📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

വിനയപിടകേ

വിമതിവിനോദനീ-ടീകാ (പഠമോ ഭാഗോ)

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ

കരുണാപുണ്ണഹദയം, സുഗതം ഹിതദായകം;

നത്വാ ധമ്മഞ്ച വിമലം, സങ്ഘഞ്ച ഗുണസമ്പദം.

വണ്ണനാ നിപുണാഹേസും, വിനയട്ഠകഥായ യാ;

പുബ്ബകേഹി കതാ നേകാ, നാനാനയസമാകുലാ.

തത്ഥ കാചി സുവിത്ഥിണ്ണാ, ദുക്ഖോഗാഹാ ച ഗന്ഥതോ;

വിരദ്ധാ അത്ഥതോ ചാപി, സദ്ദതോ ചാപി കത്ഥചി.

കാചി കത്ഥചി അപുണ്ണാ, കാചി സമ്മോഹകാരിനീ;

തസ്മാ താഹി സമാദായ, സാരം സങ്ഖേപരൂപതോ.

ലീനത്ഥഞ്ച പകാസേന്തോ, വിരദ്ധഞ്ച വിസോധയം;

ഉപട്ഠിതനയഞ്ചാപി, തത്ഥ തത്ഥ പകാസയം.

വിനയേ വിമതിം ഛേതും, ഭിക്ഖൂനം ലഹുവുത്തിനം;

സങ്ഖേപേന ലിഖിസ്സാമി, തസ്സാ ലീനത്ഥവണ്ണനം.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ

വിനയസംവണ്ണനാരമ്ഭേ രതനത്തയം നമസ്സിതുകാമോ തസ്സ വിസിട്ഠഗുണയോഗസന്ദസ്സനത്ഥം യോ കപ്പകോടീഹിപീതിആദിമാഹ. വിസിട്ഠഗുണയോഗേന ഹി വന്ദനാരഹഭാവോ, വന്ദനാരഹേ ച കതാ വന്ദനാ യഥാധിപ്പേതമത്ഥം സാധേതി. ഏത്ഥ ച സംവണ്ണനാരമ്ഭേ രതനത്തയപണാമകരണപ്പയോജനം തത്ഥ തത്ഥ ബഹുധാ പപഞ്ചേന്തി ആചരിയാ, മയം പന ഇധാധിപ്പേതമേവ പയോജനം ദസ്സയിസ്സാമ. തസ്മാ സംവണ്ണനാരമ്ഭേ രതനത്തയപണാമകരണം യഥാപടിഞ്ഞാതസംവണ്ണനായ അനന്തരായേന പരിസമാപനത്ഥന്തി വേദിതബ്ബം. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘തസ്സാനുഭാവേന ഹതന്തരായോ’’തി. രതനത്തയപണാമകരണേന ഹി രാഗാദിദോസവിഗമതോ പഞ്ഞാദിഗുണപാടവതോ ആയുആദിവഡ്ഢനതോ പുഞ്ഞാതിസയഭാവാദിതോ ച ഹോതേവ യഥാപടിഞ്ഞാതസംവണ്ണനായ അനന്തരായേന പരിസമാപനം.

തത്ഥ പഠമം താവ ഭഗവതോ വന്ദനം കത്തുകാമോ ‘‘യോ കപ്പകോടീഹിപി…പേ… തസ്സാ’’തി ആഹ. ഇമിസ്സാ പന വിനയദേസനായ കരുണാപ്പധാനഞാണസമുട്ഠിതതായ കരുണാപ്പധാനമേവ ഥോമനം ആരദ്ധം. ഏസാ ഹി ആചരിയസ്സ പകതി, യദിദം ആരമ്ഭാനുരൂപഥോമനാ. കരുണാഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ അപരിമേയ്യപ്പഭാവാ സബ്ബേപി ബുദ്ധഗുണാ നയതോ സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബാ തംമൂലകത്താ സേസബുദ്ധഗുണാനം. തത്ഥ യോതി ഇമസ്സ അനിയമവചനസ്സ നാഥോതി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. കപ്പകോടീഹിപി അപ്പമേയ്യം കാലന്തി കപ്പകോടിഗണനാവസേനപി ‘‘ഏത്തകാ കപ്പകോടിയോ’’തി പമേതും അസക്കുണേയ്യം കാലം. അപി-സദ്ദേന പഗേവ വസ്സഗണനായാതി ദസ്സേതി. അപ്പമേയ്യം കാലന്തി ച അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം, തേന കപ്പകോടിഗണനാവസേന പരിച്ഛിന്ദിതുമസക്കുണേയ്യമപി, അസങ്ഖ്യേയ്യവസേന പന പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബതോ സലക്ഖം ചതുരസങ്ഖ്യേയ്യകപ്പകാലം അച്ചന്തമേവ നിരന്തരം പഞ്ചമഹാപഅച്ചാഗാദിഅതിദുക്കരാനി കരോന്തോ ഖേദം കായികം പരിസ്സമം പത്തോതി ദസ്സേതി.

ലോകഹിതായാതി സത്തലോകസ്സ ഹിതായ. നാഥതീതി നാഥോ, വേനേയ്യാനം ഹിതസുഖം ആസീസതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ നാഥതി വേനേയ്യഗതേ കിലേസേ ഉപതാപേതി, നാഥതി വാ യാചതി വേനേയ്യേ അത്തനോ ഹിതകരണേ യാചിത്വാപി നിയോജേതീതി നാഥോ, ലോകപടിസരണോ ലോകസാമീ ലോകനായകോതി വുത്തം ഹോതി. മഹാകാരുണികസ്സാതി യോ കരുണായ കമ്പിതഹദയത്താ ലോകഹിതത്ഥം അതിദുക്കരകിരിയായ അനേകപ്പകാരം താദിസം ദുക്ഖം അനുഭവിത്വാ ആഗതോ, തസ്സ മഹാകാരുണികസ്സാതി അത്ഥോ. തത്ഥ കിരതീതി കരുണാ, പരദുക്ഖം വിക്ഖിപതി അപനേതീതി അത്ഥോ. ദുക്ഖിതേസു വാ കിരിയതി പസാരിയതീതി കരുണാ. അഥ വാ കിണാതീതി കരുണാ, പരദുക്ഖേ സതി കാരുണികം ഹിംസതി വിബാധേതി, വിനാസേതി വാ പരസ്സ ദുക്ഖന്തി അത്ഥോ. പരദുക്ഖേ സതി സാധൂനം കമ്പനം ഹദയഖേദം കരോതീതി വാ കരുണാ. അഥ വാ കമിതി സുഖം, തം രുന്ധതീതി കരുണാ. ഏസാ ഹി പരദുക്ഖാപനയനകാമതാലക്ഖണാ അത്തസുഖനിരപേക്ഖതായ കാരുണികാനം സുഖം രുന്ധതി വിബാധേതി. കരുണായ നിയുത്തോ കാരുണികോ, മഹന്തോ കാരുണികോ മഹാകാരുണികോ, തസ്സ നമോ അത്ഥൂതി പാഠസേസോ.

ഏവം കരുണാമുഖേന സങ്ഖേപതോ സകലസബ്ബഞ്ഞുഗുണേഹി ഭഗവന്തം ഥോമേത്വാ ഇദാനി സദ്ധമ്മം ഥോമേതും അസമ്ബുധന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ബുദ്ധനിസേവിതം യം അസമ്ബുധം ജീവലോകോ ഭവാ ഭവം ഗച്ഛതി, തസ്സ ധമ്മവരസ്സ നമോതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ അസമ്ബുധന്തി അസമ്ബുജ്ഝന്തോ, യഥാസഭാവം അപ്പടിവിജ്ഝനതോതി വുത്തം ഹോതി. ഹേതുഅത്ഥോ ഹേത്ഥ അന്തപച്ചയോ. യന്തി അനിയമതോ സപരിയത്തികോ നവലോകുത്തരധമ്മോ കമ്മഭാവേന നിദ്ദിട്ഠോ. ബുദ്ധനിസേവിതന്തി തസ്സേവ വിസേസനം, സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന, പച്ചേകബുദ്ധസാവകബുദ്ധേഹിപി വാ ഗോചരാസേവനഭാവനാസേവനാഹി യഥാരഹം നിസേവിതം, അജഹിതന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ പരിയത്തിഫലനിബ്ബാനാനി ഗോചരാസേവനവസേനേവ നിസേവിതാനി, മഗ്ഗോ പന ഭാവനാസേവനവസേനാപി പച്ചവേക്ഖണഞാണാദിവസേന ഗോചരാസേവനവസേനാപി നിസേവിതോ. ഭവാഭവന്തി ഭവതോ ഭവം. അഥ വാ ഹീനപണീതാദിവസേന ഖുദ്ദകം മഹന്തഞ്ച ഭവന്തി അത്ഥോ. വുഡ്ഢത്ഥോപി ഹി അ-കാരോ ദിസ്സതി അസേക്ഖാ ധമ്മാതിആദീസു (ധ. സ. തികമാതികാ ൧൧) വിയ. അഥ വാ ഭവോതി വുഡ്ഢി, അഭവോതി ഹാനി. ഭവോതി വാ സസ്സതദിട്ഠി, അഭവോതി ഉച്ഛേദദിട്ഠി. വുത്തപ്പകാരോ ഭവോ ച അഭവോ ച ഭവാഭവോ, തം ഭവാഭവം. ഗച്ഛതീതി ഉപഗച്ഛതി. ജീവലോകോതി സത്തലോകോ. അവിജ്ജാദികിലേസജാലവിദ്ധംസിനോതി ധമ്മവിസേസനം. തത്ഥ ന വിദതി ധമ്മാനം യഥാസഭാവം ന വിജാനാതീതി അവിജ്ജാ, അഞ്ഞാണം. സാ ആദി യേസം തണ്ഹാദീനം, തേയേവ കിലിസ്സന്തി ഏതേഹി സത്താതി കിലേസാ, തേയേവ ച സത്താനം വിബാധനട്ഠേന ജാലസദിസാതി ജാലം, തം വിദ്ധംസേതി സബ്ബസോ വിനാസേതി സീലേനാതി അവിജ്ജാദികിലേസജാലവിദ്ധംസീ, തസ്സ.

നനു ചേത്ഥ സപരിയത്തികോ നവലോകുത്തരധമ്മോ അധിപ്പേതോ, തത്ഥ ച മഗ്ഗോയേവ കിലേസേ വിദ്ധംസേതി, നേതരേതി ചേ? വുച്ചതേ – മഗ്ഗസ്സാപി നിബ്ബാനമാഗമ്മ കിലേസവിദ്ധംസനതോ നിബ്ബാനമ്പി കിലേസേ വിദ്ധംസേതി നാമ, മഗ്ഗസ്സ കിലേസവിദ്ധംസനകിച്ചം ഫലേന നിട്ഠിതന്തി ഫലമ്പി ‘‘കിലേസവിദ്ധംസീ’’തി വുച്ചതി, പരിയത്തിധമ്മോപി കിലേസവിദ്ധംസനസ്സ ഉപനിസ്സയപച്ചയത്താ ‘‘കിലേസവിദ്ധംസീ’’തി വത്തും അരഹതീതി ന കോചി ദോസോ. ധമ്മവരസ്സ തസ്സാതി പുബ്ബേ അനിയമിതസ്സ നിയാമകവചനം. തത്ഥ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജമാനേ ചതൂസു അപായേസു സംസാരദുക്ഖേ ച അപതമാനേ ധാരേതീതി ധമ്മോ. വുത്തപ്പകാരോ ധമ്മോ ഏവ അത്തനോ ഉത്തരിതരാഭാവേന വരോ പവരോ അനുത്തരോതി ധമ്മവരോ, തസ്സ ധമ്മവരസ്സ നമോ അത്ഥൂതി അത്ഥോ.

ഏവം സങ്ഖേപനയേനേവ സബ്ബധമ്മഗുണേഹി സദ്ധമ്മം ഥോമേത്വാ ഇദാനി അരിയസങ്ഘം ഥോമേതും ഗുണേഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഗുണേഹി യോ യുത്തോ, തമരിയസങ്ഘം നമാമീതി സമ്ബന്ധോ. സീലാദയോ ഗുണാ ചേത്ഥ ലോകിയലോകുത്തരാ അധിപ്പേതാ. ‘‘വിമുത്തിവിമുത്തിഞാണ’’ന്തി വത്തബ്ബേ ഏകദേസസരൂപേകസേസനയേന ‘‘വിമുത്തിഞാണ’’ന്തി വുത്തം, ആദിസദ്ദപരിയായേന പഭുതിസദ്ദേന വാ വിമുത്തിഗ്ഗഹണം വേദിതബ്ബം. തത്ഥ വിമുത്തീതി ഫലം. വിമുത്തിഞാണന്തി പച്ചവേക്ഖണഞാണം. പഭുതി-സദ്ദേന ഛളഭിഞ്ഞാചതുപടിസമ്ഭിദാദയോ ഗുണാ സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബാ. കുസലത്ഥികാനം ജനാനം പുഞ്ഞാതിസയവുഡ്ഢിയാ ഖേത്തസദിസത്താ ഖേത്തന്തി ആഹ ‘‘ഖേത്തം ജനാനം കുസലത്ഥികാന’’ന്തി. ഖിത്തം ബീജം മഹപ്ഫലഭാവകരണേന തായതീതി ഹി ഖേത്തം. അരിയസങ്ഘന്തി ഏത്ഥ ആരകത്താ കിലേസേഹി, അനയേ ന ഇരിയനതോ, അയേ ച ഇരിയനതോ, സദേവകേന ലോകേന ‘‘സരണ’’ന്തി അരണീയതോ ഉപഗന്തബ്ബതോ, ഉപഗതാനഞ്ച തദത്ഥസിദ്ധിതോ അരിയാ, അട്ഠ അരിയപുഗ്ഗലാ, അരിയാനം സങ്ഘോ സമൂഹോതി അരിയസങ്ഘോ, തം അരിയസങ്ഘം.

ഇദാനി രതനത്തയപണാമജനിതം കുസലാഭിസന്ദം യഥാധിപ്പേതേ പയോജനേ നിയോജേത്വാ അത്തനാ സംവണ്ണിയമാനസ്സ വിനയസ്സ സകലസാസനമൂലഭാവദസ്സനമുഖേന സംവണ്ണനാകരണസ്സാപി സാസനമൂലതം ദസ്സേതും ഇച്ചേവമിച്ചാദിഗാഥാദ്വയമാഹ. പുഞ്ഞാഭിസന്ദന്തി പുഞ്ഞോഘം, പുഞ്ഞപ്പവാഹം പുഞ്ഞരാസിന്തി അത്ഥോ. തസ്സാനുഭാവേനാതി തസ്സ യഥാവുത്തസ്സ പുഞ്ഞപ്പവാഹസ്സ ആനുഭാവേന ബലേന ഹതന്തരായോ വിനയം വണ്ണയിസ്സന്തി സമ്ബന്ധോ.

അട്ഠിതസ്സ സുസണ്ഠിതസ്സ ഭഗവതോ സാസനം യസ്മിം ഠിതേ പതിട്ഠിതം ഹോതീതി യോജേതബ്ബം. തത്ഥ യസ്മിന്തി യസ്മിം വിനയപിടകേ. ഠിതേതി പാളിതോ ച അത്ഥതോ ച അനൂനം ഹുത്വാ ലജ്ജീപുഗ്ഗലേസു പവത്തനട്ഠേന ഠിതേ. സാസനന്തി സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹിതം സാസനം. അട്ഠിതസ്സാതി കാമസുഖല്ലികത്തകിലമഥാനുയോഗസങ്ഖാതേ അന്തദ്വയേ അട്ഠിതസ്സ, ‘‘പരിനിബ്ബുതസ്സപി ഭഗവതോ’’തിപി വദന്തി. സുസണ്ഠിതസ്സാതി അന്തദ്വയവിരഹിതായ മജ്ഝിമായ പടിപദായ സുട്ഠു ഠിതസ്സ. അമിസ്സന്തി ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ, നികായന്തരലദ്ധീഹി അസമ്മിസ്സം കത്വാ അനാകുലം കത്വാ വണ്ണയിസ്സന്തി വുത്തം ഹോതി. നിസ്സായ പുബ്ബാചരിയാനുഭാവന്തി പുബ്ബാചരിയേഹി സംവണ്ണിതം അട്ഠകഥം നിസ്സായ, ന അത്തനോ ബലേനാതി അധിപ്പായോ.

അഥ പോരാണട്ഠകഥാസു വിജ്ജമാനാസു പുന വിനയസംവണ്ണനാ കിംപയോജനാതി? ആഹ കാമഞ്ചാതിആദി. തത്ഥ കാമന്തി ഏകന്തേന, യഥിച്ഛകം വാ, സബ്ബസോതി വുത്തം ഹോതി, തസ്സ സംവണ്ണിതോയം വിനയോതി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. പുബ്ബാചരിയാസഭേഹീതി മഹാകസ്സപത്ഥേരാദയോ പുബ്ബാചരിയാ ഏവ അകമ്പിയട്ഠേന ഉത്തമട്ഠേന ച ആസഭാ, തേഹി പുബ്ബാചരിയവരേഹീതി വുത്തം ഹോതി. കീദിസാ പന തേ പുബ്ബാചരിയാതി? ആഹ ഞാണമ്ബൂതിആദി. അഗ്ഗമഗ്ഗഞാണസങ്ഖാതേന അമ്ബുനാ സലിലേന നിദ്ധോതാനി നിസ്സേസതോ ആയതിം അനുപ്പത്തിധമ്മതാപാദനേന ധോതാനി വിസോധിതാനി രാഗാദീനി തീണി മലാനി കാമാസവാദയോ ച ചത്താരോ ആസവാ യേഹി തേ ഞാണമ്ബുനിദ്ധോതമലാസവാ, തേഹി ഖീണാസവേഹീതി അത്ഥോ. ഖീണാസവഭാവേപി ന ഏതേ സുക്ഖവിപസ്സകാതി ആഹ ‘‘വിസുദ്ധവിജ്ജാപടിസമ്ഭിദേഹീ’’തി. തത്ഥ വിജ്ജാതി തിസ്സോ വിജ്ജാ, അട്ഠ വിജ്ജാ വാ. പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തേസുപി മഹാകസ്സപത്ഥേരാദീനം ഉച്ചിനിത്വാ ഗഹിതതായ തേസം സദ്ധമ്മസംവണ്ണനേ സാമത്ഥിയം സാതിസയന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സദ്ധമ്മസംവണ്ണനകോവിദേഹീ’’തി.

കിലേസജാതം, പരിക്ഖാരബാഹുല്ലം വാ സല്ലിഖതി തനും കരോതീതി സല്ലേഖോ, അപ്പിച്ഛതാദിഗുണസമൂഹോ, ഇധ പന ഖീണാസവാധികാരത്താ പരിക്ഖാരബാഹുല്ലസ്സ സല്ലിഖനവസേനേവ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. സല്ലേഖേന നിബ്ബത്തം സല്ലേഖിയം, തസ്മിം സല്ലേഖിയേ, ധുതങ്ഗപരിഹരണാദിസല്ലേഖപഅപത്തിയന്തി വുത്തം ഹോതി. നോസുലഭൂപമേഹീതി സല്ലേഖപടിപത്തിയാ ‘‘അസുകസദിസാ’’തി നത്ഥി സുലഭാ ഉപമാ ഏതേസന്തി നോസുലഭൂപമാ, തേഹി. മഹാവിഹാരസ്സാതി ഇമിനാ നികായന്തരം പടിക്ഖിപതി. വിഹാരസീസേന ഹേത്ഥ തത്ഥ നിവാസീനഞ്ചേവ തേഹി സമലദ്ധികാനഞ്ച സബ്ബേസം ഭിക്ഖൂനം ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം. തസ്മാ തേസം മഹാവിഹാരവാസീനം ദിട്ഠിസീലവിസുദ്ധിയാ പഭവത്തേന സഞ്ഞാണഭൂതത്താ ധമ്മസങ്ഗാഹകാ മഹാകസ്സപത്ഥേരാദയോ ‘‘മഹാവിഹാരസ്സ ധജൂപമാ’’തി വുത്താ, തേഹി അയം വിനയോ സംവണ്ണിതോ സമ്മാ അനൂനം കത്വാ വണ്ണിതോ. കഥന്തി ആഹ ‘‘ചിത്തേഹി നയേഹീ’’തി. വിചിത്തേഹി നയേഹി സമ്ബുദ്ധവരന്വയേഹി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധവരം അനുഗതേഹി, ഭഗവതോ അധിപ്പായാനുഗതേഹി നയേഹീതി വുത്തം ഹോതി.

ഏവം പോരാണട്ഠകഥായ അനൂനഭാവം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അത്തനോ സംവണ്ണനായ പയോജനവിസേസം അജ്ഝേസകഞ്ച ദസ്സേതും സംവണ്ണനാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സങ്ഖതത്താതി രചിതത്താ. ന കഞ്ചി അത്ഥം അഭിസമ്ഭുണാതീതി ന കഞ്ചി അത്ഥം സാധേതി.

സംവണ്ണനം തഞ്ചാതിആദിനാ അത്തനോ സംവണ്ണനായ കരണപ്പകാരം ദസ്സേതി. തത്ഥ തഞ്ച ഇദാനി വുച്ചമാനം സംവണ്ണനം സമാരഭന്തോ സകലായപി മഹാഅട്ഠകഥായ ഇധ ഗഹേതബ്ബതോ മഹാഅട്ഠകഥം തസ്സാ ഇദാനി വുച്ചമാനായ സംവണ്ണനായ സരീരം കത്വാ മഹാപച്ചരിയം യോ വിനിച്ഛയോ വുത്തോ, തഥേവ കുരുന്ദീനാമാദീസു വിസ്സുതാസു അട്ഠകഥാസു യോ വിനിച്ഛയോ വുത്തോ, തതോപി വിനിച്ഛയതോ യുത്തമത്ഥം അപരിച്ചജന്തോ അന്തോഗധത്ഥേരവാദം കത്വാ സംവണ്ണനം സമ്മാ സമാരഭിസ്സന്തി പദത്ഥസമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. ഏത്ഥ ച അത്ഥോ കഥീയതി ഏതായാതി അട്ഠകഥാ ത്ഥ-കാരസ്സ ട്ഠ-കാരം കത്വാ. മഹാപച്ചരിയന്തി മഹാപച്ചരീനാമികം. ഏത്ഥ ച പച്ചരീതി ഉളുമ്പം വുച്ചതി, തസ്മിം നിസീദിത്വാ കതത്താ തമേവ നാമം ജാതം. ‘‘കുരുന്ദീവല്ലിവിഹാരോ നാമ അത്ഥി, തത്ഥ കതത്താ ‘കുരുന്ദീ’തി നാമം ജാത’’ന്തി വദന്തി. ആദിസദ്ദേന അന്ധകട്ഠകഥം സങ്ഖേപട്ഠകഥഞ്ച സങ്ഗണ്ഹാതി.

യുത്തമത്ഥന്തി മഹാഅട്ഠകഥാനയേന, ചതുബ്ബിധവിനയയുത്തിയാ വാ യുത്തമത്ഥം. ‘‘അട്ഠകഥംയേവ ഗഹേത്വാ സംവണ്ണനം കരിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ അട്ഠകഥാസു വുത്തത്ഥേരവാദാനം ബാഹിരഭാവോ സിയാതി തേപി അന്തോകത്തുകാമോ ‘‘അന്തോഗധഥേരവാദ’’ന്തി ആഹ, ഥേരവാദേപി അന്തോകത്വാതി വുത്തം ഹോതി.

തം മേതി ഗാഥായ സോതൂഹി പടിപജ്ജിതബ്ബവിധിം ദസ്സേതി. തത്ഥ ധമ്മപ്പദീപസ്സാതി ധമ്മോ ഏവ മോഹന്ധകാരവിദ്ധംസനതോ പദീപസദിസത്താ പദീപോ അസ്സാതി ധമ്മപ്പദീപോ, ഭഗവാ, തസ്സ. പതിമാനയന്താതി പൂജേന്താ മനസാ ഗരും കരോന്താ നിസാമേന്തു സുണന്തു.

ബുദ്ധേനാതിആദിനാ അത്തനോ സംവണ്ണനായ ആഗമനസുദ്ധിദസ്സനമുഖേന പമാണഭാവം ദസ്സേത്വാ അനുസിക്ഖിതബ്ബതം ദസ്സേതി. തത്ഥ യഥേവ ബുദ്ധേന യോ ധമ്മോ വിനയോ ച വുത്തോ, സോ തസ്സ ബുദ്ധസ്സ യേഹി പുത്തേഹി മഹാകസ്സപത്ഥേരാദീഹി തഥേവ ഞാതോ, തേസം ബുദ്ധപുത്താനം മതിമച്ചജന്താ സീഹളട്ഠകഥാചരിയാ യസ്മാ പുരേ അട്ഠകഥാ അകംസൂതി സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ധമ്മോതി സുത്താഭിധമ്മേ സങ്ഗണ്ഹാതി. വിനയോതി സകലം വിനയപിടകം. വുത്തോതി പാളിതോ ച അത്ഥതോ ച ബുദ്ധേന ഭഗവതാ വുത്തോ. ന ഹി ഭഗവതാ അബ്യാകതം നാമ തന്തിപദം അത്ഥി, തത്ഥ തത്ഥ ഭഗവതാ പവത്തിതപകിണ്ണകദേസനായേവ ഹി അട്ഠകഥാ. തഥേവ ഞാതോതി യഥേവ ബുദ്ധേന വുത്തോ, തഥേവ ഏകപദമ്പി ഏകക്ഖരമ്പി അവിനാസേത്വാ അധിപ്പായഞ്ച അവികോപേത്വാ ഞാതോ വിദിതോതി അത്ഥോ. തേസം മതിമച്ചജന്താതി തേസം ബുദ്ധപുത്താനം മതിസങ്ഖാതം ഥേരപരമ്പരായ ഉഗ്ഗഹേത്വാ ആഭതം അബ്ബോച്ഛിന്നം പാളിവണ്ണനാവസേന ചേവ പാളിമുത്തകവസേന ച പവത്തം സബ്ബം അട്ഠകഥാവിനിച്ഛയം അപരിച്ചജന്താ. അട്ഠകഥാ അകംസൂതി മഹാഅട്ഠകഥാമഹാപച്ചരിആദികാ സീഹളട്ഠകഥായോ അകംസു. ‘‘അട്ഠകഥാമകംസൂ’’തിപി പാഠോ, തത്ഥാപി സോയേവത്ഥോ.

തസ്മാതി യസ്മാ തേസം ബുദ്ധപുത്താനം അധിപ്പായം അവികോപേത്വാ പുരേ അട്ഠകഥാ അകംസു, തസ്മാ. യം അട്ഠകഥാസു വുത്തം, തം സബ്ബമ്പി പമാണന്തി യോജനാ. ഹീതി നിപാതമത്തം ഹേതുഅത്ഥസ്സ തസ്മാതി ഇമിനായേവ പകാസിതത്താ, അവധാരണത്ഥോ വാ, പമാണമേവാതി. യദി അട്ഠകഥാസു വുത്തം സബ്ബമ്പി പമാണം, ഏവം സതി തത്ഥ പമാദലേഖാപി പമാണം സിയാതി ആഹ ‘‘വജ്ജയിത്വാന പമാദലേഖ’’ന്തി, അപരാപരം ലിഖന്തേഹി പമാദേന സതിം അപച്ചുപട്ഠപേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ലിഖിതബ്ബം അഞ്ഞത്ഥ ലിഖനാദിവസേന പവത്തിതാ പമാദലേഖാ നാമ, സാ ച സമന്തപാസാദികായം തത്ഥ തത്ഥ സയമേവ ആവിഭവിസ്സതി. പുന യസ്മാതി പദസ്സ സമ്ബന്ധദസ്സനവസേന അയം അത്ഥയോജനാ – യസ്മാ അട്ഠകഥാസു വുത്തം ഇധ ഇമസ്മിം സാസനേ സിക്ഖാസു സഗാരവാനം പണ്ഡിതാനം പമാണമേവ, യസ്മാ ച അയം വണ്ണനാപി ഭാസന്തരപരിച്ചാഗാദിമത്തവിസിട്ഠതായ അത്ഥതോ അഭിന്നാ, തതോ ഏവ പമാണഭൂതാവ ഹേസ്സതി, തസ്മാ അനുസിക്ഖിതബ്ബാതി.

തതോതി താഹി അട്ഠകഥാഹി. ഭാസന്തരമേവ ഹിത്വാതി സീഹളഭാസംയേവ അപനേത്വാ. വിത്ഥാരമഗ്ഗഞ്ച സമാസയിത്വാതി പോരാണട്ഠകഥാസു യഥാഠാനേ വത്തബ്ബമ്പി പദത്ഥവിനിച്ഛയാദികം അതിവിത്ഥിണ്ണേന വചനക്കമേന ചേവ വുത്തമേവ അത്ഥനയം അപ്പമത്തകവിസേസേന പുനപ്പുനം കഥനേന ച തത്ഥ തത്ഥ പപഞ്ചിതം താദിസം വിത്ഥാരമഗ്ഗം പഹായ സല്ലഹുകേന അത്ഥവിഞ്ഞാപകേന പദക്കമേന ചേവ വുത്തനയസദിസം വത്തബ്ബം അതിദിസിത്വാ ച സങ്ഖേപനയേനേവ വണ്ണയിസ്സാമാതി അധിപ്പായോ. സാരത്ഥദീപനിയം പന വിനയടീകായം ‘‘പോരാണട്ഠകഥാസു ഉപരി വുച്ചമാനമ്പി ആനേത്വാ തത്ഥ തത്ഥ പപഞ്ചിതം ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേന…പേ… ഉപസമ്പന്നോതി ഭിക്ഖൂതി ഏത്ഥ അപലോകനാദീനം ചതുന്നമ്പി കമ്മാനം വിത്ഥാരകഥാ വിയ താദിസം വിത്ഥാരമഗ്ഗം സങ്ഖിപിത്വാ’’തി വുത്തം, തം തന്തിക്കമം കഞ്ചി അവോക്കമിത്വാതി ഏത്ഥേവ വത്തും യുത്തം. അഞ്ഞത്ഥ പാളിയാ വത്തബ്ബം അഞ്ഞത്ഥ കഥനഞ്ഹി തന്തിക്കമം വോക്കമിത്വാ കഥനം നാമ. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘തഥേവ വണ്ണിതും യുത്തരൂപം ഹുത്വാ അനുക്കമേന ആഗതം പാളിം പരിച്ചജിത്വാ സംവണ്ണനതോ സീഹളട്ഠകഥാസു അയുത്തട്ഠാനേ വണ്ണിതം യഥാഠാനേയേവ വണ്ണനതോ ച വുത്തം ‘തന്തിക്കമം കഞ്ചി അവോക്കമിത്വാ’’’തി. തസ്മാ യഥാവുത്തനയേനേവ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. കഥം പന വിത്ഥാരമഗ്ഗസ്സ സങ്ഖിപനേ വിനിച്ഛയോ ന ഹീയതീതി? ആഹ ‘‘വിനിച്ഛയം സബ്ബമസേസയിത്വാ’’തി. സങ്ഖിപന്തോപി പുനപ്പുനം വചനാദിമേവ സങ്ഖിപന്തോ, വിനിച്ഛയം പന അട്ഠകഥാസു സബ്ബാസുപി വുത്തം സബ്ബമ്പി അസേസയിത്വാ, കിഞ്ചിമത്തമ്പി അപരിഹാപേത്വാതി വുത്തം ഹോതി. തന്തിക്കമം കഞ്ചി അവോക്കമിത്വാതി കഞ്ചി പാളിക്കമം അനതിക്കമിത്വാ, അനുക്കമേനേവ പാളിം വണ്ണയിസ്സാമാതി അത്ഥോ.

സുത്തന്തികാനം വചനാനമത്ഥന്തി വേരഞ്ജകണ്ഡാദീസു ആഗതാനം ഝാനകഥാദീനം സുത്തന്തവചനാനം സീഹളട്ഠകഥാസു ‘‘സുത്തന്തികാനം ഭാരോ’’തി വത്വാ അവണ്ണിതബ്ബട്ഠാനം അത്ഥം തംതംസുത്താനുരൂപം സബ്ബസോ പരിദീപയിസ്സാമാതി അധിപ്പായോ. ഹേസ്സതീതി ഭവിസ്സതി, കരീയിസ്സതീതി വാ അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച പഠമസ്മിം അത്ഥവികപ്പേ ‘‘ഭാസന്തരപരിച്ചാഗാദികം ചതുബ്ബിധം കിച്ചം നിപ്ഫാദേത്വാ സുത്തന്തികാനം വചനാനമത്ഥം പരിദീപയന്തീ അയം വണ്ണനാ ഭവിസ്സതീ’’തി വണ്ണനാവസേന സമാനകത്തുകതാ വേദിതബ്ബാ. പച്ഛിമസ്മിം അത്ഥവികപ്പേ പന ‘‘ഹേട്ഠാ വുത്തഭാസന്തരപരിച്ചാഗാദികം കത്വാ സുത്തന്തികാനം വചനാനമത്ഥം പരിദീപയന്തീ അയം വണ്ണനാ അമ്ഹേഹി കരീയിസ്സതീ’’തി ഏവം ആചരിയവസേന സമാനകത്തുകതാ വേദിതബ്ബാ.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

ബാഹിരനിദാനകഥാ

ഇദാനി സംവരവിനയപഹാനവിനയാദീസു ബഹൂസു വിനയേസു അത്തനാ ‘‘തം വണ്ണയിസ്സം വിനയ’’ന്തി ഏവം സംവണ്ണേതബ്ബഭാവേന പടിഞ്ഞാതം വിനയം ദസ്സേന്തോ ആഹ തത്ഥാതിആദി. തത്ഥ തത്ഥാതി യഥാവുത്താസു ഗാഥാസു. താവ-സദ്ദോ പഠമന്തി ഇമസ്മിം അത്ഥേ ദട്ഠബ്ബോ, തേന പഠമം വിനയം വവത്ഥപേത്വാ പച്ഛാ തസ്സ വണ്ണനം കരിസ്സാമാതി ദീപേതി. വവത്ഥപേതബ്ബോതി നിയമേതബ്ബോ. തേനേതം വുച്ചതീതി യസ്മാ വവത്ഥപേതബ്ബോ, തേന ഹേതുനാ ഏതം വിനയോ നാമാതിആദികം നിയാമകവചനം വുച്ചതീതി അത്ഥോ. അസ്സാതി വിനയസ്സ. മാതികാതി ഉദ്ദേസോ. സോ ഹി നിദ്ദേസപദാനം ജനനീഠാനേ ഠിതത്താ മാതാ വിയാതി ‘‘മാതികാ’’തി വുച്ചതി.

ഇദാനി സംവണ്ണേതബ്ബമത്ഥം മാതികം പട്ഠപേത്വാ ദസ്സേന്തോ ആഹ വുത്തം യേനാതിആദി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഏതം തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതീതിആദിനിദാനവചനപടിമണ്ഡിതം വിനയപിടകം യേന പുഗ്ഗലേന വുത്തം, യസ്മിം കാലേ വുത്തം, യസ്മാ കാരണാ വുത്തം, യേന ധാരിതം, യേന ച ആഭതം, യേസു പതിട്ഠിതം, ഏതം യഥാവുത്തവിധാനം വത്വാ തതോ തേന സമയേനാതിആദിപാഠസ്സ അത്ഥം അനേകപ്പകാരതോ ദസ്സേന്തോ വിനയസ്സ അത്ഥവണ്ണനം കരിസ്സാമീതി.

ഏത്ഥ ച വുത്തം യേന യദാ യസ്മാതി ഇദം വചനം തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതിആദിനിദാനവചനമത്തം അപേക്ഖിത്വാ വത്തുകാമോപി വിസും അവത്വാ ‘‘നിദാനേന ആദികല്യാണം, ഇദമവോചാതി നിഗമനേന പരിയോസാനകല്യാണ’’ന്തി വചനതോ നിദാനനിഗമനാനിപി സത്ഥുദേസനായ അനുവിധാനത്താ തദന്തോഗധാനേവാതി നിദാനസ്സാപി വിനയപാളിയംയേവ അന്തോഗധത്താ വുത്തം യേന യദാ യസ്മാതി ഇദമ്പി വിനയപിടകസമ്ബന്ധംയേവ കത്വാ മാതികം ഠപേതി. മാതികായ ഹി ഏതന്തി വുത്തം വിനയപിടകംയേവ സാമഞ്ഞതോ സബ്ബത്ഥ സമ്ബന്ധമുപഗച്ഛതി.

ഇദാനി പന തം വിസും നീഹരിത്വാ ദസ്സേന്തോ തത്ഥ വുത്തം യേനാതിആദിമാഹ. തത്ഥാതി തേസു മാതികാപദേസു. ഇദന്തി തേന സമയേനാതിആദിനിദാനവചനം. ഹി-സദ്ദോ യസ്മാതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ, യസ്മാ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അത്തപച്ചക്ഖവചനം ന ഹോതി, തസ്മാതി വുത്തം ഹോതി. അത്തപച്ചക്ഖവചനം ന ഹോതീതി അത്തനാ പച്ചക്ഖം കത്വാ വുത്തവചനം ന ഹോതി. അഥ വാ അത്തനോ പച്ചക്ഖകാലേ ധരമാനകാലേ വുത്തവചനം ന ഹോതി. തദുഭയേനാപി ഭഗവതോ വുത്തവചനം ന ഹോതീതി അത്ഥോ.

പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ

പഠമമഹാസങ്ഗീതി നാമ ചേസാതി ഏത്ഥ ച-സദ്ദോ വത്തബ്ബസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, ഉപഞ്ഞാസത്ഥോ വാ, ഉപഞ്ഞാസോതി ച വാക്യാരമ്ഭോ വുച്ചതി. ഏസാ ഹി ഗന്ഥകാരാനം പകതി, യദിദം കിഞ്ചി വത്വാ പുന അപരം വത്തുമാരഭന്താനം ച-സദ്ദപ്പയോഗോ. യഥാപച്ചയം തത്ഥ തത്ഥ ദേസിതത്താ വിപ്പകിണ്ണാനം ധമ്മവിനയാനം സഭാഗത്ഥവസേന സങ്ഗഹേത്വാ ഗായനം കഥനം സങ്ഗീതി, മഹാവിസയത്താ പൂജനീയത്താ ച മഹതീ സങ്ഗീതി മഹാസങ്ഗീതി. ദുതിയാദിം ഉപാദായ ചേസാ ‘‘പഠമമഹാസങ്ഗീതീ’’തി വുത്താ. നിദദാതി ദേസനം ദേസകാലാദിവസേന അവിദിതം വിദിതം കത്വാ നിദസ്സേതീതി നിദാനം, തത്ഥ കോസല്ലത്ഥം.

വേനേയ്യാനം മഗ്ഗഫലുപ്പത്തിഹേതുഭൂതാവ കിരിയാ നിപ്പരിയായേന ബുദ്ധകിച്ചന്തി ആഹ ‘‘ധമ്മചക്കപ്പവത്തനഞ്ഹി ആദിം കത്വാ’’തി. തത്ഥ സതിപട്ഠാനാദിധമ്മോ ഏവ പവത്തനട്ഠേന ചക്കന്തി ധമ്മചക്കം, ചക്കന്തി വാ ആണാ, തം ധമ്മതോ അനപേതത്താ ധമ്മചക്കം, ധമ്മേന ഞായേന ചക്കന്തിപി ധമ്മചക്കം. കതബുദ്ധകിച്ചേതി നിട്ഠിതബുദ്ധകിച്ചേ ഭഗവതി ലോകനാഥേതി സമ്ബന്ധോ. കുസിനാരായന്തി സമീപത്ഥേ ഏതം ഭുമ്മവചനം. ഉപവത്തനേ മല്ലാനം സാലവനേതി തസ്സ നഗരസ്സ ഉപവത്തനഭൂതം മല്ലരാജൂനം സാലവനുയ്യാനം ദസ്സേതി. തത്ഥ നഗരം പവിസന്താ ഉയ്യാനതോ ഉപേച്ച വത്തന്തി ഗച്ഛന്തി ഏതേനാതി ‘‘ഉപവത്തന’’ന്തി ഉയ്യാനസ്സ ച നഗരസ്സ ച മജ്ഝേ സാലവനം വുച്ചതി. കുസിനാരായ ഹി ദക്ഖിണപച്ഛിമദിസായ തം ഉയ്യാനം ഹോതി, തതോ ഉയ്യാനതോ സാലവനരാജിവിരാജിതോ മഗ്ഗോ പാചീനാഭിമുഖോ ഗന്ത്വാ നഗരസ്സ ദക്ഖിണദ്വാരാഭിമുഖോ ഉത്തരേന നിവത്തോ, തേന മഗ്ഗേന മനുസ്സാ നഗരം പവിസന്തി, തസ്മാ തം ‘‘ഉപവത്തന’’ന്തി വുച്ചതി. തത്ഥ കിര ഉപവത്തനേ അഞ്ഞമഞ്ഞസംസട്ഠവിടപാനം സമ്പന്നഛായാനം സാലപന്തീനമന്തരേ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനമഞ്ചോ പഞ്ഞത്തോ, തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘യമകസാലാനമന്തരേ’’തി. ഉപാദീയതി കമ്മകിലേസേഹീതി ഉപാദി, വിപാകക്ഖന്ധാ കടത്താ ച രൂപം. തദേവ കമ്മകിലേസേഹി സമ്മാ അപ്പഹീനതായ സേസോ, നത്ഥി ഏത്ഥ ഉപാദിസേസോതി അനുപാദിസേസാ, നിബ്ബാനധാതു, തായ. ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണേ ചായം കരണനിദ്ദേസോ. പരിനിബ്ബാനേതി നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മം, പരിനിബ്ബാനഹേതു തസ്മിം ഠാനേ സന്നിപതിതാനന്തി അത്ഥോ. സങ്ഘസ്സ ഥേരോ ജേട്ഠോ സങ്ഘത്ഥേരോ. ഏത്ഥ ച സങ്ഘസദ്ദസ്സ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സസദ്ദസാപേക്ഖത്തേപി ഗമകത്താ ഥേരസദ്ദേന സമാസോ യഥാ ദേവദത്തസ്സ ഗരുകുലന്തി. ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ധമ്മവിനയസങ്ഗായനത്ഥം ഭിക്ഖൂനം ഉസ്സാഹം ജനേസീതി സമ്ബന്ധോ.

തഥാ ഉസ്സാഹം ജനനസ്സ കാരണമാഹ സത്താഹപരിനിബ്ബുതേതിആദി. സത്ത അഹാനി സമാഹടാനി സത്താഹം, സത്താഹം പരിനിബ്ബുതസ്സ അസ്സാതി സത്താഹപരിനിബ്ബുതോ, സത്താഹപരിനിബ്ബുതേ സുഭദ്ദേന വുഡ്ഢപബ്ബജിതേന വുത്തവചനമനുസ്സരന്തോതി സമ്ബന്ധോ. അലം, ആവുസോതിആദിനാ തേന വുത്തവചനം ദസ്സേതി. തത്ഥ അലന്തി പടിക്ഖേപവചനം. തേന മഹാസമണേനാതി നിസ്സക്കേ കരണവചനം, തതോ മഹാസമണതോ സുട്ഠു മുത്താ മയന്തി അത്ഥോ, ഉപദ്ദുതാ ച ഹോമ തദാതി അധിപ്പായോ, ഹോമാതി വാ അതീതത്ഥേ വത്തമാനവചനം, അഹുമ്ഹാതി അത്ഥോ. ഠാനം ഖോ പനേതം വിജ്ജതീതി തിട്ഠതി ഏത്ഥ ഫലം തദായത്തവുത്തിതായാതി ഠാനം, ഹേതു. ഖോതി അവധാരണേ, ഏതം കാരണം വിജ്ജതേവ, നോ ന വിജ്ജതീതി അത്ഥോ. കിം തം കാരണന്തി? ആഹ യം പാപഭിക്ഖൂതിആദി. ഏത്ഥ യന്തി നിപാതമത്തം, കാരണനിദ്ദേസോ വാ, യേന കാരണേന അന്തരധാപേയ്യും, തദേതം കാരണം വിജ്ജതീതി അത്ഥോ. അതീതോ അതിക്കന്തോ സത്ഥാ ഏത്ഥ, ഏതസ്സാതി വാ അതീതസത്ഥുകം, പാവചനം. പധാനം വചനം പാവചനം, ധമ്മവിനയന്തി വുത്തം ഹോതി. പക്ഖം ലഭിത്വാതി അലജ്ജീപക്ഖം ലഭിത്വാ. ന ചിരസ്സേവാതി ന ചിരേനേവ. യാവ ച ധമ്മവിനയോ തിട്ഠതീതി യത്തകം കാലം ധമ്മോ ച വിനയോ ച ലജ്ജീപുഗ്ഗലേസു തിട്ഠതി.

വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാതി പരിനിബ്ബാനമഞ്ചേ നിപന്നേന ഭഗവതാ വുത്തന്തി അത്ഥോ. ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോതി സുത്താഭിധമ്മപിടകസങ്ഗഹിതസ്സ ധമ്മസ്സ ചേവ വിനയപിടകസങ്ഗഹിതസ്സ വിനയസ്സ ച അതിസജ്ജനം പബോധനം ദേസനാ. തസ്സേവ പകാരതോ ഞാപനം അസങ്കരതോ ഠപനം പഞ്ഞാപനം. സോ വോ മമച്ചയേന സത്ഥാതി സോ ധമ്മവിനയോ തുമ്ഹാകം മമച്ചയേന സത്ഥാ മയി പരിനിബ്ബുതേ സത്ഥുകിച്ചം സാധേസ്സതി. സാസനന്തി പരിയത്തിപടിപത്തിപടിവേധവസേന തിവിധം സാസനം, നിപ്പരിയായതോ പന സത്തത്തിംസ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ. അദ്ധനിയന്തി അദ്ധാനക്ഖമം, തദേവ ചിരട്ഠിതികം അസ്സ ഭവേയ്യാതി സമ്ബന്ധോ.

ഇദാനി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന അത്തനോ കതം അനുഗ്ഗഹവിസേസം വിഭാവേന്തോ ആഹ യഞ്ചാഹം ഭഗവതാതിആദി. തത്ഥ യഞ്ചാഹന്തി ഏതസ്സ അനുഗ്ഗഹിതോതി ഏതേന സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ യന്തി യസ്മാ, യേന കാരണേനാതി വുത്തം ഹോതി. കിരിയാപരാമസനം വാ ഏതം, തേന അനുഗ്ഗഹിതോതി ഏത്ഥ അനുഗ്ഗഹണം പരാമസതി. ധാരേസ്സസീതിആദികം ഭഗവതാ മഹാകസ്സപത്ഥേരേന സദ്ധിം ചീവരപരിവത്തനം കാതുകാമേന വുത്തവചനം. ധാരേസ്സസി പന മേ ത്വം കസ്സപാതി ‘‘കസ്സപ, ത്വം ഇമാനി പരിഭോഗജിണ്ണാനി പംസുകൂലാനി പാരുപിതും സക്ഖിസ്സസീ’’തി വദതി, തഞ്ച ഖോ ന കായബലം സന്ധായ, പടിപത്തിപൂരണം പന സന്ധായ ഏവമാഹ. സാണാനി പംസുകൂലാനീതി മതകളേവരം പലിവേഠേത്വാ ഛഡ്ഡിതാനി തുമ്ബമത്തേ കിമയോ പപ്ഫോടേത്വാ ഗഹിതാനി സാണവാകമയാനി പംസുകൂലചീവരാനി. രഥികാദീനം യത്ഥ കത്ഥചി പംസൂനം ഉപരി ഠിതത്താ അബ്ഭുഗ്ഗതട്ഠേന തേസു കൂലമിവാതി പംസുകൂലം. അഥ വാ പംസു വിയ കുച്ഛിതഭാവം ഉലതി ഗച്ഛതീതി പംസുകൂലന്തി പംസുകൂലസദ്ദസ്സ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. നിബ്ബസനാനീതി നിട്ഠിതവസനകിച്ചാനി, പരിഭോഗജിണ്ണാനീതി അത്ഥോ. ഏകമേവ തം ചീവരം അനേകാവയവത്താ ബഹുവചനം കതം. സാധാരണപരിഭോഗേനാതി അത്തനാ സമാനപരിഭോഗേന, സാധാരണപരിഭോഗേന ച സമസമട്ഠപനേന ച അനുഗ്ഗഹിതോതി സമ്ബന്ധോ.

ഇദാനി നവാനുപുബ്ബവിഹാരഛളഭിഞ്ഞാപ്പഭേദേ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ അത്തനാ സമസമട്ഠപനത്ഥായ ഭഗവതാ വുത്തം കസ്സപസംയുത്തേ (സം. നി. ൨.൧൫൨) ആഗതം പാളിം പേയ്യാലമുഖേന ആദിഗ്ഗഹണേന ച സങ്ഖിപിത്വാ ദസ്സേന്തോ ആഹ അഹം, ഭിക്ഖവേതിആദി. തത്ഥ യാവദേ ആകങ്ഖാമീതി യാവദേവ ആകങ്ഖാമി, യത്തകം കാലം ഇച്ഛാമീതി അത്ഥോ, ‘‘യാവദേവാ’’തിപി പാഠോ. നവാനുപുബ്ബവിഹാരഛളഭിഞ്ഞാപ്പഭേദേതി ഏത്ഥ നവാനുപുബ്ബവിഹാരോ നാമ അനുപടിപാടിയാ സമാപജ്ജിതബ്ബഭാവതോ ഏവംസഞ്ഞിതാ നിരോധസമാപത്തിയാ സഹ അട്ഠ രൂപാരൂപസമാപത്തിയോ. ഛളഭിഞ്ഞാ നാമ ആസവക്ഖയഞാണേന സദ്ധിം പഞ്ചാഭിഞ്ഞായോ. അത്തനാ സമസമട്ഠപനേനാതി ‘‘അഹം യത്തകം കാലം യത്തകേ സമാപത്തിവിഹാരേ അഭിഞ്ഞായോ ച വളഞ്ജേമി, തഥാ കസ്സപോപീ’’തി ഏവം യഥാവുത്തഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ അത്തനാ സമസമം കത്വാ ഠപനേന, ഇദഞ്ച ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസാമഞ്ഞേന ഥേരസ്സ പസംസാമത്തേന വുത്തം, ന ഭഗവതാ സദ്ധിം സബ്ബഥാ സമതായ. ഭഗവതോ ഹി ഗുണവിസേസം ഉപാദായ സാവകാ പച്ചേകബുദ്ധാ ച കലമ്പി കലഭാഗമ്പി ന ഉപേന്തി, തസ്സ കിമഞ്ഞം ആണണ്യം ഭവിസ്സതി അഞ്ഞത്ര ധമ്മവിനയസങ്ഗായനാതി അധിപ്പായോ. തത്ഥ തസ്സാതി തസ്സ അനുഗ്ഗഹസ്സ, തസ്സ മേതി വാ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. പോത്ഥകേസു ഹി കേസുചി ‘‘തസ്സ മേ’’തി പാഠോ ദിസ്സതി. ആണണ്യം അണണഭാവോ. സകകവചഇസ്സരിയാനുപ്പദാനേനാതി ഏത്ഥ ചീവരസ്സ നിദസ്സനവസേന കവചസ്സേവ ഗഹണം കതം, സമാപത്തിയാ നിദസ്സനവസേന ഇസ്സരിയം ഗഹിതം.

ഇദാനി യഥാവുത്തമത്ഥം പാളിയാ വിഭാവേന്തോ ആഹ യഥാഹാതിആദി. തത്ഥ ഏകമിദാഹന്തി ഏത്ഥ ഇദന്തി നിപാതമത്തം. ഏകം സമയന്തി ഏകസ്മിം സമയേതി അത്ഥോ. പാവായാതി പാവാനഗരതോ. അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നോതി ദീഘമഗ്ഗപ്പടിപന്നോ. ദീഘപരിയായോ ഹേത്ഥ അദ്ധാനസദ്ദോ. സബ്ബം സുഭദ്ദകണ്ഡം വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബന്തി പഞ്ചസതികക്ഖന്ധകേ ആഗതം സുഭദ്ദകണ്ഡം ഇധ ആനേത്വാ വിത്ഥാരേതബ്ബം.

തതോ പരന്തി സുഭദ്ദകണ്ഡതോ പരം. സബ്ബം സുഭദ്ദകണ്ഡം വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബന്തി ഇമിനാ ‘‘യം ന ഇച്ഛിസ്സാമ, ന തം കരിസ്സാമാ’’തി ഏതം പരിയന്തം സുഭദ്ദകണ്ഡപാളിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അവസേസം ഉസ്സാഹജനനപ്പകാരപ്പവത്തം പാളിമേവ ദസ്സേന്തോ ഹന്ദ മയം ആവുസോതിആദിമാഹ. തത്ഥ പുരേ അധമ്മോ ദിപ്പതീതി ഏത്ഥ ‘‘അധമ്മോ നാമ ദസകുസലകമ്മപഥപടിപക്ഖഭൂതോ അധമ്മോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) വുത്തം. ധമ്മസങ്ഗഹണത്ഥം ഉസ്സാഹജനനപ്പസങ്ഗത്താ പന ധമ്മവിനയാനം അസങ്ഗായനഹേതുദോസഗണോ സമ്ഭവതി, സോ ഏവ ഏത്ഥ അധമ്മോ ദിപ്പതി തപ്പടിപക്ഖോ ധമ്മോ ച പടിബാഹീയതീതി വത്തബ്ബം. അപി ച ‘‘അധമ്മവാദിനോ ബലവന്തോ ഹോന്തി ധമ്മവാദിനോ ദുബ്ബലാ ഹോന്തീ’’തി വുച്ചമാനത്താ യേന അധമ്മേന തേ സുഭദ്ദവജ്ജിപുത്തകാദയോ അധമ്മവാദിനോ, യേന ച ധമ്മേന ഇതരേ ധമ്മവാദിനോവ ഹോന്തി. തേയേവ ഇധ ‘‘അധമ്മോ’’ ‘‘ധമ്മോ’’തി ച വത്തബ്ബാ. തസ്മാ സീലവിപത്തിആദിഹേതുകോ പാപിച്ഛതാദിദോസഗണോ അധമ്മോ, തപ്പടിപക്ഖോ സീലസമ്പദാദിഹേതുകോ അപ്പിച്ഛതാദിഗുണസമൂഹോ ധമ്മോതി ച ഗഹേതബ്ബം. പുരേ ദിപ്പതീതി അപി നാമ ദിപ്പതി. അഥ വാ യാവ അധമ്മോ ധമ്മം പടിബാഹിതും സമത്ഥോ ഹോതി, തതോ പുരേതരമേവാതി അത്ഥോ. ദിപ്പതീതി ദിപ്പിസ്സതി. പുരേസദ്ദയോഗേന ഹി അനാഗതത്ഥേ അയം വത്തമാനപ്പയോഗോ, യഥാ പുരാ വസ്സതി ദേവോതി. അവിനയോതി പഹാനവിനയാദീനം പടിപക്ഖഭൂതോ അവിനയോ.

തേന ഹീതി ഉയ്യോജനത്ഥേ നിപാതോ. സകലനവങ്ഗസത്ഥുസാസനപരിയത്തിധരേതി സകലം സുത്തഗേയ്യാദിനവങ്ഗം ഏത്ഥ, ഏതസ്സ വാ അത്ഥീതി സകലനവങ്ഗം, സത്ഥുസാസനം. അത്ഥകാമേന പരിയാപുണിതബ്ബതോ ദിട്ഠധമ്മികാദിപുരിസത്ഥപരിയത്തിഭാവതോ ച ‘‘പരിയത്തീ’’തി തീണി പിടകാനി വുച്ചന്തി, തം സകലനവങ്ഗസത്ഥുസാസനസങ്ഖാതം പരിയത്തിം ധാരേന്തീതി സകലനവങ്ഗസത്ഥുസാസനപഅയത്തിധരാ, താദിസേതി അത്ഥോ. സമഥഭാവനാസിനേഹാഭാവേന സുക്ഖാ ലൂഖാ അസിനിദ്ധാ വിപസ്സനാ ഏതേസന്തി സുക്ഖവിപസ്സകാ. തിപിടകസബ്ബപരിയത്തിപ്പഭേദധരേതി തിണ്ണം പിടകാനം സമാഹാരോ തിപിടകം, തദേവ നവങ്ഗാദിവസേന അനേകഭേദഭിന്നം സബ്ബം പരിയത്തിപ്പഭേദം ധാരേന്തീതി തിപിടകസബ്ബപരിയത്തിപ്പഭേദധരാ.

കിസ്സ പനാതി കസ്മാ പന. സിക്ഖതീതി സേക്ഖോ. തമേവാഹ ‘‘സകരണീയോ’’തി. ഉപരിമഗ്ഗത്തയകിച്ചസ്സ അപരിയോസിതത്താ സകിച്ചോതി അത്ഥോ. അസ്സാതി അനേന. ബഹുകാരത്താതി ബഹുപകാരത്താ. അസ്സാതി ഭവേയ്യ. അതിവിയ വിസ്സത്ഥോതി അതിവിയ വിസ്സാസികോ. നന്തി ആനന്ദത്ഥേരം ഓവദതീതി സമ്ബന്ധോ. ആനന്ദത്ഥേരസ്സ കദാചി അസഞ്ഞതായ നവകായ സദ്ധിവിഹാരികപരിസായ ജനപദചാരികാചരണം, തേസഞ്ച സദ്ധിവിഹാരികാനം ഏകക്ഖണേ ഉപ്പബ്ബജ്ജനഞ്ച പടിച്ച മഹാകസ്സപത്ഥേരോ തം നിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ഏവമാഹ ‘‘ന വായം കുമാരകോ മത്തമഞ്ഞാസീ’’തി. ഏത്ഥ ച വാ-സദ്ദോ പദപൂരണോ, അയം കുമാരോ അത്തനോ പമാണം ന പടിജാനാതീതി ഥേരം തജ്ജേന്തോ ആഹ. തത്രാതി ഏവം സതി.

കിഞ്ചാപി സേക്ഖോതി ഇദം ന സേക്ഖാനം അഗതിഗമനസബ്ഭാവേന വുത്തം, അസേക്ഖാനഞ്ഞേവ പന ഉച്ചിനിത്വാ ഗഹിതത്താതി ദട്ഠബ്ബം. തസ്മാ ‘‘കിഞ്ചാപി സേക്ഖോ, തഥാപി ഥേരോ ആയസ്മന്തമ്പി ആനന്ദം ഉച്ചിനതൂ’’തി ഏവമേത്ഥ സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ, ന പന കിഞ്ചാപി സേക്ഖോ, തഥാപി അഭബ്ബോ അഗതിം ഗന്തുന്തി യോജേതബ്ബം. അഭബ്ബോതിആദി പനസ്സ സഭാവകഥനം. തത്ഥ ഛന്ദാതി ഛന്ദേന സിനേഹേന. അഗതിം ഗന്തുന്തി അകത്തബ്ബം കാതും. പരിയത്തോതി അധീതോ ഉഗ്ഗഹിതോ.

രാജഗഹം ഖോ മഹാഗോചരന്തി ഏത്ഥ ഗാവോ ചരന്തി ഏത്ഥാതി ഗോചരോ, ഗുന്നം ഗോചരട്ഠാനം. ഗോചരോ വിയാതി ഗോചരോ, ഭിക്ഖാചരണട്ഠാനം. സോ മഹന്തോ അസ്സാതി മഹാഗോചരം, രാജഗഹം. ഉക്കോടേയ്യാതി നിവാരേയ്യ.

സത്തസു സാധുകീളനദിവസേസൂതി ഏത്ഥ സംവേഗവത്ഥും കിത്തേത്വാ കിത്തേത്വാ സാധുകം ഏവ പൂജാവസേന കീളനതോ സാധുകീളനം. ഉപകട്ഠാതി ആസന്നാ. വസ്സം ഉപനേതി ഉപഗച്ഛതി ഏത്ഥാതി വസ്സൂപനായികാ.

തത്ര സുദന്തി തസ്സം സാവത്ഥിയം, സുദന്തി നിപാതമത്തം. ഉസ്സന്നധാതുകന്തി ഉപചിതപിത്തസേമ്ഹാദിധാതുകം. സമസ്സാസേതുന്തി സന്തപ്പേതും. ദുതിയദിവസേതി ജേതവനവിഹാരം പവിട്ഠദിവസതോ ദുതിയദിവസേതി വദന്തി. വിരിച്ചതി ഏതേനാതി വിരേചനം. ഓസധപരിഭാവിതം ഖീരമേവ വിരേചനന്തി ഖീരവിരേചനം. യം സന്ധായാതി യം ഭേസജ്ജപാനം സന്ധായ വുത്തം. ഭേസജ്ജമത്താതി അപ്പമത്തകം ഭേസജ്ജം. അപ്പത്ഥോ ഹി അയം മത്താ-സദ്ദോ മത്താ സുഖപരിച്ചാഗാതിആദീസു (ധ. പ. ൨൯൦) വിയ.

ഖണ്ഡഫുല്ലപ്പടിസങ്ഖരണന്തി ഏത്ഥ ഖണ്ഡന്തി ഛിന്നം, ഫുല്ലന്തി ഭിന്നം, തേസം പടിസങ്ഖരണം അഭിനവകരണം.

പരിച്ഛേദവസേന വേദിയതി ദിസ്സതീതി പരിവേണം. തത്ഥാതി തേസു വിഹാരേസു ഖണ്ഡഫുല്ലപ്പടിസങ്ഖരണന്തി സമ്ബന്ധോ. പഠമം മാസന്തി വസ്സാനസ്സ പഠമം മാസം, അച്ചന്തസംയോഗേ ചേതം ഉപയോഗവചനം. സേനാസനവത്താനം ബഹൂനം പഞ്ഞത്തത്താ, സേനാസനക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൨൯൪ ആദയോ) സേനാസനപടിബദ്ധാനം ബഹൂനം കമ്മാനം വിഹിതത്താ ‘‘ഭഗവതാ…പേ… വണ്ണിത’’ന്തി വുത്തം.

ദുതിയദിവസേതി ‘‘ഖണ്ഡഫുല്ലപ്പടിസങ്ഖരണം കരോമാ’’തി ചിന്തിതദിവസതോ ദുതിയദിവസേ. വസ്സൂപനായികദിവസേയേവ തേ ഏവം ചിന്തേസും. സിരിയാ നികേതനമിവാതി സിരിയാ നിവാസനട്ഠാനം വിയ. ഏകസ്മിം പാനീയതിത്ഥേ സന്നിപതന്താ പക്ഖിനോ വിയ സബ്ബേസം ജനാനം ചക്ഖൂനി മണ്ഡപേയേവ നിപതന്തീതി വുത്തം ‘ഏകനിപാതതിത്ഥമിവ ച ദേവമനുസ്സനയനവിഹങ്ഗാന’’ന്തി. ലോകരാമണേയ്യകന്തി ലോകേ രമണീയഭാവം, രമണം അരഹതീതി വാ ലോകരാമണേയ്യകം. ദട്ഠബ്ബസാരമണ്ഡന്തി ദട്ഠബ്ബേസു സാരം ദട്ഠബ്ബസാരം, തതോ വിപ്പസന്നന്തി ദട്ഠബ്ബസാരമണ്ഡം. അഥ വാ ദട്ഠബ്ബോ സാരഭൂതോ വിസിട്ഠതരോ മണ്ഡോ മണ്ഡനം അലങ്കാരോ ഏതസ്സാതി ദട്ഠബ്ബസാരമണ്ഡോ, മണ്ഡപോ. മണ്ഡം സൂരിയരസ്മിം പാതി നിവാരേതീതി മണ്ഡപോ. വിവിധാനി കുസുമദാമാനി ചേവ മുത്തോലമ്ബകാനി ച വിനിഗ്ഗലന്തം വമേന്തം നിക്ഖാമേന്തമിവ ചാരു സോഭനം വിതാനം ഏത്ഥാതി വിവിധകുസുമദാമോലമ്ബകവിനിഗ്ഗലന്തചാരുവിതാനോ. നാനാപുപ്ഫൂപഹാരവിചിത്തസുപരിനിട്ഠിതഭൂമികമ്മത്താ ഏവ ‘‘രതനവിചിത്തമണികോട്ടിമതലമിവാ’’തി വുത്തം. ഏത്ഥ ച മണിയോ കോട്ടേത്വാ കതതലം മണികോട്ടിമതലം നാമ, തമിവാതി വുത്തം ഹോതി. ആസനാരഹന്തി നിസീദനാരഹം. ദന്തഖചിതന്തി ദന്തേഹി ഖചിതം.

ആവജ്ജേസീതി ഉപനാമേസി. അനുപാദായാതി തണ്ഹാദിട്ഠിവസേന കഞ്ചി ധമ്മം അഗ്ഗഹേത്വാ. കഥാദോസോതി കഥായ അസച്ചം നാമ നത്ഥി.

യഥാവുഡ്ഢന്തി വുഡ്ഢപടിപാടിം അനതിക്കമിത്വാ. ഏകേതി മജ്ഝിമഭാണകാനംയേവ ഏകേ. പുബ്ബേ വുത്തമ്പി ഹി സബ്ബം മജ്ഝിമഭാണകാ വദന്തിയേവാതി വേദിതബ്ബം. ദീഘഭാണകാ പന ‘‘പദസാവ ഥേരോ സന്നിപാതമാഗതോ’’തി വദന്തി. തേസു കേചി ‘‘ആകാസേനാ’’തി, ‘‘തേ സബ്ബേപി തഥാ തഥാ ആഗതദിവസാനമ്പി അത്ഥിതായ ഏകമേകം ഗഹേത്വാ തഥാ തഥാ വദിംസൂ’’തി വദന്തി.

കം ധുരം കത്വാതി കം ജേട്ഠകം കത്വാ. ബീജനിം ഗഹേത്വാതി ഏത്ഥ ബീജനീഗഹണം പരിസായ ധമ്മകഥികാനം ഹത്ഥകുക്കുച്ചവിനോദനമുഖവികാരപടിച്ഛാദനത്ഥം ധമ്മതാവസേന ആചിണ്ണന്തി വേദിതബ്ബം. തേനേവ ഹി അച്ചന്തസഞ്ഞതപ്പത്താ ബുദ്ധാപി സാവകാപി ധമ്മകഥികാനം ധമ്മതാദസ്സനത്ഥമേവ ചിത്തബീജനിം ഗണ്ഹന്തി. പഠമം, ആവുസോ ഉപാലി, പാരാജികം കത്ഥ പഞ്ഞത്തന്തി ഏത്ഥ കഥം സങ്ഗീതിയാ പുബ്ബേ പഠമഭാവോ സിദ്ധോതി? പാതിമോക്ഖുദ്ദേസാനുക്കമാദിനാ പുബ്ബേ പഠമഭാവസ്സ സിദ്ധത്താ. യേഭുയ്യേന ഹി തീണി പിടകാനി ഭഗവതോ ധരമാനകാലേയേവ ഇമിനാ അനുക്കമേന സജ്ഝായിതാനി, തേനേവ കമേന പച്ഛാപി സങ്ഗീതാനി വിസേസതോ വിനയാഭിധമ്മപിടകാനീതി ദട്ഠബ്ബം. കിസ്മിം വത്ഥുസ്മിന്തി നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മം. അന്തരാ ച, ഭന്തേ, രാജഗഹം അന്തരാ ച നാളന്ദന്തി രാജഗഹസ്സ ച നാളന്ദായ ച അന്തരാ, വിവരേ മജ്ഝേതി അത്ഥോ. അന്തരാ-സദ്ദേന പന യുത്തത്താ ഉപയോഗവചനം കതം. രാജാഗാരകേതി രഞ്ഞോ കീളനത്ഥായ കതേ അഗാരകേ. അമ്ബലട്ഠികായന്തി രഞ്ഞോ ഏവംനാമകം ഉയ്യാനം. കേന സദ്ധിന്തി ഇധ കസ്മാ വുത്തന്തി? യസ്മാ പനേതം ന ഭഗവതാ ഏവ വുത്തം, രഞ്ഞാപി കിഞ്ചി കിഞ്ചി വുത്തമത്ഥി, തസ്മാ ‘‘കമാരബ്ഭാ’’തി അവത്വാ ഏവം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. വേദേഹിപുത്തേനാതി അയം കോസലരഞ്ഞോ ധീതായ പുത്തോ, ന വിദേഹരഞ്ഞോ ധീതായ. യസ്മാ മാതാ പനസ്സ പണ്ഡിതാ, തസ്മാ സാ വേദേന ഞാണേന ഈഹതി ഘടതി വായമതീതി ‘‘വേദേഹീ’’തി പാകടനാമാ ജാതാതി വേദിതബ്ബാ.

ഏവം നിമിത്തപയോജനകാലദേസദേസകകാരകകരണപ്പകാരേഹി പഠമമഹാസങ്ഗീതിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തത്ഥ വവത്ഥാപിതേസു ധമ്മവിനയേസു നാനപ്പകാരകോസല്ലത്ഥം ഏകവിധാദിഭേദേ ദസ്സേതും തദേതം സബ്ബമ്പീതിആദിമാഹ. തത്ഥ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിന്തി ഏത്ഥ അനാവരണഞാണപദട്ഠാനം മഗ്ഗഞാണം, മഗ്ഗഞാണപദട്ഠാനഞ്ച അനാവരണഞാണം ‘‘സമ്മാസമ്ബോധീ’’തി വുച്ചതി. പച്ചവേക്ഖന്തേന വാതി ഉദാനാദിവസേന പവത്തധമ്മം സന്ധായാഹ. വിമുത്തിരസന്തി അരഹത്തഫലസ്സാദം, വിമുത്തിസമ്പത്തികം വാ അഗ്ഗഫലനിപ്ഫാദനതോ, വിമുത്തികിച്ചം വാ കിലേസാനം അച്ചന്തവിമുത്തിസമ്പാദനതോ. അവസേസം ബുദ്ധവചനം ധമ്മോതി ഏത്ഥ യദിപി ധമ്മോ ഏവ വിനയോപി പരിയത്തിയാദിഭാവതോ, തഥാപി വിനയസദ്ദസന്നിധാനേന ഭിന്നാധികരണഭാവേന പയുത്തോ ധമ്മ-സദ്ദോ വിനയതന്തിവിരഹിതം തന്തിം ദീപേതി, യഥാ പുഞ്ഞഞാണസമ്ഭാരോ ഗോബലിബദ്ദന്തിആദി.

അനേകജാതിസംസാരന്തി ഇമിസ്സാ ഗാഥായ അയം സങ്ഖേപത്ഥോ – അഹം ഇമസ്സ അത്തഭാവഗേഹസ്സ കാരകം തണ്ഹാവഡ്ഢകിം ഗവേസന്തോ യേന ഞാണേന തം ദട്ഠും സക്കാ, തം ബോധിഞാണം അനിബ്ബിസം അലഭന്തോ ഏവ അഭിനീഹാരതോ പഭുതി ഏത്തകം കാലം അനേകജാതിസതസഹസ്സസങ്ഖ്യം ഇമം സംസാരവട്ടം സന്ധാവിസ്സം സംസരിം, യസ്മാ ജരാബ്യാധിമരണമിസ്സതായ ജാതി നാമേസാ പുനപ്പുനം ഉപഗന്തും ദുക്ഖാ, ന ച സാ തസ്മിം അദിട്ഠേ നിവത്തതി, തസ്മാ തം ഗവേസന്തോ സന്ധാവിസ്സന്തി അത്ഥോ. ദിട്ഠോസീതി ഇദാനി മയാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝന്തേന ദിട്ഠോ അസി. പുന ഗേഹന്തി പുന ഇമം അത്തഭാവസങ്ഖാതം മമ ഗേഹം. ന കാഹസീതി ന കരിസ്സസി. കാരണമാഹ സബ്ബാ തേതിആദി. തവ സബ്ബാ അവസേസകിലേസഫാസുകാ മയാ ഭഗ്ഗാ. ഇമസ്സ തയാ കതസ്സ അത്തഭാവഗേഹസ്സ അവിജ്ജാസങ്ഖാതം കൂടം കണ്ണികമണ്ഡലം വിസങ്ഖതം വിദ്ധംസിതം. വിസങ്ഖാരം നിബ്ബാനം ആരമ്മണകരണവസേന ഗതം മമ ചിത്തം. അഹഞ്ച തണ്ഹാനം ഖയസങ്ഖാതം അരഹത്തമഗ്ഗഫലം അജ്ഝഗാ പത്തോസ്മീതി അത്ഥോ. കേചി പന ‘‘വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തമേവ തണ്ഹാനം ഖയം അജ്ഝഗാ’’തി ഏവമ്പി അത്ഥം വദന്തി.

കേചീതി ഖന്ധകഭാണകാ. പാടിപദദിവസേതി ഇദം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ ഉപ്പന്നാതി ഏതേന സമ്ബന്ധിതബ്ബം, ന സബ്ബഞ്ഞുഭാവപ്പത്തസ്സാതി ഏതേന. സോമനസ്സമയഞാണേനാതി സോമനസ്സസമ്പയുത്തഞാണേന. ആമന്തയാമീതി നിവേദയാമി, ബോധേമീതി അത്ഥോ. അന്തരേതി അന്തരാളേ, വേമജ്ഝേതി അത്ഥോ.

സുത്തന്തപിടകന്തി യഥാ കമ്മമേവ കമ്മന്തം, ഏവം സുത്തമേവ സുത്തന്തന്തി വേദിതബ്ബം. അസങ്ഗീതന്തി സങ്ഗീതിക്ഖന്ധക (ചൂളവ. ൪൩൭ ആദയോ) കഥാവത്ഥുപ്പകരണാദികം. സോളസഹി വാരേഹി ഉപലക്ഖിതത്താ ‘‘സോളസ പരിവാരാ’’തി വുത്തം. തഥാ ഹി പരിവാരപാളിയം (പരി. ൧ ആദയോ) പഠമം പാരാജികം കത്ഥ പഞ്ഞത്തന്തിആദിനാ വുത്തം. പഞ്ഞത്തിവാരോ കഥാപത്തിവാരോ വിപത്തിവാരോ സങ്ഗഹവാരോ സമുട്ഠാനവാരോ അധികരണവാരോ സമഥവാരോ സമുച്ചയവാരോതി ഇമേ അട്ഠ വാരാ, തദനന്തരം ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവനപച്ചയാ പാരാജികം കത്ഥ പഞ്ഞത്ത’’ന്തി (പരി. ൧൮൮) ഏവം പച്ചയമത്തവിസേസേന പുന വുത്താ തേയേവ അട്ഠ വാരാ ചാതി ഇമേസം സോളസന്നം വാരാനം വസേന ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗസ്സ ച ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗസ്സ ച പകാസിതത്താ സോളസഹി വാരേഹി ഉപലക്ഖിതോ പരിവാരോ ‘‘സോളസപരിവാരോ’’തി വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ.

ദള്ഹീകമ്മസിഥിലകരണപ്പയോജനാതി ഇദം ലോകവജ്ജപണ്ണത്തിവജ്ജേസു യഥാക്കമം യോജേതബ്ബം. സഞ്ഞമവേലം അഭിഭവിത്വാ പവത്തോ ആചാരോ അജ്ഝാചാരോ, വീതിക്കമോ. തേനാതി വിവിധനയത്താദിഹേതുനാ. ഏതന്തി വിവിധവിസേസനയത്താതിആദിഗാഥാവചനം. ഏതസ്സാതി വിനയസ്സ.

ഇതരം പനാതി സുത്തം. അത്തത്ഥപരത്ഥാദിഭേദേതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികത്ഥേ ലോകിയലോകുത്തരാദിഅത്ഥേ ച സങ്ഗണ്ഹാതി. വേനേയജ്ഝാസയാനുലോമേന വുത്തത്താതി വിനയം വിയ ഇസ്സരഭാവതോ ആണാപതിട്ഠാപനവസേന അദേസേത്വാ വേനേയ്യാനം അജ്ഝാസയാനുലോമേന ചരിതാനുരൂപം വുത്തത്താ. അനുപുബ്ബസിക്ഖാദിവസേന അദേസേത്വാ വേനേയ്യാനം കാലന്തരേ അഭിനിബ്ബത്തിം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സസ്സമിവ ഫല’’ന്തി. ഉപായസമങ്ഗീനംയേവ നിപ്പജ്ജനഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘ധേനു വിയ ഖീര’’ന്തി ആഹ. ന ഹി ധേനും വിസാണാദീസു, അകാലേ വാ അവിജാതം വാ ദോഹന്തോ ഖീരം പടിലഭതി.

യന്തി യസ്മാ. ഏത്ഥാതി അഭിധമ്മേ. അഭിധമ്മേതി സുപിനന്തേന സുക്കവിസ്സട്ഠിയാ അനാപത്തിഭാവേപി അകുസലചേതനാ ഉപലബ്ഭതീതിആദിനാ വിനയപഞ്ഞത്തിയാ സങ്കരവിരഹിതേ ധമ്മേ, ‘‘പുബ്ബാപരവിരോധാഭാവതോ സങ്കരവിരഹിതേ ധമ്മേ’’തിപി വദന്തി. ആരമ്മണാദീഹീതി ആരമ്മണസമ്പയുത്തകമ്മദ്വാരപടിപദാദീഹി. ലക്ഖണീയത്താതി സഞ്ജാനിതബ്ബത്താ. യം പനേത്ഥ അവിസിട്ഠന്തി ഏത്ഥ വിനയപിടകന്തിആദീസു തീസു സദ്ദേസു യം അവിസിട്ഠം സമാനം, തം പിടകസദ്ദന്തി അത്ഥോ. മാ പിടകസമ്പദാനേനാതി പാളിസമ്പദാനവസേന മാ ഗണ്ഹിത്ഥാതി വുത്തം ഹോതി. യഥാവുത്തേനാതി ഏവം ദുവിധത്ഥേനാതിആദിനാ വുത്തപ്പകാരേന.

ദേസനാസാസനകഥാഭേദന്തി ഏത്ഥ ദേസനാഭേദം സാസനഭേദം കഥാഭേദന്തി ഭേദസദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ. ഭേദന്തി ച നാനത്തന്തി അത്ഥോ. തേസൂതി പിടകേസു. സിക്ഖാ ച പഹാനാനി ച ഗമ്ഭീരഭാവോ ച സിക്ഖാപഹാനഗമ്ഭീരഭാവോ, തഞ്ച യഥാരഹം പരിദീപയേതി അത്ഥോ. പരിയത്തിഭേദന്തി പരിയാപുണനഭേദം വിഭാവയേതി സമ്ബന്ധോ. യഹിം യസ്മിം വിനയാദികേ യം സമ്പത്തിഞ്ച വിപത്തിഞ്ച യഥാ പാപുണാതി, തമ്പി സബ്ബം വിഭാവയേതി സമ്ബന്ധോ. അഥ വാ യം പരിയത്തിഭേദം സമ്പത്തിം വിപത്തിഞ്ച യഹിം യഥാ പാപുണാതി, തമ്പി സബ്ബം വിഭാവയേതി യോജേതബ്ബം. പരിദീപനാ വിഭാവനാ ചാതി ഹേട്ഠാ ഗാഥാസു വുത്തസ്സ അനുരൂപതോ വുത്തം, അത്ഥതോ പന ഏകമേവ.

ആണാരഹേനാതി ആണം പണേതും അരഹതീതി ആണാരഹോ, ഭഗവാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധത്താ. സോ ഹി മഹാകാരുണികതായ ച അവിപരീതതോ ദേസകഭാവേന പമാണവചനത്താ ച ആണം പണേതും അരഹതി. വോഹാരപരമത്ഥാനമ്പി സമ്ഭവതോ ആഹ ‘‘ആണാബാഹുല്ലതോ’’തി. ഇതോ പരേസുപി ഏസേവ നയോ. പഠമന്തി വിനയപിടകം. പചുരാപരാധാ സേയ്യസകത്ഥേരാദയോ. തേ ഹി ദോസബാഹുല്ലതോ ‘‘പചുരാപരാധാ’’തി വുത്താ. പചുരോ ബഹുകോ ബഹുലോ അപരാധോ ദോസോ വീതിക്കമോ യേസന്തേ പചുരാപരാധാ. അനേകജ്ഝാസയാതിആദീസു ആസയോവ അജ്ഝാസയോ, സോ ച അത്ഥതോ ദിട്ഠി ഞാണഞ്ച. ചരിയാതി രാഗചരിയാദികാ ഛ മൂലചരിയാ. അഥ വാ ചരിയാതി ചരിതം, തം സുചരിതദുച്ചരിതവസേന ദുവിധം. അധിമുത്തി നാമ സത്താനം പുബ്ബപരിചയവസേന അഭിരുചി, സാ ദുവിധാ ഹീനപണീതഭേദേന. യഥാനുലോമന്തി അജ്ഝാസയാദീനം അനുരൂപം. യഥാധമ്മന്തി ധമ്മസഭാവാനുരൂപം.

സംവരാസംവരോതി ഏത്ഥ ഖുദ്ദകോ മഹന്തോ ച സംവരോതി അത്ഥോ. വുഡ്ഢിഅത്ഥോ ഹേത്ഥ അ-കാരോ. ദിട്ഠിവിനിവേഠനാതി ദിട്ഠിയാ വിമോചനം. സുത്തന്തപാളിയം വിവിച്ചേവ കാമേഹീതിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൨൨൬; സം. നി. ൨.൧൫൨) സമാധിദേസനാബാഹുല്ലതോ സുത്തന്തപിടകേ ‘‘അധിചിത്തസിക്ഖാ’’തി വുത്തം. വീതിക്കമപ്പഹാനം കിലേസാനന്തി സംകിലേസധമ്മാനം, കമ്മകിലേസാനം വാ യോ കായവചീദ്വാരേഹി വീതിക്കമോ, തസ്സ പഹാനം. അനുസയവസേന സന്താനമനുവത്തന്താ കിലേസാ പരിയുട്ഠിതാപി സീലഭേദവസേന വീതിക്കമിതും ന ലഭന്തീതി ആഹ ‘‘വീതിക്കമപടിപക്ഖത്താ സീലസ്സാ’’തി. പരിയുട്ഠാനപ്പഹാനന്തി ഓകാസദാനവസേന ചിത്തേ കുസലപ്പവത്തിം പരിയാദിയിത്വാ സമുപ്പത്തിവസേന ഠാനം പരിയുട്ഠാനം, തസ്സ പഹാനം. അനുസയപ്പഹാനന്തി അരിയമഗ്ഗേന അപ്പഹീനഭാവേന സന്താനേ കാരണലാഭേ ഉപ്പജ്ജനാരഹാ ഥാമഗതാ കാമരാഗാദയോ സത്ത കിലേസാ സന്താനേ അനു അനു സയനതോ അനുസയാ നാമ, തേസം പഹാനം.

തദങ്ഗപ്പഹാനന്തി തേന തേന ദാനസീലാദികുസലങ്ഗേന തസ്സ തസ്സ അകുസലങ്ഗസ്സ പഹാനം തദങ്ഗപ്പഹാനം. ദുച്ചരിതസംകിലേസസ്സ പഹാനന്തി കായവചീദുച്ചരിതമേവ യത്ഥ ഉപ്പജ്ജതി, തം സന്താനം സമ്മാ കിലേസേതി ഉപതാപേതീതി സംകിലേസോ, തസ്സ തദങ്ഗവസേന പഹാനം. സമാധിസ്സ കാമച്ഛന്ദപടിപക്ഖത്താ സുത്തന്തപിടകേ തണ്ഹാസംകിലേസസ്സ പഹാനം വുത്തം. അത്താദിസുഞ്ഞസഭാവധമ്മപ്പകാസനതോ അഭിധമ്മപിടകേ ദിട്ഠിസംകിലേസസ്സ പഹാനം വുത്തം.

ഏകമേകസ്മിഞ്ചേത്ഥാതി ഏത്ഥ ഏതേസു തീസു പിടകേസു ഏകേകസ്മിം പിടകേതി അത്ഥോ. ധമ്മോതി പാളീതി ഏത്ഥ ധമ്മസ്സ സീലാദിവിസിട്ഠത്ഥയോഗതോ, ബുദ്ധാനം സഭാവനിരുത്തിഭാവതോ ച പകട്ഠാനം ഉക്കട്ഠാനം വചനപ്പബന്ധാനം ആളി പന്തീതി പാളി, പരിയത്തിധമ്മോ. സമ്മുതിപരമത്ഥഭേദസ്സ അത്ഥസ്സ അനുരൂപവാചകഭാവേന പരമത്ഥസദ്ദേസു ഏകന്തേന ഭഗവതാ മനസാ വവത്ഥാപിതോ നാമപഞ്ഞത്തിപ്പബന്ധോ പാളിധമ്മോ നാമ. ദേസനായ ധമ്മസ്സ ച കോ വിസേസോതി ചേ? യഥാവുത്തനയേന മനസാ വവത്ഥാപിതധമ്മസ്സ പരേസം ബോധനഭാവേന അതിസജ്ജനാ വാചായ പകാസനാ ‘‘ദേസനാ’’തി വേദിതബ്ബാ. തേനാഹ – ‘‘ദേസനാതി തസ്സാ മനസാ വവത്ഥാപിതായ പാളിയാ ദേസനാ’’തി. തദുഭയമ്പി പന പരമത്ഥതോ സദ്ദോ ഏവ പരമത്ഥവിനിമുത്തായ സമ്മുതിയാ അഭാവാ. ഇമമേവ നയം ഗഹേത്വാ കേചി ആചരിയാ ‘‘ധമ്മോ ച ദേസനാ ച പരമത്ഥതോ സദ്ദോ ഏവാ’’തി വോഹരന്തി, തേപി അനുപവജ്ജായേവ. യഥാ ‘‘കാമാവചരപടിസന്ധിവിപാകാ പരിത്താരമ്മണാ’’തി വുച്ചന്തി, ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം. ന ഹി ‘‘കാമാവചരപടിസന്ധിവിപാകാ നിബ്ബത്തിതപരമത്ഥവിസയായേവാ’’തി സക്കാ വത്തും ഇത്ഥിപുരിസാദിആകാരപരിവിതക്കപുബ്ബകാനം രാഗാദിഅകുസലാനം മേത്താദികുസലാനഞ്ച ആരമ്മണം ഗഹേത്വാപി സമുപ്പജ്ജനതോ. പരമത്ഥധമ്മമൂലകത്താ പനസ്സ പരികപ്പസ്സ പരമത്ഥവിസയതാ സക്കാ പഞ്ഞപേതും, ഏവമിധാപീതി ദട്ഠബ്ബം. തീസുപി ചേതേസു ഏതേ ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധാ ഗമ്ഭീരാതി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥ ച പിടകാവയവാനം ധമ്മാദീനം വുച്ചമാനോ ഗമ്ഭീരഭാവോ തംസമുദായസ്സ പിടകസ്സാപി വുത്തോ യേവാതി ദട്ഠബ്ബോ. ദുക്ഖേന ഓഗയ്ഹന്തി, ദുക്ഖോ വാ ഓഗാഹോ ഓഗാഹനം അന്തോപവിസനമേതേസൂതി ദുക്ഖോഗാഹാ. ഏത്ഥാതി ഏതേസു പിടകേസു, നിദ്ധാരണേ ചേതം ഭുമ്മവചനം.

ഹേതുനോ ഫലം ഹേതുഫലം. ധമ്മാഭിലാപോതി അത്ഥബ്യഞ്ജനകോ അവിപരീതാഭിലാപോ. വിസയതോ അസമ്മോഹതോ ചാതി ലോകിയലോകുത്തരാനം യഥാക്കമം അവബോധപ്പകാരദസ്സനം, ഏതസ്സ അവബോധോതി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ലോകിയോ ഹി ധമ്മത്ഥാദിം ആലമ്ബിത്വാവ പവത്തനതോ വിസയതോ അവബോധോതി വുച്ചതി. ലോകുത്തരോ പന നിബ്ബാനാരമ്മണതായ തം അനാലമ്ബമാനോപി തബ്ബിസയമോഹവിദ്ധംസനേന ധമ്മാദീസു പവത്തനതോ അസമ്മോഹതോ അവബോധോതി വുച്ചതി. അത്ഥാനുരൂപം ധമ്മേസൂതി കാരിയാനുരൂപം കാരണേസൂതി അത്ഥോ. പഞ്ഞത്തിപഥാനുരൂപം പഞ്ഞത്തീസൂതി ഛബ്ബിധനാമപഞ്ഞത്തിയാ പഥോ പഞ്ഞത്തിപഥോ, തസ്സ അനുരൂപം പഞ്ഞത്തീസൂതി അത്ഥോ.

ധമ്മജാതന്തി കാരണപ്പഭേദോ കാരണമേവ വാ. അത്ഥജാതന്തി കാരിയപ്പഭേദോ, കാരിയമേവ വാ. യാ ചായം ദേസനാതി സമ്ബന്ധോ. യോ ചേത്ഥാതി ഏതാസു ധമ്മത്ഥദേസനാസു യോ പടിവേധോതി അത്ഥോ. ഏത്ഥാതി ഏതേസു തീസു പിടകേസു.

അലഗദ്ദൂപമാതി ഏത്ഥ അലഗദ്ദസദ്ദേന അലഗദ്ദഗ്ഗഹണം വുച്ചതി വീണാവാദനം വീണാതിആദീസു വിയ, ഗഹണഞ്ചേത്ഥ യഥാ ഡംസതി, തഥാ ദുഗ്ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം, ഇതരഗ്ഗഹണേ വിരോധാഭാവാ. തസ്മാ അലഗദ്ദസ്സ ഗഹണം ഉപമാ ഏതിസ്സാതി അലഗദ്ദൂപമാ. അലഗദ്ദോതി ചേത്ഥ ആസിവിസോ വുച്ചതി. സോ ഹി അലം പരിയത്തോ, ജീവിതഹരണസമത്ഥോ വാ വിസസങ്ഖാതോ ഗദോ അസ്സാതി ‘‘അലംഗദോ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘അലഗദ്ദോ’’തി വുച്ചതി.

വട്ടതോ നിസ്സരണം അത്ഥോ പയോജനം ഏതിസ്സാതി നിസ്സരണത്ഥാ. ഭണ്ഡാഗാരികോ വിയാതി ഭണ്ഡാഗാരികോ, ധമ്മരതനാനുപാലകോ, തസ്സ അത്ഥനിരപേക്ഖസ്സ പരിയത്തി ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തി. ദുഗ്ഗഹിതാനീതി ദുട്ഠു ഗഹിതാനി. തേനാഹ ‘‘ഉപാരമ്ഭാദിഹേതു പരിയാപുടാ’’തി. ഏത്ഥ ച ഉപാരമ്ഭോ നാമ പരിയത്തിം നിസ്സായ പരവമ്ഭനം. ആദി-സദ്ദേന ഇതിവാദപ്പമോക്ഖലാഭസക്കാരാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. യം സന്ധായാതി യം പരിയത്തിദുഗ്ഗഹണം സന്ധായ. വുത്തന്തി അലഗദ്ദൂപമസുത്തേ (മ. നി. ൧.൨൩൮) വുത്തം. തഞ്ചസ്സ അത്ഥം നാനുഭോന്തീതി തഞ്ച അസ്സ ധമ്മസ്സ സീലപരിപൂരണാദിസങ്ഖാതം അത്ഥം ഏതേ ദുഗ്ഗഹിതഗാഹിനോ നാനുഭോന്തി ന വിന്ദന്തി. പടിവിദ്ധാകുപ്പോതി പടിവിദ്ധഅരഹത്തഫലോ.

ഇദാനി തീസു പിടകേസു യഥാരഹം സമ്പത്തിവിപത്തിയോ നിദ്ധാരേത്വാ ദസ്സേന്തോ ആഹ വിനയേ പനാതിആദി. തത്ഥ താസംയേവാതി അവധാരണം ഛളഭിഞ്ഞാചതുപടിസമ്ഭിദാനം വിനയേ പഭേദവചനാഭാവം സന്ധായ വുത്തം. വേരഞ്ജകണ്ഡേ (പാരാ. ൧൨) ഹി തിസ്സോ വിജ്ജാവ വിഭത്താ. ദുതിയേ താസംയേവാതി അവധാരണം ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ അപേക്ഖിത്വാ കതം തിസ്സന്നമ്പി വിജ്ജാനം ഛസു അഭിഞ്ഞാസു അന്തോപവിട്ഠത്താ. താസഞ്ചാതി ഏത്ഥ ച-സദ്ദേന സേസാനമ്പി തത്ഥ അത്ഥിഭാവം ദീപേതി. അഭിധമ്മപിടകേ ഹി തിസ്സോ വിജ്ജാ ഛ അഭിഞ്ഞാ ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ ച വുത്താ ഏവ. പടിസമ്ഭിദാനം തത്ഥേവ സമ്മാ വിഭത്തഭാവം ദീപേതും തത്ഥേവാതി അവധാരണം കതം. ഉപാദിന്നഫസ്സോതി മഗ്ഗേന മഗ്ഗപടിപാദനഫസ്സോ. തേസന്തി തേസം പിടകാനം. ഏതന്തി ഏതം ബുദ്ധവചനം.

ചതുത്തിംസേവ സുത്തന്താതി ഗാഥായ അയമത്ഥയോജനാ – യസ്സ നികായസ്സ സുത്തഗണനതോ ചതുത്തിംസേവ സുത്തന്താ വഗ്ഗസങ്ഗഹവസേന തയോ വഗ്ഗാ യസ്സ സങ്ഗഹസ്സാതി തിവഗ്ഗോ സങ്ഗഹോ, ഏസ പഠമോ നികായോ ഇധ ദീഘനികായോതി. അനുലോമികോതി അപച്ചനീകോ, അത്ഥാനുലോമനതോ അന്വത്ഥനാമോതി വുത്തം ഹോതി. ഏകനികായമ്പീതി ഏകസമൂഹമ്പി. ഏവം ചിത്തന്തി ഏവം വിചിത്തം. യഥയിദന്തി യഥാ ഇമേ. പോണികചിക്ഖല്ലികാ ഖത്തിയാ, തേസം നിവാസോ ‘‘പോണികനികായോ ചിക്ഖല്ലികനികായോ’’തി വുച്ചതി. പഞ്ചദസവഗ്ഗപരിഗ്ഗഹോതി പഞ്ചദസഹി വഗ്ഗേഹി പരിഗ്ഗഹിതോ. സുത്തന്താനം സഹസ്സാനി സത്ത സുത്തസതാനി ചാതി പാഠേ സുത്തന്താനം സത്തസഹസ്സാനി സത്ത സുത്തസതാനി ചാതി യോജേതബ്ബം. കത്ഥചി പന ‘‘സത്ത സുത്തസഹസ്സാനി, സത്ത സുത്തസതാനി ചാ’’തി പാഠോ. പുബ്ബേ നിദസ്സിതാതി സുത്തന്തപിടകനിദ്ദേസേ നിദസ്സിതാ.

വേദന്തി ഞാണം. തുട്ഠിന്തി പീതിം. ധമ്മക്ഖന്ധവസേനാതി ധമ്മരാസിവസേന. ദ്വാസീതിസഹസ്സാനി ബുദ്ധതോ ഗണ്ഹിന്തി സമ്ബന്ധോ. ദ്വേ സഹസ്സാനി ഭിക്ഖുതോതി ധമ്മസേനാപതിആദീനം ഭിക്ഖൂനം സന്തികാ തേഹിയേവ ദേസിതാനി ദ്വേ സഹസ്സാനി ഗണ്ഹിം. മേതി മമ ഹദയേ, ഇതി ആനന്ദത്ഥേരോ അത്താനം നിദ്ദിസതി. യേ ധമ്മാ മമ ഹദയേ പവത്തിനോ, തേ ചതുരാസീതിസഹസ്സാനീതി യോജനാ. ഇദഞ്ച ഭഗവതോ ധരമാനകാലേ ഉഗ്ഗഹിതധമ്മക്ഖന്ധവസേന വുത്തം, പരിനിബ്ബുതേ പന ഭഗവതി ആനന്ദത്ഥേരേന ദേസിതാനം സുഭസുത്ത(ദഈ. നി. ൧.൪൪൪ ആദയോ) ഗോപകമോഗ്ഗല്ലാനസുത്താനം (മ. നി. ൩.൭൯ ആദയോ), തതിയസങ്ഗീതിയം മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരേന കഥിതകഥാവത്ഥുപ്പകരണസ്സ ച വസേന ധമ്മക്ഖന്ധാനം ചതുരാസീതിസഹസ്സതോപി അധികതാ വേദിതബ്ബാ.

ഏകാനുസന്ധികം സുത്തന്തി സതിപട്ഠാനാദി (ദീ. നി. ൨.൩൭൨ ആദയോ; മ. നി. ൧.൧൦൫ ആദയോ). അനേകാനുസന്ധികന്തി പരിനിബ്ബാനസുത്താദി (ദീ. നി. ൨.൧൩൪ ആദയോ). തഞ്ഹി നാനാഠാനേസു നാനാധമ്മദേസനാനം വസേന പവത്തം. തികദുകഭാജനം ധമ്മസങ്ഗണിയം നിക്ഖേപകണ്ഡ(ധ. സ. ൯൮൫ ആദയോ) അട്ഠകഥാകണ്ഡവസേന (ധ. സ. ൧൩൮൪ ആദയോ) ഗഹേതബ്ബം. ചിത്തവാരഭാജനന്തി ഇദം ചിത്തുപ്പാദകണ്ഡവസേന (ധ. സ. ൧ ആദയോ) വുത്തം. അത്ഥി വത്ഥൂതിആദീസു വത്ഥു നാമ സുദിന്നകണ്ഡാദി (പാരാ. ൨൪ ആദയോ). മാതികാതി സിക്ഖാപദം. അന്തരാപത്തീതി സിക്ഖാപദന്തരേസു അഞ്ഞസ്മിം വത്ഥുസ്മിം പഞ്ഞത്താ ആപത്തി. തികച്ഛേദോതി തികപാചിത്തിയാദിതികപരിച്ഛേദോ. ബുദ്ധവചനം സങ്ഗഹിതന്തി സമ്ബന്ധോ. അസ്സാതി ബുദ്ധവചനസ്സ. സങ്ഗീതിപരിയോസാനേ സാധുകാരം ദദമാനാ വിയാതി സമ്ബന്ധോ. അച്ഛരം പഹരിതും യുത്താനി അച്ഛരിയാനി, പുപ്ഫവസ്സചേലുക്ഖേപാദീനി. യാ ‘‘പഞ്ചസതാ’’തി ച ‘‘ഥേരികാ’’തി ച പവുച്ചതി, അയം പഠമമഹാസങ്ഗീതി നാമാതി സമ്ബന്ധോ.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ വിമതിവിനോദനിയം

പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

ദുതിയസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ

ഏവം പഠമമഹാസങ്ഗീതിം ദസ്സേത്വാ യദത്ഥം സാ ഇധ ദസ്സിതാ, തം നിഗമനവസേന ദസ്സേന്തോ ഇമിസ്സാതിആദിമാഹ. തത്രായം ആചരിയപരമ്പരാതി തസ്മിം ജമ്ബുദീപേ അയം ആചരിയാനം പവേണീ പടിപാടി. വിജിതാവിനോതി വിജിതസബ്ബകിലേസപടിപക്ഖത്താ വിജിതവന്തോ. ജമ്ബുസിരിവ്ഹയേതി ജമ്ബുസദിസോ സിരിമന്തോ അവ്ഹയോ നാമം യസ്സ ദീപസ്സ, തസ്മിം ജമ്ബുദീപേതി വുത്തം ഹോതി. മഹന്തേന ഹി ജമ്ബുരുക്ഖേന അഭിലക്ഖിതത്താ ദീപോപി ‘‘ജമ്ബൂ’’തി വുച്ചതി. അച്ഛിജ്ജമാനം അവിനസ്സമാനം കത്വാ. വിനയവംസന്തിആദീഹി തീഹി വിനയപാളിയേവ കഥിതാ പരിയായവചനത്താ തേസം. പകതഞ്ഞുതന്തി വേയ്യത്തിയം, പടുഭാവന്തി വുത്തം ഹോതി. ധുരഗ്ഗാഹോതി പധാനഗ്ഗാഹീ, സബ്ബേസം പാമോക്ഖോ ഹുത്വാ ഗണ്ഹീതി വുത്തം ഹോതി. ഭിക്ഖൂനം സമുദായോ സമൂഹോ ഭിക്ഖുസമുദായോ.

യദാതി നിബ്ബായിംസൂതി സമ്ബന്ധോ. ജോതയിത്വാ ച സബ്ബധീതി തമേവ സദ്ധമ്മം സബ്ബത്ഥ പകാസയിത്വാ. ജുതിമന്തോതി പഞ്ഞാജുതിയാ യുത്താ, തേജവന്തോ വാ, മഹാനുഭാവാതി അത്ഥോ. നിബ്ബായിംസൂതി അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ നിബ്ബായിംസു. അനാലയാതി അസങ്ഗാ.

അഥാതി പച്ഛാ, യദാ പരിനിബ്ബായിംസു, തതോ പരന്തി അത്ഥോ. കപ്പതി സിങ്ഗീലോണകപ്പോതി ഏത്ഥ കപ്പ-സദ്ദോ വികപ്പത്ഥോ, തേന സിങ്ഗീലോണവികപ്പോപി കപ്പതി. ഇദമ്പി പക്ഖന്തരം കപ്പതീതി അത്ഥോ, ഏവം സബ്ബത്ഥ. തത്ഥ സിങ്ഗേന ലോണം പരിഹരിത്വാ അലോണകപിണ്ഡപാതേന സദ്ധിം ഭുഞ്ജിതും കപ്പതി, സന്നിധിം ന കരോതീതി അധിപ്പായോ. കപ്പതി ദ്വങ്ഗുലകപ്പോതി ദ്വങ്ഗുലം അതിക്കന്തായ ഛായായ വികാലേ ഭോജനം ഭുഞ്ജിതും കപ്പതീതി അത്ഥോ. കപ്പതി ഗാമന്തരകപ്പോതി ‘‘ഗാമന്തരം ഗമിസ്സാമീ’’തി പവാരിതേന അനതിരിത്തഭോജനം ഭുഞ്ജിതും കപ്പതീതി അത്ഥോ. കപ്പതി ആവാസകപ്പോതി ഏകസീമായ നാനാസേനാസനേസു വിസും വിസും ഉപോസഥാദീനി സങ്ഘകമ്മാനി കാതും വട്ടതീതി അത്ഥോ. കപ്പതി അനുമതികപ്പോതി ‘‘അനാഗതാനം ആഗതകാലേ അനുമതിം ഗഹേസ്സാമാ’’തി തേസു അനാഗതേസുയേവ വഗ്ഗേന സങ്ഘേന കമ്മം കത്വാ പച്ഛാ അനുമതിം ഗഹേതും കപ്പതി, വഗ്ഗകമ്മം ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. കപ്പതി ആചിണ്ണകപ്പോതി ആചരിയുപജ്ഝായേഹി ആചിണ്ണോ കപ്പതീതി അത്ഥോ. സോ പന ഏകച്ചോ കപ്പതി ധമ്മികോ, ഏകച്ചോ ന കപ്പതി അധമ്മികോതി വേദിതബ്ബോ. കപ്പതി അമഥിതകപ്പോതി യം ഖീരം ഖീരഭാവം വിജഹിതം ദധിഭാവം അസമ്പത്തം, തം ഭുത്താവിനാ പവാരിതേന അനതിരിത്തം ഭുഞ്ജിതും കപ്പതീതി അത്ഥോ. കപ്പതി ജളോഗിം പാതുന്തി ഏത്ഥ ജളോഗീതി തരുണസുരാ, യം മജ്ജസമ്ഭാരം ഏകതോ കതം മജ്ജഭാവമസമ്പത്തം, തം പാതും വട്ടതീതി അധിപ്പായോ. ജാതരൂപരജതന്തി ഏത്ഥ സരസതോ വികാരം അനാപജ്ജിത്വാ സബ്ബദാ ജാതരൂപമേവ ഹോതീതി ജാതം രൂപം ഏതസ്സാതി ജാതരൂപം, സുവണ്ണം. ധവലസഭാവതായ രാജതീതി രജതം, രൂപിയം. സുസുനാഗപുത്തോതി സുസുനാഗസ്സ പുത്തോ. കാകണ്ഡകപുത്തോതി കാകണ്ഡകസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തോ. വജ്ജീസൂതി ജനപദനാമത്താ ബഹുവചനം കതം.

തദഹുപോസഥേതി ഏത്ഥ തദഹൂതി തസ്മിം അഹനി. ഉപവസന്തി ഏത്ഥാതി ഉപോസഥോ, ഉപവസന്തീതി ച സീലസമാദാനേന വാ അനസനാദിനാ വാ ഉപേതാ ഹുത്വാ വസന്തീതി അത്ഥോ. കംസപാതിന്തി സുവണ്ണപാതിം. മാസകരൂപന്തി മാസകോ ഏവ. സബ്ബം താവ വത്തബ്ബന്തി ഇമിനാ സത്തസതികക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൪൪൬ ആദയോ) ആഗതാ സബ്ബാപി പാളി ഇധ ആനേത്വാ വത്തബ്ബാതി ദസ്സേതി. സങ്ഗായിതസദിസമേവ സങ്ഗായിംസൂതി സമ്ബന്ധോ.

സാ പനായം സങ്ഗീതീതി സമ്ബന്ധോ. തേസൂതി തേസു സങ്ഗീതികാരകേസു ഥേരേസു. വിസ്സുതാ ഏതേ സദ്ധിവിഹാരികാ ഞേയ്യാതി സമ്ബന്ധോ. സാണസമ്ഭൂതോതി സാണദേസവാസീ സമ്ഭൂതത്ഥേരോ. ദുതിയോ സങ്ഗഹോതി സമ്ബന്ധിതബ്ബം. പന്നഭാരാതി പതിതക്ഖന്ധഭാരാ.

അബ്ബുദന്തി ഉപദ്ദവം വദന്തി. ‘‘ഭഗവതോ വചനം ഥേനേത്വാ അത്തനോ വചനസ്സ ദീപനതോ അബ്ബുദന്തി ചോരകമ്മ’’ന്തി ഏകേ. ഇദന്തി വക്ഖമാനനിദസ്സനം. സന്ദിസ്സമാനാ മുഖാ സമ്മുഖാ. ഭാവിതമഗ്ഗന്തി ഉപ്പാദിതജ്ഝാനം. സാധു സപ്പുരിസാതി ഏത്ഥ സാധൂതി ആയാചനത്ഥേ നിപാതോ, തം യാചാമീതി അത്ഥോ. ഹട്ഠപഹട്ഠോതി പുനപ്പുനം സന്തുട്ഠോ. ഉദഗ്ഗുദഗ്ഗോതി സരീരവികാരുപ്പാദനപീതിവസേന ഉദഗ്ഗുദഗ്ഗോ, പീതിമാ ഹി പുഗ്ഗലോ കായചിത്താനം ഉഗ്ഗതത്താ ‘‘ഉദഗ്ഗുദഗ്ഗോ’’തി വുച്ചതി.

തേന ഖോ പന സമയേനാതി യസ്മിം സമയേ ദുതിയം സങ്ഗീതിം അകരിംസു, തസ്മിം സമയേതി അത്ഥോ. തം അധികരണം ന സമ്പാപുണിംസൂതി തം വജ്ജിപുത്തകേഹി ഉപ്പാദിതം അധികരണം വിനിച്ഛിനിതും ന സമ്പാപുണിംസു നാഗമിംസു. നോ അഹുവത്ഥാതി സമ്ബന്ധോ. യാവതായുകം ഠത്വാ പരിനിബ്ബുതാതി സമ്ബന്ധോ. കിം പന കത്വാ ഥേരാ പരിനിബ്ബുതാതി? ആഹ ദുതിയം സങ്ഗഹം കത്വാതിആദി. അനിച്ചതാവസന്തി അനിച്ചതാധീനതം. ജമ്മിന്തി ലാമകം. ദുരഭിസമ്ഭവം അനഭിഭവനീയം അതിക്കമിതും അസക്കുണേയ്യം അനിച്ചതം ഏവം ഞത്വാതി സമ്ബന്ധോ.

ദുതിയസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

തതിയസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ

സത്ത വസ്സാനീതി അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം. അതിച്ഛഥാതി അതിക്കമിത്വാ ഇച്ഛഥ, ഇതോ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖം പരിയേസഥാതി അത്ഥോ. ഭത്തവിസ്സഗ്ഗകരണത്ഥായാതി ഭത്തസ്സ അജ്ഝോഹരണകിച്ചത്ഥായ, ഭുഞ്ജനത്ഥായാതി അത്ഥോ. ‘‘സോളസവസ്സോ’’തി ഉദ്ദേസോ കഥനം അസ്സ അത്ഥീതി സോളസവസ്സുദ്ദേസികോ, ‘‘സോളസവസ്സികോ’’തി അത്ഥോ.

തീസു വേദേസൂതിആദീസു ഇരുവേദയജുവേദസാമവേദസങ്ഖാതേസു തീസു വേദേസു. തയോ ഏവ കിര വേദാ അട്ഠകാദീഹി ധമ്മികേഹി ഇസീഹി ലോകസ്സ സഗ്ഗമഗ്ഗവിഭാവനത്ഥായ കതാ. തേനേവ ഹി തേ തേഹി വുച്ചന്തി. ആഥബ്ബണവേദോ പന പച്ഛാ അധമ്മികേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി പാണവധാദിഅത്ഥായ കതോ. പുരിമേസു ച തീസു വേദേസു തേഹേവ ധമ്മികസാഖായോ അപനേത്വാ യാഗവധാദിദീപികാ അധമ്മികസാഖാ പക്ഖിത്താതി വേദിതബ്ബാ. നിഘണ്ഡൂതി രുക്ഖാദീനം വേവചനപ്പകാസകം പരിയായനാമാനുരൂപം സത്ഥം. തഞ്ഹി ലോകേ ‘‘നിഘണ്ഡൂ’’തി വുച്ചതി. കേടുഭന്തി കിടതി ഗമേതി കിരിയാദിവിഭാഗന്തി കേടുഭം, കിരിയാകപ്പവികപ്പോ കവീനം ഉപകാരസത്ഥം. ഏത്ഥ ച കിരിയാകപ്പവികപ്പോതി വചീഭേദാദിലക്ഖണാ കിരിയാ കപ്പീയതി വികപ്പീയതി ഏതേനാതി കിരിയാകപ്പോ, സോ പന വണ്ണപദബന്ധപദത്ഥാദിവിഭാഗതോ ബഹുവികപ്പോതി ‘‘കിരിയാകപ്പവികപ്പോ’’തി വുച്ചതി. ഇദഞ്ച മൂലകിരിയാകപ്പഗന്ഥം സന്ധായ വുത്തം. സഹ നിഘണ്ഡുനാ കേടുഭേന ച സനിഘണ്ഡുകേടുഭാ, തയോ വേദാ, തേസു സനിഘണ്ഡുകേടുഭേസു. ഠാനകരണാദിവിഭാഗതോ ച നിബ്ബചനവിഭാഗതോ ച അക്ഖരാ പഭേദീയന്തി ഏതേനാതി അക്ഖരപ്പഭേദോ, സിക്ഖാ ച നിരുത്തി ച. സഹ അക്ഖരപ്പഭേദേനാതി സാക്ഖരപ്പഭേദാ, തേസു സാക്ഖരപ്പഭേദേസു. ആഥബ്ബണവേദം ചതുത്ഥം കത്വാ ‘‘ഇതിഹ ആസ ഇതിഹ ആസാ’’തി ഈദിസവചനപടിസംയുത്തോ പോരാണകഥാസങ്ഖാതോ ഇതിഹാസോ പഞ്ചമോ ഏതേസന്തി ഇതിഹാസപഞ്ചമാ, തയോ വേദാ, തേസു ഇതിഹാസപഞ്ചമേസു.

യസ്സ ചിത്തന്തിആദി പഞ്ഹദ്വയം ഖീണാസവാനം ചുതിചിത്തസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണം സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥ പഠമപഞ്ഹേ ഉപ്പജ്ജതീതി ഉപ്പാദക്ഖണസമങ്ഗിതായ ഉപ്പജ്ജതി. ന നിരുജ്ഝതീതി നിരോധക്ഖണം അപ്പത്തതായ ന നിരുജ്ഝതി. തസ്സ ചിത്തന്തി തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ തം ചിത്തം കിം നിരുജ്ഝിസ്സതി ആയതിഞ്ച നുപ്പജ്ജിസ്സതീതി പുച്ഛാ, തസ്സാ ച വിഭജ്ജബ്യാകരണീയതായ ഏവമേത്ഥ വിസ്സജ്ജനം വേദിതബ്ബം. അരഹതോ പച്ഛിമചിത്തസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേ തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, ന നിരുജ്ഝതി, ആയതിഞ്ച നുപ്പജ്ജിസ്സതി, അവസ്സമേവ നിരോധക്ഖണം പത്വാ നിരുജ്ഝിസ്സതി, തതോ അപ്പടിസന്ധികത്താ അഞ്ഞം നുപ്പജ്ജിസ്സതി. ഠപേത്വാ പന പച്ഛിമചിത്തസമങ്ഗിം ഖീണാസവം ഇതരേസം ഉപ്പാദക്ഖണസമങ്ഗിചിത്തം ഉപ്പാദക്ഖണസമങ്ഗിതായ ഉപ്പജ്ജതി ഭങ്ഗം അപ്പത്തതായ ന നിരുജ്ഝതി, ഭങ്ഗം പന പത്വാ നിരുജ്ഝിസ്സതേവ, അഞ്ഞം പന തസ്മിം വാ അഞ്ഞസ്മിം വാ അത്തഭാവേ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി ചേവ നിരുജ്ഝിസ്സതി ചാതി. യസ്സ വാ പനാതിആദി ദുതിയപഞ്ഹേ പന നിരുജ്ഝിസ്സതി നുപ്പജ്ജിസ്സതീതി യസ്സ ചിത്തം ഉപ്പാദക്ഖണസമങ്ഗിതായ ഭങ്ഗക്ഖണം പത്വാ നിരുജ്ഝിസ്സതി അപ്പടിസന്ധികതായ നുപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ ഖീണാസവസ്സ തം ചിത്തം കിം ഉപ്പജ്ജതി ന നിരുജ്ഝതീതി പുച്ഛാ, തസ്സാ ഏകംസബ്യാകരണീയതായ ‘‘ആമന്താ’’തി വിസ്സജ്ജനം വേദിതബ്ബം. ഉദ്ധം വാ അധോ വാ ഹരിതും അസക്കോന്തോതി ഉപരിമപദേ വാ ഹേട്ഠിമപദം ഹേട്ഠിമപദേ വാ ഉപരിമപദം അത്ഥതോ സമന്നാഹരിതും ഘടേതും പുബ്ബേനാപരം യോജേത്വാ അത്ഥം പരിച്ഛിന്ദിതും അസക്കോന്തോതി അത്ഥോ.

സോതാപന്നാനം സീലേസു പരിപൂരകാരിതായ സമാദിന്നസീലതോ നത്ഥി പരിഹാനീതി ആഹ ‘‘അഭബ്ബോ ദാനി സാസനതോ നിവത്തിതു’’ന്തി. വഡ്ഢേത്വാതി ഉപരിമഗ്ഗത്ഥായ കമ്മട്ഠാനം വഡ്ഢേത്വാ. ദന്തേ പുനന്തി വിസോധേന്തി ഏതേനാതി ദന്തപോനം വുച്ചതി ദന്തകട്ഠം. അഭിനവാനം ആഗന്തുകാനം ലജ്ജീസഭാവം ഖന്തിമേത്താദിഗുണസമങ്ഗിതഞ്ച കതിപാഹം സുട്ഠു വീമംസിത്വാവ ഹത്ഥകമ്മാദിസമ്പടിച്ഛനം സങ്ഗഹകരണഞ്ച യുത്തന്തി സാമണേരസ്സ ചേവ അഞ്ഞേസഞ്ച ഭിക്ഖൂനം ദിട്ഠാനുഗതിം ആപജ്ജന്താനം ഞാപനത്ഥം ഥേരോ തസ്സ ഭബ്ബരൂപതം അഭിഞ്ഞായ ഞത്വാപി പുന സമ്മജ്ജനാദിം അകാസി. ‘‘തസ്സ ചിത്തദമനത്ഥ’’ന്തിപി വദന്തി. ബുദ്ധവചനം പട്ഠപേസീതി ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേതും ആരഭി. സകലവിനയാചാരപടിപത്തി ഉപസമ്പന്നാനമേവ വിഹിതാതി തപ്പരിയാപുണനമപി തേസഞ്ഞേവ അനുരൂപന്തി ആഹ ‘‘ഠപേത്വാ വിനയപിടക’’ന്തി. തസ്സ ചിത്തേ ഠപിതമ്പി ബുദ്ധവചനം സങ്ഗോപനത്ഥായ നിയ്യാതിതഭാവം ദസ്സേതും ‘‘ഹത്ഥേ പതിട്ഠാപേത്വാ’’തി വുത്തം.

ഏകരജ്ജാഭിസേകന്തി സകലജമ്ബുദീപേ ഏകാധിപച്ചവസേന കരിയമാനം അഭിസേകം. രാജിദ്ധിയോതി രാജാനുഭാവാനുഗതപ്പഭാവാ. യതോതി യതോ സോളസഘടതോ. ദേവതാ ഏവ ദിവസേ ദിവസേ ആഹരന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ദേവസികന്തി ദിവസേ ദിവസേ. അഗദാമലകന്തി അപ്പകേനേവ സരീരസോധനാദിസമത്ഥം സബ്ബദോസഹരം ഓസധാമലകം. ഛദ്ദന്തദഹതോതി ഛദ്ദന്തദഹസമീപേ ഠിതദേവവിമാനതോ, കപ്പരുക്ഖതോ വാ, തത്ഥ താദിസാ കപ്പരുക്ഖവിസേസാ സന്തി, തതോ വാ ആഹരന്തീതി അത്ഥോ. അസുത്തമയികന്തി സുത്തേഹി അബദ്ധം ദിബ്ബസുമനപുപ്ഫേഹേവ കതം സുമനപുപ്ഫപടം. ഉട്ഠിതസ്സ സാലിനോതി സയംജാതസാലിനോ, സമുദായാപേക്ഖഞ്ചേത്ഥ ഏകവചനം, സാലീനന്തി അത്ഥോ. നവ വാഹസഹസ്സാനീതി ഏത്ഥ ചതസ്സോ മുട്ഠിയോ ഏകോ കുഡുവോ, ചത്താരോ കുഡുവാ ഏകോ പത്ഥോ, ചത്താരോ പത്ഥാ ഏകോ ആള്ഹകോ, ചത്താരോ ആള്ഹകാ ഏകം ദോണം, ചത്താരി ദോണാനി ഏകാ മാനികാ, ചതസ്സോ മാനികാ ഏകാ ഖാരീ, വീസതി ഖാരികാ ഏകോ വാഹോ, തദേവ ‘‘ഏകം സകട’’ന്തി സുത്തനിപാതട്ഠകഥാദീസു (സു. നി. അട്ഠ. ൨.കോകാലികസുത്തവണ്ണനാ) വുത്തം. നിത്ഥുസകണേ കരോന്തീതി ഥുസകുണ്ഡകരഹിതേ കരോന്തി. തേന നിമ്മിതം ബുദ്ധരൂപം പസ്സന്തോതി സമ്ബന്ധോ. പുഞ്ഞപ്പഭാവനിബ്ബത്തഗ്ഗഹണം നാഗരാജനിമ്മിതാനം പുഞ്ഞപ്പഭാവനിബ്ബത്തേഹി സദിസതായ കതം. വിമലകേതുമാലാതി ഏത്ഥ കേതുമാലാ നാമ സീസതോ നിക്ഖമിത്വാ ഉപരിമുദ്ധനി പുഞ്ജോ ഹുത്വാ ദിസ്സമാനരസ്മിരാസീതി വദന്തി.

ബാഹിരകപാസണ്ഡന്തി ബാഹിരകപ്പവേദിതം സമയവാദം. പരിഗ്ഗണ്ഹീതി വീമംസമാനോ പരിഗ്ഗഹേസി. ഭദ്ദപീഠകേസൂതി വേത്തമയപീഠേസു. സാരോതി ഗുണസാരോ. സീഹപഞ്ജരേതി മഹാവാതപാനസമീപേ. കിലേസവിപ്ഫന്ദരഹിതചിത്തതായ ദന്തം. നിച്ചം പച്ചുപട്ഠിതസതാരക്ഖതായ ഗുത്തം. ഖുരഗ്ഗേയേവാതി കേസോരോപനാവസാനേ. അതിവിയ സോഭതീതി സമ്ബന്ധോ. വാണിജകോ അഹോസീതി മധുവാണിജകോ അഹോസി.

പുബ്ബേ വ സന്നിവാസേനാതി പുബ്ബേ വാ പുബ്ബജാതിയം വാ സഹവാസേനാതി അത്ഥോ. പച്ചുപ്പന്നഹിതേന വാതി വത്തമാനഭവേ ഹിതചരണേന വാ. ഏവം ഇമേഹി ദ്വീഹി കാരണേഹി തം സിനേഹസങ്ഖാതം പേമം ജായതേ. കിം വിയാതി? ആഹ ‘‘ഉപ്പലം വ യഥോദകേ’’തി. ഉപ്പലം വാതി രസ്സകതോ വാ-സദ്ദോ അവുത്തസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. യഥാ-സദ്ദോ ഉപമായം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ ഉപ്പലഞ്ച സേസഞ്ച പദുമാദി ഉദകേ ജായമാനം ദ്വേ കാരണാനി നിസ്സായ ജായതി ഉദകഞ്ചേവ കലലഞ്ച, ഏവം പേമമ്പീതി (ജാ. അട്ഠ. ൨.൨.൧൭൪).

ധുവഭത്താനീതി നിച്ചഭത്താനി. വജ്ജാവജ്ജന്തി ഖുദ്ദകം മഹന്തഞ്ച വജ്ജം. മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരസ്സ ഭാരമകാസീതി ഥേരസ്സ മഹാനുഭാവതം, തദാ സാസനകിച്ചസ്സ നായകഭാവേന സങ്ഘപരിണായകതഞ്ച രഞ്ഞോ ഞാപേതും സങ്ഘോ തസ്സ ഭാരമകാസീതി വേദിതബ്ബം, ന അഞ്ഞേസം അജാനനതായ. സാസനസ്സ ദായാദോതി സാസനസ്സ അബ്ഭന്തരോ ഞാതകോ ഹോമി ന ഹോമീതി അത്ഥോ. യേ സാസനേ പബ്ബജിതും പുത്തധീതരോ പരിച്ചജന്തി, തേ ബുദ്ധസാസനേ സാലോഹിതഞാതകാ നാമ ഹോന്തി, സകലസാസനധാരണേ സമത്ഥാനം അത്തനോ ഓരസപുത്താനം പരിച്ചത്തത്താ ന പച്ചയമത്തദായകാതി ഇമമത്ഥം സന്ധായ ഥേരോ ‘‘ന ഖോ, മഹാരാജ, ഏത്താവതാ സാസനസ്സ ദായാദോ ഹോതീ’’തി ആഹ. കഥഞ്ചരഹീതി ഏത്ഥ ചരഹീതി നിപാതോ അക്ഖന്തിം ദീപേതി. തിസ്സകുമാരസ്സാതി രഞ്ഞോ ഏകമാതുകസ്സ കനിട്ഠസ്സ. സക്ഖസീതി സക്ഖിസ്സസി. സിക്ഖായ പതിട്ഠാപേസുന്തി പാണാതിപാതാ വേരമണിആദീസു വികാലഭോജനാ വേരമണിപരിയോസാനാസു ഛസു സിക്ഖാസു പാണാതിപാതാ വേരമണിം ദ്വേ വസ്സാനി അവീതിക്കമ്മ സമാദാനം സമാദിയാമീതിആദിനാ (പാചി. ൧൦൭൯) സമാദാനവസേന സിക്ഖാസമ്മുതിദാനാനന്തരം സിക്ഖായ പതിട്ഠാപേസും. ഛ വസ്സാനി അഭിസേകസ്സ അസ്സാതി ഛവസ്സാഭിസേകോ.

സബ്ബം ഥേരവാദന്തി ദ്വേ സങ്ഗീതിയോ ആരുള്ഹാ പാളി. സാ ഹി മഹാസങ്ഘികാദിഭിന്നലദ്ധികാഹി വിവേചേതും ‘‘ഥേരവാദോ’’തി വുത്താ. അയഞ്ഹി വിഭജ്ജവാദോ മഹാകസ്സപത്ഥേരാദീഹി അസങ്കരതോ രക്ഖിതോ ആനീതോ ചാതി ‘‘ഥേരവാദോ’’തി വുച്ചതി, ‘‘സഥേരവാദ’’ന്തിപി ലിഖന്തി. തത്ഥ ‘‘അട്ഠകഥാസു ആഗതഥേരവാദസഹിതം സാട്ഠകഥം തിപിടകസങ്ഗഹിതം ബുദ്ധവചന’’ന്തി ആനേത്വാ യോജേതബ്ബം. തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാതി തേജോകസിണാരമ്മണം ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ.

സഭായന്തി നഗരമജ്ഝേ വിനിച്ഛയസാലായം. ദിട്ഠിഗതാനീതി ദിട്ഠിയോവ. ന ഖോ പനേതം സക്കാ ഇമേസം മജ്ഝേ വസന്തേന വൂപസമേതുന്തി തേസഞ്ഹി മജ്ഝേ വസന്തോ തേസുയേവ അന്തോഗധത്താ ആദേയ്യവചനോ ന ഹോതി, തസ്മാ ഏവം ചിന്തേസി. അഹോഗങ്ഗപബ്ബതന്തി ഏവംനാമകം പബ്ബതം. ‘‘അധോഗങ്ഗാപബ്ബത’’ന്തിപി ലിഖന്തി, തം ന സുന്ദരം. പഞ്ചാതപേന തപ്പേന്തീതി ചതൂസു ഠാനേസു അഗ്ഗിം ജാലേത്വാ മജ്ഝേ ഠത്വാ സൂരിയമണ്ഡലം ഉല്ലോകേന്താ സൂരിയാതപേന തപ്പേന്തി. ആദിച്ചം അനുപരിവത്തന്തീതി ഉദയകാലതോ പഭുതി സൂരിയം ഓലോകയമാനാ യാവ അത്ഥങ്ഗമനാ സൂരിയാഭിമുഖാവ പരിവത്തന്തി. വോഭിന്ദിസ്സാമാതി പഗ്ഗണ്ഹിംസൂതി വിനാസേസ്സാമാതി ഉസ്സാഹമകംസു.

വിസ്സട്ഠോതി മരണസങ്കാരഹിതോ, നിബ്ഭയോതി അത്ഥോ. മിഗവം നിക്ഖമിത്വാതി അരഞ്ഞേ വിചരിത്വാ മിഗമാരണകീളാ മിഗവം, തം ഉദ്ദിസ്സ നിക്ഖമിത്വാ മിഗവധത്ഥം നിക്ഖമിത്വാതി അത്ഥോ. അഹിനാഗാദിതോ വിസേസനത്ഥം ‘‘ഹത്ഥിനാഗേനാ’’തി വുത്തം. തസ്സ പസ്സന്തസ്സേവാതി അനാദരേ സാമിവചനം, തസ്മിം പസ്സന്തേയേവാതി അത്ഥോ. ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാതി ഏത്ഥ അയം വികുബ്ബനിദ്ധി ന ഹോതീതി ഗിഹിസ്സാപി ഇമം ഇദ്ധിം ദസ്സേസി അധിട്ഠാനിദ്ധിയാ അപ്പടിക്ഖിത്തത്താ. പകതിവണ്ണഞ്ഹി വിജഹിത്വാ നാഗവണ്ണാദിദസ്സനം വികുബ്ബനിദ്ധി. ഛണവേസന്തി ഉസ്സവവേസം. പധാനഘരന്തി ഭാവനാനുയോഗവസേന വീരിയാരമ്ഭസ്സ അനുരൂപം വിവിത്തസേനാസനം. സോപീതി രഞ്ഞോ ഭാഗിനേയ്യം സന്ധായ വുത്തം.

കുസലാധിപ്പായോതി മനാപജ്ഝാസയോ. ദ്വേള്ഹകജാതോതി സംസയമാപന്നോ. ഏകേകം ഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവാരന്തി ഏത്ഥ ‘‘ഗണ്ഹിത്വാ ആഗച്ഛഥാ’’തി ആണാകാരേന വുത്തേപി ഥേരാ ഭിക്ഖൂ സാസനഹിതത്താ ഗതാ. കപ്പിയസാസനഞ്ഹേതം, ന ഗിഹീനം ഗിഹികമ്മപടിസംയുത്തം. ഥേരോ നാഗച്ഛീതി കിഞ്ചാപി ‘‘രാജാ പക്കോസതീ’’തി വുത്തേപി ധമ്മകമ്മത്ഥായ ആഗന്തും വട്ടതി, ദ്വിക്ഖത്തും പന പേസിതേപി ‘‘അനനുരൂപാ യാചനാ’’തി നാഗതോ, ‘‘മഹാനുഭാവോ ഥേരോ യഥാനുസിട്ഠം പടിപത്തികോ പമാണഭൂതോ’’തി രഞ്ഞോ ചേവ ഉഭയപക്ഖികാനഞ്ച അത്തനി ബഹുമാനുപ്പാദനവസേന ഉദ്ധം കത്തബ്ബകമ്മസിദ്ധിം ആകങ്ഖന്തോ അസാരുപ്പവചനലേസേന നാഗച്ഛി. ഏകതോ സങ്ഘടിതാ നാവാ നാവാസങ്ഘാടം. സാസനപച്ചത്ഥികാനം ബഹുഭാവതോ ആഹ ‘‘ആരക്ഖം സംവിധായാ’’തി. യന്തി യസ്മാ. അബ്ബാഹിംസൂതി ആകഡ്ഢിംസു. ബാഹിരതോതി ഉയ്യാനസ്സ ബാഹിരതോ. പസ്സന്താനം അതിദുക്കരഭാവേന ഉപട്ഠാനം സന്ധായ ‘‘പദേസപഥവീകമ്പനം ദുക്കര’’ന്തി ആഹ. അധിട്ഠാനേ പനേത്ഥ വിസും ദുക്കരതാ നാമ നത്ഥി.

ദീപകതിത്തിരോതി സാകുണികേഹി സമജാതികാനം ഗഹണത്ഥായ പോസേത്വാ സിക്ഖേത്വാ പാസട്ഠാനേ ഠപനകതിത്തിരോ. ന പടിച്ച കമ്മം ഫുസതീതി ഗാഥായ യദി തവ പാപകിരിയായ മനോ നപ്പദുസ്സതി, ലുദ്ദേന തം നിസ്സായ കതമ്പി പാപകമ്മം തം ന ഫുസതി. പാപകിരിയായ ഹി അപ്പോസ്സുക്കസ്സ നിരാലയസ്സ ഭദ്രസ്സ സതോ തവ തം പാപം ന ഉപലിമ്പതി, തവ ചിത്തം ന അല്ലീയതീതി അത്ഥോ.

കിം വദതി സീലേനാതി കിംവാദീ. അഥ വാ കോ കതമോ വാദോ കിംവാദോ, സോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി കിംവാദീ. അത്താനഞ്ച ലോകഞ്ച സസ്സതോതി വാദോ ഏതേസന്തി സസ്സതവാദിനോ. സത്തേസു സങ്ഖാരേസു വാ ഏകച്ചം സസ്സതന്തി പവത്തോ വാദോ ഏകച്ചസസ്സതോ, തസ്മിം നിയുത്താ ഏകച്ചസസ്സതികാ. ‘‘അന്തോ, അനന്തോ, അന്താനന്തോ, നേവന്തോ നാനന്തോ’’തി ഏവം അന്താനന്തം ആരബ്ഭ പവത്താ ചത്താരോ വാദാ അന്താനന്താ, തേസു നിയുത്താ അന്താനന്തികാ. ന മരതി ന ഉപച്ഛിജ്ജതീതി അമരാ, ഏവന്തിപി മേ നോ, തഥാതിപി മേ നോതിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൬൨) പവത്താ ദിട്ഠി ചേവ വാചാ ച, തസ്സാ വിക്ഖേപോ ഏതേസന്തി അമരാവിക്ഖേപികാ. അഥ വാ അമരാ നാമ മച്ഛജാതി ദുഗ്ഗഹാ ഹോതി, തസ്സാ അമരായ വിയ വിക്ഖേപോ ഏതേസന്തി അമരാവിക്ഖേപികാ. അധിച്ച യദിച്ഛകം യം കിഞ്ചി കാരണം അനപേക്ഖിത്വാ സമുപ്പന്നോ അത്താ ച ലോകോ ചാതി വാദേ നിയുത്താ അധിച്ചസമുപ്പന്നികാ. സഞ്ഞീ അത്താതി വാദോ യേസന്തേ സഞ്ഞീവാദാ. ഏവം അസഞ്ഞീവാദാ നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീവാദാതി ഏത്ഥാപി. ‘‘കായസ്സ ഭേദാ സത്തോ ഉച്ഛിജ്ജതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൮൫-൮൬) ഏവം ഉച്ഛേദം വദന്തീതി ഉച്ഛേദവാദാ. ദിട്ഠധമ്മോതി പച്ചക്ഖോ യഥാസകം അത്തഭാവോ, തസ്മിംയേവ യഥാകാമം പഞ്ചകാമഗുണപരിഭോഗേന നിബ്ബാനം ദുക്ഖൂപസമം വദന്തീതി ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനവാദാ. വിഭജിത്വാ വാദോ ഏതസ്സാതി വിഭജ്ജവാദീ, ഭഗവാ. സബ്ബം ഏകരൂപേന അവത്വാ യഥാധമ്മം വിഭജിത്വാ നിജ്ജടം നിഗുമ്ബം കത്വാ യഥാ ദിട്ഠിസന്ദേഹാദയോ വിഗച്ഛന്തി, സമ്മുതിപരമത്ഥാ ച ധമ്മാ അസങ്കരാ പടിഭന്തി, ഏവം ഏകന്തവിഭജനസീലോതി വുത്തം ഹോതി. പരപ്പവാദം മദ്ദമാനോതി തസ്മിം കാലേ ഉപ്പന്നം, ആയതിം ഉപ്പജ്ജനകഞ്ച സബ്ബം പരവാദം കഥാവത്ഥുമാതികാവിവരണമുഖേന നിമ്മദ്ദനം കരോന്തോതി അത്ഥോ.

തതിയസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

ആചരിയപരമ്പരകഥാവണ്ണനാ

കേനാഭതന്തി ഇമം പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തേന ജമ്ബുദീപേ താവ യാവ തതിയസങ്ഗീതി, താവ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സീഹളദീപേ ആചരിയപരമ്പരം ദസ്സേതും തതിയസങ്ഗഹതോ പന ഉദ്ധന്തിആദി ആരദ്ധം. ഇമം ദീപന്തി തമ്ബപണ്ണിദീപം. തസ്മിം ദീപേ നിസീദിത്വാ ആചരിയേന അട്ഠകഥായ കതത്താ ‘‘ഇമം ദീപ’’ന്തി വുത്തം. കഞ്ചി കാലന്തി അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം, കിസ്മിഞ്ചി കാലേതി അത്ഥോ. പോരാണാതി സീഹളദീപേ സീഹളട്ഠകഥാകാരകാ. ഭദ്ദനാമോതി ഭദ്ദസാലത്ഥേരോ. ആഗും പാപം ന കരോന്തീതി നാഗാ. വിനയപിടകം വാചയിംസൂതി സമ്ബന്ധോ. തമ്ബപണ്ണിയാതി ഭുമ്മവചനം. നികായേ പഞ്ചാതി വിനയാഭിധമ്മാനം വിസും ഗഹിതത്താ തബ്ബിനിമുത്താ പഞ്ച നികായാ ഗഹേതബ്ബാ. പകരണേതി അഭിധമ്മപകരണേ വാചേസുന്തി യോജനാ. തീണി പിടകാനി സ്വാഗതാനി അസ്സാതി ‘‘തേപിടകോ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘തിപേടകോ’’തി ഛന്ദാനുരക്ഖണത്ഥം വുത്തം. താരകരാജാതി ചന്ദിമാ. പുപ്ഫനാമോതി ഏത്ഥ മഹാപദുമത്ഥേരോ സുമനത്ഥേരോ ച ഞാതബ്ബോതി ദ്വിക്ഖത്തും ‘‘പുപ്ഫനാമോ’’തി വുത്തം.

വനവാസിന്തി വനവാസീരട്ഠം. കരകവസ്സന്തി ഹിമപാതനകവസ്സം, കരകധാരാസദിസം വാ വസ്സം. ഹരാപേത്വാതി ഉദകോഘേന ഹരാപേത്വാ. ഛിന്നഭിന്നപടധരോതി സത്ഥകേന ഛിന്നം രങ്ഗേന ഭിന്നം പടം ധാരണകോ. ഭണ്ഡൂതി മുണ്ഡകോ. മക്ഖം അസഹമാനോതി ഥേരസ്സ ആനുഭാവം പടിച്ച അത്തനോ ഉപ്പന്നം പരേസം ഗുണമക്ഖനലക്ഖണം മക്ഖം തഥാ പവത്തം കോധം അസഹമാനോ. അസനിയോ ഫലന്തീതി ഗജ്ജന്താ പതന്തി. മേ മമ ഭയഭേരവം ജനേതും പടിബലോ ന അസ്സ ന ഭവേയ്യാതി യോജനാ. അഞ്ഞദത്ഥൂതി ഏകംസേന. കസ്മീരഗന്ധാരാതി കസ്മീരഗന്ധാരരട്ഠവാസിനോ. ഇസിവാതപടിവാതാതി ഭിക്ഖൂനം ചീവരചലനകായചലനേഹി സഞ്ജനിതവാതേഹി പരിതോ സമന്തതോ ബീജയമാനാ അഹേസും. ധമ്മചക്ഖുന്തി ഹേട്ഠാമഗ്ഗത്തയേ ഞാണം. അനമതഗ്ഗിയന്തി അനമതഗ്ഗസംയുത്തം (സം. നി. ൨.൧൨൪ ആദയോ). സമധികാനീതി സാധികാനി. പഞ്ച രട്ഠാനീതി പഞ്ച ചിനരട്ഠാനി. വേഗസാതി വേഗേന. സമന്തതോ രക്ഖം ഠപേസീതി തേസം അപ്പവേസനത്ഥായ അധിട്ഠാനവസേന രക്ഖം ഠപേസി. അഡ്ഢുഡ്ഢാനി സഹസ്സാനീതി അഡ്ഢേന ചതുത്ഥാനി അഡ്ഢുഡ്ഢാനി, അതിരേകപഞ്ചസതാനി തീണി സഹസ്സാനീതി അത്ഥോ. ദിയഡ്ഢസഹസ്സന്തി അഡ്ഢേന ദുതിയം ദിയഡ്ഢം, അതിരേകപഞ്ചസതികം സഹസ്സന്തി അത്ഥോ. നിദ്ധമേത്വാനാതി പലാപേത്വാ.

രാജഗഹനഗരപരിവത്തകേനാതി രാജഗഹനഗരം പരിവത്തേത്വാ തതോ ബഹി തം പദക്ഖിണം കത്വാ ഗതമഗ്ഗേന, ഗമനേന വാ. ആരോപേസീതി പടിപാദേസി. പളിനാതി ആകാസം പക്ഖന്ദിംസു. നഗുത്തമേതി ചേതിയഗിരിമാഹ. പുരതോതി പാചീനദിസാഭാഗേ. പുരസേട്ഠസ്സാതി സേട്ഠസ്സ അനുരാധപുരസ്സ. സിലകൂടമ്ഹീതി ഏവംനാമകേ പബ്ബതകൂടേ. സീഹകുമാരസ്സ പുത്തോതി ഏത്ഥ ‘‘കലിങ്ഗരാജധീതു കുച്ഛിസ്മിം സീഹസ്സ ജാതോ സീഹകുമാരോ’’തി വദന്തി. ജേട്ഠമാസസ്സ പുണ്ണമിയം ജേട്ഠനക്ഖത്തം വാ മൂലനക്ഖത്തം വാ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ജേട്ഠമൂലനക്ഖത്തം നാമ ഹോതീ’’തി. മിഗാനം വാനതോ ഹിംസനതോ ബാധനതോ മിഗവം, മിഗവിജ്ഝനകീളാ. രോഹിതമിഗരൂപന്തി ഗോകണ്ണമിഗവേസം. രഥയട്ഠിപ്പമാണാതി രഥപതോദപ്പമാണാ. ഏകാ ലതായട്ഠി നാമാതി ഏകാ രജതമയാ കഞ്ചനലതായ പടിമണ്ഡിതത്താ ഏവം ലദ്ധനാമാ. പുപ്ഫയട്ഠിയം നീലാദീനി പുപ്ഫാനി, സകുണയട്ഠിയം നാനപ്പകാരാ മിഗപക്ഖിനോ വിചിത്തകമ്മകതാ വിയ ഖായന്തീതി ദട്ഠബ്ബം. രാജകകുധഭണ്ഡാനീതി രാജാരഹഉത്തമഭണ്ഡാനി. സങ്ഖന്തി ദക്ഖിണാവട്ടം അഭിസേകസങ്ഖം. വഡ്ഢമാനന്തി അലങ്കാരചുണ്ണം, ‘‘നഹാനചുണ്ണ’’ന്തി കേചി. വടംസകന്തി കണ്ണപിളന്ധനം വടംസകന്തി വുത്തം ഹോതി. നന്ദിയാവട്ടന്തി നന്ദിയാവട്ടപുപ്ഫാകാരേന മങ്ഗലത്ഥം സുവണ്ണേന കതം. കഞ്ഞന്തി ഖത്തിയകുമാരിം. ഹത്ഥപുഞ്ഛനന്തി പീതവണ്ണം മഹഗ്ഘഹത്ഥപുഞ്ഛനവത്ഥം. അരുണവണ്ണമത്തികന്തി നാഗഭവനസമ്ഭവം. വത്ഥകോടികന്തി വത്ഥയുഗമേവ. നാഗമാഹടന്തി നാഗേഹി ആഹടം. അമതോസധന്തി ഏവംനാമികാ ഗുളികജാതി. അമതസദിസകിച്ചത്താ ഏവം വുച്ചതി. ഭൂമത്ഥരണസങ്ഖേപേനാതി ഭൂമത്ഥരണാകാരേന. ഉപ്പാതപാഠകാതി നിമിത്തപാഠകാ. അലം ഗച്ഛാമാതി ‘‘പുരസ്സ അച്ചാസന്നത്താ സാരുപ്പം ന ഹോതീ’’തി പടിക്ഖിപന്തോ ആഹ. അഡ്ഢനവമാനം പാണസഹസ്സാനന്തി (അ. നി. ൬.൫൩) പഞ്ചസതാധികാനം അട്ഠന്നം പാണസഹസ്സാനം. അപ്പമാദസുത്തന്തി അങ്ഗുത്തരനികായേ മഹാഅപ്പമാദസുത്തം, രാജോവാദസുത്തന്തി വുത്തം ഹോതി.

മഹച്ചാതി മഹതാ. ഉപസങ്കമന്തോതി അതിവിയ കിലന്തരൂപോ ഹുത്വാ ഉപസങ്കമീതി അത്ഥോ. തുമ്ഹേ ജാനനത്ഥന്തി സമ്ബന്ധോ. പഞ്ചപണ്ണാസായാതി ഏത്ഥ ‘‘ചതുപഞ്ഞാസായാതി വത്തബ്ബം. ഏവഞ്ഹി സതി ഉപരി വുച്ചമാനം ദ്വാസട്ഠി അരഹന്തോതി വചനം സമേതീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.ആചരിയപരമ്പരകഥാവണ്ണനാ) വുത്തം. ദസഭാതികസമാകുലന്തി മുടസിവസ്സ പുത്തേഹി ദേവാനംപിയതിസ്സാദീഹി ദസഹി ഭാതികേഹി സമാകിണ്ണം. ചിരദിട്ഠോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി ധാതുയോ സന്ധായാഹ. സബ്ബതാളാവചരേതി സബ്ബാനി തുരിയഭണ്ഡാനി, തംസഹചരിതേ വാ വാദകേ. ഉപട്ഠാപേത്വാതി ഉപഹാരകാരാപനവസേന സന്നിപാതേത്വാ. വഡ്ഢമാനകച്ഛായായാതി പച്ഛാഭത്തം. പോക്ഖരവസ്സന്തി പോക്ഖരപത്തേ വിയ അതേമിതുകാമാനം ഉപരി അതേമേത്വാ പവത്തനകവസ്സം. മഹാവീരോതി സത്ഥുവോഹാരേന ധാതു ഏവ വുത്താ. പച്ഛിമദിസാഭിമുഖോവ ഹുത്വാ അപസക്കന്തോതി ഏത്ഥ പുരത്ഥാഭിമുഖോ ഠിതോവ പിട്ഠിതോ അപസക്കനേന പച്ഛിമദിസായ ഗച്ഛന്തോ താദിസോപസങ്കമനം സന്ധായ ‘‘പച്ഛിമദിസാഭിമുഖോ’’തി വുത്തോ. ‘‘മഹേജവത്ഥു നാമ ഏവംനാമകം ദേവട്ഠാന’’ന്തി വദന്തി.

പജ്ജരകേനാതി അമനുസ്സസമുട്ഠാപിതേന പജ്ജരകരോഗേന. ദേവോതി മേഘോ. അനുപ്പവേച്ഛീതി വിമുച്ചി. വിവാദോ ഹോതീതി ഏത്ഥ കിരിയാകാലമപേക്ഖിത്വാ വത്തമാനപ്പയോഗോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏവം ഈദിസേസു സബ്ബത്ഥ. തദേതന്തി ഠാനം തിട്ഠതീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ഛന്നം വണ്ണാനം സമ്ബന്ധഭൂതാനം രംസിയോ ചാ’’തി അജ്ഝാഹരിതബ്ബം, ‘‘ഛന്നം വണ്ണാനം ഉദകധാരാ ചാ’’തി ഏവമ്പേത്ഥ സമ്ബന്ധം വദന്തി. പരിനിബ്ബുതേപി ഭഗവതി തസ്സാനുഭാവേന ഏവരൂപം പാടിഹാരിയം അഹോസി ഏവാതി ദസ്സേതും ഏവം അചിന്തിയാതിആദിഗാഥമാഹ. രക്ഖം കരോന്തോതി അത്തനാ ഉപായേന പലാപിതാനം യക്ഖാനം പുന അപ്പവിസനത്ഥായ പരിത്താനം കരോന്തോ. ആവിജ്ജീതി പരിയായി.

രഞ്ഞോ ഭാതാതി രഞ്ഞോ കനിട്ഠഭാതാ. അനുളാദേവീ നാമ രഞ്ഞോ ജേട്ഠഭാതു ജായാ. സരസരംസിജാലവിസ്സജ്ജനകേനാതി സിനിദ്ധതായ രസവന്തം ഓജവന്തം രംസിജാലം വിസ്സജ്ജേന്തേന. ഏകദിവസേന അഗമാസീതി സമ്ബന്ധോ. അപ്പേസീതി ലേഖസാസനം പതിട്ഠാപേസി. ഉദിക്ഖതീതി അപേക്ഖതി പത്ഥേതി. ഭാരിയന്തി ഗരുകം, അനതിക്കമനീയന്തി അത്ഥോ. മം പടിമാനേതീതി മം ഉദിക്ഖതി. കമ്മാരവണ്ണന്തി രഞ്ഞോ പകതിസുവണ്ണകാരവണ്ണം. തിഹത്ഥവിക്ഖമ്ഭന്തി തിഹത്ഥവിത്ഥാരം. സകലജമ്ബുദീപരജ്ജേനാതി ഏത്ഥ രഞ്ഞോ ഇദന്തി രജ്ജം, സകലജമ്ബുദീപതോ ഉപ്പജ്ജനകആയോ ചേവ ആണാദയോ ച, തേന പൂജേമീതി അത്ഥോ, ന സകലപഥവീപാസാദാദിവത്ഥുനാ തസ്സ സത്താഹം ദേമീതിആദിനാ കാലപരിച്ഛേദം കത്വാ ദാതും അയുത്തത്താ. ഏവഞ്ഹി ദേന്തോ താവകാലികം ദേതി നാമ വത്ഥുപരിച്ചാഗലക്ഖണത്താ ദാനസ്സ, പഥവാദിവത്ഥുപരിച്ചാഗേന ച പുന ഗഹണസ്സ അയുത്തത്താ. നിയമിതകാലേ പന ആയാദയോ പരിച്ചത്താ ഏവാതി തതോ പരം അപരിച്ചത്തത്താ ഗഹേതും വട്ടതി. തസ്മാ വുത്തനയേനേത്ഥ ഇതോ പരമ്പി ആയാദിദാനവസേനേവ രജ്ജദാനം വേദിതബ്ബം. പുപ്ഫുളകാ ഹുത്വാതി കേതകീപാരോഹങ്കുരാ വിയ ഉദകപുപ്ഫുളകാകാരാ ഹുത്വാ. ഗവക്ഖജാലസദിസന്തി ഭാവനപുംസകം, വാതപാനേസു ജാലാകാരേന ഠപിതദാരുപടസദിസന്തി അത്ഥോ, ഗവക്ഖേന ച സുത്താദിമയജാലേന ച സദിസന്തി വാ അത്ഥോ.

ദേവദുന്ദുഭിയോതി ഏത്ഥ ദേവോതി മേഘോ, തസ്സ അച്ഛസുക്ഖതായ ആകാസമിവ ഖായമാനസ്സ അനിമിത്തഗജ്ജിതം ദേവദുന്ദുഭി നാമ, യം ‘‘ആകാസദുന്ദുഭീ’’തിപി വദന്തി. ഫലിംസൂതി ഥനിംസു. പബ്ബതാനം നച്ചേഹീതി പഥവീകമ്പേന ഇതോ ചിതോ ച ഭമന്താനം പബ്ബതാനം നച്ചേഹി. വിമ്ഹയജാതാ യക്ഖാ ‘‘ഹി’’ന്തിസദ്ദം നിച്ഛാരേന്തീതി ആഹ ‘‘യക്ഖാനം ഹിങ്കാരേഹീ’’തി. സകസകപടിഭാനേഹീതി അത്തനോ അത്തനോ സിപ്പകോസല്ലേഹി. അഭിസേകം ദത്വാതി അനോതത്തദഹോദകേന അഭിസേകം ദത്വാ.

ദേവതാകുലാനീതി മഹാബോധിം പരിവാരേത്വാ ഠിതനാഗയക്ഖാദിദേവതാകുലാനി ദത്വാതി സമ്ബന്ധോ. ഗോപകരാജകമ്മിനോ തഥാ ‘‘തരച്ഛാ’’തി വദന്തി. ഇമിനാ പരിവാരേനാതി സഹത്ഥേ കരണവചനം, ഇമിനാ പരിവാരേന സഹാതി അത്ഥോ. താമലിത്തിന്തി ഏവംനാമകം സമുദ്ദതീരേ പട്ടനം. ഇദമസ്സ തതിയന്തി സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠിതസാഖാബോധിയാ രജ്ജസമ്പദാനം സന്ധായ വുത്തം. തതോ പന പുബ്ബേ ഏകവാരം രജ്ജസമ്പദാനം അച്ഛിന്നായ സാഖായ മഹാബോധിയാ ഏവ കതം, തേന സദ്ധിം ചതുക്ഖത്തും രാജാ രജ്ജേന പൂജേസി. രജ്ജേന പൂജിതദിവസേസു കിര സകലദീപതോ ഉപ്പന്നം ആയം ഗഹേത്വാ മഹാബോധിമേവ പൂജേസി.

പഠമപാടിപദദിവസേതി സുക്കപക്ഖപാടിപദദിവസേ. തഞ്ഹി കണ്ഹപക്ഖപാടിപദദിവസം അപേക്ഖിത്വാ ‘‘പഠമപാടിപദദിവസ’’ന്തി വുത്തം, ഇദഞ്ച തസ്മിം തമ്ബപണ്ണിദീപേ വോഹാരം ഗഹേത്വാ വുത്തം, ഇധ പന പുണ്ണമിതോ പട്ഠായ യാവ അപരാ പുണ്ണമീ, താവ ഏകോ മാസോതി വോഹാരോ. തസ്മാ ഇമിനാ വോഹാരേന ‘‘ദുതിയപാടിപദദിവസേ’’തി വത്തബ്ബം സിയാ കണ്ഹപക്ഖപാടിപദസ്സ ഇധ പഠമപാടിപദത്താ. ഗച്ഛതി വതരേതി ഏത്ഥ അരേതി ഖേദേ. സമന്തായോജനന്തി അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം, യോജനപ്പമാണേ പദേസേ സബ്ബത്ഥാതി അത്ഥോ. സുപണ്ണരൂപേനാതി മഹാബോധിം ബലക്കാരേന ഗഹേത്വാ നാഗഭവനം നേതുകാമാനി നാഗരാജകുലാനി ഇദ്ധിയാ ഗഹിതേന ഗരുളരൂപേന സന്താസേതി. തം വിഭൂതിം പസ്സിത്വാതി ദേവതാദീഹി കരീയമാനം പൂജാമഹത്തം, മഹാബോധിയാ ച ആനുഭാവമഹത്തം ദിസ്വാ സയമ്പി തഥാ പൂജേതുകാമാ ഥേരിം യാചിത്വാതി യോജനാ. സമുദ്ദസാലവത്ഥുസ്മിന്തി യസ്മിം പദേസേ ഠത്വാ രാജാ സമുദ്ദേ ആഗച്ഛന്തം ബോധിം ഥേരാനുഭാവേന അദ്ദസ, യത്ഥ ച പച്ഛാ സമുദ്ദസ്സ ദിട്ഠട്ഠാനന്തി പകാസേതും സമുദ്ദസാലം നാമ സാലം അകംസു, തസ്മിം സമുദ്ദസാലായ വത്ഥുഭൂതേ പദേസേ. ഥേരസ്സാതി മഹാമഹിന്ദത്ഥേരസ്സ. പുപ്ഫഅഗ്ഘിയാനീതി കൂടാഗാരസദിസാനി പുപ്ഫചേതിയാനി. ആഗതോ വതരേതി ഏത്ഥ അരേതി പമോദേ. അട്ഠഹി അമച്ചകുലേഹി അട്ഠഹി ബ്രാഹ്മണകുലേഹി ചാതി സോളസഹി ജാതിസമ്പന്നകുലേഹി. രജ്ജം വിചാരേസീതി രജ്ജം വിചാരേതും വിസ്സജ്ജേസി. രാജവത്ഥുദ്വാരകോട്ഠകട്ഠാനേതി രാജുയ്യാനസ്സ ദ്വാരകോട്ഠകട്ഠാനേ. അനുപുബ്ബവിപസ്സനന്തി ഉദയബ്ബയാദിഅനുപുബ്ബവിപസ്സനം. ‘‘സഹ ബോധിപതിട്ഠാനേനാ’’തി കരണവചനേന വത്തബ്ബേ വിഭത്തിപരിണാമേന ‘‘സഹ ബോധിപതിട്ഠാനാ’’തി നിസ്സക്കവചനം കതം. സതി ഹി സഹസദ്ദപ്പയോഗേ കരണവചനേനേവ ഭവിതബ്ബം. ദസ്സിംസൂതി പഞ്ഞായിംസു. മഹാആസനട്ഠാനേതി പുബ്ബപസ്സേ മഹാസിലാസനേന പതിട്ഠിതട്ഠാനേ. പൂജേത്വാ വന്ദീതി ആഗാമിനം മഹാചേതിയം വന്ദി. പുരിമേ പന മഹാവിഹാരട്ഠാനേ പൂജാമത്തസ്സേവ കതത്താ അനാഗതേ സങ്ഘസ്സപി നവകതാ അവന്ദിതബ്ബതാ ച പകാസിതാതി വേദിതബ്ബാ. അനാഗതേ പന മേത്തേയ്യാദിബുദ്ധാ പച്ചേകബുദ്ധാ ച ബുദ്ധഭാവക്ഖണം ഉദ്ദിസ്സ വന്ദിതബ്ബാവ സഭാവേന വിസിട്ഠപുഗ്ഗലത്താതി ഗഹേതബ്ബം.

മഹാഅരിട്ഠോതി പഞ്ചപഞ്ഞാസായ ഭാതുകേഹി സദ്ധിം ചേതിയഗിരിമ്ഹി പബ്ബജിതം സന്ധായ വുത്തം. മേഘവണ്ണാഭയഅമച്ചസ്സ പരിവേണട്ഠാനേതി മേഘവണ്ണഅഭയസ്സ രഞ്ഞോ അമച്ചേന കത്തബ്ബസ്സ പരിവേണസ്സ വത്ഥുഭൂതേ ഠാനേ. മങ്ഗലനിമിത്തഭാവേന ആകാസേ സമുപ്പന്നോ മനോഹരസദ്ദോ ആകാസസ്സ രവോ വിയ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘ആകാസം മഹാവിരവം രവീ’’തി. ന ഹി ആകാസോ നാമ കോചി ധമ്മോ അത്ഥി, യോ സദ്ദം സമുട്ഠാപേയ്യ, ആകാസഗതഉതുവിസേസസമുട്ഠിതോവ സോ സദ്ദോതി ഗഹേതബ്ബോ. പഠമകത്തികപവാരണദിവസേ…പേ… വിനയപിടകം പകാസേസീതി ഇദം വിനയം വാചേതും ആരദ്ധദിവസം സന്ധായ വുത്തം. അനുസിട്ഠികരാനന്തി അനുസാസനീകരാനം. രാജിനോതി ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം, ദേവാനംപിയതിസ്സരാജാനന്തി അത്ഥോ. അഞ്ഞേപീതി മഹിന്ദാദീഹി അട്ഠസട്ഠിമഹാഥേരേഹി അഞ്ഞേപി, തേസം സരൂപം ദസ്സേന്തോ ആഹ തേസം ഥേരാനന്തിആദി. തത്ഥ തേസം ഥേരാനം അന്തേവാസികാതി മഹിന്ദത്ഥേരാദീനം അട്ഠസട്ഠിമഹാഥേരാനം അരിട്ഠാദയോ അന്തേവാസികാ ച മഹാഅരിട്ഠത്ഥേരസ്സ അന്തേവാസികാ തിസ്സദത്തകാളസുമനാദയോ ചാതി യോജേതബ്ബം. അന്തേവാസികാനം അന്തേവാസികാതി ഉഭയത്ഥ വുത്തഅന്തേവാസികാനം അന്തേവാസികപരമ്പരാ ചാതി അത്ഥോ. പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരാതി മഹിന്ദോ ഇട്ടിയോ ഉത്തിയോതിആദിഗാഥാഹി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.തതിയസങ്ഗീതികഥാ) പകാസിതാ ആചരിയപരമ്പരാ.

ന പഗ്ഘരതീതി ന ഗളതി, ന പമുസ്സതീതി അത്ഥോ. സതിഗതിധിതിമന്തേസൂതി ഏത്ഥ സതീതി ഉഗ്ഗഹധാരണേ സതി. ഗതീതി സദ്ദത്ഥവിഭാഗഗ്ഗഹണേ ഞാണം. ധിതീതി ഉഗ്ഗഹപരിഹരണാദീസു വീരിയം. കുക്കുച്ചകേസൂതി ‘‘കപ്പതി ന കപ്പതീ’’തി വീമംസകുക്കുച്ചകാരീസു. മാതാപിതുട്ഠാനിയോതി വത്വാ തമേവത്ഥം സമത്ഥേതും ആഹ തദായത്താഹീതിആദി. വിനയപരിയത്തിം നിസ്സായാതി വിനയപിടകപരിയാപുണനം നിസ്സായ. അത്തനോ സീലക്ഖന്ധോ സുഗുത്തോതി ലജ്ജിനോ വിനയധാരണസ്സ അലജ്ജിഅഞ്ഞാണതാദീഹി ഛഹി ആകാരേഹി ആപത്തിയാ അനാപജ്ജനതോ അത്തനോ സീലക്ഖന്ധോ ഖണ്ഡാദിദോസവിരഹിതോ സുഗുത്തോ സുരക്ഖിതോ ഹോതി. കുക്കുച്ചപകതാനന്തി കപ്പിയാകപ്പിയം നിസ്സായ ഉപ്പന്നേന കുക്കുച്ചേന പകതാനം ഉപദ്ദുതാനം അഭിഭൂതാനം യഥാവിനയം കുക്കുച്ചം വിനോദേത്വാ സുദ്ധന്തേ പതിട്ഠാപനേന പടിസരണം ഹോതി. വിഗതോ സാരദോ ഭയമേതസ്സാതി വിസാരദോ. ‘‘ഏവം കഥേന്തസ്സ ദോസോ ഏവം ന ദോസോ’’തി ഞത്വാവ കഥനതോ നിബ്ഭയോവ സങ്ഘമജ്ഝേ വോഹരതി . പച്ചത്ഥികേതി അത്തപച്ചത്ഥികേ ചേവ വജ്ജിപുത്തകാദിസാസനപച്ചത്ഥികേ ച. സഹധമ്മേനാതി സകാരണേന വചനേന സിക്ഖാപദം ദസ്സേത്വാ യഥാ തേ അസദ്ധമ്മം പതിട്ഠാപേതും ന സക്കോന്തി, ഏവം സുനിഗ്ഗഹിതം കത്വാ നിഗ്ഗണ്ഹാതി. സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാതി പരിയത്തിപടിപത്തിപടിവേധസങ്ഖാതസ്സ തിവിധസ്സാപി സദ്ധമ്മസ്സ ഠിതിയാ, പവത്തിയാതി അത്ഥോ.

വിനയോ സംവരത്ഥായാതിആദീസു വിനയപരിയാപുണനം വിനയോ, വിനയപഞ്ഞത്തി വാ കായവചീദ്വാരസംവരത്ഥായ. അവിപ്പടിസാരോതി കതാകതം നിസ്സായ വിപ്പടിസാരാഭാവോ സന്താപാഭാവോ. പാമോജ്ജം തരുണപീതി. പീതി നാമ ബലവപീതി. പസ്സദ്ധീതി കായചിത്തപസ്സദ്ധി. യഥാഭൂതഞാണദസ്സനന്തി സപ്പച്ചയനാമരൂപപരിഗ്ഗഹോ. നിബ്ബിദാതി വിപസ്സനാ. വിരാഗോതി അരിയമഗ്ഗോ. വിമുത്തീതി അഗ്ഗഫലം. വിമുത്തിഞാണദസ്സനന്തി പച്ചവേക്ഖണഞാണം. അനുപാദാതി കഞ്ചി ധമ്മം അനുപാദിയിത്വാ പരിച്ചജിത്വാ. പരിനിബ്ബാനത്ഥായാതി പച്ചവേക്ഖണഞാണേ അനുപ്പന്നേ അന്തരാ പരിനിബ്ബാനാഭാവേന തംപരിനിബ്ബാനത്ഥായാതി പച്ചയത്തേന വുത്തം അനന്തരാദിപച്ചയത്താ. ഏതദത്ഥാ കഥാതി അയം വിനയകഥാ നാമ ഏതസ്സ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനസ്സ അത്ഥായാതി അത്ഥോ. മന്തനാതി വിനയമന്തനായേവ, ഭിക്ഖൂനം ‘‘ഏവം കരിസ്സാമ, ഏവം ന കരിസ്സാമാ’’തി വിനയപടിബദ്ധമന്തനാ. ഉപനിസാതി ഉപനിസീദതി ഏത്ഥ ഫലന്തി ഉപനിസാ, കാരണം. വിനയോ സംവരത്ഥായാതിആദികാരണപരമ്പരാപി ഏതദത്ഥാതി അത്ഥോ. സോതാവധാനന്തി ഇമിസ്സാ പരമ്പരപച്ചയകഥായ അത്താനം സമനത്ഥായ സോതാവധാനം, തമ്പി ഏതമത്ഥം. യദിദന്തി നിപാതോ. യോ അയം ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി അനുപാദിയിത്വാ ചിത്തസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗസങ്ഖാതോ, തപ്ഫലസങ്ഖാതോ വാ വിമോക്ഖോ, സോപി ഏതദത്ഥായ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനത്ഥായ. അഥ വാ യോ അയം കഞ്ചി ധമ്മം അനുപാദാചിത്തസ്സ വിമോക്ഖോ വിമുച്ചനം വിഗമോ പരിനിബ്ബാനം ഏതദത്ഥാ കഥാതി ഏവം ഉപസംഹരണവസേന യോജേതുമ്പി വട്ടതി മഗ്ഗഫലവിമോക്ഖസ്സ പുബ്ബേ വുത്തത്താ. ആയോഗോതി ഉഗ്ഗഹണാദിവസേന പുനപ്പുനം അഭിയോഗോ.

ആചരിയപരമ്പരകഥാവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ വിമതിവിനോദനിയം

ബാഹിരനിദാനകഥാവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

വേരഞ്ജകണ്ഡവണ്ണനാ

സേയ്യഥിദന്തി തം കതമം, തം കഥന്തി വാ അത്ഥോ. അനിയമനിദ്ദേസവചനന്തി അത്തനോ അത്ഥം സരൂപേന നിയമേത്വാ നിദ്ദിസതീതി നിയമനിദ്ദേസോ, ന നിയമനിദ്ദേസോ അനിയമനിദ്ദേസോ. സോവ വുച്ചതേ അനേനാതി വചനന്തി അനിയമനിദ്ദേസവചനം. തസ്സാതി തേനാതിപദസ്സ. പരിവിതക്കോതി ‘‘കതമേസാനം ഖോ ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം ബ്രഹ്മചരിയം ന ചിരട്ഠിതികം അഹോസീ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൧൮) പവത്തോ. പുബ്ബേ വാ പച്ഛാ വാതി തേനാതിപദതോ ഹേട്ഠാ വുത്തപാഠേ വാ ഉപരി വക്ഖമാനപാഠേ വാതി അത്ഥോ. അത്ഥതോ സിദ്ധേനാതി സാമത്ഥിയതോ സിദ്ധേന. തത്രിദം മുഖമത്തനിദസ്സനന്തി തസ്സാ യഥാവുത്തയുത്തിയാ പരിദീപനേ ഇദം ഉപായമത്തനിദസ്സനം. മുഖം ദ്വാരം ഉപായോതി ഹി അത്ഥതോ ഏകം.

സമയസദ്ദോ ദിസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ. അസ്സാതി സമയസദ്ദസ്സ സമവായോ അത്ഥോതി സമ്ബന്ധോ. കാലഞ്ച സമയഞ്ച ഉപാദായാതി ഏത്ഥ കാലോ നാമ ഉപസങ്കമനസ്സ യുത്തകാലോ, സമയോ നാമ സരീരബലാദികാരണസമവായോ, തേ ഉപാദായ പടിച്ചാതി അത്ഥോ. ഖണോതി ഓകാസോ. ബുദ്ധുപ്പാദാദയോ ഹി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ ഓകാസോ. സോ ഏവ സമയോ. തേനേവ ‘‘ഏകോവാ’’തി വുത്തം. മഹാസമയോതി മഹാസമൂഹോ. പവനസ്മിന്തി വനസണ്ഡേ. സമയോപി ഖോ തേ ഭദ്ദാലീതി ഏത്ഥ സമയോതി സിക്ഖാപദാവിലങ്ഘനസ്സ ഹേതു, കോ സോ? അത്തനോ വിപ്പടിപത്തിയാ ഭഗവതോ ജാനനം, സോ സമയസങ്ഖാതോ ഹേതു തസ്സാ അപ്പടിവിദ്ധോതി അത്ഥോ. ഭഗവാതിആദി തസ്സ പടിവിജ്ഝനാകാരദസ്സനം. ഉഗ്ഗഹമാനോതി കിഞ്ചി കിഞ്ചി ഉഗ്ഗഹേതും സമത്ഥതായ ഉഗ്ഗഹമാനോ, സുമനപരിബ്ബാജകസ്സേവേതം നാമം. സമയം ദിട്ഠിം പവദന്തി ഏത്ഥാതി സമയപ്പവാദകോ, മല്ലികായ ആരാമോ. സ്വേവ തിന്ദുകാചീരസങ്ഖാതായ തിമ്ബരുരുക്ഖപന്തിയാ പരിക്ഖിത്തത്താ ‘‘തിന്ദുകാചീര’’ന്തി ച, ഏകാവ നിവാസാ സാലാ ഏത്ഥാതി ‘‘ഏകസാലകോ’’തി ച വുച്ചതി. അത്ഥാഭിസമയാതി യഥാവുത്തസ്സ ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികസ്സ അത്ഥസ്സ ഹിതസ്സ പടിലാഭതോ. മാനാഭിസമയാതി മാനപ്പഹാനാ. പീളനട്ഠോതി പീളനം തംസമങ്ഗിനോ ഹിംസനം, അവിപ്ഫാരികതാകരണം, പീളനമേവ അത്ഥോ പീളനട്ഠോ. സന്താപോതി ദുക്ഖദുക്ഖതാദിവസേന സന്താപനം. വിപരിണാമോതി ജരായ മരണേന ചാതി ദ്വിധാ വിപരിണാമേതബ്ബതാ അഭിസമേതബ്ബോ പടിവിജ്ഝിതബ്ബോതി അഭിസമയോ, സോവ അഭിസമയട്ഠോ, പീളനാദീനി.

ഏത്ഥ ച ഉപസഗ്ഗാനം ജോതകമത്തത്താ സമയസദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരേപി സഉപസഗ്ഗോ അഭിസമയസദ്ദോ ഉദ്ധടോ. തത്ഥ സങ്ഗമവസേന പച്ചയാനം ഫലുപ്പാദനം പടി അയനം ഏകതോ പവത്തി ഏത്ഥാതി സമയോ, സമവായോ. വിവട്ടൂപനിസ്സയസങ്ഗമേ സതി ഏന്തി ഏത്ഥ സത്താ പവത്തന്തീതി സമയോ, ഖണോ. സമേതി ഏത്ഥ സങ്ഖതധമ്മോ, സയം വാ ഏതി ആഗച്ഛതി വിഗച്ഛതി ചാതി സമയോ, കാലോ. സമേന്തി അവയവാ ഏതസ്മിം, സയം വാ തേസൂതി സമയോ, സമൂഹോ. പച്ചയന്തരസങ്ഗമേ ഏതി ആഗച്ഛതി ഏതസ്മാ ഫലന്തി സമയോ, ഹേതു. സഞ്ഞാവസേന വിപല്ലാസതോ ധമ്മേസു ഏതി അഭിനിവിസതീതി സമയോ, ദിട്ഠി. സമീപം അയനം ഉപഗമനം സമയോ, പടിലാഭോ. സമ്മദേവ സഹിതാനം വാചാനം അയനം വിഗമോതി സമയോ, പഹാനം. സമ്മദേവ, സഹിതാനം വാ സച്ചാനം അയനം ജാനനന്തി സമയോ, പടിവേധോ. ഏവം തസ്മിം തസ്മിം അത്ഥേ സമയസദ്ദസ്സ പവത്തി വേദിതബ്ബാ.

ഏത്ഥ ച സമയസദ്ദസ്സ സാമഞ്ഞേന അനേകത്ഥതാ വുത്താ. ന ഹി ഏകസ്മിം അത്ഥവിസേസേ വത്തമാനോ സദ്ദോ തദഞ്ഞേപി വത്തതി. തസ്മാ അത്ഥാ വിയ തംതംവാചകാ സമയസദ്ദാപി ഭിന്നാ ഏവാതി ഗഹേതബ്ബാ. ഏവം സബ്ബത്ഥ അത്ഥുദ്ധാരേസു.

തത്ഥ തഥാതി തേസു സുത്താഭിധമ്മേസു ഉപയോഗഭുമ്മവചനേഹി. ഇധാതി വിനയേ, അഞ്ഞഥാതി കരണവചനേന. അച്ചന്തമേവാതി നിരന്തരമേവ. ഭാവോ നാമ കിരിയാ, കിരിയായ കിരിയന്തരൂപലക്ഖണം ഭാവേനഭാവലക്ഖണം, യഥാ ഉദയേ സതി ചന്ദേ ജാതോ രാജപുത്തോതി. അധികരണഞ്ഹീതിആദി അഭിധമ്മേ സമയസദ്ദോ കാലസമൂഹഖണസമവായഹേതുസങ്ഖാതേസു പഞ്ചസു അത്ഥേസു വത്തതി, ന വിനയേ വിയ കാലേ ഏവ, തേസു ച കാലസമൂഹത്ഥാ ദ്വേ തത്ഥ വുത്താനം ഫസ്സാദിധമ്മാനം അധികരണഭാവേന നിദ്ദിസിതും യുത്താ. ഖണസമവായഹേതുഅത്ഥാ പന തയോപി അത്തനോ ഭാവേന ഫസ്സാദീനം ഭാവസ്സ ഉപലക്ഖണഭാവേന നിദ്ദിസിതും യുത്താതി വിഭാവനമുഖേന യഥാവുത്തമത്ഥം സമത്ഥേതും വുത്തം. തത്ഥ യസ്മിഞ്ഹി കാലേ, ധമ്മസമൂഹേ വാ സമയേ അധികരണഭൂതേ കുസലം ഉപ്പന്നം, തസ്മിഞ്ഞേവ കാലേ, ധമ്മസമൂഹേ വാ സമയേ ഫസ്സാദയോ ഹോന്തീതി ഏവം അധികരണത്ഥയോജനാ, യസ്മിം പന ഖണേ, സമവായേ ഹേതുമ്ഹി വാ സമയേ സതി വിജ്ജമാനേ കുസലം ഉപ്പന്നം, തസ്മിഞ്ഞേവ ഖണാദിമ്ഹി സമയേപി വിജ്ജമാനേ ഫസ്സാദയോ ഹോന്തീതി ഭാവേനഭാവലക്ഖണത്ഥയോജനാ ച വേദിതബ്ബാ.

ഹോതി ചേത്ഥാതി ഏത്ഥ യഥാവുത്തഅത്ഥവിസയേ സങ്ഗഹഗാഥാ ഹോതി. അഞ്ഞത്രാതി സുത്താഭിധമ്മേസു. അഭിലാപമത്തഭേദോതി ദേസനാവിലാസതോ സദ്ദമത്തേനേവ ഭേദോ, ന അത്ഥതോ.

അവിസേസേനാതി സാമഞ്ഞേന. ഇരിയാപഥോതിആദീസു ഇരിയായ സബ്ബദ്വാരികകിരിയായ പഥോ പവത്തനട്ഠാനം തബ്ബിനിമുത്തകമ്മസ്സ അഭാവാതി ഠാനാദയോ ഇരിയാപഥോ, സോവ വിഹാരോ. ബ്രഹ്മഭൂതാ സേട്ഠഭൂതാ പരഹിതചിത്താദിവസപ്പവത്തിതോ മേത്താദയോ ബ്രഹ്മവിഹാരോ നാമ. തദവസേസാ പന മഹഗ്ഗതാ സബ്ബനീവരണവിഗമനാദിസിദ്ധേന ജോതനാദിഅത്ഥേന ദിബ്ബവിഹാരോ നാമ. ബ്രഹ്മവിഹാരഭാവേന വിസും ഗഹിതത്താ മേത്താദയോ ഇധ അസങ്ഗഹിതാ. അരിയാനമേവ വിഹാരോതി ഫലസമാപത്തിയോ അരിയവിഹാരോ നാമ.

രുക്ഖാദിമൂലേയേവ മൂലസദ്ദസ്സ നിരുള്ഹഭാവം ദസ്സേതും അപരേന മൂലസദ്ദേന വിസേസേത്വാ ‘‘മൂലമൂലേ’’തി വുത്തം, യഥാ ദുക്ഖദുക്ഖന്തി (വിഭ. അട്ഠ. ൧൯൦). ലോഭാദീനം ദോസമൂലാദിചിത്താസാധാരണത്താ ‘‘അസാധാരണഹേതുമ്ഹീ’’തി വുത്തം.

തത്ഥ സിയാതി തത്ഥ വേരഞ്ജായന്തിആദീസു പദേസു കസ്സചി ചോദനാ സിയാതി അത്ഥോ. ഉഭയഥാ നിദാനകിത്തനസ്സ പന കിം പയോജനന്തി? ആഹ ഗോചരഗാമനിദസ്സനത്ഥന്തിആദി. തത്ഥ അസ്സാതി ഭഗവതോ.

കിലമോവ കിലമഥോ, അത്തനോ അത്തഭാവസ്സ കിലമഥോ അത്തകിലമഥോ, തസ്സ അനു അനു യോഗോ പുനപ്പുനം പവത്തനം അത്തകിലമഥാനുയോഗോ. വത്ഥുകാമാരമ്മണേ സുഖേ സമ്പയോഗവസേന ലീനാ യുത്താ, കാമതണ്ഹാ, തംസഹചരിതേ കാമേ സുഖേ വാ ആരമ്മണഭൂതേ അല്ലീനാ പവത്തതീതി കാമസുഖല്ലികാ തണ്ഹാ, തസ്സാ കാമസുഖല്ലികായ അനു അനു യോഗോ കാമസുഖല്ലികാനുയോഗോ. ലോകേ സംവഡ്ഢഭാവന്തി ആമിസോപഭോഗേന സംവഡ്ഢിതഭാവം. ഉപ്പജ്ജമാനോ ബഹുജനഹിതാദിഅത്ഥായേവ ഉപ്പജ്ജതീതി യോജനാ.

ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞേന സംഹതത്താ സങ്ഘോതി ഇമമത്ഥം വിഭാവേന്തോ ആഹ ദിട്ഠീതിആദി. ഏത്ഥ ച ‘‘യായം ദിട്ഠി അരിയാ നിയ്യാനികാ നിയ്യാതി തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായ, തഥാരൂപായ ദിട്ഠിയാ ദിട്ഠിസാമഞ്ഞഗതോ വിഹരതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൨൪, ൩൫൬; മ. നി. ൧.൪൯൨; ൩.൫൪; അ. നി. ൬.൧൨; പരി. ൨൭൪) ഏവം വുത്തായ ദിട്ഠിയാ. ‘‘യാനി താനി സീലാനി അഖണ്ഡാനി…പേ… സമാധിസംവത്തനികാനി, തഥാരൂപേസു സീലേസു സീലസാമഞ്ഞഗതോ വിഹരതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൨൪, ൩൫൬; മ. നി. ൧.൪൯൨; ൩.൫൪; അ. നി. ൬.൧൨; പരി. ൨൭൪) ഏവം വുത്താനഞ്ച സീലാനം സാമഞ്ഞസങ്ഖാതേന സങ്ഘാതോ സങ്ഘടിതോ സമണഗണോ, തേനാതി അത്ഥോ. ‘‘ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞസങ്ഘാതസങ്ഘാതേനാ’’തി വാ പാഠേനേത്ഥ ഭവിതബ്ബം, തസ്സ ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞഭൂതേന സംഹനനേന സങ്ഘാതോ സമണഗണോ, തേനാതി അത്ഥോ. ഏവഞ്ഹി പാഠേ സദ്ദതോ അത്ഥോ യുത്തതരോ ഹോതി. അസ്സാതി മഹതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ.

ബ്രഹ്മം അണതീതി ഏത്ഥ ബ്രഹ്മ-സദ്ദേന വേദോ വുച്ചതി, സോ മന്തബ്രഹ്മകപ്പവസേന തിവിധോ. തത്ഥ ഇരുവേദാദയോ തയോ വേദാ മന്താ, തേ ച പധാനാ, ഇതരേ പന സന്നിസ്സിതാ, തേന പധാനസ്സേവ ഗഹണം. മന്തേ സജ്ഝായതീതി ഇരുവേദാദികേ മന്തസത്ഥേ സജ്ഝായതീതി അത്ഥോ. ഇരുവേദാദയോ ഹി ഗുത്തഭാസിതബ്ബതായ ‘‘മന്താ’’തി വുച്ചന്തി. ‘‘ബാഹിതപാപത്താ ബ്രാഹ്മണോ, സമിതപാപത്താ സമണോ’’തി യഥാവുത്തമത്ഥദ്വയം ഉദാഹരണദ്വയേന വിഭാവേതും വുത്തഞ്ഹേതന്തിആദി വുത്തം. ‘‘സമിതത്താ ഹി പാപാനം ‘സമണോ’തി പവുച്ചതീ’’തി ഹി ഇദം വചനം ഗഹേത്വാ ‘‘സമിതപാപത്താ ‘സമണോ’തി വുച്ചതീ’’തി വുത്തം, ബാഹിതപാപോതി ഇദം പന അഞ്ഞസ്മിം ഗാഥാബന്ധേ വുത്തവചനം. യഥാഭുച്ചഗുണാധിഗതന്തി യഥാഭൂതഗുണാധിഗതം. സകിഞ്ചനോതി സദോസോ.

ഗോത്തവസേനാതി ഏത്ഥ ഗം തായതീതി ഗോത്തം, ഗോ-സദ്ദേന ചേത്ഥ അഭിധാനം ബുദ്ധി ച വുച്ചതി. കേനചി പാരിജുഞ്ഞേനാതി ഞാതിപാരിജുഞ്ഞാദിനാ കേനചി പാരിജുഞ്ഞേന, പരിഹാനിയാതി അത്ഥോ. തതോ പരന്തി വേരഞ്ജായന്തിആദിവചനം. ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനത്ഥേ ഉപയോഗവചനന്തി ഇത്ഥം ഇമം പകാരം ഭൂതോ ആപന്നോതി ഇത്ഥമ്ഭൂതോ, തസ്സ ആഖ്യാനം ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനം, സോയേവത്ഥോ ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനത്ഥോ. അഥ വാ ‘‘ഇത്ഥം ഏവംപകാരോ ഭൂതോ ജാതോ’’തി ഏവം കഥനത്ഥോ ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനത്ഥോ, തസ്മിം ഉപയോഗവചനന്തി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച അബ്ഭുഗ്ഗതോതി ഏത്ഥ അഭി-സദ്ദോ ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനത്ഥജോതകോ അഭിഭവിത്വാ ഉഗ്ഗമനപ്പകാരസ്സ ദീപനതോ, തേന യോഗതോ തം ഖോ പന ഭവന്തം ഗോതമന്തി ഇദം ഉപയോഗവചനം സാമിഅത്ഥേപി സമാനേ ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനദീപനതോ ‘‘ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനത്ഥേ’’തി വുത്തം, തേനേവാഹ ‘‘തസ്സ ഖോ പന ഭോതോ ഗോതമസ്സാതി അത്ഥോ’’തി.

ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ സാധു ദേവദത്തോ മാതരമഭീതി ഏത്ഥ അഭിസദ്ദയോഗതോ ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനേ ഉപയോഗവചനം കതം, ഏവമിധാപി തം ഖോ പന ഭവന്തം ഗോതമം അഭി ഏവം കല്യാണോ കിത്തിസദ്ദോ ഉഗ്ഗതോതി അഭിസദ്ദയോഗതോ ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനേ ഉപയോഗവചനന്തി. സാധു ദേവദത്തോ മാതരമഭീതി ഏത്ഥ ഹി ‘‘ദേവദത്തോ മാതരമഭി മാതരി വിസയേ മാതുയാ വാ സാധൂ’’തി ഏവം അധികരണത്ഥേ വാ സാമിഅത്ഥേ വാ ഭുമ്മവചനസ്സ സാമിവചനസ്സ വാ പസങ്ഗേ ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനത്ഥജോതകേന അഭിസദ്ദേന യോഗേ ഉപയോഗവചനം കതം, യഥാ ചേത്ഥ ദേവദത്തോ മാതുവിസയേ മാതുസമ്ബന്ധീ വാ സോ വുത്തപ്പകാരപ്പത്തോതി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായതി, ഏവമിധാപി ഭോതോ ഗോതമസ്സ സമ്ബന്ധീ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗതോ അഭിഭവിത്വാ ഉഗ്ഗമനപകാരപ്പത്തോതി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായതി. തത്ഥ ഹി ദേവദത്തഗ്ഗഹണം വിയ ഇധ കിത്തിസദ്ദഗ്ഗഹണം, തത്ഥ മാതരന്തി വചനം വിയ ഇധ തം ഖോ പന ഭവന്തം ഗോതമന്തി വചനം, തത്ഥ സാധുസദ്ദഗ്ഗഹണം വിയ ഇധ ഉഗ്ഗതസദ്ദഗ്ഗഹണം വേദിതബ്ബം. കിത്തിസദ്ദോതി കിത്തിഭൂതോ സദ്ദോ, ന കേവലോതി ദസ്സനത്ഥം വിസേസിതന്തി ആഹ ‘‘കിത്തി ഏവാ’’തി. തതോ കിത്തീതി ഥുതി, തസ്സാ പകാസകോ സദ്ദോ കിത്തിസദ്ദോതി ദസ്സേതും ‘‘ഥുതിഘോസോ വാ’’തി വുത്തം.

സോ ഭഗവാതി ഏത്ഥ സോതി പസിദ്ധിയം, യോ സോ സമത്തിംസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ സബ്ബകിലേസേ ഭഞ്ജിത്വാ ദസസഹസ്സിലോകധാതും കമ്പേന്തോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ, സോ ലോകേ അതിപാകടോതി ‘‘സോ ഭഗവാ’’തി വുത്തം. ഭഗവാതി ച ഇദം സത്ഥു നാമകിത്തനം, ന ഗുണകിത്തനം. പരതോ പന ഭഗവാതി ഗുണകിത്തനമേവ. ഇമിനാ ച ഇമിനാ ചാതി ഏതേന അരഹന്തിആദിപദാനം പച്ചേകം അനേകഗുണഗണം പടിച്ച പവത്തഭാവം ദസ്സേതി.

സുവിദൂരവിദൂരേതി ദ്വീഹി സദ്ദേഹി അതിവിയ ദൂരേതി ദസ്സേതി, സുവിദൂരതാ ഏവ ഹി വിദൂരതാ. സവാസനാനം കിലേസാനം വിദ്ധംസിതത്താതി ഇമിനാ പച്ചേകബുദ്ധാദീഹി അസാധാരണം ഭഗവതോ അരഹത്തന്തി ദസ്സേതി തേസം വാസനായ അപ്പഹീനത്താ, വാസനാ ച നാമ നിക്കിലേസസ്സാപി സകലഞേയ്യാനവബോധാദിദ്വാരത്തയപ്പയോഗവിഗുണതാഹേതുഭൂതോ കിലേസനിഹിതോ ആകാരോ ചിരനിഗളിതപാദാനം നിഗളമോക്ഖേപി സങ്കുചിതതാഗമനഹേതുകോ നിഗളനിഹിതോ ആകാരോ വിയ. യായ പിലിന്ദവച്ഛാദീനം വസലവോഹാരാദിവിഗുണതാ ഹോതി, അയം വാസനാതി ഗഹേതബ്ബാ. ആരകാതി ഏത്ഥ ആകാരസ്സ രസ്സത്തം ക-കാരസ്സ ച ഹ-കാരം സാനുസ്സരം കത്വാ നിരുത്തിനയേന ‘‘അരഹ’’ന്തി പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ. ഏവം ഉപരിപി യഥാരഹം നിരുത്തിനയേന പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ. യഞ്ചേതം സംസാരചക്കന്തി സമ്ബന്ധോ. പുഞ്ഞാദീതി ആദി-സദ്ദേന അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരേ സങ്ഗണ്ഹാതി. ആസവാ ഏവ അവിജ്ജാദീനം കാരണത്താ സമുദയോതി ആഹ ‘‘ആസവസമുദയമയേനാ’’തി. ‘‘ആസവസമുദയാ അവിജ്ജാസമുദയോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൦൩) ഹി വുത്തം. വിപാകകടത്താരൂപപ്പഭേദോ തിഭവോ ഏവ രഥോ, തസ്മിം തിഭവരഥേ. സംസാരചക്കന്തി യഥാവുത്തകിലേസകമ്മവിപാകസമുദയോ.

‘‘ഖന്ധാനഞ്ച പടിപാടി, ധാതുആയതനാന ച;

അബ്ബോച്ഛിന്നം വത്തമാനാ, ‘സംസാരോ’തി പവുച്ചതീ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൨.൬൧൮; ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൯൫ അപസാദനാവണ്ണനാ; സം. നി. അട്ഠ. ൨.൨.൬൦; അ. നി. അട്ഠ. ൨.൪.൧൯൯; ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ; വിഭ. അട്ഠ. ൨൨൬ സങ്ഖാരപദനിദ്ദേസ; സു. നി. അട്ഠ. ൨.൫൨൩; ഉദാ. അട്ഠ. ൩൯; ഇതിവു. അട്ഠ. ൧൪, ൫൮; ഥേരഗാ. അട്ഠ. ൧.൬൭, ൯൯; ബു. വം. അട്ഠ. ൫൮; പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൧.൧൧൭; ചൂളനി. അട്ഠ. ൬) –

ഏവം വുത്തോ സംസാരോവ ചക്കം വിയ പരിബ്ഭമനതോ ചക്കം, തസ്സ ചക്കസ്സ സബ്ബേ അരാ ഹതാതി സമ്ബന്ധോ. അനേനാതി ഭഗവതാ. ബോധീതി ഞാണം, തം ഏത്ഥ മണ്ഡം പസന്നം ജാതന്തി ബോധിമണ്ഡോ. കമ്മക്ഖയകരം ഞാണഫരസുന്തി അരഹത്തമഗ്ഗഞാണം വുത്തം, തം ഛിന്ദിതബ്ബം അഭിസങ്ഖാരസങ്ഖാതം കമ്മം പരിച്ഛിന്ദതീതി ദസ്സേതും കമ്മക്ഖയകരവിസേസനവിസിട്ഠം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ഏവം കതിപയങ്ഗേഹി സംസാരചക്കം തദവസേസങ്ഗേഹി ഫലഭൂതനാമരൂപധമ്മേഹി തിഭവരഥഞ്ച തസ്മിം രഥേ യോജിതസംസാരചക്കാരാനം ഹനനപ്പകാരഞ്ച ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സബ്ബേഹിപി ദ്വാദസഹി പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗേഹി രഥവിരഹിതമേവ കേവലം സംസാരചക്കം, തസ്സ അരഘാതനപ്പകാരഭേദഞ്ച ദസ്സേതും അഥവാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ അനമതഗ്ഗന്തി അനു അനു അമതഗ്ഗം, സബ്ബഥാ അനുഗച്ഛന്തേഹിപി അവിഞ്ഞാതകോടികന്തി അത്ഥോ. അവിജ്ജാമൂലകത്താ ജരാമരണപരിയോസാനത്താതി ഇദം സങ്ഖാരാദീനം ദസന്നം അരഭാവേന ഏകത്തം സമാരോപേത്വാതി വുത്തം. ന ഹി തേസം പച്ചേകം അവിജ്ജാമൂലകതാ ജരാമരണപരിയോസാനതാ ച അത്ഥി തഥാ പടിച്ചസമുപ്പാദപാളിയം അവുത്തത്താ. അഥ വാ തേസമ്പി യഥാരഹം അത്ഥതോ അവിജ്ജാമൂലകത്തം, അത്തനോ അത്തനോ ലക്ഖണഭൂതഖണികജരാമരണവസേന തപ്പരിയോസാനതഞ്ച സന്ധായേതം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവഞ്ച തേസം പച്ചേകം അരഭാവോ സിദ്ധോ ഹോതി.

