്തികുദ്ധരണപാളിബന്ധനാദീനി ച കാതും വട്ടതി. തം നിസ്സായ പന സസ്സം കരോന്തേ ദിസ്വാ കപ്പിയകാരകം ഠപേതും ന വട്ടതി. യദി തേ സയമേവ കപ്പിയഭണ്ഡം ദേന്തി, ഗഹേതബ്ബം. നോ ചേ ദേന്തി, ന ചോദേതബ്ബം, ന സാരേതബ്ബം. പച്ചയവസേന പടിഗ്ഗഹിതതളാകേ കപ്പിയകാരകം ഠപേതും വട്ടതി. മത്തികുദ്ധരണപാളിബന്ധനാദീനി പന കാതും ന വട്ടതി. സചേ കപ്പിയകാരകാ സയമേവ കരോന്തി, വട്ടതി. അബ്യത്തേന പന ലജ്ജിഭിക്ഖുനാ കാരാപിതേസു കിഞ്ചാപി പടിഗ്ഗഹണേ കപ്പിയം, ഭിക്ഖുസ്സ പയോഗപച്ചയാ ഉപ്പന്നേന മിസ്സകത്താ വിസഗതപിണ്ഡപാതോ വിയ അകപ്പിയമംസരസമിസ്സകഭോജനം വിയ ച ദുബ്ബിനിബ്ഭോഗം ഹോതി, സബ്ബേസം അകപ്പിയമേവ.

സചേ പന ‘‘ഉദകസ്സ ഓകാസോ അത്ഥി, തളാകസ്സ പാളി ഥിരാ, യഥാ ബഹും ഉദകം ഗണ്ഹാതി, ഏവം കരോഹി, തീരസമീപേ ഉദകം കരോഹീ’’തി ഏവം ഉദകമേവ വിചാരേതി, വട്ടതി. ഉദ്ധനേ അഗ്ഗിം ന പാതേന്തി, ‘‘ഉദകകമ്മം ലബ്ഭതു ഉപാസകാ’’തി വത്തും വട്ടതി. ‘‘സസ്സം കത്വാ ആഹരഥാ’’തി വത്തും പന ന വട്ടതി. സചേ പന തളാകേ അതിബഹും ഉദകം ദിസ്വാ പസ്സതോ വാ പിട്ഠിതോ വാ മാതികം നീഹരാപേതി, വനം ഛിന്ദാപേത്വാ കേദാരേ കാരാപേതി, പോരാണകേദാരേസു വാ പകതിഭാഗം അഗ്ഗഹേത്വാ അതിരേകം ഗണ്ഹാതി, നവസസ്സേ വാ അകാലസസ്സേ വാ അപരിച്ഛിന്നഭാഗേ ‘‘ഏത്തകേ കഹാപണേ ദേഥാ’’തി കഹാപണേ ഉട്ഠാപേതി, സബ്ബേസം അകപ്പിയം.

യോ പന ‘‘കസ്സഥ വപഥാ’’തി അവത്വാ ‘‘ഏത്തകായ ഭൂമിയാ, ഏത്തകോ നാമ ഭാഗോ’’തി ഏവം ഭൂമിം വാ പതിട്ഠപേതി, ‘‘ഏത്തകേ ഭൂമിഭാഗേ അമ്ഹേഹി സസ്സം കതം, ഏത്തകം നാമ ഭാഗം ഗണ്ഹഥാ’’തി വദന്തേസു കസ്സകേസു ഭൂമിപ്പമാണഗ്ഗഹണത്ഥം രജ്ജുയാ വാ ദണ്ഡേന വാ മിനാതി, ഖലേ വാ ഠത്വാ രക്ഖതി, ഖലതോ വാ നീഹരാപേതി, കോട്ഠാഗാരേ വാ പടിസാമേതി, തസ്സേവ തം അകപ്പിയം.

സചേ കസ്സകാ കഹാപണേ ആഹരിത്വാ ‘‘ഇമേ സങ്ഘസ്സ ആഹടാ’’തി വദന്തി, അഞ്ഞതരോ ച ഭിക്ഖു ‘‘ന സങ്ഘോ കഹാപണേ ഖാദതീ’’തി സഞ്ഞായ ‘‘ഏത്തകേഹി കഹാപണേഹി സാടകേ ആഹര, ഏത്തകേഹി യാഗുആദീനി സമ്പാദേഹീ’’തി വദതി. യം തേ ആഹരന്തി, സബ്ബേസം അകപ്പിയം. കസ്മാ? കഹാപണാനം വിചാരിതത്താ.

സചേ ധഞ്ഞം ആഹരിത്വാ ഇദം സങ്ഘസ്സ ആഹടന്തി വദന്തി, അഞ്ഞതരോ ച ഭിക്ഖു പുരിമനയേനേവ ‘‘ഏത്തകേഹി വീഹീഹി ഇദഞ്ചിദഞ്ച ആഹരഥാ’’തി വദതി. യം തേ ആഹരന്തി, തസ്സേവ അകപ്പിയം. കസ്മാ? ധഞ്ഞസ്സ വിചാരിതത്താ.

സചേ തണ്ഡുലം വാ അപരണ്ണം വാ ആഹരിത്വാ ‘‘ഇദം സങ്ഘസ്സ ആഹട’’ന്തി വദന്തി, അഞ്ഞതരോ ച ഭിക്ഖു പുരിമനയേനേവ ‘‘ഏത്തകേഹി തണ്ഡുലേഹി ഇദഞ്ചിദഞ്ച ആഹരഥാ’’തി വദതി. യം തേ ആഹരന്തി, സബ്ബേസം കപ്പിയം. കസ്മാ? കപ്പിയാനം തണ്ഡുലാദീനം വിചാരിതത്താ. കയവിക്കയേപി അനാപത്തി, കപ്പിയകാരകസ്സ ആചിക്ഖിതത്താ.

പുബ്ബേ പന ചിത്തലപബ്ബതേ ഏകോ ഭിക്ഖു ചതുസാലദ്വാരേ ‘‘അഹോ വത സ്വേ സങ്ഘസ്സ ഏത്തകപ്പമാണേ പൂവേ പചേയ്യു’’ന്തി ആരാമികാനം സഞ്ഞാജനനത്ഥം ഭൂമിയം മണ്ഡലം അകാസി, തം ദിസ്വാ ഛേകോ ആരാമികോ തഥേവ കത്വാ ദുതിയദിവസേ ഭേരിയാ ആകോടിതായ സന്നിപതിതേ സങ്ഘേ പൂവം ഗഹേത്വാ സങ്ഘത്ഥേരം ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി ഇതോ പുബ്ബേ നേവ പിതൂനം ന പിതാമഹാനം ഏവരൂപം സുതപുബ്ബം, ഏകേന അയ്യേന ചതുസ്സാലദ്വാരേ പൂവത്ഥായ സഞ്ഞാ കതാ, ഇതോ ദാനി പഭുതി അയ്യാ അത്തനോ അത്തനോ ചിത്താനുരൂപം വദന്തു, അമ്ഹാകമ്പി ഫാസുവിഹാരോ ഭവിസ്സതീ’’തി. മഹാഥേരോ തതോവ നിവത്തി, ഏകഭിക്ഖുനാപി പൂവോ ന ഗഹിതോ. ഏവം പുബ്ബേ തത്രുപ്പാദമ്പി ന പരിഭുഞ്ജിംസു. തസ്മാ –

സല്ലേഖം അച്ചജന്തേന, അപ്പമത്തേന ഭിക്ഖുനാ;

കപ്പിയേപി ന കാതബ്ബാ, ആമിസത്ഥായ ലോലതാതി.

യോ ചായം തളാകേ വുത്തോ, പോക്ഖരണീ-ഉദകവാഹകമാതികാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

പുബ്ബണ്ണാപരണ്ണഉച്ഛുഫലാഫലാദീനം വിരുഹനട്ഠാനം യം കിഞ്ചി ഖേത്തം വാ വത്ഥും വാ ദമ്മീതി വുത്തേപി ‘‘ന വട്ടതീ’’തി പടിക്ഖിപിത്വാ തളാകേ വുത്തനയേനേവ യദാ കപ്പിയവോഹാരേന ‘‘ചതുപച്ചയപരിഭോഗത്ഥായ ദമ്മീ’’തി വദതി, തദാ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബം, ‘‘വനം ദമ്മി, അരഞ്ഞം ദമ്മീ’’തി വുത്തേ പന വട്ടതി. സചേ മനുസ്സാ ഭിക്ഖൂഹി അനാണത്തായേവ തത്ഥ രുക്ഖേ ഛിന്ദിത്വാ അപരണ്ണാദീനി സമ്പാദേത്വാ ഭിക്ഖൂനം ഭാഗം ദേന്തി, വട്ടതി; അദേന്താ ന ചോദേതബ്ബാ. സചേ കേനചിദേവ അന്തരായേന തേസു പക്കന്തേസു അഞ്ഞേ കരോന്തി, ന ച ഭിക്ഖൂനം കിഞ്ചി ദേന്തി, തേ വാരേതബ്ബാ. സചേ വദന്തി – ‘‘നനു, ഭന്തേ, പുബ്ബേപി മനുസ്സാ ഇധ സസ്സാനി അകംസൂ’’തി, തതോ തേ വത്തബ്ബാ – ‘‘തേ സങ്ഘസ്സ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കപ്പിയഭണ്ഡം അദംസൂ’’തി. സചേ വദന്തി – ‘‘മയമ്പി ദസ്സാമാ’’തി ഏവം വട്ടതി.

കഞ്ചി സസ്സുട്ഠാനകം ഭൂമിപ്പദേസം സന്ധായ ‘‘സീമം ദേമാ’’തി വദന്തി, വട്ടതി. സീമാ പരിച്ഛേദനത്ഥം പന ഥമ്ഭാ വാ പാസാണാ വാ സയം ന ഠപേതബ്ബാ. കസ്മാ? ഭൂമി നാമ അനഗ്ഘാ അപ്പകേനാപി പാരാജികോ ഭവേയ്യ, ആരാമികാനം പന വത്തബ്ബം – ‘‘ഇമിനാ ഠാനേന അമ്ഹാകം സീമാ ഗതാ’’തി. സചേപി ഹി തേ അധികം ഗണ്ഹന്തി, പരിയായേന കഥിതത്താ അനാപത്തി. യദി പന രാജരാജമഹാമത്താദയോ സയമേവ ഥമ്ഭേ ഠപാപേത്വാ ‘‘ചത്താരോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി ദേന്തി, വട്ടതിയേവ.

സചേ കോചി അന്തോസീമായ തളാകം ഖനതി, വിഹാരമജ്ഝേന വാ മാതികം നേതി, ചേതിയങ്ഗണബോധിയങ്ഗണാദീനി ദുസ്സന്തി, വാരേതബ്ബോ. സചേ സങ്ഘോ കിഞ്ചി ലഭിത്വാ ആമിസഗരുകതായ ന വാരേതി, ഏകോ ഭിക്ഖു വാരേതി, സോവ ഭിക്ഖു ഇസ്സരോ. സചേ ഏകോ ഭിക്ഖു ന വാരേതി, ‘‘നേഥ തുമ്ഹേ’’തി തേസംയേവ പക്ഖോ ഹോതി, സങ്ഘോ വാരേതി, സങ്ഘോവ ഇസ്സരോ. സങ്ഘികേസു ഹി കമ്മേസു യോ ധമ്മകമ്മം കരോതി, സോവ ഇസ്സരോ. സചേ വാരിയമാനോപി കരോതി, ഹേട്ഠാ ഗഹിതം പംസും ഹേട്ഠാ പക്ഖിപിത്വാ, ഉപരി ഗഹിതം പംസും ഉപരി പക്ഖിപിത്വാ പൂരേതബ്ബാ.

സചേ കോചി യഥാജാതമേവ ഉച്ഛും വാ അപരണ്ണം വാ അലാബുകുമ്ഭണ്ഡാദികം വാ വല്ലിഫലം ദാതുകാമോ ‘‘ഏതം സബ്ബം ഉച്ഛുഖേത്തം അപരണ്ണവത്ഥും വല്ലിഫലാവാടം ദമ്മീ’’തി വദതി, സഹ വത്ഥുനാ പരാമട്ഠത്താ ‘‘ന വട്ടതീ’’തി മഹാസുമത്ഥേരോ ആഹ. മഹാപദുമത്ഥേരോ പന ‘‘അഭിലാപമത്തമേതം സാമികാനംയേവ ഹി സോ ഭൂമിഭാഗോ തസ്മാ വട്ടതീ’’തി ആഹ.

‘‘ദാസം ദമ്മീ’’തി വദതി, ന വട്ടതി. ‘‘ആരാമികം ദമ്മി, വേയ്യാവച്ചകരം ദമ്മി, കപ്പിയകാരകം ദമ്മീ’’തി വുത്തേ വട്ടതി. സചേ സോ ആരാമികോ പുരേഭത്തമ്പി പച്ഛാഭത്തമ്പി സങ്ഘസ്സേവ കമ്മം കരോതി, സാമണേരസ്സ വിയ സബ്ബം ഭേസജ്ജപടിജഗ്ഗനമ്പി തസ്സ കാതബ്ബം. സചേ പുരേഭത്തമേവ സങ്ഘസ്സ കമ്മം കരോതി, പച്ഛാഭത്തം അത്തനോ കമ്മം കരോതി, സായം നിവാപോ ന ദാതബ്ബോ. യേപി പഞ്ചദിവസവാരേന വാ പക്ഖവാരേന വാ സങ്ഘസ്സ കമ്മം കത്വാ സേസകാലേ അത്തനോ കമ്മം കരോന്തി, തേസമ്പി കരണകാലേയേവ ഭത്തഞ്ച നിവാപോ ച ദാതബ്ബോ. സചേ സങ്ഘസ്സ കമ്മം നത്ഥി, അത്തനോയേവ കമ്മം കത്വാ ജീവന്തി, തേ ചേ ഹത്ഥകമ്മമൂലം ആനേത്വാ ദേന്തി, ഗഹേതബ്ബം. നോ ചേ ദേന്തി, ന കിഞ്ചി വത്തബ്ബാ. യം കിഞ്ചി രജകദാസമ്പി പേസകാരദാസമ്പി ആരാമികനാമേന സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതി.

സചേ ‘‘ഗാവോ ദേമാ’’തി വദന്തി, ‘‘ന വട്ടതീ’’തി പടിക്ഖിപിതബ്ബാ. ഇമാ ഗാവോ കുതോതി പണ്ഡിതേഹി പഞ്ച ഗോരസപരിഭോഗത്ഥായ ദിന്നാതി, ‘‘മയമ്പി പഞ്ചഗോരസപരിഭോഗത്ഥായ ദേമാ’’തി വുത്തേ വട്ടതി. അജികാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ‘‘ഹത്ഥിം ദേമ, അസ്സം മഹിസം കുക്കുടം സൂകരം ദേമാ’’തി വദന്തി, സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടതി. സചേ കേചി മനുസ്സാ ‘‘അപ്പോസ്സുക്കാ, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ ഹോഥ, മയം ഇമേ ഗഹേത്വാ തുമ്ഹാകം കപ്പിയഭണ്ഡം ദസ്സാമാ’’തി ഗണ്ഹന്തി, വട്ടതി. ‘‘കുക്കുടസൂകരാ സുഖം ജീവന്തൂ’’തി അരഞ്ഞേ വിസ്സജ്ജേതും വട്ടതി. ‘‘ഇമം തളാകം, ഇമം ഖേത്തം, ഇമം വത്ഥും, വിഹാരസ്സ ദേമാ’’തി വുത്തേ പടിക്ഖിപിതും ന ലബ്ഭതീതി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

സമുട്ഠാനാദീസു ഇദമ്പി ഛസമുട്ഠാനം കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

രാജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിട്ഠിതോ ചീവരവഗ്ഗോ പഠമോ.

൨. കോസിയവഗ്ഗോ

൧. കോസിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൪൨. തേന സമയേനാതി കോസിയസിക്ഖാപദം. തത്ഥ സന്ഥരിത്വാ കതം ഹോതീതി സമേ ഭൂമിഭാഗേ കോസിയംസൂനി ഉപരൂപരി സന്ഥരിത്വാ കഞ്ജികാദീഹി സിഞ്ചിത്വാ കതം ഹോതി. ഏകേനപി കോസിയംസുനാ മിസ്സിത്വാതി തിട്ഠതു അത്തനോ രുചിവസേന മിസ്സിതം, സചേപി തസ്സ കരണട്ഠാനേ വാതോ ഏകം കോസിയംസും ആനേത്വാ പാതേതി, ഏവമ്പി മിസ്സേത്വാ കതമേവ ഹോതീതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

ഛസമുട്ഠാനം, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം,

തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

കോസിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. സുദ്ധകാളകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൪൭. തേന സമയേനാതി സുദ്ധകാളകസിക്ഖാപദം. തത്ഥ സുദ്ധകാളകാനന്തി സുദ്ധാനം കാളകാനം, അഞ്ഞേഹി അമിസ്സിതകാളകാനന്തി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ. സമുട്ഠാനാദീനിപി കോസിയസിക്ഖാപദസദിസാനേവാതി.

സുദ്ധകാളകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ദ്വേഭാഗസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൫൨. തേന സമയേനാതി ദ്വേഭാഗസിക്ഖാപദം. തത്ഥ അന്തേ ആദിയിത്വാതി സന്ഥതസ്സ അന്തേ അനുവാതം വിയ ദസ്സേത്വാ ഓദാതം അല്ലിയാപേത്വാ.

ദ്വേ ഭാഗാതി ദ്വേ കോട്ഠാസാ. ആദാതബ്ബാതി ഗഹേതബ്ബാ. ഗോചരിയാനന്തി കപിലവണ്ണാനം. ദ്വേ തുലാ ആദാതബ്ബാതി ചതൂഹി തുലാഹി കാരേതുകാമം സന്ധായ വുത്തം. അത്ഥതോ പന യത്തകേഹി ഏളകലോമേഹി കാതുകാമോ ഹോതി, തേസു ദ്വേ കോട്ഠാസാ കാളകാനം ഏകോ ഓദാതാനം, ഏകോ ഗോചരിയാനന്തി ഇദമേവ ദസ്സിതം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

സമുട്ഠാനാദീനിപി കോസിയസിക്ഖാപദസദിസാനേവ. കേവലം ഇദം ആദായ അനാദായ ച കരണതോ കിരിയാകിരിയം വേദിതബ്ബന്തി.

ദ്വേഭാഗസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ഛബ്ബസ്സസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൫൭. തേന സമയേനാതി ഛബ്ബസ്സസിക്ഖാപദം. തത്ഥ ഊഹദന്തിപി ഉമ്മിഹന്തിപീതി സന്ഥതാനം ഉപരി വച്ചമ്പി പസ്സാവമ്പി കരോന്തീതി വുത്തം ഹോതി.

ദിന്നാ സങ്ഘേന ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്ഥതസമ്മുതീതി ഏവം ലദ്ധസമ്മുതികോ ഭിക്ഖു യാവ രോഗോ ന വൂപസമ്മതി, താവ യം യം ഠാനം ഗച്ഛതി, തത്ഥ തത്ഥ സന്ഥതം കാതും ലഭതി. സചേ അരോഗോ ഹുത്വാ പുന മൂലബ്യാധിനാവ ഗിലാനോ ഹോതി, സോയേവ പരിഹാരോ, നത്ഥഞ്ഞം സമ്മുതികിച്ചന്തി ഫുസ്സദേവത്ഥേരോ ആഹ. ഉപതിസ്സത്ഥേരോ പന ‘‘സോ വാ ബ്യാധി പടികുപ്പതു, അഞ്ഞോ വാ, ‘സകിം ഗിലാനോ’തി നാമം ലദ്ധം ലദ്ധമേവ, പുന സമ്മുതികിച്ചം നത്ഥീ’’തി ആഹ.

ഓരേന ചേ ഛന്നം വസ്സാനന്തി ഛന്നം വസ്സാനം ഓരിമഭാഗേ, അന്തോതി അത്ഥോ. പദഭാജനേ പന സങ്ഖ്യാമത്തദസ്സനത്ഥം ‘‘ഊനകഛബ്ബസ്സാനീ’’തി വുത്തം.

അനാപത്തി ഛബ്ബസ്സാനി കരോതീതി യദാ ഛബ്ബസ്സാനി പരിപുണ്ണാനി ഹോന്തി, തദാ സന്ഥതം കരോതി. ദുതിയപദേപി ‘‘യദാ അതിരേകഛബ്ബസ്സാനി ഹോന്തി, തദാ കരോതീ’’തി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ന ഹി സോ ഛബ്ബസ്സാനി കരോതീതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

സമുട്ഠാനാദീനി കോസിയസിക്ഖാപദസദിസാനേവാതി.

ഛബ്ബസ്സസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. നിസീദനസന്ഥതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൬൫. തേന സമയേനാതി നിസീദനസന്ഥതസിക്ഖാപദം. തത്ഥ ഇച്ഛാമഹം ഭിക്ഖവേതി ഭഗവാ കിര തം തേമാസം ന കിഞ്ചി ബോധനേയ്യസത്തം അദ്ദസ, തസ്മാ ഏവമാഹ. ഏവം സന്തേപി തന്തിവസേന ധമ്മദേസനാ കത്തബ്ബാ സിയാ. യസ്മാ പനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘മയി ഓകാസം കാരേത്വാ പടിസല്ലീനേ ഭിക്ഖൂ അധമ്മികം കതികവത്തം കരിസ്സന്തി, തം ഉപസേനോ ഭിന്ദിസ്സതി. അഹം തസ്സ പസീദിത്വാ ഭിക്ഖൂനം ദസ്സനം അനുജാനിസ്സാമി, തതോ മം പസ്സിതുകാമാ ബഹൂ ഭിക്ഖൂ ധുതങ്ഗാനി സമാദിയിസ്സന്തി, അഹഞ്ച തേഹി ഉജ്ഝിതസന്ഥതപച്ചയാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സാമീ’’തി, തസ്മാ ഏവമാഹ. ഏവം ബഹൂനി ഹി ഏത്ഥ ആനിസംസാനീതി.

സപരിസോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമീതി ഥേരോ കിര ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഊനദസവസ്സേന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, യോ ഉപസമ്പാദേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൭൫) ഇമസ്മിം ഖന്ധകസിക്ഖാപദേ ‘‘കഥഞ്ഹി നാമ ത്വം മോഘപുരിസ അഞ്ഞേഹി ഓവദിയോ അനുസാസിയോ അഞ്ഞം ഓവദിതും അനുസാസിതും മഞ്ഞിസ്സസീ’’തി ഏവമാദിനാ നയേന ഗരഹം ലഭിത്വാ ‘‘സത്ഥാ മയ്ഹം പരിസം നിസ്സായ ഗരഹം അദാസി, സോ ദാനാഹം ഭഗവന്തം തേനേവ പുണ്ണചന്ദസസ്സിരീകേന സബ്ബാകാരപരിപുണ്ണേന മുഖേന ബ്രഹ്മഘോസം നിച്ഛാരേത്വാ പരിസംയേവ നിസ്സായ സാധുകാരം ദാപേസ്സാമീ’’തി സുഹദയോ കുലപുത്തോ അതിരേകയോജനസതം പടിക്കമിത്വാ പരിസം ചിനിത്വാ പഞ്ചമത്തേഹി ഭിക്ഖുസതേഹി പരിവുതോ പുന ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമന്തോ. തേന വുത്തം – ‘‘സപരിസോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമീ’’തി. ന ഹി സക്കാ ബുദ്ധാനം അഞ്ഞഥാ ആരാധേതും അഞ്ഞത്ര വത്തസമ്പത്തിയാ.

ഭഗവതോ അവിദൂരേ നിസിന്നോതി വത്തസമ്പത്തിയാ പരിസുദ്ധഭാവേന നിരാസങ്കോ സീഹോ വിയ കഞ്ചനപബ്ബതസ്സ ഭഗവതോ അവിദൂരേ നിസിന്നോ. ഏതദവോചാതി കഥാസമുട്ഠാപനത്ഥം ഏതം അവോച. മനാപാനി തേ ഭിക്ഖു പംസുകൂലാനീതി ഭിക്ഖു തവ ഇമാനി പംസുകൂലാനി മനാപാനി, അത്തനോ രുചിയാ ഖന്തിയാ ഗഹിതാനീതി അത്ഥോ. ന ഖോ മേ, ഭന്തേ, മനാപാനീതി, ഭന്തേ ന മയാ അത്തനോ രുചിയാ ഗഹിതാനി, ഗലഗ്ഗാഹേന വിയ മത്ഥകതാളനേന വിയ ച ഗാഹിതോമ്ഹീതി ദസ്സേതി.

പഞ്ഞായിസ്സതീതി പഞ്ഞാതോ അഭിഞ്ഞാതോ ഭവിസ്സതി, തത്ഥ സന്ദിസ്സിസ്സതീതി വുത്തം ഹോതി. ന മയം അപഞ്ഞത്തം പഞ്ഞപേസ്സാമാതി മയം സാവകാ നാമ അപഞ്ഞത്തം ന പഞ്ഞപേസ്സാമ, ബുദ്ധവിസയോ ഹി ഏസോ യദിദം ‘‘പാചിത്തിയം ദുക്കട’’ന്തിആദിനാ നയേന അപഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദപഞ്ഞപനം പഞ്ഞത്തസമുച്ഛിന്ദനം വാ. സമാദായാതി തം തം സിക്ഖാപദം സമാദിയിത്വാ, ‘‘സാധു സുട്ഠൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ യഥാപഞ്ഞത്തേസു സബ്ബസിക്ഖാപദേസു സിക്ഖിസ്സാമാതി ദസ്സേതി. തസ്സ ആരദ്ധചിത്തോ പുനപി ‘‘സാധു സാധൂ’’തി സാധുകാരമദാസി.

