📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

വിനയപിടകേ

സാരത്ഥദീപനീ-ടീകാ (ദുതിയോ ഭാഗോ)

൧. പാരാജികകണ്ഡം

൧. പഠമപാരാജികം

സുദിന്നഭാണവാരവണ്ണനാ

൨൪. അനുപദവണ്ണനന്തി പദം പദം പടിവണ്ണനം, പദാനുക്കമേന വണ്ണനം വാ. ഭണ്ഡപ്പയോജനഉദ്ധാരസാരണാദിനാ കിച്ചേനാതി ഏത്ഥ വിക്കായികഭണ്ഡസ്സ വിക്കിണനം ഭണ്ഡപ്പയോജനം, ദാതും സങ്കേതിതേ ദിവസേ ഗന്ത്വാ ഗഹണം ഉദ്ധാരോ, ‘‘അസുകസ്മിം ദിവസേ ദാതബ്ബ’’ന്തി സതുപ്പാദനം സാരണം. ചതുബ്ബിധായാതി ഖത്തിയബ്രാഹ്മണഗഹപതിസമണാനം വസേന ചതുബ്ബിധായ, ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീഉപാസകഉപാസികാനം വസേന വാ. ദിസ്വാനസ്സ ഏതദഹോസീതി ഹേതുഅത്ഥോ അയം ദിസ്വാന-സദ്ദോ അസമാനകത്തുകോ യഥാ ‘‘ഘതം പിവിത്വാ ബലം ഹോതി, സീഹം ദിസ്വാ ഭയം ഹോതീ’’തി. ദസ്സനകാരണാ ഹി ഏവം പരിവിതക്കനം അഹോസി. കിഞ്ചാപി ഏത്ഥ ‘‘ഭബ്ബകുലപുത്തസ്സാ’’തി വുത്തം, തഥാപി ഉപനിസ്സയസമ്പന്നസ്സപി അജാതസത്തുനോ വിയ അന്തരായോ ഭവിസ്സതീതി ഇമസ്സ ഥേരസ്സപി കതപാപകമ്മമൂലവിപ്പടിസാരവസേന അധിഗമന്തരായോ അഹോസീതി വദന്തി.

കിം പന യേസം മഗ്ഗഫലാനം ഉപനിസ്സയോ അത്ഥി, ബുദ്ധാനം സമ്മുഖീഭാവേപി തേസം അന്തരായോ ഹോതീതി? ആമ ഹോതി, ന പന ബുദ്ധേ പടിച്ച. ബുദ്ധാ ഹി പരേസം മഗ്ഗഫലാധിഗമായ ഉസ്സാഹജാതാ തത്ഥ നിരന്തരം യുത്തപയുത്താ ഏവ ഹോന്തി, തസ്മാ തേ പടിച്ച തേസം അന്തരായോ ന ഹോതി, അഥ ഖോ കിരിയാപരിഹാനിയാ വാ പാപമിത്തതായ വാ ഹോതി, കിരിയാപരിഹാനി ച ദേസകസ്സ തസ്സേവ വാ പുഗ്ഗലസ്സ തജ്ജപയോഗാഭാവതോ വേദിതബ്ബാ, ദേസകവസേന പനേത്ഥ പരിഹാനി സാവകാനം വസേനേവ വേദിതബ്ബാ, ന ബുദ്ധാനം വസേന. തഥാ ഹി സചേ ധമ്മസേനാപതി ധനഞ്ജാനിയസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ ആസയം ഞത്വാ ധമ്മം ദേസയിസ്സ, ബ്രാഹ്മണോ സോതാപന്നോ അഭവിസ്സ. ഏവം താവ ദേസകസ്സ വസേന കിരിയാപരിഹാനിയാ അന്തരായോ ഹോതി. സചേ പേസ്സോ ഹത്ഥാരോഹപുത്തോ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ധമ്മം സുണന്തോ മുഹുത്തം നിസീദേയ്യ, യാവ തസ്സ ഭഗവാ അത്തന്തപാദികേ ചത്താരോ പുഗ്ഗലേ വിത്ഥാരേന വിഭജിത്വാ ദേസേതി, സോതാപത്തിഫലേന സംയുത്തോ അഭവിസ്സ. ഏവം പുഗ്ഗലസ്സ വസേന കിരിയാപരിഹാനിയാ അന്തരായോ ഹോതി നാമ. ഇമസ്സ ഹി ഉപാസകസ്സ കിരിയാപരിഹാനി ജാതാ അപരിനിട്ഠിതായ ദേസനായ ഉട്ഠഹിത്വാ പക്കന്തത്താ. സചേ അജാതസത്തു ദേവദത്തസ്സ വചനം ഗഹേത്വാ പിതുഘാതകമ്മം നാകരിസ്സ, സാമഞ്ഞഫലസുത്തകഥിതദിവസേ സോതാപന്നോ അഭവിസ്സ, തസ്സ വചനം ഗഹേത്വാ പിതുഘാതകമ്മസ്സ കതത്താ പന നാഹോസി. ഏവം പാപമിത്തതായ അന്തരായോ ഹോതി. സുദിന്നസ്സപി പാപമിത്തവസേന അന്തരായോ അഹോസീതി ദട്ഠബ്ബം. യദി ഹി തേന മാതാപിതൂനം വചനം ഗഹേത്വാ പുരാണദുതിയികായ മേഥുനധമ്മോ പടിസേവിതോ നാഭവിസ്സ, ന തംമൂലവിപ്പടിസാരവസേന അധിഗമന്തരായോ അഭവിസ്സ.

യന്നൂനാതി പരിവിതക്കനത്ഥേ നിപാതോതി ആഹ ‘‘പരിവിതക്കദസ്സനമേത’’ന്തി. ‘‘ധമ്മം സുണേയ്യ’’ന്തി കിരിയാപദേന വുച്ചമാനോ ഏവ ഹി അത്ഥോ ‘‘യന്നൂനാ’’തി നിപാതപദേന ജോതീയതി. അഹം യന്നൂന ധമ്മം സുണേയ്യന്തി യോജനാ. യന്നൂനാതി ച യദി പനാതി അത്ഥോ. യദി പനാതി ഇദമ്പി ഹി തേന സമാനത്ഥമേവ. യം ധമ്മം സുണാതീതി സമ്ബന്ധോ. ഉളാരുളാരജനാതി ഖത്തിയമഹാസാലാദിഉളാരുളാരജനാകിണ്ണാ. സചേ അയമ്പി പഠമം ആഗച്ഛേയ്യ, ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ നിസീദിതും അരഹരൂപോതി ആഹ ‘‘പച്ഛാ ആഗതേനാ’’തി. സിക്ഖത്തയൂപസംഹിതന്തി അധിസീലഅധിചിത്തഅധിപഞ്ഞാസങ്ഖാതസിക്ഖത്തയയുത്തം. ഥോകം ധമ്മകഥം സുത്വാ അഹോസീതി സമ്ബന്ധോ. ഇധാപി സുത്വാ-സദ്ദോ ഹേതുഅത്ഥോതി ദട്ഠബ്ബോ, സവനകാരണാ ഏതദഹോസീതി വുത്തം ഹോതി. യദി ഏവം അഥ കസ്മാ ‘‘ഏകമന്തം നിസിന്നസ്സ…പേ… ഏതദഹോസീ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘തം പനസ്സ യസ്മാ’’തിആദി. തത്ഥ തന്തി പരിവിതക്കനം.

സങ്ഖേപകഥാതി വിസും വിസും പദുദ്ധാരം അകത്വാ സമാസതോ അത്ഥവണ്ണനാ. യേന യേന ആകാരേനാതി യേന യേന പകാരേന. തേന തേന മേ ഉപപരിക്ഖതോതി ‘‘കാമാ നാമേതേ അനിച്ചാ ദുക്ഖാ വിപരിണാമധമ്മാ അട്ഠികങ്കലൂപമാ’’തി (മ. നി. ൧.൨൩൪; ൨.൪൨; പാചി. ൪൧൭; മഹാനി. ൩; ചൂളനി. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൪൭) ച ആദിനാ യേന യേന ആകാരേന കാമേസു ആദീനവം ഓകാരം സംകിലേസം, തബ്ബിപരിയായതോ നേക്ഖമ്മേ ആനിസംസം ഗുണം പകാസേന്തം ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി അവബുജ്ഝാമി, തേന തേന പകാരേന ഉപപരിക്ഖതോ വീമംസന്തസ്സ മയ്ഹം ഏവം ഹോതി ഏവം ഉപട്ഠാതി. സിക്ഖത്തയബ്രഹ്മചരിയന്തി അധിസീലസിക്ഖാദിസിക്ഖത്തയസങ്ഗഹം സേട്ഠചരിയം. ഏകമ്പി ദിവസന്തി ഏകദിവസമത്തമ്പി. അഖണ്ഡം കത്വാതി ദുക്കടമത്തസ്സപി അനാപജ്ജനേന അഖണ്ഡിതം കത്വാ, അഖണ്ഡഅച്ഛിദ്ദാദിഭാവാപാദനേന വാ. അഖണ്ഡലക്ഖണവചനഞ്ഹേതം. ചരിമകചിത്തന്തി ചുതിചിത്തം. കിഞ്ചിപി ഏകദേസം അസേസേത്വാ ഏകന്തേനേവ പരിപൂരേതബ്ബതായ ഏകന്തപരിപുണ്ണം. കിലേസമലേന അമലീനം കത്വാതി തണ്ഹാസംകിലേസാദിനാ അസംകിലിട്ഠം കത്വാ, ചിത്തുപ്പാദമത്തമ്പി സംകിലേസമലം അനുപ്പാദേത്വാ. അച്ചന്തമേവ വിസുദ്ധം കത്വാ പരിഹരിതബ്ബതായ ഏകന്തപരിസുദ്ധം. തതോ ഏവ സങ്ഖം വിയ ലിഖിതന്തി സങ്ഖലിഖിതം. തേനാഹ ‘‘ലിഖിതസങ്ഖസദിസ’’ന്തി. പരിയോദാതട്ഠേന നിമ്മലഭാവേന സങ്ഖം വിയ ലിഖിതം ധോതന്തി സങ്ഖലിഖിതന്തി ആഹ ‘‘ധോതസങ്ഖസപ്പടിഭാഗ’’ന്തി. ‘‘അജ്ഝാവസതാ’’തി പദപ്പയോഗേന അഗാരന്തി ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനന്തി ആഹ ‘‘അഗാരമജ്ഝേ’’തി. ദാഠികാപി മസ്സുഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹേത്വാ ‘‘മസ്സു’’ത്വേവ വുത്തം, ഉത്തരാധരമസ്സുന്തി അത്ഥോ. കസായേന രത്താനീതി കാസായാനീതി ആഹ ‘‘കസായരസപീതതായാ’’തി. പരിദഹിത്വാതി നിവാസേത്വാ ചേവ പാരുപിത്വാ ച. അഗാരസ്സ ഹിതന്തി അഗാരവാസോ അഗാരം ഉത്തരപദലോപേന, തസ്സ വഡ്ഢിആവഹം അഗാരസ്സ ഹിതം.

൨൫. ഞാതിസാലോഹിതാതിആദീസു ‘‘അയം അജ്ഝത്തികോ’’തി ജാനന്തി, ഞായന്തി വാതി ഞാതീ, ലോഹിതേന സമ്ബന്ധാതി സാലോഹിതാ. പിതുപക്ഖികാ ഞാതീ, മാതുപക്ഖികാ സാലോഹിതാ. മാതുപക്ഖികാ പിതുപക്ഖികാ വാ ഞാതീ, സസ്സുസസുരപക്ഖികാ സാലോഹിതാ. മിത്തായന്തീതി മിത്താ, മിനന്തി വാ സബ്ബഗുയ്ഹേസു അന്തോ പക്ഖിപന്തീതി മിത്താ. കിച്ചകരണീയേസു സഹഭാവട്ഠേന അമാ ഹോന്തീതി അമച്ചാ. മമായതീതി മാതാ, പിയായതീതി പിതാ. സരീരകിച്ചലേസേനാതി ഉച്ചാരപസ്സാവാദിസരീരകിച്ചലേസേന. അനനുഞ്ഞാതം പുത്തം ന പബ്ബാജേതീതി ‘‘മാതാപിതൂനം ലോകിയമഹാജനസ്സ ച ചിത്തഞ്ഞഥത്തം മാ ഹോതൂ’’തി ന പബ്ബാജേതി. തതോയേവ ച സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ തഥാ വരോ ദിന്നോ.

൨൬. ധുരനിക്ഖേപേനാതി ഭണ്ഡപ്പയോജനാദീസു ധുരനിക്ഖേപേന. തേനാഹ ‘‘ന ഹീ’’തിആദി. പിയായിതബ്ബോതി പിയോതി ആഹ ‘‘പീതിജനനകോ’’തി. മനസ്സ അപ്പായനതോ മനാപോതി ആഹ ‘‘മനവഡ്ഢനകോ’’തി. സുഖേധിതോ തരുണദാരകകാലേ, തതോ പരഞ്ച സപ്പിഖീരാദിസാദുരസമനുഞ്ഞഭോജനാദിആഹാരസമ്പത്തിയാ സുഖപരിഹതോ. അഥ വാ ദള്ഹഭത്തികധാതിജനാദിപരിജനസമ്പത്തിയാ ചേവ പരിച്ഛേദസമ്പത്തിയാ ച ഉളാരപണീതസുഖപച്ചയൂപഹാരേഹി ച സുഖേധിതോ, അകിച്ഛേനേവ ദുക്ഖപച്ചയവിനോദനേന സുഖപരിഹതോ. അജ്ഝത്തികങ്ഗസമ്പത്തിയാ വാ സുഖേധിതോ, ബാഹിരങ്ഗസമ്പത്തിയാ സുഖപരിഹതോ.

കിഞ്ചീതി ഏതസ്സ വിവരണം ‘‘അപ്പമത്തകമ്പി കലഭാഗ’’ന്തി. യദാ ജാനാതി-സദ്ദോ ബോധനത്ഥോ ന ഹോതി, തദാ തസ്സ പയോഗേ ‘‘സപ്പിനോ ജാനാതി, മധുനോ ജാനാതീ’’തിആദീസു വിയ കരണത്ഥേ സാമിവചനം സദ്ദത്ഥവിദൂ ഇച്ഛന്തീതി ആഹ ‘‘കിഞ്ചി ദുക്ഖേന നാനുഭോസീ’’തി. തേനാഹ ‘‘കരണത്ഥേ സാമിവചനം, അനുഭവനത്ഥേ ച ജാനനാ’’തി. ഏത്ഥ ച കിഞ്ചി ദുക്ഖേന നാനുഭോസീതി കേനചി ദുക്ഖേന കരണഭൂതേന വിസയം നാനുഭോസീതി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘കിഞ്ചീ’’തി ഏത്ഥാപി ഹി കരണത്ഥേ സാമിവചനസ്സ ലോപോ കതോ. തേനേവ ച വക്ഖതി ‘‘വികപ്പദ്വയേപി പുരിമപദസ്സ ഉത്തരപദേന സമാനവിഭത്തിലോപോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി. യദാ പന ജാനാതി-സദ്ദോ സരണത്ഥോ ഹോതി, തദാ സരണത്ഥാനം ധാതുസദ്ദാനം പയോഗേ ‘‘മാതു സരതി, പിതു സരതി, ഭാതു ജാനാതീ’’തിആദീസു വിയ ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം സദ്ദസത്ഥവിദൂ വദന്തീതി ആഹ ‘‘അഥ വാ കിഞ്ചി ദുക്ഖം നസ്സരസീതി അത്ഥോ’’തി, കസ്സചി ദുക്ഖസ്സ അനനുഭൂതത്താ അത്തനാ അനുഭൂതം അപ്പമത്തകമ്പി ദുക്ഖം പരിയേസമാനോപി അഭാവതോയേവ നസ്സരസീതി അത്ഥോ. വികപ്പദ്വയേപീതി അനുഭവനസരണത്ഥവസേന വുത്തേ ദുതിയതതിയവികപ്പദ്വയേ. പുരിമപദസ്സാതി ‘‘കിഞ്ചീ’’തി പദസ്സ. ഉത്തരപദേനാതി ‘‘ദുക്ഖസ്സാ’’തി പദേന. സമാനവിഭത്തിലോപോതി ഉത്തരപദേന സമാനസ്സ സാമിവചനസ്സ ലോപോ. ‘‘കസ്സചി ദുക്ഖസ്സാ’’തി വത്തബ്ബേ വികപ്പദ്വയേപി പുരിമപദേ സാമിവചനസ്സ ലോപം കത്വാ ‘‘കിഞ്ചി ദുക്ഖസ്സാ’’തി നിദ്ദേസോ കതോ. അനിച്ഛകാതി അനിച്ഛന്താ. ഏവം സന്തേതി നനു മയം സുദിന്ന സാമാദീസു കേനചിപി ഉപായേന അപ്പടിസാധനേന അപ്പടികാരേന മരണേനപി തയാ അകാമകാപി വിനാ ഭവിസ്സാമ, ഏവം സതി. യേനാതി യേന കാരണേന. കിം പനാതി ഏത്ഥ കിന്തി കരണത്ഥേ പച്ചത്തവചനന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കേന പന കാരണേനാ’’തി.

൨൮. ഗന്ധബ്ബനടനാടകാദീനീതി ഏത്ഥ ഗന്ധബ്ബാ നാമ ഗായനകാ, നടാ നാമ രങ്ഗനടാ, നാടകാ ലങ്ഘനകാദയോ. പരിചാരേഹീതി ഏത്ഥ പരിതോ തത്ഥ തത്ഥ യഥാസകം വിസയേസു ചാരേഹീതി അത്ഥോതി ആഹ ‘‘ഇന്ദ്രിയാനി ചാരേഹീ’’തിആദി. പരിചാരേഹീതി വാ സുഖൂപകരണേഹി അത്താനം പരിചാരേഹി അത്തനോ പരിചരണം കാരേഹി. തഥാഭൂതോ ച യസ്മാ ലളന്തോ കീളന്തോ നാമ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ലളാ’’തിആദി വുത്തം. ഭുഞ്ജിതബ്ബതോ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബതോ വിസേസതോ പഞ്ച കാമഗുണാ ഭോഗാ നാമാതി ആഹ ‘‘ഭോഗേ ഭുഞ്ജന്തോ’’തി. ദാനപ്പദാനാനീതി ഏത്ഥ നിച്ചദാനം ദാനം നാമ, ഉപോസഥദിവസാദീസു ദാതബ്ബം അതിരേകദാനം പദാനം നാമ. പവേണീരക്ഖണവസേന വാ ദീയമാനം ദാനം നാമ, അത്തനാവ പട്ഠപേത്വാ ദീയമാനം പദാനം നാമ. പചുരജനസാധാരണം വാ നാതിഉളാരം ദാനം നാമ, അനഞ്ഞസാധാരണം അതിഉളാരം പദാനം നാമ. ആദി-സദ്ദേന സീലാദീനി സങ്ഗണ്ഹാതി. നത്ഥി ഏതസ്സ വചനപ്പടിവചനസങ്ഖാതോ ആലാപസല്ലാപോതി നിരാലാപസല്ലാപോ.

൩൦. ബലം ഗാഹേത്വാതി ഏത്ഥ ബലഗ്ഗഹണം നാമ കായബലസ്സ ഉപ്പാദനമേവാതി ആഹ ‘‘കായബലം ജനേത്വാ’’തി. അസ്സുമുഖന്തി അസ്സൂനി മുഖേ ഏതസ്സാതി അസ്സുമുഖോ, തം അസ്സുമുഖം, അസ്സുകിലിന്നമുഖന്തി അത്ഥോ. ഗാമോയേവ ഗാമന്തസേനാസനം ഗാമപരിയാപന്നത്താ ഗാമന്തസേനാസനസ്സ. അതിരേകലാഭപടിക്ഖേപേനാതി ‘‘പിണ്ഡിയാലോപഭോജനം നിസ്സായാ’’തി (മഹാവ. ൧൨൮) ഏവം വുത്തഭിക്ഖാഹാരലാഭതോ അധികലാഭോ സങ്ഘഭത്താദിഅതിരേകലാഭോ, തസ്സ പടിക്ഖേപേനാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘ചുദ്ദസ ഭത്താനി പടിക്ഖിപിത്വാ’’തി. സങ്ഘഭത്തം ഉദ്ദേസഭത്തം നിമന്തനഭത്തം സലാകഭത്തം പക്ഖികം ഉപോസഥികം പാടിപദികം ആഗന്തുകഭത്തം ഗമികഭത്തം ഗിലാനഭത്തം ഗിലാനുപട്ഠാകഭത്തം വിഹാരഭത്തം ധുരഭത്തം വാരഭത്തന്തി ഇമാനി ചുദ്ദസ ഭത്താനി. തത്ഥ സകലസ്സ സങ്ഘസ്സ ദാതബ്ബം ഭത്തം സങ്ഘഭത്തം. കതിപയേ ഭിക്ഖൂ ഉദ്ദിസിത്വാ ദാതബ്ബം ഭത്തം ഉദ്ദേസഭത്തം. ഏകസ്മിം പക്ഖേ ഏകദിവസം ദാതബ്ബം ഭത്തം പക്ഖികം. ഉപോസഥേ ദാതബ്ബം ഭത്തം ഉപോസഥികം. പാടിപദദിവസേ ദാതബ്ബം ഭത്തം പാടിപദികം. വിഹാരം ഉദ്ദിസ്സ ദാതബ്ബം ഭത്തം വിഹാരഭത്തം. ധുരഗേഹേയേവ ഠപേത്വാ ദാതബ്ബം ഭത്തം ധുരഭത്തം. ഗാമവാസീആദീഹി വാരേന ദാതബ്ബം ഭത്തം വാരഭത്തം.

അഥ ‘‘ഗഹപതിചീവരം പടിക്ഖിപിത്വാ’’തി കസ്മാ വുത്തം. ഗഹണേ ഹി സതി പടിക്ഖേപോ യുജ്ജേയ്യ, ന ച പഠമബോധിയം ഗഹപതിചീവരസ്സ പടിഗ്ഗഹണം അനുഞ്ഞാതം പരതോ ജീവകവത്ഥുസ്മിം അനുഞ്ഞാതത്താ. തേനേവ വക്ഖതി ജീവകവത്ഥുസ്മിം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൩൭) ‘‘ഭഗവതോ ഹി ബുദ്ധഭാവപ്പത്തിതോ പട്ഠായ യാവ ഇദം വത്ഥം, ഏത്ഥന്തരേ വീസതി വസ്സാനി ന കോചി ഗഹപതിചീവരം സാദിയി, സബ്ബേ പംസുകൂലികാവ അഹേസു’’ന്തി. സുദിന്നോ ച പഠമബോധിയംയേവ പബ്ബജിതോ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘സുദിന്നോ ഹി ഭഗവതോ ദ്വാദസമേ വസ്സേ പബ്ബജിതോ, വീസതിമേ വസ്സേ ഞാതികുലം പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ, സയം പബ്ബജ്ജായ അട്ഠവസ്സികോ ഹുത്വാ’’തി. തസ്മാ ‘‘ഗഹപതിചീവരം പടിക്ഖിപിത്വാ’’തി കസ്മാ വുത്തന്തി? വുച്ചതേ – അനനുഞ്ഞാതേപി ഗഹപതിചീവരേ പംസുകൂലികങ്ഗസമാദാനവസേന ഗഹപതിചീവരം പടിക്ഖിത്തം നാമ ഹോതീതി കത്വാ വുത്തം ‘‘ഗഹപതിചീവരം പടിക്ഖിപിത്വാ’’തി.

ലോലുപ്പചാരം പടിക്ഖിപിത്വാതി കുസലഭണ്ഡസ്സ ഭുസം വിലുമ്പനട്ഠേന ലോലുപ്പം വുച്ചതി തണ്ഹാ, ലോലുപ്പേന ചരണം ലോലുപ്പചാരോ, തണ്ഹാവസേന ഘരപടിപാടിം അതിക്കമിത്വാ ഭിക്ഖായ ചരണം, തം പടിക്ഖിപിത്വാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘ഘരപടിപാടിയാ ഭിക്ഖായ പവിസതീ’’തി. ഏത്ഥ ച ആരഞ്ഞികങ്ഗാദിപധാനങ്ഗവസേന സേസധുതങ്ഗാനിപി ഗഹിതാനേവ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബം. വജ്ജീനന്തി രാജാനോ അപേക്ഖിത്വാ സാമിവചനം കതം, വജ്ജീരാജൂനന്തി അത്ഥോ. ജനപദ-സദ്ദസ്സ തംനിവാസീസുപി പവത്തനതോ ‘‘വജ്ജീസൂ’’തി ജനപദാപേക്ഖം ഭുമ്മവചനം, വജ്ജിനാമകേ ജനപദേതി അത്ഥോ.

ഉപഭോഗപരിഭോഗൂപകരണമഹന്തതായാതി പഞ്ചകാമഗുണസങ്ഖാതാനം ഉപഭോഗാനഞ്ചേവ ഹത്ഥിഅസ്സരഥഇത്ഥിയാദിഉപഭോഗൂപകരണാനഞ്ച മഹന്തതായ. ഉപഭോഗൂപകരണാനേവ ഹി ഇധ പരിഭോഗൂപകരണസദ്ദേന വുത്താനി. തേനേവാഹ ‘‘യേ ഹി തേസം ഉപഭോഗാ, യാനി ച ഉപഭോഗൂപകരണാനി, താനി മഹന്താനീ’’തി. ‘‘ഉപഭോഗാ ഹത്ഥിഅസ്സരഥഇത്ഥീആദയോ, ഉപഭോഗൂപകരണാനി തേസമേവ സുവണ്ണാദിഉപകരണാനീ’’തിപി വദന്തി. സാരകാനീതി സാരഭൂതാനി. നിധേത്വാതി നിദഹിത്വാ, നിധാനം കത്വാതി അത്ഥോ. ദിവസപരിബ്ബയസങ്ഖാതഭോഗമഹന്തതായാതി ദിവസേ ദിവസേ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബസങ്ഖാതഭോഗാനം മഹന്തതായ. ജാതരൂപരജതസ്സേവ പഹൂതതായാതി പിണ്ഡപിണ്ഡവസേന ചേവ സുവണ്ണമാസകരജതമാസകാദിവസേന ച ജാതരൂപരജതസ്സേവ പഹൂതതായ. വിത്തീതി തുട്ഠി, വിത്തിയാ ഉപകരണം വിത്തൂപകരണം, പഹൂതം നാനാവിധാലങ്കാരഭൂതം വിത്തൂപകരണമേതേസന്തി പഹൂതവിത്തൂപകരണാ. തേനാഹ ‘‘അലങ്കാരഭൂതസ്സാ’’തിആദി. വോഹാരവസേനാതി വണിജ്ജാവസേന വഡ്ഢികതാദിവസേന. ധനധഞ്ഞസ്സ പഹൂതതായാതി സത്തരതനസങ്ഖാതസ്സ ധനസ്സ സബ്ബപുബ്ബണ്ണാപരണ്ണസങ്ഗഹിതസ്സ ധഞ്ഞസ്സ ച പഹൂതതായാതി അത്ഥോ. തത്ഥ ‘‘സുവണ്ണരജതമണിമുത്താവേളുരിയവജിരപവാളാനി സത്ത രതനാനീ’’തി വദന്തി. സാലിവീഹിആദി പുബ്ബണ്ണം പുരക്ഖതം സസ്സഫലന്തി കത്വാ, തബ്ബിപരിയായതോ മുഗ്ഗമാസാദി അപരണ്ണന്തി വേദിതബ്ബം. ഉക്കട്ഠപിണ്ഡപാതികത്താതി സേസധുതങ്ഗപരിവാരിതേന ഉക്കട്ഠപിണ്ഡപാതധുതങ്ഗേന സമന്നാഗതത്താ. തേനാഹ ‘‘സപദാനചാരം ചരിതുകാമോ’’തി.

൩൧. അന്തോജാതതായ വാ ഞാതിസദിസീ ദാസീതി ഞാതിദാസീ. പൂതിഭാവേനേവ ലക്ഖിതബ്ബദോസോ വാ ആഭിദോസികോ, അഭിദോസം വാ പച്ചൂസകാലം ഗതോ പത്തോ അതിക്കന്തോതി ആഭിദോസികോ. തേനാഹ ‘‘ഏകരത്താതിക്കന്തസ്സ വാ’’തിആദി. പൂതിഭൂതഭാവേന പരിഭോഗം നാരഹതീതി അപരിഭോഗാരഹോ. ഛഡ്ഡനീയസഭാവേ നിച്ഛിതേപി പുച്ഛാകാലേ സന്ദേഹവോഹാരവസേനേവ പുച്ഛിതും യുത്തന്തി ആഹ ‘‘സചേ’’തി. അരിയവോഹാരേനാതി അരിയസമുദാചാരേന. അരിയാ ഹി മാതുഗാമം ഭഗിനിവാദേന സമുദാചരന്തി. നിസ്സട്ഠപരിഗ്ഗഹന്തി പരിച്ചത്താലയം.

‘‘ആകിരാ’’തി വുത്തത്താ ‘‘വിഞ്ഞത്തി വാ’’തി വുത്തം, ‘‘സചേ തം ഛഡ്ഡനീയധമ്മ’’ന്തി പരിയായം അമുഞ്ചിത്വാ വുത്തത്താ ‘‘പയുത്തവാചാ വാ’’തി വുത്തം, പച്ചയപടിസംയുത്താ വാചാ പയുത്തവാചാ. വത്തും വട്ടതീതി നിരപേക്ഖഭാവതോ വുത്തം, ഇധ പന വിസേസതോ അപരിഭോഗാരഹത്താവ വത്ഥുനോ. അഗ്ഗഅരിയവംസികോതി അരിയവംസപടിപത്തിപൂരകാനം അഗ്ഗോ ഉത്തമോ. നിമീയതി സഞ്ഞായതീതി നിമിത്തം, യഥാസല്ലക്ഖിതോ ആകാരോതി ആഹ ‘‘ഗിഹികാലേ സല്ലക്ഖിതപുബ്ബം ആകാര’’ന്തി. ഹത്ഥപിട്ഠിആദീനി ഓലോകയമാനാ ‘‘സാമിപുത്തസ്സ മേ സുദിന്നസ്സ വിയ സുവണ്ണകച്ഛപപിട്ഠിസദിസാ ഇമാ ഹത്ഥപാദപിട്ഠിയോ, ഹരിതാലവട്ടിയോ വിയ സുവട്ടിതാ അങ്ഗുലിയോ, മധുരോ സരോ’’തി ഗിഹികാലേ സല്ലക്ഖിതപുബ്ബം ആകാരം അഗ്ഗഹേസി സഞ്ജാനി സല്ലക്ഖേസി. കസ്മാ പന സാ ഞാതിദാസീ ദിസ്വാവ ന സഞ്ജാനീതി ആഹ ‘‘സുദിന്നോ ഹീ’’തിആദി. പബ്ബജ്ജുപഗതേനാതി പബ്ബജ്ജം ഉപഗതേന, പബ്ബജിതേനാതി അത്ഥോ. ഘരം പവിസിത്വാതി ഗേഹസാമിനിയാ നിസീദിതബ്ബട്ഠാനഭൂതം അന്തോഗേഹം പവിസിത്വാ. യഗ്ഘേതി ഇമസ്സ ആരോചയാമീതി അയമത്ഥോതി ആഹ ‘‘ആരോചനത്ഥേ നിപാതോ’’തി. ‘‘യഗ്ഘേ ജാനേയ്യാസീതി സുട്ഠു ജാനേയ്യാസീ’’തിപി അത്ഥം വദന്തി. ആലപനേതി ദാസിജനസ്സ ആലപനേ. തേനാഹ ‘‘ഏവഞ്ഹീ’’തിആദി.

൩൨. ഘരേസു സാലാ ഹോന്തീതി ഘരേസു ഏകമന്തേ ഭോജനസാലാ ഹോന്തി പാകാരപരിക്ഖിത്താ സുസംവിഹിതദ്വാരബന്ധാ സുസമ്മട്ഠവാലികങ്ഗണാ. ഉദകകഞ്ജിയന്തി ഉദകഞ്ച കഞ്ജിയഞ്ച. കസ്മാ പന ഈദിസായമേവ സാലായ അഞ്ഞതരം കുട്ടമൂലന്തി അയമത്ഥോ വുത്തോതി ആഹ ‘‘ന ഹി പബ്ബജിതാ’’തിആദി. അസാരുപ്പേ ഠാനേതി ഭിക്ഖൂനം അനനുച്ഛവികേ പദേസേ. അത്ഥി നു ഖോതി നു-സദ്ദോ പുച്ഛനത്ഥേ, ഖോ-സദ്ദോ വചനസിലിട്ഠതായ വുത്തോ. നുഖോതി വാ നിപാതസമുദായോ പുച്ഛനത്ഥോ. തേന നാമ-സദ്ദസ്സ പുച്ഛനത്ഥതം ദസ്സേതി. യേസം നോ ത്വന്തി യേസം നോ പുത്തോ ത്വം. ഈദിസേ ഠാനേതി കിഞ്ചാപി തം ഠാനം ഭിക്ഖൂനം അനനുരൂപം ന ഹോതി, തഥാപി മാദിസാനം മഹാഭോഗകുലാനം പുത്തസ്സ പരകുലേ ആസനസാലായം നിസീദിത്വാ ഭോജനം നാമ അയുത്തരൂപന്തി മഞ്ഞമാനോ ആഹ. തേനേവാഹ ‘‘നനു നാമ, താത സുദിന്ന, സകം ഗേഹം ഗന്തബ്ബ’’ന്തി. അഞ്ഞേനപി പകാരേന നാമസദ്ദസ്സ പുച്ഛനത്ഥതമേവ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തഥാ അത്ഥി നു ഖോ താതാ’’തിആദി. തഥാതി സമുച്ചയത്ഥോ. ഇദാനി നാമസദ്ദസ്സ മഞ്ഞനത്ഥതം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തഥാ അത്ഥി മഞ്ഞേ’’തിആദി.

ദുക്ഖാഭിതുന്നതായാതി മാനസികേന ദുക്ഖേന അഭിപീളിതത്താ. ഏതമത്ഥന്തി ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, താത സുദിന്ന, അമ്ഹാകം ധന’’ന്തിആദിനാ യഥാവുത്തമത്ഥം. അനോകപ്പനാമരിസനത്ഥവസേനാതി ഏത്ഥ അനോകപ്പനം അസദ്ദഹനം. അമരിസനം അസഹനം. അനാഗതവചനം അനാഗതസദ്ദപ്പയോഗോ, അത്ഥോ പന വത്തമാനകാലികോവ. തേനാഹ ‘‘പച്ചക്ഖമ്പീ’’തി. ന മരിസയാമീതി ന വിസഹാമി. തം ന സുന്ദരന്തി ‘‘തദായ’’ന്തി പാഠം സന്ധായാഹ. അലം, ഗഹപതി, കതം മേ അജ്ജ ഭത്തകിച്ചന്തി ഥേരോ ഉക്കട്ഠഏകാസനികതായ പടിക്ഖിപന്തോ ഏവമാഹ. ഉക്കട്ഠഏകാസനികതായാതി ച ഇദം ഭൂതകഥനവസേന വുത്തം ഥേരസ്സ തഥാഭാവദീപനത്ഥം. മുദുകസ്സപി ഹി ഏകാസനികസ്സ യായ നിസജ്ജായ കിഞ്ചിമത്തമ്പി ഭോജനം ഭുത്തം, വത്തസീസേനപി തതോ വുട്ഠിതസ്സ പുന ഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതി. തേനാഹ തിപിടകചൂളാഭയത്ഥേരോ ‘‘ആസനം വാ രക്ഖേയ്യ ഭോജനം വാ’’തി. ഉക്കട്ഠപിണ്ഡപാതികോപി സമാനോതി നിദസ്സനമത്തമിദം, ഥേരോ സപദാനചാരികേസുപി ഉക്കട്ഠോയേവ. ഉക്കട്ഠസപദാനചാരികോപി ഹി പുരതോ ച പച്ഛതോ ച ആഹടഭിക്ഖമ്പി അഗ്ഗഹേത്വാവ ഘരദ്വാരേ ഠത്വാ പത്തവിസ്സജ്ജനമേവ കരോതി, തസ്മാ ഥേരോ ഉക്കട്ഠസപദാനചാരികത്താപി സ്വാതനായ ഭിക്ഖം നാധിവാസേതി. അഥ കസ്മാ ‘‘അധിവാസേസീ’’തി ആഹ ‘‘സചേ ഏകഭത്തമ്പി ന ഗഹേസ്സാമീ’’തിആദി. പണ്ഡിതാ ഹി മാതാപിതൂനം ആചരിയുപജ്ഝായാനം വാ കാതബ്ബം അനുഗ്ഗഹം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ ധുതങ്ഗവിസുദ്ധികാ ന ഭവന്തി.

൩൩. മജ്ഝിമപ്പമാണോതി ചതുഹത്ഥോ പുരിസോ മജ്ഝിമപ്പമാണോ. ‘‘ഛഹത്ഥോ’’തിപി കേചി. തിരോ കരോന്തി ഏതായാതി തിരോകരണീതി സാണിപാകാരവചനോ അയം തിരോകരണീ-സദ്ദോതി ആഹ ‘‘തിരോകരണിയന്തി കരണത്ഥേ ഭുമ്മ’’ന്തി. ‘‘തിരോകരണിയാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘തിരോകരണിയ’’ന്തി കരണത്ഥേ ഭുമ്മം വുത്തം. തിരോകരണീയ-സദ്ദോ വാ അയം സാണിപാകാരപരിയായോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അഥ വാ’’തിആദി. തം പരിക്ഖിപിത്വാതി തം സമന്തതോ ഖിപിത്വാ, പരിതോ ബന്ധിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. തേനാഹ ‘‘സമന്തതോ കത്വാ’’തി. വിഭത്തിപതിരൂപകോപി നിപാതോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘തേനാതി അയമ്പി വാ’’തിആദി.

൩൪. ‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മതോ സുദിന്നസ്സ പിതാ സകേ നിവേസനേ പണീതം ഖാദനീയം ഭോജനീയം പടിയാദാപേത്വാ ആയസ്മതോ സുദിന്നസ്സ കാലം ആരോചേസി – ‘കാലോ, താത സുദിന്ന, നിട്ഠിതം ഭത്ത’ന്തി’’ ഏവം കാലാരോചനസ്സ പാളിയം അനാരുള്ഹത്താ ആഹ – ‘‘കിഞ്ചാപി പാളിയം കാലാരോചനം ന വുത്ത’’ന്തി. ആരോചിതേയേവ കാലേതി ‘‘കാലോ, താത സുദിന്ന, നിട്ഠിതം ഭത്ത’’ന്തി കാലേ ആരോചിതേയേവ. ദ്വേ പുഞ്ജേതി കഹാപണപുഞ്ജഞ്ച സുവണ്ണപുഞ്ജഞ്ച.

പേത്തികന്തി പിതിതോ ആഗതം പേത്തികം. നിഹിതന്തി ഭൂമിഗതം. പയുത്തന്തി വഡ്ഢിവസേന പയോജിതം. തദ്ധിതലോപം കത്വാ വേദിതബ്ബന്തി യഥാ അഞ്ഞത്ഥാപി ‘‘പിതാമഹം ധനം ലദ്ധാ, സുഖം ജീവതി സഞ്ജയോ’’തി വുത്തം, ഏവം തദ്ധിതലോപം കത്വാ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. പിതാമഹതോ ആഗതം, പിതാമഹസ്സ വാ ഇദം പേതാമഹം. പബ്ബജിതലിങ്ഗന്തി സമണവേസം. ന രാജഭീതോതി അപരാധകാരണാ ന രാജകുലാ ഭീതോ. യേസം സന്തകം ധനം ഗഹിതം, തേ ഇണായികാ. പലിബുദ്ധോ പീളിതോ.

വിഭത്തിപതിരൂപകോതി ‘‘തേനാ’’തി പദം സന്ധായാഹ. തംനിദാനന്തി തം ധനം നിദാനം കാരണമസ്സാതി തംനിദാനം. അസ്സാതി പച്ചത്തവചനസ്സ, പദസ്സ വാ. ഭയന്തി ചിത്തസ്സ ഉത്രസ്താകാരേന പവത്തഭയം അധിപ്പേതം, ന ഞാണഭയം, നാപി ‘‘ഭായതി ഏതസ്മാ’’തി ഏവം വുത്തം ആരമ്മണഭയന്തി ആഹ ‘‘ചിത്തുത്രാസോതി അത്ഥോ’’തി. ഛമ്ഭിതത്തന്തി തേനേവ ചിത്തുത്രാസഭയേന സകലസരീരസ്സ ഛമ്ഭിതഭാവോ. വിസേസതോ പന ഹദയമംസചലനന്തി ആഹ ‘‘കായകമ്പോ ഹദയമംസചലന’’ന്തി. ലോമഹംസോതി തേന ഭയേന തേന ഛമ്ഭിതത്തേന സകലസരീരലോമാനം ഹട്ഠഭാവോ, സോ പന നേസം ഭിത്തിയം നാഗദന്താനം വിയ ഉദ്ധംമുഖതാതി ആഹ ‘‘ലോമാനം ഹംസനം ഉദ്ധഗ്ഗഭാവോ’’തി.

൩൫. അത്തനാതി പച്ചത്തേ കരണവചനം, സയന്തി അത്ഥോ. ദേവച്ഛരാനന്തി അനച്ചന്തിയോ സന്ധായാഹ. ദേവനാടകാനന്തി നച്ചന്തിയോ, പരിയായവചനം വാ ഏതം ദേവകഞ്ഞാനം. സമുപ്പന്നബലവസോകാ ഹുത്വാതി അയം ലോകോ നാമ അത്താനംവ ചിന്തേതി, തസ്മാ സാപി ‘‘ഇദാനി അഹം അനാഥാ ജാതാ’’തി അത്താനംവ ചിന്തയമാനാ ‘‘അയം അജ്ജ ആഗമിസ്സതി, അജ്ജ ആഗമിസ്സതീ’’തി അട്ഠ വസ്സാനി ബഹി ന നിക്ഖന്താ ഏതം നിസ്സായ മയാ ദാരകോപി ന ലദ്ധോ, യസ്സ ആനുഭാവേന ജീവേയ്യാമി, ഇതോ ചാമ്ഹി പരിഹീനാ അഞ്ഞതോ ചാതി സമുപ്പന്നബലവസോകാ ഹുത്വാ. കുലരുക്ഖപതിട്ഠാപനേ ബീജസദിസത്താ കുലവംസപ്പതിട്ഠാപകോ പുത്തോ ഇധ ബീജകോതി അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘കുലവംസബീജകം ഏകം പുത്ത’’ന്തി. സം നാമ ധനം, തസ്സ പതീതി സംപതി, ധനവാ വിഭവസമ്പന്നോ. ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികഹിതാവഹത്താ തസ്സ ഹിതന്തി സാപതേയ്യം, തദേവ ധനം വിഭവോതി ആഹ – ‘‘ഇമം സാപതേയ്യം ഏവം മഹന്തം അമ്ഹാകം വിഭവ’’ന്തി.

൩൬. ഇത്ഥീനം കുമാരീഭാവപ്പത്തിതോ പട്ഠായ പച്ഛിമവയതോ ഓരം അസതി വിബന്ധേ അട്ഠമേ അട്ഠമേ സത്താഹേ ഗബ്ഭാസയസഞ്ഞിതേ തതിയേ ആവത്തേ കതിപയാ ലോഹിതപീളകാ സണ്ഠഹിത്വാ അഗ്ഗഹിതപുബ്ബാ ഏവ ഭിജ്ജന്തി, തതോ ലോഹിതം പഗ്ഘരതി, തത്ഥ ഉതുസമഞ്ഞാ പുപ്ഫസമഞ്ഞാ ചാതി ആഹ – ‘‘പുപ്ഫന്തി ഉതുകാലേ ഉപ്പന്നലോഹിതസ്സ നാമ’’ന്തി. ഗബ്ഭപതിട്ഠാനട്ഠാനേതി യസ്മിം ഓകാസേ ദാരകോ നിബ്ബത്തതി, തസ്മിം പദേസേ. സണ്ഠഹിത്വാതി നിബ്ബത്തിത്വാ. ഭിജ്ജന്തീതി അഗ്ഗഹിതപുബ്ബാ ഏവ ഭിജ്ജന്തി. അയഞ്ഹി താസം സഭാവോ. ദോസേനാതി ലോഹിതമലേന. സുദ്ധേ വത്ഥുമ്ഹീതി പഗ്ഘരിതലോഹിതത്താ അനാമയത്താ ച നഹാനതോ പരം ചതുത്ഥദിവസതോ പട്ഠായ സുദ്ധേ ഗബ്ഭാസയേ. സുദ്ധേ പന വത്ഥുമ്ഹി മാതാപിതൂസു ഏകവാരം സന്നിപതിതേസു യാവ സത്ത ദിവസാനി ഖേത്തമേവ ഹോതി ഗബ്ഭസണ്ഠഹനസ്സ പരിത്തസ്സ ലോഹിതലേപസ്സ വിജ്ജമാനത്താ. കേചി പന ‘‘അഡ്ഢമാസമത്തമ്പി ഖേത്തമേവാ’’തി വദന്തി. ബാഹായന്തി അധികരണേ ഭുമ്മന്തി ആഹ ‘‘പുരാണദുതിയികായ യാ ബാഹാ, തത്ര നം ഗഹേത്വാ’’തി. ഉപയോഗത്ഥേ ഭുമ്മവചനമ്പി യുജ്ജതിയേവ യഥാ ‘‘സുദിന്നസ്സ പാദേസു ഗഹേത്വാ’’തി.

പുബ്ബേപി പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദാനം സബ്ഭാവതോ അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേതി പാരാജികം സന്ധായ വുത്തന്തി ആഹ – ‘‘പഠമപാരാജികസിക്ഖാപദേ അട്ഠപിതേ’’തി. വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേന്തോ ആഹ – ‘‘ഭഗവതോ കിര പഠമബോധിയ’’ന്തിആദി. ഏവരൂപന്തി പാരാജികപഞ്ഞത്തിയാ അനുരൂപം. നിദസ്സനമത്തഞ്ചേതം, സങ്ഘാദിസേസപഞ്ഞത്തിയാ അനുരൂപമ്പി അജ്ഝാചാരം നാകംസുയേവ. തേനേവാഹ – ‘‘അവസേസേ പഞ്ച ഖുദ്ദകാപത്തിക്ഖന്ധേ ഏവ പഞ്ഞപേസീ’’തി. ഇദഞ്ച ഥുല്ലച്ചയാദീനം പഞ്ചന്നം ലഹുകാപത്തിക്ഖന്ധാനം സബ്ഭാവമത്തം സന്ധായ വുത്തം, ന പഞ്ചാപത്തിക്ഖന്ധാനം അനവസേസതോ പഞ്ഞത്തത്താവ. പഠമബോധിയം പഞ്ചന്നം ലഹുകാപത്തീനം സബ്ഭാവവചനേനേവ ധമ്മസേനാപതിസ്സ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാചനാ വിസേസതോ ഗരുകാപത്തിപഞ്ഞത്തിയാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസസ്സ ച ഹേതുഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ. കേചി പന ‘‘തസ്മിം തസ്മിം പന വത്ഥുസ്മിം അവസേസപഞ്ചഖുദ്ദകാപത്തിക്ഖന്ധേ ഏവ പഞ്ഞപേസീതി ഇദം ദ്വാദസമേ വസ്സേ വേരഞ്ജായം വുത്ഥവസ്സേന ഭഗവതാ തതോ പട്ഠായ അട്ഠവസ്സബ്ഭന്തരേ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വദന്തി, തം ന സുന്ദരം തതോ പുബ്ബേപി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ സബ്ഭാവതോ. തേനേവ വേരഞ്ജകണ്ഡേ ‘‘ഏകഭിക്ഖുനാപി രത്തിച്ഛേദോ വാ പച്ഛിമികായ തത്ഥ വസ്സം ഉപഗച്ഛാമാതി വസ്സച്ഛേദോ വാ ന കതോ’’തി ച ‘‘സാമമ്പി പചനം സമണസാരുപ്പം ന ഹോതി, ന ച വട്ടതീ’’തി ച വുത്തം. ആരാധയിംസൂതി ചിത്തം ഗണ്ഹിംസു, അജ്ഝാസയം പൂരയിംസു, ഹദയഗാഹിനിം പടിപത്തിം പടിപജ്ജിംസൂതി അത്ഥോ. ഏകം സമയന്തി ഏകസ്മിം സമയേ, പഠമബോധിയന്തി അത്ഥോ.

യം ആദീനവന്തി സമ്ബന്ധോ. സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേന്തോതി പഠമപാരാജികസിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേന്തോ. ആദീനവം ദസ്സേസ്സതീതി ‘‘വരം തേ, മോഘപുരിസ, ആസീവിസസ്സ ഘോരവിസസ്സ മുഖേ അങ്ഗജാതം പക്ഖിത്തം, ന ത്വേവ മാതുഗാമസ്സ അങ്ഗജാതേ അങ്ഗജാതം പക്ഖിത്ത’’ന്തിആദിനാ യം ആദീനവം ദസ്സേസ്സതി. അഭിവിഞ്ഞാപേസീതി ഇമസ്സ ‘‘പവത്തേസീ’’തി അയമത്ഥോ കഥം ലദ്ധോതി ആഹ ‘‘പവത്തനാപി ഹീ’’തിആദി. കായവിഞ്ഞത്തിചോപനതോതി കായവിഞ്ഞത്തിവസേന പവത്തചലനതോ. കസ്മാ പനേസ മേഥുനധമ്മേന അനത്ഥികോപി സമാനോ തിക്ഖത്തും അഭിവിഞ്ഞാപേസീതി ആഹ – ‘‘തിക്ഖത്തും അഭിവിഞ്ഞാപനഞ്ചേസാ’’തിആദി. തത്ഥ തിക്ഖത്തും അഭിവിഞ്ഞാപനന്തി മുത്തിപാപനവസേന തീസു വാരേസു മേഥുനധമ്മസ്സ പവത്തനം.

സബ്ബേസമ്പി പദാനം അവധാരണഫലത്താ വിനാപി ഏവകാരം അവധാരണത്ഥോ വിഞ്ഞായതീതി ആഹ ‘‘തേനേവ അജ്ഝാചാരേനാ’’തി. അട്ഠ ഹി ഗബ്ഭകാരണാനി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘മേഥുനചോളഗ്ഗഹണം, തനുസംസഗ്ഗോ ച നാഭിആമസനം;

പാനം ദസ്സനസവനം, ഘായനമിതി ഗബ്ഭഹേതവോ അട്ഠാ’’തി.

ഇദാനി അവധാരണേന നിവത്തിതമത്ഥം ദസ്സേതുകാമോ ആഹ – ‘‘കിം പന അഞ്ഞഥാപി ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതീ’’തിആദി. നനു ച നാഭിപരാമസനമ്പി കായസംസഗ്ഗോയേവ, കസ്മാ നം വിസും വുത്തന്തി? ഉഭയേസം ഛന്ദരാഗവസേന കായസംസഗ്ഗോ വുത്തോ, ഇത്ഥിയാ ഛന്ദരാഗവസേന നാഭിപരാമസനം, വത്ഥുവസേന വാ തം വിസും വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. കഥം പന കായസംസഗ്ഗേന ഗബ്ഭഗ്ഗഹണം ഹോതി, കഥഞ്ച തത്ഥ സുക്കസോണിതസ്സ സമ്ഭവോതി ആഹ ‘‘ഇത്ഥിയോ ഹീ’’തിആദി. ഛന്ദരാഗുപ്പത്തിവസേന ഇത്ഥിയാ സുക്കകോട്ഠാസോ ചലിതോ ഹോതി, സോപി ഗബ്ഭസണ്ഠാനസ്സ പച്ചയോ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ഇത്ഥിസന്താനേപി ഹി രസാദിസത്തധാതുയോ ലബ്ഭന്തിയേവ. തേനാഹ – ‘‘അങ്ഗപച്ചങ്ഗപരാമസനം സാദിയന്തിയോപി ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തീ’’തി. ഗണ്ഠിപദേസു പന ‘‘കായസംസഗ്ഗാദിനാ സത്തപ്പകാരേന ഗബ്ഭഗ്ഗഹണേ പിതു സുക്കകോട്ഠാസം വിനാ ഛന്ദരാഗവസേന മാതു വികാരപ്പത്തം ലോഹിതമേവ ഗബ്ഭസണ്ഠാനസ്സ പച്ചയോ ഹോതീ’’തി വുത്തം. ‘‘യസ്സ അങ്ഗപച്ചങ്ഗപരാമസനം സാദിയിത്വാ മാതാ പുത്തം പടിലഭതി, സചേ സോ അപരേന സമയേന പരിപുണ്ണിന്ദ്രിയോ ഹുത്വാ താദിസം പിതരം മനുസ്സജാതികം ജീവിതാ വോരോപേതി, പിതുഘാതകോവ ഹോതീ’’തി വദന്തി.

തം അസുചിം ഏകദേസം മുഖേന അഗ്ഗഹേസീതി പുരാണചീവരം ധോവന്തീ തത്ഥ യം അസുചിം അദ്ദസ, തം അസുചിം ഏകദേസം പിവി. ‘‘വട്ടതി തുമ്ഹാകം മേഥുനധമ്മോ’’തി പുട്ഠോ ‘‘കപ്പതു വാ മാ വാ കപ്പതു, മയം തേന അനത്ഥികാ’’തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അനത്ഥികാ മയം ഏതേനാ’’തി. കിഞ്ചാപി നാഭിപരാമസനേ മേഥുനരാഗോ നത്ഥി, തഥാപി നാഭിപരാമസനകാലേ ഫസ്സസാദിയനവസേന അസ്സാദമത്തം തസ്സാ അഹോസീതി ഗഹേതബ്ബം, അഞ്ഞഥാ ഗബ്ഭസണ്ഠഹനം ന സിയാ. ദിട്ഠമങ്ഗലികായ നാഭിപരാമസനേന മണ്ഡബ്യസ്സ നിബ്ബത്തി അഹോസി, ചണ്ഡപജ്ജോതമാതു നാഭിയം വിച്ഛികാ ഫരിത്വാ ഗതാ, തേന ചണ്ഡപജ്ജോതസ്സ നിബ്ബത്തി അഹോസീതി ആഹ ‘‘ഏതേനേവ നയേനാ’’തിആദി. പുരിസം ഉപനിജ്ഝായതീതി വാതപാനാദിനാ ദിസ്വാ വാ ദിട്ഠപുബ്ബം വാ പുരിസം ഉപനിജ്ഝായതി. രാജോരോധാ വിയാതി സീഹളദീപേ കിര ഏകിസ്സാ ഇത്ഥിയാ തഥാ അഹോസി, തസ്മാ ഏവം വുത്തം.

ഇധാതി ഇമസ്മിം വത്ഥുസ്മിം. അയന്തി സുദിന്നസ്സ പുരാണദുതിയികാ. യം സന്ധായാതി യം അജ്ഝാചാരം സന്ധായ. സുക്കം സന്ധായ ‘‘മാതാപിതരോ ച സന്നിപതിതാ ഹോന്തീ’’തി വുത്തം, മാതാ ച ഉതുനീ ഹോതീതി ലോഹിതം സന്ധായ. തത്ഥ സന്നിപതിതാ ഹോന്തീതി അസദ്ധമ്മവസേന ഏകസ്മിം ഠാനേ സമാഗതാ സങ്ഗതാ ഹോന്തി. മാതാ ച ഉതുനീ ഹോതീതി ഇദം ഉതുസമയം സന്ധായ വുത്തം, ന ലോകസമഞ്ഞാകരജസ്സ ലഗ്ഗനദിവസമത്തം. ഗന്ധബ്ബോതി തത്രൂപഗസത്തോ, ഗന്തബ്ബോതി വുത്തം ഹോതി. ത-കാരസ്സ ധ-കാരോ കതോതി ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ ഗന്ധനതോ ഉപ്പജ്ജനഗതിയാ നിമിത്തുപട്ഠാനേന സൂചനതോ ദീപനതോ ഗന്ധോതി ലദ്ധനാമേന ഭവഗാമികമ്മുനാ അബ്ബതി പവത്തതീതി ഗന്ധബ്ബോ, തത്ഥ ഉപ്പജ്ജനകസത്തോ. പച്ചുപട്ഠിതോ ഹോതീതി ഉപഗതോ ഹോതി. ഏത്ഥ ച ന മാതാപിതൂനം സന്നിപാതം ഓലോകയമാനോ സമീപേ ഠിതോ നാമ ഹോതി, കമ്മയന്തയന്തിതോ പന ഏകോ സത്തോ തസ്മിം ഓകാസേ നിബ്ബത്തനകോ പുരിമജാതിയം ഠിതോയേവ ഗതിനിമിത്താദിആരമ്മണകരണവസേന ഉപപത്താഭിമുഖോ ഹോതീതി അധിപ്പായോ.

സന്നിപാതാതി സമോധാനേന സമാഗമേന. ഗബ്ഭസ്സാതി ഗബ്ഭേ നിബ്ബത്തനകസത്തസ്സ. ഗബ്ഭേ നിബ്ബത്തനകസത്തോപി ഹി ഗബ്ഭോതി വുച്ചതി. യഥാഹ – ‘‘യഥാ ഖോ പനാനന്ദ, അഞ്ഞാ ഇത്ഥികാ നവ വാ ദസ വാ മാസേ ഗബ്ഭം കുച്ഛിനാ പരിഹരിത്വാ വിജായന്തീ’’തി (മ. നി. ൩.൨൦൫). കത്ഥചി പന ഗബ്ഭോതി മാതുകുച്ഛി വുത്തോ. യഥാഹ –

‘‘യമേകരത്തിം പഠമം, ഗബ്ഭേ വസതി മാണവോ;

അബ്ഭുട്ഠിതോവ സോ യാതി, സ ഗച്ഛം ന നിവത്തതീ’’തി. (ജാ. ൧.൧൫.൩൬൩); –

ഏത്ഥ ച ഗബ്ഭതി അത്തഭാവഭാവേന പവത്തതീതി ഗബ്ഭോ, കലലാദിഅവത്ഥോ ധമ്മപ്പബന്ധോ, തംനിസ്സിതത്താ പന സത്തസന്താനോ ‘‘ഗബ്ഭോ’’തി വുത്തോ യഥാ ‘‘മഞ്ചാ ഉക്കുട്ഠിം കരോന്തീ’’തി. തംനിസ്സയഭാവതോ മാതുകുച്ഛി ‘‘ഗബ്ഭോ’’തി വേദിതബ്ബോ. ഗബ്ഭോ വിയാതി വാ. യഥാ ഹി നിവാസട്ഠാനതായ സത്താനം ഓവരകോ ‘‘ഗബ്ഭോ’’തി വുച്ചതി, ഏവം ഗബ്ഭസേയ്യകാനം സത്താനം യാവ അഭിജാതി നിവാസട്ഠാനതായ മാതുകുച്ഛി ‘‘ഗബ്ഭോ’’തി വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ. അവക്കന്തി ഹോതീതി നിബ്ബത്തി ഹോതി.

ആരക്ഖദേവതാതി തസ്സ ആരക്ഖത്ഥായ ഠിതാ ദേവതാ. അസ്സ തം അജ്ഝാചാരന്തി സമ്ബന്ധോ. തഥാ നിച്ഛാരേസുന്തി തഥാ മഹന്തം സദ്ദം കത്വാ നിച്ഛാരേസും. കിഞ്ചാപി ഇധ പാളിയം ആകാസട്ഠദേവതാ വിസും ന ആഗതാ, തഥാപി സദ്ദസ്സ അനുസ്സാവനേ അയമനുക്കമോതി ദസ്സേതും ചാതുമഹാരാജികദേവതായോ ദ്വിധാ കത്വാ ആകാസട്ഠദേവതാ വിസും വുത്താ. തേനേത്ഥ ആകാസട്ഠകാനം വിസും ഗഹിതത്താ ചാതുമഹാരാജികാതി പരിഭണ്ഡപബ്ബതട്ഠകാ വേദിതബ്ബാ. ഇതിഹാതി നിപാതസമുദായോ ഏവംസദ്ദസ്സ അത്ഥേ ദട്ഠബ്ബോതി ആഹ ‘‘ഏവ’’ന്തി. ഖണേന മുഹുത്തേനാതി പദദ്വയം വേവചനഭാവതോ സമാനത്ഥമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ഏകകോലാഹലമഹോസീതി ദേവബ്രഹ്മലോകേസു ഏകകോലാഹലമഹോസി. കിഞ്ചാപി ഹി സോ സദ്ദോ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛി, തഥാപി ന സോ മനുസ്സാനം വിസയോ തേസം രൂപം വിയ, തേനേവ ഭിക്ഖൂ പുച്ഛിംസു – ‘‘കച്ചി നോ ത്വം, ആവുസോ സുദിന്ന, അനഭിരതോ’’തി.

൩൭. ‘‘ഏവം മാതാപുത്താനം പബ്ബജ്ജാ സഫലാ അഹോസി, പിതാ പന വിപ്പടിസാരാഭിഭൂതോ വിഹാസീ’’തി വചനതോ സുദിന്നസ്സ തസ്മിം അത്തഭാവേ അരഹത്താധിഗമോ നാഹോസീതി വിഞ്ഞായതി. കേചി പന ‘‘പുബ്ബേകതപുഞ്ഞതായ ചോദിയമാനസ്സ ഭബ്ബകുലപുത്തസ്സാതി വുത്തത്താ സുദിന്നോ തം കുക്കുച്ചം വിനോദേത്വാ അരഹത്തം സച്ഛാകാസി, തേനേവ പബ്ബജ്ജാ അനുഞ്ഞാതാ’’തി വദന്തി. തം പാളിയാ അട്ഠകഥായ ച ന സമേതി. പുബ്ബേകതപുഞ്ഞതാ ച അപ്പമാണം താദിസസ്സപി അന്തരാകതപാപകമ്മസ്സ വസേന അജാതസത്തുനോ വിയ അധിഗമന്തരായദസ്സനതോ. കതാകതാനുസോചനലക്ഖണം കുക്കുച്ചം ഇധാധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘അജ്ഝാചാരഹേതുകോ പച്ഛാനുതാപോ’’തി. കതം അജ്ഝാചാരം പടിച്ച അനുസോചനവസേന വിരൂപം സരണം ചിന്തനം വിപ്പടിസാരോതി ആഹ ‘‘വിപ്പടിസാരോതിപി തസ്സേവ നാമ’’ന്തി. കുച്ഛിതം കതം കിരിയാതി കുകതം, കുകതമേവ കുക്കുച്ചന്തി ആഹ ‘‘കുച്ഛിതകിരിയാഭാവതോ കുക്കുച്ച’’ന്തി. പരിയാദിന്നമംസലോഹിതത്താതി പരിക്ഖീണമംസലോഹിതത്താ. അവിപ്ഫാരികോതി ഉദ്ദേസാദീസു ബ്യാപാരരഹിതോ, അബ്യാവടോതി അത്ഥോ. വഹച്ഛിന്നോതി ഛിന്നവഹോ, ഭാരവഹനേന ഛിന്നക്ഖന്ധോതി വുത്തം ഹോതി. തം തം ചിന്തയീതി ‘‘യദി അഹം തം പാപം ന കരിസ്സം, ഇമേ ഭിക്ഖൂ വിയ പരിപുണ്ണസീലോ അസ്സ’’ന്തിആദിനാ തം തം ചിന്തയി.

൩൮. ഏവംഭൂതന്തി കിസലൂഖാദിഭാവപ്പത്തം. ഗണസങ്ഗണികാപപഞ്ചേനാതി ഗണേ ജനസമാഗമേ സന്നിപതനം ഗണസങ്ഗണികാ, ഗണസങ്ഗണികായേവ പപഞ്ചോ ഗണസങ്ഗണികാപപഞ്ചോ, തേന. യസ്സാതി യേ അസ്സ. കഥാഫാസുകാതി വിസ്സാസികഭാവേനേവ കഥാകരണേ ഫാസുകാ, സുഖേന വത്തും സക്കുണേയ്യാ, സുഖസമ്ഭാസാതി അത്ഥോ. പസാദസ്സ പമാണതോ ഊനാധികത്തം സബ്ബദാ സബ്ബേസം നത്ഥീതി ആഹ ‘‘പസാദപതിട്ഠാനോകാസസ്സ സമ്പുണ്ണത്താ’’തി. ദാനീതി ഇമസ്മിം അത്ഥേ ഏതരഹി-സദ്ദോ അത്ഥീതി ആഹ ‘‘ദാനീതി നിപാതോ’’തി. നോ-സദ്ദോപി നു-സദ്ദോ വിയ പുച്ഛനത്ഥോതി ആഹ ‘‘കച്ചി നു ത്വ’’ന്തി. തമേവ അനഭിരതിന്തി തേഹി ഭിക്ഖൂഹി പുച്ഛിതം തമേവ ഗിഹിഭാവപത്ഥനാകാരം അനഭിരതിം. ‘‘തമേവാ’’തി അവധാരണേന നിവത്തിതമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അധികുസലാന’’ന്തിആദി. അധികുസലാ ധമ്മാ സമഥവിപസ്സനാദയോ. അത്ഥീതി വിസയഭാവേന ചിത്തേ പരിവത്തനം സന്ധായ വുത്തം, ന പാപസ്സ വത്തമാനതം സന്ധായ, അത്ഥി വിസയഭാവേന ചിത്തേ പരിവത്തതീതി വുത്തം ഹോതി. തേനാഹ – ‘‘നിച്ചകാലം അഭിമുഖം വിയ മേ തിട്ഠതീ’’തി.

യം ത്വന്തി ഏത്ഥ യന്തി ഹേതുഅത്ഥേ നിപാതോ, കരണത്ഥേ വാ പച്ചത്തവചനന്തി ആഹ ‘‘യേന പാപേനാ’’തി. അനേകപരിയായേനാതി ഏത്ഥ പരിയായ-സദ്ദോ കാരണവചനോതി ആഹ ‘‘അനേകകാരണേനാ’’തി. വിരാഗത്ഥായാതി ഭവഭോഗേസു വിരജ്ജനത്ഥായ. നോ രാഗേന രജ്ജനത്ഥായാതി ഭവഭോഗേസുയേവ രാഗേന അരഞ്ജനത്ഥായ. തേനാഹ ‘‘ഭഗവതാ ഹീ’’തിആദി. ഏസ നയോ സബ്ബപദേസൂതി അധിപ്പായികമത്തം സബ്ബപദേസു അതിദിസ്സതി. ഇദം പനേത്ഥ പരിയായവചനമത്തന്തി ‘‘വിസംയോഗായാ’’തിആദീസു സബ്ബപദേസു ‘‘കിലേസേഹി വിസംയുജ്ജനത്ഥായാ’’തിആദിനാ പദത്ഥവിഭാവനവസേന വുത്തപരിയായവചനം സന്ധായ വദതി. ന സംയുജ്ജനത്ഥായാതി കിലേസേഹി ന സംയുജ്ജനത്ഥായ. അഗ്ഗഹണത്ഥായാതി കിലേസേ അഗ്ഗഹണത്ഥായ, ഭവഭോഗേ വാ തണ്ഹാദിട്ഠിവസേന അഗ്ഗഹണത്ഥായ. ന സങ്ഗഹണത്ഥായാതി ഏത്ഥാപി ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

നിബ്ബത്തിതലോകുത്തരനിബ്ബാനമേവാതി സങ്ഖാരേഹി നിക്ഖന്തം വിവിത്തം, തതോയേവ ലോകതോ ഉത്തിണ്ണത്താ ലോകുത്തരം നിബ്ബാനം. മദനിമ്മദനായാതി വാതി ഏത്ഥ അവുത്തസമുച്ചയത്ഥേന വാ-സദ്ദേന ആദിഅത്ഥേന ഇതി-സദ്ദേന വാ ‘‘പിപാസവിനയായാ’’തിആദി സബ്ബം സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തമാനേന അരിയമഗ്ഗേന പഹീയമാനാ രാഗമാനമദാദയോ തം പത്വാ പഹീയന്തി നാമാതി ആഹ ‘‘യസ്മാ പന തം ആഗമ്മാ’’തിആദി. തത്ഥ തം ആഗമ്മാതി നിബ്ബാനം ആഗമ്മ പടിച്ച അരിയമഗ്ഗസ്സ ആരമ്മണപച്ചയഭാവഹേതു. മാനമദപുരിസമദാദയോതി ഏത്ഥ ജാതിആദിം നിസ്സായ സേയ്യസ്സ ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തിആദിനാ ഉപ്പജ്ജനകമാനോയേവ മദജനനട്ഠേന മദോതി മാനമദോ. പുരിസമദോ വുച്ചതി പുരിസമാനോ, ‘‘അഹം പുരിസോ’’തി ഉപ്പജ്ജനകമാനോ. ‘‘അസദ്ധമ്മസേവനസമത്ഥതം നിസ്സായ പവത്തോ മാനോ, രാഗോ ഏവ വാ പുരിസമദോ’’തി കേചി. ആദി-സദ്ദേന ബലമദയോബ്ബനമദാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. മഹാഗണ്ഠിപദേ പന മജ്ഝിമഗണ്ഠിപദേ ച ‘‘പുരിസമദോ നാമ സമ്ഭവോ’’തി വുത്തം, തം ഇധ യുത്തം വിയ ന ദിസ്സതി. ന ഹി ‘‘ഭഗവതാ സമ്ഭവസ്സ വിനാസായ ധമ്മോ ദേസിതോ’’തി വത്തും വട്ടതി. നിമ്മദാതി വിഗതമദഭാവാ. ഇമമേവ ഹി അത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘അമദാ’’തി വുത്തം. മദാ നിമ്മദീയന്തി ഏത്ഥ അമദഭാവം വിനാസം ഗച്ഛന്തീതി മദനിമ്മദനോ. ഏസ നയോ സേസപദേസുപി.

കാമപിപാസാതി കാമാനം പാതുകമ്യതാ, കാമതണ്ഹാതി അത്ഥോ. ആലീയന്തി അഭിരമിതബ്ബട്ഠേന സേവീയന്തീതി ആലയാ, പഞ്ച കാമഗുണാതി ആഹ ‘‘പഞ്ച കാമഗുണാലയാ’’തി. പഞ്ചസു ഹി കാമഗുണേസു ഛന്ദരാഗപ്പഹാനേനേവ പഞ്ച കാമഗുണാപി പഹീനാ നാമ ഹോന്തി, തേനേവ ‘‘യോ, ഭിക്ഖവേ, രൂപേസു ഛന്ദരാഗോ’’തിആദി (സം. നി. ൩.൩൨൩) വുത്തം. പഞ്ചകാമഗുണേസു വാ ആലയാ പഞ്ചകാമഗുണാലയാ. ആലീയന്തി അല്ലീയന്തി അഭിരമനവസേന സേവന്തീതി ആലയാതി ഹി തണ്ഹാവിചരിതാനം അധിവചനം. തേഭൂമകവട്ടന്തി തീസു ഭൂമീസു കമ്മകിലേസവിപാകാ വട്ടനട്ഠേന വട്ടം. വിരജ്ജതീതി പലുജ്ജതി. ‘‘വിരജ്ജതീതി കാമവിനാസോ വുത്തോ, നിരുജ്ഝതീതി ഏകപ്പഹാരേന വിനാസോ’’തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. വിരാഗോ നിരോധോതി സാമഞ്ഞചോദനായപി ‘‘തണ്ഹാക്ഖയോ’’തി അധികതത്താ തണ്ഹായ ഏവ വിരജ്ജനം നിരുജ്ഝനഞ്ച വുത്തം.

ചതസ്സോ യോനിയോതി ഏത്ഥ യോനീതി ഖന്ധകോട്ഠാസസ്സപി കാരണസ്സപി പസ്സാവമഗ്ഗസ്സപി നാമം. ‘‘ചതസ്സോ നാഗയോനിയോ (സം. നി. ൩.൩൪൨-൩൪൩) ചതസ്സോ സുപണ്ണയോനിയോ’’തി ഏത്ഥ ഹി ഖന്ധകോട്ഠാസോ യോനി നാമ. ‘‘യോനി ഹേസാ ഭൂമിജ ഫലസ്സ അധിഗമായാ’’തി (മ. നി. ൩.൨൨൬) ഏത്ഥ കാരണം. ‘‘ന ചാഹം ബ്രാഹ്മണം ബ്രൂമി, യോനിജം മത്തിസമ്ഭവ’’ന്തി (മ. നി. ൨.൪൫൭; ധ. പ. ൩൯൬) ഏത്ഥ പസ്സാവമഗ്ഗോ. ഇധ പന ഖന്ധകോട്ഠാസോ ‘‘യോനീ’’തി അധിപ്പേതോ. യവന്തി തായ സത്താ അമിസ്സിതാപി സമാനജാതിതായ മിസ്സിതാ ഹോന്തീതി യോനി. സാ പന അത്ഥതോ അണ്ഡാദിഉപ്പത്തിട്ഠാനവിസിട്ഠോ ഖന്ധാനം ഭാഗസോ പവത്തിവിസേസോ, സാ ച അണ്ഡജജലാബുജസംസേദജഓപപാതികവസേന ചതുബ്ബിധാ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘ചതസ്സോ ഖോ ഇമാ, സാരിപുത്ത, യോനിയോ. കതമാ ചതസ്സോ? അണ്ഡജാ യോനി ജലാബുജാ യോനി സംസേദജാ യോനി ഓപപാതികാ യോനീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൫൨).

തത്ഥ അണ്ഡേ ജാതാ അണ്ഡജാ. ജലാബുമ്ഹി ജാതാ ജലാബുജാ. സംസേദേ ജാതാ സംസേദജാ. വിനാ ഏതേഹി കാരണേഹി ഉപ്പതിത്വാ വിയ നിബ്ബത്താതി ഓപപാതികാ. ഏത്ഥ ച പേതലോകേ തിരച്ഛാനേ മനുസ്സേസു ച അണ്ഡജാദയോ ചതസ്സോപി യോനിയോ സമ്ഭവന്തി, മനുസ്സേസു പനേത്ഥ കേചിദേവ ഓപപാതികാ ഹോന്തി മഹാപദുമകുമാരാദയോ വിയ. അണ്ഡജാപി കോന്തപുത്താ ദ്വേഭാതിയഥേരാ വിയ, സംസേദജാപി പദുമഗബ്ഭേ നിബ്ബത്തപോക്ഖരസാതിബ്രാഹ്മണപദുമവതീദേവീആദയോ വിയ കേചിദേവ ഹോന്തി, യേഭുയ്യേന പന മനുസ്സാ ജലാബുജാവ. പേതേസുപി നിജ്ഝാമതണ്ഹികപേതാനം നിച്ചദുക്ഖാതുരതായ കാമസേവനാ നത്ഥി, തസ്മാ തേ ഗബ്ഭസേയ്യകാ ന ഹോന്തി. ജാലാവന്തതായ ന താസം കുച്ഛിയം ഗബ്ഭോ സണ്ഠാതി, തസ്മാ തേ ഓപപാതികായേവ സംസേദജതായപി അസമ്ഭവതോ, അവസേസപേതാ പന ചതുയോനികാപി ഹോന്തി. യഥാ ച തേ, ഏവം യക്ഖാപി സബ്ബചതുപ്പദപക്ഖിജാതിദീഘജാതിആദയോപി സബ്ബേ ചതുയോനികായേവ. സബ്ബേ നേരയികാ ച ചതുമഹാരാജികതോ പട്ഠായ ഉപരിദേവാ ച ഓപപാതികായേവ, ഭുമ്മദേവാ പന ചതുയോനികാവ ഹോന്തി. തത്ഥ ദേവമനുസ്സേസു സംസേദജഓപപാതികാനം അയം വിസേസോ – സംസേദജാ മന്ദാ ദഹരാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തന്തി, ഓപപാതികാ സോളസവസ്സുദ്ദേസികാ ഹുത്വാ.

പഞ്ച ഗതിയോതി ഏത്ഥ സുകതദുക്കടകമ്മവസേന ഗന്തബ്ബാ ഉപപജ്ജിതബ്ബാതി ഗതിയോ. യഥാ ഹി കമ്മഭവോ പരമത്ഥതോ അസതിപി കാരകേ പച്ചയസാമഗ്ഗിയാ സിദ്ധോ, തംസമങ്ഗിനാ സന്താനലക്ഖണേന സത്തേന കതോതി വോഹരീയതി, ഏവം ഉപപത്തിഭവലക്ഖണഗതിയോ പരമത്ഥതോ അസതിപി ഗമകേ തംതംകമ്മവസേന യേസം താനി കമ്മാനി തേഹി ഗന്തബ്ബാതി വോഹരീയന്തി. അപിച ഗതിഗതി നിബ്ബത്തിഗതി അജ്ഝാസയഗതി വിഭവഗതി നിപ്ഫത്തിഗതീതി ബഹുവിധാ ഗതി നാമ. തത്ഥ ‘‘തം ഗതിം പേച്ച ഗച്ഛാമീ’’തി (അ. നി. ൪.൧൮൪) ച ‘‘യസ്സ ഗതിം ന ജാനന്തി, ദേവാ ഗന്ധബ്ബമാനുസാ’’തി (ധ. പ. ൪൨൦; സു. നി. ൬൪൯) ച അയം ഗതിഗതി നാമ. ‘‘ഇമേസം ഖോ പനാഹം ഭിക്ഖൂനം സീലവന്താനം നേവ ജാനാമി ആഗതിം വാ ഗതിം വാ’’തി (മ. നി. ൧.൫൦൮) അയം നിബ്ബത്തിഗതി നാമ. ‘‘ഏവമ്പി ഖോ തേ അഹം ബ്രഹ്മേ ഗതിഞ്ച പജാനാമി ചുതിഞ്ച പജാനാമീ’’തി (മ. നി. ൧.൫൦൩) അയം അജ്ഝാസയഗതി നാമ. ‘‘വിഭവോ ഗതി ധമ്മാനം, നിബ്ബാനം അരഹതോ ഗതീ’’തി (പരി. ൩൩൯) അയം വിഭവഗതി നാമ. ‘‘ദ്വേയേവ ഗതിയോ സമ്ഭവന്തി അനഞ്ഞാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൫൮; ൨.൩൪; ൩.൨൦൦) അയം നിപ്ഫത്തിഗതി നാമ. താസു ഇധ ഗതിഗതി അധിപ്പേതാ, സാ പന നിരയതിരച്ഛാനയോനിപേത്തിവിസയമനഉസ്സദേവാനം വസേന പഞ്ചവിധാ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘പഞ്ച ഖോ ഇമാ, സാരിപുത്ത, ഗതിയോ. കതമാ പഞ്ച? നിരയോ തിരച്ഛാനയോനി പേത്തിവിസയോ മനുസ്സാ ദേവാ’’തി (മ. നി. ൧.൧൫൩).

തത്ഥ യസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, തം ബ്രൂഹേന്തോയേവ ഉപ്പജ്ജതീതി അയോ, സുഖം. നത്ഥി ഏത്ഥ അയോതി നിരയോ, തതോ ഏവ രമിതബ്ബം അസ്സാദേതബ്ബം തത്ഥ നത്ഥീതി നിരതിഅത്ഥേന നിരസ്സാദട്ഠേന ച നിരയോതി വുച്ചതി. തിരിയം അഞ്ചിതാതി തിരച്ഛാനാ, ദേവമനുസ്സാദയോ വിയ ഉദ്ധം ദീഘാ അഹുത്വാ തിരിയം ദീഘാതി അത്ഥോ. പകട്ഠതോ സുഖതോ അയനം അപഗമോ പേച്ചഭാവോ, തം പേച്ചഭാവം പത്താനം വിസയോതി പേത്തിവിസയോ, പേതയോനി. മനസ്സ ഉസ്സന്നതായ മനുസ്സാ, സതിസൂരഭാവബ്രഹ്മചരിയയോഗ്യതാദിഗുണവസേന ഉപചിതമാനസതായ ഉക്കട്ഠഗുണചിത്തതായ മനുസ്സാതി വുത്തം ഹോതി, അയം പനത്ഥോ നിപ്പരിയായതോ ജമ്ബുദീപവാസീവസേന വേദിതബ്ബോ. യഥാഹ – ‘‘തീഹി, ഭിക്ഖവേ, ഠാനേഹി ജമ്ബുദീപകാ മനുസ്സാ ഉത്തരകുരുകേ ച മനുസ്സേ അധിഗ്ഗണ്ഹന്തി ദേവേ ച താവതിംസേ. കതമേഹി തീഹി? സൂരാ സതിമന്തോ ഇധ ബ്രഹ്മചരിയവാസോ’’തി (അ. നി. ൯.൨൧). തഥാ ഹി ബുദ്ധാ ച ഭഗവന്തോ പച്ചേകബുദ്ധാ അഗ്ഗസാവകാ മഹാസാവകാ ചക്കവത്തിനോ അഞ്ഞേ ച മഹാനുഭാവാ സത്താ തത്ഥേവ ഉപ്പജ്ജന്തി, തേഹി സമാനരൂപാദിതായ പന സദ്ധിം പരിത്തദീപവാസീഹി ഇതരമഹാദീപവാസിനോപി മനുസ്സാത്വേവ പഞ്ഞായിംസു.

അപരേ പന ഭണന്തി ‘‘ലോഭാദീഹി അലോഭാദീഹി ച സഹിതസ്സ മനസ്സ ഉസ്സന്നതായ മനുസ്സാ. യേ ഹി സത്താ മനുസ്സജാതികാ, തേസു വിസേസതോ ലോഭാദയോ അലോഭാദയോ ച ഉസ്സന്നാ. തേ ലോഭാദിഉസ്സന്നതായ അപായമഗ്ഗം, അലോഭാദിഉസ്സന്നതായ സുഗതിമഗ്ഗം നിബ്ബാനഗാമിമഗ്ഗഞ്ച പരിപൂരേന്തി, തസ്മാ ലോഭാദീഹി അലോഭാദീഹി ച സഹിതസ്സ മനസ്സ ഉസ്സന്നതായ പരിത്തദീപവാസീഹി സദ്ധിം ചതുമഹാദീപവാസിനോ സത്തവിസേസാ മനുസ്സാതി വുച്ചന്തീ’’തി. ലോകിയാ പന ‘‘മനുനോ അപച്ചഭാവേന മനുസ്സാ’’തി വദന്തി. മനു നാമ പഠമകപ്പികോ ലോകമരിയാദായ ആദിഭൂതോ സത്താനം ഹിതാഹിതവിധായകോ കത്തബ്ബാകത്തബ്ബതാവസേന പിതുട്ഠാനിയോ, യോ സാസനേ മഹാസമ്മതോതി വുച്ചതി അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ, പച്ചക്ഖതോ പരമ്പരായ ച തസ്സ ഓവാദാനുസാസനിയം ഠിതാ സത്താ പുത്തസദിസതായ ‘‘മനുസ്സാ, മാനുസാ’’തി ച വുച്ചന്തി. തതോ ഏവ ഹി തേ ‘‘മാനവാ മനുജാ’’തി ച വോഹരീയന്തി.

പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി അത്തനോ അത്തനോ ദേവാനുഭാവസങ്ഖാതേഹി ഇദ്ധിവിസേസേഹി ച ദിബ്ബന്തി കീളന്തി ലളന്തി ജോതന്തീതി ദേവാ. തത്ഥ കാമദേവാ കാമഗുണേഹി ചേവ ഇദ്ധിവിസേസേഹി ച, ഇതരേ ഇദ്ധിവിസേസേഹേവ ദിബ്ബന്തീതി വേദിതബ്ബാ. സരണന്തി വാ ഗമിയന്തി അഭിത്ഥവീയന്തീതി വാ ദേവാ. ഏത്ഥ ച നിരയഗതിദേവഗതിമനുസ്സഗതീഹി സദ്ധിം ഓകാസേന ഖന്ധാ വുത്താ. തിരച്ഛാനയോനിപേത്തിവിസയഗ്ഗഹണേന ഖന്ധാനം ഏവ ഗഹണം വേദിതബ്ബം തേസം താദിസസ്സ പരിച്ഛിന്നസ്സ ഓകാസസ്സ അഭാവതോ. യത്ഥ യത്ഥ വാ തേ അരഞ്ഞസമുദ്ദപബ്ബതപാദാദികേ നിബദ്ധവാസം വസന്തി, താദിസസ്സ ഠാനസ്സ വസേന ഓകാസോപി ഗഹേതബ്ബോ. സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ നവ സത്താവാസാ ച ഹേട്ഠാ സംവണ്ണിതനയാ ഏവ. അപരാപരഭാവായാതി അപരാപരം യോനിആദിതോ യോനിആദിഭാവായ. ആബന്ധനം ഗണ്ഠികരണം, സംസിബ്ബനം തുന്നകരണം. തണ്ഹായ നിക്ഖന്തം തത്ഥ തസ്സാ സബ്ബസോ അഭാവതോ, നിക്ഖമനഞ്ചസ്സ തണ്ഹായ വിസംയോഗോ ഏവാതി ആഹ ‘‘വിസംയുത്ത’’ന്തി.

കാമാനം പഹാനന്തി ഏത്ഥ കാമഗ്ഗഹണേന കാമീയതീതി കാമോ, കാമേതീതി കാമോതി ദുവിധസ്സപി കാമസ്സ സങ്ഗഹോ കതോതി ആഹ ‘‘വത്ഥുകാമാനം കിലേസകാമാനഞ്ച പഹാന’’ന്തി. വത്ഥുകാമപ്പഹാനഞ്ചേത്ഥ തേസു ഛന്ദരാഗപ്പഹാനേനാതി വേദിതബ്ബം. കാമസഞ്ഞാനന്തി കാമേസു, കാമസഹഗതാനം വാ സഞ്ഞാനം. പരിഞ്ഞാതി തിവിധാപി പരിഞ്ഞാ ഇധാധിപ്പേതാതി ആഹ ‘‘ഞാതതീരണപഹാനവസേന തിവിധാ പരിഞ്ഞാ’’തി. തത്ഥ കതമാ ഞാതപരിഞ്ഞാ? സബ്ബം തേഭൂമകം നാമരൂപം ‘‘ഇദം രൂപം, ഏത്തകം രൂപം, ന ഇതോ ഭിയ്യോ, ഇദം നാമം, ഏത്തകം നാമം, ന ഇതോ ഭിയ്യോ’’തി ഭൂതുപാദായഭേദം രൂപം ഫസ്സാദിഭേദം നാമഞ്ച ലക്ഖണരസപച്ചുപട്ഠാനപദട്ഠാനതോ വവത്ഥപേതി, കമ്മാവിജ്ജാദികഞ്ചസ്സ പച്ചയം പരിഗ്ഗണ്ഹാതി, അയം ഞാതപരിഞ്ഞാ.

കതമാ തീരണപരിഞ്ഞാ? ഏവം ഞാതം കത്വാ തം സബ്ബം തീരേതി അനിച്ചതോ ദുക്ഖതോ രോഗതോതി ദ്വാചത്താലീസായ ആകാരേഹി, അയം തീരണപരിഞ്ഞാ നാമ. കതമാ പഹാനപരിഞ്ഞാ? ഏവം തീരയിത്വാ അഗ്ഗമഗ്ഗേന സബ്ബസ്മിം ഛന്ദരാഗം പജഹതി, അയം പഹാനപരിഞ്ഞാ. ദിട്ഠിവിസുദ്ധികങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധിയോ വാ ഞാതപരിഞ്ഞാ, മഗ്ഗാമഗ്ഗപടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിആദയോ, കലാപസമ്മസനാദിഅനുലോമപരിയോസാനാ വാ പഞ്ഞാ തീരണപരിഞ്ഞാ, അരിയമഗ്ഗേ ഞാണം നിപ്പരിയായേന പഹാനപരിഞ്ഞാ. ഇധ പന കാമസഞ്ഞാനം സഭാവലക്ഖണപടിവേധവസേന അനിച്ചാദിസാമഞ്ഞലക്ഖണവസേന ച പവത്തമാനാനം ഞാതതീരണപരിഞ്ഞാനമ്പി കിച്ചനിപ്ഫത്തിയാ മഗ്ഗേനേവ ഇജ്ഝനതോ മഗ്ഗക്ഖണംയേവ സന്ധായ തിവിധാപി പരിഞ്ഞാ വുത്താ. തേനേവ ‘‘ഇമേസു പഞ്ചസു ഠാനേസു കിലേസക്ഖയകരോ ലോകുത്തരമഗ്ഗോവ കഥിതോ’’തി വുത്തം.

കാമേസു, കാമേ വാ പാതുമിച്ഛാ കാമപിപാസാതി ആഹ – ‘‘കാമേസു പാതബ്യതാനം, കാമേ വാ പാതുമിച്ഛാന’’ന്തി. ഇമേസു പഞ്ചസു ഠാനേസൂതി ‘‘കാമാനം പഹാനം അക്ഖാത’’ന്തിആദിനാ വുത്തേസു പഞ്ചസു ഠാനേസു. തീസു ഠാനേസൂതി ‘‘വിരാഗായ ധമ്മോ ദേസിതോ, നോ സരാഗായ, വിസംയോഗായ ധമ്മോ ദേസിതോ, നോ സംയോഗായ, അനുപാദാനായ ധമ്മോ ദേസിതോ, നോ സഉപാദാനായാ’’തി ഏവം വുത്തേസു ഠാനേസു. വിപ്പടിസാരം കരോതീതി ഏവം തം പാപം വിപ്പടിസാരം ഉപ്പാദേതി. കീദിസം വിപ്പടിസാരം കരോതീതി ആഹ ‘‘ഈദിസേപി നാമാ’’തിആദി.

൩൯. നേവ പിയകമ്യതായാതി അത്തനി സത്ഥു നേവ പിയഭാവകാമതായ. ന ഭേദപുരേക്ഖാരതായാതി ന സത്ഥു തേന ഭിക്ഖുനാ ഭേദനാധിപ്പായപുരേക്ഖാരതായ. ന കലിസാസനാരോപനത്ഥായാതി ന ദോസാരോപനത്ഥായ. കലീതി കോധസ്സേതം അധിവചനം, തസ്സ സാസനം കലിസാസനം, കോധവസേന വുച്ചമാനോ ഗരഹദോസോ. വേലന്തി സിക്ഖാപദവേലം. മരിയാദന്തി തസ്സേവ വേവചനം. സിക്ഖാപദഞ്ഹി അനതിക്കമനീയട്ഠേന ‘‘വേലാ, മരിയാദാ’’തി ച വുച്ചതി.

അജ്ഝാചാരവീതിക്കമോതി മേഥുനവസേന പവത്തഅജ്ഝാചാരസങ്ഖാതോ വീതിക്കമോ. പകരണേതി ഏത്ഥ പ-സദ്ദോ ആരമ്ഭവചനോതി ആഹ ‘‘കത്തും ആരഭതീ’’തി. കത്ഥചി ഉപസഗ്ഗോ ധാതുഅത്ഥമേവ വദതി, ന വിസേസത്ഥജോതകോതി ആഹ ‘‘കരോതിയേവ വാ’’തി. ജാതിയാതി ഖത്തിയാദിജാതിയാ. ഗോത്തേനാതി ഗോതമകസ്സപാദിഗോത്തേന. കോലപുത്തിയേനാതി ഖത്തിയാദിജാതീസുയേവ സക്കകുലസോത്ഥിയകുലാദിവിസിട്ഠകുലാനം പുത്തഭാവേന. യസസ്സീതി മഹാപരിവാരോ. പേസലന്തി പിയസീലം. അവികമ്പമാനേനാതി പടിഘാനുനയേഹി അകമ്പമാനേന. യസ്സ തസ്മിം അത്തഭാവേ ഉപ്പജ്ജനാരഹാനം മഗ്ഗഫലാനം ഉപനിസ്സയോ നത്ഥി, തം ബുദ്ധാ ‘‘മോഘപുരിസാ’’തി വദന്തി അരിട്ഠലാളുദായീആദികേ വിയ. ഉപനിസ്സയേ സതിപി തസ്മിം ഖണേ മഗ്ഗേ വാ ഫലേ വാ അസതി ‘‘മോഘപുരിസാ’’തി വദന്തിയേവ ധനിയഉപസേനത്ഥേരാദികേ വിയ. സുദിന്നസ്സ പന തസ്മിം അത്തഭാവേ മഗ്ഗഫലാനം ഉപനിസ്സയോ സമുച്ഛിന്നോയേവ, തേന നം ‘‘മോഘപുരിസാ’’തി ആഹ.

സമണകരണാനം ധമ്മാനന്തി ഹിരോത്തപ്പാദീനം. മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനഗ്ഗഹണേന പടിവേധസാസനസ്സ ഗഹിതത്താ സാസനാനന്തി പടിപത്തിപരിയത്തിസാസനാനം ഗഹണം വേദിതബ്ബം. ഛവിന്തി തേസം പഭസ്സരകരണം ഛവിം. കിം തന്തി ആഹ ‘‘ഛായ’’ന്തി, തേസം പകാസകം ഓഭാസന്തി അത്ഥോ. കിം തന്തി ആഹ ‘‘സുന്ദരഭാവ’’ന്തി. ഛവിമനുഗതം അനുച്ഛവികം. പതിരൂപന്തിആദീസുപി ‘‘തേസ’’ന്തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. സമണാനം കമ്മം സാമണകം, ന സാമണകം അസ്സാമണകം. കഥം-സദ്ദയോഗേന ‘‘ന സക്ഖിസ്സസീ’’തി അനാഗതവചനം കതം. ‘‘നാമ-സദ്ദയോഗേനാ’’തി ച വദന്തി.

ദയാലുകേനാതി അനുകമ്പായ സഹിതേന. പരിഭാസന്തോതി ഗരഹന്തോ. നിരുത്തിനയേന ആസീവിസ-സദ്ദസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ആസു സീഘ’’ന്തിആദി. ഏതസ്സാതി ആസീവിസസ്സ. ആഗച്ഛതീതി യോ തേന ദട്ഠോ, തം പതിആഗച്ഛതി. ആസിത്തവിസോതിപി ആസീവിസോ, സകലകായേ ആസിഞ്ചിത്വാ വിയ ഠപിതവിസോ പരസ്സ ച സരീരേ ആസിഞ്ചനവിസോതി അത്ഥോ. അസിതവിസോതിപി ആസീവിസോ. യം യഞ്ഹി ഏതേന അസിതം ഹോതി പരിഭുത്തം, തം വിസമേവ സമ്പജ്ജതി, തസ്മാ അസിതം വിസം ഏതസ്സാതി അസിതവിസോതി വത്തബ്ബേ ‘‘ആസീവിസോ’’തി നിരുത്തിനയേന വുത്തം. അസിസദിസവിസോതിപി ആസീവിസോ, അസി വിയ തിഖിണം പരസ്സ മമ്മച്ഛേദനസമത്ഥം വിസം ഏതസ്സാതി ആസീവിസോതി വുത്തം ഹോതി. ആസീതി വാ ദാഠാ വുച്ചതി, തത്ഥ സന്നിഹിതവിസോതി ആസീവിസോ. സേസസപ്പേഹി കണ്ഹസപ്പസ്സ മഹാവിസത്താ ആസീവിസസ്സാനന്തരം കണ്ഹസപ്പോ വുത്തോ. സപ്പമുഖമ്പി അങ്ഗാരകാസു വിയ ഭയാവഹത്താ അകുസലുപ്പത്തിയാ ഠാനം ന ഹോതീതി അകുസലകമ്മതോ നിവാരണാധിപ്പായേന സീലഭേദതോപി സുദ്ധസീലേ ഠിതസ്സ മരണമേവ വരതരന്തി ദസ്സേതും ‘‘ആസീവിസസ്സ കണ്ഹസപ്പസ്സ മുഖേ അങ്ഗജാതം പക്ഖിത്തം വര’’ന്തി വുത്തം. പബ്ബജിതേന ഹി കതപാപകമ്മം ഭഗവതോ ആണാതിക്കമനതോ വത്ഥുമഹന്തതായ മഹാസാവജ്ജം. കാസുന്തി ആവാടോപി വുച്ചതി രാസിപി.

‘‘കിന്നു സന്തരമാനോവ, കാസും ഖണസി സാരഥി;

പുട്ഠോ മേ സമ്മ അക്ഖാഹി, കിം കാസുയാ കരിസ്സസീ’’തി. (ജാ. ൨.൨൨.൩) –

ഏത്ഥ ഹി ആവാടോ കാസു നാമ.

‘‘അങ്ഗാരകാസും അപരേ ഫുണന്തി, നരാ രുദന്താ പരിദഡ്ഢഗത്താ’’തി (ജാ. ൨.൨൨.൪൬൨) –

ഏത്ഥ രാസി. ഇധ പന ഉഭയമ്പി അധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘അങ്ഗാരപുണ്ണകൂപേ അങ്ഗാരരാസിമ്ഹി വാ’’തി. കസ്സതി ഖണീയതീതി കാസു, ആവാടോ. കസീയതി ചീയതീതി കാസു, രാസി. പദിത്തായാതി ദിപ്പമാനായ. സം-സദ്ദോ ഏത്ഥ സമന്തപരിയായോതി ആഹ ‘‘സമന്തതോ പജ്ജലിതായാ’’തി.

ഇദം മാതുഗാമസ്സ അങ്ഗജാതേ അങ്ഗജാതപക്ഖിപനം നിദാനം കാരണമസ്സ നിരയുപപജ്ജനസ്സാതി ഇതോനിദാനം, ഭാവനപുംസകഞ്ചേതം. പച്ചത്തവചനസ്സ തോ-ആദേസോ കതോ, തസ്സ ച സമാസേപി അലോപോ. തത്ഥ നാമ ത്വന്തി ഏത്ഥ ത്വം-സദ്ദോ ‘‘സമാപജ്ജിസ്സസീ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധമുപഗച്ഛമാനോ അത്ഥീതി ആഹ ‘‘ത്വന്തി തംസദ്ദസ്സ വേവചന’’ന്തി. ‘‘യം തന്തി പന പാഠോ യുത്തരൂപോ’’തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. യം തന്തി നായം ഉദ്ദേസനിദ്ദേസോ, യഥാ ലോകേ യം വാ തം വാതി അവഞ്ഞാതവചനം, ഏവം ദട്ഠബ്ബന്തി ആഹ – ‘‘യം വാ തം വാ ഹീളിതം അവഞ്ഞാതന്തി വുത്തം ഹോതീ’’തി. നീചജനാനന്തി നിഹീനഗുണാനം സത്താനം. ഗാമധമ്മന്തി ഏത്ഥ ഗാമ-സദ്ദേന ഗാമവാസിനോ വുത്താ അഭേദൂപചാരേനാതി ആഹ ‘‘ഗാമവാസികമനുസ്സാന’’ന്തി. കിലേസപഗ്ഘരണകം ധമ്മന്തി രാഗാദികിലേസവിസ്സന്ദനകധമ്മം. മേഥുനധമ്മോ ഹി രാഗം പഗ്ഘരതി. മേഥുനധമ്മസ്സ മഹാസാവജ്ജതായ ഓളാരികത്താ വുത്തം ‘‘അസുഖുമ’’ന്തി. അനിപുണന്തി തസ്സേവ വേവചനം. ഉദകേ ഭവം ഓദകം. കിം തം? ഉദകകിച്ചന്തി ആഹ – ‘‘ഉദകകിച്ചം അന്തികം അവസാനം അസ്സാ’’തി. സമാപജ്ജിസ്സതീതി അനാഗതവചനം നാമ-സദ്ദയോഗേന കതന്തി ആഹ – ‘‘സമാപജ്ജിസ്സതീതി…പേ… നാമ-സദ്ദേന യോജേതബ്ബ’’ന്തി. ലോകേ മേഥുനധമ്മസ്സ ആദികത്താ കോചി പഠമകപ്പികോ, ന പനായന്തി ആഹ – ‘‘സാസനം സന്ധായ വദതീ’’തി. ബഹൂനന്തി പുഗ്ഗലാപേക്ഖം, ന പന അകുസലാപേക്ഖന്തി ആഹ ‘‘ബഹൂനം പുഗ്ഗലാന’’ന്തി.

യം അസംവരം പടിച്ച ദുബ്ഭരതാദുപ്പോസതാദി ഹോതി, സോ അസംവരോ ദുബ്ഭരതാദി-സദ്ദേന വുത്തോ കാരണേ ഫലൂപചാരേനാതി ആഹ – ‘‘ദുബ്ഭരതാദീനം വത്ഥുഭൂതസ്സ അസംവരസ്സാ’’തി. വത്ഥുഭൂതസ്സാതി കാരണഭൂതസ്സ. വസതി ഏത്ഥ ഫലം തദായത്തവുത്തിതായാതി ഹി കാരണം വത്ഥു. അത്താതി ചിത്തം സരീരഞ്ച, ചിത്തമേവ വാ. ദുബ്ഭരതഞ്ചേവ ദുപ്പോസതഞ്ച ആപജ്ജതീതി അത്തനാ പച്ചയദായകേഹി ച ദുക്ഖേന ഭരിതബ്ബതം പോസേതബ്ബതഞ്ച ആപജ്ജതി. അസംവരേ ഠിതോ ഹി ഏകച്ചോ അത്തനോപി ദുബ്ഭരോ ഹോതി ദുപ്പോസോ, ഏകച്ചോ ഉപട്ഠാകാനമ്പി. കഥം? യോ ഹി അമ്ബിലാദീനി ലദ്ധാ അനമ്ബിലാദീനി പരിയേസതി, അഞ്ഞസ്സ ഘരേ ലദ്ധം അഞ്ഞസ്സ ഘരേ ഛഡ്ഡേന്തോ സബ്ബം ഗാമം ചരിത്വാ രിത്തപത്തോവ വിഹാരം പവിസിത്വാ നിപജ്ജതി, അയം അത്തനോ ദുബ്ഭരോ. യോ പന സാലിമംസോദനാദീനം പത്തേ പൂരേത്വാ ദിന്നേപി ദുമ്മുഖഭാവം അനത്തമനഭാവമേവ ദസ്സേതി, തേസം വാ സമ്മുഖാവ തം പിണ്ഡപാതം ‘‘കിം തുമ്ഹേഹി ദിന്ന’’ന്തി അപസാദേന്തോ സാമണേരഗഹട്ഠാദീനം ദേതി, അയം ഉപട്ഠാകാനം ദുബ്ഭരോ. ഏതം ദിസ്വാ മനുസ്സാ ദൂരതോവ പരിവജ്ജേന്തി ‘‘ദുബ്ഭരോ ഭിക്ഖു ന സക്കാ പോസേതു’’ന്തി.

മഹിച്ഛതന്തി ഏത്ഥ മഹന്താനി വത്ഥൂനി ഇച്ഛതി, മഹതീ വാ പനസ്സ ഇച്ഛാതി മഹിച്ഛോ, തസ്സ ഭാവോ മഹിച്ഛതാ, സന്തഗുണവിഭാവനതാ പടിഗ്ഗഹണേ അമത്തഞ്ഞുതാ ച. മഹിച്ഛോ ഹി ഇച്ഛാചാരേ ഠത്വാ അത്തനി വിജ്ജമാനസീലധുതധമ്മാദിഗുണേ വിഭാവേതി, താദിസസ്സ പടിഗ്ഗഹണേ അമത്തഞ്ഞുതാപി ഹോതി. യം സന്ധായ വദന്തി ‘‘സന്തഗുണസമ്ഭാവനതാ പടിഗ്ഗഹണേ ച അമത്തഞ്ഞുതാ, ഏതം മഹിച്ഛതാലക്ഖണ’’ന്തി. സാ പനേസാ മഹിച്ഛതാ ‘‘ഇധേകച്ചോ സദ്ധോ സമാനോ ‘സദ്ധോതി മം ജനോ ജാനാതൂ’തി ഇച്ഛതി, സീലവാ സമാനോ ‘സീലവാതി മം ജനോ ജാനാതൂ’തി’’ ഇമിനാ നയേന ആഗതായേവ, തായ സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ദുസ്സന്തപ്പിയോ ഹോതി, വിജാതമാതാപിസ്സ ചിത്തം ഗഹേതും ന സക്കോതി. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ സമുദ്ദോ ച, മഹിച്ഛോ ചാപി പുഗ്ഗലോ;

സകടേന പച്ചയം ദേന്തു, തയോപേതേ അതപ്പിയാ’’തി. (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൫൨; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൬൩; വിഭ. അട്ഠ. ൮൫൦; ഉദാ. അട്ഠ. ൩൧; മഹാനി. അട്ഠ. ൮൫);

സത്തേഹി കിലേസേഹി ച സങ്ഗണനം സമോധാനം സങ്ഗണികാതി ആഹ – ‘‘ഗണസങ്ഗണികായ ചേവ കിലേസസങ്ഗണികായ ചാ’’തി. കോസജ്ജാനുഗതോ ച ഹോതീതി കുസീതഭാവേന അനുഗതോ ഹോതി, കുസീതസ്സ ഭാവോ കോസജ്ജം. അട്ഠകുസീതവത്ഥുപാരിപൂരിയാതി ഏത്ഥ കുച്ഛിതം സീദതീതി കുസീതോ ദ-കാരസ്സ ത-കാരം കത്വാ. യസ്സ ധമ്മസ്സ വസേന പുഗ്ഗലോ ‘‘കുസീതോ’’തി വുച്ചതി, സോ കുസീതഭാവോ ഇധ കുസീത-സദ്ദേന വുത്തോ. വിനാപി ഹി ഭാവജോതനസദ്ദം ഭാവത്ഥോ വിഞ്ഞായതി യഥാ ‘‘പടസ്സ സുക്ക’’ന്തി, തസ്മാ കുസീതഭാവവത്ഥൂനീതി അത്ഥോ, കോസജ്ജകാരണാനീതി വുത്തം ഹോതി. തഥാ ഹി –

‘‘കമ്മം ഖോ മേ കത്തബ്ബം ഭവിസ്സതി, കമ്മം ഖോ പന മേ കരോന്തസ്സ കായോ കിലമിസ്സതി, ഹന്ദാഹം നിപജ്ജാമീതി സോ നിപജ്ജതി, ന വീരിയം ആരഭതി അപ്പത്തസ്സ പത്തിയാ അനധിഗതസ്സ അധിഗമായ അസച്ഛികതസ്സ സച്ഛികിരിയായ, ഇദം പഠമം കുസീതവത്ഥു. അഹം ഖോ കമ്മം അകാസിം, കമ്മം ഖോ പന മേ കരോന്തസ്സ കായോ കിലന്തോ, ഹന്ദാഹം നിപജ്ജാമി…പേ… മഗ്ഗോ ഖോ മേ ഗന്തബ്ബോ ഭവിസ്സതി, മഗ്ഗം ഖോ പന മേ ഗച്ഛന്തസ്സ കായോ കിലമിസ്സതി, ഹന്ദാഹം നിപജ്ജാമി…പേ… അഹം ഖോ മഗ്ഗം അഗമാസിം, മഗ്ഗം ഖോ പന മേ ഗച്ഛന്തസ്സ കായോ കിലന്തോ, ഹന്ദാഹം നിപജ്ജാമി…പേ… അഹം ഖോ ഗാമം വാ നിഗമം വാ പിണ്ഡായ ചരന്തോ നാലത്ഥം ലൂഖസ്സ വാ പണീതസ്സ വാ ഭോജനസ്സ യാവദത്ഥം പാരിപൂരിം, തസ്സ മേ കായോ കിലന്തോ അകമ്മഞ്ഞോ, ഹന്ദാഹം നിപജ്ജാമി…പേ… അഹം ഖോ ഗാമം വാ നിഗമം വാ പിണ്ഡായ ചരന്തോ അലത്ഥം ലൂഖസ്സ വാ പണീതസ്സ വാ ഭോജനസ്സ യാവദത്ഥം പാരിപൂരിം, തസ്സ മേ കായോ ഗരുകോ അകമ്മഞ്ഞോ മാസാചിതം മഞ്ഞേ, ഹന്ദാഹം നിപജ്ജാമി…പേ… ഉപ്പന്നോ ഖോ മേ അയം അപ്പമത്തകോ ആബാധോ, അത്ഥി കപ്പോ നിപജ്ജിതും, ഹന്ദാഹം നിപജ്ജാമി…പേ… അഹം ഖോ ഗിലാനാ വുട്ഠിതോ അചിരവുട്ഠിതോ ഗേലഞ്ഞാ, തസ്സ മേ കായോ ദുബ്ബലോ അകമ്മഞ്ഞോ, ഹന്ദാഹം നിപജ്ജാമീതി സോ നിപജ്ജതി, ന വീരിയം ആരഭതി അപ്പത്തസ്സ പത്തിയാ അനധിഗതസ്സ അധിഗമായ അസച്ഛികതസ്സ സച്ഛികിരിയായ. ഇദം അട്ഠമം കുസീതവത്ഥു’’ന്തി (ദീ. നി. ൩.൩൩൪; അ. നി. ൮.൮൦) –

ഏവമാഗതാനി ‘‘ഹന്ദാഹം നിപജ്ജാമീ’’തി ഏവം പവത്തഓസീദനാനി ഉപരൂപരി കോസജ്ജകാരണത്താ അട്ഠ കുസീതവത്ഥൂനി നാമ, തേസം പാരിപൂരിയാ സംവത്തതീതി അത്ഥോ.