ഏവം സബ്ബാകാരം സംസാരചക്കമേവ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യേന ഞാണേന ഇമസ്സ സംസാരചക്കസ്സ അരാനം ഛേദോ ഭഗവതോ സിദ്ധോ, തസ്സ ധമ്മട്ഠിതിഞാണസ്സ ‘‘പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണ’’ന്തി (പടി. മ. ൪; ൧.൪൫) മാതികാ വുത്തത്താ ഭവചക്കാവയവേസു അവിജ്ജാദീസു പച്ചയപച്ചയുപ്പന്നത്താ പരിഗ്ഗഹവസേന പവത്തിആകാരം ദസ്സേത്വാ പരതോ തസ്സ അത്ഥസ്സ നിഗമനവസേന വുത്തേന ഏവമയം അവിജ്ജാഹേതൂതിആദികേന പടിസമ്ഭിദാപാളിസഹിതേന (പടി. മ. ൧.൪൫) പാഠേന സരൂപതോ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം, തസ്സ ച തേസുയേവ അവിജ്ജാദീസു ചതുസങ്ഖേപാദിവസേന പവത്തിവിഭാഗഞ്ച ദസ്സേത്വാ തതോ പരം ഇതി ഭഗവാതിആദിപാഠേന ഭഗവതോ തേന ധമ്മട്ഠിതിഞാണേന പടിച്ചസമുപ്പാദസ്സ സബ്ബാകാരതോ പടിവിദ്ധഭാവം ദസ്സേത്വാ പുന ഇമിനാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണേനാതിആദിനാ ഭഗവതോ തേന ഞാണേന സംസാരചക്കാരാനം വിദ്ധംസിതഭാവം ദസ്സേതും തത്ഥ ദുക്ഖാദീസു അഞ്ഞാണം അവിജ്ജാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ തിണ്ണം ആയതനാനന്തി ചക്ഖുസോതമനായതനാനം തിണ്ണം. ഏസ നയോ തിണ്ണം ഫസ്സാനന്തിആദീസുപി. രൂപതണ്ഹാദിവസേന ഛ തണ്ഹാകായാ ഏവ വേദിതബ്ബാ.

സഗ്ഗസമ്പത്തിന്തി കാമസുഗതീസു സമ്പത്തിം. തഥേവാതി കാമുപാദാനപച്ചയാ ഏവ. ബ്രഹ്മലോകസമ്പത്തിന്തി രൂപീബ്രഹ്മലോകസമ്പത്തിം. തേഭൂമകധമ്മവിസയസ്സ സബ്ബസ്സാപി രാഗസ്സ കിലേസകാമഭാവതോ ഭവരാഗോപി കാമുപാദാനമേവാതി ആഹ ‘‘കാമുപാദാനപച്ചയായേവ മേത്തം ഭാവേതീ’’തി. സേസുപാദാനമൂലികാസുപീതി ദിട്ഠുപാദാനസീലബ്ബതുപാദാനഅത്തവാദുപാദാനമൂലികാസുപി യോജനാസു. തത്രായം യോജനാനയോ – ഇധേകച്ചോ ‘‘നത്ഥി പരലോകോ ഉച്ഛിജ്ജതി അത്താ’’തി (ദീ. നി. ൧.൮൫-൮൬ അത്ഥതോ സമാനം) ദിട്ഠിം ഗണ്ഹാതി, സോ ദിട്ഠുപാദാനപച്ചയാ കായേന ദുച്ചരിതം ചരതീതിആദിനാ, അപരോ ‘‘അസുകസ്മിം ഭവേ അത്താ ഉച്ഛിജ്ജതീ’’തി ദിട്ഠിം ഗഹേത്വാ കാമരൂപാരൂപഭവൂപപത്തിയാ തം തം കുസലം കരോതീതിആദിനാ ച ദിട്ഠുപാദാനമൂലികാ യോജനാ, ഇമിനാവ നയേന അത്തവാദുപാദാനമൂലികാ യോജനാ വേദിതബ്ബാ. അപരോ ‘‘സീലേന സുദ്ധി വതേന സുദ്ധീ’’തി അസുദ്ധിമഗ്ഗം ‘‘സുദ്ധിമഗ്ഗോ’’തി പരാമസന്തോ സീലബ്ബതുപാദാനപച്ചയാ കായേന ദുച്ചരിതം ചരതീതിആദിനാ സബ്ബഭവേസു സീലബ്ബതുപാദാനമൂലികാ യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

ഇദാനി യസ്സ സംസാരചക്കാരാനം ഘാതനസമത്ഥസ്സ ധമ്മട്ഠിതിഞാണസ്സ അവിജ്ജാദിപച്ചയപഅഗ്ഗഹാകാരം ദസ്സേതും കാമഭവേ ച അവിജ്ജാ കാമഭവേ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ ഹോതീതിആദിനാ അവിജ്ജാദീനം പച്ചയപച്ചയുപ്പന്നഭാവോ ദസ്സിതോ, തമേവ ഞാണം അവിജ്ജാദീസു പവത്തിആകാരേന സദ്ധിം പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗപാളിം ആനേത്വാ നിഗമനവസേന ദസ്സേന്തോ ഏവമയന്തിആദിമാഹ. വിസുദ്ധിമഗ്ഗടീകായം പന ‘‘ഇദാനി യ്വായം സംസാരചക്കം ദസ്സേന്തേന കാമഭവേ അവിജ്ജാ കാമഭവേ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ ഹോതീതിആദിനാ അവിജ്ജാദീനം പച്ചയഭാവോ സങ്ഖാരാദീനം പച്ചയുപ്പന്നഭാവോ ദസ്സിതോ, തമേവ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗപാളിം ആനേത്വാ നിഗമനവസേന ദസ്സേന്തോ ഏവമയന്തിആദിമാഹാ’’തി വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയാ വിനയടീകായപി അയമേവ പാഠോ ലിഖിതോ. തത്ഥ ച കാമഭവേ ച അവിജ്ജാതിആദിനാ അവിജ്ജാദീനം പച്ചയപച്ചയുപ്പന്നഭാവോ സംസാരചക്കം ദസ്സേന്തേന വുത്തോ ന ഹോതി തസ്സ ച അവിജ്ജാ നാഭി, മൂലത്താതിആദിനാ പുബ്ബേവ ദസ്സിതത്താ ഉപരി ചക്കരൂപതോ പയോഗത്തേന ഉപസംഹാരാഭാവാ ച. ‘‘അപി ച തമേവ പച്ചയപച്ചയുപ്പന്നഭാവം നിഗമനവസേന ദസ്സേന്തോ’’തി ച വുത്തം, ന ചേത്ഥ പച്ചയപച്ചയുപ്പന്നഭാവോ നിഗമനവസേന പധാനത്തേന ദസ്സിതോ, അഥ ഖോ പച്ചയപരിഗ്ഗഹവസപ്പവത്തം ധമ്മട്ഠിതിഞാണമേവ യഥാവുത്തപച്ചയപരിഗ്ഗഹാകാരസ്സ നിഗമനവസേന ദസ്സിതം. തഥാ ഹി ‘‘ഏവമയം അവിജ്ജാ ഹേതു, സങ്ഖാരാ ഹേതുസമുപ്പന്നാ, ഉഭോപേതേ ധമ്മാ ഹേതുസമുപ്പന്നാതി പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം. അതീതമ്പി അദ്ധാനം. അനാഗതമ്പി അദ്ധാനം അവിജ്ജാ ഹേതു…പേ… ധമ്മട്ഠിതിഞാണ’’ന്തി (പടി. മ. ൧.൪൬) ധമ്മട്ഠിതിഞാണമേവ പധാനത്തേന ദസ്സിതം. ‘‘അവിജ്ജാ ഹേതു, സങ്ഖാരാ ഹേതുസമുപ്പന്നാ’’തിആദി പന പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണന്തി (പടി. മ. മാതികാ ൪; ൧.൪൫) വുച്ചമാനത്താ തസ്സ പച്ചയപരിഗ്ഗഹാകാരപരിദീപനത്ഥം വിസയത്തേന വുത്തം, ന പധാനത്തേന.

അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ – ഏവന്തി അനന്തരേ വുത്തനയേന അയം അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാനം ഹേതു, സങ്ഖാരാ ച തേന ഹേതുനാ സമുപ്പന്നാ. ഉഭോപേതേതി യസ്മാ അയം അവിജ്ജാ പരപരികപ്പിതപകതിഇസ്സരാദി വിയ അഹേതുകാ നിച്ചാ ധുവാ ന ഹോതി, അഥ ഖോ ‘‘ആസവസമുദയാ അവിജ്ജാസമുദയോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൦൩) വചനതോ സയമ്പി സഹേതുകാ സങ്ഖതാ അനിച്ചായേവ ഹോതി, തസ്മാ ഉഭോപേതേ അവിജ്ജാസങ്ഖാരാ ഹേതുസമുപ്പന്നായേവ. ഇതീതി ഏവം യഥാവുത്തനയേന പച്ചയപരിഗ്ഗണ്ഹനേ യാ പഞ്ഞാ, തം ധമ്മാനം ഠിതിസങ്ഖാതേ കാരണേ യാഥാവതോ പവത്തത്താ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം നാമാതി.

ഏത്ഥ ഹി ഞാണസ്സ വിസയവിഭാവനവസേനേവ അവിജ്ജാദീനം പച്ചയാദിഭാവോ വുത്തോ, ന പധാനത്തേന, ഞാണമേവ പനേത്ഥ പധാനതോ വുത്തം, തസ്മാ ഏതസ്സ ഞാണസ്സ പച്ചയപരിഗ്ഗഹാകാരദസ്സനത്ഥമേവ ഹേട്ഠാപി കാമഭവേ ച അവിജ്ജാതിആദിനാ അവിജ്ജാദീനം പച്ചയാദിഭാവോ വുത്തോ, ഇധാപി നിഗമനവസേന ഉപസംഹടോ, ന ഭവചക്കദസ്സനത്ഥന്തി അയമേത്ഥ അത്തനോ മതി.

തത്ഥ ച പച്ചയുപ്പന്നധമ്മേസു അദിട്ഠേസു ഹേതൂനം പച്ചയഭാവോപി ന സക്കാ ദട്ഠുന്തി ‘‘സങ്ഖാരാ ഹേതുസമുപ്പന്നാ’’തി പച്ചയപരിഗ്ഗഹഞാണനിദ്ദേസേ (പടി. മ. ൧.൪൫) പച്ചയുപ്പന്നധമ്മാനമ്പി ഗഹണം കതന്തി വേദിതബ്ബം. ഏതേന നയേനാതി അവിജ്ജായം വുത്തനയേന സങ്ഖാരാ ഹേതു, വിഞ്ഞാണം ഹേതുസമുപ്പന്നന്തിആദിനാ സബ്ബാനി ജാതിപരിയോസാനാനി പദാനി വിത്ഥാരേതബ്ബാനി.

ഏവം പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗപാളിയാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണസ്സ അവിജ്ജാദീസു പവത്തിആകാരം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തസ്സ തേസു പച്ചയേസു അഞ്ഞേഹിപി ആകാരേഹി പവത്തിആകാരം ദസ്സേതും തത്ഥാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ തത്ഥാതി തേസു പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗേസു. സങ്ഖിപ്പന്തി ഏത്ഥ അവിജ്ജാദയോ ഹേതുസാമഞ്ഞേന ഫലസാമഞ്ഞേന വാതി സങ്ഖേപോ, സങ്ഗഹോ, കോട്ഠാസോ രാസീതി അത്ഥോ. സോ പന ജാതിതോ ദുവിധോപി കാലഭേദവസേന ചതുബ്ബിധോ ജാതോ. പച്ചുപ്പന്നോ അദ്ധാതി അനുവത്തതി. തണ്ഹുപാദാനഭവാ ഗഹിതാ കിലേസകമ്മസാമഞ്ഞതോ തദവിനാഭാവതോ ച. അവിജ്ജാദികിലേസവട്ടമ്പി വിപാകധമ്മധമ്മതാസരിക്ഖതായ ഇധ കമ്മവട്ടമേവാതി ആഹ ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാതിആദി. വിപാകാ ധമ്മാതിആദീസു കമ്മജഅരൂപക്ഖന്ധാനമേവ വിപാകസദ്ദവചനീയത്തേപി നാമരൂപാദിപദേസു രൂപമിസ്സമ്പി ഫലപഞ്ചകം അരൂപപ്പധാനതായ ച തബ്ബഹുലതായ ച ‘‘വിപാകവട്ട’’ന്തി വുത്തം. വിപാകപ്പധാനം വട്ടം, വിപാകബഹുലം വാ വട്ടന്തി അത്ഥോ. കമ്മജപരിയായോ വാ ഏത്ഥ വിപാക-സദ്ദോ ദട്ഠബ്ബോ. ജാതിജരാമരണാപദേസേനാതി പരമത്ഥധമ്മവിനിമുത്തജാതിജരാമരണം നാമ നത്ഥീതി തദപദേസേന തേസം കഥനേന തംമുഖേനാതി അത്ഥോ. ആകിരീയന്തി പകാസീയന്തീതി ആകാരാ, അവിജ്ജാദിസരൂപാ, തതോ പച്ചയാകാരതോതി അത്ഥോ. ഏകോ സന്ധീതി അവിച്ഛേദപ്പവത്തിഹേതുഭൂതോ ഹേതുഫലസന്ധി, ദുതിയോ ഫലഹേതുസന്ധി, തതിയോ ഹേതുഫലസന്ധീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏവം ധമ്മട്ഠിതിഞാണസ്സ അവിജ്ജാദീസു അനേകേഹി പകാരേഹി പവത്തിആകാരം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തേഹി, അവുത്തേഹി ച സബ്ബേഹി ആകാരേഹി ഭഗവതോ പടിച്ചസമുപ്പാദസ്സ പടിവിദ്ധഭാവം, തസ്സ ച ഞാണസ്സ ധമ്മട്ഠിതിഞാണസദ്ദപ്പവത്തിനിമിത്തതം പടിസമ്ഭിദാപാളിനയേന ദസ്സേതും ഉപസംഹാരവസേന ഇതി ഭഗവാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഇതീതി വുത്തപ്പകാരപരാമസനം, തേനാഹ ചതുസങ്ഖേപന്തിആദി. സബ്ബാകാരതോതി ഇധ കാമഭവേ ച അവിജ്ജാ കാമഭവേ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോതിആദിനാ ഇധ വുത്തേഹി ച അവുത്തേഹി ച പടിച്ചസമുപ്പാദവിഭങ്ഗാദീസു (വിഭ. ൨൨൫ ആദയോ) ആഗതേഹി സബ്ബേഹി പകാരേഹി പടിവിജ്ഝതി. തന്തി യേന ഞാണേന ഭഗവാ ഏവം ജാനാതി, തം ഞാണം. ഞാതട്ഠേനാതി ജാനനട്ഠേന. പജാനനട്ഠേനാതി പടിവിജ്ഝനട്ഠേന.

ഇദാനി യമിദം ധമ്മട്ഠിതിഞാണം പച്ചയപരിഗ്ഗഹാകാരഭേദേഹി സദ്ധിം പപഞ്ചതോ ദസ്സിതം, തസ്മിം അരഘാതേ ഏതസ്സ ഉപയോഗിതം ദസ്സേതും ഇമിനാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണേനാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ ധമ്മട്ഠിതിഞാണേന അരേ ഹനീതി സമ്ബന്ധോ. കഥന്തി? ആഹ ‘‘തേ ധമ്മേ’’തിആദി. തേ അവിജ്ജാദികേ ധമ്മേ മഹാവജിരഞാണാവുധേന തേന ധമ്മട്ഠിതിഞാണേന യഥാഭൂതം ഞത്വാ തേന ബലവവിപസ്സനാവുധേന നിബ്ബിന്ദന്തോ അരിയമഗ്ഗാവുധേന വിരജ്ജന്തോ വിമുച്ചന്തോ അരേ ഹനീതി യോജനാ. അരിയമഗ്ഗഞാണമ്പി ഹി കിച്ചതോ സമുദയസച്ചാദിബോധതോ ‘‘ധമ്മട്ഠിതിഞാണ’’ന്തി വുച്ചതി.

ഏകേകം ധമ്മക്ഖന്ധം ഏകേകവിഹാരേന പൂജേമീതി ധമ്മക്ഖന്ധം ആരബ്ഭ പവത്താപി വിഹാരകരണപൂജാ ഭഗവതി പേമേനേവ പവത്തത്താ സധാതുകാദിചേതിയപടിമണ്ഡിതത്താ ച ഭഗവതോവ പൂജാതി ആഹ ഭഗവന്തം ഉദ്ദിസ്സാതിആദി. കിലേസാരീന സോ മുനീതി ഏത്ഥ നിഗ്ഗഹീതലോപോ, കിലേസാരീനം ഹതത്താതി അത്ഥോ. പച്ചയാദീന ചാരഹോതി ഏത്ഥാപി നിഗ്ഗഹീതലോപോ ദട്ഠബ്ബോ.

സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി ഏത്ഥ സം-സദ്ദോ സയന്തി അത്ഥേ പവത്തതീതി ആഹ ‘‘സാമ’’ന്തി, അപരനേയ്യോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. സബ്ബധമ്മാനന്തി ഇദം കസ്സചി വിസയവിസേസസ്സ അഗ്ഗഹിതത്താ സിദ്ധം. പദേസഗ്ഗഹണേ ഹി അസതി ഗഹേതബ്ബസ്സ നിപ്പദേസതാവ വിഞ്ഞായതി, യഥാ ദിക്ഖിതോ ന ദദാതീതി. ഏവഞ്ച കത്വാ അത്ഥവിസേസാനപേക്ഖാ കത്തരിയേവ ബുദ്ധ-സദ്ദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ കമ്മവചനിച്ഛായ അഭാവതോ. ‘‘സമ്മാ സാമം ബുദ്ധത്താ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി ഏത്തകമേവ ഹി ഇധ സദ്ദതോ ലബ്ഭതി. സബ്ബധമ്മാനന്തി ഇദം പന അത്ഥതോ ലബ്ഭമാനം ഗഹേത്വാ വുത്തം, ന ഹി ബുജ്ഝനകിരിയാ അവിസയാ യുജ്ജതി. അഭിഞ്ഞേയ്യേതി ലക്ഖണാദിതോ അനിച്ചാദിതോ ച അഭിവിസിട്ഠേന ലോകിയലോകുത്തരഞാണേന ജാനിതബ്ബേ ചതുസച്ചധമ്മേ. പരിഞ്ഞേയ്യേതി അനിച്ചാദിവസേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ജാനിതബ്ബം ദുക്ഖം അരിയസച്ചമാഹ. പഹാതബ്ബേതി സമുദയസച്ചം. സച്ഛികാതബ്ബേതി നിരോധസച്ചം. ബഹുവചനനിദ്ദേസോ പനേത്ഥ സോപാദിസേസാദികം പരിയായസിദ്ധം ഭേദം അപേക്ഖിത്വാ കതോ.

അഭിഞ്ഞേയ്യന്തി ഗാഥായ പഹാതബ്ബഭാവേതബ്ബാനം സമുദയമഗ്ഗസച്ചാനം ഹേതുധമ്മാനം ഗഹണേനേവ തപ്ഫലാനം ദുക്ഖസച്ചനിരോധസച്ചാനമ്പി സിദ്ധിതോ പരിഞ്ഞാതബ്ബഞ്ച പരിഞ്ഞാതം സച്ഛികാതബ്ബഞ്ച സച്ഛികതന്തി ഇദമ്പേത്ഥ സങ്ഗഹിതമേവാതി ദട്ഠബ്ബം, തേനാഹ ‘‘തസ്മാ ബുദ്ധോസ്മീ’’തി. യസ്മാ ചത്താരിപി സച്ചാനി മയാ ബുദ്ധാനി, തസ്മാ സബ്ബമ്പി ഞേയ്യം ബുദ്ധോസ്മി, അബ്ഭഞ്ഞാസിന്തി അത്ഥോ.

വിചിത്തവിസയപത്ഥനാകാരപ്പവത്തിയാ തണ്ഹാ ദുക്ഖവിചിത്തതായ പധാനകാരണന്തി ആഹ ‘‘മൂലകാരണഭാവേനാ’’തി. ഉഭിന്നന്തി ചക്ഖുസ്സ തംസമുദയസ്സ ച. അപ്പവത്തീതി അപ്പവത്തിനിമിത്തം, ന അഭാവമത്തം. തസ്സ അവത്ഥുത്താ സപ്പച്ചയത്താദിഅനേകഭേദാ സബ്ബസങ്ഗഹിതാ. നിരോധപ്പജാനനാതി സച്ഛികിരിയാഭിസമയവസേന നിരോധസ്സ പടിവിജ്ഝനാ. ഏകേകപദുദ്ധാരേനാപീതി ചക്ഖു ചക്ഖുസമുദയോതിആദിനാ ഏകേകകോട്ഠാസനിദ്ധാരണേനാപി, ന ദുക്ഖസച്ചാദിസാമഞ്ഞതോ ഏവാതി അധിപ്പായോ. തണ്ഹായപി സങ്ഖാരദുക്ഖപരിയാപന്നതായ പരിഞ്ഞേയ്യത്താ ദുക്ഖസച്ചഭാവം ദസ്സേതും ‘‘ഛ തണ്ഹാകായാ’’തി വുത്തം. യസ്മിം പന അത്തഭാവേ സാ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ മൂലകാരണഭാവേന സമുട്ഠാപികാ പുരിമഭവസിദ്ധാ തണ്ഹാ സമുദയസച്ചന്തി ഗഹേതബ്ബാ. കസിണാനീതി കസിണാരമ്മണാനി ഝാനാനി. ദ്വത്തിംസാകാരാതി കേസാദയോ തദാരമ്മണജ്ഝാനാനി ച. നവ ഭവാതി കാമഭവാദയോ തയോ സഞ്ഞീഭവാദയോ തയോ ഏകവോകാരഭവാദയോ തയോ ചാതി നവ ഭവാ. ചത്താരി ഝാനാനീതി ആരമ്മണവിസേസം അനപേക്ഖിത്വാ സാമഞ്ഞതോ ചത്താരി ഝാനാനി വുത്താനി. വിപാകകിരിയാനമ്പി യഥാരഹം സബ്ബത്ഥ സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏത്ഥ ച കുസലധമ്മാനം ഉപനിസ്സയഭൂതാ തണ്ഹാസമുട്ഠാപികാതി വേദിതബ്ബാ, കിരിയധമ്മാനം പന തസ്സ അത്തഭാവസ്സ കാരണഭൂതാ തണ്ഹാ. അനുലോമതോതി ഏത്ഥ അവിജ്ജാ ദുക്ഖസച്ചം, തംസമുട്ഠാപികാ പുരിമതണ്ഹാ ആസവാ സമുദയസച്ചന്തി യോജേതബ്ബം. സങ്ഖാരാദീസു പന അവിജ്ജാദയോവ സമുദയസച്ചഭാവേന യോജേതബ്ബാ. തേനാതി തസ്മാ.

വിജ്ജാതി അത്തനോ വിസയം വിദിതം കരോതീതി വിജ്ജാ. സമ്പന്നത്താതി സമന്നാഗതത്താ, സമ്പുണ്ണത്താ വാ. തത്രാതി അമ്ബട്ഠസുത്തേ. മനോമയിദ്ധിയാതി ഏത്ഥ ‘‘ഇധ ഭിക്ഖു ഇമമ്ഹാ കായാ അഞ്ഞം കായം അഭിനിമ്മിനാതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൩൬) വുത്തത്താ സരീരബ്ഭന്തരഝാനമനേന അഞ്ഞസ്സ സരീരസ്സ നിബ്ബത്തിവസേന പവത്താ മനോമയിദ്ധി നാമ, സാ അത്ഥതോ ഝാനസമ്പയുത്താ പഞ്ഞായേവ. സത്ത സദ്ധമ്മാ നാമ സദ്ധാ ഹിരീ ഓത്തപ്പം ബാഹുസച്ചം വീരിയം സതി പഞ്ഞാ ച. ഗച്ഛതി അമതം ദിസന്തി ദുക്ഖനിത്ഥരണത്ഥികേഹി ദട്ഠബ്ബതോ അമതം നിബ്ബാനമേവ ദിസം ഗച്ഛതി, ഇമിനാ ച ചരണാനം സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹിതഅരിയമഗ്ഗഭാവതോ നിബ്ബാനത്ഥികേഹി ഏകംസേന ഇച്ഛിതബ്ബതം ദസ്സേതി. ഇദാനിസ്സാ വിജ്ജാചരണസമ്പദായ സാവകാദിഅസാധാരണതം ദസ്സേതും തത്ഥ വിജ്ജാസമ്പദാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ ആസവക്ഖയവിജ്ജാവസേന സബ്ബഞ്ഞുതാ സിജ്ഝതി, ചരണധമ്മഭൂതേസു ഝാനേസു അന്തോഗധായ മഹാകരുണാസമാപത്തിയാ വസേന മഹാകാരുണികതാ സിജ്ഝതീതി ആഹ ‘‘വിജ്ജാ…പേ… മഹാകാരുണികത’’ന്തി. യഥാ തന്തി ഏത്ഥ തന്തി നിപാതമത്തം, യഥാ അഞ്ഞോപി വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ ബുദ്ധോ നിയോജേതി, തഥാ അയമ്പീതി അത്ഥോ. തേനാതി അനത്ഥപരിവജ്ജനഅത്ഥനിയോജനേന. അത്തന്തപാദയോതി ആദി-സദ്ദേന പരന്തപഉഭയന്തപാ ഗഹിതാ. അസജ്ജമാനോ ഭവേസു അപച്ചാഗച്ഛന്തോതി പഹീനാനം പുനാനുപ്പത്തിതോ ന പുന ഉപഗച്ഛന്തോ.

തത്രാതി യുത്തവാചാഭാസനേ സാധേതബ്ബേ ചേതം ഭുമ്മം. അഭൂതന്തി അഭൂതത്ഥം. അതച്ഛന്തി തസ്സേവ വേവചനം. അനത്ഥസംഹിതന്തി പിസുണാദിദോസയുത്തം. സമ്മാഗദത്താതി സുന്ദരവചനത്താ, ഗദനം ഗദോ, കഥനന്തി അത്ഥോ. സുന്ദരോ ഗദോ വചനമസ്സാതി ‘‘സുഗദോ’’തി വത്തബ്ബേ നിരുത്തിനയേന ദ-കാരസ്സ ത-കാരം കത്വാ ‘‘സുഗതോ’’തി വുത്തം.

സഭാവതോതി ദുക്ഖസഭാവതോ. ലോകന്തി ഖന്ധാദിലോകം. യഥാവുത്തമത്ഥം സുത്തതോ ആഹ യത്ഥാതിആദി. തത്ഥ യത്ഥാതി യസ്മിം ലോകന്തസങ്ഖാതേ നിബ്ബാനേ. തന്തി ലോകസ്സന്തം, ഓകാസലോകേ കായഗമനേന ഞാതബ്ബം പത്തബ്ബന്തി നാഹം വദാമീതി യോജനാ. ഇദഞ്ച രോഹിതദേവപുത്തേന ലോകസ്സ കായഗതിവസേന അന്തഗമനസ്സ പുച്ഛിതത്താ വുത്തം. അപ്പത്വാ ലോകസ്സന്തന്തി ഖന്ധാദിലോകം സന്ധായ വുത്തം.

കിന്തേ പദസാ ഓകാസലോകപരിബ്ഭമനേന, പരിമിതട്ഠാനേ ഏവ തം ഞാണഗമനേന ഗച്ഛന്താനം ദസ്സേമീതി ദസ്സേന്തോ അപി ചാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ബ്യാമമത്തേ കളേവരേതി സരീരേ. തേന രൂപക്ഖന്ധം ദസ്സേതി. സസഞ്ഞിമ്ഹീതി സഞ്ഞാസീസേന വേദനാദയോ തയോ ഖന്ധേ. സമനകേതി വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധം. ലോകന്തി ഖന്ധാദിലോകം, ദുക്ഖന്തി അത്ഥോ. ലോകനിരോധന്തി നിബ്ബാനേന ലോകസ്സ നിരുജ്ഝനം, നിബ്ബാനമേവ വാ. അദേസമ്പി ഹി നിബ്ബാനം യേസം നിരോധായ ഹോതി, ഉപചാരതോ തന്നിസ്സിതം വിയ ഹോതീതി ‘‘ബ്യാമമത്തേ കളേവരേ ലോകനിരോധമ്പി പഞ്ഞപേമീ’’തി വുത്തം, ചക്ഖു ലോകേ പിയരൂപം, സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതീതിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൪൦൧; വിഭ. ൨൦൪) വിയ. കുദാചനന്തി കദാചിപി. അപ്പത്വാതി അഗ്ഗമഗ്ഗേന അനധിഗന്ത്വാ. തസ്മാതി യസ്മാ തം ഗമനേന പത്തും ന സക്കാ, തസ്മാ. ഹവേതി നിപാതമത്തം, ഏകംസത്ഥേ വാ. ലോകവിദൂതി സഭാവാദിതോ ഖന്ധാദിജാനനകോ. ചതുസച്ചധമ്മാനം അഭിസമിതത്താ സമിതാവീ, സമിതകിലേസോതി വാ അത്ഥോ. നാസീസതി ന പത്ഥേതി അപ്പടിസന്ധികത്താ.

ഏവം സങ്ഖേപതോ ലോകം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി വിത്ഥാരതോ തം ദസ്സേതും അപി ച തയോ ലോകാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഇന്ദ്രിയബദ്ധാനം ഖന്ധാനം സമൂഹസന്താനഭൂതോ സത്തലോകോ. സോ ഹി രൂപാദീസു സത്തവിസത്തതായ ‘‘സത്തോ’’തി ച, ലോകിയന്തി ഏത്ഥ കമ്മകിലേസാ തബ്ബിപാകാ ചാതി ‘‘ലോകോ’’തി ച വുച്ചതി. അനിന്ദ്രിയബദ്ധാനം ഉതുജരൂപാനം സമൂഹസന്താനഭൂതോ ഓകാസലോകോ. സോ ഹി സത്തസങ്ഖാരാനം ആധാരതോ ‘‘ഓകാസോ’’തി ച, ലോകിയന്തി ഏത്ഥ തസ്സാധാരാ ച ആധേയ്യഭൂതാതി ‘‘ലോകോ’’തി ച പവുച്ചതി. ഇന്ദ്രിയാനിന്ദ്രിയബദ്ധാ പന സബ്ബേവ ഉപാദാനക്ഖന്ധാ പച്ചയേഹി സങ്ഖതട്ഠേന ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന ച ‘‘സങ്ഖാരലോകോ’’തി ച വുച്ചതി. ആഹരതി അത്തനോ ഫലന്തി ആഹാരോ, പച്ചയോ. തേന തിട്ഠനസീലാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ യാവ ഭങ്ഗാ പവത്തനസീലാതി ആഹാരട്ഠിതികാ, സബ്ബേ സങ്ഖതധമ്മാ. സബ്ബേ സത്താതി ച ഇമിനാപി വേനേയ്യാനുരൂപതോ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനത്താ ദേസനായ സങ്ഖാരാവ ഗഹിതാ.

യാവതാ ചന്ദിമസൂരിയാ പരിഹരന്തീതി യത്തകേ ഠാനേ ചന്ദിമസൂരിയാ പരിവത്തന്തി പവത്തന്തി. വിരോചനാതി തേസം വിരോചനഹേതു ഓഭാസനഹേതൂതി ഹേതുമ്ഹി നിസ്സക്കവചനം. ദിസാ ഭന്തീതി സബ്ബാ ദിസാ യാവതാ വിഗതന്ധകാരാ പഞ്ഞായന്തി. അഥ വാ ദിസാതി ഉപയോഗബഹുവചനം. തസ്മാ വിരോചമാനാ ചന്ദിമസൂരിയാ യത്തകാ ദിസാ ഭന്തി ഓഭാസേന്തീതി അത്ഥോ. താവ സഹസ്സധാ ലോകോതി തത്തകേന പമാണേന സഹസ്സപ്പകാരോ ഓകാസലോകോ, സഹസ്സചക്കവാളാനീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥാതി സഹസ്സചക്കവാളേ. വസോതി ഇദ്ധിസങ്ഖാതോ വസോ വത്തതീതി അത്ഥോ.

തമ്പീതി തിവിധമ്പി ലോകം. അസ്സാതി അനേന ഭഗവതാ സങ്ഖാരലോകോപി സബ്ബഥാ വിദിതോതി സമ്ബന്ധോ. ഏകോ ലോകോതി യ്വായം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന സബ്ബസങ്ഖതാനം പച്ചയായത്തവുത്തിതോ തേന സാമഞ്ഞേന സങ്ഖാരലോകോ ഏകോ ഏകവിധോ, ഏസ നയോ സേസേസുപി. സബ്ബത്ഥാപി ലോകിയധമ്മാവ ലോകോതി അധിപ്പേതാ ലോകുത്തരാനം പരിഞ്ഞേയ്യത്താഭാവാ. ഉപാദാനാനം ആരമ്മണഭൂതാ ഖന്ധാ ഉപാദാനക്ഖന്ധാ. സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോതി തഥാ തഥാ സമുപ്പന്നാ പജായേവ വുച്ചന്തി. നാനത്തകായാ നാനത്തസഞ്ഞിനോ, നാനത്തകായാ ഏകത്തസഞ്ഞിനോ, ഏകത്തകായാ നാനത്തസഞ്ഞിനോ, ഏകത്തകായാ ഏകത്തസഞ്ഞിനോ, ഹേട്ഠിമാ ച തയോ ആരുപ്പാതി ഇമാ സത്തവിധാ പജായേവ വിഞ്ഞാണം തിട്ഠതി ഏത്ഥാതി വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ നാമ. തത്ഥ നാനത്തം കായോ ഏതേസമത്ഥീതി നാനത്തകായാ. നാനത്തം സഞ്ഞാ ഏതേസന്തി നാനത്തസഞ്ഞിനോ. സഞ്ഞാസീസേനേത്ഥ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണം ഗഹിതം, ഏസ നയോ സേസേസുപി.

തത്ഥ സബ്ബമനുസ്സാ ച ഛ കാമാവചരദേവാ ച നാനത്തകായാ നാനത്തസഞ്ഞിനോ നാമ. തേസഞ്ഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം വിസദിസതായ നാനാ കായോ, പടിസന്ധിസഞ്ഞാ ച നവവിധതായ നാനാ. തീസു പഠമജ്ഝാനഭൂമീസു ബ്രഹ്മകായികാ ചേവ ചതൂസു അപായേസു സത്താ ച നാനത്തകായാ ഏകത്തസഞ്ഞിനോ നാമ. തേസു ഹി ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജാദീനം തിണ്ണമ്പി സരീരം അഞ്ഞമഞ്ഞം വിസദിസം, പടിസന്ധിസഞ്ഞാ പന പഠമജ്ഝാനവിപാകവസേന ഏകാവ, തഥാ ആപായികാനമ്പി, തേസം പന സബ്ബേസം അകുസലവിപാകാഹേതുകാവ പടിസന്ധിസഞ്ഞാ. ദുതിയജ്ഝാനഭൂമികാ ച പരിത്താഭ അപ്പമാണാഭ ആഭസ്സരാ ഏകത്തകായാ നാനത്തസഞ്ഞിനോ നാമ. തേസഞ്ഹി സബ്ബേസം ഏകപ്പമാണോവ കായോ, പടിസന്ധിസഞ്ഞാ പന ദുതിയതതിയജ്ഝാനവിപാകവസേന നാനാ ഹോതി. തതിയജ്ഝാനഭൂമിയം പരിത്തസുഭാദയോ തയോ, ചതുത്ഥജ്ഝാനഭൂമിയം അസഞ്ഞസത്തവജ്ജിതാ വേഹപ്ഫലാ, പഞ്ച ച സുദ്ധാവാസാതി നവസു ഭൂമീസു സത്താ ഏകത്തകായാ ഏകത്തസഞ്ഞിനോ നാമ. ആഭാനാനത്തേന പന സബ്ബത്ഥ കായനാനത്തം ന ഗയ്ഹതി, സണ്ഠാനനാനത്തേനേവ ഗയ്ഹതീതി. അസഞ്ഞസത്താ വിഞ്ഞാണാഭാവേന വിഞ്ഞാണട്ഠിതിസങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛന്തി. നേവസഞ്ഞാ നാസഞ്ഞായതനം പന യഥാ സഞ്ഞായ, ഏവം വിഞ്ഞാണസ്സാപി സുഖുമത്താ നേവവിഞ്ഞാണം നാവിഞ്ഞാണം, തസ്മാ പരിബ്യത്തവിഞ്ഞാണകിച്ചവന്തേസു വിഞ്ഞാണട്ഠിതീസു ന ഗയ്ഹതി. തസ്മാ സേസാനി ആകാസാനഞ്ചായതനാദീനി തീണിയേവ ഗഹിതാനി, തേഹി സദ്ധിം ഇമാ സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോതി വേദിതബ്ബാ.

അട്ഠ ലോകധമ്മാതി ലാഭോ അലാഭോ യസോ അയസോ നിന്ദാ പസംസാ സുഖം ദുക്ഖന്തി ഇമേ അട്ഠ ലോകസ്സ സഭാവത്താ ലോകധമ്മാ. ലാഭാലാഭാദിപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജനകാ പനേത്ഥ അനുരോധവിരോധാ വാ ലാഭാദിസദ്ദേഹി വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. നവ സത്താവാസാതി ഹേട്ഠാ വുത്താ സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ ഏവ അസഞ്ഞസത്തചതുത്ഥാരുപ്പേഹി സദ്ധിം ‘‘നവ സത്താവാസാ’’തി വുച്ചന്തി. സത്താ ആവസന്തി ഏത്ഥാതി സത്താവാസാ, സത്തനികായോ, അത്ഥതോ തഥാ പവത്താ പജാ ഏവ ഇധ സങ്ഖാരലോകഭാവേന ഗയ്ഹന്തീതി വേദിതബ്ബാ. ദസായതനാനീതി ധമ്മായതനമനായതനവജ്ജിതാനി ദസ.

ഏത്ഥ ച തീസു ഭവേസു അസ്സാദദസ്സനവസേന തിസ്സോ വേദനാവ ലോകഭാവേന വുത്താ, തഥാ പച്ചയദസ്സനവസേന ചത്താരോവ ആഹാരാ. അത്തഗ്ഗാഹനിമിത്തദസ്സനവസേന ഛ അജ്ഝത്തികാനേവ ആയതനാനി. ഥൂലസഞ്ഞീഭവദസ്സനവസേന സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോവ, അനുരോധവിരോധദസ്സനവസേന അട്ഠ ലോകധമ്മാ വാ, ഥൂലായതനദസ്സനവസേന ദസായതനാനേവ ലോകഭാവേന വുത്താനി. തേസം ഗഹണേനേവ തന്നിസ്സയതപ്പടിബദ്ധാ തദാരമ്മണാ സബ്ബേ തേഭൂമകാ നാമരൂപധമ്മാ അത്ഥതോ ഗഹിതാ ഏവ ഹോന്തി. സേസേഹി പന ഏകവിധാദികോട്ഠാസേഹി സരൂപേനേവ തേ ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബം.

ആസയം ജാനാതീതിആദീസു ആഹച്ച ചിത്തം ഏത്ഥ സേതീതി ആസയോ, അഞ്ഞസ്മിം വിസയേ പവത്തിത്വാപി ചിത്തം യത്ഥ സരസേന പവിസിത്വാ തിട്ഠതി, സോ വട്ടാസയോ വിവട്ടാസയോതി ദുവിധോ. തത്ഥ വട്ടാസയോപി സസ്സതുച്ഛേദദിട്ഠിവസേന ദുവിധോ. വിവട്ടാസയോ പന വിപസ്സനാസങ്ഖാതാ അനുലോമികാ ഖന്തി, മഗ്ഗസങ്ഖാതം യഥാഭൂതഞാണഞ്ചാതി ദുവിധോ. യഥാഹ –

‘‘സസ്സതുച്ഛേദദിട്ഠി ച, ഖന്തി ചേവാനുലോമികം;

യഥാഭൂതഞ്ച യം ഞാണം, ഏതം ആസയസദ്ദിത’’ന്തി. (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.വേരഞ്ജകണ്ഡവണ്ണനാ);

ഏതം ദുവിധമ്പി ആസയം സത്താനം അപ്പവത്തിക്ഖണേയേവ ഭഗവാ സബ്ബഥാ ജാനാതി. അനുസയന്തി കാമരാഗാനുസയാദിവസേന സത്തവിധം അനുസയം. ചരിതന്തി ‘‘സുചരിതദുച്ചരിത’’ന്തി നിദ്ദേസേ വുത്തം. അഥ വാ ചരിതന്തി ചരിയാ, തേ രാഗാദയോ ഛ മൂലചരിയാ, സംസഗ്ഗസന്നിപാതവസേന അനേകവിധാ ഹോന്തി. അധിമുത്തിന്തി അജ്ഝാസയധാതും, തത്ഥ തത്ഥ ചിത്തസ്സ അഭിരുചിവസേന നിന്നതാ, സാ ദുവിധാ ഹീനാധിമുത്തി പണീതാധിമുത്തീതി. യായ ദുസ്സീലാദികേ ഹീനാധിമുത്തികേ സേവന്തി, സാ ഹീനാധിമുത്തി. യായ പണീതാധിമുത്തികേ സേവന്തി, സാ പണീതാധിമുത്തി. തം ദുവിധമ്പി അധിമുത്തിം ഭഗവാ സബ്ബാകാരതോ ജാനാതി. അപ്പം രാഗാദിരജം ഏതേസന്തി അപ്പരജക്ഖാ, അനുസ്സദരാഗാദിദോസാ. ഉസ്സദരാഗാദിദോസാ മഹാരജക്ഖാ. ഉപനിസ്സയഭൂതേഹി തിക്ഖേഹി സദ്ധാദിഇന്ദ്രിയേഹി മുദുകേഹി ച സമന്നാഗതാ തിക്ഖിന്ദ്രിയാ മുദിന്ദ്രിയാ ച. ഹേട്ഠാ വുത്തേഹി ആസയാദീഹി സുന്ദരേഹി അസുന്ദരേഹി ച സമന്നാഗതാ സ്വാകാരാ ദ്വാകാരാ ച വേദിതബ്ബാ. സമ്മത്തനിയാമം വിഞ്ഞാപേതും സുകരാ സുവിഞ്ഞാപയാ, വിപരീതാ ദുവിഞ്ഞാപയാ. മഗ്ഗഫലപടിവേധായ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നാ ഭബ്ബാ, വിപരീതാ അഭബ്ബാ. ഏവം സത്തസന്താനഗതധമ്മവിസേസജാനനേനേവ സത്തലോകോപി വിദിതോ ധമ്മവിനിമുത്തസ്സ സത്തസ്സ അഭാവാതി വേദിതബ്ബം.

ഏകം ചക്കവാളം…പേ… പഞ്ഞാസഞ്ച യോജനാനീതി ഏത്ഥ ഹോതീതി സേസോ. പരിക്ഖേപതോ പമാണം വുച്ചതീതി സേസോ. ചക്കവാളസ്സ സബ്ബം പരിമണ്ഡലം ഛത്തിംസ സതസഹസ്സാനി…പേ… സതാനി ച ഹോന്തീതി യോജേതബ്ബം. തത്ഥാതി ചക്കവാളേ, ദ്വേ സതസഹസ്സാനി ചത്താരി നഹുതാനി ച യോജനാനി യാനി ഏത്തകം ഏത്തകപ്പമാണം ബഹലത്തേന അയം വസുന്ധരാ സങ്ഖാതാതി യോജനാ. തത്ഥ ഏത്തകന്തി കിരിയാവിസേസനം ദട്ഠബ്ബം. സന്ധാരകം ജലം ഏത്തകം ഏത്തകപ്പമാണം ഹുത്വാ പതിട്ഠിതന്തി യോജനാ. ഏത്ഥാതി ചക്കവാളേ. അജ്ഝോഗാള്ഹുഗ്ഗതാതി അജ്ഝോഗാള്ഹാ ച ഉഗ്ഗതാ ച. ബ്രഹാതി മഹന്താ. യോജനാനം സതാനുച്ചോ, ഹിമവാ പഞ്ചാതി യോജനാനം പഞ്ചസതാനി ഉച്ചോ ഉബ്ബേധോ. തിപഞ്ചയോജനക്ഖന്ധപരിക്ഖേപാതി പന്നരസയോജനപ്പമാണക്ഖന്ധപരിണാഹാ. നഗവ്ഹയാതി രുക്ഖാഭിധാനാ ജമ്ബൂതി യോജനാ. സമന്തതോതി സബ്ബസോഭാഗേന, ആയാമതോ ച വിത്ഥാരതോ ച സതയോജനവിത്ഥാരാതി അത്ഥോ. യസ്സാനുഭാവേനാതി യസ്സാ മഹന്തതാകപ്പട്ഠായികാദിപ്പകാരേന പഭാവേന. പരിക്ഖിപിത്വാ തം സബ്ബം, ലോകധാതുമയം ഠിതോതി ഹേട്ഠാ വുത്തം സബ്ബമ്പി തം പരിക്ഖിപിത്വാ ചക്കവാളസിലുച്ചയോ ഠിതോ, അയം ഏകാ ലോകധാതു നാമാതി അത്ഥോ, മ-കാരോ പദസന്ധിവസേന വുത്തോ. അഥ വാ തം സബ്ബം ലോകധാതും പരിക്ഖിപിത്വാ അയം ചക്കവാളസിലുച്ചയോ ഠിതോതി യോജേതബ്ബം.

തത്ഥാതി തസ്സം ലോകധാതുയം. താവതിംസഭവനന്തി തിദസപുരം. അസുരഭവനന്തി അസുരപുരം. അവീചിമഹാനിരയോ ച തഥാ ദസസഹസ്സയോജനോ, സോ പന ചതുന്നം ലോഹഭിത്തീനമന്തരാ യോജനസതായാമവിത്ഥാരോപി സമന്താ സോളസഹി ഉസ്സദനിരയേഹി സദ്ധിം ദസസഹസ്സയോജനോ വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ. തദനന്തരേസൂതി തേസം ചക്കവാളാനം അന്തരേസു. ലോകാനം ചക്കവാളാനം അന്തരേ വിവരേ ഭവത്താ ലോകന്തരികാ. തിണ്ണഞ്ഹി സകടചക്കാനം പത്താനം വാ ആസന്നട്ഠപിതാനം അന്തരസദിസേ തിണ്ണം തിണ്ണം ചക്കവാളാനം അന്തരേസു ഏകേകോ ലോകന്തരികനിരയോ അട്ഠയോജനസഹസ്സപ്പമാണോ സീതനരകോ സത്താനം അകുസലവിപാകേന നിബ്ബത്തതി. അനന്താനീതി തിരിയം അട്ഠസു ദിസാസു ചക്കവാളാനി ആകാസോ വിയ അനന്താനി. ഉദ്ധം പന അധോ ച അന്താനേവ. അനന്തേന ബുദ്ധഞാണേനാതി ഏത്ഥ അനന്തഞേയ്യപടിവേധസാമത്ഥിയയോഗതോവ ഞാണം ‘‘അനന്ത’’ന്തി വേദിതബ്ബം.

അത്തനോതി നിസ്സക്കേ സാമിവചനമേതം, അത്തതോതി അത്ഥോ. ഗുണേഹി അത്തനോ വിസിട്ഠതരസ്സാതി സമ്ബന്ധോ, തരഗ്ഗഹണഞ്ചേത്ഥ അനുത്തരോതി പദസ്സ അത്ഥനിദ്ദേസവസേന കതം, ന വിസിട്ഠസ്സ കസ്സചി അത്ഥിതായ. സദേവകേ ഹി ലോകേ സദിസകപ്പോപി നാമ കോചി തഥാഗതസ്സ നത്ഥി, കുതോ സദിസോ, തേനാഹ സീലഗുണേനാപി അസമോതിആദി. തത്ഥ അസമേഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേഹി സമോ അസമസമോ. നത്ഥി പടിമാ ഏതസ്സാതി അപ്പടിമോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. തത്ഥ ഉപമാമത്തം പടിമാ, സദിസൂപമാ പടിഭാഗോ. യുഗഗ്ഗാഹവസേന ഠിതോ പടിമോ പുഗ്ഗലോതി വേദിതബ്ബോ. അത്തനാതി അത്തതോ. പുരിസദമ്മേതിആദീസു ദമിതബ്ബാ ദമ്മാ, ‘‘ദമ്മപുരിസാ’’തി വത്തബ്ബേ വിസേസനസ്സ പരനിപാതം കത്വാ ‘‘പുരിസദമ്മാ’’തി വുത്തം, പുരിസഗ്ഗഹണഞ്ചേത്ഥ ഉക്കട്ഠവസേന ഇത്ഥീനമ്പി ദമേതബ്ബതോ. നിബ്ബിസാ കതാ ദോസവിസസ്സ വിനോദനേന. അത്ഥപദന്തി അത്ഥാഭിബ്യഞ്ജനകം പദം, വാക്യന്തി അത്ഥോ. ഏകപദഭാവേന ച അനഞ്ഞസാധാരണോ സത്ഥു പുരിസദമ്മസാരഥിഭാവോ ദസ്സിതോ ഹോതി, തേനാഹ ഭഗവാ ഹീതിആദി. അട്ഠ ദിസാതി അട്ഠ സമാപത്തിയോ. അസജ്ജമാനാതി വസീഭാവപ്പത്തിയാ നിസ്സങ്ഗചാരാ.

ദിട്ഠധമ്മോ വുച്ചതി പച്ചക്ഖോ അത്തഭാവോ, തത്ഥ നിയുത്തോതി ദിട്ഠധമ്മികോ, ഇധലോകത്ഥോ. കമ്മകിലേസവസേന സമ്പരേതബ്ബതോ സമാഗന്തബ്ബതോ സമ്പരായോ, പരലോകോ, തത്ഥ നിയുത്തോതി സമ്പരായികോ, പരലോകത്ഥോ. പരമോ ഉത്തമോ അത്ഥോ പരമത്ഥോ, നിബ്ബാനം. സഹ അത്ഥേന വത്തതീതി സത്ഥോ, ഭണ്ഡമൂലേന വാണിജ്ജായ ദേസന്തരം ഗച്ഛന്തോ ജനസമൂഹോ. സോ അസ്സ അത്ഥീതി സത്ഥാ, സത്ഥവാഹോതി നിരുത്തിനയേന. സോ വിയ ഭഗവാതി ആഹ ‘‘സത്ഥാ, ഭഗവാ സത്ഥവാഹോ’’തി. ഇദാനി തമത്ഥം നിദ്ദേസപാളിനയേന ദസ്സേതും യഥാ സത്ഥവാഹോതിആദി വുത്തം. തത്ഥ സത്ഥേതി സത്ഥികേ ജനേ. കം ഉദകം താരേന്തി ഏത്ഥാതി കന്താരോ, നിരുദകോ അരഞ്ഞപ്പദേസോ. ചോരാദീഹി അധിട്ഠിതഅരഞ്ഞപ്പദേസാപി ദുഗ്ഗമനട്ഠേന തംസദിസതായ കന്താരാത്വേവ നിരുള്ഹാതി സാമഞ്ഞതോ ‘‘കന്താരം താരേതീ’’തി വത്വാ തം വിവരന്തോ ചോരകന്താരന്തിആദിമാഹ.

ഭഗവതോതി നിസ്സക്കേ സാമിവചനം, ഭഗവന്തതോ ധമ്മസ്സവനേനാതി അത്ഥോ. യഥാ ‘‘ഉപജ്ഝായതോ അജ്ഝേതീ’’തി, ഭഗവതോ സന്തികേതി വാ അത്ഥോ. സരേ നിമിത്തം അഗ്ഗഹേസീതി പുബ്ബബുദ്ധുപ്പാദേസു സദ്ധമ്മസ്സവനപരിചയേന ‘‘ധമ്മോ ഏസോ വുച്ചതീ’’തി സരേ ആകാരം ഗണ്ഹി. പുബ്ബാഭിയോഗവസേനേവ ഹി ഈദിസാനം തിരച്ഛാനാനം ധമ്മസ്സവനാദീസു പസാദോ ഉപ്പജ്ജതി വഗ്ഗുലിആദീനം വിയ. ഇതരഥാ സബ്ബതിരച്ഛാനാനമ്പി തഥാ പസാദുപ്പത്തിപ്പസങ്ഗതോ. യദി ഹി ഉപ്പജ്ജേയ്യ, ഭഗവാ അനന്തചക്കവാളേസു സബ്ബസത്താനമ്പി ഏകക്ഖണേ സപ്പാടിഹാരിയധമ്മം സാവേതും സക്കോതീതി സബ്ബസത്താനമ്പി ഇതോ പുബ്ബേവ വിമുത്തിപ്പസങ്ഗോ സിയാ. യേ പന ദേവമനുസ്സനാഗസുപണ്ണാദയോ പകതിയാവ കമ്മസ്സകതഞ്ഞാണാദിയുത്താ ഹോന്തി, തേയേവ പുബ്ബേ അനുപനിസ്സയാപി ഭഗവതോ സദ്ധമ്മസ്സവനാദിനാ പഠമം വിവട്ടൂപനിസ്സയം പസാദം ഉപ്പാദേതും സക്കോന്തി, ന ഇതരേതി ഗഹേതബ്ബം. അരേ അഹമ്പി നാമാതി ഏത്ഥ ‘‘കുതോഹം ഇധ നിബ്ബത്തോതി ഓലോകേത്വാ മണ്ഡൂകഭാവതോതി ഞത്വാ’’തി ഇദം ഏത്തകമ്പി അരേ അഹമ്പി നാമാതി വിമ്ഹയവചനേനേവ സിജ്ഝതീതി അവുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ജലന്തി ജലന്തോ വിജ്ജോതമാനോ. മണ്ഡൂകോഹന്തി ഗാഥായ ഉദകേതി സഞ്ജാതട്ഠാനദസ്സനം, തേന ഥലമണ്ഡൂകതാ നിവത്തനം കതം ഹോതി. ഉദകേ ജാതാനമ്പി കച്ഛപാദീനം ഥലഗോചരതാപി അത്ഥീതി തം നിവത്തനത്ഥം ‘‘വാരിഗോചരോ’’തി വുത്തം, ഉദകസഞ്ചാരീതി അത്ഥോ.

വിമോക്ഖന്തികഞാണവസേനാതി ഏത്ഥ സബ്ബസോ കിലേസേഹി വിമുച്ചതീതി വിമോക്ഖോ, അഗ്ഗമഗ്ഗോ, തസ്സ അന്തോ, അഗ്ഗഫലം, തത്ഥ ഭവം വിമോക്ഖന്തികം, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സദ്ധിം സബ്ബമ്പി ബുദ്ധഞാണം. ഇദാനി സമ്മാസമ്ബുദ്ധപദതോ ബുദ്ധപദസ്സ വിസേസം ദസ്സേതും യസ്മാ വാതിആദി വുത്തം. സമ്മാസമ്ബുദ്ധപദേന ഹി സത്ഥു പടിവേധഞാണാനുഭാവോ വുത്തോ, ഇമിനാ പന ബുദ്ധപദേന ദേസനാഞാണാനുഭാവോപി, തേനാഹ അഞ്ഞേപി സത്തേ ബോധേസീതിആദി.

ഗുണവിസിട്ഠസത്തുത്തമഗരുഗാരവാധിവചനന്തി സബ്ബേഹി സീലാദിഗുണേഹി വിസിട്ഠസ്സ തതോ ഏവ സബ്ബസത്തേഹി ഉത്തമസ്സ ഗരുനോ ഗാരവവസേന വുച്ചമാനവചനമിദം ഭഗവാതി. സേട്ഠന്തി സേട്ഠവാചകം വചനം സേട്ഠഗുണസഹചരണതോ. അഥ വാ വുച്ചതീതി വചനം, അത്ഥോ, സോ സേട്ഠോതി അത്ഥോ. ഉത്തമന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ഗരുഗാരവയുത്തോതി ഏത്ഥ ഗരുഭാവോ ഗാരവം, ഗരുഗുണയോഗതോ ഗരുകരണം വാ ഗാരവം, തേന സാവകാദീനം അസാധാരണതായ ഗരുഭൂതേന മഹന്തേന ഗാരവേന യുത്തോതി ഗരുഗാരവയുത്തോ. അഥ വാ ഗരു ച സബ്ബലോകസ്സ സിക്ഖകത്താ തേനേവ ഗാരവയുത്തോ ചാതിപി യോജേതബ്ബം.

അവത്ഥായ വിദിതം ആവത്ഥികം. ഏവം ലിങ്ഗികം. നിമിത്തതോ ആഗതം നേമിത്തികം. അധിച്ച യംകിഞ്ചി നിമിത്തം അധിവചനവസേന അനപേക്ഖിത്വാ പവത്തം അധിച്ചസമുപ്പന്നം, തേനാഹ ‘‘വചനത്ഥമനപേക്ഖിത്വാ’’തി. യദിച്ഛായ ആഗതം യാദിച്ഛകം. ഏത്ഥ ച ബാഹിരം ദണ്ഡാദി ലിങ്ഗം, അബ്ഭന്തരം തേവിജ്ജാദി നിമിത്തം. പചുരജനവിസയം വാ ദിസ്സമാനം ലിങ്ഗം, തബ്ബിപരീതം നിമിത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സച്ഛികാപഞ്ഞത്തീതി സബ്ബധമ്മാനം സച്ഛികിരിയാനിമിത്താ പഞ്ഞത്തി. അഥ വാ സച്ഛികാപഞ്ഞത്തീതി പച്ചക്ഖസിദ്ധാ പഞ്ഞത്തി. യംഗുണനിമിത്താ ഹി സാ, തേ ഗുണാ സത്ഥു പച്ചക്ഖഭൂതാതി ഗുണാ വിയ സാപി സച്ഛികതാ ഏവ നാമ ഹോതി, ന പരേസം, വോഹാരമത്തേനാതി അധിപ്പായോ. യംഗുണനേമിത്തികന്തി യേഹി ഗുണേഹി നിമിത്തഭൂതേഹി ഏതം നാമം നേമിത്തികഞ്ച ജാതം. വദന്തീതി ധമ്മസേനാപതിസ്സ ഗരുഭാവതോ ബഹുവചനേനാഹ, സങ്ഗീതികാരേഹി വാ കതമനുവാദം സന്ധായ.

ഇസ്സരിയാദിഭേദോ ഭഗോ അസ്സ അത്ഥീതി ഭഗീ. മഗ്ഗഫലാദിഅരിയഗുണം അരഞ്ഞാദിവിവേകട്ഠാനഞ്ച ഭജി സേവി സീലേനാതി ഭജീ. ചീവരാദിപച്ചയാനം അത്ഥരസാദീനഞ്ച സീലാദിഗുണാനഞ്ച ഭാഗീ, ദായാദോതി അത്ഥോ. വിഭജി ഉദ്ദേസനിദ്ദേസാദിപ്പകാരേഹി ധമ്മരതനം പവിഭജീതി വിഭത്തവാ. രാഗാദിപാപധമ്മം ഭഗ്ഗം അകാസീതി ഭഗവാതി വുച്ചതീതി സബ്ബത്ഥ സമ്ബന്ധോ. ഗരുപി ലോകേ ഭഗവാതി വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘ഗരൂ’’തി, യസ്മാ ഗരു, തസ്മാപി ഭഗവാതി അത്ഥോ. പാരമിതാസങ്ഖാതം ഭഗ്യമസ്സ അത്ഥീതി ഭഗ്യവാ. ബഹൂഹി ഞായേഹീതി കായഭാവനാദികേഹി അനേകേഹി ഭാവനാക്കമേഹി. സുഭാവിതത്തനോതി പച്ചത്തേ ഏതം സാമിവചനം, തേന സുഭാവിതസഭാവോതി അത്ഥോ. ഭവാനം അന്തം നിബ്ബാനം ഗതോതി ഭവന്തഗോ. തത്ഥ തത്ഥ ഭഗവാതി സദ്ദസിദ്ധി നിരുത്തിനയേനേവ വേദിതബ്ബാ.

ഇദാനി ഭഗീ ഭജീതി നിദ്ദേസഗാഥായ നവഹി പദേഹി ദസ്സിതമത്ഥം ഭഗ്യവാതി ഗാഥായ ഛഹി പദേഹി സങ്ഗഹേത്വാ പദസിദ്ധിം അത്ഥയോജനാനയഭേദേഹി സദ്ധിം ദസ്സേതും അയം പന അപരോ നയോതിആദി വുത്തം. തത്ഥ വണ്ണവിപരിയയോതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ആദിഅത്ഥോ, തേനേവ വണ്ണവികാരോ വണ്ണലോപോ ധാതുഅത്ഥേന നിയോജനഞ്ചാതി ഇമം തിവിധം ലക്ഖണം സങ്ഗണ്ഹാതി. സദ്ദനയേനാതി സദ്ദലക്ഖണനയേന. പിസോദരാദീനം സദ്ദാനം ആകതിഗണഭാവതോ വുത്തം ‘‘പിസോദരാദിപക്ഖേപലക്ഖണം ഗഹേത്വാ’’തി. പക്ഖിപനമേവ ലക്ഖണം. തപ്പരിയാപന്നതാകരണഞ്ഹി പക്ഖിപനം. ഭഗ്യന്തി കുസലം.

ലോഭാദയോ ചത്താരോ ദോസാ ഏകകവസേന ഗഹിതാ. അഹിരികാദയോ ദുകവസേന. അക്കോച്ഛിമന്തിആദിനാ (ധ. പ. ൩-൪) പുനപ്പുനം കുജ്ഝനവസേന ചിത്തപരിയോനന്ധനോ കോധോവ ഉപനാഹോ. പരേസം പുബ്ബകാരിതാലക്ഖണസ്സ ഗുണസ്സ നിപുഞ്ഛനോ മക്ഖോ നാമ. ബഹുസ്സുതാദീഹി സദ്ധിം യുഗഗ്ഗാഹോ അത്തനോ സമകരണം പലാസോ. അത്തനോ വിജ്ജമാനദോസപടിച്ഛാദനാ മായാ. അവിജ്ജമാനഗുണപ്പകാസനം സാഠേയ്യം. ഗരൂസുപി ഥദ്ധതാ അനോനതതാ ഥമ്ഭോ. തദുത്തരികരണലക്ഖണോ സാരമ്ഭോ. ജാതിആദിം നിസ്സായ ഉന്നതിലക്ഖണോ മാനോ. അബ്ഭുന്നതിലക്ഖണോ അതിമാനോ. ജാതിആദിം നിസ്സായ മജ്ജനാകാരപ്പത്തോ മാനോവ മദോ നാമ. സോ സത്തവീസതിവിധോ. കാമഗുണേസു ചിത്തസ്സ വോസ്സഗ്ഗോ പമാദോ. കായദുച്ചരിതാദീനി തിവിധദുച്ചരിതാനി. തണ്ഹാദിട്ഠിദുച്ചരിതവസേന തിവിധസംകിലേസാ. രാഗദോസമോഹാവ മലാനി. തേയേവ കായദുച്ചരിതാദയോ ച തിവിധവിസമാനി. കാമബ്യാപാദവിഹിംസാസഞ്ഞാ തിവിധസഞ്ഞാ നാമ. തേയേവ വിതക്കാ. തണ്ഹാദിട്ഠിമാനാ പപഞ്ചാ. സുഭസുഖനിച്ചഅത്തവിപരിയേസാ ചതുബ്ബിധവിപരിയേസാ. ഛന്ദാദയോ അഗതി. ചീവരാദീസു പച്ചയേസു ലോഭാ ചത്താരോ തണ്ഹുപാദാ. ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘസിക്ഖാസു കങ്ഖാ, സബ്രഹ്മചാരീസു കോപോ ച പഞ്ച ചേതോഖീലാ. കാമേ കായേ രൂപേ ച അവീതരാഗതാ, യാവദത്ഥം ഭുഞ്ജിത്വാ സേയ്യസുഖാദിഅനുയോഗോ, അഞ്ഞതരം ദേവനികായം പണിധായ ബ്രഹ്മചരിയചരണഞ്ച പഞ്ച ചേതോവിനിബന്ധാ. രൂപാഭിനന്ദനാദയോ പഞ്ച അഭിനന്ദനാ. കോധമക്ഖഇസ്സാസാഠേയ്യപാപിച്ഛതാസന്ദിട്ഠിപരാമാസാ ഛ വിവാദമൂലാനി. രൂപതണ്ഹാദയോ ഛ തണ്ഹാകായാ. മിച്ഛാദിട്ഠിആദയോ അട്ഠമഗ്ഗങ്ഗപടിപക്ഖാ മിച്ഛത്താ. തണ്ഹം പടിച്ച പരിയേസനാ, പരിയേസനം പടിച്ച ലാഭോ, ലാഭം പടിച്ച വിനിച്ഛയോ, തം പടിച്ച ഛന്ദരാഗോ, തം പടിച്ച അജ്ഝോസാനം, തം പടിച്ച പരിഗ്ഗഹോ, തം പടിച്ച മച്ഛരിയം, തം പടിച്ച ആരക്ഖാ, ആരക്ഖാധികരണം ദണ്ഡാദാനാദിഅനേകാകുസലരാസീതി നവ തണ്ഹാമൂലകാ ധമ്മാ. പാണാതിപാതാദയോ ദസ അകുസലകമ്മപഥാ. ചത്താരോ സസ്സതവാദാ തഥാ ഏകച്ചസസ്സതവാദാ അന്താനന്തികാ അമരാവിക്ഖേപികാ ദ്വേ അധിച്ചസമുപ്പന്നികാ സോളസ സഞ്ഞീവാദാ അട്ഠ അസഞ്ഞീവാദാ അട്ഠ നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീവാദാ സത്ത ഉച്ഛേദവാദാ പഞ്ച ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനവാദാതി ഏതാനി ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിഗതാനി. രൂപതണ്ഹാദിഛതണ്ഹാ ഏവ പച്ചേകം കാമതണ്ഹാഭവതണ്ഹാവിഭവതണ്ഹാവസേന അട്ഠാരസ ഹോന്തി, താ അജ്ഝത്തബഹിദ്ധരൂപാദീസു പവത്തിവസേന ഛത്തിംസ, പുന കാലത്തയവസേന അട്ഠസതതണ്ഹാവിചരിതാനി ഹോന്തി. പഭേദ-സദ്ദം പച്ചേകം സമ്ബന്ധിത്വാ ലോഭപ്പഭേദോതിആദിനാ യോജേതബ്ബം. സബ്ബദരഥപരിളാഹകിലേസസതസഹസ്സാനീതി സബ്ബാനി സത്താനം ദരഥസങ്ഖാതപരിളാഹകരാനി കിലേസാനം അനേകാനി സതസഹസ്സാനി, ആരമ്മണാദിവിഭാഗതോ പവത്തിആകാരവിഭാഗതോ ച നേസം ഏവം പഭേദോ വേദിതബ്ബോ. പഞ്ച മാരേ അഭഞ്ജീതി സമ്ബന്ധോ. പരിസ്സയാനന്തി ഉപദ്ദവാനം.

ഏവം ഭഗ്യവാ ഭഗ്ഗവാതി ദ്വിന്നം പദാനം അത്ഥം വിഭജിത്വാ ഇദാനി തേഹി ദ്വീഹി ഗഹിതമത്ഥം ദസ്സേതും ഭഗ്യവന്തതായ ചസ്സാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ സതപുഞ്ഞജലക്ഖണധരസ്സാതി അനേകസതപുഞ്ഞനിബ്ബത്തമഹാപുരിസലക്ഖണധരസ്സ ഭഗവതോ. സകചിത്തേ ഇസ്സരിയം നാമ പടിക്കൂലാദീസു അപ്പടിക്കൂലസഞ്ഞിതാദിവസപ്പവത്തിയാ ചേവ ചേതോസമാധിവസേന ച അത്തനോ ചിത്തസ്സ വസീഭാവാപാദനമേവ. അണിമാ ലഘിമാദികന്തി ആദി-സദ്ദേന മഹിമാ പത്തി പാകമ്മം ഈസിതാ വസിതാ യത്ഥകാമാവസായിതാതി ഇമേ ഛപി സങ്ഗഹിതാ. തത്ഥ കായസ്സ അണുഭാവകരണം അണിമാ. ആകാസേ പദസാ ഗമനാദിഅരഹഭാവേന ലഹുഭാവോ ലഘിമാ. കായസ്സ മഹന്തതാപാദനം മഹിമാ. ഇട്ഠദേസസ്സ പാപുണനം പത്തി. അധിട്ഠാനാദിവസേന ഇച്ഛിതത്ഥനിപ്ഫാദനം പാകമ്മം. സയംവസിതാ ഇസ്സരഭാവോ ഈസിതാ. ഇദ്ധിവിധേ വസീഭാവോ വസിതാ. ആകാസേന വാ ഗച്ഛതോ, അഞ്ഞം വാ കിഞ്ചി കരോതോ യത്ഥ കത്ഥചി വോസാനപ്പത്തി യത്ഥകാമാവസായിതാ, ‘‘കുമാരകരൂപാദിദസ്സന’’ന്തിപി വദന്തി. സബ്ബങ്ഗപച്ചങ്ഗസിരീതി സബ്ബേസം അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം സോഭാ. അത്ഥീതി അനുവത്തതി. ലഹുസാധനം തം തം കാലികം ഇച്ഛിതം, ഗരുസാധനം ചിരകാലികം ബുദ്ധത്താദിപത്ഥിതം. ഭഗാ അസ്സ സന്തീതി ഭഗവാതി ഇദം സദ്ദസത്ഥനയേന സിദ്ധം, സേസം സബ്ബം നിരുത്തിനയേന സിദ്ധന്തി വേദിതബ്ബം.

പീളനസങ്ഖതസന്താപവിപരിണാമട്ഠേനാതിആദീസു പീളനട്ഠോ സങ്ഖതട്ഠോതിആദിനാ അത്ഥ-സദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ. തത്ഥ അത്തനോ സഭാവേന പീളനലക്ഖണം ദുക്ഖം. തസ്സ യോ പീളനമേവ അത്ഥോ ‘‘പീളനട്ഠോ’’തി വുച്ചതി, സോ സഭാവോ. യസ്മാ പന തംസമുദയേന സങ്ഖതം, തസ്മാ സങ്ഖതട്ഠോ സമുദയദസ്സനേന ആവിഭൂതോ. യസ്മാ ച മഗ്ഗോ കിലേസസന്താപഹരത്താ സുസീതലോ, തസ്മാസ്സ മഗ്ഗദസ്സനേന സന്താപട്ഠോ ആവിഭൂതോ തപ്പടിയോഗത്താ. അവിപരിണാമധമ്മസ്സ പന നിരോധസ്സ ദസ്സനേന വിപരിണാമട്ഠോ ആവിഭൂതോതി. ഏകസ്സേവ സഭാവധമ്മസ്സ സകഭാവതോ ഇതരസച്ചത്തയനിവത്തിതോ ച പരികപ്പേതബ്ബത്താ ചത്താരോ അത്ഥാ വുത്താ. സമുദയസ്സ പന രാസികരണതോ ആയൂഹനട്ഠോ സഭാവോ, തസ്സേവ ദുക്ഖദസ്സനേന നിദാനട്ഠോ ആവിഭൂതോ. വിസംയോഗഭൂതസ്സ നിരോധസ്സ ദസ്സനേന സംയോഗട്ഠോ. നിയ്യാനഭൂതസ്സ മഗ്ഗസ്സ ദസ്സനേന പലിബോധട്ഠോ ആവിഭൂതോ.

നിരോധസ്സ പന നിസ്സരണട്ഠോ സഭാവോ, തസ്സേവ സമുദയദസ്സനേന വിവേകട്ഠോ ആവിഭൂതോ. സങ്ഖതസ്സ മഗ്ഗസ്സ ദസ്സനേന അസങ്ഖതട്ഠോ, വിസയഭൂതസ്സ മരണധമ്മസ്സ വാ ദുക്ഖസ്സ ദസ്സനേന അമതട്ഠോ. മഗ്ഗസ്സ പന നിയ്യാനട്ഠോ സഭാവോ, തസ്സേവ സമുദയദസ്സനേന ദുക്ഖസ്സേവായം ഹേതു, നിബ്ബാനപ്പത്തിയാ പന അയമേവ ഹേതൂതി ഹേത്വട്ഠോ, അതിസുഖുമനിരോധദസ്സനേന ഇധമേവ ദസ്സനന്തി ദസ്സനട്ഠോ, അധികപണസ്സ ദുക്ഖസ്സ ദസ്സനേന അധിപതേയ്യട്ഠോ ആവിഭൂതോ. ഏതേ ഏവ ച പീളനാദയോ സോളസ ആകാരാതി വുച്ചന്തി.

കാമേഹി വിവേകട്ഠകായതാ കായവിവേകോ. നീവരണാദീഹി വിവിത്താ അട്ഠ സമാപത്തിയോ ചിത്തവിവേകോ. ഉപധീയന്തി ഏത്ഥ യഥാസകം ഫലാനീതി ഉപധയോ, പഞ്ചകാമഗുണസങ്ഖാതകാമഖന്ധകിലേസഅഭിസങ്ഖാരാ, തേഹി ചതൂഹി വിവിത്തം നിബ്ബാനം ഉപധിവിവേകോ നാമ.

അനത്താനുപസ്സനായ പടിലദ്ധോ ദുക്ഖാനിച്ചാനുപസ്സനാഹി ച പടിലദ്ധോ അരിയമഗ്ഗോ ആഗമനവസേന യഥാക്കമം സുഞ്ഞതഅപ്പണിഹിതഅനിമിത്തവിമോക്ഖസഞ്ഞം പടിലഭതി, കിലേസേഹി വിമുത്തത്താ ഹി ഏസ വിമോക്ഖോതി.

യഥാ ലോകേ ഏകേകപദതോ ഏകേകമക്ഖരം ഗഹേത്വാ ‘‘മേഖലാ’’തി വുത്തം, ഏവമിധാപീതി അത്ഥോ. മേഹനസ്സാതി ഗുയ്ഹപ്പദേസസ്സ. ഖസ്സാതി ഓകാസസ്സ.

സഹ ദേവേഹീതിആദീസു സഹ ദേവേഹി വത്തതീതി സദേവകോ ലോകോ. തം സദേവകന്തിആദിനാ യോജനാ വേദിതബ്ബാ. സദേവകവചനേനാതി സദേവക-സദ്ദേ വിസേസനഭാവേന ഠിതദേവവചനേന. തസ്സാപി സദേവകപദേ അന്തോഭൂതത്താ അവയവേ സമുദായോപചാരവസേന വോഹാരോ കതോ. ഇതരഥാ തേന ദേവവിസിട്ഠലോകസ്സേവ ഗഹണതോ പഞ്ചകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണം ന സിയാ, ഏവം ഉപരിപി. സമാരകവചനേന മാരസദ്ദേന തേന സഹചരിതാ സബ്ബേ വസവത്തിദേവാ ച ഗഹിതാതി ആഹ ‘‘ഛട്ഠകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണ’’ന്തി. ബ്രഹ്മകായികാ നാമ പഠമജ്ഝാനഭൂമികാ. തേ ആദി യേസം ആരുപ്പപരിയന്താനം ബ്രഹ്മാനം തേസം ബ്രഹ്മാനം ഗഹണം ബ്രഹ്മകായികാദിബ്രഹ്മഗ്ഗഹണം. ലോക-സദ്ദസ്സ ഓകാസലോകാദീനമ്പി സാധാരണത്താ സത്തലോകാവേണികമേവ പജാഗഹണം കതന്തി ആഹ ‘‘പജാവചനേന സത്തലോകഗ്ഗഹണ’’ന്തി. സദേവകാദിവചനേന ഉപപത്തിദേവാനം, സസ്സമണവചനേന വിസുദ്ധിദേവാനഞ്ച ഗഹിതത്താ ആഹ ‘‘സദേവമനുസ്സവചനേന സമ്മുതിദേവഅവസേസമനുസ്സഗ്ഗഹണ’’ന്തി. തത്ഥ സമ്മുതിദേവാ രാജാനോ, അവസേസമനുസ്സാ സമ്മുതിദേവസമണബ്രാഹ്മണേഹി അവസിട്ഠാ. സത്തലോകാവേണികസ്സ പജാസദ്ദസ്സ വിസും ഗഹിതത്താ സദേവകം ലോകന്തി ഏത്ഥ ലോകസദ്ദഗ്ഗഹണം ഓകാസലോകമേവ നിയമേതീതി ആഹ ‘‘തീഹി പദേഹി ഓകാസലോകോ’’തി. ഇദഞ്ച സദേവകാദിപദത്തയവചനീയസ്സ പധാനത്ഥസ്സ വസേന വുത്തം. ഓകാസലോകവിസേസനസ്സ പനേത്ഥ ദേവമാരാദിസത്തലോകസ്സാപി ഗഹണം വേദിതബ്ബം സാമത്ഥിയതോ ഗമ്യമാനത്താ സപുത്തോ ആഗതോതിആദീസു പുത്താദീനം വിയ. ഇമസ്മിഞ്ച നയേ സദേവകം സമാരകം സബ്രഹ്മകം ഓകാസലോകം സസ്സമണബ്രാഹ്മണിം സദേവമനുസ്സം പജഞ്ചാതി ച-കാരം ആനേത്വാ യോജേതബ്ബം, ഓകാസസത്തലോകാനം ഗഹണേന ചേത്ഥ തദുഭയസമ്മുതിനിമിത്തഭൂതോ സങ്ഖാരലോകോപി തദവിനാഭാവതോ ഗഹിതോ ഏവാതി ദട്ഠബ്ബോ. അപരേ പന ‘‘സദേവകന്തിആദീഹി പഞ്ചഹി പദേഹി സത്തലോകോവ അത്തനോ അവയവഭൂതദേവാദിവിസേസനേഹി വിസേസേത്വാ ഗഹിതോ, തഗ്ഗഹണേന തദാധാരോ ഓകാസലോകോ, തദുഭയപഞ്ഞത്തിവിസയോ സങ്ഖാരലോകോ ച ഗഹിതാ ഏവ ഹോന്തീ’’തി വദന്തി. തേസഞ്ച പജന്തി ഇദം ലോകസദ്ദസ്സ വിസേസനം കത്വാ സദേവകം പജം ലോകം…പേ… സദേവമനുസ്സം പജം ലോകന്തി യോജേതബ്ബം.

അരൂപാവചരലോകോ ഗഹിതോ പാരിസേസഞായേന ഇതരേസം പദന്തരേഹി ഗഹിതത്താ. മാരഗ്ഗഹണേന തപ്പധാനാ തംസദിസാ ച ഉപപത്തിദേവാ സങ്ഗയ്ഹന്തീതി ആഹ ‘‘ഛകാമാവചരദേവലോകോ’’തി. ഖത്തിയപരിസാ ബ്രാഹ്മണഗഹപതിസമണചാതുമഹാരാജികതാവതിംസമാരബ്രഹ്മപരിസാതി ഇമാസു അട്ഠസു പരിസാസു ചാതുമഹാരാജികാദീനം ചതുന്നം പരിസാനം സദേവകാദിപദേഹി സങ്ഗഹിതത്താ ഇധ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിന്തി ഇമിനാ സമണപരിസാ ബ്രാഹ്മണപരിസാ ച, സദേവമനുസ്സന്തി ഇമിനാ ഖത്തിയപരിസാ ഗഹപതിപരിസാ ച വുത്താതി ആഹ ‘‘ചതുപരിസവസേനാ’’തി. തസ്സ മനുസ്സലോകോ ഗഹിതോതി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ മനുസ്സലോകോതി മനുസ്സസമൂഹോ, തേനാഹ ‘‘അവസേസസബ്ബസത്തലോകോ വാ’’തി.

വികപ്പന്തരം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സമ്മുതിദേവേഹി വാ സഹ മനുസ്സലോകോ’’തി. ദേവപദേന സമ്മുതിദേവാ, സമണബ്രാഹ്മണമനുസ്സപദേഹി സേസമനുസ്സാ ച ഗഹിതാതി ഏവം വികപ്പദ്വയേപി മനുസ്സം പജം മനുസ്സിം പജന്തി പജാ-സദ്ദം മനുസ്സ-സദ്ദേന വിസേസേത്വാ തം പുന സഹ ദേവേഹി വത്തതീതി സദേവാ, പജാ. സദേവാ ച സാ മനുസ്സാ ചാതി സദേവമനുസ്സാ, തം സദേവമനുസ്സം പജം. പുന കിം ഭൂതം സസ്സമണബ്രാഹ്മണിന്തി ഏവം യഥാ പജാസദ്ദേന മനുസ്സാനഞ്ഞേവ ഗഹണം സിയാ, തഥാ നിബ്ബചനം കാതബ്ബം, ഇതരഥാ മനുസ്സാനഞ്ഞേവ ഗഹണം ന സമ്പജ്ജതി സബ്ബമനുസ്സാനം വിസേസനഭാവേന ഗഹിതത്താ അഞ്ഞപദത്ഥഭൂതസ്സ കസ്സചി മനുസ്സസ്സ അഭാവാ. ഇദാനി പജന്തി ഇമിനാ അവസേസനാഗാദിസത്തേപി സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേതുകാമോ ആഹ ‘‘അവസേസസബ്ബസത്തലോകോ വാ’’തി. ഏത്ഥാപി ചതുപരിസവസേന അവസേസസബ്ബസത്തലോകോ സമ്മുതിദേവമനുസ്സേഹി വാ സഹ അവസേസസബ്ബസത്തലോകോതി യോജേതബ്ബം.

ഏത്താവതാ ഭാഗസോ ലോകം ഗഹേത്വാ യോജനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഏകേകപദേന അഭാഗസോ സബ്ബലോകാനം ഗഹണപക്ഖേപി തസ്സ തസ്സ വിസേസനസ്സ സപ്ഫലതം ദസ്സേതും അപി ചേത്ഥാതിആദി വുത്തം. ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദതോതി ഉക്കട്ഠാനം ദേവഗതിപരിയാപന്നാനം പരിച്ഛിന്നവസേന ജാനനവസേന കിത്തിസദ്ദോ സയം അത്തനോ അവയവഭൂതേന സദേവകവചനേന തം സുണന്താനം സാവേന്തോ അബ്ഭുഗ്ഗതോതി യോജനാ. അനുസന്ധിക്കമോതി അത്ഥാനഞ്ചേവ പദാനഞ്ച അനുസന്ധാനക്കമോ, ജാനനക്കമോതി അത്ഥോ.

അഭിഞ്ഞാതി യ-കാരലോപേന നിദ്ദേസോതി ആഹ ‘‘അഭിഞ്ഞായാ’’തി. സമന്തഭദ്രകത്താതി സബ്ബഭാഗേഹി സുന്ദരത്താ. സാസനധമ്മോതി പടിപത്തിപടിവേധസാസനസ്സ പകാസകോ പരിയത്തിധമ്മോ. ബുദ്ധസുബോധിതതായാതി ഇദം തികം ധമ്മസ്സ ഹേതുസരൂപഫലവസേന വുത്തം, തഥാ നാഥപഭവത്തികമ്പി. മജ്ഝേ തികദ്വയം ഫലവസേനേവ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. കിച്ചസുദ്ധിയാതി ധമ്മം സുത്വാ യഥാസുതവസേന പടിപജ്ജന്താനം സുപ്പടിപത്തിസങ്ഖാതകിച്ചസുദ്ധിയാ.

ഇദാനി ആദികല്യാണാദിപ്പകാരമേവ ധമ്മം ദേസേന്തോ ഭഗവാ സോതൂനം യം സാസനബ്രഹ്മചരിയം മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയഞ്ച പകാസേതി, തപ്പകാസകസ്സ ബ്രഹ്മചരിയപദസ്സ സാത്ഥന്തിആദീനി പദാനി വിസേസനഭാവേന വുത്താനി, ന ധമ്മപദസ്സാതി ദസ്സനമുഖേന നാനപ്പകാരതോ അത്ഥം വിവരിതുകാമോ സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനന്തി ഏവമാദീസു പനാതിആദിമാഹ. തത്ഥ തിസ്സോ സിക്ഖാ സകലോ ച തന്തിധമ്മോ സാസനബ്രഹ്മചരിയം നാമ. ഭഗവാ ഹി ധമ്മം ദേസേന്തോ സീലാദികേ വിയ തപ്പകാസകം തന്തിധമ്മമ്പി പകാസേതി ഏവ സദ്ദത്ഥസമുദായത്താ പരിയത്തിധമ്മസ്സ. യഥാനുരൂപന്തി യഥാരഹം. സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹിതഞ്ഹി സാസനബ്രഹ്മചരിയം മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയഞ്ച അത്ഥസമ്പത്തിയാ സമ്പന്നത്ഥതായ, ഉപരൂപരി അധിഗന്തബ്ബവിസേസസങ്ഖാതഅത്ഥസമ്പത്തിയാ ച സഹ അത്ഥേന പയോജനേന വത്തതീതി സാത്ഥമേവ, ന തു സബ്യഞ്ജനം, തന്തിധമ്മസങ്ഖാതം സാസനബ്രഹ്മചരിയം യഥാവുത്തേന അത്ഥേന സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനഞ്ച. കിരാതാദിമിലക്ഖവചനാനമ്പി സാത്ഥസബ്യഞ്ജനത്തേ സമാനേപി വിസിട്ഠത്ഥബ്യഞ്ജനയോഗം സന്ധായ സഹത്ഥോ ദേവദത്തോ സവിത്തോതിആദി വിയ ‘‘സാത്ഥം സബ്യഞ്ജന’’ന്തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘അത്ഥസമ്പത്തിയാ സാത്ഥം, ബ്യഞ്ജനസമ്പത്തിയാ സബ്യഞ്ജന’’ന്തി. തത്ഥ യം അത്ഥം സുത്വാ തഥാ പടിപജ്ജന്താ സബ്ബദുക്ഖക്ഖയം പാപുണന്തി, തസ്സ താദിസസമ്പത്തി അത്ഥസമ്പത്തി നാമ, സമ്പന്നത്ഥതാതി അത്ഥോ. ബ്യഞ്ജനസമ്പത്തി നാമ സിഥിലധനിതാദിബ്യഞ്ജനപരിപുണ്ണായ മാഗധികായ സഭാവനിരുത്തിയാ ഗമ്ഭീരമ്പി അത്ഥം ഉത്താനം കത്വാ ദസ്സനസമത്ഥതാ സമ്പന്നബ്യഞ്ജനതാതി അത്ഥോ.

ഇദാനി നേത്തിപ്പകരണനയേനാപി (നേത്തി ൪ ദ്വാദസപദ) അത്ഥം ദസ്സേതും സങ്കാസനാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ സങ്ഖേപതോ കാസീയതി ദീപീയതീതി സങ്കാസനന്തി കമ്മസാധനവസേന അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ, ഏവം സേസേസുപി. പഠമം കാസനം പകാസനം. ഉഭയമ്പേതം ഉദ്ദേസത്ഥവചനസങ്ഖാതസ്സ വിത്ഥാരവചനം. സകിം വുത്തസ്സ പുന വചനഞ്ച വിവരണവിഭജനാനി. ഉഭയമ്പേതം നിദ്ദേസത്ഥവചനം. വിവടസ്സ വിത്ഥാരതരാഭിധാനം വിഭത്തസ്സ ച പകാരേഹി ഞാപനം ഉത്താനീകരണപഞ്ഞത്തിയോ. ഉഭയമ്പേതം പടിനിദ്ദേസത്ഥവചനസങ്ഖാതസ്സ വിത്ഥാരവചനം. അത്ഥപദസമായോഗതോതി യഥാവുത്താനി ഏവ ഛ പദാനി പരിയത്തിയാ അത്ഥവിഭാഗത്താ അത്ഥപദാനി, തേഹി സഹിതതായ അത്ഥകോട്ഠാസയുത്തത്താതി അത്ഥോ. അപരിയോസിതേ പദേ ആദിമജ്ഝഗതവണ്ണോ അക്ഖരം, ഏകക്ഖരം, പദം വാ അക്ഖരം. വിഭത്തിയന്തം പദം. പദാഭിഹിതം അത്ഥം ബ്യഞ്ജേതീതി ബ്യഞ്ജനം, വാക്യം. കഥിതസ്സേവത്ഥസ്സ അനേകവിധേന വിഭാഗകരണം ആകാരോ നാമ. ആകാരാഭിഹിതസ്സ നിബ്ബചനം നിരുത്തി. നിബ്ബചനത്ഥവിത്ഥാരോ നിദ്ദേസോ. അഥ വാ ‘‘അക്ഖരേഹി സങ്കാസേതി, പദേഹി പകാസേതി, ബ്യഞ്ജനേഹി വിവരതി, ആകാരേഹി വിഭജതി, നിരുത്തീഹി ഉത്താനിം കരോതി, നിദ്ദേസേഹി പഞ്ഞപേതീ’’തി വചനതോ സങ്കാസനപകാസനസങ്ഖആതഉദ്ദേസത്ഥവാചകാനി വചനാനി അക്ഖരപദാനി നാമ. വിവരണവിഭജനസങ്ഖാതനിദ്ദേസത്ഥവാചകാനി വചനാനി ബ്യഞ്ജനാകാരാ നാമ. ഉത്താനീകരണപഞ്ഞത്തിസങ്ഖാതപടിനിദ്ദേസത്ഥവാചകാനി വചനാനി നിരുത്തിനിദ്ദേസാ നാമ, തേസം സമ്പത്തിയാ സബ്യഞ്ജനന്തി അത്ഥോ.

അത്ഥഗമ്ഭീരതാതിആദീസു അത്ഥോ നാമ തന്തിഅത്ഥോ, ഹേതുഫലം വാ. ധമ്മോ നാമ തന്തി, ഹേതു വാ. ദേസനാ നാമ യഥാധമ്മം ധമ്മാഭിലാപോ. പടിവേധോ നാമ യഥാവുത്തഅത്ഥാദീനം അവിപരീതാവബോധോ. തേ പനേതേ അത്ഥാദയോ യസ്മാ സസാദീഹി വിയ മഹാസമുദ്ദോ മന്ദബുദ്ധീഹി ദുക്ഖോഗാഹാ അലബ്ഭനേയ്യപതിട്ഠാ ച, തസ്മാ ഗമ്ഭീരാ. തേസു പടിവേധസ്സാപി അത്ഥസന്നിസ്സിതത്താ അത്ഥസഭാഗത്താ ച വുത്തം ‘‘അത്ഥഗമ്ഭീരതാപടിവേധഗമ്ഭീരതാഹി സാത്ഥ’’ന്തി. ധമ്മദേസനാനം അത്ഥസന്നിസ്സിതത്തേപി സയം ബ്യഞ്ജനരൂപത്താ വുത്തം ‘‘ധമ്മഗമ്ഭീരതാദേസനാഗമ്ഭീരതാഹി സബ്യഞ്ജന’’ന്തി. യഥാവുത്തഅത്ഥാദീസു പഭേദഗതാനി ഞാണാനി അത്ഥപടിസമ്ഭിദാദയോ. തത്ഥ നിരുത്തീതി തന്തിപദാനം നിദ്ധാരേത്വാ വചനം, നിബ്ബചനന്തി അത്ഥോ. തീസു പടിസമ്ഭിദാസു ഞാണം പടിഭാനപടിസമ്ഭിദാ. ലോകിയാ സദ്ധേയ്യവചനമുഖേനേവ അത്ഥേസു പസീദന്തി, ന അത്ഥമുഖേനാതി ആഹ സദ്ധേയ്യതോതിആദി. കേവലസദ്ദോ സകലാധിവചനന്തി ആഹ ‘‘സകലപരിപുണ്ണഭാവേനാ’’തി. ബ്രഹ്മചരിയ-സദ്ദോ ഇധ സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹം സകലം സാസനം ദീപേതീതി ആഹ സിക്ഖത്തയപരിഗ്ഗഹിതത്താതിആദി.

യഥാവുത്തമേവത്ഥം അപരേനാപി പരിയായേന ദസ്സേതും അപി ചാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ സനിദാനന്തി ദേസകാലാദിദീപകേന നിദാനവചനേന സനിദാനം. സഉപ്പത്തികന്തി അട്ഠുപ്പത്തിആദിയുത്തിയുത്തം. തത്രായം പാളിയോജനാക്കമോ – ‘‘വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ സമണോ ഖലു ഭോ…പേ… വിഹരതീ’’തി ച, ‘‘തം ഖോ പന ഭവന്തം ഗോതമം ‘ഇതിപി സോ…പേ… പവേദേതീ’തി ഏവം കല്യാണോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗതോ’’തി ച, ‘‘സോ ധമ്മം ദേസേതി…പേ… പരിയോസാനകല്യാണം, ദേസേന്തോ ച സാത്ഥസബ്യഞ്ജനാദിഗുണസംയുത്തം ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതീ’’തി ച, ‘‘സാധു ഖോ പന തഥാരൂപാനം അരഹതം ദസ്സനം ഹോതീ’’തി ച അസ്സോസി, സുത്വാ ച അഥ ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമീതി.

അട്ഠകഥായം പന കിഞ്ചാപി ‘‘ദസ്സനമത്തമ്പി സാധു ഹോതീതി ഏവം അജ്ഝാസയം കത്വാ അഥ ഖോ വേരഞ്ജോ…പേ… ഉപസങ്കമീ’’തി ഏവം സാധു ഖോ പനാതിആദിപാഠസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ പരിവിതക്കനഭാവേന വുത്തത്താ ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതീതി പദാനന്തരമേവ അസ്സോസീതി പദം സമ്ബന്ധിതബ്ബം വിയ പഞ്ഞായതി, തഥാപി ‘‘സാധു ഖോ പന തഥാരൂപാനം അരഹതം ദസ്സനം ഹോതീ’’തി ഏവം യഥാവുത്തനിദസ്സനത്ഥേന ഇതി-സദ്ദേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ വുത്തത്താ പന അഞ്ഞത്ഥ ഇതി-സദ്ദസ്സ അദസ്സനതോ ച അഥ ഖോ വേരഞ്ജോതിആദിനാ കത്തബ്ബന്തരദസ്സനമുഖേന പാളിയാ പകാരന്തരേ പവത്തിതോ ച യഥാവുത്തവസേനേവ ‘‘സാധു ഖോ പന തഥാരൂപാനം അരഹതം ദസ്സനം ഹോതീ’’തി വചനാനന്തരമേവ അസ്സോസീതി പദം ആനേത്വാ സമ്ബന്ധനം യുത്തം. അട്ഠകഥാചരിയേന ഹി ബ്രാഹ്മണസ്സ അത്തനാ സുതവസേനേവ അജ്ഝാസയോ ഉപ്പജ്ജതീതി ഉപസങ്കമനഹേതുദസ്സനമുഖേന ദസ്സനമത്തമ്പി സാധു ഹോതീതി ഏവം അജ്ഝാസയം കത്വാതിആദി വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം.

൨. സീതോദകം വിയ ഉണ്ഹോദകേനാതി ഇദം ഉക്കമേന മുഖാരുള്ഹവസേന വുത്തം, അനുപസന്തസഭാവതായ ബ്രാഹ്മണസ്സേവ ഉണ്ഹോദകം വിയ സീതോദകേനാതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ, ഞാണതേജയുത്തതായ വാ ഭഗവാ ഉണ്ഹോദകോപമോതി കത്വാ തബ്ബിരഹിതം ബ്രാഹ്മണം സീതോദകം വിയ കത്വാ തഥാ വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. ഏകീഭാവന്തി സമ്മോദനകിരിയായ ഏകരൂപതം. യായാതിആദീസു യായ കഥായ സമ്മോദി ബ്രാഹ്മണോ, തം സമ്മോദനീയം കഥന്തി യോജനാ. തത്ഥ ഖമനീയന്തി ദുക്ഖബഹുലം ഇദം സരീരം, കച്ചി ഖമിതും സക്കുണേയ്യം. യാപനീയന്തി ചിരപ്പബന്ധസങ്ഖാതായ യാപനായ യാപേതും സക്കുണേയ്യം. രോഗാഭാവേന അപ്പാബാധം. ദുക്ഖജീവിതാഭാവേന അപ്പാതങ്കം. തംതംകിച്ചകരണത്ഥായ ലഹും അകിച്ഛേന ഉട്ഠാതും യോഗ്ഗതായ ലഹുട്ഠാനം. ബലന്തി സരീരസ്സ സബ്ബകിച്ചക്ഖമം ബലം കച്ചി അത്ഥീതി പുച്ഛതി. ഫാസുവിഹാരോതി സുഖവിഹാരോ. സരണീയമേവ ദീഘം കത്വാ ‘‘സാരണീയ’’ന്തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘സരിതബ്ബഭാവതോ ച സാരണീയ’’ന്തി. പരിയായേഹീതി കാരണേഹി.

ഭാവോതി കിരിയാ, തസ്മിം വത്തമാനോ നപുംസക-സദ്ദോ ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ നാമ, കിരിയാവിസേസനസദ്ദോതി അത്ഥോ. ഏകമന്തേ ഏകസ്മിം അന്തേ യുത്തപ്പദേസേതി അത്ഥോ. ഖണ്ഡിച്ചാദിഭാവന്തി ഖണ്ഡിതദന്തപലിതകേസാദിഭാവം. രാജപരിവട്ടേതി രാജൂനം പരിവത്തനം, പടിപാടിയോതി അത്ഥോ. പുരാതനുച്ചകുലപ്പസുതതായ ജിണ്ണതാ, ന വയസാതി ആഹ ‘‘ചിരകാലപ്പവത്തകുലന്വയേ’’തി. വിഭവാനം മഹന്തത്തം ലാതി ഗണ്ഹാതീതി മഹല്ലകോതി ആഹ ‘‘വിഭവമഹത്തതായ സമന്നാഗതേ’’തി. വിഭാവനേ നാമ അത്ഥേതി പകതിവിഭാവനസങ്ഖാതേ അത്ഥേ. ന അഭിവാദേതി വാതി അഭിവാദേതബ്ബന്തി ന സല്ലക്ഖേതി, ഏവം അസല്ലക്ഖണപകതികോതി വുത്തം ഹോതി. രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാതി ഏത്ഥാപി നിച്ചപകതികം അനിച്ചപകതികം വാതി അത്ഥോ. അനിച്ചം വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദോ അവധാരണത്ഥോ.

സമ്പതിജാതോതി മുഹുത്തജാതോ, ജാതസമനന്തരമേവാതി അത്ഥോ. സത്തപദവീതിഹാരേന ഗന്ത്വാ…പേ… ഓലോകേസീതി ഏത്ഥ ദ്വാരം പിധായ നിക്ഖന്തോതിആദീസു വിയ ഗമനതോ പുരേ കതമ്പി ഓലോകനം പച്ഛാ കതം വിയ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഓലോകേസിന്തി ച ലോകവിവരണപാടിഹാരിയേ ജാതേ മംസചക്ഖുനാ വോലോകേസീതി അത്ഥോ. സേട്ഠോതി പസത്ഥതരോ. പതിമാനേസീതി പൂജേസി. ആസഭിന്തി ഉത്തമം.

൩. തം വചനന്തി നാഹം തം ബ്രാഹ്മണാതിആദിവചനം. അഞ്ഞായ സണ്ഠഹേയ്യാതി അരഹത്തേ പതിട്ഠഹേയ്യ. ജാതിവസേനാതി ഖത്തിയാദിജാതിവസേന. ഉപപത്തിവസേനാതി ദേവേസു ഉപപത്തിവസേന. ആവിഞ്ഛന്തീതി ആകഡ്ഢന്തി. യസ്സ അഭിവാദാദികരണസങ്ഖാതസ്സ സാമഗ്ഗിരസസ്സ ഭഗവതി അഭാവം മഞ്ഞമാനോ ബ്രാഹ്മണോ ‘‘അരസരൂപോ’’തി ആഹ, തബ്ബിധുരസ്സ രൂപതണ്ഹാദികസ്സേവ സാമഗ്ഗിരസസ്സ അഭാവേന ഭഗവാ ‘‘അരസരൂപോ’’തി ദസ്സേതും സാമഗ്ഗിരസസദ്ദസ്സ രൂപരസാദീസു വത്തനപ്പകാരം ദസ്സേന്തോ ആഹ വത്ഥാരമ്മണാദീതിആദി.

താലാവത്ഥുകതാതി ഉച്ഛിന്നമൂലാനം താലാനം വത്ഥു വിയ നേസം രൂപരസാദീനം വത്ഥു ചിത്തസന്താനം കതന്തി ഇമസ്മിം അത്ഥേ മജ്ഝേപദലോപം ദീഘഞ്ച കത്വാ നിദ്ദേസോതി ആഹ താലവത്ഥു വിയാതിആദി. താലവത്ഥു വിയ യേസം വത്ഥു കതം തേ താലാവത്ഥുകതാതി വിസേസനസ്സ പരനിപാതോ ദട്ഠബ്ബോ, കതതാലവത്ഥുകാതി അത്ഥോ. മത്ഥകച്ഛിന്നതാലോയേവ പത്തഫലാദീനം അകാരണതായ അവത്ഥൂതി താലാവത്ഥു, തം വിയ യേസം വത്ഥു കതം തേ രൂപരസാദയോ താലാവത്ഥുകതാ, അയം അഞ്ഞപദത്ഥവസേന അത്ഥഗ്ഗാഹോ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന സുഗമോതി വിസേസമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘മത്ഥകച്ഛിന്നതാലോ വിയ കതാ’’തി. ഏവഞ്ച മത്ഥകസദിസേസു രൂപരസാദീസു രാഗേസു ഛിന്നേസുപി തബ്ബത്ഥുഭൂതസ്സ താലാവത്ഥുസദിസസ്സ ചിത്തസന്താനസ്സ യാവ പരിനിബ്ബാനട്ഠാനം ഉപപന്നമേവ ഹോതി. യഥാരുതതോ പന വിസേസനസമാസവസേന അത്ഥേ ഗയ്ഹമാനേ രൂപരസാദീനം താലാവത്ഥുസദിസതായ ഠാനം ആപജ്ജതി. യം പന സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.൩) ഏതം ദോസം പരിഹരിതും രൂപരസാദീനം കുസലാകുസലത്തം വുത്തം, തം തേ തഥാഗതസ്സ പഹീനാതിആദിപാളിയാ, കാമസുഖസ്സാദസങ്ഖാതാ രൂപരസാതിആദിഅട്ഠകഥായ ച ന സമേതി, ഖീണാസവാനമ്പി യാവ പരിനിബ്ബാനാ കുസലാകുസലാനം ഫലുപ്പത്തിതോ തേസം മത്ഥകച്ഛിന്നതാലസദിസതാപി ന യുത്താതി ഗഹേതബ്ബം. അഥ വാ മത്ഥകച്ഛിന്നതാലസ്സ ഠിതം അട്ഠിതഞ്ച അമനസികത്വാ പുന അനുപ്പത്തിധമ്മതാസദിസമത്തം ഉപമേത്വാ താലാവത്ഥു വിയ കതാതി വിസേസനസമാസവസേന അത്ഥഗ്ഗഹണേപി ന കോചി ദോസോ. അനു-സദ്ദോ പച്ഛാതി അത്ഥേ വത്തതീതി ആഹ പച്ഛാഭാവോ ന ഹോതീതിആദി. അനു അഭാവം ഗതാതി പച്ഛാ അനുപ്പത്തിധമ്മതാവസേന അഭാവം ഗതാ. അനച്ഛരിയാതി അനു അനു ഉപരൂപരി വിമ്ഹയകതാതി അത്ഥോ. യഞ്ച ഖോ ത്വം വദേസീതി യം വന്ദനാദിസാമഗ്ഗീരസാഭാവസങ്ഖാതം കാരണം അരസരൂപതായ വദേസി, തം കാരണം ന വിജ്ജതീതി അത്ഥോ.

൪. സന്ധായ ഭാസിതമത്ഥന്തി യം അത്ഥം സന്ധായ ബ്രാഹ്മണോ നിബ്ഭോഗോ ഭവം ഗോതമോതിആദിമാഹ, ഭഗവാ ച യം സന്ധായ നിബ്ഭോഗതാദിം അത്തനി അനുജാനാതി, തം സന്ധായ ഭാസിതമത്ഥം.

൫. കുലസമുദാചാരകമ്മന്തി കുലാചാരകമ്മം. കായതോ കായദ്വാരതോ പവത്തം ദുച്ചരിതം കായദുച്ചരിതം. അനേകവിഹിതാതി അനേകപ്പകാരാ.

൬. പഞ്ചകാമഗുണികരാഗസ്സാതി രൂപാദീസു പഞ്ചസു കാമകോട്ഠാസേസു അതിവിയ സങ്ഗവസേന നിയുത്തസ്സ കാമരാഗസ്സ, ഏതേന അനാഗാമീനം വത്ഥാഭരണാദീസു സങ്ഗനികന്തിവസേന ഉപ്പജ്ജനകാമരാഗസ്സ കാമരാഗതാഭാവം ദസ്സേതി തസ്സ രൂപരാഗാദീസു സങ്ഗഹതോ. അവസേസാനന്തി ഏത്ഥ സക്കായദിട്ഠിവിചികിച്ഛാനം പഠമേന മഗ്ഗേന, സേസാനം ചതൂഹിപി ഉച്ഛേദം വദതി, തേനാഹ ‘‘യഥാനുരൂപ’’ന്തി.

൭. ജിഗുച്ഛതി മഞ്ഞേതി ജിഗുച്ഛതി വിയ, ‘‘ജിഗുച്ഛതീ’’തി വാ സല്ലക്ഖേമി. അകോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠേനാതി അഞ്ഞാണസമ്ഭൂതട്ഠേന.

൮-൧൦. തത്രാതി യഥാവുത്തേസു ദ്വീസു അത്ഥവികപ്പേസു. പടിസന്ധിപരിയായോപി ഇധ ഗബ്ഭസദ്ദോതി ആഹ ‘‘ദേവലോകപടിസന്ധിപടിലാഭായാ’’തി. അപുനബ്ഭവഭൂതാതി ഖണേ ഖണേ ഉപ്പജ്ജമാനാനം ധമ്മാനം അഭിനിബ്ബത്തി.

൧൧. ധമ്മധാതുന്തി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തഞ്ഹി ധമ്മേ യാഥാവതോ ധാരേതി ഉപധാരേതീതി ‘‘ധമ്മധാതൂ’’തി വുച്ചതി. ദേസനാവിലാസപ്പത്തോതി അഭിരുചിവസേന പരിവത്തേത്വാ ദേസേതും സമത്ഥതാ ദേസനാവിലാസോ, തം പത്തോ. കരുണാവിപ്ഫാരന്തി സബ്ബസത്തേസു മഹാകരുണായ ഫരണം. താദിഗുണലക്ഖണമേവ ഉപമായ വിഭാവേന്തോ ആഹ ‘‘പഥവീസമചിത്തത’’ന്തി. തതോയേവ അകുജ്ഝനസഭാവതോ അകുപ്പധമ്മതാ. ജാതിയാ അനുഗതന്തി ജാതിയാ അനുബദ്ധം. ജരായ അനുസടന്തി ജരായ പലിവേഠിതം. വട്ടഖാണുഭൂതന്തി വട്ടതോ ഉദ്ധരിതും അസക്കുണേയ്യതായ വട്ടേ നിച്ചലഭാവേന ഠിതം ഖാണു വിയ ഭൂതം. ജാതാനം മച്ചാനം നിച്ചം മരണതോ ഭയന്തി ആഹ അജ്ജ മരിത്വാതിആദി. അപ്പടിസമം പുരേജാതഭാവന്തി അസദിസം അരിയായ ജാതിയാ പഠമജാതഭാവം, സബ്ബജേട്ഠഭാവന്തി അത്ഥോ.

‘‘അപീ’’തി അവത്വാ ‘‘പീ’’തി വദന്തോ പി-സദ്ദോ വിസും അത്ഥി നിപാതോതി ദസ്സേതി. സമ്മാ അധിസയിതാനീതി പാദാദീഹി ഉപഘാതം അകരോന്തിയാ സമ്മദേവ ഉപരി സയിതാനി, അകമ്മകസ്സാപി സയതിധാതുനോ അധിപുബ്ബതായ സകമ്മകതാ ദട്ഠബ്ബാ. നഖസിഖാതി നഖഗ്ഗാനി. സകുണാനം പക്ഖാ ഹത്ഥപാദട്ഠാനിയാതി ആഹ ‘‘സങ്കുടിതഹത്ഥപാദാ’’തി. ഏത്ഥാതി ആലോകട്ഠാനേ. നിക്ഖമന്താനന്തി നിക്ഖമന്തേസു, നിദ്ധാരണേ ഹേതം സാമിവചനം. അണ്ഡകോസന്തി അണ്ഡകപാലം.

ലോകോയേവ ലോകസന്നിവാസോ. അബുജ്ഝി ഏത്ഥാതി രുക്ഖോ ബോധി, സയം ബുജ്ഝതി, ബുജ്ഝന്തി വാ തേനാതി മഗ്ഗോപി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമ്പി ബോധി. ബുജ്ഝീയതീതി നിബ്ബാനം ബോധി. അന്തരാ ച ബോധിന്തി ദുതിയമുദാഹരണം വിനാപി രുക്ഖ-സദ്ദേന ബോധി-സദ്ദസ്സ രുക്ഖപ്പവത്തിദസ്സനത്ഥം. വരഭൂരിമേധസോതി മഹാപഥവീ വിയ പത്ഥടപഞ്ഞോതി അത്ഥോ. തിസ്സോ വിജ്ജാതി അരഹത്തമഗ്ഗോ അത്തനാ സഹ വത്തമാനം സമ്മാദിട്ഠിസങ്ഖാതം ആസവക്ഖയഞാണഞ്ചേവ ഇതരാ ദ്വേ മഹഗ്ഗതവിജ്ജാ ച തബ്ബിനിബന്ധകകിലേസവിദ്ധംസനവസേന ഉപ്പാദനതോ ‘‘തിസ്സോ വിജ്ജാ’’തി വുച്ചതി. ഛ അഭിഞ്ഞാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. സാവകപാരമീഞാണന്തി അഗ്ഗസാവകേഹി പടിലഭിതബ്ബം സബ്ബമേവ ലോകിയലോകുത്തരഞാണം. പച്ചേകബോധിഞാണന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ.

ഓപമ്മസമ്പടിപാദനന്തി ഓപമ്മത്ഥസ്സ ഉപമേയ്യേന സമം പടിപാദനം. അത്ഥേനാതി ഉപമേയ്യത്ഥേന. തിക്ഖഖരവിപ്പസന്നസൂരഭാവോതി ഇമിനാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാപത്തതം വിപസ്സനായ ദസ്സേതി. പരിണാമകാലോതി ഇമിനാ വുട്ഠാനഗാമിനിഭാവാപത്തിം. തദാ ച സാ മഗ്ഗഞാണഗബ്ഭം ധാരേന്തീ വിയ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഗബ്ഭഗ്ഗഹണകാലോ’’തി. അനുപുബ്ബാധിഗതേനാതി പഠമമഗ്ഗാദിപടിപാടിയാ അധിഗതേന. ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതന്തി ‘‘കാമം തചോ ച ന്ഹാരു ച അട്ഠി ച അവസിസ്സതു (മ. നി. ൨.൧൮൪; സം. നി. ൨.൨൨; അ. നി. ൨.൫; മഹാനി. ൧൯൬), സരീരേ ഉപസുസ്സതു മംസലോഹിത’’ന്തി ഏവം വുത്തചതുരങ്ഗസമന്നാഗതം വീരിയം.

ഛന്ദോ കാമോതിആദീസു പത്ഥനാകാരേന പവത്തോ ദുബ്ബലോ ലോഭോ ഇച്ഛനട്ഠേന ഛന്ദോ. തതോ ബലവാ രഞ്ജനട്ഠേന രാഗോ. തതോപി ബലവതരോ ഛന്ദരാഗോ. നിമിത്താനുബ്യഞ്ജനസങ്കപ്പവസേന പവത്തോ സങ്കപ്പോ. തതോപി ബലവസങ്കപ്പവസേനേവ പവത്തോ രാഗോ. തതോപി ബലവതരോ സങ്കപ്പരാഗോ. സ്വായം പഭേദോ ഏകസ്സേവ ലോഭസ്സ പവത്തിആകാരഭേദേന അവത്ഥാഭേദേന ച വുത്തോ.

പഠമജ്ഝാനകഥാവണ്ണനാ

സേയ്യഥിദന്തി തം കഥന്തി അത്ഥോ. ഏതന്തി പുബ്ബപദേയേവ അവധാരണകരണം, ഏതം അത്ഥജാതം വാ. തന്നിസ്സരണതോതി തേസം കാമാനം നിസ്സരണത്താ. ഏസാതി ഏവ-കാരോ. കാമധാതു നാമ കാമഭവോ, നേക്ഖമ്മന്തി പഠമജ്ഝാനം. ഏസാതി നിയമോ. തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണവിവേകാ തദങ്ഗവിവേകാദയോ. കായചിത്തഉപധിവിവേകാ കായവിവേകാദയോ, തയോ ഏവ ഇധ ഝാനകഥായ, സമുച്ഛേദവിവേകാദീനം അസമ്ഭവാ. നിദ്ദേസേതി മഹാനിദ്ദേസേ. തത്ഥേവാതി മഹാനിദ്ദേസേ ഏവ. വിഭങ്ഗേതി ഝാനവിഭങ്ഗേ. ഏവഞ്ഹി സതീതി ഉഭയേസമ്പി കാമാനം സങ്ഗഹേ സതി.

പുരിമേനാതി കായവിവേകേന. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം കായചിത്തവിവേകദ്വയേ. ദുതിയേനാതി ചിത്തവിവേകേന. ഏതേസന്തി യഥാവുത്തനയേന വത്ഥുകാമകിലേസകാമവിവേകദ്വയസ്സ വാചകഭൂതാനം വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹീതി ഇമേസം പദാനം, നിദ്ധാരണേ ചേതം സാമിവചനം. ബാലഭാവസ്സ ഹേതുപരിച്ചാഗോതി അനുവത്തതി. അകുസലധമ്മോ ഹി ബാലഭാവസ്സ ഹേതു. ആസയപോസനന്തി ആസയസ്സ വിസോധനം വഡ്ഢനഞ്ച. വിഭങ്ഗേ നീവരണാനേവ വുത്താനീതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘ഉപരിഝാനങ്ഗപച്ചനീകപടിപക്ഖഭാവദസ്സനതോ’’തി. തത്ഥ ഉപരി സവിതക്കന്തിആദിനാ വുച്ചമാനാനി ഝാനങ്ഗാനി, തേസം അത്തനോ പച്ചനീകാനം പടിപക്ഖഭാവദസ്സനതോതി അത്ഥോ. ഉപരിഝാനങ്ഗാനം പച്ചനീകപടിപക്ഖഭാവസ്സ ദസ്സനതോതിപി പാഠോ. തത്ഥ ‘‘ഉപരി വുച്ചമാനഝാനങ്ഗാനം ഉജുവിപച്ചനീകവസേന പടിപക്ഖഭാവദസ്സനതോ’’തി ‘‘നീവരണാനം താനേവ വിഭങ്ഗേ വുത്താനീ’’തിപി അത്ഥം വദന്തി. പേടകേതി മഹാകച്ചായനത്ഥേരേന കതം നേത്തിപ്പകരണനയാനുസാരിപകരണം, തം പന പിടകാനം വണ്ണനാഭൂതത്താ ‘‘പേടക’’ന്തി വുത്തം, തസ്മിന്തി അത്ഥോ.

വിതക്കനം നാമ ആരമ്മണപരികപ്പനന്തി ആഹ ‘‘ഊഹന’’ന്തി. രൂപം രൂപന്തിആദിനാ വിസയേ ആകോടേന്തസ്സ വിസയപ്പവത്തിആഹനനം ഉപരി ആഹനനന്തി വേദിതബ്ബം. ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ ആനയനം നാമ ആരമ്മണാഭിമുഖകരണം. അനുസഞ്ചരണന്തി അനുപരിബ്ഭമനം, തഞ്ച ഖണന്തരസ്സ തഥാകാരേന ഉപ്പാദനമേവ, ന ഹി പരമത്ഥതോ ഏകസ്സ സഞ്ചരണമത്ഥി, ഏവമഞ്ഞത്ഥാപി ഈദിസേസു. അനുമജ്ജനന്തി പരിമജ്ജനം. തത്ഥാതി ആരമ്മണേ. സഹജാതാനുയോജനം സകിച്ചാനുവത്തിതാകരണേന. കത്ഥചീതി ദുതിയജ്ഝാനവിരഹിതേസു സവിചാരചിത്തേസു സബ്ബത്ഥാതി അത്ഥോ. വിചാരേന സഹ ഉപ്പജ്ജമാനോപി വിതക്കോ ആരമ്മണേ അഭിനിരോപനാകാരേന പവത്തിം സന്ധായ ‘‘പഠമാഭിനിപാതോ’’തി വുത്തോ. വിപ്ഫാരവാതി അവൂപസന്തസഭാവതായ വേഗവാ, തേനേവേസ ദുതിയജ്ഝാനേ പഹാനങ്ഗം ജാതം. പഠമദുതിയജ്ഝാനേസൂതി പഞ്ചകനയം സന്ധായ വുത്തം. അങ്ഗവിനിമുത്തസ്സ ഝാനസ്സ അഭാവം ദസ്സേന്തോ രുക്ഖോ വിയാതിആദിമാഹ.

വിവേക-സദ്ദസ്സ ഭാവസാധനപക്ഖേ ‘‘തസ്മാ വിവേകാ’’തി വുത്തം, ഇതരപക്ഖേ ‘‘തസ്മിം വിവേകേ’’തി. പിനയതീതി തപ്പേതി, വഡ്ഢേതി വാ. ഫരണരസാതി പണീതരൂപേഹി കായേ ബ്യാപനരസാ. സാതലക്ഖണന്തി ഇട്ഠസഭാവം, മധുരന്തി അത്ഥോ. സമ്പയുത്താനം പീളനജ്ഝുപേക്ഖനം അകത്വാ അനു അനു ഗണ്ഹനം ഉപകാരിതാ വാ അനുഗ്ഗഹോ. വനമേവ വനന്തം. ഉദകമേവ ഉദകന്തം. തസ്മിം തസ്മിം സമയേ പാകടഭാവതോതി ഇമിനാ ഇട്ഠാരമ്മണാദിപടിലാഭസമയേപി സുഖം വിജ്ജമാനമ്പി അപാകടം, പീതിയേവ തത്ഥ പാകടാ, പടിലദ്ധരസാനുഭവനസമയേ ച വിജ്ജമാനപീതിതോപി സുഖമേവ പാകടതരന്തി ദസ്സേതി. ഏത്ഥ ച ചേതസികസുഖവസേനേവ പടിലദ്ധരസാനുഭവനം വേദിതബ്ബം, ന കായികസുഖവസേന തസ്സ പീതിസമ്പയോഗസ്സേവ അഭാവേന ഇധാനധിപ്പേതത്താ. അയഞ്ച പീതീതിആദി അഞ്ഞപദത്ഥസമആസദസ്സനം, അസ്സത്ഥിപക്ഖേ തദ്ധിതപച്ചയദസ്സനം വാ. ദുതിയവികപ്പേന അഞ്ഞപദത്ഥസമാസവസേനേവ ‘‘വിവേകജം പീതിസുഖ’’ന്തി ഇദം ഏകം പദന്തി ദസ്സേതി, വിഭത്തിയാ ച അലോപം.

ഗണനാനുപുബ്ബതാതി ദേസനാക്കമം സന്ധായ വുത്തം. പഠമം സമാപജ്ജതീതി ഇദം ആദികമ്മികവസേന വുത്തം, ചിണ്ണവസീനം പന യോഗീനം ഉപ്പടിപാടിയാപി ഝാനം ഉപ്പജ്ജതേവ. ഝാപേതീതി ദഹതി. അനിച്ചാദിലക്ഖണവിസയായ വിപസ്സനായ ഉപനിജ്ഝായനം കഥം നിബ്ബാനാലമ്ബനസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഹോതീതി ആഹ വിപസ്സനായാതിആദി. തത്ഥ മഗ്ഗേന സിജ്ഝതീതി നിച്ചാദിവിപല്ലാസപ്പഹായകേന സഹ മഗ്ഗേനേവ തം ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം അസമ്മോഹതോ അത്തനോ സിജ്ഝതി. അഥ വാ മഗ്ഗേനാതി മഗ്ഗകിച്ചേന, വിപല്ലാസപ്പഹാനേനാതി അത്ഥോ.

അഞ്ഞോതി സത്തോ. അവുത്തത്താതി ‘‘സചിത്തേകഗ്ഗത’’ന്തി ഝാനപാളിയം (വിഭ. ൫൦൮ ആദയോ) അവുത്തത്താ. വുത്തത്താതി തസ്സാ ഝാനപാളിയാ വിഭങ്ഗേ വുത്തത്താ.

ദുതിയജ്ഝാനകഥാവണ്ണനാ

അജ്ഝത്തന്തി ഝാനവിസേസനത്താ വുത്തം ‘‘ഇധ നിയകജ്ഝത്തമധിപ്പേത’’ന്തി. ഝാനഞ്ഹി അജ്ഝത്തജ്ഝത്തം ന ഹോതി ഛളിന്ദ്രിയാനമേവ തബ്ഭാവതോ. ഖുദ്ദകാ ഊമിയോ വീചിയോ. മഹതിയോ തരങ്ഗാ. സന്താ ഹോന്തി സമിതാതിആദീനി അഞ്ഞമഞ്ഞവേവചനാനി, ഝാനബലേന സമതിക്കന്താതി അധിപ്പായോ. അപ്പിതാതി ഗമിതാ വിനാസം പാപിതാ. പരിയായോതി ഝാനപരിക്ഖാരേ ഝാനവോഹാരത്താ അപരമത്ഥതോ.

തതിയജ്ഝാനകഥാവണ്ണനാ

തദധിഗമായാതി തതിയമഗ്ഗാധിഗമായ. ഉപപത്തിതോ ഇക്ഖതീതി പഞ്ഞായ സഹചരണപരിചയേന യഥാ സമവാഹിഭാവോ ഹോതി, ഏവം യുത്തിതോ പസ്സതി. വിപുലായാതി മഹഗ്ഗതഭാവപ്പത്തായ. ഥാമഗതായാതി വിതക്കവിചാരപീതിവിഗമേന ഥിരഭാവപ്പത്തിയാ, തേനേവ വക്ഖതി ‘‘വിതക്കവിചാരപീതീഹി അനഭിഭൂതത്താ’’തിആദി. (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൧ തതിയജ്ഝാനകഥാ). ഉപേക്ഖാഭേദം ദസ്സേത്വാ ഇധാധിപ്പേതം ഉപേക്ഖം പകാസേതും ഉപേക്ഖാ പനാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ തത്രമജ്ഝത്തതാവ ഖീണാസവാനം ഇട്ഠാനിട്ഠഛളാരമ്മണാപാഥേ പരിസുദ്ധപകതിഭാവാവിജഹനാകാരേന അജ്ഝുപേക്ഖനതോ ‘‘ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ’’തി ച, സത്തേസു മജ്ഝത്താകാരപ്പവത്തത്താ ‘‘ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ’’തി ച, സഹജാതധമ്മാനം മജ്ഝത്താകാരഭൂതാ ‘‘ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാ’’തി ച, കേവലാ ‘‘തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ’’തി ച, തതിയജ്ഝാനസഹഗതാ അഗ്ഗസുഖേപി തസ്മിം അപക്ഖപാതഭൂതാ ‘‘ഝാനുപേക്ഖാ’’തി ച, ചതുത്ഥജ്ഝാനസഹഗതാ സബ്ബപച്ചനീകപരിസുദ്ധിതായ ‘‘പാരിസുദ്ധുപേക്ഖാ’’തി ച തേന തേന അവത്ഥാഭേദേന ഛധാ വുത്താ.

വീരിയമേവ പന അനച്ചാരദ്ധഅനതിസിഥിലേസു സഹജാതേസു സങ്ഖാരേസു ഉപേക്ഖനാകാരേന പവത്തം ‘‘വീരിയുപേക്ഖാ’’തി വുത്തം. അട്ഠന്നം രൂപാരൂപജ്ഝാനാനം പടിലാഭതോ പുബ്ബഭാഗേ ഏവ നീവരണവിതക്കവിചാരാദീനം പഹാനാഭിമുഖീഭൂതത്താ തേസം പഹാനേപി അബ്യാപാരഭാവൂപഗമനേന മജ്ഝത്താകാരപ്പവത്താ സമാധിവസേന ഉപ്പന്നാ അട്ഠ പഞ്ഞാ ചേവ ഉപാദാനക്ഖന്ധഭൂതേസു സങ്ഖാരേസു അജ്ഝുപേക്ഖനാകാരപ്പവത്താ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പന്നാ ചതുന്നം മഗ്ഗാനം പുബ്ബഭാഗേ തസ്സ തസ്സ അധിഗമായ ചതസ്സോ ചതുന്നം ഫലസമാപത്തീനം പുബ്ബഭാഗേ തസ്സ തസ്സ അധിഗമായ അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖവസേന പവത്താ ചതസ്സോ സുഞ്ഞതഅനിമിത്തവിമോക്ഖവസേന ദ്വേതി ദസ പഞ്ഞാ ചാതി ഇമേ അട്ഠാരസ പഞ്ഞാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ നാമ. യഥാവുത്തവിപസ്സനാപഞ്ഞാവ ലക്ഖണവിചിനനേപി മജ്ഝത്തഭൂതാ വിപസ്സനുപേക്ഖാ നാമ. അദുക്ഖമസുഖവേദനാ വേദനുപേക്ഖാ നാമ. ഇമാസം പന ദസന്നമ്പി ഉപേക്ഖാനം ‘‘തത്ഥ തത്ഥ ആഗതനയതോ വിഭാഗോ ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായം വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ’’തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ഏവമയം ദസവിധാപീതിആദി. തത്ഥ തത്ഥ ആഗതനയതോതി ഇദമ്പി ഹി താസം വിഭാഗദസ്സനസ്സ ഭൂമിപുഗ്ഗലാദിപദം വിയ വിസും മാതികാപദവസേന വുത്തം, ന പന ഭൂമിപുഗ്ഗലാദിവസേന വിഭാഗദസ്സനസ്സ ആഗതട്ഠാനപരാമസനം ആഗതട്ഠാനസ്സ അട്ഠസാലിനിയാതിആദിനാ വുത്തത്താ, തസ്മാ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.൧൧ തതിയജ്ഝാനകഥാ) യം വുത്തം ‘‘ഇമാസം പന ദസന്നമ്പി ഉപേക്ഖാനം ഭൂമിപുഗ്ഗലാദിവസേന വിഭാഗോ തത്ഥ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ഏവമയം ദസവിധാതിആദീ’’തി, തം അമനസികത്വാ വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. തത്ഥ തത്ഥ ആഗതനയതോതി ‘‘ഇധ (ഖീണാസവോ) ഭിക്ഖു ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ നേവ സുമനോ ഹോതി, ന ദുമ്മനോ, ഉപേക്ഖകോ വിഹരതി സതോ സമ്പജാനോ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൩.൩൪൮; അ. നി. ൬.൧) ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ ആഗതാ, ‘‘ഉപേക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൦൮; മ. നി. ൧.൭൭; ൨.൩൦൯; ൩.൨൩൦) ഏവം ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ ആഗതാതി ഇമിനാ നയേന ദസന്നമ്പി ഉപേക്ഖാനം തത്ഥ തത്ഥ വുത്തപദേസേസു ആഗതനയദസ്സനതോ ച അയം ദസവിധാപി ഉപേക്ഖാ ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാതി സമ്ബന്ധോ.

ഭൂമീതിആദീസു പന ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ കാമാവചരാ, ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ രൂപാവചരാതിആദിനാ ഭൂമിതോ ച, ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ അസേക്ഖാനമേവ, ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ പുഥുജ്ജനാദീനം തിണ്ണമ്പി പുഗ്ഗലാനന്തിആദിനാ പുഗ്ഗലതോ ച, ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ സോമനസ്സുപേക്ഖാസഹഗതചിത്തസമ്പയുത്താതിആദിനാ ചിത്തതോ ച, ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ ഛളാരമ്മണാതിആദിനാ ആരമ്മണതോ ച, ‘‘വേദനുപേക്ഖാ വേദനാക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിതാ, ഇതരാ നവ സങ്ഖാരക്ഖന്ധേനാ’’തി ഖന്ധസങ്ഗഹവസേന ച, ‘‘ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ ബ്രഹ്മവിഹാരബോജ്ഝങ്ഗഝാന പാരിസുദ്ധിതത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ ച അത്ഥതോ ഏകാ. തസ്മാ ഏകക്ഖണേ ച താസു ഏകായ സതി ഇതരാ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, തഥാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വിപസ്സനുപേക്ഖാപി വേദിതബ്ബാ. വേദനാവീരിയുപേക്ഖാനമേകക്ഖണേ സിയാ ഉപ്പത്തീ’’തി ഏകക്ഖണവസേന ച, ‘‘ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ അബ്യാകതാ ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ കുസലാബ്യാകതാ, തഥാ സേസാ. വേദനുപേക്ഖാ പന സിയാ അകുസലാപീ’’തി ഏവം കുസലത്തികവസേന ച, ‘‘സങ്ഖേപതോ ചത്താരോ ച ധമ്മാ വീരിയവേദനാതത്രമജ്ഝത്തതാഞാണവസേനാ’’തി ഏവം സങ്ഖേപവസേന ച അയം ദസവിധാപി ഉപേക്ഖാ ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാതി യോജനാ.

ഏത്ഥ ചേതാ കിഞ്ചാപി അട്ഠസാലിനിയം ഭൂമിപുഗ്ഗലാദിവസേന സരൂപതോ ഉദ്ധരിത്വാ ന വുത്താ, തഥാപി തത്ഥ വുത്തപ്പകാരേഹേവ താസം ഭൂമിപുഗ്ഗലാദിവിഭാഗോ നയതോ ഉദ്ധരിത്വാ സക്കാ ഞാതുന്തി തത്ഥ സരൂപതോ വുത്തഞ്ച അവുത്തഞ്ച ഏകതോ സങ്ഗഹേത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ആഗതനയതോതിആദീഹി നവഹി പകാരേഹി അതിദേസോ കതോ, തേനേവ ‘‘ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായം വുത്തവസേനാ’’തി അവത്വാ ‘‘വുത്തനയേനേവാ’’തി വുത്തം. തഥാഹി ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാതി ആദിമ്ഹി വുത്തേ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ രൂപാദിആരമ്മണതായ ഭൂമിതോ കാമാവചരാ ച പുഗ്ഗലതോ അസേക്ഖാനമേവ ച ഉപ്പജ്ജതി, ചിത്തതോ സോമനസ്സുപേക്ഖാചിത്തസമ്പയുത്താ, ആരമ്മണതോ ഛളാരമ്മണാ, കുസലത്തികതോ അബ്യാകതാ ചാതി പണ്ഡിതേഹി സക്കാ ഞാതും, തഥാ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ ച ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ ച തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ ച ഝാനുപേക്ഖാ ച പാരിസുദ്ധുപേക്ഖാ ച അത്ഥതോ ഏകാതിആദിമ്ഹി വുത്തേ പനസ്സ സങ്ഖാരക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതത്താ ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാദീഹി സഹ ഏകക്ഖണേ അനുപ്പത്തിആദയോ ച സക്കാ ഞാതും, യഥാ ച ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ, ഏവം സേസാനമ്പി യഥാരഹം അട്ഠസാലിനിയം വുത്തനയതോ ഭൂമിആദിവിഭാഗുദ്ധാരനയോ ഞാതബ്ബോ. അനാഭോഗരസാതി പണീതസുഖേപി തസ്മിം അവനതിപടിപക്ഖകിച്ചാതി അത്ഥോ.

പുഗ്ഗലേനാതി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനേന. കിലേസേഹി സമ്പയുത്താനം ആരക്ഖാ. തീരണം കിച്ചസ്സ പാരഗമനം. പവിചയോ വീമംസാ. ഇദന്തി സതിസമ്പജഞ്ഞം. യസ്മാ തസ്സ നാമകായേന സമ്പയുത്തം സുഖന്തി ഇമസ്സ തസ്മാ ഏതമത്ഥന്തിആദിനാ സമ്ബന്ധോ. തസ്സാതി ഝാനസമങ്ഗിനോ. തംസമുട്ഠാനേനാതി തം യഥാവുത്തനാമകായസമ്പയുത്തം സുഖം സമുട്ഠാനം കാരണം യസ്സ രൂപസ്സ തേന തംസമുട്ഠാനേന രൂപേന. അസ്സാതി യോഗിനോ. യസ്സാതി രൂപകായസ്സ. ഫുടത്താതി അതിപണീതേന രൂപേന ഫുടത്താ. ഏതമത്ഥം ദസ്സേന്തോതി കായികസുഖഹേതുഭൂതരൂപസമുട്ഠാപകനാമകായസുഖം പടിസംവേദിയമാനോ ഏവ ഝാനസമങ്ഗിതാകരണേ കാരിയോപചാരതോ ‘‘സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേതീ’’തി വുച്ചതീതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേന്തോതി അത്ഥോ. യന്തി ഹേതുഅത്ഥേ നിപാതോതി ആഹ ‘‘യംഝാനഹേതൂ’’തി. സുഖപാരമിപ്പത്തേതി സുഖസ്സ ഉക്കംസപരിയന്തം പത്തേ. ഏവമേതേസം പഹാനം വേദിതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. അഥ കസ്മാ ഝാനേസ്വേവ നിരോധോ വുത്തോതി സമ്ബന്ധോ.

ചതുത്ഥജ്ഝാനകഥാവണ്ണനാ

കത്ഥ ചുപ്പന്നന്തി ഏത്ഥ കത്ഥാതി ഹേതുമ്ഹി ഭുമ്മം, കസ്മിം ഹേതുമ്ഹി സതീതി അത്ഥോ. നാനാവജ്ജനേതി അപ്പനാവീഥിആവജ്ജനതോ നാനാ ഭിന്നം പുരിമവീഥീസു ആവജ്ജനം യസ്സ ഉപചാരസ്സ, തസ്മിം നാനാവജ്ജനേ. വിസമനിസജ്ജായ ഉപ്പന്നകിലമഥോ വിസമാസനുപതാപോ. ഉപചാരേ വാതിആദി പക്ഖന്തരദസ്സനം ഏകാവജ്ജനൂപചാരേപി വാതി അത്ഥോ. പീതിഫരണേനാതി ഇമിനാ അപ്പനാവീഥിയാ വിയ ഏകവീഥിയമ്പി കാമാവചരപീതിയാ ഫരണമത്തസ്സ അഭാവം ദസ്സേതി. ദോമനസ്സിന്ദ്രിയസ്സ അസ്സ സിയാ ഉപ്പത്തീതി സമ്ബന്ധോ. ഏതന്തി ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം ഉപ്പജ്ജതീതി സമ്ബന്ധോ. വിതക്കവിചാരപ്പച്ചയേപീതി പി-സദ്ദോ അട്ഠാനപ്പയുത്തോ. സോ ‘‘പഹീനസ്സാ’’തി ഹേട്ഠാ വുത്തപദാനന്തരം യോജേതബ്ബോ ‘‘പഹീനസ്സാപി ദോമനസ്സിന്ദ്രിയസ്സാ’’തി. വിതക്കവിചാരഭാവേതി ഏത്ഥ ‘‘ഉപ്പജ്ജതി ദോമനസ്സിന്ദ്രിയ’’ന്തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. നിമിത്തത്ഥേ ചേതം ഭുമ്മം, വിതക്കവിചാരഭാവഹേതൂതി അത്ഥോ. വിതക്കവിചാരാതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ തസ്മാതി ഏതസ്മിം അത്ഥേ ദട്ഠബ്ബോ, തേന യസ്മാ ഏതം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം വിതക്കവിചാരപച്ചയേ…പേ… നേവ ഉപ്പജ്ജതി, യത്ഥ പന ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ വിതക്കവിചാരഭാവേയേവ ഉപ്പജ്ജതി. യസ്മാ ച അപ്പഹീനായേവ ദുതിയജ്ഝാനൂപചാരേ വിതക്കവിചാരാ, തസ്മാ തത്ഥസ്സ സിയാ ഉപ്പത്തീതി ഏവമേത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

തത്ഥാതി ദുതിയജ്ഝാനൂപചാരേ. അസ്സാതി ദോമനസ്സിന്ദ്രിയസ്സ. സിയാ ഉപ്പത്തീതി ഇദഞ്ച പച്ചയമത്തദസ്സനേന സമ്ഭാവനമത്തതോ വുത്തം. ദോമനസ്സുപ്പത്തിസമ്ഭാവനാപി ഹി ഉപചാരക്ഖണേയേവ കാതും യുത്താ, വിതക്കവിചാരരഹിതേ പന ദുതിയജ്ഝാനക്ഖണേ തദുപ്പത്തിസമ്ഭാവനാപി ന യുത്താ കാതുന്തി. ഇതരഥാ കുസലചിത്തക്ഖണേ അകുസലദോമനസ്സുപ്പത്തിയാ അസമ്ഭവതോ ‘‘തത്ഥസ്സ സിയാ ഉപ്പത്തീ’’തി ന വത്തബ്ബം സിയാ. സമീപത്ഥേ വാ ഏതം ഭുമ്മം, ഉപചാരജ്ഝാനാനന്തരവീഥീസൂതി അത്ഥോ. ദുതിയജ്ഝാനേതി ഏത്ഥാപി അനന്തരവീഥീസുപി ന ത്വേവ ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ, ഏവം ഉപരി സുഖിന്ദ്രിയേപി. സോമനസ്സിന്ദ്രിയസ്സ ഉപ്പത്തീതി സമ്ബന്ധോ. പഹീനാതി വുത്താതി ഇദം ‘‘പഞ്ചന്നം ഓരമ്ഭാഗിയാനം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ’’തി വുത്തത്താ വുത്തം. ദുക്ഖാഭാവേനാതി ദുക്ഖതാഭാവേന. ഏവം സുഖാഭാവേനാതി ഏത്ഥാപി. ഏതേനാതി ദുക്ഖസുഖപടിക്ഖേപവചനേന. ഇട്ഠാനിട്ഠവിപരീതാനുഭവനലക്ഖണാതി അതിഇട്ഠഅതിഅനിട്ഠാനം വിപരീതസ്സ മജ്ഝത്താരമ്മണസ്സ അനുഭവനലക്ഖണാ, മജ്ഝത്താരമ്മണമ്പി ഹി ഇട്ഠാനിട്ഠേസു ഏവ പവിട്ഠം തബ്ബിനിമുത്തസ്സ അഭാവാ.

ഝാനചതുക്കകഥാവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

പുബ്ബേനിവാസകഥാവണ്ണനാ

൧൨. അരൂപജ്ഝാനാനമ്പി അങ്ഗസമതായ ചതുത്ഥജ്ഝാനേ സങ്ഗഹോതി ആഹ കേസഞ്ചി അഭിഞ്ഞാപാദകാനീതിആദി, തേനേവ വക്ഖതി ‘‘അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ’’തിആദി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൨). തേസു ച ചതുത്ഥജ്ഝാനമേവ അഭിഞ്ഞാപാദകം നിരോധപാദകം ഹോതി, ന ഇതരാനി. ദൂരകാരണതം പന സന്ധായ ‘‘ചത്താരി ഝാനാനീ’’തി നേസമ്പി ഏകതോ ഗഹണം കതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ചിത്തേകഗ്ഗതത്ഥാനീതി ഇദം ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരം സന്ധായ വുത്തന്തി ആഹ ഖീണാസവാനന്തിആദി. സബ്ബകിച്ചസാധകന്തി ദിബ്ബവിഹാരാദിസബ്ബബുദ്ധകിച്ചസാധകം. സബ്ബലോകിയലോകുത്തരഗുണദായകന്തി ഇമിനാ യഥാവുത്തം വിപസ്സനാപാദകത്താദിസബ്ബം സമ്പിണ്ഡേതി. ഇദഞ്ഹി ഝാനം ഭഗവതോ സബ്ബബുദ്ധഗുണദായകസ്സ മഗ്ഗഞാണസ്സ പദട്ഠാനത്താ ഏവം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. യഥയിദന്തി യഥാ ഇദം. അഭിനീഹാരക്ഖമന്തി ഇദ്ധിവിധാദിഅത്ഥം തദഭിമുഖം നീഹരണയോഗ്ഗം.

ഝാനപ്പടിലാഭപച്ചയാനന്തി ഝാനപ്പടിലാഭഹേതുകാനം ഝാനപ്പടിലാഭം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജനകാനം. പാപകാനന്തി ലാമകാനം. ഇച്ഛാവചരാനന്തി ഇച്ഛായ വസേന ഓതിണ്ണാനം നീവരണഭാവം തദേകട്ഠതഞ്ച അപ്പത്താനം അത്തുക്കംസനാദിവസപ്പവത്താനം അഹോ വത മമേവ സത്ഥാ പടിപുച്ഛിത്വാ ഭിക്ഖൂനം ഏവരൂപം ധമ്മം ദേസേയ്യാതിആദിനയപ്പവത്താനം മാനാദീനം. പോത്ഥകേസു പന ‘‘ഝാനപ്പടിലാഭപച്ചനീകാന’’ന്തിപി പാഠം ലിഖന്തി, സോ പമാദപാഠോതി ഗഹേതബ്ബോ ‘‘ഝാനപ്പടിലാഭപച്ചനീകാനം നീവരണാനം അഭാവസ്സ നീവരണദൂരീഭാവേന പരിസുദ്ധോ’’തി ഏവം പുബ്ബേ പരിസുദ്ധപദേയേവ വുത്തത്താ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.൧൨) പന ‘‘ഇച്ഛാവചരാനന്തി ഇച്ഛായ അവചരാനം ഇച്ഛാവസേന ഓതിണ്ണാനം പവത്താനം നാനപ്പകാരാനം കോപഅപ്പച്ചയാനന്തി അത്ഥോതി അയമ്പി പാഠോ അയുത്തോ ഏവാതി ഗഹേതബ്ബം. തതോ ഏവ ച വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ അയം പാഠോ സബ്ബേന സബ്ബം ന ദസ്സിതോ’’തി വുത്തം. തത്ഥ ച നാനപ്പകാരാനം കോപഅപ്പച്ചയാനന്തി ഏവം നീവരണഭാവപ്പത്തദോസാനം പരാമട്ഠത്താ അയം പാഠോ പടിക്ഖിത്തോതി വേദിതബ്ബോ.

അഭിജ്ഝാദീനന്തി ഏത്ഥ അഭിജ്ഝാ-സദ്ദേന ച അനീവരണസഭാവസ്സേവ ലോഭസ്സ മാനാദീനഞ്ച ഗഹണം ഝാനപ്പടിലാഭപച്ചയാനന്തി അനുവത്തമാനത്താ. ഉഭയമ്പീതി അനങ്ഗണത്തം വിഗതൂപക്കിലേസത്തഞ്ചാതി ഏതം ഉഭയമ്പി യഥാക്കമം അനങ്ഗണസുത്തവത്ഥസുത്താനുസാരേനേവ വേദിതബ്ബം. തേസു ച സുത്തേസു കിഞ്ചാപി നീവരണസഭാവപ്പത്താ ഥൂലദോസാപി വുത്താ, തഥാപി അധിഗതചതഉത്ഥജ്ഝാനസ്സ വസേന വുത്തത്താ ഇധ സുഖുമാ ഏവ തേ ഗഹിതാ. അങ്ഗണുപക്കിലേസസാമഞ്ഞേന പനേത്ഥ സുത്താനം അപദിസനം. തഥാ ഹി ‘‘സുത്താനുസാരേനാ’’തി വുത്തം, ന പന സുത്തവസേനാതി.

പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിയം ഞാണം പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണന്തി നിബ്ബചനം ദസ്സേന്തോ ആഹ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിമ്ഹീതിആദി. ഇദാനി പുബ്ബേനിവാസം പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിം തത്ഥ ഞാണഞ്ച വിഭാഗതോ ദസ്സേതും തത്ഥാതിആദി വുത്തം. പുബ്ബ-സദ്ദോ അതീതഭവവിസയോ, നിവാസ-സദ്ദോ ച കമ്മസാധനോതി ആഹ ‘‘പുബ്ബേ അതീതജാതീസു നിവുത്ഥക്ഖന്ധാ’’തി. നിവുത്ഥതാ ചേത്ഥ സകസന്താനേ പവത്തതാ, തേനാഹ അനുഭൂതാതിആദി. ഇദാനി സപരസന്താനസാധനവസേന നിവാസ-സദ്ദസ്സ അത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘നിവുത്ഥധമ്മാ വാ നിവുത്ഥാ’’തി വത്വാ തം വിവരിതും ഗോചരനിവാസേനാതിആദി വുത്തം. ഗോചരഭൂതാപി ഹി ധമ്മാ ഞാണേന നിവുത്ഥാ നാമ ഹോന്തി, തേ പന സപരവിഞ്ഞാണഗോചരതായ ദുവിധാതി ദസ്സേതും അത്തനോതിആദി വുത്തം. പരവിഞ്ഞാണവിഞ്ഞാതാപി വാ നിവുത്ഥാതി സമ്ബന്ധോ. ഇധാപി പരിച്ഛിന്നാതി പദം ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. അനമതഗ്ഗേപി ഹി സംസാരേ അത്തനാ അവിഞ്ഞാതപുബ്ബാനം സത്താനം ഖന്ധാ പരേഹേവ കേഹിചി വിഞ്ഞാതത്താ പരവിഞ്ഞാണവിഞ്ഞാതാ നാമ വുത്താ, തേസം അനുസ്സരണം പുരിമതോ ദുക്കരം യേഹി പരേഹി വിഞ്ഞാതതായ തേ പരവിഞ്ഞാണവിഞ്ഞാതാ നാമ ജാതാ, തേസം വത്തമാനസന്താനാനുസാരേന വിഞ്ഞാതബ്ബതോ. തേ ച പരവിഞ്ഞാണവിഞ്ഞാതാ ദുവിധാ പരിനിബ്ബുതാ അപരിനിബ്ബുതാതി. തേസു ച പരിനിബ്ബുതാനുസ്സരണം ദുക്കരം സബ്ബസോ സുസമുച്ഛിന്നസന്താനത്താ. തം പന സിഖാപ്പത്തപരവിഞ്ഞാതം പുബ്ബേനിവാസം ദസ്സേതും ‘‘ഛിന്നവടുമകാനുസ്സരണാദീസൂ’’തി വുത്തം. തത്ഥ ഛിന്നവടുമകാ അതീതേ പരിനിബ്ബുതാ ഖീണാസവാ ഛിന്നസംസാരമഗ്ഗത്താ. ആദി-സദ്ദേന അപരിനിബ്ബുതാനം പരവിഞ്ഞാണവിഞ്ഞാതാനമ്പി സീഹോക്കന്തികവസഏന അനുസ്സരണം ഗഹിതം. യായ സതിയാ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി, സാ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതീതി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം.

വിഹിത-സദ്ദോ വിധ-സദ്ദപരിയായോതി ആഹ ‘‘അനേകവിധ’’ന്തി, ഭവയോനിആദിവസേന ബഹുവിധന്തി അത്ഥോ. വിഹിതന്തി വാ പയുത്തം വണ്ണിതന്തി അത്ഥം ഗഹേത്വാ ‘‘അനേകേഹി പകാരേഹി വിഹിത’’ന്തി വത്തബ്ബേ മജ്ഝേപദലോപം കത്വാ നിദ്ദിട്ഠന്തി ആഹ ‘‘അനേകേഹി…പേ… സംവണ്ണിത’’ന്തി. പകാരേഹീതി നാമഗോത്താദിപകാരേഹി. സംവണ്ണിതന്തി ബുദ്ധാദീഹി കഥിതം. അനു-സദ്ദോ അനന്തരത്ഥദീപകോതി ആഹ ‘‘അഭിനിന്നാമിതമത്തേ ഏവാ’’തി, ഏതേന ച പരികമ്മസ്സ ആരദ്ധതം ദസ്സേതി. പൂരിതപാരമീനഞ്ഹീതിആദിനാ പരികമ്മം വിനാപി സിദ്ധിം ദസ്സേതി.

ആരദ്ധപ്പകാരദസ്സനത്ഥേതി അനുസ്സരിതും ആരദ്ധാനം പുബ്ബേ നിവുത്ഥക്ഖന്ധാനം ദസ്സനത്ഥേ. ജായതീതി ജാതി, ഭവോ. സോ ഏകകമ്മമൂലകോ ആദാനനിക്ഖേപപരിച്ഛിന്നോ ഖന്ധപ്പബന്ധോ ഇധ ‘‘ജാതീ’’തി അധിപ്പേതോതി ആഹ ഏകമ്പീതിആദി. കപ്പോതി അസങ്ഖ്യേയ്യകപ്പോ, സോ പന അത്ഥതോ കാലോ തഥാപവത്തധമ്മമുപാദായ പഞ്ഞത്തോ, തേസം വസേനസ്സ പരിഹാനി ച വഡ്ഢി ച വേദിതബ്ബാ. സംവട്ടോ സംവട്ടനം വിനാസോ അസ്സ അത്ഥീതി സംവട്ടോ, അസങ്ഖ്യേയ്യകപ്പോ. സംവട്ടേന വിനാസേന സഹ തിട്ഠതി സീലേനാതി സംവട്ടട്ഠായീ. ഏവം വിവട്ടോതിആദീസുപി. തത്ഥ വിവട്ടനം വിവട്ടോ, ഉപ്പത്തി, വഡ്ഢി വാ. തേജേന വിനാസോ തേജോസംവട്ടോ. വിത്ഥാരതോ പനാതി പുഥുലതോ പന സംവട്ടസീമാഭേദോ നത്ഥി, തേനാഹ ‘‘സദാപീ’’തി. ഏകനഗരിയാ വിയ അസ്സ ജാതക്ഖണേ വികാരാപജ്ജനതോ ജാതിക്ഖേത്തവോഹാരോതി ദസ്സേതും ‘‘പടിസന്ധിആദീസു കമ്പതീ’’തി വുത്തം. ആനുഭാവോ പവത്തതീതി തദന്തോഗധാനം സബ്ബേസം സത്താനം രോഗാദിഉപദ്ദവോ വൂപസമ്മതീതി അധിപ്പായോ. യം യാവതാ വാ പന ആകങ്ഖേയ്യാതി വുത്തന്തി യം വിസയക്ഖേത്തം സന്ധായ ഏകസ്മിം ഏവ ഖണേ സബ്ബത്ഥ സരേന അഭിവിഞ്ഞാപനം, അത്തനോ രൂപകായദസ്സനഞ്ച പടിജാനന്തേന ഭഗവതാ ‘‘യാവതാ വാ പന ആകങ്ഖേയ്യാ’’തി വുത്തം.

ഏതേസൂതി നിദ്ധാരണേ ഭുമ്മം. പവത്തഫലഭോജനോതി സയംപതിതഫലാഹാരോ, ഇദഞ്ച താപസകാലം സന്ധായ വുത്തം. ഇധൂപപത്തിയാതി ഇധ ചരിമഭവേ ഉപപത്തിയാ. ഏകഗോത്തോതി തുസിതഗോത്തേന ഏകഗോത്തോ. ഇതരേതി വണ്ണാദയോ. തിത്ഥിയാതി കമ്മഫലവാദിനോ. അഭിനീഹാരോതി അഭിനീഹാരോപലക്ഖിതോ പുഞ്ഞഞാണസമ്ഭരണകാലോ വുത്തോ. ചുതിപടിസന്ധിവസേനാതി അത്തനോ പരസ്സ വാ തസ്മിം തസ്മിം അത്തഭാവേ ചുതിം ദിസ്വാ അന്തരാ കിഞ്ചി അനാമസിത്വാ പടിസന്ധിയാ ഏവ ഗഹണവസേന ഏവം ജാനനം ഇച്ഛിതപ്പദേസോക്കമനന്തി ആഹ തേസഞ്ഹീതിആദി. ഉഭയഥാപീതി ഖന്ധപടിപാടിയാപി ചുതിപടിസന്ധിവസേനപി. സീഹോക്കന്തവസേനപീതി സീഹനിപാതവസേനപി. കിലേസാനം ആതാപനപരിതാപനട്ഠേന വീരിയം ആതാപോതി ആഹ ‘‘വീരിയാതാപേനാ’’തി.

ദിബ്ബചക്ഖുഞാണകഥാവണ്ണനാ

൧൩. ദിവി ഭവത്താ ദിബ്ബന്തി ദേവാനം പസാദചക്ഖു വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘ദിബ്ബസദിസത്താ’’തി. ദൂരേപീതി പി-സദ്ദേന സുഖുമസ്സാപി ആരമ്മണസ്സ ഗഹണം. വീരിയാരമ്ഭവസേന ഇജ്ഝനതോ സബ്ബാപി ഭാവനാ, പധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതോ വാ ഇദ്ധിപാദഭാവനാവിസേസതോ വീരിയഭാവനാതി ആഹ ‘‘വീരിയഭാവനാബലനിബ്ബത്ത’’ന്തി. ദിബ്ബവിഹാരവസേനാതി കസിണാദിജ്ഝാനചതഉക്കവസേന. ഇമിനാ ദൂരകാരണത്ഥേ അസ്സ ദിബ്ബഭാവമാഹ. ദിബ്ബവിഹാരസന്നിസ്സിതത്താതി ഇമിനാ ആസന്നകാരണഭൂതപാദകജ്ഝാനതോ നിബ്ബത്തന്തി ദിബ്ബവിഹാരസന്നിസ്സിതത്താതി ഇമസ്സ ദിബ്ബവിഹാരപഅയാപന്നം അത്തനാ സമ്പയുത്തം രൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനം നിസ്സയപച്ചയഭൂതം നിസ്സായ ദിബ്ബചക്ഖുഞാണസ്സ പവത്തത്താതിപി അത്ഥോ. ദിവുധാതുസ്സ ജുതിഗതിയോഗം സന്ധായ ആലോകപഅഗ്ഗഹേനാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ ആലോകപരിഗ്ഗഹേനാതി കസിണാലോകപരിഗ്ഗഹവസേന. ദസ്സനട്ഠേനാതി രൂപദസ്സനഭാവേന, ഇമിനാ ‘‘ചക്ഖതി രൂപം വിഭാവേതീ’’തി നിബ്ബചനതോ ചക്ഖുത്തം ദസ്സേതി. ചക്ഖുകിച്ചകരണേനാതി ഇദം ചക്ഖുമിവ ചക്ഖൂതി ഉപമായ സദിസനിമിത്തദസ്സനം, സമവിസമാദിദസ്സനസങ്ഖാതസ്സ ചക്ഖുകിച്ചസ്സ കരണതോതി അത്ഥോ.

യഥാഹാതി ഉപക്കിലേസസുത്തപ്പദേസം (മ. നി. ൩.൨൪൨) നിദസ്സേതി. തത്ഥ വിചികിച്ഛാതിആദീസു ഭഗവതോ ബോധിമൂലേ അനഭിസമ്ബുദ്ധസ്സേവ ദിബ്ബചക്ഖുനാ നാനാവിധാനി രൂപാനി പസ്സന്തസ്സ ‘‘ഇദം നു ഖോ കിം, ഇദം നു ഖോ കി’’ന്തി വിചികിച്ഛാ ഉപ്പന്നാ, തതോ പന വിചികിച്ഛാനിവത്തനത്ഥം താനി രൂപാനി അമനസികരോതോ അമനസികരോന്തസ്സ ഥിനമിദ്ധം ഉപ്പന്നം, തതോ നിവത്തനത്ഥം പുന സബ്ബരൂപാനി മനസികരോതോ രക്ഖസാദീസു ഛമ്ഭിതത്തം ഉപ്പന്നം, ‘‘കിമേത്ഥ ഭായിതബ്ബ’’ന്തി ഭയവിനോദനവസേന മനസികരോതോ അത്തനോ മനസികാരകോസല്ലം പടിച്ച ഉപ്പിലസങ്ഖാതാ സമാധിദൂസികാ ഗേഹസിതപീതി ഉപ്പന്നാ, തന്നിസേധായ മനസികാരവീരിയം സിഥിലം കരോന്തസ്സ കായാലസിയസങ്ഖാതം ദുട്ഠുല്ലം, തന്നിസേധായ പുന വീരിയം പഗ്ഗണ്ഹതോ അച്ചാരദ്ധവീരിയം, പുന തന്നിസേധായ വീരിയം സിഥിലയതോ അതിലീനവീരിയം ഉപ്പന്നം, തന്നിസേധേത്വാ ദിബ്ബരൂപാനി പസ്സതോ അഭിജപ്പാസങ്ഖാതാ തണ്ഹാ ഉപ്പന്നാ, തന്നിസേധായ ഹീനാദിനാനാരൂപാനി മനസികരോതോ നാനാരമ്മണവിക്ഖേപസങ്ഖാതാ നാനത്തസഞ്ഞാ ഉപ്പന്നാ. പുന തം വിഹായ ഏകമേവ മനസികരോതോ അതിനിജ്ഝായിതത്തം രൂപാനം അതിവിയ ചിന്തനം ഉപ്പന്നം. ഓഭാസന്തി പരികമ്മസമുട്ഠിതം ഓഭാസം. ന ച രൂപാനി പസ്സാമീതി ‘‘പരികമ്മോഭാസമനസികാരപസുതതായ ദിബ്ബചക്ഖുനാ രൂപാനി ന പസ്സാമീ’’തി ഏവം ഉപ്പത്തിക്കമസഹിതോ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ, മനുസ്സാനം ഇദന്തി മാനുസകം മാനുസകചക്ഖുഗോചരം ഥൂലരൂപം വുച്ചതി. തദേവ മനുസ്സാനം ദസ്സനൂപചാരത്താ മനുസ്സൂപചാരോതി ആഹ ‘‘മനുസ്സൂപചാരം അതിക്കമിത്വാ’’തി. രൂപദസ്സനേനാതി ദൂരസുഖുമാദിരൂപദസ്സനേന.

യസ്മാ നിയമേന പുരേജാതട്ഠിതരൂപാരമ്മണം ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം ആവജ്ജനപരികമ്മേഹി വിനാ ന ഉപ്പജ്ജതി, ന ച ഉപ്പജ്ജമാനം ഭിജ്ജമാനം രൂപമസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി ദുബ്ബലത്താ, ചുതിചിത്തഞ്ച കമ്മജരൂപസ്സ ഭങ്ഗക്ഖണേ ഏവ ഉപ്പജ്ജതി, പടിസന്ധിചിത്തഞ്ച ഉപപത്തിക്ഖണേ, തസ്മാ ആഹ ചുതിക്ഖണേതിആദി. രൂപദസ്സനമേവേത്ഥ സത്തദസ്സനന്തി ചവമാനേതിആദിനാ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനേന വുത്തം. അഭിരൂപേ വിരൂപേതിപീതി ഇദം വണ്ണ-സദ്ദസ്സ സണ്ഠാനവാചകതം സന്ധായ വുത്തം മഹന്തം ഹത്ഥിരാജവണ്ണം അഭിനിമ്മിനിത്വാതിആദീസു (സം. നി. ൧.൧൩൮) വിയ. സുന്ദരം ഗതിം ഗതാ സുഗതാതി ആഹ ‘‘സുഗതിഗതേ’’തി. ഇമിനാ പന പദേനാതി യഥാകമ്മുപഗേതി ഇമിനാ പദേന.

നേരയികാനം അഗ്ഗിജാലസത്ഥനിപാതാദീഹി വിഭിന്നസരീരവണ്ണം ദിസ്വാ തദനന്തരേഹി കാമാവചരജവനേഹേവ ഞാതം തേസം ദുക്ഖാനുഭവനമ്പി ദസ്സനഫലായത്തതായ ‘‘ദിബ്ബചക്ഖുകിച്ചമേവാ’’തി വുത്തം. ഏവം മനസികരോതീതി തേസം കമ്മസ്സ ഞാതുകാമതാവസേന പാദകജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ പരികമ്മവസേന കിന്നു ഖോതിആദിനാ മനസികരോതി. അഥസ്സ തം കമ്മം ആരമ്മണം കത്വാ ആവജ്ജനപരികമ്മാദീനം ഉപരി ഉപ്പന്നേന രൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനേന സമ്പയുത്തം യം ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, ഇദം യഥാകമ്മുപഗഞാണം നാമാതി യോജനാ. ദേവാനം ദസ്സനേപി ഏസേവ നയോ. വിസും പരികമ്മന്തി പുബ്ബേനിവാസാദീനം വിയ ദിബ്ബചക്ഖുഞാണപരികമ്മം വിനാ വിസും പരികമ്മം നത്ഥി. കേചി പനേത്ഥ ‘‘പാദകജ്ഝാനസമാപജ്ജനപരികമ്മേഹി കിച്ചം നത്ഥി, കിന്നു ഖോ കമ്മന്തിആദിമനസികാരാനന്തരമേവ കമ്മം. കമ്മസീസേന തംസമ്പയുത്തേ ച ധമ്മേ ആരമ്മണം കത്വാ അപ്പനാവീഥി ഉപ്പജ്ജതി. ഏവമനാഗതംസഞാണേപി, തേനേവ വിസും പരികമ്മം നാമ നത്ഥി…പേ… ദിബ്ബചക്ഖുനാ സഹേവ ഇജ്ഝന്തീതി വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. തം ന ഗഹേതബ്ബം വസീഭൂതാനമ്പി അഭിഞ്ഞാനം പാദകജ്ഝാനാദിപരികമ്മം വിനാ അനുപ്പത്തിതോ. പാദകജ്ഝാനാദിമത്തേന ച വിസും പരികമ്മം നാമ ന ഹോതീതി ദിബ്ബചക്ഖുനാവ ഏതാനി ഞാണാനി സിദ്ധാനീതി ഗഹേതബ്ബം. ഏവം അനാഗതംസഞാണസ്സാപീതി ദിബ്ബചക്ഖുനാ ദിട്ഠസ്സ സത്തസ്സ അനാഗതേ പവത്തിം ഞാതുകാമതായ പാദകജ്ഝാനാദീനമനന്തരം ഞാണബലാനുരൂപം അനാഗതേസു അനേകകപ്പേസു ഉപ്പജ്ജനാരഹേ പുബ്ബേ അത്തഭാവപരിയാപന്നേ പഞ്ചക്ഖന്ധേ തപ്പടിബദ്ധേ തദാരമ്മണേ ച സബ്ബേ ലോകിയലോകുത്തരധമ്മേ സമ്മുതിഞ്ച ഏകക്ഖണേ ആലമ്ബിത്വാ ഉപ്പജ്ജനകസ്സ ചതുത്ഥജ്ഝാനസമ്പയുത്തസ്സ അനാഗതംസഞആണസ്സാപി വിസും പരികമ്മം നാമ നത്ഥീതി യോജനാ.

കേചി പനേത്ഥ ‘‘പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിയം വിയ നാമഗോത്താദിഗഹണമ്പി അത്ഥേവ, തഞ്ച ന അഭിഞ്ഞാക്ഖണേ, അഥ ഖോ തദനന്തരേസു കാമാവചരജവനക്ഖണേസു ഏവ ഹോതി നാമപരികപ്പകാലേ ഇതരപരികപ്പാസമ്ഭവാ കമ്മേനുപ്പത്തിയഞ്ച പരിയന്താഭാവാ. സബ്ബപരികമ്മനിമിത്തേസു പന ധമ്മേസു അത്ഥേസുപി ഏകക്ഖണേ അഭിഞ്ഞായ ദിട്ഠേസു യഥാരുചിവസേന പച്ഛാ ഏവംനാമോതിആദിനാ കാമാവചരചിത്തേന വികപ്പോ ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുനാ ദിട്ഠേസു ബഹൂസു രൂപേസു ഥമ്ഭകുമ്ഭാദിവികപ്പോ വിയ. യഞ്ച കത്ഥ അവികപ്പിതം, തമ്പി വികപ്പനാരഹന്തി സബ്ബം നാമഗോത്താദിതോ വികപ്പിതമേവ ഹോതി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിയമ്പി പരികപ്പാരഹതമ്പി സന്ധായ പാളിയം ഏവംനാമോതിആദിനാ അപദേസസഹിതമേവ വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. അഞ്ഞേ പന ‘‘നാമഗോത്താദികം സബ്ബമ്പി ഏകക്ഖണേ പഞ്ഞായതി, അഭിരുചിതം പന വചസാ വോഹരന്തീ’’തി വദന്തി, തേപി അത്ഥതോ പുരിമേഹി സദിസാ ഏവ, പുബ്ബേ ദിട്ഠസ്സ പുന വോഹാരകാലേപി പരികപ്പേതബ്ബതോ പരികപ്പാരഹധമ്മദസ്സനമേവ തേഹിപി അത്ഥതോ ഉപഗതം. ഏകേ പന ‘‘സോ തതോ ചുതോ അമുത്ര ഉദപാദിന്തിആദിവചനതോ കമേനേവ അതീതാനാഗതധമ്മജാനനേന നാമഗോത്താദീഹി സദ്ധിം ഗഹണം സുകര’’ന്തി വദന്തി, തം അയുത്തമേവ ബുദ്ധാനമ്പി സബ്ബം ഞാതും അസക്കുണേയ്യതായ സബ്ബഞ്ഞുതാഹാനിപ്പസങ്ഗതോ. പാളിയം ഇമേ വത ഭോന്തോതിആദി യഥാകമ്മുപഗഞാണസ്സ പവത്തിആകാരദസ്സനം. കായവാചാദി ചേത്ഥ കായവചീവിഞ്ഞത്തിയോ.

ഭാരിയന്തി ആനന്തരിയസദിസത്താ വുത്തം. ഖമാപനേ ഹി അസതി ആനന്തരിയമേവ. തസ്സാതി ഭാരിയസഭാവസ്സ ഉപവാദസ്സ. മഹല്ലകോതി കേവലം വയസാവ മഹല്ലകോ, ന ഞാണേന, ‘‘നായം കിഞ്ചി ലോകവോഹാരമത്തമ്പി ജാനാതി, പരിസദൂസകോ ഏവ അമ്ഹാകം ലജ്ജിതബ്ബസ്സ കരണതോ’’തി അധിപ്പായേന ഹീളേത്വാ വുത്തത്താ ഗുണപരിധംസനേന ഉപവദതീതി വേദിതബ്ബം. ആവുസോതിആദിനാ ഥേരോ ഉപരിമഗ്ഗുപ്പത്തിമസ്സ ആകങ്ഖന്തോ കരുണായ അത്താനമാവികാസി. പാകതികം അഹോസീതി മഗ്ഗാവരണം നാഹോസീതി അധിപ്പായോ. അത്തനാ വുഡ്ഢതരോതി സയമ്പി വുഡ്ഢോ. ഏത്ഥാപി ‘‘ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ’’തി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തം. അനാഗാമീ അരഹാ ച ആയതിം സംവരത്ഥായ ന ഖമേയ്യും, സേസാ ദോസേനപീതി ആഹ ‘‘സചേ സോ ന ഖമതീ’’തി.

യേ ച…പേ… സമാദപേന്തി, തേപി മിച്ഛാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാതി യോജേതബ്ബം. സീലസമ്പന്നോതിആദീസു നിപ്പരിയായതോ അഗ്ഗമഗ്ഗട്ഠോ അധിപ്പേതോ തസ്സേവ അഞ്ഞാരാധനാ നിയമതോ, സേസാപി വാ പച്ഛിമഭവികാ സീലാദീസു ഠിതാ തേസമ്പി അഞ്ഞുപ്പത്തിനിയമതോ. അഞ്ഞന്തി അരഹത്തഫലം. ഏവം സമ്പദന്തി ഏവം നിബ്ബത്തികം. യഥാ തം അവിരജ്ഝനകനിബ്ബത്തികം, ഏവമിദമ്പി ഏതസ്സ നിരയേ നിബ്ബത്തനന്തി അത്ഥോ. യം സന്ധായ ‘‘ഏവംസമ്പദമിദ’’ന്തി നിദ്ദിട്ഠം, തം ദസ്സേതും തം വാചന്തിആദി വുത്തം. തം വാചന്തി അരിയൂപവാദം. ചിത്തന്തി അരിയൂപവാദകചിത്തം. ദിട്ഠിന്തി അരിയൂപവാദേ ദോസാഭാവദസ്സനദിട്ഠിം. ‘‘സബ്ബമേതം പജഹിസ്സാമീ’’തി ചിത്തേന അച്ചയം ദേസേത്വാ ഖമാപനവസേന അപ്പഹായ അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ. യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോ ഏവം നിരയേതി യഥാ നിരയപാലേഹി ആഹരിത്വാ നിരയേ ഠപിതോ, ഏവം നിരയേ ഠപിതോ ഏവ, അരിയൂപവാദേനേവസ്സ ഇദം നിയമേന നിരയേ നിബ്ബത്തനം യഥാ മഗ്ഗേന ഫലം സമ്പജ്ജതി, ഏവം സമ്പജ്ജനകന്തി അധിപ്പായോ.

മിച്ഛാദിട്ഠി സബ്ബപാപമൂലത്താ പരമാ പധാനാ യേസം വജ്ജാനം താനി മിച്ഛാദിട്ഠിപരമാനി വജ്ജാനി, സബ്ബവജ്ജേഹി മിച്ഛാദിട്ഠിയേവ പരമം വജ്ജന്തി അത്ഥോ. അവീതരാഗസ്സ മരണതോ പരം നാമ ഭവന്തരുപാദാനമേവാതി ആഹ ‘‘പരം മരണാതി തദനന്തരം അഭിനിബ്ബത്തക്ഖന്ധഗ്ഗഹണേ’’തി. യേന തിട്ഠതി, തസ്സ ഉപച്ഛേദേനേവ കായോ ഭിജ്ജതീതി ആഹ ‘‘കായസ്സ ഭേദാതി ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സുപച്ഛേദാ’’തി. ഏതി ഏതസ്മാ സുഖന്തി അയോ, പുഞ്ഞം. ആയസ്സാതി ആഗമനസ്സ, ഹേതുസ്സ വാ. അയതി ഇട്ഠാരമ്മണാദീഹി പവത്തതീതി ആയോ, അസ്സാദോ. അസുരസദിസന്തി പേതാസുരസദിസം.

ആസവക്ഖയഞാണകഥാവണ്ണനാ

൧൪. സരസലക്ഖണപടിവേധേനാതി സഭാവസങ്ഖാതസ്സ ലക്ഖണസ്സ അസമ്മോഹതോ പടിവിജ്ഝനേന. നിബ്ബത്തികന്തി നിപ്ഫാദനം. യം ഠാനം പത്വാതി യം നിബ്ബാനം മഗ്ഗസ്സ ആരമ്മണപച്ചയട്ഠേന ഠാനം കാരണഭൂതം ആഗമ്മ. അപ്പവത്തിന്തി അപ്പവത്തിഹേതും. കിലേസവസേനാതി യേസം ആസവാനം ഖേപനേന ഇദം ഞാണം ആസവക്ഖയഞാണം ജാതം, തേസം കിലേസാനം വസേന, തേസം ആസവാനം വസേന സബ്ബകിലേസാനം സങ്ഗഹണതോ പരിയായതോ പകാരന്തരതോതി അത്ഥോ. പാളിയം അതീതകാലവസേന ‘‘അബ്ഭഞ്ഞാസി’’ന്തി വത്വാപി അഭിസമയകാലേ തസ്സ തസ്സ ജാനനസ്സ പച്ചുപ്പന്നതം ഉപാദായ ‘‘ഏവം ജാനതോ ഏവം പസ്സതോ’’തി വത്തമാനകാലേന നിദ്ദേസോ കതോ. കാമാസവാദീനം വിമുച്ചനേനേവ തദവിനാഭാവതോ ദിട്ഠാസവസ്സാപി വിമുത്തി വേദിതബ്ബാ.

‘‘ഖീണാ ജാതീ’’തി ജാനനം കിലേസക്ഖയപച്ചവേക്ഖണവസേന, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയന്തിആദിജാനനം മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനപച്ചവേക്ഖണവസേന ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഖീണാ ജാതീതിആദീഹി തസ്സ ഭൂമി’’ന്തി. തത്ഥ ഭൂമിന്തി വിസയം, തീസു കാലേസുപി ജാതിക്ഖയം പതി ഉജുകമേവ വായാമാസമ്ഭവേപി തം പതി വായാമകരണസ്സ സാത്ഥകതം, തസ്സ അനാഗതക്ഖന്ധാനുപ്പത്തിഫലതഞ്ച ദസ്സേതും യാ പനാതിആദി വുത്തം. യാ പന മഗ്ഗസ്സ അഭാവിതത്താതിആദിനാ ഹി മഗ്ഗേനാവിഹതകിലേസേഹേവ ആയതിം ഖന്ധാനം ജാതി ഹേസ്സതി, തേസഞ്ച കിലേസാനം മഗ്ഗേന വിനാസേ സതി ഖന്ധാ ന ജായിസ്സന്തി, കിലേസാനഞ്ച തേകാലികതായ ജാതിയം വുത്തനയേന കേനചി പച്ചയേന വിനാസയോഗേപി ചിത്തസന്താനേ കിലേസവിരുദ്ധഅരിയമഗ്ഗക്ഖണുപ്പാദനമേവ തബ്ബിനാസോ വിരുദ്ധപച്ചയോപനിപാതേന ആയതിം അനുപ്പജ്ജനതോ ബീജസന്താനേ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോപനിപാതേന ആയതിം ബീജത്താനുപ്പത്തി വിയ, ഇതി മഗ്ഗക്ഖണുപ്പത്തിസങ്ഖാതകിലേസാഭാവേന കിലേസഫലാനം ഖന്ധാനം ആയതിം അനുപ്പത്തിയേവ ജാതിക്ഖയോതി അയമത്ഥോ വിഭാവീയതി, തേനാഹ ‘‘മഗ്ഗസ്സ ഭാവിതത്താ അനുപ്പാദധമ്മതം ആപജ്ജനേന ഖീണാ’’തി. ഏത്ഥ ചായമത്ഥോ കിലേസാഭാവസങ്ഖാതസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഭാവിതത്താ ഉപ്പാദിതത്താ പച്ചയാഭാവേന അനുപ്പജ്ജന്തീ ഖന്ധാനം ജാതി തേന ആയതിം അനുപ്പജ്ജനസങ്ഖാതേന അനുപ്പാദധമ്മതം ആപജ്ജനേന വോഹാരതോ ഖീണാ മേ ജാതീതി. ന ഹി സങ്ഖതധമ്മാനം പച്ചയന്തരേന വിനാസോ സമ്ഭവതി, സമ്ഭവേ ച തസ്സ പച്ചയന്തരതാദിപ്പസങ്ഗതോ. തബ്ബിരുദ്ധക്ഖണുപ്പാദനമേവ തബ്ബിനാസുപ്പാദനം. തന്തി ഖീണജാതിം അബ്ഭഞ്ഞാസിന്തി സമ്ബന്ധോ. ഇത്ഥത്തായാതി ഇമേ പകാരാ ഇത്ഥം, തബ്ഭാവോ ഇത്ഥത്തം, തദത്ഥായ. ദസ്സേന്തോതി നിഗമനവസേന ദസ്സേന്തോതി.

വിജ്ജാത്തയകഥാവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

ഉപാസകത്തപടിവേദനാകഥാവണ്ണനാ

൧൫. അഞ്ഞാണന്തി ധി-സദ്ദയോഗേന സാമിഅത്ഥേ ഉപയോഗവചനം. പാദാനീതി പാദേ. യസസാതി പരിവാരേന. കോതൂഹലച്ഛരേതി കോതൂഹലേ അച്ഛരേ ച. അയന്തി അമിക്കന്ത-സദ്ദോ. നയിദം ആമേഡിതവസേന ദ്വിക്ഖത്തും, അഥ ഖോ അത്ഥദ്വയവസേനാതി ദസ്സേന്തോ അഥ വാതിആദിമാഹ. അവിസേസേന അത്ഥസാമഞ്ഞേന നിപ്ഫന്നോ അഭിക്കന്തന്തി ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ, ദേസനാപസാദാദിവിസേസാപേക്ഖായപി തഥേവ തിട്ഠതി പുബ്ബേ നിപ്ഫന്നത്താതി ആഹ ‘‘അഭിക്കന്തം…പേ… പസാദോ’’തി. അധോമുഖഠപിതം കേനചി. ഹേട്ഠാമുഖജാതം സയമേവ. പരിയായേഹീതി പകാരേഹി, അരസരൂപത്താദിപടിപാദകകാരണേഹി വാ.

ഗമുധാതുസ്സ ദ്വികമ്മകത്താഭാവാ ഗോതമം സരണന്തി ഇദം പദദ്വയമ്പി ന ഉപയോഗവചനം. അപി ച ഖോ പുരിമമേവ, പച്ഛിമം പന പച്ചത്തവചനന്തി ദസ്സേതും ‘‘ഗോതമം സരണന്തി ഗച്ഛാമീ’’തി വുത്തം. തേന ച ഇതി-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോതി ദസ്സേതി. അഘസ്സാതി അഘതോ പാപതോ. താതാതി ഹി പദം അപേക്ഖിത്വാ നിസ്സക്കസ്സേവ യുത്തത്താ. അധിഗതമഗ്ഗേ സച്ഛികതനിരോധേതി പദദ്വയേനാപി ഫലട്ഠാ ഏവ ദസ്സിതാ, ന മഗ്ഗട്ഠാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജമാനേ ചാ’’തി ആഹ. വിത്ഥാരോതി ഇമിനാ ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സങ്ഖതാ വാ അസങ്ഖതാ വാ, വിരാഗോ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തി (ഇതിവു. ൯൦; അ. നി. ൪.൩൪) വുത്തപദം സങ്ഗണ്ഹാതി. അനേജന്തി നിത്തണ്ഹം. അപ്പടികൂലന്തി അവിരോധത്ഥദീപനതോ അവിരുദ്ധസുചിം പണീതം വാ. വാചായ പഗുണീകത്തബ്ബതോ, പകട്ഠേഹി സദ്ദത്ഥഗുണേഹി യോഗതോ വാ പഗുണം. സംഹതോതി ഘടിതോ സമേതോ. യത്ഥാതി യേസു പുരിസയുഗേസൂതി സമ്ബന്ധോ. അട്ഠ ച പുഗ്ഗലധമ്മദസാ തേതി തേ അട്ഠ പുഗ്ഗലാ അരിയധമ്മസ്സ ദിട്ഠത്താ ധമ്മദസാ.

സരണന്തിആദീസു അയം സങ്ഖേപത്ഥോ – ഭയഹിംസനാദിഅത്ഥേന രതനത്തയം സരണം നാമ, തദേവ മേ രതനത്തയം താണം ലേണം പരായണന്തി ബുദ്ധസുബുദ്ധതാദിഗുണവസേന തപ്പരായണതാകാരപ്പവത്തോ ചിത്തുപ്പാദോ സരണഗമനം നാമ. യഥാവുത്തേന ഇമിനാ ചിത്തുപ്പാദേന സമന്നാഗതോ സരണം ഗച്ഛതി നാമ. ഏതസ്സ ച സരണഗമനസ്സ ലോകിയലോകുത്തരവസേന ദുവിധോ പഭേദോ. തത്ഥ ലോകുത്തരം സരണഗമനൂപക്കിലേസസമുച്ഛേദേന മഗ്ഗക്ഖണേയേവ സിജ്ഝതി. ലോകിയസരണഗമനം ചതുധാ പവത്തതി അഹം അത്താനം ബുദ്ധസ്സ പരിച്ചജാമീതിആദിനാ അത്തനിയ്യാതനേന, യഥാവുത്തതപ്പരായണതായ, സിസ്സഭാവൂപഗമനേന, പണിപാതേന ചാതി. സബ്ബത്ഥാപി ചേത്ഥ സേട്ഠദക്ഖിണേയ്യഭാവവസേനേവ സരണഗമനം ഹോതി, ന ഞാതിഭയാചരിയാദിവസേനാതി വേദിതബ്ബം. ഏവം ഞാതിആദിവസേന തിത്ഥിയം വന്ദതോ സരണം ന ഭിജ്ജതി, ദക്ഖിണേയ്യഭാവേന അഞ്ഞം വന്ദതോ സരണം ഭിജ്ജതി. ലോകിയസ്സ സരണഗമനസ്സ നിബ്ബാനപ്പത്തിനിയമം സദിസഫലം സരണഗതസ്സ അനാഗതേ നിബ്ബാനപ്പത്തിനിയമതോ. സബ്ബലോകിയസമ്പത്തിസമധിഗമോ പന അപായദുക്ഖാദിസമതിക്കമോ ച ആനിസംസഫലം. തീസു വത്ഥൂസു ചസ്സ സംസയമിച്ഛാഞാണാദി സംകിലേസോ. ഭേദോപിസ്സ സാവജ്ജാനവജ്ജവസേന ദുവിധോ. തത്ഥ പഠമോ മിച്ഛാദിട്ഠിപുബ്ബകേഹി തിത്ഥിയപണിപാതാദീഹി ഹോതി, സോ ച അനിട്ഠഫലത്താ സാവജ്ജോ. അനവജ്ജോ പന കാലകിരിയായ ഹോതി. ലോകുത്തരസരണഗമനസ്സ സബ്ബഥാ സംകിലേസോ വാ ഭേദോ വാ നത്ഥീതി വേദിതബ്ബം.

കോ ഉപാസകോതിആദി ഉപാസകത്തസരൂപകാരണാദിപുച്ഛാ. തത്ഥ യോ ഗഹട്ഠോ മനുസ്സോ വാ അമനുസ്സോ വാ വുത്തനയേന തിസരണം ഗതോ, അയം ഉപാസകോ. യോ ച സരണഗമനാദികിരിയായ രതനത്തയം ഉപാസനതോ ‘‘ഉപാസകോ’’തി വുച്ചതി. പഞ്ച വേരമണിയോ ചസ്സ സീലം. പഞ്ചമിച്ഛാവാണിജ്ജാദിപാപാജീവം പഹായ ധമ്മേന സമേന ജീവിതകപ്പനമസ്സ ആജീവോ. അസ്സദ്ധിയദുസ്സീലതാദയോ ഉപാസകത്തസ്സ വിപത്തി, തദഭാവോ സമ്പത്തീതി വേദിതബ്ബാ.

വിഹാരഗ്ഗേനാതി ഓവരകാദിവസനട്ഠാനകോട്ഠാസേന. അജ്ജഭാവന്തി അസ്മിം അഹനി പവത്തം പസാദാദിം. കായവിഞ്ഞത്തിഹേതുകോ സരീരാവയവോ കായങ്ഗം. വചീവിഞ്ഞത്തിഹേതുകം ഓട്ഠജിവ്ഹാദി വാചങ്ഗം. അചോപേത്വാതി അചാലേത്വാ. ഏതേന ച വചീപവത്തിയാ പുബ്ബഭാഗേ ഠാനകരണാനം ചലനപച്ചയോ വായോധാതുയാ വികാരാകാരോ വിസും കായവിഞ്ഞത്തി ന ഹോതി, തേന വിസും വിഞ്ഞാപേതബ്ബസ്സ അധിപ്പായസ്സ അഭാവാ വചീവിഞ്ഞത്തിയമേവ സങ്ഗയ്ഹതി തദുപകാരത്താ. യഥാ കായേന കായകണ്ഡുയനാദീസു സദ്ദുപ്പത്തിഹേതുഭൂതോ പഥവീധാതുയാ ആകാരവികാരോ വിസും അധിപ്പായസ്സ അവിഞ്ഞാപനതോ വചീവിഞ്ഞത്തി ന ഹോതി, ഏവമയമ്പീതി ദസ്സേതി. അധിപ്പായവിഞ്ഞാപനതോ ഹേതാ വിഞ്ഞത്തിയോ നാമ ജാതാ, ന കേവലം വായുപഥവീനം ചലനസദ്ദുപ്പത്തിപച്ചയഭൂതവികാരാകാരമത്തതായ. ഏവഞ്ച ബഹിദ്ധാ രുക്ഖാദീസു ചലനസദ്ദുപ്പത്തിപച്ചയാനം യഥാവുത്തപ്പകാരാനം വികാരാകാരാനം അവിഞ്ഞത്തിതാ സമത്ഥിതാ ഹോതീതി വേദിതബ്ബാ. കേചി വാചങ്ഗന്തി ‘‘ഹോതു സാധൂ’’തി ഏവമാദിവാചായ അവയവന്തിആദിം വദന്തി, തം അചോപേത്വാതി ഇമിനാ ന സമേതി. ഖന്തിം ചാരേത്വാതി അനുമതിം പവത്തേത്വാ. ‘‘ഖന്തിം ധാരേത്വാ’’തിപി പാഠോ, ബഹി അനിക്ഖമനവസേന ഗണ്ഹിത്വാതി അത്ഥോ. പടിമുഖോതി ഭഗവതി പടിനിവത്തമുഖോ, തേനാഹ ‘‘അപക്കമിത്വാ’’തി.

൧൬. യാചധാതുസ്സ ദ്വികമ്മകത്താ ‘‘ഭഗവാ വസ്സാവാസം യാചിതോ’’തി വുത്തം. സുസസ്സകാലേപീതി വുത്തമേവത്ഥം പാകടം കാതും ‘‘അതിസമഗ്ഘേപീ’’തി വുത്തം. അതിവിയ അപ്പഗ്ഘേപി യദാ കിഞ്ചിദേവ ദത്വാ ബഹും പുബ്ബണ്ണാപരണ്ണം ഗണ്ഹന്തി, താദിസേ കാലേപീതി അത്ഥോ. ഭിക്ഖമാനാതി യാചമാനാ. വുത്തസസ്സന്തി വപിതസസ്സം. തത്ഥാതി വേരഞ്ജായം, ഏതേന ‘‘വുത്തം സലാകാ ഏവ ഹോതി ഏത്ഥാതി സലാകാവുത്താ’’തി വിസേസനസ്സ പരനിപാതേന നിബ്ബചനം ദസ്സേതി. അഥ വാ ‘‘സബ്ബം സസ്സം സലാകാമത്തമേവ വുത്തം നിബ്ബത്തം സമ്പന്നം ഏത്ഥാതി സലാകാവുത്താ’’തിപി നിബ്ബചനം ദട്ഠബ്ബം, തേനാഹ ‘‘സലാകാ ഏവ സമ്പജ്ജതീ’’തി. ‘‘സലാകായ വുത്തം ജീവികാ ഏതിസ്സന്തി സലാകാവുത്താ’’തിപി നിബ്ബചനം ദസ്സേതും സലാകായ വാതിആദി വുത്തം. ധഞ്ഞകരണട്ഠാനേതി ധഞ്ഞമിനനട്ഠാനേ. വണ്ണജ്ഝക്ഖന്തി കഹാപണപരിക്ഖകം.

ഉഞ്ഛേന പഗ്ഗഹേനാതി ഏത്ഥ പഗ്ഗഹേനാതി പത്തേന, തം ഗഹേത്വാതി അത്ഥോ. പഗ്ഗയ്ഹതി ഏതേന ഭിക്ഖാതി ഹി പഗ്ഗഹോ, പത്തോ. തേനാഹ പഗ്ഗഹേന യോ ഉഞ്ഛോതിആദി. അഥ വാ പഗ്ഗഹേനാതി ഗഹണേന, ഉഞ്ഛത്ഥായ ഗഹേതബ്ബോ പത്തോതി സിജ്ഝതീതി ആഹ ‘‘പത്തം ഗഹേത്വാ’’തി.