൫൬൬. അനുഞ്ഞാതാവുസോതി അനുഞ്ഞാതം, ആവുസോ. പിഹേന്താതി പിഹയന്താ. സന്ഥതാനി ഉജ്ഝിത്വാതി സന്ഥതേ ചതുത്ഥചീവരസഞ്ഞിതായ സബ്ബസന്ഥതാനി ഉജ്ഝിത്വാ. ധമ്മിം കഥം കത്വാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസീതി ഭഗവാ സന്ഥതാനി വിപ്പകിണ്ണാനി ദിസ്വാ ‘‘സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനേ കാരണം നത്ഥി, പരിഭോഗുപായം നേസം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി ധമ്മിം കഥം കത്വാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി.

൫൬൭. സകിം നിവത്ഥമ്പി സകിം പാരുതമ്പീതി സകിം നിസിന്നഞ്ചേവ നിപന്നഞ്ച. സാമന്താതി ഏകപസ്സതോ വട്ടം വാ ചതുരസ്സം വാ ഛിന്ദിത്വാ ഗഹിതട്ഠാനം യഥാ വിദത്ഥിമത്തം ഹോതി, ഏവം ഗഹേതബ്ബം, സന്ഥരന്തേന പന പാളിയം വുത്തനയേനേവ ഏകദേസേ വാ സന്ഥരിതബ്ബം, വിജടേത്വാ വാ മിസ്സകം കത്വാ സന്ഥരിതബ്ബം, ഏവം ഥിരതരം ഹോതീതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

സമുട്ഠാനാദീനി കിരിയാകിരിയത്താ ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ ദ്വേഭാഗസിക്ഖാപദസദിസാനീതി.

ഇമേസു പന പഞ്ചസു സന്ഥതേസു പുരിമാനി തീണി വിനയകമ്മം കത്വാ പടിലഭിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടന്തി, പച്ഛിമാനി ദ്വേ വട്ടന്തീതി വേദിതബ്ബാനീതി.

നിസീദനസന്ഥതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. ഏളകലോമസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൭൧. തേന സമയേനാതി ഏളകലോമസിക്ഖാപദം. തത്ഥ ഉപ്പണ്ഡേസുന്തി ‘‘കിത്തകേന, ഭന്തേ, കീതാനീ’’തിആദീനി വദന്താ അവഹസിംസു. ഠിതകോവ ആസുമ്ഭീതി യഥാ മനുസ്സാ അരഞ്ഞതോ മഹന്തം ദാരുഭാരം ആനേത്വാ കിലന്താ ഠിതകാവ പാതേന്തി, ഏവം പാതേസീതി അത്ഥോ.

൫൭൨. സഹത്ഥാതി സഹത്ഥേന, അത്തനാ ഹരിതബ്ബാനീതി വുത്തം ഹോതി. ബഹിതിയോജനം പാതേതീതി തിയോജനതോ ബഹി പാതേതി. അനന്തരായേന പതനകേ ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ ലോമഗണനായ നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയാനി. സചേ ബഹിതിയോജനേ രുക്ഖേ വാ ഥമ്ഭേ വാ പടിഹഞ്ഞിത്വാ പുന അന്തോ പതന്തി, അനാപത്തി. ഭൂമിയം പതിത്വാ ഠത്വാ ഠത്വാ വട്ടമാനാ ഏളകലോമഭണ്ഡികാ പുന അന്തോ പവിസതി, ആപത്തിയേവ. അന്തോ ഠത്വാ ഹത്ഥേന വാ പാദേന വാ യട്ഠിയാ വാ വട്ടേതി ഠത്വാ വാ അഠത്വാ വാ വട്ടമാനാ ഭണ്ഡികാ ഗച്ഛതു, ആപത്തിയേവ. ‘‘അഞ്ഞോ ഹരിസ്സതീ’’തി ഠപേതി, തേന ഹരിതേപി ആപത്തിയേവ. സുദ്ധചിത്തേന ഠപിതം വാതോ വാ അഞ്ഞോ വാ അത്തനോ ധമ്മതായ ബഹി പാതേതി, ആപത്തിയേവ. സഉസ്സാഹത്താ അചിത്തകത്താ ച സിക്ഖാപദസ്സ. കുരുന്ദിയാദീസു പന ‘‘ഏത്ഥ അനാപത്തീ’’തി വുത്താ, സാ അനാപത്തി പാളിയാ ന സമേതി. ഉഭതോഭണ്ഡികം ഏകാബദ്ധം കത്വാ ഏകം ഭണ്ഡികം അന്തോസീമായ ഏകം ബഹിസീമായ കരോന്തോ ഠപേതി, രക്ഖതി താവ. ഏകാബദ്ധേ കാജേപി ഏസേവ നയോ. യദി പന അബന്ധിത്വാ കാജകോടിയം ഠപിതമത്തമേവ ഹോതി, ന രക്ഖതി. ഏകാബദ്ധേപി പരിവത്തേത്വാ ഠപിതേ ആപത്തിയേവ.

അഞ്ഞസ്സ യാനേ വാതി ഏത്ഥ ഗച്ഛന്തേ യാനേ വാ ഹത്ഥിപിട്ഠിആദീസു വാ സാമികസ്സ അജാനന്തസ്സേവ ഹരിസ്സതീതി ഠപേതി, തസ്മിം തിയോജനം അതിക്കന്തേ ആപത്തി. അഗച്ഛന്തേപി ഏസേവ നയോ. സചേ പന അഗച്ഛന്തേ യാനേ വാ ഹത്ഥിപിട്ഠിയാദീസു വാ ഠപേത്വാ അഭിരുഹിത്വാ സാരേതി, ഹേട്ഠാ വാ ഗച്ഛന്തോ ചോദേതി, പക്കോസന്തോ വാ അനുബന്ധാപേതി, ‘‘അഞ്ഞം ഹരാപേതീ’’തി വചനതോ അനാപത്തി. കുരുന്ദിയാദീസു പന ‘‘ആപത്തീ’’തി വുത്തം, തം ‘‘അഞ്ഞം ഹരാപേതീ’’തി ഇമിനാ ന സമേതി. അദിന്നാദാനേ പന സുങ്കഘാതേ ആപത്തി ഹോതി. യാ ഹി തത്ഥ ആപത്തി, സാ ഇധ അനാപത്തി. യാ ഇധ ആപത്തി, സാ തത്ഥ അനാപത്തി. തം ഠാനം പത്വാ അഞ്ഞവിഹിതോ വാ ചോരാദീഹി വാ ഉപദ്ദുതോ ഗച്ഛതി, ആപത്തിയേവ. സബ്ബത്ഥ ലോമഗണനായ ആപത്തിപരിച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ.

൫൭൫. തിയോജനം വാസാധിപ്പായോ ഗന്ത്വാ തതോ പരം ഹരതീതി യത്ഥ ഗതോ, തത്ഥ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീനം വാ പച്ചയാദീനം വാ അലാഭേന തതോ പരം അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛതി, തതോപി അഞ്ഞത്ഥാതി ഏവം യോജനസതമ്പി ഹരന്തസ്സ അനാപത്തി. അച്ഛിന്നം പടിലഭിത്വാതി ചോരാ അച്ഛിന്ദിത്വാ നിരത്ഥകഭാവം ഞത്വാ പടിദേന്തി, തം ഹരന്തസ്സ അനാപത്തി. നിസ്സട്ഠം പടിലഭിത്വാതി വിനയകമ്മകതം പടിലഭിത്വാതി അത്ഥോ.

കതഭണ്ഡന്തി കതംഭണ്ഡം കമ്ബലകോജവസന്ഥതാദിം യം കിഞ്ചി അന്തമസോ സുത്തകേന ബദ്ധമത്തമ്പി. യോ പന തനുകപത്തത്ഥവികന്തരേ വാ ആയോഗഅംസബദ്ധകകായബന്ധനാദീനം അന്തരേസു വാ പിപ്ഫലികാദീനം മലരക്ഖണത്ഥം സിപാടികായ വാ അന്തമസോ വാതാബാധികോ കണ്ണച്ഛിദ്ദേപി ലോമാനി പക്ഖിപിത്വാ ഗച്ഛതി, ആപത്തിയേവ. സുത്തകേന പന ബന്ധിത്വാ പക്ഖിത്തം കതഭണ്ഡട്ഠാനേ തിട്ഠതി, വേണിം കത്വാ ഹരതി, ഇദം നിധാനമുഖം നാമ, ആപത്തിയേവാതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

സമുട്ഠാനാദീസു ഇദം ഏളകലോമസമുട്ഠാനം നാമ, കായതോ ച കായചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

ഏളകലോമസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. ഏളകലോമധോവാപനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൭൬. തേന സമയേനാതി ഏളകലോമധോവാപനസിക്ഖാപദം. തത്ഥ രിഞ്ചന്തീതി ഉജ്ഝന്തി വിസ്സജ്ജേന്തി, ന സക്കോന്തി അനുയുഞ്ജിതുന്തി വുത്തം ഹോതി. സേസമേത്ഥ പുരാണചീവരസിക്ഖാപദേ വുത്തനയേനേവ സദ്ധിം സമുട്ഠാനാദീഹീതി.

ഏളകലോമധോവാപനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. രൂപിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൮൨. തേന സമയേനാതി രൂപിയസിക്ഖാപദം. തത്ഥ പടിവിസോതി കോട്ഠാസോ.

൫൮൩-൪. ജാതരൂപരജതന്തി ഏത്ഥ ജാതരൂപന്തി സുവണ്ണസ്സ നാമം. തം പന യസ്മാ തഥാഗതസ്സ വണ്ണസദിസം ഹോതി, തസ്മാ ‘‘സത്ഥുവണ്ണോ വുച്ചതീ’’തി പദഭാജനേ വുത്തം. തസ്സത്ഥോ – ‘‘യോ സത്ഥുവണ്ണോ ലോഹവിസേസോ, ഇദം ജാതരൂപം നാമാ’’തി രജതം പന ‘‘സങ്ഖോ, സിലാ, പവാല, രജതം, ജാതരൂപ’’ന്തിആദീസു (പാചി. ൫൦൬) രൂപിയം വുത്തം. ഇധ പന യം കിഞ്ചി വോഹാരഗമനീയം കഹാപണാദി അധിപ്പേതം. തേനേവസ്സ പദഭാജനേ ‘‘കഹാപണോ ലോഹമാസകോ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ കഹാപണോതി സോവണ്ണമയോ വാ രൂപിയമയോ വാ പാകതികോ വാ. ലോഹമാസകോതി തമ്ബലോഹാദീഹി കതമാസകോ. ദാരുമാസകോതി സാരദാരുനാ വാ വേളുപേസികായ വാ അന്തമസോ താലപണ്ണേനാപി രൂപം ഛിന്ദിത്വാ കതമാസകോ. ജതുമാസകോതി ലാഖായ വാ നിയ്യാസേന വാ രൂപം സമുട്ഠാപേത്വാ കതമാസകോ. ‘‘യേ വോഹാരം ഗച്ഛന്തീ’’തി ഇമിനാ പന പദേന യോ യോ യത്ഥ യത്ഥ ജനപദേ യദാ യദാ വോഹാരം ഗച്ഛതി, അന്തമസോ അട്ഠിമയോപി ചമ്മമയോപി രുക്ഖഫലബീജമയോപി സമുട്ഠാപിതരൂപോപി അസമുട്ഠാപിതരൂപോപി സബ്ബോ സങ്ഗഹിതോ.

ഇച്ചേതം സബ്ബമ്പി രജതം ജാതരൂപം ജാതരൂപമാസകോ, വുത്തപ്പഭേദോ സബ്ബോപി രജതമാസകോതി ചതുബ്ബിധം നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥു ഹോതി. മുത്താ, മണി, വേളുരിയോ, സങ്ഖോ, സിലാ, പവാല, ലോഹിതങ്കോ, മസാരഗല്ലം, സത്ത ധഞ്ഞാനി, ദാസിദാസഖേത്തവത്ഥുപുപ്ഫാരാമഫലാരാമാദയോതി ഇദം ദുക്കടവത്ഥു. സുത്തം ഫാലോ പടകോ കപ്പാസോ അനേകപ്പകാരം അപരണ്ണം സപ്പിനവനീതതേലമധുഫാണിതാദിഭേസജ്ജഞ്ച ഇദം കപ്പിയവത്ഥു. തത്ഥ നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥും അത്തനോ വാ സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലചേതിയാനം വാ അത്ഥായ സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടതി. അത്തനോ അത്ഥായ സമ്പടിച്ഛതോ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം ഹോതി, സേസാനം അത്ഥായ ദുക്കടം. ദുക്കടവത്ഥും സബ്ബേസമ്പി അത്ഥായ സമ്പടിച്ഛതോ ദുക്കടമേവ. കപ്പിയവത്ഥുമ്ഹി അനാപത്തി. സബ്ബമ്പി നിക്ഖിപനത്ഥായ ഭണ്ഡാഗാരികസീസേന സമ്പടിച്ഛതോ ഉപരി രതനസിക്ഖാപദേ ആഗതവസേന പാചിത്തിയം.

ഉഗ്ഗണ്ഹേയ്യാതി ഗണ്ഹേയ്യ. യസ്മാ പന ഗണ്ഹന്തോ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, തേനസ്സ പദഭാജനേ ‘‘സയം ഗണ്ഹാതി നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി വുത്തം. ഏസ നയോ സേസപദേസുപി.

തത്ഥ ജാതരൂപരജതഭണ്ഡേസു കഹാപണമാസകേസു ച ഏകം ഗണ്ഹതോ വാ ഗണ്ഹാപയതോ വാ ഏകാ ആപത്തി. സഹസ്സം ചേപി ഏകതോ ഗണ്ഹാതി, ഗണ്ഹാപേതി, വത്ഥുഗണനായ ആപത്തിയോ. മഹാപച്ചരിയം പന കുരുന്ദിയഞ്ച സിഥിലബദ്ധായ ഥവികായ സിഥിലപൂരിതേ വാ ഭാജനേ രൂപഗണനായ ആപത്തി. ഘനബദ്ധേ പന ഘനപൂരിതേ വാ ഏകാവ ആപത്തീതി വുത്തം.

ഉപനിക്ഖിത്തസാദിയനേ പന ‘‘ഇദം അയ്യസ്സ ഹോതൂ’’തി വുത്തേ സചേപി ചിത്തേന സാദിയതി, ഗണ്ഹിതുകാമോ ഹോതി, കായേന വാ വാചായ വാ ‘‘നയിദം കപ്പതീ’’തി പടിക്ഖിപതി, അനാപത്തി. കായവാചാഹി വാ അപ്പടിക്ഖിപിത്വാപി സുദ്ധചിത്തോ ഹുത്വാ ‘‘നയിദം അമ്ഹാകം കപ്പതീ’’തി ന സാദിയതി, അനാപത്തിയേവ. തീസു ദ്വാരേസു ഹി യേന കേനചി പടിക്ഖിത്തം പടിക്ഖിത്തമേവ ഹോതി. സചേ പന കായവാചാഹി അപ്പടിക്ഖിപിത്വാ ചിത്തേന അധിവാസേതി, കായവാചാഹി കത്തബ്ബസ്സ പടിക്ഖേപസ്സ അകരണതോ അകിരിയസമുട്ഠാനം കായദ്വാരേ ച വചീദ്വാരേ ച ആപത്തിം ആപജ്ജതി, മനോദ്വാരേ പന ആപത്തി നാമ നത്ഥി.

ഏകോ സതം വാ സഹസ്സം വാ പാദമൂലേ ഠപേതി ‘‘തുയ്ഹിദം ഹോതൂ’’തി, ഭിക്ഖൂ ‘‘നയിദം കപ്പതീ’’തി പടിക്ഖിപതി, ഉപാസകോ പരിച്ചത്തം മയാ തുമ്ഹാകന്തി ഗതോ, അഞ്ഞോ തത്ഥ ആഗന്ത്വാ പുച്ഛതി – ‘‘കിം, ഭന്തേ, ഇദ’’ന്തി? യം തേന അത്തനാ ച വുത്തം, തം ആചിക്ഖിതബ്ബം. സോ ചേ വദതി – ‘‘ഗോപയിസ്സാമി, ഭന്തേ, ഗുത്തട്ഠാനം ദസ്സേഥാ’’തി, സത്തഭൂമികമ്പി പാസാദം അഭിരുഹിത്വാ ‘‘ഇദം ഗുത്തട്ഠാന’’ന്തി ആചിക്ഖിതബ്ബം, ‘‘ഇധ നിക്ഖിപാഹീ’’തി ന വത്തബ്ബം. ഏത്താവതാ കപ്പിയഞ്ച അകപ്പിയഞ്ച നിസ്സായ ഠിതം ഹോതി. ദ്വാരം പിദഹിത്വാ രക്ഖന്തേന വസിതബ്ബം. സചേ കിഞ്ചി വിക്കായികഭണ്ഡം പത്തം വാ ചീവരം വാ ആഗച്ഛതി, ‘‘ഇദം ഗഹേസ്സഥ ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘ഉപാസക അത്ഥി അമ്ഹാകം ഇമിനാ അത്ഥോ, വത്ഥു ച ഏവരൂപം നാമ സംവിജ്ജതി, കപ്പിയകാരകോ നത്ഥീ’’തി വത്തബ്ബം. സചേ സോ വദതി, ‘‘അഹം കപ്പിയകാരകോ ഭവിസ്സാമി, ദ്വാരം വിവരിത്വാ ദേഥാ’’തി, ദ്വാരം വിവരിത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം ഓകാസേ ഠപിത’’ന്തി വത്തബ്ബം, ‘‘ഇദം ഗണ്ഹാ’’തി ന വത്തബ്ബം. ഏവമ്പി കപ്പിയഞ്ച അകപ്പിയഞ്ച നിസ്സായ ഠിതമേവ ഹോതി, സോ ചേ തം ഗഹേത്വാ തസ്സ കപ്പിയഭണ്ഡം ദേതി, വട്ടതി. സചേ അധികം ഗണ്ഹാതി, ‘‘ന മയം തവ ഭണ്ഡം ഗണ്ഹാമ, ‘‘നിക്ഖമാഹീ’’തി വത്തബ്ബോ.

സങ്ഘമജ്ഝേ നിസ്സജ്ജിതബ്ബന്തി ഏത്ഥ യസ്മാ രൂപിയം നാമ അകപ്പിയം, ‘‘തസ്മാ നിസ്സജ്ജിതബ്ബം സങ്ഘസ്സ വാ ഗണസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ’’തി ന വുത്തം. യസ്മാ പന തം പടിഗ്ഗഹിതമത്തമേവ ന തേന കിഞ്ചി കപ്പിയഭണ്ഡം ചേതാപിതം, തസ്മാ ഉപായേന പരിഭോഗദസ്സനത്ഥം ‘‘സങ്ഘമജ്ഝേ നിസ്സജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. കപ്പിയം ആചിക്ഖിതബ്ബം സപ്പി വാതി ‘‘പബ്ബജിതാനം സപ്പി വാ തേലം വാ വട്ടതി ഉപാസകാ’’തി ഏവം ആചിക്ഖിതബ്ബം.

രൂപിയപടിഗ്ഗാഹകം ഠപേത്വാ സബ്ബേഹേവ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി സബ്ബേഹി ഭാജേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. രൂപിയപടിഗ്ഗാഹകേന ഭാഗോ ന ഗഹേതബ്ബോ. അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം വാ ആരാമികാനം വാ പത്തഭാഗമ്പി ലഭിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതി, അന്തമസോ മക്കടാദീഹി തതോ ഹരിത്വാ അരഞ്ഞേ ഠപിതം വാ തേസം ഹത്ഥതോ ഗളിതം വാ തിരച്ഛാനഗതപരിഗ്ഗഹിതമ്പി പംസുകൂലമ്പി ന വട്ടതിയേവ, തതോ ആഹടേന ഫാണിതേന സേനാസനധൂപനമ്പി ന വട്ടതി. സപ്പിനാ വാ തേലേന വാ പദീപം കത്വാ ദീപാലോകേ നിപജ്ജിതും കസിണപരികമ്മമ്പി കാതും, പോത്ഥകമ്പി വാചേതും ന വട്ടതി. തേലമധുഫാണിതേഹി പന സരീരേ വണം മക്ഖേതും ന വട്ടതിയേവ. തേന വത്ഥുനാ മഞ്ചപീഠാദീനി വാ ഗണ്ഹന്തി, ഉപോസഥാഗാരം വാ ഭോജനസാലം വാ കരോന്തി, പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതി. ഛായാപി ഗേഹപരിച്ഛേദേന ഠിതാ ന വട്ടതി, പരിച്ഛേദാതിക്കന്താ ആഗന്തുകത്താ വട്ടതി. തം വത്ഥും വിസ്സജ്ജേത്വാ കതേന മഗ്ഗേനപി സേതുനാപി നാവായപി ഉളുമ്പേനപി ഗന്തും ന വട്ടതി, തേന വത്ഥുനാ ഖനാപിതായ പോക്ഖരണിയാ ഉബ്ഭിദോദകം പാതും വാ പരിഭുഞ്ജിതും വാ ന വട്ടതി. അന്തോ ഉദകേ പന അസതി അഞ്ഞം ആഗന്തുകം ഉദകം വാ വസ്സോദകം വാ പവിട്ഠം വട്ടതി. കീതായ യേന ഉദകേന സദ്ധിം കീതാ തം ആഗന്തുകമ്പി ന വട്ടതി, തം വത്ഥും ഉപനിക്ഖേപം ഠപേത്വാ സങ്ഘോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജതി, തേപി പച്ചയാ തസ്സ ന വട്ടന്തി. ആരാമോ ഗഹിതോ ഹോതി, സോപി പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതി. യദി ഭൂമിപി ബീജമ്പി അകപ്പിയം നേവ ഭൂമിം ന ഫലം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. സചേ ഭൂമിംയേവ കിണിത്വാ അഞ്ഞാനി ബീജാനി രോപിതാനി ഫലം വട്ടതി, അഥ ബീജാനി കിണിത്വാ കപ്പിയഭൂമിയം രോപിതാനി, ഫലം ന വട്ടതി, ഭൂമിയം നിസീദിതും വാ നിപജ്ജിതും വാ വട്ടതി.

സചേ സോ ഛഡ്ഡേതീതി യത്ഥ കത്ഥചി ഖിപതി, അഥാപി ന ഛഡ്ഡേതി, സയം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, ന വാരേതബ്ബോ. നോ ചേ ഛഡ്ഡേതീതി അഥ നേവ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, ന ഛഡ്ഡേതി, കിം മയ്ഹം ഇമിനാ ബ്യാപാരേനാതി യേന കാമം പക്കമതി, തതോ യഥാവുത്തലക്ഖണോ രൂപിയഛഡ്ഡകോ സമ്മന്നിതബ്ബോ.

യോ ന ഛന്ദാഗതിന്തിആദീസു ലോഭവസേന തം വത്ഥും അത്തനോ വാ കരോന്തോ അത്താനം വാ ഉക്കംസേന്തോ ഛന്ദാഗതിം നാമ ഗച്ഛതി. ദോസവസേന ‘‘നേവായം മാതികം ജാനാതി, ന വിനയ’’ന്തി പരം അപസാദേന്തോ ദോസാഗതിം നാമ ഗച്ഛതി. മോഹവസേന മുട്ഠപമുട്ഠസ്സതിഭാവം ആപജ്ജന്തോ മോഹാഗതിം നാമ ഗച്ഛതി. രൂപിയപടിഗ്ഗാഹകസ്സ ഭയേന ഛഡ്ഡേതും അവിസഹന്തോ ഭയാഗതിം നാമ ഗച്ഛതി. ഏവം അകരോന്തോ ന ഛന്ദാഗതിം ഗച്ഛതി, ന ദോസാഗതിം ഗച്ഛതി, ന മോഹാഗതിം ഗച്ഛതി, ന ഭയാഗതിം ഗച്ഛതീതി വേദിതബ്ബോ.

൫൮൫. അനിമിത്തം കത്വാതി നിമിത്തം അകത്വാ, അക്ഖീനി നിമ്മീലേത്വാ നദിയാ വാ പപാതേ വാ വനഗഹനേ വാ ഗൂഥം വിയ അനപേക്ഖേന പതിതോകാസം അസമന്നാഹരന്തേന പാതേതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഏവം ജിഗുച്ഛിതബ്ബേപി രൂപിയേ ഭഗവാ പരിയായേന ഭിക്ഖൂനം പരിഭോഗം ആചിക്ഖി. രൂപിയപടിഗ്ഗാഹകസ്സ പന കേനചി പരിയായേന തതോ ഉപ്പന്നപച്ചയപരിഭോഗോ ന വട്ടതി. യഥാ ചായം ഏതസ്സ ന വട്ടതി, ഏവം അസന്തസമ്ഭാവനായ വാ കുലദൂസകകമ്മേന വാ കുഹനാദീഹി വാ ഉപ്പന്നപച്ചയാ നേവ തസ്സ ന അഞ്ഞസ്സ വട്ടന്തി, ധമ്മേന സമേന ഉപ്പന്നാപി അപ്പച്ചവേക്ഖിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടന്തി.

ചത്താരോ ഹി പരിഭോഗാ – ഥേയ്യപരിഭോഗോ, ഇണപരിഭോഗോ, ദായജ്ജപരിഭോഗോ, സാമിപരിഭോഗോതി. തത്ഥ സങ്ഘമജ്ഝേപി നിസീദിത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ദുസ്സീലസ്സ പരിഭോഗോ ‘‘ഥേയ്യപരിഭോഗോ’’ നാമ. സീലവതോ അപ്പച്ചവേക്ഖിതപരിഭോഗോ ‘‘ഇണപരിഭോഗോ’’ നാമ. തസ്മാ ചീവരം പരിഭോഗേ പരിഭോഗേ പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം, പിണ്ഡപാതോ ആലോപേ ആലോപേ. തഥാ അസക്കോന്തേന പുരേഭത്തപച്ഛാഭത്തപുരിമയാമപച്ഛിമയാമേസു. സചസ്സ അപ്പച്ചവേക്ഖതോവ അരുണോ ഉഗ്ഗച്ഛതി, ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതി. സേനാസനമ്പി പരിഭോഗേ പരിഭോഗേ പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം, ഭേസജ്ജസ്സ പടിഗ്ഗഹണേപി പരിഭോഗേപി സതിപച്ചയതാ വട്ടതി, ഏവം സന്തേപി പടിഗ്ഗഹണേ സതിം കത്വാ പരിഭോഗേ അകരോന്തസ്സേവ ആപത്തി, പടിഗ്ഗഹണേ പന സതിം അകത്വാ പരിഭോഗേ കരോന്തസ്സ അനാപത്തി.

