📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

വിനയപിടകേ

വജിരബുദ്ധി-ടീകാ

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ

പഞ്ഞാവിസുദ്ധായ ദയായ സബ്ബേ;

വിമോചിതാ യേന വിനേയ്യസത്താ;

തം ചക്ഖുഭൂതം സിരസാ നമിത്വാ;

ലോകസ്സ ലോകന്തഗതസ്സ ധമ്മം.

സങ്ഘഞ്ച സീലാദിഗുണേഹി യുത്ത-

മാദായ സബ്ബേസു പദേസു സാരം;

സങ്ഖേപകാമേന മമാസയേന;

സഞ്ചോദിതോ ഭിക്ഖുഹിതഞ്ച ദിസ്വാ.

സമന്തപാസാദികസഞ്ഞിതായ;

സമ്ബുദ്ധഘോസാചരിയോദിതായ;

സമാസതോ ലീനപദേ ലിഖിസ്സം;

സമാസതോ ലീനപദേ ലിഖീതം.

സഞ്ഞാ നിമിത്തം കത്താ ച, പരിമാണം പയോജനം;

സബ്ബാഗമസ്സ പുബ്ബേവ, വത്തബ്ബം വത്തുമിച്ഛതാതി. –

വചനതോ സമന്തപാസാദികേതി സഞ്ഞാ. ദീപന്തരേ ഭിക്ഖുജനസ്സ അത്ഥം നാഭിസമ്ഭുണാതീതി നിമിത്തം. ബുദ്ധഘോസോതി ഗരൂഹി ഗഹിതനാമധേയ്യേനാതി കത്താ. സമധികസത്തവീസതിസഹസ്സമത്തേന തസ്സ ഗന്ഥേനാതി പരിമാണം. ചിരട്ഠിതത്ഥം ധമ്മസ്സാതി പയോജനം.

തത്രാഹ – ‘‘വത്തബ്ബം വത്തുമിച്ഛതാതി യം വുത്തം, തത്ഥ കഥംവിധോ വത്താ’’തി? ഉച്ചതേ –

പാഠത്ഥവിദൂസംഹീരോ, വത്താ സുചി അമച്ഛരോ;

ചതുക്കമപരിച്ചാഗീ, ദേസകസ്സ ഹിതുസ്സുകോതി. (മഹാനി. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ);

തത്ര പഠീയതേതി പാഠോ. സോ ഹി അനേകപ്പകാരോ അത്ഥാനുരൂപോ അത്ഥാനനുരൂപോ ചേതി. കഥം? സന്ധായഭാസിതോ ബ്യഞ്ജനഭാസിതോ സാവസേസപാഠോ നിരവസേസപാഠോ നീതോ നേയ്യോതി. തത്ര അനേകത്ഥവത്താ സന്ധായഭാസിതോ നാമ ‘‘മാതരം പിതരം ഹന്ത്വാ’’തിആദി (ധ. പ. ൨൯൪). ഏകത്ഥവത്താ ബ്യഞ്ജനഭാസിതോ നാമ ‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ധമ്മാ’’ത്യാദി (ധ. പ. ൧, ൨; നേത്തി. ൯൦, ൯൨; പേടകോ. ൧൪). സാവസേസോ നാമ ‘‘സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, ആദിത്ത’’മിത്യാദി (മഹാവ. ൫൪; സം. നി. ൪.൨൮). വിപരീതോ നിരവസേസോ നാമ ‘‘സബ്ബേ ധമ്മാ സബ്ബാകാരേന ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ഞാണമുഖേ ആപാഥം ആഗച്ഛന്തീ’’ത്യാദി (മഹാനി. ൧൫൬; പടി. മ. ൩.൫). യഥാ വചനം, തഥാ അവഗന്തബ്ബോ നീതോ നാമ ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താ’’ത്യാദി. യുത്തിയാ അനുസ്സരിതബ്ബോ നേയ്യോ നാമ ‘‘ഏകപുഗ്ഗലോ, ഭിക്ഖവേ’’ത്യാദി (അ. നി. ൧.൧൭൦).

അത്ഥോപി അനേകപ്പകാരോ പാഠത്ഥോ സഭാവത്ഥോ ഞേയ്യത്ഥോ പാഠാനുരൂപോ പാഠാനനുരൂപോ സാവസേസത്ഥോ നിരവസേസത്ഥോ നീതത്ഥോ നേയ്യത്ഥോത്യാദി. തത്ഥ യോ തംതംസഞ്ഞാപനത്ഥമുച്ചാരീയതേ പാഠോ, സ പാഠത്ഥോ ‘‘സാത്ഥം സബ്യഞ്ജന’’മിത്യാദീസു (പാരാ. ൧; ദീ. നി. ൧.൧൯൦) വിയ. രൂപാരൂപധമ്മാനം ലക്ഖണരസാദി സഭാവത്ഥോ ‘‘സമ്മാദിട്ഠിം ഭാവേതീ’’ത്യാദീസു (വിഭ. ൪൮൯; സം. നി. ൫.൩) വിയ. യോ ഞായമാനോ ഹിതായ ഭവതി, സ ഞാതുമരഹത്താ ഞേയ്യത്ഥോ ‘‘അത്ഥവാദീ ധമ്മവാദീ’’ത്യേവമാദീസു (ദീ. നി. ൧.൯, ൧൯൪; ൩.൨൩൮; മ. നി. ൧.൪൧൧) വിയ. യഥാപാഠം ഭാസിതോ പാഠാനുരൂപോ ‘‘ചക്ഖു, ഭിക്ഖവേ, പുരാണകമ്മ’’ന്തി (സം. നി. ൪.൧൪൬) ഭഗവതാ വുത്തമതോ ചക്ഖുമപി കമ്മന്തി. ബ്യഞ്ജനച്ഛായായ അത്ഥം പടിബാഹയമാനേന വുത്തോ പാഠാനനുരൂപോ. വജ്ജേതബ്ബം കിഞ്ചി അപരിച്ചജിത്വാ പരിസേസം കത്വാ വുത്തോ സാവസേസത്ഥോ ‘‘ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതീ’’തി (സം. നി. ൪.൬൦; മഹാനി. ൧൦൭) ച, ‘‘സബ്ബേ തസന്തി ദണ്ഡസ്സ, സബ്ബേ ഭായന്തി മച്ചുനോ’’ത്യാദീസു (ധ. പ. ൧൨൯) വിയ. വിപരീതോ നിരവസേസത്ഥോ ‘‘സന്ധാവിതം സംസരിതം മമഞ്ചേവ തുമ്ഹാകഞ്ച (ദീ. നി. ൨.൧൫൫; മഹാ. ൨൮൭; നേത്തി. ൧൧൪). തത്ര, ഭിക്ഖവേ, കോ മന്താ കോ സദ്ധാതാ…പേ… അഞ്ഞത്ര ദിട്ഠപദേഹീ’’ത്യാദി (അ. നി. ൭.൬൬). സദ്ദവസേനേവ വേദനീയോ നീതത്ഥോ ‘‘രൂപാ സദ്ദാ രസാ ഗന്ധാ, ഫോട്ഠബ്ബാ ച മനോരമാ’’ത്യാദീസു (സം. നി. ൧.൧൫൧, ൧൬൫; മഹാവ. ൩൩) വിയ. സമ്മുതിവസേന വേദിതബ്ബോ നേയ്യത്ഥോ ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, വലാഹകൂപമാപുഗ്ഗലാ’’ത്യാദീസു വിയ (അ. നി. ൪.൧൦൧; പു. പ. ൧൫൭). ആഹ ച –

‘‘യോ അത്ഥോ സദ്ദതോ ഞേയ്യോ, നീതത്ഥം ഇതി തം വിദൂ;

അത്ഥസ്സേവാഭിസാമഗ്ഗീ, നേയ്യത്ഥോ ഇതി കഥ്യതേ’’തി.

ഏവം പഭേദഗതേ പാഠത്ഥേ വിജാനാതീതി പാഠത്ഥവിദൂ. ന സംഹീരതേ പരപവാദീഹി ദീഘരത്തം തിത്ഥവാസേനേത്യസംഹീരോ. ഭാവനായാഗമാധിഗമസമ്പന്നത്താ വത്തും സക്കോതീതി വത്താ, സങ്ഖേപവിത്ഥാരനയേന ഹേതുദാഹരണാദീഹി അവബോധയിതും സമത്ഥോത്യത്ഥോ. സോചയത്യത്താനം പരേ ചേതി സുചി, ദുസ്സീല്യദുദ്ദിട്ഠിമലവിരഹിതോത്യത്ഥോ. ദുസ്സീലോ ഹി അത്താനമുപഹന്തുനാദേയ്യവാചോ ച ഭവത്യപത്താഹാരാചാരോ ഇവ നിച്ചാതുരോ വേജ്ജോ. ദുദ്ദിട്ഠി പരം ഉപഹന്തി, നാവസ്സം നിസ്സയോ ച ഭവത്യഹിവാളഗഹാകുലോ ഇവ കമലസണ്ഡോ. ഉഭയവിപന്നോ സബ്ബഥാപ്യനുപാസനീയോ ഭവതി ഗൂഥഗതമിവ ഛവാലാതം ഗൂഥഗതോ വിയ ച കണ്ഹസപ്പോ. ഉഭയസമ്പന്നോ പന സുചി സബ്ബഥാപ്യുപാസനീയോ സേവിതബ്ബോ ച വിഞ്ഞൂഹി, നിരുപദ്ദവോ ഇവ രതനാകരോ. നാസ്സ മച്ഛരോത്യമച്ഛരോ, അഹീനാചരിയമുട്ഠീത്യത്ഥോ. സുത്തസുത്താനുലോമാചരിയവാദഅത്തനോമതിസങ്ഖാതസ്സ ചതുക്കസ്സാപരിച്ചാഗീ, തദത്ഥസ്സേവ ബ്യാഖ്യാതേത്യത്ഥോ. അഥ വാ പച്ചക്ഖാനുമാനസദ്ദത്ഥാപത്തിപ്പഭേദസ്സ പമാണചതുക്കസ്സാപരിച്ചാഗീ.

‘‘ഏകംസവചനം ഏകം, വിഭജ്ജവചനാപരം;

തതിയം പടിപുച്ഛേയ്യ, ചതുത്ഥം പന ഠാപയേ’’തി. –

ഏവം വുത്തചതുക്കസ്സ വാ അപരിച്ചാഗീ; ഹിതുസ്സുകോ ഇതി സോതൂനം ഹിതായോസ്സുകോ, തേസമവബോധനം പതി പത്ഥേതീ ത്യത്ഥോ; സോ ഏസോ സുചിത്താ പിയോ; ചതുക്കസ്സ അപരിച്ചാഗിത്താ ഗരു; അസംഹീരത്താ ഭാവനീയോ; ദേസകത്താ വത്താ; ഹിതുസ്സുകത്താ വചനക്ഖമോ; പാഠത്ഥവിദുത്താ ഗമ്ഭീരകഥം കത്താ; അമച്ഛരത്താ നോ ചട്ഠാനേ നിയോജകോതി;

‘‘പിയോ ഗരു ഭാവനീയോ, വത്താ ച വചനക്ഖമോ;

ഗമ്ഭീരഞ്ച കഥം കത്താ, നോ ചട്ഠാനേ നിയോജകോ’’. (അ. നി. ൭.൩൭; നേത്തി. ൧൧൩) –

ഇതിഅഭിഹിതോ ദേസകോ;

സോതാ ഇദാനി അഭിധീയതേ –

ധമ്മാചരിയഗരു സദ്ധാ-പഞ്ഞാദിഗുണമണ്ഡിതോ;

അസഠാമായോ സോതാസ്സ, സുമേധോ അമതാമുഖോ.

തത്ഥ ധമ്മഗരുത്താ കഥം ന പരിഭവതി, ആചരിയഗരുത്താ കഥികം ന പരിഭവതി, സദ്ധാപഞ്ഞാദിഗുണപടിമണ്ഡിതത്താ അത്താനം ന പരിഭവതി, അസഠാമായത്താ അമതാഭിമുഖത്താ ച അവിക്ഖിത്തചിത്തോ ഭവതി, സുമേധത്താ യോനിസോമനസികരോതീത്യത്ഥോ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘പഞ്ചഹി, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ സുണന്തോ സദ്ധമ്മം ഭബ്ബോ നിയാമം ഓക്കമിതും കുസലേസു ധമ്മേസു സമ്മത്തം. കതമേഹി പഞ്ചഹി? ന കഥം പരിഭോതി, ന കഥികം പരിഭോതി, ന അത്താനം പരിഭോതി, അവിക്ഖിത്തചിത്തോ ധമ്മം സുണാതി ഏകഗ്ഗചിത്തോ, യോനിസോ ച മനസി കരോതീ’’തി (അ. നി. ൫.൧൫൧).

തംലക്ഖണപ്പത്തത്താ ഭാവനാ ഭവതി സവനസ്സേത്യുത്തോ സോതാ.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ

ഇദാനി അസ്സാരമ്ഭോ – തത്ഥ യോതി അനിയമനിദ്ദേസോ, തേന വിസുദ്ധജാതികുലഗോത്താദീനം കിലേസമലവിസുദ്ധിയാ, പൂജാരഹതായ വാ അകാരണതം ദസ്സേത്വാ യോ കോചി ഇമിസ്സാ സമന്തപാസാദികായ ആദിഗാഥായ നിദ്ദിട്ഠലോകനാഥത്തഹേതും യഥാവുത്തഹേതുമൂലേന ഥിരതരം അചലം കത്വാ യഥാവുത്തഹേതുകാലം അച്ചന്തമേവ പൂരേന്തോ അവസാനേ യഥാവുത്തഹേതുഫലം സമ്പാദേത്വാ യഥാവുത്തഹേതുഫലപ്പയോജനം സാധേതി, സോവ പരമപൂജാരഹോതി നിയമേതി.

ഏത്താവതാ –

ഭയസമ്മോഹദുദ്ദിട്ഠി-പണാമോ നേസ സബ്ബഥാ;

പഞ്ഞാപുബ്ബങ്ഗമോ ഏസോ, പണാമോതി നിദസ്സിതോ.

തത്ര ഹേതൂതി അതിദുക്കരാനി തിംസപാരമിതാസങ്ഖാതാനി പുഞ്ഞകമ്മാനി. താനി ഹി അച്ചന്തദുക്ഖേന കസിരേന വചനപഥാതീതാനുഭാവേന മഹതാ ഉസ്സാഹേന കരീയന്തീതി അതിദുക്കരാനി നാമ. അതിദുക്കരത്താ ഏവ ഹി തേസം അതിദുല്ലഭം ലോകേ അനഞ്ഞസാധാരണം നാഥത്തസങ്ഖാതം ഫലം ഫലന്തി, തം തത്ഥ ഹേതുഫലം; ഹേതുമൂലം നാമ യഥാവുത്തസ്സ ഹേതുനോ നിപ്ഫാദനസമത്ഥാ മഹാകരുണാ, സാ ആദിപണിധാനതോ പട്ഠായ ‘‘മുത്തോ മോചേസ്സാമീ’’തിആദിനാ നയേന യാവ ഹേതുഫലപ്പയോജനാ, താവ അബ്ബോച്ഛിന്നം പവത്തതി. യം സന്ധായ വുത്തം –

‘‘സകാനനാ സഗ്രിവരാ സസാഗരാ,

ഗതാ വിനാസം ബഹുസോ വസുന്ധരാ;

യുഗന്തകാലേ സലിലാനലാനിലേ,

ന ബോധിസത്തസ്സ മഹാതപാ കുതോ’’തി.

യായ സമന്നാഗതത്താ ‘‘നമോ മഹാകാരുണികസ്സ തസ്സാ’’തി ആഹ. ഹേതുകാലം നാമ ചതുഅട്ഠസോളസഅസങ്ഖ്യേയ്യാദിപ്പഭേദോ കാലോ, യം സന്ധായാഹ ‘‘കപ്പകോടീഹിപി അപ്പമേയ്യം കാല’’ന്തി. തത്ഥ അച്ചന്തസംയോഗത്ഥേ ഉപയോഗവചനം വേദിതബ്ബം ‘‘മാസം അധീതേ, ദിവസം ചരതീ’’തിആദീസു വിയ. കാമഞ്ച സോ കാലോ അസങ്ഖ്യേയ്യവസേന പമേയ്യോ വിഞ്ഞേയ്യോ, തഥാപി കപ്പകോടിവസേന അവിഞ്ഞേയ്യതം സന്ധായ ‘‘കപ്പകോടീഹിപി അപ്പമേയ്യം കാല’’ന്തി ആഹ. തത്ഥ കാലയതീതി കാലോ, ഖിപതി വിദ്ധംസയതി സത്താനം ജീവിതമിതി അത്ഥോ. കല വിക്ഖേപേ. തത്ഥ കപ്പീയതി സംകപ്പീയതി സാസപപബ്ബതാദീഹി ഉപമാഹി കേവലം സംകപ്പീയതി, ന മനുസ്സദിവസമാസസംവച്ഛരാദിഗണനായ ഗണീയതീതി കപ്പോ. ഏകന്തിആദിഗണനപഥസ്സ കോടിഭൂതത്താ കോടി, കപ്പാനം കോടിയോ കപ്പകോടിയോ. താഹിപി ന പമീയതീതി അപ്പമേയ്യോ, തം അപ്പമേയ്യം. കരോന്തോതി നാനത്ഥത്താ ധാതൂനം ദാനം ദേന്തോ, സീലം രക്ഖന്തോ, ലോഭക്ഖന്ധതോ നിക്ഖമന്തോ, അത്തഹിതപരഹിതാദിഭേദം തം തം ധമ്മം പജാനന്തോ, വിവിധേന വായാമേന ഘടേന്തോ വായമന്തോ, തം തം സത്താപരാധം ഖമന്തോ, പടിഞ്ഞാസമ്മുതിപരമത്ഥസച്ചാനി സച്ചായന്തോ, തം തം സത്തഹിതം അധിട്ഠഹന്തോ, സകലലോകം മേത്തായന്തോ, മിത്താമിത്താദിഭേദം പക്ഖപാതം പഹായ തം തം സത്തം അജ്ഝുപേക്ഖന്തോ ചാതി അത്ഥോ. ഖേദം ഗതോതി അനന്തപ്പഭേദം മഹന്തം സംസാരദുക്ഖം അനുഭവനട്ഠേന ഗതോ, സമ്പത്തോത്യത്ഥോ. സംസാരദുക്ഖഞ്ഹി സാരീരികം മാനസികഞ്ച സുഖം ഖേദയതി പാതയതീതി ‘‘ഖേദോ’’തി വുച്ചതി. ലോകഹിതായാതി ഇദം യഥാവുത്തഹേതുഫലപ്പയോജനനിദസ്സനം, ‘‘സംസാരദുക്ഖാനുഭവനകാരണനിദസ്സന’’ന്തിപി ഏകേ –

‘‘‘ജാതിസംസാരദുക്ഖാനം, ഗന്തും സക്കോപി നിബ്ബുതിം;

ചിരല്ലിട്ഠോപി സംസാരേ, കരുണായേവ കേവല’ന്തി. –

ച വുത്ത’’ന്തി, തമയുത്തം. ന ഹി ഭഗവാ ലോകഹിതായ സംസാരദുക്ഖമനുഭവതി. ന ഹി കസ്സചി ദുക്ഖാനുഭവനം ലോകസ്സ ഉപകാരം ആവഹതി. ഏവം പനേതം ദസ്സേതി തിംസപാരമിതാപഭേദം ഹേതും, പാരമിതാഫലഭൂതം നാഥത്തസങ്ഖാതം ഫലഞ്ച. യഥാ ചാഹ ‘‘മമഞ്ഹി, ആനന്ദ, കല്യാണമിത്തം ആഗമ്മ ജാതിധമ്മാ സത്താ ജാതിയാ പരിമുച്ചന്തീ’’തിആദി (സം. നി. ൧.൧൨൯; ൫.൨). തത്ഥ ഭഗവാ യഥാവുത്തഹേതൂഹി സത്താനം വിനേയ്യഭാവനിപ്ഫാദനപഞ്ഞാബീജാനി വപി, ഹേതുഫലേന പരിപക്കിന്ദ്രിയഭാവേന പരിനിപ്ഫന്നവിനേയ്യഭാവേ സത്തേ വിനയി, സംസാരദുക്ഖതോ മോചയീതി അത്ഥോ. ന ഏവം സംസാരദുക്ഖേന ലോകസ്സ ഉപകാരം കിഞ്ചി അകാസി, തസ്മാ കരോന്തോ അതിദുക്കരാനി ലോകഹിതായാതി സമ്ബന്ധോ. ഇമിസ്സാ യോജനായ സബ്ബപഠമസ്സ ബോധിസത്തസ്സ ഉപ്പത്തികാലതോ പട്ഠായ ബോധിസത്തസ്സ നാഥത്തസങ്ഖാതപാരമിതാഹേതുഫലാധിഗമോ വേദിതബ്ബോ. യോ നാഥോതി ഹി സമ്ബന്ധോ അധിപ്പേതോ. ഇമസ്സ പനത്ഥസ്സ –

‘‘യദേവ പഠമം ചിത്ത-മുപ്പന്നം തവ ബോധയേ;

ത്വം തദേവസ്സ ലോകസ്സ, പൂജികേ പരിവസിത്ഥ’’. –

ഇതി വചനം സാധകം. പഠമചിത്തസ്സ പാരമിതാഭാവോ രുക്ഖസ്സ അങ്കുരതോ പട്ഠായ ഉപ്പത്തിഉപമായ സാധേതബ്ബോ. ഏത്ഥാഹ – ‘‘ഖേദം ഗതോതി വചനം നിരത്ഥകം, യഥാവുത്തനയേന ഗുണസാധനാസമ്ഭവതോ’’തി? ന, അന്തരാ അനിവത്തനകഭാവദീപനതോ. ദുക്കരാനി കരോന്തോ ഖേദം ഗതോ ഏവ, ന അന്തരാ ഖേദം അസഹന്തോ നിവത്തതീതി ദീപേതി. ലോകദുക്ഖാപനയനകാമസ്സ വാ ഭഗവതോ അത്തനോ ദുക്ഖാനുഭവനസമത്ഥതം ദസ്സേതി.

‘‘യസ്സ കസ്സചി വരദോസ്സം, യാവാഹം സബ്ബസത്തദുക്ഖാനി;

സബ്ബാനി സബ്ബകാലം യുഗം, പദ്മസ്സേവ ബുജ്ഝന്തോമ്ഹീ’’തി. –

ഏവംഅധിപ്പായസ്സ അത്തമത്തദുക്ഖാനുഭവനസമത്ഥതായ കായേവ കഥാതി അതിസയം അത്ഥം ദസ്സേതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ ഖേദം ഗതോതി ബ്യാപാരം പരിചയം ഗതോതിപി അത്ഥോ സമ്ഭവതി. കമ്മാദീസു സബ്യാപാരം പുരിസം ദിസ്വാ സന്തി ഹി ലോകേ വത്താരോ ‘‘ഖിന്നോയം കമ്മേ, ഖിന്നോയം സത്തേ’’തിആദി. ഇമിസ്സാ യോജനായ നാഥോതി ഇമിനാ ബുദ്ധത്താധിഗമസിദ്ധം കോടിപ്പത്തം നാഥഭാവം പത്വാ ഠിതകാലോ ദസ്സിതോതി വേദിതബ്ബോ. കേചി ‘‘മഹാകാരുണികസ്സാതി വദന്തോ ബുദ്ധഭൂതസ്സാതി ദസ്സേതീ’’തി ലിഖന്തി, തം ന സുന്ദരം വിയ, ബോധിസത്തകാലേപി തബ്ബോഹാരസബ്ഭാവതോ. തസ്മാ സോ ഏത്തകം കാലം ദുക്കരാനി കരോന്തോ അവസാനേ ദുക്കരപാരമിതാപാരിപൂരിയാ താസം ഫലഭൂതം നാഥഭാവം പത്വാ ലോകഹിതായ ബ്യാപാരം ഗതോതി അയമത്ഥോ നിദസ്സിതോ ഹോതി. ‘‘ബോധിം ഗതോ’’തി വുത്തേപി സുബ്യത്തം ഹേതുഫലം ദസ്സിതം ഹോതി. ബുദ്ധഭാവപ്പത്തസ്സേവ ച നാഥസ്സ നമോ കതോ ഹോതി വിസേസവചനസബ്ഭാവതോ, ന ബോധിസത്തസ്സ. ഏവം സന്തേപി വിനയാധികാരോ ഇധാധിപ്പേതോ. സോ ച പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ യാവമരണകാലാ ഹോതി. തം അതിവിയ പരിത്തം കാലം ലജ്ജിനോ അതിസുകരം സീലമത്തം ഏകകസ്സ അത്തനോ ഹിതായ അത്തമത്തദുക്ഖാപനയനാധിപ്പായേന പരിപൂരേന്തോ കോ നാമ ഇധലോകപരലോകാതിക്കമസുഖം ന ഗച്ഛേയ്യ, നനു ഭഗവാ സകലലോകദുക്ഖാപനയനാധിപ്പായേന കപ്പകോടീഹിപി അപ്പമേയ്യം കാലം കരോന്തോ അതിദുക്കരനിരസ്സാദം ഖേദം ഗതോതി അഞ്ഞാപദേസേന ഗുണം വണ്ണേതി ആചരിയോ.

ലോകഹിതായാതി ഏത്ഥ ലോകിയതി ഏത്ഥ ദുക്ഖന്തി ലോകോ, ലുയതേ വാ ജാതിജരാമരണദുക്ഖേഹീതി ലോകോ, ഇമിനാ സത്തലോകം ജാതിലോകഞ്ച സങ്ഗണ്ഹാതി. തസ്മാ തസ്സ സത്തലോകസ്സ ഇധലോകപരലോകഹിതം അതിക്കന്തപരലോകാനം വാ ഉച്ഛിന്നലോകസമുദയാനം ലോകാനം, ഇധ ജാതിലോകേ ഓകാസലോകേ വാ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരസങ്ഖാതഞ്ച ഹിതം സമ്പിണ്ഡേത്വാ ലോകസ്സ, ലോകാനം, ലോകേ വാ ഹിതന്തി സരൂപേകദേസേകസേസം കത്വാ ‘‘ലോകഹിത’’മിച്ചേവാഹ. നാഥോതി സബ്ബസത്താനം ആസയാനുസയചരിയാധിമുത്തിഭേദാനുരൂപധമ്മദേസനസമത്ഥതായ ‘‘ധമ്മം വോ, ഭിക്ഖവേ, ദേസേസ്സാമി…പേ… തം സുണാഥാ’’തി (മ. നി. ൩.൪൨൦) ഏവം യാചനട്ഠേനാപി നാഥതേതി നാഥോ. ഭിക്ഖൂനം വീതിക്കമാനുരൂപം സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനേന ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികായ ച കരുണായ ഉപഗന്ത്വാ തപതി, സുത്തന്തവസേന വാ തേസം സബ്ബസത്താനം അനുസയിതേ കിലേസേ കരുണായ ച പഞ്ഞായ ച ഉപഗന്ത്വാ തപതി, അഭിധമ്മവസേന വാ തേ തേ സങ്ഖാരേ അനിച്ചാദിലക്ഖണവസേന ഉപപരിക്ഖിത്വാ അത്തനോ കിലേസേ പഞ്ഞായ ഉപേച്ച പരിച്ഛിന്ദിത്വാ തപതീതി തപനട്ഠേനാപി നാഥതേതി നാഥോ. സദേവകേ ലോകേ അപ്പടിപുഗ്ഗലത്താ കേനചി അപ്പടിഹതധമ്മദേസനത്താ പരമചിത്തിസ്സരിയപ്പവത്തിതോ ച ഇസ്സരിയട്ഠേനാപി നാഥതേതി നാഥോ. ‘‘ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സേസി സമാദപേസി സമുത്തേജേസി സമ്പഹംസേസീ’’തി (മഹാവ. ൯൦) വചനതോ സമ്പഹംസനസങ്ഖാതേന ആസീസട്ഠേന, പണിധാനതോ പട്ഠായ ‘‘കഥം നാമാഹം മുത്തോ മോചയിസ്സാമീ’’തിആദിനാ നയേന ആസീസട്ഠേന വാ നാഥതേതി നാഥോതി വേദിതബ്ബോ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. ചതൂഹിപി നാഥങ്ഗേഹി ചതുവേസാരജ്ജചതുപടിസമ്ഭിദാദയോ സബ്ബേപി ബുദ്ധഗുണാ യോജേതബ്ബാ, അതിവിത്ഥാരികഭയാ പന ന യോജിതാ.

നമോതി പരമത്ഥതോ ബുദ്ധഗുണബഹുമാനപബ്ഭാരാ ചിത്തനതി, ചിത്തനതിപ്പഭവാ ച വചീകായനതി. അത്ഥു മേതി പാഠസേസേന സമ്ബന്ധോ. മഹാകാരുണികസ്സാതി ഏത്ഥ സബ്ബസത്തവിസയത്താ മഹുസ്സാഹപ്പഭവത്താ ച മഹതീ കരുണാ മഹാകരുണാ. തത്ഥ പണിധാനതോ പട്ഠായ യാവഅനുപാദിസേസനിബ്ബാനപുരപ്പവേസാ നിയുത്തോതി മഹാകാരുണികോ, ഭഗവാ. ഏത്ഥ ച മഹാകാരുണികസ്സാതി ഇമിനാ യഥാവുത്തഹേതുമൂലം ദസ്സേതി. നിക്കരുണോ ഹി പരദുക്ഖേസു ഉദാസിനോ ബുദ്ധത്ഥായ പണിധാനമത്തമ്പി അതിഭാരിയന്തി മഞ്ഞന്തോ അപ്പമേയ്യം കാലം അതിദുക്കരം ഹേതും പൂരേത്വാ നാഥത്തസങ്ഖാതം ഹേതുഫലപ്പയോജനഭൂതം ലോകഹിതം കഥം കരിസ്സതി. തസ്മാ സബ്ബഗുണമൂലഭൂതത്താ മഹാകരുണാഗുണമേവ വണ്ണേന്തോ ‘‘നമോ മഹാകാരുണികസ്സാ’’തി ആഹ. ഏത്താവതാ ഹേതുഅനുരൂപം ഫലം, ഫലാനുരൂപോ ഹേതു, ദ്വിന്നമ്പി അനുരൂപം മൂലം, തിണ്ണമ്പി അനുരൂപം പയോജനന്തി അയമത്ഥോ ദസ്സിതോ ഹോതി.

ഏവം അച്ഛരിയപുരിസോ, നാഥോ നാഥഗുണേ ഠിതോ;

നമോരഹോ അനാഥസ്സ, നാഥമാനസ്സ സമ്പദം.

ഏത്ഥ സിയാ ‘‘അനേകേസു ഭഗവതോ ഗുണേസു വിജ്ജമാനേസു കസ്മാ ‘മഹാകാരുണികസ്സാ’തി ഏകമേവ ഗഹിത’’ന്തി? ഉച്ചതേ –

ദോസഹീനസ്സ സത്ഥസ്സ, ചോദനാ തു ന വിജ്ജതേ;

ദോസയുത്തമസത്ഥഞ്ച, തസ്മാ ചോദനാ അപത്തകാതി.

ന മയാ ചോദനാ കതാ, കിന്തു പുച്ഛാ ഏവ കതാ. അപിച –

‘‘ഫലം സതിപി രുക്ഖേഡ്ഢേ, ന പതത്യവികമ്പിതേ;

ചോദനാ യാ’ത്ഥു സത്ഥാനം, പുച്ഛനാത്യത്ഥഫലം മഹതാ.

‘‘നഭോത്തും കുരുതേ സമ്മാ, ഗഹിതും നാഡ്ഢതേ ഘടം;

അക്ഖേപേ ഹി കതേ തദി-ച്ഛിസ്സാണാബുദ്ധിബന്ധനം.

‘‘യഥാ ഹിമപദോ പദ്ധോ, പബുദ്ധോ ഗന്ധലിമ്പിയാ;

ഭിന്നത്ഥവിരമസ്സേവം, സത്ഥകതാത്ഥലിമ്പിയാ’’തി. –

ഏവം ചേകം –

സമ്മാപി ചോദനാ തം ഖലു, ഗുരവോ വിവാക്യാ വിവദ്ധ;

യതിസിസ്സാ ആഘട്ടിതാതി-വാക്യേനാഭ്യധികം ഗോപയ.

സരവതീ ആചേരം കിലിട്ഠാ, തദിച്ഛിസ്സജിതാത്താനം;

ജയത്യത്താനമാചേരോ, സദസ്സസ്സേവ സാരഥീതി. –

അത്രോച്ചതേ –

യസ്സ ഹി വാക്യസഹസ്സം, വാക്യേ വാക്യേ സതഞ്ച ജിവ്ഹാ;

നാമം ദസബലഗുണപദേസം, വത്തും കപ്പേനപി ന സക്കാ.

യഥാ –

ബുദ്ധോപി ബുദ്ധസ്സ ഭണേയ്യ വണ്ണം,

കപ്പമ്പി ചേ അഞ്ഞമഭാസമാനോ;

ഖീയേഥ കപ്പോ ചിരദീഘമന്തരേ,

വണ്ണോ ന ഖീയേഥ തഥാഗതസ്സാതി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൩൦൪; ൩.൧൪൧; മ. നി. അട്ഠ. ൨.൪൨൫; ഉദാ. അട്ഠ. ൫൩; ചരിയാ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ) –

ചോത്തത്താ ന സക്കാ ഭഗവതം ഗുണാനമവസേസാഭിധാതും.

അപിച –

യഥാ ത്വം സത്താനം, ദസബല തഥാ ഞാണകരുണാ;

ഗുണദ്വന്ദം സേട്ഠം, തവ ഗുണഗണാ നാമ തിഗുണാതി. –

സബ്ബഗുണസേട്ഠത്താ മൂലത്താ ച ഏകമേവ വുത്തം. അഥ വാ ‘‘ഛസു അസാധാരണഞാണേസു അഞ്ഞതരത്താ തഗ്ഗഹണേന സേസാപി ഗഹിതാവ സഹചരണലക്ഖണേനാ’’തി ച വദന്തി. വിസേസതോ പനേത്ഥ അഭിധമ്മസ്സ കേവലം പഞ്ഞാവിസയത്താ അഭിധമ്മട്ഠകഥാരമ്ഭേ ആചരിയേന ‘‘കരുണാ വിയ സത്തേസു, പഞ്ഞാ യസ്സ മഹേസിനോ’’തി പഞ്ഞാഗുണോ വണ്ണിതോ തേസം തേസം സത്താനം ആസയാനുസയചഅയാധിമുത്തിഭേദാനുരൂപപരിച്ഛിന്ദനപഞ്ഞായ, സത്തേസു മഹാകരുണായ ച അധികാരത്താ. സുത്തന്തട്ഠകഥാരമ്ഭേ ‘‘കരുണാസീതലഹദയം, പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി ഭഗവതോ ഉഭോപി പഞ്ഞാകരുണാഗുണാ വണ്ണിതാ. ഇധ പന വിനയേ ആസയാദിനിരപേക്ഖം കേവലം കരുണായ പാകതികസത്തേനാപി അസോതബ്ബാരഹം സുണന്തോ, അപുച്ഛിതബ്ബാരഹം പുച്ഛന്തോ, അവത്തബ്ബാരഹഞ്ച വദന്തോ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസീതി കരുണാഗുണോയേവേകോ വണ്ണിതോതി വേദിതബ്ബോ.

പഞ്ഞാദയാ അത്തപരത്ഥഹേതൂ,

തദന്വയാ സബ്ബഗുണാ ജിനസ്സ;

ഉഭോ ഗുണാ തേ ഗുണസാഗരസ്സ,

വുത്താ ഇധാചരിയവരേന തസ്മാ.

ഏത്താവതാ അട്ഠകഥാദിഗാഥാ,

സമാസതോ വുത്തപദത്ഥസോഭാ;

അയമ്പി വിത്ഥാരനയോതി ചാഹം,

ഉദ്ധം ഇതോ തേ പടിസംഖിപാമി.

ദുതിയഗാഥായ അസമ്ബുധന്തി ധമ്മാനം യഥാസഭാവം അബുജ്ഝന്തോ. ബുദ്ധനിസേവിതന്തി ബുദ്ധാനുബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധേഹി ഗോചരഭാവനാസേവനാഹി യഥാരഹം നിസേവിതം. ഭവാ ഭവന്തി വത്തമാനഭവതോ അഞ്ഞം ഭവം ഗച്ഛതി ഉപഗച്ഛതി, പടിപജ്ജതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ ഭവോതി സസ്സതദിട്ഠി. തസ്സ പടിപക്ഖത്താ അഭവോതി ഉച്ഛേദദിട്ഠി. ഭവോതി വാ വുദ്ധി. അഭവോതി ഹാനി. ഭവോതി വാ ദുഗ്ഗതി. അഭവോതി സുഗതി. ‘‘അപ്പമാണാ ധമ്മാ, അസേക്ഖാ ധമ്മാ’’തിആദീസു (ധ. സ. തികമാതികാ ൧൩, ൧൧) വിയ ഹി വുദ്ധിഅത്ഥത്താ അകാരസ്സ. ഭാവയതീതി ഭവോ, ജാതി. ഭവതീതി വാ ഭവോ. സവികാരാ ബഹുവിധഖന്ധുപ്പത്തി ദീപിതാ. അഭവോതി വിനാസോ, ജാതിഭാവം മരണഭാവഞ്ച ഗച്ഛതീതി വുത്തം ഹോതി. ഏത്ഥ അരഹന്താനം മരണമ്പി ഖണികവസേന ഗഹേതബ്ബം. ഭവേസു അഭവോ ഭവാഭവോ, തം ഭവാഭവം, ഭവേസു അഭാവപഞ്ഞത്തിം ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. ജീവലോകോതി സത്തലോകോ, സങ്ഖാരലോകഓകാസലോകാനം ഭവാഭവഗമനാസമ്ഭവതോ സത്തലോകം ജീവലോകോതി വിസേസേതി. അവിജ്ജാദികിലേസജാലവിദ്ധംസിനോതി ഏത്ഥ നവപി ലോകുത്തരധമ്മാ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. അപചയഗാമിതാ ഹി ചതുമഗ്ഗധമ്മസ്സ ഓധിസോ അവിജ്ജാദികിലേസജാലവിദ്ധംസോ, സോ അസ്സ അത്ഥി, തദാരമ്മണം ഹുത്വാ തത്ഥ സഹായഭാവൂപഗമനേന നിബ്ബാനസ്സാപി. യഥാഹ ‘‘യോ ഖോ, ആവുസോ, രാഗക്ഖയോ…പേ… ഇദം വുച്ചതി നിബ്ബാന’’ന്തി. അരഹത്തസ്സാപി തഥാ രാഗാദിക്ഖയവചനസബ്ഭാവതോ. ഫലസാമഞ്ഞേന തിണ്ണമ്പി ഫലാനം അത്ഥീതി നവവിധോപേസ ‘‘അവിജ്ജാദികിലേസജാലവിദ്ധംസീ’’തി വുച്ചതി. അഥ വാ സഹചരണലക്ഖണകആരണതായ പടിപക്ഖഗോചരഗ്ഗഹണതാ. അനഭിഹിതോപി ഹി ധമ്മസ്സ തത്രാഭിഹിതോവ ബുജ്ഝിതബ്ബോ ഇതി വചനതോ കാരണഗോചരഗ്ഗഹണേന ചത്താരിപി ഫലാനി ഗഹിതാനി. നരകാദീസു അപതമാനം ധാരേതി സുഗതിയം ഉപ്പാദനേനാതി ധമ്മോ. പുന സുഗതിമ്ഹി അജനനകാരീ അകുസലധമ്മേ നിവാരേത്വാ പോസേതി പവത്തേതി വഡ്ഢേതീതി ധമ്മോ. സോ പന കാമരൂപാരൂപഭേദതോ തിവിധോ അച്ചന്തസുഖാവഹനതോ, തതോപി ഉത്തമത്താ ധമ്മവരോ.

ഏത്ഥാഹ – ‘‘ചതുന്നം, ഭിക്ഖവേ, അരിയസച്ചാനം അനനുബോധാ അപ്പടിവേധാ ഏവമിദം ദീഘമദ്ധാനം സന്ധാവിതം സംസരിത’ന്തി (ദീ. നി. ൨.൧൫൫; മഹാവ. ൨൮൭) വചനതോ ചതുസച്ചധമ്മം അസമ്ബുധം ഭവാ ഭവം ഗച്ഛതി ജീവലോകോതി സിദ്ധം. തസ്മാ യം അസമ്ബുധം ഗച്ഛതി, തസ്സേവ ‘‘തസ്സാ’’തി അന്തേ തംനിദ്ദേസേന നിയമനതോ ചതുസച്ചധമ്മോപി അവിജ്ജാദികിലേസജാലവിദ്ധംസീ ധമ്മവരോതി ചാപജ്ജതി. അഞ്ഞഥാ ‘‘നമോ അവിജ്ജാദികിലേസജാലവിദ്ധംസിനോ ധമ്മവരസ്സ തസ്സാ’’തി തംനിദ്ദേസേന സമാനവിഭത്തികരണം ന യുജ്ജതി അതിപ്പസങ്ഗനിയമനതോ, ‘‘അവിജ്ജാദികിലേസജാലവിദ്ധംസിനോ ധമ്മവരസ്സാ’’തി വചനം വിസേസനവചനം. തസ്മാ ദുക്ഖസമുദയസച്ചാനം തബ്ഭാവപ്പസങ്ഗോ നത്ഥീതി ചേ? ന, തംനിദ്ദേസേന സമാനവിഭത്തിട്ഠാനേ അവിസേസിതത്താ. അപി ച മഗ്ഗസച്ചനിരോധസച്ചേസു ഫലാനം അപരിയാപന്നത്താ നവ ലോകുത്തരധമ്മാ സങ്ഗഹിതാതി വചനവിരോധോ, ഫലാനം അസങ്ഗഹേ വേരഞ്ജകണ്ഡവണ്ണനായം ന കേവലം അരിയമഗ്ഗോ ചേവ നിബ്ബാനഞ്ച, അപി ച അരിയഫലധമ്മേഹി സദ്ധിം പരിയത്തിധമ്മോപി. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘രാഗവിരാഗമനേജമസോകം…പേ… ധമ്മമിമം സരണത്ഥമുപേഹീ’’തി (വി. വ. ൮൮൭) വചനവിരോധോ ചാതി പുബ്ബാപരവിരുദ്ധാ ഏസാ ഗാഥാ സാസനവിരുദ്ധാ ചാ’’തി? വുച്ചതേ – സബ്ബമേതമയുത്തം വുത്തഗാഥത്ഥാജാനനതോ. ഏത്ഥ ഹി ആചരിയേന പവത്തിപവത്തിഹേതുവിസയവിഭാഗോ ച ദസ്സിതോ. കഥം? തത്ഥ അസമ്ബുധന്തി അസമ്ബോധോ, സോ അത്ഥതോ അവിജ്ജാ, തായ ച തണ്ഹുപാദാനാനി ഗഹിതാനി, തയോപി തേ ധമ്മാ സമുദയസച്ചം, ഭവാഭവന്തി ഏത്ഥ ദുക്ഖസച്ചം വുത്തം. സുഗതിദുഗ്ഗതിപ്പഭേദോ ഹി ഭവോ അത്ഥതോ പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ഹോന്തി. ‘‘ഏവമേതസ്സ കേവലസ്സ ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ സമുദയോ ഹോതീ’’തി (മഹാവ. ൧) വചനതോ ദുക്ഖപ്പവത്തി പവത്തി നാമ, ദുക്ഖസമുദയോ പവത്തിഹേതു നാമ, അവിജ്ജാസങ്ഖാതസ്സ ച പവത്തിഹേതുസ്സ അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണേന നിരോധമഗ്ഗസച്ചദ്വയം വിസയോ നാമ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘തത്ഥ കതമാ അവിജ്ജാ? ദുക്ഖേ അഞ്ഞാണം…പേ… ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ അഞ്ഞാണ’’ന്തി (വിഭ. ൨൨൬).

ഏത്ഥ ച നിരോധസച്ചം ബുദ്ധേന ഗോചരാസേവനായ ആസേവിതം, മഗ്ഗസച്ചം ഭാവനാസേവനായ. ഏത്താവതാ അസമ്ബുധം ബുദ്ധനിസേവിതം യന്തി ഉപയോഗപ്പത്തോ യോ വിസയോ നിരോധോ ച മഗ്ഗോ ച, തസ്സ യഥാവുത്താവിജ്ജാദികിലേസജാലത്തയവിദ്ധംസിനോ നമോ ധമ്മവരസ്സാതി അയം ഗാഥായ അത്ഥോ. പരിയത്തിധമ്മോപി കിലേസവിദ്ധംസനസ്സ സുത്തന്തനയേന ഉപനിസ്സയപച്ചയത്താ കിലേസവിദ്ധംസനസീലതായ ‘‘അവിജ്ജാദികിലേസജാലവിദ്ധംസീ’’തി വത്തും സമ്ഭവതി. ഏവഞ്ഹി സതി രാഗവിരാഗാതി ഗാഥത്ഥോ, സോ ധമ്മം ദേസേതി…പേ… ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതീതി സുത്തത്ഥോ ച അസേസതോ ഗഹിതോ ഹോതി. അഥ വാ ഇമായ ഗാഥായ കേവലം പരിയത്തിധമ്മോവ ഗഹിതോ ഹോതി, യം സന്ധായാഹ ‘‘സോ ധമ്മം ദേസേതി ആദികല്യാണം…പേ… ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧൯൦; പാരാ. ൧), തമ്പി അസമ്ബുധം ബുദ്ധേഹേവ നിസേവിതം ഗോചരാസേവനായ അനഞ്ഞനിസേവിതം. യഥാഹ ‘‘ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ ഭഗവംനേത്തികാ ഭഗവംപടിസരണാ…പേ… ഭഗവതോ സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ധാരേസ്സന്തീ’’തി (സം. നി. ൨.൧൪൬).

തതിയഗാഥായ സീലാദയോ കിഞ്ചാപി ലോകിയലോകുത്തരാ യഥാസമ്ഭവം ലബ്ഭന്തി, തഥാപി അന്തേ ‘‘അരിയസങ്ഘ’’ന്തി വചനതോ സീലാദയോ ചത്താരോ ധമ്മക്ഖന്ധാ ലോകുത്തരാവ. ഏത്ഥ ച ‘‘സീലസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിവിമുത്തിഞാണപ്പഭുതീഹീ’’തി വത്തബ്ബേ സരൂപേകസേസം കത്വാ ‘‘വിമുത്തിഞാണപ്പഭുതീഹീ’’തി വുത്തം. ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി വിമുത്തീതി ഫലധമ്മാവ സുത്തേ അധിപ്പേതാ, തഥാപി ‘‘മഗ്ഗാ വുട്ഠഹിത്വാ മഗ്ഗം പച്ചവേക്ഖതി. പഹീനേ കിലേസേ പച്ചവേക്ഖതി. ഫലം പച്ചവേക്ഖതി. നിബ്ബാനം പച്ചവേക്ഖതീ’’തി (പട്ഠാ. ൧.൧.൪൧൦) വചനതോ മഗ്ഗാദിപച്ചവേക്ഖണഞാണം വിമുത്തിഞാണന്തി വേദിതബ്ബം. വിമുത്തി വിമോക്ഖോ ഖയോതി ഹി അത്ഥതോ ഏകം. ‘‘ഖയേ ഞാണം അനുപ്പാദേ ഞാണന്തി (ധ. സ. ദുകമാതികാ ൧൪൨; ദീ. നി. ൩.൩൦൪) ഏത്ഥ ഖയോ നാമ മഗ്ഗോ, രാഗക്ഖയോ ദോസക്ഖയോതി ഫലനിബ്ബാനാനം അധിവചന’’ന്തി സുത്തേ ആഗതമേവ. പഹീനകിലേസാനം ഖയോ പാകതികോ ഖയോ ഏവ. പഭുതി-സദ്ദേന തിസ്സോ വിജ്ജാ ഛ അഭിഞ്ഞാ ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാതി ഏവമാദയോ ഗുണാ സങ്ഗഹിതാ. സമന്നാഗമട്ഠേന അപരിഹീനട്ഠേന ച യുത്തോ. ഖേത്തം ജനാനം കുസലത്ഥികാനന്തി ‘‘അനുത്തരം പുഞ്ഞക്ഖേത്തം ലോകസ്സാ’’തി സുത്തതോ കുസലസ്സ വിരുഹനട്ഠാനത്താ, സുത്തന്തനയേന ഉപനിസ്സയപച്ചയത്താ ച കാമം കുസലസ്സ ഖേത്തം ഹോതി സങ്ഘോ, ന കുസലത്ഥികാനം ജനാനം. തസ്മാ ന യുജ്ജതീതി ചേ? ന, സുത്തത്ഥസമ്ഭവതോ. സുത്തേ ‘‘അനുത്തരം പുഞ്ഞക്ഖേത്തം ലോകസ്സാ’’തി (സം. നി. ൪.൩൪൧) ഹി വുത്തം. കസ്സ ലോകസ്സ? പുഞ്ഞത്ഥികസ്സ ഖേത്തം സങ്ഘോ, പുഞ്ഞുപനിസ്സയത്താ പുഞ്ഞക്ഖേത്തം ഹോതി സങ്ഘോ, കുസലത്ഥികാനന്തി ച വുച്ചന്തി. ലോകേപി ഹി ദേവദത്തസ്സ ഖേത്തം യഞ്ഞദത്തസ്സ ഖേത്തം സാലിയവുപനിസ്സയത്താ സാലിഖേത്തം യവഖേത്തന്തി ച വുച്ചതി. അരിയസങ്ഘന്തി വിഗതകിലേസത്താ അരിയം പരിസുദ്ധം അരിയാനം, അരിയഭാവം വാ പത്തം സീലദിട്ഠിസാമഞ്ഞേന സങ്ഘതത്താ സങ്ഘം. ‘‘അരിയ-സദ്ദേന സമ്മുതിസങ്ഘം നിവാരേതീ’’തി കേചി ലിഖന്തി, തം ന സുന്ദരം വിമുത്തിഞാണഗുണഗ്ഗഹണേന വിസേസിതത്താ. സിരസാതി ഇമിനാ കാമം കായനതിം ദസ്സേതി, തഥാപി ഉത്തമസങ്ഘേ ഗുണഗാരവേന ഉത്തമങ്ഗമേവ നിദ്ദിസന്തോ ‘‘സിരസാ നമാമീ’’ത്യാഹ. സിരസ്സ പന ഉത്തമതാ ഉത്തമാനം ചക്ഖുസോതിന്ദ്രിയാനം നിസ്സയത്താ, തേസം ഉത്തമതാ ച ദസ്സനാനുത്തരിയസവനാനുത്തരിയഹേതുതായ വേദിതബ്ബാ. ഏത്ഥാഹ – അനുസന്ധികുസലോ

‘‘ഉപോഗ്ഘാതോ പദഞ്ചേവ, പദത്ഥോ പദവിഗ്ഗഹോ;

ചോദനാപ്രത്യവജ്ജാനം, ബ്യാഖ്യാ തന്തസ്സ ഛബ്ബിധാ’’തി. –

ഏവമവത്വാ കസ്മാ രതനത്തയപണാമം പഠമം വുത്തന്തി? വുച്ചതേ – സതാചാരത്താ. ആചാരോ കിരേസ സപ്പുരിസാനം, യദിദം സംവണ്ണനാരമ്ഭേ രതനത്തയപൂജാവിധാനം. തസ്മാ ‘‘സതാചാരതോ ഭട്ഠാ മാ മയം ഹോമാ’’തി കരീയതി, ചതുഗമ്ഭീരഭാവയുത്തഞ്ച വിനയപിടകം സംവണ്ണേതുകാമസ്സ മഹാസമുദ്ദം ഓഗാഹന്തസ്സ വിയ പഞ്ഞാവേയ്യത്തിയസമന്നാഗതസ്സാപി മഹന്തം ഭയം ഹോതി, ഭയക്ഖയാവഹഞ്ചേതം രതനത്തയഗുണാനുസ്സരണജനിതം പണാമപൂജാവിധാനം. യഥാഹ ‘‘ഏവം ബുദ്ധം സരന്താന’’ന്തിആദി (സം. നി. ൧.൨൪൯). അപിചാചരിയോ സത്ഥുപൂജാവിധാനേന അസത്ഥരി സത്ഥാഭിനിവേസസ്സ ലോകസ്സ യഥാഭൂതം സത്ഥരി ഏവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ സത്ഥുസമ്ഭാവനം ഉപ്പാദേതി, അസത്ഥരി സത്ഥുസമ്ഭാവനം പരിച്ചജാപേതി, ‘‘തഥാഗതപ്പവേദിതം ധമ്മവിനയം അത്തനോ ദഹതീ’’തി വുത്തദോസം പരിഹരതി. അന്തരായബഹുലത്താ ഖന്ധസന്തതിയാ വിപ്പകതായ വിനയസംവണ്ണനായ അത്തനോ ആയുവണ്ണസുഖബലാനം പരിക്ഖയസമ്ഭവാസങ്കായ ‘‘അഭിവാദനസീലിസ്സ…പേ… ആയു വണ്ണോ സുഖം ബല’’ന്തി (ധ. പ. ൧൦൯) വുത്താനിസംസേ യാവ സംവണ്ണനാപരിയോസാനാ പത്ഥേതി. അപി ചേത്ഥ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ പണാമപൂജാവിധാനം സമ്മാസമ്ബുദ്ധഭാവാധിഗമത്ഥം ബുദ്ധയാനം പടിപജ്ജന്താനം ഉസ്സാഹം ജനേതി. ലോകിയലോകുത്തരഭേദസ്സ, ലോകുത്തരസ്സേവ വാ സദ്ധമ്മസ്സ പൂജാവിധാനം പച്ചേകബുദ്ധഭാവാധിഗമത്ഥം പച്ചേകബുദ്ധയാനം പടിപജ്ജന്താനം ഉസ്സാഹം ജനേതി. സദ്ധമ്മപടിവേധമത്താഭിലാസിനോ ഹി തേ. പരമത്ഥസങ്ഘപൂജാവിധാനം പരമത്ഥസങ്ഘഭാവാധിഗമത്ഥം സാവകയാനം പടിപജ്ജന്താനം ഉസ്സാഹം ജനേതി, മങ്ഗലാദീനി വാ സാത്ഥാനി അനന്തരായാനി ചിരട്ഠിതികാനി ബഹുമതാനി ച ഭവന്തീതി ഏവംലദ്ധികാനം ചിത്തപരിതോസനത്ഥം ‘‘പൂജാ ച പൂജനേയ്യാന’’ന്തി ഭഗവതാ പസത്ഥമങ്ഗലം കരോതി. വുച്ചതേ ച –

‘‘മങ്ഗലം ഭഗവാ ബുദ്ധോ, ധമ്മോ സങ്ഘോ ച മങ്ഗലം;

മങ്ഗലാദീനി സാത്ഥാനി, സീഘം സിജ്ഝന്തി സബ്ബസോ.

‘‘സത്ഥു പൂജാവിധാനേന, ഏവമാദീ ബഹൂ ഗുണേ;

ലഭതീതി വിജാനന്തോ, സത്ഥുപൂജാപരോ സിയാ’’തി.

ഏത്ഥ ച സത്ഥുപധാനത്താ ധമ്മസങ്ഘാനം പൂജാവിധാനം സത്ഥുപൂജാവിധാനമിച്ചേവ ദട്ഠബ്ബം സാസനതോ ലോകതോ ച. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘സത്ഥാ’’തി ധമ്മോ സുഗതേന വുത്തോ;

നിബ്ബാനകാലേ യമതോ സ സത്ഥാ;

സുവത്ഥിഗാഥാസു ‘‘തഥാഗതോ’’തി;

സങ്ഘോ ച വുത്തോ യമതോ സ സത്ഥാ.

കിഞ്ച ഭിയ്യോ –

ധമ്മകായോ യതോ സത്ഥാ, ധമ്മോ സത്ഥാ തതോ മതോ;

ധമ്മട്ഠിതോ സോ സങ്ഘോ ച, സത്ഥുസങ്ഖ്യം നിഗച്ഛതി.

സന്തി ഹി ലോകേ വത്താരോ കോസഗതം അസിം ഗഹേത്വാ ഠിതം പുരിസം വിസും അപരാമസിത്വാ ‘‘അസിം ഗഹേത്വാ ഠിതോ ഏസോ’’തി. തേനേവാഹ ചാരിയമാത്രച്ചേവാ –

‘‘നമത്ഥു ബുദ്ധരത്നായ, ധമ്മരത്നായ തേ നമോ;

നമത്ഥു സങ്ഘരത്നായ, തിരത്നസമവാനയീ’’തി.

അപിച സബ്ബധമ്മേസു അപ്പടിഹതഞാണനിമിത്താനുത്തരവിമോക്ഖപാതുഭാവാഭിസങ്ഖാതം ഖന്ധസന്താനമുപാദായ ‘‘ബുദ്ധോ’’തി യദി പഞ്ഞാപിയതി, ധമ്മോ പണാമാരഹോതി കാ ഏവ കഥാ, സങ്ഘോ ച ‘‘സങ്ഘേ ഗോതമി ദേഹി, സങ്ഘേ തേ ദിന്നേ അഹഞ്ചേവ പൂജിതോ ഭവിസ്സാമി സങ്ഘോ ചാ’’തി വുത്തത്താ ഭാജനന്തി ദീപേതി. അഥ വാ ‘‘ബുദ്ധസുബോധിതോ ധമ്മോ ആചരിയപരമ്പരായ സുവണ്ണഭാജനേ പക്ഖിത്തതേലമിവ അപരിഹാപേത്വാ യാവജ്ജതനാ ആഭതത്താ ഏവ മാദിസാനമ്പി സോതദ്വാരമനുപ്പത്തോ’’തി സങ്ഘസ്സ ആചരിയോ അതീവ ആദരേന പണാമം കരോതി ‘‘സിരസാ നമാമീ’’തി.

ഏവം അനേകവിധം പണാമപ്പയോജനം വദന്തി, ആചരിയേന പന അധിപ്പേതപ്പയോജനം അത്തനാ ഏവ വുത്തം ‘‘ഇച്ചേവമച്ചന്തനമസ്സനേയ്യ’’ന്തിആദിനാ ചതുത്ഥഗാഥായ. ഇച്ചേവന്തി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ രതനത്തയപൂജാവിധാനപരിസമത്തത്ഥോ. യദി ഏവം യഥാവിഹിതമത്തമേവ പൂജാവിധാനം അരഹതി രതനത്തയം, ന തതോ ഉദ്ധന്തി ആപജ്ജതീതി അനിട്ഠപ്പസങ്ഗനിവാരണത്ഥം ‘‘ഏവമച്ചന്തനമസ്സനേയ്യ’’ന്തി ആഹ. തത്ഥ ഏവന്തി ഇമിനാ യഥാവുത്തവിധിം ദസ്സേതി. യഥാവുത്തേന വിധിനാ, അഞ്ഞേന വാ താദിസേന അച്ചന്തമേവ മുഹുത്തമപി അട്ഠത്വാ അഭിക്ഖണം നിരന്തരം നിയമേന നമസ്സനാരഹം നമസ്സമാനസ്സ ഹിതമഹപ്ഫലകരണതോതി അത്ഥോ. ഏവംവിധം ദുല്ലഭട്ഠേന മഹപ്ഫലട്ഠേന ച സിദ്ധം രതനഭാവം രതനത്തയം നമസ്സമാനോ യം പുഞ്ഞാഭിസന്ദം അലത്ഥം അലഭിം. അകുസലമലം തദങ്ഗാദിപ്പഹാനേന പുനാതീതി പുഞ്ഞം. കിലേസദരഥപ്പടിപ്പസ്സദ്ധിയാ സീതലത്താ ചിത്തം അഭിസന്ദേതീതി അഭിസന്ദോ. പുഞ്ഞഞ്ച തം അഭിസന്ദോ ചാതി പുഞ്ഞാഭിസന്ദോ, തം പുഞ്ഞാഭിസന്ദം. ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘പുഞ്ഞമഹത്തം’’ന്തി ഭണന്തി, ‘‘വിപുല’’ന്തി വചനതോ സോ അത്ഥോ ന യുജ്ജതീതി ആചരിയോ. അഥ വാ പുഞ്ഞാനം അഭിസന്ദോ പുഞ്ഞാഭിസന്ദോ, തം പുഞ്ഞാഭിസന്ദം. സന്ദ സവനേതി ധാതു. തസ്മാ പുഞ്ഞസോതം പുഞ്ഞുസ്സയന്തി അത്ഥോ യുജ്ജതി, തം പന വിപുലം, ന പരിത്തന്തി ദസ്സിതം വിപുല-സദ്ദേന.

പഞ്ചമഗാഥാ യസ്മിം വിനയപിടകേ പാളിതോ ച അത്ഥതോ ച അനൂനം ലജ്ജീപുഗ്ഗലേസു പവത്തനട്ഠേന ഠിതേ സകലം തിവിധമ്പി സാസനം തേസ്വേവ പുഗ്ഗലേസു പതിട്ഠിതം ഹോതി. കസ്സ സാസനന്തി ചേ? അട്ഠിതസ്സ ഭഗവതോ. ഭഗവാ ഹി ഠിതിഹേതുഭൂതായ ഉച്ഛേദദിട്ഠിയാ അഭാവേന അട്ഠിതോതി വുച്ചതി. ഉച്ഛേദദിട്ഠികോ ഹി പരലോകേ നിരപേക്ഖോ കേവലം കാമസുഖല്ലികാനുയോഗമനുയുഞ്ജന്തോ തിട്ഠതി, ന പരലോകഹിതാനി പുഞ്ഞാനി കത്തും ബ്യാവടോ ഹോതി, സസ്സതദിട്ഠികോ താനി കത്തും ആയൂഹതി. ഭഗവാ പന തഥാ അതിട്ഠന്തോ അനായൂഹന്തോ മജ്ഝിമം പടിപദം പടിപജ്ജന്തോ സയഞ്ച ഓഘം തരി, പരേ ച താരേസി. യഥാഹ ‘‘അപ്പതിട്ഠം ഖ്വാഹം, ആവുസോ, അനായൂഹം ഓഘമതരി’’ന്തി (സം. നി. ൧.൧). ചതുബ്രഹ്മവിഹാരവസേന സത്തേസു സുട്ഠു സമ്മാ ച ഠിതസ്സാതി അത്ഥവസേന വാ സുസണ്ഠിതസ്സ. സുസണ്ഠിതത്താ ഹേസ കേവലം സത്താനം ദുക്ഖം അപനേതുകാമോ ഹിതം ഉപസംഹരിതുകാമോ സമ്പത്തിയാ ച പമോദിതോ അപക്ഖപതിതോ ച ഹുത്വാ വിനയം ദേസേതി, തസ്മാ ഇമസ്മിം വിനയസംവണ്ണനാധികാരേ സാരുപ്പായ ഥുതിയാ ഥോമേന്തോ ആഹ ‘‘സുസണ്ഠിതസ്സാ’’തി. ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘മനാപിയേ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, കമ്മവിപാകേ പച്ചുപട്ഠിതേ’’തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൫; മ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൮൬) സുത്തസ്സ, ‘‘സുസണ്ഠാനാ സുരൂപതാ’’തി (ഖു. പാ. ൮.൧൧) സുത്തസ്സ ച വസേന സുസണ്ഠിതസ്സാതി അത്ഥോ വുത്തോ, സോ അധിപ്പേതാധികാരാനുരൂപോ ന ഹോതി. അമിസ്സന്തി കിം വിനയം അമിസ്സം, ഉദാഹു പുബ്ബാചരിയാനുഭാവന്തി? നോഭയമ്പി. അമിസ്സാ ഏവ ഹി വിനയട്ഠകഥാ. തസ്മാ ഭാവനപുംസകവസേന അമിസ്സം തം വണ്ണയിസ്സന്തി സമ്ബന്ധോ. പുബ്ബാചരിയാനുഭാവന്തി അട്ഠകഥാ ‘‘യസ്മാ പുരേ അട്ഠകഥാ അകംസൂ’’തി വചനതോ തേസം ആനുഭാവോ നാമ ഹോതി. കിഞ്ചി അപുബ്ബം ദിസ്വാ സന്തി ഹി ലോകേ വത്താരോ ‘‘കസ്സേസ ആനുഭാവോ’’തി. അഥ വാ ഭഗവതോ അധിപ്പായം അനുഗന്ത്വാ തംതംപാഠേ അത്ഥം ഭാവയതി വിഭാവയതി, തസ്സ തസ്സ വാ അത്ഥസ്സ ഭാവനാ വിഭാവനാതി ആനുഭാവോ വുച്ചതി അട്ഠകഥാ.

പുബ്ബാചരിയാനുഭാവേ സതി കിം പുന തം വണ്ണയിസ്സന്തി ഇമിനാ ആരമ്ഭേനാതി തതോ വുച്ചന്തി ഛട്ഠസത്തമട്ഠമനവമഗാഥായോ. തത്ഥ അരിയമഗ്ഗഞാണമ്ബുനാ നിദ്ധോതമലത്താ വിസുദ്ധവിജ്ജേഹി, തേനേവ നിദ്ധോതാസവത്താ വിസുദ്ധപടിസമ്ഭിദേഹി, വിസുദ്ധപടിസമ്ഭിദത്താ ച സദ്ധമ്മസംവണ്ണനകോവിദേഹീതി യോജനാ വേദിതബ്ബാ. കേചി ‘‘പുബ്ബാചരിയാതി വുത്തേ ലോകാചരിയാപി, സാസനേ രാഹുലാചരിയാദയോപി സങ്ഗയ്ഹന്തി, തേ അപനേതും കാമഞ്ചാതിആദി വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. ‘‘തം വണ്ണയിസ്സ’’ന്തി വുത്തത്താ പുബ്ബട്ഠകഥായ ഊനഭാവോ ദസ്സിതോതി ചേ? ന, ചിത്തേഹി നയേഹി സംവണ്ണിതോതി ദസ്സേതും ‘‘കാമഞ്ചാ’’തിആദി വുത്തം. സദ്ധമ്മം സംവണ്ണേതും കോവിദേഹി, തായ സംവണ്ണനായ വാ കോവിദേഹി സദ്ധമ്മസംവണ്ണനകോവിദേഹി.

സല്ലേഖിയേതി കിലേസജാതം ബാഹുല്ലം വാ സല്ലിഖതി തനും കരോതീതി സല്ലേഖോ, സല്ലേഖസ്സ ഭാവോ സല്ലേഖിയം, തസ്മിം സല്ലേഖിയേ. നോസുലഭൂപമേഹീതി അസുലഭൂപമേഹി. മഹാവിഹാരസ്സാതി മഹാവിഹാരവംസസ്സ. പഞ്ഞായ അച്ചുഗ്ഗതട്ഠേന ധജോ ഉപമാ ഏതേസന്തി ധജൂപമാ, തേഹി ധജൂപമേഹി. സമ്ബുദ്ധവരം അനുഅയേഹി അനുഗതേഹി സമ്ബുദ്ധവരന്വയേഹി, ബുദ്ധാധിപ്പായാനുഗേഹീതി അധിപ്പായോ. ഇധ വര-സദ്ദോ ‘‘സാമം സച്ചാനി ബുദ്ധത്താ സമ്ബുദ്ധോ’’തി വചനതോ പച്ചേകബുദ്ധാപി സങ്ഗയ്ഹന്തി. തസ്മാ തേ അപനേതും വുത്തോ.

അട്ഠകഥായ ഊനഭാവം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അത്തനോ കരണവിസേസം തസ്സ പയോജനഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘സംവണ്ണനാ’’തിആദിമാഹ. ന കിഞ്ചി അത്ഥം അഭിസമ്ഭുണാതീതി കിഞ്ചി പയോജനം ഫലം ഹിതം ന സാധേതീതി അത്ഥോ ‘‘ന തം തസ്സ ഭിക്ഖുനോ കിഞ്ചി അത്ഥം അനുഭോതീ’’തിആദീസു (പാരാ. ൫൩൮) വിയ. അജ്ഝേസനം ബുദ്ധസിരിവ്ഹയസ്സാതി ഇമിനാ യസ്മാ സഹമ്പതിബ്രഹ്മുനാ അജ്ഝിട്ഠേന ധമ്മോ ദേസിതോ ഭഗവതാ, സാരിപുത്തസ്സ അജ്ഝേസനം നിസ്സായ വിനയോ പഞ്ഞത്തോ, തസ്മാ അയമ്പി ആചരിയോ തം ആചരിയവത്തം പൂജേന്തോ ഇമം സംവണ്ണനം ബുദ്ധസിരിത്ഥേരസ്സ യാചനം നിസ്സായ അകാസീതി ദസ്സേതി. സമനുസ്സരന്തോതി തസ്സാഭാവം ദീപേതി ആദരഞ്ച.

തതോ പരം ദ്വേ ഗാഥായോ കത്തബ്ബവിധിദസ്സനത്ഥം വുത്താ. തേന താസു അട്ഠകഥാസു വുത്തവിനിച്ഛയപച്ചയവിമതിം വിനോദേതി, ഏകട്ഠകഥായ കുസലസ്സ വാ ‘‘അയം നയോ അട്ഠകഥായം നത്ഥീ’’തി പടിക്ഖേപം നിവാരേതി, അയുത്തത്ഥപരിച്ചാഗേന തത്ഥ അഭിനിവിട്ഠാനം അഭിനിവേസം പരിച്ചജാപേതി, ഥേരവാദദസ്സനേന വിനയവിനിച്ഛയം പതി വിനയധരാനം കാരണോപപത്തിതോ ഉഹാപോഹക്കമം ദസ്സേതി, അയുത്തത്ഥേരവാദപടിക്ഖേപേന പുഗ്ഗലപ്പമാണതം പടിക്ഖിപതീതി ഇമേ ചാനിസംസാ കത്തബ്ബവിധിദസ്സനേന ദസ്സിതാ ഹോന്തി. സംവണ്ണനം തഞ്ച സമാരഭന്തോ തസ്സാ സംവണ്ണനായ മഹാഅട്ഠകഥം സരീരം കത്വാ സമാരഭിസ്സം, മഹാപച്ചരിയമ്പി യോ വുത്തോ വിനിച്ഛയോ, തഥേവ കുരുന്ദീനാമാദീസു ലോകേ വിസ്സുതാസു അട്ഠകഥാസു ച യോ വുത്തോ വിനിച്ഛയോ, തതോപി വിനിച്ഛയതോ മഹാഅട്ഠകഥാനയേന, വിനയയുത്തിയാ വാ യുത്തമത്ഥം തസ്സ സരീരസ്സ അലങ്കാരം വിയ ഗണ്ഹന്തോ സമാരഭിസ്സം. കിം സംവണ്ണനമേവ, ന അഞ്ഞന്തി ദസ്സനത്ഥം പുന സംവണ്ണനാഗ്ഗഹണം. അഥ വാ അന്തോഗധത്ഥേരവാദം സംവണ്ണനം കത്വാ സമാരഭിസ്സന്തി യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഥേരവാദാ ഹി ബഹിഅട്ഠകഥായ വിചരന്തി. ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ചൂളപച്ചരിഅന്ധകഅരിയട്ഠകഥാപന്നവാരാദയോപി സങ്ഗഹിതാ. തത്ഥ പച്ചരീ നാമ സീഹളഭാസായ ഉളുമ്പം കിര, തസ്മിം നിസീദിത്വാ കതത്താ തമേവ നാമം ജാതം. കുരുന്ദീവല്ലിവിഹാരോ നാമ അത്ഥി, തത്ഥ കതത്താ കുരുന്ദീ നാമ ജാതാ.

സമ്മ സമാരഭിസ്സന്തി കത്തബ്ബവിധാനം സജ്ജേത്വാ അഹം ഠിതോ, തസ്മാ തം മേ നിസാമേന്തൂതി ഗാഥായ തം സംവണ്ണനം മേ മമ, മയാ വാ വുച്ചമാനന്തി പാഠസേസോ. നിസാമേന്തു പസ്സന്തു പഞ്ഞാചക്ഖുനാ സുണന്തു വാ സദ്ധാവീരിയപീതിപാമോജ്ജാഭിസങ്ഖാരേന സങ്ഖരിത്വാ പൂജയന്താ സക്കച്ചം ധമ്മം. കസ്സ ധമ്മം? ധമ്മപ്പദീപസ്സ തഥാഗതസ്സ. കിം ദസ്സേതി? പദീപട്ഠാനിയോ ഹി ധമ്മോ ഹിതാഹിതപ്പകാസനതോ, പദീപധരട്ഠാനിയോ ധമ്മധരോ തഥാഗതോ, തസ്മാ പരിനിബ്ബുതേപി തസ്മിം തഥാഗതേ തത്ഥ സോകം അകത്വാ സക്കച്ച ധമ്മം പടിമാനയന്താ നിസാമേന്തൂതി ദസ്സേതി. അഥ വാ ‘‘ധമ്മകായാ തഥാഗതാ’’തി (ദീ. നി. ൩.൧൧൮) വചനതോ ധമ്മോ ച സോ പദീപോ ചാതി ധമ്മപ്പദീപോ, ഭഗവാ.

യോ ധമ്മവിനയോ യഥാ ബുദ്ധേന വുത്തോ, സോ തഥേവ ബുദ്ധപുത്തേഹി സാവകേഹി ഞാതോ അവബുദ്ധോ, യേഹി തേസം ബുദ്ധപുത്താനം മതിം അധിപ്പായം അച്ചജന്താ നിരവസേസം ഗണ്ഹന്താ. പുരേതി പുരാ, പോരാണത്ഥേരാ വാ. അട്ഠകഥാതി അട്ഠകഥായോ, ഉപയോഗബഹുവചനം.

യം അത്ഥജാതം അട്ഠകഥാസു വുത്തം, തം സബ്ബമ്പി പമാദലേഖകാനം പമാദലേഖമത്തം വജ്ജയിത്വാ. കിം സബ്ബേസമ്പി പമാണം? ന, കിന്തു സിക്ഖാസു സഗാരവാനം ഇധ വിനയമ്ഹി പണ്ഡിതാനം, മഹാഅട്ഠകഥായം പന സച്ചേപി അലികേപി ദുക്കടമേവ വുത്തം, തം പമാദലേഖന്തി വേദിതബ്ബം. പമാദലേഖം വജ്ജയിത്വാ പമാണം ഹേസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ.

തതോ ചാതി അട്ഠകഥാസു വുത്തഅത്ഥജാതതോ തന്തിക്കമം പാളിക്കമം. സുത്തന്താ സുത്താവയവാ. അന്തോതി ഹിദം അബ്ഭന്തരാവയവസമ്ഭാവനാദീസു ദിസ്സതി. സുത്തന്തേസു ഭവാ സുത്തന്തികാ, തേസം സുത്തന്തികാനം, സുത്തന്തഗന്ഥേസു ആഗതവചനാനന്തി അത്ഥോ. അഥ വാ അമീയതീതി അന്തോ, സാധീയതീതി അധിപ്പായോ. കേന സാധീയതി? സുത്തേന, സുത്തസ്സ അന്തോ സുത്തന്തോ, കോ സോ? സോ സോ അത്ഥവികപ്പോ, തസ്മിം സുത്തന്തേ നിയുത്താനി വചനാനി സുത്തന്തികാനി. തേസം സുത്തന്തികാനം വചനാനമത്ഥം. തസ്സ തസ്സ ആഗമസുത്തസ്സ അഭിധമ്മവിനയസുത്തസ്സ ചാനുരൂപം പരിദീപയന്തീ, അയം താവേത്ഥ സമാസതോ അത്ഥവിഭാവനാ – ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദീനം (സം. നി. ൨.൪൧; ൫.൪൭൯; അ. നി. ൬.൧൦; പാരാ. ൧) സുത്തന്തികാനം വചനാനമത്ഥം ആഗമസുത്തന്താനുരൂപം. ‘‘വിവാദാധികരണം സിയാ കുസലം സിയാ അകുസലം സിയാ അബ്യാകത’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൨൦) ഏവമാദീനം അഭിധമ്മസുത്തന്തികാനം വചനാനമത്ഥം അഭിധമ്മസുത്തന്താനുരൂപന്തി ഏവമാദി. ഹേസ്സതീതി ഭവിസ്സതി, കരീയിസ്സതീതി അധിപ്പായോ. വണ്ണനാപീതി ഏത്ഥ അപി-സദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, സോ തസ്മാതി പദേന യോജേതബ്ബോ. കഥം? പണ്ഡിതാനം പമാണത്താപി വിത്ഥാരമഗ്ഗസ്സ സമാസിതത്താപി വിനിച്ഛയസ്സ അസേസിതത്താപി തന്തിക്കമസ്സ അവോക്കമിതത്താപി സുത്തന്തികവചനാനം സുത്തന്തട്ഠകഥാനുരൂപം ദീപനതോപി തസ്മാപി സക്കച്ചം അനുസിക്ഖിതബ്ബാതി. ഏത്ഥ ‘‘തന്തിക്കമം അവോക്കമിത്വാ’’തി വചനേന സിദ്ധേപി ‘‘അട്ഠകഥാചരിയാ വേരഞ്ജകണ്ഡാദീസു ‘സുത്തന്തികാനം ഭാരോ’തി ഗതാ, മയം പന വത്വാവ ഗമിസ്സാമാ’’തി ദസ്സേതും ‘‘സുത്തന്തികാന’’ന്തി വുത്തം കിര.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ബാഹിരനിദാനകഥാവണ്ണനാ

തദങ്ഗവിനയാദിഭേദേന വിനയസ്സബഹുത്താ വിനയോ താവ വവത്ഥപേതബ്ബോ. ‘‘ബുദ്ധേന ധമ്മോ വിനയോ ച വുത്തോ’’തി പുബ്ബേ വുത്തത്താ ഇദാനി ‘‘വുത്തം യേനാ’’തി ന വത്തബ്ബന്തി ചേ? തസ്സ ഏവമാദിവചനം സന്ധായ വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ധാരിതം യേന ചാഭതം. യത്ഥപ്പതിട്ഠിതഞ്ചേതന്തി വചനം സകലമ്പി വിനയപിടകം സന്ധായ വുത്തം. അത്തപച്ചക്ഖവചനം ന ഹോതീതി ആഹച്ച ഭാസിതം ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ന ഹി ഭഗവതോ അതീതാദീസു അപ്പച്ചക്ഖം കിഞ്ചി അത്ഥി. യദി അത്തപച്ചക്ഖവചനം ന ഹോതി, പദസോധമ്മാപത്തിം ന ജനേയ്യാതി ചേ? ന, സാവകഭാസിതസ്സപി പദസോധമ്മാപത്തിജനനതോ. നിയമാഭാവാ അതിപ്പസങ്ഗോതി ചേ? ന, പദസോധമ്മസിക്ഖാപദട്ഠകഥായം ‘‘സങ്ഗീതിത്തയം ആരുള്ഹോ’’തി വിസേസിതത്താ. തഥാ അട്ഠകഥായമ്പി സങ്ഗീതിം ആരുള്ഹത്താ ‘‘ഖന്ധാനഞ്ച പടിപാടി…പേ… സംസാരോതി പവുച്ചതീ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ; വിഭ. അട്ഠ. ൨൨൬ സങ്ഖാരപദനിദ്ദേസ) ഏവമാദിവചനം, യഞ്ച സങ്ഗീതിആരുള്ഹക്കമാനുഗതം, തം പദസോധമ്മാപത്തിം ജനേതീതി ആയസ്മാ ഉപതിസ്സോ.

പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ

പഠമമഹാസങ്ഗീതി നാമ ചാതി ഏത്ഥ ച-സദ്ദോ അതിരേകത്ഥോ, തേന അഞ്ഞാപി അത്ഥീതി ദീപേതി. തമ്പി സാലവനം ഉപഗന്ത്വാ മിത്തസുഹജ്ജേ അപലോകേത്വാ നിവത്തനതോ ഉപവത്തനന്തി പാകടം ജാതം കിര. യമകസാലാനന്തി ഏകാ കിര സാലപന്തി സീസഭാഗേ, ഏകാ പാദഭാഗേ. തത്രാപി ഏകോ തരുണസാലോ സീസഭാഗസ്സ ആസന്നേ ഹോതി, ഏകോ പാദഭാഗസ്സ, മൂലഖന്ധവിടപപത്തേഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം സംസിബ്ബിത്വാ ഠിതസാലാനന്തിപി വുത്തം. അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാതി ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണേ കരണവചനം ‘‘കതകിച്ചോ പീതിജ ഹാസ ചേതോ അവേരമുഖേനാഭതകുണ്ഡലേനാ’’തിആദീസു വിയ. പരിനിബ്ബാനേ പരിനിബ്ബാനഹേതു, തസ്മിം ഠാനേ വാ മാ സോചിത്ഥ ചിത്തേന, മാ പരിദേവിത്ഥ വാചായ ‘‘പരിദേവനം വിലാപ’’ന്തി വചനതോ. മഹാസമണേനാതി നിസ്സക്കത്ഥേ കരണവചനം. സൂരിയം’സൂഭി പടുകരാ’ഭാ’രിണസ്സ താണാ ഇത്യത്രേവ. യഞ്ച ഭഗവതോ അനുഗ്ഗഹം, തസ്സ അനുഗ്ഗഹസ്സാതി ആചരിയാ. ഏകച്ചേ പന ‘‘യം യസ്മാ അഹം അനുഗ്ഗഹിതോ’’തി വദന്തി. നിബ്ബസനാനീതി നിട്ഠിതവസനകിച്ചാനി, മയാ പരിഭുഞ്ജിത്വാ അപനീതാനി. യദി സുയുത്താനി ധാരേസ്സസീതി പുച്ഛതി, കവചസദിസാനി സാണാനി. ഇസ്സരിയസദിസാ നവ അനുപുബ്ബവിഹാരാദയോ. അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിരോധസമാപത്തി ച പടിലാഭക്കമേന ‘‘അനുപുബ്ബവിഹാരാ’’തി വുത്താ.

അനാഗതേ സന്നികട്ഠേ, തഥാതീതേ ചിരന്തനേ;

കാലദ്വയേപി കവീഹി, പുരാസദ്ദോ പയുജ്ജതേ.

സത്ഥുസാസനമേവ പരിയത്തി സത്ഥുസാസനപരിയത്തി, സാ സുത്തഗേയ്യാദിവസേന നവങ്ഗാ. തിപിടകമേവ സബ്ബപരിയത്തിപ്പഭേദം ധാരേന്തീതി തിപിടകസബ്ബപരിയത്തിപ്പഭേദധരാ. ‘‘വിനാ ന സക്കാ’’തി ന വത്തബ്ബം ‘‘തിപിടകസബ്ബപരിയത്തിപ്പഭേദധരേ’’തി വുത്തത്താ, ഏവം സന്തേപി അത്ഥി വിസേസോ തേഹി സമ്മുഖാപി അസമ്മുഖാപി സുതം, ഥേരേന പന അസമ്മുഖാപടിഗ്ഗഹിതം നാമ നത്ഥീതി. ന വായന്തി ഏത്ഥ വാതി വിഭാസാ, അഞ്ഞാസിപി ന അഞ്ഞാസിപീതി അത്ഥോ. തത്ര ഉച്ചിനനേ. ബഹുസദ്ദോ വിപുല്ലത്ഥോ ‘‘അനന്തപാരം ബഹു വേദിതബ്ബമിത്യ’’ത്രേവ. പുബ്ബേ ‘‘തിപിടകസബ്ബപഅയത്തിപ്പഭേദധരേ’’തി വുത്തത്താ ‘‘ബഹു ചാനേന…പേ… പരിയത്തോ’’തി ന യുജ്ജതീതി ചേ? ന, തിപിടകസ്സ അനന്തത്താ, തസ്മാ അമ്ഹേ ഉപാദായ തേന ബഹു പരിയത്തോതി അധിപ്പായോ. ഇതരഥാ ആനന്ദത്ഥേരോ തേഹി അപ്പസ്സുതോതി ആപജ്ജതി, ‘‘അസമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം നാമ നത്ഥീ’’തി വചനവിരോധോ ച. അഡ്ഢമാസോ അതിക്കന്തോതി ഏത്ഥ ഏകോ ദിവസോ നട്ഠോ, സോ പാടിപദദിവസോ, കോലാഹലദിവസോ നാമ സോ, തസ്മാ ഇധ ന ഗഹിതോ. സംവേഗവത്ഥും കിത്തേത്വാ കീളനതോ സാധുകീളനം നാമ. സ്വേപീതി അപി-സദ്ദോ അപേക്ഖാമന്താനുഞ്ഞായ. സുഭസുത്തം ‘‘അചിരപരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൪൪൪) വുത്തത്താ ചതുരാസീതിധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സേസു അന്തോഗധം ന ഹോതീതി ചേ? ന, ഭഗവതോ കാലേ ലദ്ധനയത്താ കഥാവത്ഥു വിയ. ഛഡ്ഡിതാ പതിതാ ഉക്ലാപാ ഛഡ്ഡിതപതിതഉക്ലാപാ. ആണാ ഏവ അപ്പടിഹതട്ഠേന ചക്കന്തി ആണാചക്കം. ഏകതോ ഏത്ഥ നിപതന്തീതി ഏകനിപാതനം. ആകാസേന ആഗന്ത്വാ നിസീദീതി ഏകേതി ഏതം ദുതിയവാരേ ഗമനം സന്ധായാതി ആയസ്മാ ഉപതിസ്സോ. പഠമം വാ ആകാസേന ഗന്ത്വാ പരിസം പത്വാ ഭിക്ഖുപന്തിം അപീളേന്തോ പഥവിയം നിമുജ്ജിത്വാ ആസനേ ഏവ അത്താനം ദസ്സേസി. ഉഭയഥാ ച ആപാഥം ഗതോ, തേന ഉഭയമ്പി യുജ്ജതി, അഞ്ഞഥാ ദ്വീസു ഏകം അഭൂതം ആപജ്ജതി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ആയസ്മന്തം ഉപാലിം പുച്ഛി…പേ… ആയസ്മാ ഉപാലിത്ഥേരോ വിസ്സജ്ജേസീതി ഇദം പുബ്ബേ ‘‘പഠമം ആവുസോ ഉപാലീ’’തിആദിനാ (ചൂളവ. ൪൩൯) വുത്തപുച്ഛാവിസ്സജ്ജനം സങ്ഖിപിത്വാ സങ്ഗീതികാരകേഹി ദസ്സിതവചനന്തി ഗണ്ഠിപദേ ലിഖിതം. തഥാ ഹോതു, കിമത്ഥം പനേത്ഥ ‘‘നിദാനമ്പി പുച്ഛി, പുഗ്ഗലമ്പി പുച്ഛി, വത്ഥുമ്പി പുച്ഛീ’’തി ഏവം പുബ്ബേ ദസ്സിതാനുക്കമേന അവത്വാ ‘‘വത്ഥുമ്പി പുച്ഛി, നിദാനമ്പി പുച്ഛി, പുഗ്ഗലമ്പി പുച്ഛീ’’തി ഏവം അനുക്കമോ കതോതി? ‘‘വത്ഥുമൂലകത്താ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ഉപ്പടിപാടിയാ വുത്ത’’ന്തി വദന്തി ഏകേ. ഏത്ഥ പന വിചാരണാ വേരഞ്ജകണ്ഡേ സമ്പത്തേ കരീയതി. രാജാഗാരകേതി ഏവംനാമകേ ഉയ്യാനേ. അഭിരമനാരഹം കിര രാജാഗാരമ്പി. തത്ഥ, യസ്സ വസേനേതം ഏവം നാമം ലഭതി. അഥ ഖോ ‘‘ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ’’തിആദിനാ പുബ്ബേ വുത്തമേവ സങ്ഖിപിത്വാ ദസ്സേതി സങ്ഗീതികാരകോ വസീഗണോ. യദി ഏവം യഥാ നിദാനമ്പി പുച്ഛി, പുഗ്ഗലമ്പി പുച്ഛീതി ഏത്ഥ പുച്ഛാക്കമോ ദസ്സിതോ, തഥാ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ വിസ്സജ്ജനക്കമോപി കിമത്ഥം ന ദസ്സിതോതി ചേ? ഇമിനാനുക്കമേന സങ്ഗഹം പഞ്ചപി നികായാ അനാരുള്ഹാതി ദസ്സനത്ഥം. കഥം പന ആരുള്ഹാതി? ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ പഞ്ചപി നികായേ അനുക്കമേനേവ പുച്ഛി, ആനന്ദത്ഥേരോ പന അനുക്കമേനേവ പുച്ഛിതമ്പി അപുച്ഛിതമ്പി തസ്സ തസ്സ സുത്തസ്സ സഭാവം അന്തരാ ഉപ്പന്നം വത്ഥും ഉദ്ദേസനിദ്ദേസക്കമം മാതികാവിഭങ്ഗക്കമന്തി ഏവമാദിസബ്ബം അനുരൂപവചനം പക്ഖിപിത്വാ വിസ്സജ്ജേസി, തേനേവാഹ ‘‘ഏതേനേവ ഉപായേന പഞ്ചപി നികായേ പുച്ഛീ’’തി. അഥ വാ ‘‘അമ്ബലട്ഠികായം രാജാഗാരകേ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘രാജാഗാരകേ അമ്ബലട്ഠികായ’’ന്തി ഉപ്പടിപാടിവചനേനപി ഇമമത്ഥം ദീപേതി. ‘‘അമ്ബലട്ഠികായം വിഹരതി രാജാഗാരകേ’’തി ഹി വുത്തം.

ഗഹകാരന്തി ഇമസ്സ അത്തഭാവഗേഹസ്സ കാരകം തണ്ഹാവഡ്ഢകിം ഗവേസന്തോ യേന ഞാണേന സക്കാ സോ ദട്ഠും, തസ്സത്ഥായ ദീപങ്കരപാദമൂലേ കതാഭിനീഹാരോ ഏത്തകം കാലം അനേകജാതിസംസാരം തം ഞാണം അവിന്ദന്തോ വിചരിന്തി അത്ഥോ. ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനന്തി ഇദം ഗഹകാരകഗവേസനസ്സ കാരണവചനം. സബ്ബാ തേ ഫാസുകാതി തവ സബ്ബാ അനവസേസകിലേസഫാസുകാ മയാ ഭഗ്ഗാ. ഗഹകൂടം നാമ അവിജ്ജാ. സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണം സോമനസ്സമയം. ന ഹി സോമനസ്സമയം ഞാണം ഖന്ധസഭാവഭേദതോ. ദള്ഹീകമ്മസിഥിലകരണപ്പയോജനാതി യേഭുയ്യതായ വുത്തം, തം പന തത്ഥ തത്ഥ പകാസയിസ്സാമ. അഞ്ഞമഞ്ഞസങ്കരവിരഹിതേ ധമ്മേ ച വിനയേ ചാതി ഏത്ഥ പാണാതിപാതോ അകുസലന്തി ഏവമാദീസു മരണാധിപ്പായസ്സ ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദകപ്പയോഗസമുട്ഠാപികാ ചേതനാ അകുസലം, ന പാണസങ്ഖാതജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ ഉപച്ഛേദകസങ്ഖാതോ അതിപാതോ. തഥാ അദിന്നസ്സ പരസന്തകസ്സ ആദാനസങ്ഖാതാ വിഞ്ഞത്തി അബ്യാകതോ ധമ്മോ, തബ്ബിഞ്ഞത്തിസമുട്ഠാപികാ ഥേയ്യചേതനാ അകുസലോ ധമ്മോതി (പട്ഠാ. ൧.൧.൨൭) ഏവമാദിനാ അഞ്ഞമഞ്ഞസങ്കരവിരഹിതേ ധമ്മേ പടിബലോ വിനേതും. ജാതരൂപരജതം പരസന്തകം ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹന്തസ്സ യഥാവത്ഥും പാരാജികഥുല്ലച്ചയദുക്കടേസു അഞ്ഞതരം, ഭണ്ഡാഗാരികസീസേന ദിയ്യമാനം ഗണ്ഹന്തസ്സ പാചിത്തിയം, അത്തത്ഥായ ഗണ്ഹന്തസ്സ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം, കേവലം ലോലതായ ഗണ്ഹന്തസ്സ അനാമാസദുക്കടം, രൂപിയഛഡ്ഡകസമ്മതസ്സ അനാപത്തീതി ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞസങ്കരവിരഹിതേ വിനയേപി പടിബലോ വിനേതുന്തി അത്ഥോ. ഭാവേതീതി വഡ്ഢേതി, ഏതേന ഫലവസേന ജവനവസേന ച ചിത്തസ്സ വുദ്ധിം ദസ്സേതി. ‘‘അവിസിട്ഠ’’ന്തി പാഠോ, സാധാരണന്തി അത്ഥോ.

ദേസേന്തസ്സ വസേനേത്ഥ, ദേസനാ പിടകത്തയം;

സാസിതബ്ബവസേനേതം, സാസനന്തിപി വുച്ചതി.

കഥേതബ്ബസ്സ അത്ഥസ്സ, വസേനാപി കഥാതി ച;

ദേസനാ സാസനാ കഥാ, ഭേദമ്പേവം പകാസയേ.

സാസനസ്സ നപുംസകത്താ ‘‘യഥാ…പേ… ധമ്മസാസനാനീ’’തി വുത്തം. ദുച്ചരിതസംകിലേസം നാമ അത്ഥതോ ചേതനാ, തഥാകാരപ്പവത്തചിത്തുപ്പാദോ വാ. അനിച്ചാദിലക്ഖണം പടിവിജ്ഝിത്വാ പവത്തത്താ വിപസ്സനാചിത്താനി വിസയതോ ലോകിയാ’ഭിസമയോ അസമ്മോഹതോ ലോകുത്തരോ, ലോകുത്തരോ ഏവ വാ അഭിസമയോ വിസയതോ നിബ്ബാനസങ്ഖാതസ്സ അത്ഥസ്സ, ഇതരസ്സ മഗ്ഗാദികസ്സ അസമ്മോഹതോതിപി ഏകേ. ഏത്ഥ ‘‘പടിവേധോ’’തി വുത്തം ഞാണം, തം കഥം ഗമ്ഭീരന്തി ചേ? ഗമ്ഭീരസ്സ ഉദകസ്സ പമാണഗ്ഗഹണകാലേ ദീഘേന പമാണേന ഭവിതബ്ബം, ഏവം അലബ്ഭനേയ്യഭാവദസ്സനത്ഥം ഇദാനീതി വുത്തന്തി ഏകേ. യസ്സ ചത്ഥായ മഗ്ഗഫലത്ഥായ. തഞ്ച അത്ഥം നാനുഭോന്തി നാധിഗച്ഛന്തി കഞ്ചി അത്തനാ അധിപ്പേതം, ഇതിവാദപമോക്ഖഞ്ച. കസ്മാ? അത്ഥസ്സ അനുപപരിക്ഖിത്വാ ഗഹിതത്താ. അധിഗതഫലത്താ പടിവിദ്ധാകുപ്പോ. പുന ഖീണാസവഗ്ഗഹണേന അരഹന്തമേവ ദസ്സേതി, ന സേക്ഖം. സോ ഹി യഥാ ഭണ്ഡാഗാരികോ രഞ്ഞോ കടകമകുടാദിം ഗോപേത്വാ ഇച്ഛിതിച്ഛിതക്ഖണേ ഉപനേതി, ഏവം സഹേതുകാനം സത്താനം മഗ്ഗഫലത്ഥായ ധമ്മം ദേസേസി. താസംയേവ തത്ഥ വിനയപിടകേ പഭേദതോ വുത്തത്താ, വായമിത്വാ താ ഏവ പാപുണാതീതി ആചരിയാ. കിമത്ഥം തിസ്സോവ വിജ്ജാ തത്ഥ വിഭത്താതി? സീലസമ്പത്തിയാ ഏതപരമുപനിസ്സയഭാവതോ. ‘‘അപരേഹിപി സത്തഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു വിനയധരോ ഹോതി. ആപത്തിം ജാനാതി, അനാപത്തിം, ലഹുകം ആപത്തിം, ഗരുകം ആപത്തിം, അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി…പേ… ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന സത്തേ പസ്സതി…പേ… ആസവാനഞ്ച ഖയാ…പേ… ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തി (പരി. ൩൨൭) സുത്തമേത്ഥ സാധകം. വിനയം പരിയാപുണിത്വാ സീലസമ്പത്തിം നിസ്സായ ആസവക്ഖയഞാണേന സഹേവ വിയ ദിബ്ബചക്ഖുപുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണാനി പടിലഭതി. വിസും ഏതേസം പരികമ്മകിച്ചം നത്ഥീതി ദസ്സനത്ഥം താസംയേവാതി വുത്തന്തി ച വദന്തി ഏകേ. അഭിധമ്മേ പന തിസ്സോവിജ്ജാ ഛ അഭിഞ്ഞാ ചതസ്സോ ച പടിസമ്ഭിദാ അഞ്ഞേ ച സമ്മപ്പധാനാദയോ ഗുണവിസേസാ വിഭത്താ. കിഞ്ചാപി വിഭത്താ, തഥാപി വിസേസതോ പഞ്ഞാജാതികത്താ ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ പാപുണാതീതി ദസ്സനത്ഥം താസം തത്ഥേവാതി അവധാരണവിപല്ലാസോ കതോ. അത്തനാ ദുഗ്ഗഹിതേന ധമ്മേനാതി പാഠസേസോ. കത്തരി ചേതം കരണവചനം, ഹേതുത്ഥേ ച, അത്തനാ ദുഗ്ഗഹിതഹേതൂതി അധിപ്പായോ. കസ്മാ പനാതി ‘‘അനുലോമികോ’’തി വുത്തത്ഥം ദീപേതി.

പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാനയോ.

ദുതിയസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ

പന്നഭാരാതി പതിതക്ഖന്ധഭാരാ. ‘‘ഭാരാ ഹവേ പഞ്ചക്ഖന്ധാ’’തി (സം. നി. ൩.൨൨) ഹി വുത്തം. ‘‘സമ്മുഖാ ഭവിസ്സാമ ന ഭവിസ്സാമാ’’തി വത്താരോ. തേസു ദഹരാ കിര. ജമ്മിന്തി ലാമകം.

ദുതിയസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാനയോ.

തതിയസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ

ബ്രഹ്മലോകാ ചവിത്വാതി ഏത്ഥ ചത്താരോ മഗ്ഗാ പഞ്ചാനന്തരിയാനി നിയതമിച്ഛാദിട്ഠീതി ഇമേയേവ നിയതാ, ന മഹഗ്ഗതാ, തസ്മാ പണിധിവസേന ഹേട്ഠുപപത്തിപി ഹോതി. അതിച്ഛഥാതി അതിച്ച ഇച്ഛഥ, ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖം പരിയേസഥാതി അധിപ്പായോ. കേടുഭം നാമ കബ്യകരണവിധിയുത്തം സത്ഥം. കിരിയാകപ്പം ഇത്യേകേ, കത്താഖ്യാദിലക്ഖണയുത്തസത്ഥം. അസന്ധിമിത്താതി തസ്സാ നാമം. തസ്സാ കിര സരീരേ സന്ധയോ ന പഞ്ഞായന്തി, മധുസിത്ഥകേന കതം വിയ സരീരം ഹോതി. തസ്മാ ‘‘ഏവംനാമികാ ജാതാ’’തിപി വദന്തി. മാഗധകേന പത്ഥേന ചത്താരോ പത്ഥാ ആള്ഹകം, ചത്താരി ആള്ഹകാനി ദോണം, ചതുദോണാ മാനികാ, ചതുമാനികാ ഖാരികാ, വീസതിഖാരികോ വാഹോതി. കേഥുമാലാതി ‘‘സീസതോ ഉട്ഠഹിത്വാ ഠിതോ ഓഭാസപുഞ്ജോ’’തി വദന്തി. രാജിദ്ധിഅധികാരപ്പസങ്ഗേനേതം വത്ഥു വുത്തം, നാനുക്കമേന. അനുക്കമേന പന ബുദ്ധസാസനാവഹാരം വത്ഥും ദീപേന്തോ ‘‘രാജാ കിരാ’’തിആദിമാഹ. കിലേസദമനേന ദന്തം. കായവാചാഹി ഗുത്തം. ‘‘പാചീനമുഖോ’’തിപി പാഠോ അത്ഥി. പുബ്ബേ ജേട്ഠഭാതികത്താ തേനേവ പരിചയേന പത്തഗ്ഗഹണത്ഥായ ആകാരം ദസ്സേതി. അഭാസീതി ‘‘ഭാസിസ്സാമീ’’തി വിതക്കേസി. അപരേ ‘‘അഞ്ഞാതന്തി വുത്തേപി സബ്ബം അഭണീ’’തി വദന്തി. അമതന്തി നിബ്ബാനസങ്ഖാതായ നിവത്തിയാ സഗുണാധിവചനം, തസ്സാ അപ്പമാദോ പദം മഗ്ഗോ. മച്ചൂതി പവത്തിയാ സദോസാധിവചനം, തസ്സാ പമാദോ പദം മഗ്ഗോതി ഏവം ചത്താരി സച്ചാനി സന്ദസ്സിതാനി ഹോന്തി. സങ്ഘസരണഗതത്താ സങ്ഘനിസ്സിതാ പബ്ബജ്ജാ, ഭണ്ഡുകമ്മസ്സ വാ തദായത്തത്താ. നിഗ്രോധത്ഥേരസ്സാനുഭാവകിത്തനാധികാരത്താ പുബ്ബേ വുത്തമ്പി പച്ഛാ വത്തബ്ബമ്പി സമ്പിണ്ഡേത്വാ ആഹ ‘‘പുന രാജാ അസോകാരാമം നാമ മഹാവിഹാരം കാരേത്വാ സട്ഠിസഹസ്സാനി…പേ… ചതുരാസീതിവിഹാരസഹസ്സാനി കാരാപേസീ’’തി. ‘‘പുഥുജ്ജനകല്യാണകസ്സ വാ പച്ചവേക്ഖിതപരിഭോഗോ’’തി വചനതോ സേക്ഖാവ പരമത്ഥതോ ദായാദാ, തഥാപി ഥേരോ മഹിന്ദകുമാരസ്സ പബ്ബജ്ജത്ഥം ഏകേന പരിയായേന ലോകധമ്മസിദ്ധേന ഏവമാഹ ‘‘യോ കോചി മഹാരാജ…പേ… ഓരസം പുത്ത’’ന്തി. വുത്തഞ്ഹി വേദേ –

‘‘അങ്ഗാ അങ്ഗാ സമ്ഭവസി, ഹദയാ അധിജായസേ;

അത്താ വേ പുത്തോ നാമാസി, സ ജീവ സരദോസത’’ന്തി.