ഗങ്ഗായ ഉത്തരദിസാപദേസോ ഉത്തരാപഥോ, സോ നിവാസോ ഏതേസം, തതോ വാ ആഗതാതി ഉത്തരാപഥകാ, തേനാഹ ഉത്തരാപഥവാസികാതിആദി. ‘‘ഉത്തരാഹകാ’’തിപി പാഠോ, സോ ഏവ അത്ഥോ നിരുത്തിനയേന. മന്ദിരന്തി അസ്സസാലം. ‘‘മന്ദര’’ന്തിപി ലിഖന്തി, തം ന സുന്ദരം. സാ ച മന്ദിരാ യസ്മാ പരിമണ്ഡലാകാരേന ബഹുവിധാ ച കതാ, തസ്മാ ‘‘അസ്സമണ്ഡലികായോ’’തി വുത്താ.

ഗങ്ഗായ ദക്ഖിണായ ദിസായ ദേസോ ദക്ഖിണാപഥോ, തത്ഥ ജാതാ മനുസ്സാ ദക്ഖിണാപഥമനുസ്സാ. ബുദ്ധം മമായന്തി മമേവായന്തി ഗണ്ഹനസീലാ ബുദ്ധമാമകാ, ഏവം സേസേസുപി. ഏവന്തി പച്ഛാ വുത്തനയേന അത്ഥേ ഗയ്ഹമാനേ. പടിവീസന്തി കോട്ഠാസം. തദുപിയന്തി തദനുരൂപം തപ്പഹോനകം. ലദ്ധാതി ലഭിത്വാ നോ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ലദ്ധോ’’തി വാ പാഠോ, ഉപട്ഠാകട്ഠാനം നേവ ലഭിന്തി അത്ഥോ. ഞാതി ച പസത്ഥതമഗുണയോഗതോ സേട്ഠോ ചാതി ഞാതിസേട്ഠോ. ഏവരൂപേസു ഠാനേസു അയമേവ പതിരൂപോതി ആമിസസ്സ ദുല്ലഭകാലേസു പരികഥോഭാസാദിം അകത്വാ പരമസല്ലേഖവുത്തിയാ ആജീവസുദ്ധിയം ഠത്വാ ഭഗവതോ അധിപ്പായാനുഗുണം ആമിസം വിചാരേന്തേന നാമ ഞാതിസിനേഹയുത്തേന അരിയസാവകേനേവ കാതും യുത്തന്തി അധിപ്പായോ.

മാരാവട്ടനായാതി മാരേന കതചിത്തപരിവട്ടനേന, ചിത്തസമ്മോഹനേനാതി അത്ഥോ. തമ്പീതി ഉത്തരകുരും വാ തിദസപുരം വാ ആവട്ടേയ്യ.

‘‘ഫുസ്സസ്സാഹം പാവചനേ, സാവകേ പരിഭാസയിം;

യവം ഖാദഥ ഭുഞ്ജഥ, മാ ച ഭുഞ്ജഥ സാലയോ’’തി. (അപ. ഥേര ൧.൩൯.൮൮) –

അപദാനേ വുത്തസ്സ അകുസലസ്സ തദാ ഓകാസകതത്താ. നിബദ്ധദാനസ്സാതി ‘‘ദസ്സാമാ’’തി വാചായ നിയമിതദാനസ്സ. അപ്പിതവത്തസ്സാതി കായേന അതിഹരിത്വാ ദിന്നവത്ഥുനോപി. വിസഹതീതി സക്കോതി. സങ്ഖേപേനാതി നീഹാരേന. ബ്യാമപ്പഭായാതി സമന്തതോ ഹേട്ഠാ ച ഉപരി ച അസീതിഹത്ഥമത്തേ ഠാനേ ഘനീഭൂതായ ഛബ്ബണ്ണായ പഭായ, യതോ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ തളാകതോ മാതികായോ വിയ നിക്ഖമിത്വാ ദസസു ദിസാസു ധാവന്തി, സാ യസ്മാ ബ്യാമമത്താ വിയ ഖായതി, തസ്മാ ‘‘ബ്യാമപ്പഭാ’’തി വുച്ചതി. യസ്മാ അനുബ്യഞ്ജനാനി ച പച്ചേകം ഭഗവതോ സരീരേ പഭാസമ്പത്തിയുത്താ ആകാസേ ചന്ദസൂരിയാദയോ വിയ വിഭാതാ വിരോചന്തി, തസ്മാ താനി ബ്യാമപ്പഭായ സഹ കേനചി അനഭിഭവനീയാനി വുത്താനി.

അനത്ഥസഞ്ഹിതേതി ഘാതാപേക്ഖം സാമിഅത്ഥേ ഭുമ്മവചനം, തേനാഹ ‘‘താദിസസ്സ വചനസ്സ ഘാതോ’’തി. അത്ഥോ ധമ്മദേസനായ ഹേതു ഉപ്പജ്ജതി ഏത്ഥ, ധമ്മദേസനാദികോ വാ അത്ഥോ ഉപ്പജ്ജതി ഏതായാതി അട്ഠുപ്പത്തി, പച്ചുപ്പന്നവത്ഥു.

ഏകം ഗഹേത്വാതി ധമ്മദേസനാസിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിസങ്ഖാതേസു ദ്വീസു ധമ്മദേസനാകാരണം ഗഹേത്വാ. രത്തിച്ഛേദോ വാതി സത്താഹകരണീയവസേന ഗന്ത്വാ ബഹി അരുണുട്ഠാപനവസേന വുത്തോ, ന വസ്സച്ഛേദവസേന തസ്സ വിസും വുച്ചമാനത്താ. ഏതേന ച വസ്സച്ഛേദപച്ചയേ സത്താഹകരണീയേന ഗമനം അനുഞ്ഞാതന്തി വേദിതബ്ബം. ന കിസ്മിഞ്ചീതി കിസ്മിഞ്ചി ഗുണേ സമ്ഭാവനാവസേന ന മഞ്ഞന്തി. പച്ഛാ സീലം അധിട്ഠഹേയ്യാമാതി ആജീവഹേതു സന്തഗുണപ്പകാസനേന ആജീവവിപത്തിം സന്ധായ വുത്തം. അതിമഞ്ഞിസ്സതീതി അവമഞ്ഞിസ്സതി.

൧൭. ‘‘ആയസ്മാതി പിയവചനമേത’’ന്തി ഉച്ചനീചജനസാമഞ്ഞവസേന വത്വാ പുന ഉച്ചജനാവേണികവസേനേവ ദസ്സേന്തോ ‘‘ഗരുഗാരവസപ്പതിസ്സാധിവചന’’ന്തി ആഹ. തത്ഥ സഹ പതിസ്സയേന നിസ്സയേനാതി സപ്പതിസ്സോ, സനിസ്സയോ, തസ്സ ഗരുഗുണയുത്തേസു ഗാരവവചനന്തി അത്ഥോ. ഇധ പന വചനമേവ അധിവചനം. പപ്പടകോജന്തി ആദികപ്പേ ഉദകൂപരി പഠമം പഥവീഭാവേന സഞ്ജാതം നവനീതപിണ്ഡസദിസം ഉദകേപി ഉപ്പിലനസഭാവം അവിലീയനകം അതിസിനിദ്ധമധുരം അനേകയോജനസഹസ്സബഹലം രസാതലസങ്ഖാതം പഥവോജം. യം ആദികപ്പികേഹി മനുസ്സേഹി രസതണ്ഹായ ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജമാനം തേസം കമ്മബലേന ഉപരിഭാഗേ കക്ഖളഭാവം ആപജ്ജിത്വാ ഹേട്ഠാ പുരിമാകാരേനേവ ഠിതം, യസ്സ ച ബലേന അയം മഹാപഥവീ സപബ്ബതസമുദ്ദകാനനാ ഹേട്ഠാഉദകേ അനിമുജ്ജമാനാ അവികിരിയമാനാ കുല്ലുപരി വിയ നിച്ചലാ തിട്ഠതി, തം പഥവീസാരമണ്ഡന്തി അത്ഥോ, തേനാഹ പഥവീമണ്ഡോതിആദി. സമ്പന്നന്തി മധുരരസേന ഉപേതം, തേനാഹ ‘‘സാദുരസ’’ന്തി. ഉപപന്നഫലോതി ബഹുഫലോ. ‘‘നിമ്മക്ഖിക’’ന്തി വത്വാ പുന ‘‘നിമ്മക്ഖികണ്ഡ’’ന്തി മക്ഖികണ്ഡാനമ്പി അഭാവം ദസ്സേതി. യേ പഥവീനിസ്സിതാ പാണാ, തേ തത്ഥ സങ്കാമേസ്സാമീതി ഏത്ഥ മനുസ്സാമനുസ്സതിരച്ഛാനഗതിത്ഥീനമ്പി ഹത്ഥസങ്കാമനേ കിം അനാമാസദോസോ ന ഹോതീതി? ന ഹോതി, കസ്മാ? ‘‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖവേ, ഇദ്ധിമസ്സ ഇദ്ധിവിസയേ’’തി (പാരാ. ൧൫൯) വചനതോ, തേനേവ ഭഗവാപി അനാമാസദോസം അദസ്സേത്വാ ‘‘വിപല്ലാസമ്പി സത്താ പടിലഭേയ്യു’’ന്തി ആഹ, ഖുദ്ദകോ ഗാമോ. മഹന്തോ സാപണോ നിഗമോ. പദവീതിഹാരേനാതി പദനിക്ഖേപേന.

വിനയപഞ്ഞത്തിയാചനകഥാവണ്ണനാ

൧൮. വിനയപഞ്ഞത്തിയാ മൂലതോ പഭുതീതി പാരാജികാദിഗരുകാനം, തദഞ്ഞേസഞ്ച സിക്ഖാപദാനം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസക്കമേന യേഭുയ്യേന അപഞ്ഞത്തതം സന്ധായ വുത്തം, ന സബ്ബേന സബ്ബം അപഞ്ഞത്തതായ. തേനേവ ഥേരോ ഭഗവന്തം ‘‘സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേയ്യ ഉദ്ദിസേയ്യ പാതിമോക്ഖ’’ന്തി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേന സഹ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിം യാചി. ഖന്ധകേ ഹി ആനന്ദത്ഥേരാദീനം പബ്ബജ്ജതോ പുരേതരമേവ രാഹുലഭദ്ദസ്സ പബ്ബജ്ജായ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അനനുഞ്ഞാതോ മാതാപിതൂഹി പുത്തോ പബ്ബാജേതബ്ബോ, യോ പബ്ബാജേയ്യ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൧൦൫) പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദം ദിസ്സതി. ഇധേവ അട്ഠകഥായമ്പി ‘‘സാമമ്പി പചനം…പേ… ന വട്ടതീ’’തി ച, ‘‘രത്തിച്ഛേദോ വസ്സച്ഛേദോ വാ ന കതോ’’തി ച വുത്തത്താ പുബ്ബേവ സാമപാകാദിപടിക്ഖേപോ അത്ഥീതി പഞ്ഞായതി. ഏവം കതിപയസിക്ഖാപദാനം പഞ്ഞത്തിസബ്ഭാവേപി അപഞ്ഞത്തപാരാജികാദികേ സന്ധായ ‘‘ന താവ, സാരിപുത്ത, സത്ഥാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതീ’’തി വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. പുഥുത്താരമ്മണതോ പടിനിവത്തിത്വാ സമ്മദേവ ഏകാരമ്മണേ ചിത്തേന ലീനോ പടിസല്ലീനോ നാമാതി ആഹ ‘‘ഏകീഭാവം ഗതസ്സാ’’തി, ചിത്തവിവേകം ഗതസ്സാതി അത്ഥോ. ചിരന്തി അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം.

സോളസവിധായ പഞ്ഞായാതി മജ്ഝിമനികായേ അനുപദസുത്തന്തദേസനായം ‘‘മഹാപഞ്ഞോ, ഭിക്ഖവേ, സാരിപുത്തോ പുഥുപഞ്ഞോ ഹാസപഞ്ഞോ ജവനപഞ്ഞോ തിക്ഖപഞ്ഞോ നിബ്ബേധികപഞ്ഞോ’’തി ആഗതാ ഛ പഞ്ഞാ ച നവാനുപുബ്ബവിഹാരസമാപത്തിപഞ്ഞാ ച അരഹത്തമഗ്ഗപഞ്ഞാ ചാതി ഏവം സോളസവിധേന ആഗതായ പഞ്ഞായ. യേസം ബുദ്ധാനം സാവകാ സുദ്ധാവാസേസു സന്ദിസ്സന്തി, തേയേവ ലോകേ പാകടാതി വിപസ്സീആദയോവ ഇധ ഉദ്ധടാ, ന ഇതരേ പുബ്ബബുദ്ധാ. തേനേവ ആടാനാടിയസുത്തേ (ദീ. നി. ൩.൨൭൫ ആദയോ) ദേവാപി അത്തനോ പാകടാനം തേസഞ്ഞേവ ഗഹണം അകംസു, നാഞ്ഞേസന്തി വേദിതബ്ബം.

൧൯. കിലാസുനോതി അപ്പോസ്സുക്കാ പയോജനാഭാവേന നിരുസ്സാഹാ അഹേസും, ന ആലസിയേന, തേനാഹ ന ആലസിയകിലാസുനോതിആദി. നിദ്ദോസതായാതി കായവചീവീതിക്കമസമുട്ഠാപകദോസാഭാവാ. പാണം ന ഹനേ ന ചാദിന്നമാദിയേതിആദിനാ (സു. നി. ൪൦൨) ഓവാദസിക്ഖാപദാനം വിജ്ജമാനത്താ വുത്തം സത്താപത്തിക്ഖന്ധവസേനാതിആദി. ഛന്നം ഛന്നം വസ്സാനം ഓസാനദിവസം അപേക്ഖിത്വാ ‘‘സകിം സകി’’ന്തി വുത്തത്താ തദപേക്ഖമേത്ഥ സാമിവചനം. സകലജമ്ബുദീപേ സബ്ബോപി ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഉപോസഥം അകാസീതി സമ്ബന്ധോ.

ഖന്തീ പരമന്തിആദീസു തിതിക്ഖാസങ്ഖാതാ ഖന്തി സത്തസങ്ഖാരേഹി നിബ്ബത്താനിട്ഠാഖമനകിലേസതപനതോ പരമം തപോ നാമ. വാനസങ്ഖാതായ തണ്ഹായ നിക്ഖന്തത്താ നിബ്ബാനം സബ്ബധമ്മേഹി പരമം ഉത്തമന്തി ബുദ്ധാ വദന്തി. യഥാവുത്തഖന്തിയാ അഭാവേന പാണവധം വാ ഛേദനതാളനാദിം വാ കരോന്തോ പരൂപഘാതീ പരസ്സഹരണപരദാരാതിക്കമനാദീഹി മുസാപേസുഞ്ഞഫരുസാദീഹി ച പരം വിഹേഠയന്തോ ച ബാഹിതപാപതായ അഭാവേന പബ്ബജിതോ വാ സമിതപാപതായ അഭാവേന സമണോ വാ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. സീലസംവരേന സബ്ബപാപസ്സ അനുപ്പാദനം ലോകിയസമാധിവിപസ്സനാഹി കുസലസ്സ ഉപസമ്പാദനം നിപ്ഫാദനം സബ്ബേഹി മഗ്ഗഫലേഹി അത്തനോ ചിത്തസ്സ പരിസോധനം പഭസ്സരഭാവകരണം യം, തമേതം ബുദ്ധാനം സാസനം അനുസിട്ഠി. അനുപവാദോതി വാചായ കസ്സചി അനുപവദനം. അനുപഘാതോതി കായേന കസ്സചി ഉപഘാതാകരണം വുത്താവസേസേ ച പാതിമോക്ഖസങ്ഖാതേ സീലേ അത്താനം സംവരണം. ഭത്തസ്മിം മത്തഞ്ഞുതാസങ്ഖാതആജീവപാരിസുദ്ധിപച്ചയസന്നിസ്സിതസീലസമായോഗോ തമ്മുഖേന ഇന്ദ്രിയസംവരോ പന്തസേനാസനസങ്ഖാതം അരഞ്ഞവാസം തമ്മുഖേന പകാസിതേ ചതുപച്ചയസന്തോസഭാവനാരാമതാസങ്ഖാതമഹാഅരിയവംസേ പതിട്ഠാനഞ്ച അധിചിത്തസങ്ഖാതേ ലോകിയലോകുത്തരസമാധിമ്ഹി തദുപ്പാദനവസേന ആയോഗോ അനുയോഗോ ച യം, തമേതം ബുദ്ധാനം അനുസിട്ഠീതി യോജനാ.

‘‘യാവ സാസനപരിയന്താ’’തി ആണാപാതിമോക്ഖസ്സ അഭാവതോ വുത്തം. പരിനിബ്ബാനതോ പന ഉദ്ധം ഓവാദപാതിമോക്ഖുദ്ദേസോപി നത്ഥേവ, ബുദ്ധാ ഏവ ഹി തം ഉദ്ദിസന്തി, ന സാവകാ. പഠമബോധിയന്തി ബോധിതോ വീസതിവസ്സപരിച്ഛിന്നേ കാലേ, ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന പന ‘‘പഞ്ചചത്താലീസായ വസ്സേസു ആദിതോ പന്നരസ വസ്സാനി പഠമബോധീ’’തി വുത്തം, സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തികആലതോ പന പഭുതി ആണാപാതിമോക്ഖമേവ ഉദ്ദിസന്തീതി ഇദം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസക്കമേനേവ പരിപുണ്ണം കത്വാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തികാലം സന്ധായ വുത്തം. അട്ഠാനം അനവകാസോതി യഥാക്കമം ഹേതുപച്ചയപടിക്ഖേപവസേന കാരണപടിക്ഖേപോ. യന്തി യേന കാരണേന. അപരിസുദ്ധായ പരിസായാതി അലജ്ജീപുഗ്ഗലേഹി വോമിസ്സതായ അസുദ്ധായ പരിസായ, ന കേവലം ബുദ്ധാനഞ്ഞേവ അപരിസുദ്ധായ പരിസായ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ അയുത്തോ, അഥ ഖോ സാവകാനമ്പി. ചോദനാസാരണാദിവസേന പന സോധേത്വാ സംവാസകരണം സാവകാനഞ്ഞേവ ഭാരോ, ബുദ്ധാ പന സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞപേത്വാ ഉപോസഥാദികരണവിധാനം സിക്ഖാപേത്വാ വിസ്സജ്ജേന്തി, ചോദനാസാരണാദീനി ന കരോന്തി, തേനേവ ഭഗവാ അസുദ്ധായ പരിസായ പാതിമോക്ഖം അനുദ്ദിസിത്വാ സകലരത്തിം തുണ്ഹീഭൂതോ നിസീദി. ഭിക്ഖൂ ച ഭഗവതോ അധിപ്പായം ഞത്വാ അസുദ്ധപുഗ്ഗലം ബഹി നീഹരിംസു. തസ്മാ സാവകാനമ്പി അസുദ്ധായ പരിസായ ഞത്വാ ഉപോസഥാദിസങ്ഘകമ്മകരണം ബ്രഹ്മചരിയന്തരായകരണം വിനാ ന വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം.

സമ്മുഖസാവകാനന്തി ബുദ്ധാനം സമ്മുഖേ ധരമാനകാലേ പബ്ബജിതാനം സബ്ബന്തിമാനം സാവകാനം. ഉളാരാതിസയജോതനത്ഥം ‘‘ഉളാരുളാരഭോഗാദികുലവസേന വാ’’തി പുന ഉളാരസദ്ദഗ്ഗഹണം കതം. ആദി-സദ്ദേന ഉളാരമജ്ഝത്തഅനുളാരാദീനം ഗഹണം വേദിതബ്ബം. തേ പച്ഛിമാ സാവകാ അന്തരധാപേസുന്തി സമ്ബന്ധോ.

അപഞ്ഞത്തേപി സിക്ഖാപദേ യദി സാവകാ സമാനജാതിആദികാ സിയും, അത്തനോ കുലാനുഗതഗന്ഥം വിയ ഭഗവതോ വചനം ന നാസേയ്യും. യസ്മാ പന സിക്ഖാപദഞ്ച ന പഞ്ഞത്തം, ഇമേ ച ഭിക്ഖൂ ന സമാനജാതിആദികാ, തസ്മാ വിനാസേസുന്തി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതും യസ്മാ ഏകനാമാ…പേ… തസ്മാ അഞ്ഞമഞ്ഞം വിഹേഠേന്താതിആദി വുത്തം. ചിരട്ഠിതികവാരേ പന സാവകാനം നാനാജച്ചാദിഭാവേ സമാനേപി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ പരിപുണ്ണതായ സാസനസ്സ ചിരപ്പവത്തി വേദിതബ്ബാ. യദി ഏവം കസ്മാ സബ്ബേപി ബുദ്ധാ സിക്ഖാപദാനി ന പഞ്ഞപേന്തീതി? യസ്മാ ച സാസനസ്സ ചിരപ്പവത്തിയാ ന കേവലം സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയേവ ഹേതു, അഥ ഖോ ആയതിം ധമ്മവിനയം ഗഹേത്വാ സാവകേഹി വിനേതബ്ബപുഗ്ഗലാനം സമ്ഭവോപി, തസ്മാ തേസം സമ്ഭവേ സതി ബുദ്ധാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേന്തി, നാസതീതി പരിപുണ്ണാപഞ്ഞത്തിയേവ വേനേയ്യസമ്ഭവസ്സാപി സൂചനതോ സാസനസ്സ ചിരപ്പവത്തിയാ ഹേതു വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. പാളിയം സഹസ്സം ഭിക്ഖുസങ്ഘം…പേ… ഓവദതീതി ഏത്ഥ സഹസ്സസങ്ഖ്യാപരിച്ഛിന്നോ സങ്ഘോ സഹസ്സോ സഹസ്സിലോകധാതൂതിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൧൮) വിയ. തം സഹസ്സം ഭിക്ഖുസങ്ഘന്തി യോജനാ. സഹസ്സസദ്ദസ്സ ഏകവചനന്തതായ ‘‘ഭിക്ഖുസഹസ്സസ്സാ’’തി വത്വാ അവയവാപേക്ഖായ ‘‘ഓവദിയമാനാന’’ന്തി ബഹുവചനനിദ്ദേസോ കതോതി ദട്ഠബ്ബോ.

അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്താനി വിമുച്ചിംസൂതി ഏത്ഥ ആസവേഹീതി കത്തുഅത്ഥേ കരണവചനം. ചിത്താനീതി പച്ചത്തബഹുവചനം. വിമുച്ചിംസൂതി കമ്മസാധനം. തസ്മാ ആസവേഹി കത്തുഭൂതേഹി അനുപാദായ ആരമ്മണകരണവസേന അഗ്ഗഹേത്വാ ചിത്താനി വിമോചിതാനീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോതി ആഹ തേസഞ്ഹി ചിത്താനീതിആദി. യേഹി ആസവേഹീതി ഏത്ഥാപി കത്തുഅത്ഥേ ഏവ കരണവചനം. വിമുച്ചിംസൂതി കമ്മസാധനം. തേതി ആസവാ. താനീതി ചിത്താനി, ഉപയോഗബഹുവചനഞ്ചേതം. വിമുച്ചിംസൂതി കത്തുസാധനം, വിമോചേസുന്തി അത്ഥോ. അഗ്ഗഹേത്വാ വിമുച്ചിംസൂതി ആരമ്മണവസേന താനി ചിത്താനി അഗ്ഗഹേത്വാ ആസവാ തേഹി ചിത്തേഹി മുത്തവന്തോ അഹേസുന്തി അത്ഥോ. അഥ വാ ആസവേഹീതി നിസ്സക്കവചനം, വിമുച്ചിംസൂതി കത്തുസാധനം. തസ്മാ കഞ്ചി സങ്ഖതധമ്മം തണ്ഹാദിവസേന അനുപാദിയിത്വാ ചിത്താനി വിമുത്തവന്താനി അഹേസുന്തി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. പുരിമവചനാപേക്ഖന്തി അഞ്ഞതരസ്മിം ഭിംസനകേ വനസണ്ഡേതി വുത്തവചനസ്സ അപേക്ഖനം തസ്മിം പുരിമവചനേതി ഏവം അപേക്ഖനന്തി അത്ഥോ, തേനാഹ യം വുത്തന്തിആദി. ഭിംസനസ്സ ഭയസ്സ കതം കരണം കിരിയാ ഭിംസനകതം, തസ്മിം ഭിംസനകിരിയായാതി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഭിംസനകിരിയായാ’’തി. ഭിംസയതീതി ഭിംസനോ, സോവ ഭിംസനകോ, തസ്സ ഭാവോ ‘‘ഭിംസനകത്ത’’ന്തി വത്തബ്ബേ ത-കാരസ്സ ലോപം കത്വാ വുത്തന്തി പകാരന്തരേന അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അഥ വാ’’തിആദി. ബഹുതരാനം സത്താനം വാതി യേഭുയ്യേനാതി പദസ്സ അത്ഥദസ്സനം. തേന ച യോ കോചീതി പദസ്സാപി യോ യോ പവിസതീതി വിച്ഛാവസേന നാനത്ഥേന അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോതി ദസ്സേതി, യോ യോ പവിസതി, തേസു ബഹുതരാനന്തി അത്ഥസമ്ഭവതോ.

നിഗമനന്തി പകതേ അത്ഥേ യഥാവുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ ഉപസംഹാരോ. അയഞ്ഹേത്ഥ നിഗമനക്കമോ – യാ ഹി, സാരിപുത്ത, വിപസ്സീആദീനം തിണ്ണം ബുദ്ധാനം അത്തനോ പരിനിബ്ബാനതോ ഉപരി പരിയത്തിവസേന വിനേതബ്ബാനം പുഗ്ഗലാനം അഭാവേന തേസം അത്ഥായ വിത്ഥാരതോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയം കിലാസുതാ അപ്പോസ്സുക്കതാ, യാ ച ഉപനിസ്സയസമ്പന്നാനം വേനേയ്യാനം ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച ഭിംസനകവനസണ്ഡേപി ഗന്ത്വാ ഓവദന്താനം തേസം മഗ്ഗഫലുപ്പാദനത്ഥായ ധമ്മദേസനായ ഏവ അകിലാസുതാ സഉസ്സാഹതാ, ന വിത്ഥാരതോ ധമ്മവിനയദേസനായ, അയം ഖോ, സാരിപുത്ത, ഹേതു, അയം പച്ചയോ, യേന വിപസ്സീആദീനം തിണ്ണം ബുദ്ധാനം ബ്രഹ്മചരിയം ന ചിരട്ഠിതികം അഹോസീതി. പുരിസയുഗവസേനാതി പുരിസാനം യുഗം പവത്തികാലോ, തസ്സ വസേന, പുരിസവസേനാതി അത്ഥോ. സബ്ബപച്ഛിമകോതി പരിനിബ്ബാനദിവസേ പബ്ബജിതോ സുഭദ്ദസദിസോ. സതസഹസ്സം സട്ഠിമത്താനി ച വസ്സസഹസ്സാനീതി ഇദം ഭഗവതോ ജാതിതോ പട്ഠായ വുത്തം, ബോധിതോ പട്ഠായ പന ഗണിയമാനം ഊനം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. ദ്വേയേവാതി ധരമാനേ ഭഗവതി ഏകം, പരിനിബ്ബുതേ ഏകന്തി ദ്വേ ഏവ പുരിസയുഗാനി.

൨൦-൧. അസമ്ഭുണന്തേനാതി അപാപുണന്തേന. കോ അനുസന്ധീതി പുരിമകഥായ ഇമസ്സ കോ സമ്ബന്ധോതി അത്ഥോ. യം വുത്തന്തി യം യാചിതന്തി അത്ഥോ. യേസൂതി വീതിക്കമധമ്മേസു. നേസന്തി ദിട്ഠധമ്മികാദിആസവാനം. തേതി വീതിക്കമധമ്മാ. ഞാതിയേവ പിതാമഹപിതുപുത്താദിവസേന പരിവട്ടനതോ പരിവട്ടോതി ഞാതിപരിവട്ടോ. ലോകാമിസഭൂതന്തി ലോകപരിയാപന്നം ഹുത്വാ കിലേസേഹി ആമസിതബ്ബതോ ലോകാമിസഭൂതം. പബ്ബജ്ജാസങ്ഖേപേനേവാതി ദസസിക്ഖാപദദാനാദിപബ്ബജ്ജാമുഖേന. ഏതന്തി മേഥുനാദീനം അകരണം. ഥാമന്തി സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനസാമത്ഥിയം. സഞ്ഛവിന്തി സുക്കച്ഛവിം പകതിച്ഛവിം, സുന്ദരച്ഛവിം വാ. സേസന്തി സേസപദയോജനദസ്സനം. ഇദാനി അത്ഥയോജനം ദസ്സേന്തോ ആഹ അയം വാ ഹേത്ഥാതിആദി. തത്ഥ വാ-സദ്ദോ അവധാരണേ. ഹി-സദ്ദോ പസിദ്ധിയം, അയമേവ ഹേത്ഥാതി അത്ഥോ. അഥ സത്ഥാതി പദസ്സ അത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘തദാ സത്ഥാ’’തി. രോപേത്വാതി ഫാലിതട്ഠാനേ നിന്നം മംസം സമം വഡ്ഢേത്വാ. സകേ ആചരിയകേതി അത്തനോ ആചരിയഭാവേ, ആചരിയകമ്മേ വാ.

വിപുലഭാവേനാതി ബഹുഭാവേന. അയോനിസോ ഉമ്മുജ്ജമാനാതി അനുപായേന അഭിനിവിസമാനാ, വിപരീതതോ ജാനമാനാതി അത്ഥോ. രസേന രസം സംസന്ദിത്വാതി അനവജ്ജസഭാവേന സാവജ്ജസഭാവം സമ്മിസ്സേത്വാ. ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയന്തി ഉഗ്ഗതധമ്മം ഉഗ്ഗതവിനയഞ്ച, യഥാ ധമ്മോ ച വിനയോ ച വിനസ്സിസ്സതി, ഏവം കത്വാതി അത്ഥോ. ഇമസ്മിം അത്ഥേതി ഇമസ്മിം സങ്ഘാധികാരേ. പഭസ്സരോതി പഭാസനസീലോ. ഏവംനാമോ ഏവംഗോത്തോതി സോയമായസ്മാ സോതാപന്നോതിനാമഗോത്തേന സമന്നാഗതോ, അയം വുച്ചതി സോതാപന്നോതി പകതേന സമ്ബന്ധോ. അവിനിപാതധമ്മോതി ഏത്ഥ ധമ്മ-സദ്ദോ സഭാവവാചീ, സോ ച അത്ഥതോ അപായേസു ഖിപനകോ ദിട്ഠിആദിഅകുസലധമ്മോ ഏവാതി ആഹ ‘‘യേ ധമ്മാ’’തിആദി. ഇദാനി സഭാവവസേനേവ അത്ഥം ദസ്സേതും വിനിപതനം വാതിആദി വുത്തം. നിയതോതി സത്തഭവബ്ഭന്തരേ നിയതക്ഖന്ധപരിനിബ്ബാനോ. തസ്സ കാരണമാഹ ‘‘സമ്ബോധിപരായണോ’’തി.

൨൨. അനുധമ്മതാതി ലോകുത്തരധമ്മാനുഗതോ സഭാവോ. പവാരണാസങ്ഗഹം ദത്വാതി ‘‘ആഗാമിനിയാ പുണ്ണമിയാ പവാരേസ്സാമാ’’തി അനുമതിദാനവസേന ദത്വാ, പവാരണം ഉക്കഡ്ഢിത്വാതി അത്ഥോ, ഏതേന നയേന കേനചി പച്ചയേന പവാരണുക്കഡ്ഢനം കാതും വട്ടതീതി ദീപിതം ഹോതി. മാഗസിരസ്സ പഠമദിവസേതി ചന്ദമാസവസേന വുത്തം, അപരകത്തികപുണ്ണമായ അനന്തരേ പാടിപദദിവസേതി അത്ഥോ. ഫുസ്സമാസസ്സ പഠമദിവസേതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ഇദഞ്ച നിദസ്സനമത്തം വേനേയ്യാനം അപരിപാകം പടിച്ച ഫുസ്സമാസതോ പരഞ്ച ഏകദ്വിതിചതുമാസമ്പി തത്ഥേവ വസിത്വാ സേസമാസേഹി ചാരികായ പരിയോസാപനതോ. ദസസഹസ്സചക്കവാളേതി ഇദം ദേവബ്രഹ്മാനം വസേന വുത്തം. മനുസ്സാ പന ഇമസ്മിംയേവ ചക്കവാളേ ബോധനേയ്യാ ഹോന്തി. ഇതരചക്കവാളേസു പന മനുസ്സാനം ഇമസ്മിം ചക്കവാളേ ഉപ്പത്തിയാ ഛന്ദുപ്പാദനത്ഥം അനന്തമ്പി ചക്കവാളം ഓലോകേത്വാ തദനുഗുണാനുസാസനീ പാടിഹാരിയം കരോന്തിയേവ.

ആയാമാതി ഏത്ഥ ആ-സദ്ദോ ആഗച്ഛാതി ഇമിനാ സമാനത്ഥോതി ആഹ ‘‘ആഗച്ഛ യാമാ’’തി, ഏഹി ഗച്ഛാമാതി അത്ഥോ. സുവണ്ണരസപിഞ്ജരാഹീതി വിലീനസുവണ്ണജലം വിയ പിഞ്ജരാഹി സുവണ്ണവണ്ണാഹീതി അത്ഥോ. പാളിയം നിമന്തിതമ്ഹാതിആദീസു ‘‘നിമന്തിതാ വസ്സംവുത്ഥാ അമ്ഹാ’’തി ച, ‘‘നിമന്തിതാ വസ്സംവുത്ഥാ അത്ഥാ’’തി ച സമ്ബന്ധോ.

യന്തി ദേയ്യധമ്മജാതം, യം കിഞ്ചീതി അത്ഥോ. നോ നത്ഥീതി അമ്ഹാകം നത്ഥി, നോതി വാ ഏതസ്സ വിവരണം നത്ഥീതി. ഏത്ഥാതി ഘരാവാസേ. തന്തി തം കാരണം, കിച്ചം വാ. കുതോതി കതരഹേതുതോ. യന്തി യേന കാരണേന, കിച്ചേന വാ. ദുതിയേ അത്ഥവികപ്പേ ഏത്ഥാതി ഇമസ്സ വിവരണം ഇമസ്മിം തേമാസബ്ഭന്തരേതി. തന്തി തം ദേയ്യധമ്മം.

തത്ഥ ചാതി കുസലേ. തിക്ഖവിസദഭാവാപാദനേന സമുത്തേജേത്വാ. വസ്സേത്വാതി ആയതിം വാസനാഭാഗിയം ധമ്മരതനവസ്സം ഓതാരേത്വാ. യം ദിവസന്തി യസ്മിം ദിവസേ.

൨൩. പത്തുണ്ണപത്തപടേ ചാതി പത്തുണ്ണപടേ ചീനപടേ ച. തുമ്ബാനീതി ചമ്മമയതേലഭാജനാനി. അനുബന്ധിത്വാതി അനുപഗമനം കത്വാ. അഭിരന്ത-സദ്ദോ ഇധ അഭിരുചിപരിയായോതി ആഹ ‘‘യഥാജ്ഝാസയ’’ന്തിആദി. സോരേയ്യാദീനി മഹാമണ്ഡലചാരികായ മഗ്ഗഭൂതാനി സോരേയ്യനഗരാദീനി. പയാഗപതിട്ഠാനന്തി ഗങ്ഗായ ഏകസ്സ തിത്ഥവിസേസസ്സാപി, തംസമീപേ ഗാമസ്സാപി നാമം. സമന്തപാസാദികായാതി സമന്തതോ സബ്ബസോ പസാദം ജനേതീതി സമന്തപാസാദികാ, തസ്സാ.

യേ പന പകാരേ സന്ധായ ‘‘സമന്തതോ’’തി വുച്ചതി, തേ പകാരേ വിത്ഥാരേത്വാ ദസ്സേതും തത്രിദന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ‘‘സമന്തപാസാദികാ’’തി യാ സംവണ്ണനാ വുത്താ, തത്ര തസ്സം സമന്തപാസാദികായം സമന്തപസാദികഭാവേ ഇദം വക്ഖമാനഗാഥാവചനം ഹോതീതി യോജനാ. ബാഹിരനിദാനഅബ്ഭന്തരനിദാനസിക്ഖാപദനിദാനാനം വസേന നിദാനപ്പഭേദദീപനം വേദിതബ്ബം. ‘‘ഥേരവാദപ്പകാസനം വത്ഥുപ്പഭേദദീപന’’ന്തിപി വദന്തി. ‘‘സിക്ഖാപദാനം പച്ചുപ്പന്നവത്ഥുപ്പഭേദദീപന’’ന്തിപി വത്തും വട്ടതി. സിക്ഖാപദനിദാനന്തി പന വേസാലീആദി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ കാരണഭൂതദേസവിസേസോ വേദിതബ്ബോ. ഏത്ഥാതി സമന്തപാസാദികായ. സമ്പസ്സതം വിഞ്ഞൂനന്തി സമ്ബന്ധോ, തസ്മാ അയം സമന്തപാസാദികാത്വേവ പവത്താതി യോജേതബ്ബാ.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ വിമതിവിനോദനിയം

വേരഞ്ജകണ്ഡവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൧. പാരാജികകണ്ഡോ

൧. പഠമപാരാജികം

സുദിന്നഭാണവാരവണ്ണനാ

൨൪. വിക്കായികഭണ്ഡസ്സ വിക്കിണനം ഇണദാനഞ്ച ഭണ്ഡപ്പയോജനം നാമ. ഏവം പയോജിതസ്സ മൂലസ്സ സഹ വഡ്ഢിയാ ഗഹണവായാമോ ഉദ്ധാരോ നാമ. അസുകദിവസേ ദിന്നന്തിആദിനാ പമുട്ഠസ്സ സതുപ്പാദനാദി സാരണം നാമ. ചതുബ്ബിധായാതി ഖത്തിയബ്രാഹ്മണഗഹപതിസമണാനം വസേന, ഭിക്ഖുആദീനം വാ വസേന ചതുബ്ബിധായ. ദിസ്വാനസ്സ ഏതദഹോസീതി ഹേതുഅത്ഥേ അയം ദിസ്വാന-സദ്ദോ അസമാനകത്തുകത്താ, യഥാ ഘതം പിവിത്വാ ബലം ഹോതീതി, ഏവമഞ്ഞത്ഥാപി ഏവരൂപേസു. ഭബ്ബകുലപുത്തോതി ഉപനിസ്സയമത്തസഭാവേന വുത്തം, ന പച്ഛിമഭവികതായ. തേനേവസ്സ മാതാദിഅകല്യാണമിത്തസമായോഗേന കതവീതിക്കമനം നിസ്സായ ഉപ്പന്നവിപ്പടിസാരേന അധിഗമന്തരായോ ജാതോ. പച്ഛിമഭവികാനം പുബ്ബബുദ്ധുപ്പാദേസു ലദ്ധബ്യാകരണാനം ന സക്കാ കേനചി അന്തരായം കാതും. തേനേവ അങ്ഗുലിമാലത്ഥേരാദയോ അകുസലം കത്വാപി അധിഗമസമ്പന്നാ ഏവ അഹേസുന്തി. ചരിമകചിത്തന്തി ചുതിചിത്തം. സങ്ഖം വിയ ലിഖിതം ഘംസിത്വാ ധോവിതം സങ്ഖലിഖിതന്തി ആഹ ധോതഇച്ചാദി. അജ്ഝാവസതാതി അധി-സദ്ദയോഗേന അഗാരന്തി ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനന്തി ആഹ ‘‘അഗാരമജ്ഝേ’’തി. കസായരസരത്താനി കാസായാനീതി ആഹ ‘‘കസായരസപീതതായാ’’തി. കസായതോ നിബ്ബത്തതായ ച ഹി രസോപി ‘‘കസായരസോ’’തി വുച്ചതി.

൨൬. യദാ ജാനാതി-സദ്ദോ ബോധനത്ഥോ ന ഹോതി, തദാ തസ്സ പയോഗേ സപ്പിനോ ജാനാതി മധുനോ ജാനാതീതിആദീസു വിയ കരണത്ഥേ സാമിവചനം സദ്ദസത്ഥവിദൂ ഇച്ഛന്തീതി ആഹ ‘‘കിഞ്ചി ദുക്ഖേന നാനുഭോസീ’’തി. കേനചി ദുക്ഖേന നാനുഭോസീതി അത്ഥോ, കിഞ്ചീതി ഏത്ഥാപി ഹി കരണത്ഥേ സാമിവചനസ്സ ലോപോ കതോ, തേനേവ വക്ഖതി ‘‘വികപ്പദ്വയേപി പുരിമപദസ്സ ഉത്തരപദേന സമാനവിഭത്തിലോപോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി. യദാ പന ജാനാതി-സദ്ദോ സരണത്ഥോ ഹോതി, തദാ മാതു സരതീതിആദീസു വിയ ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം സദ്ദസത്ഥവിദൂ വദന്തീതി ആഹ ‘‘അഥ വാ കിഞ്ചി ദുക്ഖം നസ്സരതീതി അത്ഥോ’’തി, കസ്സചി ദുക്ഖസ്സ അനനുഭൂതതായ നസ്സരതീതി അത്ഥോ. വികപ്പദ്വയേപീതി അനുഭവനസരണത്ഥവസേന വുത്തേ ദുതിയതതിയവികപ്പദ്വയേ. പുരിമപദസ്സാതി കിഞ്ചീതി പദസ്സ. ഉത്തരപദേനാതി ദുക്ഖസ്സാതിപദേന. സമാനായ സാമിവചനഭൂതായ വിഭത്തിയാ ‘‘കസ്സചി ദുക്ഖസ്സാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘കിഞ്ചി ദുക്ഖസ്സാ’’തി ലോപോതി ദട്ഠബ്ബോ. മരണേനപി മയം തേതി ഏത്ഥ തേതി പദസ്സ സഹത്ഥേ കരണവസേനപി അത്ഥം ദസ്സേതും തയാ വിയോഗം വാ പാപുണിസ്സാമാതി അത്ഥന്തരം വുത്തം.

൨൮. ഗന്ധബ്ബാ നാമ ഗായനകാ. നടാ നാമ രങ്ഗനടാ. നാടകാ ലങ്ഘനകാദയോ. സുഖൂപകരണേഹി അത്തനോ പരിചരണം കരോന്തോ യസ്മാ ലളന്തോ കീളന്തോ നാമ ഹോതി, തസ്മാ ദുതിയേ അത്ഥവികപ്പേ ലളാതിആദി വുത്തം. ദാനപ്പദാനാദീനീതി ഏത്ഥ നിച്ചദാനം ദാനം നാമ, വിസേസദാനം പദാനം നാമ, ആദി-സദ്ദേന സീലാദീനി സങ്ഗണ്ഹാതി.

൩൦. ചുദ്ദസ ഭത്താനീതി സങ്ഘഭത്തം ഉദ്ദേസഭത്തം നിമന്തനം സലാകം പക്ഖികം ഉപോസഥികം പാടിപദികം ആഗന്തുകം ഗമികം ഗിലാനം ഗിലാനുപട്ഠാകം വിഹാര-ധുര-വാരഭത്തന്തി ഇമാനി ചുദ്ദസ ഭത്താനി. ഏത്ഥ ച സേനാസനാദിപച്ചയത്തയനിസ്സിതേസു ആരഞ്ഞകങ്ഗാദിപധാനങ്ഗാനം ഗഹണവസേന സേസധുതങ്ഗാനിപി ഗഹിതാനേവ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബം. വജ്ജീനന്തി വജ്ജീരാജൂനം. വജ്ജീസൂതി ജനപദാപേക്ഖം ബഹുവചനം, വജ്ജീനാമകേ ജനപദേതി അത്ഥോ. പഞ്ചകാമഗുണായേവ ഉപഭുഞ്ജിതബ്ബതോ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബതോ ച ഉപഭോഗപരിഭോഗാ, ഇത്ഥിവത്ഥാദീനി ച തദുപകരണാനീതി ആഹ ‘‘യേഹി തേസ’’ന്തിആദി. ഉക്കട്ഠപിണ്ഡപാതികത്താതി സേസധുതങ്ഗപരിവാരിതേന ഉക്കട്ഠപിണ്ഡപാതികധുതങ്ഗേന സമന്നാഗതത്താ, തേനാഹ ‘‘സപദാനചാരം ചരിതുകാമോ’’തി.

൩൧. ദോസാതി രത്തി. തത്ഥ അഭിവുത്ഥം പരിവുസിതം ആഭിദോസികം, അഭിദോസം വാ പച്ചൂസകാലം ഗതോ പത്തോ അതിക്കന്തോ ആഭിദോസികോ, തേനാഹ ഏകരത്താതിക്കന്തസ്സ വാതിആദി.

൩൨. ഉദകകഞ്ജിയന്തി പാനീയപരിഭോജനീയഉദകഞ്ച യാഗു ച. തഥാതി സമുച്ചയത്ഥേ.അനോകപ്പനം അസദ്ദഹനം, അമരിസനം അസഹനം.

൩൪. തദ്ധിതലോപന്തി പിതാമഹതോ ആഗതം ‘‘പേതാമഹ’’ന്തി വത്തബ്ബേ തദ്ധിതപച്ചയനിമിത്തസ്സ ഏ-കാരസ്സ ലോപം കത്വാതി അത്ഥോ. യേസം സന്തകം ധനം ഗഹിതം, തേ ഇണായികാ. പലിബുദ്ധോതി ‘മാ ഗച്ഛ മാ ഭുഞ്ജാ’തിആദിനാ കതാവരണോ, പീളിതോതി അത്ഥോ.

൩൫. അത്തനാതി സയം. സപതിനോ ധനസാമിനോ ഇദം സാപതേയ്യം, ധനം. തദേവ വിഭവോ.

൩൬. ഭിജ്ജന്തീതി അഗഹിതപുബ്ബാ ഏവ ഭിജ്ജന്തി. ദിന്നാപി പടിസന്ധീതി പിതരാ ദിന്നം സുക്കം നിസ്സായ ഉപ്പന്നസ്സ സത്തസ്സ പടിസന്ധിപി തേന ദിന്നാ നാമ ഹോതീതി വുത്തം. സുക്കമേവ വാ ഇധ പടിസന്ധിനിസ്സയത്താ ‘‘പടിസന്ധീ’’തി വുത്തം, തേനാഹ ‘‘ഖിപ്പം പതിട്ഠാതീ’’തി. ന ഹി പിതു സംയോഗക്ഖണേയേവ സത്തസ്സ ഉപ്പത്തിനിയമോ അത്ഥി സുക്കമേവ തഥാ പതിട്ഠാനനിയമതോ. സുക്കേ പന പതിട്ഠിതേ യാവ സത്ത ദിവസാനി, അഡ്ഢമാസമത്തം വാ, തം ഗബ്ഭസണ്ഠാനസ്സ ഖേത്തമേവ ഹോതി മാതു മംസസ്സ ലോഹിതലേസസ്സ സബ്ബദാപി വിജ്ജമാനത്താ. പുബ്ബേപി പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദാനം സബ്ഭാവതോ അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേതി ഇമസ്സ പഠമപാരാജികസിക്ഖാപദേ അട്ഠപിതേതി അത്ഥോ വുത്തോ. ഏവരൂപന്തി ഏവം ഗരുകസഭാവം, പാരാജികസങ്ഘാദിസേസവത്ഥുഭൂതന്തി അത്ഥോ, തേനാഹ ‘‘അവസേസേ പഞ്ചഖുദ്ദകാപത്തിക്ഖന്ധേ ഏവ പഞ്ഞപേസീ’’തി. യം ആദീനവന്തി സമ്ബന്ധോ. കായവിഞ്ഞത്തിചോപനതോതി കായവിഞ്ഞത്തിയാ നിബ്ബത്തചലനതോ.

തേനേവാതി അവധാരണേന യാനി ഗബ്ഭഗ്ഗഹണകാരണാനി നിവത്തിതാനി, താനിപി ദസ്സേതും കിം പനാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഉഭയേസം ഛന്ദരാഗവസേന കായസംസഗ്ഗോ വുത്തോ. ഇത്ഥിയാ ഏവ ഛന്ദരാഗവസേന നാഭിപരാമസനം വിസും വുത്തം. സാമപണ്ഡിതസ്സ ഹി മാതാ പുത്തുപ്പത്തിയാ സഞ്ജാതാദരാ നാഭിപരാമസനകാലേ കാമരാഗസമാകുലചിത്താ അഹോസി, ഇതരഥാ പുത്തുപ്പത്തിയാ ഏവ അസമ്ഭവതോ. ‘‘സക്കോ ചസ്സാ കാമരാഗസമുപ്പത്തിനിമിത്താനി അകാസീ’’തിപി വദന്തി, വത്ഥുവസേന വാ ഏതം നാഭിപരാമസനം കായസംസഗ്ഗതോ വിസും വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. മാതങ്ഗപണ്ഡിതസ്സ ദിട്ഠമങ്ഗലികായ നാഭിപരാമസനേന മണ്ഡബ്യസ്സ നിബ്ബത്തി അഹോസി. ചണ്ഡപജ്ജോതമാതു നാഭിയം വിച്ഛികാ ഫരിത്വാ ഗതാ, തേന ചണ്ഡപജ്ജോതസ്സ നിബ്ബത്തി അഹോസീതി ആഹ ഏതേനേവ നയേനാതിആദി.

അയന്തി സുദിന്നസ്സ പുരാണദുതിയികാ. യം സന്ധായാതി യം അജ്ഝാചാരം സന്ധായ. മാതാപിതരോ ച സന്നിപതിതാ ഹോന്തീതി ഇമിനാ സുക്കസ്സ സമ്ഭവം ദീപേതി, മാതാ ച ഉതുനീ ഹോതീതി ഇമിനാ സോണിതസ്സ. ഗന്ധബ്ബോതി തത്രുപഗോ സത്തോ അധിപ്പേതോ, ഗന്തബ്ബോതി വുത്തം ഹോതി, ത-കാരസ്സ ചേത്ഥ ധ-കാരോ കതോ. അഥ വാ ഗന്ധബ്ബാ നാമ രങ്ഗനടാ, തേ വിയ തത്ര തത്ര ഭവേസു നാനാവേസഗ്ഗഹണതോ അയമ്പി ‘‘ഗന്ധബ്ബോ’’തി വുത്തോ, സോ മാതാപിതൂനം സന്നിപാതക്ഖണതോ പച്ഛാപി സത്താഹബ്ഭന്തരേ തത്ര ഉപപന്നോ ‘‘പച്ചുപട്ഠിതോ’’തി വുത്തോ. ഗബ്ഭസ്സാതി കലലരൂപസഹിതസ്സ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണസ്സ. തഞ്ഹി ഇധ ‘‘ഗബ്ഭോ’’തി അധിപ്പേതം സാ തേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹീതിആദീസു (പാരാ. ൩൬) വിയ. അസ്സ തം അജ്ഝാചാരന്തി സമ്ബന്ധോ. പാളിയം നിരബ്ബുദോ വത ഭോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ നിരാദീനവോതി ഇമസ്സ അനന്തരം തസ്മിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേതി അജ്ഝാഹരിത്വാ സുദിന്നേന…പേ… ആദീനവോ ഉപ്പാദിതോതി യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഇതിഹാതി നിപാതസമുദായസ്സ ഏവന്തി ഇദം അത്ഥഭവനം. മുഹുത്തേനാതി ഇദം ഖണേനാതി പദസ്സ വേവചനം. യാവ ബ്രഹ്മലോകാ അബ്ഭുഗ്ഗതോപി ദേവാനം താവമഹന്തോ സദ്ദോ തേസം രൂപം വിയ മനുസ്സാനം ഗോചരോ ന ഹോതി. തസ്മാ പച്ഛാ സുദിന്നേന വുത്തേ ഏവ ജാനിംസൂതി ദട്ഠബ്ബം.

൩൭. മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയന്തി മഗ്ഗപദട്ഠാനം സിക്ഖത്തയമേവ ഉപചാരതോ വുത്തം തസ്സേവ യാവജീവം ചരിതബ്ബത്താ. അവിപ്ഫാരികോതി ഉദ്ദേസാദീസു അബ്യാവടോ. വഹച്ഛിന്നോതി ഛിന്നപാദോ, ഛിന്നഖന്ധോ വാ. ചിന്തയീതി ഇമിനാ പജ്ഝായീതി പദസ്സ കിരിയാപദത്തം ദസ്സേതി. തേന ‘‘കിസോ അഹോസി…പേ… പജ്ഝായി ചാ’’തി ച-കാരം ആനേത്വാ പാളിയോജനാ കാതബ്ബാ.

൩൮. ഗണേ ജനസമാഗമേ സന്നിപാതനം ഗണസങ്ഗണികാ, സാവ പപഞ്ചാ, തേന ഗണസങ്ഗണികാപപഞ്ചേന. യസ്സാതി യേ അസ്സ. കഥാഫാസുകാതി വിസ്സാസികഭാവേന ഫാസുകകഥാ, സുഖസമ്ഭാസാതി അത്ഥോ. ഉപാദാരൂപം ഭൂതരൂപമുഖേനേവ മന്ദനം പീനനഞ്ച ഹോതീതി ആഹ പസാദഇച്ചാദി. ദാനീതി നിപാതോ ഇധ പന-സദ്ദത്ഥേ വത്തതി തക്കാലവാചിനോ ഏതരഹി-പദസ്സ വിസും വുച്ചമാനത്താതി ആഹ ‘‘സോ പന ത്വ’’ന്തി. നോ-സദ്ദോപി നു-സദ്ദോ വിയ പുച്ഛനത്ഥോതി ആഹ ‘‘കച്ചി നു ത്വ’’ന്തി. തമേവാതി ഗിഹിഭാവപത്ഥനാലക്ഖണമേവ. അനഭിരതിമേവാതി ഏവ-കാരേന നിവത്തിതായ പന തദഞ്ഞായ അനഭിരതിയാ വിജ്ജമാനത്തം ദസ്സേതും അധികുസലാനന്തിആദി വുത്തം, സമഥവിപസ്സനാ അധികുസലാ നാമ. ഇദം പനാതിആദി ഉപരി വത്തബ്ബവിസേസദസ്സനം. പരിയായവചനമത്തന്തി സദ്ദത്ഥകഥനമത്തം.

തസ്മിന്തി ധമ്മേ, ഏവം വിരാഗായ ദേസിതേ സതീതി അത്ഥോ. നാമാതി ഗരഹായം. ലോകുത്തരനിബ്ബാനന്തി വിരാഗായാതിആദിനാ വുത്തകിലേസക്ഖയനിബ്ബാനതോ വിസേസേതി. ജാതിം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജനകമാനോ ഏവ മദജനനട്ഠേന മദോതി മാനമദോ. ‘‘അഹം പുരിസോ’’തി പവത്തോ മാനോ പുരിസമദോ. ‘‘അസദ്ധമ്മസേവനാസമത്ഥതം നിസ്സായ മാനോ, രാഗോ ഏവ വാ പുരിസമദോ’’തി കേചി. ആദി-സദ്ദേന ബലമദാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. തേഭൂമകവട്ടന്തി തീസു ഭൂമീസു കമ്മകിലേസവിപാകാ പവത്തനട്ഠേന വട്ടം. വിരജ്ജതീതി വിഗച്ഛതി. യോനിയോതി അണ്ഡജാദയോ, താ പന യവന്തി താഹി സത്താ അമിസ്സിതാപി സമാനജാതിതായ മിസ്സിതാ ഹോന്തീതി ‘‘യോനിയോ’’തി വുത്താ.

ഞാതതീരണപഹാനവസേനാതി ഏത്ഥ ലക്ഖണാദിവസേന സപ്പച്ചയനാമരൂപപരിഗ്ഗഹോ ഞാതപരിഞ്ഞാ നാമ. കലാപസമ്മസനാദിവസേന പവത്താ ലോകിയവിപസ്സനാ തീരണപരിഞ്ഞാ നാമ. അരിയമഗ്ഗോ പഹാനപരിഞ്ഞാ നാമ. ഇധ പന ഞാതതീരണകിച്ചാനമ്പി അസമ്മോഹതോ മഗ്ഗക്ഖണേ സിജ്ഝനതോ അരിയമഗ്ഗമേവ സന്ധായ തിവിധാപി പരിഞ്ഞാ വുത്താ, തേനേവ ‘‘ലോകുത്തരമഗ്ഗോവ കഥിതോ’’തി വുത്തം. കാമേസു പാതബ്യതാനന്തി വത്ഥുകാമേസു പാതബ്യതാസങ്ഖാതാനം സുഭാദിആകാരാനം തദാകാരഗാഹികാനം തണ്ഹാനന്തി അത്ഥോ. വിസയമുഖേന ഹേത്ഥ വിസയിനോ ഗഹിതാ. തീസു ഠാനേസൂതി ‘‘വിരാഗായ ധമ്മോ ദേസിതോ…പേ… നോ സഉപാദാനായാ’’തി ഏവം വുത്തേസു.

൩൯. കലിസാസനാരോപനത്ഥായാതി ദോസാരോപനത്ഥായ. കലീതി കോധസ്സ നാമം, തസ്സ സാസനം കലിസാസനം, കോധവസേന വുച്ചമാനാ ഗരഹാ. അജ്ഝാചാരോവ വീതിക്കമോ. സമണകരണാനം ധമ്മാനന്തി സമണഭാവകരാനം ഹിരോത്തപ്പാദിധമ്മാനം. പാളിയം കഥം-സദ്ദയോഗേന ന സക്ഖിസ്സസീതി അനാഗതവചനം കതം, ‘‘നാമ-സദ്ദയോഗേനാ’’തിപി വദന്തി. അതിവിയ ദുക്ഖവിപാകന്തി ഗഹട്ഠാനം നാതിസാവജ്ജമ്പി കമ്മം പബ്ബജിതാനം ഭഗവതോ ആണാവീതിക്കമതോ ചേവ സമാദിന്നസിക്ഖത്തയവിനാസനതോ ച മഹാസാവജ്ജം ഹോതീതി വുത്തം. ഉദകേ ഭവം ഓദകം, ധോവനകിച്ചന്തി ആഹ ഉദകകിച്ചന്തിആദി. സമാപജ്ജിസ്സസീതി അനാഗതവചനം നാമ-സദ്ദയോഗേന കതന്തി ആഹ ‘‘നാമ-സദ്ദേന യോജേതബ്ബ’’ന്തി. ദുബ്ഭരതാദീനം ഹേതുഭൂതോ അസംവരോ ഇധ ദുബ്ഭരതാദി-സദ്ദേന വുത്തോ കാരണേ കാരിയോപചാരേനാതി ആഹ ‘‘ദുബ്ഭരതാദീനം വത്ഥുഭൂതസ്സ അസംവരസ്സാ’’തി. അത്താതി അത്തഭാവോ. ദുബ്ഭരതന്തി അത്തനാ ഉപട്ഠാകേഹി ച ദുക്ഖേന ഭരിതബ്ബതം. സത്തേഹി കിലേസേഹി ച സങ്ഗണനം സമോധാനം സങ്ഗണികാതി ആഹ ഗണസങ്ഗണികായാതിആദി. അട്ഠകുസീതവത്ഥുപാരിപൂരിയാതി ഏത്ഥ കമ്മം കാതബ്ബന്തി ഏകം, തഥാ അകാസിന്തി, മഗ്ഗോ ഗന്തബ്ബോതി അഗമാസിന്തി, നാലത്ഥം ഭോജനസ്സ പാരിപൂരിന്തി, അലത്ഥന്തി, ഉപ്പന്നോ മേ ആബാധോതി, അചിരവുട്ഠിതോ ഗേലഞ്ഞാതി ഏകന്തി ഇമാനി അട്ഠ കുസീതവത്ഥൂനി നാമ. ഏത്ഥ ച കോസജ്ജം കുസീത-സദ്ദേന വുത്തം. വിനാപി ഹി ഭാവജോതനപച്ചയം ഭാവത്ഥോ വിഞ്ഞായതി യഥാ പടസ്സ സുക്കന്തി. സബ്ബകിലേസാപചയഭൂതായ വിവട്ടായാതി രാഗാദിസബ്ബകിലേസാനം അപചയഹേതുഭൂതായ നിബ്ബാനായ, നിബ്ബാനത്ഥന്തി അത്ഥോ. സംവരപ്പഹാനപടിസംയുത്തന്തി സീലസംവരാദീഹി പഞ്ചഹി സംവരേഹി ചേവ തദങ്ഗപ്പഹാനാദീഹി പഞ്ചഹി പഹാനേഹി ച ഉപേതം. അസുത്തന്ത വിനിബദ്ധന്തി തീസു പിടകേസു പാളിസങ്ഖാതസുത്തന്തവസേന അരചിതം, സങ്ഗീതികാരേഹി ച അനാരോപിതം, തേനാഹ ‘‘പാളിവിനിമുത്ത’’ന്തി. തേന ച അട്ഠകഥാസു യഥാനുരൂപം സങ്ഗഹിതന്തി ദസ്സേതി. ഏവരൂപാ ഹി പകിണ്ണകദേസനാ അട്ഠകഥായ മൂലം. ഓക്കന്തികധമ്മദേസനാ നാമ തസ്മിം തസ്മിം പസങ്ഗേ ഓതാരേത്വാ ഓതാരേത്വാ നാനാനയേഹി കഥിയമാനാ ധമ്മദേസനാ, തേനാഹ ഭഗവാ കിരാതിആദി. പടിക്ഖിപനാധിപ്പായാതി പഞ്ഞത്തമ്പി സിക്ഖാപദം ‘‘കിമേതേനാ’’തി മദ്ദനചിത്താ.

വുത്തത്ഥവസേനാതി പതിട്ഠാഅധിഗമുപായവസേന. സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ യാ തസ്മിം സമയേ കാമേസുമിച്ഛാചാരാ ആരതി വിരതീതിആദിനാ (വിഭ. ൭൦൬) നിദ്ദിട്ഠവിരതിയോ ചേവ, യാ തസ്മിം സമയേ ചേതനാ സഞ്ചേതനാതിആദിനാ (വിഭ. ൭൦൪) നിദ്ദിട്ഠചേതനാ ച, കാമേസുമിച്ഛാചാരാ വിരമന്തസ്സ ഫസ്സോ…പേ… അവിക്ഖേപോതിആദിനാ (വിഭ. ൭൦൫) നിദ്ദിട്ഠഫസ്സാദിധമ്മാ ച സിക്ഖാപദന്തി ദസ്സേതും ‘‘അയഞ്ച അത്ഥോ സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ’’തി വുത്തം. ‘‘യോ തത്ഥ നാമകായോ പദകായോതി ഇദം മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. നാമകായോതി നാമസമൂഹോ നാമപഞ്ഞത്തിയേവ, സേസാനിപി തസ്സേവ വേവചനാനി. സിക്ഖാകോട്ഠാസോതി വിരതിആദയോ വുത്താ തപ്പകാസകഞ്ച വചനം.

അത്ഥവസേതി ഹിതവിസേസേ ആനിസംസവിസേസേ, തേ ച സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ഹേതൂതി ആഹ ‘‘കാരണവസേ’’തി. സുഖവിഹാരാഭാവേ സഹജീവനസ്സ അഭാവതോ സഹജീവിതാതി സുഖവിഹാരോവ വുത്തോ. ദുസ്സീലപുഗ്ഗലാതി നിസ്സീലാ ദൂസിതസീലാ ച. പാരാജികസിക്ഖാപദപ്പസങ്ഗേ ഹി നിസ്സീലാ അധിപ്പേതാ, സേസസിക്ഖാപദപസങ്ഗേ തേഹി തേഹി വീതിക്കമേഹി ഖണ്ഡഛിദ്ദാദിഭാവപ്പത്തിയാ ദൂസിതസീലാ അധിപ്പേതാ. ഉഭയേനപി അലജ്ജിനോവ ഇധ ‘‘ദുസ്സീലാ’’തി വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. സബ്ബസിക്ഖാപദാനമ്പി ദസ അത്ഥവസേ പടിച്ചേവ പഞ്ഞത്തത്താ ഉപരി ദുസ്സീലപുഗ്ഗലേ നിസ്സായാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ, തേനേവ ‘‘യേ മങ്കുതം…പേ… നിഗ്ഗഹേസ്സതീ’’തി സബ്ബസിക്ഖാപദസാധാരണവസേന അത്ഥോ വുത്തോ. തത്ഥ മങ്കുതന്തി നിത്തേജതം അധോമുഖതം. ധമ്മേനാതിആദീസു ധമ്മോതി ഭൂതം വത്ഥു. വിനയോതി ചോദനാ ചേവ സാരണാ ച. സത്ഥുസാസനന്തി ഞത്തിസമ്പദാ ചേവ അനുസാവനസമ്പദാ ച. സന്ദിട്ഠമാനാതി സംസയം ആപജ്ജമാനാ. ഉബ്ബാള്ഹാതി പീളിതാ. ദുസ്സീലപുഗ്ഗലേ നിസ്സായ ഹി ഉപോസഥോ ന തിട്ഠതി, പവാരണാ ന തിട്ഠതി, സങ്ഘകമ്മാനി നപ്പവത്തന്തി, സാമഗ്ഗീ ന ഹോതീതി ഇമിനാ അലജ്ജീഹി സദ്ധിം ഉപോസഥാദിസകലസങ്ഘകമ്മം കാതും ന വട്ടതി ധമ്മപരിഭോഗത്താതി ദസ്സേതി. ഉപോസഥപവാരണാനം നിയതകാലികതായ ച അവസ്സം കത്തബ്ബത്താ സങ്ഘകമ്മതോ വിസും ഗഹണം വേദിതബ്ബം. അകിത്തി ഗരഹാ. അയസോ പരിവാരഹാനി.

ചുദ്ദസ ഖന്ധകവത്താനി നാമ വത്തക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൫൬ ആദയോ) വുത്താനി ആഗന്തുകവത്തം ആവാസികഗമികഅനുമോദനഭത്തഗ്ഗപിണ്ഡചാരികആരഞ്ഞകസേനാസനജന്താഘരവച്ചകുടിഉപജ്ഝായസദ്ധിവിഹാരികആചരിയഅന്തേവാസികവത്തന്തി ഇമാനി ചുദ്ദസ വത്താനി, ഏതാനി ച സബ്ബേസം ഭിക്ഖൂനം സബ്ബദാ ച യഥാരഹം ചരിതബ്ബാനി. ദ്വേ അസീതി മഹാവത്താനി പന തജ്ജനീയകമ്മകതാദികാലേയേവ ചരിതബ്ബാനി, ന സബ്ബദാ. തസ്മാ വിസും ഗണിതാനി. താനി പന ‘‘പാരിവാസികാനം ഭിക്ഖൂനം വത്തം പഞ്ഞപേസ്സാമീ’’തി (ചൂളവ. ൭൫) ആരഭിത്വാ ‘‘ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബം…പേ… ന ഛമായ ചങ്കമന്തേ ചങ്കമേ ചങ്കമിതബ്ബ’’ന്തി വുത്താവസാനാനി ഛസട്ഠി, തതോ പരം ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ പാരിവാസികേന വുഡ്ഢതരേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം, മൂലായപടികസ്സനാരഹേന, മാനത്തചാരികേന, മാനത്താരഹേന, അബ്ഭാനാരഹേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വത്ഥബ്ബ’’ന്തിആദിനാ (ചൂളവ. ൮൨) വുത്തവത്താനി പകതത്തേന ചരിതബ്ബേഹി അനഞ്ഞത്താ വിസും അഗണേത്വാ പാരിവാസികവുഡ്ഢതരാദീസു പുഗ്ഗലന്തരേസു ചരിതബ്ബത്താ തേസം വസേന സമ്പിണ്ഡേത്വാ ഏകേകം കത്വാ ഗണിതാനി പഞ്ചാതി ഏകസത്തതിവത്താനി ച ഉക്ഖേപനീയകമ്മകതവത്തേസു ച വുത്തം ‘‘ന പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ അഭിവാദനം പച്ചുട്ഠാനം…പേ… നഹാനേ പിട്ഠിപരികമ്മം സാദിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. ൮൬) ഇദം അഭിവാദനാദീനം അസാദിയനം ഏകം, ‘‘ന പകതത്തോ ഭിക്ഖു സീലവിപത്തിയാ അനുദ്ധംസേതബ്ബോ’’തിആദീനി (ചൂളവ. ൫൧) ച ദസാതി ഏവം ദ്വാസീതി വത്താനി ഹോന്തി, ഏതേസ്വേവ പന കാനിചി തജ്ജനീയകമ്മാദിവത്താനി കാനിചി പാരിവാസികാദിവത്താനീതി അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണേന ദ്വാസീതിയേവ. അഞ്ഞത്ഥ പന അട്ഠകഥാപദേസേ അപ്പകം ഊനമധികം വാ ഗണനൂപഗം ന ഹോതീതി അസീതിഖന്ധകവത്താനീതി ആഗതം. അഥ വാ പുരിമേഹി ചുദ്ദസവത്തേഹി അസങ്ഗഹിതാനി വിനയാഗതാനി സബ്ബാനി വത്താനി യഥാ ദ്വാസീതി വത്താനി, അസീതി വത്താനി ഏവ വാ ഹോന്തി, തഥാ സങ്ഗഹേത്വാ ഞാതബ്ബാനി.

സംവരവിനയോതി സീലസംവരോ സതിസംവരോ ഞാണസംവരോ ഖന്തിസംവരോ വീരിയസംവരോതി പഞ്ചവിധോപി സംവരോ യഥാസകം സംവരിതബ്ബാനം വിനേതബ്ബാനഞ്ച കായദുച്ചരിതാദീനം സംവരണതോ സംവരോ, വിനയനതോ വിനയോതി വുച്ചതി. പഹാനവിനയോതി തദങ്ഗപ്പഹാനം വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനം സമുച്ഛേദപ്പഹാനം പടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പഹാനം നിസ്സരണപ്പഹാനന്തി പഞ്ചവിധമ്പി പഹാനം, യസ്മാ ചാഗട്ഠേന പഹാനം, വിനയനട്ഠേന വിനയോ, തസ്മാ ‘‘പഹാനവിനയോ’’തി വുച്ചതി. സമഥവിനയോതി സത്ത അധികരണസമഥാ. പഞ്ഞത്തിവിനയോതി സിക്ഖാപദമേവ. തമ്പി ഹി ഭഗവതോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാവ അനുഗ്ഗഹിതം ഹോതി തബ്ഭാവേ ഏവ ഭാവതോ. സങ്ഖലികനയം കത്വാ ദസക്ഖത്തും യോജനഞ്ച കത്വാ യം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ പുരിമപുരിമപദസ്സ അനന്തരപദേനേവ യോജിതത്താ അയോസങ്ഖലികസദിസന്തി ‘‘സങ്ഖലികനയ’’ന്തി വുത്തം. ദസസു പദേസു ഏകമേകം പദം തദവസേസേഹി നവനവപദേഹി യോജിതത്താ ‘‘ഏകേകപദമൂലിക’’ന്തി വുത്തം.

അത്ഥസതം ധമ്മസതന്തി ഏത്ഥ യോ ഹി സോ പരിവാരേ (പരി. ൩൩൪) യം സങ്ഘസുട്ഠു, തം സങ്ഘഫാസൂതി ആദിംകത്വാ യം സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ, തം വിനയാനുഗ്ഗഹായാതി പരിയോസാനം ഖണ്ഡചക്കവസേനേവ സങ്ഖലികനയോ വുത്തോ, തസ്മിം ഏകമൂലകനയേ ആഗതബദ്ധചക്കനയേന യം വിനയാനുഗ്ഗഹായ, തം സങ്ഘസുട്ഠൂതി ഇദമ്പി യോജേത്വാ ബദ്ധചക്കേ കതേ പുരിമപുരിമാനി ദസ ധമ്മപദാനി, പച്ഛിമപച്ഛിമാനി ദസ അത്ഥപദാനി ചാതി വീസതി പദാനി ഹോന്തി. ഏകമൂലകനയേ പന ഏകസ്മിം വാരേ നവേവ അത്ഥപദാനി ലബ്ഭന്തി. ഏവം ദസഹി വാരേഹി നവുതി അത്ഥപദാനി നവുതി ധമ്മപദാനി ച ഹോന്തി, താനി സങ്ഖലികനയേ വുത്തേഹി ദസഹി അത്ഥപദേഹി ദസഹി ധമ്മപദേഹി ച സദ്ധിം യോജിതാനി യഥാവുത്തം അത്ഥസതം ധമ്മസതഞ്ച ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബം. യം പനേത്ഥ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ ടീ. പാരാജികകണ്ഡ ൨.൩൯) സങ്ഖലികനയേപി ഏകമൂലകനയേപി പച്ചേകം അത്ഥസതസ്സ ധമ്മസതസ്സ യോജനാമുഖം വുത്തം, തം തഥാ സിദ്ധേപി അത്ഥസതം ധമ്മസതന്തി (പരി. ൩൩൪) ഗാഥായ ന സമേതി ദ്വേ അത്ഥസതാനി ദ്വേ ധമ്മസതാനി ചത്താരി നിരുത്തിസതാനി അട്ഠ ഞാണസതാനീതി വത്തബ്ബതോ. തസ്മാ ഇധ വുത്തനയേനേവ അത്ഥസതം ധമ്മസതന്തി വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. ദ്വേ ച നിരുത്തിസതാനീതി അത്ഥജോതികാനം നിരുത്തീനം വസേന നിരുത്തിസതം, ധമ്മഭൂതാനം നിരുത്തീനഞ്ച വസേന നിരുത്തിസതന്തി ദ്വേ നിരുത്തിസതാനി. ചത്താരി ച ഞാണസതാനീതി അത്ഥസതേ ഞാണസതം, ധമ്മസതേ ഞാണസതം, ദ്വീസു നിരുത്തിസതേസു ദ്വേ ഞാണസതാനീതി ചത്താരി ഞാണസതാനി. അതിരേകാനയനത്ഥോതി അവുത്തസമുച്ചയത്ഥോ.

പഠമപഞ്ഞത്തികഥാവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

സുദിന്നഭാണവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

മക്കടീവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ

൪൦. പചുരത്ഥേ ഹി വത്തമാനവചനന്തി ഏകദാ പടിസേവിത്വാ പച്ഛാ അനോരമിത്വാ ദിവസേ ദിവസേ സേവനിച്ഛായ വത്തമാനത്താ സേവനായ അഭാവക്ഖണേപി ഇഹ മല്ലാ യുജ്ഝന്തീതിആദീസു വിയ അബ്ബോച്ഛിന്നതം ബാഹുല്ലവുത്തിതഞ്ച ഉപാദായ പടിസേവതീതി വത്തമാനവചനം കതന്തി അത്ഥോ. ആഹിണ്ഡന്താതി വിചരന്താ.

൪൧. സഹോഡ്ഢഗ്ഗഹിതോതി സഭണ്ഡഗ്ഗഹിതോ, അയമേവ വാ പാഠോ. തം സിക്ഖാപദം തഥേവ ഹോതീതി മനുസ്സാമനുസ്സാദിപുഗ്ഗലവിസേസം കിഞ്ചി അനുപാദിയിത്വാ സാമഞ്ഞതോ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യാ’’തി (പാരാ. ൩൯) വുത്തത്താ മനുസ്സാമനുസ്സതിരച്ഛാനഗതാനം ഇത്ഥിപുരിസപണ്ഡകഉഭതോബ്യഞ്ജനാനം തിംസവിധേപി മഗ്ഗേ മേഥുനം സേവന്തസ്സ തം സിക്ഖാപദം മൂലച്ഛേജ്ജകരം ഹോതി ഏവാതി അധിപ്പായോ. ഏതേന യം അനുപഞ്ഞത്തിമൂലപഞ്ഞത്തിയാ ഏവ അധിപ്പായപ്പകാസനവസേന സുബോധത്ഥായ വത്ഥുവസേന പവത്താനം വിസേസത്ഥജോതകവസേനാതി ദസ്സിതം ഹോതി. ആമസനം ആമട്ഠമത്തം. തതോ ദള്ഹതരം ഫുസനം. ഘട്ടനം പന തതോ ദള്ഹതരം കത്വാ സരീരേന സരീരസ്സ സങ്ഘട്ടനം. തം സബ്ബമ്പീതി അനുരാഗേന പവത്തിതം ദസ്സനാദിസബ്ബമ്പി.

൪൨. പാണാതിപാതാദിസചിത്തകസിക്ഖാപദാനം സുരാപാനാദിഅചിത്തകസിക്ഖാപദാനഞ്ച (പാചി. ൩൨൬ ആദയോ) ഏകേനേവ ലക്ഖണവചനേന ലോകവജ്ജതം ദസ്സേതും ‘‘യസ്സ സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവ ഹോതി, തം ലോകവജ്ജം നാമാ’’തി വുത്തം. തത്ഥ സചിത്തകപക്ഖേതി ഇദം കിഞ്ചാപി അചിത്തകസിക്ഖാപദം സന്ധായേവ വത്തും യുത്തം തസ്സേവ സചിത്തകപക്ഖസമ്ഭവതോ, തഥാപി സചിത്തകസിക്ഖാപദാനമ്പി അസഞ്ചിച്ച ചങ്കമനാദീസു ലോകേ പാണഘാതവോഹാരസമ്ഭവേന അചിത്തകപക്ഖം പരികപ്പേത്വാ ഉഭിന്നമ്പി സചിത്തകാചിത്തകസിക്ഖാപദാനം സാധാരണവസേന ‘‘സചിത്തകപക്ഖേ’’തി വുത്തം. ഇതരഥാ സചിത്തകസിക്ഖാപദാനം ഇമസ്മിം വാക്യേ ലോകവജ്ജതാലക്ഖണം ന വുത്തം സിയാ. ‘‘സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവാ’’തി വുത്തേ പന സചിത്തകസിക്ഖാപദാനം ചിത്തം അകുസലമേവ, ഇതരേസം സചിത്തകപക്ഖേയേവ അകുസലനിയമോ, ന അചിത്തകപക്ഖേ. തത്ഥ പന യഥാസമ്ഭവം കുസലം വാ സിയാ, അകുസലം വാ, അബ്യാകതം വാതി അയമത്ഥോ സാമത്ഥിയതോ സിജ്ഝതീതി വേദിതബ്ബം. സചിത്തകപക്ഖേതി വത്ഥുവീതിക്കമവിജാനനചിത്തേന സചിത്തകപക്ഖേതി ഗഹേതബ്ബം, ന പണ്ണത്തിവിജാനനചിത്തേന തഥാ സതി സബ്ബസിക്ഖാപദാനമ്പി ലോകവജ്ജതാപസങ്ഗതോ. ‘‘പടിക്ഖിത്തമിദം കാതും ന വട്ടതീ’’തി ജാനന്തസ്സ ഹി പണ്ണത്തിവജ്ജേപി അനാദരിയവസേന പടിഘചിത്തമേവ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മാ ഇദം വാക്യം നിരത്ഥകമേവ സിയാ സബ്ബസിക്ഖാപദാനിപി ലോകവജ്ജാനീതി ഏത്തകമത്തസ്സേവ വത്തബ്ബതാപസങ്ഗതോ.

ഏത്ഥ ച സചിത്തകപക്ഖേയേവ ചിത്തം അകുസലന്തി നിയമസ്സ അകതത്താ സുരാപാനാദീസു അചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലം ന ഹോതേവാതി ന സക്കാ നിയമേതും, കേവലം പന സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവ, ന കുസലാദീതി ഏവമേത്ഥ നിയമോ സിജ്ഝതി, ഏവഞ്ച സുരാതി അജാനിത്വാ പിവന്താനമ്പി അകുസലചിത്തേനേവ പാനം ഗന്ധവണ്ണകാദിഭാവം അജാനിത്വാ ലിമ്പന്തീനം ഭിക്ഖുനീനം വിനാപി അകുസലചിത്തേന ലിമ്പനഞ്ച, ഉഭയത്ഥാപി ആപത്തിസമ്ഭവോ ച സമത്ഥിതോ ഹോതി. യം പന സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാരാജികകണ്ഡ ൨.൪൨) ‘‘സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവാതി വചനതോ അചിത്തകസ്സ വത്ഥുഅജാനനവസേന അചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവാതി അയം നിയമോ നത്ഥീതി വിഞ്ഞായതീ’’തി വുത്തം, തം ന യുത്തം. അചിത്തകേസു ഹി തേരസസു ലോകവജ്ജേസു സുരാപാനസ്സേവ അചിത്തകപക്ഖേപി അകുസലചിത്തനിയമോ, ന ഇതരേസം ദ്വാദസന്നം അകുസലാദിചിത്തേനാപി ആപജ്ജിതബ്ബതോ. യം പന ഏവം കേനചി അനിച്ഛമാനം സദ്ദതോപി അപതീയമാനമിമം നിയമം പരാധിപ്പായം കത്വാ ദസ്സേതും ‘‘യദി ഹി അചിത്തകസ്സ അചിത്തകപക്ഖേപി ചിത്തം അകുസലമേവ സിയാ, സചിത്തകപക്ഖേതി ഇദം വിസേസനം നിരത്ഥകം സിയാ’’തിആദി വുത്തം, തം നിരത്ഥകമേവ ഏവം നിയമസ്സ കേനചി അനധിപ്പേതത്താ. ന ഹി കോചി സദ്ദസത്ഥവിദൂ നിയമം ഇച്ഛതി, യേന സചിത്തകപക്ഖേതി ഇദം വിസേസനം നിരത്ഥകം സിയാതിആദി വുത്തം ഭവേയ്യ, കിന്തു സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവ, അചിത്തകപക്ഖേ പന ചിത്തം അനിയതം അകുസലമേവ വാ സിയാ, കുസലാദീസു വാ അഞ്ഞതരന്തി ഏവമേവ ഇച്ഛതി. തേന സചിത്തകപക്ഖേതി വിസേസനമ്പി സാത്ഥകം സിയാ. അചിത്തകസിക്ഖാപദാനം സചിത്തകപക്ഖേസു അകുസലനിയമേന ലോകവജ്ജതാ ച സിജ്ഝതി. തേസു ച സുരാപാനസ്സേവ അചിത്തകപക്ഖേപി ലോകവജ്ജതാ അകുസലചിത്തതാ ച, ഇതരേസം പന സചിത്തകപക്ഖേ ഏവാതി വാദോപി ന വിരുജ്ഝതീതി ന കിഞ്ചേത്ഥ അനുപപന്നം നാമ.

യം പനേത്ഥ ‘‘സുരാതി അജാനിത്വാ പിവന്തസ്സ…പേ… വിനാപി അകുസലചിത്തേന ആപത്തിസമ്ഭവതോ…പേ… സുരാപാനാദിഅചിത്തകസിക്ഖാപദാനം ലോകവജ്ജതാ ന സിയാ’’തിആദി വുത്തം. യഞ്ച തമത്ഥം സാധേതും ഗണ്ഠിപദേസു ആഗതവചനം ദസ്സേത്വാ ബഹും പപഞ്ചിതം, തം ന സാരതോ പച്ചേതബ്ബം അട്ഠകഥാഹി വിരുദ്ധത്താ. തഥാ ഹി ‘‘വത്ഥുഅജാനനതായ ചേത്ഥ അചിത്തകതാ വേദിതബ്ബാ അകുസലേനേവ പാതബ്ബതായ ലോകവജ്ജതാ’’തി വുത്തം. യഞ്ചേതസ്സ ‘‘സചിത്തകപക്ഖേ അകുസലേനേവ പാതബ്ബതോ ലോകവജ്ജതാ’’തി വുത്തം അട്ഠകഥാവചനം, തം ന സുന്ദരം. ‘‘സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവാ’’തി സബ്ബേസം ലോകവജ്ജാനം ഇധേവ പാരാജികട്ഠകഥായ സാമഞ്ഞതോ വത്വാ സുരാപാനസിക്ഖാപദട്ഠകഥായം ‘‘അകുസലേനേവ പാതബ്ബതായാ’’തി ഏവം അചിത്തകപക്ഖേപി അകുസലചിത്തതായ വിസേസേത്വാ വുത്തത്താ. ന ഹി ‘‘സാമഞ്ഞതോ ഇധ വുത്തോവ അത്ഥോ പുന സുരാപാനട്ഠകഥായമ്പി വുത്തോ’’തി സക്കാ വത്തും വുത്തസ്സേവ പുന വചനേ പയോജനാഭാവാ, തദഞ്ഞേസുപി അചിത്തകലോകവജ്ജേസു വത്തബ്ബതാപസങ്ഗതോ ച, നാപി ഏകത്ഥ വുത്തോ നയോ തദഞ്ഞേസുപി ഏകലക്ഖണതായ വുത്തോ ഏവ ഹോതീതി ‘‘സുരാപാനസിക്ഖാപദേയേവ (പാചി. ൩൨൬ ആദയോ) വുത്തോ’’തി സക്കാ വത്തും അചിത്തകലോകവജ്ജാനം സബ്ബപഠമേ ഉയ്യുത്തസിക്ഖാപദേയേവ (പാചി. ൩൧൧ ആദയോ) വത്തബ്ബതോ, സുരാപാനസിക്ഖാപദേയേവ വാ വത്വാ ഏസേവ നയോ സേസേസു അചിത്തകലോകവജ്ജേസുപീതി അതിദിസിതബ്ബതോ ച.

അപിച വുത്തമേവത്ഥം വദന്തേന ‘‘സചിത്തകപക്ഖേ അകുസലേനേവ പാതബ്ബതായാ’’തി പുബ്ബേ വുത്തക്കമേനേവ വത്തബ്ബം സന്ദേഹാദിവിഗമത്ഥത്താ പുന വചനസ്സ. സിക്ഖാപദവിസയേ ച വിസേസിതബ്ബം വിസേസേത്വാവ വുച്ചതി, ഇതരഥാ ആപത്താനാപത്താദിഭേദസ്സ ദുവിഞ്ഞേയ്യത്താ. തഥാ ഹി ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗട്ഠകഥായം ‘‘വിനാപി ചിത്തേന ആപജ്ജിതബ്ബത്താ അചിത്തകാനി, ചിത്തേ പന സതി അകുസലേനേവ ആപജ്ജിതബ്ബത്താ ലോകവജ്ജാനി ചേവ അകുസലചിത്താനി ചാ’’തി ഗിരഗ്ഗസമജ്ജാദീനം സചിത്തകപക്ഖേ ഏവ ലോകവജ്ജതാ അകുസലചിത്തതാ ച വിസേസേത്വാ വുത്താ, ന ഏവം സുരാപാനസ്സ. തസ്സ പന പക്ഖദ്വയസ്സാപി സാധാരണവസേന ‘‘അകുസലേനേവ പാതബ്ബതായാ’’തി വുത്തം, ന പന ‘‘സചിത്തകപക്ഖേ’’തി വിസേസേത്വാ. തസ്മാ ഇദം സുരാപാനം സചിത്തകാചിത്തകപക്ഖദ്വയേപി ലോകവജ്ജം അകുസലചിത്തഞ്ചാതി ദസ്സേതുമേവ ‘‘അകുസലേനേവ പാതബ്ബതായ ലോകവജ്ജതാ’’തി വിസും വുത്തന്തി സുട്ഠു സിജ്ഝതി. ഏതേനേവ യം സാരത്ഥദീപനിയം ‘‘സചിത്തകപക്ഖേ അകുസലേനേവ പാതബ്ബതായ ലോകവജ്ജതാ’’തി വുത്തസ്സ ഇമസ്സേവ അധിപ്പായസ്സ പടിപാദകമേതന്തി സഞ്ഞായ ഇമിനാ ഏവ ഹി അധിപ്പായേന അഞ്ഞേസുപി ലോകവജ്ജേസു അചിത്തകസിക്ഖാപദേസു അകുസലചിത്തതാ ഏവ വുത്താ, ന പന തിചിത്തതാ. തേനേവ ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗട്ഠകഥായം വുത്തം ‘‘ഗിരഗ്ഗസമജ്ജം ചിത്താഗാരസിക്ഖാപദം സങ്ഘാണി ഇത്ഥാലങ്കാരോ ഗന്ധവണ്ണകോ വാസിതകപിഞ്ഞാകോ ഭിക്ഖുനീആദീഹി ഉമ്മദ്ദനപരിമദ്ദനാനീതി ഇമാനി ദസ സിക്ഖാപദാനി അചിത്തകാനി അകുസലചിത്താനി, അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായോ വിനാപി ചിത്തേന ആപജ്ജിതബ്ബത്താ അചിത്തകാനി, ചിത്തേ പന സതി അകുസലേനേവ ആപജ്ജിതബ്ബത്താ ലോകവജ്ജാനി ചേവ അകുസലചിത്താനി ചാ’’തി വുത്തം, തമ്പി പടിസിദ്ധം ഹോതി തബ്ബിപരീതസ്സേവ അത്ഥസ്സ യഥാവുത്തനയേന സാധനതോ. തസ്മാ സുരാപാനസ്സ അചിത്തകപക്ഖേപി ചിത്തം അകുസലമേവാതി ഇമം വിസേസം ദസ്സേതുമേവ ഇദം വചനം വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ വത്ഥുഅജാനനതായ ചേത്ഥാതി ഏത്ഥ ച-കാരോ വിസേസത്ഥജോതകോ അപിചാതി ഇമിനാ സമാനത്ഥോ. തസ്മാ യദിദം അഞ്ഞേസു അചിത്തകലോകവജ്ജേസു വിനാപി ചിത്തേന ആപജ്ജിതബ്ബത്താ അചിത്തകാനി, ചിത്തേ പന സതി അകുസലേനേവ ആപജ്ജിതബ്ബത്താ ലോകവജ്ജാനി ചേവ അകുസലചിത്താനി ചാതി ലോകവജ്ജതായ അകുസലചിത്തതായ ച ലക്ഖണം വുച്ചതി, തം ഏത്ഥ സുരാപാനസിക്ഖാപദേ നാഗച്ഛതി, ഇധ പന വിസേസോ അത്ഥീതി വുത്തം ഹോതി. സോ കതരോതി ചേ? വത്ഥുഅജാനനതായ ഏവ വത്ഥുജാനനചിത്തേന വിനാപി ആപജ്ജിതബ്ബതായ ഏവ അചിത്തകതാ വേദിതബ്ബാ, നത്ഥേത്ഥ അചിത്തകതായ വിസേസോ. കിന്തു വത്ഥുഅജാനനസങ്ഖാതഅചിത്തകപക്ഖേപി അകുസലചിത്തേനേവ സുരാമേരയസ്സ അജ്ഝോഹരിതബ്ബതായാതി ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ സചിത്തകപക്ഖേപി അചിത്തകപക്ഖേപി ലോകവജ്ജതാ അകുസലചിത്തതാ ച വേദിതബ്ബാതി അയമേത്ഥ വിസേസോ. ഇധ ഹി ‘‘ചിത്തേ പന സതീ’’തി അവിസേസേത്വാ ‘‘അകുസലേനേവാ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ ഉഭയപക്ഖേപി ലോകവജ്ജതാ അകുസലചിത്തതാ ച സിദ്ധാതി വേദിതബ്ബാ. തേനേവ പരമത്ഥജോതികായ (ഖു. പാ. അട്ഠ. ൨.പച്ഛിമപഞ്ചസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ഖുദ്ദകട്ഠകഥായ സിക്ഖാപദവണ്ണനായ ‘‘സുരാമേരയമജ്ജപമാദട്ഠാനം കായതോ ച കായചിത്തതോ ചാതി ദ്വിസമുട്ഠാന’’ന്തി വുത്തം. സുരാതി ജാനനചിത്താഭാവേനേവ ഹേത്ഥ ചിത്തങ്ഗവിരഹിതോ കേവലോപി കായോ ഏകസമുട്ഠാനം വുത്തോ, തസ്മിഞ്ച ഏകസമുട്ഠാനക്ഖണേപി യായ ചേതനായ പിവതി, സാ ഏകന്തഅകുസലാ ഏവ ഹോതി. തേനേവ തത്ഥേവ അട്ഠകഥായം ‘‘പഠമാ ചേത്ഥ പഞ്ച ഏകന്തഅകുസലചിത്തസമുട്ഠാനത്താ പാണാതിപാതാദീനം പകതിവജ്ജതോ വേരമണിയോ, സേസാ പണ്ണത്തിവജ്ജതോ’’തി ഏവം പഞ്ചന്നമ്പി സാമഞ്ഞതോ അകുസലചിത്തതാ ലോകവജ്ജതാസങ്ഖാതാ പകതിവജ്ജതാ ച വുത്താ. അങ്ഗേസു ച ജാനനങ്ഗം ന വുത്തം. തഥാ ഹി ‘‘സുരാമേരയമജ്ജപമാദട്ഠാനസ്സ പന സുരാദീനം അഞ്ഞതരം ഹോതി മദനീയം, പാതുകാമതാചിത്തഞ്ച പച്ചുപട്ഠിതം ഹോതി, തജ്ജഞ്ച വായാമം ആപജ്ജതി, പീതേ ച പവിസതീതി ഇമാനി ചത്താരി അങ്ഗാനീ’’തി വുത്തം, ന പന സുരാതി ജാനനങ്ഗേന സദ്ധിം പഞ്ചാതി. യദി ഹി സുരാതി ജാനനമ്പി അങ്ഗം സിയാ, അവസ്സമേവ തം വത്തബ്ബം സിയാ, ന ച വുത്തം. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം അഞ്ഞാസുപി സുത്തപിടകാദിഅട്ഠകഥാസു കത്ഥചി ജാനനങ്ഗം ന വുത്തം. തസ്മാ ‘‘അകുസലേനേവ പാതബ്ബതായ ലോകവജ്ജതാ’’തി ഇമസ്സ അട്ഠകഥാപാഠസ്സ അചിത്തകപക്ഖേപി ‘‘അകുസലേനേവ പാതബ്ബതായ ലോകവജ്ജതാ’’തി ഏവമേവ അത്ഥോതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം.

അപിച യം ഗണ്ഠിപദേസു ‘‘ഏതം സത്തം മാരേസ്സാമീതി തസ്മിംയേവ പദേസേ നിപന്നം അഞ്ഞം മാരേന്തസ്സ പാണസാമഞ്ഞസ്സ അത്ഥിതായ യഥാ പാണാതിപാതോ ഹോതി, ഏവം ഏതം മജ്ജം പിവിസ്സാമീതി അഞ്ഞം മജ്ജം പിവന്തസ്സ മജ്ജസാമഞ്ഞസ്സ അത്ഥിതായ അകുസലമേവ ഹോതി, യഥാ പന കട്ഠസഞ്ഞായ സപ്പം ഘാതേന്തസ്സ പാണാതിപാതോ ന ഹോതി, ഏവം നാളികേരപാനസഞ്ഞായ മജ്ജം പിവന്തസ്സ അകുസലം ന ഹോതീ’’തി പാണാതിപാതേന സദ്ധിം സബ്ബഥാ സമാനത്തേന ഉപമേത്വാ വുത്തം, തം അതിവിയ അയുത്തം സബ്ബേസം സിക്ഖാപദാനം പാണാതിപാതാദിഅകുസലാനഞ്ച അഞ്ഞമഞ്ഞം സമാനതായ നിയമാഭാവാ. പാണാതിപാതോ ഹി പരിയായേനാപി സിജ്ഝതി, ന തഥാ അദിന്നാദാനം. തം പന ആണത്തിയാപി സിജ്ഝതി, ന ച മേഥുനാദീസു. തസ്മാ പയോഗങ്ഗാദീഹിപി ഭിന്നാനമേവ സംസട്ഠം സബ്ബഥാ സമീകരണം അയുത്തമേവ. ‘‘പാണാതിപാതോ വിയ അദിന്നാദാനമേഥുനാദീനിപി പരിയായകഥാദീഹി സിജ്ഝന്തീ’’തി കേനചി വുത്തേ തം കിന്തി ന ഗയ്ഹതി തഥാ വചനാഭാവാതി ചേ? ഇധാപി ‘‘തഥാ പാണാതിപാതസദിസം സുരാപാന’’ന്തി വചനാഭാവാ ഇദമ്പി ന ഗഹേതബ്ബമേവ. കിഞ്ചി അട്ഠകഥാവചനേനേവ സിദ്ധമേവത്ഥം പടിബാഹന്തേന വിനയഞ്ഞുനാ സുത്തസുത്താനുലോമാദീഹി തസ്സ വിരോധം ദസ്സേത്വാ പടിബാഹേതബ്ബം, ന പന പയോഗങ്ഗാദീഹി അച്ചന്തവിഭിന്നേന സിക്ഖാപദന്തരേന സഹ സമീകരണമത്തേന. ന ഹി ‘‘സുരാതി അജാനിത്വാ പിവന്തസ്സാപി അകുസലമേവാ’’തി ഏത്ഥ സുത്താദിവിരോധോ അത്ഥി, വിനയപിടകേ താവ ഏതസ്സ അത്ഥസ്സ വിരുദ്ധം സുത്താദികം ന ദിസ്സതി, നാപി സുത്തപിടകാദീസു.

യം പനേത്ഥ കേചി വദന്തി ‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ധമ്മാതി (ധ. പ. ൧, ൨) വുത്തത്താ സബ്ബാനി അകുസലാനി പുബ്ബേ വീതിക്കമവത്ഥും ജാനന്തസ്സേവ ഹോന്തീ’’തി. തം തേസം സുത്താധിപ്പായാനഭിഞ്ഞാതമേവ പകാസേതി. ന ഹി ‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ധമ്മാ’’തി ഇദം വചനം പുബ്ബേ വീതിക്കമവത്ഥും ജാനന്തസ്സേവ അകുസലാ ധമ്മാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി ഇമമത്ഥം ദീപേതി, അഥ ഖോ കുസലാകുസലാ ധമ്മാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പാദപച്ചയട്ഠേന പുബ്ബങ്ഗമഭൂതം സഹജാതചിത്തം നിസ്സായേവ ഉപ്പജ്ജന്തി, ന വിനാ ചിത്തേനാതി ഇമമത്ഥം ദീപേതി. ന ഹേത്ഥ ‘‘സുരാതി അജാനിത്വാ പിവന്തസ്സ അകുസലമേവാ’’തി വുത്തേ സഹജാതചിത്തം വിനാപി ലോഭാദിഅകുസലചേതസികാ ധമ്മാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി അയമത്ഥോ ആപജ്ജതി. യേന തം നിസേധായ ഇദം സുത്തം ആഹരണീയം സിയാ, അഭിധമ്മവിരോധോപേത്ഥ നത്ഥി പുബ്ബേ നാമജാതിആദിവസേന അജാനന്തസ്സേവ പഞ്ചവിഞ്ഞാണവീഥിയം കുസലാകുസലജവനുപ്പത്തിവചനതോ.

അപിച ബാലപുഥുജ്ജനാനം ഛസു ദ്വാരേസു ഉപ്പജ്ജമാനാനി ജവനാനി യേഭുയ്യേന അകുസലാനേവ ഉപ്പജ്ജന്തി. കുസലാനി പന തേസം കല്യാണമിത്താദിഉപനിസ്സയബലേന അപ്പകാനേവ ഉപ്പജ്ജന്തി, തുണ്ഹീഭൂതാനമ്പി നിദ്ദായിത്വാ സുപിനം പസ്സന്താനമ്പി ഉദ്ധച്ചാദിഅകുസലജവനസ്സേവ യേഭുയ്യപ്പവത്തിതോ കുസലാകുസലവിരഹിതസ്സ ജവനസ്സ തേസം അഭാവാ. അകുസലാ ഹി വിസയാനുഗുണം വാസനാനുഗുണഞ്ച യഥാപച്ചയം സമുപ്പജ്ജന്തി, തത്ഥ കിം പുബ്ബേ ജാനനാജാനനനിബദ്ധേന. യേ പന ജാനനാദിഅങ്ഗസമ്പന്നാ പാണാതിപാതാദയോ, യേ ച ജാനനാദിം വിനാപി സിജ്ഝമാനാ സുരാപാനമിച്ഛാദിട്ഠിആദയോ, തേ തേ തഥാ തഥാ യാഥാവതോ ഞത്വാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന നിദ്ദിട്ഠാ, തേസഞ്ച യഥാനിദ്ദിട്ഠവസേന ഗഹണേ കോ നാമ അഭിധമ്മവിരോധോ. ഏവം സുത്താദിവിരോധാഭാവതോ, അട്ഠകഥായ ച വുത്തത്താ യഥാവുത്തവസേനേവേത്ഥ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. യദി ഏവം കസ്മാ ‘‘സാമണേരോ ജാനിത്വാ പിവന്തോ സീലഭേദം ആപജ്ജതി, ന അജാനിത്വാ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തന്തി? നായം ദോസോ സീലഭേദസ്സ ഭഗവതോ ആണായത്തത്താ ഉക്ഖിത്താനുവത്തികാദീനം സീലഭേദോ വിയ. ന ഹി താസം അകുസലുപ്പത്തിയാ ഏവ സീലഭേദോ ഹോതി സങ്ഘായത്തസമനുഭാസനാനന്തരേയേവ വിഹിതത്താ. ഏവമിധാപി ജാനിത്വാ പിവനേ ഏവ വിഹിതോ, ന അജാനിത്വാ പിവനേ. അഞ്ഞോ ഹി സിക്ഖാപദവിസയോ, അഞ്ഞോ അകുസലവിസയോ. തേനേവ സാമണേരാനം പുരിമേസു പഞ്ചസു സിക്ഖാപദേസു ഏകസ്മിം ഭിന്നേ സബ്ബാനിപി സിക്ഖാപദാനി ഭിജ്ജന്തി. അകുസലം പന യം ഭിന്നം, തേന ഏകേനേവ ഹോതി, നാഞ്ഞേഹി. തസ്മാ സാമണേരസ്സ അജാനിത്വാ പിവന്തസ്സ സീലഭേദാഭാവേപി കമ്മപഥപ്പത്തം അകുസലമേവാതി ഗഹേതബ്ബം.

യം പന സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാരാജികകണ്ഡ ൨.൪൨) ‘‘സാമണേരസ്സ സുരാതി അജാനിത്വാ പിവന്തസ്സ പാരാജികം നത്ഥി, അകുസലം പന ഹോതീ’’തി കേഹിചി വുത്തവചനം ‘‘തം തേസം മതിമത്ത’’ന്തി പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘ഭിക്ഖുനോ അജാനിത്വാപി ബീജതോ പട്ഠായ മജ്ജം പിവന്തസ്സ പാചിത്തിയം. സാമണേരോ ജാനിത്വാ പിവന്തോ സീലഭേദം ആപജ്ജതി, ന അജാനിത്വാതി ഏത്തകമേവ ഹി അട്ഠകഥായം വുത്തം, അകുസലം പന ഹോതീതി ന വുത്ത’’ന്തി തത്ഥ കാരണം വുത്തം, തം അകാരണം. ന ഹി അട്ഠകഥായം സാമണേരാനം ജാനിത്വാ പിവനേ ഏവ സീലഭേദോ, ന അജാനിത്വാതി സീലഭേദകഥനട്ഠാനേ അകുസലം പന ഹോതീതി അവചനം അജാനനപക്ഖേ അകുസലാഭാവസ്സ കാരണം ഹോതി, തത്ഥ പസങ്ഗാഭാവാ, വത്തബ്ബട്ഠാനേ ഏവ ‘‘അകുസലേനേവ പാതബ്ബതായ ലോകവജ്ജതാ’’തി വുത്തത്താ ച. ന ച തേ ‘‘അകുസലം പന ഹോതീ’’തി വദന്താ ആചരിയാ ഇമം സാമണേരാനം സീലഭേദപ്പകാസകം ഖന്ധകട്ഠകഥാപാഠമേവ ഗഹേത്വാ അവോചും, യേന ‘‘ഏത്തകമേവ അട്ഠകഥായം വുത്ത’’ന്തി വത്തബ്ബം സിയാ, അഥ ഖോ സുരാപാനട്ഠകഥാഗതം സുത്തപിടകട്ഠകഥാഗതഞ്ച അനേകവിധം വചനം, മഹാവിഹാരവാസീനം പരമ്പരോപദേസഞ്ച ഗഹേത്വാ അവോചും. ഭിന്നലദ്ധികാനം അഭയഗിരികാദീനം മതഞ്ഹേതം, യദിദം ജാനിത്വാ പിവന്തസ്സേവ അകുസലന്തി ഗഹണം. തസ്മാ യം വുത്തം കേഹിചി ‘‘സാമണേരസ്സ സുരാതി അജാനിത്വാ പിവന്തസ്സ പാരാജികം നത്ഥി, അകുസലം പന ഹോതീ’’തി, തം സുവുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം.

യഞ്ച സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാരാജികകണ്ഡ ൨.൪൨) ‘‘അജാനിത്വാ പിവന്തസ്സാപി സോതാപന്നസ്സ മുഖം സുരാ ന പവിസതി കമ്മപഥപ്പത്തഅകുസലചിത്തേനേവ പാതബ്ബതോ’’തി കേഹിചി വുത്തവചനം ‘‘ന സുന്ദര’’ന്തി പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘ബോധിസത്തേ കുച്ഛിഗതേ ബോധിസത്തമാതു സീലം വിയ ഹി ഇദമ്പി അരിയസാവകാനം ധമ്മതാസിദ്ധന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ ധമ്മതാസിദ്ധത്തംയേവ സമത്ഥേതും ‘‘ഭവന്തരേപി ഹി അരിയസാവകോ ജീവിതഹേതുപി നേവ പാണം ഹനതി, ന സുരം പിവതി. സചേ പിസ്സ സുരഞ്ച ഖീരഞ്ച മിസ്സേത്വാ മുഖേ പക്ഖിപന്തി, ഖീരമേവ പവിസതി, ന സുരാ. യഥാ കിം? യഥാ കോഞ്ചസകുണാനം ഖീരമിസ്സകേ ഉദകേ ഖീരമേവ പവിസതി, ന ഉദകം. ഇദം യോനിസിദ്ധന്തി ചേ, ഇദമ്പി ധമ്മതാസിദ്ധന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി ഇദം അട്ഠകഥാവചനം ദസ്സിതം, തമ്പി ന യുത്തമേവ. യഥാ ഹി ബോധിസത്തമാതു സീലം വിയ അരിയസാവകാനം ധമ്മതാസിദ്ധന്തി ഏത്ഥ ബോധിസത്തമാതു ധമ്മതാ നാമ ബോധിസത്തസ്സ ച അത്തനോ ച പാരമിതാനുഭാവേന അകുസലാനുപ്പത്തിനിയമോ ഏവ. തഥാ അരിയസാവകാനമ്പി ഭവന്തരേ പാണാതിപാതാദീനം ദസന്നം കമ്മപഥാനം അഞ്ഞേസഞ്ച അപായഹേതുകാനം അകുസലാനം അച്ചന്തപ്പഹായകസ്സ മഗ്ഗസ്സ ആനുഭാവേന തംതംസീലവീതിക്കമഹേതുകസ്സ അകുസലസ്സ അനുപ്പത്തിനിയമോ ഏവ ധമ്മതാ. ന ഹി സഭാവവാദീനം ധമ്മതാ വിയ അഹേതുകതാ ഇധ ധമ്മതാ നാമ. യഥാ വാ ഏവംധമ്മതാനയേ കാരണസ്സ ഭാവേ അഭാവേ ച കാരിയസ്സ ഭാവോ അഭാവോ ച ധമ്മതാ, ന അഹേതുഅപ്പച്ചയാഭാവാഭാവോ, ഏവമിധാപി പാണാതിപാതാദികമ്മപഥാനം ഹേതുഭൂതസ്സ കിലേസസ്സ അച്ചന്താഭാവേന തേസം അഭാവോ, തദവസേസാനം അകുസലാനം ഹേതുനോ ഭാവേന ഭാവോ ച ധമ്മതാ, ന അഹേതുകതാ. തസ്മാ അപായഹേതുനോ രാഗസ്സ അഭാവേനേവ അരിയാനം അജാനിത്വാപി സുരായ അനജ്ഝോഹരണന്തി സുവുത്തമേവിദം കേഹിചി ‘‘അജാനിത്വാ പിവന്തസ്സാപി സോതാപന്നസ്സ മുഖം സുരാ ന പവിസതി കമ്മപഥപ്പത്തഅകുസലചിത്തേനേവ പാതബ്ബതോ’’തി, തം കേന ഹേതുനാ ന സുന്ദരം ജാതന്തി ന ഞായതി, ധമ്മതാസിദ്ധന്തി വാ കഥനേന കഥം തം പടിക്ഖിത്തന്തി.

യമ്പി ദീഘനികായട്ഠകഥായം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൩൫൨) ‘‘സുരഞ്ച ഖീരഞ്ച മിസ്സേത്വാ…പേ… ഇദം ധമ്മതാസിദ്ധ’’ന്തി വചനം, തമ്പി സുരാപാനസ്സ അചിത്തകപക്ഖേപി അകുസലചിത്തഞ്ഞേവ സാധേതി. തഥാ ഹി ‘‘ഭവന്തരേപി ഹി അരിയസാവകോ ജീവിതഹേതുപി പാണം ന ഹനതി, നാദിന്നം ആദിയതി…പേ… ന സുരം പിവതീ’’തി വുത്തേ ‘‘പുരിമാനം താവ ചതുന്നം കമ്മപഥാനം സചിത്തകത്താ വിരമണം സുകരം, പച്ഛിമസ്സ പന സുരാപാനസ്സ അചിത്തകത്താ കഥം വിരമണം ഭവേയ്യാ’’തി ചോദനാസമ്ഭവം മനസികത്വാ വത്ഥുഅജാനനവസേന അചിത്തകത്തേപി യസ്മാ കമ്മപഥപ്പത്തഅകുസലേനേവ സുരാ അജ്ഝോഹരിതബ്ബാ, താദിസീ ച അകുസലപ്പവത്തി അരിയസാവകസ്സ മഗ്ഗേനേവ ഹതാ, തസ്മാസ്സ പരഗലം സുരായ പവിസനം നത്ഥീതി അത്ഥതോ ഗമ്യമാനത്ഥം പരിഹാരവചനം വദതാ ‘‘സചേ പിസ്സ സുരഞ്ച ഖീരഞ്ചാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഖീരമേവ പവിസതി, ന സുരാതി ഇദം സുരായ സബ്ബഥാപി പരഗലപ്പവേസാഭാവദസ്സനപരം, ന പന സുരാമിസ്സഖീരസ്സ സുരായ വിയോജനസാമത്ഥിയദസ്സനപരം. അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ – യദി ഹി സുരാമിസ്സേ ഖീരേ കിഞ്ചി പവിസേയ്യ, ഖീരമേവ പവിസേയ്യ, ന സുരാ. ഖീരേ പന സുരായ അവിയുത്തേ ന കിഞ്ചി പവിസതീതി. ഇദം യോനിസിദ്ധന്തി ഉദകസ്സ മുഖേ അപ്പവിസനം യോനിസിദ്ധം. യോനീതി ചേത്ഥ ജാതി അധിപ്പേതാ. തസ്മാ കോഞ്ചജാതികാനം മുഖതുണ്ഡസങ്ഖാതാനം രൂപധമ്മാനം ഖീരമിസ്സഉദകജ്ഝോഹരണഹേതുത്താഭാവേന തം അപ്പവിസനം സിദ്ധന്തി അത്ഥോ. ഇദമ്പി ഹി ഖീരമിസ്സായ സുരായ ഖീരേ പവിസന്തേപി പരഗലാപവിസനന്തി. ധമ്മതാസിദ്ധന്തി അരിയസാവകസ്സ അരൂപധമ്മാനം സുരാപിവനഹേതുഭൂതകിലേസസഹിതത്താഭാവസങ്ഖാതായ ധമ്മതായ സിദ്ധം. ഏവമേത്ഥ അചിത്തകപക്ഖേപി സുരായ അകുസലചിത്തേനേവ പാതബ്ബതോ അരിയസാവകാനം അപിവനം സമത്ഥിതന്തി വേദിതബ്ബം. അഥാപി സിയാ അജാനനപക്ഖേ അകുസലചിത്തേന വിനാവ പാതബ്ബത്തേപി സുരായ അപിവനം അരിയാനം ധമ്മതാതി സമത്ഥനപരമേതന്തി, തം ന, അട്ഠകഥാവചനന്തരേഹി വിരുജ്ഝനതോ. യഥാ ഹി വചനന്തരേഹി ന വിരുജ്ഝതി, തഥായേവ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

അപിച പാണാതിപാതാദീനം പഞ്ചന്നം കമ്മപഥാനം ഭവന്തരേപി അകരണം അരിയാനം ധമ്മതാസീലമേവ, തേസഞ്ച യദി സചിത്തകതം സമാനം. സുരാപാനം വിയ ഇതരാനിപി ചത്താരി അജാനന്തേനാപി അരിയസാവകേന ന കത്തബ്ബാനി സിയും, തഥാ ച അജാനന്താനം അരിയാനം കുസലാബ്യാകതചിത്തേഹിപി വിരമണപരമാരണപരസന്തകഗഹണാദീസു കായവചീപവത്തി ന സമ്പജ്ജേയ്യ, നോ ചേ സമ്പജ്ജതി, ചക്ഖുപാലത്ഥേരസ്സ ചങ്കമനേന പാണവിയോഗസ്സ, ഉപ്പലവണ്ണത്ഥേരിയാ ബലക്കാരേന മഗ്ഗേനമഗ്ഗഫുസനസ്സ ച പവത്തത്താ. തസ്മാ സുരാപാനസ്സ അചിത്തകപക്ഖേപി അകുസലേനേവ പാതബ്ബതായ സുരാ അരിയാനം പരഗലം ന പവിസതീതി വിസേസേത്വാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

നനു വത്ഥും ജാനന്തസ്സേവ സബ്ബേ കമ്മപഥാ വുത്താതി? ന, മിച്ഛാദിട്ഠിയാ വിപരീതഗ്ഗഹണേനേവ പവത്തത്താ. കഥഞ്ഹി നാമ അസബ്ബഞ്ഞും സബ്ബഞ്ഞുതോ, അനിച്ചാദിം നിച്ചാദിതോ ച ഗഹണന്തീ ദിട്ഠി വത്ഥും വിജാനാതി. യദി ഹി ജാനേയ്യ, മിച്ഛാദിട്ഠിയേവ ന സിയാ. സാ ച കമ്മപഥേസു ഗണിതാതി കുതോ ജാനന്തസ്സേവ കമ്മപഥപ്പവത്തിനിയമോ. അഥ സബ്ബഞ്ഞും സബ്ബഞ്ഞൂതി ഗണ്ഹന്തീപി ‘‘അയം സത്തോ’’തി തസ്സ സരൂപഗ്ഗഹണതോ ദിട്ഠിപി വത്ഥും വിജാനാതീതി ചേ? ന, സുരാപാനസ്സപി ‘‘അയം ന സുരാ’’തി സരൂപഗ്ഗഹണസ്സ സമാനത്താ. ‘‘അയ’’ന്തി ച വത്ഥുപരാമസനേപി ‘‘സുരാ’’തി വിസേസവിജാനനാഭാവാ ന ജാനാതീതി ചേ? ‘‘അയ’’ന്തി പുഗ്ഗലത്തം ജാനന്തീപി ‘‘അസബ്ബഞ്ഞൂ’’തിപി വിസേസജാനനാഭാവാ ദിട്ഠിപി വത്ഥും ന ജാനാതീതി സമാനമേവ. ഏവഞ്ഹി തേസം ബുദ്ധാതി അഹിതോതി അഹിതം വാ പൂരണകസ്സപാദിം ഹിതോ പടിഘസ്സ വാ അനുനയസ്സ വാ ഉപ്പാദനേപി ഏസേവ നയോ. വിപല്ലാസപുബ്ബകഞ്ഹി സബ്ബം അകുസലം.

അപിച സുരായ പീയമാനായ നിയമേന അകുസലുപ്പാദനം സഭാവോ പീതായ വിയ. ഖീരാദിസഞ്ഞായ പീതസുരസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ മാതുഭഗിനിആദീസുപി രാഗദോസാദിഅകുസലപ്പബന്ധോ വത്ഥുസഭാവേനേവ ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം പീയമാനക്ഖണേപി തിഖിണോ രാഗോ ഉപ്പജ്ജതേവ, തേനേവ സാഗതത്ഥേരസ്സ അജാനിത്വാ പിവനകാലേ പഞ്ചാഭിഞ്ഞാദിഝാനപരിഹാനി, പച്ഛാ ച ബുദ്ധാദീസു അഗാരവാദിഅകുസലപ്പബന്ധോ യാവ സുരാവിഗമാ പവത്തിത്ഥ. തേനേവ ഭഗവാപി തസ്സ അഗാരവാദിഅകഉസലപ്പവത്തിദസ്സനമുഖേന സുരാദോസം പകാസേത്വാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസി. ന ഹി പഞ്ചനീവരണുപ്പത്തിം വിനാ ഝാനപരിഹാനി ഹോതി. തസ്മാ അജാനന്തസ്സാപി സുരാ പീയമാനാ പീതാ ച അത്തനോ സഭാവേനേവ അകുസലുപ്പാദികാതി അയമത്ഥോ സാഗതത്ഥേരസ്സ ഝാനപരിഹാനിയാ അന്വയതോപി, അരിയാനം കിലേസാഭാവേന മുഖേന സുരായ അപ്പവേസസങ്ഖാതബ്യതിരേകതോപി സിജ്ഝതീതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം, ഏവം ഗഹണമേവ ഹി വിഭജ്ജവാദീമതാനുസാരം.

യം പന ‘‘ജാനിത്വാ പിവന്തസ്സേവ അകുസല’’ന്തി ഗഹണം, തം ഭിന്നലദ്ധികാനം അഭയഗിരികാദീനമേവ മതം, തം പന ഗണ്ഠിപദകാരകാദീഹി ‘‘പരവാദോ’’തി അജാനന്തേഹി അത്തനോ മതിയാ സംസന്ദിത്വാ ലിഖിതം വിഭജ്ജവാദീമണ്ഡലമ്പി പവിസിത്വാ യാവജ്ജതനാ സാസനം ദൂസേതി, പുരാപി കിര ഇമസ്മിമ്പി ദമിളരട്ഠേ കോചി ഭിന്നലദ്ധികോ നാഗസേനോ നാമ ഥേരോ കുണ്ഡലകേസീവത്ഥും പരവാദമഥനനയദസ്സനത്ഥം ദമിളകബ്ബരൂപേന കാരേന്തോ ‘‘ഇമം സുരാപാനസ്സ ജാനിത്വാവ പിവനേ അകുസലനയം, അഞ്ഞഞ്ച ദേസകാലാദിഭേദേന അനന്തമ്പി ഞേയ്യം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം സലക്ഖണവസേനേവ ഞാതും ന സക്കോതി ഞാണേന പരിച്ഛിന്നത്തേന ഞേയ്യസ്സ അനന്തത്തഹാനിപ്പസങ്ഗതോ. അനിച്ചാദിസാമഞ്ഞലക്ഖണവസേനേവ പന ഞാതും സക്കോതീ’’തി ച, ‘‘പരമത്ഥധമ്മേസു നാമരൂപന്തിആദിഭേദോ വിയ പുഗ്ഗലാദിസമ്മുതിപി വിസും വത്ഥുഭേദോ ഏവാ’’തി ച ഏവമാദികം ബഹും വിപരീതത്ഥനയം കബ്ബാകാരസ്സ കവിനോ ഉപദിസിത്വാ തസ്മിം പബന്ധേ കാരണാഭാസേഹി സതിം സമ്മോഹേത്വാ പബന്ധാപേസി, തഞ്ച കബ്ബം നിസ്സായ ഇമം ഭിന്നലദ്ധികമതം ഇധ വിഭജ്ജവാദീമതേ സമ്മിസ്സം ചിരം പവത്തിത്ഥ. തം പന പച്ഛാ ആചരിയബുദ്ധപ്പിയമഹാഥേരേന ബാഹിരബ്ഭരികം ദിട്ഠിജാലം വിഘാടേത്വാ ഇധ പരിസുദ്ധം സാസനം പതിട്ഠാപേന്തേന സോധിതമ്പി സാരത്ഥദീപനിയാ (സാരത്ഥ. ടീ. പാരാജികകണ്ഡ ൨.൪൨) വിനയടീകായ സുരാപാനസ്സ സചിത്തകപക്ഖേയേവ ചിത്തം അകുസലന്തി സമത്ഥനവചനം നിസ്സായ കേഹിചി വിപല്ലത്തചിത്തേഹി പുന ഉക്ഖിത്തസിരം ജാതം, തഞ്ച മഹാഥേരേഹി വിനിച്ഛിനിത്വാ ഗാരയ്ഹവാദം കത്വാ മദ്ദിത്വാ ലദ്ധിഗാഹകേ ച ഭിക്ഖൂ വിയോജേത്വാ ധമ്മേന വിനയേന സത്ഥുസാസനേന ചിരേനേവ വൂപസമിതം. തേനേവേത്ഥ മയം ഏവം വിത്ഥാരതോ ഇദം പടിക്ഖിപിമ്ഹ ‘‘മാ അഞ്ഞേപി വിഭജ്ജവാദിനോ അയം ലദ്ധി ദൂസേസീ’’തി. തസ്മാ ഇധ വുത്താനി അവുത്താനി ച കാരണാനി സുട്ഠു സല്ലക്ഖേത്വാ യഥാ ആഗമവിരോധോ ന ഹോതി, തഥാ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

സേസന്തി യസ്സ വത്ഥുവിജാനനചിത്തേന സചിത്തകപക്ഖേപി ചിത്തം അകുസലമേവാതി നിയമോ നത്ഥി, തം സബ്ബന്തി അത്ഥോ. രുന്ധന്തീതി ‘‘തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാ ദോസോ നത്ഥീ’’തിആദിനാ അനാപത്തിയാ ലേസഗ്ഗഹണം നിവാരേന്തീ. ദ്വാരം പിദഹന്തീതി ‘‘തഞ്ച ഖോ മനുസ്സിത്ഥിയാ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൪൧) ലേസഗ്ഗഹണസ്സ കാരണസങ്ഖാതം ദ്വാരം പിദഹന്തീ. സോതം പച്ഛിന്ദമാനാതി തദുഭയലേസഗ്ഗഹണദ്വാരാനം വസേന അവിച്ഛിന്നം വീതിക്കമസോതം പച്ഛിന്ദമാനാ. ഗാള്ഹതരം കരോന്തീതി യഥാവുത്തേഹി കാരണേഹി പഠമപഞ്ഞത്തിസിദ്ധം ആപത്തിഞ്ഞേവ ദള്ഹം കരോന്തീ, അനാപത്തിയാ ഓകാസം അദദമാനാതി അത്ഥോ. സാ ച യസ്മാ വീതിക്കമാഭാവേ, അവിസയതായ അബ്ബോഹാരികേ വീതിക്കമേ ച ലോകവജ്ജേപി സിഥിലം കരോന്തീ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മാ തഥാ ഉപ്പത്തിം ഉപ്പത്തികാരണഞ്ച ദസ്സേന്തോ ആഹ അഞ്ഞത്ര അധിമാനാതിആദി. അഞ്ഞത്ര അധിമാനാതി ഇമിസ്സാ അനുപഞ്ഞത്തിയാ ‘‘വീതിക്കമാഭാവാ’’തി കാരണം വുത്തം. അഞ്ഞത്ര സുപിനന്താതി ഇമിസ്സാ ‘‘അബ്ബോഹാരികത്താ’’തി കാരണം വുത്തം. തത്ഥ വീതിക്കമാഭാവാതി പാപിച്ഛായ അവിജ്ജമാനസ്സ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസ്സ വിജ്ജമാനതോ പകാസനവസപ്പവത്തവിസംവാദനാധിപ്പായസങ്ഖാതസ്സ വീതിക്കമസ്സ അഭാവതോ. അധിമാനികസ്സ ഹി അനധിഗതേ അധിഗതസഞ്ഞിതായ യഥാവുത്തവീതിക്കമോ നത്ഥി. അബ്ബോഹാരികത്താതി ‘‘അത്ഥേസാ, ഭിക്ഖവേ, ചേതനാ, സാ ച ഖോ അബ്ബോഹാരികാ’’തി (പാരാ. ൨൩൫) വചനതോ മോചനസ്സാദചേതനായ ഉപക്കമനസ്സ ച വിജ്ജമാനത്തേപി ഥിനമിദ്ധേന അഭിഭൂതതായ അവസത്തേന അബ്ബോഹാരികത്താ, ആപത്തികാരണവോഹാരാഭാവാതി അത്ഥോ. വാ-സദ്ദോ ചേത്ഥ സമുച്ചയത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ, ‘‘അബ്ബോഹാരികത്താ ചാ’’തി വാ പാഠോ. വുത്താതി ദുവിധാപി ചേസാ അനുപഞ്ഞത്തി അനാപത്തികരാ വുത്താതി അധിപ്പായോ.

അകതേ വീതിക്കമേതി ആപദാസുപി ഭിക്ഖൂഹി സിക്ഖാപദവീതിക്കമേ അകതേ, കുക്കുച്ചാ ന ഭുഞ്ജിംസൂതിആദീസു വിയ വീതിക്കമം അകത്വാ ഭിക്ഖൂഹി അത്തനോ ദുക്ഖുപ്പത്തിയാ ആരോചിതായാതി അത്ഥോ. സിഥിലം കരോന്തീതി പഠമം സാമഞ്ഞതോ ബദ്ധസിക്ഖാപദം മോചേത്വാ അത്തനോ വിസയേ അനാപത്തികരണവസേന സിഥിലം കരോന്തീ. ദ്വാരം ദദമാനാതി അനാപത്തിയാ ദ്വാരം ദദമാനാ. അപരാപരമ്പി അനാപത്തിം കുരുമാനാതി ദിന്നേന തേന ദ്വാരേന ഉപരൂപരി അനാപത്തിഭാവം ദീപേന്തീ. പഞ്ഞത്തേപി സിക്ഖാപദേ ഉദായിനാ ‘‘മുഹുത്തികായ വേസിയാ ന ദോസോ’’തി ലേസേന വീതിക്കമിത്വാ സഞ്ചരിത്താപജ്ജനവത്ഥുസ്മിം (പാരാ. ൨൯൬ ആദയോ) പഞ്ഞത്തത്താ ‘‘കതേ വീതിക്കമേ’’തി വുത്തം. പഞ്ഞത്തിഗതികാതി അത്ഥതോ മൂലപഞ്ഞത്തിയേവാതി അധിപ്പായോ.

മക്കടീവത്ഥുകഥാവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

സന്ഥതഭാണവാരോ

വജ്ജിപുത്തകവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ

൪൩-൪൪. വജ്ജിപുത്തകവത്ഥുകഥായ പാളിയം ‘‘വേസാലികാ…പേ… മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിംസൂ’’തി ഏത്ഥ തേ ഞാതികുലം ഗന്ത്വാ ഗിഹിലിങ്ഗം ഗഹേത്വാ ‘‘ഗിഹിഭൂതാ മയ’’ന്തി സഞ്ഞായ മേഥുനം പടിസേവിംസൂതി ഗഹേതബ്ബം, തേനാഹ ഞാതിബ്യസനേനപി ഫുട്ഠാതിആദി. ഞാതീനം വിനാസോ രാജദണ്ഡാദികാരണേന ഹോതീതി ആഹ രാജദണ്ഡഇച്ചാദി. ധഞ്ഞഹിരഞ്ഞദാസിദാസഗോമഹിംസാദിധനാനി ഭോഗാ നാമ, തേസമ്പി രാജദണ്ഡാദിനാവ വിനാസോതി ആഹ ‘‘ഏസ നയോ ദുതിയപദേപീ’’തി. ന സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോതിആദിനാ തീസു വത്ഥൂസു അപ്പസന്നാവ സാസനേ അഭബ്ബാതി സഞ്ഞായ അത്തനോ ഭബ്ബതം പകാസേന്താ ന മയന്തിആദിമാഹംസൂതി വേദിതബ്ബം. ‘‘അട്ഠതിംസാരമ്മണേസൂ’’തി പാളിയം അനാഗതേ ആലോകാകാസകസിണേ വജ്ജേത്വാ വുത്തം, തേഹി പന സദ്ധിം ചത്താലീസ ഹോന്തി. വിഭത്താ കുസലാ ധമ്മാതി ‘‘ഇമസ്മിം ആരമ്മണേ ഇദം ഹോതീ’’തി വിഭാഗസോ ദസ്സിതാ സഉപചാരജ്ഝാനാ മഹഗ്ഗതകുസലാ ധമ്മാ. ഗിഹിപലിബോധന്തി സഹസോകിതാദിവസേന ഗിഹീസു ബ്യാവടതം. ആവാസപലിബോധന്തി സേനാസനേസു നവകമ്മാദിവസേന നിച്ചബ്യാവടതം. ദുപ്പരിച്ചാഗാനം ഇമേസം ദ്വിന്നം പലിബോധാനം വസേന സബ്ബേപി പലിബോധാ സങ്ഗഹിതാ ഏവാതി വേദിതബ്ബം.

യേനാതി കാരണേന. അസംവാസോതി ഇദം തസ്മിം അത്തഭാവേ കേനചിപി പരിയായേന ഭിക്ഖു ഹുത്വാ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം സംവാസം നാരഹതീതി ഇമമത്ഥം സന്ധായ വുത്തന്തി ആഹ ‘‘അസംവാസോ’’തി. പഞ്ഞത്തം സമൂഹനേയ്യാതി ‘‘സോ ആഗതോ ന പബ്ബാജേതബ്ബോ’’തി അവത്വാ ‘‘ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ’’തി ഏത്തകസ്സേവ വുത്തത്താ പാരാജികസ്സ സാമണേരഭൂമി അനുഞ്ഞാതാതി വിഞ്ഞായതി, തേനാഹ സാമണേരഭൂമിയം പന ഠിതോതിആദി. ‘‘യോ പന ഭിക്ഖൂ’’തി വുത്തത്താ (പാരാ. ൩൯) പച്ചക്ഖാതസിക്ഖോ യസ്മാ ഭിക്ഖു ന ഹോതി, മേഥുനസേവനേ ച പാരാജികം നാപജ്ജതി, തസ്മാസ്സ ‘‘ആഗതോ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ’’തി ഉപസമ്പദം അനുജാനന്തോ പാരാജികം ന സമൂഹനതി നാമ, തേനാഹ ‘‘ഭിക്ഖുഭാവേ ഠത്വാ അവിപന്നസീലതായാ’’തി. ഉത്തമത്ഥം അരഹത്തം, നിബ്ബാനമേവ വാ.

ചതുബ്ബിധവിനയാദികഥാവണ്ണനാ

൪൫. നീഹരിത്വാതി പാളിതോ ഉദ്ധരിത്വാ, തഥാ ഹി ‘‘പഞ്ചഹുപാലി, അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതേന ഭിക്ഖുനാ നാനുയുഞ്ജിതബ്ബം. കതമേഹി പഞ്ചഹി? സുത്തം ന ജാനാതി, സുത്താനുലോമം ന ജാനാതീ’’തിആദിപാളിതോ സുത്തം സുത്താനുലോമഞ്ച നീഹരിംസു. ‘‘അനാപത്തി ഏവം അമ്ഹാകം ആചരിയാനം ഉഗ്ഗഹോ പരിപുച്ഛാതി ഭണതീ’’തി ഏവമാദിതോ ആചരിയവാദം. ‘‘ആയസ്മാ ഉപാലി ഏവമാഹ – ‘അനാപത്തി, ആവുസോ, സുപിനന്തേനാ’തി’’ ഏവമാദിതോ അത്തനോ മതിം നീഹരിംസു, സാ ച ഥേരസ്സ അത്തനോമതി സുത്തേന സങ്ഗഹിതത്താ സുത്തം ജാതം, ഏവമഞ്ഞാപി സുത്താദീഹി സങ്ഗഹിതാവ ഗഹേതബ്ബാ, നേതരാതി വേദിതബ്ബം. അഥ വാ നീഹരിത്വാതി വിഭജിത്വാ സാട്ഠകഥം സകലം വിനയപിടകം സുത്താദീസു ചതൂസു പദേസേസു പക്ഖിപിത്വാ ചതുധാ വിഭജിത്വാ വിനയം പകാസേസും തബ്ബിനിമുത്തസ്സ അഭാവാതി അധിപ്പായോ. വുത്തന്തി നാഗസേനത്ഥേരേന മിലിന്ദപഞ്ഹേ വുത്തം. കണ്ഠാദിവണ്ണുപ്പത്തിട്ഠാനകരണാദീഹി ആഹരിത്വാ അത്തനോ വചീവിഞ്ഞത്തിയാവ ഭാസിതവചനം ആഹച്ചപദം. രസോതി സാരോ ‘‘പത്തരസോ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൬൨൮-൬൩൦) വിയ, പടിക്ഖിത്തഅനുഞ്ഞാതസുത്തസാരോതി അത്ഥോ, രസോതി വാ ലക്ഖണം പടിവത്ഥുകം അനുദ്ധരിത്വാ ലക്ഖണാനുലോമേന വുത്തത്താ. ധമ്മസങ്ഗാഹകാദിആചരിയവംസേന ആഭതാ അട്ഠകഥാ ആചരിയവംസോതി ആഹ ‘‘ആചരിയവംസോതി ആചരിയവാദോ’’തി.

വിനയപിടകേ പാളീതി ഇധ അധികാരവസേന വുത്തം. സേസപിടകേസുപി സുത്താദിചതുനയാ യഥാനുരൂപം ലബ്ഭന്തേവ. മഹാപദേസാതി മഹാഓകാസാ മഹാവിസയാ, തേ അത്ഥതോ ‘‘യം, ഭിക്ഖവേ’’തിആദിപാളിവസേന അകപ്പിയാനുലോമതോ കപ്പിയാനുലോമതോ ച പുഗ്ഗലേഹി നയതോ തഥാ തഥാ ഗയ്ഹമാനാ അത്ഥനയാ ഏവ. തേ ഹി ഭഗവതാ സരൂപതോ അവുത്തേസുപി പടിക്ഖിത്താനുലോമേസു, അനുഞ്ഞാതാനുലോമേസു ച സേസേസു കിച്ചേസു നിവത്തിപവത്തിഹേതുതായ മഹാഗോചരാതി ‘‘മഹാപദേസാ’’തി വുത്താ, ന പന ‘‘യം, ഭിക്ഖവേ, മയാ ഇദം ന കപ്പതീ’’തിആദിനാ വുത്താ സാധിപ്പായാ പാളിയേവ തസ്സാ സുത്തേ പവിട്ഠത്താ. ‘‘സുത്താനുലോമമ്പി സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബം…പേ… സുത്തമേവ ബലവതര’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൪൫) ഹി വുത്തം, ന ഹേസാ സാധിപ്പായാ പാളി സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബാ, ന ഗഹേതബ്ബാ വാ ഹോതി, യേനായം സുത്താനുലോമം സിയാ. തസ്മാ ഇമം പാളിഅധിപ്പായം നിസ്സായ പുഗ്ഗലേഹി ഗഹിതാ യഥാവുത്തഅത്ഥാവ സുത്താനുലോമം. തപ്പകാസകത്താ പന അയം പാളിപി സുത്താനുലോമന്തി ഗഹേതബ്ബം, തേനാഹ യേ ഭഗവതാ ഏവം വുത്താതിആദി. യം ഭിക്ഖവേതിആദിപാളിനയേന ഹി പുഗ്ഗലേഹി ഗഹേതബ്ബാ യേ അകപ്പിയാനുലോമാദയോ അത്ഥാ വുത്താ, തേ മഹാപദേസാതി അത്ഥോ.

ഭഗവതോ പകിണ്ണകദേസനാഭൂതാ ച സുത്താനുലോമഭൂതാ ച അട്ഠകഥാ. യസ്മാ ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി പാളിവണ്ണനാക്കമേന സങ്ഗഹേത്വാ വുത്താ, തസ്മാ ‘‘ആചരിയവാദോ’’തി വുത്താ, ഏതേന ച അട്ഠകഥാ സുത്തസുത്താനുലോമേസു അത്ഥതോ സങ്ഗയ്ഹതീതി വേദിതബ്ബാ. യഥാ ച ഏസാ, ഏവം അത്തനോമതിപി പമാണഭൂതാ. ന ഹി ഭഗവതോ വചനം വചനാനുലോമഞ്ച അനിസ്സായ അഗ്ഗസാവകാദയോപി അത്തനോ ഞാണബലേന സുത്താഭിധമ്മവിനയേസു കഞ്ചി സമ്മുതിപരമത്ഥഭേദം അത്ഥം വത്തും സക്കോന്തി, തസ്മാ സബ്ബമ്പി വചനം സുത്തേ സുത്താനുലോമേ ച സങ്ഗയ്ഹതി. വിസും പന അട്ഠകഥാദീനം സങ്ഗഹിതത്താ തദവസേസം സുത്തസുത്താനുലോമതോ ഗഹേത്വാ ചതുധാ വിനയോ നിദ്ദിട്ഠോ. സുത്താദയോ നിസ്സായേവ പവത്താപി അത്തനോമതി തേസു സരൂപേന അനാഗതത്താ വുത്തം ‘‘സുത്തസുത്താനുലോമആചരിയവാദേ മുഞ്ചിത്വാ’’തി, തേനാഹ ‘‘അനുബുദ്ധിയാ നയഗ്ഗാഹേനാ’’തി. തത്ഥ സുത്താദീനി അനുഗതായ ഏവ ബുദ്ധിയാ തേഹി ലദ്ധനയഗ്ഗാഹേന ചാതി അത്ഥോ.

ഥേരവാദോതി മഹാസുമത്ഥേരാദീനം ഗാഹോ. സുത്താദിം നിസ്സായേവ വിപരീതതോപി അത്തനോമതി ഉപ്പജ്ജതീതി ആഹ തം പനാതിആദി. അത്ഥേനാതി അത്തനാ നയഗ്ഗഹിതേന അത്ഥേന. പാളിന്തി അത്തനോ ഗാഹസ്സ നിസ്സയഭൂതം സാട്ഠകഥം പാളിം. പാളിയാതി തപ്പടിക്ഖേപത്ഥം പരേനാഹടായ സാട്ഠകഥായ പാളിയാ, അത്തനാ ഗഹിതം അത്ഥം നിസ്സായ പാളിഞ്ച സംസന്ദിത്വാതി അത്ഥോ. ആചരിയവാദേതി അത്തനാ പരേന ച സമുദ്ധടഅട്ഠകഥായ. ഓതരതി ചേവ സമേതി ചാതി അത്തനാ ഉദ്ധടേഹി സംസന്ദനവസേന ഓതരതി, പരേന ഉദ്ധടേന സമേതി. സബ്ബദുബ്ബലാതി അസബ്ബഞ്ഞുപുഗ്ഗലസ്സ ദോസവാസനായ യാഥാവതോ അത്ഥസമ്പടിപത്തിഅഭാവതോ വുത്തം. പമാദപാഠവസേന ആചരിയവാദസ്സ സുത്താനുലോമേന അസംസന്ദനാപി സിയാതി ആഹ ‘‘ഇതരോ ന ഗഹേതബ്ബോ’’തി.

സമേന്തമേവ ഗഹേതബ്ബന്തി യേ സുത്തേന സംസന്ദന്തി, ഏവരൂപാവ അത്ഥാ മഹാപദേസതോ ഉദ്ധരിതബ്ബാതി ദസ്സേതി തഥാ തഥാ ഉദ്ധടഅത്ഥാനമേവ സുത്താനുലോമത്താ, തേനാഹ ‘‘സുത്താനുലോമതോ ഹി സുത്തമേവ ബലവതര’’ന്തി. അപ്പടിവത്തിയന്തി അപ്പടിബാഹിയം. കാരകസങ്ഘസദിസന്തി പമാണത്താ സങ്ഗീതികാരകസങ്ഘസദിസം. ബുദ്ധാനം ഠിതകാലസദിസന്തി ധരമാനകബുദ്ധസദിസന്തി അത്ഥോ. സകവാദീ സുത്തം ഗഹേത്വാ കഥേതീതിആദീസു യോ യഥാഭൂതമത്ഥം ഗഹേത്വാ കഥനസീലോ, സോ സകവാദീ. സുത്തന്തി സങ്ഗീതിത്തയാരുള്ഹം പാളിവചനം. പരവാദീതി മഹാവിഹാരവാസീ വാ ഹോതു അഞ്ഞനികായവാസീ വാ, യോ വിപരീതതോ അത്ഥം ഗഹേത്വാ കഥനസീലോ, സോവ ഇധ ‘‘പരവാദീ’’തി വുത്തോ. സുത്താനുലോമന്തി സങ്ഗീതിത്തയാരുള്ഹം വാ അനാരുള്ഹം വാ യംകിഞ്ചി വിപല്ലാസതോ വാ വഞ്ചനായ വാ ‘‘സങ്ഗീതിത്തയാഗതമിദ’’ന്തി ദസ്സിയമാനം സുത്താനുലോമം. കേചി ‘‘അഞ്ഞനികായേ സുത്താനുലോമ’’ന്തി വദന്തി, തം ന യുത്തം സകവാദീപരവാദീനം ഉഭിന്നമ്പി സങ്ഗീതിത്തയാരുള്ഹസുത്താദീനം ഏവ ഗഹേതബ്ബതോ. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ ആരുള്ഹം പാളിആഗതം പഞ്ഞായതി, ഗഹേതബ്ബ’’ന്തിആദി. ന ഹി സകവാദീ അഞ്ഞനികായസുത്താദിം പമാണതോ ഗണ്ഹാതി, യേന തേസു സുത്താദീസു ദസ്സിതേസു തത്ഥ ഠാതബ്ബം ഭവേയ്യ, വക്ഖതി ച ‘‘പരോ തസ്സ അകപ്പിയഭാവസാധകം സുത്തതോ ബഹും കാരണഞ്ച വിനിച്ഛയഞ്ച ദസ്സേതി…പേ… ‘സാധൂ’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ അകപ്പിയേയേവ ഠാതബ്ബ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൪൫). തസ്മാ പരവാദിനാപി സങ്ഗീതിത്തയേ അനാരുള്ഹമ്പി അനാരുള്ഹമിച്ചേവ ദസ്സീയതി, കേവലം തസ്സ തസ്സ സുത്താദിനോ സങ്ഗീതിത്തയേ അനാഗതസ്സ കൂടതാ, ആഗതസ്സ ച ബ്യഞ്ജനച്ഛായായ അഞ്ഞഥാ അധിപ്പായയോജനാ ച വിസേസോ. തത്ഥ ച യം കൂടം, തം അപനീയതി. യം അഞ്ഞഥാ യോജിതം, തസ്സ വിപരീതതാസന്ദസ്സനത്ഥം തദഞ്ഞേന സുത്താദിനാ സംസന്ദനാ കരീയതി. യോ പന പരവാദിനാ ഗഹിതോ അധിപ്പായോ സുത്തന്താദിനാ സംസന്ദതി, സോ സകവാദിനാപി അത്തനോ ഗാഹം വിസ്സജ്ജേത്വാ ഗഹേതബ്ബോതി ഉഭിന്നമ്പി സങ്ഗീതിത്തയാഗതമേവ സുത്താദിപമാണന്തി വേദിതബ്ബം. തേനേവ കഥാവത്ഥുപ്പകരണേ സകവാദേ പഞ്ച സുത്തസതാനി പരവാദേ പഞ്ചാതി (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ; കഥാ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ) സുത്തസഹസ്സമ്പി അധിപ്പായഗ്ഗഹണനാനത്തേന സങ്ഗീതിത്തയാഗതമേവ ഗഹിതം, ന നികായന്തരേ കിഞ്ചീതി.

ഖേപന്തി ‘‘കിം ഇമിനാ’’തി പടിക്ഖേപം ഛഡ്ഡനം. ഗരഹന്തി ‘‘കിമേസ ബാലോ ജാനാതീ’’തി നിന്ദനം. സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബന്തി യസ്സ സുത്തസ്സ അനുലോമനതോ ഇദം സുത്താനുലോമം അകാസി, തസ്മിം, തദനുരൂപേ വാ അഞ്ഞതരസ്മിം സുത്തേ അത്തനാ ഗഹിതം സുത്താനുലോമം അത്ഥതോ സംസന്ദനവസേന ഓതാരേതബ്ബം, ‘‘ഇമിനാ ച ഇമിനാ ച കാരണേന ഇമസ്മിം സുത്തേ സംസന്ദതീ’’തി സംസന്ദിത്വാ ദസ്സേതബ്ബന്തി അത്ഥോ. അയന്തി സകവാദീ. പരോതി പരവാദീ. ആചരിയവാദോ സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബോതി യസ്സ സുത്തസ്സ വണ്ണനാവസേന അയം ആചരിയവാദോ പവത്തോ, തസ്മിം, താദിസേ ച അഞ്ഞതരസ്മിം സുത്തേ പുബ്ബാപരഅത്ഥസംസന്ദനവസേന ഓതാരേതബ്ബം. ഗാരയ്ഹാചരിയവാദോതി പമാദലിഖിതോ, ഭിന്നലദ്ധികേഹി വാ ഠപിതോ, ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.

യം കിഞ്ചി കൂടസുത്തം ബാഹിരകസുത്താദിവചനം ന ഗഹേതബ്ബന്തി ദസ്സേതും സുത്തം സുത്താനുലോമേ ഓതാരേതബ്ബന്തിആദി വുത്തം. ഗുള്ഹവേസ്സന്തരാദീനി മഹാസങ്ഘികാദിഭിന്നലദ്ധികാനം പകരണാനി. ആദി-സദ്ദേന ഗുള്ഹഉമ്മഗ്ഗാദീനം ഗഹണം. സകവാദീ സുത്തം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരവാദീപി സുത്തന്തിആദിനാ അഞ്ഞേപി വാദാലമ്ബനാ വുത്തനയേന സക്കാ ഞാതുന്തി ഇധ ന വുത്താ.

ഏവം സുത്തസുത്താനുലോമാദിമുഖേന സാമഞ്ഞതോ വിവാദം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി വിസേസതോ വിവാദവത്ഥും തബ്ബിനിച്ഛയമുഖേന സുത്താദീനഞ്ച ദസ്സേതും അഥ പനായം കപ്പിയന്തിആദി വുത്തം. സുത്തേ ച സുത്താനുലോമേ ചാതി ഏത്ഥ ച-കാരോ വികപ്പത്ഥോ, തേന ആചരിയവാദാദീനമ്പി സങ്ഗഹോ, തേനാഹ ‘‘കാരണഞ്ച വിനിച്ഛയഞ്ച ദസ്സേതീ’’തി. തത്ഥ കാരണന്തി സുത്താദിനയം നിസ്സായ അത്തനോമതിയാ ഉദ്ധടം ഹേതും. വിനിച്ഛയന്തി അട്ഠകഥാവിനിച്ഛയം. കാരണച്ഛായാതി സുത്താദീസു ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി ഗാഹസ്സ, ‘‘അകപ്പിയ’’ന്തി ഗാഹസ്സ ച നിമിത്തഭൂതം കിച്ഛേന പടിപാദനീയം അവിഭൂതകാരണം കാരണച്ഛായാ, കാരണപതിരൂപകന്തി അത്ഥോ. വിനയഞ്ഹി പത്വാതി ഇമസ്സ വിവരണം കപ്പിയാകപ്പിയവിചാരണമാഗമ്മാതി. രുന്ധിതബ്ബന്തി കപ്പിയസഞ്ഞായ വീതിക്കമകരണം രുന്ധിതബ്ബം, തംനിവാരണചിത്തം ദള്ഹതരം കാതബ്ബം. സോതം പച്ഛിന്ദിതബ്ബന്തി തത്ഥ വീതിക്കമപ്പവത്തി പച്ഛിന്ദിതബ്ബാ. ഗരുകഭാവേതി അകപ്പിയഭാവേ. സുത്തവിനിച്ഛയകാരണേഹീതി സുത്തേന അട്ഠകഥാവിനിച്ഛയേന ച ലദ്ധകാരണേഹി. ഏവന്തിആദി യഥാവുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ നിഗമനവചനം. അതിരേകകാരണന്തി സുത്താദീസു പുരിമം പുരിമം അതിരേകകാരണം നാമ, ബഹുകാരണം വാ.

വാചുഗ്ഗതന്തി വാചായ ഉഗ്ഗതം, തത്ഥ നിരന്തരം ഠിതന്തി അത്ഥോ. ‘‘സുത്തം നാമ സകലം വിനയപിടക’’ന്തി വുത്തത്താ പുന സുത്തതോതി തദത്ഥപടിപാദകം സുത്താഭിധമ്മപാളിവചനം അധിപ്പേതം. അനുബ്യഞ്ജനതോതി ഇമസ്സ വിവരണം പരിപുച്ഛതോ ച അട്ഠകഥാതോ ചാതി. തത്ഥ പരിപുച്ഛാതി ആചരിയസ്സ സന്തികാ പാളിയാ അത്ഥസവനം. അട്ഠകഥാതി പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയോ. തദുഭയമ്പി ഹി പാളിം അനുഗന്ത്വാ അത്ഥസ്സ ബ്യഞ്ജനതോ ‘‘അനുബ്യഞ്ജന’’ന്തി വുത്തം. വിനയേതി വിനയാചാരേ, തേനേവ വക്ഖതി വിനയം അവിജഹന്തോ അവോക്കമന്തോതിആദി. തത്ഥ പതിട്ഠാനം നാമ സഞ്ചിച്ച ആപത്തിയാ അനാപജ്ജനാദി ഹോതീതി ആഹ ‘‘ലജ്ജീഭാവേന പതിട്ഠിതോ’’തി, തേന ലജ്ജീ ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി. വിനയധരസ്സ ലക്ഖണേ വത്തബ്ബേ കിം ഇമിനാ ലജ്ജീഭാവേനാതി ആഹ അലജ്ജീ ഹീതിആദി. തത്ഥ ബഹുസ്സുതോപീതി ഇമിനാ പഠമലക്ഖണസമന്നാഗമം ദസ്സേതി. ലാഭഗരുതായാതിആദിനാ വിനയേ ഠിതതായ അഭാവേ പഠമലക്ഖണയോഗോ കിച്ചകരോ ന ഹോതി, അഥ ഖോ അകിച്ചകരോ അനത്ഥകരോ ഏവാതി ദസ്സേതി. സങ്ഘഭേദസ്സ പുബ്ബഭാഗോ കലഹോ സങ്ഘരാജി.

വിത്ഥുനതീതി വിത്ഥമ്ഭതി, നിത്ഥുനതി വാ സന്തിട്ഠിതും ന സക്കോതി, തേനാഹ യം യന്തിആദി. ആചരിയപരമ്പരാതി ആചരിയാനം വിനിച്ഛയപരമ്പരാ, തേനേവ വക്ഖതി ‘‘അത്തനോ മതിം പഹായ…പേ… യഥാ ആചരിയോ ച ആചരിയാചരിയോ ച പാളിഞ്ച പരിപുച്ഛഞ്ച വദന്തി, തഥാ ഞാതും വട്ടതീ’’തി. ന ഹി ആചരിയാനം നാമമത്തതോ പരമ്പരാജാനനേ പയോജനമത്ഥി. പുബ്ബാപരാനുസന്ധിതോതി പുബ്ബവചനസ്സ അപരവചനേന സഹ അത്ഥസമ്ബന്ധജാനനതോ. അത്ഥതോതി പദത്ഥപിണ്ഡത്ഥഅധിപ്പേതത്ഥാദിതോ. കാരണതോതി തദത്ഥുപപത്തിതോ. ഥേരവാദങ്ഗന്തി ഥേരവാദപടിപാടിം, തേസം വിനിച്ഛയപടിപാടിന്തി അത്ഥോ.

ഇമേഹി ച പന തീഹി ലക്ഖണേഹീതി ഏത്ഥ പഠമേന ലക്ഖണേന വിനയസ്സ സുട്ഠു ഉഗ്ഗഹിതഭാവോ വുത്തോ. ദുതിയേനസ്സ ലജ്ജീഭാവേന ചേവ അചലതായ ച പതിട്ഠിതതാ. തതിയേന പാളിഅട്ഠകഥാസു അനുരൂപേന അനാഗതമ്പി തദനുലോമതോ ആചരിയേഹി ദിന്നനയതോ വിനിച്ഛിനിതും സമത്ഥതാ. ഓതിണ്ണേ വത്ഥുസ്മിന്തി ചോദനാവസേന വീതിക്കമവത്ഥുസ്മിം സങ്ഘമജ്ഝേ ഓതിണ്ണേ. ചോദകേന ചുദിതകേന ച വുത്തേ വത്തബ്ബേതി ഏവം ഓതിണ്ണേ വത്ഥും നിസ്സായ ചോദകേന ‘‘ദിട്ഠം സുത’’ന്തിആദിനാ ചുദിതകേന ‘‘അത്ഥി നത്ഥീ’’തിആദിനാ ച യം വത്തബ്ബം, തസ്മിം വത്തബ്ബേ വുത്തേതി അത്ഥോ. ഥുല്ലച്ചയദുബ്ഭാസിതാനം മാതികായ അനാഗതത്താ ‘‘പഞ്ചന്നം ആപത്തീന’’ന്തി വുത്തം. തികദുക്കടന്തി ‘‘അനുപസമ്പന്നേ ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞീ ഉജ്ഝായതി വാ ഖീയതി വാ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തിആദിനാ (പാചി. ൧൦൬ ഥോകം വിസദിസം) ആഗതം തികദുക്കടം. അഞ്ഞതരം വാ ആപത്തിന്തി ‘‘കാലേ വികാലസഞ്ഞീ ആപത്തി ദുക്കടസ്സ, കാലേ വേമതികോ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തിആദികം (പാചി. ൨൫൦) ദുകദുക്കടം സന്ധായ വുത്തം. അന്തരാപത്തിന്തി തസ്മിം തസ്മിം സിക്ഖാപദേ ആഗതവത്ഥുവീതിക്കമം വിനാ അഞ്ഞസ്മിം വത്ഥുവീതിക്കമേ നിദാനതോ പഭുതി വിനീതവത്ഥുപരിയോസാനാ അന്തരന്തരാ വുത്തം ആപത്തിം. ഇധ പന ‘‘വത്ഥും ഓലോകേതീ’’തി വിസും ഗഹിതത്താ തദവസേസാ അന്തരാപത്തീതി ഗഹിതാ. പടിലാതം ഉക്ഖിപതീതി ഇദം വിസിബ്ബനസിക്ഖാപദേ (പാചി. ൩൫൦-൩൫൧) ആഗതം. തത്ഥ ഡയ്ഹമാനം അലാതം അഗ്ഗികപാലാദിതോ ബഹി പതിതം അവിജ്ഝാതമേവ പടിഉക്ഖിപതി, പുന യഥാഠാനേ ഠപേതീതി അത്ഥോ. വിജ്ഝാതം പന പക്ഖിപന്തസ്സ പാചിത്തിയമേവ. അനാപത്തിന്തി ഏത്ഥ അന്തരന്തരാ വുത്താ അനാപത്തിപി അത്ഥി, ‘‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖവേ, ഇദ്ധിമസ്സ ഇദ്ധിവിസയേ’’തിആദി (പാരാ. ൧൫൯) വിയ സാപി സങ്ഗയ്ഹതി.

പാരാജികാപത്തീതി ന താവ വത്തബ്ബന്തി ഇദം ആപന്നപുഗ്ഗലേന ലജ്ജീധമ്മേ ഠത്വാ യഥാഭൂതം ആവികരണേപി ദുബ്ബിനിച്ഛയം അദിന്നാദാനാദിം സന്ധായ വുത്തം. യം പന മേഥുനാദീസു വിജാനനം, തം വത്തബ്ബമേവ, തേനാഹ മേഥുനധമ്മവീതിക്കമോ ഹീതിആദി. യോ പന അലജ്ജിതായ പടിഞ്ഞം അദത്വാ വിക്ഖേപം കരോതി, തസ്സ ആപത്തി ന സക്കാ ഓളാരികാപി വിനിച്ഛിനിതും, യാവ സോ യഥാഭൂതം നാവി കരോതി, സങ്ഘസ്സ ച ആപത്തിസന്ദേഹോ ന വിഗച്ഛതി, താവ നാസിതകോവ ഭവിസ്സതി. സുഖുമാതി ചിത്തപരിവത്തിയാ സുഖുമതായ സുഖുമാ. തേനാഹ ‘‘ചിത്തലഹുകാ’’തി, ചിത്തം തസ്സ ലഹുകന്തി അത്ഥോ. തേതി വീതിക്കമേ. തംവത്ഥുകന്തി അദിന്നാദാനാദിമൂലകം. യം ആചരിയോ ഭണതി, തം കരോഹീതിആദി സബ്ബം ലജ്ജീപേസലം കുക്കുച്ചകമേവ സന്ധായ വുത്തം. യോ യാഥാവതോ പകാസേത്വാ സുദ്ധിമേവ ഗവേസതി, തേനാപി, പാരാജികോസീതി ന വത്തബ്ബോതി അനാപത്തികോടിയാപി സങ്കിയമാനത്താ വുത്തം, തേനേവ ‘‘പാരാജികച്ഛായാ’’തി വുത്തം. സീലാനി സോധേത്വാതി യസ്മിം വീതിക്കമേ പാരാജികാസങ്കാ വത്തതി, തത്ഥ പാരാജികാഭാവപക്ഖം ഗഹേത്വാ ദേസനാവുട്ഠാനഗാമിനീനം ആപത്തീനം സോധനവസേന സീലാനി സോധേത്വാ. ദ്വത്തിംസാകാരന്തി പാകടഭാവതോ ഉപലക്ഖണവസേന വുത്തം, യം കിഞ്ചി അഭിരുചിതം മനസികാതും വട്ടതേവ. കമ്മട്ഠാനം ഘടിയതീതി വിപ്പടിസാരമൂലകേന വിക്ഖേപേന അന്തരന്തരാ ഖണ്ഡം അദസ്സേത്വാ പബന്ധവസേന ചിത്തേന സങ്ഘടിയതി. സങ്ഖാരാതി വിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനവസേന വുത്തം. സാപത്തികസ്സ ഹി പഗുണമ്പി കമ്മട്ഠാനം ന സുട്ഠു ഉപട്ഠാതി, പഗേവ പാരാജികസ്സ. തസ്സ ഹി വിപ്പടിസാരനിന്നതായ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ന ഹോതി. ഏകസ്സ പന വിതക്കവിക്ഖേപാദിബഹുലസ്സ സുദ്ധസീലസ്സപി ചിത്തം ന സമാധിയതി, തം ഇധ പാരാജികമൂലകന്തി ന ഗഹേതബ്ബം. കതപാപമൂലകേന വിപ്പടിസാരേനേവേത്ഥ ചിത്തസ്സ അസമാധിയനം സന്ധായ ‘‘കമ്മട്ഠാനം ന ഘടിയതീ’’തി വുത്തം, തേനാഹ വിപ്പടിസാരഗ്ഗിനാതിആദി. അത്തനാതി ചിത്തേന കരണഭൂതേന പുഗ്ഗലോ കത്താ ജാനാതി, പച്ചത്തേ വാ കരണവചനം, അത്താ സയം പജാനാതീതി അത്ഥോ.

ചതുബ്ബിധവിനയാദികഥാവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ

യോ വിയ ദിസ്സതീതി യാദിസോ, യം-സദ്ദത്ഥേ യഥാ-സദ്ദോ വത്തതീതി ആഹ ‘‘യേന വാ തേന വാ യുത്തോ’’തി. യേന തേനാതി ഹി പദദ്വയേന അനിയമതോ യം-സദ്ദത്ഥോവ ദസ്സിതോ. വാസധുരയുത്തോതി വിപസ്സനാധുരയുത്തോ. യാ ജാതി അസ്സാതി യംജാതി, പുഗ്ഗലോ, സോവ യംജച്ചോ സകത്ഥേ യപച്ചയം കത്വാ. ഗോത്തവസേന യേന വാ തേന വാ ഗോത്തേന യഥാഗോത്തോ വാ തഥാഗോത്തോ വാ ഹോതൂതി സമ്ബന്ധോ. സീലേസൂതി പകതീസു. അഥ ഖോതി ഇദം കിന്തൂതി ഇമസ്മിം അത്ഥേ. കിം വുത്തം ഹോതീതി അത്ഥോ. ഇമസ്മിം അത്ഥേതി ഇമസ്മിം പാരാജികവിസയേ. ഏസോതി യഥാവുത്തേഹി പകാരേഹി യുത്തോ. അരിയായാതി ‘‘ഉദ്ദിസ്സ അരിയാ തിട്ഠന്തി, ഏസാ അരിയാനം യാചനാ’’തി ഏവം വുത്തായ, ന, ‘‘ദേഹി മേ’’തി കപണായ. ലിങ്ഗസമ്പടിച്ഛനേനാതി ‘‘ഭിക്ഖം ചരിസ്സാമീ’’തി ചിത്താഭാവേപി ഭിക്ഖാഹാരനിസ്സിതപബ്ബജ്ജാലിങ്ഗസ്സ സമ്പടിച്ഛനേന. കാജഭത്തന്തി കാജേഹി ആനീതഭത്തം. അധമ്മികായാതി അധിസീലസിക്ഖാദിഭിക്ഖുഗുണാഭാവതോ വുത്തം, തേനാഹ ‘‘അഭൂതായാ’’തി. ‘‘മയം ഭിക്ഖൂ’’തി വദന്താ പടിഞ്ഞാമത്തേനേവ ഭിക്ഖൂ, ന അത്ഥതോതി അത്ഥോ. ഇദഞ്ച ‘‘മയം ഭിക്ഖൂ’’തി പടിജാനനസ്സാപി സമ്ഭവതോ വുത്തം. ‘‘മയം ഭിക്ഖൂ’’തി അപ്പടിജാനന്താപി ഹി ഭിക്ഖുവോഹാരനിമിത്തസ്സ ലിങ്ഗസ്സ ഗഹണേന ചേവ ഭിക്ഖൂനം ദിന്നപച്ചയഭാഗഗ്ഗഹണാദിനാ ച ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞാ ഏവ നാമ ഹോന്തി. തഥാ ഹി വുത്തം പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിഅട്ഠകഥായം –

‘‘‘അബ്രഹ്മചാരീ ബ്രഹ്മചാരിപടിഞ്ഞോ’തി അഞ്ഞേ ബ്രഹ്മചാരിനോ സുനിവത്ഥേ സുപാരുതേ സുമ്ഭകപത്തധരേ ഗാമനിഗമജനപദരാജധാനീസു പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ജീവികം കപ്പേന്തേ ദിസ്വാ സയമ്പി താദിസേന ആകാരേന തഥാ പടിപജ്ജനതോ ‘അഹം ബ്രഹ്മചാരീ’തി പടിഞ്ഞം ദേന്തോ വിയ ഹോതി. ‘അഹം ഭിക്ഖൂ’തി വത്വാ ഉപോസഥഗ്ഗാദീനി പവിസന്തോ പന ബ്രഹ്മചാരിപടിഞ്ഞോ ഹോതിയേവ, തഥാ സങ്ഘികം ലാഭം ഗണ്ഹന്തോ’’തി (പു. പ. അട്ഠ. ൯൧).

തസ്മാ ഏവരൂപേഹി പടിഞ്ഞായ ഭിക്ഖൂഹി ഗോത്രഭുപരിയോസാനേഹി സദ്ധിം സമ്ഭോഗപരിഭോഗോ ന വട്ടതി, അലജ്ജീപരിഭോഗോവ ഹോതി. സഞ്ചിച്ച ആപത്തിആപജ്ജനാദിഅലജ്ജീലക്ഖണം പന ഉക്കട്ഠാനം ഭിക്ഖൂനം വസേന വുത്തം സാമണേരാദീനമ്പി അലജ്ജീവോഹാരദസ്സനതോ. ‘‘അലജ്ജീസാമണേരേഹി ഹത്ഥകമ്മമ്പി ന കാരേതബ്ബ’’ന്തി ഹി വുത്തം. യഥാവിഹിതപടിപത്തിയം അതിട്ഠനഞ്ഹി സബ്ബസാധാരണം അലജ്ജീലക്ഖണം. ദുസ്സീലാ ലിങ്ഗഗ്ഗഹണതോ പട്ഠായ യഥാവിഹിതപടിപത്തിയാ അഭാവതോ ഏകന്താ ലജ്ജിനോവ മഹാസങ്ഘികാദിനികായന്തരികാ വിയ, ലിങ്ഗത്ഥേനകാദയോ വിയ, ച. യാവ ൧൧ ച തേസം ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞാ അനുവത്തതി, താവ ഭിക്ഖു ഏവ, തേഹി ച പരിഭോഗോ അലജ്ജിപഅഭോഗോവ, തേസഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘസഞ്ഞായ ദിന്നം സങ്ഘേ ദിന്നം നാമ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ –

‘‘ഭവിസ്സന്തി ഖോ പനാനന്ദ, അനാഗതമദ്ധാനം ഗോത്രഭുനോ കാസാവകണ്ഠാ ദുസ്സീലാ പാപധമ്മാ, തേസു ദുസ്സീലേസു സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ദാനം ദസ്സന്തി, തദാപാഹം, ആനന്ദ, സങ്ഘഗതം ദക്ഖിണം അസങ്ഖ്യേയ്യം അപ്പമേയ്യം വദാമീ’’തി (മ. നി. ൩.൩൮൦).

ഭഗവതോ സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ദിന്നത്താ ദക്ഖിണാ അസങ്ഖ്യേയ്യാ അപ്പമേയ്യാ ജാതാ. ദുസ്സീലാനം ദിന്നത്താ നാതി ചേ? ന, തേസു സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സാതി ഗോത്രഭൂനം പടിഗ്ഗാഹകത്തേന പരാമട്ഠത്താ, ഇതരഥാ ‘‘യേസു കേസുചി ഗഹട്ഠേസു വാ പബ്ബജിതേസു വാ സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സാ’’തി വത്തബ്ബതാപസങ്ഗതോ, തഥാ ച ‘‘തദാപാഹം, ആനന്ദാ’’തി ഹേട്ഠിമകോടിദസ്സനസ്സ പയോജനം ന സിയാ. തസ്മാ ഗോത്രഭൂനമ്പി അഭാവേ സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ദാനം നത്ഥി, ഹേട്ഠിമകോടിയാ തേസുപി ദിന്നാ സങ്ഘഗതാ ദക്ഖിണാ അസങ്ഖ്യേയ്യാ, ന തതോ പരം സിജ്ഝതീതി തേപി പടിഞ്ഞായ ഭിക്ഖു ഏവാതി ഗഹേതബ്ബം.

ബ്രഹ്മഘോസന്തി ഉത്തമഘോസം, ബ്രഹ്മുനോ ഘോസസദിസം വാ ഘോസം. ഏഹി ഭിക്ഖൂതി ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തിസമ്ബോധനം. സംസാരേ ഭയഇക്ഖക തസ്സ ഭയസ്സ സബ്ബസോ വിനാസനത്ഥം തിസരണം, സാസനം വാ ഏഹി മനസാ ‘‘താണം ലേണ’’ന്തി പവിസ ഉപഗച്ഛ. ഉപഗന്ത്വാപി ചര ബ്രഹ്മചരിയന്തി സാസനബ്രഹ്മചരിയം മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയഞ്ച ചരസ്സു. ഭണ്ഡൂതി മുണ്ഡിതകേസോ. വാസീതി ദന്തകട്ഠാദിച്ഛേദനവാസി. ബന്ധനന്തി കായബന്ധനം. യുത്തോ യോഗോ സമാധിപഞ്ഞാവസേന സോ യുത്തയോഗോ, തസ്സ അട്ഠേതേ പരിക്ഖാരാതി സേസോ. സരീരേ പടിമുക്കേഹിയേവ ഉപലക്ഖിതോതി സേസോ. ‘‘തീണി സതാനീ’’തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം ‘‘തീണി സത’’ന്തി വുത്തം.

തസ്മാതി ഭഗവാ ഹേട്ഠാ വുത്തം പരാമസതി. ഹേട്ഠാ ഹി ‘‘അഹം ഖോ പന, കസ്സപ, ജാനഞ്ഞേവ വദാമി ‘ജാനാമീ’തി, പസ്സഞ്ഞേവ വദാമി ‘പസ്സാമീ’’’തി (സം. നി. ൨.൧൫൪) വുത്തം, തം പരാമസതി, യസ്മാ അഹം ജാനം വദാമി, തസ്മാതി അത്ഥോ. ഇഹാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. തിബ്ബന്തി മഹന്തം. പച്ചുപട്ഠിതം ഭവിസ്സതീതി ഥേരാദിഉപസങ്കമനതോ പുരേതരമേവ തേസു യംനൂന മേ ഹിരോത്തപ്പം ഉപട്ഠിതം ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ. കുസലൂപസംഹിതന്തി അനവജ്ജധമ്മനിസ്സിതം. അട്ഠിം കത്വാതി അത്താനം തേന ധമ്മേന അട്ഠികം കത്വാ, തം വാ ധമ്മം ‘‘ഏസ മേ അത്ഥോ’’തി അത്ഥം കത്വാ. ഓഹിതസോതോതി ധമ്മേ നിഹിതസോതോ. ഏവഞ്ഹി തേ, കസ്സപ, സിക്ഖിതബ്ബന്തി ഞാണസോതഞ്ച പസാദസോതഞ്ച ഓദഹിത്വാ ‘‘ധമ്മം സക്കച്ചമേവ സുണിസ്സാമീ’’തി ഏവമേവ തയാ സിക്ഖിതബ്ബം. സാതസഹഗതാ ച മേ കായഗതാസതീതി അസുഭേസു ചേവ ആനാപാനേ ച പഠമജ്ഝാനവസേന സുഖസമ്പയുത്തകായഗതാസതി. യം പനേതസ്സ ഓവാദസ്സ സക്കച്ചപടിഗ്ഗഹണം, അയമേവ ഥേരസ്സ പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച അഹോസി (സം. നി. അട്ഠ. ൨.൨.൧൫൪).

ഉദ്ധുമാതകപടിഭാഗാരമ്മണം ഝാനം ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാ. കസിണാരമ്മണം രൂപാവചരജ്ഝാനം രൂപസഞ്ഞാ. ഇമേതി സഞ്ഞാസീസേന നിദ്ദിട്ഠാ ഇമേ ദ്വേ ഝാനധമ്മാ. സോപാകോ ച ഭഗവതാ പുട്ഠോ ‘‘രൂപാവചരഭാവേന ഏകത്ഥാ, ബ്യഞ്ജനമേവ നാന’’ന്തി ആഹ. ആരദ്ധചിത്തോതി ആരാധിതചിത്തോ. ഗരുധമ്മപടിഗ്ഗഹണാദിഉപസമ്പദാ ഉപരി സയമേവ ആവി ഭവിസ്സതി.

സബ്ബന്തിമേന പരിയായേനാതി സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന. ഞത്തിചതുത്ഥാ കമ്മവാചാ ഉപസമ്പദാകമ്മസ്സ കാരണത്താ ഠാനം, തസ്സ ഠാനസ്സ അരഹം അനുച്ഛവികന്തി വത്ഥുദോസാദിവിനിമുത്തകമ്മം ‘‘ഠാനാരഹ’’ന്തി വുത്തം വത്ഥാദിദോസയുത്തസ്സ കമ്മസ്സ സഭാവതോ കമ്മവാചാരഹത്താഭാവാ. അഥ വാ ഠാനന്തി നിബ്ബാനപ്പത്തിഹേതുതോ സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹം സാസനം വുച്ചതി, തസ്സ അനുച്ഛവികം കമ്മം ഠാനാരഹം. യഥാവിഹിതലക്ഖണേന ഹി കമ്മേന ഉപസമ്പന്നോവ സകലം സാസനം സമാദായ പരിപൂരേതുമരഹതി. തസ്മാ പരിസുദ്ധകമ്മവാചാപരിയോസാനം സബ്ബം സങ്ഘകിച്ചം ഠാനാരഹം നാമ, തേനാഹ ‘‘സത്ഥുസാസനാരഹേനാ’’തി, സീലാദിസകലസാസനപരിപുണ്ണസ്സ അനുച്ഛവികേനാതി അത്ഥോ. അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേതി ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മേന ഉപസമ്പന്നസ്സേവ സബ്ബസിക്ഖാപദേസു വുത്തത്താ കിഞ്ചാപി ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദാദീഹി ഉപസമ്പന്നാനം സുദ്ധസത്താനം പണ്ണത്തിവജ്ജസിക്ഖാപദവീതിക്കമേപി അഭബ്ബതാ വാ ദോസാഭാവോ വാ സദ്ദതോ പഞ്ഞായതി, തഥാപി അത്ഥതോ തേസമ്പി പണ്ണത്തിവജ്ജേസു, ലോകവജ്ജേസുപി വാ സുരാപാനാദിലഹുകേസു മഗ്ഗുപ്പത്തിതോ പുബ്ബേ അസഞ്ചിച്ചാദിനാ ആപത്തിആപജ്ജനം സിജ്ഝതിയേവ. തഥാ ഹി ‘‘ദ്വേ പുഗ്ഗലാ അഭബ്ബാ ആപത്തിം ആപജ്ജിതും ബുദ്ധാ ച പച്ചേകബുദ്ധാ ച. ദ്വേ പുഗ്ഗലാ ഭബ്ബാ ആപത്തിം ആപജ്ജിതും ഭിക്ഖൂ ച ഭിക്ഖുനിയോ ചാ’’തി (പരി. ൩൨൨) വുത്തം. ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേന ഉപസമ്പന്നോതി ഇദം പന സബ്ബസിക്ഖാപദവീതിക്കമാരഹേ സബ്ബകാലികേ ച ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ യേഭുയ്യവസേന വുത്തം. നിരുത്തിവസേനാതി നിബ്ബചനവസേന. അഭിലാപവസേനാതി വോഹാരവസേന. ഗുണവസേനാതി ഭിക്ഖുവോഹാരനിമിത്താനം ഗുണാനം വസേന.

സാജീവപദഭാജനീയവണ്ണനാ

വിവട്ടൂപനിസ്സയാ സീലാദയോ ലോകിയേഹി അഭിവിസിട്ഠത്താ അധിസീലാദിവോഹാരേന വുത്താതി ദസ്സേതും കതമം പനാതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ പഞ്ചങ്ഗദസങ്ഗസീലന്തി അബുദ്ധുപ്പാദകാലേ സീലം സന്ധായ വുത്തം തസ്സ വിവട്ടൂപനിസ്സയത്താഭാവാ. യം പന ബുദ്ധുപ്പാദേ രതനത്തയഗുണം തഥതോ ഞത്വാ സാസനേ സുനിവിട്ഠസദ്ധാഹി ഉപാസകോപാസികാഹി ചേവ സാമണേരസിക്ഖമാനാഹി ച രക്ഖിയമാനം പഞ്ചങ്ഗഅട്ഠങ്ഗദസങ്ഗസീലം, തമ്പി അധിസീലമേവ മഗ്ഗുപ്പത്തിഹേതുതോ. വിപസ്സനാമഗ്ഗുപ്പത്തിനിമിത്തതായ ഹി പാതിമോക്ഖസംവരസീലം ലോകിയാനം സീലേഹി അധിസീലം ജാതം അധിചിത്തം വിയ. ന ഹി വിപസ്സനാമഗ്ഗനിമിത്തതം മുഞ്ചിത്വാ ലോകിയചിത്തതോ അധിചിത്തസ്സ അഞ്ഞോ കോചി വിസേസോ ഉപലബ്ഭതി, തദുഭയഞ്ച അനാദിമതോ സംസാരവട്ടസ്സ അത്താദിസാരവിരഹിതതായ തിലക്ഖണബ്ഭാഹതത്തം, ‘‘അഹം മമാ’’തി ആകാരേന പവത്തഅവിജ്ജാതണ്ഹാദിദോസമൂലകത്തഞ്ച, തംദോസമൂലവിദ്ധംസനസമത്ഥായ സീലചിത്തബലോപത്ഥദ്ധായ വിപസ്സനായ ഉക്കംസേനേവ തസ്സ സംസാരവട്ടസ്സ വിഗമഞ്ച, തദുപദേസകസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതാദിഅപരിമിതഗുണഗണയോഗേന അവിപരീതസദ്ധമ്മദേസകത്തഞ്ച യാഥാവതോ ഞത്വാ പടിപന്നേന സമാദായ സിക്ഖിതബ്ബതായ വിവട്ടൂപനിസ്സയം ജാതം, ന അഞ്ഞേന കാരണേന, തഞ്ച വിവട്ടൂപനിസ്സയത്തം യദി സാസനേ പഞ്ചസീലാദിസ്സാപി സമാനം, കിമിദം അധിസീലം ന സിയാ. പഞ്ചസീലാദിമത്തേ ഠിതാനഞ്ഹി അനാഥപിണ്ഡികാദീനം ഗഹട്ഠാനമ്പി മഗ്ഗോ ഉപ്പജ്ജതി. ന ഹി അധിസീലാധിചിത്തം വിനാ മഗ്ഗുപ്പത്തി ഹോതി, തഞ്ച കിഞ്ചാപി കേസഞ്ചി അനുപനിസ്സയതായ തസ്മിം അത്തഭാവേ മഗ്ഗുപ്പത്തിയാ ഹേതു ന ഹോതി, തഥാപി ഭവന്തരേ അവസ്സം ഹോതേവാതി അധിസീലമേവ കാലം കരോന്താനം കല്യാണപുഥുജ്ജനാനം പാതിമോക്ഖസംവരസീലം വിയ, തേനാഹ ബുദ്ധുപ്പാദേയേവ ച പവത്തതീതിആദി. വിവട്ടം പത്ഥേത്വാ രക്ഖിയമാനമ്പി പഞ്ചസീലാദി ബുദ്ധുപ്പാദേയേവ പവത്തതി. ന ഹി തം പഞ്ഞത്തിന്തിആദി പന ഉക്കട്ഠവസേന സബ്ബം പാതിമോക്ഖം സന്ധായ വുത്തം. തദേകദേസഭൂതമ്പി ഹി പാണാതിപാതാദിന്നാദാനാദിഗഹട്ഠസീലമ്പി. ബുദ്ധായേവ വിനയേ പാരാജികസുത്തവിഭങ്ഗാദീസു ആഗതവസേന സബ്ബസോ കായവചീദ്വാരേസു മഗ്ഗുപ്പത്തിയാ വിബന്ധകഅജ്ഝാചാരസോതം വിച്ഛിന്ദിത്വാ മഗ്ഗുപ്പത്തിയാ പദട്ഠാനഭാവേന പഞ്ഞപേതും സക്കോന്തി, ന അഞ്ഞേ. മഗ്ഗുപ്പത്തിം സന്ധായ ഹിസ്സ അധിസീലതാ വുത്താ. തേനാഹ ‘‘പാതിമോക്ഖസംവരതോപി ച മഗ്ഗഫലസമ്പയുത്തമേവ സീലം അധിസീല’’ന്തി. തസ്സേവ ഹി അധിസീലന്തി അബ്യവധാനേന മഗ്ഗാധിട്ഠാനാതി. ഇധ അനധിപ്പേതന്തി ഇമസ്മിം പഠമപാരാജികവിസയേ ‘‘സിക്ഖാ’’തി അനധിപ്പേതം.

ലോകിയഅട്ഠസമാപത്തിചിത്താനീതി സാസനസഭാവം അജാനന്തേഹി ലോകിയജനേഹി സമാപജ്ജിതബ്ബാനി അട്ഠ രൂപാരൂപജ്ഝാനസമ്പയുത്തചിത്താനി സന്ധായ വുത്തം. ന ഹി മഹഗ്ഗതേസു ലോകിയലോകുത്തരഭേദോ അത്ഥി, യേന ലോകിയവിസേസനം ലോകുത്തരനിവത്തനം സിയാ. തസ്മാ സാസനികേഹി സമാപജ്ജിതബ്ബമഹഗ്ഗതജ്ഝാനനിവത്തനമേവ ലോകിയവിസേസനം കതം. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം കാമാവചരാനി പന അട്ഠ കുസലചിത്താനീതി ഏത്ഥാപി ലോകിയവിസേസനം കാതബ്ബമേവ. അയമേവ ഹി അധിചിത്തതോ ചിത്തസ്സ ഭേദോ, യം സാസനം അജാനന്തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സമുപ്പജ്ജനം. ഏവഞ്ച അബുദ്ധുപ്പാദേപി സാസനസഭാവം ജാനന്താനം പച്ചേകബുദ്ധാദീനമ്പി സീലചിത്താനം അധിസീലാധിചിത്തതാ സമത്ഥിതാ ഹോതി. ന വിനാ ബുദ്ധുപ്പാദാതി ഇദം പന അഞ്ഞേസം അഭിസമയഹേതുഭാവേന പച്ചേകബുദ്ധബോധിസത്താദീനം ദേസനാസാമത്ഥിയാഭാവതോ വുത്തം. ആയതിം വാസനാഹേതും പന സീലചിത്തം തേപി ദേസേന്തിയേവ, തഞ്ച മഗ്ഗഹേതുതായ അധിസീലാധിചിത്തമ്പി ഹോന്തം അപ്പകതായ വിപ്ഫാരികതാബാഹുജഞ്ഞത്താഭാവേന അബ്ബോഹാരികന്തി ‘‘ബുദ്ധുപ്പാദേയേവാ’’തി അവധാരണം കതന്തി വേദിതബ്ബം. ന ഹി തംസമാപന്നോതിആദിഅട്ഠകഥാവചനേഹി ഇധ അധിചിത്തനിദ്ദേസേ, ഉപരി അധിപഞ്ഞാനിദ്ദേസേ ച മഗ്ഗഫലസമ്പയുത്തഅധിചിത്തഅധിപഞ്ഞാനമേവ പടിക്ഖേപതോ ലോകിയാധിചിത്താധിപഞ്ഞാനം ഇധ അധിപ്പേതതാ, തം ദ്വയം സമാപന്നസ്സാപി മേഥുനധമ്മസമാപജ്ജനസഭാവോ ച വിഞ്ഞായതി, പാളിയം പന ‘‘യായം അധിസീലസിക്ഖാ, അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതാ സിക്ഖാ’’തി വുത്തത്താ ലോകിയാപി അധിചിത്താധിപഞ്ഞാ അനധിപ്പേതാതി വിഞ്ഞായതി. തസ്മാ പാളിയം അട്ഠകഥായഞ്ച ഏവമധിപ്പായോ വേദിതബ്ബോ – ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിസ്സാമീ’’തി ചിത്തേ ഉപ്പന്നമത്തേ ലോകിയം അധിചിത്തം അധിപഞ്ഞാ ച പരിഹായതി, അധിസീലം പന ചിത്തുപ്പാദമത്തേന ന പരിഹായതീതി പാളിയം അധിസീലസിക്ഖാവ വുത്താ. അട്ഠകഥായം പന പടിലദ്ധലോകുത്തരമഗ്ഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ ‘‘മേഥുനം പടിസേവിസ്സാമീ’’തി ചിത്തമ്പി ന ഉപ്പജ്ജതി സബ്ബസോ അകുപ്പധമ്മത്താ, പുഥുജ്ജനാനം സമാപത്തിലാഭീനമ്പി കേനചി കാരണേന ഉപ്പജ്ജതി കുപ്പധമ്മത്താതി ഇമം വിസേസം ദസ്സേതും ‘‘ന ഹി തംസമാപന്നോ’’തി ലോകുത്തരാവ പടിക്ഖിത്താതി വേദിതബ്ബം.

അത്ഥി ദിന്നന്തി ഏത്ഥ ദിന്നന്തി ദാനചേതനാ അധിപ്പേതാ, തസ്സ ദിന്നസ്സ ഫലം അത്ഥീതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ അത്ഥി യിട്ഠന്തി ഏത്ഥാപി. ആദി-സദ്ദേന ഹുതാദീനം സങ്ഗഹോ. തത്ഥ യിട്ഠന്തി മഹായാഗോ സബ്ബസാധാരണം മഹാദാനമേവ. ഹുതന്തി പഹോനകസക്കാരോ, അത്തനോ വാ ഹോതു, പരേസം വാ ദസ അകുസലകമ്മപഥാ, സബ്ബേപി വാ അകുസലാ ധമ്മാ അനത്ഥുപ്പാദനതോ ന സകം കമ്മം നാമ, തബ്ബിപരീതാ കുസലാ ധമ്മാ സകം നാമ, തദുഭയമ്പി വാ കുസലാകുസലം കമ്മസ്സകോമ്ഹീതിആദിവചനതോ സതി സംസാരപ്പവത്തിയം അധിമുച്ചനട്ഠേന സത്താനം സകന്തി ഏവം കമ്മസ്സകതായ സകഭാവേ അത്തനോ സന്തകതായ ഉപ്പജ്ജനകഞാണം കമ്മസ്സകതഞ്ഞാണം, ഉപലക്ഖണമത്തഞ്ചേതം. സാസനനിസ്സിതാ പന സബ്ബാപി വട്ടഗാമിനികുസലപഞ്ഞാ കമ്മസ്സകതഞ്ഞാണേ പവിട്ഠാ. സാസനനിസ്സിതാ ഹി വിവട്ടഗാമിനീ സബ്ബാപി പഞ്ഞാ ‘‘സച്ചാനുലോമികഞാണ’’ന്തി വുച്ചതി. സാ ഏവ ച അധിപഞ്ഞാ തദവസേസം സബ്ബം കമ്മസ്സകതഞ്ഞാണന്തി വേദിതബ്ബം, തേനേവ ഭഗവാ ‘‘കമ്മസ്സകതഞ്ഞാണം സച്ചാനുലോമികഞാണം മഗ്ഗസമങ്ഗിസ്സ ഞാണം ഫലസമങ്ഗിസ്സ ഞാണ’’ന്തി സബ്ബമ്പി ഞാണചതുക്കേയേവ സങ്ഗഹേസി. തിലക്ഖണാകാരപരിച്ഛേദകം പന വിപസ്സനാഞാണന്തി ഇദം പന മഗ്ഗസ്സ ആസന്നപച്ചയതായ ഉക്കട്ഠവസേന വുത്തം. തദിതരാസഞ്ഹി രതനത്തയാനുസ്സരണാദിപഞ്ഞാനമ്പി മഗ്ഗഹേതുതായ അധിപഞ്ഞതാ സമാനാവാതി ഗഹേതബ്ബം.

സാജീവപദഭാജനീയവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

പച്ചക്ഖാനവിഭങ്ഗവണ്ണനാ

ദുബ്ബല്യേ ആവികതേതി യംനൂനാഹം ബുദ്ധം പച്ചക്ഖേയ്യന്തിആദിനാ ദുബ്ബലഭാവേ പകാസിതേ. മുഖാരുള്ഹതാതി ലോകജനാനം സത്തട്ഠാതിആദീസു മുഖാരുള്ഹഞായേനാതി അധിപ്പായോ. ദിരത്തതിരത്തന്തി (പാചി. ൫൨) ഏത്ഥ യഥാ അന്തരന്തരാ സഹസേയ്യാവസേന തിരത്തം അഗ്ഗഹേത്വാ നിരന്തരമേവ തിസ്സോ രത്തിയോ അനുപസമ്പന്നേന സദ്ധിം സഹസേയ്യായ അരുണുട്ഠാപനവസേന തിരത്തഗ്ഗഹണത്ഥം ‘‘ദിരത്തതിരത്ത’’ന്തി അബ്യവധാനേന വുത്തന്തി ദിരത്തഗ്ഗഹണസ്സ പയോജനമ്പി സക്കാ ഗഹേതും, ഏവമിധാപി ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാതി ഇമസ്സാപി ഗഹണസ്സ പയോജനമത്ഥേവാതി ദസ്സേതും യസ്മാ വാ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനസ്സാതിആദി വുത്തം.

ഇദാനി ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാതി ഇമസ്സ പുരിമപദസ്സേവ വിവരണഭാവം വിനാപി വിസും അത്ഥസബ്ഭാവം ദസ്സേതും അപിചാതിആദി വുത്തം. വിസേസാവിസേസന്തി ഏത്ഥ യേന വാക്യേന ദുബ്ബല്യാവികമ്മമേവ ഹോതി, ന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം, തത്ഥ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനദുബ്ബല്യാവികമ്മാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം വിസേസോ ഹോതി. യേന പന വചനേന തദുഭയമ്പി ഹോതി, തത്ഥ നേവത്ഥി വിസേസോ അവിസേസോപി, തം വിസേസാവിസേസം. ‘‘കഠ കിച്ഛജീവനേ’’തി ധാതൂസു പഠിതത്താ വുത്തം ‘‘കിച്ഛജീവികപ്പത്തോ’’തി. ഉക്കണ്ഠനഞ്ഹി ഉക്കണ്ഠാ, തം ഇതോ ഗതോതി ഉക്കണ്ഠിതോ, കിച്ഛജീവികം പത്തോതി അത്ഥോ. ഉദ്ധം ഗതോ കണ്ഠോ ഏതിസ്സാതി ഉക്കണ്ഠാ, അനഭിരതിയാ വജേ നിരുദ്ധഗോഗണോ വിയ ഗമനമഗ്ഗം ഗവേസന്തോ പുഗ്ഗലോ ഉക്കണ്ഠോ ഹോതി, തം ഉക്കണ്ഠം. അനഭിരതിം ഇതോതിപി ഉക്കണ്ഠിതോതി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘ഉദ്ധം കണ്ഠം കത്വാ വിഹരമാനോ’’തി. സാ ച ഉക്കണ്ഠതാ വിക്ഖേപേനേവാതി വിക്ഖിത്തോതിആദി വുത്തം.

സമണഭാവതോതി ഉപസമ്പദതോ. ഭാവവികപ്പാകാരേനാതി ഭിക്ഖുഭാവതോ ചവിത്വാ യം യം ഗിഹിആദിഭാവം പത്തുകാമോ ‘‘അഹം അസ്സ’’ന്തി അത്തനോ ഭവനം വികപ്പേതി, തേന തേന ഗിഹിആദിആകാരേന, അത്തനോ ഭവനസ്സ വികപ്പനാകാരേനാതി അധിപ്പായോ.