ചതുബ്ബിധാ ഹി സുദ്ധി – ദേസനാസുദ്ധി, സംവരസുദ്ധി, പരിയേട്ഠിസുദ്ധി, പച്ചവേക്ഖണസുദ്ധീതി. തത്ഥ ദേസനാസുദ്ധി നാമ പാതിമോക്ഖസംവരസീലം, തഞ്ഹി ദേസനായ സുജ്ഝനതോ ‘‘ദേസനാസുദ്ധീ’’തി വുച്ചതി. സംവരസുദ്ധി നാമ ഇന്ദ്രിയസംവരസീലം, തഞ്ഹി ന പുന ഏവം കരിസ്സാമീതി ചിത്താധിട്ഠാനസംവരേനേവ സുജ്ഝനതോ ‘‘സംവരസുദ്ധീ’’തി വുച്ചതി. പരിയേട്ഠിസുദ്ധി നാമ ആജീവപാരിസുദ്ധിസീലം, തഞ്ഹി അനേസനം പഹായ ധമ്മേന സമേന പച്ചയേ ഉപ്പാദേന്തസ്സ പരിയേസനായ സുദ്ധത്താ ‘‘പരിയേട്ഠിസുദ്ധീ’’തി വുച്ചതി. പച്ചവേക്ഖണസുദ്ധി നാമ പച്ചയപരിഭോഗസന്നിസ്സിതസീലം, തഞ്ഹി ‘‘പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ചീവരം പടിസേവതീ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൨൩; അ. നി. ൬.൫൮) നയേന വുത്തേന പച്ചവേക്ഖണേന സുജ്ഝനതോ ‘‘പച്ചവേക്ഖണസുദ്ധീ’’തി വുച്ചതി. തേന വുത്തം – ‘‘പടിഗ്ഗഹണേ പന സതിം അകത്വാ പരിഭോഗേ കരോന്തസ്സ അനാപത്തീ’’തി.

സത്തന്നം സേക്ഖാനം പച്ചയപരിഭോഗോ ദായജ്ജപരിഭോഗോ നാമ, തേ ഹി ഭഗവതോ പുത്താ, തസ്മാ പിതുസന്തകാനം പച്ചയാനം ദായാദാ ഹുത്വാ തേ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജന്തി. കിം പന തേ ഭഗവതോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജന്തി, ഗിഹീനം പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജന്തീതി? ഗിഹീഹി ദിന്നാപി ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതത്താ ഭഗവതോ സന്തകാ ഹോന്തി, തസ്മാ തേ ഭഗവതോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജന്തീതി (മ. നി. ൧.൨൯) വേദിതബ്ബം, ധമ്മദായാദസുത്തഞ്ചേത്ഥ സാധകം.

ഖീണാസവാനം പരിഭോഗോ സാമിപരിഭോഗോ നാമ, തേ ഹി തണ്ഹായ ദാസബ്യം അതീതത്താ സാമിനോ ഹുത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തീതി. ഇമേസു പരിഭോഗേസു സാമിപരിഭോഗോ ച ദായജ്ജപരിഭോഗോ ച സബ്ബേസമ്പി വട്ടതി. ഇണപരിഭോഗോ ന വട്ടതി, ഥേയ്യപരിഭോഗേ കഥായേവ നത്ഥി.

അപരേപി ചത്താരോ പരിഭോഗാ – ലജ്ജിപരിഭോഗോ, അലജ്ജിപരിഭോഗോ, ധമ്മിയപരിഭോഗോ, അധമ്മിയപരിഭോഗോതി.

തത്ഥ അലജ്ജിനോ ലജ്ജിനാ സദ്ധിം പരിഭോഗോ വട്ടതി, ആപത്തിയാ ന കാരേതബ്ബോ. ലജ്ജിനോ അലജ്ജിനാ സദ്ധിം യാവ ന ജാനാതി, താവ വട്ടതി. ആദിതോ പട്ഠായ ഹി അലജ്ജീ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ യദാസ്സ അലജ്ജീഭാവം ജാനാതി തദാ വത്തബ്ബോ ‘‘തുമ്ഹേ കായദ്വാരേ ച വചീദ്വാരേ ച വീതിക്കമം കരോഥ, തം അപ്പതിരൂപം മാ ഏവമകത്ഥാ’’തി. സചേ അനാദിയിത്വാ കരോതിയേവ, യദി തേന സദ്ധിം പരിഭോഗം കരോതി, സോപി അലജ്ജീയേവ ഹോതി. യോപി അത്തനോ ഭാരഭൂതേന അലജ്ജിനാ സദ്ധിം പരിഭോഗം കരോതി, സോപി നിവാരേതബ്ബോ. സചേ ന ഓരമതി, അയമ്പി അലജ്ജീയേവ ഹോതി. ഏവം ഏകോ അലജ്ജീ അലജ്ജീസതമ്പി കരോതി. അലജ്ജിനോ പന അലജ്ജിനാവ സദ്ധിം പരിഭോഗേ ആപത്തി നാമ നത്ഥി. ലജ്ജിനോ ലജ്ജിനാ സദ്ധിം പരിഭോഗോ ദ്വിന്നം ഖത്തിയകുമാരാനം സുവണ്ണപാതിയം ഭോജനസദിസോതി.

ധമ്മിയാധമ്മിയപരിഭോഗോ പച്ചയവസേന വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ സചേ പുഗ്ഗലോപി അലജ്ജീ പിണ്ഡപാതോപി അധമ്മിയോ, ഉഭോ ജേഗുച്ഛാ. പുഗ്ഗലോ അലജ്ജീ പിണ്ഡപാതോ ധമ്മിയോ, പുഗ്ഗലം ജിഗുച്ഛിത്വാ പിണ്ഡപാതോ ന ഗഹേതബ്ബോ. മഹാപച്ചരിയം പന ദുസ്സീലോ സങ്ഘതോ ഉദ്ദേസഭത്താദീനി ലഭിത്വാ സങ്ഘസ്സേവ ദേതി, ഏതാനി യഥാദാനമേവ ഗതത്താ വട്ടന്തീതി വുത്തം. പുഗ്ഗലോ ലജ്ജീ പിണ്ഡപാതോ അധമ്മിയോ, പിണ്ഡപാതോ ജേഗുച്ഛോ ന ഗഹേതബ്ബോ. പുഗ്ഗലോ ലജ്ജീ, പിണ്ഡപാതോപി ധമ്മിയോ, വട്ടതി.

അപരേ ദ്വേ പഗ്ഗഹാ; ദ്വേ ച പരിഭോഗാ – ലജ്ജിപഗ്ഗഹോ, അലജ്ജിപഗ്ഗഹോ; ധമ്മപരിഭോഗോ ആമിസപരിഭോഗോതി.

തത്ഥ അലജ്ജിനോ ലജ്ജിം പഗ്ഗഹേതും വട്ടതി, ന സോ ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ. സചേ പന ലജ്ജീ അലജ്ജിം പഗ്ഗണ്ഹാതി, അനുമോദനായ അജ്ഝേസതി, ധമ്മകഥായ അജ്ഝേസതി, കുലേസു ഉപത്ഥമ്ഭേതി. ഇതരോപി ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയോ ഈദിസോ ച ഈദിസോ ചാ’’തി തസ്സ പരിസതി വണ്ണം ഭാസതി, അയം സാസനം ഓസക്കാപേതി അന്തരധാപേതീതി വേദിതബ്ബോ.

ധമ്മപരിഭോഗ-ആമിസപരിഭോഗേസു പന യത്ഥ ആമിസപരിഭോഗോ വട്ടതി, തത്ഥ ധമ്മപരിഭോഗോപി വട്ടതി. യോ പന കോടിയം ഠിതോ ഗന്ഥോ തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അച്ചയേന നസ്സിസ്സതി, തം ധമ്മാനുഗ്ഗഹേന ഉഗ്ഗണ്ഹിതും വട്ടതീതി വുത്തം.

തത്രിദം വത്ഥു – മഹാഭയേ കിര ഏകസ്സേവ ഭിക്ഖുനോ മഹാനിദ്ദേസോ പഗുണോ അഹോസി. അഥ ചതുനികായികതിസ്സത്ഥേരസ്സ ഉപജ്ഝായോ മഹാതിപിടകത്ഥേരോ നാമ മഹാരക്ഖിതത്ഥേരം ആഹ – ‘‘ആവുസോ മഹാരക്ഖിത, ഏതസ്സ സന്തികേ മഹാനിദ്ദേസം ഗണ്ഹാഹീ’’തി. ‘‘പാപോ കിരായം, ഭന്തേ, ന ഗണ്ഹാമീ’’തി. ‘‘ഗണ്ഹാവുസോ, അഹം തേ സന്തികേ നിസീദിസ്സാമീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ, തുമ്ഹേസു നിസിന്നേസു ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി പട്ഠപേത്വാ രത്തിന്ദിവം നിരന്തരം പരിയാപുണന്തോ ഓസാനദിവസേ ഹേട്ഠാമഞ്ചേ ഇത്ഥിം ദിസ്വാ ‘‘ഭന്തേ, സുതംയേവ മേ പുബ്ബേ, സചാഹം ഏവം ജാനേയ്യം, ന ഈദിസസ്സ സന്തികേ ധമ്മം പരിയാപുണേയ്യ’’ന്തി ആഹ. തസ്സ പന സന്തികേ ബഹൂ മഹാഥേരാ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ മഹാനിദ്ദേസം പതിട്ഠാപേസും.

൫൮൬. രൂപിയേ രൂപിയസഞ്ഞീതി ഏത്ഥ സബ്ബമ്പി ജാതരൂപരജതം രൂപിയസങ്ഗഹമേവ ഗതന്തി വേദിതബ്ബം.

രൂപിയേ വേമതികോതി ‘‘സുവണ്ണം നു ഖോ, ഖരപത്തം നു ഖോ’’തിആദിനാ നയേന സംസയജാതോ.

രൂപിയേ അരൂപിയസഞ്ഞീതി സുവണ്ണാദീസു ഖരപത്താദിസഞ്ഞീ. അപിച പുഞ്ഞകാമാ രാജോരോധാദയോ ഭത്തഖജ്ജകഗന്ധപിണ്ഡാദീസു പക്ഖിപിത്വാ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം ദേന്തി, ചോളഭിക്ഖായ ചരന്താനം ദസ്സന്തേ ബദ്ധകഹാപണാദീഹിയേവ സദ്ധിം ചോളകാനി ദേന്തി, ഭിക്ഖൂ ഭത്താദിസഞ്ഞായ വാ ചോളകസഞ്ഞായ വാ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തി, ഏവമ്പി രൂപിയേ അരൂപിയസഞ്ഞീ രൂപിയം ഗണ്ഹാതീതി വേദിതബ്ബോ. പടിഗ്ഗണ്ഹന്തേന പന ‘‘ഇമസ്മിം ഗേഹേ ഇദം ലദ്ധ’’ന്തി സല്ലക്ഖേതബ്ബം. യേന ഹി അസ്സതിയാ ദിന്നം ഹോതി, സോ സതിം പടിലഭിത്വാ പുന ആഗച്ഛതി, അഥസ്സ വത്തബ്ബം – ‘‘തവ ചോളകം പസ്സാഹീ’’തി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

സമുട്ഠാനാദീസു ഛസമുട്ഠാനം, സിയാ കിരിയം ഗഹണേന ആപജ്ജനതോ, സിയാ അകിരിയം പടിക്ഖേപസ്സ അകരണതോ രൂപിയഅഞ്ഞവാദകഉപസ്സുതിസിക്ഖാപദാനി ഹി തീണി ഏകപരിച്ഛേദാനി, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

രൂപിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. രൂപിയസംവോഹാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൮൭. തേന സമയേനാതി രൂപിയസംവോഹാരസിക്ഖാപദം. തത്ഥ നാനപ്പകാരകന്തി കതാകതാദിവസേന അനേകവിധം. രൂപിയസംവോഹാരന്തി ജാതരൂപരജതപരിവത്തനം. സമാപജ്ജന്തീതി പടിഗ്ഗഹണസ്സേവ പടിക്ഖിതത്താ പടിഗ്ഗഹിതപരിവത്തനേ ദോസം അപസ്സന്താ കരോന്തി.

൫൮൯. സീസൂപഗന്തിആദീസു സീസം ഉപഗച്ഛതീതി സീസൂപഗം, പോത്ഥകേസു പന ‘‘സീസൂപക’’ന്തി ലിഖിതം, യസ്സ കസ്സചി സീസാലങ്കാരസ്സേതം അധിവചനം. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. കതേന കതന്തിആദീസു സുദ്ധോ രൂപിയസംവോഹാരോയേവ.

രൂപിയേ രൂപിയസഞ്ഞീതിആദിമ്ഹി പുരിമസിക്ഖാപദേ വുത്തവത്ഥൂസു നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥുനാ നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥും ചേതാപേന്തസ്സ മൂലഗ്ഗഹണേ പുരിമസിക്ഖാപദേന നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം, അപരാപരപരിവത്തനേ ഇമിനാ നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയമേവ. നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥുനാ ദുക്കടവത്ഥും വാ കപ്പിയവത്ഥും വാ ചേതാപേന്തസ്സപി ഏസേവ നയോ. യോ ഹി അയം അരൂപിയേ രൂപിയസഞ്ഞീ രൂപിയം ചേതാപേതീതിആദി ദുതിയോ തികോ വുത്തോ, തസ്സാനുലോമത്താ അവുത്തോപി അയമപരോപി രൂപിയേ രൂപിയസഞ്ഞീ അരൂപിയം ചേതാപേതീതിആദി തികോ വേദിതബ്ബോ. അത്തനോ വാ ഹി അരൂപിയേന പരസ്സ രൂപിയം ചേതാപേയ്യ അത്തനോ വാ രൂപിയേന പരസ്സ അരൂപിയം, ഉഭയഥാപി രൂപിയസംവോഹാരോ കതോയേവ ഹോതി, തസ്മാ പാളിയം ഏകന്തേന രൂപിയപക്ഖേ ഏകോയേവ തികോ വുത്തോതി.

ദുക്കടവത്ഥുനാ പന നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥും ചേതാപേന്തസ്സ മൂലഗ്ഗഹണേ പുരിമസിക്ഖാപദേന ദുക്കടം, പച്ഛാ പരിവത്തനേ ഇമിനാ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം, ഗരുകസ്സ ചേതാപിതത്താ. ദുക്കടവത്ഥുനാ ദുക്കടവത്ഥുമേവ, കപ്പിയവത്ഥും വാ ചേതാപേന്തസ്സ മൂലഗ്ഗഹണേ പുരിമസിക്ഖാപദേന ദുക്കടം, പച്ഛാ പരിവത്തനേപി ഇമിനാ ദുക്കടമേവ. കസ്മാ? അകപ്പിയവത്ഥുനാ ചേതാപിതത്താ. അന്ധകട്ഠകഥായം പന ‘‘സചേ കയവിക്കയം സമാപജ്ജേയ്യ, നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി ഭാസിതം, തം ദുബ്ഭാസിതം. കസ്മാ? ന ഹി ദാനഗ്ഗഹണതോ അഞ്ഞോ കയവിക്കയോ നാമ അത്ഥി, കയവിക്കയസിക്ഖാപദഞ്ച കപ്പിയവത്ഥുനാ കപ്പിയവത്ഥുപരിവത്തനമേവ സന്ധായ വുത്തം, തഞ്ച ഖോ അഞ്ഞത്ര സഹധമ്മികേഹി. ഇദം സിക്ഖാപദം രൂപിയേന ച രൂപിയാരൂപിയചേതാപനം അരൂപിയേന ച രൂപിയചേതാപനം. ദുക്കടവത്ഥുനാ പന ദുക്കടവത്ഥുനോ ചേതാപനം നേവ ഇധ ന തത്ഥ പാളിയം വുത്തം, ന ചേത്ഥ അനാപത്തി ഭവിതും അരഹതി. തസ്മാ യഥേവ ദുക്കടവത്ഥുനോ പടിഗ്ഗഹണേ ദുക്കടം, തഥേവ തസ്സ വാ തേന വാ ചേതാപനേപി ദുക്കടം യുത്തന്തി ഭഗവതോ അധിപ്പായഞ്ഞൂഹി വുത്തം.

കപ്പിയവത്ഥുനാ പന നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥും ചേതാപേന്തസ്സ മൂലഗ്ഗഹണേ പുരിമസിക്ഖാപദേന അനാപത്തി, പച്ഛാ പരിവത്തനേ ഇമിനാ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘അരൂപിയേ അരൂപിയസഞ്ഞീ രൂപിയം ചേതാപേതി നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി. തേനേവ കപ്പിയവത്ഥുനാ ദുക്കടവത്ഥും ചേതാപേന്തസ്സ മൂലപടിഗ്ഗഹണേ തഥേവ അനാപത്തി, പച്ഛാ പരിവത്തനേ ഇമിനാ ദുക്കടം. കസ്മാ? അകപ്പിയസ്സ ചേതാപിതത്താ. കപ്പിയവത്ഥുനാ പന കപ്പിയവത്ഥും അഞ്ഞത്ര സഹധമ്മികേഹി ചേതാപേന്തസ്സ മൂലഗ്ഗഹണേ പുരിമസിക്ഖാപദേന അനാപത്തി, പച്ഛാ പരിവത്തനേ ഉപരി കയവിക്കയസിക്ഖാപദേന നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം. കയവിക്കയം മോചേത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ ഉപരിസിക്ഖാപദേനപി അനാപത്തി, വഡ്ഢിം പയോജേന്തസ്സ ദുക്കടം.

ഇമസ്സ ച രൂപിയസംവോഹാരസ്സ ഗരുകഭാവദീപകം ഇദം പത്തചതുക്കം വേദിതബ്ബം. യോ ഹി രൂപിയം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ തേന അയബീജം സമുട്ഠാപേതി, തം കോട്ടാപേത്വാ തേന ലോഹേന പത്തം കാരേതി, അയം പത്തോ മഹാഅകപ്പിയോ നാമ, ന സക്കാ കേനചി ഉപായേന കപ്പിയോ കാതും. സചേ ഹി തം വിനാസേത്വാ ഥാലകം കാരേതി, തമ്പി അകപ്പിയം. വാസിം കാരേതി, തായ ഛിന്നം ദന്തകട്ഠമ്പി അകപ്പിയം. ബളിസം കാരോതി, തേന മാരിതാ മച്ഛാപി അകപ്പിയാ. വാസിഫലം താപേത്വാ ഉദകം വാ ഖീരം വാ ഉണ്ഹാപേതി, തമ്പി അകപ്പിയമേവ.

യോ പന രൂപിയം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ തേന പത്തം കിണാതി, അയമ്പി പത്തോ അകപ്പിയോ. ‘‘പഞ്ചന്നമ്പി സഹധമ്മികാനം ന കപ്പതീ’’തി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. സക്കാ പന കപ്പിയോ കാതും, സോ ഹി മൂലേ മൂലസാമികാനം പത്തേ ച പത്തസാമികാനം ദിന്നേ കപ്പിയോ ഹോതി. കപ്പിയഭണ്ഡം ദത്വാ ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി.

യോപി രൂപിയം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേത്വാ കപ്പിയകാരകേന സദ്ധിം കമ്മാരകുലം ഗന്ത്വാ പത്തം ദിസ്വാ ‘‘അയം മയ്ഹം രുച്ചതീ’’തി വദതി. കപ്പിയകാരകോ ച തം രൂപിയം ദത്വാ കമ്മാരം സഞ്ഞാപേതി, അയമ്പി പത്തോ കപ്പിയവോഹാരേന ഗഹിതോപി ദുതിയപത്തസദിസോയേവ, മൂലസ്സ സമ്പടിച്ഛിതത്താ അകപ്പിയോ. കസ്മാ സേസാനം ന കപ്പതീതി? മൂലസ്സ അനിസ്സട്ഠത്താ.

യോ പന രൂപിയം അസമ്പടിച്ഛിത്വാ ‘‘ഥേരസ്സ പത്തം കിണിത്വാ ദേഹീ’’തി പഹിതകപ്പിയകാരകേന സദ്ധിം കമ്മാരകുലം ഗന്ത്വാ പത്തം ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ കഹാപണേ ഗഹേത്വാ ഇമം ദേഹീ’’തി കഹാപണേ ദാപേത്വാ ഗഹിതോ, അയം പത്തോ ഏതസ്സേവ ഭിക്ഖുനോ ന വട്ടതി ദുബ്ബിചാരിതത്താ, അഞ്ഞേസം പന വട്ടതി, മൂലസ്സ അസമ്പടിച്ഛിതത്താ.

മഹാസുമത്ഥേരസ്സ കിര ഉപജ്ഝായോ അനുരുദ്ധത്ഥേരോ നാമ അഹോസി. സോ അത്തനോ ഏവരൂപം പത്തം സപ്പിസ്സ പൂരേത്വാ സങ്ഘസ്സ നിസ്സജ്ജി. തിപിടകചൂളനാഗത്ഥേരസ്സപി സദ്ധിവിഹാരികാനം ഏവരൂപോ പത്തോ അഹോസി. തം ഥേരോപി സപ്പിസ്സ പൂരാപേത്വാ സങ്ഘസ്സ നിസ്സജ്ജാപേസീതി. ഇദം അകപ്പിയപത്തചതുക്കം.

സചേ പന രൂപിയം അസമ്പടിച്ഛിത്വാ ‘‘ഥേരസ്സ പത്തം കിണിത്വാ ദേഹീ’’തി പഹിതകപ്പിയകാരകേന സദ്ധിം കമ്മാരകുലം ഗന്ത്വാ പത്തം ദിസ്വാ ‘‘അയം മയ്ഹം രുച്ചതീ’’തി വാ ‘‘ഇമാഹം ഗഹേസ്സാമീ’’തി വാ വദതി, കപ്പിയകാരകോ ച തം രൂപിയം ദത്വാ കമ്മാരം സഞ്ഞാപേതി, അയം പത്തോ സബ്ബകപ്പിയോ ബുദ്ധാനമ്പി പരിഭോഗാരഹോതി.

൫൯൧. അരൂപിയേ രൂപിയസഞ്ഞീതി ഖരപത്താദീസു സുവണ്ണാദിസഞ്ഞീ. ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി സചേ തേന അരൂപിയം ചേതാപേതി ദുക്കടാപത്തി ഹോതി. ഏസ നയോ വേമതികേ. അരൂപിയസഞ്ഞിസ്സ പന പഞ്ചഹി സഹധമ്മികേഹി സദ്ധി ‘‘ഇദം ഗഹേത്വാ ഇദം ദേഥാ’’തി കയവിക്കയം കരോന്തസ്സാപി അനാപത്തി. സേസം ഉത്താനമേവ.

ഛസമുട്ഠാനം, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

രൂപിയസംവോഹാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. കയവിക്കയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൯൩. തേന സമയേനാതി കയവിക്കയസിക്ഖാപദം. തത്ഥ കതി ഹിപി ത്യായന്തി കതി തേ അയം, ഹികാരോ പനേത്ഥ പദപൂരണോ, പികാരോ ഗരഹായം, അയം ദുബ്ബലസങ്ഘാടി തവ കതി ദിവസാനി ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ കതിഹമ്പി ത്യായന്തിപി പാഠോ. തത്ഥ കതിഹന്തി കതി അഹാനി, കതി ദിവസാനീതി വുത്തം ഹോതി. സേസം വുത്തനയമേവ. കതിഹിപി മ്യായന്തി ഇദമ്പി ഏതേനേവ നയേന വേദിതബ്ബം. ഗിഹീപി നം ഗിഹിസ്സാതി ഏത്ഥ നന്തി നാമത്ഥേ നിപാതോ, ഗിഹീ നാമ ഗിഹിസ്സാതി വുത്തം ഹോതി.

൫൯൪. നാനപ്പകാരകന്തി ചീവരാദീനം കപ്പിയഭണ്ഡാനം വസേന അനേകവിധം. തേനേവസ്സ പദഭാജനേ ചീവരം ആദിം കത്വാ ദസികസുത്തപരിയോസാനം കപ്പിയഭണ്ഡമേവ ദസ്സിതം. അകപ്പിയഭണ്ഡപരിവത്തനഞ്ഹി കയവിക്കയസങ്ഗഹം ന ഗച്ഛതി. കയവിക്കയന്തി കയഞ്ചേവ വിക്കയഞ്ച. ‘‘ഇമിനാ ഇമം ദേഹീ’’തിആദിനാ ഹി നയേന പരസ്സ കപ്പിയഭണ്ഡം ഗണ്ഹന്തോ കയം സമാപജ്ജതി, അത്തനോ കപ്പിയഭണ്ഡം ദേന്തോ വിക്കയം.

൫൯൫. അജ്ഝാചരതീതി അഭിഭവിത്വാ ചരതി, വീതിക്കമവാചം ഭാസതീതി അത്ഥോ. യതോ കയിതഞ്ച ഹോതി വിക്കയിതഞ്ചാതി യദാ കയിതഞ്ച ഹോതി പരഭണ്ഡം അത്തനോ ഹത്ഥഗതം കരോന്തേന, വിക്കീതഞ്ച അത്തനോ ഭണ്ഡം പരഹത്ഥഗതം കരോന്തേന. ‘‘ഇമിനാ ഇമ’’ന്തിആദിവചനാനുരൂപതോ പന പാഠേ പഠമം അത്തനോ ഭണ്ഡം ദസ്സിതം.