തസ്മാ ഇമിനാ പരിയായേന ഓരസോ പുത്തോ മാതാപിതൂഹി പബ്ബജിതോ ചേ, അത്ഥതോ തേ സയം പബ്ബജിതാ വിയ ഹോന്തി. ധമ്മകഥികാ കസ്മാ നാരോചേന്തി? രാജാ ‘‘ഥേരം ഗണ്ഹിത്വാ ആഗച്ഛഥാ’’തി അമച്ചേ പേസേസി, ധമ്മകഥികാ ഥേരസ്സ ആഗമനകാലേ പരിവാരത്ഥായ പേസിതാ, തസ്മാ. അപിച തേന വുത്തവിധിനാവ വദന്തി ചണ്ഡത്താ, ചണ്ഡഭാവോ ചസ്സ ‘‘അമ്ബം ഛിന്ദിത്വാ വേളുയാ വതിം കരോഹീ’’തി വുത്തഅമച്ചവത്ഥുനാ വിഭാവേതബ്ബോ. കസ്മാ പന ധമ്മകഥികാ രാജാണാപനം കരോന്തീതി? ‘‘സാസനം പഗ്ഗഹേതും സമത്ഥോ’’തി വുത്തത്താ. ദീപകതിത്തിരോതി കൂടതിത്തിരോ. അയം പന കൂടതിത്തിരകമ്മേ നിയുത്തോപി സുദ്ധചിത്തോ, തസ്മാ താപസം പുച്ഛി. സാണിപാകാരന്തി സാണിപാകാരേന. വിഭജിത്വാ വദതീതി വിഭജ്ജവാദീ ‘‘അത്ഥി ഖ്വേസ ബ്രാഹ്മണ പരിയായോ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൫). അപിച സസ്സതവാദീ ച ഭഗവാ ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, അജാതം അഭൂതം അസങ്ഖത’’ന്തിആദി (ഇതിവു. ൪൩)-വചനതോ. ഏകച്ചസസ്സതികോ ച ‘‘സപ്പച്ചയാ ധമ്മാ, അപ്പച്ചയാ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. ദുകമാതികാ ൭) വചനതോ. അന്താനന്തികോ ച –

‘‘ഗമനേന ന പത്തബ്ബോ, ലോകസ്സന്തോ കുദാചനം;

ന ച അപ്പത്വാ ലോകന്തം, ദുക്ഖാ അത്ഥി പമോചനം’’. (സം. നി. ൧.൧൦൭; അ. നി. ൪.൪൫);

‘‘അനമതഗ്ഗോയം, ഭിക്ഖവേ, സംസാരോ പുബ്ബകോടി ന പഞ്ഞായതീ’’തി (സം. നി. ൨.൧൨൪; ചൂളനി. കപ്പമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൬൧) വചനതോ. അമരാവിക്ഖേപികപക്ഖമ്പി ഈസകം ഭജതി ഭഗവാ ‘‘സസ്സതോ ലോകോതി അബ്യാകതമേതം അസസ്സതോ ലോകോതി അബ്യാകതമേത’’ന്തിആദിഅബ്യാകതവത്ഥുദീപനതോ സമ്മുതിസച്ചദീപനതോ ച. തഞ്ഹി അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാദിവസേന ന വത്തബ്ബം. യഥാഹ ‘‘ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം ന വത്തബ്ബം അജ്ഝത്താരമ്മണന്തിപീ’’തിആദി (ധ. സ. ൧൪൩൭). തഥാ അധിച്ചസമുപ്പന്നികപക്ഖമ്പി ഭജതി ‘‘ലദ്ധാ മുധാ നിബ്ബുതിം ഭുഞ്ജമാനാ’’തി (ഖു. പാ. ൬.൭; സു. നി. ൨൩൦) വചനതോ. തത്ഥ ഹി മുധാതി അധിച്ചസമുപ്പന്നവേവചനം. സഞ്ഞീവാദാദികോ ച ഭഗവാ സഞ്ഞീഭവഅസഞ്ഞീഭവനേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീഭവവസേന. ഉച്ഛേദവാദീ ച ‘‘അഹഞ്ഹി, ബ്രാഹ്മണ, ഉച്ഛേദം വദാമി രാഗസ്സാ’’തി (പാരാ. ൬) വചനതോ. ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനവാദീ ച ‘‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൩; ദീ. നി. ൨.൨൧൫; സം. നി. ൩.൩൫) വചനതോ, ‘‘നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി (മഹാവ. ൧൬) വചനതോ, ദിട്ഠേവ ധമ്മേ നിരോധസമാപത്തിദീപനതോ ച. ഏവം തേന തേന പരിയായേന തഥാ തഥാ വേനേയ്യജ്ഝാസയാനുരൂപം വിഭജിത്വാ വദതീതി വിഭജ്ജവാദീ ഭഗവാതി.

തതിയസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാനയോ.

പുപ്ഫനാമോ സുമനത്ഥേരോ. മഹാപദുമത്ഥേരോതി ഏകേ. മഹിംസകമണ്ഡലം അന്ധരട്ഠന്തി വദന്തി. ധമ്മചക്ഖു നാമ തയോ മഗ്ഗാ. സോതാപത്തിമഗ്ഗന്തി ച ഏകേ. പഞ്ചപി രട്ഠാനി പഞ്ച ചീനരട്ഠാനി നാമ. രാജഗഹേതി ദേവിയാ കതവിഹാരേ. സിലകൂടമ്ഹീതി പബ്ബതകൂടേ. വഡ്ഢമാനന്തി അലങ്കരണചുണ്ണം. അരിയദേസേ അതീവ സമ്മതം കിര. ഏകരസേന നാഥകരണാ ഇതി ദമിളാ. സാരപാമങ്ഗന്തി ഉത്തമം പാമങ്ഗം. പേതവത്ഥുആദിനാ സംവേജേത്വാ അഭിസമയത്ഥം സച്ചസംയുത്തഞ്ച. മേഘവനുയ്യാനം നാമ മഹാവിഹാരട്ഠാനം. ‘‘ദ്വാസട്ഠിയാ ലേണേസൂ’’തി പാഠോ. ദസഭാതികന്തി അഭയകുമാരാദയോ ദസ, തേ ഇധ ന വുത്താ. വുത്ഥവസ്സോ പവാരേത്വാതി ചാതുമാസിനിയാ പവാരണായാതി അത്ഥോ. പഠമപവാരണായ വാ പവാരേത്വാ ഏകമാസം തത്ഥേവ വസിത്വാ കത്തികപുണ്ണമാസിയം അവോച, അഞ്ഞഥാ ‘‘പുണ്ണമായം മഹാവീരോ’’തി വുത്തത്താ ന സക്കാ ഗഹേതും. മഹാവീരോതി ബുദ്ധോപചാരേന ധാതുയോ വദതി. ജങ്ഘപ്പമാണന്തി ‘‘ഥൂപസ്സ ജങ്ഘപ്പമാണ’’ന്തി വദന്തി. മാതുലഭാഗിനേയ്യാ ചൂളോദരമഹോദരാ. ധരമാനസ്സ വിയ ബുദ്ധസ്സ രസ്മി സരസരസ്മി, രഞ്ഞോ ലേഖാസാസനം അപ്പേസി, ഏവഞ്ച മുഖസാസനമവോച. ദോണമത്താ മഗധനാളിയാ ദ്വാദസനാളിമത്താ കിര. ‘‘പരിച്ഛിന്നട്ഠാനേ ഛിജ്ജിത്വാ’’തി പാഠോ. സബ്ബദിസാഹി പഞ്ച രസ്മിയോ ആവട്ടേത്വാതി പഞ്ചഹി ഫലേഹി നിക്ഖന്തത്താ പഞ്ച, താ പന ഛബ്ബണ്ണാവ. കത്തികജുണ്ഹപക്ഖസ്സ പാടിപദദിവസേതി ജുണ്ഹപക്ഖസ്സ പഠമദിവസേതി അത്ഥോ. മഹാബോധിട്ഠാനേ പരിവാരേത്വാ ഠിതനാഗയക്ഖാദിദേവതാകുലാനി. ഗോപകാ നാമ രാജപരികമ്മിനോ തഥാഭാവകിച്ചാ. തേസം കുലാനം നാമന്തിപി കേചി. ഉദകാദിവാഹാ കാലിങ്ഗാ. കാലിങ്ഗേസു ജനപദേസു ജാതിസമ്പന്നം കുലം കാലിങ്ഗകുലന്തി കേചി.

പഠമപാടിപദദിവസേതി ദുതിയഉപോസഥസ്സ പാടിപദദിവസേതി അത്ഥോ. തത്ഥ ഠിതേഹി സമുദ്ദസ്സ ദിട്ഠത്താ തം ഠാനം സമുദ്ദസാലവത്ഥു. സോളസ ജാതിസമ്പന്നകുലാനി അട്ഠ ബ്രാഹ്മണാമച്ചകുലാനി. മഹാഅരിട്ഠത്ഥേരോ ചേതിയഗിരിമ്ഹി പബ്ബജിതോ. അമച്ചസ്സ പരിവേണട്ഠാനേതി സമ്പതികാലവസേനാഹ. മഹിന്ദത്ഥേരോ ദ്വാദസവസ്സികോ ഹുത്വാ തമ്ബപണ്ണിദീപം സമ്പത്തോ, തത്ഥ ദ്വേ വസ്സാനി വസിത്വാ വിനയം പതിട്ഠാപേസി, ദ്വാസട്ഠിവസ്സികോ ഹുത്വാ പരിനിബ്ബുതോ. വിനയോ സംവരത്ഥായാതി വിനയപിടകം, തസ്സ പരിയാപുണനം വാ. യഥാഭൂതഞാണദസ്സനം സപ്പച്ചയനാമരൂപപരിഗ്ഗഹോ. മഗ്ഗാദിപച്ചവേക്ഖണേ അസതി അന്തരാ പരിനിബ്ബാനം നാമ നത്ഥി സേക്ഖസ്സ മരണം വാ, സതിയേവ ഹോതി. തസ്മാ ആഹ ‘‘വിമുത്തിഞാണദസ്സന’’ന്തി. അനുപാദാപരിനിബ്ബാനത്ഥായാതി കഞ്ചി ധമ്മം അനുപാദായ അഗ്ഗഹേത്വാ ഈസകമ്പി അനവസേസേത്വാ പരിനിബ്ബാനത്ഥായാതി അത്ഥോ. ഉപനിസാതി ‘‘വിനയോ സംവരത്ഥായാ’’തിആദികാ കാരണപരമ്പരാ. ഏത്താവതാ അത്തഹിതനിപ്ഫത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പരഹിതനിപ്ഫത്തിം ദസ്സേതും ‘‘ഏതദത്ഥം സോതാവധാന’’ന്തി ആഹ. തസ്സത്ഥോ – അത്തനോ വിനയകഥനം വിനയമന്തനഞ്ച ഉഗ്ഗഹേതും പരേസം സോതസ്സ ഓദഹനം സോതാവധാനം. തതോ ഉഗ്ഗഹിതവിനയകഥാമന്തനാനം തേസം ഉപനിസാ യഥാവുത്തകാരണപരമ്പരാ സിദ്ധായേവാതി ന പുന ദസ്സിതാതി വേദിതബ്ബാ. അഞ്ഞഥാ ഏതദത്ഥാ ഉപനിസാതി ഇമിനാ വചനേനേവ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനസ്സ സങ്ഗഹിതത്താ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനതോ ഉദ്ധം സോതാവധാനാസമ്ഭവതോ ഏതദത്ഥം സോതാവധാനന്തി അന്തേ ന സമ്ഭവതീതി നിരത്ഥകം ഭവേയ്യ, ന ച നിരത്ഥകം പരഹിതനിപ്ഫത്തിയാ മൂലകാരണദസ്സനത്ഥത്താതി വേദിതബ്ബം.

ഏവം യഥാ യഥാ യം യം, സമ്ഭവേയ്യ പദം ഇധ;

തം തം തഥാ തഥാ സബ്ബം, പയോജേയ്യ വിചക്ഖണോതി.

ബാഹിരനിദാനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പാരാജികവണ്ണനാ

വേരഞ്ജകണ്ഡോ

വേരഞ്ജകണ്ഡവണ്ണനാ

‘‘തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേസാലിയം വിഹരതി മഹാവനേ കൂടാഗാരസാലായം. തേന ഖോ പന സമയേന വേസാലിയാ അവിദൂരേ കലന്ദഗാമോ നാമ ഹോതീ’’തി വിനയനിദാനേ ആരഭിതബ്ബേ വേരഞ്ജകണ്ഡസ്സ ആരമ്ഭോ കിമത്ഥോതി ചേ? വുച്ചതേ – മൂലതോ പഭുതി വിനയനിദാനം ദസ്സേതും. യദി ഏവം ‘‘പഠമം ആവുസോ ഉപാലി പാരാജികം കത്ഥ പഞ്ഞത്തന്തി, വേസാലിയ’’ന്തി വചനേന വിരുജ്ഝതീതി ചേ? ന വിരുജ്ഝതി. കസ്മാ? കത്ഥ പഞ്ഞത്തന്തി ഹി നിദാനപുച്ഛാ. ഏവം സന്തേപി ‘‘പഠമസ്സ പാരാജികസ്സ കിംനിദാന’’ന്തി പുച്ഛിതേ സാധാരണമഹാനിദാനവിസ്സജ്ജനം അയുത്തം വിയാതി? നായുത്തം, സബ്ബേസം സിക്ഖാപദാനം പാടേക്കം നിദാനസ്സ പുട്ഠത്താ തസ്സ വിസ്സജ്ജേതബ്ബത്താ ച സബ്ബസാധാരണമഹാനിദാനം പഠമമാഹ. ഏകന്തേന പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനക്കമേന പാരാജികാദീനി സങ്ഗഹം ആരോപിതാനി. കഥം ആരോപിതാനീതി ചേ? ആയസ്മതാ മഹാകസ്സപേന അനുക്കമേന സബ്ബോപി വിനയോ പുച്ഛിതോ, പുട്ഠേന ച ആയസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന യഥാസമ്ഭവം നിരന്തരം വിസ്സജ്ജിതമേവ. അപുച്ഛിതാനിപി വിനീതവത്ഥുആദീനി യുജ്ജമാനാനി വത്ഥൂനി അന്തോകത്വാ വിസ്സജ്ജനക്കമേനേവ ഗണസജ്ഝായമകംസൂതി വേദിതബ്ബം. അഞ്ഞഥാ വേരഞ്ജകണ്ഡം പഠമപാരാജികസ്സേവ നിദാനന്തി വാ അനധികാരികം വാ നിപ്പയോജനം വാ പാടേക്കം സിക്ഖാപദനിദാനപുച്ഛാനന്തരം തദേവ വിസ്സജ്ജേതബ്ബന്തി വാ ആപജ്ജതി, തസ്മാ ആദിതോ പഭുതി വിനയനിദാനം ദസ്സേതും ‘‘തേന സമയേനാ’’തിആദി ആരദ്ധം.

ഇദാനി നിദാനഭണനേ പയോജനം വക്ഖാമ – വിനയസ്സആണാദേസനത്താ ഭഗവതോ താവ ആണാരഹഭാവദീപനം, ആണാഭൂതസ്സ ച വിനയസ്സ അനഞ്ഞവിസയഭാവദീപനം, ആണായ ഠിതാനം സാവകാനം മഹാനുഭാവദീപനഞ്ചാതി തിവിധമസ്സ പയോജനം. കഥം? ആണാസാസനാരഹോ ഹി ഭഗവാ പഹീനകിലേസത്താ, അധിഗതഗുണവിസേസത്താ, ലോകജേട്ഠസേട്ഠത്താ, താദിഭാവപ്പത്തത്താ ച, അരസരൂപതാദീഹി അട്ഠഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി അകമ്പനതോ ഭഗവതോ താദിഭാവപ്പത്തി വേദിതബ്ബാ, അട്ഠന്നമ്പി തേസം അക്കോസവത്ഥൂനം അത്തനി സമ്ഭവപരിയായദീപനപാളിയാ പഹീനകിലേസതാ വേദിതബ്ബാ. ചതുന്നം ഝാനാനം തിസ്സന്നഞ്ച വിജ്ജാനം അധിഗമപരിദീപനേന അധിഗതഗുണവിസേസതാ വേദിതബ്ബാ. ‘‘നാഹം തം ബ്രാഹ്മണ പസ്സാമി സദേവകേ…പേ… മുദ്ധാപി തസ്സ വിപതേയ്യാ’’തി ച ‘‘ജേട്ഠോ സേട്ഠോ ലോകസ്സാ’’തി ച വചനേന ജേട്ഠസേട്ഠതാ വേദിതബ്ബാ, ഇദഞ്ച ഭഗവതോ ആണാരഹഭാവദീപനപ്പയോജനം. ‘‘ആഗമേഹി ത്വം സാരിപുത്ത, ആഗമേഹി ത്വം സാരിപുത്ത, തഥാഗതോവ തത്ഥ കാലം ജാനിസ്സതീ’’തി വചനം അനഞ്ഞവിസയഭാവദീപനം. ‘‘സാധാഹം, ഭന്തേ, പഥവിം പരിവത്തേയ്യ’’ന്തി ച ‘‘ഏകാഹം, ഭന്തേ, പാണിം അഭിനിമ്മിനിസ്സാമീ’’തി ച ‘‘സാധു, ഭന്തേ, സബ്ബോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഉത്തരകുരും പിണ്ഡായ ഗച്ഛേയ്യാ’’തി ച ഇമേഹി ഥേരസ്സ തീഹി സീഹനാദേഹി ആണായ ഠിതാനം സാവകാനം മഹാനുഭാവതാദീപനം വേദിതബ്ബം. സാവത്ഥിയാദീസു അവിഹരിത്വാ കിമത്ഥം ഭഗവാ വേരഞ്ജായമേവ തദാ വിഹാസീതി ചേ? നളേരുയക്ഖസ്സ പീതിസഞ്ജനനത്ഥം, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഭിക്ഖാവസേന അകിലമനത്ഥം, വേരഞ്ജബ്രാഹ്മണസ്സ പസാദസഞ്ജനനത്ഥം, മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ ആനുഭാവദീപനട്ഠാനഭൂതത്താ, സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ വിനയപഞ്ഞത്തിയാചനഹേതുഭൂതപരിവിതക്കനട്ഠാനഭൂതത്താ ച. തേസു പച്ഛിമം ബലവകാരണം, തേന വുത്തം അട്ഠകഥായം ‘‘തേന സമയേനാതി യേന കാലേന ആയസ്മതോ…പേ… തേന കാലേനാ’’തി. പുരിമേസു ചതൂസു അസങ്ഗഹകാരണേസു പഠമേന ഭഗവാ മേത്താഭാവനാദിനാ അമനുസ്സാനം ചിത്തസംരക്ഖണേന ഭിക്ഖൂനം ആദരം ജനേതി. ദുതിയേന പരിസാവചരേന ഭിക്ഖുനാ ഏവം പരിസാ സങ്ഗഹേതബ്ബാ, ഏവം അപ്പിച്ഛേന സന്തുട്ഠേന ച ഭവിതബ്ബന്തി വാ ദസ്സേതി. തതിയേന പച്ചയേ നിരപേക്ഖേന കുലാനുഗ്ഗഹോ കാതബ്ബോതി. ചതുത്ഥേന ഏവം മഹാനുഭാവേനാപി പച്ചയത്ഥം ന ലോലുപ്പം കാതബ്ബം, കേവലം പരദത്തുപജീവിനാ ഭവിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. ‘‘തേനാതിആദിപാഠസ്സ…പേ… വിനയസ്സത്ഥവണ്ണന’’ന്തി വചനതോ അഞ്ഞോ തേനാതിആദിപാഠോ, അഞ്ഞോ വിനയോ ആപജ്ജതി.

‘‘തേനാതിആദിപാഠമ്ഹാ, കോ അഞ്ഞോ വിനയോ ഇധ;

തസ്സത്ഥം ദസ്സയന്തോവ, കരേ വിനയവണ്ണന’’ന്തി. –

ചേ? നനു വുത്തം പുബ്ബേവ ‘‘ഇദഞ്ഹി ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അത്തപച്ചക്ഖവചനം ന ഹോതീ’’തിആദി, തസ്മാ ഉപാലിത്ഥേരേന വുത്തസ്സ തേനാതിആദിപാഠസ്സ അത്ഥം നാനപ്പകാരതോ ദസ്സയന്തോ കരിസ്സാമി വിനയസ്സ ഭഗവതോ അത്തപച്ചക്ഖവചനഭൂതസ്സ അത്ഥവണ്ണനന്തി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. യദി ഏവം ‘‘തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതീതി ഏവമാദിവചനപടിമണ്ഡിതനിദാനം വിനയപിടകം കേന ധാരിത’’ന്തിആദിവചനം വിരുജ്ഝതി ‘‘തേന സമയേനാ’’തിആദിവചനസ്സ വിനയപിടകപരിയാപന്നഭാവദീപനതോതി ചേ? ന, അഞ്ഞത്ഥേപി തബ്ബോഹാരസിദ്ധിതോ ‘‘നാനാവിധഭിത്തികമ്മപടിമണ്ഡിതവസനോ പുരിസോ’’തിആദീസു വിയ. വിനയസ്സാദിഭാവേന സങ്ഗീതികാരകേഹി അനുഞ്ഞാതത്താ വിനയപരിയാപന്നതാപി യുജ്ജതി തസ്സ വചനസ്സ. ഏത്ഥാഹ – യഥാ സുത്തന്തേ ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി ച, അഭിധമ്മേ ച ‘‘യസ്മിം സമയേ’’തി അനിയമതോ വുത്തം, തഥാ അവത്വാ ഇധ ‘‘തേന സമയേനാ’’തി പഠമം തംനിദ്ദേസോവ കസ്മാ വുത്തോതി? വുച്ചതേ – തസ്സ തസ്സ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിസമയസ്സ, യസ്സ വാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതുഭൂതസ്സ സമയസ്സ ഹേതു ഭഗവാ തത്ഥ തത്ഥ വിഹാസി, തസ്സ ച സമയസ്സ അതീതസ്സ തേസം സങ്ഗീതികാരകാനം വസീനം സുവിദിതത്താ. കഥം? ‘‘യേ തേ ഭിക്ഖൂ അപ്പിച്ഛാ തേ ഉജ്ഝായന്തീ’’തിആദിവചനതോ, ‘‘അഥ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസു’’ന്തി ച ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ ഏതസ്മിം നിദാനേ സന്നിപാതാപേത്വാ’’തി ച ‘‘ഭിക്ഖൂനം തദനുച്ഛവികം തദനു…പേ… ദസ അത്ഥവസേ പടിച്ച സങ്ഘസുട്ഠുതായാ’’തി ച ‘‘ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, ഇമം സിക്ഖാപദം ഉദ്ദിസേയ്യാഥാ’’തി ച ഖന്ധകേസു ച ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തീഹി സരണഗമനേഹി പബ്ബജ്ജ’’ന്തിആദിവിനയക്കമസ്സ വചനതോ യോ സോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിസമയോ, തസ്സ തസ്സ വിനയക്കമസ്സ സോ പഞ്ഞത്തിസമയോ ച സുവിദിതോ തേസം പഞ്ചസതാനം ധമ്മധരാനം ഭിക്ഖൂനം, നായം നയോ സുത്തന്താഭിധമ്മേസു സമ്ഭവതി. തസ്മാ സുവിദിതത്താ തേന സമയേന ഹേതുഭൂതേന വിഹരതീതി വിഹരതിപദേന ഏകസമ്ബന്ധത്താ ച പഠമം യംനിദ്ദേസാദിനോ അസമ്ഭവതോ ച വിനയപിടകേ തംനിദ്ദേസോവ പഠമം വുത്തോ. കഥം? ഏത്ഥ ‘‘യേന ഖോ പന സമയേന വേസാലിയാ അവിദൂരേ കലന്ദഗാമോ നാമ ഹോതീ’’തി വാ ‘‘യേന ഖോ പന സമയേന വേസാലീ…പേ… ഹോതീ’’തി വാ അസമ്ഭവതോ യംനിദ്ദേസേന അവത്വാ തംനിദ്ദേസസ്സേവ സമ്ഭവതോ ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന…പേ… കലന്ദഗാമോ നാമ ഹോതീ’’തി വുത്തന്തി, കേവലം സുവിദിതത്താ വാ. അനിയമനിദ്ദേസവചനന്തി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി യഥാവുത്തനയേന നിയമനിദ്ദേസവചനമേവേതം തംനിദ്ദേസത്താ, തഥാപി സമ്പതികാലവസേന തദിതരേസം ഭിക്ഖൂനം അവിദിതത്താ ‘‘അനിയമനിദ്ദേസവചന’’ന്തി വുത്തം. യം പന വുത്തം ‘‘അയഞ്ഹി സബ്ബസ്മിമ്പി വിനയേ യുത്തീ’’തി, തം തബ്ബഹുലേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

യദി സബ്ബം തേനാതി പദം അനിയമനിദ്ദേസവചനം ഭവേയ്യ, തേന ഹി ഭിക്ഖവേ ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാപദന്തി ഏത്ഥ ഇദമ്പി പുബ്ബേ സിദ്ധത്ഥം തേനാതി പദം അനിയമനിദ്ദേസവചനം ഭവേയ്യ. ‘‘തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ ഉരുവേലായം വിഹരതീ’’തിആദീസു വുത്തം തേനാതി പദഞ്ച അനിയമനിദ്ദേസവചനം ഭവേയ്യ, ന ച ഹോതി, തസ്മാ യേസം തേന തംനിദ്ദേസേന നിദ്ദിട്ഠത്ഥോ അവിദിതോ, തേസം വസേനാഹ ‘‘അനിയമനിദ്ദേസവചനമേത’’ന്തി. അഥ വാ തതോ പഠമം തദത്ഥാദസ്സനതോ പച്ഛാപി തംസമ്ബന്ധേന യംനിദ്ദേസദസ്സനതോ ച ‘‘അനിയമനിദ്ദേസവചനമേത’’ന്തി വുത്തം. അഥ വാ പുബ്ബണ്ഹാദീസു അയം നാമാതി അനിയമേത്വാ കാലപരിദീപനസ്സ സമയസദ്ദസ്സ ഉപപദഭാവേനപി ഏവം വത്തുമരഹതി ‘‘യദിദം അനിയമനിദ്ദേസവചന’’ന്തി. അഥ വാ ‘‘തേനാ’’തി വുത്തേ തേന ഘടേന പടേനാതി സബ്ബത്ഥപ്പസങ്ഗനിവാരണത്ഥം നിയമം കരോതി ‘‘സമയേനാ’’തി. കേന പന സമയേന? പരഭാഗേ അത്ഥതോ സിദ്ധേന സാരിപുത്തസ്സ പരിവിതക്കസമയേന. ഏത്ഥാഹ – വിതക്കസമയോ ചേ ഇധാധിപ്പേതോ, ‘‘പരതോ ഇധ പന ഹേതുഅത്ഥോ കരണത്ഥോ ച സമ്ഭവതി. യോ ഹി സോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിസമയോ സാരിപുത്താദീഹിപി ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യോ, തേന സമയേന ഹേതുഭൂതേന കരണഭൂതേന ചാ’’തിആദിവചനം വിരുജ്ഝതീതി? ന, ബാഹുല്ലേന വുത്തത്താ. സുത്തന്താഭിധമ്മേസു വിയ അവത്വാ ഇധ വിനയപിടകേ കരണവചനേന കസ്മാ നിദ്ദേസോതി ഹി ചോദനാ. തസ്മാ തസ്സാ വിസ്സജ്ജനേ ബാഹുല്ലേന കരണവചനപ്പയോജനം വത്തുകാമോ ആചരിയോ ആഹ ‘‘യോ സോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിസമയോ’’തിആദി. ന സമ്പതി വുച്ചമാനസ്സേവ കരണവചനസ്സ പയോജനം വത്തുകാമോ, ഇമസ്സ പന ഹേതുഅത്ഥോവ സമ്ഭവതി, ന കരണത്ഥോ, തസ്മാ ആഹ ‘‘അപരഭാഗേ അത്ഥതോ സിദ്ധേനാ’’തിആദി. സമയഞ്ചാതി ആഗമനപച്ചയസമവായം തദനുരൂപകാലഞ്ച ഉപാദായാതി അത്ഥോ. പച്ചയസാമഗ്ഗിഞ്ച ആഗമനകാലഞ്ച ലഭിത്വാ ജാനിസ്സാമാതി അധിപ്പായോ.

ഏത്ഥാഹ – യഥാ ‘‘ഏകോവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഖണോ സമയോ ചാ’’തി ഏത്ഥ ഖണസമയാനം ഏകോ അത്ഥോ, തഥാ കാലഞ്ച സമയഞ്ച ഉപാദായാതി കാലസമയാനം ഏകോ അത്ഥോ സിയാ, അപിച ആഗമനപച്ചയസമവായോ ചേത്ഥ സമയോ കാലസ്സാപി ആഗമനപച്ചയത്താ സമയഗ്ഗഹണേനേവ സോ ഗഹിതോതി വിസും കാലോ കിമത്ഥം ഗഹിതോതി ച? വുച്ചതേ – അപ്പേവ നാമ സ്വേപീതി കാലസ്സ പഠമം നിയമിതത്താ ന സമയോ കാലത്ഥോ. തസ്മിം സ്വേതി നിയമിതകാലേ ഇതരേസം ആഗമനപച്ചയാനം സമവായം പടിച്ച ഉപസങ്കമേയ്യാമ യഥാനിയമിതകാലേപി പുബ്ബണ്ഹാദിപ്പഭേദം യഥാവുത്തസമവായാനുരൂപം കാലഞ്ച ഉപാദായാതി സ്വേതി പരിച്ഛിന്നദിവസേ പുബ്ബണ്ഹാദികാലനിയതഭാവം ദസ്സേതി, തസ്മാ കാലസമയാനം ന ഏകത്ഥത്താ കാലസ്സ വിസും ഗഹണമ്പി സാത്ഥകന്തി വേദിതബ്ബം. യസ്മാ ഖണേ ഖണേ ത്വം ഭിക്ഖു ജായസി ച ജീയസി ച മീയസി ചേതി ഭിക്ഖുനിയാ സന്തികേ അഭിക്ഖണം ഗച്ഛതീതി (പാചി. ൧൯൮) ച ഖണേ ഖണേ ഭാസതി സത്ഥുസാസനന്തി ച ഖണസദ്ദോ അനേകത്ഥോ, തഥാ സമയസദ്ദോ ച, തസ്മാ ഏകമേകേന നിയമേന്തോ ‘‘ഏകോവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഖണോ ച സമയോ ചാ’’തി ആഹ. ഖണസമയാനം അത്ഥോ ഏകത്ഥോ യുജ്ജതി ഖണോ ഓകാസലാഭോ, അട്ഠക്ഖണവജ്ജിതോ നവമോ ഖണോതി അത്ഥോ. അത്തനോ അത്തനോ ഉച്ഛേദാദയോ ദിട്ഠിഗതസങ്ഖാതേ സമയേ ഏത്ഥ പവദന്തീതി സമയപ്പവാദകോ. സ്വേവ തിന്ദുകാചീരസങ്ഖാതായ തിമ്ബരുരുക്ഖപന്തിയാ പരിക്ഖിത്തത്താ തിന്ദുകാചീരം. ഏകസാലകേതി ഏകോ സാലരുക്ഖോ. ‘‘കുടികാ’’തിപി വദന്തി. അത്ഥാഭിസമയാതി അത്തനോ ഹിതപടിലാഭാ. ധീരോതി ച പണ്ഡിതോ വുച്ചതി, നാഞ്ഞോ. സമ്മാ മാനാഭിസമയാതി സുട്ഠു മാനസ്സ പഹാനേന, സമുച്ഛേദവസേന സുട്ഠു മാനപ്പഹാനേനാതി അത്ഥോ. ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോതിആദീസു ‘‘ചതുന്നം സച്ചാനം ചതൂഹി ആകാരേഹി പടിവേധോ’’തിആദീസു ഖന്ധപഞ്ചകസങ്ഖാതസ്സ ദുക്ഖസ്സ ദുക്ഖാകാരതായട്ഠോ. സങ്ഖതട്ഠോ കാരണുപ്പത്തിഅത്ഥോ, ദുക്ഖായ വേദനായ സന്താപട്ഠോ. സുഖായ വേദനായ വിപരിണാമട്ഠോ. പീളനട്ഠാദികോവ അഭിസമയട്ഠോതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഗബ്ഭോക്കന്തിസമയോതിആദീസുപി പഥവീകമ്പനആലോകപാതുഭാവാദീഹി ദേവമനുസ്സേസു പാകടോ. ദുക്കരകാരികസമയോപി കാളോ സമണോ ഗോതമോ ന കാളോതിആദിനാ പാകടോ. സത്തസത്താഹാനി ച അഞ്ഞാനി ച ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരസമയോ.

അച്ചന്തമേവ തം സമയന്തി ആരമ്ഭതോ പട്ഠായ യാവ പത്തസന്നിട്ഠാനാ, താവ അച്ചന്തസമ്പയോഗേന തസ്മിം സമയേ. കരുണാവിഹാരേന വിഹാസീതി കരുണാകിച്ചവിഹാരേന തസ്മിം സമയേ വിഹാസീതി അത്ഥോ. തം സമയഞ്ഹി കരുണാകിച്ചസമയം. ഞാണകിച്ചം കരുണാകിച്ചന്തി ദ്വേ ഭഗവതോ കിച്ചാനി, അഭിസമ്ബോധി ഞാണകിച്ചം, മഹാകരുണാസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ വേനേയ്യസത്താവലോകനം കത്വാ തദനുരൂപകരണം കരുണാകിച്ചം. ‘‘സന്നിപതിതാനം വോ, ഭിക്ഖവേ, ദ്വയം കരണീയ’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൭൩; ഉദാ. ൧൨, ൨൮) ഹി വുത്തം, തം ഭഗവാപി കരോതിയേവ. അഥ വാ ആഗന്തുകേഹി ഭിക്ഖൂഹി ആദിസമായോഗഞ്ച. തത്ഥ കരുണാകിച്ചം വിഹാരം ദസ്സേന്തോ ‘‘കരുണാവിഹാരേന വിഹാസീ’’തി ആഹ. അധികരണഞ്ഹി കാലത്ഥോതി ഏത്ഥ ഹി-കാരോ കാരണത്ഥോ. തത്ഥ ഹി അഭിധമ്മേ കാലസമൂഹഖണസമവായഹേതുസങ്ഖാതവസേന പഞ്ചവിധോ സമയട്ഠോ ദട്ഠബ്ബോ. കാലസമൂഹട്ഠോ സമയോ കഥം അധികരണം ഹോതി? അധികരണമുപ്പത്തിട്ഠാനം പുബ്ബണ്ഹേ ജാതോതി യഥാ, ഏവം കാലട്ഠോ സമയസദ്ദോ ദട്ഠബ്ബോ. കഥം രാസട്ഠോ? യവരാസിമ്ഹി ജാതോതി യഥാ. തസ്മാ യസ്മിം കാലേ പുഞ്ജേ വാ ചിത്തം സമുപ്പന്നം, തസ്മിം കാലേ പുഞ്ജേ വാ ഫസ്സാദയോ ഉപ്പജ്ജന്തീതി വുത്തം ഹോതി. അധികരണഞ്ഹീതി ഏത്ഥ അഭിധമ്മേ നിദ്ദിട്ഠം അധികരണം കാലട്ഠോ സമൂഹട്ഠോ ച ഹോതി, ‘‘യസ്മിം സമയേ’’തി വുത്തം അധികരണം സന്ധായ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഇദാനി ഭാവേനഭാവലക്ഖണഞ്ച ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥ വുത്താന’’മിച്ചാദിമാഹ. തത്ഥ അഭിധമ്മേ വുത്താനം ഭാവോ നാമ കിന്തി? ഉപ്പത്തി വിജ്ജമാനതാ, സാ തേസം തത്ഥ വുത്താനം ഫസ്സാദിധമ്മാനം, സാ പന സമയസ്സ ഭാവേന ഭാവോ ലക്ഖീയതി ഞായതി, തസ്മാ തത്ഥ ഭുമ്മവചനനിദ്ദേസോ കതോതി വുത്തം ഹോതി.

തത്ഥ ഖണോ നാമ അട്ഠക്ഖണവിനിമുത്തോ നവമോ ഖണോ, തസ്മിം സതി ഉപ്പജ്ജതി. സമവായോ നാമ ചക്ഖുന്ദ്രിയാദികാരണസാമഗ്ഗീ, തസ്മിം സതി ഉപ്പജ്ജതി. ഹേതു നാമ രൂപാദിആരമ്മണം. തസ്മാ തസ്മിം ഖണകാരണസമവായഹേതുമ്ഹി സതി തേസം ഫസ്സാദീനം ഭാവോ വിജ്ജമാനതാ ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി. ഇധ പന ഹേതുഅത്ഥോ കരണത്ഥോ ച സമ്ഭവതീതി ഏത്ഥ അത്ഥദ്വയമേകസ്സ സമ്ഭവതീതി ഇധ വിനയേ വുത്തസ്സ സമയസദ്ദസ്സ കത്തുകരണത്ഥേ തതിയാ ഹേതുമ്ഹി ച ഇത്യുത്തത്താ. സോ ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യോതി ‘‘തഥാഗതോവ തത്ഥ കാലം ജാനിസ്സതീ’’തി വുത്തത്താതി വുത്തം ഹോതി. തേന സമയേനാതി തസ്സ സമയസ്സ കാരണാ ‘‘അന്നേന വസതി വിജ്ജായ വസതീ’’തി യഥാ, അന്നം വാ വിജ്ജം വാ ലഭാമീതി തദത്ഥം വസതീത്യത്ഥോ. ഏവം ‘‘തേന സമയേന വിഹരതീ’’തി വുത്തേ ഹേത്വത്ഥേ തതിയാ ദട്ഠബ്ബാ, തസ്മാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ സമയഞ്ച വീതിക്കമഞ്ച ഓലോകയമാനോ തത്ഥ തത്ഥ വിഹാസീതി വുത്തം ഹോതി. തതിയപാരാജികാദീസു ‘‘ഇച്ഛാമഹം, ഭിക്ഖവേ, അദ്ധമാസം, പടിസല്ലീയിതു’’ന്തി (പാരാ. ൧൬൨) ഏവമാദീസു ദട്ഠബ്ബാ, തസ്മാ ദുതിയാ കാലദ്ധാനേ അച്ചന്തസംയോഗേതി ദുതിയാത്ര സമ്ഭവതി ‘‘മാസമധീതേ ദിവസമധീതേ’’തി യഥാ. ഇധ പന ഹേതുഅത്ഥോ കരണത്ഥോ ച സമ്ഭവതീതി ഏത്ഥ യസ്സ കരണവചനസ്സ ഹേതുഅത്ഥോ സമ്ഭവതി, തേന സമയേന ഹേതുഭൂതേന തം തം വത്ഥുവീതിക്കമസങ്ഖാതം വീതിക്കമസമയസങ്ഖാതം വാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതുഞ്ച അപേക്ഖമാനോ ഭഗവാ തത്ഥ തത്ഥ വിഹാസി. യസ്സ കരണത്ഥോ സമ്ഭവതി, തേന കരണഭൂതേന സമയേന സമ്പത്തേന സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞാപയന്തോ ഭഗവാ തത്ഥ തത്ഥ വിഹാസീതി അധിപ്പായോ.

ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘സുദിന്നാദീനം വീതിക്കമോവ കാരണം നാമ, തസ്സ നിയമഭൂതോ കാലോ പന കരണമേവ തം കാലം അനതിക്കമിത്വാവ സിക്ഖാപദസ്സ പഞ്ഞപേതബ്ബത്താ’’തി വുത്തം, തം നിദ്ദോസം. യം പന വുത്തം ‘‘ഇദം കരണം പുബ്ബഭാഗത്താ പഠമം വത്തബ്ബമ്പി പച്ഛാ വുത്ത’’ന്തി, തം ദുവുത്തം. ഹേതുഅത്ഥതോ ഹി യഥാ പച്ഛാ കരണത്ഥോ യോജിയമാനോ അനുക്കമേനേവ യോഗം ഗച്ഛതി, തഥാ ച യോജിതോ. യം പന അട്ഠകഥാചരിയോ പച്ഛാ വുത്തം ഇദം കരണത്ഥം പഠമം യോജേത്വാ പഠമം വുത്തം ഹേതുഅത്ഥം പച്ഛാ യോജേസി, തം യോജനാസുഖത്താതി വേദിതബ്ബന്തി ആചരിയേന ലിഖിതം. ഇതോ പട്ഠായ യത്ഥ യത്ഥ ‘‘ആചരിയേന ലിഖിത’’ന്തി വാ ‘‘ആചരിയസ്സ തക്കോ’’തി വാ വുച്ചതി, തത്ഥ തത്ഥ ആചരിയോ നാമ ആനന്ദാചരിയോ കലസപുരവാസീതി ഗഹേതബ്ബോ. ഏത്ഥാഹ – യഥാ സുത്തന്തേ ‘‘ഏകം സമയം ഭഗവാ’’തി വുച്ചതി, തഥാ ‘‘തേന സമയേന ഭഗവാ വേരഞ്ജായ’’ന്തി വത്തബ്ബം, അഥ സവേവചനം വത്തുകാമോ ഥേരോ, തഥാഗതോ സുഗതോതിആദീനിപി വത്തബ്ബാനി, അഥ ഇമസ്സേവ പദദ്വയസ്സ ഗഹണേ കിഞ്ചി പയോജനം അത്ഥി, തം വത്തബ്ബന്തി? വുച്ചതേ – കേസഞ്ചി ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ പരമഗമ്ഭീരം അജ്ഝാസയക്കമം അജാനതം ‘‘അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേ അനാദീനവദസ്സോ…പേ… അഭിവിഞ്ഞാപേസീ’’തിആദികം (പാരാ. ൩൬) ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം സുദിന്നം പടിപുച്ഛീ’’തിആദികഞ്ച (പാരാ. ൩൯) ‘‘സാദിയി ത്വം ഭിക്ഖൂതി. നാഹം ഭഗവാ സാദിയി’’ന്തിആദികഞ്ച (പാരാ. ൭൨) തഥാ പുരാണവോഹാരികം ഭിക്ഖും പുച്ഛിത്വാ തേന വുത്തപരിച്ഛേദേന ദുതിയപാരാജികപഞ്ഞാപനഞ്ച ദേവദത്തസ്സ പബ്ബജ്ജാനുജാനനഞ്ചാതി ഏവമാദികം വിനയപരിയത്തിം ദിസ്വാ ബുദ്ധസുബുദ്ധതം പടിച്ച സങ്കാ സമ്ഭവേയ്യ, ‘‘തഥാ കിം പന തുയ്ഹം ഛവസ്സ ഖേളാസകസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൩൩൬) ഏവമാദികം ഫരുസവചനപടിസംയുത്തം വിനയപരിയത്തിം നിസ്സായ ഖീണാസവത്തം പടിച്ച സങ്കാ സമ്ഭവേയ്യ, തദുഭയസങ്കാവിനോദനത്ഥം ആയസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന ഇദമേവ പദദ്വയഗ്ഗഹണം സബ്ബത്ഥ കതന്തി വേദിതബ്ബം. തേനേതം ദീപേതി – കാമം സബ്ബഞേയ്യബുദ്ധത്താ ബുദ്ധോയേവ, ഭഗ്ഗസബ്ബദോസത്താ ഭഗവാവ, സോ സത്ഥാതി. പരതോപി വുത്തം ‘‘ജാനന്താപി തഥാഗതാ പുച്ഛന്തി…പേ… അനത്ഥസംഹിതേ സേതുഘാതോ തഥാഗതാന’’ന്തി (പാരാ. ൧൬). സുത്തന്തേ ച വുത്തം ‘‘സണ്ഹേനപി കേസി വിനേമി ഫരുസേനപീ’’തിആദി (അ. നി. ൪.൧൧൧).

അസാധാരണഹേതുമ്ഹീതി ഏത്ഥ കുസലമൂലാനി ന അകുസലാനം കദാചി മൂലാനി ഹോന്തി, തഥാ അകുസലമൂലാനി കുസലാനം, അബ്യാകതമൂലാനി ന കദാചി കുസലാനന്തി അയമേവ നയോ ലബ്ഭതി, യസ്മാ കുസലാ ഹേതൂ തംസമുട്ഠാനാനം രൂപാനം ഹേതുപച്ചയേന പച്ചയോ (പട്ഠാ. ൧.൧.൪൦൧ ആദയോ), തസ്മാ കുസലാനി കുസലാനംയേവാതിആദിനയോ ന ലബ്ഭതി. പുചി വുച്ചതേ കുട്ഠാ, തേ മന്ദയതി നാസയതീതി പുചിമന്ദോ. സത്താനം ഹിതസുഖനിപ്ഫാദനാധിമുത്തതന്തി ഏത്ഥ സാമഞ്ഞതോ വുത്തസത്തേ ദ്വിധാ ഭിന്ദിത്വാ ദസ്സേതും ‘‘മനുസ്സാനം ഉപകാരബഹുലത’’ന്തിആദി വുത്തം. ബഹുജനഹിതായാതി ബഹുനോ ജനസ്സ ഹിതത്ഥായ. പഞ്ഞാസമ്പത്തിയാ ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികഹിതൂപദേസകോ ഹി ഭഗവാ. സുഖായാതി സുഖത്ഥായ. ചാഗസമ്പത്തിയാ ഉപകാരകസുഖസമ്പദായകോ ഹി ഏസ. മേത്താകരുണാസമ്പത്തിയാ ലോകാനുകമ്പായ മാതാപിതരോ വിയ. ലോകസ്സ രക്ഖിതഗോപിതാ ഹി ഏസ. ദേവമനുസ്സാനന്തി ഏത്ഥ ഭബ്ബപുഗ്ഗലേ വേനേയ്യസത്തേയേവ ഗഹേത്വാ തേസം നിബ്ബാനമഗ്ഗഫലാധിഗമായ അത്തനോ ഉപ്പത്തിം ദസ്സേതി. ‘‘അത്ഥായാ’’തി ഹി വുത്തേ പരമത്ഥത്ഥായ നിബ്ബാനായ, ‘‘ഹിതായാ’’തി വുത്തേ തംസമ്പാപകമഗ്ഗത്ഥായാതി വുത്തം ഹോതി, മഗ്ഗതോ ഉത്തരി ഹിതം നാമ നത്ഥീതി. സുഖായാതി ഫലസമാപത്തിസുഖത്ഥായ തതോ ഉത്തരി സുഖാഭാവതോ. ദിട്ഠിസീലസങ്ഘാതേനാതി ഏത്ഥ സമാധിം പഞ്ഞഞ്ച അഗ്ഗഹേത്വാ ദിട്ഠിസീലമത്തഗ്ഗഹണം സബ്ബസേക്ഖാസേക്ഖസാമഞ്ഞത്താ. കോസമ്ബകസുത്തേപി (മ. നി. ൧.൪൯൨) ‘‘സീലസാമഞ്ഞഗതോ വിഹരതി, ദിട്ഠിസാമഞ്ഞഗതോ വിഹരതീ’’തി വുത്തം. ദിട്ഠിഗ്ഗഹണേന പഞ്ഞാപി ഗഹിതാതി ചേ? ന, സോതാപന്നാദീനമ്പി പഞ്ഞായ പരിപൂരകാരിഭാവപ്പസങ്ഗതോ, തസ്മാ ഏകലക്ഖണാനമ്പി താസം പഞ്ഞാദിട്ഠീനം അവത്ഥന്തരഭേദോ അത്ഥി ധിതിസമാധിന്ദ്രിയസമ്മാസമാധീനം വിയ. അഞ്ഞാസീതി ഏത്ഥ സോതദ്വാരാനുസാരേന ഞാതാ, അത്ഥാ സുതാതി ഹി വുച്ചന്തി ‘‘സുതമേതം, ഭോ ഗോതമ, പാപകാ സമാചാരാ ദിസ്സന്തി ചേവ സുയ്യന്തി ചാ’’തിആദീസു വിയ. ‘‘ഭിക്ഖു ഖോ, ഉപാലി, സങ്ഘം ഭിന്ദതീ’’തിആദീസു (ചൂളവ. ൩൫൪) വിയ അവധാരണത്ഥേ വാ. വേരഞ്ജായം ഭവോ വിജ്ജമാനോ. ഇത്ഥമ്ഭൂതസ്സ ഏവം ഭൂതസ്സ. കഥം ഭൂതസ്സ? സക്യപുത്തസ്സ സക്യകുലാ പബ്ബജിതസ്സ, ഏവം ഹുത്വാ ഠിതസ്സ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗതോതി അഭിസദ്ദേന യോഗേ ഉപയോഗവചനാനി ഹോന്തീതി അത്ഥോ.

കാമുപാദാനപച്ചയാ ഏവ മേത്തം ഭാവേതി, ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തതീതി ഇമിനാ കാമുപാദാനഹേതു കമ്മം കത്വാ കാമഭവേ ഏവ നിബ്ബത്തതീതിവാദീനം വാദോ പടിക്ഖിത്തോതി വദന്തി, ‘‘ബ്രഹ്മലോകേ പണീതാ കാമാ’’തി സുത്വാ, കപ്പേത്വാ വാ പച്ഛാ ‘‘തത്ഥ സമ്പത്തിം അനുഭവിസ്സാമീ’’തി കാമുപാദാനപച്ചയാ തദുപഗം കരോതീതി ബ്രഹ്മലോകേപി കാമനീയട്ഠേന കാമാ, ‘‘തദാരമ്മണത്താ തണ്ഹാ കാമുപാദാനന്തി വുത്താ’’തി ച വദന്തി, വീമംസിതബ്ബം. കമ്മഞ്ച ചക്ഖുസ്സ ജനകകാരണം, കമ്മസ്സ മൂലകാരണം തണ്ഹാ, തസ്മാ ന മൂലകാരണം ഹോതി ജനകം. രൂപതണ്ഹാദയോ ദുക്ഖസച്ചം ഖന്ധപരിയാപന്നത്താ, ‘‘യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി, തമ്പി ദുക്ഖ’’ന്തി (ദീ. നി. ൨.൩൮൭; മ. നി. ൧.൧൩൧; വിഭ. ൧൯൦) വചനതോ ച. തസ്സ മൂലകാരണഭാവേന സമുട്ഠാപികാതി തസ്സ കാരണഭൂതസ്സ ഇമസ്സ ഖന്ധപഞ്ചകസ്സ സമുട്ഠാപികാതി യോജേതബ്ബം. ‘‘ആസവസമുദയാ അവിജ്ജാസമുദയോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൦൩) വചനതോ തസ്സ ഏവ കാരണന്തിപി വത്തും വട്ടതി. അപിച ‘‘രൂപാദി വിയ തണ്ഹാപി തണ്ഹായ ഉപ്പത്തിപ്പഹാനട്ഠാന’’ന്തി വചനതോ രൂപാദി വിയ തണ്ഹാപി ദുക്ഖസച്ചം കതം. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘രൂപതണ്ഹാ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൪൦൦; വിഭ. ൨൦൩) ച ‘‘ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൪൦൧; മ. നി. ൧.൧൩൪) ച. വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ‘‘സബ്ബാകാരേന പന ഉപാദാനക്ഖന്ധപഞ്ചകം ദുക്ഖഞ്ചേവ അരിയസച്ചഞ്ച അഞ്ഞത്ര തണ്ഹായാ’’തി വചനതോ ഇധ രൂപതണ്ഹാദയോ ദുക്ഖസച്ചന്തി വചനം വിരുജ്ഝതീതി ചേ? ന, അഞ്ഞമഞ്ഞാസങ്കരഭാവേന ദസ്സേതും തത്ഥ തത്ഥ വുത്തത്താ. യദി തണ്ഹാ ഉപാദാനക്ഖന്ധപരിയാപന്നാ ന ഭവേയ്യ, സച്ചവിഭങ്ഗേ ‘‘തത്ഥ കതമേ സംഖിത്തേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖാ. സേയ്യഥിദം, രൂപുപാദാനക്ഖന്ധോ ..പേ… വിഞ്ഞാണുപാദാനക്ഖന്ധോ’’തി (വിഭ. ൨൦൨) ഏത്ഥ ‘‘ഠപേത്വാ തണ്ഹം സങ്ഖാരുപാദാനക്ഖന്ധോ’’തി വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ, ന ച വുത്തം, തസ്മാ ദുക്ഖസച്ചപരിയാപന്നാ തണ്ഹാതി ചേ? ന, ഹേതുഫലസങ്കരദോസപ്പസങ്ഗതോ. ന സങ്കരദോസോതി ചേ? സച്ചവിഭങ്ഗപാളിയഞ്ഹി പഞ്ചഹി കോട്ഠാസേഹി സമുദയസച്ചം നിദ്ദിട്ഠം.

കഥം? തണ്ഹാതി ഏകോ വാരോ, തണ്ഹാ ച അവസേസാ ച കിലേസാതി ദുതിയോ, തണ്ഹാ ച അവസേസാ ച കിലേസാ അവസേസാ ച അകുസലാ ധമ്മാതി തതിയോ, തണ്ഹാ ച അവസേസാ ച കിലേസാ അവസേസാ ച അകുസലാ ധമ്മാ തീണി ച കുസലമൂലാനി സാസവാനീതി ചതുത്ഥോ, തണ്ഹാ ച അവസേസാ ച കിലേസാ അവസേസാ ച അകുസലാ ധമ്മാ തീണി ച കുസലമൂലാനി സാസവാനി അവസേസാ ച സാസവാ കുസലാ ധമ്മാതി പഞ്ചമോ വാരോതി. ആമ നിദ്ദിട്ഠം, തഥാപി അഭിധമ്മഭാജനിയേയേവ, ന അഞ്ഞസ്മിം, സോ ച നയോ അരിയസച്ചനിദ്ദേസേ ന ലബ്ഭതി. തഥാ ഹി തത്ഥ ‘‘ചത്താരി സച്ചാനി’’ച്ചേവാഹ, സുത്തന്തഭാജനിയപഞ്ഹപുച്ഛകേസു വിയ ‘‘ചത്താരി അരിയസച്ചാനീ’’തി ന വുത്തം, തസ്മാ സുത്തന്തഭാജനിയോവ പമാണം തത്ഥ ച തണ്ഹായ വുത്തത്താ. യഥാഹ ‘‘തത്ഥ കതമം ദുക്ഖസമുദയം അരിയസച്ചം, യായം തണ്ഹാ പോനോഭവികാ…പേ… സേയ്യഥിദം, കാമതണ്ഹാ’’തിആദി (വിഭ. ൨൦൩). ‘‘യദനിച്ചം തം ദുക്ഖ’’ന്തി (സം. നി. ൩.൧൫) ഇമിനാ പരിയായേന വുത്തത്താ തത്ഥ വുത്തമ്പി പമാണമേവ. ‘‘പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി പഥവീകസിണ’’ന്തി (ധ. സ. ൧൮൬ ആദയോ) വചനതോ ‘‘കസിണാനീ’’തി ഝാനാനി വുത്താനി. കേചി ‘‘ഉഗ്ഗഹനിമിത്തപടിഭാഗനിമിത്തേ സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വദന്തി, തം ന സുന്ദരം. ‘‘ദ്വത്തിംസാകാരാപി പണ്ണത്തിം വിസ്സജ്ജേത്വാ പടികൂലാതി സതി പട്ഠപേതബ്ബാ’’തി വചനതോ സതിഗോചരാ രൂപാദയോ ച വേദിതബ്ബാ.

സദ്ധാഹിരോത്തപ്പബാഹുസച്ചവീരിയാരമ്ഭോപട്ഠിതസതിസമ്പജഞ്ഞതാതി ഇമേ സത്ത സദ്ധമ്മാ നാമ. സഭാവതോതി ദുക്ഖതോ. ന ചവതീതി ദേവേ സന്ധായ. ഞാതേയ്യന്തി ഞാതബ്ബം. ദട്ഠേയ്യന്തി ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ പന ‘‘നാഹം ഗമനേന ലോകസ്സ അന്തം ഞാതേയ്യ’’ന്തി വദാമീതി അത്ഥോ. ലോകന്തി ഖന്ധലോകം. ഗമനേന ന പത്തബ്ബോതി സരീരഗമനേന, അഗതിഗമനേന വാ ന പത്തബ്ബോ, അരിയഗമനേന ലോകന്തം പത്വാവ ദുക്ഖാ അത്ഥി പമോചനന്തി വുത്തം ഹോതി. സമിതാവീതി സമിതകിലേസോ. ആഹാരട്ഠിതികാതി പച്ചയട്ഠിതികാ. യേ കേചി പച്ചയട്ഠിതികാ, സബ്ബേ തേ ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന ഏകോ ലോകോതി അധിപ്പായോ. സങ്ഖാരാ ഹി സകസകപച്ചയായത്തതായ സത്താ വിസത്താ സത്താ നാമ. പരിഹരന്തി പരിചരന്തി. ദിസാതി ഉപയോഗബഹുവചനം. ഭന്തി പടിഭന്തി. കേ തേ? തേയേവ വിരോചമാനാ പഭസ്സരാ ചന്ദിമസൂരിയാ. അട്ഠ ലോകധമ്മാ സങ്ഖാരാവ. ‘‘സിനേരുസ്സ സമന്തതോ’’തി വചനതോ യുഗന്ധരാദയോ സിനേരും പരിക്ഖിപിത്വാ പരിമണ്ഡലാകാരേന ഠിതാതി വദന്തി. പരിക്ഖിപിത്വാ അച്ചുഗ്ഗതോ ലോകധാതു അയം. ‘‘മ-കാരോ പദസന്ധികരോ’’തി വദന്തി. അഞ്ഞഥാപി ലക്ഖണാദിഭേദതോ സങ്ഖാരലോകം, ആസയാനുസയഭേദതോ സത്തലോകം, ചക്കവാളാദിപരിമാണതോ ഓകാസലോകഞ്ച സബ്ബഥാപി വിദിതത്താ ലോകവിദൂ.

വിമുത്തിഞാണദസ്സനം കാമാവചരം പരിത്തം ലോകിയം, തേന സബ്ബം ലോകം കഥം അഭിവതി? അസദിസാനുഭാവത്താ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം വിയ. തഞ്ഹി അത്തനോ വിസയേ ഭഗവതോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണഗതികം, ലഹുതരപ്പവത്തി ച ഭവങ്ഗചിത്തദ്വയാനന്തരം ഉപ്പത്തിതോ. ന കസ്സചി ഏവംലഹുതരം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, അപി ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ, തസ്സ കിരേസ ചിത്തവാരോ പഞ്ചദസഭവങ്ഗാനന്തരന്തി. അഗ്ഗിസിഖധൂമസിഖാ ച നാഗാ കിര സീഹളദീപേ. അത്ഥസ്സ ദീപകം പദം അത്ഥപദം. ഏകത്ഥദീപകം പദം, സബ്ബമേതം വാക്യന്തി അത്ഥോ. അട്ഠ ദിസാ നാമ അട്ഠ വിമോക്ഖാ, സമാപത്തിയോ വാ. സത്ഥവാഹോ സത്ഥാതി നിപാതിതോ യഥാ പിസിതാസോ പിസാചോ. ഉദകേ മണ്ഡൂകോ അഹം ആസിം, ന ഥലേ മണ്ഡൂകോ, വാരിമത്തമേവ ഗോചരോ, തസ്സ മേ തവ ധമ്മം സുണന്തസ്സ സീസം ദണ്ഡേന സന്നിരുമ്ഭിത്വാതി പാഠസേസോ. അനാദരത്ഥേ വാ സാമിവചനം. ‘‘ഏത്തകേനപി ഏവരൂപാ ഇദ്ധി ഭവിസ്സതീ’’തി സിതം കത്വാ. വിമോക്ഖോതി ചേത്ഥ മഗ്ഗോ, തദനന്തരികം ഞാണം നാമ ഫലഞാണം, തസ്മിം ഖണേ ബുദ്ധോ നാമ. സബ്ബസ്സ ബുദ്ധത്താതി കത്തരി. ബോധേതാതി ഹേതുകത്തരി. സേട്ഠത്ഥദീപകം വചനം സേട്ഠം നാമ, തഥാ ഉത്തമം. സച്ഛികാപഞ്ഞത്തീതി സബ്ബധമ്മാനം സച്ഛികരണവസേന സയമ്ഭുതാ പഞ്ഞത്തി, അത്തനാ ഏവ വാ ഞാതാ സച്ഛികതാതിപി സച്ഛികാപഞ്ഞത്തി. ഭഗീ ഭഗവാ ചീവരപിണ്ഡപാതാദീനം. ഭജീ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി. ഭാഗീ അത്ഥധമ്മവിമുത്തിരസസ്സ. രാഗാദികിലേസഗണഭഗ്ഗമകാസി. ഭാവിതത്തനോ ഭാവിതകായോ. ഭവസ്സ അന്തം നിബ്ബാനം മഗ്ഗാധിഗമേന തം ഗതോതി ഭവന്തഗോ.

‘‘ലോഭം, ഭിക്ഖവേ, ഏകം ധമ്മം പജഹഥാ’’തിആദിനാ (ഇതിവു. ൧) നയേന ഏകകാദിവസേനാഗതേ ഗഹേത്വാ വദതി. സംകിലേസതണ്ഹാദിട്ഠിദുച്ചരിതസംകിലേസവസേന അനിച്ചദുക്ഖമനത്താസുഭേസു നിച്ചന്തിആദിവിപരിയേസാ. ചീവരഹേതു വാ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, പിണ്ഡപാത സേനാസനഇതിഭവാഭവഹേതു വാ (അ. നി. ൪.൯). ചേതോഖിലാ സത്ഥരി കങ്ഖതി, ധമ്മേ, സങ്ഘേ, സിക്ഖായ, സബ്രഹ്മചാരീസു കുപിതോതി (ദീ. നി. ൩.൩൧൯; വിഭ. ൯൪൧) ആഗതാ പഞ്ച. കാമേ അവീതരാഗോ ഹോതി…പേ… കായേ, രൂപേ, യാവദത്ഥം ഉദരാവദേഹകം ഭുഞ്ജിത്വാ, അഞ്ഞതരം ദേവനികായം പണിധായ ബ്രഹ്മചരിയം ചരതീതി (ദീ. നി. ൩.൩൨൦; വിഭ. ൯൪൧) ആഗതാ പഞ്ച വിനിബന്ധാ. വിവാദമൂലാനി കോധോ ഉപനാഹോ മക്ഖോ പളാസോ ഇസ്സാ മച്ഛരിയം മായാ സാഠേയ്യം ഥമ്ഭോ സാരമ്ഭോ സന്ദിട്ഠിപരാമാസിതാ ആധാനഗ്ഗാഹീ ദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗിതാ (അ. നി. ൬.൩൬; ദീ. നി. ൩.൩൨൫). വിഭങ്ഗേ പന ‘‘കോധോ മക്ഖോ ഇസ്സാ സാഠേയ്യം പാപിച്ഛതാ സന്ദിട്ഠിപരാമാസിതാ’’തി (വിഭ. ൯൪൪) ആഗതം. തണ്ഹം പടിച്ച പരിയേസനാ, പരിയേസനം പടിച്ച ലാഭോ, ലാഭം പടിച്ച വിനിച്ഛയോ, ഏവം ഛന്ദരാഗോ, അജ്ഝോസാനം, പരിഗ്ഗഹോ, മച്ഛരിയം, ആരക്ഖോ, ആരക്ഖാധികരണം, ദണ്ഡാദാനസത്ഥാദാന…പേ… അകുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തീതി (ദീ. നി. ൨.൧൦൪; ൩.൩൫൯; അ. നി. ൯.൨൩; വിഭ. ൯൬൩) വുത്താനം. രൂപസദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബധമ്മതണ്ഹാതി ഛ, താ കാമഭവവിഭവതണ്ഹാവസേനേവ അട്ഠാരസ, താ ഏവ അജ്ഝത്തികസ്സുപാദായ അട്ഠാരസ, ബാഹിരസ്സുപാദായ അട്ഠാരസാതി ഛത്തിംസ, താ അതീതേ ഛത്തിംസ, അനാഗതേ ഛത്തിംസ, പച്ചുപ്പന്നേ ഛത്തിംസാതി ഏവം അട്ഠസതതണ്ഹാവിചരിതാനീതി. മാരേതീതി മാരോ, പമാദോ ‘‘പമാദോ മച്ചുനോ പദ’’ന്തി (ധ. പ. ൨൧) വചനതോ. സമ്മാആജീവവിനാസനതോ വാ കിലേസാ വുച്ചന്തി ‘‘മാരോ’’തി, വധകൂപമത്താ ഖന്ധാവ മാരാ. അഭിസങ്ഖാരാ ജാതിദുക്ഖാഭിനിബ്ബത്താപനതോ, ജാതസ്സ ജരാദിസമ്ഭവതോ ച മാരാ. ഏകഭവപരിയാപന്നജീവിതമാരണതോ മച്ചു മാരോ. അണിമതാ നാമ പരമാണു വിയ അദസ്സനൂപഗമനം. ലഘിമതാ സരീരേന, ചിത്തേന വാ സീഘഗമനം. മഹിമതാ ചന്ദിമസൂരിയാദീനമ്പിപാണിനാ പരാമസനാദി. പത്തി നാമ യഥിച്ഛിതദേസപ്പത്തി. പകാസനതാ, ലാഭകസ്സത്ഥസാധനം വാ പാകമ്മം. ഈസത്തം നാമ സയംവസിതാ. വസിത്തം നാമ അപരവസിതാ. യത്ഥകാമാവസായിതം നാമ യത്ഥിച്ഛതി യദിച്ഛതി യാവദിച്ഛതി, തത്ഥ താവ തദത്ഥസാധനം. പീളനസങ്ഖതസന്താപവിപരിണാമട്ഠേന വാ ദുക്ഖമരിയസച്ചന്തിആദിമ്ഹി ഇദം ചോദനാപുബ്ബങ്ഗമം അത്ഥവിസ്സജ്ജനം – ദുക്ഖാദീനം അഞ്ഞേപി രൂപതണ്ഹാദയോ അത്ഥാ അത്ഥി, അഥ കസ്മാ ചത്താരോ ഏവ വുത്താതി ചേ? അഞ്ഞസച്ചദസ്സനവസേന ആവിഭാവതോ.

‘‘തത്ഥ കതമം ദുക്ഖേഞാണം, ദുക്ഖം ആരബ്ഭ യാ ഉപ്പജ്ജതി പഞ്ഞാ’’തിആദിനാപി (വിഭ. ൭൯൪) നയേന ഏകേകസച്ചാരമ്മണവസേനാപി സച്ചഞാണം വുത്തം. ‘‘യോ, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖം പസ്സതി, ദുക്ഖസമുദയമ്പി സോ പസ്സതീ’’തിആദിനാ (സം. നി. ൫.൧൧൦൦) നയേന ഏകം സച്ചം ആരമ്മണം കത്വാ സേസേസു കിച്ചനിപ്ഫത്തിവസേനാപി വുത്തം. തത്ഥ യദാ ഏകേകം സച്ചം ആരമ്മണം കരോതി, തദാ സമുദയദസ്സനേന താവ സഭാവതോ പീളനലക്ഖണസ്സാപി ദുക്ഖസ്സ യസ്മാ തം ആയൂഹനലക്ഖണേന സമുദയേന ആയൂഹിതം സങ്ഖതം, തസ്മാസ്സ സോ സങ്ഖതട്ഠോ ആവി ഭവതി. യസ്മാ പന മഗ്ഗോ കിലേസസന്താപഹരോ സുസീതലോ, തസ്മാസ്സ മഗ്ഗദസ്സനേന സന്താപട്ഠോ ആവി ഭവതി നന്ദസ്സ അച്ഛരാദസ്സനേന സുന്ദരിയാ അനഭിരൂപഭാവോ വിയ. അവിപരിണാമധമ്മസ്സ പന നിരോധസ്സ ദസ്സനേന തസ്സ വിപരിണാമട്ഠോ ആവി ഭവതീതി വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. സഭാവതോ ആയൂഹനലക്ഖണസ്സപി സമുദയസ്സ ദുക്ഖദസ്സനേന നിദാനട്ഠോ ആവി ഭവതി അസപ്പായഭോജനതോ ഉപ്പന്നബ്യാധിദസ്സനേന ഭോജനസ്സ ബ്യാധിനിദാനഭാവോ വിയ. വിസംയോഗഭൂതസ്സ നിരോധസ്സ ദസ്സനേന സംയോഗട്ഠോ. നിയ്യാനഭൂതസ്സ ച മഗ്ഗസ്സ ദസ്സനേന പലിബോധട്ഠോതി. തഥാ നിസ്സരണസ്സാപി നിരോധസ്സ അവിവേകഭൂതസ്സ സമുദയസ്സ ദസ്സനേന വിവേകട്ഠോ ആവി ഭവതി. മഗ്ഗദസ്സനേന അസങ്ഖതട്ഠോ. ഇമിനാ ഹി അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ മഗ്ഗോ ന ദിട്ഠപുബ്ബോ, സോപി ച സപ്പച്ചയത്താ സങ്ഖതോ ഏവാതി അപ്പച്ചയധമ്മസ്സ അസങ്ഖതഭാവോ അതിവിയ പാകടോ ഹോതി. ദുക്ഖദസ്സനേന പനസ്സ അമതട്ഠോ ആവി ഭവതി. ദുക്ഖഞ്ഹി വിസം, അമതം നിബ്ബാനന്തി. തഥാ നിയ്യാനലക്ഖണസ്സാപി മഗ്ഗസ്സ സമുദയദസ്സനേന ‘‘നായം ഹേതു നിബ്ബാനസ്സ പത്തിയാ, അയം ഹേതൂ’’തി ഹേത്വത്ഥോ ആവി ഭവതി. നിരോധദസ്സനേന ദസ്സനട്ഠോ പരമസുഖുമരൂപാനി പസ്സതോ ‘‘വിപ്പസന്നം വത മേ ചക്ഖൂ’’തി ചക്ഖുസ്സ വിപ്പസന്നഭാവോ വിയ. ദുക്ഖദസ്സനേന അധിപതേയ്യട്ഠോ അനേകരോഗാതുരകപണജനദസ്സനേന ഇസ്സരജനസ്സ ഉളാരഭാവോ വിയാതി ഏവമേത്ഥ ലക്ഖണവസേന, ഏകസ്സ അഞ്ഞസച്ചദസ്സനവസേന ച ഇതരേസം തിണ്ണം ആവിഭാവതോ ഏകേകസ്സ ചത്താരോ അത്ഥാ വുത്താ. ഉപധിവിവേകോ നിക്കിലേസതാ.

പടിപക്ഖം അത്ഥയന്തീതി പച്ചത്ഥികാ. പതി വിരുദ്ധാ അമിത്താ പച്ചാമിത്താ. സച്ഛികത്വാ പവേദേതീതി ഏത്താവതാ ഭഗവതോ സബ്ബഞ്ഞുതം ദീപേതി. തേന ഞാണസമ്പത്തിം ദീപേത്വാ ഇദാനി കരുണാസമ്പത്തിം ദീപേതും ‘‘സോ ധമ്മം ദേസേസീ’’തിആദിമാഹ. അഥ വാ കിം സോ പവേദേസീതി? ഞാണം, തം സബ്ബം തിലോകഹിതഭൂതമേവ. സോ ധമ്മം ദേസേസീതി കീദിസം? ‘‘ആദികല്യാണ’’ന്തിആദി. അനേന വചനേന വത്തും അരഹഭാവം ദീപേതി. സാസനധമ്മോതി ഓവാദപരിയത്തി. കിച്ചസുദ്ധിയാതി കിലേസപ്പഹാനനിബ്ബാനാരമ്മണകിച്ചസുദ്ധിയാ. സാസനബ്രഹ്മചരിയം നാമ സിക്ഖത്തയം, നവകോടിസഹസ്സാനീതിആദികം വാ. മഗ്ഗമേവ ബ്രഹ്മചരിയം മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയം. തസ്സ പകാസകം പിടകത്തയം ഇധ സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനം നാമ. ഛസു അത്ഥപദേസു സങ്ഖേപതോ കാസനം സങ്കാസനം. ആദിതോ കാസനം പകാസനം. ഉഭയമ്പി വിത്ഥാരേത്വാ ദേസനം വിവരണം. പുന വിഭാഗകരണം വിഭജനം. ഓപമ്മാദിനാ പാകടകരണം ഉത്താനീകരണം. സോതൂനം ചിത്തപരിതോസജനനേന, ചിത്തനിസാനേന ച പഞ്ഞാപനം വേദിതബ്ബം. ബ്യഞ്ജനപദേസു അക്ഖരണതോ അക്ഖരം, ‘‘ഏകക്ഖരപദമക്ഖര’’ന്തി ഏകേ. വിഭത്തിഅന്തം പദം. ബ്യഞ്ജയതീതി ബ്യഞ്ജനം, വാക്യം. പദസമുദായോ വാ വാക്യം. വിഭാഗപകാസോ ആകാരോ നാമ. ഫുസതീതി ഫസ്സോതിആദി നിബ്ബചനം നിരുത്തി, നിരുത്തിയാ നിദ്ദിട്ഠസ്സ അപദേസോ നിദ്ദേസോ നാമ. ഫുസതീതി ഫസ്സോ, സോ തിവിധോ – സുഖവേദനീയോ ദുക്ഖവേദനീയോ അദുക്ഖമസുഖവേദനീയോതി. ഏതേസു അയം യോജനാ – അക്ഖരേഹി സങ്കാസയതി, പദേഹി പകാസയതി, ബ്യഞ്ജനേഹി വിവരതി, ആകാരേഹി വിഭജതി, നിരുത്തീഹി ഉത്താനിം കരോതി, നിദ്ദേസേഹി പഞ്ഞാപേതി. അക്ഖരേഹി വാ സങ്കാസയിത്വാ പദേഹി പകാസേതി, ബ്യഞ്ജനേഹി വിവരിത്വാ ആകാരേഹി വിഭജതി, നിരുത്തീഹി ഉത്താനിം കത്വാ നിദ്ദേസേഹി പഞ്ഞാപേതി. അക്ഖരേഹി വാ ഉഗ്ഘാടേത്വാ പദേഹി വിനേതി ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞും, ബ്യഞ്ജനേഹി വിവരിത്വാ ആകാരേഹി വിനേതി വിപഞ്ചിതഞ്ഞും, നിരുത്തീഹി നേത്വാ നിദ്ദേസേഹി വിനേതി നേയ്യന്തി വേദിതബ്ബം. അത്ഥോതി ഭാസിതത്ഥോ. തസ്സേവത്ഥസ്സ പടിവിജ്ഝിതബ്ബോ സകോ സകോ ഭാവോ പടിവേധോ നാമ. തം ഉഭയമ്പി അത്ഥോ നാമ. തേന വുത്തം ‘‘അത്ഥഗമ്ഭീരതാപടിവേധഗമ്ഭീരതാഹി സാത്ഥ’’ന്തി. ധമ്മോതി വാ ദേസനാതി വാ ബ്യഞ്ജനമേവ. നിദ്ദോസഭാവേന പരിസുദ്ധം സാസനബ്രഹ്മചരിയം, സിക്ഖത്തയപരിഗ്ഗഹിതോ മഗ്ഗോ ച, ഉഭയമ്പി ബ്രഹ്മചരിയപദേന സങ്ഗഹിതം. പടിപത്തിയാതി പടിപത്തിഹേതു. ആഗമബ്യത്തിതോതി പുനപ്പുനം അധീയമാനാ ഖന്ധാദയോ പാകടാ ഹോന്തി. ദുരുത്തസത്ഥാനി അധീയമാനാനി സമ്മോഹമേവാവാഹന്തി.

൨-൩. കച്ചി ഖമനീയം സീതുണ്ഹാദി. കച്ചി യാപനീയം യഥാലദ്ധേഹി ജീവിതസാധനേഹി ജീവിതം. അപ്പാബാധന്തി അപ്പോപസഗ്ഗം, അപ്പാതങ്കന്തി അപ്പരോഗം. കച്ചി ലഹുട്ഠാനം സരീരകിച്ചേ. കച്ചി ബലം സമണകിച്ചേ. കച്ചി ഫാസുവിഹാരോ യഥാവുത്തനയേന അപ്പാബാധതായ, അനുക്കണ്ഠനാദിവസേന വാ. സത്തസട്ഠിതോ പട്ഠായ പച്ഛിമവയോ, ഉത്തരാമുഖോതി വുത്തം ഹോതി. ലോകവിവരണേ ജാതേ ഇധ കിം ഓലോകേസി, നത്ഥേത്ഥ തയാ സദിസോപീതി ആഹ ‘‘ത്വം സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അഗ്ഗോ’’തിആദി. ആസഭിം ഉത്തമം. ഉപപത്തിവസേന ദേവാ. രൂപാനം പരിഭോഗവസേന, പത്ഥനാവസേന വാ ഉപ്പന്നാ രാഗസമ്പയുത്താ സോമനസ്സവേദനാനുരൂപതോ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഹദയതപ്പനതോ അമ്ബരസാദയോ വിയ ‘‘രൂപരസാ’’തി വുച്ചന്തി. തഥാഗതസ്സ പഹീനാതി അധികാരവസേനാഹ. തഥാഗതസ്സപി ഹി കസ്സചി തേ പഹീനാതി മത്ഥകച്ഛിന്നതാലോ വിയ കതാ. കഥം? രൂപരസാദിവചനേന വിപാകധമ്മധമ്മാ ഗഹിതാ, തേ വിജ്ജമാനാപി മത്ഥകസദിസാനം തണ്ഹാവിജ്ജാനം മഗ്ഗസത്ഥേന ഛിന്നത്താ ആയതിം താലപന്തിസദിസേ വിപാകക്ഖന്ധേ നിബ്ബത്തേതും അസമത്ഥാ ജാതാ. തസ്മാ താലാവത്ഥു വിയ കതാ. ‘‘കുസലസോമനസ്സാപി ഏത്ഥ സങ്ഗഹിതാ’’തി വദന്തി. പഠമമഗ്ഗേന പഹീനാ കമ്മപഥട്ഠാനിയാ, ദുതിയേന ഉച്ഛിന്നമൂലാ ഓളാരികാ, തതിയേന താലാവത്ഥുകതാ കാമരാഗട്ഠാനിയാ. ചതുത്ഥേന അനഭാവംകതാ രൂപരാഗാരൂപരാഗട്ഠാനിയാ. അപരിഹാനധമ്മതം പന ദീപേന്തോ ‘‘ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാ’’തി ആഹ. തദങ്ഗപ്പഹാനേന വാ പഹീനാ വിപസ്സനാക്ഖണേ, ഝാനസ്സ പുബ്ബഭാഗക്ഖണേ വാ, വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനേന ഉച്ഛിന്നമൂലാ ഝാനക്ഖണേ. ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹീ’’തി (പാരാ. ൧൧) ഹി വുത്തം. സമുച്ഛേദപ്പഹാനേന താലാവത്ഥുകതാ തതിയവിജ്ജാധിഗമക്ഖണേ. ഇത്ഥമ്ഭൂതാ പന തേ രൂപരസാദയോ അനഭാവംകതാ ആയതിമനുപ്പാദധമ്മാതി ഏകമേവിദം അത്ഥപദം. പഠമായ വാ അഭിനിബ്ഭിദായ പഹീനാ, ദുതിയായ ഉച്ഛിന്നമൂലാ, തതിയായ താലാവത്ഥുകതാ. ഇത്ഥമ്ഭൂതാ യസ്മാ അനഭാവംകതാ നാമ ഹോന്തി, തസ്മാ ആയതിംഅനഉപ്പാദധമ്മാതി വേദിതബ്ബാ. അഥ വാ ദുക്ഖഞാണേന പഹീനാ, സമുദയഞാണേന ഉച്ഛിന്നമൂലാ, നിരോധഞാണേന താലാവത്ഥുകതാ, മഗ്ഗഞാണേന അനഭാവംകതാ, പച്ചവേക്ഖണഞാണേന ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാതി വേദിതബ്ബാ. ലോകിയമഗ്ഗേന വാ പഹീനാ, ദസ്സനമഗ്ഗേന ഉച്ഛിന്നമൂലാ, തിവിധേന ഭാവനാമഗ്ഗേന താലാവത്ഥുകതാതിആദി. ബ്രാഹ്മണസ്സ അവിസയത്താ ധമ്മരസാ ന ഉദ്ധടാ.

൧൧. ധമ്മധാതുന്തി ഏത്ഥ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ധമ്മധാതു നാമ. അനുകമ്പവചനാനുരൂപം ‘‘പുണ്ണചന്ദോ വിയാ’’തി വുത്തം, സൂരിയവചനം ‘‘സുപ്പടിവിദ്ധത്താ’’തിവചനാനുരൂപം, പഥവീസമചിത്തതായ കാരണം ‘‘കരുണാവിപ്ഫാര’’ന്തി വദന്തി. പടിച്ഛാദേതബ്ബേ ഹി അത്തനോ ഗുണേ ‘‘ആരദ്ധം ഖോ പന മേ വീരിയ’’ന്തിആദിനാ പകാസേന്തോ അത്തനോ കരുണാവിപ്ഫാരം പകാസേതീതി ഗഹേതബ്ബോ. വരഭൂരിമേധസോ വരപുഥുലഞാണോ, ഭൂരീതി വാ ഭൂമി, ഭൂമി വിയ പത്ഥടവരപഞ്ഞോതി അത്ഥോ. അബുജ്ഝി ഏത്ഥാതിപി അധികരണേന രുക്ഖോ ബോധി. സയം ബുജ്ഝതി, ബുജ്ഝന്തി വാ തേന തംസമങ്ഗിനോതി മഗ്ഗോ ബോധി, ഏവം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമ്പി. ബുജ്ഝീയതീതി നിബ്ബാനം ബോധി. തിസ്സന്നം വിജ്ജാനം ഉപനിസ്സയവതോ യഥാസമ്ഭവം തിസ്സോ വിജ്ജാ വേദിതബ്ബാ. ഏകഗ്ഗതാവസേന തിക്ഖഭാവോ. തിക്ഖോപി ഏകച്ചോ സരോ ലക്ഖം പത്വാ കുണ്ഠോ ഹോതി, ന തഥാ ഇദം. സതിന്ദ്രിയവസേനസ്സ ഖരഭാവോ, സദ്ധിന്ദ്രിയവസേന വിപ്പസന്നഭാവോ, അന്തരാ അനോസക്കിത്വാ കിലേസപച്ചത്ഥികാനം സുട്ഠു അഭിഭവനതോ വീരിയിന്ദ്രിയവസേനസ്സ സൂരഭാവോ ച വേദിതബ്ബോ. മഗ്ഗവിജായനത്ഥം ഗബ്ഭഗ്ഗഹണകാലോ സങ്ഖാരുപേക്ഖാനന്തരമനുലോമത്താ.

ഛന്ദോതി ച സങ്കപ്പോതി ച അവത്ഥന്തരഭേദഭിന്നോ രാഗോവ –

‘‘സേനഹാത്ഥ്യങ്ഗമുപേതി,

രത്തഹദയോ രാഗേന;

സമ്മഗതേ രത്തകാമമുപേതി,

കാമപതിതം ലോകസ്സ മാത്രാലമതീ’’തി –

ആദീസു വിയ –

വിഭങ്ഗേയേവ കിഞ്ചാപി അത്ഥോ വുത്തോതി ഏത്ഥ അയമധിപ്പായോ – വിഭങ്ഗപാളിം ആനേത്വാ ഇധ വുത്തോപി സബ്ബേസം ഉപകാരായ ന ഹോതി, തസ്മാ തം അട്ഠകഥാനയേനേവ പകാസയിസ്സാമീതി. ഇതോതി കാമേഹി. കായവിവേകാദീസു ഉപധിവിവേകോ തതിയോ, തസ്മാ തതിയം ഛഡ്ഡേത്വാ ദ്വേ ഗഹേത്വാ തദങ്ഗാദീസു വിക്ഖമ്ഭനവിവേകം ഗഹേത്വാ ‘‘തയോ ഏവാ’’തി വുത്താ. ഏവം സതി ചിത്തവിക്ഖമ്ഭനാ ഏകത്ഥാ ഏവാതി വിസേസോ ന സിയാതി ചേ? അപ്പനാവാരത്താ ന പനേവം ദട്ഠബ്ബം. കായവിവേകഗ്ഗഹണേന പുബ്ബഭാഗഗ്ഗഹണം ഞായതി, തസ്മാ ചിത്തവിവേകോതി തദങ്ഗവിവേകോ വുത്തോ, വിക്ഖമ്ഭനേന അപ്പനാകാലേതി ഗഹേതബ്ബം അസങ്കരതോ. അഥ വാ ചിത്തവിവേകേന തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനാ ഗഹിതാ, ഇതരേന വിക്ഖമ്ഭനവിവേകോ ഏവാതിപി യുത്തം, കിലേസകാമത്താ വാ ദ്വീസു കമ്മേസു പരിയാപന്നോ പുരിസോ വിയ. യഥാ അവിജ്ജമാനേന അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിവസേന ലോകേ ‘‘സഫലോ രുക്ഖോ’’തി വുച്ചതി, തഥേവ വിജ്ജമാനേന വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിവസേന സാസനേ ‘‘സവിതക്കം സവിചാരം ഝാന’’ന്തി വുച്ചതീതി അധിപ്പായോ.

വൂപസമാതി ഏത്ഥ കേസം വൂപസമാതി, കിം പഠമജ്ഝാനികാനം, ഉദാഹു ദുതിയജ്ഝാനികാനന്തി? ഏത്ഥ യദി പഠമജ്ഝാനികാനം, നത്ഥി തേസം വൂപസമോ. ന ഹി പഠമജ്ഝാനം വിതക്കവിചാരരഹിതം അത്ഥി. യദി ദുതിയജ്ഝാനികാനം, നത്ഥേവ വൂപസമോ തത്ഥ തദഭാവാതി ചേ? തേനേതം വുച്ചതി ‘‘സമതിക്കമാ’’തി, സമതിക്കമോപി ന തേസംയേവ. കിന്തു സകലസ്സപി പഠമജ്ഝാനധമ്മരാസിസ്സാതി ചേ? തേനേതം വുച്ചതി ‘‘ഓളാരികസ്സ പന സമതിക്കമാ’’തിആദി. സബ്ബേപി പഠമജ്ഝാനധമ്മാ ഓളാരികാവ ദുതിയജ്ഝാനതോ, ന കേവലം വിതക്കവിചാരദ്വയമേവാതി ചേ? ന വിതക്കവിചാരായേവ തേഹി സമ്പയുത്താനം ഓളാരികഭാവതോതി തേസ്വേവ ആദീനവദസ്സനേന ദുതിയജ്ഝാനക്ഖണേ തേസം അഭാവോ ഹോതി. തേന വുത്തം ‘‘ദുതിയജ്ഝാനക്ഖണേ അപാതുഭാവാ’’തി, യസ്സ ധമ്മസ്സാനുഭാവേന, യോഗേന വാ ഇദം ഝാനം ‘‘സമ്പസാദന’’ന്തി വുച്ചതി ‘‘ഏകോദിഭാവ’’ന്തി ച, തസ്സ ദസ്സനത്ഥം സദ്ധാസമാധയോ വിഭങ്ഗേ വുത്താ. പണീതഭോജനസിക്ഖാപദേ (പാചി. ൨൫൭ ആദയോ) സപ്പിആദയോ വിയാതി വുത്തേ അയം അത്ഥവണ്ണനാ ന വിരുജ്ഝതി. സമം പസ്സതീതി ലീനുദ്ധച്ചം പഹായ ഖീണാസവസ്സ ഛസു ദ്വാരേസു ഇട്ഠാനിട്ഠഛളാരമ്മണാപാഥേ പരിസുദ്ധപകതിഭാവാവിജഹനാകാരഭൂതാ ഉപേക്ഖാ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ. നീവരണാദിപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാഗഹണേ മജ്ഝത്തഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം സങ്ഖാരുപേക്ഖാ നാമ. വിചിനനേ മജ്ഝത്തഭൂതാ ഉപേക്ഖാ വിപസ്സനുപേക്ഖാ നാമ. തത്ഥ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ ഝാനുപേക്ഖാ പാരിസുദ്ധുപേക്ഖാ ച അത്ഥതോ ഏകാ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാവ, അവത്ഥാഭേദേന ഭേദോ നേസം. സങ്ഖാരുപേക്ഖാവിപസ്സനുപേക്ഖാനമ്പി ഏകതാ പഞ്ഞാവസേന, കിച്ചവസേന പന ദുവിധതാ വേദിതബ്ബാ.

ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ കാമാവചരാ, ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ രൂപാവചരാതിആദിനാ ഭൂമിവസേന. ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ ഖീണാസവസ്സേവ, ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ തിണ്ണമ്പി പുഥുജ്ജനസേക്ഖാസേക്ഖാനന്തി ഏവം പുഗ്ഗലവസേന. ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ സോമനസ്സുപേക്ഖാസഹഗതചിത്തസമ്പയുത്താ, ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ ഉപേക്ഖാസഹഗതചിത്തസമ്പയുത്താ ഏവാതി ഏവം ചിത്തവസേന. ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ ഛളാരമ്മണാ, ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ ധമ്മാരമ്മണാവാതി ആരമ്മണവസേന. വേദനുപേക്ഖാ വേദനാക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിതാ, ഇതരാ നവ സങ്ഖാരക്ഖന്ധേനാതി ഖന്ധസങ്ഗഹവസേന. ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ ബ്രഹ്മവിഹാരബോജ്ഝങ്ഗഝാനുപേക്ഖാ പാരിസുദ്ധിതത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ ച അത്ഥതോ ഏകാ, തസ്മാ ഏകക്ഖണേ ഏകാവ സിയാ, ന ഇതരാ, തഥാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാവിപസ്സനുപേക്ഖാപി. വേദനാവീരിയുപേക്ഖാനം ഏകക്ഖണേ സിയാ ഉപ്പത്തീതി. ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ അബ്യാകതാ, ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ കുസലാബ്യാകതാ, തഥാ സേസാ. വേദനുപേക്ഖാ പന സിയാ അകുസലാപി. ഏവം കുസലത്തികവസേന. ദസപേതാ സങ്ഖേപേന ചത്താരോവ ധമ്മാ വീരിയവേദനാതത്രമജ്ഝത്തഞാണവസേന. ‘‘ദുക്ഖദോമനസ്സസുഖസോമനസ്സാന’’ന്തി ഏവം പഹാനക്കമേന അവത്വാ വിഭങ്ഗേ വുത്തനയേന കസ്മാ വുത്താനീതി ചേ? സുത്താനുരക്ഖണത്ഥം. ഇട്ഠാനിട്ഠവിപരീതന്തി ഏത്ഥ ‘‘ആരമ്മണവസേന അഗ്ഗഹേത്വാ ഇട്ഠാനിട്ഠവിപരീതാകാരേന അനുഭവതീതി ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി വദന്തി. കസ്മാ? ഏകംയേവ കസിണം ആരബ്ഭ സബ്ബേസം പവത്തിതോ. തതിയജ്ഝാനതോ പട്ഠായ ഉപകാരാ ഹുത്വാ ആഗതാതി സതിസീസേന ദേസനാ കതാ, വിഗതവലാഹകാദിനാ സോമ്മതായ രത്തിയാ വലാഹകാദിനാ കാലുസ്സിയേ സതിപി ദിവാ വിയ അനുപകാരികാ ന ഹോതി രത്തിം, തസ്മാ ‘‘അത്തനോ ഉപകാരകത്തേന വാ’’തി വുത്തം. ‘‘സൂരിയപ്പഭാഭിഭവാ, രത്തിയാ അലാഭാതി ഇമേ ദ്വേ ഹേതൂ അപരിസുദ്ധതായ കാരണം. സോമ്മഭാവേന, അത്തനോ ഉപകാരകത്തേന ചാതി ഇമേ ദ്വേ സഭാഗതായ കാരണ’’ന്തി വദന്തി, തസ്സാ അപരിസുദ്ധായ ജാതിയാതി വുത്തം ഹോതി, തസ്മാ കാരണവചനന്തി ഏകേ.

ഝാനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പുബ്ബേനിവാസകഥാവണ്ണനാ

൧൨. ചിത്തേകഗ്ഗതാസഭാഗത്താ ഝാനാനം ‘‘കേസഞ്ചി ചിത്തേകഗ്ഗതത്ഥാനീ’’തി ആഹ. കുസലാനം ഭവോക്കമനസഭാഗത്താ ‘‘കേസഞ്ചി ഭവോക്കമനത്ഥാനീ’’തി. അസഭാഗത്താ സേസട്ഠാനേസു ‘‘പാദകത്ഥാനീ’’തി അവത്വാ ‘‘പാദകാനീ’’തി ആഹ. തേന പാദകഭൂതാനമ്പി യഥാസമ്ഭവം ചിത്തേകഗ്ഗതാ ഭവോക്കമനതാവഹതം, ഇതരേസം യഥാസമ്ഭവം പാദകതാവഹതഞ്ച ദീപേതി. അസഭാഗത്താ ജവനവിപസ്സനാപാദകാനി സമാനാനി അഭിഞ്ഞാപാദകാനി ച ഹോന്തി, അഭിഞ്ഞാപാദകാനി ച വിപസ്സനാപാദകാനി ഹോന്തീതിപി ദീപേതി, തഥാ പാദകാഭാവം ദീപേതി. അഭിഞ്ഞായ ഹി ചതുത്ഥമേവ പാദകം, ന ഇതരാനി. തേസു ചതുത്ഥസ്സ തതിയം പാദകം, തതിയസ്സ ദുതിയം, ദുതിയസ്സ പഠമന്തി. അഥ വാ ‘‘ചത്താരി ഝാനാനീ’’തി യഥാലാഭതോ വുത്തം.

വിനയനിദാനനിമിത്തം, വേരഞ്ജനിവാസകപ്പനം;

സത്ഥു യസ്മാ തസ്മാ ഭഗവാ, വിജ്ജത്തയമാഹ വേരഞ്ജേ.

വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘വിനയേ സുപ്പടിപന്നോ ഭിക്ഖു സീലസമ്പത്തിം നിസ്സായാ’’തിആദി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ). സീലവതോ ഹി സീലപച്ചവേക്ഖണത്ഥം രത്തിട്ഠാനദിവാഠാനേസു നിസിന്നസ്സ നിസജ്ജനതോ പട്ഠായ അത്തനോ അതീതകിരിയാനുസ്സരണബഹുലതായ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിവിജ്ജാ അപ്പകസിരേന സമിജ്ഝതി. തഥാ അത്താനം പടിച്ച സത്താനം ചുതിപരിഗ്ഗഹണസീലതായ ചുതൂപപാതഞാണം അപ്പകസിരേന സമിജ്ഝതി, ഉദകാദീസു സുഖുമത്ത ദസ്സനസീലതായ ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം സമിജ്ഝതി. യസ്മാ സത്തവിധമേഥുനസംയോഗപരിവജ്ജനേന, കാമാസവാദിപരിവജ്ജനേന വാ ബ്രഹ്മചരിയം അഖണ്ഡാദിഭാവം പാപുണാതി, തസ്മാസ്സ ആസവക്ഖയഞാണം അപ്പകസിരേന സമിജ്ഝതീതി ഏത്ഥ വിനയനിദാനേ വിജ്ജത്തയമേവ ദസ്സിതം, തസ്മാ ആഹ ‘‘യേസഞ്ച ഗുണാനം ദായകം അഹോസി, തേസം ഏകദേസം ദസ്സേന്തോ’’തി, അഞ്ഞഥാ വിജ്ജത്തയപടിലാഭമത്തപ്പസങ്ഗോ സിയാതി.

സോ ഏവന്തി ഇമിനാ കിഞ്ചാപി ചതുന്നം ഝാനാനം പുബ്ബഭാഗപടിപദാപി സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി, ന കേവലം പുരിമജ്ഝാനത്തികമേവ, തഥാപി കേവലം പുരിമജ്ഝാനത്തികമേവ ഗണ്ഹന്തോ ‘‘ഏവന്തി ചതുത്ഥജ്ഝാനക്കമനിദസ്സനമേതം, ഇമിനാ പഠമജ്ഝാനാധിഗമാദിനാ കമേന ചതുത്ഥജ്ഝാനം പടിലഭിത്വാതി വുത്തം ഹോതീ’’തി ആഹ, തം കസ്മാതി ചേ? സമ്ഭാരഭൂമിത്താ. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (വിസുദ്ധി. ൨.൩൮൧) ‘‘ഏത്ഥ ച പുരിമാനി തീണി ഝാനാനി യസ്മാ പീതിഫരണേന ച സുഖഫരണേന ച സുഖസഞ്ഞഞ്ച ലഹുസഞ്ഞഞ്ച ഓക്കമിത്വാ ലഹുമുദുകമ്മഞ്ഞകായോ ഹുത്വാ ഇദ്ധിം പാപുണാതി, തസ്മാ ഇമിനാ പരിയായേന ഇദ്ധിലാഭായ സംവത്തനതോ സമ്ഭാരഭൂമിയോതി വേദിതബ്ബാനി. ചതുത്ഥജ്ഝാനം പന ഇദ്ധിലാഭായ പകതിഭൂമി ഏവാ’’തി. ഇദമേവ വാ അത്ഥം സന്ധായാഹ ‘‘പുബ്ബേ ഇമാനി ചത്താരി ഝാനാനി കേസഞ്ചി അഭിഞ്ഞാപാദകാനീ’’തി. യദി ഏവം ചതുത്ഥജ്ഝാനമ്പി അന്തോകത്വാ ഏവന്തി കിമത്ഥം ന വുത്തം. തഞ്ഹി പകതിഭൂമീതി ചേ? ന വത്തബ്ബം, ചതുത്ഥജ്ഝാനതോ പരസ്സ സമാഹിതാദിഭാവപ്പത്തസ്സ ചിത്തസ്സ അത്ഥിഭാവപ്പസങ്ഗതോ. യസ്മാ യസ്മിം സതി ‘‘പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണായ ചിത്തം അഭിനിന്നാമേസി’’ന്തി വുത്തം, തസ്മാ തസ്മിം ചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തേ പകതിഭൂമിഭാവപ്പത്തേ അഭിഞ്ഞാപാദകേ ജാതേ പരികമ്മചിത്തം ‘‘പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണായ അഭിനിന്നാമേസി’’ന്തി ആഹ. അഭിനീഹാരക്ഖമം ഹോതീതി ഏത്ഥ തം ഇദ്ധിവിധാധിഗമത്ഥായ പരികമ്മചിത്തം അഭിനീഹരതി. കസിണാരമ്മണതോ അപനേത്വാ ഇദ്ധിവിധാഭിമുഖം പേസേസി. ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനതോ ഇദ്ധിവിധഞാണാദീനം നീഹരണത്ഥ’’ന്തി വുത്തത്താ അഭിനീഹാരക്ഖമന്തി അത്ഥോ പകപ്പിതോ.

സോ ഏവം സമാഹിതേ ഏവം ആനേഞ്ജപ്പത്തേതി യോജനാ വേദിതബ്ബാ ദുതിയവികപ്പേ, നീവരണദൂരീഭാവേന വിതക്കാദിസമതിക്കമേനാതി പഠമജ്ഝാനാദീനം കിച്ചസങ്ഗണ്ഹനതോ. അയം യോജനാ പഠമവികപ്പേ ന സമ്ഭവതി ‘‘പരിസുദ്ധേതിആദീസു പനാ’’തി വചനേന ‘‘ഏവ’’ന്തി പദസ്സ അനുപ്പബന്ധനിവാരണതോ. തേനേവ ‘‘ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിഭാവേന പരിസുദ്ധേ’’തിആദിമാഹ. ഇച്ഛാവചരാനന്തി ‘‘അഹോ വതാഹം ആപത്തിഞ്ചേവ ആപന്നോ അസ്സം, ന ച മം ഭിക്ഖൂ ജാനേയ്യു’’ന്തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൬൦) നയേന ഉപ്പന്നഇച്ഛാവസേന പവത്താനം കോപഅപച്ചയാനം അഭാവേന അനങ്ഗണേതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച പന യഥാവുത്തപ്പകാരാ ഇച്ഛാപി പഠമജ്ഝാനാദീനം അധിഗമായ അന്തരായികാ ‘‘സമ്പജാനമുസാവാദോ ഖോ പനായസ്മന്തോ അന്തരായികോ ധമ്മോ’’തി (മഹാവ. ൧൩൪) വുത്തത്താ, പഗേവ ഇച്ഛാവചരാ കോപഅപച്ചയാ, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ഝാനപടിലാഭപച്ചനീകാനം പാപകാനം ഇച്ഛാവചരാന’’ന്തിആദി. കത്ഥചി പന ‘‘ഝാനപടിലാഭപച്ചയാനം ഇച്ഛാവചരാന’’ന്തി പോത്ഥകേസു പാഠോ ദിസ്സതി, സോ പമാദലേഖോ, ഗണ്ഠിപദേ ച ‘‘അഹോ വത സത്ഥാ മമഞ്ഞേവ പടിപുച്ഛിത്വാ ധമ്മം ദേസേയ്യാ’’തി യോ തദത്ഥോ ലിഖിതോ, സോ ദുല്ലിഖിതോ. ന ഹി ഝാനപടിലാഭപച്ചയാ കോപാദയോ അനങ്ഗണസുത്തേ (മ. നി. ൧.൫൭ ആദയോ) വുത്താ, ‘‘ന ച യുത്തിതോ സമ്ഭവന്തി ഝാനലാഭിനോ തദഭാവാ’’തി ആചരിയോ വദതി, തം വീമംസിതബ്ബം. ഏത്ഥ വിജ്ജത്തയസ്സ ഉത്തരുത്തരവിസേസദസ്സനത്ഥം ‘‘സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ’’തിആദിനാ പുനപ്പുനം അട്ഠങ്ഗനിദസ്സനം കതന്തി വേദിതബ്ബം. ഉത്തരുത്തരവിസേസാ ചേഭാസം അത്തദുക്ഖപരദുക്ഖദസ്സനതദുപസമത്തദീപനതോ വേദിതബ്ബാ. ഭഗവാ ഹി പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണേന അത്തനോ അനന്തസംസാരദുക്ഖം പസ്സിത്വാ, ചുതൂപപാതഞാണേന പരസ്സ ച ലോകസ്സ ആസവക്ഖയഞാണേന തദുഭയവൂപസമത്തഞ്ച പസ്സിത്വാ തം ദേസേതി, പഠമേന വാ അത്തദുക്ഖദസ്സനതോ അത്തസിനേഹപരിച്ചാഗം ദീപേതി. ദുതിയേന പരദുക്ഖദസ്സനതോ പരേസു കോപപരിച്ചാഗം, തതിയേന അരിയമഗ്ഗദസ്സനതോ മോഹപരിച്ചാഗഞ്ച ദീപേതി. ഏവം നാനാഗുണവിസേസദീപനതോ ഇമസ്സേവ ലോകിയാഭിഞ്ഞാദ്വയസ്സ ഇധ ഗഹണം കതന്തി വേദിതബ്ബം.

യസ്മാ അതീതജാതി ഏവ നിവാസോ, തസ്മാ ‘‘അതീതജാതീസൂ’’തി ന വത്തബ്ബന്തി ചേ? ന, ജാതിയാ ഏകദേസേപി നിവാസവോഹാരസിദ്ധിദസ്സനതോ. പാളിയം കിഞ്ചാപി ‘‘ഏകമ്പി ജാതിം ദ്വേപി ജാതിയോ’’തിആദിവചനേന സകലജാതിയാ അനുസ്സരണമേവ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതി വിയ ദിസ്സതി, ന ഏവം ദട്ഠബ്ബം. തദേകദേസാനുസ്സരണമ്പി പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതി ഏവാതി ദസ്സനത്ഥം, ഭുമ്മവചനം കതം ഓകാസാദിസങ്ഗഹത്ഥഞ്ച. ‘‘ഛിന്നവടുമകാനുസ്സരണാദീസൂ’’തി ആദി-സദ്ദേന അനിവുത്ഥലോകധാതുദീപരട്ഠനഗരഗാമാദിഗ്ഗഹണം വേദിതബ്ബം. ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘തേസം ഛിന്നവടുമകാനം ലോകുത്തരസീലാദീനി ന ഭഗവതാ ബോധിസത്തകാലേ വിഞ്ഞാതാനീ’’തി വുത്തം. അത്ഥാപത്തിതോ ലോകിയാനി വിഞ്ഞാതാനീതി ആപജ്ജതി, തം ദിബ്ബചക്ഖുഞാണാധികാരേ ‘‘അരിയാനം ഉപവാദകാ’’തി വചനേന സമേന്തം വിയ ദിസ്സതി. ന ഹി അരിയേ അപസ്സന്തസ്സ ഏവം ഹോതി. കിമത്ഥം പനേത്ഥ അനുസ്സതി വുത്താ, നനു ഏസ വിജ്ജാധികാരോതി ചേ? ആദികമ്മികസ്സ സതിവസേന നിബ്ബത്തിതോ, അതീതധമ്മാനം സതിയാ വിസേസാധികാരത്താ ച. വുത്തഞ്ഹി ‘‘അനുസ്സരാമീ’’തി.

‘‘വത്തമാനേസു വിജ്ജാന-മതീതേസ്വസ്സ സരതി;

അനാഗതേസു ധമ്മേസു, സരതി വിജ്ജാന പണിധീ’’തി.

ആചരിയകുമാരിതേന സിലോകോപി വുത്തോ.