൪൬. പാളിയം യദി പനാഹന്തി അഹം യദി ബുദ്ധം പച്ചക്ഖേയ്യം, സാധു വതസ്സാതി അത്ഥോ. അപാഹം, ഹന്ദാഹന്തി ഏത്ഥാപി വുത്തനയേനേവ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ‘‘ഹോതി മേ ബുദ്ധം പച്ചക്ഖേയ്യ’’ന്തി മമ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതീതി വദതി.

൫൦. ന രമാമീതി പബ്ബജ്ജായ ദുക്ഖബഹുലതായ സുഖാഭാവം ദസ്സേതി. നാഭിരമാമീതി പബ്ബജ്ജായ വിജ്ജമാനേപി അനവജ്ജസുഖേ അത്തനോ അഭിരതിഅഭാവം ദസ്സേതി.

൫൧. തേനേവ വചീഭേദേനാതി വചീഭേദം കത്വാപി അഞ്ഞേന കായപ്പയോഗേന വിഞ്ഞാപനം നിവത്തേതി. അയം സാസനം ജഹിതുകാമോതിആദിനാ ഭാസാകോസല്ലാഭാവേന സബ്ബസോ പദത്ഥാവബോധാഭാവേപി ‘‘അയം അത്തനോ പബ്ബജിതഭാവം ജഹിതുകാമോ ഇമം വാക്യഭേദം കരോതീ’’തി ഏത്തകം അധിപ്പേതത്ഥമത്തം ചേപി സോ താവ ജാനാതി, പച്ചക്ഖാനമേവ ഹോതീതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘ഏത്തകമത്തമ്പി ജാനാതീ’’തി. പദപച്ഛാഭട്ഠന്തി പദപരാവത്തി, മാഗധഭാസതോ അവസിട്ഠാ സബ്ബാപി ഭാസാ ‘‘മിലക്ഖഭാസാ’’തി വേദിതബ്ബാ. ഖേത്തമേവ ഓതിണ്ണന്തി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനസ്സ രുഹനട്ഠാനഭൂതം ഖേത്തമേവ ഓതിണ്ണം.

ദൂതന്തി മുഖസാസനം. സാസനന്തി പണ്ണസാസനം, ഭിത്തിഥമ്ഭാദീസു അക്ഖരം വാ ഛിന്ദിത്വാ ദസ്സേതി. പച്ചക്ഖാതുകാമതാചിത്തേ ധരന്തേയേവ വചീഭേദസമുപ്പത്തിം സന്ധായ ‘‘ചിത്തസമ്പയുത്ത’’ന്തി വുത്തം, ചിത്തസമുട്ഠാനന്തി അത്ഥോ. നിയമിതാനിയമിതവസേന വിജാനനഭേദം ദസ്സേതുമാഹ യദി അയമേവ ജാനാതൂതിആദി. അയഞ്ച വിഭാഗോ വദതി വിഞ്ഞാപേതീതി ഏത്ഥ യസ്സ വദതി, തസ്സേവ വിജാനനം അധിപ്പേതന്തി ഇമിനാ വുത്തനയേന ലദ്ധോതി ദട്ഠബ്ബം, ന ഹേത്ഥ ഏകസ്സ വദതി അഞ്ഞസ്സ വിഞ്ഞാപേതീതി അയമത്ഥോ സമ്ഭവതി. ‘‘തേസു ഏകസ്മിം ജാനന്തേപീ’’തി വുത്തത്താ ‘‘ദ്വേയേവ ജാനന്തു ഏകോ മാ ജാനാതൂ’’തി ഏവം ദ്വിന്നമ്പി ജനാനം നിയമേത്വാ ആരോചിതേപി തേസു ഏകസ്മിമ്പി ജാനന്തേ പച്ചക്ഖാനം ഹോതിയേവാതി ഗഹേതബ്ബം. പരിസങ്കമാനോതി ‘‘വാരേസ്സന്തീ’’തി ആസങ്കമാനോ. സമയഞ്ഞൂതി സാസനസങ്കേതഞ്ഞൂ, ഇധ പന അധിപ്പായമത്തജാനനേനാപി സമയഞ്ഞൂ നാമ ഹോതി, തേനാഹ ഉക്കണ്ഠിതോതിആദി. തസ്മാ ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീതിആദിഖേത്തപദാനം സബ്ബസോ അത്ഥം ഞത്വാപി സചേ ‘‘ഭിക്ഖുഭാവതോ ചവിതുകാമതായ ഏസ വദതീ’’തി അധിപ്പായം ന ജാനാതി, അപ്പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. അത്ഥം പന അജാനിത്വാപി ‘‘ഉക്കണ്ഠിതോ വദതീ’’തി തം ജാനാതി, പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. സോതവിഞ്ഞാണവീഥിയാ സദ്ദമത്തഗ്ഗഹണമേവ, അത്ഥഗ്ഗഹണം പന മനോവിഞ്ഞാണവീഥിപരമ്പരായാതി ആഹ തങ്ഖണഞ്ഞേവാതിആദി.

൫൩. വണ്ണപട്ഠാനന്തി സത്ഥുഗുണവണ്ണപ്പകാസകം പകരണം. ഉപാലിഗാഥാസൂതി ഉപാലിസുത്തേ ഉപാലിഗഹപതിനാ ധീരസ്സ വിഗതമോഹസ്സാതിആദിനാ വുത്തഗാഥാസു. യഥാരുതന്തി പാളിയം വുത്തമേവാതി അത്ഥോ. അനന്തബുദ്ധീതിആദീനി വണ്ണപട്ഠാനേ ആഗതനാമാനി. ധീരന്തിആദീനി (മ. നി. ൨.൭൬) പന ഉപാലിഗാഥാസു. തത്ഥ ബോധി വുച്ചതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, സാ ജാനനഹേതുത്താ പഞ്ഞാണം ഏതസ്സാതി ബോധിപഞ്ഞാണോ. സ്വാക്ഖാതം ധമ്മന്തിആദീസു ധമ്മ-സദ്ദോ സ്വാക്ഖാതാദിപദാനം ധമ്മവേവചനഭാവം ദസ്സേതും വുത്തോ. തസ്മാ സ്വാക്ഖാതം പച്ചക്ഖാമീതിആദിനാ വുത്തേയേവ വേവചനേന പച്ചക്ഖാനം നാമ ഹോതി. ധമ്മ-സദ്ദേന സഹ യോജേത്വാ വുത്തേ പന യഥാരുതവസേന പച്ചക്ഖാനന്തി വേദിതബ്ബം. സുപ്പടിപന്നം സങ്ഘന്തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. കുസലം ധമ്മന്തിആദീനിപി കുസലാ ധമ്മാ അകുസലാ ധമ്മാതിആദിധമ്മമേവ (ധ. സ. തികമാതികാ ൧) സന്ധായ വുത്തനാമാനി, ഇതരഥാ അകുസലധമ്മപച്ചക്ഖാനേ ദോസാഭാവപ്പസങ്ഗതോതി, തേനാഹ ചതുരാസീതിധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സേസൂതിആദി. പഠമപാരാജികന്തിആദിനാ സിക്ഖാപദാനംയേവ ഗഹണം വേദിതബ്ബം, ന ആപത്തീനം.

യസ്സ മൂലേനാതി യസ്സ സന്തികേ. ആചരിയവേവചനേസു യോ ഉപജ്ഝം അദത്വാ ആചരിയോവ ഹുത്വാ പബ്ബാജേസി, തം സന്ധായ ‘‘യോ മം പബ്ബാജേസീ’’തി വുത്തം. തസ്സ മൂലേനാതി തസ്സ സന്തികേ. ഓകല്ലകോതി ഖുപ്പിപാസാദിദുക്ഖാതുരാനം കിസലൂഖസരീരവേസാനം ഗഹട്ഠമനുസ്സാനം അധിവചനം. മോളിബദ്ധോതി ബദ്ധകേസകലാപോ ഗഹട്ഠോ. കുമാരകോതി കുമാരാവത്ഥോ അതിവിയ ദഹരോ സാമണേരോ. ചേല്ലകോതി തതോ കിഞ്ചി മഹന്തോ. ചേടകോതി മജ്ഝിമോ. മോളിഗല്ലോതി മഹാസാമണേരോ. സമണുദ്ദേസോതി അവിസേസതോ സാമണേരാധിവചനം. അസുചിസങ്കസ്സരസമാചാരോതി അസുചി ഹുത്വാ ‘‘മയാ കതം പരേ ജാനന്തി നു ഖോ, ന നു ഖോ’’തി അത്തനാ, ‘‘അസുകേന നു ഖോ ഇദം കത’’ന്തി പരേഹി ച സങ്കായ സരിതബ്ബേന അനുസ്സരിതബ്ബേന സമാചാരേന യുത്തോ. സഞ്ജാതരാഗാദികചവരത്താ കസമ്ബുജാതോ. കോണ്ഠോതി ദുസ്സീലാധിവചനമേതം.

൫൪. തിഹേതുകപടിസന്ധികാതി അതിഖിപ്പം ജാനനസമത്ഥേ സന്ധായ വുത്തം, ന ദുഹേതുകാനം തത്ഥ അസമ്ഭവതോ. സഭാഗസ്സാതി പുരിസസ്സ. വിസഭാഗസ്സാതി മാതുഗാമസ്സ. പോത്ഥകരൂപസദിസസ്സാതി മത്തികാദീഹി കതരൂപസദിസസ്സ. ഗരുമേധസ്സാതി ആരമ്മണേസു ലഹുപ്പവത്തിയാ അഭാവതോ ദന്ധഗതികതായ ഗരുപഞ്ഞസ്സ, മന്ദപഞ്ഞസ്സാതി വുത്തം ഹോതി.

ഇദാനേത്ഥ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനവാരസ്സ പാളിയം അട്ഠകഥായഞ്ച വുത്തനയാനം സമ്പിണ്ഡനത്ഥവസേന ഏവം വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ – തത്ഥ ഹി സാമഞ്ഞാ ചവിതുകാമോതിആദീഹി പദേഹി ചിത്തനിയമം ദസ്സേതി. ബുദ്ധന്തിആദീഹി പദേഹി ഖേത്തനിയമം, പച്ചക്ഖാമി ധാരേതീതി ഏതേന കാലനിയമം, വദതീതി ഇമിനാ പയോഗനിയമം, അലം മേ ബുദ്ധേന, കിം നു മേ, ന മമത്ഥോ, സുമുത്താഹന്തിആദീഹി അനാമട്ഠകാലവസേനപി പച്ചക്ഖാനം ഹോതീതി ദസ്സേതി, വിഞ്ഞാപേതീതി ഇമിനാ വിജാനനനിയമം, ഉമ്മത്തകോ സിക്ഖം പച്ചക്ഖാതി ഉമ്മത്തകസ്സ സന്തികേതിആദീഹി പുഗ്ഗലനിയമം, സോ ച നപ്പടിവിജാനാതീതിആദീഹി വിജാനനനിയമാഭാവേന പച്ചക്ഖാനാഭാവം ദസ്സേതി, ദവായാതിആദീഹി ചിത്തനിയമാഭാവേന, സാവേതുകാമോ ന സാവേതീതി ഇമിനാ പയോഗനിയമാഭാവേന, അവിഞ്ഞുസ്സ സാവേതി വിഞ്ഞുസ്സ ന സാവേതീതി ഏതേഹി യം പുഗ്ഗലം ഉദ്ദിസ്സ സാവേതി, തസ്സേവ സവനേ സീസം ഏതി, നാഞ്ഞസ്സാതി. സബ്ബസോ വാ പന ന സാവേതി അപ്പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാതി ഇദം പന ചിത്താദിനിയമേനേവ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന അഞ്ഞഥാതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തസ്മാ ചിത്തഖേത്തകാലപയോഗപുഗ്ഗലവിജാനനവസേന സിക്ഖായ പച്ചക്ഖാനം ഞത്വാ തദഭാവേന അപ്പച്ചക്ഖാനം വേദിതബ്ബം.

കഥം? ഉപസമ്പന്നഭാവതോ ചവിതുകാമതാചിത്തേനേവ ഹി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന ദവാ വാ രവാ വാ ഭണന്തസ്സ. ഏവം ചിത്തവസേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന. തഥാ ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീതിആദിനാ വുത്താനം ബുദ്ധാദീനം സബ്രഹ്മചാരിപരിയോസാനാനം ചതുദ്ദസന്നഞ്ചേവ ഗിഹീതി മം ധാരേഹീതിആദിനാ വുത്താനം ഗിഹിആദീനം അസക്യപുത്തിയപരിയോസാനാനം അട്ഠന്നഞ്ചാതി ഇമേസം ദ്വാവീസതിയാ ഖേത്തപദാനം യസ്സ കസ്സചി സവേവചനസ്സ വസേന തേസു യം കിഞ്ചി വത്തുകാമസ്സ യം കിഞ്ചി വദതോപി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി. ഏവം ഖേത്തവസേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന. തത്ഥ യദേതം ‘‘പച്ചക്ഖാമീതി ച മം ധാരേഹീതി ചാ’’തി വുത്തം വത്തമാനകാലവചനം, യാനി ച ‘‘അലം മേ ബുദ്ധേന, കിം നു മേ ബുദ്ധേന, ന മമത്ഥോ ബുദ്ധേന, സുമുത്താഹം ബുദ്ധേനാ’’തിആദിനാ നയേന ആഖ്യാതവസേന കാലം അനാമസിത്വാ പുരിമേഹി ചുദ്ദസഹി പദേഹി സദ്ധിം യോജേത്വാ വുത്താനി അലം മേതിആദീനി ചത്താരി പദാനി, തേസംയേവ ച സവേവചനാനം വസേന പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന പന ‘‘പച്ചക്ഖാസി’’ന്തി വാ, ‘‘പച്ചക്ഖിസ്സ’’ന്തി വാ, ‘‘മം ധാരേസീ’’തി വാ, ‘‘മം ധാരേസ്സസീ’’തി വാ, ‘‘യംനൂന പച്ചക്ഖേയ്യ’’ന്തി വാതിആദീനി അതീതാനാഗതപരികപ്പവചനാനി ഭണന്തസ്സ. ഏവം വത്തമാനകാലവസേന ചേവ അനാമട്ഠകാലവസേന ച പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന. പയോഗോ പന ദുവിധോ കായികോ വാചസികോ, തത്ഥ ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീതിആദിനാ നയേന യായ കായചി ഭാസായ വചീഭേദം കത്വാ വാചസികപയോഗേനേവ പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന അക്ഖരലിഖനം വാ ഹത്ഥമുദ്ദാദിദസ്സനം വാ കായപയോഗം കരോന്തസ്സ. ഏവം വാചസികപയോഗേനേവ പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന.

പുഗ്ഗലോ പന ദുവിധോ യോ ച പച്ചക്ഖാതി, യസ്സ ച പച്ചക്ഖാതി, തത്ഥ യോ പച്ചക്ഖാതി, സോ സചേ ഉമ്മത്തകഖിത്തചിത്തവേദനട്ടാനം അഞ്ഞതരോ ന ഹോതി, യസ്സ പന പച്ചക്ഖാതി, സോ സചേ മനുസ്സജാതികോ ഹോതി, ന ച ഉമ്മത്തകാദീനം അഞ്ഞതരോ സമ്മുഖീഭൂതോ ച, സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി. ന ഹി അസമ്മുഖീഭൂതസ്സ ദൂതേന വാ പണ്ണേന വാ ആരോചനം രുഹതി. ഏവം യഥാവുത്തപുഗ്ഗലവസേന പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന. വിജാനനമ്പി നിയമിതാനിയമിതവസേന ദുവിധം. തത്ഥ യസ്സ യേസം വാ നിയമേത്വാ ഇമസ്സ ഇമേസം വാ ആരോചേമീതി വദതി, സചേ തേ യഥാ പകതിയാ ലോകേ മനുസ്സാ വചനം സുത്വാ ആവജ്ജനസമയേ ജാനന്തി, ഏവം തസ്സ വചനാനന്തരമേവ ‘‘അയം ഉക്കണ്ഠിതോ’’തി വാ, ‘‘ഗിഹിഭാവം പത്ഥയതീ’’തി വാ യേന കേനചി ആകാരേന മനുസ്സജാതികോ വചനത്ഥം ജാനാതി, പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. അഥ അപരഭാഗേ ‘‘കിം ഇമിനാ വുത്ത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ജാനന്തി, അഞ്ഞേ വാ ജാനന്തി, അപ്പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി. അനിയമേത്വാ ആരോചേന്തസ്സ പന സചേ വുത്തനയേന യോ കോചി മനുസ്സജാതികോ വചനത്ഥം ജാനാതി, പച്ചക്ഖാതാ ഹോതി സിക്ഖാ, ഏവം ജാനനവസേന പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന. ഇതി ഇമേസം വുത്തപ്പകാരാനം ചിത്താദീനം വസേനേവ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന അഞ്ഞഥാതി ദട്ഠബ്ബം.

സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

മൂലപഞ്ഞത്തിവണ്ണനാ

൫൫. ഇതോ പട്ഠായാതി ദുട്ഠുല്ലപദതോ പട്ഠായ. മേഥുനധമ്മോ യഥാ സരൂപേനേവ ദുട്ഠുല്ലം, ഏവം ദസ്സനാദിദുട്ഠുല്ലധമ്മപരിവാരത്താപി ദുട്ഠുല്ലന്തി ദസ്സേതും യസ്മാതിആദി വുത്തം. അവസ്സുതാനന്തി മേഥുനരാഗേന തിന്താനം. പരിയുട്ഠിതാനന്തി മേഥുനരാഗേന അഭിഭൂതചിത്താനം. മേഥുന-സദ്ദസ്സ സദിസസദ്ദപഅയായത്താ വുത്തം ‘‘സദിസാന’’ന്തി, രത്തതാദീഹി സദിസാനന്തി അത്ഥോ. ഇദഞ്ച യേഭുയ്യതോ വുത്തം ഉഭോസു അഞ്ഞതരസ്സ രാഗാഭാവേപി ഇതരസ്സ മേഥുനസേവനസംസിദ്ധിതോ. മേഥുന-സദ്ദോ വാ ഉഭയസദ്ദപഅയായോ, മേഥുനം യുഗളം യമകം ഉഭയന്തി ഹി അത്ഥതോ ഏകം, തേനാഹ ‘‘ഉഭിന്നം രത്താന’’ന്തി. ‘‘ദ്വയംദ്വയസമാപത്തീ’’തി ഹി പാളിയമ്പി വുത്തം. നിമിത്തേനാതി ഭുമ്മത്ഥേ കരണവചനം, ഇത്ഥിനിമിത്തേ അത്തനോ നിമിത്തം പവേസേതീതി അത്ഥോ. നിമിത്തം അങ്ഗജാതന്തി അത്ഥതോ ഏകം. തിലഫലന്തി സാസപമത്തം തിലബീജം അധിപ്പേതം, ന കോസസഹിതം ഫലന്തി ആഹ ‘‘തിലബീജമത്തമ്പീ’’തി. അല്ലോകാസേതി സഭാവേന പിഹിതസ്സ നിമിത്തസ്സ പകതിവാതേന അസമ്ഫുട്ഠേ തിന്തപ്പദേസേ. താദിസോ പദേസോ സചേപി കേനചി വാതാദിവികാരേന സുക്ഖതി, തഥാപി അനല്ലോകാസോതി ഉപക്കമതോ പാരാജികമേവ.

വേമജ്ഝന്തി യഥാ ചത്താരി പസ്സാനി അഫുസന്തോ പവേസേതി, ഏവം കതവിവരസ്സ ഇത്ഥിനിമിത്തസ്സ അബ്ഭന്തരതലം വുച്ചതി. പുരിസനിമിത്തേ പന മജ്ഝന്തി അഗ്ഗകോടിം സന്ധായ വദതി. ഉപരീതി മജ്ഝിമപബ്ബേന സമിഞ്ജിത്വാ പവേസിയമാനസ്സ അങ്ഗജാതസ്സ സമിഞ്ജിതങ്ഗുലിയാ മജ്ഝിമപബ്ബപിട്ഠിസദിസഅഗ്ഗകോടിയേവ. ഹേട്ഠാ പവേസേന്തോതി ഇത്ഥിനിമിത്തസ്സ ഹേട്ഠാഭാഗേന ഛുപിയമാനം പവേസേന്തോ, യഥാ ഇത്ഥിനിമിത്തസ്സ അല്ലോകാസം ഹേട്ഠിമതലം തിലബീജമത്തമ്പി അത്തനോ നിമിത്തേന ഛുപതി, ഏവം പവേസേന്തോതി അത്ഥോ. ഛുപനമേവ ഹേത്ഥ പവേസനം, ഏവം സേസേസുപി. മജ്ഝേന പവേസേന്തോതി അബ്ഭന്തരതലേന ഛുപിയമാനം പവേസേന്തോ, യഥാ അബ്ഭന്തരതലം ഛുപതി, ഏവം പവേസേന്തോതി അത്ഥോ. കത്ഥചി അച്ഛുപന്തം പവേസേത്വാ ആകാസഗതമേവ നീഹരന്തസ്സ നത്ഥി പാരാജികം, ദുക്കടം പന ഹോതി ഛിന്നസീസവത്ഥുസ്മിം (പാരാ. ൭൩) വിയ. മജ്ഝേനേവ ഛുപന്തം പവേസേന്തോതി അഗ്ഗകോടിയാ ഛുപന്തം പവേസേന്തോ. മജ്ഝിമപബ്ബപിട്ഠിയാ സങ്കോചേത്വാതി നിമിത്തം അത്തനോ മജ്ഝിമപബ്ബപിട്ഠിയാ സമിഞ്ജിത്വാ ഉപരിഭാഗേന ഛുപന്തം പവേസേന്തോപി. കിം വിയ? സമിഞ്ജിതങ്ഗുലി വിയാതി യോജനാ. അഥ വാ മജ്ഝിമപബ്ബപിട്ഠിയാ സമിഞ്ജിതങ്ഗുലി വിയാതി സമ്ബന്ധോ, സമിഞ്ജിതങ്ഗുലിം വാ മജ്ഝിമപബ്ബപിട്ഠിയാ പവേസേന്തോ വിയാതിപി യോജേതബ്ബം. ഉപരിഭാഗേനാതി സങ്കോചിതസ്സ നിമിത്തസ്സ ഉപരികോടിയാ.

ഇദാനി പുരിസനിമിത്തസ്സ ഹേട്ഠാ വുത്തേസു ഛസു ‘‘ഉപരീ’’തി വുത്തസ്സ ഛട്ഠസ്സ ഠാനസ്സ വസേന വിസും ചത്താരി പസ്സാനി ഗഹേത്വാ പുരിസനിമിത്തേ ദസട്ഠാനഭേദം ദസ്സേന്തോ തത്ഥാതിആദിമാഹ. ഹേട്ഠാ പന അഗഹിതഗ്ഗഹണവസേന ഛ ഠാനാനി വുത്താനി. തുലാദണ്ഡസദിസം പവേസേന്തസ്സാപീതി അസമിഞ്ജിത്വാ ഉജുകം പവേസേന്തസ്സ. ചമ്മഖീലന്തി ഏളകാദീനം ഗീവായ വിയ നിമിത്തേ ജാതം ചമ്മങ്കുരം, ‘‘ഉണ്ണിഗണ്ഡോ’’തിപി വദന്തി. ‘‘ഉപഹതകായപ്പസാദ’’ന്തി അവത്വാ നട്ഠകായപ്പസാദന്തി വചനേന ഉപാദിന്നഭാവേ സതി കേനചി പച്ചയേന ഉപഹതേപി കായപ്പസാദേ ഉപഹതിന്ദ്രിയവത്ഥുസ്മിം (പാരാ. ൭൩) വിയ പാരാജികമേവാതി ദസ്സേതി. ഇത്ഥിനിമിത്തസ്സ പന നട്ഠേപി ഉപാദിന്നഭാവേ സതി മതസരീരേ വിയ പാരാജികക്ഖേത്തതാ ന വിജഹതീതി വേദിതബ്ബാ. മേഥുനസ്സാദേനാതി ഇദം കായസംസഗ്ഗരാഗേ സതി സങ്ഘാദിസേസോ ഹോതീതി വുത്തം. ബീജാനീതി അണ്ഡാനി.

മുഖം അപിധായാതി പമാദേന സമുപ്പന്നമ്പി ഹാസം ബീജനിയാ പടിച്ഛാദനമ്പി അകത്വാ നിസീദനം അഗാരവന്തി വുത്തം. അഥ വാ അപിധായാതി പിദഹിത്വാ, ബീജനിയാ മുഖം പടിച്ഛാദേത്വാ ഹസമാനേന ന നിസീദിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ദന്തവിദംസകന്തി ദന്തേ ദസ്സേത്വാ. ഗബ്ഭിതേനാതി ‘‘അയുത്തകഥാ’’തി സങ്കോചം അനാപജ്ജന്തേന, നിരവസേസാധിപ്പായകഥനേ സഞ്ജാതുസ്സാഹേനാതി അത്ഥോ.

അനുപഞ്ഞത്തിവണ്ണനാ

പാരാജികവത്ഥുഭൂതാതി യേസം തീസു മഗ്ഗേസു തിലബീജമത്തമ്പി നിമിത്തസ്സ പവേസോകാസോ ഹോതി, തേ ഇത്ഥിപുരിസാദിഭേദാ സബ്ബേ സങ്ഗയ്ഹന്തി, ന ഇതരേ. ഇധ പന തിരച്ഛാനഗതായാതി-പാളിപദാനുരൂപതോ ന സബ്ബാതിആദിനാ ഇത്ഥിലിങ്ഗവസേന വുത്തം. ഗോനസാതി സപ്പവിസേസാ, യേസം പിട്ഠീസു മഹന്തമഹന്താനി മണ്ഡലാനി ഹോന്തി. കച്ഛപമണ്ഡൂകാനം ചതുപ്പദത്തേപി ഓദകതാസാമഞ്ഞേന അപദേഹി സഹ ഗഹണം. മുഖസണ്ഠാനന്തി ഓട്ഠചമ്മസണ്ഠാനം. വണസങ്ഖേപന്തി വണസങ്ഗഹം. വണേ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച ‘‘അമഗ്ഗേന അമഗ്ഗം പവേസേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (പാരാ. ൬൬) ഇമസ്സ സുത്തസ്സ വസേന വേദിതബ്ബം. മങ്ഗുസാതി നകുലാ. ഏതമേവ ഹി അത്ഥന്തി യോ നം അജ്ഝാപജ്ജതി, തം പരാജേതീതി ഇമമത്ഥം വുത്താനംയേവ പാരാജികാദിസദ്ദാനം നിബ്ബചനപ്പസങ്ഗേ ഇമിസ്സാ പരിവാരഗാഥായ പവത്തത്താ. ഭട്ഠോതി സാസനതോ പരിഹീനോ. നിരങ്കതോതി നിരാകതോ. ഏതന്തി ആപത്തിരൂപം പാരാജികം. ഛിന്നോതി അന്തരാഖണ്ഡിതോ.

പകതത്തേഹി ഭിക്ഖൂഹീതി ഏത്ഥ പകതത്താ നാമ പാരാജികം അനാപന്നാ അനുക്ഖിത്താ ച. കേചി പന ‘‘പകതത്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി ഏകതോ കത്തബ്ബത്താതി അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ പകതത്തഭൂതേഹി അലജ്ജീഹിപി സദ്ധിം ഉപോസഥാദിസങ്ഘകമ്മകരണേ ദോസോ നത്ഥീ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം, ഇമിനാ വചനേന തസ്സ അത്ഥസ്സ അസിജ്ഝനതോ. യദി ഹി സങ്ഘകമ്മം കരീയതി, പകതത്തേഹേവ കരീയതി, ന അപകതത്തേഹീതി ഏവം അപകതത്തേഹി സഹസംവാസപടിക്ഖേപപരം ഇദം വചനം, ന പന പകതത്തേഹി സബ്ബേഹി അലജ്ജീആദീഹി ഏകതോ സങ്ഘകമ്മം കത്തബ്ബമേവാതി. ഏവം സംവാസവിധാനപരം പകതത്തേസുപി സഭാഗാപത്തിം ആപന്നേഹി അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ച അലജ്ജീഹി ച സദ്ധിം ഏകതോ കമ്മകരണസ്സ പടിക്ഖിത്തത്താ. വുത്തഞ്ഹി ‘‘സചേ സബ്ബോ സങ്ഘോ സഭാഗാപത്തിയാ സതി വുത്തവിധിം അകത്വാ ഉപോസഥം കരോതി, വുത്തനയേനേവ സബ്ബോ സങ്ഘോ ആപത്തിം ആപജ്ജതീ’’തിആദി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ). ‘‘യത്ഥ ആമിസപരിഭോഗോ വട്ടതി, ധമ്മപരിഭോഗോപി തത്ഥ വട്ടതീ’’തി അലജ്ജീഹി സഹ പരിഭോഗോ ച അട്ഠകഥായം പടിക്ഖിത്തോ ഏകതോ കമ്മകരണസ്സാപി ധമ്മപരിഭോഗത്താ. തസ്മാ യഥാ ഹി പാളിയം പാരാജികാപത്തിആപജ്ജനകപുഗ്ഗലനിയമത്ഥം യ്വായം ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേന…പേ… ഉപസമ്പന്നോ, അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതോ ഭിക്ഖൂതി ഇമസ്മിം വചനേ സബ്ബേപി ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മേന ഉപസമ്പന്നാ പാരാജികാപജ്ജനകപുഗ്ഗലായേവാതി നിയമോ ന സിജ്ഝതി പാരാജികാനാപജ്ജനകാനമ്പി സേക്ഖാദീനം സമ്ഭവാ, അഥ ഖോ ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മേന ഉപസമ്പന്നേസുയേവ പാരാജികാപത്തിആപജ്ജനകാ അലജ്ജീ ബാലപുഥുജ്ജനാ ലബ്ഭന്തി, ന പന ഏഹിഭിക്ഖുആദീസൂതി ഏവം നിയമോ സിജ്ഝതി, ഏവമിധാപി പകതത്തേസുയേവ ഏകതോ കമ്മകരണാരഹാ അനാപത്തികാ ലജ്ജീ കുക്കുച്ചകാ സിക്ഖാകാമാ ഉപലബ്ഭന്തി, ന അപകതത്തേസൂതി ഏവമേവ നിയമോ സിജ്ഝതി അപകതത്താനം ഗണപൂരണത്താഭാവേന അസംവാസികത്തനിയമതോ. അലജ്ജിനോ പന ഗണപൂരകാ ഹുത്വാ കമ്മസ്സ സാധനതോ അസംവാസികേസു ന ഗഹിതാ കത്തബ്ബവിധിം അകത്വാ തേഹി സഹ മദ്ദിത്വാ കമ്മം കരോന്താനം ആപത്തി അലജ്ജിതാ ച ന വിഗച്ഛതീതി വേദിതബ്ബം. ‘‘ഏകോ അലജ്ജീ അലജ്ജീസതമ്പി കരോതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൮൫) ഹി വുത്തം, തേനേവ വക്ഖതി ‘‘സബ്ബേപി ലജ്ജിനോ ഏതേസു കമ്മാദീസു സഹ വസന്തീ’’തിആദി. അയഞ്ചത്ഥോ ഉപരി വിത്ഥാരതോ ആവി ഭവിസ്സതി.

തഥാതി സീമാപരിച്ഛിന്നേഹീതിആദിം പരാമസതി. ഏകതോ വന്ദനഭുഞ്ജനഗാമപ്പവേസനവത്താപടിവത്തകരണഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാസജ്ഝായകരണാദിസാമഗ്ഗികിരിയാവസേന ഭഗവതാ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദസിക്ഖനം സമസിക്ഖതാ നാമ, തഞ്ച ലജ്ജീഹേവ സമം സിക്ഖിതബ്ബം, ന അലജ്ജീഹീതി ദസ്സേതും ‘‘പഞ്ഞത്തം പന…പേ… സമസിക്ഖതാ നാമാ’’തി വുത്തം. തത്ഥ അനതിക്കമനവസേന ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാദിവസേന ച ലജ്ജീപുഗ്ഗലേഹി സമം ഏകതോ സിക്ഖിതബ്ബാ സമസിക്ഖാതി സിക്ഖാപദാനി വുത്താനി, താസം സമസിക്ഖനം യഥാവുത്തനയേന ലജ്ജീഹി സിക്ഖിതബ്ബഭാവോ സമസിക്ഖതാ നാമാതി അധിപ്പായോ. യഥാവുത്തേസു ഏകകമ്മാദീസു അലജ്ജീനം ലജ്ജിധമ്മേ അനോക്കന്തേ ലജ്ജീഹി സഹ സംവാസോ നത്ഥി, തതോ ബഹിയേവ തേ സന്ദിസ്സന്തീതി ആഹ സബ്ബേപി ലജ്ജിനോതിആദി.

൫൬. യം തം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. വത്ഥുമേവ ന ഹോതീതി സുവണ്ണാദീഹി കതഇത്ഥിരൂപാനം അങ്ഗജാതേസുപി നിമിത്തവോഹാരദസ്സനതോ തത്ഥ പാരാജികാസങ്കാനിവത്തനത്ഥം വുത്തം. തേനേവ വിനീതവത്ഥൂസു ലേപചിത്താദിവത്ഥൂസു സഞ്ജാതകുക്കുച്ചസ്സ പാരാജികേന അനാപത്തി വുത്താ.

പഠമചതുക്കവണ്ണനാ

൫൭. അസ്സാതി ആഖ്യാതപദന്തി തസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഹോതീ’’തി ആഹ, ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ, ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി. ദുതിയേ അത്ഥവികപ്പേ ‘‘ഹോതീ’’തി ഇദം വചനസേസോ.

൫൮. സാദിയന്തസ്സേവാതി ഏത്ഥ സാദിയനം നാമ സേവേതുകാമതാചിത്തസ്സ ഉപ്പാദനമേവാതി ആഹ ‘‘പടിസേവനചിത്തസമങ്ഗിസ്സാ’’തി. പടിപക്ഖന്തി അനിട്ഠം അഹിതം. ‘‘ഭിക്ഖൂനം പച്ചത്ഥികാ ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികാ’’തി വുത്തേ ഉപരി വുച്ചമാനാ രാജപച്ചത്ഥികാദയോപി ഇധേവ പവിസന്തീതി തം നിവത്തനത്ഥം ഭിക്ഖൂ ഏവ പച്ചത്ഥികാതി രാജപച്ചത്ഥികാനുരൂപേന അത്ഥോ ദസ്സിതോ. തസ്മിം ഖണേതി പവേസനക്ഖണേ. അഗ്ഗതോ ഹി യാവ മൂലാ പവേസനകിരിയായ വത്തമാനകാലോ പവേസനക്ഖണോ നാമ. പവിട്ഠകാലേതി അങ്ഗജാതസ്സ യത്തകം ഠാനം പവേസനാരഹം, തത്തകം അനവസേസതോ പവിട്ഠകാലേ, പവേസനകിരിയായ നിട്ഠിതക്ഖണേതി അത്ഥോ. ഏവം പവിട്ഠസ്സ ഉദ്ധരണാരമ്ഭതോ അന്തരാ ഠിതകാലേ ഠിതം അങ്ഗജാതം, തസ്സ ഠിതി വാ ഠിതം നാമ, അട്ഠകഥായം പന മാതുഗാമസ്സ സുക്കവിസ്സട്ഠിം പത്വാ സബ്ബഥാ വായാമതോ ഓരമിത്വാ ഠിതകാലം സന്ധായ ‘‘സുക്കവിസ്സട്ഠിസമയേ’’തി വുത്തം, തദുഭയമ്പി ഠിതമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. ഉദ്ധരണം നാമ യാവ അഗ്ഗാ നീഹരണകിരിയായ വത്തമാനകാലോതി ആഹ ‘‘നീഹരണകാലേ പടിസേവനചിത്തം ഉപട്ഠാപേതീ’’തി.

ഏത്ഥ ച യസ്മാ പരേഹി ഉപക്കമിയമാനസ്സ അങ്ഗജാതാദികായചലനസ്സ വിജ്ജമാനത്താ സേവനചിത്തേ ഉപട്ഠിതമത്തേ തസ്മിം ഖണേ ചിത്തജരൂപേന സഞ്ജായമാനം അങ്ഗജാതാദിചലനം ഇമിനാ സേവനചിത്തേന ഉപ്പാദിതമേവ ഹോതി. അപിച സേവനചിത്തേ ഉപ്പന്നേ പരേഹി അനുപക്കമിയമാനസ്സാപി അങ്ഗജാതേ ചലനം ഹോതേവ, തഞ്ച തേന കതം നാമ ഹോതി, തസ്മാ കായചിത്തതോ സമുട്ഠിതം പാരാജികാപത്തിം സോ ആപജ്ജതിയേവ ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലികാ (പാചി. ൬൫൭-൬൫൮) വിയ. തത്ഥാപി ഹി ‘‘അധക്ഖകം ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലം ആമസനം വാ…പേ… പടിപീളനം വാ സാദിയേയ്യാ’’തി (പാചി. ൬൫൭) സാദിയനമത്തേയേവ ആപത്തി വുത്താ, ഭിക്ഖുനോ കായസംസഗ്ഗേ പന ‘‘കായസംസഗ്ഗം സമാപജ്ജേയ്യാ’’തി (പാരാ. ൨൭൦) അത്തനോ ഉപക്കമസ്സ ആപത്തിനിമിത്തഭാവേന വുത്തത്താ ഇത്ഥിയാ ഫുസിയമാനസ്സ കായസംസഗ്ഗരാഗേ ച ഇത്ഥിയാ സഞ്ജനിതകായചലനേ ച വിജ്ജമാനേപി അത്തനോ പയോഗാഭാവേന അനാപത്തിയേവ വുത്താതി ഗഹേതബ്ബം. കേചി പന ‘‘പഠമസങ്ഘാദിസേസവിസയേപി പരേഹി ബലക്കാരേന ഹത്ഥാദീഹി ഉപക്കമിയമാനസ്സ മോചനസ്സാദോ ച ഉപ്പജ്ജതി, തേന ച അസുചിമ്ഹി മുത്തേ സങ്ഘാദിസേസോ, അമുത്തേ ഥുല്ലച്ചയം ഏവാ’’തി വദന്തി. അങ്ഗാരകാസുന്തി അങ്ഗാരരാസിം, അങ്ഗാരപുണ്ണാവാടം വാ. ഇത്ഥിയാ ഉപക്കമിയമാനേ അസാദിയനം നാമ ന സബ്ബേസം വിസയോതി ആഹ ഇമഞ്ഹീതിആദി. ഏകാദസഹി അഗ്ഗീഹീതി രാഗദോസമോഹജാതിജരാമരണസോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസസങ്ഖാതേഹി ഏകാദസഗ്ഗീഹി. അസ്സാതി അസാദിയന്തസ്സ. ചതുക്കം നീഹരിത്വാ ഠപേസീതി ഏത്ഥ ഏകപുഗ്ഗലവിസയതായ ഏകോപി അനാപത്തിവാരോ പവേസനപവിട്ഠഠിതഉദ്ധരണസങ്ഖആതാനം ചതുന്നം പദാനം വസേന ‘‘ചതുക്ക’’ന്തി വുത്തോ. പഠമചതുക്കകഥാതി ഏത്ഥ പന അനാപത്തിവാരേന സദ്ധിം പഞ്ചന്നം വാരാനം വുത്തനയേന ‘‘പഞ്ച ചതുക്കാ’’തി വത്തബ്ബേപി ഏകമഗ്ഗവിസയതായ തേസം ഏകത്തം ആരോപേത്വാ പഠമചതുക്കതാ വുത്താ. തേനേവ വക്ഖതി തിണ്ണം മഗ്ഗാനം വസേന തീണി സുദ്ധികചതുക്കാനീതിആദി.

ഏകൂനസത്തതിദ്വിസതചതുക്കകഥാവണ്ണനാ

൫൯-൬൦. മത്തന്തി സുരാദീഹി മത്തം. അക്ഖായിതനിമിത്താ ഇധ ഉത്തരപദലോപേന അക്ഖായിതസദ്ദേന വുത്താതി ആഹ ‘‘അക്ഖായിതനിമിത്ത’’ന്തി. ജാഗരന്തിന്തിആദി വിസേസനരഹിതത്താ ‘‘സുദ്ധികചതുക്കാനീ’’തി വുത്തം. സമാനാചരിയകാഥേരാതി ഏകാചരിയസ്സ ഉദ്ദേസന്തേവാസികാ. ഗങ്ഗായ അപരഭാഗോ അപരഗങ്ഗം. വതരേതി ഗരഹത്ഥേ നിപാതോ. ഏവം വിനയഗരുകാനന്തി ഇമിനാ ഉപരി ഉപതിസ്സത്ഥേരേന വുച്ചമാനവിനിച്ഛയസ്സ ഗരുകരണീയതായ കാരണം വുത്തം. സബ്ബം പരിയാദിയിത്വാതി സബ്ബം പാരാജികഖേത്തം അനവസേസതോ ഗഹേത്വാ. യദി ഹി സാവസേസം കത്വാ പഞ്ഞപേയ്യ, അലജ്ജീനം തത്ഥ ലേസേന അജ്ഝാചാരസോതോ പവത്തതീതി ആഹ ‘‘സോതം ഛിന്ദിത്വാ’’തി. സഹസേയ്യാദിപണ്ണത്തിവജ്ജസിക്ഖാപദേസുയേവ (പാചി. ൪൯-൫൧) സാവസേസം കത്വാപി പഞ്ഞാപനം സമ്ഭവതി, ന ലോകവജ്ജേസൂതി ആഹ ഇദഞ്ഹീതിആദി. സഹസേയ്യസിക്ഖാപദേ ഹി (പാചി. ൪൯ ആദയോ) കിഞ്ചാപി യേഭുയ്യച്ഛന്നേ യേഭുയ്യപരിച്ഛന്നേ ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദതോ പാചിത്തിയം ദസ്സിതം, ഉപഡ്ഢച്ഛന്നേ ഉപഡ്ഢപരിച്ഛന്നേ ദുക്കടം, തഥാപി സാവസേസത്താ പഞ്ഞത്തിയാ യേഭുയ്യച്ഛന്നഉപഡ്ഢപരിച്ഛന്നാദീസുപി അട്ഠകഥായം പാചിത്തിയമേവ ദസ്സിതം. ഇധ പന നിരവസേസത്താ പഞ്ഞത്തിയാ ഭഗവതാ ദസ്സിതം യേഭുയ്യേന അക്ഖായിതനിമിത്തതോ ഹേട്ഠാ പാരാജികക്ഖേത്തം നത്ഥി, ഥുല്ലച്ചയാദിമേവ തത്ഥ ലബ്ഭതി.

ഉപതിസ്സത്ഥേരേന വുത്തസ്സേവ വിനിച്ഛയസ്സ അഞ്ഞമ്പി ഉപത്ഥമ്ഭകാരണം ദസ്സേന്തോ അപിചാതിആദിമാഹ. നിമിത്തേ അപ്പമത്തികാപി മംസരാജി സചേ അവസിട്ഠാ ഹോതി, തം യേഭുയ്യക്ഖായിതമേവ ഹോതി, തതോ പരം പന സബ്ബസോ ഖായിതേ നിമിത്തേ ദുക്കടമേവാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തതോ പരം ഥുല്ലച്ചയം നത്ഥീ’’തി. കേചി പനേത്ഥ വച്ചമഗ്ഗാദിം ചത്താരോ കോട്ഠാസേ കത്വാ ‘‘തേസു ദ്വേ കോട്ഠാസേ അതിക്കമ്മ യാവ തതിയകോട്ഠാസസ്സ പരിയോസാനാ ഖായിതം യേഭുയ്യക്ഖായിതം നാമ, തതോ പരം ഥുല്ലച്ചയം നത്ഥി, യാവ ചതുത്ഥകോട്ഠാസസ്സ പരിയോസാനാ ഖായിതം, തമ്പി ദുക്കടവത്ഥുയേവാ’’തി ച വദന്തി, തം ന യുത്തം. മതസരീരസ്മിംയേവ വേദിതബ്ബന്തി മതം യേഭുയ്യേന അക്ഖായിതന്തിആദിവചനതോ വുത്തം. യദിപി നിമിത്തന്തിആദി ജീവമാനകസരീരമേവ സന്ധായ വുത്തം തസ്സേവ അധികതത്താ. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പഠമപാരാജികവണ്ണനാ) ‘‘ജീവമാനകസരീരസ്സ വുത്തപ്പകാരേ മഗ്ഗേ സചേപി തചാദീനി അനവസേസേത്വാ സബ്ബസോ ഛിന്നേ’’തിആദി വുത്തം. സബ്ബസോ ഖായിതന്തി നിമിത്തമംസം സബ്ബം ഛിന്നന്തി അത്ഥോ. നിമിത്തസണ്ഠാനന്തി ഛിന്നമംസസ്സ അന്തോ യാവ മുത്തവത്ഥികോസാ ഛിദ്ദാകാരോ അബ്ഭന്തരഛവിചമ്മമത്തോ ഇത്ഥിനിമിത്താകാരോ, തേനാഹ ‘‘പവേസനം ജായതീ’’തി. നിമിത്തസണ്ഠാനം പന അനവസേസേത്വാതി പവേസനാരഹഛിദ്ദാകാരേന ഠിതഅബ്ഭന്തരമംസാദിം അനവസേസേത്വാ. ഏതേന യാവ പവേസോ ലബ്ഭതി, താവ മഗ്ഗോയേവാതി ദസ്സേതി. നിമിത്തതോ പതിതായ മംസപേസിയാതി ഇദം നിമിത്തസണ്ഠാനവിരഹിതം അബ്ഭന്തരമംസഖണ്ഡം സന്ധായ വുത്തം. നിമിത്തസണ്ഠാനം അകോപേത്വാ സമന്തതോ ഛിന്ദിത്വാ ഉദ്ധടമംസപേസിയാ പന മതസരീരേ യേഭുയ്യേന അക്ഖായിതനിമിത്തേ വിയ ഉപക്കമന്തസ്സ പാരാജികമേവ.

ഏവം ജീവമാനകമനുസ്സസരീരേ ലബ്ഭമാനവിസേസം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി മതസരീരേ ദസ്സേതും മതസരീരേ പനാതിആദിമാഹ. വത്ഥികോസേസൂതി പുരിസാനം അങ്ഗജാതകോസചമ്മേസു. ‘‘നവദ്വാരോ മഹാവണോ’’തിആദി (മി. പ. ൨.൬.൧) വചനതോ മനുസ്സാനം അക്ഖിനാസാദീനി വണസങ്ഖേപേന ഥുല്ലച്ചയക്ഖേത്താനീതി തേസുപി ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം, ഏവം മനുസ്സാനം മതസരീരേപി, തേനാഹ മതേ അല്ലസരീരേതിആദി. തത്ഥ അല്ലസരീരേതി അകുഥിതം സന്ധായ വുത്തം. പാരാജികക്ഖേത്തേതി യേഭുയ്യേന അക്ഖായിതമ്പി സന്ധായ വുത്തം. ഥുല്ലച്ചയക്ഖേത്തേതി ഉപഡ്ഢക്ഖായിതാദിമ്പി സന്ധായ വുത്തം. ഏത്ഥ ച അക്ഖിനാസാദിഥുല്ലച്ചയക്ഖേത്തേസു യേഭുയ്യേന അക്ഖായിതേസുപി ഥുല്ലച്ചയം, ഉപഡ്ഢക്ഖായിതാദീസു ദുക്കടന്തി വേദിതബ്ബം. സബ്ബേസമ്പീതി യഥാവുത്തഹത്ഥിആദീഹി അഞ്ഞേസം തിരച്ഛാനാനം സങ്ഗണ്ഹനത്ഥം വുത്തം. തിരച്ഛാനഗതാനം അക്ഖികണ്ണവണേസു ദുക്കടം പന അട്ഠകഥാപ്പമാണേന ഗഹേതബ്ബം, ‘‘അമഗ്ഗേന അമഗ്ഗം പവേസേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (പാരാ. ൬൬) ഹി സാമഞ്ഞതോ വുത്തം, ന പന മനുസ്സാനന്തി വിസേസേത്വാ. യദി ഹി മനുസ്സാനഞ്ഞേവ വണേസു ഥുല്ലച്ചയം സിയാ, ഹത്ഥിഅസ്സാദീനം നാസവത്ഥികോസേസുപി പടങ്ഗമുഖമണ്ഡൂകസ്സ മുഖസണ്ഠാനേപി ച വണസങ്ഖേപതോ ഥുല്ലച്ചയം ന വത്തബ്ബം സിയാ, വുത്തഞ്ച. തസ്മാ അട്ഠകഥാചരിയാ ഏവേത്ഥ പമാണം. മതാനം തിരച്ഛാനഗതാനന്തി മതകേന സമ്ബന്ധോ.

മേഥുനരാഗേന വത്ഥികോസം പവേസേന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തന്തി ആഹ ‘‘വത്ഥികോസം അപ്പവേസേന്തോ’’തി. മേഥുനരാഗോ ച നാമ കായസംസഗ്ഗരാഗം മോചനസ്സാദഞ്ച മുഞ്ചിത്വാ വിസും ദ്വയംദ്വയസമാപത്തിയാ രാഗോ, സോ ച പുരിസാദീസുപി ഉപ്പജ്ജതി, തേന ച അപാരാജികക്ഖേത്തേ ഇത്ഥിസരീരേപി ഉപക്കമന്തസ്സ അസുചിമ്ഹി മുത്തേപി സങ്ഘാദിസേസോ ന ഹോതി, ഖേത്താനുരൂപം ഥുല്ലച്ചയദുക്കടമേവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. അപ്പവേസേന്തോതി ഇമിനാ തീസു മഗ്ഗേസു പവേസനാധിപ്പായേ അസതിപി മേഥുനരാഗേന ബഹി ഘട്ടനം സമ്ഭവതീതി ദസ്സേതി, തേനേവ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം, ഇതരഥാ പവേസനാധിപ്പായേന ബഹി ഛുപന്തസ്സ മേഥുനസ്സ പുബ്ബപയോഗത്താ ദുക്കടമേവ വത്തബ്ബം സിയാ. നിമിത്തേന നിമിത്തം ഛുപതി ഥുല്ലച്ചയന്തി ഇദഞ്ച ‘‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, രത്തചിത്തേന അങ്ഗജാതം ഛുപിതബ്ബം, യോ ഛുപേയ്യ, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൫൨) ഇമസ്സ ചമ്മക്ഖന്ധകേ ആഗതസ്സ സുത്തസ്സ വസേന വുത്തം. തത്ഥ ച കേസഞ്ചി അഞ്ഞഥാപി അത്ഥവികപ്പസ്സ ബീജം ദസ്സേന്തോ മഹാഅട്ഠകഥായം പനാതിആദിമാഹ. മുഖേനേവ ഛുപനം സന്ധായാതി ഓട്ഠജിവ്ഹാദിമുഖാവയവേന ഛുപനം സന്ധായ. ഓളാരികത്താതി അജ്ഝാചാരസ്സ ഥുല്ലത്താ. തം സന്ധായഭാസിതന്തി തം യഥാവുത്തസുത്തം. സുത്തഞ്ഹി അജ്ഝാചാരം സന്ധായ പടിച്ച വുത്തത്താ ‘‘സന്ധായഭാസിത’’ന്തി വുച്ചതി. സുട്ഠുസല്ലക്ഖേത്വാതി പിട്ഠിം അഭിരുഹന്താനം അങ്ഗജാതമുഖേനേവ നിമിത്തഛുപനസ്സ സമ്ഭവം മേഥുനരാഗീനഞ്ച അങ്ഗജാതേന ഛുപനസ്സേവ അനുരൂപതഞ്ച സുത്തേ ച ‘‘മുഖേനാ’’തി അവുത്തതഞ്ച അഞ്ഞഞ്ച നയം യഥാബലം സുട്ഠു സല്ലക്ഖേത്വാതി അത്ഥോ. സങ്ഘാദിസേസോതി മനുസ്സിത്ഥിം സന്ധായ വുത്തം. പസ്സാവമഗ്ഗന്തി ഇദം ചമ്മക്ഖന്ധകേ നിദാനവസേന വുത്തം. ഇതരമഗ്ഗദ്വയം പന നിമിത്തമുഖേന ഛുപന്തസ്സ വണസങ്ഖേപേന ഥുല്ലച്ചയമേവ. വുത്തനയേനേവാതി മേഥുനരാഗേനേവ. നിമിത്തമുഖേന പന വിനാ മേഥുനരാഗേന മനുസ്സിത്ഥിയാ വാ തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാ വാ പസ്സാവമഗ്ഗം പകതിമുഖേന ഛുപന്തസ്സ ദുക്കടമേവ പകതിമുഖേന പകതിമുഖഛുപനേ വിയ, ഇതരഥാ തത്ഥാപി ഥുല്ലച്ചയേന ഭവിതബ്ബം, തഞ്ച ന യുത്തം ഖന്ധകസുത്തേപി തഥാ അവുത്തത്താ. കായസംസഗ്ഗരാഗേന ദുക്കടന്തി നിമിത്തമുഖേന വാ പകതിമുഖാദിം ഇതരകായേന വാ കായസംസഗ്ഗരാഗേന ഛുപന്തസ്സ ദുക്കടമേവ.

ഏത്ഥ ച കായസംസഗ്ഗരാഗേന ബഹിനിമിത്തേ ഉപക്കമതോ അജാനന്തസ്സേവ അങ്ഗജാതം യദി പാരാജികക്ഖേത്തം ഛുപതി, തത്ഥ കിം ഹോതീതി? കേചി താവ ‘‘മേഥുനരാഗസ്സ അഭാവാ മനുസ്സിത്ഥിയാ സങ്ഘാദിസേസോ, സേസേസു വത്ഥുവസേന ഥുല്ലച്ചയദുക്കടാനീ’’തി വദന്തി. അഞ്ഞേ പന ‘‘പവേസനക്ഖണേ ഫസ്സസ്സ സാദിയനസമ്ഭവതോ ബലക്കാരേന ഉപക്കമനക്ഖണേ വിയ പാരാജികമേവാ’’തി വദന്തി, ഇദമേവ യുത്തതരം. മഗ്ഗത്തയതോ ഹി അഞ്ഞസ്മിം പദേസേയേവ കായസംസഗ്ഗാദിരാഗഭേദതോ ആപത്തിഭേദോ ലബ്ഭതി, ന മഗ്ഗത്തയേ. തത്ഥ പന യേന കേനചി ആകാരേന ഫസ്സസ്സ സാദിയനക്ഖണേ പാരാജികമേവ, തേനേവ പരോപക്കമേന പവേസനാദീസു രാഗഭേദം അനുദ്ധരിത്വാ സാദിയനമത്തേന പാരാജികം വുത്തം.

സന്ഥതചതുക്കഭേദകഥാവണ്ണനാ

൬൧-൨. പടിപന്നകസ്സാതി ആരദ്ധവിപസ്സകസ്സ. ഉപാദിന്നകന്തി കായിന്ദ്രിയം സന്ധായ വുത്തം. ഉപാദിന്നകേന ഫുസതീതി ഉപാദിന്നകസരീരേന ഫുസീയതീതി കമ്മസാധനേന അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അഥ വാ ഏവം കരോന്തോ ഭിക്ഖു കിഞ്ചി ഉപാദിന്നകം ഉപാദിന്നകേന ന ഫുസതീതി അത്ഥോ. ലേസം ഓഡ്ഡേസ്സന്തീതി ലേസം ഠപേസ്സന്തി, പരികപ്പേസ്സന്തീതി അത്ഥോ. സന്ഥതാദിഭേദേഹി ഭിന്ദിത്വാതി സന്ഥതാദിവിസേസനേഹി വിസേസേത്വാ. സന്ഥതായാതി സമുദായേ ഏകദേസവോഹാരോ ദഡ്ഢസ്സ പടസ്സ ഛിദ്ദന്തിആദീസു വിയ. യഥാ ഹി പടസ്സ ഏകദേസോവ വത്ഥതോ ദഡ്ഢോതി വുച്ചതി, തം ഏകദേസവോഹാരം സമുദായേ പടേ ഉപചാരതോ ആരോപേത്വാ പുന തം സമുദായം ദഡ്ഢപ്പദേസസങ്ഖാതഛിദ്ദസമ്ബന്ധീഭാവേന ‘‘ദഡ്ഢസ്സ പടസ്സ ഛിദ്ദ’’ന്തി വോഹരന്തി, ഏവമിധാപി ഇത്ഥിയാ മഗ്ഗപ്പദേസവോഹാരം സമുദായഭൂതായ ഇത്ഥിയാ ആരോപേത്വാ പുന തം ഇത്ഥിം സന്ഥതമഗ്ഗസമ്ബന്ധിനിം കത്വാ സന്ഥതായ ഇത്ഥിയാ വച്ചമഗ്ഗേനാതിആദി വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാരാജികകണ്ഡ ൨.൬൧-൬൨) പനേത്ഥ ‘‘ഏകദേസേ സമുദായവോഹാരോ’’തി വുത്തം, തം ന യുത്തം അവയവവോഹാരേന സമുദായസ്സേവ പതീയമാനത്താ. ഇതരഥാ ഹി സന്ഥതായ വച്ചമഗ്ഗേനാതി ഇത്ഥിലിങ്ഗതാ മഗ്ഗസമ്ബന്ധിതാ ച ന സിയാ, ഏകദേസേ സമുദായോപചാരസ്സ പന ഏകദേസോവ അത്ഥോ സാഖായ ഛിജ്ജമാനായ രുക്ഖോ ഛിജ്ജതീതിആദീസു വിയ.

വത്ഥാദീനി മഗ്ഗസ്സ അന്തോ അപ്പവേസേത്വാ ബഹിയേവ വേഠനം സന്ധായ ‘‘പലിവേഠേത്വാ’’തി വുത്തം. സമുദായേ അവയവൂപചാരേനേവ ഭിക്ഖുപി സന്ഥതോ നാമാതിആദി വുത്തം. യത്തകേ പവിട്ഠേതി തിലബീജമത്തേ പവിട്ഠേ. അക്ഖിനാസാദീനം സന്ഥതത്തേപി യഥാവത്ഥുകമേവാതി ആഹ ഥുല്ലച്ചയക്ഖേത്തേ ഥുല്ലച്ചയന്തിആദി. ഖാണും ഘട്ടേന്തസ്സ ദുക്കടന്തി ഇത്ഥിനിമിത്തസ്സ അന്തോ ഖാണും പവേസേത്വാ സമതലം, അതിരിത്തം വാ ഠിതം ഖാണും സചേ ഘട്ടേതി, ഘട്ടേന്തസ്സ ദുക്കടം പവേസാഭാവതോ. സചേ പന ഈസകം അന്തോ അല്ലോകാസേ പവേസേത്വാ ഠിതം അനുപാദിന്നമേവ ഖാണുസീസം അങ്ഗജാതേന ഛുപതി, പാരാജികമേവ. തസ്സ തലന്തി വേളുനളാദികസ്സ അന്തോതലം. ബഹിദ്ധാ ഖാണുകേതി അന്തോ പവേസിതവേളുപബ്ബാദികസ്സ ബഹി നിക്ഖന്തസീസം സന്ധായ വുത്തം. യഥാ ച ഇത്ഥിനിമിത്തേതിആദീസു യഥാ ഇത്ഥിയാ പസ്സാവമഗ്ഗേ ഖാണും കത്വാ ഘട്ടനാദികം വുത്തം, ഏവം സബ്ബത്ഥ വച്ചമഗ്ഗാദീസുപി ലക്ഖണം വേദിതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

രാജപച്ചത്ഥികാദിചതുക്കഭേദകഥാവണ്ണനാ

൬൫. കേരാടികാതി വഞ്ചകാ. പഠമം ഇത്ഥിധുത്തമേവ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഇതരധുത്തേപി സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘ഇത്ഥിധുത്തസുരാധുത്താദയോ വാ’’തി വുത്തം.

ആപത്താനാപത്തിവാരവണ്ണനാ

൬൬. പടിഞ്ഞാതകരണം നത്ഥി സേവേതുകാമതാ മഗ്ഗേന മഗ്ഗപ്പടിപത്തീതി ദ്വിന്നം അങ്ഗാനം സിദ്ധത്താ. ദൂസിതസ്സ പന മഗ്ഗേന മഗ്ഗപ്പടിപത്തി ഏവമേകം അങ്ഗം സിദ്ധം, സേവേതുകാമതാസങ്ഖാതം സാദിയനം അസിദ്ധം. തസ്മാ സോ പുച്ഛിത്വാ ‘‘സാദിയി’’ന്തി വുത്തപടിഞ്ഞായ നാസേതബ്ബോ. തത്ഥേവാതി വേസാലിയം മഹാവനേ ഏവ. സബ്ബങ്ഗഗതന്തി സബ്ബകായഗതം. ‘‘ലോഹിതം വിയാ’’തി വുത്തത്താ കേസാദീനം വിനിമുത്തട്ഠാനേ സബ്ബത്ഥാതി ഗഹേതബ്ബം. നിച്ചമേവ ഉമ്മത്തകോ ഹോതീതി യസ്സ പിത്തകോസതോ പിത്തം ചലിത്വാ സബ്ബദാ ബഹി നിക്ഖന്തം ഹോതി, തം സന്ധായ വുത്തം. യസ്സ പന പിത്തം ചലിത്വാ പിത്തകോസേയേവ ഠിതം ഹോതി, കദാചി വാ നിക്ഖന്തം പുന നിക്ഖമതി, സോപി അന്തരന്തരാ സഞ്ഞം പടിലഭതി ഭേസജ്ജേന ച പകതിആരോഗ്യം പടിലഭതീതി വേദിതബ്ബം.

പദഭാജനീയവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

പകിണ്ണകകഥാവണ്ണനാ

പകിണ്ണകന്തി വോമിസ്സകനയം. സമുട്ഠാനന്തി ഉപ്പത്തികാരണം. കിരിയാതിആദി നിദസ്സനമത്തം അകിരിയാദീനമ്പി സങ്ഗഹതോ. വേദനായ സഹ കുസലഞ്ച വേദിതബ്ബന്തി യോജേതബ്ബം. സബ്ബസങ്ഗാഹകവസേനാതി സബ്ബേസം സിക്ഖാപദാനം സങ്ഗാഹകവസേന ‘‘കായോ വാചാ കായവാചാ കായചിത്തം വാചാചിത്തം കായവാചാചിത്ത’’ന്തി ഏവം വുത്താനി ഛ ആപത്തിസമുട്ഠാനാനി. സമുട്ഠാനാദയോ ഹി ആപത്തിയാ ഏവ ഹോന്തി, ന സിക്ഖാപദസ്സ. തംതംസിക്ഖാപദസ്സ നിയതആപത്തിയാ ഏവ ഗഹണത്ഥം പന സിക്ഖാപദസീസേന സമുട്ഠാനാദീനം കഥനം. ഏവഞ്ഹി ആപത്തിവിസേസോ പഞ്ഞായതി ആപത്തി-സദ്ദസ്സ സബ്ബാപത്തിസാധാരണത്താ, ഇമേസു പന ഛസു സമുട്ഠാനേസു പുരിമാനി തീണി അചിത്തകാനി, പച്ഛിമാനി സചിത്തകാനി. സമാസതോ തം ഇമം പകിണ്ണകം വിദിത്വാ വേദിതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. ഛ സമുട്ഠാനാനി ഏതസ്സാതി ഛസമുട്ഠാനം. ഏവം സേസേസുപി.

അത്ഥി കഥിനസമുട്ഠാനന്തിആദി സമുട്ഠാനസീസവസേന ദ്വിസമുട്ഠാനഏകസമുട്ഠാനാനം ദസ്സനം. തേരസ ഹി സമുട്ഠാനസീസാനി പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനം അദിന്നാദാനസമുട്ഠാനം സഞ്ചരിത്തസമുട്ഠാനം സമനുഭാസനസമുട്ഠാനം കഥിനസമുട്ഠാനം ഏളകലോമസമുട്ഠാനം പദസോധമ്മസമുട്ഠാനം അദ്ധാനസമുട്ഠാനം ഥേയ്യസത്ഥസമുട്ഠാനം ധമ്മദേസനാസമുട്ഠാനം ഭൂതാരോചനസമുട്ഠാനം ചോരീവുട്ഠാപനസമുട്ഠാനം അനനുഞ്ഞാതസമഉട്ഠാനന്തി. തത്ഥ അത്ഥി ഛസമുട്ഠാനന്തി ഇമിനാ സഞ്ചരിത്തസമുട്ഠാനം വുത്തം, പഞ്ചസമുട്ഠാനസ്സ അഭാവതോ ‘‘അത്ഥി പഞ്ചസമുട്ഠാന’’ന്തി അവത്വാ ‘‘അത്ഥി ചതുസമുട്ഠാന’’ന്തി വുത്തം, ഇമിനാ ച അദ്ധാനസമുട്ഠാനം അനനുഞ്ഞാതസമുട്ഠാനഞ്ച സങ്ഗഹിതം. യഞ്ഹി പഠമതതിയചതുത്ഥഛട്ഠേഹി സമുട്ഠാനേഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം അദ്ധാനസമുട്ഠാനം. യം പന ദുതിയതതിയപഞ്ചമഛട്ഠേഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം അനനുഞ്ഞാതസമുട്ഠാനം. അത്ഥി തിസമുട്ഠാനന്തി ഇമിനാ അദിന്നാദാനസമുട്ഠാനം ഭൂതാരോചനസമുട്ഠാനഞ്ച സങ്ഗഹിതം. യഞ്ഹി സചിത്തകേഹി തീഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം അദിന്നാദാനസമുട്ഠാനം. യം പന അചിത്തകേഹി തീഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം ഭൂതാരോചനസമുട്ഠാനം. അത്ഥി കഥിനസമുട്ഠാനന്തിആദിനാ പന അവസേസസമഉട്ഠാനസീസവസേന ദ്വിസമുട്ഠാനം ഏകസമുട്ഠാനഞ്ച സങ്ഗണ്ഹാതി. തത്ഥ ഹി യം തതിയഛട്ഠേഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം കഥിനസമുട്ഠാനം നാമ. യം പന പഠമചതുത്ഥേഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം ഏളകലോമസമുട്ഠാനം. യം ഛട്ഠേനേവ സമുട്ഠാതി, ഇദം ധുരനിക്ഖേപസമുട്ഠാനം, ‘‘സമനുഭാസനസമഉട്ഠാന’’ന്തിപി തസ്സേവ നാമം. ഇതി സരൂപേന അട്ഠ ആപത്തിസീസാനി ദസ്സിതാനി. ആദിസദ്ദേന പനേത്ഥ അവസേസാനി പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനപദസോധമ്മഥേയ്യസത്ഥധമ്മദേസനാചോരീവുട്ഠാപനസമുട്ഠാനാനി പഞ്ചപി സമുട്ഠാനസീസാനി സങ്ഗഹിതാനി. തത്ഥ യം കായചിത്തതോ സമുട്ഠാതി, ഇദം പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനം. യം ദുതിയപഞ്ചമേഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം പദസോധമ്മസമുട്ഠാനം. യം ചതുത്ഥഛട്ഠേഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം ഥേയ്യസത്ഥസമുട്ഠാനം. യം പഞ്ചമേനേവ സമുട്ഠാതി, ഇദം ധമ്മദേസനാസമഉട്ഠാനം. യം പഞ്ചമഛട്ഠേഹി സമുട്ഠാതി, ഇദം ചോരീവുട്ഠാപനസമുട്ഠാനം. ഏത്ഥ ച പച്ഛിമേസു തീസു സചിത്തകസമുട്ഠാനേസു ഏകേകസമുട്ഠാനവസേന ഏകസമുട്ഠാനാനി തിവിധാനി. ദ്വിസമുട്ഠാനാനി പന പഠമചതുത്ഥേഹി വാ ദുതിയപഞ്ചമേഹി വാ തതിയഛട്ഠേഹി വാ ചതുത്ഥഛട്ഠേഹി വാ പഞ്ചമഛട്ഠേഹി വാ സമുട്ഠാനവസേന പഞ്ചവിധാനീതി വേദിതബ്ബാനി.

ഏവം സമുട്ഠാനവസേന സബ്ബസിക്ഖാപദാനി തേരസധാ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി കിരിയാവസേന പഞ്ചധാ ദസ്സേതും തത്രാപീതിആദി വുത്തം. കിഞ്ചീതി സിക്ഖാപദം. കിരിയതോതി പഥവീഖണനാദി (പാചി. ൮൪-൮൫) വിയ കായവചീവിഞ്ഞത്തിജനിതകമ്മതോ. അകിരിയതോതി പഠമകഥിനാദി (പാരാ. ൪൫൯ ആദയോ) വിയ കത്തബ്ബസ്സ അകരണേനേവ. കിരിയാകിരിയതോതി അഞ്ഞാതികായ ഭിക്ഖുനിയാ ഹത്ഥതോ ചീവരപടിഗ്ഗഹണാദി (പാരാ. ൫൦൮ ആദയോ) വിയ. സിയാ കിരിയതോ, സിയാ അകിരിയതോ രൂപിയപടിഗ്ഗഹണാദി (പാരാ. ൫൮൨ ആദയോ) വിയ, സിയാ കിരിയതോ, സിയാ കിരിയാകിരിയതോ കുടികാരാദി (പാരാ. ൩൪൨) വിയ. വീതിക്കമസഞ്ഞായ അഭാവേന വിമോക്ഖോ അസ്സാതി സഞ്ഞാവിമോക്ഖന്തി മജ്ഝേപദലോപീസമാസോ ദട്ഠബ്ബോ. ചിത്തങ്ഗം ലഭതി സചിത്തകസമുട്ഠാനേഹേവ സമുട്ഠഹനതോ. ഇതരന്തി യസ്സ ചിത്തങ്ഗനിയമോ നത്ഥി, തം, അനാപത്തിമുഖേന ചേതം സഞ്ഞാദുകം വുത്തം, ആപത്തിമുഖേന സചിത്തകദുകന്തി ഏത്തകമേവ വിസേസോ, അത്ഥതോ സമാനാവ.

കായവചീദ്വാരേഹി ആപജ്ജിതബ്ബമ്പി കായകമ്മേ വാ വചീകമ്മേ വാ സങ്ഗയ്ഹതി. തത്ഥ ബാഹുല്ലവുത്തിതോ അദിന്നാദാനമുസാവാദാദയോ വിയാതി അത്ഥി സിക്ഖാപദം കായകമ്മന്തിആദിനാ കായകമ്മം വചീകമ്മഞ്ചാതി ദുകമേവ വുത്തം, വിഭാഗതോ പന കായവചീകമ്മേന സദ്ധിം തികമേവ ഹോതി. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പഠമപാരാജികവണ്ണനാ) വുത്തം ‘‘സബ്ബാ ച കായകമ്മവചീകമ്മതദുഭയവസേന തിവിധാ ഹോന്തീ’’തി. തതോയേവ ഇധാപി അദിന്നാദാനാദീസു (പാരാ. ൮൯) കായകമ്മവചീകമ്മന്തി തദുഭയവസേന ദസ്സിതം. അത്ഥി പന സിക്ഖാപദം കുസലന്തിആദി ആപത്തിസമുട്ഠാപകചിത്തവസേന കാരിയേ കാരണോപചാരേന വുത്തം, ന പന ആപത്തിയാ കുസലാദിപരമത്ഥധമ്മതാവസേന ആപത്തിയാ സമ്മുതിസഭാവത്താ. കുസലാകുസലാദിപരമത്ഥധമ്മേ ഉപാദായ ഹി ഭഗവതാ ആപത്തിസമ്മുതി പഞ്ഞത്താ. വക്ഖതി ഹി ‘‘യം കുസലചിത്തേന ആപജ്ജതി, തം കുസല’’ന്തിആദി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൬൬ പകണ്ണകകഥാ). ന ഹി ഭഗവതോ ആണായത്താ ആപത്തി കുസലാദിപരമത്ഥസഭാവാ ഹോതി അനുപസമ്പന്നാനം ആദികമ്മികാനഞ്ച ആപത്തിപ്പസങ്ഗതോ, തസ്സാ ദേസനാദീഹി വിസുദ്ധിഅഭാവപ്പസങ്ഗതോ ച. ന ഹി കാരണബലേന ഉപ്പജ്ജമാനാ കുസലാദിസഭാവാ ആപത്തി അനുപസമ്പന്നാദീസു നിവത്തതി, ഉപ്പന്നായ ച തസ്സാ കേനചി വിനാസോ ന സമ്ഭവതി. സരസവിനാസതോ ദേസനാദിനാ ച ആപത്തി വിഗച്ഛതീതി വചനമത്ഥി, ന പന തേന അകുസലാദി വിഗച്ഛതി. പിതുഘാതാദികമ്മേന ഹി പാരാജികം ആപന്നസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഗിഹിലിങ്ഗം ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖുഭാവപരിച്ചാഗേന പാരാജികാപത്തി വിഗച്ഛതി, ന പാണാതിപാതാദിഅകുസലം ആനന്തരിയാദിഭാവതോ. തസ്മാ ദുമ്മങ്കൂനം നിഗ്ഗഹാദിദസഅത്ഥവസേ (പാരാ. ൩൯; പരി. ൨) പടിച്ച ഭഗവതാ യഥാപച്ചയം സമുപ്പജ്ജമാനേ കുസലാകുസലാദിനാമരൂപധമ്മേ ഉപാദായ പഞ്ഞത്താ സമ്മുതിയേവ ആപത്തി, സാ ച യഥാവിധിപടികമ്മകരണേന വിഗതാ നാമ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം, തേനാഹ ദ്വത്തിംസേവ ഹി ആപത്തിസമുട്ഠാപകചിത്താനീതിആദി. ആപത്തിസമുട്ഠാപകത്തേനേവ ഹേത്ഥ കുസലാദീനം ആപത്തിതോ ഭേദോ സിദ്ധോ. ന ഹി തംസമുട്ഠിതസ്സ തതോ അഭേദോ യുത്തോ സമുട്ഠാനസമുട്ഠിതഭേദബ്യവഹാരുപച്ഛേദപ്പസങ്ഗതോ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാരാജികകണ്ഡ ൨.൬൬ പകിണ്ണകകഥാവണ്ണനാ) പന ആപത്തിയാ പരമത്ഥതോ കുസലത്തമേവ ന സമ്ഭവതി ‘‘ആപത്താധികരണം സിയാ അകുസലം, സിയാ അബ്യാകതം, നത്ഥി ആപത്താധികരണം കുസല’’ന്തി വചനതോ, ‘‘അകുസലത്തം പന അബ്യാകതത്തഞ്ച ആപത്തിയാ സമ്ഭവതീ’’തി സഞ്ഞായ കുസലചിത്തസമുട്ഠാനക്ഖണേപി രൂപാബ്യാകതത്തം ആപത്തിയാ സമത്ഥേതും യം കുസലചിത്തേന ആപജ്ജതി, തം കുസലം, ഇതരേഹി ഇതരന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൬൬ പകിണ്ണകകഥാ) ഇമം അട്ഠകഥാവചനം നിസ്സായ വുത്തം ‘‘യം കുസലചിത്തേന ആപജ്ജതീതി യം സിക്ഖാപദസീസേ ഗഹിതം ആപത്തിം കുസലചിത്തസമങ്ഗീ ആപജ്ജതി, ഇമിനാ പന വചനേന തം കുസലന്തി ആപത്തിയാ വുച്ചമാനോ കുസലഭാവോ പരിയായതോ, ന പരമത്ഥതോതി ദസ്സേതി. കുസലചിത്തേന ഹി ആപത്തിം ആപജ്ജന്തോ സവിഞ്ഞത്തികം അവിഞ്ഞത്തികം വാ സിക്ഖാപദവീതിക്കമാകാരപ്പവത്തം രൂപക്ഖന്ധസങ്ഖാതം അബ്യാകതാപത്തിം ആപജ്ജതീ’’തി. തത്ഥ യം കുസലചിത്തേന ആപജ്ജതീതി ഇമം വചനം ഉദ്ദിസ്സ ‘‘ഇമിനാ പന വചനേന തം കുസലന്തി ആപത്തിയാ വുച്ചമാനോ കുസലഭാവോ പരിയായതോ, ന പരമത്ഥതോതി ദസ്സേതീ’’തി വുത്തം, ഏവം ഇതരേഹി ഇതരന്തി വചനേന ‘‘യം അകുസലചിത്തേന ആപജ്ജഹി, തം അകുസലം, യം അബ്യാകതചിത്തേന ആപജ്ജതി, തം അബ്യാകത’’ന്തി ഇമസ്സ അത്ഥസ്സ വുത്തത്താ ഇതരേഹീതി വചനം ഉദ്ദിസ്സ ‘‘ഇമിനാപി വചനേന ഇതരന്തി ആപത്തിയാ വുച്ചമാനോ അകുസലഭാവോ അബ്യാകതഭാവോ ച പരിയായതോ ദസ്സേതീ’’തി വത്തബ്ബം. ഏവം അവത്വാ കുസലപക്ഖേ ഏവ കഥനസ്സ കാരണം ന പസ്സാമ. യം പന ആപത്താധികരണം സിയാ അകുസലന്തിആദിവചനം കാരണത്തേന വുത്തം, തമ്പി അകാരണം യം അകുസലചിത്തേന ആപജ്ജതി, തം അകുസലന്തിആദിനാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന അകുസലാദിഭാവസ്സ പരിയായദേസിതത്താ, ആപത്തിയാ കുസലവോഹാരസ്സ അയുത്തതായ നത്ഥി ആപത്താധികരണം കുസലന്തി വുത്തത്താ ച. ആപത്തിയാ ഹി കുസലചിത്തസമുട്ഠിതത്തേപി ഭഗവതാ പടിക്ഖിത്തഭാവേന സാവജ്ജധമ്മത്താ കാരണൂപചാരേനാപി അനവജ്ജകുസലവോഹാരോ ന യുത്തോ സാവജ്ജാനവജ്ജാനം അഞ്ഞമഞ്ഞവിരുദ്ധത്താ. യഥാ ആകാസാദിസമ്മുതിസച്ചാനം ഉപ്പന്നതാദിവോഹാരോ വിയ ജാതിജരാഭങ്ഗാനം ഉപ്പന്നതാദിവോഹാരോ അനവട്ഠാനാദിദേസതോ അയുത്തോ, ഏവമിധാപി കുസലവോഹാരോ അയുത്തോ വിരുദ്ധത്താ. അകുസലാദിവോഹാരോ പന യുത്തോ, കാരണൂപചാരേന പന അകുസലാദിസഭാവതാ യഥാവുത്തദോസാനതിവത്തനതോ. സുത്തസ്സാപി ഹി യഥാ സുത്തസുത്താനുലോമാദീഹി വിരോധോ ന ഹോതി, തഥേവ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

യം പന വുത്തം ‘‘കുസലചിത്തേന ഹി ആപത്തിം ആപജ്ജന്തോ…പേ… രൂപക്ഖന്ധസങ്ഖാതം അബ്യാകതാപത്തിം ആപജ്ജതീ’’തി, തം അയുത്തമേവ രൂപക്ഖന്ധസ്സ ഖണികതായ ആപത്തിയാപി ദേസനാദിപടികമ്മം വിനാവ പടിപസ്സദ്ധിപ്പസങ്ഗതോ. രൂപപരമ്പരാ ആപത്തീതി ചേ? തന്ന, പടികമ്മേനാപി അവിഗമപ്പസങ്ഗതോ. ന ഹി രൂപസന്തതിദേസനാദീഹി വിഗച്ഛതി സകാരണായത്തത്താ, ഇതി സബ്ബഥാ ആപത്തിയാ പരമത്ഥതാ അയുത്താ, ഏതേനേവ യം വുത്തം ‘‘നിപജ്ജിത്വാ നിരോധസമാപന്നസ്സ സഹസേയ്യവസേന തഥാകാരപ്പവത്തരൂപധമ്മസ്സേവ ആപത്തിഭാവതോ’’തിആദി, തമ്പി പടിസിദ്ധന്തി വേദിതബ്ബം. ഇധ പന നിരോധസമാപന്നാനം രൂപധമ്മമേവ പടിച്ച ഉപ്പന്നത്താ ആപത്തി അചിത്താ അവേദനാ, അഞ്ഞത്ഥ പന സചിത്താ സവേദനാവ, സബ്ബത്ഥാപി പഞ്ഞത്തിസഭാവാതി വേദിതബ്ബാ. തേനേവ ദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദട്ഠകഥായം ആപത്തിയാ അകുസലാദിസഭാവം പരപരികപ്പിതം നിസേധേതും ‘‘ആദികമ്മികസ്സ അനാപത്തിവചനതോ…പേ… പണ്ണത്തിമത്തമേവ ആപത്താധികരണന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി സയമേവ വക്ഖതി, തസ്മാ ‘‘തംതംകുസലാദിധമ്മസമുപ്പത്തിയാ ഭഗവതാ പഞ്ഞത്താ ആപത്തിസമ്മുതി സമുട്ഠിതാ’’തി ച, ‘‘യാവ പടിപ്പസ്സദ്ധികാരണാ തിട്ഠതീ’’തി ച, ‘‘പടിപ്പസ്സദ്ധികാരണേഹി വിനസ്സതീ’’തി ച വോഹരീയതി. ആപത്തിയാ ച സമ്മുതിസഭാവത്തേപി ഹി സഞ്ചിച്ച തം ആപജ്ജന്തസ്സ, പടികിരിയം അകരോന്തസ്സ ച അനാദരേ അകുസലരാസി ചേവ സഗ്ഗമഗ്ഗന്തരായോ ച ഹോതീതി ലജ്ജിനോ യഥാവിധിം നാതിക്കമന്തി, അനതിക്കമനപ്പച്ചയാ ച തേസം അനന്തപ്പഭേദാ സീലാദയോ ധമ്മാ പരിവഡ്ഢന്തീതി ഗഹേതബ്ബം. ദ്വത്തിംസേവാതി നിയമോ ആപത്തിനിമിത്താനം കായവചീവിഞ്ഞത്തീനം ഏതേഹേവ സമുപ്പജ്ജനതോ കതോ, ന പന സബ്ബാപത്തീനമ്പി ഏതേഹേവ സമുപ്പജ്ജനതോ. നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായന്താനഞ്ഹി ഝാനനിരോധസമാപന്നാനഞ്ച അവിഞ്ഞത്തിജനകേഹി വിപാകഅപ്പനാചിത്തേഹി ചേവ രൂപധമ്മേഹി ച സഹസേയ്യാദിആപത്തി സമ്ഭവതി.

ദസാതി കിരിയാഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതുദ്വയേന സഹ അട്ഠ മഹാകിരിയചിത്താനി. പഞ്ഞത്തിം അജാനിത്വാ ഇദ്ധിവികുബ്ബനാദീസു അഭിഞ്ഞാനം ആപത്തിസമുട്ഠാപകത്തം വേദിതബ്ബം. ഏത്ഥ ച കിഞ്ചി സിക്ഖാപദം അകുസലചിത്തമേവ, കിഞ്ചി കുസലാബ്യാകതവസേന ദ്വിചിത്തം, കിഞ്ചി തിചിത്തന്തി അയമേവ ഭേദോ ലബ്ഭതി, നാഞ്ഞോതി വേദിതബ്ബം. കിരിയാസമുട്ഠാനന്തി പരൂപക്കമേന ജായമാനം അങ്ഗജാതാദിചലനം സാദിയനചിത്തസങ്ഖാതേ സേവനചിത്തേ ഉപ്പന്നേ തേന ചിത്തേന സമുപ്പാദിതമേവ ഹോതീതി വുത്തം ഇതരഥാ ‘‘സിയാ കിരിയസമുട്ഠാനം, സിയാ അകിരിയസമുട്ഠാന’’ന്തി വത്തബ്ബതോ.

യം പന സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാരാജികകണ്ഡ ൨.൬൬ പകിണ്ണകകഥാവണ്ണനാ) വുത്തം ‘‘കിരിയസമുട്ഠാനന്തി ഇദം യേഭുയ്യവസേന വുത്തം പരൂപക്കമേ സതി സാദിയന്തസ്സ അകിരിയസമുട്ഠാനഭാവതോ’’തിആദി, തം ന ഗഹേതബ്ബം പഠമപാരാജികസ്സ അകിരിയസമുട്ഠാനതായ പാളിഅട്ഠകഥാസു അവുത്തത്താ. ‘‘മനോദ്വാരേ ആപത്തി നാമ നത്ഥീ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പഠമപാരാജികവണ്ണനാ; പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൮൩-൪) ഹി വുത്തം. കഥഞ്ഹി നാമ പരൂപക്കമേന മേഥുനം സാദിയന്തോ അത്തനോ അങ്ഗജാതാദികായചലനം ന സാദിയേയ്യ, സാദിയനചിത്താനുഗുണമേവ പന സകലസരീരേ ചിത്തജരൂപസമുപ്പത്തിയാ വിഞ്ഞത്തിപി സുഖുമാ സമുപ്പന്നാ ഏവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം, തേനാഹ കായദ്വാരേനേവ സമുട്ഠാനതോ കായകമ്മന്തിആദി. ചിത്തം പനേത്ഥ അങ്ഗമത്തം ഹോതീതി കായവിഞ്ഞത്തി ഏവ കായകമ്മഭാവേ കാരണം, ന ചിത്തം. തം പനേത്ഥ കായസങ്ഖാതായ വിഞ്ഞത്തിയായേവ അങ്ഗമത്തം, ന കായകമ്മഭാവസ്സ, ഇതരഥാ മേഥുനസ്സ ‘‘മനോകമ്മ’’ന്തി വത്തബ്ബതോ, തേനാഹ ‘‘ന തസ്സ വസേന കമ്മഭാവോ ലബ്ഭതീ’’തി. കമ്മഭാവോതി കായകമ്മഭാവോ. സബ്ബഞ്ചേതന്തി ഏതം സമുട്ഠാനാദികം. സിക്ഖാപദസീസേനാതി തംതംസിക്ഖാപദനിയതആപത്തിയാ ഏവ ഗഹണത്ഥം സിക്ഖാപദമുഖേന.

പകിണ്ണകകഥാവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ

ഇദം കിന്തി കഥേതുകാമതാപുച്ഛാ. ഇമാതിആദി വിസ്സജ്ജനം. വിനീതാനി ആപത്തിം ത്വം ഭിക്ഖു ആപന്നോതിആദിനാ (പാരാ. ൬൭) ഭഗവതാ വിനിച്ഛിനിതാനി വത്ഥൂനി വിനീതവത്ഥൂനി. തം തം വത്ഥും ഉദ്ധരിത്വാ ദാനതോ ദസ്സനതോ ഉദ്ദാനഭൂതാ ഗാഥാ ഉദ്ദാനഗാഥാ, സങ്ഗഹഗാഥാ, ഉദ്ദേസഗാഥാതി വുത്തം ഹോതി. വത്ഥു ഗാഥാതി തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖൂതിആദികാ വിനീതവത്ഥുപാളിയേവ തേസം തേസം വിനീതവത്ഥൂനം ഗന്ഥനതോ ‘‘വത്ഥുഗാഥാ’’തി വുത്താ, ന ഛന്ദോവിചിതിലക്ഖണേന. ഉദ്ദാനഗാഥാനം വത്ഥു വത്ഥുഗാഥാതി ഏവം വാ ഏത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏത്ഥാതി വിനീതവത്ഥൂസു. ദുതിയാദീനന്തി ദുതിയപാരാജികാദീനം. യം പസ്സിത്വാ ചിത്തകാരാദയോ സിപ്പികാ ചിത്തകമ്മാദീനി സിക്ഖന്തി, തം പടിച്ഛന്നകരൂപം, പടിമാരൂപന്തി അത്ഥോ.

൬൭. പുരിമാനി ദ്വേതി മക്കടീവജ്ജിപുത്തകവത്ഥൂനി ദ്വേ. താനിപി ഭഗവതാ വിനീതഭാവേന പുന വിനീതവത്ഥൂസു പക്ഖിത്താനി. തത്ഥ തസ്സ കുക്കുച്ചം അഹോസീതിആദി പന കിഞ്ചാപി തേസം പഠമം കുക്കുച്ചം ന ഉപ്പന്നം, ഭിക്ഖൂഹി പന ഭഗവതാ ച ഗരഹിത്വാ വുത്തവചനം സന്ധായ പച്ഛാ ഉപ്പന്നത്തം സന്ധായ വുത്തം. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസുന്തിആദി ച ഭിക്ഖൂഹി ആനന്ദത്ഥേരേന ച പഠമം ഭഗവതോ ആരോചിതേ, ഭഗവതാ ച തേസം പാരാജികത്തേ പകാസിതേ ഭീതാ തേ സയമ്പി ഗന്ത്വാ അത്തനോ കുക്കുച്ചം പച്ഛാ ആരോചേന്തി ഏവ. ‘‘സച്ചം കിര ത്വ’’ന്തിആദിനാ ഭഗവതാ പുട്ഠാ പന ‘‘സച്ചം ഭഗവാ’’തി പടിജാനനവസേനാപി ആരോചേന്തി. ഭഗവാപി ആപത്തിം ത്വന്തിആദിനാ തേസം പാരാജികത്തം വിനിച്ഛിനോതി ഏവ. അനുപഞ്ഞത്തികഥായം പന തം സബ്ബം അവത്വാ അനുപഞ്ഞത്തിയാ അനുഗുണമേവ കിഞ്ചിമത്തം വുത്തം, ഇധാപി തേസം വത്ഥൂനം ഭഗവതാ വിനീതഭാവദസ്സനത്ഥം ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. കേചി ഇമം അധിപ്പായം അമനസികത്വാ ‘‘അഞ്ഞാനേവേതാനി വത്ഥൂനീ’’തി വദന്തി. കുസേതി കുസതിണാനി. കേസേഹീതി മനുസ്സകേസേഹി.

൬൮. വണ്ണപോക്ഖരതായാതി ഏത്ഥ പോക്ഖലം നാമ സമിദ്ധം സുന്ദരഞ്ച, തസ്സ ഭാവോ ‘‘പോക്ഖരതാ’’തി ര-കാരം കത്വാ വുത്തോ, സമിദ്ധതാ സുന്ദരതാതി അത്ഥോ. പധംസേസീതി അഭിഭവി. ന ലിമ്പതീതി ന അല്ലീയതി.

൬൯. ഏവരൂപാ പരിവത്തലിങ്ഗാ ഭിക്ഖുനിയോ അത്ഥതോ ഏകതോ ഉപസമ്പന്നാപി ഉഭതോസങ്ഘേ ഉപസമ്പന്നാസുയേവ സങ്ഗയ്ഹന്തി ഭിക്ഖൂപസമ്പദായ ഭിക്ഖുനീഉപസമ്പദതോപി ഉക്കട്ഠത്താ. പാളിയം ‘‘താഹി ആപത്തീഹി അനാപത്തി’’ന്തി ഉപയോഗവചനം കത്വാ അനുജാനാമീതി പദേന സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ഇത്ഥിലിങ്ഗന്തി ഥനാദികം ഇത്ഥിസണ്ഠാനം വുത്തന്തി ആഹ – ‘‘പുരിസ…പേ… ഇത്ഥിസണ്ഠാനം ഉപ്പന്ന’’ന്തി. തം നാനന്തരികതോ പന ‘‘പുരിസിന്ദ്രിയമ്പി അന്തരഹിതം, ഇത്ഥിന്ദ്രിയഞ്ച ഉപ്പന്ന’’ന്തി വുത്തമേവ ഹോതി, ഏവം ഉപരിപി ലിങ്ഗഗ്ഗഹണേനേവ ഇത്ഥിന്ദ്രിയാദിഗ്ഗഹണം വേദിതബ്ബം. താതി ആപത്തിയോ, തസ്സ വുട്ഠാതുന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ, താഹി ആപത്തീഹി വുട്ഠാപേതുന്തി അത്ഥോ. കഥന്തി ആഹ താ സബ്ബാപി ഭിക്ഖുനീഹി കാതബ്ബന്തിആദി. തേന പടിച്ഛന്നായപി അപ്പടിച്ഛന്നായപി ഗരുകാപത്തിയാ പക്ഖമാനത്തചരണാദികം വിധിം ദസ്സേതി.

ഓക്കന്തികവിനിച്ഛയോതി പസങ്ഗാനുഗുണം ഓതരണകവിനിച്ഛയോ. ബലവഅകുസലേനാതി പരദാരികകമ്മാദിനാ. ദുബ്ബലകുസലേനാതി യഥാവുത്തബലവാകുസലോപഹതസത്തിനാ തതോ ഏവ ദുബ്ബലഭൂതേന കുസലേന. ദുബ്ബലഅകുസലേനാതി പുരിസഭാവുപ്പാദകബ്രഹ്മചരിയാദിബലവകുസലോപഹതസത്തിനാ തതോ ഏവ ദുബ്ബലഭൂതേന പരദാരികാദിഅകുസലേന. സുഗതിയം ഭാവദ്വയസ്സ കുസലകമ്മജത്താ അകുസലേനേവ വിനാസോ കുസലേനേവ ഉപ്പത്തീതി ആഹ ഉഭയമ്പീതിആദി. ദുഗ്ഗതിയം പന അകുസലേനേവ ഉഭിന്നമ്പി ഉപ്പത്തി ച വിനാസോ ച, തത്ഥ ദുബ്ബലബലവഭാവോവ വിസേസോ.

‘‘ഏഹി മയം ഗമിസ്സാമാ’’തി ഭിക്ഖുനിയാ സദ്ധിം സംവിധായ ഏകദ്ധാനഗമനേ പാചിത്തിയാപത്തിപരിഹാരത്ഥം വുത്തം ‘‘സംവിദഹനം പരിമോചേത്വാ’’തി. തേന ഏകഗാമക്ഖേത്തേപി ബഹിഗാമതോ അന്തരഘരം സംവിധായ ഗമനമ്പി ആപത്തികരമേവാതി ദസ്സേതി. പരിമോചനവിധിം ദസ്സേന്തോ ആഹ മയന്തിആദി. ബഹിഗാമേതി ഗാമന്തരേ. ദുതിയികാ ഭിക്ഖുനീ പക്കന്താ വാ ഹോതീതിആദിനാ (പാചി. ൬൯൩) വുത്തഅനാപത്തിലക്ഖണം അനുലോമേതീതി വുത്തം ‘‘ഗാമന്തര…പേ… അനാപത്തീ’’തി. കോപേത്വാതി പരിച്ചജിത്വാ. ലജ്ജിനിയോ…പേ… ലബ്ഭതീതി ലിങ്ഗപരിവത്തനദുക്ഖപീളിതസ്സ സങ്ഗഹേപി അസതി ഹീനായാവത്തനമ്പി ഭവേയ്യാതി ‘‘ആപദാസൂ’’തി വുത്തഅനാപത്തിഅനുലോമേന വുത്തം. തായ ദുതിയികം ഗഹേത്വാവ ഗന്തബ്ബം. അലജ്ജിനിയോ…പേ… ലബ്ഭതീതി അലജ്ജിനീഹി സദ്ധിം ഏകകമ്മാദിസംവാസേ ആപത്തിസമ്ഭവതോ താ അസന്തപക്ഖം ഭജന്തീതി വുത്തം, ഇമിനാപേതം വേദിതബ്ബം ‘‘അലജ്ജിനീഹി സദ്ധിം പരിഭോഗോ ന വട്ടതീ’’തി. യദി ഹി വട്ടേയ്യ, തതോപി ദുതിയികം വിനാ ഗാമന്തരഗമനാദീസു ആപത്തി ഏവ സിയാ സങ്ഗാഹികത്താ താസം സങ്ഗാഹികലജ്ജിനിഗണതോ വിയ. ഞാതികാ ന ഹോന്തി…പേ… വട്ടതീതി വദന്തീതി ഇമിനാ അട്ഠകഥാസു അനാഗതഭാവം ദീപേതി. തത്ഥാപി വിസ്സാസികഞാതികഭിക്ഖുനിയോ വിനാ ഭിക്ഖുനിഭാവേ അരമന്തസ്സ മാനപകതികസ്സ ആപദാട്ഠാനസമ്ഭവേന തം വചനം അപ്പടിക്ഖിത്തമ്പി തദഞ്ഞേസം ന വട്ടതിയേവാതി ഗഹേതബ്ബം. ഭിക്ഖുഭാവേപീതി ഭിക്ഖുകാലേപി. തം നിസ്സായാതി തം നിസ്സയാചരിയം കത്വാ. ഉപജ്ഝാ ഗഹേതബ്ബാതി ഉപസമ്പദാഗഹണത്ഥം ഉപജ്ഝാ ഗഹേതബ്ബാ.

വിനയകമ്മന്തി വികപ്പനം സന്ധായ വുത്തം. പുന കാതബ്ബന്തി പുന വികപ്പേതബ്ബം. പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ സത്താഹം വട്ടതീതി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനീനം സന്നിധിം ഭിക്ഖൂഹി, ഭിക്ഖൂനം സന്നിധിം ഭിക്ഖുനീഹി ച പടിഗ്ഗാഹാപേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൪൨൧) വചനതോ പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. സത്തമേ ദിവസേതി ഇദഞ്ച നിസ്സഗ്ഗിയം അനാപജ്ജിത്വാവ പുനപി സത്താഹം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. പകതത്തോതി അപരിവത്തലിങ്ഗോ. രക്ഖതീതി തം പടിഗ്ഗഹണവിജഹനതോ രക്ഖതി, അവിഭത്തതായ പടിഗ്ഗഹണം ന വിജഹതീതി അധിപ്പായോ.

സാമം ഗഹേത്വാന നിക്ഖിപേയ്യാതി സഹത്ഥേന പടിഗ്ഗഹേത്വാന നിക്ഖിപേയ്യ. പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തീതി ലിങ്ഗപരിവത്തേ ജാതേ പുന അപ്പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തി.

ഹീനായാവത്തനേനാതി ഏത്ഥ കേചി ‘‘പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ ‘ഗിഹീ ഭവിസ്സാമീ’തി ഗിഹിലിങ്ഗഗ്ഗഹണം ഹീനായാവത്തന’’ന്തി വദന്തി, തം ന യുത്തം തത്തകേന ഭിക്ഖുഭാവസ്സ അവിജഹനതോ. അഞ്ഞേ പന ‘‘പാരാജികം ആപന്നസ്സ ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞം പഹായ ഗിഹിലിങ്ഗഭാവൂപഗമനമ്പി ഹീനായാവത്തന’’ന്തി വദന്തി, തം യുത്തമേവ. പാരാജികം ആപന്നോ ഹി തം പടിച്ഛാദേത്വാ യാവ ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞോ ഹോതി, താവ ഭിക്ഖു ഏവ ഹോതി ഭിക്ഖൂനമേവ പാരാജികസ്സ പഞ്ഞത്തത്താ. ‘‘യോ പന ഭിക്ഖൂ’’തി ഹി വുത്തം. തഥാ ഹി സോ സംവാസം സാദിയന്തോപി ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതി, സഹസേയ്യാദിആപത്തിഞ്ച ന ജനേതി, അത്താനം ഓമസന്തസ്സ പാചിത്തിയഞ്ച ജനേതി. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘അസുദ്ധോ ഹോതി പുഗ്ഗലോ അഞ്ഞതരം പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നോ, തഞ്ചേ സുദ്ധദിട്ഠി സമാനോ ഓകാസം കാരാപേത്വാ അക്കോസാധിപ്പായോ വദേതി, ആപത്തി ഓമസവാദസ്സാ’’തി (പാരാ. ൩൮൯).

ഏകേ പന ‘‘പാരാജികം ആപന്നാനം ദോസം പടിജാനിത്വാ ഗിഹിലിങ്ഗഗ്ഗഹണം നാമ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേ സമോധാനം ഗച്ഛതി തേനാപി പടിഞ്ഞായ ഭിക്ഖുഭാവസ്സ വിജഹനതോ. തേനേവ വിനയവിനിച്ഛയാദീസു ഹീനായാവത്തനം സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേ സമോധാനേത്വാ വിസും തം ന വുത്തം. തസ്മാ ഭിക്ഖുനീനം വിബ്ഭമിതുകാമതായ ഗിഹിലിങ്ഗഗ്ഗഹണം ഇധ ഹീനായാവത്തനം താസം സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനസ്സ അഭാവതോ. താസം പടിഗ്ഗഹണവിജഹനസ്സാപി സബ്ബസോ വത്തബ്ബത്താ’’തി വദന്തി, തമ്പി അപ്പടിബാഹിയമേവ. തസ്മാ പാരാജികാനം ഭിക്ഖുനീനഞ്ച ‘‘ഉപ്പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ഗിഹിലിങ്ഗഗ്ഗഹണം ഹീനായാവത്തനന്തി ഗഹേതബ്ബം. വിബ്ഭമോതിപി ഏതസ്സേവ നാമം, തേനേവ തം ഖുദ്ദസിക്ഖായം ‘‘അച്ഛേദവിസ്സജ്ജനഗാഹവിബ്ഭമാ’’തി അധിട്ഠാനവിജഹനേ വിബ്ഭമനാമേന വുത്തം.

അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനേനാതി അഞ്ഞസ്സ അദത്വാവ അനത്ഥികസ്സേവ പടിഗ്ഗഹിതവത്ഥൂനം ബഹി ഛഡ്ഡനേന. കേചി ‘‘പടിഗ്ഗഹിതവത്ഥൂസു സാപേക്ഖസ്സ പുരേ പടിഗ്ഗഹിതഭാവതോ പരിമോചനത്ഥം തത്ഥ പടിഗ്ഗഹമത്തസ്സ വിസ്സജ്ജനമ്പി അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനമേവ ചീവരാദിഅധിട്ഠാനപച്ചുദ്ധാരോ വിയാ’’തി വദന്തി, തം ന സുന്ദരം തഥാവചനാഭാവാ. യഥേവ ഹി ചീവരാദീസു അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനേന അധിട്ഠാനവിജഹനം വത്വാപി വിസും പച്ചുദ്ധാരോ ച വുത്തോ, ഏവമിധാപി വത്തബ്ബം, യഥാ ച ചീവരാദീസു കായപടിബദ്ധേസുപി പച്ചുദ്ധാരേന അധിട്ഠാനം വിഗച്ഛതി, ന ഏവമിധ. ഇധ പന പടിഗ്ഗഹിതവത്ഥുസ്മിം അനപേക്ഖസ്സാപി കായതോ മുത്തേയേവ തസ്മിം പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതി. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘സതക്ഖത്തുമ്പി പരിച്ചജതു, യാവ അത്തനോ ഹത്ഥഗതം പടിഗ്ഗഹിതമേവാ’’തി. അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനേനാതി ഏത്ഥ ച ‘‘അനപേക്ഖായാ’’തി ഏത്തകമേവ വത്തബ്ബം അനപേക്ഖതം മുഞ്ചിത്വാ ഇധ വിസും വിസ്സജ്ജനസ്സ അഭാവാ. ന ഹേത്ഥ പച്ചുദ്ധാരേ വിയ വിസ്സജ്ജനവിധാനമത്ഥി. അപിച പടിഗ്ഗഹണമത്തവിസ്സജ്ജനേ സതി പുരേ പടിഗ്ഗഹിതോപി ആഹാരോ ഭുഞ്ജിതുകമ്യതായ ഉപ്പന്നായ പടിഗ്ഗഹണമത്തം വിസ്സജ്ജേത്വാ പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ യഥാസുഖം ഭുഞ്ജിതബ്ബോ സിയാതി, തഥാ ച സന്നിധികാരകസിക്ഖാപദേ വുത്താ സബ്ബാപി വിനിച്ഛയഭേദാ നിരത്ഥകാ ഏവ സിയും. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ –

‘‘ഗണ്ഠികപത്തസ്സ വാ ഗണ്ഠികന്തരേ സ്നേഹോ പവിട്ഠോ ഹോതി…പേ… താദിസേ പത്തേപി പുനദിവസേ ഭുഞ്ജന്തസ്സ പാചിത്തിയ’’ന്തിആദി (പാചി. അട്ഠ. ൨൫൩).

തത്ഥ പന ‘‘പടിഗ്ഗഹണം അനപേക്ഖചിത്തേന വിസ്സജ്ജേത്വാ ഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ഏത്തകമേവ വത്തബ്ബം, ന ച വുത്തം. കത്ഥചി ഈദിസേസു ച ഗണ്ഠികപത്താദീസു പടിഗ്ഗഹണേ അപേക്ഖാ കസ്സചിപി നത്ഥേവ തപ്പഹാനായ വായാമതോ, തഥാപി തത്ഥഗതആമിസേ പടിഗ്ഗഹണം ന വിഗച്ഛതി. കസ്മാ? ഭിക്ഖുസ്സ പത്തേ പുന ഭുഞ്ജിതുകാമതാപേക്ഖായ വിജ്ജമാനത്താ പത്തഗതികേ ആഹാരേപി തസ്സാ വത്തനതോ. ന ഹി പത്തം അവിസ്സജ്ജേത്വാ തഗ്ഗതികം ആഹാരം വിസ്സജ്ജേതും സക്കാ, നാപി ആഹാരം അവിസ്സജ്ജേത്വാ തഗ്ഗതികം പടിഗ്ഗഹണം വിസ്സജ്ജേതും. തസ്മാ വത്ഥുനോ വിസ്സജ്ജനമേവ അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനം, ന പടിഗ്ഗഹണസ്സാതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം. തേനേവ സന്നിധിസിക്ഖാപദസ്സ അനാപത്തിവാരേ –

‘‘അന്തോസത്താഹം അധിട്ഠേതി, വിസ്സജ്ജേതി, നസ്സതി, വിനസ്സതി, ഡയ്ഹതി, അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹന്തി, വിസ്സാസം ഗണ്ഹന്തി, അനുപസമ്പന്നസ്സ ചത്തേന വന്തേന മുത്തേന അനപേക്ഖോ ദത്വാ പടിലഭിത്വാ പരിഭുഞ്ജതീ’’തി –

ഏവം സബ്ബത്ഥ വത്ഥുവിസ്സജ്ജനമേവ വുത്തം. ഏത്ഥ ച ‘‘അന്തോസത്താഹം അധിട്ഠേതീ’’തി ബാഹിരപരിഭോഗായ അധിട്ഠാനവചനതോ വത്ഥും അവിസ്സജ്ജേത്വാപി കേവലം അനജ്ഝോഹരിതുകാമതായ സുദ്ധചിത്തേന ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥായ നിയമനമ്പി വിസും ഏകം പടിഗ്ഗഹണവിജഹനകാരണമേവ, ഇദഞ്ച സന്ധായ പടിഗ്ഗഹണമത്തവിസ്സജ്ജനം വുത്തം സിയാ, സുവുത്തമേവ സിയാ, തഥാ ച ‘‘പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിസ്സാമീ’’തി പടിഗ്ഗഹണവിസ്സജ്ജനം ന വത്തബ്ബം സിയാ ബാഹിരപരിഭോഗാധിട്ഠാനസ്സ ഇധാധിപ്പേതത്താ.

സാരത്ഥദീപനിയഞ്ഹി (സാരത്ഥ. ദീ. പാരാജികകണ്ഡ ൨.൬൯) ‘‘അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനേനാതി ഏത്ഥ അഞ്ഞസ്സ അദത്വാവ അനത്ഥികതായ ‘നത്ഥി ഇമിനാ കമ്മം ന ദാനി നം പരിഭുഞ്ജിസ്സാമീ’തി വത്ഥൂസു വാ, ‘പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ പടിഭുഞ്ജിസ്സാമീ’തി പടിഗ്ഗഹണേ വാ അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനേനാ’’തി ഏവം പരിഭുഞ്ജിതുകാമസ്സേവ പടിഗ്ഗഹണമത്തവിസ്സജ്ജനമ്പി പടിഗ്ഗഹണവിജഹനകാരണം വുത്തം, തം ന ഗഹേതബ്ബം. പുരിമമേവ പന ബാഹിരപരിഭോഗാധിട്ഠാനം ഗഹേതബ്ബം. ഇദം പന അട്ഠകഥാസു ‘‘അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനസങ്ഖാതേ വിസ്സജ്ജേതീ’’തി വുത്തപാളിപദത്ഥേ സങ്ഗഹേത്വാ വിസും ന വുത്തം. നസ്സതി, വിനസ്സതി, ഡയ്ഹതി, വിസ്സാസം വാ ഗണ്ഹന്തീതി ഇമാനി പന പദാനി അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹന്തീതി ഇമസ്മിം പദേ സങ്ഗഹിതാനീതി വേദിതബ്ബം.

അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗഹണേനാതി അനുപസമ്പന്നാനം ബലക്കാരാദിനാ അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗഹണേന. ഉപസമ്പന്നാനഞ്ഹി അച്ഛിന്ദനവിസ്സാസഗ്ഗാഹേസു പടിഗ്ഗഹണം ന വിജഹതി. ഏത്ഥാതി ഭിക്ഖുവിഹാരേ. ഉപരോപകാതി തേന രോപിതാ രുക്ഖഗച്ഛാ. തേരസസു സമ്മുതീസൂതി ഭത്തുദ്ദേസകസേനാസനപഞ്ഞാപകഭണ്ഡാഗാരികചീവരപടിഗ്ഗാഹകചീവരഭാജകയാഗുഭാജകഫലഭാജകഖജ്ജഭാജകഅപ്പമത്തകവിസ്സജ്ജകസാദിയഗാഹാപകപത്തഗാഹാപകആരാമികപേസകസാമണേരപേസകസമ്മുതിസങ്ഖാതാസു തേരസസു സമ്മുതീസു.

പച്ഛിമികായ സേനാസനഗ്ഗാഹേ പടിപ്പസ്സദ്ധേപി അപ്പടിപ്പസ്സദ്ധേപി കഥിനത്ഥാരസ്സ, തമ്മൂലകാനം പഞ്ചാനിസംസാനഞ്ച അഭാവസ്സ സമാനത്താ തത്ഥ വിജ്ജമാനമ്പി സേനാസനഗ്ഗാഹപടിപ്പസ്സദ്ധിം അദസ്സേത്വാ തത്ഥ ഭിക്ഖൂഹി കത്തബ്ബം സങ്ഗഹമേവ ദസ്സേതും സചേ പച്ഛിമികായാതിആദി വുത്തം. സചേ അകുസലവിപാകേ …പേ… ഛാരത്തം മാനത്തമേവ ദാതബ്ബന്തി ഇദം പടിച്ഛന്നായ സാധാരണാപത്തിയാ പരിവസന്തസ്സ അസമാദിന്നപരിവാസസ്സ വാ ലിങ്ഗേ പരിവത്തേ പക്ഖമാനത്തം ചരന്തസ്സ വസേന വുത്തം. സചേ പനസ്സ പക്ഖമാനത്തേ അസമാദിന്നേ ഏവ പുന ലിങ്ഗം പരിവത്തതി, പരിവാസം ദത്വാ പരിവുത്ഥപരിവാസസ്സേവ ഛാരത്തം മാനത്തം ദാതബ്ബം. പരിവാസദാനം നത്ഥി ഭിക്ഖുകാലേ അപ്പടിച്ഛന്നഭാവതോ. സചേ പന ഭിക്ഖുകാലേപി സഞ്ചിച്ച നാരോചേതി, ആപത്തി പടിച്ഛന്നാവ ഹോതി, ആപത്തിപടിച്ഛന്നഭാവതോ പരിവാസോ ച ദാതബ്ബോതി വദന്തി. പാരാജികം ആപന്നാനം ഇത്ഥിപുരിസാനം ലിങ്ഗേ പരിവത്തേപി പാരാജികത്തസ്സ ഏകസ്മിം അത്തഭാവേ അവിജഹനതോ പുന ഉപസമ്പദാ ന ദാതബ്ബാതി ഗഹേതബ്ബം. തേനേവ തേസം സീസച്ഛിന്നപുരിസാദയോ നിദസ്സിതാ.

൭൧. തഥേവാതി മുച്ചതു വാ മാ വാതി ഇമമത്ഥം അതിദിസതി. അഞ്ഞേസന്തി പുഥുജ്ജനേ സന്ധായ വുത്തം. തേസഞ്ഹി ഈദിസേ ഠാനേ അസാദിയനം ദുക്കരം സോതാപന്നാദിഅരിയാനം തത്ഥ ദുക്കരത്താഭാവാ. ന ഹി അരിയാ പാരാജികാദിലോകവജ്ജാപത്തിം ആപജ്ജന്തി.

൭൩. സുഫുസിതാതി ഉപരിമായ ദന്തപന്തിയാ ഹേട്ഠിമാ ദന്തപന്തി ആഹച്ച ഠിതാ, അവിവടാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘അന്തോമുഖേ ഓകാസോ നത്ഥീ’’തി. ഉപ്പാടിതേ പന ഓട്ഠമംസേ ദന്തേ സുയേവ ഉപക്കമന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയന്തി നിമിത്തേന ബഹിനിമിത്തേ ഛുപനത്താ വുത്തം. ബഹിനിക്ഖന്തദന്തജിവ്ഹാസുപി ഏസേവ നയോ. നിജ്ഝാമതണ്ഹികാ നാമ ലോമകൂപേഹി സമുട്ഠിതഅഗ്ഗിജാലാഹി ദഡ്ഢസരീരതായ അതിവിയ തസിതരൂപാ. ആദി-സദ്ദേന ഖുപ്പിപാസാസുരാ അട്ഠിചമ്മാവസിട്ഠാ ഭയാനകസരീരാ പേതിയോ സങ്ഗഹിതാ. വിസഞ്ഞം കത്വാതി യഥാ സോ കതമ്പി ഉപക്കമം ന ജാനാതി, ഏവം കത്വാ. തേന ച വിസഞ്ഞീ അഹുത്വാ സാദിയന്തസ്സ പാരാജികമേവാതി ദസ്സേതി. ഉപഹതകായപ്പസാദോതി വാതപിത്താദിദോസേഹി കായവിഞ്ഞാണാനുപ്പാദകഭാവേന ദൂസിതകായപ്പസാദോ, ന പന വിനട്ഠകായപ്പസാദോ. സീസേ പത്തേതി മഗ്ഗേന മഗ്ഗപ്പടിപാദനേ ജാതേ. അപ്പവേസേതുകാമതായ ഏവ നിമിത്തേന നിമിത്തഛുപനേ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം, സേവേതുകാമസ്സ പന തത്ഥാപി ദുക്കടമേവാതി ആഹ ‘‘ദുക്ഖടമേവ സാമന്ത’’ന്തി.

൭൪. ജാതി-സദ്ദേന സുമനപുപ്ഫപരിയായേന തന്നിസ്സയോ ഗുമ്ബോ അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘ജാതിപുപ്ഫഗുമ്ബാന’’ന്തി. തേന ച ജാതിയാ ഉപലക്ഖിതം വനം ജാതിയാവനന്തി അലുത്തസമാസോതി ദസ്സേതി. ഏകരസന്തി വീഥിചിത്തേഹി അസമ്മിസ്സം.

൭൭. ഉപ്പന്നേ വത്ഥുമ്ഹീതി ഇത്ഥീഹി കതഅജ്ഝാചാരവത്ഥുസ്മിം. രുക്ഖസൂചികണ്ടകദ്വാരന്തി രുക്ഖസൂചിദ്വാരം കണ്ടകദ്വാരം, ഏവമേവ വാ പാഠോ. തത്ഥ യം ഉഭോസു പസ്സേസു രുക്ഖഥമ്ഭേ നിഖനിത്വാ തത്ഥ മജ്ഝേ വിജ്ഝിത്വാ ദ്വേ തിസ്സോ രുക്ഖസൂചിയോ പവേസേത്വാ കരോന്തി, തം രുക്ഖസൂചിദ്വാരം നാമ. പവേസനനിക്ഖമനകാലേ പന അപനേത്വാ ഥകനകയോഗ്ഗേന കണ്ടകസാഖാപടലേന യുത്തം ദ്വാരം കണ്ടകദ്വാരം നാമ. ഗാമദ്വാരസ്സ പിധാനത്ഥം പദരേന കണ്ടകസാഖാദീഹി വാ കതസ്സ കവാടസ്സ ഉദുക്ഖലപാസരഹിതതായ ഏകേന സംവരിതും വിവരിതുഞ്ച അസക്കുണേയ്യസ്സ ഹേട്ഠാ ഏകം ചക്കം യോജേന്തി, യേന പരിവത്തമാനേന തം കവാടം സുഖഥകനം ഹോതി, തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ചക്കലകയുത്തദ്വാര’’ന്തി. ചക്കമേവ ഹി ലാതബ്ബട്ഠേന സംവരണവിവരണത്ഥായ ഗഹേതബ്ബട്ഠേന ചക്കലകം, തേന യുത്തമ്പി കവാടം ചക്കലകം നാമ, തേന യുത്തം ദ്വാരം ചക്കലകയുത്തദ്വാരം. മഹാദ്വാരേസു പന ദ്വേ തീണിപി ചക്കലകാനി യോജേന്തീതി ആഹ ഫലകേസൂതിആദി. കിടികാസൂതി വേളുപേസികാഹി കണ്ടകസാഖാദീഹി ച കതഥകനകേസു. സംസരണകിടികദ്വാരന്തി ചക്കലകയന്തേന സംസരണകിടികായുത്തമഹാദ്വാരം. ഗോപ്ഫേത്വാതി ആവുണിത്വാ, രജ്ജൂഹി ഗന്ഥേത്വാ വാ. ഏകം ദുസ്സസാണിദ്വാരമേവാതി ഏത്ഥ കിലഞ്ജസാണിദ്വാരമ്പി സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി തഗ്ഗതികത്താ. അഥ ഭിക്ഖൂ…പേ… നിസിന്നാ ഹോന്തീതി ഇദം ഭിക്ഖൂനം സന്നിഹിതഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം. നിപന്നേപി ആഭോഗം കാതും വട്ടതി, നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായന്തേ പന ആഭോഗം കാതും ന വട്ടതി അസന്തപക്ഖേ ഠിതത്താ. രഹോ നിസജ്ജായ വിയ ദ്വാരസംവരണം നാമ മാതുഗാമാനം പവേസനനിവാരണത്ഥം അനുഞ്ഞാതന്തി ആഹ ഭിക്ഖുനിം വാതിആദി. നിസ്സേണിം ആരോപേത്വാതി ഇദം ഹേട്ഠിമതലസ്സ സദ്വാരബന്ധതായ വുത്തം. ചതൂസു ദിസാസു പരിക്ഖിത്തസ്സ കുട്ടസ്സ ഏകാബദ്ധതായ ‘‘ഏകകുട്ടകേ’’തി വുത്തം. പച്ഛിമാനം ഭാരോതി പാളിയാ ആഗച്ഛന്തേ സന്ധായ വുത്തം. യേന കേനചി പരിക്ഖിത്തേതി ഏത്ഥ പരിക്ഖേപസ്സ ഉബ്ബേധതോ പമാണം സഹസേയ്യപ്പഹോനകേ വുത്തസദിസമേവ.

മഹാപരിവേണന്തി മഹന്തം അങ്ഗണം, തേന ച ബഹുജനസഞ്ചാരം ദസ്സേതി, തേനാഹ മഹാബോധീതിആദി. അരുണേ ഉഗ്ഗതേ വുട്ഠഹതി, അനാപത്തി അനാപത്തിഖേത്തഭൂതായ രത്തിയാ സുദ്ധചിത്തേന നിപന്നത്താ. പബുജ്ഝിത്വാ പുന സുപതി ആപത്തീതി അരുണേ ഉഗ്ഗതേ പബുജ്ഝിത്വാ അരുണുഗ്ഗമനം ഞത്വാ വാ അഞത്വാ വാ അനുട്ഠഹിത്വാ സയിതസന്താനേന സുപതി ഉട്ഠഹിത്വാ കത്തബ്ബസ്സ ദ്വാരസംവരണാദിനോ അകതത്താ അകിരിയസമുട്ഠാനാ ആപത്തി ഹോതി അനാപത്തിഖേത്തേ കതനിപജ്ജനകിരിയായ അനങ്ഗത്താ. അയഞ്ഹി ആപത്തി ഈദിസേ ഠാനേ അകിരിയാ, ദിവാ അസംവരിത്വാ നിപജ്ജനക്ഖണേ കിരിയാ ച അചിത്തകാ ചാതി വേദിതബ്ബാ. പുരാരുണാ പബുജ്ഝിത്വാപി യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ സയന്തസ്സാപി പുരിമനയേന ആപത്തിയേവ. അരുണേ ഉഗ്ഗതേ വുട്ഠഹിസ്സാമീതി…പേ… ആപത്തിയേവാതി ഏത്ഥ കദാ തസ്സ ആപത്തീതി? വുച്ചതേ – ന താവ രത്തിയം ‘‘ദിവാ ആപജ്ജതി നോ രത്തി’’ന്തി (പരി. ൩൨൩) വുത്തത്താ. ‘‘അനാദരിയദുക്കടാ ന മുച്ചതീ’’തി വുത്തദുക്കടം പന ദിവാസയനദുക്കടമേവ ന ഹോതി അനാദരിയദുക്കടത്താ. ഏവം അരുണുഗ്ഗമനേ പന അചിത്തകം അകിരിയസമുട്ഠാനം ആപത്തിം ആപജ്ജതീതി വേദിതബ്ബം. സോ സചേ ദ്വാരം സംവരിത്വാ ‘‘അരുണേ ഉഗ്ഗതേ വുട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി നിപജ്ജതി, ദ്വാരേ ച അഞ്ഞേഹി അരുണുഗ്ഗമനകാലേ വിവടേപി തസ്സ അനാപത്തിയേവ ദ്വാരപിദഹനസ്സ രത്തിദിവാഭാഗേസു വിസേസാഭാവാ. ആപത്തിആപജ്ജനസ്സേവ കാലവിസേസോ ഇച്ഛിതബ്ബോ, ന തപ്പരിഹാരസ്സാതി ഗഹേതബ്ബം, ‘‘ദ്വാരം അസംവരിത്വാ രത്തിം നിപജ്ജതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൭൭) ഹി വുത്തം. ദിവാ സംവരിത്വാ നിപന്നസ്സ കേനചി വിവടേപി ദ്വാരേ അനാപത്തിയേവ. അത്തനാപി അനുട്ഠഹിത്വാവ സതി പച്ചയേ വിവടേപി അനാപത്തീതി വദന്തി. യഥാപരിച്ഛേദമേവ ച ന വുട്ഠാതീതി അരുണേ ഉഗ്ഗതേയേവ ഉട്ഠാതി. ആപത്തിയേവാതി മൂലാപത്തിംയേവ സന്ധായ വുത്തം, അനാദരിയആപത്തി പന പുരാരുണാ ഉട്ഠിതസ്സാപി തസ്സ ഹോതേവ ‘‘ദുക്കടാ ന മുച്ചതീ’’തി വുത്തത്താ, ദുക്കടാ ന മുച്ചതീതി ച പുരാരുണാ ഉട്ഠഹിത്വാ മൂലാപത്തിയാ മുത്തോപി അനാദരിയദുക്കടാ ന മുച്ചതീതി അധിപ്പായോ.

നിദ്ദാവസേന നിപജ്ജതീതി വോഹാരവസേന വുത്തം, പാദാനം പന ഭൂമിതോ അമോചിതത്താ അയം നിപന്നോ നാമ ന ഹോതി, തേനേവ അനാപത്തി വുത്താ. അപസ്സായ സുപന്തസ്സാതി കടിട്ഠിതോ ഉദ്ധം പിട്ഠികണ്ടകേ അപ്പമത്തകമ്പി പദേസം ഭൂമിം അഫുസാപേത്വാ ഥമ്ഭാദിം അപസ്സായ സുപന്തസ്സ. കടിട്ഠിം പന ഭൂമിം ഫുസാപേന്തസ്സ സയനം നാമ ഹോതി. പിട്ഠിപസാരണലക്ഖണാ ഹി സേയ്യാ. ദീഘവന്ദനാദീസുപി തിരിയം പിട്ഠികണ്ടകാനം പസാരിതത്താ നിപജ്ജനമേവാതി ആപത്തി പരിഹരിതബ്ബാവ ‘‘വന്ദാമീതി പാദമൂലേ നിപജ്ജീ’’തിആദീസു നിപജ്ജനസ്സേവ വുത്തത്താ. തസ്സാപി അനാപത്തി പതനക്ഖണേ അവിസയത്താ, വിസയേ ജാതേ സഹസാ വുട്ഠിതത്താ ച. യസ്സ പന വിസഞ്ഞിതായ പച്ഛാപി അവിസയോ, ഏതസ്സ അനാപത്തിയേവ പതിതക്ഖണേ വിയ. തത്ഥേവ സയതി ന വുട്ഠാതീതി ഇമിനാ വിസയേപി അകരണം ദസ്സേതി, തേനേവ ‘‘തസ്സ ആപത്തീ’’തി വുത്തം.

ഏകഭങ്ഗേനാതി ഉഭോ പാദേ ഭൂമിതോ അമോചേത്വാവ ഏകപസ്സേന സരീരം ഭഞ്ജിത്വാ നിപന്നോ. മഹാഅട്ഠകഥായം പന മഹാപദുമത്ഥേരേന വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ, തേന ‘‘മഹാഅട്ഠകഥായ ലിഖിതമഹാപദുമത്ഥേരവാദോ അയ’’ന്തി ദസ്സേതി. തത്ഥ സുപന്തസ്സാപി അവിസയത്തമത്ഥീതി മഹാപദുമത്ഥേരേന ‘‘അവിസയത്താ പന ആപത്തി ന ദിസ്സതീ’’തി വുത്തം. ആചരിയാ പന സുപന്തസ്സ വിസഞ്ഞത്താഭാവേന വിസയത്താ അനാപത്തിം ന കഥയന്തി. വിസഞ്ഞത്തേ സതി അനാപത്തിയേവ. ദ്വേ പന ജനാതിആദിപി മഹാഅട്ഠകഥായമേവ വചനം, തദേവ പച്ഛാ വുത്തത്താ പമാണം. യക്ഖഗഹിതഗ്ഗഹണേനേവ ചേത്ഥ വിസഞ്ഞീഭൂതോപി സങ്ഗഹിതോ. ഏകഭങ്ഗേന നിപന്നോ പന അനിപന്നത്താ ആപത്തിതോ മുച്ചതിയേവാതി ഗഹേതബ്ബം.

൭൮. അപദേതി ആകാസേ. പദന്തി പദവളഞ്ജം, തേനാഹ ‘‘ആകാസേ പദ’’ന്തി. ഏതദഗ്ഗന്തി ഏസോ അഗ്ഗോ. യദിദന്തി യോ അയം. സേസം ഉത്താനമേവ.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ വിമതിവിനോദനിയം

പഠമപാരാജികവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൨. ദുതിയപാരാജികം

അദുതിയേനാതി അസദിസേന ജിനേന യം ദുതിയം പാരാജികം പകാസിതം, തസ്സ ഇദാനി യസ്മാ സംവണ്ണനാക്കമോ പത്തോ, തസ്മാ അസ്സ ദുതിയസ്സ അയം സംവണ്ണനാ ഹോതീതി യോജനാ.

ധനിയവത്ഥുവണ്ണനാ

൮൪. രാജൂഹി ഗഹിതന്തി രാജഗഹന്തി ആഹ ‘‘മന്ധാതൂ’’തി. രാജപുരോഹിതേന പരിഗ്ഗഹിതമ്പി രാജപരിഗ്ഗഹിതമേവാതി മഹാഗോവിന്ദഗ്ഗഹണം, നഗരസദ്ദാപേക്ഖായ ചേത്ഥ ‘‘രാജഗഹ’’ന്തി നപുംസകനിദ്ദേസോ. അഞ്ഞേപേത്ഥ പകാരേതി സുസംവിഹിതാരക്ഖത്താ രാജൂനം ഗഹം ഗേഹഭൂതന്തി രാജഗഹന്തിആദികേ പകാരേ. വസന്തവനന്തി കീളാവനം, വസന്തകാലേ കീളായ യേഭുയ്യത്താ പന വസന്തവനന്തി വുത്തം.

സദ്വാരബന്ധാതി വസ്സൂപഗമനയോഗ്ഗതാദസ്സനം. നാലകപടിപദന്തി സുത്തനിപാതേ (സു. നി. ൬൮൪ ആദയോ) നാലകത്ഥേരസ്സ ദേസിതം മോനേയ്യപടിപദം. പഞ്ചന്നം ഛദനാനന്തി തിണപണ്ണഇട്ഠകസിലാസുധാസങ്ഖാതാനം പഞ്ചന്നം. നോ ചേ ലഭതി…പേ… സാമമ്പി കാതബ്ബന്തി ഇമിനാ നാവാസത്ഥവജേ ഠപേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ‘‘അസേനാസനികോ അഹ’’ന്തി ആലയകരണമത്തേന ഉപഗമനം ന വട്ടതി. സേനാസനം പരിയേസിത്വാ വചീഭേദം കത്വാ വസ്സം ഉപഗന്തബ്ബമേവാതി ദസ്സേതി. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അസേനാസനികേനാ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൨൦൪) ഹി പാളിയം ‘‘നാലകപടിപദം പടിപന്നേനാപീ’’തി അട്ഠകഥായഞ്ച അവിസേസേന ദള്ഹം കത്വാ വുത്തം, നാവാസത്ഥവജേസുയേവ ച ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, നാവായ വസ്സം ഉപഗന്തു’’ന്തിആദിനാ (മഹാവ. ൨൦൩) അസതിപി സേനാസനേ ആലയകരണവസേന വസ്സൂപഗമനം അനുഞ്ഞാതം, നാഞ്ഞത്ഥാതി ഗഹേതബ്ബം. അയമനുധമ്മതാതി സാമീചിവത്തം. കതികവത്താനീതി ഭസ്സാരാമതാദിം വിഹായ സബ്ബദാ അപ്പമത്തേഹി ഭവിതബ്ബന്തിആദികതികവത്താനി. ഖന്ധകവത്താനീതി ‘‘ആഗന്തുകാദിഖന്ധകവത്തം പൂരേതബ്ബ’’ന്തി ഏവം ഖന്ധകവത്താനി ച അധിട്ഠഹിത്വാ.

വസ്സംവുത്ഥാതി പദസ്സ അട്ഠകഥായം ‘‘പുരിമികായ ഉപഗതാ മഹാപവാരണായ പവാരിതാ പാടിപദദിവസതോ പട്ഠായ ‘വുത്ഥവസ്സാ’തി വുച്ചന്തീ’’തി വുത്തത്താ മഹാപവാരണാദിവസേ പവാരേത്വാ വാ അപ്പവാരേത്വാ വാ അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തേഹി സത്താഹകരണീയനിമിത്തേ സതി ഏവ ഗന്തബ്ബം, നാസതി, ഇതരഥാ വസ്സച്ഛേദോ ദുക്കടഞ്ച ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. ‘‘ഇമം തേമാസം വസ്സം ഉപേമീ’’തി ഹി ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ പുരിമം വാ തേമാസം പച്ഛിമം വാ തേമാസം അവസിത്വാ ചാരികാ പക്കമിതബ്ബാ’’തി (മഹാവ. ൧൮൫) ച വുത്തം. ഇധേവ ച വസ്സംവുത്ഥാ തേമാസച്ചയേന…പേ… പക്കമിംസൂതി വുത്തം. പവാരണാദിവസോപി തേമാസപരിയാപന്നോവ. കേചി പന ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വസ്സംവുത്ഥാനം ഭിക്ഖൂനം തീഹി ഠാനേഹി പവാരേതുന്തി (മഹാവ. ൨൦൯) പവാരണാകമ്മസ്സ പുബ്ബേയേവ വസ്സംവുത്ഥാനന്തി വുത്ഥവസ്സതായ വുത്തത്താ മഹാപവാരണാദിവസേ സത്താഹകരണീയനിമിത്തം വിനാപി യഥാസുഖം ഗന്തും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തം, വുത്ഥവസ്സാനഞ്ഹി പവാരണാനുജാനനം അനുപഗതഛിന്നവസ്സാദീനം നിവത്തനത്ഥം കതം, ന പന പവാരണാദിവസേ അവസിത്വാ പക്കമിതബ്ബന്തി ദസ്സനത്ഥം തദത്ഥസ്സ ഇധ പസങ്ഗാഭാവാ, പവാരണം കാതും അനുച്ഛവികാനം പവാരണാ ഇധ വിധീയതി, യേ ച വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ വസ്സച്ഛേദഞ്ച അകത്വാ യാവ പവാരണാദിവസാ വസിംസു, തേ തത്തകേന പവാരണാകമ്മം പതി പരിയായതോ വുത്ഥവസ്സാതി വുച്ചന്തി, അപ്പകം ഊനമധികം വാ ഗണനൂപഗം ന ഹോതീതി ഞായതോ, ന കഥിനകമ്മം പതി തേമാസസ്സ അപരിപുണ്ണത്താ, ഇതരഥാ തസ്മിം മഹാപവാരണാദിവസേപി കഥിനത്ഥാരപ്പസങ്ഗതോ. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വസ്സംവുത്ഥാനം ഭിക്ഖൂനം കഥിനം അത്ഥരിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൦൬) ഇദം പന ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ പുരിമം വാ തേമാസം പച്ഛിമം വാ തേമാസം അവസിത്വാ ചാരികാ പക്കമിതബ്ബാ’’തിആദി (മഹാവ. ൧൮൫) ച നിപ്പരിയായതോ മഹാപവാരണായ അനന്തരപാടിപദദിവസതോ പട്ഠായ കഥിനത്ഥാരം പക്കമനഞ്ച സന്ധായ വുത്തം, പരിവാരേ ച ‘‘കഥിനസ്സ അത്ഥാരമാസോ ജാനിതബ്ബോ’’തി (പരി. ൪൧൨) വത്വാ ‘‘വസ്സാനസ്സ പച്ഛിമോ മാസോ ജാനിതബ്ബോ’’തി (പരി. ൪൧൨) വുത്തം. യോ ഹി കഥിനത്ഥാരസ്സ കാലോ, തതോ പട്ഠായേവ ചാരികാപക്കമനസ്സാപി കാലോ, ന തതോ പുരേ വസ്സംവുത്ഥാനംയേവ കഥിനത്ഥാരാരഹത്താ. യദഗ്ഗേന ഹി പവാരണാദിവസേ കഥിനത്ഥാരോ ന വട്ടതി, തദഗ്ഗേന ഭിക്ഖൂപി വുത്ഥവസ്സാ ന ഹോന്തി പവാരണാദിവസസ്സ അവുത്ഥത്താ.

യം പന സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാരാജികകണ്ഡ ൨.൮൪) ‘‘ഏകദേസേന അവുത്ഥമ്പി തം ദിവസം വുത്ഥഭാഗാപേക്ഖായ വുത്ഥമേവ ഹോതീ’’തിആദി വുത്തം, തം ന യുത്തം, തംദിവസപരിയോസാനേ അരുണുഗ്ഗമനകാലേ വസന്തോവ ഹി തം ദിവസം വുത്ഥോ നാമ ഹോതി പരിവാസഅരഞ്ഞവാസാദീസു വിയ, അയഞ്ച വിചാരണാ ഉപരി വസ്സൂപനായികക്ഖന്ധകേ ആവി ഭവിസ്സതീതി തത്ഥേവ തം പാകടം കരിസ്സാമ.

മഹാപവാരണായ പവാരിതാതി പുരിമികായ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ അച്ഛിന്നവസ്സതാദസ്സനപരം ഏതം കേനചി അന്തരായേന അപ്പവാരിതാനമ്പി വുത്ഥവസ്സത്താ. ന ഓവസ്സിയതീതി അനോവസ്സകന്തി കമ്മസാധനം ദട്ഠബ്ബം, യഥാ ന തേമിയതി, തഥാ കത്വാതി അത്ഥോ. അനവയോതി ഏത്ഥ അനുസദ്ദോ വിച്ഛായം വത്തതീതി ആഹ അനു അനു അവയോതിആദി. ആചരിയസ്സ കമ്മം ആചരിയകന്തി ആഹ ‘‘ആചരിയകമ്മേ’’തി. കട്ഠകമ്മം ഥമ്ഭാദി. തേലതമ്ബമത്തികായാതി തേലമിസ്സായ തമ്ബമത്തികായ.

൮൫. കുടികായ കരണഭാവന്തി കുടിയാ കതഭാവം. കിം-സദ്ദപ്പയോഗേ അനാഗതപ്പച്ചയവിധാനം സന്ധായ തസ്സ ലക്ഖണന്തിആദി വുത്തം. കിഞ്ചാപി ഥേരസ്സ പാണഘാതാധിപ്പായോ നത്ഥി, അനുപപരിക്ഖിത്വാ കരണേന പന ബഹൂനം പാണാനം മരണത്താ പാണേ ബ്യാബാധേന്തസ്സാതിആദി വുത്തം. പാതബ്യഭാവന്തി വിനാസേതബ്ബതം. പാണാതിപാതം കരോന്താനന്തി ഥേരേന അകതേപി പാണാതിപാതേ പാണകാനം മരണമത്തേന പച്ഛിമാനം ലേസേന ഗഹണാകാരം ദസ്സേതി, തേന ച ‘‘മമ താദിസം അകുസലം നത്ഥീ’’തി പച്ഛിമാനം വിപല്ലാസലേസഗ്ഗഹണനിമിത്തകിച്ചം ന കത്തബ്ബന്തി ദീപിതം ഹോതി. ദിട്ഠാനുഗതിന്തി ദിട്ഠസ്സ കമ്മസ്സ അനുപഗമനം അനുകിരിയം, ദിട്ഠിയാ വാ ലദ്ധിയാ അനുഗമനം ഗാഹം. ഘംസിതബ്ബേതി മദ്ദിതബ്ബേ, വിനാസിതബ്ബേതി അത്ഥോ. കതം ലഭിത്വാ തത്ഥ വസന്താനമ്പി ദുക്കടമേവാതി ഇദം ഭഗവതാ കുടിയാ ഭേദാപനവചനേന സിദ്ധം, സാപി തിണദബ്ബസമ്ഭാരേഹി തുലാഥമ്ഭാദീഹി അമിസ്സാ സുദ്ധമത്തികാമയാപി ഇട്ഠകാഹി കതാ വട്ടതി. കേചി ഹി ഇട്ഠകാഹിയേവ ഥമ്ഭേ ചിനിത്വാ തദുപരി ഇട്ഠകാഹിയേവ വിതാനാദിസണ്ഠാനേന തുലാദിദാരുസമ്ഭാരവിരഹിതം ഛദനമ്പി ബന്ധിത്വാ ഇട്ഠകാമയമേവ ആവസഥം കരോന്തി, താദിസം വട്ടതി. ഗിഞ്ജകാവസഥസങ്ഖേപേന കതാതി ഏത്ഥ ഗിഞ്ജകാ വുച്ചന്തി ഇട്ഠകാ, താഹിയേവ കതോ ആവസഥോ ഗിഞ്ജകാവസഥോ. വയകമ്മമ്പീതി മത്തികുദ്ധാരണഇട്ഠകദാരുച്ഛേദനാദികാരകാനം ദിന്നഭത്തവേത്തനാദിവത്ഥുബ്ബയേന നിപ്ഫന്നകമ്മമ്പി അത്ഥി, ഏതേന കുടിഭേദകാനം ഗീവാദിഭാവം പരിസങ്കതി. തിത്ഥിയധജോതി തിത്ഥിയാനമേവ സഞ്ഞാണഭൂതത്താ വുത്തം. തേ ഹി ഈദിസേസു ചാടിആദീസു വസന്തി. അഞ്ഞാനിപീതി പി-സദ്ദേന അത്തനാ വുത്തകാരണദ്വയമ്പി മഹാഅട്ഠകഥായമേവ വുത്തന്തി ദസ്സേതി. യസ്മാ സബ്ബമത്തികാമയാ കുടി സീതകാലേ അതിസീതാ ഉണ്ഹകാലേ ച ഉണ്ഹാ സുകരാ ച ഹോതി ചോരേഹി ഭിന്ദിതും, തസ്മാ തത്ഥ ഠപിതപത്തചീവരാദികം സീതുണ്ഹചോരാദീഹി വിനസ്സതീതി വുത്തം ‘‘പത്തചീവരഗുത്തത്ഥായാ’’തി. ഛിന്ദാപേയ്യ വാ ഭിന്ദാപേയ്യ വാ അനുപവജ്ജോതി ഇദം അയം കുടി വിയ സബ്ബഥാ അനുപയോഗാരഹം സന്ധായ വുത്തം. യം പന പഞ്ചവണ്ണസുത്തേഹി വിനദ്ധഛത്താദികം, തത്ഥ അകപ്പിയഭാഗോവ ഛിന്ദിതബ്ബോ, ന തദവസേസോ തസ്സ കപ്പിയത്താ, തം ഛിന്ദന്തോ ഉപവജ്ജോവ ഹോതി. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘ഘടകമ്പി വാളരൂപമ്പി ഭിന്ദിത്വാ ധാരേതബ്ബ’’ന്തിആദി.

പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയവണ്ണനാ

ഛത്തദണ്ഡഗ്ഗാഹകം സലാകപഞ്ജരന്തി ഏത്ഥ യോ പഞ്ജരസലാകാനം മജ്ഝട്ഠോ ബുന്ദേ പുഥുലോ അഹിച്ഛത്തകസദിസോ അഗ്ഗേ സഛിദ്ദോ യത്ഥ ദണ്ഡന്തരം പവേസേത്വാ ഛത്തം ഗണ്ഹന്തി, യോ വാ സയമേവ ദീഘതായ ഗഹണദണ്ഡോ ഹോതി, അയം ഛത്തദണ്ഡോ നാമ, തസ്സ അപരിഗളനത്ഥായ ഛത്തസലാകാനം മൂലപ്പദേസദണ്ഡസ്സ സമന്തതോ ദള്ഹപഞ്ജരം കത്വാ സുത്തേഹി വിനന്ധന്തി, സോ പദേസോ ഛത്തദണ്ഡഗാഹകസലാകപഞ്ജരം നാമ, തം വിനന്ധിതും വട്ടതി. ന വണ്ണമട്ഠത്ഥായാതി ഇമിനാ ഥിരകരണത്ഥമേവ ഏകവണ്ണസുത്തേന വിനന്ധിയമാനം യദി വണ്ണമട്ഠം ഹോതി, ന തത്ഥ ദോസോതി ദസ്സേതി. ആരഗ്ഗേനാതി നിഖാദനമുഖേന. ദണ്ഡബുന്ദേതി ദണ്ഡമൂലേ കോടിയം. ഛത്തമണ്ഡലികന്തി ഛത്തപഞ്ജരേ മണ്ഡലാകാരേന ബദ്ധദണ്ഡവലയം. ഉക്കിരിത്വാതി നിന്നം, ഉന്നതം വാ കത്വാ.

നാനാസുത്തകേഹീതി നാനാവണ്ണേഹി സുത്തേഹി. ഇദഞ്ച തഥാ കരോന്താനം വസേന വുത്തം, ഏകവണ്ണസുത്തകേനാപി ന വട്ടതിയേവ, ‘‘പകതിസൂചികമ്മമേവ വട്ടതീ’’തി ഹി വുത്തം. പട്ടമുഖേതി ദ്വിന്നം പട്ടാനം സങ്ഘടിതട്ഠാനം സന്ധായേതം വുത്തം. പരിയന്തേതി ചീവരപരിയന്തേ, അനുവാതം സന്ധായേതം വുത്തം. വേണിന്തി വരകസീസാകാരേന സിബ്ബനം. സങ്ഖലികന്തി ദിഗുണസങ്ഖലികാകാരേന സിബ്ബനം, വേണിം വാ സങ്ഖലികം വാ കരോന്തീതി പകതേന സമ്ബന്ധോ. അഗ്ഘിയം നാമ ചേതിയസണ്ഠാനം, യം അഗ്ഘിയത്ഥമ്ഭോതി വദന്തി. ഉക്കിരന്തീതി ഉട്ഠപേന്തി. ചതുകോണമേവ വട്ടതീതി ഗണ്ഠികപാസകപട്ടാനി സന്ധായ വുത്തം. കോണസുത്തപിളകാതി ഗണ്ഠികപാസകപട്ടാനം കോണേഹി ബഹി നിഗ്ഗതസുത്താനം പിളകാകാരേന ഠപിതകോടിയോതി കേചി വദന്തി, തേ പിളകേ ഛിന്ദിത്വാ ദുവിഞ്ഞേയ്യാ കാതബ്ബാതി തേസം അധിപ്പായോ. കേചി പന ‘‘കോണസുത്താ ച പിളകാതി ദ്വേയേവാ’’തി വദന്തി, തേസം മതേന ഗണ്ഠികപാസകപട്ടാനം കോണതോ കോണേഹി നീഹതസുത്താ കോണസുത്താ നാമ. സമന്തതോ പന പരിയന്തേന കതാ ചതുരസ്സസുത്താ പിളകാ നാമ. തം ദുവിധമ്പി കേചി ചീവരതോ വിസും പഞ്ഞായനത്ഥായ വികാരയുത്തം കരോന്തി, തം നിസേധായ ‘‘ദുവിഞ്ഞേയ്യരൂപാ വട്ടന്തീ’’തി വുത്തം, ന പന സബ്ബഥാ അചക്ഖുഗോചരഭാവേന സിബ്ബനത്ഥായ തഥാസിബ്ബനസ്സ അസക്കുണേയ്യത്താ. യഥാ പകതിചീവരതോ വികാരോ ന പഞ്ഞായതി, ഏവം സിബ്ബിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. രജനകമ്മതോ പുബ്ബേ പഞ്ഞായമാനോപി വിസേസോ ചീവരേ രത്തേ ഏകവണ്ണതായ ന പഞ്ഞായതീതി ആഹ ‘‘ചീവരേ രത്തേ’’തി. മണിനാതി നീലമണിആദിമട്ഠപാസാണേന, അംസവദ്ധകകായബന്ധനാദികം പന അചീവരത്താ സങ്ഖാദീഹി ഘംസിതും വട്ടതീതി വദന്തി. കണ്ണസുത്തകന്തി ചീവരസ്സ ദീഘതോ തിരിയഞ്ച സിബ്ബിതാനം ചതൂസു കണ്ണേസു കോണേസു ച നിക്ഖന്താനം സുത്തസീസാനമേതം നാമം, തം ഛിന്ദിത്വാവ പാരുപിതബ്ബം, തേനാഹ ‘‘രജിതകാലേ ഛിന്ദിതബ്ബ’’ന്തി. ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതം ഏകം കണ്ണസുത്തമ്പി അത്ഥി, തം പന നാമേന സദിസമ്പി ഇതോ അഞ്ഞമേവാതി ദസ്സേതും യം പനാതിആദി വുത്തം. ലഗ്ഗനത്ഥായാതി ചീവരരജ്ജുയം ചീവരബന്ധനത്ഥായ. ഗണ്ഠികേതി ദന്താദിമയേ. പീളകാതി ബിന്ദും ബിന്ദും കത്വാ ഉട്ഠാപേതബ്ബപീളകാ.

ഥാലകേ വാതി തമ്ബാദിമയേ പുഗ്ഗലികേ തിവിധേപി കപ്പിയഥാലകേ. ന വട്ടതീതി മണിവണ്ണകരണപ്പയോഗോ ന വട്ടതി, തേലവണ്ണകരണത്ഥം പന വട്ടതി. പത്തമണ്ഡലേതി തിപുസീസാദിമയേ. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ചിത്താനി പത്തമണ്ഡലാനി ധാരേതബ്ബാനി രൂപകാകിണ്ണാനി ഭിത്തികമ്മകതാനീ’’തി (ചൂളവ. ൨൫൩) വുത്തത്താ ‘‘ഭിത്തികമ്മം ന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മകരദന്തകം ഛിന്ദിതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൫൩) വുത്തത്താ ‘‘മകരദന്തകം പന വട്ടതീ’’തി വുത്തം, ഇദം പന പാളിയാ ലദ്ധമ്പി ഇധ പാളിയാ മുത്തത്താ പാളിമുത്തകനയേ വുത്തം. ഏവമഞ്ഞമ്പി ഈദിസം.

ലേഖാ ന വട്ടതീതി ആരഗ്ഗേന ദിന്നലേഖാവ ന വട്ടതി, ജാതിഹിങ്ഗുലികാദിവണ്ണേഹി കതലേഖാ വട്ടതി. ഛത്തമുഖവട്ടിയന്തി ധമകരണസ്സ ഹത്ഥേന ഗഹണഛത്താകാരസ്സ മുഖവട്ടിയം, ‘‘പരിസ്സാവനചോളബന്ധനട്ഠാനേ’’തി കേചി.

ദേഡ്ഡുഭസീസന്തി ഉദകസപ്പസീസം. അച്ഛീനീതി കുഞ്ജരച്ഛിസണ്ഠാനാനി. ഏകമേവ വട്ടതീതി ഏത്ഥ ഏകരജ്ജുകം ദിഗുണം തിഗുണം കത്വാപി ബന്ധിതും ന വട്ടതി, ഏകമേവ പന സതവാരമ്പി സരീരം പരിക്ഖിപിത്വാ ബന്ധിതും വട്ടതി, ബഹുരജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാ ഏകേന നിരന്തരം വേഠേത്വാ കതം ‘‘ബഹുരജ്ജുക’’ന്തി ന വത്തബ്ബം ‘‘വട്ടതീ’’തി വുത്തത്താ, തം മുരജസങ്ഖം ന ഗച്ഛതീതി വേദിതബ്ബം. മുരജഞ്ഹി നാനാവണ്ണേഹി സുത്തേഹി മുരജവട്ടിസണ്ഠാനം വേഠേത്വാ കതം, ഇദം പന മുരജം മദ്ദവീണസങ്ഖാതം പാമങ്ഗസണ്ഠാനഞ്ച ദസാസു വട്ടതി ‘‘കായബന്ധനസ്സ ദസാ ജീരന്തി; അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മുരജം മദ്ദവീണ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൭൮) വുത്തത്താ.

വിധേതി ദസാപരിയോസാനേ ഥിരഭാവായ ദന്തവിസാണസുത്താദീഹി കത്തബ്ബേ വിധേ. അട്ഠ മങ്ഗലാനി നാമ സങ്ഖോ ചക്കം പുണ്ണകുമ്ഭോ ഗയാ സിരീവച്ഛോ അങ്കുസോ ധജം സോവത്തികന്തി വദന്തി. മച്ഛയുഗളഛത്തനന്ദിയാവട്ടാദിവസേനപി വദന്തി. പരിച്ഛേദലേഖാമത്തന്തി ദന്താദീഹി കതവിധസ്സ ഉഭോസു കോടീസു കതപരിച്ഛേദരാജിമത്തം.

‘‘ഉജുകമേവാ’’തി വുത്തത്താ ചതുരസ്സാദിസണ്ഠാനാപി അഞ്ജനീ വങ്കഗതികാ ന വട്ടതി. സിപാടികായാതി വാസിആദിഭണ്ഡനിക്ഖിപനപസിബ്ബകേ. ആരകണ്ടകം നാമ പോത്ഥകാദിഅഅസങ്ഖാരണത്ഥം കതദീഘമുഖസത്ഥകന്തി വദന്തി. ‘‘ഭമകാരാനം ദാരുആദിലിഖനസത്ഥക’’ന്തി കേചി. വട്ടമണികന്തി വട്ടം കത്വാ ഉട്ഠപേതബ്ബം പുപ്ഫുളകം. അഞ്ഞന്തി ഇമിനാ പിളകാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. പിപ്ഫലികേതി യം കിഞ്ചി ഛേദനകേ ഖുദ്ദകസത്ഥേ. വലിതകന്തി നഖച്ഛേദനകാലേ ദള്ഹഗ്ഗഹണത്ഥം വലീഹി യുത്തമേവ കരോന്തി. തസ്മാ തം വട്ടതീതി ഇമിനാ യം അഞ്ഞമ്പി വികാരം ദള്ഹീകമ്മാദിഅത്ഥായ കരോന്തി, ന വണ്ണമട്ഠത്ഥായ, തം വട്ടതീതി ദീപിതം, തേന ച കത്തരദണ്ഡകോടിയം അഞ്ഞമഞ്ഞമ്പി ഘട്ടനേന സദ്ദനിച്ഛരണത്ഥായ കതം അയോവലയാദികം സംയുത്തമ്പി കപ്പിയതോ ഉപപന്നം ഹോതി. മണ്ഡലന്തി ഉത്തരാരണിയാ പവേസനത്ഥം ആവാടമണ്ഡലം ഹോതി. ഉജുകമേവ ബന്ധിതുന്തി സമ്ബന്ധോ, ഉഭോസു വാ പസ്സേസു ഏകപസ്സേ വാതി വചനസേസോ. വാസിദണ്ഡസ്സ ഉഭോസു പസ്സേസു ദണ്ഡകോടീനം അചലനത്ഥം ബന്ധിതുന്തി അത്ഥോ.

ആമണ്ഡസാരകേതി ആമലകഫലാനി പിസിത്വാ തേന കക്കേന കതതേലഭാജനേ. തത്ഥ കിര പക്ഖിത്തം തേലം സീതലം ഹോതി. ഭൂമത്ഥരണേതി കടസാരാദിമയേ പരികമ്മകതായ ഭൂമിയാ അത്ഥരിതബ്ബഅത്ഥരണേ. പാനീയഘടേതി സബ്ബം ഭാജനവികതിം സങ്ഗണ്ഹാതി. സബ്ബം…പേ… വട്ടതീതി യഥാവുത്തേസു മഞ്ചാദീസു ഇത്ഥിപുരിസരൂപമ്പി വട്ടതി തേലഭാജനേസുയേവ ഇത്ഥിപുരിസരൂപാനം പടിക്ഖിത്തത്താ, തേലഭാജനേന സഹ അഗണേത്വാ വിസും മഞ്ചാദീനം ഗഹിതത്താ ചാതി വദന്തി, കിഞ്ചാപി വദന്തി, ഏതേസം പന മഞ്ചാദീനം ഹത്ഥേന ആമസിതബ്ബഭണ്ഡത്താ ഇത്ഥിരൂപമേവേത്ഥ ന വട്ടതീതി ഗഹേതബ്ബം. അഞ്ഞേസന്തി സീമസാമികാനം. രാജവല്ലഭേഹീതി ലജ്ജീപേസലാദീനം ഉപോസഥാദിഅന്തരായകരാ അലജ്ജിനോ ഭിന്നലദ്ധികാ ച ഭിക്ഖൂ അധിപ്പേതാ തേഹി സഹ ഉപോസഥാദികരണായോഗാ, തേനേവ ‘‘സീമായാ’’തി വുത്തം. തേസം ലജ്ജീപരിസാതി തേസം സീമാസാമികാനം അനുബലം ദാതും സമത്ഥാ ലജ്ജീപരിസാ. ഭിക്ഖൂഹി കതന്തി യം അലജ്ജീനം സേനാസനഭേദനാദികം ലജ്ജീഭിക്ഖൂഹി കതം, സബ്ബഞ്ചേതം സുകതമേവ അലജ്ജീനിഗ്ഗഹത്ഥായ പവത്തിതബ്ബതോ.

൮൮. അവജ്ഝായന്തീതി നീചതോ ചിന്തേന്തി. ഉജ്ഝായനത്ഥോതി ഭിക്ഖുനോ ഥേയ്യകമ്മനിന്ദനത്ഥോ ‘‘കഥഞ്ഹി നാമ അദിന്നം ആദിയിസ്സതീ’’തി, ന പന ദാരു-സദ്ദവിസേസനത്ഥോ തസ്സ ബഹുവചനത്താ. വചനഭേദേതി ഏകവചനബഹുവചനാനം ഭേദേ. സബ്ബാവന്തന്തി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീആദിസബ്ബാവയവവന്തം. ബിമ്ബിസാരോതി തസ്സ നാമന്തി ഏത്ഥ ബിമ്ബീതി സുവണ്ണം. തസ്മാ സാരസുവണ്ണസദിസവണ്ണതായ ‘‘ബിമ്ബിസാരോ’’തി വുച്ചതീതി വേദിതബ്ബം. പോരാണസത്ഥാനുരൂപം ഉപ്പാദിതോ വീസതിമാസപ്പമാണഉത്തമസുവണ്ണഗ്ഘനകോ ലക്ഖണസമ്പന്നോ നീലകഹാപണോതി വേദിതബ്ബോ. രുദ്രദാമേന നാമ കേനചി ഉപ്പാദിതോ രുദ്രദാമകോ. സോ കിര നീലകഹാപണസ്സ തിഭാഗം അഗ്ഘതി. യസ്മിം പന ദേസേ നീലകഹാപണാ ന സന്തി, തത്ഥാപി കാളകവിരഹിതസ്സ നിദ്ധന്തസുവണ്ണസ്സ പഞ്ചമാസഗ്ഘനകേന ഭണ്ഡേന പാദപരിച്ഛേദോ കാതബ്ബോ. തേനാതി നീലകഹാപണസ്സ ചതുത്ഥഭാഗഭൂതേന. പാരാജികവത്ഥുമ്ഹി വാതിആദി പാരാജികാനം സബ്ബബുദ്ധേഹി പഞ്ഞത്തഭാവേന വുത്തം, സങ്ഘാദിസേസാദീസു പന ഇതരാപത്തീസുപി തബ്ബത്ഥൂസു ച നാനത്തം നത്ഥേവ, കേവലം കേചി സബ്ബാകാരേന പഞ്ഞപേന്തി, കേചി ഏകദേസേനാതി ഏത്തകമേവ വിസേസോ. ന ഹി കദാചിപി സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ യഥാപരാധം അതിക്കമ്മ ഊനമധികം വാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേന്തി.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ

൯൨. പുനപി ‘‘ആഗന്തുകാമാ’’തി വുത്തത്താ ച സബ്ബഥാ മനുസ്സേഹി അനിവുത്ഥപുബ്ബേ അഭിനവമാപിതേ, ‘‘പുന ന പവിസിസ്സാമാ’’തി നിരാലയേഹി പരിച്ചത്തേ ച ഗാമേ ഗാമവോഹാരാഭാവാ ഗാമപ്പവേസനാപുച്ഛനാദികിച്ചം നത്ഥീതി വേദിതബ്ബം. അരഞ്ഞപരിച്ഛേദദസ്സനത്ഥന്തി ഗാമഗാമൂപചാരേസു ദസ്സിതേസു തദഞ്ഞം അരഞ്ഞന്തി അരഞ്ഞപരിച്ഛേദോ സക്കാ ഞാതുന്തി വുത്തം. മാതികായം പന ഗാമഗ്ഗഹണേനേവ ഗാമൂപചാരോപി ഗഹിതോതി ദട്ഠബ്ബോ. ഇന്ദഖീലേതി ഉമ്മാരേ. അരഞ്ഞസങ്ഖേപം ഗച്ഛതി തഥാ അഭിധമ്മേ വുത്തത്താ. അസതിപി ഇന്ദഖീലേ ഇന്ദഖീലട്ഠാനിയത്താ ‘‘വേമജ്ഝമേവ ഇന്ദഖീലോതി വുച്ചതീ’’തി വുത്തം. യത്ഥ പന ദ്വാരബാഹാപി നത്ഥി, തത്ഥ പാകാരവേമജ്ഝമേവ ഇന്ദഖീലോതി ഗഹേതബ്ബം. ലുഠിത്വാതി പവട്ടിത്വാ.

മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ സുപ്പപാതോ വാതിആദി മാതുഗാമസ്സ കാകുട്ഠാപനവസേന ഗഹേതബ്ബം, ന ബലദസ്സനവസേന ‘‘മാതുഗാമോ ഭാജനധോവനഉദകം ഛഡ്ഡേതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൨) ഉപരി വുച്ചമാനത്താ, തേനേവ ‘‘ലേഡ്ഡുപാതോ’’തി അവത്വാ സുപ്പപാതോതിആദി വുത്തം. കുരുന്ദട്ഠകഥായം മഹാപച്ചരിയഞ്ച ഘരൂപചാരോവ ഗാമോതി അധിപ്പായേന ‘‘ഘരൂപചാരേ ഠിതസ്സ ലേഡ്ഡുപാതോ ഗാമൂപചാരോ’’തി വുത്തം. കതപരിക്ഖേപോതി ഇമിനാ പരിക്ഖേപതോ ബഹി ഉപചാരോ ന ഗഹേതബ്ബോതി ദസ്സേതി. സുപ്പമുസലപാതോപി അപരിക്ഖിത്തഗേഹസ്സേവ, സോ ച യതോ പഹോതി, തത്ഥേവ ഗഹേതബ്ബോ, അപ്പഹോനട്ഠാനേ പന വിജ്ജമാനട്ഠാനമേവ ഗഹേതബ്ബം. യസ്സ പന ഘരസ്സ സമന്തതോ പാകാരാദീഹി പരിക്ഖേപോ കതോ ഹോതി, തത്ഥ സോവ പരിക്ഖേപോ ഘരൂപചാരോതി ഗഹേതബ്ബം.

പുബ്ബേ വുത്തനയേനാതി പരിക്ഖിത്തഗാമേ വുത്തനയേന. സങ്കരീയതീതി മിസ്സീയതി. വികാലേ ഗാമപ്പവേസനേ ‘‘പരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ പരിക്ഖേപം അതിക്കമന്തസ്സ ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സ. അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഉപചാരം ഓക്കമന്തസ്സ ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി (പാചി. ൫൧൩) വുത്തത്താ ഗാമഗാമൂപചാരാനം അസങ്കരതാ ഇച്ഛിതബ്ബാതി ആഹ അസങ്കരതോ ചാതിആദി. കേചി പനേത്ഥ പാളിയം ‘‘അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഉപചാരം ഓക്കമന്തസ്സാതി ഇദം പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനം സന്ധായ വുത്തം, ന തതോ പരം ഏകലേഡ്ഡുപാതപരിച്ഛിന്നം ഉപചാരം. തസ്മാ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനസങ്ഖാതം ഗാമം ഓക്കമന്തസ്സേവ ആപത്തി, ന ഉപചാര’’ന്തി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം ‘‘ഘരൂപചാരേ ഠിതസ്സ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ലേഡ്ഡുപാതബ്ഭന്തരം ഗാമോ നാമ. തതോ അഞ്ഞസ്സ ലേഡ്ഡുപാതസ്സ അബ്ഭന്തരം ഗാമൂപചാരോ നാമാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൨) ഇധേവ അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ. വികാലേ ഗാമപ്പവേസനസിക്ഖാപദട്ഠകഥായഞ്ഹി അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഉപചാരോ അദിന്നാദാനേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോതി (പാചി. അട്ഠ. ൫൧൨) അയമേവ നയോ അതിദിസിതോ. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായമ്പി ‘‘യ്വായം അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഉപചാരോ ദസ്സിതോ, തസ്സ വസേന വികാലേ ഗാമപ്പവേസനാദീസു ആപത്തി പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബാ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ദുതിയപാരാജികവണ്ണനാ) വുത്തം, തസ്മാ പരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ പരിക്ഖേപം അതിക്കമന്തസ്സ, അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഘരൂപചാരതോ പട്ഠായ ദുതിയലേഡ്ഡുപാതസങ്ഖാതം ഗാമൂപചാരം ഓക്കമന്തസ്സ വികാലേ ഗാമപ്പവേസനാപത്തി ഹോതി, മാതികായഞ്ച വികാലേ ഗാമം പവിസേയ്യാതി ഗാമഗ്ഗഹണേനേവ ഗാമൂപചാരോപി ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബം. വികാലേ ഗാമപ്പവേസനാദീസൂതി ആദി-സദ്ദേന ഘരഘരൂപചാരാദീസു ഠിതാനം ഉപ്പന്നലാഭഭാജനാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി.

നിക്ഖമിത്വാ ബഹി ഇന്ദഖീലാതി ഇന്ദഖീലതോ ബഹി നിക്ഖമിത്വാ ഠിതം യം ഠാനം സബ്ബമേതം അരഞ്ഞന്തി യോജനാ. ആചരിയധനു നാമ പകതിഹത്ഥേന നവവിദത്ഥിപമാണം, ജിയായ പന ആരോപിതായ സത്തട്ഠവിദത്ഥിമത്തന്തി വദന്തി.

കപ്പിയന്തി അനുരൂപവസേന വുത്തം അകപ്പിയസ്സാപി അപ്പടിഗ്ഗഹിതസ്സ പരിഭോഗേ പാചിത്തിയത്താ. പരിച്ചാഗാദിമ്ഹി അകതേ ‘‘ഇദം മയ്ഹം സന്തക’’ന്തി വത്ഥുസാമിനാ അവിദിതമ്പി പരിഗ്ഗഹിതമേവ ബാലുമ്മത്താദീനം സന്തകം വിയ, താദിസം അവഹരന്തോപി ഞാതകാദീഹി പച്ഛാ ഞത്വാ വത്ഥുസാമിനാ ച അനുബന്ധിതബ്ബതോ പാരാജികോവ ഹോതി. യസ്സ വസേന പുരിസോ ഥേനോ ഹോതി, തം ഥേയ്യന്തി ആഹ ‘‘അവഹരണചിത്തസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി. പപഞ്ചസങ്ഖാതി തണ്ഹാമാനദിട്ഠിസങ്ഖാതാ പപഞ്ചകോട്ഠാസാ. ഏകോ ചിത്തകോട്ഠാസോതി ഠാനാചാവനപയോഗസമുട്ഠാപകോ ഏകോ ചിത്തകോട്ഠാസോതി അത്ഥോ.

അഭിയോഗവസേനാതി അട്ടകരണവസേന. സവിഞ്ഞാണകേനേവാതി ഇദം സവിഞ്ഞാണകാനഞ്ഞേവ ആവേണികവിനിച്ഛയം സന്ധായ വുത്തം. പാണോ അപദന്തിആദീസു ഹി ‘‘പദസാ നേസ്സാമീ’’തി പഠമം പാദം സങ്കാമേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാതിആദിനാ പാളിയം (പാരാ. ൧൧൧), ഭിക്ഖു ദാസം ദിസ്വാ സുഖദുക്ഖം പുച്ഛിത്വാ വാ അപുച്ഛിത്വാ വാ ‘‘ഗച്ഛ, പലായിത്വാ സുഖം ജീവാ’’തി വദതി, സോ ചേ പലായതി, ദുതിയപദവാരേ പാരാജികന്തിആദിനാ (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൧൪) അട്ഠകഥായഞ്ച യോ സവിഞ്ഞാണകാനഞ്ഞേവ ആവേണികോ വിനിച്ഛയോ വുത്തോ, സോ ആരാമാദിഅവിഞ്ഞാണകേസു ന ലബ്ഭതീതി താദിസം സന്ധായ ‘‘സവിഞ്ഞാണകേനേവാ’’തി വുത്തം. യോ പന വിനിച്ഛയോ ആരാമാദിഅവിഞ്ഞാണകേസു ലബ്ഭതി, സോ യസ്മാ സവിഞ്ഞാണകേസു അലബ്ഭനകോ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘നാനാഭണ്ഡവസേന സവിഞ്ഞാണകാവിഞ്ഞാണകമിസ്സകേനാ’’തി. സവിഞ്ഞാണകേന ച അവിഞ്ഞാണകേന ചാതി അത്ഥോ. യസ്മാ ചേത്ഥ അവിഞ്ഞാണകേനേവ ആദിയനാദീനി ഛപി പദാനി ന സക്കാ യോജേതും ഇരിയാപഥവികോപനസ്സ സവിഞ്ഞാണകവസേനേവ യോജേതബ്ബതോ, തസ്മാ ‘‘അവിഞ്ഞാണകേനേവാ’’തി തതിയം പകാരം ന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ആരാമന്തി ഇദം ഉപലക്ഖണമത്തം ദാസാദിസവിഞ്ഞാണകസ്സാപി ഇധ സങ്ഗഹേതബ്ബതോ, നാനാഭണ്ഡവസേന ഹേത്ഥ യോജനാ ദസ്സിയതി. പരികപ്പിതട്ഠാനന്തി പരികപ്പിതോകാസം. സുങ്കഘാതന്തി ഏത്ഥ മഗ്ഗം ഗച്ഛന്തേഹി സത്ഥികേഹി അത്തനാ നീയമാനഭണ്ഡതോ രഞ്ഞോ ദാതബ്ബഭാഗോ സുങ്കോ നാമ, സോ ഏത്ഥ ഹഞ്ഞതി അദത്വാ ഗച്ഛന്തേഹി അവഹരീയതി, തം വാ ഹന്തി ഏത്ഥ രാജപുരിസാ അദദന്താനം സന്തകം ബലക്കാരേനാതി സുങ്കഘാതോ, ‘‘ഏത്ഥ പവിട്ഠേഹി സുങ്കോ ദാതബ്ബോ’’തി രുക്ഖപബ്ബതാദിസഞ്ഞാണേന നിയമിതപ്പദേസസ്സേതം അധിവചനം.

പഞ്ചവീസതിഅവഹാരകഥാവണ്ണനാ

കത്ഥചീതി ഏകിസ്സാ അട്ഠകഥായം. ഏകം പഞ്ചകം ദസ്സിതന്തി ‘‘പരപരിഗ്ഗഹിതഞ്ച ഹോതി, പരപരിഗ്ഗഹിതസഞ്ഞീ ച, ഗരുകോ ച ഹോതി പരിക്ഖാരോ പഞ്ചമാസകോ വാ അതിരേകപഞ്ചമാസകോ വാ, ഥേയ്യചിത്തഞ്ച പച്ചുപട്ഠിതം ഹോതി, ഠാനാ ചാവേതീ’’തി (പാരാ. ൧൨൨) വുത്തപഞ്ചഅവഹാരങ്ഗാനി ഏകം പഞ്ചകന്തി ദസ്സിതം. ദ്വേ പഞ്ചകാനി ദസ്സിതാനീതി ‘‘ഛഹി ആകാരേഹി അദിന്നം ആദിയന്തസ്സ ആപത്തി പാരാജികസ്സ. ന ച സകസഞ്ഞീ, ന ച വിസ്സാസഗ്ഗാഹീ, ന ച താവകാലികം, ഗരുകോ ച ഹോതി പരിക്ഖാരോ പഞ്ചമാസകോ വാ അതിരേകപഞ്ചമാസകോ വാ, ഥേയ്യചിത്തഞ്ച പച്ചുപട്ഠിതം ഹോതി, ഠാനാ ചാവേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൧൨൫) ഏവം വുത്തേസു ഛസു പദേസു ഏകം അപനേത്വാ സേസാനി പഞ്ച പദാനി ഏകം പഞ്ചകം കത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തപഞ്ചകഞ്ച ഗഹേത്വാ ദ്വേ പഞ്ചകാനി ദസ്സിതാനി. ഏത്ഥ പനാതി പഞ്ചഹാകാരേഹീതിആദീസു. സബ്ബേഹിപി പദേഹീതി പരപരിഗ്ഗഹിതഞ്ച ഹോതീതിആദീഹി സബ്ബേഹി പഞ്ചഹി പദേഹി.

പഞ്ചന്നം അവഹാരാനം സമൂഹോ പഞ്ചകം. സകോ ഹത്ഥോ സഹത്ഥോ, തേന നിബ്ബത്തോ, തസ്സ വാ സമ്ബന്ധീതി സാഹത്ഥികോ, അവഹാരോ. സാഹത്ഥികാദി പഞ്ചകം സാഹത്ഥികപഞ്ചകന്തിആദിപദവസേന നാമലാഭോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏവം സേസേസുപി. തതിയപഞ്ചമേസു പഞ്ചകേസൂതി സാഹത്ഥികപഞ്ചകഥേയ്യാവഹാരപഞ്ചകേസു. ലബ്ഭമാനപദവസേനാതി സാഹത്ഥികപഞ്ചകേ ലബ്ഭമാനസ്സ നിസ്സഗ്ഗിയാവഹാരപദസ്സ വസേന, ഥേയ്യാവഹാരപഞ്ചകേ ലബ്ഭമാനസ്സ പരികപ്പാവഹാരപദസ്സ ച വസേന യോജേതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

നിസ്സഗ്ഗിയോ നാമ…പേ… പാരാജികസ്സാതി ഇമിനാ ബഹിസുങ്കഘാതപാതനം നിസ്സഗ്ഗിയപയോഗോതി ദസ്സേതി. ‘‘ഹത്ഥേ ഭാരം ഥേയ്യചിത്തോ ഭൂമിയം നിക്ഖിപതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൧൦൧) വുത്തത്താ പന സുദ്ധചിത്തേന ഗഹിതപരഭണ്ഡസ്സ ഥേയ്യചിത്തേന ഗുമ്ബാദിപടിച്ഛന്നട്ഠാനേ ഖിപനമ്പി ഇമസ്മിം നിസ്സഗ്ഗിയപയോഗേ സങ്ഗയ്ഹതീതി ദട്ഠബ്ബം. കിരിയാസിദ്ധിതോ പുരേതരമേവ പാരാജികാപത്തിസങ്ഖാതം അത്ഥം സാധേതീതി അത്ഥസാധകോ. അഥ വാ അത്തനോ വത്തമാനക്ഖണേ അവിജ്ജമാനമ്പി കിരിയാസിദ്ധിസങ്ഖാതം അത്ഥം അവസ്സം ആപത്തിം സാധേതീതിപി അത്ഥസാധകോ. അസുകം നാമ ഭണ്ഡം യദാ സക്കോസീതി ഇദം നിദസ്സനമത്തം പരസ്സ തേലകുമ്ഭിയാ ഉപാഹനാദീനം നിക്ഖേപപയോഗസ്സാപി അത്ഥസാധകത്താ. തഥാ ഹി വുത്തം മാതികാട്ഠകഥായം –

‘‘അത്ഥസാധകോ നാമ ‘അസുകസ്സ ഭണ്ഡം യദാ സക്കോതി, തദാ തം അവഹരാ’തി അഞ്ഞം ആണാപേതി. തത്ഥ സചേ പരോ അനന്തരായികോ ഹുത്വാ തം അവഹരതി, ആണാപകസ്സ ആണത്തിക്ഖണേയേവ പാരാജികം. പരസ്സ വാ പന തേലകുമ്ഭിയാ പാദഗ്ഘനകതേലം അവസ്സം പിവനകാനി ഉപാഹനാദീനി പക്ഖിപതി, ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേയേവ പാരാജിക’’ന്തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ദുതിയപാരാജികവണ്ണനാ).

ഇമസ്സ അത്ഥസാധകസ്സ ആണത്തിയാ ച കോ വിസേസോതി? തങ്ഖണഞ്ഞേവ ഗഹണേ നിയുഞ്ജനം ആണത്തികപയോഗോ, കാലന്തരേന ഗഹണത്ഥം നിയോഗോ അത്ഥസാധകോതി അയം നേസം വിസേസോ. തേനേവാഹ ‘‘അസുകം നാമ ഭണ്ഡം യദാ സക്കോസീ’’തിആദി. ധുരനിക്ഖേപോ പന ഉപനിക്ഖിത്തഭണ്ഡവസേന വേദിതബ്ബോതി ഇദം നിദസ്സനമത്തം, ആരാമാഭിയുഞ്ജനാദീസുപി താവകാലികഭണ്ഡദേയ്യാനം അദാനേപി ഏസേവ നയോ. ഭണ്ഡഗ്ഗഹണപ്പയോഗതോ ആണത്തിയാ പുബ്ബത്താ ആഹ ‘‘ആണത്തിവസേന പുബ്ബപയോഗോ വേദിതബ്ബോ’’തി. പയോഗേന സഹ വത്തമാനോ അവഹാരോ സഹപയോഗോതി ആഹ ‘‘ഠാനാചാവനവസേനാ’’തി, ഇദഞ്ച നിദസ്സനമത്തം ഖീലസങ്കമനാദീസുപി അസതി ഠാനാചാവനേ സഹപയോഗത്താ. വുത്തഞ്ഹി മാതികാട്ഠകഥായം ‘‘ഠാനാചാവനവസേന ഖീലാദീനി സങ്കാമേത്വാ ഖേത്താദിഗ്ഗഹണവസേന ച സഹപയോഗോ വേദിതബ്ബോ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ദുതിയപാരാജികവണ്ണനാ).

തുലയിത്വാതി ഉപപരിക്ഖിത്വാ. സാമീചീതി വത്തം. സകസഞ്ഞായ അദേന്തസ്സ ആപത്തി നത്ഥീതി വദന്തി. സമ്മദ്ദോതി നിവിദ്ധതാസങ്ഖോഭോ. ഭട്ഠേ ജനകായേതി അപഗതേ ജനസമൂഹേ. അത്തനോ സന്തകം കത്വാ ഏതസ്സേവ ഭിക്ഖുനോ ദേഹീതി ഇദം ഉഭിന്നമ്പി കുക്കുച്ചവിനോദനത്ഥം വുത്തം. അവഹാരകസ്സ ഹി ‘‘മയാ സഹത്ഥേന ന ദിന്നം, ഭണ്ഡദേയ്യം ഏത’’ന്തി കുക്കുച്ചം ഉപ്പജ്ജേയ്യ, ഇതരസ്സ ച ‘‘മയാ പഠമം ധുരനിക്ഖേപം കത്വാ പച്ഛാ അദിന്നം ഗഹിത’’ന്തി കുക്കുച്ചം ഉപ്പജ്ജേയ്യാതി.

സമഗ്ഘന്തി അപ്പഗ്ഘം. ദാരുഅത്ഥം ഫരതീതി ദാരൂഹി കത്തബ്ബകിച്ചം സാധേതി. ഏകദിവസം ദന്തകട്ഠച്ഛേദനാദിനാ യാ അയം അഗ്ഘഹാനി വുത്താ, സാ സബ്ബാ ഭണ്ഡസാമിനാ കിണിത്വാ ഗഹിതമേവ സന്ധായ വുത്താ. സബ്ബം പനേതം അട്ഠകഥാചരിയപ്പമാണേന വേദിതബ്ബം. പാസാണഞ്ച സക്ഖരഞ്ച പാസാണസക്ഖരം.

അക്ഖദസ്സാതി ഏത്ഥ അക്ഖ-സദ്ദേന കിര വിനിച്ഛയസാലാ വുച്ചതി, തത്ഥ നിസീദിത്വാ വജ്ജാവജ്ജം നിരൂപയന്തീതി ‘‘അക്ഖദസ്സാ’’തി വുച്ചന്തി ധമ്മവിനിച്ഛനകാ. ഹനനം നാമ ഹത്ഥപാദാദീഹി പോഥനഞ്ചേവ ഹത്ഥനാസാദിച്ഛേദനഞ്ച ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഹനേയ്യുന്തി പോഥേയ്യുഞ്ചേവ ഛിന്ദേയ്യുഞ്ചാ’’തി.

പദഭാജനീയഞ്ച ‘‘ഹത്ഥേന വാ പാദേന വാ കസായ വാ വേത്തേന വാ അഡ്ഢദണ്ഡകേന വാ ഛജ്ജായ വാ ഹനേയ്യു’’ന്തി (പാരാ. ൯൨) വുത്തം. തത്ഥ അഡ്ഢദണ്ഡകേനാതി ദ്വിഹത്ഥപ്പമാണേന രസ്സമുഗ്ഗരേന, വേളുപേസികായ വാ. ഛേജ്ജായ വാതി ഹത്ഥാദീനം ഛേദനേന. ഛിന്ദന്തി ഏതായ ഹത്ഥപാദാദീനീതി ഛേജ്ജാ, സത്ഥം, തേന സത്ഥേനാതിപി അത്ഥോ. നീഹരേയ്യുന്തി രട്ഠതോ നീഹരേയ്യും. ‘‘ചോരോസി…പേ… ഥേനോസീ’’തി ഏത്ഥ പരിഭാസേയ്യുന്തി പദം അജ്ഝാഹരിത്വാ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ചോരോസി…പേ… പരിഭാസേയ്യു’’ന്തി. യം തം ഭണ്ഡം ദസ്സിതന്തി സമ്ബന്ധോ.

൯൩. യത്ഥ യത്ഥ ഠിതന്തി ഭൂമിയാദീസു യത്ഥ യത്ഥ ഠിതം. യഥാ യഥാ ആദാനം ഗച്ഛതീതി യേന യേന ആകാരേന ഗഹണം ഉപഗച്ഛതി.

ഭൂമട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൯൪. വാചായ വാചായാതി ഏകേകത്ഥദീപികായ വാചായ വാചായ. ഉപലദ്ധോതി ഞാതോ. പാളിയം സേസഅട്ഠകഥാസു ച കുദാലം വാ പിടകം വാതി ഇദമേവ ദ്വയം വത്വാ വാസിഫരസൂനം അവുത്തത്താ തേസമ്പി സങ്ഖേപട്ഠകഥാദീസു ആഗതഭാവം ദസ്സേതും സങ്ഖേപട്ഠകഥായന്തിആദി വുത്തം. ഥേയ്യചിത്തേന കതത്താ ‘‘ദുക്കടേഹി സദ്ധിം പാചിത്തിയാനീ’’തി വുത്തം.

അട്ഠവിധം ഹേതന്തിആദീസു ഏതം ദുക്കടം നാമ ഥേരേഹി ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി ഇമസ്മിം ഠാനേ സമോധാനേത്വാ അട്ഠവിധന്തി ദസ്സിതന്തി യോജനാ. സബ്ബേസമ്പി ദുക്കടാനം ഇമേസുയേവ അട്ഠസു സങ്ഗഹേതബ്ബഭാവതോ പന ഇതരേഹി സത്തഹി ദുക്കടേഹി വിനിമുത്തം വിനയദുക്കടേയേവ സങ്ഗഹേതബ്ബം. ദസവിധം രതനന്തി ‘‘മുത്താ മണി വേളുരിയോ സങ്ഖോ സിലാ പവാളം രജതം ജാതരൂപം ലോഹിതകോ മസാരഗല്ല’’ന്തി ഏവമാഗതം ദസവിധം രതനം.

‘‘മുത്താ മണി വേളുരിയോ ച സങ്ഖോ,

സിലാ പവാളം രജതഞ്ച ഹേമം;

ലോഹിതകഞ്ച മസാരഗല്ലം,

ദസേതേ ധീരോ രതനാനി ജഞ്ഞാ’’തി. –

ഹി വുത്തം. സത്തവിധം ധഞ്ഞന്തി സാലി വീഹി യവോ കങ്ഗു കുദ്രൂസം വരകോ ഗോധുമോതി ഇമം സത്തവിധം ധഞ്ഞം. ആവുധഭണ്ഡാദിന്തി ആദി-സദ്ദേന തുരിയഭണ്ഡഇത്ഥിരൂപാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. അനാമസിതബ്ബേ വത്ഥുമ്ഹി ദുക്കടം അനാമാസദുക്കടം. ദുരൂപചിണ്ണദുക്കടന്തി ‘‘അകത്തബ്ബ’’ന്തി വാരിതസ്സ കതത്താ ദുട്ഠു ഉപചിണ്ണം ചരിതന്തി ദുരൂപചിണ്ണം, തസ്മിം ദുക്കടം ദുരൂപചിണ്ണദുക്കടം. വിനയേ പഞ്ഞത്തം അവസേസം ദുക്കടം വിനയദുക്കടം. ഏകാദസ സമനുഭാസനാ നാമ ഭിക്ഖുപാതിമോക്ഖേ ചത്താരോ യാവതതിയകാ സങ്ഘാദിസേസാ അരിട്ഠസിക്ഖാപദന്തി പഞ്ച, ഭിക്ഖുനീപാതിമോക്ഖേ ഏകം യാവതതിയകപാരാജികം ചത്താരോ സങ്ഘാദിസേസാ ചണ്ഡകാളീസിക്ഖാപദന്തി ഛ.

സഹപയോഗതോ പട്ഠായ ചേത്ഥ പുരിമപുരിമാ ആപത്തിയോ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തീതി ആഹ അഥ ധുരനിക്ഖേപം അകത്വാതിആദി. ‘‘ധുരനിക്ഖേപം അകത്വാ’’തി വുത്തത്താ ധുരനിക്ഖേപം കത്വാ പുന ഖണന്തസ്സ പുരിമാപത്തിയോ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തീതി വദന്തി. ‘‘ഛേദനപച്ചയാ ദുക്കടം ദേസേത്വാ മുച്ചതീ’’തി വത്വാ പുബ്ബപയോഗേ ആപത്തീനം ദേസേതബ്ബതായ അവുത്തത്താ സഹപയോഗേ പത്തേ പുബ്ബപയോഗേ ആപത്തിയോ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തീതി വേദിതബ്ബം.

അപരദ്ധം വിരദ്ധം ഖലിതന്തി സബ്ബമേതം യഞ്ച ദുക്കടന്തി ഏത്ഥ വുത്തസ്സ ദുക്കടസ്സ പരിയായവചനം, യം മനുസ്സോ കരേതിആദി പനേത്ഥ ഓപമ്മനിദസ്സനം. സംയോഗഭാവോതി ദ്വിത്തം സന്ധായ വുത്തം, തേന രസ്സത്തസ്സാപി നിമിത്തം ദസ്സിതന്തി വേദിതബ്ബം. ഏകസ്സ മൂലേതി ഏകസ്സ സന്തികേ. സബ്ബത്ഥാപി ആമസനേ ദുക്കടം, ഫന്ദാപനേ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച വിസും വിസും ആമസനഫന്ദാപനപയോഗം കരോന്തസ്സേവ ഹോതി, ഏകപയോഗേന ഗണ്ഹന്തസ്സ പന ഉദ്ധാരേ പാരാജികമേവ, ന ദുക്കടഥുല്ലച്ചയാനീതി വദന്തി, ഏകപയോഗേന ഗണ്ഹന്തസ്സാപി ആമസനഫന്ദാപനാനമ്പി ലബ്ഭമാനത്താ തം ന ഗഹേതബ്ബം. ന ഹി സക്കാ അനാമസിത്വാ അഫന്ദാപേത്വാ ച കിഞ്ചി ഗഹേതും. ‘‘ഏകമേവ ദേസേത്വാ മുച്ചതീ’’തി പംസുഖണനാദിസമാനപയോഗേപി പുരിമാ ആപത്തി ഉത്തരമുത്തരം ആപത്തിം പത്വാ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തീതി സഞ്ഞായ കുരുന്ദട്ഠകഥായം വുത്തം, ഇതരട്ഠകഥാസു പന ഖണനപയോഗഭേദേഹി പയോഗേ പയോഗേ ആപന്നാ ആപത്തിയോ ഉത്തരമുത്തരം പത്വാ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തി അഞ്ഞമഞ്ഞം സദിസത്താ വിയൂഹനം പത്വാ താ സബ്ബാപി പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തി വിസദിസപയോഗത്താതി ഇമിനാ അധിപ്പായേന പടിപ്പസ്സദ്ധിവിധാനം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഇമിനാ ഹി അവഹാരകസ്സ ആസന്നം ഓരിമന്തം പരാമസതി.

തത്ഥേവാതി മുഖവട്ടിയമേവ. ബുന്ദേനാതി കുമ്ഭിയാ ഹേട്ഠിമതലേന. ഏകട്ഠാനേ ഠിതായ കുമ്ഭിയാ ഠാനാ ചാവനം ഛഹി ആകാരേഹി വേദിതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. ഏകട്ഠാനേതി ച സങ്ഖലികബദ്ധഭാവേന ഏകസ്മിം പതിട്ഠിതോകാസട്ഠാനേതി അത്ഥോ. ഖാണുകം കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഠാനാ ചാവേതീതി ഖാണുകം അത്തനോ പതിട്ഠിതട്ഠാനതോ പഞ്ചഹി ആകാരേഹി ഠാനാ ചാവേതി. ഛിന്നമത്തേ പാരാജികന്തി അവസ്സം ചേ പതതി, ഛിന്നമത്തേ പാരാജികം. പരിച്ഛേദോതി പഞ്ചമാസകാദിഗരുഭാവപരിച്ഛേദോ. അപബ്യൂഹന്തോതി ഠിതട്ഠാനതോ അപനയനവസേന വിയൂഹന്തോ രാസിം കരോന്തോ. ഏവം കത്വാതി ഭാജനമുഖവട്ടിയാ കുമ്ഭിഗതേന ഭാജനഗതസ്സ ഏകാബദ്ധഭാവം വിയോജേത്വാതി അത്ഥോ. ഉപഡ്ഢകുമ്ഭീയന്തി ഉപഡ്ഢപുണ്ണായ കുമ്ഭിയാ. വിനയധമ്മതാതി അധികകാരണാലാഭേ വിനയവിനിച്ഛയധമ്മതാതി അധിപ്പായോ. ന കേവലഞ്ചേത്ഥ ഗരുകതാവ, സുത്താനുഗമനമ്പി അത്ഥീതി ദസ്സേന്തോ അപിചാതിആദിമാഹ. കണ്ഠേന പന പരിച്ഛിന്നകാലേതി മുഖഗതം അജ്ഝോഹടകാലേതി അത്ഥോ. അജ്ഝോഹരണമേവ ഹേത്ഥ പരിച്ഛിന്ദനം, ന കണ്ഠപിദഹനം. ചിക്കനന്തി ഥദ്ധം, ബഹലം ഘനന്തി അത്ഥോ.