നിസ്സജ്ജിതബ്ബന്തി ഏവം പരസ്സ ഹത്ഥതോ കയവസേന ഗഹിതകപ്പിയഭണ്ഡം നിസ്സജ്ജിതബ്ബം. അയഞ്ഹി കയവിക്കയോ ഠപേത്വാ പഞ്ച സഹധമ്മികേ അവസേസേഹി ഗിഹിപബ്ബജിതേഹി അന്തമസോ മാതാപിതൂഹിപി സദ്ധിം ന വട്ടതി.

തത്രായം വിനിച്ഛയോ – വത്ഥേന വാ വത്ഥം ഹോതു ഭത്തേന വാ ഭത്തം, യം കിഞ്ചി കപ്പിയം ‘‘ഇമിനാ ഇമം ദേഹീ’’തി വദതി, ദുക്കടം. ഏവം വത്വാ മാതുയാപി അത്തനോ ഭണ്ഡം ദേതി, ദുക്കടം. ‘‘ഇമിനാ ഇമം ദേഹീ’’തി വുത്തോ വാ ‘‘ഇമം ദേഹി, ഇമം തേ ദസ്സാമീ’’തി വത്വാ വാ മാതുയാപി ഭണ്ഡം അത്തനാ ഗണ്ഹാതി, ദുക്കടം. അത്തനോ ഭണ്ഡേ പരഹത്ഥം പരഭണ്ഡേ ച അത്തനോ ഹത്ഥം സമ്പത്തേ നിസ്സഗ്ഗിയം. മാതരം പന പിതരം വാ ‘‘ഇമം ദേഹീ’’തി വദതോ വിഞ്ഞത്തി ന ഹോതി. ‘‘ഇമം ഗണ്ഹാഹീ’’തി വദതോ സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനം ന ഹോതി. അഞ്ഞാതകം ‘‘ഇമം ദേഹീ’’തി വദതോ വിഞ്ഞത്തി ഹോതി. ‘‘ഇമം ഗണ്ഹാഹീ’’തി വദതോ സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനം ഹോതി. ‘‘ഇമിനാ ഇമം ദേഹീ’’തി കയവിക്കയം ആപജ്ജതോ നിസ്സഗ്ഗിയം. തസ്മാ കപ്പിയഭണ്ഡം പരിവത്തേന്തേന മാതാപിതൂഹിപി സദ്ധിം കയവിക്കയം അഞ്ഞാതകേഹി സദ്ധിം തിസ്സോ ആപത്തിയോ മോചേന്തേന പരിവത്തേതബ്ബം.

തത്രായം പരിവത്തനവിധി – ഭിക്ഖുസ്സ പാഥേയ്യതണ്ഡുലാ ഹോന്തി, സോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഭത്തഹത്ഥം പുരിസം ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഹാകം തണ്ഡുലാ അത്ഥി, ന ച നോ ഇമേഹി അത്ഥോ, ഭത്തേന പന അത്ഥോ’’തി വദതി. പുരിസോ തണ്ഡുലേ ഗഹേത്വാ ഭത്തം ദേതി, വട്ടതി. തിസ്സോപി ആപത്തിയോ ന ഹോന്തി. അന്തമസോ നിമിത്തകമ്മമത്തമ്പി ന ഹോതി. കസ്മാ? മൂലസ്സ അത്ഥിതായ. പരതോ ച വുത്തമേവ ‘‘ഇദം അമ്ഹാകം അത്ഥി, അമ്ഹാകഞ്ച ഇമിനാ ച ഇമിനാ ച അത്ഥോതി ഭണതീ’’തി. യോ പന ഏവം അകത്വാ ‘‘ഇമിനാ ഇമം ദേഹീ’’തി പരിവത്തേതി; യഥാവത്ഥുകമേവ. വിഘാസാദം ദിസ്വാ ‘‘ഇമം ഓദനം ഭുഞ്ജിത്വാ, രജനം വാ ദാരൂനി വാ ആഹരാ’’തി വദതി, രജനഛല്ലിഗണനായ ദാരുഗണനായ ച നിസ്സഗ്ഗിയാനി ഹോന്തി. ‘‘ഇമം ഓദനം ഭുഞ്ജിത്വാ ഇദം നാമ കരോഥാ’’തി ദന്തകാരാദീഹി സിപ്പികേഹി ധമകരണാദീസു തം തം പരിക്ഖാരം കാരേതി, രജകേഹി വാ വത്ഥം ധോവാപേതി; യഥാവത്ഥുകമേവ. ന്ഹാപിതേന കേസേ ഛിന്ദാപേതി, കമ്മകാരേഹി നവകമ്മം കാരേതി; യഥാവത്ഥുകമേവ. സചേ പന ‘‘ഇദം ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ ഇദം കരോഥാ’’തി ന വദതി ‘‘ഇദം ഭത്തം ഭുഞ്ജ ഭുത്തോസി ഭുഞ്ജിസ്സസി, ഇദം നാമ കരോഹീ’’തി വദതി, വട്ടതി. ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി വത്ഥധോവനേ വാ കേസച്ഛേദനേ വാ ഭൂമിസോധനാദിനവകമ്മേ വാ പരഭണ്ഡം അത്തനോ ഹത്ഥഗതം നിസ്സജ്ജിതബ്ബം നാമ നത്ഥി. മഹാഅട്ഠകഥായം പന ദള്ഹം കത്വാ വുത്തത്താ ന സക്കാ ഏതം പടിക്ഖിപിതും, തസ്മാ യഥാ നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥുമ്ഹി പരിഭുത്തേ വാ നട്ഠേ വാ പാചിത്തിയം ദേസേതി, ഏവമിധാപി ദേസേതബ്ബം.

൫൯൬. കയവിക്കയേ കയവിക്കയസഞ്ഞീതിആദിമ്ഹി യോ കയവിക്കയം സമാപജ്ജതി, സോ തസ്മിം കയവിക്കയസഞ്ഞീ വാ ഭവതു വേമതികോ വാ, ന കയവിക്കയസഞ്ഞീ വാ നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയമേവ. ചൂളത്തികേ ദ്വീസു പദേസു ദുക്കടമേവാതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

൫൯൭. അഗ്ഘം പുച്ഛതീതി ‘‘അയം തവ പത്തോ കിം അഗ്ഘതീ’’തി പുച്ഛതി. ‘‘ഇദം നാമാ’’തി വുത്തേ പന സചേ തസ്സ കപ്പിയഭണ്ഡം മഹഗ്ഘം ഹോതി, ഏവഞ്ച നം പടിവദതി ‘‘ഉപാസക, മമ ഇദം വത്ഥു മഹഗ്ഘം, തവ പത്തം അഞ്ഞസ്സ ദേഹീ’’തി. തം സുത്വാ ഇതരോ ‘‘അഞ്ഞം ഥാലകമ്പി ദസ്സാമീ’’തി വദതി ഗണ്ഹിതും വട്ടതി, ‘‘ഇദം അമ്ഹാകം അത്ഥീ’’തി വുത്തലക്ഖണേ പതതി. സചേ സോ പത്തോ മഹഗ്ഘോ, ഭിക്ഖുനോ വത്ഥു അപ്പഗ്ഘം, പത്തസാമികോ ചസ്സ അപ്പഗ്ഘഭാവം ന ജാനാതി, പത്തോ ന ഗഹേതബ്ബോ, ‘‘മമ വത്ഥു അപ്പഗ്ഘ’’ന്തി ആചിക്ഖിതബ്ബം. മഹഗ്ഘഭാവം ഞത്വാ വഞ്ചേത്വാ ഗണ്ഹന്തോ ഹി ഗഹിതഭണ്ഡം അഗ്ഘാപേത്വാ കാരേതബ്ബതം ആപജ്ജതി. സചേ പത്തസാമികോ ‘‘ഹോതു, ഭന്തേ, സേസം മമ പുഞ്ഞം ഭവിസ്സതീ’’തി ദേതി, വട്ടതി.

കപ്പിയകാരകസ്സ ആചിക്ഖതീതി യസ്സ ഹത്ഥതോ ഭണ്ഡം ഗണ്ഹാതി, തം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം അന്തമസോ തസ്സ പുത്തഭാതികമ്പി കപ്പിയകാരകം കത്വാ ‘‘ഇമിനാ ഇമം നാമ ഗഹേത്വാ ദേഹീ’’തി ആചിക്ഖതി. സോ ചേ ഛേകോ ഹോതി, പുനപ്പുനം അപനേത്വാ വിവദിത്വാ ഗണ്ഹാതി, തുണ്ഹീഭൂതേന ഠാതബ്ബം. നോ ചേ ഛേകോ ഹോതി, ന ജാനാതി ഗഹേതും, വാണിജകോ തം വഞ്ചേതി, ‘‘മാ ഗണ്ഹാ’’തി വത്തബ്ബോ.

ഇദം അമ്ഹാകന്തിആദിമ്ഹി ‘‘ഇദം പടിഗ്ഗഹിതം തേലം വാ സപ്പി വാ അമ്ഹാകം അത്ഥി, അമ്ഹാകഞ്ച അഞ്ഞേന അപ്പടിഗ്ഗഹിതകേന അത്ഥോ’’തി ഭണതി. സചേ സോ തം ഗഹേത്വാ അഞ്ഞം ദേതി, പഠമം അത്തനോ തേലം ന മിനാപേതബ്ബം. കസ്മാ? നാളിയഞ്ഹി അവസിട്ഠതേലം ഹോതി, തം പച്ഛാ മിനന്തസ്സ അപ്പടിഗ്ഗഹിതകം ദൂസേയ്യാതി. സേസം ഉത്താനമേവ.

ഛസമുട്ഠാനം, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

കയവിക്കയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിട്ഠിതോ കോസിയവഗ്ഗോ ദുതിയോ.

൩. പത്തവഗ്ഗോ

൧. പത്തസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൯൮. തേന സമയേനാതി പത്തസിക്ഖാപദം. തത്ഥ പത്തവാണിജ്ജന്തി ഗാമനിഗമാദീസു വിചരന്താ പത്തവാണിജ്ജം വാ കരിസ്സന്തി. ആമത്തികാപണം വാതി അമത്താനി വുച്ചന്തി ഭാജനാനി, താനി യേസം ഭണ്ഡം തേ ആമത്തികാ, തേസം ആമത്തികാനം ആപണം ആമത്തികാപണം, കുലാലഭണ്ഡവാണിജകാപണന്തി അത്ഥോ.

൬൦൨. തയോ പത്തസ്സ വണ്ണാതി തീണി പത്തസ്സ പമാണാനി. അഡ്ഢാള്ഹകോദനം ഗണ്ഹാതീതി മഗധനാളിയാ ദ്വിന്നം തണ്ഡുലനാളീനം ഓദനം ഗണ്ഹാതി. മഗധനാളി നാമ അഡ്ഢതേരസപലാ ഹോതീതി അന്ധകട്ഠകഥായം വുത്തം. സീഹളദീപേ പകതിനാളി മഹന്താ, ദമിളനാളി ഖുദ്ദകാ, മഗധനാളി പമാണയുത്താ, തായ മഗധനാളിയാ ദിയഡ്ഢനാളി ഏകാ സീഹളനാളി ഹോതീതി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം. ചതുഭാഗം ഖാദനന്തി ഓദനസ്സ ചതുത്ഥഭാഗപ്പമാണം ഖാദനം, തം ഹത്ഥഹാരിയസ്സ മുഗ്ഗസൂപസ്സ വസേന വേദിതബ്ബം. തദുപിയം ബ്യഞ്ജനന്തി തസ്സ ഓദനസ്സ അനുരൂപം മച്ഛമംസസാകഫലകളീരാദിബ്യഞ്ജനം.

തത്രായം വിനിച്ഛയോ – അനുപഹതപുരാണസാലിതണ്ഡുലാനം സുകോട്ടിതപരിസുദ്ധാനം ദ്വേ മഗധനാളിയോ ഗഹേത്വാ തേഹി തണ്ഡുലേഹി അനുത്തണ്ഡുലം അകിലിന്നം അപിണ്ഡിതം സുവിസദം കുന്ദമകുളരാസിസദിസം അവസ്സാവിതോദനം പചിത്വാ നിരവസേസം പത്തേ പക്ഖിപിത്വാ തസ്സ ഓദനസ്സ ചതുത്ഥഭാഗപ്പമാണോ നാതിഘനോ നാതിതനുകോ ഹത്ഥഹാരിയോ സബ്ബസമ്ഭാരസങ്ഖതോ മുഗ്ഗസൂപോ പക്ഖിപിതബ്ബോ. തതോ ആലോപസ്സ ആലോപസ്സ അനുരൂപം യാവചരിമാലോപപ്പഹോനകം മച്ഛമംസാദിബ്യഞ്ജനം പക്ഖിപിതബ്ബം, സപ്പിതേലതക്കരസകഞ്ജികാദീനി പന ഗണനൂപഗാനി ന ഹോന്തി, താനി ഹി ഓദനഗതികാനേവ, നേവ ഹാപേതും ന വഡ്ഢേതും സക്കോന്തി. ഏവമേതം സബ്ബമ്പി പക്ഖിത്തം സചേ പത്തസ്സ മുഖവട്ടിയാ ഹേട്ഠിമരാജിസമം തിട്ഠതി, സുത്തേന വാ ഹീരേന വാ ഛിന്ദന്തസ്സ സുത്തസ്സ വാ ഹീരസ്സ വാ ഹേട്ഠിമന്തം ഫുസതി, അയം ഉക്കട്ഠോ നാമ പത്തോ. സചേ തം രാജിം അതിക്കമ്മ ഥൂപീകതം തിട്ഠതി, അയം ഉക്കട്ഠോമകോ നാമ പത്തോ. സചേ തം രാജിം ന സമ്പാപുണാതി, അന്തോഗതമേവ ഹോതി, അയം ഉക്കട്ഠുക്കട്ഠോ നാമ പത്തോ.

നാളികോദനന്തി മഗധനാളിയാ ഏകായ തണ്ഡുലനാളിയാ ഓദനം. പത്ഥോദനന്തി മഗധനാളിയാ ഉപഡ്ഢനാളികോദനം. സേസം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. അയം പന നാമമത്തേ വിസേസോ – സചേ നാളികോദനാദി സബ്ബമ്പി പക്ഖിത്തം വുത്തനയേനേവ ഹേട്ഠിമരാജിസമം തിട്ഠതി, അയം മജ്ഝിമോ നാമ പത്തോ. സചേ തം രാജിം അതിക്കമ്മ ഥൂപീകതം തിട്ഠതി, അയം മജ്ഝിമോമകോ നാമ പത്തോ. സചേ തം രാജിം ന സമ്പാപുണാതി അന്തോഗതമേവ ഹോതി, അയം മജ്ഝിമുക്കട്ഠോ നാമ പത്തോ. സചേ പത്ഥോദനാദി സബ്ബമ്പി പക്ഖിത്തം ഹേട്ഠിമരാജിസമം തിട്ഠതി, അയം ഓമകോ നാമ പത്തോ. സചേ തം രാജിം അതിക്കമ്മ ഥൂപീകതം തിട്ഠതി, അയം ഓമകോമകോ നാമ പത്തോ. സചേ തം രാജിം ന പാപുണാതി അന്തോഗതമേവ ഹോതി, അയം ഓമകുക്കട്ഠോ നാമ പത്തോതി ഏവമേതേ നവ പത്താ. തേസു ദ്വേ അപത്താ ഉക്കട്ഠുക്കട്ഠോ ച ഓമകോമകോ ച. ‘‘തതോ ഉക്കട്ഠോ അപത്തോ ഓമകോ അപത്തോ’’തി ഇദഞ്ഹി ഏതേ സന്ധായ വുത്തം. ഉക്കട്ഠുക്കട്ഠോ ഹി ഏത്ഥ ഉക്കട്ഠതോ ഉക്കട്ഠത്താ ‘‘തതോ ഉക്കട്ഠോ അപത്തോ’’തി വുത്തോ. ഓമകോമകോ ച ഓമകതോ ഓമകത്താ തതോ ഓമകോ അപത്തോതി വുത്തോ. തസ്മാ ഏതേ ഭാജനപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാ, ന അധിട്ഠാനുപഗാ, ന വികപ്പനുപഗാ. ഇതരേ പന സത്ത അധിട്ഠഹിത്വാ വാ വികപ്പേത്വാ വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാ, ഏവം അകത്വാ തം ദസാഹം അതിക്കാമയതോ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയന്തി തം സത്തവിധമ്പി പത്തം ദസാഹപരമം കാലം അതിക്കാമയതോ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം.

൬൦൭. നിസ്സഗ്ഗിയം പത്തം അനിസ്സജ്ജിത്വാ പരിഭുഞ്ജതീതി യാഗും പിവിത്വാ ധോതേ ദുക്കടം, ഖഞ്ജകം ഖാദിത്വാ ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ ധോതേ ദുക്കടന്തി ഏവം പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം.

൬൦൮. അനാപത്തി അന്തോദസാഹം അധിട്ഠേതി വികപ്പേതീതി ഏത്ഥ പന പമാണയുത്തസ്സപി അധിട്ഠാനവികപ്പനുപഗത്തം ഏവം വേദിതബ്ബം – അയോപത്തോ പഞ്ചഹി പാകേഹി മത്തികാപത്തോ ദ്വീഹി പാകേഹി പക്കോ അധിട്ഠാനുപഗോ, ഉഭോപി യം മൂലം ദാതബ്ബം, തസ്മിം ദിന്നേയേവ. സചേ ഏകോപി പാകോ ഊനോ ഹോതി, കാകണികമത്തമ്പി വാ മൂലം അദിന്നം, ന അധിട്ഠാനുപഗോ. സചേപി പത്തസാമികോ വദതി ‘‘യദാ തുമ്ഹാകം മൂലം ഭവിസ്സതി, തദാ ദസ്സഥ, അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി നേവ അധിട്ഠാനുപഗോ ഹോതി, പാകസ്സ ഹി ഊനത്താ പത്തസങ്ഖം ന ഗച്ഛതി, മൂലസ്സ സകലസ്സ വാ ഏകദേസസ്സ വാ അദിന്നത്താ സകഭാവം ന ഉപേതി, അഞ്ഞസ്സേവ സന്തകോ ഹോതി, തസ്മാ പാകേ ച മൂലേ ച നിട്ഠിതേയേവ അധിട്ഠാനുപഗോ ഹോതി. യോ അധിട്ഠാനുപഗോ, സ്വേവ വികപ്പനുപഗോ, സോ ഹത്ഥം ആഗതോപി അനാഗതോപി അധിട്ഠാതബ്ബോ വികപ്പേതബ്ബോ വാ. യദി ഹി പത്തകാരകോ മൂലം ലഭിത്വാ സയം വാ ദാതുകാമോ ഹുത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം പത്തം കത്വാ അസുകദിവസേ നാമ പചിത്വാ ഠപേസ്സാമീ’’തി വദതി, ഭിക്ഖു ച തേന പരിച്ഛിന്നദിവസതോ ദസാഹം അതിക്കാമേതി, നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം. സചേ പന പത്തകാരകോ ‘‘അഹം തുമ്ഹാകം പത്തം കത്വാ പചിത്വാ സാസനം പേസേസ്സാമീ’’തി വത്വാ തഥേവ കരോതി, തേന പേസിതഭിക്ഖു പന തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ന ആരോചേതി, അഞ്ഞോ ദിസ്വാ വാ സുത്വാ വാ ‘‘തുമ്ഹാകം, ഭന്തേ, പത്തോ നിട്ഠിതോ’’തി ആരോചേതി, ഏതസ്സ ആരോചനം നപമാണം. യദാ പന തേന പേസിതോയേവ ആരോചേതി, തസ്സ വചനം സുതദിവസതോ പട്ഠായ ദസാഹം അതിക്കാമയതോ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം. സചേ പത്തകാരകോ ‘‘അഹം തുമ്ഹാകം പത്തം കത്വാ പചിത്വാ കസ്സചി ഹത്ഥേ പഹിണിസ്സാമീ’’തി വത്വാ തഥേവ കരോതി, പത്തം ഗഹേത്വാ ആഗതഭിക്ഖു പന അത്തനോ പരിവേണേ ഠപേത്വാ തസ്സ ന ആരോചേതി, അഞ്ഞോ കോചി ഭണതി ‘‘അപി, ഭന്തേ, അധുനാ ആഭതോ പത്തോ സുന്ദരോ’’തി! ‘‘കുഹിം, ആവുസോ, പത്തോ’’തി? ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഹത്ഥേ പേസിതോ’’തി. ഏതസ്സപി വചനം ന പമാണം. യദാ പന സോ ഭിക്ഖു പത്തം ദേതി, ലദ്ധദിവസതോ പട്ഠായ ദസാഹം അതിക്കാമയതോ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം. തസ്മാ ദസാഹം അനതിക്കാമേത്വാവ അധിട്ഠാതബ്ബോ വികപ്പേതബ്ബോ വാ.

തത്ഥ ദ്വേ പത്തസ്സ അധിട്ഠാനാ – കായേന വാ അധിട്ഠാതി, വാചായ വാ അധിട്ഠാതി. തേസം വസേന അധിട്ഠഹന്തേന ച ‘‘ഇമം പത്തം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി വാ ‘‘ഏതം പത്തം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി വാ ഏവം സമ്മുഖേ വാ പരമ്മുഖേ വാ ഠിതം പുരാണപത്തം പച്ചുദ്ധരിത്വാ അഞ്ഞസ്സ വാ ദത്വാ നവം പത്തം യത്ഥ കത്ഥചി ഠിതം ഹത്ഥേന പരാമസിത്വാ ‘‘ഇമം പത്തം അധിട്ഠാമീ’’തി ചിത്തേന ആഭോഗം കത്വാ കായവികാരം കരോന്തേന കായേന വാ അധിട്ഠാതബ്ബോ, വചീഭേദം കത്വാ വാചായ വാ അധിട്ഠാതബ്ബോ. തത്ര ദുവിധം അധിട്ഠാനം – സചേ ഹത്ഥപാസേ ഹോതി ‘‘ഇമം പത്തം അധിട്ഠാമീ’’തി വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാ. അഥ അന്തോഗബ്ഭേ വാ ഉപരിപാസാദേ വാ സാമന്തവിഹാരേ വാ ഹോതി, ഠപിതട്ഠാനം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘ഏതം പത്തം അധിട്ഠാമീ’’തി വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാ.

അധിട്ഠഹന്തേന പന ഏകകേന അധിട്ഠാതുമ്പി വട്ടതി, അഞ്ഞസ്സ സന്തികേ അധിട്ഠാതുമ്പി വട്ടതി. അഞ്ഞസ്സ സന്തികേ അയമാനിസംസോ – സചസ്സ ‘‘അധിട്ഠിതോ നു ഖോ മേ, നോ’’തി വിമതി ഉപ്പജ്ജതി, ഇതരോ സാരേത്വാ വിമതിം ഛിന്ദിസ്സതീതി. സചേ കോചി ദസ പത്തേ ലഭിത്വാ സബ്ബേവ അത്തനാവ പരിഭുഞ്ജിതുകാമോ ഹോതി, ന സബ്ബേ അധിട്ഠാതബ്ബാ. ഏകം പത്തം അധിട്ഠായ പുനദിവസേ തം പച്ചുദ്ധരിത്വാ അഞ്ഞോ അധിട്ഠാതബ്ബോ. ഏതേനുപായേന വസ്സസതമ്പി പരിഹരിതും സക്കാ.

ഏവം അപ്പമത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ സിയാ അധിട്ഠാനവിജഹനന്തി? സിയാ. സചേ ഹി അയം പത്തം അഞ്ഞസ്സ വാ ദേതി, വിബ്ഭമതി വാ സിക്ഖം വാ പച്ചക്ഖാതി, കാലം വാ കരോതി, ലിങ്ഗം വാസ്സ പരിവത്തതി, പച്ചുദ്ധരതി വാ, പത്തേ വാ ഛിദ്ദം ഹോതി, അധിട്ഠാനം വിജഹതി. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘ദിന്നവിബ്ഭന്തപച്ചക്ഖാ, കാലംകിരിയകതേന ച;

ലിങ്ഗപച്ചുദ്ധരാ ചേവ, ഛിദ്ദേന ഭവതി സത്തമ’’ന്തി.

ചോരഹരണവിസ്സാസഗ്ഗാഹേഹിപി വിജഹതിയേവ. കിത്തകേന ഛിദ്ദേന അധിട്ഠാനം ഭിജ്ജതി? യേന കങ്ഗുസിത്ഥം നിക്ഖമതി ചേവ പവിസതി ച. ഇദഞ്ഹി സത്തന്നം ധഞ്ഞാനം ലാമകധഞ്ഞസിത്ഥം, തസ്മിം അയചുണ്ണേന വാ ആണിയാ വാ പടിപാകതികേ കതേ ദസാഹബ്ഭന്തരേ പുന അധിട്ഠാതബ്ബോ. അയം താവ ‘‘അന്തോദസാഹം അധിട്ഠേതി വികപ്പേതീ’’തി ഏത്ഥ അധിട്ഠാനേ വിനിച്ഛയോ.

വികപ്പനേ പന ദ്വേ വികപ്പനാ – സമ്മുഖാവികപ്പനാ ച പരമ്മുഖാവികപ്പനാ ച. കഥം സമ്മുഖാവികപ്പനാ ഹോതി? പത്താനം ഏകബഹുഭാവം സന്നിഹിതാസന്നിഹിതഭാവഞ്ച ഞത്വാ ‘‘ഇമം പത്ത’’ന്തി വാ ‘‘ഇമേ പത്തേ’’തി വാ ‘‘ഏതം പത്ത’’ന്തി വാ ‘‘ഏതേ പത്തേ’’തി വാ വത്വാ ‘‘തുയ്ഹം വികപ്പേമീ’’തി വത്തബ്ബം. അയമേകാ സമ്മുഖാവികപ്പനാ. ഏത്താവതാ നിധേതും വട്ടതി, പരിഭുഞ്ജിതും വാ വിസ്സജ്ജേതും വാ അധിട്ഠാതും വാ ന വട്ടതി. ‘‘മയ്ഹം സന്തകം പരിഭുഞ്ജ വാ വിസ്സജ്ജേഹി വാ യഥാപച്ചയം വാ കരോഹീ’’തി ഏവം പന വുത്തേ പച്ചുദ്ധാരോ നാമ ഹോതി, തതോപഭുതി പരിഭോഗാദയോപി വട്ടന്തി.