തത്ഥ രാഗേ ഉസ്സന്നതരേ തേജോസംവട്ടോ. ദോസേ ആപോസംവട്ടോ. മോഹേ വായോസംവട്ടോ. കേചി ‘‘ദോസേ തേജോസംവട്ടോ, രാഗേ ആപോസംവട്ടോ, മോഹേ വായോസംവട്ടോ’’തി വദന്തി. യസ്മാ അമുത്രാതി ചിത്തം, വചനം വാ ഭവാദിനിയമേന ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ഭവേ വാ’’തിആദി. ഏവംനാമോ ഏവംഗോത്തോതി പദദ്വയേന അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാമൂലകം പഞ്ഞത്തിസങ്ഖാതം ഗോചരനിവാസം ദീപേതി. പവത്തഫലഭോജനോ സയംപതിതഫലാഹാരോ. ചതുരാസീതികപ്പസഹസ്സപരമായുപരിയന്തോ വാതി പണിധാനതോ പുബ്ബേ. പടിനിവത്തന്തസ്സ പച്ചവേക്ഖണം പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണം ന ഹോതി. ‘‘പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണലാഭീനം പനേതം ആനുഭാവപരിദീപന’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. അമുത്രാതി ഏത്ഥ പഠമയോജനായം സീഹോക്കന്തവസേന അനുസ്സരണം വുത്തം, തഞ്ച ഖോ അനുലോമവസേന. ‘‘പടിലോമവസേനാ’’തിപി ലിഖന്തി, തം ദുവിഞ്ഞേയ്യം. സീഹോക്കന്തം ദസ്സേതും ‘‘അനേകാസു കപ്പകോടീസൂ’’തിആദി വുത്തം. യഥാ തന്തി നിദസ്സനേന പടിപത്തിസാധാരണേന ഫലസാധാരണതം ദസ്സേന്തോ ബ്രാഹ്മണസ്സ ആദരം ജനേതി, അത്താനമേവേകം ഉക്കംസേതീതി വചനം നിവാരേതി. ‘‘സാധു ഖോ പന തഥാരൂപാനം അരഹതം ദസ്സനം ഹോതീ’’തി തസ്സ പുബ്ബേ ഉപ്പന്നചിത്തേ ഏവ നിയോജേതി. പഠമാ അഭിനിബ്ഭിദാതി വചനേന അവിജ്ജണ്ഡകോസസ്സ ബഹുപടലഭാവം ദസ്സേതി, തേന അട്ഠഗുണിസ്സരിയാദിനാ അനഭിനിബ്ഭിദം ദീപേതി.

പുബ്ബേനിവാസകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദിബ്ബചക്ഖുഞാണകഥാവണ്ണനാ

൧൩. ‘‘ചുതൂപപാതഞാണായാ’’തി ഫലൂപചാരേന വുത്തം. ഇദഞ്ഹി ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം രൂപാരമ്മണത്താ പരിത്തപച്ചുപ്പന്നഅജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണം ഹോതി. ന ചുതിം വാ പടിസന്ധിം വാ ആരമ്മണം കരോതി. തസ്മാ ‘‘യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനാമീ’’തി (പാരാ. ൧൩) വചനം വിയ ഫലൂപചാരേനേവ വുത്തമിദന്തി വേദിതബ്ബം. ദിബ്ബവിഹാരസന്നിസ്സിതത്താ കാരണോപചാരേന ദിബ്ബം. ഇമിനാ പന കേചി ആചരിയാ ‘‘കുസലാകുസലാ ചക്ഖൂ ദിബ്ബചക്ഖു കാമാവചര’’ന്തി വദന്തി, തേ പടിസേധിതാ ഹോന്തി. ചതുത്ഥജ്ഝാനപഞ്ഞാ ഹി ഏത്ഥ അധിപ്പേതാ. മഹാജുതികത്താ മഹാഗതികത്താതി ഏതേസു ‘‘സദ്ദസത്ഥാനുസാരേനാ’’തി വുത്തം. ഏകാദസന്നം ഉപക്കിലേസാനം ഏവം ഉപ്പത്തിക്കമോ ഉപക്കിലേസഭാവോ ച വേദിതബ്ബോ, മഹാസത്തസ്സ ആലോകം വഡ്ഢേത്വാ ദിബ്ബചക്ഖുനാ നാനാവിധാനി രൂപാനി ദിസ്വാ ‘‘ഇദം നു ഖോ കി’’ന്തി വിചികിച്ഛാ ഉദപാദി, സോ ഉപക്കിലേസോ ഉപക്കിലേസസുത്തേ (മ. നി. ൩.൨൩൬ ആദയോ) ‘‘വിചികിച്ഛാധികരണഞ്ച പന മേ സമാധിമ്ഹി ചവി, സമാധിമ്ഹി ചുതേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാന’’ന്തി വചനതോ. തതോ ‘‘രൂപാനി മേ പസ്സതോ വിചികിച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതി, ഇദാനി ന കിഞ്ചി മനസി കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തയതോ അമനസികാരോ, തതോ കിഞ്ചി അമനസികരോന്തസ്സ ഥിനമിദ്ധം ഉദപാദി, തതോ തസ്സ പഹാനത്ഥം ആലോകം വഡ്ഢേത്വാ രൂപാനി പസ്സതോ ഹിമവന്താദീസു ദാനവരക്ഖസാദയോ പസ്സന്തസ്സ ഛമ്ഭിതത്തം ഉദപാദി, തതോ തസ്സ പഹാനത്ഥം ‘‘മയാ ദിട്ഠഭയം പകതിയാ ഓലോകിയമാനം നത്ഥി, അദിട്ഠേ കിം നാമ ഭയ’’ന്തി ചിന്തയതോ ഉപ്പിലാവിതത്തം ഉദപാദി. ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘ഉപ്പിലം ദിബ്ബരൂപദസ്സേനേനാ’’തി വുത്തം, ‘‘തം ദുവുത്തം പരതോ അഭിജപ്പാവചനേന തദത്ഥസിദ്ധിതോ’’തി ആചരിയോ വദതി. തതോ ഛമ്ഭിതത്തപ്പഹാനത്ഥം ‘‘മയാ വീരിയം ദള്ഹം പഗ്ഗഹിതം, തേന മേ ഇദം ഉപ്പിലം ഉപ്പന്ന’’ന്തി വീരിയം സിഥിലം കരോന്തസ്സ കായദുട്ഠുല്ലം കായദരഥോ കായാലസിയം ഉദപാദി, തതോ തം ചജന്തസ്സ അച്ചാരദ്ധവീരിയം ഉദപാദി, തത്ഥ ദോസം പസ്സതോ അതിലീനവീരിയം ഉപദാദി, തതോ തം പഹായ സമപ്പവത്തേന വീരിയേന ഛമ്ഭിതത്തഭയാ ഹിമവന്താദിട്ഠാനം പഹായ ദേവലോകാഭിമുഖം ആലോകം വഡ്ഢേത്വാ ദേവസങ്ഘം പസ്സതോ തണ്ഹാസങ്ഖാതാ അഭിജപ്പാ ഉദപാദി, തതോ ‘‘മയ്ഹം ഏകജാതികരൂപം മനസി കരോന്തസ്സ അഭിജപ്പാ ഉപ്പന്നാ, തസ്മാ ദാനി നാനാവിധം രൂപം മനസി കരിസ്സാമീ’’തി കാലേന ദേവലോകാഭിമുഖം, കാലേന മനുസ്സലോകാഭിമുഖം ആലോകം വഡ്ഢേത്വാ നാനാവിധാനി രൂപാനി മനസി കരോതോ നാനത്തസഞ്ഞാ ഉദപാദി, തതോ ‘‘നാനാവിധരൂപാനി മേ മനസി കരോന്തസ്സ നാനത്തസഞ്ഞാ ഉദപാദി, തസ്മാ ദാനി അഭിജപ്പാദിഭയാ ഇട്ഠാദിനിമിത്തഗ്ഗാഹം പഹായ ഏകജാതികമേവ രൂപം മനസി കരിസ്സാമീ’’തി തഥാ കരോതോ അഭിനിജ്ഝായിതത്തം രൂപാനം ഉദപാദി ഏവം പഹീനഉപക്കിലേസസ്സാപി അനധിട്ഠിതത്താ. ഓഭാസഞ്ഹി ഖോ ജാനാമി, ന ച രൂപാനി പസ്സാമീതിആദി ജാതം.

തസ്സത്ഥോ – യദാ പരികമ്മോഭാസമേവ മനസി കരോമി, തദാ ഓഭാസം സഞ്ജാനാമി, ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ രൂപാനി ന ച പസ്സാമി, രൂപദസ്സനകാലേ ച ഓഭാസം ന ജാനാമീതി. കിമത്ഥമിദം വുത്തം, ന ഹി ഏതം ഉപക്കിസേസഗതന്തി? ന കേവലം ഉപക്കിലേസപ്പജഹനമേവേത്ഥ കത്തബ്ബം, യേന ഇദം വിസുദ്ധം ഹോതി, അഞ്ഞമ്പി തദുത്തരി കത്തബ്ബം അത്ഥീതി ദസ്സനത്ഥം. വിചികിച്ഛാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോതിആദീസു ‘‘ഇമേ ധമ്മാ ഉപക്കിലേസാതി ആദീനവദസ്സനേന പജഹിം, ന മയ്ഹം തദാ ഉപ്പന്നത്താ’’തി കേചി വദന്തി. മാനുസകം വാതി ഇമിനാ സഭാവാതിക്കമം ദസ്സേതി. മംസചക്ഖുനാ വിയാതി ഇമിനാ പരിയത്തിഗ്ഗഹണം, വണ്ണമത്താരമ്മണതഞ്ച ഉപമേതി. വണ്ണമത്തേ ഹേത്ഥ സത്ത-സദ്ദോ, ന ‘‘സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ’’തി (അ. നി. ൧൦.൨൭) ഏത്ഥ വിയ സബ്ബസങ്ഖതേസു, ഹീനജാതിആദയോ മോഹസ്സ നിസ്സന്ദോ വിപാകോ. കായദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ പുബ്ബേ അതീതഭവേ അഹേസും, സമ്പതി നിരയം ഉപപന്നാതി ഏവം പാഠസേസേന സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘യഥാകമ്മൂപഗഞാണഞ്ഹി ഏകന്തമതീതാരമ്മണം, ദിബ്ബചക്ഖു പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണ’’ന്തി ഉഭിന്നം കിച്ചവസേന വുത്തം. മഹല്ലകോതി സമണാനം സാരുപ്പമസാരുപ്പം, ലോകാചാരം വാ ന ജാനാതീതി അധിപ്പായേന വുത്തത്താ ഗുണപരിധംസനേന ഗരഹതീതി വേദിതബ്ബം. ‘‘നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി (സം. നി. ൨.൪൧; ൫.൯൯൮, ൧൦൦൪) വുത്തോ അരിയപുഗ്ഗലോ മഗ്ഗാവരണം കാതും സമത്ഥം ഫരുസവചനം യദി കഥേയ്യ, അപായഗമനീയമ്പി കരേയ്യ, തേന സോ അപായുപഗോപി ഭവേയ്യ, തസ്മാ ഉപപരിക്ഖിതബ്ബന്തി ഏകേ. ‘‘വായാമം മാ അകാസീതി ഥേരേന വുത്തത്താ മഗ്ഗാവരണം കരോതീ’’തി വദന്തി. പുബ്ബേവ സോതാപന്നേന അപായദ്വാരോ പിഹിതോ, തസ്മാസ്സ സഗ്ഗാവരണം നത്ഥി. ‘‘പാകതികന്തി പവത്തിവിപാകം അഹോസീ’’തി വദന്തി. ‘‘വുദ്ധി ഹേസാ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസ്സ വിനയേ, യോ അച്ചയം അച്ചയതോ ദിസ്വാ യഥാധമ്മം പടികരോതീ’’തി (മ. നി. ൩.൩൭൦; ദീ. നി. ൧.൨൫൧) വചനതോ പാകതികം അഹോസീതി ഏകേ. സചേ സോ ന ഖമതീതി സോതാപന്നാദീനം ഖന്തിഗുണസ്സ മന്ദതായ വാ ആയതിം തസ്സ സുട്ഠു സംവരത്ഥായ വാ അക്ഖമനം സന്ധായ വുത്തം. സുഖാനം വാ ആയസ്സ ആരമ്മണാദിനോ അഭാവാ കാലകഞ്ചികാ അസുരാ ഹോന്തി. ‘‘ഇതോ ഭോ സുഗതിം ഗച്ഛാ’’തി (ഇതിവു. ൮൩) വചനതോ മനുസ്സഗതിപി. ദിബ്ബചക്ഖുഞാണവിജ്ജാതി ദിബ്ബചക്ഖുമേവ ദസ്സനട്ഠേന ഞാണം, തസ്സ തസ്സ അത്ഥസ്സ വിന്ദനട്ഠേന വിജ്ജാതി അത്ഥോ.

ദിബ്ബചക്ഖുഞാണകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആസവക്ഖയഞാണകഥാവണ്ണനാ

൧൪. സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേതി കിം പുരിമസ്മിംയേവ, ഉദാഹു അഞ്ഞസ്മിംയേവ ചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തേ. അട്ഠകഥായമ്പി യതോ വുട്ഠായ പുരിമവിജ്ജാദ്വയം അധിഗതം, തദേവ പുന സമാപജ്ജനവസേന അഭിനവം അഭിണ്ഹം കതന്തി ദസ്സനത്ഥം ‘‘സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേതി ഇധ വിപസ്സനാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തം വേദിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ഏത്ഥാഹ – യദി തദേവ പുന സമാപജ്ജനവസേന അഭിനവം കതം, അഥ കസ്മാ പുബ്ബേ വിയ ‘‘വിപസ്സനാപാദകം അഭിഞ്ഞാപാദകം നിരോധപാദകം സബ്ബകിച്ചസാധകം സബ്ബലോകിയലോകുത്തരഗുണദായകം ഇധ ചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തം വേദിതബ്ബ’’ന്തി അവത്വാ ‘‘ഇധ വിപസ്സനാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തം വേദിതബ്ബ’’ന്തി ഏത്തകമേവ വുത്തം, നനു ഇധ തഥാവചനട്ഠാനമേവ തം അരഹത്തമഗ്ഗേന സദ്ധിം സബ്ബഗുണനിപ്ഫാദനതോ, ന പഠമവിജ്ജാദ്വയമത്തനിപ്ഫാദനതോതി? വുച്ചതേ – അരിയമഗ്ഗസ്സ ബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗഝാനങ്ഗപടിപദാവിമോക്ഖവിസേസനിയമോ പുബ്ബഭാഗവുട്ഠാനഗാമിനീവിപസ്സനായ സങ്ഖാരുപേക്ഖാസങ്ഖാതായ നിയമേന അഹോസീതി ദസ്സനത്ഥം വിപസ്സനാപാദകമിധ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ പരിയാപന്നത്താ, ന തദാരമ്മണമത്തേന. പരിയായതോതി അഞ്ഞേനപി പകാരേന. ‘‘ഇമേ ആസവാ’’തി അയം വാരോ കിമത്ഥം ആരദ്ധോ? ‘‘ആസവാനം ഖയഞാണായാ’’തി അധികാരാനുലോമനത്ഥം. മഗ്ഗക്ഖണേ ഹി ചിത്തം വിമുച്ചതി, ഫലക്ഖണേ വിമുത്തം ഹോതീതി ഇദം ഏകത്തനയേന വുത്തം. യഞ്ഹി വിമുച്ചമാനം, തദേവ അപരഭാഗേ വിമുത്തം നാമ ഹോതി. യഞ്ച വിമുത്തം, തദേവ പുബ്ബഭാഗേ വിമുച്ചമാനം നാമ ഹോതി. ഭുഞ്ജമാനോ ഏവ ഹി ഭോജനപരിയോസാനേ ഭുത്താവീ നാമ. ‘‘ഇമിനാ പച്ചവേക്ഖണഞാണം ദസ്സേതീ’’തി പച്ചവേക്ഖണഞാണസ്സ ച പട്ഠാനേ ‘‘മഗ്ഗാ വുട്ഠഹിത്വാ മഗ്ഗം പച്ചവേക്ഖതി, ഫലം, നിബ്ബാനം, പഹീനേ കിലേസേ പച്ചവേക്ഖതീ’’തി അയമുപ്പത്തിക്കമോ വുത്തോ. പവത്തിക്കമോ പനേത്ഥ സരൂപതോ അത്ഥതോതി ദ്വിധാ വുത്തോ. തത്ഥ ‘‘വിമുത്തമിതി ഞാണം അഹോസീ’’തി സരൂപതോ ചതുബ്ബിധസ്സപി പച്ചവേക്ഖണഞാണസ്സ പവത്തിക്കമനിദസ്സനം. ‘‘ഖീണാ ജാതീ’’തിആദി അത്ഥതോ. തേനേവ അന്തേ ‘‘അബ്ഭഞ്ഞാസി’’ന്തി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനം ദേസനം അകാസി പച്ചവേക്ഖണഞാണസ്സ തഥാ അപ്പവത്തിതോ. അപ്പടിസന്ധികം ഹോതീതി ജാനന്തോ ‘‘ഖീണാ ജാതീ’’തി ജാനാതി നാമ. ‘‘ദിബ്ബചക്ഖുനാ പച്ചുപ്പന്നാനാഗതംസഞാണ’’ന്തി അനാഗതംസഞാണസ്സ ച ദിബ്ബചക്ഖുസന്നിസ്സിതത്താ വുത്തം.

ആസവക്ഖയഞാണകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഉപാസകത്തപടിവേദനാകഥാവണ്ണനാ

൧൫. കണ്ണസുഖതോ ഹദയങ്ഗമതോതി വചനമേവ സന്ധായ വുത്തം. അനത്തുക്കംസനതോതിആദി പുഗ്ഗലവസേന, കണ്ണസുഖതോതി സോതിന്ദ്രിയം സന്ധായ. ആപാഥാരമണീയതോതി ഞാണാപാഥാരമണീയതോ. സയമേവ ഹേട്ഠാമുഖജാതം വാ, മഗ്ഗോ പന അസോകോ ഹോതി. തദാ ഹി സോകോ പഹീയമാനോ. ചരിയാദിഅനുകൂലതോ അപ്പടികൂലം. ‘‘മധുരമിമ’’ന്തി വുത്തത്താ ‘‘ധമ്മമിമ’’ന്തി വചനം അധികം വിയ ദിസ്സതി. തസ്മാ ‘‘രാഗവിരാഗമിമ’’ന്തി ഏവം വിസും വിസും യോജേത്വാ പുന പിണ്ഡേത്വാ ധമ്മമിമം ഉപേഹീതി യോജേതബ്ബം, ‘‘ധമ്മമേവ സരണത്ഥമുപേഹീ’’തി പഠന്തി കിരാതി ദീപേതി. സരണഗതാനം തേനേവ സരണഗമനേന ഭയം സന്താസം ദുഗ്ഗതിം പരിക്കിലേസം ദുക്ഖം ഹിംസതീതി രതനത്തയം സരണം നാമ. തപ്പസാദതഗ്ഗരുതാദീഹി വിഹതകിലേസോ തപ്പരായനതാകാരപ്പവത്തോ ചിത്തുപ്പാദോ സരണഗമനം. തംസമങ്ഗീസത്തോ സരണം ഗച്ഛതി. പഭേദേന പന ദുവിധം സരണഗമനം ലോകുത്തരം ലോകിയന്തി. തത്ഥ ലോകുത്തരം ദിട്ഠസച്ചാനം മഗ്ഗക്ഖണേ സരണഗമനുപക്കിലേസസമുച്ഛേദേന നിബ്ബാനാരമ്മണം ഹുത്വാ കിച്ചതോ സകലേപി രതനത്തയേ ഇജ്ഝതി. ലോകിയം പുഥുജ്ജനാനം സരണഗമനുപക്കിലേസം തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനേന ആരമ്മണതോ ബുദ്ധാദിഗുണാരമ്മണം ഹുത്വാ ഇജ്ഝതി. തം അത്ഥതോ രതനത്തയേ സദ്ധാപടിലാഭോ സദ്ധാമൂലികാ ച സമ്മാദിട്ഠി. ലോകുത്തരസ്സ ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി വിപാകഫലം, സബ്ബദുക്ഖക്ഖയോ ആനിസംസഫലം. ‘‘യോ ച ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച…പേ… സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി (ധ. പ. ൧൯൦-൧൯൨) ഹി വുത്തം. ലോകിയസ്സ ഭവഭോഗസമ്പദാ. ‘‘യേ കേചി ബുദ്ധം സരണം ഗതാസേ’’തി (ദീ. നി. ൨.൩൩൨; സം. നി. ൧.൩൭) ഹി വുത്തം. ലോകിയസരണഗമനം തീസു വത്ഥൂസു അഞ്ഞാണസംസയമിച്ഛാഞാണാദീഹി സംകിലിസ്സതി, ന മഹാജുതികം ഹോതി, ന മഹാവിപ്ഫാരം. ലോകുത്തരസ്സ നത്ഥി സംകിലേസോ. ലോകിയസ്സ സാവജ്ജോ അനവജ്ജോതി ദുവിധോ ഭേദോ. തത്ഥ അഞ്ഞസത്ഥാരാദീസു അത്തസന്നിയ്യാതനാദീഹി സാവജ്ജോ ഹോതി, സോ അനിട്ഠഫലോ. അനവജ്ജോ കാലകിരിയായ, സോ അവിപാകത്താ അഫലോ. ലോകുത്തരസ്സ നേവത്ഥി ഭേദോ. ഭവന്തരേപി ഹി അരിയസാവകോ അഞ്ഞം സത്ഥാരം ന ഉദ്ദിസതി. യോ കോചി സരണഗതോ ഗഹട്ഠോ ഉപാസകോ. രതനത്തയഉപാസനതോ ഉപാസകോ. പഞ്ച വേരമണിയോ സീലം. സത്ഥസത്തമംസമജ്ജവിസവാണിജ്ജാരഹിതം ധമ്മേന ജീവികം ആജീവോ. വുത്തസീലാജീവവിപത്തി വിപത്തി നാമ. വിപരീതാ സമ്പത്തി.

൧൬. ലച്ഛാമ നു ഖോതി ദുഗ്ഗതേ സന്ധായ വുത്തം. സക്ഖിസ്സാമ നുഖോ നോതി സമിദ്ധേ സന്ധായ. തത്ഥ വേരഞ്ജായം. പഗ്ഗയ്ഹതീതി പത്തം പഗ്ഗഹോ, തേന പഗ്ഗഹേന പത്തേനാതി അത്ഥോ. സമാദായേവാതി നിദസ്സനം. ന ച വട്ടതീതി പുന പാകം കിഞ്ചാപി വട്ടതി, തഥാപി ന സുട്ഠു പക്കത്താ വുത്തം, ‘‘ഉത്തണ്ഡുലഭത്തം ലഭിത്വാപി പിധേതും ന വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥാവചനഞ്ചേത്ഥ സാധകം. ‘‘സാവകാനം വാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സാമീ’’തി ഇമിനാ വചനേന ആജീവപാരിസുദ്ധിസീലം സന്ധായ ‘‘പച്ഛാ സീല’’ന്തി വുത്തം. ഉപാലിത്ഥേരോപി തം തം വത്ഥും പടിച്ച ഭഗവതാ ബഹൂനി സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞത്താനി അത്ഥീതി ദീപേതി. യദി ഏവം വേരഞ്ജായം ‘‘ഏതസ്സ ഭഗവാ കാലോ’’തി വചനം ന സമേതീതി ചേ? ന, തതോ പുബ്ബേ സിക്ഖാപദാഭാവപ്പസങ്ഗതോ. ഥേരോ പന പഞ്ഞത്താനി ഠപേത്വാ ഇദാനി പഞ്ഞപേതബ്ബാനി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസപ്പഹോനകാനി സന്ധായാഹ. ഭഗവാപി ‘‘ന താവ സാരിപുത്ത സത്ഥാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതീ’’തി ഭദ്ദാലിസുത്തേ (മ. നി. ൨.൧൩൪; ആദയോ) വിയ ഏകച്ചേസു പഞ്ഞത്തേസുപി തതോ പരം പഞ്ഞപേതബ്ബാനി സന്ധായാഹ. ഇധേവ അട്ഠകഥായം ‘‘സാമമ്പി പചനം സമണസാരുപ്പം ന ഹോതി ന ച വട്ടതീ’’തി വചനഞ്ച, തഥാ ‘‘രത്തിച്ഛേദോ വാ വസ്സച്ഛേദോ വാ’’തിആദിവചനാനി ച അത്ഥി. അഞ്ഞഥാ ‘‘ദ്വീഹാകാരേഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ ഭിക്ഖൂ പടിപുച്ഛന്തീ’’തി ഇധേവേദം പാളിഠപനം വിരുജ്ഝതീതി ആചരിയേന വിചാരിതം, തം സുന്ദരം പുബ്ബേപി പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദസമ്ഭവതോ. കിന്തു ഇധ പാളിഠപനവിരോധവിചാരണാ പന നിപ്പയോജനാ വിയ മമ ദിസ്സതി. കസ്മാ? ഉപാലിത്ഥേരേന സങ്ഗീതികാലേ വുത്തപാഠത്താ. രത്തിച്ഛേദോതി സത്താഹകിച്ചം സന്ധായ വുത്തോ. ‘‘സത്താഹകരണീയേന ഗന്ത്വാ രത്തിച്ഛേദോ വാ വസ്സച്ഛേദോ വാ ഏകഭിക്ഖുനാപി ന കതോ’’തി വുത്തം കിര മഹാഅട്ഠകഥായം, തസ്മാ വസ്സച്ഛേദസ്സ കാരണേ സതി സത്താഹകിച്ചം കാതും വട്ടതീതി ഏകേ. വിനയധരാ പന നിച്ഛന്തി, തസ്മാ അട്ഠകഥാധിപ്പായോ വീമംസിതബ്ബോ, ഇമായ വേരഞ്ജായം അപ്പിച്ഛതാദിപടിപദായ പസന്നാ. സാലീനം വികതി സാലിവികതി.

൧൭-൮. ഉപപന്നഫലോതി ബഹുഫലോ. ‘‘ഖുദ്ദം മധു’’ന്തി പാഠോ. ഥേരം സീഹനാദം നദാപേതും പുച്ഛീതി ഇമിനാ ആചരിയോ യം പുബ്ബേ ആണായ ഠിതാനം സാവകാനം മഹാനുഭാവതാദസ്സനം ‘‘വേരഞ്ജായം നിവാസപ്പയോജന’’ന്തി അമ്ഹേഹി വുത്തം, തം സമ്പാദേതി, രാജഗഹേ വേരഞ്ജായഞ്ചാതി ഉഭയത്ഥ വിതക്കുപ്പാദേ ഏകതോ പിണ്ഡേത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സാ’’തിആദിമാഹ. കാലം സന്ധായ ചിരം, ഠിതിം സന്ധായ ചിരാതി വിഗ്ഗഹോ.

കാമം ഹിനോതി അത്തനോ ഫലനിബ്ബത്തിയാ സഹായം ഗച്ഛതീതി കത്തരി ഹേതു, തഥാപി ഇധ തേന കരണഭൂതേന തസ്സ ഫലം ഹിനോതി പവത്തതീതി ഹേതു. തഥാ ഘടന്തി തേനാതി ഘടോ. കിലാസുനോതി പയോജനാഭാവേന അവാവടാ. അബ്ബോകിണ്ണാനി വിസഭാഗേഹി. ആഗാമിനിയാ അനാഗതേതി അത്ഥോ. ഇമേസംയേവ നോതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘സബ്ബബുദ്ധാനം ഹീ’’തി വുത്തം. യാവസാസനപരിയന്താതി യാവ ബുദ്ധാ ധരന്തി, താവാതി അത്ഥോ. ഖത്തിയബ്രാഹ്മണാവ ഉച്ചാ, തത്ഥാപി വിസേസം ദസ്സേതും ‘‘ഉച്ചനീചഉളാരുളാരഭോഗാ’’തി. ‘‘മനസി കത്വാ’’തിപി പാഠോ. ഉപസമ്പാദ്യഉപസമ്പാദ്യഇച്ചേതം ദ്വയം മാഗധേ ‘‘ഉപസമ്പജ്ജാ’’തി വുച്ചതി. അനുപാദായാതി ആരമ്മണകരണവസേന അഗ്ഗഹേത്വാ. ആസവേഹീതി കത്തരി തതിയാവിഭത്തി. ചിത്താനീതി പച്ചത്തബഹുവചനം. വിമുച്ചിംസൂതി കമ്മകാരകേ. വിമോചിതാനീതി അധിപ്പായോതി ആചരിയോ. ആസവേഹീതി പദഞ്ച പച്ചത്തേ കരണവചനം കത്വാ ഗണ്ഠിപദേ അത്ഥോ പകാസിതോ. യദി അരിയമഗ്ഗേന നിരുദ്ധാനം ആസവാനം വസേന അനാസവതാ, ലോകേ ചിത്താനിപി അനാസവാ സിയും. ന ഹി നിരുദ്ധാനി ചിത്താനി ആരമ്മണാനി കരോന്തീതി താനി അനിരുദ്ധാസവവസേന സാസവാനീതി ചേ. സോതാപന്നസ്സ മഗ്ഗചിത്തം ഉപരിമഗ്ഗവജ്ഝാസവവസേന സാസവം, അവസിട്ഠാസവസമുച്ഛിന്ദനാനുഭാവത്താ ഫലാനി സാസവാനി സിയുന്തി? ന, ആസവസമുച്ഛിന്ദനാനുഭാവാഗതഫലത്താ. ഭിംസനസ്സ കരണം ഭിംസനകതം, തസ്മിം ഭിംസനകതസ്മിം, ഭിംസനകിരിയായാതി അത്ഥോ. ഇത്ഥിലിങ്ഗം വിപല്ലാസം കത്വാ നപുംസകലിങ്ഗം, പുരിസലിങ്ഗം വാ കത്വാ. നിമിത്തത്ഥേതി ഏത്ഥ –

‘‘ചമ്മനി ദീപിനം ഹന്തി, ദന്തേസു ഹന്തി കുഞ്ജരം;

വാലേസു ചാമരിം ഹന്തി, സിങ്ഗേസു സരഭോ ഹതോ’’തി. –

അധികരണം.

൨൦-൨൧. നചിരട്ഠിതികകാരണേ കഥിതേ ചിരട്ഠിതികകാരണം അത്ഥതോ വുത്തപടിപക്ഖവസേന കിഞ്ചാപി സിദ്ധം, തഥാപി തം ഥേരസ്സ വിനയപഞ്ഞത്തിയാചനായ ഓകാസകാരണാധിപ്പായതോ വിനയപഞ്ഞത്തിയാചനോകാസം പാപേതും പുന ഭഗവന്തം ‘‘കോ പന, ഭന്തേ, ഹേതൂ’’തി പുച്ഛി. ഭഗവാപി യാചനം സമ്പടിച്ഛിതുകാമോ ബ്യാകാസി. ‘‘ആസവട്ഠാനീയാ സങ്ഘേ പാതുഭവന്തീ’’തി പുഗ്ഗലസ്സ സങ്ഘപരിയാപന്നത്താ വുത്തം. ആദരത്ഥവസേനേവേത്ഥ ദ്വിക്ഖത്തും വുത്തന്തി യസ്മാ ഥേരോ പുബ്ബേ രാജഗഹേ, സമ്പതി വേരഞ്ജായന്തി ദ്വിക്ഖത്തും കാചി, തസ്മാ ആദരേന പുനപ്പുനം യാചയമാനം പസ്സിത്വാ സയമ്പി ഭഗവാ ആദരേനേവ ‘‘ആഗമേഹി ത്വം സാരിപുത്താ’’തി ആഹ. തേനേതം ദീപേതി ‘‘മാ ത്വം പുനപ്പുനം യാചാഹി, സമ്പടിച്ഛിതാവ മയാ തേ യാചനാ, പുബ്ബേനനു തവയാചനം സമ്പടിച്ഛതാവ മയാ ഏത്തകേ കാലേ ഏത്തകാനി സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞത്താനി, ന താവ മേ സാവകാനം ആണാപാതിമോക്ഖുദ്ദേസാനുജാനനകാലോ സമ്പത്തോ, തക്കാനുമാനവസേന തയാ ‘ഏതസ്സ ഭഗവാ കാലോ’തി പുനപ്പുനം നിദ്ദിസിയമാനോപി നേസ സോ കാലോ, കിന്തു തഥാഗതോവ തത്ഥ കാലം ജാനിസ്സതീ’’തി. യസ്മാ പന ‘‘സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തികാലതോ പഭുതി ആണാപാതിമോക്ഖമേവ ഉദ്ദിസിയതീ’’തി വുത്തം, തസ്മാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസപ്പഹോനകസിക്ഖാപദമേവ സന്ധായാഹ. ‘‘തത്ഥാതി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാചനാപേക്ഖം ഭുമ്മവചന’’ന്തി ഏകമേവ പദം വുത്തം തസ്സാ സിദ്ധിയാ ഇതരസ്സ സിദ്ധിതോ. ‘‘സാവകാനം വിസയഭാവന്തി ഇമിനാ മഹാപദുമത്ഥേരവാദോ പടിക്ഖിത്തോ’’തി അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തം, തം സുന്ദരം വിയ. സമ്മുഖേ ഗരഹാ. പരമ്മുഖേ ഉപവാദോ. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഊനദസവസ്സേന…പേ… ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൭൫) ഇദം സിക്ഖാപദം ഭഗവാ ബുദ്ധത്തേന ദസവസ്സികോ ഹുത്വാ പഞ്ഞപേസി ഊനദസവസ്സികസ്സ തസ്സ തഥാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ അഭാവതോ. ന തദാ അതിരേകദസവസ്സികോവ ദസവസ്സികാനം രത്തഞ്ഞുമഹത്തപ്പത്തിതോ, തസ്മാ തം സിക്ഖാപദം വേരഞ്ജായം വസ്സാവാസതോ പുബ്ബേ രാജഗഹേ ഏവ പഞ്ഞത്തന്തി സിദ്ധം, തസ്മിം സിദ്ധേ സിദ്ധമേവ ‘‘യാവ ന സങ്ഘോ രത്തഞ്ഞുമഹത്തം പത്തോതി വചനം ഇതോ പുബ്ബേ പഠമയാചനായപി വുത്ത’’ന്തി. അട്ഠകഥായമ്പി രത്തഞ്ഞുമഹത്തപ്പത്തകാലേ ‘‘ദ്വേ സിക്ഖാപദാനീ’’തി ഗണനപരിച്ഛേദവചനം പഠമയാചനായ വുത്തവചനം സന്ധായ വുത്തം. അഞ്ഞഥാ രത്തഞ്ഞുമഹത്തപ്പത്തകാലേ ദ്വേ ഏവ, ന അഞ്ഞന്തി ആപജ്ജതി.

‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സാ’’തിആദിമ്ഹി അയമാദിതോ പട്ഠായ അത്ഥവിഭാവനാ – അയം കിരായസ്മാ അസ്സജിത്ഥേരതോ പടിലദ്ധം ഏകഗാഥാമത്തകം ധമ്മപരിയായം നയസതസഹസ്സേഹി വിവേചേന്തോ അരഹത്തം പത്വാ സാവകപാരമീഞാണേ ഠിതോ ‘‘അഹോ വത മഹാനുഭാവോയം സദ്ധമ്മോ, യോ വിനാപി ധമ്മസാമിനാ പരമ്മുഖതോ സുതമത്തേപി മയ്ഹം മഹന്തം ഗുണവിസേസം ജനേസി, സാധു വതായം സദ്ധമ്മോ ചിരം തിട്ഠേയ്യാ’’തി ചിന്തേന്തോ ‘‘കതമേസാനം നു ഖോ ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം…പേ… ന ചിരട്ഠിതിക’’ന്തി തമത്ഥം, കാരണഞ്ച അത്തനോ അഗ്ഗസാവകഞാണേന പടിവിജ്ഝിത്വാ ‘‘സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തന്തിആദിചിരട്ഠിതികാരണ’’ന്തി നിട്ഠം കത്വാ വിനയപഞ്ഞത്തിയാചനോകാസകരണത്ഥം ഭഗവന്തം പുച്ഛി. തതോ പഞ്ഹസ്സ വിസ്സജ്ജനേ വിനയപഞ്ഞത്തിയാചനോകാസേ സമ്പത്തേ ‘‘ഏതസ്സ ഭഗവാ കാലോ, ഏതസ്സ സുഗത കാലോ’’തി വിനയപഞ്ഞത്തിം യാചി. തതോ ഭഗവാ തസ്സാ യാചനായ സമ്പടിച്ഛിതഭാവം, ‘‘ഏതസ്സ ഭഗവാ കാലോ’’തി വുത്തകാലസ്സ അകാലതം, കാലസ്സ ച അനഞ്ഞവിസയതം ദീപേന്തോ ‘‘ആഗമേഹി ത്വ’’ന്തിആദിമാഹ, തതോ ഭഗവാ തസ്സ യാചനം, സത്തേസു കാരുഞ്ഞതഞ്ച പടിച്ച ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഭിക്ഖൂ അനുപജ്ഝായകാ അനാചരിയകാ അനോവദിയമാനാ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൬൪) നയേന വേപുല്ലമഹത്തതം പടിച്ച സത്ഥാ സാവകാനം ഉപജ്ഝായവത്താദീനി വിനയകമ്മാനി, തദനുരൂപസിക്ഖാപദാനി ച പഞ്ഞപേസി. തതോ അനുക്കമേന ദ്വാദസമവസ്സം വേരഞ്ജായം വസി. തദാ ച ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ സത്ഥാരാ നിദ്ദിട്ഠേസു ചിരട്ഠിതിഹേതൂസു ജാതേസു ‘‘നവങ്ഗസത്ഥുസാസനമഹത്തതാ ച സമ്പതി ജാതാ, വിനയപഞ്ഞത്തി ച ബഹുതരാ ജാതാ, പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ ഏവേകോ ന താവ സാവകാനം അനുഞ്ഞാതോ, സോ ച പരിസുദ്ധേന സങ്ഘേന കരീയതി. സങ്ഘോപി ഏതരഹി പരിസുദ്ധോ പച്ഛിമകസ്സ സോതാപന്നത്താ’’തി ചിന്തേത്വാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം അനുജാനാപേതുകാമോ യത്തകേഹി ച സിക്ഖാപദേഹി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ അനുജാനീയതി, തത്തകാനം പഞ്ഞത്തിയാചനപുബ്ബങ്ഗമം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം യാചന്തോ പുബ്ബുപ്പന്നവിതക്കസൂചനപുച്ഛാവിസ്സജ്ജനക്കമവസേന യാചനോകാസേ സമ്പത്തേ ‘‘ഏതസ്സ ഭഗവാ കാലോ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥ ‘‘യം ഭഗവാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേയ്യാ’’തി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസപ്പഹോനകസിക്ഖാപദം സന്ധായാഹ, അയമത്ഥോ ഭദ്ദാലിസുത്തേന (മ. നി. ൨.൧൩൪ ആദയോ) ദീപേതബ്ബോ. തത്ഥ ഹി ബഹൂസു സിക്ഖാപദേസു പഞ്ഞത്തേസു, പഞ്ഞപിയമാനേസു ച ‘‘ന താവ ഭദ്ദാലി സത്ഥാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതീ’’തിആദി (മ. നി. ൨.൧൪൫) വുത്തം അപഞ്ഞത്തം ഉപാദായ, തഥാ ഇധാപി അപഞ്ഞത്തം സന്ധായ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. പരിസുദ്ധത്താ സങ്ഘസ്സ സമ്പതി സാവകാനം ആണാപാതിമോക്ഖുദ്ദേസം നാനുജാനാമീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘നിരബ്ബുദോ’’തിആദിമാഹ. ന ഹി പരിസുദ്ധേ സങ്ഘേ ഓവാദപാതിമോക്ഖുദ്ദേസസ്സ അനുദ്ദേസകാരണം അത്ഥി, തസ്മിം സതി ആണാപാതിമോക്ഖുദ്ദേസാനുജാനനാധിപ്പായതോ. തഥാ ച സോ തതോ അട്ഠന്നംവസ്സാനം അച്ചയേന അനുഞ്ഞാതോ. യഥാഹ പാതിമോക്ഖഠപനക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൮൬) ‘‘ന ദാനാഹം, ഭിക്ഖവേ, ഇതോ പരം ഉപോസഥം കരിസ്സാമി…പേ… പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസേയ്യാഥാ’’തി. യം പന ഉപസമ്പദക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൧൨൯) ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഭിക്ഖൂ അഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും ഉപസമ്പാദേത്വാ ഏകകം ഓഹായ പക്കമിംസു…പേ… സോ തസ്സാ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിത്വാ ചിരേന അഗമാസീ’’തി വത്ഥു ആഗതം, തം സുദിന്നവത്ഥുതോ പരതോ ഉപ്പന്നമ്പി തത്ഥ യഥാധികാരം സമോധാനേതും വുത്തം. തഥാ തത്ഥേവ ‘‘ഉഭയാനി ഖോ പനസ്സ പാതിമോക്ഖാനി വിത്ഥാരേന സ്വാഗതാനി ഹോന്തീ’’തിആദിനാ (പാചി. ൧൪൭; അ. നി. ൮.൫൨; ൧൦.൩൩) അങ്ഗാനിപി വേദിതബ്ബാനി. ന ഹി ആദിതോ ഏവ ഉഭതോപാതിമോക്ഖാനി സിദ്ധാനീതി. അപിച ആദിതോ പട്ഠായ അയമനുക്കമോ വേദിതബ്ബോ, സേയ്യഥിദം – രാഹുലകുമാരേ ഉപ്പന്നേ ബോധിസത്തോ നിക്ഖമിത്വാ ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരം കത്വാ സത്തമേ അഭിസമ്ബുദ്ധോ, തസ്മിം ഏവ സംവച്ഛരേ കപിലവത്ഥും ഗന്ത്വാ രാഹുലകുമാരം പബ്ബാജേസി. അമ്ബലട്ഠികരാഹുലോവാദസുത്തട്ഠകഥായം (മ. നി. അട്ഠ. ൨.൧൦൭ ആദയോ) ‘‘അയഞ്ഹി ആയസ്മാ സത്തവസ്സികകാലേ ഭഗവന്തം ചീവരകണ്ണേ ഗഹേത്വാ ‘ദായജ്ജം മേ സമണ ദേഹി, ദായജ്ജം മേ സമണ ദേഹീ’തി ദായജ്ജം യാചമാനോ ഭഗവതാ ധമ്മസേനാപതിസാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ നിയ്യാദേത്വാ പബ്ബാജിതോ’’തി ച വുത്തം, തസ്മാ രാഹുലകുമാരം ആരബ്ഭ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തീഹി സരണഗമനേഹി സാമണേരപബ്ബജ്ജ’’ന്തി (മഹാവ. ൧൦൫) വുത്തത്താ സരണഗമനൂപസമ്പദാ പഠമവസ്സബ്ഭന്തരേ ഏവ പടിക്ഖിത്താ, ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മവസേന ഉപസമ്പദാ അനുഞ്ഞാതാതി പഞ്ഞായതി. അപിച രാഹുലവത്ഥുമ്ഹി ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അനനുഞ്ഞാതോ മാതാപിതൂഹി പുത്തോ പബ്ബാജേതബ്ബോ, യോ പബ്ബാജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൧൦൫) സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, തസ്മാ ഇതോ പുബ്ബേപി സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞത്താനീതി സിദ്ധം.

സുത്വാ ച യോ ഹേതുനിരോധമഗ്ഗം,

നിരോധുപായം പടിവിജ്ഝി ഖിപ്പം;

ജാതോവപേക്ഖേന അസേസമേതം,

ലോകം വിപസ്സീ സുഗതഗ്ഗസിസ്സോ.

സോ ധമ്മസേനാപതി അഗ്ഗസിസ്സോ,

സദ്ധമ്മരാജസ്സ തഥാഗതസ്സ;

സയം മുനിന്ദേന യസസ്സ പത്തോ,

അനേകസോ സോളസധാ പസത്ഥോ.

തസ്മാ ഹി സിക്ഖാപദബന്ധകാലോ,

ഞാതുമ്പി ലോകേ അതിഭാരിയോവ;

പഗേവ സിക്ഖാപദഭാവഭേദോ,

പഗേവ അഞ്ഞോ ഉഭയത്ഥ തത്ഥ.

പച്ചേകബുദ്ധാ അപി തം ദ്വയന്തു,

ഞാതും ന സക്കാവ പഗേവ നേതും;

നിസ്സംസയം തത്ഥ തഥാഗതോവ,

ജാനിസ്സതിച്ചാഹ തഥാഗതോതി.

ഇച്ചേതമത്ഥം ഇധ ഭിക്ഖു ഞത്വാ,

സിക്ഖാപദാനം കമഭാവഭേദം;

ഞാതും സയം നോ ന പരേ ച നേതും,

പരിയേസിതബ്ബോ ഇധ യുത്തിമഗ്ഗോ.

തത്ഥ കമഭേദോ സിക്ഖാപദാനം പരതോ ആവി ഭവിസ്സതി. ഭാവഭേദോ താവ ഉക്ഖിത്തകാനുവത്തനപച്ചയാ ഭിക്ഖു അനാപത്തികോ, ഭിക്ഖുനീ പന സമനുഭട്ഠാ പാരാജികാ ഹോതി. പാരാജികാപത്തിപടിച്ഛാദനേ ഭിക്ഖുസ്സ ദുക്കടം, ഭിക്ഖുനിയാ പാരാജികം. ദുട്ഠുല്ലം ആരോചേന്തസ്സ, പടിച്ഛാദേന്തസ്സ ച പാചിത്തിയം. മഹാസാവജ്ജം പാരാജികം ആരോചേന്തസ്സ, പടിച്ഛാദേന്തസ്സ ച ഭിക്ഖുസ്സ ദുക്കടം. ഇച്ചേവമാദീഹി അഭാവഭേദസിക്ഖാപദാനം ഇധ ഭാവഭേദേന യുത്തിപരിയേസനം സാധയമാനോപി സിയാ അനുമ്മാദവിഘാതഭാഗീതി. ഏത്താവതാ സകലസ്സപി വിനയപിടകസ്സ വിതക്കയാചനകാലകാലഞ്ഞൂകാരണഫലപയോജനേഹി സത്തഹി അങ്ഗേഹി പടിമണ്ഡിതം നിദാനമായസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന നിദസ്സിതം ഹോതി. തത്ഥ ഥേരസ്സ വിനയപഞ്ഞത്തിയാചനഹേതുഭൂതോ വിതക്കോ നാമ. തസ്സേവ ‘‘ഏതസ്സ ഭഗവാ കാലോ’’തിആദിനാ പവത്താ യാചനാ നാമ. രത്തഞ്ഞൂവേപുല്ലലാഭഗ്ഗബാഹുസച്ചമഹത്തപ്പത്തി കാലോ നാമ. സബ്ബഞ്ഞൂ ഏവ കാലഞ്ഞൂ നാമ. ആസവട്ഠാനീയാനം ധമ്മാനം പാതുഭാവോ കാരണം നാമ. ‘‘തേസംയേവ ആസവട്ഠാനീയാനം ധമ്മാനം പടിഘാതായാ’’തി വചനതോ ആസവട്ഠാനീയധമ്മപടിഘാതോ ഫലം നാമ. ‘‘യഥയിദം ബ്രഹ്മചരിയം അദ്ധനിയം അസ്സാ’’തി വചനതോ സാസനബ്രഹ്മചരിയസ്സ ചിരട്ഠിതി പയോജനന്തി വേദിതബ്ബം. ഹോതി ചേത്ഥ –

‘‘വിതക്കോ യാചനാ കാലോ, കാലഞ്ഞൂ കാരണം ഫലം;

പയോജനന്തി സത്തങ്ഗം, നിദാനം വിനയസ്സിധാ’’തി.

൨൨. അന്തിമമണ്ഡലന്തി അബ്ഭന്തരമണ്ഡലം. തഞ്ഹി ഇതരേസം അന്തോ ഹോതി, ഖുദ്ദകമണ്ഡലം വാ. അനുമതിദാനവസേന തേസം ഭിക്ഖൂനം ദത്വാ. തേസം ബുദ്ധാനം ചാരികായ വിനേതബ്ബാ വേനേയ്യസത്താ. ഓചിനന്താ വിയാതി ബഹുപുപ്ഫം ഗച്ഛം മാലാകാരാ ചിരം ഓചിനന്തി, ഏവം ബഹുവേനേയ്യേസു ഗാമാദീസു ചിരം വസന്താ വേനേയ്യപുഞ്ഞം പരിഹരന്താ ചരന്തി. സന്തം സുഖം, ന വേദനാസുഖം വിയ സപരിപ്ഫന്ദം. ദസസഹസ്സചക്കവാളേതി ദേവാനം വസേന വുത്തം. മനുസ്സാ പന ഇമസ്മിംയേവ ചക്കവാളേ ബോധനേയ്യാ ഉപ്പജ്ജന്തി. മഹാകരുണായ ധുവം സത്തസമവലോകനം. ഓതിണ്ണേതി പരിസമജ്ഝം ആഗതേ, ആരോചിതേ വാ. യേന കാരണേന മയം തുമ്ഹാകം ദേയ്യധമ്മം ദദേയ്യാമ, തം കുതോ സക്കാ ലദ്ധും. ബഹുകിച്ചാ ഹി ഘരാവാസാതി. ദുതിയവികപ്പേ തന്തി ദേയ്യധമ്മം. ‘‘തുമ്ഹേഹി തം കുതോ ലദ്ധാ’’തി അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. കേചി പന ‘‘പഠമം കിരിയം പേക്ഖതി, ദുതിയം ദേയ്യധമ്മ’’ന്തി വദന്തി. ആചരിയോ പന ‘‘പഠമയോജനായ യം ദാനപുഞ്ഞം, തം കുതോ ലബ്ഭാ. പുഞ്ഞന്തരായബഹുലാ ഹി ഘരാവാസാതി. ദുതിയയോജനായ തേമാസബ്ഭന്തരേ യമഹം ദദേയ്യം, അതിക്കന്തകാലത്താ തമഹം സമ്പതി കുതോ ദദേയ്യന്തി ദസ്സേതീ’’തി വദതി. സീലാദികുസലധമ്മസന്ദസ്സനാദിധമ്മരതനവസ്സം.

൨൩. പത്തുണ്ണദേസേ പത്തുണ്ണം പടവരം. മഹായാഗന്തി മഹാദാനം. പരിപുണ്ണസങ്കപ്പന്തി തേമാസം സോതബ്ബം അജ്ജ സുണിന്തി.

തത്രിദന്തി ഇദം കാരണം.

ഉപാലി ദാസകോതി ആചരിയപരമ്പരതോ. ബാഹിരബ്ഭന്തരനിദാനം, സിക്ഖാപദാനം പഞ്ഞത്തിട്ഠാനസങ്ഖാതം ആവേണികനിദാനഞ്ച സന്ധായാഹ ‘‘നിദാനസ്സ പഭേദദീപനതോ’’തി. ഥേരവാദാദി വത്ഥുപ്പഭേദോ. സകായ പടിഞ്ഞായ മേത്തിയം ഭിക്ഖുനിം നാസേഥാതിആദി പരസമയവിവജ്ജനതോതിആദി. വിഭങ്ഗനയഭേദദസ്സനതോതി തിസ്സോ ഇത്ഥിയോ ഭൂമട്ഠം ഥലട്ഠന്തിആദി. ഏത്ഥാഹ – കിം ഭഗവതോ മാരാവട്ടനപടിഘാതായ സത്തി നത്ഥീതി? അത്ഥി, തഥാപിസ്സ പച്ഛാ ഉപഗുത്തകാലേ പസാദഹേതുത്താ അധിവാസേതി. ഏത്ഥ ഉപഗുത്താധിട്ഠാനം വത്തബ്ബം. ബുദ്ധാനം ആചിണ്ണന്തി ദിജദസ്സനേന കിംപയോജനന്തി ചേ? മാരാവട്ടനഹേതു ബ്രാഹ്മണസ്സ പുഞ്ഞന്തരായോതി പയോജനം.

ദിജോപി സോ മാരമനോരഥസ്സ,

ഭങ്ഗം കരോന്തോ ജിനപുങ്ഗവസ്സ;

സസ്സിസ്സസങ്ഘസ്സ അദാസി ദാനം,

അസേസകം കപ്പിയഭണ്ഡഭേദം.

കിം ഭഗവാ സസിസ്സോ താവ മഹന്തം കപ്പിയഭണ്ഡം ഉബ്ഭണ്ഡികം കത്വാ അഗമാസീതി? ന അഗമാസി, തേമാസിഭാഗിയം പന പുഞ്ഞരാസികം ദേയ്യധമ്മം അപ്പടിക്ഖിപന്തോ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഉപായതോ സത്ഥാ അദാസി.

തദഞ്ഞഥാ മാരമനോരഥോവ,

പൂരോ സിയാ നേവ ദിജസ്സ ഭിയ്യോ;

പാപം മഹന്തം അപി പാപുണേയ്യ,

മിച്ഛാഭിമാനേന തഥാഗതേ സോ.

തസ്മാ ഭഗവാ അസ്സാദിയന്തോ തം ദേയ്യധമ്മം അപ്പടിക്ഖിപന്തോ ഉപായേന ബ്രാഹ്മണസ്സ പുഞ്ഞബുദ്ധിം കത്വാ, മാരസ്സ ച മനോരഥവിഘാതം കത്വാ അഗമാസീതി, ‘‘അയം നയോ അട്ഠകഥം വിനാപി പാളിനയാനുലോമതോ സിദ്ധോ’’തി വദന്തി. കഥം? –

‘‘സത്ഥാ സസിസ്സോ യദി അഗ്ഗഹേസി,

ദിജസ്സ തം ചീവരമാദിതോവ;

നാഥസ്സ നോ വീസതിവസ്സകാലേ,

വിരുജ്ഝതേ ജീവകയാചനാപി;

തഥാപി സബ്ബം സുവിചാരയിത്വാ,

യുത്തം നയം ചിന്തയിതുംവ യുത്ത’’ന്തി.

ഇദാനി ആയസ്മാ ഉപാലിത്ഥേരോ വിനയപഞ്ഞത്തിയാ സാധാരണനിദാനം ദസ്സേത്വാ സിക്ഖാപദാനം പാടേക്കം പഞ്ഞത്തിട്ഠാനസങ്ഖാതം നിദാനമാദിം കത്വാ പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിഅനുപഞ്ഞത്തിവിഭാഗാപത്തിഭേദന്തരാപത്തിആദികം നാനപ്പകാരം വിധിം നിജ്ജടം നിഗ്ഗുമ്ബം കത്വാ ദസ്സേതും ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം യഥാഭിരന്തം വിഹരിത്വാ’’തിആദിമാഹാതി. ഇധ ഠത്വാ –

സിക്ഖാപദാന സബ്ബേസം, കമഭേദം പകാസയേ;

തസ്മിം സിദ്ധേ നിദാനാനം, കമസിദ്ധി യതോ ഭവേ.

തത്ഥ സബ്ബസിക്ഖാപദാനം യഥാസമ്ഭവം ദേസനാക്കമോ പഹാനക്കമോ പടിപത്തിക്കമോ ഉപ്പത്തിക്കമോതി ചതുബ്ബിധോ കമോ ലബ്ഭതി. തത്ഥ ഭഗവതാ രാജഗഹേ ഭിക്ഖൂനം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം അനുജാനന്തേന പാതിമോക്ഖുദ്ദേസസ്സ യോ ദേസനാക്കമോ അനുഞ്ഞാതോ, തം ദേസനാക്കമമനുലോമേന്തോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ പഠമം പാരാജികുദ്ദേസം പുച്ഛി, തദനന്തരം സങ്ഘാദിസേസുദ്ദേസം, തതോ അനിയതുദ്ദേസം വിത്ഥാരുദ്ദേസഞ്ച പുച്ഛിത്വാ തദനന്തരം ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗഞ്ച തേനേവ അനുക്കമേന പുച്ഛി, നിദാനുദ്ദേസന്തോഗധാനഞ്ച സരൂപേന അനുദ്ദിട്ഠാനം പുച്ഛനത്ഥം ഖന്ധകേപി പുച്ഛി. ഏതേന ച ഖന്ധകേ പഞ്ഞത്താ ഥുല്ലച്ചയാ സങ്ഗഹിതാ ഹോന്തി. പുച്ഛിതാനുക്കമേനേവ ഉപാലിത്ഥേരോ തം സബ്ബം സാപത്തിഭേദാദികം ദേസേന്തോ ഥുല്ലച്ചയദുബ്ഭാസിതആപത്തിസമുട്ഠാനാദിദീപകം അന്തോകത്വാ ദേസേസി, അയമേത്ഥ ദേസനാക്കമോ. ഉഭതോവിഭങ്ഗഖന്ധകതോ പന ഉച്ചിനിത്വാ തദാ പരിവാരപാളി വിസും കതാ. ഇമമേവ നയം സന്ധായ അട്ഠകഥായം വുത്തം ‘‘ഏതേനേവ ഉപായേന ഖന്ധകപരിവാരേപി ആരോപേസു’’ന്തിആദി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ). അപിച പാളിയാ ‘‘ഏതേനേവുപായേന ഉഭതോവിനയേ പുച്ഛി. പുട്ഠോ പുട്ഠോ ആയസ്മാ ഉപാലി വിസ്സജ്ജേസീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം, തസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഉഭതോവിഭങ്ഗേ ഏവ പുച്ഛി. വിസ്സജ്ജേന്തോ പന ആയസ്മാ ഉപാലി നിവരസേസം ദേസേന്തോ ഖന്ധകപരിവാരേ അന്തോകത്വാ ദേസേസി. തദാ ച ഖന്ധകപരിവാരപാളി വിസും കതാതി അയം ദേസനാക്കമോ. യദി ഏവം നിദാനുദ്ദേസോ പഠമം ദേസേതബ്ബോതി ചേ? ന, തദസമ്ഭവതോ. സോ ഹി ‘‘യസ്സ സിയാ ആപത്തീ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൩൪) നയേന പവത്തത്താ പഠമം സിക്ഖാപദസങ്ഗഹിതാസു ആപത്തീസു അദസ്സിതാസു ന സമ്ഭവതി. ‘‘യാനി മയാ ഭിക്ഖൂനം പഞ്ഞത്താനി സിക്ഖാപദാനി, താനി നേസം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം അനുജാനേയ്യ’’ന്തി വചനതോ സിക്ഖാപദാനേവ പഠമം ദേസേതബ്ബാനീതി പാരാജികുദ്ദേസക്കമോ സമ്ഭവതി.

പാരാജികുദ്ദേസാദിസങ്ഗഹിതാനം ആപത്തിഅകുസലാനം യഥോളാരികക്കമേന പഹാതബ്ബത്താ പഹാനക്കമോപേത്ഥ സമ്ഭവതി. ഉപസമ്പന്നസമനന്തരം ‘‘താവദേവ ചത്താരി അകരണീയാനി ആചിക്ഖിതബ്ബാനീ’’തി (മഹാവ. ൧൨൯) വചനതോ ‘‘സമാദായ സിക്ഖതി സിക്ഖാപദേസൂ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧൯൩) വചനതോ ച യഥാ ഗരുകം ആചിക്ഖണം സിക്ഖനേന പടിപത്തിക്കമോപേത്ഥ സമ്ഭവതി, ഏവമിമേഹി തീഹി കമേഹി ദേസേതബ്ബാനമ്പേതേസം സിക്ഖാപദാനം യഥാസമ്ഭവം ഉപ്പത്തിക്കമോ സമ്ഭവതി. തഥാ ഹി യം യം സാധാരണം, തം തം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നേ ഏവ വത്ഥുസ്മിം ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ ഛന്ദസോ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യാ’’തി ഭിക്ഖുനീനമ്പി പഞ്ഞത്തം. അഞ്ഞഥാ തം ഭിക്ഖുനീനം അനുപ്പന്നപഞ്ഞത്തി സിയാ. തതോ ‘‘അനുപ്പന്നപഞ്ഞത്തി തസ്മിം നത്ഥീ’’തി (പരി. ൨൪൭) പരിവാരേ ഏതം വചനം വിരുജ്ഝതി, ഏത്താവതാ പുരിമേന കമത്തയേന പഠമം ദേസേതബ്ബതം പത്തേ പാരാജികുദ്ദേസേ പഠമുപ്പന്നത്താ മേഥുനധമ്മപാരാജികം സബ്ബപഠമം ദേസേതുകാമോ ഉപാലിത്ഥേരോ ‘‘തത്ര സുദം ഭഗവാ വേസാലിയ’’ന്തി വേസാലിമേവ പാപേത്വാ ഠപേസി. അഞ്ഞഥാ ബാരാണസിയം പഞ്ഞത്താനം ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മനുസ്സമംസം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൮൦) ഏവമാദീനം ദേസനാധിപ്പായേ സതി ബാരാണസിം പാപേത്വാ ഠപേയ്യാതി.

അബ്ഭന്തരനിദാനകഥാ നിട്ഠിതാ.

വേരഞ്ജകണ്ഡവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧. പാരാജികകണ്ഡോ

൧. പഠമപാരാജികം

സുദിന്നഭാണവാരവണ്ണനാ

പഠമസ്സേത്ഥ നിദാനേ, ഠത്വാ പാരാജികസ്സ വിഞ്ഞേയ്യോ;

ചോദനാപരിഹാരനയോ, പുഗ്ഗലവത്ഥുപ്പകാസനേയേവ.

തത്ഥ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വുത്ഥവസ്സോ അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരന്തോ കത്തികജുണ്ഹപക്ഖേ ഏവ വേസാലിം പാപുണിത്വാ യാവ പഠമപാരാജികസിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനം, താവ അട്ഠ വസ്സാനി വേസാലിയംയേവ വിഹരന്തോ വിയ പാളിക്കമേന ദിസ്സതി, ന ച ഭഗവാ താവത്തകം കാലം തത്ഥേവ വിഹാസി. സോ ഹി സുദിന്നസ്സ സാവകാനം സന്തികേ പബ്ബജ്ജം ഉപസമ്പദഞ്ച അനുജാനിത്വാ യഥാഭിരന്തം തത്ഥ വിഹരിത്വാ ചാരികം ചരന്തോ ഭേസകളാവനം പത്വാ തത്ഥ തേരസമം വസ്സം വസി, തേനേവ അനുക്കമേന സാവത്ഥിം പത്വാ ചുദ്ദസമം വസ്സം വസി, പന്നരസമം കപിലവത്ഥുമ്ഹി, സോളസമം ആളവിയം, തതോ വുത്ഥവസ്സോ ചാരികം ചരന്തോ രാജഗഹം പത്വാ സത്തരസമം വസി, ഇമിനാ അനുക്കമേന അപരാനിപി തീണി വസ്സാനി തത്ഥേവ വസി. ഏത്താവതാ ഭഗവാ പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സോ രാജഗഹതോ അനുപുബ്ബേന വേസാലിം പാപുണി, തതോ ഉപസമ്പദായ അട്ഠവസ്സികോ സുദിന്നോ വേസാലിയംയേവ മേഥുനം ധമ്മം അഭിവിഞ്ഞാപേസി, തതോ ഭഗവാ തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം പഠമം പാരാജികം പഞ്ഞപേസീതി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ യസ്മാ ഉപാലിത്ഥേരോ ഇതോ പഠമതരം തത്ഥ വേസാലിയഞ്ച പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദാനി അദസ്സേതുകാമോ, വിനയനിദാനാനന്തരം പഠമപാരാജികമേവ ദസ്സേതുകാമോ, തസ്മാ വേസാലിയം പഠമം നിവാസം, പച്ഛാ ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ പഞ്ഞത്തികാലേ നിവാസഞ്ച ഏകതോ കത്വാ ‘‘തത്ര സുദം ഭഗവാ വേസാലിയ’’ന്തിആദിമാഹ, തേന വുത്തം ‘‘പഠമസ്സേത്ഥ നിദാനേ, ഠത്വാ …പേ… പകാസനേയേവാ’’തി. തസ്മാ ഇമസ്മിം പഠമപാരാജികസ്സ പഞ്ഞത്തിട്ഠാനസങ്ഖാതേ നിദാനേ ഠത്വാ ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന വേസാലിയാ അവിദൂരേ കലന്ദഗാമോ നാമ ഹോതി…പേ… അഞ്ഞതരം വജ്ജിഗാമം ഉപനിസ്സായ വിഹരതീ’’തി ഏതസ്മിം ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ പുഗ്ഗലപ്പകാസനേ, ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന വജ്ജീ ദുബ്ഭിക്ഖാ ഹോതി…പേ… തിക്ഖത്തും മേഥുനം ധമ്മം അഭിവിഞ്ഞാപേസീ’’തി (പാരാ. ൩൦) ഇമസ്മിം വത്ഥുപ്പകാസനേ ച ചോദനാനയോ, പരിഹാരനയോ ച വേദിതബ്ബോതി വുത്തം ഹോതി. തത്രായം പകാസനാ – കിമത്ഥം ഥേരേന അഞ്ഞേസം സിക്ഖാപദാനം പുഗ്ഗലവത്ഥൂനി വിയ സങ്ഖേപതോ അവത്വാ യത്ഥ ച സോ ഉപ്പന്നോ, യഥാ ച ധമ്മേ പസന്നോ, യഥാ ച പബ്ബജിതോ, യഥാ ച ഇമം വത്ഥും ഉപ്പാദേതി, തം സബ്ബം അനവസേസേത്വാ പുഗ്ഗലവത്ഥൂനി വിത്ഥാരതോ വുത്താനീതി ചേ? വുച്ചതേ –

ഏവം സദ്ധായ കിച്ഛേന, മഹന്തേ ഭോഗഞാതകേ;

ഹിത്വാ പബ്ബജിതാനമ്പി, പേസലാനമ്പി സബ്ബസോ.

സബ്ബലാമകധമ്മായം, മേഥുനോ യദി സമ്ഭവേ;

ന ധമ്മദേസനായേവ, സിദ്ധാ വിരതി സബ്ബസോ.

തസ്മാ നവങ്ഗസദ്ധമ്മേ, സത്ഥാരാ ദേസിതേപി ച;

വിനയോ പഞ്ഞപേതബ്ബോ, തതോ ധമ്മവിസുദ്ധിഹി.

വിനയാഭാവതോ ഏവം, അജ്ഝാചാരോ ഭവിസ്സതി;

തസ്മാ വിനയപഞ്ഞത്തി, സാത്ഥികാ പേസലസ്സപി.

അനാദീനവദസ്സാവീ, യസ്മാ യം പാപമാചരി;

വിനയോയേവ സദ്ധാനം, ആദീനവവിഭാവിനോ.

തസ്മാ സദ്ധാനുസാരീനം, വിനയോ സാത്ഥകോവ യം;

ധമ്മോ ധമ്മാനുസാരീനം, തതോ ഉഭയദേസനാ.

അപി ച യദി പണ്ണത്തിവീതിക്കമം അകരോന്തസ്സാപി യാവ ബ്രഹ്മലോകാ അയസോ പത്ഥടോ, പഗേവഞ്ഞേസന്തി ദസ്സനത്ഥം അജ്ഝാചാരസ്സ പാകടഭാവദീപനം. കഥം? –

അഭബ്ബോ അരഹത്തസ്സ, സുദിന്നോ പുത്തമാതരോ;

ഭബ്ബാനുപ്പന്നപഞ്ഞത്തി, തദത്ഥം ന കതാ അയം.

നനു മാഗണ്ഡികം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ മാതാപിതൂനമസ്സാ ഹിതത്ഥം ധമ്മം ദേസേതീതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതും ബീജകബീജകമാതൂനം അരഹത്തുപ്പത്തി ഥേരേന ദീപിതാ. ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന വേസാലിയാ അവിദൂരേ കലന്ദഗാമോ നാമ ഹോതി, യേന സമയേന സുദിന്നോ പുരാണദുതിയികായ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവീ’’തി വാ ‘‘യേന സമയേന ഭഗവാ പഠമപാരാജികം പഞ്ഞപേസീ’’തി വാ വചനം ഇധ ന യുജ്ജതി. കസ്മാ? ‘‘ഇധ പന ഹേതുഅത്ഥോ കരണത്ഥോ ച സമ്ഭവതീ’’തി വുത്തം അട്ഠകഥാവചനഞ്ഹി ഇധ ന ലബ്ഭതി. ചിരനിവിട്ഠോ ഹി സോ ഗാമോ, ന തസ്മിംയേവ സമയേതി. യസ്മാ പന സോ ചിരനിവിട്ഠോപി ച ഗാമോ അത്തനോ നിവിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ സബ്ബകാലമത്ഥീതി വത്തബ്ബതം അരഹതി, തേന പരിയായേന ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന വേസാലിയാ അവിദൂരേ കലന്ദഗാമോ നാമ ഹോതീ’’തി വുത്തം.

൨൫-൬. അനുഞ്ഞാതോസി പന ത്വന്തി സമണവത്തദസ്സനത്ഥം ഭഗവാ പുച്ഛതി. മാതാപിതൂഹി അനനുഞ്ഞാതന്തി ഏത്ഥ ജനകേഹേവ അനനുഞ്ഞാതദസ്സനത്ഥം പുച്ഛീതി വുത്തം. ന ഖോ സുദിന്ന തഥാഗതാതി ‘‘പബ്ബാജേതു മം ഭഗവാ’’തി യാചനാവസേന പനേവമാഹ, ന ഭഗവാ സയം സരണാനി ദത്വാ പബ്ബാജേസി. ദുക്ഖസ്സാതി ഏത്ഥ ‘‘കലഭാഗമ്പീ’’തി പാഠസേസോ. വികപ്പദ്വയേപീതി ദുതിയതതിയവികപ്പേസു. പുരിമപദസ്സാതി കിഞ്ചീതി പദസ്സ. ഉത്തരപദേനാതി ദുക്ഖസ്സാതി പദേന. സമാനവിഭത്തീതി സാമിവചനം. യഥാ കിം? ‘‘കസ്സചി ദുക്ഖസ്സാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘കിഞ്ചി ദുക്ഖസ്സാ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അകാമകാ വിനാ ഭവിസ്സാമാതി തയാ സദ്ധിം അമരിത്വാ അകാമാ ജീവിസ്സാമ. സചേപി ന മരാമ, അകാമകാവ തയാ വിയോഗം പാപുണിസ്സാമ, തയി ജീവമാനേ ഏവ നോ മരണം ഭവേയ്യ, മരണേനപി നോ തയാ വിയോഗം മയം അകാമകാവ പാപുണിസ്സാമ.

൩൦. കതിപാഹം ബലം ഗാഹേത്വാതി കസ്മാ പനായം തഥാ പബ്ബജ്ജായ തിബ്ബച്ഛന്ദോ അനുഞ്ഞാതോ സമാനോ കതിപാഹം ഘരേയേവ വിലമ്ബിത്വാ കായബലഞ്ച അഗ്ഗഹേസീതി? അനുമതിദാനേന മാതാപിതൂസു സഹായകേസു ച തുട്ഠോ തേസം ചിത്തതുട്ഠത്ഥം. കേസുചി അട്ഠകഥാപോത്ഥകേസു കേചി ആചരിയാ ‘‘അയം സുദിന്നോ ജീവകവത്ഥുതോ പച്ഛാ പംസുകൂലികധുതങ്ഗവസേന പംസുകൂലികോ ജാതോ’’തി സഞ്ഞായ ‘‘ഗഹപതിചീവരം പടിക്ഖിപിത്വാ പംസുകൂലികധുതങ്ഗവസേന പംസുകൂലികോ ഹോതീ’’തി ലിഖന്തി, തം ‘‘അചിരൂപസമ്പന്നോ’’തി വചനേന വിരുജ്ഝതി. ‘‘തഥാ സുദിന്നോ ഹി ഭഗവതോ ദ്വാദസമേ വസ്സേ പബ്ബജിതോ, വീസതിമേ വസ്സേ ഞാതികുലം പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ സയം പബ്ബജ്ജായ അട്ഠവസ്സികോ ഹുത്വാ’’തി, ‘‘ഭഗവതോ ഹി ബുദ്ധത്തം പത്തതോ പട്ഠായ യാവ ഇദം വത്ഥം, ഏത്ഥന്തരേ വീസതി വസ്സാനി ന കോചി ഗഹപതിചീവരം സാദിയി, സബ്ബേ പംസുകൂലികാവ അഹേസു’’ന്തി ച വുത്തേന അട്ഠകഥാവചനേന വിരുജ്ഝതി, പബ്ബജ്ജായ അട്ഠവസ്സികോ, ന ഉപസമ്പദായ. ഉപസമ്പദം പന ജീവകവത്ഥുതോ (മഹാവ. ൩൨൬) പച്ഛാ അലത്ഥ, തസ്മാ അവസ്സികോ ഞാതികുലം പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ സിയാതി ചേ? ന, ‘‘അലത്ഥ ഖോ സുദിന്നോ കലന്ദപുത്തോ ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം, അലത്ഥ ഉപസമ്പദ’’ന്തി ഏകതോ അനന്തരം വുത്തത്താ. പബ്ബജ്ജാനന്തരമേവ ഹി സോ ഉപസമ്പന്നോ തേരസധുതങ്ഗഗുണേ സമാദായ വത്തന്തോ അട്ഠ വസ്സാനി വജ്ജിഗാമേ വിഹരിത്വാ നിസ്സയമുത്തത്താ സയംവസീ ഹുത്വാ ‘‘ഏതരഹി ഖോ വജ്ജീ ദുബ്ഭിക്ഖാ’’തിആദിതക്കവസേന യേന വേസാലീ തദവസരി, തസ്മാ ‘‘പംസുകൂലികധുതങ്ഗവസേന പംസുകൂലികോ ഹോതീ’’തി ഏത്തകോയേവ പാഠോ യേസു പോത്ഥകേസു ദിസ്സതി, സോവ പമാണതോ ഗഹേതബ്ബോ. ‘‘ആരഞ്ഞികോ ഹോതീ’’തി ഇമിനാ പഞ്ച സേനാസനപടിസംയുത്താനി സങ്ഗഹിതാനി നേസജ്ജികങ്ഗഞ്ച വിഹാരസഭാഗത്താ, ‘‘പിണ്ഡപാതികോ’’തി ഇമിനാ പഞ്ച പിണ്ഡപാതപടിസംയുത്താനി, ‘‘പംസുകൂലികോ’’തി ഇമിനാ ദ്വേ ചീവരപടിസംയുത്താനി സങ്ഗഹിതാനീതി. ഞാതിഘരൂപഗമനകാരണദീപനാധിപ്പായതോ സപദാനചാരികങ്ഗം വിസും വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘മാ അതിഹരാപേസു’’ന്തി കാലബ്യത്തയവസേന വുത്തം. ധമ്മസ്സന്തരായകരതരത്താ ‘‘ഇമം നയ’’ന്തി അനയോയേവ.

യേഭുയ്യേന ഹി സത്താനം, വിനാസേ പച്ചുപട്ഠിതേ;

അനയോ നയരൂപേന, ബുദ്ധിമാഗമ്മ തിട്ഠതി.

൩൬. അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേതി ഏത്ഥ ദുവിധം സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനം. കഥം? ‘‘ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, ഇമം സിക്ഖാപദം ഉദ്ദിസേയ്യാഥാ’’തി ഏവം സഉദ്ദേസാനുദ്ദേസഭേദതോ ദുവിധം. തത്ഥ പാതിമോക്ഖേ സരൂപതോ ആഗതാ പഞ്ച ആപത്തിക്ഖന്ധാ സഉദ്ദേസപഞ്ഞത്തി നാമ. സാപി ദുവിധാ സപുഗ്ഗലാപുഗ്ഗലനിദ്ദേസഭേദതോ. തത്ഥ യസ്സാ പഞ്ഞത്തിയാ അന്തോ ആപത്തിയാ സഹ, വിനാ വാ പുഗ്ഗലോ ദസ്സിതോ, സാ സപുഗ്ഗലനിദ്ദേസാ. ഇതരാ അപുഗ്ഗലനിദ്ദേസാതി വേദിതബ്ബാ. സപുഗ്ഗലനിദ്ദേസാപി ദുവിധാ ദസ്സിതാദസ്സിതാപത്തിഭേദതോ. തത്ഥ അദസ്സിതാപത്തികാ നാമ അട്ഠ പാരാജികാ ധമ്മാ. ‘‘പാരാജികോ ഹോതി അസംവാസോ’’തി ഹി പുഗ്ഗലോവ തത്ഥ ദസ്സിതോ, നാപത്തി. ദസ്സിതാപത്തികാ നാമ ഭിക്ഖുനീപാതിമോക്ഖേ ‘‘സത്തരസ സങ്ഘാദിസേസാ ധമ്മാ നിസ്സാരണീയം സങ്ഘാദിസേസ’’ന്തി ഹി തത്ഥ ആപത്തി ദസ്സിതാ സദ്ധിം പുഗ്ഗലേന, തഥാ അപുഗ്ഗലനിദ്ദേസാപി ദസ്സിതാദസ്സിതാപത്തിതോവ ദുവിധാ. തത്ഥ അദസ്സിതാപത്തികാ നാമ സേഖിയാ ധമ്മാ. സേസാ ദസ്സിതാപത്തികാതി വേദിതബ്ബാ. സാപി ദുവിധാ അനിദ്ദിട്ഠകാരകനിദ്ദിട്ഠകാരകഭേദതോ. തത്ഥ അനിദ്ദിട്ഠകാരകാ നാമ സുക്കവിസ്സട്ഠി മുസാവാദ ഓമസവാദ പേസുഞ്ഞ ഭൂതഗാമ അഞ്ഞവാദക ഉജ്ഝാപനക ഗണഭോജന പരമ്പരഭോജന സുരാമേരയ അങ്ഗുലിപതോദക ഹസധമ്മ അനാദരിയ തലഘാതകജതുമട്ഠക സിക്ഖാപദാനം വസേന പഞ്ചദസവിധാ ഹോന്തി. സേസാനം പുഗ്ഗലനിദ്ദേസാനം വസേന നിദ്ദിട്ഠകാരകാ വേദിതബ്ബാ.

അനുദ്ദേസപഞ്ഞത്തിപി പദഭാജനന്തരാപത്തിവിനീതവത്ഥുപടിക്ഖേപപഞ്ഞത്തിഅവുത്തസിദ്ധിവസേന ഛബ്ബിധാ ഹോന്തി. തത്ഥ ‘‘യേഭുയ്യേന ഖായിതം ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (പാരാ. ൬൧) ഏവമാദികാ പദഭാജനിയേ സന്ദിസ്സമാനാപത്തി പദഭാജനസിക്ഖാപദം നാമ. ‘‘ന ത്വേവ നഗ്ഗേന ആഗന്തബ്ബം, യോ ആഗച്ഛേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തിആദികാ (പാരാ. ൫൧൭) അന്തരാപത്തിസിക്ഖാപദം നാമ. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ദിവാ പടിസല്ലീയന്തേന ദ്വാരം സംവരിത്വാ പടിസല്ലീയിതു’’ന്തി (പാരാ. ൭൫) ഏവമാദികാ വിനീതവത്ഥുസിക്ഖാപദം നാമ. ‘‘ലോഹിതുപ്പാദകോ, ഭിക്ഖവേ, അനുപസമ്പന്നോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, ഉപസമ്പന്നോ നാസേതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. ൧൧൪) ഏവമാദികാ പടിക്ഖേപസിക്ഖാപദം നാമ. ഖന്ധകേസു പഞ്ഞത്തദുക്കടഥുല്ലച്ചയാനി പഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദം നാമ. ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ നച്ചം വാ ഗീതം വാ വാദിതം വാ ദസ്സനായ ഗച്ഛേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൮൩൪) ഇമിനാ വുത്തേന ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ നച്ചേയ്യ വാ ഗായേയ്യ വാ വാദേയ്യ വാ പാചിത്തിയ’’ന്തി ഏവമാദികം യം കിഞ്ചി അട്ഠകഥായ ദിസ്സമാനം ആപത്തിജാതം, വിനയകമ്മം വാ അവുത്തസിദ്ധിസിക്ഖാപദം നാമ. ഛബ്ബിധമ്പേതം ഛഹി കാരണേഹി ഉദ്ദേസാരഹം ന ഹോതീതി അനുദ്ദേസസിക്ഖാപദം നാമാതി വേദിതബ്ബം. സേയ്യഥിദം – പഞ്ചഹി ഉദ്ദേസേഹി യഥാസമ്ഭവം വിസഭാഗത്താ ഥുല്ലച്ചയദുബ്ഭാസിതാനം, സഭാഗവത്ഥുകമ്പി ദുക്കടഥുല്ലച്ചയദ്വയം അസഭാഗാപത്തികത്താ, അന്തരാപത്തിപഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദാനം നാനാവത്ഥുകാപത്തികത്താ, പടിക്ഖേപസിക്ഖാപദാനം കേസഞ്ചി വിനീതവത്ഥുപഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദാനഞ്ച അദസ്സിതാപത്തികത്താ, അദസ്സിതവത്ഥുകത്താ ഭേദാനുവത്തകഥുല്ലച്ചയസ്സ, അദസ്സിതാപത്തിവത്ഥുകത്താ അവുത്തസിദ്ധിസിക്ഖാപദാനന്തി. ഏത്താവതാ ‘‘ദുവിധം സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനം ഉദ്ദേസാനുദ്ദേസഭേദതോ’’തി യം വുത്തം, തം സമാസതോ പകാസിതം ഹോതി.

തത്ഥ അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേതി സഉദ്ദേസസിക്ഖാപദം സന്ധായ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഏകച്ചേ ആചരിയാ ഏവം കിര വണ്ണയന്തി ‘‘ചത്താരോ പാരാജികാ കതിവസ്സാഭിസമ്ബുദ്ധേന ഭഗവതാ പഞ്ഞത്താതിആദിനാ പുച്ഛം കത്വാ തേസു പഠമപാരാജികോ വേസാലിയം പഞ്ഞത്തോ പഞ്ചവസ്സാഭിസമ്ബുദ്ധേന ഹേമന്താനം പഠമേ മാസേ ദുതിയേ പക്ഖേ ദസമേ ദിവസേ അഡ്ഢതേയ്യപോരിസായ ഛായായ പുരത്ഥാഭിമുഖേന നിസിന്നേന അഡ്ഢതേരസാനം ഭിക്ഖുസതാനം മജ്ഝേ സുദിന്നം കലന്ദപുത്തം ആരബ്ഭ പഞ്ഞത്തോ’’തി, തം ന യുജ്ജതി, കസ്മാ? –

യസ്മാ ദ്വാദസമം വസ്സം, വേരഞ്ജായം വസി ജിനോ;

തസ്മിഞ്ച സുദ്ധോ സങ്ഘോതി, നേവ പാരാജികം തദാ.

ഥേരസ്സ സാരിപുത്തസ്സ, സിക്ഖാപഞ്ഞത്തിയാചനാ;

തസ്മിം സിദ്ധാതി സിദ്ധാവ, ഗരുകാപത്തി നോ തദാ.

ഓവാദപാതിമോക്ഖഞ്ച, കിം സത്ഥാ ചതുവസ്സികോ;

പടിക്ഖിപി കിമാണഞ്ച, സമത്തം അനുജാനി സോ.

അജാതസത്തും നിസ്സായ, സങ്ഘഭേദമകാസി യം;

ദേവദത്തോ തതോ സങ്ഘ-ഭേദോ പച്ഛിമബോധിയം.

ആരാധയിംസു മം പുബ്ബേ, ഭിക്ഖൂതി മുനിഭാസിതം;

സുത്തമേവ പമാണം നോ, സോവ കാലോ അനപ്പകോതി.

യം പന വുത്തം ‘‘അഥ ഭഗവാ അജ്ഝാചാരം അപസ്സന്തോ പാരാജികം വാ സങ്ഘാദിസേസം വാ ന പഞ്ഞപേസീ’’തി, തം സകലസിക്ഖാപദം സന്ധായാഹ. ന കേവലം സഉദ്ദേസസിക്ഖാപദമത്തം, തേന സഉദ്ദേസാനുദ്ദേസപഞ്ഞത്തിഭേദം സകലം പാരാജികം സന്ധായാഹാതി വുത്തം ഹോതി. കിഞ്ചാപി നാഭിപരാമസനമ്പി കായസംസഗ്ഗോ, തഥാപി ഏതം വിസേസനിയമനതോ, അച്ഛന്ദരാഗാധിപ്പായതോ ച വിസും വുത്തം. ഛന്ദരാഗരത്തസ്സേവ ഹി കായസംസഗ്ഗോ ഇധാധിപ്പേതോ. അസുചിപാനേ പന ഹത്ഥിനിയാ താപസപസ്സാവപാനേന വാലകാബ്യോ നാമ ഉപ്പജ്ജതി, വാലകാബ്യസ്സ വത്ഥു വത്തബ്ബം. മണ്ഡബ്യസ്സ നാഭിയാ പരാമസനേനേവ കിര. രൂപദസ്സനേ പന വേജ്ജകാ ആഹു –

‘‘ഥീനം സന്ദസ്സനാ സുക്കം, കദാചി ചലിതോവരേ;

തം ഗാമധമ്മകരണം, ദ്വയസമം സങ്ഗമിയ;

ഗബ്ഭാദീതി അയം നയോ, ഥീനം പുരിസദസ്സനാസീത്യൂപനേയ്യ’’.

തഥാപ്യാഹു –

‘‘പുപ്ഫികേ ഏധിയ്യ സുദ്ധേ, പസ്സം നരഞ്ച ഇത്ഥി തം;

ഗബ്ഭഞ്ച നയേത്യുത്ത-മിതി തസ്മാ കാസോ ഇതീ’’തി.

രാജോരോധോ വിയാതി സീഹളദീപേ ഏകിസ്സാ ഇത്ഥിയാ തഥാ അഹോസി, തസ്മാ കിര ഏവം വുത്തം. കിഞ്ചാപി യാവ ബ്രഹ്മലോകാ സദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛി, ന തം മനുസ്സാനം വിസയോ അഹോസി തേസം രൂപം വിയ. തേനേവ ഭിക്ഖൂ പുച്ഛിംസു ‘‘കച്ചി നോ ത്വം ആവുസോ സുദിന്ന അനഭിരതോ’’തി.

൩൯. കലീതി കോധോ, തസ്സ സാസനം കലിസാസനം, കലഹോ. ഗാമധമ്മന്തി ഏത്ഥ ജനപദധമ്മം ജനപദവാസീനം സിദ്ധിം. അത്താതി ചിത്തം, സരീരഞ്ച. അസുത്തന്തവിനിബദ്ധന്തി വിനയസുത്തേ അനാഗതം, സുത്താഭിധമ്മേസുപി അനാഗതം, പാളിവിനിമുത്തന്തി അത്ഥോ. കുസുമമാലന്തി നാനാഗുണം സന്ധായാഹ. രതനദാമന്തി അത്ഥസമ്പത്തിം സന്ധായ വദതി. പടിക്ഖിപനാധിപ്പായാ ഭദ്ദാലി വിയ. പദനിരുത്തിബ്യഞ്ജനാനി നാമവേവചനാനേവ ‘‘നാമം നാമകമ്മം നാമധേയ്യം നിരുത്തീ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൧൩൧൫) വിയ. നിപ്പരിയായേന വിരതി സിക്ഖാപദം നാമ. അകുസലപക്ഖേ ദുസ്സീല്യം നാമ ചേതനാ. കുസലപക്ഖേപി ചേതനാപരിയായതോ വിഭങ്ഗേ ‘‘സിക്ഖാപദ’’ന്തി വുത്തം. സങ്ഘസുട്ഠുതായാതി ഏത്ഥ ലോകവജ്ജസ്സ പഞ്ഞാപനേ സങ്ഘസുട്ഠുതാ ഹോതി പാകടാദീനവതോ. പഞ്ഞത്തിവജ്ജസ്സ പഞ്ഞാപനേ സങ്ഘഫാസുതാ ഹോതി പാകടാനിസംസത്താ. തത്ഥ പഠമേന ദുമ്മങ്കൂനം നിഗ്ഗഹോ, ദുതിയേന പേസലാനം ഫാസുവിഹാരോ. പഠമേന സമ്പരായികാനം ആസവാനം പടിഘാതോ, ദുതിയേന ദിട്ഠധമ്മികാനം. തഥാ പഠമേന അപ്പസന്നാനം പസാദോ, ദുതിയേന പസന്നാനം ഭിയ്യോഭാവോ. ‘‘പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞതായ ചോദിയമാനസ്സ ഭബ്ബകുലപുത്തസ്സാ’’തി വുത്തത്താ ‘‘സുദിന്നോ തം കുക്കുച്ചം വിനോദേത്വാ അരഹത്തം സച്ഛാകാസി, തേനേവ പബ്ബജ്ജാ അനുഞ്ഞാതാ’’തി വദന്തി, ഉപപരിക്ഖിതബ്ബം. തഥാ പഠമേന സദ്ധമ്മട്ഠിതി, ദുതിയേന വിനയാനുഗ്ഗഹോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ.

അപിചേത്ഥ വത്ഥുവീതിക്കമേ യത്ഥ ഏകന്താകുസലഭാവേന, തം സങ്ഘസുട്ഠുഭാവായ പഞ്ഞത്തം ലോകവജ്ജതോ, യത്ഥ പഞ്ഞത്തിജാനനേ ഏവ അത്ഥാപത്തി, ന അഞ്ഞദാ, തം സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ വാപി പസാദുപ്പാദബുദ്ധിയാ ധമ്മദേസനാപടിസംയുത്തം, ഇതരഞ്ച സേഖിയം, ഇദം ലോകവജ്ജം നാമ. വത്ഥുനോ പഞ്ഞത്തിയാ വാ വീതിക്കമചേതനായാഭാവേപി പടിക്ഖിത്തസ്സ കരണേ, കത്തബ്ബസ്സ അകരണേ വാ സതി യത്ഥ ആപത്തിപ്പസങ്ഗോ, തം സബ്ബം ഠപേത്വാ സുരാപാനം പണ്ണത്തിവജ്ജന്തി വേദിതബ്ബം. ആഗന്തുകവത്തം, ആവാസിക, ഗമിക, അനുമോദന, ഭത്തഗ്ഗ, പിണ്ഡചാരിക, ആരഞ്ഞക, സേനാസന, ജന്താഘര, വച്ചകുടി, സദ്ധിവിഹാരിക, ഉപജ്ഝായ, അന്തേവാസിക, ആചരിയവത്തന്തി ഏതാനി അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണനയേന ഗണിയമാനാനി ചുദ്ദസ, ഏതാനി പന വിത്ഥാരതോ ദ്വേഅസീതി മഹാവത്താനി നാമ ഹോന്തി. സത്തഹി ആപത്തിക്ഖന്ധേഹി സംവരോ സംവരവിനയോ പഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദമേവ. തത്ഥ പഞ്ഞത്തിവിനയോ സമഥവിനയത്ഥായ സമഥവിനയോ സംവരവിനയത്ഥായ സംവരവിനയോ പഹാനവിനയത്ഥായാതി യോജനാ വേദിതബ്ബാ. യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം സങ്ഘഫാസൂതി ഏകമിവ വുത്തം സങ്ഘസുട്ഠുതായ സതി സങ്ഘഫാസു ഭവിസ്സതീതി ദീപനത്ഥം. പകരീയന്തി ഏത്ഥ തേ തേ പയോജനവിസേസസങ്ഖാതാ അത്ഥവസാതി അത്ഥവസം ‘‘പകരണ’’ന്തി വുച്ചതി. ദസസു പദേസു ഏകേകം മൂലം കത്വാ ദസക്ഖത്തും യോജനായ പദസതം വുത്തം. തത്ഥ പച്ഛിമസ്സ പദസ്സ വസേന അത്ഥസതം പുരിമസ്സ വസേന ധമ്മസതം അത്ഥജോതികാനം നിരുത്തീനം വസേന നിരുത്തിസതം, ധമ്മഭൂതാനം നിരുത്തീനം വസേന നിരുത്തിസതന്തി ദ്വേ നിരുത്തിസതാനി, അത്ഥസതേ ഞാണസതം, ധമ്മസതേ ഞാണസതം ദ്വീസു നിരുത്തിസതേസു ദ്വേ ഞാണസതാനീതി ചത്താരി ഞാണസതാനി വേദിതബ്ബാനി. ഏത്ഥ സങ്ഘസുട്ഠുതാതി ധമ്മസങ്ഘസ്സ സുട്ഠുഭാവോതി അത്ഥോ. ‘‘അത്ഥപദാനീതി അട്ഠകഥാ. ധമ്മപദാനീതി പാളീ’’തി വുത്തം കിര.

മേഥുനം ധമ്മന്തി ഏവം ബഹുലനയേന ലദ്ധനാമകം സകസമ്പയോഗേന, പരസമ്പയോഗേന വാ അത്തനോ നിമിത്തസ്സ സകമഗ്ഗേ വാ പരമഗ്ഗേ വാ പരനിമിത്തസ്സ സകമഗ്ഗേ ഏവ പവേസപവിട്ഠഠിതുദ്ധരണേസു യം കിഞ്ചി ഏകം പടിസാദിയനവസേന സേവേയ്യ പാരാജികോ ഹോതി അസംവാസോതി. കേചി പന ‘‘പവേസാദീനി ചത്താരി വാ തീണി വാ ദ്വേ വാ ഏകം വാ പടിസേവേയ്യ, പാരാജികോ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം ‘സോ ചേ പവേസനം സാദിയതി, പവിട്ഠം, ഠിതം, ഉദ്ധരണം സാദിയതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’തിആദീ’’തി (പാരാ. ൫൯) വദന്തി, തേസം മതേന ചതൂസുപി ചതസ്സോ പാരാജികാപത്തിയോ ആപജ്ജതി. തേയേവ ഏവം വദന്തി ‘‘ആപജ്ജതു മേഥുനധമ്മപാരാജികാപത്തി മേഥുനധമ്മപാരാജികാപത്തിയാ തബ്ഭാഗിയാ’’തി, ‘‘അത്തനോ വീതിക്കമേ പാരാജികാപത്തിം, സങ്ഘാദിസേസാപത്തിഞ്ച ആപജ്ജിത്വാ സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ ഗഹട്ഠകാലേ മേഥുനാദിപാരാജികം ആപജ്ജിത്വാ പുന പബ്ബജിത്വാ ഉപസമ്പജ്ജിത്വാ ഏകം സങ്ഘാദിസേസാപത്തിം ഏകമനേകം വാ പടികരിത്വാവ സോ പുഗ്ഗലോ യസ്മാ നിരാപത്തികോ ഹോതി, തസ്മാ സോ ഗഹട്ഠകാലേ സാപത്തികോവാതി അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപന്നസ്സാപി അത്ഥേവ ആപത്തിവുട്ഠാനം. വുട്ഠാനദേസനാഹി പന അസുജ്ഝനതോ ‘പയോഗേ പയോഗേ ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’തി ന വുത്തം ഗണനപയോജനാഭാവതോ. കിഞ്ചാപി ന വുത്തം, അഥ ഖോ പദഭാജനേ ‘ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’തി വചനേനായമത്ഥോ സിദ്ധോ’’തി യുത്തിഞ്ച വദന്തി. യദി ഏവം മാതികായമ്പി ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യ പാരാജിക’’ന്തി വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ, പാരാജികസ്സ അനവസേസവചനമ്പി ന യുജ്ജേയ്യ. സബ്ബേപി ഹി ആപത്തിക്ഖന്ധേ ഭിക്ഖുഗണനഞ്ച അനവസേസേത്വാ തിട്ഠതീതി അനവസേസവചനന്തി കത്വാ പവേസേവ ആപത്തി, ന പവിട്ഠാദീസു, തമേവേകം സന്ധായ ‘‘യസ്സ സിയാ ആപത്തീ’’തി പാരാജികാപത്തിമ്പി അന്തോ കത്വാ നിദാനുദ്ദേസേ വചനം വേദിതബ്ബം. തസ്മാ മാതികായം ‘‘പാരാജിക’’ന്തി അവത്വാ ‘‘പാരാജികോ ഹോതീ’’തി പുഗ്ഗലനിദ്ദേസവചനം തേന സരീരബന്ധനേന ഉപസമ്പദായ അഭബ്ബഭാവദീപനത്ഥം. ‘‘ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി പദഭാജനേ വചനം അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപന്നസ്സാപി പാരാജികസ്സ അസംവാസസ്സ സതോ പുഗ്ഗലസ്സ അഥേയ്യസംവാസകഭാവദീപനത്ഥം. ന ഹി സോ സംവാസം സാദിയന്തോപി ഥേയ്യസംവാസകോ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ഉപസമ്പന്നോ ഭിക്ഖു’’ത്വേവ വുച്ചതി. തേനേവാഹ ‘‘അസുദ്ധോ ഹോതി പുഗ്ഗലോ അഞ്ഞതരം പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നോ, തഞ്ചേ സുദ്ധദിട്ഠി സമാനോ അനോകാസം കാരാപേത്വാ അക്കോസാധിപ്പായോ വദേതി, ആപത്തി ഓമസവാദേന ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാരാ. ൩൮൯). അനുപസമ്പന്നസ്സ തദഭാവതോ സിദ്ധോ സോ ‘‘ഉപസമ്പന്നോ ഭിക്ഖു’’ത്വേവ വുച്ചതീതി. തേന പദസോധമ്മം സഹസേയ്യഞ്ച ന ജനേതി, ഭിക്ഖുപേസുഞ്ഞാദിഞ്ച ജനേതീതി വേദിതബ്ബം. ഭിക്ഖുനീനം സങ്ഘാദിസേസേസു പന ഭിക്ഖുസങ്ഘാദിസേസതോ വുട്ഠാനവിധിവിസേസദസ്സനത്ഥം ‘‘അയമ്പി ഭിക്ഖുനീ…പേ… ആപന്നാ’’തി (പാചി. ൬൭൯) പുഗ്ഗലനിദ്ദേസം കത്വാപി പാരാജികതോ അധിപ്പായന്തരദസ്സനത്ഥം ‘‘നിസ്സാരണീയം സങ്ഘാദിസേസ’’ന്തി (പാചി. ൬൭൯) ആപത്തിനാമഗ്ഗഹണഞ്ച കതം. ഏത്താവതാ സപുഗ്ഗലനിദ്ദേസേ ദസ്സിതാദസ്സിതാപത്തിദുകം വിത്ഥാരിതം ഹോതി. അപുഗ്ഗലനിദ്ദേസേസു സേഖിയേസു ആപത്തിയാ ദസ്സനകാരണം സേഖിയാനം അട്ഠകഥായമേവ വുത്തം. തദഭാവതോ ഇതരേസു ആപത്തിദസ്സനം കതം. അപുഗ്ഗലനിദ്ദേസേസുപി ദസ്സിതാദസ്സിതാപത്തിദുകഞ്ച വിത്ഥാരിതം ഹോതീതി.

പഠമപഞ്ഞത്തികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സുദിന്നഭാണവാരം നിട്ഠിതം.

മക്കടീവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ

൪൦-൧. ദുതിയപഞ്ഞത്തിയം ‘‘ഇധ മല്ലാ യുജ്ഝന്തീ’’തിആദീസു വിയ പടിസേവതീതി വത്തമാനവചനം പചുരപടിസേവനവസേന വുത്തം, ‘‘തഞ്ച ഖോ മനുസ്സിത്ഥിയാ, നോ തിരച്ഛാനഗതായാ’’തി പരിപുണ്ണത്ഥമ്പി പഠമം പഞ്ഞത്തിം അത്തനോ മിച്ഛാഗാഹേന വാ ലേസഓഡ്ഡനത്ഥായ വാ ഏവമാഹ. പരിപുണ്ണത്ഥതംയേവ നിയമേതും ‘‘നനു ആവുസോ തഥേവ തം ഹോതീ’’തി വുത്തം, തേനേവ മക്കടീവത്ഥു വിനീതവത്ഥൂസു പക്ഖിത്തം അവിസേസത്താ, തഥാ വജ്ജിപുത്തകവത്ഥു. വിചാരണാ പനേത്ഥ തതിയപഞ്ഞത്തിയം ആവി ഭവിസ്സതി. ‘‘നനു, ആവുസോ, ഭഗവതാ അനേകപരിയായേനാ’’തിആദി ന കേവലം സഉദ്ദേസസിക്ഖാപദേനേവ സിദ്ധം, ‘‘തിരച്ഛാനഗതാദീസുപി പാരാജിക’’ന്തി അനുദ്ദേസസിക്ഖാപദേനപി സിദ്ധന്തി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. അഥ വാ യദി സഉദ്ദേസസിക്ഖാപദം സാവസേസന്തി പഞ്ഞപേസി, ഇമിനാ അനുദ്ദേസസിക്ഖാപദേനാപി കിം ന സിദ്ധന്തി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സാമീ’’തി തദേവ സിക്ഖാപദം പഠമപഞ്ഞത്തമേവ ലേസത്ഥികാനം അലേസോകാസം കത്വാ ആമേഡിതത്ഥം കത്വാ പഞ്ഞപേസ്സാമീതി അത്ഥോ. അഞ്ഞഥാ ‘‘അഞ്ഞവാദകേ വിഹേസകേ പാചിത്തിയ’’ന്തിആദീസു (പാചി. ൧൦൧) വിയ വത്ഥുദ്വയേന ആപത്തിദ്വയം ആപജ്ജതി, ന ചാപജ്ജതി, സോ ഏവത്ഥോ അഞ്ഞേനാപി വചനേന സുപ്പകാസിതോ, സുപരിബ്യത്തകരണത്ഥേന ദള്ഹതരോ കതോതി അധിപ്പായോ. തതിയപഞ്ഞത്തിയമ്പി അഞ്ഞേസു ച ഏവം വിസുദ്ധോ.

യസ്സ സചിത്തകപക്ഖേതിആദിമ്ഹി പന ഗണ്ഠിപദനയോ താവ പഠമം വുച്ചതി, സചിത്തകപക്ഖേതി സുരാപാനാദിഅചിത്തകേ സന്ധായ വുത്തം. സചിത്തകേസു പന യം ഏകന്തമകുസലേനേവ സമുട്ഠാപിതഞ്ച. ഉഭയം ലോകവജ്ജം നാമ. സുരാപാനസ്മിഞ്ഹി ‘‘സുരാ’’തി വാ ‘‘പാതും ന വട്ടതീ’’തി വാ ജാനിത്വാ പിവനേ അകുസലമേവ, തഥാ ഭിക്ഖുനീനം ഗന്ധവണ്ണകത്ഥായ ലേപനേ, ഭേസജ്ജത്ഥായ ലേപനേ അദോസത്താ ‘‘അവിചാരണീയ’’ന്തി ഏത്തകം വുത്തം. തത്ഥ ന വട്ടതീതി ‘‘ജാനിത്വാ’’തി വുത്തവചനം ന യുജ്ജതി പണ്ണത്തിവജ്ജസ്സാപി ലോകവജ്ജഭാവപ്പസങ്ഗതോ. ഇമം അനിട്ഠപ്പസങ്ഗം പരിഹരിതുകാമതായ വജിരബുദ്ധിത്ഥേരസ്സ ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം ‘‘ഇധ സചിത്തകന്തി ച അചിത്തകന്തി ച വിചാരണാ വത്ഥുവിജാനനേയേവ ഹോതി, ന പഞ്ഞത്തിവിജാനനേ. യദി പഞ്ഞത്തിവിജാനനേ ഹോതി, സബ്ബസിക്ഖാപദാനി ലോകവജ്ജാനേവ സിയും, ന ച സബ്ബസിക്ഖാപദാനി ലോകവജ്ജാനി, തസ്മാ വത്ഥുവിജാനനേയേവ ഹോതീ’’തി, ഇദം യുജ്ജതി. കസ്മാ? യസ്മാ സേഖിയേസു പഞ്ഞത്തിജാനനമേവ പമാണം, ന വത്ഥുമത്തജാനനന്തി, യം പന തത്ഥേവ വുത്തം ‘‘പസുത്തസ്സ മുഖേ കോചി സുരം പക്ഖിപേയ്യ, അന്തോ ചേ പവിസേയ്യ, ആപത്തി, തത്ഥ യഥാ ഭിക്ഖുനിയാ അധക്ഖകം ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലം പരസ്സ ആമസനാദികാലേ കായം അചാലേത്വാ ചിത്തേനേവ സാദിയന്തിയാ ആപത്തി ‘കിരിയാവ ഹോതീ’തി വുത്താ യേഭുയ്യേന കിരിയസമ്ഭവതോ, തഥാ അയമ്പി തദാ കിരിയാവ ഹോതീ’’തി, തം സുവിചാരിതം അനേകന്താകുസലഭാവസാധനതോ. സുരാപാനാപത്തിയാ ഏകന്താകുസലതാ പന മജ്ജസഞ്ഞിനോപി സകിം പയോഗേന പിവതോ ഹോതീതി കത്വാ വുത്താ.