സുഭരോ ഹോതി സുപോസോതി അത്തനോ ഉപട്ഠാകേഹി ച സുഖേന ഭരിതബ്ബോ പോസേതബ്ബോതി അത്ഥോ. സംവരേ ഠിതോ ഹി ഏകച്ചോ അത്തനോപി സുഭരോ ഹോതി സുപോസോ, ഏകച്ചോ ഉപട്ഠാകാനമ്പി. കഥം? യോ ഹി യം കിഞ്ചി ലൂഖം വാ പണീതം വാ ലദ്ധാ തുട്ഠചിത്തോവ ഭുഞ്ജിത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ അത്തനോ കമ്മം കരോതി, അയം അത്തനോ സുഭരോ. യോ പന പരേസമ്പി അപ്പം വാ ബഹും വാ ലൂഖം വാ പണീതം വാ ദാനം അഹീളേത്വാ അത്തമനോ വിപ്പസന്നമുഖോ ഹുത്വാ ഏതേസം സമ്മുഖാവ പരിഭുഞ്ജിത്വാ യാതി, അയം ഉപട്ഠാകാനം സുഭരോ. ഏതം ദിസ്വാ മനുസ്സാ അതിവിയ വിസ്സത്ഥാ ഹോന്തി, ‘‘അമ്ഹാകം ഭദന്തോ സുഭരോ, ഥോകഥോകേനപി തുസ്സതി, മയമേവ നം പോസേസ്സാമാ’’തി പടിഞ്ഞം കത്വാ പോസേന്തി. അപ്പിച്ഛതന്തി ഇച്ഛാവിരഹിതത്തം. ഏത്ഥ ഹി ബ്യഞ്ജനം സാവസേസം വിയ, അത്ഥോ പന നിരവസേസോ. അപ്പ-സദ്ദോ ഹേത്ഥ അഭാവത്ഥോതി സക്കാ വിഞ്ഞാതും ‘‘അപ്പാബാധതഞ്ച സഞ്ജാനാമീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൨൫) വിയ. തേനേവാഹ ‘‘നിത്തണ്ഹഭാവ’’ന്തി.

തിപ്പഭേദായ സന്തുട്ഠിയാതി യഥാലാഭാദിസന്തോസസാമഞ്ഞേന വുത്തം, ചതൂസു പന പച്ചയേസു തയോ തയോ സന്തോസാതി ദ്വാദസവിധോ ഹോതി സന്തോസോ. കഥം? ചീവരേ യഥാലാഭസന്തോസോ യഥാബലസന്തോസോ യഥാസാരുപ്പസന്തോസോതി തിവിധോ ഹോതി സന്തോസോ. ഏവം പിണ്ഡപാതാദീസു. തസ്സായം പഭേദസംവണ്ണനാ (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൫൨; സം. നി. അട്ഠ. ൨.൨.൧൪൪; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൬൫) – ഇധ ഭിക്ഖു ചീവരം ലഭതി സുന്ദരം വാ അസുന്ദരം വാ, സോ തേനേവ യാപേതി അഞ്ഞം ന പത്ഥേതി, ലഭന്തോപി ന ഗണ്ഹാതി. അയമസ്സ ചീവരേ യഥാലാഭസന്തോസോ. അഥ പന പകതിദുബ്ബലോ വാ ഹോതി ആബാധജരാഭിഭൂതോ വാ, ഗരുചീവരം പാരുപന്തോ കിലമതി, സോ സഭാഗേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം തം പരിവത്തേത്വാ ലഹുകേന യാപേന്തോപി സന്തുട്ഠോയേവ ഹോതി. അയമസ്സ ചീവരേ യഥാബലസന്തോസോ. പകതിദുബ്ബലാദീനഞ്ഹി ഗരുചീവരാനി ന ഫാസുഭാവാവഹാനി സരീരഖേദാവഹാനി ച ഹോന്തീതി പയോജനവസേന അനത്രിച്ഛതാദിവസേന താനി പരിവത്തേത്വാ ലഹുകചീവരപരിഭോഗോ ന സന്തോസവിരോധീതി. അപരോ പണീതപച്ചയലാഭീ ഹോതി, സോ പട്ടചീവരാദീനം അഞ്ഞതരം മഹഗ്ഘചീവരം ബഹൂനി വാ പന ചീവരാനി ലഭിത്വാ ‘‘ഇദം ഥേരാനം ചിരപബ്ബജിതാനം, ഇദം ബഹുസ്സുതാനം അനുരൂപം, ഇദം ഗിലാനാനം, ഇദം അപ്പലാഭാനം ഹോതൂ’’തി ദത്വാ തേസം പുരാണചീവരം വാ സങ്കാരകൂടാദിതോ വാ നന്തകാനി ഉച്ചിനിത്വാ തേഹി സങ്ഘാടിം കത്വാ ധാരേന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി. അയമസ്സ ചീവരേ യഥാസാരുപ്പസന്തോസോ. മഹഗ്ഘഞ്ഹി ചീവരം ബഹൂനി വാ ചീവരാനി ലഭിത്വാപി താനി വിസ്സജ്ജേത്വാ തദഞ്ഞസ്സ ഗഹണം യഥാസാരുപ്പനയേ ഠിതത്താ ന സന്തോസവിരോധീതി.

ഇധ പന ഭിക്ഖു പിണ്ഡപാതം ലഭതി ലൂഖം വാ പണീതം വാ, സോ തേനേവ യാപേതി അഞ്ഞം ന പത്ഥേതി, ലഭന്തോപി ന ഗണ്ഹാതി. അയമസ്സ പിണ്ഡപാതേ യഥാലാഭസന്തോസോ. യോ പന അത്തനോ പകതിവിരുദ്ധം വാ ബ്യാധിവിരുദ്ധം വാ പിണ്ഡപാതം ലഭതി, യേനസ്സ പരിഭുത്തേന അഫാസു ഹോതി, സോ സഭാഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ തം ദത്വാ തസ്സ ഹത്ഥതോ സപ്പായഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ സമണധമ്മം കരോന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി. അയമസ്സ പിണ്ഡപാതേ യഥാബലസന്തോസോ. അപരോ ബഹും പണീതം പിണ്ഡപാതം ലഭതി, സോ തം ചീവരം വിയ ചിരപബ്ബജിതബഹുസ്സുതഅപ്പലാഭഗിലാനാനം ദത്വാ തേസം വാ സേസകം പിണ്ഡായ വാ ചരിത്വാ മിസ്സകാഹാരം ഭുഞ്ജന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി. അയമസ്സ പിണ്ഡപാതേ യഥാസാരുപ്പസന്തോസോ.

ഇധ പന ഭിക്ഖു സേനാസനം ലഭതി മനാപം വാ അമനാപം വാ, സോ തേന നേവ സോമനസ്സം, ന പടിഘം ഉപ്പാദേതി, അന്തമസോ തിണസന്ഥരകേനപി യഥാലദ്ധേനേവ തുസ്സതി. അയമസ്സ സേനാസനേ യഥാലാഭസന്തോസോ. യോ പന അത്തനോ പകതിവിരുദ്ധം വാ ബ്യാധിവിരുദ്ധം വാ സേനാസനം ലഭതി, യത്ഥസ്സ വസതോ അഫാസു ഹോതി, സോ തം സഭാഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദത്വാ തസ്സ സന്തകേ സപ്പായസേനാസനേ വസന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി. അയമസ്സ സേനാസനേ യഥാബലസന്തോസോ. അപരോ മഹാപുഞ്ഞോ ലേണമണ്ഡപകൂടാഗാരാദീനി ബഹൂനി പണീതസേനാസനാനി ലഭതി, സോ താനി ചീവരാദീനി വിയ ചിരപബ്ബജിതബഹുസ്സുതഅപ്പലാഭഗിലാനാനം ദത്വാ യത്ഥ കത്ഥചി വസന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി. അയമസ്സ സേനാസനേ യഥാസാരുപ്പസന്തോസോ. യോപി ‘‘ഉത്തമസേനാസനം നാമ പമാദട്ഠാനം, തത്ഥ നിസിന്നസ്സ ഥിനമിദ്ധം ഓക്കമതി, നിദ്ദാഭിഭൂതസ്സ പുന പടിബുജ്ഝതോ പാപവിതക്കാ പാതുഭവന്തീ’’തി പടിസഞ്ചിക്ഖിത്വാ താദിസം സേനാസനം പത്തമ്പി ന സമ്പടിച്ഛതി, സോ തം പടിക്ഖിപിത്വാ അബ്ഭോകാസരുക്ഖമൂലാദീസു വസന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി. അയമ്പിസ്സ സേനാസനേ യഥാസാരുപ്പസന്തോസോ.

ഇധ പന ഭിക്ഖു ഭേസജ്ജം ലഭതി ലൂഖം വാ പണീതം വാ, സോ യം ലഭതി, തേനേവ തുസ്സതി അഞ്ഞം ന പത്ഥേതി, ലഭന്തോപി ന ഗണ്ഹാതി. അയമസ്സ ഗിലാനപച്ചയേ യഥാലാഭസന്തോസോ. യോ പന തേലേന അത്ഥികോ ഫാണിതം ലഭതി, സോ തം സഭാഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദത്വാ തസ്സ ഹത്ഥതോ തേലം ഗഹേത്വാ അഞ്ഞദേവ വാ പരിയേസിത്വാ ഭേസജ്ജം കരോന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി. അയമസ്സ ഗിലാനപച്ചയേ യഥാബലസന്തോസോ. അപരോ മഹാപുഞ്ഞോ ബഹും തേലമധുഫാണിതാദിപണീതഭേസജ്ജം ലഭതി, സോ തം ചീവരം വിയ ചിരപബ്ബജിതബഹുസ്സുതഅപ്പലാഭഗിലാനാനം ദത്വാ തേസം ആഭതേന യേന കേനചി യാപേന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി. യോ പന ഏകസ്മിം ഭാജനേ മുത്തഹരീതകം ഠപേത്വാ ഏകസ്മിം ചതുമധുരം ‘‘ഗണ്ഹ, ഭന്തേ, യദിച്ഛസീ’’തി വുച്ചമാനോ സചസ്സ തേസു അഞ്ഞതരേനപി രോഗോ വൂപസമ്മതി, അഥ ‘‘മുത്തഹരീതകം നാമ ബുദ്ധാദീഹി വണ്ണിത’’ന്തി ചതുമധുരം പടിക്ഖിപിത്വാ മുത്തഹരീതകേനേവ ഭേസജ്ജം കരോന്തോ പരമസന്തുട്ഠോവ ഹോതി. അയമസ്സ ഗിലാനപച്ചയേ യഥാസാരുപ്പസന്തോസോ. ഏവം യഥാലാഭാദിവസേന തിപ്പഭേദോ സന്തോസോ ചതുന്നം പച്ചയാനം വസേന ദ്വാദസവിധോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ.

കാമവിതക്കബ്യാപാദവിതക്കവിഹിംസാവിതക്കാനം വസേന അകുസലവിതക്കത്തയം. നേക്ഖമ്മവിതക്കഅബ്യാപാദവിതക്കഅവിഹിം സാവിതക്കാനം വസേന കുസലവിതക്കത്തയം. സബ്ബകിലേസാപചയഭൂതായ വിവട്ടായാതി രാഗാദിസബ്ബകിലേസാനം അപചയഹേതുഭൂതായ നിബ്ബാനധാതുയാ. അട്ഠവീരിയാരമ്ഭവത്ഥുപാരിപൂരിയാതി അട്ഠന്നം വീരിയാരമ്ഭകാരണാനം പാരിപൂരിയാ. യഥാ തഥാ പഠമം പവത്തഅബ്ഭുസ്സഹനഞ്ഹി ഉപരി വീരിയാരമ്ഭസ്സ കാരണം ഹോതി. അനുരൂപപച്ചവേക്ഖണാസഹിതാനി ഹി അബ്ഭുസ്സഹനാനി തമ്മൂലകാനി വാ പച്ചവേക്ഖണാനി അട്ഠ വീരിയാരമ്ഭവത്ഥൂനീതി വേദിതബ്ബാനി. തഥാ ഹി –

‘‘കമ്മം ഖോ മേ കത്തബ്ബം ഭവിസ്സതി, കമ്മം ഖോ പന മേ കരോന്തേന ന സുകരം ബുദ്ധാനം സാസനം മനസി കാതും, ഹന്ദാഹം വീരിയം ആരഭാമി അപ്പത്തസ്സ പത്തിയാ അനധിഗതസ്സ അധിഗമായ അസച്ഛികതസ്സ സച്ഛികിരിയായ. അഹം ഖോ കമ്മം അകാസിം, കമ്മം ഖോ പനാഹം കരോന്തോ നാസക്ഖിം ബുദ്ധാനം സാസനം മനസി കാതും, ഹന്ദാഹം വീരിയം ആരഭാമി…പേ… മഗ്ഗോ ഖോ മേ ഗന്തബ്ബോ ഭവിസ്സതി, മഗ്ഗം ഖോ പന മേ ഗച്ഛന്തേന ന സുകരം ബുദ്ധാനം സാസനം മനസി കാതും, ഹന്ദാഹം വീരിയം ആരഭാമി…പേ… അഹം ഖോ മഗ്ഗം അഗമാസിം, മഗ്ഗം ഖോ പനാഹം ഗച്ഛന്തോ നാസക്ഖിം ബുദ്ധാനം സാസനം മനസി കാതും, ഹന്ദാഹം വീരിയം ആരഭാമി…പേ… അഹം ഖോ ഗാമം വാ നിഗമം വാ പിണ്ഡായ ചരന്തോ നാലത്ഥം ലൂഖസ്സ വാ പണീതസ്സ വാ ഭോജനസ്സ യാവദത്ഥം പാരിപൂരിം, തസ്സ മേ കായോ ലഹുകോ കമ്മഞ്ഞോ, ഹന്ദാഹം വീരിയം ആരഭാമി…പേ… അഹം ഖോ ഗാമം വാ നിഗമം വാ പിണ്ഡായ ചരന്തോ അലത്ഥം ലൂഖസ്സ വാ പണീതസ്സ വാ ഭോജനസ്സ യാവദത്ഥം പാരിപൂരിം, തസ്സ മേ കായോ ബലവാ കമ്മഞ്ഞോ, ഹന്ദാഹം വീരിയം ആരഭാമി…പേ… ഉപ്പന്നോ ഖോ മേ അയം അപ്പമത്തകോ ആബാധോ, ഠാനം ഖോ പനേതം വിജ്ജതി, യം മേ ആബാധോ പവഡ്ഢേയ്യ, ഹന്ദാഹം വീരിയം ആരഭാമി…പേ… അഹം ഖോ ഗിലാനാ വുട്ഠിതോ അചിരവുട്ഠിതോ ഗേലഞ്ഞാ, ഠാനം ഖോ പനേതം വിജ്ജതി, യം മേ ആബാധോ പച്ചുദാവത്തേയ്യ, ഹന്ദാഹം വീരിയം ആരഭാമി അപ്പത്തസ്സ പത്തിയാ അനധിഗതസ്സ അധിഗമായ അസച്ഛികതസ്സ സച്ഛികിരിയായാ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൩൫; അ. നി. ൮.൮൦) –

ഏവം പവത്തഅനുരൂപപച്ചവേക്ഖണാസഹിതാനി അബ്ഭുസ്സഹനാനി തമ്മൂലകാനി വാ പച്ചവേക്ഖണാനി അട്ഠ വീരിയാരമ്ഭവത്ഥൂനി നാമ.

തദനുച്ഛവികം തദനുലോമികന്തി ഏത്ഥ ത-സദ്ദോ വക്ഖമാനാപേക്ഖോ ച അതീതാപേക്ഖോ ച ഹോതീതി ആഹ ‘‘യം ഇദാനി സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സതീ’’തിആദി. സബ്ബനാമാനി ഹി വക്ഖമാനവചനാനിപി ഹോന്തി പക്കന്തവചനാനിപി. സംവരപ്പഹാനപടിസംയുത്തന്തി പഞ്ചസംവരേഹി ചേവ പഞ്ചപഹാനേഹി ച പടിസംയുത്തം. പഞ്ചവിധോ ഹി സംവരോ സീലസംവരോ സതിസംവരോ ഞാണസംവരോ ഖന്തിസംവരോ വീരിയസംവരോതി. പഹാനമ്പി പഞ്ചവിധം തദങ്ഗപ്പഹാനം വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനം സമുച്ഛേദപ്പഹാനം പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനം നിസ്സരണപ്പഹാനന്തി.

തത്ഥ ‘‘ഇമിനാ പാതിമോക്ഖസംവരേന ഉപേതോ ഹോതി സമുപേതോ’’തി (വിഭ. ൫൧൧) ഏവമാഗതോ പാതിമോക്ഖസംവരോ സീലസംവരോ നാമ, സോ ച അത്ഥതോ കായികവാചസികോ അവീതിക്കമോ. ‘‘രക്ഖതി ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ചക്ഖുന്ദ്രിയേ സംവരം ആപജ്ജതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൧൩; മ. നി. ൧.൨൯൫; സം. നി. ൪.൨൩൯; അ. നി. ൩.൧൬) ഏവമാഗതാ ഇന്ദ്രിയാരക്ഖാ സതിസംവരോ, സാ ച അത്ഥതോ തഥാപവത്താ സതി ഏവ. ‘‘സോതാനം സംവരം ബ്രൂമി, പഞ്ഞായേതേ പിധീയരേ’’തി (സു. നി. ൧൦൪൧; നേത്തി. ൧൧) ഏവമാഗതോ ഞാണസംവരോ. ഏത്ഥ ഹി ‘‘സോതാനം സംവരം ബ്രൂമീ’’തി വത്വാ ‘‘പഞ്ഞായേതേ പിധീയരേ’’തി വചനതോ സോതസങ്ഖാതാനം തണ്ഹാദിട്ഠിദുച്ചരിതഅവിജ്ജാദികിലേസാനം സമുച്ഛേദകഞാണം പിദഹനട്ഠേന സംവരോതി വുത്തം. ‘‘ഖമോ ഹോതി സീതസ്സ ഉണ്ഹസ്സാ’’തിഏവമാഗതാ (മ. നി. ൧.൨൪; മ. നി. ൩.൧൫൯; അ. നി. ൪.൧൧൪) അധിവാസനാ ഖന്തിസംവരോ, സാ ച അത്ഥതോ തഥാപവത്താ ഖന്ധാ അദോസോ വാ. പഞ്ഞാതി ഏകേ, തം ന ഗഹേതബ്ബം. ‘‘ഉപ്പന്നം കാമവിതക്കം നാധിവാസേതീ’’തി (മ. നി. ൧.൨൬) ഏവമാഗതം കാമവിതക്കാദീനം വിനോദനവസേന പവത്തം വീരിയമേവ വീരിയസംവരോ. സബ്ബോ ചായം സംവരോ യഥാസകം സംവരിതബ്ബാനം ദുസ്സീല്യസങ്ഖാതാനം കായവചീദുച്ചരിതാനം മുട്ഠസ്സച്ചസങ്ഖാതസ്സ പമാദസ്സ അഭിജ്ഝാദീനം വാ അക്ഖന്തി അഞ്ഞാണകോസജ്ജാനഞ്ച സംവരണതോ പിദഹനതോ ഛാദനതോ ‘‘സംവരോ’’തി വുച്ചതി. സംവരതീതി സംവരോ, പിദഹതി നിവാരേതി പവത്തിതും ന ദേതീതി അത്ഥോ. പച്ചയസമവായേ ഉപ്പജ്ജനാരഹാനം കായദുച്ചരിതാദീനം തഥാ തഥാ അനുപ്പാദനമേവ ഹി ഇധ സംവരണം നാമ. ഏവം താവ പഞ്ചവിധോ സംവരോ വേദിതബ്ബോ.

തേന തേന ഗുണങ്ഗേന തസ്സ തസ്സ അഗുണങ്ഗസ്സ പഹാനം തദങ്ഗപ്പഹാനം. നാമരൂപപരിച്ഛേദാദീസു ഹി വിപസ്സനാഞാണേസു പടിപക്ഖഭാവതോ ദീപാലോകേനേവ തമസ്സ നാമരൂപവവത്ഥാനേന സക്കായദിട്ഠിയാ, പച്ചയപരിഗ്ഗഹേന അഹേതുവിസമഹേതുദിട്ഠീനം, തസ്സേവ അപരഭാഗേ ഉപ്പന്നേന കങ്ഖാവിതരണേന കഥംകഥീഭാവസ്സ, കലാപസമ്മസനേന ‘‘അഹം മമാ’’തി ഗാഹസ്സ, മഗ്ഗാമഗ്ഗവവത്ഥാനേന അമഗ്ഗേ മഗ്ഗസഞ്ഞായ, ഉദയദസ്സനേന ഉച്ഛേദദിട്ഠിയാ, വയദസ്സനേന സസ്സതദിട്ഠിയാ, ഭയദസ്സനേന സഭയേ അഭയസഞ്ഞായാതിആദിനാ നയേന തേന തേന വിപസ്സനാഞാണേന തസ്സ തസ്സ അഗുണങ്ഗസ്സ പഹാനം തദങ്ഗപ്പഹാനന്തി വേദിതബ്ബം. യം പന ഉപചാരപ്പനാഭേദേന സമാധിനാ പവത്തിനിവാരണതോ ഘടപ്പഹാരേനേവ ഉദകപിട്ഠേ സേവാലസ്സ തേസം തേസം നീവരണാദിധമ്മാനം പഹാനം, ഏതം വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനം നാമ. വിക്ഖമ്ഭനമേവ പഹാനം വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനം. യം ചതുന്നം അരിയമഗ്ഗാനം ഭാവിതത്താ തംതംമഗ്ഗവതോ അത്തനോ സന്താനേ ‘‘ദിട്ഠിഗതാനം പഹാനായാ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൨൭൭) നയേന വുത്തസ്സ സമുദയപക്ഖിയസ്സ കിലേസഗണസ്സ അച്ചന്തം അപ്പവത്തിഭാവേന പഹാനം, ഇദം സമുച്ഛേദപ്പഹാനം നാമ. യം പന ഫലക്ഖണേ പടിപ്പസ്സദ്ധത്തം വൂപസന്തതാ കിലേസാനം, ഏതം പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനം നാമ. യം സബ്ബസങ്ഖതനിസ്സടത്താ പഹീനസബ്ബസങ്ഖതം നിബ്ബാനം, ഏതം നിസ്സരണപ്പഹാനം നാമ. സബ്ബമ്പി ചേതം ചാഗട്ഠേന പഹാനന്തി വുച്ചതി. ഏവമിമേഹി യഥാവുത്തസംവരേഹി ചേവ പഹാനേഹി ച പടിസംയുത്താ ധമ്മദേസനാ ‘‘സംവരപ്പഹാനപടിസംയുത്താ’’തി വേദിതബ്ബാ.

അസുത്തന്തവിനിബദ്ധന്തി സുത്തന്തേസു അനിബദ്ധം, പാളിഅനാരുള്ഹന്തി അത്ഥോ. പകിണ്ണകധമ്മദേസനാ ഹി സങ്ഗഹം ന ആരോഹതി. വുത്തമേവത്ഥം പകാസേന്തോ ആഹ ‘‘പാളിവിനിമുത്ത’’ന്തി. അഥ വാ അസുത്തന്തവിനിബദ്ധന്തി സുത്താഭിധമ്മപാളിം അനാരുള്ഹഭാവം സന്ധായ വുത്തം, പാളിവിനിമുത്തന്തി വിനയപാളിം അനാരുള്ഹഭാവം സന്ധായ. ഓക്കന്തികധമ്മദേസനാ നാമ ഞാണേന അനുപവിസിത്വാ അന്തരാ കഥിയമാനാ ധമ്മദേസനാ, പടിക്ഖിപനാധിപ്പായാ ഭദ്ദാലിത്ഥേരസദിസാ. സമ്പരേതബ്ബതോ പേച്ച ഗന്തബ്ബതോ സമ്പരായോ, പരലോകോ. തത്ഥ ഭവം സമ്പരായികം. വട്ടഭയേന തജ്ജേന്തോതി ‘‘ഏവം ദുസ്സീലാ നിരയാദീസു ദുക്ഖം പാപുണന്തീ’’തി തജ്ജേന്തോ. ദീഘനികായപ്പമാണമ്പി മജ്ഝിമനികായപ്പമാണമ്പി ധമ്മദേസനം കരോതീതി ‘‘തേന ഖണേന തേന മുഹുത്തേന കഥം ഭഗവാ താവമഹന്തം ധമ്മദേസനം കരോതീ’’തി ന വത്തബ്ബം. യാവതാ ഹി ലോകിയമഹാജനാ ഏകം പദം കഥേന്തി, താവ ആനന്ദത്ഥേരോ അട്ഠ പദാനി കഥേതി. ആനന്ദത്ഥേരേ പന ഏകം പദം കഥേന്തേയേവ ഭഗവാ സോളസ പദാനി കഥേതി. ഇമിനാ നയേന ലോകിയജനസ്സ ഏകപദുച്ചാരണക്ഖണേ ഭഗവാ അട്ഠവീസസതം പദാനി കഥേതി. കസ്മാ? ഭഗവതോ ഹി ജിവ്ഹാ മുദു, ദന്താവരണം സുഫുസിതം, വചനം അഗളിതം, ഭവങ്ഗപരിവാസോ ലഹുകോ, തസ്മാ സചേ ഏകോ ഭിക്ഖു കായാനുപസ്സനം പുച്ഛതി, അഞ്ഞോ വേദനാനുപസ്സനം, അഞ്ഞോ ചിത്താനുപസ്സനം, അഞ്ഞോ ധമ്മാനുപസ്സനം, ‘‘ഇമിനാ പുട്ഠേ അഹം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി ഏകോ ഏകം ന ഓലോകേതി, ഏവം സന്തേപി തേസം ഭിക്ഖൂനം ‘‘അയം പഠമം പുച്ഛി, അയം ദുതിയ’’ന്തിആദിനാ പുച്ഛനവാരോ താദിസസ്സ പഞ്ഞവതോ പഞ്ഞായതി സുഖുമസ്സ അന്തരസ്സ ലബ്ഭനതോ. ബുദ്ധാനം പന ദേസനാവാരോ അഞ്ഞേസം ന പഞ്ഞായതേവ അച്ഛരാസങ്ഘാതമത്തേ ഖണേ അനേകകോടിസഹസ്സചിത്തപ്പവത്തിസമ്ഭവതോ. ദള്ഹധമ്മേന ധനുഗ്ഗഹേന ഖിത്തസരസ്സ വിദത്ഥിചതുരങ്ഗുലം താലച്ഛായം അതിക്കമനതോ പുരേതരംയേവ ഭഗവാ ചുദ്ദസവിധേന കായാനുപസ്സനം, നവവിധേന വേദനാനുപസ്സനം, സോളസവിധേന ചിത്താനുപസ്സനം, പഞ്ചവിധേന ധമ്മാനുപസ്സനം കഥേതി. തിട്ഠന്തു വാ ഏതേ ചത്താരോ, സചേ ഹി അഞ്ഞേ ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനേസു, അഞ്ഞേ ഇദ്ധിപാദേസു, അഞ്ഞേ പഞ്ചിന്ദ്രിയേസു, അഞ്ഞേ പഞ്ചബലേസു, അഞ്ഞേ സത്തബോജ്ഝങ്ഗേസു, അഞ്ഞേ അട്ഠമഗ്ഗങ്ഗേസു പഞ്ഹേ പുച്ഛേയ്യും, തമ്പി ഭഗവാ കഥേയ്യ. തിട്ഠന്തു വാ ഏതേ അട്ഠ, സചേ അഞ്ഞേ സത്തതിംസ ജനാ ബോധിപക്ഖിയേസു പഞ്ഹേ പുച്ഛേയ്യും, തമ്പി ഭഗവാ താവദേവ കഥേയ്യ.

മൂലം നിസ്സയോ പതിട്ഠാതി പച്ഛിമം പച്ഛിമം പഠമസ്സ പഠമസ്സ വേവചനന്തി ദട്ഠബ്ബം. തത്ഥ പതിട്ഠാതി സമ്പയോഗവസേന ഉപനിസ്സയവസേന ച ഓകാസഭാവോ. സിക്ഖാസങ്ഖാതാനഞ്ഹി അവസേസകുസലധമ്മാനം മേഥുനവിരതിസമ്പയോഗവസേന വാ പതിട്ഠാ സിയാ ഉപനിസ്സയഭാവേന വാ. തേനേവാഹ ‘‘മേഥുനസംവരോ ഹീ’’തിആദി. വുത്തത്ഥവസേനാതി പതിട്ഠാഅധിഗമൂപായവസേന. സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ നിദ്ദിട്ഠവിരതിചേതനാ തംസമ്പയുത്തധമ്മാ ച സിക്ഖാപദന്തി ദസ്സേതുകാമോ ആഹ – ‘‘അയഞ്ച അത്ഥോ സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ’’തി. സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ ഹി വിരതിആദയോ ധമ്മാ നിപ്പരിയായതോ പരിയായതോ ച ‘‘സിക്ഖാപദ’’ന്തി വുത്താ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘തത്ഥ കതമം കാമേസുമിച്ഛാചാരാ വേരമണീ സിക്ഖാപദം? യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം കാമേസുമിച്ഛാചാരാ വിരമന്തസ്സ, യാ തസ്മിം സമയേ കാമേസുമിച്ഛാചാരാ ആരതി വിരതി പടിവിരതി വേരമണീ അകിരിയാ അകരണം അനജ്ഝാപത്തി വേലാനതിക്കമോ സേതുഘാതോ, ഇദം വുച്ചതി കാമേസുമിച്ഛാചാരാ വേരമണീ സിക്ഖാപദം. അവസേസാ ധമ്മാ വേരമണിയാ സമ്പയുത്താ.

‘‘തത്ഥ കതമം കാമേസുമിച്ഛാചാരാ വേരമണീ സിക്ഖാപദം? യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം കാമേസുമിച്ഛാചാരാ വിരമന്തസ്സ, യാ തസ്മിം സമയേ ചേതനാ സഞ്ചേതനാ ചേതയിതത്തം, ഇദം വുച്ചതി കാമേസുമിച്ഛാചാരാ വേരമണീ സിക്ഖാപദം. അവസേസാ ധമ്മാ ചേതനായ സമ്പയുത്താ.

‘‘തത്ഥ കതമം കാമേസുമിച്ഛാചാരാ വേരമണീ സിക്ഖാപദം? യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം കാമേസുമിച്ഛാചാരാ വിരമന്തസ്സ, യോ തസ്മിം സമയേ ഫസ്സോ…പേ… പഗ്ഗാഹോ അവിക്ഖേപോ, ഇദം വുച്ചതി കാമേസുമിച്ഛാചാരാ വേരമണീ സിക്ഖാപദ’’ന്തി (വിഭ. ൭൦൬).

ഏത്ഥ ഹി യസ്മാ ന കേവലം വിരതിയേവ സിക്ഖാപദം, ചേതനാപി സിക്ഖാപദമേവ, തസ്മാ തം ദസ്സേതും ദുതിയനയോ വുത്തോ. യസ്മാ ച ന കേവലം ഏതേയേവ ദ്വേ ധമ്മാ സിക്ഖാപദം, ചേതനാസമ്പയുത്താ പന പരോപണ്ണാസ ധമ്മാപി സിക്ഖിതബ്ബകോട്ഠാസതോ സിക്ഖാപദമേവ, തസ്മാ തതിയനയോ ദസ്സിതോ. ദുവിധഞ്ഹി സിക്ഖാപദം നിപ്പരിയായസിക്ഖാപദം പരിയായസിക്ഖാപദന്തി. തത്ഥ വിരതി നിപ്പരിയായസിക്ഖാപദം. സാ ഹി ‘‘പാണാതിപാതാ വേരമണീ’’തി പാളിയം ആഗതാ, നോ ചേതനാ. വിരമന്തോ ച തായ ഏവ തതോ തതോ വിരമതി, ന ചേതനായ, ചേതനമ്പി പന ആഹരിത്വാ ദസ്സേതി, തഥാ സേസചേതനാസമ്പയുത്തധമ്മേ. തസ്മാ ചേതനാ ചേവ അവസേസസമ്പയുത്തധമ്മാ ച പരിയായസിക്ഖാപദന്തി വേദിതബ്ബം.

ഇദാനി ന കേവലം ഇധ വിരതിആദയോ ധമ്മാവ സിക്ഖാപദം, അഥ ഖോ തദത്ഥജോതികാ പഞ്ഞത്തിപീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അപിചാ’’തിആദി. ‘‘യോ തത്ഥ നാമകായോ പദകായോതി ഇദം മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. നാമകായോതി നാമസമൂഹോ നാമപണ്ണത്തിയേവ. പദനിരുത്തിബ്യഞ്ജനാനി നാമവേവചനാനേവ ‘‘നാമം നാമകമ്മം നാമനിരുത്തീ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൧൩൧൩-൧൩൧൫) വിയ. സിക്ഖാകോട്ഠാസോതി വിരതിആദയോവ വുത്താ, തദത്ഥജോതകം വചനമ്പി സിക്ഖാപദന്തി ഇദമ്പി ഏത്ഥ ലബ്ഭതേവ.

അത്ഥവസേതി വുദ്ധിവിസേസേ ആനിസംസവിസേസേ. തേസം പന സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തികാരണത്താ ആഹ ‘‘ദസ കാരണവസേ’’തി, ദസ കാരണവിസേസേതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘ഹിതവിസേസേ’’തി. അത്ഥോയേവ വാ അത്ഥവസോ, ദസ അത്ഥേ ദസ കാരണാനീതി വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ അത്ഥോ ഫലം തദധീനവുത്തിതായ വസോ ഏതസ്സാതി അത്ഥവസോ, ഹേതൂതി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സുട്ഠു ദേവാതി ഇദം രാജന്തേപുരപ്പവേസനസിക്ഖാപദേ (പാചി. ൪൯൪ ആദയോ) വുത്തം. ‘‘യേ മമ സോതബ്ബം സദ്ദഹാതബ്ബം മഞ്ഞിസ്സന്തി, തേസം തം അസ്സ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാ’’തി വുത്തത്താ ‘‘യോ ച തഥാഗതസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛതി, തസ്സ തം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഹോതീ’’തി വുത്തം. അസമ്പടിച്ഛനേ ആദീനവന്തി ഭദ്ദാലിസുത്തേ (മ. നി. ൨.൧൩൪ ആദയോ) വിയ അസമ്പടിച്ഛനേ ആദീനവം ദസ്സേത്വാ. സുഖവിഹാരാഭാവേ സഹജീവമാനസ്സ അഭാവതോ സഹജീവിതാപി സുഖവിഹാരോവ വുത്തോ. സുഖവിഹാരോ നാമ ചതുന്നം ഇരിയാപഥവിഹാരാനം ഫാസുതാ.

മങ്കുതന്തി നിത്തേജഭാവം. ധമ്മേനാതിആദീസു ധമ്മോതി ഭൂതം വത്ഥു. വിനയോതി ചോദനാ ചേവ സാരണാ ച. സത്ഥുസാസനന്തി ഞത്തിസമ്പദാ ചേവ അനുസ്സാവനസമ്പദാ ച. പിയസീലാനന്തി സിക്ഖാകാമാനം. തേസഞ്ഹി സീലം പിയം ഹോതി. തേനേവാഹ ‘‘സിക്ഖത്തയപാരിപൂരിയാ ഘടമാനാ’’തി. സന്ദിട്ഠമാനാതി സംസയം ആപജ്ജമാനാ. ഉബ്ബാള്ഹാ ഹോന്തീതി പീളിതാ ഹോന്തി. സങ്ഘകമ്മാനീതി സതിപി ഉപോസഥപവാരണാനം സങ്ഘകമ്മഭാവേ ഗോബലിബദ്ദഞായേന ഉപോസഥം പവാരണഞ്ച ഠപേത്വാ ഉപസമ്പദാദിസേസസങ്ഘകമ്മാനം ഗഹണം വേദിതബ്ബം. സമഗ്ഗാനം ഭാവോ സാമഗ്ഗീ.

‘‘ന വോ അഹം, ചുന്ദ, ദിട്ഠധമ്മികാനംയേവ ആസവാനം സംവരായ ധമ്മം ദേസേമീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൧൮൨) ഏത്ഥ വിവാദമൂലഭൂതാ കിലേസാ ആസവാതി ആഗതാ.

‘‘യേന ദേവൂപപത്യസ്സ, ഗന്ധബ്ബോ വാ വിഹങ്ഗമോ;

യക്ഖത്തം യേന ഗച്ഛേയ്യം, മനുസ്സത്തഞ്ച അബ്ബജേ;

തേ മയ്ഹം ആസവാ ഖീണാ, വിദ്ധസ്താ വിനളീകതാ’’തി. (അ. നി. ൪.൩൬) –

ഏത്ഥ തേഭൂമകം കമ്മം അവസേസാ ച അകുസലാ ധമ്മാ. ഇധ പന പരൂപവാദവിപ്പടിസാരവധബന്ധാദയോ ചേവ അപായദുക്ഖഭൂതാ ച നാനപ്പകാരാ ഉപദ്ദവാ ആസവാതി ആഹ – ‘‘അസംവരേ ഠിതേന തസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ പത്തബ്ബാ’’തിആദി. യദി ഹി ഭഗവാ സിക്ഖാപദം ന പഞ്ഞപേയ്യ, തതോ അസദ്ധമ്മപടിസേവനഅദിന്നാദാനപാണാതിപാതാദിഹേതു യേ ഉപ്പജ്ജേയ്യും പരൂപവാദാദയോ ദിട്ഠധമ്മികാ നാനപ്പകാരാ അനത്ഥാ, യേ ച തംനിമിത്തമേവ നിരയാദീസു നിബ്ബത്തസ്സ പഞ്ചവിധബന്ധനകമ്മകാരണാദിവസേന മഹാദുക്ഖാനുഭവനനാനപ്പകാരാ അനത്ഥാ, തേ സന്ധായ ഇദം വുത്തം ‘‘ദിട്ഠധമ്മികാനം ആസവാനം സംവരായ സമ്പരായികാനം ആസവാനം പടിഘാതായാ’’തി. ദിട്ഠധമ്മോ വുച്ചതി പച്ചക്ഖോ അത്തഭാവോ, തത്ഥ ഭവാ ദിട്ഠധമ്മികാ. തേന വുത്തം ‘‘തസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ പത്തബ്ബാ’’തി. സമ്മുഖാ ഗരഹണം അകിത്തി, പരമ്മുഖാ ഗരഹണം അയസോ. അഥ വാ സമ്മുഖാ പരമ്മുഖാ ച ഗരഹണം അകിത്തി, പരിവാരഹാനി അയസോതി വേദിതബ്ബം. ആഗമനമഗ്ഗഥകനായാതി ആഗമനദ്വാരപിദഹനത്ഥായ. സമ്പരേതബ്ബതോ പേച്ച ഗന്തബ്ബതോ സമ്പരായോ, പരലോകോതി ആഹ ‘‘സമ്പരായേ നരകാദീസൂ’’തി. മേഥുനാദീനി രജ്ജനട്ഠാനാനി, പാണാതിപാതാദീനി ദുസ്സനട്ഠാനാനി.

ചുദ്ദസ ഖന്ധകവത്താനി നാമ വത്തക്ഖന്ധകേ വുത്താനി ആഗന്തുകവത്തം ആവാസികഗമികഅനുമോദനഭത്തഗ്ഗപിണ്ഡചാരികആരഞ്ഞികസേനാസനജന്താഘരവച്ചകുടിഉപജ്ഝായസദ്ധിവിഹാരികആചരിയഅന്തേവാസികവത്തന്തി ഇമാനി ചുദ്ദസ വത്താനി. തതോ അഞ്ഞാനി പന കദാചി തജ്ജനീയകമ്മകതാദികാലേയേവ ചരിതബ്ബാനി ദ്വേഅസീതി മഹാവത്താനി, ന സബ്ബാസു അവത്ഥാസു ചരിതബ്ബാനി, തസ്മാ ചുദ്ദസഖന്ധകവത്തേസു അഗണിതാനി, താനി പന ‘‘പാരിവാസികാനം ഭിക്ഖൂനം വത്തം പഞ്ഞപേസ്സാമീ’’തി (ചൂളവ. ൭൫ ആദയോ) ആരഭിത്വാ ‘‘ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബം…പേ… ന ഛമായം ചങ്കമന്തേ ചങ്കമേ ചങ്കമിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. ൭൬) വുത്താവസാനാനി ഛസട്ഠി, തതോ പരം ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ പാരിവാസികവുഡ്ഢതരേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം, മൂലായപടികസ്സനാരഹേന, മാനത്താരഹേന, മാനത്തചാരികേന, അബ്ഭാനാരഹേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വത്ഥബ്ബ’’ന്തിആദിനാ (ചൂളവ. ൮൨) വുത്തവത്താനി പകതത്തചരിതബ്ബേഹി അനഞ്ഞത്താ വിസും അഗണേത്വാ പാരിവാസികവുഡ്ഢതരാദീസു പുഗ്ഗലന്തരേസു ചരിതബ്ബത്താ തേസം വസേന സമ്പിണ്ഡേത്വാ ഏകേകം കത്വാ ഗണിതാനി പഞ്ചാതി ഏകസത്തതി വത്താനി, ഉക്ഖേപനീയകമ്മകതവത്തേസു വുത്തം ‘‘ന പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ അഭിവാദനം പച്ചുട്ഠാനം…പേ… നഹാനേ പിട്ഠിപരികമ്മം സാദിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. ൭൫) ഇദം അഭിവാദനാദീനം അസാദിയനം ഏകം, ‘‘ന പകതത്തോ ഭിക്ഖു സീലവിപത്തിയാ അനുദ്ധംസേതബ്ബോ’’തിആദീനി (ചൂളവ. ൫൧) ദസാതി ഏവമേതാനി ദ്വാസീതി വത്താനി. ഏതേസ്വേവ പന കാനിചി തജ്ജനീയകമ്മാദിവത്താആനി, കാനിചി പാരിവാസികാദിവത്താനീതി അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണേന ദ്വാസീതി ഏവ, അഞ്ഞത്ഥ പന അട്ഠകഥാപദേസേ അപ്പകം ഊനമധികം വാ ഗണനൂപഗം ന ഹോതീതി ‘‘അസീതി ഖന്ധകവത്താനീ’’തി വുത്തം.

സംവരവിനയോതി സീലസംവരോ സതിസംവരോ ഞാണസംവരോ ഖന്തിസംവരോ വീരിയസംവരോതി പഞ്ചവിധോപി സംവരോ യഥാസകം സംവരിതബ്ബാനം വിനേതബ്ബാനഞ്ച കായദുച്ചരിതാദീനം സംവരണതോ സംവരോ, വിനയനതോ വിനയോതി വുച്ചതി. പഹാനവിനയോതി തദങ്ഗപ്പഹാനം വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനം സമുച്ഛേദപ്പഹാനം പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനം നിസ്സരണപ്പഹാനന്തി പഞ്ചവിധമ്പി പഹാനം യസ്മാ ചാഗട്ഠേന പഹാനം, വിനയനട്ഠേന വിനയോ, തസ്മാ പഹാനവിനയോതി വുച്ചതി. സമഥവിനയോതി സത്ത അധികരണസമഥാ. പഞ്ഞത്തിവിനയോതി സിക്ഖാപദമേവ. സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ഹി വിജ്ജമാനായ ഏവ സിക്ഖാപദസമ്ഭവതോ പഞ്ഞത്തിവിനയോപി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ അനുഗ്ഗഹിതോ ഹോതി.

ഇദാനി –

‘‘യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം സങ്ഘഫാസു, യം സങ്ഘഫാസു, തം ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായ, യം ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായ, തം പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം ഫാസുവിഹാരായ, യം പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം ഫാസുവിഹാരായ, തം ദിട്ഠധമ്മികാനം ആസവാനം സംവരായ, യം ദിട്ഠധമ്മികാനം ആസവാനം സംവരായ, തം സമ്പരായികാനം ആസവാനം പടിഘാതായ, യം സമ്പരായികാനം ആസവാനം പടിഘാതായ, തം അപ്പസന്നാനം പസാദായ, യം അപ്പസന്നാനം പസാദായ, തം പസന്നാനം ഭിയ്യോഭാവായ, യം പസന്നാനം ഭിയ്യോഭാവായ, തം സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ, യം സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ, തം വിനയാനുഗ്ഗഹായ.

‘‘യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം സങ്ഘഫാസു, യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായ, യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം ഫാസുവിഹാരായ, യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം ദിട്ഠധമ്മികാനം ആസവാനം സംവരായ, യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം സമ്പരായികാനം ആസവാനം പടിഘാതായ, യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം അപ്പസന്നാനം പസാദായ, യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം പസന്നാനം ഭിയ്യോഭാവായ, യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ, യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം വിനയാനുഗ്ഗഹായ.

‘‘യം സങ്ഘഫാസു, തം ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായ, യം സങ്ഘഫാസു, തം പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം ഫാസുവിഹാരായ, യം സങ്ഘഫാസു, തം ദിട്ഠധമ്മികാനം ആസവാനം സംവരായ, യം സങ്ഘഫാസു, തം സമ്പരായികാനം ആസവാനം പടിഘാതായ, യം സങ്ഘഫാസു, തം അപ്പസന്നാനം പസാദായ, യം സങ്ഘഫാസു, തം പസന്നാനം ഭിയ്യോഭാവായ, യം സങ്ഘഫാസു, തം സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ, യം സങ്ഘഫാസു, തം വിനയാനുഗ്ഗഹായ, യം സങ്ഘഫാസു, തം സങ്ഘസുട്ഠുതായ.

‘‘യം ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായ…പേ… യം പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം ഫാസുവിഹാരായ…പേ… യം ദിട്ഠധമ്മികാനം ആസവാനം സംവരായ…പേ… യം സമ്പരായികാനം ആസവാനം പടിഘാതായ…പേ… യം അപ്പസന്നാനം പസാദായ…പേ… യം പസന്നാനം ഭിയ്യോഭാവായ…പേ… യം സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ…പേ… യം വിനയാനുഗ്ഗഹായ, തം സങ്ഘസുട്ഠുതായ, യം വിനയാനുഗ്ഗഹായ, തം സങ്ഘഫാസുതായ, യം വിനയാനുഗ്ഗഹായ, തം ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായ, യം വിനയാനുഗ്ഗഹായ, തം പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം ഫാസുവിഹാരായ, യം വിനയാനുഗ്ഗഹായ, തം ദിട്ഠധമ്മികാനം ആസവാനം സംവരായ, യം വിനയാനുഗ്ഗഹായ, തം സമ്പരായികാനം ആസവാനം പടിഘാതായ, യം വിനയാനുഗ്ഗഹായ, തം അപ്പസന്നാനം പസാദായ, യം വിനയാനുഗ്ഗഹായ, തം പസന്നാനം ഭിയ്യോഭാവായ, യം വിനയാനുഗ്ഗഹായ, തം സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ (പരി. ൩൩൪).

‘‘അത്ഥസതം ധമ്മസതം, ദ്വേ ച നിരുത്തിസതാനി;

ചത്താരി ഞാണസതാനി, അത്ഥവസേ പകരണേ’’തി (പരി. ൩൩൪) –

യം വുത്തം പരിവാരേ, തം ദസ്സേന്തോ ‘‘അപിചേത്ഥാ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥ ‘‘യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം സങ്ഘഫാസു, യം സങ്ഘഫാസു, തം ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാ’’തി ഇമിനാ അനുക്കമേന യം വുത്തം, തം സന്ധായ ആസന്നാസന്നപദാനം ഉപരൂപരിപദേഹി സദ്ധിം യോജിതത്താ സങ്ഖലികബന്ധനസദിസത്താ ‘‘സങ്ഖലികനയ’’ന്തി വുത്തം. സങ്ഖലികനയം കത്വാതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം സങ്ഘഫാസു, യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാ’’തി ഏവമാദിനാ ദസസു പദേസു ഏകമേകം പദം തദവസേസേഹി നവനവപദേഹി യോജേത്വാ യം വുത്തം, തം സന്ധായ ‘‘ഏകേകപദമൂലികം ദസക്ഖത്തും യോജനം കത്വാ’’തി വുത്തം.

അത്ഥസതന്തിആദീസു സങ്ഖലികനയേ താവ പുരിമപുരിമപദാനം വസേന ധമ്മസതം വേദിതബ്ബം, പച്ഛിമപച്ഛിമാനം വസേന അത്ഥസതം ദട്ഠബ്ബം. കഥം? കിഞ്ചാപി പരിവാരേ ‘‘യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം സങ്ഘഫാസൂ’’തിആദിനാ സങ്ഖലികനയേ ഖണ്ഡചക്കമേവ വുത്തം, തഥാപി തേനേവ നയേന ബദ്ധചക്കസ്സപി നയോ ദിന്നോ, തസ്മാ ‘‘യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം സങ്ഘഫാസൂ’’തിആദിം വത്വാ ‘‘യം വിനയാനുഗ്ഗഹായ, തം സങ്ഘസുട്ഠൂ’’തി യോജേത്വാ ബദ്ധചക്കം കാതബ്ബം. ഏവം ‘‘യം സങ്ഘഫാസു, തം ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാ’’തിആദിം വത്വാപി ‘‘യം വിനയാനുഗ്ഗഹായ, തം സങ്ഘസുട്ഠു, യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം സങ്ഘഫാസൂ’’തി യോജേത്വാ ബദ്ധചക്കം കാതബ്ബം. ഇമിനാ അനുക്കമേന സേസപദേസുപി യോജിതേസു സങ്ഖലികനയേന ദസ ബദ്ധചക്കാനി ഹോന്തി. തേസു ഏകേകസ്മിം ചക്കേ പുരിമപുരിമപദാനം വസേന ദസ ദസ ധമ്മാ, പച്ഛിമപച്ഛിമപദാനം വസേന ദസ ദസ അത്ഥാതി സങ്ഖലികനയേ അത്ഥസതം ധമ്മസതഞ്ച സമ്പജ്ജതി. ഏകമൂലകനയേ പന ‘‘യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം സങ്ഘഫാസു, യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാ’’തി ഏവമാദിനാ ഏകമേവ പദം സേസേഹി നവഹി പദേഹി യോജിതന്തി പുരിമപദസ്സ ഏകത്താ ഏകമേവ ധമ്മപദം നവേവ അത്ഥപദാനി ഹോന്തി, തസ്മാ ഏകമൂലകനയേ ദസസു പദേസു ഏകമേകം മൂലം കത്വാ ദസക്ഖത്തും യോജനായ കതായ ധമ്മപദാനം വസേന ധമ്മപദാനി ദസ, അത്ഥപദാനി നവുതീതി അത്ഥസതം ധമ്മസതഞ്ച ന സമ്പജ്ജതി, തസ്മാ ഏകമൂലകനയേ സങ്ഖലികനയേ വുത്തനയേന അത്ഥസതം ധമ്മസതഞ്ച അഗ്ഗഹേത്വാ യം തത്ഥ ദസധമ്മപദാനം നവുതിഅത്ഥപദാനഞ്ച വസേന പദസതം വുത്തം, തം സബ്ബം ധമ്മസതന്തി ഗഹേത്വാ തദത്ഥജോതനവസേന അട്ഠകഥായം വുത്താനി സങ്ഘസുട്ഠുഭാവാദീനി അത്ഥപദാനി അത്ഥസതന്തി ഏവം ഗഹിതേ അത്ഥസതം ധമ്മസതഞ്ച സമ്പജ്ജതി. ഏവം താവ അത്ഥസതം ധമ്മസതഞ്ച വേദിതബ്ബം. ദ്വേ ച നിരുത്തിസതാനീതി ഏത്ഥ പന അത്ഥജോതികാനം നിരുത്തീനം വസേന നിരുത്തിസതം, ധമ്മഭൂതാനം നിരുത്തീനം വസേന നിരുത്തിസതന്തി ദ്വേ നിരുത്തിസതാനി ച വേദിതബ്ബാനി. ചത്താരി ഞാണസതാനീതി അത്ഥസതേ ഞാണസതം, ധമ്മസതേ ഞാണസതം, ദ്വീസു നിരുത്തിസതേസു ദ്വേ ഞാണസതാനീതി ചത്താരി ഞാണസതാനി.

ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേതി ഏത്ഥ ച-സദ്ദോ ഭിന്നക്കമേന യോജേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ഉദ്ദിസേയ്യാഥ ചാ’’തി. കഥം പനേത്ഥ ‘‘ഉദ്ദിസേയ്യാഥാ’’തി വുത്തേ പരിയാപുണേയ്യാഥാതിആദി അത്ഥസമ്ഭവോതി ആഹ ‘‘അതിരേകാനയനത്ഥോ ഹി ഏത്ഥ ച-സദ്ദോ’’തി. വുത്തത്ഥതോ അതിരേകസ്സ അത്ഥസ്സ ആനയനം അതിരേകാനയനം, സോ അത്ഥോ ഏതസ്സാതി അതിരേകാനയനത്ഥോ, അവുത്തസമുച്ചയത്ഥോതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘അസംവാസോ’’തി വുത്തത്താ ‘‘ദള്ഹം കത്വാ’’തി വുത്തം.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ സാരത്ഥദീപനിയം

പഠമപഞ്ഞത്തികഥാ നിട്ഠിതാ.

സുദിന്നഭാണവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

മക്കടിവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ

൪൦. അനുത്താനപദവണ്ണനാതി ഉത്താനം വുച്ചതി പാകടം, തപ്പടിപക്ഖേന അനുത്താനം അപാകടം അപ്പചുരം ദുവിഞ്ഞേയ്യഞ്ച, അനുത്താനാനം പദാനം വണ്ണനാ അനുത്താനപദവണ്ണനാ. ഉത്താനപദവണ്ണനായ പയോജനാഭാവതോ അനുത്താനഗ്ഗഹണം. പചുരപടിസേവനോ ഹോതീതി ബഹുലപടിസേവനോ ഹോതി, ദിവസേ ദിവസേ നിരന്തരം പടിസേവതീതി അത്ഥോ. പചുരത്ഥേ ഹി വത്തമാനവചനന്തി സബ്ബദാ പടിസേവനാഭാവേപി ‘‘ഇഹ മല്ലാ യുജ്ഝന്തീ’’തിആദീസു വിയ ബാഹുല്ലവുത്തിം ഉപാദായ വത്തമാനവചനം. ആഹിണ്ഡന്താതി വിചരന്താ. അഞ്ഞേസുപീതി അഞ്ഞേസുപി ഭിക്ഖൂസു.

൪൧. സഹോഡ്ഢഗ്ഗഹിതോതി സഹ ഭണ്ഡേന ഗഹിതോ. അത്തനോ മിച്ഛാഗാഹേന ലേസഓഡ്ഡനേന വാ പരിപുണ്ണത്ഥമ്പി പഠമപഞ്ഞത്തിം അഞ്ഞഥാ കരോന്തോ ‘‘തഞ്ച ഖോ മനുസ്സിത്ഥിയാ, നോ തിരച്ഛാനഗതായാ’’തി ആഹ. ദസ്സനന്തി സാനുരാഗദസ്സനം. ഗഹണന്തി അനുരാഗവസേനേവ ഹത്ഥേന ഗഹണം. ആമസനം അത്തനോ സരീരേന തസ്സാ സരീരസ്സ ഉപരി ആമസനമത്തം, ഫുസനം തതോ ദള്ഹതരം കത്വാ സംഫുസനം, ഘട്ടനം തതോപി ദള്ഹതരം കത്വാ സരീരേന സരീരസ്സ ഘട്ടനം. തം സബ്ബമ്പീതി ദസ്സനാദി സബ്ബമ്പി.

൪൨. ദള്ഹതരം സിക്ഖാപദമകാസീതി ഇമസ്മിം അധികാരേ അനുപഞ്ഞത്തിയാ സിക്ഖാപദസ്സ ദള്ഹീകരണം സിഥിലകരണഞ്ച പസങ്ഗതോ ആപന്നം വിഭജിത്വാ ദസ്സേതുകാമോ ‘‘ദുവിധഞ്ഹി സിക്ഖാപദ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ യസ്സ സചിത്തകസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ ചിത്തം അകുസലമേവ ഹോതി, തം ലോകവജ്ജം. യസ്സ സചിത്തകാചിത്തകപക്ഖസഹിതസ്സ അചിത്തകസ്സ ച സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവ ഹോതി, തമ്പി സുരാപാനാദി ലോകവജ്ജന്തി ഇമമത്ഥം സമ്പിണ്ഡേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘യസ്സ സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവ ഹോതി, തം ലോകവജ്ജം നാമാ’’തി വുത്തം. ‘‘സചിത്തകപക്ഖേ’’തി ഹി ഇദം വചനം അചിത്തകം സന്ധായ വുത്തം. ന ഹി ഏകംസതോ സചിത്തകസ്സ ‘‘സചിത്തകപക്ഖേ’’തി വിസേസനേ പയോജനം അത്ഥി. സചിത്തകപക്ഖേതി ച വത്ഥുവീതിക്കമവിജാനനചിത്തേന ‘‘സചിത്തകപക്ഖേ’’തി ഗഹേതബ്ബം, ന പണ്ണത്തിവിജാനനചിത്തേന. യദി ഹി ‘‘ന വട്ടതീ’’തി പണ്ണത്തിവിജാനനചിത്തേനപി യസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവ, തമ്പി ലോകവജ്ജന്തി വദേയ്യ, സബ്ബേസം പണ്ണത്തിവജ്ജസിക്ഖാപദാനമ്പി ലോകവജ്ജതാ ആപജ്ജേയ്യ പണ്ണത്തിവജ്ജാനമ്പി ‘‘ന വട്ടതീ’’തി ജാനിത്വാ വീതിക്കമേ അകുസലചിത്തസ്സേവ സമ്ഭവതോ. ന ഹി ഭഗവതോ ആണം ജാനിത്വാ മദ്ദന്തസ്സ കുസലചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി അനാദരിയവസേന പടിഘചിത്തസ്സേവ ഉപ്പജ്ജനതോ.

അപിചേത്ഥ ‘‘സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവാ’’തി വചനതോ അചിത്തകസ്സ വത്ഥുഅജാനനവസേന അചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവാതി അയം നിയമോ നത്ഥീതി വിഞ്ഞായതി. യദി ഹി അചിത്തകസ്സ അചിത്തകപക്ഖേപി ചിത്തം അകുസലമേവ സിയാ, ‘‘സചിത്തകപക്ഖേ’’തി ഇദം വിസേസനം നിരത്ഥകം സിയാ. ‘‘യസ്സ ചിത്തം അകുസലമേവ ഹോതി, തം ലോകവജ്ജ’’ന്തി ഏത്തകേ വുത്തേ സുരാതി അജാനിത്വാ പിവന്തസ്സ ഗന്ധവണ്ണകാദിഭാവം അജാനിത്വാ താനി ലിമ്പന്തീനം ഭിക്ഖുനീനഞ്ച വിനാപി അകുസലചിത്തേന ആപത്തിസമ്ഭവതോ ഏകന്താകുസലം സചിത്തകസിക്ഖാപദം ഠപേത്വാ സുരാപാനാദിഅചിത്തകസിക്ഖാപദാനം ലോകവജ്ജതാ ന സിയാതി തേസമ്പി സങ്ഗണ്ഹത്ഥം ‘‘യസ്സ സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവ ഹോതി, തം ലോകവജ്ജ’’ന്തി വുത്തം. തേനേവ ചൂളഗണ്ഠിപദേ മജ്ഝിമഗണ്ഠിപദേ ച വുത്തം ‘‘ഏതം സത്തം മാരേസ്സാമീതി തസ്മിംയേവ പദേസേ നിപന്നം അഞ്ഞം മാരേന്തസ്സ പാണസാമഞ്ഞസ്സ അത്ഥിതായ യഥാ പാണാതിപാതോ ഹോതി, ഏവം ഏതം മജ്ജം പിവിസ്സാമീതി അഞ്ഞം മജ്ജം പിവന്തസ്സ മജ്ജസാമഞ്ഞസ്സ അത്ഥിതായ അകുസലമേവ ഹോതി. യഥാ പന കട്ഠസഞ്ഞായ സപ്പം ഘാതേന്തസ്സ പാണാതിപാതോ ന ഹോതി, ഏവം നാളികേരപാനസഞ്ഞായ മജ്ജം പിവന്തസ്സ അകുസലം ന ഹോതീ’’തി.

കേചി പന വദന്തി ‘‘സാമണേരസ്സ സുരാതി അജാനിത്വാ പിവന്തസ്സ പാരാജികോ നത്ഥി, അകുസലം പന ഹോതീ’’തി, തം തേസം മതിമത്തം. ‘‘ഭിക്ഖുനോ അജാനിത്വാപി ബീജതോ പട്ഠായ മജ്ജം പിവന്തസ്സ പാചിത്തിയം, സാമണേരോ ജാനിത്വാ പിവന്തോ സീലഭേദം ആപജ്ജതി, ന അജാനിത്വാ’’തി ഏത്തകമേവ ഹി അട്ഠകഥായം വുത്തം, ‘‘അകുസലം പന ഹോതീ’’തി ന വുത്തന്തി. അപരമ്പി വദന്തി ‘‘അജാനിത്വാ പിവന്തസ്സപി സോതാപന്നസ്സ മുഖം സുരാ ന പവിസതി കമ്മപഥപ്പത്തഅകുസലചിത്തേനേവ പാതബ്ബതോ’’തി, തമ്പി ന സുന്ദരം. ബോധിസത്തേ കുച്ഛിഗതേ ബോധിസത്തമാതു സീലം വിയ ഹി ഇദമ്പി അരിയസാവകാനം ധമ്മതാസിദ്ധന്തി വേദിതബ്ബം. തേനേവ ദീഘനികായേ കൂടദന്തസുത്തട്ഠകഥായം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൩൫൨) വുത്തം –

‘‘ഭവന്തരേപി ഹി അരിയസാവകോ ജീവിതഹേതുപി നേവ പാണം ഹനതി, ന സുരം പിവതി. സചേപിസ്സ സുരഞ്ച ഖീരഞ്ച മിസ്സേത്വാ മുഖേ പക്ഖിപന്തി, ഖീരമേവ പവിസതി, ന സുരാ. യഥാ കിം? യഥാ കോഞ്ചസകുണാനം ഖീരമിസ്സകേ ഉദകേ ഖീരമേവ പവിസതി, ന ഉദകം. ഇദം യോനിസിദ്ധന്തി ചേ? ഇദമ്പി ധമ്മതാസിദ്ധന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി.

യദി ഏവം സുരാപാനസിക്ഖാപദട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൩൨൯) ‘‘വത്ഥുഅജാനനതായ ചേത്ഥ അചിത്തകതാ വേദിതബ്ബാ, അകുസലേനേവ പാതബ്ബതായ ലോകവജ്ജതാ’’തി കസ്മാ വുത്തം? നായം ദോസോ. അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ – സചിത്തകപക്ഖേ അകുസലചിത്തേനേവ പാതബ്ബതായ ലോകവജ്ജതാതി. ഇമിനായേവ ഹി അധിപ്പായേന അഞ്ഞേസുപി ലോകവജ്ജേസു അചിത്തകസിക്ഖാപദേസു അകുസലചിത്തതായേവ വുത്താ, ന പന സചിത്തകതാ. തേനേവ ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൨൭) വുത്തം –

‘‘ഗിരഗ്ഗസമജ്ജം ചിത്താഗാരസിക്ഖാപദം സങ്ഘാണി ഇത്ഥാലങ്കാരോ ഗന്ധകവണ്ണകോ വാസിതകപിഞ്ഞാകോ ഭിക്ഖുനീആദീഹി ഉമ്മദ്ദനപരിമദ്ദനാതി ഇമാനി ദസ സിക്ഖാപദാനി അചിത്തകാനി ലോകവജ്ജാനി അകുസലചിത്താനീ’’തി,

അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായോ – വിനാപി ചിത്തേന ആപജ്ജിതബ്ബത്താ അചിത്തകാനി, ചിത്തേ പന സതി അകുസലേനേവ ആപജ്ജിതബ്ബത്താ ലോകവജ്ജാനി ചേവ അകുസലചിത്താനി ചാതി. തസ്മാ ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗേ ആഗതാനി സുരാപാനഉയ്യുത്തഉയ്യോധികസിക്ഖാപദാനി തീണി, ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗേ ആഗതാനി ഗിരഗ്ഗസമജ്ജാദീനി ദസാതി ഇമേസം തേരസന്നം അചിത്തകസിക്ഖാപദാനം ലോകവജ്ജതാദസ്സനത്ഥം ‘‘സചിത്തകപക്ഖേ’’തി ഇദം വിസേസനം കതന്തി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം. യസ്മാ പന പണ്ണത്തിവജ്ജസ്സ വത്ഥുവീതിക്കമവിജാനനചിത്തേന സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം സിയാ കുസലം, സിയാ അകുസലം, സിയാ അബ്യാകതം, തസ്മാ തസ്സ സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവാതി അയം നിയമോ നത്ഥീതി സേസം പണ്ണത്തിവജ്ജന്തി വുത്തം.

രുന്ധന്തീതി വീതിക്കമം രുന്ധന്തീ. ദ്വാരം പിദഹന്തീതി വീതിക്കമലേസസ്സ ദ്വാരം പിദഹന്തീ. സോതം പച്ഛിന്ദമാനാതി ഉപരൂപരി വീതിക്കമസോതം പച്ഛിന്ദമാനാ. അഥ വാ രുന്ധന്തീതി അനാപത്തിലേസം രുന്ധന്തീ. ദ്വാരം പിദഹന്തീതി അനാപത്തിലേസസ്സ ദ്വാരം പിദഹന്തീ. സോതം പച്ഛിന്ദമാനാതി അനാപത്തിസോതം പച്ഛിന്ദമാനാ, ആപത്തിമേവ കുരുമാനാതി വുത്തം ഹോതി. നനു ച ലോകവജ്ജേ കാചി അനുപഞ്ഞത്തി ഉപ്പജ്ജമാനാ സിഥിലം കരോന്തീ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മാ ‘‘ലോകവജ്ജേ അനുപഞ്ഞത്തി ഉപ്പജ്ജമാനാ…പേ… ഗാള്ഹതരം കരോന്തീ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി ഇദം കസ്മാ വുത്തന്തി ആഹ ‘‘അഞ്ഞത്ര അധിമാനാ അഞ്ഞത്ര സുപിനന്താ’’തിആദി. ‘‘അഞ്ഞത്ര അധിമാനാ’’തി ഇമിസ്സാ അനുപഞ്ഞത്തിയാ ‘‘വീതിക്കമാഭാവാ’’തി കാരണം വുത്തം, ‘‘അഞ്ഞത്ര സുപിനന്താ’’തി ഇമിസ്സാ ‘‘അബ്ബോഹാരികത്താ’’തി കാരണം വുത്തം. തത്ഥ വീതിക്കമാഭാവാതി പാപിച്ഛോ ഇച്ഛാപകതോതിആദിവീതിക്കമാഭാവാ. ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ ഹി ‘‘പാപിച്ഛോ ഇച്ഛാപകതോ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം ഉല്ലപതീ’’തി (മഹാവ. ൧൨൯) വചനതോ വിസംവാദനാധിപ്പായേന മുസാ ഭണന്തോ പാരാജികോ ഹോതി. അയം പന അധിമാനേന അധിഗതസഞ്ഞീ ഹുത്വാ ഉല്ലപതി, ന സിക്ഖാപദം വീതിക്കമിതുകാമോ, തസ്മാ ‘‘അഞ്ഞത്ര അധിമാനാ’’തി അയം അനുപഞ്ഞത്തി ഉപ്പജ്ജമാനാ വീതിക്കമാഭാവാ അനാപത്തികരാ ജാതാ. അബ്ബോഹാരികത്താതി സുപിനന്തേ വിജ്ജമാനായപി ചേതനായ വീതിക്കമിച്ഛായ ച അബ്ബോഹാരികത്താ. കിഞ്ചാപി ഹി സുപിനന്തേ മോചനസ്സാദചേതനാ സംവിജ്ജതി, കദാചി ഉപക്കമനമ്പി ഹോതി, തഥാപി ഥിനമിദ്ധേന അഭിഭൂതത്താ തം ചിത്തം അബ്ബോഹാരികം, ചിത്തസ്സ അബ്ബോഹാരികത്താ ഉപക്കമകിരിയാസംവത്തനികാപി ചേതനാ അബ്ബോഹാരികാ. തേനേവ ‘‘അത്ഥേസാ ഭിക്ഖവേ ചേതനാ, സാ ച ഖോ അബ്ബോഹാരികാ’’തി (പാരാ. ൨൩൫) ഭഗവതാ വുത്താ, തസ്മാ ‘‘അഞ്ഞത്ര സുപിനന്താ’’തി അയം അനുപഞ്ഞത്തി അബ്ബോഹാരികത്താ അനാപത്തികരാ ജാതാ.

അകതേ വീതിക്കമേതി ‘‘കുക്കുച്ചായന്താ ന ഭുഞ്ജിംസൂ’’തിആദീസു വിയ വീതിക്കമേ അകതേ. സിഥിലം കരോന്തീതി പഠമം സാമഞ്ഞതോ ബദ്ധസിക്ഖാപദം മോചേത്വാ അത്തനോ അത്തനോ വിസയേ അനാപത്തികരണവസേന സിഥിലം കരോന്തീ. ദ്വാരം ദദമാനാതി അനാപത്തിയാ ദ്വാരം ദദമാനാ. തേനേവാഹ ‘‘അപരാപരമ്പി അനാപത്തിം കുരുമാനാ’’തി. നനു ച സഞ്ചരിത്തസിക്ഖാപദേ ‘‘അന്തമസോ തങ്ഖണികായപീ’’തി അനുപഞ്ഞത്തി ഉപ്പജ്ജമാനാ ആപത്തിമേവ കരോന്തീ ഉപ്പന്നാ, അഥ കസ്മാ ‘‘അനാപത്തിം കുരുമാനാ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘അന്തമസോ തങ്ഖണികായപീ’’തിആദി. ഉദായിനാ ഭിക്ഖുനാ തങ്ഖണികായ സഞ്ചരിത്തം ആപന്നവത്ഥുസ്മിം പഞ്ഞത്തത്താ ‘‘കതേ വീതിക്കമേ’’തി വുത്തം. പഞ്ഞത്തിഗതികാവ ഹോതീതി മൂലപഞ്ഞത്തിയംയേവ അന്തോഗധാ ഹോതി.

മക്കടിവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സന്ഥതഭാണവാരോ

വജ്ജിപുത്തകവത്ഥുവണ്ണനാ

൪൩. വേസാലീ നിവാസോ ഏതേസന്തി വേസാലികാതി ആഹ ‘‘വേസാലിവാസിനോ’’തി. വജ്ജീസു ജനപദേ വസന്താ വജ്ജിനോ, വജ്ജീനം പുത്തകാ വജ്ജിപുത്തകാതി ആഹ ‘‘വജ്ജിരട്ഠേ വേസാലിയം കുലാനം പുത്താ’’തി. ഞാതീനം ബ്യസനന്തി ഞാതീനം വിനാസോ. സോ പന ഞാതീനം വിനാസോ രാജദണ്ഡാദികാരണേന ഹോതീതി ആഹ ‘‘രാജദണ്ഡബ്യാധിമരണവിപ്പവാസനിമിത്തേനാ’’തി. ഭോഗാനം ബ്യസനം വിനാസോ ഭോഗബ്യസനം. തഞ്ച ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണദാസിദാസാദീനം ഉപഭോഗപരിഭോഗവത്ഥൂനം രാജദണ്ഡാദിനാ വിനാസോതി ആഹ ‘‘ഏസ നയോ ദുതിയപദേപീ’’തി. ന ബുദ്ധം ഗരഹാമാതി ‘‘അസബ്ബഞ്ഞു ബുദ്ധോ’’തിആദിനാ ബുദ്ധം ന ഗരഹാമ. ന ധമ്മഗരഹിനോതി ‘‘അനിയ്യാനികോ ധമ്മോ’’തിആദിനാ ധമ്മം ന ഗരഹാമ. ന സങ്ഘഗരഹിനോതി ‘‘ദുപ്പടിപന്നോ സങ്ഘോ’’തിആദിനാ സങ്ഘം ന ഗരഹാമ. അട്ഠതിംസാരമ്മണേസൂതി ദസ കസിണാ ദസ അസുഭാ ദസാനുസ്സതിയോ ചത്താരോ ബ്രഹ്മവിഹാരാ ചത്താരോ ആരുപ്പാ ചതുധാതുവവത്ഥാനം ആഹാരേ പടികൂലസഞ്ഞാതി ഇമേസു ചത്താലീസകമ്മട്ഠാനേസു പാളിയം അനാഗതത്താ ആലോകാകാസകസിണദ്വയം ഠപേത്വാ അവസേസാനി ഗഹേത്വാ വുത്തം. വിഭത്താ കുസലാ ധമ്മാതി ‘‘ഇമസ്മിം ആരമ്മണേ ഇദം ഹോതീ’’തി ഏവം വിഭത്താ ഉപചാരജ്ഝാനേന സദ്ധിം പഠമജ്ഝാനാദയോ മഹഗ്ഗതകുസലാ ധമ്മാ. തേവ ധമ്മേതി തേ ഏവ കുസലേ ധമ്മേ. മജ്ഝിമയാമോ ഭിക്ഖൂനം നിദ്ദാകിലമഥവിനോദനോകാസത്താ ന ഗഹിതോതി ആഹ ‘‘പഠമയാമഞ്ച പച്ഛിമയാമഞ്ചാ’’തി. സച്ചാനി ബുജ്ഝതി പടിവിജ്ഝതീതി ബോധി, അരഹത്തമഗ്ഗഞാണം. ഉപകാരകത്തേന തസ്സ പക്ഖേ ഭവാ ബോധിപക്ഖിയാതി ആഹ ‘‘ബോധിസ്സ പക്ഖേ ഭവാനം, അരഹത്തമഗ്ഗഞാണസ്സ ഉപകാരകാന’’ന്തി. ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ, ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, പഞ്ച ബലാനി, സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ, അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോതി ഇമേ സത്തതിംസ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ. ‘‘ഗിഹിപലിബോധം ആവാസപലിബോധഞ്ച പഹായാ’’തി ഇമേസംയേവ ദ്വിന്നം പലിബോധാനം ഉപച്ഛേദസ്സ സുദുക്കരഭാവതോ വുത്തം. യുത്തപയുത്താതി സമ്മദേവ യുത്താ.

ആസയന്തി അജ്ഝാസയം. സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ ഭിക്ഖുഭാവേ ഠത്വാ പടിസേവിതമേഥുനാനം തേസം വജ്ജിപുത്തകാനം ഉപസമ്പദം അനുജാനന്തോ ഭഗവാ ‘‘പാരാജികോ ഹോതി അസംവാസോ’’തി ഏവം പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദം സമൂഹനതി നാമാതി ആഹ – ‘‘യദി ഹി ഭഗവാ…പേ… പഞ്ഞത്തം സമൂഹനേയ്യാ’’തി. ‘‘യോ പന ഭിക്ഖൂ’’തി വുത്തത്താ പന സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ പടിസേവിതമേഥുനസ്സ ഉപസമ്പദം അനുജാനന്തോ ന സമൂഹനതി നാമ. ന ഹി സോ ഭിക്ഖു ഹുത്വാ പടിസേവതി. ‘‘സോ ആഗതോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ’’തി വചനതോ സാമണേരഭൂമി അനുഞ്ഞാതാതി ആഹ ‘‘സാമണേരഭൂമിയം പന ഠിതോ’’തിആദി. ഉത്തമത്ഥന്തി അരഹത്തം നിബ്ബാനമേവ വാ.

വജ്ജിപുത്തകവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ചതുബ്ബിധവിനയകഥാവണ്ണനാ

൪൫. നീഹരിത്വാതി സാസനതോ നീഹരിത്വാ. തഥാ ഹി ‘‘പഞ്ചഹുപാലി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതേന ഭിക്ഖുനാ നാനുയുഞ്ജിതബ്ബം. കതമേഹി പഞ്ചഹി? സുത്തം ന ജാനാതി, സുത്താനുലോമം ന ജാനാതീ’’തി (പരി. ൪൪൨) ഏവമാദിപരിയത്തിസാസനതോ സുത്തം സുത്താനുലോമഞ്ച നീഹരിത്വാ പകാസേസും, ‘‘അനാപത്തി ഏവം അമ്ഹാകം ആചരിയാനം ഉഗ്ഗഹോ പരിപുച്ഛാതി ഗണ്ഹാതീ’’തി ഏവമാദിപരിയത്തിസാസനതോ ആചരിയവാദം നീഹരിത്വാ പകാസേസും, ഭാരുകച്ഛകവത്ഥുസ്മിം (പാരാ. ൭൮) ‘‘ആയസ്മാ ഉപാലി ഏവമാഹ അനാപത്തി ആവുസോ സുപിനന്തേനാ’’തി ഏവമാദിപരിയത്തിസാസനതോ ഏവ അത്തനോമതിം നീഹരിത്വാ പകാസേസും. തായ ഹി അത്തനോമതിയാ ഥേരോ ഏതദഗ്ഗട്ഠാനം ലഭി.

വുത്തന്തി നാഗസേനത്ഥേരേന വുത്തം. പജ്ജതേ അനേന അത്ഥോതി പദം, ഭഗവതാ കണ്ഠാദിവണ്ണപ്പവത്തിട്ഠാനം ആഹച്ച വിസേസേത്വാ ഭാസിതം പദം ആഹച്ചപദം, ഭഗവതോയേവ വചനം. തേനാഹ ‘‘ആഹച്ചപദന്തി സുത്തം അധിപ്പേത’’ന്തി. ‘‘ഇദം കപ്പതി, ഇദം ന കപ്പതീ’’തി ഏവം അവിസേസേത്വാ ‘‘യം, ഭിക്ഖവേ, മയാ ‘ഇദം ന കപ്പതീ’തി അപ്പടിക്ഖിത്തം, തഞ്ചേ അകപ്പിയം അനുലോമേതി, കപ്പിയം പടിബാഹതി, തം വോ ന കപ്പതീ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൩൦൫) വുത്തം സാമഞ്ഞലക്ഖണം ഇധ ‘‘രസോ’’തി അധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘രസോതി സുത്താനുലോമ’’ന്തി. ധമ്മസങ്ഗാഹകപ്പഭുതിആചരിയപരമ്പരതോ ആനീതാ അട്ഠകഥാതന്തി ഇധ ‘‘ആചരിയവംസോ’’തി അധിപ്പേതാതി ആഹ ‘‘ആചരിയവംസോതി ആചരിയവാദോ’’തി.

ഇധ വിനയവിനിച്ഛയസ്സ അധികതത്താ തദനുച്ഛവികമേവ സുത്തം ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘സുത്തം നാമ സകലേ വിനയപിടകേ പാളീ’’തി. മഹാപദേസാതി മഹാഓകാസാ, മഹന്താനി വിനയസ്സ പതിട്ഠാപനട്ഠാനാനി യേസു പതിട്ഠാപിതോ വിനയോ വിനിച്ഛയതി അസന്ദേഹതോ. മഹന്താനി വാ കാരണാനി മഹാപദേസാ, മഹന്താനി വിനയവിനിച്ഛയകാരണാനീതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘അത്ഥതോ പന ‘യം, ഭിക്ഖവേ’തിആദിനാ വുത്താ സാധിപ്പായാ പാളിയേവ മഹാപദേസാ’’തി വദന്തി. തേനേവാഹ ‘‘യേ ഭഗവതാ ഏവം വുത്താ’’തിആദി. ഇമേ ച മഹാപദേസാ ഖന്ധകേ ആഗതാ, തസ്മാ തേസം വിനിച്ഛയകഥാ തത്ഥേവ ആവി ഭവിസ്സതീതി ഇധ ന വുച്ചതി. യദിപി തത്ഥ തത്ഥ ഭഗവതാ പവത്തിതാ പകിണ്ണകദേസനാവ അട്ഠകഥാ, സാ പന ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി പഠമം തീണി പിടകാനി സങ്ഗായിത്വാ തസ്സ അത്ഥവണ്ണനാനുരൂപേനേവ വാചനാമഗ്ഗം ആരോപിതത്താ ‘‘ആചരിയവാദോ’’തി വുച്ചതി ആചരിയാ വദന്തി സംവണ്ണേന്തി പാളിം ഏതേനാതി കത്വാ. തേനാഹ – ‘‘ആചരിയവാദോ നാമ…പേ… അട്ഠകഥാതന്തീ’’തി. തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ ആരുള്ഹോയേവ ച ബുദ്ധവചനസ്സ അത്ഥസംവണ്ണനാഭൂതോ കഥാമഗ്ഗോ മഹാമഹിന്ദത്ഥേരേന തമ്ബപണ്ണിദീപം ആഭതോ, പച്ഛാ തമ്ബപണ്ണിയേഹി മഹാഥേരേഹി സീഹളഭാസായ ഠപിതോ നികായന്തരലദ്ധിസങ്കരപരിഹരണത്ഥം. കിഞ്ചാപി അത്തനോമതി സുത്താദീഹി സംസന്ദിത്വാവ പരികപ്പീയതി, തഥാപി സാ ന സുത്താദീസു വിസേസതോ നിദ്ദിട്ഠാതി ആഹ ‘‘സുത്തസുത്താനുലോമആചരിയവാദേ മുഞ്ചിത്വാ’’തി. അനുബുദ്ധിയാതി സുത്താദീനിയേവ അനുഗതബുദ്ധിയാ. നയഗ്ഗാഹേനാതി സുത്താദിതോ ലബ്ഭമാനനയഗ്ഗഹണേന.

അത്തനോമതിം സാമഞ്ഞതോ പഠമം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തമേവ വിസേസേത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘അപിചാ’’തിആദിമാഹ. ഇദാനി തത്ഥ പടിപജ്ജിതബ്ബാകാരം ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘തം പന അത്തനോമതിം ഗഹേത്വാ കഥേന്തേനാ’’തിആദി. അത്ഥേനാതി അത്തനാ സല്ലക്ഖിതേന അത്ഥേന. ആചരിയവാദേ ഓതാരേതബ്ബാതി ആചരിയവാദേ ഞാണേന അനുപ്പവേസേതബ്ബാ. സബ്ബദുബ്ബലാതി പുഗ്ഗലസ്സ സയം പടിഭാനഭാവതോ. പമാദപാഠവസേന ആചരിയവാദസ്സ കദാചി സുത്താനുലോമേന അസംസന്ദനാപി സിയാ, സോ ന ഗഹേതബ്ബോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘ആചരിയവാദോപി…പേ… സമേന്തോ ഏവ ഗഹേതബ്ബോ’’തി. സമേന്തമേവ ഗഹേതബ്ബന്തി യഥാ സുത്തേന സംസന്ദതി, ഏവം മഹാപദേസതോ അത്ഥാ ഉദ്ധരിതബ്ബാതി ദസ്സേതി. സുത്താനുലോമസ്സ സുത്തേകദേസത്തേപി സുത്തേ വിയ ‘‘ഇദം കപ്പതി, ഇദം ന കപ്പതീ’’തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ആഹച്ചഭാസിതം കിഞ്ചി നത്ഥീതി ആഹ – ‘‘സുത്താനുലോമതോ ഹി സുത്തമേവ ബലവതര’’ന്തി. അപ്പടിവത്തിയന്തി അപ്പടിബാഹിയം. കാരകസങ്ഘസദിസന്തി പമാണത്താ സങ്ഗീതികാരകസങ്ഘസദിസം. ബുദ്ധാനം ഠിതകാലസദിസന്തി ഇമിനാ ബുദ്ധേഹേവ കഥിതത്താ ധരമാനബുദ്ധസദിസന്തി വുത്തം ഹോതി. സുത്തേ ഹി പടിബാഹിതേ ബുദ്ധോവ പടിബാഹിതോ ഹോതി. സകവാദീ സുത്തം ഗഹേത്വാ കഥേതീതി സകവാദീ അത്തനോ സുത്തം ഗഹേത്വാ വോഹരതി. പരവാദീ സുത്താനുലോമന്തി അഞ്ഞനികായവാദീ അത്തനോ നികായേ സുത്താനുലോമം ഗഹേത്വാ കഥേതി. ഖേപം വാ ഗരഹം വാ അകത്വാതി ‘‘കിം ഇമിനാ’’തി ഖേപം വാ ‘‘കിമേസ ബാലോ വദതീ’’തി ഗരഹം വാ അകത്വാ. സുത്താനുലോമന്തി പരവാദിനാ വുത്തം അഞ്ഞനികായേ സുത്താനുലോമം. സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബന്തി സകവാദിനാ അത്തനോ സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബം. സുത്തസ്മിംയേവ ഠാതബ്ബന്തി അത്തനോ സുത്തേയേവ ഠാതബ്ബം. ഏവം സേസവാരേസുപി അത്ഥയോജനാ കാതബ്ബാ. അയന്തി സകവാദീ. പരോതി അഞ്ഞനികായവാദീ. ഏവം സേസേസുപി.

നനു ച ‘‘സുത്താനുലോമതോ സുത്തമേവ ബലവതര’’ന്തി ഹേട്ഠാ വുത്തം, ഇധ പന ‘‘സുത്താനുലോമേ സുത്തം ഓതാരേതബ്ബ’’ന്തിആദി കസ്മാ വുത്തന്തി? നായം വിരോധോ. ‘‘സുത്താനുലോമതോ സുത്തമേവ ബലവതര’’ന്തി ഹി ഇദം സകമതേയേവ സുത്തം സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥ ഹി സകമതിപരിയാപന്നമേവ സുത്താദിം സന്ധായ ‘‘അത്തനോമതി സബ്ബദുബ്ബലാ, അത്തനോമതിതോ ആചരിയവാദോ ബലവതരോ, ആചരിയവാദതോ സുത്താനുലോമം ബലവതരം, സുത്താനുലോമതോ സുത്തമേവ ബലവതര’’ന്തി ച വുത്തം. ഇധ പന പരവാദിനാ ആനീതം അഞ്ഞനികായേ സുത്തം സന്ധായ ‘‘സുത്താനുലോമേ സുത്തം ഓതാരേതബ്ബ’’ന്തിആദി വുത്തം. തസ്മാ പരവാദിനാ ആനീതം സുത്താദിം അത്തനോ സുത്താനുലോമആചരിയവാദഅത്തനോമതീസു ഓതാരേത്വാ സമേന്തംയേവ ഗഹേതബ്ബം, ഇതരം ന ഗഹേതബ്ബന്തി അയം നയോ ഇധ വുച്ചതീതി ന കോചി പുബ്ബാപരവിരോധോ.

ബാഹിരകസുത്തന്തി തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ അനാരുള്ഹഗുള്ഹവേസ്സന്തരാദീനി മഹാസങ്ഘികനികായവാസീനം സുത്താനി. വേദല്ലാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന ഗുള്ഹഉമ്മഗ്ഗാദിഗ്ഗഹണം വേദിതബ്ബം, ഇതരം ഗാരയ്ഹസുത്തം ന ഗഹേതബ്ബം. അത്തനോമതിയമേവ ഠാതബ്ബന്തി ഇമിനാ അഞ്ഞനികായതോ ആനീതസുത്തതോപി സകനികായേ അത്തനോമതിയേവ ബലവതരാതി ദസ്സേതി. സകവാദീ സുത്തം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരവാദീപി സുത്തമേവാതിഏവമാദിനാ സമാനജാതികാനം വസേന വാരോ ന വുത്തോ, സുത്തസ്സ സുത്തേയേവ ഓതാരണം ഭിന്നം വിയ ഹുത്വാ ന പഞ്ഞായതി, വുത്തനയേനേവ ച സക്കാ യോജേതുന്തി.

ഇദാനി സകവാദീപരവാദീനം കപ്പിയാകപ്പിയാദിഭാവം സന്ധായ വിവാദേ ഉപ്പന്നേ തത്ഥ പടിപജ്ജിതബ്ബവിധിം ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘അഥ പനായം കപ്പിയന്തി ഗഹേത്വാ കഥേതീ’’തിആദി. തത്ഥ സുത്തേ ച സുത്താനുലോമേ ച ഓതാരേതബ്ബന്തി സകവാദിനാ അത്തനോയേവ സുത്തേ ച സുത്താനുലോമേ ച ഓതാരേതബ്ബം. പരോ കാരണം ന വിന്ദതീതി പരവാദീ കാരണം ന ലഭതി. സുത്തതോ ബഹും കാരണഞ്ച വിനിച്ഛയഞ്ച ദസ്സേതീതി പരവാദീ അത്തനോ സുത്തതോ ബഹും കാരണം വിനിച്ഛയഞ്ച ആഹരിത്വാ ദസ്സേതി. സാധൂതി സമ്പടിച്ഛിത്വാ അകപ്പിയേവ ഠാതബ്ബന്തി ഇമിനാ അത്തനോ നികായേ സുത്താദീനി അലഭന്തേന സകവാദിനാ പരവാദീവചനേയേവ ഠാതബ്ബന്തി വദതി. ദ്വിന്നമ്പി കാരണച്ഛായാ ദിസ്സതീതി സകവാദീപരവാദീനം ഉഭിന്നമ്പി കപ്പിയാകപ്പിയഭാവസാധകം കാരണപതിരൂപകം ദിസ്സതി. യദി ദ്വിന്നമ്പി കാരണച്ഛായാ ദിസ്സതി, കസ്മാ ‘‘അകപ്പിയേവ ഠാതബ്ബ’’ന്തി ആഹ ‘‘വിനയഞ്ഹി പത്വാ’’തിആദി. ‘‘വിനയം പത്വാ’’തി വുത്തമേവത്ഥം പാകടതരം കത്വാ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കപ്പിയാകപ്പിയവിചാരണമാഗമ്മാ’’തി. രുന്ധിതബ്ബന്തിആദീസു ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യവിനിച്ഛയേ കപ്പിയാകപ്പിയഭാവേ സതി കപ്പിയന്തി ഗഹണം രുന്ധിതബ്ബം, അകപ്പിയന്തി ഗഹണം ഗാള്ഹം കാതബ്ബം. അപരാപരം പവത്തകപ്പിയഗഹണസോതം പച്ഛിന്ദിതബ്ബം, ഗരുകഭാവസങ്ഖാതേ അകപ്പിയഭാവേയേവ ഠാതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

ബഹൂഹി സുത്തവിനിച്ഛയകാരണേഹീതി ബഹൂഹി സുത്തേഹി ചേവ തതോ ആനീതവിനിച്ഛയകാരണേഹി ച. അത്തനോ ഗഹണം ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബന്തി സകവാദിനാ അത്തനോ അകപ്പിയന്തി ഗഹണം ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബം. ഇദാനി വുത്തമേവത്ഥം നിഗമേന്തോ ‘‘ഏവ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ യോതി സകവാദീപരവാദീസു യോ കോചി. കേചി പന ‘‘സകവാദീസുയേവ യോ കോചി ഇധാധിപ്പേതോ’’തി വദന്തി, ഏവം സന്തേ ‘‘അഥ പനായം കപ്പിയന്തി ഗഹേത്വാ കഥേതീ’’തിആദീസു സബ്ബത്ഥ ഉഭോപി സകവാദിനോയേവ സിയും ഹേട്ഠാ വുത്തസ്സേവ നിഗമനവസേന ‘‘ഏവ’’ന്തിആദീനം വുത്തത്താ, തസ്മാ തം ന ഗഹേതബ്ബം. അതിരേകകാരണം ലഭതീതി ഏത്ഥ സുത്താദീസു പുരിമം പുരിമം അതിരേകകാരണം നാമ, യോ വാ സുത്താദീസു ചതൂസു ബഹുതരം കാരണം ലഭതി, സോ അതിരേകകാരണം ലഭതി നാമ.

സുട്ഠു പവത്തി ഏതസ്സാതി സുപ്പവത്തി, സുട്ഠു പവത്തതി സീലേനാതി വാ സുപ്പവത്തി. തേനാഹ ‘‘സുപ്പവത്തീതി സുട്ഠു പവത്ത’’ന്തി. വാചായ ഉഗ്ഗതം വാചുഗ്ഗതം, വചസാ സുഗ്ഗഹിതന്തി വുത്തം ഹോതി. സുത്തതോതി ഇമസ്സ വിവരണം ‘‘പാളിതോ’’തി. ഏത്ഥ ച ‘‘സുത്തം നാമ സകലം വിനയപിടക’’ന്തി വുത്തത്താ പാളിതോതി തദത്ഥദീപികാ അഞ്ഞായേവ പാളി വേദിതബ്ബാ. അനുബ്യഞ്ജനസോതി ഇമസ്സ വിവരണം ‘‘പരിപുച്ഛതോ ച അട്ഠകഥാതോ ചാ’’തി. പാളിം അനുഗന്ത്വാ അത്ഥസ്സ ബ്യഞ്ജനതോ പകാസനതോ അനുബ്യഞ്ജനന്തി ഹി പരിപുച്ഛാ അട്ഠകഥാ ച വുച്ചതി. ഏത്ഥ ച അട്ഠകഥായ വിസും ഗഹിതത്താ പരിപുച്ഛാതി ഥേരവാദോ വുത്തോ. സങ്ഘഭേദസ്സ പുബ്ബഭാഗേ പവത്തകലഹസ്സേതം അധിവചനം സങ്ഘരാജീതി. കുക്കുച്ചകോതി അണുമത്തേസുപി വജ്ജേസു ഭയദസ്സനവസേന കുക്കുച്ചം ഉപ്പാദേന്തോ. തന്തിം അവിസംവാദേത്വാതി പാളിം അഞ്ഞഥാ അകത്വാ. അവോക്കമന്തോതി അനതിക്കമന്തോ.

വിത്ഥുനതീതി അത്ഥം അദിസ്വാ നിത്ഥുനതി. വിപ്ഫന്ദതീതി കമ്പതി. സന്തിട്ഠിതും ന സക്കോതീതി ഏകസ്മിംയേവ അത്ഥേ പതിട്ഠാതും ന സക്കോതി. തേനാഹ ‘‘യം യം പരേന വുച്ചതി, തം തം അനുജാനാതീ’’തി. പരവാദം ഗണ്ഹാതീതി ‘‘ഉച്ഛുമ്ഹി കസടം യാവജീവികം, രസോ സത്താഹകാലികോ, തദുഭയവിനിമുത്തോ ച ഉച്ഛു നാമ വിസും നത്ഥി, തസ്മാ ഉച്ഛുപി വികാലേ വട്ടതീ’’തി പരവാദിനാ വുത്തേ തമ്പി ഗണ്ഹാതി. ഏകേകലോമന്തി പലിതം സന്ധായ വുത്തം. യമ്ഹീതി യസ്മിം പുഗ്ഗലേ. പരിക്ഖയം പരിയാദാനന്തി അത്ഥതോ ഏകം.

ആചരിയപരമ്പരാ ഖോ പനസ്സ സുഗ്ഗഹിതാ ഹോതീതി ഏത്ഥ ആചരിയപരമ്പരാതി ആചരിയാനം വിനിച്ഛയപരമ്പരാ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘യഥാ ആചരിയോ ച ആചരിയാചരിയോ ച പാളിഞ്ച പരിപുച്ഛഞ്ച വദന്തി, തഥാ ഞാതും വട്ടതീ’’തി. പുബ്ബാപരാനുസന്ധിതോതി ‘‘ഇദം പുബ്ബവചനം, ഇദം പരവചനം, അയമനുസന്ധീ’’തി ഏവം പുബ്ബാപരാനുസന്ധിതോ. ആചരിയപരമ്പരന്തി ഇമസ്സേവ വേവചനം ഥേരവാദങ്ഗന്തി, ഥേരപടിപാടിന്തി അത്ഥോ. ദ്വേ തയോ പരിവട്ടാതി ദ്വേ തിസ്സോ പരമ്പരാ.

ഇമേഹി ച പന തീഹി ലക്ഖണേഹീതി ‘‘സുത്തമസ്സ സ്വാഗതം ഹോതീ’’തിആദിനാ ഹേട്ഠാ വുത്തേഹി തീഹി ലക്ഖണേഹി. ഏത്ഥ ച പഠമേന ലക്ഖണേന വിനയസ്സ സുട്ഠു ഉഗ്ഗഹിതഭാവോ വുത്തോ, ദുതിയേന ഉഗ്ഗഹിതേന അചലതാ സുപ്പതിട്ഠിതതാ വുത്താ, തതിയേന യം പാളിയാ അട്ഠകഥായ ച നത്ഥി, തമ്പി ആചരിയവചനേന വിനിച്ഛിനിതും സമത്ഥതാ വുത്താ. ഓതിണ്ണേ വത്ഥുസ്മിന്തി ചോദനാസങ്ഖാതേ വീതിക്കമസങ്ഖാതേ വാ വത്ഥുസ്മിം സങ്ഘമജ്ഝേ ഓതിണ്ണേ, ഓസടേതി അത്ഥോ. വുത്തമേവ വിഭാവേന്തോ ‘‘ചോദകേന ച ചുദിതകേന ച വുത്തേ വത്തബ്ബേ’’തി ആഹ. കേചി പന ‘‘ചോദകേന ഓതിണ്ണേ വത്ഥുസ്മിം ചുദിതകേന ച വുത്തേ വത്തബ്ബേ’’തി ഏവം യോജേന്തി. അപരേ പന ‘‘ചോദകേന ച ചുദിതകേന ച വുത്തേ വിനയധരേന ച വത്തബ്ബേ’’തി ഏവമ്പി യോജേന്തി. ‘‘ചോദകേന ച ചുദിതകേന ച വുത്തേ വത്തബ്ബേ’’തി അയമേവ പന യോജനാ സുന്ദരതരാതി വേദിതബ്ബാ. വത്ഥു ഓലോകേതബ്ബന്തി തസ്സ തസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ വത്ഥു ഓലോകേതബ്ബം. ‘‘തിണേന വാ പണ്ണേന വാ…പേ… യോ ആഗച്ഛേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാരാ. ൫൧൭) ഹി ഇദം നിസ്സഗ്ഗിയേ അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദസ്സ വത്ഥുസ്മിം പഞ്ഞത്തം, ഥുല്ലച്ചയദുബ്ഭാസിതാപത്തീനം മാതികായ അനാഗതത്താ ‘‘പഞ്ചന്നം ആപത്തീനം അഞ്ഞതര’’ന്തി വുത്തം. അഞ്ഞതരം വാ ആപത്തിന്തി ‘‘കാലേ വികാലസഞ്ഞീ ആപത്തി ദുക്കടസ്സ, കാലേ വേമതികോ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ഏവമാദിനാ (പാചി. ൨൫൦) ആഗതം ദുക്കടം സന്ധായ വുത്തം. സിക്ഖാപദന്തരേസൂതി വിനീതവത്ഥും അന്തോകത്വാ ഏകേകസ്മിം സിക്ഖാപദന്തരേ.

സുഖുമാതി അത്തനോപി ദുവിഞ്ഞേയ്യസഭാവസ്സ ലഹുപരിവത്തിനോ ചിത്തസ്സ സീഘപരിവത്തിതായ വുത്തം. തേനാഹ ‘‘ചിത്തലഹുകാ’’തി. ചിത്തം ലഹു സീഘപരിവത്തി ഏതേസന്തി ചിത്തലഹുകാ. തേതി തേ വീതിക്കമേ. തംവത്ഥുകന്തി തേ അദിന്നാദാനമനുസ്സവിഗ്ഗഹവീതിക്കമാ വത്ഥു അധിട്ഠാനം കാരണമേതസ്സാതി തംവത്ഥുകം. സീലാനി സോധേത്വാതി യംവത്ഥുകം കുക്കുച്ചം ഉപ്പന്നം, തം അമനസികരിത്വാ അവസേസസീലാനി സോധേത്വാ. പാകടഭാവതോ സുഖവളഞ്ജനതായ ച ‘‘ദ്വത്തിംസാകാരം താവ മനസി കരോഹീ’’തി വുത്തം. അഞ്ഞസ്മിം പന കമ്മട്ഠാനേ കതപരിചയേന തദേവ മനസി കാതബ്ബം. കമ്മട്ഠാനം ഘടയതീതി അന്തരന്തരാ ഖണ്ഡം അദസ്സേത്വാ ചിത്തേന സദ്ധിം ആലമ്ബനഭാവേന ചിരകാലം ഘടയതി. സങ്ഖാരാ പാകടാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തീതി വിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനികോ ചേ, തസ്സ സങ്ഖാരാ പാകടാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തി. സചേ കതപാരാജികവീതിക്കമോ ഭവേയ്യ, തസ്സ സതിപി അസരിതുകാമതായ വിപ്പടിസാരവത്ഥുവസേന പുനപ്പുനം തം ഉപട്ഠഹതീതി ചിത്തേകഗ്ഗതം ന വിന്ദതി. തേന വുത്തം ‘‘കമ്മട്ഠാനം ന ഘടയതീ’’തിആദി. അത്തനാ ജാനാതീതി സയമേവ ജാനാതി. പച്ചത്തേ ചേതം കരണവചനം, അത്താ ജാനാതീതി വുത്തം ഹോതി. അഞ്ഞാ ച ദേവതാ ജാനന്തീതി ആരക്ഖദേവതാഹി അഞ്ഞാ പരചിത്തവിദുനിയോ ദേവതാ ച ജാനന്തി.

നിട്ഠിതാ ചതുബ്ബിധവിനയകഥാവണ്ണനാ

വിനയധരസ്സ ച ലക്ഖണാദികഥാവണ്ണനാ.

ഭിക്ഖുപദഭാജനീയവണ്ണനാ

തസ്മാതി യസ്മാ പന-സദ്ദം അപനേത്വാ അനിയമേന പുഗ്ഗലദീപകം യോ-സദ്ദമേവ ആഹ, തസ്മാ. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം യോ-സദ്ദേ. പന-സദ്ദസ്സ നിപാതമത്തത്താ യോ-സദ്ദസ്സേവ അത്ഥം പകാസേന്തോ ‘‘യോ കോചീതി വുത്തം ഹോതീ’’തി ആഹ. യോ കോചി നാമാതി യോ വാ സോ വാ യോ കോചീതി വുത്തോ. വാസധുരയുത്തോ വാതി വിപസ്സനാധുരയുത്തോ വാ. സീലേസൂതി പകതീസു.

ഭിക്ഖതീതി യാചതി. ലഭന്തോ വാ അലഭന്തോ വാതി യോ കോചി ഭിക്ഖതി ഭിക്ഖം ഏസതി ഗവേസതി, സോ തം ലഭതു വാ മാ വാ, തഥാപി ഭിക്ഖതീതി ഭിക്ഖൂതി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ. അരിയായ യാചനായാതി ‘‘ഉദ്ദിസ്സ അരിയാ തിട്ഠന്തി, ഏസാ അരിയാന യാചനാ’’തി ഏവം വുത്തായ അരിയയാചനായ, ന കപണദ്ധികവണിബ്ബകയാചകാനം വിയ ‘‘ദേഹി ദേഹീ’’തി ഏവം പവത്തയാചനായ. ഭിക്ഖാചരിയന്തി ഉഞ്ഛാചരിയം. അജ്ഝുപഗതത്താതി അനുട്ഠിതത്താ. കാജഭത്തന്തി കാജേഹി ആനീതം ഭത്തം. അഗ്ഘഫസ്സവണ്ണഭേദേനാതി അഗ്ഘാദീനം പുരിമപകതിവിജഹേന. പുരിമപകതിവിജഹനഞ്ഹേത്ഥ ഭേദോതി അധിപ്പേതം. ധോവിത്വാ അപനേതും അസക്കുണേയ്യസഭാവം മലം, തഥാ അപനേതും സക്കുണേയ്യസഭാവാ ജല്ലികാ. ഭിന്നപടധരോതി നിബ്ബചനം ഭിന്നപടധരേ ഭിക്ഖു-സദ്ദസ്സ നിരുള്ഹത്താ കതം.