അപരോ നയോ – തഥേവ പത്താനം ഏകബഹുഭാവം സന്നിഹിതാസന്നിഹിതഭാവഞ്ച ഞത്വാ തസ്സേവ ഭിക്ഖുനോ സന്തികേ ‘‘ഇമം പത്ത’’ന്തി വാ ‘‘ഇമേ പത്തേ’’തി വാ ‘‘ഏതം പത്ത’’ന്തി വാ ‘‘ഏതേ പത്തേ’’തി വാ വത്വാ പഞ്ചസു സഹധമ്മികേസു അഞ്ഞതരസ്സ അത്തനാ അഭിരുചിതസ്സ യസ്സ കസ്സചി നാമം ഗഹേത്വാ ‘‘തിസ്സസ്സ ഭിക്ഖുനോ വികപ്പേമീ’’തി വാ ‘‘തിസ്സായ ഭിക്ഖുനിയാ സിക്ഖമാനായ സാമണേരസ്സ തിസ്സായ സാമണേരിയാ വികപ്പേമീ’’തി വാ വത്തബ്ബം, അയം അപരാപി സമ്മുഖാവികപ്പനാ. ഏത്താവതാ നിധേതും വട്ടതി, പരിഭോഗാദീസു പന ഏകമ്പി ന വട്ടതി. തേന പന ഭിക്ഖുനാ ‘‘തിസ്സസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്തകം…പേ… തിസ്സായ സാമണേരിയാ സന്തകം പരിഭുഞ്ജ വാ വിസ്സജ്ജേഹി വാ യഥാപച്ചയം വാ കരോഹീ’’തി വുത്തേ പച്ചുദ്ധാരോ നാമ ഹോതി. തതോപഭുതി പരിഭോഗാദയോപി വട്ടന്തി.

കഥം പരമ്മുഖാവികപ്പനാ ഹോതി? പത്താനം തഥേവ ഏകബഹുഭാവം സന്നിഹിതാസന്നിഹിതഭാവഞ്ച ഞത്വാ ‘‘ഇമം പത്ത’’ന്തി വാ ‘‘ഇമേ പത്തേ’’തി വാ ‘‘ഏതം പത്ത’’ന്തി വാ ‘‘ഏതേ പത്തേ’’തി വാ വത്വാ ‘‘തുയ്ഹം വികപ്പനത്ഥായ ദമ്മീ’’തി വത്തബ്ബം. തേന വത്തബ്ബോ – ‘‘കോ തേ മിത്തോ വാ സന്ദിട്ഠോ വാ’’തി? തതോ ഇതരേന പുരിമനയേനേവ ‘‘തിസ്സോ ഭിക്ഖൂതി വാ…പേ… തിസ്സാ സാമണേരീ’’തി വാ വത്തബ്ബം. പുന തേന ഭിക്ഖുനാ ‘‘അഹം തിസ്സസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദമ്മീ’’തി വാ…പേ… ‘‘തിസ്സായ സാമണേരിയാ ദമ്മീ’’തി വാ വത്തബ്ബം, അയം പരമ്മുഖാവികപ്പനാ. ഏത്താവത്താ നിധേതും വട്ടതി, പരിഭോഗാദീസു പന ഏകമ്പി ന വട്ടതി. തേന പന ഭിക്ഖുനാ ദുതിയസമ്മുഖാവികപ്പനായം വുത്തനയേനേവ ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ സന്തകം പരിഭുഞ്ജ വാ വിസ്സജ്ജേഹി വാ യഥാപച്ചയം വാ കരോഹീ’’തി വുത്തേ പച്ചുദ്ധാരോ നാമ ഹോതി. തതോപഭുതി പരിഭോഗാദയോപി വട്ടന്തി.

ഇമാസം പന ദ്വിന്നം വികപ്പനാനം നാനാകരണം, അവസേസോ ച വചനക്കമോ സബ്ബോ പഠമകഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ സദ്ധിം സമുട്ഠാനാദീഹീതി.

പത്തസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ഊനപഞ്ചബന്ധനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൦൯. തേന സമയേനാതി ഊനപഞ്ചബന്ധനസിക്ഖാപദം. തത്ഥ ന യാപേതീതി സോ കിര യദി അരിയസാവകോ നാഭവിസ്സാ, അഞ്ഞഥത്തമ്പി അഗമിസ്സാ, ഏവം തേഹി ഉബ്ബാള്ഹോ, സോതാപന്നത്താ പന കേവലം സരീരേനേവ ന യാപേതി, തേന വുത്തം – ‘‘അത്തനാപി ന യാപേതി, പുത്തദാരാപിസ്സ കിലമന്തീ’’തി.

൬൧൨-൩. ഊനപഞ്ചബന്ധനേനാതി ഏത്ഥ ഊനാനി പഞ്ച ബന്ധനാനി അസ്സാതി ഊനപഞ്ചബന്ധനോ, നാസ്സ പഞ്ച ബന്ധനാനി പൂരേന്തീതി അത്ഥോ, തേന ഊനപഞ്ചബന്ധനേന. ഇത്ഥമ്ഭൂതസ്സ ലക്ഖണേ കരണവചനം. തത്ഥ യസ്മാ അബന്ധനസ്സാപി പഞ്ച ബന്ധനാനി ന പൂരേന്തി, സബ്ബസോ നത്ഥിതായ, തസ്മാ പദഭാജനേ ‘‘അബന്ധനോ വാ’’തിആദി വുത്തം. ‘‘ഊനപഞ്ചബന്ധനേനാ’’തി ച വുത്തത്താ യസ്സ പഞ്ചബന്ധനോ പത്തോ ഹോതി, തസ്സ സോ അപത്തോ, തസ്മാ അഞ്ഞം വിഞ്ഞാപേതും വട്ടതി. ബന്ധനഞ്ച നാമേതം യസ്മാ ബന്ധനോകാസേ സതി ഹോതി, അസതി ന ഹോതി, തസ്മാ തസ്സ ലക്ഖണം ദസ്സേതും ‘‘അബന്ധനോകാസോ നാമാ’’തിആദി വുത്തം.

ദ്വങ്ഗുലാ രാജി ന ഹോതീതി മുഖവട്ടിതോ ഹേട്ഠാ ദ്വങ്ഗുലപ്പമാണാ ഏകാപി രാജി ന ഹോതി. യസ്സ ദ്വങ്ഗുലാ രാജി ഹോതീതി യസ്സ പന താദിസാ ഏകാ രാജി ഹോതി, സോ തസ്സാ രാജിയാ ഹേട്ഠിമപരിയന്തേ പത്തവേധകേന വിജ്ഝിത്വാ പചിത്വാ സുത്തരജ്ജുക-മകചിരജ്ജുകാദീഹി വാ തിപുസുത്തകേന വാ ബന്ധിതബ്ബോ, തം ബന്ധനം ആമിസസ്സ അലഗ്ഗനത്ഥം തിപുപട്ടകേന വാ കേനചി ബദ്ധസിലേസേന വാ പടിച്ഛാദേതബ്ബം. സോ ച പത്തോ അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബോ, സുഖുമം വാ ഛിദ്ദം കത്വാ ബന്ധിതബ്ബോ. സുദ്ധേഹി പന മധുസിത്ഥകലാഖാസജ്ജുലസാദീഹി ബന്ധിതും ന വട്ടതി. ഫാണിതം ഝാപേത്വാ പാസാണചുണ്ണേന ബന്ധിതും വട്ടതി. മുഖവട്ടിസമീപേ പന പത്തവേധകേന വിജ്ഝിയമാനോ കപാലസ്സ ബഹലത്താ ഭിജ്ജതി, തസ്മാ ഹേട്ഠാ വിജ്ഝിതബ്ബോ. യസ്സ പന ദ്വേ രാജിയോ ഏകായേവ വാ ചതുരങ്ഗുലാ, തസ്സ ദ്വേ ബന്ധനാനി ദാതബ്ബാനി. യസ്സ തിസ്സോ ഏകായേവ വാ ഛളങ്ഗുലാ, തസ്സ തീണി. യസ്സ ചതസ്സോ ഏകായേവ വാ അട്ഠങ്ഗുലാ, തസ്സ ചത്താരി. യസ്സ പഞ്ച ഏകായേവ വാ ദസങ്ഗുലാ, സോ ബദ്ധോപി അബദ്ധോപി അപത്തോയേവ, അഞ്ഞോ വിഞ്ഞാപേതബ്ബോ. ഏസ താവ മത്തികാപത്തേ വിനിച്ഛയോ.

അയോപത്തേ പന സചേപി പഞ്ച വാ അതിരേകാനി വാ ഛിദ്ദാനി ഹോന്തി, താനി ചേ അയചുണ്ണേന വാ ആണിയാ വാ ലോഹമണ്ഡലകേന വാ ബദ്ധാനി മട്ഠാനി ഹോന്തി, സ്വേവ പത്തോ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബോ, ന അഞ്ഞോ വിഞ്ഞാപേതബ്ബോ. അഥ പന ഏകമ്പി ഛിദ്ദം മഹന്തം ഹോതി, ലോഹമണ്ഡലകേന ബദ്ധമ്പി മട്ഠം ന ഹോതി, പത്തേ ആമിസം ലഗ്ഗതി, അകപ്പിയോ ഹോതി, അയം അപത്തോ. അഞ്ഞോ വിഞ്ഞാപേതബ്ബോ.

൬൧൫. ഥേരോ വത്തബ്ബോതി പത്തേ ആനിസംസം ദസ്സേത്വാ ‘‘അയം, ഭന്തേ, പത്തോ പമാണയുത്തോ സുന്ദരോ ഥേരാനുരൂപോ, തം ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്തബ്ബോ. യോ ന ഗണ്ഹേയ്യാതി അനുകമ്പായ ന ഗണ്ഹന്തസ്സ ദുക്കടം. യോ പന സന്തുട്ഠിയാ ‘‘കിം മേ അഞ്ഞേന പത്തേനാ’’തി ന ഗണ്ഹാതി, തസ്സ അനാപത്തി. പത്തപരിയന്തോതി ഏവം പരിവത്തേത്വാ പരിയന്തേ ഠിതപത്തോ.

ന അദേസേതി മഞ്ചപീഠഛത്തനാഗദന്തകാദികേ അദേസേ, ന നിക്ഖിപിതബ്ബോ. യത്ഥ പുരിമം സുന്ദരം പത്തം ഠപേതി, തത്ഥേവ ഠപേതബ്ബോ. പത്തസ്സ ഹി നിക്ഖിപനദേസോ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആധാരക’’ന്തിആദിനാ നയേന ഖന്ധകേ വുത്തോയേവ.

ന അഭോഗേനാതി യാഗുരന്ധനരജനപചനാദിനാ അപരിഭോഗേന ന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബോ. അന്തരാമഗ്ഗേ പന ബ്യാധിമ്ഹി ഉപ്പന്നേ അഞ്ഞസ്മിം ഭാജനേ അസതി മത്തികായ ലിമ്പേത്വാ യാഗും വാ പചിതും ഉദകം വാ താപേതും വട്ടതി.

ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബോതി അഞ്ഞസ്സ ന ദാതബ്ബോ. സചേ പന സദ്ധിവിഹാരികോ വാ അന്തേവാസികോ വാ അഞ്ഞം വരപത്തം ഠപേത്വാ ‘‘അയം മയ്ഹം സാരുപ്പോ, അയം ഥേരസ്സാ’’തി ഗണ്ഹാതി, വട്ടതി. അഞ്ഞോ വാ തം ഗഹേത്വാ അത്തനോ പത്തം ദേതി, വട്ടതി. ‘‘മയ്ഹമേവ പത്തം ആഹരാ’’തി വത്തബ്ബകിച്ചം നത്ഥി.

൬൧൭. പവാരിതാനന്തി ഏത്ഥ സങ്ഘവസേന പവാരിതട്ഠാനേ പഞ്ചബന്ധനേനേവ വട്ടതി. പുഗ്ഗലവസേന പവാരിതട്ഠാനേ ഊനപഞ്ചബന്ധനേനാപി വട്ടതീതി കുരുന്ദിയം വുത്തം. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

ഛസമുട്ഠാനം, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

ഊനപഞ്ചബന്ധനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ഭേസജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൧൮. തേന സമയേനാതി ഭേസജ്ജസിക്ഖാപദം. തത്ഥ അത്ഥോ, ഭന്തേതി രാജാ ഭിക്ഖൂ ഉയ്യുത്തപ്പയുത്തേ ഥേരസ്സ ലേണത്ഥായ പബ്ഭാരം സോധേന്തേ ദിസ്വാ ആരാമികം ദാതുകാമോ പുച്ഛി.

൬൧൯-൨൧. പാടിയേക്കോതി വിസും ഏകോ. മാലാകിതേതി കതമാലേ മാലാധരേ, കുസുമമാലാപടിമണ്ഡിതേതി അത്ഥോ. തിണണ്ഡുപകന്തി തിണചുമ്ബടകം. പടിമുഞ്ചീതി ഠപേസി. സാ അഹോസി സുവണ്ണമാലാതി ദാരികായ സീസേ ഠപിതമത്തായേവ ഥേരസ്സ അധിട്ഠാനവസേന സുവണ്ണപദുമമാലാ അഹോസി. തഞ്ഹി തിണണ്ഡുപകം സീസേ ഠപിതമത്തമേവ ‘‘സുവണ്ണമാലാ ഹോതൂ’’തി ഥേരോ അധിട്ഠാസി. ദുതിയമ്പി ഖോ…പേ…. തേനുപസങ്കമീതി ദുതിയദിവസേയേവ ഉപസങ്കമി.

സുവണ്ണന്തി അധിമുച്ചീതി ‘‘സോവണ്ണമയോ ഹോതൂ’’തി അധിട്ഠാസി. പഞ്ചന്നം ഭേസജ്ജാനന്തി സപ്പിആദീനം. ബാഹുലികാതി പച്ചയബാഹുലികതായ പടിപന്നാ. കോലമ്ബേപി ഘടേപീതിഏത്ഥ കോലമ്ബാ നാമ മഹാമുഖചാടിയോ വുച്ചന്തി. ഓലീനവിലീനാനീതി ഹേട്ഠാ ച ഉഭതോപസ്സേസു ച ഗളിതാനി. ഓകിണ്ണവികിണ്ണാതി സപ്പിആദീനം ഗന്ധേന ഭൂമിം ഖനന്തേഹി ഓകിണ്ണാ, ഭിത്തിയോ ഖനന്തേഹി ഉപരി സഞ്ചരന്തേഹി ച വികിണ്ണാ. അന്തോകോട്ഠാഗാരികാതി അബ്ഭന്തരേ സംവിഹിതകോട്ഠാഗാരാ.

൬൨൨. പടിസായനീയാനീതി പടിസായിതബ്ബാനി, പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനീതി അത്ഥോ. ഭേസജ്ജാനീതി ഭേസജ്ജകിച്ചം കരോന്തു വാ മാ വാ, ഏവം ലദ്ധവോഹാരാനി. ‘‘ഗോസപ്പീ’’തിആദീഹി ലോകേ പാകടം ദസ്സേത്വാ ‘‘യേസം മംസം കപ്പതീ’’തി ഇമിനാ അഞ്ഞേസമ്പി മിഗരോഹിതസസാദീനം സപ്പിം സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേസി. യേസഞ്ഹി ഖീരം അത്ഥി, സപ്പിപി തേസം അത്ഥിയേവ, തം പന സുലഭം വാ ഹോതു ദുല്ലഭം വാ, അസമ്മോഹത്ഥം വുത്തം. ഏവം നവനീതമ്പി.

സന്നിധികാരകം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനീതി സന്നിധിം കത്വാ നിദഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനി. കഥം? പാളിയാ ആഗതസപ്പിആദീസു സപ്പി താവ പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതം തദഹുപുരേഭത്തം സാമിസമ്പി നിരാമിസമ്പി പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, പച്ഛാഭത്തതോ പട്ഠായ സത്താഹം നിരാമിസം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. സത്താഹാതിക്കമേ സചേ ഏകഭാജനേ ഠപിതം, ഏകം നിസ്സഗ്ഗിയം. സചേ ബഹൂസു വത്ഥുഗണനായ നിസ്സഗ്ഗിയാനി, പച്ഛാഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതം സത്താഹം നിരാമിസമേവ വട്ടതി. പുരേഭത്തം വാ പച്ഛാഭത്തം വാ ഉഗ്ഗഹിതകം കത്വാ നിക്ഖിത്തം അജ്ഝോഹരിതും ന വട്ടതി; അബ്ഭഞ്ജനാദീസു ഉപനേതബ്ബം. സത്താഹാതിക്കമേപി അനാപത്തി, അനജ്ഝോഹരണീയതം ആപന്നത്താ. ‘‘പടിസായനീയാനീ’’തി ഹി വുത്തം. സചേ അനുപസമ്പന്നോ പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതനവനീതേന സപ്പിം കത്വാ ദേതി, പുരേഭത്തം സാമിസം വട്ടതി. സചേ സയം കരോതി, സത്താഹമ്പി നിരാമിസമേവ വട്ടതി. പച്ഛാഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതനവനീതേന പന യേന കേനചി കതസപ്പി സത്താഹമ്പി നിരാമിസമേവ വട്ടതി. ഉഗ്ഗഹിതകേന കതേ പുബ്ബേ വുത്തസുദ്ധസപ്പിനയേനേവ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതഖീരേന വാ ദധിനാ വാ കതസപ്പി അനുപസമ്പന്നേന കതം സാമിസമ്പി തദഹുപുരേഭത്തം വട്ടതി. സയംകതം നിരാമിസമേവ വട്ടതി. നവനീതം താപേന്തസ്സ ഹി സാമംപാകോ ന ഹോതി, സാമംപക്കേന പന തേന സദ്ധിം ആമിസം ന വട്ടതി. പച്ഛാഭത്തതോ പട്ഠായ ച ന വട്ടതിയേവ. സത്താഹാതിക്കമേപി അനാപത്തി, സവത്ഥുകസ്സ പടിഗ്ഗഹിതത്താ, ‘‘താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ’’തി ഹി വുത്തം. പച്ഛാഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതേഹി കതം പന അബ്ഭഞ്ജനാദീസു ഉപനേതബ്ബം. പുരേഭത്തമ്പി ച ഉഗ്ഗഹിതകേഹി കതം ഉഭയേസമ്പി സത്താഹാതിക്കമേ അനാപത്തി. ഏസേവ നയോ അകപ്പിയമംസസപ്പിമ്ഹി. അയം പന വിസേസോ – യത്ഥ പാളിയം ആഗതസപ്പിനാ നിസ്സഗ്ഗിയം, തത്ഥ ഇമിനാ ദുക്കടം. അന്ധകട്ഠകഥായം കാരണപതിരൂപകം വത്വാ മനുസ്സസപ്പി ച നവനീതഞ്ച പടിക്ഖിത്തം, തം ദുപ്പടിക്ഖിത്തം, സബ്ബഅട്ഠകഥാസു അനുഞ്ഞാതത്താ. പരതോ ചസ്സ വിനിച്ഛയോപി ആഗച്ഛിസ്സതി.

പാളിയം ആഗതം നവനീതമ്പി പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതം തദഹുപുരേഭത്തം സാമിസമ്പി വട്ടതി, പച്ഛാഭത്തതോ പട്ഠായ നിരാമിസമേവ. സത്താഹാതിക്കമേ നാനാഭാജനേസു ഠപിതേ ഭാജനഗണനായ ഏകഭാജനേപി അമിസ്സേത്വാ പിണ്ഡപിണ്ഡവസേന ഠപിതേ പിണ്ഡഗണനായ നിസ്സഗ്ഗിയാനി. പച്ഛാഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതം സപ്പിനയേനേവ വേദിതബ്ബം. ഏത്ഥ പന ദധിഗുളികായോപി തക്കബിന്ദൂനിപി ഹോന്തി, തസ്മാ തം ധോതം വട്ടതീതി ഉപഡ്ഢത്ഥേരാ ആഹംസു. മഹാസീവത്ഥേരോ പന ‘‘ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതകാലതോ പട്ഠായ തക്കതോ ഉദ്ധടമത്തമേവ ഖാദിംസൂ’’തി ആഹ. തസ്മാ നവനീതം പരിഭുഞ്ജന്തേന ധോവിത്വാ ദധിതക്കമക്ഖികാകിപില്ലികാദീനി അപനേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. പചിത്വാ സപ്പിം കത്വാ പരിഭുഞ്ജിതുകാമേന അധോതമ്പി പചിതും വട്ടതി. യം തത്ഥ ദധിഗതം വാ തക്കഗതം വാ തം ഖയം ഗമിസ്സതി, ഏത്താവതാ ഹി സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതം നാമ ന ഹോതീതി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ. ആമിസേന സദ്ധിം പക്കത്താ പന തസ്മിമ്പി കുക്കുച്ചായന്തി കുക്കുച്ചകാ. ഇദാനി ഉഗ്ഗഹേത്വാ ഠപിതനവനീതേ ച പുരേഭത്തം ഖീരദധീനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ കതനവനീതേ ച പച്ഛാഭത്തം താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ കതനവനീതേ ച ഉഗ്ഗഹിതേഹി കതനവവീതേ ച അകപ്പിയമംസനവനീതേ ച സബ്ബോ ആപത്താനാപത്തിപരിഭോഗാപരിഭോഗനയോ സപ്പിമ്ഹി വുത്തക്കമേനേവ ഗഹേതബ്ബോ.

തേലഭിക്ഖായ പവിട്ഠാനം പന ഭിക്ഖൂനം തത്ഥേവ സപ്പിമ്പി നവനീതമ്പി പക്കതേലമ്പി അപക്കതേലമ്പി ആകിരന്തി, തത്ഥ തക്കദധിബിന്ദൂനിപി ഭത്തസിത്ഥാനിപി തണ്ഡുലകണാപി മക്ഖികാദയോപി ഹോന്തി. ആദിച്ചപാകം കത്വാ പരിസ്സാവേത്വാ ഗഹിതം സത്താഹകാലികം ഹോതി, പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഠപിതഭേസജ്ജേഹി സദ്ധിം പചിത്വാ നത്ഥുപാനമ്പി കാതും വട്ടതി. സചേ വദ്ദലിസമയേ ലജ്ജി സാമണേരോ യഥാ തത്ഥ പതിതതണ്ഡുലകണാദയോ ന പച്ചന്തി, ഏവം സാമിസപാകം മോചേന്തോ അഗ്ഗിമ്ഹി വിലീയാപേത്വാ പരിസ്സാവേത്വാ പുന പചിത്വാ ദേതി, പുരിമനയേനേവ സത്താഹം വട്ടതി.

തേലേസു തിലതേലം താവ പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതം പുരേഭത്തം സാമിസമ്പി വട്ടതി, പച്ഛാഭത്തതോ പട്ഠായ നിരാമിസമേവ. സത്താഹാതിക്കമേ പനസ്സ ഭാജനഗണനായ നിസ്സഗ്ഗിയഭാവോ വേദിതബ്ബോ. പച്ഛാഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതം സത്താഹം നിരാമിസമേവ വട്ടതി. ഉഗ്ഗഹിതകം കത്വാ നിക്ഖിത്തം അജ്ഝോഹരിതും ന വട്ടതി, സീസമക്ഖനാദീസു ഉപനേതബ്ബം, സത്താഹാതിക്കമേപി അനാപത്തി. പുരേഭത്തം തിലേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ കതതേലം പുരേഭത്തം സാമിസമ്പി വട്ടതി, പച്ഛാഭത്തതോ പട്ഠായ അനജ്ഝോഹരണീയം ഹോതി, സീസമക്ഖനാദീസു ഉപനേതബ്ബം, സത്താഹാതിക്കമേപി അനാപത്തി. പച്ഛാഭത്തം തിലേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ കതതേലം അനജ്ഝോഹരണീയമേവ, സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതത്താ, സത്താഹാതിക്കമേപി അനാപത്തി, സീസമക്ഖനാദീസു ഉപനേതബ്ബം. പുരേഭത്തം വാ പച്ഛാഭത്തം വാ ഉഗ്ഗഹിതകതിലേഹി കതതേലേപി ഏസേവ നയോ.

പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതകതിലേ ഭജ്ജിത്വാ വാ തിലപിട്ഠം വാ സേദേത്വാ ഉണ്ഹോദകേന വാ തേമേത്വാ കതതേലം സചേ അനുപസമ്പന്നേന കതം പുരേഭത്തം സാമിസമ്പി വട്ടതി. അത്തനാ കതതേലം പന നിബ്ബട്ടിതത്താ പുരേഭത്തം നിരാമിസമേവ വട്ടതി. സാമംപക്കത്താ സാമിസം ന വട്ടതി, സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതത്താ പന പച്ഛാഭത്തതോ പട്ഠായ ഉഭയമ്പി അനജ്ഝോഹരണീയം, സീസമക്ഖനാദീസു ഉപനേതബ്ബം, സത്താഹാതിക്കമേപി അനാപത്തി. യദി പന അപ്പം ഉണ്ഹോദകം ഹോതി അബ്ഭുക്കിരണമത്തം, അബ്ബോഹാരികം ഹോതി, സാമപാകഗണനം ന ഗച്ഛതി. സാസപതേലാദീസുപി അവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതേസു അവത്ഥുകതിലതേലേ വുത്തസദിസോവ വിനിച്ഛയോ.