യോപി ഥേയ്യചിത്തേന പരസ്സ കുമ്ഭിയാ പാദഗ്ഘനകം സപ്പിം വാ തേലം വാ അവസ്സം പിവനകം യം കിഞ്ചി ദുകൂലസാടകം വാ ചമ്മഖണ്ഡാദീനം വാ അഞ്ഞതരം പക്ഖിപതി, ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ പാരാജികന്തി ഏത്ഥ അവഹാരോ വീമംസിതബ്ബോ. യദി ച ദുകൂലാദീസു സപ്പിതേലാനം പവിസനം സന്ധായ പാരാജികം ഭവേയ്യ, തത്ഥ പവിട്ഠതേലാദിനോ കുമ്ഭിഗതേന ഏകാബദ്ധതായ ന താവ അവഹാരോ ഭാജനന്തരം പവേസേത്വാ ഗഹണകാലേ വിയ. തഥാ ഹി വുത്തം – ‘‘ഭാജനം പന നിമുജ്ജാപേത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ യാവ ഏകാബദ്ധം ഹോതി, താവ രക്ഖതീ’’തിആദി. അഥ തേലാദിവിനാസേന പാരാജികം ഭവേയ്യ, തദാപി തിണജ്ഝാപനാദീസു വിയ അവഹാരോ നത്ഥി, ദുക്കടേന സദ്ധിം ഭണ്ഡദേയ്യമേവ ഹോതി, തഥാ ച പാദഗ്ഘനകം തേലാദിം പീതം ദുകൂലാദിം ഉദ്ധരന്തസ്സാപി പാരാജികം ന സിയാ തത്ഥ പവിട്ഠസ്സ തേലാദിനോ വിനട്ഠട്ഠേന ഗഹണക്ഖണേ അവിജ്ജമാനത്താ, വിജ്ജമാനത്തേന ച ഉദ്ധാരേയേവ പാരാജികം വത്തബ്ബം, ന ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേതി. സബ്ബഅട്ഠകഥാസു ച ദുകൂലാദീനം പക്ഖിപനേ ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ പാരാജികസ്സ വുത്തത്താ ന തം പടിക്ഖിപിതും സക്കാ. അട്ഠകഥാപ്പമാണേന പനേതം ഗഹേതബ്ബം, യുത്തി പനേത്ഥ പണ്ഡിതേഹി പുബ്ബാപരം സംസന്ദിത്വാ ഉദ്ധാരേതബ്ബാ.

പലിബുജ്ഝിസ്സതീതി നിവാരേസ്സതി. വുത്തനയേന പാരാജികന്തി ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേയേവ പാരാജികം. നേവ അവഹാരോ, ന ഗീവാതി അത്തനോ ഭാജനത്താ വുത്തം, അനാപത്തിമത്തമേവ വുത്തം, ന പന ഏവം വിചാരിതന്തി അധിപ്പായോ. ബഹിഗതം നാമ ഹോതീതി തതോ പട്ഠായ തേലസ്സ അട്ഠാനതോ അധോമുഖഭാവതോ ച ബഹിഗതം നാമ ഹോതി. അന്തോ പട്ഠായ ഛിദ്ദേ കരിയമാനേ തേലസ്സ നിക്ഖമിത്വാ ഗതഗതട്ഠാനം ഭാജനസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതീതി ആഹ ‘‘ബാഹിരന്തതോ പാദഗ്ഘനകേ ഗളിതേ പാരാജിക’’ന്തി. യഥാ തഥാ വാ കതസ്സാതി ബാഹിരന്തതോ വാ അബ്ഭന്തരന്തതോ വാ പട്ഠായ കതസ്സ. മജ്ഝേ ഠപേത്വാ കതഛിദ്ദേതി മജ്ഝേ ഥോകം കപാലം ഠപേത്വാ പച്ഛാ തം ഛിന്ദന്തേന കതഛിദ്ദേ.

പത്ഥീനസ്സ ഖാദനം ഇതരസ്സ പാനഞ്ച സപ്പിആദീനം പരിഭോഗോതി ആഹ ‘‘അഖാദിതബ്ബം വാ അപാതബ്ബം വാ കരോതീ’’തി. കസ്മാ പനേത്ഥ ദുക്കടം വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഠാനാചാവനസ്സ നത്ഥിതായ ദുക്കട’’ന്തി. പുരിമദ്വയന്തി ഭേദനം ഛഡ്ഡനഞ്ച. കുമ്ഭിജജ്ജരകരണേനാതി പുണ്ണകുമ്ഭിയാ ജജ്ജരകരണേന. മാതികാഉജുകരണേനാതി ഉദകപുണ്ണായ മാതികായ ഉജുകരണേന. ഏകലക്ഖണന്തി ഭേദനം കുമ്ഭിയാ ജജ്ജരകരണേന, ഛഡ്ഡനം മാതികായ ഉജുകരണേന ച സദ്ധിം ഏകസഭാവം. പച്ഛിമം പന ദ്വയന്തി ഝാപനം അപരിഭോഗകരണഞ്ച. ഏത്ഥ ഏവം വിനിച്ഛയം വദന്തീതി ഏതസ്മിം മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തേ അത്ഥേ ഏകേ ആചരിയാ ഏവം വിനിച്ഛയം വദന്തി. പച്ഛിമദ്വയം സന്ധായ വുത്തന്തി ഏത്ഥ പുരിമപദദ്വയേ വിനിച്ഛയോ ഹേട്ഠാ വുത്താനുസാരേന സക്കാ വിഞ്ഞാതുന്തി തത്ഥ കിഞ്ചി അവത്വാ പച്ഛിമപദദ്വയം സന്ധായ ‘‘ഠാനാചാവനസ്സ നത്ഥിതായ ദുക്കട’’ന്തി ഇദം വുത്തന്തി അധിപ്പായോ. ഥേയ്യചിത്തേനാതി അത്തനോ വാ പരസ്സ വാ കാതുകാമതാവസേന ഉപ്പന്നഥേയ്യചിത്തേന. വിനാസേതുകാമതായാതി ഹത്ഥപാദാദീനി ഛിന്ദന്തോ വിയ കേവലം വിനാസേതുകാമതായ. വുത്തനയേന ഭിന്ദന്തസ്സ വാ ഛഡ്ഡേന്തസ്സ വാതി മുഗ്ഗരേന പോഥേത്വാ ഭിന്ദന്തസ്സ വാ ഉദകം വാ വാലികം വാ ആകിരിത്വാ ഉത്തരാപേന്തസ്സ വാതി അത്ഥോ. അയുത്തന്തി ചേതി പാളിയം പുരിമദ്വയേപി ദുക്കടസ്സേവ വുത്തത്താ ‘‘പുരിമദ്വയേ പാരാജിക’’ന്തി ഇദം അയുത്തന്തി യദി തുമ്ഹാകം സിയാതി അത്ഥോ. നാതി അയുത്തഭാവം നിസേധേത്വാ തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘അഞ്ഞഥാ ഗഹേതബ്ബത്ഥതോ’’തി.

ഏവമേകേ വദന്തീതി ഹേട്ഠാ വുത്തസ്സ അത്ഥനയസ്സ അത്തനാ അനഭിമതഭാവം ദസ്സേത്വാ സയം അഞ്ഞഥാപി പാളിം അട്ഠകഥഞ്ച സംസന്ദിത്വാ അത്ഥം ദസ്സേതുകാമോ അയം പനേത്ഥ സാരോതിആദിമാഹ. അചാവേതുകാമോവാതി ഥേയ്യചിത്തേന ഠാനാ അചാവേതുകാമോവ. അഛഡ്ഡേതുകാമോയേവാതി ഏത്ഥാപി ഥേയ്യചിത്തേനാതി സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ഇദഞ്ഹി ഥേയ്യചിത്തപക്ഖം സന്ധായ വുത്തം നാസേതുകാമതാപക്ഖസ്സ വക്ഖമാനത്താ. തേനേവാഹ നാസേതുകാമതാപക്ഖേ പനാതിആദി. ഇതരഥാപി യുജ്ജതീതി ഥേയ്യചിത്താഭാവാ ഠാനാ ചാവേതുകാമസ്സാപി ദുക്കടം യുജ്ജതീതി വുത്തം ഹോതി.

ഭൂമട്ഠകഥാവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

ആകാസട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൯൬. ആകാസട്ഠകഥായം അന്തോവത്ഥുമ്ഹീതി പരിക്ഖിത്തസ്സ വത്ഥുസ്സ അന്തോ. അന്തോഗാമേതി പരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ അന്തോ. അപരിക്ഖിത്തേ പന വത്ഥുമ്ഹി ഗാമേ വാ ഠിതട്ഠാനമേവ ഠാനം. അടവിമുഖം കരോതി…പേ… രക്ഖതീതി തേന പയോഗേന തസ്സ ഇച്ഛിതട്ഠാനം ആഗതത്താ രക്ഖതി. ഗാമതോ നിക്ഖന്തസ്സാതി പരിക്ഖിത്തഗാമതോ നിക്ഖന്തസ്സ. കപിഞ്ജരോ നാമ അഞ്ഞമഞ്ഞം യുജ്ഝാപനത്ഥായ ബാലജനേഹി പോസാവനിയപക്ഖിജാതി.

വേഹാസട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൯൭. വേഹാസട്ഠകഥായം ഛിന്നമത്തേ മുത്തമത്തേതി യഥാ ഛിന്നം മുത്തഞ്ച പകതിട്ഠാനേ ന തിട്ഠതി, തഥാ ഛേദനം മോചനഞ്ച സന്ധായ വുത്തം.

ഉദകട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൯൮. ഉദകട്ഠകഥായം സന്ദമാനഉദകേ നിക്ഖിത്തം ന തിട്ഠതീതി ആഹ ‘‘അസന്ദനകേ ഉദകേ’’തി. അനാപത്തീതി ഹത്ഥവാരപദവാരേസു ദുക്കടാപത്തിയാ അഭാവം സന്ധായ വുത്തം. കഡ്ഢതീതി ഹേട്ഠതോ ഓസാരേതി. സകലമുദകന്തി ദണ്ഡേന ഫുട്ഠോകാസഗതം സകലമുദകം. ന ഉദകം ഠാനന്തി അത്തനാ കതട്ഠാനസ്സ അട്ഠാനത്താ. പദുമിനിയന്തി പദുമഗച്ഛേ. കലാപബന്ധന്തി ഹത്ഥകവസേന ഖുദ്ദകം കത്വാ ബദ്ധം കലാപബദ്ധം. ഭാരബദ്ധം നാമ സീസഭാരാദിവസേന ബദ്ധം. മുളാലന്തി കന്ദം. പത്തം വാ പുപ്ഫം വാതി ഇദം കദ്ദമസ്സ അന്തോ പവിസിത്വാ ഠിതം സന്ധായ വുത്തം. നിദ്ധമനതുമ്ബന്തി വാപിയാ ഉദകസ്സ നിക്ഖമനനാളം. ഉദകവാഹകന്തി മഹാമാതികം. അവഹാരേന സോ ന കാരേതബ്ബോതി ഇമിനാ പാണം ജീവിതാ വോരോപനേ ആപത്തിയാ സബ്ബത്ഥ ന മുച്ചതീതി ദീപേതി. മാതികം ആരോപേത്വാതി ഖുദ്ദകമാതികം ആരോപേത്വാ. മരിത്വാ…പേ… തിട്ഠന്തീതി ഏത്ഥ മതമച്ഛാനംയേവ തേസം സന്തകത്താ അമതേ ഗണ്ഹന്തസ്സ നത്ഥി അവഹാരോ.

നാവട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൯൯. നാവട്ഠകഥായം ഥുല്ലച്ചയമ്പി പാരാജികമ്പി ഹോതീതി ഏത്ഥ പഠമം ഠാനാ അചാവേത്വാ മുത്തേ ഥുല്ലച്ചയം, പഠമം പന ഠാനാ ചാവേത്വാ മുത്തേ പാരാജികന്തി വേദിതബ്ബം. പാസേ ബദ്ധസൂകരോ വിയാതിആദിനാ വുത്തം സന്ധായാഹ ‘‘തത്ഥ യുത്തി പുബ്ബേ വുത്താഏവാ’’തി. വിപന്നട്ഠനാവാതി വിസമവാതേഹി ദേസന്തരം പലാതാ, ഭിജ്ജിത്വാ വാ വിനാസം പത്വാ ഉദകേ നിമുജ്ജിത്വാ ഹേട്ഠാ ഭൂമിതലം അപ്പത്വാ സാമികേഹി ച അപരിച്ചത്താലയാ വുച്ചതി. ബലവാ ച വാതോ ആഗമ്മാതി ഇമിനാ അസതി വാതേ അയം പയോഗോ കതോതി ദസ്സേതി. പുഗ്ഗലസ്സ നത്ഥി അവഹാരോതി സുക്ഖമാതികായം ഉജുകരണനയേന വുത്തം. തം അത്തനോ പാദേന അനക്കമിത്വാ ഹത്ഥേന ച അനുക്ഖിപിത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ദണ്ഡാദീസു ബന്ധിത്വാ ഠപിതേ യുജ്ജതി, അത്തനോ പാദേന അക്കമിത്വാ ഹത്ഥേന ച ഉക്ഖിപിത്വാ ഠിതസ്സ പന ബലവവാതേന ഛത്തചീവരാദീസു പഹടേസു പകതിം വിജഹിത്വാ ദള്ഹതരം അക്കമനഗഹണാദിപയോഗോ അഭിനവോ കാതബ്ബോ സിയാ. ഇതരഥാ ഛത്തചീവരാദീനി വാ വിഗച്ഛന്തി, അവഹാരകോ വാ സയം പതിസ്സതി, നാവാ ച തദാ ന ഗമിസ്സതി. തസ്മാ ഈദിസേ അഭിനവപ്പയോഗേ സതി അവഹാരേന ഭവിതബ്ബം. സുക്ഖമാതികായം ഉജുകതായ ഉദകാഗമനകാലേ കാതബ്ബകിച്ചം നത്ഥീതി തം ഇധ നിദസ്സനം ന ഹോതി. ദാസം പന പകതിയാ പലായന്തം ‘‘സീഘം യാഹീ’’തി വത്വാ പകതിഗമനതോ തുരിതഗമനുപ്പാദനാദിനാ ഇധ നിദസ്സനേന ഭവിതബ്ബന്തി അമ്ഹാകം ഖന്തി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. വാതേ ആഗതേപി യത്ഥ അതിലഹുകത്താ നാവായ കഞ്ചി പയോഗം അകത്വാ പകതിയാ അവഹാരകോ തിട്ഠതി, തത്ഥിദം അട്ഠകഥായം വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം.

യാനട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൧൦൦. യാനട്ഠകഥായം ഉഭോസു പസ്സേസൂതി ചതുന്നം ഥമ്ഭാനം ഉപരി ചതുരസ്സം ദാരുസങ്ഘാടം ആരോപേത്വാ തസ്സ വാമദക്ഖിണപസ്സേസു ഉഭോസു വാതാതപാദിപരിസ്സയവിനോദനത്ഥം ഗരുളപക്ഖിനോ ഉഭോ പക്ഖാ വിയ കതാ സന്ദമാനികാ. ദുകയുത്തസ്സാതി ദ്വീഹി ഗോണേഹി യുത്തസ്സ. അയുത്തകന്തി ഗോണേഹി അയുത്തം. കപ്പകതാതി ദ്വിന്നം സിഖാനം സന്ധിട്ഠാനേ ഗോസിങ്ഗാനി വിയ ദ്വേ കോടിയോ ഠപേത്വാ ഉപത്ഥമ്ഭനീ കപ്പകതാ നാമ, സാ ദ്വീഹിപി കോടീഹി ഭൂമിയം പതിട്ഠാതി, തേനാഹ ‘‘ഛ ഠാനാനീ’’തി. തീണി വാ ചത്താരി വാ ഠാനാനീതി അകപ്പകതായ ഉപത്ഥമ്ഭനിയാ ച ദ്വിന്നം ചക്കാനഞ്ച വസേന തീണി ഠാനാനി, കപ്പകതായ വസേന ചത്താരി ഠാനാനി, തഥാ പഥവിയം ഠപിതസ്സ തീണി ഠാനാനീതി സമ്ബന്ധോ. അക്ഖസീസേഹീതി അക്ഖദാരുനോ ദ്വീഹി കോടീഹി. അക്ഖുദ്ധീഹീതി അക്ഖദാരുനാ സമ്പടിച്ഛകാ ഹേട്ഠിമഭാഗേ കപ്പകതാ ദ്വേ ദാരുഖണ്ഡാ അക്ഖുദ്ധിയോ നാമ, താസം കപ്പകതാനം ദ്വിന്നം കപ്പസീസാനി ചത്താരി ഇധ ‘‘അക്ഖുദ്ധിയോ’’തി വുച്ചന്തി, തേനാഹ ‘‘ചതൂഹി ച അക്ഖുദ്ധീഹീ’’തി. താഹി പതിട്ഠിതാഹി പതിട്ഠിതട്ഠാനാനി ചത്താരി ധുരേന പതിട്ഠിതട്ഠാനം ഏകന്തി പഞ്ച ഠാനാനി ഹോന്തി. ഉദ്ധിയോവ ‘‘ഉദ്ധിഖാണുകാ’’തി വുത്താ, ഉദ്ധിഖാണുകാനം അഭാവേ അക്ഖസീസാനം പതിട്ഠാനോകാസം ദസ്സേന്തോ ആഹ സമമേവ ബാഹം കത്വാതിആദി. തത്ഥ സമമേവാതി ഉദ്ധിയോ ഹേട്ഠാ അനോലമ്ബേത്വാ ബാഹുനോ ഹേട്ഠിമഭാഗം സമം കത്വാ ദ്വിന്നം ബാഹുദാരൂനം മജ്ഝേ അക്ഖസീസപ്പമാണേന ഛിദ്ദം കത്വാ തത്ഥ അക്ഖസീസാനി പവേസിതാനി ഹോന്തി, തേന ബാഹാനം ഹേട്ഠാഭാഗം സബ്ബം ഭൂമിം ഫുസിത്വാ തിട്ഠതി, തേനാഹ ‘‘സബ്ബം പഥവിം ഫുസിത്വാ തിട്ഠതീ’’തി. സേസം നാവായം വുത്തസദിസന്തി ഇമിനാ യദി പന തം ഏവം ഗച്ഛന്തം പകതിഗമനം പച്ഛിന്ദിത്വാ അഞ്ഞം ദിസാഭാഗം നേതി, പാരാജികം. സയമേവ യം കിഞ്ചി ഠാനം സമ്പത്തം ഠാനാ അചാലേന്തോവ വിക്കിണിത്വാ ഗച്ഛതി, നേവത്ഥി അവഹാരോ, ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതീതി ഇമം നയം അതിദിസതി.

ഭാരട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൧൦൧. ഭാരട്ഠകഥായം ഭാരട്ഠന്തി മാതികാപദസ്സ ഭാരോ നാമാതി ഇദം അത്ഥദസ്സനന്തി ആഹ ‘‘ഭാരോയേവ ഭാരട്ഠ’’ന്തി. പുരിമഗലേതി ഗലസ്സ പുരിമഭാഗേ. ഗലവാടകോതി ഗീവായ ഉപരിമഗലവാടകോ. ഉരപരിച്ഛേദമജ്ഝേതി ഉരപരിയന്തസ്സ മജ്ഝേ. സാമികേഹി അനാണത്തോതി ഇദം യദി സാമികേഹി ‘‘ഇമം ഭാരം നേത്വാ അസുകട്ഠാനേ ദേഹീ’’തി ആണത്തോ ഭവേയ്യ, തദാ തേന ഗഹിതഭണ്ഡം ഉപനിക്ഖിത്തം സിയാ, തഞ്ച ഥേയ്യചിത്തേന സീസാദിതോ ഓരോപേന്തസ്സാപി അവഹാരോ ന സിയാ, സാമികാനം പന ധുരനിക്ഖേപേ ഏവ സിയാതി തതോ ഉപനിക്ഖിത്തഭണ്ഡഭാവതോ വിയോജേതും വുത്തം, തേനേവ വക്ഖതി ‘‘തേഹി പന അനാണത്തത്താ പാരാജിക’’ന്തി. ഘംസന്തോതി സീസതോ അനുക്ഖിപന്തോ, യദി ഉക്ഖിപേയ്യ, ഉക്ഖിത്തമത്തേ പാരാജികം, തേനാഹ സീസതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പീതിആദി. യോ ചായന്തി യോ അയം വിനിച്ഛയോ.

ആരാമട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൧൦൨. ആരാമട്ഠകഥായം ആരാമം അഭിയുഞ്ജതീതി ഇദം അഭിയോഗകരണം പരേസം ഭൂമട്ഠഭണ്ഡാദീസുപി കാതും വട്ടതിയേവ. ആരാമാദിഥാവരേസു പന യേഭുയ്യേന അഭിയോഗവസേനേവ ഗഹണസമ്ഭവതോ ഏത്ഥേവ പാളിയം അഭിയോഗോ വുത്തോ, ഇതി ഇമിനാ നയേന സബ്ബത്ഥാപി സക്കാ ഞാതുന്തി ഗഹേതബ്ബം. അദിന്നാദാനസ്സ പയോഗത്താതി സഹപയോഗമാഹ. വത്ഥുമ്ഹിയേവ കതപയോഗത്താ സഹപയോഗവസേന ഹേതം ദുക്കടം. സയമ്പീതി അഭിയുഞ്ജകോപി. ‘‘കിം കരോമി കിം കരോമീ’’തി ഏവം കിങ്കാരമേവ പടിസ്സുണന്തോ വിയ ചരതീതി കിങ്കാരപടിസ്സാവീ, തസ്സ ഭാവോ കിങ്കാരപടിസ്സാവിഭാവോ, തസ്മിം, അത്തനോ വസവത്തിഭാവേതി വുത്തം ഹോതി. ഉക്കോചന്തി ലഞ്ജം. സബ്ബേസം പാരാജികന്തി കൂടവിനിച്ഛയികാദീനം. അയം വത്ഥുസാമീതിആദികസ്സ ഉഭിന്നം ധുരനിക്ഖേപകരണഹേതുനോ പയോഗസ്സ കരണക്ഖണേവ പാരാജികം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. സചേ പന സാമികസ്സ വിമതി ച ധുരനിക്ഖേപോ ച കമേന ഉപ്പജ്ജന്തി, പയോഗസമുട്ഠാപകചിത്തക്ഖണേ പാരാജികമേവ ഹോതി, ന ഥുല്ലച്ചയം. യദി വിമതിയേവ ഉപ്പജ്ജതി, തദാ ഥുല്ലച്ചയമേവാതി വേദിതബ്ബം, അയം നയോ സബ്ബത്ഥ യഥാനുരൂപം ഗഹേതബ്ബോ. ധുരനിക്ഖേപവസേനേവ പരാജയോതി സാമികോ ‘‘അഹം ന മുച്ചാമീ’’തി ധുരം അനിക്ഖിപന്തോ അട്ടോ പരാജിതോ നാമ ന ഹോതീതി ദസ്സേതി.

വിഹാരട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൧൦൩. വിഹാരട്ഠകഥായം വിഹാരന്തി ഉപചാരസീമാസങ്ഖാതം സകലം വിഹാരം. പരിവേണന്തി തസ്സ വിഹാരസ്സ അബ്ഭന്തരേ വിസും വിസും പാകാരാദിപരിച്ഛിന്നട്ഠാനം. ആവാസന്തി ഏകം ആവസഥമത്തം. ഗണസന്തകേ പരിച്ഛിന്നസാമികത്താ സക്കാ ധുരം നിക്ഖിപാപേതുന്തി ആഹ ‘‘ദീഘഭാണകാദിഭേദസ്സ പന ഗണസ്സാ’’തി. ഇധാപി സചേ ഏകോപി ധുരം ന നിക്ഖിപതി, രക്ഖതിയേവ. ഏസ നയോ ബഹൂനം സന്തകേ സബ്ബത്ഥ.

ഖേത്തട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൧൦൪. ഖേത്തട്ഠകഥായം നിരുമ്ഭിത്വാ വാതിആദീസു ഗണ്ഹന്തസ്സാതി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം, തത്ഥ നിരുമ്ഭിത്വാ ഗഹണം നാമ വീഹിസീസം അച്ഛിന്ദിത്വാ യഥാഠിതമേവ ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢിത്വാ ബീജമത്തസ്സേവ ഗഹണം. ഏകമേകന്തി ഏകം വീഹിസീസം. യസ്മിം ബീജേ വാതിആദി നിരുമ്ഭിത്വാ ഗഹണാദീസു യഥാക്കമം യോജേതബ്ബം. ‘‘തസ്മിം ബന്ധനാ മോചിതമത്തേ’’തി വചനതോ തസ്മിം ബീജാദിമ്ഹി ബന്ധനാ മുത്തേ സതി തതോ അനപനീതേപി ഠാനന്തരസ്സ അഭാവാ പാരാജികമേവ. യസ്സ പന സീസാദികസ്സ സന്തരാദിനാ സഹ സംസിബ്ബനം വാ ഏകാബദ്ധതാ വാ ഹോതി, തസ്സ ബന്ധനാ മോചിതേ ഥുല്ലച്ചയം, ഇതരട്ഠാനതോ മോചിതേ പാരാജികന്തി ഗഹേതബ്ബം, തേനാഹ വീഹിനാളന്തിആദി. സഭുസന്തി പലാലസഹിതം. ഖീലേനാതി ഖാണുകേന. ഏത്ഥ ച ഖീലസങ്കമനാദീസു സഹപയോഗോ ധുരനിക്ഖേപോ ചാതി ഉഭയം സമ്ഭവതി. ഖീലസങ്കമനാദി ഏത്ഥ സഹപയോഗോ. തസ്മിഞ്ച കതേ യദി സാമികാ ധുരം ന നിക്ഖിപന്തി പുന ഗണ്ഹിതുകാമാവ ഹോന്തി, ന താവ അവഹാരോ, ‘‘ഖീലം സങ്കാമേത്വാ ഖേത്താദിം അസുകോ രാജവല്ലഭോ ഭിക്ഖു ഗണ്ഹിതുകാമോ’’തി ഞത്വാ തസ്സ ബലം കക്ഖളാദിഭാവഞ്ച നിസ്സായ ഖീലസങ്കമനാദികിരിയാനിട്ഠാനതോ പഠമമേവ സാമികാ ധുരം നിക്ഖിപന്തി, ന അവഹാരോ ഏതസ്സ പയോഗനിട്ഠാനതോ പുരേതരമേവ ധുരസ്സ നിക്ഖിത്തത്താ. യദാ പന ഖീലസങ്കമനാദിപയോഗേനേവ ധുരനിക്ഖേപോ ഹോതി, തദായേവ അവഹാരോ, തേനേവേത്ഥ ‘‘തഞ്ച ഖോ സാമികാനം ധുരനിക്ഖേപേനാ’’തി വുത്തം. ഖീലാദീനം സങ്കമിതഭാവം അജാനിത്വാ സാമികാനം സമ്പടിച്ഛനമ്പേത്ഥ ധുരനിക്ഖേപോതി വേദിതബ്ബോ. ഏവം സബ്ബത്ഥാതി യഥാവുത്തമത്ഥം രജ്ജുസങ്കമനാദീസുപി അതിദിസതി. യട്ഠിന്തി മാനദണ്ഡം. ഏകസ്മിം അനാഗതേ ഥുല്ലച്ചയം, തസ്മിം ആഗതേ പാരാജികന്തി സചേ ദാരൂനി നിഖണിത്വാ തത്തകേനേവ ഗണ്ഹിതുകാമോ ഹോതി, അവസാനേ ദാരുമ്ഹി പാരാജികം. സചേ തത്ഥ കണ്ടകസാഖാദീഹി പാദാനം അന്തരം പടിച്ഛാദേത്വാ കസ്സചി അപ്പവേസാരഹം കത്വാ ഗഹേതുകാമോ ഹോതി, അവസാനസാഖായ പാരാജികം, തേനാഹ ‘‘സാഖാപരിവാരേനേവ അത്തനോ കാതും സക്കോതീ’’തി, ദാരൂനി ച നിഖണിത്വാ സാഖാപരിവാരഞ്ച കത്വാ ഏവ അത്തനോ സന്തകം കാതും സക്കോതീതി അത്ഥോ. ഖേത്തമരിയാദന്തി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതും ‘‘കേദാരപാളി’’ന്തി വുത്തം. ഇദഞ്ച ഖീലസങ്കമനാദിനാ ഗഹണം ആരാമാദീസുപി ലബ്ഭതേവ.

വത്ഥുട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൧൦൫. വത്ഥുട്ഠകഥായം തിണ്ണം പാകാരാനന്തി ഇട്ഠകസിലാദാരൂനം വസേന തിണ്ണം പാകാരാനം.

൧൦൬. ഗാമട്ഠകഥായം ‘‘ഗാമോ നാമാ’’തി പാളിയം ന വുത്തം സബ്ബസോ ഗാമലക്ഖണസ്സ പുബ്ബേ വുത്തത്താ.

അരഞ്ഞട്ഠകഥാവണ്ണനാ

൧൦൭. അരഞ്ഞട്ഠകഥായം വിനിവിജ്ഝിത്വാതി ഉജുകമേവ വിനിവിജ്ഝിത്വാ. ലക്ഖണച്ഛിന്നസ്സാതി അരഞ്ഞസാമികാനം ഹത്ഥതോ കിണിത്വാ ഗണ്ഹന്തേഹി കതഅക്ഖരാദിസഞ്ഞാണസ്സ. ഛല്ലിയാ പരിയോനദ്ധന്തി ഇമിനാ സാമികാനം നിരാപേക്ഖതായ ചിരഛഡ്ഡിതഭാവം ദീപേതി, തേനാഹ ‘‘ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി. യദി സാമികാനം സാപേക്ഖതാ അത്ഥി, ന വട്ടതി. താനി കതാനി അജ്ഝാവുത്ഥാനി ച ഹോന്തീതി താനി ഗേഹാദീനി കതാനി പരിനിട്ഠിതാനി മനുസ്സേഹി ച അജ്ഝാവുത്ഥാനി ച ഹോന്തി. ദാരൂനീതി ഗേഹാദീനം കതത്താ അവസിട്ഠദാരൂനി. ഗഹേതും വട്ടതീതി സാമികാനം അനാലയത്താ വുത്തം, തേ ച യദി ഗഹണകാലേ ദിസ്വാ സാലയാ ഹുത്വാ വാരേന്തി, ഗഹേതും ന വട്ടതിയേവ. ‘‘ദേഹീ’’തി വുത്തേ ദാതബ്ബമേവാതി ‘‘ദേഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘ദസ്സാമീ’’തി ആഭോഗം കത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സ ‘‘ദേഹീ’’തി അവുത്തേ അദത്വാ ഗമനേ ആപത്തി നത്ഥി. പച്ഛാപി തേഹി ചോദിതേ ദാതബ്ബമേവ.

അദിസ്വാ ഗച്ഛതി, ഭണ്ഡദേയ്യന്തി സുദ്ധചിത്തേന ഗതസ്സ ഭണ്ഡദേയ്യം. ആരക്ഖട്ഠാനമ്പി സുദ്ധചിത്തേന അതിക്കമിത്വാ ഥേയ്യചിത്തേ ഉപ്പന്നേപി അവഹാരോ നത്ഥി ആരക്ഖട്ഠാനസ്സ അതിക്കന്തത്താ. കേചി പന ‘‘യത്ഥ കത്ഥചി നീതാനമ്പി ദാരൂനം അരഞ്ഞസാമികാനഞ്ഞേവ സന്തകത്താ പുന ഥേയ്യചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ ഗച്ഛതി, പാരാജികമേവാ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം ‘‘ആരക്ഖട്ഠാനം പത്വാ…പേ… അസ്സതിയാ അതിക്കമതീ’’തി, സഹസാ തം ഠാനം അതിക്കമതീതിആദിനാ (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൭) ച ആരക്ഖട്ഠാനാതിക്കമേയേവ ആപത്തിയാ വുച്ചമാനത്താ, ആരക്ഖട്ഠാനാതിക്കമമേവ സന്ധായ ‘‘ഇദം പന ഥേയ്യചിത്തേന പരിഹരന്തസ്സ ആകാസേന ഗച്ഛതോപി പാരാജികമേവാ’’തി വുത്തം. യഞ്ച ‘‘യത്ഥ കത്ഥചി നീതാനമ്പി ദാരൂനം അരഞ്ഞസാമികാനഞ്ഞേവ സന്തകത്താ’’തി കാരണം വുത്തം, തമ്പി ആരക്ഖട്ഠാനതോ ബഹി പാരാജികാപജ്ജനസ്സ കാരണം ന ഹോതി ഭണ്ഡദേയ്യഭാവസ്സേവ കാരണത്താ. തേസം സന്തകത്തേനേവ ഹി ബഹി കതസ്സാപി ഭണ്ഡദേയ്യം ജാതം, ഇതരഥാ ച ഭണ്ഡദേയ്യമ്പി ന സിയാ സുങ്കഘാതാതിക്കമേ വിയ. അദ്ധികേഹി ദിന്നമേവ സുങ്കികാനം സന്തകം ഹോതി, നാദിന്നം, തേന തം ഠാനം യതോ കുതോചി പച്ചയതോ സുദ്ധചിത്തേന അതിക്കന്തസ്സ ഭണ്ഡദേയ്യമ്പി ന ഹോതി. ഇധ പന അരഞ്ഞസാമികാനം സന്തകത്താ സബ്ബത്ഥാപി ഭണ്ഡദേയ്യമേവ ഹോതി, തേനേവേതം അരഞ്ഞേ ആരക്ഖട്ഠാനം സുങ്കഘാതതോപി ഗരുതരം ജാതം. യദി ഹി ആരക്ഖട്ഠാനതോ ബഹിപി ഥേയ്യചിത്തേ സതി അവഹാരോ ഭവേയ്യ, ആരക്ഖട്ഠാനം പത്വാതിആദിനാ ഠാനനിയമോ നിരത്ഥകോ സിയാ യത്ഥ കത്ഥചി ഥേയ്യചിത്തേ ഉപ്പന്നേ പാരാജികന്തി വത്തബ്ബതോ. തസ്മാ ആരക്ഖട്ഠാനതോ ബഹി ഥേയ്യചിത്തേന ഗച്ഛന്തസ്സ അവഹാരോ ന ഭവതി ഏവാതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം. ഇദം പന ഥേയ്യചിത്തേന പരിഹരന്തസ്സാതി യസ്മിം പദേസേ അതിക്കന്തേ തേസം അരഞ്ഞം ആരക്ഖട്ഠാനഞ്ച അതിക്കന്തോ നാമ ഹോതി, തം പദേസം ആകാസേനാപി അതിക്കമനവസേന ഗച്ഛന്തസ്സാപീതി അത്ഥോ.

ഉദകകഥാവണ്ണനാ

൧൦൮. ഉദകകഥായം മഹാകുച്ഛികാ ഉദകചാടി ഉദകമണികോ, ‘‘സമേഖലാ ചാടി ഉദകമണികോ’’തിപി വദന്തി. തത്ഥാതി തേസു ഭാജനേസു. ഭൂതഗാമേന സദ്ധിമ്പീതി പി-സദ്ദേന അകപ്പിയപഥവിമ്പി സങ്ഗണ്ഹാതി. തളാകരക്ഖണത്ഥായാതി ‘‘മഹോദകം ആഗന്ത്വാ തളാകമരിയാദം മാ ഛിന്ദീ’’തി തളാകരക്ഖണത്ഥം. നിബ്ബഹനഉദകന്തി ഏത്ഥ തളാകസ്സ ഏകേന ഉന്നതേന പസ്സേന അധികജലം നിബ്ബഹതി നിഗച്ഛതി ഏതേനാതി ‘‘നിബ്ബഹന’’ന്തി അധികജലനിക്ഖമനമാതികാ വുച്ചതി. തത്ഥ ഗച്ഛമാനം ഉദകം നിബ്ബഹനഉദകം നാമ. നിദ്ധമനതുമ്ബന്തി സസ്സാദീനം അത്ഥായ ഇട്ഠകാദീഹി കതം ഉദകനിക്ഖമനപനാളി. മരിയാദം ദുബ്ബലം കത്വാതി ഏത്ഥ ദുബ്ബലം അകത്വാപി യഥാവുത്തപ്പയോഗേ കതേ മരിയാദം ഛിന്ദിത്വാ നിക്ഖന്തഉദകഗ്ഘാനുരൂപേന അവഹാരേന കത്തബ്ബമേവ. യത്തകം തപ്പച്ചയാ സസ്സം ഉപ്പജ്ജതീതി ബീജകസികമ്മാദിബ്ബയം ഠപേത്വാ യം അധികലാഭം ഉപ്പജ്ജതി, തം സന്ധായ വുത്തം. ന ഹി തേഹി കാതബ്ബം വയകരണമ്പി ഏതസ്സ ദാതബ്ബം. ഇദഞ്ച തരുണസസ്സേ ജാതേ ഉദകം വിനാസേന്തസ്സ യുജ്ജതി, സസ്സേ പന സബ്ബഥാ അകതേയേവ ഉദകം വിനാസേന്തേന ച ഉദകഗ്ഘമേവ ദാതബ്ബം, ന തപ്പച്ചയാ സകലം സസ്സം തേന വിനാസിതഭണ്ഡസ്സേവ ഭണ്ഡദേയ്യത്താ, ഇതരഥാ വാണിജ്ജാദിഅത്ഥായ പരേഹി ഠപിതഭണ്ഡം അവഹരന്തസ്സ തദുഭയമ്പി ഗഹേത്വാ ഭണ്ഡഗ്ഘം കാതബ്ബം സിയാ, തഞ്ച ന യുത്തന്തി അമ്ഹാകം ഖന്തി. സാമികാനം ധുരനിക്ഖേപേനാതി ഏത്ഥ ഏകസ്സ സന്തകേ തളാകേ ഖേത്തേ ച ജാതേ തസ്സേവ ധുരനിക്ഖേപേന പാരാജികം, യദി പന തം തളാകം സബ്ബസാധാരണം, ഖേത്താനി പാടിപുഗ്ഗലികാനി, തസ്സ തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സേവ ധുരനിക്ഖേപേ അവഹാരോ, അഥ ഖേത്താനിപി സബ്ബസാധാരണാനി, സബ്ബേസം ധുരനിക്ഖേപേയേവ പാരാജികം, നാസതീതി ദട്ഠബ്ബം.

അനിഗ്ഗതേതി അനിക്ഖന്തേ, തളാകേയേവ ഠിതേതി അത്ഥോ. പരേസം മാതികാമുഖന്തി ഖുദ്ദകമാതികാമുഖം. അസമ്പത്തേവാതി തളാകതോ നിക്ഖമിത്വാ മഹാമാതികായം ഏവ ഠിതേ. അനിക്ഖന്തേ ബദ്ധാ സുബദ്ധാതി തളാകതോ അനിക്ഖന്തേ ഭണ്ഡദേയ്യമ്പി ന ഹോതി സബ്ബസാധാരണത്താ ഉദകസ്സാതി അധിപ്പായോ. നിക്ഖന്തേ പന പാടിപുഗ്ഗലികം ഹോതീതി ആഹ ‘‘നിക്ഖന്തേ ബദ്ധാ ഭണ്ഡദേയ്യ’’ന്തി. ഇധ പന ഖുദ്ദകമാതികായം അപ്പവിട്ഠത്താ അവഹാരോ ന ജാതോ, ‘‘തളാകതോ അനിഗ്ഗതേ പരേസം മാതികാമുഖം അസമ്പത്തേവാ’’തി ഹേട്ഠാ വുത്തസ്സ വികപ്പദ്വയസ്സ ‘‘അനിക്ഖന്തേ ബദ്ധാ സുബദ്ധാ, നിക്ഖന്തേ ബദ്ധാ ഭണ്ഡദേയ്യ’’ന്തി ഇദം ദ്വയം യഥാക്കമേന യോജനത്ഥം വുത്തം. നത്ഥി അവഹാരോതി ഏത്ഥ ‘‘അവഹാരോ നത്ഥി, ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതീ’’തി കേചി വദന്തി, തം ന യുത്തം. വത്ഥും…പേ… ന സമേതീതി ഏത്ഥ തളാകഗതഉദകസ്സ സബ്ബസാധാരണത്താ പരസന്തകവത്ഥു ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ.

ദന്തപോനകഥാവണ്ണനാ

൧൦൯. ദന്തകട്ഠകഥായം തതോ പട്ഠായ അവഹാരോ നത്ഥീതി ‘‘യഥാസുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘോ പരിഭുഞ്ജതൂ’’തി അഭാജേത്വാവ യാവദിച്ഛകം ഗഹണത്ഥമേവ ഠപിതത്താ അരക്ഖിതത്താ സബ്ബസാധാരണത്താ ച അഞ്ഞം സങ്ഘികം വിയ ന ഹോതീതി ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹന്തസ്സാപി നത്ഥി അവഹാരോ. ഖാദന്തു, പുന സാമണേരാ ആഹരിസ്സന്തീതി കേചി ഥേരാ വദേയ്യുന്തി യോജേതബ്ബം.

വനപ്പതികഥാവണ്ണനാ

൧൧൦. വനപ്പതികഥായം സന്ധാരിതത്താതി ഛിന്നസ്സ രുക്ഖസ്സ പതിതും ആരദ്ധസ്സ സന്ധാരണമത്തേന വുത്തം, ന പന മരിചവല്ലിആദീഹി പുബ്ബേ വേഠേത്വാ ഠിതഭാവേന. താദിസേ ഹി ഛിന്നേപി അവഹാരോ നത്ഥി അരഞ്ഞട്ഠകഥായം വേഠിതവല്ലിയം വിയ. ഉജുകമേവ തിട്ഠതീതി ഇമിനാ സബ്ബസോ ഛിന്ദനമേവ വല്ലിആദീഹി അസമ്ബദ്ധസ്സ രുക്ഖസ്സ ഠാനാചാവനം പുബ്ബേ വിയ ആകാസാദീസു ഫുട്ഠസകലപദേസതോ മോചനന്തി ആവേണികമിധ ഠാനാചാവനം ദസ്സേതി. കേചി പന ‘‘രുക്ഖഭാരേന കിഞ്ചിദേവ ഭസ്സിത്വാ ഠിതത്താ ഹോതിയേവ ഠാനാചാവന’’ന്തി വദന്തി, തന്ന, രുക്ഖേന ഫുട്ഠസ്സ സകലസ്സ ആകാസപദേസസ്സ പഞ്ചഹി ഛഹി വാ ആകാരേഹി അനതിക്കമിതത്താ. വാതമുഖം സോധേതീതി യഥാ വാതോ ആഗന്ത്വാ രുക്ഖം പാതേതി, ഏവം വാതസ്സ ആഗമനമഗ്ഗം രുന്ധിത്വാ ഠിതാനി സാഖാഗുമ്ബാദീനി ഛിന്ദിത്വാ അപനേന്തോ സോധേതി. മണ്ഡൂകകണ്ടകം വാതി മണ്ഡൂകാനം നങ്ഗുട്ഠേ അഗ്ഗകോടിയം ഠിതകണ്ടകന്തി വദന്തി, ഏകേ ‘‘വിസമച്ഛകണ്ടക’’ന്തിപി വദന്തി.

ഹരണകകഥാവണ്ണനാ

൧൧൧. ഹരണകകഥായം ഹരണകന്തി വത്ഥുസാമിനാ ഹരിയമാനം. സോ ച പാദം അഗ്ഘതി, പാരാജികമേവാതി ‘‘അന്തം ന ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി അസല്ലക്ഖിതത്താ സാമഞ്ഞതോ ‘‘ഗണ്ഹിസ്സാമി ഏത’’ന്തി സല്ലക്ഖിതസ്സേവ പടസ്സ ഏകദേസതായ തമ്പി ഗണ്ഹിതുകാമോവാതി പാരാജികം വുത്തം. സഭണ്ഡഹാരകന്തി സഹഭണ്ഡഹാരകം, സകാരാദേസസ്സ വികപ്പത്താ സഹ സദ്ദോവ ഠിതോ, ഭണ്ഡഹാരകേന സഹ തം ഭണ്ഡന്തി അത്ഥോ. സാസങ്കോതി ‘‘യദി ഉപസങ്കമിത്വാ ഭണ്ഡം ഗണ്ഹിസ്സാമി, ആവുധേന മം പഹരേയ്യാ’’തി ഭയേന സഞ്ജാതാസങ്കോ. ഏകമന്തം പടിക്കമ്മാതി ഭയേനേവ അനുപഗന്ത്വാ മഗ്ഗതോ സയം പടിക്കമ്മ. സന്തജ്ജേത്വാതി ഫരുസവാചായ ചേവ ആവുധപരിവത്തനാദികായവികാരേന ച സന്തജ്ജേത്വാ. അനജ്ഝാവുത്ഥകന്തി അപരിഗ്ഗഹിതകം. ആലയേന അനധിമുത്തമ്പി ഭണ്ഡം അനജ്ഝാവുത്ഥകം നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ആഹരാപേന്തേ ദാതബ്ബ’’ന്തി, ഇമിനാ പഠമം പരിച്ചത്താലയാനമ്പി യദി പച്ഛാപി സകസഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജതി, തേസഞ്ഞേവ തം ഭണ്ഡം ഹോതി, ബലക്കാരേനാപി സകസഞ്ഞായ തസ്സ ഗഹണേ ദോസോ നത്ഥി, അദദന്തസ്സേവ അവഹാരോതി ദസ്സേതി. യദി പന സാമിനോ ‘‘പരിച്ചത്തം മയാ പഠമം, ഇദാനി മമ സന്തകം വാ ഏതം, നോ’’തി ആസങ്കാ ഹോതി, ബലക്കാരേന ഗഹേതും ന വട്ടതി സകസഞ്ഞാബലേനേവ പുന ഗഹേതബ്ബഭാവസ്സ ആപന്നത്താ. ‘‘അദേന്തസ്സ പാരാജിക’’ന്തി വചനതോ ചോരസ്സ സകസഞ്ഞായ വിജ്ജമാനായപി സാമികേസു സാലയേസു അദാതും ന വട്ടതീതി ദീപിതം ഹോതി. അഞ്ഞേസൂതി മഹാപച്ചരിയാദീസു. വിചാരണായേവ നത്ഥീതി ഇമിനാ തത്ഥാപി പടിക്ഖേപാഭാവതോ അയമേവ അത്ഥോതി ദസ്സേതി.

ഉപനിധികഥാവണ്ണനാ

൧൧൨. ഉപനിധികഥായം സങ്ഗോപനത്ഥായ അത്തനോ ഹത്ഥേ നിക്ഖിത്തസ്സ ഭണ്ഡസ്സ ഗുത്തട്ഠാനേ പടിസാമനപ്പയോഗം വിനാ നാഹം ഗണ്ഹാമീതിആദിനാ അഞ്ഞസ്മിം പയോഗേ അകതേ രജ്ജസങ്ഖോഭാദികാലേ ‘‘ന ദാനി തസ്സ ദസ്സാമി, ന മയ്ഹം ദാനി ദസ്സതീ’’തി ഉഭോഹിപി സകസകട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ ധുരനിക്ഖേപേ കതേപി അവഹാരോ നത്ഥി. കേചി പനേത്ഥ ‘‘പാരാജികമേവ പടിസാമനപ്പയോഗസ്സ കതത്താ’’തി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തം, ന സാരതോ പച്ചേതബ്ബം. പടിസാമനകാലേ ഹിസ്സ ഥേയ്യചിത്തം നത്ഥി, ‘‘ന ദാനി തസ്സ ദസ്സാമീ’’തി ഥേയ്യചിത്തുപ്പത്തിക്ഖണേ പന സാമിനോ ധുരനിക്ഖേപചിത്തുപ്പത്തിയാ ഹേതുഭൂതോ കായവചീപയോഗോ നത്ഥി, യേന സോ ആപത്തിം ആപജ്ജേയ്യ. ന ഹി അകിരിയസമുട്ഠാനായം ആപത്തീതി. ദാനേ സഉസ്സാഹോ, രക്ഖതി താവാതി അവഹാരം സന്ധായ അവുത്തത്താ നാഹം ഗണ്ഹാമീതിആദിനാ മുസാവാദകരണേ പാചിത്തിയമേവ ഹോതി, ന ദുക്കടം ഥേയ്യചിത്താഭാവേന സഹപയോഗസ്സാപി അഭാവതോതി ഗഹേതബ്ബം. യദിപി മുഖേന ദസ്സാമീതി വദതി…പേ… പാരാജികന്തി ഏത്ഥ കതരപയോഗേന ആപത്തി, ന താവ പഠമേന ഭണ്ഡപടിസാമനപ്പയോഗേന തദാ ഥേയ്യചിത്താഭാവാ, നാപി ‘‘ദസ്സാമീ’’തി കഥനപ്പയോഗേന തദാ ഥേയ്യചിത്തേ വിജ്ജമാനേപി പയോഗസ്സ കപ്പിയത്താതി? വുച്ചതേ – സാമിനാ ‘‘ദേഹീ’’തി ബഹുസോ യാചിയമാനോപി അദത്വാ യേന പയോഗേന അത്തനോ അദാതുകാമതം സാമികസ്സ ഞാപേതി, യേന ച സോ ‘‘അദാതുകാമോ അയം വിക്ഖിപതീ’’തി ഞത്വാ ധുരം നിക്ഖിപതി, തേനേവ പയോഗേനസ്സ ആപത്തി. ന ഹേത്ഥ ഉപനിക്ഖിത്തഭണ്ഡേ പരിയായേന മുത്തി അത്ഥി. അദാതുകാമതായ ഹി കദാ തേ ദിന്നം, കത്ഥ തേ ദിന്നന്തിആദിപരിയായവചനേനാപി സാമികസ്സ ധുരേ നിക്ഖിപാപിതേ ആപത്തിയേവ. തേനേവ അട്ഠകഥായം വുത്തം – ‘‘കിം തുമ്ഹേ ഭണഥ…പേ… ഏവം ഉഭിന്നം ധുരനിക്ഖേപേന ഭിക്ഖുനോ പാരാജിക’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൧൧). പരസന്തകസ്സ പരേഹി ഗണ്ഹാപനേ ഏവ പരിയായതോ മുത്തി, ന സബ്ബത്ഥാതി ഗഹേതബ്ബം. അത്തനോ ഹത്ഥേ നിക്ഖിത്തത്താതി ഏത്ഥ അത്തനോ ഹത്ഥേ സാമിനാ ദിന്നതായ ഭണ്ഡാഗാരികട്ഠാനേ ഠിതത്താ ച ഠാനാചാവനേപി നത്ഥി അവഹാരോ, ഥേയ്യചിത്തേന പന ഗഹണേ ദുക്കടതോ ന മുച്ചതീതി വേദിതബ്ബം.

ഏസേവ നയോതി ഉദ്ധാരേയേവ ചോരസ്സ പാരാജികം, കസ്മാ? അഞ്ഞേഹി സാധാരണസ്സ അഭിഞ്ഞാണസ്സ വുത്തത്താ. അഞ്ഞം താദിസമേവ ഗണ്ഹന്തേ യുജ്ജതീതി സഞ്ഞാണതോ ഓകാസതോ ച തേന സദിസമേവ അഞ്ഞം ഗണ്ഹന്തേ യുജ്ജതി, ചോരേന സല്ലക്ഖിതപ്പദേസതോ തം അപനേത്വാ കേഹിചി തത്ഥ താദിസേ അഞ്ഞസ്മിം പത്തേ ഠപിതേ തം ഗണ്ഹന്തേയേവ യുജ്ജതീതി അധിപ്പായോ, തേന ചോരേന ദിവാ സല്ലക്ഖിതപത്തം അഞ്ഞത്ഥ അപനേത്വാ തദഞ്ഞേ താദിസേ പത്തേ തത്ഥ ഠപിതേപി ചോരസ്സ പച്ഛാ രത്തിഭാഗേ ഉപ്പജ്ജമാനം ഥേയ്യചിത്തം ദിവാ സല്ലക്ഖിതപ്പദേസേ ഠപിതം അഞ്ഞം താദിസം പത്തമേവ ആലമ്ബിത്വാ ഉപ്പജ്ജതീതി ദസ്സിതം ഹോതി. പദവാരേനാതി ഥേരേന നീഹരിത്വാ ദിന്നം പത്തം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതോ ചോരസ്സ പദവാരേന. അതാദിസമേവ ഗണ്ഹന്തേ യുജ്ജതീതി അതാദിസസ്സ ഥേരേന ഗഹണക്ഖണേ അവഹാരാഭാവതോ പച്ഛാ ഹത്ഥപത്തം ‘‘ത’’ന്തി വാ ‘‘അഞ്ഞ’’ന്തി വാ സഞ്ഞായ ‘‘ഇദം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛാമീ’’തി ഗമനേ പദവാരേനേവ അവഹാരോ യുജ്ജതീതി അധിപ്പായോ.

പാരാജികം നത്ഥീതി പദവാരേപി പാരാജികം നത്ഥി ഉപനിധിഭണ്ഡേ വിയാതി ഗഹേതബ്ബം. ഗാമദ്വാരന്തി ബഹിഗാമേ വിഹാരസ്സ പതിട്ഠിതത്താ ഗാമപ്പവേസസ്സ ആരമ്ഭപ്പദേസദസ്സനവസേന വുത്തം, അന്തോഗാമന്തി അത്ഥോ. ദ്വിന്നമ്പി ഉദ്ധാരേയേവ പാരാജികന്തി ഥേരസ്സ അഭണ്ഡാഗാരികത്താ വുത്തം. യദി ഹി സോ ഭണ്ഡാഗാരികോ ഭവേയ്യ, സബ്ബമ്പി ഉപനിക്ഖിത്തമേവ സിയാ, ഉപനിക്ഖിത്തഭണ്ഡേ ച ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹതോപി ന താവ ഥേരസ്സ അവഹാരോ ഹോതി, ചോരസ്സേവ അവഹാരോ. ഉഭിന്നമ്പി ദുക്കടന്തി ഥേരസ്സ അത്തനോ സന്തകതായ ചോരസ്സ സാമികേന ദിന്നത്താ അവഹാരോ ന ജാതോ, ഉഭിന്നമ്പി അസുദ്ധചിത്തേന ഗഹിതത്താ ദുക്കടന്തി അത്ഥോ.

ആണത്തിയാ ഗഹിതത്താതി ‘‘പത്തചീവരം ഗണ്ഹാ’’തി ഏവം ഥേരേന കതആണത്തിയാ ഗഹിതത്താ. അടവിം പവിസതി, പദവാരേന കാരേതബ്ബോതി ‘‘പത്തചീവരം ഗണ്ഹ, അസുകം നാമ ഗാമം ഗന്ത്വാ പിണ്ഡായ ചരിസ്സാമാ’’തി ഥേരേന വിഹാരതോ പട്ഠായ ഗാമമഗ്ഗേപി സകലേപി ഗാമേ വിചരണസ്സ നിയമിതത്താ മഗ്ഗതോ ഓക്കമ്മ ഗച്ഛന്തസ്സേവ പദവാരേന ആപത്തി വുത്താ. വിഹാരസ്സ ഹി പരഭാഗേ ഉപചാരതോ പട്ഠായ യാവ തസ്സ ഗാമസ്സ പരതോ ഉപചാരോ, താവ സബ്ബം ദഹരസ്സ ഥേരാണത്തിയാ സഞ്ചരണൂപചാരോവ ഹോതി, ന പന തതോ പരം. തേനേവ ‘‘ഉപചാരാതിക്കമേ പാരാജികം. ഗാമൂപചാരാതിക്കമേ പാരാജിക’’ന്തി ച വുത്തം. പടിനിവത്തനേ ചീവരധോവനാദിഅത്ഥായ പേസനേപി ഏസേവ നയോ. അട്ഠത്വാ അനിസീദിത്വാതി ഏത്ഥ വിഹാരം പവിസിത്വാ സീസാദീസു ഭാരം ഭൂമിയം അനിക്ഖിപിത്വാ തിട്ഠന്തോ വാ നിസീദന്തോ വാ വിസ്സമിത്വാ ഥേയ്യചിത്തേ വൂപസന്തേ പുന ഥേയ്യചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ ഗച്ഛതി ചേ, പാദുദ്ധാരേന കാരേതബ്ബോ. സചേ ഭൂമിയം നിക്ഖിപിത്വാ പുന തം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, ഉദ്ധാരേന കാരേതബ്ബോ. കസ്മാ? ആണാപകസ്സ ആണത്തിയാ യം കത്തബ്ബം, തസ്സ താവതാ പരിനിട്ഠിതത്താ. ‘‘അസുകം നാമ ഗാമ’’ന്തി അനിയമേത്വാ ‘‘അന്തോഗാമം ഗമിസ്സാമാ’’തി അവിസേസേന വുത്തേ വിഹാരസാമന്താ പുബ്ബേ പിണ്ഡായ പവിട്ഠപുബ്ബാ സബ്ബേ ഗോചരഗാമാപി ഖേത്തമേവാതി വദന്തി. സേസന്തി മഗ്ഗുക്കമനവിഹാരാഭിമുഖഗമനാദി സബ്ബം. പുരിമസദിസമേവാതി അനാണത്തിയാ ഗഹിതേപി സാമികസ്സ കഥേത്വാ ഗഹിതത്താ ഹേട്ഠാ വുത്തവിഹാരൂപചാരാദി സബ്ബം ഖേത്തമേവാതി കത്വാ വുത്തം. ഏസേവ നയോതി അന്തരാമഗ്ഗേ ഥേയ്യചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാതിആദിനാ (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൧൨) വുത്തം നയം അതിദിസതി.

നിമിത്തേ വാ കതേതി ചീവരം മേ കിലിട്ഠം, കോ നു ഖോ രജിത്വാ ദസ്സതീതിആദിനാ നിമിത്തേ കതേ. വുത്തനയേനേവാതി അനാണത്തസ്സ ഥേരേന സദ്ധിം പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ ഗമനവാരേ വുത്തനയേനേവ. ഏകപസ്സേതി വിഹാരസ്സ മഹന്തതായ അത്താനം അദസ്സേത്വാ ഏകസ്മിം പസ്സേ. ഥേയ്യചിത്തേന പരിഭുഞ്ജന്തോ ജീരാപേതീതി ഥേയ്യചിത്തേ ഉപ്പന്നേ ഠാനാചാവനം അകത്വാ നിവത്ഥപാരുതനീഹാരേനേവ പരിഭുഞ്ജന്തോ ജീരാപേതി, ഠാനാ ചാവേന്തസ്സ പന ഥേയ്യചിത്തേ സതി പാരാജികമേവ സീസേ ഭാരം ഖന്ധേ കരണാദീസു വിയ (പാരാ. ൧൦൧). യഥാ വാ തഥാ വാ നസ്സതീതി അഗ്ഗിആദിനാ നസ്സതി, അഞ്ഞോ വാ കോചീതി ഇമിനാ യേന ഠപിതം, സോപി സങ്ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബം.

ഇതരസ്സാതി ചോരസ്സ. ഇതരം ഗണ്ഹതോ ഉദ്ധാരേ പാരാജികന്തി ഏത്ഥ ‘‘പവിസിത്വാ തവ സാടകം ഗണ്ഹാഹീ’’തി ഇമിനാവ ഉപനിധിഭാവതോ മോചിതത്താ, സാമികസ്സ ഇതരം ഗണ്ഹതോ അത്തനോ സാടകേ ആലയസ്സ സബ്ഭാവതോ ച ‘‘ഉദ്ധാരേ പാരാജിക’’ന്തി വുത്തം. സാമികോ ചേ ‘‘മമ സന്തകം ഇദം വാ ഹോതു, അഞ്ഞം വാ, കിം തേന, അലം മയ്ഹം ഇമിനാ’’തി ഏവം സുട്ഠു നിരാലയോ ഹോതി, ചോരസ്സ പാരാജികം നത്ഥീതി ഗഹേതബ്ബം. ന ജാനന്തീതി തേന വുത്തവചനം അസുണന്താ ന ജാനന്തി. ഏസേവ നയോതി ഏത്ഥ സചേ ജാനിത്വാപി ചിത്തേന ന സമ്പടിച്ഛന്തി, ഏസേവ നയോതി ദട്ഠബ്ബം. പടിക്ഖിപന്തീതി ഏത്ഥ ചിത്തേന പടിക്ഖേപോപി സങ്ഗഹിതോവാതി വേദിതബ്ബം. ഉപചാരേ വിജ്ജമാനേതി ഭണ്ഡാഗാരസ്സ സമീപേ ഉച്ചാരപസ്സാവട്ഠാനേ വിജ്ജമാനേ. മയി ച മതേ സങ്ഘസ്സ ച സേനാസനേ വിനട്ഠേതി ഏത്ഥ ‘‘തം മാരേസ്സാമാ’’തി ഏത്തകേ വുത്തേപി വിവരിതും വട്ടതി ഗിലാനപക്ഖേ ഠിതത്താ അവിസയോതി വുത്തത്താ. മരണതോ ഹി പരം ഗേലഞ്ഞം അവിസയത്തഞ്ച നത്ഥി. ‘‘ദ്വാരം ഛിന്ദിത്വാ പരിക്ഖാരം ഹരിസ്സാമാ’’തി ഏത്തകേ വുത്തേപി വിവരിതും വട്ടതിയേവ. സഹായേഹി ഭവിതബ്ബന്തി തേഹിപി ഭിക്ഖാചാരാദീഹി പരിയേസിത്വാ അത്തനോ സന്തകേപി കിഞ്ചി കിഞ്ചി ദാതബ്ബന്തി വുത്തം ഹോതി. അയം സാമീചീതി ഭണ്ഡാഗാരേ വസന്താനം ഇദം വത്തം.

ലോലമഹാഥേരോതി മന്ദോ മോമൂഹോ ആകിണ്ണവിഹാരീ. ഇതരേഹീതി തസ്മിംയേവ ഗബ്ഭേ വസന്തേഹി ഇതരഭിക്ഖൂഹി. വിഹാരരക്ഖണവാരേ നിയുത്തോ വിഹാരവാരികോ, വുഡ്ഢപടിപാടിയാ അത്തനോ വാരേ വിഹാരരക്ഖണകോ. നിവാപന്തി ഭത്തവേതനം. ചോരാനം പടിപഥം ഗതേസൂതി ചോരാനം ആഗമനം ഞത്വാ ‘‘പഠമതരഞ്ഞേവ ഗന്ത്വാ സദ്ദം കരിസ്സാമാ’’തി ചോരാനം അഭിമുഖം ഗതേസു, ‘‘ചോരേഹി ഹടഭണ്ഡം ആഹരിസ്സാമാ’’തി തദനുപഥം ഗതേസുപി ഏസേവ നയോ. നിബദ്ധം കത്വാതി ‘‘അസുകകുലേ യാഗുഭത്തം വിഹാരവാരികാനഞ്ഞേവാ’’തി ഏവം നിയമനം കത്വാ. ദ്വേ തിസ്സോ യാഗുസലാകാ ചത്താരി പഞ്ച സലാകഭത്താനി ച ലഭമാനോവാതി ഇദം നിദസ്സനമത്തം, തതോ ഊനം വാ ഹോതു അധികം വാ അത്തനോ വേയ്യാവച്ചകരസ്സ ച യാപനമത്തം ലഭനമേവ പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബം. നിസ്സിതകേ ജഗ്ഗേന്തീതി തേഹി വിഹാരം ജഗ്ഗാപേന്തീതി അത്ഥോ. അസഹായകസ്സാതി സഹായരഹിതസ്സ. അത്തദുതിയസ്സാതി അപ്പിച്ഛസ്സ അത്താ സരീരമേവ ദുതിയോ അസ്സ നാഞ്ഞോതി അത്തദുതിയോ. തദുഭയസ്സാപി അത്ഥസ്സ വിഭാവനം യസ്സാതിആദി, ഏതേന സബ്ബേന ഏകേകസ്സ വാരോ ന പാപേതബ്ബോതി ദസ്സിതന്തി വേദിതബ്ബം. പാകവത്തത്ഥായാതി നിച്ചം പചിതബ്ബയാഗുഭത്തസങ്ഖാതവത്തത്ഥായ. ഠപേന്തീതി ദായകാ ഠപേന്തി. തം ഗഹേത്വാതി തം ആരാമികാദീഹി ദിയ്യമാനം ഭാഗം ഗഹേത്വാ. ന ഗാഹാപേതബ്ബോതി ഏത്ഥ അബ്ഭോകാസികസ്സാപി അത്തനോ അധികപരിക്ഖാരോ വാ ഠപിതോ അത്ഥി, ചീവരാദിസങ്ഘികഭാഗേപി ആലയോ വാ അത്ഥി, സോപി ഗാഹാപേതബ്ബോവ. ദിഗുണന്തി അഞ്ഞേഹി ലബ്ഭമാനതോ ദിഗുണം. പക്ഖവാരേനാതി അഡ്ഢമാസവാരേന.

സുങ്കഘാതകഥാവണ്ണനാ

൧൧൩. സുങ്കഘാതകഥായം സുങ്കം യത്ഥ രാജപുരിസാ ഹനന്തി അദദന്താനം സന്തകം അച്ഛിന്ദിത്വാപി ഗണ്ഹന്തി, തം ഠാനം സുങ്കഘാതന്തി ഏവമ്പി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. വുത്തമേവത്ഥം പാകടം കാതും തഞ്ഹീതിആദി വുത്തം. ദുതിയം പാദം അതിക്കാമേതീതി ഏത്ഥ പഠമപാദം പരിച്ഛേദതോ ബഹി ഠപേത്വാ ദുതിയപാദേ ഉദ്ധടമത്തേ പാരാജികം. ഉദ്ധരിത്വാ ബഹി അട്ഠപിതേപി ബഹി ഠിതോ ഏവ നാമ ഹോതീതി കത്വാ ഏവം സബ്ബത്ഥ പദവാരേസുപീതി ദട്ഠബ്ബം. പരിവത്തിത്വാ അബ്ഭന്തരിമം ബഹി ഠപേതി, പാരാജികന്തി ഇദം സയം ബഹി ഠത്വാ പഠമം അബ്ഭന്തരിമം ഉക്ഖിപിത്വാ വാ സമകം ഉക്ഖിപിത്വാ വാ പരിവത്തനം സന്ധായ വുത്തം. ബഹി ഠത്വാ ഉക്ഖിത്തമത്തേ ഹി സബ്ബം ബഹിഗതമേവ ഹോതീതി. സചേ പന സോ ബഹി ഠത്വാപി ബാഹിരപുടകം പഠമം അന്തോ ഠപേത്വാ പച്ഛാ അബ്ഭന്തരിമം ഉക്ഖിപിത്വാ ബഹി ഠപേതി, തദാപി ഏകാബദ്ധതായ അവിജഹിതത്താ അവഹാരോ ന ദിസ്സതി. കേചി പന ‘‘ഭൂമിയം പതിത്വാ വത്തന്തം പുന അന്തോ പവിസതി, പാരാജികമേവാതി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൧൩) വുത്തത്താ ബാഹിരപുടകേ അന്തോപവിട്ഠേപി ബഹിഗതഭാവതോ ന മുച്ചതി, അന്തോഗതം പന പുടകം പഠമം, പച്ഛാ ഏവ വാ ബഹി ഠപിതമത്തേ വാ പാരാജികമേവാ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം. ബഹി ഭൂമിയം പാതിതസ്സ കേനചി സദ്ധിം ഏകാബദ്ധതായ അഭാവേന അന്തോപവിട്ഠേപി പാരാജികമേവാതി വത്തും യുത്തം, ഇദം പന ഏകാബദ്ധത്താ തേന സദ്ധിം ന സമേതി. തസ്മാ യഥാ അന്തോഭൂമിഗതേന ഏകാബദ്ധതാ ന ഹോതി, ഏവം ഉഭയസ്സാപി ബഹിഗതഭാവേ സാധിതേയേവ അവഹാരോതി വിഞ്ഞായതി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. യേ പന പരിവത്തിത്വാതി ഇമസ്സ നിവത്തിത്വാതി അത്ഥം വദന്തി, തേഹി പന അബ്ഭന്തരിമം ബഹി ഠപേതീതി അയമത്ഥോ ഗഹിതോ ഹോതീതി തത്ഥ സങ്കായേവ നത്ഥി. ഏകാബദ്ധന്തി കാജകോടിയം രജ്ജുയാ ബന്ധനം സന്ധായ വുത്തം. അബന്ധിത്വാ കാജകോടിയം ഠപിതമത്തമേവ ഹോതി, പാരാജികന്തി ബഹി ഗഹിതകാജകോടിയം ഠപിതം യദി പാദം അഗ്ഘതി, പാരാജികമേവ, അന്തോഠപിതേന ഏകാബദ്ധതായ അഭാവാതി അധിപ്പായോ. ഗച്ഛന്തേ യാനേ വാ…പേ… ഠപേതീതി സുങ്കഘാതം പവിസിത്വാ അപ്പവിസിത്വാ വാ ഠപേതി. സുങ്കട്ഠാനസ്സ ബഹി ഠിതന്തി യാനാദീഹി നീഹടത്താ ബഹി ഠിതം. കേചി പന ‘‘ബഹി ഠപിത’’ന്തി പാഠം വികപ്പേത്വാ സുങ്കട്ഠാനതോ പുബ്ബേവ ബഹി ഠപിതന്തി അത്ഥം വദന്തി, തം ന സുന്ദരം; സുങ്കട്ഠാനേ പവിസിത്വാ യാനേ ഠപിതേപി പവത്തിത്വാ ഗതേ വിയ ദോസാഭാവതോ. യോ പന സുങ്കട്ഠാനസ്സ അന്തോവ പവിസിത്വാ ‘‘സുങ്കട്ഠാന’’ന്തി ഞത്വാ ഥേയ്യചിത്തേന ആഗതമഗ്ഗേന പടിനിവത്തിത്വാ ഗച്ഛതി, തസ്സാപി യദി തേന ദിസാഭാഗേന ഗച്ഛന്താനമ്പി ഹത്ഥതോ സുങ്കം ഗണ്ഹന്തി, പാരാജികമേവ. ഇമസ്മിം ഠാനേതി യാനാദീഹി നീഹരണേ. തത്രാതി തസ്മിം ഏളകലോമസിക്ഖാപദേ (പാരാ. ൫൭൧ ആദയോ).

പാണകഥാവണ്ണനാ

൧൧൪. പാണകഥായം ആഠപിതോതി മാതാപിതൂഹി ഇണം ഗണ്ഹന്തേഹി ‘‘യാവ ഇണദാനാ അയം തുമ്ഹാകം സന്തികേ ഹോതൂ’’തി ഇണദായകാനം നിയ്യാതിതോ. അവഹാരോ നത്ഥീതി മാതാപിതൂഹി പുത്തസ്സ അപരിച്ചത്തത്താ മാതാപിതൂനഞ്ച അസന്തകത്താ അവഹാരോ നത്ഥി. ധനം പന ഗതട്ഠാനേ വഡ്ഢതീതി ഇമിനാ ആഠപേത്വാ ഗഹിതധനം വഡ്ഢിയാ സഹ ആഠപിതപുത്തഹാരകസ്സ ഗീവാതി ദസ്സിതന്തി വദന്തി. ദാസസ്സ ജാതോതി ഉക്കട്ഠലക്ഖണം ദസ്സേതും വുത്തം. ദാസികുച്ഛിയം പന അദാസസ്സ ജാതോപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹിതോ. പരദേസതോ പഹരിത്വാതി പരദേസവിലുമ്പകേഹി രാജചോരാദീഹി പഹരിത്വാ. സുഖം ജീവാതി വദതീതി ഥേയ്യചിത്തേന സാമികാനം സന്തികതോ പലാപേതുകാമതായ വദതി, തഥാ പന അചിന്തേത്വാ കാരുഞ്ഞേന ‘‘സുഖം ഗന്ത്വാ ജീവാ’’തി വദന്തസ്സ നത്ഥി അവഹാരോ, ഗീവാ പന ഹോതി. ദുതിയപദവാരേതി യദി ദുതിയപദം അവസ്സം ഉദ്ധരിസ്സതി, ഭിക്ഖുസ്സ ‘‘പലായിത്വാ സുഖം ജീവാ’’തി വചനക്ഖണേയേവ പാരാജികം. അനാപത്തി പാരാജികസ്സാതി തസ്സ വചനേന വേഗവഡ്ഢനേ അകതേപി ദുക്കടാ ന മുച്ചതീതി ദസ്സേതി. ‘‘അദിന്നം ഥേയ്യസങ്ഖാതം ആദിയേയ്യാ’’തി (പാരാ. ൮൯, ൯൧) ആദാനസ്സേവ വുത്തത്താ വുത്തപരിയായേന മുച്ചതീതി.

ചതുപ്പദകഥാവണ്ണനാ

൧൧൭. ചതുപ്പദകഥായം പാളിയം ആഗതാവസേസാതി പാളിയം ആഗതേഹി ഹത്ഥി ആദീഹി അഞ്ഞേ പസു-സദ്ദസ്സ സബ്ബസാധാരണത്താ. ഭിങ്കച്ഛാപന്തി ‘‘ഭിങ്കാ ഭിങ്കാ’’തി സദ്ദായനതോ ഏവം ലദ്ധനാമം ഹത്ഥിപോതകം. അന്തോവത്ഥുമ്ഹീതി പരിക്ഖിത്തേ. ബഹിനഗരേ ഠിതസ്സാതി പരിക്ഖിത്തനഗരം സന്ധായ വുത്തം, അപരിക്ഖിത്തനഗരേ പന അന്തോനഗരേ ഠിതസ്സാപി ഠിതട്ഠാനമേവ ഠാനം. ഖണ്ഡദ്വാരന്തി അത്തനാ ഖണ്ഡിതദ്വാരം. ഏകോ നിപന്നോതി ഏത്ഥാപി ബന്ധോതി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം, തേനാഹ ‘‘നിപന്നസ്സ ദ്വേ’’തി. ഘാതേതീതി ഏത്ഥ ഥേയ്യചിത്തേന വിനാസേന്തസ്സ സഹപയോഗത്താ ദുക്കടമേവാതി വദന്തി.

ഓചരകകഥാവണ്ണനാ

൧൧൮. ഓചരകകഥായം പരിയായേന ഹി അദിന്നാദാനതോ മുച്ചതീതി ഇദം ആണത്തികപയോഗം സന്ധായ വുത്തം, സയമേവ പന അഭിയുഞ്ജനാദീസു പരിയായേനപി മോക്ഖോ നത്ഥി.

ഓണിരക്ഖകഥാവണ്ണനാ

ഓണിരക്ഖകഥായം ഓണിന്തി ഓണീതം, ആനീതന്തി അത്ഥോ. ഓണിരക്ഖസ്സ സന്തികേ ഠപിതഭണ്ഡം ഉപനിധി (പാരാ. ൧൧൨) വിയ ഗുത്തട്ഠാനേ ഠപേത്വാ സങ്ഗോപനത്ഥായ അനിക്ഖിപിത്വാ യഥാഠപിതട്ഠാനേ ഏവ മുഹുത്തമത്തം ഓലോകനത്ഥായ ഠപിതത്താ തസ്സ ഭണ്ഡസ്സ ഠാനാചാവനമത്തേന ഓണിരക്ഖകസ്സ പാരാജികം ഹോതി.

സംവിദാവഹാരകഥാവണ്ണനാ

സംവിദാവഹാരകഥായം സംവിധായാതി സംവിദഹിത്വാ. തേന നേസം ദുക്കടാപത്തിയോതി ആണത്തിവസേന പാരാജികാപത്തിയാ അസമ്ഭവേ സതീതി വുത്തം. യദി ഹി തേന ആണത്താ യഥാണത്തിവസേന ഹരന്തി, ആണത്തിക്ഖണേ ഏവ പാരാജികാപത്തിം ആപജ്ജന്തി. പാളിയം ‘‘സമ്ബഹുലാ സംവിദഹിത്വാ ഏകോ ഭണ്ഡം അവഹരതി, ആപത്തി സബ്ബേസം പാരാജികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൧൧൮) ഏത്ഥാപി ആണാപകാനം ആണത്തിക്ഖണേയേവ ആപത്തി, അവഹാരകസ്സ ഉദ്ധാരേതി ഗഹേതബ്ബോ. സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ ഏകം ആണാപേന്തി ‘ഗച്ഛേതം ആഹരാ’തി, തസ്സുദ്ധാരേ സബ്ബേസം പാരാജികന്തിആദീസുപി ഏവമേവ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. സാഹത്ഥികം വാ ആണത്തികസ്സ ആണത്തികം വാ സാഹത്ഥികസ്സ അങ്ഗം ന ഹോതീതി ഭിന്നകാലികത്താ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ അങ്ഗം ന ഹോതി. തഥാ ഹി സഹത്ഥാ അവഹരന്തസ്സ ഠാനാചാവനക്ഖണേ ആപത്തി, ആണത്തിയാ പന ആണത്തിക്ഖണേയേവാതി ഭിന്നകാലികത്താ ആപത്തിയോതി.

സങ്കേതകമ്മകഥാവണ്ണനാ

൧൧൯. സങ്കേതകമ്മകഥായം ഓചരകേ വുത്തനയേനേവാതി ഏത്ഥ അവസ്സം ഹാരിയേ ഭണ്ഡേതിആദിനാ (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൧൮) വുത്തനയേനേവ. പാളിയം ‘‘തം സങ്കേതം പുരേ വാ പച്ഛാ വാ’’തി തസ്സ സങ്കേതസ്സ പുരേ വാ പച്ഛാ വാതി അത്ഥോ. ‘‘തം നിമിത്തം പുരേ വാ പച്ഛാ വാ’’തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ.

നിമിത്തകമ്മകഥാവണ്ണനാ

൧൨൦. നിമിത്തകമ്മകഥായം അക്ഖിനിഖണനാദിനിമിത്തകമ്മം പന ലഹുകം ഇത്തരകാലം, തസ്മാ തങ്ഖണേയേവ തം ഭണ്ഡം അവഹരിതും ന സക്കാ. നിമിത്തകമ്മാനന്തരമേവ ഗണ്ഹിതും ആരദ്ധത്താ തേനേവ നിമിത്തേന അവഹരതീതി വുച്ചതി. യദി ഏവം പുരേഭത്തപ്പയോഗോവ ഏസോതി വാദോ പമാണഭാവം ആപജ്ജതീതി? നാപജ്ജതി. ന ഹി സങ്കേതകമ്മം (പാരാ. ൧൧൯) വിയ നിമിത്തകമ്മം കാലപരിച്ഛേദയുത്തം. കാലവസേന ഹി സങ്കേതകമ്മം വുത്തം, കിരിയാവസേന നിമിത്തകമ്മന്തി അയമേവ തേസം വിസേസോ. ‘‘തം നിമിത്തം പുരേ വാ പച്ഛാ വാ തം ഭണ്ഡം അവഹരതി, മൂലട്ഠസ്സ അനാപത്തീ’’തി ഇദം പന നിമിത്തകരണതോ പുരേ ഗണ്ഹന്തസ്സ ചേവ നിമിത്തകമ്മേ ച കതേപി ഗണ്ഹിതും അനാരഭിത്വാ പച്ഛാ സയമേവ ഗണ്ഹന്തസ്സ ച വസേന വുത്തം.

ആണത്തികഥാവണ്ണനാ

൧൨൧. ആണത്തികഥായം അസമ്മോഹത്ഥന്തി യസ്മാ സങ്കേതകമ്മനിമിത്തകമ്മാനി കരോന്തോ ന കേവലം പുരേഭത്താദികാലസങ്കേതകമ്മം അക്ഖിനിഖണനാദിനിമിത്തകമ്മമേവ വാ കരോതി, അഥ ഖോ ഏവംവണ്ണസണ്ഠാനഭണ്ഡം ഗണ്ഹാതി, ഭണ്ഡനിയമമ്പി കരോതി, ത്വം ഇത്ഥന്നാമസ്സ പാവദ, സോ അഞ്ഞസ്സ പാവദതൂതിആദിനാ പുഗ്ഗലപടിപാടിയാ ച ആണാപേതി, തസ്മാ പുബ്ബണ്ഹാദികാലവസേന അക്ഖിനിഖണനാദികിരിയാവസേന ഭണ്ഡപുഗ്ഗലപടിപാടിവസേന ച ആണത്തേ ഏതേസു സങ്കേതകമ്മനിമിത്തകമ്മേസു വിസങ്കേതാ വിസങ്കേതഭാവേ സമ്മോഹോ ജായതി, തദപഗമേന അസമ്മോഹത്ഥം. യം ആണാപകേന നിമിത്തസഞ്ഞം കത്വാ വുത്തന്തി പുബ്ബണ്ഹാദീസു അക്ഖിനിഖണനാദീസു വാ ഗഹണത്ഥം ആണാപേന്തേന ഈദിസവണ്ണസണ്ഠാനാദിയുത്തം ഗണ്ഹാതി ഏവം ഗഹണസ്സ നിമിത്തഭൂതസഞ്ഞാണം കത്വാ യം ഭണ്ഡം വുത്തം. അയം യുത്തി സബ്ബത്ഥാതി ഹേട്ഠാ വുത്തേസു ഉപരി വക്ഖമാനേസു ച സബ്ബത്ഥ ആണത്തിപ്പസങ്ഗേസു ആണത്തിക്ഖണേയേവ പാരാജികാദീനം ഭാവസങ്ഖാതാ വിനയയുത്തി, സാ ച ആണത്തസ്സ കിരിയാനിട്ഠാപനക്ഖണേ ആണാപകസ്സ പയോഗേ ഥേയ്യചിത്താനം അഭാവാ ആണത്തിക്ഖണേ ഏകാ ഏവ ആപത്തി ഹോതീതി ഏവം ഉപപത്തിയാ പവത്തത്താ യുത്തീതി വുത്താ. ‘‘മൂലട്ഠസ്സ ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി വുത്തത്താ സങ്ഘരക്ഖിതേന പടിഗ്ഗഹിതേപി ബുദ്ധരക്ഖിതധമ്മരക്ഖിതാനം ദുക്കടമേവ, കസ്മാ പനേത്ഥ ആചരിയസ്സ ഥുല്ലച്ചയന്തി ആഹ ‘‘മഹാജനോ ഹീ’’തിആദി. മഹാജനോതി ച ബുദ്ധരക്ഖിതധമ്മരക്ഖിതസങ്ഘരക്ഖിതേ സന്ധായ വുത്തം. മൂലട്ഠസ്സേവ ദുക്കടന്തി ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സ ദുക്കടം. ഇദഞ്ച മൂലട്ഠസ്സ ഥുല്ലച്ചയാഭാവദസ്സനത്ഥം പഠമം ആണത്തിക്ഖണേ ദുക്കടം സന്ധായ വുത്തം, ന പന സങ്ഘരക്ഖിതസ്സ പടിഗ്ഗഹണപച്ചയാ പുന ദുക്കടസമ്ഭവം സന്ധായ. ന ഹി സോ ഏകപയോഗേന ദുക്കടദ്വയം ആപജ്ജതി. കേചി പന ‘‘വിസങ്കേതത്താ പാളിയം ‘മൂലട്ഠസ്സാ’തി അവത്വാ ‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’തി സാമഞ്ഞേന വുത്തത്താ ഇദം സങ്ഘരക്ഖിതസ്സ ദുക്കടം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വദന്തി, തം കിഞ്ചാപി അട്ഠകഥായ ന സമേതി, പാളിതോ പന യുത്തം വിയ ദിസ്സതി. ന ഹി തസ്സ പടിഗ്ഗഹണപ്പയോഗേ അനാപത്തി ഹോതീതി. ഇമിനാവ ഹേട്ഠാ ആഗതവാരേസുപി പടിഗ്ഗണ്ഹന്താനം ദുക്കടം വേദിതബ്ബം. ‘‘പണ്ണേ വാ സിലാദീസു വാ ‘ചോരിയം കാതബ്ബ’ന്തി ലിഖിത്വാ ഠപിതേ പാരാജികമേവാ’’തി കേചി വദന്തി, തം പന ‘‘അസുകസ്സ ഗേഹേ ഭണ്ഡ’’ന്തി ഏവം നിയമേത്വാ ലിഖിതേ യുജ്ജതി, ന അനിയമേത്വാ ലിഖിതേതി വീമംസിതബ്ബം. മഗ്ഗാനന്തരഫലസദിസാതി ഇമിനാ യഥാ അരിയപുഗ്ഗലാനം മഗ്ഗാനന്തരേ ഫലേ ഉപ്പന്നേ കിലേസപടിപ്പസ്സദ്ധിപരിയോസാനം ഭാവനാകിച്ചം നിപ്ഫന്നം നാമ ഹോതി, ഏവമേതിസ്സാ അത്ഥസാധകചേതനായ ഉപ്പന്നായ ആണത്തികിച്ചം നിപ്ഫന്നമേവാതി ദസ്സേതി, തേനാഹ ‘‘തസ്മാ അയം ആണത്തിക്ഖണേയേവ പാരാജികോ’’തി, ആണത്തിവചീപയോഗസമുട്ഠാപകചേതനാക്ഖണേയേവ പാരാജികോ ഹോതീതി അത്ഥോ.

ആണത്തികഥാവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

ആപത്തിഭേദവണ്ണനാ

൧൨൨. തത്ഥ തത്ഥാതി ഭൂമട്ഠഥലട്ഠാദീസു. പാളിയം മനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതം സന്ധായ ‘‘പരപരിഗ്ഗഹിത’’ന്തി വുത്തം. ആമസതി ഫന്ദാപേതി ഠാനാ ചാവേതീതി ഇമേഹി തീഹി പദേഹി പുബ്ബപയോഗസഹിതം പഞ്ചമം അവഹാരങ്ഗം വുത്തം, ഠാനാ ചാവേതീതി ച ഇദം ഉപലക്ഖണമത്തം. ആണത്തികാദയോ സബ്ബേപി പയോഗാ ധുരനിക്ഖേപോ ച ഇധ സങ്ഗഹേതബ്ബാവാതി ദട്ഠബ്ബം.

൧൨൫. ഠാനാചാവനന്തി ഇദം പാളിഅനുസാരതോ വുത്തം ധുരനിക്ഖേപസ്സാപി സങ്ഗഹേതബ്ബതോ. ഏസ നയോ ഉപരിപി സബ്ബത്ഥ. തത്ഥ ഹി ന ച സകസഞ്ഞീതി ഇമിനാ പരപരിഗ്ഗഹിതതാ വുത്താ, ന ച വിസ്സാസഗ്ഗാഹീ ന ച താവകാലികന്തി ഇമേഹി പരപരിഗ്ഗഹിതസഞ്ഞിതാ, തീഹി വാ ഏതേഹി പരപരിഗ്ഗഹിതതാ പരപരിഗ്ഗഹിതസഞ്ഞിതാ ച വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. അനജ്ഝാവുത്ഥകന്തി ‘‘മമേദ’’ന്തി പരിഗ്ഗഹവസേന അനജ്ഝാവുത്ഥകം അരഞ്ഞേ ദാരുതിണപണ്ണാദി. ഛഡ്ഡിതന്തി പഠമം പരിഗ്ഗഹേത്വാ പച്ഛാ അനത്ഥികതായ ഛഡ്ഡിതം യം കിഞ്ചി. ഛിന്നമൂലകന്തി നട്ഠം പരിയേസിത്വാ ആലയസങ്ഖാതസ്സ മൂലസ്സ ഛിന്നത്താ ഛിന്നമൂലകം. അസ്സാമികന്തി അനജ്ഝാവുത്ഥകാദീഹി തീഹി ആകാരേഹി ദസ്സിതം അസ്സാമികവത്ഥു. ഉഭയമ്പീതി അസ്സാമികം അത്തനോ സന്തകഞ്ച.

അനാപത്തിഭേദവണ്ണനാ

൧൩൧. തസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ നിബ്ബത്താതി തസ്മിംയേവ മതസരീരേ പേതത്തഭാവേന നിബ്ബത്താ. രുക്ഖാദീസു ലഗ്ഗിതസാടകേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി മനുസ്സേഹി അഗോപിതം സന്ധായ വുത്തം, സചേ പനേതം ദേവാലയചേതിയരുക്ഖാദീസു നിയുത്തേഹി പുരിസേഹി രക്ഖിതഗോപിതം ഹോതി, ഗഹേതും ന വട്ടതി. ഥോകേ ഖായിതേ…പേ… ഗഹേതും വട്ടതീതി ഇദം അദിന്നാദാനാഭാവം സന്ധായ വുത്തം. ജിഘച്ഛിതപാണിനാ ഖാദിയമാനമംസസ്സ അച്ഛിന്ദിത്വാ ഖാദനം നാമ കാരുഞ്ഞഹാനിതോ ലോലഭാവതോ ച അസാരുപ്പമേവ. തേനേവ ഹി അരിയവംസികാ അത്തനോ പത്തേ ഭത്തം ഖാദന്തമ്പി സുനഖാദിം തജ്ജേത്വാ ന വാരേന്തി, തിരച്ഛാനാനം ആമിസദാനേ കുസലം വിയ തേസം ആമിസസ്സ അച്ഛിന്ദനേപി അകുസലമേവാതി ഗഹേതബ്ബം, തേനേവ വക്ഖതി ‘‘പരാനുദ്ദയതായ ച ന ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൪൦).

പകിണ്ണകകഥാവണ്ണനാ

ബഹു ഏകതോ ദാരുആദിഭാരിയസ്സ ഏകസ്സ ഭണ്ഡസ്സ ഉക്ഖിപനകാലേ ‘‘ഗണ്ഹഥ ഉക്ഖിപഥാ’’തി വചീപയോഗേന സദ്ധിം കായപയോഗസബ്ഭാവട്ഠാനം സന്ധായ ‘‘സാഹത്ഥികാണത്തിക’’ന്തി വുത്തം. ‘‘ത്വം ഏതം വത്ഥും ഗണ്ഹ, അഹം അഞ്ഞ’’ന്തി ഏവം പവത്തേ പന അവഹാരേ അത്തനാ ഗഹിതം സാഹത്ഥികമേവ, പരേന ഗാഹാപിതം ആണത്തികമേവ, തേനേവ തദുഭയഗ്ഘേന പഞ്ചമാസേപി പാരാജികം ന ഹോതി, ഏകേകഭണ്ഡഗ്ഘവസേന ഥുല്ലച്ചയാദിമേവ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘സാഹത്ഥികം വാ ആണത്തികസ്സ അങ്ഗം ന ഹോതീ’’തിആദി. ഉപനിക്ഖിത്തഭണ്ഡം ഭണ്ഡദേയ്യഞ്ച അദാതുകാമതായ ‘‘ദേമി ദമ്മീ’’തി വിക്ഖിപന്തോ തുണ്ഹീഭാവേന വിഹേഠേന്തോപി തേന തേന കായവികാരാദികിരിയായ പരസ്സ ധുരം നിക്ഖിപാപേസീതി ‘‘കിരിയാസമുട്ഠാനഞ്ചാ’’തി വുത്തം.

പദഭാജനീയവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ

൧൩൫. വിനീതവത്ഥൂസു നിരുത്തിയേവ തംതംഅത്ഥഗ്ഗഹണസ്സ ഉപായതായ പഥോതി നിരുത്തിപഥോ, തേനേവാഹ ‘‘വോഹാരവചനമത്തേ’’തി. യഥാകമ്മം ഗതോതി തതോ പേതത്തഭാവതോ മതഭാവം ദസ്സേതി. അബ്ഭുണ്ഹേതി ആസന്നമരണതായ സരീരസ്സ ഉണ്ഹസമങ്ഗിതം ദസ്സേതി, തേനേവാഹ ‘‘അല്ലസരീരേ’’തി. കുണപഭാവം ഉപഗതമ്പി ഭിന്നമേവ അല്ലഭാവതോ ഭിന്നത്താ. വിസഭാഗസരീരേതി ഇത്ഥിസരീരേ. സീസേ വാതിആദി അധക്ഖകേ ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലേ പദേസേ ചിത്തവികാരപ്പത്തിം സന്ധായ വുത്തം, യത്ഥ കത്ഥചി അനാമസന്തേന കതം സുകതമേവ. മതസരീരമ്പി ഹി യേന കേനചി ആകാരേന സഞ്ചിച്ച ഫുസന്തസ്സ അനാമാസദുക്കടമേവാതി വദന്തി, തം യുത്തമേവ. ന ഹി അപാരാജികവത്ഥുകേപി ചിത്താദിഇത്ഥിരൂപേ ഭവന്തം ദുക്കടം പാരാജികവത്ഥുഭൂതേ മതിത്ഥിസരീരേ നിവത്തതി.

കുസസങ്കാമനവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ

൧൩൮. ബലസാതി ബലേന. സാടകോ ഭവിസ്സതി, ഗണ്ഹിസ്സാമീതി അനാഗതവചനം പസിബ്ബകഗ്ഗഹണതോ പുരേതരം സമുപ്പന്നപരികപ്പദസ്സനവസേന വുത്തം. ഗഹണക്ഖണേ പന ‘‘സാടകോ ചേ, ഗണ്ഹാമീ’’തി പസിബ്ബകം ഗണ്ഹാതീതി ഏവമേത്ഥ അധിപ്പായോ ഗഹേതബ്ബോ, ന പന ബഹി നീഹരിത്വാ സാടകഭാവം ഞത്വാ ഗഹേസ്സാമീതി, തേനാഹ ‘‘ഉദ്ധാരേയേവ പാരാജിക’’ന്തി. ഇതരഥാ ‘‘ഇദാനി ന ഗണ്ഹാമി, പച്ഛാ അന്ധകാരേ ജാതേ വിജാനനകാലേ വാ ഗണ്ഹിസ്സാമി, ഇദാനി ഓലോകേന്തോ വിയ ഹത്ഥഗതം കരോമീ’’തി ഗണ്ഹന്തസ്സാപി ഗഹണക്ഖണേ അവഹാരോ ഭവേയ്യ, ന ച തം യുത്തം തദാ ഗഹണേ സന്നിട്ഠാനാഭാവാ. സന്നിട്ഠാപകചേതനായ ഏവ ഹി പാണാതിപാതാദിഅകുസലം വിയ. ന ഹി ‘‘പച്ഛാ വധിസ്സാമീ’’തി പാണം ഗണ്ഹന്തസ്സ തദേവ തസ്മിം മതേപി പാണാതിപാതോ ഹോതി വധകചേതനായ പയോഗസ്സ അകതത്താ, ഏവമിധാപി അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ അവഹരിസ്സാമീതിആദിനാ കാലപരികപ്പനവസേന ഠാനാ ചാവിതേപി തദാപി അവഹാരോ ന ഹോതി ഓകാസപരികപ്പേ (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൩൮) വിയ, തസ്മിം പന യഥാപരികപ്പിതട്ഠാനേ കാലേ ആഗതേ ഭണ്ഡം ഭൂമിയം അനിക്ഖിപിത്വാപി ഥേയ്യചിത്തേന ഗച്ഛതോ പദവാരേന അവഹാരോതി ഖായതി. തസ്മാ ഭണ്ഡപരികപ്പോ ഓകാസപരികപ്പോ കാലപരികപ്പോതി തിവിധോപി പരികപ്പോ ഗഹേതബ്ബോ. അട്ഠകഥായം പന ഓകാസപരികപ്പേ സമോധാനേത്വാ കാലപരികപ്പോ വിസും ന വുത്തോതി അമ്ഹാകം ഖന്തി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. പദവാരേന കാരേതബ്ബോതി ഭൂമിയം അനിക്ഖിപിത്വാ വീമംസിതത്താ വുത്തം. പരിയുട്ഠിതോതി അനുബദ്ധോ.

പരികപ്പോ ദിസ്സതീതി ഗഹണക്ഖണേ പരികപ്പോ ദിസ്സതി, ന തദാ തേസം മതേന അവഹാരോതി ദസ്സേതി. ദിസ്വാ ഹടത്താ പരികപ്പാവഹാരോ ന ദിസ്സതീതി പച്ഛാ പന ബഹി വീമംസിത്വാ സാടകഭാവം ഞത്വാ തതോ പച്ഛാ ഥേയ്യചിത്തേന ഹടത്താ പുബ്ബേ കതസ്സ പരികപ്പസ്സ അവഹാരാനങ്ഗത്താ ‘‘സുത്ത’’ന്തി ഞത്വാ ഹരണേ വിയ ഥേയ്യാവഹാരോ ഏവ സിയാ. തസ്മാ പരികപ്പാവഹാരോ ന ദിസ്സതി. സാടകോ ചേ ഭവിസ്സതീതിആദികസ്സ പരികപ്പസ്സ തദാ അവിജ്ജമാനത്താ കേവലം അവഹാരോ ഏവ, ന പരികപ്പാവഹാരോതി അധിപ്പായോ, തേന ഭണ്ഡപരികപ്പാവഹാരസ്സ ‘‘സാടകോ ചേ ഭവിസ്സതി, ഗഹേസ്സാമീ’’തി ഏവം ഭണ്ഡസന്നിട്ഠാനാഭാവക്ഖണേയേവ പവത്തിം ദസ്സേതി, തേനാഹ ‘‘യം പരികപ്പിതം, തം അദിട്ഠം പരികപ്പിതഭാവേ ഠിതംയേവ ഉദ്ധരന്തസ്സ അവഹാരോ’’തി. യദി ഏവം കസ്മാ ഓകാസപഅപ്പാവഹാരോ ഭണ്ഡം ദിസ്വാ അവഹരന്തസ്സ പരികപ്പാവഹാരോ സിയാതി? നായം ദോസോ അഭണ്ഡവിസയത്താ തസ്സ പരികപ്പസ്സ, പുബ്ബേവ ദിസ്വാ ഞാതഭണ്ഡസ്സേവ ഹി ഓകാസപരികപ്പോ വുത്തോ. തം മഞ്ഞമാനോ തം അവഹരീതി ഇദം സുത്തം കിഞ്ചാപി ‘‘തഞ്ഞേവേത’’ന്തി നിയമേത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ വസേന വുത്തം, തഥാപി ‘‘തഞ്ചേ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഏവം പവത്തേ ഇമസ്മിം പരികപ്പേപി ‘‘ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഗഹണേ നിയമസബ്ഭാവാ അവഹാരത്ഥസാധകം ഹോതീതി ഉദ്ധടം, തേനേവ ‘‘സമേതീ’’തി വുത്തം.

കേചീതി മഹാഅട്ഠകഥായമേവ ഏകച്ചേ ആചരിയാ. മഹാപച്ചരിയം പനാതിആദിനാപി കേചിവാദോ ഗാരയ്ഹോ, മഹാഅട്ഠകഥാവാദോവ യുത്തതരോതി ദസ്സേതി.

അലങ്കാരഭണ്ഡന്തി അങ്ഗുലിമുദ്ദികാദി. കുസം പാതേത്വാതി വിലീവമയം വാ താലപണ്ണാദിമയം വാ കതസഞ്ഞാണം പാതേത്വാ. പരകോട്ഠാസതോ കുസേ ഉദ്ധടേപി ന താവ കുസസ്സ പരിവത്തനം ജാതന്തി വുത്തം ‘‘ഉദ്ധാരേ രക്ഖതീ’’തി. ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ പാരാജികന്തി ഇമിനാ ഠാനാചാവനം ധുരനിക്ഖേപഞ്ച വിനാ കുസസങ്കാമനം നാമ വിസും ഏകോയം അവഹാരോതി ദസ്സേതി. സബ്ബേപി ഹി അവഹാരാ സാഹത്ഥികാണത്തികാധിപ്പായയോഗേഹി നിപ്ഫാദിയമാനാ അത്ഥതോ ഠാനാചാവനധുരനിക്ഖേപകുസസങ്കാമനേസു തീസു സമോസരന്തീതി ദട്ഠബ്ബം. ഇതരോ തസ്സ ഭാഗം ഉദ്ധരതി, ഉദ്ധാരേ പാരാജികന്തി പുരിമസ്സ അത്തനോ കോട്ഠാസേ ആലയസ്സ അവിഗതത്താ വുത്തം, ആലയേ പന സബ്ബഥാ അസതി അവഹാരോ ന ഹോതി, തേനാഹ ‘‘വിചിനിതാവസേസം ഗണ്ഹന്തസ്സാപി അവഹാരോ നത്ഥേവാ’’തി.

നായം മമാതി ജാനന്തോപീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദേന തത്ഥ വേമതികോപി ഹുത്വാ ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹന്തോപി സങ്ഗയ്ഹതി. സിവേയ്യകന്തി സിവിരട്ഠേ ജാതം.

൧൪൦-൧. കപ്പിയം കാരാപേത്വാതി പചാപേത്വാ. തസ്മിം പാചിത്തിയന്തി അദിന്നാദാനഭാവേന സഹപയോഗസ്സാപി അഭാവാ ദുക്കടം ന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ആണത്തേഹീതി സമ്മതേന ആണത്തേഹി. ആണത്തേനാതി സാമികേഹി ആണത്തേന. ഭണ്ഡദേയ്യന്തി സമ്മതാദീഹി ദിന്നത്താ ന പരാജികം ജാതം, അസന്തം പുഗ്ഗലം വത്വാ ഗഹിതത്താ പന ഭണ്ഡദേയ്യം വുത്തം. അഞ്ഞേന ദിയ്യമാനന്തി സമ്മതാദീഹി ചതൂഹി അഞ്ഞേന ദിയ്യമാനം. ഗണ്ഹന്തോതി ‘‘അപരസ്സ ഭാഗം ദേഹീ’’തി വത്വാ ഗണ്ഹന്തോ. അപരസ്സാതി അസന്തം പുഗ്ഗലം അദസ്സേത്വാ പന ‘‘അപരം ഭാഗം ദേഹീ’’തി വാ കൂടവസ്സാനി ഗണേത്വാ വാ ഗണ്ഹതോ ഗിഹിസന്തകേ സാമിനാ ച ‘‘ഇമസ്സ ദേഹീ’’തി ഏവം ആണത്തേന ച ദിന്നേ ഭണ്ഡദേയ്യമ്പി ന ഹോതി, സങ്ഘസന്തകേ പന ഹോതീതി ഇമം വിസേസം ദസ്സേതും അസമ്മതേന വാ അനാണത്തേന വാതിആദി പുന വുത്തം. ഇതരേഹി ദിയ്യമാനന്തി സമ്മതേന ആണത്തേന വാ ദിയ്യമാനം. ഏവം ഗണ്ഹതോതി ‘‘അപരമ്പി ഭാഗം ദേഹീ’’തി വത്വാ കൂടവസ്സാനി ഗണേത്വാ വാ ഗണ്ഹതോ. സാമികേന പനാതി ഏത്ഥ പന-സദ്ദോ വിസേസത്ഥജോതകോ, തേന ‘‘അപരമ്പി ഭാഗം ദേഹീ’’തി വാ കൂടവസ്സാനി ഗണേത്വാ വാ ഗണ്ഹന്തേ സാമികേന സയം ദേന്തേ വാ ദാപേന്തേ വാ വിസേസോ അത്ഥീതി വുത്തം ഹോതി. സുദിന്നന്തി ഭണ്ഡദേയ്യം ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ഹേട്ഠാ പന സാമികേന തേന ആണത്തേന വാ ദിയ്യമാനം ഗിഹിസന്തകം ‘‘അപരസ്സ ഭാഗം ദേഹീ’’തി വത്വാ ഗണ്ഹതോ അപരസ്സ അഭാവതോ സാമിസന്തകമേവ ഹോതീതി ഭണ്ഡദേയ്യം ജാതം, ഇധ പന തേഹിയേവ ദിയ്യമാനം ‘‘അപരമ്പി ഭാഗം ദേഹീ’’തി വത്വാ വാ കൂടവസ്സാനി ഗണേത്വാ വാ ഗണ്ഹതോ ‘‘ദേഹീ’’തി വുത്തത്താ അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിമത്തം ഠപേത്വാ ഭണ്ഡദേയ്യം ന ഹോതീതി സുദിന്നമേവാതി വുത്തം. അസ്സാമികേന പന ആണത്തേന ദിന്നം ഭണ്ഡം ഗണ്ഹതോ ഭണ്ഡദേയ്യമേവാതി വദന്തി, പത്തചതുക്കേ വിയ അവഹാരതാവേത്ഥ യുത്താ, സങ്ഘസന്തകേ പന ‘‘ദേഹീ’’തി വുത്തേപി സാമികസ്സ കസ്സചി അഭാവാ സമ്മതേന ദിന്നേപി ഭണ്ഡദേയ്യം വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം.

൧൪൬-൯. ആഹരാപേന്തേസു ഭണ്ഡദേയ്യന്തി ‘‘ഗഹിതേ അത്തമനോ ഹോതീ’’തി വചനതോ അനത്തമനസ്സ സന്തകം ഗഹിതമ്പി പുന ദാതബ്ബമേവാതി വുത്തം. ‘‘സമ്മുഖീഭൂതേഹി ഭാജേതബ്ബ’’ന്തി വചനതോ ഭാജനീയഭണ്ഡം ഉപചാരസീമട്ഠാനമേവ പാപുണാതീതി ആഹ ‘‘അന്തോഉപചാരസീമായം ഠിതസ്സേവ ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി. ഭണ്ഡദേയ്യന്തി ഉഭിന്നം സാലയഭാവേപി ചോരസ്സ അദത്വാ സാമികസ്സേവ ദാതബ്ബം ചോരേനാപി സാമികസ്സേവ ദാതബ്ബതോ. ഏസേവ നയോതി പംസുകൂലസഞ്ഞായ ഗഹിതേ ഭണ്ഡദേയ്യം, ഥേയ്യചിത്തേന പാരാജികന്തി അത്ഥോ.

വുട്ഠഹന്തേസൂതി ഗാമം ഛഡ്ഡേത്വാ പലായന്തേസു. അവിസേസേനാതി സഉസ്സാഹതാദിവിസേസം അപരാമസിത്വാ സാമഞ്ഞതോ. സഉസ്സാഹമത്തമേവ ആപത്തിഭാവസ്സ പമാണം സാമികാനം പരിച്ഛിന്നഭാവതോ. തതോതി ഗണസന്തകാദിതോ. കുലസങ്ഗഹണത്ഥായ ദേതീതി പംസുകൂലവിസ്സാസികാദിസഞ്ഞായ ഗഹേത്വാ ദേതി, തദാ കുലസങ്ഗഹപച്ചയാ ച ദുക്കടം ഭണ്ഡദേയ്യഞ്ച, ഥേയ്യചിത്തേ പന സതി കുലസങ്ഗഹണത്ഥായ ഗണ്ഹതോപി പാരാജികമേവ. ഊനപഞ്ചമാസകാദീസു കുലദൂസകദുക്കടേന സദ്ധിം ഥുല്ലച്ചയദുക്കടാനി. സേനാസനത്ഥായ നിയമിതന്തി ഇദം ഇസ്സരവതായ ദദതോ ഥുല്ലച്ചയദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഇതരപച്ചയത്ഥായ ദിന്നമ്പി അഥേയ്യചിത്തേന ഇസ്സരവതായ കുലസങ്ഗഹണത്ഥായ വാ ഞാതകാദീനം വാ ദദതോ ദുക്കടം ഭണ്ഡദേയ്യഞ്ച ഹോതേവ. ഇസ്സരവതായാതി ‘‘മയി ദേന്തേ കോ നിവാരേസ്സതി, അഹമേവേത്ഥ പമാണ’’ന്തി ഏവം അത്തനോ ഇസ്സരിയഭാവേന. ഥുല്ലച്ചയന്തി കുലസങ്ഗഹണത്ഥായ വാ അഞ്ഞഥാ വാ കാരണേന ദദതോ സേനാസനത്ഥായ നിയമിതസ്സ ഗരുഭണ്ഡതായ ഥുല്ലച്ചയം ഭണ്ഡദേയ്യഞ്ച. ഗീവാതി ഏത്ഥ സേനാസനത്ഥായ നിയമിതേ ഥുല്ലച്ചയേന സദ്ധിം ഗീവാ, ഇതരസ്മിം ദുക്കടേന സദ്ധിന്തി വേദിതബ്ബം. സുഖാദിതമേവാതി അന്തോഉപചാരസീമായം ഠത്വാ ഭാജേത്വാ അത്തനോ സന്തകം കത്വാ ഖാദിതത്താ വുത്തം. സങ്ഘികഞ്ഹി വിഹാരപടിബദ്ധം വേഭങ്ഗിയം ബഹിഉപചാരസീമട്ഠം ഭണ്ഡം അന്തോഉപചാരട്ഠേഹി ഭിക്ഖൂഹി ഏവ ഭാജേതബ്ബം, ന ബഹി ഠിതേഹി ഉപചാരസീമായ ഭാജേതബ്ബന്തി.

൧൫൦. ‘‘വുത്തോ വജ്ജേമീ’’തി വുത്തഭിക്ഖുസ്മിം ‘‘വുത്തോ വജ്ജേഹീ’’തി വുത്തസ്സ പച്ഛാ ഉപ്പജ്ജനകപാരാജികാദിദോസാരോപനതോ, ഗഹട്ഠാനം വാ ‘‘ഭദന്താ അപരിച്ഛേദം കത്വാ വദന്തീ’’തി ഏവം ദോസാരോപനതോ.

൧൫൩-൫. ഛാതജ്ഝത്തന്തി തേന ഛാതേന ജിഘച്ഛായ ഉദരഗ്ഗിനാ ഝത്തം, ദഡ്ഢം പീളിതന്തി അത്ഥോ. ധനുകന്തി ഖുദ്ദകധനുസണ്ഠാനം ലഗ്ഗനകദണ്ഡം. മദ്ദന്തോ ഗച്ഛതി, ഭണ്ഡദേയ്യന്തി ഏത്ഥ ഏകസൂകരഗ്ഘനകഭണ്ഡം ദാതബ്ബം ഏകസ്മിം ബന്ധേ അഞ്ഞേസം തത്ഥ അബജ്ഝനതോ. അദൂഹലന്തി യന്തപാസാണോ, യേന അജ്ഝോത്ഥടത്താ മിഗാ പലായിതും ന സക്കോന്തി. പച്ഛാ ഗച്ഛതീതി തേന കതപയോഗേന അഗന്ത്വാ പച്ഛാ സയമേവ ഗച്ഛതി, ഹേട്ഠാ വുത്തേസുപി ഈദിസേസു ഠാനേസു ഏസേവ നയോ. രക്ഖം യാചിത്വാതി രാജപുരിസാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ അനുദ്ദിസ്സ രക്ഖം യാചിത്വാ. കുമീനമുഖന്തി കുമീനസ്സ അന്തോ മച്ഛാനം പവിസനമുഖം.

൧൫൬. ഥേരാനന്തി ആഗന്തുകത്ഥേരാനം. തേസമ്പീതി ആവാസികഭിക്ഖൂനമ്പി. പരിഭോഗത്ഥായാതി സങ്ഘികേ കത്തബ്ബവിധിം കത്വാ പരിഭുഞ്ജനത്ഥായ. ഗഹണേതി പാഠസേസോ ദട്ഠബ്ബോ. യത്ഥാതി യസ്മിം ആവാസേ. അഞ്ഞേസന്തി അഞ്ഞേസം ആഗന്തുകാനം. തേസുപി ആഗന്തുകാ അനിസ്സരാതി സേനാസനേ നിരന്തരം വസന്താനം ചീവരത്ഥായ ദായകേഹി ഭിക്ഖൂഹി വാ നിയമേത്വാ ദിന്നത്താ ഭാജേത്വാ ഖാദിതും അനിസ്സരാ, ആഗന്തുകേഹിപി ഇച്ഛന്തേഹി തസ്മിം വിഹാരേ വസ്സാനാദീസു പവിസിത്വാ ചീവരത്ഥായ ഗഹേതബ്ബം. തേസം കതികായ ഠാതബ്ബന്തി സബ്ബാനി ഫലാഫലാനി അഭാജേത്വാ ‘‘ഏത്തകേസു രുക്ഖേസു ഫലാനി ഭാജേത്വാ പരിഭുഞ്ജിസ്സാമ, അഞ്ഞേസു ഫലാഫലേഹി സേനാസനാനി പടിജഗ്ഗിസ്സാമാ’’തി വാ, ‘‘പിണ്ഡപാതാദിപച്ചയം സമ്പാദേസ്സാമാ’’തി വാ, ‘‘കിഞ്ചിപി അഭാജേത്വാ ചതുപച്ചയത്ഥായേവ ഉപനേമാ’’തി വാ ഏവം സമ്മാ ഉപനേന്താനം ആവാസികാനം കതികായ ആഗന്തുകേഹി ഠാതബ്ബം. മഹാഅട്ഠകഥായം ‘‘അനിസ്സരാ’’തി വചനേന ദീപിതോ ഏവ അത്ഥോ, മഹാപച്ചരിയം ചതുന്നം പച്ചയാനന്തിആദിനാ വിത്ഥാരേത്വാ ദസ്സിതോ. പരിഭോഗവസേനേവാതി ഏത്ഥ ഏവ-സദ്ദോ അട്ഠാനപ്പയുത്തോ, പരിഭോഗവസേന തമേവ ഭാജേത്വാതി യോജേതബ്ബം. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം വിഹാരേ, രട്ഠേ വാ.

സേനാസനപച്ചയന്തി സേനാസനഞ്ച തദത്ഥായ നിയമേത്വാ ഠപിതഞ്ച. ഏകം വാ ദ്വേ വാ വരസേനാസനാനി ഠപേത്വാതി വുത്തമേവത്ഥം പുന ബ്യതിരേകമുഖേന ദസ്സേതും ‘‘മൂലവത്ഥുച്ഛേദം പന കത്വാ ന ഉപനേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, സേനാസനസങ്ഖാതവത്ഥുനോ മൂലച്ഛേദം കത്വാ സബ്ബാനി സേനാസനാനി ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബാനീതി അത്ഥോ. കേചി പനേത്ഥ ‘‘ഏകം വാ ദ്വേ വാ വരസേനാസനാനി ഠപേത്വാ ലാമകതോ പട്ഠായ വിസ്സജ്ജേന്തേഹിപി സേനാസനഭൂമിയോ ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബാതി അയമത്ഥോ വുത്തോ’’തി വദന്തി, തമ്പി യുത്തമേവ ഇമസ്സാപി അത്ഥസ്സ അവസ്സം വത്തബ്ബതോ, ഇതരഥാ കേചി സഹ വത്ഥുനാപി വിസ്സജ്ജേതബ്ബം മഞ്ഞേയ്യും.

പണ്ണം ആരോപേത്വാതി ‘‘ഏത്തകേ രുക്ഖേ രക്ഖിത്വാ തതോ ഏത്തകം ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി പണ്ണം ആരോപേത്വാ. നിമിത്തസഞ്ഞം കത്വാതി സങ്കേതം കത്വാ. ദാരകാതി തേസം പുത്തനത്താദയോ യേ കേചി ഗോപേന്തി, തേ സബ്ബേപി ഇധ ‘‘ദാരകാ’’തി വുത്താ. തതോതി യഥാവുത്തദാരുസമ്ഭാരതോ. ആപുച്ഛിത്വാതി കാരകസങ്ഘം ആപുച്ഛിത്വാ. തം സബ്ബമ്പി ആഹരിത്വാതി അനാപുച്ഛിത്വാപി താവകാലികം ആഹരിത്വാ. അയമേവ ഭിക്ഖു ഇസ്സരോതിആദിതോ പട്ഠായ അത്തനോ സന്തകേഹി ദാരുസമ്ഭാരാദീഹി ച കാരാപിതത്താ പടിജഗ്ഗിതത്താ ച സങ്ഘികസേനാസനേ ഭാഗിതായ ച അയമേവ ഇസ്സരോ, ന ച സോ തതോ വുട്ഠാപേതബ്ബോതി വുത്തം ഹോതി. ഉദകപൂജന്തി ചേതിയങ്ഗണേ സിഞ്ചനാദിപൂജം. വത്തസീസേനാതി കേവലം സദ്ധായ, ന വേതനാദിഅത്ഥായ. സവത്ഥുകന്തി സഹ ഭൂമിയാ. കുട്ടന്തി ഗേഹഭിത്തിം. പാകാരന്തി പരിക്ഖേപപാകാരം. തതോതി ഛഡ്ഡിതവിഹാരതോ. തതോ ആഹരിത്വാ സേനാസനം കതം ഹോതീതി സാമന്തഗാമവാസീഹി ഭിക്ഖൂഹി ഛഡ്ഡിതവിഹാരതോ ദാരുസമ്ഭാരാദിം ആഹരിത്വാ സേനാസനം കതം ഹോതി.

൧൫൭. ‘‘പുഗ്ഗലികപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജതീ’’തി വുത്തമത്ഥംയേവ പാകടം കാതും ‘‘ആഗതാഗതാനം വുഡ്ഢതരാനം ന ദേതീ’’തി വുത്തം. ചതുഭാഗഉദകസമ്ഭിന്നേതി ചതുത്ഥഭാഗേന സമ്ഭിന്നേ. പാളിയം ‘‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖവേ, പാരാജികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൧൫൭) സാമികേഹി ഥുല്ലനന്ദം ഉദ്ദിസ്സ ഏതിസ്സാ ഹത്ഥേ ദിന്നത്താ, അഥേയ്യചിത്തേന പരിഭുഞ്ജിതത്താ ച വുത്തം. ഥേയ്യചിത്തേന പരിഭുത്തേപി ചസ്സാ ഭണ്ഡദേയ്യമേവ ഉപനിക്ഖിത്തഭണ്ഡട്ഠാനിയത്താ. ഓദനഭാജനീയവത്ഥുസ്മിന്തി ‘‘അപരസ്സ ഭാഗം ദേഹീ’’തി ആഗതവത്ഥുസ്മിം (പാരാ. ൧൪൧).

൧൫൯. തസ്സ കുലസ്സ അനുകമ്പായ പസാദാനുരക്ഖണത്ഥായാതിആദിനാ കുലസങ്ഗഹത്ഥം നാകാസീതി ദസ്സേതി. ‘‘യാവ ദാരകാ പാസാദം ആരോഹന്തി, താവ പാസാദോ തേസം സന്തികേ ഹോതൂ’’തി പുബ്ബേ കാലപരിച്ഛേദം കത്വാ അധിട്ഠിതത്താ ഏവ യഥാകാലപരിച്ഛേദമേവ തത്ഥ തിട്ഠതി, തതോ പരം പാസാദോ സയമേവ യഥാഠാനം ഗച്ഛതി, തഥാഗമനഞ്ച ഇദ്ധിവിസ്സജ്ജനേന സഞ്ജാതം വിയ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘ഥേരോ ഇദ്ധിം പടിസംഹരീ’’തി. യസ്മാ ഏവം ഇദ്ധിവിധഞാണേന കരോന്തസ്സ കായവചീപയോഗാ ന സന്തി ഥേയ്യചിത്തഞ്ച നത്ഥി പാസാദസ്സേവ വിചാരിതത്താ, തസ്മാ ‘‘ഏത്ഥ അവഹാരോ നത്ഥീ’’തി ഥേരോ ഏവമകാസീതി ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ ദാരകേസു അനുകമ്പായ ആനയനത്ഥമേവ പാസാദേ ഉപനീതേ പാസേ ബദ്ധസൂകരാദീനം ആമിസം ദസ്സേത്വാ ഠാനാചാവനം വിയ കരമരാനീതേസു ദാരകേസു പാസാദം ആരുള്ഹേസുപി പുന പടിസംഹരണേ ച ഇധ അവഹാരോ നത്ഥി കാരുഞ്ഞാധിപ്പായത്താ, ഭണ്ഡദേയ്യമ്പി ന ഹോതി കായവചീപയോഗാഭാവാ. കായവചീപയോഗേ സതിയേവ ഹി ആപത്തി ഭണ്ഡദേയ്യം വാ ഹോതി, തേനേവ ഭഗവാ ‘‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖവേ, അഥേയ്യചിത്തസ്സാ’’തിആദിം അവത്വാ ‘‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖവേ, ഇദ്ധിമസ്സ ഇദ്ധിവിസയേ’’തി (പാരാ. ൧൫൯) ഏത്തകമേവ അവോച. ഇദ്ധിവിസയേതി ചേത്ഥ പരഭണ്ഡാദായകകായവചീപയോഗാസമുട്ഠാപകസ്സ കേവലം മനോദ്വാരികസ്സ അഥേയ്യചിത്തഭൂതസ്സ ഇദ്ധിചിത്തസ്സ വിസയേ ആപത്തി നാമ നത്ഥീതി അധിപ്പായോ ഗഹേതബ്ബോ. കിം പന പടിക്ഖിത്തം ഇദ്ധിപാടിഹാരിയം കാതും വട്ടതീതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘ഈദിസായ അധിട്ഠാനിദ്ധിയാ അനാപത്തീ’’തി. ‘‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖവേ, ഇദ്ധിമസ്സ ഇദ്ധിവിസയേ’’തി ഹി ഇമിനായേവ സുത്തേന അധിട്ഠാനിദ്ധിയാ അപ്പടിക്ഖിത്തഭാവോ സിജ്ഝതി. അത്തനോ പകതിവണ്ണം അവിജഹിത്വാ ബഹിദ്ധാ ഹത്ഥിആദിദസ്സനം, ‘‘ഏകോപി ഹുത്വാ ബഹുധാ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൩൮, ൨൩൯; മ. നി. ൧.൧൪൭; പടി. മ. ൧.൧൦൨) ആഗതഞ്ച അധിട്ഠാനവസേന നിപ്ഫന്നത്താ അധിട്ഠാനിദ്ധി നാമ, ‘‘സോ പകതിവണ്ണം വിജഹിത്വാ കുമാരകവണ്ണം വാ ദസ്സേതി, നാഗവണ്ണം…പേ… വിവിധമ്പി സേനാബ്യൂഹം ദസ്സേതീ’’തി (പടി. മ. ൩.൧൩) ഏവം ആഗതാ ഇദ്ധി പകതിവണ്ണവിജഹനവികാരവസേന പവത്തത്താ വികുബ്ബനിദ്ധി നാമ. അത്തനോ പന പകതിരൂപം യഥാസഭാവേന ഠപേത്വാവ ബഹി ഹത്ഥിആദിദസ്സനം വികുബ്ബനിദ്ധി നാമ ന ഹോതി, അത്തനോ രൂപമേവ ഹത്ഥിആദിരൂപേന നിമ്മാനം വികുബ്ബനിദ്ധീതി വേദിതബ്ബം.

പരാജിതകിലേസേനാതി വിജിതകിലേസേന, നിക്കിലേസേനാതി അത്ഥോ. ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ, തേന ദുതിയപാരാജികസിക്ഖാപദേന സമം അഞ്ഞം അനേകനയവോകിണ്ണം ഗമ്ഭീരത്ഥവിനിച്ഛയം കിഞ്ചി സിക്ഖാപദം ന വിജ്ജതീതി യോജനാ. തത്ഥ അത്ഥോ നാമ പാളിഅത്ഥോ, വിനിച്ഛയോ പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയോ, തേ ഗമ്ഭീരാ യസ്മിം, തം ഗമ്ഭീരത്ഥവിനിച്ഛയം. വത്ഥുമ്ഹി ഓതിണ്ണേതി ചോദനാവസേന വാ അത്തനാവ അത്തനോ വീതിക്കമാരോചനവസേന വാ സങ്ഘമജ്ഝേ അദിന്നാദാനവത്ഥുസ്മിം ഓതിണ്ണേ. ഏത്ഥാതി ഓതിണ്ണവത്ഥുമ്ഹി. വിനിച്ഛയോതി ആപത്താനാപത്തിനിയമനം. കപ്പിയേപി ച വത്ഥുസ്മിന്തി അത്തനാ ഗഹേതും യുത്തേ മാതാപിതാദീനം സന്തകേപി.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ വിമതിവിനോദനിയം

ദുതിയപാരാജികവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൩. തതിയപാരാജികം

തീഹീതി കായവചീമനോദ്വാരേഹി.

പഠമപഞ്ഞത്തിനിദാനവണ്ണനാ

൧൬൨. യാ അയം ഹേട്ഠാ തം പനേതം ബുദ്ധകാലേ ച ചക്കവത്തികാലേ ച നഗരം ഹോതീതിആദിനാ (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൮൪) രാജഗഹസ്സ ബുദ്ധുപ്പാദേയേവ വേപുല്ലപ്പത്തി വുത്താ, സാ ഏത്ഥാപി സമാനാതി ദസ്സേതും ‘‘ഇദമ്പി ച നഗര’’ന്തി വുത്തം, തേന ച ന കേവലം രാജഗഹാദയോ ഏവാതി ദസ്സേതി. മഹാവനം നാമാതിആദി മജ്ഝിമഭാണകസംയുത്തഭാണകാനം മതേന വുത്തം, ദീഘഭാണകാ പന ‘‘ഹിമവന്തേന സദ്ധിം ഏകാബദ്ധം ഹുത്വാ ഠിതം മഹാവന’’ന്തി വദന്തി. ഹംസവട്ടകച്ഛദനേനാതി ഹംസവട്ടകപടിച്ഛന്നേന, ഹംസമണ്ഡലാകാരേനാതി അത്ഥോ. കായവിച്ഛന്ദനിയകഥന്തി കരജകായേ വിരാഗുപ്പാദനകഥം. ഛന്ദോതി ദുബ്ബലരാഗോ. രാഗോതി ബലവരാഗോ. ‘‘കേസലോമാദി’’ന്തി സങ്ഖേപതോ വുത്തമത്ഥം വിഭാഗേന ദസ്സേതും യേപി ഹീതിആദി വുത്തം. പഞ്ചപഞ്ചപ്പഭേദേനാതി ഏത്ഥ പഞ്ച പഞ്ച പഭേദാ ഏതസ്സ പരിയായസ്സാതി പഞ്ചപഞ്ചപ്പഭേദോ, തേന പഞ്ചപഞ്ചപ്പഭേദേനാതി ഏവം ബാഹിരത്ഥസമാസവസേന പരിയായവിസേസനതാ ദട്ഠബ്ബാ.

അസുഭായാതി അസുഭമാതികായ. വണ്ണേതബ്ബമാതികഞ്ഹി അപേക്ഖിത്വാ ഇത്ഥിലിങ്ഗേ സാമിവചനം, തേനാഹ മാതികം നിക്ഖിപിത്വാതിആദി. തം വിഭജന്തോതി മാതികം വിഭജന്തോ. ഫാതികമ്മന്തി നിപ്ഫത്തികരണം. പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനന്തി കാമച്ഛന്ദാദിപഞ്ചനീവരണങ്ഗവിഗമേന പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനതാ, അപ്പനാപ്പത്തവിതക്കാദിജ്ഝാനങ്ഗാനം ഉപ്പത്തിവസേന പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതതാ ച വേദിതബ്ബാ. തിവിധകല്യാണം ദസലക്ഖണസമ്പന്നന്തി ഏത്ഥ പന ഝാനസ്സ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനാനം വസേന തിവിധകല്യാണതാ, തേസംയേവ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനാനം ലക്ഖണവസേന ദസലക്ഖണസമ്പന്നതാ ച വേദിതബ്ബാ. അട്ഠകഥായം പന ‘‘ദസലക്ഖണവിഭാവനേനേവ തന്നിസ്സയഭൂതാ തിവിധകല്യാണതാപി ഝാനസ്സ പാകടാ ഹോതീതി തത്രിമാനീതിആദി വുത്തം.

തത്രായം പാളീതി തസ്മിം ദസലക്ഖണവിഭാവനവിസയേ അയം പാളി. പടിപദാവിസുദ്ധീതി ഗോത്രഭുപരിയോസാനായ പുബ്ബഭാഗപടിപദായ ഝാനസ്സ നീവരണാദിപരിബന്ധതോ വിസുദ്ധി, സായം യസ്മാ ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാദീനമ്പി പച്ചയത്തേന പധാനാ പുരിമകാരണസിദ്ധാ ച, തസ്മാ വുത്തം ‘‘പടിപദാവിസുദ്ധി ആദീ’’തി. ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാതി വിസോധേതബ്ബതാദീനം അഭാവതോ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖായ കിച്ചനിപ്ഫത്തിയാ അനുബ്രൂഹനാ, സാ പന പരിബന്ധവിസുദ്ധിസമകാലവിഭാവിനീപി തബ്ബിസുദ്ധിയാവ നിപ്ഫന്നാതി ദീപനത്ഥമാഹ ‘‘ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ മജ്ഝേ’’തി. സമ്പഹംസനാതി വത്ഥുധമ്മാദീനം അനതിവത്തനാദിസാധകസ്സ ഞാണസ്സ കിച്ചനിപ്ഫത്തിവസേന പരിയോദപനാ, സാ പന യസ്മാ കത്തബ്ബസ്സ സബ്ബകിച്ചസ്സ നിപ്ഫത്തിയാവ സിദ്ധാ നാമ ഹോതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘സമ്പഹംസനാ പരിയോസാന’’ന്തി. തീണിപി ചേതാനി കല്യാണാനി ഏകക്ഖണേ ലബ്ഭമാനാനിപി പച്ചയപച്ചയുപ്പന്നതാദിവസേന പവത്തന്തീതി ദസ്സനത്ഥം ആദിമജ്ഝപരിയോസാനഭാവേന വുത്താനി, ന പന ഝാനസ്സ ഉപ്പാദാദിക്ഖണത്തയേ യഥാക്കമം ലബ്ഭമാനത്താതി ദട്ഠബ്ബം. മജ്ഝിമം സമാധിനിമിത്തം പടിപജ്ജതീതിആദീസു മജ്ഝിമം സമാധിനിമിത്തം നാമ സമപ്പവത്തോ അപ്പനാസമാധിയേവ. സോ ഹി ലീനുദ്ധച്ചസങ്ഖാതാനം ഉഭിന്നം അന്താനം അനുപഗമനേന മജ്ഝിമോ, സവിസേസം ചിത്തസ്സ ഏകത്താരമ്മണേ ഠപനതോ സമാധിയേവ ഉപരിവിസേസാനം കാരണഭാവതോ ‘‘സമാധിനിമിത്ത’’ന്തി വുച്ചതി, തം പടിപജ്ജതി പടിലബ്ഭതീതി അത്ഥോ. ഏവം പടിപന്നത്താ മജ്ഝിമേന സമാധിനിമിത്തേന തത്ഥ ഏകത്താരമ്മണേ അപ്പനാഗോചരേ പക്ഖന്ദതി ഉപതിട്ഠതി, ഏവം വിസുദ്ധസ്സ പന തസ്സ ചിത്തസ്സ പുന വിസോധേതബ്ബാഭാവതോ വിസോധനേ ബ്യാപാരം അകരോന്തോ പുഗ്ഗലോ വിസുദ്ധം ചിത്തം അജ്ഝുപേക്ഖതി നാമ. സമഥഭാവൂപഗമനേന സമഥപടിപന്നസ്സ പുന സമാധാനേ ബ്യാപാരം അകരോന്തോ സമഥപടിപന്നം അജ്ഝുപേക്ഖതി, സമഥപടിപന്നഭാവതോ ഏവമസ്സ കിലേസസംസഗ്ഗം പഹായ ഏകത്തേന ഉപട്ഠിതസ്സ പുന ഏകത്തുപട്ഠാനേ ബ്യാപാരം അകരോന്തോ ഏകത്തുപട്ഠാനം അജ്ഝുപേക്ഖതി നാമ.

തത്ഥ ജാതാനന്തിആദീസു യേ പന തേ ഏവം ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹിതേ തസ്മിം ഝാനചിത്തേ ജാതാ സമാധിപഞ്ഞാസങ്ഖാതാ യുഗനദ്ധധമ്മാ, തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം അനതിവത്തനസഭാവേന സമ്പഹംസനാ വിസോധനാ പരിയോദപനാ ച, സദ്ധാദീനം ഇന്ദ്രിയാനം കിലേസേഹി വിമുത്തത്താ വിമുത്തിരസേന ഏകരസതായ സമ്പഹംസനാ ച, യഞ്ചേതം തദുപഗം തേസം അനതിവത്തനഏകരസഭാവാനം അനുച്ഛവികം വീരിയം, തസ്സ തദുപഗവീരിയസ്സ വാഹനട്ഠേന പവത്തനട്ഠേന സമ്പഹംസനാ ച, തസ്മിം ഖണേ യഥാവുത്തധമ്മാനം ആസേവനട്ഠേന സമ്പഹംസനാ ച, പരിയോദപനാ ച പരിയോദപനകസ്സ ഞാണസ്സ കിച്ചനിപ്ഫത്തിവസേനേവ ഇജ്ഝതീതി വേദിതബ്ബം. ഏവം തിവിധത്തഗതം ചിത്തന്തിആദീനി തസ്സേവ ചിത്തസ്സ ഥോമനവചനാനി. വിതക്കസമ്പന്നന്തി വിതക്കങ്ഗേന സുന്ദരഭാവമുപഗതം. ചിത്തസ്സ അധിട്ഠാനസമ്പന്നന്തി തസ്മിഞ്ഞേവ ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ നിരന്തരപ്പവത്തിസങ്ഖാതേന സമാധിനാ സമ്പന്നം, ഇദം ഝാനങ്ഗവസേന വുത്തം. സമാധിസമ്പന്നന്തി ഇദം പന ഇന്ദ്രിയവസേനാതി വേദിതബ്ബം.

പടികുടതീതി സങ്കുചതി. പടിവട്ടതീതി പടിനിവട്ടതി. ന്ഹാരുദദ്ദുലന്തി ന്ഹാരുഖണ്ഡം. പയുത്തവാചന്തി പച്ചയപരിയേസനേ നിയുത്തവാചം. ദണ്ഡവാഗുരാഹീതി ദണ്ഡപടിബദ്ധാഹി ദീഘജാലസങ്ഖാതാഹി വാഗുരാഹി.

സമണകുത്തകോതി കാസായനിവാസനാദിസമണകിച്ചകോ. വഗ്ഗുമുദാതി ഏത്ഥ ‘‘വഗ്ഗുമതാ’’തി വത്തബ്ബേ ലോകികാ ‘‘മുദാ’’തി വോഹരിംസൂതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘വഗ്ഗുമതാ’’തി. ‘‘വഗ്ഗൂ’’തി മതാ, സുദ്ധസമ്മതാതി അത്ഥോ, തേനാഹ ‘‘പുഞ്ഞസമ്മതാ’’തി. സത്താനം പാപുനനേന സോധനേന സാ പുഞ്ഞസമ്മതാ.

൧൬൩. മാരസ്സ ധേയ്യം ഠാനം, വത്ഥു വാ നിവാസോ മാരധേയ്യം, സോ അത്ഥതോ തേഭൂമകധമ്മാ ഏവ, ഇധ പന പഞ്ച കാമഗുണാ അധിപ്പേതാ, തം മാരധേയ്യം. ‘‘അയം സമണകുത്തകോ യഥാസമുപ്പന്നസംവേഗമൂലകേന സമണഭാവൂപഗമനേന അതിക്കമിതും സക്ഖിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ അവോച, ന പന ‘‘അരഹത്തപ്പത്തിയാ തീസു ഭവേസു അപ്പടിസന്ധികതായ തം അതിക്കമിതും സക്ഖിസ്സതീ’’തി മരണേനേവ സത്താനം സംസാരമോചനലദ്ധികത്താ ദേവതായ. ന ഹി മതാനം കത്ഥചി പടിസന്ധി ഗച്ഛതി. ഇമിനാ അത്ഥേന ഏവമേവ ഭവിതബ്ബന്തി ഇമിനാ പരേസം ജീവിതാ വോരോപനത്ഥേന ഏവമേവ സംസാരമോചനസഭാവേനേവ ഭവിതബ്ബം. ‘‘അത്തനാപി അത്താനം ജീവിതാ വോരോപേന്തി, അഞ്ഞമഞ്ഞമ്പി ജീവിതാ വോരോപേന്തീ’’തി (പാരാ. ൧൬൨) വുത്തത്താ സബ്ബാനിപി താനി പഞ്ചഭിക്ഖുസതാനി ജീവിതാ വോരോപേസീതി ഇദം യേഭുയ്യവസേന വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. തസ്മാ യേ അത്തനാപി അത്താനം അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ച ജീവിതാ വോരോപേസും, തേ പുഥുജ്ജനഭിക്ഖൂ ഠപേത്വാ തദവസേസേ ച പുഥുജ്ജനഭിക്ഖൂ, സബ്ബേ ച അരിയേ അയം ജീവിതാ വോരോപേസീതി വേദിതബ്ബം.

൧൬൪. ഏകീഭാവതോതി പവിവേകതോ. ഉദ്ദേസം പരിപുച്ഛം ഗണ്ഹന്തീതി അത്തനോ അത്തനോ ആചരിയാനം സന്തികേ ഗണ്ഹന്തി, ഗഹേത്വാ ച ആചരിയേഹി സദ്ധിം ഭഗവന്തം ഉപട്ഠഹന്തി. തദാ പന ഉദ്ദേസാദിദായകാ തനുഭൂതേഹി ഭിക്ഖൂഹി ഭഗവന്തം ഉപഗതാ, തം സന്ധായ ഭഗവാ പുച്ഛതി.

ആനാപാനസ്സതിസമാധികഥാവണ്ണനാ

൧൬൫. ദസാനുസ്സതീസു അന്തോഗധാപി ആനാപാനസ്സതി തദാ ഭിക്ഖൂനം ബഹൂനം സപ്പായതം ദസ്സേതും പുന ഗഹിതാ. തഥാ ഹി തം ഭഗവാ തേസം ദേസേസി. ആഹാരേ പടിക്കൂലസഞ്ഞാ അസുഭകമ്മട്ഠാനസദിസാ, ചത്താരോ പന ആരുപ്പാ ആദികമ്മികാനം അനനുരൂപാതി തേസം ഇധ അഗ്ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം. അഞ്ഞം പരിയായന്തി അരഹത്താധിഗമത്ഥായ അഞ്ഞം കാരണം. അത്ഥയോജനാക്കമന്തി അത്ഥഞ്ച യോജനാക്കമഞ്ച. അസ്സാസവസേനാതി അസ്സാസം ആരമ്മണം കത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ഉപട്ഠാനം സതീതി അപ്പമുസ്സനതായ തമേവ അസ്സാസം പസ്സാസഞ്ച ഉപഗന്ത്വാ ഠാനം, തഥാ തിട്ഠനകധമ്മോ സതി നാമാതി അത്ഥോ. ഇദാനി സതിവസേനേവ പുഗ്ഗലം നിദ്ദിസിതുകാമേന യോ അസ്സസതീതിആദി വുത്തം. തത്ഥ യോ അസ്സസതി, തസ്സ സതി അസ്സാസം ഉപഗന്ത്വാ തിട്ഠതീതിആദിനാ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. അകോസല്ലസമ്ഭൂതേതി അവിജ്ജാസമ്ഭൂതേ. ഖണേനേവാതി അത്തനോ പവത്തിക്ഖണേനേവ. അരിയമഗ്ഗസ്സ പാദകഭൂതോ അയം സമാധി അനുക്കമേന വഡ്ഢിത്വാ അരിയമഗ്ഗഭാവം ഉപഗതോ വിയ ഹോതീതി ആഹ ‘‘അരിയമഗ്ഗവുഡ്ഢിപ്പത്തോ’’തി. ഓപമ്മനിദസ്സനന്തി ഏത്ഥ ഉപമാവ ഓപമ്മം, തസ്സ നിദസ്സനം.

ബാഹിരകാ ആനാപാനസ്സതിം ജാനന്താ ആദിതോ ചതുപ്പകാരമേവ ജാനന്തി, ന സബ്ബം സോളസപ്പകാരന്തി ആഹ സബ്ബപ്പകാരഇച്ചാദി. ഏവമസ്സേതം സേനാസനന്തി ഏത്ഥ ഏവന്തി ഭാവനാസതിയാ യഥാവുത്തനയേന ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ നിബന്ധനേ സതിയേവ, നാസതീതി അത്ഥോ, തേന മുട്ഠസ്സതിസ്സ അരഞ്ഞവാസോ നിരത്ഥകോ അനനുരൂപോതി ദസ്സേതി. അവസേസസത്തവിധസേനാസനന്തി ‘‘പബ്ബതം കന്ദരം ഗിരിഗുഹം സുസാനം വനപത്ഥം അബ്ഭോകാസം പലാലപുഞ്ജ’’ന്തി (വിഭ. ൫൦൮) ഏവം വുത്തം. ഉതുത്തയാനുകൂലം ധാതുചരിയാനുകൂലന്തി ഗിമ്ഹാനാദിഉതുത്തയസ്സ സേമ്ഹാദിധാതുത്തയസ്സ മോഹാദിചരിയത്തയസ്സ ച അനുകൂലം. നിസജ്ജായ ദള്ഹഭാവം പല്ലങ്കാഭുജനേന, അസ്സാസപസ്സാസാനം പവത്തനസുഖതം ഉപരിമകായസ്സ ഉജുകം ഠപനേന, ആരമ്മണപരിഗ്ഗഹൂപായം പരിമുഖം സതിയാ ഠപനേന ഉപദിസന്തോ. ന പണമന്തീതി ന ഓണമന്തി. പരിഗ്ഗഹിതനിയ്യാനം സതിന്തി സബ്ബഥാ ഗഹിതം സമ്മോസപടിപക്ഖതോ നിഗ്ഗമനസങ്ഖാതം സതിം കത്വാ, പരമം സതിനേപക്കം ഉപട്ഠപേത്വാതി അത്ഥോ.

സതോവാതി സതിയാ സമന്നാഗതോ ഏവ. ബാത്തിംസായ ആകാരേഹീതി ചതൂസു ചതുക്കേസു ആഗതാനി ദീഘരസ്സാദീനി സോളസ പദാനി അസ്സാസപസ്സാസവസേന ദ്വിധാ വിഭജിത്വാ വുത്തേഹി ദ്വത്തിംസാകാരേഹി. ദീഘംഅസ്സാസവസേനാതി ദീഘഅസ്സാസവസേന, വിഭത്തിഅലോപം കത്വാ നിദ്ദേസോ, ദീഘന്തി വാ ഭഗവതാ വുത്തഅസ്സാസവസേന. ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപന്തി വിക്ഖേപപടിപക്ഖഭാവതോ ‘‘അവിക്ഖേപോ’’തി ലദ്ധനാമം ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗഭാവം പജാനതോ. പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ അസ്സാസവസേനാതി പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ ഹുത്വാ അസ്സാസവസേന, ‘‘പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സിഅസ്സാസനവസേനാ’’തി വാ പാഠോ, തസ്സ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സിനോ അസ്സാസവസേനാതി അത്ഥോ. ആ പഠമം ബഹിമുഖം സസനം അസ്സാസോ, തതോ അന്തോമുഖം പടിസസനം പസ്സാസോതി ആഹ അസ്സാസോതി ബഹിനിക്ഖമനവാതോതിആദി, സുത്തന്തട്ഠകഥാസു പന ആകഡ്ഢനവസേന അന്തോ സസനം അസ്സാസോ, ബഹി പടിസസനം പസ്സാസോതി കത്വാ ഉപ്പടിപാടിയാ വുത്തം.

തത്ഥാതി ബഹിനിക്ഖമനഅന്തോപവിസനവാതേസു, തസ്സ ച പഠമം അബ്ഭന്തരവാതോ നിക്ഖമതീതി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ‘‘സബ്ബേസമ്പി ഗബ്ഭസേയ്യകാനന്തിആദിനാ ദാരകാനം പവത്തിക്കമേന അസ്സാസോ ബഹിനിക്ഖമനവാതോതി ഗഹേതബ്ബന്തി ദീപേതീ’’തി കേചി വദന്തി. സുത്തനയോ ഏവ ചേത്ഥ ‘‘അസ്സാസാദിമജ്ഝപരിയോസാനം സതിയാ അനുഗച്ഛതോ അജ്ഝത്തം വിക്ഖേപഗതേന ചിത്തേന കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ച പസ്സാസാദിമജ്ഝപരിയോസാനം സതിയാ അനുഗച്ഛതോ ബഹിദ്ധാ വിക്ഖേപഗതേന ചിത്തേന കായോപി ചിത്തമ്പി സാരദ്ധാ ച ഹോന്തി ഇഞ്ജിതാ ച ഫന്ദിതാ ചാ’’തി ഇമായ പാളിയാ സമേതീതി ഗഹേതബ്ബം. അദ്ധാനവസേനാതി കാലദ്ധാനവസേന. അയഞ്ഹി അദ്ധാന-സദ്ദോ കാലസ്സ ദേസസ്സ ച വാചകോ. തത്ഥ യഥാ ഹീതിആദിനാ ദേസദ്ധാനം ഉപമാവസേന ദസ്സിതം. ഇദാനി തബ്ബിസിട്ഠകാലദ്ധാനവസേന അസ്സാസപസ്സാസാനം ദീഘരസ്സതം ഉപമേയ്യവസേന വിഭാവേതും ഏവന്തിആദി വുത്തം. ചുണ്ണവിചുണ്ണാ അനേകകലാപഭാവേന. ഏത്ഥ ച ഹത്ഥിആദിസരീരേ സുനഖാദിസരീരേ ച അസ്സാസപസ്സാസാനം ദേസദ്ധാനവിസിട്ഠകാലദ്ധാനവസേനേവ ദീഘരസ്സതാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ അത്തഭാവസങ്ഖാതം ദീഘം അദ്ധാനം സണികം പൂരേത്വാതിആദിവചനതോ. തേസന്തി സത്താനം. തേതി അസ്സാസപസ്സാസാ. ഇത്തരമദ്ധാനന്തി അപ്പകം കാലം. നവഹാകാരേഹീതി ഭാവനമനുയുഞ്ജന്തസ്സ പുബ്ബേനാപരം അലദ്ധവിസേസസ്സ കേവലം അദ്ധാനവസേന ആദിതോ വുത്താ തയോ ആകാരാ, തേ ച കസ്സചി അസ്സാസോവ, കസ്സചി പസ്സാസോവ, കസ്സചി തദുഭയമ്പി ഉപട്ഠാതീതി തിണ്ണം പുഗ്ഗലാനം വസേന വുത്താ, തഥാ ഛന്ദവസേന തയോ, തഥാ പാമോജ്ജവസേനാതി ഇമേഹി നവഹി ആകാരേഹി. ഏകേനാകാരേനാതി ദീഘം അസ്സാസാദീസു ഏകേനാകാരേന.

അദ്ധാനസങ്ഖാതേതി ദീഘേ ഓകാസദ്ധാനസങ്ഖാതേ അത്തഭാവേ കാലദ്ധാനേപി വാ, ഏവം ഉപരി ഇത്തരസങ്ഖാതേതി ഏത്ഥാപി. ഛന്ദോ ഉപ്പജ്ജതീതി ഭാവനായ പുബ്ബേനാപരം വിസേസം ആവഹന്തിയാ ലദ്ധസ്സാദത്താ തത്ഥ സാതിസയോ കത്തുകാമതാലക്ഖണോ കുസലച്ഛന്ദോ ഉപ്പജ്ജതി. ഛന്ദവസേനാതി തഥാപവത്തഛന്ദസ്സ വസേന. പാമോജ്ജം ഉപ്പജ്ജതീതി അസ്സാസപസ്സാസാനം സുഖുമതരഭാവേ ആരമ്മണസ്സ സന്തതരതായ, കമ്മട്ഠാനസ്സ ച വീഥിപടിപന്നതായ ഭാവനാചിത്തസഹഗതോ പമോദോ ഖുദ്ദകാദിഭേദാ തരുണാ പീതി ഉപ്പജ്ജതി. ചിത്തം വിവത്തതീതി പടിഭാഗനിമിത്തേ ഉപ്പന്നേ പകതിഅസ്സാസപസ്സാസതോ ചിത്തം നിവത്തതി. ഉപേക്ഖാ സണ്ഠാതീതി തസ്മിം പടിഭാഗനിമിത്തേ ഉപചാരപ്പനാഭേദേ സമാധിമ്ഹി ഉപ്പന്നേ പുന ഝാനനിബ്ബത്തനത്ഥം ബ്യാപാരാഭാവതോ അജ്ഝുപേക്ഖനം ഹോതി, സാ പനായം ഉപേക്ഖാ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാതി വേദിതബ്ബാ. അനുപസ്സനാഞാണന്തി സമഥവസേന നിമിത്തസ്സ അനുപസ്സനാ, വിപസ്സനാവസേന അസ്സാസപസ്സാസമുഖേന തന്നിസ്സയനാമരൂപസ്സ അനുപസ്സനാ ച ഞാണം. കായോ ഉപട്ഠാനന്തി അസ്സാസപസ്സാസസങ്ഖാതോ കായോ ഉപഗന്ത്വാ തിട്ഠതി ഏത്ഥ സതീതി ഉപട്ഠാനം, നോ സതി, സതി പന സരസതോ ഉപതിട്ഠനട്ഠേന സരണട്ഠേന ച ഉപട്ഠാനഞ്ചേവ സതി ച. തേന വുച്ചതീതിആദീസു യാ അയം യഥാവുത്തഅസ്സാസപസ്സാസകായേ, തന്നിസ്സയഭൂതേ കരജകായേ ച കായസ്സേവ അനുപസ്സനാ നിച്ചാദിഭാവം വാ ഇത്ഥിപുരിസസത്തജീവാദിഭാവം വാ അനനുപസ്സിത്വാ അസ്സാസപസ്സാസകായമത്തസ്സേവ അനിച്ചാദിഭാവസ്സ ച അനുപസ്സനാ, തായ കായാനുപസ്സനായ സതിസങ്ഖാതസ്സ പട്ഠാനസ്സ ഭാവനാ വഡ്ഢനാ കായേ കായാനുപസ്സനാ സതിപട്ഠാനഭാവനാതി അയം സങ്ഖേപത്ഥോ.

ഇത്തരവസേനാതി പരിത്തകാലവസേന. താദിസോതി ദീഘോ രസ്സോ ച. വണ്ണാതി ദീഘാദിആകാരാ. നാസികഗ്ഗേവ ഭിക്ഖുനോതി നാസികഗ്ഗേ വാ, വാ-സദ്ദേന ഉത്തരോട്ഠേ വാതി അത്ഥോ. തസ്മാതി യസ്മാ ‘‘ആദിമജ്ഝപരിയോസാനവസേന സബ്ബം അസ്സാസപസ്സാസകായം വിദിതം പാകടം കരിസ്സാമീ’’തി പുബ്ബേ പവത്തആഭോഗവസേന പച്ഛാ തഥാ സമുപ്പന്നേന ഞാണസമ്പയുത്തചിത്തേന തം അസ്സാസപസ്സാസകായം ഏവം വിദിതം പാകടം കരോന്തോ അസ്സസതി ചേവ പസ്സസതി ച, തസ്മാ ഏവംഭൂതോ സബ്ബകായപടിസംവേദീ അസ്സസിസ്സാമി പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതി നാമ, ന പന ‘‘അനാഗതേ ഏവം കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തനമത്തേന സോ ഏവം വുച്ചതീതി അധിപ്പായോ. തഥാഭൂതസ്സാതി ആദിമജ്ഝപരിയോസാനം വിദിതം കരോന്തസ്സ. സംവരോതി സതി വീരിയമ്പി വാ. ന അഞ്ഞം കിഞ്ചീതി സബ്ബകായം വിദിതം കരിസ്സാമീതിആദികം പുബ്ബാഭോഗം സന്ധായ വദതി. ഞാണുപ്പാദനാദീസൂതി ആദി-സദ്ദേന കായസങ്ഖാരപസ്സമ്ഭനപീതിപടിസംവേദനാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. കായസങ്ഖാരന്തി അസ്സാസപസ്സാസം. സോ ഹി ചിത്തസമുട്ഠാനോപി സമാനോ കരജകായപടിബദ്ധവുത്തിതായ തേന സങ്ഖരീയതീതി കായസങ്ഖാരോതി വുച്ചതി. അപരിഗ്ഗഹിതകാലേതി കമ്മട്ഠാനസ്സ അനാരദ്ധകാലേ, തദാരമ്ഭത്ഥായ കായചിത്താനമ്പി അപരിഗ്ഗഹിതകാലേതി അത്ഥോ. നിസീദതി പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ഉജും കായം പണിധായാതി ഹി ഇമിനാ കായപരിഗ്ഗഹോ, പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാതി ഇമിനാ ചിത്തപരിഗ്ഗഹോ വുത്തോ. അധിമത്തന്തി ബലവം ഓളാരികം, ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന വുത്തം. കായസങ്ഖാരോ ഹി അധിപ്പേതോ. അധിമത്തം ഹുത്വാ പവത്തതീതി കിരിയാവിസേസനം വാ ഏതം. സബ്ബേസംയേവാതി ഉഭയേസമ്പി.

മഹാഭൂതപരിഗ്ഗഹേ സുഖുമോതി ചതുധാതുമുഖേന വിപസ്സനാഭിനിവേസം സന്ധായ വുത്തം. ലക്ഖണാരമ്മണികവിപസ്സനായാതി കലാപസമ്മസനമാഹ. നിബ്ബിദാനുപസ്സനതോ പട്ഠായ ബലവവിപസ്സനാ, തതോ ഓരം ദുബ്ബലവിപസ്സനാ. പുബ്ബേ വുത്തനയേനാതി അപരിഗ്ഗഹിതകാലേതിആദിനാ സമഥനയേ വുത്തനയേന.

ചോദനാസോധനാഹീതി അനുയോഗപരിഹാരേഹി. കഥന്തിആദി പടിസമ്ഭിദാപാളി, തത്ഥ കഥം സിക്ഖതീതി സമ്ബന്ധോ. ഇതി കിരാതിആദി ചോദകവചനം. ഇതി കിരാതി ഏവഞ്ചേതി അത്ഥോ. അസ്സാസപസ്സാസോ സബ്ബഥാ അഭാവം ഉപനേതി ചേതി ചോദകസ്സ അധിപ്പായോ. വാതൂപലദ്ധിയാതി അസ്സാസപസ്സാസവാതസ്സ അഭാവേന തബ്ബിസയായ ഉപലദ്ധിയാ ഭാവനാചിത്തസ്സ ഉപ്പാദോ വഡ്ഢി ച ന ഹോതീതി അത്ഥോ. ന ച നന്തി ഏത്ഥ നന്തി നിപാതമത്തം. പുന ഇതി കിരാതിആദി യഥാവുത്തായ ചോദനായ വിസ്സജ്ജനാ, തത്ഥ ഇതി കിര സിക്ഖതീതി മയാ വുത്താകാരേന യദി സിക്ഖതീതി അത്ഥോ. പഭാവനാ ഹോതീതി യദിപി ഓളാരികാ കായസങ്ഖാരാ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തി, സുഖുമാ പന അത്ഥേവാതി ഭാവനായപി വഡ്ഢി ഹോതേവാതി അധിപ്പായോ. കംസേതി കംസഭാജനേ. നിമിത്തന്തി നിമിത്തസ്സ, തേസം സദ്ദാനം പവത്തിആകാരസ്സാതി അത്ഥോ. സുഖുമകാ സദ്ദാതി അനുരവേ ആഹ. സുഖുമസദ്ദനിമിത്താരമ്മണതാപീതി സുഖുമോ സദ്ദോവ നിമിത്തം തദാരമ്മണതായപി.

ആഭിസമാചാരികസീലന്തി ഏത്ഥ അഭിസമാചാരോതി ഉത്തമസമാചാരോ, തദേവ ആഭിസമാചാരികം സീലം, ഖന്ധകവത്തപരിയാപന്നസ്സ സീലസ്സേതം അധിവചനം. അഹം സീലം രക്ഖാമീതി ഉഭതോവിഭങ്ഗപരിയാപന്നം സീലം സന്ധായ വുത്തം. ആവാസോതി ആവാസപലിബോധോ. കുലന്തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. കമ്മന്തി നവകമ്മം. ഇദ്ധീതി പോഥുജ്ജനികാ ഇദ്ധി, സാ വിപസ്സനായ പലിബോധോ. സോ ഉപച്ഛിന്ദിതബ്ബോതി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൪൧) വുത്തേന തസ്സ തസ്സ പലിബോധസ്സ ഉപച്ഛേദപ്പകാരേന ഉപച്ഛിന്ദിതബ്ബോ. യോഗാനുയോഗോതി യോഗസ്സ ഭാവനായ അനുയുഞ്ജനം. അട്ഠതിംസാരമ്മണേസൂതി ആലോകാകാസകസിണദ്വയം വജ്ജേത്വാ പാളിയം ആഗതാനം അട്ഠന്നം കസിണാനം വസേന വുത്തം, ചത്താരീസഞ്ഞേവ പന കമ്മട്ഠാനാനി. യഥാവുത്തേനേവ നയേനാതി യോഗാനുയോഗകമ്മസ്സ പദട്ഠാനത്താതി ഇമമത്ഥം അതിദിസതി. ഇമിനാവ കമ്മട്ഠാനേനാതി ഇമിനാ ആനാപാനസ്സതികമ്മട്ഠാനേന. മഹാഹത്ഥിപഥം നീഹരന്തോ വിയാതി കമ്മട്ഠാനവീഥിം മഹാഹത്ഥിമഗ്ഗം കത്വാ ദസ്സേന്തോ വിയ.

വുത്തപ്പകാരമാചരിയന്തി ‘‘ഇമിനാവ കമ്മട്ഠാനേന ചതുത്ഥജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പത്തസ്സാ’’തിആദിനാ ഹേട്ഠാ വുത്തപ്പകാരം ആചരിയം. ‘‘പിയോ ഗരു ഭാവനീയോ’’തിആദിനാ (അ. നി. ൭.൩൭; നേത്തി. ൧൧൩; മി. പ. ൬.൧.൧൦) വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൪൨) വുത്തപ്പകാരമാചരിയന്തിപി വദന്തി. പഞ്ചസന്ധികന്തി പഞ്ചപബ്ബം, പഞ്ചഭാഗന്തി അത്ഥോ. കമ്മട്ഠാനസ്സ ഉഗ്ഗണ്ഹനന്തി കമ്മട്ഠാനഗന്ഥസ്സ ഉഗ്ഗണ്ഹനം. തദത്ഥപരിപുച്ഛാ കമ്മട്ഠാനസ്സ പരിപുച്ഛാ, തത്ഥ സംസയപരിപുച്ഛാ വാ. കമ്മട്ഠാനസ്സ ഉപട്ഠാനന്തി ഏവം ഭാവനമനുയുഞ്ജന്തസ്സ ഏവമിധ നിമിത്തം ഉപതിട്ഠതീതി ഉപധാരണം. തഥാ കമ്മട്ഠാനപ്പനാ ഏവം ഝാനമപ്പേതീതി. കമ്മട്ഠാനസ്സ ലക്ഖണന്തി ഗണനാനുബന്ധനാഫുസനാനം വസേന ഭാവനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ ഠപനാവസേന മത്ഥകപ്പത്തി ഇധ ഭാവനാതി കമ്മട്ഠാനസഭാവസ്സ സല്ലക്ഖണം, തേനാഹ ‘‘കമ്മട്ഠാനസഭാവൂപധാരണന്തി വുത്തം ഹോതീ’’തി.

അട്ഠാരസസേനാസനദോസവിവജ്ജിതന്തി മഹത്തം നവത്തം ജിണ്ണത്തം പന്ഥനിസ്സിതത്തം സോണ്ഡിപണ്ണപുപ്ഫഫലയുത്തതാ പത്ഥനീയതാ നഗരദാരുഖേത്തസന്നിസ്സിതതാ വിസഭാഗാനം പുഗ്ഗലാനം അത്ഥിതാ പട്ടനസന്നിസ്സിതതാ പച്ചന്തസന്നിസ്സിതതാ രജ്ജസീമസന്നിസ്സിതതാ അസപ്പായതാ കല്യാണമിത്താനം അലാഭോതി ഇമേഹി അട്ഠാരസഹി സേനാസനദോസേഹി വിവജ്ജിതം. പഞ്ചസേനാസനങ്ഗസമന്നാഗതന്തി –

‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, സേനാസനം നാതിദൂരം ഹോതി നാച്ചാസന്നം ഗമനാഗമനസമ്പന്നം ദിവാ അപ്പാകിണ്ണം രത്തിം അപ്പസദ്ദം അപ്പനിഗ്ഘോസം അപ്പഡംസമകസവാതാതപസരീസപസമ്ഫസ്സം, തസ്മിം ഖോ പന സേനാസനേ വിഹരന്തസ്സ അപ്പകസിരേന ഉപ്പജ്ജന്തി ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ, തസ്മിം ഖോ പന സേനാസനേ ഥേരാ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തി …പേ… ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സേനാസനം പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതം ഹോതീ’’തി (അ. നി. ൧൦.൧൧) –

ഏവം ഭഗവതാ വുത്തേഹി പഞ്ചഹി സേനാസനങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം, ഏത്ഥ ച നാതിദൂരതാദി ഏകം, ദിവാ അപ്പാകിണ്ണതാദി ഏകം, അപ്പഡംസാദിതാ ഏകം, ചീവരാദിലാഭോ ഏകം, ഥേരാനം ഭിക്ഖൂനം നിവാസോ ഏകന്തി ഏവം പഞ്ചങ്ഗാനി വേദിതബ്ബാനി.

ഉപച്ഛിന്നഖുദ്ദകപലിബോധേനാതി ദീഘാനം കേസാദീനം ഹരണേന പത്തചീവരാദീനം പചനതുന്നകരണരജനാദികരണേഹി ച ഉപച്ഛിന്നാ ഖുദ്ദകാ പലിബോധാ യേന, തേന. ഭത്തസമ്മദന്തി ഭോജനനിമിത്തം പരിസ്സമം. ആചരിയതോ ഉഗ്ഗഹോ ആചരിയുഗ്ഗഹോ, സബ്ബോപി കമ്മട്ഠാനവിധി, ന പുബ്ബേ വുത്തഉഗ്ഗഹമത്തം, തതോ. ഏകപദമ്പീതി ഏകകോട്ഠാസമ്പി.

അനുവഹനാതി അസ്സാസപസ്സാസാനം അനുഗമനവസേന സതിയാ നിരന്തരം അനുപ്പവത്തനാ. യസ്മാ പന ഗണനാദിവസേന വിയ ഫുസനാവസേന വിസും മനസികാരോ നത്ഥി, ഫുട്ഠഫുട്ഠട്ഠാനേ ഏവ ഗണനാദി കാതബ്ബന്തി ദസ്സേതും ഇധ ഫുസനാഗഹണന്തി ദീപേന്തോ ‘‘ഫുസനാതി ഫുട്ഠട്ഠാന’’ന്തി ആഹ. ഠപനാതി സമാധാനം, സമാധിപ്പധാനാ പന അപ്പനാതി ആഹ ‘‘ഠപനാതി അപ്പനാ’’തി. അനിച്ചതാദീനം ലക്ഖണതോ സല്ലക്ഖണാ വിപസ്സനാ. പവത്തതോ നിമിത്തതോ ച വിനിവട്ടനതോ വിനിവട്ടനാ മഗ്ഗോ. കിലേസപടിപ്പസ്സദ്ധിഭാവതോ പാരിസുദ്ധി ഫലം. തേസന്തി വിനിവട്ടനാപാരിസുദ്ധീനം. ഖണ്ഡന്തി ‘‘ഏകം തീണി പഞ്ചാ’’തി ഏകന്തരികാദിഭാവേന ഗണനായ ഖണ്ഡനം. അഥ വാ ഖണ്ഡന്തി അന്തരന്തരാ കതിപയകാലം അഗണേത്വാ പുന ഗണനവസേന അന്തരാ ഓധിപരിച്ഛേദോ ന ദസ്സേതബ്ബോ. തഥാ ഖണ്ഡം ദസ്സേന്തസ്സ ഹി ‘‘കമ്മട്ഠാനനിന്നം പവത്തതി നു ഖോ മേ ചിത്തം, നോ’’തി വീമംസുപ്പത്തിയാ വിക്ഖേപോ ഹോതി, തേനാഹ സിഖാപ്പത്തം നു ഖോ മേതിആദി, ഇദഞ്ച ഏവം ഖണ്ഡം ദസ്സേത്വാ ചിരതരം ഗണനായ മനസികരോന്തസ്സ വസേന വുത്തം. സോ ഹി തഥാ ലദ്ധം അവിക്ഖേപമത്തം നിസ്സായ ഏവം മഞ്ഞേയ്യ. യോ ഉപട്ഠാതി, തം ഗഹേത്വാതി ഇദം അസ്സാസപസ്സാസേസു യസ്സ ഏകോവ പഠമം ഉപട്ഠാതി, തം സന്ധായ വുത്തം, യസ്സ പന ഉഭോപി ഉപട്ഠഹന്തി, തേന ഉഭയമ്പി ഗഹേത്വാ ഗണിതബ്ബം. യോ ഉപട്ഠാതീതി ഇമിനാവ ദ്വീസു നാസാപുടവാതേസു യോ പാകടോ ഹോതി, സോ ഗഹേതബ്ബോതി അയമ്പി അത്ഥോ ദീപിതോതി ഗഹേതബ്ബം. പഠമം ഏകേകസ്മിം ഉപട്ഠിതേപി ഉപലക്ഖേത്വാ ഗണന്തസ്സേവ കമേന ഉഭോപി പാകടാ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘അസ്സാസപസ്സാസാ പാകടാ ഹോന്തീ’’തി. ഏവം സീഘം സീഘം ഗണേതബ്ബമേവാതി സമ്ബന്ധോ. ഏവം സീഘഗണനാരമ്ഭസ്സ ഓകാസം ദസ്സേതും ഇമസ്സാപി പുരിമനയേന ഗണയതോതിആദി വുത്തം. തത്ഥ പുരിമനയേനാതി ദന്ധഗണനായ, പാകടാ ഹുത്വാതി ഇമിനാ ദന്ധഗണനായ ആരദ്ധകാലേ ചിത്തസ്സ അവിസദതായ സുഖുമസ്സാസാദീനം അപാകടതം, പച്ഛാ വിസദകാലേ പാകടതഞ്ച തേസു ച പാകടേസു ദന്ധഗണനം പഹായ സീഘഗണനാ കാതബ്ബാതി ദസ്സേതി. സീഘഗണനായ നിപ്പരിയായതോ നിരന്തരപ്പവത്തി അപ്പനാവീഥിയമേവ, ന കാമാവചരേ ഭവങ്ഗന്തരികത്താതി ആഹ ‘‘നിരന്തരപ്പവത്തം വിയാ’’തി. പുരിമനയേനേവാതി സീഘഗണനായ. അന്തോ പവിസന്തം വാതം മനസികരോന്തോ അന്തോ ചിത്തം പവേസേതി നാമ.

ഏതന്തി ഏതം അസ്സാസപസ്സാസജാതം. അനുഗമനന്തി ഫുട്ഠട്ഠാനേ മനസികരണമേവ, ന അസ്സാസപസ്സാസാനം അനുവത്തനം, തേനാഹ – ‘‘തഞ്ച ഖോ ന ആദിമജ്ഝപരിയോസാനാനുഗമനവസേനാ’’തി. ഫുസനാഠപനാവസേന വിസും മനസികാരോ നത്ഥീതി ഇമിനാ യഥാ ഗണനായ ഫുസനായ ച മനസികരോതി, ഏവം അനുബന്ധനം വിനാ കേവലം ഠപനായ ച ഫുസനായ ച മനസികാരോപി നത്ഥീതി ദസ്സേന്തേന ഗണനം പടിസംഹരിത്വാ യാവ അപ്പനാ ഉപ്പജ്ജതി, താവ അനുബന്ധനായ ച ഫുസനായ ച മനസികരോതി, അപ്പനായ പന ഉപ്പന്നായ അനുബന്ധനായ ഠപനായ ച മനസികരോതി നാമാതി ദീപിതം ഹോതി, അട്ഠകഥായം പന അനുബന്ധനായ വിനാ ഠപനായ മനസികാരോ നത്ഥീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘അനുബന്ധനായ ച ഫുസനായ ച ഠപനായ ച മനസികരോതീതി വുച്ചതീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. യാ അച്ചന്തായ ന മിനോതി ന വിനിച്ഛനതി, സാ മാനസ്സ സമീപേതി ഉപമാനം സിദ്ധസാദിസേന സാധ്യസാധനം യഥാ ഗോ വിയ ഗവയോതി. പങ്ഗുളോതി പീഠസപ്പീ. ദോലാതി പേങ്ഖോലോ. കീളതന്തി കീളന്താനം. ഉപനിബന്ധനത്ഥമ്ഭമൂലേതി നാസികഗ്ഗം മുഖനിമിത്തഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. ആദിതോ പഭുതീതി ഉപമേയ്യത്ഥദസ്സനതോ പട്ഠായ. നിമിത്തന്തി ഉപനിബന്ധനനിമിത്തം നാസികഗ്ഗം, മുഖനിമിത്തം വാ. അനാരമ്മണമേകചിത്തസ്സാതി അസ്സാസപസ്സാസാനം ഏകക്ഖണേ അപ്പവത്തനതോ ഏകസ്സ ചിത്തസ്സ തയോപി ആരമ്മണം ന ഹോന്തി, നിമിത്തേന സഹ അസ്സാസോ പസ്സാസോ വാതി ദ്വേയേവ ഏകക്ഖണേ ആരമ്മണം ഹോന്തീതി അത്ഥോ. അജാനതോ ച തയോ ധമ്മേതി നിമിത്തം അസ്സാസോ പസ്സാസോതി ഇമേ തയോ ധമ്മേ ആരമ്മണകരണവസേന അവിന്ദന്തസ്സ, ച-സദ്ദോ ബ്യതിരേകോ, തേന ഏവഞ്ച സതി അയം അനിട്ഠപ്പസങ്ഗോതി ബ്യതിരേകം ദസ്സേതി. ഭാവനാതി ആനാപാനസ്സതിഭാവനാ.

കഥം ഇമേ…പേ… വിസേസമധിഗച്ഛതീതി ഇദം പരിഹാരഗാഥായ വുത്തമേവത്ഥം കകചോപമായ (മ. നി. ൧.൨൨൨ ആദയോ) വിവരിതും പുച്ഛാഠപനം. തത്ഥ കഥം-സദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ ‘‘കഥമിമേ അവിദിതാ…പേ… കഥം വിസേസമധിഗച്ഛതീ’’തി. പധാനന്തി ഭാവനാനിപ്ഫാദകം വീരിയം. പയോഗന്തി നീവരണവിക്ഖമ്ഭകം ഭാവനാനുയോഗം. വിസേസന്തി അരഹത്തപരിയോസാനവിസേസം. പധാനന്തി രുക്ഖസ്സ ഛേദനവീരിയം. പയോഗന്തി തസ്സേവ ഛേദനകകിരിയം. കിഞ്ചാപേത്ഥ ‘‘വിസേസമധിഗച്ഛതീ’’തി ഉപമായം ന വുത്തം, തഥാപി അത്ഥതോ യോജേതബ്ബമേവ. യഥാ രുക്ഖോതിആദി ഉപമാസംസന്ദനം. നാസികഗ്ഗേ വാ മുഖനിമിത്തേ വാതി ദീഘനാസികോ നാസികഗ്ഗേ, ഇതരോ മുഖം നിമിയതി ഛാദിയതി ഏതേനാതി മുഖനിമിത്തന്തി ലദ്ധനാമേ ഉത്തരോട്ഠേ.

ഇദം പധാനന്തി യേന വീരിയാരമ്ഭേന കായോപി ചിത്തമ്പി ഭാവനാകമ്മസ്സ അരഹം ഇധ പധാനന്തി ഫലേന ഹേതും ദസ്സേതി. ഉപക്കിലേസാതി നീവരണാ. വിതക്കാതി കാമവിതക്കാദിമിച്ഛാവിതക്കാ, നീവരണപ്പഹാനേന വാ പഠമജ്ഝാനാധിഗമം ദസ്സേത്വാ വിതക്കൂപസമാപദേസേന ദുതിയജ്ഝാനാദീനമധിഗമമാഹ. അയം പയോഗോതി അയം ഝാനാധിഗമസ്സ ഹേതുഭൂതോ കമ്മട്ഠാനാനുയോഗസങ്ഖാതോ പയോഗോ. സംയോജനാ പഹീയന്തീതി ദസപി സംയോജനാനി മഗ്ഗപഅപാടിയാ സമുച്ഛേദവസേന പഹീയന്തി. ബ്യന്തീ ഹോന്തീതി തഥാ സത്തപി അനുസയാ ഭങ്ഗമത്തസ്സപി അനവസേസതോ വിഗതന്താ ഹോന്തി. അയം വിസേസോതി ഇമം സമാധിം നിസ്സായ അനുക്കമേന ലബ്ഭമാനോ അയം സംയോജനപ്പഹാനാദികോ ഇമസ്സ സമാധിസ്സ വിസേസോതി അത്ഥോ. ഏവം ഇമേ തയോ ധമ്മാതിആദി നിഗമനവചനം. പരിപുണ്ണാതി സോളസന്നം വത്ഥൂനം പാരിപൂരിയാ സബ്ബസോ പുണ്ണാ. അനുപുബ്ബന്തി അനുക്കമേന. പരിചിതാതി പരിചിണ്ണാ. ഇമം ലോകന്തി ഖന്ധാദിലോകം പഞ്ഞാപഭാസേന പഭാസേതി.

ഇധാതി ഇമസ്മിം ഠാനേ. അസ്സാതി ഉപമാഭൂതസ്സ കകചസ്സ. ആനയനേ പയോജനന്തി യോജേതബ്ബം. നിമിത്തന്തി പടിഭാഗനിമിത്തം. അവസേസഝാനങ്ഗപടിമണ്ഡിതാതി വിതക്കാദിഅവസേസഝാനങ്ഗപടിമണ്ഡിതാതി വദന്തി. വിചാരാദീഹീതി പന വത്തബ്ബം നിപ്പരിയായേന വിതക്കസ്സ അപ്പനാഭാവതോ. സോ ഹി ‘‘അപ്പനാ ബ്യപ്പനാ’’തി നിദ്ദിട്ഠോ. ഏവഞ്ഹി സതി അവസേസ-സദ്ദോ ഉപപന്നോ ഹോതി, വിതക്കസമ്പയോഗതോ വാ ഝാനങ്ഗേസു പധാനഭൂതോ സമാധി അപ്പനാതി കത്വാ ‘‘അവസേസഝാനങ്ഗപടിമണ്ഡിതാ അപ്പനാസങ്ഖാതാ ഠപനാ ച സമ്പജ്ജതീ’’തി വുത്തം. കസ്സചി പന ഗണനാവസേനേവ മനസികാരകാലതോ പഭുതീതി ഏത്ഥ ‘‘അനുക്കമതോ…പേ… പത്തം വിയ ഹോതീ’’തി ഉപരി വക്ഖമാനോ ഗന്ഥോ പുരാണപോത്ഥകേസു ദിസ്സതി, തസ്മാ അയം പാഠോ ഏത്ഥാപി ലിഖിതബ്ബോ, ലേഖകാനം പന ദോസേന ഗളിതോതി വേദിതബ്ബോ.

ഓളാരികേ അസ്സാസപസ്സാസേ നിരുദ്ധേതിആദി ഹേട്ഠാ വുത്തനയമ്പി വിചേതബ്ബാകാരപ്പത്തസ്സ കായസങ്ഖാരസ്സ വിചയനവിധിം ദസ്സേതും ആനീതം. ദേസതോതി പുബ്ബേ ഫുസനവസേന ഗഹിതട്ഠാനതോ. നിമിത്തം പട്ഠപേതബ്ബന്തി പുബ്ബേ ഗഹിതാകാരനിമിത്തഗ്ഗാഹികാ സഞ്ഞാ ഫുസനട്ഠാനേ പട്ഠപേതബ്ബാ. ഇമമേവ ഹി അത്ഥവസന്തി ഇമം അനുപട്ഠഹന്തസ്സ ആരമ്മണസ്സ ഉപട്ഠാനവിധിസങ്ഖാതം കാരണം പടിച്ച. ഇതോതി ആനാപാനകമ്മട്ഠാനതോ. ഗരുകതാ ച ഭാവനാദുക്കരതായാതി ആഹ ‘‘ഗരുകഭാവന’’ന്തി. ചരിത്വാതി ഗോചരം ഗഹേത്വാ. നിമിത്തന്തി ഉഗ്ഗഹനിമിത്തം, പടിഭാഗനിമിത്തം വാ. ഉഭയമ്പി ഹി ഇധ ഏകജ്ഝം വുത്തം. തഥാ ഹി തൂലപിചുആദിഉപമത്തയം ഉഗ്ഗഹേ യുജ്ജതി, സേസം ഉഭയത്ഥ.

താരകരൂപം വിയാതി താരകായ സരൂപം വിയ. സഞ്ഞാനാനതായാതി നിമിത്തുപട്ഠാനതോ പുബ്ബേ പവത്തസഞ്ഞാനം നാനതായ. സഞ്ഞജന്തി ഭാവനാസഞ്ഞായ പരികപ്പിതം, ന ഉപ്പാദിതം അവിജ്ജമാനത്താ, തേനാഹ ‘‘നാനതോ ഉപട്ഠാതീ’’തി. ഏവം ഹോതീതി ഭാവനമനുയുത്തസ്സ ഏവം ഉപട്ഠാതി. ഏവന്തി ഏവം സതി, യഥാവുത്തനയേന നിമിത്തേ ഏവ ചിത്തസ്സ ഠപനേ സതീതി അത്ഥോ. ഇതോ പഭുതീതി ഇതോ പടിഭാഗനിമിത്തുപ്പത്തിതോ പട്ഠായ. നിമിത്തേതി പടിഭാഗനിമിത്തേ. ഠപയന്തി ഠപനാവസേന ചിത്തം ഠപന്തോ. നാനാകാരന്തി ‘‘ചത്താരോ വണ്ണാ’’തി ഏവം വുത്തം നാനാകാരം. വിഭാവയന്തി വിഭാവേന്തോ അന്തരധാപേന്തോ. നിമിത്തുപ്പത്തിതോ പട്ഠായ ഹി തേ ആകാരാ അമനസികരോതോ അന്തരഹിതാ വിയ ഹോന്തി. അസ്സാസപസ്സാസേതി അസ്സാസേ പസ്സാസേ ച യോ നാനാകാരോ, തം വിഭാവയം അസ്സാസപസ്സാസസമ്ഭൂതേ വാ നിമിത്തേ ചിത്തം ഠപയം സകം ചിത്തം നിബന്ധതി നാമാതി യോജനാ. കേചി പന വിഭാവയന്തി ഏതസ്സ വിഭാവേന്തോ വിദിതം പാകടം കരോന്തോതി അത്ഥം വദന്തി, തം പുബ്ബഭാഗവസേന യുജ്ജേയ്യ. അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ – അസ്സാസപസ്സാസേ നാനാകാരം വിഭാവേന്തോ പജാനന്തോ തത്ഥ യം ലദ്ധം നിമിത്തം, തസ്മിം ചിത്തം ഠപേന്തോ അനുക്കമേന സകം ചിത്തം നിബന്ധതി അപ്പേതീതി.

കിലേസാതി അവസേസകിലേസാ. സന്നിസിന്നായേവാതി അലദ്ധനീവരണസഹായാ ഓലീനായേവ. ഉപചാരഭൂമിയന്തി ഉപചാരാവത്ഥായം. ലക്ഖണതോതി വിക്ഖമ്ഭനാദിസഭാവതോ വാ അനിച്ചാദിസഭാവതോ വാ. ഗോചരോതി ഭിക്ഖാചാരഗാമോ. യത്ഥ ദുല്ലഭാ സപ്പായഭിക്ഖാ, സോ അസപ്പായോ, ഇതരോ സപ്പായോ. ഭസ്സന്തി ദസകഥാവത്ഥുനിസ്സിതം ഭസ്സം, തം സപ്പായം, ഇതരമസപ്പായം. സേസേസു ആവാസാദീസു യത്ഥ യത്ഥ അസമാഹിതം ചിത്തം സമാധിയതി, തം തം സപ്പായം, ഇതരമസപ്പായന്തി ഗഹേതബ്ബം. യസ്സ പന ഏവം സത്തവിധം അസപ്പായം വജ്ജേത്വാ സപ്പായമേവ സേവന്തസ്സപി അപ്പനാ ന ഹോതി, തേന സമ്പാദേതബ്ബം ദസവിധം അപ്പനാകോസല്ലം ദസ്സേന്തോ വത്ഥുവിസദകിരിയാതിആദിമാഹ. തത്ഥ വത്ഥുവിസദകിരിയാ നാമ കേസനഖച്ഛേദനാദീഹി അജ്ഝത്തികസ്സ സരീരവത്ഥുസ്സ, ചീവരസേനാസനാദിധോവനപരികമ്മാദീഹി ബാഹിരവത്ഥുസ്സ ച വിസദഭാവകരണം. ഏവഞ്ഹി ഞാണമ്പി വിസദകിച്ചനിപ്ഫത്തികരം ഹോതി. ഇന്ദ്രിയസമത്തപടിപാദനതാ നാമ സദ്ധാദീനം ഇന്ദ്രിയാനം സമഭാവകരണം. നിമിത്തകുസലതാ നാമ ഭാവനായ ലദ്ധനിമിത്തസ്സ രക്ഖണകോസല്ലം. യസ്മിം സമയേ ചിത്തം നിഗ്ഗഹേതബ്ബന്തിആദീസു യസ്മിം സമയേ ചിത്തം അച്ചാരദ്ധതാദീഹി കാരണേഹി ഉദ്ധതതായ നിഗ്ഗഹേതബ്ബം, തദാ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദയോ തയോ അഭാവേത്വാ പസ്സദ്ധാദീനം തിണ്ണം ഭാവനേന ചിത്തസ്സ നിഗ്ഗണ്ഹനാ ഹോതി. യദാസ്സ ചിത്തം അതിസിഥിലവീരിയതാദീഹി ലീനതായ പഗ്ഗഹേതബ്ബം, തദാ പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദയോ തയോ അഭാവേത്വാ ധമ്മവിചയാദീനം തിണ്ണം ഭാവനേന ചിത്തസ്സ പഗ്ഗണ്ഹനം ഹോതി. യദാസ്സ പഞ്ഞാപയോഗമന്ദതാദീഹി നിരസ്സാദം ചിത്തം ഹോതി, തദാ തസ്സ ചിത്തസ്സ അട്ഠസംവേഗവത്ഥുപച്ചവേക്ഖണാദിനാ (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൪൧൮) സമ്പഹംസനസങ്ഖാതാ സംവേജനാ ഹോതി. യദാ പനസ്സ ഏവം പടിപജ്ജനതോ അലീനം അനുദ്ധതം അനിരസ്സാദം ആരമ്മണേ സമപ്പവത്തം സമഥവീഥിപടിപന്നഞ്ച ചിത്തം ഹോതി, തദാ തസ്സ പഗ്ഗഹനിഗ്ഗഹസമ്പഹംസനേസു അബ്യാപാരതാസമാപജ്ജനേന അജ്ഝുപേക്ഖനാ ഹോതി.

തദധിമുത്തതാ നാമ സമാധിഅധിമുത്തതാ, സമാധിനിന്നപോണപബ്ഭാരതാതി അത്ഥോ. ഏത്ഥാതി ഏതിസ്സം കായാനുപസ്സനായം.

പാരിസുദ്ധിം പത്തുകാമോതി ഫലം അധിഗന്തുകാമോ സമാപജ്ജിതുകാമോ ച. തത്ഥ സല്ലക്ഖണാവിവട്ടനാവസേന പഠമം മഗ്ഗാനന്തരഫലം അധിഗന്തുകാമോ. തതോ പരം സല്ലക്ഖണവസേന ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജിതുകാമോപീതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ആവജ്ജനസമാപജ്ജന…പേ… വസിപ്പത്തന്തി ഏത്ഥ പടിലദ്ധഝാനതോ വുട്ഠായ വിതക്കാദീസു ഝാനങ്ഗേസു ഏകേകം ആവജ്ജയതോ ഭവങ്ഗം ഉപച്ഛിന്ദിത്വാ ഉപ്പന്നാവജ്ജനാനന്തരം വിതക്കാദീസു യഥാവജ്ജിതഝാനങ്ഗാരമ്മണാനി കാമാവചരജവനാനി ഭവങ്ഗന്തരിതാനി യദാ നിരന്തരം പവത്തന്തി, അഥസ്സ ആവജ്ജനവസീ സിദ്ധാ ഹോതി. തം പന ഝാനം സമാപജ്ജിതുകാമതാനന്തരം സീഘം സമാപജ്ജനസമത്ഥതാ സമാപജ്ജനവസീ നാമ. അച്ഛരാമത്തം വാ ദസച്ഛരാമത്തം വാ ഖണം ഝാനം ഠപേതും സമത്ഥതാ അധിട്ഠാനവസീ നാമ. തഥേവ ലഹും ഖണം ഝാനസമങ്ഗീ ഹുത്വാ ഝാനതോ ഭവങ്ഗുപ്പത്തിവസേന വുട്ഠാതും സമത്ഥതാ വുട്ഠാനവസീ നാമ. ‘‘ഏത്തകമേവ ഖണം സമാപജ്ജിസ്സാമീ’’തി, ‘‘ഏത്തകമേവ ഖണം ഝാനസമങ്ഗീ ഹുത്വാ ഝാനതോ വുട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി ച പവത്തപുബ്ബപരികമ്മഭേദേനേത്ഥ അധിട്ഠാനവുട്ഠാനവസിയോ ഭിന്നാ, ന സരൂപഭേദേന, യാ ‘‘സമാപത്തികുസലതാ, വുട്ഠാനകുസലതാ’’തി വുച്ചന്തി. പച്ചവേക്ഖണവസീ പന ആവജ്ജനവസിയാ ഏവ വുത്താ. പച്ചവേക്ഖണവീഥിയഞ്ഹി സീഘം ആവജ്ജനുപ്പത്തിയാ ആവജ്ജനവസീ തദനന്തരാനം ജവനാനം സമുപ്പത്തിയാ പച്ചവേക്ഖണവസീതി ആവജ്ജനവസീസിദ്ധിയാവ പച്ചവേക്ഖണവസീ സിദ്ധാ ഏവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബാ. ഝാനങ്ഗാനി പരിഗ്ഗഹേത്വാതി ഝാനചിത്തസമ്പയുത്താനി ഝാനങ്ഗാനി ലക്ഖണാദിവസേന പരിഗ്ഗഹേത്വാ. തേസഞ്ച നിസ്സയന്തി തേസം വത്ഥുനിസ്സയാനം ഭൂതാനം നിസ്സയം. ഇദഞ്ച കരജകായസ്സ വത്ഥുദസകസ്സ ഭൂതനിസ്സയത്താ സുത്തന്തനയേന വുത്തം, ന പട്ഠാനനയേന. ന ഹി കലാപന്തരഗതാനി ഭൂതാനി കലാപന്തരഗതാനം ഭൂതാനം നിസ്സയപച്ചയാ ഹോന്തി, സുത്തന്തനയേന പന ഉപനിസ്സയപച്ചയോതി വേദിതബ്ബാനി. പട്ഠാനേ ഹി അസങ്ഗഹിതാ സബ്ബേ പച്ചയാ സുത്തന്തികനയേന ഉപനിസ്സയപച്ചയേ സങ്ഗയ്ഹന്തീതി വേദിതബ്ബം. തംനിസ്സിതരൂപാനീതി ഉപാദാരൂപാനി. യഥാപരിഗ്ഗഹിതരൂപവത്ഥുദ്വാരാരമ്മണം വാതി ഏത്ഥ യഥാപരിഗ്ഗഹിതകേസാദിരൂപാരമ്മണം തതോ പുബ്ബേ വുത്തനയവത്ഥാരമ്മണഞ്ച തന്നിസ്സയകരജകായപഅഗ്ഗഹമുഖേന ഉപട്ഠിതചക്ഖാദിദ്വാരഞ്ച സസമ്പയുത്തധമ്മവിഞ്ഞാണം വാതി യോജേതബ്ബം. കമ്മാരഗഗ്ഗരീതി കമ്മാരാനം അഗ്ഗിധമനഭസ്താ. തജ്ജന്തി തദനുരൂപം. തസ്സാതി നാമരൂപസ്സ. തം ദിസ്വാതി അവിജ്ജാതണ്ഹാദിപച്ചയം ദിസ്വാ. കങ്ഖം വിതരതീതി അഹോസിം നു ഖോ അഹം അതീതമദ്ധാനന്തിആദിനയപ്പവത്തം (മ. നി. ൧.൧൮; സം. നി. ൨.൨൦) സോളസവത്ഥുകം വിചികിച്ഛം അതിക്കമതി. കലാപസമ്മസനവസേനാതി യം കിഞ്ചി രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നന്തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൩൬൧; ൩.൮൬, ൮൯; അ. നി. ൪.൧൮൧) പഞ്ചസു ഖന്ധേസു അതീതാദികോട്ഠാസം ഏകേകകലാപതോ ഗഹേത്വാ അനിച്ചാദിവസേന സമ്മസനം കലാപസമ്മസനം, തസ്സ വസേന. പുബ്ബഭാഗേതി പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിപരിയാപന്നായ ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനായ പുബ്ബഭാഗേ. ഓഭാസാദയോതി ഓഭാസോ ഞാണം പീതി പസ്സദ്ധി സുഖം അധിമോക്ഖോ പഗ്ഗഹോ ഉപേക്ഖാ ഉപട്ഠാനം നികന്തി ച. തത്ഥ അധിമോക്ഖോതി സദ്ധാ. ഉപട്ഠാനന്തി സതി. ഉപേക്ഖാതി തത്രമജ്ഝത്തതാ. ഏത്ഥ ച ഓഭാസാദയോ നവ നികന്തിസങ്ഖാതതണ്ഹുപക്കിലേസവത്ഥുതായ ഉപക്കിലേസാ വുത്താ, നികന്തി പന ഉപക്കിലേസതായ തബ്ബത്ഥുതായ ച. നിബ്ബിന്ദന്തോ ആദീനവാനുപസ്സനാപുബ്ബങ്ഗമായ നിബ്ബിദാനുപസ്സനായ നിബ്ബിന്ദന്തോ. മുഞ്ചിതുകമ്യതാപടിസങ്ഖാനുപസ്സനാസങ്ഖാരുപേക്ഖാനുലോമഞാണാനം ചിണ്ണപരിയന്തേ ഉപ്പന്നഗോത്രഭുഞാണാനന്തരം ഉപ്പന്നേന മഗ്ഗഞാണേന സബ്ബസങ്ഖാരേസു വിരജ്ജന്തോ വിമുച്ചന്തോ. ഫലക്ഖണേ ഹി വിമുത്തോ നാമ വുച്ചതി, മഗ്ഗക്ഖണേ വിമുച്ചന്തോതി. ഏകൂനവീസതിഭേദസ്സാതി ചതുന്നം മഗ്ഗവീഥീനം അനന്തരം പച്ചേകം ഉപ്പജ്ജന്തസ്സ മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനപഹീനാവസിട്ഠകിലേസാനം പഞ്ചന്നം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബാനം വസേന ഏകൂനവീസതിഭേദസ്സ. അരഹതോ ഹി അവസിട്ഠകിലേസാഭാവേന ഏകൂനവീസതിതാ. അസ്സാതി ആനാപാനകമ്മട്ഠാനികസ്സ.