അയം പനേത്ഥ അത്ഥോ – സിക്ഖാപദസീസേന ആപത്തിം ഗഹേത്വാ യസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ സചിത്തകസ്സ ചിത്തം അകുസലമേവ ഹോതി, തം ലോകവജ്ജം. സചിത്തകാചിത്തകസങ്ഖാതസ്സ അചിത്തകസ്സ ച സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവ ഹോതി, തമ്പി സുരാപാനാദി ലോകവജ്ജന്തി ഇമമത്ഥം സമ്പിണ്ഡേത്വാ ‘‘യസ്സ സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവ ഹോതി, തം ലോകവജ്ജ’’ന്തി വുത്തം. സചിത്തകപക്ഖേതി ഹി ഇദം വചനം അചിത്തകം സന്ധായാഹ. ന ഹി ഏകംസതോ സചിത്തകസ്സ സചിത്തകപക്ഖേതി വിസേസനേ പയോജനം അത്ഥി. യസ്മാ പനേത്ഥ പണ്ണത്തിവജ്ജസ്സ പഞ്ഞത്തിജാനനചിത്തേന സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവ, വത്ഥുജാനനചിത്തേന സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം സിയാ കുസലം സിയാ അകുസലം സിയാ അബ്യാകതം, തസ്മാ ‘‘തസ്സ സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവാ’’തി ന വുച്ചതീതി ‘‘സേസം പണ്ണത്തിവജ്ജ’’ന്തി വുത്തം. അധിമാനേ വീതിക്കമാഭാവാ, സുപിനന്തേ അബ്ബോഹാരികത്താ സുപിനന്തേ വിജ്ജമാനാപി വീതിക്കമഛായാ അബ്ബോഹാരികഭാവേനാതി വുത്തം ഹോതി. ഇദം പന വചനം ദള്ഹീകമ്മസിഥിലകരണപ്പയോജനത്താ ച വുത്തം, തേന യം വുത്തം ബാഹിരനിദാനകഥാധികാരേ ‘‘ദള്ഹീകമ്മസിഥിലകരണപ്പയോജനാതി യേഭുയ്യതായ വുത്ത’’ന്തിആദി, തം സുവുത്തമേവാതി വേദിതബ്ബം.

മക്കടീവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വജ്ജിപുത്തകവത്ഥുവണ്ണനാ

൪൩-൪. വജ്ജീസു ജനപദേസു വസന്താ വജ്ജിനോ നാമ, തേസം പുത്താ. യാവദത്ഥന്തി യാവതാ അത്ഥോ അധിപ്പായോതി വുത്തം ഹോതി, തത്ഥ യം വുത്തം ‘‘സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ ദുബ്ബല്യംഅനാവികത്വാ’’തി, തം കാമം സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേ, തദേകട്ഠേ ച ദുബ്ബല്യാവികരണേ പഞ്ഞത്തേ സതി യുജ്ജതി, ന അഞ്ഞഥാ. തഥാപി ഇദാനി പഞ്ഞപേതബ്ബം ഉപാദായ വുത്തം, കഥഞ്ഹി നാമ ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ അതിരേകചീവരം ധാരേസ്സന്തി (പാരാ. ൪൫൯), ആളവകാ ഭിക്ഖൂ കുടിയോ കാരാപേന്തി അപ്പമാണികായോ (പാരാ. ൩൪൨), ഭിക്ഖുനിയോ ദ്വേ വസ്സാനി ഛസു ധമ്മേസു അസിക്ഖിതസിക്ഖം സിക്ഖമാനം വുട്ഠാപേന്തി (പാചി. ൧൦൭൭), സങ്ഘേന അസമ്മതം വുട്ഠാപേന്തീതിആദി (പാചി. ൧൦൮൪) വിയ ദട്ഠബ്ബം. ന ഹി തതോ പുബ്ബേ അധിട്ഠാനം വികപ്പനം വാ അനുഞ്ഞാതം. യദഭാവാ അതിരേകചീവരന്തി വദേയ്യ, പമാണം വാ ന പഞ്ഞത്തം, യദഭാവാ അപ്പമാണികായോതി വദേയ്യ, ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം. ‘‘ഉല്ലുമ്പതു മം, ഭന്തേ, സങ്ഘോ അനുകമ്പം ഉപാദായാ’’തി (മഹാവ. ൭൧, ൧൨൬) ഉപസമ്പദം യാചിത്വാ ഉപസമ്പന്നേന ഉപസമ്പന്നസമനന്തരമേവ ‘‘ഉപസമ്പന്നേന ഭിക്ഖുനാ മേഥുനോ ധമ്മോ ന പടിസേവിതബ്ബോ, അസക്യപുത്തിയോ’’തി (മഹാവ. ൧൨൯) ച പഞ്ഞത്തേന അസ്സമണാദിഭാവം ഉപഗന്തുകാമേന നനു പഠമം അജ്ഝുപഗതാ സിക്ഖാ പച്ചക്ഖാതബ്ബാ, തത്ഥ ദുബ്ബല്യം വാ ആവികാതബ്ബം സിയാ, തേ പന ‘‘സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിംസൂ’’തി അനുപഞ്ഞത്തിയാ ഓകാസകരണത്ഥം വാ തം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘സോ ആഗതോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ’’തി കിഞ്ചാപി ഏത്ഥേവ വുത്തം, തഥാപി ഇതരേസുപി പാരാജികേസു യഥാസമ്ഭവം വേദിതബ്ബം. ന ഹി സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ യോ പാരാജികവത്ഥും അദിന്നം ഥേയ്യസങ്ഖാതം ആദിയതി, മനുസ്സവിഗ്ഗഹം വാ ജീവിതാ വോരോപേതി, പടിവിജാനന്തസ്സ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം വാ ഉല്ലപതി, സോ ആഗതോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ. അനുപഞ്ഞത്തി ഹി ദള്ഹീകമ്മസിഥിലകമ്മകരണപ്പയോജനാ. സാ ഹി യസ്സ പാരാജികം ഹോതി അഞ്ഞാ വാ ആപത്തി, തസ്സ നിയമദസ്സനപ്പയോജനാതിലക്ഖണാനുപഞ്ഞത്തികത്താ. ഏവഞ്ഹി അന്തേ അവത്വാ ആദിമ്ഹി വുത്താ ‘‘ഗാമാ വാ അരഞ്ഞാ വാ’’തി (പാരാ. ൯൧) അനുപഞ്ഞത്തി വിയ. പരിപുണ്ണേ പനേതസ്മിം സിക്ഖാപദേ –

‘‘നിദാനാ മാതികാഭേദോ, വിഭങ്ഗോ തംനിയാമകോ;

തതോ ആപത്തിയാ ഭേദോ, അനാപത്തി തദഞ്ഞഥാ’’തി. –

അയം നയോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ സുദിന്നവത്ഥു മക്കടിവത്ഥു വജ്ജിപുത്തകവത്ഥു ചാതി തിപ്പഭേദം വത്ഥു ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ നിദാനം നാമ, തതോ നിദാനാ ‘‘യോ പന, ഭിക്ഖു, ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ…പേ… അസംവാസോ’’തി ഇമിസ്സാ മാതികായ ഭേദോ ജാതോ. തത്ഥ ഹി ‘‘അന്തമസോ തിരച്ഛാനഗതായാ’’തി ഇത്ഥിലിങ്ഗവചനേന ‘‘സച്ചം, ആവുസോ, ഭഗവതാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, തഞ്ച ഖോ ഇത്ഥിയാ നോ പുരിസേ നോ പണ്ഡകേ നോ ഉഭതോബ്യഞ്ജനകേ ചാ’’തി മക്കടിപാരാജികോ വിയ അഞ്ഞോപി ലേസം ഓഡ്ഡേതും സക്കോതി, തസ്മാ താദിസസ്സ അലേസോകാസസ്സ ദസ്സനത്ഥം ഇദം വുച്ചതി. മക്കടിവത്ഥുസങ്ഖാതാ നിദാനാ ‘‘അന്തമസോ തിരച്ഛാനഗതായപീ’’തി മാതികാവചനഭേദോ ന ഇത്ഥിയാ ഏവ മേഥുനസിദ്ധിദസ്സനതോ കതോ, തസ്മാ വിഭങ്ഗോ തംനിയാമകോ തസ്സാ മാതികായ അധിപ്പേതത്ഥനിയാമകോ വിഭങ്ഗോ. വിഭങ്ഗേ ഹി ‘‘തിസ്സോ ഇത്ഥിയോ. തയോ ഉഭതോബ്യഞ്ജനകാ. തയോ പണ്ഡകാ. തയോ പുരിസാ. മനുസ്സിത്ഥിയാ തയോ മഗ്ഗേ…പേ… തിരച്ഛാനഗതപുരിസസ്സ ദ്വേ മഗ്ഗേ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൫൬) നയേന സബ്ബലേസോകാസം പിദഹിത്വാ നിയമോ കതോ.

ഏത്ഥാഹ – യദി ഏവം സാധാരണസിക്ഖാപദവസേന വാ ലിങ്ഗപരിവത്തനവസേന വാ ന കേവലം ഭിക്ഖൂനം, ഭിക്ഖുനീനമ്പി ‘‘സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ’’തി വിഭങ്ഗേ വത്തബ്ബം സിയാ. തദവചനേന ഭിക്ഖുനീ പുരിസലിങ്ഗപാതുഭാവേന ഭിക്ഖുഭാവേ ഠിതാ ഏവം വദേയ്യ ‘‘നാഹം ഉപസമ്പദകാലേ ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നാ, തസ്മാ ന അപ്പച്ചക്ഖാതസിക്ഖാപി മേഥുനധമ്മേന പാരാജികാ ഹോമീ’’തി? വുച്ചതേ – തഥാ ന വത്തബ്ബം അനിട്ഠപ്പസങ്ഗതോ. ഭിക്ഖുനീനമ്പി ‘‘സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ’’തി വുത്തേ ഭിക്ഖുനീനമ്പി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം അത്ഥീതി ആപജ്ജതി, തഞ്ചാനിട്ഠം. ഇദം അപരം അനിട്ഠപ്പസങ്ഗോതി ‘‘സബ്ബസിക്ഖാപദാനി സാധാരണാനേവ, നാസാധാരണാനീ’’തി. അപിചായം ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോവാതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തംയേവ ഉപജ്ഝ’’ന്തിആദി (പാരാ. ൬൯) വുത്തം, അപിച യോ തഥാ ലേസം ഓഡ്ഡേത്വാ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തോ വജ്ജിപുത്തകാ വിയ പാരാജികോ ഹോതി. തേ ഹി ‘‘ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ’’തി വചനാഭാവേ സതി ‘‘ആപത്തിം തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, ആപന്നാ പാരാജിക’’ന്തി വുത്താ ഭഗവതാ. ഏത്ഥ പന ‘‘ഭിക്ഖവേ’’തി വുത്തത്താ കേചി ഭിക്ഖുലിങ്ഗേ ഠിതാ, ‘‘ഇദാനി ചേപി മയം, ഭന്തേ ആനന്ദ, ലഭേയ്യാമ ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം ലഭേയ്യാമ ഉപസമ്പദ’’ന്തി വുത്തത്താ കേചി വിബ്ഭന്താതി വേദിതബ്ബാ. തതോ ആപത്തിയാ ഭേദോതി തതോ വിഭങ്ഗതോ ‘‘അക്ഖായിതേ സരീരേ പാരാജികം, യേഭുയ്യേന ഖായിതേ ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തിആദി ആപത്തിയാ ഭേദോ ഹോതി. അനാപത്തി തദഞ്ഞഥാതി തതോ ഏവ വിഭങ്ഗതോ യേനാകാരേന ആപത്തി വുത്താ, തതോ അഞ്ഞേനാകാരേന അനാപത്തിഭേദോവ ഹോതി. ‘‘സാദിയതി ആപത്തി പാരാജികസ്സ, ന സാദിയതി അനാപത്തീ’’തി ഹി വിഭങ്ഗേ അസതി ന പഞ്ഞായതി. ഏത്താവതാ സമാസതോ ഗാഥാത്ഥോ വുത്തോ ഹോതി. ഏത്ഥ ച പന –

‘‘നിദാനമാതികാഭേദോ, വിഭങ്ഗസ്സ പയോജനം;

അനാപത്തിപകാരോ ച, പഠമോ നിപ്പയോജനോ’’തി. –

ഇമം നയം ദസ്സേത്വാവ സബ്ബസിക്ഖാപദാനം അത്ഥോ പകാസിതബ്ബോ. കഥം? ഭഗവതാ പന യേനാകാരേന യം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപിതം, തസ്സ ആകാരസ്സ സമത്ഥം വാ അസമത്ഥം വാതി ദുവിധം നിദാനം, അയം നിദാനഭേദോ. മാതികാപി നിദാനാപേക്ഖാ നിദാനാനപേക്ഖാതി ദുവിധാ. തത്ഥ ചതുത്ഥപാരാജികാദിസിക്ഖാപദാനി നിദാനാപേക്ഖാനി. ന ഹി വഗ്ഗുമുദാതീരിയാ ഭിക്ഖൂ സയമേവ അത്തനോ അത്തനോ അസന്തം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം മുസാവാദലക്ഖണം പാപേത്വാ ഭാസിംസു. അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഹി തേ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസ്സ ഗിഹീനം വണ്ണം ഭാസിംസു, ന ച താവതാ പാരാജികവത്ഥു ഹോതി. തത്ഥ തേന ലേസേന ഭഗവാ തം വത്ഥും നിദാനം കത്വാ പാരാജികം പഞ്ഞപേസി, തേന വുത്തം ‘‘നിദാനാപേക്ഖ’’ന്തി. ഇമിനാ നയേന നിദാനാപേക്ഖാനി ഞത്വാ തബ്ബിപരീതാനി സിക്ഖാപദാനി നിദാനാനപേക്ഖാനീതി വേദിതബ്ബാനി, അയം മാതികാഭേദോ.

നാനപ്പകാരതോ മൂലാപത്തിപ്പഹോനകവത്ഥുപയോഗചിത്തനിയാമദസ്സനവസേന മാതികായ വിഭജനഭാവദീപനത്ഥം തേസം അപ്പഹോനകതായ വാ തദഞ്ഞതരവേകല്ലതായ വാ വീതിക്കമേ സതി ആപത്തിഭേദദസ്സനത്ഥം, അസതി അനാപത്തിദസ്സനത്ഥഞ്ചാതി സബ്ബത്ഥ തയോ അത്ഥവസേ പടിച്ച മാതികായ വിഭജനം വിഭങ്ഗോ ആരഭീയതീതി വേദിതബ്ബോ. ഏത്ഥ പന ‘‘ഭിക്ഖകോതി ഭിക്ഖു, ഭിക്ഖാചരിയം അജ്ഝുപഗതോതി ഭിക്ഖു, ഭിന്നപടധരോതി ഭിക്ഖൂ’’തി കേവലം ബ്യഞ്ജനത്ഥദീപനവസേന പവത്തോ വാ, ‘‘സമഞ്ഞായ ഭിക്ഖൂ’’തി ഭിക്ഖുഭാവസമ്ഭവം അനപേക്ഖിത്വാപി കേവലം ഭിക്ഖു നാമ പവത്തിട്ഠാനദീപനവസേന പവത്തോ വാ, ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖൂതി ഭിക്ഖു, സരണഗമനേഹി ഉപസമ്പന്നോതി ഭിക്ഖു, ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേന ഉപസമ്പന്നോതി ഭിക്ഖൂ’’തി ഉപസമ്പദാനന്തരേനാപി ഭിക്ഖുഭാവസിദ്ധിദീപനവസേന പവത്തോ വാ, ‘‘ഭദ്രോ ഭിക്ഖു, സാരോ ഭിക്ഖു, സേക്ഖോ ഭിക്ഖു, അസേക്ഖോ ഭിക്ഖൂ’’തി ഭിക്ഖുകരണേഹി ധമ്മേഹി സമന്നാഗതഭിക്ഖുദീപനവസേന പവത്തോ വാ വിഭങ്ഗോ അജ്ഝുപേക്ഖിതോ സബ്ബസാമഞ്ഞപദത്താ, തഥാ അഞ്ഞഭാഗിയസിക്ഖാപദാദീസു സദ്വാരവസേന, അധികരണദസ്സനാദിവസേന പവത്തോ ച അജ്ഝുപേക്ഖിതോ ഇതരത്ഥ തദഭാവതോതി വേദിതബ്ബോ.

തത്ഥ തിസ്സോ ഇത്ഥിയോതിആദി വത്ഥുനിയമദസ്സനവസേന പവത്തോ, മനുസ്സിത്ഥിയാ തയോ മഗ്ഗേ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തസ്സ ആപത്തി പാരാജികസ്സാതിആദി പയോഗനിയമദസ്സനവസേന പവത്തോ, ഭിക്ഖുസ്സ സേവനചിത്തം ഉപട്ഠിതേതിആദി ചിത്തനിയമദസ്സനവസേന പവത്തോ, സാദിയതി ആപത്തി പാരാജികസ്സ, ന സാദിയതി അനാപത്തീതിആദി വത്ഥുപയോഗനിയമേ സതി ചിത്തനിയമഭാവാഭാവവസേന ആപത്താനാപത്തിദസ്സനത്ഥം പവത്തോ, മതം യേഭുയ്യേന ഖായിതം ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാതിആദി വത്ഥുസ്സ അപ്പഹോനകതായ വീതിക്കമേ ആപത്തിഭേദദസ്സനത്ഥം പവത്തോ, ന സാദിയതി അനാപത്തീതി ചിത്തനിയമവേകല്യേന വീതിക്കമാഭാവാ അനാപത്തിദസ്സനത്ഥം പവത്തോതി. ഏവം ഇതരേസുപി സിക്ഖാപദേസു യഥാസമ്ഭവനയോ അയന്തി പയോജനോ വിഭങ്ഗോ.

അനാപത്തിവാരോ പന മൂലാപത്തിതോ, തദഞ്ഞേകദേസതോ, സബ്ബാപത്തിതോ ച അനാപത്തിദീപനവസേന തിവിധോ. തത്ഥ യോ പഠമോ, സോ വിഭങ്ഗോ വിയ തയോ അത്ഥവസേ പടിച്ച പവത്തോ. കതമേ തയോ? മാതികാപദാനം സാത്ഥകനിരത്ഥകാനം തദഞ്ഞഥാ ഉദ്ധരണാനുദ്ധരണവസേന സപ്പയോജനനിപ്പയോജനഭാവദീപനത്ഥം, തദഞ്ഞഥാ പടിപത്തിക്കമദസ്സനത്ഥം, ആപത്തിപ്പഹോനകട്ഠാനേപി വിസ്സജ്ജനത്ഥഞ്ചാതി. കഥം? ഏളകലോമസിക്ഖാപദേ ‘‘ഭിക്ഖുനോ പനേവ അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നസ്സ ഏളകലോമാനി ഉപ്പജ്ജേയ്യും, ആകങ്ഖമാനേന ഭിക്ഖുനാ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബാനീ’’തി (പാരാ. ൫൭൨) ഏതാനി കേവലം വത്ഥുമത്തദീപനപദാനീതി നിരത്ഥകാനി നാമ, തേസം അനാപത്തി. ‘‘അദ്ധാനമഗ്ഗം അപ്പടിപന്നസ്സ ഉപ്പന്നേ ഏളകലോമേ അനാപത്തി, ആകങ്ഖമാനേന പടിഗ്ഗഹിതേ’’തിആദിനാ നയേന തദഞ്ഞഥാ അനുദ്ധരണേന നിപ്പയോജനഭാവോ ദീപിതോ ഹോതി, യദിദം മാതികായം ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യാ’’തി, ഇദം സാത്ഥകം. തസ്സ സപ്പയോജനഭാവദീപനത്ഥം ‘‘അനാപത്തി അജാനന്തസ്സ അസാദിയന്തസ്സാ’’തി വുത്തം. യസ്മാ ജാനനസാദിയനഭാവേന ആപത്തി, അസേവന്തസ്സ അനാപത്തി, തസ്മാ വുത്തം മാതികായം ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യ, പാരാജികോ ഹോതി അസംവാസോ’’തി അധിപ്പായോ. ‘‘പരപരിഗ്ഗഹിതം പരപരിഗ്ഗഹിതസഞ്ഞിതാ ഗരുപരിക്ഖാരോ ഥേയ്യചിത്തം അവഹരണ’’ന്തി വുത്താനം പഞ്ചന്നമ്പി അങ്ഗാനം പാരിപൂരിയാ പേതതിരച്ഛാനഗതപരിഗ്ഗഹിതേ ആപത്തിപ്പഹോനകട്ഠാനേപി വിസ്സജ്ജനത്ഥം ‘‘അനാപത്തി പേതപരിഗ്ഗഹിതേ’’തിആദി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ദുതിയപാരാജികവണ്ണനാ) വുത്തം. അനാപത്തി ഇമം ജാന, ഇമം ദേഹി, ഇമം ആഹര, ഇമിനാ അത്ഥോ, ഇമം കപ്പിയം കരോഹീതി ഭണതീതിആദി പന തദഞ്ഞഥാ പടിപത്തിക്കമദസ്സനത്ഥം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഏത്താവതാ ‘‘നിദാനമാതികാഭേദോ’’തിആദിനാ വുത്തഗാഥായ അത്ഥോ പകാസിതോ ഹോതി.

ഏത്ഥ പഠമപഞ്ഞത്തി താവ പഠമബോധിം അതിക്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തത്താ, ആയസ്മതോ സുദിന്നസ്സ അട്ഠവസ്സികകാലേ പഞ്ഞത്തത്താ ച രത്തഞ്ഞുമഹത്തം പത്തകാലേ പഞ്ഞത്താ. ദുതിയഅനുപഞ്ഞത്തി ബാഹുസച്ചമഹത്തം പത്തകാലേ ഉപ്പന്നാ. സോ ഹായസ്മാ മക്കടിപാരാജികോ യഥാ മാതുഗാമപടിസംയുത്തേസു സിക്ഖാപദേസു തിരച്ഛാനഗതിത്ഥീ അനധിപ്പേതാ, തഥാ ഇധാപീതി സഞ്ഞായ ‘‘സച്ചം, ആവുസോ, ഭഗവതാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, തഞ്ച ഖോ മനുസ്സിത്ഥിയാ, നോ തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാ’’തി ആഹ. തതിയാനുപഞ്ഞത്തി ലാഭഗ്ഗമഹത്തം പത്തകാലേ ഉപ്പന്നാ. തേ ഹി വജ്ജിപുത്തകാ ലാഭഗ്ഗമഹത്തം പത്താ ഹുത്വാ യാവദത്ഥം ഭുഞ്ജിത്വാ ന്ഹായിത്വാ വരസയനേസു സയിത്വാ തതിയാനുപഞ്ഞത്തിയാ വത്ഥും ഉപ്പാദേസും, തേ ച വേപുല്ലമഹത്തം പത്തേ സങ്ഘേ ഉപ്പന്നാ, സയഞ്ച വേപുല്ലമഹത്തം പത്താതി ‘‘വേപുല്ലമഹത്തമ്പേത്ഥ ലബ്ഭതീ’’തി വുത്തം. ഇദം പഠമപാരാജികസിക്ഖാപദം തിവിധമ്പി വത്ഥും ഉപാദായ ചതുബ്ബിധമ്പി തം കാലം പത്വാ പഞ്ഞത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

തത്ഥ യോ പനാതി അനവസേസപരിയാദാനപദം. ഭിക്ഖൂതി തസ്സ അതിപ്പസങ്ഗനിയമപദം. ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോതി തസ്സ വിസേസനവചനം. ന ഹി സബ്ബോപി ഭിക്ഖുനാമകോ യാ ഭഗവതാ യായ കായചി ഉപസമ്പദായ ഉപസമ്പന്നഭിക്ഖൂനം ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന സിക്ഖിതബ്ബസിക്ഖാ വിഹിതാ, ‘‘ഏത്ഥ സഹ ജീവന്തീ’’തി യോ ച ആജീവോ വുത്തോ, തം ഉഭയം സമാപന്നോവ ഹോതി. കദാ പന സമാപന്നോ അഹോസി? യായ കായചി ഉപസമ്പദായ ഉപസമ്പന്നസമനന്തരമേവ തദുഭയം ജാനന്തോപി അജാനന്തോപി തദജ്ഝുപഗതത്താ സമാപന്നോ നാമ ഹോതി. സഹ ജീവന്തീതി യാവ സിക്ഖം ന പച്ചക്ഖാതി, പാരാജികഭാവഞ്ച ന പാപുണാതി, യം പന വുത്തം അന്ധകട്ഠകഥായം ‘‘സിക്ഖം പരിപൂരേന്തോ സിക്ഖാസമാപന്നോ സാജീവം അവീതിക്കമന്തോ സാജീവസമാപന്നോ ഹോതീ’’തി, തം ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേന വുത്തം. ന ഹി സിക്ഖം അപരിപൂരേന്തോ കാമവിതക്കാദിബഹുലോ വാ ഏകച്ചം സാവസേസം സാജീവം വീതിക്കമന്തോ വാ സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ നാമ ന ഹോതി. ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദേന പന ചതുക്കം ലബ്ഭതി അത്ഥി ഭിക്ഖു സിക്ഖാസമാപന്നോ സീലാനി പച്ചവേക്ഖന്തോ ന സാജീവസമാപന്നോ അചിത്തകം സിക്ഖാപദം വീതിക്കമന്തോ, അത്ഥി ന സിക്ഖാസമാപന്നോ കാമവിതക്കാദിബഹുലോ സാജീവസമാപന്നോ നിരാപത്തികോ, അത്ഥി ന സിക്ഖാസമാപന്നോ ന ച സാജീവസമാപന്നോ അനവസേസം ആപത്തിം ആപന്നോ, അത്ഥി സിക്ഖാസമാപന്നോ ച സാജീവസമാപന്നോ ച സിക്ഖം പരിപൂരേന്തോ സാജീവഞ്ച അവീതിക്കമന്തോ, അയമേവ ചതുത്ഥോ ഭിക്ഖു ഉക്കട്ഠോ ഇധ അധിപ്പേതോ സിയാ. ന ഹി ഭഗവാ അനുക്കട്ഠം വത്തും യുത്തോതി ചേ? ന, ‘‘തത്ര യായം അധിസീലസിക്ഖാ, അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതാ സിക്ഖാ’’തിവചനവിരോധതോ. ഉക്കട്ഠഗ്ഗഹണാധിപ്പായേ സതി ‘‘സിക്ഖാതി തിസ്സോ സിക്ഖാ’’തി ഏത്തകമേവ വത്തബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. സിക്ഖത്തയസമാപന്നോ ഹി സബ്ബുക്കട്ഠോതി.

‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യാ’’തി പരതോ വചനം അപേക്ഖിത്വാ അധിസീലസിക്ഖാവ വുത്താതി ചേ? ന, തസ്സാപി അഭബ്ബത്താ. ന ഹി അധിസീലസിക്ഖം പരിപൂരേന്തോ സാജീവഞ്ച അവീതിക്കമന്തോ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിതും ഭബ്ബോ, തം സിക്ഖം അപരിപൂരേന്തോ സാജീവഞ്ച വീതിക്കമന്തോ ഏവ ഹി പടിസേവേയ്യാതി അധിപ്പായോ, തസ്മാ ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. യസ്മാ സിക്ഖാപദസങ്ഖാതോ സാജീവോ അധിസീലസിക്ഖമേവ സങ്ഗണ്ഹാതി, നേതരം അധിചിത്തസിക്ഖം അധിപഞ്ഞാസിക്ഖം വാ, തസ്മാ ‘‘തത്ര യായം അധിസീലസിക്ഖാ, അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതാ സിക്ഖാ’’തി വുത്തം, തസ്മാ അധിസീലസിക്ഖായ സങ്ഗാഹകോ സാജീവോ സിക്ഖാസാജീവോതി വുത്തോ. ഇതി സാജീവവിസേസനത്ഥം സിക്ഖാഗ്ഗഹണം കതം. തദത്ഥദീപനത്ഥമേവ വിഭങ്ഗേ സിക്ഖം അപരാമസിത്വാ ‘‘തസ്മിം സിക്ഖതി, തേന വുച്ചതി സാജീവസമാപന്നോ’’തി വുത്തം, തേന ഏകമേവിദം അത്ഥപദന്തി ദീപിതം ഹോതി. തഞ്ച ഉപസമ്പദൂപഗമനന്തരതോ പട്ഠായ സിക്ഖനാധികാരത്താ ‘‘സിക്ഖതീ’’തി ച ‘‘സമാപന്നോ’’തി ച വുച്ചതി. യോ ഏവം ‘‘സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ’’തി സങ്ഖ്യം ഗതോ, താദിസം പച്ചയം പടിച്ച അപരഭാഗേ സാജീവസങ്ഖാതമേവ സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ, തസ്മിംയേവ ച ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യാതി അയമത്ഥോ യുജ്ജതി. കിന്തു അട്ഠകഥാനയോ പടിക്ഖിത്തോ ഹോതി. സോ ച ന പടിക്ഖേപാരഹോതി തേന തദനുസാരേന ഭവിതബ്ബം.

അധിപ്പായോ പനേത്ഥ പരിയേസിതബ്ബോ, സോ ദാനി വുച്ചതി – സബ്ബേസുപി സിക്ഖാപദേസു ഇദമേവ ഭിക്ഖുലക്ഖണം സാധാരണം, യദിദം ‘‘ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ’’തി. ഖീണാസവോപി സാവകോ ആപത്തിം ആപജ്ജതി അചിത്തകം, തഥാ സേക്ഖോ. പുഥുജ്ജനോ പന സചിത്തകമ്പി, തസ്മാ സേക്ഖാസേക്ഖപുഥുജ്ജനഭിക്ഖൂനം സാമഞ്ഞമിദം ഭിക്ഖുലക്ഖണന്തി കത്വാ കേവലം സിക്ഖാസമാപന്നോ, കേവലം സാജീവസമാപന്നോ ച ഉഭയസമാപന്നോ ചാതി സരൂപേകദേസേകസേസനയേന ‘‘സിക്ഖാസാജീവസമആപന്നോ’’ത്വേവ സമ്പിണ്ഡേത്വാ ഉക്കട്ഠഗ്ഗഹണേന അനുക്കട്ഠാനം ഗഹണസിദ്ധിതോ അട്ഠകഥായം ഉക്കട്ഠോവ വുത്തോ. തമേവ സമ്പാദേതും ‘‘തസ്മിം സിക്ഖതി, തേന വുച്ചതി സാജീവസമാപന്നോ’’തി ഏത്ഥ സിക്ഖാപദസ്സ അവചനേ പരിഹാരം വത്വാ യസ്മാ പന സോ അസിക്ഖമ്പി സമാപന്നോ, തസ്മാ സിക്ഖാസമാപന്നോതിപി അത്ഥതോ വേദിതബ്ബോതി ച വത്വാ ‘‘യം സിക്ഖം സമാപന്നോ തം അപ്പച്ചക്ഖായ യഞ്ച സാജീവം സമാപന്നോ തത്ഥ ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ’’തി വുത്തന്തി അയമട്ഠകഥായം അധിപ്പായോ വേദിതബ്ബോ. ഏതസ്മിം പന അധിപ്പായേ അധിസീലസിക്ഖായ ഏവ ഗഹണം സബ്ബത്ഥികത്താ, സീലാധികാരതോ ച വിനയസ്സാതി വേദിതബ്ബം. യഥാ ച സിക്ഖാപദം സമാദിയന്തോ സീലം സമാദിയതീതി വുച്ചതി, ഏവം സിക്ഖാപദം പച്ചക്ഖന്തോ സീലസങ്ഖാതം സിക്ഖം പച്ചക്ഖാതീതി വത്തും യുജ്ജതി, തസ്മാ തത്ഥ വുത്തം ‘‘യം സിക്ഖം സമാപന്നോ, തം അപ്പച്ചക്ഖായാ’’തി. സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ പടിസേവിതമേഥുനസ്സ ഉപസമ്പദം അനുജാനന്തോ ന സമൂഹനതി നാമ. ന ഹി സോ ഭിക്ഖു ഹുത്വാ പടിസേവി, ‘‘യോ പന ഭിക്ഖൂ’’തി ച പഞ്ഞത്തം. ഏത്താവതാ സമാസതോ ‘‘സിക്ഖാസാജീവസമാന്നോ’’തി ഏത്ഥ വത്തബ്ബം വുത്തം.

കിം ഇമിനാ വിസേസവചനേന പയോജനം, നനു ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ…പേ… അസംവാസോ’’തി ഏത്തകമേവ വത്തബ്ബന്തി ചേ? ന വത്തബ്ബം അനിട്ഠപ്പസങ്ഗതോ. യോ പന സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ ഥേയ്യസംവാസാദികോ കേവലേന സമഞ്ഞാമത്തേന, പടിഞ്ഞാമത്തേന വാ ഭിക്ഖു, തസ്സാപി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം അത്ഥി. സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ ച മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തസ്സ പാരാജികാപത്തി. യോ വാ പച്ഛാ പാരാജികം ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ ന സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ തസ്സ ച, യോ വാ പക്ഖപണ്ഡകത്താ പണ്ഡകഭാവൂപഗമനേന ന സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ തസ്സ ച തദുഭയം അത്ഥീതി ആപജ്ജതി. ‘‘പണ്ഡകഭാവപക്ഖേ ച പക്ഖപണ്ഡകോ ഉപസമ്പദായ ന വത്ഥൂ’’തി വുത്തം, തസ്മാ ഇതരസ്മിം പക്ഖേ വത്ഥൂതി സിദ്ധം, തസ്മിം പക്ഖേ ഉപസമ്പന്നോ പണ്ഡകഭാവപക്ഖേ പണ്ഡകത്താ ന സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ, സോ പരിച്ചജിതബ്ബസിക്ഖായ അഭാവേന സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ മുഖേന പരസ്സ അങ്ഗജാതഗ്ഗഹണാദയോ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യ, തസ്സ കുതോ പാരാജികാപത്തീതി അധിപ്പായോ. അയം നയോ അപണ്ഡകപക്ഖം അലഭമാനസ്സേവ പരതോ യുജ്ജതി, ലഭന്തസ്സ പന അരൂപസത്താനം കുസലാനം സമാപത്തിക്ഖണേ ഭവങ്ഗവിച്ഛേദേ സതിപി അമരണം വിയ പണ്ഡകഭാവപക്ഖേപി ഭിക്ഖുഭാവോ അത്ഥി. സംവാസം വാ സാദിയന്തസ്സ ന ഥേയ്യസംവാസകഭാവോ അത്ഥി അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപന്നസ്സ വിയ. ന ച സഹസേയ്യാദികം ജനേതി. ഗണപൂരകോ പന ന ഹോതി അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപന്നോ വിയ, ന സോ സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ, ഇതരസ്മിം പന പക്ഖേ ഹോതി, അയം ഇമസ്സ തതോ വിസേസോ. കിമയം സഹേതുകോ, ഉദാഹു അഹേതുകോതി? ന അഹേതുകോ. യതോ ഉപസമ്പദാ തസ്സ അപണ്ഡകപക്ഖേ അനുഞ്ഞാതാ സഹേതുകപടിസന്ധികത്താ. പണ്ഡകഭാവപക്ഖേപി കിസ്സ നാനുഞ്ഞാതാതി ചേ? പണ്ഡകഭൂതത്താ ഓപക്കമികപണ്ഡകസ്സ വിയ.

അപിച സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോതി ഇമിനാ തസ്സ സിക്ഖാസമാദാനം ദീപേത്വാ തം സമാദിന്നസിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ തത്ഥ ച ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാതി വത്തും യുജ്ജതി, ന അഞ്ഞഥാതി ഇമിനാ കാരണേന യഥാവുത്താനിട്ഠപ്പസങ്ഗതോ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായാ’’തിആദി വുത്തം. യഥാ ചേത്ഥ, തഥാ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ ഗാമാ വാ അരഞ്ഞാ വാ അദിന്നം ഥേയ്യസങ്ഖാതം ആദിയേയ്യ (പാരാ. ൮൯), സുഗതചീവരപ്പമാണം ചീവരം കാരാപേയ്യ അതിരേകം വാ, ഛേദനകം പാചിത്തിയ’’ന്തിആദിനാ (പാചി. ൫൪൮) നയേന സബ്ബത്ഥ യോജേതബ്ബം. അന്തമസോ തിരച്ഛാനഗതായപീതി മനുസ്സിത്ഥിം ഉപാദായ വുത്തം. ന ഹി ‘‘പഗേവ പണ്ഡകേ പുരിസേ വാ’’തി വത്തും യുജ്ജതി. സേസം തത്ഥ തത്ഥ വുത്തനയമേവ.

അയം പഠമപാരാജികസ്സ മാതികായ താവ വിനിച്ഛയോ.

ചതുബ്ബിധവിനയകഥാവണ്ണനാ

൪൫. നീഹരിത്വാതി ഏത്ഥ സാസനതോ നീഹരിത്വാതി അത്ഥോ. ‘‘പഞ്ചഹുപാലി, അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതേന ഭിക്ഖുനാ നാനുയുഞ്ജിതബ്ബം. കതമേഹി പഞ്ചഹി? സുത്തം ന ജാനാതി, സുത്താനുലോമം ന ജാനാതീ’’തി (പരി. ൪൪൨) ഏവമാദിതോ ഹി പരിയത്തിസാസനതോ സുത്തം, സുത്താനുലോമഞ്ച നീഹരിത്വാ പകാസേസും. ‘‘അനാപത്തി ഏവം അമ്ഹാകം ആചരിയാനം ഉഗ്ഗഹോ പരിപുച്ഛാതി ഭണതീ’’തി ഏവമാദിതോ പരിയത്തിസാസനതോ ആചരിയവാദം നീഹരിത്വാ പകാസേസും. ഭാരുകച്ഛകവത്ഥുസ്മിം ‘‘ആയസ്മാ ഉപാലി ഏവമാഹ – അനാപത്തി, ആവുസോ, സുപിനന്തേനാ’’തി (പാരാ. ൭൮) ഏവമാദിതോ പരിയത്തിസാസനതോ ഏവ അത്തനോമതിം നീഹരിത്വാ പകാസേസും. തായ ഹി അത്തനോമതിയാ ഥേരോ ഏതദഗ്ഗട്ഠാനം ലഭി. അപി ച വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘അനുപസമ്പന്നേന പഞ്ഞത്തേന വാ അപഞ്ഞത്തേന വാ വുച്ചമാനോ…പേ… അനാദരിയം കരോതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാചി. ൩൪൩). തത്ഥ ഹി പഞ്ഞത്തം നാമ സുത്തം. സേസത്തയം അപഞ്ഞത്തം നാമ. തേനായം ‘‘ചതുബ്ബിധഞ്ഹി വിനയം, മഹാഥേരാ’’തി ഗാഥാ സുവുത്താ. യം സന്ധായ വുത്തം നാഗസേനത്ഥേരേന. ആഹച്ചപദേനാതി അട്ഠ വണ്ണട്ഠാനാനി ആഹച്ച വുത്തേന പദനികായേനാതി അത്ഥോ, ഉദാഹടേന കണ്ഠോക്കന്തേന പദസമൂഹേനാതി അധിപ്പായോ. രസേനാതി തസ്സ ആഹച്ചഭാസിതസ്സ രസേന, തതോ ഉദ്ധടേന വിനിച്ഛയേനാതി അത്ഥോ. സുത്തച്ഛായാ വിയ ഹി സുത്താനുലോമം. ആചരിയവാദോ ‘‘ആചരിയവംസോ’’തി വുത്തോ പാളിയം വുത്താനം ആചരിയാനം പരമ്പരായ ആഭതോവ പമാണന്തി ദസ്സനത്ഥം. അധിപ്പായോതി കാരണോപപത്തിസിദ്ധോ ഉഹാപോഹനയപ്പവത്തോ പച്ചക്ഖാദിപമാണപതിരൂപകോ. അധിപ്പായോതി ഏത്ഥ ‘‘അത്തനോമതീ’’തി കേചി അത്ഥം വദന്തി.

പരിവാരട്ഠകഥായം, ഇധ ച കിഞ്ചാപി ‘‘സുത്താനുലോമം നാമ ചത്താരോ മഹാപദേസാ’’തി വുത്തം, അഥ ഖോ മഹാപദേസനയസിദ്ധം പടിക്ഖിത്താപടിക്ഖിത്തം അനുഞ്ഞാതാനനുഞ്ഞാതം കപ്പിയാകപ്പിയന്തി അത്ഥതോ വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ ഠാനം ഓകാസോ പദേസോതി കാരണവേവചനാനി ‘‘അട്ഠാനമേതം, ആനന്ദ, അനവകാസോ’’തിആദി (പാരാ. ൪൩) സാസനതോ, ‘‘നിഗ്ഗഹട്ഠാന’’ന്തി ച ‘‘അസന്ദിട്ഠിട്ഠാന’’ന്തി ച ‘‘അസന്ദിട്ഠി ച പന പദേസോ’’തി ച ലോകതോ, തസ്മാ മഹാപദേസാതി മഹാകാരണാനീതി അത്ഥോ. കാരണം നാമ ഞാപകോ ഹേതു ഇധാധിപ്പേതം. മഹന്തഭാവോ പന തേസം മഹാവിസയത്താ മഹാഭൂതാനം വിയ. തേ ദുവിധാ വിനയമഹാപദേസാ സുത്തന്തികമഹാപദേസാ ചാതി. തത്ഥ വിനയമഹാപദേസാ വിനയേ പയോഗം ഗച്ഛന്തി, ഇതരേ ഉഭയത്ഥാപി, തേനേവ പരിവാരേ അനുയോഗവത്തേ ‘‘ധമ്മം ന ജാനാതി, ധമ്മാനുലോമം ന ജാനാതീ’’തി (പരി. ൪൪൨) വുത്തം. തത്ഥ ധമ്മന്തി ഠപേത്വാ വിനയപിടകം അവസേസപിടകദ്വയം. ധമ്മാനുലോമന്തി സുത്തന്തികേ ചത്താരോ മഹാപദേസേ. തത്ഥ യോ ധമ്മം ധമ്മാനുലോമഞ്ചേവ ജാനാതി, ന വിനയം വിനയാനുലോമഞ്ച, സോ ‘‘ധമ്മം രക്ഖാമീ’’തി വിനയം ഉബ്ബിനയം കരോതി, ഇതരോ ‘‘വിനയം രക്ഖാമീ’’തി ധമ്മം ഉദ്ധമ്മം കരോതി, ഉഭയം ജാനന്തോ ഉഭയമ്പി സമ്പാദേതി.

തത്രിദം മുഖമത്തം – തത്ഥ പഠമോ ‘‘സോ ചേ പവേസനം സാദിയതി, പവിട്ഠം, ഠിതം, ഉദ്ധരണം സാദിയതി ആപത്തി, ന സാദിയതി അനാപത്തീ’’തി ഏത്ഥ വിപ്പടിപജ്ജതി. സോ ഹായസ്മാ സുഖവേദനീയസ്സ ഉപാദിന്നഫോട്ഠബ്ബസ്സ, കായിന്ദ്രിയസ്സ ച സമായോഗേ സതി പടിവിജാനന്തോ കായികസുഖവേദനുപ്പത്തിമത്തേന സാദിയതി നാമാതി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ തസ്സ ആപത്തി പാരാജികസ്സാതി അസേവനാധിപ്പായസ്സപി ആപത്തിപ്പസങ്ഗം കരോതി, തഥാ യസ്സ സന്ഥതത്താ വാ യോനിദോസവസേന വാ ദുക്ഖാ അസാതാ വേദനാ, വാതോപഹടഗത്തതായ വാ നേവ കായികവേദനാ, തസ്സ ജാനതോ അജാനതോപി ‘‘അനാപത്തി അസാദിയന്തസ്സാ’’തി (പാരാ. ൭൬) സുത്തന്തം ദസ്സേത്വാ സേവനാധിപ്പായസ്സാപി അനാപത്തിപ്പസങ്ഗം കരോതി, തഥാ യദി മോചനരാഗേന ഉപക്കമതോ മുത്തേ സങ്ഘാദിസേസോ, പഗേവ മേഥുനരാഗേനാതി ദുക്കടട്ഠാനം ഗഹേത്വാ സങ്ഘാദിസേസട്ഠാനം കരോതി, ഏവം വിനയം ഉബ്ബിനയം കരോതി നാമ. ഇതരോ ‘‘അനാപത്തി അജാനന്തസ്സാതി വുത്തത്താ ജാനതോ ജാനനേനേവ സുഖവേദനാ ഹോതു വാ മാ വാ സാദിയനാ ഹോതീ’’തി വത്വാ അസേവനാധിപ്പായസ്സപി ജാനതോ അനാപത്തിട്ഠാനേ ആപത്തിം കരോതി, അനവജ്ജം സാവജ്ജം കരോതീതി ഏവം ധമ്മം ഉദ്ധമ്മം കരോതി. ഉഭയം പന ജാനന്തോ ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ സേവനചിത്തം ഉപട്ഠിതേതി (പാരാ. ൫൭) വചനതോ സേവനചിത്തമേവേത്ഥ പമാണം, തസ്സ ഭാവേന ആപത്തി പാരാജികസ്സ, അഭാവേന അനാപത്തീ’’തി വത്വാ ഉഭയമ്പി രക്ഖതി സമ്പാദേതി. ഇമിനാ നയേന സബ്ബസിക്ഖാപദേസു യഥാസമ്ഭവം സപ്പയോജനാ കാതബ്ബാ.

സങ്ഗീതിം ആരോപേത്വാ ഠപിതപാളിതോ വിനിമുത്തം കത്വാ ഠപിതത്താ പാളിവിനിമുത്താ അത്ഥതോ, നയതോ, അനുലോമതോ ച പാളിഓക്കന്തവിനിച്ഛയപ്പവത്താ അനുപവിട്ഠവിനിച്ഛയവസേന പവത്താതി അത്ഥോ. ‘‘ന സമൂഹനിസ്സതീ’’തി ജാനന്തോപി ഭഗവാ കേവലം ‘‘തേസം മതം പച്ഛിമാ ജനതാ മമ വചനം വിയ പമാണം കരോതൂ’’തി ദസ്സനത്ഥഞ്ച പരിനിബ്ബാനകാലേ ഏവമാഹ ‘‘ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, സങ്ഘോ മമച്ചയേന ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി സമൂഹനതൂ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൧൬), തേനേതം സിദ്ധം ‘‘പഞ്ഞത്തമ്പി ചേ സിക്ഖാപദം സമൂഹനിതും യസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുഞ്ഞാതം ഭഗവതാ, തസ്സ പഞ്ഞത്താനുലോമം അതിരേകത്ഥദീപനം, പഗേവാനുഞ്ഞാതം ഭഗവതാ’’തി. കിഞ്ച ഭിയ്യോ ഊനാതിരിത്തസിക്ഖാപദേസു ആചരിയകുലേസു വിവാദോ അഞ്ഞമഞ്ഞം ന കാതബ്ബോതി ദസ്സനത്ഥഞ്ച. കസ്മാ സങ്ഘോ ന സമൂഹനീതി? അഞ്ഞമഞ്ഞം വിവാദപ്പസങ്ഗദസ്സനതോ. ഭഗവതാ ച ‘‘സബ്ബേഹേവ സമഗ്ഗേഹി സമ്മോദമാനേഹി അവിവദമാനേഹി സിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. തത്ഥ ച ഏകച്ചേ ഥേരാ ഏവമാഹംസൂതി ച അഞ്ഞവാദദസ്സനതോ വിവദമാനേഹി സിക്ഖിതബ്ബം ജാതം, തദഭാവത്തമ്പി ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചം സാവേത്വാ അവിവദമാനേഹേവ സിക്ഖിതബ്ബം അകാസി.

അപിചാതി അത്തനോ മതിയാ പാകടകരണത്ഥം ആരമ്ഭോ. തത്ഥ ‘‘സുത്തന്താഭിധമ്മവിനയട്ഠകഥാസൂ’’തി വചനതോ പിടകത്തയസ്സപി സാധാരണാ ഏസാ കഥാതി വേദിതബ്ബാ, ‘‘അഥ പനായം കപ്പിയ’’ന്തിആദി വിനയസ്സേവ. കാരകസങ്ഘസദിസന്തി സങ്ഗീതികാരകസങ്ഘസദിസം. ‘‘സുത്താദിചതുക്കം അപ്പച്ചക്ഖായ തേന അവിരുദ്ധസ്സ കമ്മസ്സ കാരകസങ്ഘസദിസ’’ന്തി ധമ്മസിരിത്ഥേരസ്സ ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം, തം അയുത്തം, ‘‘സുത്തമേവ ബലവതരം. സുത്തഞ്ഹി അപ്പടിവത്തിയം കാരകസങ്ഘസദിസ’’ന്തി ഏതേഹി പദേഹി അയുത്തത്താ. പാകതികേ പന ഗണ്ഠിപദേ ‘‘തമത്ഥം വിനിച്ഛിനിത്വാ തസ്സ കാരകസങ്ഘസദിസ’’ന്തി വുത്തം. പരവാദീതി അമ്ഹാകം സമയവിജാനനകോ അഞ്ഞനികായികോതി വുത്തം. പരവാദീ സുത്താനുലോമന്തി കഥം? ‘‘അഞ്ഞത്ര ഉദകദന്തപോനാ’’തി (പാചി. ൨൬൬) സുത്തം സകവാദിസ്സ, തദനുലോമതോ നാളികേരഫലസ്സ ഉദകമ്പി ഉദകമേവ ഹോതീതി പരവാദീ ച.

‘‘നാളികേരസ്സ യം തോയം, പുരാണം പിത്തബന്ധനം;

തമേവ തരുണം തോയം, പിത്തഘം ബലബന്ധന’’ന്തി. –

ഏവം പരവാദിനാ വുത്തേ സകവാദീ ധഞ്ഞഫലസ്സ ഗതികത്താ, ആഹാരത്ഥസ്സ ച ഫരണതോ ‘‘യാവകാലികമേവ ത’’ന്തി വദന്തോ പടിക്ഖിപതി. പരോ ആചരിയവാദന്തി ‘‘സുങ്കം പരിഹരതീതി ഏത്ഥ ഉപചാരം ഓക്കമിത്വാ കിഞ്ചാപി പരിഹരതി, അവഹാരോ ഏവാ’’തി അട്ഠകഥാവചനതോ ‘‘തഥാ കരോന്തോ പാരാജികമാപജ്ജതീ’’തി പരവാദിനാ വുത്തേ സകവാദീ ‘‘സുങ്കം പരിഹരതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി സുത്തം തത്ഥേവ ആഗതമഹാഅട്ഠകഥാവചനേന സദ്ധിം ദസ്സേത്വാ പടിസേധേതി, തഥാ കരോന്തസ്സ ദുക്കടമേവാതി. പരോ അത്തനോമതീതി ഏത്ഥ ‘‘പുരേഭത്തം പരസന്തകം അവഹരാതി പുരേഭത്തമേവ ഹരിസ്സാമീതി വായമന്തസ്സ പച്ഛാഭത്തം ഹോതി, പുരേഭത്തപയോഗോവ സോ, തസ്മാ മൂലട്ഠോ ന മുച്ചതീതി തുമ്ഹാകം ഥേരവാദത്താ മൂലട്ഠസ്സ പാരാജികമേവാ’’തി പരവാദിനാ വുത്തേ സകവാദീ ‘‘തം സങ്കേതം പുരേ വാ പച്ഛാ വാ തം ഭണ്ഡം അവഹരതി, മൂലട്ഠസ്സ അനാപത്തീ’’തി (പാരാ. ൧൧൯) സുത്തം ദസ്സേത്വാ പടിക്ഖിപതി.

പരോ സുത്തന്തി ‘‘അനിയതഹേതുധമ്മോ സമ്മത്തനിയതഹേതുധമ്മസ്സ ആരമ്മണപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി സുത്തം പട്ഠാനേ ലിഖിതം ദസ്സേത്വാ ‘‘അരിയമഗ്ഗസ്സ ന നിബ്ബാനമേവാരമ്മണ’’ന്തി പരവാദിനാ വുത്തേ സകവാദീ ‘‘ആരമ്മണത്തികാദിസുത്താനുലോമേ ന ഓതരതീ’’തി പടിക്ഖിപതി. സുത്താനുലോമേ ഓതരന്തംയേവ ഹി സുത്തം നാമ, നേതരം. തേന വുത്തം പാളിആഗതം പഞ്ഞായതീതി ഏത്തകേനപി സിദ്ധേ തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ ആരുള്ഹപാളിആഗതം പഞ്ഞായതീ’’തിആദി. താദിസഞ്ഹി പമാദലേഖന്തി ആചരിയോ. ‘‘അപ്പമാദോ അമതം പദം, പമാദോ മച്ചുനോ പദ’’ന്തി (ധ. പ. ൨൧; നേത്തി. ൨൬) വചനതോ ദിന്നഭോജനേ ഭുഞ്ജിത്വാ പരിസ്സയാനി പരിവജ്ജിത്വാ സതിം പച്ചുപട്ഠപേത്വാ വിഹരന്തോ നിച്ചോ ഹോതീതി. ഏവരൂപസ്സ അത്ഥസ്സ വസേന ആരുള്ഹമ്പി സുത്തം ന ഗഹേതബ്ബം, തേന വുത്തം നോ ചേ തഥാ പഞ്ഞായതീതി സിദ്ധേപി ‘‘നോ ചേ തഥാ പഞ്ഞായതി, ന ഓതരതി ന സമേതീ’’തി. ‘‘ബാഹിരകസുത്തം വാ’’തി വുത്തത്താ അത്തനോ സുത്തമ്പി അത്ഥേന അസമേന്തം ന ഗഹേതബ്ബം. പരോ ആചരിയവാദന്തിആദീസു ദ്വീസു നയേസു പമാദലേഖവസേന തത്ഥ തത്ഥ ആഗതട്ഠകഥാവചനം ഥേരവാദേഹി സദ്ധിം യോജേത്വാ വേദിതബ്ബം.

അഥ പനായം ആചരിയവാദം. പരോ സുത്തന്തി പരവാദിനാ ‘‘മൂലബീജം നാമ ഹലിദ്ദി സിങ്ഗിവേരം വചാ…പേ… ബീജേ ബീജസഞ്ഞീ ഛിന്ദതി വാ ഛേദാപേതി വാ ഭിന്ദതി വാ…പേ… ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാതി (പാചി. ൯൧) തുമ്ഹാകം പാഠത്താ ഹലിദ്ദിഗണ്ഠിം ഛിന്ദന്തസ്സ പാചിത്തിയ’’ന്തി വുത്തേ സകവാദീ ‘‘യാനി വാ പനഞ്ഞാനി അത്ഥി മൂലേ സഞ്ജായന്തീ’’തിആദിം ദസ്സേത്വാ തസ്സ അട്ഠകഥാസങ്ഖാതേന ആചരിയവാദേന പടിക്ഖിപതി. ന ഹി ഗണ്ഠിമ്ഹി ഗണ്ഠി ജായതീതി. പരോ സുത്താനുലോമന്തി പരവാദിനാ ‘‘അനാപത്തി ഏവം അമ്ഹാകം ആചരിയാനം ഉഗ്ഗഹോതി വചനസ്സാനുലോമതോ ‘അമ്ഹാകം പോരാണഭിക്ഖൂ ഏകപാസാദേ ഗബ്ഭം ഥകേത്വാ അനുപസമ്പന്നേന സയിതും വട്ടതീതി തഥാ കത്വാ ആഗതാ, തസ്മാ അമ്ഹാകം വട്ടതീ’തി തുമ്ഹേസു ഏവ ഏകച്ചേസു വദന്തേസു തുമ്ഹാകം ന കിഞ്ചി വത്തും സക്കാ’’തി വുത്തേ സകവാദീ ‘‘സുത്തം സുത്താനുലോമഞ്ച ഉഗ്ഗഹിതകാനംയേവ ആചരിയാനം ഉഗ്ഗഹോ പമാണ’’ന്തിആദിഅട്ഠകഥാവചനം ദസ്സേത്വാ പടിസേധേതി. പരോ അത്തനോമതിന്തി ‘‘ദ്വാരം വിവരിത്വാ അനാപുച്ഛാ സയിതേസു കേ മുച്ചന്തീ’’തി ഏത്ഥ പന ദ്വേപി ജനാ മുച്ചന്തി യോ ച യക്ഖഗഹിതകോ, യോ ച ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോതി തുമ്ഹാകം ഥേരവാദത്താ അഞ്ഞേ സബ്ബേപി യഥാ തഥാ വാ നിപന്നാദയോപി മുച്ചന്തീതി പടിസേധേതി.

അഥ പനായം അത്തനോമതിം. പരോ സുത്തന്തി ‘‘ആപത്തിം ആപജ്ജന്തീ’’തി പരവാദിനാ ഗുത്തേ സകവാദീ ‘‘ദിവാ കിലന്തരൂപോ മഞ്ചേ നിസിന്നോ പാദേ ഭൂമിതോ അമോചേത്വാവ നിദ്ദാവസേന നിപജ്ജതി, തസ്സ അനാപത്തീ’’തിആദിഅട്ഠകഥാവചനം (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൭൭) ദസ്സേത്വാ ഏകഭങ്ഗേന നിപന്നാദയോപി മുച്ചന്തീതി പടിസേധേതി. അഥായം അത്തനോമതിം. പരോ സുത്താനുലോമന്തി ‘‘ദോമനസ്സം പാഹം, ദേവാനമിന്ദ, ദുവിധേന വദാമി സേവിതബ്ബമ്പി അസേവിതബ്ബമ്പീതിആദിവചനേഹി (ദീ. നി. ൨.൩൬൦) സംസന്ദനതോ സദാരപോസേ ദോസോ തുമ്ഹാകം നത്ഥി, തേന വുത്തം ‘പുത്തദാരസ്സ സങ്ഗഹോ’’’തി (ഖു. പാ. ൫.൬; സു. നി. ൨൬൫) പരവാദിനാ വുത്തേ കിഞ്ചാപി സകവാദീ ബഹുസ്സുതോ ന ഹോതി, അഥ ഖോ രാഗസഹിതേനേവ അകുസലേന ഭവിതബ്ബന്തി പടിക്ഖിപതി. സേസേസുപി ഇമിനാ നയേന അഞ്ഞഥാപി അനുരൂപതോ യോജേതബ്ബം. ഇദം സബ്ബം ഉപതിസ്സത്ഥേരാദയോ ആഹു. ധമ്മസിരിത്ഥേരോ പന ‘‘ഏത്ഥ പരോതി വുത്തോ അഞ്ഞനികായികോ, സോ പന അത്തനോ സുത്താദീനിയേവ ആഹരതി. താനി സകവാദീ അത്തനോ സുത്താദിമ്ഹി ഓതാരേത്വാ സചേ സമേതി ഗണ്ഹാതി, നോ ചേ പടിക്ഖിപതീ’’തി വദതി.

ചതുബ്ബിധവിനയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ

സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ പന കിഞ്ചാപി യോ പനാതി അനവസേസപരിയാദാനപദം, തഥാപി ഭിക്ഖൂതി ഇമിനാ പരപദേന സമാനാധികരണത്താ തദനുരൂപാനേവസ്സ വിഭങ്ഗപദാനി വുത്താനി. ഭിക്ഖുനിബ്ബചനപദാനി തീണി കിഞ്ചാപി സഭിക്ഖുഭാവസ്സ, അഭിക്ഖുഭാവസ്സ ചാതി യസ്സ കസ്സചി പബ്ബജിതസ്സ സാധാരണാനി, തഥാപി ‘‘അസുദ്ധോ ഹോതി പുഗ്ഗലോ അഞ്ഞതരം പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നോ, തഞ്ചേ സുദ്ധദിട്ഠി സമാനോ അനോകാസം കാരാപേത്വാ ചാവനാധിപ്പായോ വദേതി, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസേന ദുക്കടസ്സാ’’തി ഏവമാദിസുത്തം നിബ്ബചനത്ഥയുത്തോവ പുഗ്ഗലോ ‘‘ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസേന ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാരാ. ൩൮൯) ഏത്ഥ വത്ഥു, ന ഇതരോ ഗിഹിഭൂതോതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. സബ്ബസ്സപി വിനയപിടകസ്സ സാധാരണം ഭിക്ഖുലക്ഖണം വത്ഥുഞ്ഹി ഭഗവാ ആരഭി. യോ പന സുദ്ധോ ഏവ സമാനോ കേനചി കാരണേന ഗിഹിലിങ്ഗേ ഠിതോ, സോ അത്തനോ സഭിക്ഖുഭാവത്താ ഏവ വത്ഥു ഹോതി, അസുദ്ധോപി ഭിക്ഖുലിങ്ഗേ ഠിതത്താതി അയമത്ഥോ ദസ്സിതോ ഹോതി. അസുദ്ധോപി ഞാതകേഹി, പച്ചത്ഥികേഹി വാ രാജഭയാദികാരണേന വാ കാസാവേസു സഉസ്സാഹോവ അപനീതകാസാവോ വത്ഥു ഏവ പുന കാസാവഗ്ഗഹണേന ഥേയ്യസംവാസകഭാവാനുപഗമനതോ, ഭിക്ഖുനിബ്ബചനത്ഥേ അനിക്ഖിത്തധുരത്താതി വുത്തം ഹോതി. യോ പന ലിങ്ഗത്ഥേനകോ ഭിക്ഖുനിബ്ബചനത്ഥം സയഞ്ച അജ്ഝുപഗതോ, സംവാസം ഥേനേന്തോ, തഞ്ചേ സുദ്ധദിട്ഠി സമാനോ അനോകാസം കാരാപേത്വാ ചാവനാധിപ്പായോ വദേതി, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസേന ദുക്കടസ്സാതി അയമ്പി അത്ഥോ ദസ്സിതോ ഹോതി.

‘‘സമഞ്ഞായ ഭിക്ഖു പടിഞ്ഞായ ഭിക്ഖൂ’’തി വചനദ്വയം യഥാവുത്തഞ്ച അത്ഥം ഉപബ്രൂഹേതി, അന്തരാ ഉപ്പന്നായ നിയതായ മിച്ഛാദിട്ഠിയാ ഉപച്ഛിന്നകുസലമൂലോ കേവലായ സമഞ്ഞായ, പടിഞ്ഞായ ച ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി വുച്ചതി, ന പരമത്ഥതോതി ഇമം അതിരേകത്ഥം ദീപേതി. കിം വുത്തം ഹോതി? ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകധമ്മമ്പി സമനുപസ്സാമി, യം ഏവം മഹാസാവജ്ജം യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, മിച്ഛാദിട്ഠി. മിച്ഛാദിട്ഠിപരമാനി, ഭിക്ഖവേ, മഹാവജ്ജാനീ’’തി ആഹച്ചഭാസിതം സങ്ഗീതിത്തയാരുള്ഹം സുത്തം, അട്ഠകഥായമ്പിസ്സ ‘‘മിച്ഛാദിട്ഠിപരമാ ഏതേസന്തി മിച്ഛാദിട്ഠിപരമാനീ’’തി (അ. നി. ൧.൩൧൦) വുത്തം. പഞ്ച ആനന്തരിയകമ്മാനി മഹാസാവജ്ജാനി, മിച്ഛാദിട്ഠി പന മഹാസാവജ്ജതരാതി അധിപ്പായോതി. കസ്മാ? തേസഞ്ഹി പരിച്ഛേദോ അത്ഥി, സബ്ബബലവമ്പി കപ്പട്ഠിതികമേവ ഹോതി, നിയതമിച്ഛാദിട്ഠിയാ പന പരിച്ഛേദോ നത്ഥി, തായ സമന്നാഗതസ്സ ഭവതോ വുട്ഠാനം നത്ഥി, തസ്മാ ‘‘ഇമസ്സ ഭിക്ഖുകരണാ കുസലാ ധമ്മാ സംവിജ്ജന്തീ’’തി വാ ‘‘സുദ്ധോവായ’’ന്തി വാ ന സക്കാ വത്തും. ‘‘ദിട്ഠിവിപത്തിപച്ചയാ ദ്വേ ആപത്തിയോ ആപജ്ജതീ’’തി വുത്തത്താ ന സക്കാ ‘‘അസുദ്ധോ’’തി വാ ‘‘അഞ്ഞതരം പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നോ’’തി വാ വത്തും. ഏസ ഹി ഉഭോപി പക്ഖേ ന ഭജതി, തേന വുത്തം ‘‘സമഞ്ഞായ, പടിഞ്ഞായ ച ഭിക്ഖു, ന പരമത്ഥതോ’’തി.

കിമത്ഥം പനേവം മഹാസാവജ്ജായ നിയതമിച്ഛാദിട്ഠിയാ പാരാജികം ഭഗവാ ന പഞ്ഞപേസീതി? ദുബ്ബിജാനത്താ. പകതിയാപേസാ ദിട്ഠി നാമ ‘‘സമ്മാ’’തി വാ ‘‘മിച്ഛാ’’തി വാ ദുവിഞ്ഞേയ്യാ, പഗേവ ‘‘നിയതാ’’തി വാ ‘‘അനിയതാ’’തി വാതി. തത്ഥ പാരാജികാപത്തിയാ പഞ്ഞത്തായ ഭിക്ഖൂ അഞ്ഞമഞ്ഞം അസമദിട്ഠികം പാരാജികം മഞ്ഞമാനാ ഉപോസഥാദീനി അകത്വാ അചിരേനേവ സാസനം വിനാസേയ്യും, സയഞ്ച അപുഞ്ഞം പസവേയ്യും സുദ്ധേസുപി ഭിക്ഖൂസു വിപ്പടിപത്തിയാ പടിപജ്ജനേന. തസ്മാ ഉപായകുസലതായ പാരാജികം അപഞ്ഞാപേത്വാ തസ്സ ഉക്ഖേപനീയകമ്മം, സമ്മാവത്തഞ്ച പഞ്ഞാപേത്വാ തം സങ്ഘേന അസമ്ഭോഗം, അസംവാസഞ്ച അകാസി. ഭഗവാ ഹി തസ്സ ചേ ഏസാ ദിട്ഠി അനിയതാ, സമ്മാവത്തം പൂരേത്വാ ഓസാരണം ലഭിത്വാ പകതത്തോ ഭവേയ്യ. നിയതാ ചേ, അട്ഠാനമേതം അനവകാസോ, യം സോ നിയതമിച്ഛാദിട്ഠികോ സമ്മാവത്തം പൂരേത്വാ ഓസാരണം ലഭിത്വാ പകതത്തോ ഭവേയ്യ. കേവലം ‘‘സമഞ്ഞായഭിക്ഖു പടിഞ്ഞായഭിക്ഖൂ’’തി നാമമത്തധാരകോ ഹുത്വാ പരം മരണാ അരിട്ഠോ വിയ സംസാരഖാണുകോവ ഭവിസ്സതീതി ഇമം നയം അദ്ദസ.

അട്ഠസു ഉപസമ്പദാസു തിസ്സോവേത്ഥ വുത്താ, ന ഇതരാ പാടിപുഗ്ഗലത്താ, ഭിക്ഖൂനം അസന്തകത്താ ച. തത്ഥ ഹി ഓവാദപടിഗ്ഗഹണപഞ്ഹബ്യാകരണൂപസമ്പദാ ദ്വിന്നം ഥേരാനം ഏവ, സേസാ തിസ്സോ ഭിക്ഖുനീനം സന്തകാതി ഇധ നാധിപ്പേതാ, തിസ്സന്നമ്പി ഉപസമ്പദാനം മജ്ഝേ ‘‘ഭദ്രോ ഭിക്ഖൂ’’തിആദീനി ചത്താരി പദാനി വുത്താനി തിസ്സന്നം സാധാരണത്താ. ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേന വാ സരണഗമനഞത്തിചതുത്ഥേന വാ ഉപസമ്പന്നോ ഹി ഭദ്രോ ച സാരോ ച സേക്ഖോ ച അസേക്ഖോ ച ഹോതി, ഉപസമ്പദവചനം പന നേസം സാവകഭാവദീപനത്ഥം. ഇമേ ഏവ ഹി ആപത്തിം ആപജ്ജന്തി, ന സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ, പച്ചേകബുദ്ധാ ച.

അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതോതി ഏത്ഥ ച ആപത്തിം ആപജ്ജിതും ഭബ്ബാ ഞത്തിചതുത്ഥേനേവ കമ്മേന ഉപസമ്പന്നാ. ന ഹി അഞ്ഞേ ഏഹിഭിക്ഖുസരണഗമനഓവാദപടിഗ്ഗഹണപഞ്ഹബ്യാകരണാഹി ഉപസമ്പന്നാ ആപത്തിം ആപജ്ജിതും ഭബ്ബാ, തേനേതേ പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതോ ഭിക്ഖൂ’’തി അന്തിമോവ വുത്തോതി കിര ധമ്മസിരിത്ഥേരോ, തം അയുത്തം. ‘‘ദ്വേ പുഗ്ഗലാ അഭബ്ബാ ആപത്തിം ആപജ്ജിതും ബുദ്ധാ ച പച്ചേകബുദ്ധാ ചാ’’തി (പരി. ൩൨൨) ഏത്തകമേവ വുത്തന്തി. അഞ്ഞഥാ ഏഹിഭിക്ഖുആദയോപി വത്തബ്ബാ സിയും. കിഞ്ച ഭിയ്യോ ‘‘ദ്വേ പുഗ്ഗലാ ഭബ്ബാ ആപത്തിം ആപജ്ജിതും ഭിക്ഖൂ ച ഭിക്ഖുനിയോ ചാ’’തി സാമഞ്ഞേന വുത്തത്താ ച, അപിച ആപത്തിഭയട്ഠാനദസ്സനതോ ച. കഥം? ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ആവസഥപിണ്ഡം കുക്കുച്ചായന്തോ ന പടിഗ്ഗഹേസി, ചീവരവിപ്പവാസഭയാ ച സബ്ബം തിചീവരം ഗഹേത്വാ നദിം തരന്തോ മനം വുള്ഹോ അഹോസി മഹാകസ്സപോ. കിഞ്ച സരണഗമനൂപസമ്പദായ ഉപസമ്പന്നേ ആരബ്ഭ സദ്ധിവിഹാരികവത്താദീനി അസമ്മാവത്തന്താനം നേസം ദുക്കടാനി ച പഞ്ഞത്താനി ദിസ്സന്തി, തസ്മാ ദുബ്ബിചാരിതമേതം. അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതോ ഭിക്ഖൂതി പടിക്ഖിത്തായ സരണഗമനൂപസമ്പദായ അനുഞ്ഞാതപ്പസങ്ഗഭയാതി ഉപതിസ്സത്ഥേരോ, ആപത്തിയാ ഭബ്ബതം സന്ധായ തസ്മിമ്പി വുത്തേ പുബ്ബേ പടിക്ഖിത്താപി സാ പുന ഏവം വദന്തേന അനുഞ്ഞാതാതി ഭിക്ഖൂനം മിച്ഛാഗാഹോ വാ വിമതി വാ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മാ ന വുത്താതി വുത്തം ഹോതി, തം ‘‘ഭിക്ഖുനീ നാമ ഉഭതോസങ്ഘേ ഉപസമ്പന്നാ’’തി (പാചി. ൧൬൧) ഇമിനാ സമേതി. ഇദഞ്ഹി സാകിയാദീനം അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദായ അനുപ്പബന്ധഭയാ വുത്തം.

അയം പനേത്ഥ അമ്ഹാകം ഖന്തി – ഭിക്ഖു-പദനിദ്ദേസത്താ യത്തകാനി തേന പദേന സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി, യേ ച വിനയപിടകേ തത്ഥ തത്ഥ സന്ദിസ്സന്തി സയം ആപത്താപജ്ജനട്ഠേന വാ ദുട്ഠുല്ലാരോചനപടിച്ഛാദനാദീസു പരേസം ആപത്തികരണട്ഠേന വാ, തേ സബ്ബേപി ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യദിദം തസ്സ ഭിക്ഖു-പദസ്സ വിസേസനത്ഥം വുത്തം പരപദം ‘‘സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ’’തി, തസ്സ വസേന ഇദം വുത്തം ‘‘അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതോ ഭിക്ഖൂ’’തി. സോ ഏവ ഹി കമ്മവാചാനന്തരമേവ സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ ഹോതി തതോ പട്ഠായ സഉദ്ദേസസിക്ഖാപദാനം ഉപ്പത്തിദസ്സനതോ, തസ്സേവ ച സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ദിസ്സതി, നേതരസ്സ. തസ്സേവ ച സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം സമ്ഭവതി ‘‘ഉല്ലുമ്പതു മം, ഭന്തേ, സങ്ഘോ അനുകമ്പം ഉപാദായാ’’തി (മഹാവ. ൭൧, ൧൨൬) വത്വാ സമാദിന്നത്താ, തസ്സേവ ച ഉപസമ്പന്നസമനന്തരമേവ അകരണീയനിസ്സയാചിക്ഖനദസ്സനതോ, വിനയം പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദേസം പച്ചക്ഖാമീതിആദിസിക്ഖാപച്ചക്ഖാനലക്ഖണപാരിപൂരിതോ ചാതി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഉപാദായ സോ ഏവ ഇധാധിപ്പേതോതി വുത്തം ഹോതി.

യസ്മാ പനസ്സ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം സബ്ബഥാ യുജ്ജതി, തസ്മാ ‘‘സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ തം തം വത്ഥും വീതിക്കമന്തസ്സ തതോ തതോ ആപത്തിതോ അനാപത്തി, ഇതരസ്സ ആപത്തീ’’തി വത്തും യുജ്ജതി, തസ്മാ ‘‘യത്ഥ യത്ഥ സാവജ്ജപഞ്ഞത്തി, അനവജ്ജപഞ്ഞത്തി വാ, അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതോ ഭിക്ഖൂതി വുച്ചതി, തത്ഥ തത്ഥ തദജ്ഝാചാരത്ഥേനായമേവ ഞത്തിചതുത്ഥേന ഉപസമ്പന്നോ അധിപ്പേതോ നാമാ’’തി വത്തും യുജ്ജതീതി വേദിതബ്ബം. ഏവം സന്തേ യം വുത്തം ‘‘യായ കായചി ഉപസമ്പദായ അയം ഇമസ്മിം ‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിത്വാ പാരാജികോ ഹോതീ’തി അത്ഥേ ഭിക്ഖൂതി അധിപ്പേതോ’’തി, തമ്പി ന വത്തബ്ബമേവ. കഥം ഹോതി? വിരോധദോസോപി പരിഹതോ ഹോതി. കഥം? സചേ ഞത്തിചതുത്ഥേന ഉപസമ്പന്നോ ഏവ ഇധാധിപ്പേതോ ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി ച ‘‘ഉപസമ്പന്നോ’’തി ച, തേന ന ഉപസമ്പന്നോ അനുപസമ്പന്നോ നാമാതി കത്വാ ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മതോ അഞ്ഞഥാ ഉപസമ്പന്നാ നാമ മഹാകസ്സപത്ഥേരാദയോ ഇതരേസം അനുപസമ്പന്നട്ഠാനേ ഠത്വാ സഹസേയ്യപദസോധമ്മാപത്തിം ജനേയ്യും, ഓമസനാദികാലേ ച ദുക്കടമേവ ജനേയ്യുന്തി ഏവമാദികോ വിരോധദോസോ പരിഹതോ ഹോതീതി സബ്ബം ആചരിയോ വദതി. മങ്ഗുരച്ഛവി നാമ സാമോ.

യസ്മാ തേ അതിമഹന്തോ ജാതിമദോ ചിത്തം പരിയുട്ഠാതി, തസ്മാ തുമ്ഹേഹി മമ സാസനേ ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം. ‘‘സാതസഹഗതാ പഠമജ്ഝാനസുഖസഹഗതാ അസുഭേ ച ആനാപാനേ ചാ’’തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാതി ഉദ്ധുമാതകനിമിത്തേ പടിലദ്ധപഠമജ്ഝാനസഞ്ഞാ. രൂപസഞ്ഞാതി പഥവീകസിണാദിരൂപാവചരജ്ഝാനസഞ്ഞാ. സോ തം ബ്യാകാസി ‘‘അവിഭൂതാ, ഭന്തേ, ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാ അവഡ്ഢിതബ്ബത്താ അസുഭാനം, വിഭൂതാ, ഭന്തേ, രൂപസഞ്ഞാ വഡ്ഢിതബ്ബത്താ കസിണാന’’ന്തി. പഞ്ചഉപസമ്പദക്കമോ മഹാവഗ്ഗാ ഗഹിതോ. ഞത്തിചതുത്ഥേനാതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി ഞത്തി സബ്ബപഠമം വുച്ചതി, തിസ്സന്നം പന അനുസ്സാവനാനം അത്ഥബ്യഞ്ജനഭേദാഭാവതോ അത്ഥബ്യഞ്ജനഭിന്നാ ഞത്തിതാസം ചതുത്ഥാതി കത്വാ ‘‘ഞത്തിചതുത്ഥ’’ന്തി വുച്ചതി. ബ്യഞ്ജനാനുരൂപമേവ അട്ഠകഥായ ‘‘തീഹി അനുസ്സാവനാഹി ഏകായ ച ഞത്തിയാ’’തി വുത്തം, അത്ഥപവത്തിക്കമേന പദേന പന ‘‘ഏകായ ഞത്തിയാ തീഹി അനുസ്സാവനാഹീ’’തി വത്തബ്ബം. യസ്മാ പനേത്ഥ ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, കമ്മാനി (മഹാവ. ൩൮൪), ഛ ഇമാനി, ഭിക്ഖവേ, കമ്മാനി അധമ്മകമ്മം വഗ്ഗകമ്മ’’ന്തി (മഹാവ. ൩൮൭) വചനതോ കുപ്പകമ്മമ്പി കത്ഥചി ‘‘കമ്മ’’ന്തി വുച്ചതി തസ്മാ ‘‘അകുപ്പേനാ’’തി വുത്തം.

യസ്മാ അകുപ്പമ്പി ഏകച്ചം ന ഠാനാരഹം, യേന അപ്പത്തോ ഓസാരണം ‘‘സോസാരിതോ’’തി ചമ്പേയ്യക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൯൫ ആദയോ) വുച്ചതി, തസ്മാ ‘‘ഠാനാരഹേനാ’’തി വുത്തം. യദി ഏവം ‘‘ഠാനാരഹേനാ’’തി ഇദമേവ പദം വത്തബ്ബം, ന പുബ്ബപദം ഇമിനാ അകുപ്പസിദ്ധിതോതി ചേ? തം ന, അട്ഠാനാരഹേന അകുപ്പേന ഉപസമ്പന്നോ ഇമസ്മിം അത്ഥേ അനധിപ്പേതോതി അനിട്ഠപ്പസങ്ഗതോ. ദ്വീഹി പനേതേഹി ഏകതോ വുത്തേഹി അയമത്ഥോ പഞ്ഞായതി ‘‘കേവലം തേന അകുപ്പേന ഉപസമ്പന്നോ അയമ്പി ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതോ ‘ഭിക്ഖൂ’തി, ഠാനാരഹേന ച ഉപസമ്പന്നോ അയമ്പി ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതോ ‘ഭിക്ഖൂ’തി, കുപ്പേന ഉപസമ്പന്നോ നാധിപ്പേതോ’’തി. തേനായമ്പി അത്ഥോ സാധിതോ ഹോതി ‘‘യോ പന, ഭിക്ഖു, ജാനം ഊനവീസതിവസ്സം പുഗ്ഗലം ഉപസമ്പാദേയ്യ, സോ ച പുഗ്ഗലോ അനുപസമ്പന്നോ’’തി (പാചി. ൪൦൩) വചനതോ യാവ ന ഞായതി, താവ സമഞ്ഞായഭിക്ഖുപടിഞ്ഞായഭിക്ഖുഭാവം ഉപഗതോപി ന പുബ്ബേ ദസ്സിതസമഞ്ഞായഭിക്ഖുപടിഞ്ഞായഭിക്ഖു വിയ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം ഉപസമ്പന്നട്ഠാനേ ഠത്വാ ഓമസനപാചിത്തിയാദിവത്ഥു ഹോതി, കേവലം അനുപസമ്പന്നട്ഠാനേ ഠത്വാ ‘‘അനുപസമ്പന്നേ ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞീ പദസോ ധമ്മം വാചേതി, ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തിആദി (പാചി. ൪൭) ആപത്തിവത്ഥുമേവ ഹുത്വാ തിട്ഠതി. അകുപ്പേന ഉപസമ്പന്നോ പന പച്ഛാ പാരാജികോപി ജാതിതോ ഉപസമ്പന്നട്ഠാനേ തിട്ഠതീതി ‘‘പണ്ഡകോ, ഭിക്ഖവേ, അനുപസമ്പന്നോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, ഉപസമ്പന്നോ നാസേതബ്ബോ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൦൯) നയേന വുത്തേസു പന വജ്ജനീയപുഗ്ഗലേസു കോചി പുഗ്ഗലോ ‘‘ഉപസമ്പന്നോ’’തി വുച്ചതി, നോപി ഉപസമ്പന്നട്ഠാനേ തിട്ഠതി, കോചി തിട്ഠതീതി വേദിതബ്ബം.

ഏത്ഥ പന അത്ഥി കമ്മം അകുപ്പം ഠാനാരഹം, അത്ഥി ഠാനാരഹം നാകുപ്പം, അത്ഥി അകുപ്പഞ്ചേവ ന ഠാനാരഹഞ്ച, അത്ഥി നാകുപ്പം ന ച ഠാനാരഹന്തി ഇദം ചതുക്കം വേദിതബ്ബം. തത്ഥ പഠമം താവ വുത്തം, തതിയചതുത്ഥാനി പാകടാനി. ദുതിയം പരിയായേന ഭിക്ഖുനിസങ്ഘതോ ഏകതോഉപസമ്പന്നായ ലിങ്ഗപരിവത്തേ സതി ലബ്ഭതി. തസ്സ ഹി പുഗ്ഗലസ്സ പുബ്ബേ സിക്ഖമാനകാലേ ലദ്ധം ഞത്തിചതുത്ഥഉപസമ്പദാകമ്മം കിഞ്ചാപി അകുപ്പഞ്ചേവ ഠാനാരഹഞ്ച, പുരിസലിങ്ഗേ പന പാതുഭൂതേ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തംയേവ ഉപജ്ഝം തമേവ ഉപസമ്പദ’’ന്തി (പാരാ. ൬൯) ഏത്ഥ അപരിയാപന്നത്താ തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ കേവലം സാമണേരഭാവാപത്തിതോ കമ്മം ദാനി കുപ്പം ജാതന്തി വുച്ചതി. ലിങ്ഗപരിവത്തേന ചീവരസ്സ അധിട്ഠാനവിജഹനം വിയ തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേന കതായ ഉപസമ്പദായ വിജഹനം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം, അഞ്ഞഥാ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപസമ്പന്നോ ഭിക്ഖൂതി ആപജ്ജതി. അഥ വാ ലിങ്ഗപരിവത്തേ അസതിപിതം ഏകതോഉപസമ്പദാകമ്മം കുപ്പതി, യഥാഠാനേ ന തിട്ഠതി. തസ്മാ ന താവ സാ ‘‘ഭിക്ഖുനീ’’തി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. യസ്മാ അഞ്ഞതരം പാരാജികം ധമ്മം ആപജ്ജിത്വാപി അനാപജ്ജിത്വാപി ഉപ്പബ്ബജിതുകാമതായ ഗിഹിലിങ്ഗം സാദിയന്തിയാ പുനപി ഉപസമ്പദാ ഉഭതോസങ്ഘേ ലബ്ഭതി, തസ്മാ തേന പരിയായേന ‘‘കുപ്പതീതി കുപ്പ’’ന്തി വുച്ചതി, യഥാവുത്തകമ്മദോസാഭാവതോ പന ‘‘ഠാനാരഹ’’ന്തി. ഭിക്ഖുനീ പന ഗിഹിലിങ്ഗം സാദിയന്തികാലേ ന പുരിസലിങ്ഗപാതുഭാവേ സതി ഭിക്ഖൂസു ഉപസമ്പദം ലബ്ഭതീതി സാധകം കാരണം ന ദിസ്സതി, സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ ഉപ്പബ്ബജിതാ ചേ, ലഭതീതി ഏകേ, തം പനായുത്തം ഭിക്ഖുനിയാ സിക്ഖാപച്ചക്ഖനാഭാവതോതി അമ്ഹാകം ഖന്തീതി ആചരിയോ. ‘‘യഥാ ‘കത്തബ്ബ’ന്തി വുത്തം, തഥാ അകതേ കുപ്പതീതി കത്വാ കരണം സത്ഥുസാസന’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. യത്ഥ യത്ഥ ‘‘ഗണ്ഠിപദേ’’തി വുച്ചതി, തത്ഥ തത്ഥ ‘‘ധമ്മസിരിത്ഥേരസ്സ ഗണ്ഠിപദേ’’തി ഗഹേതബ്ബം.

സാജീവപദഭാജനീയവണ്ണനാ

‘‘മഹാബോധിസത്താ നിയതാ’’തി വുത്തം അനുഗണ്ഠിപദേ. യത്ഥ ‘‘അനുഗണ്ഠിപദേ’’തി, തത്ഥ ‘‘വജിരബുദ്ധിത്ഥേരസ്സാ’’തി ഗഹേതബ്ബം. സാവകബോധിപച്ചേകബോധിസമ്മാസമ്ബോധീതി വാ തീസു ബോധീസു സമ്മാസമ്ബോധിയം സത്താ ബോധിസത്താ മഹാബോധിസത്താ നാമ. പാതിമോക്ഖസീലബഹുകത്താ, ഭിക്ഖുസീലത്താ, കിലേസപിദഹനവസേന വത്തനതോ, ഉത്തമേന ഭഗവതാ പഞ്ഞത്തത്താ ച അധികം, ബുദ്ധുപ്പാദേയേവ പവത്തനതോ ഉത്തമന്തി അഞ്ഞതരസ്മിം ഗണ്ഠിപദേ. കിഞ്ചാപി പച്ചേകബുദ്ധാപി ധമ്മതാവസേന പാതിമോക്ഖസംവരസീലേന സമന്നാഗതാവ ഹോന്തി, തഥാപി ‘‘ബുദ്ധുപ്പാദേയേവ പവത്തതീ’’തി നിയമിതം തേന പരിയായേനാതി. തേനാഹ ‘‘ന ഹി തം പഞ്ഞത്തിം ഉദ്ധരിത്വാ’’തിആദി. പാതിമോക്ഖസംവരതോപി ച മഗ്ഗഫലസമ്പയുത്തമേവ സീലം അധിസീലം, തം പന ഇധ അനധിപ്പേതം. ന ഹി തം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേന സങ്ഗഹിതന്തി. സമന്തഭദ്രകം കാരണവചനം സബ്ബസിക്ഖാപദാനം സാധാരണലക്ഖണത്താ ഇമിസ്സാ അനുപഞ്ഞത്തിയാ അരിയപുഗ്ഗലാ ച ഏകച്ചം ആപത്തിം ആപജ്ജന്തീതി സാധിതമേതം, തസ്മാ ‘‘ന ഹി തം സമാപന്നോ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവതീ’’തി അട്ഠകഥാവചനം അസമത്ഥം വിയ ദിസ്സതീതി? നാസമത്ഥം, സമത്ഥമേവ യസ്മിം യസ്മിം സിക്ഖാപദേ സാസാ വിചാരണാ, തസ്സ തസ്സേവ വസേന അട്ഠകഥായ പവത്തിതോ. തഥാ ഹി കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ഉദകുക്ഖേപസീമാധികാരേ ‘‘തിമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേത്വാ അന്തരവാസകം അനുക്ഖിപിത്വാ ഉത്തരന്തിയാ ഭിക്ഖുനിയാ’’തി വുത്തം ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ ആഗതത്താ. ഏസേവ നയോ അഞ്ഞേപി ഏവരൂപേസു. കിമത്ഥന്തി ചേ തം? പാളിക്കമാനുവത്തനേന പാളിക്കമദസ്സനത്ഥം. തത്രിദം സമാസതോ അധിപ്പായദീപനം – പദസോധമ്മസിക്ഖാപദസ്സ തികപരിച്ഛേദേ ഉപസമ്പന്നേ ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞീ, അനാപത്തി, അകടാനുധമ്മസിക്ഖാപദവസേന ഉപസമ്പന്നേ ഉക്ഖിത്തകേ സിയാ ആപത്തി, തഥാ സഹസേയ്യസിക്ഖാപദേതി ഏവമാദി. അത്ഥോ പനേത്ഥ പരതോ ആവി ഭവിസ്സതി.

യം വുത്തം അട്ഠകഥായം ‘‘തതോപി ച മഗ്ഗഫലചിത്തമേവ അധിചിത്തം, തം പന ഇധ അനധിപ്പേത’’ന്തി ച, ‘‘തതോപി ച മഗ്ഗഫലപഞ്ഞാവ അധിപഞ്ഞാ, സാ പന ഇധ അനധിപ്പേതാ. ന ഹി തംസമാപന്നോ ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവതീ’’തി. ‘‘തത്ര യായം അധിസീലസിക്ഖാ, അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതാ സിക്ഖാ’’തി ഇമായ പാളിയാ വിരുജ്ഝതി. അയഞ്ഹി പാളി അധിസീലസിക്ഖാവ ഇധ അധിപ്പേതാ, ന ഇതരാതി ദീപേതി. അട്ഠകഥാവചനം താസമ്പി തിണ്ണം ലോകിയാനം അധിപ്പേതതം ദീപേതി. അയം പനേത്ഥ അട്ഠകഥാധിപ്പായോ – തിസ്സോപി ലോകിയാ സിക്ഖാ ഇമസ്മിം പഠമപാരാജികേ സമ്ഭവന്തി, കാലേനാപി അധിചിത്തപഞ്ഞാലാഭീ ഭിക്ഖു തഥാരൂപം അസപ്പായം പച്ചയം പടിച്ച തതോ തതോ അധിചിത്തതോ, അധിപഞ്ഞാതോ ച ആവത്തിത്വാ സീലഭേദം പാപുണേയ്യാതി ഠാനമേതം വിജ്ജതി, ന ലോകുത്തരചിത്തപഞ്ഞാലാഭീ, അയം നയോ ഇതരേസുപി സബ്ബേസു അദിന്നാദാനാദീസു സചിത്തകേസു ലബ്ഭതി, അചിത്തകേസു പന ഇതരോപി. തഥാപി കേവലം വിനയപിടകസ്സ, പാതിമോക്ഖസീലസ്സ ച സങ്ഗാഹകത്താ ‘‘സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായാ’’തി ഇമസ്മിം ഉത്തരപദേ പച്ചക്ഖാനാരഹാ അധിസീലസിക്ഖാവ ലോകിയാതി ദസ്സനത്ഥം പാളിയം ‘‘തത്ര യായം അധിസീലസിക്ഖാ, അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതാ സിക്ഖാ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ഏത്ഥ സിക്ഖാതി കായവചീദുച്ചരിതതോ വിരതീ ച ചേതനാ ച, അഞ്ഞത്ര ചേതനായേവ വേദിതബ്ബാ. സിക്ഖാപദന്തി സഉദ്ദേസസിക്ഖാപദം, ഏകച്ചം അനുദ്ദേസസിക്ഖാപദഞ്ച ലബ്ഭതി. ചിത്തസ്സ അധികരണം കത്വാതി തസ്മിം സിക്ഖതീതി അധികരണത്ഥേ ഭുമ്മന്തി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. യഥാസിക്ഖാപദന്തി പച്ചവേക്ഖണവസേന വുത്തം. സീലപച്ചവേക്ഖണാപി ഹി സീലമേവ, തസ്മാ സുപ്പടിച്ഛന്നാദിചാരിത്തേസു വിരതിവിപ്പയുത്തചേതനം പവത്തേന്തോപി സിക്ഖം പരിപൂരേന്തോത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. ‘‘സമ്പജാനമുസാവാദേ പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൨) വുത്തമരിയാദം അവീതിക്കമന്തോ ‘‘തസ്മിഞ്ച സിക്ഖാപദേ സിക്ഖതീ’’തി വുച്ചതി. അഞ്ഞതരസ്മിം പന ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം ‘‘സിക്ഖാതി തം സിക്ഖാപദം സിക്ഖനഭാവേന പവത്തചിത്തുപ്പാദോ. സാജീവന്തി പഞ്ഞത്തി. തദത്ഥദസ്സനത്ഥം പുബ്ബേ മേഥുനസംവരസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി. യസ്മാ സിക്ഖായ ഗുണസമ്മതായ പുഞ്ഞസമ്മതായ തന്തിയാ അഭാവതോ ലോകസ്സ ദുബ്ബല്യാവികമ്മം തത്ഥ ന സമ്ഭവതി. പത്ഥനീയാ ഹി സാ, തസ്മാ ‘‘യഞ്ച സാജീവം സമാപന്നോ, തത്ഥ ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ’’തി വുത്തം. ആണായ ഹി ദുബ്ബല്യം സമ്ഭവതീതി ആയസ്മാ ഉപതിസ്സോ.

സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനകഥാവണ്ണനാ

ഏത്ഥ യാമീതി അമുകസ്മിം തിത്ഥായതനേ, ഘരാദിമ്ഹി വാ. ഭാവവികപ്പാകാരേനാതി ‘‘അഹം അസ്സ’’ന്തി ആഗതത്താ യം യം ഭവിതുകാമോ, തസ്സ തസ്സ ഭാവസ്സ വികപ്പാകാരേന, ഭിക്ഖുഭാവതോ അഞ്ഞഭാവവികപ്പാകാരേനാതി അധിപ്പായോ.

൪൬. ഹന്ദാതി വചസായേവ. ഗിഹിഭാവം പത്ഥയമാനോതിആദിപദേഹി ചിത്തനിയമം ദസ്സേതി. ഏകേനേവ ചിത്തേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേനാതി.

൫൧. ബുദ്ധം ധമ്മന്തിആദിപദേഹി ഖേത്തനിയമം ദസ്സേതി. തത്ഥ ആദിതോ ചുദ്ദസഹി പദേഹി സഭാവപരിച്ചാഗോ, പച്ഛിമേഹി അട്ഠഹി ഭാവന്തരാദാനഞ്ച ദസ്സിതം ഹോതി. പച്ചക്ഖാമി ധാരേഹീതി ഏതേഹി കാലനിയമം ദസ്സേതി. വദതീതി ഇമിനാ പദേന പയോഗനിയമം ദസ്സേതി. വിഞ്ഞാപേതീതി ഇമിനാ വിജാനനനിയമം ദസ്സേതി. ഉമ്മത്തകോ സിക്ഖം പച്ചക്ഖാതി, ഉമ്മത്തകസ്സ സന്തികേ സിക്ഖം പച്ചക്ഖാതീതിആദീഹി പുഗ്ഗലനിയമം ദസ്സേതി. അരിയകേന മിലക്ഖസ്സ സന്തികേ സിക്ഖം പച്ചക്ഖാതീതിആദീഹി പന പുഗ്ഗലാദിനിയമേപി സതി വിജാനനനിയമാസമ്ഭവം ദസ്സേതി. തത്ഥ ‘‘യായ മിലക്ഖഭാസായ കാലനിയമോ നത്ഥി, തായപി ഭാസായ കാലനിയമത്ഥദീപനേ സതി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം രുഹതീതി നോ മതീ’’തി ആചരിയോ. ദവായാതിആദീഹി ഖേത്താദിനിയമേ സതിപി ചിത്തനിയമാഭാവേന ന രുഹതീതി ദസ്സേതി. സാവേതുകാമോ ന സാവേതീതി ചിത്തനിയമേപി സതി പയോഗനിയമാഭാവേന ന രുഹതീതി ദസ്സേതി. അവിഞ്ഞുസ്സസാവേതി, വിഞ്ഞുസ്സ ന സാവേതീതി ചിത്തഖേത്തകാലപയോഗപുഗ്ഗലവിജാനനനിയമേപി സതി യം പുഗ്ഗലം ഉദ്ദിസ്സ സാവേതി, തസ്സേവ സവനേ ന രുഹതി, ന അഞ്ഞസ്സാതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം, തേന വുത്തം അട്ഠകഥായം ‘‘യദി അയമേവ ജാനാതൂതി ഏകം നിയമേത്വാ ആരോചേതി, തഞ്ചേ സോ ഏവ ജാനാതി, പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ. അഥ സോ ന ജാനാതി…പേ… അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ’’തി. സബ്ബസോ വാ പന ന സാവേതി, അപ്പച്ചക്ഖാ ഹോതി സിക്ഖാതി ചിത്താദിനിയമേനേവ സിക്ഖാ പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി, ന അഞ്ഞഥാതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഏത്താവതാ ‘‘സിക്ഖാ…പേ… ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ’’തി പദസ്സ പദഭാജനം തീഹി ആകാരേഹി ദസ്സിതം ഹോതി. തത്ഥ ദ്വേ അമിസ്സാ, പച്ഛിമോ ഏകോ മിസ്സോതി വേദിതബ്ബോ. തേനേവ വചീഭേദേനാതി തദത്ഥദീപനമത്തം വചനം സുത്വാവ തേനേവ വചീഭേദേന ജാനാപേതീതി അത്ഥോ. ചിത്തസമ്പയുത്തന്തി പച്ചക്ഖാതുകാമതാചിത്തസമ്പയുത്തം. സമയഞ്ഞൂ നാമ തദധിപ്പായജാനനമത്തേന ഹോതി.

൫൩. വണ്ണപട്ഠാനം ബുദ്ധഗുണദീപകം സുത്തം. ഉപാലിഗഹപതിനാ വുത്താ കിര ഉപാലിഗാഥാ. പഞ്ഞാണം സഞ്ഞാണന്തി അത്ഥതോ ഏകം, തസ്മാ ബോധിപഞ്ഞാണന്തി ബോധിസഞ്ഞാണം, ബോധിബീജന്തി വുത്തം ഹോതി.

ദ്വിന്നമ്പി നിയമേത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘ദ്വീസുപി ജാനന്തേസു ഏവ പച്ചക്ഖാമീതി അധിപ്പായേന വുത്തേ തേസു ഏകോ ചേ ജാനാതി, ന പച്ചക്ഖാതാ ഹോതീ’’തി അഞ്ഞതരസ്മിമ്പി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം, തം അട്ഠകഥായ ന സമേതി. ‘‘ഗിഹീ ഹോമീ’’തി വാ ‘‘ഗിഹിമ്ഹീ’’തി വാ വുത്തേ കിഞ്ചാപി വത്തമാനവചനം ഹോതി. ‘‘ധാരേഹീ’’തി അത്ഥാഭാവാ ച ‘‘ധാരേഹീ’’തി വുത്തേ ച പരസ്സുപരി ഗച്ഛതി, തസ്മാ ന ഹോതി. സന്ദിട്ഠികം ധമ്മന്തി സബ്ബത്ഥ ധമ്മവചനം വുത്തം യം സന്ധായ ‘‘സന്ദിട്ഠിക’’ന്തി വദതി, തം പകാസേതും. അഞ്ഞഥാ ‘‘വിജിതവിജയം പച്ചക്ഖാമീ’’തി വുത്തേ ചക്കവത്തിആദീസുപി തപ്പസങ്ഗതോ ബുദ്ധസദ്ദോപി അവസാനേ വത്തബ്ബോ ഭവേയ്യ. ആചരിയവേവചനേസു പന യോ മം പബ്ബാജേസീതിആദി ഉപജ്ഝം അഗ്ഗഹേത്വാ, പരം വാ ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിതം സന്ധായ വുത്തന്തി. ഓകല്ലകോതി കപണാധിവചനം. മോളിബദ്ധോതി സിഖാബദ്ധോ, ഓമുക്കമകുടോ വാ. ചേല്ലകോ അഥേരോ. ചേടകോ മജ്ഝിമോ. മോളിഗല്ലോ മഹാസാമണേരോ. മനുസ്സവിഗ്ഗഹനാഗാദീനം നാഗരൂപാദീനം വാ സന്തികേ, ഭാസാജാനനകിന്നരാദീനം വാ. ‘‘ദേവതാ നാമ മഹാപഞ്ഞാ’’തി കിര പാഠോ. ദവായാതി സഹസാ. രവാഭഞ്ഞേനാതി ഖലിതഭഞ്ഞേന. അക്ഖരസമയാനഞ്ഹി നാഭിഞ്ഞാതായ വാ കരണാനം അവിസദതായ വാ ഹോതി രവാഭഞ്ഞം. അവിധേയ്യിന്ദ്രിയതായ ‘‘പോത്ഥകരൂപസദിസസ്സാ’’തി വുത്തം, ഗരുമേധസ്സ മന്ദപഞ്ഞസ്സ. കിത്താവതാ പന ഗരുമേധോ ഹോതീതി ചേ? സമയേ അകോവിദതായ.

സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

മൂലപഞ്ഞത്തികഥാവണ്ണനാ

൫൫. ‘‘പടിസേവതിനാമാ’’തി പദം മാതികായം നത്ഥി, തസ്മാ ‘‘പടിസേവേയ്യാതി ഏത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. ‘‘ഏസോ മേഥുനധമ്മോ നാമാ’’തി സബ്ബപാളിപോത്ഥകേസു, അട്ഠകഥായം ‘‘ഏസോ വുച്ചതി മേഥുനധമ്മോ നാമാ’’തി ഉദ്ധടാ. ഇത്ഥിയാ നിമിത്തേന അത്തനോ നിമിത്തന്തി ദുവിഞ്ഞേയ്യമേതം ദസ്സിതം. അത്തനോ നിമിത്തേന ഇത്ഥിയാ നിമിത്തം സുവിഞ്ഞേയ്യത്താ ന ദസ്സിതം. ചത്താരി ഠാനാനി മുഞ്ചിത്വാതി ഏത്ഥ അബ്ഭന്തരതലം ഛുപന്തംയേവ സന്ധായ വുത്തം, അച്ഛുപന്തം നീഹരന്തസ്സ അനാപത്തി. മജ്ഝന്തി അഗ്ഗപ്പദേസം. ഉപരിഭാഗമജ്ഝന്തി ഉപരിഭാഗസ്സ അഗ്ഗപ്പദേസം. നട്ഠകായപ്പസാദന്തി ഏത്ഥ ഉപഹതിന്ദ്രിയസ്സ ആപത്തിസമ്ഭവതോ ഇധാപി ആപത്തീതി ചേ? നേതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘മതചമ്മം വാ’’തിആദി വുത്തം. മതചമ്മഞ്ഹി അനുപാദിന്നം, ഉപാദിന്നേ ഏവ പാരാജികാപത്തി. അപിധായ അപ്പടിച്ഛാദേത്വാ. യഥാ ദന്താ ന ദിസ്സന്തി, തഥാ പിധായേവ നിസീദിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ.