സചേ പന പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതാനം സാസപാദീനം ചുണ്ണേഹി ആദിച്ചപാകേന സക്കാ തേലം കാതും, തം പുരേഭത്തം സാമിസമ്പി വട്ടതി, പച്ഛാഭത്തതോ പട്ഠായ നിരാമിസമേവ, സത്താഹാതിക്കമേ നിസ്സഗ്ഗിയം. യസ്മാ പന സാസപമധുകചുണ്ണാദീനി സേദേത്വാ ഏരണ്ഡകട്ഠീനി ച ഭജ്ജിത്വാ ഏവ തേലം കരോന്തി, തസ്മാ തേസം തേലം അനുപസമ്പന്നേഹി കതം പുരേഭത്തം സാമിസമ്പി വട്ടതി. വത്ഥൂനം യാവജീവികത്താ പന സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹണേ ദോസോ നത്ഥീതി. അത്തനാ കതം സത്താഹം നിരാമിസപരിഭോഗേനേവ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. ഉഗ്ഗഹിതകേഹി കതം അനജ്ഝോഹരണീയം ബാഹിരപരിഭോഗേ വട്ടതി, സത്താഹാതിക്കമേപി അനാപത്തി.

തേലകരണത്ഥായ സാസപമധുകഏരണ്ഡകട്ഠീനി വാ പടിഗ്ഗഹേത്വാ കതം തേലം സത്താഹകാലികം. ദുതിയദിവസേ കതം ഛാഹം വട്ടതി. തതിയദിവസേ കതം പഞ്ചാഹം വട്ടതി. ചതുത്ഥ-പഞ്ചമ-ഛട്ഠസത്താമദിവസേ കതം തദഹേവ വട്ടതി. സചേ യാവ അരുണസ്സ ഉഗ്ഗമനാ തിട്ഠതി, നിസ്സഗ്ഗിയം. അട്ഠമേ ദിവസേ കതം അനജ്ഝോഹരണീയം. അനിസ്സഗ്ഗിയത്താ പന ബാഹിരപരിഭോഗേ വട്ടതി. സചേപി ന കരോതി, തേലത്ഥായ ഗഹിതസാസപാദീനം സത്താഹാതിക്കമനേ ദുക്കടമേവ. പാളിയം പന അനാഗതാനി അഞ്ഞാനിപി നാളികേരനിമ്ബകോസമ്ബകകരമന്ദഅതസീആദീനം തേലാനി അത്ഥി, താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ സത്താഹം അതിക്കാമയതോ ദുക്കടം ഹോതി. അയമേതേസു വിസേസോ. സേസം യാവകാലികവത്ഥും യാവജീവികവത്ഥുഞ്ച സല്ലക്ഖേത്വാ സാമംപാകസവത്ഥുകപുരേഭത്തപച്ഛാഭത്തപടിഗ്ഗഹിതഉഗ്ഗഹിതകവത്ഥുവിധാനം സബ്ബം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൬൨൩. വസാതേലന്തി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വസാനി ഭേസജ്ജാനി, അച്ഛവസം, മച്ഛവസം, സുസുകാവസം, സൂകരവസം, ഗദ്രഭവസ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൨) ഏവം അനുഞ്ഞാതവസാനം തേലം. ഏത്ഥ ച ‘‘അച്ഛവസ’’ന്തി വചനേന ഠപേത്വാ മനുസ്സവസം സബ്ബേസം അകപ്പിയമംസാന വസാ അനുഞ്ഞാതാ. മച്ഛഗ്ഗഹണേന ച സുസുകാപി ഗഹിതാ ഹോന്തി, വാളമച്ഛത്താ പന വിസും വുത്തം. മച്ഛാദിഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ സബ്ബേസമ്പി കപ്പിയമംസാനം വസാ അനുഞ്ഞാതാ. മംസേസു ഹി ദസമനഉസ്സ-ഹത്ഥി-അസ്സ-സുനഖ-അഹി-സീഹ-ബ്യഗ്ഘ-ദീപി-അച്ഛ-തരച്ഛാനം മംസാനി അകപ്പിയാനി. വസാസു ഏകാ മനുസ്സവസാവ. ഖീരാദീസു അകപ്പിയം നാമ നത്ഥി.

അനുപസമ്പന്നേഹി കതനിബ്ബട്ടിതവസാതേലം പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതം പുരേഭത്തം സാമിസമ്പി വട്ടതി. പച്ഛാഭത്തതോ പട്ഠായ സത്താഹം നിരാമിസമേവ വട്ടതി. യം പന തത്ഥ സുഖുമരജസദിസം മംസം വാ ന്ഹാരു വാ അട്ഠി വാ ലോഹിതം വാ ഹോതി, തം അബ്ബോഹാരികം. സചേ പന വസം പടിഗ്ഗഹേത്വാ സയം കരോതി, പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹേത്വാ പചിത്വാ പരിസ്സാവേത്വാ സത്താഹം നിരാമിസപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. നിരാമിസപരിഭോഗഞ്ഹി സന്ധായ ഇദം വുത്തം – ‘‘കാലേ പടിഗ്ഗഹിതം കാലേ നിപ്പക്കം കാലേ സംസട്ഠം തേലപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൨). തത്രാപി അബ്ബോഹാരികം അബ്ബോഹാരികമേവ. പച്ഛാഭത്തം പന പടിഗ്ഗഹിതും വാ കാതും വാ ന വട്ടതിയേവ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘വികാലേ ചേ, ഭിക്ഖവേ, പടിഗ്ഗഹിതം വികാലേ നിപ്പക്കം വികാലേ സംസട്ഠം, തം ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി തിണ്ണം ദുക്കടാനം. കാലേ ചേ, ഭിക്ഖവേ, പടിഗ്ഗഹിതം വികാലേ നിപ്പക്കം വികാലേ സംസട്ഠം, തം ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദ്വിന്നം ദുക്കടാനം. കാലേ ചേ, ഭിക്ഖവേ, പടിഗ്ഗഹിതം കാലേ നിപ്പക്കം വികാലേ സംസട്ഠം, തം ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. കാലേ ചേ, ഭിക്ഖവേ, പടിഗ്ഗഹിതം കാലേ നിപ്പക്കം കാലേ സംസട്ഠം, തം ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, അനാപത്തീ’’തി.

ഉപതിസ്സത്ഥേരം പന അന്തേവാസികാ പുച്ഛിംസു – ‘‘ഭന്തേ, സപ്പിനവനീതവസാനി ഏകതോ പചിത്വാ നിബ്ബട്ടിതാനി വട്ടന്തി, ന വട്ടന്തീ’’തി? ‘‘ന വട്ടന്തി, ആവുസോ’’തി. ഥേരോ കിരേത്ഥ പക്കതേലകസടേ വിയ കുക്കുച്ചായതി. തതോ നം ഉത്തരി പുച്ഛിംസു – ‘‘ഭന്തേ, നവനീതേ ദധിഗുളികാ വാ തക്കബിന്ദു വാ ഹോതി, ഏതം വട്ടതീ’’തി? ‘‘ഏതമ്പി, ആവുസോ, ന വട്ടതീ’’തി. തതോ നം ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, ഏകതോ പചിത്വാ സംസട്ഠാനി തേജവന്താനി ഹോന്തി, രോഗം നിഗ്ഗണ്ഹന്തീ’’തി? ‘‘സാധാവുസോ’’തി ഥേരോ സമ്പടിച്ഛി.

മഹാസുമത്ഥേരോ പനാഹ – ‘‘കപ്പിയമംസവസാ സാമിസപരിഭോഗേ വട്ടതി, ഇതരാ നിരാമിസപരിഭോഗേ വട്ടതീ’’തി. മഹാപദുമത്ഥേരോ പന ‘‘ഇദം കി’’ന്തി പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘നനു വാതാബാധികാ ഭിക്ഖൂ പഞ്ചമൂലകസാവയാഗുയം അച്ഛസൂകരതേലാദീനി പക്ഖിപിത്വാ യാഗും പിവന്തി, സാ തേജുസ്സദത്താ രോഗം നിഗ്ഗണ്ഹാതീ’’തി വത്വാ ‘‘വട്ടതീ’’തി ആഹ.

മധു നാമ മക്ഖികാമധൂതി മധുകരീഹി നാമ മധുമക്ഖികാഹി ഖുദ്ദകമക്ഖികാഹി ഭമരമക്ഖികാഹി ച കതം മധു. തം പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതം പുരേഭത്തം സാമിസപരിഭോഗമ്പി വട്ടതി, പച്ഛാഭത്തതോ പട്ഠായ സത്താഹം നിരാമിസപരിഭോഗമേവ വട്ടതി. സത്താഹാതിക്കമേ സചേ സിലേസസദിസം മഹാമധും ഖണ്ഡം ഖണ്ഡം കത്വാ ഠപിതം, ഇതരം വാ നാനാഭാജനേസു, വത്ഥുഗണനായ നിസ്സഗ്ഗിയാനി. സചേ ഏകമേവ ഖണ്ഡം, ഏകഭാജനേ വാ ഇതരം ഏകമേവ നിസ്സഗ്ഗിയം. ഉഗ്ഗഹിതകം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം, അരുമക്ഖനാദീസു ഉപനേതബ്ബം. മധുപടലം വാ മധുസിത്ഥകം വാ സചേ മധുനാ അമക്ഖിതം പരിസുദ്ധം, യാവജീവികം. മധുമക്ഖിതം പന മധുഗതികമേവ. ചീരികാ നാമ സപക്ഖാ ദീഘമക്ഖികാ, തുമ്ബലനാമികാ ച അട്ഠിപക്ഖാ കാളമഹാഭമരാ ഹോന്തി, തേസം ആസയേസു നിയ്യാസസദിസം മധു ഹോതി, തം യാവജീവികം.

ഫാണിതം നാമ ഉച്ഛുമ്ഹാ നിബ്ബത്തന്തി ഉച്ഛുരസം ഉപാദായ അപക്കാ വാ അവത്ഥുകപക്കാ വാ സബ്ബാപി അവത്ഥുകാ ഉച്ഛുവികതി ഫാണിതന്തി വേദിതബ്ബാ. തം ഫാണിതം പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതം പുരേഭത്തം സാമിസമ്പി വട്ടതി, പച്ഛാഭത്തതോ പട്ഠായ സത്താഹം നിരാമിസമേവ വട്ടതി. സത്താഹാതിക്കമേ വത്ഥുഗണനായ നിസ്സഗ്ഗിയം. ബഹൂ പിണ്ഡാ ചുണ്ണേത്വാ ഏകഭാജനേ പക്ഖിത്താ ഹോന്തി ഘനസന്നിവേസാ, ഏകമേവ നിസ്സഗ്ഗിയം. ഉഗ്ഗഹിതകം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം, ഘരധൂപനാദീസു ഉപനേതബ്ബം. പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതേന അപരിസ്സാവിതഉച്ഛുരസേന കതഫാണിതം സചേ അനുപസമ്പന്നേന കതം, സാമിസമ്പി വട്ടതി. സയംകതം നിരാമിസമേവ വട്ടതി. പച്ഛാഭത്തതോ പട്ഠായ പന സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതത്താ അനജ്ഝോഹരണീയം, സത്താഹാതിക്കമേപി അനാപത്തി. പച്ഛാഭത്തം അപരിസ്സാവിതപടിഗ്ഗഹിതേന കതമ്പി അനജ്ഝോഹരണീയമേവ, സത്താഹാതിക്കമേപി അനാപത്തി. ഏസ നയോ ഉച്ഛും പടിഗ്ഗഹേത്വാ കതഫാണിതേപി. പുരേഭത്തം പന പരിസ്സാവിതപടിഗ്ഗഹിതകേന കതം സചേ അനുപസമ്പന്നേന കതം പുരേഭത്തം സാമിസമ്പി വട്ടതി, പച്ഛാഭത്തതോ പട്ഠായ സത്താഹം നിരാമിസമേവ. സയംകതം പുരേഭത്തമ്പി നിരാമിസമേവ. പച്ഛാഭത്തം പരിസ്സാവിതപടിഗ്ഗഹിതേന കതം പന നിരാമിസമേവ സത്താഹം വട്ടതി. ഉഗ്ഗഹിതകകതം വുത്തനയമേവ. ‘‘ഝാമഉച്ഛുഫാണിതം വാ കോട്ടിതഉച്ഛുഫാണിതം വാ പുരേഭത്തമേവ വട്ടതീ’’തി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം.

മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘ഏതം സവത്ഥുകപക്കം വട്ടതി, നോ വട്ടതീ’’തി പുച്ഛം കത്വാ ‘‘ഉച്ഛുഫാണിതം പച്ഛാഭത്തം നോവട്ടനകം നാമ നത്ഥീ’’തി വുത്തം, തം യുത്തം. സീതുദകേന കതം മധുകപുപ്ഫഫാണിതം പുരേഭത്തം സാമിസം വട്ടതി, പച്ഛാഭത്തതോ പട്ഠായ സത്താഹം നിരാമിസമേവ. സത്താഹാതിക്കമേ വത്ഥുഗണനായ ദുക്കടം. ഖീരം പക്ഖിപിത്വാ കതം മധുകഫാണിതം യാവകാലികം. ഖണ്ഡസക്ഖരം പന ഖീരജല്ലികം അപനേത്വാ സോധേന്തി, തസ്മാ വട്ടതി. മധുകപുപ്ഫം പന പുരേഭത്തം അല്ലം വട്ടതി, ഭജ്ജിതമ്പി വട്ടതി. ഭജ്ജിത്വാ തിലാദീഹി മിസ്സം വാ അമിസ്സം വാ കത്വാ കോട്ടിതമ്പി വട്ടതി. യദി പന തം ഗഹേത്വാ മേരയത്ഥായ യോജേന്തി, യോജിതം ബീജതോ പട്ഠായ ന വട്ടതി. കദലീ-ഖജ്ജൂരീ-അമ്ബ-ലബുജ-പനസ-ചിഞ്ചാദീനം സബ്ബേസം യാവകാലികഫലാനം ഫാണിതം യാവകാലികമേവ. മരിചപക്കേഹി ഫാണിതം കരോന്തി, തം യാവജീവികം.

താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാതി സചേപി സബ്ബാനിപി പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഏക ഘടേ അവിനിബ്ഭോഗാനി കത്വാ നിക്ഖിപതി, സത്താഹാതിക്കമേ ഏകമേവ നിസ്സഗ്ഗിയം. വിനിഭുത്തേസു പഞ്ച നിസ്സഗ്ഗിയാനി. സത്താഹം പന അനതിക്കാമേത്വാ ഗിലാനേനപി അഗിലാനേനപി വുത്തനയേനേവ യഥാസുഖം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. സത്തവിധഞ്ഹി ഓദിസ്സം നാമ – ബ്യാധിഓദിസ്സം, പുഗ്ഗലോദിസ്സം, കാലോദിസ്സം, സമയോദിസ്സം, ദേസോദിസ്സം, വസോദിസ്സം, ഭേസജ്ജോദിസ്സന്തി.

തത്ഥ ബ്യാധിഓദിസ്സം നാമ – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അമനുസ്സികാബാധേ ആമകമംസം ആമകലോഹിത’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൪) ഏവം ബ്യാധിം ഉദ്ദിസ്സ അനുഞ്ഞാതം, തം തേനേവ ആബാധേന ആബാധികസ്സ വട്ടതി, ന അഞ്ഞസ്സ. തഞ്ച ഖോ കാലേപി വികാലേപി കപ്പിയമ്പി അകപ്പിയമ്പി വട്ടതിയേവ.

പുഗ്ഗലോദിസ്സം നാമ – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, രോമന്ഥകസ്സ രോമന്ഥനം. ന ച, ഭിക്ഖവേ, ബഹിമുഖദ്വാരം നീഹരിത്വാ അജ്ഝോഹരിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൭൩) ഏവം പുഗ്ഗലം ഉദ്ദിസ്സ അനുഞ്ഞാതം, തം തസ്സേവ വട്ടതി, ന അഞ്ഞസ്സ.

കാലോദിസ്സം നാമ – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ചത്താരി മഹാവികടാനി ദാതും – ഗൂഥം, മുത്തം, ഛാരികം, മത്തിക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൮) ഏവം അഹിനാ ദട്ഠകാലം ഉദ്ദിസ്സ അനുഞ്ഞാതം, തം തസ്മിംയേവ കാലേ അപ്പടിഗ്ഗഹിതകമ്പി വട്ടതി, ന അഞ്ഞസ്മിം.

സമയോദിസ്സം നാമ – ‘‘ഗണഭോജനേ അഞ്ഞത്ര സമയാ’’തിആദിനാ (പാചി. ൨൧൭) നയേന തം തം സമയം ഉദ്ദിസ്സ അനുഞ്ഞാതാ അനാപത്തിയോ, താ തസ്മിം തസ്മിംയേവ സമയേ അനാപത്തിയോ ഹോന്തി, ന അഞ്ഞദാ.

ദേസോദിസ്സം നാമ – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഏവരൂപേസു പച്ചന്തിമേസു ജനപദേസു വിനയധരപഞ്ചമേന ഗണേന ഉപസമ്പദ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൫൯) ഏവം പച്ചന്തദേസേ ഉദ്ദിസ്സ അനുഞ്ഞാതാനി ഉപസമ്പദാദീനി, താനി തത്ഥേവ വട്ടന്തി, ന മജ്ഝിമദേസേ.

വസോദിസ്സം നാമ – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വസാനി ഭേസജ്ജാനീ’’തി (മഹാവ. ൨൬൨) ഏവം വസാനാമേന അനുഞ്ഞാതം, തം ഠപേത്വാ മനുസ്സവസം സബ്ബേസം കപ്പിയാകപ്പിയവസാനം തേലം തംതദത്ഥികാനം തേലപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി.

ഭേസജ്ജോദിസ്സം നാമ – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ച ഭേസജ്ജാനീ’’തി (മഹാവ. ൨൬൦-൨൬൧) ഏവം ഭേസജ്ജനാമേന അനുഞ്ഞാതാനി ആഹാരത്ഥം ഫരിതും സമത്ഥാനി സപ്പിനവനീതതേലമധുഫാണിതന്തി. താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ തദഹുപുരേഭത്തം യഥാസുഖം പച്ഛാഭത്തതോ പട്ഠായ സതി പച്ചയേ വുത്തനയേനേവ സത്താഹം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനി.

൬൨൪. സത്താഹാതിക്കന്തേ അതിക്കന്തസഞ്ഞീ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയന്തി സചേപി സാസപമത്തം ഹോതി സകിം വാ അങ്ഗുലിയാ ഗഹേത്വാ ജിവ്ഹായ സായനമത്തം നിസ്സജ്ജിതബ്ബമേവ, പാചിത്തിയഞ്ച ദേസേതബ്ബം.

ന കായികേന പരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി കായോ വാ കായേ അരു വാ ന മക്ഖേതബ്ബം. തേഹി മക്ഖിതാനി കാസാവകത്തരയട്ഠിഉപാഹനപാദകഥലികമഞ്ചപീഠാദീനിപി അപരിഭോഗാനി. ‘‘ദ്വാരവാതപാനകവാടേസുപി ഹത്ഥേന ഗഹണട്ഠാനം ന മക്ഖേതബ്ബ’’ന്തി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. ‘‘കസാവേ പന പക്ഖിപിത്വാ ദ്വാരവാതപാനകവാടാനി മക്ഖേതബ്ബാനീ’’തി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം.

അനാപത്തി അന്തോസത്താഹം അധിട്ഠേതീതി സത്താഹബ്ഭന്തരേ സപ്പിഞ്ച തേലഞ്ച വസഞ്ച മുദ്ധനിതേലം വാ അബ്ഭഞ്ജനം വാ മധും അരുമക്ഖനം ഫാണിതം ഘരധൂപനം അധിട്ഠേതി, അനാപത്തി. സചേ അധിട്ഠിതതേലം അനധിട്ഠിതതേലഭാജനേ ആകിരിതുകാമോ ഹോതി, ഭാജനേ ചേ സുഖുമം ഛിദ്ദം പവിട്ഠം പവിട്ഠം തേലം പുരാണതേലേന അജ്ഝോത്ഥരീയതി, പുന അധിട്ഠാതബ്ബം. അഥ മഹാമുഖം ഹോതി, സഹസാവ ബഹുതേലം പവിസിത്വാ പുരാണതേലം അജ്ഝോത്ഥരതി, പുന അധിട്ഠാനകിച്ചം നത്ഥി. അധിട്ഠിതഗതികമേവ ഹി തം ഹോതി, ഏതേന നയേന അധിട്ഠിതതേലഭാജനേ അനധിട്ഠിതതേലാകിരണമ്പി വേദിതബ്ബം.

൬൨൫. വിസ്സജ്ജേതീതി ഏത്ഥ സചേ ദ്വിന്നം സന്തകം ഏകേന പടിഗ്ഗഹിതം അവിഭത്തം ഹോതി, സത്താഹാതിക്കമേ ദ്വിന്നമ്പി അനാപത്തി, പരിഭുഞ്ജിതും പന ന വട്ടതി. സചേ യേന പടിഗ്ഗഹിതം, സോ ഇതരം ഭണതി – ‘‘ആവുസോ, ഇമം തേലം സത്താഹമത്തം പരിഭുഞ്ജ ത്വ’’ന്തി. സോ ച പരിഭോഗം ന കരോതി, കസ്സ ആപത്തി? ന കസ്സചിപി ആപത്തി. കസ്മാ? യേന പടിഗ്ഗഹിതം തേന വിസ്സജ്ജിതത്താ, ഇതരസ്സ അപ്പടിഗ്ഗഹിതത്താ.

വിനസ്സതീതി അപരിഭോഗം ഹോതി. ചത്തേനാതിആദീസു യേന ചിത്തേന ഭേസജ്ജം ചത്തഞ്ച വന്തഞ്ച മുത്തഞ്ച ഹോതി, തം ചിത്തം ചത്തം വന്തം മുത്തന്തി വുച്ചതി. തേന ചിത്തേന പുഗ്ഗലോ അനപേക്ഖോതി വുച്ചത്തി, ഏവം അനപേക്ഖോ സാമണേരസ്സ ദത്വാതി അത്ഥോ. ഇദം കസ്മാ വുത്തം? ‘‘ഏവം അന്തോസത്താഹേ ദത്വാ പച്ഛാ ലഭിത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തിദസ്സനത്ഥ’’ന്തി മഹാസുമത്ഥേരോ ആഹ. മഹാപദുമത്ഥേരോ പനാഹ – ‘‘നയിദം യാചിതബ്ബം, അന്തോസത്താഹേ ദിന്നസ്സ ഹി പുന പരിഭോഗേ ആപത്തിയേവ നത്ഥി. സത്താഹാതിക്കന്തസ്സ പന പരിഭോഗേ അനാപത്തിദസ്സനത്ഥമിദം വുത്ത’’ന്തി. തസ്മാ ഏവം ദിന്നം ഭേസജ്ജം സചേ സാമണേരോ അഭിസങ്ഖരിത്വാ വാ അനഭിസങ്ഖരിത്വാ വാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ നത്ഥുകമ്മത്ഥം ദദേയ്യ, ഗഹേത്വാ നത്ഥുകമ്മം കാതബ്ബം. സചേ ബാലോ ഹോതി, ദാതും ന ജാനാതി, അഞ്ഞേന ഭിക്ഖുനാ വത്തബ്ബോ – ‘‘അത്ഥി തേ, സാമണേര, തേല’’ന്തി ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അത്ഥീ’’തി. ‘‘ആഹര, ഥേരസ്സ ഭേസജ്ജം കരിസ്സാമാ’’തി. ഏവമ്പി വട്ടതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

കഥിനസമുട്ഠാനം, അകിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം,

തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

ഭേസജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. വസ്സികസാടികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൨൬. തേന സമയേനാതി വസ്സികസാടികസിക്ഖാപദം. തത്ഥ വസ്സികസാടികാ അനുഞ്ഞാതാതി ചീവരക്ഖന്ധകേ വിസാഖാവത്ഥുസ്മിം (മഹാവ. ൩൪൯ ആദയോ) അനുഞ്ഞാതാ. പടികച്ചേവാതി പുരേയേവ.

൬൨൭. മാസോ സേസോ ഗിമ്ഹാനന്തി ചതുന്നം ഗിമ്ഹമാസാനം ഏകോ പച്ഛിമമാസോ സേസോ. കത്വാതി സിബ്ബനരജനകപ്പപരിയോസാനേന നിട്ഠപേത്വാ. കരോന്തേന ച ഏകമേവ കത്വാ സമയേ അധിട്ഠാതബ്ബം, ദ്വേ അധിട്ഠാതും ന വട്ടന്തി.

അതിരേകമാസേ സേസേ ഗിമ്ഹാനേതി ഗിമ്ഹാനനാമകേ അതിരേകമാസേ സേസേ.

അതിരേകദ്ധമാസേ സേസേ ഗിമ്ഹാനേ കത്വാ നിവാസേതീതി ഏത്ഥ പന ഠത്വാ വസ്സികസാടികായ പരിയേസനക്ഖേത്തം കരണക്ഖേത്തം നിവാസനക്ഖേത്തം അധിട്ഠാനക്ഖേത്തന്തി ചതുബ്ബിധം ഖേത്തം, കുച്ഛിസമയോ പിട്ഠിസമയോതി ദുവിധോ സമയോ, പിട്ഠിസമയചതുക്കം കുച്ഛിസമയചതുക്കന്തി ദ്വേ ചതുക്കാനി ച വേദിതബ്ബാനി.