ഉപനിസ്സയസമ്പന്നന്തി പുബ്ബേ അട്ഠപരിക്ഖാരദാനൂപനിസ്സയസമ്പന്നം. യോ ഹി ചീവരാദികേ അട്ഠ പരിക്ഖാരേ പത്തചീവരമേവ വാ സോതാപന്നാദിഅരിയസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സേവ വാ സീലസമ്പന്നസ്സ ദത്വാ ‘‘ഇദം പരിക്ഖാരദാനം അനാഗതേ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവായ പച്ചയോ ഹോതൂ’’തി പത്ഥനം പട്ഠപേസി, തസ്സ തം സതി അധികാരസമ്പത്തിയം ബുദ്ധാനം സമ്മുഖീഭാവേ ഇദ്ധിമയപരിക്ഖാരലാഭായ സംവത്തതീതി വേദിതബ്ബം. ബ്രഹ്മഘോസന്തി ഉത്തമഘോസം, ബ്രഹ്മുനോ ഘോസസദിസം വാ ഘോസം. ബ്രഹ്മചരിയന്തി സാസനബ്രഹ്മചരിയം മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയഞ്ച. ദുക്ഖസ്സ സമ്മാ അന്തകിരിയായാതി യോജേതബ്ബം. ഭണ്ഡൂതി മുണ്ഡോ. വാസീതി ദന്തകട്ഠച്ഛേദനവാസി. ബന്ധനന്തി കായബന്ധനം. യുത്തോ ഭാവനാനുയോഗോ അസ്സാതി യുത്തയോഗോ, തസ്സ യുത്തയോഗസ്സ, ഭാവനാനുയോഗമനുയുത്തസ്സാതി വുത്തം ഹോതി. ഇരിയാപഥസമ്പന്നതാവിഭാവനത്ഥം ‘‘സട്ഠിവസ്സികത്ഥേരോ വിയാ’’തി വുത്തം. ബുദ്ധോവ പബ്ബജ്ജാചരിയോ ഉപസമ്പദാചരിയോ ച അസ്സാതി ബുദ്ധാചരിയകോ. പഠമബോധിയമ്പി പഠമകാലേയേവ സേസഉപസമ്പദാനം അഭാവോതി ആഹ ‘‘പഠമബോധിയം ഏകസ്മിം കാലേ’’തി. പഞ്ച പഞ്ചവഗ്ഗിയത്ഥേരാതി പഞ്ചവഗ്ഗിയത്ഥേരാ പഞ്ച. തീണി സതന്തി തീണി സതാനി, ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം വചനവിപല്ലാസോ കതോ. ഏകോ ച ഥേരോതി അങ്ഗുലിമാലത്ഥേരം സന്ധായ വുത്തം. ന വുത്താതി അട്ഠകഥായം ന വുത്താ. തത്ഥാതി വിനയപാളിയം.

വേളുവനമഹാവിഹാരേ ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നോയേവ ഭഗവാ മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ അത്താനം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിതഭാവം വിദിത്വാ തസ്സ പച്ചുഗ്ഗമനം കരോന്തോ തിഗാവുതം മഗ്ഗം ഏകകോവ ഗന്ത്വാ ബഹുപുത്തനിഗ്രോധമൂലേ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസിന്നോ അത്തനോ സന്തികം ആഗന്ത്വാ പരമനിപച്ചകാരം ദസ്സേത്വാ ‘‘സത്ഥാ മേ ഭന്തേ ഭഗവാ, സാവകോഹമസ്മി, സത്ഥാ മേ ഭന്തേ ഭഗവാ, സാവകോഹമസ്മീ’’തി തിക്ഖത്തും അത്തനോ സാവകത്തം സാവേത്വാ ഠിതസ്സ മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ നിപച്ചകാരമഹത്തതം അത്തനോ ച മഹാനുഭാവതം ദീപേതും യസ്സ അഞ്ഞസ്സ അജാനംയേവ ‘‘ജാനാമീ’’തി പടിഞ്ഞസ്സ ബാഹിരകസ്സ സത്ഥുനോ ഏവം സബ്ബചേതസാ സമന്നാഗതോ പസന്നചിത്തോ സാവകോ ഏവരൂപം പരമനിപച്ചകാരം കരേയ്യ, തസ്സ വണ്ടച്ഛിന്നതാലപക്കം വിയ ഗീവതോ മുദ്ധാപി വിപതേയ്യ, സത്തധാ വാ ഫലേയ്യാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘യോ ഖോ, കസ്സപ, ഏവം സബ്ബചേതസാ സമന്നാഗതം സാവകം അജാനംയേവ വദേയ്യ ‘ജാനാമീ’തി, അപസ്സംയേവ വദേയ്യ ‘പസ്സാമീ’തി, മുദ്ധാപി തസ്സ വിപതേയ്യ, സത്തധാ വാ ഫലേയ്യ, അഹം ഖോ, കസ്സപ, ജാനംയേവ വദാമി ‘ജാനാമീ’തി, പസ്സംയേവ വദാമി ‘പസ്സാമീ’’’ (സം. നി. ൨.൧൫൪) തി വത്വാ ജാതിമദമാനമദരൂപമദപ്പഹാനത്ഥം തീഹി ഓവാദേഹി മഹാകസ്സപത്ഥേരം ഓവദന്തോ ‘‘തസ്മാതിഹ തേ കസ്സപാ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥ (സം. നി. അട്ഠ. ൨.൨.൧൫൪) തസ്മാതിഹാതി തസ്മാ ഇച്ചേവ വുത്തം ഹോതി, യസ്മാ അഹം ജാനന്തോവ ‘‘ജാനാമീ’’തി പസ്സന്തോ ഏവ ച ‘‘പസ്സാമീ’’തി വദാമി, തസ്മാതി അത്ഥോ. തി-കാര ഹ-കാരാ നിപാതാ. ഇഹാതി വാ ഇമസ്മിം സാസനേ, ത-കാരോ പദസന്ധിവസേന ആഗതോ. ഏവം സിക്ഖിതബ്ബന്തി ഇദാനി വുച്ചമാനാകാരേന സിക്ഖിതബ്ബം. തിബ്ബന്തി ബഹലം മഹന്തം. ഹിരോത്തപ്പഞ്ചാതി ഹിരീ ച ഓത്തപ്പഞ്ച. പച്ചുപട്ഠിതം ഭവിസ്സതീതി ഉപസങ്കമനതോ പഠമതരമേവ ഉപട്ഠിതം ഭവിസ്സതി. തഥാ ഹി സതി തേസം പുരതോ അസ്സ സഗാരവസപ്പതിസ്സവതാ സണ്ഠാതി. യോ ച ഥേരാദീസു ഹിരോത്തപ്പം ഉപട്ഠപേത്വാ ഉപസങ്കമതി, ഥേരാദയോപി തം സഹിരികാ സഓത്തപ്പാ ച ഹുത്വാ ഉപസങ്കമന്തീതി അയമേത്ഥ ആനിസംസോ. കുസലൂപസംഹിതന്തി കുസലനിസ്സിതം, അനവജ്ജധമ്മനിസ്സിതന്തി അത്ഥോ. അട്ഠിം കത്വാതി അത്താനം തേന ധമ്മേന അട്ഠികം കത്വാ, തം വാ ധമ്മം ‘‘ഏസ മയ്ഹം ധമ്മോ’’തി അട്ഠിം കത്വാ. മനസി കത്വാതി ചിത്തേ ഠപേത്വാ. സബ്ബചേതസാ സമന്നാഹരിത്വാതി ചിത്തസ്സ ഥോകമ്പി ബഹി ഗന്തും അദേന്തോ സബ്ബേന സമന്നാഹാരചിത്തേന സമന്നാഹരിത്വാ. ഓഹിതസോതോതി ഠപിതസോതോ, ധമ്മേ നിഹിതസോതോതി അത്ഥോ. ഏവഞ്ഹി തേ സിക്ഖിതബ്ബന്തി ഞാണസോതഞ്ച പസാദസോതഞ്ച ഓദഹിത്വാ ‘‘മയാ ദേസിതം ധമ്മം സക്കച്ചമേവ സുണിസ്സാമീ’’തി ഏവഞ്ഹി തേ സിക്ഖിതബ്ബം. സാതസഹഗതാ ച മേ കായഗതാസതീതി അസുഭേസു ചേവ ആനാപാനേ ച പഠമജ്ഝാനവസേന സുഖസമ്പയുത്താ കായഗതാസതി. യോ ച പനായം തിവിധോ ഓവാദോ, ഥേരസ്സ അയമേവ പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച അഹോസി.

കസിണാരമ്മണം രൂപാവചരജ്ഝാനം രൂപസഞ്ഞാ. സഞ്ഞാസീസേന ഹേത്ഥ ഝാനം വുത്തം, തദേവ ച ഉദ്ധുമാതകപടിഭാഗാരമ്മണത്താ ‘‘ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാ’’തി വുത്തം. സോപാകസാമണേരോ ഭഗവതാ പുട്ഠോ ‘‘ഏതേ ദ്വേ രൂപാവചരഭാവേന ഏകത്ഥാ, ബ്യഞ്ജനമേവ നാന’’ന്തി ആഹ. ആരദ്ധചിത്തോതി ആരാധിതചിത്തോ. ഗരുധമ്മപടിഗ്ഗഹണാദിഉപസമ്പദാ ഉപരി വിത്ഥാരതോ സയമേവ ആവി ഭവിസ്സതി.

കല്യാണപുഥുജ്ജനാദയോതി ഏത്ഥ ബഹൂനം നാനപ്പകാരാനം സക്കായദിട്ഠിആദീനം അവിഹതത്താ ജനേതി, താഹി വാ ജനിതോതി പുഥുജ്ജനോ, കല്യാണോ ച സോ പുഥുജ്ജനോ ചാതി കല്യാണപുഥുജ്ജനോ, സോ ആദി യേസം സോതാപന്നാദീനം തേ കല്യാണപുഥുജ്ജനാദയോ. കല്യാണഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ അന്ധപുഥുജ്ജനം നിവത്തേതി. ദ്വിധാ ഹി പുഥുജ്ജനാ അന്ധപുഥുജ്ജനോ കല്യാണപുഥുജ്ജനോതി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘ദുവേ പുഥുജ്ജനാ വുത്താ, ബുദ്ധേനാദിച്ചബന്ധുനാ;

അന്ധോ പുഥുജ്ജനോ ഏകോ, കല്യാണേകോ പുഥുജ്ജനോ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൭; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൨; സം. നി. അട്ഠ. ൨.൨.൬൧; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൫൧);

ഭദ്രായ പഞ്ഞായ ഭദ്രായ വിമുത്തിയാതി യോജേതബ്ബം. സീലേനാതിആദീസു സീലന്തി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം. സമാധീതി വിപസ്സനാപാദകാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ. പഞ്ഞാതി ലോകിയലോകുത്തരഞാണം. വിമുത്തീതി അരിയഫലവിമുത്തി. വിമുത്തിഞാണദസ്സനന്തി ഏകൂനവീസതിവിധം പച്ചവേക്ഖണഞാണം. യഥാസമ്ഭവേന ചേത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ. കല്യാണപുഥുജ്ജനസ്സ ഹി സീലാദയോ തയോ ഏവ സമ്ഭവന്തി, അരിയാനം പന സബ്ബേപി സീലാദയോ. സാരോ ഭിക്ഖൂതിപി കല്യാണപുഥുജ്ജനാദയോവ വുത്താതി ആഹ ‘‘തേഹിയേവ സീലസാരാദീഹീ’’തിആദി. അഥ വാ നിപ്പരിയായതോ ഖീണാസവോവ സാരോ ഭിക്ഖു നാമാതി ആഹ ‘‘വിഗതകിലേസഫേഗ്ഗുഭാവതോ വാ’’തിആദി.

യോപി കല്യാണപുഥുജ്ജനോ അനുലോമപടിപദായ പരിപൂരകാരീ സീലസമ്പന്നോ ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരോ ഭോജനേ മത്തഞ്ഞൂ ജാഗരിയാനുയോഗമനുയുത്തോ പുബ്ബരത്താപരരത്തം ബോധിപക്ഖിയാനം ധമ്മാനം ഭാവനാനുയോഗമനുയുത്തോ വിഹരതി ‘‘അജ്ജ വാ സ്വേ വാ അഞ്ഞതരം സാമഞ്ഞഫലം അധിഗമിസ്സാമീ’’തി, സോപി വുച്ചതി സിക്ഖതീതി സേഖോതി ആഹ ‘‘പുഥുജ്ജനകല്യാണകേന സദ്ധി’’ന്തി. സത്ത അരിയാതി ചത്താരോ മഗ്ഗട്ഠാ, ഹേട്ഠിമാ ച തയോ ഫലട്ഠാതി ഇമേ സത്ത അരിയാ. തിസ്സോ സിക്ഖാതി അധിസീലാദികാ തിസ്സോ സിക്ഖാ. സിക്ഖാസു ജാതോതി വാ സേഖോ. അരിയപുഗ്ഗലോ ഹി അരിയായ ജാതിയാ ജായമാനോ സിക്ഖാസു ജായതി, ന യോനിയം. സിക്ഖനസീലോതി വാ സേഖോ, പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ വാ കഥായ സേഖസ്സ അയന്തി അനഞ്ഞസാധാരണാ മഗ്ഗഫലത്തയധമ്മാ സേഖപരിയായേന വുത്താ. അസേഖോതി ച യത്ഥ സേഖഭാവാസങ്കാ അത്ഥി, തത്ഥായം പടിസേധോതി ലോകിയനിബ്ബാനേസു അസേഖഭാവാനാപത്തി ദട്ഠബ്ബാ. സീലസമാധിപഞ്ഞാസങ്ഖാതാ ഹി സിക്ഖാ അത്തനോ പടിപക്ഖകിലേസേഹി വിമുത്തത്താ പരിസുദ്ധാ, ഉപക്കിലേസാനം ആരമ്മണഭാവമ്പി അനുപഗമനതോ ഏതാ സിക്ഖാതി വത്തും യുത്താ, അട്ഠസുപി മഗ്ഗഫലേസു വിജ്ജന്തി, തസ്മാ ചതുമഗ്ഗഹേട്ഠിമഫലത്തയസമങ്ഗിനോ വിയ അരഹത്തഫലസമങ്ഗീപി താസു സിക്ഖാസു ജാതോതി തംസമങ്ഗിനോ അരഹതോ ഇതരേസം വിയ സേഖത്തേ സതി സേഖസ്സ അയന്തി, സിക്ഖാ സീലം ഏതസ്സാതി ച സേഖോതി വത്തബ്ബോ സിയാതി തം നിവത്തനത്ഥം ‘‘അസേഖോ’’തി യഥാവുത്തസേഖഭാവപടിസേധോ കതോ. അരഹത്തഫലേഹി പവത്തമാനാ സിക്ഖാ പരിനിട്ഠിതസിക്ഖാകിച്ചത്താ ന സിക്ഖാകിച്ചം കരോന്തി, കേവലം സിക്ഖാഫലഭാവേനേവ പവത്തന്തി, തസ്മാ താ ന സിക്ഖാവചനം അരഹന്തി, നാപി തംസമങ്ഗീ സേഖവചനം, ന ച സിക്ഖനസീലോ, സിക്ഖാസു ജാതോതി ച വത്തബ്ബതം അരഹതി, ഹേട്ഠിമഫലേസു പന സിക്ഖാ സകദാഗാമിമഗ്ഗവിപസ്സനാദീനം ഉപനിസ്സയഭാവതോ സിക്ഖാകിച്ചം കരോന്തീതി സിക്ഖാവചനം അരഹന്തി, തംസമങ്ഗിനോ ച സേഖവചനം സിക്ഖനസീലാ, സിക്ഖാസു ജാതാതി ച വത്തബ്ബതം അരഹന്തി ‘‘സിക്ഖന്തീതി സേഖാ’’തി അപരിയോസിതസിക്ഖാനം ദസ്സിതത്താ, ‘‘ന സിക്ഖതീതി അസേഖോ’’തി ഇമിനാ പരിയോസിതസിക്ഖോ ദസ്സിതോ, ന സിക്ഖായ രഹിതോതി ആഹ – ‘‘സേക്ഖധമ്മേ അതിക്കമ്മ …പേ… ഖീണാസവോ അസേഖോതി വുച്ചതീ’’തി. വുദ്ധിപ്പത്തസിക്ഖോ വാ അസേഖോതി ഏതസ്മിം അത്ഥേ സേഖധമ്മേസു ഏവ ഠിതസ്സ കസ്സചി അരിയസ്സ അസേഖഭാവാപത്തീതി അരഹത്തമഗ്ഗധമ്മാ വുദ്ധിപ്പത്താ ച യഥാവുത്തേഹി അത്ഥേഹി സേഖാതി കത്വാ തംസമങ്ഗിനോ അഗ്ഗമഗ്ഗട്ഠസ്സ അസേഖഭാവോ ആപന്നോതി? ന, തംസദിസേസു തബ്ബോഹാരതോ. അരഹത്തമഗ്ഗതോ ഹി നിന്നാനാകരണം അരഹത്തഫലം ഠപേത്വാ പരിഞ്ഞാകിച്ചകരണം വിപാകഭാവഞ്ച, തസ്മാ തേ ഏവ സേഖാ അഗ്ഗഫലധമ്മഭാവം ആപന്നാതി സക്കാ വത്തും. കുസലസുഖതോ ച വിപാകസുഖം സന്തതരതായ പണീതതരന്തി വുദ്ധിപ്പത്താ ച തേ ധമ്മാ ഹോന്തീതി തംസമങ്ഗീ അസേഖോതി വുച്ചതീതി.

സബ്ബന്തിമേന പരിയായേനാതി സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന. ഉപസമ്പദാകമ്മസ്സ അധികാരത്താ ‘‘പഞ്ചവഗ്ഗകരണീയേ’’തി വുത്തം. പഞ്ചന്നം വഗ്ഗോ സമൂഹോതി പഞ്ചവഗ്ഗോ, പഞ്ചപരിമാണയുത്തോ വാ വഗ്ഗോ പഞ്ചവഗ്ഗോ, തേന കത്തബ്ബം കമ്മം പഞ്ചവഗ്ഗകരണീയം. യാവതികാ ഭിക്ഖൂതി യത്തകാ ഭിക്ഖൂ. കമ്മപ്പത്താതി കമ്മാരഹാ പാരാജികം അനാപന്നാ അനുക്ഖിത്താ ച. ഉപസമ്പദാകമ്മസ്സ പഞ്ചവഗ്ഗകരണീയത്താ പഞ്ചേവ ഭിക്ഖൂ കമ്മപ്പത്താ ഏത്തകേഹിപി കമ്മസിദ്ധിതോ, ഇതരേ ഛന്ദാരഹാ. ഞത്തിചതുത്ഥേനാതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി ഞത്തി സബ്ബപഠമം വുച്ചതി, തിസ്സന്നം പന അനുസ്സാവനാനം അത്ഥബ്യഞ്ജനഭേദാഭാവതോ അത്ഥബ്യഞ്ജനഭിന്നാ ഞത്തി താസം ചതുത്ഥാതി കത്വാ ‘‘ഞത്തിചതുത്ഥ’’ന്തി വുച്ചതി. ബ്യഞ്ജനാനുരൂപമേവ അട്ഠകഥായം ‘‘തീഹി അനുസ്സാവനാഹി ഏകായ ച ഞത്തിയാ’’തി വുത്തം, അത്ഥപ്പവത്തിക്കമേന പന ‘‘ഏകായ ഞത്തിയാ തീഹി അനുസ്സാവനാഹീ’’തി വത്തബ്ബം. വത്ഥുഞത്തിഅനഉസ്സാവനസീമാപരിസസമ്പത്തിസമ്പന്നത്താതി ഏത്ഥ വത്ഥൂതി ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ പുഗ്ഗലോ, സോ ഠപേത്വാ ഊനവീസതിവസ്സം അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപന്നപുബ്ബം പണ്ഡകാദയോ ച ഏകാദസ അഭബ്ബപുഗ്ഗലേ വേദിതബ്ബോ. ഊനവീസതിവസ്സാദയോ ഹി തേരസ പുഗ്ഗലാ ഉപസമ്പദായ അവത്ഥു, ഇമേ പന ഠപേത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ഉപസമ്പദാപേക്ഖേ സതി ഉപസമ്പദാകമ്മം വത്ഥുസമ്പത്തിസമ്പന്നം നാമ ഹോതി.

വത്ഥുസങ്ഘപുഗ്ഗലഞത്തീനം അപരാമസനാനി പച്ഛാ ഞത്തിട്ഠപനഞ്ചാതി ഇമേ താവ പഞ്ച ഞത്തിദോസാ. തത്ഥ ‘‘അയം ഇത്ഥന്നാമോ’’തി ഉപസമ്പദാപേക്ഖസ്സ അകിത്തനം വത്ഥുഅപരാമസനം നാമ. ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ’’തി ഏത്ഥ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ’’തി വത്വാ ‘‘സങ്ഘോ’’തി അഭണനം സങ്ഘഅപരാമസനം നാമ. ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി ഉപജ്ഝായസ്സ അകിത്തനം പുഗ്ഗലഅപരാമസനം നാമ. സബ്ബേന സബ്ബം ഞത്തിയാ അനുച്ചാരണം ഞത്തിഅപരാമസനം നാമ. പഠമം കമ്മവാചം നിട്ഠാപേത്വാ ‘‘ഏസാ ഞത്തീ’’തി വത്വാ ‘‘ഖമതി സങ്ഘസ്സാ’’തി ഏവം ഞത്തികിത്തനം പച്ഛാ ഞത്തിട്ഠപനം നാമ. ഇതി ഇമേഹി ദോസേഹി വിമുത്തായ ഞത്തിയാ സമ്പന്നം ഞത്തിസമ്പത്തിസമ്പന്നം നാമ.

വത്ഥുസങ്ഘപുഗ്ഗലാനം അപരാമസനാനി സാവനായ ഹാപനം അകാലേ സാവനന്തി ഇമേ പഞ്ച അനുസ്സാവനദോസാ. തത്ഥ വത്ഥാദീനം അപരാമസനാനി ഞത്തിയം വുത്തസദിസാനേവ. തീസു പന അനുസ്സാവനാസു യത്ഥ കത്ഥചി ഏതേസം അപരാമസനം അപരാമസനമേവ, സബ്ബേന സബ്ബം പന കമ്മവാചം അവത്വാ ചതുക്ഖത്തും ഞത്തികിത്തനമേവ. അഥ വാ പന കമ്മവാചബ്ഭന്തരേ അക്ഖരസ്സ വാ പദസ്സ വാ അനുച്ചാരണം വാ ദുരുച്ചാരണം വാ സാവനായ ഹാപനം നാമ. സാവനായ അനോകാസേ പഠമം ഞത്തിം അട്ഠപേത്വാ അനുസ്സാവനകരണം അകാലേ സാവനം നാമ. ഇതി ഇമേഹി ദോസേഹി വിമുത്തായ അനുസ്സാവനായ സമ്പന്നം അനുസ്സാവനസമ്പത്തിസമ്പന്നം നാമ.

വിപത്തിസീമാലക്ഖണം സമതിക്കന്തായ പന സീമായ കതം സീമാസമ്പത്തിസമ്പന്നം നാമ. യാവതികാ ഭിക്ഖൂ കമ്മപ്പത്താ, തേസം അനാഗമനം, ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദസ്സ അനാഹരണം, സമ്മുഖീഭൂതാനം പടിക്കോസനന്തി ഇമേ പന തയോ പരിസദോസാ, തേഹി വിമുത്തായ പരിസായ കതം പരിസസമ്പത്തിസമ്പന്നം നാമ.

ഉപസമ്പദാകമ്മവാചാസങ്ഖാതം ഭഗവതോ വചനം ഉപസമ്പദാകമ്മകരണസ്സ കാരണത്താ ഠാനം, യഥാ ച തം കത്തബ്ബന്തി ഭഗവതാ അനുസിട്ഠം, തഥാ കതത്താ തദനുച്ഛവികം യഥാവുത്തം അനൂനം ഞത്തിഅനുസ്സാവനം ഉപ്പടിപാടിയാ ച അവുത്തം ഠാനാരഹം. യഥാ കത്തബ്ബന്തി ഹി ഭഗവതാ വുത്തം, തഥാ അകതേ ഉപസമ്പദാകമ്മസ്സ കാരണം ന ഹോതീതി ന തം ഠാനാരഹം. തേനാഹ ‘‘കാരണാരഹേന സത്ഥുസാസനാരഹേനാ’’തി. ഇമിനാ ഞത്തിഅനുസ്സാവനസമ്പത്തി കഥിതാതി വേദിതബ്ബാ. ‘‘സമഗ്ഗേന സങ്ഘേനാ’’തി ഇമിനാ പന പരിസസമ്പത്തി കഥിതാവ. ‘‘അകുപ്പേനാ’’തി ഇമിനാ പാരിസേസതോ വത്ഥുസീമാസമ്പത്തിയോ കഥിതാതി വേദിതബ്ബാ. അട്ഠകഥായം പന അകുപ്പലക്ഖണം ഏകത്ഥ സമ്പിണ്ഡേത്വാ ദസ്സേതും അകുപ്പേനാതി ഇമസ്സ ‘‘വത്ഥുഞത്തിഅനുസ്സാവനസീമാപരിസസമ്പത്തിസമ്പന്നത്താ അകോപേതബ്ബതം അപ്പടിക്കോസിതബ്ബതം ഉപഗതേനാ’’തി അത്ഥോ വുത്തോ. കേചി പന ‘‘ഠാനാരഹേനാതിഏത്ഥ ‘ന ഹത്ഥച്ഛിന്നോ പബ്ബാജേതബ്ബോ’തിആദി (മഹാവ. ൧൧൯) സത്ഥുസാസനം ഠാന’’ന്തി വദന്തി.

‘‘ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേനാ’’തി ഇമസ്മിം അധികാരേ പസങ്ഗതോ ആഹരിത്വാ യം കമ്മലക്ഖണം സബ്ബഅട്ഠകഥാസു പപഞ്ചിതം, തം യഥാആഗതട്ഠാനേയേവ ദസ്സേതുകാമോ ഇധ തസ്സ അവചനേ തത്ഥ വചനേ ച പയോജനം ദസ്സേതും ‘‘ഇമസ്മിം പന ഠാനേ ഠത്വാ’’തിആദിമാഹ.

അട്ഠസു ഉപസമ്പദാസു ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദാ സരണഗമനൂപസമ്പദാ ഓവാദപടിഗ്ഗഹണൂപസമ്പദാ പഞ്ഹബ്യാകരണൂപസമ്പദാതി ഇമാഹി ഉപസമ്പദാഹി ഉപസമ്പന്നാനം ലോകവജ്ജസിക്ഖാപദവീതിക്കമേ അഭബ്ബത്താ ഗരുധമ്മപടിഗ്ഗഹണൂപസമ്പദാ ദൂതേനൂപസമ്പദാ അട്ഠവാചികൂപസമ്പദാതി ഇമാസഞ്ച തിസ്സന്നം ഉപസമ്പദാനം ഭിക്ഖുനീനംയേവ അനുഞ്ഞാതത്താ ഞത്തിചതുത്ഥേനേവ കമ്മേന ഉപസമ്പന്നോ ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ. തഥാ ഹി ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദാ അന്തിമഭവികാനംയേവ, സരണഗമനൂപസമ്പദാ പരിസുദ്ധാനം, ഓവാദപടിഗ്ഗഹണപഞ്ഹബ്യാകരണൂപസമ്പദാ മഹാകസ്സപസോപാകാനം, ന ച തേ ഭബ്ബാ പാരാജികാദിലോകവജ്ജം ആപജ്ജിതും, ഗരുധമ്മപടിഗ്ഗഹണാദയോ ച ഭിക്ഖുനീനംയേവ അനുഞ്ഞാതാ, അയഞ്ച ഭിക്ഖു, തസ്മാ ഏത്ഥ ഞത്തിചതുത്ഥേന ഉപസമ്പന്നോവ ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ.

പണ്ണത്തിവജ്ജേസു പന സിക്ഖാപദേസു അഞ്ഞേപി ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദായ ഉപസമ്പന്നാദയോ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. തേപി ഹി സഹസേയ്യാദിപണ്ണത്തിവജ്ജം ആപത്തിം ആപജ്ജന്തിയേവ. യദി ഏവം പണ്ണത്തിവജ്ജേസുപി സിക്ഖാപദേസു ‘‘അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതോ ഭിക്ഖൂ’’തി ഞത്തിചതുത്ഥേനേവ കമ്മേന ഉപസമ്പന്നോ കസ്മാ വുത്തോതി? സബ്ബസിക്ഖാപദവീതിക്കമാരഹത്താ സബ്ബകാലികത്താ ച. ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദാദയോ ഹി ന സബ്ബസിക്ഖാപദവീതിക്കമാരഹാ അസബ്ബകാലികാ ച. തഥാ ഹി അട്ഠസു ഉപസമ്പദാസു ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മൂപസമ്പദാ ദൂതേനൂപസമ്പദാ അട്ഠവാചികൂപസമ്പദാതി ഇമാ തിസ്സോയേവ ഥാവരാ, സേസാ ബുദ്ധേ ധരമാനേയേവ അഹേസും. തേനേവ ച ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗേപി (പാചി. ൬൫൮) ‘‘തത്ര യായം ഭിക്ഖുനീ സമഗ്ഗേന ഉഭതോസങ്ഘേന ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേന അകുപ്പേന ഠാനാരഹേന ഉപസമ്പന്നാ, അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതാ ഭിക്ഖുനീ’’തി ദൂതേനൂപസമ്പദായ അട്ഠവാചികൂപസമ്പദായ ച ഉപസമ്പന്നം അന്തോകത്വാ ഉഭതോസങ്ഘേന ഞത്തിചതുത്ഥേനേവ കമ്മേന ഉപസമ്പന്നാ ഭിക്ഖുനീ വുത്താ, ന ഗരുധമ്മപടിഗ്ഗഹണൂപസമ്പദായ ഉപസമ്പന്നാ തസ്സാ ഉപസമ്പദായ പാടിപുഗ്ഗലികഭാവതോ അസബ്ബകാലികത്താ. ഗരുധമ്മപടിഗ്ഗഹണൂപസമ്പദാ ഹി മഹാപജാപതിയാ ഏവ അനുഞ്ഞാതത്താ പാടിപുഗ്ഗലികാതി, തസ്മാ സബ്ബസിക്ഖാപദവീതിക്കമാരഹം സബ്ബകാലികായ ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മൂപസമ്പദായ ഉപസമ്പന്നമേവ ഗഹേത്വാ സബ്ബസിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞത്താനീതി ഗഹേതബ്ബം. യദി ഏവം പണ്ണത്തിവജ്ജേസു സിക്ഖാപദേസു ച ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പന്നാദീനമ്പി സങ്ഗഹോ കഥം വിഞ്ഞായതീതി? അത്ഥതോ ആപന്നത്താ. തഥാ ഹി ‘‘ദ്വേ പുഗ്ഗലാ അഭബ്ബാ ആപത്തിം ആപജ്ജിതും ബുദ്ധാ ച പച്ചേകബുദ്ധാ ച, ദ്വേ പുഗ്ഗലാ ഭബ്ബാ ആപത്തിം ആപജ്ജിതും ഭിക്ഖൂ ച ഭിക്ഖുനിയോ ചാ’’തി (പരി. ൩൨൨) സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പന്നാദയോപി അസഞ്ചിച്ച അസ്സതിയാ അചിത്തകം പണ്ണത്തിവജ്ജം സഹസേയ്യാദിആപത്തിം ആപജ്ജന്തീതി അത്ഥതോ ആപന്നന്തി അയമേത്ഥ സാരോ. യം പനേത്ഥ ഇതോ അഞ്ഞഥാ കേനചി പപഞ്ചിതം, ന തം സാരതോ പച്ചേതബ്ബം.

നിരുത്തിവസേനാതി നിബ്ബചനവസേന. അഭിലാപവസേനാതി വോഹാരവസേന. അനുപ്പന്നായ കമ്മവാചായാതി അനുപ്പന്നായ ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മവാചായ. ഗുണവസേനാതി സീലാദിതംതംഗുണയോഗതോ. ഏത്ഥ ച ഭിന്ദതി പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേതി ഭിക്ഖൂതി നിബ്ബചനം വേദിതബ്ബം.

ഭിക്ഖുപദഭാജനീയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സിക്ഖാസാജീവപദഭാജനീയവണ്ണനാ

സിക്ഖിതബ്ബാതി ആസേവിതബ്ബാ. ഉത്തമന്തി വിസിട്ഠം. അധിസീലാദീസു വിജ്ജമാനേസു സീലാദീഹിപി ഭവിതബ്ബം. യഥാ ഹി ഓമകതരപ്പമാണം ഛത്തം വാ ധജം വാ ഉപാദായ അതിരേകപ്പമാണം ‘‘അതിഛത്തം അതിധജോ’’തി വുച്ചതി, ഏവമിഹാപി ‘‘അനുക്കട്ഠസീലം ഉപാദായ അധിസീലേന ഭവിതബ്ബം, തഥാ അനുക്കട്ഠം ചിത്തം പഞ്ഞഞ്ച ഉപാദായ അധിചിത്തേന അധിപഞ്ഞായ ച ഭവിതബ്ബ’’ന്തി മനസി കത്വാ സീലാദിം സരൂപതോ വിഭാവേതുകാമോ ‘‘കതമം പനേത്ഥ സീല’’ന്തിആദിമാഹ. അട്ഠങ്ഗസീലം ദസങ്ഗസീലേസ്വേവ അന്തോഗധത്താ വിസും അഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘പഞ്ചങ്ഗദസങ്ഗസീല’’ന്തി ഏത്തകമേവ വുത്തം. പാതിമോക്ഖസംവരസീലന്തി ചാരിത്തവാരിത്തവസേന ദുവിധം വിനയപിടകപരിയാപന്നം സിക്ഖാപദസീലം. തഞ്ഹി യോ നം പാതി രക്ഖതി, തം മോക്ഖേതി മോചേതി ആപായികാദീഹി ദുക്ഖേഹീതി പാതിമോക്ഖന്തി വുച്ചതി. സംവരണം സംവരോ, കായവാചാഹി അവീതിക്കമോ. പാതിമോക്ഖമേവ സംവരോ പാതിമോക്ഖസംവരോ. സോ ഏവ സീലനട്ഠേന സീലന്തി പാതിമോക്ഖസംവരസീലം.

അപരോ നയോ (ഉദാ. അട്ഠ. ൩൧; ഇതിവു. അട്ഠ. ൯൭) – കിലേസാനം ബലവഭാവതോ പാപകിരിയായ സുകരഭാവതോ പുഞ്ഞകിരിയായ ച ദുക്കരഭാവതോ ബഹുക്ഖത്തും അപായേസു പതനസീലോതി പാതീ, പുഥുജ്ജനോ. അനിച്ചതായ വാ ഭവാഭവാദീസു കമ്മവേഗക്ഖിത്തോ ഘടിയന്തം വിയ അനവട്ഠാനേന പരിബ്ഭമനതോ ഗമനസീലോതി പാതീ, മരണവസേന വാ തമ്ഹി തമ്ഹി സത്തനികായേ അത്തഭാവസ്സ പതനസീലോതി പാതീ, സത്തസന്താനോ, ചിത്തമേവ വാ. തം പാതിനം സംസാരദുക്ഖതോ മോക്ഖേതീതി പാതിമോക്ഖം. ചിത്തസ്സ ഹി വിമോക്ഖേന സത്തോ വിമുത്തോതി വുച്ചതി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ചിത്തവോദാനാ വിസുജ്ഝന്തീ’’തി (സം. നി. ൩.൧൦൦), ‘‘അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുത്ത’’ന്തി (മഹാവ. ൨൮) ച.

അഥ വാ അവിജ്ജാദിനാ ഹേതുനാ സംസാരേ പതതി ഗച്ഛതി പവത്തതീതി പാതി. ‘‘അവിജ്ജാനീവരണാനം സത്താനം തണ്ഹാസംയോജനാനം സന്ധാവതം സംസരത’’ന്തി (സം. നി. ൨.൧൨൪) ഹി വുത്തം. തസ്സ പാതിനോ സത്തസ്സ തണ്ഹാദിസംകിലേസത്തയതോ മോക്ഖോ ഏതേനാതി പാതിമോക്ഖോ. ‘‘കണ്ഠേകാളോ’’തിആദീനം വിയസ്സ സമാസസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ.

അഥ വാ പാതേതി വിനിപാതേതി ദുക്ഖേഹീതി പാതി, ചിത്തം. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ചിത്തേന നീയതി ലോകോ, ചിത്തേന പരികസ്സതീ’’തി (സം. നി. ൧.൬൨). തസ്സ പാതിനോ മോക്ഖോ ഏതേനാതി പാതിമോക്ഖോ. പതതി വാ ഏതേന അപായദുക്ഖേ സംസാരദുക്ഖേ ചാതി പാതി, തണ്ഹാസംകിലേസോ. വുത്തഞ്ഹി ‘‘തണ്ഹാ ജനേതി പുരിസം (സം. നി. ൧.൫൫-൫൭), തണ്ഹാദുതിയോ പുരിസോ’’തി (അ. നി. ൪.൯; ഇതിവു. ൧൫, ൧൦൫) ച ആദി. തതോ പാതിതോ മോക്ഖോതി പാതിമോക്ഖോ.

അഥ വാ പതതി ഏത്ഥാതി പാതി, ഛ അജ്ഝത്തികബാഹിരാനി ആയതനാനി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ഛസു ലോകോ സമുപ്പന്നോ, ഛസു കുബ്ബതി സന്ഥവ’’ന്തി (സം. നി. ൧.൭൦; സു. നി. ൧൭൧). തതോ ഛഅജ്ഝത്തികബാഹിരായതനസങ്ഖാതതോ പാതിതോ മോക്ഖോതി പാതിമോക്ഖോ.

അഥ വാ പാതോ വിനിപാതോ അസ്സ അത്ഥീതി പാതീ, സംസാരോ. തതോ മോക്ഖോതി പാതിമോക്ഖോ.

അഥ വാ സബ്ബലോകാധിപതിഭാവതോ ധമ്മിസ്സരോ ഭഗവാ പതീതി വുച്ചതി, മുച്ചതി ഏതേനാതി മോക്ഖോ, പതിനോ മോക്ഖോ തേന പഞ്ഞത്തത്താതി പതിമോക്ഖോ, പതിമോക്ഖോ ഏവ പാതിമോക്ഖോ. സബ്ബഗുണാനം വാ മൂലഭാവതോ ഉത്തമട്ഠേന പതി ച സോ യഥാവുത്തേന അത്ഥേന മോക്ഖോ ചാതി പതിമോക്ഖോ, പതിമോക്ഖോ ഏവ പാതിമോക്ഖോ. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘പാതിമോക്ഖന്തി മുഖമേതം പമുഖമേത’’ന്തി (മഹാവ. ൧൩൫) വിത്ഥാരോ.

അഥ വാ പ-ഇതി പകാരേ, അതീതി അച്ചന്തത്ഥേ നിപാതോ, തസ്മാ പകാരേഹി അച്ചന്തം മോക്ഖേതീതി പാതിമോക്ഖോ. ഇദഞ്ഹി സീലം സയം തദങ്ഗവസേന സമാധിസഹിതം പഞ്ഞാസഹിതഞ്ച വിക്ഖമ്ഭനവസേന സമുച്ഛേദവസേന ച അച്ചന്തം മോക്ഖേതി മോചേതീതി പാതിമോക്ഖോ.

പതി പതി മോക്ഖോതി വാ പതിമോക്ഖോ, തമ്ഹാ തമ്ഹാ വീതിക്കമദോസതോ പച്ചേകം മോക്ഖേതീതി അത്ഥോ, പതിമോക്ഖോ ഏവ പാതിമോക്ഖോ. മോക്ഖോ വാ നിബ്ബാനം, തസ്സ മോക്ഖസ്സ പടിബിമ്ബഭൂതോതി പതിമോക്ഖോ. സീലസംവരോ ഹി സൂരിയസ്സ അരുണുഗ്ഗമനം വിയ നിബ്ബാനസ്സ ഉദയഭൂതോ തപ്പടിഭാഗോ ച യഥാരഹം കിലേസനിബ്ബാപനതോ, പതിമോക്ഖോയേവ പാതിമോക്ഖോ. പതിവത്തതി മോക്ഖാഭിമുഖന്തി വാ പതിമോക്ഖം, പതിമോക്ഖമേവ പാതിമോക്ഖന്തി ഏവം താവേത്ഥ പാതിമോക്ഖസദ്ദസ്സ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

സംവരതി പിദഹതി ഏതേനാതി സംവരോ, പാതിമോക്ഖമേവ സംവരോ പാതിമോക്ഖസംവരോ. സോ ഏവ സീലം പാതിമോക്ഖസംവരസീലം, അത്ഥതോ പന തതോ തതോ വീതിക്കമിതബ്ബതോ വിരതിയോ ചേവ ചേതനാ ച.

അധിസീലന്തി വുച്ചതീതി അനവസേസതോ കായികവാചസികസംവരഭാവതോ ച മഗ്ഗസീലസ്സ പദട്ഠാനഭാവതോ ച പാതിമോക്ഖസംവരസീലം അധികം വിസിട്ഠം സീലം അധിസീലന്തി വുച്ചതി. പജ്ജോതാനന്തി ആലോകാനം. നനു ച പച്ചേകബുദ്ധാപി ധമ്മതാവസേന പാതിമോക്ഖസംവരസീലേന സമന്നാഗതാവ ഹോന്തി, ഏവം സതി കസ്മാ ‘‘ബുദ്ധുപ്പാദേയേവ പവത്തതി, ന വിനാ ബുദ്ധുപ്പാദാ’’തി നിയമേത്വാ വുത്തന്തി ആഹ – ‘‘ന ഹി തം പഞ്ഞത്തിം ഉദ്ധരിത്വാ’’തിആദി. കിഞ്ചാപി പച്ചേകബുദ്ധാ പാതിമോക്ഖസംവരസമ്പന്നാഗതാ ഹോന്തി, ന പന തേസം വസേന വിത്ഥാരിതം ഹുത്വാ പവത്തതീതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഇമസ്മിം വത്ഥുസ്മിം ഇമസ്മിം വീതിക്കമേ ഇദം നാമ ഹോതീ’’തി പഞ്ഞപനം അഞ്ഞേസം അവിസയോ, ബുദ്ധാനംയേവ ഏസ വിസയോ, ബുദ്ധാനം ബലന്തി ആഹ – ‘‘ബുദ്ധായേവ പനാ’’തിആദി. ലോകിയസീലസ്സ അധിസീലഭാവോ പരിയായേനാതി നിപ്പരിയായമേവ തം ദസ്സേതും ‘‘പാതിമോക്ഖസംവരതോപി ച മഗ്ഗഫലസമ്പയുത്തമേവ സീലം അധിസീല’’ന്തി വുത്തം. ന ഹി തം സമാപന്നോ ഭിക്ഖൂതി ഗഹട്ഠേസു സോതാപന്നാനം സദാരവീതിക്കമസമ്ഭവതോ വുത്തം. തഥാ ഹി തേ സപുത്തദാരാ അഗാരം അജ്ഝാവസന്തി.

സമാദാപനം സമാദാനഞ്ചാതി അഞ്ഞേസം സമാദാപനം സയം സമാദാനഞ്ച. അധിചിത്തന്തി വുച്ചതീതി മഗ്ഗസമാധിസ്സ അധിട്ഠാനഭാവതോ അധിചിത്തന്തി വുച്ചതി. ന വിനാ ബുദ്ധുപ്പാദാതി കിഞ്ചാപി പച്ചേകബുദ്ധാനം വിപസ്സനാപാദകം അട്ഠസമാപത്തിചിത്തം ഹോതിയേവ, ന പന തേ തത്ഥ അഞ്ഞേ സമാദാപേതും സക്കോന്തീതി ന തേസം വസേന വിത്ഥാരിതം ഹുത്വാ പവത്തതീതി അധിപ്പായോ. വിപസ്സനാപഞ്ഞായപി അധിപഞ്ഞതാസാധനേ ‘‘ന വിനാ ബുദ്ധുപ്പാദാ’’തി വചനം ഇമിനാവ അധിപ്പായേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ലോകിയചിത്തസ്സ അധിചിത്തതാ പരിയായേനാതി നിപ്പരിയായമേവ തം ദസ്സേതും ‘‘തതോപി ച മഗ്ഗഫലചിത്തമേവ അധിചിത്ത’’ന്തി ആഹ. തം പന ഇധ അനധിപ്പേതന്തി ഇമിനാ അട്ഠകഥാവചനേന ലോകിയചിത്തസ്സ വസേന അധിചിത്തസിക്ഖാപി ഇധ അധിപ്പേതാതി വിഞ്ഞായതി. ന ഹി തം സമാപന്നോ ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവതീതി ച ഇമിനാ ലോകിയഅധിചിത്തം സമാപന്നോ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവതീതി ആപന്നം. അധിപഞ്ഞാനിദ്ദേസേ ച ‘‘തതോപി ച മഗ്ഗഫലപഞ്ഞാവ അധിപഞ്ഞാ’’തി വത്വാ ‘‘സാ പന ഇധ അനധിപ്പേതാ. ന ഹി തം സമാപന്നോ ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവതീ’’തി വുത്തത്താ ലോകിയപഞ്ഞാവസേന അധിപഞ്ഞാസിക്ഖായപി ഇധാധിപ്പേതഭാവോ തം സമാപന്നസ്സ മേഥുനധമ്മപടിസേവനഞ്ച അട്ഠകഥായം അനുഞ്ഞാതന്തി വിഞ്ഞായതി. ഇദഞ്ച സബ്ബം ‘‘തത്ര യായം അധിസീലസിക്ഖാ, അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതാ സിക്ഖാ’’തി ഇമായ പാളിയാ ന സമേതി. അയഞ്ഹി പാളി അധിസീലസിക്ഖാവ ഇധ അധിപ്പേതാ, ന ഇതരാതി ദീപേതി, തസ്മാ പാളിയാ അട്ഠകഥായ ച ഏവമധിപ്പായോ വേദിതബ്ബോ – ലോകിയഅധിചിത്തഅധിപഞ്ഞാസമാപന്നസ്സ തഥാരൂപപച്ചയം പടിച്ച ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിസ്സാമീ’’തി ചിത്തേ ഉപ്പന്നേ തതോ അധിചിത്തതോ അധിപഞ്ഞതോ ച പരിഹാനി സമ്ഭവതീതി തം ദ്വയം സമാപന്നേന ന സക്കാ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിതുന്തി പാളിയം അധിസീലസിക്ഖാവ വുത്താ. അധിസീലസിക്ഖഞ്ഹി യാവ വീതിക്കമം ന കരോതി, താവ സമാപന്നോവ ഹോതി. ന ഹി ചിത്തുപ്പാദമത്തേന പാതിമോക്ഖസംവരസീലം ഭിന്നം നാമ ഹോതീതി. അട്ഠകഥായം പന ലോകിയഅധിചിത്തതോ അധിപഞ്ഞതോ ച പരിഹായിത്വാപി ഭിക്ഖുനോ മേഥുനധമ്മപടിസേവനം കദാചി ഭവേയ്യാതി തം ദ്വയം അപ്പടിക്ഖിപിത്വാ മഗ്ഗഫലധമ്മാനം അകുപ്പസഭാവത്താ തം സമാപന്നസ്സ ഭിക്ഖുനോ തതോ പരിഹായിത്വാ മേഥുനധമ്മപടിസേവനം നാമ ന കദാചി സമ്ഭവതീതി ലോകുത്തരാധിചിത്തഅധിപഞ്ഞാനംയേവ പടിക്ഖേപോ കതോതി വേദിതബ്ബോ.

അത്ഥി ദിന്നം അത്ഥി യിട്ഠന്തിആദിനയപ്പവത്തന്തി ഇമിനാ –

‘‘തത്ഥ കതമം കമ്മസ്സകതഞ്ഞാണം? ‘അത്ഥി ദിന്നം, അത്ഥി യിട്ഠം, അത്ഥി ഹുതം, അത്ഥി സുകതദുക്കടാനം കമ്മാനം ഫലം വിപാകോ, അത്ഥി അയം ലോകോ, അത്ഥി പരോ ലോകോ, അത്ഥി മാതാ, അത്ഥി പിതാ, അത്ഥി സത്താ ഓപപാതികാ, അത്ഥി ലോകേ സമണബ്രാഹ്മണാ സമ്മഗ്ഗതാ സമ്മാ പടിപന്നാ, യേ ഇമഞ്ച ലോകം പരഞ്ച ലോകം സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ പവേദേന്തീ’തി യാ ഏവരൂപാ പഞ്ഞാ പജാനനാ…പേ… അമോഹോ ധമ്മവിചയോ സമ്മാദിട്ഠി, ഇദം വുച്ചതി കമ്മസ്സകതഞ്ഞാണം. ഠപേത്വാ സച്ചാനുലോമികം ഞാണം സബ്ബാപി സാസവാ കുസലാ പഞ്ഞാ കമ്മസ്സകതഞ്ഞാണ’’ന്തി (വിഭ. ൭൯൩) –

ഇമം വിഭങ്ഗപാളിം സങ്ഗണ്ഹാതി.

തത്ഥ (വിഭ. അട്ഠ. ൭൯൩) അത്ഥി ദിന്നന്തിആദീസു ദിന്നപച്ചയാ ഫലം അത്ഥീതി ഇമിനാ ഉപായേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ദിന്നന്തി ച ദേയ്യധമ്മസീസേന ദാനം വുത്തം. യിട്ഠന്തി മഹായാഗോ, സബ്ബസാധാരണം മഹാദാനന്തി അത്ഥോ. ഹുതന്തി പഹോനകസക്കാരോ അധിപ്പേതോ. അത്ഥി മാതാ, അത്ഥി പിതാതി മാതാപിതൂസു സമ്മാപടിപത്തിമിച്ഛാപടിപത്തിആദീനം ഫലസമ്ഭവോ വുത്തോ. ഇദം വുച്ചതീതി യം ഞാണം ‘‘ഇദം കമ്മം സകം, ഇദം നോ സക’’ന്തി ജാനാതി, ഇദം കമ്മസ്സകതഞ്ഞാണം നാമ വുച്ചതീതി അത്ഥോ. തത്ഥ തിവിധം കായദുച്ചരിതം ചതുബ്ബിധം വചീദുച്ചരിതം തിവിധം മനോദുച്ചരിതന്തി ഇദം ന സകകമ്മം നാമ, തീസു ദ്വാരേസു ദസവിധമ്പി സുചരിതം സകകമ്മം നാമ. അത്തനോ വാപി ഹോതു പരസ്സ വാ, സബ്ബമ്പി അകുസലം ന സകകമ്മം നാമ. കസ്മാ? അത്ഥഭഞ്ജനതോ അനത്ഥജനനതോ ച. അത്തനോ വാ ഹോതു പരസ്സ വാ, സബ്ബമ്പി കുസലം സകകമ്മം നാമ. കസ്മാ? അനത്ഥഭഞ്ജനതോ അത്ഥജനനതോ ച. ഏവം ജാനനസമത്ഥേ ഇമസ്മിം കമ്മസ്സകതഞ്ഞാണേ ഠത്വാ ബഹും ദാനം ദത്വാ സീലം പൂരേത്വാ ഉപോസഥം സമാദിയിത്വാ സുഖേന സുഖം സമ്പത്തിയാ സമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ നിബ്ബാനം പത്താനം സത്താനം ഗണനപരിച്ഛേദോ നത്ഥി. ഠപേത്വാ സച്ചാനുലോമികം ഞാണന്തി മഗ്ഗസച്ചസ്സ പരമത്ഥസച്ചസ്സ ച അനുലോമനതോ സച്ചാനുലോമികന്തി ലദ്ധനാമം വിപസ്സനാഞാണം ഠപേത്വാ അവസേസാ സബ്ബാപി സാസവാ കുസലാ പഞ്ഞാ കമ്മസ്സകതഞ്ഞാണമേവാതി അത്ഥോ.

തിലക്ഖണാകാരപരിച്ഛേദകന്തി അനിച്ചാദിലക്ഖണത്തയസ്സ ഹുത്വാ അഭാവാദിആകാരപഅച്ഛിന്ദനകം. അധിപഞ്ഞാതി വുച്ചതീതി മഗ്ഗപഞ്ഞായ അധിട്ഠാനഭാവതോ വിപസ്സനാഞാണം അധിപഞ്ഞാതി വുച്ചതി.

‘‘കല്യാണകാരീ കല്യാണം, പാപകാരീ ച പാപകം;

അനുഭോതി ദ്വയമേതം, അനുബന്ധതി കാരക’’ന്തി. (സം. നി. ൧.൨൫൬);

ഏവം അതീതേ അനാഗതേ ച വട്ടമൂലകദുക്ഖസല്ലക്ഖണവസേന സംവേഗവത്ഥുതായ വിമുത്തിആകങ്ഖായ പച്ചയഭൂതാ കമ്മസ്സകതപഞ്ഞാ അധിപഞ്ഞാതിപി വദന്തി. ലോകിയപഞ്ഞായ അധിപഞ്ഞാഭാവോ പരിയായേനാതി നിപ്പരിയായമേവ തം ദസ്സേതും ‘‘തതോപി ച മഗ്ഗഫലപഞ്ഞാവ അധിപഞ്ഞാ’’തി വുത്തം.

സഹ ആജീവന്തി ഏത്ഥാതി സാജീവോതി സബ്ബസിക്ഖാപദം വുത്തന്തി ആഹ – ‘‘സബ്ബമ്പി…പേ… തസ്മാ സാജീവന്തി വുച്ചതീ’’തി. തത്ഥ സിക്ഖാപദന്തി ‘‘നാമകായോ പദകായോ നിരുത്തികായോ ബ്യഞ്ജനകായോ’’തി വുത്തം ഭഗവതോ വചനസങ്ഖാതം സിക്ഖാപദം. സഭാഗവുത്തിനോതി സമാനവുത്തികാ, സദിസപ്പവത്തികാതി അത്ഥോ. തസ്മിം സിക്ഖതീതി ഏത്ഥ ആധേയ്യാപേക്ഖത്താ അധികരണസ്സ കിമാധേയ്യമപേക്ഖിത്വാ ‘‘തസ്മി’’ന്തി അധികരണം നിദ്ദിട്ഠന്തി ആഹ – ‘‘തം സിക്ഖാപദം ചിത്തസ്സ അധികരണം കത്വാ’’തി, തം സാജീവസങ്ഖാതം സിക്ഖാപദം ‘‘യഥാസിക്ഖാപദം നു ഖോ സിക്ഖാമി, ന സിക്ഖാമീ’’തി ഏവം പവത്തിവസേന സിക്ഖാപദവിസയത്താ തദാധേയ്യഭൂതസ്സ ചിത്തസ്സ അധികരണം കത്വാതി അത്ഥോ. നനു ച ‘‘സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ’’തി ഇമസ്സ പദഭാജനം കരോന്തേന ‘‘യം സിക്ഖം സാജീവഞ്ച സമാപന്നോ, തദുഭയം ദസ്സേത്വാ തേസു സിക്ഖതി, തേന വുച്ചതി സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ’’തി വത്തബ്ബം സിയാ, ഏവമവത്വാ ‘‘തസ്മിം സിക്ഖതി, തേന വുച്ചതി സാജീവസമാപന്നോ’’തി ഏത്തകമേവ കസ്മാ വുത്തന്തി അന്തോലീനചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘ന കേവലഞ്ചായമേതസ്മി’’ന്തിആദി.

തസ്സാ ച സിക്ഖായാതി തസ്സാ അധിസീലസങ്ഖാതായ സിക്ഖായ. സിക്ഖം പരിപൂരേന്തോതി

സീലസംവരം പരിപൂരേന്തോ, വാരിത്തസീലവസേന വിരതിസമ്പയുത്തം ചേതനം ചാരിത്തസീലവസേന വിരതിവിപ്പയുത്തം ചേതനഞ്ച അത്തനി പവത്തേന്തോതി അത്ഥോ. തസ്മിഞ്ച സിക്ഖാപദേ അവീതിക്കമന്തോ സിക്ഖതീതി ‘‘നാമകായോ പദകായോ നിരുത്തികായോ ബ്യഞ്ജനകായോ’’തി ഏവം വുത്തം ഭഗവതോ വചനസങ്ഖാതം സിക്ഖാപദം അവീതിക്കമന്തോ ഹുത്വാ തസ്മിം യഥാവുത്തസിക്ഖാപദേ സിക്ഖതീതി അത്ഥോ. സീലസംവരപൂരണം സാജീവാനതിക്കമനഞ്ചാതി ഇദമേവ ച ദ്വയം ഇധ സിക്ഖനം നാമാതി അധിപ്പായോ. തത്ഥ സാജീവാനതിക്കമോ സിക്ഖാപാരിപൂരിയാ പച്ചയോ. സാജീവാനതിക്കമതോ ഹി യാവ മഗ്ഗാ സിക്ഖാപാരിപൂരീ ഹോതി. അപിചേത്ഥ ‘‘സിക്ഖം പരിപൂരേന്തോ സിക്ഖതീ’’തി ഇമിനാ വിരതിചേതനാസങ്ഖാതസ്സ സീലസംവരസ്സ വിസേസതോ സന്താനേ പവത്തനകാലോവ ഗഹിതോ, ‘‘അവീതിക്കമന്തോ സിക്ഖതീ’’തി ഇമിനാ പന അപ്പവത്തനകാലോപി. സിക്ഖഞ്ഹി പരിപൂരണവസേന അത്തനി പവത്തേന്തോപി നിദ്ദാദിവസേന അപ്പവത്തേന്തോപി വീതിക്കമാഭാവാ ‘‘അവീതിക്കമന്തോ സിക്ഖതീ’’തി വുച്ചതീതി.

സിക്ഖാസാജീവപദഭാജനീയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനവിഭങ്ഗവണ്ണനാ

‘‘അപ്പച്ചക്ഖായ അപ്പച്ചക്ഖാതായാ’’തി ഉഭയഥാപി പാഠോ തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തോ. ദുബ്ബല്യേ ആവികതേപീതി ‘‘യംനൂനാഹം ബുദ്ധം പച്ചക്ഖേയ്യ’’ന്തിആദിനാ ദുബ്ബലഭാവേ പകാസിതേപി. സിക്ഖായ പന പച്ചക്ഖാതായാതി ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തിആദിനാ സിക്ഖായ പച്ചക്ഖാതായ. യസ്മാ ദിരത്തവചനേ ഗഹിതേ തേന പുരിമപച്ഛിമപദാനി സംസിലിട്ഠാനി ഹോന്തി, ന തസ്മിം അഗ്ഗഹിതേ, തസ്മാ ദിരത്തവചനേന ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതാമത്തമേവ പയോജനന്തി ആഹ ‘‘ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതായാ’’തി. മുഖാരുള്ഹതായാതി യസ്മാ ഏവരൂപം വചനം ലോകസ്സ മുഖമാരുള്ഹം, തസ്മാതി അത്ഥോ.

ബ്യഞ്ജനം സമ്പാദേതീതി തസ്സ വിസും അത്ഥാഭാവതോ വുത്തമേവത്ഥം അഞ്ഞപദേന ദീപേന്തോ ബ്യഞ്ജനം സമ്പാദേതി. വുത്തമേവത്ഥം കാരണേന വിഭാവേന്തോ ആഹ ‘‘പരിവാരകപദവിരഹിതഞ്ഹീ’’തിആദി. അത്ഥദീപകം പദം അത്ഥപദം.

സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനസ്സാതി ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തിആദിസിക്ഖാപച്ചക്ഖാനവചനസ്സ. ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തിആദീസു ‘‘ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദുബ്ബല്യാവികമ്മഞ്ചേവ ഹോതി സിക്ഖാ ച പച്ചക്ഖാതാ’’തി വുത്തത്താ ഉഭയമ്പി ഹോതീതി ആഹ – ‘‘ഏകച്ചം ദുബ്ബല്യാവികമ്മം അത്ഥോ ഹോതീ’’തി. കിഞ്ചാപി ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തിആദിസിക്ഖാപച്ചക്ഖാനവചനസ്സ ദുബ്ബല്യാവികമ്മപദത്ഥോ ന ഹോതി, തഥാപി ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വുത്തേ സിക്ഖാപരിപൂരണേ ദുബ്ബല്യാവിഭാവസ്സപി ഗമ്യമാനത്താ ‘‘സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനസ്സ ഏകച്ചം ദുബ്ബല്യാവികമ്മം അത്ഥോ ഹോതീ’’തി വുത്തം. നം സന്ധായാതി നം അത്ഥഭൂതം ദുബ്ബല്യാവികമ്മം സന്ധായ.

വിസേസാവിസേസന്തി ഏത്ഥ യേന ദുബ്ബല്യാവികമ്മമേവ ഹോതി, ന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം, തത്ഥ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനദുബ്ബല്യാവികമ്മാനം അത്ഥി വിസേസോ. യേന പന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനഞ്ചേവ ദുബ്ബല്യാവികമ്മഞ്ച ഹോതി, തത്ഥ നേവത്ഥി വിസേസോതി വേദിതബ്ബം. കഠകിച്ഛജീവനേതി ധാതൂസു പഠിതത്താ വുത്തം ‘‘കിച്ഛജീവികപ്പത്തോ’’തി. ഉക്കണ്ഠനം ഉക്കണ്ഠാ, കിച്ഛജീവികാ, തം ഇതോ പത്തോതി ഉക്കണ്ഠിതോ. ഇതോതി ഇതോ ഠാനതോ, ഇതോ വിഹാരതോ വാ. ഏത്ഥാതി ഗന്തുമിച്ഛിതം പദേസം വദതി. അനഭിരതിയാ പീളിതോ വിക്ഖിത്തചിത്തോ ഹുത്വാ സീസം ഉക്ഖിപിത്വാ ഉദ്ധംമുഖോ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ ആഹിണ്ഡതീതി ആഹ ‘‘ഉദ്ധം കണ്ഠം കത്വാ വിഹരമാനോ’’തി.

അട്ടീയമാനോതി ഏത്ഥ അട്ടമിവ അത്താനമാചരതി അട്ടീയതീതി അട്ടീയസദ്ദസ്സ അന്തോഗധഉപമാനഭൂതകമ്മത്താ ഉപമേയ്യഭൂതേന അത്തനാവ സകമ്മകത്തം, ന ഭിക്ഖുഭാവേനാതി ആഹ ‘‘ഭിക്ഖുഭാവന്തി ഭിക്ഖുഭാവേനാ’’തി. ന ഹി സോ ഭിക്ഖുഭാവം അട്ടമിവ ആചരതി, കിഞ്ചരഹി അത്താനം തസ്മാ ഭിക്ഖുഭാവേന കരണഭൂതേന അത്താനം അട്ടീയമാനോതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോതി ആഹ ‘‘കരണത്ഥേ ഉപയോഗവചന’’ന്തി. കണ്ഠേ ആസത്തേന അട്ടീയേയ്യാതി ഏത്ഥ പന കരണത്ഥേയേവ കരണവചനന്തി ആഹ – ‘‘യഥാലക്ഖണം കരണവചനേനേവ വുത്ത’’ന്തി. കത്തുഅത്ഥേ വാ ഉപയോഗവചനം ദട്ഠബ്ബന്തി ആഹ – ‘‘തേന വാ ഭിക്ഖുഭാവേനാ’’തിആദി, തേന കത്തുഭൂതേന ഭിക്ഖുഭാവേനാതി അത്ഥോ. ഇമസ്മിം പനത്ഥേ അട്ടം കരോതീതി അട്ടീയതീതി അട്ടീയ-സദ്ദം നിപ്ഫാദേത്വാ തതോ കമ്മനി മാന-സദ്ദേ കതേ ‘‘അട്ടീയമാനോ’’തി പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ. തേനേവാഹ – ‘‘അട്ടോ കരിയമാനോ പീളിയമാനോ’’തി. ജിഗുച്ഛമാനോതി ഇമിനാ പന സമ്ബന്ധേ കരിയമാനേ ഭിക്ഖുഭാവന്തി ഉപയോഗത്ഥേ ഏവ ഉപയോഗവചനന്തി ആഹ – ‘‘അസുചിം വിയ തം ജിഗുച്ഛന്തോ’’തി, തം ഭിക്ഖുഭാവം ജിഗുച്ഛന്തോതി അത്ഥോ. സചാഹന്തി സചേ അഹം.

പച്ചക്ഖാനാകാരേന വുത്താനീതി ‘‘പച്ചക്ഖേയ്യം പച്ചക്ഖേയ്യ’’ന്തി വുത്തത്താ പച്ചക്ഖാനാകാരസമ്ബന്ധേന വുത്താനി. ഭാവവികപ്പാകാരേനാതി ‘‘അസ്സം അസ്സ’’ന്തി ആഗതത്താ യം യം ഭവിതുകാമോ, തസ്സ തസ്സ ഭാവസ്സ വികപ്പാകാരേന, ഭിക്ഖുഭാവതോ അഞ്ഞഭാവവികപ്പാകാരേനാതി അധിപ്പായോ.

൫൦. ന ഉസ്സഹാമീതി അത്തനോ തത്ഥ തത്ഥ ഉസ്സഹാഭാവം ദസ്സേതി. ന വിസഹാമീതി ഏകഭത്താദീനം അസയ്ഹഭാവം ദസ്സേതി. ന രമാമീതി ‘‘പബ്ബജ്ജാമൂലകം നത്ഥി മേ സുഖ’’ന്തി ദസ്സേതി. നാഭിരമാമീതി പബ്ബജ്ജായ അത്തനോ സന്തോസാഭാവം ദസ്സേതി.

ഇദാനി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനവാരേ ഠത്വാ അയം വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ – തത്ഥ ‘‘സാമഞ്ഞാ ചവിതുകാമോ’’തിആദീഹി പദേഹി ചിത്തനിയമം ദസ്സേതി. ‘‘ബുദ്ധം ധമ്മ’’ന്തിആദീഹി പദേഹി ഖേത്തനിയമം ദസ്സേതി. യഥാ ഹി ലോകേ സസ്സാനം രുഹനട്ഠാനം ‘‘ഖേത്ത’’ന്തി വുച്ചതി, ഏവമിദമ്പി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനസ്സ രുഹനട്ഠാനത്താ ‘‘ഖേത്ത’’ന്തി വുച്ചതി. ‘‘പച്ചക്ഖാമി ധാരേഹീ’’തി ഏതേന കാലനിയമം ദസ്സേതി. ‘‘വദതീ’’തി ഇമിനാ പയോഗനിയമം ദസ്സേതി. ‘‘അലം മേ ബുദ്ധേന, കിന്നു മേ ബുദ്ധേന, ന മമത്ഥോ ബുദ്ധേന, സുമുത്താഹം ബുദ്ധേനാ’’തിആദീഹി അനാമട്ഠകാലവസേനപി പച്ചക്ഖാനം ഹോതീതി ദസ്സേതി. ‘‘വിഞ്ഞാപേതീ’’തി ഇമിനാ വിജാനനനിയമം ദസ്സേതി. ‘‘ഉമ്മത്തകോ സിക്ഖം പച്ചക്ഖാതി, ഉമ്മത്തകസ്സ സന്തികേ സിക്ഖം പച്ചക്ഖാതീ’’തിആദീഹി പുഗ്ഗലനിയമം ദസ്സേതി. ‘‘അരിയകേന മിലക്ഖസ്സ സന്തികേ സിക്ഖം പച്ചക്ഖാതി, സോ ച നപ്പടിവിജാനാതി, അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ’’തിആദീഹി പുഗ്ഗലാദിനിയമേ സതിപി വിജാനനനിയമാസമ്ഭവം ദസ്സേതി. ‘‘ദവായ സിക്ഖം പച്ചക്ഖാതി, അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ’’തിആദീഹി ഖേത്താദിനിയമേ സതിപി ചിത്തനിയമാഭാവേന ന രുഹതീതി ദസ്സേതി. ‘‘സാവേതുകാമോ ന സാവേതി, അപച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ’’തി ഇമിനാ ചിത്തനിയമേപി സതി പയോഗനിയമാഭാവേന ന രുഹതീതി ദസ്സേതി. ‘‘അവിഞ്ഞുസ്സ സാവേതി, വിഞ്ഞുസ്സ ന സാവേതീ’’തി ഏതേഹി ചിത്തഖേത്തകാലപയോഗപുഗ്ഗലവിജാനനനിയമേപി സതി യം പുഗ്ഗലം ഉദ്ദിസ്സ സാവേതി, തസ്സേവ സവനേന രുഹതി, ന അഞ്ഞസ്സാതി ദസ്സേതി. ‘‘സബ്ബസോ വാ പന ന സാവേതി, അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ’’തി ഇദം പന ചിത്താദിനിയമേനേവ സിക്ഖാ പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി, ന അഞ്ഞഥാതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തസ്മാ ചിത്തഖേത്തകാലപയോഗപുഗ്ഗലവിജാനനനിയമവസേന സിക്ഖായ പച്ചക്ഖാനം ഞത്വാ തദഭാവേന അപ്പച്ചക്ഖാനം വേദിതബ്ബം.

കഥം? ഉപസമ്പന്നഭാവതോ ചവിതുകാമതാചിത്തേനേവ ഹി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന ദവാ വാ രവാ വാ ഭണന്തസ്സ. ഏവം ചിത്തവസേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന.

തഥാ ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമി, ധമ്മം പച്ചക്ഖാമി, സങ്ഘം പച്ചക്ഖാമി, സിക്ഖം, വിനയം, പാതിമോക്ഖം, ഉദ്ദേസം, ഉപജ്ഝായം, ആചരിയം, സദ്ധിവിഹാരികം, അന്തേവാസികം, സമാനുപജ്ഝായകം, സമാനാചരിയകം, സബ്രഹ്മചാരിം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഏവം വുത്താനം ബുദ്ധാദീനം ചതുദ്ദസന്നം, ‘‘ഗിഹീതി മം ധാരേഹി, ഉപാസകോ, ആരാമികോ, സാമണേരോ, തിത്ഥിയോ, തിത്ഥിയസാവകോ, അസ്സമണോ, അസക്യപുത്തിയോതി മം ധാരേഹീ’’തി ഏവം വുത്താനം ഗിഹിആദീനം അട്ഠന്നഞ്ചാതി ഇമേസം ദ്വാവീസതിയാ ഖേത്തപദാനം യസ്സ കസ്സചി സവേവചനസ്സ വസേന തേസു ച യംകിഞ്ചി വത്തുകാമസ്സ യംകിഞ്ചി വദതോപി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന രുക്ഖാദീനം അഞ്ഞതരസ്സ നാമം ഗഹേത്വാ സിക്ഖം പച്ചക്ഖന്തസ്സ. ഏവം ഖേത്തവസേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന.

തത്ഥ യദേതം ‘‘പച്ചക്ഖാമീ’’തി ച ‘‘മം ധാരേഹീ’’തി ച വുത്തം വത്തമാനകാലവചനം, യാനി ച ‘‘അലം മേ ബുദ്ധേന, കിന്നു മേ ബുദ്ധേന, ന മമത്ഥോ ബുദ്ധേന, സുമുത്താഹം ബുദ്ധേനാ’’തിആദിനാ നയേന ആഖ്യാതവസേന കാലം അനാമസിത്വാ പുരിമേഹി ചുദ്ദസഹി പദേഹി സദ്ധിം യോജേത്വാ വുത്താനി ‘‘അലം മേ’’തിആദീനി ചത്താരി പദാനി, തേസംയേവ ച സവേവചനാനം വസേന പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന ‘‘പച്ചക്ഖാസി’’ന്തി വാ ‘‘പച്ചക്ഖിസ്സ’’ന്തി വാ ‘‘മം ധാരേസീ’’തി വാ ‘‘ധാരേസ്സസീ’’തി വാ ‘‘യനൂനാഹം പച്ചക്ഖേയ്യ’’ന്തി വാതിആദീനി അതീതാനാഗതപരികപ്പവചനാനി ഭണന്തസ്സ. ഏവം വത്തമാനകാലവസേന ചേവ അനാമട്ഠകാലവസേന ച പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന.

പയോഗോ പന ദുവിധോ കായികോ വാചസികോ. തത്ഥ ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തിആദിനാ നയേന യായ കായചി ഭാസായ വചീഭേദം കത്വാ വാചസികപയോഗേനേവ പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന അക്ഖരലിഖനം വാ ഹത്ഥമുദ്ദാദിദസ്സനം വാ കായപയോഗം കരോന്തസ്സ. ഏവം വാചസികപയോഗേനേവ പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന.

പുഗ്ഗലോ പന ദുവിധോ യോ ച പച്ചക്ഖാതി, യസ്സ ച പച്ചക്ഖാതി. തത്ഥ യോ പച്ചക്ഖാതി, സോ സചേ ഉമ്മത്തകഖിത്തചിത്തവേദനാട്ടാനം അഞ്ഞതരോ ന ഹോതി. യസ്സ പന പച്ചക്ഖാതി, സോ സചേ മനുസ്സജാതികോ ഹോതി, ന ച ഉമ്മത്തകാദീനം അഞ്ഞതരോ, സമ്മുഖീഭൂതോ ച സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി. ന ഹി അസമ്മുഖീഭൂതസ്സ ദൂതേന വാ പണ്ണേന വാ ആരോചനം രുഹതി. ഏവം യഥാവുത്തപുഗ്ഗലവസേന പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന.

വിജാനനമ്പി നിയമിതാനിയമിതവസേന ദുവിധം. തത്ഥ യസ്സ യേസം വാ നിയമേത്വാ ‘‘ഇമസ്സ ഇമേസം വാ ആരോചേമീ’’തി വദതി, സചേ തേ യഥാ പകതിയാ ലോകേ മനുസ്സാ വചനം സുത്വാ ആവജ്ജനസമയേ ജാനന്തി, ഏവം തസ്സ വചനാനന്തരമേവ തസ്സ ‘‘അയം ഉക്കണ്ഠിതോ’’തി വാ ‘‘ഗിഹിഭാവം പത്ഥയതീ’’തി വാ യേന കേനചി ആകാരേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനഭാവം ജാനന്തി, പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ. അഥ അപരഭാഗേ ‘‘കിം ഇമിനാ വുത്ത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ജാനന്തി, അഞ്ഞേ വാ ജാനന്തി, അപ്പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. അനിയമേത്വാ ആരോചേന്തസ്സ പന സചേ വുത്തനയേന യോ കോചി മനുസ്സജാതികോ വചനത്ഥം ജാനാതി, പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. ഏവം വിജാനനവസേന പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന. ഇതി ഇമേസം വുത്തപ്പകാരാനം ചിത്താദീനം വസേനേവ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന അഞ്ഞഥാതി ദട്ഠബ്ബം.

൫൧. ‘‘വദതീ’’തി വചീഭേദപ്പയോഗം ദസ്സേത്വാ തദനന്തരം ‘‘വിഞ്ഞാപേതീ’’തി വുത്തത്താ തേനേവ വചീഭേദേന അധിപ്പായവിഞ്ഞാപനം ഇധാധിപ്പേതം, ന യേന കേനചി ഉപായേനാതി ആഹ ‘‘തേനേവ വചീഭേദേനാ’’തി. പദപച്ചാഭട്ഠം കത്വാതി പദവിപരാവുത്തിം കത്വാ. ഇദഞ്ച പദപ്പയോഗസ്സ അനിയമിതത്താ വുത്തം. യഥാ ഹി ലോകേ ‘‘ആഹര പത്തം, പത്തം ആഹരാ’’തി അനിയമിതേന പദപ്പയോഗേന തദത്ഥവിഞ്ഞാപനം ദിട്ഠം, ഏവമിധാപി ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമി, പച്ചക്ഖാമി ബുദ്ധ’’ന്തി അനിയമിതേന പദപ്പയോഗേന തദത്ഥവിഞ്ഞാപനം ഹോതിയേവാതി അധിപ്പായോ. ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീതി അത്ഥപ്പധാനോ അയം നിദ്ദേസോ, ന സദ്ദപ്പധാനോതി ആഹ ‘‘മിലക്ഖഭാസാസു വാ അഞ്ഞതരഭാസായ തമത്ഥം വദേയ്യാ’’തി. മാഗധഭാസതോ അവസിട്ഠാ സബ്ബാപി അന്ധദമിളാദിഭാസാ മിലക്ഖഭാസാതി വേദിതബ്ബാ. ഖേത്തപദേസു ഏകം വത്തുകാമോ സചേപി അഞ്ഞം വദേയ്യ, ഖേത്തപദന്തോഗധത്താ പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീതി വത്തുകാമോ’’തിആദി. യദിപി ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വത്തും അനിച്ഛന്തോ ചിത്തേന തം പടിക്ഖിപിത്വാ അഞ്ഞം വത്തുകാമോ പുന വിരജ്ഝിത്വാ തമേവ വദേയ്യ, തഥാപി സാസനതോ ചവിതുകാമതാചിത്തേ സതി ഖേത്തപദസ്സേവ വുത്തത്താ അങ്ഗപാരിപൂരിസമ്ഭവതോ ഹോത്വേവ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനന്തി വേദിതബ്ബം. ഖേത്തമേവ ഓതിണ്ണന്തി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനസ്സ രുഹനട്ഠാനഭൂതം ഖേത്തമേവ ഓതിണ്ണം.

‘‘പച്ചക്ഖാമി ധാരേഹീ’’തി വത്തമാനകാലസ്സ പധാനഭാവേന വത്തുമിച്ഛിതത്താ അതീതാനാഗതപരികപ്പവചനേഹി നേവത്ഥി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സചേ പന ബുദ്ധം പച്ചക്ഖിന്തി വാ’’തിആദി. വദതി വിഞ്ഞാപേതീതി ഏത്ഥ വദതീതി ഇമിനാ പയോഗസ്സ നിയമിതത്താ ഏകസ്സ സന്തികേ അത്തനോ വചീഭേദപ്പയോഗേനേവ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന ദൂതസാസനാദിപ്പയോഗേനാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ദൂതം വാ പഹിണാതീ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘മമ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനഭാവം കഥേഹീ’’തി മുഖസാസനവസേന ‘‘ദൂതം വാ പഹിണാതീ’’തി വുത്തം. പണ്ണേ ലിഖിത്വാ പഹിണനവസേന ‘‘സാസനം വാ പേസേതീ’’തി വുത്തം. രുക്ഖാദീസു അക്ഖരാനി ലിഖിത്വാ ദസ്സനവസേന ‘‘അക്ഖരം വാ ഛിന്ദതീ’’തി വുത്തം. ഹത്ഥമുദ്ദായ വാ തമത്ഥം ആരോചേതീതി ഹത്ഥേന അധിപ്പായവിഞ്ഞാപനം സന്ധായ വുത്തം. അധിപ്പായവിഞ്ഞാപകോ ഹി ഹത്ഥവികാരോ ഹത്ഥമുദ്ദാ. ഹത്ഥ-സദ്ദോ ചേത്ഥ തദേകദേസേസു അങ്ഗുലീസു ദട്ഠബ്ബോ ‘‘ന സബ്ബം ഹത്ഥം മുഖേ പക്ഖിപിസ്സാമീ’’തിആദീസു (പാചി. ൬൧൮) വിയ. തസ്മാ അധിപ്പായവിഞ്ഞാപകേന അങ്ഗുലിസങ്കോചാദിനാ ഹത്ഥവികാരേന തമത്ഥം ആരോചേതീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

ചിത്തസമ്പയുത്തന്തി പച്ചക്ഖാതുകാമതാചിത്തസമ്പയുത്തം. ഇദാനി വിജാനനവസേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം നിയമിതാനിയമിതവസേന ദ്വിധാ വേദിതബ്ബന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘യദി അയമേവ ജാനാതൂ’’തിആദി. അയഞ്ച വിഭാഗോ ‘‘വദതി വിഞ്ഞാപേതീതി ഏകവിസയത്താ യസ്സ വദതി, തസ്സേവ വിജാനനം അധിപ്പേതം, ന അഞ്ഞസ്സാ’’തി ഇമിനാ നയേന ലദ്ധോതി ദട്ഠബ്ബം. ന ഹി യസ്സ വദതി, തതോ അഞ്ഞം വിഞ്ഞാപേതീതി അയമത്ഥോ സമ്ഭവതി. സോയേവ ജാനാതീതി അവധാരണേന തസ്മിം അവിജാനന്തേയേവ അഞ്ഞസ്സ ജാനനം പടിക്ഖിപതി. തേനേവാഹ – ‘‘അഥ സോ ന ജാനാതി, അഞ്ഞോ സമീപേ ഠിതോ ജാനാതി, അപച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ’’തി. തസ്മാ ‘‘അയമേവ ജാനാതൂ’’തി ഏകം നിയമേത്വാ ആരോചിതേ യദിപി സോപി ജാനാതി അഞ്ഞോപി, നിയമിതസ്സ പന നിയമിതവസേന വിജാനനസമ്ഭവതോ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം ‘‘അഞ്ഞോ മാ ജാനാതൂ’’തി അനിയമിതത്താ. ദ്വിന്നമ്പി നിയമേത്വാതി ഇദം ‘‘ദ്വേ വാ ജാനന്തു ഏകോ വാ, ഇമേസംയേവ ദ്വിന്നം ആരോചേമീ’’തി ഏവം നിയമേത്വാ ആരോചനം സന്ധായ വുത്തം. തേനേവാഹ – ‘‘ഏകസ്മിം ജാനന്തേപി ദ്വീസു ജാനന്തേസുപീ’’തി. തസ്മാ ‘‘ദ്വേയേവ ജാനന്തു, ഏകോ മാ ജാനാതൂ’’തി ഏവം ദ്വിന്നം നിയമേത്വാ ആരോചിതേ ദ്വീസുയേവ ജാനന്തേസു സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന ഏകസ്മിം ജാനന്തേതി വദന്തി.

സഭാഗേതി വിസ്സാസികേ. പരിസങ്കമാനോതി ‘‘സചേ തേ ജാനേയ്യും, മം തേ വാരേസ്സന്തീ’’തി ആസങ്കമാനോ. സമയഞ്ഞൂതി സാസനാചാരകുസലോ, ഇധ പന തദധിപ്പായജാനനമത്തേനപി സമയഞ്ഞൂ നാമ ഹോതി. തേനേവ ആഹ – ‘‘ഉക്കണ്ഠിതോ അയം…പേ… സാസനതോ ചുതോതി ജാനാതീ’’തി. തസ്മാ ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഇമസ്സ അത്ഥം ഞത്വാപി സചേ ‘‘അയം ഭിക്ഖുഭാവതോ ചവിതുകാമോ, ഗിഹീ വാ ഹോതുകാമോ’’തി ന ജാനാതി, അപ്പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. സചേ പന ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വചനസ്സ അത്ഥം അജാനിത്വാപി ‘‘ഉക്കണ്ഠിതോ ഗിഹീ ഹോതുകാമോ’’തി അധിപ്പായം ജാനാതി, പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. അഞ്ഞസ്മിം ഖണേ സോതവിഞ്ഞാണവീഥിയാ സദ്ദഗ്ഗഹണം, അഞ്ഞസ്മിംയേവ ച മനോവിഞ്ഞാണവീഥിയാ തദത്ഥവിജാനനന്തി ആഹ – ‘‘തങ്ഖണഞ്ഞേവ പന അപുബ്ബം അചരിമം ദുജ്ജാന’’ന്തി. ന ഹി ഏകസ്മിംയേവ ഖണേ സദ്ദസവനം തദത്ഥവിജാനനഞ്ച സമ്ഭവതി. തഥാ ഹി ‘‘ഘടോ’’തി വാ ‘‘പടോ’’തി വാ കേനചി വുത്തേ തത്ഥ ഘ-സദ്ദം പച്ചുപ്പന്നം ഗഹേത്വാ ഏകാ സോതവിഞ്ഞാണവീഥി ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝതി, തദനന്തരം ഏകാ മനോവിഞ്ഞാണവീഥി തമേവ അതീതം ഗഹേത്വാ ഉപ്പജ്ജതി. ഏവം തേന വുത്തവചനേ യത്തകാനി അക്ഖരാനി ഹോന്തി, തേസു ഏകമേകം അക്ഖരം പച്ചുപ്പന്നമതീതഞ്ച ഗഹേത്വാ സോതവിഞ്ഞാണവീഥിയാ മനോവിഞ്ഞാണവീഥിയാ ച ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധായ അവസാനേ താനി അക്ഖരാനി സമ്പിണ്ഡേത്വാ അക്ഖരസമൂഹം ഗഹേത്വാ ഏകാ മനോവിഞ്ഞാണവീഥി ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝതി. തദനന്തരം ‘‘അയമക്ഖരസമൂഹോ ഏതസ്സ നാമ’’ന്തി നാമപഞ്ഞത്തിഗ്ഗഹണവസേന അപരായ മനോവിഞ്ഞാണവീഥിയാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധായ തദനന്തരം ഉപ്പന്നായ മനോവിഞ്ഞാണവീഥിയാ ‘‘അയമേതസ്സ അത്ഥോ’’തി പകതിയാ തദത്ഥവിജാനനം സമ്ഭവതി.

ആവജ്ജനസമയേനാതി ഭുമ്മത്ഥേ കരണവചനം, അത്ഥാഭോഗസമയേതി അത്ഥോ. ഇദാനി തമേവ ആവജ്ജനസമയം വിഭാവേന്തോ ആഹ – ‘‘യഥാ പകതിയാ…പേ… ജാനന്തീ’’തി. തേനേവ വചീഭേദേന അധിപ്പായവിഞ്ഞാപനസ്സ ഇധാധിപ്പേതത്താ അപരഭാഗേ ‘‘കിം ഇമിനാ വുത്ത’’ന്തി തം കങ്ഖന്തസ്സ ചിരേന അധിപ്പായവിജാനനം അഞ്ഞേനപി കേനചി ഉപായന്തരേന സമ്ഭവതി, ന കേവലം വചീഭേദമത്തേനാതി ആഹ – ‘‘അഥ അപരഭാഗേ…പേ… അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ’’തി. ‘‘ഗിഹീ ഭവിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ അത്ഥഭേദോ കാലഭേദോ ച ഹോതീതി അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ. ‘‘ധാരേഹീ’’തി ഹി ഇമസ്സ യോ അത്ഥോ കാലോ ച, ന സോ ‘‘ഭവിസ്സാമീ’’തി ഏതസ്സ. ‘‘ഗിഹീ ഹോമീ’’തി വുത്തേ പന അത്ഥഭേദോയേവ, ന കാലഭേദോ ‘‘ഹോമീ’’തി വത്തമാനകാലസ്സേവ വുത്തത്താ. ‘‘ഗിഹീ ജാതോമ്ഹി, ഗിഹീമ്ഹീ’’തി ഏത്ഥാപി അത്ഥസ്സ ചേവ കാലസ്സ ച ഭിന്നത്താ അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ. ‘‘അജ്ജ പട്ഠായാ’’തി ഇദം തഥാ വുത്തേപി ദോസഭാവതോ പരിപുണ്ണം കത്വാ വുത്തം. ‘‘ധാരേഹീ’’തി അത്ഥപ്പധാനത്താ നിദ്ദേസസ്സ പരിയായവചനേഹിപി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതിയേവാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ജാനാഹീ’’തിആദി. ധാരേഹി ജാനാഹി സഞ്ജാനാഹി മനസി കരോഹീതി ഹി ഏതാനി പദാനി അത്ഥതോ കാലതോ ച അഭിന്നാനി.

൫൨. പുരിമാനേവ ചുദ്ദസാതി ബുദ്ധാദിസബ്രഹ്മചാരീപരിയന്താനി. ഹോതു ഭവതൂതി ഇദമ്പി പടിക്ഖേപമത്തമേവാതി ആഹ ‘‘ഹോതു, പരിയത്തന്തി അത്ഥോ’’തി.

൫൩. വണ്ണപട്ഠാനന്തി മഹാസങ്ഘികാനം ബുദ്ധഗുണപരിദീപകം ഏകം സുത്തന്തി വദന്തി. ഉപാലിഗാഥാസൂതി (മ. നി. ൨.൭൬) –

‘‘ധീരസ്സ വിഗതമോഹസ്സ,

പഭിന്നഖീലസ്സ വിജിതവിജയസ്സ;

അനീഘസ്സ സുസമചിത്തസ്സ;

വുദ്ധസീലസ്സ സാധുപഞ്ഞസ്സ;

വേസമന്തരസ്സ വിമലസ്സ;

ഭഗവതോ തസ്സ സാവകോഹമസ്മി.

‘‘അകഥംകഥിസ്സ തുസിതസ്സ;

വന്തലോകാമിസസ്സ മുദിതസ്സ;

കതസമണസ്സ മനുജസ്സ;

അന്തിമസാരീരസ്സ നരസ്സ;

അനോപമസ്സ വിരജസ്സ;

ഭഗവതോ തസ്സ സാവകോഹമസ്മി.

‘‘അസംസയസ്സ കുസലസ്സ;

വേനയികസ്സ സാരഥിവരസ്സ;

അനുത്തരസ്സ രുചിരധമ്മസ്സ;

നിക്കങ്ഖസ്സ പഭാസകസ്സ;

മാനച്ഛിദസ്സ വീരസ്സ;

ഭഗവതോ തസ്സ സാവകോഹമസ്മി.

‘‘നിസഭസ്സ അപ്പമേയ്യസ്സ;

ഗമ്ഭീരസ്സ മോനപ്പത്തസ്സ;

ഖേമങ്കരസ്സ വേദസ്സ;

ധമ്മട്ഠസ്സ സംവുതത്തസ്സ;

സങ്ഗാതിഗസ്സ മുത്തസ്സ;

ഭഗവതോ തസ്സ സാവകോഹമസ്മി.

‘‘നാഗസ്സ പന്തസേനസ്സ;

ഖീണസംയോജനസ്സ മുത്തസ്സ;

പടിമന്തകസ്സ ധോനസ്സ;

പന്നദ്ധജസ്സ വീതരാഗസ്സ;

ദന്തസ്സ നിപ്പപഞ്ചസ്സ;

ഭഗവതോ തസ്സ സാവകോഹമസ്മി.

‘‘ഇസിസത്തമസ്സ അകുഹസ്സ;

തേവിജ്ജസ്സ ബ്രഹ്മപ്പത്തസ്സ;

ന്ഹാതകസ്സ പദകസ്സ;

പസ്സദ്ധസ്സ വിദിതവേദസ്സ;

പുരിന്ദദസ്സ സക്കസ്സ;

ഭഗവതോ തസ്സ സാവകോഹമസ്മി.

‘‘അരിയസ്സ ഭാവിതത്തസ്സ;

പത്തിപ്പത്തസ്സ വേയ്യാകരണസ്സ;

സതിമതോ വിപസ്സിസ്സ;

അനഭിനതസ്സ നോ അപനതസ്സ;

അനേജസ്സ വസിപ്പത്തസ്സ;

ഭഗവതോ തസ്സ സാവകോഹമസ്മി.

‘‘സമുഗ്ഗതസ്സ ഝായിസ്സ;

അനനുഗതന്തരസ്സ സുദ്ധസ്സ;

അസിതസ്സ ഹിതസ്സ;

പവിവിത്തസ്സ അഗ്ഗപ്പത്തസ്സ;

തിണ്ണസ്സ താരയന്തസ്സ;

ഭഗവതോ തസ്സ സാവകോഹമസ്മി.

‘‘സന്തസ്സ ഭൂരിപഞ്ഞസ്സ;

മഹാപഞ്ഞസ്സ വീതലോഭസ്സ;

തഥാഗതസ്സ സുഗതസ്സ;

അപ്പടിപുഗ്ഗലസ്സ അസമസ്സ;

വിസാരദസ്സ നിപുണസ്സ;

ഭഗവതോ തസ്സ സാവകോഹമസ്മി.

‘‘തണ്ഹച്ഛിദസ്സ ബുദ്ധസ്സ;

വീതധൂമസ്സ അനുപലിത്തസ്സ;

ആഹുനേയ്യസ്സ യക്ഖസ്സ;

ഉത്തമപുഗ്ഗലസ്സ അതുലസ്സ;

മഹതോ യസഗ്ഗപ്പത്തസ്സ;

ഭഗവതോ തസ്സ സാവകോഹമസ്മീ’’തി. –

ഏവം ഉപാലിഗഹപതിനാ വുത്താസു ഉപാലിസുത്തേ ആഗതഗാഥാസു.

യഥാരുതമേവാതി യഥാവുത്തമേവ, പാളിയം ആഗതമേവാതി അധിപ്പായോ. യസ്മാ ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അനന്തബുദ്ധിം അനോമബുദ്ധിം ബോധിപഞ്ഞാണ’’ന്തി ഇമാനി വണ്ണപട്ഠാനേ ആഗതനാമാനി, ‘‘ധീര’’ന്തിആദീനി പന ഉപാലിഗാഥാസു ആഗതനാമാനി. തത്ഥ ബോധി വുച്ചതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, തം സഞ്ജാനനഹേതുത്താ പഞ്ഞാണം ഏതസ്സാതി ബോധിപഞ്ഞാണോ, ഭഗവാ. ധിയാ പഞ്ഞായ രാതി ഗണ്ഹാതി, സേവതീതി വാ ധീരോ. സമുച്ഛിന്നസബ്ബചേതോഖീലത്താ പഭിന്നഖീലോ. സബ്ബപുഥുജ്ജനേ വിജിനിംസു വിജയന്തി വിജിനിസ്സന്തി ചാതി വിജയാ. കേ തേ? മച്ചുമാരകിലേസമാരദേവപുത്തമാരാ. തേ വിജിതാ വിജയാ ഏതേനാതി വിജിതവിജയോ, ഭഗവാ. കിലേസമാരമച്ചുമാരവിജയേനേവ പനേത്ഥ അഭിസങ്ഖാരക്ഖന്ധമാരാപി വിജിതാവ ഹോന്തീതി ദട്ഠബ്ബം.

സ്വാക്ഖാതന്തിആദീസു (വിസുദ്ധി. ൧.൧൪൭) സാത്ഥസബ്യഞ്ജനകേവലപരിപുണ്ണപരിസുദ്ധബ്രഹ്മചരിയസ്സ പകാസനതോ സ്വാക്ഖാതോ ധമ്മോ, അത്ഥവിപല്ലാസാഭാവതോ വാ സുട്ഠു അക്ഖാതോതി സ്വാക്ഖാതോ. യഥാ ഹി അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം ധമ്മസ്സ അത്ഥോ വിപല്ലാസം ആപജ്ജതി ‘‘അന്തരായികാ’’തി വുത്തധമ്മാനം അന്തരായികത്താഭാവതോ, ‘‘നിയ്യാനികാ’’തി ച വുത്തധമ്മാനം നിയ്യാനികത്താഭാവതോ, തേന തേ അഞ്ഞതിത്ഥിയാ ദുരക്ഖാതധമ്മായേവ ഹോന്തി, ന തഥാ ഭഗവതോ ധമ്മസ്സ അത്ഥോ വിപല്ലാസം ആപജ്ജതി ‘‘ഇമേ ധമ്മാ അന്തരായികാ നിയ്യാനികാ’’തി ഏവം വുത്തധമ്മാനം തഥാഭാവാനതിക്കമനതോതി. ഏവം താവ പരിയത്തിധമ്മോ സ്വാക്ഖാതോ ധമ്മോ.

ലോകുത്തരധമ്മോ പന നിബ്ബാനാനുരൂപായ പടിപത്തിയാ പടിപദാനുരൂപസ്സ ച നിബ്ബാനസ്സ അക്ഖാതത്താ സ്വാക്ഖാതോ. യഥാഹ –

‘‘സുപഞ്ഞത്താ ഖോ പന തേന ഭഗവതാ സാവകാനം നിബ്ബാനഗാമിനീ പടിപദാ സംസന്ദതി നിബ്ബാനഞ്ച പടിപദാ ച. സേയ്യഥാപി നാമ ഗങ്ഗോദകം യമുനോദകേന സംസന്ദതി സമേതി, ഏവമേവ സുപഞ്ഞത്താ തേന ഭഗവതാ സാവകാനം നിബ്ബാനഗാമിനീ പടിപദാ സംസന്ദതി നിബ്ബാനഞ്ച പടിപദാ ചാ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൯൬).

അരിയമഗ്ഗോ ചേത്ഥ അന്തദ്വയം അനുപഗമ്മ മജ്ഝിമാപടിപദാഭൂതോവ ‘‘മജ്ഝിമാ പടിപദാ’’തി അക്ഖാതത്താ സ്വാക്ഖാതോ. സാമഞ്ഞഫലാനി പടിപ്പസ്സദ്ധകിലേസാനേവ ‘‘പടിപ്പസ്സദ്ധകിലേസാനീ’’തി അക്ഖാതത്താ സ്വാക്ഖാതാനി. നിബ്ബാനം സസ്സതാമതതാണലേണാദിസഭാവമേവ സസ്സതാദിസഭാവവസേന അക്ഖാതത്താ സ്വാക്ഖാതന്തി ഏവം ലോകുത്തരധമ്മോപി സ്വാക്ഖാതോ.

അരിയമഗ്ഗോ അത്തനോ സന്താനേ രാഗാദീനം അഭാവം കരോന്തേന അരിയപുഗ്ഗലേന സാമം ദട്ഠബ്ബോ ‘‘അരിയമഗ്ഗേന മമ രാഗാദയോ പഹീനാ’’തി സയം അത്തനാ അനഞ്ഞനേയ്യേന പസ്സിതബ്ബോതി സന്ദിട്ഠി, സന്ദിട്ഠി ഏവ സന്ദിട്ഠികോ. അപിച നവവിധോ ലോകുത്തരധമ്മോ യേന യേന അധിഗതോ ഹോതി, തേന തേന അരിയസാവകേന പരസദ്ധായ ഗന്തബ്ബതം ഹിത്വാ പച്ചക്ഖഞാണേന സയം ദട്ഠബ്ബോതി സന്ദിട്ഠികോ. അഥ വാ പസത്ഥാ ദിട്ഠി സന്ദിട്ഠി, സന്ദിട്ഠിയാ ജയതീതി സന്ദിട്ഠികോ. തഥാ ഹേത്ഥ അരിയമഗ്ഗോ സമ്പയുത്തായ, അരിയഫലം കാരണഭൂതായ, നിബ്ബാനം വിസയിഭൂതായ സന്ദിട്ഠിയാ കിലേസേ ജയതി, തസ്മാ യഥാ രഥേന ജയതീതി രഥികോ, ഏവം നവവിധോപി ലോകുത്തരധമ്മോ സന്ദിട്ഠിയാ ജയതീതി സന്ദിട്ഠികോ. അഥ വാ ദിട്ഠന്തി ദസ്സനം വുച്ചതി, ദിട്ഠമേവ സന്ദിട്ഠം, സന്ദസ്സനന്തി അത്ഥോ. സന്ദിട്ഠം അരഹതീതി സന്ദിട്ഠികോ. ലോകുത്തരധമ്മോ ഹി ഭാവനാഭിസമയവസേന സച്ഛികിരിയാഭിസമയവസേന ച ദിസ്സമാനോയേവ വട്ടഭയം നിവത്തേതി, തസ്മാ യഥാ വത്ഥമരഹതീതി വത്ഥികോ, ഏവം സന്ദിട്ഠം അരഹതീതി സന്ദിട്ഠികോ.

അത്തനോ ഫലദാനം സന്ധായ നാസ്സ ആഗമേതബ്ബോ കാലോ അത്ഥീതി അകാലോ. യഥാ ഹി ലോകിയകുസലസ്സ ഉപപജ്ജഅപരാപരിയായേതിആദിനാ ഫലദാനം പതി ആഗമേതബ്ബോ കാലോ അത്ഥി, ന ഏവമേതസ്സാതി അത്ഥോ. അകാലോയേവ അകാലികോ, ന പഞ്ചാഹസത്താഹാദിഭേദം കാലം ഖേപേത്വാ ഫലം ദേതി, അത്തനോ പന പവത്തിസമനന്തരമേവ ഫലദോതി വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ അത്തനോ ഫലപ്പദാനേ വിപ്പകട്ഠോ ദൂരോ കാലോ പത്തോ ഉപനീതോ അസ്സാതി കാലികോ, കാലന്തരഫലദായീ. കോ സോ? ലോകിയോ കുസലധമ്മോ. അയം പന സമനന്തരഫലദായകത്താ ന കാലികോതി അകാലികോ. മഗ്ഗമേവ ഹി സന്ധായ ‘‘അകാലികോ’’തി ഇദം വുത്തം.

‘‘ഏഹി പസ്സ ഇമം ധമ്മ’’ന്തി ഏവം പവത്തം ഏഹിപസ്സവിധിം അരഹതീതി ഏഹിപസ്സികോ. കസ്മാ പനേസ തം വിധിം അരഹതീതി? പരമത്ഥതോ വിജ്ജമാനത്താ പരിസുദ്ധത്താ ച. രിത്തമുട്ഠിയഞ്ഹി ഹിരഞ്ഞം വാ സുവണ്ണം വാ അത്ഥീതി വത്വാപി ‘‘ഏഹി പസ്സ ഇമ’’ന്തി ന സക്കാ വത്തും. കസ്മാ? അവിജ്ജമാനത്താ. വിജ്ജമാനമ്പി ച ഗൂഥം വാ മുത്തം വാ മനുഞ്ഞഭാവപ്പകാസനേന ചിത്തസമ്പഹംസനത്ഥം ‘‘ഏഹി പസ്സ ഇമ’’ന്തി ന സക്കാ വത്തും, അപിച ഖോ നം തിണേഹി വാ പണ്ണേഹി വാ പടിച്ഛാദേതബ്ബമേവ ഹോതി. കസ്മാ? അപരിസുദ്ധത്താ. അയം പന നവവിധോപി ലോകുത്തരധമ്മോ സഭാവതോ ച വിജ്ജമാനോ വിഗതവലാഹകേ ച ആകാസേ സമ്പുണ്ണചന്ദമണ്ഡലം വിയ പണ്ഡുകമ്ബലേ നിക്ഖിത്തജാതിമണി വിയ ച പരിസുദ്ധോ, തസ്മാ വിജ്ജമാനത്താ പരിസുദ്ധത്താ ച ഏഹിപസ്സവിധിം അരഹതീതി ഏഹിപസ്സികോ.

ഉപനേതബ്ബോതി ഓപനേയ്യികോ. അയം പനേത്ഥ വിനിച്ഛയോ – ഉപനയനം ഉപനയോ, ആദിത്തം ചേലം വാ സീസം വാ അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാപി ഭാവനാവസേന അത്തനോ ചിത്തേ ഉപനയനം ഉപ്പാദനം അരഹതീതി ഓപനേയ്യികോ. ഇദം സങ്ഖതേ ലോകുത്തരധമ്മേ യുജ്ജതി, അസങ്ഖതോ പന അത്തനോ ചിത്തേ ആരമ്മണഭാവേന ഉപനയനം അരഹതീതി ഓപനേയ്യികോ, സച്ഛികിരിയാവസേന അല്ലീയനം അരഹതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ നിബ്ബാനം ഉപനേതി അരിയപുഗ്ഗലന്തി അരിയമഗ്ഗോ ഉപനേയ്യോ, സച്ഛികാതബ്ബതം ഉപനേതബ്ബോതി ഫലനിബ്ബാനധമ്മോ ഉപനേയ്യോ, ഉപനേയ്യോ ഏവ ഓപനേയ്യികോ.

സബ്ബേഹി ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂആദീഹി വിഞ്ഞൂഹി ‘‘ഭാവിതോ മേ മഗ്ഗോ, അധിഗതം ഫലം, സച്ഛികതോ നിരോധോ’’തി അത്തനി അത്തനി വേദിതബ്ബോതി പച്ചത്തം വേദിതബ്ബോ വിഞ്ഞൂഹി. ന ഹി ഉപജ്ഝായേന ഭാവിതേന മഗ്ഗേന സദ്ധിവിഹാരികസ്സ കിലേസാ പഹീയന്തി, ന സോ തസ്സ ഫലസമാപത്തിയാ ഫാസു വിഹരതി, ന തേന സച്ഛികതം നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതി, തസ്മാ ന ഏസ പരസ്സ സീസേ ആഭരണം വിയ ദട്ഠബ്ബോ, അത്തനോ പന ചിത്തേയേവ ദട്ഠബ്ബോ, അനുഭവിതബ്ബോ വിഞ്ഞൂഹീതി വുത്തം ഹോതി.

അസങ്ഖതന്തി സങ്ഗമ്മ സമാഗമ്മ പച്ചയസമോധാനലക്ഖണേന സങ്ഗമേന സന്നിപതിത്വാ അനുരൂപേഹി പച്ചയേഹി അകതം അനിബ്ബത്തിതന്തി അസങ്ഖതം. നത്ഥി ഏത്ഥ മതന്തി അമതം, ഏതസ്മിം വാ അധിഗതേ നത്ഥി പുഗ്ഗലസ്സ മതം മരണന്തി അമതം. കിഞ്ചാപി ഏത്ഥ ‘‘സ്വാക്ഖാതം ധമ്മം പച്ചക്ഖാമീ’’തിആദിനാ സബ്ബത്ഥ ധമ്മ-സദ്ദപ്പയോഗോ ദസ്സിതോ, തഥാപി ധമ്മ-സദ്ദേന അയോജേത്വാ വുത്തേ വേവചനേ ന പച്ചക്ഖാനം നാമ ന ഹോതീതി ‘‘സ്വാക്ഖാതം പച്ചക്ഖാമീ’’തിആദിനാ വുത്തേപി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘സ്വാക്ഖാതം ധമ്മ’’ന്തിആദിനാ പന ധമ്മ-സദ്ദപ്പയോഗോ സ്വാക്ഖാതാ-ദിസദ്ദാനം ധമ്മ-വിസേസനഭാവദസ്സനത്ഥം കതോതി വേദിതബ്ബം. ഏകധമ്മക്ഖന്ധസ്സപി നാമന്തി ഏത്ഥ ‘‘പഠമധമ്മക്ഖന്ധം ദുതിയധമ്മക്ഖന്ധം പുച്ഛാധമ്മക്ഖന്ധം വിസ്സജ്ജനാധമ്മക്ഖന്ധ’’ന്തിആദിനാ ധമ്മക്ഖന്ധനാമാനി വേദിതബ്ബാനി.

സുപ്പടിപന്നന്തി സ്വാക്ഖാതേ ധമ്മവിനയേ യഥാനുസിട്ഠം പടിപന്നത്താ സുപ്പടിപന്നം. മജ്ഝിമായ പടിപദായ അന്തദ്വയം അനുപഗമ്മ പടിപന്നത്താ കായവചീമനോവങ്കകുടിലജിമ്ഹദോസപ്പഹാനായ പടിപന്നത്താ ച ഉജുപ്പടിപന്നം. ഞായോ വുച്ചതി നിബ്ബാനം അരിയമഗ്ഗാദീഹി ഞായതി പടിവിജ്ഝീയതി സച്ഛികരീയതീതി കത്വാ, തദത്ഥായ പടിപന്നത്താ ഞായപ്പടിപന്നം. യഥാ പടിപന്നാ ഗുണസമ്ഭാവനായ പരേഹി കരിയമാനം പച്ചുട്ഠാനാദിസാമീചികമ്മം അരഹന്തി, തഥാ പടിപന്നത്താ സാമീചിപ്പടിപന്നം.

യുഗളവസേന പഠമമഗ്ഗട്ഠോ ഫലട്ഠോതി ഇദമേകം യുഗളന്തി ഏവം ചത്താരി പുരിസയുഗാനി ഹോന്തി. ഏത്ഥ പന ‘‘ചതുപുരിസയുഗം സങ്ഘ’’ന്തി വത്തബ്ബേ ‘‘ചത്താരീ’’തി വിഭത്തിലോപം അകത്വാ നിദ്ദേസോ കതോതി ദട്ഠബ്ബം. ചത്താരി പുരിസയുഗാനി ഏത്ഥാതി ചതുപുരിസയുഗോതി ഹി സങ്ഘോ വുച്ചതി. അട്ഠപുരിസപുഗ്ഗലന്തി പുരിസപുഗ്ഗലവസേന ഏകോ പഠമമഗ്ഗട്ഠോ, ഏകോ ഫലട്ഠോതി ഇമിനാ നയേന അട്ഠേവ പുരിസപുഗ്ഗലാ ഹോന്തി. അട്ഠ പുരിസപുഗ്ഗലാ ഏത്ഥാതി അട്ഠപുരിസപുഗ്ഗലോ, സങ്ഘോ. ഏത്ഥ ച പുരിസോതി വാ പുഗ്ഗലോതി വാ ഏകത്ഥാനേതാനി പദാനി, വേനേയ്യവസേന പനേതം വുത്തം.