ഗോനസോതി ഗോണപിട്ഠികോ മണ്ഡലസപ്പോ, യസ്സ പിട്ഠേ ലോഹിതകാനി മണ്ഡലാനി ദിസ്സന്തി. കലലപരിചയവാരിചാരമച്ഛഗ്ഗഹണേന കിഞ്ചാപി സമുദ്ദേ മഹാമുഖാ ഹത്ഥിസരീരമ്പി ഏകപ്പഹാരേന ഗിലിതും സമത്ഥാ തതോ മഹന്തതരാ ച ഗഹിതാ ഹോന്തി, തേസം മുഖാദീസു മേഥുനധമ്മോ ന സമ്ഭവതീതി തത്ഥ ഠാനപരിച്ഛേദോ നത്ഥീതി ഏകേ, വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ഏതമേവ ഹീതി അനന്തരം സന്ധായ. സദ്ധിം യോജനായ അക്ഖരയോജനായ. ‘‘പഞ്ഞത്തം പന സിക്ഖാപദം സബ്ബേഹിപി ലജ്ജീപുഗ്ഗലേഹി സമം സിക്ഖിതബ്ബഭാവതോ സമസിക്ഖതാ നാമാതി വുത്തത്താ സബ്ബസിക്ഖാപദം സബ്ബഭിക്ഖൂഹി സിക്ഖിതബ്ബം. ന ഹി കസ്സചി ഊനമധികം വാ അത്ഥീ’’തി തസ്സ ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. പരിവാരേ പന –

‘‘ന ഉക്ഖിത്തകോ ന ച പന പാരിവാസികോ,

ന സങ്ഘഭിന്നോ ന ച പന പക്ഖസങ്കന്തോ;

സമാനസംവാസകഭൂമിയാ ഠിതോ,

കഥം നു സിക്ഖായ അസാധാരണോ സിയാ’’തി. (പരി. ൪൭൯) –

വുത്തം. തദട്ഠകഥായ ച ‘‘അയം പഞ്ഹാ നഹാപിതപുബ്ബകം സന്ധായ വുത്താ. അയഞ്ഹി ഖുരഭണ്ഡം പരിഹരിതും ന ലഭതി, അഞ്ഞേ ലഭന്തി. തസ്മാ സിക്ഖായ അസാധാരണോ’’തി വുത്തം. തം സബ്ബം യഥാ സംസന്ദതി സമേതി, തഥാ വേദിതബ്ബം. ഭിക്ഖുനീനംയേവ സാധാരണാനി സിക്ഖാപദാനിപി ഭിക്ഖു സിക്ഖതി, ഏവമഞ്ഞോപി അന്ഹാപിതപുബ്ബകോ ഭിക്ഖു തം സിക്ഖാപദം സിക്ഖതി ഏവ തദത്ഥകോസല്ലത്ഥന്തി കത്വാ സബ്ബമ്പി സിക്ഖാപദം സമസിക്ഖതാ നാമാതി. യം തം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ‘‘തിസ്സോ ഇത്ഥിയോ’’തിആദിവിഭങ്ഗോതംനിയാമകോതിലക്ഖണത്താ വത്ഥുനിയമനത്ഥം വുത്തം. തേന അമനുസ്സിത്ഥിപ്പസങ്ഗേന കതേ സുവണ്ണരജതാദിമയേ പടിക്ഖിപതി. ഇതോ പട്ഠായ യേ ച ‘‘തയോ അത്ഥവസേ പടിച്ച വിഭങ്ഗോ പവത്തതീ’’തി പുബ്ബേ വുത്താ, തേ യഥാസമ്ഭവം യോജേത്വാ വേദിതബ്ബാ.

പഠമചതുക്കകഥാവണ്ണനാ

൫൭. ആപത്തി പാരാജികാ അസ്സ ഹോതീതി ഏത്ഥ യസ്മാ സാ അകുസലാ ആപത്തി തസ്സ ഭിക്ഖുനോ സീലസമ്ഭവം അഭിഭവതി, രാഗാഭിഭവേ തസ്മിം പാരാജികാതി ലദ്ധനാമാ പുബ്ബഭാഗേ ആപന്നാ ദുക്കടഥുല്ലച്ചയാദയോ ആപത്തിയോ അഭിഭവിത്വാ വിനാസേത്വാ സയമേവേകാ അസ്സ. വത്ഥുനാ സഭാഗാഹി വാ അസഭാഗാഹി വാ അഞ്ഞാഹി പാരാജികത്തേന സമാനജാതികാഹി ആപത്തീഹി സയം നാഭിഭവീയതീതി ഏകേ. തം തം പുബ്ബേ വിചാരിതമേവ. യദാ പന ചതസ്സോപി പാരാജികാപത്തിയോ ഏകതോ ഹോന്തി, തദാ താ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഭിക്ഖുഭാവം അഭിഭവന്തി, അഭിക്ഖും കരോന്തി, അനുപസമ്പന്നം കരോന്തി, സമഞ്ഞായപി ഭിക്ഖു ന ഹോതി. ഓമസവാദപാചിത്തിയം ന ജനേതീതി ഏകേ. ദുതിയേന അത്ഥവികപ്പേന പാരാജികസ്സ ധമ്മസ്സ പത്തി സമ്പത്തി ആപത്തീതി അത്ഥോ സങ്ഗഹിതോ ഹോതീതി കത്വാ ആപത്തിസമ്പത്തിവാദീനം സങ്ഗഹിതോ ഹോതി, യുജ്ജതി ചേസാ പരസാപേക്ഖാ. സാപത്തികോ നാമ സോ ഭിക്ഖു ഹോതി, അഞ്ഞഥാ തസ്സ ഖണഭങ്ഗേന അനാപത്തികോ ഭവേയ്യ, ന ച ഹോതീതി. കദാ പന ഹോതീതി? യദാ കാലം കരോതി, യദാ ച സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ സാമണേരാദിഭൂമിയം തിട്ഠതി. യദി ഏവം സിക്ഖായ പച്ചക്ഖാതായ പാരാജികാപത്തി പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ ചാതി ഉഭയം തസ്സ ഏകതോ അത്ഥി, സങ്ഘാദിസേസാദിആപത്തി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേന കിം ന പച്ചക്ഖാതാ, പുന ഉപസമ്പന്നേന ദേസാപേതബ്ബാ. സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ആപത്തിവുട്ഠാനം ജാതം, അഭിക്ഖു ആപത്തിതോ വുട്ഠാതി, ഗഹട്ഠോ വുട്ഠാതി, സാമണേരോ വുട്ഠാതി, തതോ വിനയവിരോധാ ന വുട്ഠാതി. ഹഞ്ചി പന വുട്ഠാതി ഗഹട്ഠോ, സാമണേരോ വാ സീലസമ്പന്നോവ ഝാനലാഭീ അസ്സ, സോതാപത്തിഫലസ്സ വാ അരഹത്തഫലസ്സ വാ ലാഭീ അസ്സ, പാരാജികാപത്തിയാ സാപത്തികോ അരഹാ അസ്സ. ഉക്ഖിത്തകോ ഉപ്പബ്ബജിതോ വാ പരിവാസാരഹോ മാനത്താരഹോ ഉപ്പബ്ബജിതോ വാ സീലസമ്പന്നോ ഝാനലാഭീ അസ്സ, സോതാപത്തിഫലസ്സ, അരഹത്തഫലസ്സ വാ ലാഭീ അസ്സ, സാപത്തികോ സന്തരായികോ അരഹാ അസ്സ, സോ പുന ഉപസമ്പന്നോ പരിവാസം, മാനത്തം വാ ദത്വാ അബ്ഭേതബ്ബോ ഉക്ഖിത്തകോ ഓസാരേതബ്ബോതി സമാനോ അയം ഉപലബ്ഭോതി.

അയം പനേത്ഥ വിനിച്ഛയോ – പാരാജികം ധമ്മം ആപന്നോ യാവ ഭിക്ഖുഭാവം പടിജാനാതി സാദിയതി സംവാസം, സന്തരായികത്താ ഉപോസഥദിവസാദീസു ഗഹട്ഠസ്സ വിയ സയമേവ സീലം സമാദിയന്തസ്സപി ന സീലസമാദാനം രുഹതി, പഗേവ ഝാനാദീനി. സോ ചേ ഭിക്ഖുഭാവം ന സാദിയതി ന പടിജാനാതി സംവാസം ന സാദിയതി, കേവലം ഭിക്ഖൂനം ആവികത്വാ രാജവേരിചോരാദിഭയേന കാസാവം ന പരിച്ചജതി, അനുപസമ്പന്നോവ ഹോതി സഹസേയ്യാദിം ജനേതി, സീലസ്സ ച ഝാനാദീനഞ്ച ഭാഗീ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

‘‘ആപന്നേന വിസുദ്ധാപേക്ഖേന സന്തീ ആപത്തി ആവികാതബ്ബാ, ആവികതാ ഹിസ്സ ഫാസു ഹോതി, പഠമസ്സ ഝാനസ്സ അധിഗമായാ’’തിആദി (മഹാവ. ൧൩൪-൧൩൫).

തത്ഥ സന്തീ ആപത്തീതി സാവസേസാനവസേസപ്പഭേദാ സബ്ബാപി ആപത്തി ആപന്നാ അധിപ്പേതാ. ഏവം സന്തേപി പഗേവ ഗഹട്ഠാദിഭൂമിയം ഠിതോ ഝാനാദീനം ഭാഗീ അസ്സ സുദ്ധന്തേ ഠിതത്താ, യോ പന ഉക്ഖിത്തകോ അനോസാരിതോ, ഗരുധമ്മം വാ ആപജ്ജിത്വാ അവുട്ഠിതോ സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ ഗഹട്ഠാദിഭൂമിയം ഠിതോ, ന സോ ഝാനാദീനം ഭാഗീയേവ ഭവതി ന സുദ്ധന്തേ ഠിതത്താ, സകരണീയത്താ ച, തേനേവ ഭഗവതാ ‘‘സോ പുന ഉപസമ്പന്നോ ഓസാരേതബ്ബോ’’തി വുത്തം, തസ്മാ തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ തേ ഭിക്ഖുകാലേ ആപന്നാ അന്തരായികാ ധമ്മാ വിപ്പടിസാരം ജനയിത്വാ അവിപ്പടിസാരമൂലകാനം പാമോജ്ജാദീനം സമ്ഭവം നിവാരേന്തി, നോ സകാസാവേസുയേവ. നോ ചേ നിവാരേന്തി, സമ്ഭവതി. ഗരുകം ആപജ്ജിത്വാ ഭിക്ഖൂനം ആവികത്വാ ചേ ഉപ്പബ്ബജിതോ, പകതത്തോ ഹുത്വാ ഉപ്പബ്ബജിതോതി കത്വാ ഝാനാദീനം ഭാഗീ അസ്സ ‘‘ആവികതാ ഹിസ്സ ഫാസു ഹോതീ’’തി വുത്തത്താ. പഗേവ ഭിക്ഖുകാലേ, ന ത്വേവ ഉക്ഖിത്തകോ സകരണീയത്താതി ഏകേ. തദനുവത്തനകോ പന തം ലദ്ധിം പഹായ ഭാഗീ അസ്സ. ന, ഭിക്ഖവേ, സഗഹട്ഠായ പരിസായ (മഹാവ. ൧൫൪) സിക്ഖാപച്ചക്ഖാതകസ്സ അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപന്നകസ്സ നിസിന്നപരിസായാതി (മഹാവ. ൧൮൩) ഏത്ഥ ഗഹട്ഠോ നാമ പകതിയാ ഗിഹിലിങ്ഗേ ഠിതോ. സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ ഭിക്ഖുലിങ്ഗേ ഠിതോ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാതകോ. സോ സകാസാവേസു സാപേക്ഖത്താ സാമണേരഭാവം പത്ഥയമാനോ തേനേവ ലിങ്ഗേന തീഹി സരണഗമനേഹി സാമണേരോ ഹോതി. അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപന്നോ സംവാസം സാദിയന്തോപി പച്ഛാ പുബ്ബേ വുത്തക്കമേന അസാദിയിത്വാ സാമണേരഭാവം പത്ഥയമാനോ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാതകോ വിയ തീഹി സരണഗമനേഹി സാമണേരോ ഹോതി, ന പുന കാസാവം പടിഗ്ഗാഹാപേതബ്ബോ ഭിക്ഖൂഹി പഠമം ദിന്നലിങ്ഗേയേവ ഠിതത്താ. യോ പന പാരാജികോ ചോദിയമാനോ പരാജിത്വാ ‘‘ഹന്ദ, ഭന്തേ, സാമണേരോ ഭവാമി, സരണാനി ദേഥാ’’തി വദതി, ‘‘സാധു ഗണ്ഹാഹീ’’തി ന വത്തബ്ബോ, ഗിഹിലിങ്ഗേ ഠപേത്വാ പുന കാസായാനി പടിഗ്ഗാഹാപേത്വാ പബ്ബാജേതബ്ബോ. ‘‘ഇദം പന സബ്ബം അത്തനോ മതിയാ വുത്തത്താ വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി ആചരിയോ വദതി. പവേസനം നാമ അങ്ഗജാതം പവേസേന്തസ്സ അങ്ഗജാതേന സമ്ഫുസനം. പവിട്ഠം നാമ യാവ മൂലാ പവേസേന്തസ്സ വിപ്പകതകാലേ വായാമകാലോ. സുക്കവിസ്സട്ഠിസമയേ അങ്ഗജാതം ഠിതം നാമ. ഉദ്ധരണം നാമ നീഹരണകാലോ. ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘വായാമതോ ഓരമിത്വാ ഠാനം ഠിതം നാമാ’’തി വുത്തം, തം അസങ്കരതോ ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. പവേസനപവിട്ഠഉദ്ധരണകാലേസുപി സുക്കവിസ്സട്ഠി ഹോതിയേവ.

പഠമചതുക്കകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഏകൂനസത്തതിദ്വിസതചതുക്കകഥാവണ്ണനാ

൫൯-൬൦. ‘‘മതം യേഭുയ്യേന അക്ഖായിത’’ന്തി വചനതോ അമതം യേഭുയ്യേന ഖായിതമ്പി പാരാജികവത്ഥുമേവാതി ദസ്സേതി. സബ്ബസോ ഖായിതം, ഉപ്പാടിതം വാ ഥുല്ലച്ചയവത്ഥുമേവാതി ദസ്സേതി, തഥാ ‘‘യേഭുയ്യേന ഖായിത’’ന്തി വചനതോ മതം സബ്ബഖായിതം, ഉപ്പാടിതം വാ ദുക്കടവത്ഥൂതി ദസ്സേതി. ന ച സാവസേസം പഞ്ഞപേന്തി. കിം കാരണാ? ഇദഞ്ഹി സിക്ഖാപദം ലോകവജ്ജം, ന പണ്ണത്തിവജ്ജം. തത്ഥ സിക്ഖാപദന്തി പാരാജികം അധിപ്പേതം. തത്ഥ ഥുല്ലച്ചയമ്പി ഹി ലോകവജ്ജം, ന പണ്ണത്തിവജ്ജം. അഥ വാ ഉഭയമ്പി അനവസേസം പഞ്ഞത്തം. പാരാജികഖേത്തേ ഹി ഹേട്ഠിമകോടിം പാപേത്വാ ഠപിതേ തതോ പരം ഥുല്ലച്ചയന്തി പഞ്ഞത്തമേവ ഹോതി. തത്ഥ ഥുല്ലച്ചയഖേത്തമ്പി പാരാജികഖേത്തം വിയ ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഉപഡ്ഢക്ഖായിതേ ഥുല്ലച്ചയന്തി യത്ഥ നിമിത്തം ഖായിതം, തം ദുക്കടവത്ഥൂതി വേദിതബ്ബം. ഏത്ഥാഹ – പണ്ണത്തിവജ്ജം കിം സാവസേസമേവ ഭഗവാ പഞ്ഞാപേതീതി? ന. ഏകംസതോ പന യഥാസമ്ഭവം തത്ഥ തത്ഥ പകാസയിസ്സാമ, കിമത്ഥം പന ഭഗവാ ഉപഡ്ഢക്ഖായിതേ പാരാജികം ന പഞ്ഞാപേസീതി അയം താവ അപുച്ഛാ ബുദ്ധവിസയത്താ വിനയപഞ്ഞത്തിയാ. ഇദം പനേത്ഥ കാരണപതിരൂപകം ‘‘ഉപഡ്ഢഭാവസ്സ ദുബ്ബിനിച്ഛയത്താ’’തി. യേഭുയ്യേന ഖായിതം നാമ വച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗമുഖാനം ചതൂസു കോട്ഠാസേസു ദ്വേ കോട്ഠാസേ അതിക്കമ്മ യാവ തതിയകോട്ഠാസപരിയോസാനാ ഖാദിതം, തതിയകോട്ഠാസം അതിക്കമ്മ യാവ ചതുത്ഥകോട്ഠാസപരിയോസാനാ ദുക്കടവത്ഥു.

യദിപി നിമിത്തം സബ്ബസോ ഖായിതന്തി ‘‘ജീവമാനകസരീരംയേവ സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വദന്തി, തം വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. അല്ലസരീരേതി അഭിനവേ, അകുഥിതേ വാ മനുസ്സാനം ജീവമാനസരീരേ അക്ഖിനാസാദീസു ഥുല്ലച്ചയമേവ. തിരച്ഛാനഗതാനം ഹത്ഥിഅസ്സാദീനം നാസായ വത്ഥികോസേ ച ഥുല്ലച്ചയന്തി ‘‘അമഗ്ഗേന അമഗ്ഗം പവേസേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി ഇമായ പാളിയാ അത്ഥവിസേസേനേത്ഥ വുത്തം. ഉപകച്ഛകാദീസു ദുക്കടം, സബ്ബേസമ്പി തിരച്ഛാനഗതാനം അക്ഖികണ്ണവണേസു ദുക്കടം, അവസേസസരീരേപി ദുക്കടമേവാതി ഇദം വിനീതവത്ഥുസ്മിം ‘‘ഏഹി, ഭന്തേ, മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവാ’’തി. ‘‘അലം ഭഗിനി നേതം കപ്പതീ’’തി (പാരാ. ൭൯) ഇമിനാ താവ മേഥുനരാഗാഭാവോ ദസ്സിതോ ഹോതി. ‘‘ഏഹി, ഭന്തേ, ഊരുന്തരികായ ഘട്ടേഹി…പേ… സോ ഭിക്ഖു തഥാ അകാസീ’’തി ഇമിനാ താവ മോചനസ്സാദോ ദസ്സിതോ ഹോതി, തേനേവാഹ ഭഗവാ ‘‘ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തി. ‘‘യോ പന മേഥുനരാഗേന ഊരുന്തരികായ ഘട്ടേതി, തസ്സ ദുക്കട’’ന്തി സിദ്ധന്തി കത്വാ വുത്തം.

മനുസ്സാനം അക്ഖികണ്ണവണാദി ഥുല്ലച്ചയവത്ഥു, തിരച്ഛാനഗതാനം ദുക്കടവത്ഥൂതി ഏത്ഥ ദുവിഞ്ഞേയ്യോ പാളിലേസോ, തസ്മാ ‘‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, രത്തചിത്തേന അങ്ഗജാതം ഛുപിതബ്ബം, യോ ഛുപേയ്യ, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി വചനതോ രത്തചിത്തേന അക്ഖികണ്ണവണം ഛുപന്തസ്സ ദുക്കടന്തി സിദ്ധന്തി അയം ചമ്മക്ഖന്ധകേ പാളിലേസോതി വേദിതബ്ബോ. ‘‘ജീവമാനകപുരിസസ്സാതി ജീവമാനകസദ്ദോ മതേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി ഞാപനത്ഥം വുത്തോ’’തി വദന്തി. മഹാഅട്ഠകഥായം പനാതി ഇദം കിഞ്ചാപി ‘‘കത്വാ മഹാഅട്ഠകഥം സരീര’’ന്തി വുത്തം, അഥ ഖോ സേസഅട്ഠകഥാസു ‘‘മേഥുനരാഗേന മുഖേനാ’’തി വചനാഭാവതോ തത്ഥേവ ഭാവതോ തം വചനം പാളിവചനേന സംസന്ദിത്വാ ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. അനുഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘തം സബ്ബമ്പീതി മഹാഅട്ഠകഥായമേവ മേഥുനരാഗേന ഇത്ഥിയാ നിമിത്തം അപ്പവേസേന്തോ ഛുപതി, ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി ച വുത്തം. ‘‘മേഥുനരാഗേന മുഖേനാ’’തിപി കത്ഥചി, പാളിയം അവിസേസേന ‘‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, രത്തചിത്തേന അങ്ഗജാതം ഛുപിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, തസ്മാ ‘‘തം സബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. പുരിമം പസംസന്തീതി തിരച്ഛാനഗതി…പേ… വുത്തനയേനേവ ഥുല്ലച്ചയം, കായസംസഗ്ഗരാഗേന ദുക്കടന്തിആദിഅട്ഠകഥാവചനേഹി സംസന്ദനതോ. ‘‘തം സബ്ബമ്പി…പേ… പുരിമം പസംസന്തീ’’തി ഇദം സങ്ഗീതിതോ പച്ഛാ സീഹളദീപകേഹി ആചരിയേഹി പാളിയാ, അട്ഠകഥായഞ്ച വുത്തവചനം സംസന്ദിത്വാ വുത്തവിനിച്ഛയോതി വുത്തം. ഏത്ഥ ഇതരഥാ ഹീതി പകതിമുഖേന. കസ്മാ ദുക്കടന്തി ചേ? ‘‘അങ്ഗുലിബീജാദീനി പവേസേന്തസ്സ ദുക്കട’’ന്തി വുത്തത്താ യുത്തം. തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാ പസ്സാവമഗ്ഗന്തി ഏത്ഥ മഹാഅട്ഠകഥായമ്പി പുബ്ബേ ‘‘നിമിത്ത’’ന്തി വത്വാ ഏത്ഥ ‘‘പസ്സാവമഗ്ഗ’’ന്തി വുത്തത്താ അവസേസനിമിത്തേ ദുക്കടന്തി യുത്തം വിയ ദിസ്സതി. വുത്തനയേനേവാതി മേഥുനരാഗേന. ഥുല്ലച്ചയന്തി ച ഖന്ധകേ പസ്സാവനിമിത്തവസേനേവാഗതത്താ ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

ഏകൂനസത്തതിദ്വിസതചതുക്കകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സന്ഥതചതുക്കഭേദകകഥാവണ്ണനാ

൬൧-൨. ഇത്ഥിനിമിത്തം ഖാണും കത്വാതി ഇത്ഥിനിമിത്തസ്സ അന്തോ ഖാണും പവേസേത്വാ സമതലം വാ കത്വാ അതിരിത്തം വാ ഖാണും ഘട്ടേന്തസ്സ ദുക്കടം പവേസാഭാവാ. ഈസകം അന്തോ പവേസേത്വാ ഠിതം ഖാണുമേവ ചേ അങ്ഗജാതേന ഛുപതി, പാരാജികം. ‘‘ഉപ്പലഗന്ധാ ഉപ്പലഭാവാ’’തിപി ദീപവാസിനോ പഠന്തി കിര. സുത്തം ഭിക്ഖുമ്ഹീതി സേവനചിത്തം ഉപട്ഠിതേതി (പാരാ. ൫൭) ഏത്ഥ വിയ. ‘‘സുത്തഭിക്ഖുമ്ഹീ’’തി ച പഠന്തി, തം ഉജുകമേവ.

സന്ഥതചതുക്കഭേദകകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പകിണ്ണകകഥാവണ്ണനാ

പകിണ്ണകേ യാനി സിക്ഖാപദാനി ‘‘കിരിയാനീ’’തി വുച്ചന്തി, തേസം വസേന കായോ, വാചാ ച സഹ വിഞ്ഞത്തിയാ വേദിതബ്ബാ. അകിരിയാനം വസേന വിനാ വിഞ്ഞത്തിയാ വേദിതബ്ബാ, ചിത്തം പനേത്ഥ അപ്പമാണം ഭൂതാരോചനസമുട്ഠാനസ്സ കിരിയത്താ, അചിത്തകത്താ ച. തത്ഥ കിരിയാ ആപത്തിയാ അനന്തരചിത്തസമുട്ഠാനാ വേദിതബ്ബാ. അവിഞ്ഞത്തിജനകമ്പി ഏകച്ചം ബാഹുല്ലനയേന ‘‘കിരിയ’’ന്തി വുച്ചതി, യഥയിദം പഠമപാരാജികം വിഞ്ഞത്തിയാ അഭാവേപി ‘‘സോ ചേ സാദിയതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി ഹി വുത്തം ‘‘ന സാദിയതി അനാപത്തീ’’തി ച. വിഞ്ഞത്തിസങ്ഖാതാപി കിരിയാ വിനാ സേവനചിത്തേന ന ഹോതി ചിത്തജത്താ, വികാരരൂപത്താ, ചിത്താനുപരിവത്തികത്താ ച. തസ്മാ കിരിയാസങ്ഖാതമിദം വിഞ്ഞത്തിരൂപം ഇതരം ചിത്തജരൂപം വിയ ജനകചിത്തേന വിനാ ന തിട്ഠതി, ഇതരം സദ്ദായതനം തിട്ഠതി, തസ്മാ കിരിയായ സതി ഏകന്തതോ തജ്ജനകം സേവനചിത്തം അത്ഥിയേവാതി കത്വാ ന സാദിയതി അനാപത്തീതി ന യുജ്ജതി. യസ്മാ വിഞ്ഞത്തിജനകമ്പി സമാനം സേവനചിത്തം ന സബ്ബകാലം വിഞ്ഞത്തിം ജനേതി, തസ്മാ വിനാപി വിഞ്ഞത്തിയാ സയം ഉപ്പജ്ജതീതി കത്വാ ‘‘സാദിയതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി വുത്തം. നുപ്പജ്ജതി ചേ, ന സാദിയതി നാമ, തസ്സ അനാപത്തി, തേനേവ ഭഗവാ ‘‘കിംചിത്തോ ത്വം ഭിക്ഖൂ’’തി ചിത്തേനേവ ആപത്തിം പരിച്ഛിന്ദതി, ന കിരിയായാതി വേദിതബ്ബം. ഏത്താവതാ ഛ ആപത്തിസമുട്ഠാനാനി, താനി ഏവ ആപത്തികരാ ധമ്മാ നാമാതി ച, ചതൂഹാകാരേഹി ആപത്തിം ആപജ്ജതി കായേന വാചായ കായവാചാഹി കമ്മവാചായ ആപജ്ജതീതി ച ഏതാനി സുത്തപദാനി അവിരോധിതാനി ഹോന്തി, അഞ്ഞഥാ വിരോധിതാനി. കഥം? യഞ്ഹി ആപത്തിം കമ്മവാചായ ആപജ്ജതി, ന തത്ഥ കായാദയോതി ആപന്നം, തതോ കമ്മവാചായ സദ്ധിം ആപത്തികരാ ധമ്മാ സത്താതി ആപജ്ജതി, അഥ തത്ഥാപി കായാദയോ ഏകതോ വാ നാനാതോ വാ ലബ്ഭന്തി. ‘‘ചതൂഹി ആകാരേഹീ’’തി ന യുജ്ജതി, ‘‘തീഹാകാരേഹി ആപത്തിം ആപജ്ജതീ’’തി വത്തബ്ബം സിയാതി ഏവം വിരോധിതാനി ഹോന്തി. കഥം അവിരോധിതാനീതി? സവിഞ്ഞത്തികാവിഞ്ഞത്തികഭേദഭിന്നത്താ കായാദീനം. യാ കിരിയാ ആപത്തി, തം ഏകച്ചം കായേന സവിഞ്ഞത്തികേന ആപജ്ജതി, ഏകച്ചം സവിഞ്ഞത്തിയാ വാചായ, ഏകച്ചം സവിഞ്ഞത്തികാഹി കായവാചാഹി ആപജ്ജതി. യാ പന അകിരിയാ ആപത്തി, തം ഏകച്ചം കമ്മവാചായ ആപജ്ജതി, തഞ്ച ഖോ അവസിട്ഠാഹി അവിഞ്ഞത്തികാഹി കായവാചാഹിയേവ, ന വിനാ ‘‘നോ ചേ കായേന വാചായ പടിനിസ്സജ്ജതി, കമ്മവാചാപരിയോസാനേ ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തി (പാരാ. ൪൧൪, ൪൨൧) വചനതോ. അവിസേസേന വാ ഏകച്ചം ആപത്തിം കായേന ആപജ്ജതി, ഏകച്ചം വാചായ, ഏകച്ചം കായവാചാഹി. യം പനേത്ഥ കായവാചാഹി, തം ഏകച്ചം കേവലാഹി കായവാചാഹി ആപജ്ജതി, ഏകച്ചം കമ്മവാചായ ആപജ്ജതീതി അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി ഏവം അവിരോധിതാനി ഹോന്തി.

തത്രായം സമാസതോ അത്ഥവിഭാവനാ – കായേന ആപജ്ജതീതി കായേന സവിഞ്ഞത്തികേന അകത്തബ്ബം കത്വാ ഏകച്ചം ആപജ്ജതി, അവിഞ്ഞത്തികേന കത്തബ്ബം അകത്വാ ആപജ്ജതി, തദുഭയമ്പി കായകമ്മം നാമ. അകതമ്പി ഹി ലോകേ ‘‘കത’’ന്തി വുച്ചതി ‘‘ഇദം ദുക്കടം മയാ, യം മയാ പുഞ്ഞം ന കത’’ന്തി ഏവമാദീസു, സാസനേ ച ‘‘ഇദം തേ, ആവുസോ ആനന്ദ, ദുക്കടം, യം ത്വം ഭഗവന്തം ന പുച്ഛീ’’തിആദീസു (ചൂളവ. ൪൪൩), ഏവമിധ വിനയപരിയായേ കായേന അകരണീയമ്പി ‘‘കായകമ്മ’’ന്തി വുച്ചതി, അയമേവ നയോ വാചായ ആപജ്ജതീതിആദീസു. തത്ഥ സമുട്ഠാനഗ്ഗഹണം കത്തബ്ബതോ വാ അകത്തബ്ബതോ വാ കായാദിഭേദാപേക്ഖമേവ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, ന അഞ്ഞഥാതി ദസ്സനത്ഥം. കിരിയാഗ്ഗഹണം കായാദീനം സവിഞ്ഞത്തികാവിഞ്ഞത്തികഭേദദസ്സനത്ഥം. സഞ്ഞാഗ്ഗഹണം ആപത്തിയാ അങ്ഗാനങ്ഗചിത്തവിസേസദസ്സനത്ഥം, തേന യം ചിത്തം കിരിയാലക്ഖണേ, അകിരിയാലക്ഖണേ വാ സന്നിഹിതം, യതോ വാ കിരിയാ വാ അകിരിയാ വാ ഹോതി, ന തം അവിസേസേന ആപത്തിയാ അങ്ഗം വാ അനങ്ഗം വാ ഹോതി, കിന്തു യായ സഞ്ഞായ ‘‘സഞ്ഞാവിമോക്ഖ’’ന്തി വുച്ചതി, തായ സമ്പയുത്തം ചിത്തം അങ്ഗം, ഇതരം അനങ്ഗന്തി ദസ്സിതം ഹോതി. ഇദാനി യേന ചിത്തേന സിക്ഖാപദം സചിത്തകം ഹോതി, യദഭാവാ അചിത്തകം, തേന തസ്സ അവിസേസേന സാവജ്ജത്താ ലോകവജ്ജഭാവോവ വുച്ചതി, കിന്തു സാവജ്ജംയേവ സമാനം ഏകച്ചം ലോകവജ്ജം ഏകച്ചം പണ്ണത്തിവജ്ജന്തി ദസ്സനത്ഥം ലോകവജ്ജഗ്ഗഹണം. ചിത്തമേവ യസ്മാ ‘‘ലോകവജ്ജ’’ന്തി വുച്ചതി, തസ്മാ മനോകമ്മമ്പി സിയാ ആപത്തീതി അനിട്ഠപ്പസങ്ഗനിവാരണത്ഥം കമ്മഗ്ഗഹണം. യം പനേത്ഥ അകിരിയാലക്ഖണം കമ്മം, തം കുസലത്തികവിനിമുത്തം സിയാതി അനിട്ഠപ്പസങ്ഗനിവാരണത്ഥം കുസലത്തികഗ്ഗഹണം. യാ പനേത്ഥ അബ്യാകതാ ആപത്തി, തം ഏകച്ചം അവേദനമ്പി സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധസമാപന്നോ ആപജ്ജതീതി കത്വാ വേദനാത്തികം ഏത്ഥ ന ലബ്ഭതീതി അനിട്ഠപ്പസങ്ഗനിവാരണത്ഥം വേദനാത്തികഗ്ഗഹണം കതന്തി വേദിതബ്ബം. സിക്ഖാപദഞ്ഹി സചിത്തകപുഗ്ഗലവസേന ‘‘തിചിത്തം തിവേദന’’ന്തി ലദ്ധവോഹാരം അചിത്തകേനാപന്നമ്പി ‘‘തിചിത്തം തിവേദന’’മിച്ചേവ വുച്ചതി. തത്രിദം സുത്തം ‘‘അത്ഥാപത്തി അചിത്തകോ ആപജ്ജതി അചിത്തകോ വുട്ഠാതി (പരി. ൩൨൪). അത്ഥാപത്തി കുസലചിത്തോ ആപജ്ജതി കുസലചിത്തോ വുട്ഠാതീ’’തിആദി (പരി. ൪൭൦). അനുഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘സഞ്ഞാ സദാ അനാപത്തിമേവ കരോതി, ചിത്തം ആപത്തിമേവ, അചിത്തകം നാമ വത്ഥുഅവിജാനനം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം വീതിക്കമജാനനം, ഇദമേതേസം നാനത്ത’’ന്തി വുത്തം.

സബ്ബസങ്ഗാഹകവസേനാതി സബ്ബസിക്ഖാപദാനം സങ്ഗഹവസേന. ഭിക്ഖുനിയാ ചീവരദാനാദി കിരിയാകിരിയതോ. ജാതരൂപരജതപടിഗ്ഗഹണാദി സിയാ കിരിയതോ. ഉപനിക്ഖിത്താപടിക്ഖേപേ സിയാ അകിരിയതോ. ദേസിതവത്ഥുകപമാണാതിക്കന്തകുടികരണേ സിയാ കിരിയതോ, അദേസിതവത്ഥുകപമാണാതിക്കന്തകരണേ സിയാ കിരിയാകിരിയതോ. യം ചിത്തങ്ഗം ലഭതിയേവാതി കായചിത്തം വാചാചിത്തന്തി ഏവം. വിനാപി ചിത്തേനാതി ഏത്ഥ വിനാപി ചിത്തേന സഹാപി ചിത്തേനാതി അധിപ്പായോ. യോ സോ സവിഞ്ഞത്തികോ, അവിഞ്ഞത്തികോ ച വുത്തോ കായോ, തസ്സ കമ്മം കായകമ്മം, തഥാ വചീകമ്മം. തത്ഥ സവിഞ്ഞത്തികോ കായോ ഉപ്പത്തിയാ കമ്മം സാധേതി, ഇതരോ അനുപ്പത്തിയാ. തഥാ വാചാതി വേദിതബ്ബം, സിക്ഖാപദന്തി ‘‘യോ തത്ഥ നാമകായോ പദകായോ’’തി വചനതോ വീതിക്കമേ യുജ്ജതീതി വുത്തം. ‘‘ഹസിതുപ്പാദവോട്ഠബ്ബനാനിപി ആപത്തിസമുട്ഠാപകചിത്താനി. ഇദമ്പി ന മയാ പരിച്ഛിന്നന്തി ഹസമാനോ പസ്സതി യദാ, തദാ വോട്ഠബ്ബനം ജവനഗതിക’’ന്തി അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. അഭിഞ്ഞാചിത്താനി പഞ്ഞത്തിം അജാനിത്വാ ഇദ്ധിവികുബ്ബനാദികാലേ ഗഹേതബ്ബാനി.

ഏത്ഥ പന യോ പന ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ…പേ… മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തോ അത്ഥി കോചി പാരാജികോ ഹോതി അസംവാസോ, അത്ഥി കോചി ന പാരാജികോ ഹോതി അസംവാസോ. ദുക്കടഥുല്ലച്ചയവത്ഥൂസു പടിസേവന്തോ അത്ഥി കോചി ന പാരാജികോ. പക്ഖപണ്ഡകോ അപണ്ഡകപക്ഖേ ഉപസമ്പന്നോ പണ്ഡകപക്ഖേ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തോ സോ പാരാജികം ആപത്തിം നാപജ്ജതീതി ന പാരാജികോ നാമ. ന ഹി അഭിക്ഖുനോ ആപത്തി നാമ അത്ഥി. സോ അനാപത്തികത്താ അപണ്ഡകപക്ഖേ ആഗതോ കിം അസംവാസോ ഹോതി ന ഹോതീതി? ഹോതി, ‘‘അഭബ്ബോ തേന സരീരബന്ധനേനാ’’തി (പാരാ. ൫൫; മഹാവ. ൧൨൯) ഹി വുത്തം. ‘‘യോ പന, ഭിക്ഖു, ഭിക്ഖൂനം…പേ… അസംവാസോ’’തി (പാരാ. ൪൪) വുത്തത്താ യോ പന ഭിക്ഖുഭാവേന മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവതി, സോ ഏവ അഭബ്ബോ. നായം അപാരാജികത്താതി ചേ? ന, ‘‘ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. ൮൬) വുത്തട്ഠാനേ യഥാ അഭിക്ഖുനാ കമ്മവാചായ സാവിതായപി കമ്മം രുഹതി കമ്മവിപത്തിയാ അസമ്ഭവതോ, ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം. തത്രിദം യുത്തി – ഉപസമ്പന്നപുബ്ബോ ഏവ ചേ കമ്മവാചം സാവേതി, സങ്ഘോ ച തസ്മിം ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞീ, ഏവഞ്ചേ കമ്മം രുഹതി, ന അഞ്ഞഥാതി നോ ഖന്തീതി ആചരിയോ. ഗഹട്ഠോ വാ തിത്ഥിയോ വാ പണ്ഡകോ വാ അനുപസമ്പന്നസഞ്ഞീ കമ്മവാചം സാവേതി, സങ്ഘേന കമ്മവാചാ ന വുത്താ ഹോതി, ‘‘സങ്ഘോ ഉപസമ്പാദേയ്യ, സങ്ഘോ ഉപസമ്പാദേതി, ഉപസമ്പന്നോ സങ്ഘേനാ’’തി (മഹാവ. ൧൨൭) ഹി വചനതോ സങ്ഘേന കമ്മവാചായ വത്തബ്ബായ സങ്ഘപരിയാപന്നേന, സങ്ഘപരിയാപന്നസഞ്ഞിതേന വാ ഏകേന വുത്താ സങ്ഘേന വുത്താവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ, അയമേവ സബ്ബകമ്മേസു യുത്തി. തഥാ അത്ഥി മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തോ കോചി നാസേതബ്ബോ ‘‘യോ ഭിക്ഖുനീദൂസകോ, അയം നാസേതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ ഏവ, സോ അനുപസമ്പന്നോവ, സഹസേയ്യാപത്തിആദിം ജനേതി, തസ്സ ഓമസനേ ച ദുക്കടം ഹോതി. അഭിക്ഖുനിയാ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തോ ന നാസേതബ്ബോ ‘‘അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപന്നോ, ഭിക്ഖവേ, അനുപസമ്പന്നോ…പേ… നാസേതബ്ബോ’’തി പാളിയാ അഭാവതോ. തേനേവ സോ ഉപസമ്പന്നസങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി, ന സഹസേയ്യാപത്താദിം ജനേതി, കേവലം അസംവാസോതി കത്വാ ഗണപൂരകോ ന ഹോതി, ഏകകമ്മം ഏകുദ്ദേസോപി ഹി സംവാസോതി വുത്തോ. സമസിക്ഖതാപി സംവാസോതി കത്വാ സോ തേന സദ്ധിം നത്ഥീതി പദസോധമ്മാപത്തിം പന ജനേതീതി കാരണച്ഛായാ ദിസ്സതി. യഥാ ഭിക്ഖുനിയാ സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഏകകമ്മാദിനോ സംവാസസ്സ അഭാവാ ഭിക്ഖുനീ അസംവാസാ ഭിക്ഖുസ്സ, തഥാ ഭിക്ഖു ച ഭിക്ഖുനിയാ, പദസോധമ്മാപത്തിം പന ജനേതി. തഥാ ‘‘അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപന്നോപി ഏകച്ചോ യോ നാസേതബ്ബോ’’തി അവുത്തോതി ഇമിനാ നിദസ്സനേന സാ കാരണച്ഛായാ ഗഹണം ന ഗച്ഛതി.

അപി ച ‘‘ഭിക്ഖു സുത്തഭിക്ഖുമ്ഹി വിപ്പടിപജ്ജതി, പടിബുദ്ധോ സാദിയതി, ഉഭോ നാസേതബ്ബാ’’തി (പാരാ. ൬൬) ച, ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, മേത്തിയം ഭിക്ഖുനിം നാസേഥാ’’തി (പാരാ. ൩൮൪) ച വചനതോ യോ സങ്ഘമജ്ഝം പവിസിത്വാ അനുവിജ്ജകേന അനുവിജ്ജിയമാനോ പരാജാപിതോ, സോപി അനുപസമ്പന്നോവ, ന ഓമസവാദപാചിത്തിയം ജനേതീതി വേദിതബ്ബം. കിഞ്ചാപി ‘‘ഉപസമ്പന്നം ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞീ ഖുംസേതുകാമോ’’തി പാളി നത്ഥി, കിഞ്ചാപി കങ്ഖാവിതരണിയം ‘‘യം അക്കോസതി, തസ്സ ഉപസമ്പന്നതാ, അനഞ്ഞാപദേസേന ജാതിആദീഹി അക്കോസനം, ‘മം അക്കോസതീ’തി ജാനനാ, അത്ഥപുരേക്ഖാരതാദീനം അഭാവോതി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനീ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ഓമസവാദസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വുത്തം, തഥാപി ദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദേ ‘‘അസുദ്ധോ ഹോതി പുഗ്ഗലോ അഞ്ഞതരം പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നോ, തഞ്ചേ സുദ്ധദിട്ഠി സമാനോ ഓകാസം കാരാപേത്വാ അക്കോസാധിപ്പായോ വദേതി, ആപത്തി ഓമസവാദസ്സാ’’തി (പാരാ. ൩൮൯) വചനതോ അസുദ്ധേ ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞായ ഏവ ഓമസന്തസ്സ പാചിത്തിയം. അസുദ്ധദിട്ഠിസ്സ ദുക്കടം. ‘‘സുദ്ധോ ഹോതി പുഗ്ഗലോ, അഞ്ഞതരം പാരാജികം ധമ്മം അനജ്ഝാപന്നോ, തഞ്ചേ സുദ്ധദിട്ഠി സമാനോ ഓകാസം കാരാപേത്വാ അക്കോസാധിപ്പായോ വദേതി, ആപത്തി ഓമസവാദസ്സാ’’തി (പാരാ. ൩൮൯) വചനതോ പന കങ്ഖാവിതരണിയം ‘‘തസ്സ ഉപസമ്പന്നതാ ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞിതാ’’തി ന വുത്തം അനേകംസികത്താ തസ്സ അങ്ഗസ്സാതി വേദിതബ്ബം.

അപി ചേത്ഥ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാതകചതുക്കം വേദിതബ്ബം, അത്ഥി പുഗ്ഗലോ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാതകോ ന സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ, അത്ഥി സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ ന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാതകോ, അത്ഥി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാതകോ ചേവ സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ ച, അത്ഥി നേവ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാതകോ ന സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ. തത്ഥ തതിയോ ഭിക്ഖുനീസിക്ഖാപച്ചക്ഖാതകോ വേദിതബ്ബോ. സാ ഹി യാവ ന ലിങ്ഗം പരിച്ചജതി, കാസാവേ സഉസ്സാഹാവ സമാനാ സാമഞ്ഞാ ചവിതുകാമാ സിക്ഖം പച്ചക്ഖന്തീപി ഭിക്ഖുനീ ഏവ സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നാവ. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനിയാ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാന’’ന്തി (ചൂളവ. ൪൩൪). കദാ ച പന സാ അഭിക്ഖുനീ ഹോതീതി? യദാ സാമഞ്ഞാ ചവിതുകാമാ ഗിഹിനിവാസനം നിവാസേതി, സാ ‘‘വിബ്ഭന്താ’’തി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ ‘‘യദേവ സാ വിബ്ഭന്താ, തദേവ അഭിക്ഖുനീ’’തി (ചൂളവ. ൪൩൪). കിത്താവതാ പന വിബ്ഭന്താ ഹോതീതി? സാമഞ്ഞാ ചവിതുകാമാ കാസാവേസു അനാലയാ കാസാവം വാ അപനേതി, നഗ്ഗാ വാ ഗച്ഛതി, തിണപണ്ണാദിനാ വാ പടിച്ഛാദേത്വാ ഗച്ഛതി, കാസാവംയേവ വാ ഗിഹിനിവാസനാകാരേന നിവാസേതി, ഓദാതം വാ വത്ഥം നിവാസേതി, സലിങ്ഗേനേവ വാ സദ്ധിം തിത്ഥിയേസു പവിസിത്വാ കേസലുഞ്ചനാദിവതം സമാദിയതി, തിത്ഥിയലിങ്ഗം വാ സമാദിയതി, തദാ വിബ്ഭന്താ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യാ ഭിക്ഖുനിലിങ്ഗേ ഠിതാവ തിത്ഥിയവതം സമാദിയതി, സാ തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ഭിക്ഖു വിയ പച്ഛാ പബ്ബജ്ജമ്പി ന ലഭതി, സേസാ പബ്ബജ്ജമേവേകം ലഭന്തി, ന ഉപസമ്പദം. പാളിയം കിഞ്ചാപി ‘‘യാ സാ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനീ സകാസാവാ തിത്ഥായതനം സങ്കന്താ, സാ ആഗതാ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബാ’’തി വചനതോ യാ പഠമം വിബ്ഭമിത്വാ പച്ഛാ തിത്ഥായതനം സങ്കന്താ, സാ ആഗതാ ഉപസമ്പാദേതബ്ബാതി അനുഞ്ഞാതം വിയ ദിസ്സതി. സങ്ഗീതിആചരിയേഹി പന ‘‘ചതുവീസതി പാരാജികാനീ’’തി വുത്തത്താ ന പുന സാ ഉപസമ്പാദേതബ്ബാ, തസ്മാ ഏവ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം നാനുഞ്ഞാതം ഭഗവതാ. അന്തിമവത്ഥുഅജ്ഝാപന്നാ പന ഭിക്ഖുനീ ഏവ. പക്ഖപണ്ഡകീപി ഭിക്ഖുനീ ഏവ. കിന്തി പുച്ഛാ.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ

൬൭. വിനീതാനി വിനിച്ഛിതാനി വത്ഥൂനി വിനീതവത്ഥൂനി. തേസം തേസം ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖൂ’’തിആദീനം വത്ഥൂനം പാടേക്കം നാമഗണനം ഉദ്ധരിത്വാ ഉദ്ധരിത്വാ ഊനാധികദോസസോധനട്ഠേന ഉദ്ദാനാ ച താ മത്രാദിസിദ്ധിഗാഥാഹി ഛന്ദോവിചിതിലക്ഖണേന ഗാഥാ ചാതി ‘‘ഉദ്ദാനഗാഥാ നാമാ’’തി വുത്തം, ദേ, സോധനേ ഇതി ധാതുസ്സ രൂപം ഉദ്ദാനാതി വേദിതബ്ബം. ഇമാ പന ഉദ്ദാനഗാഥാ ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി സങ്ഗീതികാലേ ഠപിതാ, കത്ഥാതി ചേ? പദഭാജനീയാവസാനേ. ‘‘വത്ഥുഗാഥാ നാമ ‘തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖൂ’തിആദീനം ഇമേസം വിനീതവത്ഥൂനം നിദാനാനീ’’തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം, തസ്മാ തത്ഥ വുത്തനയേന വിനീതവത്ഥൂനി ഏവ ‘‘വത്ഥുഗാഥാ’’തി വുത്താതി വേദിതബ്ബം. ഇദമേത്ഥ സമാസതോ അധിപ്പായനിദസ്സനം – ‘‘ആപത്തിം ത്വം, ഭിക്ഖു, ആപന്നോ പാരാജിക’’ന്തി മൂലാപത്തിദസ്സനവസേന വാ, ‘‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖു, പാരാജികസ്സ, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സ, ദുക്കടസ്സാ’’തി ആപത്തിഭേദദസ്സനവസേന വാ, ‘‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖു, അസാദിയന്തസ്സാ’’തി അനാപത്തിദസ്സനവസേന വാ യാനി വത്ഥൂനി വിനീതാനി വിനിച്ഛിതാനി, താനി വിനീതവത്ഥൂനി നാമ. തേസം വിനീതവത്ഥൂനം നിദാനവത്ഥുദീപികാ തന്തി വത്ഥുഗാഥാ നാമ. ഉദ്ദാനഗാഥാവ ‘‘വത്ഥുഗാഥാ’’തി വുത്താതി ഏകേ. തേസം ‘‘ഇമിനാ ലക്ഖണേന ആയതിം വിനയധരാ വിനയം വിനിച്ഛിനിസ്സന്തീ’’തി വചനേന വിരുജ്ഝതി. ന ഹി ഉദ്ദാനഗാഥായം കിഞ്ചിപി വിനിച്ഛയലക്ഖണം ദിസ്സതി, ഉദ്ദാനഗാഥാനം വിസും പയോജനം വുത്തം ‘‘സുഖം വിനയധരാ ഉഗ്ഗണ്ഹിസ്സന്തീ’’തി, തസ്മാ പയോജനനാനത്തതോപേതം നാനത്തം വേദിതബ്ബം. തത്ഥായം വിഗ്ഗഹോ – വത്ഥൂനി ഏവ ഗാഥാ വത്ഥുഗാഥാ. വിനീതവത്ഥുതോ വിസേസനത്ഥമേത്ഥ ഗാഥാഗ്ഗഹണം. ഉദ്ദാനഗാഥാതോ വിസേസനത്ഥം വത്ഥുഗ്ഗഹണന്തി വേദിതബ്ബം. കേചി പന ‘‘ഗാഥാനം വത്ഥൂനീതി വത്തബ്ബേ വത്ഥുഗാഥാതി വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. മക്കടിവത്ഥും അഞ്ഞേ തത്ഥ ഭിക്ഖൂ ആരോചേസും, ഇധ സയമേവ. തത്ഥ കാരണസ്സ ‘‘ഭഗവതാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്ത’’ന്തി വുത്തത്താ വജ്ജിപുത്തകാപി അഞ്ഞേ ഏവ. ‘‘തത്ഥ ആനന്ദത്ഥേരോ, ഇധ തേ ഏവാ’’തി അഞ്ഞതരസ്മിം ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ആചരിയസ്സ അധിപ്പായോ പുബ്ബേ വുത്തോ, തസ്മാ ഉപപരിക്ഖിതബ്ബം.

൬൭-൮. ഞത്വാതി അപുച്ഛിത്വാ സയമേവ ഞത്വാ. പോക്ഖരന്തി സരീരം ഭേരിപോക്ഖരം വിയ. ലോകിയാ അവികലം ‘‘സുന്ദര’’ന്തി വദന്തി, തസ്മാ വണ്ണപോക്ഖരതായാതി പഠമേനത്ഥേന വിസിട്ഠകായച്ഛവിതായാതി അത്ഥോ, ദുതിയേന വണ്ണസുന്ദരതായാതി. ‘‘ഉപ്പലഗബ്ഭവണ്ണത്താ സുവണ്ണവണ്ണാ, തസ്മാ ഉപ്പലവണ്ണാതി നാമം ലഭീ’’തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. നീലുപ്പലവണ്ണാ കായച്ഛവീതി വചനം പന സാമച്ഛവിം ദീപേതി. ലോകേ പന ‘‘ഉപ്പലസമാ പസത്ഥസാമാ’’തി വചനതോ ‘‘യാ സാമാ സാമവണ്ണാ സാമതനുമജ്ഝാ, സാ പാരിചരിയാ സഗ്ഗേ മമ വാസോ’’തി വചനതോ സാമച്ഛവികാ ഇത്ഥീനം പസത്ഥാ. ‘‘യാവസ്സാ നം അന്ധകാര’’ന്തിപി പാഠോ. കിലേസകാമേഹി വത്ഥുകാമേസു യോ ന ലിമ്പതി.

൬൯. ഇത്ഥിലിങ്ഗം പാതുഭൂതന്തി ഇത്ഥിസണ്ഠാനം പാതുഭൂതം, തഞ്ച ഖോ പുരിസിന്ദ്രിയസ്സ അന്തരധാനേന ഇത്ഥിന്ദ്രിയസ്സ പാതുഭാവേന. ഏവം പുരിസിന്ദ്രിയപാതുഭാവേപി. ഏതേന യഥാ ബ്രഹ്മാനം പുരിസിന്ദ്രിയം നുപ്പജ്ജതി, കേവലം പുരിസസണ്ഠാനമേവ ഉപ്പജ്ജതി, യഥാ ച കസ്സചി പണ്ഡകസ്സ വിനാപി പുരിസിന്ദ്രിയേന പുരിസസണ്ഠാനം ഉപ്പജ്ജതി, ന തഥാ തേസന്തി ദസ്സിതം ഹോതി, തം പന ഇത്ഥിന്ദ്രിയം, പുരിസിന്ദ്രിയം വാ അന്തരധായന്തം മരന്താനം വിയ പടിലോമക്കമേന സത്തരസമചിത്തക്ഖണതോ പട്ഠായ അന്തരധായതി. പച്ചുപ്പന്നേ ഇന്ദ്രിയേ നിരുദ്ധേ ഇതരം വിസഭാഗിന്ദ്രിയം പാതുഭവതി. യസ്മാ മഹാനിദ്ദം ഓക്കന്തസ്സേവ കിരസ്സ വിസഭാഗിന്ദ്രിയം പാതുഭവതി, തസ്മാ ‘‘രത്തിഭാഗേ നിദ്ദം ഓക്കന്തസ്സാ’’തി വുത്തം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തംയേവ ഉപജ്ഝം തമേവ ഉപസമ്പദ’’ന്തി വചനതോ പവത്തിനീയേവ ഉപജ്ഝായാ, ഉപസമ്പദാചരിയാ ഭിക്ഖുനീയേവ ആചരിയാതി കത്വാ താസം ഉപജ്ഝായവത്തം, ആചരിയവത്തഞ്ച ഇമിനാ ഭിക്ഖുനാസദാസായം പാതം ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഗന്ത്വാ കാതബ്ബം, താഹി ച ഇമസ്സ വിഹാരം ആഗമ്മ സദ്ധിവിഹാരികവത്താദി കാതബ്ബം നു ഖോതി ചേ? ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനീഹി സങ്ഗമിതു’’ന്തി വചനേന വിനാഭാവദീപനതോ കേവലം ന പുന ഉപജ്ഝാ ഗഹേതബ്ബാ, ന ച ഉപസമ്പദാ കാതബ്ബാതി ദസ്സനത്ഥമേവ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തംയേവ ഉപജ്ഝ’’ന്തിആദി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ ഭിക്ഖുനീഹി സങ്ഗമിതുന്തി ഭിക്ഖൂഹി വിനാ ഹുത്വാ ഭിക്ഖുനീഹി ഏവ സദ്ധിം സമങ്ഗീ ഭവിതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ, തസ്മാ ഇമിനാ പാളിലേസേന ‘‘തസ്സാ ഏവ ഗാമന്തരാദീഹി അനാപത്തീ’’തി അട്ഠകഥാവചനം സിദ്ധം ഹോതി, ആഗന്ത്വാ സങ്ഗമിതും സക്കാ, യഞ്ച ഭഗവതാ ഗമനം അനുഞ്ഞാതം, തം നിസ്സായ കുതോ ഗാമന്തരാദിപച്ചയാ ആപത്തി. ന ഹി ഭഗവാ ആപത്തിയം നിയോജേതീതി യുത്തമേവ തം, അഞ്ഞഥാ ‘‘യാ ആപത്തിയോ ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീഹി അസാധാരണാ, താഹി ആപത്തീഹി അനാപത്തീ’’തി പാളിവചനതോ ന ഗാമന്തരാദീഹി അനാപത്തീതി ആപജ്ജതി. സാധാരണതാ ആപത്തിയേവ ‘‘യാ ആപത്തിയോ ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീഹി അസാധാരണാ, യാ ച ഭിക്ഖുനീഹി സങ്ഗമന്തിയാ ഗാമന്തരനദീപാരരത്തിവിപ്പവാസഗണഓഹീയനാപത്തിയോ, താഹി ആപത്തീഹി അനാപത്തീ’’തി ന വുത്തത്താതി ചേ? ന വുത്തം അനിട്ഠപ്പസങ്ഗതോ. ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം സങ്കന്തായപി തസ്സാ താ പഹായ അഞ്ഞാഹി സങ്ഗമന്തിയാ ഗാമന്തരാദീഹി അനാപത്തി ഏവ സബ്ബകാലന്തി ഇമസ്സ അനിട്ഠപ്പസങ്ഗതോ തഥാ ന വുത്തന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ ഗാമന്തരാപത്താദിവത്ഥും സഞ്ചിച്ച തസ്മിം കാലേ അജ്ഝാചരന്തീപി സാ ലിങ്ഗപാതുഭാവേന കാരണേന അനാപജ്ജനതോ അനാപത്തി. അനാപജ്ജനട്ഠേനേവ വുട്ഠാതി നാമാതി വേദിതബ്ബാ. തഥാ യോഗീ അനുപ്പന്നേ ഏവ കിലേസേ നിരോധേതി. അബന്ധനോപി പത്തോ ‘‘ഊനപഞ്ചബന്ധനോ’’തി വുച്ചതി, സബ്ബസോ വാ പന ന സാവേതി അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ, ഏവമിധ അനാപന്നാപി ആപത്തി വുട്ഠിതാ നാമ ഹോതീതി വേദിതബ്ബാ.

യസ്മാ പന സാ പുരിസേന സഹസേയ്യാപത്തിം അനാപജ്ജന്തീപി സക്കോതി ഭിക്ഖുനീഹി സങ്ഗമിതും, തസ്മാ അനാപത്തീതി കത്വാ അട്ഠകഥായം ‘‘ഉഭിന്നമ്പി സഹസേയ്യാപത്തി ഹോതീ’’തി വുത്തം. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ ‘‘അപരേഹിപി ചതൂഹാകാരേഹി ആപത്തിം ആപജ്ജതി സങ്ഘമജ്ഝേ ഗണമജ്ഝേ പുഗ്ഗലസ്സ സന്തികേ ലിങ്ഗപാതുഭാവേനാ’’തി (പരി. ൩൨൪). യം പന വുത്തം പരിവാരേ ‘‘അത്ഥാപത്തി ആപജ്ജന്തോ വുട്ഠാതി വുട്ഠഹന്തോ ആപജ്ജതീ’’തി (പരി. ൩൨൪), തസ്സ സഹസേയ്യാദിം ആപജ്ജതി അസാധാരണാപത്തീഹി വുട്ഠാതി, തദുഭയമ്പി സന്ധായ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ദൂരേ വിഹാരോ ഹോതി പഞ്ചധനുസതികം പച്ഛിമം, വിഹാരതോ പട്ഠായ ഗാമം പവിസന്തിയാ ഗാമന്തരം ഹോതീതി അത്ഥോ. സംവിദഹനം പരിമോചേത്വാതി അദ്ധാനഗമനസംവിദഹനം അകത്വാതി അത്ഥോ. താ കോപേത്വാതി പരിച്ചജിത്വാതി അത്ഥോ. ‘‘പരിപുണ്ണവസ്സസാമണേരേനാപീ’’തി വചനതോ അപരിപുണ്ണവസ്സസ്സ ഉപജ്ഝായഗ്ഗഹണം നത്ഥീതി വിയ ദിസ്സതി. വിനയകമ്മം കത്വാ ഠപിതോതി വികപ്പേത്വാ ഠപിതോ. അവികപ്പിതാനം ദസാഹാതിക്കമേ നിസ്സഗ്ഗിയതാ വേദിതബ്ബാ. പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ സത്താഹം വട്ടതീതി പന ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം സന്നിധിം ഭിക്ഖുനീഹി പടിഗ്ഗാഹാപേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൪൨൧) വചനതോ വുത്തം. അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനേനാതി വത്ഥും അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനേന വാ പടിഗ്ഗഹണേന വാ പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിസ്സാമീതി. പക്ഖമാനത്തകാലേ പുനദേവ ലിങ്ഗം പരിവത്തതി ഛാരത്തം മാനത്തമേവ ദാതബ്ബന്തി സചേ, ഭിക്ഖുകാലേ അപ്പടിച്ഛന്നായ ആപത്തിയാ, നോ പടിച്ഛന്നായാതി നോ ലദ്ധീതി ആചരിയോ.

പരിവാസദാനം പന നത്ഥീതി ഭിക്ഖുനിയാ ഛാദനാസമ്ഭവതോ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സചേ ഭിക്ഖുനീ അസാധാരണം പാരാജികാപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ പുരിസലിങ്ഗം പടിലഭതി, ഭിക്ഖൂസു ഉപസമ്പദം ന ലഭതി, പബ്ബജ്ജം ലഭതി, അനുപബ്ബജിത്വാ ഭിക്ഖുഭാവേ ഠിതോ സഹസേയ്യാപത്തിം ന ജനേതി. വിബ്ഭന്തായ ഭിക്ഖുനിയാ പുരിസലിങ്ഗേ പാതുഭൂതേ ഭിക്ഖൂസു ഉപസമ്പദം ന ലഭതി, പാരാജികം. അവിബ്ഭന്തമാനസ്സ ഗഹട്ഠസ്സേവ സതോ ഭിക്ഖുനീദൂസകസ്സ സചേ ഇത്ഥിലിങ്ഗം പാതുഭവതി, നേവ ഭിക്ഖുനീസു ഉപസമ്പദം ലഭതി, ന പുന ലിങ്ഗപരിവത്തേ ജാതേ ഭിക്ഖൂസു വാതി. ഭിക്ഖുനിയാ ലിങ്ഗപരിവത്തേ സതി ഭിക്ഖു ഹോതി, സോ ചേ സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ വിബ്ഭമിത്വാ ഇത്ഥിലിങ്ഗം പടിലഭേയ്യ, ഭിക്ഖുനീസു ഉപസമ്പദം പടിലഭതി ഉഭയത്ഥ പുബ്ബേ പാരാജികഭാവം അപ്പത്തത്താ. യാ പന ഭിക്ഖുനീ പരിപുണ്ണദ്വാദസവസ്സാ പുരിസലിങ്ഗം പടിലഭേയ്യ, ഉപസമ്പന്നോ ഭിക്ഖു ഏവ. പുന സിക്ഖം പച്ചക്ഖായ ആഗതോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ അപരിപുണ്ണവീസതിവസ്സത്താ. പുന ലിങ്ഗപരിവത്തേ സതി ഭിക്ഖുനീസു ഉപസമ്പദം ലഭതി. ഏവം ചേ കതദ്വാദസസങ്ഗഹസ്സ ദാരകസ്സ ലിങ്ഗപരിവത്തേ സതി ഗിഹിഗതാ ഇത്ഥീ ഹോതി, പരിപുണ്ണദ്വാദസവസ്സാ ഉപസമ്പാദേതബ്ബാ കിര. ഭിക്ഖുനിയാ ഇത്ഥിലിങ്ഗന്തരധാനേന, ഭിക്ഖുസ്സ വാ പുരിസലിങ്ഗന്തരധാനേന പക്ഖപണ്ഡകഭാവോ ഭവേയ്യ, ന സാ ഭിക്ഖുനീ ഭിക്ഖുനീഹി നാസേതബ്ബാ ഭിക്ഖു വാ ഭിക്ഖൂഹി പുന പകതിഭാവാപത്തിസമ്ഭവാ. പകതിപണ്ഡകം പന സന്ധായ ‘‘പണ്ഡകോ നാസേതബ്ബോ’’തി വുത്തം. പക്ഖപണ്ഡകോ ഹി സംവാസനാസനായ നാസേതബ്ബോ, ഇതരോ ഉഭയനാസനായാതി അത്ഥോ. യദി തേസം പുന പകതിഭാവോ ഭവേയ്യ, ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തംയേവ ഉപജ്ഝം തമേവ ഉപസമ്പദം താനിയേവ വസ്സാനി ഭിക്ഖുനീഹി സങ്ഗമിതു’’ന്തി അയം വിധി സമ്ഭവതി. സചേ നേസം ലിങ്ഗന്തരം പാതുഭവേയ്യ, സോ ച വിധി, യാ ആപത്തിയോ ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീഹി സാധാരണാ, താ ആപത്തിയോ ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ വുട്ഠാതും അസാധാരണാഹി അനാപത്തീതി അയമ്പി വിധി സമ്ഭവതി. യം വുത്തം പരിവാരേ ‘‘സഹ പടിലാഭേന പുരിമം ജഹതി, പച്ഛിമേ പതിട്ഠാതി, വിഞ്ഞത്തിയോ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തി, പഞ്ഞത്തിയോ നിരുജ്ഝന്തി, സഹ പടിലാഭേന പച്ഛിമം ജഹതി, പുരിമേ പതിട്ഠാതി, വിഞ്ഞത്തിയോ’’തിആദി, തം യഥാവുത്തവിധിം സന്ധായ വുത്തന്തി അമ്ഹാകം ഖന്തീതി ആചരിയോ. ഇത്ഥിലിങ്ഗം, പുരിസലിങ്ഗം വാ അന്തരധായന്തം കിം സകലമ്പി സരീരം ഗഹേത്വാ അന്തരധായതി, ഉദാഹു സയമേവ. കിഞ്ചേത്ഥ – യദി താവ സകലം സരീരം ഗഹേത്വാ അന്തരധായതി, അയം പുഗ്ഗലോ ചുതോ ഭവേയ്യ. തസ്മാ സാമഞ്ഞാ ചുതോ ഭവേയ്യ, പുന ഉപസമ്പജ്ജന്തോ ഓപപാതികോ ഭവേയ്യ. അഥ സയമേവ അന്തരധായതി, സോപി ഭാവോ തസ്സ വിരുജ്ഝതി. ഇത്ഥിന്ദ്രിയാദീനി ഹി സകലമ്പി സരീരം ബ്യാപേത്വാ ഠിതാനീതി ഖണനിരോധോ വിയ തേസം അന്തരധാനം വേദിതബ്ബം, തസ്മാ യഥാവുത്തദോസപ്പസങ്ഗാഭാവോ വേദിതബ്ബോ. അഞ്ഞമഞ്ഞം സംസട്ഠപ്പഭാനം ദീപാനം ഏകപ്പഭാനിരോധേപി ഇതരിസ്സാ ഠാനം വിയ സേസസരീരട്ഠാനം തത്ഥ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

൭൧-൨. മുച്ചതു വാ മാ വാ ദുക്കടമേവാതി മോചനരാഗാഭാവതോ. അവിസയോതി അസാദിയനം നാമ ഏവരൂപേ ഠാനേ ദുക്കരന്തി അത്ഥോ. മേഥുനധമ്മോ നാമ ഉഭിന്നം വായാമേന നിപജ്ജതി ‘‘തസ്സ ദ്വയംദ്വയസമാപത്തീ’’തി വുത്തത്താ, തസ്മാ ത്വം മാ വായാമ, ഏവം തേ അനാപത്തി ഭവിസ്സതി, കിരിയഞ്ഹേതം സിക്ഖാപദന്തി വുത്തം ഹോതി, ‘‘ആപത്തിം ത്വം ഭിക്ഖു ആപന്നോ പാരാജിക’’ന്തി വചനതോ അകിരിയമ്പേതം സിക്ഖാപദം യേഭുയ്യേന ‘‘കിരിയ’’ന്തി വുച്ചതീതി സിദ്ധം ഹോതി.

൭൩-൪. ‘‘പാരാജികഭയേന ആകാസഗതമേവ കത്വാ പവേസനാദീനി കരോന്തസ്സ സഹസാ താലുകം വാ പസ്സം വാ അങ്ഗജാതം ഛുപതി ചേ, ദുക്കടമേവാ’’തി വദന്തി. കസ്മാ? ന മേഥുനരാഗത്താതി, വീമംസിതബ്ബം. ദന്താനം ബാഹിരഭാവോ ഓട്ഠാനം ബാഹിരഭാവോ വിയ ഥുല്ലച്ചയവത്ഥു ഹോതീതി വുത്തം ‘‘ബഹി നിക്ഖന്തദന്തേ ജിവ്ഹായ ച ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി. തം പുഗ്ഗലം വിസഞ്ഞിം കത്വാതി വചനേന സോ പുഗ്ഗലോ ഖിത്തചിത്തോ നാമ ഹോതീതി ദസ്സിതം ഹോതി. യോ പന പുഗ്ഗലോ ന വിസഞ്ഞീകതോ, സോ ചേ അത്തനോ അങ്ഗജാതസ്സ ധാതുഘട്ടനചരിണിജ്ഝിണികാദിസഞ്ഞായ സാദിയതി, മേഥുനസഞ്ഞായ അഭാവതോ വിസഞ്ഞീപക്ഖമേവ ഭജതീതി തസ്സ അനാപത്തിച്ഛായാ ദിസ്സതി. ‘‘മേഥുനമേതം മഞ്ഞേ കസ്സചി അമനുസ്സസ്സാ’’തി ഞത്വാ സാദിയന്തസ്സ ആപത്തി ഏവ. പണ്ഡകസ്സ മേഥുനധമ്മന്തി പണ്ഡകസ്സ വച്ചമഗ്ഗേ വാ മുഖേ വാ, ഭുമ്മത്ഥേ വാ സാമിവചനം. അവേദയന്തസ്സപി സേവനചിത്തവസേന ആപത്തി സന്ഥതേനേവ സേവനേ വിയ.

ഉപഹതിന്ദ്രിയവത്ഥുസ്മിം ‘‘ഏതമത്ഥം ആരോചേസും, സോ ആരോചേസീ’’തി ദുവിധോ പാഠോ അത്ഥി. തത്ഥ ‘‘ആരോചേസു’’ന്തി വുത്തപാഠോ ‘‘വേദിയി വാ സോ ഭിക്ഖവേ’’തി വുത്തത്താ സുന്ദരം, അഞ്ഞഥാ ‘‘ആപത്തിം ത്വം ഭിക്ഖൂ’’തി വത്തബ്ബം സിയാ. ‘‘വേദിയാ വാ’’തി ദീപവാസിനോ പഠന്തി കിര, മേഥുനധമ്മസ്സ പുബ്ബപയോഗാ ഹത്ഥഗ്ഗാഹാദയോ, തസ്മാ ‘‘ദുക്കടമേവസ്സ ഹോതീ’’തി ഇമിനാ പുരിമപദേന സമ്ബന്ധോ. യസ്മാ പന ദുക്കടമേവസ്സ ഹോതി, തസ്മാ യാവ സീസം ന പാപുണാതി പുഗ്ഗലോ, താവ ദുക്കടേ തിട്ഠതീതി സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. സീസം നാമ മഗ്ഗപടിപാദനം. ‘‘സീസം ന പാപുണാതീതി പാരാജികം ന ഹോതി താവ പുബ്ബപയോഗദുക്കടേ തിട്ഠതീ’’തി അഞ്ഞതരസ്മിം ഗണ്ഠിപദേ ലിഖിതം. ഉച്ചാലിങ്ഗപാണകദട്ഠേനാതി ഏത്ഥ ഭാവനിട്ഠാപച്ചയോ വേദിതബ്ബോ. ദട്ഠേന ദംസേന ഖാദനേനാതി ഹി അത്ഥതോ ഏകം.

൭൬-൭. സങ്ഗാമസീസേ യുദ്ധമുഖേ യോധപുരിസോ വിയായം ഭിക്ഖൂതി ‘‘സങ്ഗാമസീസയോധോ ഭിക്ഖൂ’’തി വുച്ചതി. രുക്ഖസൂചിദ്വാരം ഉപിലവായ, ഏകേന വാ ബഹൂഹി വാ കണ്ടകേഹി ഥകിതബ്ബം കണ്ടകദ്വാരം. ദുസ്സദ്വാരം സാണിദ്വാരഞ്ച ദുസ്സസാണിദ്വാരം. ‘‘കിലഞ്ജസാണീ’’തിആദിനാ വുത്തം സബ്ബമ്പി ദുസ്സസാണിയമേവ സങ്ഗഹേത്വാ വുത്തം. ഏകസദിസത്താ ‘‘ഏക’’ന്തി വുത്തം. ആകാസതലേതി ഹമ്മിയതലേതി അത്ഥോ. അയഞ്ഹേത്ഥ സങ്ഖേപോതി ഇദാനി വത്തബ്ബം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘കിഞ്ചി കരോന്താ നിസിന്നാ ഹോന്തീതി വുത്തത്താ നിപന്നാനം ആപുച്ഛനം ന വട്ടതീ’’തി വദന്തി. ‘‘യഥാപരിച്ഛേദമേവ ച ന ഉട്ഠാതി, തസ്സ ആപത്തിയേവാ’’തി കിഞ്ചാപി അവിസേസേന വുത്തം, അനാദരിയദുക്കടാപത്തി ഏവ തത്ഥ അധിപ്പേതാ. കഥം പഞ്ഞായതീതി? ‘‘രത്തിം ദ്വാരം വിവരിത്വാ നിപന്നോ അരുണേ ഉഗ്ഗതേ ഉട്ഠഹതി, അനാപത്തീ’’തി വുത്തത്താ, മഹാപച്ചരിയം വിസേസേത്വാ ‘‘അനാദരിയദുക്കടാപി ന മുച്ചതീ’’തി വുത്തത്താ ച, തേന ഇതരസ്മാ ദുക്കടാ മുച്ചതീതി അധിപ്പായോ. യഥാപരിച്ഛേദമേവ ച ന ഉട്ഠാതി, തസ്സ ആപത്തിയേവാതി ഏത്ഥ ന അനാദരിയദുക്കടം സന്ധായ വുത്തം. യഥാപരിച്ഛേദമേവാതി അവധാരണത്താ പരിച്ഛേദതോ അബ്ഭന്തരേ ന ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി. പുന ‘‘സുപതീ’’തി വുത്തട്ഠാനേ വിയ സന്നിട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വുത്തം. ഏവം നിപജ്ജന്തോതി നിപജ്ജനകാലേ ആപജ്ജിതബ്ബദുക്കടമേവ സന്ധായ വുത്തം, തസ്മാ യഥാപരിച്ഛേദേന ഉട്ഠഹന്തസ്സ ദ്വേ ദുക്കടാനീതി വുത്തം ഹോതീതി. അന്ധകട്ഠകഥായമ്പി ‘‘യദി രത്തിം ദ്വാരം അസംവരിത്വാ നിപന്നോ ‘ദിവാ വുട്ഠഹിസ്സാമീ’തി, അനാദരിയേ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തം, ഏത്ഥാപി ‘‘നിപന്നോ’’തി വുത്തത്താ ‘‘അരുണേ ഉട്ഠിതേ ഉട്ഠാഹീ’’തി ന വുത്തത്താ ച ജാനിതബ്ബം. ‘‘മഹാപച്ചരിയം അനാദരിയദുക്കടമേവ സന്ധായ വുത്തം, ന അട്ഠകഥായം വുത്തദുക്കട’’ന്തി ഏകേ വദന്തി. തസ്സ അനാപത്തീതി അത്ഥതോ അനിപന്നത്താ വുത്തം. ‘‘സചേ പന രത്തിം സംവരിത്വാ നിപന്നോ, അരുണുട്ഠാനസമയേ കോചി വിവരതി, ദ്വാരജഗ്ഗനാദീനി അകത്വാ നിപന്നസ്സ ആപത്തിയേവ. കസ്മാ? ആപത്തിഖേത്തത്താ’’തി വദന്തി.

യസ്മാ യക്ഖഗഹിതകോപി വിസഞ്ഞീഭൂതോ വിയ ഖിത്തചിത്തോ നാമ ഹോതി, അസ്സ പാരാജികാപത്തിതോ അനാപത്തി, പഗേവ അഞ്ഞതോ, തസ്മാ ‘‘യക്ഖഗഹിതകോ വിയ വിസഞ്ഞീഭൂതോപി ന മുച്ചതീ’’തി യം മഹാപച്ചരിയം വുത്തം, തം പുബ്ബേ സഞ്ചിച്ച ദിവാ നിപന്നോ പച്ഛാ യക്ഖഗഹിതകോപി വിസഞ്ഞീഭൂതോപി ന മുച്ചതി നിപജ്ജനപയോഗക്ഖണേ ഏവ ആപന്നത്താതി അധിപ്പായേന വുത്തം. ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോവ മുച്ചതീതി ന യക്ഖഗഹിതകാദീസ്വേവ, സോപി യാവ സയമേവ സയനാധിപ്പായോ ന ഹോതി, താവ മുച്ചതി. യദാ കിലന്തോ ഹുത്വാ നിദ്ദായിതുകാമതായ സയനാധിപ്പായോ ഹോതി, തദാ സംവരാപേത്വാ, ജഗ്ഗാപേത്വാ വാ ആഭോഗം വാ കത്വാ നിദ്ദായിതബ്ബം, അഞ്ഞഥാ ആപത്തി. സഭാഗോ ചേ നത്ഥി, ന പസ്സതി വാ, ന ഗന്തും വാ സക്കോതി. ചിരമ്പി അധിവാസേത്വാ പച്ഛാ വേദനാട്ടോ ഹുത്വാ അനാഭോഗേനേവ സയതി, തസ്സ ‘‘അനാപത്തി വേദനാട്ടസ്സാ’’തി വചനേന അനാപത്തി, തസ്സാപി അവിസയത്താ ആപത്തി ന ദിസ്സതീതി വിസഞ്ഞീഭാവേനേവ സുപന്തസ്സ ‘‘അനാപത്തി ഖിത്തചിത്തസ്സാ’’തി വചനേന ന ദിസ്സതി. ആചരിയാ പന ഏവം ന കഥയന്തീതി അവിസേസേന ‘‘ന ദിസ്സതീ’’തി ന കഥയന്തി, യദി സഞ്ഞം അപ്പടിലഭിത്വാ സയതി, അവസവത്തത്താ ആപത്തി ന ദിസ്സതി, സചേ സഞ്ഞം പടിലഭിത്വാപി കിലന്തകായത്താ സയനം സാദിയന്തോ സുപതി, തസ്സ യസ്മാ അവസവത്തത്തം ന ദിസ്സതി, തസ്മാ ആപത്തി ഏവാതി കഥയന്തീതി അധിപ്പായോ.

മഹാപദുമത്ഥേരവാദേ യക്ഖഗഹിതകോ ഖിത്തചിത്തകോ മുച്ചതി. ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോ അസയനാധിപ്പായത്താ, വേദനാട്ടത്താ ച മുച്ചതീതി അധിപ്പായോ. ഏവം സന്തേ പാളിഅട്ഠകഥാ, ഥേരവാദോ ച സമേതി, തസ്മാ തേസം തേസം വിനിച്ഛയാനം അയമേവ അധിപ്പായോതി നോ ഖന്തീതി ആചരിയോ, അനുഗണ്ഠിപദേ പന യക്ഖഗഹിതകോപി വിസഞ്ഞീഭൂതോപി ന മുച്ചതി നാമ, പാരാജികം ആപജ്ജിതും ഭബ്ബോ സോ അന്തരന്തരാ സഞ്ഞാപടിലാഭതോതി അധിപ്പായോ. ‘‘ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോ വാ’’തി കുരുന്ദീവചനേന ഏകഭങ്ഗേന നിപന്നോപി ന മുച്ചതീതി ചേ? മുച്ചതിയേവ. കസ്മാ? അത്ഥതോ അനിപന്നത്താ. കുരുന്ദീവാദേന മഹാഅട്ഠകഥാവാദോ സമേതി. കസ്മാ? അവസവത്തസാമഞ്ഞതോ. കിഞ്ചാപി സമേതി, ആചരിയാ പന ഏവം ന കഥയന്തി. ന കേവലം തേയേവ, മഹാപദുമത്ഥേരോപീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘മഹാപദുമത്ഥേരേനാ’’തി വുത്തം. മഹാപദുമത്ഥേരവാദേ ‘‘പാരാജികം ആപജ്ജിതും അഭബ്ബോ യക്ഖഗഹിതകോ നാമാ’’തി ച വുത്തം, തത്ഥ ആചരിയാ പന ഏവം വദന്തി ‘‘സചേ ഓക്കന്തനിദ്ദോ അജാനന്തോപി പാദേ മഞ്ചകം ആരോപേതി, ആപത്തിയേവാതി വുത്തത്താ യോ പന പതിത്വാ തത്ഥേവ സയതി ന വുട്ഠാതി, തസ്സ ആപത്തി അന്തരന്തരാ ജാനന്തസ്സാപി അജാനന്തസ്സാപി ഹോതീ’’തി. സബ്ബട്ഠകഥാസു വുത്തവചനാനി സമ്പിണ്ഡേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘ഇധ കോ മുച്ചതി കോ ന മുച്ചതീ’’തി വുത്തം. യക്ഖഗഹിതകോ വാ വിസഞ്ഞീഭൂതോ വാ ന കേവലം പാരാജികം ആപജ്ജിതും ഭബ്ബോ ഏവ, സബ്ബോപി ആപജ്ജതി. ഏവം ‘‘ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോവ മുച്ചതീ’’തി വചനേന തസ്സപി അവസവത്തത്താ ‘‘ആപത്തി ന ദിസ്സതീ’’തി ഏവം ന കഥയന്തി. യസ്മാ ഉമ്മത്തകഖിത്തചിത്തവേദനാട്ടേസു അഞ്ഞതരോ ന ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ആപത്തിയേവാ’’തി കഥയന്തി. ഇദം കിര സബ്ബം ന സങ്ഗീതിം ആരുള്ഹം. ‘‘പവേസനം സാദിയതീതിആദിനാ വുത്തത്താ അകിരിയാപി ഹോതീതി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം, യദാ പന സാദിയതി, തദാ സുഖുമാപി വിഞ്ഞത്തി ഹോതി ഏവാതി ഇധ കിരിയാ ഏവാ’’തി അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തം.

പഠമപാരാജികവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ദുതിയപാരാജികം

ധനിയവത്ഥുവണ്ണനാ

൮൪. ദുതിയേ രാജൂഹി ഏവ പരിഗ്ഗഹിതത്താ ‘‘രാജഗഹ’’ന്തി ലദ്ധനാമകേ സമീപത്ഥേന, അധികരണത്ഥേന ച പടിലദ്ധഭുമ്മവിഭത്തികേ ഗിജ്ഝകൂടേ പബ്ബതേ ചതൂഹി വിഹാരേഹി വിഹരന്തോതി അധിപ്പായോ. തസ്സ ‘‘വസ്സം ഉപഗച്ഛിംസൂ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. തയോ ഏവ ഹി ഞത്തിം ഠപേത്വാ ഗണകമ്മം കരോന്തി, ന തതോ ഊനാ അധികാ വാ അകിരിയത്താ. തത്ഥ വിനയപരിയായേന സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലകമ്മകോസല്ലത്ഥം ഇദം പകിണ്ണകം വേദിതബ്ബം – അത്ഥി സങ്ഘകമ്മം സങ്ഘോ ഏവ കരോതി, ന ഗണോ ന പുഗ്ഗലോ, തം അപലോകനകമ്മസ്സ കമ്മലക്ഖണേകദേസം ഠപേത്വാ ഇതരം ചതുബ്ബിധമ്പി കമ്മം വേദിതബ്ബം. അത്ഥി സങ്ഘകമ്മം സങ്ഘോ ച കരോതി, ഗണോ ച കരോതി, പുഗ്ഗലോ ച കരോതി. കിഞ്ചാതി? യം പുബ്ബേ ഠപിതം. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരട്ഠകഥായം ‘‘യസ്മിം വിഹാരേ ദ്വേ തയോ ജനാ വസന്തി, തേഹി നിസീദിത്വാ കതമ്പി സങ്ഘേന കതസദിസമേവ. യസ്മിം പന വിഹാരേ ഏകോ ഭിക്ഖു ഹോതി, തേന ഭിക്ഖുനാ ഉപോസഥദിവസേ പുബ്ബകരണപുബ്ബകിച്ചം കത്വാ നിസിന്നേന കതമ്പി കതികവത്തം സങ്ഘേന കതസദിസമേവ ഹോതീ’’തി (പരി. അട്ഠ. ൪൯൫-൪൯൬). പുനപി വുത്തം ‘‘ഏകഭിക്ഖുകേ പന വിഹാരേ ഏകേന സാവിതേപി പുരിമകതികാ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി ഏവാ’’തി. അത്ഥി ഗണകമ്മം സങ്ഘോ കരോതി, ഗണോ കരോതി, പുഗ്ഗലോ കരോതി, തം തയോ പാരിസുദ്ധിഉപോസഥാ അഞ്ഞേസം സന്തികേ കരീയന്തി, തസ്സ വസേന വേദിതബ്ബം. അത്ഥി ഗണകമ്മം ഗണോവ കരോതി, ന സങ്ഘോ ന പുഗ്ഗലോ, തം പാരിസുദ്ധിഉപോസഥോ അഞ്ഞമഞ്ഞം ആരോചനവസേന കരീയതി, തസ്സ വസേന വേദിതബ്ബം. അത്ഥി പുഗ്ഗലകമ്മം പുഗ്ഗലോവ കരോതി, ന സങ്ഘോ ന ഗണോ, തം അധിട്ഠാനുപോസഥവസേന വേദിതബ്ബം. അത്ഥി ഗണകമ്മം ഏകച്ചോവ ഗണോ കരോതി, ഏകച്ചോ ന കരോതി, തത്ഥ അഞത്തികം ദ്വേ ഏവ കരോന്തി, ന തയോ. സഞത്തികം തയോവ കരോന്തി, ന തതോ ഊനാ അധികാ വാ, തേന വുത്തം ‘‘തയോ ഏവ ഹി ഞത്തിം ഠപേത്വാ ഗണകമ്മം കരോന്തി, ന തതോ ഊനാ അധികാ വാ അകിരിയത്താ’’തി. തസ്മാ തയോവ വിനയപരിയായേന സമ്പഹുലാ, ന തതോ ഉദ്ധന്തി വേദിതബ്ബം. അനുഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘കിഞ്ചാപി കമ്മലക്ഖണം തയോവ കരോന്തി, അഥ ഖോ തേഹി കതം സങ്ഘേന കതസദിസന്തി വുത്തത്താ ഏകേന പരിയായേന തയോ ജനാ വിനയപരിയായേനപി സങ്ഘോ’’തി വുത്തം, ഇദം സബ്ബമ്പി വിനയകമ്മം ഉപാദായ വുത്തം, ലാഭം പന ഉപാദായ അന്തമസോ ഏകോപി അനുപസമ്പന്നോപി ‘‘സങ്ഘോ’’തി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി കിര. പവാരണാദിവസസ്സ അരുണുഗ്ഗമനസമനന്തരമേവ ‘‘വുത്ഥഗസ്സാ’’തി വുച്ചന്തി, ഉക്കംസനയേന ‘‘പാടിപദദിവസതോ പട്ഠായാ’’തി വുത്തം, തേനേവ ‘‘മഹാപവാരണായ പവാരിതാ’’തി വുത്തം. അഞ്ഞഥാ അന്തരായേന അപവാരിതാ ‘‘വുത്ഥവസ്സാ’’തി ന വുച്ചന്തീതി ആപജ്ജതി. ഥമ്ഭാദി കട്ഠകമ്മന്തി വേദിതബ്ബം. കേചി തനുകം ദാരുത്ഥമ്ഭം അന്തോകത്വാ മത്തികാമയം ഥമ്ഭം കരോന്തി, അയം പന തഥാ ന അകാസി, തേന വുത്തം ‘‘സബ്ബമത്തികാമയം കുടികം കരിത്വാ’’തി. തേലമിസ്സായ തമ്ബമത്തികായ.

൮൫. ‘‘മാ പച്ഛിമാ ജനതാ പാണേസു പാതബ്യതം ആപജ്ജീ’’തി ഇമിനാ അനുദ്ദേസസിക്ഖാപദേന യത്ഥ ഇട്ഠകപചന പത്തപചന കുടികരണ വിഹാരകാരാപന നവകമ്മകരണ ഖണ്ഡഫുല്ലപടിസങ്ഖരണ വിഹാരസമ്മജ്ജന പടഗ്ഗിദാന കൂപപോക്ഖരണീഖണാപനാദീസു പാതബ്യതം ജാനന്തേന ഭിക്ഖുനാ കപ്പിയവചനമ്പി ന വത്തബ്ബന്തി ദസ്സേതി, തേനേവ പരിയായം അവത്വാ തേസം സിക്ഖാപദാനം അനാപത്തിവാരേസു ‘‘അനാപത്തി അസതിയാ അജാനന്തസ്സാ’’തി വുത്തം. ‘‘അന്തരാപത്തിസിക്ഖാപദ’’ന്തിപി ഏതസ്സ നാമമേവ. ‘‘ഗച്ഛഥേതം, ഭിക്ഖവേ, കുടികം ഭിന്ദഥാ’’തി ഇമിനാ കതം ലഭിത്വാ തത്ഥ വസന്താനമ്പി ദുക്കടമേവാതി ച സിദ്ധം. അഞ്ഞഥാ ഹി ഭഗവാ ന ഭിന്ദാപേയ്യ. ഏസ നയോ ഭേദനകം ഛേദനകം ഉദ്ദാലനകന്തി ഏത്ഥാപി, ആപത്തിഭേദാവ. തതോ ഏവ ഹി ഭേദനകസിക്ഖാപദാദീസു വിയ ‘‘അഞ്ഞേന കതം പടിലഭിത്വാ പരിഭുഞ്ജതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ന വുത്തം, തഥാ അഞ്ഞസ്സത്ഥായ കരോതി, ചേതിയാദീനം അത്ഥായ കരോതി, ദുക്കടമേവാതി ച സിദ്ധം, അഞ്ഞഥാ കുടികാരസിക്ഖാപദാദീസു വിയ ‘‘അഞ്ഞസ്സത്ഥായ വാസാഗാരം ഠപേത്വാ സബ്ബത്ഥ, അനാപത്തീ’’തി നയമേവ വദേയ്യ, ന ഭിന്ദാപേയ്യ. സബ്ബമത്തികാമയഭാവം പന മോചേത്വാ കട്ഠപാസാണാദിമിസ്സം കത്വാ പരിഭുഞ്ജതി, അനാപത്തി. തഥാ ഹി ഛേദനകസിക്ഖാപദാദീസു ഭഗവതാ നയോ ദിന്നോ ‘‘അഞ്ഞേന കതം പമാണാതിക്കന്തം പടിലഭിത്വാ ഛിന്ദിത്വാ പരിഭുഞ്ജതീ’’തിആദീസു. കേചി പന ‘‘വയകമ്മമ്പീതി ഏതേന മൂലം ദത്വാ കാരാപിതമ്പി അത്ഥി, തേന തം അഞ്ഞേന കതമ്പി ന വട്ടതീതി സിദ്ധ’’ന്തി വദന്തി, തം ന സുന്ദരം. കസ്മാ? സമ്ഭാരേ കിണിത്വാ സയമേവ കരോന്തസ്സാപി വയകമ്മസമ്ഭവതോ. കിം വാ പാളിലേസേ സതി അട്ഠകഥാലേസനയോ. ഇട്ഠകാഹി ഗിഞ്ജകാവസഥസങ്ഖേപേന കതാ വട്ടതീതി ഏത്ഥ പകതിഇട്ഠകാഹി ചിനിത്വാ കത്തബ്ബാവസഥോ ഗിഞ്ജകാവസഥോ നാമ. സാ ഹി ‘‘മത്തികാമയാ’’തി ന വുച്ചതി, ‘‘ഇട്ഠകകുടികാ’’ത്വേവ വുച്ചതി, തസ്മാ ഥുസഗോമയതിണപലാലമിസ്സാ മത്തികാമയാപി അപക്കിട്ഠകമയാപി ‘‘സബ്ബമത്തികാമയാ’’ത്വേവ വുച്ചതീതി നോ ഖന്തീതി ആചരിയോ, ഭസ്മാദയോ ഹി മത്തികായ ദള്ഹിഭാവത്ഥമേവ ആദീയന്തി, അപക്കിട്ഠകമയാപി ഗിഞ്ജകാവസഥസങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതി, ന ച ആയസ്മാ ധനിയോ ഏകപ്പഹാരേനേവ കുമ്ഭകാരോ വിയ കുമ്ഭം തം കുടികം നിട്ഠാപേസി, അനുക്കമേന പന സുക്ഖാപേത്വാ സുക്ഖാപേത്വാ മത്തികാപിണ്ഡേഹി ചിനിത്വാ നിട്ഠാപേസി, അപക്കിട്ഠകമയാ കുടി വിയ സബ്ബമത്തികാമയാ കുടി ഏകാബദ്ധാ ഹോതി, ന തഥാ പക്കിട്ഠകമയാ, തസ്മാ സാ കപ്പതീതി ഏകേ. സബ്ബമത്തികാമയായ കുടിയാ ബഹി ചേ തിണകുടികാദിം കത്വാ അന്തോ വസതി, ദുക്കടമേവ. സചേ തത്ഥ തത്ഥ ഛിദ്ദം കത്വാ ബന്ധിത്വാ ഏകാബദ്ധം കരോതി, വട്ടതി. അന്തോ ചേ തിണകുടികാദിം കത്വാ അന്തോ വസതി, വട്ടതി. കാരകോ ഏവ ചേ വസതി, കരണപച്ചയാ ദുക്കടം ആപജ്ജതി, ന വസനപച്ചയാ. സചേ അന്തോ വാ ബഹി വാ ഉഭയത്ഥ വാ സുധായ ലിമ്പതി, വട്ടതി. യസ്മാ സബ്ബമത്തികാമയാ കുടി സുകരാ ഭിന്ദിതും, തസ്മാ തത്ഥ ഠപിതം പത്തചീവരാദി അഗുത്തം ഹോതി, ചോരാദീഹി അവഹരിതും സക്കാ, തേന വുത്തം ‘‘പത്തചീവരഗുത്തത്ഥായാ’’തി.

പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയവണ്ണനാ

തേന ഖോ പന സമയേന ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ ഉച്ചാവചേ പത്തേ ധാരേന്തി, ഉച്ചാവചാനി പത്തമണ്ഡലാനി ധാരേന്തീ’’തി (ചുളവ. ൨൫൩) ഏവമാദീനി വത്ഥൂനി നിസ്സായ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഉച്ചാവചാ പത്താ ധാരേതബ്ബാ, യോ ധാരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തിആദിനാ നയേന അകപ്പിയപരിക്ഖാരേസു ച ദുക്കടം പഞ്ഞത്തം. കസ്മാ? തദനുലോമത്താ. യത്ഥാപി ന പഞ്ഞത്തം, തത്ഥ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഉച്ചാവചാനി ഛത്താനി ധാരേതബ്ബാനി, യോ ധാരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തിആദിനാ (ചൂളവ. ൨൬൯-൨൭൦) നയേന ദുക്കടം സമ്ഭവതി, തസ്മാ ‘‘തത്രായം പാളിമുത്തകോ’’തി ആരഭിത്വാ സബ്ബപരിക്ഖാരേസു വണ്ണമട്ഠം, സവികാരം വാ കരോന്തസ്സ ആപത്തി ദുക്കടന്തി ദീപേന്തേന ‘‘ന വട്ടതീ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഏത്ഥാഹ – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഠപേത്വാ പഹരണിം സബ്ബം ലോഹഭണ്ഡം, ഠപേത്വാ ആസന്ദിം പല്ലങ്കം ദാരുപത്തം ദാരുപാദുകം സബ്ബം ദാരുഭണ്ഡം, ഠപേത്വാ കതകഞ്ച കുമ്ഭകാരികഞ്ച സബ്ബം മത്തികാഭണ്ഡ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൯൩) വുത്തത്താ യഥാഠപിതം വജ്ജേത്വാ ഇതരം സബ്ബം വണ്ണമട്ഠമ്പി സവികാരമ്പി അവിസേസേന വട്ടതീതി? വുച്ചതേ – തം ന യുത്തം യഥാദസ്സിതപാളിവിരോധതോ, തസ്മാ ‘‘ഠപേത്വാ പഹരണി’’ന്തി ഏവം ജാതിവസേന അയം പാളി പവത്താ, യഥാദസ്സിതാ പാളി വണ്ണമട്ഠാദിവികാരപടിസേധനവസേന പവത്താതി ഏവം ഉഭയമ്പി ന വിരുജ്ഝതി, തസ്മാ യഥാവുത്തമേവ. ആരഗ്ഗേന നിഖാദനഗ്ഗേന, ‘‘ആരഗ്ഗേരിവ സാസപോ’’തി (മ. നി. ൨.൪൫൮; ധ. പ. ൪൦൧; സു. നി. ൬൩൦) ഏത്ഥ വുത്തനയതോ ആരഗ്ഗേന.

പട്ടമുഖേ വാതി പട്ടകോടിയം. പരിയന്തേതി ചീവരപരിയന്തേ. വേണിഉഹുമുനിയുപേഞ്ഞാമ. അഗ്ഘിയന്തി ചേതിയം. ഗയമുഗ്ഗരന്തി തുലാദണ്ഡസണ്ഠാനം, ഗയാ സീസേ സൂചികാ ഹോതി, മുഖപത്താ ലദ്രാ. ഉക്കിരന്തി നീഹരന്തി കരോന്തി ഠപേന്തി. കോണസുത്തപിളകാ നാമ ഗണ്ഠികപട്ടാദികോണേസു സുത്തമയപിളകാ. യം ഏത്ഥ ചീവരം വാ പത്തോ വാ ‘‘ന വട്ടതീ’’തി വുത്തോ, തത്ഥ അധിട്ഠാനം രുഹതി, വികപ്പനാപി രുഹതീതി വേദിതബ്ബം. ദേഡ്ഡുഭോതി ഉദകസപ്പോ. അച്ഛീതി കുഞ്ജരക്ഖി. ഗോമുത്തകന്തി ഗോമുത്തസണ്ഠാനാ രാജിയോ. കുഞ്ചികായ സേനാസനപരിക്ഖാരത്താ സുവണ്ണരൂപിയമയാപി വട്ടതീതി ഛായാ ദിസ്സതി, ‘‘കുഞ്ചികായ വണ്ണമട്ഠകമ്മം ന വട്ടതീ’’തി വചനതോ അഞ്ഞേ കപ്പിയലോഹാദിമയാവ കുഞ്ചികാ കപ്പന്തി പരിഹരണീയപരിക്ഖാരത്താ. ആരകണ്ടകോ പോത്ഥകാദികരണസത്ഥകജാതി. ‘‘ആമണ്ഡകസാരകോ ആമലകഫലമയോ’’തി വദന്തി. താലപണ്ണബീജനീആദീസു ‘‘വണ്ണമട്ഠകമ്മം വട്ടതീ’’തി വുത്തം. കിഞ്ചാപി താനി കുഞ്ചികാ വിയ പരിഹരണീയാനി, അഥ ഖോ ‘‘ഉച്ചാവചാനി ന ധാരേതബ്ബാനീ’’തി പടിക്ഖേപാഭാവതോ വുത്തം. കേവലഞ്ഹി താനി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വിധൂപനഞ്ച താലവണ്ടഞ്ചാ’’തിആദിനാ (ചൂളവ. ൨൬൯) വുത്താനി. ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘തേലഭാജനേസു വണ്ണമട്ഠകമ്മം വട്ടതീതി സേനാസനപരിക്ഖാരത്താ’’തി വുത്തം. രാജവല്ലഭാതി രാജകുലൂപകാ. സീമാതി ഇധാധിപ്പേതാ ഭൂമി, ബദ്ധസീമാ ച. ‘‘യേസം സന്തകാ തേസം സീമാ, തത്ഥ പരേഹി ന കത്തബ്ബ’’ന്തി അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ‘‘ഭൂമി ച സീമാ ച യേസം സന്തകാ, തേഹി ഏവ വാരേതബ്ബാ. യേസം പന അഞ്ഞേസം ഭൂമിയം സീമാ കതാ, തേ വാരേതും ന ഇസ്സരാ’’തി വദന്തി. ‘‘സങ്ഘഭേദാദീനം കാരണത്താ ‘മാ കരോഥാ’തി പടിസേധേതബ്ബാ ഏവാ’’തി അന്ധകട്ഠകഥായം വുത്തം കിര.

൮൬-൭. ദാരുകുടികം കാതും, കത്തുന്തി ച അത്ഥി. ഖണ്ഡാഖണ്ഡികന്തി ഫലാഫലം വിയ ദട്ഠബ്ബം. ആണാപേഹീതി വചനം അനിട്ഠേ ഏവ വുച്ചതീതി കത്വാ ബന്ധം ആണാപേസി. ഇസ്സരിയമത്തായാതി സമിദ്ധിയം മത്താസദ്ദോതി ഞാപേതി.

൮൮. ‘‘ഏവരൂപം വാചം ഭാസിത്വാ’’തി ച പാഠോ. ലോമേന ത്വം മുത്തോ, മാ പുനപി ഏവരൂപമകാസീതി ഇദം കിം ബ്യാപാദദീപകം, ദാരൂസുപി ലോഭക്ഖന്ധദീപകം വചനം സോതാപന്നസ്സ സതോ തസ്സ രാജസ്സ പതിരൂപം. നനു നാമ ‘‘പുബ്ബേ കതം സുകതം ഭന്തേ, വദേയ്യാഥ പുനപി യേനത്ഥോ’’തി പവാരേത്വാ അതീവ പീതിപാമോജ്ജം ഉപ്പാദേതബ്ബം തേന സിയാതി? സച്ചമേതം സോതാപന്നത്താ അതീവ ബുദ്ധമാമകോ ധമ്മമാമകോ സങ്ഘമാമകോ ച, തസ്മാ ഭിക്ഖൂനം അകപ്പിയം അസഹന്തോ, സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ച ഓകാസം കത്തുകാമോ ‘‘സുപയുത്താനി മേ ദാരൂനീ’’തി തുട്ഠചിത്തോപി ഏവമാഹാതി വേദിതബ്ബം. ഇമേഹി നാമ ഏവരൂപേ ഠാനേ. ‘‘ആഗതപദാനുരൂപേനാതി അഞ്ഞേഹി വാ പദേഹി, ഇതോ ഥോകതരേഹി വാ ആഗതകാലേ തദനുരൂപാ യോജനാ കാതബ്ബാ’’തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ‘‘ന കേവലം ഇമസ്മിംയേവ സിക്ഖാപദേ, അഞ്ഞേസുപി ആഗച്ഛന്തി, തസ്മാ തത്ഥ തത്ഥ ആഗതപദാനുരൂപേന യോജനാ വേദിതബ്ബാ’’തി അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ഉജ്ഝായനത്ഥോ അദിന്നസ്സാദിന്നത്താവ, തേ ഉജ്ഝായിംസു.