തത്ഥ ജേട്ഠമൂലപുണ്ണമാസിയാ പച്ഛിമപാടിപദദിവസതോ പട്ഠായ യാവ കാളപക്ഖുപോസഥാ, അയമേകോ അദ്ധമാസോ പരിയേസനക്ഖേത്തഞ്ചേവ കരണക്ഖേത്തഞ്ച. ഏതസ്മിഞ്ഹി അന്തരേ വസ്സികസാടികം അലദ്ധം പരിയേസിതും ലദ്ധം കാതുഞ്ച വട്ടതി, നിവാസേതും അധിട്ഠാതുഞ്ച ന വട്ടതി. കാളപക്ഖുപോസഥസ്സ പച്ഛിമപാടിപദദിവസതോ പട്ഠായ യാവ ആസാള്ഹീപുണ്ണമാ, അയമേകോ അദ്ധമാസോ പരിയേസനകരണനിവാസനാനം തിണ്ണമ്പി ഖേത്തം. ഏതസ്മിഞ്ഹി അന്തരേ പരിയേസിതും കാതും നിവാസേതുഞ്ച വട്ടതി, അധിട്ഠാതുംയേവ ന വട്ടതി. ആസാള്ഹീപുണ്ണമാസിയാ പച്ഛിമപാടിപദദിവസതോ പട്ഠായ യാവ കത്തികപുണ്ണമാ, ഇമേ ചത്താരോ മാസാ പരിയേസനകരണനിവാസനാധിട്ഠാനാനം ചതുന്നം ഖേത്തം. ഏതസ്മിഞ്ഹി അന്തരേ അലദ്ധം പരിയേസിതും ലദ്ധം കാതും നിവാസേതും അധിട്ഠാതുഞ്ച വട്ടതി. ഇദം താവ ചതുബ്ബിധം ഖേത്തം വേദിതബ്ബം.

കത്തികപുണ്ണമാസിയാ പന പച്ഛിമപാടിപദദിവസതോ പട്ഠായ യാവ ജേട്ഠമൂലപുണ്ണമാ, ഇമേ സത്ത മാസാ പിട്ഠിസമയോ നാമ. ഏതസ്മിഞ്ഹി അന്തരേ ‘‘കാലോ വസ്സികസാടികായാ’’തിആദിനാ നയേന സതുപ്പാദം കത്വാ അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതട്ഠാനതോ വസ്സികസാടികചീവരം നിപ്ഫാദേന്തസ്സ ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം. ‘‘ദേഥ മേ വസ്സികസാടികചീവര’’ന്തിആദിനാ നയേന വിഞ്ഞത്തിം കത്വാ നിപ്ഫാദേന്തസ്സ അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദേന നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം. വുത്തനയേനേവ സതുപ്പാദം കത്വാ ഞാതകപവാരിതട്ഠാനതോ നിപ്ഫാദേന്തസ്സ ഇമിനാവ സിക്ഖാപദേന നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം. വിഞ്ഞത്തിം കത്വാ നിപ്ഫാദേന്തസ്സ അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദേന അനാപത്തി. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ –

‘‘മാതരം ചീവരം യാചേ, നോ ച സങ്ഘേ പരിണതം;

കേനസ്സ ഹോതി ആപത്തി, അനാപത്തി ച ഞാതകേ;

പഞ്ഹാ മേസാ കുസലേഹി ചിന്തിതാ’’തി. (പരി. ൪൮൧);

അയഞ്ഹി പഞ്ഹോ ഇമമത്ഥം സന്ധായ വുത്തോതി. ഏവം പിട്ഠിസമയചതുക്കം വേദിതബ്ബം.

ജേട്ഠമൂലപുണ്ണമാസിയാ പന പച്ഛിമപാടിപദദിവസതോ പട്ഠായ യാവ കത്തികപുണ്ണമാ, ഇമേ പഞ്ച മാസാ കുച്ഛിസമയോ നാമ. ഏതസ്മിഞ്ഹി അന്തരേ വുത്തനയേന സതുപ്പാദം കത്വാ അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതട്ഠാനതോ വസ്സികസാടികചീവരം നിപ്ഫാദേന്തസ്സ വത്തഭേദേ ദുക്കടം. യേ മനുസ്സാ പുബ്ബേപി വസ്സികസാടികചീവരം ദേന്തി, ഇമേ പന സചേപി അത്തനോ അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതാ ഹോന്തി, വത്തഭേദോ നത്ഥി, തേസു സതുപ്പാദകരണസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ. വിഞ്ഞതിം കത്വാ നിപ്ഫാദേന്തസ്സ അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദേന നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം. ഇദം പന പകതിയാ വസ്സികസാടികദായകേസുപി ഹോതിയേവ. വുത്തനയേനേവ സതുപ്പാദം കത്വാ ഞാതകപവാരിതട്ഠാനതോ നിപ്ഫാദേന്തസ്സ ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന അനാപത്തി. വിഞ്ഞത്തിം കത്വാ നിപ്ഫാദേന്തസ്സ അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദേന അനാപത്തി. ‘‘ന വത്തബ്ബാ ദേഥ മേ’’തി ഇദഞ്ഹി പരിയേസനകാലേ അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതേയേവ സന്ധായ വുത്തം. ഏവം കുച്ഛിസമയചതുക്കം വേദിതബ്ബം.

നഗ്ഗോ കായം ഓവസ്സാപേതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഏത്ഥ ഉദകഫുസിതഗണനായ അകത്വാ ന്ഹാനപരിയോസാനവസേന പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടേന കാരേതബ്ബോ. സോ ച ഖോ വിവടങ്ഗണേ ആകാസതോ പതിതഉദകേനേവ ന്ഹായന്തോ. ന്ഹാനകോട്ഠകവാപിആദീസു ഘടേഹി ആസിത്തഉദകേന വാ ന്ഹായന്തസ്സ അനാപത്തി.

വസ്സം ഉക്കഡ്ഢിയതീതി ഏത്ഥ സചേ കതപരിയേസിതായ വസ്സികസാടികായ ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമ മാസം ഖേപേത്വാ പുന വസ്സാനസ്സ പഠമമാസം ഉക്കഡ്ഢിത്വാ ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമമാസമേവ കരോന്തി, വസ്സികസാടികാ ധോവിത്വാ നിക്ഖിപിതബ്ബാ. അനധിട്ഠിതാ അവികപ്പിതാ ദ്വേ മാസേ പരിഹാരം ലഭതി, വസ്സൂപനായികദിവസേ അധിട്ഠാതബ്ബാ. സചേ സതിസമ്മോസേന വാ അപ്പഹോനകഭാവേന വാ അകതാ ഹോതി, തേ ച ദ്വേ മാസേ വസ്സാനസ്സ ച ചാതുമാസന്തി ഛ മാസേ പരിഹാരം ലഭതി. സചേ പന കത്തികമാസേ കഥിനം അത്ഥരീയതി, അപരേപി ചത്താരോ മാസേ ലഭതി, ഏവം ദസ മാസാ ഹോന്തി. തതോ പരമ്പി സതിയാ പച്ചാസായ മൂലചീവരം കത്വാ ഠപേന്തസ്സ ഏകമാസന്തി ഏവം ഏകാദസ മാസേ പരിഹാരം ലഭതി. സചേ പന ഏകാഹദ്വീഹാദിവസേന യാവ ദസാഹാനാഗതായ വസ്സൂപനായികായ അന്തോവസ്സേ വാ ലദ്ധാ ചേവ നിട്ഠിതാ ച, കദാ അധിട്ഠാതബ്ബാതി ഏതം അട്ഠകഥാസു ന വിചാരിതം. ലദ്ധദിവസതോ പട്ഠായ അന്തോദസാഹേ നിട്ഠിതാ പന തസ്മിംയേവ അന്തോദസാഹേ അധിട്ഠാതബ്ബാ. ദസാഹാതിക്കമേ നിട്ഠിതാ തദഹേവ അധിട്ഠാതബ്ബാ. ദസാഹേ അപ്പഹോന്തേ ചീവരകാലം നാതിക്കമേതബ്ബാതി അയം നോ അത്തനോമതി. കസ്മാ? ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിചീവരം അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതും; വസ്സികസാടികം വസ്സാനം ചാതുമാസം അധിട്ഠാതും, തതോ പരം വികപ്പേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൫൮) ഹി വുത്തം. തസ്മാ വസ്സൂപനായികതോ പുബ്ബേ ദസാഹാതിക്കമേപി അനാപത്തി. ‘‘ദസാഹപരമം അതിരേകചീവരം ധാരേതബ്ബ’’ന്തി (പാരാ. ൪൬൨) ച വുത്തം. തസ്മാ ഏകാഹദ്വീഹാദിവസേന യാവ ദസാഹാനാഗതായ വസ്സൂപനായികായ അന്തോവസ്സേ വാ ലദ്ധാ ചേവ നിട്ഠിതാ ച വുത്തനയേനേവ അന്തോദസാഹേ വാ തദഹു വാ അധിട്ഠാതബ്ബാ, ദസാഹേ അപ്പഹോന്തേ ചീവരകാലം നാതിക്കമേതബ്ബാ.

തത്ഥ സിയാ ‘‘വസ്സാനം ചാതുമാസം അധിട്ഠാതു’’ന്തി വചനതോ ‘‘ചാതുമാസബ്ഭന്തരേ യദാ വാ തദാ വാ അധിട്ഠാതും വട്ടതീ’’തി. യദി ഏവം, ‘‘കണ്ഡുപ്പടിച്ഛാദിം യാവ ആബാധാ അധിട്ഠാതു’’ന്തി വുത്തം സാപി, ച ദസാഹം അതിക്കാമേതബ്ബാ സിയാ. ഏവഞ്ച സതി ‘‘ദസാഹപരമം അതിരേകചീവരം ധാരേതബ്ബ’’ന്തി ഇദം വിരുജ്ഝതി. തസ്മാ യഥാവുത്തമേവ ഗഹേതബ്ബം, അഞ്ഞം വാ അചലം കാരണം ലഭിത്വാ ഛഡ്ഡേതബ്ബം. അപിച കുരുന്ദിയമ്പി നിസ്സഗ്ഗിയാവസാനേ വുത്തം – ‘‘കദാ അധിട്ഠാതബ്ബാ? ലദ്ധദിവസതോ പട്ഠായ അന്തോദസാഹേ നിട്ഠിതാ പന തസ്മിംയേവ അന്തോദസാഹേ അധിട്ഠാതബ്ബാ. യദി നപ്പഹോതി യാവ കത്തികപുണ്ണമാ പരിഹാരം ലഭതീ’’തി.

൬൩൦. അച്ഛിന്നചീവരസ്സാതി ഏതം വസ്സികസാടികമേവ സന്ധായ വുത്തം. തേസഞ്ഹി നഗ്ഗാനം കായോവസ്സാപനേ അനാപത്തി. ഏത്ഥ ച മഹഗ്ഘവസ്സികസാടികം നിവാസേത്വാ ന്ഹായന്തസ്സ ചോരുപദ്ദവോ ആപദാ നാമ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

ഛസമുട്ഠാനം, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

വസ്സികസാടികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ചീവരഅച്ഛിന്ദനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൩൧. തേന സമയേനാതി ചീവരഅച്ഛിന്ദനസിക്ഖാപദം. തത്ഥ യമ്പി ത്യാഹന്തി യമ്പി തേ അഹം. സോ കിര ‘‘മമ പത്തചീവരഉപാഹനപച്ചത്ഥരണാനി വഹന്തോ മയാ സദ്ധിം ചാരികം പക്കമിസ്സതീ’’തി അദാസി. തേനേവമാഹ. അച്ഛിന്ദീതി ബലക്കാരേന അഗ്ഗഹേസി, സകസഞ്ഞായ ഗഹിതത്താ പനസ്സ പാരാജികം നത്ഥി, കിലമേത്വാ ഗഹിതത്താ ആപത്തി പഞ്ഞത്താ.

൬൩൩. സയം അച്ഛിന്ദതി നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയന്തി ഏകം ചീവരം ഏകാബദ്ധാനി ച ബഹൂനി അച്ഛിന്ദതോ ഏകാ ആപത്തി. ഏകതോ അബദ്ധാനി വിസും വിസും ഠിതാനി ച ബഹൂനി അച്ഛിന്ദതോ ‘‘സങ്ഘാടിം ആഹര, ഉത്തരാസങ്ഗം ആഹരാ’’തി ഏവം ആഹരാപയതോ ച വത്ഥുഗണനായ ആപത്തിയോ. ‘‘മയാ ദിന്നാനി സബ്ബാനി ആഹരാ’’തി വദതോപി ഏകവചനേനേവ സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ.

അഞ്ഞം ആണാപേതി ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ‘‘ചീവരം ഗണ്ഹാ’’തി ആണാപേതി, ഏകം ദുക്കടം. ആണത്തോ ബഹൂനി ഗണ്ഹാതി, ഏകം പാചിത്തിയം ‘‘സങ്ഘാടിം ഗണ്ഹ, ഉത്തരാസങ്ഗം ഗണ്ഹാ’’തി വദതോ വാചായ വാചായ ദുക്കടം. ‘‘മയാ ദിന്നാനി സബ്ബാനി ഗണ്ഹാ’’തി വദതോ ഏകവാചായ സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ.

൬൩൪. അഞ്ഞം പരിക്ഖാരന്തി വികപ്പനുപഗപച്ഛിമചീവരം ഠപേത്വാ യം കിഞ്ചി അന്തമസോ സൂചിമ്പി. വേഠേത്വാ ഠപിതസൂചീസുപി വത്ഥുഗണനായ ദുക്കടാനി. സിഥിലവേഠിതാസു ഏവം. ഗാള്ഹം കത്വാ ബദ്ധാസു പന ഏകമേവ ദുക്കടന്തി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. സൂചിഘരേ പക്ഖിത്താസുപി ഏസേവ നയോ. ഥവികായ പക്ഖിപിത്വാ സിഥിലബദ്ധ ഗാള്ഹബദ്ധേസു തികടുകാദീസു ഭേസജ്ജേസുപി ഏസേവ നയോ.

൬൩൫. സോ വാ ദേതീതി ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകംയേവ ഇദം സാരുപ്പ’’ന്തി ഏവം വാ ദേതി, അഥ വാ പന ‘‘ആവുസോ, മയം തുയ്ഹം ‘വത്തപടിപത്തിം കരിസ്സതി, അമ്ഹാകം സന്തികേ ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹിസ്സതി, ധമ്മം പരിയാപുണിസ്സതീ’തി ചീവരം അദമ്ഹ, സോ ദാനി ത്വം ന വത്തം കരോസി, ന ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹാസി, ന ധമ്മം പരിയാപുണാസീ’’തി ഏവമാദീനി വുത്തോ ‘‘ഭന്തേ, ചീവരത്ഥായ മഞ്ഞേ ഭണഥ, ഇദം വോ ചീവര’’ന്തി ദേതി, ഏവമ്പി സോ വാ ദേതി. ദിസാപക്കന്തം വാ പന ദഹരം ‘‘നിവത്തേഥ ന’’ന്തി ഭണതി, സോ ന നിവത്തതി. ചീവരം ഗഹേത്വാ രുന്ധഥാതി, ഏവം ചേ നിവത്തതി, സാധു. സചേ ‘‘പത്തചീവരത്ഥായ മഞ്ഞേ തുമ്ഹേ ഭണഥ, ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി ദേതി. ഏവമ്പി സോ വാ ദേതി, വിബ്ഭന്തം വാ ദിസ്വാ ‘‘മയം തുയ്ഹം ‘വത്തം കരിസ്സതീ’തി പത്തചീവരം അദമ്ഹ, സോ ദാനി ത്വം വിബ്ഭമിത്വാ ചരസീ’’തി വദതി. ഇതരോ ‘‘ഗണ്ഹഥ തുമ്ഹാകം പത്തചീവര’’ന്തി ദേതി, ഏവമ്പി സോ വാ ദേതി. ‘‘മമ സന്തികേ ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹന്തസ്സേവ ദേമി, അഞ്ഞത്ഥ ഗണ്ഹന്തസ്സ ന ദേമി. വത്തം കരോന്തസ്സേവ ദേമി, അകരോന്തസ്സ ന ദേമി, ധമ്മം പരിയാപുണന്തസ്സേവ ദേമി, അപരിയാപുണന്തസ്സ ന ദേമി, അവിബ്ഭമന്തസ്സേവ ദേമി, വിബ്ഭമന്തസ്സ ന ദേമീ’’തി ഏവം പന ദാതും ന വട്ടതി, ദദതോ ദുക്കടം. ആഹരാപേതും പന വട്ടതി. ചജിത്വാ ദിന്നം അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹന്തോ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, സഞ്ഞാവിമോക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദുക്ഖവേദനന്തി.

ചീവരഅച്ഛിന്ദനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. സുത്തവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൩൬. തേന സമയേനാതി സുത്തവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദം. തത്ഥ ഖോമന്തി ഖോമവാകേഹി കതസുത്തം. കപ്പാസികന്തി കപ്പാസതോ നിബ്ബത്തം. കോസേയ്യന്തി കോസിയംസൂഹി കന്തിത്വാ കതസുത്തം. കമ്ബലന്തി ഏളകലോമസുത്തം. സാണന്തി സാണവാകസുത്തം. ഭങ്ഗന്തി പാടേക്കം വാകസുത്തമേവാതി ഏകേ. ഏതേഹി പഞ്ചഹി മിസ്സേത്വാ കതസുത്തം പന ‘‘ഭങ്ഗ’’ന്തി വേദിതബ്ബം.

വായാപേതി പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടന്തി സചേ തന്തവായസ്സ തുരിവേമാദീനി നത്ഥി, താനി ‘‘അരഞ്ഞതോ ആഹരിസ്സാമീ’’തി വാസിം വാ ഫരസും വാ നിസേതി, തതോ പട്ഠായ യം യം ഉപകരണത്ഥായ വാ ചീവരവായനത്ഥായ വാ കരോതി, സബ്ബത്ഥ തന്തവായസ്സ പയോഗേ പയോഗേ ഭിക്ഖുസ്സ ദുക്കടം. ദീഘതോ വിദത്ഥിമത്തേ തിരിയഞ്ച ഹത്ഥമത്തേ വീതേ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘യാവ പരിയോസാനം വായാപേന്തസ്സ ഫലകേ ഫലകേ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി വുത്തം. തമ്പി ഇദമേവ പമാണം സന്ധായ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. വികപ്പനുപഗപച്ഛിമഞ്ഹി ചീവരസങ്ഖ്യം ഗച്ഛതീതി.

അപിചേത്ഥ ഏവം വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ – സുത്തം താവ സാമം വിഞ്ഞാപിതം അകപ്പിയം, സേസം ഞാതകാദിവസേന ഉപ്പന്നം കപ്പിയം. തന്തവായോപി അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതോ വിഞ്ഞത്തിയാ ലദ്ധോ അകപ്പിയോ, സേസോ കപ്പിയോ. തത്ഥ അകപ്പിയസുത്തം അകപ്പിയതന്തവായേന വായാപേന്തസ്സ പുബ്ബേ വുത്തനയേന നിസ്സഗ്ഗിയം. തേനേവ പന കപ്പിയസുത്തം വായാപേന്തസ്സ യഥാ പുബ്ബേ നിസ്സഗ്ഗിയം, ഏവം ദുക്കടം. തേനേവ കപ്പിയം അകപ്പിയഞ്ച സുത്തം വായാപേന്തസ്സ യദി പച്ഛിമചീവരപ്പമാണേന ഏകോ പരിച്ഛേദോ സുദ്ധകപ്പിയസുത്തമയോ, ഏകോ അകപ്പിയസുത്തമയോതി ഏവം കേദാരബദ്ധം വിയ ചീവരം ഹോതി, അകപ്പിയസുത്തമയേ പരിച്ഛേദേ പാചിത്തിയം, ഇതരസ്മിം തഥേവ ദുക്കടം. യദി തതോ ഊനപരിച്ഛേദാ ഹോന്തി, അന്തമസോ അച്ഛിമണ്ഡലപ്പമാണാപി, സബ്ബപരിച്ഛേദേസു പരിച്ഛേദഗണനായ ദുക്കടം. അഥ ഏകന്തരികേന വാ സുത്തേന ദീഘതോ വാ കപ്പിയം തിരിയം അകപ്പിയം കത്വാ വീതം ഹോതി, ഫലകേ ഫലകേ ദുക്കടം. കപ്പിയതന്തവായേനപി അകപ്പിയസുത്തം വായാപേന്തസ്സ യഥാ പുബ്ബേ നിസ്സഗ്ഗിയം, ഏവം ദുക്കടം. തേനേവ കപ്പിയഞ്ച അകപ്പിയഞ്ച സുത്തം വായാപേന്തസ്സ സചേ പച്ഛിമചീവരപ്പമാണാ ഊനകാ വാ അകപ്പിയസുത്തപരിച്ഛേദാ ഹോന്തി, തേസു പരിച്ഛേദഗണനായ ദുക്കടം. കപ്പിയസുത്തപരിച്ഛേദേസു അനാപത്തി. അഥ ഏകന്തരികേന വാ സുത്തേന ദീഘതോ വാ കപ്പിയം തിരിയം അകപ്പിയം കത്വാ വീതം ഹോതി, ഫലകേ ഫലകേ ദുക്കടം.

യദി പന ദ്വേ തന്തവായാ ഹോന്തി, ഏകോ കപ്പിയോ ഏകോ അകപ്പിയോ, സുത്തഞ്ച അകപ്പിയം, തേ ചേ വാരേന വിനന്തി, അകപ്പിയതന്തവായേന വീതേ ഫലകേ ഫലകേ പാചിത്തിയം, ഊനതരേ ദുക്കടം. ഇതരേന വീതേ ഉഭയത്ഥ ദുക്കടം. സചേ ദ്വേപി വേമം ഗഹേത്വാ ഏകതോ വിനന്തി, ഫലകേ ഫലകേ പാചിത്തിയം. അഥ സുത്തം കപ്പിയം, ചീവരഞ്ച കേദാരബദ്ധാദീഹി സപരിച്ഛേദം, അകപ്പിയതന്തവായേന വീതേ പരിച്ഛേദേ പരിച്ഛേദേ ദുക്കടം, ഇതരേന വീതേ അനാപത്തി. സചേ ദ്വേപി വേമം ഗഹേത്വാ ഏകതോ വിനന്തി, ഫലകേ ഫലകേ ദുക്കടം. അഥ സുത്തമ്പി കപ്പിയഞ്ച അകപ്പിയഞ്ച, തേ ചേ വാരേന വിനന്തി, അകപ്പിയതന്തവായേന അകപ്പിയസുത്തമയേസു പച്ഛിമചീവരപ്പമാണേസു പരിച്ഛേദേസു വീതേസു പരിച്ഛേദഗണനായ പാചിത്തിയം. ഊനകതരേസു കപ്പിയസുത്തമയേസു ച ദുക്കടം. കപ്പിയതന്തവായേന അകപ്പിയസുത്തമയേസു പമാണയുത്തേസു വാ ഊനകേസു വാ ദുക്കടമേവ. കപ്പിയസുത്തമയേസു അനാപത്തി.

അഥ ഏകന്തരികേന വാ സുത്തേന ദീഘതോ വാ അകപ്പിയം തിരിയം കപ്പിയം കത്വാ വിനന്തി, ഉഭോപി വാ തേ വേമം ഗഹേത്വാ ഏകതോ വിനന്തി, അപരിച്ഛേദേ ചീവരേ ഫലകേ ഫലകേ ദുക്കടം, സപരിച്ഛേദേ പരിച്ഛേദവസേന ദുക്കടാനീതി. അയം പന അത്ഥോ മഹാഅട്ഠകഥായം അപാകടോ, മഹാപച്ചരിയാദീസു പാകടോ. ഇധ സബ്ബാകാരേനേവ പാകടോ.

സചേ സുത്തമ്പി കപ്പിയം, തന്തവായോപി കപ്പിയോ ഞാതകപ്പവാരിതോ വാ മൂലേന വാ പയോജിതോ, വായാപനപച്ചയാ അനാപത്തി. ദസാഹാതിക്കമനപച്ചയാ പന ആപത്തിം രക്ഖന്തേന വികപ്പനുപഗപ്പമാണമത്തേ വീതേ തന്തേ ഠിതംയേവ അധിട്ഠാതബ്ബം. ദസാഹാതിക്കമേന നിട്ഠാപിയമാനഞ്ഹി നിസ്സഗ്ഗിയം ഭവേയ്യാതി. ഞാതകാദീഹി തന്തം ആരോപേത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം, ഭന്തേ, ഇദം ചീവരം ഗണ്ഹേയ്യാഥാ’’തി നിയ്യാതിതേപി ഏസേവ നയോ.

സചേ തന്തവായോ ഏവം പയോജിതോ വാ സയം ദാതുകാമോ വാ ഹുത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ചീവരം അസുകദിവസേ നാമ വായിത്വാ ഠപേസ്സാമീ’’തി വദതി, ഭിക്ഖു ച തേന പരിച്ഛിന്നദിവസതോ ദസാഹം അതിക്കാമേതി, നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം.

സചേ പന തന്തവായോ ‘‘അഹം തുമ്ഹാകം ചീവരം വായിത്വാ സാസനം പേസേസ്സാമീ’’തി വത്വാ തഥേവ കരോതി, തേന പേസിതഭിക്ഖു പന തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ന ആരോചേതി, അഞ്ഞോ ദിസ്വാ വാ സുത്വാ വാ ‘‘തുമ്ഹാകം, ഭന്തേ, ചീവരം നിട്ഠിത’’ന്തി ആരോചേതി, ഏതസ്സ ആരോചനം ന പമാണം. യദാ പന തേന പേസിതോയേവ ആരോചേതി, തസ്സ വചനം സുതദിവസതോ പട്ഠായ ദസാഹം അതിക്കാമയതോ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം.

സചേ തന്തവായോ ‘‘അഹം തുമ്ഹാകം ചീവരം വായിത്വാ കസ്സചി ഹത്ഥേ പഹിണിസ്സാമീ’’തി വത്വാ തഥേവ കരോതി, ചീവരം ഗഹേത്വാ ഗതഭിക്ഖു പന അത്തനോ പരിവേണേ ഠപേത്വാ തസ്സ ന ആരോചേതി, അഞ്ഞോ കോചി ഭണതി ‘‘അപി, ഭന്തേ, അധുനാ ആഭതം ചീവരം സുന്ദര’’ന്തി? ‘‘കുഹിം, ആവുസോ, ചീവര’’ന്തി? ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഹത്ഥേ പേസിത’’ന്തി. ഏതസ്സപി വചനം ന പമാണം. യദാ പന സോ ഭിക്ഖു ചീവരം ദേതി, ലദ്ധദിവസതോ പട്ഠായ ദസാഹം അതിക്കാമയതോ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം. സചേ പന വായാപനമൂലം അദിന്നം ഹോതി, യാവ കാകണികമത്തമ്പി അവസിട്ഠം, താവ രക്ഖതി.