ആഹുനേയ്യന്തിആദീസു (വിസുദ്ധി. ൧.൧൫൬) ആനേത്വാ ഹുനിതബ്ബന്തി ആഹുനം, ദൂരതോപി ആനേത്വാ സീലവന്തേസു ദാതബ്ബാനം ചതുന്നം പച്ചയാനമേതം അധിവചനം. തം ആഹുനം പടിഗ്ഗഹേതും യുത്തോ തസ്സ മഹപ്ഫലഭാവകരണതോതി ആഹുനേയ്യോ, സങ്ഘോ. അഥ വാ ദൂരതോപി ആഗന്ത്വാ സബ്ബസാപതേയ്യമ്പി ഏത്ഥ ഹുനിതബ്ബന്തി ആഹവനീയോ, സക്കാദീനമ്പി വാ ആഹവനം അരഹതീതി ആഹവനീയോ. യോ ചായം ബ്രാഹ്മണാനം ആഹവനീയോ അഗ്ഗി, യത്ഥ ഹുതം മഹപ്ഫലന്തി തേസം ലദ്ധി. സചേ ഹുതസ്സ മഹപ്ഫലതായ ആഹവനീയോ, സങ്ഘോവ ആഹവനീയോ. സങ്ഘേ ഹുതഞ്ഹി മഹപ്ഫലം ഹോതി. യഥാഹ –

‘‘യോ ച വസ്സസതം ജന്തു, അഗ്ഗിം പരിചരേ വനേ;

ഏകഞ്ച ഭാവിതത്താനം, മുഹുത്തമപി പൂജയേ;

സായേവ പൂജനാ സേയ്യോ, യഞ്ചേ വസ്സസതം ഹുത’’ന്തി. (ധ. പ. ൧൦൭);

തദേതം നികായന്തരേ ‘‘ആഹവനീയോ’’തി പദം ഇധ ‘‘ആഹുനേയ്യോ’’തി ഇമിനാ പദേന അത്ഥതോ ഏകം, ബ്യഞ്ജനതോ പനേത്ഥ കിഞ്ചിമത്തമേവ നാനം.

പാഹുനേയ്യന്തി ഏത്ഥ പന പാഹുനം വുച്ചതി ദിസാവിദിസതോ ആഗതാനം പിയമനാപാനം ഞാതിമിത്താനം അത്ഥായ സക്കാരേന പടിയത്തം ആഗന്തുകദാനം. തമ്പി ഠപേത്വാ തേ തഥാരൂപേ പിയമിത്താദികേ പാഹുനകേ സങ്ഘസ്സേവ ദാതും യുത്തം, സങ്ഘോവ തം പടിഗ്ഗഹേതും യുത്തോ. സങ്ഘസദിസോ ഹി പാഹുനകോ നത്ഥി. തഥാ ഹേസ ഏകബുദ്ധന്തരേ വീതിവത്തേയേവ ദിസ്സതി, അബ്ബോകിണ്ണഞ്ച പിയമനാപത്തകരേഹി സീലാദിധമ്മേഹി സമന്നാഗതോതി ഏവം പാഹുനമസ്സ ദാതും യുത്തം, പാഹുനഞ്ച പടിഗ്ഗഹേതും യുത്തോതി പാഹുനേയ്യോ.

ദക്ഖന്തി ഏതായ സത്താ യഥാധിപ്പേതാഹി സമ്പത്തീഹി വഡ്ഢന്തീതി ദക്ഖിണാ, പരലോകം സദ്ദഹിത്വാ ദാതബ്ബദാനം. തം ദക്ഖിണം അരഹതി, ദക്ഖിണായ വാ ഹിതോ യസ്മാ നം മഹപ്ഫലകരതായ വിസോധേതീതി ദക്ഖിണേയ്യോ. ഉഭോ ഹത്ഥേ സിരസി പതിട്ഠാപേത്വാ സബ്ബലോകേന കരിയമാനം അഞ്ജലികമ്മം അരഹതീതി അഞ്ജലികരണീയോ. അനുത്തരം പുഞ്ഞക്ഖേത്തന്തി സബ്ബലോകസ്സ അസദിസം പുഞ്ഞവിരുഹനട്ഠാനം. യഥാ ഹി രഞ്ഞോ വാ അമച്ചസ്സ വാ സാലീനം വാ യവാനം വാ വിരുഹനട്ഠാനം രഞ്ഞോ സാലിക്ഖേത്തം യവക്ഖേത്തന്തി വുച്ചതി, ഏവം സങ്ഘോ സബ്ബലോകസ്സ പുഞ്ഞാനം വിരുഹനട്ഠാനം. സങ്ഘം നിസ്സായ ഹി ലോകസ്സ നാനപ്പകാരഹിതസുഖസംവത്തനികാനി പുഞ്ഞാനി വിരുഹന്തി, തസ്മാ സങ്ഘോ അനുത്തരം പുഞ്ഞക്ഖേത്തം ലോകസ്സ. ഏത്ഥാപി ‘‘സുപ്പടിപന്നം സങ്ഘ’’ന്തിആദിനാ സബ്ബത്ഥ സങ്ഘ-സദ്ദപ്പയോഗോ സുപ്പടിപന്നാ-ദിസദ്ദാനം സങ്ഘവിസേസനഭാവദസ്സനത്ഥം കതോ, തസ്മാ ‘‘സുപ്പടിപന്നം പച്ചക്ഖാമീ’’തിആദിനാ വുത്തേപി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

സിക്ഖാവേവചനേസു പന സിക്ഖാ-സദ്ദം വിനാ കേവലം ഭിക്ഖു-സദ്ദോ ഭിക്ഖുനീ-സദ്ദോ ച സിക്ഖായ അധിവചനം ന ഹോതീതി ‘‘ഭിക്ഖുസിക്ഖം ഭിക്ഖുനീസിക്ഖ’’ന്തി വുത്തേയേവ സീസം ഏതി, അധിസീലാദയോ പന സിക്ഖാ ഏവാതി ‘‘അധിസീലം പച്ചക്ഖാമീ’’തിആദിനാ വുത്തേപി സീസം ഏതി. പഠമം പാരാജികന്തിആദിനാ സിക്ഖാപദാനംയേവ ഗഹണം വേദിതബ്ബം, ന ആപത്തീനം.

ഉപജ്ഝായവേവചനേസു ഉപജ്ഝായോ ഹുത്വാ യോ പബ്ബാജേസി ചേവ ഉപസമ്പാദേസി ച, തം സന്ധായ ‘‘യോ മം പബ്ബാജേസീ’’തിആദി വുത്തം. യസ്സ മൂലേനാതി യസ്സ പധാനഭാവേന കാരണഭാവേന വാ. യസ്സ മൂലം പധാനഭാവോ കാരണഭാവോ വാ ഏതിസ്സാതി യസ്സമൂലികാ, പബ്ബജ്ജാ ഉപസമ്പദാ ച. മൂല-സദ്ദസ്സ സാപേക്ഖഭാവേപി നിച്ചസാപേക്ഖതായ ഗമകത്താ തദ്ധിതവുത്തി ദട്ഠബ്ബാ.

ആചരിയവേവചനേസു പന യോ ഉപജ്ഝം അദത്വാ ആചരിയോവ ഹുത്വാ പബ്ബാജേസി, കമ്മവാചാചരിയോ ഹുത്വാ ഉപസമ്പാദേസി ച, തം സന്ധായ ‘‘യോ മം പബ്ബാജേസി, യോ മം അനുസാവേസീ’’തി വുത്തം. ഇമേഹി ദ്വീഹി വചനേഹി പബ്ബജ്ജാചരിയോ ച ഉപസമ്പദാചരിയോ ച ദസ്സിതോ. യാഹം നിസ്സായ വസാമീതി നിസ്സയാചരിയം ദസ്സേതി. യാഹം ഉദ്ദിസാപേമീതിആദിനാ പന ധമ്മാചരിയോ വുത്തോ. തത്ഥ ഉദ്ദിസാപേമീതി പാഠം ഉദ്ദിസാപേമി. പരിപുച്ഛാമീതി ഉഗ്ഗഹിതപാഠസ്സ അത്ഥം പരിപുച്ഛാമി. സദ്ധിവിഹാരികവേവചനാദീസു ച വുത്താനുസാരേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തസ്സ മൂലേതി ഏത്ഥ പന തസ്സ സന്തികേതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

ഓകല്ലകോതി ഖുപ്പിപാസാദിദുക്ഖപരേതാനം ഖീണസുഖാനം നഹാനാദിസരീരപടിജഗ്ഗനരഹിതാനം കപണമനുസ്സാനമേതം അധിവചനം. മോളിബദ്ധോതി സിഖാബദ്ധോ ഓമുക്കമകുടോ വാ. കിഞ്ചാപി ദ്വേവാചികോ ഉപാസകോ പഠമബോധിയംയേവ സമ്ഭവതി, തഥാപി തദാ ലബ്ഭമാനനാമം ഗഹേത്വാ വുത്തേപി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതിയേവാതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘ദ്വേവാചികോ ഉപാസകോ’’തി വുത്തം. ‘‘ദ്വേവാചികോ’’തി ഇദമേവ പനേത്ഥ വേവചനന്തി ദട്ഠബ്ബം, തസ്മാ ‘‘ദ്വേവാചികോതി മം ധാരേഹീ’’തി ഏത്തകേപി വുത്തേ സീസം ഏതി. ഏവം സേസേസുപി.

കുമാരകോതി കുമാരാവത്ഥോ അതിവിയ ദഹരസാമണേരോ. ചേല്ലകോതി തതോ മഹന്തതരോ ഖുദ്ദകസാമണേരോ. ചേടകോതി മജ്ഝിമോ. മോളിഗല്ലോതി മഹാസാമണേരോ. സമണുദ്ദേസോതി പന അവിസേസതോ സാമണേരാധിവചനം. നിഗണ്ഠുപട്ഠാകോതിആദീനിപി തിത്ഥിയസാവകവേവചനാനീതി ദട്ഠബ്ബം.

ദുസ്സീലോതി നിസ്സീലോ സീലവിരഹിതോ. പാപധമ്മോതി ദുസ്സീലത്താ ഏവ ഹീനജ്ഝാസയതായ ലാമകസഭാവോ. അസുചിസങ്കസ്സരസമാചാരോതി അപരിസുദ്ധകായകമ്മാദിതായ അസുചി ഹുത്വാ സങ്കായ സരിതബ്ബസമാചാരോ. ദുസ്സീലോ ഹി കിഞ്ചിദേവ അസാരുപ്പം ദിസ്വാ ‘‘ഇദം അസുകേന കതം ഭവിസ്സതീ’’തി പരേസം ആസങ്കനീയോ ഹോതി. കേനചിദേവ കരണീയേന മന്തയന്തേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘‘കച്ചി നു ഖോ ഇമേ മയാ കതകമ്മം ജാനിത്വാ മന്തേന്തീ’’തി അത്തനോയേവ സങ്കായ സരിതബ്ബസമാചാരോ. പടിച്ഛന്നകമ്മന്തോതി ലജ്ജിതബ്ബതായ പടിച്ഛാദേതബ്ബകമ്മന്തോ. അസ്സമണോതി ന സമണോ. സലാകഗ്ഗഹണാദീസു ‘‘അഹമ്പി സമണോ’’തി മിച്ഛാപടിഞ്ഞായ സമണപടിഞ്ഞോ, അസേട്ഠചാരിതായ അബ്രഹ്മചാരീ, ഉപോസഥാദീസു ‘‘അഹമ്പി ബ്രഹ്മചാരീ’’തി മിച്ഛാപടിഞ്ഞായ ബ്രഹ്മചാരിപടിഞ്ഞോ, പൂതിനാ കമ്മേന സീലവിപത്തിയാ അന്തോ അനുപവിട്ഠത്താ അന്തോപൂതി, ഛഹി ദ്വാരേഹി രാഗാദികിലേസാനുസ്സവനേന തിന്തത്താ അവസ്സുതോ, സഞ്ജാതരാഗാദികചവരത്താ സീലവന്തേഹി ഛഡ്ഡേതബ്ബത്താ ച കസമ്ബുജാതോ. കോണ്ഠോതി ദുസ്സീലാധിവചനമേതം.

‘‘യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി ബുദ്ധവേവചനാനി വാ’’തിആദിനാ യം-സദ്ദപരാമട്ഠാനം ബുദ്ധാദിവേവചനാനംയേവ തം-സദ്ദേന പരാമസനം ഹോതീതി ആഹ – ‘‘തേഹി ആകാരേഹി…പേ… ബുദ്ധാദീനം വേവചനേഹീ’’തി. കഥം പന താനി ആകാരാദിസദ്ദേഹി വോഹരീയന്തീതി ആഹ ‘‘വേവചനാനി ഹീ’’തിആദി. സണ്ഠാനവന്താനം ബുദ്ധാദീനം സണ്ഠാനദീപനം താവ ഹോതു, സണ്ഠാനരഹിതാനം പന ധമ്മസിക്ഖാദീനം കഥന്തി ആഹ ‘‘സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനസണ്ഠാനത്താ ഏവ വാ’’തി. സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനരൂപാനി ഹി വേവചനാനി ‘‘സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനസണ്ഠാനാനീ’’തി വുച്ചന്തി. ഏവം ഖോതി ഏത്ഥ ഖോതി അവധാരണത്ഥേ നിപാതോതി ആഹ ‘‘ഏവമേവാ’’തി.

൫൪. മുച്ഛാപരേതോതി മുച്ഛായ അഭിഭൂതോ. വചനത്ഥവിജാനനസമത്ഥം തിരച്ഛാനഗതം ദസ്സേതും ‘‘നാഗമാണവകസ്സാ’’തിആദി വുത്തം. തിഹേതുകപടിസന്ധികാതി യേഭുയ്യവസേന വുത്തം. ന ഹി സബ്ബാപി ദേവതാ തിഹേതുകപടിസന്ധികാവ ഹോന്തി ദ്വിഹേതുകാനമ്പി സമ്ഭവതോ. അതിഖിപ്പം ജാനന്തീതി ദേവതാനം ഭവങ്ഗപരിവാസസ്സ മനുസ്സാനം വിയ അദന്ധഭാവതോ വുത്തം.

സഭാഗസ്സാതി പുരിസസ്സ. വിസഭാഗസ്സാതി മാതുഗാമസ്സ. അനരിയകോതി മാഗധവോഹാരതോ അഞ്ഞോ. ദവാതി സഹസാ. രവാതി വിരജ്ഝിത്വാ. അഞ്ഞം ഭണിസ്സാമീതി അഞ്ഞം ഭണന്തോ ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീതി ഭണതീതി യോജേതബ്ബം. അക്ഖരസമയാനഭിഞ്ഞതായ വാ കരണസമ്പത്തിയാ അഭാവതോ വാ കഥേതബ്ബം കഥേതും അസക്കോന്തോ ഹുത്വാ അഞ്ഞം കഥേന്തോ രവാ ഭണതി നാമ. ഉഭയഥാപി അഞ്ഞം ഭണിതുകാമസ്സ അഞ്ഞഭണനം സമാനന്തി ആഹ ‘‘പുരിമേന കോ വിസേസോ’’തി.

വാചേതീതി പാളിം കഥേന്തോ അഞ്ഞം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേന്തോ വാ വാചേതി. പരിപുച്ഛതീതി പാളിയാ അത്ഥം പരിപുച്ഛന്തോ പാളിം പരിപുച്ഛതി. ഉഗ്ഗണ്ഹാതീതി അഞ്ഞസ്സ സന്തികേ പാളിം ഉഗ്ഗണ്ഹാതി. സജ്ഝായം കരോതീതി ഉഗ്ഗഹിതപാളിം സജ്ഝായതി. വണ്ണേതീതി പാളിയാ അത്ഥം സംവണ്ണേന്തോ പാളിം വണ്ണേതി. മഹല്ലകസ്സ കിഞ്ചി അജാനനതോ അവിദിതിന്ദ്രിയതായ വാ ‘‘പോത്ഥകരൂപസദിസസ്സാ’’തി വുത്തം, മത്തികായ കതരൂപസദിസസ്സാതി അത്ഥോ. ഗരുമേധസ്സാതി ആരമ്മണേസു ലഹുപ്പവത്തിയാ അഭാവതോ ദന്ധഗതികതായ ഗരുപഞ്ഞസ്സ, മന്ദപഞ്ഞസ്സാതി വുത്തം ഹോതി. സബ്ബസോ വാതി ഇമിനാ ‘‘ഇദം പദം സാവേസ്സാമി ‘സിക്ഖം പച്ചക്ഖാമീ’’’തി ഏവം പവത്തചിത്തുപ്പാദസ്സ അഭാവം ദസ്സേതി. യസ്മാ പന അസതി ഏവരൂപേ ചിത്തുപ്പാദേ കേനചി പരിയായേന തഥാവിധം വചീഭേദം കത്വാ സാവനം നാമ നേവ സമ്ഭവതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീതിആദീസു…പേ… വചീഭേദം കത്വാ ന സാവേതീ’’തി.

സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനവിഭങ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

മൂലപഞ്ഞത്തിവണ്ണനാ

൫൫. നിദ്ദിസിതബ്ബസ്സാതി വിവരിതബ്ബസ്സ പകാസേതബ്ബസ്സ. കിലേസേഹീതി അഹിരികാദീഹി കിലേസേഹി. ഇതോ പട്ഠായാതി ദുട്ഠുല്ല-പദതോ പട്ഠായ. തസ്സ കമ്മസ്സാതി മേഥുനധമ്മപടിസേവനസങ്ഖാതസ്സ കമ്മസ്സ. ദസ്സനന്തിആദി വുത്തനയമേവ. അസ്സാതി മേഥുനധമ്മസ്സ.

ദ്വീഹി ദ്വീഹി സമാപജ്ജിതബ്ബാ ദ്വയംദ്വയസമാപത്തീതി ആഹ ‘‘ദ്വയേന ദ്വയേന സമാപജ്ജിതബ്ബതോ’’തി. രാഗപരിയുട്ഠാനേന സദിസഭാവപ്പത്തിയാ മിഥുനാനം ഇദം മേഥുനം, മേഥുനമേവ ധമ്മോ മേഥുനധമ്മോതി ആഹ ‘‘ഉഭിന്നം രത്താന’’ന്തിആദി. തത്ഥ രത്താനന്തി മേഥുനരാഗേന രത്താനം. സാരത്താനന്തി തേനേവ രാഗേന അതിവിയ രത്താനം. അവസ്സുതാനന്തി ലോകസ്സാദമിത്തസന്ഥവവസേന ഉപ്പന്നമേഥുനരാഗേന തിന്താനം. പരിയുട്ഠിതാനന്തി മേഥുനരാഗുപ്പത്തിയാ പരിയോനദ്ധചിത്താനം. സദിസാനന്തി രത്തതാദീഹി സദിസാനം.

യസ്മാ ‘‘പടിസേവതി നാമാ’’തി പദം മാതികായ നത്ഥി, തസ്മാ ‘‘പടിസേവതി നാമാതി കസ്മാ ഉദ്ധട’’ന്തി യോ മഞ്ഞതി, തസ്സ കാരണം ദസ്സേന്തോ ‘‘പടിസേവേയ്യാതി ഏത്ഥ…പേ… മാതികാപദ’’ന്തി ആഹ. ഇത്ഥിയാ നിമിത്തേനാതി ഇദം ‘‘മഗ്ഗേന ഗച്ഛതീ’’തിആദി വിയ ദട്ഠബ്ബം. യഥാ ഹി ‘‘മഗ്ഗേന ഗച്ഛതീ’’തി വുത്തേ ‘‘മഗ്ഗം ഗച്ഛതി, മഗ്ഗേ വാ ഗച്ഛതീ’’തി അയമത്ഥോ ലബ്ഭതി, ഏവം ‘‘ഇത്ഥിയാ നിമിത്തേന പവേസേതീ’’തി വുത്തേ ‘‘ഇത്ഥിയാ നിമിത്തം പവേസേതി, നിമിത്തേ വാ പവേസേതീ’’തി അയമത്ഥോ ലബ്ഭതി. ഇദഞ്ച യേഭുയ്യേന പുരിസപയോഗദസ്സനത്ഥം വുത്തം. നിമിത്തം അങ്ഗജാതന്തി അത്ഥതോ ഏകം. പവേസനം നാമ ന ബഹി ഛുപനമത്തന്തി ആഹ ‘‘വാതേന അസമ്ഫുട്ഠേ അല്ലോകാസേ’’തി. അബ്ഭന്തരഞ്ഹി പവേസേന്തോ ‘‘പവേസേതീ’’തി വുച്ചതി, ന ബഹി ഛുപന്തോ. അബ്ഭന്തരന്തി ച പകതിയാ സബ്ബസോ പിഹിതസ്സ നിമിത്തസ്സ വാതേന അസമ്ഫുട്ഠോകാസോ വുച്ചതീതി.

ഇദാനി സബ്ബഥാ ലേസോകാസപിദഹനത്ഥം ഇത്ഥിനിമിത്തേ പുരിസനിമിത്തേ ച ലബ്ഭമാനം പവേസകാലേ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഫസ്സാരഹം പദേസവിസേസം വിഭജിത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇത്ഥിനിമിത്തേ ചത്താരി പസ്സാനീ’’തിആദിമാഹ. വാതേന ഹി അസമ്ഫുട്ഠേ അല്ലോകാസേ യത്ഥ കത്ഥചി ഏകേനപി പദേസേന ഛുപിത്വാ പവേസേന്തോ ‘‘പവേസേതീ’’തി വുച്ചതി. വേമജ്ഝന്തി യഥാ ചത്താരി പസ്സാനി അസമ്ഫുസന്തോ പവേസേതി, ഏവം കതവിവരസ്സ ഇത്ഥിനിമിത്തസ്സ ഹേട്ഠിമതലം വുച്ചതി, പുരിസനിമിത്തേ പന മജ്ഝന്തി അഗ്ഗകോടിം സന്ധായ വദതി. ഉപരീതി അഗ്ഗകോടിതോ ഉപരിഭാഗപ്പദേസോ. ഇദഞ്ച മജ്ഝേന സമിഞ്ജിത്വാ പവേസേന്തസ്സ മജ്ഝിമപബ്ബസമിഞ്ജിതങ്ഗുലിം കത്ഥചി പവേസേന്തസ്സ അങ്ഗുലിയാ മജ്ഝിമപബ്ബപിട്ഠിസദിസം അങ്ഗജാതസ്സ ഉപരിഭാഗവേമജ്ഝം സന്ധായ വുത്തം. ഹേട്ഠാ പവേസേന്തോതി ഇത്ഥിനിമിത്തസ്സ ഹേട്ഠിമഭാഗേന ഛുപന്തം പവേസേന്തോ. മജ്ഝേന പവേസേന്തോതി അബ്ഭന്തരതലം ഛുപിത്വാ മജ്ഝേന പവേസേന്തോ. കത്ഥചി അച്ഛുപന്തം പവേസേത്വാ നീഹരന്തസ്സ ഹി നത്ഥി പാരാജികം, ദുക്കടം പന ഹോതി ഛിന്നസീസവത്ഥുസ്മിം വട്ടകതേ മുഖേ അച്ഛുപന്തം പവേസേത്വാ നീഹരന്തസ്സ വിയ. മജ്ഝേനേവ ഛുപന്തം പവേസേന്തോതി അഗ്ഗകോടിയാ ഛുപന്തം പവേസേന്തോ. മജ്ഝിമപബ്ബപിട്ഠിയാ സമിഞ്ജിതങ്ഗുലിന്തി സമ്ബന്ധോ. അഥ വാ സമിഞ്ജിതങ്ഗുലിം മജ്ഝിമപബ്ബപിട്ഠിയാ പവേസേന്തോ വിയാതി യോജേതബ്ബം. സങ്കോചേത്വാതി നിമിത്തമജ്ഝേന ഭിന്ദിത്വാ. ഉപരിഭാഗേനാതി സങ്കോചിതസ്സ ഉപരിഭാഗകോടിയാ. ഇദാനി പുരിസനിമിത്തസ്സ ഹേട്ഠാ വുത്തേസു ഛസു ഠാനേസു ഉപരീതി വുത്തട്ഠാനന്തരസ്സ വസേന വിസും ചത്താരി പസ്സാനി ഗഹേത്വാ പുരിസനിമിത്തേ ദസധാ ഠാനഭേദം ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. ഹേട്ഠാ പന വിസും താനി അഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ചത്താരി പസ്സാനീ’’തി വചനസാമഞ്ഞതോപി വിസും വിസും ലബ്ഭമാനാനി ഏകച്ചം ഗഹേത്വാ ഛ ഠാനാനി വുത്താനി. തുലാദണ്ഡസദിസം പവേസേന്തസ്സാതി ഉജുകം പവേസേന്തസ്സ.

നിമിത്തേ ജാതന്തി അത്തനോ നിമിത്തേ ജാതം. ചമ്മഖീലന്തി നിമിത്തേ ഉട്ഠിതം ചമ്മമേവ. ‘‘ഉണ്ണിഗണ്ഡോ’’തിപി വദന്തി. നിമിത്തേ ജാതമ്പി ചമ്മഖീലാദി നിമിത്തമേവാതി ആഹ ‘‘ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി. ‘‘ഉപഹതകായപ്പസാദ’’ന്തി അവത്വാ ‘‘നട്ഠകായപ്പസാദ’’ന്തി വചനം ഉപാദിന്നഭാവസ്സ നത്ഥിതാദസ്സനത്ഥം. തേനേവാഹ – ‘‘മതചമ്മം വാ സുക്ഖപീളകം വാ’’തി. സതി ഹി ഉപാദിന്നഭാവേ ഉപഹതേപി കായപ്പസാദേ ഉപഹതിന്ദ്രിയവത്ഥുസ്മിം വിയ പാരാജികാപത്തിയേവ സിയാ, മതചമ്മം പന സുക്ഖപീളകഞ്ച അനുപാദിന്നകം ഉപാദിന്നകേയേവ ച പാരാജികാപത്തി. തേനേവാഹ ‘‘ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി. ന ച ഏവം കരോന്തസ്സ അനാപത്തി സക്കാ വത്തുന്തി ദുക്കടം വുത്തം, ഇത്ഥിനിമിത്തസ്സ പന നട്ഠേപി ഉപാദിന്നഭാവേ പാരാജികാപത്തിയേവ. മതേ അക്ഖായിതേ യേഭുയ്യേന അക്ഖായിതേ പാരാജികാപത്തിവചനതോ മേഥുനസ്സാദേനാതി ഇമിനാ കായസംസഗ്ഗരാഗം നിവത്തേതി. സതി ഹി കായസംസഗ്ഗരാഗേ സങ്ഘാദിസേസോവ സിയാ, ബീജാനിപി നിമിത്തസങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛന്തീതി ദുക്കടമേവ വുത്തം. ‘‘നിമിത്തേന നിമിത്തം പവേസേതീ’’തി ഹി വുത്തം.

ഇദാനി ഇമിസ്സാ മേഥുനകഥായ അസബ്ഭിരൂപത്താ ‘‘ഈദിസം ഠാനം കഥേന്തേഹി സുണന്തേഹി ച ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി അനുസാസന്തോ ‘‘അയഞ്ച മേഥുനകഥാ നാമാ’’തിആദിമാഹ. മേഥുനകഥായ രാഗവുദ്ധിഹേതുത്താ ഹാസവിസയത്താ ച തദുഭയനിവത്തനത്ഥം പടികൂലമനസികാരാദീസു നിയോജേതി. പടികൂലമനസികാരേന ഹി രാഗോ നിവത്തതി, സമണസഞ്ഞാദീസു പച്ചുപട്ഠിതേസു ഹാസോ നിവത്തതി. സത്താനുദ്ദയായാതി സത്താനം അപായദുക്ഖാദീഹി അനുരക്ഖണത്ഥം. ലോകാനുകമ്പായാതി സത്തലോകവിസയായ അനുകമ്പായ.

മുഖം അപിധായാതി മുഖം അപിദഹിത്വാ, യേന കേനചി പമാദേന കദാചി മന്ദഹാസോ ഭവേയ്യ, തദാ ഗരുത്തം കുപ്പേയ്യ, തസ്മാ താദിസേ കാലേ ഗരുഭാവസ്സ അവികോപനത്ഥം ബീജകേന മുഖം പടിച്ഛാദേത്വാ നിസീദിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. അഥ വാ മുഖം അപിധായാതി മുഖം പിദഹിത്വാതി അത്ഥോ. ബീജകേന മുഖം പടിച്ഛാദേത്വാ ഹസമാനേന ന നിസീദിതബ്ബന്തി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ. ദന്തവിദംസകന്തി ദന്തേ ദസ്സേത്വാ വിവരിത്വാ ചാതി അത്ഥോ. ഗബ്ഭിതേനാതി സങ്കോചം അനാപജ്ജന്തേന, ഉസ്സാഹജാതേനാതി അത്ഥോ. യദി ഹി ‘‘ഈദിസം നാമ അസബ്ഭിം കഥേമീ’’തി സങ്കോചം ആപജ്ജേയ്യ, അത്ഥവിഭാവനം ന സിയാ, തസ്മാ ‘‘താദിസേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധേനപി താവ ഈദിസം കഥിതം, കിമങ്ഗം പനാഹം കഥേമീ’’തി ഏവം ഉസ്സാഹജാതേന കഥേതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. സത്ഥുപടിഭാഗേനാതി സത്ഥുകപ്പേന, സത്ഥുസദിസേനാതി അത്ഥോ.

മൂലപഞ്ഞത്തിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അനുപഞ്ഞത്തിവണ്ണനാ

തിരച്ഛാനേസു ഗതായാതി തിരച്ഛാനേസു ഉപ്പന്നായ. യസ്മാ തിരച്ഛാനഗതാ നാമ അതിഖുദ്ദകാപി ഹോന്തി, യേസം മഗ്ഗേസു തിലഫലമത്തമ്പി പവേസനം നപ്പഹോതി, തസ്മാ ന സബ്ബാവ തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയോ പാരാജികവത്ഥുഭൂതാതി പവേസനപ്പഹോനകവസേന ലബ്ഭമാനകതിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയോ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘പാരാജികവത്ഥുഭൂതാ ഏവ ചേത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. അപദാനം അഹിമച്ഛാതിആദിഗാഥാ പാരാജികവത്ഥൂനം ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദദസ്സനത്ഥം പോരാണേഹി ഠപിതാ. തത്ഥ അഹീതി ജാതിനിദ്ദേസേന സബ്ബാപി സപ്പജാതി സങ്ഗഹിതാതി ആഹ – ‘‘അഹിഗ്ഗഹണേന…പേ… ദീഘജാതി സങ്ഗഹിതാ’’തി. തത്ഥ ഗോനസാതി സപ്പവിസേസാ, യേസം പിട്ഠീസു മഹന്താനി മണ്ഡലാനി സന്ദിസ്സന്തി. മച്ഛഗ്ഗഹണം ഓദകജാതിയാ ഉപലക്ഖണപദന്തി ആഹ – ‘‘മച്ഛഗ്ഗഹണേന…പേ… ഓദകജാതി സങ്ഗഹിതാ’’തി. തേനേവ മണ്ഡൂകകച്ഛപാനം സപാദകത്തേപി ഓദകജാതികത്താ സങ്ഗഹോ കതോ.

മുഖസണ്ഠാനന്തി ഓട്ഠചമ്മസണ്ഠാനം. വണസങ്ഖേപം ഗച്ഛതീതി വണസങ്ഗഹം ഗച്ഛതി നവസു വണമുഖേസു സങ്ഗഹിതത്താതി അധിപ്പായോ. വണേ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച ‘‘അമഗ്ഗേന അമഗ്ഗം പവേസേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി ഇമസ്സ വസേന വേദിതബ്ബം. തസ്മിഞ്ഹി സുത്തേ ദ്വീസു സമ്ഭിന്നവണേസു ഏകേന വണേന പവേസേത്വാ ദുതിയേന നീഹരന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം. വക്ഖതി ച ‘‘ഇമസ്സ സുത്തസ്സ അനുലോമവസേന സബ്ബത്ഥ വണസങ്ഖേപേ ഥുല്ലച്ചയം വേദിതബ്ബ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൬൬). കുക്കുടിഗ്ഗഹണമ്പി സബ്ബായ പക്ഖിജാതിയാ ഉപലക്ഖണപദന്തി ആഹ – ‘‘കുക്കുടിഗ്ഗഹണേന…പേ… പക്ഖിജാതി സങ്ഗഹിതാ’’തി. മജ്ജാരിഗ്ഗഹണമ്പി ചതുപ്പദജാതിയാ ഉപലക്ഖണപദന്തി ദട്ഠബ്ബം. തേനാഹ – ‘‘മജ്ജാരിഗ്ഗഹണേന…പേ… ചതുപ്പദജാതി സങ്ഗഹിതാ’’തി. രുക്ഖസുനഖാ നാമ കലന്ദകാതിപി വദന്തി. മങ്ഗുസാതി നങ്ഗുലാ.

പരാജിത-സദ്ദോ ഉപസഗ്ഗസ്സ വുദ്ധിം കത്വാ ത-കാരസ്സ ച ക-കാരം കത്വാ പാരാജികോതി നിദ്ദിട്ഠോതി ആഹ ‘‘പാരാജികോതി പരാജിതോ’’തി. ‘‘കത്ഥചി ആപത്തീതി ‘പാരാജികേന ധമ്മേന അനുദ്ധംസേയ്യാ’തിആദീസു (പാരാ. ൩൮൪, ൩൯൧), കത്ഥചി സിക്ഖാപദന്തി ഇദം പന ദിസ്വാ ജാനിതബ്ബ’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. പരാജയതീതി പാരാജികം, പാരാജികാതി ച കത്തുസാധനേന പാരാജിക-സദ്ദേന സിക്ഖാപദം ആപത്തി ച വുച്ചതീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യോ തം അതിക്കമതീ’’തിആദി. പുഗ്ഗലോ പന കമ്മസാധനേന പാരാജിക-സദ്ദേന വുച്ചതീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പുഗ്ഗലോ യസ്മാ പരാജിതോ’’തിആദി.

ഏതമേവ ഹി അത്ഥം സന്ധായാതി ‘‘തം ആപത്തിം ആപന്നോ പുഗ്ഗലോ പരാജിതോ ഹോതി പരാജയമാപന്നോ’’തി ഏതമത്ഥം സന്ധായ. ചുതോ പരദ്ധോതിആദിനാ ഹി തം ആപത്തിം ആപന്നപുഗ്ഗലോ ചുതോ ഹോതി പരാജിതോ പരാജയം ആപന്നോതി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായതി, ന പന പുഗ്ഗലോ പാരാജികോ നാമ ഹോതീതി ഏതമത്ഥം സന്ധായാതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ന ഹി പരിവാരേപി ഗാഥാ പുഗ്ഗലവുത്തിപാരാജികസദ്ദനിബ്ബചനദസ്സനത്ഥം വുത്താ ആപത്തിവുത്തീനം പാരാജികാ-ദിസദ്ദാനം നിബ്ബചനവിഭാഗപ്പസങ്ഗേ വുത്തത്താ. അയഞ്ഹി പരിവാരഗാഥായ അത്ഥോ (പരി. അട്ഠ. ൩൩൯) – യദിദം പുഗ്ഗലാപത്തിസിക്ഖാപദപാരാജികേസു ആപത്തിപാരാജികം നാമ വുത്തം, തം ആപജ്ജന്തോ പുഗ്ഗലോ യസ്മാ പരാജിതോ പരാജയമാപന്നോ സദ്ധമാ ചുതോ പരദ്ധോ ഭട്ഠോ നിരങ്കതോ ച ഹോതി, അനീഹടേ തസ്മിം പുഗ്ഗലേ പുന ഉപോസഥപവാരണാദിഭേദോ സംവാസോ നത്ഥി, തേനേതം ഇതി വുച്ചതി തേന കാരണേന ഏതം ആപത്തിപാരാജികം ഇതി വുച്ചതീതി. അയം പനേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – യസ്മാ പരാജിതോ ഹോതി ഏതേന, തസ്മാ ഏതം പാരാജികന്തി വുച്ചതീതി. പരിഭട്ഠോതി സാസനതോ ഭട്ഠോ, പരിഹീനോതി അത്ഥോ. ഛിന്നോതി അന്തരാ ഖണ്ഡിതോ.

സദ്ധിം യോജനായാതി പദയോജനായ സദ്ധിം. ചതുബ്ബിധം സങ്ഘകമ്മന്തി അപലോകനാദിവസേന ചതുബ്ബിധം കമ്മം. സീമാപരിച്ഛിന്നേഹീതി ഏകസീമാപരിയാപന്നേഹി. പകതത്താ നാമ പാരാജികം അനാപന്നാ അനുക്ഖിത്താ ച. പഞ്ചവിധോപീതി നിദാനുദ്ദേസാദിവസേന പഞ്ചവിധോപി. നഹാപിതപുബ്ബകാനം വിയ ഓധിസഅനുഞ്ഞാതം ഠപേത്വാ അവസേസം സബ്ബമ്പി സിക്ഖാപദം സബ്ബേഹിപി ലജ്ജീപുഗ്ഗലേഹി അനതിക്കമനീയത്താ വുത്തം ‘‘സബ്ബേഹിപി ലജ്ജീപുഗ്ഗലേഹി സമം സിക്ഖിതബ്ബഭാവതോ’’തി. സമന്തി സദ്ധിം, ഏകപ്പഹാരേന വാ. സിക്ഖിതബ്ബഭാവതോതി അനതിക്കമനവസേന ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാദിനാ ച സിക്ഖിതബ്ബഭാവതോ. സാമഞ്ഞസിക്ഖാപദേസു ‘‘ഇദം തയാ ന സിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി ഏവം അബഹികാതബ്ബതോ ‘‘ന ഏകോപി തതോ ബഹിദ്ധാ സന്ദിസ്സതീ’’തി വുത്തം. യം തം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ.

൫൬. ന കേവലം ഇത്ഥിയാ ഏവ നിമിത്തം പാരാജികവത്ഥൂതി ഇമിനാ കേവലം ഇത്ഥിയാ ഏവ നിമിത്തം പാരാജികവത്ഥു ന ഹോതി, അഥ ഖോ ഉഭതോബ്യഞ്ജനകപണ്ഡകപുരിസാനമ്പി നിമിത്തം പാരാജികവത്ഥൂതി ദസ്സേതി. ന ച മനുസ്സിത്ഥിയാ ഏവാതി ഇമിനാ പന മനുസ്സിത്ഥിയാ ഏവ നിമിത്തം പാരാജികവത്ഥു ന ഹോതി, അമനുസ്സിത്ഥിതിരച്ഛാനഗതിത്ഥിഅമനുസ്സുഭതോബ്യഞ്ജനകാദീനമ്പി നിമിത്തം പാരാജികവത്ഥൂതി ദസ്സേതി. ‘‘വത്ഥുമേവ ന ഹോതീതി അമനുസ്സിത്ഥിപസങ്ഗേന ആഗതം സുവണ്ണരജതാദിമയം പടിക്ഖിപതീ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം, തം യുത്തം വിയ ന ദിസ്സതി. ന ഹി ഇതോ പുബ്ബേ അമനുസ്സിത്ഥിഗ്ഗഹണം കതം അത്ഥി, യേന തപ്പസങ്ഗോ സിയാ. ഇദാനേവ ഹി ‘‘തിസ്സോ ഇത്ഥിയോ’’തിആദിനാ അമനുസ്സിത്ഥിഗ്ഗഹണം കതം, ന ച അമനുസ്സിത്ഥിഗ്ഗഹണേന സുവണ്ണരജതാദിമയാനം പസങ്ഗോ യുത്തോ. മനുസ്സാമനുസ്സതിരച്ഛാനജാതിവസേന തിവിധാ കത്വാ പാരാജികവത്ഥുഭൂതസത്താനം നിദ്ദേസേന സുവണ്ണരജതാദിമയാനം പസങ്ഗസ്സ നിവത്തിതത്താ. തഥാ ഹി ഇത്ഥിപുരിസാദീസു മനുസ്സാമനുസ്സാദീസു വാ കഞ്ചി അനാമസിത്വാ അവിസേസേന ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യാ’’തി ഏത്തകമേവ മാതികായം വുത്തം. തസ്സ പദഭാജനേ ച ‘‘പടിസേവതി നാമാ’’തി മാതികം പദം ഉദ്ധരിത്വാ ‘‘യോ നിമിത്തേന നിമിത്തം അങ്ഗജാതേന അങ്ഗജാതം അന്തമസോ തിലഫലമത്തമ്പി പവേസേതി, ഏസോ പടിസേവതി നാമാ’’തി പടിസേവനാകാരോവ ദസ്സിതോ, ന പന പാരാജികവത്ഥുഭൂതനിമിത്തനിസ്സയാ മനുസ്സാമനുസ്സതിരച്ഛാനഗതാ ഇത്ഥിപുരിസപണ്ഡകഉഭതോബ്യഞ്ജനകാ നിയമേത്വാ ദസ്സിതാ, തസ്മാ ‘‘ഇത്ഥിയാ ഏവ നു ഖോ നിമിത്തം പാരാജികവത്ഥു, ഉദാഹു അഞ്ഞേസമ്പീ’’തി ഏവമാദി സന്ദേഹോ സിയാ, നിമിത്തവോഹാരോ ച സുവണ്ണരജതാദിമയരൂപകേസു ച ലബ്ഭതിയേവ. തേനേവ വിനീതവത്ഥൂസു (പാരാ. ൭൧) ‘‘ലേപചിത്തസ്സ നിമിത്തം അങ്ഗജാതേന ഛുപി, ദാരുധീതലികായ നിമിത്തം അങ്ഗജാതേന ഛുപീ’’തി വുത്തം, തസ്മാ നിമിത്തസാമഞ്ഞതോ ‘‘സുവണ്ണരജതാദിമയാനമ്പി നിമിത്തം പാരാജികവത്ഥു ഹോതി, ന ഹോതീ’’തി കസ്സചി ആസങ്കാ സിയാ. തേനേവ ‘‘ലേപചിത്താദിവത്ഥൂസു തസ്സ കുക്കുച്ചം അഹോസീ’’തി വുത്തം. തസ്മാ തദാസങ്കാനിവത്തനത്ഥം പാരാജികവത്ഥുഭൂതസത്തനിയമനത്ഥഞ്ച ജാതിവസേന മനുസ്സാമനുസ്സാദിതോ തിധാ കത്വാ പാരാജികവത്ഥുഭൂതേ സത്തേ ഭഗവാ വിഭജിത്വാ ദസ്സേതി, തസ്മാ ‘‘വത്ഥുമേവ ന ഹോതീ’’തി നിമിത്തസാമഞ്ഞതോ പസങ്ഗാഗതം സുവണ്ണരജതാദിമയാനം നിമിത്തം പടിക്ഖിപതീതി വത്തബ്ബം.

തയോ മഗ്ഗേതി ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനന്തി ആഹ ‘‘തീസു മഗ്ഗേസൂതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ’’തി. ഏവം സബ്ബത്ഥാതി ഇമിനാ ‘‘ദ്വേ മഗ്ഗേ’’തി ഏത്ഥാപി ദ്വീസു മഗ്ഗേസൂതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി അതിദിസ്സതി.

അനുപഞ്ഞത്തിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഠമചതുക്കകഥാവണ്ണനാ

൫൭. അസ്സാതി ആഖ്യാതികപദന്തി തസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഹോതീ’’തി ആഹ. ഗണ്ഠിപദേസു പന ‘‘അസ്സാതി പുഗ്ഗലം പരാമസിത്വാ ഹോതീതി വചനസേസോ ദസ്സിതോ’’തിപി അത്ഥവികപ്പോ ദസ്സിതോ, ന സോ സുന്ദരതരോ. യദി ഹി വചനസേസോ അധിപ്പേതോ സിയാ, ‘‘ഹോതീ’’തി വത്തബ്ബം, തേനേവ അഞ്ഞസ്മിം അത്ഥവികപ്പേ ഹോതീതി വചനസേസോ കതോ.

൫൮. സാദിയന്തസ്സേവാതി ഏത്ഥ സാദിയനം നാമ സേവേതുകാമതാചിത്തസ്സ ഉപട്ഠാപനന്തി ആഹ ‘‘പടിസേവനചിത്തസമങ്ഗിസ്സാ’’തി. ‘‘പടിപക്ഖം അത്ഥയന്തീതി സിക്ഖാകാമാനം ഭിക്ഖൂനം പടിപക്ഖം ദുസ്സീലഭാവം അത്ഥയന്തീ’’തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. അത്തനോ വേരിപുഗ്ഗലസ്സ പന പടിപക്ഖഭൂതം കഞ്ചി അമിത്തം അത്ഥയന്തി ഗവേസന്തീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. പച്ചത്ഥികാ ഹി അത്തനോ വേരിം നാസേതുകാമാ തസ്സ പടിപക്ഖഭൂതം കഞ്ചി അമിത്തം അത്തനോ സഹായഭാവമുപഗച്ഛന്തം ഇച്ഛന്തി. രാജപച്ചത്ഥികാദീനം ഉപരി വക്ഖമാനത്താ തദനുരൂപവസേന അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഭിക്ഖൂ ഏവ പച്ചത്ഥികാ ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികാ’’തി ആഹ. ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ പച്ചത്ഥികാ ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികാ’’തി ഏവം പന വുച്ചമാനേ ഭിക്ഖുസ്സ പച്ചത്ഥികാ രാജാദയോപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗയ്ഹന്തീതി രാജപച്ചത്ഥികാദയോ വിസും ന വത്തബ്ബാ സിയും, അഞ്ഞത്ഥ പന ഭിക്ഖുസ്സ പച്ചത്ഥികാ ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികാതി അയമത്ഥോ ലബ്ഭതേവ ‘‘സാസനപച്ചത്ഥികാ’’തി യഥാ. ഇസ്സാപകതാതി പരേസം ലാഭസക്കാരാദിഅസഹനലക്ഖണായ ഇസ്സായ അഭിഭൂതാ. നിപ്പരിപ്ഫന്ദന്തി പരിപ്ഫന്ദവിരഹിതം, യഥാ ചലിതും പരിവത്തിതും ന സക്കോതി, തഥാ ഗഹേത്വാതി അത്ഥോ. സമ്പയോജേന്തീതി വച്ചമഗ്ഗേന സദ്ധിം യോജേന്തി.

തസ്മിം ഖണേതി തസ്മിം പവേസനക്ഖണേ, അഗ്ഗതോ യാവ മൂലാ പവേസനകാലോ ‘‘പവേസനക്ഖണോ’’തി വുച്ചതി. സാദിയനം നാമ സേവനചിത്തസ്സ ഉപ്പാദനന്തി ആഹ ‘‘സേവനചിത്തം ഉപട്ഠാപേതീ’’തി. പവിട്ഠകാലേതി അങ്ഗജാതസ്സ യത്തകം ഠാനം പവേസനാരഹം, തത്തകം അനവസേസതോ പവിട്ഠകാലേ. ഏവം പവിട്ഠസ്സ ഉദ്ധരണാരമ്ഭതോ അന്തരാ ഠിതകാലോ ഠിതം നാമ. അട്ഠകഥായം പന മാതുഗാമസ്സ സുക്കവിസ്സട്ഠിം പത്വാ സബ്ബഥാ വായമതോ ഓരമിത്വാ ഠിതകാലം സന്ധായ ‘‘സുക്കവിസ്സട്ഠിസമയേ’’തി വുത്തം. ഉദ്ധരണം നാമ യാവ അഗ്ഗാ നീഹരണകാലോതി ആഹ – ‘‘നീഹരണകാലേ പടിസേവനചിത്തം ഉപട്ഠാപേതീ’’തി. അങ്ഗാരകാസുന്തി അങ്ഗാരരാസിം. ഏവരൂപേ കാലേ അസാദിയനം നാമ ന സബ്ബേസം വിസയോതി ആഹ ‘‘ഇമഞ്ഹി ഏവരൂപം ആരദ്ധവിപസ്സക’’ന്തിആദി. ഏകാദസഹി അഗ്ഗീഹീതി രാഗദോസമോഹജാതിജരാമരണസോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസസങ്ഖാതേഹി ഏകാദസഹി അഗ്ഗീഹി. രാഗാദയോ ഹി അനുഡഹനട്ഠേന ‘‘അഗ്ഗീ’’തി വുച്ചന്തി. തേ ഹി യസ്സ സന്തി, തം നിഡഹന്തി, മഹാപരിളാഹാ ച ഹോന്തി ദുന്നിബ്ബാപയാ ച. ഭഗവതാ ച ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹോ ഇച്ഛിതോയേവാതി ആഹ – ‘‘പച്ചത്ഥികാനഞ്ചസ്സ മനോരഥവിഘാതം കരോന്തോ’’തി. അസ്സാതി അസാദിയന്തസ്സ യഥാവുത്തഗുണസമങ്ഗിസ്സ.

പഠമചതുക്കകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഏകൂനസത്തതിദ്വിസതചതുക്കകഥാവണ്ണനാ

൫൯-൬൦. അക്ഖായിതനിമിത്താ അക്ഖായിത-സദ്ദേന വുത്താ ഉത്തരപദലോപേനാതി ആഹ ‘‘സോണസിങ്ഗാലാദീഹി അക്ഖായിതനിമിത്ത’’ന്തി. അക്ഖായിതം നിമിത്തം യസ്സാ സാ അക്ഖായിതനിമിത്താ. ‘‘ജാഗരന്തി’’ന്തിആദി വിസേസനരഹിതത്താ ‘‘സുദ്ധികചതുക്കാനീ’’തി വുത്തം.

സമാനാചരിയകാ ഥേരാതി ഏകാചരിയസ്സ പാഠകന്തേവാസികാ. മഹാഭയേതി ബ്രാഹ്മണതിസ്സഭയേ. ഗങ്ഗായ അപരഭാഗോ അപരഗങ്ഗം. വത രേതി ഗരഹത്ഥേ നിപാതോ. അവിസ്സജ്ജന്തേന കിം കത്തബ്ബന്തി ആഹ ‘‘നിച്ചകാലം സോതബ്ബ’’ന്തിആദി. ഏവം വിനയഗരുകാനന്തി ഇമിനാ ഉപരി തേഹി വുച്ചമാനവിനിച്ഛയസ്സ ഗരുകരണീയതായ കാരണം വുത്തം. സബ്ബം പരിയാദിയിത്വാതി സബ്ബം പാരാജികക്ഖേത്തം അനവസേസതോ ഗഹേത്വാ. സോതം ഛിന്ദിത്വാതി പാരാജികക്ഖേത്തേ വീതിക്കമസോതം ഛിന്ദിത്വാ. അപഞ്ഞത്തഭാവതോ യുത്തിഅഭാവതോ ച ‘‘പാരാജികച്ഛായാ പനേത്ഥ ന ദിസ്സതീ’’തി വുത്തം. കേചി പന ‘‘ഉപഡ്ഢക്ഖായിതഭാവസ്സ ദുബ്ബിനിച്ഛയത്താ തത്ഥ പാരാജികം ന പഞ്ഞപേസീ’’തി വദന്തി, തം അകാരണം, ന ച ദുബ്ബിനിച്ഛയതാ അപഞ്ഞത്തികാരണം യേഭുയ്യക്ഖായിതാദീസുപി ദുബ്ബിനിച്ഛയഭാവസ്സ സമാനത്താ. ഉപഡ്ഢക്ഖായിതതോ ഹി കിഞ്ചിദേവ അധികം ഊനം വാ യദി ഖായിതം സിയാ, തമ്പി യേഭുയ്യേന ഖായിതം അക്ഖായിതന്തി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതീതി ഉപഡ്ഢക്ഖായിതമിവ യേഭുയ്യക്ഖായിതാദീനിപി ദുബ്ബിനിച്ഛയാനേവ. അപിച ഉപഡ്ഢക്ഖായിതം യദി സഭാവതോ പാരാജികക്ഖേത്തം സിയാ, ന തത്ഥ ഭഗവാ ദുബ്ബിനിച്ഛയന്തി പാരാജികം ന പഞ്ഞപേതി.

ഇദാനി ഥേരേന കതവിനിച്ഛയമേവ ഉപത്ഥമ്ഭേത്വാ അപരമ്പി തത്ഥ കാരണം ദസ്സേന്തോ ‘‘അപിചാ’’തിആദിമാഹ. നിമിത്തേ അപ്പമത്തികാപി മംസരാജി സചേ അവസിട്ഠാ ഹോതി, തം യേഭുയ്യക്ഖായിതമേവ ഹോതി, തതോ പരം പന സബ്ബസോ ഖായിതേ നിമിത്തേ ദുക്കടമേവാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തതോ പരം ഥുല്ലച്ചയം നത്ഥീ’’തി. അഥ വാ യേഭുയ്യേന ഖായിതം നാമ വച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗമുഖാനം ചതൂസു കോട്ഠാസേസു ദ്വേ കോട്ഠാസേ അതിക്കമ്മ യാവ തതിയകോട്ഠാസസ്സ പരിയോസാനാ ഖാദിതം, തതോ പരം പന തതിയകോട്ഠാസം അതിക്കമ്മ യാവ ചതുത്ഥകോട്ഠാസസ്സ പരിയോസാനാ ഖാദിതം ദുക്കടവത്ഥൂതി വേദിതബ്ബം. മതസരീരസ്മിംയേവ വേദിതബ്ബന്തി ‘‘മതം യേഭുയ്യേന അക്ഖായിത’’ന്തിആദിവചനതോ. ‘‘യദിപി നിമിത്തം സബ്ബസോ ഖായിതന്തിആദി സബ്ബം ജീവമാനകസരീരമേവ സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി മഹാഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. കേനചി പന ‘‘തം വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി ലിഖിതം. കിമേത്ഥ വീമംസിതബ്ബം ജീവമാനകസരീരസ്സേവ അധികതത്താ മതസരീരേ ലബ്ഭമാനസ്സ വിനിച്ഛയസ്സ വിസും വക്ഖമാനത്താ ച. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായമ്പി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പഠമപാരാജികവണ്ണനാ) –

‘‘ജീവമാനകസരീരസ്സ വുത്തപ്പകാരേ മഗ്ഗേ സചേപി തചാദീനി അനവസേസേത്വാ സബ്ബസോ ഛിന്നേ നിമിത്തസണ്ഠാനമത്തം പഞ്ഞായതി, തത്ഥ അന്തമസോ അങ്ഗജാതേ ഉട്ഠികം അനട്ഠകായപ്പസാദം പീളകം വാ ചമ്മഖീലം വാ പവേസേന്തസ്സപി സേവനചിത്തേ സതി പാരാജികം, നട്ഠകായപ്പസാദം സുക്ഖപീളകം വാ മതചമ്മം വാ ലോമം വാ പവേസേന്തസ്സ ദുക്കടം. സചേ നിമിത്തസണ്ഠാനമത്തമ്പി അനവസേസേത്വാ സബ്ബസോ മഗ്ഗോ ഉപ്പാടിതോ, തത്ഥ ഉപക്കമതോ വണസങ്ഖേപവസേന ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി –

ജീവമാനകസരീരസ്മിംയേവ യഥാവുത്തവിനിച്ഛയോ ദസ്സിതോ.

സബ്ബസോ ഖായിതന്തി നിമിത്തപ്പദേസേ ബഹിട്ഠിതം ഛവിചമ്മം സബ്ബസോ ഛിന്ദിത്വാ സോണസിങ്ഗാലാദീഹി ഖായിതസദിസം കതം. തേനേവാഹ ‘‘ഛവിചമ്മം നത്ഥീ’’തി. നിമിത്തമംസസ്സ പന അബ്ഭന്തരേ ഛവിചമ്മസ്സ ച വിജ്ജമാനത്താ ‘‘നിമിത്തസണ്ഠാനം പഞ്ഞായതീ’’തി വുത്തം. തേനേവാഹ ‘‘പവേസനം ജായതീ’’തി. നിമിത്തസണ്ഠാനം പന അനവസേസേത്വാതി നിമിത്താകാരേന ഠിതം ഛവിചമ്മമംസാദിം അനവസേസേത്വാ. ജീവമാനകസരീരേ ലബ്ഭമാനവിസേസം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി മതസരീരേ ലബ്ഭമാനവിസേസം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘മതസരീരേ പനാ’’തിആദി.

മനുസ്സാനം ജീവമാനകസരീരേതിആദിനാ പന അക്ഖിആദയോപി വണസങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തീതി വണേന ഏകപരിച്ഛേദം കത്വാ അക്ഖിആദീസുപി ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം. തേസഞ്ച വണസങ്ഗഹോ ‘‘നവദ്വാരോ മഹാവണോ’’തി (മി. പ. ൨.൬.൧) ഏവമാദിസുത്താനുസാരേന വേദിതബ്ബോ. തിരച്ഛാനഗതാനം അക്ഖികണ്ണവണേസു ദുക്കടം പന അട്ഠകഥാപ്പമാണേന ഗഹേതബ്ബം. യഥാ ഹി മനുസ്സാമനുസ്സതിരച്ഛാനഗതേസു വച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗമുഖാനം പാരാജികവത്ഥുഭാവേ നാനാകരണം നത്ഥി, ഏവം അക്ഖിആദീനമ്പി ഥുല്ലച്ചയാദിവത്ഥുഭാവേ നിന്നാനാകരണേന ഭവിതബ്ബം. വണേ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച ‘‘അമഗ്ഗേന അമഗ്ഗം പവേസേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (പാരാ. ൬൬) സാമഞ്ഞതോ വുത്തം, ന പന ‘‘മനുസ്സാന’’ന്തി വിസേസനം അത്ഥി. യദി ച തിരച്ഛാനഗതാനം വണേസു ഥുല്ലച്ചയേന ന ഭവിതബ്ബം, പതങ്ഗമുഖമണ്ഡൂകസ്സ മുഖസണ്ഠാനേ വണസങ്ഖേപതോ ഥുല്ലച്ചയം ന വത്തബ്ബം, വുത്തഞ്ച, തസ്മാ അട്ഠകഥാചരിയാ ഏവേത്ഥ പമാണം. ഭഗവതോ അധിപ്പായഞ്ഞുനോ ഹി അട്ഠകഥാചരിയാ. തേനേവ വുത്തം ‘‘ബുദ്ധേന ധമ്മോ വിനയോ ച വുത്തോ, യോ തസ്സ പുത്തേഹി തഥേവ ഞാതോ’’തിആദി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.). മനുസ്സാനന്തി ഇത്ഥിപുരിസപണ്ഡകഉഭതോബ്യഞ്ജനകാനം സാമഞ്ഞതോ വുത്തം. വത്ഥികോസേസൂതി വത്ഥിപുടേസു പുരിസാനം അങ്ഗജാതകോസേസു. മതസരീരം യാവ ഉദ്ധുമാതകാദിഭാവേന കുഥിതം ന ഹോതി, താവ അല്ലസരീരന്തി വേദിതബ്ബം. തേനാഹ – ‘‘യദാ പന സരീരം ഉദ്ധുമാതകം ഹോതീ’’തിആദി. പാരാജികവത്ഥുഞ്ച ഥുല്ലച്ചയവത്ഥുഞ്ച വിജഹതീതി ഏത്ഥ പാരാജികവത്ഥുഭാവം ഥുല്ലച്ചയവത്ഥുഭാവഞ്ച വിജഹതീതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. മതാനം തിരച്ഛാനഗതാനന്തി സമ്ബന്ധോ.

മേഥുനരാഗേന വത്ഥികോസം പവേസേന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തന്തി ആഹ ‘‘പത്ഥികോസം അപ്പവേസേന്തോ’’തി. ഇത്ഥിയാ അപ്പവേസേന്തോതി ഇത്ഥിയാ നിമിത്തം അപ്പവേസേന്തോ. അപ്പവേസേന്തോതി ച പവേസനാധിപ്പായസ്സ അഭാവം ദസ്സേതി. പവേസനാധിപ്പായേന ബഹി ഛുപന്തസ്സ പന മേഥുനസ്സ പുബ്ബപയോഗത്താ ദുക്കടേനേവ ഭവിതബ്ബം. നിമിത്തേന നിമിത്തം ഛുപതി, ഥുല്ലച്ചയന്തി ഇദം ‘‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, രത്തചിത്തേന അങ്ഗജാതം ഛുപിതബ്ബം, യോ ഛുപേയ്യ, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൫൨) ഇമസ്സ സുത്തസ്സ വസേന വുത്തം. തത്ഥ ച കേസഞ്ചി അഞ്ഞഥാപി അത്ഥവികപ്പസ്സ വിധിം ദസ്സേന്തോ ‘‘മഹാഅട്ഠകഥായം പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ‘‘കത്വാ മഹാഅട്ഠകഥം സരീര’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ) വുത്തം, തഥാപി സേസഅട്ഠകഥാസു ‘‘മേഥുനരാഗേന മുഖേനാ’’തി വചനസ്സ അഭാവം ദസ്സേതും ‘‘മഹാഅട്ഠകഥായം പനാ’’തി വുത്തം. ‘‘അങ്ഗജാതേനാ’’തി അവുത്തത്താ ‘‘അവിസേസേനാ’’തി വുത്തം.

ഇദാനി മഹാഅട്ഠകഥം പാളിയാ സംസന്ദിത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘യം താവ മഹാഅട്ഠകഥായ’’ന്തിആദിമാഹ. ഇതരഥാ ഹി ദുക്കടം സിയാതി പകതിമുഖേന ഛുപന്തസ്സ വിസാണാദിഗ്ഗഹണേ വിയ ദുക്കടം സിയാ. ഏവം മഹാഅട്ഠകഥം പാളിയാ സംസന്ദിത്വാ ഇദാനി തത്ഥ കേസഞ്ചി അഞ്ഞഥാ അത്ഥവികപ്പം ദസ്സേന്തോ ‘‘കേചി പനാ’’തിആദിമാഹ. സങ്ഘാദിസേസോതി കായസംസഗ്ഗസിക്ഖാപദേന സങ്ഘാദിസേസോ. വുത്തനയേനേവാതി മേഥുനരാഗേനേവ. ‘‘നിമിത്തമുഖേനാ’’തി വുത്തത്താ തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാ പസ്സാവമഗ്ഗം മേഥുനരാഗേന പകതിമുഖേന ഛുപന്തസ്സ ദുക്കടന്തി വേദിതബ്ബം. കായസംസഗ്ഗരാഗേന ദുക്കടന്തി നിമിത്തമുഖേന വാ പകതിമുഖേന വാ കായസംസഗ്ഗരാഗേന ഛുപന്തസ്സ ദുക്കടമേവ.

ഏകൂനസത്തതിദ്വിസതചതുക്കകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സന്ഥതചതുക്കഭേദകഥാവണ്ണനാ

൬൧-൨. പടിപന്നകസ്സാതി ആരദ്ധവിപസ്സകസ്സ. ഉപാദിന്നകന്തി കായിന്ദ്രിയം സന്ധായ വുത്തം. ഉപാദിന്നകേന ഫുസതീതി ഉപാദിന്നകേന ഫുസീയതി ഘട്ടീയതീതി ഏവം കമ്മനി യ-കാരലോപേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അഥ വാ ഏവം കരോന്തോ കിഞ്ചി ഉപാദിന്നകം ഉപാദിന്നകേന ന ഫുസതി ന ഘട്ടേതീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ലേസം ഓഡ്ഡേസ്സന്തീതി ലേസം സമുട്ഠാപേസ്സന്തി, പരികപ്പേസ്സന്തീതി വുത്തം ഹോതി. സന്ഥതാദിഭേദേഹി ഭിന്ദിത്വാതി സന്ഥതാദിവിസേസനേഹി വിസേസേത്വാ, സന്ഥതാദീഹി ചതൂഹി യോജേത്വാതി വുത്തം ഹോതി.

സന്ഥതായാതി ഏകദേസേ സമുദായവോഹാരോ ‘‘പടോ ദഡ്ഢോ’’തിആദീസു വിയ. തഥാ ഹി പടസ്സ ഏകദേസേപി ദഡ്ഢേ ‘‘പടോ ദഡ്ഢോ’’തി വോഹരന്തി, ഏവം ഇത്ഥിയാ വച്ചമഗ്ഗാദീസു കിസ്മിഞ്ചി മഗ്ഗേ സന്ഥതേ ഇത്ഥീ ‘‘സന്ഥതാ’’തി വുച്ചതി. തേനാഹ ‘‘സന്ഥതാ നാമാ’’തിആദി. വത്ഥാദീനി അന്തോ അപ്പവേസേത്വാ ബഹി ഠപേത്വാ ബന്ധനം സന്ധായ ‘‘പലിവേഠേത്വാ’’തി വുത്തം. ഏകദേസേ സമുദായവോഹാരവസേനേവ ഭിക്ഖുപി ‘‘സന്ഥതോ’’തി വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘സന്ഥതോ നാമാ’’തിആദി. യത്തകേ പവിട്ഠേതി തിലഫലമത്തേ പവിട്ഠേ. അക്ഖിആദിമ്ഹി സന്ഥതേപി യഥാവത്ഥുകമേവാതി ആഹ ‘‘ഥുല്ലച്ചയക്ഖേത്തേ ഥുല്ലച്ചയം, ദുക്കടക്ഖേത്തേ ദുക്കടമേവ ഹോതീ’’തി.

ഖാണും ഘട്ടേന്തസ്സ ദുക്കടന്തി ഇത്ഥിനിമിത്തസ്സ അന്തോ ഖാണും പവേസേത്വാ സമതലം അതിരിത്തം വാ ഖാണും ഘട്ടേന്തസ്സ ദുക്കടം പവേസാഭാവതോ. സചേ പന ഈസകം അന്തോ പവിസിത്വാ ഠിതം ഖാണുകമേവ അങ്ഗജാതേന ഛുപതി, പാരാജികമേവ. തസ്സ തലന്തി വേളുനളാദികസ്സ അന്തോതലം. വിനീതവത്ഥൂസു ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു സീവഥികം ഗന്ത്വാ ഛിന്നസീസം പസ്സിത്വാ വട്ടകതേ മുഖേ അച്ഛുപന്തം അങ്ഗജാതം പവേസേസി. തസ്സ കുക്കുച്ചം അഹോസി…പേ… അനാപത്തി ഭിക്ഖു പാരാജികസ്സ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തത്താ തസ്സ സുത്തസ്സ അനുലോമതോ ‘‘ആകാസഗതമേവ കത്വാ പവേസേത്വാ നീഹരതി, ദുക്കട’’ന്തി (പാരാ. ൭൩) വുത്തം. ബഹിദ്ധാ ഖാണുകേതി അന്തോപവേസിതവേണുപബ്ബാദികസ്സ ബഹി നിക്ഖന്തഖാണുകേ. മേഥുനരാഗേന ഇന്ദ്രിയബദ്ധആനിന്ദ്രിയബദ്ധസന്താനേസു യത്ഥ കത്ഥചി ഉപക്കമന്തസ്സ ന സക്കാ അനാപത്തിയാ ഭവിതുന്തി ‘‘ദുക്കടമേവാ’’തി വുത്തം. തേനേവ വിനീതവത്ഥുമ്ഹി അട്ഠികേസു ഉപക്കമന്തസ്സ ദുക്കടം വുത്തം.

സന്ഥതചതുക്കഭേദകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

രാജപച്ചത്ഥികാദിചതുക്കഭേദകഥാവണ്ണനാ

൬൫. സാമഞ്ഞജോതനായ പകരണതോ വിസേസവിനിച്ഛയോതി ആഹ ‘‘ധുത്താതി മേഥുനുപസംഹിതഖിഡ്ഡാപസുതാ’’തിആദി. ഇദാനി സാമഞ്ഞതോപി അത്ഥസമ്ഭവം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇത്ഥിധുത്തസുരാധുത്താദയോ വാ’’തി ആഹ. ഹദയന്തി ഹദയമംസം.

സബ്ബാകാരേന ചതുക്കഭേദകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആപത്താനാപത്തിവാരവണ്ണനാ

൬൬. പടിഞ്ഞാകരണം നത്ഥീതി പുച്ഛിതബ്ബാഭാവതോ. ന ഹി ദൂസകോ ‘‘കേന ചിത്തേന വീതിക്കമം അകാസി, ജാനിത്വാ അകാസി, ഉദാഹു അജാനിത്വാ’’തി ഏവം പുച്ഛായ അരഹതി. തത്ഥേവാതി വേസാലിയം മഹാവനേ ഏവ. സബ്ബങ്ഗഗതന്തി ഠപേത്വാ കേസലോമദന്തനഖാനം മംസവിനിമുത്തട്ഠാനഞ്ചേവ ഥദ്ധസുക്ഖചമ്മഞ്ച ഉദകമിവ തേലബിന്ദു അവസേസസബ്ബസരീരം ബ്യാപേത്വാ ഠിതം. സരീരകമ്പാദീനീതി ആദി-സദ്ദേന അക്ഖീനം പീതവണ്ണാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. പിത്തകോസകേ ഠിതന്തി ഹദയപപ്ഫാസാനം അന്തരേ യകനമംസം നിസ്സായ പതിട്ഠിതേ മഹാകോസാതകീകോസസദിസേ പിത്തകോസേ ഠിതം. കുപിതേതി പിത്തകോസതോ ചലിത്വാ ബഹി നിക്ഖന്തേ.

വിസ്സട്ഠചിത്തോതി വിസ്സട്ഠപകതിചിത്തോ. യക്ഖുമ്മത്തകോതി യക്ഖാ കിര യസ്സ ചിത്തം ഖിപിതുകാമാ ഹോന്തി, തസ്സ സേതമുഖം നീലോദരം സുരത്തഹത്ഥപാദം മഹാസീസം പജ്ജലിതനേത്തം ഭേരവം വാ അത്തഭാവം നിമ്മിനിത്വാ ദസ്സേന്തി, ഭേരവം വാ സദ്ദം സാവേന്തി, കഥേന്തസ്സേവ വാ മുഖേന ഹത്ഥം പക്ഖിപിത്വാ ഹദയമംസം മദ്ദന്തി, തേന സോ സത്തോ ഉമ്മത്തകോ ഹോതി ഖിത്തചിത്തോ. തേനേവാഹ ‘‘ഭേരവാനി വാ ആരമ്മണാനി ദസ്സേത്വാ’’തിആദി. തത്ഥ ഭേരവാനീതി ദസ്സനമത്തേനേവ സത്താനം ഭയം ഛമ്ഭിതത്തം ലോമഹംസം ഉപ്പാദേതും സമത്ഥാനി. നിച്ചമേവ ഉമ്മത്തകോ ഹോതീതി യസ്സ പിത്തകോസതോ പിത്തം ചലിത്വാ ബഹി നിക്ഖന്തം ഹോതി, തം സന്ധായ വുത്തം. യസ്സ പന പിത്തം ചലിത്വാ പിത്തകോസേയേവ ഠിതം ഹോതി ബഹി അനിക്ഖന്തം, സോ അന്തരന്തരാ സഞ്ഞം പടിലഭതി, ന നിച്ചമേവ ഉമ്മത്തകോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. ഞത്വാതി സഞ്ഞാപടിലാഭേന ജാനിത്വാ. അധിമത്തായാതി അധികപ്പമാണായ.

ആപത്താനാപത്തിവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പകിണ്ണകകഥാവണ്ണനാ

പകിണ്ണകന്തി വോമിസ്സകനയം. സമുട്ഠാനന്തി ഉപ്പത്തികാരണം. കിരിയാതിആദി നിദസ്സനമത്തം, അകിരിയാദീനമ്പി സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. വേദനായാതി സഹയോഗേ കരണവചനം, വേദനായ സഹ കുസലഞ്ചാതി വുത്തം ഹോതി. സബ്ബസങ്ഗാഹകവസേനാതി സബ്ബേസം സിക്ഖാപദാനം സങ്ഗാഹകവസേന. ഛ സിക്ഖാപദസമുട്ഠാനാനീതി കായോ വാചാ കായവാചാ കായചിത്തം വാചാചിത്തം കായവാചാചിത്തന്തി ഏവം വുത്താനി ഛ ആപത്തിസമുട്ഠാനാനി. ആപത്തിയേവ ഹി സിക്ഖാപദസീസേന വുത്താ. സമുട്ഠാനാദയോ ഹി ആപത്തിയാ ഹോന്തി, ന സിക്ഖാപദസ്സ, ഇമേസു പന ഛസു സമുട്ഠാനേസു പുരിമാനി തീണി അചിത്തകാനി, പച്ഛിമാനി സചിത്തകാനി. തേസു ഏകേന വാ ദ്വീഹി വാ തീഹി വാ ചതൂഹി വാ ഛഹി വാ സമുട്ഠാനേഹി ആപത്തിയോ സമുട്ഠഹന്തി, പഞ്ചസമുട്ഠാനാ ആപത്തി നാമ നത്ഥി. തത്ഥ ഏകസമുട്ഠാനാ ചതുത്ഥേന ച പഞ്ചമേന ച ഛട്ഠേന ച സമുട്ഠാനേന സമുട്ഠാതി, ന അഞ്ഞേന. ദ്വിസമുട്ഠാനാ പഠമചതുത്ഥേഹി ച ദുതിയപഞ്ചമേഹി ച തതിയഛട്ഠേഹി ച ചതുത്ഥഛട്ഠേഹി ച പഞ്ചമഛട്ഠേഹി ച സമുട്ഠാനേഹി സമുട്ഠാതി, ന അഞ്ഞേഹി. തിസമുട്ഠാനാ പഠമേഹി ച തീഹി, പച്ഛിമേഹി ച തീഹി സമുട്ഠാനേഹി സമുട്ഠാതി, ന അഞ്ഞേഹി. ചതുസമുട്ഠാനാ പഠമതതിയചതുത്ഥഛട്ഠേഹി ച ദുതിയതതിയപഞ്ചമഛട്ഠേഹി ച സമുട്ഠാനേഹി സമുട്ഠാതി, ന അഞ്ഞേഹി. ഛസമുട്ഠാനാ ഛഹിപി സമുട്ഠാതി.

സിക്ഖാപദം നാമ അത്ഥി ഛസമുട്ഠാനന്തി ഏത്ഥാപി സിക്ഖാപദസീസേന ആപത്തി വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘സബ്ബഞ്ചേതം ആപത്തിയം യുജ്ജതി, സിക്ഖാപദസീസേന പന സബ്ബഅട്ഠകഥാസു ദേസനാ ആരുള്ഹാ’’തി. കായാദീഹി ഛഹി സമുട്ഠാനം ഉപ്പത്തി, ഛ വാ സമുട്ഠാനാനി ഏതസ്സാതി ഛസമുട്ഠാനം. അത്ഥി ചതുസമുട്ഠാനന്തി കായോ കായവാചാ കായചിത്തം കായവാചാചിത്തന്തി ഇമാനി ചത്താരി, വാചാ കായവാചാ വാചാചിത്തം കായവാചാചിത്തന്തി ഇമാനി വാ ചത്താരി സമുട്ഠാനാനി ഏതസ്സാതി ചതുസമുട്ഠാനം. അത്ഥി തിസമുട്ഠാനന്തി കായോ വാചാ കായവാചാതി ഇമാനി തീണി, കായചിത്തം വാചാചിത്തം കായവാചാചിത്തന്തി ഇമാനി വാ തീണി സമുട്ഠാനാനി ഏതസ്സാതി തിസമുട്ഠാനം. ദ്വിസമുട്ഠാനം ഏകസമുട്ഠാനഞ്ച സമുട്ഠാനസീസവസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘അത്ഥി കഥിനസമുട്ഠാന’’ന്തിആദിമാഹ. തേരസ ഹി സമുട്ഠാനസീസാനി പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനം അദിന്നാദാനസമുട്ഠാനം സഞ്ചരിത്തസമുട്ഠാനം സമനുഭാസനസമുട്ഠാനം കഥിനസമുട്ഠാനം ഏളകലോമസമുട്ഠാനം പദസോധമ്മസമുട്ഠാനം അദ്ധാനസമുട്ഠാനം ഥേയ്യസത്ഥസമുട്ഠാനം ധമ്മദേസനാസമുട്ഠാനം ഭൂതാരോചനസമുട്ഠാനം ചോരിവുട്ഠാപനസമുട്ഠാനം അനനുഞ്ഞാതസമുട്ഠാനന്തി.

തത്ഥ ‘‘അത്ഥി ഛസമുട്ഠാന’’ന്തി ഇമിനാ സഞ്ചരിത്തസമുട്ഠാനം വുത്തം. ‘‘അത്ഥി ചതുസമുട്ഠാന’’ന്തി ഇമിനാ പന അദ്ധാനസമുട്ഠാനം അനനുഞ്ഞാതസമുട്ഠാനഞ്ച സങ്ഗഹിതം. യഞ്ഹി പഠമതതിയചതുത്ഥഛട്ഠേഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം അദ്ധാനസമുട്ഠാനം. യം പന ദുതിയതതിയപഞ്ചമഛട്ഠേഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം അനനുഞ്ഞാതസമുട്ഠാനം. ‘‘അത്ഥി തിസമുട്ഠാന’’ന്തി ഇമിനാ അദിന്നാദാനസമുട്ഠാനം ഭൂതാരോചനസമുട്ഠാനഞ്ച സങ്ഗഹിതം. യഞ്ഹി സചിത്തകേഹി തീഹി സമുട്ഠാനേഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം അദിന്നാദാനസമുട്ഠാനം. യം പന അചിത്തകേഹി തീഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം ഭൂതാരോചനസമുട്ഠാനം. ‘‘അത്ഥി കഥിനസമുട്ഠാന’’ന്തിആദിനാ പന അവസേസസമുട്ഠാനസീസേന ദ്വിസമുട്ഠാനം ഏകസമുട്ഠാനഞ്ച സങ്ഗണ്ഹാതി. തഥാ ഹി യം തതിയഛട്ഠേഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം കഥിനസമുട്ഠാനന്തി വുച്ചതി. യം പഠമചതുത്ഥേഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം ഏളകലോമസമുട്ഠാനം. യം ഛട്ഠേനേവ സമുട്ഠാതി, ഇദം ധുരനിക്ഖേപസമുട്ഠാനം, സമനുഭാസനസമുട്ഠാനന്തിപി തസ്സേവ നാമം. ആദി-സദ്ദസങ്ഗഹിതേസു പന പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനപദസോധമ്മഥേയ്യസത്ഥധമ്മദേസനാചോരിവുട്ഠാപനസമുട്ഠാനേസു യം കായചിത്തതോ സമുട്ഠാതി, ഇദം പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനം. യം ദുതിയപഞ്ചമേഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം പദസോധമ്മസമുട്ഠാനം. യം ചതുത്ഥഛട്ഠേഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം ഥേയ്യസത്ഥസമുട്ഠാനം. യം പഞ്ചമേനേവ സമുട്ഠാതി, ഇദം ധമ്മദേസനാസമുട്ഠാനം. യം പഞ്ചമഛട്ഠേഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം ചോരിവുട്ഠാപനസമുട്ഠാനന്തി വേദിതബ്ബം.

ഏവം സമുട്ഠാനസീസേന സബ്ബസിക്ഖാപദാനി തേരസധാ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി കിരിയാവസേന പഞ്ചധാ ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്രാപി കിഞ്ചി കിരിയതോ സമുട്ഠാതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കിഞ്ചീതി സിക്ഖാപദസീസേന ആപത്തിം വദതി. തസ്മാ യാ കായേന വാ വാചായ വാ പഥവീഖണനാദീസു വിയ വീതിക്കമം കരോന്തസ്സ ഹോതി, അയം കിരിയതോ സമുട്ഠാതി നാമ. യാ കായവാചായ കത്തബ്ബം അകരോന്തസ്സ ഹോതി പഠമകഥിനാപത്തി വിയ, അയം അകിരിയതോ സമുട്ഠാതി നാമ. യാ കരോന്തസ്സ ച അകരോന്തസ്സ ച ഹോതി അഞ്ഞാതികായ ഭിക്ഖുനിയാ ഹത്ഥതോ ചീവരപടിഗ്ഗഹണാപത്തി വിയ, അയം കിരിയാകിരിയതോ സമുട്ഠാതി നാമ. യാ സിയാ കരോന്തസ്സ ച സിയാ അകരോന്തസ്സ ച ഹോതി രൂപിയപടിഗ്ഗഹണാപത്തി വിയ, അയം സിയാ കിരിയതോ സിയാ അകിരിയതോ സമുട്ഠാതി നാമ. യാ സിയാ കരോന്തസ്സ ച സിയാ കരോന്തസ്സ ച അകരോന്തസ്സ ച ഹോതി കുടികാരാപത്തി വിയ, അയം സിയാ കിരിയതോ സിയാ കിരിയാകിരിയതോ സമുട്ഠാതി നാമ.

ഇദാനി സബ്ബസിക്ഖാപദാനി സഞ്ഞാവസേന ദ്വിധാ കത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്രാപി അത്ഥി സഞ്ഞാവിമോക്ഖ’’ന്തിആദിമാഹ. സഞ്ഞായ അഭാവേന വിമോക്ഖോ അസ്സാതി സഞ്ഞാവിമോക്ഖന്തി മജ്ഝേപദലോപസമാസോ ദട്ഠബ്ബോ. യതോ ഹി വീതിക്കമസഞ്ഞാഅഭാവേന മുച്ചതി, ഇദം സഞ്ഞാവിമോക്ഖന്തി വുച്ചതി. ചിത്തങ്ഗം ലഭതിയേവാതി കായചിത്താദിസചിത്തകസമുട്ഠാനേഹേവ സമുട്ഠഹനതോ. ‘‘ലഭതിയേവാ’’തി അവധാരണേന നോ ന ലഭതീതി ദസ്സേതി. തസ്മാ യം ചിത്തങ്ഗം ലഭതി, ന ലഭതി ച, തം ‘‘ഇതര’’ന്തി വുത്തം ഇതര-സദ്ദസ്സ വുത്തപടിയോഗവിസയത്താ.

പുന സബ്ബസിക്ഖാപദാനി ചിത്തവസേന ദ്വിധാ ദസ്സേന്തോ ‘‘പുന അത്ഥി സചിത്തക’’ന്തിആദിമാഹ. യം സഹേവ ചിത്തേന ആപജ്ജതീതി യം സചിത്തകേനേവ സമുട്ഠാനേന ആപജ്ജതി, നോ അചിത്തകേന. വിനാപീതി അപി-സദ്ദേന സഹാപി ചിത്തേന ആപജ്ജതീതി ദസ്സേതി. യഞ്ഹി കദാചി അചിത്തകേന, കദാചി സചിത്തകേന സമുട്ഠാനേന സമുട്ഠാതി, തം അചിത്തകന്തി വുച്ചതി. ഏത്ഥ ച സഞ്ഞാദുകം അനാപത്തിമുഖേന, സചിത്തകദുകം ആപത്തിമുഖേന വുത്തന്തി ഇദമേതേസം നാനാകരണന്തി വേദിതബ്ബം.

ലോകവജ്ജദുകസ്സ ഹേട്ഠാ വുത്തലക്ഖണത്താ തം അവിഭജിത്വാ ഇദാനി സബ്ബസിക്ഖാപദാനി കമ്മവസേന ദുവിധാനി, കുസലാദിവസേന വേദനാവസേന ച തിവിധാനി ഹോന്തീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘കമ്മകുസലവേദനാവസേനാ’’തിആദിമാഹ. ഏത്ഥ പന കിഞ്ചാപി അട്ഠകഥാസു ആഗതനയേന കായകമ്മം വചീകമ്മന്തി കമ്മവസേന ദുകം വുത്തം, തികമേവ പന ദസ്സേതും വട്ടതി. സബ്ബമേവ ഹി സിക്ഖാപദം കായദ്വാരേ ആപജ്ജിതബ്ബതോ വചീദ്വാരേ ആപജ്ജിതബ്ബതോ കായവചീദ്വാരേ ആപജ്ജിതബ്ബതോ ച തിവിധം ഹോതി. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പഠമപാരാജികവണ്ണനാ) വുത്തം ‘‘സബ്ബാവ കായകമ്മവചീകമ്മതദുഭയവസേന തിവിധാ ഹോന്തി. തത്ഥ കായദ്വാരേ ആപജ്ജിതബ്ബാ കായകമ്മന്തി വുച്ചതി, വചീദ്വാരേ ആപജ്ജിതബ്ബാ വചീകമ്മന്തി വുച്ചതി, ഉഭയത്ഥ ആപജ്ജിതബ്ബാ കായകമ്മവചീകമ്മ’’ന്തി. തതോയേവ ച അദിന്നാദാനസിക്ഖാപദാദീസു കായകമ്മവചീകമ്മന്തി തദുഭയവസേന ദസ്സിതം.

അത്ഥി പന സിക്ഖാപദം കുസലന്തിആദിനാ ആപത്തിം ആപജ്ജന്തോ കുസലചിത്തസമങ്ഗീ വാ ആപജ്ജതി അകുസലചിത്തസമങ്ഗീ വാ അബ്യാകതചിത്തസമങ്ഗീ വാതി ദസ്സേതി, ന പന കുസലാപി ആപത്തി അത്ഥീതി. ന ഹി കുസലാ ആപത്തി നാമ അത്ഥി ‘‘ആപത്താധികരണം സിയാ അകുസലം സിയാ അബ്യാകതം, നത്ഥി ആപത്താധികരണം കുസല’’ന്തി (പരി. ൩൦൩) വചനതോ. ദസ കാമാവചരകിരിയചിത്താനീതി ഹസിതുപ്പാദവോട്ഠബ്ബനേഹി സദ്ധിം അട്ഠ മഹാകിരിയചിത്താനി. ദ്വിന്നം അഭിഞ്ഞാചിത്താനം ആപത്തിസമുട്ഠാപകത്തം പഞ്ഞത്തിം അജാനന്തസ്സ ഇദ്ധിവികുബ്ബനാദീസു ദട്ഠബ്ബം. യം കുസലചിത്തേന ആപജ്ജതീതി യം സിക്ഖാപദസീസേന ഗഹിതം ആപത്തിം കുസലചിത്തസമങ്ഗീ ആപജ്ജതി. ഇമിനാ പന വചനേന തം കുസലന്തി ആപത്തിയാ വുച്ചമാനോ കുസലഭാവോ പരിയായതോവ, ന പരമത്ഥതോതി ദസ്സേതി. കുസലചിത്തേന ഹി ആപത്തിം ആപജ്ജന്തോ സവിഞ്ഞത്തികം അവിഞ്ഞത്തികം വാ സിക്ഖാപദവീതിക്കമാകാരപ്പവത്തം രൂപക്ഖന്ധസങ്ഖാതം അബ്യാകതാപത്തിം ആപജ്ജതി. ഇതരേഹി ഇതരന്തി ഇതരേഹി അകുസലാബ്യാകതചിത്തേഹി യം ആപജ്ജതി, തം ഇതരം, അകുസലം അബ്യാകതഞ്ചാതി അത്ഥോ. ഇദഞ്ച ആപത്തിം ആപജ്ജന്തോ അകുസലചിത്തസമങ്ഗീ വാ ആപജ്ജതി കുസലാബ്യാകതചിത്തസമങ്ഗീ വാതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഏവം സന്തേപി സബ്ബസിക്ഖാപദേസു കിഞ്ചി അകുസലചിത്തമേവ കിഞ്ചി കുസലാബ്യാകതവസേന ദ്വിചിത്തം, കിഞ്ചി സബ്ബേസം വസേന തിചിത്തന്തി അയമേവ പഭേദോ ലബ്ഭതി, ന അഞ്ഞോതി വേദിതബ്ബം.

തിവേദനം ദ്വിവേദനം ഏകവേദനന്തി ഇദഞ്ച യഥാവുത്തവേദനാവസേനേവ ലബ്ഭതി, നാഞ്ഞഥാതി ദട്ഠബ്ബം. നിപജ്ജിത്വാ നിരോധം സമാപന്നസ്സ സഹസേയ്യവസേന തദാകാരപ്പവത്തരൂപക്ഖന്ധസ്സേവ ആപത്തിഭാവതോ ‘‘അത്ഥി അവേദന’’ന്തിപി വത്തബ്ബമേതം, കദാചി കരഹചി യദിച്ഛകം സമ്ഭവതീതി അഗ്ഗഹേത്വാ യേഭുയ്യവസേന ലബ്ഭമാനംയേവ ഗഹേത്വാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ഇദാനി യഥാവുത്തസമുട്ഠാനാദീനി ഇമസ്മിം സംവണ്ണിയമാനസിക്ഖാപദേ വിഭജിത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇമം പകിണ്ണകം വിദിത്വാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ വിദിത്വാതി ഇമസ്സ ‘‘വേദിതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ അപരകാലകിരിയാവചനേന സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. കിരിയസമുട്ഠാനന്തി ഇദം യേഭുയ്യവസേന വുത്തം പരൂപക്കമേ സതി സാദിയന്തസ്സ അകിരിയസമുട്ഠാനഭാവതോ. ‘‘മനോദ്വാരേ ആപത്തി നാമ നത്ഥീതി ഇദമ്പി ബാഹുല്ലവസേനേവ വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. ചിത്തം പനേത്ഥ അങ്ഗമത്തം ഹോതീതി പഠമപാരാജികം കായചിത്തതോ സമുട്ഠാതീതി ചിത്തമേത്ഥ ആപത്തിയാ അങ്ഗമേവ ഹോതി. ന തസ്സ വസേന കമ്മഭാവോ ലബ്ഭതീതി വിഞ്ഞത്തിജനകവസേന കായദ്വാരേ പവത്തത്താ തസ്സ ചിത്തസ്സ വസേന ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ മനോകമ്മഭാവോ ന ലബ്ഭതീതി അത്ഥോ. സിക്ഖാപദസ്സ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന പഞ്ഞത്തിഭാവതോ ‘‘സബ്ബഞ്ചേതം ആപത്തിയം യുജ്ജതീ’’തി വുത്തം. ന ഹി യഥാവുത്തസമുട്ഠാനാദി പഞ്ഞത്തിയം യുജ്ജതി.

പകിണ്ണകകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ

ഇദം കിന്തി കഥേതുകമ്യതായ പുച്ഛതി. വിനീതാനി വിനിച്ഛിതാനി വത്ഥൂനി വിനീതവത്ഥൂനി. താനി ഹി ‘‘ആപത്തിം ത്വം ഭിക്ഖു ആപന്നോ പാരാജികം. അനാപത്തി ഭിക്ഖു പാരാജികസ്സ, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സ. അനാപത്തി ഭിക്ഖു അസാദിയന്തസ്സാ’’തിആദിനാ ഭഗവതായേവ വിനിച്ഛിതാനി. തേനാഹ ‘‘ഭഗവതാ സയം വിനിച്ഛിതാന’’ന്തി. ഉദ്ദാനഗാഥാതി ഉദ്ദേസഗാഥാ, സങ്ഗഹഗാഥാതി വുത്തം ഹോതി. വത്ഥുഗാഥാതി ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖൂ’’തിആദികാ നിദാനവത്ഥുദീപികാ വിനീതവത്ഥുപാളിയേവ തേസം തേസം വത്ഥൂനം ഗന്ഥനതോ ‘‘വത്ഥുഗാഥാ’’തി വുത്താ, ന ഛന്ദോവിചിതിലക്ഖണേന. ഗാഥാനം വത്ഥു വത്ഥുഗാഥാതി ഏവം വാ ഏത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏത്ഥാതി വിനീതവത്ഥൂസു. ദുതിയാദീനന്തി ദുതിയപാരാജികാദീനം. ദുതിയാദീനി വിനിച്ഛിനിതബ്ബാനീതി യോജേതബ്ബം. സിപ്പികാനന്തി ചിത്തകാരാദിസിപ്പികാനം. യം പസ്സിത്വാ പസ്സിത്വാ ചിത്തകാരാദയോ ചിത്തകമ്മാദീനി ഉഗ്ഗണ്ഹന്താ കരോന്തി, തം ‘‘പടിച്ഛന്നകരൂപ’’ന്തി വുച്ചതി.

൬൭. പുരിമാനി ദ്വേ വത്ഥൂനീതി മക്കടിവത്ഥും വജ്ജിപുത്തകവത്ഥുഞ്ച. താനി പന കിഞ്ചാപി അനുപഞ്ഞത്തിയം ആഗതാനേവ, തഥാപി ഭഗവതാ സയം വിനിച്ഛിതവത്ഥുഭാവതോ അദിന്നാദാനാദീസു അനുപഞ്ഞത്തിയം ആഗതാനി രജകാദിവത്ഥൂനി വിയ പുന വിനീതവത്ഥൂസു പക്ഖിത്താനി. യദി ഏവം ‘‘തസ്സ കുക്കുച്ചം അഹോസീ’’തി ഇദം വിരുജ്ഝേയ്യ, അനുപഞ്ഞത്തിയഞ്ഹി അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ തം ഭിക്ഖും ചോദേസുന്തി? സച്ചമേതം, തേഹി പന ഭിക്ഖൂഹി അനുപഞ്ഞത്തിയം വുത്തനയേന ചോദേത്വാ ‘‘നനു, ആവുസോ, തഥേവ തം ഹോതീ’’തി വുത്തേ തസ്സ കുക്കുച്ചം അഹോസീതി ഗഹേതബ്ബം. ‘‘ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസീ’’തി ഇദഞ്ച തേഹി ഭിക്ഖൂഹി അനുപഞ്ഞത്തിയം വുത്തനയേന ഭഗവതോ ആരോചിതേ ‘‘സച്ചം കിര ത്വം ഭിക്ഖു മക്കടിയാ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവീ’’തി ഭഗവതാ പുട്ഠോ സമാനോ ‘‘സച്ചം ഭഗവാ’’തി ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസീതി ഗഹേതബ്ബം.

വജ്ജിപുത്തകവത്ഥുമ്ഹി പന സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിത്വാ വിബ്ഭമിത്വാ യേ ആനന്ദത്ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ പുന പബ്ബജ്ജം ഉപസമ്പദഞ്ച യാചിംസു, തേ സന്ധായ ‘‘അട്ഠാനമേതം, ആനന്ദ, അനവകാസോ, യം തഥാഗതോ വജ്ജീനം വാ വജ്ജിപുത്തകാനം വാ കാരണാ സാവകാനം പാരാജികം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം സമൂഹനേയ്യാ’’തിആദി അനുപഞ്ഞത്തിയം വുത്തം. യേ പന അവിബ്ഭമിത്വാ സലിങ്ഗേ ഠിതായേവ ഉപ്പന്നകുക്കുച്ചാ ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും, തേ സന്ധായ ‘‘ആപത്തിം തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, ആപന്നാ പാരാജിക’’ന്തി ഇധ വുത്തം. കേചി പന ഇമം അധിപ്പായം അജാനന്താവ ‘‘അഞ്ഞമേവ മക്കടിവത്ഥു വജ്ജിപുത്തകവത്ഥു ച വിനീതവത്ഥൂസു ആഗത’’ന്തി വദന്തി.

കുസേ ഗന്ഥേത്വാതി കുസതിണാനി ഗന്ഥേത്വാ. കേസേഹീതി മനുസ്സകേസേഹി. തം രാഗന്തി കായസംസഗ്ഗരാഗം. ഞത്വാതി സയമേവ ജാനിത്വാ. യദി കായസംസഗ്ഗരാഗേന കതം, കായസംസഗ്ഗരാഗസിക്ഖാപദസ്സ വിനീതവത്ഥൂസു അവത്വാ ഇധ കസ്മാ വുത്തന്തി? വുച്ചതേ – കിഞ്ചാപി തം കായസംസഗ്ഗരാഗേന കതം, തസ്സ പന ഭിക്ഖുനോ പാരാജികക്ഖേത്തേ കതുപക്കമത്താ ‘‘പാരാജികം നു ഖോ അഹം ആപന്നോ’’തി പാരാജികവിസയം കുക്കുച്ചം അഹോസീതി ഇധ വുത്തം. തേനേവാഹ – ‘‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു പാരാജികസ്സ, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തി.

൬൮. അതിദസ്സനീയാതി ദിവസമ്പി പസ്സന്താനം അതിത്തികരണതോ അതിവിയ ദസ്സനയോഗ്ഗാ. വണ്ണപോക്ഖരതായാതി ഏത്ഥ പോക്ഖരതാ വുച്ചതി സുന്ദരഭാവോ, വണ്ണസ്സ പോക്ഖരതാ വണ്ണപോക്ഖരതാ, തായ വണ്ണപോക്ഖരതായ, വണ്ണസമ്പത്തിയാതി അത്ഥോ. പോരാണാ പന പോക്ഖരന്തി സരീരം വദന്തി, വണ്ണം വണ്ണമേവ. തേസം മതേന വണ്ണഞ്ച പോക്ഖരഞ്ച വണ്ണപോക്ഖരാനി, തേസം ഭാവോ വണ്ണപോക്ഖരതാ, തസ്മാ വണ്ണപോക്ഖരതായാതി പരിസുദ്ധേന വണ്ണേന ചേവ സരീരസണ്ഠാനസമ്പത്തിയാ ചാതി അത്ഥോ. അഥ വാ വണ്ണസമ്പന്നം പോക്ഖരം വണ്ണപോക്ഖരന്തി ഉത്തരപദലോപോ പുബ്ബപദസ്സ ദട്ഠബ്ബോ, തസ്സ ഭാവോ വണ്ണപോക്ഖരതാ, തായ വണ്ണപോക്ഖരതായ, വണ്ണസമ്പന്നസരീരതായാതി അത്ഥോ. പധംസേസീതി അഭിഭവീതി അത്ഥോ. കഥം പന അസാദിയന്തീ നിസീദീതി ആഹ – ‘‘അസദ്ധമ്മാധിപ്പായേന…പേ… ഖാണുകാ വിയാ’’തി.

ന ലിമ്പതീതി ന അല്ലീയതി. കാമേസൂതി വത്ഥുകാമകിലേസകാമേസു. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ പദുമിനിപണ്ണേ ഉദകബിന്ദു ന സണ്ഠാതി, യഥാ ച സൂചിമുഖേ സാസപോ ന സന്തിട്ഠതി, ഏവമേവ യോ അബ്ഭന്തരേ ദുവിധേനപി കാമേന ന ലിമ്പതി, തസ്മിം കാമോ ന സണ്ഠാതി, തമഹം ബ്രാഹ്മണം വദാമീതി.

൬൯. പുരിസസണ്ഠാനം അന്തരഹിതം, ഇത്ഥിസണ്ഠാനം ഉപ്പന്നന്തി ഫലസ്സ വിനാസുപ്പാദദസ്സനേന കാരണസ്സപി വിനാസുപ്പാദാ വുത്താതി ദട്ഠബ്ബം. പുരിസിന്ദ്രിയേ ഹി നട്ഠേ പുരിസസണ്ഠാനം അന്തരധായതി, ഇത്ഥിന്ദ്രിയേ സമുപ്പന്നേ ഇത്ഥിസണ്ഠാനം പാതുഭവതി. തഥാ ഹി ‘‘യസ്സ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ പുരിസിന്ദ്രിയം ഉപ്പജ്ജതീതി? നോ. യസ്സ വാ പന പുരിസിന്ദ്രിയം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം ഉപ്പജ്ജതീതി? നോ’’തി യമകപകരണേ (യമ. ൩. ഇന്ദ്രിയയമക.൧൮൮) വുത്തത്താ ഇന്ദ്രിയദ്വയസ്സ ഏകസ്മിം സന്താനേ സഹപവത്തിയാ അസമ്ഭവതോ യസ്മിം ഖണേ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം പാതുഭവതി, തതോ പുബ്ബേ സത്തരസമചിത്തതോ പട്ഠായ പുരിസിന്ദ്രിയം നുപ്പജ്ജതി. തതോ പുബ്ബേ ഉപ്പന്നേസു ച പുരിസിന്ദ്രിയേസു സഹജരൂപേഹി സദ്ധിം കമേന നിരുദ്ധേസു തസ്മിം സന്താനേ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം ഉപ്പജ്ജതി. തതോ പുരിസസണ്ഠാനാകാരേന പവത്തേസു കമ്മജരൂപേസു സേസരൂപേസു ച കഞ്ചി കാലം പവത്തിത്വാ നിരുദ്ധേസു ഇത്ഥിസണ്ഠാനാകാരേന ച ചതുജരൂപസന്തതിയാ പവത്തായ പുരിസസണ്ഠാനം അന്തരഹിതം, ഇത്ഥിസണ്ഠാനം പാതുഭൂതന്തി വുച്ചതി. ഇത്ഥിയാ പുരിസലിങ്ഗപാതുഭാവേപി അയമേവ നയോ വേദിതബ്ബോ.

പുരിസലിങ്ഗം ഉത്തമം, ഇത്ഥിലിങ്ഗം ഹീനന്തി ഇമിനാ ച പുരിസിന്ദ്രിയസ്സ ഉത്തമഭാവോ, ഇത്ഥിന്ദ്രിയസ്സ ച ഹീനഭാവോ വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബം. ന ഹി ഇന്ദ്രിയസ്സ ഹീനുക്കട്ഠഭാവം വിനാ തന്നിസ്സയസ്സ ലിങ്ഗസ്സ ഹീനുക്കട്ഠതാ സമ്ഭവതി. പുരിസലിങ്ഗം ബലവഅകുസലേന അന്തരധായതീതിആദിനാപി ഇന്ദ്രിയസ്സേവ വിനാസുപ്പാദാ വുത്താതി ദട്ഠബ്ബം. ഇന്ദ്രിയേ ഹി വിനട്ഠേ ഉപ്പന്നേ ച തന്നിസ്സയസ്സ ലിങ്ഗസ്സപി അന്തരധാനം പതിട്ഠാനഞ്ച സമ്ഭവതി. കഥം പനേത്ഥ പുരിസലിങ്ഗം ബലവഅകഉസലേന അന്തരധായതി, ഇത്ഥിലിങ്ഗം ദുബ്ബലകുസലേന പതിട്ഠാതീതി? വുച്ചതേ – പടിസന്ധിയം താവ പുരിസിന്ദ്രിയുപ്പാദകം അനുപഹതസാമത്ഥിയം ബലവകുസലകമ്മം യാവതായുകം പുരിസിന്ദ്രിയമേവ ഉപ്പാദേതി, അന്തരാ പന കേനചി ലദ്ധപച്ചയേന പാരദാരികത്താദിനാ ബലവഅകുസലകമ്മേന ഉപഹതസാമത്ഥിയം തദേവ പടിസന്ധിദായകം കുസലകമ്മം ദുബ്ബലീഭൂതം പുരിസിന്ദ്രിയം അനുപ്പാദേത്വാ അത്തനോ സാമത്ഥിയാനുരൂപം ഇത്ഥിന്ദ്രിയം പവത്തേ ഉപ്പാദേതി. യദാ പന പടിസന്ധിദാനകാലേയേവ കേനചി ലദ്ധപച്ചയേന പാരദാരികത്താദിനാ ബലവഅകുസലകമ്മേന പുരിസിന്ദ്രിയുപ്പാദനസാമത്ഥിയം ഉപഹതം ഹോതി, തദാ ദുബ്ബലീഭൂതം കുസലകമ്മം പുരിസിന്ദ്രിയം അനുപ്പാദേത്വാ പടിസന്ധിയംയേവ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം ഉപ്പാദേതി. തസ്മാ ‘‘പുരിസലിങ്ഗം ബലവഅകുസലേന അന്തരധായതി, ഇത്ഥിലിങ്ഗം ദുബ്ബലകുസലേന പതിട്ഠാതീ’’തി വുച്ചതി.

ദുബ്ബലഅകുസലേന അന്തരധായതീതി പാരദാരികത്താദിബലവഅകുസലകമ്മസ്സ പുരിസിന്ദ്രിയുപ്പാദനവിബന്ധകസ്സ ദുബ്ബലഭാവേ സതി അന്തരധായന്തം ഇത്ഥിലിങ്ഗം ദുബ്ബലഅകുസലേന അന്തരധായതീതി വുത്തം. തഥാ ഹി പാരദാരികത്താദിനാ ബലവഅകുസലകമ്മേന ബാഹിതത്താ പുരിസിന്ദ്രിയുപ്പാദനേ അസമത്ഥം പടിസന്ധിയം ഇത്ഥിയാ ഇത്ഥിന്ദ്രിയുപ്പാദകം ദുബ്ബലകുസലകമ്മം യദാ പവത്തിയം ബ്രഹ്മചരിയവാസമിച്ഛാചാരപടിവിരതിവസേന പുരിസത്തപത്ഥനാവസേന വാ കതുപചിതബലവകുസലകമ്മേന ആഹിതസാമത്ഥിയം പുരിസിന്ദ്രിയുപ്പാദനേ സമത്ഥം ഇത്ഥിന്ദ്രിയം അനുപ്പാദേത്വാ അത്തനോ സാമത്ഥിയാനുരൂപം പുരിസിന്ദ്രിയം ഉപ്പാദേതി, തദാ പുരിസിന്ദ്രിയുപ്പാദനവിബന്ധകസ്സ ബലവഅകുസലകമ്മസ്സ ദുബ്ബലഭാവേ സതി തം ഇത്ഥിന്ദ്രിയം അന്തരഹിതന്തി ‘‘ഇത്ഥിലിങ്ഗം അന്തരധായന്തം ദുബ്ബലഅകുസലേന അന്തരധായതീ’’തി വുച്ചതി. യഥാവുത്തനയേനേവ ബലവതാ കുസലകമ്മേന പുരിസിന്ദ്രിയസ്സ ഉപ്പാദിതത്താ ‘‘പുരിസലിങ്ഗം ബലവകുസലേന പതിട്ഠാതീ’’തി വുച്ചതി. പുബ്ബേ ഇത്ഥിഭൂതസ്സ പടിസന്ധിയം പുരിസിന്ദ്രിയുപ്പാദേപി അയം നയോ വേദിതബ്ബോ. ഉഭയമ്പി അകുസലേന അന്തരധായതി, കുസലേന പടിലബ്ഭതീതി ഇദം സുഗതിഭവം സന്ധായ വുത്തം, ദുഗ്ഗതിയം പന ഉഭിന്നം ഉപ്പത്തി വിനാസോ ച അകുസലകമ്മേനേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

ഉഭിന്നമ്പി സഹസേയ്യാപത്തി ഹോതീതി ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു മാതുഗാമേന സഹസേയ്യം കപ്പേയ്യ, പാചിത്തിയം. യാ പന ഭിക്ഖുനീ പുരിസേന സഹസേയ്യം കപ്പേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി വുത്തത്താ ഉഭിന്നമ്പി സഹസേയ്യവസേന പാചിത്തിയാപത്തി ഹോതി. ദുക്ഖീതി ചേതോദുക്ഖസമങ്ഗിതായ ദുക്ഖീ. ദുമ്മനോതി ദോസേന ദുട്ഠമനോ, വിരൂപമനോ വാ ദോമനസ്സാഭിഭൂതതായ. ‘‘സമസ്സാസേതബ്ബോ’’തി വത്വാ സമസ്സാസേതബ്ബവിധിം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഹോതു മാ ചിന്തയിത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. അനാവടോതി അവാരിതോ. ധമ്മോതി പരിയത്തിപടിപത്തിപടിവേധസങ്ഖാതോ തിവിധോപി സദ്ധമ്മോ. സഗ്ഗോ ച മഗ്ഗോ ച സഗ്ഗമഗ്ഗോ, സഗ്ഗസ്സ വാ മഗ്ഗോ സഗ്ഗമഗ്ഗോ, സഗ്ഗൂപപത്തിസാധികാ പടിപത്തി. ഭിക്ഖുനിയാ സദ്ധിം സംവിധായ അദ്ധാനഗമനേ ആപത്തി പരിഹരിതബ്ബാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘സംവിദഹനം പരിമോചേത്വാ’’തി ആഹ. ‘‘മയം അസുകം നാമ ഠാനം ഗച്ഛാമാ’’തി വത്വാ ‘‘ഏഹി സദ്ധിം ഗമിസ്സാമാ’’തിആദിനാ അസംവിദഹിതത്താ അനാപത്തി.