രുദ്രദാമകോ നാമ രുദ്രദാമകാദീഹി ഉപ്പാദിതോ. ബാരാണസിനഗരാദീസു തേഹി തേഹി രാജൂഹി പോരാണസത്ഥാനുരൂപം ലക്ഖണസമ്പന്നാ ഉപ്പാദിതാ നീലകഹാപണാ. തേസം കിര തിഭാഗം അഗ്ഘതി രുദ്രദാമകോ, തസ്മാ തസ്സ പാദോ ഥുല്ലച്ചയവത്ഥു ഹോതി. മാസകോ പന ഇധ അപ്പമാണം. കഹാപണോ കിഞ്ചികാലേ ഊനവീസതിമാസകോ ഹോതി, കിഞ്ചി കാലേ അതിരേകവീസതിമാസകോ. തസ്മാ തസ്സ കഹാപണസ്സ ചതുത്ഥഭാഗോ പഞ്ചമാസകോ വിയ അതിരേകപഞ്ചമാസകോ വാ ഊനപഞ്ചമാസകോ വാ പാദോതി വേദിതബ്ബം. ഇമസ്സത്ഥസ്സ ദീപനത്ഥം ‘‘തദാ രാജഗഹേ വീസതിമാസകോ കഹാപണോ ഹോതീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ രജതമയോ സുവണ്ണമയോ തമ്ബമയോ ച കഹാപണോ ഹോതി. സുവണ്ണഭൂമിയം വിയ പാദോപി യത്ഥ തമ്ബമയോവ കതോ ഹോതി, തത്ഥ സോവ പാദോതി ആചരിയോ. യസ്മാ പാദോ ഏകനീലകഹാപണഗ്ഘനകോ, തസ്മാ തസ്സ പാദസ്സ ചതുത്ഥഭാഗോവ സിയാ പാദോതി ഏകേ. ഇദം ന യുജ്ജതി. യോ ച തത്ഥ പാദാരഹോ ഭണ്ഡോ, തസ്സ ചതുത്ഥഭാഗസ്സേവ പാരാജികവത്ഥുഭാവപ്പസങ്ഗതോ. യദി പാദാരഹം ഭണ്ഡം പാരാജികവത്ഥു, സിദ്ധം ‘‘സോവ പാദോ പച്ഛിമം പാരാജികവത്ഥൂ’’തി. ന ഹി സബ്ബത്ഥ ഭണ്ഡം ഗഹേത്വാ നീലകഹാപണഗ്ഘേന അഗ്ഘാപേന്തി. യസ്മാ തസ്സ തസ്സേവ കഹാപണഗ്ഘേന അഗ്ഘാപേന്തി, തസ്മാ തസ്സ തസ്സ ജനപദസ്സ പാദോവ പാദോതി തദഗ്ഘനകമേവ പാദഗ്ഘനകന്തി സിദ്ധം, ‘‘സോ ച ഖോ പോരാണസ്സ നീലകഹാപണസ്സ വസേന, ന ഇതരേസന്തി യത്ഥ പന നീലകഹാപണാ വളഞ്ജം ഗച്ഛന്തി, തത്ഥേവാ’’തി കേചി വദന്തി, ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ

൯൨. ഗാമാ വാ അരഞ്ഞാ വാതി ലക്ഖണാനുപഞ്ഞത്തികത്താ പഠമപഞ്ഞത്തിയാ ആദിമ്ഹി വുത്താ. യതോ വാ അപക്കന്താ, സോ അമനുസ്സോ നാമ. ‘‘അമനുസ്സഗാമം അപാരുപിത്വാ, ഗാമപ്പവേസനഞ്ച അനാപുച്ഛാ പവിസിതും വട്ടതീ’’തി അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ‘‘യതോ ഗാമതോ ആഗന്തുകാമാ ഏവ അപക്കന്താ, തം ഗാമം ഏവം പവിസിതും ന വട്ടതീ’’തി വദന്തി ഏകേ. കേചി പന ‘‘യക്ഖപരിഗ്ഗഹഭൂതോപി ആപണാദീസു ദിസ്സമാനേസു ഏവ ‘ഗാമോ’തി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി, അദിസ്സമാനേസു പവേസനേ അനാപത്തീ’’തി വദന്തി. ‘‘ഗാമോ ഏവ ഉപചാരോ ഗാമൂപചാരോതി ഏവം കമ്മധാരയവസേന ഗഹിതേ കുരുന്ദട്ഠകഥാദീസു വുത്തമ്പി സുവുത്തമേവ ഹോതീ’’തി വദന്തി. ‘‘തസ്സ ഘരൂപചാരോ ഗാമോതി ആപജ്ജതീ’’തി വചനം പടിക്ഖിപതി. ‘‘ഗാമസ്സുപചാരോ ച ഗാമോ ച ഗാമൂപചാരോ ചാ’’തി വദന്തി, തം വിരുജ്ഝതി, ന. ‘‘ഇമേസം ലാഭാദീസു ലക്ഖണം സന്ധായ മഹാഅട്ഠകഥായം ‘ഘരം ഘരൂപചാരോ’തിആദി വുത്തം, തം ന മയം പടിക്ഖിപാമാ’’തി ച വദന്തി. ‘‘കതപരിക്ഖേപോ ചാതി ഘരസ്സ സമന്തതോ തത്തകോ ഉപചാരോ നാമാ’’തി ഗണ്ഠിപദേ ലിഖിതം. അനുഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘യോ യോ അട്ഠകഥാവാദോ വാ ഥേരവാദോ വാ പച്ഛാ വുച്ചതീതി ഇതോ അനാഗതം സന്ധായ വുത്തം, നാതീതം. യദി അതീതമ്പി സന്ധായ വുത്തം, മഹാപദുമഥേരവാദോവ പമാണം ജാതന്തി ആപജ്ജതി, തസ്മാ അനാഗതമേവ സന്ധായ വുത്തന്തി ആചരിയാ കഥയന്തീ’’തി വുത്തം. സേസമ്പീതി ഗാമൂപചാരലക്ഖണമ്പി.

തത്രായം നയോതി തസ്സ ഗാമൂപചാരസ്സ ഗഹണേ അയം നയോ. വികാലേഗാമപ്പവേസനാദീസൂതി ഏത്ഥ ‘‘ഗാമപ്പവേസനഞ്ഹി ബഹി ഏവ ആപുച്ഛിതബ്ബ’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ‘‘തം അട്ഠകഥായ ന സമേതീ’’തി വദന്തി. ‘‘ഗാമസങ്ഖാതൂപചാരം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി ഗഹിതേ സമേതീതി മമ തക്കോ. ‘‘ആദി-സദ്ദതോ ഘരേ ഠിതാനം ദിന്നലാഭഭാജനാദീനീ’’തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ‘‘ഗാമൂപചാരേ ഠിതാനം പാപുണിതബ്ബലാഭം സഞ്ചിച്ച അദേന്താനം പാരാജിക’’ന്തി അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. കിഞ്ചാപി കുരുന്ദിആദീസു പാളിയം വുത്തവചനാനുലോമവസേന വുത്തത്താ ‘‘പമാദലേഖാ’’തി ന വത്തബ്ബം, മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തവിനിച്ഛയോ സങ്ഗീതിതോ പട്ഠായ ആഗതോ. ‘‘യഞ്ചേതം മഹാഅട്ഠകഥായ’’ന്തിആദി സീഹളദീപേ അട്ഠകഥാചരിയേഹി വുത്തം ‘‘വിനിച്ഛയനയോ’’തി ച. ലേഡ്ഡുപാതേനേവ പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബോതി പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനം, ന ഉപചാരം. സോ ഹി തതോ അപരേന ലേഡ്ഡുപാതേന പരച്ഛിന്നോ. ഇമസ്മിം അദിന്നാദാനസിക്ഖാപദേതി നിയമേന അഞ്ഞത്ഥ അഞ്ഞഥാതി അത്ഥതോ വുത്തം ഹോതി. തേന വാ നിയമേന യഥാരുതവസേനാപി അത്ഥോ ഇധ യുജ്ജതി. അഭിധമ്മേ പനാതിആദിനാ അഞ്ഞഥാപി അത്ഥാപത്തിസിദ്ധം ദസ്സേതി.

‘‘പരിച്ചാഗാദിമ്ഹി അകതേ ‘ഇദം മമ സന്തക’ന്തി അവിദിതമ്പി പരപരിഗ്ഗഹിതമേവ പുത്തകാനം പിതു അച്ചയേന സന്തകം വിയ, തം അത്ഥതോ അപരിച്ചത്തേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീ’’തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ‘‘ഥേനസ്സ കമ്മം ഥേയ്യം, ഥേനേന ഗഹേതബ്ബഭൂതം ഭണ്ഡം. ഥേയ്യന്തി സങ്ഖാതന്തി ഥേയ്യസങ്ഖാത’’ന്തി പോരാണഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. തം ഥേയ്യം യസ്സ ഥേനസ്സ കമ്മം, സോ യസ്മാ ഥേയ്യചിത്തോ അവഹരണചിത്തോ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ഥേയ്യസങ്ഖാത’’ന്തി പദം ഉദ്ധരിത്വാ ‘‘ഥേയ്യചിത്തോ അവഹരണചിത്തോ’’തി പദഭാജനമ്പി തേസം പോരാണാനം യുജ്ജതേവ, തഥാപി അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ ഗഹേതബ്ബം. ‘‘യഞ്ച പുബ്ബഭാഗേ ‘അവഹരിസ്സാമീ’തി പവത്തം ചിത്തം, യഞ്ച ഗമനാദിസാധകം, പരാമസനാദിസാധകം വാ മജ്ഝേ പവത്തം, യഞ്ച ഠാനാചാവനപയോഗസാധകം, തേസു അയമേവേകോ പച്ഛിമോ ചിത്തകോട്ഠാസോ ഇധ അധിപ്പേതോ ‘ഥേനോ’തി അപരേ’’തി അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ഊനമാസകമാസപാദാദീസു ‘‘അവഹരണചിത്തേസു ഏകചിത്തകോട്ഠാസോതി ആചരിയാ വദന്തീ’’തി വുത്തം.

പഞ്ചവീസതിഅവഹാരകഥാവണ്ണനാ

പഞ്ചവീസതി അവഹാരാ നാമ വചനഭേദേനേവ ഭിന്നാ, അത്ഥതോ പന അഭിന്നാ. ആകുലാ ദുവിഞ്ഞേയ്യവിനിച്ഛയാതി ആചരിയാനം മുഖേ സന്തികേ സബ്ബാകാരേന അഗ്ഗഹിതവിനിച്ഛയാനം ദുവിഞ്ഞേയ്യാ. ദുകതികപട്ഠാനപാളി (പട്ഠാ. ൫.൧.൧ ആദയോ, ദുകതികപട്ഠാനപാളി) വിയ ആകുലാ ദുവിഞ്ഞേയ്യവിനിച്ഛയാ, കേവലം തം ആചരിയാ പുബ്ബാപരവിരോധമകത്വാ സങ്ഗീതിതോ പട്ഠായ ആഗതനയമവിനാസേത്വാ വണ്ണയന്തീതി ‘‘പട്ഠാനപാളിമിവാതി അപരേ വദന്തീ’’തി ച വുത്താ. പോരാണാതി സങ്ഗീതിആചരിയാ. അയമേത്ഥ സാമീചി ഏവ, സചേ ന ദേതി, ആപത്തി നത്ഥി, പാരാജികഭയാ പന യഥാ സിക്ഖാകാമോ ദേതി, ഏവം ദാതബ്ബമേവ. യാനി പനേത്ഥ വത്ഥൂനി, താനി സീഹളദീപേ ആചരിയേഹി സങ്ഘാദീനമനുമതിയാ അട്ഠകഥാസു പക്ഖിത്താനി, ‘‘അനാഗതേ ബ്രഹ്മചാരീനം ഹിതത്ഥായ പോത്ഥകാരുള്ഹകാലതോ പച്ഛാപീ’’തി വുത്തം. ആണത്തികം ആണത്തിക്ഖണേപി ഗണ്ഹാതി, കാലന്തരേനാപി അത്ഥസാധകോ, കാലന്തരം സന്ധായാതി ഇദമേതേസം നാനത്തം. ഭട്ഠേതി അപഗതേ. അന്തരസമുദ്ദേ അതുരുമുഹുദേ. ഫരതി സാധേതി. നവധോതോതി നവകതോ. പാസാണസക്ഖരന്തി പാസാണഞ്ച സക്ഖരഞ്ച.

ഭൂമട്ഠകഥാദിവണ്ണനാ

൯൪. മഹാഅട്ഠകഥായം പന സച്ചേപി അലികേപി ദുക്കടമേവ വുത്തം, തം പമാദലിഖിതന്തി വേദിതബ്ബന്തി യഥേതരഹി യുത്തിയാ ഗഹേതബ്ബാ. തത്ഥ ‘‘ചതുവഗ്ഗേന ഠപേത്വാ ഉപസമ്പദപവാരണഅബ്ഭാനാദിസബ്ബം സങ്ഘകമ്മം കാതും വട്ടതി’’ച്ചേവ വത്തബ്ബേ ‘‘ഉപസമ്പദപവാരണകഥിനബ്ഭാനാദീനീ’’തി ലിഖന്തീതി വേദിതബ്ബം. തം ആചരിയാ ‘‘പമാദലേഖാ’’ത്വേവ വണ്ണയന്തി, തേന വുത്തം ‘‘പമാദലിഖിത’’ന്തി. യം യം വചനം മുസാ, തത്ഥ തത്ഥ പാചിത്തിയന്തി വുത്തം. ദുക്കടസ്സ വചനേ പയോജനാഭാവാ ‘‘അദിന്നാദാനസ്സ പുബ്ബപയോഗേ’’തി വുത്തം. അഞ്ഞേസമ്പി പുബ്ബപയോഗേ പാചിത്തിയട്ഠാനേ പാചിത്തിയമേവ. പമാദലിഖിതന്തി ഏത്ഥ ഇധ അധിപ്പേതമേവ ഗഹേത്വാ അട്ഠകഥായം വുത്തന്തി ഗഹിതേ സമേതി വിയ. ആചരിയാ പന ‘‘പാചിത്തിയട്ഠാനേ പാചിത്തിയ’’ന്തി വത്വാ ദുക്കടേ വിസും വത്തബ്ബേ ‘‘സച്ചാലികേ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ ‘‘പമാദലേഖാ’’തി വദന്തീതി വേദിതബ്ബാതി. ‘‘കുസലചിത്തേന ഗമനേ അനാപത്തീ’’തി വുത്തത്താ ‘‘ദാനഞ്ച ദസ്സാമീ’’തി വചനേന അനാപത്തി വിയ.

പാചിത്തിയട്ഠാനേ ദുക്കടാ ന മുച്ചതീതി പാചിത്തിയേന സദ്ധിം ദുക്കടമാപജ്ജതി. ബഹുകാപി ആപത്തിയോ ഹോന്തൂതി ഖണനബ്യൂഹനുദ്ധരണേസു ദസ ദസ കത്വാ ആപത്തിയോ ആപന്നോ, തേസു ഉദ്ധരണേ ദസ പാചിത്തിയോ ദേസേത്വാ മുച്ചതി, ജാതിവസേന ‘‘ഏകമേവ ദേസേത്വാ മുച്ചതീ’’തി കുരുന്ദിയം വുത്തം, തസ്മാ പുരിമേന സമേതി. ‘‘സമോധാനേത്വാ ദസ്സിതപയോഗേ ‘‘ദുക്കട’’ന്തി വുത്തത്താ സമാനപയോഗാ ബഹുദുക്കടത്തം ഞാപേതി. ഖണനേ ബഹുകാനീതി സമാനപയോഗത്താ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. അട്ഠകഥാചരിയപ്പമാണേനാതി യഥാ പനേത്ഥ, ഏവം അഞ്ഞേസുപി ഏവരൂപാനി അട്ഠകഥായ ആഗതവചനാനി സങ്ഗീതിതോ പട്ഠായ ആഗതത്താ ഗഹേതബ്ബാനീതി അത്ഥോ. ‘‘ഇധ ദുതിയപാരാജികേ ഗഹേതബ്ബാ, ന അഞ്ഞേസൂ’’തി ധമ്മസിരിത്ഥേരോ കിരാഹ. ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘പുരിമഖണനം പച്ഛിമം പത്വാ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, തേനേവ ഏകമേവ ദേസേത്വാ മുച്ചതീ’’തി വുത്തം, ‘‘വിസഭാഗകിരിയം വാ പത്വാ പുരിമം പടിപ്പസ്സമ്ഭതീ’’തി ച വുത്തം.

ഏവം ഏകട്ഠാനേ ഠിതായ കുമ്ഭിയാ ഠാനാചാവനഞ്ചേത്ഥ ഛഹാകാരേഹി വേദിതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. കുമ്ഭിയാതി ഭുമ്മവചനം. ഉദ്ധം ഉക്ഖിപന്തോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഭൂമിതോ മോചേതി, പാരാജികന്തി ഏത്ഥ മുഖവട്ടിയാ ഫുട്ഠോകാസം ബുന്ദേന മോചിതേ ‘‘ഠാനാചാവനഞ്ചേത്ഥ ഛഹാകാരേഹി വേദിതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ സമേതി, തഥാ അവത്വാ ‘‘ഭൂമിതോ മുത്തേ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അതിക്കന്തേ ഭൂമിതോ മോചിതം നാമ ഹോതീ’’തി ദള്ഹം കത്വാ വദന്തി, ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ഏത്ഥ ഏകച്ചേ ഏവം അത്ഥം വദന്തി ‘‘പുബ്ബേ ഖണന്തേന അവസേസട്ഠാനാനി വിയോജിതാനി, തസ്മിം വിമുത്തേ പാരാജിക’’ന്തി. സങ്ഖേപമഹാപച്ചരിയാദീസു വുത്തവചനസ്സ പമാദലേഖഭാവോ ‘‘അത്തനോ ഭാജനഗതം വാ കരോതി, മുട്ഠിം വാ ഛിന്ദതീ’’തി വചനേന ദീപിതോ.

യം പന ‘‘പീതമത്തേ പാരാജിക’’ന്തി വുത്തം, തം യഥേതരഹി ‘‘പഞ്ചവിഞ്ഞാണാ ഉപ്പന്നവത്ഥുകാ ഉപ്പന്നാരമ്മണാ’’തി പദസ്സ ‘‘ഉപ്പന്നവത്ഥുകാഹി അനാഗതപടിക്ഖേപോ’’തി അട്ഠകഥാവചനം ‘‘അസമ്ഭിന്നവത്ഥുകാ അസമ്ഭിന്നാരമ്മണാ പുരേജാതവത്ഥുകാ പുരേജാതാരമ്മണാ’’തി വചനമപേക്ഖിത്വാ അതീതാനാഗതപടിക്ഖേപോതി പരിവത്തേതി, തഥാ താദിസേഹി പരിവത്ത’ന്തി വേദിതബ്ബം. ന ഹി അട്ഠകഥാചരിയാ പുബ്ബാപരവിരുദ്ധം വദന്തി. യം പന ആചരിയാ ‘‘ഇദം പമാദലിഖിത’’ന്തി അപനേത്വാ പടിക്ഖിപിത്വാ വചനകാലേ വാചേന്തി, ഉദ്ദിസന്തി, തമേവ ച ഇമിനാപി ആചരിയേന ‘‘പമാദലിഖിത’’ന്തി പടിക്ഖിത്തം. യഞ്ച സുത്തം ദസ്സേത്വാ തേ പടിക്ഖിപന്തി, തമേവ ച ദസ്സേന്തേന ഇമിനാ പടിക്ഖിത്തം, തേന വുത്തം ‘‘തം പന തത്ഥേവാ’’തിആദി.

അനാപത്തിമത്തമേവ വുത്തന്തി നേവ അവഹാരോ ന ഗീവാ അനാപത്തീതി ബ്യഞ്ജനതോവ ഭേദോ, ന അത്ഥതോതി ദസ്സനത്ഥം. തം പമാദലിഖിതം കതരേഹീതി ചേ? പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരേഹി, ലേഖകേഹി വാ, ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. ‘‘ന ഹി തദേവ ബഹൂസു ഠാനേസു യുത്തതോ പാരാജികമഹുത്വാ കത്ഥചി ഹോതീ’’തി സബ്ബം അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ദുട്ഠപിതം വാ ഠപേതീതി ഏത്ഥ തതോ പഗ്ഘരിസ്സതീതി ഠാനാചാവനം സന്ധായ കതത്താ പാരാജികം തം പന ഗണ്ഹതു വാ മാ വാ തത്ഥേവ ‘‘ഭിന്ദതീ’’തിആദിവചനതോ വേദിതബ്ബം. ‘‘തത്ഥേവാതി ഠാനാചാവനം അകരോന്തോവ ഠാനാ അചാവേതുകാമോവ കേവലം ‘ഭിന്ദതീ’തി അട്ഠകഥാവചനതോ ച ഞാപേതബ്ബ’’ന്തി അഞ്ഞതരസ്മിം ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. തഥാ ‘‘പഗ്ഘരിതേഹി തിന്തപംസും ഗഹേത്വാ ഉദകേ പക്ഖിപിത്വാ പചിത്വാ ഗഹേതും സക്കാ, തസ്മാ ഗഹണമേവ സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി അപരേ. ‘‘രിത്തകുമ്ഭിയാ ഉപരി കരോതി, ഭണ്ഡദേയ്യ’’ന്തി വുത്തം, തം ആണത്തിയാ വിരുജ്ഝതി, ‘‘യദാ സക്കോസി, തദാ തം ഭണ്ഡം അവഹരാ’’തി അത്ഥസാധകോ ആണത്തികാലേ ഏവ പാരാജികം. അപിച ആവാടകാദീനി ഥാവരപയോഗാനി ച ഏത്ഥ സാധകാനി. നത്ഥി കാലകതപയോഗാനി പാരാജികവത്ഥൂനീതി തസ്മാ ഉപപരിക്ഖിതബ്ബന്തി ഏകേ. യത്ഥ യത്ഥ ‘‘അപരേ’’തി വാ ‘‘ഏകേ’’തി വാ വുച്ചതി, തത്ഥ തത്ഥ സുട്ഠു ഉപപരിക്ഖിത്വാ യുത്തം ഗഹേതബ്ബം, ഇതരം ഛഡ്ഡേതബ്ബം. വദന്തീതി ആചരിയാ വദന്തി. ന, അഞ്ഞഥാ ഗഹേതബ്ബത്ഥതോതി പാളിപരിഹരണത്ഥം വുത്തം. ഏവമേകേ വദന്തീതി തം ന ഗഹേതബ്ബം. കസ്മാ? ‘‘പസ്സാവം വാ ഛഡ്ഡേതീ’’തി ച ‘‘അപരിഭോഗം വാ കരോതീ’’തി ച അത്ഥതോ ഏകത്താ, അട്ഠകഥായ ‘‘മുഗ്ഗരേന പോഥേത്വാ ഭിന്ദതീ’’തി വുത്തത്താപി.

അയം പനേത്ഥ സാരോതിആദികഥായ ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയസ്സ വചന’’ന്തി ധമ്മസിരിത്ഥേരോ ആഹ. സങ്ഗഹാചരിയാനം വാദോതി ഏകേ. പുബ്ബേ വുത്താപി തേ ഏവ, തസ്മാ വോഹാരവസേനാതി അഛഡ്ഡേതുകാമമ്പി തഥാ കരോന്തം ‘‘ഛഡ്ഡേതീ’’തി വോഹരന്തി. ഏവമേതേസം പദാനം അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോതി ഏവം സന്തേ ‘‘ഠാനാചാവനസ്സ നത്ഥിതായ ദുക്കട’’ന്തി അട്ഠകഥാവചനേന അതിവിയ സമേതി, തത്ഥ ഠാനാചാവനചിത്തസ്സ നത്ഥിതായ ഠാനാ ചുതമ്പി ന ‘‘ഠാനാ ചുത’’ന്തി വുച്ചതീതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ഇതരഥാപീതി ഥേയ്യചിത്താഭാവാ ഠാനാ ചാവേതുകാമസ്സപി ദുക്കടം യുജ്ജതി.

൯൬. സയമേവ പതിതമോരസ്സേവ ഇതോ ചിതോ ച കരോതോ ഥുല്ലച്ചയം. ആകാസട്ഠവിനിച്ഛയേ തപ്പസങ്ഗേന തസ്മിം വേഹാസാദിഗതേപി അസമ്മോഹത്ഥം ഏവം ഗഹേതബ്ബന്തി വുത്തം. ‘‘ഏവമഞ്ഞത്രാപി സാമിസേ’’തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ‘‘ഠാനാചാവനം അകരോന്തോ ചാലേതീ’’തി വചനതോ ഠാനാചാവനേ ഥുല്ലച്ചയം നത്ഥീതി വുത്തം ഹോതി. കേചി അഫന്ദാപേത്വാ ഠാനാചാവനാചാവനേഹിപി ദുക്കടഥുല്ലച്ചയേ വദന്തി. ‘‘തേ ഠാനാചാവനം അകരോന്തോതി ഇമം അട്ഠകഥാവചനം ദസ്സേത്വാ പടിസേധേതബ്ബാ’’തി കേചി വദന്തി, വീമംസിതബ്ബം.

൯൭. ഛേദനമോചനാദി ഉപരിഭാഗം സന്ധായ വുത്തം. അവസ്സം ഠാനതോ ആകാസഗതം കരോതി. ഏത്ഥ ‘‘ഏകകോടിം നീഹരിത്വാ ഠപിതേ വംസേ ഠിതസ്സ ആകാസകരണം സന്ധായാ’’തി കേചി വദന്തി. തേ പന അഥ ‘‘മൂലം അച്ഛേത്വാ വലയം ഇതോ ചിതോ ച സാരേതി, രക്ഖതി. സചേ പന മൂലതോ അനീഹരിത്വാപി ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ആകാസഗതം കരോതി, പാരാജിക’’ന്തി അട്ഠകഥാവചനം ദസ്സേത്വാ പടിസേധേതബ്ബാ. ഭിത്തിനിസ്സിതന്തി ഭിത്തിയാ ഉപത്ഥമ്ഭിതം സന്ധായ വുത്തന്തി ഏകേ. ഭിത്തിം നിസ്സായ ഠപിതന്തി നാഗദന്താദീസു ഠിതം സന്ധായ വുത്തം. ഛിന്നമത്തേതി ഉപരി ഉഗ്ഗന്ത്വാ ഠിതം സന്ധായ വുത്തം.

൯൮. ഉപരി ഠിതസ്സ പിട്ഠിയാതി ഏത്ഥ അധോ ഓസാരണം സന്ധായ വുത്തം. ഹേട്ഠാ ഓസാരേന്തസ്സ ഉപരിമസ്സ പിട്ഠിയാ ഹേട്ഠിമേന ഠിതോകാസം അതിക്കന്തമത്തേ പാരാജികം, ഉദ്ധം ഉക്ഖിപന്തസ്സ ഉദകതോ മുത്തമത്തേ. ‘‘ഏവം ഗഹിതേ ഭൂമട്ഠേ വുത്തേന സമേതീ’’തി വദന്തി. മതമച്ഛാനം ഠിതട്ഠാനമേവ ഠാനം കിര. ഥേയ്യചിത്തേന മാരേത്വാ ഗണ്ഹതോ ഊനപാദഗ്ഘനകേ ദുക്കടം, സഹപയോഗത്താ പാചിത്തിയം നത്ഥീതി ഏകേ. മദനഫലവസാദീനീതി ഏത്ഥ സീഹളഭാസാ കിര വസ ഇതി വിസന്തി അത്ഥോ, ഗരുളാകാരേന കതുപ്പേയിതം വാ.

൯൯. പുബ്ബേ പാസേ ബദ്ധസൂകരഉപമായ വുത്താ ഏവ. ‘‘ഥലേ ഠപിതായ നാവായ ന ഫുട്ഠോകാസമത്തമേവാ’’തി പാഠോ. ‘‘വാതോ ആഗമ്മാതി വചനതോ വാതസ്സ നത്ഥികാലേ പയോഗസ്സ കതത്താ അവഹാരോ നത്ഥി, അത്ഥികാലേ ചേ കതോ, അവഹാരോവാ’’തി വദന്തി. ‘‘ഭണ്ഡദേയ്യം പന കേസന്തി ചേ? യേസം ഹത്ഥേ കഹാപണാനി ഗഹിതാനി, തേസം വാ, നാവാസാമിനാ നാവായ അഗ്ഗഹിതായ നാവാസാമികസ്സ വാ’’തി അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തം.

൧൦൪. നിരമ്ബിത്വാ ഉപരി. അകതം വാ പന പതിട്ഠപേതീതി അപുബ്ബം വാ പട്ഠപേതീതി അത്ഥോ.

൧൦൬. ഗാമട്ഠേ വാ ‘‘ഗാമോ നാമാ’’തി ന വുത്തം പഠമം ഗാമലക്ഖണസ്സ സബ്ബസോ വുത്തത്താ.

൧൦൭. അരഞ്ഞട്ഠേ അരഞ്ഞം നാമാതി പുന ന കേവലം പുബ്ബേ വുത്തലക്ഖണഞ്ഞേവ അരഞ്ഞന്തി ഇധാധിപ്പേതം, കിന്തു പരപരിഗ്ഗഹിതമേവ ചേതം ഹോതി, തം ഇധാധിപ്പേതന്തി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തേനേവ അത്ഥേപി അരഞ്ഞഗ്ഗഹണം കതം. അഗ്ഗേപി മൂലേപി ഛിന്നാതി ഏത്ഥ ‘‘ന വേഠേത്വാ ഠിതാ, ഛിന്നമത്തേ പതനകം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. തച്ഛേത്വാ ഠപിതോതി അരഞ്ഞസാമികേഹി പരേഹി ലദ്ധേഹി തച്ഛേത്വാ ഠപിതോ. അദ്ധഗതോപീതി ചിരകാലികോപി. ‘‘ന ഗഹേതബ്ബോതി അരഞ്ഞസാമികേഹി അനുഞ്ഞാതേനപീ’’തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ഛല്ലിയാ പരിയോനദ്ധം ഹോതീതി ഇമിനാ സാമികാനം നിരപേക്ഖതം ദീപേതി. തേന വുത്തം ‘‘ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി. യദി സാമികാനം സാപേക്ഖതാ അത്ഥി, ന വട്ടതി.

൧൦൮. തത്ഥ ‘‘ഭാജനേസു പോക്ഖരണീതളാകേസു ച ഗാവോ പക്കോസതീതി ഇതോ പട്ഠായ തയോ ദസ വാരാ ആദിമേവ ദസ്സേത്വാ സംഖിത്താ’’തി അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. നിബ്ബഹനഉദകം നാമ തളാകരക്ഖണത്ഥായ അധികോദകനിക്ഖമനദ്വാരേന നിക്ഖമനഉദകം. ‘‘ഗഹേതും ന ലഭതീതി സാമീചികമ്മം ന ഹോതീ’’തി അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ഇതോ പട്ഠായ ‘‘വുത്ത’’ന്തി വുത്തേ അനുഗണ്ഠിപദേതി ഗഹേതബ്ബം. അനിക്ഖന്തേ ഉദകേതി പാഠസേസോ, സുക്ഖമാതികാപയോഗത്താ ഭണ്ഡദേയ്യമ്പി ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. തളാകം നിസ്സായ ഖേത്തസ്സ കതത്താതി ‘‘സബ്ബസാധാരണം തളാകം ഹോതീ’’തി പഠമം വുത്തത്താ തം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘യസ്മാ തളാകഗതം ഉദകം സബ്ബസാധാരണമ്പി മാതികായ സതി തം അതിക്കമിത്വാ ഗഹേതും ന വട്ടതി, തസ്മാ തം സന്ധായ കുരുന്ദിയാദീസു അവഹാരോതി വുത്ത’’ന്തി അപരേ ആഹൂതി. ഇമിനാ ലക്ഖണേന ന സമേതീതി യസ്മാ സബ്ബസാധാരണദേസോ നാമ തഞ്ച തളാകം സബ്ബസാധാരണം, കതികാഭാവാ ച മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തമേവ യുത്തന്തി ആഹാചരിയോ.

൧൦൯. ‘‘തതോ പട്ഠായ അവഹാരോ നത്ഥീതി ഥേയ്യായപി ഗണ്ഹതോ, തസ്മാ യഥാമുണ്ഡമഹാജേതബ്ബത്താ, അരക്ഖിതബ്ബത്താ, സബ്ബസാധാരണത്താ ച അഞ്ഞമ്പി സങ്ഘസന്തകം ഇദം ന ഹോതീ’’തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം.

൧൧൦. ഉജുകമേവ തിട്ഠതീതി ഏത്ഥ ‘‘സമീപേ രുക്ഖസാഖാദീഹി സന്ധാരിതത്താ ഈസകം ഖലിത്വാ ഉജുകമേവ തിട്ഠതി ചേ, അവഹാരോ. ഛിന്നവേണു വിയ തിട്ഠതി ചേ, അനാപത്തീ’’തി വുത്തം, തം സുവുത്തം, തസ്സ വിനിച്ഛയേ ‘‘സചേ താനി രക്ഖന്തീ’’തി വുത്തത്താ. നോ അഞ്ഞഥാതി സമ്പത്തേ ചേ വാതേ വാതമുഖസോധനം കരോതി, പാരാജികന്തി അത്ഥോ.

൧൧൧. അഞ്ഞേസു പന വിചാരണാ ഏവ നത്ഥീതി തേസു അപ്പടിക്ഖിപിതത്താ അയമേവ വിനിച്ഛയോതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘ഏതേന ധുരനിക്ഖേപം കത്വാപി ചോരേഹി ആഹടം ചോദേത്വാ ഗണ്ഹതോ അനാപത്തീതി ദീപിതം ഹോതീ’’തി വുത്തം.

൧൧൨. ഏസേവ നയോതി ഉദ്ധാരേയേവ പാരാജികം, കസ്മാ? അഞ്ഞേഹി പത്തേഹി സാധാരണസ്സ സഞ്ഞാണസ്സ വുത്തത്താ. പദവാരേനാതി ചോരേന നീഹരിത്വാ ദിന്നം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതോ. ഗാമദ്വാരന്തി വോഹാരമത്തമേവ, ഗാമന്തി അത്ഥോ ആണത്തിയാ ദട്ഠബ്ബത്താ, ദ്വിന്നമ്പി ഉദ്ധാരേ ഏവ പാരാജികം. അസുകം നാമ ഗാമം ഗന്ത്വാതി വചനേന യാവ തസ്സ ഗാമസ്സ പരതോ ഉപചാരോ, സബ്ബമേതം ആണത്തമേവ ഹോതി. ‘‘ഠത്വാ വാ നിസീദിത്വാ വാ വിസ്സമിത്വാ പുരിമഥേയ്യചിത്തം വൂപസമിത്വാ ഗമനത്ഥഞ്ചേ ഭണ്ഡം ന നിക്ഖിത്തം, യഥാഗഹിതമേവ, പദവാരേന കാരേതബ്ബോതി, നിക്ഖിത്തഞ്ചേ, ഉദ്ധാരേനാ’’തി ച ലിഖിതം. കേവലം ‘‘ലിഖിത’’ന്തി വുത്തേ ഗണ്ഠിപദേ ഗഹേതബ്ബം. ഥേയ്യചിത്തേന പരിഭുഞ്ജന്തോതി ഠാനാചാവനം അകത്വാ നിവത്ഥപാരുതനീഹാരേന ‘‘പുബ്ബേവേദം മയാ ഗഹിത’’ന്തി ഥേയ്യചിത്തേന പരിഭുഞ്ജന്തോ. ‘‘നട്ഠേ ഭണ്ഡദേയ്യം കിരാ’’തി ലിഖിതം. ‘‘അഞ്ഞോ വാ’’തി വചനേന യേന ഠപിതം, തേന ദിന്നേ അനാപത്തീതി ദീപിതം ഹോതി ഗോപകസ്സ ദാനേ വിയ, ‘‘കേവലം ഇധ ഭണ്ഡദേയ്യന്തി അപരേ’’തി വുത്തം. ‘‘അഞ്ഞോ വാ’’തി വചനതോ യേന ഠപിതം. സോ വാതിപി ലബ്ഭതീതി വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബോ. വാ-സദ്ദേന യസ്സ ഹത്ഥേ ഠപിതം, സോ വാ ദേതി രാജഗഹേ ഗണകോ വിയ ധനിയസ്സ, തസ്മാ പാരാജികം യുത്തം വിയ.

തവ ഥൂലസാടകോ ലദ്ധോതി വുത്തക്ഖണേ മുസാവാദേ ദുക്കടം. തസ്സ നാമം ലിഖിത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘തേന ‘ഗഹേത്വാ ഠപേയ്യാസീ’തി ആണത്തത്താ നാമലേഖനകാലേ അനാപത്തി കുസസങ്കമനസദിസം ന ഹോതീ’’തി വുത്തം. ന ജാനന്തീതി ന സുണന്തീതി അത്ഥോ. സചേ ജാനിത്വാപി ചിത്തേന ന സമ്പടിച്ഛന്തി ഏസേവ നയോ. ജാനന്തേന പന രക്ഖിതും അനിച്ഛന്തേ പടിക്ഖിപിതബ്ബമേവ ഏതന്തി വത്തം ജാനിതബ്ബം. ഉമ്മഗ്ഗേനാതി പുരാപാണം ഖണിത്വാ കതമഗ്ഗേനാതി അത്ഥോ.

നിസ്സിതവാരികസ്സ പന സഭാഗാ ഭത്തം ദേന്തി, തസ്മാ യഥാ വിഹാരേ പന്തി, തഥേവ കാതബ്ബന്തി സമ്പത്തവാരം അഗ്ഗഹേതും ന ലഭന്തി, ‘‘തസ്സ വാ സഭാഗാ അദാതും ന ലഭന്തീ’’തി വുത്തം. അത്തദുതിയസ്സാതി ന ഹി ഏകേനാനീതം ദ്വിന്നം പഹോതി, സചേ പഹോതി പാപേതബ്ബോതി ദസ്സേതും ‘‘യസ്സ വാ’’തിആദി വുത്തം. ‘‘പരിപുച്ഛം ദേതീതി പുച്ഛിതപഞ്ഹസ്സ വിസ്സജ്ജനം കരോതീ’’തി ലിഖിതം. സങ്ഘസ്സ ഭാരം നാമ ‘‘സദ്ധമ്മവാചനാ ഏവാ’’തി വുത്തം, ‘‘നവകമ്മികോപി വുച്ചതീ’’തി ച, ‘‘ഇതോ ഭണ്ഡതോ വട്ടന്തം പുന അന്തോ പവിസതീതി മഹാഅട്ഠകഥാപദസ്സ കുരുന്ദീസങ്ഖേപട്ഠകഥാഹി അധിപ്പായോ വിവരിതോ’’തി ലിഖിതം.

൧൧൩. ഗച്ഛന്തേ യാനേ വാതി ഏത്ഥ ‘‘സുങ്കട്ഠാനസ്സ ബഹി ഠിതം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി ഉപതിസ്സത്ഥേരോ വദതി കിര. ‘‘ഗച്ഛന്തേ യാനേ വാതിആദി സുങ്കട്ഠാനബ്ഭന്തരേ ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ബഹി ഠിതസ്സ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി, ‘‘അന്തോ ഠത്വാ’’തി അധികാരേ വുത്തത്താ ചേതി യുത്തം – യാനാദീസു ഠപിതേ തസ്സ പയോഗം വിനായേവ ഗതേസു പാരാജികോ ന ഹോതി. കസ്മാ ന ഭണ്ഡദേയ്യന്തി ചേ? സുങ്കട്ഠാനസ്സ ബഹി ഠിതത്താ. അരഞ്ഞട്ഠേ ‘‘അസ്സതിയാ അതിക്കമന്തസ്സപി ഭണ്ഡദേയ്യമേവാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൭) വുത്തം തേസം സപരിഗ്ഗഹിതത്താ. ഇധ പന ‘‘അത്ര പവിട്ഠസ്സാ’’തി വചനതോ ന ബഹി ഠിതസ്സ, തം കിര സുങ്കസങ്കേതം. അഞ്ഞം ഹരാപേതീതി തത്ഥ ‘‘സഹത്ഥാ’’തി വചനതോ അനാപത്തി. നിസ്സഗ്ഗിയാനി ഹോന്തീതി അട്ഠകഥാതോ പാചിത്തിയം, ഉപചാരം ഓക്കമിത്വാ പരിഹരണേ സാദീനവത്താ ദുക്കടം.

സുങ്കട്ഠാനേ സുങ്കം ദത്വാവ ഗന്തും വട്ടതീതി ഇദം ദാനി വത്തബ്ബാനം മാതികാതി ധമ്മസിരിത്ഥേരോ. ‘‘അനുരാധപുരസ്സ ചതൂസു ദ്വാരേസു സുങ്കം ഗണ്ഹന്തി, തേസു ദക്ഖിണദ്വാരസ്സ പുരതോ മഗ്ഗോ ഥൂപാരാമതോ ആനന്ദചേതിയം പദക്ഖിണം കത്വാ ജേതവനവിഹാരസ്സന്തരപാകാരസ്സാസന്നേ നിവിട്ഠോ, യോ ന ഗാമം പവിസന്തോ ഉപചാരം ഓക്കന്തോ ഹോതി. ഥൂപാരാമതോ ച മഹാചേതിയം പദക്ഖിണം കത്വാ രാജവിഹാരം ഗച്ഛന്തോ ന ഓക്കമതീ’’തി കിര മഹാഅട്ഠകഥായം ആഗതം. ഏത്ഥ ചാതി സുങ്കഘാതേ ‘‘ദ്വീഹി ലേഡ്ഡുപാതേഹീതി ആചരിയപരമ്പരാഭതാ’’തി ലിഖിതം. ദ്വീഹി ലേഡ്ഡുപാതേഹീതി സുങ്കഘാതസ്സ പരിച്ഛേദേ അട്ഠപിതേ യുജ്ജതി, ഠപിതേ പന അതിരേകയോജനമ്പി സുങ്കഘാതം ഹോതീതി തതോ പരം ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതാ ഉപചാരോതി ഗഹേതബ്ബോ. സോ പനേത്ഥാപി ദുവിധോ ബാഹിരബ്ഭന്തരഭേദതോ. തത്ഥ ദുതിയലേഡ്ഡുപാതസങ്ഖാതം ബാഹിരോപചാരം സന്ധായ പാളിയം, മഹാഅട്ഠകഥായഞ്ച ദുക്കടം വുത്തം. അബ്ഭന്തരം സന്ധായ കുരുന്ദിയന്തി നോ ഖന്തി. ‘‘അത്ര പവിട്ഠസ്സ സുങ്കം ഗണ്ഹന്തൂതി ഹി നിയമിതട്ഠാനം ഏകന്തതോ പാരാജികഖേത്തം ഹോതി, തഞ്ച പരിക്ഖിത്തം, ഏകോ ലേഡ്ഡുപാതോ ദുക്കടഖേത്തം, അപരിക്ഖിത്തഞ്ചേ, ദുതിയോ ലേഡ്ഡുപാതോതി നോ അധിപ്പായോ’’തി ആചരിയോ വദതി.

൧൧൪. ധനം പന ഗതട്ഠാനേ വഡ്ഢതീതി ഏത്ഥ ‘‘വഡ്ഢിയാ സഹ അവഹാരകസ്സ ഭണ്ഡദേയ്യ’’ന്തി ലിഖിതം. ‘‘തം വഡ്ഢിം ദസ്സാമീ’’തി അഗ്ഗഹേസി, തത്ഥ കമ്മം അകരോന്തസ്സ വഡ്ഢതീതി കത്വാ വുത്തം. കേവലം ആഠപിതഖേത്തസ്സ ന വഡ്ഢതി. ‘‘യം ധനം വഡ്ഢി, തം ദേന്തസ്സ അവഹാരകസ്സ വഡ്ഢിയാ അദാനേ പാരാജികം ഹോതീ’’തി വദന്തി.

നാമേനാതി സപ്പനാമേന വാ സാമികേന കതേന വാ.

൧൧൬. രാജഘരസ്സ അന്തോവത്ഥുമ്ഹി, പരിക്ഖിത്തരാജങ്ഗണം വാ അന്തോവത്ഥു. അപരിക്ഖിത്തേ രാജങ്ഗണേ ഠിതസ്സ സകലനഗരം ഠാനം. ഗോണസ്സ ‘‘അപരിക്ഖിത്തേ ഠിതസ്സ അക്കന്തട്ഠാനമേവ ഠാന’’ന്തി വുത്തത്താ ഖണ്ഡദ്വാരന്തി അത്തനാ ഖണ്ഡിതച്ഛിദ്ദം. തത്ഥേവ ഘാതേതീതി ‘‘ജീവിതിന്ദ്രിയാരമ്മണത്താ വധകചിത്തസ്സ പാചിത്തിയം ഹോതീതി? ന ഹോതി. കസ്മാ? അദിന്നാദാനപയോഗത്താ. തമ്പി ഥേയ്യചിത്തം സങ്ഖാരാരമ്മണംവ ഹോതി. ഇധ തദുഭയം ലഭതി സദ്ധിം പുബ്ബഭാഗാപരഭാഗേഹീ’’തി വുത്തം.

൧൧൮. തസ്സുദ്ധാരേ സബ്ബേസം പാരാജികന്തി യദി യോ ആണത്തോ അവസ്സം തം ഭണ്ഡം ഹരതി, ആണത്തിക്ഖണേ ഏവ പാരാജികം. ‘‘ഇധ തിണ്ണം കസ്മാ പാരാജികം, നനു ‘തുമ്ഹേ, ഭന്തേ, തയോ ഹരഥാ’തി വുത്തത്താ ഥുല്ലച്ചയം, ഇതരേസഞ്ച പടിപാടിയാ ഏകേകസ്സാണത്തത്താ ഏകേകേന ച ദുക്കടേന ഭവിതബ്ബം. കഥം, ഏകോ കിര മാസഗ്ഘനകം പരിസ്സാവനം ഥേനേത്വാ ദേസേത്വാ നിരുസ്സാഹോ ഏവ വാ ഹുത്വാ പുന മാസഗ്ഘനകം സൂചിം തഥേവ കത്വാ പുന മാസഗ്ഘനകന്തി ഏവം സിയാതി? ന ഏവം, തം യഥാ ഉപ്പലഥേനകോ യേന വത്ഥു പൂരതി താവ സഉസ്സാഹത്താ പാരാജികോ ആസി, ഏവമിമേ സഉസ്സാഹാവ ന ദേസയിംസു വാ’’തി ലിഖിതം, പാളിയം, അട്ഠകഥായഞ്ച സംവിദഹിത്വാ ഗതേസു ഏകസ്സുദ്ധാരേ സബ്ബേസം പാരാജികം വിനാ വിയ ആണത്തിയാ കിഞ്ചാപി വുത്തം, അഥ ഖോ ‘‘തസ്സായം അത്ഥോ’’തി വത്വാ പച്ഛാ വുത്തവിനിച്ഛയേസു ച ഏകഭണ്ഡഏകട്ഠാനാദീസു ച സമ്ബഹുലാ ഏകം ആണാപേന്തീതി ആണത്തിമേവ നിയമേത്വാ വുത്തം, തസ്മാ ആണത്തി ഇച്ഛിതബ്ബാ വിയ, വീമംസിതബ്ബം. ‘‘‘ഏകഭണ്ഡം ഏകട്ഠാന’ന്തി ച പാഠോ ‘ഏകകുലസ്സ ഭണ്ഡ’ന്തി വചനതോ’’തി വദന്തി.

൧൧൯-൧൨൦. ഓചരകേ വുത്തനയേനേവാതി അവസ്സംഹാരിയേ ഭണ്ഡേ. തം സങ്കേതന്തി തസ്സ സങ്കേതസ്സ. അഥ വാ തം സങ്കേതം അതിക്കമിത്വാ പച്ഛാ വാ. അപത്വാ പുരേ വാ. ഏസ നയോ തം നിമിത്തന്തി ഏത്ഥാപി. അക്ഖിനിഖണനാദികമ്മം ലഹുകം ഇത്തരകാലം, തങ്ഖണേ ഏവ ഭണ്ഡം അവഹരിതും ന സക്കാ, കിഞ്ചി ഭണ്ഡം ദൂരം ഹോതി, കിഞ്ചി ഭാരിയം, തം ഗഹേതും യാവ ഗച്ഛതി യാവ ഉക്ഖിപതി, താവ നിമിത്തസ്സ പച്ഛാ ഹോതി. സചേ തം ഭണ്ഡം അധിഗതം വിയ ആസന്നം, ലഹുകഞ്ച, സക്കാ നിമിത്തക്ഖണേ അവഹരിതും, തമേവ സന്ധായ വുത്തം കിന്തി? ന, പുബ്ബേ വുത്തമ്പി ‘‘തതോ പട്ഠായ തേനേവ നിമിത്തേന അവഹരതീ’’തി വുച്ചതി ആരദ്ധത്താ. യദി ഏവം ‘‘പുരേഭത്തപയോഗോ ഏസോ’’തി വാരോ പമാണം ഹോതി, ന ച തം പമാണം മഹാപദുമത്ഥേരവാദസ്സ പച്ഛാ വുത്തത്താ, ന സങ്കേതകമ്മം വിയ നിമിത്തകമ്മം ദട്ഠബ്ബം. തത്ഥ ഹി കാലപരിച്ഛേദോ അത്ഥി, ഇധ നത്ഥി, ഇദമേവ തേസം നാനത്തം.

൧൨൧. തഞ്ച അസമ്മോഹത്ഥന്തി ഏകോ ‘‘പുരേഭത്താദീസു വാ, അക്ഖിനിഖണനാദീനി വാ ദിസ്വാ ഗണ്ഹാ’’തി, ഏകോ ഗഹേതബ്ബം ഭണ്ഡനിസ്സിതം കത്വാ ‘‘പുരേഭത്തം ഏവം വണ്ണസണ്ഠാനം ഭണ്ഡം ഗണ്ഹാ’’തി വദതി, ഏവംവിധേസു അസമ്മോഹത്ഥം ഏവംവിധം സങ്കേതം നിമിത്തഞ്ച ദസ്സേതുന്തി ച, യഥാധിപ്പായന്തി ദുതിയോ തതിയസ്സ തതിയോ ചതുത്ഥസ്സാതി ഏവം പടിപാടിയാ ചേ വദന്തീതി അത്ഥോ. സചേ ദുതിയോ ചതുത്ഥസ്സ വദേതി, ന യഥാധിപ്പായോതി ച. ‘‘പടിഗ്ഗഹിതമത്തേതി അവസ്സം ചേ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, പുബ്ബേവ ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി ച ലിഖിതം. പടിഗ്ഗണ്ഹകാനം ദുക്കടം സബ്ബത്ഥോകാസാഭാവതോ ന വുത്തം. പാരാജികാപജ്ജനേനേതം ദുക്കടം ആപജ്ജിത്വാ ആപജ്ജന്തി കിര. അത്ഥസാധകാണത്തിചേതനാഖണേ ഏവ പാരാജികോ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. തത്ഥ മഗ്ഗട്ഠാനിയം കതരം, കതരം ഫലട്ഠാനിയന്തി ‘‘അത്ഥസാധകചേതനാ നാമ മഗ്ഗാനന്തരഫലസദിസാ’’തി വുത്തത്താ ഫലട്ഠാനിയാ ചേതനാതി സിദ്ധം. ആണത്തി ചേ മഗ്ഗട്ഠാനിയാ സിയാ, ചേതനാസഹജത്താ ന സമ്ഭവതി, തഥാ ഭണ്ഡസ്സ അവസ്സംഹാരിതാ ച ന സമ്ഭവതി. ആണത്തിക്ഖണേ ഏവ ഹി തം അവസ്സംഹാരിതം ജാതന്തി അവഹാരകസ്സ പടിഗ്ഗണ്ഹഞ്ചേ, തമ്പി ന സമ്ഭവതി അനാഗതത്താ. ചേതനാ ചേ മഗ്ഗട്ഠാനിയാ ഹോതി, ആണത്തിആദീസു അഞ്ഞതരം, ഭണ്ഡസ്സ അവസ്സംഹാരിതാ ഏവ വാ ഫലട്ഠാനിയാ ചേ, അത്ഥോ ന സമ്ഭവതി. പാരാജികാപത്തി ഏവ ഹി ഫലട്ഠാനിയാ ഭവിതുമരഹതി, ന അഞ്ഞന്തി ഏവം താവ ഇധ ഓപമ്മസംസന്ദനം സമ്ഭവതി ചേതനാ മഗ്ഗട്ഠാനിയാ, തസ്സാ പാരാജികാപത്തിഭാവോ ഫലട്ഠാനിയോ. യഥാ കിം? യഥാ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ ‘‘സദ്ധായ ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ. സദ്ധായ സദ്ദത്ഥേ ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ’’തി ഏത്ഥ അഞ്ഞോ സദ്ധോ, അഞ്ഞോ സദ്ധായ സദ്ദത്ഥോതി സിദ്ധം, യഥാ ച ‘‘ഏകോ അമോഹസങ്ഖാതോ ധമ്മോ സമ്പയുത്തകാനം ധമ്മാനം ഹേതുപച്ചയേന പച്ചയോ അധിപതിസഹജാതഅഞ്ഞമഞ്ഞനിസ്സയഇന്ദ്രിയമഗ്ഗസമ്പയുത്തഅത്ഥിഅവിഗതപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി ഏത്ഥ അമോഹോ ധമ്മോ അഞ്ഞോ, അഞ്ഞേ തസ്സ ഹേതുപച്ചയതാദയോതി സിദ്ധം. യഥാ ച വിനയപിടകേ യാനി ഛ ആപത്തിസമുട്ഠാനാനി, ഏവം യഥാസമ്ഭവം ‘‘സത്ത ആപത്തിക്ഖന്ധാ’’തി വുച്ചന്തി, തേസം അഞ്ഞാ ആപത്തിസമുട്ഠാനതാ, അഞ്ഞോ ആപത്തിക്ഖന്ധഭാവോതി സിദ്ധം. ഇമിനാ ആപത്തിക്ഖന്ധനയേന ആപത്താധികരണസ്സ കതി ഠാനാനീതി? സത്ത ആപത്തിക്ഖന്ധാ ഠാനാനീതി. കതി വത്ഥൂനീതി? സത്ത ആപത്തിക്ഖന്ധാ വത്ഥൂനീതി. കതി ഭൂമിയോതി? സത്ത ആപത്തിക്ഖന്ധാ ഭൂമിയോതി ഏവമാദയോപി ദസ്സേതബ്ബാ. തഥാ ഹി തസ്സാ ഏവം മഗ്ഗട്ഠാനിയായ അത്ഥസാധികായ ചേതനായ യസ്മാ അഞ്ഞാ പാരാജികാപത്തിതാ അനത്ഥന്തരഭൂതാ ആകാരവിസേസസങ്ഖാതാ ഫലട്ഠാനിയാ അത്ഥി, തസ്മാ ‘‘അത്ഥസാധകചേതനാ നാമ മഗ്ഗാനന്തരഫലസദിസാ’’തി വുത്താതി വേദിതബ്ബം. അഥ വാ കേവലം ധമ്മനിയാമത്തംയേവ ഉപമത്തേന ആചരിയേന ഏവം വുത്തന്തിപി സമ്ഭവതീതി ന തത്ഥ ഓപമ്മസംസന്ദനം പരിയേസിതബ്ബം, ‘‘ഇദം സബ്ബം കേവലം തക്കവസേന വുത്തത്താ വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി ആചരിയോ.

ഭൂമട്ഠകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആപത്തിഭേദവണ്ണനാ

൧൨൨. ‘‘വിഭങ്ഗനയദസ്സനതോ’’തി വുത്തത്താ തം സമ്പാദേതും ‘‘ഇദാനി തത്ഥ തത്ഥാ’’തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ അങ്ഗവത്ഥുഭേദേന ചാതി അവഹാരങ്ഗജാനനഭേദേന വത്ഥുസ്സ ഹരിതബ്ബഭണ്ഡസ്സ ഗരുകലഹുകഭാവഭേദേനാതി അത്ഥോ. അഥ വാ അങ്ഗഞ്ച വത്ഥുഭേദേന ആപത്തിഭേദഞ്ച ദസ്സേന്തോതി അത്ഥോ. അതിരേകമാസകോ ഊനപഞ്ചമാസകോതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദോ ന വുത്തോ, തീഹിപി ഏകോ ഏവ പരിച്ഛേദോ വുത്തോതി. അനജ്ഝാവുട്ഠകം നാമ അരഞ്ഞപാലകാദിനാ ന കേനചി മമായിതം. ഛഡ്ഡിതം നാമ അനത്ഥികഭാവേന അതിരേകമത്താദിനാ സാമികേന ഛഡ്ഡിതം. നട്ഠം പരിയേസിത്വാ ഛിന്നാലയത്താ ഛിന്നമൂലകം. അസ്സാമികവത്ഥൂതി അച്ഛിന്നമൂലകമ്പി യസ്സ സാമികോ കോചി നോ ഹോതി, നിരപേക്ഖാ വാ പരിച്ചജന്തി, യം വാ പരിച്ചത്തം ദേവതാദീനം, ഇദം സബ്ബം അസ്സാമികവത്ഥു നാമ. ദേവതാദീനം വാ ബുദ്ധധമ്മാനം വാ പരിച്ചത്തം പരേഹി ചേ ആരക്ഖകേഹി പരിഗ്ഗഹിതം, പരപരിഗ്ഗഹിതമേവ. തഥാരൂപേ ഹി അദിന്നാദാനേ രാജാനോ ചോരം ഗഹേത്വാ ഹനനാദികം കരേയ്യും, അനാരക്ഖകേ പന ആവാസേ, അഭിക്ഖുകേ അനാരാമികാദികേ ച യം ബുദ്ധധമ്മസ്സ സന്തകം, തം ‘‘ആഗതാഗതേഹി ഭിക്ഖൂഹി രക്ഖിതബ്ബം ഗോപേതബ്ബം മമായിതബ്ബ’’ന്തി വചനതോ അഭിക്ഖുകാവാസസങ്ഘസന്തകം വിയ പരപരിഗ്ഗഹിതസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതീതി ഛായാ ദിസ്സതി. ഇസ്സരോ ഹി യോ കോചി ഭിക്ഖു താദിസേ പരിക്ഖാരേ ചോരേഹിപി ഗയ്ഹമാനേ വാരേതും പടിബലോ ചേ, ബലക്കാരേന അച്ഛിന്ദിത്വാ യഥാഠാനേ ഠപേതുന്തി. അപരിഗ്ഗഹിതേ പരസന്തകസഞ്ഞിസ്സ ഛസു ആകാരേസു വിജ്ജമാനേസുപി അനാപത്തി വിയ ദിസ്സതി, ‘‘യം പരപരിഗ്ഗഹിതഞ്ച ഹോതീ’’തി അങ്ഗഭാവോ കിഞ്ചാപി ദിസ്സതി, പരസന്തകേ തഥാ പടിപന്നകേ സന്ധായ വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. അത്തനോ സന്തകം ചോരേഹി ഹടം, ചോരപരിഗ്ഗഹിതത്താ പരപരിഗ്ഗഹിതം ഹോതി, തസ്മാ പരോ ചേതം ഥേയ്യചിത്തോ ഗണ്ഹതി, പാരാജികം. സാമികോ ഏവ ചേ ഗണ്ഹതി, ന പാരാജികം, യസ്മാ ചോദേത്വാ, അച്ഛിന്ദിത്വാ ച സോ ‘‘മമ സന്തകം ഗണ്ഹാമീ’’തി ഗഹേതും ലഭതി. പഠമം ധുരം നിക്ഖിപിത്വാ ചേ പച്ഛാ ഥേയ്യചിത്തോ ഗണ്ഹതി, ഏസ നയോ. സാമികേന ധുരം നിക്ഖിത്തകാലേ സോ ചേ ചോരോ കാലം കരോതി, അഞ്ഞോ ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹതി, ന പാരാജികോ. അനിക്ഖിത്തകാലേ ഏവ ചേ കാലം കരോതി, തം ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പാരാജികം മൂലഭിക്ഖുസ്സ സന്തകഭാവേ ഠിതത്താ. ചോരഭിക്ഖുമ്ഹി മതേ ‘‘മതകപരിക്ഖാര’’ന്തി സങ്ഘോ വിഭജിത്വാ ചേ തം ഗണ്ഹതി, മൂലസാമികോ ‘‘മമ സന്തകമിദ’’ന്തി ഗഹേതും ലഭതി.

ഏത്ഥാഹ – ഭൂമട്ഠാദിനിമിത്തകമ്മപരിയോസാനാ ഏവ അവഹാരഭേദാ, ഉദാഹു അഞ്ഞേപി സന്തീതി. കിഞ്ചേത്ഥ യദി അഞ്ഞേപി സന്തി, തേപി വത്തബ്ബാ. ന ഹി ഭഗവാ സാവസേസം പാരാജികം പഞ്ഞപേതി. നോ ചേ സന്തി, യേ ഇമേ തുലാകൂടകംസകൂടമാനകൂടഉക്കോടനവഞ്ചനനികതിസാചിയോഗവിപരാമോസആലോപസാഹസാകാരാ ച സുത്തങ്ഗേസു സന്ദിസ്സമാനാ, തേ ഇധ ആഗതേസു ഏത്ഥ സമോധാനം ഗച്ഛന്തീതി ച ലക്ഖണതോ വാ തേസം സമോധാനഗതഭാവോ വത്തബ്ബോതി? വുച്ചതേ – ലക്ഖണതോ സിദ്ധോവ. കഥം? ‘‘പഞ്ചഹി ആകാരേഹീ’’തിആദിനാ നയേന അങ്ഗവത്ഥുഭേദേന. ആപത്തിഭേദോ ഹി പാളിയം (പാരാ. ൧൨൮-൧൩൦) വുത്തോ ഏവ, അട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘കൂടമാനകൂടകഹാപണാദീഹി വാ വഞ്ചേത്വാ ഗണ്ഹതി, തസ്സേവം ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ ഥേയ്യാവഹാരോ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൩൮; കങ്ഖാ. അട്ഠ. ദുതിയപാരാജികവണ്ണനാ) ആഗതത്താ തുലാകൂടഗഹണാദയോ ഥേയ്യാവഹാരേ സമോധാനം ഗതാതി സിദ്ധം. വിപരാമോസആലോപസാഹസാകാരാ ച അട്ഠകഥായാഗതേ പസയ്ഹാവഹാരേ സമോധാനം ഗച്ഛന്തി. ഇമംയേവ വാ പസയ്ഹാവഹാരം ദസ്സേതും ‘‘ഗാമട്ഠം അരഞ്ഞട്ഠ’’ന്തി മാതികം നിക്ഖിപിത്വാ ‘‘ഗാമട്ഠം നാമ ഭണ്ഡം ചതൂഹി ഠാനേഹി നിക്ഖിത്തം ഹോതീ’’തിആദിനാ നയേന വിഭാഗോ വുത്തോ. തേനേദം വുത്തം ഹോതി – ഗഹണാകാരഭേദസന്ദസ്സനത്ഥം വിസും കതം. ന ഹി ഭൂമിതലാദീഹി ഗാമാരഞ്ഞട്ഠം യം കിഞ്ചീതി. തത്ഥ യം തുലാകൂടം, തം രൂപകൂടങ്ഗഗഹണപടിച്ഛന്നകൂടവസേന ചതുബ്ബിധമ്പി വേഹാസട്ഠേ സമോധാനം ഗച്ഛതി. ഹദയഭേദസിഖാഭേദരജ്ജുഭേദവസേന തിവിധേ മാനകൂടേ ‘‘സ്വായം ഹദയഭേദോ മരിയാദം ഛിന്ദതീ’’തി ഏത്ഥ സമോധാനം ഗച്ഛതി. ഹദയഭേദോ ഹി സപ്പിതേലാദിമിനനകാലേ ലബ്ഭതി. ‘‘ഫന്ദാപേതി അത്തനോ ഭാജനഗതം കരോതീ’’തി ഏത്ഥ സിഖാഭേദോപി ലബ്ഭതി. സോ ‘‘തിലതണ്ഡുലാദിമിനനകാലേ ലബ്ഭതീ’’തി വുത്തം. ഖേത്തമിനനകാലേ രജ്ജുഭേദോ സമോധാനം ഗച്ഛതി. ‘‘ധമ്മം ചരന്തോ സാമികം പരാജേതീ’’തി ഏത്ഥ ഉക്കോടനം സമോധാനം ഗച്ഛതീതി തേ ച തഥാ വഞ്ചനനികതിയോപി.

ആപത്തിഭേദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അനാപത്തിഭേദവണ്ണനാ

൧൩൧. ന ച ഗഹിതേ അത്തമനോ ഹോതി, തസ്സ സന്തകം വിസ്സാസഗാഹേന ഗഹിതമ്പി പുന ദാതബ്ബന്തി ഇദം ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ദ്വേ ഭിക്ഖൂ സഹായകാ ഹോന്തി. ഏകോ ഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസി…പേ… അനാപത്തി, ഭിക്ഖു, വിസ്സാസഗ്ഗാഹേ’’തി (പാരാ. ൧൪൬) ഇമിനാ അസമേന്തം വിയ ദിസ്സതി. ഏത്ഥ ഹി ‘‘സോ ജാനിത്വാ തം ചോദേസി അസ്സമണോസി ത്വ’’ന്തി വചനേന അനത്തമനതാ ദീപിതാ. പുന ‘‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖു, വിസ്സാസഗ്ഗാഹേ’’തി വചനേന അത്തമനതായപി സതി വിസ്സാസഗ്ഗാഹോ രുഹതീതി ദീപിതന്തി ചേ? തം ന, അഞ്ഞഥാ ഗഹേതബ്ബത്ഥതോ. അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ – പാരാജികാപത്തിയാ അനാപത്തി വിസ്സാസസഞ്ഞായ ഗാഹേ സതി, സോപി ഭിക്ഖു സഹായകത്താ ന കുദ്ധോ ചോദേസി, പിയോ ഏവ സമാനോ ‘‘കച്ചി അസ്സമണോസി ത്വം, ഗച്ഛ, വിനിച്ഛയം കത്വാ സുദ്ധന്തേ തിട്ഠാഹീ’’തി ചോദേസി. സചേപി സോ കുദ്ധോ ഏവ ചോദേയ്യ, ‘‘അനാപത്തീ’’തി ഇദം കേവലം പാരാജികാഭാവം ദീപേതി, ന വിസ്സാസഗ്ഗാഹസിദ്ധം. യോ പന പരിസമജ്ഝേ ലജ്ജായ അധിവാസേതി, ന കിഞ്ചി വദതീതി അത്ഥോ. ‘‘പുനവത്തുകാമതാധിപ്പായേ പന സോപി പച്ചാഹരാപേതും ലഭതീ’’തി വുത്തം. സചേ ചോരോ പസയ്ഹ ഗഹേതുകാമോപി ‘‘അധിവാസേഥ, ഭന്തേ, ഇധ മേ ചീവരാനീ’’തി വത്വാ ചീവരാനി ഥേരേന ദിന്നാനി, അദിന്നാനി വാ സയം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, ഥേരോ പുന പക്ഖം ലഭിത്വാ ചോദേതും ലഭതി, പുബ്ബേ അധിവാസനാ അധിവാസനസങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതി ഭയേന തുണ്ഹീഭൂതത്താ, ‘‘യം ചീവരം ഇധ സാമികോ പച്ചാഹരാപേതും ലഭതീ’’തി വുത്തം. സാമികസ്സ പാകതികം കാതബ്ബം, ‘‘ഇദം കിര വത്ത’’ന്തി വുത്തം. സചേ സങ്ഘസ്സ സന്തകം കേനചി ഭിക്ഖുനാ ഗഹിതം, തസ്സ തേന സങ്ഘസ്സ വാ ധമ്മസ്സ വാ ഉപകാരിതാ അത്ഥി, ഗഹിതപ്പമാണം അപലോകേത്വാ ദാതബ്ബം. ‘‘സോ തേന യഥാഗഹിതം പാകതികം കത്വാ അനണോ ഹോതി, ഗിലാനാദീനമ്പി ഏസേവ നയോ’’തി വുത്തം.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പകിണ്ണകകഥാവണ്ണനാ

സാഹത്ഥികാണത്തികന്തി ഏകഭണ്ഡം ഏവ. ‘‘ഭാരിയഞ്ഹിദം ത്വമ്പി ഏകപസ്സം ഗണ്ഹ, അഹമ്പി ഏകപസ്സം ഗണ്ഹാമീതി സംവിദഹിത്വാ ഉഭയേസം പയോഗേന ഠാനാചാവനേ കതേ കായവാചാചിത്തേഹി ഹോതി. അഞ്ഞഥാ ‘സാഹത്ഥികം വാ ആണത്തികസ്സ അങ്ഗം ന ഹോതി, ആണത്തികം വാ സാഹത്ഥികസ്സാ’തി ഇമിനാ വിരുജ്ഝതീ’’തി ലിഖിതം. ധമ്മസിരിത്ഥേരോ പന ‘‘ന കേവലം ഭാരിയേ ഏവ വത്ഥുമ്ഹി അയം നയോ ലബ്ഭതി, പഞ്ചമാസകമത്തമ്പി ദ്വേ ചേ ജനാ സംവിദഹിത്വാ ഗണ്ഹന്തി, ദ്വിന്നമ്പി പാടേക്കം, സാഹത്ഥികം നാമ തം കമ്മം, സാഹത്ഥികപയോഗത്താ ഏകസ്മിംയേവ ഭണ്ഡേ, തസ്മാ ‘സാഹത്ഥികം ആണത്തികസ്സ അങ്ഗം ന ഹോതീ’തി വചനമിമം നയം ന പടിബാഹതി. ‘സാഹത്ഥികവത്ഥുഅങ്ഗന്തി സാഹത്ഥികസ്സ വത്ഥുസ്സ അങ്ഗം ന ഹോതീ’തി തത്ഥ വുത്തം. ഇധ പന പയോഗം സന്ധായ വുത്തത്താ യുജ്ജതീ’’തി ആഹ കിര, തം അയുത്തം കായവചീകമ്മന്തി വചനാഭാവാ, തസ്മാ സാഹത്ഥികാണത്തികേസു പയോഗേസു അഞ്ഞതരേന വായമാപത്തി സമുട്ഠാതി, തഥാപി തുരിതതുരിതാ ഹുത്വാ വിലോപനാദീസു ഗഹണഗാഹാപനവസേനേതം വുത്തം. യഥാ കാലേന അത്തനോ കാലേന പരസ്സ ധമ്മം ആരബ്ഭ സീഘം സീഘം ഉപ്പത്തിം സന്ധായ ‘‘അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണാ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. തികമാതികാ ൨൧) വുത്താ, ഏവംസമ്പദമിദന്തി ദട്ഠബ്ബം.

തത്ഥപി യേ അനുത്തരാദയോ ഏകന്തബഹിദ്ധാരമ്മണാ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനാദയോ ഏകന്തഅജ്ഝത്താരമ്മണാ, ഇതരേ അനിയതാരമ്മണത്താ ‘‘അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണാ’’തി വുച്ചന്തി, ന ഏകക്ഖണേ ഉഭയാരമ്മണത്താ. അയം പന ആപത്തി യഥാവുത്തനയേന സാഹത്ഥികാ ആണത്തികാപി ഹോതിയേവ, തസ്മാ അനിദസ്സനമേതന്തി അയുത്തം. ‘‘യഥാ അനിയതാരമ്മണത്താ ‘അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണാ’തി വുത്താ, തഥാ അനിയതപയോഗത്താ അയമ്പി ആപത്തി ‘സാഹത്ഥികാണത്തികാ’തി വുത്താതി നിദസ്സനമേവേത’’ന്തി ഏകച്ചേ ആചരിയാ ആഹു. ‘‘ഇമേ പനാചരിയാ ഉഭിന്നം ഏകതോ ആരമ്മണകരണം നത്ഥി. അത്ഥി ചേ, ‘അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണം ധമ്മം പടിച്ച അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണോ ധമ്മോ ഉപ്പജ്ജതി ഹേതുപച്ചയാ’തിആദിനാ (പട്ഠാ. ൨.൨൧.൧ അജ്ഝത്താരമ്മണതിക) പട്ഠാനപാഠേന ഭവിതബ്ബന്തി സഞ്ഞായ ആഹംസു, തേസം മതേന ‘സിയാ അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണാ’തി വചനം നിരത്ഥകം സിയാ, ന ച നിരത്ഥകം, തസ്മാ അത്ഥേവ ഏകതോ അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണോ ധമ്മോ. പുന ‘അയം സോ’തി നിയമേന അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണാ ധമ്മാ വിയ നിദ്ദിസിതബ്ബാഭാവതോ ന ഉദ്ധടോ സിയാ. തത്ഥ അനുദ്ധടത്താ ഏവ ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായം ഉഭിന്നമ്പി അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാധമ്മാനം ഏകതോ ആരമ്മണകരണധമ്മവസേന ‘അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണാ’തി അവത്വാ ‘കാലേന അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ പവത്തിയം അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണ’ന്തി വുത്തം, തസ്മാ ഗണ്ഠിപദേ വുത്തനയോവ സാരോതി നോ തക്കോ’’തി ആചരിയോ. തത്ഥ ‘‘കായവചീകമ്മ’’ന്തി അവചനം പനസ്സ സാഹത്ഥികപയോഗത്താ ഏകപയോഗസ്സ അനേകകമ്മത്താവ, യദി ഭവേയ്യ, മനോകമ്മമ്പി വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ, യഥാ തത്ഥ മനോകമ്മം വിജ്ജമാനമ്പി അബ്ബോഹാരികം ജാതം, ഏവം തസ്മിം സാഹത്ഥികാണത്തികേ വചീകമ്മം അബ്ബോഹാരികന്തി വേദിതബ്ബം, തം പന കേവലം കായകമ്മസ്സ ഉപനിസ്സയം ജാതം, ചിത്തം വിയ തത്ഥ അങ്ഗമേവ ജാതം, തസ്മാ വുത്തം ‘‘സാഹത്ഥികപയോഗത്താ’’തി, ‘‘അങ്ഗഭാവമത്തമേവ ഹി സന്ധായ ‘സാഹത്ഥികാണത്തിക’ന്തി വുത്തന്തി നോ തക്കോ’’തി ച, വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

കായവാചാ സമുട്ഠാനാ, യസ്സാ ആപത്തിയാ സിയും;

തത്ഥ കമ്മം ന തം ചിത്തം, കമ്മം നസ്സതി ഖീയതി.

കിരിയാകിരിയാദികം യഞ്ച, കമ്മാകമ്മാദികം ഭവേ;

ന യുത്തം തം വിരുദ്ധത്താ, കമ്മമേകംവ യുജ്ജതി.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ

൧൩൨. അനാപത്തി, ഭിക്ഖു, ചിത്തുപ്പാദേതി ഏത്ഥ കേവലം ചിത്തം, തസ്സേവ ഉപ്പാദേതബ്ബാപത്തീഹി അനാപത്തീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥാഹ – ഉപനിക്ഖിത്തസാദിയനാദീസു, സബ്ബേസു ച അകിരിയസിക്ഖാപദേസു ന കായങ്ഗചോപനം വാ വാചങ്ഗചോപനം വാ, അപിചാപത്തി, കസ്മാ ഇമസ്മിംയേവ സിക്ഖാപദേ അനാപത്തി, ന സബ്ബാപത്തീഹീതി? ന, കസ്മാ.

കത്തബ്ബാ സാധികം സിക്ഖാ, വിഞ്ഞത്തിം കായവാചികം;

അകത്വാ കായവാചാഹി, അവിഞ്ഞത്തീഹി തം ഫുസേ.

ന ലേസഭാവത്താ. സപ്പായേ ആരമ്മണേ അട്ഠത്വാ പടിലദ്ധാസേവനം ഹുത്വാ തതോ പരം സുട്ഠു ധാവതീതി സന്ധാവതി. തതോ അഭിജ്ഝായ സഹഗതം, ബ്യാപാദസഹഗതം വാ ഹുത്വാ വിസേസതോ ധാവതീതി വിധാവതി.

൧൩൭. വണം കത്വാ ഗഹേതുന്തി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന അനാപത്തി, ഇത്ഥിരൂപസ്സ നാമ യത്ഥ ആമസന്തസ്സ ദുക്കടന്തി കേചി. ‘‘കായപടിബദ്ധഗ്ഗഹണം യുത്തം, തം സന്ധായ വട്ടതീതി വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. ഉഭയം വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

കുസസങ്കാമനവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ

൧൩൮. മഹാപച്ചരിയാദീസു യം വുത്തം ‘‘പദുദ്ധാരേനേവ കാരേതബ്ബോ’’തി, തം സുവുത്തം. കിന്തു തസ്സ പരികപ്പാവഹാരകമത്തം ന ദിസ്സതീതി ദസ്സനത്ഥം ഇദം വുത്തം. ഉദ്ധാരേ വായം ആപന്നോ, തസ്മാ ദിസ്വാ ഗച്ഛന്തോ ‘‘പദുദ്ധാരേനേവ കാരേതബ്ബോ’’തി ഇദം തത്ഥ ദുവുത്തന്തി വുത്തം ഹോതി. കഥം? ‘‘സാടകത്ഥികോ സാടകപസിബ്ബകമേവ ഗഹേത്വാ ബഹി നിക്ഖമിത്വാ സാടകഭാവം ഞത്വാ ‘പച്ഛാ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’തി ഏവം പരികപ്പേത്വാ ഗണ്ഹതി, ന ഉദ്ധാരേ ഏവാപജ്ജതി. യദാ ബഹി ഠത്വാ ‘സാടകോ അയ’ന്തി ദിസ്വാ ഗച്ഛതി, തദാ പദുദ്ധാരേനേവ കാരേതബ്ബോ’’തി ന വുത്തമേതം, കിന്തു കിഞ്ചാപി പരികപ്പോ ദിസ്സതി, പുബ്ബഭാഗേ അവഹാരക്ഖണേ ന ദിസ്സതീതി ന സോ പരികപ്പാവഹാരോ, അയമത്ഥോ മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തോവ, തസ്മാ ‘‘ഞായമേവാ’’തി വദന്തി. കമ്മന്തസാലാ നാമ കസ്സകാനം വനച്ഛേദകാനം ഗേഹാനി. അയം താവാതി സചേ ഉപചാരസീമന്തിആദി യാവ ഥേരവാദോ മഹാഅട്ഠകഥാനയോ, തത്ഥ കേചി പനാതിആദി ന ഗഹേതബ്ബം ഥേരവാദത്താ യുത്തിഅഭാവതോ, ന ഹി സാഹത്ഥികേ ഏവംവിധാ അത്ഥസാധകചേതനാ ഹോതി. ആണത്തികേ ഏവ അത്ഥസാധകചേതനാ. ‘‘സേസം മഹാപച്ചരിയം വുത്തേനത്ഥേന സമേതീ’’തി വുത്തം.

കുസസങ്കാമനകരണേ സചേ പരോ ‘‘നായം മമ സന്തകോ’’തി ജാനാതി, ഇതരസ്സ ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ പാരാജികാപത്തി ഖീലസങ്കാമനേ വിയ. ‘‘അത്തനോ സന്തകം സചേ ജാനാതി, ന ഹോതീ’’തി വദന്തി. ഏവം സന്തേ പഞ്ചകാനി സങ്കരാനി ഹോന്തീതി ഉപപരിക്ഖിതബ്ബം.

൧൪൦. പരാനുദ്ദയതായാതി ഏത്ഥ പരാനുദ്ദയതായ കോടിപ്പത്തേന ഭഗവതാ കസ്മാ ‘‘അനാപത്തി പേതപരിഗ്ഗഹേ തിരച്ഛാനഗതപരിഗ്ഗഹേ’’തി (പാരാ. ൧൩൧) വുത്തന്തി ചേ? പരാനുദ്ദയതായ ഏവ. യസ്സ ഹി പരിക്ഖാരസ്സ ആദാനേ രാജാനോ ചോരം ഗഹേത്വാ ന ഹനനാദീനി കരേയ്യും, തസ്മിമ്പി നാമ സമണോ ഗോതമോ പാരാജികം പഞ്ഞപേത്വാ ഭിക്ഖും അഭിക്ഖും കരോതീതി മഹാജനോ ഭഗവതി പസാദഞ്ഞഥത്തം ആപജ്ജിത്വാ അപായുപഗോ ഹോതി. അപേതപരിഗ്ഗഹിതാ രുക്ഖാദീ ച ദുല്ലഭാ, ന ച സക്കാ ഞാതുന്തി രുക്ഖാദീഹി പാപഭീരുകോ ഉപാസകജനോ പടിമാഘരചേതിയബോധിഘരവിഹാരാദീനി അകത്വാ മഹതോ പുഞ്ഞക്ഖന്ധതോ പരിഹായേയ്യ. ‘‘രുക്ഖമൂലസേനാസനം പംസുകൂലചീവരം നിസ്സായ പബ്ബജ്ജാ’’തി (മഹാവ. ൧൨൮) വുത്തനിസ്സയാ ച അനിസ്സയാ ഹോന്തി. പരപരിഗ്ഗഹിതസഞ്ഞിനോ ഹി ഭിക്ഖൂ രുക്ഖമൂലപംസുകൂലാനി ന സാദിയിസ്സന്തീതി, പബ്ബജ്ജാ ച ന സമ്ഭവേയ്യും, സപ്പദട്ഠകാലേ ഛാരികത്ഥായ രുക്ഖം അഗ്ഗഹേത്വാ മരണം വാ നിഗച്ഛേയ്യും, അച്ഛിന്നചീവരാദികാലേ സാഖാഭങ്ഗാദിം അഗ്ഗഹേത്വാ നഗ്ഗാ ഹുത്വാ തിത്ഥിയലദ്ധിമേവ സുലദ്ധി വിയ ദീപേന്താ വിചരേയ്യും, തതോ തിത്ഥിയേസ്വേവ ലോകോ പസീദിത്വാ ദിട്ഠിഗ്ഗഹണം പത്വാ സംസാരഖാണുകോ ഭവേയ്യ, തസ്മാ ഭഗവാ പരാനുദ്ദയതായ ഏവ ‘‘അനാപത്തി പേതപരിഗ്ഗഹേ’’തിആദിമാഹാതി വേദിതബ്ബം.

൧൪൧. അപരമ്പി ഭാഗം ദേഹീതി ‘‘ഗഹിതം വിഞ്ഞത്തിസദിസത്താ നേവ ഭണ്ഡദേയ്യം ന പാരാജിക’’ന്തി ലിഖിതം, ഇദം പകതിജനേ യുജ്ജതി. ‘‘സചേ പന സാമികോ വാ തേന ആണത്തോ വാ ‘അപരസ്സ സഹായഭിക്ഖുസ്സ ഭാഗം ഏസ ഗണ്ഹാതി യാചതി വാ’തി യം അപരഭാഗം ദേതി, തം ഭണ്ഡദേയ്യ’’ന്തി വദന്തി.

൧൪൮-൯. ഖാദന്തസ്സ ഭണ്ഡദേയ്യന്തി ചോരസ്സ വാ സാമികസ്സ വാ സമ്പത്തസ്സ ദിന്നം സുദിന്നമേവ കിര. അവിസേസേനാതി ‘‘ഉസ്സാഹഗതാനം വാ’’തി അവത്വാ വുത്തം, ന ഹി കതിപയാനം അനുസ്സാഹതായ സങ്ഘികമസങ്ഘികം ഹോതി. മഹാഅട്ഠകഥായമ്പി ‘‘യദി സഉസ്സാഹാവ ഗച്ഛന്തി, ഥേയ്യചിത്തേന പരിഭുഞ്ജതോ അവഹാരോ ഹോതീ’’തി വുത്തത്താ തദുഭയമേകം. ഛഡ്ഡിതവിഹാരേ ഉപചാരസീമായ പമാണം ജാനിതും ന സക്കാ, അയം പന ഭിക്ഖു ഉപചാരസീമായ ബഹി ഠത്വാ ഘണ്ടിപഹരണാദിം കത്വാ പരിഭുഞ്ജതി ഖാദതി, തേന ഏവം ഖാദിതം സുഖാദിതന്തി അത്ഥോ. ‘‘ഇതരവിഹാരേ തത്ഥ ദിത്തവിധിനാവ പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ‘‘സുഖാദിതം അന്തോവിഹാരത്താ’’തി ലിഖിതം, ആഗതാനാഗതാനം സന്തകത്താതി ‘‘ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സ ദേമീ’’തി ദിന്നത്താ വുത്തം. ഏവം അവത്വാ ‘‘സങ്ഘസ്സ ദേമീ’’തി ദിന്നമ്പി താദിസമേവ. തഥാ ഹി ബഹി ഠിതോ ലാഭം ന ലഭതി ഭഗവതോ വചനേനാതി വേദിതബ്ബം.

൧൫൩. ‘‘മതസൂകരോ’’തി വചനതോ തമേവ ജീവന്തം ഭണ്ഡദേയ്യന്തി കത്വാ ദാതും ന ലഭതി. വജ്ഝം വട്ടതീതി ദീപിതം ഹോതി. മദ്ദന്തോ ഗച്ഛതി, ഭണ്ഡദേയ്യന്തി ഏത്ഥ കിത്തകം ഭണ്ഡദേയ്യം, ന ഹി സക്കാ ‘‘ഏത്തകാ സൂകരാ മദ്ദിത്വാ ഗതാ ഗമിസ്സന്തീ’’തി ജാനിതുന്തി? യത്തകേ സാമികാനം ദിന്നേ തേ ‘‘ദിന്നം മമ ഭണ്ഡ’’ന്തി തുസ്സന്തി, തത്തകം ദാതബ്ബം. നോ ചേ തുസ്സന്തി, അതിക്കന്തസൂകരമൂലം ദത്വാ കിം ഓപാതോ ഖണിത്വാ ദാതബ്ബോതി? ന ദാതബ്ബോ. അഥ കിം ചോദിയമാനസ്സ ഉഭിന്നം ധുരനിക്ഖേപേന പാരാജികം ഹോതീതി? ന ഹോതി, കേവലം കപ്പിയപരിക്ഖാരം ദത്വാ തോസേതബ്ബോവ സാമികോ, ഏസേവ നയോ അഞ്ഞേസുപി ഏവരൂപേസൂതി നോ തക്കോതി ആചരിയോ. ‘‘തദഹേവ വാ ദുതിയദിവസേ വാ മദ്ദന്തോ ഗച്ഛതീ’’തി വുത്തം. ഗുമ്ബേ ഖിപതി, ഭണ്ഡദേയ്യമേവാതി അവസ്സം പവിസനകേ സന്ധായ വുത്തം. ഏത്ഥ ഏകസ്മിം വിഹാരേ പരചക്കാദിഭയം ആഗതം. മൂലവത്ഥുച്ഛേദന്തി ‘‘സബ്ബസേനാസനം ഏതേ ഇസ്സരാ’’തി വചനതോ ഇതരേ അനിസ്സരാതി ദീപിതം ഹോതി.

൧൫൬. ആരാമരക്ഖകാതി വിസ്സട്ഠവസേന ഗഹേതബ്ബം. അധിപ്പായം ഞത്വാതി ഏത്ഥ യസ്സ ദാനം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തം ഭിക്ഖും, ഭാഗം വാ സാമികാ ന രക്ഖന്തി ന ദണ്ഡേന്തി, തസ്സ ദാനം അപ്പടിച്ഛാദേത്വാ ഗഹേതും വട്ടതീതി ഇധ സന്നിട്ഠാനം. തമ്പി ‘‘ന വട്ടതി സങ്ഘികേ’’തി വുത്തം. അയമേവ ഭിക്ഖു ഇസ്സരോതി യത്ഥ സോ ഇച്ഛതി, തത്ഥ അത്തഞാതഹേതും ലഭതി കിര അത്ഥോ. അപിച ‘‘ദഹരോ’’തി വദന്തി. സവത്ഥുകന്തി സഹ ഭൂമിയാതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘ഗരുഭണ്ഡം ഹോതീ’’തി വത്വാ ‘‘തിണമത്തം പന ന ദാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, തം കിന്തു ഗരുഭണ്ഡന്തി ചേ, അരക്ഖിയഅഗോപിയട്ഠാനേ, വിനസ്സനകഭാവേ ച ഠിതം സന്ധായ വുത്തം. കപ്പിയേപി ചാതി വത്വാ, അവത്വാ വാ ഗഹണയുത്തേ മാതാദിസന്തകേപി ഥേയ്യചിത്തുപ്പാദേന. ഇദം പന സിക്ഖാപദം ‘‘രാജാപിമേസം അഭിപ്പസന്നോ’’തി (പാരാ. ൮൬) വചനതോ ലാഭഗ്ഗമഹത്തം, വേപുല്ലമഹത്തഞ്ച പത്തകാലേ പഞ്ഞത്തന്തി സിദ്ധം.

ദുതിയപാരാജികവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. തതിയപാരാജികം

പഠമപഞ്ഞത്തിനിദാനവണ്ണനാ

൧൬൨. തീഹി സുദ്ധേനാതി ഏത്ഥ തീഹീതി നിസ്സക്കവചനം വാ ഹോതി, കരണവചനം വാ. നിസ്സക്കപക്ഖേ കായവചീമനോദ്വാരേഹി സുദ്ധേന. തഥാ ദുച്ചരിതമലേഹി വിസമേഹി പപഞ്ചേഹീതിആദിനാ നയേന സബ്ബകിലേസത്തികേഹി ബോധിമണ്ഡേ ഏവ സുദ്ധേനാതി യോജേതബ്ബം. കരണപക്ഖേ തീഹീതി കായവചീമനോദ്വാരേഹി സുദ്ധേന. തഥാ തീഹി സുചരിതേഹി, തീഹി വിമോക്ഖേഹി, തീഹി ഭാവനാഹി, തീഹി സീലസമാധിപഞ്ഞാഹി സുദ്ധേനാതി സബ്ബഗുണത്തികേഹി യോജേതബ്ബം. വിഭാവിതന്തി ദേസനായ വിത്ഥാരിതം, വിഭൂതം വാ കതം വിഹിതം, പഞ്ഞത്തം വാ ഹോതി. സംവണ്ണനാതി വത്തമാനസമീപേ വത്തമാനവചനം.

ന കേവലം രാജഗഹമേവ, ഇദമ്പി നഗരം. സപരിച്ഛേദന്തി സപരിയന്തന്തി അത്ഥോ. സപരിക്ഖേപന്തി ഏകേ. ‘‘ഹംസവട്ടകച്ഛദനേനാതി ഹംസപരിക്ഖേപസണ്ഠാനേനാ’’തി ലിഖിതം. കായവിച്ഛിന്ദനിയകഥന്തി അത്തനോ അത്തഭാവേ, പരസ്സ വാ അത്തഭാവേ ഛന്ദരാഗപ്പഹാനകരം വിച്ഛിന്ദനകരം ധമ്മകഥം കഥേതി. അസുഭാ ചേവ സുഭാകാരവിരഹിതത്താ. അസുചിനോ ച ദോസനിസ്സന്ദനപഭവത്താ. പടികൂലാ ച ജിഗുച്ഛനീയത്താ പിത്തസേമ്ഹാദീസു ആസയതോ. അസുഭായ വണ്ണന്തി അസുഭാകാരസ്സ, അസുഭകമ്മട്ഠാനസ്സ വാ വിത്ഥാരം ഭാസതി. സാമിഅത്ഥേ ഹേതം സമ്പദാനവചനം. അസുഭന്തി അസുഭനിമിത്തസ്സ ആവിഭാവായ പച്ചുപട്ഠാനായ വിത്ഥാരകഥാസങ്ഖാതം വണ്ണം ഭാസഭീതി അത്ഥോ. തേസംയേവ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനാനം ദസഹി ലക്ഖണേഹി സമ്പന്നം കിലേസചോരേഹി അനഭിഭവനീയത്താ ഝാനചിത്തം മഞ്ജൂസം നാമ.

തത്രിമാനീതി ഏത്ഥായം പിണ്ഡത്ഥോ – യസ്മിം വാരേ പഠമം ഝാനം ഏകചിത്തക്ഖണികം ഉപ്പജ്ജതി, തം സകലമ്പി ജവനവാരം അനുലോമപരികമ്മഉപചാരഗോത്രഭുഅപ്പനാപ്പഭേദം ഏകത്തനയേന ‘‘പഠമം ഝാന’’ന്തി ഗഹേത്വാ തസ്സ പഠമജ്ഝാനസ്സ അപ്പനാപടിപാദികായ ഖിപ്പാദിഭേദായ അഭിഞ്ഞായ അധിഗതായ കിച്ചനിപ്ഫത്തിം ഉപാദായ ആഗമനവസേന പടിപദാവിസുദ്ധി ആദീതി വേദിതബ്ബാ. തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖായ കിച്ചനിപ്ഫത്തിവസേന ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ മജ്ഝേതി വേദിതബ്ബാ. പരിയോദാപകഞാണസ്സ കിച്ചനിപ്ഫത്തിവസേന സമ്പഹംസനാ പരിയോസാനന്തി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ ആദിചിത്തതോ പട്ഠായ യാവ പഠമജ്ഝാനസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണം, ഏതസ്മിം അന്തരേ പടിപദാവിസുദ്ധീതി വേദിതബ്ബാ. ഉപ്പാദഠിതിക്ഖണേസു ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ, ഠിതിഭങ്ഗക്ഖണേസു സമ്പഹംസനാതി വേദിതബ്ബാ. ലക്ഖീയതി ഏതേനാതി ലക്ഖണന്തി കത്വാ ‘‘വിസുദ്ധിപടിപത്തിപക്ഖന്ദനേ’’തിആദിനാ പുബ്ബഭാഗോ ലക്ഖീയതി, തിവിധേന അജ്ഝുപേക്ഖനേന മജ്ഝം ലക്ഖീയതി, ചതുബ്ബിധായ സമ്പഹംസനായ പരിയോസാനം ലക്ഖീയതീതി. തേന വുത്തം ‘‘ദസ ലക്ഖണാനീ’’തി.

പാരിബന്ധകതോതി നീവരണസങ്ഖാതപാരിബന്ധകതോ വിസുദ്ധത്താ ഗോത്രഭുപരിയോസാനം പുബ്ബഭാഗജവനചിത്തം ‘‘ചിത്തവിസുദ്ധീ’’തി വുച്ചതി. തഥാ വിസുദ്ധത്താ തം ചിത്തം മജ്ഝിമം സമാധിനിമിത്തസങ്ഖാതം അപ്പനാസമാധിം തദത്ഥായ ഉപഗച്ഛമാനം ഏകസന്തതിവസേന പരിണാമേന്തം പടിപജ്ജതി നാമ. ഏവം പടിപന്നസ്സ തസ്സ തത്ഥ സമഥനിമിത്തേ പക്ഖന്ദനം തബ്ഭാവൂപഗമനം ഹോതീതി കത്വാ ‘‘തത്ഥ ചിത്തപക്ഖന്ദന’’ന്തി വുച്ചതി. ഏവം താവ പഠമജ്ഝാനുപ്പാദക്ഖണേ ഏവ ആഗമനവസേന പടിപദാവിസുദ്ധി വേദിതബ്ബാ. ഏവം വിസുദ്ധസ്സ അപ്പനാപ്പത്തസ്സ പുന വിസോധനേ ബ്യാപാരാഭാവാ അജ്ഝുപേക്ഖനം ഹോതി. സമഥപ്പടിപന്നത്താ പുന സമാധാനേ ബ്യാപാരാഭാവാ ച സമഥപ്പടിപന്നസ്സ അജ്ഝുപേക്ഖനം ഹോതി. കിലേസസംസഗ്ഗം പഹായ ഏകന്തേന ഉപട്ഠിതത്താ പുന ഏകത്തുപട്ഠാനേ ബ്യാപാരാസമ്ഭവതോ ഏകത്തുപട്ഠാനസ്സ അജ്ഝുപേക്ഖനം ഹോതി. തത്ഥ ജാതാനന്തി തസ്മിം ചിത്തേ ജാതാനം സമാധിപഞ്ഞാനം യുഗനദ്ധഭാവേന അനതിവത്തനട്ഠേന നാനാകിലേസേഹി വിമുത്തത്താ. സദ്ധാദീനം ഇന്ദ്രിയാനം വിമുത്തിരസേനേകരസട്ഠേന അനതിവത്തനേകസഭാവാനം തേസം ദ്വിന്നം ഉപഗതം തജ്ജം തസ്സാരുപ്പം തദനുരൂപം വീരിയം തഥാ ചിത്തം യോഗീ വാഹേതി പവത്തേതീതി കത്വാ തദുപഗവീരിയവാഹനട്ഠേന ച വിസേസഭാഗിയഭാവത്താ ആസേവനട്ഠേന ച സമ്പഹംസനാ ഹോതീതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അപിചേത്ഥ ‘‘അനന്തരാതീതം ഗോത്രഭുചിത്തം ഏകസന്തതിവസേന പരിണാമേന്തം പടിപജ്ജതി നാമാ’’തി ലിഖിതം. തത്ഥ ഹി പരിണാമേന്തം പടിപജ്ജതീതി ഏതാനി വചനാനി അതീതസ്സ ന സമ്ഭവന്തി, യഞ്ച തദനന്തരം ലിഖിതം ‘‘അപ്പനാസമാധിചിത്തം ഉപഗച്ഛമാനം ഗോത്രഭുചിത്തം തത്ഥ പക്ഖന്ദതി നാമാ’’തി. ഇമിനാപി തം ന യുജ്ജതി, ‘‘പടിപത്തിക്ഖണേ ഏവ അതീത’’ന്തി വുത്തത്താ ‘‘ഗോത്രഭുചിത്തം തത്ഥ പക്ഖന്ദതീ’’തി വചനമേവ വിരുജ്ഝതീതി ആചരിയോ. ‘‘ഏകചിത്തക്ഖണികമ്പി ലോകുത്തരചിത്തം ആസേവതി ഭാവേതി ബഹുലീകരോതീ’’തി വുത്തത്താ ‘‘ഏകചിത്തക്ഖണികസ്സാപി ഝാനസ്സ ഏതാനി ദസ ലക്ഖണാനീ’’തി വുത്തം. ‘‘തതോ പട്ഠായ ആസേവനാ ഭാവനാ ഏവാ’’തിപി വുത്തം. ‘‘അധിട്ഠാനസമ്പന്നന്തി അധിട്ഠാനേന സഹഗത’’ന്തി ലിഖിതം. തസ്സത്ഥോ – യഞ്ച ‘‘ആദിമജ്ഝപരിയോസാനസങ്ഖാത’’ന്തി വുത്തം, തം തേസം തിണ്ണമ്പി കല്യാണകതായ സമന്നാഗതത്താ തിവിധകല്യാണകതഞ്ച. ഏവം തിവിധചിത്തം തദധിഗമമൂലകാനം ഗുണാനം, ഉപരിഝാനാധിഗമസ്സ വാ പദട്ഠാനട്ഠേന അധിട്ഠാനം ഹോതി, തസ്മാ ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനഭാവേന സമ്പന്നത്താ അധിട്ഠാനസമ്പന്നം നാമാതി.

അദ്ധമാസം പടിസല്ലീയിതുന്തി ഏത്ഥ ആചരിയാ ഏവമാഹു ‘‘ഭിക്ഖൂനം അഞ്ഞമഞ്ഞവധദസ്സനസവനസമ്ഭവേ സത്ഥുനോ സതി തസ്സ ഉപദ്ദവസ്സ അഭാവേ ഉപായാജാനനതോ ‘അയം അസബ്ബഞ്ഞൂ’തി ഹേതുപതിരൂപകമഹേതും വത്വാ ധമ്മിസ്സരസ്സാപി തഥാഗതസ്സ കമ്മേസ്വനിസ്സരിയം അസമ്ബുജ്ഝമാനാ അസബ്ബദസ്സിതമധിച്ചമോഹാ ബഹുജനാ അവീചിപരായനാ ഭവേയ്യും, തസ്മാ സോ ഭഗവാ പഗേവ തേസം ഭിക്ഖൂനം അഞ്ഞമഞ്ഞം വധമാനഭാവം ഞത്വാ തദഭാവോപായാഭാവം പന സുവിനിച്ഛിനിത്വാ തത്ഥ പുഥുജ്ജനാനം സുഗതിലാഭഹേതുമേവേകം കത്വാ അസുഭദേസനായ വാ രൂപസദ്ദദസ്സനസവനേഹി നിപ്പയോജനേഹി വിരമിത്വാ പഗേവ തതോ വിരമണതോ, സുഗതിലാഭഹേതുകരണതോ, അവസ്സം പഞ്ഞാപിതബ്ബായ തതിയപാരാജികപഞ്ഞത്തിയാ വത്ഥാഗമദസ്സനതോ ച അത്തനോ സബ്ബദസ്സിതം പരിക്ഖകാനം പകാസേന്തോ വിയ തമദ്ധമാസം വേനേയ്യഹിതനിപ്ഫത്തിയാ ഫലസമാപത്തിയാ അവകാസം കത്വാ വിഹരിതുകാമോ ‘ഇച്ഛാമഹം, ഭിക്ഖവേ, അദ്ധമാസം പടിസല്ലീയിതു’ന്തിആദിമാഹാ’’തി. ആചരിയാ നാമ ബുദ്ധമിത്തത്ഥേരധമ്മസിരിത്ഥേരഉപതിസ്സത്ഥേരാദയോ ഗണപാമോക്ഖാ, അട്ഠകഥാചരിയസ്സ ച സന്തികേ സുതപുബ്ബാ. തതോ അഞ്ഞേ ഏകേതി വേദിതബ്ബാ. ‘‘സകേന കായേന അട്ടീയന്തി…പേ… ഭവിസ്സന്തീ’’തി ഇദം പരതോ ‘‘യേ തേ ഭിക്ഖൂ അവീതരാഗാ, തേസം തസ്മിം സമയേ ഹോതി ഏവ ഭയം, ഹോതി ലോമഹംസോ, ഹോതി ഛമ്ഭിതത്ത’’ന്തി ഇമിനാ ന യുജ്ജതി, ഇദഞ്ച ഭഗവതോ അസുഭകഥാരമ്മണപ്പയോജനേന ന സമേതീതി ചേ? ന, തദത്ഥാജാനനതോ. സകേന കായേന അട്ടീയന്താനമ്പി തേസം അരിയമഗ്ഗേന അപ്പഹീനസിനേഹത്താ ഖീണാസവാനം വിയ മരണം പടിച്ച അഭയം ന ഹോതി, ഭയഞ്ച പന അസുഭഭാവനാനുയോഗാനുഭാവേന മന്ദീഭൂതം അനട്ടീയന്താനം വിയ ന മഹന്തം ഹുത്വാ ചിത്തം മോഹേസി. അപായുപഗേ തേ സത്തേ നാകാസീതി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അഥ വാ ഇദം പുരിമസ്സ കാരണവചനം, യസ്മാ തേസം തസ്മിം സമയേ ഹോതി ഏവ ഭയം, ഛമ്ഭിതത്തം, ലോമഹംസോ ച, തസ്മാ ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഭഗവാ അസുഭകഥം കഥേതീ’’തിആദി വുത്തന്തി.

അഥ വാ സകേന കായേന അട്ടീയന്താനമ്പി തേസം ഹോതി ഏവ ഭയം, മഹാനുഭാവാ വീതരാഗാതി ഖീണാസവാനം മഹന്തം വിസേസം ദസ്സേതി, അതിദുപ്പസഹേയ്യമിദം മരണഭയം, യതോ ഏവംവിധാനമ്പി അവീതരാഗത്താ ഭയം ഹോതീതിപി ദസ്സേതി. തദഞ്ഞേ തേസം ഭിക്ഖൂനം പഞ്ചസതാനം അഞ്ഞതരാ. തേനേദം ദീപേതി ‘‘തം തഥാ ആഗതം അസിഹത്ഥം വധകം പസ്സിത്വാ തദഞ്ഞേസമ്പി ഹോതി ഏവ ഭയം, പഗേവ തേസന്തി കത്വാ ഭഗവാ പഠമമേവ തേസം അസുഭകഥം കഥേസി, പരതോ തേസം നാഹോസി. ഏവം മഹാനിസംസാ നേസം അസുഭകഥാ ആസീ’’തി. യോ പനേത്ഥ പച്ഛിമോ നയോ, സോ ‘‘തേസു കിര ഭിക്ഖൂസു കേനചിപി കായവികാരോ വാ വചീവികാരോ വാ ന കതോ, സബ്ബേ സതാ സമ്പജാനാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന നിപജ്ജിംസൂ’’തി ഇമിനാ അട്ഠകഥാവചനേന സമേതി.

അപരേ പനാഹൂതി കുലദ്ധിപടിസേധനത്ഥം വുത്തം. ‘‘അയം കിര ലദ്ധീ’’തി വചനം ‘‘മാരധേയ്യംനാതിക്കമിസ്സതീ’’തി വചനേന വിരുജ്ഝതീതി ചേ? ന വിരുജ്ഝതി. കഥം? അയം ഭിക്ഖൂ അഘാതേന്തോ മാരവിസയം അതിക്കമിസ്സതി അകുസലകരണതോ ച. ഘാതേന്തോ പന മാരധേയ്യം നാതിക്കമിസ്സതി ബലവത്താ കമ്മസ്സാതി സയം മാരപക്ഖികത്താ ഏവം ചിന്തേത്വാ പന ‘‘യേ ന മതാ, തേ സംസാരതോ ന മുത്താ’’തി അത്തനോ ച ലദ്ധി, തസ്മാ തം തത്ഥ ഉഭയേസം മഗ്ഗേ നിയോജേന്തീ ഏവമാഹ, തേനേവ ‘‘മാരപക്ഖികാ മാരേന സമാനലദ്ധികാ’’തി അവത്വാ ‘‘മാരസ്സാ നുവത്തികാ’’തി വുത്താ. ‘‘ഇമിനാ കിം വുത്തം ഹോതി? യസ്മാ മാരസ്സ അനുവത്തി, തസ്മാ ഏവം ചിന്തേത്വാപി അത്തനോ ലദ്ധിവസേന ഏവമാഹാ’’തി കേചി ലിഖന്തി. മമ സന്തികേ ഏകതോ ഉപട്ഠാനമാഗച്ഛന്തി, അത്തനോ അത്തനോ ആചരിയുപജ്ഝായാനം സന്തികേ ഉദ്ദേസാദിം ഗണ്ഹാതി.