൬൪൦. അനാപത്തി ചീവരം സിബ്ബേതുന്തി ചീവരസിബ്ബനത്ഥായ സുത്തം വിഞ്ഞാപേന്തസ്സ അനാപത്തീതി അത്ഥോ. ആയോഗേതിആദീസുപി നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മവചനം, ആയോഗാദിനിമിത്തം വിഞ്ഞാപേന്തസ്സ അനാപത്തീതി വുത്തം ഹോതി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഛസമുട്ഠാനം, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

സുത്തവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. മഹാപേസകാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൪൧. തേന സമയേനാതി മഹാപേസകാരസിക്ഖാപദം. തത്ഥ സുത്തം ധാരയിത്വാതി സുത്തം തുലേത്വാ പലപരിച്ഛേദം കത്വാ. അപ്പിതന്തി ഘനം. സുവീതന്തി സുട്ഠു വീതം, സബ്ബട്ഠാനേസു സമം കത്വാ വീതം. സുപ്പവായിതന്തി സുട്ഠു പവായിതം സബ്ബട്ഠാനേസു സമം കത്വാ തന്തേ പസാരിതം. സുവിലേഖിതന്തി ലേഖനിയാ സുട്ഠു വിലിഖിതം. സുവിതച്ഛിതന്തി കോച്ഛേന സുട്ഠു വിതച്ഛിതം, സുനിദ്ധോതന്തി അത്ഥോ. പടിബദ്ധന്തി വേകല്ലം. തന്തേതി തന്തേ ദീഘതോ പസാരണേയേവ ഉപനേത്വാതി അത്ഥോ.

൬൪൨. തത്ര ചേ സോ ഭിക്ഖൂതി യത്ര ഗാമേ വാ നിഗമേ വാ തേ തന്തവായാ തത്ര. വികപ്പം ആപജ്ജേയ്യാതി വിസിട്ഠം കപ്പം അധികവിധാനം ആപജ്ജേയ്യ. പാളിയം പന യേനാകാരേന വികപ്പം ആപന്നോ ഹോതി, തം ദസ്സേതും ‘‘ഇദം ഖോ, ആവുസോ’’തിആദി വുത്തം.

ധമ്മമ്പി ഭണതീതി ധമ്മകഥമ്പി കഥേതി, ‘‘തസ്സ വചനേന ആയതം വാ വിത്ഥതം വാ അപ്പിതം വാ’’തി സുത്തവഡ്ഢനആകാരമേവ ദസ്സേതി.

പുബ്ബേ അപ്പവാരിതോതി ചീവരസാമികേഹി പുബ്ബേ അപ്പവാരിതോ ഹുത്വാ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

ഛസമുട്ഠാനം, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം,

തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

മഹാപേസകാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. അച്ചേകചീവരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൪൬-൯. തേന സമയേനാതി അച്ചേകചീവരസിക്ഖാപദം. തത്ഥ ദസാഹാനാഗതന്തി ദസ അഹാനി ദസാഹം, തേന ദസാഹേന അനാഗതാ ദസാഹാനാഗതാ, ദസാഹേന അസമ്പത്താതി അത്ഥോ, തം ദസാഹാനാഗതം, അച്ചന്തസംയോഗവസേന ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, തേനേവസ്സ പദഭാജനേ ‘‘ദസാഹാനാഗതായാ’’തി വുത്തം. പവാരണായാതി ഇദം പന യാ സാ ദസാഹാനാഗതാതി വുത്താ, തം സരൂപതോ ദസ്സേതും അസമ്മോഹത്ഥം അനുപയോഗവചനം.

കത്തികതേമാസികപുണ്ണമന്തി പഠമകത്തികതേമാസികപുണ്ണമം. ഇധാപി പഠമപദസ്സ അനുപയോഗത്താ പുരിമനയേനേവ ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘‘യതോ പട്ഠായ പഠമമഹാപവാരണാ ദസാഹാനാഗതാ’തി വുച്ചതി, സചേപി താനി ദിവസാനി അച്ചന്തമേവ ഭിക്ഖുനോ അച്ചേകചീവരം ഉപ്പജ്ജേയ്യ, ‘അച്ചേകം ഇദ’ന്തി ജാനമാനേന ഭിക്ഖുനാ സബ്ബമ്പി പടിഗ്ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി. തേന പവാരണാമാസസ്സ ജുണ്ഹപക്ഖപഞ്ചമിതോ പഠായ ഉപ്പന്നസ്സ ചീവരസ്സ നിധാനകാലോ ദസ്സിതോ ഹോതി. കാമഞ്ചേസ ‘‘ദസാഹപരമം അതിരേകചീവരം ധാരേതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാവ സിദ്ധോ, അത്ഥുപ്പത്തിവസേന പന അപുബ്ബം വിയ അത്ഥം ദസ്സേത്വാ സിക്ഖാപദം ഠപിതം.

അച്ചേകചീവരന്തി അച്ചായികചീവരം വുച്ചതി, തസ്സ പന അച്ചായികഭാവം ദസ്സേതും ‘‘സേനായ വാ ഗന്തുകാമോ ഹോതീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സദ്ധാതി ഇമിനാ സദ്ധാമത്തകമേവ ദസ്സിതം. പസാദോതി ഇമിനാ സുപ്പസന്നാ ബലവസദ്ധാ. ഏതം അച്ചേകചീവരം നാമാതി ഏതം ഇമേഹി കാരണേഹി ദാതുകാമേന ദൂതം വാ പേസേത്വാ സയം വാ ആഗന്ത്വാ ‘‘വസ്സാവാസികം ദസ്സാമീ’’തി ഏവം ആരോചിതം ചീവരം അച്ചേകചീവരം നാമ ഹോതീ. ഛട്ഠിതോ പട്ഠായ പന ഉപ്പന്നം അനച്ചേകചീവരമ്പി പച്ചുദ്ധരിത്വാ ഠപിതചീവരമ്പി ഏതം പരിഹാരം ലഭതിയേവ.

സഞ്ഞാണം കത്വാ നിക്ഖിപിതബ്ബന്തി കിഞ്ചി നിമിത്തം കത്വാ ഠപേതബ്ബം. കസ്മാ ഏതം വുത്തം? യദി ഹി തം പുരേ പവാരണായ വിഭജന്തി. യേന ഗഹിതം, തേന ഛിന്നവസ്സേന ന ഭവിതബ്ബം. സചേ പന ഹോതി, തം ചീവരം സങ്ഘികമേവ ഹോതി. തതോ സല്ലക്ഖേത്വാ സുഖം ദാതും ഭവിസ്സതീതി.

൬൫൦. അച്ചേകചീവരേ അച്ചേകചീവരസഞ്ഞീതി ഏവമാദി വിഭജിത്വാ ഗഹിതമേവ സന്ധായ വുത്തം. സചേ പന അവിഭത്തം ഹോതി, സങ്ഘസ്സ വാ ഭണ്ഡാഗാരേ, ചീവരസമയാതിക്കമേപി അനാപത്തി. ഇതി അതിരേകചീവരസ്സ ദസാഹം പരിഹാരോ. അകതസ്സ വസ്സികസാടികചീവരസ്സ അനത്ഥതേ കഥിനേ പഞ്ച മാസാ, വസ്സേ ഉക്കഡ്ഢിതേ ഛ മാസാ, അത്ഥതേ കഥിനേ അപരേ ചത്താരോ മാസാ. ഹേമന്തസ്സ പച്ഛിമേ ദിവസേ മൂലചീവരാധിട്ഠാനവസേന അപരോപി ഏകോ മാസോതി ഏകാദസ മാസാ പരിഹാരോ. സതിയാ പച്ചാസായ മൂലചീവരസ്സ ഏകോ മാസോ, അച്ചേകചീവരസ്സ അനത്ഥതേ കഥിനേ ഏകാദസദിവസാധികോ മാസോ, അത്ഥതേ കഥിനേ ഏകാദസദിവസാധികാ പഞ്ച മാസാ, തതോ പരം ഏകദിവസമ്പി പരിഹാരോ നത്ഥീതി വേദിതബ്ബം.

അനച്ചേകചീവരേതി അച്ചേകചീവരസദിസേ അഞ്ഞസ്മിം. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

കഥിനസമുട്ഠാനം – അകിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

അച്ചേകചീവരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. സാസങ്കസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൫൨. തേന സമയേനാതി സാസങ്കസിക്ഖാപദം. തത്ഥ വുത്ഥവസ്സാ ആരഞ്ഞകേസൂതി തേ പുബ്ബേപി അരഞ്ഞേയേവ വിഹരിംസു. ദുബ്ബലചീവരത്താ പന പച്ചയവസേന ഗാമന്തസേനാസനേ വസ്സം വസിത്വാ നിട്ഠിതചീവരാ ഹുത്വാ ‘‘ഇദാനി നിപ്പലിബോധാ സമണധമ്മം കരിസ്സാമാ’’തി ആരഞ്ഞകേസു സേനാസനേസു വിഹരന്തി. കത്തികചോരകാതി കത്തികമാസേ ചോരാ. പരിപാതേന്തീതി ഉപദ്ദവന്തി, തത്ഥ തത്ഥ ആധാവിത്വാ ഉത്താസേന്തി പലാപേന്തി. അന്തരഘരേ നിക്ഖിപിതുന്തി അന്തോഗാമേ നിക്ഖിപിതും. ഭഗവാ യസ്മാ പച്ചയാ നാമ ധമ്മേന സമേന ദുല്ലഭാ, സല്ലേഖവാ ഹി ഭിക്ഖു മാതരമ്പി വിഞ്ഞാപേതും ന സക്കോതി. തസ്മാ ചീവരഗുത്തത്ഥം അന്തരഘരേ നിക്ഖിപിതും അനുജാനാതി. ഭിക്ഖൂനം പന അനുരൂപത്താ അരഞ്ഞവാസം ന പടിക്ഖിപി.

൬൫൩. ഉപവസ്സം ഖോ പനാതി ഏത്ഥ ഉപവസ്സന്തി ഉപവസ്സ; ഉപവസിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ഉപസമ്പജ്ജന്തിആദീസു വിയ ഹി ഏത്ഥ അനുനാസികോ ദട്ഠബ്ബോ. വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ വസിത്വാ ചാതി അത്ഥോ. ഇമസ്സ ച പദസ്സ ‘‘തഥാരൂപേസു ഭിക്ഖു സേനാസനേസു വിഹരന്തോ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. കിം വുത്തം ഹോതി? വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ വസിത്വാ ച തതോ പരം പച്ഛിമകത്തികപുണ്ണമപരിയോസാനകാലം യാനി ഖോ പന താനി ആരഞ്ഞകാനി സേനാസനാനി സാസങ്കസമ്മതാനി സപ്പടിഭയാനി; തഥാരൂപേസു ഭിക്ഖു സേനാസനേസു വിഹരന്തോ ആകങ്ഖമാനോ തിണ്ണം ചീവരാനം അഞ്ഞതരം ചീവരം അന്തരഘരേ നിക്ഖിപേയ്യാതി. യസ്മാ പന യോ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ യാവ പഠമകത്തികപുണ്ണമം വസതി, സോ വുട്ഠവസ്സാനം അബ്ഭന്തരോ ഹോതി, തസ്മാ ഇദം അതിഗഹനം ബ്യഞ്ജനവിചാരണം അകത്വാ പദഭാജനേ കേവലം ചീവരനിക്ഖേപാരഹം പുഗ്ഗലം ദസ്സേതും ‘‘വുട്ഠവസ്സാന’’ന്തി വുത്തം. തസ്സാപി ‘‘ഭിക്ഖു സേനാസനേസു വിഹരന്തോ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. അയഞ്ഹി ഏത്ഥ അത്ഥോ ‘‘വുട്ഠവസ്സാനം ഭിക്ഖു സേനാസനേസു വിഹരന്തോ’’തി ഏവരൂപാനം ഭിക്ഖൂനം അബ്ഭന്തരേ യോ കോചി ഭിക്ഖൂതി വുത്തം ഹോതി.

അരഞ്ഞലക്ഖണം അദിന്നാദാനവണ്ണനായം വുത്തം. അയം പന വിസേസോ – സചേ വിഹാരോ പരിക്ഖിത്തോ ഹോതി, പരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഇന്ദഖീലതോ അപരിക്ഖിത്തസ്സ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനതോ പട്ഠായ യാവ വിഹാരപരിക്ഖേപാ മിനിതബ്ബം. സചേ വിഹാരോ അപരിക്ഖിത്തോ ഹോതി, യം സബ്ബപഠമം സേനാസനം വാ ഭത്തസാലാ വാ ധുവസന്നിപാതട്ഠാനം വാ ബോധിവാ ചേതിയം വാ ദൂരേ ചേപി സേനാസനതോ ഹോതി, തം പരിച്ഛേദം കത്വാ മിനിതബ്ബം. സചേപി ആസന്നേ ഗാമോ ഹോതി, വിഹാരേ ഠിതേഹി ഘരമാനുസകാനം സദ്ദോ സൂയതി, പബ്ബതനദീആദീഹി പന അന്തരിതത്താ ന സക്കാ ഉജും ഗന്തും, യോ ചസ്സ പകതിമഗ്ഗോ ഹോതി, സചേപി നാവായ സഞ്ചരിതബ്ബോ, തേന മഗ്ഗേന ഗാമതോ പഞ്ചധനുസതികം ഗഹേതബ്ബം. യോ ആസന്നഗാമസ്സ അങ്ഗസമ്പാദനത്ഥം തതോ തതോ മഗ്ഗം പിദഹതി, അയം ‘‘ധുതങ്ഗചോരോ’’തി വേദിതബ്ബോ.

സാസങ്കസമ്മതാനീതി ‘‘സാസങ്കാനീ’’തി സമ്മതാനി; ഏവം സഞ്ഞാതാനീതി അത്ഥോ. പദഭാജനേ പന യേന കാരണേന താനി സാസങ്കസമ്മതാനി, തം ദസ്സേതും ‘‘ആരാമേ ആരാമൂപചാരേ’’തിആദി വുത്തം.

സഹ പടിഭയേന സപ്പടിഭയാനി, സന്നിഹിതബലവഭയാനീതി അത്ഥോ. പദഭാജനേ പന യേന കാരണേന താനി സപ്പടിഭയാനി; തം ദസ്സേതും ‘‘ആരാമേ ആരാമൂപചാരേ’’തിആദി വുത്തം.

സമന്താ ഗോചരഗാമേ നിക്ഖിപേയ്യാതി ആരഞ്ഞകസ്സ സേനാസനസ്സ സമന്താ സബ്ബദിസാഭാഗേസു അത്തനാ അഭിരുചിതേ ഗോചരഗാമേ സതിയാ അങ്ഗസമ്പത്തിയാ നിക്ഖിപേയ്യ.

തത്രായം അങ്ഗസമ്പത്തി – പുരിമികായ ഉപഗന്ത്വാ മഹാപവാരണായ പവാരിതോ ഹോതി, ഇദമേകം അങ്ഗം. സചേ പച്ഛിമികായ വാ ഉപഗതോ ഹോതി ഛിന്നവസ്സോ വാ, നിക്ഖിപിതും ന ലഭതി. കത്തികമാസോയേവ ഹോതി, ഇദം ദുതിയം അങ്ഗം. കത്തികമാസതോ പരം ന ലഭതി, പഞ്ചധനുസതികം പച്ഛിമമേവ പമാണയുത്തം സേനാസനം ഹോതി, ഇദം തതിയം അങ്ഗം. ഊനപ്പമാണേ വാ ഗാവുതതോ അതിരേകപ്പമാണേ വാ ന ലഭതി, യത്ര ഹി പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പുന വിഹാരം ഭത്തവേലായം സക്കാ ആഗന്തും, തദേവ ഇധ അധിപ്പേതം. നിമന്തിതോ പന അദ്ധയോജനമ്പി യോജനമ്പി ഗന്ത്വാ വസിതും പച്ചേതി, ഇദമപ്പമാണം. സാസങ്കസപ്പടിഭയമേവ ഹോതി, ഇദം ചതുത്ഥം അങ്ഗം. അനാസങ്കഅപ്പടിഭയേ ഹി അങ്ഗയുത്തേപി സേനാസനേ വസന്തോ നിക്ഖിപിതും ന ലഭതീതി.

അഞ്ഞത്ര ഭിക്ഖുസമ്മുതിയാതി യാ ഉദോസിതസിക്ഖാപദേ കോസമ്ബകസമ്മുതി (പാരാ. ൪൭൫) അനുഞ്ഞാതാ തസ്സാ സമ്മുതിയാ അഞ്ഞത്ര; സചേ സാ ലദ്ധാ ഹോതി, ഛാരത്താതിരേകമ്പി വിപ്പവസിതും വട്ടതി.

പുന ഗാമസീമം ഓക്കമിത്വാതി സചേ ഗോചരഗാമതോ പുരത്ഥിമായ ദിസായ സേനാസനം; അയഞ്ച പച്ഛിമദിസം ഗതോ ഹോതി, സേനാസനം ആഗന്ത്വാ സത്തമം അരുണം ഉട്ഠാപേതും അസക്കോന്തേന ഗാമസീമമ്പി ഓക്കമിത്വാ സഭായം വാ യത്ഥ കത്ഥചി വാ വസിത്വാ ചീവരപ്പവത്തിം ഞത്വാ പക്കമിതും വട്ടതീതി അത്ഥോ. ഏവം അസക്കോന്തേന തത്ഥേവ ഠിതേന പച്ചുദ്ധരിതബ്ബം, അതിരേകചീവരട്ഠാനേ ഠസ്സതീതി. സേസം ഉത്താനമേവ.

കഥിനസമുട്ഠാനം – കായവാചതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, അകിരിയാ, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

സാസങ്കസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. പരിണതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൫൭. തേന സമയേനാതി പരിണതസിക്ഖാപദം. തത്ഥ പൂഗസ്സാതി സമൂഹസ്സ; ധമ്മഗണസ്സാതി അത്ഥോ. പടിയത്തന്തി പടിയാദിതം. ബഹൂ സങ്ഘസ്സ ഭത്താതി സങ്ഘസ്സ ബഹൂനി ഭത്താനി അനേകാനി ലാഭമുഖാനി; ന സങ്ഘസ്സ കേനചി പരിഹാനീതി ദീപേന്തി. ഓണോജേഥാതി ദേഥ. കിം പനേവം വത്തും വട്ടതീതി കസ്മാ ന വട്ടതി? അയഞ്ഹി അഭിഹടഭിക്ഖാ അഭിഹരിത്വാ ഏകസ്മിം ഓകാസേ സങ്ഘസ്സത്ഥായ പടിയത്താ അഭിഹടപടിയത്തേ ച ഉദ്ദിസ്സ ഠപിതഭാഗേ ച പയുത്തവാചാ നാമ നത്ഥി.

൬൫൮. സങ്ഘികന്തി സങ്ഘസ്സ സന്തകം. സോ ഹി സങ്ഘസ്സ പരിണതത്താ ഹത്ഥം അനാരൂള്ഹോപി ഏകേന പരിയായേന സങ്ഘസ്സ സന്തകോ ഹോതി, പദഭാജനേ പന ‘‘സങ്ഘികം നാമ സങ്ഘസ്സ ദിന്നം ഹോതി പരിച്ചത്ത’’ന്തി ഏവം അത്ഥുദ്ധാരവസേന നിപ്പരിയായതോവ സങ്ഘികം ദസ്സിതം. ലാഭന്തി പടിലഭിതബ്ബവത്ഥും ആഹ. തേനേവസ്സ നിദ്ദേസേ ‘‘ചീവരമ്പീ’’തിആദി വുത്തം. പരിണതന്തി സങ്ഘസ്സ നിന്നം സങ്ഘസ്സ പോണം സങ്ഘസ്സ പബ്ഭാരം ഹുത്വാ ഠിതം. യേന പന കാരണേന സോ പരിണതോ ഹോതി, തം ദസ്സേതും ‘‘ദസ്സാമ കരിസ്സാമാതി വാചാ ഭിന്നാ ഹോതീ’’തി പദഭാജനം വുത്തം.

൬൫൯. പയോഗേ ദുക്കടന്തി പരിണതലാഭസ്സ അത്തനോ പരിണാമനപയോഗേ ദുക്കടം, പടിലാഭേന തസ്മിം ഹത്ഥം ആരൂള്ഹേ നിസ്സഗ്ഗിയം. സചേ പന സങ്ഘസ്സ ദിന്നം ഹോതി, തം ഗഹേതും ന വട്ടതി, സങ്ഘസ്സേവ ദാതബ്ബം. യോപി ആരാമികേഹി സദ്ധിം ഏകതോ ഖാദതി, ഭണ്ഡം അഗ്ഘാപേത്വാ കാരേതബ്ബോ. പരിണതം പന സഹധമ്മികാനം വാ ഗിഹീനം വാ അന്തമസോ മാതുസന്തകമ്പി ‘‘ഇദം മയ്ഹം ദേഹീ’’തി സങ്ഘസ്സ പരിണതഭാവം ഞത്വാ അത്തനോ പരിണാമേത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം. ‘‘ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേഹീ’’തി ഏവം അഞ്ഞസ്സ പരിണാമേന്തസ്സ സുദ്ധികപാചിത്തിയം. ഏകം പത്തം വാ ചീവരം വാ അത്തനോ, ഏകം അഞ്ഞസ്സ പരിണാമേതി, നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയഞ്ചേവ സുദ്ധികപാചിത്തിയഞ്ച. ഏസേവ നയോ ബഹൂസു. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘നിസ്സഗ്ഗിയേന ആപത്തിം, സുദ്ധികേന പാചിത്തിയം;

ആപജ്ജേയ്യ ഏകതോ;

പഞ്ഹാ മേസാ കുസലേഹി ചിന്തിതാ’’തി. (പരി. ൪൮൦);

അയഞ്ഹി പരിണാമനം സന്ധായ വുത്തോ. യോപി വസ്സികസാടികസമയേ മാതുഘരേപി സങ്ഘസ്സ പരിണതം വസ്സികസാടികം ഞത്വാ അത്തനോ പരിണാമേതി, നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം. പരസ്സ പരിണാമേതി, സുദ്ധികപാചിത്തിയം. മനുസ്സാ ‘‘സങ്ഘഭത്തം കരിസ്സാമാ’’തി സപ്പിതേലാദീനി ആഹരന്തി, ഗിലാനോ ചേപി ഭിക്ഖു സങ്ഘസ്സ പരിണതഭാവം ഞത്വാ കിഞ്ചി യാചതി, നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയമേവ. സചേ പന സോ ‘‘തുമ്ഹാകം സപ്പിആദീനി ആഭടാനി അത്ഥീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, അത്ഥീ’’തി വുത്തേ ‘‘മയ്ഹമ്പി ദേഥാ’’തി വദതി, വട്ടതി. അഥാപി നം കുക്കുച്ചായന്തം ഉപാസകാ വദന്തി – ‘‘സങ്ഘോപി അമ്ഹേഹി ദിന്നമേവ ലഭതി; ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേ’’തി ഏവമ്പി വട്ടതി.

൬൬൦. സങ്ഘസ്സ പരിണതം അഞ്ഞസങ്ഘസ്സാതി ഏകസ്മിം വിഹാരേ സങ്ഘസ്സ പരിണതം അഞ്ഞം വിഹാരം ഉദ്ദിസിത്വാ ‘‘അസുകസ്മിം നാമ മഹാവിഹാരേ സങ്ഘസ്സ ദേഥാ’’തി പരിണാമേതി.

ചേതിയസ്സ വാതി ‘‘കിം സങ്ഘസ്സ ദിന്നേന, ചേതിയസ്സപൂജം കരോഥാ’’തി ഏവം ചേതിയസ്സ വാ പരിണാമേതി.

ചേതിയസ്സ പരിണതന്തി ഏത്ഥ നിയമേത്വാ അഞ്ഞചേതിയസ്സത്ഥായ രോപിതമാലാവച്ഛതോ അഞ്ഞചേതിയമ്ഹി പുപ്ഫമ്പി ആരോപേതും ന വട്ടതി. ഏകസ്സ ചേതിയസ്സ പന ഛത്തം വാ പടാകം വാ ആരോപേത്വാ ഠിതം ദിസ്വാ സേസം അഞ്ഞസ്സ ചേതിയസ്സ ദാപേതും വട്ടതി.

പുഗ്ഗലസ്സ പരിണതന്തി അന്തമസോ സുനഖസ്സാപി പരിണതം ‘‘ഇമസ്സ സുനഖസ്സ മാ ദേഹി, ഏതസ്സ ദേഹീ’’തി ഏവം അഞ്ഞപുഗ്ഗലസ്സ പരിണാമേതി, ദുക്കടം. സചേ പന ദായകാ ‘‘മയം സങ്ഘസ്സ ഭത്തം ദാതുകാമാ, ചേതിയസ്സ പൂജം കാതുകാമാ, ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ പരിക്ഖാരം ദാതുകാമാ, തുമ്ഹാകം രുചിയാ ദസ്സാമ; ഭണഥ, കത്ഥ ദേമാ’’തി വദന്തി. ഏവം വുത്തേ തേന ഭിക്ഖുനാ ‘‘യത്ഥ ഇച്ഛഥ, തത്ഥ ദേഥാ’’തി വത്തബ്ബാ. സചേ പന കേവലം ‘‘കത്ഥ ദേമാ’’തി പുച്ഛന്തി, പാളിയം ആഗതനയേനേവ വത്തബ്ബം. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, സഞ്ഞാവിമോക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, തിവേദനന്തി.

സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ

പരിണതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിട്ഠിതോ പത്തവഗ്ഗോ തതിയോ.

നിസ്സഗ്ഗിയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പാരാജികകണ്ഡ-അട്ഠകഥാ നിട്ഠിതാ.