ബഹിഗാമേതി അത്തനോ വസനഗാമതോ ബഹി. ഗാമന്തരനദീപാരരത്തിവിപ്പവാസഗണഓഹീയനാപത്തീഹി അനാപത്തീതി ‘‘ദുതിയികാ ഭിക്ഖുനീ പക്കന്താ വാ ഹോതീ’’തിആദിനാ (പാചി. ൬൯൩) വുത്തഅനാപത്തിലക്ഖണേഹി സംസന്ദനതോ വുത്തം. ആരാധികാതി ചിത്താരാധനേ സമത്ഥാ. താ കോപേത്വാതി താ പരിച്ചജിത്വാ. ലജ്ജിനിയോ…പേ… ലബ്ഭതീതി ‘‘സങ്ഗഹേ അസതി ഉക്കണ്ഠിത്വാ വിബ്ഭമേയ്യാപീ’’തി സങ്ഗഹവസേനേവ വുത്തം. അലജ്ജിനിയോ…പേ… ലബ്ഭതീതി അലജ്ജിഭാവതോ അസന്തപക്ഖം ഭജന്തീതി വുത്തം. അഞ്ഞാതികാ…പേ… വട്ടതീതി ഇദം പന ഇമിസ്സാ ആവേണികം കത്വാ അട്ഠകഥായം അനുഞ്ഞാതന്തി വദന്തി. ഭിക്ഖുഭാവേപീതി ഭിക്ഖുകാലേപി. പരിസാവചരോതി ഉപജ്ഝായോ ച ആചരിയോ ച ഹുത്വാ പരിസുപട്ഠാകോ. അഞ്ഞസ്സ സന്തികേ നിസ്സയോ ഗഹേതബ്ബോതി തസ്സ സന്തികേ ഉപസമ്പന്നേഹി സദ്ധിവിഹാരികേഹി അഞ്ഞസ്സ ആചരിയസ്സ സന്തികേ നിസ്സയോ ഗഹേതബ്ബോ. തം നിസ്സായ വസന്തേഹിപീതി അന്തേവാസികേ സന്ധായ വദതി. ഉപജ്ഝാ ഗഹേതബ്ബാതി ഉപസമ്പദത്ഥം ഉപജ്ഝാ ഗഹേതബ്ബാ, അഞ്ഞസ്സ സന്തികേ ഉപസമ്പജ്ജിതബ്ബന്തി വുത്തം ഹോതി.

വിനയകമ്മന്തി വികപ്പനം സന്ധായ വുത്തം. പുന കാതബ്ബന്തി പുന വികപ്പേതബ്ബം. പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ സത്താഹം വട്ടതീതി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനീനം സന്നിധി ഭിക്ഖൂഹി, ഭിക്ഖൂനം സന്നിധി ഭിക്ഖുനീഹി പടിഗ്ഗാഹാപേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൪൨൧) വചനതോ പുന പടിഗ്ഗഹിതം തദഹു സാമിസമ്പി വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. സത്തമേ ദിവസേതി ഇദം തഞ്ച നിസ്സഗ്ഗിയം അനാപജ്ജിത്വാവ പുനപി സത്താഹം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. യസ്മാ പന ഭിക്ഖുനിയാ നിസ്സഗ്ഗിയം ഭിക്ഖുസ്സ വട്ടതി, ഭിക്ഖുസ്സ നിസ്സഗ്ഗിയം ഭിക്ഖുനിയാ വട്ടതി, തസ്മാ അട്ഠമേപി ദിവസേ ലിങ്ഗപരിവത്തേ സതി അനിസ്സജ്ജിത്വാവ അന്തോസത്താഹേ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി വദന്തി. തം പകതത്തോ രക്ഖതീതി അപരിവത്തലിങ്ഗോ തം പടിഗ്ഗഹണവിജഹനതോ രക്ഖതി, അവിഭത്തതായ പടിഗ്ഗഹണം ന വിജഹതീതി അധിപ്പായോ. സാമം ഗഹേത്വാന നിക്ഖിപേയ്യാതി പടിഗ്ഗഹേത്വാ സയം നിക്ഖിപേയ്യ. പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തീതി ലിങ്ഗപരിവത്തേ സതി പടിഗ്ഗഹണവിജഹനതോ പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തി.

‘‘ഹീനായാവത്തനേനാതി പാരാജികം ആപന്നസ്സ ഗിഹിഭാവൂപഗമനേനാ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം, തം സുവുത്തം. ന ഹി പാരാജികം അനാപന്നസ്സ സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ ‘‘വിബ്ഭമിസ്സാമീ’’തി ഗിഹിലിങ്ഗഗ്ഗഹണമത്തേന ഭിക്ഖുഭാവോ വിനസ്സതി. പാരാജികം ആപന്നോ ച ഭിക്ഖുലിങ്ഗേ ഠിതോ യാവ ന പടിജാനാതി, താവ അത്ഥേവ തസ്സ ഭിക്ഖുഭാവോ, ന സോ അനുപസമ്പന്നസങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. തഥാ ഹി സോ സംവാസം സാദിയന്തോപി ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതി, സഹസേയ്യാദിആപത്തിം ന ജനേതി, ഓമസവാദേ പാചിത്തിയഞ്ച ജനേതി. തേനേവ ‘‘അസുദ്ധോ ഹോതി പുഗ്ഗലോ അഞ്ഞതരം പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നോ, തഞ്ചേ സുദ്ധദിട്ഠി സമാനോ ഓകാസം കാരാപേത്വാ അക്കോസാധിപ്പായോ വദേതി, ആപത്തി ഓമസവാദസ്സാ’’തി (പാരാ. ൩൮൯) ഓമസവാദേ പാചിത്തിയം വുത്തം. അസതി ഹി ഭിക്ഖുഭാവേ ദുക്കടം ഭവേയ്യ, സതി ച ഭിക്ഖുഭാവേ പടിഗ്ഗഹിതസ്സ പടിഗ്ഗഹണവിജഹനം നാമ അയുത്തം, തസ്മാ സബ്ബസോ ഭിക്ഖുഭാവസ്സ അഭാവതോ പാരാജികം ആപജ്ജിത്വാ ഗിഹിലിങ്ഗഗ്ഗഹണേന ഗിഹിഭാവൂപഗമനം ഇധ ‘‘ഹീനായാവത്തന’’ന്തി അധിപ്പേതം, ന പന പകതത്തസ്സ ഗിഹിലിങ്ഗഗ്ഗഹണമത്തം. തേനേവ കത്ഥചി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേന സമാനഗതികത്താ ഹീനായാവത്തനം വിസും ന ഗണ്ഹന്തി. സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേന പടിഗ്ഗഹണവിജഹനേ വുത്തേ പാരാജികം ആപന്നസ്സ ഗിഹിഭാവൂപഗമനേന സബ്ബസോ ഭിക്ഖുഭാവസ്സ അഭാവതോ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി. തഥാ ഹി ബുദ്ധദത്താചരിയേന അത്തനോ വിനയവിനിച്ഛയേ –

‘‘അച്ഛേദഗാഹനിരപേക്ഖനിസഗ്ഗതോ ച,

സിക്ഖാപ്പഹാനമരണേഹി ച ലിങ്ഗഭേദാ;

ദാനേന തസ്സ ച പരസ്സ അഭിക്ഖുകസ്സ,

സബ്ബം പടിഗ്ഗഹണമേതി വിനാസമേവ’’ന്തി. –

ഏത്തകമേവ വുത്തം. തഥാ ധമ്മസിരിത്ഥേരേനപി –

‘‘സിക്ഖാമരണലിങ്ഗേഹി, അനപേക്ഖവിസഗ്ഗതോ;

അച്ഛേദാനുപസമ്പന്ന-ദാനാ ഗാഹോപസമ്മതീ’’തി. –

വുത്തം. യദി ച പകതത്തസ്സ ഗിഹിലിങ്ഗഗ്ഗഹണമത്തേനപി പടിഗ്ഗഹണം വിജഹേയ്യ, തേപി ആചരിയാ വിസും തമ്പി വദേയ്യും, ന വുത്തഞ്ച, തതോ വിഞ്ഞായതി ‘‘പകതത്തസ്സ ഗിഹിലിങ്ഗഗ്ഗഹണമത്തം ഇധ ഹീനായാവത്തനന്തി നാധിപ്പേത’’ന്തി. ഭിക്ഖുനിയാ പന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനസ്സ അഭാവതോ ഗിഹിലിങ്ഗഗ്ഗഹണമത്തേനപി പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതി.

അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനേനാതി അഞ്ഞസ്സ അദത്വാവ അനത്ഥികതായ ‘‘നത്ഥി ഇമിനാ കമ്മം, ന ഇദാനി നം പരിഭുഞ്ജിസ്സാമീ’’തി വത്ഥൂസു വാ ‘‘പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിസ്സാമീ’’തി പടിഗ്ഗഹണേ വാ അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനേന. അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗാഹേനാതി ചോരാദീഹി അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗഹണേന.

ഏത്ഥാതി ഭിക്ഖുവിഹാരേ. ഉപരോപകാതി തേന രോപിതാ രുക്ഖഗച്ഛാ. തേരസസു സമ്മുതീസൂതി ഭത്തുദ്ദേസകസേനാസനപഞ്ഞാപകഭണ്ഡാഗാരികചീവരപടിഗ്ഗാഹകചീവരഭാജകയാഗുഭാജകഫലഭാജകഖജ്ജഭാജകഅപ്പമത്തകവിസ്സജ്ജകസാടിയഗ്ഗാഹാപകപത്തഗ്ഗാഹാപകആരാമികപേസകസാമണേരപേസകസമ്മുതിസങ്ഖാതാസു തേരസസു സമ്മുതീസു. കാമം പുരിമികായ പച്ഛിമികായ ച സേനാസനഗ്ഗാഹോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതിയേവ, പുരിമികായ പന സേനാസനഗ്ഗാഹേ പടിപ്പസ്സദ്ധേ പച്ഛിമികായ അഞ്ഞത്ഥ ഉപഗന്തും സക്കാതി പുരിമികായ സേനാസനഗ്ഗാഹപടിപ്പസ്സദ്ധിം വിസും ദസ്സേത്വാ പച്ഛിമികായ സേനാസനഗ്ഗാഹേ പടിപ്പസ്സദ്ധേ ന സക്കാ അഞ്ഞത്ഥ ഉപഗന്തുന്തി തത്ഥ ഭിക്ഖൂഹി കത്തബ്ബസങ്ഗഹം ദസ്സേന്തോ ‘‘സചേ പച്ഛിമികായ സേനാസനേ ഗഹിതേ’’തിആദിമാഹ.

പക്ഖമാനത്തമേവ ദാതബ്ബന്തി ഭിക്ഖുനീനം പടിച്ഛന്നായപി ആപത്തിയാ മാനത്തചാരസ്സേവ അനുഞ്ഞാതത്താ. പുന പക്ഖമാനത്തമേവ ദാതബ്ബന്തി ഭിക്ഖുകാലേ ചിണ്ണമാനത്താഭാവതോ. ഭിക്ഖുനീഹി അബ്ഭാനകമ്മം കാതബ്ബന്തി ഭിക്ഖുകാലേ ചിണ്ണമാനത്തതായ ഭിക്ഖുനീകാലേപി ചിണ്ണമാനത്താ ഇച്ചേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതീതി കത്വാ വുത്തം. സചേ അകുസലവിപാകേ…പേ… ഛാരത്തം മാനത്തമേവ ദാതബ്ബന്തി മാനത്തം ചരന്തസ്സ ലിങ്ഗപരിവത്താധികാരത്താ വുത്തം. സചേ പന ഭിക്ഖുകാലേ പടിച്ഛന്നായ സാധാരണാപത്തിയാ പരിവസന്തസ്സ അസമാദിണ്ണപരിവാസസ്സ വാ ലിങ്ഗം പരിവത്തതി, തസ്സ ഭിക്ഖുനീകാലേ പക്ഖമാനത്തം ചരന്തസ്സ അകുസലവിപാകേ പരിക്ഖീണേ പുന ലിങ്ഗേ പരിവത്തിതേ പരിവാസം ദത്വാ പരിവുത്ഥപരിവാസസ്സ ഛാരത്തം മാനത്തം ദാതബ്ബന്തി വദന്തി.

സഞ്ചരിത്താപത്തീതി സാധാരണാപത്തിദസ്സനത്ഥം വുത്തം. പരിവാസദാനം നത്ഥീതി ഭിക്ഖുകാലേ അപ്പടിച്ഛന്നഭാവതോ. ഭിക്ഖുനീകാലേ പന ആരോചിതാപി സാധാരണാപത്തി സചേ ഭിക്ഖുകാലേ അനാരോചിതാ, പടിച്ഛന്നാവ ഹോതീതി വദന്തി. ഭിക്ഖൂഹി മാനത്തേ അദിന്നേതി അചിണ്ണമാനത്തായ ലിങ്ഗപരിവത്തേ സതി. ഭിക്ഖുനീഭാവേ ഠിതായപി താ സുപ്പടിപ്പസ്സദ്ധാ ഏവാതി സമ്ബന്ധോ. യാ ആപത്തിയോ പുബ്ബേ പടിപ്പസ്സദ്ധാതി യാ അസാധാരണാപത്തിയോ പുബ്ബേ ഭിക്ഖുഭാവേ പടിപ്പസ്സദ്ധാ. ‘‘പാരാജികം ആപന്നസ്സ ലിങ്ഗപരിവത്തേ സതി സന്താനസ്സ ഏകത്താ ന പുന സോ ഉപസമ്പദം ലഭതി, തഥാ വിബ്ഭന്താപി ഭിക്ഖുനീ ലിങ്ഗപരിവത്തേ സതി പുന ഉപസമ്പദം ന ലഭതീ’’തി വദന്തി.

൭൧. ‘‘അനുപാദിന്നകേസൂതി അധികാരത്താ ഉപാദിന്നകേപി ഏസേവ നയോതി വുത്ത’’ന്തി ചൂളഗണ്ഠിപദേ മജ്ഝിമഗണ്ഠിപദേ ച വുത്തം, തം ദുവുത്തം. ന ഹി ഉപാദിന്നകേസു നിമിത്തേ ഉപക്കമന്തസ്സ ദുക്കടം ദിസ്സതി. തഥാ ഹി ഉപാദിന്നകേസു നിമിത്തേ അപ്പവേസേത്വാ ബഹി ഉപക്കമന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം ‘‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, രത്തചിത്തേന അങ്ഗജാതം ഛുപിതബ്ബം, യോ ഛുപേയ്യ, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൫൨) വുത്തത്താ. ഏത്ഥ ച യം വത്തബ്ബം, തം സബ്ബം അട്ഠകഥായം പുബ്ബേ വിചാരിതമേവ. ദുക്കടമേവാതി മോചനരാഗസ്സ അഭാവതോ. തഥേവാതി മുച്ചതു വാ മാ വാതി ഇമമത്ഥം അതിദിസ്സതി.

അവിസയോതി അസാദിയനം നാമ ഏവരൂപേ ഠാനേ ദുക്കരന്തി കത്വാ വുത്തം. മാതുഗാമസ്സ വചനം ഗഹേത്വാതി ‘‘അഹം വായമിസ്സാമി, ത്വം മാ വായമീ’’തിആദിനാ വുത്തവചനം ഗഹേത്വാ. ഉഭയവായാമേനേവ ആപത്തീതി സഞ്ഞായ ‘‘ത്വം മാ വായമീ’’തി വുത്തം.

൭൩. വട്ടകതേതി ഇമസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘വിവടേ’’തി ആഹ. ‘‘പാരാജികഭയേന ആകാസഗതമേവ കത്വാ പവേസനാദീനി കരോന്തസ്സ സഹസാ താലുകം വാ പസ്സം വാ അങ്ഗജാതം ഫുസതി ചേ, ദുക്കടമേവ മേഥുനരാഗസ്സ അഭാവതോ’’തി വദന്തി, ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഗഹേതബ്ബോ. സുഫുസിതാതി സുട്ഠു പിഹിതാ. അന്തോമുഖേ ഓകാസോ നത്ഥീതി ദന്താനം സുപിഹിതഭാവതോ അന്തോമുഖേ പവേസേതും ഓകാസോ നത്ഥി. ഉപ്പാടിതേ പന ഓട്ഠമംസേ ദന്തേസുയേവ ഉപക്കമന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയന്തി പതങ്ഗമുഖമണ്ഡൂകസ്സ മുഖസണ്ഠാനേ വിയ വണസങ്ഖേപവസേന ഥുല്ലച്ചയം. ‘‘മേഥുനരാഗേന ഇത്ഥിയാ അപ്പവേസേന്തോ നിമിത്തേന നിമിത്തം ഛുപതി, ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി ഇമിനാ വാ ലക്ഖണേന സമാനത്താ ഇധ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം. ബഹി നിക്ഖന്തദന്തജിവ്ഹാസുപി ഏസേവ നയോ.

അമുച്ചന്തേ ഥുല്ലച്ചയന്തി ‘‘ചേതേതി ഉപക്കമതി ന മുച്ചതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (പാരാ. ൨൬൨) വചനതോ. നിജ്ഝാമതണ്ഹികാദീതി ആദി-സദ്ദേന ഖുപ്പിപാസികാദിപേതീനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. അല്ലീയിതുമ്പി ന സക്കാതി നിജ്ഝാമതണ്ഹികാനം ലോമകൂപേഹി സമുട്ഠിതഅഗ്ഗിജാലാഹി നിച്ചം പജ്ജലിതസരീരതായ ഖുപ്പിപാസികാദീനം അതിവിയ പടികൂലവിരൂപബീഭച്ഛഅട്ഠിചമ്മാവസിട്ഠനിച്ചാതുരസരീരതായ ആമസിതുമ്പി ന സക്കാ. ദേവതാ വിയ സമ്പത്തിം അനുഭോന്തീതി ഏത്ഥ യാസന്തി സാമിവചനം യാതി പച്ചത്തവചനേന വിപരിണാമേത്വാ യോജേതബ്ബം ‘‘യാ ദേവതാ വിയ സമ്പത്തിം അനുഭോന്തീ’’തി. ദസ്സനാദീസു ദസ്സനം നാമ ഭിക്ഖുനാ താസം ദസ്സനം, ഗഹണമ്പി ഭിക്ഖുനാവ താസം അങ്ഗപച്ചങ്ഗഗഹണം. ആമസനാദീനി പന താസം കിച്ചാനി. തത്ഥ ആമസനം നാമ അത്തനോ സരീരേന ഭിക്ഖുനോ സരീരസ്സ ഉപരി ആമസനമത്തം, ഫുസനം തതോ ദള്ഹതരം കത്വാ സമ്ഫുസനം, ഘട്ടനം തതോപി ദള്ഹതരം കത്വാ സരീരേന സരീരസ്സ ഘട്ടനം. വിസഞ്ഞം കത്വാതി യഥാ സോ കതമ്പി ഉപക്കമനം ന ജാനാതി, ഏവം കത്വാ. യദിപി ആമസനാദി തസ്സാ കിച്ചം, തഥാപി തേനേവ അനാപത്തിം അവത്വാ ‘‘തം പുഗ്ഗലം വിസഞ്ഞം കത്വാ’’തി വചനതോ അകതവിസഞ്ഞോ ജാനിത്വാ സാദിയതി ചേ, പാരാജികമേവ. ഭിക്ഖുനോ പന ദസ്സനഗഹണേസു സതി അസാദിയനം നാമ ന ഹോതീതി ദസ്സനഗഹണേസു പഞ്ഞായമാനേസു അനാപത്തി ന വുത്താ. യദി പന പഠമം ദസ്സനഗഹണേസു സതി പച്ഛാ തം പുഗ്ഗലം വിസഞ്ഞം കത്വാ ആമസനാദീനി കരോന്തീ അത്തനോ മനോരഥം പൂരേത്വാ ഗച്ഛതി, നത്ഥി പാരാജികം.

ഉപഹതകായപ്പസാദോതി അനട്ഠേപി കായപ്പസാദേ കായവിഞ്ഞാണുപ്പാദനേ അസമത്ഥതാപാദനവസേന വാതപിത്താദീഹി ഉപഹതകായപ്പസാദോ. സേവനചിത്തവസേന ആപത്തീതി യഥാ സന്ഥതനിമിത്തവസേന ഉപാദിന്നഫസ്സം അവിന്ദന്തസ്സപി സേവനചിത്തവസേന ആപത്തി, ഏവമിധാപി പിത്തവാതാദിനാ ഉപഹതകായപ്പസാദത്താ അവേദിയന്തസ്സപി സേവനചിത്തവസേന ആപത്തി.

നനു ച ഛുപിതമത്തവത്ഥുസ്മിം ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിസ്സാമീതി ഛുപിതമത്തേ വിപ്പടിസാരീ അഹോസീ’’തി വുത്തത്താ മേഥുനസ്സ പുബ്ബപയോഗേ ദുക്കടേന ഭവിതബ്ബം, അഥ കസ്മാ ‘‘ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തി വുത്തന്തി ഇമം അന്തോലീനചോദനം മനസികത്വാ തം പരിഹരിതും ‘‘യോ മേഥുന’’ന്തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ സീസന്തി മഗ്ഗേന മഗ്ഗപടിപാദനം. തഞ്ഹി പയോഗാനം മത്ഥകസദിസത്താ ‘‘സീസ’’ന്തി വുത്തം തതോ പരം പയോഗാഭാവതോ. ദുക്കടേ തിട്ഠന്തീതി ദുക്കടം ജനേന്തി. ദുക്കടഞ്ഹി ജനേന്താ ഹത്ഥഗ്ഗാഹാദയോ പയോഗാ ‘‘ദുക്കടേ തിട്ഠന്തീ’’തി വുത്താ അഞ്ഞിസ്സാ ആപത്തിയാ ജനകവസേന അപ്പവത്തനതോ.

൭൪. ജാതിപുപ്ഫഗുമ്ബാനന്തി ജാതിസുമനഗുമ്ബാനം. ഉസ്സന്നതായാതി ബാഹുല്ലതായ. ഉപചാരേതി ആസന്നപ്പദേസേ. തേന വാതുപത്ഥമ്ഭേനാതി ‘‘അങ്ഗമങ്ഗാനി വാതുപത്ഥദ്ധാനി ഹോന്തീ’’തി ഏവം വുത്തവാതുപത്ഥമ്ഭേന. ഇമിനാ നിദ്ദോക്കമനസ്സ കാരണം വുത്തം. ഏകരസന്തി ആവജ്ജനാദിവീഥിചിത്തേഹി അബ്ബോകിണ്ണം.

൭൬. സങ്ഗാമസീസയോധോ ഭിക്ഖൂതി യസ്മാ കിലേസാരീഹി അനഭിഭൂതോ ഹുത്വാ തേ പരാജേസി, തസ്മാ സങ്ഗാമമുഖേ യോധസദിസോ ഭിക്ഖു.

൭൭. ഉപ്പന്നേ വത്ഥുസ്മിന്തി മേഥുനവത്ഥുസ്മിം ഉപ്പന്നേ. പരിവത്തകദ്വാരമേവാതി സംവരണവിവരണവസേന ഇതോ ചിതോ ച പരിവത്തനയോഗ്ഗദ്വാരമേവ. രുക്ഖസൂചികണ്ടകദ്വാരന്തി രുക്ഖസൂചിദ്വാരം കണ്ടകദ്വാരഞ്ച. ‘‘രുക്ഖസൂചിദ്വാരം കണ്ടകദ്വാര’’മിച്ചേവ വാ പാഠോ. യം ഉഭോസു പസ്സേസു രുക്ഖഥമ്ഭേ നിഖണിത്വാ തത്ഥ വിജ്ഝിത്വാ മജ്ഝേ ദ്വേ തിസ്സോ രുക്ഖസൂചിയോ പവേസേത്വാ കരോന്തി, തം രുക്ഖസൂചിദ്വാരം. യം പവേസനനിക്ഖമനകാലേ അപനേത്വാ ഥകനയോഗ്ഗം, ഏകായ ബഹൂഹി വാ കണ്ടകസാഖാഹി കതം, തം കണ്ടകദ്വാരം. ചക്കലകയുത്തദ്വാരന്തി ഹേട്ഠാ ഏതം ചക്കം യോജേത്വാ കതം മഹാദ്വാരം, യം ന സക്കാ ഏകേന സംവരിതും വിവരിതുഞ്ച. ഗോപ്ഫേത്വാതി രജ്ജൂഹി ഗന്ഥേത്വാ. ഏകം ദുസ്സസാണിദ്വാരമേവാതി ഏത്ഥ കിലഞ്ജസാണിദ്വാരമ്പി സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി.

യത്ഥ ദ്വാരം സംവരിത്വാ നിപജ്ജിതും ന സക്കാ ഹോതി, തത്ഥ കത്തബ്ബവിധിം ദസ്സേതും ‘‘സചേ ബഹൂനം വളഞ്ജനട്ഠാനം ഹോതീ’’തിആദി വുത്തം. ബഹൂനം അവളഞ്ജനട്ഠാനേപി ഏകം ആപുച്ഛിത്വാ നിപജ്ജിതും വട്ടതിയേവ. അഥ ഭിക്ഖൂ…പേ… നിസിന്നാ ഹോന്തീതി ഇദം തത്ഥ ഭിക്ഖൂനം സന്നിഹിതഭാവസന്ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ‘‘നിസിന്നോ വാ പന ഹോതു നിപന്നോ വാ, യേന കേനചി ഇരിയാപഥേന സമന്നാഗതോ സചേ തത്ഥ സന്നിഹിതോ ഹോതി, ആഭോഗം കാതും വട്ടതീ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കേചി പന ‘‘നിസിന്നാ ഹോന്തീതി വചനതോ സചേ നിപന്നാ ഹോന്തി, ആഭോഗം കാതും ന വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം ന സുന്ദരം. യദി ഹി ‘‘നിസിന്നാ ഹോന്തീ’’തി വചനതോ നിപന്നേ ആഭോഗം കാതും ന വട്ടതി, ഠിതേപി ചങ്കമന്തേപി ആഭോഗം കാതും ന വട്ടതി. ന ഹി നിസിന്നവചനം നിപന്നംയേവ നിവത്തേതി, തസ്മാ ‘‘നിസിന്നാ ഹോന്തീ’’തി ഇദം തത്ഥ തേസം അത്ഥിതാമത്തസന്ദസ്സനത്ഥം, ന സേസഇരിയാപഥസമങ്ഗിതാനിവത്തനത്ഥം. ഏവം സന്തേപി നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായന്തോ അസന്തപക്ഖേ ഠിതത്താ ആഭോഗാരഹോ ന ഹോതീതി അമ്ഹാകം ഖന്തി. അസന്തപക്ഖേ ഠിതത്തായേവ ഹി രഹോ നിസജ്ജായ നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായന്തോ അനാപത്തിം ന കരോതീതി വുത്തം. ദ്വാരസംവരണം നാമ ഭിക്ഖുനീആദീനം പവേസനനിവാരണത്ഥന്തി ആഹ – ‘‘ഭിക്ഖുനിം വാ മാതുഗാമം വാ ആപുച്ഛിതും ന വട്ടതീ’’തി. ‘‘ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകം ഇത്ഥിപണ്ഡകഞ്ച ആപുച്ഛിതും ന വട്ടതീ’’തി വദന്തി. മാതുഗാമസ്സ അന്തോഗബ്ഭേ ഠിതഭാവം ജാനിത്വാപി ദ്വാരേ യഥാവുത്തവിധിം കത്വാ നിപജ്ജന്തസ്സ അനാപത്തി. നിസ്സേണിം ആരോപേത്വാതി ഉപരിതലം ആരോപേത്വാ വിസങ്ഖരിത്വാ ഭൂമിയം പാതേത്വാ ഛിന്ദിത്വാ വാ നിപജ്ജിതുമ്പി വട്ടതി. ദ്വേപി ദ്വാരാനി ജഗ്ഗിതബ്ബാനീതി ഏത്ഥ സചേ ഏകസ്മിം ദ്വാരേ കവാടം വാ നത്ഥി, ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന സംവരിതും വാ ന സക്കാ, ഇതരം ദ്വാരം അസംവരിത്വാപി നിപജ്ജിതും വട്ടതി.

ഭിക്ഖാചാരാ പടിക്കമ്മാതി ഭിക്ഖാചാരതോ നിവത്തിത്വാ. ദ്വാരപാലസ്സാതി ദ്വാരകോട്ഠകേ മഹാദ്വാരേ നിസ്സേണിമൂലേ വാ ഠത്വാ ദ്വാരരക്ഖണകസ്സ. പച്ഛിമാനം ഭാരോതി ഏകാനുബന്ധവസേന ആഗച്ഛന്തേ സന്ധായ വുത്തം. അസംവുതദ്വാരേ അന്തോഗബ്ഭേ വാതി യോജേതബ്ബം. ബഹി വാതി ഗബ്ഭതോ ബഹി. നിപജ്ജനകാലേപി…പേ… വട്ടതിയേവാതി ഏത്ഥ ‘‘ദ്വാരജഗ്ഗനകസ്സ തദധീനത്താ തദാ തസ്സ തത്ഥ സന്നിഹിതാസന്നിഹിതഭാവം അനുപധാരേത്വാപി ആഭോഗം കാതും വട്ടതിയേവാ’’തി വദന്തി.

യേന കേനചി പരിക്ഖിത്തേതി പാകാരേന വാ വതിയാ വാ യേന കേനചി പരിക്ഖിത്തേ. ‘‘പരിക്ഖേപസ്സ ഉച്ചതോ പമാണം സഹസേയ്യപ്പഹോനകേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബ’’ന്തി വദന്തി. യദി പന ഏകസ്മിം പദേസേ പരിക്ഖേപോ വുത്തപ്പമാണതോ നീചതരോ ഹോതി, വട്ടതി. മഹാപരിവേണം ഹോതീതി മഹന്തം അങ്ഗണം ഹോതി. മഹാബോധിയങ്ഗണലോഹപാസാദയങ്ഗണസദിസന്തി ബഹുസഞ്ചാരദസ്സനത്ഥം വുത്തം, ന മഹാപരിച്ഛേദദസ്സനത്ഥം. അരുണേ ഉഗ്ഗതേ ഉട്ഠഹതി, അനാപത്തീതി സുദ്ധചിത്തേന നിപന്നസ്സ നിദ്ദായന്തസ്സേവ അരുണേ ഉഗ്ഗതേയേവ നിദ്ദാവസേനേവ അനാപത്തി. പബുജ്ഝിത്വാ പുന സുപതി, ആപത്തീതി അരുണേ ഉഗ്ഗതേ പബുജ്ഝിത്വാ അരുണുഗ്ഗമനം അജാനിത്വാപി അനുട്ഠഹിത്വാവ സയിതസന്താനേന സയന്തസ്സ ആപത്തി, പുരാരുണേ പബുജ്ഝിത്വാപി അജാനിത്വാ സയിതസന്താനേന സയന്തസ്സപി അരുണേ ഉഗ്ഗതേ ആപത്തിയേവ. യഥാപരിച്ഛേദമേവ വുട്ഠാതീതി അരുണേ ഉഗ്ഗതേയേവ ഉട്ഠഹതി. തസ്സ ആപത്തീതി അസുദ്ധചിത്തേനേവ നിപന്നത്താ നിദ്ദായന്തസ്സപി അരുണേ ഉഗ്ഗതേ ദിവാപടിസല്ലാനമൂലികാ ആപത്തി. ‘‘ഏവം നിപജ്ജന്തോ അനാദരിയദുക്കടാപി ന മുച്ചതീ’’തി വുത്തത്താ അസുദ്ധചിത്തേന നിപജ്ജന്തോ അരുണുഗ്ഗമനതോ പുരേതരം ഉട്ഠഹന്തോപി അനുട്ഠഹന്തോപി നിപജ്ജനകാലേയേവ അനാദരിയദുക്കടം ആപജ്ജതി, ദിവാപടിസല്ലാനമൂലികം പന ദുക്കടം അരുണേ ഉഗ്ഗതേയേവ ആപജ്ജതി.

യം പനേത്ഥ തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം ‘‘രത്തിം ദ്വാരം സംവരിത്വാ നിപന്നോ സചേ അരുണുഗ്ഗമനവേലായം ദ്വാരേ വിവടേപി നിപജ്ജതി, തസ്സ ആപത്തി അഖേത്തേ സംവരിത്വാ നിപന്നത്താ. അരുണുഗ്ഗമനവേലായം വിവടേപി ദ്വാരേ ‘‘നിപജ്ജിസ്സാമീ’’തി രത്തിം ദ്വാരം സംവരിത്വാപി നിപന്നസ്സ അഖേത്തേ പിഹിതത്താ നിപജ്ജനകാലേ അനാദരിയദുക്കടം, അരുണേ ഉഗ്ഗതേ നിപജ്ജനമൂലദുക്കടഞ്ച ഹോതി. രത്തിം പിഹിതേപി അപിഹിതേപി ദ്വാരേ നിപന്നസ്സ അരുണുഗ്ഗമനക്ഖണേയേവ അപിഹിതദ്വാരേ പിഹിതേ പിഹിതദ്വാരേ ച പുന വിവരിത്വാ പിഹിതേ ഖേത്തേ പിഹിതത്താ അനാപത്തീ’’തി, തം അട്ഠകഥായ ന സമേതി. രത്തിം ദ്വാരം അസംവരിത്വാ നിപന്നസ്സേവ ഹി അരുണുഗ്ഗമനേ ആപത്തി അട്ഠകഥായം ദസ്സിതാ, തസ്മാ ഖേത്തേ വാ പിഹിതം ഹോതു അഖേത്തേ വാ, സംവരണമേവേത്ഥ പമാണന്തി അമ്ഹാകം ഖന്തി.

നിദ്ദാവസേന നിപജ്ജതീതി നിദ്ദാഭിഭൂതതായ ഏകപസ്സേന നിപജ്ജതി, ഏവം പന നിപന്നോ നിപന്നോ നാമ ന ഹോതീതി അനാപത്തി വുത്താ. അപസ്സായ സുപന്തസ്സാതി കടിയാ പിട്ഠിവേമജ്ഝസ്സ ച അന്തരേ അപ്പമത്തകമ്പി പദേസം ഭൂമിം അഫുസാപേത്വാ ഥമ്ഭാദിം അപസ്സായ സുപന്തസ്സ. സഹസാവ വുട്ഠാതീതി പക്ഖലിത്വാ പതിതോ വിയ സഹസാ വുട്ഠാതി. തത്ഥേവ സയതി ന വുട്ഠാതീതി നിദ്ദാഭിഭൂതതായ സുപന്തോ ന വുട്ഠാതി, ന മുച്ഛാപരേതോ. തേനേവ ‘‘അവിസയത്താ ആപത്തി ന ദിസ്സതീ’’തി ന വുത്തം.

ഏകഭങ്ഗേനാതി ഏകസ്സ പസ്സസ്സ ഭഞ്ജനേന, ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന പാദേ ഭൂമിതോ അമോചേത്വാവ ഏകം പസ്സം ഭഞ്ജിത്വാ നാമേത്വാ നിപന്നോതി വുത്തം ഹോതി. മഹാഅട്ഠകഥായം പന മഹാപദുമത്ഥേരേന വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. മുച്ഛിത്വാ പതിതത്താ ഥേരേന ‘‘അവിസയത്താ ആപത്തി ന ദിസ്സതീ’’തി വുത്തം. ആചരിയാ പന യഥാ യക്ഖഗഹിതകോ ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോ ച പരവസോ ഹോതി, ഏവം അപരവസത്താ മുച്ഛിത്വാ പതിതോ കഞ്ചി കാലം ജാനിത്വാപി നിപജ്ജതീതി അനാപത്തിം ന വദന്തി. യോ ച യക്ഖഗഹിതകോ, യോ ച ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോതി ഇമസ്സ മഹാഅട്ഠകഥാവാദസ്സ പച്ഛിമത്താ സോയേവ പമാണതോ ഗഹേതബ്ബോ. തഥാ ച വക്ഖതി ‘‘സബ്ബത്ഥ യോ യോ അട്ഠകഥാവാദോ വാ ഥേരവാദോ വാ പച്ഛാ വുച്ചതി, സോവ പമാണതോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൨). യക്ഖഗഹിതഗ്ഗഹണേനേവ ചേത്ഥ വിസഞ്ഞീഭൂതോപി സങ്ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബം. ഏകഭങ്ഗേന നിപന്നോ പന അത്ഥതോ അനിപന്നത്താ മുച്ചതിയേവാതി മഹാഅട്ഠകഥാവാദേന സോ അപ്പടിക്ഖിത്തോവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. ദിവാ സംവരിത്വാ നിപന്നസ്സ കേനചി വിവടേപി ദ്വാരേ അനാപത്തി നിപജ്ജനകാലേ സംവരിത്വാ നിപന്നത്താ. സചേ ദിവാ സംവരിത്വാ ദ്വാരസമീപേ നിപന്നോ പച്ഛാ സയമേവ ദ്വാരം വിവരതി, ഏവമ്പി വട്ടതി. അചിത്തകാ ചായം ആപത്തി കിരിയാ ച അകിരിയാ ച.

൭൮. ‘‘അപദേ പദം കരോന്തോ വിയാ’’തി വത്വാ പുന തമേവത്ഥം ആവികരോന്തോ ‘‘ആകാസേ പദം ദസ്സേന്തോ വിയാ’’തി ആഹ. ഏതദഗ്ഗന്തി ഏസോ അഗ്ഗോ. യദിദന്തി യോ അയം. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തത്രിദന്തിആദി ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ സാരത്ഥദീപനിയം

പഠമപാരാജികവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ദുതിയപാരാജികം

അദുതിയേന ജിനേന യം ദുതിയം പാരാജികം പകാസിതം, തസ്സ ഇദാനി യസ്മാ സംവണ്ണനാക്കമോ പത്തോ, തസ്മാ യം സുവിഞ്ഞേയ്യം, യഞ്ച പുബ്ബേ പകാസിതം, തം സബ്ബം വജ്ജയിത്വാ അസ്സ ദുതിയസ്സ അയം സംവണ്ണനാ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ.

ധനിയവത്ഥുവണ്ണനാ

൮൪. രാജഗഹേതി ഏത്ഥ ദുഗ്ഗജനപദട്ഠാനവിസേസസമ്പദാദിയോഗതോ പധാനഭാവേന രാജൂഹി ഗഹിതം പരിഗ്ഗഹിതന്തി രാജഗഹന്തി ആഹ ‘‘മന്ധാതു…പേ… വുച്ചതീ’’തി. തത്ഥ മഹാഗോവിന്ദേന മഹാസത്തേന പരിഗ്ഗഹിതം രേണുനാ പരിഗ്ഗഹിതമേവ ഹോതീതി മഹാഗോവിന്ദഗ്ഗഹണം. മഹാഗോവിന്ദപഅഗ്ഗഹിതതാകിത്തനഞ്ഹി തദാ രേണുനാ മഗധരാജേന പരിഗ്ഗഹിതഭാവൂപലക്ഖണം. തസ്സ ഹി സോ പുരോഹിതോ. ‘‘മഹാഗോവിന്ദോതി മഹാനുഭാവോ പുരാതനോ ഏകോ മഗധരാജാ’’തി കേചി. പരിഗ്ഗഹിതത്താതി രാജധാനീഭാവേന പരിഗ്ഗഹിതത്താ. ഗയ്ഹതീതി ഗഹോ, രാജൂനം ഗഹോതി രാജഗഹം, നഗരസദ്ദാപേക്ഖായ നപുംസകനിദ്ദേസോ. അഞ്ഞേപേത്ഥ പകാരേതി ‘‘നഗരമാപനേന രഞ്ഞാ കാരിതസബ്ബഗഹത്താ രാജഗഹം, ഗിജ്ഝകൂടാദീഹി പരിക്ഖിത്തത്താ പബ്ബതരാജേഹി പരിക്ഖിത്തഗേഹസദിസന്തിപി രാജഗഹം, സമ്പന്നഭവനതായ രാജമാനം ഗേഹന്തിപി രാജഗഹം, സുവിഹിതാരക്ഖതായ അനത്ഥാവഹഭാവേന ഉപഗതാനം പടിരാജൂനം ഗഹം ഗേഹഭൂതന്തിപി രാജഗഹം, രാജൂഹി ദിസ്വാ സമ്മാ പതിട്ഠാപിതത്താ തേസം ഗഹം ഗേഹഭൂതന്തിപി രാജഗഹം. ആരാമരാമണേയ്യകാദീഹി രാജതേ, നിവാസസുഖതാദിനാ സത്തേഹി മമത്തവസേന ഗയ്ഹതി പരിഗ്ഗയ്ഹതീതി വാ രാജഗഹ’’ന്തി ഏദിസേ പകാരേ. സോ പദേസോ ഠാനവിസേസഭാവേന ഉളാരസത്തപരിഭോഗോതി ആഹ ‘‘തം പനേത’’ന്തിആദി. തത്ഥ ബുദ്ധകാലേ ചക്കവത്തികാലേ ചാതി ഇദം യേഭുയ്യവസേന വുത്തം. തേസന്തി യക്ഖാനം. വസനവനന്തി ആപാനഭൂമിഭൂതം ഉപവനം. ഗിജ്ഝാ ഏത്ഥ സന്തീതി ഗിജ്ഝം, കൂടം. തം ഏതസ്സാതി ഗിജ്ഝകൂടോ. ഗിജ്ഝോ വിയാതി വാ ഗിജ്ഝം, കൂടം. തം ഏതസ്സാതി ഗിജ്ഝകൂടോ, പബ്ബതോ. ഗിജ്ഝസദിസകൂടോതി ഗിജ്ഝകൂടോതി വാ മജ്ഝേപദലോപീസമാസോ യഥാ ‘‘സാകപത്ഥവോ’’തി, തസ്മിം ഗിജ്ഝകൂടേ. തേനാഹ ‘‘ഗിജ്ഝാ’’തിആദി.

തതോ പരം സങ്ഘോതി തിണ്ണം ജനാനം ഉപരി സങ്ഘോ ചതുവഗ്ഗകരണീയാദികമ്മപ്പത്തത്താ. തസ്മിം പബ്ബതേ സന്നിപതിത്വാ സമാപത്തിയാ വീതിനാമേന്തീതി യഥാഫാസുകട്ഠാനേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കതഭത്തകിച്ചാ ആഗന്ത്വാ ചേതിയഗബ്ഭേ യമകമഹാദ്വാരം വിവരന്താ വിയ തം പബ്ബതം ദ്വിധാ കത്വാ അന്തോ പവിസിത്വാ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനാനി മാപേത്വാ തത്ഥ സമാപത്തിയാ വീതിനാമേന്തി.

കദാ പനേതേ തത്ഥ വസിംസു? അതീതേ കിര അനുപ്പന്നേ തഥാഗതേ ബാരാണസിം ഉപനിസ്സായ ഏകസ്മിം ഗാമകേ ഏകാ കുലധീതാ ഖേത്തം രക്ഖതി, തസ്സാ ഖേത്തകുടിയാ വീഹയോ ഭജ്ജന്തിയാ തത്ഥ മഹാകരഞ്ജപുപ്ഫപ്പമാണാ മഹന്തമഹന്താ മനോഹരാ പഞ്ചസതമത്താ ലാജാ ജായിംസു. സാ തേ ഗഹേത്വാ മഹതി പദുമിനിപത്തേ ഠപേസി. തസ്മിഞ്ച സമയേ ഏകോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ തസ്സാ അനുഗ്ഗഹത്ഥം അവിദൂരേ ഖേത്തപാളിയാ ഗച്ഛതി. സാ തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസാ സുപുപ്ഫിതം മഹന്തം ഏകം പദുമം ഗഹേത്വാ തത്ഥ ലാജേ പക്ഖിപിത്വാ പച്ചേകബുദ്ധം ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ചഹി ലാജസതേഹി സദ്ധിം തം പദുമപുപ്ഫം ദത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ ‘‘ഇമസ്സ, ഭന്തേ, പുഞ്ഞസ്സ ആനുഭാവേന ആനുഭാവസമ്പന്നേ പഞ്ചസതപുത്തേ ലഭേയ്യ’’ന്തി പഞ്ച പുത്തസതാനി പത്ഥേസി. തസ്മിംയേവ ഖണേ പഞ്ചസതാ മിഗലുദ്ദകാ സമ്ഭതസമ്ഭാരാ പരിപക്കപച്ചേകബോധിഞാണാ തസ്സേവ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ മധുരമംസം ദത്വാ ‘‘ഏതിസ്സാ പുത്താ ഭവേയ്യാമാ’’തി പത്ഥയിംസു. അതീതാസു അനേകാസു ജാതീസു തസ്സാ പുത്തഭാവേന ആഗതത്താ തഥാ തേസം അഹോസി. സാ യാവതായുകം ഠത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തി, തതോ ചുതാ ജാതസ്സരേ പദുമഗബ്ഭേ നിബ്ബത്തി. തമേകോ താപസോ ദിസ്വാ പടിജഗ്ഗി. തസ്സാ പദസാ വിചരന്തിയാ പദുദ്ധാരേ പദുദ്ധാരേ ഭൂമിതോ പദുമാനി ഉട്ഠഹന്തി. ഏകോ വനചരകോ ദിസ്വാ ബാരാണസിരഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ തം ആനേത്വാ അഗ്ഗമഹേസിം അകാസി, തസ്സാ ഗബ്ഭോ സണ്ഠാതി. മഹാപദുമകുമാരോ മാതുകുച്ഛിയം വസി, സേസാ ബഹി നിക്ഖന്തം ഗബ്ഭമലം നിസ്സായ സംസേദജഭാവേന നിബ്ബത്താ. ‘‘ഓപപാതികഭാവേനാ’’തി കേചി. തേ വയപ്പത്താ ഉയ്യാനേ പദുമസ്സരേ കീളന്താ ഏകേകസ്മിം പദുമേ നിസീദിത്വാ ഖയവയം പട്ഠപേത്വാ പച്ചേകബോധിഞാണം നിബ്ബത്തയിംസു. അയം തേസം ബ്യാകരണഗാഥാ അഹോസി –

‘‘സരോരുഹം പദുമപലാസമത്രജം, സുപുപ്ഫിതം ഭമരഗണാനുചിണ്ണം;

അനിച്ചതായം വയതം വിദിത്വാ, ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി. –

തസ്മിം കാലേ തേ തത്ഥ വസിംസു. തദാ ചസ്സ പബ്ബതസ്സ ‘‘ഇസിഗിലീ’’തി സമഞ്ഞാ ഉദപാദി. ഇമേ ഇസയോതി ഇമേ പച്ചേകബുദ്ധഇസീ. സമാ ഞായതി ഏതായാതി സമഞ്ഞാ, നാമന്തി അത്ഥോ.

തിണച്ഛദനാ കുടിയോ മജ്ഝേപദലോപീസമാസം കത്വാ, ഏകദേസേ വാ സമുദായവോഹാരവസേന ‘‘തിണകുടിയോ’’തി വുത്താ. ‘‘വസ്സം ഉപഗച്ഛിംസൂ’’തി വചനതോ വസ്സൂപഗമനാരഹാ സദ്വാരബന്ധാ ഏവ വേദിതബ്ബാതി ആഹ ‘‘തിണച്ഛദനാ സദ്വാരബന്ധാ കുടിയോ’’തി. വസ്സം ഉപഗച്ഛന്തേനാതി വസ്സാവാസം ഉപഗച്ഛന്തേന. നാലകപടിപദന്തി ‘‘മോനേയ്യം തേ ഉപഞ്ഞിസ്സ’’ന്തിആദിനാ (സു. നി. ൭൨൧) സത്ഥാരാ നാലകത്ഥേരസ്സ ദേസിതം പുഥുജ്ജനകാലതോ പഭുതി കിലേസചിത്തം അനുപ്പാദേത്വാ പടിപജ്ജിതബ്ബം മോനേയ്യപടിപദം. തം പന പടിപദം സുത്വാ നാലകത്ഥേരോ തീസു ഠാനേസു അപ്പിച്ഛോ അഹോസി ദസ്സനേ സവനേ പുച്ഛായാതി. സോ ഹി ദേസനാപരിയോസാനേ പസന്നചിത്തോ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ വനം പവിട്ഠോ. പുന ‘‘അഹോ വതാഹം ഭഗവന്തം പസ്സേയ്യ’’ന്തി ലോലഭാവം ന ജനേസി, അയമസ്സ ദസ്സനേ അപ്പിച്ഛതാ. തഥാ ‘‘അഹോ വതാഹം പുന ധമ്മദേസനം സുണേയ്യ’’ന്തി ലോലഭാവം ന ജനേസി, അയമസ്സ സവനേ അപ്പിച്ഛതാ. തഥാ ‘‘അഹോ വതാഹം പുന മോനേയ്യപടിപദം പുച്ഛേയ്യ’’ന്തി ലോലഭാവം ന ജനേസി, അയമസ്സ പുച്ഛായ അപ്പിച്ഛതാ.

സോ ഏവം അപ്പിച്ഛോ സമാനോ പബ്ബതപാദം പവിസിത്വാ ഏകവനസണ്ഡേ ദ്വേ ദിവസാനി ന വസി, ഏകരുക്ഖമൂലേ ദ്വേ ദിവസാനി ന നിസീദി, ഏകസ്മിം ഗാമേ ദ്വേ ദിവസാനി പിണ്ഡായ ന പാവിസി. ഇതി വനതോ വനം, രുക്ഖതോ രുക്ഖം, ഗാമതോ ഗാമം ആഹിണ്ഡന്തോ അനുരൂപപടിപദം പടിപജ്ജിത്വാ അഗ്ഗഫലേ പതിട്ഠാസി. ഏകസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകോയേവ നം പൂരേതി. ഇമഞ്ഹി മോനേയ്യപടിപദം ഉക്കട്ഠം കത്വാ പൂരേന്തോ ഭിക്ഖു സത്തേവ മാസാനി ജീവതി, മജ്ഝിമം കത്വാ പൂരേന്തോ സത്ത വസ്സാനി, മുദുകം കത്വാ പൂരേന്തോ സോളസ വസ്സാനി. അയം പന ഥേരോ ഉക്കട്ഠം കത്വാ പൂരേസി, തസ്മാ സത്ത മാസേ ഠത്വാ അത്തനോ ആയുസങ്ഖാരസ്സ പരിക്ഖയം ഞത്വാ നഹായിത്വാ നിവാസേത്വാ കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ ദിഗുണം സങ്ഘാടിം പാരുപിത്വാ ദസബലാഭിമുഖോ പഞ്ചപതിട്ഠിതേന തം വന്ദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ഹിങ്ഗുലകപബ്ബതം നിസ്സായ ഠിതകോവ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി. തസ്സ പരിനിബ്ബുതഭാവം ഞത്വാ ഭഗവാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം തത്ഥ ഗന്ത്വാ സരീരകിച്ചം കത്വാ ധാതുയോ ഗാഹാപേത്വാ ചേതിയം പതിട്ഠാപേത്വാ അഗമാസി. ഏവരൂപം പടിപദം പടിപന്നേനപി വസ്സം ഉപഗച്ഛന്തേന ഛന്നേ സദ്വാരബന്ധേയേവ ഠാനേ ഉപഗന്തബ്ബം. അപ്പിച്ഛതം നിസ്സായപി സിക്ഖാപദസ്സ അനതിക്കമനീയത്തം ദസ്സേതും ‘‘നാലകപടിപദം പടിപന്നേനപീ’’തി വുത്തം.

പഞ്ചന്നം ഛദനാനന്തി തിണപണ്ണഇട്ഠകസിലാസുധാസങ്ഖാതാനം പഞ്ചന്നം ഛദനാനം. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അസേനാസനികേന വസ്സം ഉപഗന്തബ്ബന്തി (മഹാവ. ൨൦൪) വചീഭേദം കത്വാ വസ്സൂപഗമനം സന്ധായേവ പടിക്ഖേപോ, ന ആലയകരണവസേന ഉപഗമനം സന്ധായാ’’തി വദന്തി. പാളിയം പന അവിസേസത്താ അട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘നാലകപടിപദം പടിപന്നേനപീ’’തിആദിനാ അവിസേസേനേവ ദള്ഹം കത്വാ വുത്തത്താ അസേനാസനികസ്സ നാവാദിം വിനാ അഞ്ഞത്ഥ ആലയോ ന വട്ടതീതി അമ്ഹാകം ഖന്തി. നാവാസത്ഥവജേസുയേവ ഹി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, നാവായം വസ്സം ഉപഗന്തു’’ന്തിആദിനാ (മഹാവ. ൨൦൩) സതി അസതി വാ സേനാസനേ വസ്സൂപഗമനസ്സ വിസും അനുഞ്ഞാതത്താ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അസേനാസനികേന വസ്സം ഉപഗന്തബ്ബ’’ന്തി അയം പടിക്ഖേപോ തത്ഥ ന ലബ്ഭതീതി അസതി സേനാസനേ ആലയവസേനപി നാവാദീസു ഉപഗമനം വുത്തം. അനുധമ്മതാതി വത്തം. രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനാദീനീതി ആദി-സദ്ദേന വച്ചകുടിപസ്സാവട്ഠാനാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി.

കതികവത്താനി ച ഖന്ധകവത്താനി ച അധിട്ഠായാതി പരിയത്തിധമ്മോ നാമ തിവിധമ്പി സദ്ധമ്മം പതിട്ഠാപേതി, തസ്മാ സക്കച്ചം ഉദ്ദിസഥ ഉദ്ദിസാപേഥ, സജ്ഝായം കരോഥ, പധാനഘരേ വസന്താനം സങ്ഘട്ടനം അകത്വാ അന്തോവിഹാരേ നിസീദിത്വാ ഉദ്ദിസഥ ഉദ്ദിസാപേഥ, സജ്ഝായം കരോഥ, ധമ്മസ്സവനം സമിദ്ധം കരോഥ, പബ്ബാജേന്താ സോധേത്വാ പബ്ബാജേഥ, സോധേത്വാ ഉപസമ്പാദേഥ, സോധേത്വാ നിസ്സയം ദേഥ. ഏകോപി ഹി കുലപുത്തോ പബ്ബജ്ജഞ്ച ഉപസമ്പദഞ്ച ലഭിത്വാ സകലം സാസനം പതിട്ഠാപേതി. അത്തനോ ഥാമേന യത്തകാനി സക്കോഥ, തത്തകാനി ധുതങ്ഗാനി സമാദിയഥ, അന്തോവസ്സം നാമേതം സകലദിവസം രത്തിയാ ച പഠമപച്ഛിമയാമേസു അപ്പമത്തേഹി ഭവിതബ്ബം, വീരിയം ആരഭിതബ്ബം. പോരാണകമഹആഥേരാപി സബ്ബപലിബോധേ ഛിന്ദിത്വാ അന്തോവസ്സേ ഏകചരിയവത്തം പൂരയിംസു. ഭസ്സേ മത്തം ജാനിത്വാ ദസവത്ഥുകകഥം ദസഅസുഭദസാനുസ്സതിഅട്ഠതിംസാരമ്മണകഥം കാതും വട്ടതി. ആഗന്തുകാനം വത്തം കാതും, സത്താഹകരണീയേന ഗതാനം അപലോകേത്വാ ദാതും വട്ടതി. വിഗ്ഗാഹികപിസുണഫരുസവചനാനി മാ വദഥ, ദിവസേ ദിവസേ സീലാനി ആവജ്ജേന്താ ചതുരാരക്ഖം അഹാപേന്താ മനസികാരബഹുലാ വിഹരഥ, ചേതിയം വാ ബോധിം വാ വന്ദന്തേന ഗന്ധമാലം വാ പൂജേന്തേന പത്തം വാ ഥവികായ പക്ഖിപന്തേന ന കഥേതബ്ബം, അന്തോഗാമേ മനുസ്സേഹി സദ്ധിം പച്ചയസംയുത്തകഥാ വാ വിസഭാഗകഥാ വാ ന കഥേതബ്ബാ, രക്ഖിതിന്ദ്രിയേഹി ഭവിതബ്ബം, ഖന്ധകവത്തഞ്ച സേഖിയവത്തഞ്ച പൂരേതബ്ബന്തി ഏവമാദിനാ കതികവത്താനി ഖന്ധകവത്താനി ച അധിട്ഠഹിത്വാ.

‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വസ്സംവുട്ഠാനം തീഹി ഠാനേഹി പവാരേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൦൯) വുട്ഠവസ്സാനം പവാരണായ അനുഞ്ഞാതത്താ ഇമസ്സ സുത്തസ്സ വസേന പവാരണാദിവസസ്സ അരുണുഗ്ഗമനതോ പട്ഠായ അപ്പവാരിതാപി ‘‘വുട്ഠവസ്സാ’’തി വുച്ചന്തി. കിഞ്ചാപി ‘‘ഇമം തേമാസം വസ്സം ഉപേമീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൮൪) വചനതോ പവാരണാദിവസസ്സ തേമാസന്തോഗധത്താ തം ദിവസം യാവ ന പവാരേന്തി, താവ വസ്സം വസന്താ നാമ ഹോന്തി, തഥാപി ഏകദേസേന അവുട്ഠമ്പി തം ദിവസം വുട്ഠഭാഗാപേക്ഖായ വുട്ഠമേവ ഹോതീതി കത്വാ ഏവം വുത്തം കതാകതഭാഗാപേക്ഖായ സമുദായേ പവത്തകതാകതവോഹാരോ വിയ. വിപ്പകതഞ്ഹി യം കിഞ്ചി ‘‘കതാകത’’ന്തി വുച്ചതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വസ്സംവുട്ഠാനം കഥിനം അത്ഥരിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൦൬) ഇമസ്സ പന സുത്തസ്സ വസേന നിപ്പരിയായതോ മഹാപവാരണായ പവാരിതാ പാടിപദദിവസതോ പട്ഠായ ‘‘വുട്ഠവസ്സാ’’തി വുച്ചന്തീതി ദസ്സേതും ‘‘മഹാപവാരണായ പവാരിതാ’’തിആദി വുത്തം. പാടിപദദിവസതോ പട്ഠായ ഹി വസ്സാനസ്സ പച്ഛിമേ മാസേ കഥിനത്ഥാരോ അനുഞ്ഞാതോ പരിവാരേ ‘‘കഥിനസ്സ അത്ഥാരമാസോ ജാനിതബ്ബോതി വസ്സാനസ്സ പച്ഛിമോ മാസോ ജാനിതബ്ബോ’’തി (പരി. ൪൧൨) വുത്തത്താ. ‘‘മഹാപവാരണായ പവാരിതാ’’തി ഇദഞ്ച പുരിമികായ വസ്സൂപഗതാനം സഭാവദസ്സനമത്തം, കേനചി അന്തരായേന അപ്പവാരിതാപി ‘‘വുട്ഠവസ്സാ’’ഇച്ചേവ വുച്ചന്തി.

‘‘ആപുച്ഛിതബ്ബാ’’തി വത്വാ ഇദാനി ആപുച്ഛനവിധിം ദസ്സേന്തോ ‘‘സചേ ഇമം കുടി’’ന്തിആദിമാഹ. പടിജഗ്ഗനകം വാ ന ലഭതീതി വിഹാരപച്ചന്തേ കതേ പടിജഗ്ഗനകം ന ലഭതി. തേ പന ഭിക്ഖൂ ജനപദചാരികം പക്കമിംസൂതി സമ്ബന്ധോ. അദ്ധാനഗമനേ ചാരികാവോഹാരോ സാസനേ നിരുള്ഹോ. കിഞ്ചാപി അയം ചാരികാ നാമ മഹാജനസങ്ഗഹത്ഥം ബുദ്ധാനംയേവ ലബ്ഭതി, ബുദ്ധേ ഉപാദായ പന രുള്ഹീസദ്ദവസേന സാവകാനമ്പി വുച്ചതി കിലഞ്ജാദീഹി കതബീജനീനമ്പി താലവണ്ടവോഹാരോ വിയ. സങ്ഗോപേത്വാതി ഏകസ്മിം പദേസേ രാസിം കത്വാ. ഇദാനി തമേവ സങ്ഗോപനവിധിം ദസ്സേന്തോ ‘‘യഥാ ച ഠപിത’’ന്തിആദിമാഹ. ന ഓവസ്സീയതീതി അനോവസ്സകം, കമ്മനി അക-സദ്ദോ ദട്ഠബ്ബോ. യഥാ ച ഠപിതം ന ഓവസ്സീയതി ന തേമീയതീതി അത്ഥോ.

അനവയോതി ഏത്ഥ വയോതി ഹാനി ‘‘ആയവയോ’’തിആദീസു വിയ. നത്ഥി ഏതസ്സ അത്തനോ സിപ്പേ വയോ ഊനതാതി അവയോതി ആഹ ‘‘അനൂനോ പരിപുണ്ണസിപ്പോ’’തി. ആചരിയസ്സ കമ്മം ആചരിയകന്തി ആഹ ‘‘ആചരിയകമ്മേ’’തി. പിട്ഠസങ്ഘാടോ ദ്വാരബാഹാ, കട്ഠകമ്മം ഥമ്ഭാദി. തേലതമ്ബമത്തികായാതി തേലമിസ്സതമ്ബമത്തികായ.

൮൫. കുടികായ കരണഭാവന്തി കുടിയാ കതഭാവം. സദ്ദസത്ഥവിദൂഹി കിം-സദ്ദയോഗേ അനാഗതവചനസ്സ ഇച്ഛിതത്താ വുത്തം ‘‘തസ്സ ലക്ഖണം സദ്ദസത്ഥതോ പരിയേസിതബ്ബ’’ന്തി. മേത്താപുബ്ബഭാഗന്തി മേത്താഝാനസ്സ പുബ്ബഭാഗഭൂതം സബ്ബസത്തേസു ഹിതഫരണമത്തം. കസ്മാ പനേതം വുത്തം, നനു അനുദ്ദയാ-സദ്ദോ കരുണായ പവത്തതീതി? സച്ചമേതം, അയം പന അനുദ്ദയാസദ്ദോ അനുരക്ഖണമത്ഥം അന്തോനീതം കത്വാ പവത്തമാനോ മേത്തായ കരുണായ ച പവത്തതീതി ഇധ മേത്തായ പവത്തമാനോ വുത്തോ, തസ്മാ സുവുത്തമേതം ‘‘ഏതേന മേത്താപുബ്ബഭാഗം ദസ്സേതീ’’തി. കരുണാപുബ്ബഭാഗന്തി കരുണാഝാനസ്സ പുബ്ബഭാഗഭൂതം സത്തേസു അനുകമ്പമത്തം. ചിക്ഖല്ലം മത്തികാ, തസ്സ മദ്ദനം ഉദകം ആസിഞ്ചിത്വാ ഹത്ഥാദീഹി പരിമദ്ദനം. മേത്താകരുണാനന്തി അപ്പനാപ്പത്തമേത്താകരുണാനം. കിഞ്ചാപി ഥേരേന സഞ്ചിച്ച ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാ പാണാ മരണാധിപ്പായേന ന ബ്യാബാധിതാ, തഥാപി കരുണായ അഭാവേന ‘‘ഏവം കതേ ഇമേ പാണാ വിനസ്സിസ്സന്തീ’’തി അനുപപരിക്ഖിത്വാ കതത്താ ഥേരം വിഗരഹി. ജനാനം സമൂഹോ ജനതാതി ആഹ ‘‘പച്ഛിമോ ജനസമൂഹോ’’തി. പാതബ്യഭാവന്തി വിനാസേതബ്ബതം. പാണാതിപാതം കരോന്താനന്തി ഥേരേന അകതേപി പാണാതിപാതേ പരേഹി സല്ലക്ഖണാകാരം ദസ്സേതി. ഇമസ്സ ദിട്ഠാനുഗതിന്തി ഇമസ്സ ദിട്ഠിയാ അനുഗമനം. ഘംസിതബ്ബേതി ഘട്ടയിതബ്ബേ, വിനാസിതബ്ബേതി അത്ഥോ. ഏവം മഞ്ഞീതി യഥാ ഥേരേന കതം, ഏവം മാ മഞ്ഞി. ‘‘മാ പച്ഛിമാ ജനതാ പാണേസു പാതബ്യതം ആപജ്ജീ’’തി വചനതോ യോ ഭിക്ഖു ഇട്ഠകപചനപത്തപചനകുടികരണവിഹാരകാരാപനവിഹാരസമ്മജ്ജനപടഗ്ഗിദാനകൂപപോക്ഖരണീഖണാപനാദീസു യത്ഥ ‘‘ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനം പാണാനം വിഹിംസാ ഭവിസ്സതീ’’തി ജാനാതി, തേന താദിസേ പദേസേ കപ്പിയവചനം വത്വാപി ന തം കമ്മം കാരേതബ്ബന്തി ദസ്സേതി.

തത്ഥ തത്ഥ വുത്തമേവ ആപത്തിന്തി പഥവീഖണനഭൂതഗാമപാതബ്യതാദീസു വുത്തപാചിത്തിയാദിആപത്തിം. ആദികമ്മികത്താ അനാപത്തീതി കുടികരണപച്ചയാ അനാപത്തി. സിക്ഖാപദം അതിക്കമിത്വാതി ‘‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബമത്തികാമയാ കുടികാ കാതബ്ബാ, യോ കരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തസിക്ഖാപദം അതിക്കമിത്വാ. യദി അഞ്ഞേന കതം ലഭിത്വാ വസന്തസ്സ അനാപത്തി സിയാ, ന ഭഗവാ തം കുടികം ഭിന്ദാപേയ്യാതി ആഹ – ‘‘കതം ലഭിത്വാ തത്ഥ വസന്താനമ്പി ദുക്കടമേവാ’’തി. യഥാ വാ തഥാ വാ മിസ്സാ ഹോതൂതി ഹേട്ഠാ മത്തികാ ഉപരി ദബ്ബസമ്ഭാരാതിആദിനാ യേന കേനചി ആകാരേന മിസ്സാ ഹോതു. ഗിഞ്ജകാവസഥസങ്ഖേപേനാതി ഏത്ഥ ഗിഞ്ജകാ വുച്ചന്തി ഇട്ഠകാ, ഗിഞ്ജകാഹി ഏവ കതോ ആവസഥോ ഗിഞ്ജകാവസഥോ. ഇട്ഠകാമയസ്സ ആവസഥസ്സേതം അധിവചനം. തം കിര ആവസഥം യഥാ സുധാപരികമ്മേന പയോജനം നത്ഥി, ഏവം ഇട്ഠകാഹി ഏവ ചിനിത്വാ ഛാദേത്വാ കരോന്തി, തുലാദണ്ഡകവാടഫലകാനി പന ദാരുമയാനേവ. വികിരന്താതി ചുണ്ണവിചുണ്ണം കരോന്താ.

കിസ്സാതി കേന കാരണേന. വയകമ്മമ്പി അത്ഥീതി ദ്വാരകവാടാദിഅഭിസങ്ഖരണാദീസു കതവയകമ്മമ്പി അത്ഥി. ഭിക്ഖൂനം അകപ്പിയത്താ ഏവ തിത്ഥിയവതാനുരൂപത്താ തിത്ഥിയധജോ. മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തകാരണേസു അത്തനോ അധിപ്പേതകാരണദ്വയം പതിട്ഠാപേത്വാ അപരാനിപി തത്ഥ വുത്തകാരണാനി ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘അട്ഠകഥായം പന അഞ്ഞാനിപി കാരണാനി വുത്താനീ’’തിആദി. തത്ഥ സത്താനുദ്ദയായാതി താദിസായ കുടികായ കരണപച്ചയാ വിനസ്സമാനസത്തേസു അനുദ്ദയായ. യസ്മാ സബ്ബമത്തികാമയാ കുടി സുകരാ ഭിന്ദിതും, തസ്മാ തത്ഥ ഠപിതം പത്തചീവരാദി അഗുത്തം ഹോതി, ചോരാദീഹി അവഹരിതും സക്കാ. തേന വുത്തം ‘‘പത്തചീവരഗുത്തത്ഥായാ’’തി. സേനാസനബാഹുല്ലപടിസേധനത്ഥായാതി സേനാസനാനം ബഹുഭാവനിസേധനത്ഥായ, താദിസസ്സ വാ സേനാസനസ്സ അഭിസങ്ഖരണേ ഭിക്ഖൂനം ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീനി സേസകമ്മാനി പരിച്ചജിത്വാ നിച്ചബ്യാവടതാനിസേധനത്ഥം. അനുപവജ്ജോതി ദോസം ആരോപേത്വാ ന വത്തബ്ബോ.

പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയവണ്ണനാ

പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയേസു തഞ്ച ഖോ…പേ… ന വണ്ണമട്ഠത്ഥായാതി ഇദം ഛത്തദണ്ഡഗ്ഗാഹകസലാകപഞ്ജരവിനന്ധനം സന്ധായാതി വദന്തി. സബ്ബത്ഥാതി ഛത്തദണ്ഡേ സബ്ബത്ഥ. ആരഗ്ഗേനാതി നിഖാദനമുഖേന. ഘടകമ്പി വാളരൂപമ്പി ഭിന്ദിത്വാ ധാരേതബ്ബന്തി സചേ താദിസം അകപ്പിയഛത്തം ലഭതി, ഘടകമ്പി വാളരൂപമ്പി ഭിന്ദിത്വാ തച്ഛേത്വാ ധാരേതബ്ബം. സുത്തകേന വാ ദണ്ഡോ വേഠേതബ്ബോതി യഥാ ഛത്തദണ്ഡേ ലേഖാ ന പഞ്ഞായതി, തഥാ വേഠേതബ്ബോ. ദണ്ഡബുന്ദേതി ദണ്ഡമൂലേ, ഛത്തദണ്ഡസ്സ ഹേട്ഠിമതലേതി അത്ഥോ. ഛത്തമണ്ഡലികന്തി ഛത്തസ്സ അന്തോ ഖുദ്ദകമണ്ഡലം. ഉക്കിരിത്വാതി ഉട്ഠപേത്വാ. സാ വട്ടതീതി യദിപി രജ്ജുകേഹി ന ബന്ധന്തി, ബന്ധിതും പന യുത്തട്ഠാനത്താ വട്ടതി.

നാനാസുത്തകേഹീതി നാനാവണ്ണേഹി സുത്തേഹി. ഇദഞ്ച തഥാ കരോന്താനം കരണപ്പകാരദസ്സനത്ഥം വുത്തം, ഏകവണ്ണസുത്തകേനപി വുത്തപ്പകാരേന സിബ്ബിതും ന വട്ടതിയേവ. പട്ടമുഖേതി പട്ടകോടിയം. ദ്വിന്നം പട്ടാനം സങ്ഘട്ടിതട്ഠാനം സന്ധായേതം വുത്തം. പരിയന്തേതി ചീവരപരിയന്തേ. ചീവരഅനുവാതം സന്ധായേതം വുത്തം. വേണിന്തി വരകസീസാകാരേന സിബ്ബനം. സങ്ഖലികന്തി ബിളാലബന്ധനാകാരേന സിബ്ബനം. ‘‘വേണിം സങ്ഖലിക’’ന്തി ചേത്ഥ ഉപയോഗവചനം ‘‘കരോന്തീ’’തി കരണകിരിയാപേക്ഖം. അഗ്ഘിയഗയമുഗ്ഗരാദീനീതി ഏത്ഥ അഗ്ഘിയം നാമ ചേതിയസണ്ഠാനേന സിബ്ബനം, മൂലേ തനുകം അഗ്ഗേ മഹന്തം കത്വാ ഗദാകാരേന സിബ്ബനം ഗയാ, മൂലേ ച അഗ്ഗേ ച ഏകസദിസം കത്വാ മുഗ്ഗരാകാരേന സിബ്ബനം മുഗ്ഗരോ. കക്കടക്ഖീനി ഉക്കിരന്തീതി ഗണ്ഠികപട്ടപാസകപട്ടാനം അന്തേ പാളിബദ്ധം കത്വാ കക്കടകാനം അക്ഖിസണ്ഠാനം ഉട്ഠപേന്തി, കരോന്തീതി അത്ഥോ. ‘‘കോണസുത്തപിളകാതി ഗണ്ഠികപാസകപട്ടാനം കോണേഹി നീഹടസുത്താനം കോടിയോ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കഥം പന താ പിളകാ ദുവിഞ്ഞേയ്യരൂപാ കാതബ്ബാതി? കോണേഹി നീഹടസുത്താനം അന്തേസു ഏകവാരം ഗണ്ഠികകരണേന വാ പുന നിവത്തേത്വാ സിബ്ബനേന വാ ദുവിഞ്ഞേയ്യസഭാവം കത്വാ സുത്തകോടിയോ രസ്സം കത്വാ ഛിന്ദിതബ്ബാ. ധമ്മസിരിത്ഥേരേന പന –

‘‘കോണസുത്താ ച പിളകാ, ദുവിഞ്ഞേയ്യാവ കപ്പരേ’’തി –

വുത്തം. തഥാ ആചരിയബുദ്ധദത്തത്ഥേരേനപി –

‘‘സുത്താ ച പിളകാ തത്ഥ, ദുവിഞ്ഞേയ്യാവ ദീപിതാ’’തി –

വുത്തം. തസ്മാ തേസം മതേന കോണസുത്താ ച പിളകാ ച കോണസുത്തപിളകാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

മണിനാതി മസാരഗല്ലാദിപാസാണേന. ന ഘട്ടേതബ്ബന്തി ന ഘംസിതബ്ബം, അംസബദ്ധകകായബന്ധനാനി പന സങ്ഖാദീഹി ഘംസിതും വട്ടതി. പാസകം കത്വാ ബന്ധിതബ്ബന്തി രജനകാലേ ബന്ധിതബ്ബം, സേസകാലേ മോചേത്വാ ഠപേതബ്ബം. ഗണ്ഠികേതി ദന്തമയാദിഗണ്ഠികേ. പിളകാതി ബിന്ദും ബിന്ദും കത്വാ ഉട്ഠാപേതബ്ബപിളകാ.

‘‘തേലവണ്ണോതി സമണസാരുപ്പവണ്ണം സന്ധായ വുത്തം, മണിവണ്ണം പന പത്തം അഞ്ഞേന കതം ലഭിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി. പത്തമണ്ഡലേതി തിപുസീസാദിമയേ പത്തമണ്ഡലേ. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ചിത്രാനി പത്തമണ്ഡലാനി ധാരേതബ്ബാനി രൂപകാകിണ്ണാനി ഭിത്തികമ്മകതാനീ’’തി (ചൂളവ. ൨൫൩) വുത്തത്താ ‘‘ഭിത്തികമ്മം ന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മകരദന്തകം ഛിന്ദിതു’’ന്തി വചനതോ ‘‘മകരദന്തകം പന വട്ടതീ’’തി വുത്തം.

മകരമുഖന്തി മകരമുഖസണ്ഠാനം. ദേഡ്ഢുഭസീസന്തി ഉദകസപ്പസീസസണ്ഠാനം. അച്ഛീനീതി കുഞ്ജരച്ഛിസണ്ഠാനാനി. രജ്ജുകകായബന്ധനം ഏകമേവ വട്ടതീതി രജ്ജുകം ബന്ധന്തേന ഏകഗുണമേവ കത്വാ ബന്ധിതും വട്ടതി, മജ്ഝേ ഭിന്ദിത്വാ ദിഗുണം കത്വാ ബന്ധിതും ന വട്ടതി, ദിഗുണം പന അകത്വാ ഏകരജ്ജുകമേവ സതവാരമ്പി പുനപ്പുനം ആവിജ്ജിത്വാ ബന്ധിതും വട്ടതി. ഏകമ്പി ന വട്ടതീതി ഏകഗുണമ്പി കത്വാ ബന്ധിതും ന വട്ടതി. ബഹുരജ്ജുകേ…പേ... വട്ടതീതി ഇദം കായബന്ധനം സന്ധായ വുത്തം, ന ദസാ സന്ധായ. ഈദിസഞ്ഹി കായബന്ധനം ബന്ധിതും വട്ടതി. തേനേവ ആചരിയബുദ്ധദത്തത്ഥേരേന വുത്തം –

‘‘ഏകരജ്ജുമയം വുത്തം, മുനിനാ കായബന്ധനം;

പഞ്ചപാമങ്ഗസണ്ഠാനം, ഏകമ്പി ച ന വട്ടതി.

‘‘രജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാ, ബഹൂ ഏകായ രജ്ജുയാ;

നിരന്തരഞ്ഹി വേഠേത്വാ, കതം വട്ടതി ബന്ധിതു’’ന്തി.

മുരജം പന കായബന്ധനം ന വട്ടതി ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഉച്ചാവചാനി കായബന്ധനാനി ധാരേതബ്ബാനി കലാബുകം ദേഡ്ഢുഭകം മുരജം മദ്ദവീണം, യോ ധാരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൨൭൮) വുത്തത്താ. കിം പന ബഹുരജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാ ഏകേന നിരന്തരം വേഠേത്വാ കതം മുരജസങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതീതി? ആമ ന ഗച്ഛതി. മുരജഞ്ഹി നാമ നാനാവണ്ണേഹി സുത്തേഹി മുരജവട്ടിസണ്ഠാനം വേഠേത്വാ കതം. കേചി പന ‘‘മുരജന്തി ബഹുരജ്ജുകേ ഏകതോ സങ്കഡ്ഢിത്വാ ഏകായ രജ്ജുയാ പലിവേഠേത്വാ കതരജ്ജൂ’’തി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം. യദി ചേതം മുരജം സിയാ, ‘‘ബഹുരജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാ ഏകേന നിരന്തരം വേഠേത്വാ കതം ബഹുരജ്ജുക’’ന്തി ന വത്തബ്ബം, ‘‘തം വട്ടതീ’’തി ഇദം വിരുജ്ഝേയ്യ. മുരജം പന പാമങ്ഗസണ്ഠാനഞ്ച ദസാസു വട്ടതി ‘‘കായബന്ധനസ്സ ദസാ ജീരന്തി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മുരജം മദ്ദവീണ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൭൮) വുത്തത്താ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മുരജം മദ്ദവീണന്തി ഇദം ദസാസുയേവ അനുഞ്ഞാത’’ന്തി.

കായബന്ധനവിധേതി ‘‘കായബന്ധനസ്സ പവനന്തോ ജീരതി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വിധ’’ന്തി വുത്തത്താ കായബന്ധനസ്സ പാസന്തേ ദസാമൂലേ തസ്സ ഥിരഭാവത്ഥം കത്തബ്ബേ ദന്തവിസാണാദിമയേ വിധേ. ‘‘അട്ഠ മങ്ഗലാനി നാമ സങ്ഖോ ചക്കം പുണ്ണകുമ്ഭോ ഗയാ സിരീവച്ഛോ അങ്കുസോ ധജം സോവത്ഥിക’’ന്തി വദന്തി. പരിച്ഛേദലേഖാമത്തന്തി ഉഭോസു കോടീസു കാതബ്ബപരിച്ഛേദരാജിമത്തം. ‘‘ഉജുകമേവാ’’തി വുത്തത്താ ചതുരസ്സാദിവങ്കഗതികം ന വട്ടതി. ‘‘ഛത്തദണ്ഡധമ്മകരണഅഞ്ജനനാളികാ നാനാവണ്ണലേഖാപഅകമ്മകതാ ന വട്ടന്തീ’’തി വദന്തി.

ആരകണ്ടകേതി പോത്ഥകാദിഅഭിസങ്ഖരണത്ഥം കതേ ദീഘമുഖസത്ഥകേ. വട്ടമണികന്തി വട്ടം കത്വാ അഗ്ഗകോടിയം ഉട്ഠാപേതബ്ബപുബ്ബുളം. അഞ്ഞം വാ വണ്ണമട്ഠന്തി ഇമിനാ പിളകാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. മണികന്തി ഏകാവട്ടമണി. പിളകന്തി സാസപമത്തികാ മുത്തരാജിസദിസാ ബഹുവട്ടലേഖാ. ‘‘ഇമസ്മിം അധികാരേ അവുത്തത്താ ലേഖനിയം യം കിഞ്ചി വണ്ണമട്ഠം വട്ടതീ’’തി വദന്തി. വലിതകന്തി മജ്ഝേ വലിം ഉട്ഠാപേത്വാ. മണ്ഡലം ഹോതീതി ഉത്തരാരണിയാ പവേസനത്ഥം ആഹടമണ്ഡലം ഹോതി.

കിഞ്ചാപി ഏത്ഥ ദന്തകട്ഠച്ഛേദനവാസിയേവ വുത്താ, മഹാവാസിയമ്പി പന ന വട്ടതിയേവ. ഉജുകമേവ ബന്ധിതുന്തി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ഉഭോസു വാ പസ്സേസു ഏകപസ്സേവാ’’തി വചനസേസോ. കത്തരയട്ഠികോടിയം കതഅയോവലയാനിപി വട്ടന്തി, യേസം അഞ്ഞമഞ്ഞസങ്ഘട്ടനേന സദ്ദോ നിച്ഛരതി.

ആമണ്ഡസാരകേതി ആമലകേഹി കതഭാജനേ. ഭൂമത്ഥരണേതി ചിത്തകടസാരകചിത്തത്ഥരണാദികേ പരികമ്മകതായ ഭൂമിയാ അത്ഥരിതബ്ബഅത്ഥരണേ. പാനീയഘടേതി ഇമിനാ കുണ്ഡികസരകേപി സങ്ഗണ്ഹാതി. ബീജനേതി ചതുരസ്സബീജനേ. സബ്ബം…പേ… വട്ടതീതി യഥാവുത്തേസു മഞ്ചപീഠാദീസു ഇത്ഥിരൂപം വിനാ സബ്ബം മാലാകമ്മലതാകമ്മാദി വണ്ണമട്ഠം ഭിക്ഖുനോ വട്ടതി. സേനാസനേ കിഞ്ചി പടിസേധേതബ്ബം നത്ഥി അഞ്ഞത്ര വിരുദ്ധസേനാസനാതി ഏത്ഥായമധിപ്പായോ – സേനാസനപരിക്ഖാരേസു പടിസേധേതബ്ബം നാമ കിഞ്ചി നത്ഥി, വിരുദ്ധസേനാസനം പന സയമേവ പടിക്ഖിപിതബ്ബന്തി. അഞ്ഞേസന്തി സീമസാമിനോ വുത്താ. രാജവല്ലഭാ പരനികായികാപി ഏകനികായികാപി ഉപോസഥപവാരണാനം അന്തരായകരാ അലജ്ജിനോ രാജകുലൂപഗാ വുച്ചന്തി. തേസം ലജ്ജിപരിസാതി തേസം സീമസാമികാനം പക്ഖാ ഹുത്വാ അനുബലം ദാതും സമത്ഥാ ലജ്ജിപരിസാ. സുകതമേവാതി അഞ്ഞേസം സന്തകേപി അത്തനോ സീമായ അന്തോവുത്തവിധിനാ കതം സുകതമേവ.

പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮൬. ദേവേന ഗഹിതദാരൂനീതി രഞ്ഞാ പരിഗ്ഗഹിതദാരൂനി, രഞ്ഞോ സന്തകാനീതി വുത്തം ഹോതി. ഖണ്ഡാഖണ്ഡം കരോന്തോതി ഖുദ്ദകം മഹന്തഞ്ച ഖണ്ഡം കരോന്തോ.

൮൭. കുലഭോഗഇസ്സരിയാദീഹി മഹതീ മത്താ പമാണം ഏതസ്സാതി മഹാമത്തോ. തേനാഹ – ‘‘മഹതിയാ ഇസ്സരിയമത്തായ സമന്നാഗതോ’’തി.

൮൮. അവജ്ഝായന്തീതി ഹേട്ഠാ കത്വാ ഓലോകേന്തി, ചിന്തേന്തി വാ. തേനാഹ ‘‘അവജാനന്താ’’തിആദി. ലാമകതോ വാ ചിന്തേന്തീതി നിഹീനതോ ചിന്തേന്തി. കഥേന്തീതി ‘‘കിം നാമേതം കിം നാമേത’’ന്തി അഞ്ഞമഞ്ഞം കഥേന്തി.

കഥം പനേത്ഥ ‘‘ദാരൂനീ’’തി ബഹുവചനം ‘‘അദിന്ന’’ന്തി ഏകവചനേന സദ്ധിം സമ്ബന്ധമുപഗച്ഛതീതി ആഹ – ‘‘അദിന്നം ആദിയിസ്സതീതി അയം ഉജ്ഝായനത്ഥോ’’തിആദി. ഉജ്ഝായനസ്സ അദിന്നാദാനവിസയത്താ അദിന്നാദാനം ഉജ്ഝായനത്ഥോതി വുത്തം. സതിപി പനേത്ഥ ഗോപകേന ദിന്നദാരൂനം ഗഹണേ ഉജുകം അവത്വാ ലേസേന ഗഹിതത്താ ഥേരോ ‘‘അദിന്നം ആദിയീ’’തി വേദിതബ്ബോ. വചനഭേദേതി ഏകവചനബഹുവചനാനം ഭേദേ.

സബ്ബാവന്തം പരിസന്തി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീആദിസബ്ബാവയവവന്തം പരിസം. സബ്ബാ ചതുപരിസസങ്ഖആതാ പജാ ഏത്ഥ അത്ഥീതി സബ്ബാവന്താ, പരിസാ. സേനാ ഏതസ്സ അത്ഥീതി സേനികോ, സേനികോ ഏവ സേനിയോ. ബിമ്ബിസാരോതി തസ്സ നാമന്തി ഏത്ഥ ബിമ്ബീതി സുവണ്ണം, തസ്മാ സാരസുവണ്ണസദിസവണ്ണതായ ബിമ്ബിസാരോതി വുച്ചതീതി വേദിതബ്ബോ. ചതുത്ഥോ ഭാഗോ പാദോതി വേദിതബ്ബോതി ഇമിനാവ സബ്ബജനപദേസു കഹാപണസ്സ വീസതിമോ ഭാഗോ മാസകോതി ഇദഞ്ച വുത്തമേവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. പോരാണസത്ഥാനുരൂപം ലക്ഖണസമ്പന്നാ ഉപ്പാദിതാ നീലകഹാപണാതി വേദിതബ്ബാ. രുദ്രദാമേന ഉപ്പാദിതോ രുദ്രദാമകോ. സോ കിര നീലകഹാപണസ്സ തിഭാഗം അഗ്ഘതി. യസ്മിം പദേസേ നീലകഹാപണാ ന സന്തി, തത്ഥാപി നീലകഹാപണാനം വളഞ്ജനട്ഠാനേ ച അവളഞ്ജനട്ഠാനേ ച സമാനഅഗ്ഘവസേന പവത്തമാനം ഭണ്ഡം ഗഹേത്വാ നീലകഹാപണവസേനേവ പരിച്ഛേദോ കാതബ്ബോതി വദന്തി.

ധനിയവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തസ്സത്ഥോ…പേ… വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോതി ഇമിനാ ‘‘ഭഗവതാ ഭിക്ഖൂനം ഇദം സിക്ഖാപദം ഏവം പഞ്ഞത്തം ഹോതി ച, ഇദഞ്ച അഞ്ഞം വത്ഥു ഉദപാദീ’’തി ഏവം പഠമപാരാജികവണ്ണനായം (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൩൯) വുത്തനയേന തസ്സത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘ഇദാനി യം തം അഞ്ഞം വത്ഥു ഉപ്പന്നം, തം ദസ്സേതും ‘തേന ഖോ പന സമയേനാ’തിആദിമാഹാ’’തി ഏവം അനുപഞ്ഞത്തിസമ്ബന്ധോ ച തത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോതി ദസ്സേതി.

൯൦-൯൧. രജകാ അത്ഥരന്തി ഏത്ഥാതി രജകത്ഥരണം, രജകത്ഥരണന്തി രജകതിത്ഥം വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘രജകതിത്ഥം ഗന്ത്വാ’’തി. വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേന്തോ ആഹ ‘‘തഞ്ഹീ’’തിആദി.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ

൯൨. ‘‘അഭിനവനിവിട്ഠോ ഏകകുടികാദിഗാമോ യാവ മനുസ്സാ പവിസിത്വാ വാസം ന കപ്പേന്തി, താവ ഗാമസങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതീ’’തി വദന്തി, തസ്മാ തത്ഥ ഗാമപ്പവേസനാപുച്ഛാദികിച്ചമ്പി നത്ഥി. യക്ഖപരിഗ്ഗഹഭൂതോതി സഉപദ്ദവവസേന വുത്തം, യക്ഖനഗരാദിം വാ സങ്ഗണ്ഹാതി. യക്ഖനഗരമ്പി ആപണാദീസു ദിസ്സമാനേസു ഗാമസങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി, അദിസ്സമാനേസു ന ഗച്ഛതി, തസ്മാ യക്ഖനഗരമ്പി പവിസന്തേന ആപണാദീസു ദിസ്സമാനേസു സബ്ബം ഗാമപ്പവേസനവത്തം കാതബ്ബം, അദിസ്സമാനേസു ന കാതബ്ബന്തി വദന്തി. പുനപി ആഗന്തുകാമാതി ഇമിനാ തേസം തത്ഥ സാപേക്ഖഭാവം ദസ്സേതി. യതോ പന നിരപേക്ഖാവ ഹുത്വാ പക്കമന്തി, സോ ഗാമസങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതി, തസ്മാ തത്ഥ ഗാമപ്പവേസനാപുച്ഛാദികിച്ചമ്പി നത്ഥി.

നനു ച ‘‘ഗാമാ വാ അരഞ്ഞാ വാ’’തി ഏത്തകമേവ മാതികായം വുത്തം, തസ്മാ ഗാമലക്ഖണം ദസ്സേത്വാ അരഞ്ഞമേവ ദസ്സേതബ്ബം സിയാ, ഗാമൂപചാരോ നാമാതിആദി പന കസ്മാ വുത്തന്തി ആഹ – ‘‘ഗാമൂപചാരോതിആദി അരഞ്ഞപരിച്ഛേദദസ്സനത്ഥം വുത്ത’’ന്തി. ഗാമൂപചാരേ ഹി ദസ്സിതേ ഠപേത്വാ ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച അവസേസം അരഞ്ഞം നാമാതി അരഞ്ഞപരിച്ഛേദോ സക്കാ ദസ്സേതും, ഇദഞ്ച ഗാമഗാമൂപചാരേ അസങ്കരതോ ദസ്സേതും വുത്തം. മാതികായം പന ഗാമഗ്ഗഹണേനേവ ഗാമൂപചാരോപി സങ്ഗഹിതോതി ദട്ഠബ്ബം. ഗാമൂപചാരോ ഹി ലോകേ ഗാമസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതി. ഏവഞ്ച കത്വാ മാതികായ അനവസേസഅവഹരണട്ഠാനപരിഗ്ഗഹോ സിദ്ധോ ഹോതി. ഇന്ദഖീലേതി ഉമ്മാരേ. അരഞ്ഞസങ്ഖേപം ഗച്ഛതീതി ‘‘നിക്ഖമിത്വാ ബഹി ഇന്ദഖീലാ സബ്ബമേതം അരഞ്ഞ’’ന്തി (വിഭ. ൫൨൯) അഭിധമ്മേ വുത്തത്താ. വേമജ്ഝമേവ ഇന്ദഖീലോതി വുച്ചതീതി ഇന്ദഖീലട്ഠാനിയത്താ അസതിപി ഇന്ദഖീലേ വേമജ്ഝമേവ തഥാ വുച്ചതി. യത്ഥ പന ദ്വാരബാഹാപി നത്ഥി, തത്ഥ ഉഭോസു പസ്സേസു വതിയാ വാ പാകാരസ്സ വാ കോടിവേമജ്ഝമേവ ഇന്ദഖീലട്ഠാനിയത്താ ‘‘ഇന്ദഖീലോ’’തി ഗഹേതബ്ബം. ഉഡ്ഡാപേന്തോതി പലാപേന്തോ. ലുഠിത്വാതി പരിവത്തേത്വാ.

മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സാതി ഥാമമജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ. ഇമിനാ പന വചനേന സുപ്പമുസലപാതോപി ബലദസ്സനവസേനേവ കതോതി ദട്ഠബ്ബം. കുരുന്ദട്ഠകഥായം മഹാപച്ചരിയഞ്ച ഘരൂപചാരോ ഗാമോതി അധിപ്പായേന ‘‘ഘരൂപചാരേ ഠിതസ്സ ലേഡ്ഡുപാതോ ഗാമൂപചാരോ’’തി വുത്തം. ദ്വാരേതി നിബ്ബകോസസ്സ ഉദകപതനട്ഠാനതോ അബ്ഭന്തരം സന്ധായ വുത്തം. അന്തോഗേഹേതി ച പമുഖസ്സ അബ്ഭന്തരമേവ സന്ധായ വുത്തം. കതപരിക്ഖേപോതി ഇമിനാവ ഘരസ്സ സമന്തതോ തത്തകോ പരിച്ഛേദോ ഘരൂപചാരോ നാമാതി വുത്തം ഹോതി. യസ്സ പന ഘരസ്സ സമന്തതോ ഗോരൂപാനം പവേസനനിവാരണത്ഥം പാകാരവതിആദീഹി പരിക്ഖേപോ കതോ ഹോതി, തത്ഥ സോവ പരിക്ഖേപോ ഘരൂപചാരോ, സുപ്പപാതാദിപരിച്ഛേദോ പന അപരിക്ഖിത്തഘരം സന്ധായ വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബം. ഇദമേത്ഥ പമാണന്തി വികാലഗാമപ്പവേസനാദീസു ഗാമഗാമൂപചാരാനം അസങ്കരതോ വിനിച്ഛയസ്സ വേദിതബ്ബത്താ. കുരുന്ദീആദീസു വുത്തനയേന ഹി ഘരൂപചാരസ്സ ഗാമോതി ആപന്നത്താ ഘരഘരൂപചാരഗാമഗാമൂപചാരാനം സങ്കരോ സിയാ. ഏവം സബ്ബത്ഥാതി ഇമിനാ ഇതോ പുബ്ബേപി പച്ഛിമസ്സേവ വാദസ്സ പമാണഭാവം ദസ്സേതി. കേചി പന ‘‘ഇതോ പട്ഠായ വക്ഖമാനവാദം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം.

സേസമ്പീതി ഗാമൂപചാരലക്ഖണം സന്ധായ വദതി. തത്രാതി തസ്മിം ഗാമൂപചാരഗ്ഗഹണേ. തസ്സ ഗാമപരിച്ഛേദദസ്സനത്ഥന്തി തസ്സ അപരിച്ഛേദസ്സ ഗാമസ്സ ഗാമപരിച്ഛേദം ദസ്സേതുന്തി അത്ഥോ. യദി ഏവം ‘‘ഗാമോ നാമാ’’തി പദം ഉദ്ധരിത്വാ ‘‘അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഘരൂപചാരേ ഠിതസ്സ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ലേഡ്ഡുപാതോ’’തി കസ്മാ ന വുത്തന്തി? ‘‘ഗാമോ നാമാതി ഇധ അവുത്തമ്പി അധികാരവസേന ലബ്ഭതിയേവാ’’തി വദന്തി. അപരേ പന ഭണന്തി ‘‘ഗാമൂപചാരോ നാമാതി ഇമിനാവ ഗാമസ്സ ച ഗാമൂപചാരസ്സ ച സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. കഥം? ‘ഗാമസ്സ ഉപചാരോ ഗാമൂപചാരോ’തി ഏവം വിഗ്ഗഹേ കരിയമാനേ ‘പരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഇന്ദഖീലേ ഠിതസ്സ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ലേഡ്ഡുപാതോ’തി ഇമിനാ പരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഗാമൂപചാരലക്ഖണം ദസ്സിതം ഹോതി, ‘ഗാമസങ്ഖാതോ ഉപചാരോ ഗാമൂപചാരോ’തി ഏവം പന ഗയ്ഹമാനേ ‘അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഘരൂപചാരേ ഠിതസ്സ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ലേഡ്ഡുപാതോ’തി ഇമിനാ അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഗാമപരിച്ഛേദോ ദസ്സിതോതി സക്കാ വിഞ്ഞാതു’’ന്തി. ‘‘ഘരൂപചാരേ ഠിതസ്സ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ലേഡ്ഡുപാതോ’’തി ഇമിനാ പരിക്ഖിത്തസ്സപി ഗാമസ്സ സചേ ലേഡ്ഡുപാതതോ ദൂരേ പരിക്ഖേപോ ഹോതി, ലേഡ്ഡുപാതോയേവ ഗാമപരിച്ഛേദോതി ഗഹേതബ്ബന്തി വദന്തി. പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവാതി പരിക്ഖിത്തഗാമേ വുത്തനയേനേവ.

സങ്കരീയതീതി മിസ്സീയതി. ഏത്ഥാതി ഘരഘരൂപചാരഗാമഗാമൂപചാരേസു. ‘‘വികാലേ ഗാമപ്പവേസനേ പരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ പരിക്ഖേപം അതിക്കമന്തസ്സ ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സ, അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഉപചാരം ഓക്കമന്തസ്സ ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി (പാചി. ൫൧൩) വുത്തത്താ ഗാമഗാമൂപചാരാനം അസങ്കരതാ ഇച്ഛിതബ്ബാതി ആഹ – ‘‘അസങ്കരതോ ചേത്ഥ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ വികാലേ ഗാമപ്പവേസനാദീസൂ’’തി. ഏത്ഥ ച ‘‘പരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ പരിക്ഖേപം, അപരിക്ഖിത്തസ്സ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനം അതിക്കമന്തസ്സ വികാലഗാമപ്പവേസനാപത്തി ഹോതീ’’തി കേചി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം പദഭാജനിയം പന ‘‘പരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ പരിക്ഖേപം അതിക്കമന്തസ്സ ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സ, അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഉപചാരം ഓക്കമന്തസ്സ ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി (പാചി. ൫൧൩) വുത്തത്താ. അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഘരൂപചാരതോ പട്ഠായ ദുതിയലേഡ്ഡുപാതസങ്ഖാതസ്സ ഗാമൂപചാരസ്സ ഓക്കമനേ ആപത്തി വേദിതബ്ബാ. തേനേവ വികാലഗാമപ്പവേസനസിക്ഖാപദട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൫൧൨) ‘‘അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഉപചാരോ അദിന്നാദാനേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ’’തി വുത്തം. മാതികാട്ഠകഥായമ്പി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ദുതിയപാരാജികവണ്ണനാ) വുത്തം ‘‘യ്വായം അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഉപചാരോ ദസ്സിതോ, തസ്സ വസേന വികാലഗാമപ്പവേസനാദീസു ആപത്തി പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബാ’’തി. യദി ഏവം ‘‘വികാലേ ഗാമം പവിസേയ്യാ’’തി ഇമിനാ വിരുജ്ഝതീതി? ന വിരുജ്ഝതി ഗാമൂപചാരസ്സപി ഗാമഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ. തസ്മാ പരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ പരിക്ഖേപം അതിക്കമന്തസ്സ, അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഉപചാരം ഓക്കമന്തസ്സ വികാലഗാമപ്പവേസനാപത്തി ഹോതീതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം. വികാലേ ഗാമപ്പവേസനാദീസൂതി ആദി-സദ്ദേന ഘരഘരൂപചാരാദീസു ഠിതാനം ഉപ്പന്നലാഭഭാജനാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി.

നിക്ഖമിത്വാ ബഹി ഇന്ദഖീലാതി ഇന്ദഖീലതോ ബഹി നിക്ഖമിത്വാതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച വിനയപരിയായേന താവ ‘‘ഠപേത്വാ ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച അവസേസം അരഞ്ഞ’’ന്തി (പാരാ. ൯൨) ആഗതം, സുത്തന്തപരിയായേന ആരഞ്ഞികം ഭിക്ഖും സന്ധായ ‘‘ആരഞ്ഞകം നാമ സേനാസനം പഞ്ചധനുസതികം പച്ഛിമ’’ന്തി (പാരാ. ൬൫൪) ആഗതം. വിനയസുത്തന്താ ഉഭോപി പരിയായദേസനാ നാമ, അഭിധമ്മോ പന നിപ്പരിയായദേസനാ. നിപ്പരിയായതോ ച ഗാമവിനിമുത്തം ഠാനം അരഞ്ഞമേവ ഹോതീതി അഭിധമ്മപരിയായേന അരഞ്ഞം ദസ്സേതും ‘‘നിക്ഖമിത്വാ ബഹി ഇന്ദഖീലാ’’തി (വിഭ. ൫൨൯) വുത്തം. ‘‘ആചരിയധനു നാമ പകതിഹത്ഥേന നവവിദത്ഥിപ്പമാണം, ജിയായ പന ആരോപിതായ ചതുഹത്ഥപ്പമാണ’’ന്തി വദന്തി. ലേസോകാസനിസേധനത്ഥന്തി ‘‘മയാ നേവ ഗാമേ, ന അരഞ്ഞേ ഹടം, ഘരേ വാ ഘരൂപചാരേസു വാ ഗാമൂപചാരേസു വാ അഞ്ഞതരസ്മി’’ന്തി വത്തും മാ ലഭതൂതി വുത്തം ഹോതി.

കപ്പിയന്തി അനുരൂപവസേന വുത്തം. അകപ്പിയമ്പി പന അപ്പടിഗ്ഗഹിതഞ്ചേ, അദിന്നസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതി. പരിച്ചാഗാദിമ്ഹി അകതേ ‘‘ഇദം മയ്ഹം സന്തക’’ന്തി അവിദിതമ്പി പരപരിഗ്ഗഹിതമേവ മാതാപിതൂനം അച്ചയേന മന്ദാനം ഉത്താനസേയ്യകാനം ദാരകാനം സന്തകമിവ.

യസ്സ വസേന പുരിസോ ഥേനോതി വുച്ചതി, തം ഥേയ്യന്തി ആഹ ‘‘അവഹരണചിത്തസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി. സങ്ഖാ-സദ്ദോ ഞാണകോട്ഠാസപഞ്ഞത്തിഗണനാദീസു ദിസ്സതി. ‘‘സങ്ഖായേകം പടിസേവതീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൨.൧൬൮) ഹി ഞാണേ ദിസ്സതി. ‘‘പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാ സമുദാചരന്തീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൦൪) കോട്ഠാസേ. ‘‘തേസം തേസം ധമ്മാനം സങ്ഖാ സമഞ്ഞാ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൧൩൧൩) പഞ്ഞത്തിയം. ‘‘ന സുകരം സങ്ഖാതു’’ന്തിആദീസു (ധ. പ. ൧൯൬; അപ. ഥേര. ൧.൧൦.൨) ഗണനായം. തത്ഥ കോട്ഠാസവചനം സങ്ഖാ-സദ്ദം സന്ധായാഹ ‘‘സങ്ഖാസങ്ഖാതന്തി അത്ഥതോ ഏക’’ന്തി. തേനാഹ ‘‘കോട്ഠാസസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി. പപഞ്ചസങ്ഖാതി തണ്ഹാമാനദിട്ഠിസങ്ഖാതാ പപഞ്ചകോട്ഠാസാ. ‘‘ഏകോ ചിത്തകോട്ഠാസോതി യഞ്ച പുബ്ബഭാഗേ അവഹരിസ്സാമീതി പവത്തം ചിത്തം, യഞ്ച ഗമനാദിസാധകം പരാമസനാദിസാധകം വാ മജ്ഝേ പവത്തം, യഞ്ച ഠാനാചാവനപ്പയോഗസാധകം, തേസു അയമേവേകോ പച്ഛിമോ ചിത്തകോട്ഠാസോ ഇധാധിപ്പേതോ’’തി കേചി വദന്തി. ചൂളഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘ഊനമാസകമാസകഊനപഞ്ചമാസകപഞ്ചമാസകാവഹരണചിത്തേസു ഏകോ ചിത്തകോട്ഠാസോ’’തി വുത്തം. ‘‘അനേകപ്പഭേദത്താ ചിത്തസ്സ ഏകോ ചിത്തകോട്ഠാസോതി വുത്ത’’ന്തി മഹാഗണ്ഠിപദേ മജ്ഝിമഗണ്ഠിപദേ ച വുത്തം. ഇദമേവേത്ഥ സുന്ദരതരം ‘‘ഥേയ്യചിത്തസങ്ഖാതോ ഏകോ ചിത്തകോട്ഠാസോ’’തി വുത്തത്താ. ഥേയ്യസങ്ഖാതേനാതി ഥേയ്യചിത്തകോട്ഠാസേന കരണഭൂതേന, ന വിസ്സാസതാവകാലികാദിഗാഹവസപ്പവത്തചിത്തകോട്ഠാസേനാതി വുത്തം ഹോതി.

അഭിയോഗവസേനാതി അഡ്ഡകരണവസേന. അഭിയുഞ്ജതീതി ചോദേതി, അഡ്ഡം കരോതീതി അത്ഥോ. പരികപ്പിതട്ഠാനന്തി ഓകാസപരികപ്പനവസേന പരികപ്പിതപ്പദേസം. സുങ്കഘാതന്തി ഏത്ഥ രാജൂനം ദേയ്യഭാഗസ്സ ഏതം അധിവചനം സുങ്കോതി, സോ ഏത്ഥ ഹഞ്ഞതി അദത്വാ ഗച്ഛന്തേഹീതി സുങ്കഘാതോ. ‘‘ഏത്ഥ പവിട്ഠേഹി സുങ്കോ ദാതബ്ബോ’’തി രുക്ഖപബ്ബതാദിസഞ്ഞാണേന നിയമിതപ്പദേസസ്സേതം അധിവചനം.