ആനാപാനസ്സതിസമാധികഥാവണ്ണനാ

൧൬൫. അയമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേതി ഇമിനാ കിം ദസ്സേതി? യേസം ഏവമസ്സ ‘‘ഭഗവതാ ആചിക്ഖിതകമ്മട്ഠാനാനുയോഗപച്ചയാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ജീവിതക്ഖയോ ആസീ’’തി, തേസം തം മിച്ഛാഗാഹം നിസേധേതി. കേവലം തേസം ഭിക്ഖൂനം പുബ്ബേ കതകമ്മപച്ചയാവ ജീവിതക്ഖയോ ആസി, ഇദം പന കമ്മട്ഠാനം തേസം കേസഞ്ചി അരഹത്തപ്പത്തിയാ, കേസഞ്ചി അനാഗാമിസകദാഗാമിസോതാപത്തിഫലപ്പത്തിയാ, കേസഞ്ചി പഠമജ്ഝാനാധിഗമായ, കേസഞ്ചി വിക്ഖമ്ഭനതദങ്ഗപ്പഹാനേന അത്തസിനേഹപഅയാദാനായ ഉപനിസ്സയോ ഹുത്വാ, കേസഞ്ചി സുഗതിയം ഉപ്പത്തിയാ ഉപനിസ്സയോ അഹോസീതി സാത്ഥികാവ മേ അസുഭകഥാ, കിന്തു ‘‘സാധു, ഭന്തേ ഭഗവാ, അഞ്ഞം പരിയായം ആചിക്ഖതൂ’’തി ആനന്ദേന യാചിതത്താ അഞ്ഞം പരിയായം ആചിക്ഖാമി, യഥാ വോ പുബ്ബേ ആചിക്ഖിതഅസുഭകമ്മട്ഠാനാനുയോഗാ, ഏവം അയമ്പി ഖോ ഭിക്ഖവേതി യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ‘‘അസ്സാസവസേന ഉപട്ഠാനം സതീ’’തി വുത്തം. സാ ഹി തം അസ്സാസം, പസ്സാസം വാ ആരമ്മണം കത്വാ പുബ്ബഭാഗേ, അപരഭാഗേ പന അസ്സാസപസ്സാസപഭവനിമിത്തം ആരമ്മണം കത്വാ ഉപട്ഠാതീതി ച തഥാ വുത്താ.

അസുഭേ പവത്തം അസുഭന്തി വാ പവത്തം ഭാവനാകമ്മം അസുഭകമ്മം, തദേവ അഞ്ഞസ്സ പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജനകസ്സ കാരണട്ഠേന ഠാനത്താ അസുഭകമ്മട്ഠാനം, ആരമ്മണം വാ അസുഭകമ്മസ്സ പദട്ഠാനട്ഠേന ഠാനന്തി അസുഭകമ്മട്ഠാനന്തി ഇധ അസുഭജ്ഝാനം, തേനേവ ‘‘ഓളാരികാരമ്മണത്താ’’തി വുത്തം. പടിവേധവസേനാതി വിതക്കാദിഅങ്ഗപടിലാഭവസേന. ആരമ്മണസന്തതായാതി അനുക്കമേന സന്തകാലം ഉപാദായ വുത്തകായദരഥപ്പടിപസ്സദ്ധിവസേന നിബ്ബുതോ. പരികമ്മം വാതി കസിണപരികമ്മം കിര നിമിത്തുപ്പാദപരിയോസാനം. തദാ ഹി നിരസ്സാദത്താ അസന്തം, അപ്പണിഹിതഞ്ച. യഥാ ഉപചാരേ നീവരണവിഗമേന, അങ്ഗപാതുഭാവേന ച സന്തതാ ഹോതി, ന തഥാ ഇധ, ഇദം പന ‘‘ആദിസമന്നാഹാരതോ’’തി വുത്തം. ദുതിയവികപ്പേ അസേചനകോതി അതിത്തികരോ, തേന വുത്തം ‘‘ഓജവന്തോ’’തി. ചേതസികസുഖം ഝാനക്ഖണേപി അത്ഥി, ഏവം സന്തേപി ‘‘ഉഭോപി ഝാനാ വുട്ഠിതസ്സേവ ഗഹേതബ്ബാ’’തി വുത്തം. സമഥേന സകസന്താനേ അവിക്ഖമ്ഭിതേ. ഇതരഥാ പാപകാനം ഝാനേന സഹുപ്പത്തി സിയാ. ഖന്ധാദീനം ലോകുത്തരപാദകത്താ നിബ്ബേധഭാഗിയം, വിസേസേന യസ്സ നിബ്ബേധഭാഗിയം ഹോതി, തം സന്ധായ വാ. ‘‘അനിച്ചാനുപസ്സീതിആദിചതുക്കവസേന അനുപുബ്ബേന അരിയമഗ്ഗവുഡ്ഢിപ്പത്തോ സമുച്ഛിന്ദതി, സേസാനമേതം നത്ഥീ’’തി ലിഖിതം.

തഥാഭാവപടിസേധനോ ചാതി സോളസവത്ഥുകസ്സ തിത്ഥിയാനം നത്ഥിതായ വുത്തം. സബ്ബപഠമാനം പന ചതുന്നം പദാനം വസേന ലോകിയജ്ഝാനമേവ തേസം അത്ഥി, തസ്മിം ലോകുത്തരപദട്ഠാനം നത്ഥി ഏവ. ‘‘ഫലമുത്തമന്തി ഫലേ ഉത്തമ’’ന്തി വുത്തം. ഉതുത്തയാനുകൂലന്തി ഗിമ്ഹേ അരഞ്ഞേ, ഹേമന്തേ രുക്ഖമൂലേ, വസന്തകാലേ സുഞ്ഞാഗാരേ ഗതോ. സേമ്ഹധാതുകസ്സ അരഞ്ഞം, പിത്തധാതുകസ്സ രുക്ഖമൂലം, വാതധാതുകസ്സ സുഞ്ഞാഗാരം അനുകൂലം. മോഹചരിതസ്സ അരഞ്ഞം അനുകൂലം മഹാഅരഞ്ഞേ ചിത്തം ന സങ്കുടതി, ദോസചരിതസ്സ രുക്ഖമൂലം, രാഗചരിതസ്സ സുഞ്ഞാഗാരം. ഠാനചങ്കമാനി ഉദ്ധച്ചപക്ഖികാനി, സയനം ലീനപക്ഖികം, പല്ലങ്കാഭുജനേന നിസജ്ജായ ദള്ഹഭാവം, ഉജുകായം പണിധാനേന അസ്സാസപസ്സാസാനം പവത്തനസുഖം ‘‘പരിമുഖം സതി’’ന്തി ഇമിനാ ആരമ്മണപരിഗ്ഗഹൂപായം ദസ്സേതി. കാരീതി കരണസീലോ. ഏതസ്സ വിഭങ്ഗേ ‘‘അസ്സസതി പസ്സസതീ’’തി അവത്വാ ‘‘സതോ കാരീ’’തി വുത്തം. തസ്മാ ‘‘അസ്സസതി പസ്സസതീ’’തി വുത്തേ ‘‘പഠമചതുക്കം ഏവ ലബ്ഭതി, ന സേസാനീ’’തി ച ‘‘ദീഘംഅസ്സാസവസേനാതി അലോപസമാസം കത്വാ’’ഇതി ച ‘‘ഏകത്ഥതായ അവിക്ഖേപ’’ന്തി ച ‘‘അസമ്ഭോഗവസേന പജാനതോ’’തി ച ‘‘തേന ഞാണേനാ’’തി ച ‘‘പജാനതോതി വുത്തഞാണേനാ’’തി ച ‘‘സതോകാരീതി സതിസമ്പജഞ്ഞാഹികാരീ’’തി ച ‘‘പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സിനോ അസ്സാസാവ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സിഅസ്സാസാ’’തി ച ലിഖിതം. ഉപ്പടിപാടിയാ ആഗതമ്പി യുജ്ജതേവ, തേന ഠാനേന പടിസിദ്ധം. താലും ആഹച്ച നിബ്ബായനതോ കിര പോതകോ സമ്പതിജാതോവ ഖിപിതസദ്ദം കരോതി, ഛന്ദപാമോജ്ജവസേന ഛ പുരിമാ തയോതി നവ. ഏകേനാകാരേനാതി അസ്സാസവസേന വാ പസ്സാസവസേന വാ ഏവം ആനാപാനസ്സതിം ഭാവയതോ കായേ കായാനുപസ്സനാസതികമ്മട്ഠാനഭാവനാ സമ്പജ്ജതി.

കായോതി അസ്സാസപസ്സാസാ. ഉപട്ഠാനം സതി. ദീഘന്തി സീഘം ഗതം അസ്സാസപസ്സാസം. അദ്ധാനസങ്ഖാതേതി കാലസങ്ഖാതേ വിയ കാലകോട്ഠാസേതി അത്ഥോ, ദീഘകാലേ വാതി അത്ഥോ. ഏകോ ഹി അസ്സാസമേവൂപലക്ഖേതി, ഏകോ പസ്സാസം, ഏകോ ഉഭയം, തസ്മാ ‘‘വിഭാഗം അകത്വാ’’തി വാ വുത്തം, ഛന്ദോതി ഏവം അസ്സാസതോ, പസ്സാസതോ ച അസ്സാദോ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ വസേന കത്തുകമ്യതാഛന്ദോ ഉപ്പജ്ജതി. തതോ പാമോജ്ജന്തി. അസ്സാസപസ്സാസാനം ദുവിഞ്ഞേയ്യവിസയത്താ ചിത്തം വിവത്തതി, ഗണനം പഹായ ഫുട്ഠട്ഠാനമേവ മനസി കരോന്തസ്സ കേവലം ഉപേക്ഖാവ സണ്ഠാതി. ചത്താരോ വണ്ണാതി ‘‘പത്തസ്സ തയോ വണ്ണാ’’തിആദീസു വിയ ചത്താരോ സണ്ഠാനാതി അത്ഥോ.

തഥാഭൂതസ്സാതി ആനാപാനസ്സതിം ഭാവയതോ. സംവരോതി സതിസംവരോ. അഥ വാ പഠമേന ഝാനേന നീവരണാനം, ദുതിയേന വിതക്കവിചാരാനം, തതിയേന പീതിയാ, ചതുത്ഥേന സുഖദുക്ഖാനം, ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ രൂപസഞ്ഞായ, പടിഘസഞ്ഞായ, നാനത്തസഞ്ഞായ വാ പഹാനം. ‘‘സീലന്തി വേരമണി സീലം, ചേതനാ സീലം, സംവരോ സീലം, അവീതിക്കമോ സീല’’ന്തി (പടി. മ. ൧.൩൯ ഥോകം വിസദിസം) വുത്തവിധിനാപേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘അത്ഥതോ തഥാ തഥാ പവത്തധമ്മാ ഉപധാരണസമാധാനസങ്ഖാതേന സീലനട്ഠേന സീലന്തി വുച്ചന്തീ’’തി വുത്തം. തഥാ ‘‘അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതാ സിക്ഖാ’’തി ഏത്ഥാപി ചേതനാസീലമേവ, കത്ഥചി വിരതിസീലമ്പീതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അഞ്ഞഥാ പണ്ണത്തിവജ്ജേസുപി സിക്ഖാപദേസു വിരതിപ്പസങ്ഗോ അഹോസി, പാതിമോക്ഖസംവരസംവുതോ വിഹരതീതി കത്വാ തസ്സാപി വിരതിപ്പസങ്ഗോ. തസ്മിം ആരമ്മണേതി ആനാപാനാരമ്മണേ. തായ സതിയാതി തത്ഥ ഉപ്പന്നസതിയാ. ‘‘തേന മനസികാരേനാതി ആവജ്ജനേനാ’’തി ലിഖിതം. ഏതേന നാനാവജ്ജനപ്പവത്തിദീപനതോ നാനാജവനവാരേഹിപി സിക്ഖതി നാമാതി ദീപിതം ഹോതി, യേന പന മനസികാരേന വാ. ഞാണുപ്പാദനാദീസൂതി ഏത്ഥ ആദിസദ്ദേന യാവ പരിയോസാനം വേദിതബ്ബം. ‘‘തത്രാതി തസ്മിം ആനാപാനാരമ്മണേ. ഏവന്തി ഇദാനി വത്തബ്ബനയേനാ’’തി ലിഖിതം. തത്രാതി തേസം അസ്സാസപസ്സാസാനം വാ. തഞ്ഹി ‘‘പുബ്ബേ അപരിഗ്ഗഹിതകാലേ’’തി ഇമിനാ സുട്ഠു സമേതി. ‘‘പഠമവാദോ ദീഘഭാണകാനം. തേ ഹി ‘പഠമജ്ഝാനം ലഭിത്വാ നാനാസനേ നിസീദിത്വാ ദുതിയത്ഥായ വായാമതോ ഉപചാരേ വിതക്കവിചാരവസേന ഓളാരികചിത്തപ്പവത്തികാലേ പവത്തഅസ്സാസപസ്സാസവസേന ഓളാരികാ’തി വദന്തി. ‘മജ്ഝിമഭാണകാ ഝാനലാഭിസ്സ സമാപജ്ജനകാലേ, ഏകാസനപടിലാഭേ ച ഉപരൂപരി ചിത്തപ്പവത്തിയാ സന്തഭാവതോ പഠമതോ ദുതിയസ്സുപചാരേ സുഖുമതം വദന്തീ’’’തി ലിഖിതം.

വിപസ്സനായം പനാതി ചതുധാതുവവത്ഥാനമുഖേന അഭിനിവിട്ഠസ്സ അയം കമോ, അഞ്ഞസ്സ ചാതി വേദിതബ്ബം. ഏത്തകം രൂപം, ന ഇതോ അഞ്ഞന്തി ദസ്സനം സന്ധായ ‘‘സകലരൂപപരിഗ്ഗഹേ’’തി വുത്തം. രൂപാരൂപപരിഗ്ഗഹേതി ഏത്ഥ അനിച്ചതാദിലക്ഖണാരമ്മണികഭങ്ഗാനുപസ്സനതോ പഭുതി ബലവതീ വിപസ്സനാ. പുബ്ബേ വുത്തനയേനാതി സബ്ബേസംയേവ പന മതേന അപരിഗ്ഗഹിതകാലേതിആദിനാ. സോധനാ നാമ വിസ്സജ്ജനം. അസ്സാതി ‘‘പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാര’’ന്തി പദസ്സ.

പുരതോ നമനാ ആനമനാ. തിരിയം നമനാ വിനമനാ. സുട്ഠു നമനാ സന്നമനാ. പച്ഛാ നമനാ പണമനാ. ജാണുകേ ഗഹേത്വാ ഠാനം വിയ ഇഞ്ജനാതി ആനമനാദീനം ആവിഭാവത്ഥമുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യഥാരൂപേഹി ആനമനാദി വാ കമ്പനാദി വാ ഹോതി, തഥാരൂപേ പസ്സമ്ഭയന്തി സമ്ബന്ധോ. ഇതി കിരാതി ഇതി ചേ. ഏവം സന്തേതി സന്തസുഖുമമ്പി ചേ പസ്സമ്ഭതി. പഭാവനാതി ഉപ്പാദനം. അസ്സാസപസ്സാസാനം വൂപസന്തത്താ ആനാപാനസ്സതിസമാധിസ്സ ഭാവനാ ന ഹോതി. യസ്മാ തം നത്ഥി, തസ്മാ ന സമാപജ്ജതി, സമാപത്തിയാ അഭാവേന ന വുട്ഠഹന്തി. ഇതി കിരാതി ഏവമേതം താവ വചനന്തി തദേതം. സദ്ദോവ സദ്ദനിമിത്തം, ‘‘സതോ അസ്സസതി സതോ പസ്സസതീ’’തി പദാനി പതിട്ഠപേത്വാ ദ്വത്തിംസപദാനി ചത്താരി ചതുക്കാനി വേദിതബ്ബാനി.

അപ്പടിപീളനന്തി തേസം കിലേസാനം അനുപ്പാദനം കിഞ്ചാപി ചേതിയങ്ഗണവത്താദീനിപി അത്ഥതോ പാതിമോക്ഖസംവരസീലേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി ‘‘യസ്സ സിയാ ആപത്തീ’’തി (മഹാവ. ൧൩൪) വചനതോ. തഥാപി ‘‘ന താവ, സാരിപുത്ത, സത്ഥാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതി ഉദ്ദിസതി പാതിമോക്ഖം, യാവ ന ഇധേകച്ചേ ആസവട്ഠാനീയാ ധമ്മാ സങ്ഘേ പാതുഭവന്തീ’’തി ഏത്ഥ അനധിപ്പേതത്താ ‘‘ആഭിസമാചാരിക’’ന്തി വുത്തം. ‘‘യം പനേത്ഥ ആപത്തിട്ഠാനിയം ന ഹോതി, തം അമിസ്സമേവാ’’തി വുത്തം.

യഥാവുത്തേനാതി യോഗാനുയോഗകമ്മസ്സ പദട്ഠാനത്താ. സല്ലഹുകവുത്തി അട്ഠപരിക്ഖാരികോ. പഞ്ചസന്ധികം കമ്മട്ഠാനന്തി ഏത്ഥ ഝാനമ്പി നിമിത്തമ്പി തദത്ഥജോതികാപി പരിയത്തി ഇധ കമ്മട്ഠാനം നാമ. ഗമനാഗമനസമ്പന്നതാദി സേനാസനം. സംകിലിട്ഠചീവരധോവനാദയോ ഖുദ്ദകപലിബോധാ. ‘‘അന്തരാ പതിതം നു ഖോ’’തി വികമ്പതി.

അജ്ഝത്തം വിക്ഖേപഗതേനാതി നിയകജ്ഝത്തേ വിക്ഖേപഗതേന. സാരദ്ധാ അസമാഹിതത്താ. ഉപനിബന്ധനഥമ്ഭമൂലം നാമ നാസികഗ്ഗം, മുഖനിമിത്തം വാ. തത്ഥേവാതി നാസികഗ്ഗാദിനിമിത്തേ. ‘‘ദോലാഫലകസ്സ ഏകപസ്സേ ഏവ ഉഭോ കോടിയോ മജ്ഝഞ്ച പസ്സതീ’’തി വദന്തി.

ഇധ പനാതി കകചൂപമേ. ദേസതോതി ഫുസനകട്ഠാനതോ. ‘‘നിമിത്തം പട്ഠപേതബ്ബന്തി നിമിത്തേ സതി പട്ഠപേതബ്ബാ’’തി വുത്തം. ഗരൂഹി ഭാവേതബ്ബത്താ ഗരുകഭാവനം. ഏകച്ചേ ആഹൂതി ഏകച്ചേ ഝായിനോ ആഹു.

‘‘സഞ്ഞാനാനതായാ’’തി വചനതോ ഏകച്ചേഹി വുത്തമ്പി പമാണമേവ, സങ്ഗീതിതോ പട്ഠായ അട്ഠകഥായ അനാഗതത്താ തഥാ വുത്തം. ‘‘മയ്ഹം താരകരൂപം നു ഖോ ഉപട്ഠാതീ’’തിആദിപരികപ്പേ അസതിപി ധാതുനാനത്തേന ഏതാസം ധാതൂനം ഉപ്പത്തി വിയ കേവലം ഭാവയതോ തഥാ തഥാ ഉപട്ഠാതി. ‘‘ന നിമിത്ത’ന്തി വത്തും ന വട്ടതി സമ്പജാനമുസാവാദത്താ’’തി വുത്തം. കമ്മട്ഠാനന്തി ഇധ വുത്തപടിഭാഗനിമിത്തമേവ.

നിമിത്തേ പടിഭാഗേ. നാനാകാരന്തി ‘‘ചത്താരോ വണ്ണാ വത്തന്തീ’’തി വുത്തനാനാവിധതം. വിഭാവയന്തി ജാനം പകാസയം. അസ്സാസപസ്സാസേതി തതോ സമ്ഭൂതേ നിമിത്തേ, അസ്സാസപസ്സാസേ വാ നാനാകാരം. നിമിത്തേ ഹി ചിത്തം ഠപേന്തോവ നാനാകാരതഞ്ച വിഭാവേതി, അസ്സാസപസ്സാസേ വാ സകം ചിത്തം നിബന്ധതീതി വുച്ചതി. താരകരൂപാദിവണ്ണതോ. കക്ഖളത്താദിലക്ഖണതോ.

അട്ഠകഥാസു പടിക്ഖിത്തന്തി ആസന്നഭവങ്ഗത്താതി കാരണം വത്വാ സീഹളട്ഠകഥാസു പടിക്ഖിത്തം. കസ്മാ? യസ്മാ ഛട്ഠേ, സത്തമേ വാ അപ്പനായ സതി മഗ്ഗവീഥിയം ഫലസ്സ ഓകാസോ ന ഹോതി, തസ്മാ. ഇധ ഹോതൂതി ചേ? ന, ലോകിയപ്പനാപി ഹി അപ്പനാവീഥിമ്ഹി ലോകുത്തരേന സമാനഗതികാവാതി പടിലദ്ധജ്ഝാനോപി ഭിക്ഖു ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരത്ഥായ ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ സത്താഹം നിസീദിതുകാമോ ചതുത്ഥേ, പഞ്ചമേ വാ അപ്പേത്വാ നിസീദതി, ന ഛട്ഠേ, സത്തമേ വാ. തത്ഥ ഹി അപ്പനാ. തതോ പരം അപ്പനായ ആധാരഭാവം ന ഗച്ഛതി. ആസന്നഭവങ്ഗത്താ ചതുത്ഥം, പഞ്ചമം വാ ഗച്ഛതി ഥലേ ഠിതഘടോ വിയ ജവനാനമന്തരേ ഠിതത്താതി കിര ആചരിയോ.

പുഥുത്താരമ്മണാനി അനാവജ്ജിത്വാ ഝാനങ്ഗാനേവ ആവജ്ജനം ആവജ്ജനവസീ നാമ. തതോ പരം ചതുന്നം, പഞ്ചന്നം വാ പച്ചവേക്ഖണചിത്താനം ഉപ്പജ്ജനം, തം പച്ചവേക്ഖണവസീ നാമ. തേനേവ ‘‘പച്ചവേക്ഖണവസീ പന ആവജ്ജനവസിയാ ഏവ വുത്താ’’തി വുത്തം. സമാപജ്ജനവസീ നാമ യത്തകം കാലം ഇച്ഛതി തത്തകം സമാപജ്ജനം, തം പന ഇച്ഛിതകാലപരിച്ഛേദം പതിട്ഠാപേതും സമത്ഥതാതി. ‘‘അധിട്ഠാനവസിയാ വുട്ഠാനവസിനോ അയം നാനത്തം അധിട്ഠാനാനുഭാവേന ജവനം ജവതി, വുട്ഠാനാനുഭാവേന പന അധിപ്പേതതോ അധികം ജവതീ’’തിപി വദന്തി. അപിച പഥവീകസിണാദിആരമ്മണം ആവജ്ജിത്വാ ജവനഞ്ച ജവിത്വാ പുന ആവജ്ജിത്വാ തതോ പഞ്ചമം ഝാനം ചിത്തം ഹോതി, അയം കിര ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദോ. ഭഗവതോ പന ആവജ്ജനസമനന്തരമേവ ഝാനം ഹോതീതി സബ്ബം അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തം.

‘‘വത്ഥുന്തി ഹദയവത്ഥും. ദ്വാരന്തി ചക്ഖാദി. ആരമ്മണന്തി രൂപാദീ’’തി ലിഖിതം. യഥാപരിഗ്ഗഹിതരൂപാരമ്മണം വാ വിഞ്ഞാണം പസ്സതി, അഞ്ഞഥാപി പസ്സതി. കഥം? ‘‘യഥാപരിഗ്ഗഹിതരൂപവത്ഥുദ്വാരാരമ്മണം വാ’’തി വുത്തം. യഥാപരിഗ്ഗഹിതരൂപേസു വത്ഥുദ്വാരാരമ്മണാനി യസ്സ വിഞ്ഞാണസ്സ, തം വിഞ്ഞാണം യഥാപരിഗ്ഗഹിതരൂപവത്ഥുദ്വാരാരമ്മണം തമ്പി പസ്സതി, ഏകസ്സ വാ ആരമ്മണസദ്ദസ്സ ലോപോ ദട്ഠബ്ബോതി ച മമ തക്കോ വിചാരേത്വാവ ഗഹേതബ്ബോ.

തതോ പരം തീസു ചതുക്കേസു ദ്വേ ദ്വേ പദാനി ഏകമേകം കത്വാ ഗണേതബ്ബം. സമഥേന ആരമ്മണതോ വിപസ്സനാവസേന അസമ്മോഹതോ പീതിപടിസംവേദനമേത്ഥ വേദിതബ്ബം. ‘‘ദുക്ഖമേതം ഞാണ’’ന്തിആദീസു പന ‘‘ആരമ്മണതോ അസമ്മോഹതോ’’തി യം വുത്തം, ഇധ തതോ വുത്തനയതോ ഉപ്പടിപാടിയാ വുത്തം. തത്ഥ ഹി യേന മോഹേന തം ദുക്ഖം പടിച്ഛന്നം, ന ഉപട്ഠാതി, തസ്സ വിഹതത്താ വാ ഏവം പവത്തേ ഞാണേ യഥാരുചി പച്ചവേക്ഖിതും ഇച്ഛിതിച്ഛിതകാലേ സമത്ഥഭാവതോ വാ ദുക്ഖാദീസു തീസു അസമ്മോഹതോ ഞാണം വുത്തം. നിരോധേ ആരമ്മണതോ തംസമ്പയുത്താ പീതിപടിസംവേദനാ അസമ്മോഹതോ ന സമ്ഭവതി മോഹപ്പഹാനാഭാവാ, പടിസമ്ഭിദാപാളിവിരോധതോ ച. തത്ഥ ‘‘ദീഘം അസ്സാസവസേനാ’’തിആദി ആരമ്മണതോ ദസ്സേതും വുത്തം. തായ സതിയാ തേന ഞാണേന സാ പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതി തദാരമ്മണസ്സ പടിസംവിദിതത്താതി ഏത്ഥ അധിപ്പായോ. ‘‘ആവജ്ജതോ’’തിആദി അസമ്മോഹതോ പീതിപടിസംവേദനം ദസ്സേതും വുത്തം. അനിച്ചാദിവസേന ജാനതോ, പസ്സതോ, പച്ചവേക്ഖതോ ച. തദധിമുത്തതാവസേന അധിട്ഠഹതോ, അധിമുച്ചതോ, തഥാ വീരിയാദിം സമാദഹതോ ഖണികസമാധിനാ.

അഭിഞ്ഞേയ്യന്തി ഞാതപരിഞ്ഞായ. പരിഞ്ഞേയ്യന്തി തീരണപരിഞ്ഞായ. സബ്ബഞ്ഹി ദുക്ഖസച്ചം അഭിഞ്ഞേയ്യം, പരിഞ്ഞേയ്യഞ്ച. തത്ര ചായം പീതീതി ലിഖിതം. അഭിഞ്ഞേയ്യന്തിആദി മഗ്ഗക്ഖണം സന്ധായാഹാതി വുത്തം. മഗ്ഗേന അസമ്മോഹസങ്ഖാതവിപസ്സനാകിച്ചനിപ്ഫത്തിതോ മഗ്ഗോപി അഭിഞ്ഞേയ്യാദിആരമ്മണം കരോന്തോ വിയ വുത്തോ. വിപസ്സനാഭൂമിദസ്സനത്ഥന്തി സമഥേ കായികസുഖാഭാവാ വുത്തം. ദ്വീസു ചിത്തസങ്ഖാരപദേസൂതി ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീ…പേ… സിക്ഖതി പസ്സമ്ഭയം ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീ…പേ… സിക്ഖതീതി ഏതേസു. മോദനാദി സബ്ബം പീതിവേവചനം. അനിച്ചാനുപസ്സനാദി കിലേസേ, തമ്മൂലകേ ഖന്ധാഭിസങ്ഖാരേ. ഏവം ഭാവിതോതി ന ചതുക്കപഞ്ചകജ്ഝാനനിബ്ബത്തനേന ഭാവിതോ. ഏവം സബ്ബാകാരപരിപുണ്ണം കത്വാ ഭാവിതോ. വിപസ്സനാമഗ്ഗപച്ചവേക്ഖണകാലേസുപി പവത്തഅസ്സാസമുഖേനേവ സബ്ബം ദസ്സിതം ഉപായകുസലേന ഭഗവതാ.

൧൬൮. കസ്മാ ഇദം വുച്ചതി അമ്ഹേഹീതി അധിപ്പായോ.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ

൧൭൨. ഉസ്സുക്കവചനന്തി പാകടസദ്ദസഞ്ഞാ കിര, സമാനകപദന്തി വുത്തം ഹോതി. ‘‘സുത്വാ ഭുഞ്ജന്തീ’’തി ഏത്ഥ വിയ സഞ്ചിച്ച വോരോപേതുകാമസ്സ സഞ്ചിച്ചപദം വോരോപനപദസ്സ ഉസ്സുക്കം, സഞ്ചേതനാ ച ജീവിതാ വോരോപനഞ്ച ഏകസ്സേവാതി വുത്തം ഹോതി. ന കേവലം ചേതസികമത്തേനേവ ഹോതി, പയോഗോപി ഇച്ഛിതബ്ബോ ഏവാതി ദസ്സേതും വുത്താനീതി കിര ഉപതിസ്സത്ഥേരോ. ‘‘ജാനിത്വാ സഞ്ജാനിത്വാ ചേച്ച അഭിവിതരിത്വാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ജാനന്തോ…പേ… വീതിക്കമോ’’തി വോരോപനമ്പി ദസ്സിതം, തസ്മാ ബ്യഞ്ജനേ ആദരം അകത്വാ അത്ഥോ ദസ്സിതോ. വീതിക്കമസങ്ഖാതത്ഥസിദ്ധിയാ ഹി പുരിമചേതനാ അത്ഥസാധികാ ഹോതി. സബ്ബസുഖുമഅത്തഭാവന്തി രൂപം സന്ധായ വുത്തം, ന അരൂപം. അത്തസങ്ഖാതാനഞ്ഹി അരൂപാനം ഖന്ധവിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൧ ആദയോ) വിയ ഇധ ഓളാരികസുഖുമതാ അനധിപ്പേതാ. മാതുകുച്ഛിസ്മിന്തി യേഭുയ്യവചനം, ഓപപാതികമനുസ്സേപി പാരാജികമേവ, അരൂപകായേ ഉപക്കമാഭാവാ തഗ്ഗഹണം കസ്മാതി ചേ? അരൂപക്ഖന്ധേന സദ്ധിം തസ്സേവ രൂപകായസ്സ ജീവിതിന്ദ്രിയസമ്ഭവതോ. തേന സജീവകോവ മനുസ്സവിഗ്ഗഹോപി നാമ ഹോതീതി സിദ്ധം. ഏത്ഥ മാതുകുച്ഛിസ്മിന്തി മനുസ്സമാതുയാ വാ തിരച്ഛാനമാതുയാ വാ. വുത്തഞ്ഹി പരിവാരേ (പരി. ൪൮൦) –

‘‘ഇത്ഥിം ഹനേ ച മാതരം, പുരിസഞ്ച പിതരം ഹനേ;

മാതരം പിതരം ഹന്ത്വാ, ന തേനാനന്തരം ഫുസേ;

പഞ്ഹാ മേസാ കുസലേഹി ചിന്തിതാ’’തി.

പഠമന്തി പടിസന്ധിചിത്തമേവ. ഏകഭവപരിയാപന്നായ ഹി ചിത്തസന്തതിയാ പടിസന്ധിചിത്തം പഠമചിത്തം നാമ. ചുതിചിത്തം പച്ഛിമം നാമ. അഞ്ഞഥാ അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ പഠമചിത്തം നാമ നത്ഥി വിനാ അനന്തരസമനന്തരനത്ഥിവിഗതപച്ചയേഹി ചിത്തുപ്പത്തിയാ അഭാവതോ. ഭാവേ വാ നവസത്തപാതുഭാവദോസപ്പസങ്ഗോ. അയം സബ്ബപഠമോ മനുസ്സവിഗ്ഗഹോതി കിഞ്ചാപി ഇമം ജീവിതാ വോരോപേതും ന സക്കാ, തം ആദിം കത്വാ സന്തതിയാ യാവ മരണാ ഉപ്പജ്ജനകമനുസ്സവിഗ്ഗഹേസു അപരിമാണേസു ‘‘സബ്ബപഠമോ’’തി ദിസ്സതി. യദാ പന യോ മനുസ്സവിഗ്ഗഹോ പുബ്ബാപരിയവസേന സന്തതിപ്പത്തോ ഹോതി, തദാ തം ജീവിതാ വോരോപേതും സക്കാ. സന്തതിം വികോപേന്തോ ഹി ജീവിതാ വോരോപേതി നാമ. ഏത്ഥ ച നാനത്തനയേ അധിപ്പേതേ സതി ‘‘സബ്ബപഠമോ’’തി വചനം യുജ്ജതി, ന പന ഏകത്തനയേ സന്തതിയാ ഏകത്താ. ഏകത്തനയോ ച ഇധാധിപ്പേതോ ‘‘സന്തതിം വികോപേതീ’’തി വചനതോ, തസ്മാ ‘‘സബ്ബപഠമോ’’തി വചനം ന യുജ്ജതീതി ചേ? ന, സന്തതിപച്ചുപ്പന്നബഹുത്താ. യസ്മാ പന സന്തതി നാമ അനേകേസം പുബ്ബാപരിയുപ്പത്തി വുച്ചതി, തസ്മാ ‘‘അയം സബ്ബപഠമോ’’തി വുത്തോ, ഏവമേത്ഥ ദ്വേപി നയാ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി, അഞ്ഞഥാ ‘‘സന്തതിം വികോപേതീ’’തി ഇദം വചനം ന സിജ്ഝതി. കിഞ്ചാപി ഏത്ഥ ‘‘സന്തതിം വികോപേതീ’’തി വചനതോ സന്തതിപച്ചുപ്പന്നമേവ അധിപ്പേതം, ന അദ്ധാപച്ചുപ്പന്നം വിയ ദിസ്സതി, തഥാപി യസ്മാ സന്തതിപച്ചുപ്പന്നേ വികോപിതേ അദ്ധാപച്ചുപ്പന്നം വികോപിതമേവ ഹോതി, അദ്ധാപച്ചുപ്പന്നേ പന വികോപിതേ സന്തതിപച്ചുപ്പന്നം വികോപിതം ഹോതീതി ഏത്ഥ വത്തബ്ബം നത്ഥി. തസ്മാ അട്ഠകഥായം ‘‘തദുഭയമ്പി വോരോപേതും സക്കാ, തസ്മാ തദേവ സന്ധായ ‘സന്തതിം വികോപേതീ’തി ഇദം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി ആഹ. ‘‘സന്തതിം വികോപേതീ’’തി വചനതോ പകതിയാ ആയുപരിയന്തം പത്വാ മരണകസത്തേ വീതിക്കമേ സതി അനാപത്തി വീതിക്കമപച്ചയാ സന്തതിയാ അകോപിതത്താ. വീതിക്കമപച്ചയാ ചേ ആയുപരിയന്തം അപ്പത്വാ അന്തരാവ മരണകസത്തേ വീതിക്കമപച്ചയാ ആപത്തി, കമ്മബദ്ധോ ചാതി നോ തക്കോതി ആചരിയോ. ‘‘മരണവണ്ണം വാ സംവണ്ണേയ്യ, മരണായ വാ സമാദപേയ്യ, അയമ്പി പാരാജികോ ഹോതി അസംവാസോ’’തി വചനതോ വാ ചേതനാക്ഖണേ ഏവ പാരാജികാപത്തി ഏകന്താകുസലത്താ, ദുക്ഖവേദനത്താ, കായകമ്മത്താ, വചീകമ്മത്താ, കിരിയത്താ ചാതി വേദിതബ്ബം.

സത്തട്ഠജവനവാരമത്തന്തി സഭാഗാരമ്മണവസേന വുത്തം, തേനേവ ‘‘സഭാഗസന്തതിവസേനാ’’തിആദി വുത്തം. അത്തനോ പടിപക്ഖേന സമന്നാഗതത്താ സമനന്തരസ്സ പച്ചയം ഹോന്തം യഥാ പുരേ വിയ അഹുത്വാ ദുബ്ബലസ്സ. തന്തി ജീവിതിന്ദ്രിയവികോപനം.

ഈതിന്തി സത്തവിധവിച്ഛികാദീനി യുദ്ധേ ഡംസിത്വാ മാരണത്ഥം വിസ്സജ്ജേന്തി. പജ്ജരകന്തി സരീരഡാഹം. സൂചികന്തി സൂലം. വിസൂചികന്തി സുക്ഖമാതിസാരംവസയം. പക്ഖന്ദിയന്തി രത്താതിസാരം. ദ്വത്തിബ്യാമസതപ്പമാണേ മഹാകായേ നിമ്മിനിത്വാ ഠിതനാഗുദ്ധരണം, കുജ്ഝിത്വാ ഓലോകിതേ പരേസം കായേ വിസമരണം വാ ഡാഹുപ്പാദനം വാ പയോഗോ നാമ.

കേചീതി മഹാസങ്ഘികാ. അയം ഇത്ഥീ. കുലുമ്ബസ്സാതി ഗബ്ഭസ്സ. കഥം സാ ഇതരസ്സാതി ചേ? തസ്സ ദുട്ഠേന മനസാനുപക്ഖിതേ സോ ച ഗബ്ഭോ സാ ച ഇദ്ധീതി ഉഭയമ്പി സഹേവ നസ്സതി, ഘടഗ്ഗീനം ഭേദനിബ്ബായനം വിയ ഏകക്ഖണേ ഹോതി. ‘‘തേസം സുത്തന്തികേസു ഓചരിയമാനം ന സമേതീ’’തി ലിഖിതം, ‘‘തേസം മതം ഗഹേത്വാ ‘ഥാവരീനമ്പി അയം യുജ്ജതീ’തി വുത്തേ തികവസേന പടിസേധിതബ്ബന്തി അപരേ’’തി വുത്തം. സാഹത്ഥികനിസ്സഗ്ഗിയപയോഗേസു സന്നിട്ഠാപകചേതനായ സത്തമായ സഹുപ്പന്നകായവിഞ്ഞത്തിയാ സാഹത്ഥികതാ വേദിതബ്ബാ. ആണത്തികേ പന സത്തഹിപി ചേതനാഹി സഹ വചീവിഞ്ഞത്തിസമ്ഭവതോ സത്തസത്ത സദ്ദാ ഏകതോ ഹുത്വാ ഏകേകക്ഖരഭാവം ഗന്ത്വാ യത്തകേഹി അക്ഖരേഹി അത്തനോ അധിപ്പായം വിഞ്ഞാപേതി, തദവസാനക്ഖരസമുട്ഠാപികായ സത്തമചേതനായ സഹജാതവചീവിഞ്ഞത്തിയാ ആണത്തികതാ വേദിതബ്ബാ. തഥാ വിജ്ജാമയപയോഗേ. കായേനാണത്തിയം പന സാഹത്ഥികേ വുത്തനയോവ. ഥാവരപയോഗേ യാവതാ പരസ്സ മരണം ഹോതി, താവതാ കമ്മബദ്ധോ, ആപത്തി ച. തതോ പരം അതിസഞ്ചരണേ കമ്മബദ്ധാതിബഹുത്തം വേദിതബ്ബം സതി പരം മരണേ. പാരാജികാപത്തി പനേത്ഥ ഏകാ. അത്ഥസാധകചേതനാ യസ്മാ ഏത്ഥ ച ദുതിയപാരാജികേ ച ലബ്ഭതി, ന അഞ്ഞത്ഥ, തസ്മാ ദ്വിന്നമ്പി സാധാരണാ ഇമാ ഗാഥായോ –

‘‘ഭൂതധമ്മനിയാമാ യേ, തേ ധമ്മാ നിയതാ മതാ;

ഭാവിധമ്മനിയാമാ യേ, തേവ അനിയതാ ഇധ.

‘‘ഭൂതധമ്മനിയാമാനം, ഠിതാവ സാ പച്ചയട്ഠിതി;

ഭാവിധമ്മനിയാമാനം, സാപേക്ഖാ പച്ചയട്ഠിതി.

‘‘തേനഞ്ഞാ ഹേതുയാ അത്ഥി, സാപി ധമ്മനിയാമതാ;

തസ്സാ ഫലം അനിയതം, ഫലാപേക്ഖാ നിയാമതാ.

‘‘ഏവഞ്ഹി സബ്ബധമ്മാനം, ഠിതാ ധമ്മനിയാമതാ;

ലദ്ധധമ്മനിയാമാ യാ, സാത്ഥസാധകചേതനാ.

‘‘ചേതനാസിദ്ധിതോ പുബ്ബേ, പച്ഛാ തസ്സാത്ഥസിദ്ധിതോ;

അവിസേസേന സബ്ബാപി, ഛബ്ബിധാ അത്ഥസാധികാ.

‘‘ആണത്തിയം യതോ സക്കാ, വിഭാവേതും വിഭാഗതോ;

തസ്മാ ആണത്തിയംയേവ, വുത്താ സാ അത്ഥസാധികാ.

‘‘മിച്ഛത്തേ വാപി സമ്മത്തേ, നിയതാനിയതാ മതാ;

അഭിധമ്മേ ന സബ്ബത്ഥി, തത്ഥ സാ നിയതാ സിയാ.

‘‘യാ ഥേയ്യചേതനാ സബ്ബാ, സഹത്ഥാണത്തികാപി വാ;

അഭിധമ്മനയേനായം, ഏകന്തനിയതാ സിയാ.

‘‘പാണാതിപാതം നിസ്സായ, സഹത്ഥാണത്തികാദികാ;

അഭിധമ്മവസേനേസാ, പച്ചേകം തം ദുകം ഭജേ.

‘‘ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദോ, ചേതനാ ചേതി തം ദ്വയം;

ന സാഹത്ഥികകമ്മേന, പഗേവാണത്തികാസമം.

‘‘ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദോ, ചേതനാ ചേതി തം ദ്വയം;

ന സാഹത്ഥികകമ്മേന, പഗേവാണത്തികാസമം.

‘‘ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദക്ഖണേ വധകചേതനാ;

ചിരാഠിതാതി കോ ധമ്മോ, നിയാമേതി ആപത്തികം.

‘‘ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദക്ഖണേ ചേ വധകോ സിയാ;

മതോ സുത്തോ പബുദ്ധോ വാ, കുസലോ വധകോ സിയാ.

‘‘കുസലത്തികഭേദോ ച, വേദനാത്തികഭേദോപി;

സിയാ തഥാ ഗതോ സിദ്ധോ, സഹത്ഥാ വധകചേതനാ’’തി.

യാനി പന ബീജഉതുകമ്മധമ്മചിത്തനിയാമാനി പഞ്ച അട്ഠകഥായ ആനേത്വാ നിദസ്സിതാനി, തേസു അയമത്ഥസാധകചേതനാ യോഗം ഗച്ഛതീതി മഞ്ഞേ ‘‘അയം അത്ഥസാധകചേതനാനിയമോ നത്ഥീ’’തി ചേതനാനം മിച്ഛത്തസമ്മത്തനിയതാനമ്പി നത്ഥിഭാവപ്പസങ്ഗതോ. ഭജാപിയമാനാ യേന, തേന സബ്ബേപി യഥാസമ്ഭവം കമ്മചിത്തനിയാമേ ഭജന്തി ഗച്ഛന്തീതി വേദിതബ്ബം. ജീവിതേ ആദീനവോ മരണവണ്ണദസ്സനേ ന വിഭത്തോവ, ഇധ പന സങ്കപ്പപദേ അത്ഥതോ ‘‘മരണസഞ്ഞീ മരണചേതനോ മരണാധിപ്പായോ’’തി ഏവം അവിഭൂതത്താ വിഭത്തോ, അപാകടത്താ, അനോളാരികത്താ വാ അവിഭാഗാ കാരിതാ വാ. നയിദം വിതക്കസ്സ നാമന്തി ന വിതക്കസ്സേവ നാമം, കിന്തു സഞ്ഞാചേതനാനമ്പി നാമന്തി ഗഹേതബ്ബം. കങ്ഖാവിതരണിയമ്പി ഏവമേവ വുത്തം.

൧൭൪. കായതോതി വുത്തത്താ ‘‘സത്തിഞസൂ’’തി വത്തബ്ബേ വചനസിലിട്ഠത്ഥം ‘‘ഉസുസത്തിആദിനാ’’തി വുത്തം. അനുദ്ദേസികേ കമ്മസ്സാരമ്മണം സോ വാ ഹോതി, അഞ്ഞോ വാ. ഉഭയേഹീതി കിഞ്ചാപി പഠമപ്പഹാരോ ന സയമേവ സക്കോതി, ദുതിയം ലഭിത്വാ പന സക്കോന്തോ ജീവിതവിനാസനഹേതു അഹോസി, തദത്ഥമേവ ഹി വധകേന സോ ദിന്നോ, ദുതിയോ പന അഞ്ഞേന ചിത്തേന ദിന്നോ, തേന സുട്ഠു വുത്തം ‘‘പഠമപ്പഹാരേനേവാ’’തി, ‘‘ചേതനാ നാമ ദാരുണാതി ഗരും വത്ഥും ആരബ്ഭ പവത്തപുബ്ബഭാഗചേതനാ പകതിസഭാവവധകചേതനാ, നോ ദാരുണാ ഹോതീ’’തി ആചരിയേന ലിഖിതം. ‘‘പുബ്ബഭാഗചേതനാ പരിവാരാ, വധകചേതനാവ ദാരുണാ ഹോതീ’’തി വുത്തം. യഥാധിപ്പായന്തി ഉഭോപി പടിവിജ്ഝതി, സാഹത്ഥികോപി സങ്കേതത്താ ന മുച്ചതി കിര.

കിരിയാവിസേസോ അട്ഠകഥാസു അനാഗതോ. ‘‘ഏവം വിജ്ഝ, ഏവം പഹര, ഏവം ഘാഹേഹീ’തി പാളിയാ സമേതീതി ആചരിയേന ഗഹിതോ’’തി വദന്തി. പുരതോ പഹരിത്വാതിആദി വത്ഥുവിസങ്കേതമേവ കിര. ഏതം ഗാമേ ഠിതന്തി പുഗ്ഗലോവ നിയമിതോ. യോ പന ലിങ്ഗവസേന ‘‘ദീഘം…പേ… മാരേഹീ’’തി ആണാപേതി അനിയമേത്വാ. യദി നിയമേത്വാ വദതി, ‘‘ഏതം ദീഘ’’ന്തി വദേയ്യാതി അപരേ. ആചരിയാ പന ‘‘ദീഘന്തി വുത്തേ നിയമിതം ഹോതി, ഏവം അനിയമേത്വാ വദതി, ന പന ആണാപകോ ദീഘാദീസു അഞ്ഞതരം മാരേഹീതി അധിപ്പായോ’’തി വദന്തി കിര. ‘‘അത്ഥോ പന ചിത്തേന ഏകം സന്ധായപി അനിയമേത്വാ ആണാപേതീ’’തി ലിഖിതം. ‘‘ഇതരോ അഞ്ഞം താദിസം മാരേതി, ആണാപകോ മുച്ചതീ’’തി വുത്തം യഥാധിപ്പായം ന ഗതത്താ. ‘‘ഏവം ദീഘാദിവസേനാപി ചിത്തേന അനിയമിതസ്സേവാതി യുത്തം വിയ ദിസ്സതീ’’തി അഞ്ഞതരസ്മിം ഗണ്ഠിപദേ ലിഖിതം, സുട്ഠു വീമംസിത്വാ സബ്ബം ഗഹേതബ്ബം, ഓകാസസ്സ നിയമിതത്താതി ഏത്ഥ ഓകാസനിയമം കത്വാ നിദ്ദിസന്തോ തസ്മിം ഓകാസേ നിസിന്നം മാരേതുകാമോവ ഹോതി, സയം പന തദാ തത്ഥ നത്ഥി. തസ്മാ ഓകാസേന സഹ അത്തനോ ജീവിതിന്ദ്രിയം ആരമ്മണം ന ഹോതി, തേന അത്തനാ മാരാപിതോ പരോ ഏവ മാരാപിതോ. കഥം? സയം രസ്സോ ച തനുകോ ച ഹുത്വാ പുബ്ബഭാഗേ അത്താനം സന്ധായ ആണത്തിക്ഖണേ ‘‘ദീഘം രസ്സം ഥൂലം ബലവന്തം മാരേഹീ’’തി ആണാപേന്തസ്സ ചിത്തം അത്തനി തസ്സാകാരസ്സ നത്ഥിതായ അഞ്ഞസ്സ താദിസസ്സ ജീവിതിന്ദ്രിയം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തതി, തേന മൂലട്ഠസ്സ കമ്മബദ്ധോ. ഏവംസമ്പദമിദന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ദൂതപരമ്പരാനിദ്ദേസേ ആണാപേതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ഇതരസ്സ ആരോചേതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ആചരിയന്തേവാസീനം യഥാസമ്ഭവം ആരോചനേ, പടിഗ്ഗണ്ഹനേ ദുക്കടം സന്ധായ വുത്തം. ന വധകോ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, തസ്സ ദുക്കടന്തി സിദ്ധം ഹോതി. തം പന ഓകാസാഭാവതോ ന വുത്തം. മൂലട്ഠേന ആപജ്ജിതബ്ബാപത്തിയാ ഹി തസ്സ ഓകാസോ അപരിച്ഛിന്നോ, തേനസ്സ തസ്മിം ഓകാസേ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം. വധകോ ചേ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, മൂലട്ഠോ ആചരിയോ പുബ്ബേ ആപന്നദുക്കടേന സഹ ഥുല്ലച്ചയമ്പി ആപജ്ജതി. കസ്മാ? മഹാജനോ ഹി തേന പാപേ നിയോജിതോതി. ഇദം പന ദുക്കടഥുല്ലച്ചയം വധകോ ചേ തമത്ഥം ന സാവേതി ആപജ്ജതി. യദി സാവേതി, പാരാജികമേവാപജ്ജതി. കസ്മാ? അത്ഥസാധകചേതനായ അഭാവാ. അനുഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹതി, തം ദുക്കടം ഹോതി. യദി ഏവം കസ്മാ പാഠേ ന വുത്തന്തി ചേ? വധകോ പന ‘സാധു കരോമീ’തി പടിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ തം ന കരോതി. ഏവഞ്ഹി നിയമേ ‘മൂലട്ഠസ്സ കിം നാമ ഹോതി, കിമസ്സ ദുക്കടാപത്തീ’തി സഞ്ജാതകങ്ഖാനം തദത്ഥദീപനത്ഥം ‘മൂലട്ഠസ്സ ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’’തി വുത്തം. ‘‘വധകോ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി ആപത്തി ദുക്കടസ്സ, മൂലട്ഠസ്സ ച ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി വുത്തം ന സിലിസ്സതി, മൂലട്ഠേന ആപജ്ജിതബ്ബാപത്തിദസ്സനാധികാരത്താ വധകോ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി വുത്തം.

വിസക്കിയദൂതപദനിദ്ദേസേ ‘‘വത്തുകാമതായ ച കിച്ഛേനേത്ഥ വത്വാ പയോജനം നത്ഥീതി ഭഗവതാ ന വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. യം പന ‘‘മൂലട്ഠസ്സേവ ദുക്കട’’ന്തി അട്ഠകഥായം വുത്തം. തത്രായം വിചാരണാ – ആചരിയേന ആണത്തേന ബുദ്ധരക്ഖിതേന തദത്ഥേ സങ്ഘരക്ഖിതസ്സേവ ആരോചിതേ കിഞ്ചാപി യോ ‘‘സാധൂ’’തി പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, അഥ ഖോ ആചരിയസ്സേവേതം ദുക്കടം വിസങ്കേതത്താ, ന ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സ, കസ്മാ? അത്ഥസാധകചേതനായ ആപന്നത്താ. തേനേവ ‘‘ആണാപകസ്സ ച വധകസ്സ ച ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി പാളിയം വുത്തം, തം പന മൂലട്ഠേന ആപജ്ജിതബ്ബദുക്കടം ‘‘മൂലട്ഠസ്സ അനാപത്തീ’’തി ഇമിനാ അപരിച്ഛിന്നോകാസത്താ ന വുത്തം.

അവിസങ്കേതേ ‘‘മൂലട്ഠസ്സ ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി വുത്തത്താ വിസങ്കേതേ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി സിദ്ധന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘വധകോ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ഇദം പന ദുക്കടം വധകസ്സേവ. സോ ഹി പഠമം ആണാപകം ബുദ്ധരക്ഖിതം പാരാജികാപത്തിം പാപേത്വാ സയം ജീവിതാ വോരോപേത്വാ ആപജ്ജിസ്സതീതി കിഞ്ചാപി പാളിയം ‘‘സോ തം ജീവിതാ വോരോപേതി, ആണാപകസ്സ ച വധകസ്സ ച ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി ന വുത്തം, തഥാപി തം അത്ഥതോ വുത്തമേവ, ‘‘യതോ പാരാജികം പഞ്ഞത്ത’’ന്തി പുബ്ബേ വുത്തനയത്താ ച തം ന വുത്തം. ‘‘സോ തം ജീവിതാ വോരോപേതി, ആപത്തി സബ്ബേസം പാരാജികസ്സാ’’തി ഹി പുബ്ബേ വുത്തം. ഏത്ഥ പുബ്ബേ ആചരിയന്തേവാസികാനം വുത്തദുക്കടഥുല്ലച്ചയാപത്തിയോ പഠമമേവ അനാപന്നാ പാരാജികാപത്തിയാ ആപന്നത്താ. തഥാപി വധകസ്സ പാരാജികാപത്തിയാ തേസം പാരാജികഭാവോ പാകടോ ജാതോതി കത്വാ ‘‘ആപത്തി സബ്ബേസം പാരാജികസ്സാ’’തി ഏകതോ വുത്തം, ന തഥാ ‘‘ആണാപകസ്സ, വധകസ്സ ച ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി ഏത്ഥ. കസ്മാ? വധകസ്സ ദുക്കടാപത്തിയാ ആപന്നത്താ. സോ ഹി പഠമം ദുക്കടാപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ പച്ഛാ പാരാജികം ആപജ്ജതി. യദി പന അന്തേവാസികാ കേവലം ആചരിയസ്സ ഗരുകതായ സാസനം ആരോചേന്തി സയം അമരണാധിപ്പായാ സമാനാ പാരാജികേന അനാപത്തി. അകപ്പിയസാസനഹരണപച്ചയാ ദുക്കടാപത്തി ഹോതി ഏവ, ഇമസ്സത്ഥസ്സ സാധനത്ഥം ധമ്മപദവത്ഥൂഹി മിഗലുദ്ദകസ്സ ഭരിയായ സോതാപന്നായ ധനുഉസുസൂലാദിദാനം നിദസ്സനം വദന്തി ഏകേ. തം തിത്തിരജാതകേന (ജാ. ൧.൪.൭൩ ആദയോ) സമേതി, തസ്മാ സുത്തഞ്ച അട്ഠകഥഞ്ച അനുലോമേതീതി നോ തക്കോതി ആചരിയോ. ഇധ പന ദൂതപരമ്പരായ ച ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ പാവദ, ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമം പാവദതൂ’’തി ഏത്ഥ അവിസേസേത്വാ വുത്തത്താ വാചായ വാ ആരോചേതു, ഹത്ഥമുദ്ദായ വാ, പണ്ണേന വാ, ദൂതേന വാ ആരോചേതു, വിസങ്കേതോ നത്ഥി. സചേ വിസേസേത്വാ മൂലട്ഠോ, അന്തരാദൂതോ വാ വദതി, തദതിക്കമേ വിസങ്കേതോതി വേദിതബ്ബം.

ഇദാനി ഇമസ്മിംയേവ അധികാരദ്വയേ അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തനയോ വുച്ചതി – ‘‘വധകോ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വധകസ്സേവ ആപത്തി, ന ആണാപകസ്സ ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സ. യദി പന സോ വജ്ഝമരണാമരണേസു അവസ്സമഞ്ഞതരം കരോതി, ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സാണത്തിക്ഖണേ ഏവ പാരാജികദുക്കടേസു അഞ്ഞതരം സിയാ. ‘‘ഇതി ചിത്തമനോ’’തി അധികാരതോ ‘‘ചിത്തസങ്കപ്പോ’’തി ഏത്ഥാപി ഇതി-സദ്ദോ വിയ ‘‘വധകോ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, മൂലട്ഠസ്സ ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി അധികാരതോ ‘‘മൂലട്ഠസ്സ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തമേവ ഹോതി. കസ്മാ സരൂപേന ന വുത്തന്തി ചേ? തതോ ചുത്തരി നയദാനത്ഥം. ‘‘മൂലട്ഠസ്സ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ഹി വുത്തേ മൂലട്ഠസ്സേവ വസേന നിയമിതത്താ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ ദുക്കടം ഹോതീ’’തി ന ഞായതി. ‘‘വധകോ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ഹി അനിയമേത്വാ വുത്തേ സക്കാ ഉഭയേസം വസേന ദുക്കടേ യോജേതും. തസ്മാ ഏവ ഹി അട്ഠകഥാചരിയേഹി അധികാരം ഗഹേത്വാ ‘‘സങ്ഘരക്ഖിതേന സമ്പടിച്ഛിതേ മൂലട്ഠസ്സേവ ദുക്കടന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ നേവ അനുഞ്ഞാതം, ന പടിക്ഖിത്തം, കേവലന്തു ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സ അനിയമിതത്താ പടിക്ഖിത്തം, തസ്സ പന പാരാജികദുക്കടേസു അഞ്ഞതരം ഭവേയ്യാതി അയമത്ഥോ ദീപിതോ, തസ്മാ തമ്പി സുവുത്തം. യസ്മാ ഉഭയേസം വസേന യോജേതും സക്കാ, തസ്മാ ആചരിയേഹി ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സേവേതം ദുക്കട’’ന്തി വുത്തം. തത്ഥ മൂലട്ഠോ നേവ അനുഞ്ഞാതോ ‘‘മൂലട്ഠസ്സാ’’തി വചനാഭാവതോ, ന ച പടിക്ഖിത്തോ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി പാളിയാ അഭാവതോ, പടിഗ്ഗണ്ഹനപച്ചയാ വധകസ്സ ദുക്കടം സിയാതി നയം ദാതും ‘‘മൂലട്ഠസ്സാ’’തി പാളിയം അവുത്തത്താ ‘‘തം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സേവേതം ദുക്കട’’ന്തി യം വുത്തം, തമ്പി സുവുത്തം. തത്ര ഹി ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സ പടിക്ഖിത്തം, വുത്തനയേന പന തസ്സ ആപത്തി അനിയതാതി. കസ്മാ പന അട്ഠകഥായം അനുത്താനം പടിഗ്ഗണ്ഹനപച്ചയാ വധകസ്സ ദുക്കടം അവത്വാ മൂലട്ഠസ്സേവ വസേന ദുക്കടം വുത്തന്തി ചേ? അനിട്ഠനിവാരണത്ഥം. ‘‘സങ്ഘരക്ഖിതേന സമ്പടിച്ഛിതേ പടിഗ്ഗണ്ഹനപച്ചയാ തസ്സ ദുക്കട’’ന്തി ഹി വുത്തേ അനന്തരനയേന സരൂപേന വുത്തത്താ ഇധാപി മൂലട്ഠസ്സ ഥുല്ലച്ചയം അട്ഠകഥായം വുത്തമേവ ഹോതീതി ആപജ്ജതി. ഇതി തം ഏവം ആപന്നം ഥുല്ലച്ചയം ഉത്താനന്തി തം അവത്വാ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ ദുക്കടം വുത്തം. അനുത്താനത്താ അട്ഠകഥായന്തി ഇമം അനിട്ഠഗ്ഗഹണം നിവാരേതും ‘‘മൂലട്ഠസ്സേവേതം ദുക്കട’’ന്തി വുത്തം. ആചരിയേന ഹി വുത്തനയേന പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ ദുക്കടമ്പി ഉത്താനമേവ. ഉത്താനഞ്ച കസ്മാ അമ്ഹാകം ഖന്തീതി വുത്തന്തി ചേ? പടിപത്തിദീപനത്ഥം. ‘‘പിടകത്തയാദീസു അപ്പടിഹതബുദ്ധിയോപി ആചരിയാ സരൂപേന പാളിയം അട്ഠകഥായഞ്ച അവുത്തത്താ ഏവരൂപേസു നാമ ഠാനേസു ഏവം പടിപജ്ജന്തി, കിമങ്ഗം പന മാദിസോതി സുഹദയാ കുലപുത്താ അനാഗതേ വുത്തനയമനതിക്കമിത്വാ സങ്കരദോസം വിവജ്ജേത്വാ വണ്ണനാവേലഞ്ച അനതിക്കമ്മ പടിപജ്ജന്തീ’’തി ച അപരേഹി വുത്തം. അയം പന അട്ഠകഥായ വാ അവുത്തത്താ ഏവരൂപേസു നാമ പാഠോ ആചരിയേന പച്ഛാ നിക്ഖിത്തത്താ കേസുചി പോത്ഥകേസു ന ദിസ്സതീതി കത്വാ സബ്ബം ലിഖിസ്സാമ. ഏവം സന്തേ പടിഗ്ഗഹണേ ആപത്തിയേവ ന സിയാ, സഞ്ചരിത്തപടിഗ്ഗഹണമരണാഭിനന്ദനേസുപി ച ആപത്തി ഹോതി, മാരണപടിഗ്ഗഹണേ കഥം ന സിയാ, തസ്മാ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സേവേതം ദുക്കടം, തേനേവേത്ഥ ‘‘മൂലട്ഠസ്സാ’’തി ന വുത്തം. പുരിമനയേപി ചേതം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ വേദിതബ്ബമേവ, ഓകാസാഭാവേന പന ന വുത്തം. തസ്മാ യോ യോ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, തസ്സ തസ്സ തപ്പച്ചയാ ആപത്തിയേവാതി അയമേത്ഥ അമ്ഹാകം ഖന്തി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം അദിന്നാദാനേപീതി.

൧൭൫. അരഹോ രഹോസഞ്ഞീനിദ്ദേസാദീസു കിഞ്ചാപി പാളിയം, അട്ഠകഥായഞ്ച ദുക്കടമേവ വുത്തം, തഥാപി തത്ഥ പരമ്പരായ സുത്വാ മരതൂതി അധിപ്പായേന ഉല്ലപന്തസ്സ ഉദ്ദേസേ സതി ഉദ്ദിട്ഠസ്സ മരണേന ആപത്തി പാരാജികസ്സ, അസതി യസ്സ കസ്സചി മരണേന ആപത്തി പാരാജികസ്സ. ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ സുത്വാ മേ വജ്ഝസ്സ ആരോചേതൂ’’തി ഉദ്ദിസിത്വാ ഉല്ലപന്തസ്സ വിസങ്കേതതാ ദൂതപരമ്പരായ വുത്തത്താ വേദിതബ്ബാ. സചേ ‘‘യോ കോചി സുത്വാ വദതൂ’’തി ഉല്ലപതി, വജ്ഝോ സയമേവ സുത്വാ മരതി, വിസങ്കേതത്താ ന പാരാജികം. യോ കോചി സുത്വാ വദതി, സോ ചേ മരതി, പാരാജികം. ‘‘യോ കോചി മമ വചനം സുത്വാ തം മാരേതൂ’’തി ഉല്ലപതി, യോ കോചി സുത്വാ മാരേതി, പാരാജികം, സയമേവ സുത്വാ മാരേതി, വിസങ്കേതത്താ ന പാരാജികന്തി ഏവം യഥാസമ്ഭവോ വേദിതബ്ബോ.

൧൭൬. മൂലം ദത്വാ മുച്ചതീതി ഏത്ഥ ഭിന്ദിത്വാ, ഭഞ്ജിത്വാ, ചവിത്വാ, ചുണ്ണേത്വാ, അഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിപിത്വാ വാ പഗേവ മുച്ചതീതി അത്ഥതോ വുത്തമേവ ഹോതി. യേസം ഹത്ഥതോ മൂലം ഗഹിതന്തി യേസം ഞാതകപരിവാരിതാനം ഹത്ഥതോ മൂലം തേന ഭിക്ഖുനാ ഗഹിതം, പോത്ഥകസാമികഹത്ഥതോ പുബ്ബേ ദിന്നമൂലം പുന ഗഹേത്വാ തേസഞ്ഞേവ ഞാതകാദീനം ദത്വാ മുച്ചതി, ഏവം പോത്ഥകസാമികസ്സേവ സന്തകം ജാതം ഹോതി. അനുഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘സചേപി സോ വിപ്പടിസാരീ ഹുത്വാ സീഘം തേസം മൂലം ദത്വാ മുച്ചതീ’’തി വുത്തം, തം യേന ധനേന പോത്ഥകോ കീതോ, തഞ്ച ധനം സന്ധായ വുത്തം. കസ്മാ? പോത്ഥകസാമികഹത്ഥതോ ധനേ ഗഹിതേ പോത്ഥകേ അദിന്നേപി മുച്ചനതോ. സചേ അഞ്ഞം ധനം സന്ധായ വുത്തം, ന യുത്തം പോത്ഥകസ്സ അത്തനിയഭാവതോ അമോചിതത്താ. സചേ പോത്ഥകം സാമികാനം ദത്വാ മൂലം ന ഗണ്ഹാതി, ന മുച്ചതി അത്തനിയഭാവതോ അമോചിതത്താ. സചേ പോത്ഥകം മൂലട്ഠേന ദിയ്യമാനം ‘‘തവേവ ഹോതൂ’’തി അപ്പേതി, മുച്ചതി അത്തനിയഭാവതോ മോചിതത്താ. ഏത്ഥായം വിചാരണാ – യഥാ ചേതിയം വാ പടിമം പോക്ഖരണിം സേതും വാ കിണിത്വാ ഗഹിതമ്പി കാരകസ്സേവേതം പുഞ്ഞം, ന കിണിത്വാ ഗഹിതസ്സ, തഥാ പാപമ്പി യേന പോത്ഥകോ ലിഖിതോ, തസ്സേവ യുജ്ജതി, ന ഇതരസ്സാതി ചേ? ന, ‘‘സത്ഥഹാരകം വാസ്സ പരിയേസേയ്യാ’’തി വചനതോ. പരേന ഹി കതസത്ഥം ലഭിത്വാ ഉപനിക്ഖിപന്തസ്സ പാരാജികന്തി സിദ്ധം. ഏവം പരേന ലിഖിതമ്പി പോത്ഥകം ലഭിത്വാ യഥാ വജ്ഝോ തം പസ്സിത്വാ മരതി, തഥാ ഉപനിക്ഖിപേയ്യ പാരാജികന്തി സിദ്ധം ഹോതീതി. ചേതിയാദീതി ഏതമനിദസ്സനം കരണപച്ചയം ഹി തം കമ്മം ഇദംമരണപച്ചയന്തി ഏവം ആചരിയേന വിചാരിതം. മമ പന ചേതിയാദിനിദസ്സനേനേവ സോപി അത്ഥോ സാധേതബ്ബോ വിയ പടിഭാതി.

തത്തകാ പാണാതിപാതാതി ‘‘ഏകാപി ചേതനാ കിച്ചവസേന ‘തത്തകാ’തി വുത്താ സതിപട്ഠാനസമ്മപ്പധാനാനം ചതുക്കതാ വിയാ’’തി ലിഖിതം. പമാണേ ഠപേത്വാതി അത്തനാ അധിപ്പേതപ്പമാണേ. ‘‘കതം മയാ ഏവരൂപേ ആവാടേ ഖണിതേ തസ്മിം പതിത്വാ മരതൂ’’തി അധിപ്പായേന വധകോ ആവാടപ്പമാണം നിയമേത്വാ സചേ ഖണി, തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ഇമസ്മിം ആവാടേ’’തി. ഇദാനി ഖണിതബ്ബം സന്ധായ ഏത്തകപ്പമാണസ്സ അനിയമിതത്താ ‘‘ഏകസ്മിമ്പി കുദാലപ്പഹാരേ’’തിആദി വുത്തം, സുത്തന്തികത്ഥേരേഹി കിഞ്ചാപി ഉപഠതം, തഥാപി സന്നിട്ഠാപകചേതനാ ഉഭയത്ഥ അത്ഥേവാതി ആചരിയാ. ബഹൂനം മരണേ ആരമ്മണനിയമേ കഥന്തി ചേ? വജ്ഝേസു ഏകസ്സ ജീവിതിന്ദ്രിയേ ആലമ്ബിതേ സബ്ബേസമാലമ്ബിതമേവ ഹോതി. ഏകസ്സ മരണേപി ന തസ്സ സകലം ജീവിതം സക്കാ ആലമ്ബിതും ന ഉപ്പജ്ജമാനം, ഉപ്പന്നം, നിരുജ്ഝമാനം, അത്ഥിതായപാണാതിപാതചേതനാവ പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണാ, പുരേജാതാരമ്മണാ ച ഹോതി, തസ്മാ തമ്പി യുജ്ജതി. പച്ഛിമകോടിയാ ഏകചിത്തക്ഖണേ പുരേജാതം ഹുത്വാ ഠിതം തം ജീവിതമാലമ്ബണം കത്വാ സത്തമജവനപരിയാപന്നചേതനായ ഓപക്കമേ കതേ അത്ഥതോ തസ്സ സത്തസ്സ സബ്ബം ജീവിതിന്ദ്രിയമാലമ്ബിതം, വോരോപിതഞ്ച ഹോതി, ഇതോ പനഞ്ഞഥാ ന സക്കാ; ഏവമേവ പുബ്ബഭാഗേ ‘‘ബഹൂപിസത്തേ മാരേമീ’’തി ചിന്തേത്വാ സന്നിട്ഠാനകാലേ വിസപക്ഖിപനാദീസു ഏകം പയോഗം സാധയമാനാ വുത്തപ്പകാരചേതനാ തേസു ഏകസ്സ വുത്തപ്പകാരം ജീവിതിന്ദ്രിയം ആലമ്ബണം കത്വാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം ഉപ്പന്നായ പനേകായ സബ്ബേപി തേ മാരിതാ ഹോന്തി തായ ഏവ സബ്ബേസം മരണസിദ്ധിതോ, അഞ്ഞഥാ ന സക്കാ വോരോപേതും, ആലമ്ബിതും വാ. തത്ഥ ഏകായ ചേതനായ ബഹൂനം മരണേ അകുസലരാസി കഥന്തി ചേ? വിസും വിസും മരണേ പവത്തചേതനാനം കിച്ചകരണതോ. കഥം? താ പന സബ്ബാ ഉപപജ്ജവേദനീയാവ ഹോന്തി, തസ്മാ താസു യായ കായചി ദിന്നായ പടിസന്ധിയാ ഇതരാ സബ്ബാപി ‘‘തതോ ബലവതരകുസലപടിബാഹിതാ അഹോസികമ്മ’’ന്തിആദികോട്ഠാസം ഭജന്തി, പുനപി വിപാകം ജനിതും ന സക്കോന്തി. അപരാപരിയവേദനീയാപി വിയ തം പടിബാഹിത്വാ കുസലചേതനാ പടിസന്ധിം ദേതി, തഥാ അയമ്പി ചേതനാ അനന്തരഭവേ ഏവ പടിസന്ധിദാനാദിവസേന താസം കിച്ചലേസകരണതോ ഏകാപി സമാനാ ‘‘രാസീ’’തി വുത്താ. തായ പന ദിന്നായ പടിസന്ധിയാ അതിതിക്ഖോ വിപാകോ ഹോതി. അയമേത്ഥ വിസേസോതിആദി അനുഗണ്ഠിപദേ പപഞ്ചിതം.

അമരിതുകാമാ വാതി അധിപ്പായത്താ ഓപപാതികമരണേപി ആപത്തി. ‘‘‘നിബ്ബത്തിത്വാ’തി വുത്തത്താ പതനം ന ദിസ്സതീതി ചേ? ഓപപാതികത്തം, പതനഞ്ച ഏകമേവാ’’തി ലിഖിതം. അഥ വാ ‘‘സബ്ബഥാപി അനുദ്ദിസ്സേവാ’’തി വചനതോ ഏത്ഥ മരതൂതി അധിപ്പായസമ്ഭവതോ ‘‘ഉത്തരിതും അസക്കോന്തോ മരതി പാരാജികമേവാ’’തി സുവുത്തം. സചേ ‘‘പതിത്വാ മരതൂ’’തി നിയമേത്വാ ഖണിതോ ഹോതി, ഓപപാതികമനുസ്സോ ച നിബ്ബത്തിത്വാ ഠിതനിയമേനേവ ‘‘ഉത്തരിതും ന സക്കാ’’തി ചിന്തേത്വാ മരതീതി പാരാജികച്ഛായാ ന ദിസ്സതി, തേന വുത്തം ‘‘ഉത്തരിതും അസക്കോന്തോ’’തി. സോ ഹി ഉത്തരിതും അസക്കോന്തോ പുനപ്പുനം പതിത്വാ മരതി, തേന പാതോപി തസ്സ സിദ്ധോ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. തത്ഥ സിയാ – യോ പന ‘‘ഉത്തരിതും അസക്കോന്തോ മരതീ’’തി വുത്തോ, സോ ഓപാതഖണനക്ഖണേ അരൂപലോകേ ജീവതി. വധകചേതനാ ച ‘‘അനിയതോ ധമ്മോ മിച്ഛത്തനിയതസ്സ ധമ്മസ്സ ആരമ്മണപച്ചയേന പച്ചയോ, രൂപജീവിതിന്ദ്രിയം മാതുഘാതികമ്മസ്സ പിതുഘാതികമ്മസ്സ അരഹന്തഘാതികമ്മസ്സ രുഹിരുപ്പാദകമ്മസ്സ ആരമ്മണപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി (പട്ഠാ. ൨.൧൫.൩൮ മിച്ഛത്തനിയതത്തിക) വചനതോ രൂപജീവിതിന്ദ്രിയാരമ്മണം ഹോതി, ന ച തം അരൂപാവചരസത്തസ്സത്ഥി, ന ച സാ ചേതനാ ‘‘അനിയതോ ധമ്മോ മിച്ഛത്തനിയതസ്സ ധമ്മസ്സ പുരേജാതപച്ചയേന പച്ചയോ, ആരമ്മണപുരേജാതം വത്ഥുപുരേജാതം ആരമ്മണപുരേജാതം. രൂപജീവിതിന്ദ്രിയം മാതുഘാതികമ്മസ്സ പുരേജാതപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി (പട്ഠാ. ൨.൧൫.൪൮ മിച്ഛത്തനിയതത്തിക) വചനതോ അനാഗതാരമ്മണാ ഹോതി. അഞ്ഞോ ഇധ പതിത്വാ മരണകസത്തോ നത്ഥി, ഏവം സന്തേ വധകചേതനായ കിം ആരമ്മണന്തി ചേ? യസ്സ കസ്സചി ഇധ ജീവനകസത്തസ്സ പച്ചുപ്പന്നം ജീവിതിന്ദ്രിയം ആരമ്മണം. കിഞ്ചാപി സോ ന മരതി, അഥ ഖോ പാണാതിപാതോ ഹോതി ഏവ. യഥാ കിം ‘‘യഥാക്കമേന ഠിതേ സത്ത ജനേ ഏകേന കണ്ഡേന വിജ്ഝിത്വാ മാരേമീ’’തി പുബ്ബഭാഗേ ചിന്തേത്വാ സന്നിട്ഠാനകാലേ തേസു ഏകസ്സ ജീവിതമാരമ്മണം കത്വാ കണ്ഡം വിസ്സജ്ജേതി, കണ്ഡോ തം വിരജ്ഝിത്വാ ഇതരേ ഛ ജനേ മാരേതി, ഏവം സന്തേപി അയം പാണാതിപാതീ ഏവ ഹോതി, ഏവമിധാപി ‘‘യോ കോചീ’’തി വികപ്പേന്തസ്സ വധകചേതനാ യസ്സ കസ്സചി ജീവിതാരമ്മണം കത്വാ പവത്തതി, തസ്മിം അമതേപി ഇതരസ്സ വസേന പാണാതിപാതീ. സചേ അരഹാ ഹുത്വാ പരിനിബ്ബായതി, അരഹന്തഘാതകോവ ഹോതി. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ ഏവരൂപേസു. അയമേവ ഹേത്ഥ ആചരിയപരമ്പരാഗതാ യുത്തി വിനിച്ഛയകഥാതി വുത്തം.

പതനരൂപം പമാണന്തി ഏത്ഥ യഥാ മാതുയാ പതിത്വാ പരിവത്തലിങ്ഗായ മതായ സോ മാതുഘാതകോ ഹോതി, ന കേവലം പുരിസഘാതകോ, തസ്മാ പതനസ്സേവ വസേന ആപത്തി. കസ്മാ? പതനരൂപമരണരൂപാനം ഏകസന്താനത്താ, തദേവ ഹിസ്സ ജീവിതിന്ദ്രിയം, തസ്സ ഹി പരിവത്തനം നത്ഥി, ഇത്ഥിപുരിസിന്ദ്രിയാനേവ പവത്തിയം നിരുജ്ഝനുപ്പജ്ജനകാനി, ഇത്ഥിപുരിസോതി ച തത്ഥ വോഹാരമത്തമേവ, തസ്മാ മാതുഘാതകോവ, ന പുരിസഘാതകോതി, യഥാ തസ്സ പതനരൂപവസേനാപത്തി, തഥാ ഇധാപി പതനരൂപവസേന ഥുല്ലച്ചയം ഏകസന്താനത്താതി അയം പഠമഥേരവാദേ യുത്തി. ദുതിയേ കിഞ്ചാപി പേതോ പതിതോ, യക്ഖോ ച, അഥ ഖോ അഹേതുകപടിസന്ധികത്താ അകുസലവിപാകസ്സ ‘‘വാമേന സൂകരോ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൨൯൬; മഹാനി. അട്ഠ. ൧൬൬) ഏത്ഥ വുത്തയക്ഖാനം പടിസന്ധി വിയ സബ്ബരൂപാനം സാധാരണത്താ, അമനുസ്സജാതികത്താ ച തിരച്ഛാനരൂപേന മതേ മരണരൂപവസേന പാചിത്തിയം, വത്ഥുവസേന ലഹുകാപത്തിയാ പരിവത്തനാ ഹോതി ഏവ തത്ഥജാതകരുക്ഖാദിഛേദനപാചിത്തിയപരിവത്തനം വിയ. അയമേവ യുത്തതരോ, തസ്മാ പച്ഛാ വുത്തോ. പാരാജികസ്സ പന മനുസ്സജാതികോ യഥാ തഥാ വാ പതിത്വാ യഥാ തഥാ വാ മരതു, പാരാജികമേവ ഗരുകത്താ. ഗരുകാപത്തിയാ ഹി വിപരിവത്തനാ നത്ഥീതി വുത്തം.

ഥുല്ലച്ചയം തിരച്ഛാനേ, മതേ ഭേദസ്സ കാരണം;

സരൂപമരണം തിസ്സോ, ഫുസ്സോ മഞ്ഞേതി അഞ്ഞഥാ.

ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘ദുതിയവാദേ പുഥുജ്ജനസ്സ പതിത്വാ അരഹത്തം പത്വാ മരന്തസ്സ വസേന വുത്തോ’’തി ലിഖിതം. ‘‘തിരച്ഛാനേ’’തി ഏത്ഥ കേചി വദന്തി ‘‘ദേവാ അധിപ്പേതാ’’തി. ‘‘സകസകരൂപേനേവ മരണം ഭവതി നാഞ്ഞഥാ’’തി ച വദന്തി. യക്ഖപേതരൂപേന മതേപി ഏസേവ നയോതി ഥുല്ലച്ചയന്തി അത്ഥോ. ‘‘തിരച്ഛാനഗതമനുസ്സവിഗ്ഗഹമരണേ വിയാ’’തി ലിഖിതം. പഹാരം ലദ്ധാതി സത്താനം മാരണത്ഥായ കതത്താ വുത്തം.

൧൭൭. സാധു സുട്ഠു മരതൂതി വചീഭേദം കരോതി. വിസഭാഗരോഗോതി സരീരട്ഠോ ഗണ്ഡപീളകാദി.

൧൭൮. കാളാനുസാരീതി ഏകിസ്സാ ലതായ മൂലം കിര. മഹാകച്ഛപേന കതപുപ്ഫം വാ. ഹംസപുപ്ഫന്തി ഹംസാനം പക്ഖപത്തം. ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന സാഹത്ഥികാണത്തികനയഞ്ഹേത്ഥ യോജേത്വാ കായവാചാചിത്തതോ സമുട്ഠാനവിധി ദസ്സേതബ്ബോ.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ

൧൮൦. മരണത്ഥികാവ ഹുത്വാതി ഇമസ്സ കായസ്സ ഭേദേന സഗ്ഗപാപനാധിപ്പായത്താ അത്ഥതോ മരണത്ഥികാവ ഹുത്വാ ഏവംഅധിപ്പായിനോ മരണത്ഥികാ നാമ ഹോന്തീതി അത്തനോ മരണത്ഥികഭാവം അജാനന്താ ആപന്നാ പാരാജികം. ന ഹി തേ ‘‘അത്തനോ ചിത്തപ്പവത്തിം ന ജാനന്തീ’’തി വുച്ചന്തി. വോഹാരവസേനാതി പുബ്ബഭാഗവോഹാരവസേന. സന്നിട്ഠാനേ പനേതം നത്ഥി. പാസേ ബദ്ധസൂകരമോചനേ വിയ ന ഹോതി. യഥാനുസന്ധിനാതി അന്തരാ അമരിത്വാതി അത്ഥോ. അപ്പടിവേക്ഖിത്വാതി അവിചാരേത്വാ. ഹേട്ഠിമഭാഗേ ഹി കിസ്മിഞ്ചി വിജ്ജമാനേ വലി പഞ്ഞായതി. ദസ്സിതേതി ഉദ്ധരിത്വാ ഠപിതേ. പടിബന്ധന്തി തയാ പടിബന്ധം, പരിഭോഗന്തരായം സങ്ഘസ്സ മാ അകാസീതി അത്ഥോ.

൧൮൧-൨. യസ്മാ കിരിയം ദാതും ന സക്കാ, തസ്മാ ‘‘പഠമം ലദ്ധ’’ന്തി വുത്തം. പുബ്ബേപി അത്തനാ ലദ്ധപിണ്ഡപാതതോ പണീതപണീതം ദേന്തോ തത്ഥപി അത്തകാരിയം അദാസി. അസഞ്ചിച്ചാതി ഏത്ഥ അഞ്ഞം ആകഡ്ഢന്തസ്സ അഞ്ഞസ്സ പതനേ സബ്ബേന സബ്ബം അഭിസന്ധി നത്ഥി. ന മരണാധിപ്പായസ്സാതി പടിഘോ ച പയോഗോ ച അത്ഥി, വധകചേതനാ നത്ഥി. അജാനന്തസ്സാതി ഏത്ഥ ‘‘വത്ഥുഅജാനനവസേന അജാനന്തസ്സ ദോസോ നത്ഥി, ഇദം കിര തേസം നാനത്തം. ‘അസഞ്ചിച്ചോ അഹ’ന്തി പാളിയം ന ദിസ്സതി. അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ തഥാരൂപായ പാളിയാ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി വദന്തി. നോ ചേ, ഥുല്ലച്ചയന്തി ഏത്ഥ ‘‘ദുക്ഖവേദനാ ചേ നുപ്പജ്ജതി, ദുക്കടമേവാ’’തി വദന്തി, വീമംസിതബ്ബം. ‘‘മുഗ്ഗരാ നാമ ഖാദനദണ്ഡകാ. വേമാ നാമ തേസം ഖാദനദണ്ഡകാനം ഹേട്ഠാ ച ഉപരി ച തിരിയം ബന്ധിതബ്ബദണ്ഡാ’’തി ലിഖിതം. ഹേട്ഠാവ ദുവിധാപി പഠന്തി. ഹത്ഥപ്പത്തോ വിയ ദിസ്സതി ‘‘തസ്സ വിക്ഖേപോ മാ ഹോതൂ’’തി ഉപച്ഛിന്ദതി. വിസേസാധിഗമം ബ്യാകരിത്വാ തപ്പഭവം സക്കാരം ലജ്ജീയന്തോ ആഹാരം ഉപച്ഛിന്ദതി സഭാഗാനം ബ്യാകതത്താ. തേ ഹി കപ്പിയഖേത്തം ആരോചേന്തി.

൧൮൬. അകതവിഞ്ഞത്തിയാതി ന വിഞ്ഞത്തിയാ. സാ ഹി അനുഞ്ഞാതത്താ കതാപി അകതാ വിയാതി അകതവിഞ്ഞത്തി. ‘‘‘വദേയ്യാഥ, ഭന്തേ യേനത്ഥോ’തി ഏവം അകതട്ഠാനേ വിഞ്ഞത്തി അകതവിഞ്ഞത്തീ’’തി ലിഖിതം. തിത്ഥിയഭൂതാനം മാതാപിതൂനം സഹത്ഥാ ദാതും ന വട്ടതീതി. പിതുച്ഛാ നാമ പിതുഭഗിനീ. സചേപി ന യാചന്തി ‘‘യാചിതും ദുക്ഖ’’ന്തി, സയം വാ ഏവം വത്തുമസക്കോന്താ. ‘‘യദാ തേസം അത്ഥോ ഭവിസ്സതീ’’തി ആഭോഗം കത്വാ വാ. ‘‘‘വേജ്ജകമ്മം വാ ന ഹോതീ’തി വചനതോ യാവ സത്തമോ കുലപരിവട്ടോ, താവ ഭേസജ്ജം കാതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി. സബ്ബപദേസൂതി മഹാമാതുയാചൂളമാതുയാതിആദീനം.

വുത്തനയേന പരിയേസിത്വാതി ‘‘സാമണേരേഹി വാ’’തിആദിനാ. ‘‘ന അകതവിഞ്ഞത്തിയാ’’തി വദന്തി. ‘‘പച്ചാസീസതി സചേ, ദുക്കട’’ന്തി വദന്തി. കപ്പിയവസേനാതി പുപ്ഫം ആനേഥാതിആദിനാ. ‘‘പൂജം അകാസീ’തി വുത്തത്താ സയം ഗഹേതും ന വട്ടതീ’’തി വദന്തി.

‘‘ഭണഥാ’’തി വുത്തേ പന കാതബ്ബം. ധമ്മഞ്ഹി വത്തും വട്ടതി. നോ ചേ ജാനന്തി, ന പാദാ അപനേതബ്ബാ. അവമങ്ഗലന്തി ഹി ഗണ്ഹന്തി.

ചോരനാഗസ്സ ഹി ആമട്ഠം ദിന്നേ കുജ്ഝിസ്സതി, അനാമട്ഠം ന വട്ടതീതി അങ്ഗുലന്തരേ ഥോകം ഭത്തം ഗഹേത്വാ പത്തേ ഭത്തം സബ്ബം അദാസി, സോ തേന തുസ്സി. വരപോത്ഥകചിത്തത്ഥരണന്തി സിബ്ബിത്വാ കാതബ്ബത്ഥരണവികതി. പിതുരാജാ ദമിളസ്സ പരാജിതോ രോഹണേ സോളസവസ്സാനി വസിത്വാ മിത്താമച്ചപരിവുതോ ‘‘രജ്ജം ഗണ്ഹാമീ’’തി ആഗന്ത്വാ അന്തരാമഗ്ഗേ അപ്പമത്തകസ്സ കാരണാ ഏകം അമച്ചം ഘാതാപേസി. സേസാ ഭയേന പലായന്താ അരഞ്ഞേ അന്തരാമഗ്ഗേ ചോരേഹി വിലുത്താ ഹമ്ബുഗല്ലകവിഹാരം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ചാതുനികായികതിസ്സത്ഥേരോ തേസം സങ്ഗഹം കത്വാ പുന ആനേത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സേസി, തേഹി സദ്ധിം രജ്ജം ഗഹേത്വാ രാജാ ഹമ്ബുഗല്ലകതിസ്സത്ഥേരസ്സ അഭയഗിരിവിഹാരം അകാസി. സേസാപി ഏകേകവിഹാരം കാരാപേസും കിര.

൧൮൭. ചോരസമീപം പേസേന്തോ ‘‘വാളയക്ഖവിഹാരം പേസേതീ’’തി ഇമിനാ സദിസോ. കസ്മാ? മരണാധിപ്പായത്താ. തളാകാദീസു മച്ഛാദിഗ്ഗഹണത്ഥം കേവട്ടം അഞ്ഞാപദേസേന ‘‘തളാകതീരം ഗച്ഛാ’’തി പഹിണന്തസ്സ പാണാതിപാതേന ഭവിതബ്ബം, ‘‘വാളയക്ഖവിഹാരം പാഹേസീ’’തി ഇമസ്സ സദിസോ. കസ്മാ? ‘‘മരണാധിപ്പായത്താ’’തി വചനസ്സാനുലോമതോ, അട്ഠകഥായമ്പി ‘‘ഏവം വാളയക്ഖമ്പീ’’തി വുത്തത്താ.

൧൮൯. തം തത്രട്ഠിതം ഛിന്ദന്തന്തി തം-സദ്ദോ ഏകച്ചേസു നത്ഥി. ഇതരേസു പാരാജികഥുല്ലച്ചയം ആപന്നാതി അത്ഥോ. ‘‘ഇമം ഛിന്ദിത്വാ സീഘം ഗന്ത്വാ സങ്ഘസ്സ പത്തചീവരം ദസ്സാമീ’’തി കുസലചിത്തേനപി ഛിന്ദിതും ന വട്ടതി അനനുഞ്ഞാതത്താ. അഞ്ഞസ്സ പന ഭിക്ഖുനോ വട്ടതി അനുഞ്ഞാതത്താ.

൧൯൦. കഥം? കുടിരക്ഖണത്ഥഞ്ഹി ഭഗവതാ പടഗ്ഗിദാനാദി അനുഞ്ഞാതം, കുടി നാമേസാ ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായ. തസ്മാ ‘‘ഭിക്ഖുരക്ഖണത്ഥം അഞ്ഞസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ വട്ടതീ’തി വത്തബ്ബമേത്ഥ നത്ഥീ’’തി വുത്തം. യദി ഏവം അച്ഛിന്നചീവരസ്സ നഗ്ഗഭാവപ്പടിച്ഛാദനത്ഥം ഭൂതഗാമപാതബ്യതാ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതാ, ജീവിതരക്ഖണത്ഥഞ്ച സപ്പദട്ഠകാലേ അനുഞ്ഞാതം, തസ്മാ ‘‘അപി ജീവിതം പരിച്ചജിതബ്ബം, ന ച രുക്ഖോ വാ ഛിന്ദിതബ്ബോ’’തിആദി ന വത്തബ്ബം സിയാ, തസ്മാ തം നിദസ്സനം അപ്പമാണം, അട്ഠകഥാചരിയോ ഏവേത്ഥ പമാണം. ഏത്ഥ പനായം ആചരിയസ്സ തക്കോ – അരിയപുഗ്ഗലേസുപി സത്താ നഗ്ഗിയം പസ്സിത്വാ അപ്പസാദം കത്വാ നിരയൂപഗാ ഭവിസ്സന്തി, തഥാ സപ്പാ ച ഡംസിത്വാ, തേസം പാപവിമോചനത്ഥം ഭൂതഗാമപാതബ്യതാ അനുഞ്ഞാതാ. ദാനപതീനം ചിത്തരക്ഖണത്ഥം പടഗ്ഗിദാനാദി. അഞ്ഞഥാ ലോകസ്സ പുഞ്ഞന്തരായോ, സങ്ഘസ്സ ച ലാഭന്തരായോ ഹോതി. വധകസ്സ പന ചിത്തഹിതകരണം നത്ഥി, തം പന അവീതിക്കമം, ജീവിതപരിച്ചജനം പസ്സിത്വാ വാ ‘‘അഹോ ദുക്കരം കത’’ന്തി പസാദമേവ ലഭേയ്യുന്തി അത്തനോ ന വട്ടതി, അഞ്ഞസ്സ വട്ടതി. അഞ്ഞഥാ തിത്ഥിയാനം അസദ്ധമ്മസിദ്ധിയാതി. ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘ജീവിതത്ഥായ രുക്ഖം ഛിന്ദന്തസ്സ അത്തസിനേഹവസേന ഛിന്ദനതോ അകുസലത്താ ന വട്ടതി, അഞ്ഞസ്സ വട്ടതീ’’തി ലിഖിതം. അനേകേസു രുക്ഖേന ഓത്ഥതേസു, ഓപാതേ വാ പതിതേസു അഞ്ഞേന അഞ്ഞസ്സത്ഥായ രുക്ഖഛേദനാദി കാതും വട്ടതി, കസ്മാ? പരപരിത്താണാധിപ്പായതോതി. പരിത്തന്തി രക്ഖണം, തം ദസ്സേതും ‘‘സമന്താ ഭൂമിതച്ഛന’’ന്തിആദി വുത്തം.

൧൯൧. തീഹി മാരിതേ പന വിസങ്കേതന്തി ഏത്ഥ തീസു ഏകേന മാരിതേപി ‘‘ഖേത്തമേവ ഓതിണ്ണത്താ പാരാജിക’’ന്തി വുത്തത്താ തയോപി ഏകതോ ഹുത്വാ മാരേന്തി ചേ, ആപജ്ജതി, തേനേവ വുത്തം ‘‘പരിച്ഛേദബ്ഭന്തരേ വാ അവിസങ്കേത’’ന്തി. ‘‘പരിച്ഛേദാതിക്കമേ പന സബ്ബത്ഥ വിസങ്കേതം ഹോതീ’’തി വുത്തത്താ ദ്വിന്നം ബലം ഗഹേത്വാ തതിയോ ചേ മാരേതി ആപജ്ജതി വിയ ദിസ്സതി, വീമംസിതബ്ബം. ‘‘ദ്വേ മാരേന്തൂ’’തി വുത്തേ ഏകേന വാ ദ്വീഹി വാ മാരിതേ പാരാജികന്തി ‘‘ദ്വിന്നം പഹാരാനം മരണേ സതി ദ്വേ മാരിതാ നാമ ഹോന്തി, അസതി ഏകോവ ഹോതി, തസ്മാ വിജാനിതബ്ബ’’ന്തി വദന്തി.

തതിയപാരാജികവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ചതുത്ഥപാരാജികം

വഗ്ഗുമുദാതീരിയഭിക്ഖുവത്ഥുവണ്ണനാ

൧൯൩. ചതുത്ഥേ വഗ്ഗു ച സാ മോദയതി ച സത്തേതി വഗ്ഗുമുദാ. ‘‘വഗ്ഗുമദാ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ വഗ്ഗു ച സാ പസന്നസുദ്ധതരങ്ഗസമിദ്ധത്താ സുഖുമാ ചാതി അത്ഥോ ജീവിതവഗ്ഗുത്ഥനിതാ ജീവിതത്ഥന്തി നീലുപ്പലന്തിആദീസു വിയ. മദസ്സാതി ച ബഹുഖജ്ജഭോജ്ജപാനാദിസമിദ്ധാ നദീ ഛണദിവസേസൂതി നിരുത്തി വേദിതബ്ബാ. വഗ്ഗു പരിസുദ്ധാതി ലോകേന സമ്മതാതി കിര അത്ഥോ. ഭാസിതോ ഭവിസ്സതീതി പാഠസേസോ.

൧൯൪-൫. വണ്ണവാ വണ്ണവന്തോ വണ്ണവന്താനീതിപി സിജ്ഝതി കിര ബഹുവചനേന. യസ്മാ ഇന്ദ്രിയാനം ഊനത്തം, പൂരത്തം വാ നത്ഥി, തസ്മാ ‘‘അഭിനിവിട്ഠോകാസസ്സ പരിപുണ്ണത്താ’’തി വുത്തം. ഛട്ഠസ്സ അഭിനിവിട്ഠോകാസോ ഹദയവത്ഥു. ചതുഇരിയാപഥചക്കേ പാകതിന്ദ്രിയേ. അത്തനോ ദഹതീതി അത്തനാ ദഹതി, അത്തനാ പടിവിദ്ധം കത്വാ പവേദേതീതി അധിപ്പായോ. സന്തന്തി വത്തമാനം. ഗോത്രഭുനോതി ഗോത്തമത്തം അനുഭവത്താ നാമമത്തകമേവാതി അത്ഥോ.

സവിഭങ്ഗസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൧൯൭. പദഭാജനേ ‘‘തിസ്സോ വിജ്ജാ’’തി വുത്തത്താ അരൂപാവചരജ്ഝാനാനി പടിക്ഖിത്താനീതി ചേ? ന, തത്ഥേവ ‘‘യം ഞാണം, തം ദസ്സനം, യം ദസ്സനം, തം ഞാണ’’ന്തി ദസ്സനപദേന വിസേസേത്വാ വുത്തത്താ, തസ്മാ ഏവ അട്ഠകഥായം ‘‘വിജ്ജാസീസേന പദഭാജനം വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ധുരം കത്വാതി പുരിമം കത്വാ.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ

൧൯൯. അനാഗതേ ഉപ്പജ്ജനകരാഗാദീനം കാരണത്താ രാഗാദയോവ നിമിത്തം നാമ. തിസ്സന്നഞ്ച വിജ്ജാനം അഞ്ഞതരം സന്ധായ ‘‘വിജ്ജാനം ലാഭീമ്ഹീ’’തി ഭണതി, പാരാജികം, ന വത്ഥുവിജ്ജാദീനം കിലേസനഹാനമേവ വുത്തം, തംഖണത്താ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മപ്പവത്തി ന ഹോതീതി ചേ? ന, മഗ്ഗകിച്ചദീപനതോ. തേനേവ ‘‘മഗ്ഗേന വിനാ നത്ഥീ’’തിആദി വുത്തം. ചിത്തന്തി ചിത്തസ്സ വിഗതനീവരണതാതി അത്ഥോ. ‘‘യാവഞ്ച വിജ്ജാ അനാഗതാ, താവ വിപസ്സനാഞാണസ്സ ലാഭീമ്ഹീ’തി വദന്തോ യദി ലോകുത്തരം സന്ധായ വദതി, സോപി ച തഥാ ജാനാതി, പാരാജികമേവ ലോകുത്തരസ്സപി തംനാമത്താ’’തി വദന്തി. ‘‘അവിസേസേനാപി വദതോ പാരാജികം വുത്തന്തി ലോകുത്തരം സന്ധായ വദതോ ‘പാരാജിക’ന്തി വത്തും യുജ്ജതി. യഥാ കിം ‘വിജ്ജാനം ലാഭീമ്ഹീ’തി ഭണന്തോപി പാരാജികമേവാ’തി വുത്തട്ഠാനേ വത്ഥുവിജ്ജാദീനം സമ്ഭവേപി താസം അനധിപ്പേതത്താ പാരാജികം ഹോതി, ഏവമിധാപി. ന സക്കാ അഞ്ഞം പമാണം കാതുന്തി അത്തനോ ഗുണമാരോചേതുകാമോ ലോകിയേന സമ്മിസ്സം അത്ഥപടിസമ്ഭിദം വദതോ പാരാജികന്തി പമാണം കാതും ന സക്കാ, ഇതരഥാ ഹോതീ’’തി അപരേഹി വുത്തം, ‘‘തം പുബ്ബാപരവിരുദ്ധം, തസ്മാ വിജ്ജാനിദസ്സനം ഇധ അനിദസ്സനം സാസനേ വത്ഥുവിജ്ജാദീനം വിജ്ജാവിധാനാഭാവാ. ഭഗവതാ വിഭത്തഖേത്തപദേ വാ തേസം പരിയായവചനാനം അനാമട്ഠത്താ ന സക്കാ അഞ്ഞം പമാണം കാതു’’ന്തി ലിഖിതം. ‘‘പടിസമ്ഭിദാനം ലാഭീമ്ഹീ’തി വുത്തേ പരിയായേന വുത്തത്താ ഥുല്ലച്ചയം യുത്ത’’ന്തി വദന്തി, വിചാരേതബ്ബം. വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബന്തി ‘‘യോ തേ വിഹാരേ വസതീ’’തിആദീഹി സംസന്ദനതോ പരിയായവചനത്താ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം. ‘‘നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജാമീ’തി വാ ‘ലാഭീമ്ഹാഹം തസ്സാ’തി വാ വദതോപീ’’തി വുത്തവചനമ്പി ‘‘സചേ പനസ്സേവം ഹോതീ’’തിആദിവചനമ്പി അത്ഥതോ ഏകമേവ, സോപി ഹി അത്തനോ വിസേസം ആരോചേതുമേവ വദതി. ‘‘യോ തേ വിഹാരേ വസതീ’തിആദീസു അഹം-വചനാഭാവാ പരിയായോ യുജ്ജതി, ഇധ പന ‘ലാഭീമ്ഹാഹം തസ്സാ’തി അത്താനം നിദ്ദിസതി, തസ്മാ പാരാജികം ആപജ്ജിതും യുത്തം വിയാ’’തി വദന്തി. ‘‘മഹാപച്ചരിയാദിവചനം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേസു ഏകോപി ന ഹോതി, തസ്മാ പരിയായേന വുത്തത്താ ന ഹോതീ’’തി വദന്തി, സുട്ഠു ഉപപരിക്ഖിതബ്ബം. ഫലസച്ഛികിരിയാ-പദതോ പട്ഠായ ഏവ പാഠോ ഗഹേതബ്ബോ, ഫലസച്ഛികിരിയായപി ഏകേകമ്പി ഏകേകഫലവസേന പാരാജികം വേദിതബ്ബം.

രാഗസ്സ പഹാനന്തിആദിത്തികേ കിലേസപ്പഹാനമേവ വുത്തം, തം പന യസ്മാ മഗ്ഗേന വിനാ നത്ഥി. തതിയമഗ്ഗേന ഹി രാഗദോസാനം പഹാനം, ചതുത്ഥേന മോഹസ്സ, തസ്മാ ‘‘രാഗോ മേ പഹീനോ’’തിആദീനി വദതോപി പാരാജികം. രാഗാ ചിത്തം വിനീവരണതാതിആദിത്തികേ ലോകുത്തരമേവ വുത്തം, തസ്മാ ‘‘രാഗാ മേ ചിത്തം വിനീവരണ’’ന്തിആദീനി വദതോ പാരാജികമേവാതി. അകുപ്പധമ്മത്താതി കേചി ഉത്തരവിഹാരവാസിനോ. കസ്മാ ന ഹോതീതി ചേ? ‘‘ഇതി ജാനാമി, ഇതി പസ്സാമീ’’തി വത്തമാനവചനേനേവ മാതികായം വുത്തത്താ. യദി ഏവം പദഭാജനേ ‘‘സമാപജ്ജിം, സമാപന്നോ’’തിആദിനാ വുത്തത്താ ‘‘അതീതത്തഭാവേ സോതാപന്നോമ്ഹീ’’തി വദതോപി ഹോതൂതി ചേ? ന, അഞ്ഞഥാ അത്ഥസമ്ഭവതോ. കഥം? അദ്ധാപച്ചുപ്പന്നവസേന വത്തമാനതാ ഗഹേതബ്ബാതി ഞാപനത്ഥം വുത്തം, ന അതീതത്തഭാവം. അതീതത്തഭാവോ ഹി പരിയായേന വുത്തത്താ ‘‘ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി വുത്തന്തി ആചരിയാ.

൨൦൦. ‘‘സചേപി ന ഹോതി, പാരാജികമേവാ’’തി അട്ഠാനപരികപ്പവസേന വുത്തം കിര. ‘‘ഇതി വാചാ തിവങ്ഗികാ’’തി വക്ഖതി. നത്ഥേതന്തി പുരിമേ സതി പച്ഛിമസ്സാഭാവാ സമാപജ്ജിം, സമാപന്നോതി ഇമേസം കിഞ്ചാപി അത്ഥതോ കാലവിസേസോ നത്ഥി, വചനവിസേസോ പന അത്ഥി ഏവ.

൨൦൭. ഉക്ഖേടിതോതി ഉത്താസിതോ. ഖിട ഉത്രാസനേ.

സുദ്ധികവാരകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വത്തുകാമവാരകഥാവണ്ണനാ

വിഞ്ഞത്തിപഥേതി വിജാനനട്ഠാനേ, തേന ‘‘വിഞ്ഞത്തിപഥമതിക്കമിത്വാ ഠിതോ ഭിക്ഖു ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ സുത്വാ ജാനാതി, ന പാരാജികന്തി ദീപേതീ’’തി വുത്തം. ഝാനം കിര സമാപജ്ജിന്തി ഏത്ഥ സോ ചേ ‘‘ഏസ ഭിക്ഖു അത്തനോ ഗുണദീപനാധിപ്പായേന ഏവം വദതീ’’തി ജാനാതി, പാരാജികമേവ. അഞ്ഞഥാ ജാനാതീതി ചേ? പാരാജികച്ഛായാ ന ദിസ്സതീതി ആചരിയോ.