സപ്പീതികേ ദ്വേ ഝാനേതി പീതിസഹഗതാനി ചതുക്കനയേ ദ്വേ പഠമദുതിയജ്ഝാനാനി. തസ്സാതി തേന യോഗിനാ. സമാപത്തിക്ഖണേതി സമാപന്നക്ഖണേ. ആരമ്മണതോതി പടിഭാഗാരമ്മണഗ്ഗഹണമുഖേന പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതി, ആരമ്മണസ്സ പടിസംവിദിതത്താ. ആരമ്മണേ ഹി വിദിതേ തബ്ബിസയാ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ സയം അത്തനോ പടിസംവിദിതാ നാമ ഹോതി സലക്ഖണതോ സാമഞ്ഞലക്ഖണതോ ച പച്ഛാ ഗഹണേ സന്ദേഹാഭാവതോ. വിപസ്സനാക്ഖണേതി വിപസ്സനാപഞ്ഞായ വിസയതോ ദസ്സനക്ഖണേ. ഏവം പീതിം അനിച്ചാദിവസേന ഗഹണമേവ അസമ്മോഹതോ പീതിപടിസംവേദനം നാമ.

ദീഘം അസ്സാസവസേനാതി ദീഘസ്സ അസ്സാസസ്സ ആരമ്മണഭൂതസ്സ വസേന, പജാനതോ സാ പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതം അവിക്ഖേപം പജാനതോതി ഝാനപരിയാപന്നം അവിക്ഖേപാപന്നം നാമ ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതം തംസമ്പയുത്തായ പഞ്ഞായ പജാനതോ. യഥേവ ഹി ആരമ്മണമുഖേന പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതി, ഏവം തംസമ്പയുത്തധമ്മാപി പടിസംവിദിതാ ഏവ ഹോന്തീതി. സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതീതി ദീഘം അസ്സാസവസേന ഝാനസമ്പയുത്താ സതി തസ്സ ആരമ്മണേ ഉപട്ഠിതാ തദാരമ്മണജ്ഝാനേപി ഉപട്ഠിതാ നാമ ഹോതീതി. ദീഘം പസ്സാസവസേനാതിആദീസുപി ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏവം ദസ്സിതം പീതിപടിസംവേദനം ആരമ്മണതോ അസമ്മോഹതോ ച വിഭാഗതോ ദസ്സേതും ആവജ്ജതോതിആദി വുത്തം. തത്ഥ ആവജ്ജതോതി ഝാനം ആവജ്ജന്തസ്സ. സാ പീതീതി സാ ഝാനപരിയാപന്നാ പീതി. ജാനതോതി സമാപന്നക്ഖണേ ആരമ്മണമുഖേന ജാനതോ, തസ്സ സാ പീതി പടിസംവിദിതാ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. പസ്സതോതി ദസ്സനഭൂതേന ഞാണേന ഝാനതോ വുട്ഠായ പസ്സന്തസ്സ. പച്ചവേക്ഖതോതി ഝാനം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ. ചിത്തം അധിട്ഠഹതോതി ‘‘ഏത്തകം വേലം ഝാനസമങ്ഗീ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഝാനചിത്തം അധിട്ഠഹന്തസ്സ. ഏവം പഞ്ചന്നം വസിഭാവാനം വസേന ഝാനസ്സ പജാനനമുഖേന ആരമ്മണതോ പീതിയാ പടിസംവേദനാ ദസ്സിതാ. അധിമുച്ചതോതി സദ്ദഹന്തസ്സ, സമഥവിപസ്സനാവസേനാതി അധിപ്പായോ. വീരിയം പഗ്ഗണ്ഹതോതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. അഭിഞ്ഞേയ്യന്തി വിസിട്ഠായ പഞ്ഞായ ജാനിതബ്ബം ചതുസച്ചം വിപസ്സനാപഞ്ഞാപുബ്ബങ്ഗമായ മഗ്ഗപഞ്ഞായ അഭിജാനതോതിആദി യോജനാ. ഏവം പരിഞ്ഞേയ്യന്തിആദീസുപി പരിജാനതോതിആദിനാ യോജനാ വേദിതബ്ബാ. തത്ഥ പരിഞ്ഞേയ്യന്തി ദുക്ഖസച്ചം. അവസേസപദാനീതി സുഖപടിസംവേദീ ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീതി പദാനി.

വേദനാദയോതി ആദി-സദ്ദേന സഞ്ഞാ ഗഹിതാ, തേനാഹ ‘‘ദ്വേ ഖന്ധാ’’തി. വിപസ്സനാഭൂമിദസ്സനത്ഥന്തി കായികസുഖാദിസീസേന പകിണ്ണകസങ്ഖാരദസ്സനതോ വുത്തം സമഥേ കായികസുഖാഭാവതോ. സോതി പസ്സമ്ഭനപരിയായേന വുത്തോ നിരോധോ. വുത്തനയേനാതി ഇമസ്സ ഹി ഭിക്ഖുനോ പുബ്ബേ അപരിഗ്ഗഹിതകാലേതിആദിനാ (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൬൫) കായസങ്ഖാരേ വുത്തനയേന. പീതിസീസേന വേദനാ വുത്താതി പീതിഅപദേസേന വേദനാ വുത്താ, സുഖഗ്ഗഹണതോ വേദനാനുപസ്സനാപസങ്ഗതോതി അധിപ്പായോ. ദ്വീസു ചിത്തസങ്ഖാരപദേസൂതി ‘‘ചിത്തസങ്ഖാരപടിസംവേദീ പസ്സമ്ഭയം ചിത്തസങ്ഖാര’’ന്തി ഇമേസു ദ്വീസു കോട്ഠാസേസു. സഞ്ഞാസമ്പയുത്താ വേദനാതി വേദനാനുപസ്സനാഭാവതോ വുത്തം. ചിത്തപടിസംവേദിതാ വേദിതബ്ബാതി ആരമ്മണതോ അസമ്മോഹതോതിആദിനാ വുത്തനയം സന്ധായ വുത്തം. ചിത്തന്തി ഝാനസമ്പയുത്തം വിപസ്സനാസമ്പയുത്തഞ്ച ചിത്തം. ആമോദേതീതി സമ്പയുത്തായ പീതിയാ ഝാനവിസയായ മോദേതി. വിപസ്സനാക്ഖണേതിആദിനാ വുത്തഭങ്ഗാനുപസ്സനക്ഖണേ.

ആനാപാനസ്സതിസമാധികഥാവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൧൬൭. യദിപി അരിയാ നേവ അത്തനാവ അത്താനം അഞ്ഞമഞ്ഞം വാ ജീവിതാ വോരോപേന്തി, നാപി പരേഹി സമാദപേന്തി, തഥാപി യഥാവുത്തേഹി തീഹി പകാരേഹി മതാനം പുഥുജ്ജനാനം അന്തരേ മിഗലണ്ഡികേന മാരിതാനം അരിയപുഗ്ഗലാനമ്പി അത്ഥിതായ ‘‘അരിയപുഗ്ഗലമിസ്സകത്താ’’തി വുത്തം. അഥ വാ പുഥുജ്ജനകാലേ അത്തനാവ അത്താനം ഘാതേത്വാ മരണസമയേ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരിയമഗ്ഗം പടിലഭിത്വാ മതാനമ്പി സബ്ഭാവതോ ഏവം വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ

൧൭൨. ബ്യഞ്ജനേ ആദരം അകത്വാതി ജാനിത്വാ സഞ്ജാനിത്വാതിആദിനാ ബ്യഞ്ജനാനുരൂപം അവുത്തത്താ വുത്തം. പാണോതി ജാനന്തോതി ഇദം മനുസ്സോതി അജാനിത്വാപി കേവലം സത്തസഞ്ഞായ ഏവ പാരാജികഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം. വധകചേതനാവസേന ചേതേത്വാതി ‘‘ഇമം മാരേമീ’’തി വധകചേതനായ ചിന്തേത്വാ. പകപ്പേത്വാതി ‘‘വധാമി ന’’ന്തി ഏവം ചിത്തേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ. അഭിവിതരിത്വാതി സന്നിട്ഠാനം കത്വാ, തേനാഹ ‘‘നിരാസങ്കചിത്തം പേസേത്വാ’’തി. സിഖാപ്പത്തോ അത്ഥോതി സഞ്ചിച്ചാതി പുബ്ബകാലകിരിയാവസേന വുത്തസ്സപി വീതിക്കമഭൂതസ്സ അപരകാലകിരിയായുത്തദസ്സനേന കോടിപ്പത്തോ അത്ഥോ. ജാതിഉണ്ണാ നാമ തദഹുജാതഏളകസ്സ ലോമം. ഏവം വണ്ണപ്പടിഭാഗന്തി ഏവം വണ്ണസണ്ഠാനം. തതോ വാ ഉദ്ധന്തി ദുതിയസത്താഹാദീസു അബ്ബുദാദിഭാവപ്പത്തം സന്ധായ വുത്തം. പരിഹീനവേഗസ്സ സന്താനസ്സ പച്ചയോ ഹോതീതി സഹകാരീപച്ചയോ ഹോതി, ന ജനകോ. കമ്മമേവ ഹി ഖണേ ഖണേ ഉപ്പജ്ജമാനാനം കമ്മജരൂപാനം ജനകപച്ചയോ, തഞ്ച പവത്തിയം പുബ്ബേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഠിതം അനുപഹതം ചതുസന്തതിരൂപം സഹകാരീപച്ചയം ലഭിത്വാവ കാതും സക്കോതി, ന അഞ്ഞഥാ, യേന കേനചി വിരോധിപച്ചയേന നിരുദ്ധചക്ഖാദിപ്പസാദാനം പുഗ്ഗലാനം വിജ്ജമാനമ്പി കമ്മം ചക്ഖാദികം ജനേതും ന സക്കോതീതി സിദ്ധമേവ ഹോതി.

അതിപാതേന്തോതി അതിപാതേന്തോ വിനാസേന്തോ. വുത്തപകാരമേവാതി ജീവിതിന്ദ്രിയാതിപാതനവിധാനം വുത്തപ്പകാരമേവ. സരസേനേവ പതനസഭാവസ്സ സണികം പതിതും അദത്വാ അതീവ പാതനം സീഘപാതനം അതിപാതോ, പാണസ്സ അതിപാതോ പാണാതിപാതോ. ആഥബ്ബണികാതി അഥബ്ബണവേദിനോ. അഥബ്ബണന്തി അഥബ്ബണവേദവിഹിതം. മന്തം പയോജേന്തീതി അലോണഭോജനദബ്ബസയനസുസാനഗമനാദീഹി പയോഗേഹി മന്തം പരിവത്തേന്തി, തേന യഥിച്ഛിതപാണവധാദിഫലം ഉപപജ്ജതി, തസ്മാ തം കായവചീകമ്മേസു പവിട്ഠം. ഈതിന്തി പീളം. ഉപദ്ദവന്തി തതോ അധികതരം പീളം. പജ്ജരകന്തി വിസമജ്ജരം. സൂചികന്തി സൂചീഹി വിയ വിജ്ഝമാനം സൂലം. വിസൂചികന്തി സസൂലം ആമാതിസാരം. പക്ഖന്ദിയന്തി രത്താതിസാരം. വിജ്ജം പരിവത്തേത്വാതി ഗന്ധാരവിജ്ജാദികം അത്തനോ വിജ്ജം കതൂപചാരം മന്തപഠനക്കമേന പരിജപ്പിത്വാ. തേഹീതി തേഹി വത്ഥൂഹി. പയോജനന്തി പവത്തനം. അഹോ വതായന്തി അയം തം കുച്ഛിഗതം. ഗബ്ഭന്തി ഇദം കുച്ഛിഗതം ഗബ്ഭം. കുലുമ്ബസ്സാതി ഗബ്ഭസ്സ, കുലസ്സേവ വാ, കുടുമ്ബസ്സാതി വുത്തം ഹോതി. ഭാവനാമയിദ്ധിയാതി അധിട്ഠാനിദ്ധിം സന്ധായ വുത്തം. തം തേസം ഇച്ഛാമത്തന്തി സുത്തത്ഥതോ ന സമേതീതി അധിപ്പായോ. അഥബ്ബണിദ്ധിവസേനേവ ഹി സുത്തേ ‘‘ഇദ്ധിമാ ചേതോവസിപ്പത്തോ’’തി വുത്തം, ന ഭാവനാമയിദ്ധിവസേനാതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇതരഥാതി പരിയേസേയ്യാതി പദസ്സ ഗവേസനമത്തമേവ യഥാരുതവസേന അത്ഥോ സിയാ, തദാ പരിയിട്ഠമത്തേന പരിയേസിത്വാ സത്ഥാദീനം ലദ്ധമത്തേനാതി അത്ഥോ. സസന്തി ഹിംസന്തി ഏതേനാതി സത്ഥന്തി വധോപകരണസ്സ പാസാണരജ്ജുആദിനോ സബ്ബസ്സാപി നാമന്തി ആഹ ലഗുളാതിആദി. ലഗുളന്തി മുഗ്ഗരസ്സേതം അധിവചനം. സത്ഥസങ്ഗഹോതി മാതികായം സത്ഥഹാരകന്തി ഏത്ഥ വുത്തസത്ഥസങ്ഗഹോ. പരതോ വുത്തനയത്താതി പരതോ നിഗമനവസേന വുത്തസ്സ ദുതിയപദസ്സ പദഭാജനേ വുത്തനയത്താ. ചിത്തസദ്ദസ്സ അത്ഥദീപനത്ഥം വുത്തോതി ചിത്ത-സദ്ദസ്സ വിചിത്താദിഅനേകത്ഥവിസയത്താ ഇതരേഹി നിവത്തേത്വാ വിഞ്ഞാണത്ഥം നിയമേതും വുത്തോ.

൧൭൪. കമ്മുനാ ബജ്ഝതീതി പാണാതിപാതകമ്മുനാ ബജ്ഝതി, തം കമ്മമസ്സ സിദ്ധന്തി അത്ഥോ. ഉഭയഥാപീതി ഉദ്ദിസകാനുദ്ദിസകവസേന. പച്ഛാ വാ തേന രോഗേനാതി ഏതേന അനാഗതമ്പി ജീവിതിന്ദ്രിയം ആരബ്ഭ പാണാതിപാതസ്സ പവത്തിം ദസ്സേതി. ഏവഞ്ച ‘‘യദാ സക്കോതി, തദാ തം ജീവിതാ വോരോപേഹീ’’തി ആണത്തിയാ ചിരേന സമിദ്ധിയമ്പി ആണത്തിക്ഖണേയേവ പാണാതിപാതോ. ഓപാതഖണനാദിഥാവരപയോഗേസു പയോഗകരണതോ പച്ഛാ ഗഹിതപടിസന്ധികസ്സാപി സത്തസ്സ മരണേ പാണാതിപാതോ ച അനാഗതാരമ്മണോ ഉപപന്നോ ഹോതി. യം പന സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ ‘‘പഞ്ച സിക്ഖാപദാനി പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണായേവാ’’തി വുത്തം, തം പാണാതിപാതാദിതോ വിരതിം സന്ധായ വുത്തം, ന പാണാതിപാതാദിന്തി ഗഹേതബ്ബം. അഞ്ഞചിത്തേനാതി അമാരേതുകാമതാചിത്തേന. ദുതിയപ്പഹാരേന മരതീതി പഠമപ്പഹാരം വിനാ ദുതിയേനേവ മരതീതി അത്ഥോ. പഠമപ്പഹാരേനേവാതി പഠമപ്പഹാരസമുട്ഠാപകചേതനാക്ഖണേയേവാതി അത്ഥോ. കിഞ്ചാപി പഠമപ്പഹാരോ സയമേവ ന സക്കോതി മാരേതും, ദുതിയം പന ലഭിത്വാ സക്കോന്തോ ജീവിതവിനാസഹേതു ഹോതി, തസ്മാ പഠമപ്പഹാരം വിനാ മരണസ്സ അസിദ്ധത്താ ‘‘പയോഗോ തേന ച മരണ’’ന്തി ഇമിനാ സംസന്ദനതോ പഠമപ്പഹാരേനേവ കമ്മബദ്ധോ യുത്തോ, ന ദുതിയേന തസ്സ അഞ്ഞചിത്തേന ദിന്നത്താ. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം അഞ്ഞേന പുഗ്ഗലേന ദുതിയപ്പഹാരദാനാദീസു വിയ. യദി പന ദുതിയപ്പഹാരദായകസ്സാപി പുഗ്ഗലസ്സ വധകചേതനാ അത്ഥി, തസ്സാപി അത്തനോ പയോഗേനാപി മതത്താ പയോഗക്ഖണേ പാണാതിപാതോതി വേദിതബ്ബം.

കമ്മാപത്തിബ്യത്തിഭാവത്ഥന്തി ആനന്തരിയാദികമ്മവിഭാഗസ്സ പാരാജികാദിആപത്തിവിഭാഗസ്സ ച പാകടഭാവത്ഥം. ‘‘ഏളകം മാരേമീ’’തി വിപരീതഗ്ഗഹണേപി ‘‘ഇമ’’ന്തി യഥാനിപന്നസ്സേവ പരമത്ഥതോ ഗഹിതത്താ യഥാവത്ഥുകം കമ്മബദ്ധോ ഹോതിയേവാതി ആഹ ഇമം വത്ഥുന്തിആദി. ഘാതകോ ച ഹോതീതി പാണാതിപാതകമ്മേന ബദ്ധോതി അത്ഥോ. മാതാദിഗുണമഹന്തേ ആരബ്ഭ പവത്തവധകചേതനായ മഹാസാവജ്ജതായ വുത്തം ‘‘ഇധ പന ചേതനാ ദാരുണാ ഹോതീ’’തി.

ലോഹിതകന്തി ലോഹിതമക്ഖിതം. കമ്മം കരോന്തേതി യുദ്ധകമ്മം കരോന്തേ. യഥാധിപ്പായം ഗതേതി യോധം വിജ്ഝിത്വാ പിതരി വിദ്ധേ, യോധം പന അവിജ്ഝിത്വാ കേവലം പിതരി വിദ്ധേപി വിസങ്കേതോ നത്ഥിയേവ പിതരിപി വധകചിത്തസ്സ അത്ഥിതായ, കേവലം യോധേ വിദ്ധേപി ഏസേവ നയോ. ആനന്തരിയം പന നത്ഥീതി പിതുവിസയം പാണാതിപാതകമ്മം നത്ഥീതി അത്ഥോ.

ഏവം വിജ്ഝാതി ഏവം പാദേഹി ഭൂമിയം ഠത്വാ ഏവം ധനും ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢിത്വാതിആദിനാ വിജ്ഝനപ്പകാരസിക്ഖാപനമുഖേന ആണാപേതീതി അത്ഥോ. ഏവം പഹരാതി ദള്ഹം അസിം ഗഹേത്വാ ഏവം പഹര. ഏവം ഘാതേഹീതി ഏവം കമ്മകാരണം കത്വാ മാരേഹി. തത്തകാ ഉഭിന്നം പാണാതിപാതാതി അനുദ്ദിസിത്വാ യേസം കേസഞ്ചി മാരണത്ഥായ ഉഭോഹി പയോഗസ്സ കതത്താ വുത്തം. സചേ ഹി ആണാപകോ ‘‘ഏവം വിദ്ധേ അസുകോ ഏവം മരതീ’’തി സഞ്ഞായ ‘‘ഏവം വിജ്ഝാ’’തി ആണാപേതി, നിയമിതസ്സേവ മരണേ ആണാപകസ്സ കമ്മബദ്ധോതി വദന്തി. സചേ ആണത്തോ ‘‘അസുക’’ന്തി നിയമേത്വാ ഉദ്ദിസ്സ സരം ഖിപതി, ആണാപകോ അനിയമേത്വാ ആണാപേതി, ആണാപകസ്സ യേസം കേസഞ്ചി മരണേപി കമ്മബദ്ധോ, ആണത്തസ്സ പന നിയമിതമരണേയേവാതി വേദിതബ്ബം. മജ്ഝേതി ഹത്ഥിനോ പിട്ഠിനോ മജ്ഝേ. ഏതേനാതി അധിട്ഠഹിത്വാ ആണാപേതീതിആദിപാളിവചനേന. തത്ഥാതി ആണത്തികപയോഗേ.

കിഞ്ചാപി കിരിയാവിസേസോ അട്ഠകഥാസു അനാഗതോ, പാളിയം പന ‘‘ഏവം വിജ്ഝ, ഏവം പഹര, ഏവം ഘാതേഹീ’’തി (പാരാ. ൧൭൪) കിരിയാവിസേസസ്സ പരാമട്ഠത്താ ആചരിയപരമ്പരാ ആഗതം കിരിയാവിസേസമ്പി പാളിസംസന്ദനതോ ഗഹേത്വാ ദസ്സേന്തോ അപരോ നയോതിആദിമാഹ. വിജ്ഝനന്തി ഉസുസത്തിആദീഹി വിജ്ഝനം. ഛേദനന്തി അസിആദീഹി ഹത്ഥപാദാദിച്ഛേദനം. ഭേദനന്തി മുഗ്ഗരാദീഹി സീസാദിഭേദനം ദ്വിധാകരണം. സങ്ഖമുണ്ഡകന്തി സീസകടാഹേ ചമ്മം സഹ കേസേഹി ഉപ്പാടേത്വാ ഥൂലസക്ഖരാഹി സീസകടാഹം ഘംസിത്വാ സങ്ഖവണ്ണകരണവസേന സങ്ഖമുണ്ഡകമ്മകരണം. ഏവമാദീതി ആദി-സദ്ദേന ബിളങ്ഗഥാലികാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. ഉരേ പഹരിത്വാ പിട്ഠിയം പഹരിത്വാ ഗീവായം പഹരിത്വാതിആദിനാ സരീരാവയവപ്പദേസേസു പഹരണവിജ്ഝനാദിനിയമോപി കിരിയാവിസേസേയേവ സങ്ഗയ്ഹതി അട്ഠകഥാസു സങ്ഖമുണ്ഡകാദിസരീരപ്പദേസവിസയായപി ഘാതനായ തത്ഥ പവേസിതത്താ, യം പന സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാരാജികകണ്ഡ ൨.൧൭൪ പയോഗകഥാവണ്ണനാ) പുരതോ പഹരിത്വാ മാരേഹീതിആദികസ്സ അട്ഠകഥാപാഠസ്സ ‘‘പുരിമപസ്സാദീനമ്പി വത്ഥുസഭാഗതോ വത്ഥുഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹണന്തി ആഹ പുരതോ പഹരിത്വാതിആദീ’’തി ഏവമധിപ്പായകഥനം, തം സങ്ഖമുണ്ഡകാദികസ്സ സരീരപ്പദേസേ കമ്മകാരണാകരണസ്സ അട്ഠകഥായ കിരിയാവിസേസവിസയേ വുത്തത്താ ന യുജ്ജതി. യഥാണത്തം മുഞ്ചിത്വാ പുഗ്ഗലന്തരമാരണമേവ ഹി വത്ഥുവിസംവാദോ, ന പഹരിതും ആണത്തം സരീരപ്പദേസവിസംവാദനം, തേനാഹ ‘‘വത്ഥും വിസം വാദേത്വാ…പേ… തതോ അഞ്ഞം മാരേതി. പുരതോ പഹരിത്വാ മാരേഹീതി വാ…പേ… നത്ഥി കമ്മബദ്ധോ’’തി, ഇദം പന യഥാണത്തവത്ഥുസ്മിമ്പി കിരിയാവിസേസവിസങ്കേതേന കമ്മബദ്ധാഭാവം ദസ്സേതും വുത്തന്തി പഞ്ഞായതി. തേന ‘‘വത്ഥും അവിസംവാദേത്വാ മാരേന്തീ’’തി ഏത്തകമേവ അവത്വാ ‘‘യഥാണത്തിയാ’’തി കിരിയാവിസേസനിയമോപി ദസ്സിതോ, ഇതരഥാ യഥാണത്തിയാതി വചനസ്സ നിരത്ഥകതാപത്തിതോ. വത്ഥുനിദ്ദേസേ ച ‘‘വത്ഥൂതി മാരേതബ്ബോ സത്തോ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൭൪) ഏത്തകമേവ വുത്തം, ന പന ‘‘യഥാണത്തസ്സ പഹരിതബ്ബസരീരപ്പദേസോപീ’’തി വുത്തം. തസ്മാ പുരതോ പഹരണാദിപി കിരിയാവിസേസേ ഏവ സങ്ഗയ്ഹതീതി അമ്ഹാകം ഖന്തി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. വത്ഥുവിസേസേനാതി മാതുആദിമതസത്തവിസേസേന. കമ്മവിസേസോതി ആനന്തരിയാദികമ്മവിസേസോ. ആപത്തിവിസേസോതി പാരാജികാദിആപത്തിവിസേസോ.

യദാ കദാചി പുബ്ബണ്ഹേതി ആണത്തദിവസതോ അഞ്ഞസ്സപി യസ്സ കസ്സചി ദിവസസ്സ പുബ്ബണ്ഹേ. ഏതം ഗാമേ ഠിതന്തി ഗാമോ പുഗ്ഗലനിയമനത്ഥം വുത്തോ, ന ഓകാസനിയമനത്ഥം, തസ്മാ ‘‘യത്ഥ കത്ഥചി മാരേതി, നത്ഥി വിസങ്കേതോ’’തി വുത്തം, ഏതേന കാലോകാസആവുധഇഅയാപഥകിരിയാവിസേസാനം നിയമിച്ഛായ അസതി യേന കേനചി പകാരേന മരണമേവ ഇച്ഛന്തസ്സ ആണാപകസ്സ മുഖാരുള്ഹവസേന വുത്തസ്സ ദേസകാലാദിനിയമസ്സ വിസങ്കേതേപി കമ്മബദ്ധോയേവാതി ഞാപിതം ഹോതി. യോ പന ചിത്തേന യത്ഥ കത്ഥചി യദാ കദാചി യേന കേനചി പകാരേന മരണമേവ ഇച്ഛന്തോപി കാലാദിവിസങ്കേതേന അകുസലതോ ചോദനതോ വാ മുച്ചിതുകാമോ ലേസേന കാലാദിനിയമം കരോതി, തസ്സ മനുസ്സവിഗ്ഗഹപാരാജികതോ പരിയായേന അമുച്ചനതോ കാലാദിവിസങ്കേതേപി കമ്മബദ്ധോവാതി ഗഹേത്വാ വിചാരണതോ ഗഹേതബ്ബം, കേചി പനേതം ന ഇച്ഛന്തി, വീമംസിതബ്ബം. തുണ്ഡേനാതി അഗ്ഗകോടിയാ. ഥരുനാതി ഖഗ്ഗമുട്ഠിനാ. ഏതം ഗച്ഛന്തന്തി ഗമനേന പുഗ്ഗലോവ നിയമിതോ, ന ഇരിയാപഥോ, തേനാഹ ‘‘നത്ഥി വിസങ്കേത’’ന്തി.

‘‘ദീഘം മാരേഹീ’’തി വുത്തേപി ദീഘസണ്ഠാനാനം ബഹുഭാവതോ ‘‘ഇത്ഥന്നാമം ഏവരൂപഞ്ച ദീഘ’’ന്തി അഞ്ഞേസം അസാധാരണലക്ഖണേന അനിദ്ദിട്ഠത്താ ‘‘അനിയമേത്വാ ആണാപേതീ’’തി വുത്തം, തേനേവാഹ ‘‘യം കിഞ്ചി താദിസം മാരേമീ’’തി. ഏത്ഥ ച ചിത്തേന ബഹൂസു ദീഘസണ്ഠാനേസു ഏകം നിയമേത്വാ വുത്തേപി വാചായ അനിയമിതത്താ അഞ്ഞസ്മിം താദിസേ മാരിതേ നത്ഥി വിസങ്കേതോതി വദന്തി. അത്താനം മുഞ്ചിത്വാ പരപാണിമ്ഹി പാണസഞ്ഞിതാലക്ഖണസ്സ അങ്ഗസ്സ അഭാവതോ നേവത്ഥി പാണാതിപാതോതി ആഹ ‘‘ആണാപകോ മുച്ചതീ’’തി. അത്താനം ഉദ്ദിസ്സ ‘‘അസുകട്ഠാനേ നിസിന്ന’’ന്തി ഓകാസനിയമേ തസ്മിം പദേസേ നിസിന്നസ്സ യസ്സ കസ്സചി ജീവിതിന്ദ്രിയം ആരബ്ഭ വധകചിത്തം ഉപ്പജ്ജതീതി വുത്തം ‘‘നേവ വധകോ മുച്ചതി ന ആണാപകോ’’തി. ഓകാസഞ്ഹി നിയമേത്വാ നിദ്ദിസന്തോ തസ്മിം ഓകാസേ നിസിന്നം മാരേതുകാമോ ഹോതി, സയം പന തദാ തത്ഥ നത്ഥി, തസ്മാ ഓകാസേന സഹ തത്ഥ നിസിന്നസ്സേവ ജീവിതിന്ദ്രിയം ആരമ്മണം ഹോതി, ന അത്തനോതി ഗഹേതബ്ബം. സചേ പന സയം തത്ഥേവ നിസീദിത്വാ അത്തനോ നിസിന്നട്ഠാനമേവ നിയമേത്വാ ‘‘മാരേഹീ’’തി വുത്തേപി അഞ്ഞോ തത്ഥ നിസിന്നോ മാരിയതി, തസ്സാപി അത്തനോപി ജീവിതം ആരബ്ഭ വധകചേതനാ പവത്തതി, പരസ്മിം തത്ഥ മാരിതേ ആണാപകസ്സ കമ്മബദ്ധോതി ഗഹേതബ്ബം. ഏവരൂപേ ഠാനേ ചിത്തപ്പവത്തിനിയമോ ബുദ്ധവിസയോ, ന അഞ്ഞേസം വിസയോതി ആഹ ‘‘തസ്മാ ഏത്ഥ ന അനാദരിയം കാതബ്ബ’’ന്തി.

ഏവം ആണാപേന്തസ്സ ആചരിയസ്സ താവ ദുക്കടന്തി സചേ ആണത്തികോ യഥാധിപ്പായം ന ഗച്ഛതി, ആചരിയസ്സ ആണത്തിക്ഖണേ ദുക്കടം. സചേ പന സോ യഥാധിപ്പായം ഗച്ഛതി, യം പരതോ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം, ആണത്തിക്ഖണേ തദേവ ഹോതി. അഥ സോ അവസ്സം ഘാതേതി, യം പരതോ ‘‘ആപത്തി സബ്ബേസം പാരാജികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൧൭൪) വുത്തം, തതോ ഇമസ്സ ആണത്തിക്ഖണേയേവ പാരാജികം ഹോതി, ന ദുക്കടഥുല്ലച്ചയാനീതി ഗഹേതബ്ബം. തേസമ്പി ദുക്കടന്തി ബുദ്ധരക്ഖിതാദീനമ്പി ആരോചനപച്ചയാ ദുക്കടം, ഇദഞ്ച യഥാണത്തിവസേന സങ്ഘരക്ഖിതസ്സ ജീവിതാ വോരോപനേ അസതി യുജ്ജതി, വോരോപനേ സതി തേസമ്പി ആരോചനക്ഖണേയേവ പാരാജികം. പടിഗ്ഗഹിതമത്തേതി ഇദം അവസ്സം പടിഗ്ഗഹണസഭാവദീപനത്ഥം വുത്തം, ന പടിഗ്ഗഹിതക്ഖണേയേവ ഥുല്ലച്ചയന്തി ദസ്സനത്ഥം. സചേ ഹി സോ അവസ്സം പടിഗ്ഗഹേസ്സതി, കമ്മം പന ന നിപ്ഫാദേസ്സതി, തദാ ആചരിയസ്സ ആണത്തിക്ഖണേയേവ ഥുല്ലച്ചയം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

മൂലട്ഠസ്സേവ ദുക്കടന്തി ഇദം മഹാഅട്ഠകഥായം ആഗതനയദസ്സനമത്തം, ന പനേതം അത്തനാ അധിപ്പേതം, തേനാഹ ഏവം സന്തേതിആദി, ഏവം മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തനയേന അത്ഥേ സതീതി അത്ഥോ. പടിഗ്ഗഹണേ ആപത്തിയേവ ന സിയാതി വധകസ്സ ‘‘സാധു സുട്ഠൂ’’തി മരണപടിഗ്ഗഹണേ ദുക്കടാപത്തി നേവ സിയാ, ഏവം അനോളാരികവിസയേപി താവ ദുക്കടം, കിമങ്ഗം പന മരണപടിഗ്ഗഹണേതി ദസ്സനത്ഥം സഞ്ചരിത്തപടിഗ്ഗഹണാദി നിദസ്സിതം. ‘‘അഹോ വത ഇത്ഥന്നാമോ ഹതോ അസ്സാ’’തി ഏവം മരണാഭിനന്ദനദസ്സനത്ഥം സഞ്ചരിത്തപടിഗ്ഗഹണാദിഭിനന്ദനേ ദുക്കടേ സതി പഗേവ ‘‘അഹം തം മാരേസ്സാമീ’’തി മരണപടിഗ്ഗഹണേതി അധിപ്പായോ. പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സേവേതം ദുക്കടന്തി അവധാരണേന സങ്ഘരക്ഖിതസ്സ പടിഗ്ഗഹണപച്ചയാ മൂലട്ഠസ്സ നത്ഥേവ ആപത്തീതി ദസ്സേതി, വിസങ്കേതത്താ പഠമം ആണത്തദുക്കടമേവസ്സ ഹോതി. കേചി പന ‘‘മൂലട്ഠസ്സാപി ദുക്കടമേവാ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം ഏകേന പയോഗേന ദ്വിന്നം ദുക്കടാനം അസമ്ഭവാ. പുരിമനയേതി സമനന്തരാതീതേ അവിസക്കിയദൂതനിദ്ദേസേ. ഏതന്തി ദുക്കടം. ഓകാസാഭാവേനാതി മൂലട്ഠസ്സ ഥുല്ലച്ചയസ്സ വുച്ചമാനത്താ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ ദുക്കടം ന വുത്തം ഓകാസാഭാവേന, ന പന ആപത്തിഅഭാവതോതി അധിപ്പായോ.

൧൭൫. സയം സങ്ഘത്ഥേരത്താ ‘‘ഉപട്ഠാനകാലേ’’തി വുത്തം. വാചായ വാചായ ദുക്കടന്തി ‘‘യോ കോചി മമ വചനം സുത്വാ ഇമം മാരേതൂ’’തി ഇമിനാ അധിപ്പായേന അവത്വാ കേവലം മരണാഭിനന്ദനവസേനേവ വുത്തത്താ ചോരാപി നാമ തം ന ഹനന്തീതിആദിവാചായപി ദുക്കടമേവ വുത്തം. ദ്വിന്നം ഉദ്ദിസ്സാതി ദ്വേ ഉദ്ദിസ്സ, ദ്വിന്നം വാ മരണം ഉദ്ദിസ്സ. ഉഭോ ഉദ്ദിസ്സ മരണം സംവണ്ണേന്തസ്സ പയോഗസമുട്ഠാപികായ ചേതനായ ഏകത്തേപി ‘‘ദ്വേ പാണാതിപാതാ’’തി വത്തബ്ബതാസങ്ഖാതം ബലവഭാവം ആപജ്ജിത്വാ പടിസന്ധിപവത്തീസു മഹാവിപാകത്താ ‘‘അകുസലരാസീ’’തി വുത്തം, ബഹൂ ഉദ്ദിസ്സ മരണസംവണ്ണനേപി ഏസേവ നയോ. തത്തകാ പാണാതിപാതാതി യത്തകാ സംവണ്ണനം സുത്വാ മരിസ്സന്തി, തത്തകാനമ്പി വത്തമാനം അനാഗതഞ്ച ജീവിതിന്ദ്രിയം സബ്ബം ആലമ്ബിത്വാവ ചേതനായ പവത്തനതോ തത്തകാ പാണാതിപാതാ ഹോന്തി, തത്തകാഹി ചേതനാഹി ദാതബ്ബം പവത്തിവിപാകം ഏകാവ സാ ചേതനാ ദാതും സക്കോതീതി അത്ഥോ, പടിസന്ധിവിപാകം പന സയഞ്ച പുബ്ബാപരചേതനാ ച ഏകേകമേവ ദാതും സക്കോതീതി ഗഹേതബ്ബം.

൧൭൬. യേസം ഹത്ഥതോതി യേസം ഞാതകപവാരിതാദീനം ഹത്ഥതോ, ഇദഞ്ച ഭിക്ഖുനോ രൂപിയമൂലസ്സ അഭാവം സന്ധായ വുത്തം, അത്തനോവ ധനഞ്ചേ, സയമേവ മൂലം ഗഹേത്വാ മുഞ്ചതി, മൂലം പന അഗ്ഗഹേത്വാപി പോത്ഥകസ്സ പോത്ഥകസാമിനോ സന്തകത്താപാദനമേവേത്ഥ പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബം. ലേഖാദസ്സനകോതൂഹലകാതി സുന്ദരക്ഖരം ദിസ്വാ വാ ‘‘കീദിസം നു ഖോ പോത്ഥക’’ന്തി വാ ഓലോകേതുകാമാ.

പാണാതിപാതസ്സ പയോഗത്താതി സരീരതോ പാണവിയോജനസ്സ നിട്ഠാപകപയോഗത്താ. ഓപാതഖണനത്ഥം പന കുദാലാദിഅത്ഥായ അയോബീജസമുട്ഠാപനത്ഥം അകപ്പിയപഥവിം വാ കുദാലദണ്ഡാദീനം അത്ഥായ ഭൂതഗാമം വികോപേന്തസ്സ പാചിത്തിയമേവ. പാണാതിപാതപയോഗത്താഭാവാ അദിന്നാദാനപുബ്ബപയഓഗേ വിയ ദുതിയപരിയേസനാദീസുപി ഏത്ഥ ദുക്കടട്ഠാനേ ദുക്കടം, മുസാവാദാദിപാചിത്തിയട്ഠാനേ പാചിത്തിയമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. പമാണേതി അത്തനാ സല്ലക്ഖിതേ പമാണേ. തച്ഛേത്വാതി ഉന്നതപ്പദേസം തച്ഛേത്വാ. പംസുപച്ഛിന്തി സബ്ബന്തിമം പംസുപച്ഛിം. ഏത്തകം അലന്തി നിട്ഠാപേതുകാമതായ സബ്ബന്തിമപയഓഗസാധികാ ചേതനാ സന്നിട്ഠാപകചേതനാ, മഹാഅട്ഠകഥായം ‘‘ഏകസ്മിം ദിവസേ അവൂപസന്തേനേവ പയോഗേന ഖണിത്വാ നിട്ഠാപേന്തം സന്ധായ സബ്ബന്തിമാ സന്നിട്ഠാപകചേതനാ വുത്താ, ഇതരാസു പന അട്ഠകഥാസു ‘‘ഇമസ്മിം പതിത്വാ മരന്തൂ’’തി അധിപ്പായേന ഏകസ്മിം ദിവസേ കിഞ്ചി ഖണിത്വാ അപരസ്മിമ്പി ദിവസേ തതോ കിഞ്ചി കിഞ്ചി ഖണിത്വാ നിട്ഠാപേന്തം സന്ധായ വുത്തന്തി ഏവം അട്ഠകഥാനം അഞ്ഞമഞ്ഞവിരോധോ ഞാതബ്ബോ. അത്തനോ ധമ്മതായാതി അജാനിത്വാ, പക്ഖലിത്വാ വാ. അരഹന്താപി സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തീതി അഞ്ഞേഹി പാതിയമാനാനം അമരിതുകാമാനമ്പി അരഹന്താനം മരണം സമ്ഭവതീതി വുത്തം. പുരിമനയേതി ‘‘മരിതുകാമാ ഇധ മരിസ്സന്തീ’’തി വുത്തനയേ. വിസങ്കേതോതി മരിതുകാമാനം മാരേതുകാമാനഞ്ച ഉദ്ദിസ്സ ഖതത്താ അമരിതുകാമാനം മരണേ കമ്മബദ്ധോ നത്ഥീതി അത്ഥോ.

തത്ഥ പതിതം ബഹി നീഹരിത്വാതി ഇദം തത്ഥ പതനപച്ചയാ മരണസ്സ പവത്തത്താ വുത്തം. ആവാടേ പതിത്വാ ഥോകം ചിരായിത്വാ ഗച്ഛന്തം ഗഹേത്വാ മാരിതേ തത്ഥ പതിതരോഗേന പീളിതസ്സ ഗച്ഛതോ പക്ഖലിത്വാ പാസാണാദീസു പതനേനാപി മരണേപി ഓപാതഖണകോ ന മുച്ചതീതി വേദിതബ്ബം. അമരിതുകാമാ വാതി അധിപ്പായസ്സ സമ്ഭവതോ ഓപപാതികേ ഉത്തരിതും അസക്കുണിത്വാ മതേപി പാരാജികം വുത്തം. ‘‘നിബ്ബത്തിത്വാ’’തി വുത്തത്താ പതനം ന ദിസ്സതീതി ചേ? തത്ഥസ്സ നിബ്ബത്തിയേവ പതനന്തി നത്ഥി വിരോധോ. യസ്മാ മാതുയാ പതിത്വാ പരിവത്തിതലിങ്ഗായ മതായ സോ മാതുഘാതകോ ഹോതി, ന കേവലം മനുസ്സപുരിസഘാതകോ, തസ്മാ പതിതസ്സേവ വസേന ആപത്തീതി അധിപ്പായേന ‘‘പതനരൂപം പമാണ’’ന്തി വുത്തം, ഇദം പന അകാരണം ‘‘ലിങ്ഗേ പരിവത്തേപി ഏകസന്താനത്തസ്സ അവിഗതത്താ. മനുസ്സഭൂതം മാതരം വാ പിതരം വാ അപി പരിവത്തലിങ്ഗം ജീവിതാ വോരോപേന്തസ്സ കമ്മം ആനന്തരിയ’’ന്തി ഹി അട്ഠകഥായം വുത്തം. യേന പന സഭാവേന സത്താ ജായന്തി, തേനേവ മരന്തി, സോവ തേസം രൂപന്തരഗ്ഗഹണേപി സഭാവോതി ‘‘മരണരൂപമേവ പമാണം, തസ്മാ പാചിത്തിയ’’ന്തി വുത്തോ. പച്ഛിമോ വാദോ പമാണം, ഏവം സന്തേ പാളിയം ‘‘യക്ഖോ വാ പേതോ വാ തിരച്ഛാനഗതമനുസ്സവിഗ്ഗഹോ വാ തസ്മിം പതതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. പതിതേ ദുക്ഖാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. മരതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി കസ്മാ വുത്തന്തി ചേ? നായം ദോസോ. ‘‘യക്ഖോ വാ പേതോ വാ’’തി ഹി പഠമം സകരൂപം ദസ്സേത്വാ രൂപന്തരം ഗഹേത്വാപി ഠിതേയേവ യക്ഖപേതേ ദസ്സേതും ‘‘തിരച്ഛാനഗതമനുസ്സവിഗ്ഗഹോ വാ’’തി വുത്തം. തസ്മാ തിരച്ഛാനഗതവിഗ്ഗഹോ മനുസ്സവിഗ്ഗഹോ വാ യക്ഖോ വാ പേതോ വാതി ഏവമേത്ഥ യോജനാ കാതബ്ബാ. കേചി പന ‘‘മനുസ്സവിഗ്ഗഹേന ഠിതതിരച്ഛാനഗതാനം ആവേണികം കത്വാ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം വിയ ദിസ്സതീ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം തിരച്ഛാനോ വാ മനുസ്സവിഗ്ഗഹോതി വത്തബ്ബതോ, അട്ഠകഥാസു ച ഇമസ്സ വിസേസസ്സ അവുത്തത്താ. യക്ഖപേതരൂപേന മതേപി ഏസേവ നയോതി ഇമിനാ മരണരൂപസ്സേവ പമാണത്താ ഥുല്ലച്ചയം അതിദിസതി.

മുധാതി അമൂലേന. സോ നിദ്ദോസോതി തേന തത്ഥ കതപയോഗസ്സ അഭാവതോ, യദി പന സോപി തത്ഥ കിഞ്ചി കരോതി, ന മുച്ചതി ഏവാതി ദസ്സേന്തോ ഏവം പതിതാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഏവന്തി ഏവം മയാ കതേതി അത്ഥോ. ന നസ്സിസ്സന്തീതി അദസ്സനം ന ഗമിസ്സന്തി, ന പലായിസ്സന്തീതി അധിപ്പായോ. സുഉദ്ധരാ വാ ഭവിസ്സന്തീതി ഇദം ഗമ്ഭീരസ്സ ഓപാതസ്സ പൂരണേ പയോജനദസ്സനം. ഉത്താനേ കതേ ഓപാതേ സീഘം അമ്ഹേഹി ഗഹേത്വാ മാരേതും സുഉദ്ധരാ ഭവിസ്സന്തീതി അധിപ്പായോ. വിപ്പടിസാരേ ഉപ്പന്നേതി മൂലട്ഠം സന്ധായ വുത്തം. യദി പന പച്ഛിമോപി ലഭിത്വാ തത്ഥ വുത്തപ്പകാരം കിഞ്ചി കത്വാ പുന വിപ്പടിസാരേ ഉപ്പന്നേ ഏവം കരോതി, തസ്സാപി ഏസേവ നയോ. ജാതപഥവീ ജാതാതി ഈദിസേ പുന അഞ്ഞേന ഓപാതേ ഖതേ തദാ മുച്ചതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം, ജാതപഥവീസദിസം കത്വാ പുന സുട്ഠു കോട്ടേത്വാ ദള്ഹതരം പൂരിതേപി മുച്ചതിയേവാതി ഗഹേതബ്ബം.

ഥദ്ധതരന്തി ഥിരകരണത്ഥം അപരാപരായ പാസയട്ഠിയാ സദ്ധിം ബന്ധിത്വാ വാ തമേവ വാ സിഥിലഭൂതപാസം ഥദ്ധതരം ബന്ധിത്വാ ഠപേതി. ഖാണുകന്തി പാസയട്ഠിബന്ധനഖാണുകം. തത്ഥജാതകയട്ഠിം ഛിന്ദിത്വാ മുച്ചതീതി ഇദം അരഞ്ഞേ യഥാഠിതമേവ ദണ്ഡം മൂലേ അച്ഛിന്ദിത്വാ പാസബന്ധനയോഗ്ഗം കത്വാ ഠപിതത്താ തത്ഥ അഞ്ഞോപി കോചി പാസം ബന്ധേയ്യ, മൂലട്ഠോ ന മുച്ചതി, തം പന മൂലേപി ഛിന്ദിത്വാ ഖണ്ഡാഖണ്ഡം കത്വാ മുച്ചതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. രജ്ജുകേതി വാകേഹി ഏകവാരം വട്ടിതരജ്ജുകേ. സയം വട്ടിതന്തി തനുകവട്ടിതം ദിഗുണതിഗുണതാപാദനേന അത്തനാ വട്ടിതം. ഉബ്ബട്ടേത്വാതി പാകതികം കത്വാ. ഗോപേന്തോപീതി ഹീരം ഹീരം കത്വാ ഗോപേന്തോപി.

൧൭൭. ആലമ്ബനരുക്ഖോ വാതി തത്ഥജാതകം സന്ധായ വുത്തം. തദത്ഥമേവ കത്വാതി മാരണത്ഥമേവ അയോബീജസമുട്ഠാപനാദിനാ വാസിആദിം സത്ഥം കാരേത്വാ. പാകതികന്തി അഞ്ഞേഹി കതം പകതിസത്ഥമേവ ലഭിത്വാ മൂലട്ഠേന ഠപിതം ഹോതീതി അത്ഥോ. മുച്ചതീതി മൂലട്ഠോ മുച്ചതി. വിസമണ്ഡലന്തി മഞ്ചപീഠാദീസു ആലിത്തം വിസമണ്ഡലം.

വത്വാ അസിം ഉപനിക്ഖിപതീതി ഏത്ഥ മുഖേന അവത്വാ മനസാവ ചിന്തേത്വാ ഉപനിക്ഖിപനേപി ഏസേവ നയോ. പുരിമനയേനാതി യേസം ഹത്ഥതോ മൂലം ഗഹിതന്തിആദിനാ. വിസഭാഗരോഗോ നാമ കുട്ഠാദിവിരൂപഭാവതോ, ഗണ്ഡപീളകാദി വാ ജീവിതപ്പവത്തിയാ പച്ചനീകത്താ.

൧൭൮. മനാപിയേപി ഏസേവ നയോതി ഏതേന മനാപിയം രൂപം ഉപസംഹരതീതി ഏത്ഥ യം വാ മനാപരൂപം, തസ്സ സമീപേ ഠപേതി, അത്തനാ വാ മനാപിയേന രൂപേന സമന്നാഗതോ തിട്ഠതീതിആദി യോജേതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. അലങ്കരിത്വാ ഉപസംഹരതീതി ‘‘അലാഭകേന സുസ്സിത്വാ മരതൂ’’തി ഇമിനാ അധിപ്പായേന ഉപസംഹരതി, തേനേവ ‘‘സചേ ഉത്തസിത്വാ മരതി, വിസങ്കേതോ’’തി വുത്തം. അലാഭകേന സുസ്സിത്വാ മരതീതി ഏത്ഥ പാരാജികോതി പാഠസേസോ ദട്ഠബ്ബോ. മഹാകച്ഛു നാമ വല്ലിഫലവിസേസോ, യസ്സ മജ്ജാരപാദസ്സേവ സണ്ഠാനം ദുക്ഖസമ്ഫസ്സാനി സുഖുമലോമാനി ച ഹോന്തി. ഹംസപുപ്ഫന്തി ഹംസാദീനം പക്ഖലോമം സന്ധായ വദന്തി. അത്തനോ ധമ്മതായ മരതി, അനാപത്തീതി പാരാജികം സന്ധായ വുത്തം ദുക്കടാ ന മുച്ചനതോ.

൧൭൯. അസഞ്ചിച്ചാതി ഇദം മരണസംവത്തനികഉപക്കമസ്സ അസല്ലക്ഖണം സന്ധായ വുത്തന്തി ആഹ ഇമിനാ ഉപക്കമേനാതിആദി. അജാനന്തസ്സാതി ഇദം പന മരണസംവത്തനികവിസാദിഉപക്കമകരണസ്സ അജാനനം സന്ധായ വുത്തന്തി ആഹ ഇമിനാ അയം മരിസ്സതീതിആദി. ന മരണാധിപ്പായസ്സാതി ഇദം ദുക്ഖുപ്പാദകം ഉപക്കമന്തി ജാനന്തസ്സാപി മരണാധിപ്പായസ്സ അഭാവം സന്ധായ വുത്തന്തി ആഹ മരണം അനിച്ഛന്തസ്സാതിആദി. അനുപ്പബന്ധാഭാവാതി ദോമനസ്സവീഥീനം നിരന്തരപ്പവത്തിഅഭാവാ.

പദഭാജനീയവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ

൧൮൦. വോഹാരവസേനാതി പുബ്ബഭാഗവോഹാരവസേന, മരണാധിപ്പായസ്സ സന്നിട്ഠാപകചേതനാക്ഖണേ കരുണായ അഭാവതോ കാരുഞ്ഞേന പാസേ ബദ്ധസൂകരമോചനം (പാരാ. ൧൫൩) വിയ ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ‘‘യഥായുനാ’’തി വുത്തമേവത്ഥം ‘‘യഥാനുസന്ധിനാ’’തി പരിയായന്തരേന വുത്തം. ഹേട്ഠാ കിസ്മിഞ്ചി വിജ്ജമാനേ സാടകം വലിം ഗണ്ഹാതീതി ആഹ ‘‘യസ്മിം വലി ന പഞ്ഞായതീ’’തി. പടിവേക്ഖണഞ്ചേതം ഗിഹീനം സന്തകേ ഏവാതി ദട്ഠബ്ബം. പാളിയം മുസലേ ഉസ്സിതേതി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഉപത്ഥമ്ഭേത്വാ ദ്വീസു മുസലേസു ഭിത്തിം അപസ്സായ ഠപിതേസൂതി അത്ഥോ. ഉദുക്ഖലഭണ്ഡികന്തി ഉദുക്ഖലത്ഥായ ആനീതം ദാരുഭണ്ഡം. പരിബന്ധന്തി ഭോജനപരിബന്ധം, ഭോജനന്തരായന്തി വുത്തം ഹോതി.

൧൮൧. അഗ്ഗകാരികന്തി ഏത്ഥ കാരിക-സദ്ദസ്സ ഭാവവചനത്താ ‘‘അഗ്ഗകിരിയ’’ന്തി അത്ഥം വത്വാപി യസ്മാ കിരിയം ദാതും ന സക്കാ, തസ്മാ ദാനസങ്ഖാതായ അഗ്ഗകിരിയായ യുത്തപിണ്ഡപാതമേവ ഇധ ഉപചാരയുത്തിയാ അഗ്ഗകിരിയാതി ഗഹേതബ്ബന്തി ആഹ പഠമം ലദ്ധപിണ്ഡപാതന്തിആദി.

൧൮൨-൩. ദണ്ഡമുഗ്ഗരനിഖാദനവേമാദീനം വസേനാതി ഏത്ഥ ദണ്ഡോ നാമ ദീഘദണ്ഡോ. മുഗ്ഗരോ നാമ രസ്സോ. വേമം നാമ തന്തവായാനം വത്ഥവായനഉപകരണം, യേന വീതം തന്തം ഘട്ടേന്തി. വിഭത്തിബ്യത്തയേനാതി വിഭത്തിവിപരിണാമേന. വിസേസാധിഗമോതി സമാധി വിപസ്സനാ ച. വിസേസാധിഗമന്തി ലോകുത്തരധമ്മപടിലാഭം. ബ്യാകരിത്വാതി ആരോചേത്വാ, ഇദഞ്ച വിസേസസ്സ അധിഗതഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം. അധിഗതവിസേസാ ഹി ദിട്ഠാനുഗതിആപജ്ജനത്ഥം ലജ്ജീഭിക്ഖൂനം അവസ്സം അധിഗമം ബ്യാകരോന്തി, അധിഗതവിസേസേന പന അബ്യാകരിത്വാപി ആഹാരം ഉപച്ഛിന്ദിതും ന വട്ടതി, അധിഗമന്തരായവിനോദനത്ഥമേവ ആഹാരൂപച്ഛേദസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ തദധിഗമേ സോ ന കാതബ്ബോവ. കിം പനാധിഗമം ആരോചേതും വട്ടതീതി ആഹ സഭാഗാനന്തിആദി. ഭണ്ഡകം വാ ധോവന്താതി ചീവരം വാ ധോവന്താ. ധോവനദണ്ഡകന്തി ചീവരധോവനദണ്ഡം.

൧൮൫. മദ്ദാപേത്വാ പാതേതി, വിസങ്കേതോതി യഥാണത്തിയാ അകതത്താ വുത്തം, യദി പന ആണാപകോ മദ്ദനമ്പി മദ്ദാപനമ്പി സന്ധായ വോഹാരവസേന ‘‘മദ്ദിത്വാ പാതേഹീ’’തി വദതി, വിസങ്കേതോ നത്ഥീതി വേദിതബ്ബം. ‘‘മരണവണ്ണം വാ സംവണ്ണേയ്യാ’’തി (പാരാ. ൧൭൧) വുത്തത്താ ആഹ ‘‘പരിയായോ നാമ നത്ഥീ’’തി, പരിയായേന ആപത്തിമോക്ഖോ ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. അവിജായനത്ഥായ ഗബ്ഭഗ്ഗഹണതോ പുരേതരമേവ ഭേസജ്ജം ദേന്തസ്സ കുച്ഛിയം ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഗബ്ഭോ വിനസ്സതീതി ഇമിനാ അധിപ്പായേന ദിന്നേ തഥാമരന്താനം വസേന കമ്മബദ്ധോ, കുച്ഛിയം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതീതി ഇമിനാ അധിപ്പായേന ദിന്നേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ മരതു വാ മാ വാ, നേവത്ഥി കമ്മബദ്ധോ.

സഹധമ്മികാനന്തി ഏകസ്സ സത്ഥു സാസനേ സഹസിക്ഖമാനധമ്മാനം, സഹധമ്മേ വാ സിക്ഖാപദേ സിക്ഖനഭാവേന നിയുത്താനം. സമസീലസദ്ധാനന്തിആദിനാ ദുസ്സീലാനം ഭിന്നലദ്ധികാനഞ്ച അകാതുമ്പി ലബ്ഭതീതി ദസ്സേതി. ഞാതകപവാരിതട്ഠാനതോതി അത്തനോ തേസം വാ ഞാതകപവാരിതട്ഠാനതോ. അരിയേഹി അകതാ അയുത്തവസേന അകതപുബ്ബാ വിഞ്ഞത്തി അകതവിഞ്ഞത്തി.

പടിയാദിയതീതി സമ്പാദിയതി. അകാതും ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ ദുക്കടം വദന്തി, അയുത്തതാവസേനേവ പനേത്ഥ അകരണപടിക്ഖേപോ യുത്തോ, ന ആപത്തിവസേനാതി ഗഹേതബ്ബം. യാവ ഞാതകാ പസ്സന്തീതി യാവ തസ്സ ഞാതകാ പസ്സന്തി.

പിതുഭഗിനീ പിതുച്ഛാ. മാതുഭാതാ മാതുലോ. നപ്പഹോന്തീതി കാതും ന സക്കോന്തി. ന യാചന്തീതി ലജ്ജായ ന യാചന്തി. ‘‘ആഭോഗം കത്വാ’’തി വുത്തത്താ അഞ്ഞഥാ ദേന്തസ്സ ആപത്തിയേവ. കേചി പന ‘‘ആഭോഗം അകത്വാപി ദാതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം ഭേസജ്ജകരണസ്സ പാളിയം ‘‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു പാരാജികസ്സ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാരാ. ൧൮൭) ഏവം അന്തരാപത്തിദസ്സനവസേന സാമഞ്ഞതോ പടിക്ഖിത്തത്താ, അട്ഠകഥായം അവുത്തപ്പകാരേന കരോന്തസ്സ സുത്തേനേവ ആപത്തി സിദ്ധാതി ദട്ഠബ്ബാ, തേനേവ അട്ഠകഥായമ്പി ‘‘തേസഞ്ഞേവ സന്തക’’ന്തിആദി വുത്തം. അഞ്ഞേസന്തി അസാലോഹിതാനം, തേനാഹ ഏതേസം പുത്തപരമ്പരായാതിആദി. കുലപരിവട്ടോതി കുലസ്മിം ഞാതിപരമ്പരാ. ഭേസജ്ജം കരോന്തസ്സാതി യഥാവുത്തവിധിനാ കരോന്തസ്സ, ‘‘താവകാലികം ദസ്സാമീ’’തി ആഭോഗം അകത്വാ ദേന്തസ്സാപി പന അന്തരാപത്തി ദുക്കടം വിനാ മിച്ഛാജീവം വാ കുലദൂസനം വാ ന ഹോതിയേവ, തേനാഹ – ‘‘വേജ്ജകമ്മം വാ കുലദൂസകാപത്തി വാ ന ഹോതീ’’തി. ഞാതകാനഞ്ഹി സന്തകം യാചിത്വാപി ഗഹേതും വട്ടതി, തസ്മാ തത്ഥ കുലദൂസനാദി ന സിയാ. സബ്ബപദേസൂതി ‘‘ചൂളമാതുയാ’’തിആദീസു സബ്ബപദേസു.

ഉപജ്ഝായസ്സ ആഹരാമാതി ഇദം ഉപജ്ഝായേന ‘‘മമ ഞാതകാനം ഭേസജ്ജം ആഹരഥാ’’തി ആണത്തേഹി കത്തബ്ബവിധിദസ്സനത്ഥം വുത്തം, ഇമിനാ ച സാമണേരാദീനം അപച്ചാസായപി പരജനസ്സ ഭേസജ്ജകരണം ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. വുത്തനയേന പരിയേസിത്വാതി ഇമിനാ ‘‘ഭിക്ഖാചാരവത്തേന വാ’’തി ഇമിനാ, ‘‘ഞാതിസാമണേരേഹീ’’തി ഇമിനാ ച വുത്തമത്ഥം അതിദിസതി. അപച്ചാസീസന്തേനാതി ആഗന്തുകചോരാദീനം കരോന്തേനാപി ‘‘മനുസ്സാ നാമ ഉപകാരകാ ഹോന്തീ’’തി അത്തനോ തേഹി ലാഭം അപത്ഥയന്തേന. പച്ചാസായ കരോന്തസ്സ പന വേജ്ജകമ്മകുലദൂസനാദിദോസോ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഏവം ഉപകാരേ കതേ സാസനഗുണം ഞത്വാ പസീദന്തി, സങ്ഘസ്സ വാ ഉപകാരകാ ഹോന്തീ’’തി കരണേ പന ദോസോ നത്ഥി. കേചി പന ‘‘അപച്ചാസീസന്തേന ആഗന്തുകാദീനം പടിക്ഖിത്തപുഗ്ഗലാദീനമ്പി ദാതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം കത്തബ്ബാകത്തബ്ബട്ഠാനവിഭാഗസ്സനിരത്ഥകത്തപ്പസങ്ഗതോ ‘‘അപച്ചാസീസന്തേന സബ്ബേസം ദാതും കാതുഞ്ച വട്ടതീ’’തി ഏത്തകമത്തസ്സേവ വത്തബ്ബതോ. അപച്ചാസീസനഞ്ച മിച്ഛാജീവകുലദൂസനാദിദോസനിസേധനത്ഥമേവ വുത്തം ഭേസജ്ജകരണസങ്ഖതായ ഇമിസ്സാ അന്തരാപത്തിയാ മുച്ചനത്ഥം ആഗന്തുകചോരാദീനം അനുഞ്ഞാതാനം ദാനേനേവ തായ ആപത്തിയാ മുച്ചനതോതി ഗഹേതബ്ബം. തേനേവ അപച്ചാസീസന്തേനാപി അകാതബ്ബട്ഠാനം ദസ്സേതും സദ്ധം കുലന്തിആദി വുത്തം. പുച്ഛന്തീതി ഇമിനാ ദിട്ഠദിട്ഠരോഗീനം പരിയായേനാപി വത്വാ വിചരണം അയുത്തന്തി ദസ്സേതി. പുച്ഛിതസ്സാപി പന പച്ചാസീസന്തസ്സ പരിയായകഥാപി ന വട്ടതീതി വദന്തി.

സമുല്ലപേസീതി അപച്ചാസീസന്തോ ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞം കഥം സമുട്ഠാപേസി. ആചരിയഭാഗോതി വിനയാചാരം അകോപേത്വാ ഭേസജ്ജാചിക്ഖണേന വേജ്ജാചരിയഭാഗോതി അത്ഥോ. പുപ്ഫപൂജനത്ഥായ സമ്പടിച്ഛിയമാനം രൂപിയം അത്തനോ സന്തകത്തഭജനേന നിസ്സഗ്ഗിയമേവാതി ആഹ ‘‘കപ്പിയവസേന ഗാഹാപേത്വാ’’തി, ‘‘അമ്ഹാകം രൂപിയം ന വട്ടതി, പുപ്ഫപൂജനത്ഥം പുപ്ഫം വട്ടതീ’’തിആദിനാ പടിക്ഖിപിത്വാ കപ്പിയേന കമ്മേന ഗാഹാപേത്വാതി അത്ഥോ.

യദി ‘‘പരിത്തം കരോഥാ’’തി വുത്തേ കരോന്തി, ഭേസജ്ജകരണം വിയ ഗിഹികമ്മം വിയ ഹോതീതി ‘‘ന കാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ‘‘പരിത്തം ഭണഥാ’’തി വുത്തേ പന ധമ്മജ്ഝേസനത്താ അനജ്ഝിട്ഠേനപി ഭണിതബ്ബോ ധമ്മോ, പഗേവ അജ്ഝിട്ഠേനാപീതി ‘‘കാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ചാലേത്വാ സുത്തം പരിമജ്ജിത്വാതി ഇദം ‘‘പരിത്താണം ഏത്ഥ പവേസേമീ’’തി ചിത്തേന ഏവം കതേ പരിത്താണാ തത്ഥ പവേസിതാ നാമ ഹോതീതി വുത്തം. വിഹാരതോ…പേ… ദുക്കടന്തി ഇദം അഞ്ഞാതകഗഹട്ഠേ സന്ധായ വുത്തന്തി വദന്തി. പാദേസു ഉദകം ആകിരിത്വാതി ഇദം തസ്മിം ദേസേ ചാരിത്തവസേന വുത്തം. വുത്തഞ്ഹി ‘‘തത്ഥ പാളിയാ നിസിന്നാനം ഭിക്ഖൂനം പാദേസു രോഗവൂപസമനാദിഅത്ഥായ ഉദകം സിഞ്ചിത്വാ പരിത്തം കാതും സുത്തഞ്ച ഠപേത്വാ ‘പരിത്തം ഭണഥാ’തി വത്വാ ഗച്ഛന്തി. ഏവഞ്ഹി കരിയമാനേ യദി പാദേ അപനേന്തി, മനുസ്സാ തം അവമങ്ഗലന്തി മഞ്ഞന്തി, രോഗോ വാ ന വൂപസമിസ്സതീ’’തി. തേനാഹ ‘‘ന പാദാ അപനേതബ്ബാ’’തി. മതസരീരദസ്സനേ വിയ കേവലം സുസാനദസ്സനേപി ‘‘ഇദം ജാതാനം സത്താനം ഖയഗമനട്ഠാന’’ന്തി മരണസഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജതീതി ആഹ ‘‘സീവഥികദസ്സനേ…പേ… ‘മരണസ്സതിം പടിലഭിസ്സാമാ’തി കമ്മട്ഠാനസീസേന ഗന്തും വട്ടതീ’’തി. ലേസകപ്പം അകത്വാ സമുപ്പന്നസുദ്ധചിത്തേന ‘‘പരിവാരത്ഥായ ആഗച്ഛന്തൂ’’തി വുത്തേപി ഗന്തും വട്ടതി.

അനാമട്ഠപിണ്ഡപാതോതി അഗ്ഗഹിതഅഗ്ഗോ, അപരിഭുത്തോതി അത്ഥോ. കഹാപണഗ്ഘനകോ ഹോതീതി ഇമിനാ ദായകേഹി ബഹുബ്യഞ്ജനേന സമ്പാദേത്വാ സക്കച്ചം ദിന്നഭാവം ദീപേതി. ഥാലകേതി സങ്ഘികേ കംസാദിമയേ ഥാലകേ, പത്തോപി ഏത്ഥ സങ്ഗയ്ഹതി. ന വട്ടതീതി ഇമിനാ ദുക്കടന്തി ദസ്സേതി. ദാമരികചോരസ്സാതി രജ്ജം പത്ഥേന്തസ്സ പാകടചോരസ്സ. അദീയമാനേപി ‘‘ന ദേന്തീ’’തി കുജ്ഝന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ആമിസസ്സ ധമ്മസ്സ ച അലാഭേന അത്തനോ പരസ്സ ച അന്തരേ സമ്ഭവന്തസ്സ ഛിദ്ദസ്സ ച വിവരസ്സ പടിസന്ഥരണം പിദഹനം പടിസന്ഥാരോ, സോ പന ധമ്മാമിസവസേന ദുവിധോ. തത്ഥ ആമിസപടിസന്ഥാരം സന്ധായ ‘‘കസ്സ കാതബ്ബോ, കസ്സ ന കാതബ്ബോ’’തി വുത്തം. ‘‘ആഗന്തുകസ്സ വാ…പേ… കത്തബ്ബോ യേവാ’’തി സങ്ഖേപതോ വുത്തമത്ഥം പാകടം കാതും ആഗന്തുകം താവാതിആദിമാഹ. ഖീണപരിബ്ബയന്തി ഇമിനാ അഗതിഭാവം കാരുഞ്ഞഭാജനതഞ്ച ദസ്സേതി, തേന ച തബ്ബിധുരാനം സമിദ്ധാനം ദായകാദീനം ആഗന്തുകത്തേപി ദാതും ന വട്ടതീതി സിദ്ധം ഹോതി. തണ്ഡുലാദിമ്ഹി ദാതബ്ബേ സതി ‘‘അവേലായം…പേ… ന വത്തബ്ബോ’’തി വുത്തം. ‘‘അപച്ചാസീസന്തേനാ’’തി വത്വാ പച്ചാസീസനപ്പകാരം ദസ്സേതും മനുസ്സാ നാമാതിആദി വുത്തം. അനനുഞ്ഞാതാനം പന അപച്ചാസീസന്തേനാപി ദാതും ന വട്ടതി സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതത്താ, പച്ചാസീസായ പന സതി കുലദൂസനമ്പി ഹോതി.

ഉബ്ബാസേത്വാതി സമന്തതോ തിയോജനം വിലുമ്പന്തേ മനുസ്സേ പലാപേത്വാ. വരപോത്ഥകചിത്തത്ഥരണന്തി അനേകപ്പകാരഇത്ഥിപുരിസാദിഉത്തമരൂപവിചിത്തം അത്ഥരണം.

൧൮൭. സത്തരസവഗ്ഗിയേസു പുബ്ബേ ഏകസ്സ അങ്ഗുലിപതോദകേന മാരിതത്താ സേസേസു സോളസജനേസു ഉദരം ആരുഹിത്വാ നിസിന്നമേകം ഠപേത്വാ ‘‘സേസാപി പന്നരസ ജനാ’’തി വുത്തം. അദൂഹലപാസാണാ വിയാതി അദൂഹലേ ആരോപിതപാസാണാ വിയ. കമ്മാധിപ്പായാതി തജ്ജനീയാദികമ്മകരണാധിപ്പായാ.

ആവാഹേത്വാതി ആവിസാപേത്വാ. രൂപം കത്വാ ഹത്ഥപാദാദീനി ഛിന്ദന്തീതി തസ്മിം പിട്ഠാദിമയേ രൂപേ അമനുസ്സം ആവാഹേത്വാ തസ്സ ഹത്ഥപാദാദീനി ഛിന്ദന്തി. സക്കം ദേവരാജാനം മാരേയ്യാതി ഇദം സമ്ഭാവനവസേന വുത്തം. ന ഹി താദിസാ മഹാനുഭാവാ യക്ഖാ സത്ഥഘാതാരഹാ ഹോന്തി ദേവാസുരയുദ്ധേപി തേസം സത്ഥപ്പഹാരേന മരണാഭാവാ.

൧൮൮. പഹാരോ ന ദാതബ്ബോതി സമ്ബന്ധോ. അമനുസ്സം കോധചിത്തേന പഹരന്തസ്സ ദുക്കടമേവ. ചികിച്ഛാധിപ്പായേന പഹരന്തസ്സ അനാചാരോതി ഗഹേതബ്ബോ. താലപണ്ണം…പേ… ബന്ധിതബ്ബന്തി അമനുസ്സാ താലപണ്ണബന്ധനേന പലായന്തീതി കത്വാ വുത്തം, ഇദഞ്ച ഗിഹീനം വേജ്ജകമ്മവസേന കാതും ന വട്ടതി.

൧൮൯. യോ രുക്ഖേന ഓത്ഥതോപി ന മരതീതിആദീസു യം വത്തബ്ബം, തം ഭൂതഗാമസിക്ഖാപദട്ഠകഥായം സയമേവ വക്ഖതി, തം തത്ഥേവ ഗഹേതബ്ബം.

൧൯൦. ദബ്ബൂപകരണാനീതി കേഹിചി ഛിന്ദിത്വാ ഠപിതാനി സപരിഗ്ഗഹിതാനി സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥ ഹി ഠാനാചാവനാഭാവേന വിനാസാധിപ്പായസ്സ ദുക്കടം വുത്തം. ഖിഡ്ഡാധിപ്പായേനാപി ദുക്കടന്തി സുക്ഖതിണാദീസു അഗ്ഗികരണം സന്ധായ വുത്തം, അല്ലേസു പന കീളാധിപ്പായേനപി കരോന്തസ്സ പാചിത്തിയമേവ. പടിപക്ഖഭൂതോ, പടിമുഖം ഗച്ഛന്തോ വാ അഗ്ഗി പടഗ്ഗി, തസ്സ അല്ലതിണാദീസുപി ദാനം അനുഞ്ഞാതം, തം ദേന്തേന ദൂരതോ ആഗച്ഛന്തം ദാവഗ്ഗിം ദിസ്വാ വിഹാരസ്സ സമന്തതോ ഏകക്ഖണേ അദത്വാ ഏകദേസതോ പട്ഠായ വിഹാരസ്സ സമന്തതോ സണികം ഝാപേത്വാ യഥാ മഹന്തോപി അഗ്ഗി വിഹാരം പാപുണിതും ന സക്കോതി, ഏവം വിഹാരസ്സ സമന്താ അബ്ഭോകാസം കത്വാ പടഗ്ഗി ദാതബ്ബോ, സോ ദാവഗ്ഗിനോ പടിപഥം ഗന്ത്വാ ഏകതോ ഹുത്വാ തേന സഹ നിബ്ബാതി. പരിത്തകരണന്തി സമന്താ രുക്ഖതിണാദിച്ഛേദനപരിഖാഖണനാദിആരക്ഖകരണം, തേനാഹ തിണകുടികാനം സമന്താ ഭൂമിതച്ഛനന്തിആദി.

൧൯൧. ഖേത്തമേവ ഓതിണ്ണത്താ പാരാജികന്തി ദ്വീസു ഏകസ്സാപി അന്തോഗധത്താ ‘‘ദ്വീഹീ’’തി വുത്തഖേത്തേ ഏകസ്സാപി ഓതിണ്ണത്താ പാരാജികം, ‘‘ദ്വീഹി ഏവ മാരേഹി ന ഏകേനാ’’തി നിയമിതേ പന ഏകേനേവ മാരിതേ നത്ഥി പാരാജികന്തി വദന്തി, ഏവം ദ്വേ ഏവ പുരിസാതിആദീസുപി. പുബ്ബേ കതസീസച്ഛേദപയോഗതോ അഞ്ഞോ പയോഗോ ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദകോ ന ഉപലബ്ഭതി, പഠമേന പയോഗേനസ്സ ജീവിതിന്ദ്രിയം ഉപച്ഛിജ്ജതീതി ‘‘സീസച്ഛേദകസ്സാ’’തി വുത്തം, യം പന സാരത്ഥദീപനിയം ‘‘ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ അവിജ്ജമാനത്താ’’തി കാരണം വുത്തം, തം അകാരണം ജീവിതിന്ദ്രിയസന്നിസ്സിതചിത്തസന്തതിം വിനാ ഉക്ഖിപനസന്നിരുജ്ഝനാദിവസപ്പവത്തസ്സ ഗമനസ്സ അസമ്ഭവതോ. ന ഹി വായുവേഗേന പണ്ണപടാദയോ വിയ കായോ ഗച്ഛതി, ന ച ഉക്ഖിപനേ പവത്താവ ചിത്തജവിഞ്ഞത്തിആദയോവ നിക്ഖിപനാദിനോപി ഹേതുഭൂതാതി സക്കാ വത്തും വിച്ഛിന്ദിത്വാ പവത്തനതോ. പുബ്ബേ അനാഹിതവേഗാപി ഹി കാചി സരീസപജാതി ദ്വിധാ ഛിന്നാ ഛേദനമത്താ ദ്വീഹി വിഭാഗേഹി കതിപയക്ഖണം ദ്വീസു ദിസാസു ഗച്ഛതി, തത്ഥ ച യസ്മിം ഭാഗേ ഹദയവത്ഥു തിട്ഠതി, തത്രട്ഠം പഞ്ചദ്വാരാവജ്ജനചിത്തം ദ്വീസുപി ഭാഗേസു കായപ്പസാദേ ഘട്ടിതം ഫോട്ഠബ്ബം ആലമ്ബിത്വാ ഉപ്പജ്ജതി, തതോ തദാരമ്മണമേവ യഥാരഹമേകസ്മിം ഭാഗേ ഏകദാ അഞ്ഞസ്മിം അഞ്ഞദാതി ഏവം പരിയായേന കായവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തതോ ഹദയവത്ഥുസ്മിംയേവ സമ്പടിച്ഛനാദിവീഥിചിത്താനി ഭവങ്ഗന്തരിതാനി മനോദ്വാരവീഥിവിഞ്ഞാണാനി ച വിഞ്ഞത്തിജനകാനി ഉപ്പജ്ജന്തി, യേ ഹി ഉഭയഭാഗാ ഗച്ഛന്തി വാ ചലന്തി വാ ഫന്ദന്തി വാ. ചിത്തസ്സ പന ലഹുപരിവത്തിയാ ഏകക്ഖണേ ഉഭയഭാഗാപി ചലന്താ വിയ ഉപട്ഠഹന്തി, സേയ്യഥാപി നാമ കുക്കുളാദിനരകേസു നിമുഗ്ഗസകലസരീരസ്സ സത്തസ്സ ഏകസ്മിം ഖണേ സകലസരീരേപി കായവിഞ്ഞാണദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജമാനം വിയ ഉപട്ഠാതി, ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം, തതോ പന യസ്മിം ഭാഗേ ജീവിതിന്ദ്രിയം സസേസകമ്മജരൂപം നിരുജ്ഝതി, തത്ഥ കായവിഞ്ഞാണം നപ്പവത്തതി, ഹദയവത്ഥുസഹിതഭാഗേയേവ യാവ ജീവിതിന്ദ്രിയനിരോധാ പവത്തതി.

നനു നരകാദീസു ഏകാബദ്ധേ സരീരേ സബ്ബത്ഥ പരിയായേന കായവിഞ്ഞാണസമുപ്പത്തി യുത്താ ഹോതു, ദ്വിധാ ഹുത്വാ വിച്ഛിന്നേ പന ഭാഗദ്വയേ കഥന്തി? നായം ദോസോ. സരീരേ ഹി ഏകാബദ്ധതാ നാമ പരമത്ഥധമ്മബ്യതിരിത്താ കാചി നത്ഥി പരവാദീനം അവയവീആദി വിയ, കമ്മാദിഏകകാരണപുഞ്ജായത്തതായ ബഹൂനം സഹുപ്പത്തിയേവ ഏകാബദ്ധതാ. തത്ഥ ച സത്ഥപ്പഹാരാദിവിരുദ്ധപച്ചയോപനിപാതേന വിഭിന്നാനമ്പി കമ്മാദിഏകകാരണാനം പുഞ്ജായത്തതാ ന വിഗച്ഛതി, യാവ സാ ന വിഗച്ഛതി, താവ അവിച്ഛിന്നാവ തത്ഥ വിഞ്ഞാണപ്പവത്തി. വിഭിന്നാനം പന കമ്മജരൂപാനം അഞ്ഞേസഞ്ച സേസതിസന്തതിരൂപാനഞ്ച ഉപത്ഥമ്ഭനഭാവേന ചിരം പവത്തിതും ന സക്കോന്തി, യാവ ച ധരന്തി, താവ വിഞ്ഞാണപച്ചയാ ഹോന്തി, വിഞ്ഞാണേന ച തേസം ചലനഗമനാദിദേസന്തരുപ്പത്തി. തസ്മാ കബന്ധസ്സപി ധാവക്ഖണേ സവിഞ്ഞാണജീവിതിന്ദ്രിയം അത്ഥേവ, തഞ്ച സീസച്ഛേദകപ്പയോഗേനേവ സീഘം പതതി, തതോ അഞ്ഞപ്പയോഗസ്സ സരീരേ വിസേസുപ്പാദനതോ പുരേതരമേവ പഠമേനേവ കിച്ചനിപ്ഫത്തിതോ സീസച്ഛേദകസ്സേവ കമ്മബദ്ധോതി ഗഹേതബ്ബോ. ഏവരൂപാനീതി കബന്ധവത്ഥുസദിസാനി. ഇമസ്സ വത്ഥുസ്സാതി ആഘാതനവത്ഥുസ്സ. അത്ഥദീപനേതി ഏകേന പുരിസേന പയോഗേന വാ മാരിതതാസങ്ഖാതസ്സ അത്ഥസ്സ ദീപനേ.

൧൯൨. പാനപരിഭോഗേന വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. ഏവം പന വുത്തത്താ ‘‘ലോണസോവീരകം യാമകാലിക’’ന്തി കേചി വദന്തി, കേചി പന ‘‘ഗിലാനാനം പാകതികമേവ, അഗിലാനാനം പന ഉദകസമ്ഭിന്ന’’ന്തി വുത്തത്താ ‘‘ഗുളം വിയ സത്താഹകാലിക’’ന്തി.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ വിമതിവിനോദനിയം

തതിയപാരാജികവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൪. ചതുത്ഥപാരാജികം

വഗ്ഗുമുദാതീരിയഭിക്ഖുവത്ഥുവണ്ണനാ

൧൯൩. അധിട്ഠേമാതി സംവിദഹാമ. ഇരിയാപഥം സണ്ഠപേത്വാതി പധാനാനുരൂപം കത്വാ. അനാഗതസമ്ബന്ധേ പന അസതീതി ഭാസിതോ ഭവിസ്സതീതി പാഠസേസം കത്വാ അനാഗതസമ്ബന്ധേ അസതി. ഭാസിതോതി അതീതവചനം കഥം അനാഗതവചനേന സമ്ബന്ധമുപഗച്ഛതീതി ആഹ ലക്ഖണം പനാതിആദി. ഈദിസേ ഹി ഠാനേ ധാതുസമ്ബന്ധേ പച്ചയാതി ഇമിനാ ലക്ഖണേന ധാത്വത്ഥസമ്ബന്ധേ സതി അയഥാകാലവിഹിതാപി പച്ചയാ സാധവോ ഭവന്തീതി സദ്ദസത്ഥവിദൂ വദന്തി.

൧൯൪. വണ്ണവാതി ഇമിനാ അഭിനവുപ്പന്നവണ്ണതാ വുത്താ. പസന്നമുഖവണ്ണാതി ഇമിനാ മുഖവണ്ണസ്സ അതിപണീതതാ വുത്താ. വിപ്പസന്നച്ഛവിവണ്ണാതി ഇമിനാ പകതിസരീരവണ്ണസ്സേവ യഥാവുത്തനയേന വിപ്പസന്നതാ വുത്താ. യസ്മാ ഇന്ദ്രിയാനം ഉപാദാരൂപത്താ നിസ്സയവസേനേവ പീണനന്തി ആഹ ‘‘അഭിനിവിട്ഠോകാസസ്സ പരിപുണ്ണത്താ’’തി. പഞ്ചപ്പസാദാനം വിയ ഹദയരൂപസ്സാപി പരിപുണ്ണതാ വുത്തായേവാതി ആഹ ‘‘മനച്ഛട്ഠാനം ഇന്ദ്രിയാന’’ന്തി. ഉദ്ദേസം പരിപുച്ഛം അനുയുഞ്ജന്താ ഇമം സരീരസോഭം നേവ പാപുണിംസൂതി സമ്ബന്ധോ. യഥാ തന്തി ഏത്ഥ തന്തി നിപാതമത്തം. ചതുചക്കന്തി ഏത്ഥ പവത്തനട്ഠേന ഇരിയാപഥോവ ചക്കന്തി വുത്തോ.

൧൯൫. ഉപലബ്ഭന്തീതി ദിസ്സന്തി, ഞായന്തീതി അത്ഥോ. പചന്തോതി പീളേന്തോ, ഗേഹാദീനി വാ സയം ഡഹന്തോ, അഞ്ഞേഹി വാ പാചേന്തോ. ഉദ്ധതേതി ഉദ്ധച്ചപകതികേ. ഉന്നളേതി ഉഗ്ഗതനളസദിസേന ഉഗ്ഗതതുച്ഛമാനേന സഹിതേ. ചപലേതി പത്തചീവരമണ്ഡനാദിനാ ചാപല്ലേന യുത്തേ. മുഖരേതി ഖരവചനേ. പാകതിന്ദ്രിയേതി അസംവുതത്താ ഗിഹികാലേ വിയ പകതിയം ഠിതിന്ദ്രിയേ. ഇരിയാപഥസണ്ഠപനാദീനീതി ആദി-സദ്ദേന പച്ചയപടിസേവനസാമന്തജപ്പാനം ഗഹണം വേദിതബ്ബം. പരമസല്ലേഖവുത്തീഹി മഹാഅരിയവംസേഹി ഭിക്ഖൂഹി നിവുത്ഥസേനാസനാനി ലോകസമ്മതസേനാസനാനി നാമ. പരിപാചേതുന്തി വിമ്ഹാപനവസേന പരിണാമേതും. ഭിക്ഖാചാരേ അസമ്പജ്ജമാനേതി ഇദം ജനപദചാരികം ചരന്തീതി ഇമിനാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം, ന പന പാളിം വാചേന്തോതിആദീഹി, താനി പന പദാനി അത്തനോ നിരന്തരവാസട്ഠാനേപി ജനപദേസുപി കത്തബ്ബകിച്ചദസ്സനവസേന വുത്താനി, താനി ച തേ വത്തസീസേന കരോന്തി, ന ലാഭനിമിത്തം, തേനാഹ തന്തീതിആദി. കിച്ഛേനാതി ഇമസ്സേവ വേവചനം കസിരേനാതി. തദുഭയമ്പി പാരമീപൂരണവായാമം സന്ധായ വുത്തം. സാധാരണപരിക്ഖാരഭാവേനാതി സങ്ഘികപരിക്ഖാരഭാവേന. തഥാഭാവതോ ഥേനേത്വാതി അവിസ്സജ്ജിയഅവേഭങ്ഗിയഭാവതോ ഥേനേത്വാ, ന ഠാനാചാവനവസേനാതി അധിപ്പായോ, തേനാഹ ‘‘കുലദൂസകദുക്കടം ആപജ്ജതീ’’തി. അസന്തന്തി ഇമസ്സ അഭൂതന്തി ഇദം കാരണവചനം, അനുപ്പന്നത്താ അവിജ്ജമാനന്തി അത്ഥോ. കിതവസ്സേവാതി കിതവസ്സ സകുണഗഹണമിവ. കേരാടികസ്സാതി സഠസ്സ. സമണോതി ഗോത്തമത്തം അനുഭോന്തി ധാരേന്തീതി ഗോത്രഭുനോ, നാമമത്തസമണാതി അത്ഥോ. ദുജ്ജാനപരിച്ഛേദന്തി അനന്തദുക്ഖത്താ ‘‘ഏത്തകം ദുക്ഖ’’ന്തി സങ്ഖ്യാവസേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ഞാതും സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേനാപി ദുക്കരം, ന പന സരൂപവസേന ഞാതും ബുദ്ധഞാണസ്സ അവിസയഭാവാ.

അധിമാനവത്ഥുവണ്ണനാ

൧൯൬. അരഹത്തേതി അഗ്ഗഫലേ. ഞാണചക്ഖുനാതി പച്ചവേക്ഖണഞാണസങ്ഖാതേന ചക്ഖുനാ, അഥ വാ ഫലചിത്തസമ്പയുത്തേനേവ ഞാണചക്ഖുനാ. അത്തനാ സമ്പയുത്തേനാപി ഹി ഞാണേന അസമ്മോഹതോ സയം ദിട്ഠം നാമ ഹോതി, തഥാ തസ്മിം അദിട്ഠേതി അത്ഥോ. സബ്ബേസം കിലേസാനം പഹായകവസേന ആജാനാതി, സമന്തതോ സബ്ബേന വാ പകാരേന ജാനാതീതി ‘‘അഞ്ഞാ’’തി അഗ്ഗമഗ്ഗോ വുച്ചതി, തദുപചാരേന പന തപ്ഫലമ്പീതി ആഹ ‘‘അഞ്ഞം ബ്യാകരിംസൂതി അരഹത്തം ബ്യാകരിംസൂ’’തി. അന്തരാ ഠപേതീതി സേഖഭൂമിയം അധിമാനോ ഠപേതി. കിലേസസമുദാചാരം അപസ്സന്തോതി പുരിമമഗ്ഗത്തയവജ്ഝാനംയേവ കിലേസാനം വസേന വുത്തം, ന ഭവരാഗാദീനം.

സവിഭങ്ഗസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൧൯൭. പകതിമനുസ്സേഹി ഉത്തരിതരാനം ബുദ്ധാദിഉത്തമപുരിസാനം അധിഗമധമ്മോ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോതി ആഹ ഉത്തരിമനുസ്സാനന്തിആദി. പാളിയം (പാരാ. ൧൯൮) ‘‘അത്ഥി ച മേ ഏതേ ധമ്മാ മയീ’’തി ഏത്ഥ മേതി ഇദം പദപൂരണമത്തം. അധിഗന്തബ്ബതോ അധിഗമസങ്ഖാതസ്സ ഝാനാദിനോ പുച്ഛാ അധിഗമപുച്ഛാ, സാ ച ഝാനാദീസു സാമഞ്ഞതോ പവത്താതി ഇദാനി തത്ഥ പഠമജ്ഝാനം വാ ദുതിയാദീസു അഞ്ഞതരം വാ തത്ഥാപി കസിണാദിആരമ്മണേസു കതരമാരമ്മണം ഝാനം വാ ലോകുത്തരേസു ച സോതാപത്തിമഗ്ഗം വാ സകദാഗാമിമഗ്ഗാദീസു അഞ്ഞതരം വാ തത്ഥാപി സുഞ്ഞതവിമോക്ഖം വാ അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖാദീസു അഞ്ഞതരം വാതി ഏവം പച്ചേകം ഭേദനിദ്ധാരണവസേന പുച്ഛനാകാരം ദസ്സേതും പാളിയം (പാരാ. ൧൯൮) ‘‘പുന കതമേസം ത്വം ധമ്മാനം ലാഭീ’’തി അയം പുച്ഛാ ദസ്സിതാതി ദട്ഠബ്ബാ, തേനാഹ പഠമമഗ്ഗാദീസൂതിആദി. യായ അനുക്കമപടിപത്തിയാ ലോകുത്തരോ അധിഗമോ ആഗച്ഛതി, സാ പുബ്ബഭാഗപടിപത്തി ആഗമനപടിപദാ. ന സുജ്ഝതീതി പുച്ഛിയമാനോ പടിപത്തിക്കമം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ കഥേതി. അപനേതബ്ബോതി തയാ വുത്തക്കമേനായം ന സക്കാ അധിഗന്തുന്തി അധിഗതമാനതോ അപനേതബ്ബോ. സന്നിഹിതേസു കപ്പിയേസുപി ചതൂസു പച്ചയേസു അലഗ്ഗത്താ ‘‘ആകാസേ പാണിസമേന ചേതസാ’’തി വുത്തം. വുത്തസദിസം ബ്യാകരണം ഹോതീതി യോജനാ. ഖീണാസവപടിപത്തിസദിസാ പടിപദാ ഹോതി സുവിക്ഖമ്ഭിതകിലേസത്താ. ഇദഞ്ച അരഹത്തം പടിജാനന്തസ്സ വസേന വുത്തം, തേനാഹ ഖീണാസവസ്സ നാമാതിആദി. ഏവം സുവിക്ഖമ്ഭിതകിലേസസ്സ വത്തനസേക്ഖധമ്മപടിജാനനം ഇമിനാ ഭയുപ്പാദനേന, അമ്ബിലാദിദസ്സനേ ഖേളുപ്പാദാദിനാ ച ന സക്കാ വീമംസിതും, തസ്മാ തസ്സ വചനേനേവ തം സദ്ധാതബ്ബം. അയം ഭിക്ഖു സമ്പന്നബ്യാകരണോതി ഇദം ന കേവലം അഭായനകമേവ സന്ധായ വുത്തം ഏകച്ചസ്സ സൂരജാതികസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സാപി അഭായനതോ, രജ്ജനീയാരമ്മണാനം ബദരസാളവാദിഅമ്ബിലമദ്ദനാദീനം ഉപനയനേപി ഖേളുപ്പാദാദിതണ്ഹാപവത്തരഹിതം സബ്ബഥാ സുസോധിതമേവ സന്ധായ വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം.

അസന്തഗുണസമ്ഭാവനലക്ഖണാ പാപിച്ഛാതി ആഹ യാ സാ ഇധേകച്ചോതിആദി. ആദി-സദ്ദേന അസ്സദ്ധോതിആദിപാഠം സങ്ഗണ്ഹാതി. സാമഞ്ഞം ദുപ്പരാമട്ഠന്തി സമണധമ്മസങ്ഖാതം സാമഞ്ഞം ഖണ്ഡസീലാദിതായ ദുപ്പരാമട്ഠം ദുട്ഠു ഗഹിതം നിരയായ നിരയദുക്ഖായ തം പുഗ്ഗലം തത്ഥ നിരയേ ഉപകഡ്ഢതി നിബ്ബത്താപേതീതി അത്ഥോ. സിഥിലോതി ഓലീയിത്വാ കരണേന സിഥിലഗാഹേന കതോ, സഥേന വാ സാഠേയ്യേന ആദിണ്ണോ സിഥിലോ. പരിബ്ബജോതി സമണഭാവോ. ഭിയ്യോതി പുബ്ബേ വിജ്ജമാനാനം രാഗരജാദീനം ഉപരി അപരമ്പി രജം ആകിരതീതി അത്ഥോ. ഭിക്ഖുഭാവോതി അധമ്മികപടിഞ്ഞാമത്തസിദ്ധോ ഭിക്ഖുഭാവോ. അജാനമേവാതി ഏത്ഥ ഏവ-സദ്ദോ അവധാരണേ അജാനന്തോ ഏവാതി, ‘‘അജാനമേവ’’ന്തിപി പാഠോ, തത്ഥ പന ഏവം ജാനാമി ഏവം പസ്സാമീതി യോജേതബ്ബം.

പദഭാജനീയവണ്ണനാ

൧൯൯. ഏവന്തി ച പഠമജ്ഝാനാദിപരാമസനം പഠമജ്ഝാനം ജാനാമി ദുതിയാദിഝാനന്തി. അസുഭജ്ഝാനാദീനീതി ആദി-സദ്ദേന കായഗതാസതിജ്ഝാനം കസിണജ്ഝാനം കസിണമൂലകാനി ആരുപ്പജ്ഝാനാനി ച സങ്ഗണ്ഹാതി. വിമോക്ഖോതി ചതുബ്ബിധോ മഗ്ഗോ, തസ്സ സഗുണതോ സുഞ്ഞതാദിനാമം ദസ്സേന്തോ ആഹ സോ പനായന്തിആദി. മഗ്ഗോ ഹി നാമ പഞ്ചഹി കാരണേഹി നാമം ലഭതി സരസേന വാ പച്ചനീകേന വാ സഗുണേന വാ ആരമ്മണേന വാ ആഗമനേന വാ. സചേ ഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ അനിച്ചതോ സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ വുട്ഠാതി, മഗ്ഗോ അനിമിത്തവിമോക്ഖേന വിമുച്ചതി. സചേ ദുക്ഖതോ സമ്മസിത്വാ വുട്ഠാതി, അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖേന വിമുച്ചതി. സചേ അനത്തതോ സമ്മസിത്വാ വുട്ഠാതി, സുഞ്ഞതവിമോക്ഖേന വിമുച്ചതി, ഇദം സരസതോ നാമം നാമ. യസ്മാ പനേസ സങ്ഖാരേസു അനിച്ചാനുപസ്സനായ നിച്ചനിമിത്തം പജഹന്തോ ആഗതോ, തസ്മാ അനിമിത്തോ. ദുക്ഖാനുപസ്സനായ സുഖസഞ്ഞം പണിധിം പത്ഥനം പഹായ ആഗതത്താ അപ്പണിഹിതോ. അനത്താനുപസ്സനായ അത്തസഞ്ഞം പഹായ അത്തസുഞ്ഞതാദസ്സനവസേന സുഞ്ഞതാ ഹോതി, ഇദം പച്ചനീകതോ നാമം നാമ. രാഗാദീഹി പനേസ സുഞ്ഞതത്താ സുഞ്ഞതോ, രൂപനിമിത്താദീനം, രാഗനിമിത്താദീനം ഏവ വാ അഭാവേന അനിമിത്തോ, രാഗപണിധിആദീനം അഭാവതോ അപ്പണിഹിതോതി വുച്ചതി, ഇദം അസ്സ സഗുണതോ നാമം. രാഗാദിസുഞ്ഞം അനിമിത്തം അപ്പണിഹിതഞ്ച നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കരോതീതി സുഞ്ഞതോ അനിമിത്തോ അപ്പണിഹിതോതി വുച്ചതി, ഇദമസ്സ ആരമ്മണതോ നാമം. ആഗമനം പന ദുവിധം വിപസ്സനാഗമനം മഗ്ഗാഗമനഞ്ച. തത്ഥ മഗ്ഗേ വിപസ്സനാഗമനമേവ, ഫലേ പന മഗ്ഗാനന്തരേ മഗ്ഗാഗമനം, ഫലസമാപത്തിയം വിപസ്സനാഗമനമ്പി. അനത്താനുപസ്സനാവസേന മഗ്ഗോ സുഞ്ഞതോ അനിച്ചദുക്ഖാനുപസ്സനാഹി അനിമിത്തോ അപ്പണിഹിതോതി ഏവം വിപസ്സനാ അത്തനോ നാമം മഗ്ഗസ്സ ദേതി, മഗ്ഗോ ഫലസ്സാതി ഇദം ആഗമനതോ നാമം.

സുഞ്ഞത്താതി വിവിത്തത്താ. രാഗാദയോവ പതിട്ഠാനട്ഠേന പണിധീതി ആഹ ‘‘രാഗദോസമോഹപണിധീന’’ന്തി. ഇമിസ്സാ വിജ്ജായാതി ദിബ്ബചക്ഖുവിജ്ജായാതിആദിനാ ഏകേകവിജ്ജം സന്ധായ വദന്തി. ഏവം ഏകിസ്സാപി നാമം അഗ്ഗഹേത്വാപി താ ഏവ സന്ധായ ‘‘വിജ്ജാനം ലാഭിമ്ഹീ’’തി ഭണന്തോപി പാരാജികോ ഹോതീതി സങ്ഖേപട്ഠകഥായം അധിപ്പായോ. വത്ഥുവിജ്ജാദീനി പന സന്ധായ വദന്തോ ന ഹോതി. ഏകേകകോട്ഠാസവസേനാതി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തനയേന ലോകുത്തരവിസേസം അകത്വാ കേവലം ‘‘സതിപട്ഠാനാനം ലാഭീ’’തി ഏകേകകോട്ഠാസവസേനാതി അധിപ്പായോ. തത്ഥാതി തേസു കോട്ഠാസേസു. കിലേസാനം പഹാനം നാമ അഭാവമത്തമ്പി ലോകുത്തരകിച്ചത്താ ലോകുത്തരന്തി സമത്ഥേതും തം പനാതിആദി വുത്തം. രാഗാ ചിത്തം വിനീവരണതാതി രാഗതോ ചിത്തസ്സ വിനീവരണതാ, തതോ രാഗതോ വിമുത്തത്താ ഏവ വീതരാഗനീവരണതാതി അത്ഥോ, യാ ച പഞ്ച വിജ്ജാതി യോജേതബ്ബം. ന ആഗതാതി ഇധ പദഭാജനേ ‘‘ഞാണന്തി തിസ്സോ വിജ്ജാ’’തി (പാരാ. ൧൯൯) വുത്തത്താ സേസാ പഞ്ച വിജ്ജാ ന ആഗതാതി അത്ഥോ. നിബ്ബത്തിതലോകുത്തരത്താതി ലോകിയധമ്മസാധാരണസങ്ഖതസ്സാപി അഭാവാ ലോകിയേഹി സബ്ബഥാ അസമ്മിസ്സലോകുത്തരത്താ. അഞ്ഞന്തി സങ്ഖേപട്ഠകഥാദിം വദന്തി, തമ്പി തത്ഥേവ പടിക്ഖിത്തന്തി സമ്ബന്ധോ.

൨൦൦. പുന ആനേത്വാ പഠമജ്ഝാനാദീഹി ന യോജിതന്തി ഏത്ഥ ‘‘പഠമജ്ഝാനേനാതി പാഠോ’’തി കേചി വദന്തി, തം യുത്തമേവ ആദി-സദ്ദേന ഗഹേതബ്ബസ്സ ഝാനസ്സ അഭാവാ. പഠമജ്ഝാനമൂലകഞ്ഹി ഏകമേവ ഖണ്ഡചക്കം. കത്തുസാധനോപി ഭണിത-സദ്ദോ ഹോതീതി ആഹ അഥ വാതിആദി. യേന ചിത്തേന മുസാ ഭണതി, തേനേവ ചിത്തേന ന സക്കാ ‘‘മുസാ ഭണാമീ’’തി ജാനിതും, അന്തരന്തരാ പന അഞ്ഞാഹി മനോദ്വാരവീഥീഹി ‘‘മുസാ ഭണാമീ’’തി ജാനാതീതി വുത്തം ‘‘ഭണന്തസ്സ ഹോതി മുസാ ഭണാമീ’’തി. അയമേത്ഥ അത്ഥോ ദസ്സിതോതി തീഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ മുസാവാദോതി അയമത്ഥോ ദസ്സിതോ. ദവാതി സഹസാ. രവാതി അഞ്ഞം വത്തുകാമസ്സ ഖലിത്വാ അഞ്ഞഭണനം. തം ജാനാതീതി തംഞാണം, തസ്സ ഭാവോ തംഞാണതാ, ഞാണസ്സ വിസയവിസയീഭാവേന അത്തസംവേദനന്തി അത്ഥോ. ഞാണസമോധാനന്തി ബഹൂനം ഞാണാനം ഏകസ്മിം ഖണേ സമോധാനം, സഹുപ്പത്തീതി അത്ഥോ. യേന ചിത്തേന ‘‘മുസാ ഭണിസ്സ’’ന്തി ജാനാതീതി ഇദം പുബ്ബഭാഗചേതനഞ്ച സന്നിട്ഠാനചേതനഞ്ച ഏകതോ കത്വാ വുത്തം. യേന ചിത്തേന പുബ്ബഭാഗചേതനാഭൂതേന സന്നിട്ഠാനചേതനാഭൂതേന ച വിസംവാദിതബ്ബസത്തസങ്ഖാരേ ജാനാതി, യേന ചിത്തേന മുസാ ഭണിസ്സന്തി അത്ഥോ. തേനേവ…പേ… പരിച്ചജിതബ്ബാതി തേനേവ ചിത്തേന ‘‘ഏവം അഹം മുസാ ഭണാമീ’’തി വാ ‘‘ഭണിത’’ന്തി വാ തദേവ മുസാവാദചിത്തമാരമ്മണം കത്വാ ഭിക്ഖു ജാനാതീതി ഏവം പുബ്ബാപരസന്നിട്ഠാനചേതനാക്ഖണേസു തീസു ഏകേനേവ ചിത്തേന ഞാണവിസയഞ്ച ഞാണഞ്ചാതി ഉഭയമ്പി ഏകക്ഖണേ പുഗ്ഗലോ ജാനാതീതി അയം തംഞാണതാ പരിച്ചജിതബ്ബാ വിസയസ്സേവ തദാ പകാസനതോതി അധിപ്പായോ, തേനാഹ ന ഹീതിആദി. യദി ഞാണസ്സ അത്തനോ സരൂപം ന ഞായതി, കഥം പച്ഛിമം ചിത്തം ജാനാതീതി ആഹ പുരിമം പുരിമന്തിആദി. തത്ഥ ഭണിസ്സാമീതിആദിനാ തീസു കാലേസു ഉപ്പന്നം പുരിമപുരിമചിത്തം അത്താനം വിസയം കത്വാ ഉപ്പജ്ജമാനസ്സ പച്ഛിമസ്സ പച്ഛിമസ്സ ചിത്തസ്സ തഥാ ഉപ്പത്തിയാ പച്ചയോ ഹോതീതി അത്ഥോ. തേനാതി യേന കാരണേന തീസു ഖണേസു ചിത്താനി തദഞ്ഞേഹേവ ചിത്തേഹി ജാനിതബ്ബാനി, താനി ച പുരിമപുരിമചിത്തേനേവ അവസ്സം ഉപ്പജ്ജന്തി, തേന കാരണേനാതി അത്ഥോ. തസ്മിം സതീതി ഭണിസ്സാമീതി പുബ്ബഭാഗേ സതി. സേസദ്വയന്തി ഭണാമി, ഭണിതന്തി ഇദം ദ്വയം ന ഹേസ്സതീതി ഏതം നത്ഥീതി യോജനാ ഹോതിയേവാതി അത്ഥോ. ഏകം വിയ പകാസതീതി ഭിന്നക്ഖണാനമ്പി നിരന്തരുപ്പത്തിയാ ‘‘തദേവേദ’’ന്തി ഗഹേതബ്ബതം സന്ധായ വദതി.

ബലവധമ്മവിനിധാനവസേനാതി ബലവഗാഹസ്സ വിനിധാനവസേന. ദുബ്ബലദുബ്ബലാനന്തി ദുബ്ബലദുബ്ബലാനം ഗാഹാനം. സകഭാവപരിച്ചജനവസേനാതി അത്തനോ സന്തകഭാവസ്സ പരിച്ചജനവസേന.

൨൦൭. ഉത്താസിതത്താതി ഭയം ജനേത്വാ വിയ പലാപിതത്താ. ഏവം പലാപിതോ ന പുന തം ഠാനം ആഗച്ഛതീതി ആഹ ‘‘പുന അനല്ലീയനഭാവദസ്സനവസേനാ’’തി. ഖേട-സദ്ദം സദ്ദത്ഥവിദൂ ഉത്താസത്ഥേ പഠന്തീതി ആഹ സ്വായമത്ഥോതിആദി. അണു ഏവ അണുസഹഗതം, അണുത്തേന വാ യുത്തന്തി അത്ഥോ.

വത്തുകാമവാരകഥാവണ്ണനാ

൨൧൫. കേവലഞ്ഹിയന്തി കേവലഞ്ഹി അയം വാരോതി അജ്ഝാഹരിതബ്ബം. തങ്ഖണഞ്ഞേവ ജാനാതീതി പകതിയാ വചനാനന്തരം വിജാനനം സന്ധായ വുത്തം. ഏവം പന വചീഭേദം അകത്വാ ‘‘യോ ഇമമ്ഹാ ആവാസാ പഠമം പക്കമിസ്സതി, നം മയം ‘അരഹാ’തി ജാനിസ്സാമാ’’തി ഏവം കതസങ്കേതാ വിഹാരാ പഠമം പക്കമനേന തസ്മിം ഖണേ അവീതിവത്തേപി നിക്ഖന്തമത്തേപി പാരാജികം അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ‘‘മം ‘അരഹാ’തി ജാനന്തൂ’’തി തമ്ഹാ ആവാസാ പഠമം പക്കാമീതി ആഗതവത്ഥുമ്ഹി (പാരാ. ൨൨൭) വിയ. വിഞ്ഞത്തിപഥേതി കായവചീവിഞ്ഞത്തീനം ഗഹണയോഗ്ഗേ പദേസേ, തേന വിഞ്ഞത്തിപഥം അതിക്കമിത്വാ ഠിതോ കോചി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ കായവികാരം ദിസ്വാ ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ വചീഭേദഞ്ച സുത്വാ ജാനാതി, ന പാരാജികന്തി ദീപേതി. പാളിയം ‘‘പടിവിജാനന്തസ്സ ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൨൧൫) ഇമസ്മിം പടിവിജാനനവാരേ യസ്മിം അക്ഖരേ വാ ഉച്ചാരിതേ കായപ്പയോഗേ വാ കതേയേവ അയം പഠമജ്ഝാനം സമാപന്നോതിആദിഅത്ഥം പരോ വിജാനാതി, തതോ പുരിമേസു അക്ഖരുച്ചാരണാദിപ്പയോഗേസു ഥുല്ലച്ചയം ആപജ്ജിത്വാ പച്ഛിമേവ പടിവിജാനനപയോഗക്ഖണേ പാരാജികം ആപജ്ജതീതി വേദിതബ്ബം ഥുല്ലച്ചയസ്സേവേത്ഥ സാമന്തത്താ, തേനേവ ബുദ്ധദത്താചരിയേന –

‘‘ദുക്കടം പഠമസ്സേവ, സാമന്തമിതി വണ്ണിതം;

സേസാനം പന തിണ്ണമ്പി, ഥുല്ലച്ചയമുദീരിത’’ന്തി –

വുത്തം, അയഞ്ചത്ഥോ ‘‘ന പടിവിജാനന്തസ്സ ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി ഇമിനാ സുത്തേന സങ്ഗഹിതോതി ദട്ഠബ്ബോ. ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാദിവസേനാതിആദിനാ ഝാനസമാധിആദിസദ്ദാനമത്ഥേസു പുബ്ബേ അകതപരിചയത്താ സുത്വാ ‘‘അത്ഥം ഈദിസ’’ന്തി അജാനിത്വാ കേവലം ‘‘വിസിട്ഠോ കോചി സമണഗുണോ അനേന ലദ്ധോ’’തി പരേന ഞാതേപി പാരാജികമേവാതി ദസ്സേതി.

അനാപത്തിഭേദകഥാവണ്ണനാ

൨൨൦. അനുല്ലപനാധിപ്പായസ്സാതി ‘‘ഏവം വുത്തേ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോ മയാ പകാസിതോ ഹോതീ’’തി അമനസികത്വാ ‘‘നാഹം, ആവുസോ, മച്ചുനോ ഭായാമീ’’തിആദികം കഥേന്തസ്സ. ഏവം കഥേന്തോ ച വോഹാരതോ അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തോ നാമ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തസ്സാ’’തി. ഭായന്തോതി ‘‘ഞത്വാ ഗരഹന്തി നു ഖോ’’തി ഭായന്തോ.

പദഭാജനീയവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

വിനീതവത്ഥുവണ്ണനാ

൨൨൩. സേക്ഖഭൂമിയന്തി ഇമിനാ ഝാനഭൂമിമ്പി സങ്ഗണ്ഹാതി. തിണ്ണം വിവേകാനന്തി കായചിത്തഉപധിവിവേകാനം. പിണ്ഡായ ചരണസ്സ ഭോജനപരിയോസാനതായ വുത്തം ‘‘യാവ ഭോജനപഅയോസാന’’ന്തി. അന്തരഘരേ ഭുത്വാ ആഗച്ഛന്തസ്സാപി വുത്തനയേനേവ സമ്ഭാവനിച്ഛായ ചീവരസണ്ഠാപനാദീനി കരോന്തസ്സ ദുക്കടമേവ, പാളിയം പന ദുക്കരാദിവത്ഥൂസു ‘‘അനാപത്തി അനുല്ലപനാധിപ്പായസ്സാ’’തി ഇദം ഥുല്ലച്ചയേനാപി അനാപത്തിദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഉല്ലപനാധിപ്പായസ്സാപി ഹി ‘‘നാവുസോ, ദുക്കരം അഞ്ഞം ബ്യാകാതു’’ന്തി വുത്തേ ഥുല്ലച്ചയമേവ അത്തുപനായികത്താഭാവതോതി ദട്ഠബ്ബം.

൨൨൭. ന ദാനാഹം തത്ഥ ഗമിസ്സാമീതി പുന തത്ഥ വസിതട്ഠാനേ ന ഗമിസ്സാമി, ഏവം സതി പഠമം ഗതോ അയം പുന ച നാഗതോ, തസ്മാ അരഹാതി മഞ്ഞിസ്സന്തീതി അധിപ്പായോ. തം ഠാനന്തി ആവാസം വാതിആദിനാ പുബ്ബേ പരിച്ഛിന്നട്ഠാനം. പദസാ ഗമനം സന്ധായ കതികായ കതത്താ യാനേനാതിആദി വുത്തം. വിജ്ജാമയിദ്ധിം സന്ധായ ‘‘ഇദ്ധിയാ’’തി വുത്തം ഉല്ലപനാധിപ്പായസ്സ അഭിഞ്ഞിദ്ധിയാ അസമ്ഭവതോ. അഞ്ഞമഞ്ഞം രക്ഖന്തീതി ഉല്ലപനാധിപ്പായേ സതിപി ഏകസ്സാപി പഠമഗമനാഭാവാ രക്ഖന്തി. സചേ പന കതികം കത്വാ നിസിന്നേസു ഏകം ദ്വേ ഠപേത്വാ അവസേസാ ഉല്ലപനാധിപ്പായേന ഏകതോ ഗച്ഛന്തി, ഗതാനം സബ്ബേസം പാരാജികമേവ. തേസു യസ്സ ഉല്ലപനാധിപ്പായോ നത്ഥി, തസ്സ അനാപത്തി. ഏതന്തി ഹേട്ഠാ വുത്തം സബ്ബം കതികവത്തം. നാനാവേരജ്ജകാതി നാനാജനപദവാസിനോ. സങ്ഘലാഭോതി യഥാവുഡ്ഢം പാപുണനകകോട്ഠാസോ. അയഞ്ച പടിക്ഖേപോ അവിസേസേത്വാ കരണം സന്ധായ കതോ, വിസേസേത്വാ പന ‘‘ഏത്തകോ അസുകസ്സാ’’തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ അപലോകേത്വാ ദാതും വട്ടതി.

൨൨൮. ധമ്മധാതൂതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, ധമ്മാനം സഭാവോ വാ. ഉപപത്തീതി അത്തഭാവം സന്ധായ വദതി. ദുസ്സദ്ധാപയാ ഹോന്തീതി പുഥുജ്ജനേ സന്ധായ വുത്തം, ന ലക്ഖണത്ഥേരാദികേ അരിയപുഗ്ഗലേ. വിതുഡേന്തീതി വിനിവിജ്ഝിത്വാ ഡേന്തി ഗച്ഛന്തി, ഫാസുളന്തരികായോ ഛിദ്ദാവഛിദ്ദം കത്വാ താഹി ഗച്ഛന്തീതി നിസ്സക്കവസേന അത്ഥോ. വിതുദേന്തീതി പാഠേ ഫാസുളന്തരികാഹീതി ആധാരത്ഥേ നിസ്സക്കവചനം. ലോഹതുണ്ഡേഹീതി കാളലോഹമയേഹി തുണ്ഡേഹി. അച്ഛരിയം വതാതി ഗരഹിതബ്ബതായ അച്ഛരം പഹരിതും യുത്തരൂപം. ചക്ഖുഭൂതാതി ലോകസ്സ ചക്ഖു വിയ ഭൂതാ സഞ്ജാതാ, ചക്ഖുസദിസാതിപി അത്ഥോ. തസ്സേവ കമ്മസ്സാതി യേന ഗോഘാതകകമ്മേനേവ നിരയേ നിബ്ബത്തോ, തസ്സേവാതി അത്ഥേ ഗയ്ഹമാനേ ഏകായ ചേതനായ ബഹുപടിസന്ധിയോ ഹോന്തീതി ആപജ്ജതി, ന ചേതം യുത്തം ഏകസ്സ അമ്ബാദിബീജസ്സ അനേകങ്കുരുപ്പത്തി വിയാതി തം പരിഹരന്തോ ആഹ തസ്സ നാനാചേതനാഹി ആയൂഹിതസ്സാതിആദി, തേന ഗോഘാതകകമ്മക്ഖണേ പുബ്ബചേതനാ അപരചേതനാ സന്നിട്ഠാപകചേതനാതി ഏകസ്മിമ്പി പാണാതിപാതേ ബഹൂ ചേതനാ ഹോന്തി, നാനാപാണാതിപാതേസു വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. തത്ഥ ഏകായ ചേതനായ നരകേ പചിത്വാ തദഞ്ഞചേതനാസു ഏകായ അപരാപരിയചേതനായ ഇമസ്മിം പേതത്തഭാവേ നിബ്ബത്തോതി ദസ്സേതി, തേനാഹ ‘‘അവസേസകമ്മം വാ കമ്മനിമിത്തം വാ’’തി. ഏത്ഥ ച കമ്മസരിക്ഖവിപാകുപ്പത്തിം സന്ധായ കമ്മകമ്മനിമിത്താനമേവ ഗഹണം കതം, ന ഗതിനിമിത്തസ്സ, തേനാഹ ‘‘അട്ഠിരാസിയേവ നിമിത്തം അഹോസീ’’തി. പാളിയം വിതച്ഛേന്തീതി തുണ്ഡേഹി തച്ഛേന്തോ വിയ ലുഞ്ചന്തി. വിരാജേന്തീതി വിലിഖന്തി.

൨൨൯. വല്ലൂരവിക്കയേനാതി സുക്ഖാപിതമംസവിക്കയേന. നിപ്പക്ഖചമ്മേതി വിഗതപക്ഖലോമചമ്മേ. ഏകം മിഗന്തി ദീപകമിഗം. കാരണാഹീതി ഘാതനാഹി. ഞത്വാതി കമ്മട്ഠാനം ഞത്വാ.

൨൩൦. മങ്ഗനവസേന ഉലതീതി മങ്ഗുലി, വിരൂപബീഭച്ഛഭാവേന പവത്തതീതി അത്ഥോ. ചിത്തകേളിന്തി ചിത്തരുചിയം അനാചാരകീളം.

൨൩൧. നിസ്സേവാലപണകകദ്ദമോതി തിലബീജകാദിസേവാലേന നീലമണ്ഡൂകപിട്ഠിവണ്ണേന ഉദകപിട്ഠേ ഉദകം നീലവണ്ണം കുരുമാനേന പണകേന കദ്ദമേന ച വിരഹിതോ. ഉണ്ഹഭാവേന തപനതോ തപം ഉദകം അസ്സാതി തപോദകാതി വത്തബ്ബേ ക-കാരലോപം കത്വാ ‘‘തപോദാ’’തി വുച്ചതി. പേതലോകോതി പകട്ഠേന അകുസലകമ്മേന സുഗതിതോ ദുഗ്ഗതിം ഇതാനം ഗതാനം ലോകോ സമൂഹോ, നിവാസട്ഠാനം വാ. കതഹത്ഥാതി ധനുസിപ്പേ സുട്ഠു സിക്ഖിതഹത്ഥാ, അവിരജ്ഝനലക്ഖവേധാതി അത്ഥോ. സിപ്പദസ്സനവസേന രാജകുലാദീസു രാജസമൂഹം ഉപേച്ച കതം അസനം സരക്ഖേപോ ഏതേസന്തി കതുപാസനാ, സബ്ബത്ഥ ദസ്സിതസിപ്പാതി അത്ഥോ. പഭഗ്ഗോതി പഭഞ്ജിതോ, പരാജിതോതി അത്ഥോ.

൨൩൨. ആനേഞ്ജസമാധിന്തി അരൂപസമാപത്തിയം നിരുദ്ധേ സതിപി സദ്ദകണ്ടകേന ഉട്ഠാനാരഹോ രൂപാവചരസമാധിയേവ ഇധ വത്തബ്ബോതി ആഹ അനേജം അചലന്തിആദി. സമാധിപരിപന്ഥകേതി വിതക്കാദികേ സന്ധായ വദതി, ഇദം പന പഠമബോധിയം ഉപ്പന്നമ്പി വത്ഥും അനാചാരമത്തവസേന ഭിക്ഖൂഹി ചോദിതേപി ഭഗവതാ ‘‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖവേ, മോഗ്ഗല്ലാനസ്സാ’’തി (പാരാ. ൨൨൮) ഏവം ആയതിം അത്തനാ പഞ്ഞപിയമാനപാരാജികാനുഗുണം തദാ ഏവ വിനീതന്തി ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി പച്ഛാ പഞ്ഞത്തസ്സ ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ വിനീതവത്ഥുഭാവേന സങ്ഗഹമാരോപിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. സാവകാനം ഉപ്പടിപാടിയാ അനുസ്സരണാഭാവം ദസ്സേതും ‘‘ന ഉപ്പടിപാടിയാ’’തി വുത്തം. ദുക്കരം കതന്തി അനന്തരേ പഞ്ചകപ്പസതികേ കാലേ വിഞ്ഞാണസന്തതിം അദിസ്വാപി അസമ്മുയ്ഹിത്വാ പരതോ തതിയത്തഭാവേ ദിട്ഠചുതിചിത്തേന സദ്ധിം വത്തമാനഭവപടിസന്ധിയാ അനുമാനേനാപി കാരിയകാരണാഭാവഗഹണം നാമ സാവകാനം ദുക്കരത്താ വുത്തം. പടിവിദ്ധാതി പടിവിദ്ധസദിസാ. യഥാ നാമ സത്തധാ ഫാലിതസ്സ ചാമരവാലലോമസ്സ ഏകായ അഗ്ഗകോടിയാ അപരസ്സ വാലലോമംസുനോ കോടിം ദൂരേ ഠത്വാ വിജ്ഝേയ്യ ആവുനന്തോ വിയ പടിപാദേയ്യ, ഏവമേവ ഇമിനാപി ദുക്കരം കതന്തി വുത്തം ഹോതി. ഏതദഗ്ഗന്തി ഏസോ അഗ്ഗോ. യദിദന്തി യോ അയം.

നിഗമനവണ്ണനാ

൨൩൩. ഇധാതി ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗേ. ഉദ്ദിട്ഠപാരാജികപരിദീപനന്തി സിക്ഖാപദേസു പാതിമോക്ഖുദ്ദേസവസേന ഉദ്ദിട്ഠപാരാജികപരിദീപനം, ന പന സബ്ബസ്മിം പാരാജികവിഭങ്ഗേ ആഗതആപത്തിപരിദീപനം തത്ഥ ഥുല്ലച്ചയാദീനമ്പി ആഗതത്താ തേനേവ ഉദ്ദിട്ഠ-സദ്ദേന വുത്തവിഭങ്ഗസ്സ നിദ്ദേസത്താ. ഭിക്ഖുനീനം അസാധാരണാനി ചത്താരീതി ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലികാ (പാചി. ൬൫൮) വജ്ജപ്പടിച്ഛാദികാ (പാചി. ൬൬൫) ഉക്ഖിത്താനുവത്തികാ (പാചി. ൬൬൯) അട്ഠവത്ഥുകാതി (പാചി. ൬൭൫) ഇമാനി ഭിക്ഖൂഹി അസാധാരണാനി ഭിക്ഖുനീനം ഏവ പഞ്ഞത്താനി പാരാജികാനീതി അത്ഥോ. വത്ഥുവിപന്നാതി പബ്ബജ്ജുപസമ്പദാനം വത്ഥുഭാവോ വത്ഥു നാമ, തേന വത്ഥുമത്തേന വിപന്നാ, വിപന്നവത്ഥുകാതി അത്ഥോ. അഹേതുകപടിസന്ധികാതി മഗ്ഗാനുപ്പത്തികാരണമാഹ. കിഞ്ചാപി ദുഹേതുകാനമ്പി മഗ്ഗോ നുപ്പജ്ജതി, തേ പന പബ്ബജ്ജുപസമ്പദാസു ഠത്വാ ആയതിം മഗ്ഗഹേതും സമ്പാദേതും സക്കോന്തി, അഹേതുകാ പന പരിസുദ്ധേ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേ ഠത്വാ സമ്പാദേതും ന സക്കോന്തി, തസ്മാ തേ തമ്പി പടിച്ച വത്ഥുവിപന്നാവാതി വേദിതബ്ബാ. പാരാജികാതി കമ്മവിപത്തിയാ പടിസന്ധിക്ഖണേയേവ പരാജയം ആപന്നാ. ഥേയ്യസംവാസകാദീനം ഗിഹിഭാവേ ഠത്വാ വിപസ്സനായ വായമന്താനമ്പി തസ്മിം അത്തഭാവേ മഗ്ഗുപ്പത്തിഅഭാവതോ ‘‘മഗ്ഗോ പന വാരിതോ’’തി വുത്തം. ദീഘതായ ലമ്ബമാനം അങ്ഗജാതം ലമ്ബം നാമ, തം യസ്സ അത്ഥി സോ ലമ്ബീ. സോ ഏത്താവതാ ന പാരാജികോ, തം പന ദീഘം അങ്ഗജാതം അത്തനോ മുഖേ വാ വച്ചമഗ്ഗേ വാ സേവനാധിപ്പായേന പവേസേന്തോവ പാരാജികോ, ഇധ പന വച്ചമഗ്ഗേ പവേസേന്തോവ അധിപ്പേതോ മുദുപിട്ഠികേനേവ മുഖേ പവേസനസ്സ വുത്തത്താ. സോപി ഹി കതപരികമ്മതായ മുദുഭൂതായ പിട്ഠിയാ ഓനമിത്വാ അത്തനോ അങ്ഗജാതം മുഖേന ഗണ്ഹന്തോവ പാരാജികോ ഹോതി, ന കേവലോ. യോ പന മുഖേന അത്തനോ വച്ചമഗ്ഗം വാ പരേസം വച്ചമഗ്ഗമുഖം വാ ഇത്ഥീനം പസ്സാവമഗ്ഗം വാ ഗണ്ഹാതി, തസ്സ ച പുരിസനിമിത്തേന പുരിസനിമിത്തം ഛുപന്തസ്സ ച മഗ്ഗേന മഗ്ഗപടിപാദനേപി പാരാജികം ന ഹോതി പുരിസനിമിത്തേന തദിതരമഗ്ഗസമ്പടിപാദനേനേവ മേഥുനധമ്മവോഹാരതോ. പരസ്സ അങ്ഗജാതേ അഭിനിസീദതീതി പരസ്സ ഉത്താനം സയന്തസ്സ കമ്മനിയേ അങ്ഗജാതേ അത്തനോ വച്ചമഗ്ഗം പവേസേന്തോ തസ്സൂപരി നിസീദതി, ഇദഞ്ച ഉപലക്ഖണമത്തം പരേസം അങ്ഗജാതം വച്ചമഗ്ഗേ പവേസേന്തോ സാദിയന്തോപി പാരാജികോവ, ബലക്കാരേന പന വച്ചമഗ്ഗേ വാ മുഖേ വാ പരേന പവേസിയമാനോ യദി ന സാദിയതി, അനാപത്തികോവ. ഏത്ഥ അസാദിയനം നാമ ദുക്കരം വിരജ്ജിതബ്ബതോ. ഏത്ഥ ച അനുപസമ്പന്നഭാവേ ഠത്വാ മാതുപിതുഅരഹന്തേസു അഞ്ഞതരം ഘാതേന്തോ ഭിക്ഖുനിം ദൂസേന്തോ ച സാമണേരപബ്ബജ്ജമ്പി ന ലഭതീതി ദസ്സനത്ഥം വിസും ഗഹിതത്താ മാതുഘാതകാദീനം ചതുന്നം തതിയപഠമപാരാജികേസു അന്തോഗധതാ വേദിതബ്ബാ. യഥാ ഏത്ഥ, ഏവം ഗിഹിഭാവേ ഠത്വാ ലോഹിതുപ്പാദം കരോന്തോ ലോഹിതുപ്പാദകോവാതി ഗഹേതബ്ബം. ഏതേന പരിയായേനാതി ഉഭിന്നം രാഗപരിയുട്ഠാനസങ്ഖാതേന പരിയായേന. ദുതിയവികപ്പേ കച്ചി അത്ഥാതി പദച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ വിമതിവിനോദനിയം

ചതുത്ഥപാരാജികവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

നിട്ഠിതോ ച പാരാജികകണ്ഡവണ്ണനാനയോ.

൨. സങ്ഘാദിസേസകണ്ഡോ

൧. സുക്കവിസ്സട്ഠിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൨൩൪. തേരസകസ്സാതി തേരസ സിക്ഖാപദാനി പരിമാണാനി അസ്സാതി തേരസകോ, കണ്ഡോ, തസ്സ. സമഥേ വിപസ്സനായ വാ അഭിരതിരഹിതോ ഇധ അനഭിരതോ, ന പബ്ബജ്ജായാതി ആഹ ‘‘വിക്ഖിത്തചിത്തോ’’തി. വിക്ഖിത്തതായ കാരണമാഹ കാമരാഗാഇച്ചാദി.

൨൩൫. അബ്ബോഹാരികാതി സീലവിപത്തിവോഹാരം നാരഹതീതി കത്വാ വുത്തം. അകുസലഭാവേ പനസ്സാ അബ്ബോഹാരതാ നത്ഥി.

൨൩൬-൭. ചേതനാ-സദ്ദതോ വിസും സം-സദ്ദസ്സ അത്ഥാഭാവം ഇക-പച്ചയസ്സ ച അത്ഥവന്തതം ദസ്സേതും സഞ്ചേതനാ വാതിആദി ദുതിയവികപ്പോ വുത്തോ. സിഖാപ്പത്തോ അത്ഥോതി അധിപ്പേതത്ഥം സന്ധായ വുത്തം. ആസയഭേദതോതി പിത്തസേമ്ഹപുബ്ബലോഹിതാനം ചതുന്നം ആസയാനം ഭേദേന. ധാതുനാനത്തതോതി രസരുഹിരാദീനം സത്തന്നം, പഥവാദീനം വാ ചതുന്നം ധാതൂനം നാനത്തേന. വത്ഥിസീസന്തി മുത്തവത്ഥിതോ മത്ഥകപസ്സം. ഹത്ഥിമദചലനം നാമഞ്ച സമ്ഭവോതി ആഹ ‘‘സമ്ഭവോ നിക്ഖമതീ’’തി. സമ്ഭവവേഗന്തി സമ്ഭവസ്സ ഠാനതോ ചവിത്വാ ദകസോതാഭിമുഖം ഓതരണേന സഞ്ജാതസരീരക്ഖോഭവേഗം. ബാഹുസീസന്തി ഖന്ധപ്പദേസം. ദസ്സേസീതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ഹേതുത്ഥോ, തേന യസ്മാ കണ്ണചൂളികാഹി സമ്ഭവോ നിക്ഖമതി…പേ… സമ്ഭവഞ്ച ദസ്സേസി, തസ്മാ തതിയസ്സ ഭാസിതം സുഭാസിതന്തി ഏവം യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ദകസോതന്തി മുത്തസ്സ വത്ഥിതോ നിക്ഖമനമഗ്ഗം, അങ്ഗജാതപ്പദേസന്തി വുത്തം ഹോതി. സുക്കഞ്ച നാമേതം രസരുഹിരാദിസത്തദേഹധാതൂസു മജ്ഝിമധാതുചതുജം അട്ഠിമിഞ്ജാദി വിയ പഥവീധാതുസങ്ഗഹിതം ആഹാരൂപജീവീനം സകലകായഗതം അതിദഹരദാരകാനമ്പി അത്ഥേവ, തം പന പന്നരസസോളസവസ്സുദ്ദേസതോ പട്ഠായ സത്താനം സമുപ്പജ്ജനകകാമരാഗേഹേവ ഠാനതോ ചലതി, ചലിതഞ്ച ആപോധാതുഭാവേന ചിത്തജമേവ ഹുത്വാ ദകസോതം ഓതരതി, ദകസോതതോ പന പട്ഠായ ചിത്തപച്ചയഉതുജം ഹോതി മത്ഥലുങ്ഗതോ ചലിതസിങ്ഘാണികാ വിയ. യേസം പന സമുച്ഛേദനവിക്ഖമ്ഭനാദീഹി രാഗപരിയുട്ഠാനം നത്ഥി, തേസം സുക്കവിസ്സട്ഠി ന സിയാ. ഇതി യഥാഠാനതോ സുക്കസ്സ വിസ്സട്ഠിയേവ രാഗചിത്തസമുട്ഠാനാ, ന പകതിരൂപം, തേനേവ കഥാവത്ഥുഅട്ഠകഥായം (കഥാ. അട്ഠ. ൩൦൭) ‘‘സുക്കവിസ്സട്ഠി നാമ രാഗസമുട്ഠാനാ ഹോതീ’’തി സുക്കസ്സ വിസ്സട്ഠി ഏവ രാഗസമുട്ഠാനാ വുത്താ, ന പകതിരൂപം. ഛന്നം പന കാമാവചരദേവാനം വിജ്ജമാനാപി സുക്കധാതു ദ്വയംദ്വയസമാപത്തിവസേന പരിയുട്ഠിതരാഗേനാപി ഠാനതോ ന ഗളതി, യഥാഠാനേ ഏവ ഠത്വാ കിഞ്ചി വികാരം ആപജ്ജമാനാ തങ്ഖണികപരിളാഹവൂപസമാവഹാ മേഥുനകിച്ചനിട്ഠാപിതാ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. കേചി പന ‘‘കായസമ്ഫസ്സസുഖമേവ തേസം കാമകിച്ച’’ന്തി വദന്തി. ഖീണാസവാനം പന അനാഗാമീനഞ്ച സബ്ബസോ കാമരാഗാഭാവേന സുക്കധാതുവികാരമ്പി നാപജ്ജതീതി വേദിതബ്ബം. രൂപീബ്രഹ്മാനം പന വിക്ഖമ്ഭിതകാമരാഗേന ജനിതത്താ അനാഹാരൂപജീവിതത്താ ച സബ്ബഥാ സുക്കധാതുപി നത്ഥേവ. തഥേവാതി മോചനസ്സാദേന നിമിത്തേ ഉപക്കമതോതിആദിം അതിദിസതി. ‘‘വിസ്സട്ഠീതി ഠാനാചാവനാ വുച്ചതീ’’തി പദഭാജനേ (പാരാ. ൨൩൭) വുത്തത്താ ‘‘ദകസോതം ഓതിണ്ണമത്തേ’’തി കസ്മാ വുത്തന്തി ആഹ ദകസോതോരോഹണഞ്ചേത്ഥാതിആദി. ഏത്ഥാതി തീസുപി വാദേസു. അധിവാസേത്വാതി നിമിത്തേ ഉപക്കമിത്വാ പുന വിപ്പടിസാരേ ഉപ്പന്നേ മോചനസ്സാദം വിനോദേത്വാ. അന്തരാ നിവാരേതുന്തി അത്തനോ നിമിത്തേ കതൂപക്കമേന ഠാനാ ചുതം ദകസോതം ഓതരിതും അദത്വാ അന്തരാ നിവാരേതും. മോചനസ്സാദേന ഹത്ഥപരികമ്മാദിം കരോന്തസ്സ മുത്തേപി ദുക്കടമേവ, നിമിത്തേ ഉപക്കമാഭാവതോ പന സങ്ഘാദിസേസോ ന ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഹത്ഥ…പേ… അനാപത്തീ’’തി. ദകസോതോരോഹണഞ്ചേത്ഥാതിആദിനാ വുത്തവിനിച്ഛയം സന്ധായ ‘‘അയം സബ്ബാചരിയസാധാരണവിനിച്ഛയോ’’തി വുത്തം.

ഖോഭകരണപച്ചയോ നാമ വിസഭാഗഭേസജ്ജസേനാസനാഹാരാദിപച്ചയോ. നാനാവിധം സുപിനന്തി ഖുഭിതവാതാദിധാതൂനം അനുഗുണം. അനുഭൂതപുബ്ബന്തി പുബ്ബേ ഭൂതപുബ്ബം മനസാ പരികപ്പിതപുബ്ബഞ്ച. സഗ്ഗനരകദേസന്തരാദീനമ്പി ഹി സങ്ഗഹേത്വാ വുത്തം. അത്ഥകാമതായ വാ അനത്ഥകാമതായ വാതി ഇദം ദേവതാനം ഹിതാഹിതാധിപ്പായതം ദസ്സേതും വുത്തം. അത്ഥായ വാ അനത്ഥായ വാതി സഭാവതോ ഭവിതബ്ബം ഹിതാഹിതം സന്ധായ വുത്തം. നനു ദേവതാഹി ഉപസംഹരിയമാനാനി ആരമ്മണാനി പരമത്ഥതോ നത്ഥി, കഥം താനി പുരിസോ പസ്സതി, ദേവതാ വാ താനി അവിജ്ജമാനാനി ഉപസംഹരന്തീതി ചോദനം മനസി കത്വാ ആഹ സോ താസന്തിആദി. തേന ‘‘ഏവമേസോ പരികപ്പതൂ’’തി ദേവതാഹി ചിന്തിതമത്തേന സുപന്തസ്സ ചിത്തം ഭവങ്ഗസന്തതിതോ നിപതിത്വാ ദേവതാഹി ചിന്തിതനിയാമേനേവ പരികപ്പമാനം പവത്തതി, ഏവം തേന പരികപ്പമാനാനി ആരമ്മണാനി ദേവതാഹി ഉപസംഹടാനി നാമ ഹോന്തി, താനി ച സോ ദേവതാനുഭാവേന പസ്സതി നാമാതി ദസ്സേതി. ബോധിസത്തമാതാ വിയ പുത്തപടിലാഭനിമിത്തന്തിആദീസു ബോധിസത്തസ്സ ഗബ്ഭോക്കന്തിദിവസേ മഹാമായാദേവിയാ അത്തനോ ദക്ഖിണപസ്സേന ഏകസ്സ സേതവരവാരണസ്സ അന്തോകുച്ഛിപവിട്ഠഭാവദസ്സനം പുത്തപടിലാഭനിമിത്തം സുപിനം നാമ. അമ്ഹാകം പന ബോധിസത്തസ്സ ‘‘സ്വേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ചാതുദ്ദസിയം പക്ഖസ്സ രത്തിവിഭായനകാലേ ഹിമവന്തം ബിബ്ബോഹനം കത്വാ പുരത്ഥിമപച്ഛിമസമുദ്ദേസു വാമദക്ഖിണഹത്ഥേ ദക്ഖിണസമുദ്ദേ പാദേ ച ഓദഹിത്വാ മഹാപഥവിയാ സയനം ഏകോ, ദബ്ബതിണസങ്ഖാതായ തിരിയാ നാമ തിണജാതിയാ നങ്ഗലമത്തരത്തദണ്ഡായ നാഭിതോ ഉഗ്ഗതായ ഖണേന അനേകയോജനസഹസ്സം നഭം ആഹച്ച ഠാനം ഏകോ, സേതാനം കണ്ഹസീസാനം കിമീനം പാദേഹി ഉസ്സക്കിത്വാ യാവ ജാണുമണ്ഡലം ആഹച്ച ഠാനം ഏകോ, നാനാവണ്ണാനം ചതുന്നം സകുണാനം ചതൂഹി ദിസാഹി ആഗന്ത്വാ പാദമൂലേ സേതവണ്ണതാപജ്ജനം ഏകോ, ബോധിസത്തസ്സ മഹതോ മീള്ഹപബ്ബതസ്സ ഉപരി അലിമ്പമാനസ്സ ചങ്കമനം ഏകോതി ഇമേ പഞ്ച മഹാസുപിനാ നാമ, ഇമേ ച യഥാക്കമം സമ്ബോധിയാ, ദേവമനുസ്സേസു അരിയമഗ്ഗപ്പകാസനസ്സ, ഗിഹീനഞ്ച സരണൂപഗമനസ്സ, ഖത്തിയാദിചതുവണ്ണാനം പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തപടിലാഭസ്സ, ചതുന്നം പച്ചയാനം ലാഭേ അലിത്തഭാവസ്സ ച പുബ്ബനിമിത്താനീതി വേദിതബ്ബം. സോളസ സുപിനാ പാകടാ ഏവ. ഏകന്തസച്ചമേവാതി ഫലനിയമുപ്പത്തിതോ വുത്തം. ദസ്സനം പന സബ്ബത്ഥ വിപല്ലത്ഥമേവ. ധാതുക്ഖോഭാദീസു ചതൂസു മൂലകാരണേസു ദ്വീഹി തീഹിപി കാരണേഹി കദാചി സുപിനം പസ്സന്തീതി ആഹ ‘‘സംസഗ്ഗഭേദതോ’’തി. സുപിനഭേദോതി സച്ചാസച്ചത്ഥതാഭേദോ.

രൂപനിമിത്താദിആരമ്മണന്തി ഏത്ഥ കമ്മനിമിത്തഗതിനിമിത്തതോ അഞ്ഞരൂപമേവ വിഞ്ഞാണസ്സ നിമിത്തന്തി രൂപനിമിത്തം, തം ആദി യേസം സത്തനിമിത്താദീനം താനി രൂപനിമിത്താദീനി ആരമ്മണാനി യസ്സ ഭവങ്ഗചിത്തസ്സ തം രൂപനിമിത്താദിആരമ്മണം. ഈദിസാനീതി രൂപനിമിത്താദിആരമ്മണാനി രാഗാദിസമ്പയുത്താനി ച. സബ്ബോഹാരികചിത്തേനാതി പടിബുദ്ധസ്സ പകതിവീഥിചിത്തേന. കോ നാമ പസ്സതീതി സുത്തപടിബുദ്ധഭാവവിയുത്തായ ചിത്തപ്പവത്തിയാ അഭാവതോ സുപിനം പസ്സന്തോ നാമ ന സിയാതി അധിപ്പായോ, തേനാഹ ‘‘സുപിനസ്സ അഭാവോവ ആപജ്ജതീ’’തി. കപിമിദ്ധപരേതോതി ഇമിനാ നിദ്ദാവസേന പവത്തമാനഭവങ്ഗസന്തതിബ്യവഹിതായ കുസലാകുസലായ മനോദ്വാരവീഥിയാ ച പസ്സതീതി ദസ്സേതി, തേനാഹ യാ നിദ്ദാതിആദി. ദ്വീഹി അന്തേഹി മുത്തോതി കുസലാകുസലസങ്ഖാതേഹി ദ്വീഹി അന്തേഹി മുത്തോ. ആവജ്ജനതദാരമ്മണക്ഖണേതി സുപിനേ പഞ്ചദ്വാരവീഥിയാ അഭാവതോ മനോദ്വാരേ ഉപ്പജ്ജനാരഹം ഗഹേത്വാ വുത്തം.

ഏത്ഥ ച സുപിനന്തേപി തദാരമ്മണവചനതോ അനുഭൂതേസു സുതപുബ്ബേസു വാ രൂപാദീസു പുരാപത്തിഭാവേന പരികപ്പേത്വാ വിപല്ലാസതോ പവത്തമാനാപി കാമാവചരവിപാകധമ്മാ പരിത്തധമ്മേ നിസ്സായ പരികപ്പേത്വാ പവത്തത്താ പരിത്താരമ്മണാ വുത്താ, ന പന സരൂപതോ പരിത്തധമ്മേ ഗഹേത്വാ പവത്തത്താ ഏവാതി ഗഹേതബ്ബം. ഏവഞ്ച ഇത്ഥിപുരിസാദിആകാരം ആരോപേത്വാ പവത്തമാനാനം രാഗാദിസവിപാകധമ്മാനമ്പി തേസം ആരമ്മണം ഗഹേത്വാ ഉപ്പന്നാനം പടിസന്ധാദിവിപാകാനമ്പി പരിത്താരമ്മണതാ കമ്മനിമിത്താരമ്മണതാ ച ഉപപന്നാ ഏവ ഹോതി. വത്ഥുധമ്മവിനിമുത്തം പന സമ്മുതിഭൂതം കസിണാദിപടിഭാഗാരമ്മണം ഗഹേത്വാ ഉപ്പന്നാ ഉപചാരപ്പനാദിവസപ്പവത്താ ചിത്തചേതസികധമ്മാ ഏവ പരിത്തത്തികേ (ധ. സ. തികമാതികാ ൧൨) ന വത്തബ്ബാരമ്മണാതി ഗഹേതബ്ബാ.

സ്വായന്തി സുപിനോ. വിപല്ലാസേന പരികപ്പിതപരിത്താരമ്മണത്താ ‘‘ദുബ്ബലവത്ഥുകത്താ’’തി വുത്തം, അവിജ്ജമാനാരമ്മണേ അവസവത്തിതോതി അധിപ്പായോ, തേനാഹ അവിസയേ ഉപ്പന്നത്താതിആദി.

ആപത്തിനികായസ്സാതി ഇദം സങ്ഘാദിസേസോതി പുല്ലിങ്ഗ-സദ്ദസ്സ അനുരൂപവസേന വുത്തം. അസ്സാതി അസ്സ ആപത്തിനികായസ്സ, വുട്ഠാപേതും ഇച്ഛിതസ്സാതി അത്ഥോ, തേനാഹ കിം വുത്തന്തിആദി. രുള്ഹിസദ്ദേനാതി ഏത്ഥ സമുദായേ നിപ്ഫന്നസ്സാപി സദ്ദസ്സ തദേകദേസേപി പസിദ്ധി ഇധ രുള്ഹീ നാമ, തായ രുള്ഹിയാ യുത്തോ സദ്ദോ രുള്ഹീസദ്ദോ, തേന. രുള്ഹിയാ കാരണമാഹ അവയവേഇച്ചാദിനാ.

കാലഞ്ചാതി ‘‘രാഗൂപത്ഥമ്ഭേ’’തിആദിനാ ദസ്സിതകാലഞ്ച, ‘‘രാഗൂപത്ഥമ്ഭേ’’തി വുത്തേ രാഗൂപത്ഥമ്ഭേ ജാതേ തസ്മിം കാലേ മോചേതീതി അത്ഥതോ കാലോ ഗമ്മതി. നവമസ്സ അധിപ്പായസ്സാതി വീമംസാധിപ്പായസ്സ. വത്ഥൂതി വിസയം.

൨൩൮. ലോമാ ഏതേസം സന്തീതി ലോമസാ, ബഹുലോമപാണകാ.

൨൩൯. മോചനേനാതി മോചനപ്പയോഗേന. മോചനസ്സാദസമ്പയുത്തായാതി ഏത്ഥ മോചനിച്ഛാവ മോചനസ്സാദോ, തേന സമ്പയുത്താ ചേതനാ മോചനസ്സാദചേതനാതി അത്ഥോ, ന പന മോചനേ അസ്സാദം സുഖം പത്ഥേന്തിയാ ചേതനായാതി ഏവം അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ, ഇതരഥാ സുഖത്ഥായ മോചേന്തസ്സേവ ആപത്തി, ന ആരോഗ്യാദിഅത്ഥായാതി ആപജ്ജതി. തസ്മാ ആരോഗ്യാദീസു യേന കേനചി അധിപ്പായേന മോചനിച്ഛായ ചേതനായാതി അത്ഥോവ ഗഹേതബ്ബോ.

൨൪൦. വായമതോതി അങ്ഗജാതേ കായേന ഉപക്കമതോ. ദ്വേ ആപത്തിസഹസ്സാനീതി ഖണ്ഡചക്കാദീനി അനാമസിത്വാവ വുത്തം, ഇച്ഛന്തേന പന ഖണ്ഡചക്കാദിഭേദേനാപി ഗണനാ കാതബ്ബാ. ഏകേന പദേനാതി ഗേഹസിതപേമപദേന. തഥേവാതി മോചനസ്സാദചേതനായ ഏവ ഗാള്ഹം പീളനാദിപ്പയോഗം അവിജഹിത്വാ സുപനേന സങ്ഘാദിസേസോതി വുത്തം. സുദ്ധചിത്തോതി മോചനസ്സാദസ്സ നിമിത്തേ ഊരുആദീഹി കതഉപക്കമസ്സ വിജഹനം സന്ധായ വുത്തം. തേന അസുഭമനസികാരാഭാവേപി പയോഗാഭാവേനേവ മോചനേപി അനാപത്തി ദീപിതാതി വേദിതബ്ബാ.

തേന ഉപക്കമേന മുത്തേതി മുച്ചമാനം വിനാ അഞ്ഞസ്മിമ്പി സുക്കേ ഠാനതോ മുത്തേ. യദി പന ഉപക്കമേ കതേപി മുച്ചമാനമേവ ദകസോതം ഓതരതി, ഥുല്ലച്ചയമേവ പയോഗേന മുത്തസ്സ അഭാവാ. ജഗ്ഗനത്ഥായാതി ചീവരാദീസു ലിമ്പനപരിഹാരായ ഹത്ഥേന അങ്ഗജാതഗ്ഗഹണം വട്ടതി, തപ്പയോഗോ ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. അനോകാസന്തി അങ്ഗജാതപ്പദേസം.

൨൬൨. സുപിനന്തേന കാരണേനാതി സുപിനന്തേ പവത്തഉപക്കമഹേതുനാ. ആപത്തിട്ഠാനേയേവ ഹി അയം അനാപത്തി അവിസയത്താ വുത്താ. തേനാഹ ‘‘സചസ്സ വിസയോ ഹോതി നിച്ചലേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തിആദി.

൨൬൩. വിനീതവത്ഥുപാളിയം അണ്ഡകണ്ഡുവനവത്ഥുസ്മിം മോചനാധിപ്പായേന അണ്ഡചലനേന അങ്ഗജാതസ്സാപി ചലനതോ നിമിത്തേ ഉപക്കമോ ഹോതീതി സങ്ഘാദിസേസോ വുത്തോ. യഥാ പന അങ്ഗജാതം ന ചലതി, ഏവം അണ്ഡമേവ കണ്ഡുവനേന ഫുസന്തസ്സ മുത്തേപി അനാപത്തി അണ്ഡസ്സ അനങ്ഗജാതത്താ.

൨൬൪. വത്ഥിന്തി അങ്ഗജാതസീസച്ഛാദകചമ്മം. ഉദരം താപേന്തസ്സ…പേ… അനാപത്തിയേവാതി ഉദരതാപനേന അങ്ഗജാതേപി തത്തേ താവത്തകേന നിമിത്തേ ഉപക്കമോ കതോ നാമ ന ഹോതീതി വുത്തം.

൨൬൫. ഏഹി മേ ത്വം, ആവുസോ, സാമണേരാതി വത്ഥുസ്മിം അഞ്ഞം ആണാപേതു, തേന കരിയമാനസ്സ അങ്ഗജാതചലനസ്സ മോചനസ്സാദേന സാദിയനതോ തം ചലനം ഭിക്ഖുസ്സ സാദിയനചിത്തസമുട്ഠിതമ്പി ഹോതീതി സുക്കവിസ്സട്ഠിപച്ചയസ്സ അങ്ഗജാതചലനസ്സ ഹേതുഭൂതാ അസ്സാദചേതനാവ ആപത്തിയാ അങ്ഗം ഹോതി, ന ആണാപനവാചാ തസ്സാ പവത്തിക്ഖണേ സങ്ഘാദിസേസസ്സ അസിജ്ഝനതോ. ഏവം ആണാപേത്വാപി യോനിസോമനസികാരേന മോചനസ്സാദം പടിവിനോദേന്തസ്സ ആപത്തിഅസമ്ഭവതോ ഇദം സിക്ഖാപദം അനാണത്തികം, കായകമ്മം, കിരിയസമുട്ഠാനഞ്ച ജാതന്തി ഗഹേതബ്ബം, ആണാപനവാചായ പന ദുക്കടം ആപജ്ജതി. യോ പന പരേന അനാണത്തേന ബലക്കാരേനാപി കരിയമാനപ്പയോഗം മോചനസ്സാദേന സാദിയതി, തസ്സാപി മുത്തേ പഠമപാരാജികേ വിയ സങ്ഘാദിസേസോവ, അമുത്തേ ഥുല്ലച്ചയം. മോചനസ്സാദേ ചേതനായ പന അസതി കായസംസഗ്ഗരാഗേന സാദിയന്തസ്സാപി മുത്തേപി സങ്ഘാദിസേസേന അനാപത്തീതി ആചരിയാ വദന്തി, തഞ്ച യുത്തമേവ.

൨൬൬. കായത്ഥമ്ഭനവത്ഥുസ്മിം ചലനവസേന യഥാ അങ്ഗജാതേ ഉപക്കമോ സമ്ഭവതി, തഥാ വിജമ്ഭിതത്താ ആപത്തി വുത്താ.

ഉപനിജ്ഝായനവത്ഥുസ്മിം അങ്ഗജാതന്തി ജീവമാനഇത്ഥീനം പസ്സാവമഗ്ഗോവ അധിപ്പേതോ, നേതരോ.

൨൬൭. പുപ്ഫാവലീതി കീളാവിസേസോ. തം കിര കീളന്താ നദീആദീസു ഛിന്നതടം ഉദകേന ചിക്ഖല്ലം കത്വാ തത്ഥ ഉഭോ പാദേ പസാരേത്വാ നിസിന്നാ പതന്തി, ‘‘പുപ്ഫാവലിയ’’ന്തിപി പാഠോ. പവേസേന്തസ്സാതി പയോജകത്തേന ദ്വികമ്മികത്താ ‘‘വാലികം അങ്ഗജാത’’ന്തി ഉഭയത്ഥാപി ഉപയോഗവചനം കതം. ചേതനാ, ഉപക്കമോ, മുച്ചനന്തി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി വേദിതബ്ബാനി.

സുക്കവിസ്സട്ഠിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. കായസംസഗ്ഗസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൨൬൯. ദുതിയേ കേസുചി വാതപാനേസു വിവടേസു ബഹിപി അന്ധകാരത്താ ആലോകോ ന പവിസതി, വിവടകവാടേന അഞ്ഞതോ ആഗച്ഛന്തസ്സ ആലോകസ്സ നിവാരണതോ കവാടസ്സ പിട്ഠിപസ്സേ ഘനന്ധകാരോവ ഹോതി, താദിസാനി സന്ധായ ‘‘യേസു വിവടേസു അന്ധകാരോ ഹോതീ’’തിആദി വുത്തം.

ബ്രാഹ്മണീ അത്തനോ അങ്ഗമങ്ഗാനം പരാമസനക്ഖണേ അനാചാരാനുകൂലാ ഹുത്വാ ന കിഞ്ചി വത്വാ ഭിക്ഖുനോ വണ്ണഭണനക്ഖണേ വുത്തത്താ ആഹ ‘‘പബ്ബജിതുകാമോ മഞ്ഞേതി സല്ലക്ഖേത്വാ’’തി, പബ്ബജിതുകാമോ വിയാതി സല്ലക്ഖേത്വാതി അത്ഥോ. കുലിത്ഥീനം ഏവം പരേഹി അഭിഭവനം നാമ അച്ചന്താവമാനോതി ആഹ ‘‘അത്തനോ വിപ്പകാര’’ന്തി.

൨൭൦. ഓതിണ്ണസദ്ദസ്സ കമ്മസാധനപക്ഖം സന്ധായ ‘‘യക്ഖാദീഹീ’’തിആദി വുത്തം, കത്തുസാധനപക്ഖം സന്ധായ ‘‘കൂപാദീനീ’’തിആദി വുത്തം. തസ്മിം വത്ഥുസ്മിന്തി ഇത്ഥിസരീരസങ്ഖാതേ വത്ഥുസ്മിം.

൨൭൧. അസ്സാതി ഹത്ഥഗ്ഗാഹാദികസ്സ സബ്ബസ്സ.

൨൭൩. ഏതേസം പദാനന്തി ആമസനാദിപദാനം. ഇത്ഥിസഞ്ഞീതി മനുസ്സിത്ഥിസഞ്ഞീ. നം-സദ്ദസ്സ കായവിസേസനഭാവേന ഏതം കായന്തി അത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘അഥ വാ’’തിആദി വുത്തം. ഓമസന്തോ…പേ… ഏകാവ ആപത്തീതി അനിവത്ഥം സന്ധായ വുത്തം, ന നിവത്ഥം. സനിവത്ഥായ പന മത്ഥകതോ പട്ഠായ ഹത്ഥം ഓതാരേന്തസ്സ നിവത്ഥസാടകോപരി ഹത്ഥേ ആരുള്ഹേ ഥുല്ലച്ചയം. സാടകതോ ഹത്ഥം ഓതാരാപേത്വാ ജങ്ഘതോ പട്ഠായ ഓമസന്തസ്സ പുന സങ്ഘാദിസേസോ.

യഥാനിദ്ദിട്ഠനിദ്ദേസേതി യഥാവുത്തകായസംസഗ്ഗനിദ്ദേസേ. തേനാതി യേന കാരണേന വത്ഥുസഞ്ഞാദയോ ഹോന്തി, തേന കാരണേന. യഥാവുത്തസിക്ഖാപദനിദ്ദേസേ വുത്തം ഗരുകം ഭിക്ഖുനോ കരേയ്യ പകാസേയ്യാതി യോജനാ.

സഞ്ഞായ വിരാഗിതമ്ഹീതി സഞ്ഞായ വിരദ്ധായ. ഇദം നാമ വത്ഥുന്തി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ ആഗതം, അനാഗതഞ്ച യം കിഞ്ചി സവിഞ്ഞാണകാവിഞ്ഞാണകം ഫുസന്തസ്സ അനാപത്തിഅഭാവം സന്ധായ വുത്തം.

സാരത്തന്തി കായസംസഗ്ഗരാഗേനേവ സാരത്തം. വിരത്തന്തി കായസംസഗ്ഗരാഗരഹിതം മാതുആദിം സന്ധായ വദതി. ദുക്കടന്തി മാതുപേമാദിവസേന ഗണ്ഹന്തസ്സ വസേന വുത്തം, വിരത്തമ്പി ഇത്ഥിം കായസംസഗ്ഗരാഗേന ഗണ്ഹന്തസ്സ പന സങ്ഘാദിസേസോ ഏവ. ഇമായ പാളിയാ സമേതീതി സമ്ബന്ധോ. കഥം സമേതീതി ചേ? യദി ഹി ‘‘ഇത്ഥിയാ കായപ്പടിബദ്ധം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ചിത്തേ ഉപ്പന്നേ ഇത്ഥിസഞ്ഞാ വിരാഗിതാ ഭവേയ്യ. കായപ്പടിബദ്ധഗ്ഗഹണേപി ഥുല്ലച്ചയേനാപി ന ഭവിതബ്ബം ഇത്ഥിസഞ്ഞായ ഏവ പാളിയം (പാരാ. ൨൭൬) ഥുല്ലച്ചയസ്സ വുത്തത്താ, തസ്മാ ‘‘ഇത്ഥിയാ കായപ്പടിബദ്ധം ഗണ്ഹിസ്സാമീതി കായം ഗണ്ഹന്തസ്സ ഇത്ഥിസഞ്ഞാ വിരാഗിതാ നാമ ന ഹോതീതി കായപ്പടിബദ്ധം ഗണ്ഹിസ്സാമീതി കായം ഗണ്ഹതോ ഇത്ഥിസഞ്ഞായ ചേവ കായസംസഗ്ഗരാഗസ്സ ച കായഗ്ഗഹണസ്സ ച സമ്ഭവാ യഥാവത്ഥുകം സങ്ഘാദിസേസമേവ ആപജ്ജതീ’’തി മഹാസുമത്ഥേരേന വുത്തവാദോവ ഇമായ പാളിയാ സമേതി. അട്ഠകഥായഞ്ഹി ‘‘സമ്ബഹുലാ ഇത്ഥിയോ ബാഹാഹി പരിക്ഖിപിത്വാ ഗണ്ഹാമീ’’തി സഞ്ഞായ പരിക്ഖിപതോ മജ്ഝഗതാനം വസേന ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം. ന ഹി തസ്സ ‘‘മജ്ഝഗതാ ഇത്ഥിയോ കായപ്പടിബദ്ധേന ഗണ്ഹാമീ’’തി സഞ്ഞാ അത്ഥി, തസ്മാ അട്ഠകഥായപി സമേതീതി ഗഹേതബ്ബം. നീലേന ദുവിഞ്ഞേയ്യഭാവതോ കാളിത്ഥീ വുത്താ.

൨൭൯. സേവനാധിപ്പായോതി ഫസ്സസുഖസേവനാധിപ്പായോ. കായപ്പടിബദ്ധാമസനവാരേ കായപ്പടിബദ്ധവസേന ഫസ്സപടിവിജാനനം വേദിതബ്ബം. ചിത്തുപ്പാദമത്തേ ആപത്തിയാഭാവതോ അനാപത്തീതി ഇദം കായസംസഗ്ഗരാഗമത്തേന കായചലനസ്സ അനുപ്പത്തിതോ ഇത്ഥിയാ കരിയമാനകായചലനം സാദിയതോപി പയോഗാഭാവം സന്ധായ വുത്തം. പഠമപാരാജികേ പന പരേഹി ഉപക്കമിയമാനസ്സ അഭാവതോ സേവനാധിപ്പായേ ഉപ്പന്നേ തേന അധിപ്പായേന അങ്ഗജാതക്ഖോഭോ സയമേവ അവസ്സം സഞ്ജായതി, സോ ച തേന കതോ നാമ ഹോതീതി പാരാജികം വുത്തം, തേനേവ നയേന പഠമസങ്ഘാദിസേസേപി പരേന കരിയമാനപയോഗസാദിയമാനേപി അങ്ഗജാതക്ഖോഭസമ്ഭവേന ആപത്തി ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. ചതുത്ഥേതി ‘‘ന ച കായേന വായമതി, ന ച ഫസ്സം പടിവിജാനാതീ’’തി ഇമസ്മിം വാരേ. ഫസ്സപടിവിജാനനമ്പീതി അപി-സദ്ദേന തതിയവാരേ വിയ വായാമോപി നത്ഥീതി ദസ്സേതി. നിസ്സഗ്ഗിയേന നിസ്സഗ്ഗിയാമസനേ വിയാതി ഇദം പന ഫസ്സപടിവിജാനനാഭാവമത്തസ്സേവ നിദസ്സനം, ന പയോഗാഭാവസ്സാതി ദട്ഠബ്ബം. മോക്ഖാധിപ്പായോതി ഏത്ഥ ചിത്തസ്സ ലഹുപരിവത്തിതായ അന്തരന്തരാ കായസംസഗ്ഗരാഗേ സമുപ്പന്നേപി മോക്ഖാധിപ്പായസ്സ അവിച്ഛിന്നതായ അനാപത്തിയേവ, വിച്ഛിന്നേ പന തസ്മിം ആപത്തി ഏവ.

പദഭാജനീയവണ്ണനാനയോ.

൨൮൧. ഏത്ഥ ഗണ്ഹാഹീതി ന വത്തബ്ബാതി ഗേഹസിതപേമേന കായപ്പടിബദ്ധേന ഫുസനേ ദുക്കടം സന്ധായ വുത്തം, കാരുഞ്ഞേന പന വത്ഥാദിം ഗഹേതും അസക്കോന്തിം ‘‘ഗണ്ഹാ’’തി വദന്തസ്സാപി അവസസഭാവപ്പത്തം ഉദകേ നിമുജ്ജന്തിം കാരുഞ്ഞേന സഹസാ അനാമാസന്തി അചിന്തേത്വാ കേസാദീസു ഗഹേത്വാ മോക്ഖാധിപ്പായേന ആകഡ്ഢതോപി അനാപത്തിയേവ. ന ഹി മീയമാനം മാതരം ഉക്ഖിപിതും ന വട്ടതി. അഞ്ഞാതികായ ഇത്ഥിയാപി ഏസേവ നയോ. ഉക്കട്ഠായ മാതുയാപി ആമാസോ ന വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘മാതര’’ന്തി വുത്തം. തസ്സാ കാതബ്ബം പന അഞ്ഞാസമ്പി ഇത്ഥീനം കരോന്തസ്സാപി അനാപത്തിയേവ അനാമാസത്തേ വിസേസാഭാവാ.

തിണണ്ഡുപകന്തി ഹിരിവേരാദിമൂലേഹി കേസാലങ്കാരത്ഥായ കതചുമ്ബടകം. പരിവത്തേത്വാതി അത്തനോ നിവാസനാദിഭാവതോ അപനേത്വാ. പൂജാദിഅത്ഥം പന താവകാലികമ്പി ആമസിതും വട്ടതി. സീസപസാധനകദന്തസൂചിആദീതി ഇദം സീസാലങ്കാരത്ഥായ പടപിലോതികാദീഹി കതം സീസപസാധനകഞ്ചേവ ദന്തസൂചിആദി ചാതി ദ്വിധാ യോജേത്വാ സീസപസാധനം സിപാടികോപകരണത്ഥായ ചേവ ദന്തസൂചിഉപകരണത്ഥായ ച ഗഹേതബ്ബന്തി യഥാക്കമം അത്ഥം ദസ്സേതി. കേസകലാപം ബന്ധിത്വാ തത്ഥ തിരിയം പവേസനത്ഥായ കതാ ദന്തസൂചി ഏവ സീസപസാധനകദന്തസൂചീതി ഏകമേവ കത്വാ സിപാടികായ പക്ഖിപിത്വാ പരിഹരിതബ്ബസൂചിയേവ തസ്സ തസ്സ കിച്ചസ്സ ഉപകരണന്തി സിപാടികാസൂചിഉപകരണന്തി ഏവം വാ യോജനാ കാതബ്ബാ. പോത്ഥകരൂപന്തി സുധാദീഹി കതം, പാരാജികവത്ഥുഭൂതാനം തിരച്ഛാനഗതിത്ഥീനം സണ്ഠാനേന കതമ്പി അനാമാസമേവ. ഇത്ഥിരൂപാദീനി ദസ്സേത്വാ കതം, വത്ഥഭിത്തിആദിഞ്ച ഇത്ഥിരൂപം അനാമസിത്വാ വളഞ്ജേതും വട്ടതി. ഏവരൂപേഹി അനാമാസേ കായസംസഗ്ഗരാഗേ അസതി കായപ്പടിബദ്ധേന ആമസതോ ദോസോ നത്ഥി. ഭിന്ദിത്വാതി ഏത്ഥ അനാമാസമ്പി ദണ്ഡപാസാണാദീഹി ഭേദനസ്സ അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ, പാളിയമ്പി ആപദാസു മോക്ഖാധിപ്പായസ്സ ആമസനേപി അനാപത്തിയാ വുത്തത്താ ച. സപ്പിനീആദീഹി വാളമിഗീഹി ച ഗഹിതപാണകാനം മോചനത്ഥായ തം സപ്പിനീആദിം വത്ഥദണ്ഡാദീഹി പരിക്ഖിപിത്വാ ഗഹേതും, മാതുആദിം ഉദകേ മീയമാനം വത്ഥാദീഹി ഗഹേതും, അസക്കോന്തിം കേസാദീസു ഗഹേത്വാ കാരുഞ്ഞേന ഉക്ഖിപിതും വട്ടതീതി അയമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോവ. അട്ഠകഥായം ‘‘ന ത്വേവ ആമസിതബ്ബാ’’തി ഇദം പന വചനം അമീയമാനവത്ഥും സന്ധായ വുത്തന്തി അയം അമ്ഹാകം ഖന്തി.

മഗ്ഗം അധിട്ഠായാതി ‘‘മഗ്ഗോ അയ’’ന്തി മഗ്ഗസഞ്ഞം ഉപ്പാദേത്വാതി അത്ഥോ. പഞ്ഞപേത്വാ ദേന്തീതി ഇദം സാമീചിവസേന വുത്തം, തേഹി പന ആസനം അപഞ്ഞപേത്വാവ നിസീദഥാതി വുത്തേ സയമേവ പഞ്ഞപേത്വാ നിസീദിതുമ്പി വട്ടതി. തത്ഥജാതകാനീതി അച്ഛിന്ദിത്വാ ഭൂതഗാമഭാവേനേവ ഠിതാനി. കീളന്തേനാതി വുത്തത്താ സതി പച്ചയേ ആമസന്തസ്സ അനാപത്തി. ഭിക്ഖുസന്തകം പന പരിഭോഗാരഹം സബ്ബഥാ ആമസിതും ന വട്ടതി ദുരുപചിണ്ണത്താ. അനുപസമ്പന്നാനം ദസ്സാമീതി ഇദം അപ്പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഗഹണം സന്ധായ വുത്തം. അത്തനോപി അത്ഥായ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഗഹണേ ദോസോ നത്ഥി അനാമാസത്താഭാവാ.

മണീതി വേളുരിയാദിതോ അഞ്ഞോ ജോതിരസാദിഭേദോ സബ്ബോപി മണി. വേളുരിയോതി അല്ലവേളുവണ്ണോമണി, ‘‘മജ്ജാരക്ഖി മണ്ഡലവണ്ണോ’’തിപി വദന്തി. സിലാതി മുഗ്ഗമാസവണ്ണാ അതിസിനിദ്ധാ കാളസിലാ, മണിവോഹാരം ആഗതാ രത്തസേതാദിവണ്ണാ സുമട്ഠാപി സിലാ അനാമാസാ ഏവാതി വദന്തി. രജതന്തി കഹാപണമാസാദിഭേദം ജതുമാസാദിം ഉപാദായ സബ്ബം വുത്താവസേസം രൂപിയം ഗഹിതം. ലോഹിതങ്കോതി രത്തമണി. മസാരഗല്ലന്തി കബരവണ്ണോ മണി, ‘‘മരകത’’ന്തിപി വദന്തി. ഭേസജ്ജത്ഥായ പിസിത്വാ യോജിതാനം മുത്താനം രതനഭാവവിരഹതോ ഗഹണക്ഖണേപി രതനാകാരേന അപേക്ഖിതാഭാവാ ‘‘ഭേസജ്ജത്ഥായ പന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. യാവ പന താ മുത്താ രതനരൂപേന തിട്ഠന്തി, താവ ആമസിതും ന വട്ടതി ഏവ. ഏവം അഞ്ഞമ്പി രതനപാസാണം പിസിത്വാ ഭേസജ്ജേ യോജനത്ഥായ ഗഹേതും വട്ടതി ഏവ, ജാതരൂപരജതം പന പിസിത്വാ യോജനഭേസജ്ജത്ഥായപി സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടതി, ഗഹട്ഠേഹി യോജേത്വാ ദിന്നമ്പി യദി ഭേസജ്ജേ സുവണ്ണാദിരൂപേന തിട്ഠതി, വിയോജേതുഞ്ച സക്കാ, താദിസം ഭേസജ്ജമ്പി ന വട്ടതി. തം അബ്ബോഹാരികത്തം ഗതം ചേ, വട്ടതി. ‘‘ജാതിഫലികം ഉപാദായാ’’തി വുത്തത്താ, സൂരിയകന്തചന്ദകന്താദികം ജാതിപാസാണം മണിമ്ഹി ഏവ സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ധമനസങ്ഖോ ച ധോതവിദ്ധോ ച രതനമിസ്സോ ചാതി യോജേതബ്ബം. വിദ്ധോതി മണിആദിഭാവേന കതഛിദ്ദോ.

രതനമിസ്സോതി കഞ്ചനലതാദിവിചിത്തോ, മുത്താദിരതനഖചിതോ ച, ഏതേന ധമനസങ്ഖതോ അഞ്ഞോ രതനമിസ്സോവ അനാമാസോതി ദസ്സേതി. സിലായമ്പി ഏസേവ നയോ. പാനീയസങ്ഖോതി ഇമിനാവ ഥാലകാദിആകാരേന കതസങ്ഖമയഭാജനാനി ഭിക്ഖൂനം സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതീതി സിദ്ധം. സേസാതി രതനസംയുത്തം ഠപേത്വാ അവസേസാ.

ബീജതോ പട്ഠായാതി ധാതുപാസാണതോ പട്ഠായ. പടിക്ഖിപീതി സുവണ്ണമയധാതുകരണ്ഡകസ്സ, ബുദ്ധരൂപാദിസ്സ ച അത്തനോ സന്തകകരണേ നിസ്സഗ്ഗിയത്താ വുത്തം. ‘‘രൂപിയഛഡ്ഡകട്ഠാനേ’’തി വുത്തത്താ രൂപിയഛഡ്ഡകസ്സ ജാതരൂപരജതം ആമസിത്വാ ഛഡ്ഡേതും വട്ടതീതി സിദ്ധം. കേളാപയിതുന്തി ആമസിത്വാ ഇതോ ചിതോ ച സഞ്ചാരേതും. വുത്തന്തി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം. കചവരമേവ ഹരിതും വട്ടതീതി ഗോപകാ വാ ഹോന്തു അഞ്ഞേ വാ, ഹത്ഥേന പുഞ്ഛിത്വാ കചവരം അപനേതും വട്ടതി, മലമ്പി പമജ്ജിതും വട്ടതി ഏവാതി വദന്തി, തം അട്ഠകഥായ ന സമേതി കേളായനസദിസത്താ. ആരകൂടലോഹന്തി സുവണ്ണവണ്ണോ കിത്തിമലോഹവിസേസോ. തിവിധഞ്ഹി കിത്തിമലോഹം കംസലോഹം വട്ടലോഹം ഹാരകൂടലോഹന്തി. തത്ഥ തിപുതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം കംസലോഹം നാമ. സീസതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം വട്ടലോഹം. രസതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം ഹാരകൂടലോഹം നാമ. തം പന ‘‘ജാതരൂപഗതിക’’ന്തി വുത്തത്താ ഉഗ്ഗണ്ഹതോ നിസ്സഗ്ഗിയമ്പി ഹോതീതി കേചി വദന്തി. രൂപിയേസു പന അഗണിതത്താ നിസ്സഗ്ഗിയം ന ഹോതി, ആമസനേ, സമ്പടിച്ഛനേ ച ദുക്കടമേവാതി വേദിതബ്ബം. സബ്ബകപ്പിയോതി യഥാവുത്തസുവണ്ണാദിമയാനം സേനാസനപരിക്ഖാരാനം ആമസനഗോപനാദിവസേന പരിഭോഗോ സബ്ബഥാ കപ്പിയോതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘തസ്മാ’’തിആദി. ‘‘ഭിക്ഖൂനം ധമ്മവിനയവണ്ണനട്ഠാനേ’’തി വുത്തത്താ സങ്ഘികമേവ സുവണ്ണാദിമയം സേനാസനം, സേനാസനപരിക്ഖാരാ ച വട്ടന്തി, ന പുഗ്ഗലികാനീതി ഗഹേതബ്ബം.

ഭിന്ദിത്വാതി പഠമമേവ അനാമസിത്വാ പാസാണാദിനാ കിഞ്ചിമത്തം ഭേദം കത്വാ പച്ഛാ കപ്പിയഭണ്ഡത്ഥായ അധിട്ഠഹിത്വാ ഹത്ഥേന ഗഹേതും വട്ടതി. തേനാഹ ‘‘കപ്പിയഭണ്ഡം കരിസ്സാമീതി സബ്ബമ്പി സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതീ’’തി. ഏത്ഥാപി കിഞ്ചി ഭിന്ദിത്വാ, വിയോജേത്വാ വാ ആമസിതബ്ബ.

ഫലകജാലികാദീനീതി ഏത്ഥ സരപരിത്താണായ ഹത്ഥേന ഗഹേതബ്ബം കിടികാഫലകം അക്ഖിരക്ഖണത്ഥായ അയലോഹാദീഹി ജാലാകാരേന കത്വാ സീസാദീസു പടിമുഞ്ചിതബ്ബം ജാലികം നാമ. ആദി-സദ്ദേന കവചാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. അനാമാസാനീതി മച്ഛജാലാദിപരൂപരോധകം സന്ധായ വുത്തം, ന സരപരിത്താണം തസ്സ ആവുധഭണ്ഡത്താഭാവാ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘പരൂപരോധനിവാരണം ഹീ’’തിആദി. ആസനസ്സാതി ചേതിയസ്സ സമന്താ കതപരിഭണ്ഡസ്സ. ബന്ധിസ്സാമീതി കാകാദീഹി അദൂസനത്ഥായ ബന്ധിസ്സാമി.

‘‘ഭേരിസങ്ഘാടോതി സങ്ഘടിതചമ്മഭേരീ. വീണാസങ്ഘാടോതി സങ്ഘടിതചമ്മവീണാ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൨൮൧) വുത്തം. ‘‘ചമ്മവിനദ്ധാനി വീണാഭേരിആദീനീ’’തി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തവചനതോ വിസേസാഭാവാ, ‘‘കുരുന്ദിയം പനാ’’തിആദിനാ തതോ വിസേസസ്സ വത്തുമാരദ്ധത്താ ച ഭേരിആദീനം വിനദ്ധനോപകരണസമൂഹോ ഭേരിവീണാസങ്ഘാടോതി വേദിതബ്ബം സങ്ഘടിതബ്ബോതി സങ്ഘാടോതി കത്വാ. തുച്ഛപോക്ഖരന്തി അവിനദ്ധചമ്മഭേരിവീണാനം പോക്ഖരം. ആരോപിതചമ്മന്തി പുബ്ബേ ആരോപിതം ഹുത്വാ പച്ഛാ തതോ അപനേത്വാ വിസും ഠപിതമുഖചമ്മമത്തം, ന സേസോപകരണസഹിതം. സഹിതം പന സങ്ഘാടോതി അയം വിസേസോ. ഓനഹിതുന്തി ഭേരിപോക്ഖരാദീനി ചമ്മം ആരോപേത്വാ ചമ്മവട്ടിആദീഹി സബ്ബേഹി ഉപകരണേഹി വിനന്ധിതും.

പാളിയം പണ്ഡകസ്സാതി പണ്ഡകേന. പാരാജികപ്പഹോനകകാലേതി അകുഥിതകാലേ. കായസംസഗ്ഗരാഗാദിഭാവേ സബ്ബാവത്ഥായപി ഇത്ഥിയാ സണ്ഠാനേ പഞ്ഞായമാനേ അനാമാസദുക്കടം ന വിഗച്ഛതീതി ദട്ഠബ്ബം. സങ്കമാദീനം ഠാനാചാവനവസേന അചാലേതബ്ബതായ ന കായപ്പടിബദ്ധവോഹാരോതി ദുക്കടം വുത്തം.

൨൮൨. ഏകപദികസങ്കമോതി തനുകസേതു. ‘‘ആവിഞ്ഛന്തോ’’തി വുത്തത്താ ചാലേതും യുത്തായ ഏവ രജ്ജുയാ ഥുല്ലച്ചയം, ന ഇതരായ ഭിത്തിഥമ്ഭാദിഗതികത്താതി ആഹ ‘‘യാ മഹാരജ്ജു ഹോതീ’’തിആദി. തേന ചാലേതും യുത്തേ തനുകരജ്ജുദണ്ഡകേ അചാലേത്വാ ഫുസന്തസ്സാപി ഥുല്ലച്ചയമേവാതി ദീപിതന്തി വേദിതബ്ബം. പടിച്ഛാദേതബ്ബാതി ഛാദനാദിവസേന ഗൂഹിതബ്ബാ. മനുസ്സിത്ഥീ, മനുസ്സിത്ഥിസഞ്ഞിതാ, കായസംസഗ്ഗരാഗോ, വായാമോ, തേന ഹത്ഥാദീസു ഫുസനന്തി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനി.

കായസംസഗ്ഗസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ദുട്ഠുല്ലവാചാസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൨൮൫. തതിയേ അസദ്ധമ്മപടിസഞ്ഞുത്തന്തി മേഥുനധമ്മപടിസംയുത്തം. ബാലാതി സുഭാസിതദുബ്ഭാസിതം അജാനന്തീ, സുരാമദമത്തതായ ഉമ്മത്തകാദിഭാവേന ച അജാനന്തീപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗയ്ഹതി. ന താവ സീസം ഏതീതി സങ്ഘാദിസേസപച്ചയത്തസങ്ഖാതം മത്ഥകം പാരിപൂരി ന ഹോതി, മഗ്ഗമേഥുനേഹി അഘടിതത്താ ദുക്കടം പന ഹോതി ഏവ.

അപസാദേതീതി അപസാദകരവചനം കരോതി. ദോസം ദേതീതി ദോസം പതിട്ഠാപേതി. തീഹീതി അനിമിത്താസീതിആദീനം പദാനം അദുട്ഠുല്ലഭാവേനാപി അത്ഥയോജനാരഹത്താ പസ്സാവമഗ്ഗാദിപടിസഞ്ഞുത്തതാനിയമോ നത്ഥീതി വുത്തം, തേഹി പന അട്ഠഹി പദേഹി പരിബ്ബാജികാവത്ഥുസ്മിം (പാരാ. ൨൮൯) വിയ ഥുല്ലച്ചയന്തി വേദിതബ്ബം.

കുഞ്ചികപനാളിമത്തന്തി കുഞ്ചികാഛിദ്ദമത്തം. സുക്ഖസോതാതി ദകസോതസ്സ സുക്ഖതായ ലോഹിതവണ്ണവിഗമോ ഹോതീതി വുത്തം.

സുദ്ധാനീതി മേഥുനാദിപദേഹി അയോജിതാനിപി. മേഥുനധമ്മേന ഘടിതാനേവാതി ഇദം ഉപലക്ഖണമത്തം, വച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗേഹിപി അനിമിത്തേ ‘‘തവ വച്ചമഗ്ഗോ, പസ്സാവമഗ്ഗോ വാ ഈദിസോ’’തിആദിനാ ഘടിതേപി ആപത്തികരാനേവ.

൨൮൬. ഗരുകാപത്തിന്തി ഭിക്ഖുനിയാ ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലികായ പാരാജികാപത്തിം സന്ധായ വദതി.

൨൮൭. ഹസന്തോ ഹസന്തോതി ഉപലക്ഖണമത്തം, അഹസന്തോപി യേന കേനചി ആകാരേന അത്തനോ വിപരിണതചിത്തതം ഇത്ഥിയാ പകാസേന്തോ വദതി, ആപത്തിയേവ.

കായചിത്തതോതി ഹത്ഥമുദ്ദായ ഓഭാസേന്തസ്സ കായചിത്തതോ സമുട്ഠാതി.

൨൮൮. തസ്മാ ദുക്കടന്തി അപ്പടിവിജാനനതോ ദുക്കടം, പടിവിജാനനേ പന സതി ഥുല്ലച്ചയമേവ പരിബ്ബാജികാവത്ഥുസ്മിം (പാരാ. ൨൮൯) വിയ അഖേത്തപദത്താ. ഖേത്തപദേ ഹി പടിവിജാനന്തിയാ സങ്ഘാദിസേസോവ സിയാ മേഥുനധമ്മയാചനവത്ഥുദ്വയേ (പാരാ. ൨൮൯) വിയ, തം പന വത്ഥുദ്വയം മേഥുനയാചനതോ ചതുത്ഥസങ്ഘാദിസേസേ വത്തബ്ബമ്പി ദുട്ഠുല്ലവാചസ്സാദമത്തേന പവത്തത്താ ഇധ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവം ഖേത്തപദേന വദന്തസ്സ ഇത്ഥിയാ അപ്പടിവിജാനന്തിയാ കിം ഹോതീതി? കിഞ്ചാപി അയം നാമ ആപത്തീതി പാളിഅട്ഠകഥാസു ന വുത്തം, അഥ ഖോ ഥുല്ലച്ചയേനേവേത്ഥ ഭവിതബ്ബം. തഥാ ഹി അഖേത്തപദേ അപ്പടിവിജാനന്തിയാ ദുക്കടം, പടിവിജാനന്തിയാ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തം. ഖേത്തപദേ പന പടിവിജാനനേ സങ്ഘാദിസേസോവ വുത്തോ, അപ്പടിവിജാനനേ ഥുല്ലച്ചയമേവ ഭവിതും യുത്തം, ന ദുക്കടം, അഖേത്തപദതോ വിസേസാഭാവപ്പസങ്ഗോതി ഗഹേതബ്ബം. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ചതുത്ഥസിക്ഖാപദേപി അഖേത്തപദേ പടിവിജാനന്തിയാ ഥുല്ലച്ചയം, അപ്പടിവിജാനന്തിയാ ദുക്കടം, ഖേത്തപദേ പന അപ്പടിവിജാനന്തിയാ ഥുല്ലച്ചയന്തി വേദിതബ്ബം. പാളിയം നവാവുതന്തി നവവീതം.

൨൮൮. അസദ്ധമ്മം സന്ധായാതി മേഥുനം സന്ധായ വുത്തം. തഞ്ഹി പുത്തസമുപ്പത്തിയാ ബീജനിക്ഖേപതോ വപ്പപരിയായം ലഭതീതി.

സംസീദതീതി വഹതി, സംസരീയതീതി വാ അത്ഥോ. മനുസ്സിത്ഥീ, തഥാസഞ്ഞിതാ, ദുട്ഠുല്ലവാചസ്സാദരാഗോ, തേന ഓഭാസനം, തങ്ഖണവിജാനനന്തി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനി.

ദുട്ഠുല്ലവാചാസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. അത്തകാമപാരിചരിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൨൯൦. ചതുത്ഥേ പരേഹി പത്തേ പാതിയമാനാനം ഭിക്ഖാപിണ്ഡാനം പാതോ സന്നിപാതോതി പിണ്ഡപാതോതി ഭിക്ഖാഹാരോ വുച്ചതി, തംസദിസതായ അഞ്ഞോപി യോ കോചി ഭിക്ഖാചരിയം വിനാ ഭിക്ഖൂഹി ലദ്ധോ പിണ്ഡപാതോത്വേവ വുച്ചതി. പതി ഏതി ഏതസ്മാതി പച്ചയോതി ആഹ ‘‘പതികരണട്ഠേന പച്ചയോ’’തി. രോഗദുക്ഖാനം വാ പടിപക്ഖഭാവേന അയതി പവത്തതീതി പച്ചയോ. സപ്പായസ്സാതി ഹിതസ്സ. നഗരപരിക്ഖാരേഹീതി നഗരം പരിവാരേത്വാ രക്ഖണകേഹി. രാജൂനം ഗേഹപരിക്ഖേപോ പരിഖാ ഉദ്ദാപോ പാകാരോ ഏസികാ പലിഘോ അട്ടോതി ഇമേ സത്ത നഗരപരിക്ഖാരാതി വദന്തി. സേതപരിക്ഖാരോതി വിസുദ്ധിസീലാലങ്കാരോ. അരിയമഗ്ഗോ ഹി ഇധ ‘‘രഥോ’’തി അധിപ്പേതോ, തസ്സ ച സമ്മാവാചാദയോ അലങ്കാരട്ഠേന ‘‘പരിക്ഖാരാ’’തി വുത്താ. ചക്കവീരിയോതി വീരിയചക്കോ. ജീവിതപരിക്ഖാരാതി ജീവിതസ്സ പവത്തികാരണാനി. സമുദാനേതബ്ബാതി സമ്മാ ഉദ്ധം ആനേതബ്ബാ പരിയേസിതബ്ബാ.

൨൯൧. ഉപചാരേതി യത്ഥ ഠിതോ വിഞ്ഞാപേതും സക്കോതി, താദിസേ ഠാനേ. കാമോ ചേവ ഹേതു ച പാരിചരിയാ ച അത്ഥോതി പാളിയം ‘‘അത്തനോ കാമം, അത്തനോ ഹേതും, അത്തനോ അധിപ്പായം, അത്തനോ പാരിചരിയ’’ന്തി (പാരാ. ൨൯൨) വുത്തേസു ഇമേസു ചതൂസു പദേസു കാമോ, ഹേതു, പാരിചരിയാ ച അട്ഠകഥായം വുത്തേ പഠമേ അത്ഥവികപ്പേ വിഗ്ഗഹവാക്യാധിപ്പായസൂചനതോ അത്ഥോ. സേസന്തി അധിപ്പായപദമേകം. ബ്യഞ്ജനന്തി ബ്യഞ്ജനമത്തം, പഠമവികപ്പാനുപയോഗിതായ വചനമത്തന്തി അത്ഥോ. ദുതിയേ അത്ഥവികപ്പേപി ഏസേവ നയോ.

യഥാവുത്തമേവ അത്ഥം പദഭാജനേന സംസന്ദിത്വാ ദസ്സേതും ‘‘അത്തനോ കാമം അത്തനോ ഹേതും അത്തനോ പാരിചരിയന്തി ഹി വുത്തേ ജാനിസ്സന്തി പണ്ഡിതാ’’തിആദി ആരദ്ധം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘അത്തനോ ഹേതു’’ന്തി വുത്തേ അത്തനോ അത്ഥായാതി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായതി, ‘‘അത്തനോ കാമം അത്തനോ പാരിചരിയ’’ന്തി വുത്തേ കാമേന പാരിചരിയാതി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായതി. തസ്മാ ഇമേഹി തീഹി പദേഹി അത്തനോ അത്ഥായ കാമേന പാരിചരിയാ അത്തകാമപാരിചരിയാതി ഇമം അത്ഥവികപ്പം വിഞ്ഞൂ ജാനിസ്സന്തി. ‘‘അത്തനോ അധിപ്പായ’’ന്തി വുത്തേ പന അധിപ്പായ-സദ്ദസ്സ കാമിത-സദ്ദേന സമാനത്ഥഭാവതോ അത്തനാ അധിപ്പേതകാമിതട്ഠേന അത്തകാമപാരിചരിയാതി ഇമമത്ഥം വികപ്പം വിഞ്ഞൂ ജാനിസ്സന്തി.

ഏതദഗ്ഗന്തി ഏസാ അഗ്ഗാ. ദുട്ഠുല്ലവാചാസിക്ഖാപദേപി (പാരാ. ൨൮൫) കാമം ‘‘യാചതിപി ആയാചതിപീ’’തി ഏവം മേഥുനയാചനം ആഗതം, തം പന ദുട്ഠുല്ലവാചസ്സാദരാഗവസേന വുത്തം, ഇധ പന അത്തനോ മേഥുനസ്സാദരാഗവസേനാതി അയം വിസേസോ.

വിനീതവത്ഥൂസു ‘‘അഗ്ഗദാനം ദേഹീ’’തി ഇദം അത്തനോ അത്ഥായ വുത്തം, ദുട്ഠുല്ലവാചാസിക്ഖാപദേ പന പരത്ഥായപി വുത്തേ സീസം ഏതീതി വേദിതബ്ബം. സുഭഗാതി ഇസ്സരിയാദീഹി സുന്ദരേഹി ഭഗേഹി സമന്നാഗതാ. മനുസ്സിത്ഥീ, തഥാസഞ്ഞിതാ, അത്തകാമപാരിചരിയായ രാഗോ, തേന കാമപാരിചരിയയാചനം, തങ്ഖണവിജാനനന്തി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനി.