പഞ്ചവീസതിഅവഹാരകഥാവണ്ണനാ

ആകുലാതി സങ്കുലാ. ലുളിതാതി വിലോളിതാ. കത്ഥചീതി ഏകിസ്സായ അട്ഠകഥായം. ഏകം പഞ്ചകം ദസ്സിതന്തി ‘‘പരപരിഗ്ഗഹിതഞ്ച ഹോതി, പരപരിഗ്ഗഹിതസഞ്ഞീ ച, ഗരുകോ ച ഹോതി പരിക്ഖാരോ പഞ്ചമാസകോ വാ അതിരേകപഞ്ചമാസകോ വാ, ഥേയ്യചിത്തഞ്ച പച്ചുപട്ഠിതം ഹോതി, ആമസതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ഫന്ദാപേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. ഠാനാ ചാവേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൧൨൨) ഏവം വുത്തപഞ്ചഅവഹാരങ്ഗാനി ഏകം പഞ്ചകന്തി ദസ്സിതം. ദ്വേ പഞ്ചകാനി ദസ്സിതാനീതി ‘‘ഛഹാകാരേഹി അദിന്നം ആദിയന്തസ്സ ആപത്തി പാരാജികസ്സ. ന ച സകസഞ്ഞീ, ന ച വിസ്സാസഗ്ഗാഹീ, ന ച താവകാലികം, ഗരുകോ ച ഹോതി പരിക്ഖാരോ പഞ്ചമാസകോ വാ അതിരേകപഞ്ചമാസകോ വാ, ഥേയ്യചിത്തഞ്ച പച്ചുപട്ഠിതം ഹോതി, ആമസതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ഫന്ദാപേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. ഠാനാ ചാവേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി ഏവം വുത്തേസു ഛസു പദേസു ഏകം അപനേത്വാ അവസേസാനി പഞ്ച പദാനി ഏകം പഞ്ചകന്തി ദസ്സേത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തപഞ്ചകഞ്ച ഗഹേത്വാ ദ്വേ പഞ്ചകാനി ദസ്സിതാനി. ഏത്ഥ പനാതി ‘‘പഞ്ചഹാകാരേഹി അദിന്നം ആദിയന്തസ്സാ’’തിആദീസു. സബ്ബേഹിപി പദേഹീതി ‘‘പരപരിഗ്ഗഹിതഞ്ച ഹോതീ’’തിആദീഹി പദേഹി. ലബ്ഭമാനാനിയേവ പഞ്ചകാനീതി പഞ്ചവീസതിയാ അവഹാരേസു ലബ്ഭമാനപഞ്ചകാനി.

പഞ്ചന്നം അവഹാരാനം സമൂഹോ പഞ്ചകം, സകോ ഹത്ഥോ സഹത്ഥോ, തേന നിബ്ബത്തോ, തസ്സ വാ സമ്ബന്ധീതി സാഹത്ഥികോ, അവഹാരോ. സാഹത്ഥികാദി പഞ്ചകം സാഹത്ഥികപഞ്ചകന്തി ആദിപദവസേന നാമലാഭോ ദട്ഠബ്ബോ കുസലാദിത്തികസ്സ കുസലത്തികവോഹാരോ വിയ. ഇമിനാവ നയേന പുബ്ബപയോഗാദി പഞ്ചകം പുബ്ബപയോഗപഞ്ചകം, ഥേയ്യാവഹാരാദി പഞ്ചകം ഥേയ്യാവഹാരപഞ്ചകന്തി നാമലാഭോ ദട്ഠബ്ബോതി. തതിയപഞ്ചമേസു പഞ്ചകേസൂതി സാഹത്ഥികപഞ്ചകഥേയ്യാവഹാരപഞ്ചകേസു. ലബ്ഭമാനപദവസേനാതി സാഹത്ഥികപഞ്ചകേ ലബ്ഭമാനസ്സ നിസ്സഗ്ഗിയാവഹാരപദസ്സ വസേന ഥേയ്യാവഹാരപഞ്ചകേ ലബ്ഭമാനസ്സ പരികപ്പാവഹാരപദസ്സ ച വസേന യോജേതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

ആണത്തിയാ നിബ്ബത്തോ അവഹാരോ ആണത്തികോ. നിസ്സജ്ജനം നിസ്സഗ്ഗോ, സുങ്കഘാതട്ഠാനേ പരികപ്പിതോകാസേ വാ ഠത്വാ ഭണ്ഡസ്സ ബഹി പാതനം. നിസ്സഗ്ഗോവ നിസ്സഗ്ഗിയോ. കിരിയാസിദ്ധിതോ പുരേതരമേവ പാരാജികാപത്തിസങ്ഖാതം അത്ഥം സാധേതീതി അത്ഥസാധകോ. ‘‘അസുകസ്സ ഭണ്ഡം യദാ സക്കോസി, തദാ അവഹരാ’’തി ഏവരൂപോ ഹി ആണാപനപയോഗോ പരസ്സ തേലകുമ്ഭിയാ പാദഗ്ഘനകം തേലം അവസ്സം പിവനകാനം ഉപാഹനാദീനം നിക്ഖേപപയോഗോ ച ആണത്തസ്സ ഭണ്ഡഗ്ഗഹണതോ ഉപാഹനാദീനം തേലപാതനതോ ച പുരേതരമേവ പാരാജികാപത്തിസങ്ഖാതം അത്ഥം സാധേതി. സാഹത്ഥികപയോഗോപി ഹി ഏവരൂപോ അത്ഥസാധകോതി വുച്ചതി. വുത്തഞ്ഹേതം മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ദുതിയപാരാജികവണ്ണനാ) –

‘‘അത്ഥസാധകോ നാമ ‘അസുകസ്സ ഭണ്ഡം യദാ സക്കോസി, തദാ തം അവഹരാ’തി ആണാപേതി. തത്ഥ സചേ പരോ അനന്തരായികോ ഹുത്വാ തം അവഹരതി, ആണാപകസ്സ ആണത്തിക്ഖണേയേവ പാരാജികം. പരസ്സ വാ പന തേലകുമ്ഭിയാ പാദഗ്ഘനകം തേലം അവസ്സം പിവനകാനി ഉപാഹനാദീനി പക്ഖിപതി, ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേയേവ പാരാജിക’’ന്തി.

ധുരസ്സ നിക്ഖിപനം ധുരനിക്ഖേപോ. ആരാമാഭിയുഞ്ജനാദീസു അത്തനോ ച പരസ്സ ച ദാനഗ്ഗഹണേസു നിരുസ്സാഹഭാവാപജ്ജനം. സഹത്ഥാ അവഹരതീതി സഹത്ഥേന ഗണ്ഹാതി. ‘‘അസുകസ്സ ഭണ്ഡം അവഹരാ’’തി അഞ്ഞം ആണാപേതീതി ഏത്ഥാപി ആണാപകസ്സ ആണത്തിക്ഖണേയേവ ആപത്തി ദട്ഠബ്ബാ. യദി ഏവം ഇമസ്സ, അത്ഥസാധകസ്സ ച കോ വിസേസോതി? തങ്ഖണഞ്ഞേവ ഗഹണേ നിയുഞ്ജനം ആണത്തികപയോഗോ, കാലന്തരേന ഗഹണത്ഥം നിയോഗോ അത്ഥസാധകോതി അയമേതേസം വിസേസോ. തേനേവാഹ – ‘‘അസുകസ്സ ഭണ്ഡം യദാ സക്കോസി, തദാ അവഹരാതി ആണാപേതീ’’തി. ഏത്ഥ ച ആണാപനപയോഗോവ അത്ഥസാധകോതി ദസ്സിതോ, സാഹത്ഥികവസേനപി അത്ഥസാധകപയോഗോ പന ഉപരി ആവി ഭവിസ്സതി. ധുരനിക്ഖേപോ പന ഉപനിക്ഖിത്തഭണ്ഡവസേന വേദിതബ്ബോതി ഇദം നിദസ്സനമത്തം. ആരാമാഭിയുഞ്ജനാദീസുപി താവകാലികഭണ്ഡദേയ്യാനം അദാനേപി ഏസേവ നയോ.

‘‘ആണത്തിവസേന പുബ്ബപയോഗോ വേദിതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ അനന്തരായേന ഗണ്ഹന്തസ്സ ‘അസുകസ്സ ഭണ്ഡം അവഹരാ’തി ആണാപനം ഭണ്ഡഗ്ഗഹണതോ പുബ്ബത്താ പുബ്ബപയോഗോ, പയോഗേന സഹ വത്തമാനോ അവഹാരോ സഹപയോഗോ, ‘‘അസുകം നാമ ഭണ്ഡം ഹരിസ്സാമാ’’തി സംവിദഹിത്വാ സമ്മന്തയിത്വാ അവഹരണം സംവിദാവഹാരോ. സങ്കേതകമ്മം നാമ പുബ്ബണ്ഹാദികാലപരിച്ഛേദവസേന സഞ്ജാനനകമ്മം, നിമിത്തകമ്മം നാമ സഞ്ഞുപ്പാദനത്ഥം അക്ഖിനിഖണനാദിനിമിത്തകരണം. ഠാനാചാവനവസേന സഹപയോഗോതി ഇദം പന നിദസ്സനമത്തം ദട്ഠബ്ബം, ഖിലസങ്കമനാദീസുപി അസതി ച ഠാനാചാവനേ സഹപയോഗോ ദട്ഠബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ദുതിയപാരാജികവണ്ണനാ) ‘‘ഠാനാചാവനവസേന ഖിലാദീനി സങ്കാമേത്വാ ഖേത്താദിഗ്ഗഹണവസേന ച സഹപയോഗോ വേദിതബ്ബോ’’തി.

ഥേനോ വുച്ചതി ചോരോ, തസ്സ ഭാവോ ഥേയ്യം, തേന അവഹരണം ഥേയ്യാവഹാരോ. യോ ഹി സന്ധിച്ഛേദാദീനി കത്വാ അദിസ്സമാനോ അവഹരതി, തുലാകൂടമാനകൂടകൂടകഹാപണാദീഹി വാ വഞ്ചേത്വാ ഗണ്ഹാതി, തസ്സേവം ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ ഥേയ്യാവഹാരോ. പസയ്ഹ അഭിഭവിത്വാ അവഹരണം പസയ്ഹാവഹാരോ. യോ ഹി പസയ്ഹ ബലക്കാരേന പരേസം സന്തകം ഗണ്ഹാതി ഗാമഘാതകാദയോ വിയ, അത്തനോ പത്തബലിതോ വാ വുത്തനയേന അധികം ഗണ്ഹാതി രാജഭടാദയോ വിയ, തസ്സേവം ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ പസയ്ഹാവഹാരോ. ഭണ്ഡവസേന ച ഓകാസവസേന ച പരികപ്പേത്വാ അവഹരണം പരികപ്പാവഹാരോ. തിണപണ്ണാദീഹി അങ്ഗുലിമുദ്ദികാദിം പടിച്ഛാദേത്വാ പച്ഛാ തസ്സ പടിച്ഛന്നസ്സ അവഹരണം പടിച്ഛന്നാവഹാരോ. കുസം സങ്കാമേത്വാ അവഹരണം കുസാവഹാരോ.

തുലയിത്വാതി ഉപപരിക്ഖിത്വാ. സാമീചീതി വത്തം, ആപത്തി പന നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. മഹാജനസമ്മദ്ദോതി മഹാജനസങ്ഖോഭോ. ഭട്ഠേ ജനകായേതി അപഗതേ ജനകായേ. ‘‘ഇദഞ്ച കാസാവം അത്തനോ സന്തകം കത്വാ ഏതസ്സേവ ഭിക്ഖുനോ ദേഹീ’’തി കിംകാരണാ ഏവമാഹ? ചീവരസാമികേന യസ്മാ ധുരനിക്ഖേപോ കതോ, തസ്മാ തസ്സ അദിന്നം ഗഹേതും ന വട്ടതി. അവഹാരകോപി വിപ്പടിസാരസ്സ ഉപ്പന്നകാലതോ പട്ഠായ ചീവരസാമികം പരിയേസന്തോ വിചരതി ‘‘ദസ്സാമീ’’തി, ചീവരസാമികേന ച ‘‘മമേത’’ന്തി വുത്തേ ഏതേനപി അവഹാരകേന ആലയോ പരിച്ചത്തോ, തസ്മാ ഏവമാഹ. യദി ഏവം ചീവരസാമികോയേവ ‘‘അത്തനോ സന്തകം ഗണ്ഹാഹീ’’തി കസ്മാ ന വുത്തോതി? ഉഭിന്നമ്പി കുക്കുച്ചവിനോദനത്ഥം. കഥം? അവഹാരകസ്സ ‘‘മയാ സഹത്ഥേന ന ദിന്നം, ഭണ്ഡദേയ്യമേത’’ന്തി കുക്കുച്ചം ഉപ്പജ്ജേയ്യ, ഇതരസ്സ ‘‘മയാ പഠമം ധുരനിക്ഖേപം കത്വാ പച്ഛാ അദിന്നം ഗഹിത’’ന്തി കുക്കുച്ചം ഉപ്പജ്ജേയ്യാതി.

സമഗ്ഘന്തി അപ്പഗ്ഘം. ദാരുഅത്ഥം ഫരതീതി ദാരൂഹി കത്തബ്ബകിച്ചം സാധേതി. മയി സന്തേതിആദി സബ്ബം രഞ്ഞാ പസാദേന വുത്തം, ‘‘ഥേരേന പന അനനുച്ഛവികം കത’’ന്തി ന മഞ്ഞിതബ്ബം.

ഏകദിവസം ദന്തകട്ഠച്ഛേദനാദിനാ യാ അയം അഗ്ഘഹാനി വുത്താ, സാ സബ്ബാ ഭണ്ഡസാമിനാ

കിണിത്വാ ഗഹിതമേവ സന്ധായ വുത്താ, സബ്ബം പനേതം അട്ഠകഥാചരിയപ്പമാണേന ഗഹേതബ്ബം. പാസാണഞ്ച സക്ഖരഞ്ച പാസാണസക്ഖരം. ധാരേയ്യത്ഥം വിചക്ഖണോതി ഇമസ്സേവ വിവരണം ‘‘ആപത്തിം വാ അനാപത്തിം വാ’’തിആദി.

പഞ്ചവീസതിഅവഹാരകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അക്ഖദസ്സാതി ഏത്ഥ അക്ഖ-സദ്ദേന കിര വിനിച്ഛയസാലാ വുച്ചതി. തത്ഥ നിസീദിത്വാ വജ്ജാവജ്ജം പസ്സന്തീതി അക്ഖദസ്സാ വുച്ചന്തി ധമ്മവിനിച്ഛനകാ. ഹനേയ്യുന്തി ഏത്ഥ ഹനനം നാമ ഹത്ഥപാദാദീഹി പോഥനഞ്ചേവ സീസാദിച്ഛേദനഞ്ച ഹോതീതി ആഹ – ‘‘ഹനേയ്യുന്തി പോഥേയ്യുഞ്ചേവ ഛിന്ദേയ്യുഞ്ചാ’’തി. തേനേവ പദഭാജനിയഞ്ച ‘‘ഹത്ഥേന വാ പാദേന വാ കസായ വാ വേത്തേന വാ അഡ്ഢദണ്ഡകേന വാ ഛേജ്ജായ വാ ഹനേയ്യു’’ന്തി വുത്തം. തത്ഥ അഡ്ഢദണ്ഡകേനാതി ദ്വിഹത്ഥപ്പമാണേന രസ്സമുഗ്ഗരേന വേളുപേസികായ വാ. ഛേജ്ജായാതി ഹത്ഥപാദസീസാദീനം ഛേദനേന. നീഹരേയ്യുന്തി ഗാമനിഗമാദിതോ നീഹരേയ്യും. ചോരോസി…പേ… ഥേനോസീതി ഏത്ഥ ‘‘പരിഭാസേയ്യു’’ന്തി പദം അജ്ഝാഹരിത്വാ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ചോരോസീതി ഏവമാദീനി ച വത്വാ പരിഭാസേയ്യു’’ന്തി.

൯൩. യം തം ഭണ്ഡം ദസ്സിതന്തി സമ്ബന്ധോ. യത്ഥ യത്ഥ ഠിതന്തി ഭൂമിആദീസു യത്ഥ യത്ഥ ഠിതം. യഥാ യഥാ ആദാനം ഗച്ഛതീതി ഭൂമിആദീസു ഠിതം ഭണ്ഡം സബ്ബസോ അഗ്ഗഹണേപി യേന യേന ആകാരേന ഗഹണം ഉപഗച്ഛതി.

ഭൂമട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൯൪. ഫന്ദാപേതി, സബ്ബത്ഥ ദുക്കടമേവാതി ഏത്ഥ ‘‘ഉട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി ഫന്ദാപേത്വാ പുന അനുട്ഠഹിത്വാ തത്ഥേവ സയന്തസ്സപി അങ്ഗപച്ചങ്ഗം അഫന്ദാപേത്വാ ഏകപയോഗേന ഉട്ഠഹന്തസ്സപി ദുക്കടമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. അഞ്ഞസ്മിം വാ ഗമനസ്സ അനുപകാരേതി യഥാ ദ്വാരപിദഹനേ കുമ്ഭിട്ഠാനഗമനസ്സ അനുപകാരത്താ അനാപത്തി, ഏവം അഞ്ഞസ്മിം വാ ഗമനസ്സ അനുപകാരേ കായവചീകമ്മേ അനാപത്തി. വാചായ വാചായാതി ഏകേകത്ഥദീപികായ വാചായ വാചായ. ഉപലദ്ധോതി ഞാതോ. പുഞ്ഞാനി ച കരിസ്സാമാതി ഏത്ഥ ‘‘മുസാവാദം കത്വാ പുഞ്ഞാനി കരിസ്സാമാതി വദന്തസ്സ ദുക്കടമേവാ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം, തം ഇമസ്മിംയേവ പദേസേ അട്ഠകഥാവചനേന വിരുജ്ഝതി. തഥാ ഹി ‘‘യം യം വചനം മുസാ, തത്ഥ തത്ഥ പാചിത്തിയ’’ന്തി ച ‘‘ന ഹി അദിന്നാദാനസ്സ പുബ്ബപയോഗേ പാചിത്തിയട്ഠാനേ ദുക്കടം നാമ അത്ഥീ’’തി ച വക്ഖതി. ഏവം പന വുത്തേ ന വിരുജ്ഝതി ‘‘മുസാവാദം കത്വാ പുഞ്ഞാനി ച കരിസ്സാമാതി വദന്തസ്സ പാചിത്തിയേന സദ്ധിം ദുക്കട’’ന്തി. തഥാ ഹി ‘‘അകപ്പിയപഥവിം ഖണന്താനം ദുക്കടേഹി സദ്ധിം പാചിത്തിയാനീതി മഹാപച്ചരിയം വുത്ത’’ന്തി ച ‘‘യഥാ ച ഇധ, ഏവം സബ്ബത്ഥ പാചിത്തിയട്ഠാനേ ദുക്കടാ ന മുച്ചതീ’’തി ച വക്ഖതി. സചേ പന കുസലചിത്തോ ‘‘പുഞ്ഞാനി കരിസ്സാമാ’’തി വദതി, അനാപത്തി ‘‘ബുദ്ധപൂജം വാ ധമ്മപൂജം വാ സങ്ഘഭത്തം വാ കരിസ്സാമാതി കുസലം ഉപ്പാദേതി, കുസലചിത്തേന ഗമനേ അനാപത്തീ’’തി ച ‘‘യഥാ ച ഇധ, ഏവം സബ്ബത്ഥ അഥേയ്യചിത്തസ്സ അനാപത്തീ’’തി ച വക്ഖമാനത്താ.

പമാദലിഖിതന്തി വേദിതബ്ബന്തി അപരഭാഗേ പോത്ഥകാരുള്ഹകാലേ പമജ്ജിത്വാ ലിഖിതന്തി വേദിതബ്ബം. പാളിയം സേസഅട്ഠകഥാസു ച ‘‘കുദാലം വാ പിടകം വാ’’തി ഇദമേവ ദ്വയം വത്വാ വാസിഫരസൂനം അവുത്തത്താ തേസമ്പി സങ്ഖേപട്ഠകഥാദീസു ആഗതഭാവം ദസ്സേതും ‘‘സങ്ഖേപട്ഠകഥായം പന മഹാപച്ചരിയഞ്ചാ’’തിആദി വുത്തം. ഥേയ്യചിത്തേന കതത്താ ‘‘ദുക്കടേഹി സദ്ധിം പാചിത്തിയാനീ’’തി വുത്തം. തതോ പരം സബ്ബകിരിയാസൂതി ബീജഗ്ഗഹണതോ പരം കത്തബ്ബകിരിയാസു. സബ്ബം പുരിമനയേനേവാതി യാവ പിടകപരിയോസാനാ ഹത്ഥവാരപദവാരേസു ദുക്കടം.

ഥേരേഹി ദസ്സിതന്തി പുബ്ബപയോഗസഹപയോഗദുക്കടേസു അസമ്മോഹത്ഥം സമോധാനേത്വാ ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി ദസ്സിതം. ‘‘സബ്ബേസമ്പി ദുക്കടാനം ഇമേസുയേവ അട്ഠസു സങ്ഗഹേതബ്ബഭാവതോ ഇതരേഹി സത്തഹി ദുക്കടേഹി വിനിമുത്തം വിനയദുക്കടേയേവ സങ്ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി വദന്തി. ദസവിധം രതനന്തി ‘‘മുത്താ മണി വേളുരിയോ സങ്ഖോ സിലാ പവാളം രജതം ജാതരൂപം ലോഹിതങ്ഗോ മസാരഗല്ല’’ന്തി ഏവമാഗതം ദസവിധം രതനം.

‘‘മണി മുത്താ വേളുരിയോ ച സങ്ഖോ,

സിലാ പവാളം രജതഞ്ച ഹേമം;

സലോഹിതങ്ഗഞ്ച മസാരഗല്ലം,

ദസേതി ധീരോ രതനാനി ജഞ്ഞാ’’തി. –

ഹി വുത്തം.

സത്തവിധം ധഞ്ഞന്തി സാലി വീഹി യവോ കങ്ഗു കുദ്രൂസോ വരകോ ഗോധുമോതി ഇദം സത്തവിധം ധഞ്ഞം. ആവുധഭണ്ഡാദിന്തി ആദി-സദ്ദേന തൂരിയഭണ്ഡഇത്ഥിരൂപാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. അനാമസിതബ്ബേ വത്ഥുമ്ഹി ദുക്കടം അനാമാസദുക്കടം. ദുരുപചിണ്ണദുക്കടന്തി ‘‘ന കത്തബ്ബ’’ന്തി വാരിതസ്സ കതത്താ ദുട്ഠു ആചിണ്ണം ചരിതന്തി ദുരുപചിണ്ണം, തസ്മിം ദുക്കടം ദുരുപചിണ്ണദുക്കടം. വിനയേ പഞ്ഞത്തം ദുക്കടം വിനയദുക്കടം. ‘‘സങ്ഘഭേദായ പരക്കമതീ’’തി സുത്വാ തംനിവാരണത്ഥായ ഞാതേ അത്ഥേ അവദന്തസ്സ ഞാതദുക്കടം. ഏകാദസ സമനുഭാസനാ നാമ ഭിക്ഖുപാതിമോക്ഖേ ചത്താരോ യാവതതിയകാ സങ്ഘാദിസേസാ, അരിട്ഠസിക്ഖാപദന്തി പഞ്ച, ഭിക്ഖുനീപാതിമോക്ഖേ ഏകം യാവതതിയകം പാരാജികം, ചത്താരോ സങ്ഘാദിസേസാ, ചണ്ഡകാളീസിക്ഖാപദന്തി ഛ. വസ്സാവാസാദിം പടിസ്സുണിത്വാ ന സമ്പാദേന്തസ്സ പടിസ്സവനിമിത്തം ദുക്കടം പടിസ്സവദുക്കടം.

പുബ്ബസഹപയോഗേ ച, അനാമാസദുരുപചിണ്ണേ;

വിനയേ ചേവ ഞാതേ ച, ഞത്തിയാ ച പടിസ്സവേ;

അട്ഠേതേ ദുക്കടാ വുത്താ, വിനയേ വിനയഞ്ഞുനാ.

സഹപയോഗതോ പട്ഠായ ചേത്ഥ പുരിമാ പുരിമാ ആപത്തിയോ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തീതി ആഹ ‘‘അഥ ധുരനിക്ഖേപം അകത്വാ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘ധുരനിക്ഖേപം അകത്വാ’’തി വുത്തത്താ ധുരനിക്ഖേപം കത്വാ ഖണന്തസ്സ പുരിമാപത്തിയോ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തീതി ദട്ഠബ്ബം. വിയൂഹനദുക്കടം പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, ഉദ്ധരണദുക്കടേ പതിട്ഠാതീതി ഇദം പാളിയം ആഗതാനുക്കമേന ദസ്സേതും വുത്തം. യദി പന പംസും ഉദ്ധരിത്വാ സഉസ്സാഹോവ പുന ഖണതി, ഉദ്ധരണദുക്കടം പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, ഖണനദുക്കടേ പതിട്ഠാതി.

കതം കരണം കിരിയാതി അത്ഥതോ ഏകന്തി ആഹ ‘‘വിരൂപാ സാ കിരിയാ’’തി. ഇദാനി വുത്തമേവത്ഥം പരിവാരപാളിയാ നിദസ്സേന്തോ ‘‘വുത്തമ്പി ചേത’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ അപരദ്ധം വിരദ്ധം ഖലിതന്തി സബ്ബമേതം യഞ്ച ദുക്കടന്തി ഏത്ഥ വുത്തസ്സ ദുക്കടസ്സ പരിയായവചനം. യഞ്ഹി ദുട്ഠു കതം, വിരൂപം വാ കതം, തം ദുക്കടം. തം പനേതം യഥാ സത്ഥാരാ വുത്തം, ഏവം അകതത്താ അപരദ്ധം, കുസലം വിരജ്ഝിത്വാ പവത്തത്താ വിരദ്ധം, അരിയവംസപ്പടിപദം അനാരുള്ഹത്താ ഖലിതം. യം മനുസ്സോ കരേതി ഇദം പനേത്ഥ ഓപമ്മനിദസ്സനം. തസ്സത്ഥോ – യഥാ യം ലോകേ മനുസ്സോ ആവി വാ യദി വാ രഹോ പാപം കരോതി, തം ദുക്കടന്തി പവേദേന്തി, ഏവമിദമ്പി ബുദ്ധപടികുട്ഠേന ലാമകഭാവേന പാപം, തസ്മാ ദുക്കടന്തി വേദിതബ്ബന്തി.

യഥാ ദുക്ഖാ, കുച്ഛിതാ വാ ഗതി ദുഗതീതി വത്തബ്ബേ ‘‘ദുഗ്ഗതീ’’തി വുത്തം, യഥാ ച കടുകം ഫലമേതസ്സാതി കടുകഫലന്തി വത്തബ്ബേ ‘‘കടുകപ്ഫല’’ന്തി വുത്തം, ഏവമിധാപി ഥൂലത്താ അച്ചയത്താ ച ഥൂലച്ചയന്തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി വുത്തന്തി ദസ്സേതും ‘‘സമ്പരായേ ച ദുഗ്ഗതീ’’തിആദിമാഹ. സംയോഗേ പന കതേ സംയോഗപരസ്സ രസ്സത്തം സിദ്ധമേവാതി മനസി കത്വാ ‘‘സംയോഗഭാവോ വേദിതബ്ബോ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം. ഏകസ്സ മൂലേതി ഏകസ്സ സന്തികേ. അച്ചയോ തേന സമോ നത്ഥീതി ദേസനാഗാമീസു അച്ചയേസു തേന സമോ ഥൂലോ അച്ചയോ നത്ഥി. തേനേതം ഇതി വുച്ചതീതി ഥൂലത്താ അച്ചയസ്സ ഏതം ഥുല്ലച്ചയന്തി വുച്ചതീതി അത്ഥോ.

‘‘സബ്ബത്ഥാപി ആമസനേ ദുക്കടം ഫന്ദാപനേ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച വിസും വിസും ഥേയ്യചിത്തേന ആമസനഫന്ദാപനപയോഗം കരോന്തസ്സേവ ഹോതി, ഏകപയോഗേന ഗണ്ഹന്തസ്സ പന ഉദ്ധാരേ പാരാജികമേവ, ന ദുക്കടഥുല്ലച്ചയാനീ’’തി വദന്തി. സഹപയോഗം പന അകത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘പുബ്ബപയോഗേ ആപന്നാപത്തീനം പടിപ്പസ്സദ്ധിയാ അഭാവതോ സഹപയോഗം കത്വാപി ലജ്ജിധമ്മം ഓക്കന്തേന പുബ്ബപയോഗേ ആപന്നാപത്തിയോ ദേസേതബ്ബാ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. അട്ഠകഥാവചനം പന കതേ സഹപയോഗേ പുബ്ബപയോഗേ ആപന്നാപത്തീനമ്പി പടിപ്പസ്സദ്ധിം ദീപേതി, അഞ്ഞഥാ ‘‘സഹപയോഗം പന അകത്വാ’’തി ഇദം വിസേസനമേവ നിരത്ഥകം സിയാ. യഞ്ച ഹേട്ഠാ വുത്തം ‘‘സചേ പനസ്സ തത്ഥജാതകേ തിണരുക്ഖലതാദിമ്ഹി ഛിന്നേപി ലജ്ജിധമ്മോ ഓക്കമതി, സംവരോ ഉപ്പജ്ജതി, ഛേദനപച്ചയാ ദുക്കടം ദേസേത്വാ മുച്ചതീ’’തി, തമ്പി സഹപയോഗേ കതേ പുബ്ബപയോഗേ ആപന്നാപത്തീനം പടിപ്പസ്സദ്ധിമേവ ദീപേതി സഹപയോഗേ ഛേദനപച്ചയാ ആപന്നദുക്കടസ്സേവ ദേസനായ വുത്തത്താ. സഹപയോഗതോ പട്ഠായേവാതി ച ഇദം സഹപയോഗം പത്തസ്സ തതോ പുബ്ബേ ആപന്നാനം പുബ്ബപയോഗാപത്തീനമ്പി പടിപ്പസ്സദ്ധിം ദീപേതി. തേന ഹി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായതി ‘‘യാവ സഹപയോഗം ന പാപുണാതി, താവ പുബ്ബേ ആപന്നാപത്തീനം പടിപ്പസ്സദ്ധി ന ഹോതി, സഹപയോഗം പത്തകാലതോ പന പട്ഠായ താസമ്പി പടിപ്പസ്സദ്ധി ഹോതീ’’തി, തസ്മാ സുട്ഠു ഉപപരിക്ഖിത്വാ യുത്തതരം ഗഹേതബ്ബം.

ബഹുകാപി ആപത്തിയോ ഹോന്തു, ഏകമേവ ദേസേത്വാ മുച്ചതീതി ഏത്ഥായമധിപ്പായോ – സചേ ഖണനവിയൂഹനുദ്ധരണേസു ദസ ദസ കത്വാ ആപത്തിയോ ആപന്നാ, താസു ഉദ്ധരണേ ദസ ആപത്തിയോ ദേസേത്വാ മുച്ചതി വിസഭാഗകിരിയം പത്വാ പുരിമാപുരിമാപത്തീനം പടിപ്പസ്സദ്ധത്താതി. ജാതിവസേന പന സമാനകിരിയായ ആപന്നാപത്തിയോ ഏകത്തേന ഗഹേത്വാ ‘‘ഏകമേവ ദേസേത്വാ’’തി വുത്തം, തസ്മാ ഇമിനാപി കുരുന്ദട്ഠകഥാവചനേന പഠമം മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തപുരിമാപത്തിപടിപ്പസ്സദ്ധിമേവ സമത്ഥയതി, ന പന ഉഭിന്നം അട്ഠകഥാനം അത്ഥതോ നാനാകരണം അത്ഥി. അപരമ്പേത്ഥ പകാരം വണ്ണയന്തി ‘‘സമാനകിരിയാസുപി പുരിമപുരിമഖണനപച്ചയാ ആപന്നാപത്തിയോ പച്ഛിമപച്ഛിമഖണനം പത്വാ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തീതി ഇമിനാ അധിപ്പായേന ‘പംസുഖണനാദീസു ച ലജ്ജിധമ്മേ ഉപ്പന്നേ ബഹുകാപി ആപത്തിയോ ഹോന്തു, ഏകമേവ ദേസേത്വാ മുച്ചതീതി കുരുന്ദട്ഠകഥായം വുത്ത’’’ന്തി. ‘‘ഏവഞ്ച സതി ‘ബഹുകാപി ആപത്തിയോ ഹോന്തൂ’തി ന വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ, വുത്തഞ്ച, തസ്മാ വിസഭാഗകിരിയമേവ പത്വാ പുരിമാപത്തീനം പടിപ്പസ്സദ്ധിം ഇച്ഛന്തേനേവ ബഹുകാസുപി ആപത്തീസു ഏകമേവ ദേസേത്വാ മുച്ചതീതി ഇമസ്മിം ഠാനേ വിസുംയേവേകോ ദേസനാക്കമോ ദസ്സിതോ’’തിപി വദന്തി. അയമേതേസം അധിപ്പായോ – യഥാ ഇധ പുരിമാപത്തീനം പടിപ്പസ്സദ്ധി അട്ഠകഥാചരിയപ്പമാണേന ഗഹിതാ, ഏവം ബഹുകാസുപി ആപത്തീസു ഏകമേവ ദേസേത്വാ മുച്ചതീതി ഇദമ്പി ഇധ അട്ഠകഥാചരിയപ്പമാണതോയേവ വേദിതബ്ബം. യഥാ ച പാളിയം പാചിത്തിയട്ഠാനേപി ദുക്കടമേവ ഹോതീതി ഇധ ആവേണികം കത്വാ ആപത്തിവിസേസോ ദസ്സിതോ, ഏവം പുരിമാപത്തീനം പടിപ്പസ്സദ്ധിവിസേസോ ച ദേസനാവിസേസോ ച അട്ഠകഥാചരിയേഹി ദസ്സിതോതി.

ഹേട്ഠതോ ഓസീദേന്തോതി ‘‘സാമികേസു ആഗന്ത്വാ അപസ്സിത്വാ ഗതേസു ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഥേയ്യചിത്തേന ഹേട്ഠാഭൂമിയം ഓസീദേന്തോ. ബുന്ദേനാതി കുമ്ഭിയാ ഹേട്ഠിമതലേന. ഏവം ഏകട്ഠാനേ ഠിതായ കുമ്ഭിയാ ഠാനാചാവനം ഛഹി ആകാരേഹി വേദിതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. വലയം നീഹരതി, പാരാജികന്തി ആകാസഗതം അകത്വാ ഘംസിത്വാ നീഹരന്തസ്സ ഛിന്നകോടിതോ നീഹടമത്തേ പാരാജികം. ഇതോ ചിതോ ച സാരേതീതി ഘംസന്തോയേവ ആകാസഗതം അകത്വാ സാരേതി.

ഛിന്നമത്തേ പാരാജികന്തി അവസ്സം ചേ പതതി, ഛിന്നമത്തേ പാരാജികം. പരിച്ഛേദോതി ‘‘പഞ്ചമാസകം വാ അതിരേകപഞ്ചമാസകം വാ’’തി വുത്തഗണനപരിച്ഛേദോ. അപബ്യൂഹന്തോതി ‘‘ഹേട്ഠാ ഠിതം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഹത്ഥേന ദ്വിധാ കരോന്തോ. ഉപഡ്ഢകുമ്ഭിയന്തി ഉപഡ്ഢപുണ്ണായ കുമ്ഭിയാ. നനു ച അട്ഠകഥാചരിയപ്പമാണേന സങ്ഖേപട്ഠകഥാദീസു വുത്തമ്പി കസ്മാ ന ഗഹേതബ്ബന്തി ആഹ – ‘‘വിനയവിനിച്ഛയേ ഹി ആഗതേ ഗരുകേ ഠാതബ്ബ’’ന്തി. വിനയധമ്മതാതി വിനയഗരുകാനം ധമ്മതാ. വിനയഗരുകാ ഹി വിനയവിനിച്ഛയേ ആഗതേ ഗരുകേ തിട്ഠന്തി. വിനയഗരുകതാബ്യാപനത്ഥഞ്ഹി വിനയഗരുകോയേവേത്ഥ വിനയ-സദ്ദേന വുത്തോ, വിനയസ്സ വാ ഏസാ ധമ്മതാ തേസം ഗരുഗാരവട്ഠാനസ്സ വിനയവിസയത്താ.

ഇദാനി സങ്ഖേപട്ഠകഥാദീസു വുത്തം പാളിയാപി ന സമേതീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അപിചാ’’തിആദി. ഭാജനന്തി പത്താദിഭാജനം. പത്താദിം അപൂരേത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ അനുദ്ധടേപി മുഖവട്ടിപരിച്ഛേദോ ഹോതി, പൂരേത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ പന ഉദ്ധരണകാലേ ഹോതീതി ആഹ ‘‘മുഖവട്ടിപരിച്ഛേദേന വാ ഉദ്ധാരേന വാ’’തി. യദാ പന തേലകുമ്ഭീആദീസു തേലാദീനം അബഹുഭാവതോ ഭാജനം നിമുജ്ജാപേത്വാ ഗണ്ഹിതും ന സക്കാ ഹോതി, തദാ മുഖവട്ടിപരിച്ഛേദേനേവ ഹോതി. ചിക്കനന്തി ഥദ്ധം. ആകഡ്ഢനവികഡ്ഢനയോഗ്ഗന്തി ഏത്ഥ അഭിമുഖം കഡ്ഢനം ആകഡ്ഢനം, പരതോ കഡ്ഢനം വികഡ്ഢനം. പടിനീഹരിതുന്തി അത്തനോ ഭാജനതോ പടിനീഹരിതും. ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ പാരാജികന്തി ഥേയ്യചിത്തേന പരസന്തകഗ്ഗഹണപയോഗസ്സ കതത്താ. മഹാഅട്ഠകഥായമേവ ‘‘സചേപി മരിയാദം ദുബ്ബലം കത്വാ സുക്ഖതളാകസ്സ ഉദകനിബ്ബഹനട്ഠാനം ഉദകനിദ്ധമനതുമ്ബം വാ പിദഹതി, അഞ്ഞതോ ച ഗമനമഗ്ഗേ വാ പാളിം ബന്ധതി, സുക്ഖമാതികം വാ ഉജും കരോതി, പച്ഛാ ദേവേ വുട്ഠേ ഉദകം ആഗന്ത്വാ മരിയാദം ഭിന്ദതി, സബ്ബത്ഥ ഭണ്ഡദേയ്യ’’ന്തി വുത്തത്താ ‘‘തം പന തത്ഥേവ സുക്ഖതളാകേ സുക്ഖമാതികായ ഉജുകരണവിനിച്ഛയേന വിരുജ്ഝതീ’’തി വുത്തം.

അവഹാരലക്ഖണന്തി പഞ്ചവീസതിയാ അവഹാരേസു ഏകമ്പി അവഹാരലക്ഖണം, ഠാനാചാവനപയോഗോ ഏവ വാ. ഉദ്ധാരേതി കുമ്ഭിയാ ഫുട്ഠട്ഠാനതോ കേസഗ്ഗമത്തേപി ഉദ്ധടേ. യുത്തന്തി ഠാനാചാവനപയോഗസബ്ഭാവതോ യുത്തം. സങ്ഗോപനത്ഥായാതി ഇമിനാ സുദ്ധചിത്തതം ദസ്സേതി. പലിബുജ്ഝിസ്സതീതി നിവാരേസ്സതി. വുത്തനയേനേവ പാരാജികന്തി ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേയേവ പാരാജികം. സുദ്ധചിത്തോവ ഉദ്ധരതീതി കുമ്ഭിയം തേലസ്സ ആകിരണതോ പുരേതരമേവ സുദ്ധചിത്തോ നിക്ഖിപിത്വാ പച്ഛാ സുദ്ധചിത്തോവ ഉദ്ധരതി. നേവ അവഹാരോതി ഥേയ്യചിത്തേന അവഹരണപയോഗസ്സ അകതത്താ. അത്തനോ ഭാജനത്താ പന ‘‘ന ഗീവാ’’തി വുത്തം, അനാപത്തിമത്തമേവ വുത്തം, ന പന ഏവം വിചാരിതന്തി അധിപ്പായോ. അഥ വാ അനാപത്തിമത്തമേവ വുത്തന്തി ഇമിനാപി തത്ഥ ‘‘ഗീവാ’’തി വചനാഭാവതോ ‘‘ന ഗീവാ’’തി പുബ്ബേ വുത്തമഹാഅട്ഠകഥാവാദമേവ പതിട്ഠാപേതി, പച്ഛാ ദസ്സിതേന കുരുന്ദിവാദേനപി മഹാഅട്ഠകഥാവാദോവ സമത്ഥിതോ. അത്തനോ ഭണ്ഡന്തി തേലാകിരണതോ പുരേതരമേവ അത്തനോ കുമ്ഭിയം സുദ്ധചിത്തേന ഠപിതം പീതതേലം അത്തനോ പരിക്ഖാരം. സമ്മോഹട്ഠാനന്തി ആപത്തിവിനിച്ഛയവസേന സമ്മോഹട്ഠാനം.

ബഹിഗതം നാമ ഹോതീതി തതോ പട്ഠായ തേലസ്സ അട്ഠാനഭാവതോ അധോമുഖഭാവതോ ച ബഹിഗതം നാമ ഹോതി. അന്തോ പട്ഠായ ഛിദ്ദേ കരിയമാനേ തേലസ്സ നിക്ഖമിത്വാ ഗതഗതട്ഠാനം ഭാജനസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതീതി ആഹ – ‘‘ബാഹിരന്തതോ പാദഗ്ഘനകേ ഗളിതേ പാരാജിക’’ന്തി. യഥാ തഥാ വാ കതസ്സാതി ബാഹിരന്തതോ അബ്ഭന്തരതോ വാ പട്ഠായ കതസ്സ. മജ്ഝേ ഠപേത്വാ കതഛിദ്ദേതി മജ്ഝേ ഥോകം കപാലം ഠപേത്വാ പച്ഛാ തം ഛിന്ദന്തേന കതഛിദ്ദേ. ‘‘മരിയാദച്ഛേദനേ അന്തോ ഠത്വാ ബഹിമുഖോ ഛിന്ദന്തോ ബഹി അന്തേന കാരേതബ്ബോ, ബഹി ഠത്വാ അന്തോമുഖോ ഛിന്ദന്തോ അന്തോ അന്തേന കാരേതബ്ബോ, അന്തോ ച ബഹി ച ഛിന്ദിത്വാ മജ്ഝേ ഠപേത്വാ തം ഛിന്ദന്തോ മജ്ഝേന കാരേതബ്ബോ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൮) വുത്തത്താ ‘‘തളാകസ്സ ച മരിയാദഭേദേന സമേതീ’’തി വുത്തം. ഇദമേത്ഥ യുത്തന്തി അന്തോ ച ബഹി ച പട്ഠായ കതഛിദ്ദേ മജ്ഝേന കാരേതബ്ബോ. അന്തോ പട്ഠായ കതേ പന ബാഹിരന്തേന, ബഹി പട്ഠായ കതേ അബ്ഭന്തരേന കാരേതബ്ബോതി അയം തിപ്പകാരോപി ഏത്ഥ വേമട്ഠഛിദ്ദേ യുത്തോ. ഉദകേ കതപയോഗസ്സ അഭാവതോ ‘‘ഠാനാചാവനപയോഗസ്സ അഭാവാ’’തി വുത്തം.

അട്ഠകഥായം താവ വുത്തന്തി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം. പത്ഥിന്നസ്സ ഖാദനം ഇതരസ്സ പാനഞ്ച സപ്പിആദീനം പരിഭോഗോതി ആഹ – ‘‘അഖാദിതബ്ബം വാ അപാതബ്ബം വാ കരോതീ’’തി. കഥം പന തഥാ കരോതീതി ആഹ ‘‘ഉച്ചാരം വാ പസ്സാവം വാ’’തിആദി. കസ്മാ പനേത്ഥ ദുക്കടം വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഠാനാചാവനസ്സ നത്ഥിതായ ദുക്കട’’ന്തി. പുരിമദ്വയന്തി ഭേദനം ഛഡ്ഡനഞ്ച. കസ്മാ ന സമേതീതി ആഹ ‘‘തഞ്ഹീ’’തിആദി. കുമ്ഭിജജ്ജരകരണേനാതി പുണ്ണകുമ്ഭിയാ ജജ്ജരകരണേന. മാതികാഉജഉകരണേനാതി ഉദകപുണ്ണായ മാതികായ ഉജുകരണേന. ഏകലക്ഖണന്തി ഭേദനം കുമ്ഭിജജ്ജരകരണേന ഛഡ്ഡനം മാതികായ ഉജുകരണേന സദ്ധിം ഏകസഭാവം ഠാനാചാവനപയോഗസബ്ഭാവതോ. പച്ഛിമം പന ദ്വയന്തി ഝാപനം അപരിഭോഗകരണഞ്ച.

ഏത്ഥ ഏവം വിനിച്ഛയം വദന്തീതി ഏത്ഥ മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തേ ഏകേ ആചരിയാ ഏവം വിനിച്ഛയം വദന്തി. പച്ഛിമദ്വയം സന്ധായ വുത്തന്തി ഏത്ഥ പുരിമദ്വയേ വിനിച്ഛയോ ഹേട്ഠാ വുത്താനുസാരേന സക്കാ വിഞ്ഞാതുന്തി തത്ഥ കിഞ്ചി അവത്വാ പച്ഛിമദ്വയം സന്ധായ ഠാനാചാവനസ്സ നത്ഥിതായ ദുക്കടന്തി ഇദം വുത്തന്തി അധിപ്പായോ. ഥേയ്യചിത്തേനാതി അത്തനോ വാ പരസ്സ വാ കാതുകാമതാവസേന ഉപ്പന്നഥേയ്യചിത്തേന. വിനാസേതുകാമതായാതി ഹത്ഥപാദാദിം ഛിന്ദന്തോ വിയ കേവലം വിനാസേതുകാമതായ. പുരിമദ്വയേ കിം ഹോതി, കിം അധിപ്പായേന ന കിഞ്ചി വുത്തന്തി ആഹ – ‘‘പുരിമദ്വയേ പന…പേ… പാരാജിക’’ന്തി. തത്ഥ വുത്തനയേന ഭിന്ദന്തസ്സ വാ ഛഡ്ഡേന്തസ്സ വാതി മുഗ്ഗരേന പോഥേത്വാ ഭിന്ദന്തസ്സ ഉദകം വാ വാലികം വാ ആകിരിത്വാ ഉത്തരാപേന്തസ്സാതി അത്ഥോ. അയുത്തന്തി ചേതി പാളിയം പുരിമപദദ്വയേപി ദുക്കടസ്സേവ വുത്തത്താ ‘‘പുരിമദ്വയേ…പേ… പാരാജികന്തി ഇദം അയുത്ത’’ന്തി യദി തുമ്ഹാകം സിയാതി അത്ഥോ. നാതി അയുത്തഭാവപ്പസങ്ഗം നിസേധേത്വാ തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘അഞ്ഞഥാ ഗഹേതബ്ബത്ഥതോ’’തി. കഥം പനേത്ഥ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘പാളിയം ഹീ’’തിആദി. നാസേതുകാമതാപക്ഖേ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ അത്ഥസ്സ അവിരുജ്ഝനതോ ‘‘ഥേയ്യചിത്തപക്ഖേ’’തി വുത്തം. ‘‘ഏവം വിനിച്ഛയം വദന്തീ’’തി ഇതോ പട്ഠായ വുത്തസ്സ സബ്ബസ്സപി ഏകസ്സേവ വചനത്താ ‘‘ഏവമേകേ വദന്തീ’’തി നിഗമനവസേന വുത്തം.

ഇദാനി യഥാവുത്തവസേന പാളിയാ അത്ഥേ ഗയ്ഹമാനേ മഹാഅട്ഠകഥായം ചതുന്നമ്പി സാമഞ്ഞതോ വുത്തസ്സ പച്ഛിമദ്വയം സന്ധായ വുത്തന്തി വചനേ വിസേസാഭാവതോ പാളിയം വുത്തേസു ചതൂസു പദേസു ‘‘ഛഡ്ഡേതി വാ അപരിഭോഗം വാ കരോതീ’’തി ഇമേസം പദാനം വിസേസാഭാവപ്പസങ്ഗതോ ച സയം അഞ്ഞഥാ പാളിം അട്ഠകഥഞ്ച സംസന്ദിത്വാ അത്ഥം ദസ്സേതുകാമോ ‘‘അയം പനേത്ഥ സാരോ’’തിആദിമാഹ. വിനീതവത്ഥുമ്ഹി ‘‘സങ്ഘസ്സ പുഞ്ജകിതം തിണം ഥേയ്യചിത്തോ ഝാപേസീ’’സി (പാരാ. ൧൫൬) വുത്തത്താ വിനീതവത്ഥുമ്ഹി തിണജ്ഝാപകോ വിയാതി ഇമിനാവ ഠാനാ അചാവേതുകാമോവാതി ഏത്ഥാപി ഥേയ്യചിത്തേന ഠാനാ അചാവേതുകാമോതി ഇദം വുത്തമേവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. അഛഡ്ഡേതുകാമോയേവാതി ഏത്ഥാപി ഥേയ്യചിത്തേനാതി സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ഇദഞ്ഹി ഥേയ്യചിത്തപക്ഖം സന്ധായ വുത്തം നാസേതുകാമതാപക്ഖസ്സ വക്ഖമാനത്താ. തേനേവാഹ ‘‘നാസേതുകാമതാപക്ഖേ പനാ’’തിആദി. ഇതരഥാപി യുജ്ജതീതി ഥേയ്യചിത്താഭാവാ ഠാനാ ചാവേതുകാമസ്സപി ദുക്കടം യുജ്ജതീതി വുത്തം ഹോതി.

ഭൂമട്ഠകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആകാസട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൯൬. ആകാസട്ഠകഥായം മുഖതുണ്ഡകേനാതി മുഖഗ്ഗേന. കലാപഗ്ഗേനാതി പിഞ്ഛകലാപസ്സ അഗ്ഗേന. പസാരേതീതി ഗഹണത്ഥം പസാരേതി. അഗ്ഗഹേത്വാ വാതി ലേഡ്ഡുആദീഹി പഹരിത്വാ നയനവസേന അഗ്ഗഹേത്വാ വാ. ആകാസട്ഠവിനിച്ഛയേ വുച്ചമാനേപി തപ്പസങ്ഗേന ആകാസട്ഠസ്സ വേഹാസട്ഠാദിഭാവമുപഗതേപി അസമ്മോഹത്ഥം ‘‘യസ്മിം അങ്ഗേ നിലീയതീ’’തിആദി വുത്തം. അന്തോവത്ഥുമ്ഹീതി പരിക്ഖിത്തവത്ഥുസ്സ അന്തോ. അന്തോഗാമേതി പരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ അന്തോ. അപരിക്ഖിത്തേ പന വത്ഥുമ്ഹി, ഗാമേ വാ ഠിതട്ഠാനമേവ ഠാനം. അടവിമുഖം കരോതീതി അരഞ്ഞാഭിമുഖം കരോതി. രക്ഖതീതി തേന പയോഗേന തസ്സ ഇച്ഛിതട്ഠാനം അഗതത്താ രക്ഖതി. ഭൂമിയാ ഗച്ഛന്തം സന്ധായ ‘‘ദുതിയപദവാരേ വാ’’തി വുത്തം. ഗാമതോ നിക്ഖന്തസ്സാതി പരിക്ഖിത്തഗാമതോ നിക്ഖന്തസ്സ. കപിഞ്ജരോ നാമ ഏകാ പക്ഖിജാതി.

ആകാസട്ഠകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വേഹാസട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൯൭. വേഹാസട്ഠകഥായം പന ചീവരവംസേ ഠപിതസ്സ ചീവരസ്സ ആകഡ്ഢനേ യഥാവുത്തപ്പദേസാതിക്കമോ ഏകദ്വങ്ഗുലമത്താകഡ്ഢനേന സിയാതി അധിപ്പായേന വുത്തം ‘‘ഏകദ്വങ്ഗുലമത്താകഡ്ഢനേനേവ പാരാജിക’’ന്തി. ഇദഞ്ച താദിസം നാതിമഹന്തം ചീവരവംസദണ്ഡകം സന്ധായ വുത്തം, മഹന്തേ പന തതോ അധികമത്താകഡ്ഢനേനേവ സിയാ. രജ്ജുകേന ബന്ധിത്വാതി ഏകായ രജ്ജുകോടിയാ ചീവരം ബന്ധിത്വാ അപരായ കോടിയാ ചീവരവംസം ബന്ധിത്വാ ഠപിതചീവരം. മുത്തമത്തേ അട്ഠത്വാ പതനകസഭാവത്താ ‘‘മുത്തേ പാരാജിക’’ന്തി വുത്തം.

ഏകമേകസ്സ ഫുട്ഠോകാസമത്തേ അതിക്കന്തേ പാരാജികന്തി ഭിത്തിം അഫുസാപേത്വാ ഠപിതത്താ വുത്തം. ഭിത്തിം നിസ്സായ ഠപിതന്തി പടിപാടിയാ ഠപിതേസു നാഗദന്താദീസുയേവ ആരോപേത്വാ ഭിത്തിം ഫുസാപേത്വാ ഠപിതം. പണ്ണന്തരം ആരോപേത്വാ ഠപിതാതി അഞ്ഞേഹി ഠപിതം സന്ധായ വുത്തം.

വേഹാസട്ഠകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഉദകട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൯൮. ഉദകട്ഠകഥായം സന്ദമാനഉദകേ നിക്ഖിത്തം ന തിട്ഠതീതി ആഹ ‘‘അസന്ദനകേ ഉദകേ’’തി. അനാപത്തീതി ഹത്ഥവാരപദവാരേസു ദുക്കടാപത്തിയാ അഭാവം സന്ധായ വുത്തം. കഡ്ഢതീതി ഹേട്ഠതോ ഓസാരേതി. ഉപ്പലാദീസൂതി ആദി-സദ്ദേന പദുമപുണ്ഡരീകാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. രത്തം പദുമം, സേതം പുണ്ഡരീകം. സേതം വാ പദുമം, രത്തം പുണ്ഡരീകം. അഥ വാ രത്തം വാ ഹോതു സേതം വാ സതപത്തം പദുമം, ഊനസതപത്തം പുണ്ഡരീകം. വത്ഥു പൂരതീതി പാരാജികവത്ഥു പഹോതി. തസ്മിം ഛിന്നമത്തേ പാരാജികന്തി ഉദകതോ അച്ചുഗ്ഗതസ്സ ഉദകവിനിമുത്തട്ഠാനതോ ഛേദനം സന്ധായ വുത്തം. യം വത്ഥും പൂരേതീതി യം പുപ്ഫം പാരാജികവത്ഥും പൂരേതി. ദസഹി പുപ്ഫേഹി കതകലാപോ ഹത്ഥകോ, മഹന്തം കലാപം കത്വാ ബദ്ധം ഭാരബദ്ധം. രജ്ജുകേസു തിണാനി സന്ഥരിത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘ദ്വേ രജ്ജുകാനി ഉദകപിട്ഠേ ഠപേത്വാ തേസം ഉപരി തിരിയതോ തിണാനി സന്ഥരിത്വാ തേസം ഉപരി ബന്ധിത്വാ വാ അബന്ധിത്വാ വാ തിരിയതോയേവ പുപ്ഫാനി ഠപേത്വാ ഹേട്ഠതോ ഗതാനി ദ്വേ രജ്ജുകാനി ഉക്ഖിപിത്വാ പുപ്ഫമത്ഥകേ ഠപേന്തീ’’തി വദന്തി.

കേസഗ്ഗമത്തമ്പി യഥാഠിതട്ഠാനതോ ചാവേതീതി പാരിമന്തേന ഫുട്ഠോകാസം, ഓരിമന്തേന കേസഗ്ഗമത്തം ചാവേതി. സകലമുദകന്തി ദണ്ഡേന ഫുട്ഠോകാസഗതം സകലമുദകം. ന ഉദകം ഠാനന്തി അത്തനാ കതട്ഠാനസ്സ അട്ഠാനത്താ. ഇദം ഉഭയന്തി ഏത്ഥ ‘‘ബന്ധനം അമോചേത്വാ…പേ… പാരാജിക’’ന്തി ഇദമേവേകം, ‘‘പഠമം ബന്ധനം…പേ… ഠാനപരിച്ഛേദോ’’തി ഇദം ദുതിയം. പദുമിനിയന്തി പദുമഗച്ഛേ. ഉപ്പാടിതായാതി പരേഹി അത്തനോ അത്ഥായ ഉപ്പാടിതായ.

ബഹി ഠപിതേതി ഉദകതോ ബഹി ഠപിതേ. ഹത്ഥകവസേന ഖുദ്ദകം കത്വാ

ബദ്ധം കലാപബദ്ധം. മുളാലന്തി കന്ദം. പത്തം വാ പുപ്ഫം വാതി ഇദം കദ്ദമസ്സ അന്തോ പവിസിത്വാ ഠിതം സന്ധായ വുത്തം. സകലമുദകന്തി വാപിആദീസു പരിയാപന്നം സകലമുദകം. നിദ്ധമനതുമ്ബന്തി വാപിയാ ഉദകസ്സ നിക്ഖമനമഗ്ഗം. ഉദകവാഹകന്തി മഹാമാതികം. ന അവഹാരോതി ഇദം പുബ്ബസദിസം ന ഹോതീതി ആഹ – ‘‘കസ്മാ…പേ… ഏവരൂപാ ഹി തത്ഥ കതികാ’’തി. അവഹാരോ നത്ഥീതി സബ്ബസാധാരണേ അപരിഗ്ഗഹട്ഠാനേ ഗഹിതത്താ. മാതികം ആരോപേത്വാതി ഖുദ്ദകമാതികം ആരോപേത്വാ. മരിത്വാ…പേ… തിട്ഠന്തീതി ഏത്ഥ ‘‘മതമച്ഛാനംയേവ തേസം സന്തകത്താ അമതേ ഗണ്ഹന്തസ്സ നത്ഥി അവഹാരോ’’തി വദന്തി.

ഉദകട്ഠകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നാവട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൯൯. നാവട്ഠകഥായം പന യാ ബന്ധനാ മുത്തമത്തേ ഠാനാ ന ചവതീതി ഇമിനാ ചണ്ഡസോതേ ബദ്ധനാവം പടിക്ഖിപതി. താവ ദുക്കടന്തി ‘‘ബന്ധനം മോചേതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ഏവം മോചേന്തസ്സ പഞ്ഞത്തം ദുക്കടം സന്ധായ വുത്തം. ഥുല്ലച്ചയമ്പി പാരാജികമ്പി ഹോതീതി ഏത്ഥ പഠമം ഠാനാ അചാവേത്വാ മുത്തേ ഥുല്ലച്ചയം, പഠമം ഠാനാ ചാവേത്വാ മുത്തേ പാരാജികന്തി വേദിതബ്ബം.

‘‘പാസേ ബദ്ധസൂകരോ വിയാ’’തിആദിനാ വുത്തം സന്ധായാഹ ‘‘തത്ഥ യുത്തി പുബ്ബേ വുത്താ ഏവാ’’തി. വിപ്പനട്ഠാ നാവാതി വിസമവാതാദീഹി വിനാസം പത്വാ ഉദകേ നിമുജ്ജിത്വാ ഹേട്ഠാ ഭൂമിതലം അപ്പത്വാ മജ്ഝേ ഠിതം സന്ധായ വദതി. തേനേവ ‘‘അധോ വാ ഓപിലാപേന്തസ്സ…പേ… നാവാതലേന ഫുട്ഠോകാസം മുഖവട്ടിം അതിക്കന്തമത്തേ പാരാജിക’’ന്തി വുത്തം. ഓപിലാപേന്തസ്സാതി ഓസീദാപേന്തസ്സ. അതിക്കന്തമത്തേതി ഫുട്ഠോകാസം അതിക്കന്തമത്തേ. ഏസേവ നയോതി മുത്തമത്തേ പാരാജികന്തി ദസ്സേതി.

നാവാകഡ്ഢനയോഗ്ഗമഹായോത്തതായ യോത്തകോടിതോ പട്ഠായ സകലമ്പി ‘‘ഠാന’’ന്തി വുത്തം.

അസതിപി വാതേ യഥാ വാതം ഗണ്ഹാതി, തഥാ ഠപിതത്താ ‘‘വാതം ഗണ്ഹാപേതീ’’തി വുത്തം. ബലവാ ച വാതോ ആഗമ്മാതി ഇമിനാ അസതി വാതേ അയം പയോഗോ കതോതി ദസ്സേതി. തേനേവ ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ നത്ഥി അവഹാരോ’’തി വുത്തം. സതി പന വാതേ കതോ പയോഗോ ഠാനാചാവനപയോഗോയേവാതി മാതികാഉജുകരണേ വിയ അത്ഥേവ അവഹാരോതി ദട്ഠബ്ബം. ഠാനാചാവനപയോഗോ ന ഹോതീതി സുക്ഖമാതികാഉജുകരണേ വിയ അസതി വാതേ കതപയോഗത്താ. ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതീതി നാവാസാമികസ്സ ഭണ്ഡദേയ്യം ഹോതി.

നാവട്ഠകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

യാനട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൧൦൦. യാനട്ഠകഥായം ദുകയുത്തസ്സാതി ദ്വീഹി ഗോണേഹി യുത്തസ്സ. അയുത്തകന്തി ഗോണേഹി അയുത്തം. കപ്പകതാതി യഥാ ദ്വീഹി ഭാഗേഹി ഹേട്ഠാ പതിട്ഠാതി, ഏവം കതാ. തീണി വാ ചത്താരി വാ ഠാനാനീതി അകപ്പകതായ ഉപത്ഥമ്ഭനിയാ വസേന തീണി ഠാനാനി, കപ്പകതായ വസേന ചത്താരി ഠാനാനീതി. തഥാ പഥവിയം ഠപിതസ്സ തീണി ഠാനാനീതി സമ്ബന്ധോ. തന്തി ഫലകസ്സ വാ ദാരുകസ്സ വാ ഉപരി ഠപിതം പഥവിയം ഠപിതഞ്ച. ദ്വീഹി അക്ഖസീസേഹീതി ദ്വീഹി അക്ഖകോടീഹി. ദാരൂനം ഉപരി ഠപിതസ്സാതി ദ്വിന്നം ദാരൂനം ഉപരി ദ്വീഹി അക്ഖകോടീഹി ഓലമ്ബേത്വാ സകടസാലായം ഠപിതസ്സ. ഹേട്ഠിമതലസ്സാതി സകടബാഹായ ഭൂമിം ഫുസിത്വാ ഠിതസ്സ ഹേട്ഠിമഭാഗസ്സ. സേസം നാവായം വുത്തസദിസന്തി ഇമിനാ ‘‘യദി പന തം ഏവം ഗച്ഛന്തം പകതിഗമനം ഉപച്ഛിന്ദിത്വാ അഞ്ഞം ദിസാഭാഗം നേതി, പാരാജികം. സയമേവ യം കഞ്ചി ഗാമം സമ്പത്തം ഠാനാ അചാവേന്തോവ വിക്കിണിത്വാ ഗച്ഛതി, നേവത്ഥി അവഹാരോ, ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതീ’’തി ഇമം നയം അതിദിസ്സതി.

യാനട്ഠകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഭാരട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൧൦൧. ഭാരട്ഠകഥായം പുരിമഗലേ ഗലവാടകോതി പുരിമഗലേ ഉപരിമഗലവാടകോ. ഉരപരിച്ഛേദമജ്ഝേതി ഉരപരിയന്തസ്സ മജ്ഝേ. അനാണത്തത്താതി ‘‘അസുകട്ഠാനം നേഹീ’’തി അനാണത്തത്താ. യോ ചായം സീസഭാരേ വുത്തോതി യോ ചായം വിനിച്ഛയോ സീസഭാരേ വുത്തോ. സീസാദീഹി വാ ഗഹിതോ ഹോതൂതി സമ്ബന്ധോ. താദിസന്തി തപ്പടിച്ഛാദനസമത്ഥം.

ഭാരട്ഠകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആരാമട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൧൦൨. ആരാമട്ഠകഥായം ബന്ധനന്തി പുപ്ഫാനം വണ്ടേ പതിട്ഠിതട്ഠാനം. അഭിയുഞ്ജതീതി ചോദേതി അഡ്ഡം കരോതി. അദിന്നാദാനസ്സ പയോഗത്താതി സഹപയോഗമാഹ വത്ഥുമ്ഹിയേവ കതപയോഗത്താ. സഹപയോഗവസേന ഹേതം ദുക്കടം. വിനിച്ഛയപ്പസുതന്തി വിനിച്ഛയേ നിയുത്തം. കക്ഖളോതി ദാരുണോ. ധുരം നിക്ഖിപതീതി ഉസ്സാഹം ഠപേതി, അത്തനോ സന്തകകരണേ നിരുസ്സാഹോ ഹോതീതി അത്ഥോ. കൂടഡ്ഡകാരകോപി സചേ ധുരം ന നിക്ഖിപതി, നത്ഥി അവഹാരോതി ആഹ ‘‘സചേ സയമ്പി കതധുരനിക്ഖേപോ ഹോതീ’’തി. സയമ്പീതി അഭിയുഞ്ജകോപി. കതധുരനിക്ഖേപോതി ‘‘ന ദാനി നം ഇമസ്സ ദസ്സാമീ’’തി ഏവം തസ്സ ദാനേ കതധുരനിക്ഖേപോ. കിങ്കാരപ്പടിസ്സാവിഭാവേതി ‘‘കിം കരോമി കിം കരോമീ’’തി ഏവം കിങ്കാരമേവ പടിസ്സുണന്തോ വിചരതീതി കിങ്കാരപടിസ്സാവീ, തസ്സ ഭാവോ കിങ്കാരപടിസ്സാവിഭാവോ, തസ്മിം, അത്തനോ വസവത്തിഭാവേതി വുത്തം ഹോതി.

ഉക്കോചം ദത്വാതി ലഞ്ജം ദത്വാ. കൂടവിനിച്ഛയികാനന്തി കൂടവിനിച്ഛയേ നിയുത്താനം വിനയധരാനം. ‘‘ഗണ്ഹാ’’തി അവത്വാ ‘‘അസാമികസ്സ സാമികോ അയ’’ന്തിആദിനാ പരിയായേന വുത്തേപി തസ്സ സന്തകഭാവം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ പവത്തവചനത്താ കൂടവിനിച്ഛയം കരോന്താനം കൂടസക്ഖീനഞ്ച പാരാജികമേവ. അസതിപി ചേത്ഥ ഠാനാചാവനേ ഉഭിന്നം ധുരനിക്ഖേപോയേവ ഠാനാചാവനട്ഠാനേ തിട്ഠതി. ഇമസ്മിം ധുരനിക്ഖേപേ പാരാജികേ സാമികസ്സ വിമതുപ്പാദനപയോഗേ കതേ ഥുല്ലച്ചയം, തസ്സേവ ധുരനിക്ഖേപപയോഗേ നിപ്ഫാദിതേ പാരാജികം. സയം പരാജയം പാപുണാതീതി കൂടഡ്ഡകാരകോ പരാജയം പാപുണാതി.

ആരാമട്ഠകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വിഹാരട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൧൦൩. വിഹാരട്ഠകഥായം വിഹാരോപി പരിവേണമ്പി ആവാസോപി വിഹാരോത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതീതി ആഹ ‘‘വിഹാരം വാ’’തിആദി. തത്ഥ വിഹാരന്തി മഹാവിഹാരം. പരിവേണന്തി മഹാവിഹാരസ്സ അബ്ഭന്തരേ വിസും വിസും പാകാരപരിച്ഛിന്നട്ഠാനം. ആവാസന്തി ഏകം ആവസഥം. അഭിയോഗേ കതേപി അവഹാരസ്സ അസിജ്ഝനതോ വുത്തം ‘‘അഭിയോഗോ ന രുഹതീ’’തി. ഗണസന്തകേ പന പരിച്ഛിന്നസാമികത്താ സക്കാ ധുരം നിക്ഖിപാപേതുന്തി ആഹ ‘‘ദീഘഭാണകാദിഭേദസ്സ പന ഗണസ്സാ’’തി. ഇധാപി സചേ ഏകോപി ധുരം ന നിക്ഖിപതി, രക്ഖതിയേവ. സബ്ബേസം ധുരനിക്ഖേപേനേവ ഹി പാരാജികം.

വിഹാരട്ഠകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഖേത്തട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൧൦൪. ഖേത്തട്ഠകഥായം സത്ത ധഞ്ഞാനീതി സാലിവീഹിയവകങ്ഗുകുദ്രൂസവരകഗോധുമാനം വസേന സത്ത ധഞ്ഞാനി. നിരുമ്ഭിത്വാ വാതിആദീസു ‘‘ഗണ്ഹന്തസ്സാ’’തി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. തത്ഥ നിരുമ്ഭിത്വാ ഗഹണം നാമ വീഹിസീസം അച്ഛിന്ദിത്വാ യഥാഠിതമേവ ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢിത്വാ ബീജമത്തസ്സേവ ഗഹണം. ഏകമേകന്തി ഏകമേകം വീഹിസീസം. ഉപ്പാടേത്വാ വാതി മുഗ്ഗമാസാദീനി ഉദ്ധരിത്വാ വാ. യസ്മിം ബീജേ വാതിആദി നിരുമ്ഭിത്വാ ഗഹണാദീസു യഥാക്കമം യോജേതബ്ബം. സാലിസീസാദീനി നിരുമ്ഭിത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ യസ്മിം ബീജേ വത്ഥു പൂരതി, ഏകമേകം ഹത്ഥേനേവ ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ യസ്മിം സീസേ വത്ഥു പൂരതി, അസിതേന ലായിത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ യസ്സം മുട്ഠിയം വത്ഥു പൂരതി, ബഹൂനി ഏകതോ ഉപ്പാടേത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ യസ്മിം മുഗ്ഗമാസാദിഫലേ വത്ഥു പൂരതീതി ഏവമേത്ഥ യഥാക്കമോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘തസ്മിം ബന്ധനാ മോചിതമത്തേ’’തി വചനതോ തസ്മിം ബീജാദിമ്ഹി ബന്ധനാ മോചിതേ സതി തതോ അനപനീതേപി പാരാജികമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. അച്ഛിജ്ജമാനോതി അച്ഛിന്നോ ഹുത്വാ ഠിതോ. ജടിതാനീതി ഛിന്ദിതാനി അച്ഛിന്നേഹി സദ്ധിം ജടിതാനി ഹോന്തീതി അത്ഥോ. സഭുസന്തി പലാലസഹിതം. അഭുസന്തി പലാലരഹിതം.

ഖീലേനാതി ഖാണുകേന. ഏത്ഥ ച ഖീലസങ്കമനാദീസു ഉഭയം സമ്ഭവതി സഹപയോഗോ ധുരനിക്ഖേപോ ച. യദാ ഹി പരസ്സ ഖേത്താദീസു ഏകദേസം ഖീലസങ്കമനാദിവസേന അത്തനോ സന്തകം കരോതി, തദാ സതിപി പഠമതരം സാമികാനം ധുരനിക്ഖേപേ ഖീലസങ്കമനാദിസഹപയോഗം വിനാ ന ഹോതീതി സഹപയോഗേനേവ പാരാജികം. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ദുതിയപാരാജികവണ്ണനാ) വുത്തം ‘‘ഠാനാചാവനവസേന ഖീലാദീനി സങ്കാമേത്വാ ഖേത്താദിഗ്ഗഹണവസേന ച സഹപയോഗോ വേദിതബ്ബോ’’തി. യദാ പന അസതി ധുരനിക്ഖേപേ ഖീലസങ്കമനാദിമത്തം കതം, തദാ വിനാ ധുരനിക്ഖേപേന ന ഹോതീതി ധുരനിക്ഖേപേനേവ പാരാജികം. തേനേവേത്ഥ ‘‘തഞ്ച ഖോ സാമികാനം ധുരനിക്ഖേപേനാ’’തി വുത്തം. ഏവം സബ്ബത്ഥാതി യഥാവുത്തമത്ഥം രജ്ജുസങ്കമനാദീസുപി അതിദിസതി.

യട്ഠിന്തി മാനദണ്ഡം. ഏകസ്മിം അനാഗതേ ഥുല്ലച്ചയം, തസ്മിം ആഗതേ പാരാജികന്തി ഏത്ഥ സചേ ദാരൂനി നിഖണിത്വാ തത്തകേനേവ ഗണ്ഹിതുകാമോ ഹോതി, അവസാനേ ദാരുമ്ഹി പാരാജികം. സചേ തത്ഥ സാഖായോപി കത്വാ ഗഹേതുകാമോ ഹോതി, അവസാനസാഖായ പാരാജികന്തി വേദിതബ്ബം. തത്തകേന അസക്കോന്തോതി ദാരൂനി നിഖണിത്വാ വതിം കാതും അസക്കോന്തോ. ഖേത്തമരിയാദന്തി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതും ‘‘കേദാരപാളി’’ന്തി വുത്തം. വിത്ഥതം കരോതീതി പുബ്ബേ വിജ്ജമാനമേവ മരിയാദം വിത്ഥിണ്ണം കരോതി. അകതം വാ പന പതിട്ഠപേതീതി പുബ്ബേ അകതം വാ മരിയാദം ഠപേതി.

ഖേത്തട്ഠകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വത്ഥുട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൧൦൫. വത്ഥുട്ഠകഥായം തിണ്ണം പാകാരാനന്തി ഇട്ഠകസിലാദാരൂനം വസേന തിണ്ണം പാകാരാനം. ഏതേനേവ നയേനാതി ഇമിനാ ‘‘കേവലം ഭൂമിം സോധേത്വാ…പേ… അപരിക്ഖിപിത്വാ വാ’’തി വുത്തമത്ഥം നിദസ്സേതി.

ഗാമട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൧൦൬. ഗാമട്ഠകഥായം ഗാമോ നാമാതി പാളിയം ന വുത്തം സബ്ബസോ ഗാമലക്ഖണസ്സ പുബ്ബേ വുത്തത്താ.

അരഞ്ഞട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൧൦൭. അരഞ്ഞട്ഠകഥായം അരഞ്ഞം നാമാതി ഇദം പന ന കേവലം പുബ്ബേ വുത്തഅരഞ്ഞലക്ഖണപ്പത്തിമത്തേന അരഞ്ഞം ഇധാധിപ്പേതം, കിന്തു യം അത്തനോ അരഞ്ഞലക്ഖണേന അരഞ്ഞം പരപരിഗ്ഗഹിതഞ്ച ഹോതി, തം അരഞ്ഞം ഇധാധിപ്പേതന്തി ദസ്സേതും വുത്തം. തേനാതി പുന അരഞ്ഞവചനേന. ന പരിഗ്ഗഹിതഭാവോ അരഞ്ഞസ്സ ലക്ഖണന്തി യദി ഹി പരിഗ്ഗഹിതഭാവോ അരഞ്ഞലക്ഖണം സിയാ, ‘‘അരഞ്ഞം നാമ യം മനുസ്സാനം പരിഗ്ഗഹിത’’ന്തി ഏത്തകമേവ വദേയ്യാതി അധിപ്പായോ. യന്തി ഇമിനാ പുബ്ബേ വുത്തലക്ഖണമേവ അരഞ്ഞം പരാമട്ഠന്തി ആഹ ‘‘യം പന അത്തനോ അരഞ്ഞലക്ഖണേന അരഞ്ഞ’’ന്തി.

വിനിവിജ്ഝിത്വാതി ഉജുകമേവ വിനിവിജ്ഝിത്വാ. പണ്ണം വാതി താലപണ്ണാദി പണ്ണം വാ. അദ്ധഗതോപീതി ചിരകാലം തത്ഥേവ ഠിതോപി. ന ഗഹേതബ്ബോതി ഏത്ഥ പന യോ പരേഹി അരഞ്ഞസാമികാനം ഹത്ഥതോ കിണിത്വാ തച്ഛേത്വാ തത്ഥേവ ഠപിതോ, സോ അരഞ്ഞസാമികേന അനുഞ്ഞാതോപി ന ഗഹേതബ്ബോ. സാമികേഹി ഛഡ്ഡിതോതി ഗഹേതും വട്ടതീതി പംസുകൂലസഞ്ഞായ ഗഹണം വുത്തം. ലക്ഖണച്ഛിന്നസ്സാപീതി അരഞ്ഞസാമികാനം ഹത്ഥതോ കിണിത്വാ ഗണ്ഹന്തേഹി കതസഞ്ഞാണസ്സ. ഛല്ലിയാ പരിയോനദ്ധം ഹോതീതി ഇമിനാ സാമികാനം നിരപേക്ഖതം ദീപേതി. തേന വുത്തം ‘‘ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി. യദി സാമികാനം സാപേക്ഖതാ അത്ഥി, ന വട്ടതി. താനി കതാനി അജ്ഝാവുത്ഥാനി ച ഹോന്തീതി താനി ഗേഹാദീനി കതാനി പരിനിട്ഠിതാനി മനുസ്സേഹി ച അജ്ഝാവുത്ഥാനി ഹോന്തി. ദാരൂനിപീതി ഗേഹാദീനം കതത്താ തതോ അവസിട്ഠദാരൂനിപി. ഏതേസന്തി ഏതേസം യഥാവുത്തദാരൂനം.

തേസം ആരക്ഖട്ഠാനന്തി തേസം അരഞ്ഞപാലാനം ഠിതട്ഠാനം. ദേഹീതി വുത്തേ ദാതബ്ബമേവാതി ഏത്ഥ ‘‘ദേഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘ദസ്സാമീ’’തി ആഭോഗസബ്ഭാവതോ ‘‘ദേഹീ’’തി അവുത്തേ അദത്വാപി ഗന്തും വട്ടതിയേവ. ഗന്തും ദേഥാതി ഗമനം ദേഥ. അദിസ്വാ ഗച്ഛതി, ഭണ്ഡദേയ്യന്തി പരിസുദ്ധചിത്തേന ഗച്ഛതി, ഭണ്ഡദേയ്യം. യത്ഥ കത്ഥചി നീതാനമ്പി ദാരൂനം അരഞ്ഞസാമികാനംയേവ സന്തകത്താ സുദ്ധചിത്തേന നിക്ഖന്തോപി പുന ഥേയ്യചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ ഗച്ഛതി, പാരാജികമേവാതി വദന്തി.

അരഞ്ഞട്ഠകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഉദകകഥാവണ്ണനാ

൧൦൮. ഉദകകഥായം മഹാകുച്ഛികാ ഉദകചാടി ഉദകമണികോ. ‘‘സമേഖലാ ചാടി ഉദകമണികോ’’തിപി വദന്തി. തത്ഥാതി തേസു ഭാജനേസു. നിബ്ബഹനഉദകന്തി ‘‘മഹോദകം ആഗന്ത്വാ തളാകമരിയാദം മാ ഛിന്ദീ’’തി തളാകരക്ഖണത്ഥം തസ്സ ഏകപസ്സേന വിസ്സജ്ജിതഉദകം. നിദ്ധമനതുമ്ബന്തി സസ്സാദീനം അത്ഥായ ഉദകനിക്ഖമനമഗ്ഗം. മരിയാദം ദുബ്ബലം കത്വാതി ഇദം അവസ്സം ഛിന്നസഭാവദസ്സനത്ഥം ഭണ്ഡദേയ്യവിസയദസ്സനത്ഥഞ്ച വുത്തം. മരിയാദം ദുബ്ബലം അകത്വാപി യഥാവുത്തപ്പയോഗേ കതേ മരിയാദം ഛിന്ദിത്വാ നിക്ഖന്തഉദകഗ്ഘാനുരൂപേന അവഹാരേന കാരേതബ്ബമേവ.

അനിഗ്ഗതേതി അനിക്ഖമിത്വാ തളാകസ്മിംയേവ ഉദകേ ഠിതേ. അസമ്പത്തേവാതി തളാകതോ നിക്ഖമിത്വാ മഹാമാതികായ ഏവ ഠിതേ. അനിക്ഖന്തേതി തളാകതോ അനിക്ഖന്തേ ഉദകേ. സുബദ്ധാതി ഭണ്ഡദേയ്യമ്പി ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘നിക്ഖന്തേ ബദ്ധാ ഭണ്ഡദേയ്യ’’ന്തി, തളാകതോ നിക്ഖമിത്വാ പരേസം ഖുദ്ദകമാതികാമുഖം അപാപുണിത്വാ മഹാമാതികായംയേവ ഠിതേ ബദ്ധാ ചേ, ഭണ്ഡദേയ്യന്തി അത്ഥോ. ‘‘അനിക്ഖന്തേ ബദ്ധാ സുബദ്ധാ, നിക്ഖന്തേ ബദ്ധാ ഭണ്ഡദേയ്യ’’ന്തി ഹി ഇദം ദ്വയം ഹേട്ഠാ വുത്തവികപ്പദ്വയസ്സ യഥാക്കമേന വുത്തം. നത്ഥി അവഹാരോതി ഏത്ഥ ‘‘അവഹാരോ നത്ഥി, ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതീ’’തി കേചി വദന്തി, തളാകഗതഉദകസ്സ സബ്ബസാധാരണത്താ തം അയുത്തം വിയ ദിസ്സതി, ‘‘അനിക്ഖന്തേ ബദ്ധാ സുബദ്ധാ’’തി ഇമിനാ ച അട്ഠകഥാവചനേന ന സമേതി. വത്ഥും…പേ… ന സമേതീതി ഏത്ഥ തളാകഗതഉദകസ്സ സബ്ബസാധാരണത്താ അപരിഗ്ഗഹിതം ഇധ വത്ഥുന്തി അധിപ്പായോ.

ഉദകകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദന്തപോനകഥാവണ്ണനാ

൧൦൯. ദന്തകട്ഠകഥായം തതോ പട്ഠായ അവഹാരോ നത്ഥീതി ‘‘യഥാസുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘോ പരിഭുഞ്ജതൂ’’തി യഥാസുഖം പരിഭോഗത്ഥായ ഠപിതത്താ വസ്സഗ്ഗേന അഭാജേതബ്ബത്താ അരക്ഖിതബ്ബത്താ സബ്ബസാധാരണത്താ ച അഞ്ഞം സങ്ഘികം വിയ ന ഹോതീതി ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹന്തസ്സപി നത്ഥി അവഹാരോ. വത്തന്തി ദന്തകട്ഠഗ്ഗഹണേ വത്തം. ഇദാനി തദേവ വത്തം ദസ്സേന്തോ ‘‘യോ ഹീ’’തിആദിമാഹ. ‘‘പുന സാമണേരാ ആഹരിസ്സന്തീ’’തി കേചി ഥേരാ വദേയ്യുന്തി യോജേതബ്ബം.

ദന്തപോനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വനപ്പതികഥാവണ്ണനാ

൧൧൦. വനപ്പതികഥായം ‘‘ഉജുകമേവ തിട്ഠതീതി രുക്ഖഭാരേന കിഞ്ചിദേവ ഭസ്സിത്വാ ഠിതത്താ ഹോതിയേവ ഠാനാചാവനന്തി അധിപ്പായേന വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. വാതമുഖം സോധേതീതി യഥാ വാതോ ആഗന്ത്വാ രുക്ഖം പാതേതി, ഏവം വാതസ്സ ആഗമനമഗ്ഗം രുന്ധിത്വാ ഠിതാനി സാഖാഗുമ്ബാദീനി ഛിന്ദിത്വാ അപനേന്തോ സോധേതി. ‘‘മണ്ഡൂകകണ്ടകം വാ വിസന്തി മണ്ഡൂകാനം നങ്ഗുട്ഠേ അഗ്ഗകോടിയം ഠിതകണ്ടക’’ന്തി വദന്തി, ‘‘ഏകം വിസമച്ഛകണ്ടക’’ന്തിപി വദന്തി.

വനപ്പതികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഹരണകകഥാവണ്ണനാ

൧൧൧. ഹരണകകഥായം ഹരണകന്തി ഹരിയമാനം. അഭിമുഖം കത്വാ കഡ്ഢനം ആകഡ്ഢനം, സേസദിസാകഡ്ഢനം വികഡ്ഢനം. പാദം അഗ്ഘതി, പാരാജികമേവാതി ഏത്ഥ അന്തം ന ഗണ്ഹാമീതി അസല്ലക്ഖിതത്താ അന്തസ്സ ച ഗണ്ഹിസ്സാമീതി സല്ലക്ഖിതസ്സേവ പടസ്സ ഏകദേസത്താ പാരാജികം വുത്തം. സഹഭണ്ഡഹാരകന്തി ഭണ്ഡഹാരകേന സദ്ധിം. സന്തജ്ജേത്വാതി ധനുആദീഹി സന്തജ്ജേത്വാ.

സോതി ഭണ്ഡഹാരകോ. അനജ്ഝാവുത്ഥകന്തി അപരിഗ്ഗഹിതകം, അസാമികന്തി അത്ഥോ.

ആഹരാപേന്തേ ദാതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ‘‘ഛഡ്ഡേത്വാ ധുരം നിക്ഖിപിത്വാ ഗതാനമ്പി നിരാലയാനം പുന ആഹരാപനസ്സ വുത്തത്താ ഭിക്ഖൂനമ്പി അത്തനോ സന്തകേ പരിക്ഖാരേ അച്ഛിന്ദിത്വാ പരേഹി ഗഹിതേ തത്ഥ ധുരനിക്ഖേപം കത്വാപി പുന തം ബലക്കാരേനപി ആഹരാപേതും വട്ടതീ’’തി ദേസവാസിനോ ആചരിയാ വദന്തി, സീഹളദീപവാസിനോ പന തം കേചി ആചരിയാ ന ഇച്ഛന്തി. തേനേവ മഹാഗണ്ഠിപദേ മജ്ഝിമഗണ്ഠിപദേ ച വുത്തം ‘‘അമ്ഹാകം പന തം ന രുച്ചതീ’’തി. അഞ്ഞേസൂതി മഹാപച്ചരിആദീസു. വിചാരണാ ഏവ നത്ഥീതി തത്ഥാപി പടിക്ഖേപാഭാവതോ അയമേവത്ഥോതി വുത്തം ഹോതി.

ഹരണകകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഉപനിധികഥാവണ്ണനാ

൧൧൨. ഉപനിധികഥായം ‘‘സങ്ഗോപനത്ഥായ അത്തനോ ഹത്ഥേ നിക്ഖിത്തസ്സ ഭണ്ഡസ്സ ഗുത്തട്ഠാനേ പടിസാമനപയോഗം വിനാ അഞ്ഞസ്മിം പയോഗേ അകതേപി രജ്ജസങ്ഖോഭാദികാലേ ‘ന ദാനി തസ്സ ദസ്സാമി, ന മയ്ഹം ദാനി ദസ്സതീ’തി ഉഭോഹിപി സകസകട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ ധുരനിക്ഖേപേ കതേ പാരാജികമേവ പടിസാമനപയോഗസ്സ കതത്താ’’തി വദന്തി. അത്തനോ ഹത്ഥേ നിക്ഖിത്തത്താതി ഏത്ഥ അത്തനോ ഹത്ഥേ സങ്ഗോപനത്ഥായ നിക്ഖിത്തകാലതോ പട്ഠായ തപ്പടിബദ്ധത്താ ആരക്ഖായ ഭണ്ഡസാമികട്ഠാനേ ഠിതത്താ ഠാനസ്സ ച തദായത്തതായ ഠാനാചാവനസ്സ അലബ്ഭനതോ നത്ഥി അവഹാരോതി അധിപ്പായോ.

ധമ്മം വാചാപേത്വാതി ധമ്മം കഥാപേത്വാ. ഏസേവ നയോതി ഉദ്ധാരേയേവ പാരാജികം. കസ്മാ? അഞ്ഞേഹി അസാധാരണസ്സ അഭിഞ്ഞാണസ്സ വുത്തത്താ. ‘‘അഞ്ഞം താദിസമേവ ഗണ്ഹന്തേ യുജ്ജതീതി ഇദം സഞ്ഞാണം കഥേന്തേനേവ ‘അസുകസ്മിം ഠാനേ’തി ഓകാസസ്സ ച നിയമിതത്താ തസ്മിം ഠാനേ ഠിതം പത്തം അപനേത്വാ തസ്മിം ഓകാസേ അഞ്ഞം താദിസമേവ പച്ഛാ ഠപിതം പത്തം സന്ധായ കഥിത’’ന്തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. ചോരേന സല്ലക്ഖിതപത്തസ്സ ഗഹണാഭാവേപി ‘‘ഇദം ഥേനേത്വാ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി തസ്മിം ഓകാസേ ഠിതേ താദിസേ വത്ഥുമത്തേ തസ്സ ഥേയ്യചിത്തസബ്ഭാവതോ അഞ്ഞം താദിസമേവ ഗണ്ഹന്തേ യുജ്ജതീതി ചോരസ്സ അവഹാരോ ദസ്സിതോ. പദവാരേനാതി ഥേരേന നീഹരിത്വാ ദിന്നം പത്തം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതോ ചോരസ്സ പദവാരേന. തം അതാദിസമേവ ഗണ്ഹന്തേ യുജ്ജതീതി ‘‘മമായം പത്തോ ന ഹോതീ’’തി വാ ‘‘മയാ കഥിതോ അയം പത്തോ ന ഹോതീ’’തി വാ ജാനിത്വാ ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹന്തസ്സ ‘‘ഇദം ഥേനേത്വാ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി വത്ഥുമത്തേ ഥേയ്യചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ ച അവഹാരസബ്ഭാവതോ വുത്തം.

ഗാമദ്വാരന്തി സമണസാരുപ്പം വോഹാരമത്തമേതം, അന്തോഗാമം ഇച്ചേവ വുത്തം ഹോതി. വുത്തനയേനേവ ഥേരസ്സ പാരാജികന്തി ഥേയ്യചിത്തേനേവ പരസന്തകസ്സ ഗഹിതത്താ ഉദ്ധാരേയേവ ഥേരസ്സ പാരാജികം. ചോരസ്സ ദുക്കടന്തി അസുദ്ധചിത്തേന ഗഹിതത്താ ഗഹിതകാലേ ചോരസ്സ ദുക്കടം. വുത്തനയേനേവ ഉഭിന്നമ്പി ദുക്കടന്തി ചോരസ്സ സാമികേന ദിന്നത്താ പാരാജികം നത്ഥി, അസുദ്ധചിത്തേന ഗഹിതത്താ ദുക്കടം, ഥേരസ്സ പന അത്തനോ സന്തകേപി അസുദ്ധചിത്തതായ ദുക്കടന്തി.

ആണത്തിയാ ഗഹിതത്താതി ഏത്ഥ ‘‘പത്തചീവരം ഗണ്ഹ, അസുകം നാമ ഗാമം ഗന്ത്വാ പിണ്ഡായ ചരിസ്സാമാ’’തി ഏവം ഥേരേന കതആണത്തിയാ വിഹാരസ്സ പരഭാഗേ ഉപചാരതോ പട്ഠായ യാവ തസ്സ ഗാമസ്സ പരതോ ഉപചാരോ, താവ സബ്ബം ഖേത്തമേവ ജാതന്തി അധിപ്പായോ. മഗ്ഗതോ ഓക്കമ്മാതി ഏത്ഥ ഉഭിന്നം സകടചക്കമഗ്ഗാനം അന്തരാളമ്പി മഗ്ഗോയേവാതി ദട്ഠബ്ബം. അട്ഠത്വാ അനിസീദിത്വാതി ഏത്ഥ വിഹാരം പവിസിത്വാ സീസാദീസു ഭാരം ഭൂമിയം അനിക്ഖിപിത്വാവ തിട്ഠന്തോ നിസീദന്തോ വാ വിസ്സമിത്വാ ഥേയ്യചിത്തേ വൂപസന്തേ പുന ഥേയ്യചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ ഗച്ഛതി ചേ, പാദുദ്ധാരേന കാരേതബ്ബോ. സചേ ഭൂമിയം നിക്ഖിപിത്വാ പുന തം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, ഉദ്ധാരേന കാരേതബ്ബോ. കസ്മാ? ആണാപകസ്സ ആണത്തിയാ യം കത്തബ്ബം, തസ്സ താവ പരിനിട്ഠിതത്താ. കേചി പന ‘‘പുരിമസ്മിം ഥേയ്യചിത്തേ അവൂപസന്തേപി വുത്തനയേനേവ വിസ്സമിത്വാ ഗച്ഛതോ പാദുദ്ധാരേന ഉദ്ധാരേന വാ കാരേതബ്ബോ’’തി വദന്തി, ‘‘അസുകം നാമ ഗാമന്തി അനിയമേത്വാ ‘അന്തോഗാമം പവിസിസ്സാമാ’തി അവിസേസേന വുത്തേ വിഹാരസാമന്താ സബ്ബോപി ഗോചരഗാമോ ഖേത്തമേവാ’’തിപി വദന്തി. സേസന്തി മഗ്ഗുക്കമനവിഹാരാഭിമുഖഗമനാദി സബ്ബം. പുരിമസദിസമേവാതി അനാണത്തിയാ ഗഹിതേപി സാമികസ്സ കഥേത്വാ ഗഹിതത്താ ഹേട്ഠാ വുത്തവിഹാരൂപചാരാദി സബ്ബം ഖേത്തമേവാതി കത്വാ വുത്തം.

ഏസേവ നയോതി ‘‘അന്തരാമഗ്ഗേ ഥേയ്യചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ’’തിആദിനാ വുത്തനയം അതിദിസതി. നിമിത്തേ വാ കതേതി ‘‘ചീവരം മേ കിലിട്ഠം, കോ നു ഖോ രജിത്വാ ദസ്സതീ’’തിആദിനാ നിമിത്തേ കതേ. വുത്തനയേനേവാതി അനാണത്തസ്സ ഥേരേന സദ്ധിം പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ ഗമനവാരേ വുത്തനയേനേവ. ഏകപസ്സേ വാതി വിഹാരസ്സ മഹന്തതായ അത്താനം അദസ്സേത്വാ ഏകസ്മിം പസ്സേ വസന്തോ വാ. ഥേയ്യചിത്തേന പരിഭുഞ്ജന്തോ ജീരാപേതീതി ഥേയ്യചിത്തേ ഉപ്പന്നേ ഠാനാചാവനം അകത്വാ നിവത്ഥപാരുതനീഹാരേനേവ പരിഭുഞ്ജന്തോ ജീരാപേതി, ഠാനാ ചാവേന്തസ്സ പന ഥേയ്യചിത്തേ സതി പാരാജികമേവ സീസേ ഭാരം ഖന്ധേ കരണാദീസു വിയ. യഥാ തഥാ വാ നസ്സതീതി അഗ്ഗിആദിനാ വാ ഉപചികാദീഹി ഖാദിതം വാ നസ്സതി.

അഞ്ഞോ വാ കോചീതി ഇമിനാ പന യേന ഠപിതം, സോപി സങ്ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബം. തവ ഥൂലസാടകോ ലദ്ധോതിആദിനാ മുസാവാദേ ദുക്കടം അദിന്നാദാനപയോഗത്താ. ഇതരം ഗണ്ഹതോ ഉദ്ധാരേ പാരാജികന്തി ഏത്ഥ ‘‘പവിസിത്വാ തവ സാടകം ഗണ്ഹാഹീ’’തി ഇമിനാവ ഉപനിധിഭാവതോ മുത്തത്താ സാമികസ്സ ഇതരം ഗണ്ഹതോപി അത്തനോ സാടകേ ആലയസ്സ സബ്ഭാവതോ ച ഉദ്ധാരേ പാരാജികം വുത്തം. ന ജാനന്തീതി തേന വുത്തം വചനം അസുണന്താ ന ജാനന്തി. ഏസേവ നയോതി ഏത്ഥ സചേ ജാനിത്വാപി ചിത്തേന ന സമ്പടിച്ഛന്തി, ഏസേവ നയോതി ദട്ഠബ്ബം. പടിക്ഖിപന്തീതി ഏത്ഥ ചിത്തേന പടിക്ഖേപോപി സങ്ഗഹിതോവാതി വേദിതബ്ബം. യാചിതാ വാ അയാചിതാ വാതി ഏത്ഥ യാചിതാ യദി ചിത്തേനപി സമ്പടിച്ഛന്തി, നട്ഠേ ഗീവാ. അയാചിതാ പന യദിപി ചിത്തേന സമ്പടിച്ഛന്തി, നത്ഥി ഗീവാ.

ഗഹേത്വാ ഠപേതീതി ഏത്ഥ ചാലേത്വാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ ഠപിതേപി നട്ഠേ ഗീവാ. ഉപചാരേ വിജ്ജമാനേതി ഭണ്ഡാഗാരസ്സ സമീപേ ഉച്ചാരപസ്സാവട്ഠാനേ വിജ്ജമാനേ. മയി ച മതേ സങ്ഘസ്സ ച സേനാസനേ വിനട്ഠേതി ഏത്ഥ ‘‘കേവലം സങ്ഘസ്സ സേനാസനം മാ നസ്സീതി ഇമിനാവ അധിപ്പായേന വിവരിതുമ്പി വട്ടതിയേവാ’’തി വദന്തി. സഹായേഹി ഭവിതബ്ബന്തി തേഹിപി കിഞ്ചി കിഞ്ചി ദാതബ്ബന്തി വുത്തം ഹോതി. അയം സാമീചീതി ഭണ്ഡാഗാരേ വസന്താനം ഇദം വത്തം.

ലോലമഹാഥേരോതി മന്ദോ മോമൂഹോ ഹസിതകീളിതപ്പസുതോ വാ മഹാഥേരോ. അത്തനോ അത്തനോ വസനഗബ്ഭേസു സഭാഗഭിക്ഖൂനം പരിക്ഖാരം ഠപേന്തീതി യോജേതബ്ബം. ഇതരേഹീതി തസ്മിംയേവ ഗബ്ഭേ വസന്തേഹി ഇതരഭിക്ഖൂഹി. വിഹാരവാരേ നിയുത്തോ വിഹാരവാരികോ, വാരം കത്വാ വിഹാരരക്ഖണകോ. നിവാപന്തി ഭത്തവേതനം. പടിപഥം ഗതേസൂതി ചോരാനം ആഗമനം ഞത്വാ ‘‘പഠമതരംയേവ ഗന്ത്വാ സദ്ദം കരിസ്സാമാ’’തി ചോരാനം അഭിമുഖം ഗതേസു. നിസ്സിതകേ ജഗ്ഗേന്തീതി അത്തനോ അത്തനോ നിസ്സിതകേ സിക്ഖാചരിയായ പോസേന്താപി നിസ്സിതകേ വിഹാരം ജഗ്ഗാപേന്തി. ‘‘അസഹായസ്സ അദുതിയസ്സാ’’തി പാഠോ യുത്തോ, പച്ഛിമം പുരിമസ്സേവ വേവചനം. അസഹായസ്സ വാ അത്തദുതിയസ്സ വാതി ഇമസ്മിം പന പാഠേ ഏകേന ആനീതം ദ്വിന്നം നപ്പഹോതീതി അത്തദുതിയസ്സപി വാരോ നിവാരിതോതി വദന്തി, തം ‘‘യസ്സ സഭാഗോ ഭിക്ഖു ഭത്തം ആനേത്വാ ദാതാ നത്ഥീ’’തി ഇമിനാ ന സമേതീതി വീമംസിതബ്ബം. ഉപജീവന്തേന ഠാതബ്ബന്തി അബ്ഭോകാസികേന രുക്ഖമൂലികേനപി പാകവട്ടം ഉപനിസ്സായ ജീവന്തേന പത്തചീവരരക്ഖണത്ഥായ വിഹാരവാരേ സമ്പത്തേ ഠാതബ്ബം. പരിപുച്ഛന്തി പുച്ഛിതപഞ്ഹവിസ്സജ്ജനം അട്ഠകഥം വാ. ദിഗുണന്തി വസ്സഗ്ഗേന പാപിതം വിനാവ ദ്വേ കോട്ഠാസേതി വദന്തി. പക്ഖവാരേനാതി അഡ്ഢമാസവാരേന.

ഉപനിധികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സുങ്കഘാതകഥാവണ്ണനാ

൧൧൩. സുങ്കഘാതകഥായം തതോ ഹനന്തീതി തതോ നീഹരന്താ ഹനന്തി. തന്തി സുങ്കട്ഠാനം. യതോതി യതോ നീഹരിയമാനഭണ്ഡതോ. രാജകന്തി രാജായത്തം. തമ്പി രാജാരഹമേവാതി ആഹ ‘‘അയമേവത്ഥോ’’തി. ഇതോതി ഇതോ ഭണ്ഡതോ. ദുതിയം പാദം അതിക്കാമേതീതി ഏത്ഥ ‘‘പഠമം പാദം പരിച്ഛേദതോ ബഹി ഠപേത്വാ ദുതിയേ പാദേ ഉദ്ധടമത്തേ പാരാജിക’’ന്തി വദന്തി ഉദ്ധരിത്വാ ബഹി അട്ഠപിതോപി ബഹി ഠിതോയേവ നാമ ഹോതീതി കത്വാ. യത്ഥ യത്ഥ പദവാരേന ആപത്തി കാരേതബ്ബാ, തത്ഥ തത്ഥ സബ്ബത്ഥാപി ഏസേവ നയോതി വദന്തി. സുങ്കഘാതതോ ബഹി ബഹിസുങ്കഘാതം. അവസ്സം പതനകന്തി അവസ്സം സുങ്കഘാതതോ ബഹി പതനകം. പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവാതി അവസ്സം പതനകേ ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേതി വുത്തം ഹോതി. വട്ടന്തം പുന അന്തോ പവിസതീതി മഹാഅട്ഠകഥാവചനസ്സ കുരുന്ദിസങ്ഖേപട്ഠകഥാഹി അധിപ്പായോ പകാസിതോ. അന്തോ ഠത്വാ ബഹി ഗച്ഛന്തം രക്ഖതീതി ഭിക്ഖുനോ പയോഗേന ഗമനവേഗസ്സ അന്തോയേവ വൂപസന്തത്താ. പരിവത്തേത്വാ അബ്ഭന്തരിമം ബഹി ഠപേതീതി അബ്ഭന്തരേ ഠിതം പുടകം പരിവത്തേത്വാ ബഹി ഠപേതി. ഏത്ഥ ച ‘‘അബ്ഭന്തരിമേ പുടകേ ഭൂമിതോ മോചിതമത്തേ പാരാജിക’’ന്തി വദന്തി.

‘‘ഗച്ഛന്തേ യാനേ വാ…പേ… ഠപേതീതി സുങ്കഘാതം അപവിസിത്വാ ബഹിയേവ ഠപേതീ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം സുങ്കട്ഠാനസ്സ ബഹി ഠപിതന്തി വക്ഖമാനത്താ. ആചരിയാ പന ‘‘സുങ്കട്ഠാനസ്സ ബഹി ഠിത’’ന്തി പാഠം വികപ്പേത്വാ ‘‘പഠമം അന്തോസുങ്കഘാതം പവിട്ഠേസുയേവ യാനാദീസു ഠപിതം പച്ഛാ യാനേന സദ്ധിം നീഹടം സുങ്കഘാതസ്സ ബഹി ഠിതം, ന ച തേന നീത’’ന്തി അത്ഥം വദന്തി. അയം പന തേസം അധിപ്പായോ – സുങ്കട്ഠാനസ്സ അന്തോ പവിട്ഠയാനാദീസു ഠപിതേപി ഭിക്ഖുസ്സ പയോഗം വിനാ അഞ്ഞേന നീഹടത്താ നേവത്ഥി പാരാജികം, ‘‘അത്ര പവിട്ഠസ്സ സുങ്കം ഗണ്ഹന്തൂ’’തി വുത്തത്താ അഞ്ഞേന നീഹടസ്സ ബഹി ഠിതേ ഭണ്ഡദേയ്യമ്പി ന ഹോതീതി. അയമേവ ച നയോ ‘‘വട്ടിത്വാ ഗമിസ്സതീതി വാ അഞ്ഞോ നം വട്ടേസ്സതീതി വാ അന്തോ ഠപിതം പച്ഛാ സയം വാ വട്ടമാനം അഞ്ഞേന വാ വട്ടിതം ബഹി ഗച്ഛതി, രക്ഖതിയേവാ’’തി ഇമിനാ വചനേന സമേതീതി യുത്തതരോ വിയ ദിസ്സതി. സുങ്കട്ഠാനസ്സ അന്തോ പവിസിത്വാ പുന പച്ചാഗച്ഛതോപി തേന പസ്സേന പരിച്ഛേദം അതിക്കമന്തസ്സ യദി തതോപി ഗച്ഛന്താനം ഹത്ഥതോ സുങ്കം ഗണ്ഹന്തി, സീമാതിക്കമേ പാരാജികമേവ.

ഹത്ഥിസുത്താദീസൂതി ഹത്ഥിസിക്ഖാദീസു. ഇമസ്മിം ഠാനേതി യഥാവുത്തയാനാദീഹി വുത്തപ്പകാരേന നീഹരണേ. അനാപത്തീതി തത്ഥ ‘‘സഹത്ഥാ’’തി വചനതോ അഞ്ഞേന നീഹരാപേന്തസ്സ അനാപത്തി. ഇധാതി ഇമസ്മിം അദിന്നാദാനസിക്ഖാപദേ. തത്രാതി തസ്മിം ഏളകലോമസിക്ഖാപദേ. ഹോന്തീതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ഹേതുഅത്ഥോ, യസ്മാ ഏളകലോമാനി നിസ്സഗ്ഗിയാനി ഹോന്തി, തസ്മാ പാചിത്തിയന്തി അത്ഥോ. ഇധ അനാപത്തീതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ അവഹാരാഭാവാ അനാപത്തി. ഉപചാരന്തി സുങ്കഘാതപരിച്ഛേദതോ ബഹി സമന്താ ദ്വിന്നം ലേഡ്ഡുപാതാനം അബ്ഭന്തരം വതിആസന്നപ്പദേസസങ്ഖാതം ഉപചാരം. താദിസം ഉപചാരം ഓക്കമിത്വാ പരിഹരണേ സാദീനവത്താ ദുക്കടം വുത്തം. ഏത്ഥാതി സുങ്കഘാതേ. ‘‘ദ്വീഹി ലേഡ്ഡുപാതേഹീതി അയം നിയമോ ആചരിയപരമ്പരാഭതോ’’തി മഹാഗണ്ഠിപദേ വുത്തം.

സുങ്കഘാതകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പാണകഥാവണ്ണനാ

൧൧൪. പാണകഥായം തിരച്ഛാനഗതസ്സ ഏകന്തേന പാദഗ്ഘനകതാ ന സമ്ഭവതീതി ആഹ – ‘‘ഏകംസേന അവഹാരകപ്പഹോനകപാണം ദസ്സേന്തോ’’തി. ഭുജിസ്സം ഹരന്തസ്സ അവഹാരോ നത്ഥീതി പരപരിഗ്ഗഹിതാഭാവതോ. ഭുജിസ്സോതി അദാസോ. ആഠപിതോതി മാതാപിതൂഹി ഇണം ഗണ്ഹന്തേഹി ‘‘യാവ ഇണദാനാ അയം തുമ്ഹാകം സന്തികേ ഹോതൂ’’തി ഇണദായകാനം നിയ്യാതിതോ. യസ്മാ മാതാപിതരോ ദാസാനം വിയ പുത്താനം ന സാമിനോ. യേസഞ്ച സന്തികേ ആഠപിതോ, തേപി തസ്സ ഹത്ഥകമ്മേ സാമിനോ, ന തസ്സാതി ആഹ ‘‘അവഹാരോ നത്ഥീ’’തി. ധനം പന ഗതട്ഠാനേ വഡ്ഢതീതി ഏത്ഥ ‘‘ആഠപേത്വാ ഗഹിതധനം വഡ്ഢിയാ സഹ അവഹാരകസ്സ ഗീവാ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം.