വത്തുകാമവാരകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അനാപത്തിഭേദകഥാവണ്ണനാ

അനുല്ലപനാധിപ്പായോതി യദി ഉല്ലപനാധിപ്പായോ ഭവേയ്യ, ദുക്കടമേവാതി അപരേ. ‘‘തം പരതോ ‘നാവുസോ, സക്കാ പുഥുജ്ജനേന അധിവാസേതു’ന്തി വത്ഥുനാ സംസന്ദിത്വാ ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ

൨൨൫-൬. ദുക്കര ആഗാര ആവടകാമ അഭിരതിവത്ഥൂസു ‘‘യദി ഉല്ലപനാധിപ്പായോ ഭവേയ്യ, പാരാജിക’’ന്തി വദന്തി, കാരണം പന ദുദ്ദസം, ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം വിയ, വീമംസിതബ്ബം. യാനേന വാ ഇദ്ധിയാ വാ ഗച്ഛന്തോപി പാരാജികം നാപജ്ജതീതി പദസാ ഗമനവസേനേവ കതികായ കതായ യുജ്ജതി. ‘‘അപുബ്ബംഅചരിമം ഗച്ഛന്തോതി ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഹത്ഥം ഗണ്ഹന്തോ വിയ ഗച്ഛന്തോ’’തി വുത്തം. ഉട്ഠേഥ ഏഥ ഗച്ഛാമാതി ഏവം സഹഗമനേ പുബ്ബാപരാ ഗച്ഛന്തോപി നാപജ്ജതീതി ആചരിയസ്സ തക്കോ. വസന്തസ്സാതി തഥാ വസന്തോ ചേ ഉപാസകേന ദിസ്സതി, പാരാജികോ ഹോതി. ‘‘രത്തിം വസിത്വാ ഗച്ഛന്തോ ന പാരാജികോ’’തി വുത്തം. നാനാവേരജ്ജകാതി നാനാജനപദവാസിനോ. സങ്ഘലാഭോതി യഥാവുഡ്ഢം അത്തനോ പാപുണനകോട്ഠാസോ.

൨൨൮. ഇധാതി ‘‘കോ നു ഖോ’’തിആദിനാ വുത്തേ പഞ്ഹാകമ്മേ. ധമ്മധാതു സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം.

൨൩൨. ന ഉപ്പടിപാടിയാതി ന സീഹോക്കന്തവസേന അനുസ്സരി. തസ്മാ അന്തരാഭവഭൂതാ ഏകാ ഏവ ജാതീതി പടിവിജ്ഝതീതി അത്ഥോ.

നിഗമനവണ്ണനാ

൨൩൩. ചതുവീസതീതി ഏത്ഥ മാതുഘാതകപിതുഘാതകഅരഹന്തഘാതകാ തതിയപാരാജികം ആപന്നാ. ഭിക്ഖുനിദൂസകോ, ലമ്ബിആദയോ ച ചത്താരോ പഠമപാരാജികം ആപന്നാ ഏവാതി കത്വാ കുതോ ചതുവീസതീതി ചേ? ന, അധിപ്പായാജാനനതോ. മാതുഘാതകാദയോ ഹി ചത്താരോ ഇധാനുപസമ്പന്നാ ഏവ അധിപ്പേതാ, ലമ്ബിആദയോ ചത്താരോ കിഞ്ചാപി പഠമപാരാജികേന സങ്ഗഹിതാ, യസ്മാ ഏകേന പരിയായേന മേഥുനധമ്മപടിസേവിനോ ന ഹോന്തി, തസ്മാ വിസും വുത്താ. ‘‘ഏകകമ്മം ഏകുദ്ദേസോ സമസിക്ഖതാ’’തി ഏവം വുത്തസംവാസസ്സ അഭബ്ബതാമത്തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘യഥാ പുരേ തഥാ പച്ഛാ’’തി. അഞ്ഞഥാ നേസം സമഞ്ഞായപടിഞ്ഞായഭിക്ഖുഭാവോപി നത്ഥീതി ആപജ്ജതി.

ചതുത്ഥപാരാജികവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പാരാജികകണ്ഡവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. സങ്ഘാദിസേസകണ്ഡോ

൧. സുക്കവിസ്സട്ഠിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൨൩൫. ‘‘ഓക്കമന്താന’’ന്തി പാഠോ. ഏത്ഥാഹ – ‘‘യോ പന ഭിക്ഖൂ’’തി കാരകോ ഇധ കസ്മാ ന നിദ്ദിട്ഠോതി? അഭി-നിദ്ദേസേന ഇമസ്സ സാപേക്ഖാഭാവദസ്സനത്ഥം. കഥം? കണ്ഡുവനാദിഅധിപ്പായചേതനാവസേന ചേതേന്തസ്സ കണ്ഡുവനാദിഉപക്കമേന ഉപക്കമന്തസ്സ, മേഥുനരാഗവസേന ഊരുആദീസു ദുക്കടവത്ഥൂസു, വണാദീസു ഥുല്ലച്ചയവത്ഥൂസു ച ഉപക്കമന്തസ്സ സുക്കവിസ്സട്ഠിയാ സതിപി ന സങ്ഘാദിസേസോ. മോചനസ്സാദസങ്ഖാതാധിപ്പായാപേക്ഖാവ സുക്കവിസ്സട്ഠി സതി ഉപക്കമേ, ന അഞ്ഞഥാ ‘‘അനാപത്തി ന മോചനാധിപ്പായസ്സാ’’തി വചനതോ. തസ്മാ തദത്ഥദസ്സനത്ഥം ഇധ കാരകോ ന നിദ്ദിട്ഠോ, അഞ്ഞഥാ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു സഞ്ചേതനികം സുക്കവിസ്സട്ഠിം ആപജ്ജേയ്യാ’’തി കാരകേ നിദ്ദിട്ഠേ ‘‘ചേതേതി ന ഉപക്കമതി മുച്ചതി, അനാപത്തീ’’തി വുത്തവചനവിരോധോ. ‘‘സഞ്ചേതനികായ സുക്കവിസ്സട്ഠിയാ അഞ്ഞത്ര സുപിനന്താ’’തി ഭുമ്മേ നിദ്ദിട്ഠേപി സോവ വിരോധോ ആപജ്ജതി, തസ്മാ തദുഭയവചനക്കമം അവത്വാ ‘‘സഞ്ചേതനികാ സുക്കവിസ്സട്ഠി അഞ്ഞത്ര സുപിനന്താ’’തി വുത്തം. തത്ഥ നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മവചനാഭാവതോ ഹേതുത്ഥനിയമോ ന കതോ ഹോതി. തസ്മിം അകതേ സഞ്ചേതനികാ സുക്കവിസ്സട്ഠി അഞ്ഞത്ര സുപിനന്താ സങ്ഘാദിസേസാപത്തി, ഉപക്കമേ അസതി അനാപത്തീതി അയമത്ഥോ ദീപിതോതി വേദിതബ്ബം.

൨൩൬-൭. സഞ്ചേതനികാതി ഏത്ഥ പഠമവിഗ്ഗഹേന ഉപസഗ്ഗസ്സ സാത്ഥകതാ ദസ്സിതാ, ദുതിയേന ഇകപച്ചയസ്സ. വാതപിത്തസേമ്ഹരുഹിരാദിആസയഭേദതോതി അത്ഥോ. ധാതൂതി ഏത്ഥ ‘‘പഥവീധാതുആദയോ ചതസ്സോ, ചക്ഖുധാതുആദയോ വാ അട്ഠാരസാ’’തി ഗണ്ഠിപദേ ലിഖിതം. വത്ഥിസീസന്തി വത്ഥിപുടസ്സ സീസം. ‘‘അങ്ഗജാതസ്സ മൂലം അധിപ്പേതം, ന അഗ്ഗസീസ’’ന്തി വദന്തി. തഥേവാതി ‘‘നിമിത്തേ ഉപക്കമതോ’’തിആദിം ഗണ്ഹാതി. തതോ മുച്ചിത്വാതി ‘‘ന സകലകായതോ, തസ്മാ പന ഠാനാ ചുതമത്തേ ഹോതൂ’’തി ഗണ്ഠിപദേ ലിഖിതം. ‘‘ദകസോതം ഓതിണ്ണമത്തേ’’തി ഇമിനാ ന സമേതീതി ചേ? തതോ ദകസോതോരോഹണഞ്ചേത്ഥാതിആദി വുച്ചതി. തസ്സത്ഥോ – നിമിത്തേ ഉപക്കമം കത്വാ സുക്കം ഠാനാ ചാവേത്വാ പുന വിപ്പടിസാരവസേന ദകസോതോരോഹണം നിവാരേതും അധിവാസേമീതി. തതോ ബഹി നിക്ഖമന്തേ അധിവാസേതും ന സക്കാ, തഥാപി അധിവാസനാധിപ്പായേന അധിവാസേത്വാ അന്തരാ ദകസോതതോ ഉദ്ധം നിവാരേതും അസക്കുണേയ്യതായ ‘‘അനിക്ഖന്തേ വാ’’തി വുത്തം. കസ്മാ? ഠാനാ ചുതഞ്ഹി അവസ്സം ദകസോതം ഓതരതീതി അട്ഠകഥാധിപ്പായോ ഗണ്ഠിപദാധിപ്പായേന സമേതി. തതോ മുച്ചിത്വാതി സകട്ഠാനതോ. സകസരീരതോ ഹി ബഹി നിക്ഖന്തമേവ ഹോതി, തതോ ‘‘ബഹി നിക്ഖന്തേ വാ അനിക്ഖന്തേ വാ’’തി വചനം വിരുജ്ഝേയ്യ. യസ്മാ പന തമ്ഹാ തമ്ഹാ സരീരപദേസാ ചുതം അവസ്സം ദകസോതം ഓതരതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ദകസോതം ഓതിണ്ണമത്തേ’’തി, ഇമിനാ ച ആപത്തിയാ പാകടകാലം ദസ്സേതി, കിം വുത്തം ഹോതി? മോചനസ്സാദേന നിമിത്തേ ഉപക്കമതോ സുക്കം ബഹുതരമ്പി സരീരപദേസാ ചുതം തത്ഥ തത്ഥ ലഗ്ഗാവസേസം യത്തകം ഏകാ ഖുദ്ദകമക്ഖികാ പിവേയ്യ, തത്തകേ ദകസോതം ഓതിണ്ണമത്തേ സങ്ഘാദിസേസാപത്തി. വുത്തഞ്ഹി കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. സുക്കവിസ്സട്ഠിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘ദകസോതം അനോതിണ്ണേപി സങ്ഘാദിസേസോ’’തിആദി. തത്തകസ്സ ബഹി നിക്ഖമനം അസല്ലക്ഖേന്തോ ‘‘ചേതേതി ഉപക്കമതി ന മുച്ചതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി വചനതോ ഥുല്ലച്ചയന്തി സഞ്ഞായ ദേസേന്തോപി ന മുച്ചതി, പസ്സാവമ്പി വണ്ണതം പസ്സിത്വാ വത്ഥികോസഗതസ്സ പിച്ഛിലതായ വാ ഞത്വാ സങ്ഘാദിസേസതോ വുട്ഠാതബ്ബം. അയമേത്ഥ തതിയത്ഥേരവാദേ യുത്തി. സബ്ബാചരിയാ ഇമേ ഏവ തയോ ഥേരാ, തേസമ്പി ദകസോതോരോഹണം നിമിത്തേ ഉപക്കമനന്തി അയം ദുതിയോ വിനിച്ഛയോ സാധാരണതോ ഏത്ഥ, ഏവം ഉപതിസ്സത്ഥേരോ വദതി കിര.

ഠാനാ ചുതഞ്ഹി അവസ്സം ദകസോതം ഓതരതീതി കത്വാ ‘‘ഠാനാ ചാവനമത്തേനേവേത്ഥ ആപത്തി വേദിതബ്ബാ’’തി വുത്തം. ദകസോതം ഓതിണ്ണേ ഏവ ആപത്തി. സുക്കസ്സ ഹി സകലം സരീരം ഠാനം, അനോതിണ്ണേ ഠാനാ ചുതം നാമ ന ഹോതീതി വീമംസിതബ്ബം. ആഭിധമ്മികത്താ ഥേരസ്സ ‘‘സുക്കവിസ്സട്ഠി നാമ രാഗസമുട്ഠാനാ ഹോതീ’’തി (കഥാ. അട്ഠ. ൩൦൭) കഥാവത്ഥുട്ഠകഥായം വുത്തത്താ സമ്ഭവോ ചിത്തസമുട്ഠാനോ, ‘‘തം അസുചിം ഏകദേസം മുഖേന അഗ്ഗഹേസി, ഏകദേസം അങ്ഗജാതേ പക്ഖിപീ’’തി (പാരാ. ൫൦൩) വചനതോ ഉതുസമുട്ഠാനോ ച ദിസ്സതി, സോ ച ഖോ അവീതരാഗസ്സേവ ‘‘അട്ഠാനമേതം, ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ യം അരഹതോ അസുചി മുച്ചേയ്യാ’’തി (മഹാവ. ൩൫൩; കഥാ. ൩൧൩) വചനതോ. പരൂപാഹാരട്ഠകഥായം ‘‘അത്ഥി തസ്സ ആസയോതി തസ്സ സുക്കസ്സ ഉച്ചാരപസ്സാവാനം വിയ പതിട്ഠാനോകാസോ അത്ഥീ’’തി (കഥാ. അട്ഠ. ൩൦൯) ചനതോ തസ്സ ആസയോതി സിദ്ധം. പാകതികചിത്തസമുട്ഠാനരൂപം വിയ അസംസട്ഠത്താ, നിക്ഖമനതോ ച ‘‘വത്ഥിസീസം, കടി, കായോ’’തി തിധാ സുക്കസ്സ ഠാനം പകപ്പേന്തി ആചരിയാ. സപ്പവിസം വിയ തം ദട്ഠബ്ബം, ന ച വിസസ്സ ഠാനനിയമോ, കോധവസേന ഫുസന്തസ്സ ഹോതി, ഏവമസ്സ ന ച ഠാനനിയമോ, രാഗവസേന ഉപക്കമന്തസ്സ ഹോതീതി തക്കോ.

ഖോഭകരണപച്ചയോ നാമ ഭേസജ്ജസേനാസനാഹാരാദിപച്ചയോ. സംസഗ്ഗഭേദതോപീതി ഏതേസു ദ്വീഹിപി തീഹിപി. പഹീനവിപല്ലാസത്താതി ഏത്ഥ യം കിഞ്ചി സുപിനന്തേന സേക്ഖപുഥുജ്ജനാ പസ്സന്തി, തം സബ്ബം വിപല്ലത്ഥം അഭൂതമേവാതി ആപജ്ജതി. തതോ ‘‘യം പന പുബ്ബനിമിത്തതോ പസ്സതി. തം ഏകന്തസച്ചമേവ ഹോതീ’’തി ഇദം വിരുജ്ഝതി, തസ്മാ ന വിസയം സന്ധായ വുത്തം. സോ ഹി സച്ചോ വാ ഹോതി, അലികോ വാതി കത്വാ തഞ്ചേ സന്ധായ വുത്തം സിയാ, ‘‘അസേക്ഖാ പഹീനവിപല്ലാസത്താ സച്ചമേവ പസ്സന്തി, നാസച്ച’’ന്തി വത്തബ്ബം സിയാ. കിന്തു ദസ്സനം സന്ധായ വുത്തം. തഞ്ഹി അഭൂതം, അപസ്സന്തോപി ഹി പസ്സന്തോ വിയ അസുണന്തോപി സുണന്തോ വിയ അമുനന്തോപി മുനന്തോ വിയ ഹോതി. സച്ചമ്പി വിപസ്സതീതി നോ തക്കോതി ആചരിയോ. തം രൂപനിമിത്താദിആരമ്മണം ന ഹോതി, ആഗന്തുകപച്ചുപ്പന്നം രൂപനിമിത്താദിആരമ്മണം സന്ധായ വുത്തം. കമ്മനിമിത്തഗതിനിമിത്തഭൂതാനി ഹി രൂപനിമിത്താദീനി ഭവങ്ഗസ്സ ആരമ്മണാനി ഹോന്തി ഏവ. തത്ഥ കമ്മനിമിത്തമതീതമേവ, ഗതിനിമിത്തം ഥോകം കാലം പച്ചുപ്പന്നം സിയാ.

ഈദിസാനീതി പച്ചക്ഖതോ അനുഭൂതപുബ്ബപരികപ്പിതാഗന്തുകപച്ചുപ്പന്നരൂപനിമിത്താദിആരമ്മണാനി, രാഗാദിസമ്പയുത്താനി ചാതി അത്ഥോ. മക്കടസ്സ നിദ്ദാ ലഹുപരിവത്താ ഹോതി. സോ ഹി രുക്ഖസാഖതോ പതനഭയാ അഭിക്ഖണം ഉമ്മീലതി ച സുപതി ച. മനുസ്സാ കിഞ്ചാപി പുനപ്പുനം ഉമ്മീലന്തി സുബ്യത്തതരം പടിബുദ്ധാ വിയ പസ്സന്തി, അഥ ഖോ പടിബുദ്ധാനം പുനപ്പുനം ഭവങ്ഗോതരണം വിയ സുപിനകാലേപി തേസം ഭവങ്ഗോതരണം ഹോതി, യേന ‘‘സുപതീ’’തി വുച്ചതി. ‘‘ഭവങ്ഗചിത്തേന ഹി സുപതീ’’തി വചനതോ ഭവങ്ഗോതരണം കരജകായസ്സ നിരുസ്സാഹസന്തഭാവൂപനിസ്സയത്താ ‘‘നിദ്ദാ’’തി വുച്ചതി. സാ കരജകായസ്സ ദുബ്ബലഭാവേന സുപിനദസ്സനകാലേ ഭവങ്ഗതോ ഉത്തരണേ സതിപി നിരുസ്സാഹസന്തഭാവപ്പത്തിയാ ‘‘പവത്തതീ’’തി ച വുച്ചതി, യതോ സത്താ ‘‘പടിബുദ്ധാ’’തി ന വുച്ചന്തി, കരജകായസ്സ നിരുസ്സാഹസന്തസഭാവപ്പത്തിതോ ച തന്നിസ്സിതം ഹദയവത്ഥു ന സുപ്പസന്നം ഹോതി, തതോ തന്നിസ്സിതാപി ചിത്തപ്പവത്തി അസുപ്പസന്നവട്ടിനിസ്സിതദീപപ്പഭാ വിയ. തേനേവ അട്ഠകഥായം ‘‘സ്വായം ദുബ്ബലവത്ഥുകത്താ ചേതനായ പടിസന്ധിം ആകഡ്ഢിതും അസമത്ഥോ’’തിആദി വുത്തം.

ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘ദുബ്ബലവത്ഥുകത്താതി സുപിനേ ഉപട്ഠിതം നിമിത്തമ്പി ദുബ്ബല’’ന്തി ലിഖിതം. തം അനേകത്ഥം സബ്ബമ്പി നിമിത്തം ഹോതി, ന ച ദുബ്ബലാരമ്മണവത്ഥുകത്താ ചേതനാ, തായ ചിത്തപ്പവത്തി ദുബ്ബലാ അതീതാനാഗതാരമ്മണായ, പഞ്ഞത്താരമ്മണായ വാ അദുബ്ബലത്താ, അവത്ഥുകായ ദുബ്ബലഭാവോ ന യുജ്ജതി ചേതനായ അവത്ഥുകായ ഭാവനാപഭാവായാതിരേകബലസബ്ഭാവതോ. ഭാവനാബലസമപ്പിതഞ്ഹി ചിത്തം അരൂപമ്പി സമാനം അതിഭാരിയമ്പി കരജകായം ഗഹേത്വാ ഏകചിത്തക്ഖണേനേവ ബ്രഹ്മലോകം പാപേത്വാ ഠപേതി. തപ്പടിഭാഗം അനപ്പിതമ്പി കാമാവചരചിത്തം കരജകായം ആകാസേ ലങ്ഘനസമത്ഥം കരോതി, പഗേവേതരം. കിം പനേത്ഥ തം അനുമാനകാരണം, യേന ചിത്തസ്സേവ ആനുഭാവോതി പഞ്ഞായേയ്യ ചിത്താനുഭാവേന വാ ലദ്ധാസേവനാദികിരിയാവിസേസനിബ്ബത്തിദസ്സനതോ, തസ്മാ ദുബ്ബലവത്ഥുകത്താതി ദുബ്ബലഹദയവത്ഥുകത്താതി ആചരിയസ്സ തക്കോ. അത്തനോ മന്ദതിക്ഖാകാരേന തന്നിസ്സിതസ്സ ചിത്തസ്സ മന്ദതിക്ഖഭാവനിപ്ഫാദനസമത്ഥഞ്ചേ, ഹദയവത്ഥു ചക്ഖുസോതാദിവത്ഥു വിയ ഇന്ദ്രിയം ഭവേയ്യ, ന ചേതം ഇന്ദ്രിയം. യതോ ധമ്മസങ്ഗഹേ ഉപാദായരൂപപാളിയം ഉദ്ദേസാരഹം ന ജാതം. അനിന്ദ്രിയത്താ ഹി തം കായിന്ദ്രിയസ്സ അനന്തരം ന ഉദ്ദിട്ഠം, വത്ഥുരൂപത്താ ച അവത്ഥുരൂപസ്സ ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ അനന്തരമ്പി ന ഉദ്ദിട്ഠം, തസ്മാ യം വുത്തം ‘‘തസ്സ അസുപ്പസന്നത്താ തന്നിസ്സിതാ ച ചിത്തപ്പവത്തി അസുപ്പസന്നാ ഹോതീ’’തി, തം ന സിദ്ധന്തി ചേ? സിദ്ധമേവ അനിന്ദ്രിയാനമ്പി സപ്പായാസപ്പായഉതുആഹാരാദീനം പച്ചയാനം സമായോഗതോ, ചിത്തപ്പവത്തിയാ വികാരദസ്സനതോ, പച്ചക്ഖത്താ ച. യസ്മാ അപ്പടിബുദ്ധോപി പടിബുദ്ധം വിയ അത്താനം മഞ്ഞതീതി. ഏത്താവതാ കരജകായസ്സ നിരുസ്സാഹസന്തഭാവാകാരവിസേസോ നിദ്ദാ നാമ. സാ ചിത്തസ്സ ഭവങ്ഗോതരണാകാരവിസേസേന ഹോതി, തായ സമന്നാഗതോ സത്തോ ഭവങ്ഗതോ ഉത്തിണ്ണോ സുപിനം പസ്സതി, സോ ‘‘കപിമിദ്ധപരേതോ’’തി വുച്ചതി, സോ സുത്തോ അപ്പടിബുദ്ധോ ഹോതീതി അയമത്ഥോ സാധിതോ ഹോതി.

യസ്മാ ഭവങ്ഗവാരനിരന്തരതായ അച്ചന്തസുത്തോ നാമ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘യദി താവ സുത്തോ പസ്സതി, അഭിധമ്മവിരോധോ ആപജ്ജതീ’’തിആദി വുത്തം. യസ്മാ പന നിദ്ദാക്ഖണേ ന പടിബുദ്ധോ നാമ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘അഥ പടിബുദ്ധോ പസ്സതി, വിനയവിരോധോ’’തിആദി വുത്തം, യസ്മാ ച അഖീണനിദ്ദോ, അനോതിണ്ണഭവങ്ഗോ ച അത്ഥി, തസ്മാ ‘‘കപിമിദ്ധപരേതോ പസ്സതീ’’തി വുത്തം. അഞ്ഞഥാ അയം നേവ സുത്തോ ന പടിബുദ്ധോ, അത്തനാ തം നിദ്ദം അനോക്കന്തോ ആപജ്ജേയ്യ. ഏത്താവതാ ച അഭിധമ്മോ, വിനയോ, നാഗസേനത്ഥേരവചനം യുത്തി ചാതി സബ്ബം അഞ്ഞമഞ്ഞസംസന്ദിതം ഹോതി. തത്ഥ കപിമിദ്ധപരേതോതി ഭവങ്ഗതോ ഉത്തിണ്ണനിദ്ദാപരേതോ. സാ ഹി ഇധ കപിമിദ്ധം നാമ. ‘‘തത്ഥ കതമം മിദ്ധം? യാ കായസ്സ അകല്യതാ അകമ്മഞ്ഞതാ…പേ… സുപനം, ഇദം വുച്ചതി മിദ്ധ’’ന്തി (ധ. സ. ൧൧൬൩) ഏവമാഗതം. ഇദഞ്ഹി അരൂപം, ഇമസ്സ ഫലഭൂതോ കരജകായസ്സ അകല്യതാ’പചലായികാസുപി നിദ്ദാവിസേസോ കാരണോപചാരേന ‘‘കപിമിദ്ധ’’ന്തി പവുച്ചതി. യഞ്ചേവ ‘‘കപിമിദ്ധപരേതോ ഖോ, മഹാരാജ, സുപിനം പസ്സതീ’’തി (മി. പ. ൫.൩.൫ ഥോകം വിസദിസം) വുത്തന്തി.

യം തം ആപത്തിവുട്ഠാനന്തി ഏത്ഥ യേന വിനയകമ്മേന തതോ വുട്ഠാനം ഹോതി, തം ഇധ ആപത്തിവുട്ഠാനം നാമ. അവയവേ സമൂഹവോഹാരേന വാതി ഏത്ഥ സാഖച്ഛേദകോ രുക്ഖച്ഛേദകോതി വുച്ചതീതിആദി നിദസ്സനം, വേദനാക്ഖന്ധാദി രുള്ഹീസദ്ദസ്സ നിദസ്സനം. ന ച മയാതി വീമംസനപദസ്സ തസ്സ കിരിയം സന്ധായ, മോചനേ ച സന്നിട്ഠാനം സന്ധായ മുച്ചനപകതിയാ ചാതി വുത്തം.

൨൪൦. ഗേഹന്തി പഞ്ചകാമഗുണാ. വനഭങ്ഗിയന്തി പാഭതികം. സമ്പയുത്തസുഖവേദനാമുഖേന രാഗോവ ‘‘അസ്സാദോ’’തി വുത്തോ. സുപന്തസ്സ ചാതി ഇദം കപിമിദ്ധപരേതോ വിയ ഭവങ്ഗസന്തതിം അവിച്ഛിന്ദിത്വാ സുപന്തം സന്ധായ വുത്തന്തി, വീമംസിതബ്ബം. ജഗ്ഗനത്ഥായാതി സോധനത്ഥായ.

൨൬൬. ‘‘ദാരുധീതലികലേപചിത്താനം അങ്ഗജാതപടിനിജ്ഝാനേപി ദുക്കട’’ന്തി വദന്തി. ‘‘ഉപ്പന്നേ പരിളാഹേ മോചനരാഗജോ’’തി ലിഖന്തി. വാലികായ വാ ‘‘ഹത്ഥികാമം നസ്സതീ’’തി ഏത്ഥ വിയ ‘‘ആപത്തി ത്വ’’ന്തി സബ്ബത്ഥ പാഠോ. ‘‘ഏഹി മേ ത്വം, ആവുസോ സാമണേര, അങ്ഗജാതം ഗണ്ഹാഹീ’’തി ആഗതത്താ ‘‘വചീകമ്മ’’ന്തിപി വത്തും യുത്തം വിയ ദിസ്സതി. ഏവം സന്തേ അഞ്ഞം ‘‘ഏവം കരോഹീ’’തി ആണത്തിയാപി ആപത്തി സിയാതി സങ്കരം ഹോതി. തസ്മാ ന വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബന്തി കേചി.

൨൬൭. ‘‘പുപ്ഫാവലിയം സാസവളിയ’’ന്തി ദുവിധോ കിര.

സുക്കവിസ്സട്ഠിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. കായസംസഗ്ഗസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൨൭൦. ‘‘ഓതിണ്ണോ’’തി ഇമിനാസ്സ സേവനാധിപ്പായതാ ദസ്സിതാ. ‘‘വിപരിണതേന ചിത്തേന മാതുഗാമേന സദ്ധി’’ന്തി ഇമിനാസ്സ വായാമോ ദസ്സിതോ. ‘‘സദ്ധി’’ന്തി ഹി പദം സംയോഗം ദീപേതി, സോ ച പയോഗോ സമാഗമോ അല്ലീയനം. കേന ചിത്തേന? വിപരിണതേന ചിത്തേന, ന പത്തപടിഗ്ഗഹണാധിപ്പായാദിനാതി അധിപ്പായോ. ‘‘കായസംസഗ്ഗം സമാപജ്ജേയ്യാ’’തി ഇമിനാസ്സ വായമതോ ഫസ്സപടിവിജാനനാ ദസ്സിതാ ഹോതി. വായമിത്വാ ഫസ്സം പടിവിജാനന്തോ ഹി സമാപജ്ജതി നാമ. ഏവമസ്സ തിവങ്ഗസമ്പത്തി ദസ്സിതാ ഹോതി. അഥ വാ ഓതിണ്ണോ. കേന? വിപരിണതേന ചിത്തേന യക്ഖാദിനാ സത്തോ വിയ. ഉപയോഗത്ഥേ വാ ഏതം കരണവചനം. ഓതിണ്ണോ വിപരിണതം ചിത്തം കൂപാദിം വിയ സത്തോ. അഥ വാ ‘‘രാഗതോ ഉത്തിണ്ണോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഭിക്ഖുഭാവം ഉപഗതോ, തതോ ഉത്തിണ്ണാധിപ്പായതോ വിപരിണതേന ചിത്തേന ഹേതുഭൂതേന തമേവ രാഗം ഓതിണ്ണോ. മാതുഗാമേന അത്തനോ സമീപം ആഗതേന, അത്തനാ ഉപഗതേന വാ. ഏതേന മാതുഗാമസ്സ സാരത്തതാ വാ ഹോതു വിരത്തതാ വാ, സാ ഇധ അപ്പമാണാ, ന ഭിക്ഖുനീനം കായസംസഗ്ഗേ വിയ ഉഭിന്നം സാരത്തതായ പയോജനം അത്ഥി.

കായസംസഗ്ഗന്തി ഉഭിന്നം കായാനം സമ്പയോഗം. പദഭാജനേ പന ‘‘സമാപജ്ജേയ്യാതി അജ്ഝാചാരോ വുച്ചതീ’’തി വുത്തം, തം സമാപജ്ജനം സന്ധായ, ന കായസംസഗ്ഗം. കായസംസഗ്ഗസ്സ സമാപജ്ജനാ ഹി ‘‘അജ്ഝാചാരോ’’തി വുച്ചതി. അട്ഠകഥായം പന ‘‘യോ സോ കായസംസഗ്ഗോ നാമ, സോ അത്ഥതോ അജ്ഝാചാരോ ഹോതീ’’തി വുത്തം, തം പരതോ പാളിയം ‘‘സേവനാധിപ്പായോ, ന ച കായേന വായമതി, ഫസ്സം പടിവിജാനാതി, അനാപത്തീ’’തി (പാരാ. ൨൭൯) വുത്തലക്ഖണേന വിരുജ്ഝതീതി. ഫസ്സപടിവിജാനനായ ഹി സംസഗ്ഗോ ദീപിതോ. സോ ചേ അജ്ഝാചാരോ ഹോതി, കഥം അനാപത്തി ഹോതീതി. സുവുത്തമേതം, കിന്തു ‘‘കായസംസഗ്ഗം സമാപജ്ജേയ്യാ’’തി പദം ഉദ്ധരിത്വാ ‘‘അജ്ഝാചാരോ വുച്ചതീ’’തി ഉഭിന്നമ്പി പദാനം സാമഞ്ഞഭാജനീയത്താ, സമാപജ്ജിതബ്ബാഭാവേ സമാപജ്ജനാഭാവേന ‘‘സോ അത്ഥതോ അജ്ഝാചാരോ ഹോതീ’’തി വുത്തം സിയാ.

‘‘ഹത്ഥഗ്ഗാഹം വാ’’തി ഏത്ഥ ഹത്ഥേന സബ്ബോപി ഉപാദിന്നകോ കായോ സങ്ഗഹിതോ, ന ഭിന്നസന്താനോ തപ്പടിബദ്ധോ ഹത്ഥാലങ്കാരാദി. വേണിഗ്ഗഹണേന അനുപാദിന്നകോ അഭിന്നസന്താനോ കേസലോമനഖദന്താദികോ കമ്മപച്ചയഉതുസമുട്ഠാനോ ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബം. തേനേവാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘അനുപാദിന്നകേനപി കേനചി കേസാദിനാ ഉപാദിന്നകം വാ അനുപാദിന്നകം വാ ഫുസന്തോപി സങ്ഘാദിസേസം ആപജ്ജതിയേവാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൭൪). തേന അനുപാദിന്നകാനമ്പി കേസലോമാദീനം അങ്ഗഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഏവം സന്തേപി ‘‘ഫസ്സം പടിജാനാതീതി തിവങ്ഗസമ്പത്തിയാ സങ്ഘാദിസേസോ. ഫസ്സസ്സ അപ്പടിവിജാനനതോ ദുവങ്ഗസമ്പത്തിയാ ദുക്കട’’ന്തി ഇമിനാ പാളിഅട്ഠകഥാനയേന വിരുജ്ഝതീതി ചേ? ന, തദത്ഥജാനനതോ. ഫുട്ഠഭാവഞ്ഹി പടിവിജാനന്തോപി ഫസ്സം പടിവിജാനാതി നാമ, അയമേകോ അത്ഥോ, തസ്മാ മാതുഗാമസ്സ, അത്തനോ ച കായപരിയാപന്നാനം കേസാദീനം അഞ്ഞമഞ്ഞം ഫുട്ഠഭാവം ഫുസിത്വാ തം സാദിയനം ഫസ്സം പടിവിജാനാതി നാമ, ന കായവിഞ്ഞാണുപ്പത്തിയാ ഏവ. അനേകന്തികഞ്ഹേത്ഥ കായവിഞ്ഞാണം. മാതുഗാമസ്സ ഉപാദിന്നകേന കായേന, അനുപാദിന്നകേന വാ കായേന ഭിക്ഖുനോ ഉപാദിന്നകകായേ ഫുട്ഠേ പസന്നകായിന്ദ്രിയോ ചേ ഹോതി, തസ്സ കായവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തേനേവ ഫസ്സം പടിവിജാനാതി നാമ സോ ഹോതി. അനുപാദിന്നകകായോ, ലോലുപ്പോ അപ്പസന്നകായിന്ദ്രിയോ വാ ഹോതി, തിമിരവാതേന ഉപഹതകായോ വാ തസ്സ കായവിഞ്ഞാണം നുപ്പജ്ജതി. ന ച തേന ഫസ്സം പടിവിജാനാതി നാമ, കേവലം സേവനാധിപ്പായേന വായമിത്വാ കായസംസഗ്ഗം സമാപജ്ജന്തോ ഫസ്സം പടിവിജാനാതി നാമ മനോവിഞ്ഞാണേന, തേന വുത്തം ‘‘കായസംസഗ്ഗം സമാപജ്ജേയ്യാതി ഇമിനാസ്സ വായമതോ ഫസ്സപടിവിജാനനാ ദസ്സിതാ’’തി. അപരോപി ഭിക്ഖു മാതുഗാമസ്സ കായപടിബദ്ധേന വാ നിസ്സഗ്ഗിയേന വാ ഫുട്ഠോ കായവിഞ്ഞാണം ഉപ്പാദേന്തേന ഫസ്സം പടിവിജാനാതി നാമ, തസ്മാ വുത്തം ‘‘അനേകന്തികഞ്ഹേത്ഥ കായവിഞ്ഞാണ’’ന്തി. അപരോ വത്ഥം പാരുപിത്വാ നിദ്ദായന്തം മാതുഗാമം കായസംസഗ്ഗരാഗേന വത്ഥസ്സ ഉപരിഭാഗേ സണികം ഫുസന്തോ വത്ഥന്തരേന നിക്ഖന്തലോമസമ്ഫസ്സം അപ്പടിവിജാനന്തോപി സേവനാധിപ്പായോ കായേന വായമിത്വാ ഫസ്സം പടിവിജാനാതി നാമ, സങ്ഘാദിസേസം ആപജ്ജതി. ‘‘നീലം ഘട്ടേസ്സാമീതി കായം ഘട്ടേതി, സങ്ഘാദിസേസോ’’തി ഹി വുത്തം. അയം ദുതിയോ അത്ഥോ. ഏവം അനേകത്ഥത്താ, ഏവം ദുവിഞ്ഞേയ്യാധിപ്പായതോ ച മാതികാട്ഠകഥായം ഫസ്സപടിവിജാനനം അങ്ഗന്ത്വേവ ന വുത്തം. തസ്മിഞ്ഹി വുത്തേ ഠാനമേതം വിജ്ജതി, യം ഭിക്ഖു സങ്ഘാദിസേസം ആപജ്ജിത്വാപി നഖേന ലോമേന സംസഗ്ഗോ ദിട്ഠോ, ന ച മേ ലോമഘട്ടനേന കായവിഞ്ഞാണം ഉപ്പന്നം, തിമിരവാതഥദ്ധഗത്തോ ചാഹം ന ഫസ്സം പടിവിജാനാമീതി അനാപന്നസഞ്ഞീ സിയാതി ന വുത്തം, അപിച ‘‘ഫസ്സം പടിവിജാനാതി, ന ച ഫസ്സം പടിവിജാനാതീ’’തി ച ഏതേസം പദാനം അട്ഠകഥായം വുത്തനയം ദസ്സേത്വാ സോ പഞ്ഞാപേതബ്ബോ. ഏത്താവതാ ന തദത്ഥജാനനതോതി കാരണം വിത്ഥാരിതം ഹോതി.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ

൨൭൧. ‘‘രത്തം ചിത്തം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതം വിപരിണത’’ന്തി കിഞ്ചാപി സാമഞ്ഞേന വുത്തം, വിനീതവത്ഥൂസു ‘‘മാതുയാ മാതുപേമേന ആമസതി…പേ… ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തത്താ കായസംസഗ്ഗരാഗേനേവ രത്തന്തി വേദിതബ്ബം. തഥാ ‘‘മാതുഗാമോ നാമ മനുസ്സിത്ഥീ’’തി കിഞ്ചാപി അവിസേസേന വുത്തം, അഥ ഖോ അവിനട്ഠിന്ദ്രിയാവ മനുസ്സിത്ഥീ ഇധാധിപ്പേതാ ‘‘മതിത്ഥിയാ കായസംസഗ്ഗം സമാപജ്ജി…പേ… ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി വുത്തത്താ. ‘‘മനുസ്സിത്ഥീ’’തി ഏത്താവതാ സിദ്ധേ ‘‘ന യക്ഖീ ന പേതീ ന തിരച്ഛാനഗതാ’’തി വചനം അവിനട്ഠിന്ദ്രിയാപി ന സബ്ബാ മനുസ്സവിഗ്ഗഹാ ഇത്ഥീ ഇധ മനുസ്സിത്ഥീ നാമ. യക്ഖിആദയോ ഹി അത്തനോ ജാതിസിദ്ധേന ഇദ്ധിവിസേസേന ഇജ്ഝന്തിയോ മനുസ്സവിഗ്ഗഹാപി ഹോന്തീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. താസു യക്ഖീ ഥുല്ലച്ചയവത്ഥു ഹോതി വിനീതവത്ഥൂസു യക്ഖിയാ കായസംസഗ്ഗേന ഥുല്ലച്ചയസ്സ വുത്തത്താ. തദനുലോമത്താ പേതിത്ഥീ, ദേവിത്ഥീ ച ഥുല്ലച്ചയവത്ഥു. തിരച്ഛാനഗതിത്ഥീ ദുക്കടവത്ഥു. തിരച്ഛാനഗതമനുസ്സവിഗ്ഗഹിത്ഥീ ച ഥുല്ലച്ചയവത്ഥുമേവാതി ഏകേ. വിഭങ്ഗേ പന ‘‘മനുസ്സിത്ഥീ ച ഹോതി മനുസ്സിത്ഥിസഞ്ഞീ’’തി പാളിയാ അഭാവേന ‘‘ഇത്ഥീ ച ഹോതി യക്ഖിസഞ്ഞീ’’തിആദിവചനേ സതി യക്ഖിആദീനം അനിത്ഥിതാപസങ്ഗതോ, ‘‘ഇത്ഥീ ച ഹോതി ഇത്ഥിസഞ്ഞീ’’തിആദിമ്ഹി യക്ഖിആദീനം അന്തോകരണേ സതി താസം സങ്ഘാദിസേസവത്ഥുഭാവപ്പസങ്ഗതോ ച യക്ഖിആദയോ ന വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. ഏകേ പന ‘‘വിനീതവത്ഥുമ്ഹി ‘അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാ കായ…പേ… ദുക്കടസ്സാ’തി ഏത്ഥ അമനുസ്സവിഗ്ഗഹാ പാകതികതിരച്ഛാനഗതിത്ഥീ അധിപ്പേതാ, തസ്മാ ദുക്കടം വുത്തം. ‘ഇത്ഥീ ച ഹോതി തിരച്ഛാനഗതസഞ്ഞീതി തിരച്ഛാനഗതാ ച ഹോതി ഇത്ഥിസഞ്ഞീ’തിആദിവാരേസുപി പാകതികതിരച്ഛാനഗതോവ അധിപ്പേതോ, സോ ച തിരച്ഛാനഗതപുരിസോവ. തേനേവ ദുട്ഠുല്ലവാചാഅത്തകആമപാരിചരിയസിക്ഖാപദേസു മനുസ്സപുരിസപടിസംയുത്തവാരാ വിയ തിരച്ഛാനപടിസംയുത്തവാരാപി നാഗതാ’’തി വദന്തി. തഥാ പണ്ഡകോതി ഇധ മനുസ്സപണ്ഡകോവ, പുരിസോതി ച ഇധ മനുസ്സപുരിസോവ ആഗതോ, തസ്മാ അമനുസ്സിത്ഥീ അമനുസ്സപണ്ഡകോ അമനുസ്സപുരിസോ തിരച്ഛാനഗതിത്ഥീ തിരച്ഛാനഗതപണ്ഡകോ മനുസ്സാമനുസ്സതിരച്ഛാനഗതഉഭതോബ്യഞ്ജനകാ ചാതി അട്ഠ ജനാ ഇധ നാഗതാ, തേസം വസേന വത്ഥുസഞ്ഞാവിമതിഭേദവസേന ആപത്തിഭേദാഭേദവിനിച്ഛയോ, അനാഗതവാരഗണനാ ച അസമ്മുയ്ഹന്തേന വേദിതബ്ബാ, തഥാ തേസം ദുകമിസ്സകാദിവാരാ, ആപത്തിഅനാപത്തിഭേദവിനിച്ഛയോ ച. ‘‘തത്ഥ അമനുസ്സപണ്ഡകഅമനുസ്സപുരിസതിരച്ഛാനഗതിത്ഥിതിരച്ഛാനഗതപണ്ഡകാതി ചത്താരോ ദുക്കടവത്ഥുകാ, അമനുസ്സിത്ഥിമനുസ്സഉഭതോബ്യഞ്ജനകാ ഥുല്ലച്ചയവത്ഥുകാ, അമനുസ്സഉഭതോബ്യഞ്ജനകാ തിരച്ഛാനഗതഉഭതോബ്യഞ്ജനകാ ദുക്കടവത്ഥുകാ, പാളിയം പന അമനുസ്സിത്ഥിയാ അനാഗതത്താ അമനുസ്സപണ്ഡകാ, ഉഭതോബ്യഞ്ജനകാ പുരിസാ ച നാഗതാ. തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിപണ്ഡകഉഭതോബ്യഞ്ജനകാ തിരച്ഛാനഗതപുരിസേന സമാനഗതികത്താ നാഗതാ, മനുസ്സഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ മനുസ്സപണ്ഡകേന സമാനഗതികത്താ അനാഗതോ’’തി വദന്തി. അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൮൧) പന ‘‘നാഗമാണവികായപി സുപണ്ണമാണവികായപി കിന്നരിയാപി ഗാവിയാപി ദുക്കടമേവാ’’തി വുത്തത്താ തദേവ പമാണതോ ഗഹേതബ്ബം.

തത്രായം വിചാരണാ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതസ്സ നിസിന്നപരിസായ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. ൧൮൩) ഏത്ഥ ‘‘തിരച്ഛാനഗതോതി യസ്സ ഉപസമ്പദാ പടിക്ഖിത്താ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ തിരച്ഛാനഗതമനുസ്സവിഗ്ഗഹോ പാകതികതിരച്ഛാനഗതതോ വിസിട്ഠോ, തഥാ യക്ഖപേതതിരച്ഛാനഗതമനുസ്സവിഗ്ഗഹാനം ‘‘തിരച്ഛാനഗതസ്സ ച ദുക്ഖുപ്പത്തിയം അപിച ദുക്കടമേവാ’’തി ഏത്ഥ വിസേസേത്വാ വുത്തത്താ ച ‘‘പതനരൂപം പമാണം, ന മരണരൂപ’’ന്തി ഏത്ഥ ആപത്തിവിസേസവചനതോ ച ‘‘ഉഭതോ അവസ്സുതേ യക്ഖസ്സ വാ പേതസ്സ വാ പണ്ഡകസ്സ വാ തിരച്ഛാനഗതമനുസ്സവിഗ്ഗഹസ്സ വാ അധക്ഖകം ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലം കായേന കായം ആമസതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (പാചി. ൬൬൧) സാമഞ്ഞേന വചനതോ ച സോ വിസിട്ഠോതി സിദ്ധം. വിസിട്ഠത്താ ച തിരച്ഛാനഗതമനുസ്സവിഗ്ഗഹിത്ഥിയാ കായസംസഗ്ഗം സമാപജ്ജന്തസ്സാതി വിസേസോ ഹോതി, തസ്മാ തത്ഥ ആപത്തിവിസേസേന ഭവിതബ്ബം. യദി കായസംസഗ്ഗസിക്ഖാപദേ തിരച്ഛാനഗതമനുസ്സവിഗ്ഗഹിത്ഥീപി അധിപ്പേതാ, രൂപസാമഞ്ഞേന സഞ്ഞാവിരാഗത്താസമ്ഭവതോ ദുട്ഠുല്ലവാചാഅത്തകാമപാരിചരിയസിക്ഖാപദേസുപി സാ വത്തബ്ബാ ഭവേയ്യ, സാ ചാനാഗതാ. സരൂപേന സംഖിത്തവാരത്താ നാഗതാതി ചേ? ഇത്ഥീ ച ഹോതി തിരച്ഛാനഗതോ ച ഉഭിന്നം ഇത്ഥിസഞ്ഞീതി ഇധ ആഗതത്താ പുരിസലിങ്ഗനിദ്ദേസോ ന യുജ്ജതി, തസ്മാ തിരച്ഛാനഗതപുരിസോ ച ഇധ ആഗതോ, തിരച്ഛാനഗതമനുസ്സവിഗ്ഗഹിത്ഥിയാ പാളിയം അനാഗതായപി ദുക്കടമേവ അട്ഠകഥായം വുത്തത്താതി ഇമസ്സ വചനസ്സ കാരണച്ഛായാ പരിയേസിതബ്ബാതി അധിപ്പായോ. ഇദം ന യുജ്ജതി. കസ്മാ? ഇത്ഥീനം, പുരിസാനഞ്ച ഏകതോ വചനേ പുരിസലിങ്ഗസബ്ഭാവതോ. ഇധ തിരച്ഛാനഗതപുരിസപണ്ഡകിത്ഥിയോ തിസ്സോപി ഏകതോ സമ്പിണ്ഡേത്വാ ‘‘തിരച്ഛാനഗതോ’’തി വുത്തം.

തത്ഥ ച മനുസ്സവിഗ്ഗഹാമനുസ്സവിഗ്ഗഹേസു ഇത്ഥിപണ്ഡകപുരിസസഞ്ഞിതാ യഥാസമ്ഭവം വേദിതബ്ബാ. ദുട്ഠുല്ലവാചാദിസിക്ഖാപദദ്വയേ വാരാനം സംഖിത്തത്താ പുരിസതിരച്ഛാനഗതാദയോ നാഗതാ. യഥാവുത്തേസു ആപത്തി, തഥാ തത്ഥാപി. അഞ്ഞഥാ പുരിസം ഓഭാസന്തസ്സ ച അനാപത്തീതി പണ്ഡകം ഓഭാസന്തസ്സ ച ഥുല്ലച്ചയന്തി മാതികാട്ഠകഥായം വുത്തം. തസ്മാ തേ വാരാ സംഖിത്താതി പഞ്ഞായന്തീതി. വിസേസോ ച പണ്ഡകേ, പുരിസേ, തിരച്ഛാനഗതേ ച ഇത്ഥിസഞ്ഞിസ്സ അത്ഥി, തഥാപി തത്ഥ ദുക്കടം വുത്തം, തസ്മാ അട്ഠകഥായം വുത്തമേവ പമാണന്തി ദ്വിന്നമേതേസം വാദാനം യത്ഥ യുത്തി വാ കാരണം വാ അതിരേകം ദിസ്സതി, തം വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബന്തി ആരിചയോ. ഏവരൂപേസു ഠാനേസു സുട്ഠു വിചാരേത്വാ കഥേതബ്ബം.

തത്ഥ പാളിയം ആഗതവാരഗണനാ താവ ഏവം സങ്ഖേപതോ വേദിതബ്ബാ – ഇത്ഥിമൂലകാ പഞ്ച വാരാ പണ്ഡകപുരിസതിരച്ഛാനഗതമൂലകാ ച പഞ്ച പഞ്ചാതി വീസതി വാരാ ഏകമൂലകാ, തഥാ ദുമൂലകാ വീസതി, മിസ്സകമൂലകാ വീസതീതി സട്ഠി വാരാ, താനി തീണി വീസതികാനി ഹോന്തി. ഏകേകസ്മിം വീസതികേ ഏകേകമൂലവാരം ഗഹേത്വാ കായേന കായപടിബദ്ധവാരാ തയോ വുത്താ. സേസാ സത്തപഞ്ഞാസ വാരാ സംഖിത്താ, തഥാ കായപടിബദ്ധേന കായവാരാ തയോ വുത്താ, സേസാ സംഖിത്താ, ഏവം കായപടിബദ്ധേന കായപടിബദ്ധവാരേപി നിസ്സഗ്ഗിയേന കായവാരേപി നിസ്സഗ്ഗിയേന കായപടിബദ്ധവാരേപി നിസ്സഗ്ഗിയേന നിസ്സഗ്ഗിയവാരേപി തയോ തയോ വാരാ വുത്താ, സേസാ സംഖിത്താ. ഏവം ഛന്നം തികാനം വസേന അട്ഠാരസ വാരാ ആഗതാതി സരൂപതോ വുത്താ, സേസാ ദ്വേചത്താലീസാധികാനി തീണി വാരസതാനി സംഖിത്താനി. തതോ പരം മാതുഗാമസ്സ സാരത്തപക്ഖേ കായേന കായന്തി ഏകമേകം വഡ്ഢേത്വാ പുബ്ബേ വുത്താ അട്ഠാരസ വാരാ ആഗതാതി ഏകവീസതി വാരാ സരൂപേന ആഗതാ, നവനവുതാധികാനി തീണി വാരസതാനി സംഖിത്താനി. തതോ പരം ആപത്താനാപത്തിദീപകാ ചത്താരോ സേവനാധിപ്പായമൂലകാ ചത്താരോ മോക്ഖാധിപ്പായമൂലകാതി ദ്വേ ചതുക്കാ ആഗതാ.

തത്ഥായം വിസേസോ – യദിദം മാതികായ പരാമസനപദം, തേന യസ്മാ ആമസനാദീനി ഛുപനപരിയോസാനാനി ദ്വാദസപി പദാനി ഗഹിതാനി, തസ്മാ പദുദ്ധാരം അകത്വാ ‘‘ആമസനാ പരാമസനം ഛുപന’’ന്തി ആഹ. പരാമസനം നാമ ആമസനാ. ‘‘ഛുപന’’ന്തി ഹി വുത്തേ പരാമസനമ്പി വിസും ഏകത്തം ഭവേയ്യാതി വേദിതബ്ബം. ഇത്ഥീ ച ഹോതി ഇത്ഥിസഞ്ഞീ ചാതി ഇമസ്മിം പഠമവാരേ ഏവ ദ്വാദസപി ആമസനാദീനി യോജേത്വാ ദസ്സിതാനി. തതോ പരം ആദിമ്ഹി ദ്വേ പദാനീതി ചത്താരി പദാനി ആഗതാനി, ഇതരാനി സംഖിത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി. നിസ്സഗ്ഗിയേന കായവാരാദീസു പന സബ്ബാകാരേന അലാഭതോ ആമസനമേവേകം ആഗതം, നേതരാനി. ‘‘സഞ്ചോപേതി ഹരതീ’’തി പാഠോ, സഞ്ചോപേതി ച. ഗണ്ഠിപദേസു പന ‘‘പുരിമനയേനേവാതി രജ്ജുവത്ഥാദീഹി പരിക്ഖിപനേ’’തി ച പച്ഛാ ‘‘പുരിമനയേനേവാതി സമ്മസനാ ഹോതീ’’തി ച ‘‘വേണിഗ്ഗാഹേ ആപത്തിയാ പഞ്ഞത്തത്താ ലോമഫുസനേപി സങ്ഘാദിസേസോ’’തി ച ‘‘തം പകാസേതും ഉപാദിന്നകേന ഹീതിആദി വുത്ത’’ന്തി ച ലിഖിതം.

യഥാനിദ്ദിട്ഠനിദ്ദേസേതി ഇമസ്മിംയേവ യഥാനിദ്ദിട്ഠേ നിദ്ദേസേ. ‘‘സദിസം അഗ്ഗഹേസീ’’തി വുത്തേ താദിസം അഗ്ഗഹേസീതി ഗരുകം തത്ഥ കാരയേതി അത്ഥോ, കായസംസഗ്ഗവിഭങ്ഗേ വാതി അത്ഥോ. ഇതരോപി കായപടിബദ്ധഛുപനകോ. ഗഹണേ ചാതി ഗഹണം വാ. വിരാഗിതേതി വിരദ്ധേ. സാരത്തന്തി കായസംസഗ്ഗരാഗേന രത്തം, അത്തനാ അധിപ്പേതന്തി അത്ഥോ. ‘‘മാതുഭഗിനിആദിവിരത്തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി വിരത്തം ഞാതിപേമവസേന ഗണ്ഹി, ഏത്ഥ ദുക്കടം യുത്തം. ‘‘കായസംസഗ്ഗരാഗം വാ സാരത്തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി വിരത്തം മാതരം ഗണ്ഹി, അനധിപ്പേതം ഗണ്ഹി. ഏത്ഥ മഹാസുമത്ഥേരവാദേന ഥുല്ലച്ചയം ‘‘കായം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി കായപ്പടിബദ്ധം ഗണ്ഹാതി, ഥുല്ലച്ചയന്തി ലദ്ധികത്താ. ‘‘ഇത്ഥീ ച ഹോതി ഇത്ഥിസഞ്ഞീ സാരത്തോ ച, ഭിക്ഖു ച നം ഇത്ഥിയാ കായേന കായം ആമസതി, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തി (പാരാ. ൨൭൩) വചനതോ സങ്ഘാദിസേസോപി ഖായതി. ‘‘വിരത്തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി സാരത്തം ഗണ്ഹാതി, ഏത്ഥപി സങ്ഘാദിസേസോവ ഖായതി ‘‘നീലം ഘട്ടേസ്സാമീ’തി കായം ഘട്ടേതി, സങ്ഘാദിസേസോ’’തി വചനതോ. ഏത്ഥ പന ‘‘ന പുബ്ബഭാഗേ കായസംസഗ്ഗരാഗത്താ’’തി അനുഗണ്ഠിപദേ കാരണം വുത്തം. കേചി പന ‘‘ഗരുകാപത്തിഭയേന ‘നീലമേവ ഘട്ടേസ്സാമീ’തി വായാമന്തോ കായം ഘട്ടേതി, പുബ്ബഭാഗേ തസ്സ ‘കായപടിബദ്ധം ഘട്ടേസ്സാമീ’തി പവത്തത്താ ദുക്കടേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി വദന്തി. ധമ്മസിരിത്ഥേരോ ‘‘ഏവരൂപേ സങ്ഘാദിസേസോ’’തി വദതി കിര. ‘‘ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകഇത്ഥിയാ പുരിസഉഭതോബ്യഞ്ജനകപുരിസേ വുത്തനയേന ആപത്തിഭേദോ, ഇത്ഥിലിങ്ഗസ്സ പടിച്ഛന്നകാലേപി ഇത്ഥിവസേനേവ ആപത്തീ’’തി വദന്തി.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ

൨൮൧. തിണണ്ഡുപകന്തി ഹിരിവേരാദിമൂലാനി ഗഹേത്വാ കത്തബ്ബം. താലപണ്ണമുദ്ദികന്തി താലപണ്ണമയം അങ്ഗുലിമുദ്ദികം, തേന താലപണ്ണമയം കടം, കടിസുത്തകം, കണ്ണപിളന്ധനാദി സബ്ബം ന വട്ടതീതി സിദ്ധം. തമ്ബപണ്ണിവാസിനോ ഇത്ഥിരൂപം ലിഖിതം, കടികപടഞ്ച ന ഛുപന്തി കിര. ആകരതോ മുത്തമത്തോ. രതനമിസ്സോതി അലങ്കാരത്ഥം കതോ കഞ്ചനലതാദിവിനദ്ധോ. സുവണ്ണേന സദ്ധിം യോജേത്വാ പചിത്വാതി സുവണ്ണരസം പക്ഖിപിത്വാ പചിത്വാ. ബീജതോ ധാതുപാസാണതോ പട്ഠായ. ഥേരോ ന കപ്പതീതി ‘‘തുമ്ഹാകം പേസിത’’ന്തി വുത്തത്താ. ‘‘ചേതിയസ്സ പൂജം കരോഥാ’’തി വുത്തേ വട്ടതി കിര. ബുബ്ബുളകം താരകം. ആരകൂടലോഹമ്പി ജാതരൂപഗതികമേവ.

വുത്തഞ്ഹേതം അന്ധകട്ഠകഥായം –

‘‘ആരകൂടലോഹം സുവണ്ണസദിസമേവ, സുവണ്ണം അനുലോമേതി, അനാമാസ’’ന്തി.

‘‘ഭേസജ്ജത്ഥായ പന വട്ടതീ’’തി വചനതോ മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തനയേകദേസോപി അനുഞ്ഞാതോ ഹോതീതി തത്ഥ തത്ഥ അധിപ്പായം ഞത്വാ വിഭാവേതബ്ബം.

കായസംസഗ്ഗസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ദുട്ഠുല്ലവാചാസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൨൮൩. തതിയേ തയോ സങ്ഘാദിസേസവാരാ തയോ ഥുല്ലച്ചയവാരാ തയോ ദുക്കടവാരാ തയോ കായപടിബദ്ധവാരാതി ദ്വാദസ വാരാ സരൂപേന ആഗതാ. തത്ഥ തയോ സങ്ഘാദിസേസവാരാ ദുതിയസിക്ഖാപദേ വുത്താതി തിണ്ണം വീസതികാനം ഏകേകമൂലാ വാരാതി വേദിതബ്ബാ, തസ്മാ ഇധ വിസേസാതി പണ്ണാസ വാരാ സംഖിത്താ ഹോന്തി, അഞ്ഞഥാ ഇത്ഥീ ച ഹോതി വേമതികോ സാരത്തോ ച, ഭിക്ഖു ച നം ഇത്ഥിയാ വച്ചമഗ്ഗം പസ്സാവമഗ്ഗം ആദിസ്സ വണ്ണമ്പി ഭണതി…പേ… ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. ഇത്ഥീ ച ഹോതി പണ്ഡകപുരിസസഞ്ഞീ തിരച്ഛാനഗതസഞ്ഞീ സാരത്തോ ച, ഭിക്ഖു ച നം ഇത്ഥിയാ വച്ചമഗ്ഗം പസ്സാവമഗ്ഗം ആദിസ്സ വണ്ണമ്പി ഭണതി അക്കോസതിപി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. പണ്ഡകോ ച ഹോതി പണ്ഡകസഞ്ഞീ സാരത്തോ ച, ഭിക്ഖു ച നം പണ്ഡകസ്സ വച്ചമഗ്ഗം ആദിസ്സ വണ്ണമ്പി ഭണതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാതി ഏവമാദീനം ആപത്തിട്ഠാനാനം അനാപത്തിട്ഠാനതാ ആപജ്ജേയ്യ, ന ചാപജ്ജതി, പണ്ഡകേ ഇത്ഥിസഞ്ഞിസ്സ ദുക്കടന്തി ദീപേതും ‘‘ഇത്ഥീ ച പണ്ഡകോ ച ഉഭിന്നം ഇത്ഥിസഞ്ഞീ ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസേന ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തത്താ ‘‘പണ്ഡകേ പണ്ഡകസഞ്ഞിസ്സ ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി വുത്തമേവ ഹോതി, തസ്മാ സബ്ബത്ഥ സംഖിത്തവാരേസു ഥുല്ലച്ചയട്ഠാനേ ഥുല്ലച്ചയം, ദുക്കടട്ഠാനേ ദുക്കടമ്പി വുത്തമേവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. തഥാ ‘‘ഇത്ഥീ ച ഹോതി വേമതികോ സാരത്തോ ച, ഭിക്ഖു ച നം ഇത്ഥിയാ വച്ചമഗ്ഗം പസ്സാവമഗ്ഗം ഠപേത്വാ അധക്ഖകം ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലം ആദിസ്സ വണ്ണമ്പി ഭണതി…പേ… ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തിആദിനാ നയേന ഥുല്ലച്ചയഖേത്തേപി യഥാസമ്ഭവം ഉദ്ധരിതബ്ബാ. തഥാ ‘‘ഇത്ഥീ ച ഹോതി വേമതികോ സാരത്തോ ച, ഭിക്ഖു ച നം ഇത്ഥിയാ കായപടിബദ്ധം ആദിസ്സ വണ്ണമ്പി ഭണതി…പേ… ദുക്കടസ്സാ’’തിആദിനാ നയേന കായപടിബദ്ധവാരാപി യഥാസമ്ഭവം ഉദ്ധരിതബ്ബാ. കായപ്പടിബദ്ധവാരത്തികം വിയ നിസ്സഗ്ഗിയവാരത്തികം ലബ്ഭമാനമ്പി ആപത്തിവിസേസാഭാവതോ ന ഉദ്ധടം. കായപ്പടിബദ്ധവാരത്തികേ പന ദിന്നനയത്താ തമ്പി തദനുലോമാ വാരാ ച ഉദ്ധരിതബ്ബാ. സബ്ബത്ഥ ന-വിഞ്ഞൂ തരുണദാരികാ, മഹല്ലികാ ഉമ്മത്തികാദികാ ച അനധിപ്പേതാ, പഗേവ പാകതികാ തിരച്ഛാനഗതിത്ഥീനം, തഥാ പണ്ഡകാദയോപീതി വേദിതബ്ബാ. സേസം ദുതിയേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ

൨൮൫. വുത്തനയമേവാതി ‘‘കായസംസഗ്ഗേ ഇത്ഥിലക്ഖണേനാ’’തി ലിഖിതം. ‘‘ഇത്ഥിലക്ഖണേനാ’’തി കിര മഹാഅട്ഠകഥാപാഠോ. സീസം ന ഏതീതി അക്കോസനം ന ഹോതി, ഘടിതേ പന ഹോതി. തത്രായം വിസേസോ – ഇമേഹി തീഹി ഘടിതേ ഏവ സങ്ഘാദിസേസോ വച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗാനം നിയതവചനത്താ, അച്ചോളാരികത്താ വാ, ന അഞ്ഞേഹി അനിമിത്താസീതിആദീഹി അട്ഠഹി. തത്ഥ അലോഹിതാസി, ധുവലോഹിതാസി, ധുവചോളാസി, പഗ്ഘരണീസി, ഇത്ഥിപണ്ഡകാസി, വേപുരിസികാസീതി ഏതാനി ഛ മഗ്ഗാനം അനിയതവചനാനി, അനിമിത്താസി, നിമിത്തമത്താസീതി ദ്വേ പദാനി അനച്ചോളാരികാനി ച, യതോ അട്ഠപദാനി ‘‘സങ്ഘാദിസേസം ന ജനേന്തീ’’തി വുത്താനി, തസ്മാ താനി ഥുല്ലച്ചയവത്ഥൂനി. പരിബ്ബാജകവത്ഥുമ്ഹി വിയ അക്കോസമത്തത്താ ദുക്കടവത്ഥൂനീതി ഏകേ. ഇത്ഥിപണ്ഡകാസി, വേപുരിസികാസീതി ഏതാനേവ പദാനി സകലസരീരസണ്ഠാനഭേദദീപകാനി സുദ്ധാനി സങ്ഘാദിസേസം ന ജനേന്തി സകലസരീരസാമഞ്ഞത്താ, ഇതരാനി ജനേന്തി അസാമഞ്ഞത്താ. താനി ഹി പസ്സാവമഗ്ഗമേവ ദീപേന്തി സിഖരണീ-പദം വിയ. ഉഭതോബ്യഞ്ജനാസീതി വചനം പന പുരിസനിമിത്തേന അസങ്ഘാദിസേസവത്ഥുനാ മിസ്സവചനം. പുരിസഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സ ച ഇത്ഥിനിമിത്തം പടിച്ഛന്നം, പുരിസനിമിത്തം പാകടം ഹോതി. യദി തമ്പി ജനേതി, കഥം അനിമിത്താസീതിആദിപദാനി ന സങ്ഘാദിസേസം ജനേന്തീതി ഏകേ, തം ന യുത്തം. പുരിസസ്സപി നിമിത്താധിവചനതോ, ‘‘മേഥുനുപസംഹിതാഹി സങ്ഘാദിസേസോ’’തി മാതികായ ലക്ഖണസ്സ വുത്തത്താ ച മേഥുനുപസംഹിതാഹിപി ഓഭാസനേ പടിവിജാനന്തിയാ സങ്ഘാദിസേസോ, അപ്പടിവിജാനന്തിയാ ഥുല്ലച്ചയം, ഇതരേഹി ഓഭാസനേ പടിവിജാനന്തിയാ ഥുല്ലച്ചയം, അപ്പടിവിജാനന്തിയാ ദുക്കടന്തി ഏകേ, സബ്ബം സുട്ഠു വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

൨൮൭. ഹസന്തോതി യം ഉദ്ദിസ്സ ഭണതി, സാ ചേ പടിവിജാനാതി, സങ്ഘാദിസേസോ.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ

൨൮൯. ‘‘പടിവുത്തം നാമാ’’തി പാഠോ. നോ-സദ്ദോ അധികോ. ‘‘അക്ഖരലിഖനേനപി ഹോതീ’’തി വദന്തി, തം ആവജ്ജനസമനന്തരവിധിനാ സമേതി ചേ, ഗഹേതബ്ബം.

ദുട്ഠുല്ലവാചാസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. അത്തകാമപാരിചരിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൨൯൦. ചതുത്ഥേ തയോ സങ്ഘാദിസേസവാരാ ആഗതാ, സേസാ സത്തപഞ്ഞാസ വാരാ ഥുല്ലച്ചയദുക്കടാപത്തികായ സംഖിത്താതി വേദിതബ്ബാ, തതോ അഞ്ഞതരോ അസമ്ഭവതോ ഇധ ന ഉദ്ധടോ. സേസയോജനക്കമോ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ. നഗരപരിക്ഖാരേഹീതി പാകാരപരിഖാദീഹി നഗരപരിവാരേഹി. സേതപരിക്ഖാരോതി സേതാലങ്കാരോ, സീലാലങ്കാരോതി അത്ഥോ (സം. നി. അട്ഠ. ൩.൫.൪). ചക്കവീരിയോതി വീരിയചക്കോ. വസലം ദുഗ്ഗന്ധന്തി നിമിത്തം സന്ധായാഹ, തദേവ സന്ധായ ‘‘കിം മേ പാപകം, കിം മേ ദുഗ്ഗന്ധ’’ന്തി വുത്തം.

൨൯൧. സന്തികേതി യത്ഥ ഠിതോ വിഞ്ഞാപേതി. ‘‘പഠമവിഗ്ഗഹേ സചേ പാളിവസേന യോജേതീതി കാമഹേതുപാരിചരിയാഅത്ഥോ. സേസന്തി ‘അധിപ്പായോ’തി പദം ബ്യഞ്ജനം അത്ഥാഭാവതോ. ദുതിയേ പാളിവസേന കാമഹേതു-പദാനി ബ്യഞ്ജനാനി തേസം തത്ഥ അത്ഥാഭാവതോ. ഏവം ചത്താരി പദാനി ദ്വിന്നം വിഗ്ഗഹാനം വസേന യോജിതാനീതി അപരേ വദന്തീ’’തി വുത്തം.

൨൯൫. ഏതേസു സിക്ഖാപദേസു മേഥുനരാഗേന വീതിക്കമേ സതി സങ്ഘാദിസേസേന അനാപത്തി. തസ്മാ ‘‘കിം ഭന്തേ അഗ്ഗദാനന്തി. മേഥുനധമ്മ’’ന്തി ഇദം കേവലം മേഥുനധമ്മസ്സ വണ്ണഭണനത്ഥം വുത്തം, ന മേഥുനധമ്മാധിപ്പായേന തദത്ഥിയാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം, പരസ്സ ഭിക്ഖുനോ കാമപാരിചരിയായ വണ്ണഭണനേ ദുക്കടം. ‘‘യോ തേ വിഹാരേ വസതി, തസ്സ അഗ്ഗദാനം ദേഹീ’’തി പരിയായവചനേനപി ദുക്കടം. ‘‘അത്തകാമപാരിചരിയായ വണ്ണം ഭാസേയ്യ. യാ മാദിസം സീലവന്ത’’ന്തി ച വുത്തത്താതി ഏകേ. പഞ്ചസു അങ്ഗേസു സബ്ഭാവാ സങ്ഘാദിസേസോവാതി ഏകേ. വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദദ്വയേ കായസംസഗ്ഗേ വിയ യക്ഖിപേതീസു ദുട്ഠുല്ലത്തകാമവചനേ ഥുല്ലച്ചയ’ന്തി വദന്തി. അട്ഠകഥാസു പന നാഗത’’ന്തി ലിഖിതം. ‘‘ഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ പന പണ്ഡകഗതികോവാ’’തി വദന്തി.

അത്തകാമപാരിചരിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. സഞ്ചരിത്തസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൨൯൭. അഹമ്ഹി ദുഗ്ഗതാതി അഹം അമ്ഹി ദുഗ്ഗതാ. അഹം ഖ്വയ്യോതി ഏത്ഥ അയ്യോതി ബഹുവചനം ഹോതി.

൨൯൮. ഓയാചന്തീതി നീചം കത്വാ ദേവേ യാചന്തി. ആയാചന്തീതി ഉച്ചം കത്വാ ആദരേന യാചന്തി. അലങ്കാരാദീഹി മണ്ഡിതോ കേസസംവിധാനാദീഹി പസാധിതോ. ‘‘മണ്ഡിതകരണേ ദുക്കട’’ന്തി വദന്തി.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ

൩൦൩. സഹ പരിദണ്ഡേന വത്തമാനാതി അത്ഥോ. ഛന്ദവാസിനീ നാമ ‘‘പിയാ പിയം വസേതീ’’തി പാളി, പുരിസം വാസേതീതി അധിപ്പായോ. ‘‘പിയോ പിയം വാസേതീ’’തി അട്ഠകഥാ.

തം കിരിയം സമ്പാദേസ്സതീതി അവസ്സം ആരോചേന്തിയാ ചേ ആരോചേതീതി അത്ഥോ. ദ്വിന്നം മാതാപിതൂനം ചേ ആരോചേതി, സങ്ഘാദിസേസോതി വിനയവിനിച്ഛയേ ‘‘വത്ഥു ഓലോകേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. വത്ഥുമ്ഹി ച ‘‘ഉദായിത്ഥേരോ ഗണികായ ആരോചേസീ’’തി വുത്തം. തം ‘‘മാതാദീനമ്പി വദതോ വിസങ്കേതോ നത്ഥീ’’തി അട്ഠകഥാവചനതോ നിപ്പയോജനം. തം പനേതന്തി ആചരിയസ്സ വചനം. മാതുരക്ഖിതം ബ്രൂഹീതി പേസിതസ്സ ഗന്ത്വാ മാതാപിതുരക്ഖിതം വദതോ തസ്സ തസ്സാ മാതുരക്ഖിതഭാവേപി സതി വിസങ്കേതമേവ, കസ്മാ? ‘‘പിതുരക്ഖിതാദീസു അഞ്ഞതരം വദന്തസ്സ വിസങ്കേത’’ന്തി വുത്തത്താ ഇതരഥാ ആദി-സദ്ദോ നിരത്ഥകോ സിയാ. ഏകം ദസകം ഇതരേന ദസകേന യോജേത്വാ പുബ്ബേ സുക്കവിസ്സട്ഠിയം വുത്തനയത്താ മാതുരക്ഖിതായ മാതാ അത്തനോ ധീതുസന്തികം പഹിണതീതി ഗഹേതബ്ബം.

൩൩൮. അനഭിനന്ദിത്വാതി വചനമത്തമേവ, യദിപി അഭിനന്ദതി, യാവ സാസനം നാരോചേതി, താവ ‘‘വീമംസിതോ’’തി ന വുച്ചതി. സാസനാരോചനകാലേതി ആണാപകസ്സ സാസനവചനക്ഖണേ. തതിയപദേ വുത്തനയേനാതി ഏകങ്ഗസമ്പത്തിയാ ദുക്കടന്തി അത്ഥോ. വത്ഥുഗണനായ സങ്ഘാദിസേസോതി ഉഭയവത്ഥുഗണനായ കിര.

൩൩൯. ചതുത്ഥേ അനാപത്തീതി ഏത്ഥ പന ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതി ന വീമംസതി ന പച്ചാഹരതി, അനാപത്തീതി ഏത്ഥ വിയ ‘ഗച്ഛന്തോ ന സമ്പാദേതി, ആഗച്ഛന്തോ വിസംവാദേതീ’തി അനാപത്തിപാളിയാപി ഭവിതബ്ബന്തി ദസ്സനത്ഥം വുത്ത’’ന്തി വദന്തി, ഏകച്ചേസു പോത്ഥകേസു ‘‘അത്ഥീ’’തിപി.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ

൩൪൧. അലംവചനീയാതി ന വചനീയാ, നിവാരണേ അലം-സദ്ദോ. ഥേരപിതാ വദതീതി ജിണ്ണപിതാ വദതീതി അത്ഥോ. കിഞ്ചാപി ഏത്ഥ ‘‘ഇത്ഥീ നാമ മനുസ്സിത്ഥീ ന യക്ഖീ ന പേതീ ന തിരച്ഛാനഗതാ, പുരിസോ നാമ മനുസ്സപുരിസോ ന യക്ഖോ’’തിആദി നത്ഥി, തഥാപി കായസംസഗ്ഗാദീസു ‘‘മനുസ്സിത്ഥീ’’തി ഇത്ഥീവവത്ഥാനസ്സ കതത്താ ഇധാപി മനുസ്സിത്ഥീ ഏവാതി പഞ്ഞായതി. മേഥുനപുബ്ബഭാഗത്താ മനുസ്സഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ ച ഥുല്ലച്ചയവത്ഥുകോവ ഹോതി, സേസാ മനുസ്സപണ്ഡകഉഭതോബ്യഞ്ജനകതിരച്ഛാനഗതപുരിസാദയോ ദുക്കടവത്ഥുകാവ മിച്ഛാചാരസാസനങ്ഗസമ്ഭവതോതി വേദിതബ്ബം. യഥാസമ്ഭവം പന വാരാ ഉദ്ധരിതബ്ബാ. പഞ്ഞത്തിഅജാനനേ വിയ അലംവചനീയഭാവാജാനനേപി അചിത്തകതാ വേദിതബ്ബാ. ദുട്ഠുല്ലാദീസുപീതി ‘‘ഇമസ്മിമ്പീ’’തി വുത്തമേവ ഹോതി. ‘‘ലേഖം നേത്വാ പടിലേഖം ആരോചിതസ്സാപി സഞ്ചരിത്തം നത്ഥി സഞ്ചരിത്തഭാവമജാനന്തസ്സാ’’തി വദന്തി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

സഞ്ചരിത്തസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. കുടികാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൪൨. യാചനാതി ‘‘ദേഥ ദേഥാ’’തി ചോദനാ. വിഞ്ഞത്തീതി ഇമിനാ നോ അത്ഥോതി വിഞ്ഞാപനാ. ‘‘ഹത്ഥകമ്മം യാചിതോ ഉപകരണം, മൂലം വാ ദസ്സതീ’’തി യാചതി, ന വട്ടതീതി. വട്ടതി സേനാസനേ ഓഭാസപരികഥാദീനം ലദ്ധത്താതി ഏകേ. അനജ്ഝാവുത്ഥകന്തി അസ്സാമികം. ന ആഹടം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി ‘‘സൂപോദനവിഞ്ഞത്തിദുക്കടം ഹോതീ’’തി വുത്തം. ‘‘കിഞ്ചാപി ഗരുഭണ്ഡപ്പഹോനകേസൂതി വുത്തം, തഥാപി യം വത്ഥുവസേന അപ്പം ഹുത്വാ അഗ്ഘവസേന മഹാ ഹരിതാലഹിങ്ഗുലികാദി, തം യാചിതും ന വട്ടതീ’’തി വദന്തി.

൩൪൪. സോ കിരാതി ഇസി. തദാ അജ്ഝഗമാ തദജ്ഝഗമാ.

൩൪൮-൯. ന ഹി സക്കാ യാചനായ കാതും, തസ്മാ സയം യാചിതകേഹി ഉപകരണേഹീതി അധിപ്പായോ. ബ്യഞ്ജനം സമേതി, ന അത്ഥോ. കസ്മാ? ഇധ ഉഭയേസം അധിപ്പേതത്താ, തം ദസ്സേന്തോ ‘‘യസ്മാ പനാ’’തിആദിമാഹ. ഇധ വുത്തനയേനാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ വുത്തനയേന. ‘‘സഞ്ഞാചികായാ’’തി വചനതോ കരോന്തേനാപി, ‘‘പരേഹി പരിയോസാപേതീ’’തി വചനതോ കാരാപേന്തേനാപി പടിപജ്ജിതബ്ബം. ഉഭോപേതേ കാരകകാരാപകാ. ബ്യഞ്ജനം വിലോമിതം ഭവേയ്യ, ‘‘കാരയമാനേനാ’’തി ഹി ബ്യഞ്ജനം ‘‘കരോന്തേനാ’’തി വുത്തേ വിലോമിതം ഹോതി അതദത്ഥത്താ. ന ഹി കാരാപേന്തോ നാമ ഹോതി. ‘‘ഇധ വുത്തനയേനാതി ദേസിതവത്ഥുകപമാണികനയേന. ഏവം സന്തേ ‘കരോന്തേന വാ കാരാപേന്തേന വാ’തി വചനതോ കരോന്തേനാപി പരേഹി വിപ്പകതം വത്തബ്ബന്തി ചേ, തദത്ഥവിസ്സജ്ജനത്ഥം ‘യദി പനാതിആദിമാഹാ’’’തി അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ‘‘സഞ്ഞാചികായ കുടിം കരോന്തോ’’തി വചനവസേന വുത്തം. ‘‘ആയാമതോ ച വിത്ഥാരതോ ചാ’’തി അവത്വാ വികപ്പത്ഥസ്സ വാ-സദ്ദസ്സ ഗഹിതത്താ ഏകതോഭാഗേപി വഡ്ഢിതേ ആപത്തി ഏവ. പമാണയുത്തമഞ്ചോ കിര നവവിദത്ഥി. ‘‘‘ചതുഹത്ഥവിത്ഥാരാ’തി വചനേന ‘തിരിയം തിഹത്ഥാ വാ’തി വചനമ്പി സമേതി ‘യത്ഥ പമാണയുത്തോ’തിആദിസന്നിട്ഠാനവചനാസമ്ഭവതോ’’തി വുത്തം. പമാണതോ ഊനതരമ്പീതി വിത്ഥാരതോ ചതുപഞ്ചഹത്ഥമ്പി ദീഘതോ അനതിക്കമിത്വാ വുത്തപമാണമേവ ദേസിതവത്ഥു. അദേസിതവത്ഥുഞ്ഹി കരോതോ ആപത്തി. പമാണാതിക്കന്താ കുടി ഏവ പമാണാതിക്കന്തം കുടിം കരേയ്യാതി വുത്തത്താ. ‘‘ഥമ്ഭതുലാ’’തി പാഠോ. അനുസ്സാവനാനയേനാതി ഏത്ഥ ‘‘ദമിളഭാസായപി വട്ടതീ’’തി വദന്തി.

൩൫൩. ചാരഭൂമി ഗോചരഭൂമി. ന ഗഹിതാതി ന വാരിതാ. അട്ഠകഥായം ‘‘കാരണായ ഗുത്തിബന്ധനാഗാരം, അകരണട്ഠാനം വാ ധമ്മഗന്ധികാ ഹത്ഥപാദച്ഛിന്ദനകാ ഗന്ധികാ’’തി ലിഖിതം. ദ്വീഹി ബലിബദ്ദേഹീതി ഹേട്ഠിമകോടിയാ കിര വുത്തതോ ആവിജ്ജിതും ന സക്കാ ഛിന്നാവടത്താ, നിഗമനസ്സാപി അത്ഥപ്പകാസനത്ഥം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. പാചിനന്തി വത്ഥു അധിട്ഠാനം. തദത്ഥായാതി തച്ഛനത്ഥായ. പണ്ണസാലമ്പീതി ഉല്ലിത്താവലിത്തകുടിമേവ പണ്ണച്ഛദനം. തേനേവ ‘‘സഭിത്തിച്ഛദന’’ന്തി വുത്തം, അലിത്തം കിര സബ്ബം വട്ടതി. പുബ്ബേ ഥോകം ഠപിതം പുന വഡ്ഢേത്വാ. തസ്മിന്തി ദ്വാരബന്ധനേ വാ വാതപാനേ വാ ഠപിതേ. പഠമമേവാതി ഏത്ഥ പത്തകാലേ ഏവാതി കിര ധമ്മസിരിത്ഥേരോ. ഉപതിസ്സത്ഥേരോ ഠപിതകാലേവാതി കിര. പുരിമേന ലേപസ്സ അഘടിതത്താ ദുതിയേന വത്തസീസേന കതത്താ ഉഭിന്നമ്പി അനാപത്തി. സചേ ആണത്തേന കതം, ‘‘കരോതി വാ കാരാപേതി വാ’’തി വചനതോ ആപത്തി ഉഭിന്നം സതി അത്തുദ്ദേസികതായ, അസതി മൂലട്ഠസ്സേവ. ഹേട്ഠിമപ്പമാണസമ്ഭവേ സതി സബ്ബമത്തികാമയം കുടിം കരോതോ ആപത്തി ദുക്കടേന സങ്ഘാദിസേസോതി ആചരിയസ്സ തക്കോ.

൩൫൪. ഛത്തിംസ ചതുക്കാനി നാമ അദേസിതവത്ഥുകചതുക്കം ദേസിതവത്ഥുകചതുക്കം പമാണാതിക്കന്തചതുക്കം പമാണികചതുക്കം അദേസിതവത്ഥുകപമാണാതിക്കന്തചതുക്കം ദേസിതവത്ഥുകപമാണികചതുക്കന്തി ഛ ചതുക്കാനി, ഏവം സമാദിസതിവാരാദീസുപി പഞ്ചസൂതി ഛത്തിംസ. ആപത്തിഭേദദസ്സനത്ഥന്തി ഏത്ഥ യസ്മാ ‘‘സാരമ്ഭേ ചേ, ഭിക്ഖു, വത്ഥുസ്മിം അപരിക്കമനേ…പേ… സങ്ഘാദിസേസോ’’തി മാതികായം അവിസേസേന വുത്തത്താ സാരമ്ഭഅപരിക്കമനേപി സങ്ഘാദിസേസോവാതി മിച്ഛാഗാഹവിവജ്ജനത്ഥം ആപത്തിഭേദോ ദസ്സിതോ, തസ്മാ വുത്താനീതി അധിപ്പായോ. വിഭങ്ഗേ ഏവം അവത്വാ കിമത്ഥം മാതികായം ദുക്കടവത്ഥു വുത്തന്തി ചേ? ഭിക്ഖൂ അഭിനേതബ്ബാ വത്ഥുദേസനായ, തേഹി ഭിക്ഖൂഹി വത്ഥു ദേസേതബ്ബം. കീദിസം? അനാരമ്ഭം സപരിക്കമനം, നേതരം, ഇതരസ്മിം ‘‘സാരമ്ഭേ ചേ ഭിക്ഖു വത്ഥുസ്മിം അപരിക്കമനേ’’തി ഏവം ആനിസംസവസേന ആഗതത്താ വുത്തം. യസ്മാ വത്ഥു നാമ അത്ഥി സാരമ്ഭം, അത്ഥി അനാരമ്ഭം, അത്ഥി സപരിക്കമനം, അത്ഥി അപരിക്കമനം, അത്ഥി സാരമ്ഭം സപരിക്കമനം, അത്ഥി സാരമ്ഭം അപരിക്കമനം, അത്ഥി അനാരമ്ഭം സപരിക്കമനം, അത്ഥി അനാരമ്ഭം അപരിക്കമനന്തി ബഹുവിധത്താ വത്ഥു ദേസേതബ്ബം അനാരമ്ഭം സപരിക്കമനം, നേതരന്തി വുത്തം ഹോതി. കിമത്ഥികാ പനേസാ ദേസനാതി ചേ? ഗരുകാപത്തിപഞ്ഞാപനഹേതുപരിവജ്ജനുപായത്ഥാ. വത്ഥുദേസനായ ഹി ഗരുകാപത്തിപഞ്ഞാപനഹേതുത്താ അകതവിഞ്ഞത്തി ഗിഹീനം പീളാജനനേന അത്തദുക്ഖപരദുക്ഖഹേതുഭൂതോ ച സാരമ്ഭഭാവോതി ഏതേ വത്ഥുദേസനാപദേസേന ഉപായേന പരിവജ്ജിതാ ഹോന്തി. ന ഹി ഭിക്ഖു അകപ്പിയകുടികരണത്ഥം ഗിഹീനം വാ പീളാനിമിത്തം സാരമ്ഭവത്ഥു. കുടികരണത്ഥം വാ വത്ഥും ദേസേന്തീതി പഠമമേവ സാധിതമേതം. വോമിസ്സകാപത്തിയോതി ദുക്കടസങ്ഘാദിസേസമിസ്സകാപത്തിയോ.

൩൫൫. തത്ഥ ‘‘ദ്വീഹി സങ്ഘാദിസേസേഹീ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ദ്വിന്നം സങ്ഘാദിസേസേനാ’’തി വിഭത്തിബ്യത്തയേന, വചനബ്യത്തയേന ച വുത്തം. ‘‘ആപത്തി ദ്വിന്നം സങ്ഘാദിസേസാന’’ന്തിപി പാഠോ.

൩൬൪. ന ഘടയതി ഛദനലേപാഭാവതോ, അനാപത്തി, തം പരതോ സാധിയതി. ഛദനമേവ സന്ധായ ഉല്ലിത്താവലിത്തതാ വുത്താതി. ‘‘കുക്കുടച്ഛികഗേഹം വട്ടതീതി വത്വാ പുന ഛദനം ദണ്ഡകേഹീതിആദിനാ നയേന തം ദസ്സേന്തേഹി തിണപണ്ണച്ഛദനാകുടികാവ വുത്താ. തത്ഥ ഛദനം ദണ്ഡകേഹി ദീഘതോ തിരിയഞ്ച ജാലം വിയ ബന്ധിത്വാ തിണേഹി വാ പണ്ണേഹി വാ ഛാദേതും ഉല്ലിത്താദിഭാവോ ഛദനമേവ സന്ധായ വുത്തോതി യുത്തമിദം. തസ്മാ മത്തികാമയം ഭിത്തിം വഡ്ഢാപേത്വാ ഉപരി ഉല്ലിത്തം വാ അവലിത്തം വാ ഉഭയം വാ ഭിത്തിയാ ഘടിതം കരോന്തസ്സ ആപത്തി ഏവ വിനാപി ഭിത്തിലേപേനാ’’തി ലിഖിതം. ‘‘‘സോ ച ഛദനമേവ സന്ധായാ’തി പധാനവസേന വുത്തം, ന ഹേട്ഠാഭാഗം പടിക്ഖിത്ത’’ന്തി വദന്തി, വീമംസിതബ്ബം. ഏത്ഥാതി തിണകുടികായ. യഥാസമാദിട്ഠായാതി യഥാവുത്തപ്പകാരന്തി അധിപ്പായോ. ‘‘ആപത്തി കാരുകാനം തിണ്ണം ദുക്കടാന’’ന്തിആദിമ്ഹി സോ സുണാതിഛക്കമ്പി ലബ്ഭതി. ഉഭയത്ഥ സമാദിട്ഠത്താ ആണാപകസ്സ അനാപത്തി. ആണത്തസ്സ യഥാ സമാദിട്ഠം ആണാപകേന, തഥാ അകരണപച്ചയാ ദുക്കടം. സചേ ‘‘അഹമ്പേത്ഥ വസാമീ’’തി അത്തുദ്ദേസമ്പി കരോതി, സങ്ഘാദിസേസോവ. ‘‘കുടിം കരോഥാ’’തി അവിസേസേന വുത്തട്ഠാനേ പന ആണാപകസ്സാപി സങ്ഘാദിസേസോ അചിത്തകത്താ സിക്ഖാപദസ്സ.

അഹഞ്ച വസിസ്സാമീതി ഏത്ഥ പരസ്സ യസ്സ കസ്സചി ഉദ്ദിട്ഠസ്സ അഭാവാ ആപത്തി ഏവ ‘‘കരോന്തസ്സ വാ’’തി നിയമിതത്താ, അനാപത്തി അവിഭത്തത്താ. ‘‘ഇധ പഞ്ഞത്തിജാനനമത്തമേവ ചിത്ത’’ന്തി ച ലിഖിതം. അനുഗണ്ഠിപദേ പന അഹഞ്ച വസിസ്സാമീതി ഏത്ഥ യോ ‘‘മയ്ഹം വാസാഗാരഞ്ച ഭവിസ്സതീ’’തി ഇച്ഛതി, തസ്സാപത്തി. യോ പന ഉപോസഥാഗാരം ഇച്ഛതി, തസ്സ അനാപത്തി, തസ്മാ ‘‘ഉഭയം സമേതീ’’തി വത്വാ ച ‘‘വിനയവിനിച്ഛയേ ആഗതേ ഗരുകേ ഠാതബ്ബ’’ന്തി വചനതോ മഹാപച്ചരിവാദതോ ഇതരോ പച്ഛാ വത്തബ്ബോതി ചേ? ന, ബലവത്താ. ‘‘വാസാഗാരം ഠപേത്വാ സബ്ബത്ഥ, അനാപത്തീ’’തി വചനതോ, ഭോജനസാലാദീനമ്പി അത്ഥായ ഇമിനാ കതത്താ സങ്കരാ ജാതാ. യഥാ – ദ്വേ തയോ ‘‘ഏകതോ വസിസ്സാമാ’’തി കരോന്തി, രക്ഖതി താവാതി ഏത്ഥ വിയ. ‘‘ഇദം ഠാനം വാസാഗാരം ഭവിസ്സതി, ഇദം ഉപോസഥാഗാര’’ന്തി വിഭജിത്വാ കതേപി ആപത്തി ഏവ. ദ്വീസു മഹാപച്ചരിവാദോ ബലവാ, തസ്മാ ‘‘പച്ഛാ വുത്തോ’’തിആദിനാ അതീവ പപഞ്ചിതം. കിം തേന. ‘‘അത്തനാ വിപ്പകതം അത്തനാ ച പരേഹി ച പരിയോസാപേതീ’’തിആദിനാ നയേന അപരാനിപി ചതുക്കാനി യഥാസമ്ഭവം യോജേത്വാ ദസ്സേതബ്ബാനി, ലേണാദീസു കിഞ്ചാപി സങ്ഘാദിസേസേന അനാപത്തി, അകതവിഞ്ഞത്തിയാ സതി തപ്പച്ചയാ ആപത്തി ഏവ.

കുടികാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. വിഹാരകാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൬൬. സത്തമേ വാ-സദ്ദോ അവധാരണത്ഥോതി വേദിതബ്ബോ.

വിഹാരകാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. പഠമദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൮൦. സാവകേന പത്തബ്ബന്തി പകതിസാവകം സന്ധായ വുത്തം, ന അഗ്ഗസാവകം. യഥൂപനിസ്സയയഥാപുഗ്ഗലവസേന ‘‘തിസ്സോ വിജ്ജാ’’തിആദി വുത്തം. കേനചി സാവകേന തിസ്സോ വിജ്ജാ, കേനചി ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ, കേനചി ഛ അഭിഞ്ഞാ, കേനചി കേവലോ നവലോകുത്തരധമ്മോതി ഏവം വിസും വിസും യഥാസമ്ഭവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

൩൮൨. ‘‘യേ തേ ഭിക്ഖൂ സുത്തന്തികാ’’തിആദിവചനതോ ധരമാനേപി ഭഗവതി പിടകത്തയപരിച്ഛേദോ അത്ഥീതി സിദ്ധം. ധമ്മകഥികാതി ആഭിധമ്മികാ രതിയാ അച്ഛിസ്സന്തീതിആദി ആയസ്മതോ ദബ്ബസ്സ നേസം തിരച്ഛാനകഥായ രതിനിയോജനം വിയ ദിസ്സതി, ന തഥാ ദട്ഠബ്ബം. സുത്തന്തികാദിസംസഗ്ഗതോ തേസം സുത്തന്തികാദീനം ഫാസുവിഹാരന്തരായം, തേസമ്പി തിരച്ഛാനകഥാരതിയാ അഭാവേന അനഭിരതിവാസം, തതോ നേസം സാമഞ്ഞാ ചാവനഞ്ച പരിവജ്ജന്തോ ഏവം ചിന്തേസീതി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘നിമ്മിതാനം ധമ്മതാതി സാവകേഹി നിമ്മിതാനംയേവ, ന ബുദ്ധേഹീ’’തി വദന്തി. ‘‘സാധകതമം കരണ’’ന്തി ഏവം വുത്തേ കരണത്ഥേയേവ തതിയാവിഭത്തീതി അത്ഥോ.

൩൮൩-൪. യന്തി യേന. ‘‘കത്താതി കത്താ, ന കത്താ’’തി ലിഖിതം. ‘‘ഭരിയം വിയ മം അജ്ഝാചരതീ’’തി വദന്തിയാ ബലവതീ ചോദനാ. തേന ഹീതി ഏത്ഥ യഥാ ഛുപനമത്തേ വിപ്പടിസാരീവത്ഥുസ്മിം കായസംസഗ്ഗരാഗസമ്ഭവാ അപുച്ഛിത്വാ ഏവ സങ്ഘാദിസേസം പഞ്ഞാപേസി, തഥേവ പുബ്ബേവസ്സാ ദുസ്സീലഭാവം ഞത്വാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യദി താവ ഭൂതായ പടിഞ്ഞായ നാസിതാ, ഥേരോ കാരകോ ഹോതി. അഥ അഭൂതായ, ഭഗവതാ ‘‘നാസേഥാ’’തി ന വത്തബ്ബം, വുത്തഞ്ച, തസ്മാ വുത്തം ‘‘യദി താവ പടിഞ്ഞായ നാസിതാ, ഥേരോ കാരകോ ഹോതീ’’തി.

അഥ അപ്പടിഞ്ഞായാതി ‘‘അയ്യേനമ്ഹി ദൂസിതാ’’തി ഇമം പടിഞ്ഞം വിനാ ഏവ തസ്സാ പകതിദുസ്സീലഭാവം സന്ധായ നാസിതാ, ഥേരോ അകാരകോ ഹോതി. അഭയഗിരിവാസിനോപി അത്തനോ സുത്തം വത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം വാദേ ഥേരോ കാരകോ’’തി വദന്തി, കസ്മാ? ദുക്കടം മുസാവാദപച്ചയാ ലിങ്ഗനാസനായ അനാസേതബ്ബത്താ. പാരാജികസ്സേവ ഹി ലിങ്ഗനാസനായ നാസേതബ്ബാ. ‘‘നാസേഥാ’’തി ച വുത്തത്താ പാരാജികാവ ജാതാ, സാ കിം സന്ധായ, തതോ ഥേരോ കാരകോ ആപജ്ജതി. ‘‘സകായ പടിഞ്ഞായ നാസേഥാ’’തി വുത്തേ പന അപാരാജികാപി അത്തനോ വചനേന നാസേതബ്ബാ ജാതാതി അധിപ്പായോ. മഹാവിഹാരവാസിനോപി അത്തനോ സുത്തം വത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം വാദേ ഥേരോ കാരകോ’’തി ച വദന്തി. കസ്മാ? ‘‘സകായ പടിഞ്ഞായ നാസേഥാ’’തി ഹി വുത്തേ പടിഞ്ഞായ ഭൂതതാ ആപജ്ജതി ‘‘നാസേഥാ’’തി വചനതോ. ഭൂതായേവ ഹി പടിഞ്ഞായ നാസേതബ്ബാ ഹോതി, നാഭൂതായാതി അധിപ്പായോ. പുരിമനയേതി ദുക്കടവാദേ. പുരിമോ യുത്തിവസേന പവത്തോ, പച്ഛിമോ പാളിവചനവസേന പവത്തോതി വേദിതബ്ബോ.

൩൮൫-൬. പീതിസുഖേഹീതി ഏത്ഥ ‘‘സുഖേനാ’’തി വത്തബ്ബേ പീതിഗ്ഗഹണം തതിയജ്ഝാനസുഖം, കായികഞ്ച അപനേതും സമ്പയുത്തപീതിയാ വുത്തം. സചേ ചുദിതകവസേന കതം അമൂലകം നാമ, ‘‘അനജ്ഝാപന്നം അകത’’ന്തി വദേയ്യ, ഇമേ കരിസ്സന്തി, തസ്മാ ‘‘താദിസം ദിട്ഠസഞ്ഞീ ഹുത്വാ ചോദേതീ’’തി പാഠോ. ‘‘ഏതേന നയേന സുതമുതപരിസങ്കിതാനിപി വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബാനീ’’തി പാഠോ. ‘‘ചതുന്നം അഞ്ഞതരേനാ’’തി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേ ഏവ ആഗതേ ഗഹേത്വാ വുത്തം, ഇതരേസം അഞ്ഞതരേനാപി അനുദ്ധംസേന്തസ്സ സങ്ഘാദിസേസോവാതി നോ തക്കോതി ആചരിയോ. ഭിക്ഖുഭാവാ ഹി ചാവനസമത്ഥതോ. ‘‘സമീപേ ഠത്വാ’’തി വചനതോ പരമ്മുഖാ ചോദേന്തസ്സ, ചോദാപേന്തസ്സ വാ സീസം ന ഏതി. ദിട്ഠഞ്ചേ സുതേന പരിസങ്കിതേന ചോദേതി ചോദാപേതി, സുതപരിസങ്കിതം വാ ദിട്ഠാദീഹി ചോദിതേ വാ ചോദാപിതേ വാ സീസം ഏതി ഏവ അമൂലകേന ചോദിതത്താ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘ദിട്ഠസ്സ ഹോതി പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപജ്ജന്തോ, തഞ്ചേ ചോദേതി ‘സുതോ മയാ…പേ… സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തി (പാരാ. ൩൮൭). ‘‘അസുദ്ധോ ഹോതി പുഗ്ഗലോ അഞ്ഞതരം പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നോ, തഞ്ചേ അസുദ്ധദിട്ഠി സമാനോ അനോകാസം കാരാപേത്വാ ചാവനാധിപ്പായോ വദേതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ഓകാസം കാരാപേത്വാ ചാവനാധിപ്പായോ വദേതി, അനാപത്തീ’’തി (പാരാ. ൩൮൯) ഇമിനാ ന-സമേന്തം വിയ ഖായതി, കഥം? ദിട്ഠസ്സ ഹോതി പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപജ്ജന്തോ നാമ അസുദ്ധോ പുഗ്ഗലോ ഹോതി, ‘‘അഞ്ഞതരസ്മിം അസുദ്ധദിട്ഠി സമാനോ തഞ്ചേ ചോദേതി ‘സുതോ മയാ പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നോസീ’തി, ആപത്തി വാചായ വാചായ സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തി വചനതോ പുരിമനയേനാപത്തി. ‘‘ചാവനാധിപ്പായോ വദേതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വചനതോ പച്ഛിമനയേന സങ്ഘാദിസേസേന ആപത്തീതി ദ്വേ പാളിനയാ അഞ്ഞമഞ്ഞം വിരുദ്ധാ വിയ ദിസ്സന്തി, ന ച വിരുദ്ധം ബുദ്ധാ കഥയന്തി, തസ്മാ ഏത്ഥ യുത്തി പരിയേസിതബ്ബാ. അട്ഠകഥാചരിയാ താവാഹു ‘‘സമൂലകേന വാ സഞ്ഞാസമൂലകേന വാ ചോദേന്തസ്സ അനാപത്തി, അമൂലകേന വാ പന സഞ്ഞാഅമൂലകേന വാ ചോദേന്തസ്സ ആപത്തീ’’തി. തസ്സത്ഥോ – ദസ്സനസവനപരിസങ്കനമൂലേന സമൂലകേന വാ തദഭാവേന അമൂലകേനാപി സഞ്ഞാസമൂലകേന വാ ചോദേന്തസ്സ അനാപത്തി, ദസ്സനാദിമൂലാഭാവേന അമൂലകേന വാ തബ്ഭാവേന സമൂലകേനാപി സഞ്ഞാഅമൂലകേന വാ ചോദേന്തസ്സ ആപത്തി, തസ്മാ ദിട്ഠസ്സ ഹോതി.

പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപജ്ജന്തോതിആദിമ്ഹി ദസ്സനമൂലേന സമൂലകേനാപി ‘‘സുതോ മയാ’’തി വചനതോ സഞ്ഞാഅമൂലകേന വാ ചോദേതി, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സ. തദത്ഥസ്സ ആവിഭാവത്ഥം ‘‘ദിട്ഠേ വേമതികോ’’തിആദി വാരാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ.

അസുദ്ധോ ഹോതി പുഗ്ഗലോഭിആദിമ്ഹി പന സമൂലകേന, സഞ്ഞാസമൂലകേന വാ ചോദിതത്താ അനാപത്തീതി. ഏവമേവം പന തദത്ഥദീപനത്ഥം തേ വാരാ വുത്താ. തത്ഥ ഹി ‘‘അദിട്ഠസ്സ ഹോതീ’’തിആദിവാരാ അമൂലകേന ചോദേന്തസ്സ ആപത്തി ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്താ. ‘‘ദിട്ഠേ വേമതികോ’’തിആദിനാ സഞ്ഞാഅമൂലകേന ചോദേന്തസ്സ ആപത്തി ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്താ. അഞ്ഞഥാ ‘‘ദിട്ഠസ്സ ഹോതി, ദിട്ഠേ വേമതികോ’’തിആദിവാരാ നിബ്ബിസേസാ ഭവേയ്യും. ഇദം പനേത്ഥ സന്നിട്ഠാനം-യഥാ അസുദ്ധം പുഗ്ഗലം അനോകാസം കാരാപേത്വാ ചോദേന്തസ്സ ദുക്കടം, അക്കോസാധിപ്പായസ്സ ച ഓമസവാദേന ദുക്കടസ്സ, തഥാ അസുദ്ധദിട്ഠികോപി അസുദ്ധം അസുദ്ധദിട്ഠി അമൂലകേന ചോദേതി, ആപത്തി. സമൂലകേന വാ ചോദേതി, അനാപത്തീതി തം സന്നിട്ഠാനം യഥാ ‘‘അനാപത്തി സുദ്ധേ അസുദ്ധദിട്ഠിസ്സ അസുദ്ധേ അസുദ്ധദിട്ഠിസ്സാ’’തി ഇമിനാ സംസന്ദതി, തഥാ ഗഹേതബ്ബം. അഞ്ഞഥാ യുത്തി പരിയേസിതബ്ബാ.

സീലസമ്പന്നോതി ഏത്ഥ ‘‘ദുസ്സീലസ്സ വചനം അപ്പമാണം. ഭിക്ഖുനീ ഹി ഭിക്ഖുമ്ഹ