അത്തകാമപാരിചരിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. സഞ്ചരിത്തസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൨൯൬. പഞ്ചമേ പണ്ഡിച്ചേനാതി സഭാവഞാണേന. ഗതിമന്താതി സഭാവഞാണഗതിയുത്താ. വേയ്യത്തിയേനാതി ഇത്ഥികത്തബ്ബേസു സിക്ഖിതഞാണേന. മേധായാതി അസിക്ഖിതേസുപി തംഇത്ഥികത്തബ്ബേസു ഠാനുപ്പത്തിയാ പഞ്ഞായ. ഛേകാതി കായേന പചനാദികുസലാ.

ആവഹനം ആവാഹോ, ദാരികായ ഗഹണം. വിധിനാ പരകുലേ വഹനം പേസനം വിവാഹോ, ദാരികായ ദാനം.

൨൯൭. രന്ധാപനം ഭത്തപചാപനം. ബ്യഞ്ജനാദിസമ്പാദനം പചാപനം. ന ഉപാഹടന്തി ന ദിന്നം. കയോ നാമ ഗഹണം. വിക്കയോ നാമ ദാനം. തദുഭയം സങ്ഗഹേത്വാ ‘‘വോഹാരോ’’തി വുത്തം.

൩൦൦. ‘‘അബ്ഭുതം കാതും ന വട്ടതീ’’തി ഇമിനാ ദുക്കടം ഹോതീതി ദീപേതി. ‘‘പരാജിതേന ദാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തത്താ അദേന്തോ ധുരനിക്ഖേപേന കാരേതബ്ബോ. അചിരകാലേ അധികാരോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി അചിരകാലാധികാരികം, സഞ്ചരിത്തം. ‘‘അചിരകാലാചാരിക’’ന്തി വാ പാഠോ. അചിരകാലേ ആചാരോ അജ്ഝാചാരോ ഏതസ്സാതി യോജനാ.

൩൦൧. കിഞ്ചാപി ഏഹിഭിക്ഖുആദികാപി സഞ്ചരിത്താദിപണ്ണത്തിവജ്ജം ആപത്തിം ആപജ്ജന്തി, തേസം പന അസബ്ബകാലികത്താ, അപ്പകത്താ ച ഇധാപി ഞത്തിചതുത്ഥേനേവ കമ്മേന ഉപസമ്പന്നം സന്ധായ ‘‘യ്വായ’’ന്തിആദിപദഭാജനമാഹ. സഞ്ചരണം സഞ്ചരോ, സോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി സഞ്ചരീ, തസ്സ ഭാവോ സഞ്ചരിത്തം. തേനാഹ ‘‘സഞ്ചരണഭാവ’’ന്തി. സഞ്ചരതീതി സഞ്ചരണോ, പുഗ്ഗലോ, തസ്സ ഭാവോ സഞ്ചരണഭാവോ, തം ഇത്ഥിപുരിസാനം അന്തരേ സഞ്ചരണഭാവന്തി അത്ഥോ.

ജായാഭാവേതി ഭരിയഭാവായ. ജാരഭാവേതി സാമിഭാവായ, തംനിമിത്തന്തി അത്ഥോ. നിമിത്തത്ഥേ ഹി ഏതം ഭുമ്മവചനം. കിഞ്ചാപി ‘‘ജാരത്തനേ’’തി പദസ്സ പദഭാജനേ ‘‘ജാരീ ഭവിസ്സസീ’’തി (പാരാ. ൩൦൨) ഇത്ഥിലിങ്ഗവസേന പദഭാജനം വുത്തം, ‘‘സഞ്ചരിത്തം സമാപജ്ജേയ്യാ’’തി പദസ്സ പന നിദ്ദേസേ ‘‘ഇത്ഥിയാ വാ പഹിതോ പുരിസസ്സ സന്തികേ ഗച്ഛതി, പുരിസേന വാ പഹിതോ ഇത്ഥിയാ സന്തികേ ഗച്ഛതീ’’തി വുത്തത്താ പുരിസസ്സാപി സന്തികേ വത്തബ്ബാകാരം ദസ്സേതും ‘‘ജാരത്തനേ’’തി നിദ്ദേസസ്സ ഇത്ഥിപുരിസസാധാരണത്താ ‘‘ഇത്ഥിയാ മതിം പുരിസസ്സ ആരോചേന്തോ ജാരത്തനേ ആരോചേതീ’’തി വുത്തം. പാളിയം പന പുരിസസ്സ മതിം ഇത്ഥിയാ ആരോചനവസേനേവ പദദ്വയേപി യോജനാ കതാ, തദനുസാരേന ഇത്ഥിയാ മതിം പുരിസസ്സ ആരോചനാകാരോപി സക്കാ വിഞ്ഞാതുന്തി.

ഇദാനി പാളിയം വുത്തനയേനാപി അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘അപിചാ’’തിആദിമാഹ. ‘‘പതി ഭവിസ്സസീ’’തി ഇദം ജായാസദ്ദസ്സ ഇത്ഥിലിങ്ഗനിയമതോ പുരിസപരിയായേന വുത്തം, നിബദ്ധസാമികോ ഭവിസ്സസീതി അത്ഥോ. ജാരോ ഭവിസ്സസീതി മിച്ഛാചാരഭാവേന ഉപഗച്ഛനകോ ഭവിസ്സസീതി അധിപ്പായോ.

൩൦൩. സേരിവിഹാരന്തി സച്ഛന്ദചാരം. അത്തനോ വസന്തി അത്തനോ ആണം. ഗോത്തവന്തേസു ഗോത്ത-സദ്ദോ, ധമ്മചാരീസു ച ധമ്മ-സദ്ദോ വത്തതീതി ആഹ ‘‘സഗോത്തേഹീ’’തിആദി. തത്ഥ സഗോത്തേഹീതി സമാനഗോത്തേഹി. സഹധമ്മികേഹീതി ഏകസ്സ സത്ഥു സാസനേ സഹചരിതബ്ബധമ്മേഹി, സമാനകുലധമ്മേഹി വാ. തേനേവാഹ ‘‘ഏകം സത്ഥാര’’ന്തിആദി. ഏകഗണപരിയാപന്നേഹീതി മാലാകാരാദിഏകഗണപരിയാപന്നേഹി.

സസ്സാമികാ സാരക്ഖാ. യസ്സാ ഗമനേ രഞ്ഞാ ദണ്ഡോ ഠപിതോ, സാ സപരിദണ്ഡാ. പച്ഛിമാനം ദ്വിന്നന്തി സാരക്ഖസപരിദണ്ഡാനം. മിച്ഛാചാരോ ഹോതീതി താസു ഗതപുരിസാനം വിയ താസമ്പി മിച്ഛാചാരോ ഹോതി സസ്സാമികഭാവതോ. ന ഇതരാസന്തി മാതുരക്ഖിതാദീനം അട്ഠന്നം മിച്ഛാചാരോ നത്ഥി അസ്സാമികത്താ, താസു ഗതാനം പുരിസാനമേവ മിച്ഛാചാരോ ഹോതി മാതാദീഹി രക്ഖിതത്താ. പുരിസാ ഹി പരേഹി യേഹി കേഹിചി ഗോപിതം ഇത്ഥിം ഗന്തും ന ലഭന്തി, ഇത്ഥിയോ പന കേനചി പുരിസേന ഭരിയാഭാവേന ഗഹിതാവ പുരിസന്തരം ഗന്തും ന ലഭന്തി, ന ഇതരാ അത്തനോ ഫസ്സസ്സ സയം സാമികത്താ. ന ഹി മാതാദയോ സയം താസം ഫസ്സാനുഭവനത്ഥം താ രക്ഖന്തി, കേവലം പുരിസഗമനമേവ താസം വാരേന്തി. തസ്മാ കേനചി അപരിഗ്ഗഹിതഫസ്സത്താ, അത്തനോ ഫസ്സത്താ ച ഇത്ഥീനം ന മിച്ഛാചാരോ, പുരിസാനം പന പരേഹി വാരിതേ അത്തനോ അസന്തകട്ഠാനേ പവിട്ഠത്താ മിച്ഛാചാരോതി വേദിതബ്ബോ.

ഭോഗേനാതി ഭോഗഹേതു. ഉദപത്തം ആമസിത്വാ ഗഹിതാ ഓദപത്തകിനീ. ധജ-സദ്ദേന സേനാ ഏവ ഉപലക്ഖിതാതി ആഹ ‘‘ഉസ്സിതദ്ധജായാ’’തിആദി.

൩൦൫. ബഹിദ്ധാ വിമട്ഠന്തി അഞ്ഞത്ഥ ആരോചിതം. തം കിരിയം സമ്പാദേസ്സതീതി തസ്സാ ആരോചേത്വാ തം കിച്ചം സമ്പാദേതു വാ മാ വാ, തം കിരിയം സമ്പാദനേ സാമത്ഥിയം സന്ധായ വുത്തം. ദാരകം, ദാരികഞ്ച അജാനാപേത്വാ മാതാപിതുആദീഹി മാതാപിതുആദീനഞ്ഞേവ സന്തികം സാസനേ പേസിതേപി പടിഗ്ഗണ്ഹനവീമംസനപച്ചാഹരണസങ്ഖാതായ തിവങ്ഗസമ്പത്തിയാ സങ്ഘാദിസേസോ ഹോതി ഏവാതി ദട്ഠബ്ബം.

യം ഉദ്ദിസ്സ സാസനം പേസിതം, തം ഏവ സന്ധായ തസ്സാ മാതുആദീനം ആരോചിതേപി ഖേത്തമേവ ഓതിണ്ണഭാവം ദസ്സേതും ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തിആദി ഉദാഹടം, ഇദഞ്ച വചനബ്യത്തയഹേതുബ്യത്തയാനം ഭേദേപി ബ്യത്തയസാമഞ്ഞതോ ഉദാഹടന്തി ദട്ഠബ്ബം. തമ്പി ഉദാഹരണദോസം പരിഹരിത്വാ സുത്താനുലോമതം ദസ്സേതും ‘‘തം പനാ’’തിആദി വുത്തം. ഇമിനാ സമേതീതി ഏത്ഥായമധിപ്പായോ – യഥാ സയം അനാരോചേത്വാ അഞ്ഞേസം അന്തേവാസികാദീനം വത്വാ വീമംസാപേത്വാ പച്ചാഹരന്തസ്സ നത്ഥി വിസങ്കേതോ, ഏവം തസ്സാ സയം അനാരോചേത്വാ ആരോചനത്ഥം മാതുആദീനം വദന്തസ്സാപി മാതുആദയോ തം കിരിയം സമ്പാദേന്തു വാ മാ വാ. യദി ഹി തേസം മാതുആദീനം തുണ്ഹീഭൂതഭാവമ്പി പച്ചാഹരതി, വിസങ്കേതോ നത്ഥീതി.

ഘരകിച്ചം നേതീതി ഘരണീ. അഞ്ഞതരം വദന്തസ്സ വിസങ്കേതം അദിന്നാദാനാദീസു ആണത്തിയം വത്ഥുസങ്കേതോ വിയാതി അധിപ്പായോ. മൂലട്ഠാനഞ്ച വസേനാതി ഏത്ഥ പുരിസസ്സ മാതുആദയോ സാസനപേസനേ മൂലഭൂതത്താ ‘‘മൂലട്ഠാ’’തി വുത്താ.

൩൨൨. പാളിയം മാതുരക്ഖിതായ മാതാ ഭിക്ഖും പഹിണതീതി ഏത്ഥ അത്തനോ വാ ധീതു സന്തികം ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭരിയാ ഹോതൂ’’തി ഭിക്ഖും പഹിണതി, പുരിസസ്സ വാ തസ്സ ഞാതകാനം വാ സന്തികം ‘‘മമ ധീതാ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭരിയാ ഹോതൂ’’തി പഹിണതീതി ഗഹേതബ്ബം. ഏസേവ നയോ സേസേസുപി. പുബ്ബേ വുത്തനയത്താതി പഠമസങ്ഘാദിസേസേ വുത്തനയത്താ.

൩൩൮. അന്തേ ഏകേനാതി ഏകേന പദേന. ഏത്തോവ പക്കമതീതി അപച്ചാഹരിത്വാ തതോവ പക്കമതി. ‘‘അനഭിനന്ദിത്വാ’’തി ഇദം തഥാ പടിപജ്ജമാനം സന്ധായ വുത്തം. സതിപി അഭിനന്ദനേ സാസനം അനാരോചേന്തോ പന ന വീമംസതി നാമ. തതിയപദേ വുത്തനയേനാതി ‘‘സോ തസ്സാ വചനം അനഭിനന്ദിത്വാ’’തിആദിനാ വുത്തനയേന. പാളിയം അന്തേവാസിം വീമംസാപേത്വാതി ‘‘അയം തേസം വത്തും സമത്ഥോ’’തി അന്തേവാസിനാ വീമംസാപേത്വാ. സചേ പന സോ അന്തേവാസികോ തം വചനം ആദിയിത്വാ തുണ്ഹീ ഹോതി, തസ്സാപി തം പവത്തിം പച്ചാഹരന്തസ്സ ആചരിയസ്സ സങ്ഘാദിസേസോവ മാതുആദീസു തുണ്ഹീഭൂതേസു തേസം തുണ്ഹിഭാവം പച്ചാഹരന്തസ്സ വിയാതി ദട്ഠബ്ബം.

പാളിയം ചതുത്ഥവാരേ അസതിപി ഗച്ഛന്തോ സമ്പാദേതി, ആഗച്ഛന്തോ വിസംവാദേതി അനാപത്തീതി അത്ഥതോ ആപന്നമേവാതികത്വാ വുത്തം ‘‘ചതുത്ഥേ അനാപത്തീ’’തി.

൩൪൦. കാരുകാനന്തി വഡ്ഢകീആദീനം തച്ഛകഅയോകാരതന്തവായരജകന്ഹാപിതകാ പഞ്ച കാരവോ ‘‘കാരുകാ’’തി വുച്ചന്തി. ഏവരൂപേന…പേ… അനാപത്തീതി താദിസം ഗിഹിവേയ്യാവച്ചമ്പി ന ഹോതീതി കത്വാ വുത്തം.

കായതോ സമുട്ഠാതീതി പണ്ണത്തിം വാ അലംവചനീയഭാവം വാ തദുഭയം വാ അജാനന്തസ്സ കായതോ സമുട്ഠാതി. ഏസ നയോ ഇതരദ്വയേപി. അലംവചനീയാ ഹോന്തീതി ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ ഉഭോപി വാ ജായാഭാവേ, സാമികഭാവേ ച നിക്ഖിത്തഛന്ദതായ അച്ചന്തവിയുത്തത്താ പുന അഞ്ഞമഞ്ഞം സമാഗമത്ഥം ‘‘മാ ഏവം അകരിത്ഥാ’’തിആദിനാ വചനീയതായ വത്തബ്ബതായ അലം അരഹാതി അലംവചനീയാ, അലം വാ കത്തും അരഹം സന്ധാനവചനമേതേസു ഇത്ഥിപുരിസേസൂതി അലംവചനീയാ, സന്ധാനകാരസ്സ വചനം വിനാ അസങ്ഗച്ഛനകാ പരിച്ചത്തായേവാതി അധിപ്പായോ.

പണ്ണത്തിം പന ജാനിത്വാതി ഏത്ഥ അലംവചനീയഭാവം വാതി വത്തബ്ബം. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘തദുഭയം പന ജാനിത്വാ’’തിആദി വുത്തം. ഭിക്ഖും അജാനാപേത്വാ അത്തനോ അധിപ്പായം പണ്ണേ ലിഖിത്വാ ‘‘ഇമം പണ്ണം അസുകസ്സ ദേഹീ’’തി ദിന്നം ഹരന്തസ്സ സഞ്ചരിത്തം ന ഹോതി. പണ്ണത്തിഅലംവചനീയഭാവഅജാനനവസേനേവ ഹി ഇമം സിക്ഖാപദം അചിത്തകം, ന സബ്ബേന സബ്ബം സഞ്ചരണഭാവമ്പി അജാനനവസേന, പാളിയഞ്ച അട്ഠകഥായഞ്ച ആരോചനമേവ ദസ്സിതം. തസ്മാ സന്ദസ്സനത്ഥം ഞത്വാ പണ്ണസന്ദസ്സനവസേനാപി കായേന വാ വാചായ വാ ആരോചേന്തസ്സേവ ആപത്തി ഹോതീതി ഗഹേതബ്ബം.

൩൪൧. യഥാ യഥാ യേസു യേസു ജനപദേസൂതി പരിച്ചത്തഭാവപ്പകാസനത്ഥം കത്തബ്ബം പണ്ണദാനഞാതിജനിസ്സരാദിജാനാപനാദിതംതംദേസനിയതം പകാരം ദസ്സേതി, ഇദഞ്ച നിബദ്ധഭരിയാഭാവേന ഗഹിതം സന്ധായ വുത്തം. അത്തനോ രുചിയാ സങ്ഗതാനം പന ഇത്ഥീനം, മുഹുത്തികായ ച പുരിസേ ചിത്തസ്സ വിരജ്ജനമേവ അലംവചനീയഭാവേ കാരണന്തി ദട്ഠബ്ബം. ദുട്ഠുല്ലാദീസുപീതി ആദി-സദ്ദേന അത്തകാമസഞ്ചരിത്താനി സങ്ഗണ്ഹാതി, ഏത്ഥ പന പാളിയം കിഞ്ചാപി ‘‘ഇത്ഥീ നാമ മനുസ്സിത്ഥീ ന യക്ഖീ’’തിആദിനാ മനുസ്സിത്ഥിപുരിസാ ന ദസ്സിതാ, തഥാപി ‘‘ദസ ഇത്ഥിയോ മാതുരക്ഖിതാ’’തിആദിനാ മനുസ്സിത്ഥീനഞ്ഞേവ ദസ്സിതത്താ പുരിസാനമ്പി തദനുഗുണാനമേവ ഗഹേതബ്ബതോ മനുസ്സജാതികാവ ഇത്ഥിപുരിസാ ഇധാധിപ്പേതാ. തസ്മാ യേസു സഞ്ചരിത്തം സമാപജ്ജതി, തേസം മനുസ്സജാതികതാ, ന നാലംവചനീയതാ, പടിഗ്ഗണ്ഹന, വീമംസന, പച്ചാഹരണാനീതി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനി.

സഞ്ചരിത്തസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. കുടികാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൪൨. ഛട്ഠേ ഏത്തകേനാതി ഏത്തകേന ദാരുആദിനാ. അപരിച്ഛിന്നപ്പമാണായോതി അപരിച്ഛിന്നദാരുആദിപമാണായോ. മൂലച്ഛേജ്ജായാതി പരസന്തകഭാവതോ മോചേത്വാ അത്തനോ ഏവ സന്തകകരണവസേനാതി അത്ഥോ. ഏവം യാചതോ അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിദുക്കടഞ്ചേവ ദാസപടിഗ്ഗഹണദുക്കടഞ്ച ഹോതി ‘‘ദാസിദാസപടിഗ്ഗഹണാ പടിവിരതോ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧൦, ൧൯൪) വചനം നിസ്സായ അട്ഠകഥാസു പടിക്ഖിത്തത്താ. സകകമ്മന്തി പാണവധകമ്മം. ഇദഞ്ച പാണാതിപാതദോസപരിഹാരായ ദുക്കടം വുത്തം, ന വിഞ്ഞത്തിപരിഹാരായ. അനിയമേത്വാപി ന യാചിതബ്ബാതി സാമീചിദസ്സനത്ഥം വുത്തം, സുദ്ധചിത്തേന പന ഹത്ഥകമ്മം യാചന്തസ്സ ആപത്തി നാമ നത്ഥി. യദിച്ഛകം കാരാപേതും വട്ടതീതി ‘‘ഹത്ഥകമ്മം യാചാമി, ദേഥാ’’തിആദിനാ അയാചിത്വാപി വട്ടതി. സകിച്ചപസുതമ്പി ഏവം കാരാപേന്തസ്സ വിഞ്ഞത്തി നത്ഥി ഏവ, സാമീചിദസ്സനത്ഥം പന വിഭജിത്വാ വുത്തം.

സബ്ബകപ്പിയഭാവദീപനത്ഥന്തി സബ്ബസോ കപ്പിയഭാവദീപനത്ഥം. മൂലം ദേഥാതി വത്തും വട്ടതീതി ‘‘മൂലം ദസ്സാമാ’’തി പഠമം വുത്തത്താ വിഞ്ഞത്തി വാ മൂലന്തി വചനസ്സ കപ്പിയാകപ്പിയവത്ഥുസാമഞ്ഞവചനത്തേപി നിട്ഠിതഭതികിച്ചാനം ദാപനതോ അകപ്പിയവത്ഥുസാദിയനം വാ ന ഹോതീതി കത്വാ വുത്തം. അനജ്ഝാവുത്ഥകന്തി അപരിഗ്ഗഹിതം.

മഞ്ച…പേ… ചീവരാദീനി കാരാപേതുകാമേനാപീതിആദീസു ചീവരം കാരാപേതുകാമസ്സ അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതതന്തവായേഹി ഹത്ഥകമ്മയാചനവസേന വായാപനേ വിഞ്ഞത്തിപച്ചയാ ദുക്കടാഭാവേപി ചീവരവായാപനസിക്ഖാപദേന യഥാരഹം പാചിത്തിയദുക്കടാനി ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബം. അകപ്പിയകഹാപണാദി ന ദാതബ്ബന്തി കപ്പിയമുഖേന ലദ്ധമ്പി ഹത്ഥകമ്മകരണത്ഥായ ഇമസ്സ കഹാപണം ദേഹീതി വത്വാ ദാനം ന വട്ടതീതി വുത്തം. പുബ്ബേ കതകമ്മസ്സ ദാപനേ കിഞ്ചാപി ദോസോ ന ദിസ്സതി, തഥാപി അസാരുപ്പമേവാതി വദന്തി. കതകമ്മത്ഥായപി കാതബ്ബകമ്മത്ഥായപി കപ്പിയവോഹാരേന പരിയായതോ ഭതിം ദാപേന്തസ്സ നത്ഥി ദോസോ. വത്തന്തി ചാരിത്തം, ആപത്തി ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ.

കപ്പിയം കാരാപേത്വാ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബാനീതി സാഖായ മക്ഖികബീജനേന പണ്ണാദിച്ഛേദേ ബീജഗാമകോപനസ്സ ചേവ തത്ഥ ലഗ്ഗരജാദിഅപ്പടിഗ്ഗഹിതസ്സ ച പരിഹാരത്ഥായ വുത്തം. തദുഭയാസങ്കായ അസതി തഥാ അകരണേ ദോസോ നത്ഥി. നദീയാദീസു ഉദകസ്സ അപരിഗ്ഗഹിതതായ ‘‘ആഹരാതി വത്തും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ‘‘ന ആഹടം പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി വചനതോ വിഞ്ഞത്തിയാ ആപന്നം ദുക്കടം ദേസേത്വാപി തം വത്ഥും പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ പുന പരിഭോഗേ ദുക്കടമേവ, പഞ്ചന്നമ്പി സഹധമ്മികാനം ന വട്ടതി. ‘‘അലജ്ജീഹി പന ഭിക്ഖൂഹി വാ സാമണേരേഹി വാ ഹത്ഥകമ്മം ന കാരേതബ്ബ’’ന്തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ അത്തനോ അത്ഥായ യംകിഞ്ചി ഹത്ഥകമ്മം കാരേതും ന വട്ടതി. യം പന അലജ്ജീ നിവാരിയമാനോപി ബീജനാദിം കരോതി, തത്ഥ ദോസോ നത്ഥി. ചേതിയകമ്മാദീനി പന തേഹി കാരാപേതും വട്ടതി. ഏത്ഥ ച ‘‘അലജ്ജീഹി സാമണേരേഹീ’’തി വുത്തത്താ ‘‘സഞ്ചിച്ച ആപത്തിം ആപജ്ജതീ’’തിആദി (പരി. ൩൫൯) അലജ്ജീലക്ഖണം ഉക്കട്ഠവസേന ഉപസമ്പന്നേ പടിച്ച ഉപലക്ഖണതോ വുത്തന്തി തംലക്ഖണവിരഹിതാനം സാമണേരാദീനം ലിങ്ഗത്ഥേനകഗോത്രഭുപരിയോസാനാനം ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞാനം ദുസ്സീലാനമ്പി സാധാരണവസേന അലജ്ജിതാലക്ഖണം യഥാവിഹിതപടിപത്തിയം സഞ്ചിച്ച അതിട്ഠനമേവാതി ഗഹേതബ്ബം.

ആഹരാപേന്തസ്സ ദുക്കടന്തി വിഞ്ഞത്തിക്ഖണേ വിഞ്ഞത്തിപച്ചയാ, പടിലാഭക്ഖണേ ഗോണാനം സാദിയനപച്ചയാ ച ദുക്കടം. ഗോണഞ്ഹി അത്തനോ അത്ഥായ അവിഞ്ഞത്തിയാ ലദ്ധമ്പി സാദിതും ന വട്ടതി ‘‘ഹത്ഥിഗവസ്സവളവപടിഗ്ഗഹണാ പടിവിരതോ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧൦, ൧൯൪) വുത്തത്താ. തേനേവാഹ ‘‘ഞാതിപവാരിതട്ഠാനതോപി മൂലച്ഛേജ്ജായ യാചിതും ന വട്ടതീ’’തി. ഏത്ഥ ച വിഞ്ഞത്തിദുക്കടാഭാവേപി അകപ്പിയവത്ഥുയാചനേപി പടിഗ്ഗഹണേപി ദുക്കടമേവ. രക്ഖിത്വാതി ചോരാദിഉപദ്ദവതോ രക്ഖിത്വാ. ജഗ്ഗിത്വാതി തിണദാനാദീഹി പോസേത്വാ.

ഞാതിപവാരിതട്ഠാനേ പന വട്ടതീതി സകടസ്സ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബത്താ മൂലച്ഛേജ്ജവസേന യാചിതും വട്ടതി. താവകാലികം വട്ടതീതി ഉഭയത്ഥാപി വട്ടതീതി അത്ഥോ. വാസിആദീനി പുഗ്ഗലികാനിപി വട്ടന്തീതി ആഹ ‘‘ഏസ നയോ വാസീ’’തിആദി. വല്ലിആദീസു ച പരപരിഗ്ഗഹിതേസു ച ഏസേവ നയോതി യോജേതബ്ബം. ‘‘ഗരുഭണ്ഡപ്പഹോനകേസുയേവാ’’തി ഇദം വിഞ്ഞത്തിം സന്ധായ വുത്തം. അദിന്നാദാനേ പന തിണസലാകം ഉപാദായ പരപരിഗ്ഗഹിതം ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ ഏവ, ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ. വല്ലിആദീസൂതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന പാളിആഗതാനം (പാരാ. ൩൪൯) വേളുആദീനം സങ്ഗഹോ. തത്ഥ യസ്മിം പദേസേ ഹരിതാലജാതിഹിങ്ഗുലാദി അപ്പകമ്പി മഹഗ്ഘം ഹോതി, തത്ഥ തം താലപക്കപമാണതോ ഊനമ്പി ഗരുഭണ്ഡമേവ, വിഞ്ഞാപേതുഞ്ച ന വട്ടതി.

സാതി വിഞ്ഞത്തി. പരികഥാദീസു ‘‘സേനാസനം സമ്ബാധ’’ന്തിആദിനാ (വിസുദ്ധി. ൧.൧൯) പരിയായേന കഥനം പരികഥാ നാമ. ഉജുകമേവ അകഥേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖൂനം കിം പാസാദോ ന വട്ടതീ’’തിആദിനാ (വിസുദ്ധി. ൧.൧൯) അധിപ്പായോ യഥാവിഭൂതോ ഹോതി, ഏവം ഭാസനം ഓഭാസോ നാമ. സേനാസനാദിഅത്ഥം ഭൂമിപരികമ്മാദികരണവസേന പച്ചയുപ്പാദായ നിമിത്തകരണം നിമിത്തകമ്മം നാമ. ഉക്കമന്തീതി അപഗച്ഛന്തി.

൩൪൪. മണി കണ്ഠേ അസ്സാതി മണികണ്ഠോ. ദേവവണ്ണന്തി ദേവത്തഭാവം.

൩൪൫. പാളിയം പത്തേന മേ അത്ഥോതി (പാരാ. ൩൪൫) അനത്ഥികമ്പി പത്തേന ഭിക്ഖും ഏവം വദാപേന്തോ ഭഗവാ സോത്ഥിയാ മന്തപദവസേന വദാപേസി. സോപി ഭിക്ഖു ഭഗവതാ ആണത്തവചനം വദേമീതി അവോച, തേനസ്സ മുസാ ന ഹോതി. അഥ വാ ‘‘പത്തേന മേ അത്ഥോ’’തി ഇദം ‘‘പത്തം ദദന്തൂ’’തി ഇമിനാ സമാനത്ഥന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏസ നയോ മണിനാ മേ അത്ഥോതി ഏത്ഥാപി. തസ്മാ അഞ്ഞേസമ്പി ഏവരൂപം കഥേന്തസ്സ, കഥാപേന്തസ്സ ച വചനദോസോ നത്ഥീതി ഗഹേതബ്ബം.

൩൪൯. ഉദ്ധംമുഖം ലിത്താ ഉല്ലിത്താ, ഛദനസ്സ അന്തോ ലിമ്പന്താ ഹി യേഭുയ്യേന ഉദ്ധംമുഖാ ലിമ്പന്തി. തേനാഹ ‘‘അന്തോലിത്താ’’തി. അധോമുഖം ലിത്താ അവലിത്താ. ബഹി ലിമ്പന്താ ഹി യേഭുയ്യേന അധോമുഖാ ലിമ്പന്തി. തേനാഹ ‘‘ബഹിലിത്താ’’തി.

ബ്യഞ്ജനം വിലോമിതം ഭവേയ്യാതി യസ്മാ ‘‘കാരയമാനേനാ’’തി ഇമസ്സ ഹേതുകത്തുവചനസ്സ ‘‘കരോന്തേനാ’’തി ഇദം സുദ്ധകത്തുവചനം പരിയായവചനം ന ഹോതി, തസ്മാ ‘‘കരോന്തേന വാ കാരാപേന്തേന വാ’’തി കാരയമാനേനാതി ബഹുഉദ്ദേസപദാനുഗുണം കരണവചനേനേവ പദത്ഥം കത്വാ നിദ്ദേസേ കതേ ബ്യഞ്ജനം വിരുദ്ധം ഭവേയ്യ, തഥാ പന പദത്ഥവസേന അദസ്സേത്വാ സാമത്ഥിയതോ സിദ്ധമേവത്ഥം ദസ്സേതും പച്ചത്തവസേന ‘‘കരോന്തോ വാ കാരാപേന്തോ വാ’’തി പദഭാജനം വുത്തന്തി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘അത്ഥമത്തമേവാ’’തിആദി. പദത്ഥതോ, സാമത്ഥിയതോ ച ലബ്ഭമാനം അത്ഥമത്തമേവാതി അത്ഥോ. യഞ്ഹി കാരയമാനേന പടിപജ്ജിതബ്ബം, തം കരോന്തേനാപി പടിപജ്ജിതബ്ബമേവാതി ഇദമേത്ഥ സാമത്ഥിയം ദട്ഠബ്ബം.

ഉദ്ദേസോതി സാമിഭാവേന ഉദ്ദിസിതബ്ബോ. സേതകമ്മന്തി സേതവണ്ണകരണത്ഥം സേതവണ്ണമത്തികായ വാ സുധായ വാ കതതനുകലേപോ, തേന പന സഹ മിനിയമാനേ പമാണാതിക്കന്തം ഹോതീതി സങ്കാനിവാരണത്ഥം ആഹ ‘‘അബ്ബോഹാരിക’’ന്തി. തേന പമാണാതിക്കന്തവോഹാരം ന ഗച്ഛതി കുടിയാ അനങ്ഗത്താതി അധിപ്പായോ.

യഥാവുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ വുത്തനയം ദസ്സേന്തേന ‘‘വുത്തഞ്ഹേത’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ‘‘ആയാമതോ ച വിത്ഥാരതോ ചാ’’തി അവത്വാ ‘‘ആയാമതോ വാ വിത്ഥാരതോ വാ’’തി വികപ്പത്ഥസ്സ വാ-സദ്ദസ്സ വുത്തത്താ ഏകതോഭാഗേ വഡ്ഢിതേപി ആപത്തീതി പകാസിതന്തി അധിപ്പായോ. തിഹത്ഥാതി പകതിഹത്ഥേന തിഹത്ഥാ, ‘‘വഡ്ഢകീഹത്ഥേനാ’’തിപി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൩൪൮-൩൪൯) വദന്തി, തം ‘‘യത്ഥ…പേ… അയം കുടീതി സങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതീ’’തി ഇമിനാ വിരുജ്ഝതി വഡ്ഢകീഹത്ഥേന തിഹത്ഥായപി കുടിയാ പമാണയുത്തസ്സ മഞ്ചസ്സ സുഖേന പരിവത്തനതോ. ‘‘ഊനകചതുഹത്ഥാ വാ’’തി ഇദഞ്ച പച്ഛിമപ്പമാണയുത്തസ്സ മഞ്ചസ്സ അപരിവത്തനാരഹം സന്ധായ വുത്തം. യദി ഹി പകതിഹത്ഥേന ചതുഹത്ഥായപി കുടിയാ പമാണയുത്തോ മഞ്ചോ ന പരിവത്തതി, സാ അകുടീയേവ, തസ്മാ മഞ്ചപരിവത്തനമത്തേനേവ പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബം. പമാണയുത്തോ മഞ്ചോതി സബ്ബപച്ഛിമപ്പമാണയുത്തോ മഞ്ചോ. സോ ഹി പകതിവിദത്ഥിയാ നവവിദത്ഥികോ, അട്ഠവിദത്ഥികോ വാ ഹോതി, തതോ ഖുദ്ദകോ മഞ്ചോ സീസൂപധാനം ഠപേത്വാ പാദം പസാരേത്വാ നിപജ്ജിതും ന പഹോതി. പമാണതോ ഊനതരമ്പീതി ഉക്കട്ഠപ്പമാണതോ ഊനതരമ്പി, ഇദഞ്ച ഹേട്ഠിമപ്പമാണയുത്തായപി വത്ഥുദേസനാ കാതബ്ബാ, ന വാതി സന്ദേഹനിവത്തനത്ഥം വുത്തം.

കലലലേപോതി കേനചി സിലേസേന കതലേപോ, സേതരത്താദിവണ്ണകരണത്ഥം കതതമ്ബമത്തികാദികലലലേപോ വാ. തേനാഹ ‘‘അലേപോ ഏവാ’’തി. തേന തളാകാദീസു ഘനേന കലലേന കതബഹലലേപോ മത്തികാലേപനേ ഏവ പവിസതി ലേപവോഹാരഗമനതോതി ദസ്സേതി. പിട്ഠസങ്ഘാടോ നാമ ദ്വാരബാഹസങ്ഖാതോ ചതുരസ്സദാരുസങ്ഘാടോ, യത്ഥ സഉത്തരപാസം കവാടം അപസ്സായ ദ്വാരം പിദഹന്തി.

ഓലോകേത്വാപീതി അപലോകേത്വാപി, അപലോകനകമ്മവസേനാപീതി അത്ഥോ, അപസദ്ദസ്സാപി ഓആദേസോ കതോതി ദട്ഠബ്ബോ.

൩൫൩. നിബദ്ധഗോചരട്ഠാനമ്പീതി ഏത്ഥ ഗോചരായ പക്കമന്താനം ഹത്ഥീനം നിബദ്ധഗമനമഗ്ഗോപി സങ്ഗയ്ഹതി. ഏതേസന്തി സീഹാദീനം. ഗോചരഭൂമീതി ആമിസഗ്ഗഹണട്ഠാനം. ന ഗഹിതാതി പടിക്ഖിപിതബ്ബഭാവേന ന ഗഹിതാ, ന വാരിതാതി അത്ഥോ. സീഹാദീനഞ്ഹി ഗോചരഗ്ഗഹണട്ഠാനം ഹത്ഥീനം വിയ നിബദ്ധം ന ഹോതി, യത്ഥ പന ഗോമഹിംസാദിപാണകാ സന്തി, ദൂരമ്പി തം ഠാനം സീഘം ഗന്ത്വാ ഗോചരം ഗണ്ഹന്തി. തസ്മാ തേസം തം ന വാരിതം, നിബദ്ധഗമനമഗ്ഗോവ വാരിതോ ആസയതോ ഗമനമഗ്ഗസ്സ നിബദ്ധത്താ. അഞ്ഞേസമ്പി വാളാനന്തി അരഞ്ഞമഹിംസാദീനം. ആരോഗ്യത്ഥായാതി നിരുപദ്ദവായ. സേസാനീതി പുബ്ബണ്ണനിസ്സിതാദീനി സോളസ. താനി ച ജനസമ്മദ്ദമഹാസമ്മദ്ദകുടിവിലോപസരീരപീളാദിഉപദ്ദവേഹി സഉപദ്ദവാനീതി വേദിതബ്ബാനി. അഭിഹനന്തി ഏത്ഥാതി അബ്ഭാഘാതം. ‘‘വേരിഘര’’ന്തി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതും ‘‘ചോരാനം മാരണത്ഥായ കത’’ന്തി വുത്തം.

ധമ്മഗന്ധികാതി ധമ്മേന ദണ്ഡനീതിയാ ഹത്ഥപാദാദിച്ഛിന്ദനഗന്ധികാ. ഗന്ധികാതി ച യസ്സ ഉപരി ഹത്ഥാദിം ഠപേത്വാ ഛിന്ദന്തി, താദിസം ദാരുഖണ്ഡഫലകാതി വുച്ചതി, തേന ച ഉപലക്ഖിതം ഠാനം. പാളിയം രച്ഛാനിസ്സിതന്തി രഥികാനിസ്സിതം. ചച്ചരനിസ്സിതന്തി ചതുന്നം രഥികാനം സന്ധിനിസ്സിതം. സകടേനാതി ഇട്ഠകസുധാദിഭണ്ഡാഹരണസകടേന.

പാചിനന്തി സേനാസനസ്സ ഭൂമിതോ പട്ഠായ യാവ തലാവസാനം ചിനിതബ്ബവത്ഥുകം അധിട്ഠാനം, യസ്സ ഉപരി ഭിത്തിഥമ്ഭാദീനി ച പതിട്ഠപേന്തി. തേനാഹ ‘‘തതോ പട്ഠായാ’’തിആദി. കിഞ്ചാപി ഇധ പുബ്ബപയോഗസഹപയോഗാനം അദിന്നാദാനേ വിയ വിസേസോ നത്ഥി, തഥാപി തേസം വിഭാഗേന ദസ്സനം ഭിന്ദിത്വാ വാ പുന കാതബ്ബാതി ഏത്ഥ കുടിയാ ഭേദേന പരിച്ഛേദദസ്സനത്ഥം കതം. തദത്ഥായാതി തച്ഛനത്ഥായ. ഏവം കതന്തി അദേസിതവത്ഥുകം പമാണാതിക്കന്തം വാ കതം. പണ്ണസാലന്തി പണ്ണകുടിയാ തിണപണ്ണചുണ്ണസ്സ അപരിപതനത്ഥായ അന്തോ ച ബഹി ച ലിമ്പന്തി, തം സന്ധായേതം വുത്തം. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘പണ്ണസാലം ലിമ്പതീ’’തി.

അന്തോലേപേനേവ നിട്ഠാപേതുകാമം സന്ധായ ‘‘അന്തോലേപേ വാ’’തിആദി വുത്തം. ബഹിലേപേ വാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. തസ്മിന്തി ദ്വാരബന്ധേ വാ വാതപാനേ വാ ഠപിതേതി യോജേതബ്ബം. തസ്സോകാസന്തി തസ്സ ദ്വാരബന്ധാദിസ്സ ഓകാസഭൂതം ഛിദ്ദം. പുന വഡ്ഢേത്വാതി പുബ്ബേ ഠപിതോകാസം ഖുദ്ദകം ചേ, തം ദ്വാരവാതപാനച്ഛിദ്ദഭേദനേന പുന വഡ്ഢേത്വാ. ഠപിതേതി ദ്വാരബന്ധേ വാ ഗവക്ഖസങ്ഘാടേ വാ ആനേത്വാ തസ്മിം വഡ്ഢിതേ വാ അവഡ്ഢിതേ വാ ഛിദ്ദേ പതിട്ഠാപിതേ. ലേപോ ന ഘടീയതീതി സമന്തതോ ദിന്നോ ലേപോ തഥാ ഠപിതേന ദ്വാരബന്ധനേന വാ വാതപാനേന വാ സദ്ധിം ന ഘടീയതി, ഏകാബദ്ധം ന ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി. തന്തി ദ്വാരബന്ധം വാ വാതപാനം വാ. പഠമമേവ സങ്ഘാദിസേസോതി തേസം സമന്തതോ പുബ്ബേവ ലേപസ്സ ഘടേത്വാ നിട്ഠാപിതത്താ ദ്വാരബന്ധവാതപാനാനം ഠപനതോ പുബ്ബേ ഏവ സങ്ഘാദിസേസോ.

ലേപഘടനേനേവാതി ഇട്ഠകാഹി കതവാതപാനാദീനി വിനാ സമന്താ ലേപഘടനേനേവ ആപത്തി വാതപാനാദീനം അലേപോകാസത്താ, ഇട്ഠകാഹി കതത്താ വാ, വാതപാനാദീസുപി ലേപസ്സ ഭിത്തിലേപേന സദ്ധിം ഘടനേനേവാതിപി അത്ഥം വദന്തി. തത്ഥാതി പണ്ണസാലായം. ആലോകത്ഥായ അട്ഠങ്ഗുലമത്തം ഠപേത്വാ ലിമ്പതീതി ദാരുകുട്ടസ്സ ദാരൂനമന്തരാ അട്ഠങ്ഗുലമത്തം വിവരം യാവ ലിമ്പതി, താവ ആലോകത്ഥായ ഠപേത്വാ അവസേസം സകുട്ടച്ഛദനം ലിമ്പതി, പച്ഛാ ഏതം വിവരം ലിമ്പിസ്സാമീതി ഏവം ഠപനേ അനാപത്തീതി അധിപ്പായോ. സചേ പന ഏവം അകത്വാ സബ്ബദാപി ആലോകത്ഥായ വാതപാനവസേന ഠപേതി, വാതപാനദ്വാരസങ്ഘാടേ ഘടിതേ ലേപോ ച ഘടീയതി, പഠമമേവ സങ്ഘാദിസേസോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സചേ’’തിആദി. മത്തികാകുട്ടമേവ മത്തികാലേപസങ്ഖ്യം ഗച്ഛതീതി ആഹ ‘‘സചേ മത്തികായ കുട്ടം കരോതി, ഛദനലേപേന സദ്ധിം ഘടനേ ആപത്തീ’’തി. ഉഭിന്നം അനാപത്തീതി പുരിമസ്സ ലേപസ്സ അഘടിതത്താ ദുതിയസ്സ അത്തുദ്ദേസികതായ അസമ്ഭവതോ.

൩൫൪. ആപത്തിഭേദദസ്സനത്ഥന്തി തത്ഥ ‘‘സാരമ്ഭേ ച അപരിക്കമനേ ച ദുക്കടം അദേസിതവത്ഥുകതായ, പമാണാതിക്കന്തതായ ച സങ്ഘാദിസേസോ’’തി ഏവം ആപത്തിയേവ വിഭാഗദസ്സനത്ഥം.

൩൬൧. അനിട്ഠിതേ കുടികമ്മേതി ലേപപരിയോസാനേ കുടികമ്മേ ഏകപിണ്ഡമത്തേനപി അനിട്ഠിതേ. ‘‘അഞ്ഞസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ വാ’’തി ഇദം മൂലട്ഠസ്സ അനാപത്തിദസ്സനത്ഥം വുത്തം. യേന പന ലദ്ധം, തസ്സാപി തം നിട്ഠാപേന്തസ്സ ‘‘പരേഹി വിപ്പകതം അത്തനാ പരിയോസാപേതി, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തിആദിവചനതോ (പാരാ. ൩൬൩) ആപത്തിയേവ. പുബ്ബേ കതകമ്മമ്പി ലദ്ധകാലതോ പട്ഠായ അത്തനോ അത്ഥായേവ കതം നാമ ഹോതി, തസ്മാ തേനാപി സങ്ഘസ്സ വാ സാമണേരാദീനം വാ ദത്വാ നിട്ഠാപേതബ്ബം. ‘‘അഞ്ഞസ്സ വാ’’തി ഇദം അനുപസമ്പന്നംയേവ സന്ധായ വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം, കേചി പന ‘‘പരതോ ലദ്ധായ കുടിയാ നിട്ഠാപനേ അനാപത്തിആദിതോ പട്ഠായ അത്തനോ അത്ഥായ അകതത്താ’’തി വദന്തി. അപചിനിതബ്ബാതി യാവ പാചിനാ വിദ്ധംസേതബ്ബാ. ഭൂമിസമം കത്വാതി പാചിനതലാവസാനം കത്വാ.

൩൬൪. ലേണന്തി പബ്ബതലേണം. ന ഹേത്ഥ ലേപോ ഘടീയതീതി ഛദനലേപസ്സ അഭാവതോ വുത്തം, വിസും ഏവ വാ അനുഞ്ഞാതത്താ. സചേ ലേണസ്സ അന്തോ ഉപരിഭാഗേ ചിത്തകമ്മാദികരണത്ഥം ലേപം ദേന്തി, ഉല്ലിത്തകുടിസങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതി, വട്ടതി ഏവ. ഇട്ഠകാദീഹി കതം ചതുരസ്സകൂടാഗാരസണ്ഠാനം ഏകകണ്ണികാബദ്ധം നാതിഉച്ചം പടിസ്സയവിസേസം ‘‘ഗുഹാ’’തി വദന്തി, താദിസം മഹന്തമ്പി ഉല്ലിത്താവലിത്തം കരോന്തസ്സ അനാപത്തി. ഭൂമിഗുഹന്തി ഉമങ്ഗഗുഹം.

അട്ഠകഥാസൂതി കുക്കുടച്ഛികഗേഹന്തിആദീസു അട്ഠകഥാസു തിണകുടികാ കുക്കുടച്ഛികഗേഹന്തി വത്വാ പുന തം വിവരന്തേഹി അട്ഠകഥാചരിയേഹി ഛദനം ദണ്ഡകേഹി…പേ… വുത്താതി യോജനാ ദട്ഠബ്ബാ. തത്ഥ ദണ്ഡകേഹി ജാലബദ്ധം കത്വാതി ദീഘതോ, തിരിയതോ ച ഠപേത്വാ വല്ലിയാദീഹി ബദ്ധദണ്ഡകേഹി ജാലം വിയ കത്വാ. സോ ചാതി ഉല്ലിത്താദിഭാവോ. ഛദനമേവ സന്ധായ വുത്തോതി ഛദനസ്സ അന്തോ ച ബഹി ച ലിമ്പനമേവ സന്ധായ വുത്തോ. മത്തികാകുട്ടേ ഭിത്തിലേപം വിനാപി ഭിത്തിയാ സദ്ധിം ഛദനലേപസ്സ ഘടനമത്തേനാപി ആപത്തിസമ്ഭവതോ ഛദനലേപോവ പധാനന്തി വേദിതബ്ബം. കിഞ്ചാപി ഏവം, അഥ ഖോ ‘‘ഉപചികാമോചനത്ഥമേവ ഹേട്ഠാ പാസാണകുട്ടം കത്വാ തം അലിമ്പിത്വാ ഉപരി ലിമ്പതി, ലേപോ ന ഘടീയതി നാമ, അനാപത്തിയേവാ’’തിആദിവചനതോ പന ഛദനലേപഘടനത്ഥം സകലായപി ഭിത്തിയാ ലേപോ അവസ്സം ഇച്ഛിതബ്ബോവ തസ്സാ ഏകദേസസ്സ അലേപേപി ഛദനലേപസ്സ അഘടനതോ. തേനാഹ ‘‘ലേപോ ന ഘടീയതീ’’തി. ഏത്ഥാതി തിണകുടികായം. ന കേവലഞ്ച തിണകുടികായം ഏവ, ലേണഗുഹാദീസുപി സാരമ്ഭാപരിക്കമനപച്ചയാപി അനാപത്തി ഏവ, ഇമിനാ പന നയേന അഞ്ഞസ്സത്ഥായ കുടിം കരോന്തസ്സാപി സാരമ്ഭാദിപച്ചയാപി അനാപത്തിഭാവോ അത്ഥതോ ദസ്സിതോ ഏവ ഹോതീതി.

തത്ഥ പാളിവിരോധം പരിഹരിതും ‘‘യം പനാ’’തിആദി വുത്തം. അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ – അഞ്ഞസ്സ ഉപജ്ഝായാദിനോ അത്ഥായ കരോന്തസ്സ സാരമ്ഭാദിപച്ചയാപി അനാപത്തി ഏവ, യം പന പാളിയം ‘‘ആപത്തികാരുകാനം തിണ്ണം ദുക്കടാന’’ന്തിആദിവചനം, തം അഞ്ഞസ്സത്ഥായ കരോന്തസ്സ, ന സാരമ്ഭാദിപച്ചയാ ആപത്തിദസ്സനത്ഥം വുത്തം, കിഞ്ചരഹി യഥാസമാദിട്ഠായ കുടിയാ അകരണപച്ചയാ ആപത്തിദസ്സനത്ഥന്തി. തത്ഥ യഥാസമാദിട്ഠായാതി ‘‘ഭിക്ഖു സമാദിസിത്വാ പക്കമതി, ‘കുടിം മേ കരോഥാ’തി സമാദിസതി ച, ദേസിതവത്ഥുകാ ച ഹോതു അനാരമ്ഭാ ച സപരിക്കമനാ ചാ’’തി ഏവം കാരാപകേന ആണത്തിക്കമം മുഞ്ചിത്വാ കരണപച്ചയാതി അധിപ്പായോ. കത്ഥചി പന പോത്ഥകേ ‘‘കുടിലക്ഖണപ്പത്തമ്പി കുടിം അഞ്ഞസ്സ…പേ… കരോന്തസ്സ അനാപത്തീ’’തി ഇമസ്സ പാഠസ്സ അനന്തരം ‘‘യം പന ആപത്തി കാരുകാന’’ന്തിആദിപാഠോ ദിസ്സതി, സോവ യുത്തതരോ. ഏവഞ്ഹി സതി തത്ഥ അധിപ്പായോ പാകടോ ഹോതി.

അനാപത്തീതി വത്വാതി വാസാഗാരത്ഥായ ഏവ അനിയമിതത്താ അനാപത്തീതി വത്വാ. അദേസാപേത്വാ കരോതോതി പമാണയുത്തമ്പി കരോതോ. അചിത്തകന്തി പണ്ണത്തിഅജാനനചിത്തേന അചിത്തകം. ഉല്ലിത്താദീനം അഞ്ഞതരതാ, ഹേട്ഠിമപ്പമാണസമ്ഭവോ, അദേസിതവത്ഥുകതാ, പമാണാതിക്കന്തതാ, അത്തുദ്ദേസികതാ, വാസാഗാരതാ, ലേപഘടനാതി സത്ത വാ പമാണയുത്തങ്ഗാദീസു ഛ വാ അങ്ഗാനി.

കുടികാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. വിഹാരകാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൬൫. സത്തമേ പൂജാവചനപ്പയോഗേ കത്തരി സാമിവചനസ്സപി ഇച്ഛിതത്താ ‘‘ഗാമസ്സ വാ പൂജിത’’ന്തി വുത്തം. രൂപിന്ദ്രിയേസു വിജ്ജമാനം സന്ധായ ഏകിന്ദ്രിയതാ വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘കായിന്ദ്രിയം സന്ധായാ’’തി. തേ ഹി മനിന്ദ്രിയമ്പി ഭൂതഗാമാനം ഇച്ഛന്തി.

൩൬൬. കിരിയതോ സമുട്ഠാനാഭാവോതി വത്ഥുനോ അദേസനാസങ്ഖാതം അകിരിയം വിനാ ന കേവലം കിരിയായ സമുട്ഠാനഭാവോ. കിരിയാകിരിയതോ ഹി ഇദം സമുട്ഠാതി. ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ ഭിക്ഖൂ വാ അനഭിനേയ്യാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദോ സമുച്ചയത്ഥോ, തേന ‘‘മഹല്ലകഞ്ച വിഹാരം കരേയ്യ, ഭിക്ഖൂ ച അനഭിനേയ്യാ’’തി കിരിയഞ്ച അകിരിയഞ്ച സമുച്ചിനോതി.

വിഹാരകാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. പഠമദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൮൦. അട്ഠമേ പാകാരേന ച പരിക്ഖിത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ഗോപുരട്ടാലകയുത്തന്തി ഏത്ഥ പാകാരേസു യുദ്ധത്ഥായ കതോ വങ്കസണ്ഠാനോ സരക്ഖേപഛിദ്ദസഹിതോ പതിസ്സയവിസേസോ അട്ടാലകോ നാമ.

സോളസവിധസ്സാതി ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി പച്ചേകം ചതൂസു സച്ചേസു കത്തബ്ബസ്സ പരിഞ്ഞാപഹാനസച്ഛികിരിയാഭാവനാസങ്ഖാതസ്സ സോളസവിധസ്സ. തേ ഗാരവേനാതി തേ കിലന്തരൂപാ ഭിക്ഖൂ ഭത്തുദ്ദേസകട്ഠാനേ സന്നിപതിതാനം ഭിക്ഖൂനം പുരതോ അത്തനോ കിലന്തസരീരം ദസ്സേത്വാ ഉദ്ദിസാപനേ ഗാരവേന, ലജ്ജായാതി അത്ഥോ. തേരസപീതി ഭത്തുദ്ദേസകസേനാസനഗാഹാപകഭണ്ഡാഗാരികചീവരപടിഗ്ഗാഹകചീവരഭാജകയാഗുഭാജകഫലഭാജകഖജ്ജഭാജകഅപ്പമത്തകവിസ്സജ്ജകസാടിയഗാഹാപകപത്തഗാഹാപകആരാമികപേസകസാമണേരപേസകസമ്മുതീനം വസേന തേരസപി.

പാളിയം ‘‘അപിസൂ’’തി ഇദം ‘‘അപിചാ’’തി ഇമിനാ സമാനത്ഥോ നിപാതോ. ഏവം സബ്ബപദേസൂതി പീഠാദീസു സേനാസനസാധാരണേസു, കതികസണ്ഠാനപവേസനിക്ഖമനകാലാദീസു പന വിസും വിസും അധിട്ഠഹിത്വാ കഥാപേതീതി വേദിതബ്ബം. അയഞ്ഹി നിമ്മിതാനം ധമ്മതാതി അനിയമേത്വാ നിമ്മിതാനം വസേന വുത്തം, നിയമേത്വാ പന ‘‘ഏത്തകാ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കഥേന്തു, ഏത്തകാ തുണ്ഹീ ഭവന്തു, നാനാപ്പകാരം ഇരിയാപഥം, കിരിയഞ്ച കപ്പേന്തു, നാനാവണ്ണസണ്ഠാനവയോനിയമാ ച ഹോന്തൂ’’തി പരികമ്മം കത്വാ സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ അധിട്ഠിതേ ഇച്ഛിതിച്ഛിതപ്പകാരാ അഞ്ഞമഞ്ഞമ്പി വിസദിസാവ ഹോന്തി. അവത്ഥുകവചനന്തി നിരത്ഥകവചനം.

൩൮൩. ഏകചാരികഭത്തന്തി അതിമനാപത്താ സബ്ബേസമ്പി പടിലാഭത്ഥായ വിസും ഠിതികായ പാപേതബ്ബഭത്തം. തദ്ധിതവോഹാരേനാതി ചത്താരി പമാണമസ്സ ചതുക്കന്തി ഏവം തദ്ധിതവോഹാരേന. ഭവോതി ഭവിതബ്ബോ. അതീതം ദിവസഭാഗന്തി തസ്മിഞ്ഞേവ ദിവസേ സലാകദാനക്ഖണം സന്ധായ വുത്തം. ഹിയ്യോതി ഇമസ്സ അജ്ജ ഇച്ചേവ അത്ഥോ. തേനേവാഹംസു ‘‘സ്വേ അമ്ഹേ’’തിആദി. പധൂപായന്താതി പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജനകോധവസേന പധൂപായന്താ. പാളിയം കിസ്സ മന്തി കേന കാരണേന മയാതി അത്ഥോ.

൩൮൪. ‘‘സരസി ത്വ’’ന്തി ഇദം ഏകം വാക്യം കത്വാ, ‘‘കത്താ’’തി ഇദഞ്ച കത്തരി രിതുപച്ചയന്തം കത്വാ, ‘‘അസീ’’തി അജ്ഝാഹാരപദേന സഹ ഏകവാക്യം കത്വാ, ‘‘ഏവരൂപ’’ന്തി ഇദം, ‘‘യഥായം ഭിക്ഖുനീ ആഹാ’’തി ഇദഞ്ച ദ്വീസു വാക്യേസു പച്ചേകം യോജേതബ്ബന്തി ദസ്സേതും ‘‘അഥ വാ’’തിആദിമാഹ. ഉജുകമേവാതി ത്വാ-പച്ചയന്തവസേന പഠമം അത്ഥഗ്ഗഹണം ഉജുകന്തി അധിപ്പായോ.

ദുതിയോ ദബ്ബ-സദ്ദോ പണ്ഡിതാദിവചനോതി ആഹ ‘‘ന ഖോ ദബ്ബ ദബ്ബാ പണ്ഡിതാ’’തി. നിബ്ബേഠേന്തീതി ദോസതോ മോചേന്തി. വിനയലക്ഖണേ തന്തിന്തി വിനയവിനിച്ഛയലക്ഖണവിസയേ ആഗമം ഠപേന്തോ. പാളിയം യതോ അഹന്തിആദീസു യസ്മിം കാലേ അഹം ജാതോ, തതോ പഭുതി സുപിനന്തേനപി മേഥുനം ധമ്മം നാഭിജാനാമി, ന ച തസ്സ മേഥുനധമ്മസ്സ പടിസേവിതാ അഹോസിന്തി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘സുപിനന്തേനപീ’’തിആദി. ഇദാനി ഏകവാക്യവസേന യോജനം ദസ്സേതും ‘‘അഥ വാ’’തിആദി വുത്തം. ന ഘടതീതി യസ്മാ ഖീണാസവസ്സ വചനേന ഏതിസ്സാ വചനം ന സമേതി, തഞ്ച ന ഘടനം യസ്മാ പുബ്ബേ ഭിക്ഖൂസു പസിദ്ധായ ഏവ അച്ചന്തദുസ്സീലതായ ഏവ അഹോസി, തസ്മാ മേത്തിയം ഭിക്ഖുനിം നാസേഥാതി അധിപ്പായോ.

ചര പിരേതി ചര ഗച്ഛ പിരേ പര അമാമക ത്വം. വിനസ്സാതി അദസ്സനം ഗച്ഛ. അകാരികാതി അമൂലകേന ചോദനായ ന കാരികാ. കാരകോ ഹോതീതി ‘‘അയ്യേനമ്ഹി ദൂസിതാ’’തി ഇമായ പടിഞ്ഞായ യദി നാസിതാ, തദാ ഥേരോ ഭിക്ഖുനീദൂസകത്തസിദ്ധിതോ തസ്സ ദോസസ്സ കാരകോ ഹോതി. അകാരകോ ഹോതീതി തായ കതപടിഞ്ഞം അനപേക്ഖിത്വാ സാമഞ്ഞതോ ‘‘മേത്തിയം ഭിക്ഖുനിം നാസേഥാ’’തി ഭഗവതാ വുത്തത്താ അകാരകോ ഹോതി. യദി ഹി ഥേരോ കാരകോ ഭവേയ്യ, അവസ്സം തമേവ ദോസം അപദിസിത്വാ ഇമിനാ നാമ കാരണേന ‘‘മേത്തിയം ഭിക്ഖുനിം നാസേഥാ’’തി വത്തബ്ബം സിയാ, തഥാ അവുത്തത്താ, ‘‘ദബ്ബഞ്ച അനുയുഞ്ജഥാ’’തി അവത്വാ ‘‘ഇമേ ച ഭിക്ഖൂ അനുയുഞ്ജഥാ’’തി വുത്തത്താ ച സാമത്ഥിയതോ മേത്തിയായ ഭിക്ഖുനിയാ അഞ്ഞേന ദോസേന നാസനാരഹതാ, വത്ഥുസ്സ ച അമൂലകഭാവോ, ഥേരസ്സ അകാരകഭാവോ ച സിദ്ധോ ഹോതീതി അധിപ്പായോ.

അത്തനോ സുത്തന്തി ‘‘സകായ പടിഞ്ഞായാ’’തി ഇമിനാ പക്ഖേപവചനേന സഹിതം കൂടസുത്തം. ഥേരോ കാരകോ ഹോതീതി ഏത്ഥ അയമധിപ്പായോ – ‘‘സകായ പടിഞ്ഞായാ’’തി അവത്വാ സാമഞ്ഞതോ ‘‘മേത്തിയം ഭിക്ഖുനിം നാസേഥാ’’തി ഓതിണ്ണവത്ഥുസ്മിംയേവ തസ്സാ നാസനാ വിഹിതാതി തുമ്ഹാകം വാദേ ഥേരോ കാരകോ ഹോതി, ‘‘സകായ പടിഞ്ഞായാ’’തി പന വുത്തേ പുബ്ബേയേവ സിദ്ധസ്സ പാരാജികസ്സ സുചികായ അസ്സാ സകായ പടിഞ്ഞായ നാസേഥാതി സിജ്ഝനതോ അമ്ഹാകം വാദേ ഥേരോ അകാരകോ ഹോതീതി. മഹാവിഹാരവാസീനമ്പി പന ‘‘സകായ പടിഞ്ഞായാ’’തി വുത്തേ ഓതിണ്ണവത്ഥുസ്മിംയേവ തസ്സാ നാസനാ വിഹിതാ ഹോതി, ന സാമഞ്ഞതോതി അധിപ്പായോ. ഏത്ഥാതി ഇമേസു ദ്വീസു വാദേസു, സുത്തേസു വാ. യം പച്ഛാ വുത്തന്തി മഹാവിഹാരവാസീഹി യം വുത്തം, തം യുത്തന്തി അത്ഥോ. വിചാരിതം ഹേതന്തി ഏതം പച്ഛിമസ്സ യുത്തത്തം വിചാരിതം, ‘‘തത്ര സങ്ഘാദിസേസോ വുട്ഠാനഗാമിനീ…പേ… അസുദ്ധതായേവ നാസേസീ’’തി വക്ഖമാനനയേന വിനിച്ഛിതന്തി അത്ഥോ. ‘‘ഭിക്ഖുനിം അനുദ്ധംസേതി ദുക്കട’’ന്തി ഇമിനാ മഹാഅട്ഠകഥാവാദോ ദസ്സിതോ.

തത്രാതി തേസു ദുക്കടപാചിത്തിയേസു. ദുക്കടന്തി വുത്തമഹാഅട്ഠകഥാവാദസ്സ അധിപ്പായം ദസ്സേത്വാ ‘‘പാചിത്തിയ’’ന്തി പവത്തസ്സ കുരുന്ദിവാദസ്സ അധിപ്പായം ദസ്സേതും ‘‘പച്ഛിമനയേപീ’’തിആദി വുത്തം. വചനപ്പമാണതോതി വിസംവാദനാധിപ്പായേ സമാനേപി അനുദ്ധംസനാദിവിസേസേ സങ്ഘാദിസേസാദിനോ വിധായകവചനബലേനാതി അത്ഥോ. ഭിക്ഖുസ്സ പന ഭിക്ഖുനിയാ ദുക്കടന്തി ഭിക്ഖുനിം അനുദ്ധംസേന്തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ദുക്കടം.

ഏവം ദ്വീസുപി അട്ഠകഥാവചനേസു അധിപ്പായം വിഭാവേത്വാ ഇദാനി പച്ഛിമേ പാചിത്തിയവാദേ ദോസം ദസ്സേത്വാ പുരിമദുക്കടവാദമേവ പതിട്ഠാപേതും ‘‘തത്ര പനാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ വിസുന്തി സമ്പജാനമുസാവാദേ പാചിത്തിയതോ (പാചി. ൧) വിസും പാചിത്തിയം വുത്തം, തത്ഥ അനന്തോഗധഭാവാതി അധിപ്പായോ. തസ്മാതി യസ്മാ അമൂലകാനുദ്ധംസനേ വിസുഞ്ഞേവ പാചിത്തിയം പഞ്ഞത്തം, തസ്മാ പുരിമനയോതി ദുക്കടവാദോ. ഏവം അന്തരാ പവിട്ഠം ദുക്കടപാചിത്തിയവാദം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പാകടമേവ അത്ഥം വിഭാവേതും ‘‘തഥാ ഭിക്ഖുനീ’’തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ തഥാതി യഥാ ഭിക്ഖുസ്സ ഭിക്ഖും, ഭിക്ഖുനിഞ്ച അനുദ്ധംസേന്തസ്സ സങ്ഘാദിസേസദുക്കടാനി വുത്താനി, തഥാതി അത്ഥോ. ഏതേഹി നാസനാ നത്ഥീതി സാമഞ്ഞതോ വുത്തം, ദുക്കടേന ഇമിസ്സാ പന നാസനാ നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. ദുസ്സീലാതി പാരാജികാ.

൩൮൬. ആകാരനാനത്തേനാതി ദൂസിതാകാരസ്സ, ദൂസകാകാരസ്സ ച നാനത്തേന. അനഭിരദ്ധോതി അതുട്ഠോ. തേനാഹ ‘‘ന സുഖിതോ’’തി. ന പസാദിതോതി അനുപ്പാദിതപ്പസാദോ. ഖീല-സദ്ദോ ഥദ്ധഭാവവചനോ, കചവരപരിയായോ ച ഹോതീതി ആഹ ‘‘ചിത്ത…പേ… ഖീല’’ന്തി. നപ്പതീതോതി പീതിസുഖാദീഹി ന അഭിഗതോ ന ഉപഗതോ. തേനാഹ ‘‘ന അഭിസടോ’’തി.

യേന ദുട്ഠോതി ച കുപിതോതി ച വുത്തോതി ഏത്ഥ യേന ദുട്ഠോതി ച വുത്തോ യേന കുപിതോതി ച വുത്തോ, തം മാതികായഞ്ച പദഭാജനേ (പാരാ. ൩൮൬) ച വുത്തം ഉഭയമ്പേതന്തി യോജേതബ്ബം. ദ്വീഹീതി ‘‘തേന ച കോപേന, തേന ച ദോസേനാ’’തി വുത്തകോപദോസപദേഹി ദ്വീഹി, അത്ഥതോ പന ദ്വീഹിപി ദോസോവ ദസ്സിതോതി ആഹ ‘‘സങ്ഖാരക്ഖന്ധമേവ ദസ്സേതീ’’തി. യായാതി അനത്തമനതായ.

ന ചുദിതകവസേനാതി യദി ചുദിതകവസേനാപി അമൂലകം അധിപ്പേതം സിയാ, അമൂലകം നാമ അനജ്ഝാപന്നന്തി പദഭാജനം വദേയ്യാതി അധിപ്പായോ. യം പാരാജികന്തി ഭിക്ഖുനോ അനുരൂപേസു ഏകൂനവീസതിയാ പാരാജികേസു അഞ്ഞതരം. പദഭാജനേ (പാരാ. ൩൮൬) പന ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗേ ആഗതാനേവ ഗഹേത്വാ ‘‘ചതുന്നം അഞ്ഞതരേനാ’’തി വുത്തം. ഏതം ഇധ അപ്പമാണന്തി ഏതം ആപന്നാനാപന്നതം ഇധാനുദ്ധംസനേ ആപത്തിയാ അനങ്ഗം, ആപത്തിം പന ആപന്നേ വാ അനാപന്നേ വാ പുഗ്ഗലേ ‘‘അനാപന്നോ ഏസോ സുദ്ധോ’’തി സുദ്ധസഞ്ഞായ വാ വിമതിയാ വാ ചാവനാധിപ്പായോവ ഇധ അങ്ഗന്തി അധിപ്പായോ.

തഥേവാതി പസാദസോതേന, ദിബ്ബസോതേന വാതി ഇമമത്ഥം അതിദിസതി. ദിട്ഠാനുസാരേനേവ സമുപ്പന്നാ പരിസങ്കാവ ദിട്ഠപരിസങ്കിതം നാമ. ഏവം സേസേസുപി. ‘‘അദിസ്വാ വാ’’തി ഇദം ഉക്കട്ഠവസേന വുത്തം, ദിസ്വാ പക്കന്തേസുപി ദോസോ നത്ഥിയേവ. ഇമേസന്തി ഇമേഹി. കരിസ്സന്തീതി തസ്മിം ഖണേ ഉപ്പജ്ജനാകാരദസ്സനം, പച്ഛാ പന ഏത്തകേന കാലേന കതം വാതി സങ്കായ ചോദേതി. ന ഹി കരിസ്സന്തീതി ചോദനാ അത്ഥി. ‘‘അരിട്ഠം പീത’’ന്തി ഇദം മുഖേ സുരാഗന്ധവായനനിമിത്തദസ്സനം. അരിട്ഠഞ്ഹി സുരാസദിസവണ്ണഗന്ധം കപ്പിയഭേസജ്ജം.

ദിട്ഠം അത്ഥി സമൂലകന്തിആദീസു അജ്ഝാചാരസ്സ സമ്ഭവാസമ്ഭവാനം മൂലാമൂലഭാവദസ്സനം. അത്ഥി സഞ്ഞാസമൂലകന്തിആദി പന ദിട്ഠസഞ്ഞായ സമ്ഭവാസമ്ഭവാനം മൂലാമൂലഭാവദസ്സനം. ദിസ്വാവ ദിട്ഠസഞ്ഞീ ഹുത്വാ ചോദേതീതി ഏത്ഥ യം ചോദേതി, തതോ അഞ്ഞം പുഗ്ഗലം വീതിക്കമന്തം, പടിച്ഛന്നോകാസതോ നിക്ഖമന്തം വാ ദിസ്വാ ‘‘അയം സോ’’തി സഞ്ഞായ ചോദേന്തോപി സങ്ഗയ്ഹതി. ഏസ നയോ സുതാദീസുപി. സമൂലകേന വാ സഞ്ഞാസമൂലകേന വാതി ഏത്ഥ പാരാജികമാപന്നം ദിട്ഠാദിമൂലകേന ച ‘‘അയം ആപന്നോ’’തി അസുദ്ധസഞ്ഞായ ചോദേന്തോ സമൂലകേന ചോദേതി നാമ. സഞ്ഞാസമൂലകത്തേ ഏവ അനാപത്തിസമ്ഭവതോ ആപന്നേ വാ അനാപന്നേ വാ പുഗ്ഗലേ ആപന്നസഞ്ഞീ ദിട്ഠാദീസു, അദിട്ഠാദീസു വാ മൂലേസു ദിട്ഠസുതാദിസഞ്ഞീ തേന ദിട്ഠാദിമൂലകേന തം പുഗ്ഗലം ചോദേന്തോ സഞ്ഞാസമൂലകേന ചോദേതി നാമ. ഇമേസം അനാപത്തി, വുത്തവിപരിയായേന ആപത്തിവാരേ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

സമീപേ ഠത്വാതി ഹത്ഥവികാരവചീഘോസാനം ചോദനാവസേന പവത്തിയമാനാനം ദസ്സനസവനൂപചാരേ ഠത്വാതി അത്ഥോ. കേചി പന ‘‘ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേ ഠത്വാ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൩൮൫-൩൮൬) വദന്തി, തം ന യുത്തം. പരതോ ബ്യതിരേകതോ അനാപത്തിം ദസ്സേന്തേന ‘‘ദൂതം വാ പണ്ണം വാ സാസനം വാ പേസേത്വാ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം, ന പന ‘‘ദ്വാദസഹത്ഥം മുഞ്ചിത്വാ ചോദേന്തസ്സ സീസം ന ഏതീ’’തി വുത്തം. വാചായ വാചായാതി സകിം ആണത്തസ്സ സകലമ്പി ദിവസം വദതോ വാചായ വാചായ ചോദാപകസ്സേവ ആപത്തി. സോപീതി ആണത്തോപി. തസ്സ ച ‘‘മയാപി ദിട്ഠ’’ന്തിആദിം അവത്വാപി ‘‘അമൂലക’’ന്തി സഞ്ഞായ ചാവനാധിപ്പായേന ‘‘ത്വം പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നോസീ’’തി ഇദമേവ വാചം പരസ്സ വചനം വിയ അകത്വാ സാമഞ്ഞതോ വദന്തസ്സാപി സങ്ഘാദിസേസോ ഏവ. സതിപി പന അനുദ്ധംസനാധിപ്പായേ ‘‘അസുകേന ഏവം വുത്ത’’ന്തി പരേന വുത്തമേവ വദന്തസ്സ നത്ഥി സങ്ഘാദിസേസോ. സചേ പന പരേന അവുത്തമ്പി വുത്തന്തി വദതി, ആപത്തി ഏവ.

സമ്ബഹുലാ സമ്ബഹുലേ സമ്ബഹുലേഹി വത്ഥൂഹീതി ഏത്ഥ സമ്ബഹുലേതി ചുദിതകബഹുത്തനിദ്ദേസേന പുരിമേസു തീസു വാരേസു ചുദിതകബഹുത്തേനാപി വാരഭേദസബ്ഭാവം ഞാപേതി. ഏകസ്മിഞ്ഹി ചുദിതകവത്ഥുചോദകഭേദേന ഇദം ചതുക്കം വുത്തം, ചുദിതകബഹുത്തേനാപി ചതുക്കന്തരം ലബ്ഭതീതി അട്ഠകം ഹോതി ഏവ.

അമൂലകചോദനാപസങ്ഗേന സമൂലകചോദനാലക്ഖണാദിം ദസ്സേതും ‘‘ചോദേതും പന കോ ലഭതീ’’തിആദി ആരദ്ധം. ഭിക്ഖുസ്സ സുത്വാ ചോദേതീതിആദി സുത്തം യസ്മാ യേ ചോദകസ്സ അഞ്ഞേസം വിപത്തിം പകാസേന്തി, തേപി തസ്മിം ഖണേ ചോദകഭാവേ ഠത്വാവ പകാസേന്തി, തേസഞ്ച വചനം ഗഹേത്വാ ഇതരോപി യസ്മാ ചോദേതുഞ്ച അസമ്പടിച്ഛന്തം തേഹി തിത്ഥിയസാവകപരിയോസാനേഹി പഠമചോദകേഹി സമ്പടിച്ഛാപേതുഞ്ച ലഭതി, തസ്മാ ഇധ സാവകഭാവേന ഉദ്ധടന്തി വേദിതബ്ബം.

ദൂതം വാതിആദീസു ‘‘ത്വം ഏവം ഗന്ത്വാ ചോദേഹീ’’തി ദൂതം വാ പേസേത്വാ യോ ചോദേതും സക്കോതി, തസ്സ പണ്ണം, മൂലസാസനം വാ പേസേത്വാ. സമയേനാതി പകതിയാ ജാനനക്ഖണേ.

ഗരുകാനം ദ്വിന്നന്തി പാരാജികസങ്ഘാദിസേസാനം. മിച്ഛാദിട്ഠി നാമ ‘‘നത്ഥി ദിന്ന’’ന്തിആദിനയപ്പവത്താ (മ. നി. ൧.൪൪൫; ൨.൯൪, ൯൫, ൨൨൫; ൩.൯൧, ൧൧൬, ൧൩൬; സം. നി. ൩.൨൧൦) ദസവത്ഥുകാ ദിട്ഠി, സസ്സതുച്ഛേദസങ്ഖാതം അന്തം ഗണ്ഹാപകദിട്ഠി അന്തഗ്ഗാഹികാ നാമ. ആജീവഹേതു പഞ്ഞത്താനം ഛന്നന്തി ആജീവഹേതുപി ആപജ്ജിതബ്ബാനം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മപാരാജികം (പാരാ. ൧൯൫), സഞ്ചരിത്തേ (പാരാ. ൩൦൧, ൩൦൨) സങ്ഘാദിസേസോ, ‘‘യോ തേ വിഹാരേ വസതി, സോ അരഹാ’’തി (പാരാ. ൨൨൦) പരിയായേന ഥുല്ലച്ചയം, ഭിക്ഖുസ്സ പണീതഭോജനവിഞ്ഞത്തിയാ പാചിത്തിയം (പാചി. ൨൫൭), ഭിക്ഖുനിയാപണീതഭോജനവിഞ്ഞത്തിയാ പാടിദേസനീയം (പാചി. ൧൨൩൬), സൂപോദനവിഞ്ഞത്തിയാ (പാചി. ൬൧൨-൬൧൩) ദുക്കടന്തി ഇമേസം പരിവാരേ (പരി. ൨൮൭) വുത്താനം ഛന്നം. ന ഹേതാ ആപത്തിയോ ആജീവഹേതു ഏവ പഞ്ഞത്താ സഞ്ചരിത്താദീനം അഞ്ഞഥാപി ആപജ്ജിതബ്ബതോ. ആജീവഹേതുപി ഏതാസം ആപജ്ജനം സന്ധായ ഏവം വുത്തം, ആജീവഹേതുപി പഞ്ഞത്താനന്തി അത്ഥോ. ന കേവലഞ്ച ഏതാ ഏവ, അഞ്ഞാപി അദിന്നാദാനകുലദൂസനപാണവധവേജ്ജകമ്മാദിവസേന ആജീവഹേതു ആപജ്ജിതബ്ബാപി സന്തി, താ പന ആപത്തിസഭആഗതായ പാരാജികാദീസു ഛസു ഏവ സങ്ഗയ്ഹന്തീതി വിസും ന വുത്താതി വേദിതബ്ബാ.

ഏത്താവതാ പന സീസം ന ഏതീതി സങ്ഘാദിസേസം സന്ധായ വുത്തം, ചോദനാ പന കതാ ഏവ ഹോതി. തിംസാനീതി തിംസം ഏതേസമത്ഥീതി തിംസാനി, തിംസാധികാനീതി വുത്തം ഹോതി. നവുതാനീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ.

അത്താദാനം ആദാതുകാമേനാതി ഏത്ഥ അത്തനാ ആദാതബ്ബതോ ദിട്ഠാദിമൂലകേഹി ഗഹേതബ്ബതോ പരസ്സ വിപ്ഫന്ദിതും അദത്വാ പഗ്ഗണ്ഹനതോ അത്താദാനന്തി ചോദനാ വുച്ചതി, തം ആദാതുകാമേന, ചോദനം കത്തുകാമേനാതി അത്ഥോ.

ഉബ്ബാഹികായാതി ഉബ്ബഹന്തി വിയോജേന്തി ഏതായ അലജ്ജീനം തജ്ജനിം വാ കലഹം വാതി ഉബ്ബാഹികാ, സങ്ഘസമ്മുതി, തായ. വിനിച്ഛിനനം നാമ തായ സമ്മതഭിക്ഖൂഹി വിനിച്ഛനനമേവ. അലജ്ജുസ്സന്നായ ഹി പരിസായ സമഥക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൨൨൭) ആഗതേഹി ദസങ്ഗേഹി സമന്നാഗതാ ദ്വേ തയോ ഭിക്ഖൂ തത്ഥേവ വുത്തായ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ സമ്മന്നിതബ്ബാ, തേഹി ച സമ്മതേഹി വിസും വാ നിസീദിത്വാ, തസ്സാ ഏവ വാ പരിസായ ‘‘അഞ്ഞേഹി ന കിഞ്ചി കഥേതബ്ബ’’ന്തി സാവേത്വാ തം അധികരണം വിനിച്ഛിതബ്ബം.

കിമ്ഹീതി കിസ്മിം വത്ഥുസ്മിം, കതരവിപത്തിയന്തി അത്ഥോ. ‘‘കിമ്ഹി നം നാമാ’’തി ഇദം ‘‘കതരായ വിപത്തിയാ ഏതം ചോദേസീ’’തി യായ കായചി വിഞ്ഞായമാനായ ഭാസായ വുത്തേപി ചോദകസ്സ വിനയേ അപകതഞ്ഞുതായ ‘‘സീലാചാരദിട്ഠിആജീവവിപത്തീസു കതരായാതി മം പുച്ഛതീ’’തി ഞാതും അസക്കോന്തസ്സ പുച്ഛാ, ന പന കിമ്ഹീതിആദിപദത്ഥമത്തം അജാനന്തസ്സ. ന ഹി അനുവിജ്ജകോ ചോദകം ബാലം അപരിചിതഭാസായ ‘‘കിമ്ഹി ന’’ന്തി പുച്ഛതി. ‘‘കിമ്ഹി നമ്പി ന ജാനാസീ’’തി ഇദമ്പി വചനമത്തം സന്ധായ വുത്തം ന ഹോതി, ‘‘കതരവിപത്തിയാ’’തി വുത്തേ ‘‘അസുകായ വിപത്തിയാ’’തി വത്തുമ്പി ന ജാനാസീതി വചനസ്സ അധിപ്പായമേവ സന്ധായ വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘ബാലസ്സ ലജ്ജിസ്സ നയോ ദാതബ്ബോ’’തി വത്വാ ച ‘‘കിമ്ഹി നം ചോദേസീതി സീലവിപത്തിയാ’’തിആദി അധിപ്പായപ്പകാസനമേവ നയദാനം വുത്തം, ന പന കിമ്ഹി-നം-പദാനം പരിയായമത്തദസ്സനം. ന ഹി ബാലോ ‘‘കതരവിപത്തിയം നം ചോദേസീ’’തി ഇമസ്സ വചനസ്സ അത്ഥേ ഞാതേപി വിപത്തിപ്പഭേദനം, അത്തനാ ചോദിയമാനം വിപത്തിസരൂപഞ്ച ജാനിതും സക്കോതി, തസ്മാ തേനേവ അജാനനേന അലജ്ജീ അപസാദേതബ്ബോ. ‘‘കിമ്ഹി ന’’ന്തി ഇദമ്പി ഉപലക്ഖണമത്തം, അഞ്ഞേന വാ യേന കേനചി ആകാരേന അവിഞ്ഞുതം പകാസേത്വാ വിസ്സജ്ജേതബ്ബോവ.

‘‘ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാ’’തിആദിവചനതോ (പാരാ. ൩൯; പരി. ൨) ‘‘അലജ്ജീനിഗ്ഗഹത്ഥായ…പേ… പഞ്ഞത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഏഹിതീതി ഹി-കാരോ ഏത്ഥ ആഗമോ ദട്ഠബ്ബോ, ആഗമിസ്സതീതി അത്ഥോ. ദിട്ഠസന്താനേനാതി ദിട്ഠനിയാമേന. അലജ്ജിസ്സ പടിഞ്ഞായ ഏവ കാതബ്ബന്തി വചനപടിവചനക്കമേനേവ ദോസേ ആവിഭൂതേപി അലജ്ജിസ്സ ‘‘അസുദ്ധോഹ’’ന്തി ദോസസമ്പടിച്ഛനപഅഞ്ഞായ ഏവ ആപത്തിയാ കാതബ്ബന്തി അത്ഥോ. കേചി പന ‘‘അലജ്ജിസ്സ ഏതം നത്ഥീതി സുദ്ധപടിഞ്ഞായ ഏവ അനാപത്തിയാ കാതബ്ബന്തി അയമേത്ഥ അത്ഥോ സങ്ഗഹിതോ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം അനുവിജ്ജകസ്സേവ നിരത്ഥകത്താപത്തിതോ ചോദകേനേവ അലജ്ജിപടിഞ്ഞായ ഠാതബ്ബതോ. ദോസാപഗമപടിഞ്ഞാ ഏവ ഹി ഇധ പടിഞ്ഞാതി അധിപ്പേതാ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘ഏതമ്പി നത്ഥീതി പടിഞ്ഞം ന ദേതീ’’തിആദി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൮൫-൩൮൬).

തദത്ഥദീപനത്ഥന്തി അലജ്ജിസ്സ ദോസേ ആവിഭൂതേപി തസ്സ ദോസാപഗമപടിഞ്ഞായ ഏവ കാതബ്ബതാദീപനത്ഥം. വിവാദവത്ഥുസങ്ഖാതേ അത്ഥേ പച്ചത്ഥികാ അത്ഥപച്ചത്ഥികാ. സഞ്ഞം ദത്വാതി നേസം കഥാപച്ഛേദത്ഥം, അഭിമുഖകരണത്ഥഞ്ച സദ്ദം കത്വാ. വിനിച്ഛിനിതും അനനുച്ഛവികോതി ‘‘അസുദ്ധോ’’തി സഞ്ഞായ ചോദകപക്ഖേ പവിട്ഠത്താ അനുവിജ്ജകഭാവതോ ബഹിഭൂതത്താ അനുവിജ്ജിതും അസക്കുണേയ്യതം സന്ധായ വുത്തം. സന്ദേഹേ ഏവ ഹി സതി അനുവിജ്ജിതും സക്കാ, അസുദ്ധദിട്ഠിയാ പന സതി ചുദിതകേന വുത്തം സബ്ബം അസച്ചതോപി പടിഭാതി, കഥം തത്ഥ അനുവിജ്ജനാ സിയാതി.

‘‘തഥാ നാസിതകോവ ഭവിസ്സതീ’’തി ഇമിനാ വിനിച്ഛയം അദത്വാ സങ്ഘതോ വിയോജനം നാമ ലിങ്ഗനാസനാ വിയ അയമ്പി ഏകോ നാസനപ്പകാരോതി ദസ്സേതി. വിരദ്ധം ഹോതീതി സഞ്ചിച്ച ആപത്തിം സഹസാ ആപന്നോ ഹോതി. ‘‘ആദിതോ പട്ഠായ അലജ്ജീ നാമ നത്ഥീ’’തി ഇദം ‘‘പക്ഖാനുരക്ഖണത്ഥായ പടിഞ്ഞം ന ദേതീ’’തി ഇമസ്സ അലജ്ജിലക്ഖണസമ്ഭവസ്സ കാരണവചനം. പടിച്ഛാദിതകാലതോ പട്ഠായ അലജ്ജീ നാമ ഏവ, പുരിമോ ലജ്ജിഭാവോ ന രക്ഖതീതി അത്ഥോ. പടിഞ്ഞം ന ദേതീതി സചേ മയാ കതദോസം വക്ഖാമി, മയ്ഹം അനുവത്തകാ ഭിജ്ജിസ്സന്തീതി പടിഞ്ഞം ന ദേതി. ഠാനേ ന തിട്ഠതീതി ലജ്ജിട്ഠാനേ ന തിട്ഠതി, കായവാചാസു വീതിക്കമോ ഹോതി ഏവാതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘വിനിച്ഛയോ ന ദാതബ്ബോ’’തി, പുബ്ബേ പക്ഖികാനം പടിഞ്ഞായ വൂപസമിതസ്സാപി അധികരണസ്സ ദുവൂപസന്തതായ അയമ്പി തഥാ നാസിതകോവ ഭവിസ്സതീതി അധിപ്പായോ.

ചുദിതകചോദകേസു പടിപത്തിം ഞത്വാതി ‘‘തുമ്ഹേ അമ്ഹാകം വിനിച്ഛയേന തുട്ഠാ ഭവിസ്സഥാ’’തിആദിനാ വുത്തം ചുദിതകചോദകേസു അനുവിജ്ജകേന പടിപജ്ജിതബ്ബകമ്മം ഞത്വാ. വിനിച്ഛയോ മജ്ഝേതി ആപത്തീതി വാ അനാപത്തീതി വാ വിനിച്ഛയപരിയോസാനഅനുവിജ്ജനാനം മജ്ഝം നാമാതി അത്ഥോ.

അമൂലകമ്പി സമൂലകം കത്വാ വദന്തീതി ആഹ ‘‘ദ്വേ മൂലാനീ’’തി. കാലേന വക്ഖാമീതിആദീസു ഓകാസം കാരാപേത്വാ വദന്തോ കാലേന വദതി നാമ. സലാകഗ്ഗയാഗുഅഗ്ഗഭിക്ഖാചാരട്ഠാനാദീസു ചോദേന്തോ അകാലേന വദതി നാമ. ദോസതോ വുട്ഠാപേതുകാമതായ വദന്തോ അത്ഥസംഹിതേന വദതി നാമ. ദോസന്തരോതി ദോസചിത്തോ. പന്നരസസു ധമ്മേസൂതി ‘‘പരിസുദ്ധകായസമആചാരതാ, തഥാ വചീസമാചാരതാ, സബ്രഹ്മചാരീസു മേത്തചിത്തതാ, ബഹുസ്സുതതാ, ഉഭിന്നം പാതിമോക്ഖാനം സ്വാഗതാദിതാ, കാലേന വക്ഖാമീ’’തിആദിനാ (പരി. ൩൬൨) വുത്തപഞ്ചധമ്മാ ച കാരുഞ്ഞതാ, ഹിതേസിതാ, അനുകമ്പതാ, ആപത്തിവുട്ഠാനതാ, വിനയപുരേക്ഖാരതാതി (ചൂളവ. ൪൦൧) ഇമേസു പന്നരസസു. തത്ഥ ‘‘കാരുഞ്ഞതാ’’തി ഇമിനാ കരുണാ ദസ്സിതാ. ഹിതേസിതാതി ഹിതഗവേസനതാ. അനുകമ്പതാതി തേന ഹിതേന സംയോജനതാ, ഇമേഹി ദ്വീഹിപി മേത്താ ദസ്സിതാ. ആപത്തിവുട്ഠാനതാതി സുദ്ധന്തേ പതിട്ഠാപനതാ. വത്ഥും ചോദേത്വാ സാരേത്വാ പടിഞ്ഞം ആരോപേത്വാ യഥാപടിഞ്ഞായ കമ്മകരണം വിനയപുരേക്ഖാരതാ നാമ.

അധികരണട്ഠേനാതി അധികാതബ്ബട്ഠേന, സമഥേഹി വൂപസമേതബ്ബട്ഠേനാതി അത്ഥോ. തം നാനത്തം ദസ്സേതുന്തി ഇധ അനധിപ്പേതമ്പി അത്ഥുദ്ധാരവസേന തം നാനത്തം ദസ്സേതുന്തി അധിപ്പായോ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘സേസാനി അത്ഥുദ്ധാരവസേന വുത്താനീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൮൫-൩൮൬). യം അധികിച്ചാതിആദിനാ അധികരണസദ്ദസ്സ കമ്മസാധനതാ വുത്താ.

ഗാഹന്തി ‘‘അസുകം ചോദേസ്സാമീ’’തി മനസാ ചോദനാകാരസ്സ ഗഹണം. ചേതനന്തി ‘‘ചോദേസ്സാമീ’’തി ഉപ്പന്നചിത്തബ്യാപാരസങ്ഖാതം ചിത്തകമ്മം. അക്ഖന്തിന്തി ചുദിതകസ്സ വിപത്തിം ദിസ്വാ ഉപ്പന്നം കോധം അസഹനം, തഥാ പവത്തം വാ യം കിഞ്ചി ചിത്തചേതസികരാസിം. വോഹാരന്തി ചോദനാവസപ്പവത്തവചനം. പണ്ണത്തിന്തി ചോദനാവസപ്പവത്തം മനസാ പരികപ്പിതം നാമപണ്ണത്തിം. അത്താദാനം ഗഹേത്വാതി ചോദനം മനസാ ഗഹേത്വാ. തം അധികരണന്തി തം ഗാഹലക്ഖണം അധികരണം. നിരുജ്ഝതി ചേതനായ ഖണികത്താ, സാ ച സമഥപ്പത്താ ഹോതീതി ഏവമേത്ഥ അനിട്ഠപ്പസങ്ഗോ വേദിതബ്ബോ. ഏവം ഉപരിപി ‘‘തുണ്ഹീ ഹോതീ’’തി ഇമിനാ വോഹാരവചനസ്സ നിരോധം ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘തം അധികരണം സമഥപ്പത്തം ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘തസ്മാ പണ്ണത്തി അധികരണ’’ന്തി അട്ഠകഥാസു കതസന്നിട്ഠാനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തസ്സാപി ഏകച്ചേഹി പടിക്ഖിത്തഭാവം ദസ്സേത്വാ പുന തമ്പി പടിസേധേത്വാ അട്ഠകഥാസു വുത്തപണ്ണത്തിയാ ഏവ അധികരണതം സമത്ഥേതും ‘‘തം പനേത’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ തം പനേതന്തി പണ്ണത്തി അധികരണന്തി ഏതം ഗഹണം വിരുജ്ഝതീതി സമ്ബന്ധോ. പാരാജികാദിആപത്തി ഏകന്തഅകുസലസഭാവാ വാ അബ്യാകതസഭാവാ വാ ഹോതീതി സഞ്ഞായ ‘‘മേഥുനധമ്മപാരാജികാപത്തീ’’തിആദികം സുത്തം പണ്ണത്തിഅധികരണവാദേന വിരുജ്ഝതീതി ദസ്സേതും ഉദ്ധടം. തേനാഹ ‘‘ന ഹി തേ…പേ… അച്ചന്തഅകുസലത്താ’’തിആദി. തേതി അട്ഠകഥാചരിയാ.

അമൂലകഞ്ചേവ തം അധികരണന്തി ഏത്ഥ അമൂലകപാരാജികമേവ അധികരണ-സദ്ദേന അധിപ്പേതന്തി ദസ്സേതും ‘‘യഞ്ചേത’’ന്തിആദി വുത്തം. യസ്മാ പനാതിആദി പന ഇധാധിപ്പേതായ അമൂലകപാരാജികാപത്തിയാ ഏവ പണ്ണത്തിഭാവോ യുജ്ജതീതി ദസ്സേതും ആരദ്ധം. തത്ഥ യായ പണ്ണത്തിയാതി സഭാവതോ പരിസുദ്ധേപി പുഗ്ഗലേ ‘‘പാരാജികോ’’തിആദിനാ ചോദകേന പവത്തിതം നാമപണ്ണത്തിം സന്ധായ വദതി. പഞ്ഞത്തോതി കഥിതോ. അധികരണേ പവത്തത്താതി അവിജ്ജമാനേപി മനസാ ആരോപിതമത്തേ ആപത്താധികരണേ വാചകഭാവേന പവത്തത്താ.

ഏവം നാമപണ്ണത്തിവസേന ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ ആപത്താധികരണസ്സ പഞ്ഞത്തിഭാവം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അത്ഥപണ്ണത്തിവസേനാപി ദസ്സേതും ‘‘യസ്മാ വായ’’ന്തിആദി വുത്തം. പഞ്ഞത്തിമത്തമേവാതി അവിജ്ജമാനസ്സ വിജ്ജമാനാകാരേന മനസാ ആരോപിതഅത്ഥപണ്ണത്തിമത്തമേവാതി അത്ഥോ. തഞ്ച ഖോ ഇധേവാതി തഞ്ച യഥാവുത്തപരിയായേന പണ്ണത്തിയാ അധികരണത്തം ഇധേവ ഇമസ്മിം ഏവ സിക്ഖാപദേ. ഏകേതി കേചി. തം ന യുത്തന്തി യം ഏകച്ചേഹി അട്ഠകഥാസു വുത്തം, അധികരണസ്സ പണ്ണത്തിഭാവം നിസേധേത്വാ കുസലാദിപരമത്ഥഭാവം സാധേതും ‘‘തം പനേതം മേഥുനധമ്മപാരാജികാപത്തീ’’തിആദിനാ പപഞ്ചതോ ദസ്സിതോ, തം ന യുത്തന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘ആദികമ്മികസ്സാ’’തിആദിനാ, തേന ച തസ്മിം വാദേ യദി ആപത്തി നാമ അകുസലാ വാ അബ്യാകതാ വാ ഭവേയ്യ, കഥം ആദികമ്മികസ്സ അനാപത്തി ഭവേയ്യ? തസ്സാപി അകുസലാദീനം ഉപ്പന്നത്താ ഭഗവതോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിതോ പട്ഠായ യാവ ആപത്തീതിപി ന സക്കാ വത്തും, മേഥുനാദീസു അകുസലാദീനം സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിതോ പുബ്ബേപി സമുപ്പത്തിതോ. തതോ ഏവ അനുപസമ്പന്നാനമ്പി ആപത്തിപ്പസങ്ഗോ, ഗിലാനാദീനം ഉപ്പന്നത്താ അനുപഞ്ഞത്തിയാപി അനാപത്തിഅഭാവപ്പസങ്ഗോ ച സിയാ. അഥ മതം ‘‘ന കേവലം അകുസലാദി ഏവ, അഥ ഖോ ഭഗവതാ പടിക്ഖിത്തഭാവം ജാനന്തസ്സ സമുപ്പജ്ജമാനാ ഏവ അകുസലാദയോ ആപത്തീ’’തി, തമ്പി അസാരം, സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിം അജാനിത്വാ വീതിക്കമന്തസ്സ മേഥുനാദീസു അനാപത്തിപ്പസങ്ഗതോ, അകുസലാദിസഭാവായ ച ആപത്തിയാ ഏകപയോഗാദീസു ഏകത്താദിപി ന സിയാ. ന ഹി സകലമ്പി ദിവസം ഇത്ഥിം കായതോ അമോചേത്വാ ഫുസന്തസ്സ ഏകമേവാകുസലം ഉപ്പജ്ജതി, ബഹൂ വാ ഇത്ഥിയോ ഫുസിത്വാ അപഗച്ഛന്തസ്സ ബഹൂനി, യേനാപത്തിയാ ഏകത്തം, ബഹുത്തം വാ സിയാതി ഏവമാദികം അയുത്തിം സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സിതന്തി വേദിതബ്ബം.

തത്ഥ വത്ഥുഞ്ചാതി വീതിക്കമോ. തഞ്ഹി ആപത്തിസമ്മുതിപഞ്ഞാപനസ്സ ഓകാസട്ഠേന ‘‘വത്ഥൂ’’തി വുച്ചതി. ഗോത്തന്തി അദിന്നാദാനാദിതോ ബുദ്ധിസദ്ദനിവത്തനട്ഠേന പരികപ്പിതസാമഞ്ഞാകാരോ ഗോത്തം. നാമന്തി അവിജ്ജമാനനാമപഞ്ഞത്തി. തസ്സ പന പാരാജികന്തി നാമസ്സ അത്ഥഭൂതാ ആപത്തി അത്ഥപഞ്ഞത്തി ഏവാതി ദട്ഠബ്ബം. യം പന ‘‘വിവാദാധികരണം സിയാ കുസല’’ന്തിആദി (ചൂളവ. ൨൨൦; പരി. ൩൦൩), ‘‘ആപത്താധികരണം സിയാ അകുസല’’ന്തിആദി (ചൂളവ. ൨൨൨) ച സുത്തം തേഹി സമുദ്ധടം, തമ്പി ന വിവാദാദീനം കുസലാദിഭാവസ്സ പരിയായദേസിതത്താതി യം ഏത്ഥ വത്തബ്ബം, തം ഹേട്ഠാ പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനാദിവണ്ണനായ സാരത്ഥദീപനിയം വിരദ്ധട്ഠാനസോധനത്ഥം വിത്ഥാരതോ വുത്തന്തി തത്ഥേവ തം ഗഹേതബ്ബം, സാരത്ഥദീപനീകാരകസ്സ അകുസലാദിരൂപാവ ആപത്തീതി ലദ്ധി, തേനേവ സോ ഇധാപി ‘‘തസ്മാ പണ്ണത്തിഅധികരണന്തി അട്ഠകഥാസു കതസന്നിട്ഠാനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തമ്പി ന യുത്തന്തി ദസ്സേതും ‘തം പനേത’ന്തിആദിമാഹാ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൩൮൫-൩൮൬) ഏവം അത്തനോ ലദ്ധിം അട്ഠകഥാചരിയസ്സപി ലദ്ധിം കത്വാ ഗന്ഥവിരോധമ്പി അനോലോകേത്വാ ദസ്സേസി. ന ഹേത്ഥ ബുദ്ധഘോസാചരിയോ അട്ഠകഥാവാദം അയുത്തന്തി ദസ്സേതും ‘‘തം പനേത’’ന്തിആദിമാരഭി ‘‘പണ്ണത്തിമത്തമേവ ആപത്താധികരണന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി സയമേവ ഉപരി കഥനതോ, അഥ ഖോ ദുല്ലദ്ധികാനം ഏകച്ചാനം തത്ഥ വിപ്പടിപത്തിം ദസ്സേത്വാ പുന തം പടിസേധേതുകാമോ ആരഭി, തേനേവ അന്തേ ‘‘ഏകേ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. വിവാദാദീനം കുസലാദികത്തേ തംസമഥാനമ്പി തബ്ഭാവോ ആപജ്ജതി പരമത്ഥേസു പണ്ണത്തിയാ സമഥായോഗാതി ആഹ ‘‘കുസലാദിസമഥേഹീ’’തി. പഞ്ഞത്തിസഭാവാനമേവ ചതുന്നം അധികരണാനം സമഥേഹി അധികരണീയതാ, ന പന കുസലാദിപരമത്ഥരൂപാനം തേസം തേസം ഖണികതായ സയമേവ സമഥപ്പത്തിതോതി ഹേട്ഠാ സമത്ഥിതമത്ഥം നിഗമനവസേന ദസ്സേന്തേന ‘‘ഇതി ഇമിനാ അധികരണട്ഠേനാ’’തി വുത്തം, തസ്സ യഥാവുത്തനയേന സമഥേഹി അധികരണീയതായാതി അത്ഥോ. ‘‘ഇധേകച്ചോ’’തി ഇമിനാ ഇധാധിപ്പേതം വിവാദം നിവത്തേതി.

അനുവാദോതി വിപത്തീഹി ഉപവദനാ ചേവ ചോദനാ ച. തത്ഥ ഉപവദനാ നാമ ഗരഹാ, അക്കോസോ ച. പഞ്ചപീതി മാതികാപരിയാപന്നാപത്തിയോ സന്ധായ വുത്തം. കിച്ചയതാതി കത്തബ്ബതാ. സപദാനുക്കമനിദ്ദേസസ്സാതി ഏത്ഥ പദാനുക്കമനിദ്ദേസോതി പദഭാജനം വുച്ചതി, തേന സഹിതസ്സ സിക്ഖാപദസ്സാതി അത്ഥോ.

൩൮൭. അസ്സാതി കത്തുഅത്ഥേ സാമിവചനന്തി ആഹ ‘‘ഏതേന ചോദകേനാ’’തിആദി. ദിട്ഠമൂലകേ പനാതി ‘‘ദിട്ഠസ്സ ഹോതി പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപജ്ജന്തോ’’തിആദി (പാരാ. ൩൮൭) പാളിവാരം സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥ ഇത്ഥിയാ സദ്ധിം രഹോനിസജ്ജാദിദസ്സനമത്തവസേന പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപജ്ജന്തോ പുഗ്ഗലോ തേന ദിട്ഠോ, ന പന മഗ്ഗേന മഗ്ഗപ്പടിപാദനാദിദസ്സനവസേന. യദി ഹി തേന സോ തഥാ ദിട്ഠോ ഭവേയ്യ, അസുദ്ധസഞ്ഞീ ഏവായം തസ്മിം പുഗ്ഗലേ സിയാ, അസുദ്ധസഞ്ഞായ ച സുദ്ധം വാ അസുദ്ധം വാ ചോദേന്തസ്സ സങ്ഘാദിസേസോ ന സിയാ ‘‘അനാപത്തി സുദ്ധേ അസുദ്ധദിട്ഠിസ്സ, അസുദ്ധേ അസുദ്ധദിട്ഠിസ്സാ’’തിആദിവചനതോ (പാരാ. ൩൯൦). തസ്മാ ഇത്ഥിയാ സദ്ധിം രഹോനിസജ്ജാദിമത്തമേവ ദിസ്വാപി ‘‘സദ്ധോ കുലപുത്തോ, നായം പാരാജികം ആപജ്ജതീ’’തി തസ്മിം സുദ്ധസഞ്ഞിസ്സ വാ വേമതികസ്സ വാ ‘‘സുതോ മയാ പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപജ്ജന്തോ’’തിആദിനാ നിയമേത്വാ ചോദേന്തസ്സേവ സങ്ഘാദിസേസോ, ന അസുദ്ധസഞ്ഞിസ്സ, തസ്സ പന ദിട്ഠം സുതന്തി മുസാവാദാദിപച്ചയാ ലഹുകാപത്തി ഏവാതി വേദിതബ്ബം. യദി പന സോ തസ്മിം സുദ്ധദിട്ഠിചാവനാധിപ്പായോപി ദിട്ഠം രഹോനിസജ്ജാദിമത്തമേവ വദതി, അദിട്ഠം പന മഗ്ഗേനമഗ്ഗപ്പടിപാദനാദിപാരാജികവത്ഥും വാ ‘‘അസ്സമണോസീ’’തിആദികം വാ ന വദതി, തസ്സ അനാപത്തി. അധികം വദന്തസ്സ പന ആപത്തിയേവ ‘‘അദിട്ഠം ദിട്ഠ’’ന്തി (പാരാ. ൩൮൬-൩൮൭) വുത്തത്താ. യോ പന ദിട്ഠേന രഹോനിസജ്ജാദിനാ പഠമപാരാജികേന അസുദ്ധസഞ്ഞീ ഹുത്വാ ചാവനാധിപ്പായോ അദിന്നാദാനം അജ്ഝാപജ്ജന്തോ ‘‘ദിട്ഠോ’’തി വാ ‘‘സുതോ’’തി വാ ആദിം വദതി, തസ്സാപി ന സങ്ഘാദിസേസോ അസുദ്ധേ അസുദ്ധദിട്ഠിതായാതി കേചി വദന്തി. അഞ്ഞേ പന ‘‘യേന പാരാജികേന ചോദേതി, തേന സുദ്ധസഞ്ഞാഭാവാ ആപത്തിയേവാ’’തി വദന്തി, ഇദം യുത്തം. തഥാ ഹി വുത്തം മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘യേന പാരാജികേന ചോദേതി, തം ‘അയം അനജ്ഝാപന്നോ’തി ഞത്വാ ചാവനാധിപ്പായേന…പേ… സങ്ഘാദിസേസോ’’തി. ഇമിനാ നയേന സുതാദിമൂലകേസുപി വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. അഞ്ഞത്ര ആഗതേസൂതി ഓമസവാദാദീസു ആഗതേസു. അവസ്സുതോതി തീഹിപി ദ്വാരേഹി പാരാജികവത്ഥുഭൂതദുച്ചരിതാനുവസ്സനേന തിന്തോ. കസമ്ബുജാതോതി കചവരഭൂതോ, നിസ്സാരോതി അത്ഥോ.

കോണ്ഠോതി ചോരോ, ദുസ്സീലോതി അത്ഥോ. ജേട്ഠബ്ബതികോതി കാളകണ്ണിദേവീവതേ നിയുത്തോ തിത്ഥിയോതി വദതി, സാ കിര കാളകണ്ണിസിരിദേവിയാ ജേട്ഠാതി വുത്താ. യദഗ്ഗേനാതി യേന കാരണേന, യത്തകേനാതി അത്ഥോ. തദഗ്ഗേനാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. നോ കപ്പേതീതിആദി വേമതികഭാവദീപനത്ഥമേവ വുത്തന്തി മഹാപദുമത്ഥേരസ്സ അധിപ്പായോ.

൩൮൯. ഏത്ഥാതി ചോദനായം. തജ്ജനീയാദികമ്മം കരിസ്സാമീതിആപത്തിയാ ചോദേന്തസ്സ അധിപ്പായോ കമ്മാധിപ്പായോ നാമ. പരിവാസദാനാദിക്കമേന ആപത്തിതോ വുട്ഠാപേതും ആപത്തിയാ ചോദേന്തസ്സ അധിപ്പായോ വുട്ഠാനാധിപ്പായോ. ഉപോസഥം, പവാരണം വാ സങ്ഘേ കാതും അദാനത്ഥായ ആപത്തിയാ ചോദയതോ അധിപ്പായോ ഉപോസഥപവാരണട്ഠപനാധിപ്പായോ. അസമ്മുഖാ…പേ… ദുക്കടന്തി അനുദ്ധംസേന്തസ്സപി അക്കോസന്തസ്സപി ദുക്കടം.

സബ്ബത്ഥേവാതി സബ്ബാസു അട്ഠകഥാസു. ഉപോസഥപവാരണാനം ഞത്തികമ്മഭാവതോ ഞത്തിയാ വത്തമാനായ ഏവ ഉപോസഥപവാരണട്ഠപനം ഹോതി, ന നിട്ഠിതായ, സാ ച യ്യ-കാരേ പത്തേ നിട്ഠിതാ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘യ്യ-കാരേ പത്തേ ന ലബ്ഭതീ’’തി.

അനുപാസകോതി ഉപാസകോപി സോ ഭിക്ഖു ന ഹോതി സരണഗമനസ്സാപി പടിപ്പസ്സദ്ധത്താതി വദന്തി. ‘‘അനോദിസ്സ ധമ്മം കഥേന്തസ്സാ’’തി ഇമിനാ ഓദിസ്സ കഥേന്തേന ഓകാസം കാരേതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. ആപത്തിം ദേസേത്വാതി ഓകാസാകാരാപനാപത്തിം ദേസേത്വാ. യം ചോദേതി, തസ്സ ഉപസമ്പന്നോതി സങ്ഖ്യുപഗമനം, തസ്മിം സുദ്ധസഞ്ഞിതാ വേമതികതാ വാ, യേന പാരാജികേന ചോദേതി, തസ്സ ദിട്ഠാദിവസേന അമൂലകതാ, ചാവനാധിപ്പായേന ‘‘ത്വം പാരാജികോ’’തിആദിനാ നിയമേത്വാ സമ്മുഖാ ചോദനാ ചോദാപനാ, തസ്സ തങ്ഖണവിജാനനന്തി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനി.

പഠമദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ദുതിയദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൯൧. നവമേ മേത്തിയം ഭിക്ഖുനിന്തി ലിങ്ഗനാസനായ നാസിതായപി തസ്സാ ഭൂതപുബ്ബവോഹാരം ഗഹേത്വാ വുത്തം. അഞ്ഞഭാഗസ്സാതി ഥേരസ്സ മനുസ്സജാതിഭിക്ഖുഭാവതോ അഞ്ഞസ്സ തിരച്ഛാനജാതിഛഗലകഭാവസങ്ഖാതസ്സ കോട്ഠാസസ്സ. ഇദന്തി സാമഞ്ഞതോ നപുംസകലിങ്ഗേന വുത്തം, അയം ഛഗലകോതി അത്ഥോ. അഞ്ഞഭാഗോതി യഥാവുത്തതിരച്ഛാനജാതിഛഗലകഭാവസങ്ഖാതോ അഞ്ഞോ കോട്ഠാസോ, അഞ്ഞഭാഗസ്സ ഇദന്തി അഞ്ഞഭാഗിയന്തി പഠമവിഗ്ഗഹസ്സ അത്ഥോ, അഞ്ഞഭാഗമത്ഥീതി ദുതിയവിഗ്ഗഹസ്സ, ദ്വീഹിപി ഛഗലകോവ വുത്തോ. ഇദാനി ദ്വീഹിപി വിഗ്ഗഹേഹി വുത്തമേവത്ഥം വിത്ഥാരതോ ദസ്സേന്തോ ‘‘യോ ഹി സോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യോ ഹി സോ ഛഗലകോ വുത്തോ, സോ അഞ്ഞസ്സ ഭാഗസ്സ ഹോതീതി ച അഞ്ഞഭാഗിയസങ്ഖ്യം ലഭതീതി ച യോജനാ. ദുതിയവിഗ്ഗഹസ്സ അത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘സോ വാ’’തിആദി വുത്തം. അധികരണന്തി വേദിതബ്ബോതി ഏത്ഥാപി യോ ഹി സോ ‘‘ദബ്ബോ മല്ലപുത്തോ നാമാ’’തി ഛഗലകോ വുത്തോ, സോതി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. തഞ്ഹി സന്ധായാതി ‘‘ദബ്ബോ’’തി നാമകരണസ്സ അധിട്ഠാനഭൂതം ഛഗലകം സന്ധായ. തേ ഭിക്ഖൂതി തേ അനുയുഞ്ജന്താ ഭിക്ഖൂ. ആപത്തിയാപി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനത്താ ‘‘പുഗ്ഗലാനംയേവ ലേസാ’’തി വുത്തം.

൩൯൩. യാ ച സാ അവസാനേ…പേ… ചോദനാ വുത്താതി ‘‘ഭിക്ഖു സങ്ഘാദിസേസം അജ്ഝാപജ്ജന്തോ ദിട്ഠോ ഹോതി സങ്ഘാദിസേസേ സങ്ഘാദിസേസദിട്ഠി ഹോതി, തഞ്ചേ പാരാജികേന ചോദേതീ’’തിആദിം (പാരാ. ൪൦൭) ചോദനാഭേദം സന്ധായ വദതി. സത്തന്നമ്പി ആപത്തീനം പച്ചേകം പാരാജികത്താദിസാമഞ്ഞേപി മേഥുനാദിന്നാദാനാദിവത്ഥുതോ, രാഗദോസത്താദിസഭാവതോ ച വിസഭാഗതാപി അത്ഥീതി ആഹ ‘‘യസ്മാ പന…പേ… ന ഹോതീ’’തി.

വുത്തനയേനേവാതി ‘‘സഭാഗവിസഭാഗവത്ഥുതോ’’തിആദിനാ (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൯൩) വുത്തനയേന. കമ്മലക്ഖണം, തംമനസികാരോ ച അവിപന്നകമ്മസ്സ നിമിത്തതോ ഫലൂപചാരേന കമ്മന്തി വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘തം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജനതോ’’തി. പരിവാസാദിം നിസ്സായ മാനത്താദീനം ഉപ്പജ്ജനതോ ‘‘പുരിമം പുരിമ’’ന്തിആദി വുത്തം.

൩൯൫. സവത്ഥുകം കത്വാതി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനം കത്വാ. ദീഘാദിനോതി ദീഘരസ്സാദിലിങ്ഗസ്സ. ദിട്ഠാദിനോതി ദിട്ഠപുബ്ബാദിനോ.

൪൦൮. ഏവം തഥാസഞ്ഞീതി അഞ്ഞസ്സ മേഥുനാദികിരിയം ദിസ്വാ ‘‘അയം സോ’’തി ഏവം തഥാസഞ്ഞീ. അങ്ഗാനി പഠമദുട്ഠദോസേ വുത്തസദിസാനി, ഇധ പന കിഞ്ചിദേസം ലേസമത്തം ഉപാദിയനാ അധികാ.

ദുതിയദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. പഠമസങ്ഘഭേദസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൧൦. ദസമേ ബഹൂനന്തി ദുബ്ബലതായ അരഞ്ഞാദിസേവായ ചിത്തം സമാഹിതം കാതും അസക്കോന്താനം. ദുക്ഖസ്സന്തകിരിയായ തസ്മിം അത്തഭാവേ ബുദ്ധവചനഗ്ഗഹണധാരണാദിസങ്ഖാതം ബ്യഞ്ജനപദമേവ പരമം അസ്സ, ന മഗ്ഗലാഭോതി പദപരമോ. അഭിസമ്ഭുണിത്വാതി നിപ്ഫാദേത്വാ. ധമ്മതോ അപേതം ഉദ്ധമ്മം. പടിക്ഖിത്തമേവാതി ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അസേനാസനികേന വസ്സം ഉപഗന്തബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൦൪) വചനതോ വുത്തം, ഇദമേവ വചനം സന്ധായ പാളിയമ്പി ‘‘അട്ഠ മാസേ’’തിആദി (പാരാ. ൪൦൯) വുത്തം.

തീഹി കോടീഹീതി അസുദ്ധമൂലേഹി. ഏത്ഥ ച ഭിക്ഖൂനം ചതൂസു കുലേസു പക്കപിണ്ഡിയാലോപഭോജനനിസ്സിതതായ, മച്ഛമംസഭോജനവിരഹിതസ്സ ച കുലസ്സ ദുല്ലഭതായ തത്ഥ ലദ്ധേസു ഭത്തബ്യഞ്ജനേസു മച്ഛമംസസംസഗ്ഗസങ്കായ, ദുന്നിവാരണതായ ച ഭിക്ഖൂനം സരീരയാപനമ്പി ന സിയാതി ഭഗവതാ മച്ഛമംസം സബ്ബഥാ അപ്പടിക്ഖിപിത്വാ തീഹി കോടീഹി അപരിസുദ്ധമേവ പടിക്ഖിത്തം. യദി ഹി തം ഭഗവാ സബ്ബഥാ പടിക്ഖിപേയ്യ, ഭിക്ഖൂ മരമാനാപി മച്ഛാദിസംസഗ്ഗസങ്കിതം ഭത്തം ന ഭുഞ്ജേയ്യും, തതോ തണ്ഡുലധഞ്ഞാദിം പടിഗ്ഗഹേത്വാ നിദഹിത്വാ സയം പചിത്വാ ഭുഞ്ജിതും തദുപകരണഭൂതം ദാസിദാസം, ഉദുക്ഖലമുസലാദികഞ്ച ഭിക്ഖൂനം പത്താദി വിയ അവസ്സം ഗഹേതും അനുജാനിതബ്ബം സിയാതി തിത്ഥിയാനം വിയ ഗഹട്ഠാവാസോ ഏവ സിയാ, ന ഭിക്ഖുആവാസോതി വേദിതബ്ബം. ജാലം മച്ഛബന്ധനം. വാഗുരാ മിഗബന്ധനീ. കപ്പതീതി യദി തേസം വചനേന സങ്കാ ന വത്തതി, വട്ടതി, ന തം വചനം ലേസകപ്പം കാതും വട്ടതി. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘യത്ഥ ച നിബ്ബേമതികോ ഹോതി, തം സബ്ബം കപ്പതീ’’തി.

പവത്തമംസന്തി ആപണാദീസു പവത്തം വിക്കായികം മതമംസം. ഭിക്ഖൂനംയേവ അത്ഥായ അകതന്തി ഏത്ഥ അട്ഠാനപ്പയുത്തോ ഏവ-സദ്ദോ, ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായ അകതമേവാതി സമ്ബന്ധിതബ്ബം, തസ്മാ ഭിക്ഖൂനഞ്ച മങ്ഗലാദീനഞ്ചാതി മിസ്സേത്വാ കതമ്പി ന വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. കേചി പന യഥാഠിതവസേന അവധാരണം ഗഹേത്വാ ‘‘വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം ന സുന്ദരം. ‘‘വത്ത’’ന്തി ഇമിനാ ആപത്തി നത്ഥീതി ദസ്സേതി.

കപ്പന്തി അസങ്ഖേയ്യകപ്പം, ‘‘ആയുകപ്പ’’ന്തിപി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൧൦) കേചി. മഹാകപ്പസ്സ ഹി ചതുത്ഥഭാഗോ അസങ്ഖേയ്യകപ്പോ, തതോ വീസതിമോ ഭാഗോ സങ്ഘഭേദകസ്സ ആയുകപ്പന്തി വദന്തി, തം അട്ഠകഥാസു കപ്പട്ഠകഥായ ന സമേതി ‘‘കപ്പവിനാസേ ഏവ മുച്ചതീ’’തിആദി (വിഭ. അട്ഠ. ൮൦൯) വചനതോ. ബ്രഹ്മം പുഞ്ഞന്തി സേട്ഠം പുഞ്ഞം. കപ്പം സഗ്ഗമ്ഹീതി ഏത്ഥ പടിസന്ധിപരമ്പരായ കപ്പട്ഠതാ വേദിതബ്ബാ.

൪൧൧. ലദ്ധിനാനാസംവാസകേനാതി ഉക്ഖിത്താനുവത്തകഭാവേന ഭാവപ്പധാനത്താ നിദ്ദേസസ്സ. കമ്മനാനാസംവാസകേനാതി ഉക്ഖിത്തഭാവേന. ‘‘ഭേദായ പരക്കമേയ്യാ’’തി വിസും വുത്തത്താ ഭേദനസംവത്തനികസ്സ അധികരണസ്സ സമാദായ പഗ്ഗണ്ഹനതോ പുബ്ബേപി പക്ഖപരിയേസനാദിവസേന സങ്ഘഭേദായ പരക്കമന്തസ്സ സമനുഭാസനകമ്മം കാതും വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. യോപി ചായം സങ്ഘഭേദോ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ.

കമ്മേനാതി അപലോകനാദിനാ. ഉദ്ദേസേനാതി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേന. വോഹാരേനാതി താഹി താഹി ഉപപത്തീഹി ‘‘അധമ്മം ധമ്മോ’’തിആദിനാ (അ. നി. ൩.൧൦-൩൯, ൪൨; ചൂളവ. ൩൫൨) വോഹാരേന, പരേസം പഞ്ഞാപനേനാതി അത്ഥോ. അനുസാവനായാതി അത്തനോ ലദ്ധിയാ ഗഹണത്ഥമേവ അനു പുനപ്പുനം കണ്ണമൂലേ മന്തസാവനായ, കഥനേനാതി അത്ഥോ. സലാകഗ്ഗാഹേനാതി ഏവം അനുസാവനായ തേസം ചിത്തം ഉപത്ഥമ്ഭേത്വാ അത്തനോ പക്ഖേ പവിട്ഠഭാവസ്സ സഞ്ഞാണത്ഥം ‘‘ഗണ്ഹഥ ഇമം സലാക’’ന്തി സലാകഗ്ഗാഹേന. ഏത്ഥ ച കമ്മമേവ, ഉദ്ദേസോ വാ സങ്ഘഭേദേ പധാനം കാരണം, വോഹാരാദയോ പന സങ്ഘഭേദസ്സ പുബ്ബഭാഗാതി വേദിതബ്ബാ. അബ്ഭുസ്സിതന്തി അബ്ഭുഗ്ഗതം. അച്ഛേയ്യാതി വിഹരേയ്യ.

‘‘ലജ്ജീ രക്ഖിസ്സതീ’’തി (വിസുദ്ധി. ൧.൪൨; പാരാ. അട്ഠ. ൧.൪൫) വചനതോ ആപത്തിഭയേന ആരോചനം ലജ്ജീനം ഏവ ഭാരോതി ആഹ ‘‘ലജ്ജീഹി ഭിക്ഖൂഹീ’’തി, അലജ്ജിസ്സപി അനാരോചേന്തസ്സ ആപത്തിയേവ. അപ്പടിനിസ്സജ്ജതോ ദുക്കടന്തി വിസും വിസും വദന്താനം ഗണനായ ദുക്കടം. പഹോന്തേനാതി ഗന്തും സമത്ഥേന, ഇച്ഛന്തേനാതി അത്ഥോ. ആപത്തി പന അഡ്ഢയോജനബ്ഭന്തരേനേവ അഗിലാനസ്സ വസേന വേദിതബ്ബാ.

൪൧൬. ഞത്തിയാദീഹി ദുക്കടാദിസബ്ഭാവം സന്ധായ ‘‘സങ്ഘാദിസേസേന അനാപത്തീ’’തി വുത്തം. അസ്സാതി ദേവദത്തസ്സ. അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേ സമനുഭാസനകമ്മസ്സേവ അഭാവതോ ‘‘ന ഹി പഞ്ഞത്തം സിക്ഖാപദം വീതിക്കമന്തസ്സാ’’തി വുത്തം. സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേന്തേനേവ ഹി സമനുഭാസനകമ്മം അനുഞ്ഞാതം. ഉദ്ദിസ്സ അനുഞ്ഞാതതോതി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, രോമന്ഥകസ്സ രോമന്ഥന’’ന്തിആദിം (ചൂളവ. ൨൭൩) ഉദ്ദിസ്സാനുഞ്ഞാതം സന്ധായ വദതി. അനാപത്തിയന്തി അനാപത്തിവാരേ. ആപത്തിം രോപേതബ്ബോതി സമനുഭാസനായ പാചിത്തിയആപത്തിം രോപേതബ്ബോ. ആപത്തിയേവ ന ജാതാതി സങ്ഘാദിസേസാപത്തി ന ജാതാ ഏവ.

‘‘ന പടിനിസ്സജ്ജാമീ’’തി സഞ്ഞായ അഭാവേന മുച്ചനതോ സഞ്ഞാവിമോക്ഖം. സചിത്തകന്തി ‘‘ന പടിനിസ്സജ്ജാമീ’’തി ജാനനചിത്തേന സചിത്തകം. യോ വിസഞ്ഞീ വാ ഭീതോ വാ വിക്ഖിത്തോ വാ ‘‘പടിനിസ്സജ്ജിതബ്ബ’’ന്തിപി, ‘‘കമ്മം കരിസ്സതീ’’തി വാ ന ജാനാതി, തസ്സ അനാപത്തി. ഭേദായ പരക്കമനം, ധമ്മകമ്മേന സമനുഭാസനം, കമ്മവാചാപരിയോസാനം, ന പടിനിസ്സജ്ജാമീതി ചിത്തേന അപ്പടിനിസ്സജ്ജനന്തി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

പഠമസങ്ഘഭേദസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧. ദുതിയസങ്ഘഭേദസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൧൮. ഏകാദസമേ യസ്മാ ഉബ്ബാഹികാദിസമ്മുതികമ്മം ബഹൂനമ്പി കാതും വട്ടതി, തസ്മാ ‘‘ന ഹി സങ്ഘോ സങ്ഘസ്സ കമ്മം കരോതീ’’തി ഇദം നിഗ്ഗഹവസേന കത്തബ്ബകമ്മം സന്ധായ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അങ്ഗാനി പനേത്ഥ ഭേദായ പരക്കമനം പഹായ അനുവത്തനം പക്ഖിപിത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തസദിസാനേവ ഗഹേതബ്ബാനി.

ദുതിയസങ്ഘഭേദസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨. ദുബ്ബചസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൨൪. ദ്വാദസമേ വമ്ഭനവചനന്തി ഗരഹവചനം. സട-സദ്ദോ പതിതസദ്ദേന സമാനത്ഥോ, തസ്സ ച വിസേസനസ്സ പരനിപാതോതി ആഹ ‘‘തത്ഥ തത്ഥ പതിതം തിണകട്ഠപണ്ണ’’ന്തി. കേനാപീതി വാതാദിസദിസേന ഉപജ്ഝായാദിനാ.

൪൨൬. ചിത്തപരിയോനാഹോ ദള്ഹകോധോവ ഉപനാഹോ. തതോപി ബലവതരോ ദുമ്മോചനീയോ കോധാഭിസങ്ഗോ. ചോദകം പടിപ്ഫരണതാതി ചോദകസ്സ പടിവിരുദ്ധോ ഹുത്വാ അവട്ഠാനം. ചോദകം അപസാദനാതി വാചായ ഘട്ടനാ. പച്ചാരോപനാതി ‘‘ത്വമ്പി സാപത്തികോ’’തി ചോദകസ്സ ആപത്തിആരോപനാ. പടിചരണതാതി പടിച്ഛാദനതാ. അപദാനേനാതി അത്തനോ ചരിയായ. ന സമ്പായനതാതി ‘‘യം ത്വം ചോദകോ വദേസി ‘മയാ ഏസ ആപത്തിം ആപന്നോ ദിട്ഠോ’തി, ത്വം തസ്മിം സമയേ കിം കരോസി, അയം കിം കരോതി, കത്ഥ ച ത്വം അഹോസി, കത്ഥ അയ’’ന്തിആദിനാ നയേന ചരിയം പുട്ഠേന സമ്പാദേത്വാ അകഥനം.

‘‘യസ്സ സിയാ ആപത്തീ’’തി (മഹാവ. ൧൩൪) ഇമിനാ നിദാനവചനേന സബ്ബാപി ആപത്തിയോ സങ്ഗഹിതാതി ആഹ ‘‘യസ്സ സിയാ’’തിആദി. അങ്ഗാനി ചേത്ഥ പഠമസങ്ഘഭേദസദിസാനി, അയം പന വിസേസോ യഥാ തത്ഥ ഭേദായ പരക്കമനം, ഇധ അവചനീയകരണതാ ദട്ഠബ്ബാ.

ദുബ്ബചസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൩. കുലദൂസകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൩൧. തേരസമേ കീടാഗിരീതി തസ്സ നിഗമസ്സ നാമം. തഞ്ഹി സന്ധായ പരതോ ‘‘ന അസ്സജിപുനബ്ബസുകേഹി ഭിക്ഖൂഹി കീടാഗിരിസ്മിം വത്ഥബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, ഗാമനിഗമതോ ച പബ്ബാജനം, ന ജനപദതോ. തേന പന യോഗതോ ജനപദോപി ‘‘കീടാഗിരി’’ഇച്ചേവ സങ്ഖ്യം ഗതോതി ആഹ ‘‘ഏവംനാമകേ ജനപദേ’’തി.

തത്രാതി സാവത്ഥിയം. ധുരട്ഠാനേതി അഭിമുഖട്ഠാനേ, ജേതവനദ്വാരസമീപേതി അത്ഥോ. ദ്വീഹി മേഘേഹീതി വസ്സികേന, ഹേമന്തികേന ചാതി ദ്വീഹി മേഘേഹി. ഗണാചരിയേഹി ഛഹി അധികതായ ‘‘സമധിക’’ന്തി വുത്തം.

ഉദകസ്സാതി അകപ്പിയഉദകസ്സ ‘‘കപ്പിയഉദകസിഞ്ചന’’ന്തി വിസും വക്ഖമാനത്താ, തഞ്ച ‘‘ആരാമാദിഅത്ഥായ രുക്ഖരോപനേ അകപ്പിയവോഹാരേസുപി കപ്പിയഉദകസിഞ്ചനാദി വട്ടതീ’’തി വക്ഖമാനത്താ ഇധാപി വിഭാഗം കത്വാ കപ്പിയഉദകസിഞ്ചനാദി വിസും ദസ്സിതം. യഥാ കോട്ടനഖണനാദികായികകിരിയാപി അകപ്പിയവോഹാരേ സങ്ഗഹിതാ, ഏവം മാതികാഉജുകരണാദികപ്പിയവോഹാരേപീതി ആഹ ‘‘സുക്ഖമാതികായ ഉജുകരണ’’ന്തി. ഏത്ഥ പുരാണപണ്ണാദിഹരണമ്പി സങ്ഗയ്ഹതി. മഹാപച്ചരിയവാദോവ പമാണത്താ പച്ഛാ വുത്തോ. അകപ്പിയവോഹാരേപി ഏകച്ചം വട്ടതീതി ദസ്സേതും ‘‘ന കേവലഞ്ച സേസ’’ന്തിആദിമാഹ. യംകിഞ്ചി മാതികന്തി സുക്ഖം വാ അസുക്ഖം വാ. തത്ഥാതി ആരാമാദിഅത്ഥായ രുക്ഖരോപനേ. തഥാതി കപ്പിയവോഹാരപരിയായാദീഹി ഗന്ഥാപനം സന്ധായ വുത്തം. ഇമിനാ ച കുലസങ്ഗഹത്ഥായ ഗന്ഥാപനാദിപി ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി.

വത്ഥുപൂജനത്ഥായ സയം ഗന്ഥനം കസ്മാ ന വട്ടതീതി ചോദേന്തോ ‘‘നനു ചാ’’തിആദിമാഹ. യഥാ ആരാമാദിഅത്ഥം കപ്പിയപഥവിയം സയം രോപേതുമ്പി വട്ടതി, തഥാ വത്ഥുപൂജനത്ഥായ സയം ഗന്ഥനമ്പി കസ്മാ ന വട്ടതീതി ചോദകസ്സ അധിപ്പായോ. വുത്തന്തിആദി പരിഹാരോ. അഥ ‘‘ന പന മഹാഅട്ഠകഥായ’’ന്തി കസ്മാ വദതി? മഹാപച്ചരിആദീസു വുത്തമ്പി ഹി പമാണമേവാതി നായം വിരോധോ, മഹാഅട്ഠകഥായം അവുത്തസ്സ സയം രോപനസ്സ തത്ഥേവ വുത്തേന ഉദകസിഞ്ചനേന സഹ സംസന്ദനനയദസ്സനമുഖേന പമാണമേവാതി പതിട്ഠാപേതും വുത്തത്താ. ‘‘മഞ്ഞേയ്യാസീ’’തി പദം ‘‘തം കഥ’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. തത്ഥായം അധിപ്പായോ – കിഞ്ചാപി മഹാഅട്ഠകഥായം സയം രോപനം ന വുത്തം, കപ്പിയഉദകസ്സ സയം ആസിഞ്ചനം വുത്തമേവ, തസ്മാ യഥാ ആരാമാദിഅത്ഥായ കപ്പിയഉദകം സയം സിഞ്ചിതുമ്പി വട്ടതി, തഥാ വത്ഥുപൂജനത്ഥായ ഗന്ഥനമ്പി കസ്മാ ന വട്ടതീതി. തമ്പി ന വിരുജ്ഝതീതി യദേതം വത്ഥുപൂജനത്ഥായപി ഗന്ഥനാദിം പടിക്ഖിപിത്വാ ആരാമാദിഅത്ഥായ സയം രോപനസിഞ്ചനം വുത്തം, തമ്പി പാളിയാ സംസന്ദനതോ പുബ്ബാപരം ന വിരുജ്ഝതി.

തം കഥം ന വിരുജ്ഝതീതി ആഹ ‘‘തത്ര ഹീ’’തിആദി. തത്രാതി രോപനസിഞ്ചനവിസയേ. പുപ്ഫാദീഹി കുലസങ്ഗഹപ്പസങ്ഗേ ‘‘മാലാവച്ഛ’’ന്തി വിസേസിതത്താ കുലസങ്ഗഹത്ഥമേവ രോപനം അധിപ്പേതന്തി വിഞ്ഞായതീതി ആഹ ‘‘മാലാവച്ഛന്തി വദന്തോ’’തിആദി. ഏതം വുത്തന്തി ‘‘മാലാവച്ഛം രോപേന്തിപി രോപാപേന്തിപി, സിഞ്ചന്തിപി സിഞ്ചാപേന്തിപീ’’തി ഏതം വുത്തം. അഞ്ഞത്ര പനാതി ആരാമാദിഅത്ഥായ മാലാവച്ഛാദീനം രോപനേ പന. പരിയായോതി സയംകരണകാരാപനസങ്ഖാതോ പരിയായോ വോഹാരോ അത്ഥവിസേസോതി അത്ഥോ അത്ഥി ഉപലബ്ഭതി, കുലസങ്ഗഹത്ഥത്താഭാവാതി അധിപ്പായോ. ഏവമേത്ഥ പരിയായസദ്ദസ്സ കരണകാരാപനവസേന അത്ഥേ ഗയ്ഹമാനേ ‘‘ഗന്ഥേന്തിപി ഗന്ഥാപേന്തിപീ’’തി പാളിയം പടിക്ഖിത്തഗന്ഥനഗന്ഥാപനം ഠപേത്വാ യം പരതോ ‘‘ഏവം ജാന, ഏവം കതേ സോഭേയ്യാ’’തിആദികപ്പിയവചനേഹി ഗന്ഥാപനം വുത്തം, തത്ഥ ദോസാഭാവോ സമത്ഥിതോ ഹോതി, ‘‘ഗന്ഥേഹീ’’തി ആണത്തിയാ കാരാപനസ്സേവ ഗന്ഥാപനന്തി അധിപ്പേതത്താ. തത്ഥ പരിയായം ഇധ ച പരിയായാഭാവം ഞത്വാതി തത്ഥ ‘‘മാലാവച്ഛം രോപേന്തീ’’തിആദീസു ‘‘മാലാവച്ഛ’’ന്തി കുലസങ്ഗഹത്ഥതാസൂചനകസ്സ വിസേസനസ്സ സബ്ഭാവതോ കരണകാരാപനസങ്ഖാതപരിയായസബ്ഭാവം. ഇധ ‘‘ഗന്ഥേന്തീ’’തിആദീസു തഥാവിധവിസേസവചനാഭാവതോ തസ്സ പരിയായസ്സ അഭാവഞ്ച ഞത്വാ. തം സുവുത്തമേവാതി വേദിതബ്ബന്തി യോജനാ.

സബ്ബം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി അട്ഠകഥാസു ആഗതനയേനേവ രോപനാദി, ഗന്ഥാപനാദി ച സബ്ബം വേദിതബ്ബം. ന ഹേത്ഥ സന്ദേഹോ കാതബ്ബോതി നിഗമേതി.

ഹരണാദീസൂതി വത്ഥുപൂജനത്ഥായ ഹരണാദീസു. കുലിത്ഥിആദീനം അത്ഥായ ഹരണതോതി കുലിത്ഥിആദീനം ഹരണസ്സേവ വിസേസേത്വാ പടിക്ഖിത്തത്താതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘ഹരണാധികാരേ ഹീ’’തിആദി. മഞ്ജരീതി പുപ്ഫഗോച്ഛം. വടംസകോതി കണ്ണസ്സ ഉപരി പിളന്ധനത്ഥം കതപുപ്ഫവികതി, സോ ച ‘‘വടംസോ’’തി വുച്ചതി. കണ്ണികാതി ബഹൂനം പുപ്ഫാനം വാ മാലാനം വാ ഏകതോ ബന്ധിതസ്സ നാമം, ‘‘കണ്ണാഭരണ’’ന്തിപി വദന്തി. ഹാരസദിസന്തി മുത്താഹാരസദിസം.

കപ്പിയേനാതി കപ്പിയഉദകേന. തേസംയേവ ദ്വിന്നന്തി കുലദൂസനപരിഭോഗാനം ദ്വിന്നം. ദുക്കടന്തി കുലസങ്ഗഹത്ഥായ സയം സിഞ്ചനേ, കപ്പിയവോഹാരേന വാ അകപ്പിയവോഹാരേന വാ സിഞ്ചാപനേ ച ദുക്കടം, പരിഭോഗത്ഥായ പന സയം സിഞ്ചനേ, അകപ്പിയവോഹാരേന സിഞ്ചാപനേ ച ദുക്കടം. പയോഗബഹുലതായാതി സയം കരണേ, കായപയോഗസ്സ കാരാപനേ ച വചീപയോഗസ്സ ച ബഹുത്തേന.

ഗന്ഥേന നിബ്ബത്തം ദാമം ഗന്ഥിമം. ഏസേവ നയോ സേസേസുപി. ന വട്ടതീതി വത്ഥുപൂജനത്ഥായപി ന വട്ടതി, ദുക്കടന്തി അത്ഥോ. വട്ടതീതി വത്ഥുപൂജനത്ഥായ വട്ടതി, കുലസങ്ഗഹത്ഥായ പന കപ്പിയവോഹാരേന കാരാപേന്തസ്സാപി ദുക്കടമേവ.

നീപപുപ്ഫം നാമ കദമ്ബപുപ്ഫം. പുരിമനയേനേവാതി ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ വാ’’തിആദിനാ വുത്തനയേന.

കദലിക്ഖന്ധമ്ഹീതിആദിനാ വുത്തം സബ്ബമേവ സന്ധായ ‘‘തം അതിഓളാരികമേവാ’’തി വുത്തം, സബ്ബത്ഥ കരണേ, അകപ്പിയവചനേന കാരാപനേ ച ദുക്കടമേവാതി അത്ഥോ. ‘‘പുപ്ഫവിജ്ഝനത്ഥം കണ്ടകം ബന്ധിതുമ്പി ന വട്ടതീ’’തി ഇമസ്സ ഉപലക്ഖണത്താ പുപ്ഫദാമോലമ്ബനാദിഅത്ഥായ രജ്ജുബന്ധനാദിപി ന വട്ടതീതി കേചി വദന്തി, അഞ്ഞേ പന ‘‘പുപ്ഫവിജ്ഝനത്ഥം കണ്ടകന്തി വിസേസിതത്താ തദത്ഥം കണ്ടകമേവ ബന്ധിതും ന വട്ടതി, തഞ്ച അട്ഠകഥാപമാണേനാ’’തി വദന്തി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. പുപ്ഫപടിച്ഛകം നാമ ദണ്ഡാദീഹി കതം പുപ്ഫാധാനം, ഏതമ്പി നാഗദന്തകമ്പി സഛിദ്ദകമേവ ഗഹേതബ്ബം. അസോകപിണ്ഡിയാതി അസോകസാഖാനം, പുപ്ഫാനം വാ സമൂഹേ. ധമ്മരജ്ജു നാമ ചേതിയാദീനി പരിക്ഖിപിത്വാ തേസഞ്ച രജ്ജുയാ ച അന്തരാ പുപ്ഫപ്പവേസനത്ഥായ ബന്ധരജ്ജു. ‘‘സിഥിലവട്ടിതാ വാ രജ്ജുവട്ടിഅന്തരേ പുപ്ഫപ്പവേസനത്ഥായ ഏവം ബന്ധാ’’തിപി വദന്തി.

മത്ഥകദാമന്തി ധമ്മാസനാദിമത്ഥകലമ്ബകദാമം. തേസംയേവാതി ഉപ്പലാദീനം ഏവ. വാകേന വാ ദണ്ഡകേന വാതി പുപ്ഫനാളം ഫാലേത്വാ പുപ്ഫേന ഏകാബദ്ധം ഠിതവാകേന, ദണ്ഡകേന ച ഏകബന്ധനേനേവ, ഏതേന പുപ്ഫം ബീജഗാമേ സങ്ഗഹം ന ഗച്ഛതി പഞ്ചസു ബീജേസു അപ്പവിട്ഠത്താ പണ്ണം വിയ, തസ്മാ കപ്പിയം അകാരാപേത്വാപി കോപനേ ദോസോ നത്ഥി. യഞ്ച ഛിന്നസ്സാപി മകുളസ്സ വികസനം, തമ്പി അതിതരുണസ്സ അഭാവാ വുഡ്ഢിലക്ഖണം ന ഹോതി, പരിണതസ്സ പന മകുളസ്സ പത്താനം സിനേഹേ പരിയാദാനം ഗതേ വിസുംഭാവോ ഏവ വികാസോ, തേനേവ ഛിന്നമകുളവികാസോ അച്ഛിന്നമകുളവികാസതോ പരിഹീനോ, മിലാതയുത്തോ വാ ദിസ്സതി. യഞ്ച മിലാതസ്സ ഉദകസഞ്ഞോഗേ അമിലാനതാപജ്ജനം, തമ്പി തമ്ബുലപണ്ണാദീസു സമാനന്തി വുഡ്ഢിലക്ഖണം ന ഹോതി, പാളിഅട്ഠകഥാദീസു ച ന കത്ഥചി പുപ്ഫാനം കപ്പിയകരണം ആഗതം, തസ്മാ പുപ്ഫം സബ്ബഥാ അബീജമേവാതി വിഞ്ഞായതി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ‘‘പസിബ്ബകേ വിയാ’’തി വുത്തത്താ പുപ്ഫപസിബ്ബകേ വാ പസിബ്ബകസദിസബന്ധേ വാ യത്ഥ കത്ഥചി ചീവരേ വാ പക്ഖിപിതും വട്ടതീതി സിദ്ധം. ബന്ധിതും ന വട്ടതീതി രജ്ജുആദീഹി ബന്ധനം സന്ധായ വുത്തം, പുപ്ഫസ്സേവ പന അച്ഛിന്നദണ്ഡവാകേഹി ബന്ധിതും വട്ടതി ഏവ.

പുപ്ഫപടേ ച ദട്ഠബ്ബന്തി പുപ്ഫപടം കരോന്തസ്സ ദീഘതോ പുപ്ഫദാമസ്സ ഹരണപച്ചാഹരണവസേന പൂരണം സന്ധായ വുത്തം, തിരിയതോ ഹരണം പന വായിമം നാമ ഹോതി, ന പൂരിമം. ‘‘പുരിമട്ഠാനം അതിക്കാമേതീ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ പുരിമം പുപ്ഫകോടിം ഫുസാപേത്വാ വാ അഫുസാപേത്വാ വാ പരിക്ഖിപനവസേന പന അതിക്കമന്തസ്സ ആപത്തിയേവ. ബന്ധിതും വട്ടതീതി പുപ്ഫരഹിതായ സുത്തവാകകോടിയാ ബന്ധിതും വട്ടതി. ‘‘ഏകവാരം ഹരിത്വാ വാ പരിക്ഖിപിത്വാ വാ’’തി ഇദം പുബ്ബേ വുത്തചേതിയാദിപരിക്ഖേപം, പുപ്ഫപടകരണഞ്ച സന്ധായ വുത്തം.

പരേഹി പൂരിതന്തി ദീഘതോ പസാരിതം. വായിതുന്തി തിരിയതോ ഹരിതും, തം പന ഏകവാരമ്പി ന ലബ്ഭതി. പുപ്ഫാനി ഠപേന്തേനാതി അഗന്ഥിതപുപ്ഫാനി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഫുസാപേത്വാപി ഠപേന്തേന. ഘടികദാമഓലമ്ബകോതി ഹേട്ഠാഭാഗേ ഘടികാകാരയുത്തോ, ദാരുഘടികാകാരോ വാ ഓലമ്ബകോ. സുത്തമയം ഗേണ്ഡുകം നാമ. സബ്ബത്ഥാതി ഗന്ഥിമാദീസു സബ്ബത്ഥ.

രേചകന്തി അഭിനയം, ‘‘ഏവം നച്ചാഹീ’’തി നടനാകാരദസ്സനന്തി അത്ഥോ, ‘‘ചക്കം വിയ അത്താനം ഭമാപന’’ന്തിപി കേചി. ആകാസേയേവ കീളന്തീതി ‘‘അയം സാരീ അസുകപദം മയാ നീതാ’’തി ഏവം മുഖേനേവ ഉഭോപി വദന്താ കീളന്തി. ജൂതഫലകേതി ജൂതമണ്ഡലേ. പാസകകീളായാതി ദ്വിന്നം തിവങ്ഗുലപ്പമാണാനം ദാരുദന്താദിമയാനം പാസകാനം ചതൂസു പസ്സേസു ഏകകാദിവസേന ബിന്ദൂനി കത്വാ ഫലകേ ഖിപിത്വാ ഉപരിഭാഗേ ദിട്ഠബിന്ദൂനം വസേന സാരിയോ അപനേത്വാ കീളനകജൂതകീളായ.

മഞ്ജട്ഠി നാമ മഞ്ജട്ഠരുക്ഖസാരകസാവം. സലാകഹത്ഥന്തി നാളികേരഹീരാദീനം കലാപസ്സേതം നാമം. പാളിയം ഥരുസ്മിന്തി ഖഗ്ഗേ. ഉസ്സേളേന്തീതി മുഖേന ഉസ്സേളനസദ്ദം പമുഞ്ചന്തി, മഹന്തം അബ്യത്തസദ്ദം പവത്തേന്തീതി അത്ഥോ. അപ്ഫോടേന്തീതി ദ്വിഗുണിതവാമഹത്ഥേ ദക്ഖിണഹത്ഥേന താളേത്വാ സദ്ദം കരോന്തി. മുഖഡിണ്ഡിമന്തി മുഖഭേരീ.

൪൩൨. തേസന്തി സമാസേ ഗുണീഭൂതാനി പബ്ബാനിപി പരാമസതി. ബോന്ദോതി ലോലോ, മന്ദധാതുകോതി അത്ഥോ. ഭകുടിം കത്വാതി ഭമുകഭേദം കത്വാ. നേലാതി നിദ്ദോസാ.

൪൩൩. പാളിയം ‘‘സാരിപുത്താ’’തി ഇദം ഏകസേസനയേന സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാനം ഉഭിന്നം ആലപനം, തേനേവ ബഹുവചനനിദ്ദേസോ കതോ.

൪൩൫. അട്ഠാരസ വത്താനീതി ‘‘ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബ’’ന്തിആദീനി ‘‘ന ഭിക്ഖൂഹി സമ്പയോജേതബ്ബ’’ന്തി പരിയോസാനാനി കമ്മക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൭) ആഗതാനി അട്ഠാരസ വത്താനി. ന പന്നലോമാതി ന പതിതമാനലോമാ, അനനുകൂലവത്തിനോതി അത്ഥോ.

൪൩൭. പരസന്തകം ദേതി ദുക്കടമേവാതി വിസ്സാസഗാഹേന ദാനം സന്ധായ വുത്തം. ഥുല്ലച്ചയന്തി ഏത്ഥ ഭണ്ഡദേയ്യമ്പി ഹോതി ഏവ.

തഞ്ച ഖോ വത്ഥുപൂജനത്ഥായാതി മാതാപിതൂനമ്പി പുപ്ഫം ദേന്തേന വത്ഥുപൂജനത്ഥായേവ ദാതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. മണ്ഡനത്ഥായ പന സിവലിങ്ഗാദിപൂജനത്ഥായാതി ഏത്തകമേവ വുത്തത്താ ‘‘ഇമം വിക്കിണിത്വാ ജീവിസ്സന്തീ’’തി മാതാപിതൂനം ദാതും വട്ടതി, സേസഞാതീനം പന താവകാലികമേവ ദാതും വട്ടതി. ഞാതിസാമണേരേഹേവാതി തേസം ഗിഹികമ്മപരിമോചനത്ഥം വുത്തം. ഇതരേതി അഞ്ഞാതകാ, തേഹിപി സാമണേരേഹി ആചരിയുപജ്ഝായാനം വത്തസീസേന ഹരിതബ്ബം. ചൂളകന്തി ഉപഡ്ഢഭാഗതോപി ഉപഡ്ഢം.

സാമണേരാ…പേ… ഠപേന്തീതി അരക്ഖിതാഗോപിതം സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥ തത്ഥാതി മഗ്ഗേ വാ ചേതിയങ്ഗണേ വാ. ‘‘സാമണേരേഹി ദാപേതും ന ലഭന്തീ’’തി ഇദം സാമണേരേഹി ഗിഹീനം കമ്മം കാരിതം വിയ ഹോതീതി വുത്തം, ന പന പുപ്ഫദാനം ഹോതീതി സാമണേരാനമ്പി ന വട്ടനതോ. വുത്തഞ്ച ‘‘സയമേവാ’’തിആദി. ‘‘അവിസേസേന വുത്ത’’ന്തി ഇമിനാ സബ്ബേസമ്പി ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി.

ഖീണപരിബ്ബയാനന്തി ആഗന്തുകേ സന്ധായ വുത്തം. പരിച്ഛിന്നേസുപി രുക്ഖേസു ‘‘ഇധ ഫലാനി സുന്ദരാനീ’’തിആദിം വദന്തേന കുലസങ്ഗഹോ കതോ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഏവം പന ന വത്തബ്ബ’’ന്തി.

രുക്ഖച്ഛല്ലീതി രുക്ഖത്തചോ. അഭാജനീയത്താ ഗരുഭണ്ഡം വുത്തം. വുത്തനയേനാതി പണ്ണദാനമ്പി പുപ്ഫഫലാദീസു വുത്തനയേന കുലസങ്ഗഹോ ഹോതീതി ദസ്സേതി.

പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരന്തി മമ വചനേന ഭഗവതോ പാദേ വന്ദഥാതിആദിനാ വുത്തപ്പകാരസിക്ഖാപദേ പഠമം വുത്തം. ‘‘പക്കമതായസ്മാ’’തി ഇദം പബ്ബാജനീയകമ്മവസേന വുത്തം. പുന ‘‘പക്കമതായസ്മാ’’തി ഇദമ്പി പബ്ബാജനീയകമ്മകതസ്സ വത്തവസേന വുത്തം. ഏത്ഥ ച അസ്സജിപുനബ്ബസുകേഹി ആചരിയേസു അനേകവിധേസു അനാചാരേസു പഞ്ഞപേതബ്ബാ ആപത്തിയോ സിക്ഖാപദന്തരേസു പഞ്ഞത്താ ഏവാതി താ ഇധ അപഞ്ഞപേത്വാ കുലദൂസകാനം പബ്ബാജനീയകമ്മവസേന നിഗ്ഗഹം കാതും തത്ഥേവ സമ്മാ അവത്തിത്വാ കാരകസങ്ഘം ഛന്ദഗാമിതാദീഹി പാപേന്താനം സമനുഭാസനായ സങ്ഘാദിസേസം ആരോപിതഞ്ച ഇദം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തന്തി വേദിതബ്ബം. പഠമസങ്ഘഭേദസദിസാനേവാതി ഏത്ഥ അങ്ഗേസുപി യഥാ തത്ഥ പരക്കമനം, ഏവമിധ ഛന്ദാദീഹി പാപനം ദട്ഠബ്ബം. സേസം താദിസമേവാതി.

കുലദൂസകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിഗമനവണ്ണനാ

൪൪൨. ഇതരേ പന യാവതതിയകാതി വേദിതബ്ബാതി സമ്ബന്ധോ. യോ ഹി ജരോ ഏകസ്മിം ദിവസേ ആഗന്ത്വാപി ഗതോ അനന്തരേസു ദ്വീസു ദിവസേസു അനുപ്പജ്ജിത്വാ തതിയേ ദിവസേ ഉപ്പജ്ജതി, സോ തതിയകോ. യോ പന തതിയേപി അനുപ്പജ്ജിത്വാ ചതുത്ഥേ ഏവ ദിവസേ ഉപ്പജ്ജതി, സോ ചതുത്ഥകോ ചാതി വുച്ചതി. തം സന്ധായാഹ ‘‘യഥാ തതിയേ’’തിആദി. ‘‘അകാമേന അവസേനാ’’തി ഇമിനാ അപ്പടികമ്മകരണം നാമ യസ്മാ അലജ്ജിലക്ഖണം, സഗ്ഗമോക്ഖാവരണഞ്ച, തസ്മാ ആപന്നോ പുഗ്ഗലോ ‘‘പച്ഛാ പരിവസിസ്സാമീ’’തി വിക്ഖിപിതും ന ലഭതി, സങ്ഘേന ച അനിച്ഛന്തസ്സേവ പരിവാസോ ദാതബ്ബോതി ദസ്സേതി. പാളിയം ചിണ്ണമാനത്തോ ഭിക്ഖു…പേ… അബ്ഭേതബ്ബോതി ഏത്ഥ യോ ഭിക്ഖു ചിണ്ണമാനത്തോ, സോ ഭിക്ഖു അബ്ഭേതബ്ബോതി ഏവം ഭിക്ഖുസദ്ദദ്വയസ്സ യോജനാ വേദിതബ്ബാ. തേ ച ഭിക്ഖൂ ഗാരയ്ഹാതി ഊനഭാവം ഞത്വാ അബ്ഭേന്തി, ദുക്കടാപജ്ജനേന ഗരഹിതബ്ബാ. സാമീചീതി വത്തം.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ വിമതിവിനോദനിയം

തേരസകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൩. അനിയതകണ്ഡോ

൧. പഠമഅനിയതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൪൩. പുത്തസദ്ദേന സാമഞ്ഞനിദ്ദേസതോ, ഏകസേസനയേന വാ പുത്തീപി ഗഹിതാതി ആഹ ‘‘ബഹൂ ധീതരോ ചാ’’തി. തദനന്തരന്തി ഭിക്ഖൂനം ഭോജനാനന്തരം.

൪൪൪-൫. തം കമ്മന്തി തം മേഥുനാദിഅജ്ഝാചാരകമ്മം. പാളിയം ‘‘സോതസ്സ രഹോ’’തി ഇദം അത്ഥുദ്ധാരവസേന വുത്തം, ഉപരി സിക്ഖാപദേ ‘‘ന ഹേവ ഖോ പന പടിച്ഛന്ന’’ന്തിആദിനാ (പാരാ. ൪൫൪) ഏതസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ വിസയം പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘അലഞ്ച ഖോ ഹോതി മാതുഗാമം ദുട്ഠുല്ലാഹി വാചാഹി ഓഭാസിതു’’ന്തി വിസയന്തരഭൂതസോതരഹസ്സ വിസും വക്ഖമാനത്താ, ഇധ പന ചക്ഖുരഹോവ അധിപ്പേതോ ‘‘പടിച്ഛന്നേ ആസനേ’’തിആദിവചനതോ, ‘‘സക്കാ ഹോതി മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിതു’’ന്തി വുത്തത്താ ച. തേനാഹ ‘‘കിഞ്ചാപീ’’തിആദി. പരിച്ഛേദോതി രഹോനിസജ്ജാപത്തിയാ വവത്ഥാനം.

ഇദാനി ചക്ഖുരഹേനേവ ആപത്തിം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘സചേപി ഹീ’’തിആദിമാഹ. ‘‘പിഹിതകവാടസ്സാ’’തി ഇമിനാ പടിച്ഛന്നഭാവതോ ചക്ഖുസ്സ രഹോവ അധിപ്പേതോ, ന സോതസ്സ രഹോതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘അപിഹിതകവാടസ്സ…പേ… അനാപത്തി’’ന്തി. ന ഹി കവാടപിദഹനേന സോതസ്സ രഹോ വിഗച്ഛതി, ചക്ഖുസ്സ രഹോ ഏവ പന വിഗച്ഛതി. ‘‘അന്തോദ്വാദസഹത്ഥേപീ’’തി ഇദം ദുതിയസിക്ഖാപദേ ആഗതസോതസ്സ രഹേന ആപജ്ജിതബ്ബദുട്ഠുല്ലവാചാപത്തിയാ സബ്ബഥാ അനാപത്തിഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം. ദ്വാദസഹത്ഥതോ ബഹി നിസിന്നോ ഹി തത്ഥ സോതസ്സ രഹസബ്ഭാവതോ ദുട്ഠുല്ലവാചാപത്തിയാ അനാപത്തിം ന കരോതി, തഥാ ച ‘‘അനാപത്തിം ന കരോതീ’’തി സാമഞ്ഞതോ ന വത്തബ്ബം സിയാ, ‘‘മേഥുനകായസംസഗ്ഗാപത്തീഹി അനാപത്തിം കരോതീ’’തി വിസേസേത്വാ വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ. തസ്മാ തഥാ തം അവത്വാ സബ്ബഥാ അനാപത്തിം ദസ്സേതുമേവ ‘‘ദ്വാദസഹത്ഥേ’’തി വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. യദി ഹി ചക്ഖുസ്സേവ രഹഭാവം സന്ധായ വദേയ്യ, ‘‘അന്തോദ്വാദസഹത്ഥേ’’തി ന വദേയ്യ അപ്പടിച്ഛന്നേ തതോ ദൂരേ നിസിന്നേപി ചക്ഖുസ്സ രഹാസമ്ഭവതോ. യസ്മാ നിസീദിത്വാ നിദ്ദായന്തോ കപിമിദ്ധപരേതോ കിഞ്ചി കാലം ചക്ഖൂനി ഉമ്മീലേതി, കിഞ്ചി കാലം നിമ്മീലേതി. തസ്മാ ‘‘നിദ്ദായന്തോപി അനാപത്തിം കരോതീ’’തി വുത്തം.

പടിലദ്ധസോതാപത്തിഫലാതി അന്തിമപരിച്ഛേദതോ വുത്തം. നിസജ്ജം പടിജാനമാനോതി മേഥുനകായസംസഗ്ഗാദിവസേന രഹോ നിസജ്ജം പടിജാനമാനോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘പാരാജികേന വാ’’തിആദി. ന അപ്പടിജാനമാനോതി അലജ്ജീപി അപ്പടിജാനമാനോ ആപത്തിയാ ന കാരേതബ്ബോവ. സോ ഹി യാവ ദോസം ന പടിജാനാതി, താവ ‘‘നേവ സുദ്ധോ, നാസുദ്ധോ’’തി വാ വത്തബ്ബോ, വത്താനുസന്ധിനാ പന കാരേതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘പടിഞ്ഞാ ലജ്ജീസു കതാ, അലജ്ജീസു ഏവം ന വിജ്ജതി;

ബഹുമ്പി അലജ്ജീ ഭാസേയ്യ, വത്താനുസന്ധിതേന കാരയേ’’തി. (പരി. ൩൫൯);

നിസജ്ജാദീസു…പേ… പടിജാനമാനോവ തേന സോ ഭിക്ഖു കാരേതബ്ബോതി ഏത്ഥ പടിജാനമാനോതി പാളിയം അനാഗതമ്പി അധികാരതോ ആഗതമേവാതി കത്വാ വുത്തം.

വദാപേഥാതി തസ്സ ഇദ്ധിയാ വിഗതാസങ്കോപി തം ഓവദന്തോ ആഹ, അനുപപരിക്ഖിത്വാ അദേസേ നിസിന്നാ ‘‘മാതുഗാമേന സദ്ധിം ഏകാസനേ ഥേരോ രഹോ നിസിന്നോ’’തി ഏവം മാദിസേഹിപി തുമ്ഹേ തുമ്ഹാകം അവണ്ണം വദാപേഥ കഥാപയിത്ഥ, മാ പുന ഏവം കരിത്ഥാതി അധിപ്പായോ. ഏവമകാസിന്തി നിഗൂഹിതബ്ബമ്പി ഇമം വിസേസാധിഗമം പകാസേന്തോ തം സദ്ധാപേതുമേവ ഏവമകാസിന്തി അത്ഥോ. രക്ഖേയ്യാസിമന്തി ഇമം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം അഞ്ഞേസം മാ പകാസയി.

൪൫൧. നിസജ്ജായ പാചിത്തിയന്തി രഹോനിസജ്ജസ്സാദേ വത്തമാനേ പാചിത്തിയം. സചേ പന സോ രഹോനിസജ്ജസ്സാദം പടിവിനോദേത്വാ കമ്മട്ഠാനമനസികാരാദിനാ അഞ്ഞവിഹിതോ, നിദ്ദൂപഗതോ വാ അനാപത്തി ഏവ. തേനാഹ ‘‘അസ്സാദേ ഉപ്പന്നേ’’തി. ‘‘നിസിന്നായ ഇത്ഥിയാ’’തി ഇമിനാ നിസീദനക്ഖണേ അസ്സാദാഭാവം ദസ്സേതി. യദി ഹി നിസീദനക്ഖണേ അസ്സാദോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, തേന ഉട്ഠാതബ്ബം. ഇതരഥാ ആപത്തി ഏവ ഇത്ഥിയാ ഉട്ഠായുട്ഠായ പുനപ്പുനം നിസീദനേ വിയ, തത്ഥാപി ഭിക്ഖുസ്സ ഉട്ഠഹതോ അനാപത്തി, തേന രഹോനിസജ്ജാപത്തി അകിരിയസമുട്ഠാനാപി ഹോതീതി വദന്തി. ഇദം പന അനിയതസിക്ഖാപദം, അനന്തരഞ്ചാതി ദ്വേപി വിസും ആപത്തിപഞ്ഞാപനവസേന പഞ്ഞത്താനി ന ഹോന്തി രഹോനിസജ്ജാദീസു ആപത്തിയാ സിക്ഖാപദന്തരേസു പഞ്ഞത്തത്താ. പാരാജികാദിആപത്തീഹി പന കേനചി ചോദിതസ്സ അനുവിജ്ജകേഹി വിനിച്ഛയകാരണനയദസ്സനത്ഥം ഏവം വത്ഥുവസേന ദ്വിധാ വിഭജിത്വാ പഞ്ഞത്താനി, ഇമാനേവ ച യസ്മാ ഭിക്ഖുനീനമ്പി വിനിച്ഛയനയഗ്ഗഹണായ അലം, തസ്മാ താസം വിസും ന വുത്താനീതി വേദിതബ്ബം. യം പന ആപത്തിം പടിജാനാതി, തസ്സ വസേനേത്ഥ അങ്ഗഭേദോ വേദിതബ്ബോ. തേനേവ ‘‘അയം ധമ്മോ അനിയതോ’’തി വുത്തം.

ഇധ അനിയതവസേന വുത്താനം പാരാജികസങ്ഘാദിസേസപാചിത്തിയാനം തിണ്ണമ്പി അഞ്ഞമഞ്ഞം സദിസസമുട്ഠാനാദിതായ വുത്തം ‘‘സമുട്ഠാനാദീനി പഠമപാരാജികസദിസാനേവാ’’തി.

പഠമഅനിയതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ദുതിയഅനിയതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൫൨. ‘‘ന ലഭതി മാതുഗാമേന സദ്ധിം ഏകോ ഏകായ…പേ… നിസജ്ജം കപ്പേതു’’ന്തി അവത്വാ ‘‘പടിക്ഖിത്തം മാതുഗാമേനാ’’തിആദിനാ വുത്തത്താ ‘‘ഏകോ’’തി പച്ചത്തപദം പടിക്ഖിത്തപദേന ന സമേതി, ‘‘ഏകസ്സാ’’തി വത്തബ്ബോതി സാധേന്തോ ആഹ ‘‘ഇതരഥാ ഹീ’’തിആദി.

൪൫൩. പരിവേണങ്ഗണാദീതി പരിവേണസ്സ മാളകം. ആദി-സദ്ദേന പാകാരാദിപരിക്ഖിത്തം ചേതിയമാളകാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. അന്തോഗധന്തി അപ്പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ ഏവ പരിയാപന്നം. ഇധ ഇത്ഥീപി അനാപത്തിം കരോതീതി സമ്ബന്ധോ. കസ്മാ പന ഇത്ഥീ ഇധേവ അനാപത്തിം കരോതി, ന പുരിമസിക്ഖാപദേതി? ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ മേഥുനം വിനാ ദുട്ഠുല്ലവാചായ വസേന ആഗതത്താ. മേഥുനമേവ ഹി ഇത്ഥിയോ അഞ്ഞമഞ്ഞം പടിച്ഛാദേന്തി മഹാവനേ ദ്വാരം വിവരിത്വാ നിദ്ദൂപഗതമ്ഹി ഭിക്ഖുമ്ഹി വിയ. ദുട്ഠുല്ലം പന ന പടിച്ഛാദേന്തി, തേനേവ ദുട്ഠുല്ലവാചാസിക്ഖാപദേ ‘‘യാ താ ഇത്ഥിയോ ഹിരിമനാ, താ നിക്ഖമിത്വാ ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝാപേസു’’ന്തി (പാരാ. ൨൮൩) വുത്തം, തസ്മാ ‘‘ഇത്ഥീപി അനാപത്തിം കരോതീ’’തി വുത്തം, ‘‘അപ്പടിച്ഛന്നട്ഠാനത്താ’’തിപി കാരണം വദന്തി.

കായേനാപി ദുട്ഠുല്ലോഭാസസമ്ഭവതോ ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ ചക്ഖുസ്സ രഹോ, സോതസ്സ രഹോ ച അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘അനന്ധോ അബധിരോ’’തിആദി. കേചി പന വിഭങ്ഗേ ‘‘നാലം കമ്മനിയന്തി ന സക്കാ ഹോതി മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവിതു’ന്തി (പാരാ. ൪൫൪) ഏത്തകമേവ വത്വാ ‘ന സക്കാ ഹോതി കായസംസഗ്ഗം സമാപജ്ജിതു’ന്തി അവുത്തത്താ അപ്പടിച്ഛന്നേപി ഠാനേ രഹോ അഞ്ഞേസം അഭാവം ദിസ്വാ ഏകായ ഇത്ഥിയാ കായസംസഗ്ഗോപി സക്കാ ആപജ്ജിതുന്തി അന്തോദ്വാദസഹത്ഥേ സവനൂപചാരേ ഠിതോ അബധിരോപി അന്ധോ കായസംസഗ്ഗസ്സാപി സബ്ഭാവാഭാവം ന ജാനാതീതി കായേന ദുട്ഠുല്ലോഭാസനസബ്ഭാവം അമനസികത്വാപി കായസംസഗ്ഗാപത്തിയാപി പരിഹാരായ അനന്ധോ അബധിരോതിആദി വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. യം പന സാരത്ഥദീപനിയം ‘‘കായസംസഗ്ഗവസേന അനന്ധോ വുത്തോ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫൩) വുത്തം, തം പന കായേന ദുട്ഠുല്ലോഭാസനസമ്ഭവം അമനസികത്വാ വുത്തം, കായസംസഗ്ഗവസേനാപീതി ഗഹേതബ്ബം. തേനേവ ‘‘ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ സോതസ്സ രഹോ ഏവ അധിപ്പേതോ…പേ… കേനചി പന ‘ദ്വേപി രഹാ ഇധ അധിപ്പേതാ’തി വുത്തം, തം ന ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. യം പന ചക്ഖുസ്സ രഹാഭാവസാധനത്ഥം ‘‘ന ഹി അപ്പടിച്ഛന്നേ ഓകാസേ ചക്ഖുസ്സ രഹോ സമ്ഭവതീ’’തിആദി വുത്തം, തം ന യുത്തം അതിദൂരതരേ ഠിതസ്സ കായേന ഓഭാസനമ്പി ഹത്ഥഗ്ഗാഹാദീനിപി സല്ലക്ഖേതും അസക്കുണേയ്യത്താ. തേനേവ പാളിയം ‘‘ചക്ഖുസ്സ രഹോ’’തി വുത്തം, അട്ഠകഥായം അപ്പടിക്ഖിത്തം. ന കേവലഞ്ച അപ്പടിക്ഖിത്തം, അഥ ഖോ ‘‘അനന്ധോ ബധിരോതി ച അന്ധോ വാ അബധിരോപി ന കരോതീ’’തി ച വുത്തം, തസ്മാ ദ്വേപി രഹാ ഇധ ഗഹേതബ്ബാ. ‘‘അന്തോദ്വാദസഹത്ഥേ’’തിഇമിനാ സോതസ്സ രഹോ ദ്വാദസഹത്ഥേന പരിച്ഛിന്നോതി ഇദം ദസ്സേതി. ചക്ഖുസ്സ രഹോ പന യത്ഥ ഠിതസ്സ കായവികാരാദയോ ന പഞ്ഞായന്തി, തേന പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബോതി ദട്ഠബ്ബം. ബധിരോ പന ചക്ഖുമാപീതി ദുട്ഠുല്ലവാചാസങ്ഘാദിസേസം സന്ധായ വുത്തം. ദുട്ഠുല്ലാപത്തി വുത്താതി പുരിമസിക്ഖാപദേ വുത്തേഹി അധികവസേന ദുട്ഠുല്ലാപത്തി ച വുത്താതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ, ന പന ദുട്ഠുല്ലാപത്തി ഏവാതി കായസംസഗ്ഗസ്സാപി ഇധ ഗഹേതബ്ബതോ. തേനേവ ‘‘പാരാജികാപത്തിഞ്ച പരിഹാപേത്വാ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം, ഇതരഥാ ‘‘കായസംസഗ്ഗഞ്ചാ’’തി വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ.

തിസമുട്ഠാനന്തിആദി പന പുരിമസിക്ഖാപദേ ആഗതേഹി അധികസ്സ ദുട്ഠുല്ലവാചാസങ്ഘാദിസേസസ്സ വസേന വുത്തം കായസംസഗ്ഗാദീനമ്പി പുരിമസിക്ഖാപദേ ഏവ വുത്തത്താ, ഇധ പന ന വുത്തന്തിപി വദന്തി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

ദുതിയഅനിയതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിട്ഠിതോ അനിയതവണ്ണനാനയോ.

൪. നിസ്സഗ്ഗിയകണ്ഡോ

൧. ചീവരവഗ്ഗോ

൧. പഠമകഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൫൯. സമിതാവിനാതി സമിതപാപേന. ഗോതമകചേതിയം നാമ ഗോതമയക്ഖസ്സ ചേതിയട്ഠാനേ കതവിഹാരോ വുച്ചതി.

൪൬൧. നവമം വാ ദസമം വാതി ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനം. സചേ ഭവേയ്യാതി സചേ കസ്സചി കങ്ഖാ ഭവേയ്യ. വുത്തസദിസന്തി ദസമം വാതി വുത്തസദിസം പരിച്ഛേദസദിസം, ‘‘വുത്തസദിസമേവാ’’തിപി ലിഖന്തി. ധാരേതുന്തി ഏത്ഥ ആഹാതി പാഠസേസോ ദട്ഠബ്ബോ.

൪൬൩. സൂചിയാ പടിസാമനന്തി സൂചിഘരേ സംഗോപനം, ഇദഞ്ച സൂചികമ്മസ്സ സബ്ബസ്സ പരിനിട്ഠിതഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഏതന്തി നട്ഠചീവരം. ഏതേസമ്പീതി നട്ഠചീവരാദീനി പരാമസതി, തേന ചീവരപലിബോധാഭാവം ദസ്സേതി. ദുതിയസ്സ പലിബോധസ്സാതി ആവാസപലിബോധസ്സ. ഏത്ഥ ച നിട്ഠിതചീവരസ്മിം, ഉബ്ഭതസ്മിം കഥിനേതി ദ്വീഹി പദേഹി ദ്വിന്നം പലിബോധാനം അഭാവദസ്സനേന അത്ഥതകഥിനസ്സ പഞ്ചമാസബ്ഭന്തരേ യാവ ചീവരപലിബോധആവാസപലിബോധേസു അഞ്ഞതരം ന ഉപച്ഛിജ്ജതി, താവ അതിരേകചീവരം ധാരേതും വട്ടതീതി ദീപേതി. പക്കമനം അന്തോ അസ്സാതി പക്കമനന്തികാ, ഏവം സേസാപി വേദിതബ്ബാ. വിത്ഥാരോ പനേത്ഥ ആഗതട്ഠാനേ ആവി ഭവിസ്സതി.

ദസാഹപരമം കാലന്തി അച്ചന്തസംയോഗവചനം. ഇദഞ്ഹി വുത്തം ഹോതി…പേ… ദസാഹപരമഭാവോതി ഇദം ദസാഹപരമതാപദസ്സ അത്ഥമത്തദസ്സനം, ദസാഹപരമഭാവോതി ഇദഞ്ഹി വുത്തം ഹോതീതി ഏവമേത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ. അയമത്ഥോതിആദി ദസാഹപരമപദസ്സേവ അധിപ്പേതത്ഥദസ്സനവസേന വുത്തം. തത്ഥ ഏത്തകോ കാലോതി ‘‘ദസാഹപരമതാ’’തി വുത്തോ യോ കാലോ, സോ ഏത്തകോ കാലോതി അത്ഥോ.

ഖോമന്തി ഖോമസുത്തേഹി വായിതം ഖോമപടചീവരം, തം വാകമയന്തി വദന്തി. കപ്പാസസുത്തേഹി വായിതം കപ്പാസികം, ഏവം സേസാനിപി. കമ്ബലന്തി ഏളകാദീനം ലോമമയസുത്തേന വായിതപടം. ഭങ്ഗന്തി ഖോമസുത്താദീനി സബ്ബാനി, ഏകച്ചാനി വാ മിസ്സേത്വാ വായിതം ചീവരം. ഭങ്ഗമ്പി വാകമയമേവാതി കേചി. ദുകൂലം പത്തുണ്ണം സോമാരപടം ചീനപടം ഇദ്ധിജം ദേവദിന്നന്തി ഇമാനി പന ഛ ചീവരാനി ഏതേസഞ്ഞേവ അനുലോമാനീതി വിസും ന വുത്താനി. ദുകൂലഞ്ഹി സാണസ്സ അനുലോമം വാകമയത്താ. ‘‘പത്തുണ്ണം കോസേയ്യവിസേസോ’’തി അഭിധാനകോസേ വുത്തം. സോമാരദേസേ, ചീനദേസേ ച ജാതവത്ഥാനി സോമാരചീനപടാനി. പത്തുണ്ണാദീനി തീണി കോസേയ്യസ്സ അനുലോമാനി പാണകേഹി കതസുത്തമയത്താ. ഇദ്ധിജന്തി ഏഹിഭിക്ഖൂനം പുഞ്ഞിദ്ധിയാ നിബ്ബത്തചീവരം. കപ്പരുക്ഖേ നിബ്ബത്തം, ദേവദിന്നഞ്ച ഖോമാദീനം അഞ്ഞതരം ഹോതീതി തേസം സബ്ബേസം അനുലോമാനി. മനുസ്സാനം പകതിവിദത്ഥിം സന്ധായ ‘‘ദ്വേ വിദത്ഥിയോ’’തിആദി വുത്തം. ഇമിനാ ദീഘതോ വഡ്ഢകീഹത്ഥപ്പമാണം വിത്ഥാരതോ തതോ ഉപഡ്ഢപ്പമാണം വികപ്പനുപഗന്തി ദസ്സേതി. തഥാ ഹി ‘‘സുഗതവിദത്ഥി നാമ ഇദാനി മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ തിസ്സോ വിദത്ഥിയോ, വഡ്ഢകീഹത്ഥേന ദിയഡ്ഢോ ഹത്ഥോ ഹോതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൪൮-൩൪൯) കുടികാരസിക്ഖാപദട്ഠകഥായം വുത്തം, തസ്മാ സുഗതങ്ഗുലേന ദ്വാദസങ്ഗുലാ സുഗതവിദത്ഥി വഡ്ഢകീഹത്ഥേന ദിയഡ്ഢോ ഹത്ഥോതി സിദ്ധം. ഏവഞ്ച കത്വാ ‘‘സുഗതങ്ഗുലേന അട്ഠങ്ഗുലം വഡ്ഢകീഹത്ഥപ്പമാണ’’ന്തി ആഗതട്ഠാനേഹി ച സമേതി.

തം അതിക്കാമയതോതി ഏത്ഥ തന്തി ചീവരം, കാലം വാ പരാമസതി. തസ്സ യോ അരുണോതി ചീവരുപ്പാദദിവസസ്സ യോ അതിക്കന്തോ അരുണോ. ചീവരുപ്പാദദിവസേന സദ്ധിന്തി ചീവരുപ്പാദദിവസസ്സ ആദിഭൂതേന അതിക്കന്തഅരുണേന സദ്ധിന്തി അത്ഥോ, ഇദഞ്ച ഭഗവതാ ‘‘ദസാഹപരമ’’ന്തി വത്വാ പുന ‘‘ഏകാദസേ അരുണുഗ്ഗമനേ’’തി വുത്തത്താ പുബ്ബാപരസംസന്ദനത്ഥം സദ്ദതോ ഗമ്മമാനമ്പി ‘‘ചീവരുപ്പാദദിവസേന സദ്ധി’’ന്തി ഏവം വുത്തം. ‘‘ദസമേ അരുണേ’’തി വുത്തേ ഏവ ഹി ദസാഹപരമേന സദ്ധിം സമേതി. ദിവസപരിയോസാനസ്സ അവധിഭൂതഅനാഗതാരുണവസേന ഹി ദിവസം അതിക്കന്തം നാമ ഹോതി, ന പന ദിവസസ്സ ആദിഭൂതാരുണവസേന പരിവാസാദീസു തഥാ അഗ്ഗഹണതോ, ഇധ പന ഭഗവതാ ദിവസസ്സ ആദിഅന്തപരിച്ഛേദദസ്സനവസേന ‘‘ഏകാദസേ അരുണുഗ്ഗമനേ’’തി വുത്തം, തസ്മാ അട്ഠകഥായം ദിവസസ്സ ആദിഭൂതം തംദിവസനിസ്സിതമ്പി അരുണം ഗഹേത്വാ ‘‘ഏകാദസേ അരുണുഗ്ഗമനേ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതീ’’തി വുത്തം. അരുണോതി ചേത്ഥ സൂരിയുഗ്ഗമനസ്സ പുരേചരോ വഡ്ഢനഘനരത്തോ പഭാവിസേസോതി ദട്ഠബ്ബോ.

വചനീയോതി സങ്ഘാപേക്ഖോ. വചനഭേദോതി ‘‘ഞത്തിയം ദ്വേ ആപത്തിയോ സരതീ’’തിആദിനാ വത്തബ്ബന്തി അധിപ്പായോ.

൪൬൮. ‘‘ന ഇധ സഞ്ഞാ രക്ഖതീ’’തി ഇദം വേമതികഞ്ച അനതിക്കന്തസഞ്ഞഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. യോപി ഏവംസഞ്ഞീ തസ്സപീതി യോ അനതിക്കന്തസഞ്ഞീ, വേമതികോ വാ, തസ്സപീതി അത്ഥോ. അനട്ഠതോ അവിലുത്തസ്സ വിസേസമാഹ ‘‘പസയ്ഹാവഹാരവസേനാ’’തി. ഥേയ്യാവഹാരവസേന ഗഹിതമ്പി ഇധ നട്ഠം.

അനാപത്തി അഞ്ഞേന കതം പടിലഭിത്വാതിആദി നിസീദനസന്ഥതം സന്ധായ വുത്തം. യേന ഹി പുരാണസന്ഥതസ്സ സാമന്താ സുഗതവിദത്ഥിം അനാദിയിത്വാ നവം നിസീദനസന്ഥതം കതം, തസ്സ തം നിസ്സഗ്ഗിയമ്പി തതോ അഞ്ഞസ്സ പടിലഭിത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തികരന്തി സിജ്ഝനതോ അയമത്ഥോ സബ്ബനിസ്സഗ്ഗിയേസുപി സിജ്ഝതി.

൪൬൯. തിചീവരം അധിട്ഠാതുന്തി സങ്ഘാടിആദിനാമേന അധിട്ഠാതും. ‘‘ന വികപ്പേതു’’ന്തി ഇമിനാ നാമേന ന വികപ്പേതും, ഏതേന വികപ്പിതതിചീവരോ തേചീവരികോ ന ഹോതി. തസ്സ തസ്മിം അധിട്ഠിതതിചീവരേ വിയ അവിപ്പവാസാദിനാ കത്തബ്ബവിധി ന കാതബ്ബോതി ദസ്സേതി, ന പന വികപ്പനേ ദോസോതി. തതോ പരന്തി ചതുമാസതോ പരം വികപ്പേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും അനുഞ്ഞാതന്തി കേചി വദന്തി, അഞ്ഞേ പന ‘‘വികപ്പേത്വാ യാവ ആഗാമിവസ്സാനം, താവ ഠപേതുമേവ വട്ടതീ’’തി വദന്തി, അപരേ പന ‘‘വികപ്പനേ ന ദോസോ, തഥാ വികപ്പിതം പരിക്ഖാരാദിനാമേന അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി വദന്തി.

മുട്ഠിപഞ്ചകന്തി മുട്ഠിയാ ഉപലക്ഖിതം പഞ്ചകം, ചതുഹത്ഥേ മിനിത്വാ പഞ്ചമം ഹത്ഥം മുട്ഠിം കത്വാ മിനിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. കേചി പന ‘‘മുട്ഠിഹത്ഥാനം പഞ്ചകം മുട്ഠിപഞ്ചകം, തസ്മാ പഞ്ചപി ഹത്ഥേ മുട്ഠിം കത്വാവ മിനിതബ്ബാ’’തി വദന്തി. മുട്ഠിത്തികന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ദ്വിഹത്ഥേന അന്തരവാസകേന തിമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേതും സക്കാതി ആഹ ‘‘പാരുപനേനാ’’തിആദി. അതിരേകന്തി സുഗതചീവരപ്പമാണതോ അധികം. ഊനകന്തി മുട്ഠിപഞ്ചകാദിതോ ഊനകം, തേന ച തേസു തിചീവരാധിട്ഠാനം ന രുഹതീതി ദസ്സേതി.

ഇമം സങ്ഘാടിം പച്ചുദ്ധരാമീതി ഇമം സങ്ഘാടിഅധിട്ഠാനം ഉക്ഖിപാമി പരിച്ചജാമീതി അത്ഥോ. കായവികാരം കരോന്തേനാതി ഹത്ഥേന ചീവരം പരാമസന്തേന, ചാലേന്തേന വാ. വാചായ അധിട്ഠാതബ്ബാതി ഏത്ഥ കായേനപി ചാലേത്വാ വാചമ്പി ഭിന്ദിത്വാ കായവാചാഹി അധിട്ഠാനമ്പി സങ്ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം ‘‘കായേന അഫുസിത്വാ’’തി വുത്തത്താ. ദുവിധന്തി അഹത്ഥപാസഹത്ഥപാസവസേന ദുവിധം. തത്ഥ ഹത്ഥപാസോ നാമ അഡ്ഢതേയ്യഹത്ഥോ വുച്ചതി. ദ്വാദസഹത്ഥന്തി കേചി വദന്തി, തം ഇധ ന സമേതി. ‘‘സാമന്തവിഹാരേ’’തി ഇദം ഠപിതട്ഠാനസല്ലക്ഖണയോഗ്ഗേ ഠിതം സന്ധായ വുത്തം. തതോ ദൂരേ ഠിതമ്പി ഠപിതട്ഠാനം സല്ലക്ഖേന്തേന അധിട്ഠാതബ്ബമേവ. തത്ഥപി ചീവരസ്സ ഠപിതഭാവസല്ലക്ഖണമേവ പമാണം. ന ഹി സക്കാ സബ്ബഥാ ഠാനം സല്ലക്ഖേതും. ഏകസ്മിം വിഹാരേ ഠപേത്വാ തതോ അഞ്ഞസ്മിം ഠപിതന്തി അധിട്ഠാതും ന വട്ടതി. കേചി പന ‘‘തഥാപി അധിട്ഠിതേ ന ദോസോ’’തി വദന്തി, തം അട്ഠകഥായ ന സമേതി, വീമംസിതബ്ബം. അധിട്ഠഹിത്വാ ഠപിതവത്ഥേഹീതി പരിക്ഖാരചോളനാമേന അധിട്ഠഹിത്വാ ഠപിതവത്ഥേഹി, തേനേവ ‘‘ഇമം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി പരിക്ഖാരചോളസ്സ പച്ചുദ്ധാരം ദസ്സേതി. ഏതേന ച തേചീവരധുതങ്ഗം പരിഹരന്തേന പംസുകൂലാദിവസേന ലദ്ധം വത്ഥം ദസാഹബ്ഭന്തരേ കത്വാ രജിത്വാ പാരുപിതും അസക്കോന്തേന പരിക്ഖാരചോളവസേന അധിട്ഠഹിത്വാവ ദസാഹം അതിക്കമേതബ്ബം, ഇതരഥാ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതീതി ദസ്സേതി. തേനേവ ‘‘രജിതകാലതോ പന പട്ഠായ നിക്ഖിപിതും ന വട്ടതി, ധുതങ്ഗചോരോ നാമ ഹോതീ’’തി (വിസുദ്ധി. ൧.൨൫) വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തം. ‘‘പുന അധിട്ഠാതബ്ബാനീ’’തി ഇദഞ്ച സങ്ഘാടിആദിതിചീവരനാമേന അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതുകാമസ്സ വസേന വുത്തം, ഇതരസ്സ പന പുരിമാധിട്ഠാനമേവ അലന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘പുന അധിട്ഠാതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ കപ്പബിന്ദുപി ദാതബ്ബന്തി ദസ്സേതി.

ബദ്ധസീമായം അവിപ്പവാസസീമാസമ്മുതിസമ്ഭവതോ ന തത്ഥ ദുപ്പരിഹാരതാതി ആഹ ‘‘അബദ്ധസീമായം ദുപ്പരിഹാര’’ന്തി.

അതിരിത്തപ്പമാണായ ഛേദനകം പാചിത്തിയന്തി ആഹ ‘‘അനതിരിത്തപ്പമാണാ’’തി. തതോ പരം പച്ചുദ്ധരിത്വാ വികപ്പേതബ്ബാതി വസ്സികമാസതോ പരം അധിട്ഠാനം പച്ചുദ്ധരിത്വാ വികപ്പേതബ്ബാ, ഇമിനാ ചതുന്നം വസ്സികമാസാനം ഉപരി അധിട്ഠാനം തിട്ഠതീതി വിഞ്ഞായതി തതോ പച്ചുദ്ധരായോഗാ. യഞ്ച മാതികാട്ഠകഥായം ‘‘വസ്സികസാടികാ വസ്സാനമാസാതിക്കമേനാപി, കണ്ഡുപടിച്ഛാദി ആബാധവൂപസമേനാപി അധിട്ഠാനം വിജഹതീ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വുത്തം, തം സമന്തപാസാദികായം നത്ഥി. പരിവാരട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘അത്ഥാപത്തി ഹേമന്തേ ആപജ്ജതി, നോ ഗിമ്ഹേ’’തി ഏത്ഥ ഇദം വുത്തം ‘‘കത്തികപുണ്ണമാസിയാ പച്ഛിമേ പാടിപദദിവസേ വികപ്പേത്വാ ഠപിതം വസ്സികസാടികം നിവാസേന്തോ ഹേമന്തേ ആപജ്ജതി, കുരുന്ദിയം പന ‘കത്തികപുണ്ണമദിവസേ അപച്ചുദ്ധരിത്വാ ഹേമന്തേ ആപജ്ജതീ’തി വുത്തം, തമ്പി സുവുത്തം, ‘ചതുമാസം അധിട്ഠാതും തതോ പരം വികപ്പേതു’ന്തി ഹി വുത്ത’’ന്തി (പരി. അട്ഠ. ൩൨൩). തത്ഥ മഹാഅട്ഠകഥായം നിവാസനപച്ചയാ ദുക്കടം വുത്തം, കുരുന്ദട്ഠകഥായം പന അപച്ചുദ്ധാരപച്ചയാ, തസ്മാ കുരുന്ദിയം വുത്തനയേനാപി വസ്സികസാടികാ വസ്സാനമാസാതിക്കമേപി അധിട്ഠാനം ന വിജഹതീതി പഞ്ഞായതി. അധിട്ഠാനവിജഹനേസു ച വസ്സാനമാസആബാധാനം വിഗമേന വിജഹനം മാതികാട്ഠകഥായമ്പി ന ഉദ്ധടം, തസ്മാ സമന്തപാസാദികായം ആഗതനയേന യാവ പച്ചുദ്ധാരാ അധിട്ഠാനം തിട്ഠതീതി ഗഹേതബ്ബം. നഹാനത്ഥായ അനുഞ്ഞാതത്താ ‘‘വണ്ണഭേദമത്തരത്താപി ചേസാ വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ‘‘ദ്വേ പന ന വട്ടന്തീ’’തി ഇമിനാ സങ്ഘാടിആദീസു വിയ ദുതിയേ അധിട്ഠാനം ന രുഹതി, അതിരേകചീവരം ഹോതീതി ദസ്സേതി. മഹാപച്ചരിയം ചീവരവസേന പരിഭോഗകിച്ചസ്സ അഭാവം സന്ധായ അനാപത്തി വുത്താ സേനാസനപരിക്ഖാരത്ഥായ ദിന്നപച്ചത്ഥരണേ വിയ. യം പന ‘‘പച്ചത്ഥരണമ്പി അധിട്ഠാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, തം സേനാസനത്ഥായേവാതി നിയമിതം ന ഹോതി നവസു ചീവരേസു ഗഹിതത്താ, തസ്മാ അത്തനോ നാമേന അധിട്ഠഹിത്വാ നിദഹിത്വാ പരിക്ഖാരചോളം വിയ യഥാ തഥാ വിനിയുജ്ജിതബ്ബമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. പാവാരോ കോജവോതി ഇമേസമ്പി പച്ചത്ഥരണാദീനം ലോകേപി വോഹരണതോ സേനാസനപരിക്ഖാരത്ഥായ ദിന്നപച്ചത്ഥരണതോ വിസും ഗഹണം കതം.