അന്തോജാത…പേ… അവഹാരോ ഹോതീതി ഏത്ഥ പദേസചാരിത്തവസേന അത്തനാവ അത്താനം നിയ്യാതേത്വാ ദാസബ്യം ഉപഗതം അവഹരന്തസ്സപി പാരാജികമേവാതി വേദിതബ്ബം. ഗേഹദാസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി ദാസസ്സ ജാതോതി ഏവമ്പി സമ്ഭവതീതി സമ്ഭവന്തം ഗഹേത്വാ വുത്തം. ഗേഹദാസിയാ കുച്ഛിസ്മിം പന അഞ്ഞസ്സ ജാതോപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹിതോ. കരമരാനീതോ നാമ ബന്ധഗാഹഗഹിതോ. തേനാഹ ‘‘പരദേസതോ പഹരിത്വാ’’തിആദി. തത്ഥ പരദേസതോ പഹരിത്വാതി പരദേസം വിലുമ്പകേഹി രാജരാജമഹാമത്താദീഹി മഹാചോരേഹി പരദേസതോ പഹരിത്വാ. അനാപത്തി പാരാജികസ്സാതി യദി തസ്സ വചനേന തതോ അധികം വേഗം ന വഡ്ഢേതി, അനാപത്തി. പരിയായേനാതി പരിയായവചനേന. മനുസ്സവിഗ്ഗഹേ ‘‘മരണവണ്ണം വാ സംവണ്ണേയ്യാ’’തി വുത്തത്താ പരിയായകഥായപി ന മുച്ചതി, ഇധ പന ‘‘അദിന്നം ഥേയ്യസങ്ഖാതം ആദിയേയ്യാ’’തി ആദാനസ്സേവ വുത്തത്താ പരിയായകഥായ മുച്ചതി.

പാണകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അപദകഥാവണ്ണനാ

അപദകഥായം നാമേനാതി സപ്പനാമേന വാ സാമികേന കതനാമേന വാ. കരണ്ഡപുടന്തി പേളായ പിധാനം. ആഹച്ചാതി പഹരിത്വാ.

ചതുപ്പദകഥാവണ്ണനാ

൧൧൬. ചതുപ്പദകഥായം ഭിങ്കച്ഛാപന്തി ഭിങ്കഭിങ്കാതി സദ്ദായനതോ ഏവംലദ്ധനാമം ഹത്ഥിപോതകം. അന്തോവത്ഥുമ്ഹീതി പരിക്ഖിത്തേ അന്തോവത്ഥുമ്ഹി. രാജങ്ഗണേതി പരിക്ഖിത്തേ നഗരേ വത്ഥുദ്വാരതോ ബഹിരാജങ്ഗണേ. ഹത്ഥിസാലാ ഠാനന്തി നിബ്ബകോസതോ ഉദകപാതബ്ഭന്തരം ഠാനം. ബഹിനഗരേ ഠിതസ്സാതി പരിക്ഖിത്തനഗരം സന്ധായ വുത്തം, അപരിക്ഖിത്തനഗരേ പന അന്തോനഗരേ ഠിതസ്സപി ഠിതട്ഠാനമേവ ഠാനം. ഖണ്ഡദ്വാരന്തി അത്തനാ ഖണ്ഡിതദ്വാരം. സാഖാഭങ്ഗന്തി ഭഞ്ജിതസാഖം. നിപന്നസ്സ ദ്വേതി ബന്ധനേന സദ്ധിം ദ്വേ. ഘാതേതീതി ഏത്ഥ ‘‘ഥേയ്യചിത്തേന വിനാസേന്തസ്സ സഹപയോഗത്താ ദുക്കടമേവ, ന പാചിത്തിയ’’ന്തി ആചരിയാ വദന്തി.

ചതുപ്പദകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഓണിരക്ഖകഥാവണ്ണനാ

ഓണിരക്ഖകഥായം ഓണിന്തി ഓണീതം, ആനീതന്തി അത്ഥോ. ‘‘ഓണിരക്ഖസ്സ സന്തികേ ഠപിതം ഭണ്ഡം ഉപനിധി വിയ സങ്ഗോപനത്ഥായ അനിക്ഖിപിത്വാ മുഹുത്തം ഓലോകനത്ഥായ ഠപിതത്താ തസ്സ ഠാനാചാവനമത്തേന പാരാജികം ജനേതീ’’തി വദന്തി.

സംവിദാവഹാരകഥാവണ്ണനാ

സംവിദാവഹാരകഥായം ‘‘സമ്ബഹുലാ സംവിദഹിത്വാ ഏകോ ഭണ്ഡം അവഹരതി, ആപത്തി സബ്ബേസം പാരാജികസ്സാ’’തി പാളിയം അവിസേസേന വുത്തത്താ ആണാപകാനം ആണത്തിക്ഖണേ ആപത്തി, അവഹാരകസ്സ ഉദ്ധാരേതി യഥാസമ്ഭവം യോജേത്വാ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ ആണത്തികഥായം ‘‘സോ തം ഭണ്ഡം അവഹരതി, ആപത്തി സബ്ബേസം പാരാജികസ്സാ’’തിആദീസു വിയ. ഏത്ഥാപി ഹി ആണാപകസ്സ ആണത്തിക്ഖണേയേവ ആപത്തി വുത്താ. തഥാ ച വക്ഖതി ‘‘അഥ തം ഭണ്ഡം അവസ്സം ഹാരിയം ഹോതി, യം പരതോ സബ്ബേസം ആപത്തി പാരാജികസ്സാതി വുത്തം, തതോ ഇമസ്സ തങ്ഖണേയേവ പാരാജികം ഹോതീതി അയം യുത്തി സബ്ബത്ഥ വേദിതബ്ബാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൨൧). സംവിദാവഹാരേ ച ‘‘ആണത്തി നത്ഥീ’’തി ന വത്തബ്ബാ ‘‘അന്തേവാസികേസു ഏകമേകസ്സ ഏകേകോ മാസകോ സാഹത്ഥികോ ഹോതി, പഞ്ച ആണത്തികാ’’തി വചനതോ. ആണത്തിയാ ച സതി ആണാപകസ്സ ആണത്തിക്ഖണേയേവ ആപത്തി ഇച്ഛിതബ്ബാ, ന ഉദ്ധാരേ.

യദി ഏവം ‘‘തേസു ഏകോ ഭണ്ഡം അവഹരതി, തസ്സുദ്ധാരേ സബ്ബേസം പാരാജിക’’ന്തി കസ്മാ വുത്തന്തി? നായം ദോസോ. ഏത്ഥ ഹി സബ്ബേസംയേവ ആപത്തിദസ്സനത്ഥം അവഹാരകസ്സപി ആപത്തിസമ്ഭവട്ഠാനം ദസ്സേന്തോ ‘‘തസ്സുദ്ധാരേ സബ്ബേസം പാരാജിക’’ന്തി ആഹ, ന പന ആണാപകാനമ്പി ഉദ്ധാരേയേവ ആപത്തിദസ്സനത്ഥന്തി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ‘‘സമ്ബഹുലാ ഏകം ആണാപേന്തി ‘ഗച്ഛേതം ആഹരാ’തി, തസ്സുദ്ധാരേ സബ്ബേസം പാരാജിക’’ന്തിആദീസുപി ഏവമേവ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. അഥ വാ സംവിദാവഹാരേ ആണാപകാനമ്പി ഉദ്ധാരേയേവ ആപത്തി, ന ആണത്തിക്ഖണേതി ആവേണികമിദം ലക്ഖണന്തി അട്ഠകഥാചരിയപ്പമാണേന ഗഹേതബ്ബം, ഇതോ വാ അഞ്ഞേന പകാരേന യഥാ അട്ഠകഥായം പുബ്ബേനാപരം ന വിരുജ്ഝതി, തഥാ വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

സംവിധായാതി സംവിദഹിത്വാ. തേന നേസം ദുക്കടാപത്തിയോതി ആണത്തിവസേന പാരാജികാപത്തിയാ അസമ്ഭവേ സതി വുത്തം. യദി ഹി തേ ആണത്താ അവസ്സം തം ഹരന്തി, പാരാജികാപത്തിയേവ നേസം ദട്ഠബ്ബാ, ന ദുക്കടാപത്തി. സാഹത്ഥികം വാ ആണത്തികസ്സ ആണത്തികം വാ സാഹത്ഥികസ്സ അങ്ഗം ന ഹോതീതി ഭിന്നകാലവിസയത്താ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ അങ്ഗം ന ഹോതി. തഥാ ഹി സഹത്ഥാ അവഹരന്തസ്സ ഠാനാചാവനേ ആപത്തി, ആണത്തിയാ പന ആണത്തിക്ഖണേയേവാതി ഭിന്നകാലവിസയാ സാഹത്ഥികാണത്തികേഹി ആപജ്ജിതബ്ബാപത്തിയോ.

സംവിദാവഹാരകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സങ്കേതകമ്മകഥാവണ്ണനാ

൧൧൯. സങ്കേതകമ്മകഥായം ഓചരകേ വുത്തനയേനേവാതി ‘‘അവസ്സം ഹാരിയേ ഭണ്ഡേ’’തിആദിനാ വുത്തനയേന. പാളിയം തം സങ്കേതം പുരേ വാ പച്ഛാ വാതി ഏത്ഥ തം സങ്കേതന്തി സാമിഅത്ഥേ ഉപയോഗവചനന്തി ദട്ഠബ്ബം, തസ്സ സങ്കേതസ്സാതി അത്ഥോ. അഥ വാ തം സങ്കേതം അസമ്പത്വാ പുരേ വാ തം സങ്കേതം അതിക്കമ്മ പച്ഛാ വാതി ഏവമേത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ. തേനേവാഹ – ‘‘അജ്ജാതി നിയാമിതം തം സങ്കേതം അതിക്കമ്മാ’’തിആദി. തം നിമിത്തം പുരേ വാ പച്ഛാ വാതി ഏത്ഥാപി ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

സങ്കേതകമ്മകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിമിത്തകമ്മകഥാവണ്ണനാ

൧൨൦. നിമിത്തകമ്മകഥായം അക്ഖിനിഖണാദിനിമിത്തകമ്മം പന ലഹുകം ഇത്തരകാലം, തസ്മാ തങ്ഖണേയേവ തം ഭണ്ഡം അവഹരിതും ന സക്കാ. തഥാ ഹി കിഞ്ചി ഭണ്ഡം ദൂരേ ഹോതി കിഞ്ചി ഭാരിയം, തം ഗഹേതും യാവ ഗച്ഛതി, യാവ ഉക്ഖിപിതും വായമതി, താവ നിമിത്തകമ്മസ്സ പച്ഛാ ഹോതി. ഏവം സന്തേപി നിമിത്തകമ്മതോ പട്ഠായ ഗണ്ഹിതും ആരദ്ധത്താ തേനേവ നിമിത്തേന അവഹരതീതി വുച്ചതി. യദി ഏവം ‘‘പുരേഭത്തപയോഗോവ ഏസോ’’തി വാദോ പമാണഭാവം ആപജ്ജതീതി? നാപജ്ജതി. ന ഹി സങ്കേതകമ്മം വിയ നിമിത്തകമ്മം ദട്ഠബ്ബം. തത്ഥ ഹി കാലപരിച്ഛേദോ അത്ഥി, ഇധ നത്ഥി. കാലവസേന ഹി സങ്കേതകമ്മം വുത്തം, കിരിയാവസേന നിമിത്തകമ്മന്തി അയമേതേസം വിസേസോ. ‘‘തം നിമിത്തം പുരേ വാ പച്ഛാ വാ തം ഭണ്ഡം അവഹരതി, മൂലട്ഠസ്സ അനാപത്തീ’’തി ഇദം പന തേന നിമിത്തകമ്മേ കതേ ഗണ്ഹിതും അനാരഭിത്വാ സയമേവ ഗണ്ഹന്തസ്സ വസേന വുത്തം.

നിമിത്തകമ്മകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആണത്തികഥാവണ്ണനാ

൧൨൧. ആണത്തികഥായം അസമ്മോഹത്ഥന്തി യസ്മാ സങ്കേതകമ്മനിമിത്തകമ്മാനി കരോന്തോ ഏകോ പുരേഭത്താദീസു വാ അക്ഖിനിഖണനാദീനി വാ ദിസ്വാ ‘‘ഗണ്ഹാ’’തി വദതി, ഏകോ ഗഹേതബ്ബഭണ്ഡനിസ്സിതം കത്വാ ‘‘പുരേഭത്തം ഏവംവണ്ണസണ്ഠാനം ഭണ്ഡം ഗണ്ഹാ’’തി വദതി, ഏകോ ‘‘ത്വം ഇത്ഥന്നാമസ്സ പാവദ, സോ അഞ്ഞസ്സ പാവദതൂ’’തിആദിനാ പുഗ്ഗലപടിപാടിയാ ച ആണാപേതി, തസ്മാ കാലവസേന കിരിയാവസേന ഭണ്ഡവസേന പുഗ്ഗലവസേന ച ആണത്തേ വിസങ്കേതാവിസങ്കേതവസേന ഏതേസു സങ്കേതകമ്മനിമിത്തകമ്മേസു അസമ്മോഹത്ഥം. നിമിത്തസഞ്ഞം കത്വാതി ‘‘ഈദിസം നാമ ഭണ്ഡ’’ന്തി വണ്ണസണ്ഠാനാദിവസേന ഗഹണസ്സ നിമിത്തഭൂതം സഞ്ഞാണം കത്വാ.

യഥാധിപ്പായം ഗച്ഛതീതി ദുതിയോ തതിയസ്സ, തതിയോ ചതുത്ഥസ്സാതി ഏവം പടിപാടിയാ ചേ വദന്തീതി വുത്തം ഹോതി. സചേ പന ദുതിയോ ചതുത്ഥസ്സ ആരോചേതി, ന യഥാധിപ്പായം ആണത്തി ഗതാതി നേവത്ഥി ഥുല്ലച്ചയം, പഠമം വുത്തദുക്കടമേവ ഹോതി. തദേവ ഹോതീതി ഭണ്ഡഗ്ഗഹണം വിനാ കേവലം സാസനപ്പടിഗ്ഗഹണമത്തസ്സേവ സിദ്ധത്താ തദേവ ഥുല്ലച്ചയം ഹോതി, ന ദുക്കടം നാപി പാരാജികന്തി അത്ഥോ. സബ്ബത്ഥാതി ഈദിസേസു സബ്ബട്ഠാനേസു.

തേസമ്പി ദുക്കടന്തി ആരോചനപച്ചയാ ദുക്കടം. പടിഗ്ഗഹിതമത്തേതി ഏത്ഥ അവസ്സം ചേ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, തതോ പുബ്ബേവ ആചരിയസ്സ ഥുല്ലച്ചയം, ന പന പടിഗ്ഗഹിതേതി ദട്ഠബ്ബം. കസ്മാ പനസ്സ ഥുല്ലച്ചയന്തി ആഹ – ‘‘മഹാജനോ ഹി തേന പാപേ നിയോജിതോ’’തി.

മൂലട്ഠസ്സേവ ദുക്കടന്തി അയം താവ അട്ഠകഥാനയോ, ആചരിയാ പന ‘‘വിസങ്കേതത്താ ഏവ മൂലട്ഠസ്സാതി പാളിയം അവുത്തത്താ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സേവ തം ദുക്കടം വുത്തം, ഇമിനാവ ഹേട്ഠാ ആഗതവാരേസുപി പടിഗ്ഗണ്ഹന്താനം പടിഗ്ഗഹണേ ദുക്കടം വേദിതബ്ബം, തം പന തത്ഥ ഓകാസാഭാവതോ അവത്വാ ഇധ വുത്ത’’ന്തി വദന്തി.

ഏവം പുന ആണത്തിയാപി ദുക്കടമേവ ഹോതീതി പഠമം അത്ഥസാധകത്താഭാവതോ വുത്തം. ആണത്തിക്ഖണേയേവ പാരാജികോതി മഗ്ഗാനന്തരഫലം വിയ അത്ഥസാധികാണത്തിചേതനാക്ഖണേയേവ പാരാജികോ. ബധിരതായാതി ഉച്ചം ഭണന്തോ ബധിരതായ വാ ന സാവേതീതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘ആണത്തോ അഹം തയാ’’തി ഇമസ്മിം വാരേ പുന പടിക്ഖിപിതബ്ബാഭാവേന അത്ഥസാധകത്താഭാവതോ മൂലട്ഠസ്സ നത്ഥി പാരാജികം. ‘‘പണ്ണേ വാ സിലായ വാ യത്ഥ കത്ഥചി ‘ചോരിയം കാതബ്ബ’ന്തി ലിഖിത്വാ ഠപിതേ പാരാജികമേവാ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. തം പന യസ്മാ അദിന്നാദാനതോ പരിയായകഥായ മുച്ചതി, തസ്മാ വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. യദി പന ‘‘അസുകസ്മിം നാമ ഠാനേ അസുകം നാമ ഭണ്ഡം ഠിതം, തം അവഹരാ’’തി പണ്ണേ ലിഖിത്വാ കസ്സചി പേസേതി, സോ ചേ തം ഭണ്ഡം അവഹരതി, ആണത്തിയാ അവഹടം നാമ ഹോതീതി യുത്തം ആണാപകസ്സ പാരാജികം.

ആണത്തികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആപത്തിഭേദവണ്ണനാ

൧൨൨. തത്ഥ തത്ഥാതി ഭൂമട്ഠഥലട്ഠാദീസു. അങ്ഗഞ്ച ദസ്സേന്തോതി യോജേതബ്ബം. വത്ഥുഭേദേനാതി അവഹരിതബ്ബസ്സ വത്ഥുസ്സ ഗരുകലഹുകഭേദേന. ആപത്തിഭേദന്തി പാരാജികഥുല്ലച്ചയദുക്കടാനം വസേന ആപത്തിഭേദം. മനുസ്സഭൂതേന പരേന പരിഗ്ഗഹിതം പരപരിഗ്ഗഹിതം.

൧൨൫. ന ച സകസഞ്ഞീതി ഇമിനാ പന പരപരിഗ്ഗഹിതം വത്ഥു കഥിതം. ന ച വിസ്സാസഗ്ഗാഹീ, ന ച താവകാലികന്തി ഇമിനാ പന പരപരിഗ്ഗഹിതസഞ്ഞാ കഥിതാ. ന വിസ്സാസഗ്ഗാഹിതാതി വിസ്സാസഗ്ഗാഹേന അഗ്ഗഹിതഭാവോ. ന താവകാലികതാതി പച്ഛാ ദാതബ്ബതം കത്വാ അഗ്ഗഹിതഭാവോ. അനജ്ഝാവുത്ഥകന്തി ‘‘മമേദ’’ന്തി പരിഗ്ഗഹവസേന അനജ്ഝാവുത്ഥകം അരഞ്ഞേ ദാരുതിണപണ്ണാദി. ഛഡ്ഡിതന്തി കട്ഠഹാരാദീഹി അതിഭാരാദിതായ അനത്ഥികഭാവേന അരഞ്ഞാദീസു ഛഡ്ഡിതം. ഛിന്നമൂലകന്തി നട്ഠം പരിയേസിത്വാ ആലയസങ്ഖാതസ്സ മൂലസ്സ ഛിന്നത്താ ഛിന്നമൂലം. അസാമികന്തി അനജ്ഝാവുത്ഥകാദീഹി തീഹി ആകാരേഹി ദസ്സിതം അസാമികവത്ഥു. ഉഭയമ്പീതി യഥാവുത്തലക്ഖണം അസാമികം അത്തനോ സന്തകഞ്ച.

ആപത്തിഭേദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അനാപത്തിഭേദവണ്ണനാ

൧൩൧. യായ സേയ്യായ സയിതോ കാലം കരോതി, സാ അനുട്ഠാനസേയ്യാ നാമ. ‘‘ചിത്തേന പന അധിവാസേതീ’’തി വുത്തമത്ഥം വിഭാവേതും ‘‘ന കിഞ്ചി വദതീ’’തി വുത്തം. പാകതികം കാതുന്തി യത്തകം ഗഹിതം പരിഭുത്തം വാ, തത്തകം ദാതബ്ബന്തി വുത്തം ഹോതി.

പടിദസ്സാമീതി യം ഗഹിതം, തദേവ വാ അഞ്ഞം വാ താദിസം പുന ദസ്സാമീതി അത്ഥോ. സങ്ഘസന്തകേ സങ്ഘം അനുജാനാപേതുമസക്കുണേയ്യത്താ കസ്സചി വത്ഥുനോ അനനുജാനിതബ്ബതോ ച ‘‘സങ്ഘസന്തകം പന പടിദാതുമേവ വട്ടതീ’’തി വുത്തം.

തസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ നിബ്ബത്താപീതി തസ്മിംയേവ മതസരീരേ ഉപ്പന്നാപി. വിനീതവത്ഥൂസു സാടകതണ്ഹായ തസ്മിംയേവ മതസരീരേ നിബ്ബത്തപേതോ വിയാതി ദട്ഠബ്ബം. രുക്ഖാദീസു ലഗ്ഗിതസാടകേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി മനുസ്സേഹി അപരിഗ്ഗഹിതം സന്ധായ വുത്തം. സചേ പന തം ആരക്ഖകേഹി പരിഗ്ഗഹിതം ഹോതി, ഗഹേതും ന വട്ടതീതി.

അനാപത്തിഭേദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പകിണ്ണകകഥാവണ്ണനാ

ദാരുഖണ്ഡാദീസു ‘‘ഭാരിയമിദം, ത്വം ഏകപസ്സം ഉക്ഖിപാഹി, അഹം ഏകപസ്സം ഉക്ഖിപാമീ’’തി ഉഭയേസം പയോഗേന ഏകസ്സ വത്ഥുനോ ഠാനാചാവനം സന്ധായ ‘‘സാഹത്ഥികാണത്തിക’’ന്തി വുത്തം. ഇദഞ്ച കായവാചാനം ഈദിസേ ഠാനേ അങ്ഗഭാവമത്തദസ്സനത്ഥം വുത്തം. യായ പന ചേതനായ സമുട്ഠാപിതോ പയോഗോ സാഹത്ഥികോ ആണത്തികോ വാ പധാനഭാവേന ഠാനാചാവനം സാധേതി, തസ്സാ വസേന ആപത്തി കാരേതബ്ബാ. അഞ്ഞഥാ സാഹത്ഥികം വാ ആണത്തികസ്സ അങ്ഗം ന ഹോതി, ആണത്തികം വാ സാഹത്ഥികസ്സാതി ഇദം വിരുജ്ഝതി.

പകിണ്ണകകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ

൧൩൨. വിനീതവത്ഥൂസു സന്ധാവതീതി സുട്ഠു ധാവതി. വിധാവതീതി വിവിധാ നാനപ്പകാരേന ധാവതി. കായവചീദ്വാരഭേദം വിനാപീതി കായചോപനം വചീഭേദഞ്ച വിനാ. പടിസങ്ഖാനബലേനാതി തഥാവിധചിത്തുപ്പാദേ ആദീനവപച്ചവേക്ഖണബലേന.

൧൩൫. പുച്ഛാസഭാഗേനാതി പുച്ഛാനുരൂപേന. നിരുത്തി ഏവ പഥോ നിരുത്തിപഥോ, തസ്മിം നിരുത്തിപഥേ. തേനാഹ ‘‘വോഹാരവചനമത്തേ’’തി.

൧൩൭. യഥാകമ്മം ഗതോതി ഇമിനാ തസ്സ മതഭാവം ദസ്സേതി. അബ്ഭുണ്ഹേതി ഇമിനാപി വുത്തമേവ പരിയായന്തരേന വിഭാവേതും ‘‘അല്ലസരീരേ’’തി വുത്തം. വിസഭാഗസരീരേതി ഇത്ഥിസരീരേ. വിസഭാഗസരീരത്താ അച്ചാസന്നേന ന ഭവിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘സീസേ വാ’’തിആദി. വട്ടതീതി വിസഭാഗസരീരേപി അത്തനാവ വുത്തവിധിം കാതും സാടകഞ്ച ഗഹേതും വട്ടതി. കേചി പന ‘‘കിഞ്ചാപി ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന അനാപത്തി, ഇത്ഥിരൂപം പന ആമസന്തസ്സ ദുക്കട’’ന്തി വദന്തി.

൧൩൮. കുസം സങ്കാമേത്വാതി കുസം പരിവത്തേത്വാ. കൂടമാനകൂടകഹാപണാദീഹീതി ആദി-സദ്ദേന തുലാകൂടകംസകൂടവഞ്ചനാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. തത്ഥ കൂടമാനം ഹദയഭേദസിഖാഭേദരജ്ജുഭേദവസേന തിവിധം ഹോതി. തത്ഥ ഹദയന്തി നാളിആദിമാനഭാജനാനം അബ്ഭന്തരം, തസ്സ ഭേദോ ഛിദ്ദകരണം ഹദയഭേദോ, സോ സപ്പിതേലാദിമിനനകാലേ ലബ്ഭതി. താനി ഹി ഗണ്ഹന്തോ ഹേട്ഠാഛിദ്ദേന മാനേന ‘‘സണികം ആസിഞ്ചാ’’തി വത്വാ അന്തോഭാജനേ ബഹും പഗ്ഘരാപേത്വാ ഗണ്ഹാതി, ദദന്തോ ഛിദ്ദം പിധായ സീഘം പൂരേത്വാ ദേതി. സിഖാഭേദോ തിലതണ്ഡുലാദിമിനനകാലേ ലബ്ഭതി. താനി ഹി ഗണ്ഹന്തോ സണികം സിഖം ഉസ്സാപേത്വാ ഗണ്ഹാതി, ദേന്തോ വേഗേന പൂരേത്വാ സിഖം ഛിന്ദന്തോ ദേതി. രജ്ജുഭേദോ ഖേത്തവത്ഥുമിനനകാലേ ലബ്ഭതി. ഖേത്താദിം മിനന്താ ഹി അമഹന്തമ്പി മഹന്തം കത്വാ മിനന്തി, മഹന്തമ്പി അമഹന്തം. കൂടകഹാപണോ പാകടോയേവ.

തുലാകൂടം പന രൂപകൂടം അങ്ഗകൂടം ഗഹണകൂടം പടിച്ഛന്നകൂടന്തി ചതുബ്ബിധം ഹോതി. തത്ഥ രൂപകൂടം നാമ ദ്വേ തുലാ സരൂപാ കത്വാ ഗണ്ഹന്തോ മഹതിയാ ഗണ്ഹാതി, ദദന്തോ ഖുദ്ദികായ ദേതി. അങ്ഗകൂടം നാമ ഗണ്ഹന്തോ പച്ഛാഭാഗേ ഹത്ഥേന തുലം അക്കമതി, ദദന്തോ പുബ്ബഭാഗേ അക്കമതി. ഗഹണകൂടം നാമ ഗണ്ഹന്തോ മൂലേ രജ്ജും ഗണ്ഹാതി, ദദന്തോ അഗ്ഗേ. പടിച്ഛന്നകൂടം നാമ തുലം സുസിരം കത്വാ അന്തോ അയചുണ്ണം പക്ഖിപിത്വാ ഗണ്ഹന്തോ തം പച്ഛാഭാഗേ കരോതി, ദദന്തോ അഗ്ഗഭാഗേ.

കംസോ വുച്ചതി സുവണ്ണപാതി, തായ വഞ്ചനം കംസകൂടം. കഥം? ഏകം സുവണ്ണപാതിം കത്വാ അഞ്ഞാ ദ്വേ തിസ്സോ ലോഹപാതിയോ സുവണ്ണവണ്ണാ കരോന്തി, തതോ ജനപദം ഗന്ത്വാ കിഞ്ചിദേവ അഡ്ഢം കുലം പവിസിത്വാ ‘‘സുവണ്ണഭാജനാനി കിണഥാ’’തി വത്വാ അഗ്ഘേ പുച്ഛിതേ സമഗ്ഘതരം ദാതുകാമാ ഹോന്തി. തതോ തേഹി ‘‘കഥം ഇമേസം സുവണ്ണഭാവോ ജാനിതബ്ബോ’’തി വുത്തേ ‘‘വീമംസിത്വാ ഗണ്ഹഥാ’’തി സുവണ്ണപാതിം പാസാണേ ഘംസിത്വാ സബ്ബപാതിയോ ദത്വാ ഗച്ഛന്തി.

വഞ്ചനം നാമ തേഹി തേഹി ഉപായേഹി പരേസം വഞ്ചനം. തത്രിദമേകം വത്ഥു – ഏകോ കിര ലുദ്ദകോ മിഗഞ്ച മിഗപോതകഞ്ച ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛതി. തമേകോ ധുത്തോ ‘‘കിം, ഭോ, മിഗോ അഗ്ഘതി, കിം മിഗപോതകോ’’തി ആഹ. ‘‘മിഗോ ദ്വേ കഹാപണേ, മിഗപോതകോ ഏക’’ന്തി ച വുത്തേ ഏകം കഹാപണം ദത്വാ മിഗപോതകം ഗഹേത്വാ ഥോകം ഗന്ത്വാ നിവത്തോ ‘‘ന മേ, ഭോ, മിഗപോതകേന അത്ഥോ, മിഗം മേ ദേഹീ’’തി ആഹ. തേന ഹി ദ്വേ കഹാപണേ ദേഹീതി. സോ ആഹ – ‘‘നനു, ഭോ, മയാ പഠമം ഏകോ കഹാപണോ ദിന്നോ’’തി? ‘‘ആമ ദിന്നോ’’തി. ‘‘ഇമം മിഗപോതകം ഗണ്ഹ, ഏവം സോ ച കഹാപണോ, അയഞ്ച കഹാപണഗ്ഘനകോ മിഗപോതകോതി ദ്വേ കഹാപണാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി. സോ ‘‘കാരണം വദതീ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ മിഗപോതകം ഗഹേത്വാ മിഗം അദാസീതി.

ബലസാതി ബലേന. പന്ഥഘാത-ഗ്ഗഹണേന ഹിമവിപരാമോസഗുമ്ബവിപരാമോസാപി സങ്ഗഹിതാ. തത്ഥ യം ഹിമപാതസമയേ ഹിമേന പടിച്ഛന്നാ ഹുത്വാ മഗ്ഗപ്പടിപന്നം ജനം മൂസന്തി, അയം ഹിമവിപരാമോസോ. യം ഗുമ്മാദീഹി പടിച്ഛന്നാ ജനം മൂസന്തി, അയം ഗുമ്ബവിപരാമോസോ.

ഉദ്ധാരേയേവ പാരാജികന്തി ‘‘സചേ സാടകോ ഭവിസ്സതി, ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി പരികപ്പസ്സ പവത്തത്താ സാടകസ്സ ച തത്ഥ സബ്ഭാവതോ. പദവാരേന കാരേതബ്ബോതി ഭൂമിയം അനിക്ഖിപിത്വാവ വീമംസിതത്താ വുത്തം. പരിയുട്ഠിതോതി അനുബദ്ധോ. ദിസ്വാ ഹടത്താ പരികപ്പാവഹാരോ ന ദിസ്സതീതി ഇമിനാ പരികപ്പാവഹാരസ്സ അസമ്ഭവം ദസ്സേന്തോ മഹാപച്ചരിആദീസു വുത്തസ്സ അയുത്തഭാവം വിഭാവേതി. മഹാഅട്ഠകഥായന്തിആദിനാ പന പരികപ്പാവഹാരസമ്ഭവം പാളിയാ സംസന്ദനഭാവഞ്ച വിഭാവേന്തോ മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തമേവ സുവുത്തന്തി ദീപേതി. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായമ്പി മഹാഅട്ഠകഥാനയോവ ദസ്സിതോ.

കേചീതി മഹാഅട്ഠകഥായമേവ ഏകച്ചേ ആചരിയാ. മഹാപച്ചരിയം പനാതി പന-സദ്ദോ കേചിവാദതോ മഹാപച്ചരിവാദസ്സ വിസേസസന്ദസ്സനത്ഥോ. തേന കേചിവാദോ മഹാപച്ചരിവാദേനപി ന സമേതീതി ദസ്സേതി. മഹാഅട്ഠകഥാനയോ ഏവ ച മഹാപച്ചരിവാദേനപി സംസന്ദനതോ യുത്തതരോതി വിഭാവേതി.

അലങ്കാരഭണ്ഡന്തി അങ്ഗുലിമുദ്ദികാദി അലങ്കാരഭണ്ഡം. കുസം പാതേത്വാതി വിലീവമയം വാ താലപണ്ണമയം വാ കതസഞ്ഞാണം യം കിഞ്ചി കുസം പാതേത്വാ. സമഗ്ഘതരന്തി അപ്പഗ്ഘതരം. പരകോട്ഠാസതോ കുസേ ഉദ്ധടേപി ന താവ കുസസ്സ പരിവത്തനം ജാതന്തി വുത്തം ‘‘ഉദ്ധാരേ രക്ഖതീ’’തി. സിവേയ്യകന്തി സിവിരട്ഠേ ജാതം.

൧൩൯. ജന്താഘരവത്ഥുസ്മിം യസ്മാ ആനന്ദത്ഥേരോ തത്ഥ അനാപത്തിഭാവം ജാനാതി, തസ്മാ ‘‘തസ്സ കുക്കുച്ചം അഹോസീ’’തി ന വുത്തം. യസ്മാ ച സയം ഭഗവതോ നാരോചേസി, തസ്മാ ‘‘ആരോചേസീ’’തി ഏകവചനം ന വുത്തം.

൧൪൦. വിഘാസന്തി ഖാദിതാവസേസം ഉച്ഛിട്ഠം വാ. കപ്പിയം കാരാപേത്വാതി പചാപേത്വാ. അത്തഗുത്തത്ഥായാതി തംനിമിത്തഉപദ്ദവതോ അത്താനം രക്ഖണത്ഥായ. ജിഘച്ഛാഭിഭൂതാ ഹി സീഹാദയോ അത്തനാ ഖാദിയമാനം ഗണ്ഹന്താനം അനത്ഥമ്പി കരേയ്യും. പരാനുദ്ദയതായാതി സീഹാദീസു പരസത്തേസു അനുകമ്പായ. ജിഘച്ഛാവിനോദനത്ഥഞ്ഹി തേഹി ഖാദിയമാനം തേ പലാപേത്വാ ഗണ്ഹതോ തേസു അനുകമ്പാ നാമ ന ഭവിസ്സതി.

൧൪൧. തേകടുലയാഗുവത്ഥുമ്ഹി വിയാതി മുസാവാദസാമഞ്ഞതോ വുത്തം. ആണത്തേഹീതി സമ്മതേന ആണത്തേഹി. ആണത്തേനാതി സാമികേഹി ആണത്തേന. അപരസ്സ ഭാഗം ദേഹീതി അസന്തം പുഗ്ഗലം ദസ്സേത്വാ ഗഹിതത്താ ‘‘ഭണ്ഡദേയ്യ’’ന്തി വുത്തം. അഞ്ഞേനാതി യഥാവുത്തേഹി സമ്മതാദീഹി ചതൂഹി അഞ്ഞേന. ‘‘അപരമ്പി ഭാഗം ദേഹീ’’തി വുത്തേപി സങ്ഘസന്തകത്താ അമൂലകമേവ ഗഹിതന്തി ‘‘ഉദ്ധാരേയേവ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ’’തി വുത്തം. ഇതരേഹി ദീയമാനന്തി സമ്മതേന, തേന ആണത്തേന വാ ദീയമാനം. ഏവം ഗണ്ഹതോതി ‘‘അപരമ്പി ഭാഗം ദേഹീ’’തി വത്വാ വാ കൂടവസ്സാനി ഗണേത്വാ വാ ഗണ്ഹതോ. സുദിന്നന്തി ഹേട്ഠാ സാമികേന, തേന ആണത്തേന വാ ദീയമാനം ഗിഹിസന്തകം ‘‘അപരസ്സ ഭാഗം ദേഹീ’’തി വത്വാ ഗണ്ഹതോ അപരസ്സ അഭാവതോ സാമിസന്തകമേവ ഹോതീതി ഭണ്ഡദേയ്യം ജാതം. ഇധ പന തേഹി ഏവം ദീയമാനം ‘‘അപരമ്പി ഭാഗം ദേഹീതി വത്വാ വാ കൂടവസ്സാനി ഗണേത്വാ വാ ഗണ്ഹതോ ദേഹീ’’തി വുത്തത്താ അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിമത്തം ഠപേത്വാ നേവ പാരാജികം ന ഭണ്ഡദേയ്യന്തി സുദിന്നമേവ ഹോതി.

൧൪൨-൩. പരിക്ഖാരവത്ഥൂസു വുത്തപരിക്ഖാരസ്സ ഹേട്ഠാ വുത്തഭണ്ഡസ്സ ച കോ വിസേസോ? യം പരിഭോഗയോഗ്ഗം ആഭരണാദിരൂപം അകത്വാ യഥാസഭാവതോ ഠപിതം, തം ഭണ്ഡം. യം പന തഥാ കത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും അനുച്ഛവികാകാരേന ഠപിതം ആഭരണാദികം, തം പരിക്ഖാരന്തി വേദിതബ്ബം.

൧൪൪-൧൪൬. സങ്കാമേത്വാതി ഠിതട്ഠാനതോ അപനേത്വാ. ഥവികന്തി ഉപാഹനത്ഥവികാദി യംകിഞ്ചി ഥവികം. ആഹരാപേന്തേസു ഭണ്ഡദേയ്യന്തി ‘‘ഗഹിതേ അത്തമനോ ഹോതീ’’തി (മഹാവ. ൩൫൬) വചനതോ അനത്തമനസ്സ സന്തകം ഗഹിതമ്പി പുന ദാതബ്ബമേവാതി വുത്തം. ‘‘സമ്മുഖീഭൂതേഹി ഭാജേതബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. ൩൭൯) വചനതോ ഭാജനീയഭണ്ഡം ഉപചാരസീമട്ഠാനംയേവ പാപുണാതീതി ആഹ ‘‘ഉപചാരസീമായം ഠിതസ്സേവ ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി.

൧൪൮-൯. ‘‘ഭണ്ഡദേയ്യന്തി ഉഭിന്നം സാലയഭാവേ സതി ചോരസ്സ വാ സാമികസ്സ വാ സമ്പത്തസ്സ കസ്സചി ദാതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി. ഏസേവ നയോതി പംസുകൂലസഞ്ഞായ ഗഹിതേ ഭണ്ഡദേയ്യം, ഥേയ്യചിത്തേന പാരാജികന്തി അത്ഥോ. ഗാമേസൂതി ഗാമികേസു മനുസ്സേസു. ഗാമ-ഗ്ഗഹണേന ഹേത്ഥ ഗാമട്ഠാ വുത്താ. വുട്ഠഹന്തേസൂതി ഗാമം ഛഡ്ഡേത്വാ പലായന്തേസു. പുന ആവസന്തേ ജനപദേതി ജാനപദികേസു പുന ആഗന്ത്വാ വസന്തേസു.

അവിസേസേന വുത്തന്തി ‘‘സഉസ്സാഹാ വാ നിരുസ്സാഹാ വാ’’തി വിസേസം അപരാമസിത്വാ സാമഞ്ഞതോ വുത്തം. ന ഹി കതിപയാനം അനുസ്സാഹേ സതി സങ്ഘികം അസങ്ഘികം ഹോതീതി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ. സഉസ്സാഹമത്തമേവ പമാണന്തി സാമികാനം പരിച്ഛിന്നഭാവതോ വുത്തം. തതോതി ഗണസന്തകതോ പുഗ്ഗലസന്തകതോ വാ. സേനാസനത്ഥായ നിയമിതന്തി ഇദം നിദസ്സനമത്തം, ചതൂസു പച്ചയേസു യസ്സ കസ്സചി അത്ഥായ നിയമിതേപി വുത്തനയമേവ. ഇസ്സരവതായാതി പരം ആപുച്ഛിത്വാ വാ അനാപുച്ഛിത്വാ വാ ദാതബ്ബകിച്ചം നത്ഥി, അയമേവേത്ഥ പമാണന്തി ഏവം അത്തനോ ഇസ്സരഭാവേന. അഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോതി അഗ്ഘാനുരൂപം ദുക്കടേന ഥുല്ലച്ചയേന വാ കാരേതബ്ബോ. ഇസ്സരവതായ പരിഭുഞ്ജതോ ഗീവാതി ന കേവലം ഏത്ഥേവ ഗീവാ, ഹേട്ഠാ കുലസങ്ഗഹത്ഥായ ഇസ്സരവതായ വാ ദിന്നേപി ഗീവായേവ. സുഖാദിതമേവാതി അന്തോവിഹാരേ നിസീദിത്വാ ഘണ്ടിപ്പഹരണാദിവുത്തവിധാനസ്സ കതത്താ സുഖാദിതം. സങ്ഘികഞ്ഹി വേഭങ്ഗിയഭണ്ഡം അന്തോവിഹാരേ വാ ബഹിസീമായ വാ ഹോതു, ബഹിസീമായം ഠിതേഹി അപലോകേത്വാ ഭാജേതും ന വട്ടതി, ഉഭയത്ഥ ഠിതമ്പി പന അന്തോസീമായം ഠിതേഹി അപലോകേത്വാ ഭാജേതും വട്ടതിയേവ. തേനേവ തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം ‘‘വിഹാരേയേവ നിസീദിത്വാ ഏവം കതത്താ സുഖാദിതന്തി ആഹാ’’തി. അയഞ്ച അത്ഥോ വസ്സൂപനായികക്ഖന്ധകട്ഠകഥായം ആവി ഭവിസ്സതി.

൧൫൦. വുത്തവാദകവത്ഥൂസു പാളിയം യുഗസാടകന്തി സാടകയുഗം. തുലന്തി പലസതം. ദോണന്തി സോളസനാളിമത്തം. പരിച്ഛേദം പന കത്വാതി യത്തകം ഇച്ഛിതം, തത്തകം അഗ്ഘവസേന വാ ചീവരാദിപച്ചയവസേന വാ പരിച്ഛേദം കത്വാ. ഉപാരമ്ഭാതി ‘‘ഭദന്താ അപരിച്ഛേദം കത്വാ വദന്തീ’’തി ഏവം ദോസാരോപനതോ.

൧൫൩. ഛാതജ്ഝത്തന്തി ജിഘച്ഛാദുക്ഖേന പീളിതഅത്തസന്താനം. ധനുകന്തി ഖുദ്ദകധനുകം. ബദ്ധോ ഹോതീതി തിരിയം ബദ്ധോ ഹോതി. സുനഖദട്ഠന്തി സാമികേഹി വിസ്സജ്ജിതസുനഖേന ഗഹിതം. യട്ഠിയാ സഹ പാതേതീതി സൂകരസ്സ ആഗമനതോ പുരേതരമേവ തത്ഥ അബജ്ഝനത്ഥായ പാതേതി. മദ്ദന്തോ ഗച്ഛതി, ഭണ്ഡദേയ്യന്തി ഏകസൂകരഗ്ഘനകം ഭണ്ഡം ദാതബ്ബം. ന ഹി തേന മഗ്ഗേന ഗച്ഛന്താ സബ്ബേവ സൂകരാ തേന പാസേന ബജ്ഝന്തി, ഏകോയേവ പഠമതരം ഗച്ഛന്തോ ബജ്ഝതി, തസ്മാ ഏകസൂകരഗ്ഘനകം ഭണ്ഡം ദാതബ്ബം. പച്ഛാ ഗച്ഛതീതി തേന കതപയോഗേന അഗന്ത്വാ പച്ഛാ സയമേവ ഗച്ഛതി. ഹേട്ഠാ വുത്തേസുപി ഈദിസേസു ഠാനേസു ഏസേവ നയോ. ഉദ്ധരിത്വാ ഛഡ്ഡേതീതി പുരേതരമേവ ഉദ്ധരിത്വാ ഛഡ്ഡേതി. വിഹാരഭൂമിയന്തി വിഹാരസാമന്താ അരഞ്ഞപ്പദേസേ. രക്ഖം യാചിത്വാതി രാജരാജമഹാമത്താദീനം സന്തികം ഗന്ത്വാ അനുദ്ദിസ്സ രക്ഖം യാചിത്വാ.

കുമീനമുഖന്തി കുമീനസ്സ അന്തോ മച്ഛാനം പവിസനമുഖം. ഗുമ്ബേ ഖിപതി, ഭണ്ഡദേയ്യമേവാതി കുമീനസ്സ അന്തോ പവിസിതബ്ബാനം മച്ഛാനം അഗ്ഘേന ഭണ്ഡദേയ്യം.

൧൫൬. വീസതിംസാദിവസേന പരിച്ഛിന്നാ ഭിക്ഖൂ ഏത്ഥാതി പരിച്ഛിന്നഭിക്ഖുകം. ഥേരാനന്തി ആഗന്തുകത്ഥേരാനം. തേസമ്പീതി ആവാസികഭിക്ഖൂനമ്പി. പരിഭോഗത്ഥായാതി സങ്ഘികപരിഭോഗവസേന പരിഭുഞ്ജനത്ഥായ. ഗഹണേതി പാഠസേസോ ദട്ഠബ്ബോ. യത്ഥാതി യസ്മിം ആവാസേ. അഞ്ഞേസം അത്ഥിഭാവന്തി അഞ്ഞേസം ആഗന്തുകഭിക്ഖൂനം അത്ഥിഭാവം. തത്ഥാതി താദിസേ ആവാസേ. ഭാജേത്വാ ഖാദന്തീതി ആഗന്തുകാനമ്പി സമ്പത്താനം ഭാജേത്വാ ഖാദന്തീതി അധിപ്പായോ. ചതൂസു പച്ചയേസു സമ്മാ ഉപനേന്തീതി അമ്ബഫലാദീനി വിക്കിണിത്വാ ചീവരാദീസു ചതൂസു പച്ചയേസു സമ്മാ ഉപനേന്തി. ചീവരത്ഥായ നിയമേത്വാ ദിന്നാതി ‘‘ഇമേസം രുക്ഖാനം ഫലാനി വിക്കിണിത്വാ ചീവരേസുയേവ ഉപനേതബ്ബാനി, ന ഭാജേത്വാ ഖാദിതബ്ബാനീ’’തി ഏവം നിയമേത്വാ ദിന്നാ. തേസുപി ആഗന്തുകാ അനിസ്സരാതി പച്ചയപരിഭോഗത്ഥായ നിയമേത്വാ ദിന്നത്താ ഭാജേത്വാ ഖാദിതും അനിസ്സരാ.

ന തേസു…പേ… ഠാതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ആഗന്തുകേഹി ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന ഭാജേത്വാ ഖാദിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. തേസം കതികായ ഠാതബ്ബന്തി ‘‘ഭാജേത്വാ ന ഖാദിതബ്ബ’’ന്തി വാ ‘‘ഏത്തകേസു രുക്ഖേസു ഫലാനി ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി വാ ‘‘ഏത്തകാനി ഫലാനി ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി വാ ‘‘ഏത്തകാനം ദിവസാനം അബ്ഭന്തരേ ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി വാ ‘‘ന കിഞ്ചി ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി വാ ഏവം കതായ ആവാസികാനം കതികായ ആഗന്തുകേഹി ഠാതബ്ബം. മഹാഅട്ഠകഥായം ‘‘അനിസ്സരാ’’തി വചനേന ദീപിതോയേവ അത്ഥോ മഹാപച്ചരിയം ‘‘ചതുന്നം പച്ചയാന’’ന്തിആദിനാ വിത്ഥാരേത്വാ ദസ്സിതോ. പരിഭോഗവസേനേവാതി ഏത്ഥ ഏവ-സദ്ദോ അട്ഠാനപ്പയുത്തോ. പരിഭോഗവസേന തമേവ ഭാജേത്വാതി യോജേതബ്ബം. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം വിഹാരേ രട്ഠേ വാ. സേനാസനപച്ചയന്തി സേനാസനഞ്ച തദത്ഥായ നിയമേത്വാ ഠപിതഞ്ച.

ലാമകകോടിയാതി ലാമകം ആദിം കത്വാ, ലാമകസേനാസനതോ പട്ഠായാതി വുത്തം ഹോതി. സേനാസനേപി തിണാദീനി ലാമകകോടിയാവ വിസ്സജ്ജേതബ്ബാനി, സേനാസനപരിക്ഖാരാപി ലാമകകോടിയാവ വിസ്സജ്ജേതബ്ബാ. മൂലവത്ഥുച്ഛേദം പന കത്വാ ന ഉപനേതബ്ബന്തി ഇമിനാ കിം വുത്തം ഹോതീതി? തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു താവ ഇദം വുത്തം ‘‘സബ്ബാനി സേനാസനാനി ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബാനീതി വുത്തം ഹോതീ’’തി. ലാമകകോടിയാ വിസ്സജ്ജേന്തേഹിപി സേനാസനഭൂമിയോ ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബാതി അയമത്ഥോ വുത്തോ ഹോതീതി നോ ഖന്തി, വീമംസിത്വാ യം രുച്ചതി, തം ഗഹേതബ്ബം.

ധമ്മസന്തകേന ബുദ്ധപൂജം കാതും, ബുദ്ധസന്തകേന വാ ധമ്മപൂജം കാതും വട്ടതി, ന വട്ടതീതി? ‘‘തഥാഗതസ്സ ഖോ ഏതം വാസേട്ഠ അധിവചനം ധമ്മകായോ ഇതിപീതി ച യോ ഖോ, വക്കലി, ധമ്മം പസ്സതി, സോ മം പസ്സതീ’’തി (സം. നി. ൩.൮൭) ച വചനതോ വട്ടതീതി വദന്തി. കേചി പന ‘‘ഏവം സന്തേ ‘യോ, ഭിക്ഖവേ, മം ഉപട്ഠഹേയ്യ, സോ ഗിലാനം ഉപട്ഠഹേയ്യാ’തി വചനതോ ബുദ്ധസന്തകേന ഗിലാനസ്സപി ഭേസജ്ജം കാതും യുത്തന്തി ആപജ്ജേയ്യ, തസ്മാ ന വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം അകാരണം. ന ഹി ‘‘യോ, ഭിക്ഖവേ, മം ഉപട്ഠഹേയ്യ, സോ ഗിലാനം ഉപട്ഠഹേയ്യാ’’തി ഇമിനാ അത്തനോ ച ഗിലാനസ്സ ച ഏകസദിസതാ തദുപട്ഠാനസ്സ വാ സമഫലതാ വുത്താ. അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ ‘‘യോ മം ഓവാദാനുസാസനീകരണേന ഉപട്ഠഹേയ്യ, സോ ഗിലാനം ഉപട്ഠഹേയ്യ, മമ ഓവാദകരണേന ഗിലാനോ ഉപട്ഠാതബ്ബോ’’തി. ഭഗവതോ ച ഗിലാനസ്സ ച ഉപട്ഠാനം ഏകസദിസന്തി ഏവം പനേത്ഥ അത്ഥോ ന ഗഹേതബ്ബോ. തസ്മാ ‘‘യോ വോ, ആനന്ദ, മയാ ധമ്മോ ച വിനയോ ച ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോ, സോ വോ മമച്ചയേന സത്ഥാ’’തി വചനതോ ‘‘അഹഞ്ച പനിദാനി ഏകോ ഓവദാമി അനുസാസാമി, മയി പരിനിബ്ബുതേ ഇമാനി ചതുരാസീതി ബുദ്ധസഹസ്സാനി തുമ്ഹേ ഓവദിസ്സന്തി അനുസാസിസ്സന്തീ’’തി വുത്തത്താ ച ബഹുസ്സുതം ഭിക്ഖും പസംസന്തേന ച ‘‘യോ ബഹുസ്സുതോ, ന സോ തുമ്ഹാകം സാവകോ നാമ, ബുദ്ധോ നാമ ഏസ ചുന്ദാ’’തി വുത്തത്താ ധമ്മഗരുകത്താ ച തഥാഗതസ്സ പുബ്ബനയോ ഏവ പസത്ഥതരോതി അമ്ഹാകം ഖന്തി.

പണ്ണം ആരോപേത്വാതി ‘‘ഏത്തകേഹേവ രുക്ഖേഹി ഏത്തകമേവ ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി പണ്ണം ആരോപേത്വാ, ലിഖിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. നിമിത്തസഞ്ഞം കത്വാതി സങ്കേതം കത്വാ. ദാരകാതി തേസം പുത്തനത്താദയോ ദാരകാ. അഞ്ഞേപി യേ കേചി ഗോപകാ ഹോന്തി, തേ സബ്ബേപി വുത്താ. സബ്ബത്ഥാപി ഗിഹീനം ഗോപകദാനേ യത്തകം ഗോപകാ ദേന്തി, തത്തകം ഗഹേതബ്ബം. സങ്ഘികേ പന യഥാപരിച്ഛേദമേവ ഗഹേതബ്ബന്തി ദീപിതത്താ ‘‘അത്ഥതോ ഏക’’ന്തി വുത്തം.

തതോതി യഥാവുത്തഉപോസഥാഗാരാദികരണത്ഥായ ഠപിതദാരുസമ്ഭാരതോ. ആപുച്ഛിത്വാതി കാരകസങ്ഘം ആപുച്ഛിത്വാ. തം സബ്ബമ്പി ആഹരിത്വാതി അനാപുച്ഛിത്വാപി താവകാലികം ആഹരിത്വാ. ആഹരാപേന്തോതി ഏത്ഥ അനാഹരാപേന്തേപി ദാതബ്ബമേവ. അയമേവ ഭിക്ഖു ഇസ്സരോതി ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ പാപുണനട്ഠാനം, തതോയേവ സേനാസനതോ തസ്സ ദാതബ്ബം, ന ച സോ തതോ ഉട്ഠാപേതബ്ബോതി വുത്തം ഹോതി.

‘‘ഉദകപൂജന്തി ചേതിയട്ഠാനേസു സിഞ്ചന’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. വത്തസീസേനാതി കേവലം സദ്ധായ, ന വേതനാദിഅത്ഥായ. സവത്ഥുകന്തി സഹ ഭൂമിയാ. തിണമത്തം പന ദാതബ്ബന്തി കസ്മാ വുത്തം, കിം തം ഗരുഭണ്ഡം ന ഹോതീതി? ന ഹോതി. അരക്ഖിതഅഗോപിതട്ഠാനേ ഹി വിനസ്സകഭാവേന ഠിതം ഗരുഭണ്ഡം ന ഹോതി, തസ്മാ താദിസം സന്ധായ ‘‘തിണമത്തം പന ദാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ജഗ്ഗിത്വാതി സംവച്ഛരേ സംവച്ഛരേ ജഗ്ഗിത്വാ.

കുട്ടന്തി ഗേഹഭിത്തിം. പാകാരന്തി പരിക്ഖേപപാകാരം. തതോതി ഛഡ്ഡിതവിഹാരതോ. തതോ ആഹരിത്വാ സേനാസനം കതം ഹോതീതി സാമന്തഗാമവാസീഹി ഭിക്ഖൂഹി ഛഡ്ഡിതവിഹാരതോ ദാരുസമ്ഭാരാദിം ആഹരിത്വാ സേനാസനം കതം ഹോതി.

൧൫൭. ചതുഭാഗഉദകസമ്ഭിന്നേതി ചതുത്ഥഭാഗേന ഉദകേന സമ്ഭിന്നേ. ഓദനഭാജനീയവത്ഥുസ്മിന്തി ‘‘ദേഹി അപരസ്സ ഭാഗ’’ന്തി ആഗതവത്ഥുസ്മിം.

൧൫൯. അയ്യാ അത്തനാ കാതും യുത്തമ്പി ന കരോന്തി, അതിവിയ ഥദ്ധാതി പസാദം ഭിന്ദിത്വാ ചിത്തേന കുപ്പന്തി, തസ്മാ ‘‘പസാദാനുരക്ഖണത്ഥായാ’’തി വുത്തം. ഇദ്ധിം പടിസംഹരീതി ഇദ്ധിം വിസ്സജ്ജേസി. സകട്ഠാനേയേവ അട്ഠാസീതി ഇദ്ധിയാ വിസ്സജ്ജിതത്താ ഏവ ‘‘പാസാദോ പുന ആഗച്ഛതൂ’’തി അനധിട്ഠിതേപി സയമേവ ആഗന്ത്വാ സകട്ഠാനേയേവ അട്ഠാസി. ‘‘യാവ ദാരകാ പാസാദം ആരോഹന്തി, താവ പാസാദോ തേസം സന്തികേ ഹോതൂ’’തി പുബ്ബേ അധിട്ഠിതത്താ ഏവ ച കാലപരിച്ഛേദം കത്വാ അധിട്ഠിതേന തതോ പരം ഇദ്ധി വിസ്സജ്ജിതാ നാമ ഹോതീതി കത്വാ വുത്തം ‘‘ഥേരോ ഇദ്ധിം പടിസംഹരീ’’തി. യസ്മാ തേ ദാരകാ ഏവം ഗഹേത്വാ ഗതാനം സന്തകാ ന ഹോന്തി, യസ്മാ ച ഈദിസേന പയോഗേന ഥേരേന തേ ആനീതാ നാമ ന ഹോന്തി, തസ്മാ ഥേരോ ഏവമകാസീതി ദട്ഠബ്ബം. തേനേവാഹ ‘‘വോഹാരവസേനാ’’തിആദി. അത്തനോ പകതിവണ്ണം അവിജഹിത്വാ ബഹിദ്ധാ ഹത്ഥിആദിദസ്സനം ‘‘ഏകോപി ഹുത്വാ ബഹുധാ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൩൮; മ. നി. ൧.൧൪൭; സം. നി. ൫.൮൪൨) ആഗതഞ്ച അധിട്ഠാനവസേന നിപ്ഫന്നത്താ അധിട്ഠാനിദ്ധി നാമ. ‘‘സോ പകതിവണ്ണം വിജഹിത്വാ കുമാരകവണ്ണം വാ ദസ്സേതി നാഗവണ്ണം വാ…പേ… വിവിധമ്പി സേനാബ്യൂഹം ദസ്സേതീ’’തി (പടി. മ. ൩.൧൩) ഏവം ആഗതാ ഇദ്ധി പകതിവണ്ണവിജഹനവികാരവസേന പവത്തത്താ വികുബ്ബനിദ്ധി നാമ. അത്താനം അദസ്സേത്വാ ബഹിദ്ധാ ഹത്ഥിആദിദസ്സനമ്പി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. പകതിവണ്ണവിജഹനഞ്ഹി നാമ അത്തനോ പകതിരൂപസ്സ അഞ്ഞേസം അദസ്സനം, ന സബ്ബേന സബ്ബം തസ്സ നിരോധനം. ഏവഞ്ച കത്വാ ‘‘അത്താനം അദസ്സേത്വാ ബഹിദ്ധാ ഹത്ഥിആദിദസ്സനമ്പി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹിത’’ന്തി ഇദം ‘‘പകതിവണ്ണം വിജഹിത്വാ’’തി വുത്തമൂലപദേന ന വിരുജ്ഝതി.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ സാരത്ഥദീപനിയം

ദുതിയപാരാജികവണ്ണനാ സമത്താ.

അനുസാസനീകഥാവണ്ണനാ

പരാജിതകിലേസേനാതി സന്താനേ പുന അനുപ്പത്തിധമ്മതാപാദനേന ചതൂഹി മഗ്ഗഞാണേഹി സഹ വാസനായ സമുച്ഛിന്നസബ്ബകിലേസേന. ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. തേന സിക്ഖാപദേന സമം അഞ്ഞം അനേകനയവോകിണ്ണം ഗമ്ഭീരത്ഥവിനിച്ഛയം കിഞ്ചി സിക്ഖാപദം ന വിജ്ജതീതി യോജേതബ്ബം. അത്ഥോ ച വിനിച്ഛയോ ച അത്ഥവിനിച്ഛയാ, ഗമ്ഭീരാ അത്ഥവിനിച്ഛയാ അസ്സാതി ഗമ്ഭീരത്ഥവിനിച്ഛയം. വത്ഥുമ്ഹി ഓതിണ്ണേതി ചോദനാവത്ഥുമ്ഹി സങ്ഘമജ്ഝം ഓതിണ്ണേ, ഏകേന ഏകസ്മിം ചോദിതേ, സയമേവ വാ ആഗന്ത്വാ അത്തനോ കതവീതിക്കമേ ആരോചിതേതി വുത്തം ഹോതി. ഏത്ഥാതി ഓതിണ്ണേ വത്ഥുമ്ഹി.

വിനിച്ഛയം കരോന്തേന സഹസാ ‘‘പാരാജിക’’ന്തി അവത്വാ യം കത്തബ്ബം, തം ദസ്സേതും ‘‘പാളി’’ന്തിആദിമാഹ. വിനിച്ഛയോതി പാരാജികാപത്തിവിനിച്ഛയോ. അവത്വാവാതി ‘‘ത്വം പാരാജികം ആപന്നോ’’തി അവത്വാവ. കപ്പിയേപി ച വത്ഥുസ്മിന്തി അവത്വാപി ഗണ്ഹിതും കപ്പിയേ മാതുപിതുസന്തകേപി വത്ഥുസ്മിം. ലഹുവത്തിനോതി ഥേയ്യചിത്തുപ്പാദേന ലഹുപരിവത്തിനോ. ആസീവിസന്തി സീഘമേവ സകലസരീരേ ഫരണസമത്ഥവിസം.

അനുസാസനീകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പാരാജികകണ്ഡട്ഠകഥായ പഠമഭാഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൩. തതിയപാരാജികം

തീഹീതി കായവചീമനോദ്വാരേഹി. വിഭാവിതന്തി പകാസിതം, ദേസിതം പഞ്ഞത്തന്തി വുത്തം ഹോതി.

പഠമപഞ്ഞത്തിനിദാനവണ്ണനാ

൧൬൨. തിക്ഖത്തും പാകാരപരിക്ഖേപവഡ്ഢനേനാതി തിക്ഖത്തും പാകാരപരിക്ഖേപേന നഗരഭൂമിയാ വഡ്ഢനേന. വിസാലീഭൂതത്താതി ഗാവുതന്തരം ഗാവുതന്തരം പുഥുഭൂതത്താ. ബാരാണസിരഞ്ഞോ കിര (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൪൬; ഖു. പാ. അട്ഠ. ൬. രതനസുത്തവണ്ണനാ) അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി ഗബ്ഭോ സണ്ഠാസി, സാ ഞത്വാ രഞ്ഞോ നിവേദേസി, രാജാ ഗബ്ഭപരിഹാരം അദാസി. സാ സമ്മാ പരിഹരിയമാനാ ഗബ്ഭപരിപാകകാലേ വിജായനഘരം പാവിസി. പുഞ്ഞവന്തീനം പച്ചൂസസമയേ ഗബ്ഭവുട്ഠാനം ഹോതി, സാ ച താസം അഞ്ഞതരാ, തേന പച്ചൂസസമയേ അലത്തകപടലബന്ധുജീവകപുപ്ഫസദിസം മംസപേസിം വിജായി. തതോ ‘‘അഞ്ഞാ ദേവിയോ സുവണ്ണബിമ്ബസദിസേ പുത്തേ വിജായന്തി, അഗ്ഗമഹേസീ മംസപേസിന്തി രഞ്ഞോ പുരതോ മമ അവണ്ണോ ഉപ്പജ്ജേയ്യാ’’തി ചിന്തേത്വാ തേന അവണ്ണഭയേന തം മംസപേസിം ഏകസ്മിം ഭാജനേ പക്ഖിപിത്വാ പടികുജ്ജിത്വാ രാജമുദ്ദികായ ലഞ്ഛേത്വാ ഗങ്ഗായ സോതേ പക്ഖിപാപേസി. മനുസ്സേഹി ഛഡ്ഡിതമത്തേ ദേവതാ ആരക്ഖം സംവിദഹിംസു. സുവണ്ണപട്ടികഞ്ചേത്ഥ ജാതിഹിങ്ഗുലകേന ‘‘ബാരാണസിരഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസിയാ പജാ’’തി ലിഖിത്വാ ബന്ധിംസു. തതോ തം ഭാജനം ഊമിഭയാദീഹി അനുപദ്ദുതം ഗങ്ഗാസോതേന പായാസി.

തേന ച സമയേന അഞ്ഞതരോ താപസോ ഗോപാലകകുലം നിസ്സായ ഗങ്ഗാതീരേ വിഹരതി. സോ പാതോവ ഗങ്ഗം ഓതിണ്ണോ തം ഭാജനം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ പംസുകൂലസഞ്ഞായ അഗ്ഗഹേസി. അഥേത്ഥ തം അക്ഖരപട്ടികം രാജമുദ്ദികാലഞ്ഛനഞ്ച ദിസ്വാ മുഞ്ചിത്വാ തം മംസപേസിം അദ്ദസ. ദിസ്വാനസ്സ ഏതദഹോസി ‘‘സിയാ ഗബ്ഭോ, തഥാ ഹിസ്സ ദുഗ്ഗന്ധപൂതിഭാവോ നത്ഥീ’’തി. ഉദകപ്പവാഹേനാഗതസ്സപി ഹി ഉസ്മാ ന വിഗച്ഛതി, ഉസ്മാ ച നാമ ഈദിസായ സവിഞ്ഞാണകതായ ഭവേയ്യാതി ‘‘സിയാ ഗബ്ഭോ’’തി ചിന്തേസി. പുഞ്ഞവന്തതായ പന ദുഗ്ഗന്ധം നാഹോസി സഉസുമഗതായ പൂതിഭാവോ ച. ഏവം പന ചിന്തേത്വാ അസ്സമം നേത്വാ നം സുദ്ധേ ഓകാസേ ഠപേസി. അഥ അഡ്ഢമാസച്ചയേന ദ്വേ മംസപേസിയോ അഹേസും. താപസോ ദിസ്വാ സാധുകതരം ഠപേസി. തതോ പുന അഡ്ഢമാസച്ചയേന ഏകമേകിസ്സാ പേസിയാ ഹത്ഥപാദസീസാനമത്ഥായ പഞ്ച പഞ്ച പിളകാ ഉട്ഠഹിംസു. അഥ തതോ അഡ്ഢമാസച്ചയേന ഏകാ മംസപേസി സുവണ്ണബിമ്ബസദിസോ ദാരകോ, ഏകാ ദാരികാ അഹോസി. തേസു താപസസ്സ പുത്തസിനേഹോ ഉപ്പജ്ജി, ദാരകാനം പുഞ്ഞുപനിസ്സയതോ അങ്ഗുട്ഠകതോ ചസ്സ ഖീരം നിബ്ബത്തി. തതോ പഭുതി ച ഖീരഭത്തം അലഭിത്ഥ. താപസോ ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ ഖീരം ദാരകാനം മുഖേ ആസിഞ്ചതി. തേസം പന യം യം ഉദരം പവിസതി, തം സബ്ബം മണിഭാജനഗതം വിയ ദിസ്സതി. ചരിമഭവേ ബോധിസത്തേ കുച്ഛിഗതേ ബോധിസത്തമാതു വിയ ഉദരച്ഛവിയാ അച്ഛവിപ്പസന്നതായ ഏവം തേ നിച്ഛവീ അഹേസും. അപരേ ആഹു ‘‘സിബ്ബിത്വാ ഠപിതാ വിയ നേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം ലീനാ ഛവി അഹോസീ’’തി. ഏവം തേ നിച്ഛവിതായ വാ ലീനച്ഛവിതായ വാ ‘‘ലിച്ഛവീ’’തി പഞ്ഞായിംസു.

താപസോ ദാരകേ പോസേന്തോ ഉസ്സൂരേ ഗാമം ഭിക്ഖായ പവിസതി, അതിദിവാ പടിക്കമതി. തസ്സ തം ബ്യാപാരം ഞത്വാ ഗോപാലകാ ആഹംസു – ‘‘ഭന്തേ, പബ്ബജിതാനം ദാരകപോസനം പലിബോധോ, അമ്ഹാകം ദാരകേ ദേഥ, മയം പോസേസ്സാമ, തുമ്ഹേ അത്തനോ കമ്മം കരോഥാ’’തി. താപസോ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണി. ഗോപാലകാ ദുതിയദിവസേ മഗ്ഗം സമം കത്വാ പുപ്ഫേഹി ഓകിരിത്വാ ധജപടാകാ ഉസ്സാപേത്വാ തൂരിയേഹി വജ്ജമാനേഹി അസ്സമം ആഗതാ. താപസോ ‘‘മഹാപുഞ്ഞാ ദാരകാ, അപ്പമാദേനേവ വഡ്ഢേഥ, വഡ്ഢേത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ആവാഹം കരോഥ, പഞ്ചഗോരസേന രാജാനം തോസേത്വാ ഭൂമിഭാഗം ഗഹേത്വാ നഗരം മാപേഥ, തത്ഥ കുമാരം അഭിസിഞ്ചഥാ’’തി വത്വാ ദാരകേ അദാസി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ ദാരകേ നേത്വാ പോസേസും. ദാരകാ വുഡ്ഢിമന്വായ കീളന്താ വിവാദട്ഠാനേസു അഞ്ഞേ ഗോപാലകദാരകേ ഹത്ഥേനപി പാദേനപി പഹരന്തി, തേ രോദന്തി. ‘‘കിസ്സ രോദഥാ’’തി ച മാതാപിതൂഹി വുത്താ ‘‘ഇമേ നിമ്മാതാപിതികാ താപസപോസിതാ അമ്ഹേ അതീവ പഹരന്തീ’’തി വദന്തി. തതോ നേസം പോസകമാതാപിതരോപി ‘‘ഇമേ ദാരകാ അഞ്ഞേ ദാരകേ വിഹേസേന്തി ദുക്ഖാപേന്തി, ന ഇമേ സങ്ഗഹേതബ്ബാ, വജ്ജേതബ്ബാ ഇമേ’’തി ആഹംസു. തതോ പഭുതി കിര സോ പദേസോ ‘‘വജ്ജീ’’തി വുച്ചതി യോജനസതപരിമാണേന.

അഥ തം പദേസം ഗോപാലകാ രാജാനം തോസേത്വാ അഗ്ഗഹേസും. തത്ഥ ച നഗരം മാപേത്വാ സോളസവസ്സുദ്ദേസികം കുമാരം അഭിസിഞ്ചിത്വാ രാജാനം അകംസു. രജ്ജസമ്പത്തിദായകസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ അസമ്ഭിന്നേ ഏവ രാജകുലേ ഉപ്പന്നത്താ ച രാജകുമാരസ്സ പുഞ്ഞാനുഭാവസഞ്ചോദിതാ ദേവതാധിഗ്ഗഹിതാ അകംസൂതി കേചി. ദാരകസ്സ ദാരികായ സദ്ധിം വാരേയ്യം കത്വാ കതികം അകംസു ‘‘ബാഹിരതോ ദാരികാ ന ആനേതബ്ബാ, ഇതോ ദാരികാ ന കസ്സചി ദാതബ്ബാ’’തി. തേസം പഠമസംവാസേന ദ്വേ ദാരകാ ജാതാ ധീതാ ച പുത്തോ ച. ഏവം സോളസക്ഖത്തും ദ്വേ ദ്വേ ജാതാ. തതോ തേസം ദാരകാനം യഥാക്കമം വഡ്ഢന്താനം ആരാമുയ്യാനനിവാസട്ഠാനപരിവാരസമ്പത്തിം ഗഹേതും അപ്പഹോന്തം നഗരം തിക്ഖത്തും ഗാവുതന്തരേന ഗാവുതന്തരേന പരിക്ഖിപിംസു. തസ്സ പുനപ്പുനം വിസാലീകതത്താ ‘‘വേസാലീ’’ത്വേവ നാമം ജാതം. തേന വുത്തം – ‘‘തിക്ഖത്തും പാകാരപരിക്ഖേപവഡ്ഢനേന വിസാലീഭൂതത്താ വേസാലീതി വുച്ചതീ’’തി.

ഇദമ്പി ച നഗരന്തി ന കേവലം രാജഗഹസാവത്ഥിയോ യേവാതി ദസ്സേതി. തത്ഥ മഹാവനം നാമാതിആദി മജ്ഝിമഭാണകസംയുത്തഭാണകാനം സമാനട്ഠകഥാ. മജ്ഝിമട്ഠകഥായഞ്ഹി (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൪൬) സംയുത്തട്ഠകഥായഞ്ച (സം. നി. അട്ഠ. ൩.൫.൯൮൪-൯൮൫) ഇമിനാവ നയേന വുത്തം. ദീഘനികായട്ഠകഥായം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൩൫൯) പന ‘‘മഹാവനേതി ബഹിനഗരേ ഹിമവന്തേന സദ്ധിം ഏകാബദ്ധം ഹുത്വാ ഠിതം സയംജാതം വനം അത്ഥി, യം മഹന്തഭാവേനേവ മഹാവനന്തി വുച്ചതി, തസ്മിം മഹാവനേ. കൂടാഗാരസാലായന്തി തസ്മിം വനസണ്ഡേ സങ്ഘാരാമം പതിട്ഠാപേസും. തത്ഥ കണ്ണികം യോജേത്വാ ഥമ്ഭാനം ഉപരി കൂടാഗാരസാലാസങ്ഖേപേന ദേവവിമാനസദിസം പാസാദം അകംസു, തം ഉപാദായ സകലോപി സങ്ഘാരാമോ കൂടാഗാരസാലാതി പഞ്ഞായിത്ഥാ’’തി വുത്തം. വനമജ്ഝേ കതത്താ ‘‘വനം നിസ്സായാ’’തി വുത്തം. ആരാമേതി സങ്ഘാരാമേ. ഹംസവട്ടകച്ഛദനേനാതി ഹംസവട്ടകപടിച്ഛന്നേന, ഹംസമണ്ഡലാകാരേനാതി അത്ഥോ.

അനേകപരിയായേനാതി ഏത്ഥ പരിയായ-സദ്ദോ കാരണവചനോതി ആഹ ‘‘അനേകേഹി കാരണേഹീ’’തി, അയം കായോ അവിഞ്ഞാണകോപി സവിഞ്ഞാണകോപി ഏവമ്പി അസുഭോ ഏവമ്പി അസുഭോതി നാനാവിധേഹി കാരണേഹീതി അത്ഥോ. അസുഭാകാരസന്ദസ്സനപ്പവത്തന്തി കേസാദിവസേന തത്ഥാപി വണ്ണാദിതോ അസുഭാകാരസ്സ സബ്ബസോ ദസ്സനവസേന പവത്തം. കായവിച്ഛന്ദനിയകഥന്തി അത്തനോ പരസ്സ ച കരജകായേ വിച്ഛന്ദനുപ്പാദനകഥം. മുത്തം വാതിആദിനാ ബ്യതിരേകമുഖേന കായസ്സ അമനുഞ്ഞതം ദസ്സേതി. തത്ഥ ആദിതോ തീഹി പദേഹി അദസ്സനീയതായ അസാരകതായ മജ്ഝേ ചതൂഹി ദുഗ്ഗന്ധതായ, അന്തേ ഏകേന ലേസമത്തേനപി മനുഞ്ഞതാഭാവമസ്സ ദസ്സേതി. അഥ ഖോതിആദിനാ അന്വയതോ സരൂപേനേവ അമനുഞ്ഞതായ ദസ്സനം. ഛന്ദോതി ദുബ്ബലരാഗോ. രാഗോതി ബലവരാഗോ. ‘‘കേസാ ലോമാദീ’’തി സങ്ഖേപതോ വുത്തമത്ഥം വിഭാഗേന ദസ്സേതും ‘‘യേപി ഹീ’’തിആദി വുത്തം. അസുഭാതി ആഗന്തുകേന സുഭാകാരേന വിരഹിതത്താ അസുഭാ. അസുചിനോതി അത്തനോ സഭാവേനേവ അസുചിനോ. പടികൂലാതി നാഗരികസ്സ അസുചികട്ഠാനം വിയ ജിഗുച്ഛനീയത്താ പടികൂലാ.

കേസാ നാമേതേ വണ്ണതോപി പടികൂലാ, സണ്ഠാനതോപി ഗന്ധതോപി ആസയതോപി ഓകാസതോപി പടികൂലാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘സോ ച നേസം…പേ… പഞ്ചഹി കാരണേഹി വേദിതബ്ബോ’’തി ആഹ. മനുഞ്ഞേപി (വിസുദ്ധി. ൧.൩൮൩; വിഭ. അട്ഠ. ൩൫൬) ഹി യാഗുപത്തേ വാ ഭത്തപത്തേ വാ കേസവണ്ണം കിഞ്ചി ദിസ്വാ ‘‘കേസമിസ്സകമിദം, ഹരഥ ന’’ന്തി ജിഗുച്ഛന്തി, ഏവം കേസാ വണ്ണതോ പടികൂലാ. രത്തിം പരിഭുഞ്ജന്താപി കേസസണ്ഠാനം അക്കവാകം വാ മകചിവാകം വാ ഛുപിത്വാ തഥേവ ജിഗുച്ഛന്തി, ഏവം സണ്ഠാനതോപി പടികൂലാ. തേലമക്ഖനപുപ്ഫധൂപാദിസങ്ഖാരവിരഹിതാനഞ്ച കേസാനം ഗന്ധോ പരമജേഗുച്ഛോ ഹോതി, തതോ ജേഗുച്ഛതരോ അഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിത്താനം. കേസാ ഹി വണ്ണസണ്ഠാനതോ അപ്പടികൂലാപി സിയും, ഗന്ധേന പന പടികൂലായേവ. യഥാ ഹി ദഹരസ്സ കുമാരകസ്സ വച്ചം വണ്ണതോ ഹലിദ്ദിവണ്ണം, സണ്ഠാനതോപി ഹലിദ്ദിപിണ്ഡസണ്ഠാനം, സങ്കാരട്ഠാനേ ഛഡ്ഡിതഞ്ച ഉദ്ധുമാതകകാളസുനഖസരീരം വണ്ണതോ താലപക്കവണ്ണം, സണ്ഠാനതോ വട്ടേത്വാ വിസ്സട്ഠമുദിങ്ഗസണ്ഠാനം, ദാഠാപിസ്സ സുമനമകുളസദിസാതി ഉഭയമ്പി വണ്ണസണ്ഠാനതോ സിയാ അപ്പടികൂലം, ഗന്ധേന പന പടികൂലമേവ, ഏവം കേസാപി സിയും വണ്ണസണ്ഠാനതോ അപ്പടികൂലാ, ഗന്ധേന പന പടികൂലായേവാതി.

യഥാ പന അസുചിട്ഠാനേ ഗാമനിസ്സന്ദേന ജാതാനി സൂപേയ്യപണ്ണാനി നാഗരികമനുസ്സാനം ജേഗുച്ഛാനി ഹോന്തി അപരിഭോഗാനി, ഏവം കേസാപി പുബ്ബലോഹിതമുത്തകരീസപിത്തസേമ്ഹാദിനിസ്സന്ദേന ജാതത്താ ജേഗുച്ഛാതി ഇദം തേസം ആസയതോ പാടികുല്യം. ഇമേ ച കേസാ നാമ ഗൂഥരാസിമ്ഹി ഉട്ഠിതകണ്ണകം വിയ ഏകതിംസകോട്ഠാസരാസിമ്ഹി ജാതാ, തേ സുസാനസങ്കാരട്ഠാനാദീസു ജാതസാകം വിയ പരിഖാദീസു ജാതകമലകുവലയാദിപുപ്ഫം വിയ ച അസുചിട്ഠാനേ ജാതത്താ പരമജേഗുച്ഛാതി ഇദം തേസം ഓകാസതോ പാടികുല്യം. യഥാ ച കേസാനം, ഏവം സബ്ബകോട്ഠാസാനഞ്ച വണ്ണസണ്ഠാനഗന്ധാസയോകാസവസേന പഞ്ചധാ പടികൂലതാ വേദിതബ്ബാതി ആഹ ‘‘ഏവം ലോമാദീന’’ന്തി. പഞ്ചപഞ്ചപ്പഭേദേനാതി ഏത്ഥ ബാഹിരത്ഥസമാസോ ദട്ഠബ്ബോ പഞ്ച പഞ്ച പഭേദാ ഏതസ്സാതി പഞ്ചപഞ്ചപ്പഭേദോതി.

സംവണ്ണേന്തോതി വിത്ഥാരേന്തോ. അസുഭായാതി അസുഭമാതികായ. ഫാതികമ്മന്തി ബഹുലീകാരോ. പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനം പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതന്തി ഏത്ഥ കാമച്ഛന്ദോ ബ്യാപാദോ ഥിനമിദ്ധം ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം വിചികിച്ഛാതി ഇമേസം പഞ്ചന്നം നീവരണാനം പഹാനവസേന പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനതാ വേദിതബ്ബാ. ന ഹി ഏതേസു അപ്പഹീനേസു ഝാനം ഉപ്പജ്ജതി, തേനസ്സേതാനി പഹാനങ്ഗാനീതി വുച്ചന്തി. കിഞ്ചാപി ഹി ഝാനക്ഖണേ അഞ്ഞേപി അകുസലാ ധമ്മാ പഹീയന്തി, തഥാപി ഏതാനേവ വിസേസേന ഝാനന്തരായകരാനി. കാമച്ഛന്ദേന ഹി നാനാവിസയപലോഭിതം ചിത്തം ന ഏകത്താരമ്മണേ സമാധിയതി, കാമച്ഛന്ദാഭിഭൂതം വാ ചിത്തം ന കാമധാതുപ്പഹാനായ പടിപദം പടിപജ്ജതി, ബ്യാപാദേന ച ആരമ്മണേ പടിഹഞ്ഞമാനം ന നിരന്തരം പവത്തതി, ഥിനമിദ്ധാഭിഭൂതം അകമ്മഞ്ഞം ഹോതി, ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചപരേതം അവൂപസന്തമേവ ഹുത്വാ പരിബ്ഭമതി, വിചികിച്ഛായ ഉപഹതം ഝാനാധിഗമസാധികം പടിപദം നാരോഹതി. ഇതി വിസേസേന ഝാനന്തരായകരത്താ ഏതാനേവ പഹാനങ്ഗാനീതി വുത്താനി.

യസ്മാ പന വിതക്കോ ആരമ്മണേ ചിത്തം അഭിനിരോപേതി, വിചാരോ അനുപ്പബന്ധതി, തേഹി അവിക്ഖേപായ സമ്പാദിതപയോഗസ്സ ചേതസോ പയോഗസമ്പത്തിസമ്ഭവാ പീതി പീനനം, സുഖഞ്ച ഉപബ്രൂഹനം കരോതി, അഥ നം സസമ്പയുത്തധമ്മം ഏതേഹി അഭിനിരോപനാനുബന്ധനപീനനഉപബ്രൂഹനേഹി അനുഗ്ഗഹിതാ ഏകഗ്ഗതാ ഏകത്താരമ്മണേ സമം സമ്മാ ആധിയതി, തസ്മാ വിതക്കോ വിചാരോ പീതി സുഖം ചിത്തേകഗ്ഗതാതി ഇമേസം പഞ്ചന്നം ഉപ്പത്തിവസേന പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതതാ വേദിതബ്ബാ. ഉപ്പന്നേസു ഹി ഏതേസു പഞ്ചസു ഝാനം ഉപ്പന്നം നാമ ഹോതി, തേനസ്സ ഏതാനി പഞ്ച സമന്നാഗതങ്ഗാനീതി വുച്ചന്തി. തസ്മാ ന ഏതേഹി സമന്നാഗതം അഞ്ഞദേവ ഝാനം നാമ അത്ഥീതി ഗഹേതബ്ബം. യഥാ പന അങ്ഗമത്തവസേനേവ ചതുരങ്ഗിനീ സേനാ, പഞ്ചങ്ഗികം തൂരിയം അട്ഠങ്ഗികോ ച മഗ്ഗോതി വുച്ചതി, ഏവമിദമ്പി അങ്ഗമത്തവസേനേവ ‘‘പഞ്ചങ്ഗിക’’ന്തി വാ ‘‘പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗത’’ന്തി വാ വുച്ചതീതി വേദിതബ്ബം.

ഏതാനി ച പഞ്ചങ്ഗാനി കിഞ്ചാപി ഉപചാരക്ഖണേപി അത്ഥി, അഥ ഖോ ഉപചാരേ പകതിചിത്തതോ ബലവതരാനി, ഇധ പന ഉപചാരതോപി ബലവതരാനി രൂപാവചരക്ഖണപ്പത്താനി. ഏത്ഥ ഹി വിതക്കോ സുവിസദേന ആകാരേന ആരമ്മണേ ചിത്തം അഭിനിരോപയമാനോ ഉപ്പജ്ജതി, വിചാരോ അതിവിയ ആരമ്മണം അനുമജ്ജമാനോ, പീതിസുഖം സബ്ബാവന്തമ്പി കായം ഫരമാനം. തേനേവ വുത്തം ‘‘നാസ്സ കിഞ്ചി സബ്ബാവതോ കായസ്സ വിവേകജേന പീതിസുഖേന അപ്ഫുടം ഹോതീ’’തി. ചിത്തേകഗ്ഗതാപി ഹേട്ഠിമമ്ഹി സമുഗ്ഗപടലേ ഉപരിമം സമുഗ്ഗപടലം വിയ ആരമ്മണേ സുഫുസിതാ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതി. അയമേതേസം ഇതരേഹി വിസേസോ, തസ്മാ ‘‘പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗത’’ന്തി അപ്പനാഝാനമേവ വിസേസേത്വാ വുത്തം.

തിവിധകല്യാണം ദസലക്ഖണസമ്പന്നന്തി ഏത്ഥ പന ഝാനസ്സ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനവസേന തിവിധകല്യാണതാ, തേസംയേവ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനാനം ലക്ഖണവസേന ദസലക്ഖണസമ്പന്നതാ വേദിതബ്ബാ. വിത്ഥാരനയം പനേത്ഥ സയമേവ പകാസയിസ്സതി. കിലേസചോരേഹി അനഭിഭവനീയത്താ ഝാനം ‘‘ചിത്തമഞ്ജൂസ’’ന്തി വുത്തം. നിസ്സായാതി പാദകം കത്വാ.

ദസലക്ഖണവിഭാവനേനേവ തിവിധകല്യാണതാപി വിഭാവിതാ ഹോതീതി ദസലക്ഖണം താവ ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്രിമാനീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പാരിപന്ഥികതോ ചിത്തവിസുദ്ധീതിആദീനം പദാനം അത്ഥോ ‘‘തത്രായം പാളീ’’തിആദിനാ വുത്തപാളിവണ്ണനായമേവ ആവി ഭവിസ്സതി. തത്രാതി തസ്മിം ദസലക്ഖണവിഭാവനേ. പടിപദാവിസുദ്ധീതി പടിപജ്ജതി ഝാനം ഏതായാതി പടിപദാ, ഗോത്രഭുപരിയോസാനോ പുബ്ബഭാഗിയോ ഭാവനാനയോ. പരിപന്ഥതോ വിസുജ്ഝനം വിസുദ്ധി, പടിപദായ വിസുദ്ധി പടിപദാവിസുദ്ധി. സാ പനായം യസ്മാ ഝാനസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേ ലബ്ഭതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘പടിപദാവിസുദ്ധി ആദീ’’തി. ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാതി വിസോധേതബ്ബതാദീനം അഭാവതോ ഝാനപരിയാപന്നായ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖായ കിച്ചനിപ്ഫത്തിയാ അനുബ്രൂഹനാ. സാ പനായം യസ്മാ വിസേസതോ ഝാനസ്സ ഠിതിക്ഖണേ ലബ്ഭതി, തേന വുത്തം ‘‘ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ മജ്ഝേ’’തി. സമ്പഹംസനാതി തത്ഥ ധമ്മാനം അനതിവത്തനാദിസാധകസ്സ ഞാണസ്സ കിച്ചനിപ്ഫത്തിവസേന പരിയോദപനാ. സാ പന യസ്മാ ഝാനസ്സ ഓസാനക്ഖണേ പാകടാ ഹോതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘സമ്പഹംസനാ പരിയോസാന’’ന്തി. ഇമാനി തീണി ലക്ഖണാനീതി പരിപന്ഥതോ ചിത്തസ്സ വിസുജ്ഝനാകാരോ, മജ്ഝിമസ്സ സമഥനിമിത്തസ്സ പടിപജ്ജനാകാരോ, തത്ഥ പക്ഖന്ദനാകാരോതി ഇമാനി തീണി ഝാനസ്സ ആദിതോ ഉപ്പാദക്ഖണേ അപ്പനാപ്പത്തിലക്ഖണാനി. തേഹി ആകാരേഹി വിനാ അപ്പനാപ്പത്തിയാ അഭാവതോ അസതി ച അപ്പനായം തദഭാവതോ ആദികല്യാണഞ്ചേവ വിസുദ്ധിപടിപദത്താ യഥാവുത്തേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതത്താ ച തിലക്ഖണസമ്പന്നഞ്ച. ഇമിനാ നയേന മജ്ഝപരിയോസാനലക്ഖണാനഞ്ച യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

കേചി പന ‘‘പടിപദാവിസുദ്ധി നാമ സസമ്ഭാരികോ ഉപചാരോ, ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ നാമ അപ്പനാ, സമ്പഹംസനാ നാമ പച്ചവേക്ഖണാ’’തി വണ്ണയന്തി, തം ന യുത്തം. തഥാ ഹി സതി അഝാനധമ്മേഹി ഝാനസ്സ ഗുണസംകിത്തനം നാമ കതം ഹോതി. ന ഹി ഭൂമന്തരം ഭൂമന്തരപരിയാപന്നം ഹോതി, പാളിയാ ചേതം വിരുജ്ഝതി. ‘‘ഏകത്തഗതം ചിത്തം പടിപദാവിസുദ്ധിപക്ഖന്ദഞ്ചേവ ഹോതി ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹിതഞ്ച ഞാണേന ച സമ്പഹംസിത’’ന്തി (പടി. മ. ൧.൧൫൮) ഹി പാളിയം വുത്തം. ഏത്ഥ ഹി ഏകത്തഗതം ചിത്തന്തി ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസഭാവേന ഏകഗ്ഗതായ ച സിഖാപ്പത്തിയാ തദനുഗുണം ഏകത്തഗതം സസമ്പയുത്തം അപ്പനാപ്പത്തം ചിത്തം വുത്തം, തസ്സേവ ച പടിപദാവിസുദ്ധിപക്ഖന്ദതാദി അനന്തരം വുച്ചതേ. തസ്മാ പാളിയം ഏകസ്മിംയേവ അപ്പനാചിത്തക്ഖണേ പടിപദാവിസുദ്ധിആദീനം വുത്തത്താ അന്തോഅപ്പനായമേവ പരികമ്മാഗമനവസേന പടിപദാവിസുദ്ധി, തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖായ കിച്ചവസേന ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ, ധമ്മാനം അനതിവത്തനാദിഭാവസാധനേന പരിയോദാപകസ്സ ഞാണസ്സ കിച്ചനിപ്ഫത്തിവസേന സമ്പഹംസനാ ച വേദിതബ്ബാ.

കഥം? യസ്മിം (പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൧.൧൫൮; വിസുദ്ധി. ൧.൧൭൫) വാരേ അപ്പനാ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മിം യോ നീവരണസങ്ഖാതോ കിലേസഗണോ തസ്സ ഝാനസ്സ പരിപന്ഥോ, തതോ ചിത്തം വിസുജ്ഝതി, വിസുദ്ധത്താ ആവരണവിരഹിതം ഹുത്വാ മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം പടിപജ്ജതി. മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം നാമ സമപ്പവത്തോ അപ്പനാസമാധിയേവ, ലീനുദ്ധച്ചസങ്ഖാതാനം ഉഭിന്നം അന്താനം അനുപഗമനേന മജ്ഝിമോ, സവിസേസം പച്ചനീകധമ്മാനം വൂപസമനതോ സമഥോ, യോഗിനോ സുഖവിസേസാനം കാരണഭാവതോ നിമിത്തന്തി കത്വാ. തസ്സ പന അപ്പനാചിത്തസ്സ അനന്തരപച്ചയഭൂതം ഗോത്രഭുചിത്തം സതിപി പരിത്തമഹഗ്ഗതഭാവഭേദേ പച്ചയപച്ചയുപ്പന്നഭാവഭേദേ ച ഏകിസ്സായേവ സന്തതിയാ പരിണാമൂപഗമനതോ ഏകസന്തതിപരിണാമനയേന തഥത്തം അപ്പനാസമാധിവസേന സമാഹിതഭാവം ഉപഗച്ഛമാനം മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം പടിപജ്ജതി നാമ. ഏവം പടിപന്നത്താ തഥത്തുപഗമനേന തത്ഥ പക്ഖന്ദതി നാമ. യസ്മിഞ്ഹി ഖണേ തഥത്തം മജ്ഝിമം സമഥനിമിത്തം പടിപജ്ജതി, തസ്മിംയേവ ഖണേ തഥത്തുപഗമനേന അപ്പനാസമാധിനാ സമാഹിതഭാവൂപഗമനേന തത്ഥ പക്ഖന്ദതി നാമ. ഏവം താവ പുരിമസ്മിം ഗോത്രഭുചിത്തേ വിജ്ജമാനാ പരിപന്ഥവിസുദ്ധിമജ്ഝിമസമഥപ്പടിപത്തിപക്ഖന്ദനാകാരാ ആഗമനവസേന നിപ്ഫജ്ജമാനാ പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേയേവ പടിപദാവിസുദ്ധീതി വേദിതബ്ബാ. തേയേവ ഹി ആകാരാ പച്ചയവിസേസതോ ഝാനക്ഖണേ നിപ്ഫജ്ജമാനാ പടിപദാവിസുദ്ധീതി വുത്താ.

ഏവം വിസുദ്ധസ്സ പന തസ്സ ചിത്തസ്സ പുന സോധേതബ്ബാഭാവതോ വിസോധനേ ബ്യാപാരം അകരോന്തോ വിസുദ്ധം ചിത്തം അജ്ഝുപേക്ഖതി നാമ. സമഥഭാവൂപഗമനേന സമഥപ്പടിപന്നസ്സ പുന സമാധാനേ ബ്യാപാരം അകരോന്തോ സമഥപ്പടിപന്നം അജ്ഝുപേക്ഖതി നാമ. സമഥപ്പടിപന്നഭാവതോ ഏവ ചസ്സ കിലേസസംസഗ്ഗം പഹായ ഏകത്തേന ഉപട്ഠിതസ്സ പുന ഏകത്തുപട്ഠാനേ ബ്യാപാരം അകരോന്തോ ഏകത്തുപട്ഠാനം അജ്ഝുപേക്ഖതി നാമ. ഏവം തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖായ കിച്ചവസേന ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ വേദിതബ്ബാ.

യേ പനേതേ ഏവം ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹിതേ തസ്മിം ഝാനചിത്തേ ജാതാ സമാധിപഞ്ഞാസങ്ഖാതാ യുഗനദ്ധധമ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അനതിവത്തമാനാ ഹുത്വാ പവത്താ, യാനി ച സദ്ധാദീനി ഇന്ദ്രിയാനി നാനാകിലേസേഹി വിമുത്തത്താ വിമുത്തിരസേന ഏകരസാനി ഹുത്വാ പവത്താനി, യഞ്ചേസ തദുപഗം തേസം അനതിവത്തനഏകരസസഭാവാനം അനുച്ഛവികം വീരിയം വാഹയതി, യാ ചസ്സ തസ്മിം ഖണേ പവത്താ ആസേവനാ, സബ്ബേപി തേ ആകാരാ യസ്മാ ഞാണേന സംകിലേസവോദാനേസു തം തം ആദീനവഞ്ച ആനിസംസഞ്ച ദിസ്വാ തഥാ തഥാ സമ്പഹംസിതത്താ വിസോധിതത്താ പരിയോദാപിതത്താ നിപ്ഫന്നാ, തസ്മാ ധമ്മാനം അനതിവത്തനാദിഭാവസാധനേന പരിയോദാപകസ്സ ഞാണസ്സ കിച്ചനിപ്ഫത്തിവസേന സമ്പഹംസനാ വേദിതബ്ബാതി വുത്തം.

അഥ കസ്മാ സമ്പഹംസനാവ ‘‘പരിയോസാന’’ന്തി വുത്താ, ന ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാതി? യസ്മാ തസ്മിം ഭാവനാചിത്തേ ഉപേക്ഖാവസേന ഞാണം പാകടം ഹോതി, തസ്മാ ഞാണകിച്ചഭൂതാ സമ്പഹംസനാ ‘‘പരിയോസാന’’ന്തി വുത്താ. തഥാ ഹി അപ്പനാകാലേ ഭാവനായ സമപ്പവത്തിയാ പടിപക്ഖസ്സ ച സുപ്പഹാനതോ പഗ്ഗഹാദീസു ബ്യാപാരസ്സ അകാതബ്ബതോ അജ്ഝുപേക്ഖനാവ ഹോതി. യം സന്ധായ വുത്തം ‘‘സമയേ ചിത്തസ്സ അജ്ഝുപേക്ഖനാ വിസുദ്ധം ചിത്തം അജ്ഝുപേക്ഖതീ’’തി ച ആദി. സാ പനായം അജ്ഝുപേക്ഖനാ ഞാണസ്സ കിച്ചസിദ്ധിയാ ഹോതി വിസേസതോ ഞാണസാധനത്താ അപ്പനാബ്യാപാരസ്സ, തസ്മാ ഞാണകിച്ചഭൂതാ സമ്പഹംസനാ ‘‘പരിയോസാന’’ന്തി വുത്താ. ഏവം തിവിധായ പടിപദാവിസുദ്ധിയാ ലദ്ധവിസേസായ തിവിധായ ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനായ സാതിസയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തഭാവേന ചതുബ്ബിധാപി സമ്പഹംസനാ സിജ്ഝതീതി ആഗമനുപേക്ഖാഞാണകിച്ചവസേന ദസപി ആകാരാ ഝാനേ ഏവ വേദിതബ്ബാ.

ഏവം തിവിധത്തഗതം ചിത്തന്തിആദീനി തസ്സേവ ചിത്തസ്സ ഥോമനവചനാനി. തത്ഥ ഏവം തിവിധത്തഗതന്തി ഏവം യഥാവുത്തേന വിധിനാ പടിപദാവിസുദ്ധിപക്ഖന്ദനഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനഞാണസമ്പഹംസനാവസേന തിവിധഭാവം ഗതം. വിതക്കസമ്പന്നന്തി കിലേസക്ഖോഭവിരഹിതത്താ വിതക്കേന സുന്ദരഭാവമുപഗതം. ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനസമ്പന്നന്തി തസ്മിംയേവ ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ നിരന്തരപ്പവത്തിസങ്ഖാതേന അധിട്ഠാനേന സമ്പന്നം അനൂനം. യഥാ അധിട്ഠാനവസിയം അധിട്ഠാനന്തി ഝാനപ്പവത്തി, തഥാ ഇധാപി ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനന്തി ചിത്തേകഗ്ഗതാപി യുജ്ജതി. തേന ഹി ഏകസ്മിംയേവ ആരമ്മണേ ചിത്തം അധിട്ഠാതി, ന ഏത്ഥ വിക്ഖിപതീതി. സമാധിസമ്പന്നന്തി വിസും വുത്തത്താ പന വുത്തനയേനേവ ഗഹേതബ്ബോ. അഥ വാ സമാധിസ്സേവ ഝാനങ്ഗസങ്ഗഹിതത്താ ‘‘ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനസമ്പന്ന’’ന്തി ഝാനങ്ഗപഞ്ചകവസേന വുത്തം. സമാധിസമ്പന്നന്തി ഇന്ദ്രിയസങ്ഗഹിതത്താ ഇന്ദ്രിയപഞ്ചകവസേന.

അസുഭസഞ്ഞാപരിചിതേനാതി സകലം കായം അസുഭന്തി പവത്തായ സഞ്ഞായ സഹഗതത്താ ഝാനം അസുഭസഞ്ഞാ, തേന പരിചിതേന പരിഭാവിതേന. ചേതസാതി ചിത്തേന. ബഹുലന്തി അഭിണ്ഹം. വിഹരതോതി വിഹരന്തസ്സ, അസുഭസമാപത്തിബഹുലസ്സാതി അത്ഥോ. മേഥുനധമ്മസമാപത്തിയാതി മേഥുനധമ്മേന സമങ്ഗിഭാവതോ. പടിലീയതീതി ഏകപസ്സേന നിലീയതി നിലീനം വിയ ഹോതി. പടികുടതീതി സങ്കുചതി. പടിവത്തതീതി നിവത്തതി. ന സമ്പസാരീയതീതി ന വിസരതി, അഭിരതിവസേന ന പക്ഖന്ദതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ പടിലീയതീതി സങ്കുചതി തത്ഥ പടികൂലതായ സണ്ഠിതത്താ. പടികുടതീതി അപസക്കതി ന ഉപസക്കതി. പടിവത്തതീതി നിവത്തതി, തതോ ഏവ ന സമ്പസാരീയതീതി. ന്ഹാരുദദ്ദുലന്തി ന്ഹാരുഖണ്ഡം ന്ഹാരുവിലേഖനം വാ.

അദ്ധമാസന്തി അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം. പടിസല്ലീയിതുന്തി യഥാവുത്തകാലം പടി പടി ദിവസേ ദിവസേ സമാപത്തിയം ധമ്മചിന്തായ ചിത്തം നിലീയിതും. പയുത്തവാചന്തി പച്ചയപടിസംയുത്തവാചം, ബുദ്ധാ ഇമേസു ദിവസേസു പിണ്ഡായ ന ചരന്തി, വിഹാരേയേവ നിസീദന്തി, തേസം ദിന്നം മഹപ്ഫലം ഹോതീതി ആദിവചനം.

കല്യാണൂപനിസ്സയവസേനാതി പബ്ബജ്ജായ ഉപനിസ്സയവസേന. പരേ കിരാതി കിര-സദ്ദോ അരുചിസൂചനത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘ഇദം പന ഇച്ഛാമത്ത’’ന്തി, പവത്തിഅജാനനം ആരോചയിതാഭാവോ ഞാതേ നിവാരണഞ്ചാതി ഇദം തേസം ഇച്ഛാമത്തം, ന പന കാരണന്തി അത്ഥോ. അപരേ പന വദന്തി ‘‘ഏതസ്മിം കിര അഡ്ഢമാസേ ന കോചി ബുദ്ധവേനേയ്യോ അഹോസി, അഥ സത്ഥാ ഇമം അഡ്ഢമാസം ഫലസമാപത്തിസുഖേന വീതിനാമേസ്സാമി, ഇതി മയ്ഹഞ്ചേവ സുഖവിഹാരോ ഭവിസ്സതി, അനാഗതേ ച പച്ഛിമാ ജനതാ ‘സത്ഥാപി ഗണം പഹായ ഏകകോ വിഹാസി, കിമങ്ഗം പന മയ’ന്തി ദിട്ഠാനുഗതിം ആപജ്ജിസ്സതി, തദസ്സ ഭവിസ്സതി ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാതി ഇമിനാ കാരണേന ഏവമാഹാ’’തി. നേവ കോചി ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമതീതി ഠപേത്വാ പിണ്ഡപാതനീഹാരകം അഞ്ഞോ കോചി നേവ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമതി, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ പന സത്ഥു വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ ഏകം ഭിക്ഖും അദാസി. സോ പാതോവ ഗന്ധകുടിപരിവേണസമ്മജ്ജനമുഖോദകദന്തകട്ഠദാനാദീനി സബ്ബകിച്ചാനി തസ്മിം തസ്മിം ഖണേ കത്വാ അപഗച്ഛതി.

അനേകകാരണസമ്മിസ്സോതി ഏത്ഥ കായസ്സ അസുചിദുഗ്ഗന്ധജേഗുച്ഛപടികൂലതാവ അനേകകാരണം. മണ്ഡനകപകതികോതി അലങ്കാരകസഭാവോ. കോചി തരുണോപി യുവാ ന ഹോതി, കോചി യുവാപി മണ്ഡനകജാതികോ ന ഹോതി യഥാ ഉപസന്തസഭാവോ ആലസിയബ്യസനാദീഹി വാ അഭിഭൂതോ, ഇധ പന ദഹരോ ചേവ യുവാ ച മണ്ഡനകജാതികോ ച അധിപ്പേതോ. പഠമയോബ്ബനം നാമ പന്നരസവസ്സതോ യാവ ദ്വത്തിംസ സംവച്ഛരാനി, സോളസവസ്സതോ വാ യാവ തേത്തിംസ വസ്സാനി. കുണപന്തി മതകളേവരം, അഹിസ്സ കുണപം അഹികുണപം. ഏവം ഇതരാനിപി. അതിപടികൂലജിഗുച്ഛനീയസഭാവതോ ചേത്ഥ ഇമാനേവ തീണി വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി. അഞ്ഞേസഞ്ഹി സസസൂകരാദീനം കുണപം മനുസ്സാ കടുകഭണ്ഡാദീഹി അഭിസങ്ഖരിത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തിപി, ഇമേസം പന കുണപം അഭിനവമ്പി ജിഗുച്ഛന്തിയേവ, കോ പന വാദോ കാലാതിക്കമേന പൂതിഭൂതേ. അതിപടികൂലജിഗുച്ഛനീയതാ ച നേസം അതിവിയ ദുഗ്ഗന്ധതായ, സാ ച അഹീനം തിഖിണകോപതായ കുക്കുരമനുസ്സാനം ഓദനകുമ്മാസൂപചയതായ ച സരീരസ്സ ഹോതീതി വദന്തി.

സമണകുത്തകോതി സമണകിച്ചകോ, കാസാവനിവാസനാദിവസേന സമണകിച്ചകാരീതി വുത്തം ഹോതി. തേനാഹ ‘‘സമണവേസധാരകോ’’തി. സബ്ബമകംസൂതി പുഥുജ്ജനാ സാവജ്ജേപി തത്ഥ അനവജ്ജസഞ്ഞിനോ ഹുത്വാ കരണകാരാപനസമനുഞ്ഞതാദിഭേദം സബ്ബമകംസു. ലോഹിതകന്തി ഏത്ഥ ‘‘ലോഹിതഗത’’ന്തിപി പഠന്തി. വഗ്ഗൂതി മതാ വഗ്ഗുമതാ. പുഞ്ഞസമ്മതാതി പുജ്ജഭവഫലനിബ്ബത്തനേന സത്താനം പുനനേന വിസോധനേന പുഞ്ഞന്തി സമ്മതാ. പവാഹേസ്സാമീതി ഗമയിസ്സാമി, വിസോധേസ്സാമീതി അത്ഥോ.

൧൬൩. മാരധേയ്യം വുച്ചതി തേഭൂമകാ ധമ്മാ. വചനത്ഥതോ പന മാരസ്സ ധേയ്യം മാരധേയ്യം. ധേയ്യന്തി ഠാനം വത്ഥു നിവാസോ ഗോചരോ. മാരോ വാ ഏത്ഥ ധിയതി തിട്ഠതി പവത്തതീതി മാരധേയ്യം, മാരോതി ചേത്ഥ കിലേസമാരോ അധിപ്പേതോ, കിലേസമാരവസേനേവ ച ദേവപുത്തമാരസ്സ കാമഭവേ ആധിപച്ചന്തി. മാരവിസയം നാതിക്കമിസ്സതീതി ചിന്തേത്വാതി ഏവമയം സംവേഗം പടിലഭിത്വാ മാരവിസയം അതിക്കമേയ്യാപി, മയാ പന ഏവം വുത്തേ ഉപ്പന്നം സംവേഗം പടിപ്പസ്സമ്ഭേത്വാ മാരവിസയം നാതിക്കമിസ്സതീതി ഏവം ചിന്തേത്വാ. ദ്വിവചനന്തി ദ്വിക്ഖത്തും വചനം, ആമേഡിതവചനന്തി വുത്തം ഹോതി. നിയോജേന്തീതി ഏത്ഥ അയം അന്ധബാലാ ദേവതാ ഏവം ഉപ്പന്നസംവേഗമൂലകം സമണധമ്മം കത്വാ ‘‘അയം മാരവിസയം അതിക്കമേയ്യാപീ’’തി ചിന്തേത്വാ അത്തനോ അഞ്ഞാണതായ ‘‘മതാ സംസാരതോ മുച്ചന്തീ’’തി ഏവംലദ്ധികാപി സമാനാ അത്തനോ ലദ്ധിവസേന മതാ ഭിക്ഖൂ സംസാരതോ മുച്ചന്തീതി ഇമമത്ഥം അനുപപരിക്ഖിത്വാ തം തത്ഥ നിയോജേസീതി വേദിതബ്ബം.

കിഞ്ചാപി അസുഭകഥം കഥേന്തേന ഭഗവതാ യഥാ തേസം ഭിക്ഖൂനം മരണഭയം ന ഭവിസ്സതി, തഥാ ദേസിതത്താ ഭിക്ഖൂനഞ്ച തം ധമ്മകഥം സുത്വാ അസുഭഭാവനാനുയോഗേന കായേ വിഗതഛന്ദരാഗതായ മരണസ്സ അഭിപത്ഥിതഭാവതോ ഭയം നത്ഥി, തം പന അസിഹത്ഥം തഥാ വിചരന്തം ദിസ്വാ തദഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം ഉപ്പജ്ജനകഭയം സന്ധായ ‘‘ഹോതിയേവ ഭയ’’ന്തിആദി വുത്തന്തി വദന്തി. ‘‘അത്തനാപി അത്താനം ജീവിതാ വോരോപേന്തി, അഞ്ഞമഞ്ഞമ്പി ജീവിതാ വോരോപേന്തീ’’തി വുത്തത്താ ‘‘സബ്ബാനിപി താനി പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി ജീവിതാ വോരോപേസീ’’തി ഇദം യേഭുയ്യവസേന വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. അപ്പകഞ്ഹി ഊനമധികം വാ ഗണനൂപഗം ന ഹോതീതി ‘‘പഞ്ചസതാനീ’’തി വുത്തം. തസ്മാ യേ ച അത്തനാവ അത്താനം അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ച ജീവിതാ വോരോപേസും, തേ ഠപേത്വാ അവസേസേ പുഥുജ്ജനഭിക്ഖൂ സബ്ബേ ച അരിയേ അയം ജീവിതാ വോരോപേസീതി വേദിതബ്ബം.

൧൬൪. പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോതി ഏത്ഥ പടിസല്ലാനന്തി തേഹി തേഹി സത്തസങ്ഖാരേഹി പടിനിവത്തിത്വാ അപസക്കിത്വാ സല്ലാനം നിലീയനം വിവേചനം, കായചിത്തേഹി തതോ വിവിത്തതാ ഏകീഭാവോതി വുത്തം ഹോതി. തേനാഹ ‘‘ഏകീഭാവതോ’’തി, പവിവേകതോതി അത്ഥോ. ഏകീഭാവോതി ഹി കായചിത്തവിവേകോ വുത്തോ. വുട്ഠിതോതി തതോ ദുവിധവിവേകതോ ഭവങ്ഗുപ്പത്തിയാ രൂപാരമ്മണാദിസങ്ഖാരസമായോഗേന ഗഹട്ഠപബ്ബജിതാദിസത്തസമാഗമേന ച അപേതോ. ഉദ്ദേസം പരിപുച്ഛം ഗണ്ഹന്തീതി അത്തനോ അത്തനോ ആചരിയാനം സന്തികേ ഗണ്ഹന്തി. കാമം ദസാനുസ്സതിഗ്ഗഹണേനേവ ആനാപാനസ്സതിപി ഗഹിതാ, സാ പന തത്ഥ സന്നിപതിതഭിക്ഖൂസു ബഹൂനം സപ്പായാ സാത്ഥികാ ച, തസ്മാ പുന ഗഹിതാ. തഥാ ഹി ഭഗവാ തമേവ കമ്മട്ഠാനം തേസം ഭിക്ഖൂനം കഥേസി. ആഹാരേ പടികൂലസഞ്ഞാ അസുഭകമ്മട്ഠാനസദിസാ, ചത്താരോ പന ആരുപ്പാ ആദികമ്മികാനം അനനുരൂപാതി തേസം ഇധ അഗ്ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം.

വേസാലിം ഉപനിസ്സായാതി വേസാലീനഗരം ഗോചരഗാമം കത്വാ. ഉപട്ഠാനസാലായന്തി ധമ്മസഭായം. മുഹുത്തേനേവാതി സത്ഥരി സദ്ധമ്മേ ച ഗാരവേന ഉപഗതഭിക്ഖൂനം വചനസമനന്തരമേവ ഉട്ഠഹിംസൂതി കത്വാ വുത്തം. ബുദ്ധകാലേ കിര ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ സന്ദേസം സിരസാ സമ്പടിച്ഛിതും ഓഹിതസോതാ വിഹരന്തി. യസ്സാതി യസ്സ കത്തബ്ബസ്സ. കാലന്തി ദേസനാകാലം സന്ധായ വദതി.

പഠമപഞ്ഞത്തിനിദാനവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആനാപാനസ്സതിസമാധികഥാവണ്ണനാ

൧൬൫. അരഹത്തപ്പത്തിയാതി അരഹത്തപ്പത്തിഅത്ഥായ. അഞ്ഞം പരിയായന്തി അരഹത്താധിഗമത്ഥായ അഞ്ഞമ്പി കാരണം. ആചിക്ഖന്തോതി പസംസാപുബ്ബകം ദേസേന്തോ, പസംസാ ച തത്ഥ അഭിരുചിജനനേന ഉസ്സാഹനത്ഥാ. തഞ്ഹി സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ‘‘ഭഗവാ ഇമം സമാധിം അനേകേഹി ആകാരേഹി പസംസതി, സന്തോ കിരായം സമാധി പണീതോ ച അസേചനകോ ച സുഖോ ച വിഹാരോ, പാപധമ്മേ ച ഠാനസോ അന്തരധാപേതീ’’തി സഞ്ജാതാഭിരുചിനോ ഉസ്സാഹജാതാ സക്കച്ചം അനുയുഞ്ജിതബ്ബം പടിപജ്ജിതബ്ബം മഞ്ഞന്തി.

അത്ഥയോജനക്കമന്തി അത്ഥഞ്ച യോജനക്കമഞ്ച. ഭഗവാ അത്തനോ പച്ചക്ഖഭൂതം സമാധിം ദേസനാനുഭാവേന തേസമ്പി ഭിക്ഖൂനം ആസന്നം പച്ചക്ഖഞ്ച കരോന്തോ സമ്പിണ്ഡനവസേന ‘‘അയമ്പി ഖോ’’തിആദിമാഹ. അസ്സാസപസ്സാസപരിഗ്ഗാഹികാതി ദീഘരസ്സാദിവിസേസേഹി സദ്ധിം അസ്സാസപസ്സാസേ പരിച്ഛിജ്ജ ഗാഹികാ, തേ ആരബ്ഭ പവത്താതി അത്ഥോ.

ഇദാനി യഥാവുത്തമത്ഥം പാളിയാ വിഭാവേന്തോ ആഹ ‘‘വുത്തഞ്ഹേത’’ന്തിആദി. തത്ഥ നോ പസ്സാസോ നോ അസ്സാസോതി സോ സോയേവ അത്ഥോ പടിസേധേന വിസേസേത്വാ വുത്തോ. അസ്സാസവസേനാതി അസ്സാസം ആരമ്മണം കത്വാതി വുത്തം ഹോതി. പസ്സാസവസേനാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ഉപട്ഠാനം സതീതി അസമ്മുസ്സനതായ തമേവ അസ്സാസം പസ്സാസഞ്ച ഉപഗന്ത്വാ ഠാനം സതി നാമാതി അത്ഥോ. ഏത്താവതാ ആനാപാനേസു സതി ആനാപാനസ്സതീതി അയമത്ഥോ വുത്തോ ഹോതി. ഇദാനി സതിവസേനേവ പുഗ്ഗലം നിദ്ദിസിതുകാമേന ‘‘യോ അസ്സസതി, തസ്സുപട്ഠാതി, യോ പസ്സസതി, തസ്സുപട്ഠാതീ’’തി വുത്തം. യോ അസ്സസതി, തസ്സ സതി അസ്സാസം ഉപഗന്ത്വാ തിട്ഠതി. യോ പസ്സസതി, തസ്സ സതി പസ്സാസം ഉപഗന്ത്വാ തിട്ഠതീതി അത്ഥോ.

യുത്തോതി സമ്പയുത്തോ. ആനാപാനസ്സതിയന്തി ആനാപാനസ്സതിയം പച്ചയഭൂതായന്തി അത്ഥോ. പുരിമസ്മിഞ്ഹി അത്ഥേ സമാധിസ്സ സതിയാ സഹജാതാദിപച്ചയഭാവോ വുത്തോ സമ്പയുത്തവചനതോ, ദുതിയസ്മിം പന ഉപനിസ്സയഭാവോപി. ഉപചാരജ്ഝാനസഹഗതാ ഹി സതി അപ്പനാസമാധിസ്സ ഉപനിസ്സയോ ഹോതീതി ഉഭയഥാപി സഹജാതാദീനം സത്തന്നമ്പി പച്ചയാനം വസേന പച്ചയഭാവം ദസ്സേതി. ‘‘പുന ചപരം, ഉദായി, അക്ഖാതാ മയാ സാവകാനം പടിപദാ, യഥാപടിപന്നാ മേ സാവകാ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ ഭാവേന്തീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൨.൨൪൭) ഉപ്പാദനവഡ്ഢനട്ഠേന ഭാവനാതി വുച്ചതീതി തദുഭയവസേന അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഭാവിതോതി ഉപ്പാദിതോ വഡ്ഢിതോ ചാ’’തി ആഹ. തത്ഥ ഭാവം വിജ്ജമാനതം ഇതോ ഗതോതി ഭാവിതോ, ഉപ്പാദിതോ പടിലദ്ധമത്തോതി അത്ഥോ. ഉപ്പന്നോ പന ലദ്ധാസേവനോ ഭാവിതോ, പഗുണഭാവം ആപാദിതോ വഡ്ഢിതോതി അത്ഥോ. ബഹുലീകതോതി ബഹുലം പവത്തിതോ. തേന ആവജ്ജനാദിവസീഭാവപ്പത്തിമാഹ. യോ ഹി വസീഭാവം ആപാദിതോ, സോ ഇച്ഛിതിച്ഛിതക്ഖണേ സമാപജ്ജിതബ്ബതോ പുനപ്പുനം പവത്തിസ്സതി. തേന വുത്തം ‘‘പുനപ്പുനം കതോ’’തി. യഥാ ‘‘ഇധേവ, ഭിക്ഖവേ, സമണോ (മ. നി. ൧.൧൩൯; അ. നി. ൪.൨൪൧) വിവിച്ചേവ കാമേഹീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൨൬; സം. നി. ൨.൧൫൨) ച ഏവമാദീസു പഠമപദേ വുത്തോ ഏവ-സദ്ദോ ദുതിയാദീസുപി വുത്തോയേവ ഹോതി, ഏവമിധാപീതി ആഹ ‘‘ഉഭയത്ഥ ഏവ-സദ്ദേന നിയമോ വേദിതബ്ബോ’’തി.

ഉഭയപദനിയമേന ലദ്ധഗുണം ദസ്സേതും ‘‘അയം ഹീ’’തിആദി വുത്തം. അസുഭകമ്മട്ഠാനന്തി അസുഭാരമ്മണം ഝാനമാഹ. തഞ്ഹി അസുഭേസു യോഗകമ്മഭാവതോ യോഗിനോ സുഖവിസേസാനം കാരണഭാവതോ ച ‘‘അസുഭകമ്മട്ഠാന’’ന്തി വുച്ചതി. കേവലന്തി ഇമിനാ ആരമ്മണം നിവത്തേതി. പടിവേധവസേനാതി ഝാനപടിവേധവസേന. ഝാനഞ്ഹി ഭാവനാവിസേസേന ഇജ്ഝന്തം അത്തനോ വിസയം പടിവിജ്ഝന്തമേവ പവത്തതി യഥാസഭാവതോ പടിവിജ്ഝീയതി ചാതി പടിവേധോതി വുച്ചതി. ഓളാരികാരമ്മണത്താതി ബീഭച്ഛാരമ്മണത്താ. പടികൂലാരമ്മണത്താതി ജിഗുച്ഛിതബ്ബാരമ്മണത്താ. പരിയായേനാതി കാരണേന ലേസന്തരേന വാ. ആരമ്മണസന്തതായപീതി അനുക്കമേന വിചേതബ്ബതം പത്താരമ്മണസ്സ പരമസുഖുമതം സന്ധായാഹ. സന്തേ ഹി സന്നിസിന്നേ ആരമ്മണേ പവത്തമാനോ ധമ്മോ സയമ്പി സന്നിസിന്നോവ ഹോതി. തേനാഹ – ‘‘സന്തോ വൂപസന്തോ നിബ്ബുതോ’’തി, നിബ്ബുതസബ്ബപരിളാഹോതി അത്ഥോ. ആരമ്മണസന്തതായ തദാരമ്മണാനം ധമ്മാനം സന്തതാ ലോകുത്തരധമ്മാരമ്മണാഹി പച്ചവേക്ഖണാഹി ദീപേതബ്ബാ.

നാസ്സ സന്തപണീതഭാവാവഹം കിഞ്ചി സേചനന്തി അസേചനകോ, അസേചനകത്താ അനാസിത്തകോ, അനാസിത്തകത്താ ഏവ അബ്ബോകിണ്ണോ അസമ്മിസ്സോ പരികമ്മാദിനാ, തതോയേവ പാടിയേക്കോ, വിസുംയേവേകോ ആവേണികോ അസാധാരണോ. സബ്ബമേതം സരസതോ ഏവ സന്തഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം, പരികമ്മം വാ സന്തഭാവനിമിത്തം. പരികമ്മന്തി ച കസിണകരണാദിനിമിത്തുപ്പാദപരിയോസാനം, താദിസം ഇധ നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. തദാ ഹി കമ്മട്ഠാനം നിരസ്സാദത്താ അസന്തം അപ്പണീതം സിയാ. ഉപചാരേന വാ നത്ഥി ഏത്ഥ സന്തതാതി യോജനാ. യഥാ ഉപചാരക്ഖണേ നീവരണവിഗമേന അങ്ഗപാതുഭാവേന ച പരേസം സന്തതാ ഹോതി, ന ഏവമിമസ്സ. അയം പന ആദിമനസി…പേ… പണീതോ ചാതി യോജനാ. കേചീതി ഉത്തരവിഹാരവാസികേ സന്ധായാഹ. അനാസിത്തകോതി ഉപസേചനേന അനാസിത്തകോ. തേനാഹ ‘‘ഓജവന്തോ’’തി, ഓജവന്തസദിസോതി അത്ഥോ. മധുരോതി ഇട്ഠോ. ചേതസികസുഖപ്പടിലാഭസംവത്തനം തികചതുക്കജ്ഝാനവസേന ഉപേക്ഖായ വാ സന്തഭാവേന സുഖഗതികത്താ സബ്ബേസമ്പി വസേന വേദിതബ്ബം. ഝാനസമുട്ഠാനപണീതരൂപഫുടസരീരതാവസേന പന കായികസുഖപ്പടിലാഭസംവത്തനം ദട്ഠബ്ബം, തഞ്ച ഖോ ഝാനതോ വുട്ഠിതകാലേ. ഇമസ്മിം പക്ഖേ അപ്പിതപ്പിതക്ഖണേതി ഇദം ഹേതുമ്ഹി ഭുമ്മവചനം ദട്ഠബ്ബം.

അവിക്ഖമ്ഭിതേതി ഝാനേന സകസന്താനതോ അനീഹടേ അപ്പഹീനേ. അകോസല്ലസമ്ഭൂതേതി അകോസല്ലം വുച്ചതി അവിജ്ജാ, തതോ സമ്ഭൂതേ. അവിജ്ജാപുബ്ബങ്ഗമാ ഹി സബ്ബേ പാപധമ്മാ. ഖണേനേവാതി അത്തനോ പവത്തിക്ഖണേനേവ. അന്തരധാപേതീതി ഏത്ഥ അന്തരധാപനം വിനാസനം. തം പന ഝാനകത്തുകസ്സ ഇധാധിപ്പേതത്താ പരിയുട്ഠാനപ്പഹാനം ഹോതീതി ആഹ ‘‘വിക്ഖമ്ഭേതീ’’തി. വൂപസമേതീതി വിസേസേന ഉപസമേതി. വിസേസേന ഉപസമനം പന സമ്മദേവ ഉപസമനം ഹോതീതി ആഹ ‘‘സുട്ഠു ഉപസമേതീ’’തി.

നനു ച അഞ്ഞോപി സമാധി അത്തനോ പവത്തിക്ഖണേനേവ പടിപക്ഖധമ്മേ അന്തരധാപേതി വൂപസമേതി, അഥ കസ്മാ അയമേവ സമാധി ഏവം വിസേസേത്വാ വുത്തോതി? പുബ്ബഭാഗതോ പട്ഠായ നാനാവിതക്കവൂപസമനസബ്ഭാവതോ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘ആനാപാനസ്സതി ഭാവേതബ്ബാ വിതക്കുപച്ഛേദായാ’’തി (അ. നി. ൯.൧; ഉദാ. ൩൧). അപിച തിക്ഖപഞ്ഞസ്സ ഞാണുത്തരസ്സേതം കമ്മട്ഠാനം, ഞാണുത്തരസ്സ ച കിലേസപ്പഹാനം ഇതരേഹി സാതിസയം യഥാ സദ്ധാധിമുത്തേഹി ദിട്ഠിപ്പത്തസ്സ, തസ്മാ ഇമം വിസേസം സന്ധായ ‘‘ഠാനസോ അന്തരധാപേതി വൂപസമേതീ’’തി വുത്തം. അഥ വാ നിമിത്തപാതുഭാവേ സതി ഖണേനേവ അങ്ഗപാതുഭാവസബ്ഭാവതോ അയമേവ സമാധി ‘‘ഠാനസോ അന്തരധാപേതി വൂപസമേതീ’’തി വുത്തോ യഥാ തം മഹതോ അകാലമേഘസ്സ ഉട്ഠിതസ്സ ധാരാനിപാതേ ഖണേനേവ പഥവിയം രജോജല്ലസ്സ വൂപസമോ. തേനേവാഹ ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, മഹാ അകാലമേഘോ ഉട്ഠിതോ’’തിആദി. സാസനികസ്സ ഝാനഭാവനാ യേഭുയ്യേന നിബ്ബേധഭാഗിയാവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘നിബ്ബേധഭാഗിയത്താ’’തി. ബുദ്ധാനം പന ഏകംസേന നിബ്ബേധഭാഗിയാവ ഹോതി. ഇമമേവ ഹി കമ്മട്ഠാനം ഭാവേത്വാ സബ്ബേപി സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ സമ്മാസമ്ബോധിം അധിഗച്ഛന്തി, അരിയമഗ്ഗസ്സ പാദകഭൂതോ അയം സമാധി അനുക്കമേന വഡ്ഢിത്വാ അരിയമഗ്ഗഭാവം ഉപഗതോ വിയ ഹോതീതി ആഹ ‘‘അനുപുബ്ബേന അരിയമഗ്ഗവുഡ്ഢിപ്പത്തോ’’തി. അയം പനത്ഥോ വിരാഗനിരോധപടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാനം വസേന സമ്മദേവ യുജ്ജതി.

കഥന്തി ഇദം പുച്ഛനാകാരവിഭാവനപദം, പുച്ഛാ ചേത്ഥ കഥേതുകമ്യതാവസേന അഞ്ഞേസം അസമ്ഭവതോ, സാ ച ഉപരി ദേസനം ആരുള്ഹാനം സബ്ബേസം പകാരവിസേസാനം ആമസനവസേനാതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘കഥന്തി…പേ… വിത്ഥാരേതുകമ്യതാപുച്ഛാ’’തി ആഹ. കഥം ബഹുലീകതോതി ഏത്ഥാപി ആനാപാനസ്സതിസമാധീതി പദം ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. തത്ഥ കഥന്തി ആനാപാനസ്സതിസമാധിബഹുലീകാരം നാനപ്പകാരതോ വിത്ഥാരേതുകമ്യതാപുച്ഛാ. ബഹുലീകതോ ആനാപാനസ്സതിസമാധീതി തഥാ പുട്ഠധമ്മനിദസ്സനന്തി ഇമമത്ഥം ‘‘ഏസേവ നയോ’’തി ഇമിനായേവ അതിദിസ്സതി. ഹേട്ഠാ പപഞ്ചവസേന വുത്തമത്ഥം സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘അയം പനേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ’’തി ആഹ, പിണ്ഡത്ഥോതി വുത്തം ഹോതി.

തമത്ഥന്തി തം ‘‘കഥം ഭാവിതോ’’തിആദിനാ പുച്ഛാവസേന സങ്ഖേപതോ വുത്തമത്ഥം. ‘‘ഇധ തഥാഗതോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജതീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൯൧; അ. നി. ൩.൬൧) ഇധ-സദ്ദോ ലോകം ഉപാദായ വുത്തോ. ‘‘ഇധേവ തിട്ഠമാനസ്സാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൬൯) ഓകാസം. ‘‘ഇധാഹം, ഭിക്ഖവേ, ഭുത്താവീ അസ്സം പവാരിതോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൩൦) പദപൂരണമത്തം. ‘‘ഇധ ഭിക്ഖു ധമ്മം പരിയാപുണാതീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൫.൭൩) പന സാസനം. ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ’’തി ഇധാപി സാസനമേവാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഇമസ്മിം സാസനേ ഭിക്ഖൂ’’തി വത്വാ തമേവത്ഥം പാകടം കത്വാ ദസ്സേതും ‘‘അയം ഹീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സബ്ബപ്പകാരആനാപാനസ്സതിസമാധിനിബ്ബത്തകസ്സാതി സബ്ബപ്പകാരഗ്ഗഹണം സോളസ പകാരേ സന്ധായ. തേ ഹി ഇമസ്മിംയേവ സാസനേ. ബാഹിരകാ ഹി ജാനന്താ ആദിതോ ചതുപ്പകാരമേവ ജാനന്തി. തേനാഹ ‘‘അഞ്ഞസാസനസ്സ തഥാഭാവപ്പടിസേധനോ’’തി, യഥാവുത്തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ നിസ്സയഭാവപ്പടിസേധനോതി അത്ഥോ. ഏതേന ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ’’തി ഇദം അന്തോഗധഏവ-സദ്ദന്തി ദസ്സേതി. സന്തി ഹി ഏകപദാനിപി അവധാരണാനി യഥാ വായുഭക്ഖോതി. തേനേവാഹ ‘‘ഇധേവ, ഭിക്ഖവേ, സമണോ’’തിആദി. പരിപുണ്ണസമണകരണധമ്മോ ഹി യോ, സോ സബ്ബപ്പകാരആനാപാനസ്സതിസമാധിനിബ്ബത്തകോ. പരപ്പവാദാതി പരേസം അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം നാനപ്പകാരവാദാ തിത്ഥായതനാനി.

അരഞ്ഞാദികസ്സേവ ഭാവനാനുരൂപസേനാസനതം ദസ്സേതും ‘‘ഇമസ്സ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. ദുദ്ദമോ ദമഥം അനുപഗതോ ഗോണോ കൂടഗോണോ. യഥാ ഥനേഹി സബ്ബസോ ഖീരം ന പഗ്ഘരതി, ഏവം ദോഹപടിബന്ധിനീ കൂടധേനു. അസ്സാതി ഗോപസ്സ. രൂപസദ്ദാദികേ പടിച്ച ഉപ്പജ്ജനകഅസ്സാദോ രൂപാരമ്മണാദിരസോ. പുബ്ബേ ആചിണ്ണാരമ്മണന്തി പബ്ബജിതതോ പുബ്ബേ, അനാദിമതി വാ സംസാരേ പരിചിതാരമ്മണം. ഉപചാരവസേന ഉപനിസീദതി, അപ്പനാവസേന ഉപനിപജ്ജതീതി യോജേതബ്ബം.

ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. നിബന്ധേയ്യാതി ബന്ധേയ്യ. സതിയാതി സമ്മദേവ കമ്മട്ഠാനസല്ലക്ഖണവസപ്പവത്തായ സതിയാ. ആരമ്മണേതി കമ്മട്ഠാനാരമ്മണേ. ദള്ഹന്തി ഥിരം, യഥാ സതോകാരിസ്സ ഉപചാരപ്പനാഭേദോ സമാധി ഇജ്ഝതി, തഥാ ഥാമഗതം കത്വാതി അത്ഥോ.

മുദ്ധഭൂതന്തി സന്തതാദിവിസേസഗുണവന്തതായ ബുദ്ധാദീഹി അരിയേഹി സമാസേവിതഭാവതോ ച മുദ്ധസദിസം, ഉത്തമന്തി അത്ഥോ. വിസേസാധിഗമദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരപദട്ഠാനന്തി സബ്ബേസം ബുദ്ധാനം ഏകച്ചാനം പച്ചേകബുദ്ധാനം ബുദ്ധസാവകാനഞ്ച വിസേസാധിഗമസ്സ ചേവ അഞ്ഞകമ്മട്ഠാനേന അധിഗതവിസേസാനം ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരസ്സ ച പദട്ഠാനഭൂതം. വത്ഥുവിജ്ജാചരിയോ വിയ ഭഗവാ യോഗീനം അനുരൂപനിവാസട്ഠാനുപദിസ്സനതോ. ഭിക്ഖു ദീപിസദിസോ അരഞ്ഞേ ഏകകോ വിഹരിത്വാ പടിപക്ഖനിമ്മഥനേന ഇച്ഛിതത്ഥസാധനതോ. ഫലമുത്തമന്തി സാമഞ്ഞഫലമാഹ. പരക്കമജവയോഗ്ഗഭൂമിന്തി ഭാവനുസ്സാഹജവസ്സ യോഗ്ഗകരണഭൂമിഭൂതം.

ഏവം വുത്തലക്ഖണേസൂതി അഭിധമ്മപരിയായേന സുത്തന്തപരിയായേന വുത്തലക്ഖണേസു. രുക്ഖസമീപന്തി ‘‘യാവതാ മജ്ഝന്ഹികേ കാലേ സമന്താ ഛായാ ഫരതി, നിവാതേ പണ്ണാനി പതന്തി, ഏത്താവതാ രുക്ഖമൂലന്തി വുച്ചതീ’’തി ഏവം വുത്തം രുക്ഖസ്സ സമീപട്ഠാനം. അവസേസസത്തവിധസേനാസനന്തി പബ്ബതം കന്ദരം ഗിരിഗുഹം സുസാനം വനപ്പത്ഥം അബ്ഭോകാസം പലാലപുഞ്ജന്തി ഏവം വുത്തം. ഉതുത്തയാനുകൂലം ധാതുചരിയാനുകൂലന്തി ഗിമ്ഹാദിഉതുത്തയസ്സ സേമ്ഹാദിധാതുത്തയസ്സ മോഹാദിചരിതത്തയസ്സ ച അനുകൂലം. തഥാ ഹി ഗിമ്ഹകാലേ അരഞ്ഞം അനുകൂലം സോമ്മസീതലഭാവതോ, ഹേമന്തേ രുക്ഖമൂലം ഹിമപാതനിവാരണതോ, വസ്സകാലേ സുഞ്ഞാഗാരം വസ്സനിവാരണഗേഹസമ്ഭവതോ. സേമ്ഹധാതുകസ്സ സേമ്ഹപകതികസ്സ അരഞ്ഞം അനുകൂലം ദൂരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖാചരണേന സേമ്ഹസ്സ വൂപസമനതോ, പിത്തധാതുകസ്സ രുക്ഖമൂലം അനുകൂലം സീതവാതസമ്ഫസ്സസമ്ഭവതോ, വാതധാതുകസ്സ സുഞ്ഞാഗാരം അനുകൂലം വാതനിവാരണതോ. മോഹചരിതസ്സ അരഞ്ഞം അനുകൂലം. മഹാഅരഞ്ഞേ ഹി ചിത്തം ന സങ്കുചതി വിവടങ്ഗണഭാവതോ, ദോസചരിതസ്സ രുക്ഖമൂലം അനുകൂലം പസാദനീയഭാവതോ, രാഗചരിതസ്സ സുഞ്ഞാഗാരം അനുകൂലം വിസഭാഗാരമ്മണാനം പവേസനിവാരണതോ. അലീനാനുദ്ധച്ചപക്ഖികന്തി അസങ്കോചാവിക്ഖേപപക്ഖികം. സയനഞ്ഹി കോസജ്ജപക്ഖികം, ഠാനചങ്കമനാനി ഉദ്ധച്ചപക്ഖികാനി, ന ഏവം നിസജ്ജാ. തതോ ഏവ തസ്സാ സന്തതാ. നിസജ്ജായ ദള്ഹഭാവം പല്ലങ്കാഭുജനേന, അസ്സാസപസ്സാസാനം പവത്തനസുഖതം ഉപരിമകായസ്സ ഉജുകട്ഠപനേന, ആരമ്മണപരിഗ്ഗഹൂപായം പരിമുഖം സതിയാ ഠപനേന ദസ്സേന്തോ.

ഊരുബദ്ധാസനന്തി ഊരൂനമധോബന്ധനവസേന നിസജ്ജാ. ഹേട്ഠിമകായസ്സ അനുജുകം ഠപനം നിസജ്ജാവചനേനേവ ബോധിതന്തി. ഉജും കായന്തി ഏത്ഥ കായ-സദ്ദോ ഉപരിമകായവിസയോതി ആഹ – ‘‘ഉപരിമം സരീരം ഉജുകം ഠപേത്വാ’’തി. തം പന ഉജുകട്ഠപനം സരൂപതോ പയോജനതോ ച ദസ്സേതും ‘‘അട്ഠാരസാ’’തിആദി വുത്തം. ന പണമന്തീതി ന ഓണമന്തി. ന പരിപതതീതി ന വിഗച്ഛതി വീഥിം ന വിലങ്ഘേതി, തതോ ഏവ പുബ്ബേനാപരം വിസേസുപ്പത്തിയാ വുഡ്ഢിം ഫാതിം ഉപഗച്ഛതി. ഇധ പരി-സദ്ദോ അഭി-സദ്ദേന സമാനത്ഥോതി ആഹ ‘‘കമ്മട്ഠാനാഭിമുഖ’’ന്തി, ബഹിദ്ധാ പുഥുത്താരമ്മണതോ നിവാരേത്വാ കമ്മട്ഠാനംയേവ പുരക്ഖത്വാതി അത്ഥോ. പരീതി പരിഗ്ഗഹട്ഠോ ‘‘പരിണായികാ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൧൬, ൨൦) വിയ. നിയ്യാനട്ഠോ പടിപക്ഖതോ നിഗ്ഗമനട്ഠോ, തസ്മാ പരിഗ്ഗഹിതനിയ്യാനന്തി സബ്ബഥാ ഗഹിതാസമ്മോസം പരിച്ചത്തസമ്മോസം സതിം കത്വാ, പരമം സതിനേപക്കം ഉപട്ഠപേത്വാതി അത്ഥോ. സതോവാതി സതിയാ സമന്നാഗതോ ഏവ സരന്തോ ഏവ അസ്സസതി, നാസ്സ കാചി സതിവിരഹിതാ അസ്സാസപ്പവത്തി ഹോതീതി അത്ഥോ. സതോ പസ്സസതീതി ഏത്ഥാപി സതോവ പസ്സസതീതി ഏവ-സദ്ദോ ആനേത്വാ വത്തബ്ബോ. സതോകാരീതി സതോ ഏവ ഹുത്വാ സതിയാ ഏവ വാ കാതബ്ബസ്സ കത്താ, കരണസീലോ വാ.

ബാത്തിംസായ ആകാരേഹീതി ചതൂസു ചതുക്കേസു ആഗതാനി ദീഘരസ്സാദീനി സോളസ പദാനി അസ്സാസപസ്സാസവസേന ദ്വിധാ വിഭജിത്വാ വുത്തേഹി ദീഘമസ്സാസം ആദിം കത്വാ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സിപസ്സാസപരിയന്തേഹി ബാത്തിംസാകാരേഹി. യദി ‘‘സതോവ അസ്സസതി, സതോ പസ്സസതീ’’തി ഏതസ്സ വിഭങ്ഗേ വുത്തം, അഥ കസ്മാ ‘‘അസ്സസതി പസ്സസതി’’ച്ചേവ അവത്വാ ‘‘സതോകാരീ’’തി വുത്തം? ഏകരസം ദേസനം കാതുകാമതായ. പഠമചതുക്കേ പദദ്വയമേവ ഹി വത്തമാനകാലവസേന ആഗതം, ഇതരാനി അനാഗതകാലവസേന, തസ്മാ ഏകരസം ദേസനം കാതുകാമതായ സബ്ബത്ഥ ‘‘സതോകാരി’’ച്ചേവ വുത്തം. ദീഘംഅസ്സാസവസേനാതി ദീഘഅസ്സാസവസേന, വിഭത്തിഅലോപം കത്വാ നിദ്ദേസോ. ദീഘന്തി വാ ഭഗവതാ വുത്തഅസ്സാസവസേന. ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപന്തി വിക്ഖേപസ്സ പടിപക്ഖഭാവതോ അവിക്ഖേപോതി ലദ്ധനാമം ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗഭാവം പജാനതോ സതി ഉപട്ഠിതാ ആരമ്മണം ഉപഗന്ത്വാ ഠിതാ ഹോതി. തായ സതിയാ തേന ഞാണേനാതി യഥാവുത്തായ സതിയാ യഥാവുത്തേന ച ഞാണേന. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ദീഘം അസ്സാസം ആരമ്മണഭൂതം അവിക്ഖിത്തചിത്തസ്സ അസമ്മോഹതോ വാ സമ്പജാനന്തസ്സ തത്ഥ സതി ഉപട്ഠിതാവ ഹോതി, തം സമ്പജാനന്തസ്സ ആരമ്മണകരണവസേന അസമ്മോഹവസേന വാ സമ്പജഞ്ഞം, തദധീനസതിസമ്പജഞ്ഞേന തംസമങ്ഗീ യോഗാവചരോ സതോകാരീ നാമ ഹോതീതി. പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സാസവസേനാതി പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ ഹുത്വാ അസ്സസനസ്സ വസേന. ‘‘പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സിഅസ്സാസവസേനാ’’തി വാ പാഠോ, തസ്സ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സിനോ അസ്സാസാ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സിഅസ്സാസാ, തേസം വസേനാതി അത്ഥോ.

അന്തോ ഉട്ഠിതസസനം അസ്സാസോ, ബഹി ഉട്ഠിതസസനം പസ്സാസോതി ആഹ – ‘‘അസ്സാസോതി ബഹിനിക്ഖമനവാതോ’’തിആദി. സുത്തന്തട്ഠകഥായം പന ബഹി ഉട്ഠഹിത്വാപി അന്തോ സസനതോ അസ്സാസോ, അന്തോ ഉട്ഠഹിത്വാപി ബഹി സസനതോ പസ്സാസോതി കത്വാ ഉപ്പടിപാടിയാ വുത്തം. അഥ വാ മാതുകുച്ഛിയം ബഹി നിക്ഖമിതും അലദ്ധോകാസോ നാസികാവാതോ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തമത്തേ പഠമം ബഹി നിക്ഖമതീതി വിനയട്ഠകഥായം ഉപ്പത്തിക്കമേന ‘‘ആദിമ്ഹി സാസോ അസ്സാസോ’’തി ബഹിനിക്ഖമനവാതോ വുത്തോ. തേനേവാഹ ‘‘സബ്ബേസമ്പി ഗബ്ഭസേയ്യകാന’’ന്തിആദി. സുത്തന്തട്ഠകഥായം പന പവത്തിയം ഭാവനാരമ്ഭസമയേ പഠമം നാസികാവാതസ്സ അന്തോ ആകഡ്ഢിത്വാ പച്ഛാ ബഹി വിസ്സജ്ജനതോ പവത്തിക്കമേന ‘‘ആദിമ്ഹി സാസോ അസ്സാസോ’’തി അന്തോപവിസനവാതോ വുത്തോ. സുത്തന്തനയോയേവ ചേത്ഥ ‘‘അസ്സാസാദിമജ്ഝപരിയോസാനം സതിയാ അനുഗച്ഛതോ അജ്ഝത്തം വിക്ഖേപഗതേന ചിത്തേന കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച, പസ്സാസാദിമജ്ഝപരിയോസാനം സതിയാ അനുഗച്ഛതോ ബഹിദ്ധാ വിക്ഖേപഗതേന ചിത്തേന കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ചാ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൫൭) ഇമായ പാളിയാ സമേതി. ‘‘ഭാവനാരമ്ഭേ പവത്തിക്കമസ്സേവ ഇച്ഛിതത്താ സുന്ദരതരോ’’തി വദന്തി. താലും ആഹച്ച നിബ്ബായതീതി താലും ആഹച്ച നിരുജ്ഝതി. തേന കിര സമ്പതിജാതോ ബാലദാരകോ ഖിപിതം കരോതി. ഏവം താവാതിആദി യഥാവുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ നിഗമനം. കേചി ‘‘ഏവം താവാതി അനേന പവത്തിക്കമേന അസ്സാസോ ബഹിനിക്ഖമനവാതോതി ഗഹേതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ’’തി വദന്തി.

അദ്ധാനവസേനാതി കാലദ്ധാനവസേന. അയഞ്ഹി അദ്ധാന-സദ്ദോ കാലസ്സ ദേസസ്സ ച വാചകോതി. തത്ഥ ദേസദ്ധാനം ഉദാഹരണഭാവേന ദസ്സേത്വാ കാലദ്ധാനസ്സ വസേന അസ്സാസപസ്സാസാനം ദീഘരസ്സതം വിഭാവേതും ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഓകാസദ്ധാനന്തി ഓകാസഭൂതം അദ്ധാനം. ഫരിത്വാതി ബ്യാപേത്വാ. ചുണ്ണവിചുണ്ണാപി അനേകകലാപഭാവേന, ദീഘമദ്ധാനന്തി ദീഘം പദേസം. തസ്മാതി സണികം പവത്തിയാ ദീഘസന്താനതായ ദീഘാതി വുച്ചന്തി. ഏത്ഥ ച ഹത്ഥിആദിസരീരേ സുനഖാദിസരീരേ ച അസ്സാസപസ്സാസാനം ദേസദ്ധാനവിസിട്ഠേന കാലദ്ധാനവസേനേവ ദീഘരസ്സതാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ ‘‘സണികം പൂരേത്വാ സണികമേവ നിക്ഖമന്തി, സീഘം പൂരേത്വാ സീഘമേവ നിക്ഖമന്തീ’’തി വചനതോ. മനുസ്സേസൂതി സമാനപ്പമാണേസുപി മനുസ്സസരീരേസു. ദീഘം അസ്സസന്തീതി ദീഘം അസ്സാസപ്പബന്ധം പവത്തേന്തീതി അത്ഥോ. പസ്സസന്തീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. സുനഖസസാദയോ വിയ രസ്സം അസ്സസന്തി പസ്സസന്തി ചാതി യോജനാ. ഇദം പന ദീഘം രസ്സഞ്ച അസ്സസനം പസ്സസനഞ്ച തേസം സത്താനം സരീരസ്സ സഭാവോതി ദട്ഠബ്ബം. തേസന്തി തേസം സത്താനം. തേതി അസ്സാസപസ്സാസാ. ഇത്തരമദ്ധാനന്തി അപ്പകം കാലം. നവഹാകാരേഹീതി ഭാവനമനുയുഞ്ജന്തസ്സ പുബ്ബേനാപരം അലദ്ധവിസേസസ്സ കേവലം അദ്ധാനവസേന ആദിതോ വുത്താ തയോ ആകാരാ, തേ ച ഖോ ഏകച്ചോ അസ്സാസം സുട്ഠു സല്ലക്ഖേതി, ഏകച്ചോ പസ്സാസം, ഏകച്ചോ തദുഭയന്തി ഇമേസം തിണ്ണം പുഗ്ഗലാനം വസേന. കേചി പന ‘‘അസ്സസതിപി പസ്സസതിപീതി ഏകജ്ഝം വചനം ഭാവനായ നിരന്തരം പവത്തിദസ്സനത്ഥ’’ന്തി വദന്തി. ഛന്ദവസേന പുബ്ബേ വിയ തയോ, തഥാ പാമോജ്ജവസേനാതി ഇമേഹി നവഹി ആകാരേഹി.

കാമഞ്ചേത്ഥ ഏകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ തയോ ഏവ ആകാരാ ലബ്ഭന്തി, തന്തിവസേന പന സബ്ബേസം പാളിആരുള്ഹത്താ തേസം വസേന പരികമ്മസ്സ കാതബ്ബത്താ ച ‘‘തത്രായം ഭിക്ഖു നവഹാകാരേഹീ’’തി വുത്തം. ഏവം പജാനതോതി ഏവം യഥാവുത്തേഹി ആകാരേഹി അസ്സാസപസ്സാസേ പജാനതോ, തത്ഥ മനസികാരം പവത്തേന്തസ്സ. ഏകേനാകാരേനാതി ദീഘംഅസ്സാസാദീസു ചതൂസു ആകാരേസു ഏകേന ആകാരേന, നവസു തീസു വാ ഏകേന. തഥാ ഹി വക്ഖതി –

‘‘ദീഘോ രസ്സോ ച അസ്സാസോ,

പസ്സാസോപി ച താദിസോ;

ചത്താരോ വണ്ണാ വത്തന്തി,

നാസികഗ്ഗേവ ഭിക്ഖുനോ’’തി. (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൬൫);

അയം ഭാവനാ അസ്സാസപസ്സാസകായാനുപസ്സനാതി കത്വാ വുത്തം ‘‘കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാ സമ്പജ്ജതീ’’തി.

ഇദാനി പാളിവസേനേവ തേ നവ ആകാരേ ഭാവനാവിധിഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘യഥാഹാ’’തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ ‘‘കഥം പജാനാതീ’’തി പജാനനവിധിം കഥേതുകമ്യതായ പുച്ഛതി. ദീഘം അസ്സാസന്തി വുത്തലക്ഖണം ദീഘം അസ്സാസം. അദ്ധാനസങ്ഖാതേതി അദ്ധാനന്തി സങ്ഖം ഗതേ ദീഘേ കാലേ, ദീഘം ഖണന്തി അത്ഥോ. കോട്ഠാസപരിയായോ വാ സങ്ഖാത-സദ്ദോ ‘‘ഥേയ്യസങ്ഖാത’’ന്തിആദീസു വിയ, തസ്മാ അദ്ധാനസങ്ഖാതേതി അദ്ധാനകോട്ഠാസേ ദേസഭാഗേതി അത്ഥോ. ഛന്ദോ ഉപ്പജ്ജതീതി ഭാവനായ പുബ്ബേനാപരം വിസേസം ആവഹന്തിയാ ലദ്ധസ്സാദത്താ തത്ഥ സാതിസയോ കത്തുകാമതാലക്ഖണോ കുസലച്ഛന്ദോ ഉപ്പജ്ജതി. ഛന്ദവസേനാതി തഥാപവത്തഛന്ദസ്സ വസേന വിസേസഭാവനമനുയുഞ്ജന്തസ്സ കമ്മട്ഠാനം വുഡ്ഢിം ഫാതിം ഗമേന്തസ്സ. തതോ സുഖുമതരന്തി യഥാവുത്തഛന്ദപ്പവത്തിയാ പുരിമകതോ സുഖുമതരം. ഭാവനാബലേന ഹി പടിപ്പസ്സദ്ധദരഥപരിളാഹതായ കായസ്സ അസ്സാസപസ്സാസാ സുഖുമതരാ ഹുത്വാ പവത്തന്തി. പാമോജ്ജം ഉപ്പജ്ജതീതി അസ്സാസപസ്സാസാനം സുഖുമതരഭാവേന ആരമ്മണസ്സ സന്തതരതായ കമ്മട്ഠാനസ്സ ച വീഥിപ്പടിപന്നതായ ഭാവനാചിത്തസഹഗതോ പമോദോ ഖുദ്ദികാദിഭേദാ തരുണപീതി ഉപ്പജ്ജതി. ചിത്തം വിവത്തതീതി അനുക്കമേന അസ്സാസപസ്സാസാനം അതിവിയ സുഖുമതരഭാവപ്പത്തിയാ അനുപട്ഠഹനേ വിചേതബ്ബാകാരപ്പത്തേഹി തേഹി ചിത്തം വിനിവത്തതീതി കേചി. ഭാവനാബലേന പന സുഖുമതരഭാവപ്പത്തേസു അസ്സാസപസ്സാസേസു തത്ഥ പടിഭാഗനിമിത്തേ ഉപ്പന്നേ പകതിഅസ്സാസപസ്സാസതോ ചിത്തം നിവത്തതി. ഉപേക്ഖാ സണ്ഠാതീതി തസ്മിം പടിഭാഗനിമിത്തേ ഉപചാരപ്പനാഭേദേ സമാധിമ്ഹി ഉപ്പന്നേ പുന ഝാനനിബ്ബത്തനത്ഥം ബ്യാപാരാഭാവതോ അജ്ഝുപേക്ഖനം ഹോതി, സാ പനായം ഉപേക്ഖാ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാതി വേദിതബ്ബാ.

ഇമേഹി നവഹി ആകാരേഹീതി ഇമേഹി യഥാവുത്തേഹി നവഹി പകാരേഹി പവത്താ. ദീഘം അസ്സാസപസ്സാസാ കായോതി ദീഘാകാരാ അസ്സാസപസ്സാസാ ചുണ്ണവിചുണ്ണാപി സമൂഹട്ഠേന കായോ. അസ്സാസപസ്സാസേ നിസ്സായ ഉപ്പന്നനിമിത്തമ്പി ഏത്ഥ അസ്സാസപസ്സാസസാമഞ്ഞവസേന വുത്തം. ഉപട്ഠാനം സതീതി തം ആരമ്മണം ഉപഗന്ത്വാ തിട്ഠതീതി സതി ഉപട്ഠാനം നാമ. അനുപസ്സനാ ഞാണന്തി സമഥവസേന നിമിത്തസ്സ അനുപസ്സനാ വിപസ്സനാവസേന അസ്സാസപസ്സാസേ തന്നിസ്സയഞ്ച കായം ‘‘രൂപ’’ന്തി, ചിത്തം തംസമ്പയുത്തധമ്മേ ച ‘‘അരൂപ’’ന്തി വവത്ഥപേത്വാ നാമരൂപസ്സ അനുപസ്സനാ ച ഞാണം തത്ഥ യഥാഭൂതാവബോധോ. കായോ ഉപട്ഠാനന്തി സോ കായോ ആരമ്മണകരണവസേന ഉപഗന്ത്വാ സതി ഏത്ഥ തിട്ഠതീതി ഉപട്ഠാനം നാമ. ഏത്ഥ ച ‘‘കായോ ഉപട്ഠാന’’ന്തി ഇമിനാ ഇതരകായസ്സപി സങ്ഗഹോതി തഥാ വുത്തം സമ്മസനചാരസ്സപി ഇധ ഇച്ഛിതത്താ. നോ സതീതി സോ കായോ സതി നാമ ന ഹോതി. സതി ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച സരണട്ഠേന ഉപട്ഠാനട്ഠേന ച. തായ സതിയാതി യഥാവുത്തായ സതിയാ. തേന ഞാണേനാതി യഥാവുത്തേനേവ ഞാണേന. തം കായന്തി തം അസ്സാസപസ്സാസകായഞ്ചേവ തന്നിസ്സയരൂപകായഞ്ച. അനുപസ്സതീതി ഝാനസമ്പയുത്തഞാണേന ചേവ വിപസ്സനാഞാണേന ച അനു അനു പസ്സതി. തേന വുച്ചതി കായേ കായാനുപസ്സനാ സതിപട്ഠാനഭാവനാതി തേന അനുപസ്സനേന യഥാവുത്തേ കായേ അയം കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനഭാവനാതി വുച്ചതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യാ അയം യഥാവുത്തേ അസ്സാസപസ്സാസകായേ തസ്സ നിസ്സയഭൂതേ കരജകായേ ച കായസ്സേവ അനുപസ്സനാ അനുദകഭൂതായ മരീചിയാ ഉദകാനുപസ്സനാ വിയ ന അനിച്ചാദിസഭാവേ കായേ നിച്ചാദിഭാവാനുപസ്സനാ, അഥ ഖോ യഥാരഹം അനിച്ചദുക്ഖാനത്താ സുഭഭാവസ്സേവ അനുപസ്സനാ. അഥ വാ കായേ ‘‘അഹന്തി വാ, മമന്തി വാ, ഇത്ഥീതി വാ, പുരിസോ’’തി വാ ഗഹേതബ്ബസ്സ കസ്സചി അഭാവതോ താദിസം അനനുപസ്സിത്വാ കായമത്തസ്സേവ അനുപസ്സനാ കായാനുപസ്സനാ, തായ കായാനുപസ്സനായ സമ്പയുത്താ സതിയേവ ഉപട്ഠാനം സതിപട്ഠാനം, തസ്സ ഭാവനാ വഡ്ഢനാ കായാനുപസ്സനാ സതിപട്ഠാനഭാവനാതി.

ഏസേവ നയോതി ‘‘നവഹി ആകാരേഹീ’’തിആദിനാ വുത്തവിധിം രസ്സ-പദേ അതിദിസ്സതി. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം യഥാദസ്സിതേ ‘‘കഥം ദീഘം അസ്സസന്തോ’’തിആദിനാ ആഗതേ പാളിനയേ. ഇധാതി ഇമസ്മിം രസ്സപദവസേന ആഗതേ പാളിനയേ. അയന്തി യോഗാവചരോ. അദ്ധാനവസേനാതി ദീഘകാലവസേന. ഇത്തരവസേനാതി പരിത്തകാലവസേന. ഇമേഹി ആകാരേഹീതി ഇമേഹി നവഹി ആകാരേഹി.

താദിസോതി ദീഘോ രസ്സോ ച. ചത്താരോ വണ്ണാതി ചത്താരോ ആകാരാ തേ ച ദീഘാദയോ ഏവ. നാസികഗ്ഗേവ ഭിക്ഖുനോതി ഗാഥാസുഖത്ഥം രസ്സം കത്വാ വുത്തം. നാസികഗ്ഗേ വാതി വാ-സദ്ദോ അനിയമത്ഥോ, തേന ഉത്തരോട്ഠം സങ്ഗണ്ഹാതി.

സബ്ബകായപ്പടിസംവേദീതി സബ്ബസ്സ കായസ്സ പടി പടി പച്ചേകം സമ്മദേവ വേദനസീലോ ജാനനസീലോ, തസ്സ വാ പടി പടി സമ്മദേവ വേദോ ഏതസ്സ അത്ഥി, തം വാ പടി പടി സമ്മദേവ വേദമാനോതി അത്ഥോ. തത്ഥ തത്ഥ സബ്ബ-ഗ്ഗഹണേന അസ്സാസാദികായസ്സ അനവസേസപരിയാദാനേ സിദ്ധേപി അനേകകലാപസമുദായഭാവതോ തസ്സ സബ്ബേസമ്പി ഭാഗാനം സംവേദനദസ്സനത്ഥം പടി-സദ്ദഗ്ഗഹണം, തത്ഥ സക്കച്ചകാരിഭാവദസ്സനത്ഥം സം-സദ്ദഗ്ഗഹണന്തി ഇമമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘സകലസ്സാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാ സമാനേസുപി അസ്സാസപസ്സാസേസു യോഗിനോ പടിപത്തിവിധാനേ പച്ചേകം സക്കച്ചംയേവ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി ദസ്സേതും വിസും ദേസനാ കതാ, ഏവം തമേവത്ഥം ദീപേതും സതിപി അത്ഥസ്സ സമാനതായ ‘‘സകലസ്സാ’’തിആദിനാ പദദ്വയസ്സ വിസും വിസും അത്ഥവണ്ണനാ കതാതി വേദിതബ്ബാ. പാകടം കരോന്തോതി വിഭൂതം കരോന്തോ, സബ്ബസോ വിഭാവേന്തോതി അത്ഥോ. പാകടീകരണം വിഭാവനം തത്ഥ അസമ്മുയ്ഹനഞാണേനേവ നേസം പവത്തനേന ഹോതീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവം വിദിതം കരോന്തോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ തസ്മാതി യസ്മാ ഞാണസമ്പയുത്തചിത്തേനേവ അസ്സാസപസ്സാസേ പവത്തേതി, ന വിപ്പയുത്തചിത്തേന, തസ്മാ ഏവംഭൂതോ സബ്ബകായപ്പടിസംവേദീ അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീതി വുച്ചതി ബുദ്ധാദീഹീതി യോജനാ. ചുണ്ണവിചുണ്ണവിസടേതി അനേകകലാപതായ ചുണ്ണവിചുണ്ണഭാവേന വിസടേ. ആദി പാകടോ ഹോതി സതിയാ ഞാണസ്സ ച വസേന കതപുബ്ബാഭിസങ്ഖാരസ്സ പവത്തത്താ. താദിസേന ഭവിതബ്ബന്തി ചതുത്ഥപുഗ്ഗലസദിസേന ഭവിതബ്ബം, പഗേവ സതിം ഞാണഞ്ച പച്ചുപട്ഠപേത്വാ തീസുപി ഠാനേസു ഞാണസമ്പയുത്തമേവ ചിത്തം പവത്തേതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ.

ഏവന്തി വുത്തപ്പകാരേന സബ്ബകായപ്പടിസംവേദനവസേനേവ. ഘടതീതി ഉസ്സഹതി. വായമതീതി വായാമം കരോതി, മനസികാരം പവത്തേതീതി അത്ഥോ. തഥാഭൂതസ്സാതി ആനാപാനസ്സതിം ഭാവേന്തസ്സ. സംവരോതി സതി വീരിയമ്പി വാ. തായ സതിയാതി യാ സാ ആനാപാനേ ആരബ്ഭ പവത്താ സതി, തായ. തേന മനസികാരേനാതി യോ സോ തത്ഥ സതിപുബ്ബങ്ഗമോ ഭാവനാമനസികാരോ, തേന സദ്ധിന്തി അധിപ്പായോ. ആസേവതീതി ‘‘തിസ്സോ സിക്ഖായോ’’തി വുത്തേ അധികുസലധമ്മേ ആസേവതി. തദാസേവനഞ്ഹേത്ഥ സിക്ഖനന്തി അധിപ്പേതം. പുരിമനയേതി പുരിമസ്മിം ഭാവനാനയേ, പഠമവത്ഥുദ്വയേതി അധിപ്പായോ. തത്ഥാപി കാമം ഞാണുപ്പാദനം ലബ്ഭതേവ അസ്സാസപസ്സാസാനം യാഥാവതോ ദീഘരസ്സഭാവാവബോധസബ്ഭാവതോ, തഥാപി തം ന ദുക്കരം യഥാപവത്താനം തേസം ഗഹണമത്തഭാവതോതി തത്ഥ വത്തമാനകാലപ്പയോഗോ കതോ. ഇദം പന ദുക്കരം പുരിസസ്സ ഖുരധാരായം ഗമനസദിസം, തസ്മാ സാതിസയേനേത്ഥ പുബ്ബാഭിസങ്ഖാരേന ഭവിതബ്ബന്തി ദീപേതും അനാഗതകാലപ്പയോഗോ കതോതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ യസ്മാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഞാണുപ്പാദനാദീസൂതി ആദി-സദ്ദേന കായസങ്ഖാരപസ്സമ്ഭനപീതിപടിസംവേദനാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. കേചി പനേത്ഥ ‘‘സംവരസമാദാനാനം സങ്ഗഹോ’’തി വദന്തി.

കായസങ്ഖാരന്തി അസ്സാസപസ്സാസം. സോ ഹി ചിത്തസമുട്ഠാനോപി സമാനോ കരജകായപടിബദ്ധവുത്തിതായ തേന സങ്ഖരീയതീതി കായസങ്ഖാരോതി വുച്ചതി. യോ പന ‘‘കായസങ്ഖാരോ വചീസങ്ഖാരോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൦൨) ഏവമാഗതോ കായസങ്ഖാരോ ചേതനാലക്ഖണോ സതിപി ദ്വാരന്തരുപ്പത്തിയം യേഭുയ്യവുത്തിയാ തബ്ബഹുലവുത്തിയാ ച കായദ്വാരേന ലക്ഖിതോ, സോ ഇധ നാധിപ്പേതോ. പസ്സമ്ഭേന്തോതിആദീസു പച്ഛിമം പച്ഛിമം പദം പുരിമസ്സ പുരിമസ്സ അത്ഥവചനം. തസ്മാ പസ്സമ്ഭനം നാമ വൂപസമനം, തഞ്ച തഥാപയോഗേ അസതി ഉപ്പജ്ജനാരഹസ്സ ഓളാരികസ്സ കായസങ്ഖാരസ്സ പയോഗസമ്പത്തിയാ അനുപ്പാദനന്തി ദട്ഠബ്ബം. തത്രാതി ‘‘ഓളാരികം കായസങ്ഖാരം പസ്സമ്ഭേന്തോ’’തി ഏത്ഥ. അപരിഗ്ഗഹിതകാലേതി കമ്മട്ഠാനസ്സ അനാരദ്ധകാലേ, തതോ ഏവ കായചിത്താനമ്പി അപരിഗ്ഗഹിതകാലേ. ‘‘നിസീദതി പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ഉജും കായം പണിധായാ’’തി ഹി ഇമിനാ കായപരിഗ്ഗഹോ, ‘‘പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ’’തി ഇമിനാ ചിത്തപരിഗ്ഗഹോ വുത്തോ. തേനേവാഹ – ‘‘കായോപി ചിത്തമ്പി പരിഗ്ഗഹിതാ ഹോന്തീ’’തി. കായോതി കരജകായോ. സദരഥാതി സപരിളാഹാ. സാ ച നേസം സദരഥതാ ഗരുഭാവേന വിയ ഓളാരികതായ അവിനാഭാവിനീതി ആഹ ‘‘ഓളാരികാ’’തി. ബലവതരാതി സബലാ ഥൂലാ. സന്താ ഹോന്തീതി ചിത്തം താവ ബഹിദ്ധാ വിക്ഖേപാഭാവേന ഏകഗ്ഗം ഹുത്വാ കമ്മട്ഠാനം പരിഗ്ഗഹേത്വാ പവത്തമാനം സന്തം ഹോതി വൂപസന്തം, തതോ ഏവ തംസമുട്ഠാനാ രൂപധമ്മാ ലഹുമുദുകമ്മഞ്ഞഭാവപ്പത്താ, തദനുഗുണതായ സേസം തിസന്തതിരൂപന്തി ഏവം ചിത്തേ കായേ ച വൂപസന്തേ പവത്തമാനേ തന്നിസ്സിതാ അസ്സാസപസ്സാസാ സന്തസഭാവാ അനുക്കമേന സുഖുമസുഖുമതരസുഖുമതമാ ഹുത്വാ പവത്തന്തി. തേന വുത്തം ‘‘യദാ പനസ്സ കായോപീ’’തിആദി. പസ്സമ്ഭേമീതി പഠമാവജ്ജനാ. ആഭുജനം ആഭോഗോ, സമ്മാ അനു അനു ആഹരണം സമന്നാഹാരോ, തസ്മിംയേവ അത്ഥേ അപരാപരം പവത്തആവജ്ജനാ തസ്സേവ അത്ഥസ്സ മനസികരണം ചിത്തേ ഠപനം മനസികാരോ, വീമംസാ പച്ചവേക്ഖണാ.

സാരദ്ധേതി സദരഥേ സപരിളാഹേ. അധിമത്തന്തി ബലവം ഓളാരികം, ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന വുത്തം. കായസങ്ഖാരോ ഹി അധിപ്പേതോ. ‘‘അധിമത്തം ഹുത്വാ പവത്തതീ’’തി കിരിയാവിസേസനം വാ ഏതം. സുഖുമന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. കായമ്ഹീതി ഏത്ഥ ചിത്തേ ചാതി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം.

പഠമജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ കരിയമാനം ദുതിയജ്ഝാനസ്സ നാനാവജ്ജനം പരികമ്മം പഠമജ്ഝാനം വിയ ദൂരസമുസ്സാരിതപടിപക്ഖന്തി കത്വാ തംസമുട്ഠാനോ കായസങ്ഖാരോ പഠമജ്ഝാനേ ച ദുതിയജ്ഝാനൂപചാരേ ച ഓളാരികോതി സദിസോ വുത്തോ. ഏസ നയോ സേസുപചാരദ്വയേപി. അഥ വാ ദുതിയജ്ഝാനാദീനം അധിഗമായ പടിപജ്ജതോ ദുക്ഖാപടിപദാദിവസേന കിലമതോ യോഗിനോ കായകിലമഥചിത്തുപഘാതാദിവസേന വിതക്കാദിസങ്ഖോഭേന സപരിപ്ഫന്ദതായ ച ചിത്തപ്പവത്തിയാ ദുതിയജ്ഝാനാദിഉപചാരേസു കായസങ്ഖാരസ്സ ഓളാരികതാ വേദിതബ്ബാ. അതിസുഖുമോതി അഞ്ഞത്ഥ ലബ്ഭമാനോ കായസങ്ഖാരോ ചതുത്ഥജ്ഝാനേ അതിക്കന്തസുഖുമോ. സുഖുമഭാവോപിസ്സ തത്ഥ നത്ഥി കുതോ ഓളാരികതാ അപ്പവത്തനതോ. തേനാഹ ‘‘അപ്പവത്തിമേവ പാപുണാതീ’’തി.

ലാഭിസ്സ സതോ അനുപുബ്ബസമാപത്തിസമാപജ്ജനവേലം ഏകാസനേനേവ വാ സബ്ബേസം ഝാനാനം പടിലാഭം സന്ധായ മജ്ഝിമഭാണകാ ഹേട്ഠിമഹേട്ഠിമജ്ഝാനതോ ഉപരൂപരിഝാനൂപചാരേപി സുഖുമതരം ഇച്ഛന്തി. തത്ഥ ഹി സോപചാരാനം ഝാനാനം ഉപരൂപരി വിസേസവന്തതാ സന്തതാ ച സമ്ഭവേയ്യ, ഏകാവജ്ജനൂപചാരം വാ സന്ധായ ഏവം വുത്തം. ഏവഞ്ഹി ഹേട്ഠാ വുത്തവാദേന ഇമസ്സ വാദസ്സ അവിരോധോ സിദ്ധോ ഭിന്നവിസയത്താ. സബ്ബേസംയേവാതി ഉഭയേസമ്പി. യസ്മാ തേ സബ്ബേപി വുച്ചമാനേന വിധിനാ പസ്സദ്ധിമിച്ഛന്തിയേവ. അപരിഗ്ഗഹിതകാലേ പവത്തകായസങ്ഖാരോ പരിഗ്ഗഹിതകാലേ പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി ഇദം സദിസസന്താനതായ വുത്തം. ന ഹി തേ ഏവ ഓളാരികാ അസ്സാസാദയോ സുഖുമാ ഹോന്തി. പസ്സമ്ഭനാകാരോ പന തേസം ഹേട്ഠാ വുത്തോയേവ.

മഹാഭൂതപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോതി ചതുധാതുമുഖേന വിപസ്സനാഭിനിവേസം സന്ധായ വുത്തം. സകലരൂപപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോ ഭാവനായ ഉപരൂപരി പണീതഭാവതോ. തേനേവാഹ ‘‘രൂപാരൂപപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോ’’തി. ലക്ഖണാരമ്മണികവിപസ്സനായാതി കലാപസമ്മസനമാഹ. നിബ്ബിദാനുപസ്സനാതോ പട്ഠായ ബലവവിപസ്സനാ, തതോ ഓരം ദുബ്ബലവിപസ്സനാ. പുബ്ബേ വുത്തനയേനാതി ‘‘അപരിഗ്ഗഹിതകാലേ’’തിആദിനാ സമഥനയേ വുത്തനയേന. ‘‘അപരിഗ്ഗഹേ പവത്തോ കായസങ്ഖാരോ മഹാഭൂതപരിഗ്ഗഹേ പടിപ്പസ്സമ്ഭതീ’’തിആദിനാ വിപസ്സനാനയേപി പടിപ്പസ്സദ്ധി യോജേതബ്ബാതി വുത്തം ഹോതി.

അസ്സാതി ഇമസ്സ ‘‘പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാര’’ന്തി പദസ്സ. ചോദനാസോധനാഹീതി അനുയോഗപരിഹാരേഹി. ഏവന്തി ഇദാനി വുച്ചമാനാകാരേന. കഥന്തി യം ഇദം ‘‘പസ്സമ്ഭയം…പേ… സിക്ഖതീ’’തി വുത്തം, തം കഥം കേന പകാരേന കായസങ്ഖാരസ്സ പസ്സമ്ഭനം യോഗിനോ ച സിക്ഖനം ഹോതീതി കഥേതുകാമതായ പുച്ഛിത്വാ കായസങ്ഖാരേ സരൂപതോ ഓളാരികസുഖുമതോ വൂപസമതോ അനുയോഗപരിഹാരതോ ച ദസ്സേതും ‘‘കതമേ കായസങ്ഖാരാ’’തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ കായികാതി രൂപകായേ ഭവാ. കായപ്പടിബദ്ധാതി കായസന്നിസ്സിതാ. കായേ സതി ഹോന്തി, അസതി ന ഹോന്തി, തതോ ഏവ തേ അകായസമുട്ഠാനാപി കായേന സങ്ഖരീയന്തീതി കായസങ്ഖാരാ. പസ്സമ്ഭേന്തോതി ഓളാരികോളാരികം പസ്സമ്ഭേന്തോ.

സേസപദദ്വയം തസ്സേവ വേവചനം. ഓളാരികഞ്ഹി കായസങ്ഖാരം അവൂപസന്തസഭാവം സന്നിസീദാപേന്തോ ‘‘പസ്സമ്ഭേന്തോ’’തി വുച്ചതി, അനുപ്പാദനിരോധം പാപേന്തോ ‘‘നിരോധേന്തോ’’തി, സുട്ഠു സന്തസഭാവം നയന്തോ ‘‘വൂപസമേന്തോ’’തി.

യഥാരൂപേഹീതി യാദിസേഹി. കായസങ്ഖാരേഹീതി ഓളാരികേഹി കായസങ്ഖാരേഹി. ആനമനാതി അഭിമുഖേന കായസ്സ നമനാ. വിനമനാതി വിസും വിസും പസ്സതോ നമനാ. സന്നമനാതി സബ്ബതോ, സുട്ഠു വാ നമനാ. പണമനാതി പച്ഛതോ നമനാ. ഇഞ്ജനാദീനി ആനമനാദീനം വേവചനാനി, അധിമത്താനി വാ അഭിമുഖചലനാദീനി ആനമനാദയോ, മന്ദാനി ഇഞ്ജനാദയോ. പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരന്തി തഥാരൂപം ആനമനാദീനം കാരണഭൂതം ഓളാരികം കായസങ്ഖാരം പടിപ്പസ്സമ്ഭേന്തോ. തസ്മിഞ്ഹി പസ്സമ്ഭിതേ ആനമനാദയോപി പസ്സമ്ഭിതാ ഏവ ഹോന്തി.

സന്തം സുഖുമന്തി യഥാരൂപേഹി കായസങ്ഖാരേഹി കായസ്സ അപരിപ്ഫന്ദനഹേതൂഹി ആനമനാദയോ ന ഹോന്തി, തഥാരൂപം ദരഥാഭാവതോ സന്തം, അനോളാരികതായ സുഖുമം. പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരന്തി സാമഞ്ഞതോ ഏകം കത്വാ വദതി. അഥ വാ പുബ്ബേ ഓളാരികോളാരികം കായസങ്ഖാരം പടിപ്പസ്സമ്ഭേന്തോ അനുക്കമേന കായസ്സ അപരിപ്ഫന്ദനഹേതുഭൂതേ സുഖുമസുഖുമതരേ ഉപ്പാദേത്വാ തേപി പടിപ്പസ്സമ്ഭേത്വാ പരമസുഖുമതായ കോടിപ്പത്തം യം കായസങ്ഖാരം പടിപ്പസ്സമ്ഭേതി, തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘സന്തം സുഖുമം പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാര’’ന്തി.

ഇതീതിആദി ചോദകവചനം. തത്ഥ ഇതീതി പകാരത്ഥേ നിപാതോ, കിരാതി അരുചിസൂചനേ, ഏവഞ്ചേതി അത്ഥോ. അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ ‘‘വുത്തപ്പകാരേന യദി അതിസുഖുമമ്പി കായസങ്ഖാരം പസ്സമ്ഭേതീ’’തി. ഏവം സന്തേതി ഏവം സതി തയാ വുത്താകാരേ ലബ്ഭമാനേ. വാതൂപലദ്ധിയാതി വാതസ്സ ഉപലദ്ധിയാ. ച-സദ്ദോ സമുച്ചയത്ഥോ, അസ്സാസാദിവാതാരമ്മണസ്സ ചിത്തസ്സ പഭാവനാ ഉപ്പാദനാ പവത്തനാ ന ഹോതി, തേ ച തേന പസ്സമ്ഭേതബ്ബാതി അധിപ്പായോ. അസ്സാസപസ്സാസാനഞ്ച പഭാവനാതി ഓളാരികേ അസ്സാസപസ്സാസേ ഭാവനായ പടിപ്പസ്സമ്ഭേത്വാ സുഖുമാനം തേസം പഭാവനാ ച ന ഹോതി ഉഭയേസം തേസം തേന പടിപ്പസ്സമ്ഭേതബ്ബതോ. ആനാപാനസ്സതിയാതി ആനാപാനാരമ്മണായ സതിയാ ച പവത്തനം ന ഹോതി ആനാപാനാനം അഭാവതോ. തതോ ഏവ തംസമ്പയുത്തസ്സ ആനാപാനസ്സതിസമാധിസ്സ ച പഭാവനാ ഉപ്പാദനാപി ന ഹോതി. ന ഹി കദാചി ആരമ്മണേന വിനാ സാരമ്മണാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി. ന ച നം തന്തി ഏത്ഥ നന്തി നിപാതമത്തം. തം വുത്തവിധാനം സമാപത്തിം പണ്ഡിതാ പഞ്ഞവന്തോ ന ചേവ സമാപജ്ജന്തിപി തതോ ന വുട്ഠഹന്തിപീതി യോജനാ. ഏവം ചോദകോ സബ്ബേന സബ്ബം അഭാവൂപനയനം പസ്സമ്ഭനന്തി അധിപ്പായേന ചോദേതി.

പുന ഇതി കിരാതിആദി യഥാവുത്തായ ചോദനായ വിസ്സജ്ജനാ. തത്ഥ കിരാതി യദീതി ഏതസ്സ അത്ഥേ നിപാതോ. ഇതി കിര സിക്ഖതി, മയാ വുത്താകാരേന യദി സിക്ഖതീതി അത്ഥോ. ഏവം സന്തേതി ഏവം പസ്സമ്ഭനേ സതി. പഭാവനാ ഹോതീതി യദിപി ഓളാരികാ കായസങ്ഖാരാ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തി, സുഖുമാ പന അത്ഥേവാതി അനുക്കമേന പരമസുഖുമഭാവപ്പത്തസ്സ വസേന നിമിത്തുപ്പത്തിയാ ആനാപാനസ്സതിയാ ആനാപാനസ്സതിസമാധിസ്സ ച പഭാവനാ ഇജ്ഝതേവാതി അധിപ്പായോ.

യഥാ കഥം വിയാതി യഥാവുത്തവിധാനം തം കഥം വിയ ദട്ഠബ്ബം, അത്ഥി കിഞ്ചി തദത്ഥസമ്പടിപാദനേ ഓപമ്മന്തി അധിപ്പായോ. ഇദാനി ഓപമ്മം ദസ്സേതും ‘‘സേയ്യഥാപീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സേയ്യഥാപീതി ഓപമ്മത്ഥേ നിപാതോ. കംസേതി കംസഭാജനേ. നിമിത്തന്തി നിമിത്തസ്സ, തേസം സദ്ദാനം പവത്താകാരസ്സാതി അത്ഥോ. സാമിഅത്ഥേ ഹി ഇദം ഉപയോഗവചനം. സുഗ്ഗഹിതത്താതി സുട്ഠു ഗഹിതത്താ. സുമനസികതത്താതി സുട്ഠു ചിത്തേ ഠപിതത്താ. സൂപധാരിതത്താതി സമ്മദേവ ഉപധാരിതത്താ സല്ലക്ഖിതത്താ. സുഖുമകാ സദ്ദാതി അനുരവേ ആഹ, യേ അപ്പകാ. അപ്പത്ഥോ ഹി അയം ക-സദ്ദോ. സുഖുമസദ്ദനിമിത്താരമ്മണതാപീതി സുഖുമോ സദ്ദോവ നിമിത്തം സുഖുമസദ്ദനിമിത്തം, തദാരമ്മണതായപീതി വുത്തം ഹോതി. കാമം തദാ സുഖുമാപി സദ്ദാ നിരുദ്ധാ, സദ്ദനിമിത്തസ്സ പന സുഗ്ഗഹിതത്താ സുഖുമതരസദ്ദനിമിത്താരമ്മണഭാവേനപി ചിത്തം പവത്തതി. ആദിതോ പട്ഠായ ഹി തസ്സ തസ്സ നിരുദ്ധസ്സ സദ്ദസ്സ നിമിത്തം അവിക്ഖിത്തേന ചിത്തേന ഉപധാരേന്തസ്സ അനുക്കമേന പരിയോസാനേ അതിസുഖുമസദ്ദനിമിത്തമ്പി ആരമ്മണം കത്വാ ചിത്തം പവത്തതേവ. ചിത്തം ന വിക്ഖേപം ഗച്ഛതി തസ്മിം യഥാഉപട്ഠിതേ നിമിത്തേ സമാധാനസബ്ഭാവതോ.

ഏവം സന്തേതിആദി വുത്തസ്സേവത്ഥസ്സ നിഗമനവസേന വുത്തം. തത്ഥ യസ്സ സുത്തപദസ്സ സദ്ധിം ചോദനാസോധനാഹി അത്ഥോ വുത്തോ, തം ഉദ്ധരിത്വാ കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനാനി വിഭാഗതോ ദസ്സേതും ‘‘പസ്സമ്ഭയ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരന്തി വുത്തഅസ്സാസപസ്സാസാ കായോതി യോജനാ വേദിതബ്ബാ. അഥ വാ പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരന്തി ഏത്ഥ അസ്സാസപസ്സാസാ കായോതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. മഹാസതിപട്ഠാനസുത്തേ (ദീ. നി. ൨.൩൭൨ ആദയോ; മ. നി. ൧.൧൦൫ ആദയോ) കായാനുപസ്സനം കഥേന്തേന പഠമചതുക്കസ്സേവ വുത്തത്താ, ആനാപാനസ്സതിസുത്തേപി ‘‘യസ്മിം സമയേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ദീഘം വാ അസ്സസന്തോ ദീഘം അസ്സസാമീതി പജാനാതി…പേ… പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി. കായേ കായാനുപസ്സീ, ഭിക്ഖവേ, തസ്മിം സമയേ ഭിക്ഖു വിഹരതീ’’തി (മ. നി. ൨.൧൪൯) വുത്തത്താ ച ‘‘കായാനുപസ്സനാവസേന വുത്തസ്സ പഠമചതുക്കസ്സാ’’തി വുത്തം.

ആദികമ്മികസ്സ കമ്മട്ഠാനവസേനാതി സമഥകമ്മട്ഠാനം സന്ധായ വുത്തം, വിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനം പന ഇതരചതുക്കേസുപി ലബ്ഭതേവ. ഏത്ഥാതി പഠമചതുക്കേ. സഹ പടിസമ്ഭിദാഹീതി നിദസ്സനമത്തമേതം, പുഞ്ഞവന്താനം പന ഉപനിസ്സയസമ്പന്നാനം അഭിഞ്ഞാപി സിജ്ഝതിയേവ. ചതുബ്ബിധന്തി പാതിമോക്ഖസംവരാദിവസേന ചതുബ്ബിധം. അനാപജ്ജനന്തി സത്തന്നം ആപത്തിക്ഖന്ധാനം അഞ്ഞതരസ്സ അനാപജ്ജനം. ആപന്നവുട്ഠാനന്തി ആപന്നസപ്പടികമ്മാപത്തിതോ യഥാധമ്മം പടികമ്മകരണേന വുട്ഠാനം, ദേസനാഗാമിനിതോ ദേസനായ, വുട്ഠാനഗാമിനിതോ പരിവാസാദിവിനയകമ്മകരണേന വുട്ഠാനന്തി വുത്തം ഹോതി. ദേസനായപി ഹി ആപന്നാപത്തിതോ വുട്ഠാനം ഹോതീതി സാപി വുട്ഠാനേനേവ സങ്ഗഹിതാ. കിലേസേഹി ച അപ്പടിപീളനന്തി കോധോ ഉപനാഹോ മക്ഖോ പലാസോ ഇസ്സാ മച്ഛരിയം മായാ സാഠേയ്യം ഥമ്ഭോ സാരമ്ഭോ മാനോ അതിമാനോ മദോ പമാദോതി ഏവമാദീഹി പാപധമ്മേഹി അപ്പടിപീളനം, തേസം അനുപ്പാദനന്തി വുത്തം ഹോതി.

യമിദം ആഭിസമാചാരികസീലം വുച്ചതീതി സമ്ബന്ധോ. ദ്വേഅസീതി ഖന്ധകവത്താനി ചുദ്ദസവിധം മഹാവത്തന്തി ഏത്ഥ മഹാവത്തം നാമ വത്തക്ഖന്ധകേ വുത്താനി ആഗന്തുകവത്തം ആവാസികഗമികഅനുമോദനഭത്തഗ്ഗപിണ്ഡചാരികആരഞ്ഞികസേനാസനജന്താഘരവച്ചകുടിഉപജ്ഝായസദ്ധിവിഹാരികആചരിയഅന്തേവാസികവത്തന്തി ചുദ്ദസ വത്താനി. തതോ അഞ്ഞാനി പന കദാചി തജ്ജനീയകമ്മകതാദികാലേയേവ ചരിതബ്ബാനി ദ്വാസീതി ഖന്ധകവത്താനി, ന സബ്ബാസു അവത്ഥാസു ചരിതബ്ബാനി, തസ്മാ മഹാവത്തേസു അഗണിതാനി. തത്ഥ ‘‘പാരിവാസികാനം ഭിക്ഖൂനം വത്തം പഞ്ഞപേസ്സാമീ’’തി ആരഭിത്വാ ‘‘ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബം…പേ… ന ഛമായം ചങ്കമന്തേ ചങ്കമേ ചങ്കമിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. ൭൬) വുത്തവത്താനി ഛസട്ഠി, തതോ പരം ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ പാരിവാസികവുഡ്ഢതരേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം മൂലായപടികസ്സനാരഹേന, മാനത്താരഹേന, മാനത്തചാരികേന, അബ്ഭാനാരഹേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വത്ഥബ്ബ’’ന്തിആദിനാ (ചൂളവ. ൮൨) വുത്താനി പകതത്തേ ചരിതബ്ബേഹി അനഞ്ഞത്താ വിസും താനി അഗണേത്വാ പാരിവാസികവുഡ്ഢതരാദീസു പുഗ്ഗലന്തരേസു ചരിതബ്ബത്താ തേസം വസേന സമ്പിണ്ഡേത്വാ ഏകേകം കത്വാ ഗണിതാനി പഞ്ചാതി ഏകസത്തതി വത്താനി, ഉക്ഖേപനീയകമ്മകതവത്തേസു വത്തപഞ്ഞാപനവസേന വുത്തം ‘‘ന പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ അഭിവാദനം…പേ… നഹാനേ പിട്ഠിപരികമ്മം സാദിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. ൫൧) ഇദം അഭിവാദനാദീനം അസാദിയനം ഏകം, ‘‘ന പകതത്തോ ഭിക്ഖു സീലവിപത്തിയാ അനുദ്ധംസേതബ്ബോ’’തിആദീനി (ചൂളവ. ൫൧) ച ദസാതി ഏവമേതാനി ദ്വാസീതി. ഏതേസ്വേവ പന കാനിചി തജ്ജനീയകമ്മാദിവത്താനി കാനിചി പാരിവാസികാദിവത്താനീതി അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണേന ദ്വാസീതി ഏവ. അഞ്ഞത്ഥ പന അട്ഠകഥാപദേസേ അപ്പകം ഊനമധികം വാ ഗണനൂപഗം ന ഹോതീതി അസീതി ഖന്ധകവത്താനീതി വുച്ചതി. ആഭിസമാചാരികസീലന്തി ഏത്ഥ അഭിസമാചാരോതി ഉത്തമസമാചാരോ, അഭിസമാചാരോവ ആഭിസമാചാരികം, അഭിസമാചാരം വാ ആരബ്ഭ പഞ്ഞത്തം ആഭിസമാചാരികം, തദേവ സീലന്തി ആഭിസമാചാരികസീലം. ഖന്ധകവത്തപരിയാപന്നസ്സ സീലസ്സേതം അധിവചനം. അഹം സീലം രക്ഖാമി, കിം ആഭിസമാചാരികേനാതിആദീസു സീലന്തി ഉഭതോവിഭങ്ഗപരിയാപന്നമേവ ഗഹേതബ്ബം ഖന്ധകവത്തപരിയാപന്നസ്സ ആഭിസമാചാരികഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ. പരിപൂരേതി പരിപുണ്ണേ, പരിപൂരിതേതി വാ അത്ഥോ.

തതോതി യഥാവുത്തസീലവിസോധനതോ പരം. ആവാസോതി ആവാസപലിബോധോ. കുലന്തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. തത്ഥ (വിസുദ്ധി. ൧.൪൧) ആവാസോതി ഏകോപി ഓവരകോ വുച്ചതി ഏകമ്പി പരിവേണം സകലോപി സങ്ഘാരാമോ. സ്വായം ന സബ്ബസ്സേവ പലിബോധോ ഹോതി, യോ പനേത്ഥ നവകമ്മാദിഉസ്സുക്കം വാ ആപജ്ജതി, ബഹുഭണ്ഡസന്നിചയോ വാ ഹോതി, യേന കേനചി വാ കാരണേന അപേക്ഖവാ പടിബദ്ധചിത്തോ, തസ്സേവ പലിബോധോ ഹോതി, ന ഇതരസ്സ.

കുലന്തി ഞാതികുലം വാ ഉപട്ഠാകകുലം വാ. ഏകച്ചസ്സ ഹി ഉപട്ഠാകകുലമ്പി ‘‘സുഖിതേ സുഖിതോ’’തിആദിനാ നയേന സംസട്ഠസ്സ വിഹരതോ പലിബോധോ ഹോതി, സോ കുലമാനുസകേഹി വിനാ ധമ്മസ്സവനായ സാമന്തവിഹാരമ്പി ന ഗച്ഛതി. ഏകച്ചസ്സ മാതാപിതരോപി പലിബോധാ ന ഹോന്തി കോരണ്ഡകവിഹാരവാസിത്ഥേരസ്സ ഭാഗിനേയ്യദഹരഭിക്ഖുനോ വിയ.

ലാഭോതി ചത്താരോ പച്ചയാ. തേ കഥം പലിബോധാ ഹോന്തി? പുഞ്ഞവന്തസ്സ ഹി ഭിക്ഖുനോ ഗതഗതട്ഠാനേ മനുസ്സാ മഹാപരിവാരേ പച്ചയേ ദേന്തി, സോ തേസം അനുമോദേന്തോ ധമ്മം ദേസേന്തോ സമണധമ്മം കാതും ഓകാസം ന ലഭതി, അരുണുഗ്ഗമനതോ യാവ പഠമയാമോ, താവ മനുസ്സസംസഗ്ഗോ ന ഉപച്ഛിജ്ജതി, പുന ബലവപച്ചൂസേയേവ ബാഹുല്ലികപിണ്ഡപാതികാ ആഗന്ത്വാ ‘‘ഭന്തേ, അസുകോ ഉപട്ഠാകോ ഉപാസകോ ഉപാസികാ അമച്ചോ അമച്ചധീതാ തുമ്ഹാകം ദസ്സനകാമാ’’തി വദന്തി, സോ ‘‘ഗണ്ഹാവുസോ പത്തചീവര’’ന്തി ഗമനസജ്ജോവ ഹോതി നിച്ചബ്യാവടോ, തസ്സേവ തേ പച്ചയാ പലിബോധാ ഹോന്തി. തേന ഗണം പഹായ യത്ഥ നം ന ജാനന്തി, തത്ഥ ഏകകേന ചരിതബ്ബം. ഏവം സോ പലിബോധോ ഉപച്ഛിജ്ജതി.

ഗണോതി സുത്തന്തികഗണോ വാ ആഭിധമ്മികഗണോ വാ. യോ തസ്സ ഉദ്ദേസം വാ പരിപുച്ഛം വാ ദേന്തോ സമണധമ്മസ്സ ഓകാസം ന ലഭതി, തസ്സ ഗണോ പലിബോധോ ഹോതി. തേന സോ ഏവം ഉപച്ഛിന്ദിതബ്ബോ – സചേ തേസം ഭിക്ഖൂനം ബഹു കതം ഹോതി, അപ്പം അവസിട്ഠം, തം നിട്ഠപേത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിതബ്ബം. സചേ അപ്പം കതം, ബഹു അവസിട്ഠം, യോജനതോ പരം അഗന്ത്വാ അന്തോയോജനപരിച്ഛേദേ അഞ്ഞം ഗണവാചകം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ഇമേ ആയസ്മാ ഉദ്ദേസാദീഹി സങ്ഗണ്ഹതൂ’’തി വത്തബ്ബം. ഏവമ്പി അലഭമാനേന ‘‘മയ്ഹം, ആവുസോ, ഏകം കിച്ചം അത്ഥി, തുമ്ഹേ യഥാഫാസുകട്ഠാനാനി ഗച്ഛഥാ’’തി ഗണം പഹായ അത്തനോ കമ്മം കാതബ്ബം.

കമ്മേനാതി കമ്മപലിബോധേന. ‘‘കമ്മഞ്ച പഞ്ചമ’’ന്തിപി പാഠോ. തത്ഥ കമ്മന്തി നവകമ്മം. തം കരോന്തേന വഡ്ഢകീആദീഹി ലദ്ധാലദ്ധം ജാനിതബ്ബം, കതാകതേ ഉസ്സുക്കം ആപജ്ജിതബ്ബന്തി സബ്ബഥാപി പലിബോധോ ഹോതി. സോപി ഏവം ഉപച്ഛിന്ദിതബ്ബോ – സചേ അപ്പം അവസിട്ഠം ഹോതി, നിട്ഠപേതബ്ബം. സചേ ബഹു, സങ്ഘികം ചേ, നവകമ്മം സങ്ഘസ്സ വാ ഭാരഹാരകഭിക്ഖൂനം വാ നിയ്യാതേതബ്ബം. അത്തനോ സന്തകം ചേ, അത്തനോ ഭാരഹാരകാനം നിയ്യാതേതബ്ബം. താദിസം അലഭന്തേന സങ്ഘസ്സ പരിച്ചജിത്വാ ഗന്തബ്ബം.

അദ്ധാനന്തി മഗ്ഗഗമനം. യസ്സ ഹി കത്ഥചി പബ്ബജ്ജാപേക്ഖോ വാ ഹോതി, പച്ചയജാതം വാ കിഞ്ചി ലദ്ധബ്ബം ഹോതി. സചേ തം അലഭന്തോ ന സക്കോതി അധിവാസേതും, അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ സമണധമ്മം കരോന്തസ്സപി ഗമികചിത്തം നാമ ദുപ്പടിവിനോദയം ഹോതി, തസ്മാ ഗന്ത്വാ തം കിച്ചം തീരേത്വാവ സമണധമ്മേ ഉസ്സുക്കം കാതബ്ബം.

ഞാതീതി വിഹാരേ ആചരിയുപജ്ഝായസദ്ധിവിഹാരികഅന്തേവാസികസമാനുപജ്ഝായകസമാനാചരിയകാ, ഘരേ മാതാ പിതാ ഭാതാതി ഏവമാദികാ. തേ ഗിലാനാ ഇമസ്സ പലിബോധാ ഹോന്തി. തസ്മാ സോ പലിബോധോ തേ ഉപട്ഠഹിത്വാ തേസം പാകതികകരണേന ഉപച്ഛിന്ദിതബ്ബോ. തത്ഥ ഉപജ്ഝായോ താവ ഗിലാനോ സചേ ലഹും ന വുട്ഠാതി, യാവജീവം പടിജഗ്ഗിതബ്ബോ, തഥാ പബ്ബജ്ജാചരിയോ ഉപസമ്പദാചരിയോ സദ്ധിവിഹാരികോ ഉപസമ്പാദിതപബ്ബാജിതഅന്തേവാസികസമാനുപജ്ഝായകാ ച. നിസ്സയാചരിയഉദ്ദേസാചരിയനിസ്സയന്തേവാസികഉദ്ദേസന്തേവാസികസമാനാചരിയകാ പന യാവ നിസ്സയഉദ്ദേസാ അനുപച്ഛിന്നാ, താവ പടിജഗ്ഗിതബ്ബാ. പഹോന്തേന തതോ ഉദ്ധമ്പി പടിജഗ്ഗിതബ്ബാ ഏവ. മാതാപിതൂസു ഉപജ്ഝായേ വിയ പടിജഗ്ഗിതബ്ബം. സചേപി ഹി തേ രജ്ജേ ഠിതാ ഹോന്തി, പുത്തതോ ച ഉപട്ഠാനം പച്ചാസീസന്തി, കാതബ്ബമേവ. അഥ തേസം ഭേസജ്ജം നത്ഥി, അത്തനോ സന്തകം ദാതബ്ബം. അസതി, ഭിക്ഖാചരിയായ പരിയേസിത്വാപി ദാതബ്ബമേവ. ഭാതുഭഗിനീനം പന തേസം സന്തകമേവ യോജേത്വാ ദാതബ്ബം. സചേ നത്ഥി, അത്തനോ സന്തകം താവകാലികം ദത്വാ പച്ഛാ ലഭന്തേന ഗണ്ഹിതബ്ബം, അലഭന്തേന ന ചോദേതബ്ബാ. അഞ്ഞാതകസ്സ ഭഗിനിയാ സാമികസ്സ ഭേസജ്ജം നേവ കാതും, ന ദാതും വട്ടതി, ‘‘തുയ്ഹം സാമികസ്സ ദേഹീ’’തി വത്വാ പന ഭഗിനിയാ ദാതബ്ബം. ഭാതു ജായായപി ഏസേവ നയോ, തേസം പന പുത്താ ഇമസ്സ ഞാതകായേവാതി തേസം കാതും വട്ടതി.

ആബാധോതി യോ കോചി രോഗോ. സോ ബാധയമാനോ പലിബോധോ ഹോതി, തസ്മാ ഭേസജ്ജകരണേന ഉപച്ഛിന്ദിതബ്ബോ. സചേ പന കതിപാഹം ഭേസജ്ജം കരോന്തസ്സപി ന വൂപസമ്മതി, ‘‘നാഹം തുയ്ഹം ദാസോ, ന ഭതകോ, തംയേവമ്ഹി പോസേന്തോ അനമതഗ്ഗേ സംസാരവട്ടേ ദുക്ഖപ്പത്തോ’’തി അത്തഭാവം ഗരഹിത്വാ സമണധമ്മോ കാതബ്ബോ.

ഗന്ഥോതി പരിയത്തിപരിഹരണം. തം സജ്ഝായാദീഹി നിച്ചബ്യാവടസ്സേവ പലിബോധോ ഹോതി, ന ഇതരസ്സ.

ഇദ്ധിയാതി ഇദ്ധിപലിബോധേന. ‘‘ഇദ്ധീതി തേ ദസാ’’തിപി പാഠോ. തത്ഥ ഇദ്ധീതി പോഥുജ്ജനികാ ഇദ്ധി. സാ ഹി ഉത്താനസേയ്യകദാരകോ വിയ തരുണസസ്സം വിയ ച ദുപ്പരിഹാരാ ഹോതി, അപ്പമത്തകേന ച ഭിജ്ജതി. സാ പന വിപസ്സനായ പലിബോധോ ഹോതി, ന സമാധിസ്സ സമാധിം പത്വാ പത്തബ്ബതോ, തസ്മാ വിപസ്സനാത്ഥികേന ഇദ്ധിപലിബോധോ ഉപച്ഛിന്ദിതബ്ബോ, ഇതരേന അവസേസാതി. കമ്മട്ഠാനഭാവനം പരിബുന്ധേതി ഉപരോധേതി പവത്തിതും ന ദേതീതി പലിബോധോ, ര-കാരസ്സ ല-കാരം കത്വാ വുത്തോ, പരിപന്ഥോതി അത്ഥോ. ഉപച്ഛിന്ദിതബ്ബോതി സമാപനേന സങ്ഗഹണേന ഉപരുന്ധിതബ്ബോ, അപലിബോധോ കാതബ്ബോതി അത്ഥോ.

കമ്മട്ഠാനേ നിയുത്തോ കമ്മട്ഠാനികോ, ഭാവനമനുയുഞ്ജന്തോ. തേന കമ്മട്ഠാനികേന. പരിച്ഛിന്ദിത്വാതി ‘‘ഇമസ്മിം വിഹാരേ സബ്ബേപി ഭിക്ഖൂ’’തി ഏവം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ. സഹവാസീനന്തി സഹവാസീനം ഭിക്ഖൂനം. മുദുചിത്തതം ജനേതീതി അത്തനി മുദുചിത്തതം ഉപ്പാദേതി. അയഞ്ച സഹവാസീനം ചിത്തമദ്ദവജനനാദിഅത്ഥോ ‘‘മനുസ്സാനം പിയോ ഹോതീ’’തിആദിനയപ്പവത്തേന മേത്താനിസംസസുത്തേന (അ. നി. ൮.൧) ദീപേതബ്ബോ.

അനോലീനവുത്തികോ ഹോതീതി സമ്മാപടിപത്തിയം ഓലീനവുത്തികോ ഹീനവീരിയോ ന ഹോതി, ആരദ്ധവീരിയോ ഹോതീതി അത്ഥോ. ദിബ്ബേസുപി ആരമ്മണേസു, പഗേവ ഇതരേസൂതി അധിപ്പായോ. സബ്ബത്ഥാതി സബ്ബസ്മിം സമണകരണീയേ, സബ്ബസ്മിം വാ കമ്മട്ഠാനാനുയോഗേ. അത്ഥയിതബ്ബന്തി പുബ്ബാസേവനവസേന അത്ഥയിതബ്ബം. യോഗസ്സ ഭാവനായ അനുയുഞ്ജനം യോഗാനുയോഗോ, തദേവ കരണീയട്ഠേന കമ്മം, തസ്സ യോഗാനുയോഗകമ്മസ്സ. പദട്ഠാനത്താതി നിപ്ഫത്തിഹേതുത്താ.

ഓദാതകസിണേ ആലോകകസിണം, കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസകസിണേ പരിച്ഛിന്നാകാസകസിണഞ്ച അന്തോഗധം കത്വാ പാളിയം പഥവീകസിണാദീനം രൂപജ്ഝാനാരമ്മണാനം അട്ഠന്നംയേവ കസിണാനം സരൂപതോ വുത്തത്താ ആകാസകസിണം ആലോകകസിണഞ്ച വജ്ജേത്വാ ‘‘അട്ഠതിംസാരമ്മണേസൂ’’തി പാളിയം ആഗതനയേനേവ വുത്തം. അട്ഠകഥാനയേന പന ആകാസകസിണേ ആലോകകസിണേ ച വിസും ഗഹിതേ ചത്താലീസംയേവ കമ്മട്ഠാനാനി. തത്രിമാനി ചത്താലീസ കമ്മട്ഠാനാനി – ദസ കസിണാ, ദസ അസുഭാ, ദസ അനുസ്സതിയോ, ചത്താരോ ബ്രഹ്മവിഹാരാ, ചത്താരോ ആരുപ്പാ, ഏകാ സഞ്ഞാ, ഏകം വവത്ഥാനന്തി. തത്ഥ പഥവീകസിണം ആപോകസിണം തേജോകസിണം വായോകസിണം നീലകസിണം പീതകസിണം ലോഹിതകസിണം ഓദാതകസിണം ആലോകകസിണം പരിച്ഛിന്നാകാസകസിണന്തി ഇമേ ദസ കസിണാ. ഉദ്ധുമാതകം വിനീലകം വിപുബ്ബകം വിച്ഛിദ്ദകം വിക്ഖായിതകം വിക്ഖിത്തകം ഹതവിക്ഖിത്തകം ലോഹിതകം പുളവകം അട്ഠികന്തി ഇമേ ദസ അസുഭാ. ബുദ്ധാനുസ്സതി ധമ്മ സങ്ഘ സീല ചാഗ ദേവതാനുസ്സതി മരണസ്സതി കായഗതാസതി ആനാപാനസ്സതി ഉപസമാനുസ്സതീതി ഇമാ ദസ അനുസ്സതിയോ. മേത്താ കരുണാ മുദിതാ ഉപേക്ഖാതി ഇമേ ചത്താരോ ബ്രഹ്മവിഹാരാ. ആകാസാനഞ്ചായതനം വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനന്തി ഇമേ ചത്താരോ ആരുപ്പാ. ആഹാരേ പടികൂലസഞ്ഞാ ഏകാ സഞ്ഞാ. ചതുധാതുവവത്ഥാനം ഏകം വവത്ഥാനന്തി.

യം യസ്സ ചരിതാനുകൂലന്തി ഏത്ഥ രാഗചരിതസ്സ താവ ദസ അസുഭാ കായഗതാസതീതി ഏകാദസ കമ്മട്ഠാനാനി അനുകൂലാനി, ദോസചരിതസ്സ ചത്താരോ ബ്രഹ്മവിഹാരാ ചത്താരി വണ്ണകസിണാനീതി അട്ഠ, മോഹചരിതസ്സ ച വിതക്കചരിതസ്സ ച ഏകം ആനാപാനസ്സതികമ്മട്ഠാനമേവ, സദ്ധാചരിതസ്സ പുരിമാ ഛ അനുസ്സതിയോ, ബുദ്ധിചരിതസ്സ മരണസ്സതി ഉപസമാനുസ്സതി ചതുധാതുവവത്ഥാനം ആഹാരേ പടികൂലസഞ്ഞാതി ചത്താരി, സേസകസിണാനി ചത്താരോ ച ആരുപ്പാ സബ്ബചരിതാനം അനുകൂലാനി. കസിണേസു ച യം കിഞ്ചി പരിത്തം വിതക്കചരിതസ്സ, അപ്പമാണം മോഹചരിതസ്സ അനുകൂലന്തി വേദിതബ്ബം. യഥാവുത്തേനേവ നയേനാതി ‘‘യോഗാനുയോഗകമ്മസ്സ പദട്ഠാനത്താ’’തി ഇമമത്ഥം അതിദിസതി.

യം കമ്മട്ഠാനം ഗഹേതുകാമോ ഹോതി, തസ്സേവ വസേന ചതുക്കപഞ്ചകജ്ഝാനാനി നിബ്ബത്തേത്വാ ഝാനപദട്ഠാനം വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ ആസവക്ഖയപ്പത്തസ്സ ഖീണാസവസ്സ സന്തികേ ഗഹേതബ്ബന്തി ആഹ – ‘‘ഇമിനാവ കമ്മട്ഠാനേന…പേ… ഉഗ്ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി. അരഹന്താദയോ ഹീതിആദി ഏകച്ചഖീണാസവതോ ബഹുസ്സുതോവ കമ്മട്ഠാനദാനേ സേയ്യോതി ദസ്സനത്ഥം ആരദ്ധം. മഹാഹത്ഥിപഥം നീഹരന്തോ വിയാതി കമ്മട്ഠാനപഥവിം മഹാഹത്ഥിപഥം കത്വാ ദസ്സേന്തോ വിയ. സപ്പായാസപ്പായം പരിച്ഛിന്ദിത്വാതി യസ്സ കമ്മട്ഠാനം ആചിക്ഖതി, തസ്സ ഉപകാരാനുപകാരം യുത്തിമഗ്ഗനേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ.

ഇദാനി കമ്മട്ഠാനദായകസ്സ സന്തികം ഗച്ഛന്തേന ധോതമക്ഖിതേഹി പാദേഹി ഉപാഹനാ ആരുഹിത്വാ ഛത്തം ഗഹേത്വാ തേലനാളിമധുഫാണിതാദീനി ഗാഹാപേത്വാ അന്തേവാസികപരിവുതേന ന ഗന്തബ്ബം, ഗമികവത്തം പന പൂരേത്വാ അത്തനോ പത്തചീവരം സയമേവ ഗഹേത്വാ അന്തരാമഗ്ഗേ യം യം വിഹാരം പവിസതി, സബ്ബത്ഥ പവിട്ഠകാലേ ആഗന്തുകവത്തം, നിക്ഖമനകാലേ ഗമികവത്തന്തി യഥാരഹം തം തം വത്തം പൂരേന്തേന സല്ലഹുകപരിക്ഖാരേന പരമസല്ലേഖവുത്തിനാ ഹുത്വാ ഗന്തബ്ബന്തി ഇമമത്ഥം സങ്ഖിപിത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘സല്ലഹുകവുത്തിനാ വിനയാചാരസമ്പന്നേനാ’’തി ആഹ. ഏവം പന ഗന്ത്വാ തം വിഹാരം പവിസന്തേന അന്തരായേവ ദന്തകട്ഠം കപ്പിയം കാരാപേത്വാ ഗഹേത്വാ പവിസിതബ്ബം, ന ച മുഹുത്തം വിസ്സമിത്വാ പാദധോവനമക്ഖനാദീനി കത്വാ ആചരിയസ്സ സന്തികം ഗമിസ്സാമീതി അഞ്ഞം പരിവേണം പവിസിതബ്ബം. കസ്മാ? സചേ ഹിസ്സ തത്ര ആചരിയസ്സ വിസഭാഗാ ഭിക്ഖൂ ഭവേയ്യും, തം തേ ആഗമനകാരണം പുച്ഛിത്വാ ആചരിയസ്സ അവണ്ണം പകാസേത്വാ ‘‘നട്ഠോസി, സചേ തസ്സ സന്തികം ആഗതോ’’തി വിപ്പടിസാരം ഉപ്പാദേയ്യും, യേന തതോവ പടിനിവത്തേയ്യ, തസ്മാ ആചരിയസ്സ വസനട്ഠാനം പുച്ഛിത്വാ ഉജുകം തത്ഥേവ ഗന്തബ്ബം.

വുത്തപ്പകാരമാചരിയന്തി –

‘‘പിയോ ഗരു ഭാവനീയോ, വത്താ ച വചനക്ഖമോ;

ഗമ്ഭീരഞ്ച കഥം കത്താ, നോ ചട്ഠാനേ നിയോജകോ’’തി. (അ. നി. ൭.൩൭; നേത്തി. ൧൧൩) –

ഏവമാദിനാ വുത്തപ്പകാരം സദ്ധാദിഗുണസമന്നാഗതം ഏകന്തഹിതേസിം വുഡ്ഢിപക്ഖേ ഠിതം കല്യാണമിത്തം ആചരിയം. വത്തപടിപത്തിയാ ആരാധിതചിത്തസ്സാതി ഏത്ഥ സചേ ആചരിയോ ദഹരതരോ ഹോതി, പത്തചീവരപടിഗ്ഗഹണാദീനി ന സാദിതബ്ബാനി. സചേ വുഡ്ഢതരോ, ഗന്ത്വാ ആചരിയം വന്ദിത്വാ ഠാതബ്ബം. ‘‘നിക്ഖിപാവുസോ, പത്തചീവര’’ന്തി വുത്തേന നിക്ഖിപിതബ്ബം. ‘‘പാനീയം പിവാ’’തി വുത്തേന സചേ ഇച്ഛതി, പാതബ്ബം. ‘‘പാദേ ധോവാ’’തി വുത്തേന ന താവ ധോവിതബ്ബാ. സചേ ഹി ആചരിയേന ആഭതമുദകം ഭവേയ്യ, ന സാരുപ്പം സിയാ. ‘‘ധോവാവുസോ, ന മയാ ആഭതം, അഞ്ഞേഹി ആഭത’’ന്തി വുത്തേന പന യത്ഥ ആചരിയോ ന പസ്സതി, ഏവരൂപേ പടിച്ഛന്നേ വാ ഓകാസേ അബ്ഭോകാസവിഹാരസ്സപി വാ ഏകമന്തേ നിസീദിത്വാ പാദാ ധോവിതബ്ബാ. സചേ ആചരിയോ തേലനാളിം ആഹരതി, ഉട്ഠഹിത്വാ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി സക്കച്ചം ഗഹേതബ്ബാ. സചേ ഹി ന ഗണ്ഹേയ്യ, ‘‘അയം ഭിക്ഖു ഇതോ ഏവ പട്ഠായ സമ്ഭോഗം കോപേതീ’’തി ആചരിയസ്സ അഞ്ഞഥത്തം ഭവേയ്യ. ഗഹേത്വാ പന ന ആദിതോവ പാദാ മക്ഖേതബ്ബാ. സചേ ഹി തം ആചരിയസ്സ ഗത്തബ്ഭഞ്ജനതേലം ഭവേയ്യ, ന സാരുപ്പം സിയാ, തസ്മാ പഠമം സീസം മക്ഖേത്വാ ഖന്ധാദീനി മക്ഖേതബ്ബാനി. ‘‘സബ്ബപാരിഹാരിയതേലമിദം, ആവുസോ, പാദേപി മക്ഖേഹീ’’തി വുത്തേന പന പാദേ മക്ഖേത്വാ ‘‘ഇമം തേലനാളിം ഠപേമി, ഭന്തേ’’തി വത്വാ ആചരിയേ ഗണ്ഹന്തേ ദാതബ്ബാ.

ഗതദിവസതോ പട്ഠായ ‘‘കമ്മട്ഠാനം മേ, ഭന്തേ, കഥേഥ’’ഇച്ചേവം ന വത്തബ്ബം. ദുതിയദിവസതോ പന പട്ഠായ സചേ ആ