‘‘ഹീനായാവത്തനേനാ’’തി ഇദം അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപജ്ജിത്വാ ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞായ ഠിതസ്സ ചേവ തിത്ഥിയപക്കന്തസ്സ ച ഭിക്ഖുനിയാ ച ഭിക്ഖുനിഭാവേ നിരപേക്ഖതായ ഗിഹിലിങ്ഗതിത്ഥിയലിങ്ഗഗ്ഗഹണം സന്ധായ വുത്തം. സിക്ഖം അപച്ചക്ഖായ ഗിഹിഭാവൂപഗമനം സന്ധായ വുത്തന്തി കേചി വദന്തി, തം ന യുത്തം തദാപിസ്സ ഉപസമ്പന്നത്താ, ചീവരസ്സ ച തസ്സ സന്തകത്താവിജഹനതോ. പമാണചീവരസ്സാതി പച്ഛിമപ്പമാണം സന്ധായ വുത്തം. ദ്വേ ചീവരാനി പാരുപന്തസ്സാതി ഗാമപ്പവേസേ ദിഗുണം കത്വാ സങ്ഘാടിയോ പാരുപനം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘ഏസ നയോ’’തി ഇമിനാ പമാണയുത്തേസു യത്ഥ കത്ഥചി ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം വിജഹതീതിആദിഅത്ഥം സങ്ഗണ്ഹാതി.

അഞ്ഞം പച്ഛിമപ്പമാണം നാമ നത്ഥീതി സുത്തേ ആഗതം നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. ഇദാനി തമേവ വിഭാവേതും ‘‘യഞ്ഹീ’’തിആദി വുത്തം, തം ന സമേതി, സങ്ഘാടിആദീനം മുട്ഠിപഞ്ചകാദിഹേട്ഠിമപ്പമാണസ്സ സുത്തേ അനാഗതത്താതി അധിപ്പായോ.

മഹന്തം വാ ഖുദ്ദകം കരോതീതി ഏത്ഥ അതിമഹന്തം ചീവരം മുട്ഠിപഞ്ചകാദിപച്ഛിമപ്പമാണയുത്തം കത്വാ സമന്തതോ ഛിന്ദനേനാപി വിച്ഛിന്ദനകാലേ ഛിജ്ജമാനട്ഠാനം ഛിദ്ദസങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതി അധിട്ഠാനം ന വിജഹതി ഏവാതി സിജ്ഝതി, ‘‘ഘടേത്വാ ഛിന്ദതി, ന ഭിജ്ജതീ’’തി വചനേന ച സമേതി. പരിക്ഖാരചോളം പന വികപ്പനുപഗപച്ഛിമപ്പമാണതോ ഊനം കത്വാ ഛിന്നം അധിട്ഠാനം വിജഹതി അധിട്ഠാനസ്സ അനിസ്സയത്താ. താനി പുന ബദ്ധാനി ഘടിതാനി അധിട്ഠാതബ്ബമേവാതി വേദിതബ്ബം. കേചി പന ‘‘വസ്സികസാടികചീവരേ ദ്വിധാ ഛിന്നേ യദിപി ഏകേകം ഖണ്ഡം പച്ഛിമപച്ഛിമപ്പമാണം പഹോതി, ഏകസ്മിംയേവ ഖണ്ഡേ അധിട്ഠാനം തിട്ഠതി, ന ഇതരേ, ‘‘ദ്വേ പന ന വട്ടന്തീ’’തി വുത്തത്താ. നിസീദനകണ്ഡുപ്പടിച്ഛാദീസുപി ഏസേവ നയോതി വദന്തി.

സമ്മുഖേ പവത്താ സമ്മുഖാതി പച്ചത്തവചനം, തഞ്ച വികപ്പനവിസേസനം, തസ്മാ ‘‘സമ്മുഖേ’’തി ഭുമ്മത്ഥേ നിസ്സക്കവചനം കത്വാപി അത്ഥം വദന്തി, അഭിമുഖേതി അത്ഥോ. അഥ വാ സമ്മുഖേന അത്തനോ വാചായ ഏവ വികപ്പനാ സമ്മുഖാവികപ്പനാ. പരമ്മുഖേന വികപ്പനാ പരമ്മുഖാവികപ്പനാതി കരണത്ഥേനാപി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ, അയമേവ പാളിയാ സമേതി. സന്നിഹിതാസന്നിഹിതഭാവന്തി ആസന്നദൂരഭാവം. ഏത്താവതാ നിധേതും വട്ടതീതി ഏത്തകേനേവ വികപ്പനാകിച്ചസ്സ നിട്ഠിതത്താ, അതിരേകചീവരം ന ഹോതീതി ദസാഹാതിക്കമേ ന നിസ്സഗ്ഗിയം ജനേതീതി അധിപ്പായോ. പരിഭുഞ്ജിതും…പേ… ന വട്ടതീതി സയം അപച്ചുദ്ധരണം പരിഭുഞ്ജനേ പാചിത്തിയം, അധിട്ഠാനേ പരേസം വിസ്സജ്ജനേ ദുക്കടഞ്ച സന്ധായ വുത്തം.

പരിഭോഗാദയോപി വട്ടന്തീതി പരിഭോഗവിസ്സജ്ജനഅധിട്ഠാനാനിപി. അപി-സദ്ദേന നിധേതുമ്പി വട്ടതീതി അത്ഥോ, ഏതേന ച പച്ചുദ്ധാരേപി കതേ ചീവരമ്പി വികപ്പിതചീവരമേവ ഹോതി, ന അതിരേകചീവരം. തം പന തിചീവരാദിനാമേന അധിട്ഠാതുകാമേന അധിട്ഠഹിതബ്ബം, ഇതരേന വികപ്പിതചീവരമേവ കത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. കേചി പന ‘‘യം വികപ്പിതചീവരം, തം യാവ അപരിഭോഗകാലാ അപച്ചുദ്ധരാപേത്വാവ നിദഹിതബ്ബം, പരിഭോഗകാലേ പന സമ്പത്തേ പച്ചുദ്ധരാപേത്വാ അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. യദി ഹി തതോ പുരേപി പച്ചുദ്ധരാപേയ്യ, പച്ചുദ്ധാരേനേവ വികപ്പനായ വിഗതത്താ അതിരേകചീവരം നാമ ഹോതി, ദസാഹാതിക്കമേ ച നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം. തസ്മാ യം അപരിഭുഞ്ജിത്വാവ ഠപേതബ്ബം, തദേവ വികപ്പേതബ്ബം, പച്ചുദ്ധാരേ ച കതേ അന്തോദസാഹേയേവ അധിട്ഠാതബ്ബം. യഞ്ച അട്ഠകഥായം ‘തതോ പഭുതി പരിഭോഗാദയോപി വട്ടന്തീ’തിആദി വുത്തം, തം പാളിയാ വിരുജ്ഝതീ’’തി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തമേവ. പാളിയഞ്ഹി ‘‘അന്തോദസാഹം അധിട്ഠേതി, വികപ്പേതീ’’തി (പാരാ. ൪൬൯) ച ‘‘സാമം ചീവരം വികപ്പേത്വാ അപച്ചുദ്ധാരണം പരിഭുഞ്ജേയ്യ പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൩൭൩) ച ‘‘അനാപത്തി സോ വാ ദേതി, തസ്സ വാ വിസ്സാസന്തോ പരിഭുഞ്ജതീ’’തി (പാചി. ൩൭൪) ച സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ, അട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘ഇമം ചീവരം വാ വികപ്പനം വാ പച്ചുദ്ധരാമീ’’തിആദിനാ പച്ചുദ്ധാരം അദസ്സേത്വാ ‘‘മയ്ഹം സന്തകം പരിഭുഞ്ജ വാ വിസ്സജ്ജേഹി വാ’’തി ഏവം അത്തനോ സന്തകത്തം അമോചേത്വാവ പരിഭോഗാദിവസേനേവ പച്ചുദ്ധാരസ്സ വുത്തത്താ, ‘‘തതോ പഭുതി പരിഭോഗാദയോപി വട്ടന്തീ’’തി അധിട്ഠാനം വിനാപി വിസും പരിഭോഗസ്സ, നിദഹനസ്സ ച വുത്തത്താ വികപ്പനാനന്തരമേവ പച്ചുദ്ധരാപേത്വാ അനധിട്ഠഹിത്വാ ഏവ തിചീവരവിരഹിതം വികപ്പനാരഹം ചീവരം പരിഭുഞ്ജിതും, നിദഹിതുഞ്ച ഇദം പാടേക്കം വിനയകമ്മന്തി ഖായതി. അപിച ബഹൂനം പത്താനം വികപ്പേതും, പച്ചുദ്ധാരേതുഞ്ച വുത്തത്താ പച്ചുദ്ധാരേന തേസം അതിരേകപത്തതാ ദസ്സിതാതി സിജ്ഝതി തേസു ഏകസ്സേവ അധിട്ഠാതബ്ബതോ. തസ്മാ അട്ഠകഥായം ആഗതനയേനേവ ഗഹേതബ്ബം.

പഞ്ഞത്തികോവിദോ ന ഹോതീതി ഏവം വികപ്പിതേ ‘‘അനന്തരമേവ ഏവം പച്ചുദ്ധരിതബ്ബ’’ന്തി വിനയകമ്മം ന ജാനാതി. തേനാഹ ‘‘ന ജാനാതി പച്ചുദ്ധരിതു’’ന്തി, ഇമിനാപി ചേതം വേദിതബ്ബം ‘‘വികപ്പനാനന്തരമേവ പച്ചുദ്ധാരോ കാതബ്ബോ’’തി.

അവിസേസേന വുത്തവചനന്തി തിചീവരാദീനം സാധാരണവചനേന വുത്തവചനം. യം പനേത്ഥ ‘‘വിരുദ്ധം വിയ ദിസ്സതീ’’തി വത്വാ തം വിരോധാസങ്കം നിവത്തേതും ‘‘തിചീവരസങ്ഖേപേന…പേ… വികപ്പനായ ഓകാസോ ദിന്നോ ഹോതീ’’തി വുത്തം, തം ‘‘അധിട്ഠേതി വികപ്പേതീ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തേപി തിചീവരമ്പി വികപ്പേതീതി അയമത്ഥോ ന സിജ്ഝതി, ‘‘തിചീവരം അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൫൮) വിസേസേത്വാ വുത്തത്താ. യം പന അധിട്ഠാതബ്ബം, തം അധിട്ഠാതി. യം തിചീവരവിരഹിതം, തം വികപ്പേതബ്ബം, തം വികപ്പേതീതി ഏവമത്ഥോ സിജ്ഝതീതി. തസ്മാ ഏത്ഥ പുബ്ബാപരവിരോധോ ന ദിസ്സതി സാമഞ്ഞവചനസ്സ വുത്താവസേസേയേവ അവതിട്ഠനതോ. യം പനേത്ഥ തിചീവരസ്സാപി വികപ്പനവിധിം ദസ്സേതും ‘‘തിചീവരം തിചീവരസങ്ഖേപേനാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ തിചീവരസങ്ഖേപേന പരിഹരിയമാനേസു ഏകമ്പി പച്ചുദ്ധരിത്വാ വികപ്പേതും ന വട്ടതി, തിചീവരതോ പന ഏകം വാ സകലമേവ വാ അപനേത്വാ അപരം തിചീവരം തിചീവരസങ്ഖേപേന പരിഹരിതുകാമസ്സ വാ തിചീവരാധിട്ഠാനം മുഞ്ചിത്വാ പരിക്ഖാരചോളവസേനേവ സബ്ബചീവരം പരിഭുഞ്ജിതുകാമസ്സ വാ പുരിമം അധിട്ഠിതചീവരം പച്ചുദ്ധരിത്വാ വികപ്പേതും വട്ടതീതി ഏവമധിപ്പായേന ‘‘തിചീവരേ ഏകേന ചീവരേന വിപ്പവസിതുകാമോ ഹോതീ’’തിആദി വുത്തം സിയാ, ഇച്ചേതം പാളിയാ സദ്ധിം സമേതി. അഥ പുനപി തദേവ തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠാതുകാമോ ഹുത്വാ വിപ്പവാസസുഖത്ഥം പച്ചുദ്ധരിത്വാ വികപ്പേതീതി ഇമിനാ അധിപ്പായേന വുത്തം സിയാ, തം ‘‘തിചീവരം അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൫൮) ഇമിനാ വചനേന ന സമേതി. യദി ഹി സേസചീവരാനി വിയ തിചീവരമ്പി പച്ചുദ്ധരിത്വാ വികപ്പേതബ്ബം സിയാ, ‘‘തിചീവരം അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതു’’ന്തി ഇദം വചനമേവ നിരത്ഥകം സിയാ സേസചീവരേഹി തിചീവരസ്സ വിസേസാഭാവാ. തസ്മാ ‘‘വികപ്പേതീ’’തി ഇദം തിചീവരവിരഹിതമേവ സന്ധായ വുത്തം. തിചീവരം പന വികപ്പേതും ന വട്ടതീതി വിഞ്ഞായതി, തേനേവ ദുതിയകഥിനസിക്ഖാപദസ്സ അനാപത്തിവാരേ ‘‘വികപ്പേതീ’’തി ഇദം ന വുത്തം, വീമംസിത്വാ യഥാ പാളിയാ സദ്ധിം ന വിരുജ്ഝതി, തഥാ ഏത്ഥ അധിപ്പായോ ഗഹേതബ്ബോ.

തുയ്ഹം ദേമീതിആദീസു പരിച്ചത്തത്താ മനസാ അസമ്പടിച്ഛന്തേപി സമ്പദാനഭൂതസ്സേവ സന്തകം ഹോതി, സോ ഇച്ഛിതക്ഖണേ ഗഹേതും ലഭതി. ഇത്ഥന്നാമസ്സാതി പരമ്മുഖേ ഠിതം സന്ധായ വദതി. യസ്സ പന രുച്ചതീതിആദി ഉഭോഹിപി പരിച്ചത്തതായ അസ്സാമികതം സന്ധായ വുത്തം.

‘‘തം ന യുജ്ജതീ’’തി ഇദം അന്തോദസാഹേ ഏവ വിസ്സാസഗ്ഗഹണം സന്ധായ അനാപത്തിവാരസ്സ ആഗതത്താ, ഇധ നിസ്സഗ്ഗിയചീവരസ്സ കപ്പിയഭാവകരണത്ഥം ലേസേന ഗഹിതത്താ ച വുത്തം, കേചി പന ‘‘പരേഹി സഭാഗേന അച്ഛിന്നേ, വിസ്സാസഗ്ഗഹിതേ ച പുന ലദ്ധേ ദോസോ ന ദിസ്സതീ’’തി വദന്തി. അനധിട്ഠാനേനാതി കായവാചാഹി കത്തബ്ബസ്സ അകരണേനാതി അധിപ്പായോ. ചീവരസ്സ അത്തനോ സന്തകതാ, ജാതിപമാണയുത്തതാ, ഛിന്നപലിബോധഭാവോ, അതിരേകചീവരതാ, ദസാഹാതിക്കമോതി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനി.

പഠമകഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ഉദോസിതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൭൩. ദുതിയേ അവിപ്പവാസേതി അവിപ്പവാസേ നിപ്ഫാദേതബ്ബേ, വിപ്പവാസദോസാഭാവേ സാധേതബ്ബേ കത്തബ്ബാ സമ്മുതീതി അത്ഥോ.

൪൭൫. പടിസിദ്ധപരിയാപന്നേനാതി വിപ്പവസിതും പടിസിദ്ധേസു തീസു ചീവരേസു അന്തോഗധേന, ഏകേന ച അവയവേ സമുദായോപചാരം ദസ്സേതി.

൪൭൮-൯. ഏത്താവതാതി ‘‘പരിക്ഖിത്തോ’’തി ഇമിനാ. ‘‘സഭായേതി ലിങ്ഗബ്യത്തയേന സഭാ വുത്താ’’തി വത്വാ പുന സയമ്പി ‘‘സഭായേ’’തി ഇമിനാ വോഹരന്തോ സഭാ-സദ്ദസ്സ പരിയായോ സഭായ-സദ്ദോ നപുംസകലിങ്ഗയുത്തോ അത്ഥീതി ദസ്സേതി. ‘‘സഭായന്തി ലിങ്ഗബ്യത്തയേന സഭാ വുത്താ’’തി വാ പാഠോ. ലിങ്ഗബ്യത്തയേന സഭാതി ച ലിങ്ഗന്തരയുത്തോ സഭാസദ്ദപരിയായോ സഭായസദ്ദോതി അത്ഥോ.

സഭായം ഗച്ഛതീതി സഭം ഗച്ഛതി. വസിതബ്ബം നത്ഥീതി ചീവരഹത്ഥപാസേയേവ വസിതബ്ബം നത്ഥീതി അത്ഥോ. തസ്സാതി വീഥിയാ. സഭായസ്സ ച ദ്വാരസ്സ ച ഹത്ഥപാസാ ന വിജഹിതബ്ബന്തി ഏത്ഥ സഭായദ്വാരാനമന്തരേ വീഥി ഗേഹാപി ഗഹിതാ ഏവ ഹോന്തി ആദിപരിയോസാനാനം ഗഹിതത്താ. ഏത്ഥ ച ദ്വാരവീഥിഘരേസു വസന്തേന ഗാമപ്പവേസനസഹസേയ്യാദിദോസം പരിഹരിത്വാ സുപടിച്ഛന്നതാദിയുത്തേനേവ ഭവിതബ്ബം, സഭാ പന യദി സബ്ബേസം വസനത്ഥായ സാലാസദിസാ കതാ, അന്തരാരാമേ വിയ യഥാസുഖം വസിതും വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. പരിക്ഖിത്തതായ ച ഏകൂപചാരതം, അപരിക്ഖിത്തതായ നാനൂപചാരതഞ്ച നിവേസനാദീസുപി അതിദിസന്തോ ആഹ ‘‘ഏതേനേവൂപായേനാ’’തിആദി. നിവേസനാദീനി ബഹിഗാമതോ സന്നിവിട്ഠാനി ഗഹിതാനി അന്തോഗാമേ ഠിതാനം ഗാമഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതത്താ. സബ്ബത്ഥാതി ഗാമനിഗമനിവേസനാദീസു പന്നരസസു. പരിക്ഖേപാദീതി ആദി-സദ്ദേന അപരിക്ഖേപസ്സേവ ഗഹണം, ന ഏകകുലാദീനമ്പി തേസം ഏകൂപചാരതാനാനൂപചാരതാനിമിത്തതാഭാവാ. ഏത്ഥ ച സത്ഥസ്സ കതിപാഹം കത്ഥചി നിവിട്ഠസ്സേവ പരിക്ഖേപോ ഹോതി, ന ഗച്ഛന്തസ്സ.

൪൮൨-൭. ഗാമതോ ബഹി ഇസ്സരാനം സമുദ്ദതീരാദീസു കതഭണ്ഡസാലാ ഉദോസിതോതി ആഹ ‘‘യാനാദീന’’ന്തിആദി. മുണ്ഡച്ഛദനപാസാദോതി നാതിഉച്ചോ ചന്ദികങ്ഗണയുത്തോ സിഖരകൂടമാലാദിവിരഹിതോ പാസാദോ.

൪൮൯. പരിയാദിയിത്വാതി അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ. നദീപരിഹാരോതി വിസുംഗാമാദീനം വിയ നദീപരിഹാരസ്സ അവുത്തത്താ ചീവരഹത്ഥപാസോ ഏവാതി വദന്തി, അഞ്ഞേ പന ‘‘ഇമിനാ അട്ഠകഥാവചനേന നദീപരിഹാരോപി വിസും സിദ്ധോ, നദിയാ ഹത്ഥപാസോ ന വിജഹിതബ്ബോ’’തി വദന്തി. വിഹാരസീമന്തി അവിപ്പവാസസീമം സന്ധായാഹ. ഏത്ഥ ച വിഹാരസ്സ നാനാകുലസന്തകഭാവേപി അവിപ്പവാസസീമാപരിച്ഛേദബ്ഭന്തരേ സബ്ബത്ഥ ചീവരഅവിപ്പവാസസമ്ഭവതോ തസ്സാ പധാനത്താ തത്ഥ സത്ഥപരിഹാരോ ന ലബ്ഭതീതി ‘‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ വസിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ‘‘സത്ഥസമീപേ’’തി ഇദം യഥാവുത്തം അബ്ഭന്തരപരിച്ഛേദവസേന വുത്തം. പാളിയം നാനാകുലസ്സ സത്ഥോ ഹോതി, സത്ഥേ ചീവരം നിക്ഖിപിത്വാ ഹത്ഥപാസാ ന വിജഹിതബ്ബന്തി ഏത്ഥ സത്ഥഹത്ഥപാസോ ഗഹിതോ.

൪൯൦. ഏകകുലസ്സ ഖേത്തേതി അപരിക്ഖിത്തം സന്ധായ വദതി.

൪൯൧-൪. വിഹാരോ നാമ ഉപചാരസീമാ. തത്ഥ യസ്മിം വിഹാരേതി തസ്സ അന്തോപരിവേണാദിം സന്ധായ വുത്തം, ഏകകുലാദിസന്തകതാ ചേത്ഥ കാരാപകാനം വസേന. ഛായായ ഫുട്ഠോകാസസ്സാതി ഉജുകം അവക്ഖിത്തലേഡ്ഡുപാതബ്ഭന്തരം സന്ധായ വദതി.

അഗമനപഥേതി തദഹേവ ഗന്ത്വാ നിവത്തേതും ന സക്കുണേയ്യകേ സമുദ്ദമജ്ഝേ യേ ദീപകാ, തേസൂതി യോജനാ. ഇതരസ്മിന്തി പുരത്ഥിമദിസായ ചീവരേ. ‘‘ഉപോസഥകാലേ…പേ… വഡ്ഢതീ’’തി ഇമിനാ ചീവരവിപ്പവാസസത്തബ്ഭന്തരതോ സമാനസംവാസായ സത്തബ്ഭന്തരസീമായ അച്ചന്തവിസദിസതം ദസ്സേതി. തഥാ ഹി ബഹൂസു ഭിക്ഖൂസു ഏകതോ നിസീദിത്വാ സമന്താ സത്തബ്ഭന്തരപരിച്ഛേദേസു യഥാസകം ചീവരം ഠപേത്വാ പരിഹരന്തേസു ഏകേകസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിസിന്നോകാസതോ പട്ഠായ പച്ചേകം സത്തബ്ഭന്തരസ്സ പരിച്ഛേദോ അഞ്ഞമഞ്ഞവിസദിസോ അനേകവിധോ ഹോതി, ന ഏകോ പരിസപരിയന്തതോ പട്ഠായ അനിമിതബ്ബത്താ. തേനേവ തത്ഥ പരിസവസേന വുഡ്ഢി, ഹാനി വാ ന ഹോതി, ന ഏവം സത്തബ്ഭന്തരസീമായ. സാ ഹി യോജനികായപി പരിസപരിയന്തതോവ പട്ഠായ സമന്താ സത്തബ്ഭന്തരപഅച്ഛിന്നാ ഏകാവ ഹോതി. തേനേവ സാ പരിസവസേന വഡ്ഢതി, ഹായതി ച, തസ്മാ അഞ്ഞാവ സത്തബ്ഭന്തരസീമാ അഞ്ഞോ സത്തബ്ഭന്തരതോ പരിച്ഛിന്നോ ചീവരവിപ്പവാസപരിഹാരോ അബ്ഭോകാസോതി വേദിതബ്ബം. യഞ്ചേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം ഖന്ധകേ സീമാകഥായമേവ (മഹാവ. ൧൪൩) വക്ഖാമ.

൪൯൫. നദിം ഓതരതീതി ഹത്ഥപാസം മുഞ്ചിത്വാ ഓതരതി. ബഹിഗാമേ ഠപേത്വാതി അപാരുപിതബ്ബതായ വുത്തം. വിനയകമ്മം കാതബ്ബന്തി ഉത്തരാസങ്ഗേ ച ബഹിഗാമേ ഠപിതസങ്ഘാടിയഞ്ച പഠമം വിനയകമ്മം കത്വാ പച്ഛാ ഉത്തരാസങ്ഗം നിവാസേത്വാ അന്തരവാസകേ കാതബ്ബം. ഏത്ഥ ച ബഹിഗാമേ ഠപിതസ്സാപി വിനയകമ്മവചനതോ പരമ്മുഖാപി ഠിതം വിസ്സജ്ജിതും, നിസ്സട്ഠം ദാതുഞ്ച വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. ദഹരാനം ഗമനേ സഉസ്സാഹത്താ ‘‘നിസ്സയോ പന ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതീ’’തി വുത്തം. മുഹുത്തം…പേ… പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി സഉസ്സാഹത്തേ ഗമനസ്സ ഉപച്ഛിന്നത്താ വുത്തം. തേസം പന പുരാരുണാവ ഉട്ഠഹിത്വാ സഉസ്സാഹേന ഗച്ഛന്താനം അരുണേ അന്തരാ ഉട്ഠിതേപി ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതി ‘‘യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ സയന്തീ’’തി വുത്തത്താ. തേനേവ ‘‘ഗാമം പവിസിത്വാ…പേ… ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതീ’’തി വുത്തം. അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ വചനം അഗ്ഗഹേത്വാതിആദിമ്ഹി സഉസ്സാഹത്താ ഗമനക്ഖണേ പടിപ്പസ്സദ്ധി ന വുത്താ. ധേനുഭയേനാതി തരുണവച്ഛഗാവീനം അഭിധാവിത്വാ സിങ്ഗേന പഹരണഭയേന. നിസ്സയോ ച പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി ഏത്ഥ ധേനുഭയാദീഹി ഠിതാനം യാവ ഭയവൂപസമാ ഠാതബ്ബതോ ‘‘അന്തോഅരുണേയേവ ഗമിസ്സാമീ’’തി നിയമേതും അസക്കുണേയ്യത്താ വുത്തം. യത്ഥ പന ഏവം നിയമേതും സക്കാ, തത്ഥ അന്തരാരുണേ ഉഗ്ഗതേപി നിസ്സയോ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതി ഭേസജ്ജത്ഥായ ഗാമപ്പവിട്ഠദഹരാനം വിയ. അന്തോസീമായം ഗാമന്തി അവിപ്പവാസസീമാസമ്മുതിതോ പച്ഛാ പതിട്ഠാപിതഗാമം സന്ധായ വദതി ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച ഠപേത്വാ സമ്മന്നിതബ്ബതോ. പവിട്ഠാനന്തി ആചരിയന്തേവാസികാനം വിസും വിസും ഗതാനം അവിപ്പവാസസീമത്താ നേവ ചീവരാനി നിസ്സഗ്ഗിയാനി ഹോന്തി, സഉസ്സാഹതായ നിസ്സയോ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. അന്തരാമഗ്ഗേതി ധമ്മം സുത്വാ ആഗച്ഛന്താനം അന്തരാമഗ്ഗേ.

‘‘ഇധ അപച്ചുദ്ധരണ’’ന്തി ഇമിനാ അധിട്ഠാനവികപ്പനാനി വിയ പച്ചുദ്ധരണമ്പി കായേന വാ വാചായ വാ കത്തബ്ബന്തി ദസ്സേതി. കായവാചാഹി കത്തബ്ബസ്സ അകരണതോതി ഇദം കായവാചാസമുട്ഠാനം വുത്തം. അധിട്ഠിതതിചീവരതാ, അനത്ഥതകഥിനതാ, അലദ്ധസമ്മുതിതാ, രത്തിവിപ്പവാസോതി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

ഉദോസിതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. തതിയകഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൯൭. തതിയേ പാളിയം ചീവരപച്ചാസാ നിക്ഖിപിതുന്തി ചീവരപച്ചാസായ സതിയാ നിക്ഖിപിതുന്തി അത്ഥോ. നിട്ഠിതചീവരസ്മിം ഭിക്ഖുനാതി ഏത്ഥ ദുതിയകഥിനേ വിയ സാമിവസേനേവ കരണവചനസ്സ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൪൯൯-൫൦൦. തുയ്ഹം ദമ്മീതി ദിന്നന്തി ‘‘തുയ്ഹം, ഭന്തേ, അകാലചീവരം ദമ്മീ’’തി ഏവം ദിന്നം, ഏതമ്പി കാലേ ആദിസ്സ ദിന്നം നാമ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ഇദം പന അട്ഠകഥാവചനം, പാളിയം ‘‘കാലേപി ആദിസ്സ ദിന്ന’’ന്തി ഇദഞ്ച ‘‘അകാലചീവര’’ന്തി വചനസാമഞ്ഞതോ ലബ്ഭമാനം സബ്ബമ്പി ദസ്സേതും അത്ഥുദ്ധാരവസേന വുത്തം പഠമഅനിയതേ സോതസ്സ രഹോ വിയ. സങ്ഘസ്സ ഹി കാലേപി ആദിസ്സ ദിന്നം അകാലേ ഉപ്പന്നചീവരം വിയ സമ്മുഖീഭൂതേഹി വുത്ഥവസ്സേഹി, അവുത്ഥവസ്സേഹി ച സബ്ബേഹിപി ഭാജേതബ്ബതാസാമഞ്ഞേന അകാലചീവരം നാമ ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം അത്ഥുദ്ധാരവസേന പാളിയം ‘‘കാലേപി ആദിസ്സ ദിന്ന’’ന്തി വുത്തം, ന പന ‘‘തതോ ഭാജേത്വാ ലദ്ധചീവരമ്പി അകാലേ ലദ്ധചീവരമ്പി വുത്ഥവസ്സാനം ഏകമാസപരിഹാരം, പഞ്ചമാസപരിഹാരം വാ ന ലഭതി, പച്ചാസാചീവരേ അസതി ദസാഹപരിഹാരമേവ ലഭതീ’’തി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം, അട്ഠകഥായമ്പി ‘‘ആദിസ്സ ദിന്ന’’ന്തി വചനസാമഞ്ഞതോ ലബ്ഭമാനം സബ്ബം അത്ഥുദ്ധാരവസേന ദസ്സേതും ‘‘ഏകപുഗ്ഗലസ്സ വാ ഇദം തുയ്ഹം ദമ്മീതി ദിന്ന’’ന്തി വുത്തം, ന പന തഥാലദ്ധം വാ അകാലേ ലദ്ധം വാ അനത്ഥതകഥിനാനം ദസാഹബ്ഭന്തരേ അധിട്ഠാതബ്ബന്തി ദസ്സേതുന്തി വേദിതബ്ബം ഇതരഥാ പാളിഅട്ഠകഥാഹി വിരുജ്ഝനതോ. തഥാ ഹി അച്ചേകചീവരസിക്ഖാപദേ അകാലേ ഉപ്പന്നമ്പി അച്ചേകചീവരം ‘‘യാവചീവരകാലസമയം നിക്ഖിപിതബ്ബ’’ന്തി (പാരാ. ൬൪൮) വുത്തം, തസ്സ അട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘പവാരണമാസസ്സ ജുണ്ഹപക്ഖപഞ്ചമിയം ഉപ്പന്നസ്സ അച്ചേകചീവരസ്സ അനത്ഥതേ കഥിനേ ഏകാദസദിവസാധികോ മാസോ, അത്ഥതേ കഥിനേ ഏകാദസദിവസാധികാ പഞ്ച മാസാ ച പരിഹാരോ വുത്തോ, തമേവ പരിഹാരം സന്ധായ ‘ഛട്ഠിതോ പട്ഠായ പന ഉപ്പന്നം അനച്ചേകചീവരമ്പി പച്ചുദ്ധരിത്വാ ഠപിതചീവരമ്പി ഏതം പരിഹാരം ലഭതിയേവാ’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൬൪൬-൬൪൯) വുത്തം. തസ്മാ കാലേപി അകാലേപി ച യഥാതഥാ ലദ്ധം അതിരേകചീവരം വുത്ഥവസ്സാനം ഏകമാസം, പഞ്ചമാസം വാ യഥാരഹം പരിഹാരം ലഭതി ഏവാതി ഗഹേതബ്ബം.

ഏവം പന അവത്വാ പദഭാജനം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ ഏവന്തി യം അട്ഠകഥായം ‘‘തതോ ചേ ഉത്തരീ’’തി ഇമസ്സ മാസപരമതോ ഉത്തരീതി അത്ഥോ വുത്തോ, തം പരാമസതി. പദഭാജനിയം ഏവമത്ഥം അവത്വാ അഞ്ഞഥാ അത്ഥോ വുത്തോതി അധിപ്പായോ. താവ ഉപ്പന്നം പച്ചാസാചീവരന്തി പച്ചത്തവചനം. ‘‘മൂലചീവര’’ന്തി ഇദം ഉപയോഗവചനം. അത്തനോ ഗതികം കരോതീതി അനന്തരാ ദുതിയദിവസാദീസു ഉപ്പന്നം പച്ചാസാചീവരം മാസപരമം മൂലചീവരം ഠപേതും അദത്വാ അത്തനോ ദസാഹപരമതായ ഏവ പതിട്ഠാപേതീതി അത്തനോ ഗതികം കരോതീതി. തതോ ഉദ്ധം മൂലചീവരന്തി ഏത്ഥ പന മൂലചീവരന്തി പച്ചത്തവചനം. തഞ്ഹി വീസതിമദിവസതോ ഉദ്ധം ദ്വാവീസതിമദിവസാദീസു ഉപ്പന്നം പച്ചാസാചീവരം അത്തനാ സദ്ധിം ഏകതോ സിബ്ബേത്വാ ഘടിതം ദസാഹപരമം ഗന്തും അദത്വാ നവാഹപരമതാദിവസേന അത്തനോ ഗതികം കരോതി, ഏകതോ അസിബ്ബേത്വാ വിസും ഠപിതം പന പച്ചാസാചീവരം ദസാഹപരമമേവ.

പാളിയം ദസാഹാതി ദസാഹേന. ഏകാദസേ ഉപ്പന്നേതിആദീസു ഏകാദസാഹേ ഉപ്പന്നേതിആദിനാ അത്ഥോ, അയമേവ വാ പാഠോ ഗഹേതബ്ബോ. ഏകവീസേ ഉപ്പന്നേ…പേ… നവാഹാ കാരേതബ്ബന്തിആദി പച്ചാസാചീവരസ്സ ഉപ്പന്നദിവസം ഠപേത്വാ വുത്തം. തേനേവ ‘‘തിംസേ…പേ… തദഹേവ അധിട്ഠാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ‘‘അഞ്ഞം പച്ചാസാചീവരം…പേ… കാരേതബ്ബ’’ന്തി ഇദം സതിയാ ഏവ പച്ചാസായ വുത്തം. സചേ പന ‘‘ഇതോ പട്ഠായ ചീവരം ന ലഭിസ്സാമീ’’തി ഇച്ഛിതട്ഠാനതോ പച്ചാസായ ഉപച്ഛിന്നായ അഞ്ഞത്ഥാപി യേന കേനചി ഉപായേന പച്ചാസം ഉപ്പാദേതി, മൂലചീവരം ന അധിട്ഠാതബ്ബം, സബ്ബഥാ പച്ചാസായ ഉപച്ഛിന്നായ ദസാഹാതിക്കന്തം മൂലചീവരം തദഹേവ അധിട്ഠാതബ്ബം. പച്ചാസാചീവരമ്പി പരിക്ഖാരചോളം അധിട്ഠാതബ്ബന്തി പഠമതരം ഉപ്പന്നം വിസഭാഗം സന്ധായ വദതി. അഞ്ഞമഞ്ഞന്തി അഞ്ഞം അഞ്ഞം, അയമേവ വാ പാഠോ. അങ്ഗം പനേത്ഥ പഠമകഥിനേ വുത്തസദിസമേവ. കേവലഞ്ഹി തത്ഥ ദസാഹാതിക്കമോ, ഇധ മാസാതിക്കമോതി അയം വിസേസോ.

തതിയകഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. പുരാണചീവരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൦൩-൫. ചതുത്ഥേ പാളിയം ഭത്തവിസ്സഗ്ഗന്തി ഭത്തസ്സ ഉദരേ വിസ്സജ്ജനം, പവേസനം അജ്ഝോഹരണം ഭത്തകിച്ചന്തി അത്ഥോ, ഭോജനപരിയോസാനേന ഭത്തസ്സ വിസ്സജ്ജനന്തിപി വദന്തി. തത്ഥ നാമ ത്വന്തി സോ നാമ ത്വം, തായ നാമ ത്വന്തി വാ അത്ഥോ. പിതാ ച മാതാ ച പിതരോ, പിതൂനം പിതാ ച മാതാ ച പിതാമഹാ, തേ ഏവ യുഗളട്ഠേന യുഗോ, തസ്മാ യാവ സത്തമാ പിതാമഹയുഗാ പിതാമഹാവട്ടാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏവഞ്ഹി പിതാമഹഗ്ഗഹണേന മാതാമഹോ ച പിതാമഹീ മാതാമഹീ ച ഗഹിതാവ ഹോന്തി. സത്തമയുഗതോ പരം ‘‘അഞ്ഞാതകാ’’തി വേദിതബ്ബം. യാതി ഭിക്ഖുനീ. പിതു മാതാ പിതാമഹീ, മാതു പിതാ മാതാമഹോ.

പയോഗേ പയോഗേ ഭിക്ഖുസ്സ ദുക്കടന്തി ‘‘ധോവാ’’തി ആണാപനവാചായ ഏകായ ഏവ തദനുഗുണസ്സ സബ്ബസ്സാപി പയോഗസ്സ ആണത്തത്താ വുത്തം.

൫൦൬. തദവിനാഭാവതോ ധോവനസ്സ ‘‘കായവികാരം കത്വാ’’തി ച ‘‘അന്തോദ്വാദസഹത്ഥേ’’തി ച വുത്തത്താ കായേന ധോവാപേതുകാമതം അപ്പകാസേത്വാ ദാനഖിപനപേസനാദിം കരോന്തസ്സ ച ദ്വാദസഹത്ഥം ഉപചാരം മുഞ്ചിത്വാ ബഹി ഠത്വാ കായവാചാഹി ആണാപേത്വാ ഖിപനപേസനാദിം കരോന്തസ്സ ച അനാപത്തി ഏവ.

ഏകേന വത്ഥുനാതി പഠമകതേന. പഞ്ചസതാനി പമാണം ഏതാസന്തി പഞ്ചസതാ. ഭിക്ഖുഭാവതോ പരിവത്തലിങ്ഗാപി ഭിക്ഖുനീ ഭിക്ഖൂനം സന്തികേ ഏകതോഉപസമ്പന്നാ ഏവ.

൫൦൭. താവകാലികം ഗഹേത്വാതി അത്തനാ കതിപാഹം പാരുപനാദിഅത്ഥായ താവകാലികം യാചിത്വാ. പുരാണചീവരതാ, ഉപചാരേ ഠത്വാ അഞ്ഞാതികായ ഭിക്ഖുനിയാ ആണാപനം, തസ്സാ ധോവാപനാദീനി ചാതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

പുരാണചീവരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ചീവരപടിഗ്ഗഹണസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൦൮. പഞ്ചമേ അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേതി ഗണമ്ഹാ ഓഹീയനസിക്ഖാപദേ (പാചി. ൬൯൧-൬൯൨) അപഞ്ഞത്തേ. കോട്ഠാസസമ്പത്തീതി കേസാദിപഞ്ചകോട്ഠാസാനം കല്യാണതാ. ഹത്ഥതലേയേവ ദസ്സേത്വാതി ഹത്ഥതലതോ സേസകായസ്സ അദസ്സനം ദീപേതി.

൫൧൦. വിഹത്ഥതായാതി വിഹതതായ, അമിസ്സിതതായ അപടിസരണതായാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘സമഭിതുന്നത്താ’’തി, ബ്യധിതത്താതി അത്ഥോ. പരിവത്തേതബ്ബം പരിവത്തം, തദേവ പാരിവത്തകം, പരിവത്തേത്വാ ദിയ്യമാനന്തി അത്ഥോ.

പുരിമസിക്ഖാപദേ വിയ ഇധ ദ്വാദസഹത്ഥോ ഉപചാരനിയമോ നത്ഥീതി ആഹ ‘‘ഉപചാരം മുഞ്ചിത്വാ’’തി. അഞ്ഞത്ര പാരിവത്തകാതി യം അന്തമസോ ഹരീടകഖണ്ഡമ്പി ദത്വാ വാ ‘‘ദസ്സാമീ’’തി ആഭോഗം കത്വാ വാ പരിവത്തകം ഗണ്ഹാതി, തം ഠപേത്വാ. ‘‘തം അചിത്തകഭാവേന ന സമേതീ’’തി ഇമിനാ ഞാതിഭാവാജാനനാദീസു വിയ ഭിക്ഖുനീഭാവാജാനനാദിവസേനാപി അചിത്തകതം പകാസേതി.

൫൧൩-൪. തികഞ്ച തം പാചിത്തിയഞ്ചാതി തികപാചിത്തിയം, പാചിത്തിയതികന്തി അത്ഥോ. പത്തത്ഥവികാദീതി അനധിട്ഠാനുപഗം സന്ധായ വദതി. കോ പന വാദോ പത്തത്ഥവികാദീസൂതി മഹതിയാപി താവ ഭിസിച്ഛവിയാ അനധിട്ഠാനുപഗത്താ അനാപത്തി, വികപ്പനുപഗപച്ഛിമപ്പമാണവിരഹിതതായ അനധിട്ഠാതബ്ബേസു കിമേവ വത്തബ്ബന്തി ദസ്സേതി. പത്തത്ഥവികാദീനി പന വികപ്പനുപഗപച്ഛിമാനി ഗണ്ഹിതും ന വട്ടതി ഏവ. പടിഗ്ഗഹണം കിരിയാ, അപരിവത്തനം അകിരിയാ. വികപ്പനുപഗചീവരതാ, പാരിവത്തകാഭാവോ, അഞ്ഞാതികായ ഹത്ഥതോ ഗഹണന്തി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

ചീവരപടിഗ്ഗഹണസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൧൫. ഛട്ഠേ പടു ഏവ പട്ടോ. പാളിയം ധമ്മനിമന്തനാതി സമണേസു വത്തബ്ബാചാരധമ്മമത്തവസേന നിമന്തനാ, ദാതുകാമതായ കതനിമന്തനാ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. തേനേവ ‘‘വിഞ്ഞാപേസ്സതീ’’തി വുത്തം. അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതതോ ഹി വിഞ്ഞത്തി നാമ ഹോതി.

൫൧൭. ‘‘തിണേന വാ പണ്ണേന വാ പടിച്ഛാദേത്വാ ആഗന്തബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ ഭൂതഗാമവികോപനം അനുഞ്ഞാതന്തി ആഹ ‘‘നേവ ഭൂതഗാമപാതബ്യതായാ’’തിആദി. പഠമം സുദ്ധചിത്തേന ലിങ്ഗം ഗഹേത്വാ പച്ഛാ ലദ്ധിം ഗണ്ഹന്തോപി തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ഏവാതി ആഹ ‘‘നിവാസേത്വാപി ലദ്ധി ന ഗഹേതബ്ബാ’’തി.

യം ആവാസം പഠമം ഉപഗച്ഛതീതി ഏത്ഥാപി വിഹാരചീവരാദിഅത്ഥായ പവിസന്തേനപി തിണാദീഹി പടിച്ഛാദേത്വാവ ഗന്തബ്ബം, ന ത്വേവ നഗ്ഗേന ആഗന്തബ്ബന്തി സാമഞ്ഞതോ ദുക്കടസ്സ വുത്തത്താ. ചിമിലികാഹീതി പടപിലോതികാഹി. പരിഭോഗേനേവാതി അഞ്ഞം ചീവരം അലഭിത്വാ പരിഭുഞ്ജനേന. പരിഭോഗജിണ്ണന്തി യഥാ തം ചീവരം പരിഭുഞ്ജിയമാനം ഓഭഗ്ഗവിഭഗ്ഗതായ അസാരുപ്പം ഹോതി, ഏവം ജിണ്ണം.

൫൨൧. അഞ്ഞസ്സത്ഥായാതി ഏത്ഥാപി ‘‘ഞാതകാനം പവാരിതാന’’ന്തി ഇദം അനുവത്തതി ഏവാതി ആഹ ‘‘അത്തനോ ഞാതകപവാരിതേ’’തിആദി. ഇധ പന അഞ്ഞസ്സ അച്ഛിന്നനട്ഠചീവരസ്സ അത്ഥായ അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതേ വിഞ്ഞാപേന്തസ്സ നിസ്സഗ്ഗിയേന അനാപത്തീതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ, ഇതരഥാ ‘‘ഞാതകാനം പവാരിതാന’’ന്തി ഇമിനാ വിസേസോ ന ഭവേയ്യ. തേനേവ അനന്തരസിക്ഖാപദേ വക്ഖതി ‘‘അട്ഠകഥാസു പന ഞാതകപരിവാതട്ഠാനേ…പേ… പമാണമേവ വട്ടതീതി വുത്തം, തം പാളിയാ ന സമേതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൨൬) ച ‘‘യസ്മാ പനിദം സിക്ഖാപദം അഞ്ഞസ്സത്ഥായ വിഞ്ഞാപനവത്ഥുസ്മിംയേവ പഞ്ഞത്തം, തസ്മാ ഇധ ‘അഞ്ഞസ്സത്ഥായാ’തി ന വുത്ത’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൨൬) ച. വികപ്പനുപഗചീവരതാ, സമയാഭാവോ, അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തി, തായ പടിലാഭോതി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. തതുത്തരിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൨൨-൫൨൪. സത്തമേ പാളിയം പഗ്ഗാഹികസാലന്തി ദുസ്സാപണം. തഞ്ഹി വാണിജകേഹി ദുസ്സാനി പഗ്ഗഹേത്വാ ദസ്സനട്ഠാനതായ ‘‘പഗ്ഗാഹികസാലാ’’തി വുച്ചതി. അസ്സ ചീവരസ്സാതി സാദിതബ്ബചീവരസ്സ. ‘‘തിചീവരികേനാ’’തി ഇമിനാ അച്ഛിന്നതിചീവരതോ അഞ്ഞസ്സ വിഹാരാദീസു നിഹിതസ്സ ചീവരസ്സ അഭാവം ദസ്സേതി. യദി ഭവേയ്യ, വിഞ്ഞാപേതും ന വട്ടേയ്യ. താവകാലികം നിവാസേത്വാ അത്തനോ ചീവരം ഗാഹേതബ്ബം, താവകാലികമ്പി അലഭന്തസ്സ ഭൂതഗാമവികോപനം കത്വാ തിണപണ്ണേഹി ഛദനം വിയ വിഞ്ഞാപനമ്പി വട്ടതി ഏവ. അഞ്ഞേനാതി അച്ഛിന്നഅസബ്ബചീവരേന. ദ്വേ നട്ഠാനീതി അധികാരതോ വുത്തം ‘‘ദ്വേ സാദിതബ്ബാനീ’’തി.

൫൨൬. പാളിയാ ന സമേതീതി ‘‘അനാപത്തി ഞാതകാനം പവാരിതാന’’ന്തി ഇമായ പാളിയാ ന സമേതി തതുത്തരിവിഞ്ഞാപനആപത്തിപ്പസങ്ഗേ ഏവ വുത്തത്താ. ‘‘അഞ്ഞസ്സത്ഥായാതി ന വുത്ത’’ന്തി ഇദം അഞ്ഞസ്സത്ഥായ തതുത്തരി വിഞ്ഞാപനേ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം ഹോതീതി ഇമമത്ഥം ദീപേതി, തഞ്ച പാചിത്തിയം യേസം അത്ഥായ വിഞ്ഞാപേതി, തേസം വാ സിയാ, വിഞ്ഞാപകസ്സേവ വാ, ന താവ തേസം തേഹി അവിഞ്ഞാപിതത്താ, നാപി വിഞ്ഞാപകസ്സ അത്താനം ഉദ്ദിസ്സ അവിഞ്ഞാപിതത്താ. തസ്മാ അഞ്ഞസ്സത്ഥായ വിഞ്ഞാപേന്തസ്സാപി നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം ന ദിസ്സതി. പാളിയം പന ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ അത്തനോ സാദിയനപടിബദ്ധതാവസേന പവത്തത്താ ‘‘അഞ്ഞസ്സത്ഥായാ’’തി അനാപത്തിവാരേ ന വുത്തന്തി വദന്തി, തഞ്ച യുത്തം വിയ ദിസ്സതി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. തതുത്തരിചീവരതാ, അച്ഛിന്നാദികാരണതാ, അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തി, തായ ച പടിലാഭോതി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

തതുത്തരിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. പഠമഉപക്ഖടസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൨൮-൫൩൧. അട്ഠമേ യോ കത്താതി ദായകം സന്ധായ വുത്തം. പടോ ഏവ പടകോ. ‘‘അപ്പഗ്ഘം ചേതാപേതീ’’തി ഇദം നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയാ അനാപത്തിം സന്ധായ വുത്തം, വിഞ്ഞത്തിപച്ചയാ പന ദുക്കടമേവ. ‘‘പുബ്ബേ അപ്പവാരിതോ’’തി ഹി സുത്തേ വിഞ്ഞത്തികാരണം വുത്തം. മാതികാട്ഠകഥായമ്പി ‘‘ചീവരേ ഭിയ്യോകമ്യതാ, അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തി, തായ ച പടിലാഭോതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനീ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ഉപക്ഖടസിക്ഖാപദ) അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിതാ പകാസിതാ, കേചി പന ‘‘ദായകേന ദാതുകാമോമ്ഹീതി അത്തനോ സന്തികേ അവുത്തേപി യദഗ്ഘനകം സോ ദാതുകാമോ, തദഗ്ഘനകം ആഹരാപേതും വട്ടതി ഏവാ’’തി വദന്തി, തം രാജസിക്ഖാപദട്ഠകഥായപി ന സമേതി, ദൂതേന വാ ദായകേന വാ ‘‘ആയസ്മന്തം ഉദ്ദിസ്സ ചീവരചേതാപന്നം ആഭത’’ന്തി ആരോചിതേപി മുഖവേവടിയകപ്പിയകാരകാദീനം സന്തികാ ആഹരാപനസ്സ തത്ഥ പടിക്ഖിത്തത്താ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘ഇമേ ദ്വേ അനിദ്ദിട്ഠകപ്പിയകാരകാ നാമ, ഏതേസു അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതേസു വിയ പടിപജ്ജിതബ്ബം…പേ… ന കിഞ്ചി വത്തബ്ബാ. ദേസനാമത്തമേവ ചേതം ‘ദൂതേന ചീവരചേതാപന്നം പഹിണേയ്യാ’തി സയം ആഹരിത്വാപി പിണ്ഡപാതാദീനം അത്ഥായ ദദന്തേസുപി ഏസേവ നയോ’’തി. മുഖവേവടിയകപ്പിയകാരകാദയോ ഹി ദായകേന പരിച്ചത്തേപി വത്ഥുമ്ഹി ‘‘അസുകസ്സ സന്തികേ ചീവരപിണ്ഡപാതാദിം ഗണ്ഹഥാ’’തി അനിദ്ദിട്ഠത്താ ഏവ ‘‘ന കിഞ്ചി വത്തബ്ബാ’’തി വുത്തം, ന പന തസ്സ വത്ഥുനോ മുഖവേവടിയാദീനം സന്തകത്താ, തസ്മാ ഇധാപി ദായകേന വാ ദൂതേന വാ ‘‘യം ഇച്ഛഥ, തം വദഥാ’’തി അപ്പവാരിതസ്സ വദതോ ദുക്കടമേവ. അഗ്ഘവഡ്ഢനകന്തി ചീവരേ അഗ്ഘവഡ്ഢനകം നിസ്സായ പവത്തം ഇദം സിക്ഖാപദം, ന പിണ്ഡപാതാദീസു തേസു അഗ്ഘവഡ്ഢനസ്സ ദുക്കടമത്തത്താ, പണീതപിണ്ഡപാതേ സുദ്ധികപാചിത്തിയത്താ ചാതി ഗഹേതബ്ബം. തേനേവ ‘‘ചീവരേ ഭിയ്യോകമ്യതാ’’തി അങ്ഗം വുത്തം.

പഠമഉപക്ഖടസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ദുതിയഉപക്ഖടസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൩൩. നവമേ പാളിയം പച്ചേകചീവരചേതാപന്നാതി പച്ചേകം നിയമേത്വാ ചീവരചേതാപന്നാ, ഏകേകേന വിസും വിസും നിയമിതാ ചീവരചേതാപന്നാതി അത്ഥോ. ഉഭോവ സന്താ ഏകേനാതി ഉഭോ ഏകതോവ സന്താ, ഉഭോ ഏകതോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ.

ദുതിയഉപക്ഖടസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. രാജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൩൭. ദസമേ ‘‘അജ്ജണ്ഹോ’’തി ‘‘അജ്ജ നോ’’തി വത്തബ്ബേ ഹ-കാരാഗമം, ന-കാരസ്സ ച ണ-കാരം കത്വാ വുത്തോതി ആഹ ‘‘അജ്ജ ഏകദിവസം അമ്ഹാക’’ന്തി.

൫൩൮-൯. യം വുത്തം മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. രാജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘ഇമിനാ ചീവരചേതാപന്നേന ചീവരം ചേതാപേത്വാ ഇത്ഥന്നാമം ഭിക്ഖും ചീവരേന അച്ഛാദേഹീതി ഇദം ആഗമനസുദ്ധിം ദസ്സേതും വുത്തം, സചേ ഹി ‘ഇദം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേഹീ’തി പേസേയ്യ, ആഗമനസ്സ അസുദ്ധത്താ അകപ്പിയവത്ഥും ആരബ്ഭ ഭിക്ഖുനാ കപ്പിയകാരകോപി നിദ്ദിസിതബ്ബോ ന ഭവേയ്യാ’’തി, തം നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥുദുക്കടവത്ഥുഭൂതം അകപ്പിയചീവരചേതാപന്നം ‘‘അസുകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേഹീ’’തി ഏവം ആഗമനസുദ്ധിയാ അസതി, സിക്ഖാപദേ ആഗതനയേന ദൂതവചനേ ച അസുദ്ധേ സബ്ബഥാ പടിക്ഖേപോ ഏവ കാതും വട്ടതി, ന പന ‘‘ചീവരഞ്ച ഖോ മയം പടിഗ്ഗണ്ഹാമാ’’തി വത്തും, തദനുസാരേന ന വേയ്യാവച്ചകരഞ്ച നിദ്ദിസിതും ആഗമനദൂതവചനാനം ഉഭിന്നം അസുദ്ധത്താ. പാളിയം ആഗതനയേന പന ആഗമനസുദ്ധിയാ സതി ദൂതവചനേ അസുദ്ധേപി സിക്ഖാപദേ ആഗതനയേന സബ്ബം കാതും വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തേന ച യഥാ ദൂതവചനാസുദ്ധിയമ്പി ആഗമനേ സുദ്ധേ വേയ്യാവച്ചകരമ്പി നിദ്ദിസിതും വട്ടതി, ഏവം ആഗമനാസുദ്ധിയമ്പി ദൂതവചനേ സുദ്ധേ വട്ടതി ഏവാതി അയമത്ഥോ അത്ഥതോ സിദ്ധോവ ഹോതി, ഉഭയസുദ്ധിയം വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി ഉഭയാസുദ്ധിപക്ഖമേവ സന്ധായ മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. രാജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘കപ്പിയകാരകോപി നിദ്ദിസിതബ്ബോ ന ഭവേയ്യാ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

യം പനേത്ഥ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൫൩൭-൫൩൯) ‘‘ആഗമനസ്സ സുദ്ധിയാ വാ അസുദ്ധിയാ വാ വിസേസപ്പയോജനം ന ദിസ്സതീ’’തിആദി വുത്തം, തം മാതികാട്ഠകഥാവചനസ്സ അധിപ്പായം അസല്ലക്ഖേത്വാ വുത്തം യഥാവുത്തനയേന ആഗമനസുദ്ധിആദിനാ സപ്പയോജനത്താ. യോ പനേത്ഥ ‘‘മൂലസാമികേന കപ്പിയവോഹാരവസേന, പേസിതസ്സ ദൂതസ്സ അകപ്പിയവോഹാരവസേന ച വദതോപി കപ്പിയകാരകോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ ഭവേയ്യാ’’തി അനിട്ഠപ്പസങ്ഗോ വുത്തോ, സോ അനിട്ഠപ്പസങ്ഗോ ഏവ ന ഹോതി അഭിമതത്താ. തഥാ ഹി സിക്ഖാപദേ ഏവ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതു ആയസ്മാ ചീവരചേതാപന്ന’’ന്തി അകപ്പിയവോഹാരേന വദതോ ദൂതസ്സ കപ്പിയേന കമ്മേന വേയ്യാവച്ചകരോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ വുത്തോ ആഗമനസ്സ സുദ്ധത്താ, ആഗമനസ്സാപി അസുദ്ധിയം പന കപ്പിയേനാപി കമ്മേന വേയ്യാവച്ചകരോ ന നിദ്ദിസിതബ്ബോതി അത്ഥേവ ആഗമനസ്സ സുദ്ധിഅസുദ്ധീസു പയോജനം. കഥം പന ദൂതവചനേന ആഗമനസുദ്ധി വിഞ്ഞായതീതി? നായം ഭാരോ. ദൂതേന ഹി അകപ്പിയവോഹാരേനേവ വുത്തേ ഏവ ആഗമനസുദ്ധി ഗവേസിതബ്ബാ, ന ഇതരഥാ, തത്ഥ ച തസ്സ വചനക്കമേന പുച്ഛിത്വാ ച യുത്തിആദീഹി ച സക്കാ വിഞ്ഞാതും. ഇധാപി ഹി സിക്ഖാപദേ ‘‘ചീവരചേതാപന്നം ആഭത’’ന്തി ദൂതവചനേനേവ ചീവരം കിണിത്വാ ദാതും പേസിതഭാവോ വിഞ്ഞായതി. യദി ഹി സബ്ബഥാ ആഗമനസുദ്ധി ന വിഞ്ഞായതി, പടിക്ഖേപോ ഏവ കത്തബ്ബോതി.

പാളിയഞ്ച ‘‘ചീവരഞ്ച ഖോ മയം പടിഗ്ഗണ്ഹാമാ’’തിആദി ദൂതവചനസ്സ അകപ്പിയത്തേപി ആഗമനസുദ്ധിയാ സതി പടിപജ്ജനവിധിദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ‘‘ഏസോ ഖോ…പേ… ന വത്തബ്ബോ ‘തസ്സ ദേഹീ’’’തിആദി അകപ്പിയവത്ഥുസാദിയനപരിമോചനത്ഥം വുത്തം. ‘‘സഞ്ഞത്തോ’’തിആദി ‘‘ഏവം ദൂതേന പുന വുത്തേ ഏവ ചോദേതും വട്ടതി, ന ഇതരഥാ’’തി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ‘‘ന വത്തബ്ബോ ‘ദേഹി മേ ചീവരം…പേ… ചേതാപേഹി മേ ചീവര’’’ന്തി ഇദം ദൂതേനാഭതരൂപിയം പടിഗ്ഗഹേതും അത്തനാ നിദ്ദിട്ഠകപ്പിയകാരകത്താവ ‘‘ദേഹി മേ ചീവരം…പേ… ചേതാപേഹി മേ ചീവര’’ന്തി വദന്തോ രൂപിയസ്സ പകതത്താ തേന രൂപിയേന പരിവത്തേത്വാ ‘‘ദേഹി ചേതാപേഹീ’’തി രൂപിയസംവോഹാരം സമാപജ്ജന്തോ നാമ ഹോതീതി തം ദോസം ദൂരതോ പരിവജ്ജേതും വുത്തം രൂപിയപടിഗ്ഗഹണേന സങ്ഘമജ്ഝേ നിസ്സട്ഠരൂപിയേ വിയ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘ന വത്തബ്ബോ ഇമം വാ ഇമം വാ ആഹരാ’’തി. തസ്മാ ന ഇദം വിഞ്ഞത്തിദോസം പരിവജ്ജേതും വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം, ‘‘അത്ഥോ മേ, ആവുസോ, ചീവരേനാ’’തിപി അവത്തബ്ബതാപസങ്ഗതോ, തേനേവ ദൂതനിദ്ദിട്ഠേസു രൂപിയസംവോഹാരസങ്കാഭാവതോ അഞ്ഞം കപ്പിയകാരകം ഠപേത്വാപി ആഹരാപേതബ്ബന്തി വുത്തം. തത്ഥാപി ‘‘ദൂതേന ഠപിതരൂപിയേന ചേതാപേത്വാ ചീവരം ആഹരാപേഹീ’’തി അവത്വാ കേവലം ‘‘ചീവരം ആഹരാപേഹീ’’തി ഏവം ആഹരാപേതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ ഗഹേതബ്ബോ. ഠാനം ഭഞ്ജതീതി ഏത്ഥ ഠാനന്തി ഠിതിയാ ച കാരണസ്സ ച നാമം, തസ്മാ ആസനേ നിസീദനേന ഠാനമ്പി കുപ്പതി, ആഗതകാരണമ്പി തേസം ന വിഞ്ഞായതി. ഠിതം പന അകോപേത്വാ ആമിസപടിഗ്ഗഹണാദീസു ആഗതകാരണമേവ ഭഞ്ജതി, ന ഠാനം. തേനാഹ ‘‘ആഗതകാരണം ഭഞ്ജതീ’’തി. കേചി പന ‘‘ആമിസപടിഗ്ഗഹണാദിനാ ഠാനമ്പി ഭഞ്ജതീ’’തി വദന്തി, തം അട്ഠകഥായ ന സമേതി.

യതസ്സ ചീവരചേതാപന്നന്തിആദി യേന അത്തനാ വേയ്യാവച്ചകരോ നിദ്ദിട്ഠോ, ചീവരഞ്ച അനിപ്ഫാദിതം, തസ്സ കത്തബ്ബവിധിദസ്സനം. ഏവം ഭിക്ഖുനാ വത്ഥുസാമികാനം വുത്തേ തേ ചോദേത്വാ ദേന്തി, വട്ടതി ‘‘സാമികാ ചോദേത്വാ ദേന്തീ’’തി അനാപത്തിയം വുത്തത്താ. തേന ച യോ സയം അചോദേത്വാ ഉപാസകാദീഹി പരിയായേന വത്വാ ചോദാപേതി, തേസു സത്തക്ഖത്തുമ്പി ചോദേത്വാ ചീവരം ദാപേന്തേസു തസ്സ അനാപത്തി സിദ്ധാ ഹോതി സിക്ഖാപദസ്സ അനാണത്തികത്താ.

കേനചി അനിദ്ദിട്ഠോ അത്തനോ മുഖേനേവ ബ്യാവടഭാവം വേയ്യാവച്ചകരത്തം പത്തോ മുഖവേവടികോ. ‘‘അവിചാരേതുകാമതായാ’’തി ഇമിനാ വിജ്ജമാനമ്പി ദാതും അനിച്ഛന്താ അരിയാപി വഞ്ചനാധിപ്പായം വിനാ വോഹാരതോ നത്ഥീതി വദന്തീതി ദസ്സേതി. ഭേസജ്ജക്ഖന്ധകേ മേണ്ഡകസേട്ഠിവത്ഥുമ്ഹി (മഹാവ. ൨൯൯) വുത്തം ‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ’’തിആദിവചനമേവ (മഹാവ. ൨൯൯) മേണ്ഡകസിക്ഖാപദം നാമ. കപ്പിയകാരകാനം ഹത്ഥേതി ദൂതേന നിദ്ദിട്ഠകപ്പിയകാരകേ സന്ധായ വുത്തം, ന പന ഭിക്ഖുനാ നിദ്ദിട്ഠേ, അനിദ്ദിട്ഠേ വാതി. തേനാഹ ‘‘ഏത്ഥ ച ചോദനായ പമാണം നത്ഥീ’’തിആദി.

സയം ആഹരിത്വാ ദദന്തേസൂതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘പിണ്ഡപാതാദീനം അത്ഥായാ’’തി ഇമിനാ ചീവരത്ഥായേവ ന ഹോതീതി ദസ്സേതി. ‘‘ഏസേവ നയോ’’തി ഇമിനാ വത്ഥുസാമിനാ നിദ്ദിട്ഠകപ്പിയകാരകഭേദേസുപി പിണ്ഡപാതാദീനമ്പി അത്ഥായ ദിന്നേ ച ഠാനചോദനാദി സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ കാതബ്ബന്തി ദസ്സേതി.

‘‘സങ്ഘം വാ…പേ… അനാമസിത്വാ’’തി വുത്തത്താ ‘‘സങ്ഘസ്സ വിഹാരത്ഥായ ദേമാ’’തിആദിനാ ആമസിത്വാ വദന്തേസു പടിക്ഖിപിതബ്ബമേവ. ‘‘സങ്ഘോ സമ്പടിച്ഛതീ’’തി ഇദം ഉക്കട്ഠവസേന വുത്തം, ഗണാദീസുപി സങ്ഘസ്സത്ഥായ സമ്പടിച്ഛന്തേസുപി പടിഗ്ഗഹണേപി പരിഭോഗേപി ദുക്കടമേവ. സാരത്ഥദീപനിയം ‘‘പടിഗ്ഗഹണേ പാചിത്തിയ’’ന്തി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൫൩൭-൫൩൯) വുത്തം, തം ന യുത്തം സങ്ഘചേതിയാദീനം അത്ഥായ ദുക്കടസ്സ വുത്തത്താ. ചോദേതീതി തസ്സ ദോസാഭാവം ഞത്വാപി കോധേന വാ ലോഭേന വാ ഭണ്ഡദേയ്യന്തി ചോദേതി. സോ ഏവ ഹി മുസാവാദാദിപച്ചയാ പാചിത്തിയദുക്കടാദിആപത്തീഹി സാപത്തികോ ഹോതി, ഗീവാതിസഞ്ഞായ പന വത്വാ നിദ്ദോസഭാവം ഞത്വാ വിരമന്തസ്സ നത്ഥി ആപത്തി.

തളാകം ഖേത്തേ പവിട്ഠത്താ ‘‘ന സമ്പടിച്ഛിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ചത്താരോ പച്ചയേ സങ്ഘോ പരിഭുഞ്ജതൂതി ദേതി, വട്ടതീതി ഏത്ഥ ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ചതുപച്ചയപരിഭോഗത്ഥായ തളാകം ദമ്മീ’’തി വാ ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ചത്താരോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജിതും തളാകം ദമ്മീ’’തി വാ ‘‘ഇതോ തളാകതോ ഉപ്പന്നേ ചത്താരോ പച്ചയേ ദമ്മീ’’തി വാ വത്തുമ്പി വട്ടതി, ഇദഞ്ച സങ്ഘസ്സ പരിഭോഗത്ഥായ ദിയ്യമാനഞ്ഞേവ സന്ധായ വുത്തം, പുഗ്ഗലസ്സ പന ഏവമ്പി ദിന്നം തളാകഖേത്താദി ന വട്ടതി. സുദ്ധചിത്തസ്സ പന ഉദകപരിഭോഗത്ഥം കൂപപോക്ഖരണീആദയോ വട്ടന്തി. ‘‘സങ്ഘസ്സ തളാകം അത്ഥി, തം കഥ’’ന്തി ഹി ആദിനാ സബ്ബത്ഥ സങ്ഘവസേനേവ വുത്തം. ഹത്ഥേതി വസേ.

‘‘ഠപേഥാതി വുത്തേ’’തി ഇദം സാമീചിവസേന വുത്തം, അവുത്തേപി ഠപേന്തസ്സ ദോസോ നത്ഥി. തേനാഹ ‘‘ഉദകം വാരേതും ലബ്ഭതീ’’തി. സസ്സകാലേപി താസേത്വാ മുഞ്ചിതും വട്ടതി, അമുഞ്ചതോ പന ഭണ്ഡദേയ്യം. പുന ദേതീതി അച്ഛിന്ദിത്വാ പുന ദേതി, ഏവമ്പി വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. ഇമിനാ ‘‘യേന കേനചി ഇസ്സരേന ‘പരിച്ചത്തമിദം ഭിക്ഖൂഹി, അസ്സാമിക’ന്തിസഞ്ഞായ അത്തനാ ഗഹേത്വാ ദിന്നം വട്ടതീ’’തി ദസ്സേതി. കപ്പിയവോഹാരേപി വിനിച്ഛയം വക്ഖാമാതി പാഠസേസോ.

ഉദകവസേനാതി ഉദകപരിഭോഗത്ഥം. ‘‘സുദ്ധചിത്താന’’ന്തി ഇദം സഹത്ഥേന ച അകപ്പിയവോഹാരേന ച കരോന്തേ സന്ധായ വുത്തം. സസ്സസമ്പാദനത്ഥന്തി ഏവം അസുദ്ധചിത്താനമ്പി പന സയം അകത്വാ കപ്പിയവോഹാരേന ആണാപേതും വട്ടതി ഏവ. ‘‘കപ്പിയകാരകം ഠപേതും ന വട്ടതീ’’തി ഇദം സഹത്ഥാദിനാ കതതളാകത്താ ‘‘അസാരുപ്പ’’ന്തി വുത്തം, ഠപേന്തസ്സ, പന തം പച്ചയം പരിഭുഞ്ജന്തസ്സപി വാ സങ്ഘസ്സ ആപത്തി ന വിഞ്ഞായതി, അട്ഠകഥാപമാണേന വാ ഏത്ഥ ആപത്തി ഗഹേതബ്ബാ. ലജ്ജിഭിക്ഖുനാതി ലജ്ജിനാപി, പഗേവ അലജ്ജിനാ മത്തികുദ്ധരണാദീസു കാരാപിതേസൂതി അധിപ്പായോ. നവസസ്സേതി അകതപുബ്ബേ കേദാരേ. ‘‘കഹാപണേ’’തി ഇമിനാ ധഞ്ഞുട്ഠാപനേ തസ്സേവ അകപ്പിയന്തി ദസ്സേതി, ധഞ്ഞുട്ഠാപനേ ചസ്സ പയോഗേപി ദുക്കടമേവ, ന കഹാപണുട്ഠാപനേ വിയ.

‘‘കസഥ വപഥാ’’തി വചനേ സബ്ബേസമ്പി അകപ്പിയം സിയാതി ആഹ ‘‘അവത്വാ’’തി. ഏത്തകോ നാമ ഭാഗോതി ഏത്ഥ ഏത്തകോ കഹാപണോതി ഇദമ്പി സന്ധായ വദതി. തഥാ വുത്തേപി ഹി തദാ കഹാപണാനം അവിജ്ജമാനത്താ ആയതിം ഉപ്പന്നം അഞ്ഞേസം വട്ടതി ഏവ. തേനാഹ ‘‘തസ്സേവ തം അകപ്പിയ’’ന്തി. തസ്സ പന സബ്ബപയോഗേസു, പരിഭോഗേസുപി ദുക്കടം. കേചി പന ‘‘ധഞ്ഞപരിഭോഗേ ഏവ ആപത്തി, ന പുബ്ബപയോഗേ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം, യേന മിനനരക്ഖണാദിപയോഗേന പച്ഛാ ധഞ്ഞപരിഭോഗേ ആപത്തി ഹോതി, തസ്സ പയോഗസ്സ കരണേ അനാപത്തിയാ അയുത്തത്താ. പരിയായകഥായ പന സബ്ബത്ഥ അനാപത്തി. തേനേവ ‘‘ഏത്തകേഹി വീഹീഹി ഇദഞ്ചിദഞ്ച ആഹരഥാ’’തി നിയമവചനേ അകപ്പിയം വുത്തം, കഹാപണവിചാരണേപി ഏസേവ നയോ. വത്ഥു ച ഏവരൂപം നാമ സംവിജ്ജതി, കപ്പിയകാരകോ നത്ഥീതി വത്തബ്ബന്തിആദിവചനഞ്ചേത്ഥ സാധകം.

വനം ദമ്മി…പേ… വട്ടതീതി ഏത്ഥ നിവാസട്ഠാനത്താ പുഗ്ഗലസ്സാപി സുദ്ധചിത്തേന ഗഹേതും വട്ടതി. സീമം ദേമാതി വിഹാരസീമാദിസാധാരണവചനേന വുത്തത്താ ‘‘വട്ടതീ’’തി വുത്തം.

‘‘വേയ്യാവച്ചകര’’ന്തിആദിനാ വുത്തേപി പുഗ്ഗലസ്സപി ദാസം ഗഹേതും വട്ടതി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആരാമിക’’ന്തി (പാരാ. ൬൧൯; മഹാവ. ൨൭൦) വിസേസേത്വാ അനുഞ്ഞാതത്താ, തഞ്ച ഖോ പിലിന്ദവച്ഛേന ഗഹിതപരിഭുത്തക്കമേന, ന ഗഹട്ഠാനം ദാസപരിഭോഗക്കമേന. ഖേത്താദയോ പന സബ്ബേ സങ്ഘസ്സേവ വട്ടന്തി പാളിയം പുഗ്ഗലികവസേന ഗഹേതും അനനുഞ്ഞാതത്താതി ദട്ഠബ്ബം. വിഹാരസ്സ ദേമാതി സങ്ഘികവിഹാരം സന്ധായ വുത്തം, ‘‘ഖേത്തവത്ഥുപടിഗ്ഗഹണാ പടിവിരതോ ഹോതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൧൦, ൧൯൪) സുത്തന്തേസു ആഗതപടിക്ഖേപോ ഭഗവതാ ആപത്തിയാപി ഹേതുഭാവേന കതോതി ഭഗവതോ അധിപ്പായം ജാനന്തേഹി സങ്ഗീതിമഹാഥേരേഹി ഖേത്തപടിഗ്ഗഹണാദിനിസ്സിതോ അയം സബ്ബോപി പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോ വുത്തോതി ഗഹേതബ്ബോ. കപ്പിയകാരകസ്സ നിദ്ദിട്ഠഭാവോ, ദൂതേന അപ്പിതതാ, തതുത്തരി വായാമോ, തേന പടിലാഭോതി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

രാജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിട്ഠിതോ ചീവരവഗ്ഗോ പഠമോ.

൨. കോസിയവഗ്ഗോ

൧. കോസിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൪൨. ദുതിയസ്സ പഠമേ പാളിയം കോസിയകാരകേതി കോസകാരകപാണാനം കോസതോ നിബ്ബത്തത്താ കോസിയേന സുത്തേന വത്ഥാദിം കരോന്തേ. സങ്ഘാതന്തി വിനാസം.

൫൪൪. ‘‘അവായിമ’’ന്തി വുത്തത്താ വായിത്വാ കരണേ അനാപത്തി. മിസ്സേത്വാതി ഏളകലോമേഹി മിസ്സേത്വാ. പടിലാഭേനാതി പരിനിട്ഠാനേന ‘‘പരിയോസാപേതി, നിസ്സഗ്ഗിയ’’ന്തി (പാരാ. ൫൪൫) വുത്തത്താ, കോസിയമിസ്സകതാ, അത്തനോ അത്ഥായ സന്ഥതസ്സ കരണകാരാപനം, പടിലാഭോ ചാതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

കോസിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൪൭-൫൫൨. ദുതിയഞ്ച തതിയഞ്ച ഉത്താനമേവ. തത്ഥ പന ഓദാതാദിമിസ്സകസഞ്ഞായ സുദ്ധകാളകാനഞ്ഞേവ സന്ഥതസ്സ കരണവസേന ചേത്ഥ ദ്വേഭാഗതോ അധികേസു സുദ്ധകാളകേസു അനധികസഞ്ഞായ സന്ഥതസ്സ കരണവസേന ച അചിത്തകതാ വേദിതബ്ബാ.

൪. ഛബ്ബസ്സസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൫൭. ചതുത്ഥേ ഹദ കരീസുസ്സഗ്ഗേ, മിഹ സേചനേതി ധാതുഅത്ഥം സന്ധായാഹ ‘‘വച്ചമ്പി പസ്സാവമ്പി കരോന്തീ’’തി. ഊനകഛബ്ബസ്സേസു അതിരേകഛബ്ബസ്സസങ്കിതാദിവസേനേത്ഥ അചിത്തകതാ വേദിതബ്ബാ.

ഛബ്ബസ്സസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. നിസീദനസന്ഥതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൬൫. പഞ്ചമേ തത്ഥ സന്ദിസ്സിസ്സതീതി സകായ കതികായ അയുത്തകാരിതാവസേന വിഞ്ഞൂഹി സന്ദിസ്സിസ്സതീതി അത്ഥോ. അരഞ്ഞകങ്ഗാദീനി തീണി പാളിയം സേനാസനാദിപച്ചയത്തയസ്സ ആദിഅങ്ഗവസേന വുത്താനി, സേസാനിപി തേ സമാദിയിംസു ഏവാതി വേദിതബ്ബം.

൫൬൬. പിഹയന്താതി പത്ഥയന്താ. സന്ഥതസ്സ അവായിമത്താ, സേനാസനപരിക്ഖാരത്താ ച ചീവരതാ, അധിട്ഠാതബ്ബതാ ച നത്ഥീതി ആഹ ‘‘ചതുത്ഥചീവരസഞ്ഞിതായാ’’തി, വിപല്ലാസസഞ്ഞായാതി അത്ഥോ. കേചി പന ‘‘ഇദം നിസീദനസന്ഥതം നാമ നവസു ചീവരേസു നിസീദനചീവരമേവ, നാഞ്ഞം. നിസീദനസിക്ഖാപദേപി (പാചി. ൫൩൧ ആദയോ) ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ വിയ ‘നിസീദനം നാമ സദസം വുച്ചതീ’തി ച അട്ഠകഥായഞ്ചസ്സ ‘സന്ഥതസദിസം സന്ഥരിത്വാ ഏകസ്മിം അന്തേ സുഗതവിദത്ഥിയാ വിദത്ഥിമത്തേ പദേസേ ദ്വീസു ഠാനേസു ഫാലേത്വാ തിസ്സോ ദസാ കരീയന്തി, താഹി ദസാഹി സദസം നാമ വുച്ചതീ’തി (പാചി. അട്ഠ. ൫൩൧) ച വുത്തത്താ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം ഇധ പമാണനിയമസ്സ അവുത്തത്താ, സന്ഥതസ്സ ച അവായിമചീവരത്താ, അധിട്ഠാനുപഗത്താഭാവാ അട്ഠകഥായം അവുത്തത്താ ച. നിസീദനചീവരം പന ഛന്നം ചീവരാനം ഖണ്ഡപിലോതികാനി പമാണയുത്തമേവ സന്ഥരിത്വാ സന്ഥതം വിയ കരോന്തി. തേനേവ ‘‘സന്ഥതസദിസ’’ന്തി സദിസഗ്ഗഹണം കതം, തസ്മാ തദേവ ചീവരം അധിട്ഠാനുപഗഞ്ച, ന ഇദന്തി ഗഹേതബ്ബം.

൫൬൭. സുഗതവിദത്ഥികം അനാദായ ആദിയന്തിസഞ്ഞായ, സുഗതവിദത്ഥിഊനേ അനൂനന്തിസഞ്ഞായ ച വസേനേത്ഥ അചിത്തകതാ വേദിതബ്ബാ. വിതാനാദീനഞ്ഞേവ അത്ഥായ കരണേ അനാപത്തിവചനതോ നിപജ്ജനത്ഥായ കരോതോപി ആപത്തി ഏവ. പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതീതി കോസിയേസു സുദ്ധകാളകാനഞ്ച വത്ഥൂനം അകപ്പിയത്താ വുത്തം. തേനേവ പാളിയം ‘‘അഞ്ഞേന കതം പടിലഭിത്വാ പരിഭുഞ്ജതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാരാ. ൫൪൫, ൫൫൦) തത്ഥ തത്ഥ വുത്തം, ഇതരേസു പന ദ്വീസു ‘‘അനാപത്തീ’’തി വുത്തം. തത്ഥ ചതുത്ഥേ അഞ്ഞസ്സത്ഥായ കരണേപി അനാപത്തി, പഞ്ചമേ തത്ഥ ദുക്കടന്തി ദട്ഠബ്ബം. നിസ്സട്ഠദാനവചനതോ പന ഗഹണേ ദോസോ നത്ഥി, പരിഭുഞ്ജനേ ച വിജടേത്വാ കപ്പിയവസേന കതേ ന ദോസോ.

നിസീദനസന്ഥതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. ഏളകലോമസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൭൨. ഛട്ഠേ പാളിയം ‘‘അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നസ്സാ’’തി ഇദം വത്ഥുവസേന വുത്തം. നിവാസട്ഠാനേ ലദ്ധാനിപി തിയോജനതോ പരം ഹരിതും ന വട്ടതി ഏവ. അസന്തേ ഹാരകേതി അനുരൂപതോ വുത്തം. സന്തേപി ഹാരകേ ഹരതോ നത്ഥി ദോസോ. ആപത്തിയേവാതി അനാണത്തേന ഹടത്താ. പക്ഖദ്വയസ്സപി കാരണമാഹ ‘‘സഉസ്സാഹത്താ’’തി, അനുപരതഗമനിച്ഛത്താതി അത്ഥോ. സുദ്ധചിത്തപക്ഖസ്സേവ കാരണമാഹ ‘‘അചിത്തകത്താ’’തി. ന സമേതീതി ‘‘അനാപത്തി, അഞ്ഞം ഹരാപേതീ’’തി ഏത്തകസ്സേവ പരിഹരണേ വുത്തത്താ. അഗച്ഛന്തേതി ഠിതേ. ഹേട്ഠാതി ഭൂമിയാ.

൫൭൫. തം ഹരന്തസ്സാതി പഠമം പടിലാഭട്ഠാനതോ പട്ഠായ തിയോജനതോ ഉദ്ധം ഹരന്തസ്സാതി അത്ഥോ. തഥാ ഹരന്തസ്സ ഹി ചോരേഹി അച്ഛിന്ദിത്വാ പുന ദിന്നട്ഠാനതോ തിയോജനം ഹരിതും വട്ടതി. കേചി പന ‘‘മാതികാട്ഠകഥായം അങ്ഗേസു ‘പഠമപ്പടിലാഭോ’തി വുത്തത്താ ദുതിയപടിലാഭട്ഠാനതോ തിയോജനാതിക്കമേപി അനാപത്തീ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം, ദുതിയപടിലാഭസ്സാപി പടിലാഭട്ഠാനേ പവിസനതോ വാസത്ഥായ ഗമനട്ഠാനതോ പുന ഗമനേ വിയ. കായബന്ധനാദീനന്തി ദ്വിപടലകായബന്ധനാദീനം അന്തരേ പക്ഖിത്തം പസിബ്ബകേ പക്ഖിത്തസദിസം, ന കതഭണ്ഡന്തി വുത്തം, തഥാ നിധാനമുഖന്തി. അകതഭണ്ഡതാ, പഠമപ്പടിലാഭോ, തിയോജനാതിക്കമനം, ആഹരണപച്ചാഹരണം, അവാസാധിപ്പായതാതി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനി.

ഏളകലോമസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. ഏളകലോമധോവാപനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൮൧. സത്തമേ പാളിയം അനാപത്തിവാരേ അപരിഭുത്തം കതഭണ്ഡം ധോവാപേതീതി ഏത്ഥ പരിഭുത്തസ്സ കമ്ബലാദികതഭണ്ഡസ്സ ധോവാപനം പുരാണചീവരധോവാപനസിക്ഖാപദേന ആപത്തികരന്തി തന്നിവത്തനത്ഥം ‘‘അപരിഭുത്തം കതഭണ്ഡ’’ന്തി വുത്തം. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

ഏളകലോമധോവാപനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. രൂപിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൮൩-൪. അട്ഠമേ സുവണ്ണമയകഹാപണേന കഹാപണോപി രജതേ ഏവ സങ്ഗയ്ഹതീതി ആഹ ‘‘സോവണ്ണമയോ വാ’’തി. രൂപിയമയോ വാതി രജതേന രൂപം സമുട്ഠപേത്വാ കതകഹാപണോ. പാകതികോ നാമ ഏതരഹി പകതികഹാപണോ.

ഇച്ചേതം സബ്ബമ്പീതി സിക്ഖാപദേന, വിഭങ്ഗേന ച വുത്തം സബ്ബമ്പി നിദസ്സേതി. തസ്സ ചതുബ്ബിധം നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥൂതി ഇമിനാവ സമ്ബന്ധോ, ന പന അനന്തരേന ‘‘രജത’’ന്തി പദേന. ഇദാനി തം ചതുബ്ബിധം നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥും സരൂപതോ ദസ്സേന്തോ ‘‘രജത’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ഹേട്ഠാ രജതമാസകോവ വുത്തോ, ന കേവലം രജതം, തഥാപി സിക്ഖാപദേ ‘‘ജാതരൂപരജത’’ന്തി പദേനേവ വുത്തന്തി തമ്പി ദസ്സേതും ‘‘രജത’’ന്തി ഇദം വിസും വുത്തം. പദഭാജനേ പന മാതികാപദേനേവ സിദ്ധത്താ തം അവത്വാ തേന സഹ സങ്ഗയ്ഹമാനമേവ ദസ്സേതും ‘‘രജതം നാമ കഹാപണോ’’തിആദി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ജാതരൂപമാസകോതി സുവണ്ണമയകഹാപണോ. വുത്തപ്പഭേദോതി ‘‘രൂപിയമയോ വാ പാകതികോ വാ’’തിആദിനാ വുത്തപ്പഭേദോ. പടോവ പടകോ, വത്ഥം. ദുക്കടമേവാതി പടിഗ്ഗാഹകസ്സേവ പടിഗ്ഗഹണപച്ചയാ ദുക്കടം, പരിഭോഗേ പന പഞ്ചസഹധമ്മികേഹി പടിഗ്ഗഹിതാനം ധഞ്ഞവിരഹിതമുത്താദീനം കാരണാ ഉപ്പന്നപച്ചയം പരിഭുഞ്ജന്താനം സബ്ബേസമ്പി ദുക്കടമേവ. കേചി പന ‘‘ധഞ്ഞമ്പി പഞ്ചസഹധമ്മികേഹി പടിഗ്ഗഹിതം മുത്താദിഖേത്താദി വിയ സബ്ബേസമ്പി പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതി, കേവലം സങ്ഘികഭൂമിയം കപ്പിയവോഹാരേന ച ഉപ്പന്നസ്സ ധഞ്ഞസ്സ വിചാരണമേവ സന്ധായ ‘തസ്സേവേതം അകപ്പിയ’ന്തി വുത്ത’’ന്തി വദന്തി.

ഏകോ സതം വാ സഹസ്സം വാതിആദി രൂപിയേ ഹേട്ഠിമകോടിയാ പവത്തനാകാരം ദസ്സേതും വുത്തം, ന പന ‘‘ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബമേവാ’’തി ദസ്സേതും. ‘‘ഇധ നിക്ഖിപാഹീ’’തി വുത്തേ ഉഗ്ഗണ്ഹാപനം ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഇധ നിക്ഖിപാഹീതി ന വത്തബ്ബ’’ന്തി. കപ്പിയഞ്ച…പേ… ഹോതീതി യസ്മാ അസാദിതത്താ തതോ ഉപ്പന്നപച്ചയാ വട്ടന്തി, തസ്മാ കപ്പിയം നിസ്സായ ഠിതം. യസ്മാ പന ദുബ്ബിചാരണായ സതി തതോ ഉപ്പന്നമ്പി ന കപ്പതി, തസ്മാ അകപ്പിയം നിസ്സായ ഠിതന്തി വേദിതബ്ബം.

‘‘ന തേന കിഞ്ചി കപ്പിയഭണ്ഡം ചേതാപിത’’ന്തി ഇമിനാ ചേതാപിതം ചേ, നത്ഥി പരിഭോഗൂപായോ ഉഗ്ഗഹേത്വാ അനിസ്സട്ഠരൂപിയേന ചേതാപിതത്താ. ഈദിസഞ്ഹി സങ്ഘമജ്ഝേ നിസ്സജ്ജനം കത്വാവ ഛഡ്ഡേത്വാ പാചിത്തിയം ദേസേതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. കേചി പന ‘‘യസ്മാ നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥും പടിഗ്ഗഹേത്വാപി ചേതാപിതം കപ്പിയഭണ്ഡം സങ്ഘേ നിസ്സട്ഠം കപ്പിയകാരകേഹി നിസ്സട്ഠരൂപിയം പരിവത്തേത്വാ ആനീതകപ്പിയഭണ്ഡസദിസം ഹോതി, തസ്മാ വിനാവ ഉപായം ഭാജേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം പത്തചതുക്കാദികഥായ (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൮൯) ന സമേതി. തത്ഥ രൂപിയേന പരിവത്തിതപത്തസ്സ അപരിഭോഗോവ ദസ്സിതോ, ന നിസ്സജ്ജനവിധാനന്തി. ഉപനിക്ഖേപം ഠപേത്വാതി കപ്പിയകാരകേഹി വഡ്ഢിയാ പയോജനം സന്ധായ വുത്തം. അകപ്പിയന്തി തേന വത്ഥുനാ ഗഹിതത്താ വുത്തം.

൫൮൫. ‘‘പതിതോകാസം അസമന്നാഹരന്തേനാ’’തി ഇദം നിരപേക്ഖഭാവദസ്സനപരന്തി വേദിതബ്ബം. അസന്തസമ്ഭാവനായാതി പരിയായാദിനാ അഭൂതാരോചനം സന്ധായ വുത്തം. ഥേയ്യപരിഭോഗോതി പച്ചയസാമിനാ ഭഗവതാ അനനുഞ്ഞാതത്താ വുത്തം. ഇണപരിഭോഗോതി ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതമ്പി കത്തബ്ബം അകത്വാ പരിഭുഞ്ജനതോ വുത്തം, തേന ച പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലം വിപജ്ജതീതി ദസ്സേതി. പരിഭോഗേ പരിഭോഗേതി കായതോ മോചേത്വാ മോചേത്വാ പരിഭോഗേ. പച്ഛിമയാമേസു പച്ചവേക്ഖിതബ്ബന്തി യോജനാ. ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതീതി ഏത്ഥ ‘‘ഹിയ്യോ യം മയാ ചീവരം പരിഭുത്ത’’ന്തിആദിനാപി അതീതപച്ചവേക്ഖണാ വട്ടതീതി വദന്തി. പരിഭോഗേ പരിഭോഗേതി ഉദകപതനട്ഠാനതോ അന്തോപവേസനേസു, നിസീദനസയനേസു ച. സതിപച്ചയതാ വട്ടതീതി പച്ചവേക്ഖണസതിയാ പച്ചയത്തം ലദ്ധും വട്ടതി. പടിഗ്ഗഹണേ ച പരിഭോഗേ ച പച്ചവേക്ഖണാസതി അവസ്സം ലദ്ധബ്ബാതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘സതിം കത്വാ’’തിആദി. കേചി പന ‘‘സതിപച്ചയതാ പച്ചയേ സതി ഭേസജ്ജപരിഭോഗസ്സ കാരണേ സതീ’’തി ഏവമ്പി അത്ഥം വദന്തി, തേസമ്പി പച്ചയേ സതീതി പച്ചയസബ്ഭാവസല്ലക്ഖണേ സതീതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ പച്ചയസബ്ഭാവമത്തേന സീലസ്സ അസുജ്ഝനതോ. ‘‘പരിഭോഗേ അകരോന്തസ്സേവ ആപത്തീ’’തി ഇമിനാ പാതിമോക്ഖസംവരസീലസ്സ ഭേദോ ദസ്സിതോ, ന പച്ചയസന്നിസ്സ്സിസീലസ്സ, തസ്സ അതീതപച്ചവേക്ഖണായ വിസുജ്ഝനതോ. ഏതസ്മിം, പന സേസപച്ചയേസു ച ഇണപരിഭോഗാദിവചനേന പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലസ്സേവ ഭേദോതി ഏവമിമേസം നാനാകരണം വേദിതബ്ബം.

ഏവം പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലസ്സ വിസുദ്ധിം ദസ്സേത്വാ തേനേവ പസങ്ഗേന സബ്ബാപി വിസുദ്ധിയോ ദസ്സേതും ‘‘ചതുബ്ബിധാ ഹി സുദ്ധീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സുജ്ഝതി ദേസനാദീഹി, സോധീയതീതി വാ സുദ്ധി, ചതുബ്ബിധസീലം. തേനാഹ ‘‘ദേസനായ സുജ്ഝനതോ’’തിആദി. ഏത്ഥ ദേസനാഗ്ഗഹണേന വുട്ഠാനമ്പി ഛിന്നമൂലാനം അഭിക്ഖുതാപടിഞ്ഞാപി സങ്ഗഹിതാ. ഛിന്നമൂലാനമ്പി ഹി പാരാജികാപത്തിവുട്ഠാനേന ഹേട്ഠാ പരിരക്ഖിതം ഭിക്ഖുസീലം വിസുദ്ധം നാമ ഹോതി, തേന തേസം മഗ്ഗപടിലാഭോപി സമ്പജ്ജതി.

ദാതബ്ബട്ഠേന ദായം, തം ആദിയന്തീതി ദായാദാ. സത്തന്നം സേക്ഖാനന്തി ഏത്ഥ കല്യാണപുഥുജ്ജനാപി സങ്ഗഹിതാ തേസം ആണണ്യപരിഭോഗസ്സ ദായജ്ജപരിഭോഗേ സങ്ഗഹിതത്താതി വേദിതബ്ബം. ധമ്മദായാദസുത്തന്തി ‘‘ധമ്മദായാദാ മേ, ഭിക്ഖവേ, ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൨൯) പവത്തം സുത്തം. തത്ഥ മാ മേ ആമിസദായാദാതി ഏവം മേ-സദ്ദം ആനേത്വാ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ഏവഞ്ഹി തഥാ വുത്തത്ഥസാധകം ഹോതി.

ലജ്ജിനാ സദ്ധിം പരിഭോഗോതി ധമ്മാമിസവസേന മിസ്സഭാവോ. അലജ്ജിനാ സദ്ധിന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ‘‘ആദിതോ പട്ഠായ ഹി അലജ്ജീ നാമ നത്ഥീ’’തി ഇമിനാ ദിട്ഠദിട്ഠേസു ആസങ്കാ നാമ ന കാതബ്ബാ, ദിട്ഠസുതാദികാരണേ സതി ഏവ കാതബ്ബാതി ദസ്സേതി. അത്തനോ ഭാരഭൂതാ സദ്ധിവിഹാരികാദയോ. സചേ ന ഓരമതീതി അഗതിഗമനേന ധമ്മാമിസപരിഭോഗതോ ന ഓരമതി. ‘‘ആപത്തി നാമ നത്ഥീ’’തി ഇദം അലജ്ജീനം ധമ്മേന ഉപ്പന്നപച്ചയം, ധമ്മകമ്മഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. തേസമ്പി ഹി കുലദൂസനാദിസമുപ്പന്നപച്ചയം പരിഭുഞ്ജന്താനം, വഗ്ഗകമ്മാദിം കരോന്താനഞ്ച ആപത്തി ഏവ.

‘‘ധമ്മിയാധമ്മിയപരിഭോഗോ പച്ചയവസേന വേദിതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ ഹേട്ഠാ ലജ്ജിപരിഭോഗോ പച്ചയവസേന ച ഏകകമ്മാദിവസേന ച വുത്തോ ഏവാതി വേദിതബ്ബം. തേനേവ ദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദട്ഠകഥായം ചോദകചുദിതകഭാവേ ഠിതാ ദ്വേ അലജ്ജിനോ ധമ്മപരിഭോഗമ്പി സന്ധായ ‘‘ഏകസമ്ഭോഗപരിഭോഗാ ഹുത്വാ ജീവഥാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൮൫-൩൮൬) വുത്താ തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം ധമ്മാമിസപരിഭോഗേ വിരോധാഭാവാ. ലജ്ജീനമേവ ഹി അലജ്ജിനാ സഹ തദുഭയപരിഭോഗാ ന വട്ടന്തീതി.

ധമ്മപരിഭോഗോതി ‘‘ഏകകമ്മം ഏകുദ്ദേസോ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൫൫, ൯൨, ൧൭൨) വുത്തസംവാസോ ചേവ നിസ്സയഗ്ഗഹണദാനാദികോ സബ്ബോ നിരാമിസപരിഭോഗോ ച വേദിതബ്ബോ. ‘‘ന സോ ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ ലജ്ജിനോ അലജ്ജിപഗ്ഗഹേ ആപത്തീതി വേദിതബ്ബം. ഇതരോപീതി ലജ്ജീപി. തസ്സാപി അത്താനം പഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ അലജ്ജിനോ, ഇമിനാ ച ലജ്ജിനോ വണ്ണഭണനാദിലാഭം പടിച്ച ആമിസഗരുകതായ വാ ഗേഹസിതപേമേന വാ തം അലജ്ജിം പഗ്ഗണ്ഹന്തോ ലജ്ജീ സാസനം അന്തരധാപേതി നാമാതി ദസ്സേതി. ഏവം ഗഹട്ഠാദീസു ഉപത്ഥമ്ഭിതോ അലജ്ജീ ബലം ലഭിത്വാ പേസലേ അഭിഭവിത്വാ നചിരസ്സേവ സാസനം ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം കരോതീതി.

‘‘ധമ്മപരിഭോഗോപി തത്ഥ വട്ടതീ’’തി ഇമിനാ ആമിസപരിഭോഗതോ ധമ്മപരിഭോഗോവ ഗരുകോ, തസ്മാ അതിവിയ അലജ്ജിവിവേകേന കാതബ്ബോതി ദസ്സേതി. ‘‘ധമ്മാനുഗ്ഗഹേന ഉഗ്ഗണ്ഹിതും വട്ടതീ’’തി വുത്തത്താ അലജ്ജുസ്സന്നതായ സാസനേ ഓസക്കന്തേ, ലജ്ജീസു ച അപ്പഹോന്തേസു അലജ്ജിമ്പി പകതത്തം ഗണപൂരകം ഗഹേത്വാ ഉപസമ്പദാദികരണേന ചേവ കേചി അലജ്ജിനോ ധമ്മാമിസപരിഭോഗേന സങ്ഗഹേത്വാ സേസാലജ്ജിഗണസ്സ നിഗ്ഗഹേന ച സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിതും വട്ടതി ഏവ.

കേചി പന ‘‘കോടിയം ഠിതോ ഗന്ഥോതി വുത്തത്താ ഗന്ഥപരിയാപുണനമേവ ധമ്മപരിഭോഗോ, ന ഏകകമ്മാദി. തസ്മാ അലജ്ജീഹിപി സദ്ധിം ഉപോസഥാദികം കമ്മം കാതും വട്ടതി, ആപത്തി നത്ഥീ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം, ഏകകമ്മാദീസു ബഹൂസു ധമ്മപരിഭോഗേസു അലജ്ജിനാപി സദ്ധിം കത്തബ്ബാവത്ഥായുത്തം ധമ്മപരിഭോഗം ദസ്സേതും ഇധ നിദസ്സനവസേന ഗന്ഥസ്സേവ സമുദ്ധടത്താ. ന ഹി ഏകകമ്മാദികോ വിധി ധമ്മപരിഭോഗോ ന ഹോതീതി സക്കാ വത്തും അനാമിസത്താ ധമ്മാമിസേസു അപരിയാപന്നസ്സ കസ്സചി അഭാവാ. തേനേവ അട്ഠസാലിനിയം ധമ്മപടിസന്ധാരകഥായം (ധ. സ. അട്ഠ. ൧൩൫൧)‘‘കമ്മട്ഠാനം കഥേതബ്ബം, ധമ്മോ വാചേതബ്ബോ…പേ… അബ്ഭാനവുട്ഠാനമാനത്തപരിവാസാ ദാതബ്ബാ, പബ്ബജ്ജാരഹോ പബ്ബാജേതബ്ബോ, ഉപസമ്പദാരഹോ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ…പേ… അയം ധമ്മപടിസന്ധാരോ നാമാ’’തി ഏവം സങ്ഘകമ്മാദിപി ധമ്മകോട്ഠാസേ ദസ്സിതം. തേസു പന ധമ്മകോട്ഠാസേസു യം ഗണപൂരണാദിവസേന അലജ്ജിനോ അപേക്ഖിത്വാ ഉപോസഥാദി വാ തേസം സന്തികാ ധമ്മുഗ്ഗഹണനിസ്സയഗ്ഗഹണാദി വാ കരീയതി, തം ധമ്മോ ചേവ പരിഭോഗോ ചാതി ധമ്മപരിഭോഗോതി വുച്ചതി, ഏതം തഥാരൂപപച്ചയം വിനാ കാതും ന വട്ടതി, കരോന്തസ്സ അലജ്ജിപരിഭോഗോ ച ഹോതി ദുക്കടഞ്ച. യം പന അലജ്ജിസതം അനപേക്ഖിത്വാ തജ്ജനീയാദിനിഗ്ഗഹകമ്മം വാ പരിവാസാദിഉപകാരകമ്മം വാ ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാദാനാദി വാ കരീയതി, തം ധമ്മോ ഏവ, നോ പരിഭോഗോ. ഏതം അനുരൂപാനം കാതും വട്ടതി, ആമിസദാനം വിയ ആപത്തി നത്ഥി. നിസ്സയദാനമ്പി തേരസസമ്മുതിദാനാദി ച വത്തപടിവത്തസാദിയനാദിപരിഭോഗസ്സാപി ഹേതുത്താ ന വട്ടതി.

യോ പന മഹാഅലജ്ജീ ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം സത്ഥു സാസനം കരോതി, തസ്സ സദ്ധിവിഹാരികാദീനം ഉപസമ്പദാദിഉപകാരകമ്മമ്പി ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാദാനാദി ച കാതും ന വട്ടതി, ആപത്തി ഏവ ഹോതി, നിഗ്ഗഹകമ്മമേവ കാതബ്ബം. തേനേവ അലജ്ജിപഗ്ഗഹോപി പടിക്ഖിത്തോ. ധമ്മാമിസപരിഭോഗവിവജ്ജനേനാപി ഹി ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹോ അധിപ്പേതോ, സോ ച പേസലാനം ഫാസുവിഹാരസദ്ധമ്മട്ഠിതിവിനയാനുഗ്ഗഹാദിഅത്ഥായ ഏതദത്ഥത്താ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ. തസ്മാ യം യം ദുമ്മങ്കൂനം ഉപത്ഥമ്ഭായ പേസലാനം അഫാസുവിഹാരായ സദ്ധമ്മപരിഹാനാദിഅത്ഥായ ഹോതി, തം സബ്ബമ്പി പരിഭോഗോ വാ ഹോതു അപരിഭോഗോ വാ കാതും ന വട്ടതി, ഏവം കരോന്താ സാസനം അന്തരധാപേന്തി, ആപത്തിഞ്ച ആപജ്ജന്തി. ധമ്മാമിസപരിഭോഗേസു ചേത്ഥ അലജ്ജീഹി ഏകകമ്മാദിധമ്മപരിഭോഗോ ഏവ പേസലാനം അഫാസുവിഹാരസദ്ധമ്മപരിഹാനാദിഅത്ഥായ ഹോതി, ന തഥാ ആമിസപരിഭോഗോ. ന ഹി അലജ്ജീനം പച്ചയപരിഭോഗമത്തേന പേസലാനം അഫാസുവിഹാരാദി ഹോതി, യഥാവുത്തധമ്മപരിഭോഗേന പന ഹോതി, തപ്പരിവജ്ജനേന ച ഫാസുവിഹാരാദയോ. തഥാ ഹി കതസിക്ഖാപദവീതിക്കമാ അലജ്ജിപുഗ്ഗലാ ഉപോസഥാദീസു പവിട്ഠാ ‘‘തുമ്ഹേ കായദ്വാരേ, വചീദ്വാരേ ച വീതിക്കമം കരോഥാ’’തിആദിനാ ഭിക്ഖൂഹി വത്തബ്ബാ ഹോന്തി, യഥാ വിനയഞ്ച അതിട്ഠന്താ സങ്ഘതോ ബഹികരണാദിവസേന സുട്ഠു നിഗ്ഗഹേതബ്ബാ, തഥാ അകത്വാ തേഹി സഹ സംവസന്താപി അലജ്ജിനോവ ഹോന്തി ‘‘ഏകോപി അലജ്ജീ അലജ്ജിസതമ്പി കരോതീ’’തിആദിവചനതോ (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൮൫). യദി ഹി തേ ഏവം ന നിഗ്ഗഹിതാ സിയും, സങ്ഘേ കലഹാദിം വഡ്ഢേത്വാ ഉപോസഥാദിസാമഗ്ഗീകമ്മപടിബാഹനാദിനാ പേസലാനം അഫാസും കത്വാ കമേന തേ ദേവദത്തവജ്ജിപുത്തകാദയോ വിയ പരിസം വഡ്ഢേത്വാ അത്തനോ വിപ്പടിപത്തിം ധമ്മതോ വിനയതോ ദീപേന്താ സങ്ഘഭേദാദിമ്പി കത്വാ നചിരസ്സേവ സാസനം അന്തരധാപേയ്യും, തേസു പന സങ്ഘതോ ബഹികരണാദിവസേന നിഗ്ഗഹിതേസു സബ്ബോപായം ഉപദ്ദവോ ന ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘ദുസ്സീലപുഗ്ഗലേ നിസ്സായ ഉപോസഥോ ന തിട്ഠതി, പവാരണാ ന തിട്ഠതി, സങ്ഘകമ്മാനി നപ്പവത്തന്തി, സാമഗ്ഗീ ന ഹോതി…പേ… ദുസ്സീലേസു പന നിഗ്ഗഹിതേസു സബ്ബോപി അയം ഉപദ്ദവോ ന ഹോതി, തതോ പേസലാ ഭിക്ഖൂ ഫാസു വിഹരന്തീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൩൯).

തസ്മാ ഏകകമ്മാദിധമ്മപരിഭോഗോവ ആമിസപരിഭോഗതോപി അതിവിയ അലജ്ജിവിവേകേന കാതബ്ബോ, ആപത്തികരോ ച സദ്ധമ്മപരിഹാനിഹേതുത്താതി വേദിതബ്ബം.

അപിച ഉപോസഥോ ന തിട്ഠതി, പവാരണാ ന തിട്ഠതി, സങ്ഘകമ്മാനി നപ്പവത്തന്തീതി ഏവം അലജ്ജീഹി സദ്ധിം സങ്ഘകമ്മാകരണസ്സ അട്ഠകഥായം പകാസിതത്താപി ചേതം സിജ്ഝതി, തഥാ പരിവത്തലിങ്ഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഗച്ഛന്തസ്സ പടിപത്തികഥായം ‘‘ആരാധികാ ച ഹോന്തി സങ്ഗാഹികാ ലജ്ജിനിയോ, താ കോപേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ന ഗന്തബ്ബം. ഗച്ഛതി ചേ, ഗാമന്തരനദീപാരരത്തിവിപ്പവാസഗണഓഹീയനാപത്തീഹി ന മുച്ചതി…പേ… അലജ്ജിനിയോ ഹോന്തി, സങ്ഗഹം പന കരോന്തി, താപി പരിച്ചജിത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും ലബ്ഭതീ’’തി ഏവം അലജ്ജിനീസു ദുതിയികാഗഹണാദീസു സംവാസാപത്തിപരിഹാരായ നദീപാരഗമനാദിഗരുകാപത്തിട്ഠാനാനം അനുഞ്ഞാതത്താ തതോപി അലജ്ജിസംവാസാപത്തി ഏവ സദ്ധമ്മപരിഹാനിഹേതുതോ ഗരുകതരാതി വിഞ്ഞായതി. ന ഹി ലഹുകാപത്തിട്ഠാനം, അനാപത്തിട്ഠാനം വാ പരിഹരിതും ഗരുകാപത്തിട്ഠാനവീതിക്കമം ആചരിയാ അനുജാനന്തി, തഥാ അസംവാസപദസ്സ അട്ഠകഥായം ‘‘സബ്ബേഹിപി ലജ്ജിപുഗ്ഗലേഹി സമം സിക്ഖിതബ്ബഭാവതോ സമസിക്ഖാതാ നാമ. ഏത്ഥ യസ്മാ സബ്ബേപി ലജ്ജിനോ ഏതേസു കമ്മാദീസു സഹ വസന്തി, ന ഏകോപി തതോ ബഹിദ്ധാ സന്ദിസ്സതി, തസ്മാ താനി സബ്ബാനിപി ഗഹേത്വാ ഏസോ സംവാസോ നാമാ’’തി ഏവം ലജ്ജീഹേവ ഏകകമ്മാദിസംവാസോ വട്ടതീതി പകാസിതോ.

യദി ഏവം, കസ്മാ അസംവാസികേസു അലജ്ജീ ന ഗണിതോതി? നായം വിരോധോ, യേ ഗണപൂരകേ കത്വാ കതം കമ്മം കുപ്പതി, തേസം പാരാജികാദിഅപകതത്താനഞ്ഞേവ അസംവാസികത്തേ ഗഹിതത്താ. അലജ്ജിനോ പന പകതത്തഭൂതാപി സന്തി, തേ ചേ ഗണപൂരണാ ഹുത്വാ കമ്മം സാധേന്തി, കേവലം കത്വാ അഗതിഗമനേന കരോന്താനം ആപത്തികരാ ഹോന്തി സഭാഗാപത്തിആപന്നാ വിയ അഞ്ഞമഞ്ഞം. യസ്മാ അലജ്ജിതഞ്ച ലജ്ജിതഞ്ച പുഥുജ്ജനാനം ചിത്തക്ഖണപടിബദ്ധം, ന സബ്ബകാലികം. സഞ്ചിച്ച ഹി വീതിക്കമചിത്തേ ഉപ്പന്നേ അലജ്ജിനോ ‘‘ന പുന ഈദിസം കരിസ്സാമീ’’തി ചിത്തേന ലജ്ജിനോ ച ഹോന്തി, തേസു ച യേ പേസലേഹി ഓവദിയമാനാപി ന ഓരമന്തി, പുനപ്പുനം വീതിക്കമന്തി, തേ ഏവ അസംവസിതബ്ബാ, ന ഇതരേ ലജ്ജിധമ്മേ ഓക്കന്തത്താ. തസ്മാപി അലജ്ജിനോ അസംവാസികേസു അഗണേത്വാ തപ്പരിവജ്ജനത്ഥം സോധേത്വാവ ഉപോസഥാദികരണം അനുഞ്ഞാതം. തഥാ ഹി ‘‘പാരിസുദ്ധിം ആയസ്മന്തോ ആരോചേഥ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിസ്സാമീ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൩൪) അപരിസുദ്ധായ പരിസായ ഉപോസഥകരണസ്സ അയുത്തതാ പകാസിതാ, ‘‘യസ്സ സിയാ ആപത്തി സോ ആവികരേയ്യ…പേ… ഫാസു ഹോതീ’’തി (മഹാവ. ൧൩൪) ഏവം അലജ്ജിമ്പി ലജ്ജിധമ്മേ പതിട്ഠാപേത്വാ ഉപോസഥകരണപ്പകാരോ ച വുത്തോ, ‘‘കച്ചിത്ഥ പരിസുദ്ധാ…പേ… പരിസുദ്ധേത്ഥായസ്മന്തോ’’തി (പാരാ. ൪൪൨, ൪൫൮, ൬൬൨; പാചി. ൫൫൧, ൫൭൫, ൬൫൫) ച പാരിസുദ്ധിഉപോസഥേ ‘‘പരിസുദ്ധോ അഹം ഭന്തേ, പരിസുദ്ധോതി മം ധാരേഥാ’’തി (മഹാവ. ൧൬൮) ച ഏവം ഉപോസഥം കരോന്താനം പരിസുദ്ധതാ ച പകാസിതാ, വചനമത്തേന അനോരമന്താനഞ്ച ഉപോസഥപവആരണട്ഠപനവിധി ച വുത്താ, സബ്ബഥാ ലജ്ജിധമ്മം അനോക്കമന്തേഹി സംവാസസ്സ അയുത്തതായ നിസ്സയദാനഗ്ഗഹണപടിക്ഖേപോ, തജ്ജനീയാദിനിഗ്ഗഹകമ്മകരണഞ്ച ഉക്ഖേപനീയകമ്മകരണേന സാനുവത്തകപരിസസ്സ അലജ്ജിസ്സ അസംവാസികത്തപാപനവിധി ച വുത്താ. തസ്മാ യഥാവുത്തേഹി സുത്തനയേഹി, അട്ഠകഥാവചനേഹി ച പകതത്തേഹിപി അപകതത്തേഹിപി സബ്ബേഹി അലജ്ജീഹി ഏകകമ്മാദിസംവാസോ ന വട്ടതി, കരോന്താനം ആപത്തി ഏവ ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹത്ഥായേവ സബ്ബസിക്ഖാപദാനം പഞ്ഞത്തത്താതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം. തേനേവ ദുതിയസങ്ഗീതിയം പകതത്താപി അലജ്ജിനോ വജ്ജിപുത്തകാ യസത്ഥേരാദീഹി മഹന്തേന വായാമേന സങ്ഘതോ വിയോജിതാ. ന ഹി തേസു പാരാജികാദിഅസംവാസികാ അത്ഥി തേഹി ദീപിതാനം ദസന്നം വത്ഥൂനം (ചൂളവ. ൪൫൨) ലഹുകാപത്തിവിസയത്താ.

തസ്സ പന സന്തികേതി മഹാരക്ഖിതത്ഥേരസ്സ സന്തികേ. ഖരപത്തന്തി ഖരസങ്ഖാതം സുവണ്ണപതിരൂപകം വത്ഥു. ദായകേഹി അസതിയാ ദിന്നം രൂപിയം തേഹി പുന സകസഞ്ഞായ ഗണ്ഹന്തേ അദാതും, നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥും ഗണ്ഹാഹീതി ദാതുഞ്ച ന വട്ടതീതി ആഹ ‘‘തവ ചോളകം പസ്സാഹീ’’തി. ഏവം വത്വാപി പന നട്ഠവത്ഥുസ്മിം വിയ നിസ്സജ്ജിതബ്ബാഭാവേപി ആപത്തി ദേസേതബ്ബാവ. അസതിയാപി ഹി തം വത്ഥും വത്ഥാദിനാ സഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ‘‘ഇദം ദേമീ’’തി ദിന്നം, തദാ പരിച്ചാഗസബ്ഭാവതോ ദാനമേവ ഹോതി ‘‘അപ്പഗ്ഘം ദസ്സാമീ’’തി മഹഗ്ഘസ്സ ദാനേ വിയ. പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ ച അസതിയാ ദിയ്യമാനത്തേ ഞാതേപി അദിന്നാദാനം ന ഹോതി ദായകേഹി ദിന്നത്താ, തസ്മാ രൂപിയം നിസ്സഗ്ഗിയമേവ ഹോതി. കേചി പന ‘‘ഈദിസം നാമ ന ഹോതി, തേനേവ ചേത്ഥ ‘തവ ചോളകം പസ്സാ’തി വുത്ത’’ന്തി വദന്തി, തം നോ നക്ഖമതി, വീമംസിതബ്ബം.

൫൮൬. ഏകപരിച്ഛേദാനീതി സിയാ കിരിയത്തം, സിയാ അകിരിയത്തഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. ജാതരൂപരജതഭാവോ, അത്തുദ്ദേസികതാ, ഗഹണാദീസു അഞ്ഞതരഭാവോതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

രൂപിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. രൂപിയസംവോഹാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൮൭. നവമേ ജാതരൂപാദിചതുബ്ബിധനിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥു ഇധ രൂപിയഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതന്തി ആഹ ‘‘ജാതരൂപരജതപരിവത്തന’’ന്തി. പടിഗ്ഗഹിതപരിവത്തനേതി കപ്പിയവോഹാരേന, അകപ്പിയവോഹാരേന വാ പടിഗ്ഗഹിതസ്സ രൂപിയസ്സ പരിവത്തനേ.

൫൮൯. പാളിയം ഘനകതന്തി ഇട്ഠകാദി. രൂപിയം നാമ സത്ഥുവണ്ണോതിആദീസു കിഞ്ചാപി കേവലം രജതം ന ഗഹിതം, തഥാപി രൂപിയപദേനേവ തം ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. സുദ്ധോ രൂപിയസംവോഹാരോ ഏവ വുത്തോതി അജ്ഝാഹരിതബ്ബം. രൂപിയേ രൂപിയസഞ്ഞീതിആദിമ്ഹി വിനിച്ഛയം വക്ഖാമാതി പാഠസേസോ.

൫൯൧. പാളിയം രൂപിയേ രൂപിയസഞ്ഞീതി അത്തനാ ദിയ്യമാനം സകസന്തകം സന്ധായ വുത്തം. രൂപിയം ചേതാപേതീതി പരസന്തകം. ഏസ നയോ സേസേസുപി. തത്ഥ അരൂപിയ-സദ്ദേന ദുക്കടവത്ഥുമ്പി സങ്ഗണ്ഹാതി. പച്ഛിമേ പന തികേ ‘‘അരൂപിയേ രൂപിയസഞ്ഞീ അരൂപിയം ചേതാപേതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ഇമിനാ നയേന സബ്ബത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഇമസ്മിഞ്ച തികേ അരൂപിയ-സദ്ദേന കപ്പിയവത്ഥുയേവ ഗഹിതം, ന മുത്താദിദുക്കടവത്ഥു അന്തേ ‘‘പഞ്ചന്നം സഹ അനാപത്തീ’’തി വുത്തത്താ. കിഞ്ചാപി ദുക്കടവത്ഥു ന ഗഹിതം, തഥാപി ദുക്കടവത്ഥുനാ ദുക്കടവത്ഥും, കപ്പിയവത്ഥുനാ ദുക്കടവത്ഥുഞ്ച പരിവത്തയതോ ദുക്കടം, നയതോ സിദ്ധമേവ ഹോതി. തഞ്ച ദുക്കടവത്ഥുമ്ഹി തഥസഞ്ഞായ വാ അതഥസഞ്ഞായ വാ വിമതിയാ വാ പരിവത്തേന്തസ്സപി ഹോതിയേവ അചിത്തകത്താ ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ. പഞ്ചന്നം സഹാതി പഞ്ചഹി സഹധമ്മികേഹി സഹ.

ഇദാനി ‘‘നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥുനാ ദുക്കടവത്ഥും വാ’’തിആദിനാ വുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ പാളിയം സരൂപേന അനാഗതത്തേപി നയതോ ലബ്ഭമാനതം ദസ്സേതും ‘‘യോ ഹി അയ’’ന്തിആദി വുത്തം. ഏത്ഥ ച യസ്മാ രൂപിയേന പരിവത്തിതം അരൂപിയം നിസ്സട്ഠമ്പി സബ്ബേസമ്പി അകപ്പിയത്താ നിസ്സഗ്ഗിയമേവ ന ഹോതി നിസ്സജ്ജിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബസ്സേവ നിസ്സജ്ജിതബ്ബതോ, കേവലം പന ഇദം ഛഡ്ഡേത്വാ പാചിത്തിയമേവ പരിവത്തകേന ദേസേതബ്ബം, തസ്മാ ‘‘രൂപിയേ രൂപിയസഞ്ഞീ അരൂപിയം ചേതാപേതി, നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തിആദി തികോ ഭഗവതാ ന വുത്തോ, തീസുപി പദേസു പരിവത്തിയമാനസ്സ അരൂപിയത്തേന നിസ്സഗ്ഗിയവചനായോഗാ രൂപിയസ്സേവ നിസ്സജ്ജിതബ്ബതോ. രൂപിയസ്സേവ ഹി നിസ്സട്ഠസ്സ ആരാമികാദീഹി പടിപജ്ജനവിധി പാളിയം ദസ്സിതോ, ന അരൂപിയസ്സ. തസ്മാ പാചിത്തിയമത്തസമ്ഭവദസ്സനത്ഥമേവ പനേത്ഥ അട്ഠകഥായം ‘‘അവുത്തോപി അയം…പേ… തികോ വേദിതബ്ബോ’’തി വുത്തം, ന പന തസ്സ വത്ഥുനോ നിസ്സഗ്ഗിയതാദസ്സനത്ഥം. തേനേവ പത്തചതുക്കേ ‘‘ന സക്കാ കേനചി ഉപായേന കപ്പിയം കാതു’’ന്തിആദി വുത്തം. അയം അമ്ഹാകം ഖന്തി. അത്തനോ വാ ഹീതിആദി ദുതിയതികാനുലോമേനേവ തതിയത്തികസ്സ സിജ്ഝനപ്പകാരം സമത്ഥേതും വുത്തം. തത്രായം അധിപ്പായോ – യസ്മാ ഹി യഥാ അത്തനോ അരൂപിയേന പരസ്സ രൂപിയം ചേതാപേന്തസ്സ ഏകസ്മിം അന്തേ രൂപിയസമ്ഭവതോ ‘‘രൂപിയസംവോഹാരോ കതോ ഏവ ഹോതീ’’തി ദുതിയത്തികോ വുത്തോ, ഏവം അത്തനോ രൂപിയേന പരസ്സ അരൂപിയം ചേതാപേന്തസ്സാപി ഹോതീതി തതിയോ തികോ വത്തബ്ബോ ഭവേയ്യ, സോ പന ദുതിയത്തികേനേവ ഏകതോ രൂപിയപക്ഖസാമഞ്ഞേന സിജ്ഝതീതി പാളിയം ന വുത്തോതി. തത്ഥ ഏകന്തേന രൂപിയപക്ഖേതി ഏകേന അന്തേന രൂപിയപക്ഖേ, ‘‘ഏകതോ രൂപിയപക്ഖേ’’തി വാ പാഠോ.

ഇദാനി ദുതിയത്തികേ അരൂപിയപദസ്സ അത്ഥഭൂതേസു ദുക്കടവത്ഥുകപ്പിയവത്ഥൂസു ദുക്കടവത്ഥുനാ രൂപിയാദിപരിവത്തനേ ആപത്തിഭേദം ദസ്സേതും ‘‘ദുക്കടവത്ഥുനാ’’തിആദി ആരദ്ധം. ദുക്കടവത്ഥുനാ ദുക്കടവത്ഥുന്തിആദി പന ദുക്കടവത്ഥുനാ പരിവത്തനപ്പസങ്ഗേ പാളിയം അവുത്തസ്സാപി അത്ഥസ്സ നയതോ ലബ്ഭമാനതം ദസ്സേതും വുത്തം. തത്ഥ ഇമിനാതി രൂപിയസംവോഹാരസിക്ഖാപദേന, തേന ച ദുക്കടസ്സ അചിത്തകതമ്പി ദസ്സേതി. അഞ്ഞത്ര സഹധമ്മികേഹീതി ‘‘പഞ്ചന്നം സഹ അനാപത്തീ’’തി വചനതോ വുത്തം, തേനാപി കയവിക്കയസിക്ഖാപദസ്സ കപ്പിയവത്ഥുനിസ്സിതതം ഏവ സാധേതി. ഇമം…പേ… രൂപിയചേതാപനഞ്ച സന്ധായ വുത്തന്തി പകതേന സമ്ബന്ധോ. ഇധാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. തത്ഥാതി കയവിക്കയസിക്ഖാപദേ (പാരാ. ൫൯൩).

ഏവം ദുക്കടവത്ഥുനാ രൂപിയാദിപരിവത്തനേ ആപത്തിഭേദം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി കപ്പിയവത്ഥുനാപി ദസ്സേതും ‘‘കപ്പിയവത്ഥുനാ പനാ’’തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ തേനേവാതി കപ്പിയവത്ഥുനാ ഏവ. ‘‘രൂപിയം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ’’തി ഇദം ഉക്കട്ഠവസേന വുത്തം. മുത്താദിദുക്കടവത്ഥുമ്പി ഉഗ്ഗഹേത്വാ കാരിതമ്പി പഞ്ചന്നമ്പി ന വട്ടതി ഏവ. സമുട്ഠാപേതീതി സയം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഇമം കഹാപണാദിം കമ്മകാരാനം ദത്വാ ബീജം സമുട്ഠാപേഹീ’’തി ഏവം അഞ്ഞം ആണാപേത്വാ വാ സമുട്ഠാപേതി. മഹാഅകപ്പിയോതി അത്തനാവ ബീജതോ പട്ഠായ ദൂസിതത്താ അഞ്ഞസ്സ മൂലസാമികസ്സ അഭാവതോ വുത്തം. സോ ഹി ചോരേഹി അച്ഛിന്നോപി പുന ലദ്ധോ ജാനന്തസ്സ കസ്സചിപി ന വട്ടതി. യദി ഹി വട്ടേയ്യ, തളാകാദീസു വിയ അച്ഛിന്നോ വട്ടതീതി ആചരിയാ വദേയ്യും. ന സക്കാ കേനചി ഉപായേനാതി സങ്ഘേ നിസ്സജ്ജനേന, ചോരാദിഅച്ഛിന്ദനാദിനാ ച കപ്പിയം കാതും ന സക്കാ, ഇദഞ്ച തേന രൂപേന ഠിതം, തമ്മൂലികേന വത്ഥുമുത്താദിരൂപേന ഠിതഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. ദുക്കടവത്ഥുമ്പി ഹി തമ്മൂലികകപ്പിയവത്ഥുഞ്ച ന സക്കാ കേനചി ഉപായേന തേന രൂപേന കപ്പിയം കാതും. യദി പന സോ ഭിക്ഖു തേന കപ്പിയവത്ഥുദുക്കടവത്ഥുനാ പുന രൂപിയം ചേതാപേയ്യ, തം രൂപിയം നിസ്സജ്ജാപേത്വാ അഞ്ഞേസം കപ്പിയം കാതുമ്പി സക്കാ ഭവേയ്യാതി ദട്ഠബ്ബം.

പത്തം കിണാതീതി ഏത്ഥ ‘‘ഇമിനാ കഹാപണാദിനാ കമ്മാരകുലതോ പത്തം കിണിത്വാ ഏഹീ’’തി ആരാമികാദീഹി കിണാപനമ്പി സങ്ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം. തേനേവ രാജസിക്ഖാപദട്ഠകഥായം ‘‘ഏത്തകേഹി കഹാപണേഹി സാടകേ ആഹര, ഏത്തകേഹി യാഗുആദീനി സമ്പാദേഹീതി വദതി, യം തേ ആഹരന്തി, സബ്ബേസം അകപ്പിയം. കസ്മാ? കഹാപണാനം വിചാരിതത്താ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൩൮-൫൩൯) വുത്തം. ഇമിനാ പന വചനേന യം മാതികാട്ഠകഥായം രൂപിയസംവോഹാരസിക്ഖാപദം ‘‘അനാണത്തിക’’ന്തി വുത്തം, തം ന സമേതി. ന കേവലഞ്ച ഇമിനാ, പാളിയാപി തം ന സമേതി. പാളിയഞ്ഹി നിസ്സട്ഠരൂപിയേന ആരാമികാദീഹി സപ്പിയാദിം പരിവത്താപേതും ‘‘സോ വത്തബ്ബോ ‘ആവുസോ, ഇമം ജാനാഹീ’തി. സചേ സോ ഭണതി ‘ഇമിനാ കിം ആഹരീയതൂ’തി, ന വത്തബ്ബോ ‘ഇമം വാ ഇമം വാ ആഹരാ’തി. കപ്പിയം ആചിക്ഖിതബ്ബം ‘സപ്പി വാ’’’തിആദിനാ രൂപിയസംവോഹാരം പരിമോചേത്വാവ വുത്തം. ‘‘ഇമിനാ രൂപിയേന കിം ആഹരീയതൂ’’തി പുച്ഛന്തോ ‘‘ഇമം ആഹരാ’’തി വുത്തേപി അധികാരതോ ‘‘ഇമിനാ രൂപിയേന ഇമം ആഹരാ’’തി ഭിക്ഖൂഹി ആണത്തോ ഏവ ഹോതീതി തം രൂപിയസംവോഹാരം പരിവജ്ജേതും ‘‘ന വത്തബ്ബോ ‘ഇമം വാ ഇമം വാ ആഹരാ’’’തി പടിക്ഖേപോ കതോ, അനാപത്തിവാരേപി ‘‘കപ്പിയകാരകസ്സ ആചിക്ഖതീ’’തി ന വുത്തം. കയവിക്കയസിക്ഖാപദേ (പാരാ. ൫൯൫) പന തഥാ വുത്തം, തസ്മാ ഇദം സാണത്തികം കയവിക്കയമേവ അനാണത്തികന്തി ഗഹേതബ്ബം.

മൂലസ്സ അനിസ്സട്ഠത്താതി യേന ഉഗ്ഗഹിതമൂലേന പത്തോ കീതോ, തസ്സ മൂലസ്സ സങ്ഘമജ്ഝേ അനിസ്സട്ഠത്താ, ഏതേന രൂപിയമേവ നിസ്സജ്ജിതബ്ബം, ന തമ്മൂലികം അരൂപിയന്തി ദസ്സേതി. യദി ഹി തേന രൂപിയേന അഞ്ഞം രൂപിയം ചേതാപേയ്യ, തം രൂപിയസംവോഹാരസിക്ഖാപദേ ആഗതനയേനേവ നിസ്സജ്ജാപേത്വാ സേസേഹി പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം ഭവേയ്യാതി. ‘‘മൂലസ്സ അസമ്പടിച്ഛിതത്താ’’തി ഇമിനാ മൂലസ്സ ഗിഹിസന്തകത്തം, തേനേവ പത്തസ്സ രൂപിയസംവോഹാരാനുപ്പന്നതഞ്ച ദസ്സേതി. പഞ്ചസഹധമ്മികസന്തകേനേവ ഹി രൂപിയസംവോഹാരദോസോ. തത്ഥ ച അത്തനോ സന്തകേ പാചിത്തിയം, ഇതരത്ഥ ദുക്കടം.

നിസ്സജ്ജീതി ദാനവസേന വുത്തം, ന വിനയകമ്മവസേന. തേനേവ ‘‘സപ്പിസ്സ പൂരേത്വാ’’തി വുത്തം. യം അത്തനോ ധനേന പരിവത്തേതി, തസ്സ വാ ധനസ്സ രൂപിയഭാവോ, പരിവത്തനപരിവത്താപനേസു അഞ്ഞതരഭാവോ ചാതി ഇമാനേത്ഥ ദ്വേ അങ്ഗാനി.

രൂപിയസംവോഹാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. കയവിക്കയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൯൩-൫. ദസമേ പാളിയം ജാനാഹീതി ഇദാനേവ ഉപധാരേഹി, ഇദം പച്ഛാ ഛഡ്ഡേതും ന സക്കാതി അധിപ്പായോ. ഇമിനാതി ഭിക്ഖുനാ ദിയ്യമാനം വുത്തം. ഇമന്തി പരേന പടിദിയ്യമാനം. സേസഞാതകേസു സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതസമ്ഭവതോ തദഭാവട്ഠാനമ്പി ദസ്സേതും ‘‘മാതരം പന പിതരം വാ’’തി വുത്തം. ന സക്കാ തം പടിക്ഖിപിതുന്തി ഏത്ഥ യഥാ രൂപിയം ഭതകാനം ദത്വാ അസ്സാമികഭൂമിയം അയോബീജസമുട്ഠാപനേ ഭതിയാ ഖണന്താനം സന്തികാ ഗഹിതഭണ്ഡകഭാവേപി പാചിത്തിയം ഹോതി, ഏവമിധാപീതി കേചി വദന്തി, തം ന യുത്തം. യഞ്ഹി അസ്സാമികഭൂമിം ഖണിത്വാ സമുട്ഠാപിതം അയോബീജം, തം ഭതകാനം സന്തകം നാമ ഹോതി, തദത്ഥഞ്ച തേസം രൂപിയം ദേന്തസ്സ രൂപിയസംവോഹാരോവ ഹോതി അകപ്പിയവോഹാരേന രജനച്ഛല്ലിആദീനം ആഹരാപനേ കയവിക്കയോ വിയ, താദിസമ്പി പരഭണ്ഡം ഇധ വത്ഥധോവനാദീസു നത്ഥി, തസ്മാ അട്ഠകഥാപമാണേനേവേത്ഥ പാചിത്തിയം ഗഹേതബ്ബം.

൫൯൭. പുഞ്ഞം ഭവിസ്സതീതി ദേതീതി ഏത്ഥ സചേ ഭിക്ഖു അത്തനോ ഭണ്ഡസ്സ അപ്പഗ്ഘതം ഞത്വാപി അകഥേത്വാ ‘‘ഇദാനേവ ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഗണ്ഹ, മാ പച്ഛാ വിപ്പടിസാരീ ഹോഹീ’’തി വദതി, ഇതരോ ച അത്തനോ ദിയ്യമാനസ്സ മഹഗ്ഘതം അജാനന്തോ ‘‘ഊനം വാ അധികം വാ തുമ്ഹാകമേവാ’’തി ദത്വാ ഗച്ഛതി, ഭിക്ഖുസ്സ അനാപത്തി ഉപനന്ദസ്സ വിയ പരിബ്ബാജകവത്ഥുഗ്ഗഹണേ. വിപ്പടിസാരിസ്സ പുന സകസഞ്ഞായ ആഗതസ്സ യം അധികം ഗഹിതം, തം ദാതബ്ബം. യേന യം പരിവത്തേതി, തേസം ഉഭിന്നം കപ്പിയവത്ഥുതാ, അസഹധമ്മികതാ, കയവിക്കയാപജ്ജനഞ്ചാതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

കയവിക്കയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിട്ഠിതോ കോസിയവഗ്ഗോ ദുതിയോ.

൩. പത്തവഗ്ഗോ

൧. പത്തസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൦൨. തതിയവഗ്ഗസ്സ പഠമേ അഡ്ഢതേരസപലാതി മാഗധികായ മാനതുലായ അഡ്ഢതേരസപലപരിമിതം ഉദകം ഗണ്ഹന്തം സന്ധായ വുത്തം, തഥാ പരിമിതം യവമാസാദിം ഗണ്ഹന്തിം സന്ധായാതി കേചി. ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന പന ‘‘പകതിചതുമുട്ഠികം കുഡുവം, ചതുകുഡുവം നാളി, തായ നാളിയാ സോളസ നാളിയോ ദോണം, തം പന മഗധനാളിയാ ദ്വാദസ നാളിയോ ഹോന്തീതി വദന്തീ’’തി വുത്തം. ദമിളനാളീതി പുരാണനാളിം സന്ധായ വുത്തം. സാ ച ചതുമുട്ഠികേഹി കുഡുവേഹി അട്ഠ കുഡുവാ, തായ നാളിയാ ദ്വേ നാളിയോ മഗധനാളിം ഗണ്ഹാതി. പുരാണാ പന ‘‘സീഹളനാളി തിസ്സോ നാളിയോ ഗണ്ഹാതീ’’തി വദന്തി, തേസം മതേന മഗധനാളി ഇദാനി പവത്തമാനായ ചതുകുഡുവായ ദമിളനാളിയാ ചതുനാളികാ ഹോതി, തതോ മഗധനാളിതോ ഉപഡ്ഢഞ്ച പുരാണദമിളനാളിസങ്ഖാതം പത്ഥം നാമ ഹോതി, ഏതേന ച ‘‘ഓമകോ നാമ പത്തോ പത്ഥോദനം ഗണ്ഹാതീ’’തി പാളിവചനഞ്ച സമേതി, ലോകിയേഹിപി –

‘‘ലോകിയം മഗധഞ്ചേതി, പത്ഥദ്വയമുദാഹടം;

ലോകിയം സോളസപലം, മാഗധം ദിഗുണം മത’’ന്തി. –

ഏവം ലോകേ നാളിയാ മഗധനാളി ദിഗുണാതി ദസ്സിതാ, ഏവഞ്ച ഗയ്ഹമാനേ ഓമകപത്തസ്സ ച യാപനമത്തോദനഗാഹികാ ച സിദ്ധാ ഹോതി. ന ഹി സക്കാ അട്ഠകുഡുവതോ ഊനോദനഗാഹിനാ പത്തേന അഥൂപീകതം പിണ്ഡപാതം പരിയേസിത്വാ യാപേതും. തേനേവ വേരഞ്ജകണ്ഡട്ഠകഥായം ‘‘പത്ഥോ നാമ നാളിമത്തം ഹോതി ഏകസ്സ പുരിസസ്സ അലം യാപനായ. വുത്തമ്പി ഹേതം ‘പത്ഥോദനോ നാലമയം ദുവിന്ന’’’ന്തി (ജാ. ൨.൨൧.൧൯൨) വുത്തം, ‘‘ഏകേകസ്സ ദ്വിന്നം തിണ്ണം പഹോതീ’’തി ച ആഗഹം, തസ്മാ ഇധ വുത്തനയാനുസാരേനേവ ഗഹേതബ്ബം.

ആലോപസ്സ അനുരൂപന്തി ഏത്ഥ ‘‘ബ്യഞ്ജനസ്സ മത്താ നാമ ഓദനതോ ചതുത്ഥഭാഗോ’’തി (മ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൮൭) ബ്രഹ്മായുസുത്തട്ഠകഥായം വുത്തത്താ ആലോപസ്സ ചതുത്ഥഭാഗമേവ ബ്യഞ്ജനം അനുരൂപന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഓദനഗതികാനേവാതി ഓദനസ്സ അന്തോ ഏവ പവിസനസീലാനി സിയും, അത്തനോ ഓകാസം ന ഗവേസന്തീതി അത്ഥോ. നാമമത്തേതി ‘‘മജ്ഝിമോ പത്തോ മജ്ഝിമോമകോ’’തിആദിനാമമത്തേ.

൬൦൭-൮. ഏവം പയോഗേ പയോഗേതി പരിയോസാനാലോപജ്ഝോഹരണപയോഗേ പയോഗേ, ആലോപേ ആലോപേതി അത്ഥോ. കത്വാതി പാകപരിയോസാനം കത്വാ. പചിത്വാ ഠപേസ്സാമീതി കാളവണ്ണപാകം സന്ധായ വുത്തം. ഛിദ്ദന്തി മുഖവട്ടിതോ ദ്വങ്ഗുലസ്സ ഹേട്ഠാഛിദ്ദം വുത്തം. സേസം പഠമകഥിനേ വുത്തനയമേവ.

പത്തസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ഊനപഞ്ചബന്ധനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൦൯-൬൧൩. ദുതിയേ പാളിയം അഹം പത്തേന തേ ഭിക്ഖൂ സന്തപേസ്സാമീതി സേസോ. ‘‘അപത്തോ’’തി ഇമിനാ അധിട്ഠാനവിജഹനമ്പി ദസ്സേതി. പഞ്ചബന്ധനേപി പത്തേ അപരിപുണ്ണപാകേ പത്തേ വിയ അധിട്ഠാനം ന രുഹതി. ‘‘തിപുപട്ടകേന വാ’’തി വുത്തത്താ തമ്ബലോഹാദീഹി കപ്പിയലോഹേഹി അയോപത്തസ്സ ഛിദ്ദം ഛാദേതും വട്ടതി. തേനേവ ‘‘ലോഹമണ്ഡലകേനാ’’തി വുത്തം. ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ അകാളവണ്ണമ്പി കപ്പിയപത്തം വിഞ്ഞാപേന്തസ്സ ആപത്തി ഏവാതി ദട്ഠബ്ബം. അധിട്ഠാനുപഗപത്തസ്സ ഊനപഞ്ചബന്ധനതാ, അത്തുദ്ദേസികതാ, അകതവിഞ്ഞത്തി, തായ ച പടിലാഭോതി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

ഊനപഞ്ചബന്ധനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ഭേസജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൧൮-൬൨൧. തതിയേ പാളിയം പിലിന്ദവച്ഛത്ഥേരേന ‘‘ന ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ആരാമികോ അനുഞ്ഞാതോ’’തി പഠമം പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആരാമിക’’ന്തി പുഗ്ഗലാനമ്പി ആരാമികനാമേന ദാസഗ്ഗഹണേ അനുഞ്ഞാതേ ഏവ ആരാമികാനം ഗഹിതത്താ ഖേത്തവത്ഥാദീനി കപ്പിയവോഹാരേനപി പുഗ്ഗലാനം ഗഹേതും ന വട്ടതി, തഥാ അനനുഞ്ഞാതത്താതി വിഞ്ഞായതി. ‘‘ഖേത്തവത്ഥുപടിഗ്ഗഹണാ പടിവിരതോ ഹോതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൧൦, ൧൯൪) ഹി പടിക്ഖിത്തേസു ഏകസ്സേവ പുഗ്ഗലികവസേന ഗഹണേ അനുഞ്ഞാതേ ഇതരീതരാനം തഥാ ന ഗഹേതബ്ബതാ സിദ്ധാവ ഹോതി. യഞ്ച പിലിന്ദവച്ഛത്ഥേരേന ദായകകുലസ്സ ദാരികായ സുവണ്ണമാലാവസേന തിണണ്ഡുപകസ്സ നിമ്മാനം, തം ‘‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖവേ, ഇദ്ധിമസ്സ ഇദ്ധിവിസയേ’’തി (പാരാ. ൧൫൯) വചനതോ കുലസങ്ഗഹാദി ന ഹോതീതി കതന്തി ദട്ഠബ്ബം, കേചി പന ‘‘ഖീണാസവാനം ലാഭിച്ഛായ അഭാവതോ കുലസങ്ഗഹേപി ആജീവകോപോ നത്ഥീ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം ഖീണാസവാനമ്പി ആജീവവിപത്തിഹേതൂനം പിണ്ഡപാതാദീനം പരിവജ്ജേതബ്ബതോ. വുത്തഞ്ഹി ധമ്മസേനാപതിനാ ‘‘നേവ ഭിന്ദേയ്യമാജീവം, ചജമാനോപി ജീവിത’’ന്തി (മി. പ. ൬.൧.൫). ഭഗവതാ ച ‘‘ഗാഥാഭിഗീതം മേ അഭോജനീയ’’ന്തിആദി വുത്തം (സു. നി. ൮൧, ൪൮൪; മി. പ. ൪.൫.൯; സം. നി. ൧.൧൯൭).

൬൨൨. ഉഗ്ഗഹിതകന്തി പരിഭോഗത്ഥായ സയം ഗഹിതം. സയം കരോതീതി പചിത്വാ കരോതി. പുരേഭത്തന്തി തദഹുപുരേഭത്തമേവ വട്ടതി സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതത്താ. സയംകതന്തി ഖീരനവനീതം പചിത്വാ കതം. നിരാമിസമേവാതി തദഹുപുരേഭത്തം സന്ധായ വുത്തം. അജ്ജ സയംകതം നിരാമിസമേവ ഭുഞ്ജന്തസ്സ കസ്മാ സാമപാകോ ന ഹോതീതി ആഹ ‘‘നവനീതം താപേന്തസ്സാ’’തിആദി. പടിഗ്ഗഹിതേഹീതി ഖീരദധീനി സന്ധായ വുത്തം. ഉഗ്ഗഹിതകേഹി കതം അബ്ഭഞ്ജനാദീസു ഉപനേതബ്ബന്തി യോജനാ. ഏസേവ നയോതി നിസ്സഗ്ഗിയാപത്തിം സന്ധായ വുത്തം. അകപ്പിയമംസസപ്പിമ്ഹീതി ഹത്ഥിആദീനം സപ്പിമ്ഹി.

ഏത്ഥ പനാതി നവനീതേ വിസേസോ അത്ഥീതി അത്ഥോ. ധോതം വട്ടതീതി ധോതമേവ പടിഗ്ഗഹിതുമ്പി ന വട്ടതി, ഇതരഥാ സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതം ഹോതീതി ഥേരാനം അധിപ്പായോ.

മഹാസിവത്ഥേരസ്സ പന വത്ഥുനോ വിയോജിതത്താ ദധിഗുളികാദീഹി യുത്തതാമത്തേന സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതം നാമ ന ഹോതി, തസ്മാ തക്കതോ ഉദ്ധടമത്തമേവ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ധോവിത്വാ, പചിത്വാ വാ നിരാമിസമേവ കത്വാ പരിഭുഞ്ജിംസൂതി അധിപ്പായോ, ന പന ദധിഗുളികാദീഹി സഹ വികാലേ ഭുഞ്ജിംസു. തേനാഹ ‘‘തസ്മാ നവനീതം പരിഭുഞ്ജന്തേന…പേ… സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതം നാമ ന ഹോതീ’’തി. തത്ഥ അധോതം പടിഗ്ഗഹേത്വാപി തം നവനീതം പരിഭുഞ്ജന്തേന ദധിആദീനി അപനേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഖയം ഗമിസ്സതീതി നിരാമിസം ഹോതി, തസ്മാ വികാലേപി വട്ടതീതി അത്ഥോ. ഏത്താവതാതി നവനീതേ ലഗ്ഗമത്തേന വിസും ദധിആദിവോഹാരം അലദ്ധേന അപ്പമത്തേന ദധിആദിനാതി അത്ഥോ, ഏതേന വിസും പടിഗ്ഗഹിതദധിആദീഹി സഹ പക്കം സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതീതി ദസ്സേതി. തസ്മിമ്പീതി നിരാമിസഭൂതേപി. കുക്കുച്ചകാനം പന അയം അധിപ്പായോ – പടിഗ്ഗഹണേ താവ ദധിആദീഹി അസമ്ഭിന്നരസത്താ ഭത്തേന സഹിതേന ഗുളപിണ്ഡാദി വിയ സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതം നാമ ന ഹോതി, തം പന പചന്തേന ധോവിത്വാവ പചിതബ്ബം, ഇതരഥാ പചനക്ഖണേ പച്ചമാനദധിഗുളികാദീഹി സമ്ഭിന്നരസതായ സാമംപക്കം ജാതം, തേസു ഖീണേസു സാമംപക്കമേവ ഹോതി, തസ്മാ നിരാമിസമേവ പചിതബ്ബന്തി. തേനേവ ‘‘ആമിസേന സഹ പക്കത്താ’’തി കാരണം വുത്തം.

ഏത്ഥ ചായം വിചാരണാ – സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതത്താഭാവേ ആമിസേന സഹ ഭിക്ഖുനാ പക്കസ്സ സയംപാകദോസോ വാ പരിസങ്കീയതി യാവകാലികതാ വാ, തത്ഥ ന താവ സയംപാകദോസോ ഏത്ഥ സമ്ഭവതി സത്താഹകാലികത്താ. യഞ്ഹി തത്ഥ ദധിആദി ആമിസഗതം, തം പരിക്ഖീണന്തി. അഥ പടിഗ്ഗഹിതദധിഗുളികാദിനാ സഹ അത്തനാ പക്കത്താ സവത്ഥുകപക്കം വിയ ഭവേയ്യാതി പരിസങ്കീയതി, തദാ ആമിസേന സഹ പടിഗ്ഗഹിതത്താതി കാരണം വത്തബ്ബം, ന പന പക്കത്താതി. തഥാ ച ഉപഡ്ഢത്ഥേരാനം മതമേവ അങ്ഗീ കതം സിയാ. തത്ഥ ച സാമണേരാദീഹി പക്കമ്പി യാവകാലികമേവ സിയാ പടിഗ്ഗഹിതഖീരാദിം പചിത്വാ അനുപസമ്പന്നേഹി കതസപ്പിആദി വിയ ച, ന ച തം യുത്തം, ഭിക്ഖാചാരേന ലദ്ധനവനീതാദീനം തക്കാദിആമിസസംസഗ്ഗസമ്ഭവേന അപരിഭുഞ്ജിതബ്ബതാപസങ്ഗതോ. ന ഹി ഗഹട്ഠാ ധോവിത്വാ, സോധേത്വാ വാ പത്തേ ആകിരന്തീതി നിയമോ അത്ഥി, അട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘യഥാ തത്ഥ പതിതതണ്ഡുലകണാദയോ ന പച്ചന്തി, ഏവം…പേ… പുന പചിത്വാ ദേതി, പുരിമനയേനേവ സത്താഹം വട്ടതീ’’തി ഇമിനാ വചനേനപേതം വിരുജ്ഝതി, തസ്മാ ഇധ കുക്കുച്ചകാനം കുക്കുച്ചുപ്പത്തിയാ നിമിത്തമേവ ന ദിസ്സതി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ‘‘ലജ്ജീ സാമണേരോ യഥാ തത്ഥ പതിതതണ്ഡുലകണാദയോ ന പച്ചന്തി, ഏവം സാമിസപാകം മോചേന്തോ അഗ്ഗിമ്ഹി വിലീയാപേത്വാ…പേ… വട്ടതീ’’തി വചനസ്സാപി നിമിത്തം ന ദിസ്സതി. യദി ഹി ഏതം യാവകാലികസംസഗ്ഗപരിഹാരായ വുത്തം സിയാ, അത്തനാപി തഥാ കാതബ്ബം ഭവേയ്യ. ഗഹട്ഠേഹി ദിന്നസപ്പിആദീസു ച ആമിസസംസഗ്ഗസങ്കാ ന വിഗച്ഛേയ്യ. ന ഹി ഗഹട്ഠാ ഏവം വിലീയാപേത്വാ പന തണ്ഡുലാദിം അപനേത്വാ പുന പചന്തി, അപിച ഭേസജ്ജേഹി സദ്ധിം ഖീരാദിം പക്ഖിപിത്വാ യഥാ ഖീരാദി ഖയം ഗച്ഛതി, ഏവം പരേഹി പക്കഭേസജ്ജതേലാദിപി യാവകാലികമേവ സിയാ, ന ച തമ്പി യുത്തം ദധിആദിഖയകരണത്ഥം ‘‘പുന പചിത്വാ ദേതീ’’തി വുത്തത്താ. തസ്മാ മഹാസിവത്ഥേരവാദേ കുക്കുച്ചം അകത്വാ അധോതമ്പി നവനീതം തദഹുപി പുനദിവസാദീസുപി പചിതും, തണ്ഡുലാദിമിസ്സം സപ്പിആദിം അത്തനാപി അഗ്ഗിമ്ഹി വിലീയാപേത്വാ പരിസ്സാവേത്വാ പുന തക്കാദിഖയത്ഥം പചിതുഞ്ച വട്ടതി.

തത്ഥ വിജ്ജമാനസ്സപി പച്ചമാനക്ഖണേ സമ്ഭിന്നരസസ്സ യാവകാലികസ്സ അബ്ബോഹാരികത്തേന സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതപുരേപടിഗ്ഗഹിതാനമ്പി അബ്ബോഹാരികതോതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബന്തി. തേനേവ ‘‘ഏത്താവതാ സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതം നാമ ന ഹോതീ’’തി വുത്തം. വിസും പടിഗ്ഗഹിതേന പന ഖീരാദിആമിസേന നവനീതാദിം മിസ്സേത്വാ ഭിക്ഖുനാ വാ അഞ്ഞേഹി വാ പക്കതേലാദിഭേസജ്ജം സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതി, തത്ഥ പവിട്ഠയാവകാലികസ്സ അബ്ബോഹാരികത്താഭാവാ. യം പന പുരേപരിഗ്ഗഹിതഭേസജ്ജേഹി അപ്പടിഗ്ഗഹിതം ഖീരാദിം പക്ഖിപിത്വാ പക്കതേലാദികം അനുപസമ്പന്നേഹേവ പക്കമ്പി സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതമ്പി സന്നിധിപി ന ഹോതി, തത്ഥ പക്ഖിത്തഖീരാദികസ്സപി തസ്മിം ഖണേ സമ്ഭിന്നരസതായ പുരേപടിഗ്ഗഹിതത്താപത്തിതോ. സചേ പന അപ്പടിഗ്ഗഹിതേഹേവ, അഞ്ഞേഹി വാ പക്കതേലാദീസുപി സചേ ആമിസരസോ പഞ്ഞായതി, തം യാവകാലികമേവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. ഉഗ്ഗഹേത്വാതി സയമേവ ഗഹേത്വാ.

പരിസ്സാവേത്വാ ഗഹിതന്തി തണ്ഡുലാദിവിഗമത്ഥം പരിസ്സാവേത്വാ, തക്കാദിവിഗമത്ഥം പുന പചിത്വാ ഗഹിതന്തി അത്ഥോ. പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഠപിതഭേസജ്ജേഹീതി അതിരേകസത്താഹപടിഗ്ഗഹിതേഹി, ഏതേന തേഹി യുത്തമ്പി സപ്പിആദി അതിരേകസത്താഹപടിഗ്ഗഹിതം ന ഹോതീതി ദസ്സേതി. വദ്ദലിസമയേതി വസ്സകാലസമയേ, അനാതപകാലേതി അത്ഥോ.

നിബ്ബട്ടിതത്താതി യാവകാലികവത്ഥുതോ വിവേചിതത്താ, ഏതേന തേലേ സഭാവതോ യാവകാലികത്താഭാവം, ഭിക്ഖുനോ സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹണേന യാവകാലികത്തുപഗമനഞ്ച ദസ്സേതി. ഉഭയമ്പീതി അത്തനാ, അഞ്ഞേഹി ച കതം.

൬൨൩. അച്ഛവസന്തി ദുക്കടവത്ഥൂനഞ്ഞേവ ഉപലക്ഖണന്തി ആഹ ‘‘ഠപേത്വാ മനുസ്സവസ’’ന്തി. സംസട്ഠന്തി പരിസ്സാവിതം. തിണ്ണം ദുക്കടാനന്തി അജ്ഝോഹാരേ അജ്ഝോഹാരേ തീണി ദുക്കടാനി സന്ധായ വുത്തം. കിഞ്ചാപി പരിഭോഗത്ഥായ വികാലേ പടിഗ്ഗഹണപചനപരിസ്സാവനാദീസു പുബ്ബപയോഗേസു പാളിയം, അട്ഠകഥായഞ്ച ആപത്തി ന വുത്താ, തഥാപി ഏത്ഥ ആപത്തിയാ ഏവ ഭവിതബ്ബം പടിക്ഖിത്തസ്സ കരണതോ ആഹാരത്ഥായ വികാലേ യാമകാലികാദീനം പടിഗ്ഗഹണേ വിയ. യസ്മാ ഖീരാദിം പക്ഖിപിത്വാ പക്കഭേസജ്ജതേലേ കസടം ആമിസഗതികം, തേന സഹ തേലം പടിഗ്ഗഹേതും, പചിതും വാ ഭിക്ഖുനോ ന വട്ടതി. തസ്മാ വുത്തം ‘‘പക്കതേലകസടേ വിയ കുക്കുച്ചായതീ’’തി. സചേ വസായ സഹ പക്കത്താ ന വട്ടതി, ഇദം കസ്മാ ന വട്ടതീതി പുച്ഛന്താ ‘‘ഭന്തേ …പേ… വട്ടതീ’’തി ആഹംസു. ഥേരോ അതികുക്കുച്ചതായ ച ‘‘ഏതമ്പി, ആവുസോ, ന വട്ടതീ’’തി ആഹ. രോഗനിഗ്ഗഹത്ഥായ ഏവ വസായ അനുഞ്ഞാതത്തം സല്ലക്ഖേത്വാ പച്ഛാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി.

‘‘മധുകരീഹി നാമ മധുമക്ഖികാഹീ’’തി ഇദം ഖുദ്ദകഭമരാനം ദ്വിന്നം ഏവ വിസേസനന്തി കേചി വദന്തി, അഞ്ഞേ പന ‘‘ദണ്ഡകേസു മധുകാരികാ മധുകരീമക്ഖികാ നാമ, താഹി സഹ തിസ്സോ മധുമക്ഖികാജാതിയോ’’തി വദന്തി. ഭമരമക്ഖികാതി മഹാപടലകാരികാ. സിലേസസദിസന്തി സുക്ഖതായ വാ പക്കതായ വാ ഘനീഭൂതം. ഇതരന്തി തനുകമധു.

ഉച്ഛുരസം ഉപാദായാതി നിക്കസടരസസ്സപി സത്താഹകാലികതം ദസ്സേതി ‘‘ഉച്ഛുമ്ഹാ നിബ്ബത്ത’’ന്തി പാളിയം സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ. യം പന സുത്തന്തട്ഠകഥായം ‘‘ഉച്ഛു ചേ, യാവകാലികോ. ഉച്ഛുരസോ ചേ, യാമകാലികോ. ഫാണിതം ചേ, സത്താഹകാലികം. തചോ ചേ, യാവജീവകോ’’തി വുത്തം, തം അമ്ബഫലരസാദിമിസ്സതായ യാമകാലികത്തം സന്ധായ വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം, അവിനയവചനത്താ തം അപ്പമാണന്തി. തേനേവ ‘‘പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതേന അപരിസ്സാവിതഉച്ഛുരസേനാ’’തിആദി വുത്തം. നിരാമിസമേവ വട്ടതി തത്ഥ പവിട്ഠയാവകാലികസ്സ അബ്ബോഹാരികത്താതി ഇദം ഗുളേ കതേ തത്ഥ വിജ്ജമാനമ്പി കസടം പാകേന സുക്ഖതായ യാവജീവികത്തം ഭജതീതി വുത്തം. തസ്സ യാവകാലികത്തേ ഹി സാമംപാകേന പുരേഭത്തേപി അനജ്ഝോഹരണീയം സിയാതി. ‘‘സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതത്താ’’തി ഇദം ഉച്ഛുരസേ ചുണ്ണവിചുണ്ണം ഹുത്വാ ഠിതകസടം സന്ധായ വുത്തം, തേന ച അപരിസ്സാവിതേന അപ്പടിഗ്ഗഹിതേന അനുപസമ്പന്നേഹി കതം സത്താഹം വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഝാമഉച്ഛുഫാണിതന്തി അഗ്ഗിമ്ഹി ഉച്ഛും താപേത്വാ കതം. കോട്ടിതഉച്ഛുഫാണിതന്തി ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകം ഛിന്ദിത്വാ കോട്ടേത്വാ നിപ്പീളേത്വാ പക്കം.

തം തത്ഥ വിജ്ജമാനമ്പി കസടം പക്കകാലേ യാവകാലികത്തം വിജഹതീതി ആഹ ‘‘തം യുത്ത’’ന്തി. സീതോദകേന കതന്തി മധുകപുപ്ഫാനി സീതോദകേന മദ്ദിത്വാ പരിസ്സാവേത്വാ പചിത്വാ കതം, അമദ്ദിത്വാ കതന്തി കേചി, തത്ഥ കാരണം ന ദിസ്സതി. ഖീരജല്ലികന്തി ഖീരഫേണം. മധുകപുപ്ഫം പനാതിആദി യാവകാലികരൂപേന ഠിതസ്സപി അവട്ടനകമേരയബീജവത്ഥും ദസ്സേതും ആരദ്ധം.

സബ്ബാനിപീതി സപ്പിആദീനി പഞ്ചപി. ആഹാരകിച്ചം കരോന്താനി ഏതാനി കസ്മാ ഏവം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനീതി ചോദനാപരിഹാരായ ഭേസജ്ജോദിസ്സം ദസ്സേന്തേന തപ്പസങ്ഗേന സബ്ബാനിപി ഓദിസ്സകാനി ഏകതോ ദസ്സേതും ‘‘സത്തവിധം ഹീ’’തിആദി വുത്തം. അപകതിഭേസജ്ജത്താ വികടാനി വിരൂപാനി വിസഹരണതോ മഹാവിസയത്താ മഹന്താനി ചാതി മഹാവികടാനി. ഉപസമ്പദാദീനീതി ആദി-സദ്ദേന ഗണങ്ഗണൂപാഹനാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി.

അധിട്ഠേതീതി ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥമേതന്തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതി, ഏവം പരിഭോഗേ അനപേക്ഖതായ പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതീതി അധിപ്പായോ. ഏവം അഞ്ഞേസുപി കാലികേസു അനജ്ഝോഹരിതുകാമതായ സുദ്ധചിത്തേന ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥായ നിയമേപി പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതീതി ഇദമ്പി വിസും ഏകം പടിഗ്ഗഹണവിജഹനകാരണന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൬൨൫. സചേ ദ്വിന്നം…പേ… ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ പാഠോ ഗളിതോ, ഏവം പനേത്ഥ പാഠോ വേദിതബ്ബോ ‘‘സചേ ദ്വിന്നം സന്തകം ഏകേന പടിഗ്ഗഹിതം അവിഭത്തം ഹോതി, സത്താഹാതിക്കമേ ദ്വിന്നമ്പി അനാപത്തി, പരിഭുഞ്ജിതും പന ന വട്ടതീ’’തി. അഞ്ഞഥാ ഹി സദ്ദപ്പയോഗോപി ന സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി. ‘‘ഗണ്ഠിപദേപി ച അയമേവ പാഠോ ദസ്സിതോ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൬൨൫) സാരത്ഥദീപനിയം വുത്തം. ദ്വിന്നമ്പി അനാപത്തീതി അവിഭത്തത്താ വുത്തം. ‘‘പരിഭുഞ്ജിതും പന ന വട്ടതീ’’തി ഇദം ‘‘സത്താഹപരമം സന്നിധികാരകം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി വചനതോ വുത്തം. ‘‘യേന പടിഗ്ഗഹിതം, തേന വിസ്സജ്ജിതത്താ’’തി ഇമിനാ ഉപസമ്പന്നസ്സ ദാനമ്പി സന്ധായ ‘‘വിസ്സജ്ജേതീ’’തി ഇദം വുത്തന്തി ദസ്സേതി. ഉപസമ്പന്നസ്സ നിരപേക്ഖദിന്നവത്ഥുമ്ഹി പടിഗ്ഗഹണസ്സ അവിഗതത്തേപി സകസന്തകതാ വിഗതാവ ഹോതി, തേന നിസ്സഗ്ഗിയം ന ഹോതി. അത്തനാവ പടിഗ്ഗഹിതത്തം, സകസന്തകത്തഞ്ചാതി ഇമേഹി ദ്വീഹി കാരണേഹി നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി, ന ഏകേന. അനുപസമ്പന്നസ്സ നിരപേക്ഖദാനേ പന തദുഭയമ്പി വിജഹതി, പരിഭോഗോപേത്ഥ വട്ടതി, ന സാപേക്ഖദാനേ ദാനലക്ഖണാഭാവതോ. ‘‘വിസ്സജ്ജേതീ’’തി ഏതസ്മിഞ്ച പാളിപദേ കസ്സചി അദത്വാ അനപേക്ഖതായ ഛഡ്ഡനമ്പി സങ്ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘അനപേക്ഖോ ദത്വാ’’തി ഇദഞ്ച പടിഗ്ഗഹണവിജഹനവിധിദസ്സനത്ഥമേവ വുത്തം. പടിഗ്ഗഹണേ ഹി വിജഹിതേ പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭോഗോ സയമേവ വട്ടിസ്സതി, തബ്ബിജഹനഞ്ച വത്ഥുനോ സകസന്തകതാപരിച്ചാഗേന ഹോതീതി, ഏതേന ച വത്ഥുമ്ഹി അജ്ഝോഹരണാപേക്ഖായ സതി പടിഗ്ഗഹണവിസ്സജ്ജനം നാമ വിസും ന ലബ്ഭതീതി സിജ്ഝതി. ഇതരഥാ ഹി ‘‘പടിഗ്ഗഹണേ അനപേക്ഖോവ പടിഗ്ഗഹണം വിസ്സജ്ജേത്വാ പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജതീ’’തി വത്തബ്ബം സിയാ. ‘‘അപ്പടിഗ്ഗഹിതത്താ’’തി ഇമിനാ ഏകസ്സ സന്തകം അഞ്ഞേന പടിഗ്ഗഹിതമ്പി നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതീതി ദസ്സേതി.

ഏവന്തി ‘‘പുന ഗഹേസ്സാമീ’’തി അപേക്ഖം അകത്വാ സുദ്ധചിത്തേന പരിച്ചത്തതം പരാമസതി. പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തിദസ്സനത്ഥന്തി നിസ്സഗ്ഗിയമൂലികാഹി പാചിത്തിയാദിആപത്തീഹി അനാപത്തിദസ്സനത്ഥന്തി അധിപ്പായോ. പരിഭോഗേ അനാപത്തിദസ്സനത്ഥന്തി ഏത്ഥ പന നിസ്സട്ഠപടിലദ്ധസ്സ കായികപരിഭോഗാദീസു യാ ദുക്കടാപത്തി വുത്താ, തായ അനാപത്തിദസ്സനത്ഥന്തി അധിപ്പായോ. സപ്പിആദീനം പടിഗ്ഗഹിതഭാവോ, അത്തനോ സന്തകതാ, സത്താഹാതിക്കമോതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

ഭേസജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. വസ്സികസാടികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൨൮. ചതുത്ഥേ ജേട്ഠമൂലപുണ്ണമാസിയാ…പേ… കരണക്ഖേത്തഞ്ചാതി പഠമദ്ധമാസമ്പി കരണക്ഖേത്തം വുത്തം. തം ‘‘കത്വാ നിവാസേതബ്ബ’’ന്തി ഇമസ്സ പുരിമദ്ധമാസേ വാ പച്ഛിമദ്ധമാസേ വാ കത്വാ പച്ഛിമമാസേവ നിവാസേതബ്ബന്തി ഏവമത്ഥം ഗഹേത്വാ വുത്തം നിവാസനേയേവ ആപത്തിയാ വുത്തത്താതി. യം പന മാതികാട്ഠകഥായം ‘‘ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമോ മാസോ പരിയേസനക്ഖേത്തം, പച്ഛിമോ അദ്ധമാസോ കരണനിവാസനക്ഖേത്തമ്പീ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. വസ്സികസാടികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വുത്തം, തം തസ്മിംയേവ അദ്ധമാസേ കത്വാ നിവാസേതബ്ബന്തി ഏവമത്ഥം ഗഹേത്വാ വുത്തം. ഇധ വുത്തനയേനേവ അത്ഥേ ഗഹിതേ വിരോധോ നത്ഥി.

‘‘വത്തഭേദേ ദുക്കട’’ന്തി ഇദം വസ്സികസാടികഅദിന്നപുബ്ബേ സന്ധായ വുത്തം. തേനാഹ ‘‘യേ മനുസ്സാ’’തിആദി. പകതിയാ വസ്സികസാടികദായകാ നാമ സങ്ഘം വാ അത്താനം വാ അപ്പവാരേത്വാവ അനുസംവച്ഛരം ദായകാ.

൬൩൦. ‘‘ഛ മാസേ പരിഹാരം ലഭതീ’’തി ഏതേന അന്തോവസ്സേപി യാവ വസ്സാനസ്സ പച്ഛിമദിവസാ അകതാ പരിഹാരം ലഭതീതി ദീപിതം ഹോതി. ഏകമാസന്തി ഹേമന്തസ്സ പച്ഛിമുപോസഥേന സഹ ഗണേത്വാ വുത്തം. തസ്മിം ഉപോസഥദിവസേ ഏവ ഹി തം മൂലചീവരം കാതബ്ബം, ഇതരഥാ ഹി നിസ്സഗ്ഗിയതോ. ഏകാഹദ്വീഹാദിവസേന…പേ… ലദ്ധാ ചേവ നിട്ഠിതാ ചാതി ഏത്ഥ ഏകാഹാനാഗതായ വസ്സൂപനായികായ ലദ്ധാ ചേവ നിട്ഠിതാ ച ദ്വീഹാനാഗതായ…പേ… ദസാഹാനാഗതായ വസ്സൂപനായികായ ലദ്ധാ ചേവ നിട്ഠിതാ ച, അന്തോവസ്സേ വാ ലദ്ധാ ചേവ നിട്ഠിതാ ചാതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. തത്ഥ ആസള്ഹീമാസസ്സ ജുണ്ഹപക്ഖപുണ്ണമിയം ലദ്ധാ, തദഹേവ രജനകപ്പപരിയോസാനേഹി നിട്ഠിതാ ച വസ്സികസാടികാ ‘‘ഏകാഹാനാഗതായ വസ്സൂപനായികായ ലദ്ധാ ചേവ നിട്ഠിതാ ചാ’’തി വുച്ചതി. ഏതേനേവ നയേന ജുണ്ഹപക്ഖസ്സ ഛട്ഠിയം ലദ്ധാ, നിട്ഠിതാ ച ‘‘ദസാഹാനാഗതായ വസ്സൂപനായികായ ലദ്ധാ ചേവ നിട്ഠിതാ ചാ’’തി വുച്ചതി. യാവ പഠമകത്തികതേമാസിപുണ്ണമാ, താവ ലദ്ധാ, നിട്ഠിതാ ച ‘‘അന്തോവസ്സേ ലദ്ധാ ചേവ നിട്ഠിതാ ചാ’’തി വുച്ചതി. പഠമകത്തികതേമാസിപുണ്ണമിതോ പരം ലദ്ധാ ചേവ നിട്ഠിതാ ച യാവ ചീവരകാലോ നാതിക്കമതി, താവ അനധിട്ഠഹിത്വാപി ഠപേതും വട്ടതീതി അധിപ്പായോ.

ഏത്ഥ ച ‘‘തസ്മിംയേവ അന്തോദസാഹേ അധിട്ഠാതബ്ബാ’’തി അവിസേസേന വുത്തേപി വസ്സാനതോ പുബ്ബേ ഏകാഹദ്വീഹാദിവസേന അനാഗതായ വസ്സൂപനായികായ ലദ്ധാ തേഹി ദിവസേഹി ദസാഹം അനതിക്കമന്തേന വസ്സൂപനായികദിവസതോ പട്ഠായ അധിട്ഠാനക്ഖേത്തം സമ്പത്താ ഏവ അധിട്ഠാതബ്ബാ, തതോ പന പുബ്ബേ ദസാഹാതിക്കമേന നിട്ഠിതാപി ന അധിട്ഠാതബ്ബാ അധിട്ഠാനസ്സ അഖേത്തത്താ. താദിസാ പന വസ്സൂപനായികദിവസേ ഏവ അധിട്ഠാതബ്ബാ, അനധിട്ഠഹതോ അരുണുഗ്ഗമനേന നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി. യദി ഏവം ‘‘ദസാഹാനാഗതായാ’’തി ഇമിനാ കിം പയോജനന്തി ചേ? വസ്സാനതോ പുബ്ബേ ഏവ ദസാഹേ അതിക്കന്തേ നിട്ഠിതാ വസ്സൂപനായികദിവസേ ഏവ അധിട്ഠാതബ്ബാതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തേനേവാഹ ‘‘ദസാഹാതിക്കമേ നിട്ഠിതാ തദഹേവ അധിട്ഠാതബ്ബാ’’തി.

ദസാഹേ അപ്പഹോന്തേ ചീവരകാലം നാതിക്കമേതബ്ബാതി തേമാസബ്ഭന്തരേ ദസാഹേ അപ്പഹോന്തേ നവാഹാനാഗതായ കത്തികതേമാസിപുണ്ണമായ സത്തമിതോ പട്ഠായ ലദ്ധാ, നിട്ഠിതാ ച ചീവരകാലം നാതിക്കമേതബ്ബാതി അത്ഥോ. തഥാ ഹി ‘‘മാസോ സേസോ ഗിമ്ഹാനന്തി ഭിക്ഖുനാ വസ്സികസാടികചീവരം പരിയേസിതബ്ബ’’ന്തി പരിയേസനക്ഖേത്തം വത്വാ ‘‘വസ്സികസാടികം വസ്സാനം ചാതുമാസം അധിട്ഠാതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൫൮) വുത്തത്താ കതായപി അകതായപി മാസമത്തം അനധിട്ഠാതബ്ബതാ സിദ്ധാ. യസ്മാ ച അകതാ വസ്സികസാടികസങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതി, അകരണഞ്ച കേനചി വേകല്ലേന, ന അനാദരേന, തസ്മാ ചാതുമാസം അകതത്താ ഏവ പരിഹാരം ലഭതി, കതാ പന അധിട്ഠാനക്ഖേത്തേ, അകതാ ച ചീവരകാലേ ദസാഹപരമസിക്ഖാപദേനേവ പരിഹാരം ലഭതീതി അയമത്ഥോ ലബ്ഭതി. കസ്മാതി അത്തനോ മതിയാ കാരണപുച്ഛാ. തസ്മാതി വസ്സാനേയേവ വസ്സികസാടികായ അധിട്ഠാതബ്ബതാവചനതോ. ‘‘തിചീവരം അധിട്ഠാതു’’ന്തി സുത്തം പനേത്ഥ സേസചീവരാനം ഏവം കാലനിയമാഭാവം സാധേതും ഉദ്ധടം. ന ഹി തേനേത്ഥ അഞ്ഞം പയോജനം അത്ഥി.

കദാ അധിട്ഠാതബ്ബാതിആദികുരുന്ദിവചനേനാപി ‘‘യദാ വാ തദാ വാ അധിട്ഠാതും വട്ടതീ’’തി ഇദം പടിക്ഖിപിത്വാ ദസാഹബ്ഭന്തരേ ഏവ കതായ അധിട്ഠാതബ്ബതം ദസ്സേതി.

പാളിയം അച്ഛിന്നചീവരസ്സാതിആദീസു അച്ഛിന്നസേസചീവരസ്സ നട്ഠസേസചീവരസ്സ. ഏതേസഞ്ഹി അസമയേ പരിയേസനനിവാസനാപത്തിയാ ഏവ അനാപത്തി വുത്താ. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായം ‘‘അച്ഛിന്നചീവരസ്സ വാ നട്ഠചീവരസ്സ വാ അനിവത്ഥം ചോരാ ഹരന്തീതി ഏവം ആപദാസു വാ നിവാസയതോ ഉമ്മത്തകാദീനഞ്ച അനാപത്തീ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. വസ്സികസാടികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വുത്തം, ഇധ പന സമന്തപാസാദികായം അയം നിസ്സഗ്ഗിയാ അനാപത്തി പാളിതോ സയമേവ സിജ്ഝതീതി ഇമം അദസ്സേത്വാ അസിജ്ഝമാനം നഗ്ഗസ്സ ന്ഹായതോ ദുക്കടാപത്തിയാ ഏവ അനാപത്തിം ദസ്സേതും ‘‘അച്ഛിന്നചീവരസ്സാ’’തിആദി വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. ന ഹി ഏസാ അനാപത്തി അവുത്തേ സിജ്ഝതീതി. വസ്സികസാടികായ അത്തുദ്ദേസികതാ, അസമയേ പരിയേസനതാ, തായ ച പടിലാഭോതി ഇമാനി താവ പരിയേസനാപത്തിയാ തീണി അങ്ഗാനി. നിവാസനാപത്തിയാ പന സചീവരതാ, ആപദാഭാവോ, വസ്സികസാടികായ സകഭാവോ, അസമയേ നിവാസനന്തി ചത്താരി അങ്ഗാനി.

വസ്സികസാടികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ചീവരഅച്ഛിന്ദനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൩൧. പഞ്ചമേ യമ്പി…പേ… അച്ഛിന്ദീതി ഏത്ഥ യം തേ അഹം ചീവരം അദാസിം, തം ‘‘മയാ സദ്ധിം പക്കമിസ്സതീ’’തി സഞ്ഞായ അദാസിം, ന അഞ്ഞഥാതി കുപിതോ അച്ഛിന്ദീതി ഏവം അജ്ഝാഹരിത്വാ യോജേതബ്ബം.

൬൩൩. ഏകം ദുക്കടന്തി യദി ആണത്തോ അവസ്സം അച്ഛിന്ദതി, ആണത്തിക്ഖണേ പാചിത്തിയമേവ. യദി ന അച്ഛിന്ദതി, തദാ ഏവ ദുക്കടന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏകവാചായ സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോതി യദി ആണത്തോ അനന്തരായേന അച്ഛിന്ദതി, ആണത്തിക്ഖണേയേവ വത്ഥുഗണനായ പാചിത്തിയആപത്തിയോ പയോഗകരണക്ഖണേയേവ ആപത്തിയാ ആപജ്ജിതബ്ബതോ, ചീവരം പന അച്ഛിന്നേയേവ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി. യദി സോ ന അച്ഛിന്ദതി, ആണത്തിക്ഖണേ ഏകമേവ ദുക്കടന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏവം അഞ്ഞത്ഥാപി ഈദിസേസു നയോ ഞാതബ്ബോ.

൬൩൫. ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹിസ്സതീതി സാമണേരസ്സ ദാനം ദീപേതി, തേന ച സാമണേരകാലേ ദത്വാ ഉപസമ്പന്നകാലേ അച്ഛിന്ദതോപി പാചിത്തിയം ദീപേതി. ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ സാമം ചീവരം ദത്വാ’’തി ഇദം ഉക്കട്ഠവസേന വുത്തം. ആഹരാപേതും പന വട്ടതീതി കമ്മേ അകതേ ഭതിസദിസത്താ വുത്തം. വികപ്പനുപഗപച്ഛിമചീവരതാ, സാമം ദിന്നതാ, സകസഞ്ഞിതാ, ഉപസമ്പന്നതാ, കോധവസേന അച്ഛിന്ദനം വാ അച്ഛിന്ദാപനം വാതി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനി.

ചീവരഅച്ഛിന്ദനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. സുത്തവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൩൬. ഛട്ഠേ വീതവീതട്ഠാനം യസ്മിം ചതുരസ്സദാരുമ്ഹി പലിവേഠേന്തി, തസ്സ തുരീതി നാമം. വായന്താ തിരിയം സുത്തം പവേസേത്വാ യേന ആകോടേന്താ വത്ഥേ ഘനഭാവം ആപാദേന്തി, തം ‘‘വേമ’’ന്തി വുച്ചതി.

‘‘ഇതരസ്മിം തഥേവ ദുക്കട’’ന്തി ഇമിനാ വായിതും ആരദ്ധകാലതോ പട്ഠായ യഥാവുത്തപരിച്ഛേദനിട്ഠിതേയേവ ദുക്കടമ്പി ഹോതി, ന തതോ പുബ്ബേ വായനപയോഗേസൂതി ദസ്സേതി.

തന്തേ ഠിതംയേവ അധിട്ഠാതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ഏകവാരം അധിട്ഠിതേ പച്ഛാ വീതം അധിട്ഠിതഗതികമേവ ഹോതി, പുന അധിട്ഠാനകിച്ചം നത്ഥി. സചേ പന അന്തരന്തരാ ദസാ ഠപേത്വാ വിസും വിസും സപരിച്ഛേദം വീതം ഹോതി, പച്ചേകം അധിട്ഠാതബ്ബമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ഏത്ഥ ച കപ്പിയസുത്തം ഗഹേത്വാ അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതേനാപി അകപ്പിയതന്തവായേന ‘‘സുത്തമത്ഥി, വായന്തോ നത്ഥീ’’തിആദിപരിയായമുഖേന വായാപേന്തസ്സ അനാപത്തി. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. സുത്തവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘വായാപേയ്യാ’’തി പദസ്സ ‘‘ചീവരം മേ, ആവുസോ, വായഥാതി അകപ്പിയവിഞ്ഞത്തിയാ വായാപേയ്യാ’’തി അത്ഥോ വുത്തോ, ഏവം വദന്തോ അകപ്പിയതന്തവായേന വായാപേതി നാമ, നാഞ്ഞഥാ.

൬൪൦. അനാപത്തി ചീവരം സിബ്ബേതുന്തിആദീസു ഇമിനാ സിക്ഖാപദേനേവ അനാപത്തി, അകതവിഞ്ഞത്തിപച്ചയാ പന ദുക്കടമേവാതി വദന്തി. അകപ്പിയസുത്തതാ, അത്തുദ്ദേസികതാ, അകപ്പിയതന്തവായേന അകപ്പിയവിഞ്ഞത്തിയാ വായാപനന്തി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

സുത്തവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. മഹാപേസകാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൪൨. സത്തമേ ‘‘കിഞ്ചിമത്തം അനുപദജ്ജേയ്യാ’’തി ഇദം പയോഗഭേദദസ്സനം, ദാനം പനേത്ഥ അങ്ഗം ന ഹോതി. തേനേവ തസ്സ വിഭങ്ഗേ ‘‘അന്തമസോ ധമ്മമ്പി ഭണതീ’’തി വുത്തം. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ. അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതാനം തന്തവായേ ഉപസങ്കമിത്വാ വികപ്പമാപജ്ജനതാ, ചീവരസ്സ അത്തുദ്ദേസികതാ, തസ്സ വചനേന സുത്തവഡ്ഢനം, ചീവരപടിലാഭോതി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

മഹാപേസകാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. അച്ചേകചീവരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൪൬. അട്ഠമേ ഛട്ഠിയം ഉപ്പന്നചീവരസ്സ ഏകാദസമാരുണോ ചീവരകാലേ ഉട്ഠാതീതി ആഹ ‘‘ഛട്ഠിതോ പട്ഠായാ’’തിആദി, തേന ച ‘‘ദസാഹാനാഗത’’ന്തി വുത്തത്താ പഞ്ചമിതോ പട്ഠായ പുണ്ണമിതോ പുബ്ബേ ദസസു അരുണേസു ഉട്ഠിതേസുപി ചീവരം നിസ്സഗ്ഗിയം ന ഹോതി. പുണ്ണമിയാ സഹ ഏകാദസ ദിവസാ ലബ്ഭന്തീതി ഏത്തകമേവ ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന ലദ്ധം, ഛട്ഠിതോ പട്ഠായ ഉപ്പന്നം സബ്ബചീവരം പഠമകഥിനസിക്ഖാപദവസേനേവ യാവ ചീവരകാലം നിസ്സഗ്ഗിയം ന ഹോതീതി ദസ്സേതി.

൬൫൦. ഇദാനി പഠമകഥിനാദിസിക്ഖാപദേഹി തസ്സ തസ്സ ചീവരസ്സ ലബ്ഭമാനം പരിഹാരം ഇധേവ ഏകതോ സമ്പിണ്ഡേത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘അതിരേകചീവരസ്സാ’’തിആദിമാഹ. ‘‘അനത്ഥതേ കഥിനേ ഏകാദസദിവസാധികോ മാസോ, അത്ഥതേ കഥിനേ ഏകാദസദിവസാധികാ പഞ്ച മാസാ’’തി അയമേവ പാഠോ പാളിയാ സമേതി. കേചി പന ‘‘ദസദിവസാധികോ മാസോ, ദസദിവസാധികാ പഞ്ച മാസാതി പാഠേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി വദന്തി, തം ന യുത്തം, അഞ്ഞഥാ ‘‘നവാഹാനാഗത’’ന്തി വത്തബ്ബതോ. യം പനേത്ഥ മാതികാട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘കാമഞ്ചേസ ‘ദസാഹപരമം അതിരേകചീവരം ധാരേതബ്ബ’ന്തി ഇമിനാവ സിദ്ധോ, അട്ഠുപ്പത്തിവസേന പന അപുബ്ബം വിയ അത്ഥം ദസ്സേത്വാ സിക്ഖാപദം ഠപിത’’ന്തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. അച്ചേകചീവരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ലിഖന്തി, തം പമാദലിഖിതം ‘‘പവാരണമാസസ്സ ജുണ്ഹപക്ഖപഞ്ചമിതോ പട്ഠായ ഉപ്പന്നസ്സ ചീവരസ്സ നിധാനകാലോ ദസ്സിതോ ഹോതീ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. അച്ചേകചീവരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വുത്തത്താ. ഇമമേവ ച പമാദലിഖിതം ഗഹേത്വാ ഭദന്തബുദ്ധദത്താചരിയേന ച ‘‘പരിഹാരേകമാസോവ, ദസാഹപരമോ മതോ’’തിആദി വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം.

അച്ചേകചീവരസദിസേ അഞ്ഞസ്മിന്തി പുബ്ബേ അധിട്ഠിതേ ഉപ്പന്നകാലാകാരാദി സാദിസേന അച്ചേകചീവരസദിസേ അഞ്ഞസ്മിം ചീവരേ അച്ചേകചീവരസഞ്ഞായ ചീവരകാലം അതിക്കമേതീതി അത്ഥോ. തേനേവേത്ഥ ദുക്കടം, അനാപത്തി ച വുത്താ, ഇതരഥാ തീസുപി പദേസു പാചിത്തിയസ്സേവ വത്തബ്ബതോ. അനച്ചേകചീവരമ്പി ഹി ചീവരകാലം അതിക്കമയതോ പാചിത്തിയമേവ അച്ചേകചീവരത്തികേ വിയാതി ദട്ഠബ്ബം. വികപ്പനുപഗപച്ഛിമപ്പമാണസ്സ അച്ചേകചീവരസ്സ അത്തനോ സന്തകതാ, ദസാഹാനാഗതായ കത്തികതേമാസിപുണ്ണമായ ഉപ്പന്നഭാവോ, അനധിട്ഠിതഅവികപ്പിതതാ, ചീവരകാലാതിക്കമോതി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

അച്ചേകചീവരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. സാസങ്കസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൫൨-൩. നവമേ അന്തരന്തരാ ഘരമേത്ഥാതി അന്തരഘരന്തി ഗാമോ വുത്തോതി ആഹ ‘‘അന്തോഗാമേ’’തി. ‘‘പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തി (വിഭ. ൬൨൪) ഇമസ്സ വിഭങ്ഗേ ‘‘ഉപസമ്പജ്ജ’’ന്തി സാനുസാരം ഉദ്ധടം. തം സന്ധായാഹ ‘‘ഉപസമ്പജ്ജന്തിആദീസു വിയാ’’തി. തസ്സാപീതി ‘‘വുത്ഥവസ്സാന’’ന്തി വിഭങ്ഗപദസ്സപി. വുത്ഥവസ്സാനന്തി ച നിദ്ധാരണേ സാമിവചനം, ഏതേന ച പുരിമസിക്ഖാപദേ അനത്ഥതകഥിനാനം കഥിനമാസേപി അസമാദാനചാരോ ന ലബ്ഭതീതി സിദ്ധം ഹോതി, ഇതരഥാ സിക്ഖാപദസ്സേവ നിരത്ഥകത്താതി ദട്ഠബ്ബം.

പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനതോതി ഏത്ഥ ഗാമപരിയന്തേ ഠിതഘരൂപചാരതോ പട്ഠായ ഏകോ ലേഡ്ഡുപാതോ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനം നാമ. വിസുദ്ധിമഗ്ഗേപി ‘‘അപരിക്ഖിത്തസ്സ പഠമലേഡ്ഡുപാതതോ പട്ഠായാ’’തി (വിസുദ്ധി. ൧.൩൧) വുത്തം. തന്തി തം പഠമസേനാസനാദിം. മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായം പന വിഹാരസ്സപി ഗാമസ്സേവ ഉപചാരം നീഹരിത്വാ ഉഭിന്നം ലേഡ്ഡുപാതാനം അന്തരാ മിനിതബ്ബന്തി വുത്തം.

‘‘കോസമ്ബിയം അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ഗിലാനോ ഹോതീ’’തി ആഗതത്താ ‘‘കോസമ്ബകസമ്മുതി അനുഞ്ഞാതാ’’തി വുത്തം. ‘‘അയഞ്ച പച്ഛിമദിസം ഗതോ ഹോതീ’’തി ഇമിനാ അന്തരഘരേ ചീവരം നിക്ഖിപിത്വാ തസ്മിം വിഹാരേ വസന്തസ്സ സകലമ്പി ചീവരമാസം വിപ്പവസിതും വട്ടതി, തതോ അഞ്ഞത്ഥ ഗമനകിച്ചേ സതി വിഹാരതോ ബഹി ഛാരത്തം വിപ്പവാസോ അനുഞ്ഞാതോതി ദീപേതി. തേനാഹ ‘‘സേനാസനം ആഗന്ത്വാ സത്തമം അരുണം ഉട്ഠാപേതു’’ന്തിആദി. വസിത്വാതി അരുണം ഉട്ഠാപേത്വാ. തത്ഥേവാതി തസ്മിഞ്ഞേവ ഗതട്ഠാനേ. അങ്ഗാനി പനേത്ഥ അട്ഠകഥായമേവ വുത്താനി.

സാസങ്കസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. പരിണതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൬൦. ദസമേ രോപിതമാലവച്ഛതോതി കേനചി നിയമേത്വാ രോപിതം സന്ധായ വുത്തം. അനോചിതം മിലായമാനം ഓചിനിത്വാ യത്ഥ കത്ഥചി പൂജേതും വട്ടതി. ഠിതം ദിസ്വാതി സേസകം ഗഹേത്വാ ഠിതം ദിസ്വാ. യത്ഥ ഇച്ഛഥ, തത്ഥ ദേഥാതി ഏത്ഥ നിയമേത്വാ ‘‘അസുകസ്സ ദേഹീ’’തി വുത്തേപി ദോസോ നത്ഥി ‘‘തുമ്ഹാകം രുചിയാ’’തി വുത്തത്താ. സങ്ഘേ പരിണതഭാവോ, തം ഞത്വാ അത്തനോ പരിണാമനം, പടിലാഭോതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

പരിണതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിട്ഠിതോ പത്തവഗ്ഗോ തതിയോ.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ വിമതിവിനോദനിയം

തിംസകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

പഠമോ ഭാഗോ നിട്ഠിതോ.